Այրարատ

5. ԲՆՈՒԹԻՒՆ ԵՐԿՐԻՆ. ԿԼԻՄԱՅ. ԲՈՒՍԱԲԵՐՈՒԹԻՒՆ.

Բաց ՚ի գետոց են յԱյրարատ եւ լճակք, այլ ոչ մեծամեծք, բաց ՚ի միոյ, որ յելից հարաւոյ Երասխայ ` ՚ի Կոգովիտ գաւառի, անուանեալ Շամբ նորին որ եւ Ծովակ Գայլոտւոյ, այժմ Պալըգ կէօլիւ ( Ձկնալիճ ), զի կարի շատ ձկնաբեր է: Են եւ մօրուտ կամ ճախճախուտ վայրք ՚ի դաշտին Բասենոյ, որպէս եւ յեզերս Երասխայ յարեւելեան մասին աշխարհին: Թերեւս ՚ի հնումն յոլովագոյն եւս էին ճախճախուտք կողմանցն Բասենոյ, որք եւ յիշին ուրեմն ՚ի Բիւզանդացի պատմչէ ՚ի Զ դարու. եւ ոչ անճահ թուի ` ամենեւին հարթածաւալ գետնոյ նորին երբեմն յատակ գոլ ծաւալական ջուրց, եւ յաւէտ ջրային ունել կազմութիւն, որում նշանակ իցէ արդեօք եւ անուն գետոյն Մօր մեծ, զոր վերագոյնդ եցոյց Խորենացի ՚ի Վանանդ կամ ՚ի Զարիշատ: Հէմիլդըն Անգղիացի նկատեալ զմառնուտ տափարակ կողմանս Խորասանայ ` ՚ի Բասենոյ, ուր ժժմակք երրորդակ հողոց գտանին յընդարձակ սահմանս, եւ զդեղնորակ աւազախիր գետին ՚ի Հս. Անոյ առ Մաւրիկոպօլսիւ, ուր նոյնպէս գտանին խեփորք ժժմակաց, ոչ միայն զջրեղէն կազմածն հաւաստէ, այլ եւ համարի հետս համաշխարհական ջրհեղեղին, մանաւանդ առ կռան ունելով զԱյրարատեան լերինս: Բայց ընդհանուր բնութիւն երկրին, մանաւանդ ` արեւելեան մասին եւ բնոյն Այրարատայ ` հրազանգուած կամ պղուտոնային է, որում ակներեւ հսկայաչափ վկայք են երեքին բարձրագոյնք լերանց համօրէն Հայոց աշխարհի ` Մասիք Մեծ եւ Փոքր եւ Արագած, եւ որ շուրջ զնոքօք լերինք Կոգովտի եւ Արագածոտան, եւ սահմանակից լերինքն Գեղամայ, ընդ ահեղագոյն երբեմն հրաբուղխս երկրի հանդիսացեալք, եւ յետ շիջման կատարաբերձ վառարանացն, անդադարք ՚ի ներքին ներգործութեանց եւ ՚ի սոսկալի սասանութեանց, հանդերձ պատառմամբք կողից եւ ժայթմամբ սկոյ եւ աղմոյ եւ մեծամեծ քարանց թաւալմամբ, եւ ամենայն աղետալի արգասեօք եւ այլայլութեամբք երեսաց գետնոյ, որպիսիք լեալ իցեն յայլ կողմանս երկրի. եւ այս նաեւ ՚ի պատմական ժամանակս, եւ յաւուրս իսկ մեր, որպէս յիշեսցի ՚ի ստորագրութեան նոցին լերանց. եւ զգալի նշանակք նոցին ոչ միայն կան առ ետեղ ` ըստ բնական արտադրութեանցն, կարկառակոյտ հեղեղքն ասեմ, ղուղակի, խանձից եւ մոխրոյ եւ պէսպէս հրային նիւթոց, այլ եւ արուեստակեալքն հրաբղխային քարինք պէսպէս գունովքն ճարտարապետեալք ՚ի տաճարս աղօթից եւ յերկնակառոյց կաթողիկէս. յորս ակնարկողք եւ աղօթողք ` ընդ արհաւրաց բնութեան զոյգ պաշտիցեն եւ զվերին խնամսն, որով նոյն նիւթք աղիտաբերք ` յաւետաւոր Բանին փոխին ՚ի բեմ եւ ՚ի սեղան կենսաւէտ:

Կազմուած կամ բնութիւն հողոյն, մատռուակութիւն ջուրց, բարեխառնութիւն կլիմայի ` ըստ աշխարհագրական դրից, այլ եւ ՚ի հակառակէն բարձրութիւն երկրին յ '2500 ոտից ց 6000, եւ անպատսպար ՚ի լերանց եւ յանտառաց տարածութիւնն, զանազան գործեն զկերպարանսն եւ զբերս. կամ հակառակք իրերաց առաջին յատկութիւնք ` վերջնոցն, զիրար չափաւորեն, զի ըստ առաջնոցն հարկ էր Այրարատայ ընդ  բարեմասնագոյն վիճակս երկրագնտիս լինել, եւ ըստ երկրորդացն ` ընդ ոչ նոյնպիսիս, եւ ՚ի սակս սոցին ` նախ զուրկ է ՚ի մեծ է իմն  վայելչութենէ, որ եւ միայն պակաս գտանի ՚ի գովութիւնսն ` զոր ամենայն մասամբք  ընծայեն նմա նախնիք մեր, այն ինքն է ՚ի ճոխութենէ ծառոց եւ անտառաց, զի զայս չյիշեն եւ նոքա, եւ երկրորդ ` ցրտութիւնն. զոր յայտնապէս խոստովանի հին աշխարհագիր  մեր յետ գովեստիցն եւ բարութեանցն յիշեցելոց, յաւելլով, « բայց ցրտային է յոյժ »: Յայտ ուրեմն զի եւ անտառացն նուազութիւնն լռելեայն վկայի եւ յայնժամ, որում միւս եւս վկայ: Խոսրովու Բ ՚ի կէս Դ դարու անկելն անտառս ընդ մէջ Դունայ եւ Գառնոյ, որպէս յառաջն երբեմն Երուանդայ, առ աւրովք դաստակերտօք ՚ի սահմանս խառնորդոց Ախուրենոյ եւ Երասխայ. թողից զքաջ ՚ի բաց հին սօսիսն  Արմաւրայ, զորս Արամենակայ որդւոյ նախնոյն մեր Հայկայ համարի անկեալ, եւ որոց կարծին մեծամեծ կոճեղք երեւել ՚ի բրելն զհող երկրին: Կենդանի անտառ ոչ ուրեք երեւի ՚ի բնիկն Այրարատ, բաց ՚ի պուրակէն թըխտենեաց ընդ մէջ երկոցուն Մասեաց. այլ յարեւմտեան մասի աշխարհին են հանրածանօթ մայրիք Մեծրաց ( Սօղանլու լերանց ), ՚ի Վանանդ եւ ՚ի Բասեն. որք յայտ է թէ ընդարձակագոյնք եւս էին ՚ի հնումն, եւ ՚ի հեռաւոր կողմանց գային հատանել անտի փայտ ՚ի պէտս շինութեան, որպէս եւ յ ' ԺԳ դարու Հուլաղու-ղան առաքեաց անդր զՍմբատ Օրպելեան « վասն սնոպար փայտից, զի շինէին զմեծ արքունիսն ` որ ՚ի Դառան դաշտին »: Ազգ ազգ սոճեաց են անդ եւ կաղամախեաց, զորս յիշէ եւ Դուռնըֆոր, որ ( ՚ի 26 օգոստ 1701) էանց ընդ այն ՚ի Ղարսայ գնալով ՚ի Կարին, եւ զորս յայնքան դարուց հետէ մինչեւ յաւուրս մեր հատանելով անհմտապէս  եւ ոչ փոխանակ անկելով կամ թողլով բարունակս յաճումն, տակաւին անսպառ է տեսանել եւ յուսալի է յայսմհետէ առաւել եւս յապահովել զնոսին խնամով Ռուսաց, որոց երբեմն յառաջնումն մարտի ` մատակարարեալ էին մայրիքդ ` զհիմունս բերդին Աղեքսանդրապօլսի:

Եթէ շատ եւ եթէ սակաւ տերեւազարդութիւն տեսանէին նախնիք մեր յԱյրարատ, սակայն ոչ ինչ պակաս ՚ի պիտանեացն եւ ՚ի զուարճալեաց եւ ՚ի գեղեցկէն նշմարէին ՚ի նմա, յառաջնոցն անտի պատմչաց մերոց մինչեւ ցյետինն ( Զաքարիա Սարկաւագ ), զնոյն վկայելով բերանալիր. եւ նախ աշխարհագիր մեր ` յետ զընդհանուր մասունս բնութեան երկրին ցուցանելոյ, եթէ « ունի Այրարատ լերինս  եւ ( ՚ի նոսին ) բերդս ամուրս եւ անառիկս, եւ գետս եւ դաշտս պիտանիս », յաւելու « եւ զամենայն պարարտութիւն », կամ ըստ այլ օրինակաց  « զամենայն բարութիւնս »: Եւ զոր միով բառիւ բովանդակեն համառօտագիր  օրինակք, այլք սուղ ինչ մանրամասն  յիշեն զգլխաւոր ս ՚ի բերոցն կոչելով զերկինքն ` « ազնիւ, հացաբեր եւ խոտաբեր ». եւառանձինն թուելով զբերսա. Եւ լինի ՚ի նմա արջառս բազումս եւ ոչխարս. ունի եւ երես յոլովս եւ հաւս պիտանիս եւ որդունս սիզաբերեալս ՚ի զարդ  կարմրութեան գործոյ ». կամ ըստ այլ օրինակաց « եւ որդն յարմատոյ սիզոյ, առ ՚ի զարդ կարմրութեան գունոյ ». որ է աշխարհածանոթ  Որդն կարմրոյ կամ Որդանն կարսիր, որ գտանի յաւէտ ՚ի կենդրոնագոյն վայրս բնիկ նահանգին Այրարատայ. ըստ նմին օրինակի եւ յոլովք ՚ի բերոց, զոր ՚ի ստորեւդ յիշելոց եմք, այսմ իահանգի պատշաճին, ըստ բանից նախնեաց, բայց զի միայն զայսմ մասնէ ճառեն նոքա յերկարօրէն ` չէ ինչ անդէպ պատշաճեցուցանել եւ այլոց կողմանց նորին. որոց ` եւ յայլոց բանից նոցին եւ յակներեւ արդեանցն իսկ յայտ է քաջաբերութիւն, զոր օրինակ Շիրակայ եւ Վանանդայ, Բասենոյ եւ Բագրեւանդայ, եւ այլն: Բայց զի յառաջիկայ ստորագրութեան աշխարհիս, ըստ իւրաքանչիւր  գաւառաց ճառելոյ եմք ուրոյն, հարկ է աստանոր միախուռն կարգել որ ինչ զամենալիր պարարտութենէ կամ զբարութեանց սեփական արքունի նահանգին ասի բան, եւ տիրապէս ՚ի Ղազարայ Փարպեցւոյ, որ զի եւ այնքան սրտառուչ եւ կենդանատիպ իմն ճառէ, ախորժելի լիցի որպէս ինձ ` եւ այլոց ընթեռնուլ զբանս նորին միահետ, գիտակաց թողլով զատել եւ դասակարգել զբերսն բնականս, բուսականս եւ կենդանականս, եթէ այնպէս ինչ հաճոյ թուիցի. զի եւ զերից ազգաց բնութեան յիշէ նա զճոխութիւնս, թէպէտ, աւա ~ ղ, ոչ մանրամասն եւ ըստ տեսակաց ցուցանէ զբուսականն, յորմէ մարթ էր մեզ ուսանել զանուանս բազմազգի տնկոցն եւ ծաղկանց. եւ ՚ի տեսանելն զհոմասեռս նոցին ` թերեւս եւ արտասուօք ոռոգանել. զի եւ ոչ անմրուր աչօք մարթ է ազգանախանձ հայկազին նշմարել եւ ՚ի գրի զնկարագիր նահանգին այնորիկ, ՚ի յուշ ածելով զդէպսն ` յոր սակս գրեցանն, եւ յանդիման մտացն աչաց նկատել զԱրշակ Գ, զյետին միապետ երկրի հարց իւրոց, որոյ տեսեալ յայնժամ, « թէ խախտեալ եւ քայքայեալ մատնեցաւ ՚ի բաժանումն ( ընդ Պարսիկն եւ ընդ Յոյն ) մեծ իշխանութիւն թագաւորութեան ազգին իւրեանց, մեծաւ տրտմութեամբ խռովեալ տարակուսէր յանձն իւր. տեսանէր զմեծ մասն, զլաւն եւ զպիտանին եւ զարգաւանդն աշխարհիս Հայոց ` ունել ՚ի բաժին արքային Պարսից. քանզի թէպէտ եւ հասեալ ( էին ) բազում գաւառք այլ ` ՚ի ժառանգութիւն մասին թագաւորին Յունաց, սակայն համեմատէին այն միայն Այրարատեան գաւառին: Խորհուրդ բազմածուփ հանդերձ իւրովք սիրելեօք ՚ի մէջ արկեալ թագաւորն Արշակ … ( ապա կամայ ակամայ յանձն առնոյր եւ ասէր ). Ընտրելագոյն լիցի ինձ թողուլ զանձկալի եւ զամենատենչ վայրս Այրարատայ, զբնիկ եւ զսեպհական տեղիս նախնեաց իմոց, եւ գնալ զկնի աղքատութեան եւ կեալ բղձալի կարօտանօք … Եւ խորհելով զայս ամենայն … լքեալ մերժեալ թողայր զբարի եւ զբնիկ ժառանգութիւն նախնեաց իւրոց ` զգաւառն Այրարատու, զհոյակապն եւ զհռչակաւորն եւ զականաւորն, զամենաբոյսն, զամենաբուղխն, զամենալին, զամենագիւտն ՚ի շահս եւ ՚ի դարմանս մարդկային պիտոյիցս կենաց եւ վայելչութեան եւ սթափութեան: Զդաշտս մեծատարածս եւ որսալիցս, զլերինս շուրջանակի գեղեցկանիստ եւ պարարտարօտս. զհոծեալսն էրէովքն կճղակաբաժնիւք եւ որոճայնովքն, եւ այլովք եւս բազմօք ընդ նոսին. յորոց ՚ի վերուստ ՚ի կատարացն ` ջրոց հոսմունք անկարօտ ոռոգման, արբուցանելով զդաշտս մատակարարէ անբաւ բազմութեամբ յոստանն, կանամբք, արամբք եւ ընտանեօք, զանպակասութիւն հացի եւ գինւոյ, զանուշահոտ զմեղրահամ քաղցրութիւն բանջարացն եւ զզանազանումն իւղաբուղխ սերմանցն: Իսկ ՚ի լանջակողմանսն կամ ՚ի սարահարթ տեղիս ` յոր դիպեցուցեալ զհայեցած նորոգատեսիլ մարդոց, հանդերձս ինչ եւ ոչ ծաղկաբոյս գոյնս կարծեցուցանեն սփռեալքս պարարտաբոյսք եւ պարարտարտօք պարարտահամք. որոց թանձրախիտ աճմունք խոտոցն ` զանթիւ արօտականս ընդանի Իշանց եւ զանհամբոյր բոյլս վայրենի էրէոցն յագեցուցեալ, թանձրաթաղանթ, առոգագաւակս, սոնքացեալս գիրութեամբ զբնաւ մարմինն ցուցանեն: Իսկ սաստկաբուրումն անուշահոտ ծաղկանցն, որ զարանցն քաջաց որսասէր նետողացն եւ զհօտարած բացօթեգացն ընձեռելով առողջութիւն, զօրացուցանեն զզգայութիւն խելացն եւ նորոգեն: Անդ գտանին եւ ազգի ազգի Արմատք բուսոց ՚ի պէտս օգտակարութեան դեղոց, ըստ ճարտարագէտ ճանաչողութեան ստուգահմուտ բժշկացն յօրինուածոց, երագահոս ախտահարած սպեղանիք, եւ կամ արբմամբ ` յերկարելոցն ՚ի ցաւս ` պատահացուցանեն առողջութիւն:

« Իսկ դաշտացն ամենալրութիւն ` զկամս աշխատասիրացն կորզելով յինքեանց ` իբրեւ բանիւ, եւ առլցեալ որ զինչ եւ է բարով, եւս առաւել փութանակի զդարձն առ ինքեանս հրաւիրեն միանգամայն, որք ոչ միայն երեւելութեամբն ցուցանեն վերաբերեալ զշահաւորութիւն օգտից մարդկան, այլ առաւել յորդորախոյզ աշխատողացն զառ ընդ երկրաւ ծածկեալ օգուտս, ուսուցանեն գանձել անձանց զշահս եւ զվայլս այսր աշխարհիս ՚ի մեծութիւն թագաւորաց, եւ ՚ի հաստատութիւն հարկահանաց, զՈսկի եւ զՊղինձ եւ զԵրկաթ եւ զպատուական Քարինս. զոր ընկալեալ արուեստող ձեռաց ` զարդարեն զթագաւորս, մեծատեսիլ զարդեօքն, յօրինուածովքն, զոր ՚ի խոյրսն եւ ՚ի թագսն եւ ՚ի հանդերձսն ոսկեհուռս պաճուճեալս ընդելուզանեն: Այլ եւ մածմամբ ջրոց ? համածին անուշութիւնս մատուցանեն զխորտկացն որոշութիւնս. նաեւ զարմատս եղեգնասէր բուսոցն ` ոչ ընդունայն սնուցանէ յինքեան ամենաբաղձ դաշտն Այրարատայ. այլ եւ ՚ի նմանէ ծնեալ Որդունս ՚ի զարդ կարմրատեսիլ գունոց ընծայէ օգտասիրացն շահս եւ շքեղութիւնս: Եւս եւ գետոցն գնացք բազմակերպ Ձկամբք մեծամեծօք եւ փոքումբք, զանազանեալ համովք եւ այլ եւ այլ տեսովք, ուրախացուցեալ լցուցանէ զշնորհս ընչից, եւ յագուրդ որովայնից ժրացելոցն եւ անվեհեր ջանացողացն:

Սնուցանէ յինքեան երկիրն ` ջրովք արուեստիւք ` եւ զառաւելութիւն Հաւուցն յուրախութիւն եւ ՚ի սթափումն որսատենչ ազատացն. զկրկջաձայն քաղցրաձայն առապարասէր վիմասոյզ սորամուտ երամս Կաքաւացն եւ Սալամբացն, եւ կամ զեղէգնաբնակ թփամուտ մացառաղօղ պարարտամարմին զանուշահամ ազգ Աքարացն վայրենեաց. այլ եւ զջրասուզակ մամռախնդիր խօզակեր մեծանձունք եւ յաղթամարմինք հաւքն, Փորն եւ Թանձրն եւ Սագն, եւ կամ այլ բազում եւ անհամար ցամաքայնոցն եւ ջրայնոցն ջոկք թռչնոցն: Իսկ թակարդացն շրջափակութեամբք, երագագիւքն եւ գահողովքն ելեալ ՚ի յորս ` գունդք նախարարացն որդւովքն ազատացն, ուր ոմանք զհետ Ցռուցն եւ Այծեմանցն արշաւելով ` զխիզախականն եւ զաղեղնայինն եւեթ բարբառեսցին. եւ այլք զհետ բուլից Եղջիւրացն եւ Եզանց ձիարձակ եղեալ ` զգործ կորովաձիգ արանցն ցուցանեն. եւ կէսք ` սուսերօք իբրեւ զմենամարտիկս ` զսաստկանդամ երամս Վարազացն գլորեցուցեալ սպանանեն: Եւ շատք ՚ի մանր մանկանց նախարարաց որդւոցն ` դաստիարակօք եւ ծառայիւք, զայլ եւ այլ սեռս ՚ի թռչնոցն որսացեալ Բազայիւք, դարձեալ բերիցեն ՚ի յաճումն ընթրեացն ուրախութեան. եւ այսպէս առլցեալք իւրաքանչիւր որսով ` գնան ուրախացեալք:

Որոց դէտակն կալեալ ըստ հանապազօրեայ սովորութեան ` ջրասոյզ ջրածուփ ձկնորսացն մանկունք, ընթացեալք ՚ի յառաջ նախարարագունդ որերորյն, ձկունս ՚ի յորսոյ, եւ բազմազան վայրենի հաւուց ձագս եւ ձուս ՚ի կղզեաց գետոյն ` բերեալ մատուցանեն ընծայս իշխանացն: Յորոց ընկալեալ մասն ինչ նախարարացն ` ըստ կամի պարգեւեն եւ նոքա ՚ի յիւրեանց բերոցն ` ըստ առաւելապէս բաւականի ընծայաւորացն. եւ հասեալք լի ամենայն բարութեամբ յիւրաքանչիւր ապարանս ` շնորհեն եւ անպարապիցն մնացելոցն ՚ի տան ` զամբիծսն, առաւելապէս եւ առ օտարսն: Եւ տեսանել է ամենեցուն ընթրիս, որպէս շեղջակոյտս ինչ ՚ի վերայ միմեանց զէրէոցն բազմութիւն եւ զնոցուն գլխոց կարգմանց զառաջադրութիւն. յորոց ուրախացեալ բերկրին ձկնակերացն եւ մսակերացն անձինք, առաւել քան զխորտկաց անուշութեամբ ` հոգեւոր ճաշակօք սաղմոսիւք եւ մարգարէական երգօք օրհնելով զպարգեւատուն Քրիստոս եւ զտուիչ եւ զլցուցիչ ամենայն բարութեանց »:

Եւ այսքանեօք ոչ շատացեալ պատմչին ` դարձադարձ կրկնութեամբք գովեստի բարեմասնութեանցն ` չկարէ չյաւելուլ վերստին ՚ի հրաժեշտին Արշակայ, եթէ « Զայսպիսի զըղձակերտ գաւառ զչնաշխարհիկ եւ զամենալի ըստ տուչութեան ամենախնամ արարչին Աստուծոյ: զԱյրարատեան գաւառ, որ է գլուխ աշխարհիս Հայոց, զգաւառն համբաւատենչ, զգաւառն ամենալի, որ բերէ յինքեան զօրինակ լիութեան …  զերկրին Եգնպտացւոց եւ զդրախտին  Աստուծոյ, եւ զբնիկ սեփհական կալուածի ազգին Արշակունեաց, զքաղաքն  Վաղարշապատ, զբնակութիւն ոստանին Արշակունի  թագաւորացն, ըզբարձրաբերձ շինուածս անթիւ ապարանացն , զանյագ, զամենալի դաշտացն զբերկրումն, զհրեշտակացոյց հիմնարկութիւնն  որոյ տանն Աստուծոյ ` մեծի եկեղեցւոյն  ( Էջմիածնի ), եւ զայնց վկայարանաց  ճգնազդեցիկ  երանելի կուսանացն … լքեալ զբարի ժառանգութիւն զնախնեաց իւրոց, գնայր ՚ի ծառայութիոն թագաւորին Յունաց »: Արժանի մտադրութեան է եւ յիշատակ անթիւ բարձրաբերձ  ապարանիցն այնր ժամու Ոստանին Հայոց, եւ եկեղեցւոյն  մեծի, որ հարկ է թէ յոյժ մեծավայելուչ  էր ճոխութեամբ զի եւ աշխարհագիրն յետ համառօտ յիշատակի բերոցն `  իբրեւ նշանաւոր ինչ ՚ի նմին ընդ անառիկ բերդիցն ` յաւելու եւ « զՄայր եկեղեցեացն  ՚ի թագաւորաբնակ եւ յարքայանիստ  Վաղարշապատ քաղաքի »:

Ընդ բնականիցն եւ անբան սեռից, Պատմիչն ` որոյ եւ հայրնիք իսկ ՚ի սմին նահանգի էին, ՚ի Փարպի հարեւանցի իմն նշանակէ եւ զպանծալի հրահանգս ինչ անձնականս, զազատաց եւ զնախարարազանց եւ զմանկանց նոցին, զորսորդաց եւ զձկնորսաց եւ զձիարձակ կորովաձիգ արանց. բայց առշարհագիր մեր ` իբրեւ պսակ արգասեաց եւ գլուխ քաջաբերութեանց երկրին ` չմոռանայ համառօտել եւ զյաւէտ պանծալին եւ զնազելին, եթէ Քաջ սնուցանելով զԱրս, եւ ուժաւորս առնելով. եւ Կանայս ` գեղեցկագեղս, բարձրայօնս եւ ճարտարաբանս »: Այնպիսւոյ թատեր ` այսպիսիք արդարեւ արժանաւոր հանդիսականք. այլ հարազատքն ծնունդք եւ ոչ օտարախորթքն: