Այրարատ

174. ԳԵՕՂՔ ՈՍՏԱՆ ԳԱՒԱՌԻ

Ի տեղւոջ բազմամարդ եւ բազմագործ աւանացն յիշեցելոց ՚ի Պռոկոպեայ եւ բազմադրուատ դաշտին առ ՚ի նախնեաց մերոց, շուրջ զԱրտաշատաւ եւ զԴունաւ ` կան եւ արդ գեօղք աւելի քան զքառասուն, ըստ թուոյն ` ոչ աննշան վկայք նախնի շինութեանն եւ հոծութեան բնակութեանցն. այլ քանի՜ նուազեալք յառաջնոցն վայելչութենէ: Յաջմէ Ազատ գետոյ, այն է յարեւմտից ` ՚ի սահմանակցութեան Կոտայից, են նախ Ագպաշ կամ Ախբաշ գեօղք կրկին: Վերին եւ Ներքին, առ բերանով ձորագետոյն, եւ ՚ի ստորոտս քարահեղեղ լաւայից, իբր փարսախաւ հեռի յԱսորի Դունայ, երկրորդն ՚ի վերայ արահետ ճանապարհի ` որ տանի յԱրտաշատ եւ հանէ յարքունի պողոտայն առ Վէտեաւ. վասն որոյ եւ բարգաւաճագոյն է քան զայլս ՚ի գիւղորայից վիճակիս, եւ զուարճացեալ պարտիզօք եւ անդովք, յորում եւ ՚ի սահմանս նորին մշակեն որիզ, բամբակ, կնջիթ եւ ազնիւ սեխենիս: - Ի հարաւոյ Ագպաշայ առ գետեզերբն մի ըստ միոջէ կան գեօղք Ին-օղլի կամ Ինէկլի, Արփաւա, Հին Գույլասար կամ Գայլազօր, զի կայ եւ Նոր Գույլասար գեօղ մեծ իբր 100 տամբք. երկու մղոնաւ բացագոյն յարեւմտակողմն ՚ի վերայ արքունի պողոտային, հաւասար հեռի ՚ի Հրազդանայ եւ յԱզատայ, ՚ի միջի այգեաց եւ անդոց, ունելով ՚ի Հս. գեօղս շէնս զԳարագոյուն, Իմամշահլը, Պուղամլը, Գարատաղլը, Գարա-թէփէ, Խարադլը-Ճէպէճլի, եւ Ագ-Համզալը գեօղ մեծ ` իբր 100 տամբք Հայոց եւ Տաճկաց, յորում եւ հանգրուան թղթատարաց, ՚ի սահմանակցութեան Կոտայից ( Զէնկի-Պասարայ ): - Ի հարաւոյ Նոր կամ Ստորին Գայլուսարայ ` Տօղանշահլը, եւ մերձ նմին յարեւմտից Սապունճու. ՚ի ստորեւ ` յանցս արքունի պողատային ընդ գետն ` Թամամլը եւ Գարահամզալը, որք իբրու կիսով փարսախաւ եւեթ հեռի են յԵրասխայ, եւ վերջին գեօղք վիճակին յայսմ կողմանէ:

Իսկ յայնմ կողմանէ, այսինքն յարեւելից եւ յահեկէ Ազատայ. գեօղք են, սկսեալ ՚ի հիւսիսոյ, նախ առ ձորաբերանով Գառնոյ եւ ՚ի բարձրաւանդակի ` հանդէպ Ագպաշի, մղոնաւ հեռի, Գըռ-Բզովանդ կամ Բուզաւանդ, որ փոքրագոյն եւ սակաւամարդ է քան զերկոսին այլ գիւղորայս համանուանս, որ եւ նշանական իմն է, այլ ոչ կարացի ստուգաբանել: Հուպ նմին ՚ի հարաւոյ կայ Ագճա-գըշլաղ. եւ մերձ սմին ՚ի Հր. Միհրապլը եւ Զօհրապլը կամ Զարապլը, որք կիսով փարսախաւ եւեթ հեռի են յԱսորի Դունայ: Հուպ նոցին յարեւմտից ` առ գետովն, Եամանճալը փոքր գիւղ: Մղոնաւ ՚ի ստորեւ սորին Տօքուզ կամ Տողկուս կամ Դողկուս, մեծագոյն գիւղ խառն բնակութեամբ իբր 80 տանց, ՚ի բարեբարոյս երկրի, համբաւեալ այգեօք եւ դուդմա սեխենեօքն: Յելից հարաւոյ սորա մղոնաւ հեռի միւս Բզովանդ Գուլամ-Ալի մականուանեալ, եւ բազում աւերակք շուրջ զնովաւ: Մերձ սմին յելից կուսէ ` Այազլու կամ Այասլու փոքրիկ գիւղ. եւ յելից սորա մերձագոյն եւս Թէփէ-պաշի եւ Գուրպան-թէփէ կամ Թօփրագ-գալէ, որք ՚ի միջոցի կան երկոցուն Դուին գեօղից, եւ յայտ է թէ արուարձանք կամ մասունք նորին էին ՚ի հնումն. որպէս եւ երրորդն եւ մեծագոյնն Ախունտ Բզովանդ ` գրեաթէ կից է աւերակաց Արտաշատու, եւ աներկբայապէս նշանակէ ` այլովքն հանդերձ, ըստ Եղիշեայ ` « զնահանգն Արտաշատու … եւ զգեօղս եւ զաւանս որ շուրջ զնովաւ էին ». տեղիք արժանաւորք խորախոյզ քննութեան, որովք արդեօք եւ պատճառ անուանց եւ մակ կոչմանցն յայտնեսցի:

Կիսով փարսախաւ ՚ի Մտ. Հր. Արտաշատու կայ մի յաւանից անտի, այժմ Պէկճի-ղազլու գեօղ մեծ, մղոնաւ հեռի յարքունի պողոտայէն. իսկ յԵլ. Հր. մեծի քաղաքին կամ աւերակին, երկու մղոնաւ բացակայ ` Մուսումլու կամ Մաասըմլը գեօղ փոքր, այլ շրջապետեալ անդաստանօք: - Յարեւմտակողմն առ գետեզերբն եւ ՚ի վերայ արքունի պողոտային ` հանդէպ եւ հուպ Թամամլեայ եւ Գարա-Համզալեայ, կան մերձակիցք ՚ի միջի պարտիզաց եւ արտորէից ` Պաշնալը կամ Պաշին-Ալի, Չիտամլը կամ Չիյիքտամլը, Օզուրպէկլու, Տալլուլէր Մեծ եւ Փոքր, Կիւտտազլու կամ Կէօդակլու: Ի Հր. սոցա մղոնաւ հեռի եւ մօտագոյն եւս յԵրասխ եւ ՚ի գետախառնունս Ազատայ ` Չինախանլու. յորոյ յԵլ. կուսէ բացագոյն երկու մղոնաւ, առ գետովն մեծաւ կան յարակից գեօղք Ճաֆարլու եւ Նաւսուլու հայաբնակ, ՚ի միջի ընդարձակ անդաստանաց. յԵլից սոցա երկու եւս մղոնաւ բացագոյն ` Տարղալը ըամ Տարեգալը գիւղ:

Ի հիւսիսոյ սոցին ՚ի վերայ արքունի պողոտային ` իբր մղոնաւ հեռի յԵլ. Կիւտագլեայ ` կայ գեօղաւանն Քէմէրլիւ յերկուս տրոհեալ, ՚ի Վերինն եւ ՚ի Ներքին, իբր 400 տամբք, կէս Հայ, կէս Պարսիկ, եւ իջեվանք թղթատարաց, կրպակք եւ վաճառանոց. եկեղեցի Վերնոյն Ս. Գէորգ, Ներքնոյն ` Ս. Յովհաննէս ` նորաշէն, հինն կոչէր Ս. Աստուածածին: Կիսով փարսախաւ յԵլից սոցա կայ նոյնպէս ՚ի վերայ արքունի պողոտային յետին գիւղ գաւառիս ` Եուվա, յընդարձակ մշակեալ սահմանի, մեծաւ եկեղեցեաւ, զի բնակեալ է ՚ի Հայոց, որոց առանձին արուեստ է շինել մեծամեծ կարասս: Սա է ըստ իս գիւղն Ովայից, երբեմն ՚ի հնումն համարեալ ՚ի Կոտայս, յորմէ էր Յովհ. Ե կաթողիկոս, յամս 832 եւ 853, եւ յիններորդ ամի աթոռակալութեանն ամբաստանեալ ՚ի չարալեզուաց, որոց դիւրալուր գտանէր Բագարատ Բագրատունի իշխան իշխանաց Հայոց. զոր ընդ բանիւ արարեալ, « ինքն յարուցեալ գնայ ՚ի բանակետղ Սրբոյն Սահակայ ՚ի Վանս Այրից, ղօղեալ եւ լռիկ իմն անդ մշտնջենաւոր աղօթից պարապեալ ». այլ սպարապետն Սմբատ եւ այլ նախարարք դարձուցին զնա յաթոռն: Նորագունի քան զնա գեղջ Դունայ յ ' ԺԲ դարու ` Նորաշէն կոչեցելոյ, յորմէ Նոր վկայն էր Յովսէփ, խընդրելի է տեղի. զի յայդ անուն գեօղ կարծեմ այժմ ոչ լսի յՈստանիդ,  ոչ ՚ի հայ լեզու եւ ոչ ՚ի տաճիկ:

Իսկ ՚ի նորոց կամ նորանուն եւ օտարանուն տեղեաց նշանակեն վիճակագիրք Ռուսաց ՚ի սկզբան նուաճման երկրին ` յայսմ գաւառի կամ ՚ի Գառնիպասար վիճակի, եւ այլ եւս գեօղս ամայիս կամ աւերակս, որոց եւ դիրք անյայտք ինձ, եւ են Թայդան, Պայրամ-Այի եւ Պայրամ-Ալի գշլագ. Գուլագսըզ. Շաֆիապատ. Շահրիար. Շօղայիպ.  Էյրանիս, այսինքն Երանոս ` Վերին եւ Ստորին. Գուրպավլէ Վերին եւ Ստորին, Եարդա, Ալի Մերտան. Պուրալան. Սուլդան-թեփե, Ազիզլի, Ալիսօրխի. Ալի-գըզըլ. Գարա-Հաճիլի. Խտըրլը. Ատաթլը. Դարաղ քեօյ կամ Դարակ. Պուլագ պաշը. Բուրչոյ. Իմամվերտի գալեսի: