Այրարատ

126. ԱՓՆԱԳԵՂ. ԳԵՕՂՔ

Ի հարաւոյ Կիւլլիւճէի կիսով փարսախաւ ՚ի խոնարհ ՚ի գետեզրն ` կայ եւ Չամըրլու գիւղ ( տղմուտ )  մեծ, իբրեւ 50 տամբք Հայոց, եւ Ս. Գեորգ եկեղեցեաւ : Յարեւմտակողմն սորին ՚ի քարուտ բլրի գոյ տաճարաձեւ  տեղի բոլորակ, այլ անհիւս քարաշար միայն, հանդերձ մտիւք. եւ ՚ի միում կողման հատուած մի սիւնաձեւ արձանի, եւ ՚ի նմին քանդակք կռանակոփ, աստի թեւատարած պատանի կարճ, եւ ընդ ոտիւք նորա երկու փորողք դաշխուարանձեւք, անտի ` նոյնպէս երկու փորողք եւ ՚ի միջին փաթութաձեւ գիծք. եւ թուի նշխար հեթանոսական:

Փարսախաւ  հեռի ՚ի սմանէ ՚ի Մ. Հր. առ Ամպարլու վտակաւ ` կայ մեծագոյն գիւղ հայաբնակ  Ալիքուշակ, 60 եւ աւելի տամբք, ՚ի ստորոտս քարաբլրոց արեւելեան ոստաց Արագածու, յորոց բղխեն աղբերք սառնորակ ջուրց. եկեղեցին  նուիրեալ է Ս. Խաչի: Եւ ՚ի սորա Մ. Հր. երկու մղոնաւ հեռի ` առ այլով զուգընթաց  վտակաւ ` կայ Թեքերլիւ, գիւղ 20 տամբք եւ Աստուածածին եկեղեցեաւ, եւ սա ՚ի ստորոտս  երկարաձիգ  ոստոյ միոյ Արագածու: - Յեռանկեան խառնըրդոց կրկին վտակացս ՚ի Քասաղ ` կայ Ղուշճի գիւղ ` 15 տամբք եւ Աստուածածին եկեղեցեաւ: - Մղոնաւ ՚ի Հր. Թէքէրլեայ եւ յայն կողմն երկարաձիգ լերինն ` առ Տուլու գետակաւ ` Ղանճաֆար ( թերեւս յանուն Ճաֆար  խանի ) գիւղ մեծ, 50 տամբք եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ. սա համարիւր գլխաւոր կամ իշխանանիստ  չէն կողմանցս: - Կիսով փարսախաւ հեռի ՚ի սմանէ, յաջմէ կամ ՚ի հարաւոյ գետակին կայ Պլխեր գիւղ 30 տամբք, եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ . եւ մերձ նմին յայն կողմն գետակին Գարագիլիսե ` 30 տամբք, եւ Ս. Աստուածածին  եկեղեցեաւ. կայ ՚ի նմին եւ աւերակ հնոյ եկեղեցւոյ ՚ի սպառ քանդելոյ, սեւագոյն քարամբք, յոր սակս եւ կոչումն գեղջն:

Յարեւմտից հարաւոյ երկոցուն յետնոյ գիւղիցս ` իբրեւ կիսով փարսախաւ տարակաց, առ այլով գետակաւ զուգակցաւ Տուլու, կայ Շիրաղալայ գիւղ ` 40 տամբք, եւ փոքու հին կոփածոյ քարաշէն մատրամբ  յանուն Ս. Մերկիւսիոսի: Յերի սմին ՚ի բարձու երեւի ամրոց  կամ բերդ փոքր, քարամբք  կոփածոյիւք շինեալ, չորեքումք բրգամբք յանկիւնսն, վայելուչ  յօրինուածով, եւ թուի դղեակ նախնի տերանց երկրիս մնացուած որձաքար հիմանցն յերկուս բաժանեալ է կամարակապ  սեամբք, եւ դուռն յարեւելից կողմանէ: Յայտ է թէ եւ շինագլուխ կողմանցս էր սա, յոր սակս եւ երբեմն իբրեւ առանձնակ  վիճակ յայն անուն: Յայս գիւղաւան օթագայեցաւ Թահմազ Ղուլի խան յամի 1735, եւ եկն առ նա ՚ի մեծարանս Աբրահամ Գ կաթողիկոս ( ՚ի 28 մայիսի ). եւ նա ` որպէս պատմէն. « Ետ հրաման Նասախչի-պաշուն Ապտըլհասան պէկին ` ղօնախ  առնուլ զմեզ. գնացեալ առ նա հանգեաք զայն գիշերն. իսկ ՚ի լոյս հինգշաբթի (29 մայիս ) վաղ քաջ ընդ առաւօտն մինչ կամէր չուել ` տարաւ զիս ` ՚ի դէմ իւր, ընծայիւք, եւ գնացեալ իմ բարեւեցի եւ շնորհաւորեցի զգալուստ իւր. որ եւ ինքն ասաց. Հօշ կելտուն, Ղալիֆայ, չախ սեն տե աթլան, Խալիֆայ, կիտեք  իլեր: Եւ առ ժամայն ձիաւորեալ ինքն զօրօք իւրովք, եւ բանակն զկնի. եւ ետ ինձ զինուորս յիւր սպասաւորացն, որ եւ անկեալ առաջի իմ տարան, եւ ես զկնի իւր »:

Իբրեւ մղոնաւ տարակաց ՚ի Հր. Շիրաղալայի եւ նոյնքան ՚ի հիւսիսոյ  աւերակ գեղջն Արայի ` կայ Պազարճուխ գիւղ ` 20 կամ աւելի տամբք եւ Ս. Աստուածածին  եկեղեցեաւ: Ուղղակի յարեւելս Պազարճուխի  երիւք մղոնօք տարակաց ` յեզր Քասաղայ կայ Ափնագեղ, առ որով գետակն Տուլու խառնի ՚ի նոյն, յերկուս բաժանեալ առաջս եւ երկուս ձորակս գործելով, յորոց սակս ասեն այդպէս կոչեցեալ գեղջն ` իբրեւ ափունս գեղեցիկս ունելով աստի եւ անտի, այլ ՚ի դէպ եւս է ասել Ափնայգեղ, կամ լաւ եւս ըստ Զաքարիայ եւ ըստ Սիմէոնի կաթողիկոսի գրել Աբնագեօղ, առաջինն յիշէ զոմն Մարգարէ անուն ` ՚ի գեղջէ աստի, որ ետ նմա ծանօթս զթեմէ Յովհաննավանից: Իբրեւ 45 տունք Հայոց են արդ ՚ի սմա, եւ եկեղեցի յանուն Ս. Աստուածածնի:

Ի Հս. Աբնագեղոյ  կիսով  փարսախաւ  վերագոյն ` յանկեան Քասաղայ եւ գետակին ` որ յարեւելից անցեալ առ Սաչլու  գեօղիւ խառնի ՚ի նա, կայ Աստուածընկալ ( ըստ ռամկայ  Աստուածընկել ) գիւղ իբր 25 տամբք Հայոց. եւ կոչի  այսպէս վասն մասին սրբոյ Խաչի, որ պահէր  աստ յեկեղեցւոջ եւ մենաստանի կառուցելոյ ՚ի բարձու գետափին, կանգուն կայ եկեղեցին քարաշէն. փոքր այլ վայելուչ, գմբեթաւոր, անսիւն ամբարձեալ երկոքումք  մատրամբք, յորոց հարաւային խցեալ է արդ. իսկ արեւմտեանն հանէ ՚ի գաւիթ կառուցեալ ՚ի վերայ չորից միաստանի  սեանց, այլ կիսաւեր: Արձանագիր  մի յորմն հարաւոյ աւանդատանն յայտնէ զշինողըն ` զնախածանօթ մեր Քուրդ Մեծ Բ. յամի 1244 եւ զպէսպէս տուրս վասն եկեղեցւոյն:

Շնորհաւք եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ ես Քուրդ իշխանաց իշխան որդի Մեծին Վաչէի եւ կենակից իմ Խորիշահ դուստր Մարզպանու, շինեցաք զսուրբ կաթուղիկէս յիշատակ հոգւոց մերոց, ամենայն զարդու զարդարեցաք տուաք ընծայ զմեր այգին ի Փարպի: Ա խուպան յԱւշական: Ա այգի ի Կարբի, Ա շինական, Գ ողջատուն… ՈՂԳ թուիս:

Աւանդի ՚ի շինութեան եկեղեցւոյն ամփոփեալ ՚ի հիման սեղանոյն զկող մի Ս. Յակովբայ առաքելոյ, յայս թուի արկանեալ եւ երգարանն Ուխտատեղեաց Թովմաս Վանանդեցի

                         «Աստուածընկալն  երկըրպագեալ,

                         Սուրբ Յակոբայ աջըն պատուեալ

                         Որ Տեառն եղբայր էր անուանեալ.

                         Միւս Յակոբայ ճկոյթն կալեալ»:

Որմակից հարաւակողման տաճարին ` որ Կաթուղիկէ կոչի յարձանագրին, կան փոքրիկ մատրունք կամ խըցկունք. ՚ի վերայ դրան միոյ արձանագրեալ է յամի 1207, որով եւ երեւի կանխագոյն շինեալ քան զկաթուղիկէն.

ՈԾԶ թուիս նորոգեցաւ Աստուածածինս. եւ հաստատեցաք առաջնորդ սուրբ ուխտիս Տէր Գրիգոր. Եղիազար  Վարդա(ն), Յովհան, Հար, Ծերթա. Աստվածատ. Ըռստակ. Սարգ. Փա. եւ այլ միաբանացս որ հաստատեցաք զուխտ միաբանութեան հոգոց մերոց… սուրբ եկե…:

Յայտնի յայսմանէ զի վաղագոյն քան զժամանակս  Վաշուտանց գոյր անդ եկեղեցի յանուն Տիրամօրն եւ վանք միաբանակեցաք, որոյ հազիւ արդ նշմարին հետք. այլ առ կաթողիկէիւն  երեւին աւերակք բնակութեանց, որպէս եւ շիրիմք եւ խաչվէմք մեծամեծք. յորոց ՚ի միումն գրեալ է յամի 1220.

Ի թվ. ՈԿԹ. Ի կամս Աստուծոյ ես Յովհաննէս որ ետու կանկնել սուրբ նշանս Աստուածատրոյ քահանա(յի)…

Յաւարտ տեղագրիս Ապարան վիճակի կամ արեւմտեան Նգայ, յիշեսցուք եւ զգեօղ մի ` զորոյ ոչ կարացի նշմարել զգիրս, թէպէտ եւ կրկին անուամբք  եւս կոչէր, Ձորոյբերան ՚ի հայումս եւ Գուլուտի կամ Գիւլուտի ըստ Թուրքաց, ընդ որ էանց Յակոբ Դ կաթողիկոս փախստեայ գնալով. որպէս յիշէ Զաքարիա պատմիչ, եւ ցուցանէ լինել ընդ մէջ Եղիվարդայ եւ Լօռւոյ Տաշրաց, զանց առնելով զմիջակայ նոցին օթեվանսն նշանակել: