Այրարատ

194. ՓՈՔՐ ՄԱՍԻՍ. ՍԷՐՏԱՐՊՈՒԼԱԳ

Լուսնաձեւ բարձրաւանդակ հովիտն Սերտարպուլագ կոչեցեալ յայլազգեաց որ որպէս կամուրջ կցորդութեան տարածեալ կայ ՚ի միջի երկոցուն Մասեաց, իբրեւ վեց մղոն ընդ երկայնութիւն, ունի զկէս բարձրութեան Մեծին եւ աւելի եւս ընդ այն անցանէ ճանապարհն որ տանի ՚ի Հս. յԵրասխայ դաշտէն կամ ՚ի կողմանց Երեւանայ ՚ի Կոգովիտ ( Պայէզիտ ) բարձրութիւն լեռնանցիցն անդ է 8273: Ի հասարակի հարթ է գետինն եւ դալարաբոյս, գեղեցիկ արօտ խաշնարածից, եւ գովագին ամարանոց մերձաւոր դաշտաբնակաց  բայց ՚ի մօտակայ կողմանս երկոցուն լերանցն եւ ՚ի միջի ուրեք `  են քարայր մի մեծ ` յոր ապաւինեալ երբեմն Քուրդք աւազակք կամ ապստամբք ` զդէմ կալան սէրտարին Պարսից եւ ոչ նուաճեցան:

Ի հարաւային արեւելեան ծայր հովտին ամբառնայ Փոքրն Մասիս, ց '12, 056 հանգոյն Մեծին անկցորդ ընդ այլոյ լերին, զի յինքն իսկ յանգի պար Աղբի լեգրանց. ՚ի հիւսիսային ստորոտն ունելով լեռնաբլուր մի Սուլդան թեփե անուն,  5815 բարձր. եւ է երրորդ ՚ի բարձրութեան ՚ի ծանոօթ լերինս Հայոց, սուղ ինչ ցածագոյն գոլով քան զԱրագած, որպէս զի եթէ չկայր առ երի Աւագն Մասեաց ` բարձրագոյն քան զբնաւս եւ յոյժ հրաշատեսիլ  երեւէր, քանզի առաւել քան զՄեծն շեղջաձեւ հաւաքեալ եւ կանոնաւոր է տեսլեամբ, եւ ամենեւին սրածայր նշմարի ՚ի բացուստ յԵրեւանայ եւ ՚ի Նախճաւանէ, եւ ըստ ասից ուրումն ճանապարհագրի, եթէ Աւագն վսեմագոյն է լերանց, Փոքրն գեղեցկագոյն լերանց: Բնութեամբ զանգուածոյ նման մեծին, ըստ նիւթոյ քարանց եւ աւազոյն, եւ առաւել եւս հրաբղխեայ  տարերբք. կողքն դիւրելանելիք եի քան զՄեծին եւ դալարագոյնք, մանաւանդ զի ամարանի զերծանի ՚ի սպառ ՚ի ձիւնական ծածկութէն, եւ առ երի ունի զանտառակն թխտենեաց, իբր կէս փարսախ շրջապատաւ. բայց ծառքըն անօսրունք են եւ ցածունք, իբր 10 եւ 12 յորոց հատանէին Ակոռեցիք ՚ի պէտս իւրեանց. եւ այժմ Պարսիկք սպառեն: Գագաթնն, իբր 1000 քայլ շրջապատու ըստ տարազու հրաբուղխ լերանց բաժակաձեւ գոգացեալ է, այլ քառակուսի իմն որպէս բուրդն հատեալ ՚ի Հր. Մտից ` բարձրանայ ՚ի Հ. Ել. կողմն, եզերքն քարախիթք վերացեալք իբր 80, յայտնի նշան շիջելոյ վառարանի, ուր գտան եւ սեւագոյն փայլաքարինք  նման թըխագոյն ապակւոյ, առատ ֆէլսափաթ տարերբք: Սուղ ինչ ստորեւ երեւի եւ այլ խորայատակ տեղի լուսնաձեւ իբր կէս բաժակի: Ի տափաձեւ գագաթանն կան մեծամեծ վէմք թաւալեալք, իբրեւ 15 երկայն 5 եւ 6 լայն, զորս ռամիկն կոչէ Գերեզմանս Օղուզի այսինքն Հսկայից  Հերու (1888) յելանել Մարկովի յԱւագն Մասիս, ընկեր նորա Քովալեւօքի ել ՚ի Փոքրն (14 - 25) օգոստ ) բազում դժուարութեամբ վասն սեպացեալ կողից լերինն եւ աւազոյն, ՚ի 10 ժամէ աւուրն ց '4 1/2 յետ միջօրէի զժայռ գագաթանն ասէ 50 - 100 եւ ՚ի հարաւոյ կուսէ լճակ մի ՚ի հալից ձեան: Ի սորս քարանց աճեն ալպեան բոյսք: Շուշանն վայրի, Օդին, Բոխ եւ այլն. եւ որպէս ասեն, գտանին ՚ի գագաթան անդ եւ մեծամեծ ասպարաձեւ  Սունկք համեղք ՚ի կերակուր: Զատ ՚ի մեծամեծ վիմացն կան եւ մանունք իբրեւ 2 1/2 երկայն, գերեզմանաձեւ  չարեալք, ըստ մահմէտական ոճոյ, այլ անտաշք եւ անհարթք երեւեցան յոմանս ՚ի նոցուն արձանագիրք արաբացի տառիւք եւ թաթար լեզուաւ, եւ ձեւք  ինչ արուեստականք, այլ յոյժ մաշեալք  ներգործութեամբ օդոց եւ ժամանակի յորոց զոմանս ըստ ներելոյ սաստկութեան ցրտոյն ` ընդօրինակեաց Խաչատուր Աբովեան յելս իւրում անդ ընդ Բառոդի ( ՚ի 27 հոկտ. 1829) եւ ՚ի Տփղիս ՚ի քնին մատուցեալ գիտնոց, ՚ի միումն ընթերցաւ  Արսալան անուն, եւ « Մահմուտ Մակուեցի գրիչ ». յայլում նովին լեզուաւ. « Աստուած իմ, ողորմեա Մահմետի  կանգնող գերեզմանիս Օսման գրեաց ՚ի Չէվվալ ամսեան, 650». որ է 1292 ամ Փրկչին. Լեւոն Տիգրանեան բժիշկ Տփղիսեցի  որ յամի 1881 (17 - 29) յուլիս ) քննեաց զքարինսն ընթերցաւ ՚ի միում « Մհամատ Աստուած լուսաւորեսցէ  զհոգի Իսմայելի որդւոց Գափլան Խալիլի 1031 (1614 Փրկչին ): - Սա ինքն ՚ի նմին աւուր յետ միջօրէի նշանակեաց յարեւու 17 աստիճան ջերմութեան, 13 ՚ի հովանւոջ Գեղեցիկ եւ անյլայլակ շարուած քարանցն եւ անճահութիւն թաղելոյ զդիակունս յայնպիսում վայրի, արդարեւ զարմանալի իմն թուէր, զոր աներկբայ մեկնեաց Ստեփան Մելիք Ակոռոյ, գործ խաբէութեան լինլ սէրտարին Երեւանայ, ութ ամաւ յառաջ (1822) քանզի տեսեալ նորա զԵւրոպէացիս հետախոյզս, արձանագրութեանց  ետ հանել անդր զքարինսն, զի մեծայարգիս կարծեցուսցէ: - Ոչ ներեր Բառոդի եղանակն միւսանգամ ելանել ՚ի վերացուցեալ զքարինսն  պեղել եւ հաւաստել գիրսն: Առաջնորդք ելիցն ՚ի Փոքր Մասիս էին հայազգի Հաքոյ ( Յակոբ ) եւ եղբայր նորա Սահակ այն որ ընկերէր Բառոդի եւ յԱւագ Մասիս: Եցոյց սա զբնակութիւն իւր ՚ի լքեալ գիւղն Վելիհան ` ՚ի ստորոտս Փոքուն Մասեաց ՚ի բարձրատափ հովտի անդ կցորդութեան երկոցուն լերանցն, ուր վաղ ժամանակաւ եղեալ էր հին չէն բնակութեան Հայոց, եւ եկեղեցի. եւ սակաւ ամօք յառաջ սէրտարն բռնի բնակեցոյց անդ 30 տուն Հայոց յԱկոռւոյ, զի զարմանեսցեն  զպուրակն թխտենեաց, եւ զմիւս եւս որ կայր յարեւելից կասէ. ած անդր եւ աղբիւր մի որ ելանէր ՚ի նմին բարձրաւանդակէ:  Տունքն, ըստ օրինի  այլոց գիւղորայից գետնափորք էին, այլ յետ ամաց հնգից ՚ի սկիզբն պատերազմի Ռուսաց եւ Պարսից ` լքին Հայք զետղին:

Ոչ է յայտ ստուգիւ որպիսի ինչ էր եւ կոչէր ՚ի հնումն գեօղն այն, այլ մարթ է նոյն համարել ընդ միակ յիշատակելոյն  ՚ի նախնեաց յայսմ գաւառի, ընդ Ուղեաց գեղջ, կամ Ուղայիոյ կամ Ուղէոյ, զի պէսպէս գրի. եւ ոչ միայն  գիւղ  վարկպարազի, այլ եւ բերդ ունէր, եւ առանձնակ իմն գեհ թուի կամ գաւառակ յերի դեռ իսկ նռանակեալ վայրացս, այսինքն ՚ի թիկանց Փոքուն Մասեաց, եւ ընդ մէջ Կոգովտի եւ Արտազու. քանզի ասէ պատմիչն Թովմաս, վասն Գագկայ Արծրունւոյ. յետ նուաճելոյ զԴարոյնս ՚ի Կոգովտի եւ զՄակու յԱրտաղ, « անտի յառաջ մատուցեալ առնու զբերդն Ուղէոյ եւ տիրէ գաւառաց, սկսեալ յՈւղէոյ ` ցմիջոց Ուղէոյ եւ Մասեաց լերին »: - Եւ յառաջ քան զնա պատմէ Ղեւոնդ վասն նախարարացն  վտարանջելոյ յԱրարաց ` ՚ի սկիզբն Ը դարու, եկեալս « յԱռեստ աւանէ ( Առբերանոյ ) եւ գնացեալ ընդ եզր գետոյն Երասխայ ` անցանէին ընդ սահմանս Ուղայիոյ, եւ հասանէին ՚ի մեծ աւանն Ակոռի ». ուստի ՚ի դիմել ՚ի վերայ նոցա Արաբաց ՚ի Նախճաւանէ ` Հայք դարձեալ անցանեն ընդ գետն ՚ի Վարդանակերտ եւ անդ կոտորեն զհետամուտսն: Եօթանասուն եւ աւելի ամօք յառաջ քան զայն դէպս ( յամի 630): Քրիստափոր Գ կաթողիկոս հրաժարեալ յաթոռոյն ` վասն ամբաստանութեան չարախոսից ոմանց, « իւրովի կամօք իսկ խոյս ՚ի չարէն տուեալ, երթեավ շինէ միայնաբան մեծ ՚ի գեօղն Ուղեաց որ ՚ի Մասեաց ոտան. եւ բազում միանձունս առ ինքն գումարեալ, առաքինաջան երկօք եւ բազմաշխատ քըրտամբք փայլէր, պահոց պիդակազմութեամբ եւ աղոթից պաշտպանութեամբ եւ ամենագիշեր  տքնութեամբ »: - Չիք այլ յիշատակ զտեղւոյս. զուգութեանն ընդ աւերակի հնոյ գեղջն ուրանոր նորն Վելիճան շինեցաւ առ մեօք եւ ամայացաւ յետ սակաւուք հաւաստիս իմն ընծայէ եւ զուգութիւն անուանն Ուղեոց ընդ Օղուզի քարինսն:

Պատմէ Խորենացի ըստ մարիբասեան աւանդութեան եւ ըստ վիպասանից եթէ Հայկազնն Տիգրան որ զԱնոյշ տիկնաց տիկինն Աժդահակայ ` բնակեցոյց ՚ի հիւսիսոյ մեծի լերինն Մասեաց ՚ի սահմանս Ակոռոյ, նոյն « եւ զբազումս ՚ի սերմանէ Աժդահակայ  աղջկունս ` հանդերձ պատանեկօք. եւ այլ բազում գերեօք, որչափ թէ աւելի քան զբիւր մի, բնակեցուցանէ յարեւելեայ ուսոյ ( կամ յուս ) մեծի լերինն, մինչեւ ՚ի սահմանս Գողթան որ է Տամբատ, Ոսկիողայ, ( կամ Ոսկի Կողայ ) եւ որ այլք ` առ եզերբք գետոյն դաստակերտք.  յորոց մինն է Վրնջունիք  մինչեւ հանդէպ ամրոցին Նախջաւանու »: Յայտ եւ թէ յետինքդ  արտաքոյ գաւառիս էին, այլ առաջինքն մանաւանդ որ նախքան զայլսն յիշի Տամբատ ` ՚ի սմին իսկ է, եւ նշանակի յԵլ, Հր. լերինն, եւ որպէս նախակարգ է ՚ի բանիդ ` նոյնպէս եւ նախապատիւ եւ գլխաւոր լեալ է շինից վիճակիս. քանզի ՚ի նոյն անուն կոչին արդ եւ լեառնն անջըրպետ Մասեաց Ոտին եւ Արտազու, եւ գետակ մի ՚ի միջակապ քամակէ անտի երկոցուն Մասեաց բղխեալ եւ ՚ի ստորոտից Փոքուն ` յայլ եւ այլ աղբերաց, եւ ընդ լեռնապարիսպ հովիտ անձուկ դիմեալ ընդ արեւելս յԵրասխ կամ ՚ի զուգընթացն  նորին Գարասու գետակ ( որիչ ՚ի համանուանէն ` որ յԱւագ Մասեաց ) այլ ոչ գիտեմ թէ ժամանիցէ խառնիլ ՚ի նոյն, եթէ խորասոյզ լիցի կամ սպառիցի յեզերս դաշտավայրին: Ի Հս. Տամբատայ եւ ՚ի Հր. Սուլդան-Թէրէ լեռնակի վերոյիշեցելոյ, յարեւելեան ստորոտս Փոքր Մասեաց կան նշանաւոր քարայրք մեծամեծք եւ մանունք, Թանպար Մաղարալերի կոչեցեալք ՚ի Թուրքաց զորս ` Ճէլալի  քուրդք ՚ի ձմերոցս յարդարեալ ինքեանց եւ հոտից  իւրեանց, անդ հաստատեալ կանգնեն վրանս եւ թէպէտ յայնմ եղանակի ձիւնաթաղ  լինի գետինն խոտաւէտ, այլ ոչխար եւ երիվարք նոցին եւ այլոց չուաբնակ  արածականաց կողմանց Պայէզիտոյ ` վարժեալ են ոտիւք եւ ցռկօք պեղել հոսել զձիւնն եւ ճարակել, եւ ընդ դառնալ դադարել ՚ի քարայրսն: Նոյնպէս իմն առնեն եւ տեարք նոցին վասն ջրոյ, որ ոչ գտանի, զձիւն հալեցուցեալ ըմպեն: Մեծագոյն ՚ի քարայրիցն կոչի Սիմետիրան, ( Տիրանածակք ` արդեօք ) յորում պատսպարին  2 եւ 300 ընտանիք հանդերձ խաչամբքն եւ տակաւին մնայ տեղի դատարկ ՚ի մեծագոյն քարայրսն ` բացեալ է Քրդացդ ծակս լուսանցոյցս, իսկ մուտք միակ են միոյ միոյ: Իբրեւ 5500 ծուխք կամ վրանք համարին Ճէլալի Քրդաց կողմանցս եւ Պայէզիտոյ, յութ կամ տասն ցեղս զատուցեալք: Չէ անդէպ կարծել զքարայրքս ` բնակարանս  Մարացդ յիշեցելոյ զարմիցն Աժդահակայ, եւ թերեւս նոցին իսկ սերունդք իցեն ոմանք ՚ի տոհմից Քրդացդ, որք ըստ սովորութեան գրոց եւ խօսից իսկ ազգիս ` Մարք կոչին ցարդ:

Ի Հր. Տամբատայ ՚ի վերայ ճանապարհին որ տանի ՚ի Պայէզիտ եւ ՚ի Մակու, կայ մեծ գեօղն Սուլու Միրզա, եւ յԵլ. Հր. սորին հանգրուանն Մուսա-կետիկ, այսպէս կոչեցեալ որպէս թուի վասն անցից ճանապարհին ընդ լեառն, որ իջուցանէ ՚ի Տիքմէ աւան Արտազու:

Յարեւելից Սուլդանթէփէի կայ Դատայի գեօղ առ գետակաւ Տամբատայ, եւ ընդ մէջ նորա եւ լեռնակին ` Մօլլա Ռաշիտ ամայի գեօղիկ: - Արեւելեան մասն վիճակիս ( Ուղեաց ) որ ձգի զեզերբք երկրորդ Գարասու գետոյ աւազուտ եւ ճախնային երկիր է, յորում ամբառնան եւ կոնաձեւ  բլուրք  հանգրուանք ՚ի նմին ՚ի հիւսիսոյ ՚ի հարաւ իջանելով ` նշանակին Աստարզատէ, Բանճարաղա, Քուր եւ ՚ի հարաւային ծայրսն ` Քավրի Գոչալի գիւղ, որում մերձ կան երկու լիճք Նադրովիս ըստ ռուս քարտիցս եւ հուպ ՚ի սահմանագլուխ Շարուրայ, եւ լերին նորա Տատաքենտ գեօղ, եւ Գարագօյունլու հանգըրուան: Զարդիս վիճակս այս զոր յանուն Ուղէոյ համարեցաք ` ընդ Պարսից տէրութեամբ է. զի ՚ի Փոքր Մասեաց մինչեւ ՚ի խառնուրդս Սեաւ ջրոյ ընդ Երասխայ ` ուղղակի սահման հատեալ է ընդ  այն է ընդ Ռուսաց Տէրութիւն:

Ի բուն յՈտին Մասեաց այս ինքն ՚ի հիւսիսոյ մեծի լերինն, տեղիք մերձաւորք են ուղղակի ՚ի Հս. ՚ի ստորոտս Գուրզան լերին ` համանուն հանգրուան մի ամայի, ՚ի Մ. Հս. ընդ մէջ նորա եւ Փամպուգ լերին 8178 բարձու ` Խարապա-Բաժար կամ Վաշար. լեառնդ սակաւ ինչ հեռի է ՚ի Հս. Մ. Աւագ Մասեաց ` քան զՓոքրն ՚ի Հր. Ել. եւ զոյգ նմին հրաբխեաց խանձս եւ մոխիր ունի շուրջ զիւրեւ. եւ է վերջին չար Աղրի լերանց եւ կցորդիչ պարու Մեծին Մասեաց կոչի եւ Խաչ-կետուկ: - Ի մըտից նորին ՚ի սահմանս  Ճակատուց եւ հաւասար  հեռի ՚ի Զոր գեղջէ սորին ` ամբառնայ Մուչի լեռնաբլուր յոր անուն եւ գիւղ մի փոքրիկ եւ պահակատուն Ռուսաց ( Մուչինքսի ) ՚ի Հս. ստորոտս նորին, իբր կիսաժամաւ հեռի: Իսկ ՚ի Հս. Փամպուգայ իբր երիւք մղոնոք եւ նոյնքան ՚ի Հր. Արղաճայ Սուրմառոյ, կայ միւս եւս պահակատուն յամայացեալն Ո » կովի, գիւղ հին, զոր Ղազար մասն տարածանէր թագաւորական նահանգն Այրարատեան: Միջասահման գոլով կողմանցս երկոցուն պետութեանց ` ՚ի վերջնում պատերազմին (1870) Իսմայիլ փաշայ ընդ Զոր եւ ընդ Որկովի էանց (5 օգոստ ) ՚ի բաժին Ռուսաց: Զառաջին պատերազմն նոցին ( յամի 1830) չափաբանութեամբ պատմելով Կարապետ ոմն, գրէ.

                         « Ելանք Որգովու սարերը,

                         Բարձս ելաւ Կարմիր սալերը »:

Որկովի ` որ այժմ գրեաթէ անբնակ է, միայն զվաղեմի գերեզմանսն պահելով նշանակ անցելոյ մեծութեան ընծայեաց զմի ՚ի քաջահաւատ քաջասիրտ եւ քաջաբան քահանայից նահատակաց մերոց, եւ զպարագլուխն աշակերտաց Ղեւոնդեանց, զԽոստովանողն Խորէն. որընդ համազոյգ երանելի երիցուն Աբրահամու վարեալ ՚ի Նիւշապուհ Պարսից արգելան անդ, չլինել պսակակից մարտիրոսութեամբ ` վարդապետաց  իւրեանց. յետոյ դատեալ յատենի ` վասն արիական եւ խոհական պատասխանատուութեանն ` գրկեալ յականջաց վարեցան ` ՚ի Շահուղ Ասորեստանի, ՚ի գործ արքունի մշակութեան, այլ յընդարձակի գոլով բազում անգամ ժողովեալ անդէն զտուրս հաւատացելոց ` տանէին մերծ մին մերթ միւս ` յԱպր աշխարհ առ նախարարսն կապեալս, եւ այսպէս յերթեւեկելն « ընդ նոյն Շահուղ, ընդ Մեչովն եւ ընդ Քաչկար, եւ ընդ ամենայն Ասորեստան  եւ Խուժաստան, սաստիկ տապով հարեալ ՚ի խորշակէ ` մեռանէր Սուրբն Խորէն, եւ աւանդեալ լինէր ՚ի բնակչաց աշխարհին ընդ սուրբ վկայսն »: Յայայտանալ տարաշխարհիկ գերեզմանին, ծանօթ  մնալ տեղիս այս ծննդեան հոգեկիրն Ղեւոնդեայ երիցու բաղդաւոր քան զսա գըտեալ յայսմ մասին, այլ իցէ՞ որ յիշիցէ զնա ՚ի տեղւոջդ,