Այրարատ

85. ԱՒԱՆ. ԿՈՒԱՇ

Զուգահեռական գետակին կամ ձորակին Արուճայ կայ ժամաւ հեռի ա ' յլ ձորակ փոքրագոյն, եւ վերագոյն քան զայն, այսինքն ՚ի հիւսիսակողմն. յորոյ ՚ի գլուխ է Աւան գեօղ, զոր ոչ գտանեմ յիշեալ ՚ի նախնեաց, որպէս զմիւսն որ ՚ի Կոտայս, բայց թերեւս զայն նշանակիցէ բան մի յարձանագրի Կուաշ գեղջ, զորմէ ընդ հուպ: - Իբր քառորդաւ ժամու հեռի յարեւմտից Հր. Աւանայ ` կայ Գարաճալար կամ Գարաճիլար գեօղ: Դարձեալ, փարսախաւ ուղղակի ՚ի Հր. Աւանայ ` առ նովին ձորակաւ եւ չորիւք մղոնօք ՚ի Հս. արեւելից Արուճայ ` կայ Կուաշ, սեւանշան աւան, վասն տխրական դիպաց անազդակ թագաւորացն ` Տիրանայ եւ որդւոյ նորին Արշակայ Բ ի. այլ յառաջն հարկ է թէ նշանաւոր էր տեղին շինութեամբ, զի ՚ի նմա բնակէր կուրացեալն այն եւ ծերացեալ թագակապուտն Տիրան. որ լուեալ զսպանումն սիրելւոյ որդւոյ իւրոյ Տրդատայ ` ՚ի Վաղէս կայսերէ, եւ գորովեալ ՚ի նորին որդի ՚ի մանկահասակն եւ բարեմոյն Գնել, ետ սմա « զամենայն ինչս իւր եւ զկալուածս գիւղից եւ դաստակերտաց, եւ ՚ի նմին աւանի Կուաշ հրամայէ բնակել ». իսկ ՚ի հալածել զնա անտի Արշակայ իբրու զի ոչ ներէին օրէնք Հայոց բնակել յԱյրարատ ` բաց յարքայէ եւ ՚ի ժառանգէ թագին, զշարեալ տարաբաղդին Տիրանայ « պատգամս խիստս յղեաց առ որդի իւր Արշակ. վասն որոյ հեղձամահ եղեալ յիւրոց սենեկապետաց ՚ի հրամանէ արքայի ` ՚ի գաղտնիս, եւ ՚ի նմին աւանի Կուաշ թաղեցաւ, ոչ արժանի եղեալ հարցն գերեզմանաց. թէ արդեօք զփոխարէնսն Դանիէլի առնն Աստուծոյ հատոյց. որով չափով չափեաց ` չափեալ եղեւ, ըստ Գրոց »: Եւ թէ ստոյգ իցէ աւանդեալն ՚ի Վարդանայ աշխարհագրէ, արդարաչափ իրաւունքն ` զգերեզման սպանելոյն յանդիման կարգեցին սպանելոցն յիւրմէ, զի ասէ. « Ի Կոշ ` կան սուրբ գերեզմանքն Յուսկայ եւ Դանիէլի թոռանց Ս. Լուսաւորչին »: - Նոյն աշխարհագիր յաւելու. « Եւ Կոշավանքն, ուր գերազմանն է Պետրոս Ականատես սուրբ վարդապետին »: Ո՞ իցէ Պետրոսդ եւ ի՞բր ականատես ` ոչ գիտեմ: Բայց վանքն Կոշայ, ( զի բազում ուրեք Կոշ գրի Կուաշն, եւ Գոշ եւս ), ծանօթ է այժմ, քառորդաւ ժամու յարեւմտից կալով գեղջն եւ ձորակին, փոքր խաչաձեւ եկեղեցեաւ, որոյ գմբեէթ անկեալ կայր, այլ որմունքն տակաւին կանգուն, թէ եւ ոչ անաղարտ. յոր սակս եւ անվերծանելի մնաց մեծատառ արձանագիրն յարեւմտակողմանն, որ եւ յայտ առնէ լինել յանուն Ս. Ստեփանոսի Նախավկայի. նշանաւոր եւ յարուեստական մասին է եւ այս, զի ՚ի ներքին որմունսն երեւին հետք նկարէն պատկերաց Սրբոց, որպէս եւ յեկեղեցւոջ հնոյն Թալնայ: Յորմն հարաւային առ դրամբն ` կայ արձանս այս գրեալ յ '981 ամի Փրկչին, ՚ի ժամանակի տիրապետութեան Բագրատունեաց.

ՆԼ թուականին ի կաթողիկոսութեան Տեառն Խաչկա եւ ի թագաւորութեան Սմբատա եւ ի յասպարապետութեան Գրիգաւրի, յիշխանութեան Աշոտո որ երետ Աշոտ յԱվանէ զջաղացսն եւ զէգին եկ զհողն Կովեղձ ի սուրբ եկեղեցիս վասն Շահնշահի արեւշատութեան եւ մեղաց թողութեան. եւ որ ոք սպասաւորեցան ի սուրբ եկեղեցիս Աստուած (Քրիստոս) յիւր ի միւսանգամ գալստ……:

Երեւին առ եկեղեցեաւն եւ հետք մենաստանին քայքայելոյ, եւ քարաշէն կամարայարկ գըբանման տեղիք. որպէս ՚ի վերայ աղբեր միոյ առ գիւղիւն ` յարեւելից կուսէ կայ կամարաձեւն շինուած հին ` տաշածոյ մանր քարամբք: Յիշեալդ այդ յարձանագրին յԱվանէ ` ցուցանէ ինչ զվերոյգրեալ գիւղն Աւան, իսկ ջաղացք ` արդարեւ գոն եւ այժմ առ ձորակին: Կայ եւ գաղտ իմն ջրամբար ՚ի Կուաշ. այն է քարայր մի ՚ի հարաւակողմն գեղջն, յորում ՚ի յատակէն լսին դդըչիւնք եւ խոխոջանք յորդութեան ջուրց, որոց ելք եւ գնացք ոչ յայտնեցան: - Ի վաղեմի շինուածոց Կուաշայ երեւին աւերակք մեծի եկեղեցւոյ, եւ միւսո եւս փոքու, որոյ խորան կանգուն կայ, իսկ այլ երեք կողմանքն կործանեալք, եւ փայտայարկ ձեղուն շինեալ արդ բնակչացն Հայոց իբր 15 կամ 20 տանց, նուիրեալ Ս. Գրիգորի. որոյ վէմ տապանի կարծեն զեդեալն առաջի սեղանոյն, իբր թէ անդ հանգուցեալ գիշեր մի նշխարք Սրբոյն ՚ի ժամանակի փոխադրութեանն: Է եւ այլ մատուռն քարաշէն ՚ի գերեզմանս գեղջն յարեւմտից կուսէ: - Շինութեան եւ բարգաւաճութեան տեղւոյս ` գէթ ց՚ԺԳ դար, վկայէ եւ մատեան մի պատմութեանց Եղիշէի եւ այլոց, գրեալ աստ յամի 1172 ՚ի Դաւթէ ումեմնէ, որ պահի յԷջմիածին: - Առ երի Կուաշայ ` յարեւմտից հիւսիսոյ ` ՚ի բարձրադիտակ վայրի կան քառակողմն շինուածոյ հիմունք կամ անկատար քարաքորմն, գործ յետին դարուց, Պարսից կամ Օսմանեանց, զորոց ընդդիմամարտութիւն ՚ի կողմանս յայսոսիկ Կուաշայ եւ Վժանու ` յառաջին կէս ԺԷ դարու, յիշէ Զաքարիա պատմիչ: