Այրարատ

125. ՎԱՐԴԵՆԻՍ. ՎԱՉՈՒՏԵԱՆՑ ՏՈՀՄՆ

Դարձցուք յաջակողմն Քասաղայ, յարեւմուտս եւ ՚ի համանուն աւանն, յորմէ իբր կիսով փարսախաւ հեռի ընդ արեւելս Հր. առ գետեզերբն  կայ Մուլքի գիւղ, 15 տամբք Հայոց եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: Նոյնքան հեռի ՚ի սմանէ եւ նովին դրիւք արեւելեան հարաւոյ, Քիւլլիճե գիւղ ` իբր 35 տամբք  Հայոց եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ: Զսա համարիմ ( Կիւլլիւճէ կոչելով ) Վարդենիս կոչեցեալն  ՚ի նախնեաց  կամ Վարդենուց գեօղ. զի չնք քան զայս դիպան եւ անուամբ եւ դրիւք ` նշանակեալ ՚ի Կիրակոսէ  պատմչէ. « տեղի առ ոտն Արագածու, հանդէպ լերին Արայի, ՚ի գիւղն որ կոչի Վարդենիս ». ուր արքայն Հեթում Ա յերթալն առ Մանգու Ղան Թաթարաց ` եկն եւ հանգեաւ. « ՚ի տանն իշխանին, զոր Քուրդ անուանէին, Հայ ազգաւ, կրօնիւք քրիստոնեայ, եւ որդիք իւր Վաչէ եւ Հասան, եւ կին նորա Խորիշահ յազգէ  Մամիկոնէից, դուստր Մարզպանայ, քոյր Ասլանպէկին եւ Գրիգորոյ, մինչեւ բերան նմա ( Հեթմոյ ) ինչք ՚ի տանէ իւրմէ, ՚ի պէտս ընծայից  եւ պատարագաց »: Նոյն եւ ՚ի դառնալն ՚ի Թաթարաց եկն այսր, « ՚ի տուն իշխանին Քրդին ՚ի գեղն Վարդենիս, ուր թողեալ էր զաղխ իւր եւ զկարասի, եւ մնայր գալստեան Բարսղի քահանայի, զոր յուղարկեալն էր առ Բաթուն ` վեսրտին, զի ցուցցէ նմա զգիրսն  եւ զհրաման Մանգու զանին … Ապա եկին առ նա վարդապետք իւր ». ընդ որս եւ Յակոբ այր բանաւոր եւ իմաստուն, զոր եթող աստէն ՚ի պէտս գործոյ եկեղեցւոյ:

Եւ զի վկայէ բանդ զՎարդենիս լինել ոստան մեծի իշխանիդ  այդ Քրդի, զորոյ նախնեացն եւ սերընդոց բազում յիշատակս տեսաք ՚ի կողմանս  Արագածոտան, արժան համարիմ բովանդակել  աստէն զազգահամար  նոցին եւ զգիտելիս ինչ: Ըստ պատմութեան Զաքարիայ Սարկաւագի եւ այլոց, ծագումն տոհմի սոցա ` ՚ի Մարաց ազգէ է, բնակելոց եւ խառնելոյ խնամութեամբ ՚ի Հայս. վասն որոյ յազգէ Աժդահակայ կոչէ. առաջին ծանօթ յազգահամարին  յ ' ԺԲ դարու Վաչէ կամ Վաչուտ ոմն է, յորմէ եւ Վաչուտեանք կոչին սերեալքն  ՚ի նմանէ. եւ յայտնիք ինձ ՚ի գաւակաց նոցին ՚ի դար մի ժամանակի, կամ սուղ աւելի, են այսոքիկ, նախ ինքն Պատմիչն Սարկաւագ ասէ վասն Վաչէի որդւոյ Քուրդ Սարգսի. « սիրեցաւ ՚ի Զաքարէ ( սպասալարէ ) եւ եղեւ հաւատարիմ տան նորա եւ վասն միամիտ ծառայութեան իւրոյ ` կարգեաց զնա իշխանաց իշխան. եւ ետ նմա մեծութիւն եւ իշխանութիւն ամենայն Արագածոտան,  Շիրակայ, Նգայ, Անբերդու եւ ամենայն եզերաց նորա մինչեւ ցԵրասխաձոր. եւ հրամայեաց շինել եկեղեցիս եւ վանորայս. նախ եւ առաջ հրաշափառ մենաստանն Յովհաննու վանից », եւ այլն. ուր եւ թաղեցաւն իսկ Վաչէ. եւ են նորա յոլով արձանք յիշատակաց ՚ի վանորայս կողմանցս, որպէս եւ որդւոյ  նորին ` Քրդին Մեծի, ասպնջականի արքային Հեթմոյ եւ եկեղեցականաց ընդ որս եւ Մեծին Վարդանայ վարդապետի. սմա աշակերտեցաւ աստանոր ( որպէս նախ ՚ի Վիրապին վանս ) Գէորգ Լամբրունացի  կամ Սկեւռացի. ինքնին յիշող բանիս. այլ եւ ինքն Վարդան ` ՚ի վերջարանի Մեկնութեան Դանիելի , ընդ երախտաւորս իւր իշխանս մաղթէ եւ Քըրդին: Սա յաւել ՚ի շինութիւնս հօր իւրոյ ՚ի Յովհաննավանըս ` կանգնել զհոյակապ  գաւիթ եկեղեցւոյն յամի 1250. յորում վկայէ « խնամօքն Աստուծոյ հաճոյ եղեալ այլազգի զօրացն Նետողաց, զանձն իմ եդի ՚ի վերայ եկեղեցեացն Հայոց ». եւ թափեալ էր ՚ի ձեռաց նոցա գերիս յոլովս, ընդ որս տեսաք եւ զՄարկոս եպիսկոպոս Սուրմառւոյ (122): Ոչ յիշի արձան յանուն որդւոյ  սորա Տայիրայ, որ կարծեմ  թէ երկանուն իցէ եւ նոյն Տայիր եւ Հասան Հասանայ յիշի կին Արուս-Խաթուն յՈւքանանց տոհմէ. իսկ Տայիրի որդի Քուրդ ( Գ ) յատկապէս Անբերդցի կոչեցեալ է, բայց զհաւ նորա զՄեծն Քուրդ ` իշխան նահանգին այնորիկ արձանագրէր  Կոստանդին կաթողիկոս, ՚ի հաստատելն անդ եպիսկոպոս (169): Զսա ` զթոռն Մեծին ` մեծապէս ներբողէ ժամանակակից ոմն, յամս 1317 - 20, ասելով « Յայսմ ժամանակի երեւեալ քաջ եւ արի, յաղթող եւ բարձրաբազուկ  իշխանաց իշխանն ` յազգէ Վաչէի. որդի Տայիրին, որդւոյ բարեպաշտ եւ աստուածասէր Քրդին, որ եւ անուն նորա Քուրդ կոչի. որոյ անուամբն եւ քաջութեամբն ` մնաց գաւառս մեր եւ վանորեայքս անշարժ եւ անվնաս յայսմ մեղսաշարժ  եւ դառն ցասմանէս. զի  յայսմ նուազեալ եւ դառնացեալ աւուրս ` որ վասն մեղաց մերոց, երեւեալ  մեծափառ  եւ աստուածահաճոյ մեծ զօրավարն եւ երեւելի  նախամարտիկ, պարծանաց եւ զարդու զաւակն Հայաստանեայց ` ամենօրհնեալ  Քուրդն. զի ոտնաձայնք  երիվարուց  նորա եւ ճոճիւն եւ նիզակացն եւ փայլատակումն  սուսերանացն, ճայթմունք  աղեղանցն, եւ կուռ զրահք, եւ ասպարափակն  լինելն, եւ այլ ահարկու կազմուածն ` զարհուրեցուցանէին զթշնամիսն. թող զյաղթութիւն  եւ զքաջութիւն եւ զբազում պատերազմաց  վանումն ՚ի ձեռն նորա, եւ ազատազօրաց նորա բազմութիւն գեղեցկութեամբ իբրեւ զորս երկնից, եւ քաջութեամբ եւ յաղթութեամբ  իբրեւ զառիւծ կամ զքաջարծուի ՚ի վերայ նապաստակաց  յամենայն պատերազմունս:  Այնու առաջի այլասեռ թագաւորացն Ղազանին եւ Ղարպանդին  եւ Պուստիտի, եւ մեծամեծ եւ սպարապետ  նոյինացն ` մեծարգոյ եւ փառաւոր երեւեալ, եւ յամենեցունց  շուք եւ պատիւ եւ խիլայ ընդունեալ, պահէր խնամօքն եւ ողորմութեամբն  Աստուծոյ զգաւառս եւ ըզվաներս ՚ի խաղաղութեան, եւ այլոց գաւառակցացն բազում կարեկից եւ օգնական լինէր: … Աստուածասէր եւ բարեսէր ամուսնաւն Խոյան-խաթունիւն եւ ամենայն հեծելազորացն: Քաղցրասցի նմա աչք բռնաւորաց եւ մեծամեծաց, եւ թշնամիք նորա առաջի նորա յամօթ եւ նկուն լիցին »: - Գ Քրդի որդի Թէոդոս կամ Թէօդորոս Չրքին վկայէ յարձանս Յովհաննավանից. զի յեկեղեցւոջ նորին. «եդեալ էր շիրիմ (իւր)  պարոն հայրն իմ, այր Ամատունի». եւ ինքն բազում կալուածս շնորհէ վանացն, զորս հաստատէ մայր նորա Խուանդ-խաթուն ` իբրեւ դշխոյ  իշխանաւոր: - Ցայս վայր, որ է իբրեւ միջոյ 150 ամաց, գտանեմ յազգս եօթն ` զյիշատակ մարացի տոհմիս Վաչուտանց, որոյ բաղդադէպ իմն է իշխանանալ կողմանցս ` ուր գրեաթէ համատոհմք  նոցա Ամատունիք ` տիրէին ՚ի նախնումն- վասն որոյ թուի յետնոյ պայազատին  զհայր իւր կոչել այր Ամատունի, եւ կամ զի ամատն ըստ Խորենացւոյ եկ լսի ՚ի Մարաց լեզու: