Այրարատ

167. ԱՐՏԱՇԱՏ

Ըստ կիսամասնեայ բաղդի ` գլխաւոր քննելին, ( որ եւ քան զամենայն հին քաղաքս Հայոց հռչակեալ գոլով առ դասական մատենագիրս Յունաց եւ Լատինաց ) Արտաշատ, գէթ ՚ի հարեւանցի հետազօտեալ եւ քննեալ է յուղեւորաց ոմանց գիտնոց եւ խնդրեալ յերկուց դարուց հետէ, որոյ եւ նշանակին գիրք ցարդ կրելով զանուն Արտաշար կամ Արտաշ. սակայն եւ ոչ այնու իսպառ փարատեալ է երկբայութիւն դրիցն. մի, վասն ոչ քաջ միաբանելոյ տեղւոյն ` ընդ նկարագրի օտար այլ ժամանակակից հեղինակաց. եւ երկրորդ ` վասն չմիաբանութեան նոցին ընդ մերումս Խորենացւոյ, որ զշինութիւն քաղաքին ընծայէ Արտաշիսի Բ ի ՚ի վերջ կոյս Ա դարու Քրիստոս, իսկ հնագոյնք ընծայեն Արտաշիասայ երիցագունի քան զնա երկու եւ կէս դարուք, եւ ստուգապէս յիշին պէսպէս պարագայք պաշարմանց եւ պատերազմաց յառաջ քան զժամանակս Արտաշիսի Բի: Զերկրորդս այս խնդիր լուծանեն ոմանք ասելով, որիշ որիշ քաղաքս լինել, կամ երկուս Արտաշատս, մին ( ծանօթն մերազնեայց ), անդ ուր անուանակիր աւերակքն են, միւսն անյայտ դրիւք, կամ խոնարհագոյն ՚ի հարաւոյ արեւելից անդր քան զՎէտի գետ ` ՚ի դաշտին Շարուրայ, եւ հպագոյն յեզերս Երասխայ, ուր համարին նշմարել աւերակս, զոր չէ ուրուք ցարդ ստուգիւ տեսեալ. իսկ այլք ասեն մի եւ նոյն քաղաք լինել, յԱրտաշիասայ շինեալ ( որպէս եւ յայլոց յետ նորա ) եւ յԱրտաշիսէ վերաշինեալ կամ նորոգեալ. եւ այս է բազմաց ընդունելի, մանաւանդ զի ոչ Խորենացի եւ ոչ այլ ոք ՚ի մերոցս ոչ յիշեն զառաջինն կամ զայլ Արտաշատ: - Իսկ առաջին խնդիրն, որ է դիրք այժմեան աւերակաց եւ գետոյն Երասխայ, հեռիք յիրերաց ոչ սակաւ, ( թերեւս աւելի քան հինգ մղոն ), եւ վկայութիւն հնոցն որ ոչ միայն հուպ ` այլ եւ շրջապատեալ ասեն յԵրասխայ, դժուարին ըստ առերեւոյթ տեսութեան, դիւրալոյծ է ` ե ' ւ ըստ տեղափոխութեան ընթացից գետոյն, եւ ըստ այնմ վկայութեան մերոյ պատմչիս ` զոր յիշեն այժմ եւ օտարազգի գրիչք, այլ անգիտանան զի եւ աշխարհագիր մեր հին ` պարզագոյն եւս զնոյն վկայէր. եւ թէպէտ ոմն ՚ի նոցանէ հաւանելով եւս տեղափոխութեան կամ հեռանալոյ գետոյն ` անհաւան գտանի այնքան տարակայութեան, այլ եթէ գիտէր նա զվկայութիւնս մերոց նախնեաց ` ոչ զԵրասխայ միայն ` այլ եւ զերկրորդական գետոց Այրարատեան դաշտին, հաւանէր արդեօք միութեան Արտաշատայ: Այսպէս համարեալ եւ մեր ( գէթ մինչեւ ՚ի յայտնութիւն այլոյ աւերակի մեծի եւ հնագոյն շինուածոյ ՚ի պատշաճ տեղւոջ ), կարգեսցուք զնկարագիր տեղւոյն:

Առաջին յիշատակող Արտաշատայ եւ պատմող շինութեանն ` Ստրաբոն աշխարտագիր, ոչ միայն Արտաշատ, ըստ յունին ` ( Արտաքսատա ) եւ ածանցեալն Արտաշատեան, այլ եւ Արտաշիաշատ ( Արտաքսիասատա )` ասէ կոչեցեալ, որ եւ յանկագոյն է անուան թագաւորին Արտաշիասայ եւ ըստ լեզուիս մերոյ ՚ի դէպ էր այնպէս ասել, եւ համառօտութեամբ ` յԱրտաշատ փոխիլ: Արտաշիասս այս երիցագոյն ժամանակաւ ( իբր 50 ամօք ) քան զթագաւորութիւն Արշակունեաց մերոց տիրեաց մասին միոյ Հայոց, վտարանջեալ ՚ի Սելեւկիացւոց, յորոց ` կասկածանօք խոյս տուեալ եւ խորագիտագոյնն զօրավարաց եւ ըստ ոմանց բնաւից գերագոյն ` գոռ Կարքեդոնացին Աննիբաղ, մերժեալ յիւրայոցն եւ հալածեալ ոխերիմ թշնամութեամբ Հռովմայեցւոց, յետ դեգերելոյ ՚ի դրունս այլոց ասիացի թագաւորաց, եկն ապա անակնկալ իմն բաղդիւ առ Արտաշիաս, եւ խորհեցաւ, ասեն, Կարքեդոն նոր դիմակալ նոցին յարուցանել ՚ի Հայս. խորհուրդ ետ ձեռներէց թագաւորին այնմ ` շինել քաղաք մի ամուր ՚ի նորաստաց երկրի իւրում, եւ ընտրեաց վայր դիպան զարմկնաձեւ ցամաքակղզի մի յերից կողմանց շուրջ առեալ յԵրասխայ, անկարօտ պարսպաց, եւ զբերանն կամ զպարանոց պատեաց պարսպօք եւ շուրջ փոսիւ, վայելուչ եւ արքայավայել յարդարեալ, ոչ հեռի ՚ի Բաբիրսայ եւ յ ' Ոլանեայ լեռնական բերդից պահարանաց գանձուցն Տիգրանայ եւ Արտաւազդայ (352): Առ սոքօք նախ հռչակեցաւ Արտաշատ ՚ի պատերազմունս Հռովմայեցւոց ընդ Տիգրանայ, վասն զայլ ոմն Աննիբաղ ` թափելոյ ՚ի նմանէ, այսինքն է փեսայ նորին կամ աներ ` Մեծն Միհրդատ արքայ Պոնտոսի: Լուկուլլոս ` յետ առման Տիգրանակերտի բաղձայր առնուլ եւ զԱրտաշատ, եւ յորդորէր զզօրսն նուաճել զերկրորդն այն Կարքեդոն. այլ Տիգրան ամրացուցեալ ՚ի նմին զկանայսն եւ զմանկունս, աճապարեաց արգելուլ զընթացս նորա, մանաւանդ զի եւ լէգէոնքն պատրաստեալք եւ խեռեալք ` չեղեն ձեռնտու զօրավարին իւրեանց: Անմատոյց եւ անտես մնաց Արտաշատ եւ ՚ի յաջորդաց Լուկուլլեայ ` գահասէր եւ հռչականուն զօրավարաց Հռովմայ, ՚ի Պոմպէոս, Կրասոսէ եւ Անտոնիոսէ, որք մխեցան ՚ի Հայս. բայց առ առաջնովն, պատմեն Հոռոմք, ապստամբեալ որդւոյն Տիգրանայ համանուանն ՚ի հօրէն, եւ օգնութեամբ Հրահատայ Պարթեւաց արքայի պաշարեալ զԱրտաշատ, այլ ՚ի մեկնել Պարթեւին հասեալ Մեծին Տիգրանայ եւ վանեալ զորդին. որով եւ զՊոմպէոս ինքն թուի արգելեալ ՚ի մտանելոյ, գէթ իբրեւ թշնամի. զի մինչ վեշտասան մղոնաւ հեռի էր անտի ` փութացաւ ելանել ընդ առաջ եւ կնքել դաշն հաշտութեան, տալով զծախս պատերազմին: - Իսկ Օգոստեաւ ` յորժամ համարեցան եւ Հայք մարզ Հռովմայեցւոց, թոռնորդի սորա ազնուագոյնն եւ սիրելագոյն ՚ի Կեսարական տոհմին, Գերմանիկոս, առաքեցաւ ՚ի Տիբերեայ, եւ եկեալ յԱրտաշատ ` պսակեաց թագաւոր Հայոց զԶենոն որդի Պոլեմոնի թագաւորի Պոնտոսի, ( ՚ի ժամանակի յորում կենարարն մեր Քրիստոս կայր յառանձնութեան Նազարեթի, յ '18 ամին ), եւ յանուանէ քաղաքին Արտաշէս կամ Արտաշիաս կոչեցաւ թագաւորն նորընծայ. վասն այսր յաջող գործոյ յաղթական կամարք եւ գովք ընծայեցան Գերմանիկոսի ՚ի Հռովմ, եւ դրամք հատան յանուն նորա եւ թագաւորին, յորոց գտաւ եւ ոսկի դրամ ` գրութեամբ Germanicus եւ Artaxias. հատան եւ այլ դրամք յանուն Արտաշատ քաղաքի: Յետ Արտաշիսի յորժամ Արտաւան արքայ Պարթեւաց զորդի իւր զԱրշակ կարգեաց թագաւոր Հայոց ` Հռովմայեցիք փոխանակ նորա յարուցին զՄիհրդատ զեղբայր Փարսմանայ Վրաց թագաւորի, որոց եկեալ մատնութեամբ սպասաւորաց դաւաճանից Արշակայ ` տիրեցին Արտաշատայ ( յամի Քրիստոսի 35): Իբրեւ սպանաւ նա ( յամի 51) դաւաճանութեամբ Հռադամիզդայ եղբօրորդւոյ իւրոյ ՚ի սահմանս Գառնոյ ( էջ 363), Պարթեւք ձեռն արկին միւսանգամ ՚ի Հայս, եւ հաւանութեամբ սոցա մտին յԱրտաշատ, ուստի մերժեցաւ Հռազամիզդ, եւ դարձ արարեալ վերստին ՚ի հեռանալ Պարթեւացն, միւսանգամ հալածեցաւ ՚ի Հայոց, ՚ի հապճեպ տագնապի փախստեանն ` եղեն ողբերգական ծանօթ դէպքն, սուսերահար առնել զկին իւր Զենոբիա ` զի մի ' ՚ի ձեռս թշնամեացն անկցի, եւ արկանել յԵրասխ, եւ զերծանել նորին ՚ի ջուրց եւ ՚ի մահուանէ ` ՚ի ձեռն հովուաց: Յայնժամ Վաղարշ Պարթեւ թագաւորեցոյց զեղբայր իւր Տիրիթ կամ Տրդատ ՚ի վերայ Հայոց. ընդդէմ որոյ առաքեցին Հռովմայեցիք ( յամի 58) զճարտար զօրավարն Կորբուլոն, որ յետ երկար բանագնացութեանց եւ բախմանց ` ձեռն արկ պաշարմամբ բերդորէից աւարտել զգործն, եւ նուաճեալ զերիս հզօր ամրոցս, որոց գլխաւոր Վոլանդոն Volandum կոչիւր ապա եկն ՚ի վերայ Արտաշատայ ընդ հուն հեռաւոր անցուցեալ զզօրն ընդ Երասխ, զանգիտելով ընդ մերձակայ կամուրջ քաղաքին անցանել, զի մի ' նետահար լիցին ՚ի Հայոց: Անդանօր, որպէս թուի, յարեւմտից կուսէ քաղաքին ճակատեցան երկոքին կորմանքն ՚ի մարտ, Հայք ՚ի հիւսիսոյ կուսէ ՚ի ստորոտս լերանց Գառնոձորոյ, իսկ Հռովմայեցւոցն ` « երկայնագոյնս առ ստորոտովք բլրոց ձգէր ձախոյ թեւն, զի ՚ի յարձակել բանակի թշնամւոյն ՚ի դիմաց եւ ՚ի կողից հարցի միանգամայն: Իսկ Տիրիթ նեղէր զմեզ ՚ի բացէ, ասէ տարեգիրն, եւ ոչ ՚ի նետընկէց մի յառաջ մատուցեալ, մերթ սպառնալիս եւ մերթ երկիւղ կեղծաւորելով ` ՚ի յոյս քակտելոյ զկազմութիւն զօրաց մերոց, եւ ՚ի վերայ միոյ միոյ ՚ի գնդից յարձակելոյ. այլ ոչինչ խիզախմամբ իւրով կարաց ստնանել, բայց միայն մի ՚ի տասնապետաց հեծելազին յանդգնագոյն յառաջ խաղացեալ ` անկաւ նետահար, եւ մահ նորա եղեւ այլոց ՚ի խրատ ` հաստատուն զիւրաքանչիւր կայս ունելոյ. մինչեւ նսեմաւ երեկոյին մեկնեցաւ թշնամին ՚ի բաց: « Կորբուլոն ՚ի նմին տեղւոջ հարեալ բանակ ` խորհէր գիշերային խաղացուցանել զլեգէոնս ՚ի վերայ Արտաշատայ, թողեալ զաղխս ՚ի բանակին, եւ պաշարել զքաղաքն. բայց երկմտէր թէ գուցէ ամրացեալ կայցէ անդ Տիրիթ. այլ ՚ի ձեռն լրտեսաց իրազեկ լեալ զի մեկնեալ էր նա ՚ի բաց … մնայր այգուն լինելոյ. եւ խաղացոյց յառաջ զմեկնակազէն գունդս », հրամայեալ շուրջ պատել զպարսպօքն, եւ ՚ի հեռուստ նախաձեռն առնել մարտի: Բայց քաղաքացիք բացին կամակար զդրունս, եւ անձնատուր եղեն իւրեանցայնովքն ՚ի Հռովմայեցիս. կեցին անձինք նոցա. այլ քաղաքն ՚ի հուր դատեալ կործանեցաւ հիմնայատակ, զի չէր մարթ պահել զայն առանց հզօր գնդի պահապանաց ` վասն ընդարձակութեան պարսպացն, եւ չէին մեզ զօրք բաւական ՚ի պահ քաղաքին եւ ՚ի պատերազմ. իսկ ՚ի թողուլն զայն կանգուն եւ անպահապան ` կորուսանէին եւ զփառս եւ զօգուտ առման քաղաքին: Աւանդեն եւ երկնից յայտնեալ նշանօք զկամս իւր. զի լոյս արփիափայլ փարէր շուրջ զքաղաքաւն եւ գեր ՚ի վերոյ տանեաց, իսկ քաղաքն պարսպօք չափ ծածկէր ամպապատ, եւ ՚ի մռայլ ամպրոպաց խաղային շանթիք, որպէս թէ ՚ի դիցն ցասմանէ ՚ի կորուստ ցուցանելով մատնել զքաղաքն: Վասն այսր յաղթութեան Ներոն ողջունեցաւ ինքնակալ, եւ վճռով ծերակուտին սահմանեցան գոհութիւնք դից, եւ նմա անդրիք եւ յաղթական կամարք … եւ ՚ի տօնս տարեկանս կարգեցան, որ օր կանգնեցաւ յաղթութիւնն, որ օր ծանուցաւ ՚ի Հռովմ. եւ յաւել ոմն ՚ի չղոմարարացն ասել, զի եւ ոչ բովանդակ աւուրք տարւոյ բաւէին ըստ արժան բաւականի գոհութեան վասն բարերարութեան բաղդին »:

Զիջաք ՚ի մէջ ածել զբանս զայսոսիկ մեծի մատենագրին եւ զյարացոյց բաջաղանաց յաղթականացն, զի մի ' դիւրահաւան ծանիցի եւ հիմնայատակ քանդումն եւ այրումն քաղաքին, թէ եւ փայտաշէն եւ կաւակերտ էր. եւ զիա՞րդ Կարքեդոն անուանէին զայն: - Հանգոյն նմին թուի առաւելազանց եւ ասացեալն ՚ի նոցանէ վասն վերաշինութեան քաղաքին ՚ի Տիրիթայ ` հաւանութեամբ Ներոնի, որ ոչ միայն ետ նմա ճարտարս, այլ եւ սեստերտս 100, 000, 000 ՚ի ծախս ( աւելի քան քսան միլիոն ֆրանգ ). վասն որոյ եւ Տրդատ շքեղապէս յարդարեալ ( յամի 67) յանուն կայսերն կոչեաց Ներոնիա զնորաշէնն կամ զնորոգեալ քաղաք, մինչդեռ հրկիզող հնոյն, այլ երախտաւորն Հռովմայ ` զօրավարն Կորբուլոն ` առ նախանձու Ներոնի բռնամահ գրաւէր:

Երէցն Պլինիոս ` որ գոգջիր զայնու ժամանակաւ գրէր զհռչակեալ Բնական պատմութիւն իւր, ՚ի ճառելն աշխարհէս Հայոց ( Ժ, Զ ), վկայէ զԱրտաշատ ՚ի դաշտվայրի լինել առ Երասխաւ, in campis juxta Artaxata. եւ ոչ Ստրաբոն յիշէ բարձրաւանդակ առ նմին, եւ ոչ այլ գետակ ` որ անկիւն գործելով ՚ի միջի ընդգրկիցէ զքաղաքն. իսկ Խորենացի զերկոսին եւս նշանակէ առ Արտաշատաւ, իբրեւ ՚ի վերջ կոյս Ա դարու կամ ՚ի սկիզբն Բին, ասելով նոր շինեալ որպէս ՚ի կարգոյ. « Երթեալ Արտաշիսի ՚ի տեղին ` ուր խառնին Երասխ եւ Մեծամօր, եւ հաճեալ ընդ բլուրն շինէ քաղաք յիւր անուն անուանեալ Արտաշատ. ձեռնտու լինի նմա եւ Երասխ փայտիւք մայրից. վասն որոյ անաշխատ եւ երագ շինեալ … եւ զամենայն վայելչութիւն քաղաքին Երուանդայ ` զոր տարեալ էր յԱրմաւրայ եւ զոր անդէն արարեալ նորա, փոխէ յԱրտաշատ, եւ առաւել եւս յինքենէ յօրինէ իբր զքաղաք արքայանիստ »: - Այժմեան աւերակն Արտաշատ չէ ՚ի բլրի ` այլ ՚ի դաշտի, ըստ նախնի օտար պատմագրաց, եւ չիք առ երի բլուր, բայց բլրաձեւ բարձրաւանդակ մի ՚ի միջի պարսպացն ` ուր թուի եղեալ միջնաբերդն, այլ ոչ դղեակն այն Արտաշատու ըստ Ագաթանգեղոսի ` յորում վիրապն էր, ուր արկաւ Ս. Գրիգոր, քանզի այս տեղի քաջ ՚ի բաց վեցիւք մղոնօք ՚ի հարաւոյ կայ աւերակացն. եւ են արդարեւ առ նմին բլրակք ինչ կամ բարձունք, բայց ոչ աւերակք կամ մնացուածք մեծի քաղաքի. իսկ միոյ մնայնոյ քաղաքի չէր մարթ այնքան ընդարձակ լինել ` մինչեւ զերկոսին եւս տեղիքս ( զաւերակսն այժմեան Արտաշատայ եւ զԽոր վիրապն ) յինքն բովանդակել. թէպէտ եւ քաղաք մեծ էր Արտաշատ, զոր եւ իբրեւ կարեւոր իմն յատկութիւն ասեն պատմիչք ` ՚ի յիշելն զքաղաքն. բայց եթէ ՚ի սկզբանց անտի շինութեանն ` որպէս եւ ՚ի Ե դարու, յայն անուն համարեալ զՈստանն բովանդակ, աւանօք եւ գիւղովք, իբրեւ առանձին իմն նահանգ, ( զոր օրինակ այժմեանս Կոստանդնապօլիս ), ըստ բանին Եղիշէի, որ ասէ նախ վասն Վարդանանց ` առեալ ՚ի ձեռաց Պարսից, « զՄեծն Արտաշատ հանդերձ աւանօք իւրովք », յետոյ յաւելու եւս ՚ի յիշելն զՎասակեանց աւերելն « զՆահանգն Արտաշատու եւ զԱրտաշատն ինքնին գլխովին, եւ զամենայն գեօղս եւ զաւանս որ շուրջ զնովաւ էին »: Միւս եւս փաստ մեծութեան Արտաշատայ ընծայէ տոհմն Արտաշատեանք կոչեցեալ, եւ դասեալ ՚ի Մեսրոպայ ընդ բարձս Հայոց. ՚ի հարիւրաւոր թիւս գահուց եւ տոհմից Հայոց ` չիք իբրեւ զսա ա ' յլ տոհմն յանուն քաղաքի, յայտ ուրեմն զի Արտաշատ առաւել իմն էր քան զհասարակ քաղաք: Ոմանց ` քանզի քան զԵրասխ կիսով չափ եւ աւելի եւս մօտ է յԱրտաշատ գետն Ազատ, թուեցաւ թէ սա իսկ իցէ անուանեալ գետն Մեծամօրի. բայց Խորենացւոյ ծանօթ են երկոքին եւս անուանքդ, եւ գետս որիշ ՚ի միմեանց ցուցանէ. իսկ ընդարձակող աշխարհագրութեան նորին նշանակէ յետ այնր ժամանակի ( կիսոյ Ե դարու ) առաւել փոփոխեալ ընթացից գետոցն. զի չասէ ըստ նորա, « ուր խառնին Երասխ եւ Մեծամօր », այլ ` « ուր յառաջին ժամանակսն խառնուրդք Մեծամօրի. իսկ այժմ փոխեալ զգնացսն Մեծամօրոյ ` խառնի ՚ի մտից կուսէ ». ոչ միայն զընթացսն ` այլ եւ զուղղութիւն ընթացիցն փոխեալ է գետդ, որպէս եւ այլքն. զի Մեծամօրի ` առ ՚ի պատահել Երասխայ առ Արտաշատաւ, հարկ էր զուգընթաց իմն նմին խաղալ յարեւելս կոյս, ընդունելով զճանապարհայն զՔասաղ, զՀրազդան եւ զԱզատ հանդերձ այլովք եւս, եւ այնպէս խառնիլ ընդ մեծի գետոյն: Առ  քաջիկ եւս ստուգել զխնդիրս ` արժան է լաւ եւս քննել առ տեղեաւն զհունս գետոցն զհին եւ զնոր, եւ զառուս հատեալս ՚ի նոցանէ, եւ զաւերակս ՚ի բովանդակ Ոստանին. զոր թողեալ յաջողակաց, մատիցուք ՚ի յիշատակս մերոց պատմչաց եւ ՚ի դէպս քաղաքին Արտաշատու յաւուրս Արշակունեաց մերոց, ստոյգ համարելով զշինութիւնն յԱրտաշիսէ Բ, ըստ Խորենացւոյ: