Այրարատ

196. ԿՈԳՈՎԻՏ

ՃԱՀՈՂԱԿԻ զյորջորջումն Հովտի կրէ վերջինս յԵրասխեան գաւառաց Այրարատայ եւ հարաւագոյն բնաւից ԿՈԳ, ըստ բնական դրիցն շրջապատեալ ՚ի լերանց եւ գետոյ ընդ մէջ անցանելով. եւ պարզապէս կոչի ՚ի Բուզանդայ (Դ. ԺԲ), «Հովիտն անուանեալ ՚ի Կոգ գաւառի», եւ միաբար ԿՈԳԱՅՈՎԻՏ, եւ եւս համառօտիւ ԿՈԳՈՎԻՏ, որպէս գրի եւ յունարէն (՚ի Կ. Պերփերուժէնէ). եւ զի առ ստորոտովք  կայ Մասեաց, յարեւմտից հարաւոյ, կոչի եւ Թիկունք Մասեաց, որպէս որ յայն կողմն նորին ՚ի հիւսիսի  գաւառն նախագրեալ` Ոտն Մասեաց: Ի միջին դարս ուղեւորք ոմանք Իտալացիք` Երկիր Նոյեան տապանի կոչեցին զկողմանքս, որպէս տեսցի զկնի: - Սահմանակիցք  Կոգովիտ գաւառք են, յարեւմտից հիւսիսոյ` Ճակատք ՚ի հարաւոյ` Եփրատական գաւառքն Այրարատայ` Բագրեւանդ եւ Ծաղկոտն, յարեւելից հարաւոյ եզերք պարատափին Վանայ, որպէս եւ յարեւելից կուսէ Արտաղ գաւառ Վասպուրական աշխարհի, յորմէ` ոչ գիտեմ ստուգիւ` որով գծաւ անջրպետի, զի չիք լեառն  կամ գետ բաժանարար  ՚ի միջի. յոր սակս երբեմն եւ քաղաքական  շփոթք լինէին, եւ գանգատք առ մեօք` երկոցուն պետութեանցն Օսմանեանց  եւ Պարսից զի բնակիչք կողմանցն  Քուրդք` հինաբար կելով ազատորեէն անցանէին աստի անդր եւ անտի այսր, եւ ՚ի բողոքել զրկելոցն` ոչ ոք լինէր վրէժխընդիր. վասն այնորիկ երկոքին պետութիւնքն, հանդերձ միաբանութեամբ Ռուսաց եւ Անգղիացւոց` յառաջ քան զմարտս 1856 ամին մեծաւ պատրաստութեամբ եւ գնդաւ զօրաց` ձեռն արկին ճշդել զսահմանսն, ՚ի ստորոտից լերանց Մասեաց մինչեւ անդր քան զԱտրպատական աշխարհ, եւ հազիւ կամ չեւ եւս աւարտեալ գործոյն, ծագեցաւ պատերազմն Ռուսաց եւ Թուրքաց (1855-6), եւ ոչ հրատարակեցան ՚ի պէտս հասարակաց` սահմանաչափքն եւ տեղացոյցք. վասն որոյ տակաւին անստոյգ մնայ մեզ կարեւոր չարաբաժինն` որ մեկնէ ոչ միայն զգաւառս Կոգայովիտ յայլոցն, այլ եւ զերկոսին մեծամեծ աշխարհս Հայոց` զԱյրարատ եւ զՎասպուրական:

Համօրէն հիւսիսակողմն Կոգայ յայտանիշ պարու Աղրի լերանց զատանի ՚ի Մասեաց-ոտանէ եւ ՚ի Ճակատուց, ՚ի Մեծէն Մասեաց մինչեւ ՚ի Սինէկ լեառն` յարեւելից յարեւմուտս գնալով. յորում միջոցի սահմանահատ լերինք են Փամպուգ, Ճիլի կամ Ճաննի, Չինկիլ` սուղ պակաս քան զ'10, 000' (9987'), Էօյիւքլիւ (1630 Չ. ), Չարսարա, Սուլագ 9040', Դաշլուճան, մինչեւ ՚ի Սինէկ լերինս` յարեւմտեան հիւսիսային ծայր կամ գլուխ գաւառին. զի բարձրագոյն է այս կողմն, եւ աստի ընդ արեւելս խոնարհի հովիտն, սկսեալ ՚ի մեծէ լճէն որ Պալըգ կէօլ կոչի այժմ, եւ կայ գոգացեալ ՚ի միջի լերանց Սինէկայ, յորս բարձրագոյն կատարն Շիշթէփէ (3600 Չ. ), յորոյ յարեւմտից կուսէ` որ անձկագոյն է եւ սահմանորդ Ծաղկոտան, կայ Դաշ-թէփէ կամ Գզըլ-զիարէդ լեառն, եւ ՚ի հարաւոյ լճին Ագտաղ. յառաջ եւս խաղալով ընդ արեւելս հարաւոյ` Մուղիկ 8000' (2620 Չ. ), Պալըգ-կէօլ, 9070): -Մի ՚ի մերձաւոր լերանց սոցին է կոչեցեալն ՚ի հնումն Եղջերք, անշուշտ վասն եղջերաձեւ ցցեալ ժայռից, որպիսի երեւի իսկ յաշխարհացոյց քարտի. ծանուցանէ պատմութիւն զի Մերուժան Արծրունի ՚ի Կոգովտէ կամելով գնալ ՚ի Բագրեւանդ` որ յարեւմուտս է նորին, հարցանէր զճանապարհն. «եւ ուղեւորացն տուեալ պատասխանի ասացին (երգիծանօք), ճանապարհ ընդ Եղջերս է. եւ մեծապէս խտրեաց Մերուժանն ընդ միտս իւր… տայր հրաման չարաչար քարշել զուղեւորն եւ ծեծել, եւ ինքն անցեալ ընդ ուղին` իջանէր». եւ այլն: Եւ արդարեւ ցարդ յայս կողմն է ճանապարհ լեռնանցից (Պայէզիտոյ) ՚ի Տիատին ՚ի 6412 բարձու: Նշանաւորք են ՚ի լերինս կողմանս եւ բարձրն Խորի պարակից Ծաղկէոյ լերին 10, 923 Թոնտրիկ ՚ի հարաւոյ Պայէզիտոյ Սինօսլու եւ այլն:

Համօրէն իսկ գաւառն լեռնավայր եւ կոհակաբերձ է, եւ մի ՚ի բարձրանստաց  աշխարհին մերոյ, այլ առանձնակ  լեառն բարձր ՚ի միջին ոչ է մեզ ծանուցեալ, թէպէտեւ նշանակին յաշխարհացոյցս լեռնակք, որպէս ՚ի հարաւոյ Արծափայ` Թալուսդա, եւ ՚ի Շամսուն, այլ եւ ոչ այսոքիկ  մեզ ծանօթք որպէս եւ ոչ համօրէն գաւառին հանգամանք, վասն մեծի մասին բնակութիւն գոլոյ ինքնագլուխ Քրդաց, այլ որքան ինչ յայտնեալ է. հարկ է մի ՚ի կարի նշանաւորաց համարիլ ըստ բնական կազմութեան, կերպարանաց  եւ բերոց. եւ երկոքումք հզոր տարերօք հանդիսացեալ ջրով եւ հրով: - Գլխաւոր ջրային երեւոյթ եւ յաճախութիւն լճաց եւ ճահճաց զի բաց ՚ի մեծէ լըճէն` զոր յիշեցաք եւ զորմէ ընդ հուպ մանրագոյնս ճառեսցուք, բազում եւ այլք են, ՚ի միջակողմանս գաւառին առ Դարակ գետակաւ` հինգ կամ վեց, եւ ՚ի Հս. Պայէզիտոյ նոյնքան, այլ մեծագոյնք եւ ընդարձակ ճապաղեալք, սոքա թուին կոչեցեալքն  յՕսմանեան սահմանաչափից Գզըլ կեօլ (Կարմիր լիճ) Տիպսիզ կեօլ (Անյատակ  լիճ) իսկ Ագ կեօլ (Սպիտակ լիճ) յարեւելեան հարաւային կողմանս` ՚ի սահմանս Արտաղայ, որպէս եւ Գազլը (Սագուց լիճ) ՚ի Հր. Պայէզիտայ ՚ի սահմանագլուխս Արտազու: Լիճքս եւ ճահիճք բաց ՚ի ձկանց` ընծայեն շամբս կամ եղեգունս, որք յոյժ պիտանացու են բնակչաց անփայտ երկրին, զի այնոքիւք ծածկեն զտընկունս իւրեանց: - Գլխաւոր գետ եւ ձեւիչ հովտին է ելեալն ՚ի հարաւային արեւելեան  արեւելեան ծայրէ մեծի լճին եւ համանուն նմին Պալըգ չայ, որ նախ արեւելս կոյս, ապա ընդ հարաւ արեւելից ընթանայ, եւ թուի թափիլ ՚ի մօր մի, եթէ ոչ ՚ի մեծագոյնն իսկ լճաց կամ մորից որ ՚ի Հս. Պայէզիտոյ երկայնեալ ձգի տզրկաձեւ, եւ թուի ինձ յիշատակեալն ՚ի նախնեաց Շամբն Կոգայովտի: Ի հարաւային ծագաց մօրին ելանէ գետ` Սազ կոչեցեալ ՚ի Թուրքաց որ է թարգմանութիւն  Շամբ բառի Հայոց, եւ հաստատէ զայն լինել Շամբն վերոյիշեալ. Եւրոպացի ուղեւորք ոմանք Այզաս գրեն փոխանակ Սազի, ՚ի ստորեւ` կոչի Սարը-սու, եւ հզօրացեալ խաղայ ընդ արեւելս  յԱրտազ, ընդունելով  օժանդակս աստի եւ անտի, եւ թափի յԵրասխ, ուրոյն կամ խառնեալ ընդ Ագ-չայ գետոյ կամ Մակուայ գետոյն, որ նոյն ինքն թուի Տղմուտն նախնեաց մերոց, առ որով մեծ պատերազմն  Վարդանանց: - Յաջմէ կողմանէ ընդունի գետն Պալըգ չայ, ըստ նշանակելոյ յաշխարհացոյց տախտակի  Ռուսաց` զԴարակ եկեալ յարեւմտից  կուսէ, եւ զԳուրտուղուլի: -Կըռնատիկ ըստ Թուրքաց (թերեւս եւ ըստ հին Հայոց), ըստ Եւրոպացւոց Քեռնավուք գրեալ, գետակ է որ ՚ի հարաւոյ կուսէ եկեալ անցանէ` յերի Պայէզիտոյ ՚ի հիւսիս, եւ խառնի ՚ի Շամբի գետն: -Են անշուշտ եւ այլ ոչ սակաւ գետակք օժանդակք սոցին, եւ արձակեալք կամ թափեալք ՚ի լիճսն, այլ հաւաստելոյ կարօտիմք անուանցն եւ ընթացից. որպէս եւ ձորոյ միոյ նոցին` որ յիշի ՚ի նախնեաց, Բազուձոր կոչմամբ յայսմ գաւառի, ընդ նմին եւ Մարդուցայ, որ թուի փոքր վիճակ կամ դեհ մի Կոգովիտ. սա առ այլում պատմչի գրի եւ Մարդոցեան, կամ Մարդոցէս ըստ այլ օրինակի: