Այրարատ

23. ԱՄՐԱԳՈՄ. ՄՆՏԵՎԱՆ. ԱՂԲԵՐԱՑ ԱՐԻՒՆ ԾԱՂԻԿ

Ի հիւսիսոյ Ոսխայ եւ մերձ յԵրասխ, իբր փարսախաւ հեռի ՚ի Վաղարշաւանէ եւ կիսով յԵաղանայ, ՚ի վերայ հասարակաց ճանապարհի կայ Ամրագոմ գիւղ, զոր վերագոյնդ կարծեցաք լինել Գաստրոգոմիոն Յունաց: Կրէնդ Աղայէլ ամերիցակի քարոզիչ եւ գրիչ ` աստ գիշերօթեաց յ '30 սեպտ. 1835 ամի: - Ի վերայ նորին արքունի կամ կարաւանաց ճանապարհի ` որ ընդ արեւելս հառաւախառն տանի յԱլաշկերտ, յելից Ամրագոմոյ մի ըստ միոջէ կան գեօղք. Գոմաձոր, երբեմն մեծ շէն, զի եւ գիւղաքաղաք կոչէ զայն Ասողիկ ( Բ. Լ. ), ուր յաւուրս Թէոփիլոսի կայսեր (836 - 7) եկեալ ինքնագլուխ ասպատակաց Յունաց ` զորս Հոռոմիդի կոչէ, « զբազումս խողխողեցին սրով ». այլ ապա եւ ինքեանք կոտորեցան ՚ի կողմանս Վանանդայ: Ըստ Ինճիճեանի ` գեօղս այս էր երբեմն իսպառ հայաբնակ, յետոյ խառն եւ ՚ի Թուրքաց: Են արդ ՚ի նմա, 80 երդ Հայք, որոց գեօղաւագին տոհմն կոչէր Գոմաձոր-օղլի: - Մնտեվան թուի նշանակել զդաստակերտ Մնդայ ուրումն կամ Մանդակունւոյ: - Չամուրլու. Եիւզվէրէն. Պադան. Տէլիհօճա եւ Տէլիպապա. երկոքին եւս բարգաւաճք: Յետինս թուի այսպէս կոչեցեալ ՚ի յիշատակ Հայ կամ Թուրք աղօթականի ուրումն, որոյ շիրիմ գմբեթաւոր կանգնեալ էր, եւ ոչ միայն մահմէտականք այլ եւ քրիստոեայք երթային յուխտ յաւուր շաբաթու: Գեօղ կարեւոր է սա, մերձ գոլով յանջրպետ եւ ՚ի լեռնանցս Բասենոյ եւ Ալաշկերտի, վասն որոյ եւ հանգոյց թղթատարի էր կամ կարաւանի, առ վտակի միոյ, որ երկժամաւ ՚ի ստորեւ թափի յԵրասխ. բնակիչքն Հայք իբր 35 տունք, քաջ հողագործք. առ որս գիշերօթեաց Եղիա Սմիտհ Ամերիկացի քարոզիչ (1830) ՚ի գոմս, եւ լսէր զգանգատ ծանր հարկացն եւ սարջանս վասն ոչ գաղթելոյ ընդ այլս ՚ի բաժին Ռուսաց. զի սպայն գեղջաւագ պահանջէր ՚ի նոցանէ հարիւր քոռ ( սօմար ) ցորենոյ: Զնոյն գանգատ յիշէ եւ այլ ոմն գերմանացի որ ՚ի գարնայնի 1850 ամի անցեալ քննէր զվայրսն: - Յանձուկ ձորակի ուրեք ` ընդ մէջ գեղջս եւ լերանցն անջրպետաց Ալաշկերտի, արձագանք ձայնից եռակրկին լսին ՚ի բախմանէ շուրջակայ լերանցն, եւ անցորդաց զբօսանք լինին: Գեղեցիկ եւ զուարճալի են եւ հովիտք ՚ի միջի որձքար եւ տոփաքար պարսպաց հերծելոց ՚ի վիժանաց ջուրց, որք յայսմ կողմանէ ( յարեւմտից ) օժանդակեն զԵրասխ, եւ յայնմ կողմանէ ( յարեւելից ) զԱրածանի. բայց առ բարձրութեան երկրին անագանէ բուսաբերութիւնն. Վակնէր գերմանացի յ '19 - 20 յունիսի անցանելով ընդ մէջ Տէլիպապայ եւ Անդուկ կամ Էնտէք գեղջ, ( որ յարեւմտից հարաւոյ կայ սակաւուք հեռի յարքունի ճանապարհէն ), ցրտագին գտանէր զառաւօտն, նուազ ծաղկունս, նուազագոյն եւս միջատս, ( յորոց յիշէ զգեղեցիկն Euprepia Hebe, եւ զ Plusia gamma), - եւ լռեալ ` զձայն գեղեցիկ կրկնապիսակ արտուտկին բարձրաւանդակաց Հայոց, այլ միայն հասարակ կկուն արկանէր զվանգ իւր, եւ անգղն սեւաթոյր սաւառնէր ՚ի բարձունս: Այլ ՚ի մերձակայ լանջս լերանցն եգիտ զգեղեցկագոյնն վայրի ծաղկանց Հայոց, զԱղբերաց արիւն, Anoplantus, որ թարգմանի Լերկածաղիկ, զի անտերեւ է, կարմրերփեան յոյժ պայծառ եւ թաւիշանման, որոյ ցողուն է թզաչափ թխագոյն, եւ ծաղիկ միակ բոլոր եւ բոսոր երկեակ միջատանման սեաւ պիսակօք: