Այրարատ

15. ՈԿՈՄԻ. ՊԱՏԺՎԱՆ

Իբր կիսով փարսախաւ հեռի յելից հիւսիսոյ քաղաքին, եւ մերձագոյն եւս ՚ի լեառնն, որպէս ստուգագոյնս գրէ ողբասաց պատմիչ աղիտից տեղւոյն ՚ի ԺԱ դարու, Արիստակէս Լաստիվարտցի ( ԳԼ. ԺԸ ) « մերձ առ ստորոտով լերինն ` որ կոչի Ծիրանիս », է գիւղն եւ յայնժամ աւանն ` « Ոկոմի » ( որ եւ Օկոմի ), մարդաշատ եւ ընչաւէտ ». որոյ եւ անուն ցուցանէ հնութիւն իմն հայկական, եւ թուի գլխաւոր շէն լինել կողմանցս եւ երիցագոյն քան զշինութիւն բերդին Հասանկլայի: Յամին 1021 եկեալ այսր կայսրն Վասիլ եւ ոչ գտեալ պատիւ ըստ ակնկալութեանն ` հանդիպմամբ Գէորգեայ Վրաց թագաւորի, որոյ վիճակեալ էին յայնժամ կողմանքս, « ՚ի բարկութիւն շարժեալ թագաւորն ( Վասիլ ) հրաման տայր հրով եւ սրով եւ գերութեամբ ապականել զմեծ աւանն որ կոչի Օկոմի, եւ որ շուրջ զնովաւ գեօղք եւ ագարակք որ ՚ի բաժնին էին. զորոյ զգերիսն առեալ ` հրաման տայ խաղացուցանել ՚ի գաւառն Խաղտտեաց »: Բայց զի կարեւոր եւ բարգաւաճ տեղի էր ` վերստին շինեցաւ եւ մեծացաւ, որպէս զի յետ ոչ բազում ամաց (1056) աւելի քան 30, 000 ոգիք էին ՚ի նմա, ՚ի ժամանակի ասպատակի Սէլչուկեան Թուրքաց, որոց գիշերայն եկեալ « յաւուր մեծի Աստուածայայտնութեան տօնին … մօտ ՚ի շէնն, գտին խոտ բազում ՚ի դարմանս անասնոց դիզեալ, որում հուր հարեալ, եւ ՚ի հրատին բորբոքմանէ առ հասարակ դաշտն ամենայն իբրեւ միջօրէիւ լուսաւորեցաւ. առ որ կացեալ ջեռան ինքեանք եւ երիվարք իւրեանց, եւ ապալարեալ զաղեղունսն եւ մերկացեալ զզէնսն ` յարձակեցան ՚ի վերայ շինին, հեշտացեալք իբրեւ յամարայնի. եւ սուր ՚ի վերայ եդեալ ` կոտորեցին ոգիս իբրեւ 30, 000, ոչ մնալով ՚ի բնակչաց տեղւոյն եւ ոչ մի, բայց եթէ ՚ի ճանապարհի ուրեք ոք կայր: Եւ արարեալ ՚ի տեղւոջն աւուրս երիս, եւ բարձեալ եզանց եւ իշոց եւ ձիոց զամբարս ցորենոյ եւ զմթերս ընչից, եւ սակաւ ինչ ՚ի պիտանեաց ` զորս առեալ գերի, գնացին յաշխարհն իւրեանց »: - Բաց ՚ի կրկին հարուածոց այսոցիկ ` այլ ինչ ոչ յիշի առ նախնիս զտեղւոյս, որ ցարդ շէն է եւ բնակեալ ՚ի մերազնեայս, ունելով եւ եկեղեցի. առ որով զատ ՚ի կուտակեալ ոսկերստւոյ կոտորելոցն յանողորմ Սկիւթացւոցն, մարթ է հետաքննել եւ այլ ինչ մնացուած:

Ի հիւսիսոյ Ոկոմեայ կան գեօղք Սանսոր, Սուրպահան, Թիմար, եւ այլն: Երկրորդիդ անուն աղաւաղեալ ՚ի Թուրք բնակչաց տեղւոյն ` է Ս. Յովհաննէս. Յովհանդ այդ էր գիտնական վարդապետ սպանեալ ՚ի Վրաց, յելս Ժ դարու, եւ թաղեալ անդ ՚ի վանսն, որ յառաջն կոչէր Ակսիգոմս, զորմէ այսպէս գրէ ժամանակակիցն Ասողիկ ( ԳԼ. Թ ). « Յովհաննէս խաչակիրն Քրիստոսի, որ տկար բանիւ եւ մեծ գիտութեամբ բացայայտէր զգիտութիւն Գրոց սրբոց Սա մեռաւ ՚ի մոլեալ ազգէն Վրաց ` սրով, եւ թաղեցաւ ՚ի վանս ` որ Ակսիգոմս ասի, ՚ի Բասեան գաւառի, եւ այժմ Ս. Յոհան, եւ ( է ) առ ստորոտով լերին Ծիրանեաց »: Չիք այլ յիշատակ վանացս, ոչ առ հինս եւ ոչ առ նորս, բայց նշանակի ՚ի քարտս ` ՚ի հարաւոյ կուսէ համանուն գեղջ, որ է անշուշտ հինն Ակսիգոմս: Իսկ բան պատմչիդ զլեառնէն ` ցուցանէ զնա լայնանիստ, կամ զմերձակայ եւս բարձունս յայն անուն կոչել. զի են իսկ ՚ի Հս. կողմանէ ցայսվայր յիշատակեալ գիւղորայից ` լերինք անջրպետք Տայոց եւ Բասենոյ, յորոց մայրեաց, ասէ Ինճիճեան, Թուրք բնակչաց գեղջն Սուրպահանայ ` շինել անօթս փայտեայս:

Պատժվան կամ Պատիճվան գիւղ յԵլ. Հս. Ոկոմեայ, առ որով անցանեն ջուրք իջեալք ՚ի թիկանց լերանց Տայոց եւ թափին յԵրասխ. մեղարբեր են սահմանքն: Մերձանուն ՚ի Պատժվան, մերձ թուի եւ դրիւք Վաղժվան գիւղ, որ ոչ լսի յայժմուս. այլ որիշ զերկոսին յիշէ Վարդան Յովնանեան յամի 1671, ՚ի ժողովելն յայնցանէ արդիւնս վասն Ս. Աստուածածնի վանաց, ասելով. « Օրհնեա զՎաղժվան, որք տալ փութացան գերիս քոռս ցորեան … Իսկ ՚ի Պատժվան ` եռ մագի եւեթ հազիւ թէ փրծան »: - Ժամաւ հեռի կայ աստի Էգեպատ գիւղ հայաբնակ. երբեմն խառն բնակեալ ՚ի Վրաց: - Դանիշման տաճկաբնակ գիւղ, մերձ ՚ի Հասանկլայ: Ի նոյն կողմանս թուի եւ Միատուն: