Այրարատ

10. ՎԵՐԻՆ ԲԱՍԵՆ

( Բասին-իւլեա ըստ Տաճկաց ), ոչ միայն գաւառին ` այլ ըստ իմիք եւ բովանդակ Այրարատ աշխարհի գլուխ է, որպէս եւ առաջին դասի յաշխարհագրաց ՚ի գաւառս նորին, զի ունի յինքեան զառաջս բնիկ հայկական գետոյն Երասխայ, վասն որոյ եւ ճահապէս Վերին կամ Բարձր կոչի, գոլով իսկ 5000' աւելի կամ պակաս ` բարձր յերեսաց ծովու. եւ ըստ վերոյգրելոցդ ` կայ յանկեան լերանց անջրպետաց Կարնոյ ` Գարկապազար կամ Հասան կոչեցելոց, եւ Քիրէճլի ` Տայոց ` ընդ արեւմուտս, եւ Մարդաղւոյ ` ընդ հարաւ, եւ ձգի ընդ արեւելս մինչեւ ՚ի գետնախառնունս Երասխայ եւ Մուրցի: Յետինս այս գետ ` յօտար աշխարհէ Տուրուբերանաց ` ՚ի Սրմանց լերանց իջեալ, որ արդ կոչին Պինկէօլ, ըստ որոց եւ գետն Պինկէօլ-սու, կտրելով զքարալերինս աշխարհաբաժինս ` մտանէ ՚ի Բասեան, եւ զսորա անուն առնու այժմ ` Բասին սու, ընդմիջելով զսա եւ զՀաւնունիս ` առ Հովուակամրաւջան խառնի յԵրասխ, որով եւ ճանաչի լինել Մուրց նախնեաց: Իսկ որ յառաջ քան զխառնուրդ սոցա երկուստեք ՚ի Հս. եւ ՚ի Հր. յաջմէն եւ յահեկէն թափին յԵրասխ գետակք ` իջեալք ՚ի թիկանց Փալանտէօքէն, Տէվէպօյուն եւ Քիրէճլի լերանց Կարնոյ, եւ որք ՚ի Թէքմանայ լերանց ( յորոց մի ՚ի Բասեն կոյս Թօփ-տաղ կոչի ), բազմութիւնք են այլ մանունք. եւ մին ՚ի բուն ՚ի գոգոյ կամ յանկեան անդ կցորդութեան երկոցուն յիշեալ լեռնագօտեացդ ` գայ, ելեալ ՚ի Թօփալագ լճակէ, յոր անուն եւ կոչի: Բայց վտակք բուն աղբերակաց Երասխայ, որպէս ՚ի ներածութեանդ նշանակեալ եմք, համարին արեւմտեայքն որք ՚ի թիկանց անտի լերանց Կարնոյ իջանեն, եւ կոչէին ՚ի հնումն Արծաթ-աղբերք, եւ առ յոլովութեան նոցին ` երկիրն իսկ կոչէր Աղբերականց դաշտ, եւ սոքօք մինչչեւ խառնեալ ընդ Մուրց ` յօրանայ եւ վարարի Երասխ, եւ կոչի զառաջինն Գալէ-սու, թուի վասն Հասանգալէի. եւ զի հարթայատակ է դաշտն, սակաւս ոմանս ունելով բլուրս կամ լեռնակս, որպէս զԾիրանեացն եւ զԱյգորդ յիշատակեալս ՚ի նախնեաց, ուրեք ուրեք ճապաղին ջուրքն եւ մօրանան, որպէս ՚ի կողմանս Հասանգալէի: Քուրդ պատմիչն Շէրէֆէտտին ասէ եւ լիճ մի մեծ լինել ՚ի Բասեն, եւ իջուցանել վտակ յԵրասխ. այլ արդ միայն մօրք եւ ճախինք երեւին եւ ոչ լիճ շատաջուր: Ոչինչ ընդհատ ՚ի Վանանդայ ` ՚ի հնումն Անփայտ Բասեան կոչեցելոյ, եւ բնիկս Բասեան անփայտ անծառ է, եւ զի հարթավայր է եւ ջրաւէտ, ապա եւ քաջ խոտաւէտ եւ արգաւանդ: - Յարեւմտից հարաւոյ ընդ արեւելս հիւսիսոյ ձգի Վերինս Բասեն իբրեւ 40 մղոն ընդ երկայնն, եւ 25 ընդ լայն ՚ի հիւսիսոյ ՚ի հարաւ. եւ են ՚ի նմա սփռեալ գեօղք հարիւրիւ չափ:

Դիւր եւ դիպան դիրք երկրին, արքունի ճանապարհի եւ կարաւանաց անցք ընդ այն, մերձաւորութիւն մեծի քաղաքին Կարնոյ, ՚ի հնգետասան դարուց հետէ ոչ միայն ամուր եւ շահաստան կանգնելոյ գրեաթէ ՚ի բովանդակ միջոցի Կասպիական եւ Պոնտոս ծովուց եւ մինչեւ ՚ի Կ. Պօլիս, այլ եւ սահմանագլուխ երկուց պետութեանց, երբեմն Յունաց եւ Պարսից, եւ յետոյ սոցա եւ Օսմանեանց, բազում անգամ թատր մեծամեծ ճակատամարտից կացուցին զգաւառս զայս, որպէս տեսցի յընթացս տեղագրութեանս. վասն այնորիկ եւ չէր յուսալի շինուածս հինս գտանել ՚ի սմա, այլ յիշատակս պատմականս ոչ սակաւ: Եւ զի սա է գլուխ բովանդակ Բասենից ` աստանօր ՚ի դէպ է լինել եւ բնավայրի կամ շինագլխոյ ` յորմէ զանունն իցէ առեալ երկիրն ընդարձակ, կամ հին ազգն այն յիշեալ ՚ի Քսենոփոնէ, որպէս թուն յանուն ազգապետի ուրումն: Մերս պատմութիւն, որպէս խուն մի յառաջ ասացաք, ոչ ելանէ յայն հնութիւն, այլ ՚ի սկիզբն Արշակունեաց հարստութեան, յորում Վաղարշակ « ՚ի հովտին մեծի Բասենոյ կարգէ նահապատեութիւն զՈրդունին անուանեալ որ ՚ի զաւակացն Հայկայ »: Խորենացի որ զայս աւանդէ ( Բ. Ը ), յԱռաջին գիրսն ( ԺԳ ) ստուգագոյն եւս ասէ յորդւոց Հայկայ ՚ի Խոռայ եւ Մանաւազայ լեալ զնահապետութիւնս Մանաւազեան եւ զԲըզնունեաց, եւ Որդունին անուանեալ. արդ եթէ Որդունիքդ սերեալք եւ եկեալք ՚ի կողմանց Հարքայ ` սփռեալ էին յայս կողմանս, եւ ոչ առ Վաղարշակաւ փոխադրեալք այսր, այլ միայն ՚ի պատիւ նահապետութեան բարձրացան, եւ զի վկայեցան ՚ի պատմահօրէն սերնդակից լինել Բզնունեաց, ապա հաւանութեան է թէ եւ ՚ի նմին հօրէ Բազայ ` որդւոյ Մանաւազայ, որդւոյ Հայկայ ` սերեալք են. եւ նոյնինքն Բազ իցէ ազգապետ տոհմին Բասենոյ, որ անուն ` եթէ ՚ի Փասիան փոխեցաւ ՚ի Յունաց, չեն զարմանք թէ եւ այլ տառ մի անուան ՚ի լծորդակիցն յեղուցու. եւ ահա նոյնանուն եւ նոյնատոհմն են Բազունիք կամ Բազեանք Հայկայ, Փասեանք Յունաց եւ Բասեանք յետին ժամանակաց մինչեւ ցայժմ. այն զի եւ միւս եւս այլայլեալ լծորդատառութիւն անուանդ ` թուի Վազանա կամ Վիզանիս, զոր Պրոկոպիոս յիշէ, եւ հաւանագոյն է լինել տեղւոյ, ոչ լոկ իբր գաւառ այլ եւ քաղաք. որոյ եւ հարկ է հնագոյն եւ գլխաւոր շէն լինել համօրէն Բասենոյ, անշքացեալ անծանօթացեալ ՚ի նահապետութեան Որդունեաց, եւ յետ բառնալոյ թագաւորութեան Հայոց ` վերայայտնեալ ՚ի կայսերաց Բիւզանդացւոց. այլ առ անպատըսպար գոլոյ տեղւոյն եւ խոնաւութեան ` լքեալ զայն եւ երիւք մղոնօք բացագոյն ՚ի դիպան վայրի Ծումինա կոչեցելոյ, կառուցեալ նոր բերդաքաղաք, եւ անուանեալ Յուստինիանուպօլիս. զոր մերս Ինճիճեան համարի զայժմեանս Հասանգալէ, որում ` եւ գլխաւորութիւն սորին եւ մերձակայ մօրքն ՚ի ճահ գան. բայց ոչ զվայրօքս յիշի Ծումինայդ, այլ ՚ի Ստորին Բասեան գեօղն Զուին եւ բերդն աւեր յանկագոյն են անուամբ: Իսկ մեր ընդ երկբայութեամբ թողեալ զայս, մատիցուք ՚ի քնին յայտնեաց, սկսանելով ՚ի գլխոյ դաշտին եւ յաղբերականց Երասխայ: