Այրարատ

63. ԶԱՐԻՇԱՏ

Սա ` որոյ անուամբ բովանդակ վիճակն կոչի Զարիշատ, կայ յանկեան խառնրդոց երկոցուն գետակացն ` Գմբեթի եւ իւրանունն Զարիշատայ, եւ այդպիսի դրիւք, ըստ ոճոյ ամուր քաղաքաց Հայոց, եւ անուամբն եւ շատ մասնակամբն յայտնի ` ոչ աննշան եղեալ շէն ՚ի հնումն, վասն որոյ եւ գլուխ եղեւ ամենայն շինից այժմեան վիճակին, թէ եւ արդ վարկպարազի գիւղ մի է ըստ մեծութեան եւ շինուածոյ: Թուի ինձ դաստակերտ լինել Զարեհի որդւոյ Բ Արտաշիսի յառաջին կէս Բ ի դարուն, որ զինուորական կողմնակալ կարգեցաւ ՚ի հօրէն ` հիւսիսային Հայոց, որոց հանեալ էր ՚ի Վրաց զմասն Գուգարաց, զսահմանակիցն Զարիշատայ. եւ զի այս « Զարեհ էր այր սէգ եւ յորս էրէրոց նահատակ, իսկ առ պատերազմունս վատ եւ տաղտուկ ( ըստ բանից Խորեն. ), զորոյ զփորձ առեալ Քարձամայ որումն արքայի Վրաց ` ապստամբեցուցանէ զերկիրն, եւ կապեալ զԶարեհ ՚ի բանտի դնէ ՚ի Կաւկաս. ընդ որում պատերազմեալ Արտաւազդայ եւ Տիրանայ հանդերձ Սմբատաւ, դարձուցանեն զեղբայրն ՚ի մեծ կապանաց եւ ՚ի բանտէ »: Նման իմն պատմեն եւ Վիրք, եւ ասեն յ ' արձակել գերւոյն ` յետս թափեալ ՚ի Հայոց զսահմանս իւրեանց: Այս դէպք եւ սահմանակցութիւն բաժնի իշխանութեան Զարեհի եւ անունն ` տան ինձ համարել Զարեհաշատ կոչիլ նախ դաստակերտիս. զոր եւ առ որոշել յԱղիովտեան աւանէն, պատմիչն ` գաւառաւն հանդերձ կոչէ Զարիշատ Վանանդայ: Այժմեան աւանդութիւն ասէ յանուն Զարուհւոյ ուրումն դշխոյի կոչիլ այսպէս վիճակին, որոյ կառուցեալ իցէ զբերդն ` յայժմուս աւերակ յերի Ագճագալէ գեղջ: - Ի Զարիշատայ էր Տիրուկ քահանայ որդի Մովսիսական, որպէս թուի այր զգօն եւ ճարտասան, զոր Ս. Մեսրոպ եւ ուխտ եկեղեցւոյն Հայոց ` մաղթող առաքեցին առ Վռամ արքայ Պարսից, զի դարձուսցէ յաթոռ իւր զՄեծն Սահակ: - Ոչ լսի Զարիշատ այլ ուրեք ՚ի պատմութեան, եւ թուի վաղ ամայացեալ. մինչեւ ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու իբրեւ առանձնակ վիճակ յիշի ընդ այլոց ` ՚ի գաղթեալ բնակչացն ՚ի Պարսս բռնութեամբ Շահ Աբասայ: Նշանակ մեծութեան մնայ ամայի ամրոց մի քառակուսի իբր 50 քայլ ընդ երկայնն: Բնակիչքն Թուրքք են:

Ի գլուխ հովտի գետակին որ ընդ մէջ շրթանց Ծովակին հիւսիսոյ եւ Եր լերին ` նշմարին գեօղք ամայիք, յորոց մի ` Զելեան կամ Զելան. ընդ մէջ սորա եւ Զարիշատայ են վերոյիշեալ թթուաջուր աղբերքն: Ի ստորին կողմն հովտին ՚ի Հր. Զարիշատայ եւ մերձ ՚ի գետախառնունսն ` կան գեօղք Օգճի օղլի, եւ Մէյտանճըգ, որ ըստ գրելոցս ՚ի ծանօթութեան ` թուի պահել զանուն Դաշտին Մեծի, ուր երբեմն բանակեցաւ Վաղարշակ:

Յանձկագոյն հովտի Մեծ գետոյն ( Չըլտըր սու ) նշանակի միայն Կէլաք գիւղ ( Գլակ ?) յարեւմտից Զարիշատայ, եւ ՚ի ստորեւ ` Թէփէճիկ:

Ի ձորահովտի Փոլատայ ` համանուն գիւղն Փոլատ կամ Փալատ, յորմէ թերեւս Պալակացիս անուն ծովակին: Ի միջոցի երկոցուն յետին գետահովտացս ` նշմարին գեօղք ամայիք կամ հանգրուանք, որպէս Մէլիք քէօյ եւ Պապասա ?. առ երկոքումք եւս կան լճակք: - Յելից Փոլատայ ձորահովտին ` առ վտակաւ միով որ խառնի ՚ի նոյն գետակիցս ` Մէնէզէ ? գեօղ մեծ, եւ ՚ի Հր. նորին ` Սէօկիւտլիւ: - Յետ խառնրդոց չորեցուն գետակացս ` առ եզերբ միախուռն ջուրցն ` կայ Ճէտէրէ, եւ բացագոյն մերձ ՚ի գետն Կարուց Սէյիճան:

Վեցերորդ ձորագետն եւ արեւելագոյն բնաւից ընդարձակ է քան զնախագրեալն, եւ ըստ նմին ՚ի յոլովից վտակաց գետացեալ, իջելոց ՚ի լերանց արեւելեան հարաւոյ պարահովտին Չըլտըրայ. որոց առաջին ` արեւմտեանն, անանուն յաշխարհացոյցս, ունի ՚ի վերնակողմանն զաւերակ բերդ Գարագալէ ՚ի բարձրաւանդակի. եւ ՚ի ստորեւ հանգրուանս, Պարտագլը եւ Գարաեամշըգ ?

Միջին եւ գլխաւոր գետակ ձորահովտիս ` կոչի Ղուշքէօյի չայ, յանուն մեծի գեղջ ՚ի միջավայրի ձորոյն. առ որով նշանակի Թավշան գալէսի, իբր կից կամ մասն նորին: Ի գլուխ գետակին նշանակին հանգրուանք ինչ, որպէս, Իրախդար, առ որով եւ լճակ մի, եւ ՚ի հարաւոյ կողմանէ Քուրտու ` գեօղ փոքր: