Այրարատ

8. ԳԱՒԱՌՔ ԱՅՐԱՐԱՏԱՅ.

Ի սկզբանն ` որպէս տեսաւ փոքր մի ՚ի վերոյ, երկու միայն անուանք գաւառականք լսին ՚ի մեծի աստ նահանգի, Արագածոտն յԱրմենակայ, եւ Մասեաց ոտն յԱմասիայ, յորս յաւելլի է եւ Շիրակ ` որ ոչ սերտագոյն յարեալ էր յԱյրարատ. իսկ Գեղաքունին ` որպէս ցուցաւ, եթէ եւ ՚ի սկզբան անանջրպետ մասն էր Այրարատայ, այլ վաղ ուրեմն զատուցաւ յայնմաէ: Ի բառնալ թագաւորութեանն ` երկոքին այդոքիկ լեռնոտքդ ` եղեն առանձնակ գաւառք, ոչ է յայտ ընդ որո՞յ տոհմի ձեռամբ. առաջնումն վիճակեցաւ հին մայրաքաղաքն Արմաւիր եւ մեծաթոռն Վաղարշապատ. իսկ որ յետ այնր շինեցաւ Դուին, մերձաւորաւն ` հնովն Արտաշատաւ ` որք բուն Ոստան կոչին ՚ի Ե դարու, բովանդակեցան ՚ի Մազազ կոչումն, յանուն տոհմի Մազազունեաց. այլ երբեմն եւ իբրեւ ուրոյն կամ նոյն ընդ Մազազայ ` Դունայ դաշտ կոչի երկիրս այս, յելից կուսէ սահմանակից ունելով Գեղաքունեաց երկուս փոքրիկ վիճակս, զՈւրծն եւ զԱրած, նոյնպէս եւ ՚ի հարաւոյ Դունայ դաշտի մասինն ` զՇարուր: - Միջին մասն Այրարատայ եղեւ Կոտայք գաւառ, որ ՚ի վերջին դարս եւ մինչեւ ցարդ ` Երեւան բերդաքաղաքաւ համարեցաւ բնավայր Այրարատաեան աշխարհի եւ նոր իմն ոստան, յաջորդ նախնի մայրաքաղաքացն չորեցուն ( Արմաւիր, Արտաշատ, Վաղարշապատ, Դուին ), թող զշէնս Երուանդայ, որ առ սակաւ մի ժամանակ եղեն թագաւորանիստք:

Ի հիւսիսոյ Կոտայից ՚ի սահմանակցութեան Գուգարաց աշխարհի ` ձեւացան այլ եւս երկու կամ երեք գաւառք, Նիգ եւ Ծաղկունիք, որ եւ Վարաժնունիք: Յարեւմտից հիւսիսոյ սոցին է Աշոցք գաւառ ` դասեալ ընդ Արարատեանս, որում ոչ բնական մասն վարկուցեալ ` թողումք վիճակել Գուգարաց:

Զայսոսիկ համարիմք սեփական վիճակս Այրարատ նահանգի արքունականի, իբրեւ հատուածս մեծի աստեղ միոյ կոտորելոյ ՚ի մանունս, ըստ աստեղաբաշխիցն ասից. քանզի եւ ՚ի բանս պատմչաց տեսանեմք, զի զոր առաջինքն միայն յանուն Այրարատ գաւառի ասեն, նոքա վիճակեցուցանեն միոյ յայժմ յիշեցելոցս առանձին գաւառաց. զոր օրինակ զԱղցք եւ զԵղիվարդ ` յԱրագածոտն, զԳառնի եւ զԱղջոց վանս ` ՚ի Մազազ, զԲջնի ՚ի Նիգ, զՈրկովի ` ՚ի Մասեաց-ոտն, զԱրջառերեկ ` յՈւրծ, այլովք հանդերձ, զորս ամենեսին Բուզանդ, Եղիշէ, Ղազար եւ հին յիշատակարանք ` յանուն Այրարատ գաւառի միայնոյ նշանակեն: Միւս եւս փաստ առ այս ընծայէ եկեղեցական տեսչութիւն ազգիս, զի ոչ գտանին թեմք կամ եպիսկոպոսունք յանուն գաւառացդ ` զորս համարեցաք բնական մասունս Այրարատեան նահանգի, որոյ սեփական վերադիտող էր ինքն քահանայապետն կամ կաթողիկոսն Հայոց, միայն եզերական կողմանցն յիշին եպիսկոպոսք ՚ի հնումն, Մազազունեաց, Ամատունեաց, եւ Դունայ դաշտին ` մինչչեւ սորա եղեալ ոստան. բայց անշուշտ քորեպիսկոպոսունք կային յայլ եւ այլ վիճակս երկրին: - Օրպելեանն, թէ եւ կրսեր ժամանակաւ, հաստատէ զվերոյգրեալս յասելն վասն Նսըր ոստիկանի յսկիզբն Ժ դարու. « ասպատակ եղեալ իսպառ ջնջեաց զամենայն աշխարհս Հայոց, եւս եւ զԱրարատեան երեք գաւառսն », որք էին անշուշտ Ոստան եւ յարակից նմին: Նոյն պատմիչ ծանուցանէ զի առ իւրովք ժամանակօք վասն ժառանգելոյ Զաքարեանց զկողմանսն ` յանուն նոցին կոչէր. « Երկիր Աւագեան ` Այրարատ »: Իսկ Շիրակ ` որ ՚ի Հայկազանց հաստատեալ եւ արքունի սեփականութիւն էր ` անդստին ՚ի Տրդատայ Մեծէ տուեալ եղեւ ժառանգութիւն օտարի, տոհմին Կամսարականաց, որպէս եւ Երասխաձոր, որ եւ անուանեցաւն ըստ նահապետի տոհմին ` Արշարունիք: Ըստ սոցին սակի արքունի սեփականութիւն ` որով եւ մասն իմն Այրարատայ թուի եւ ' որ ՚ի հարաւոյ կուսէ սոցին եւ Երասխայ ` Ճակատք, յարակցաբար յիշեալ ընդ բուն կամ կենդրոնականն Այրարատայ, եւ ոչ գիտեմ երբ եղեալ առանձին գաւառ: Դար » ձեալ եւ Կոգովիտ որ ՚ի թիկունս, ՚ի ( հարաւոյ ) Մասեաց, էր երբեմն սեփական արքունեաց, եւ տուաւ ՚ի կալուած կրսեր արքայորդեաց: - Արտաքոյ այսոցիկ մնան երկոքեան Եփրատական գաւառքն ` Ծաղկոտն եւ Բագրեւանդ, յայտնապէս օտարք ՚ի բուն յԱյրարատեան հին նահանգէ, եւ արեւմտեան գաւառք աշխարհին, Վանանդ, երբեմն Անփայտ Բասեան կոչեցեալ, եւ ապա բնակութեամբ Վունդայ ուրումն Բուլղարի ` այսպէս: Բասեանք ` յերկուս զատուցեալ վասն մեծի ընդարձակութեանն, եւ որք ՚ի հարաւոյ ` հաւանօրէն հին մասունք նորին ` Աբեղեանք, Գաբեղեանք եւ Հաւնունիք, որպէս անուանքն իսկ յայտ առնեն, այլոյ մեծի երկրի մասն էին, եւ ազատաց եւ պաշտօնէից ոմանց պարգեւեցան ՚ի Վաղարշակայ, եւ համարեցան ընդ առանձին գաւառս:

Սոքիմբք գումարի թիւ քսանից գաւառացն ` որպէս հասարակօրէն կարգին յաշխարհագրութեան Խորենացւոյ. այլ յօրինակս ինչ փոխանակ քսանից ` 16 գրին գաւառք, ոչ ունելով զԿոտայս, զՎարաժնունիս, զՄազազ, զՃակատ, զՄասեաց ոտն եւ զԱշոցս. եւ փոխանակ սոցին առանձնաբար յիշեն զՈստան եւ զՇարուր, եւ միանգամայն զՈւրծ եւ զԱրած. յառաջնումն ( յՈստան ) անշուշտ համարելով լռելեայն եւ զանյիշատակսն զայնոսիկ:

Անկ է եւ մեզ ըստ աշխարհագրի մերոյ եւ ըստ ամենայն պատմչաց ` յետ առաջնոցն ՚ի Դ եւ Ե դարս կացելոյ, ընտրել զքսան-գաւառեան բաժանումն, եւ կարգել այսպէս, սկսեալ յարեւմտից, որպէս եւ հին աշխարհագիրն առնէ ճահապէս, ըստ ընթացից Երասխայ. վասն որոյ եւ յետադասել զԵփրատականսն զերկոսին: Գիտելի է եւ այս ` զի յօրինակս ինչ աշխարհագրութեան Խորենացւոյ ` ոմանք ոչ յիշեն բնաւ զՈւրծ եւ զԱրած, ոմանք միայն Արածակողմն անուանեն, եւ ոմանք առանձին կարգեն զՄազազ եւ զՈստան. ոմանք զՈստան, եւ զդաշտն Դունայ եւ Շարուր մի համարին, եւ այլք այլազգ, զբուն թագաւորաբնակ կողմանքս: Իսկ մեր տեսեալ զի ՚ի միում փոքու ձորահովտի են Գառնի սեփականն Մազազայ եւ Ոստանն Դուին, եւ ոչ հեռի անտի Արտաշատ, մի գաւառ զնոսին համարեցաք, եւ առանձինն ` զՇարուր կամ զդաշտ Շարուրայ: Դարձեալ, յերկուս բաժանեալ կարգեմք զընդարձակ տարածութիւն երկրին Բասենոյ, միանգամայն եւ խառն ՚ի նոսին ՚ի տեղագրութեան զգաւառսն Հաւնունիս եւ Աբեղեանս, համարելով բնական մասունս նորին միոյ մեծի երկրի դաշտականի, ոչ կարելով այլազգ ճշդել զսահմանս չորեցուն այնոցիկ գաւառաց:

Արդ եղիցին մեզ քսանեքին գաւառք Այրարատայ ստորագրելիք ըստ ցուցակիս այսմիկ, յորոց զմիոյն ( Շիրակայ ) վաղ ուրեմն հատուցեալ է մեր զծանօթութիւն:

ԳԱՒԱՌՔ ԱՅՐԱՐԱՏ ԱՇԽԱՐՀԻ