Այրարատ

139. ԳԸՐԳ - ՊՈՒԼԱԳ ՎԻՃԱԿ. ԱՅԼԱԲԵՐԻՑ ԳԻՒՂ. ԳԱՄՐԻՍ. ԿԱՐԵՆԻՑ ՎԱՆՔ. ՈՂՋԱԲԵՐԴ

Գրեաթէ համօրէն արեւելեան  մասն հիւսիսային Կոտայից ` զարդիս զուրկ է ՚ի շինից. եւ այս ` անշուշտ վասն ոտնակոխութեանն ` ՚ի բազում ասպատակէ, ապա թէ ոչ ` ըստ գեղեցիկ գրից լեռնախառն վայրացն ` շինագոյն եւս քան զարեւմտեան եւ զհարաւային  մասնն անկ էր լինել, եւ անդ արդեօք խնդրելի են յիշեալքն ինչ ՚ի նախնեաց գեօղք, զորոց արդ անգիտանամք զհետս անգամ եթէ չիցեն փոխեալ ՚ի թուրք անուանս ծանօթս:

- Սակաւք ոմանք հանգրուանք նշանակին ՚ի վերնակողմանս անդ ` ընդ մէջ կրկին արքունի պողոտայից, որոց մին տանի յԵրեւան, միւսն ՚ի Նոր Պայէզիտ քաղաքս: սփռեալք ՚ի ստորոտս Ինէկտաղ լերին, ՚ի հարաւոյ սորին եւ յելից հիւսիսոյ արեւելեան Քէօթան լերին ` կայ մեծագոյնն ՚ի նոցանէ ` Գըզգալէ, ոչ գիտեմ նոյն ընդ Գզըլ-գալեի զոր յիշէ Զաքարիա Սարկաւագն  ՚ի պատմութեան զարմի իւրոյ, յորմէ ասէ եկեալ գողս վեց ՚ի Քանաքեռ, եւ հաւու նորա Զաքարիայ ` զոմանս սպանեալ, զայլս հալածեալ: - Իսկ յարեւմտակողմն վերնոյ հիւսիսային մասին գաւառիս ` մերձ ՚ի գետեզրն, կիսով փարսախաւ ՚ի Հր. Բջնոյ ` կայ Ալափարս կոչեցեալ այժմ գիւղ Հայոց 80 տանց, գաղթելոց ՚ի  Մակուայ, ՚ի ժամանակի պատերազմին Ռուսաց եւ Պարսից, որք կառուցին սատարութեամբ Բադալեան Մելիք Աւետեաց ` միոյ ՚ի գլխաւորաց իւրեանց ` եկեղեցի, յանուն Ս. Վարդանայ: Իսկ հին եկեղեցւոյ գեղջն մնայ մասն մի տաշածոյ քարամբք, որոյ դիրք նշմարին խաչաձեւ լինել, այլ արձանագիրքն խանգարեալ եւ անկեալ են, միայն թուական մի կայ ՅԾ որ է 901 ամ Քրիստոսի եւ անուն Գրիգոր, զոր Շահխաթունեանն համարի զորդի Գաբուռն Վասակայ Սիւնեաց իշխանի: Այս գեօղ է հինն Այլաբերք, որ զի եւ Այլաբերս կոչէր ` աղաւաղեալ կոչեցաւ Ալափարս, այլ յաճախ հոլովաբար Այլաբերից գիւղ կոչի, եւ վրիպակաւ գրչի ` Այլաբերդ. բայց ոչ գիտեմ նոյնպէս վրիպմամբ եթէ գիտութեամբ ` գրի եւ Աղբերից գիւղ. քանզի եւ ցարդ կայ աղբիւր յելից հարաւոյ գեղջն, մերձ յարքունի պողոտայն ուր եւ յայն սակս Ֆռնդանքա կոչեն Ռուսք զպահակատուն իւրեանց կամ զիջեւան սուրհանդակաց, ՚ի 5418 բարձու, ՚ի հրաբղխային պորփիւրաքար երկրի: - Ի գեղջէ աստի ընծայեցաւ ՚ի սկիզբն Զ դարու ` Տէր Մուշէ ՚ի կաթողիկոսութիւն Հայոց: Աստի էր եւ Գրիգոր ոմն կրօնաւոր ` առ որ գրէր համանունն Մագիստրոս  իմաստասիրաբար:

Չորք կամ հինգ մղոնոք ՚ի հարաւոյ Ֆոնդանքայ, ընդ մէջ երկոցուն լերանց Շամիրամայ, իբր մղոնաւ հեռի յերկոցուն եւս հարաւոյ, միայն ընդ արեւելս եւ միւսոյն ընդ մուտս, կայ Թեզխարապ գիւղ Թուրքաց, որ ՚ի լեզու նոցա թարգմանի Վաղաւեր, եւ ըստ դիպան գրիցն ` երեւի ոչ աննշան տեղի լինել ՚ի հնումն. այլ ցարդ ոչ յայտնեցան կամ ոչ քննեցան նշանք: - Չորիւք մղոնոք ՚ի Հր. Վաղաւերիս ` կայ փոքր գիւղն Թուրքաց ( իբր 20 տանց ) Քանքան կամ Քեանքեան, յոր անուն, որպէս նշանակեցաք այլուր, կոչին շտեմարանք կամ գուրք հաւաքման աւելորդ ջուրց, ՚ի սահմանս Էջմիածնի, թերեւս եւ տեղիս այս յայն սակս կոչեցեալ է, եւ ՚ի հնումն մեծ հաւաքարան ջուրց եղեալ ՚ի պէտս շուրջակայ վայրացն, որք արդ իսպառ ամայիք եւ անշէնք են քանզի եւ հուպ գեղջն ՚ի հիւսիսակողմն կայ փոքրիկ  ջրժողով լճակ մի եւ յելից կուսէ մղոնաւ կամ աւելի բացագոյն այլ շինատեղի Գույուլի ( Ջրհորուտ ) անուն: - Յարեւմտից Քանանայ իբր փարսախաւ հեռագոյն ` եւ աւելի եւս ՚ի Մ. Հր. Վաղաւերի, մերձ յարքունի պողոտայն ` կայ Կեօք-գիլիսէ ( Կապոյտ եկեղեցի ) փոքր գիւղ Հայոց, Ս. Յովհաննէս եկեղեցեաւ, բայց գեօղն կոչի այնպէս ՚ի սակս այլոյ եկեղեցւոյ փոքու ` որ կայ յարեւմտից կուսէ ՚ի սարատափի ուրեք, գեղեցիկ սրածայր կաթողիկէիւ, յորում չգտաւ արձանագիր: Աւանդէ ազգային ոմն պատմիչ գործոց Թահմազայ, եթէ յաւուրս Շահ-Աբասայ ` ջուր լճացեալ պատէր զտեղեաւն ` կապուտակ գունով. զոր տեսեալ նորա կարծեաց Օսմանեանց հնարագործեալ ՚ի պաշտպանութիւն.  եւ տեղեկացեալ զի տեղի է միանձանց աղօթաւորաց ` եթող անվնաս, եւ կոչեաց զեկեղեցին ` Կեօք-Գիլիսէ, ըստ գունոյ ջուրց: Աստի մղոնաւ հեռի է յարեւմտակողմն ` պահակատուն յարքունի պողոտային: - Ի Հր. Քանքանայ երկու մղոնաւ հեռի կայ Դալազլը կամ Տելիքլի փոքր գիւղ Թուրքաց, յորոյ ՚ի մտից կուսէ ամբառնայ Թեատիս լեռնաբլուր: - Երկու մղոնաւ եւս ՚ի Հր. Դալագլեայ կայ ամայի գիւղն Գարաճա. յորոյ յելից փարսախաւ հեռի ` Գարա-գալե գիւղ Թուրքաց. որոց բնակութիւն է եւ մեծ գիւղն Զար կամ Զառ, հուպ ՚ի Գարաճա, կիսով մղոնաւ ՚ի հարաւոյ մըտից նորին, քառասուն եւ աւելի տամբք, որոյ անուն ` հնութեան ընծայէ ցոյցս: - Յելից հարաւոյ նորին կայ փոքր գիւղն Փայչախլու, եւ յելից սորա ամային Եայճի: Ի հարաւոյ կուսէ Զարայ եւ մերձակայիցն յիշեցելոց, յարեւելագոյն սահմանս անդ վիճակին Գըրգպուլագայ, ՚ի ձորակի ուրեմն ՚ի միջի զուգաճիգ լերանց ` են ամայի եւ չէն գեօղք ինչ, որպէս մերձ ՚ի Գազլու լիճ, կիսաւերն Պեզագլու, յարեւելան ծայր կամ գլուխ ձորոյն, յորոյ ընդ արեւմուտս մի ըստ միոջէ ` Քեամալ  գեօղ Թուրքաց սակաւաբնակ, Պալիճա ամայի, եւ Ճաթըգսան գեօղ Հայոց, 40 տանց, Ս. Գեորգ եկեղեցեաւ: Իբր կիսով փարսախաւ հեռի է յարեւմտից սորա ` ՚ի ծայր այլոց ձորակի եւ ՚ի ստորոտս  երկարաձիգ քարաբըլրոց  Կեամբիս կամ Գեամրեղ գիւղ Հայոց, 40 եւ աւելի տանց, հին սագաձեւ Ս. Յովհաննէս եկեղեցեաւ կոփածոյիւք շինեալ քարամբք, երկու սեամբք  նորոգեալ իբր երկերիւր ամօք յառաջ յետ մեծի սասանութեան երկրի 1679 ամին: Գամրիս անուանէ զգիւղս ` ընդօրինակող  ոմն Ձեռնադրութեան գրոց, յամի 1735, ասելով.

                         « Գրեցաւ մասամբ մեղսամեծէ

                         Յաւէտ չնչին քարտուղարէ `

                         Պիտակ անուն Յովհանիսե,

                         Տեղեաւ գոլով ՚ի Գամբիսէ »:

Ի հիւսիսոյ  գեղջս Կեամրիսայ  իջանելով  յորդառատ աղբիւր ` հեղեղօրէն խաղայ ՚ի հարաւ կոյս: Յայս գիւղ բնակեցոյց Շահ Սէֆի թագաւոր Պարսից զբնակիչս Մակուայ ` յորժամ ետ քակել զբերդն եւ գաղթել զորս ՚ի նմա: Մերձ ՚ի գիւղն հողաբլուր մի էր, որ ՚ի հերու (1888) քանդեալ ՚ի յորդահոսան հեղեղաց, յերեւան  եհան ոչ սակաւ արծաթի դրամս պարսկականս: - Յարեւելից  հարաւոյ այսր գեղջ եւ մերձագոյն ՚ի Ճաթգռան, ՚ի վերայ առապարի  անջրպետի երկոցուն ձորակացն ` կան աւերակք Ս. Սարգիս եկեղեցւոյ կամ վանաց, որոյ հանգամանք անծանօթ են ինձ: - Ի հարաւային գլուխ ձորակին կայ Տամակիրմեզ գիւղ Տաճկաց 15 կամ աւելի տանց: Հաւասար հեռի յելից հիւսիսոյ սորա եւ յելից հարաւոյ Ճաթգռանայ, ՚ի միջոցի երկոցուն ձորակացն ` կայ Թութիա գիւղ նոցին այլազգեաց  20 տամբք. յորոյ հարաւոյ բղխէ աղբիւր ՚ի քարալերանց, միւս եւս աղբիւր ՚ի քարուտ լերանց անջրպետաց Գառնոյ գաւառին ` բղխէ ժամու յելից հարաւոյ սորին: - Յարեւմտից Ճաթգըռանայ եւ ձորակին ` կիսով փարսախաւ հեռագոյն կայ Քիւլիւճե գիւղ այլազգեաց, 20 տամբք:

- Ի մտից սորա կիսաժամաւ բացագոյն ` միւս եւս գիւղ նոցին Մանկիւս , որ հնութեան տայ կարծիս: Հուպ նըմին ՚ի մտից հարաւոյ կայ Քիւզաճըգ ` փոքրիկ գիւղ. եւ ՚ի նորին հարաւոյ մղոնաւ հեռի ՚ի լանջս լերանց անջրպետաց Գեղաքունեաց ` Ողջաբերդ գիւղ հայանուն, այլ արդ յայլազգեաց բնակեալ 20 տանց, եւ հուպ նմին ՚ի Հր. կուսէ փոքրիկ գիւղն Քերփիճլի: - Արժանի քննութեան են վայրքս, սահմանք Ողջաբերդի, ուր ՚ի գոգս լերանց ձեռագործ քարայրք ասին, նմանք թերեւս փորածոց Այրիվանից ` յորոց չեն շատ հեռի: Որ ծանուցանէ զայս ( Տիպուա հելուետ ) ցաւի զի վրիպեցաւ ՚ի տեսութենէ եւ ՚ի քննութենէ, որպէս եւ մեք ընդ նմին: Այլ միւս քննող վայրացս եւ քաջ երկրաբան, Ապիխ Գերմանացի որ զամս իբրեւ քառասուն քննեաց զկազմուած երկրի կովկասու եւ կիսոյ  Հայաստան աշխարհի, եւ գրեաց հըմտութեամբ եգիտ ՚ի սահմանս Ողջաբերդի ազգ ազգ քարացեալ ոստրէից եւ նմանեաց, յորոց աւադիկ քանի մի ՚ի պատկերիդ, որպէս ձեւագրեաց նա եւ անուանեաց: Ահաւադիկ եւ կենդանագիր գիտնականին ` առն երախտաւորի ( Թիւ 114):

Դարձ արարեալ յարեւմուտս վիճակին եւ ՚ի բուն հովիտ Հրազդան գետոյ, սկսեալ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ, առաջին գեօղ ` ՚ի սահմանակցութեան արեւելեան Նգայ ` է Կիւմիւշ ( Արծաթ ) առ գետեզերբն  յահեկէն, առ որով ՚ի հարաւոյ կուսէ աղբիւր ածղահամ ջրոյ: Գիւղս այս յառաջնում կոչէր Կարենիս, եւ էր ՚ի նմին վանք յանուն Ս. Առաքելոյ Անդրեի եւ Մատթեի, կամ Կարենավանք, ուր գաղտ մտեալ Յիսուսեան կրօնաւորաց ` ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու, հանին ՚ի ներքուստ բեմին զգլուխ Ս. Անդրէի, այլ եպիսկոպոս  վանացն կորզեաց ՚ի նոցանէ. եւ պահէր անդ եւ յաւուրս Առաքելի պատմչի. որ բազում անգամ ուխտ արարեալ եւ համբուրեալ եմք զնա », ասէ: Յիշէ զվանքն եւ Աբրահամ կաթողիկոս, ուր եւ փափագէր գալ յուխտ, այլ ՚ի լուր հիւանդութեան նախորդին իւրոյ եւ համանուան ` զանց արար: Սիմէոն կաթողիկոս ` թեմ վանացն գրէ զԿարենիս գիւղ եւ ըզՂարաօրան. վանքն եւ եկեղեցին քարաշէն ` աւերակք են արդ. իսկ իշխարք Ս. Առաքելոցն ` որք յարծաթեայ տապանակի պահէին անդ, այժմ պահին  յԷջմիածին, ՚ի թիկանց տապանակին արձանագրեալ  կայ յերիս հատուածս ժամանակ շինութեանն (1725) եւ շինողին ` Սիմեոնի վարդապետի Գաւառեցոյ: Ընդ եպիսկոպոսական  թեմս կարգէ Ոսկան եւ զԿարենուց վանս, վեց փարսախ հեռի յԷջմիածնէ ասելով: - Յաջմէ գետոյն կիսով փարսախաւ  ՚ի ստորեւ Կիւմիւշայ ` նշանակի Արգել գիւղ, որ ոչ յիշի ` ՚ի վիճակագրութեան նոյնպէս երկու մղոնաւ եւս ստորեւ յահեկէ գետոյն նշանակի ՚ի քարտս ` Նուռնուս- շփոթեալ կարծեմ ընդ համանուն որ ՚ի Վարաժնունիս: - Ոչ հեռի ՚ի վայրացս ՚ի նորումս Մալեական աղանդաւորք հաստատեցին տեղի բնակութեան Նոր Նիկոլայեւ անուն ` իբր 30 տամբք: - Աստանոր Հրազդան ընդունի յահեկէն վտակ մի, յորոյ յանկեան խառնըրդոյն ՚ի սարահարթ վայրի կայ Արզնի գիւղ կամ Արծնի, Սարաչլու կոչեցեալ ՚ի Թուրքաց, երբեմն մեծ աւան, որպէս ցուցանեն դիրքն եւ մնացուածք  պարսպաց եւ աւերակք տանց ամայացելոց, որպիսի է եւ հին եկեղեցին. արտաքոյ պարսպացն ՚ի հիւսիսակողմն ` կան երկու մատրունք տաշածոյ քարամբք եւ գերեզմանք եւ խաչվէմք. յորոց յայտ է հին եւ նշանաւոր լինել տեղի, այլ ոչ գտի յիշեալ առ նխնիս, եւ ոչ է յայտ ժամանակ աւերանացն . իսկ ՚ի սպառ ամայանալ  նորին ՚ի դարուս յայսմիկ եղեւ: Հնագոյն յիշատակ անուանն գտանի յառաջին կէս ԺԵ դարու, առ ստացողի Ճաշոցի ` Աստուածատրոյ, ուրումն եպիցու « ՚ի Կոտեցուց երկրէն, ՚ի գեղջէն Արծնոյ », որդւոյ Գարաքմազի եւ Էլ-խաթունի, որք ասէ, « յուսով  տվին զիս ՚ի յուսումն դպրութեան, լինել քահանայ եւ քաւիչ մեղաց նոցա ». եւ երեւի իսկ օգտեալ ՚ի դպրութենէն ` ըստ չափաւոր չարադրութեանն. բայց չտայ ինչ ծանօթս զհայրենեացն, յորմէ եւ խոյս ետ, վասն ասպատակի զօրաց Շահ Ռուհին, որ « չորս անգամ բազում հեծելոք անգութ եւ անագորոյն եւ անողորմ եւ ծարաւի արեան քրիստոնէից, եւ եկն ՚ի վերայ աշխարհիս Թաւրիզոյ … եւ ամենեւին  անմարդաբնակ մնաց եւ աւերեցեաւ աշխարհն մեր », եւ այլն. եւ գնայ ՚ի Հաղբատ, եւ անդ տայ ընդօրինակել զգիրսն: - Յարշաւանս  Սուլդան Մուրատայ (1635) ոմանք ՚ի զօրաց նորին կալեալ երկուս մանկունս ՚ի Հայոց ` վարէին դէպ ՚ի գիւղս յայս եւ հասեալ « ՚ի գլուխ բարձր քարանցն ` որ ասի Դժարադէմ » խնդրեն մանկունքն արձակել զձեռս իւրեանց առ վայր մի, եւ « միաբանեալ գնացին մինչ ՚ի գլուխ քարին, յիշեցին զանունն Աստուծոյ, եւ անկան ՚ի քարանցն  ՚ի վայր եւ մեռան … զի զերծցին յանառակ  պղծութենէ անօրինացն. եւ երկրորդ, զի քրիստոնէութեան մեռցին ` քան թէ ուրացութեամբ կեցցեն … Եւ էին ՚ի ձոր անդր արք թաքուցեալք. եւ տեսին զանկանել մանկանցն, մնացին մինչեւ միւս վաղիւն, եւ եկեալ բարձին զնոսա, եւ տարեալ ՚ի գիւղն Արծնի ` թաղեցին »: - Կիսով փարսախաւ ՚ի Հր. Արզնեայ ՚ի նմին կողման գետոյն կայ Գետրոն եւ ըստ արդեացս Քիչրան, փոքրիկ գիւղ Թուրքաց, առ որով հուն կամ կամուրջ է Հրազդան գետոյ, ընդ որ անցին զորք խանին Երեւանայ գնալ ՚ի վերայ Թուրքաց ՚ի ժամանակի արշաւանաց վերոյիշեալ Մուրատայ Դ. քանզի եւ աստի ՚ի վայր մինչեւ ՚ի մայրաքաղաքն Երեւան չիք չէն ՚ի բուն գետեզերբն, ոչ յաջմէ եւ ոչ յահեկէ, այլ են փոքր ինչ հեռի, զորս յետ սակաւուց տեսցուք, իսկ զարդիս վերստին  դարձ արասցուք յարեւելս ՚ի բազմավտակ  վայրսըն, յորոյ եւ Գըրգպուլագ  օժանդակն Հրազդանայ ` զոր յիշեցաք  վերագոյն, եւ յորոյ հովտին գիւղորայքն են յետագայքդ: