Այրարատ

120. ԱՌԱՊԱՐԻ Ս. ԳՐԻԳՈՐ

- Գրեաթէ անհետացեալ իսպառ եւ միայն անուն մեծ թողեալ այս տեղի, կիսաժամաւ հեռի կայ յԷջմիածնէ, յարեւելից կուսէ. ըստ կոչմանն արդարեւ յառապար եւ յաւազախիր վայրի, որպիսի են ընդարձակ սահմանք ՚ի Հս. եւ յԵլ. Վաղարշապատու, զորս Ագաթանգեղոս կոչէ « սարաւանդակ բարձրաւանդակ աւազին տեղի ». այժմ զմերձաւոր սահմանն ` Քաւթարձոր կոչեն: Աստ եղեւ ` ըստ աւանդութեան, հետապնդումն հարուածելոյն Տրդատայ ընդ Սրբոյն Գրիգորի, յելանել եւ գալ սորին ՚ի վիրապէն, որոյ եւ աստ ասեն գիշերօթեալ, եւ տեսեալ զբազմութիւն երկնաւոր զօրաց, այլ ոչ ասէ թէ սրբեա՞ց ինչ զտեղին կամ կանգնեաց զնշան խաչի. բայց աւանդութեամբ պատմէին իրքն ցկէս Է դարու. յորում ` Ներսէս Գ Շինողն հոյակապ եկեղեցեաց Դունայ. « արկ ՚ի միտս իւր ( ըստ պատմութեան Սեբիոսի ) շինել իւր բնակութիւն մերձ առ սուրբ Եկեղեցեացն որ ՚ի Վաղարշապատ քաղաքին, ՚ի վերայ ճանապարհին, յորում ասեն ընդ առաջ ել թագաւորն Տրդատ ` սրբոյն Գրիգորի. շինեաց անդ եւ եկեղեցի մի յանուն Երկնաւոր Զուրաթնոցն, որոց երեւեալ ՚ի տեսլեան սրբոյն Գրիգորի բազմութիւն եւ երկնաւոր զօրացն. եւ շինեաց զեկեղեցին բարձր շինուածովք եւ չքնաղ զարմանալեօք, արժանի աստուածային պատուոյն ` որում նուիրեացն, ած ջուր եւ եբեր զգետոյն, եւ արկ ՚ի գործ զամենայն զվայրսն առապար. տնկեաց այգիս եւ ծառատունկս. եւ շուրջանակի պատուարեաց զբնակութեամբն, գեղեցկադիր յօրինուածով բարձր պարսպաւ, ՚ի փառս Աստուծոյ »: Մինչչեւ աւարտեալ զդաստակերտն, վասն շփոթից ժամանակին յահէ Արաբացւոց եւ Թէոդորոսի Ռշտունւոյ, խոյս ետ Ներսէս ընդ կայսեր Կոստանդիանոսի ՚ի Բիւզանդիոն. եւ յետ վեց ամաց դարձ արարեալ ` փութայր կատարել զշինուածսն զոր շինեաց ՚ի վերայ պողոտային Վաղարշապատ քաղաքի »: - Ամենայն պատմիչք յետագայք ` տեսողք եւ ոչ տեսողք ` մեծամեծ դրուատեօք յիշեն զեկեղեցիս այս, որ թուի յոյժ հոյակապ եւ բազմազարդ գոլ քան զբնաւս ՚ի Հայս, ըստ լայնութեան սրտի եւ հանճարոյ Շինողին եւ առատատուր գանձուց պաշտպանին իւրոյ Կոստանդեայ, որոյ հայրագիր իսկ ասի լինել ինքն. « եւ գանձիւք նորա, ասէ Կաղանկատուացին, ( Գ. ԺԵ ) շինեաց զբազմապայծառ փարախն բանաւոր հօտից ՚ի Քաղաքի-դաշտի զՍուրբն Գրիգոր, եւ ՚ի նաւակատիս կոչեաց զթագաւորն Հոռոմոց. ընդ որ յաւէտ հիացեալ ընդ շինուածն ` ետ հրաման շինողացն գալ զկնի իւր. զի նոյնաձեւն յարմարեսցէ ՚ի պալատանն. եւ ոչ ժամանեալ գաղատոսն ` ՚ի ճանապարհին վախճանիւր »: - Յովհաննէս կաթողիկոս ` ըստ իւրումն պերճաբան ոճոյ ասէ. « Գեղեցիկ իմն մոլորութեամբ դնէ ( Ներսէս ) ապա հիմն մեծ եւ հրաշալի բազմապայծառ յարկի տանն Աստուծոյ, ըստ անուանակոչութեան Սրբոյն Գրիգորի … Իսկ ՚ի հիմնարկել  զաստուածակերտ փարախն բանաւոր հոտին  Քրիստոսի ` ՚ի ներքոյ չորից սեանցն հաստահեղուսից ` բաժանեալ գնէ զնշխարս ոսկերաց սրբոյն Գրիգորի, առ ՚ի անշուշտ մնացականութեամբ պահել գանձոյն երկնաւորի `  ՚ի գերչաց ապականչաց, եւ ՚ի պարծանս հաւատոյ քրիստոնէական  կարգաց. իսկ զքրիստոսադրոշմ  գլուխն ` ոչ ՚ի խորոջ, այլ արտաքոյ ՚ի գզրոցի  եղեալ ` դնէ ՚ի գանձարանս աստուածութեանն, ՚ի յոյս բարեաց փափագողացն նմա եւ ՚ի բժշկութիւն  ուխտակրելոցն »: Թուի սխալ իմն ՚ի բանսն, նախ զի առաջին եւ ժամանակակից պատմիչն ` յանուն Երկնաւոր զուարթնոց ասէ զեկեղեցին. եւ երկրորդ, զի առ Ներսիսիւ  չեւ եւս էին բերեալ յԱյրարատ ` նշխարք Ս. Լուսաւորչին, եւ թէ կայր յառաջագոյն ` սակաւ ինչ մասն էր, եւ երրորդ զի մոլենախանձ  Արաբացւոց ընդ այլ յոյժ  հոյակապ եկեղեցիս  Հայոց ` անմարթ էր չքակել եւ զսա, որպէս եւ հաւաստէ ժամանակագիրն Այրիվանեցի, հանդերձ մեծաւ գովեստիւն. « Ներսէս շինէ զԱռապարի  Ս. Գրիգորն, զզարմացուցիչն տիեզերեաց, որ քակեցաւ ՚ի Տաճակց ». չասէ զերբն, բայց այլ պատմիչք յիշեն զքակումն եկեղեցեաց, մի ՚ի սկզբան մտից Արաբացն ՚ի Հայս ՚ի կէս Է դարու, միւս ՚ի սկիզբըն Թ դարու, եւ երբ եւ է ` յառաջ քան զժամանակս Պատմիչ կաթողիկոսին  ՚ի դէպ է լինել եւ քակման Առապարի եկեղեցւոյս: Իսկ զիա՞րդ սա Ս. Գրիգոր կոչէ, որպէս եւ այլք յետ նորա ամենեքին, եւ զիարդ ոչ յիշէ զաւերածն, այլ եւ դրուատիւն ` կանգուն զնոյն ցուցանէ, եւ զինքն ` տեսող նմին: - Թուի ինձ փոխեալ անուան եկեղեցւոյն յետ սակաւ ամաց յիշխանապետութեանն Գրիգորի Մամիկոնենոյ,  որ բերեալ զոսկերս Ս. Լուսաւորչին  ՚ի Թարգմանայ ` հանգոյց « ՚ի նորաշէն յարկս եկեղեցւոյն, զոր մեծին Ներսիսի ( Գ )  շինեալ էր, ( ասէ եւ պատմիչն Աղուանից ), յանուն Սրբոյն Գրիգորի ». եւ նորին իսկ Ներսիսի մարթ էր յերկոսին եւս անուանս կոչել զայն, զմին առ յիշատակէ զմիւսն ՚ի պատիւ. եւ մարթ եւ եթէ նորոգեալ երբեմն ներսիսաշէն եկեղեցւոյն ` վերստին քանդեցաւ. քանզի միւս եւս ոմն պատմիչ ( Թովմա Արծրունի ) ասէ վասն Գէորգայ Բ կաթողիկոսի, որ սակաւ ամօք յառաջ քան զՅովհաննէս վախճանեցաւ, թողեալ զԴուին եւ եկեալ բնաել աստ, « ՚ի Նոր Քաղաին, ՚ի մեծ եկեղեցւոջն, որ յանուն Սրբոյն Գրիգորի շինել էր երանելոյ  Տեառն Ներսիսի Բ ( Գ ) Հայոց կաթողիկոսի »: - Արդ այս զիարդ եւ է, յայտ է աներկբայ, զի յելս Ժ դարու արդէն, « փլեալ եւ կործանել » էր, որպէս ասէ Ասողիկն  ժամանակակից. զոր ցանկացաւ  Գագիկ արքայ Ա. « նոյնաձեւ չափով եւ յօրինուածով յարդարել ՚ի քաղաքն Անւոյ »: Յայտ ուրեմն եւ այս, զի ոչ միայն չափն ` այլ երեւէին տակաւին յայտնապէս եւ զանազան յօրինուածքն, որպէս կոչէ պատմիչն, այսինքն դրուագքն եւ քանդակք. այլ աւաղ է կրկին,  զի ոչ այն միայն այժմ ՚ի սպառ քանդեալ եւ մանրեալ է, եւ հազիւ հիմունքն եւ խարիսխք սեանցն երեւին մերկացեալք  ՚ի տաշածոյ քարանցն, այլ եւ գաղափարեալն ՚ի նմանէ յԱնի եւ կանգնեալն   յամի 1001. եւ այն ` որ կոչի ՚ի Մխիթարայ  Այրիվանեցւոյ ` « Սուրբ Գրիգոր  աննմանն ( գեղեցկութեամբ ) ՚ի յԱնի. ( եւ այն ) այժմ հանգուցեալ է ». Այսպէս հանգուցեալ կամ հանգած եկեղեցի կոչեն ցարդ եւ զԱռապարին Ս. Գրիգոր: Շինողն Ներսէս յետ գլխաւորելոյ  զտաճարն, « պարապ անձին գտեալ, զարտաքոյս  հրաշակերտ եկեղեցւոյն … շուրջանակի պատուար պարսպով փակեալ ամրացուցանէր, յօրինեալ ՚ի նմա յարկս բնակութեան ինքեան, հաւստահեղոյս կոփածոյ քարամբք. այլ եւ կարգեալ կացուցանէր ՚ի նմա ամբոխութիւնս երդումարդոց ըստ պայմանի քաղաքականաց. եւ ածեալ ջուր ՚ի Քասաղ գետոյ ` զամենայն աւազախիր դաշտավայրն ՚ի գործ արկանէր. տնկէր այգիս եւ բուրաստանս ծաղկոցաց »: - Այսոցիկ ամենայնի արդ հազիւ հետք երեւին, հիմունք քաղաքորմոյն եւ բրգունք, եւ տեղիք ինչ սենեկաց, սակայն եթէ ոչ խորշին աչք խանդակաթք ` զննել եւ զդիակն գեղադիտակ, յանհնարիցն իցէ հայրենախանձ գեղասիրաց ` չյայտնել եւ ՚ի հողաթաւալ դերբկայ նշմարս ինչ զզանազան յօրինուածոցն այնոցիկ, զոր պատմիչք երից դարուց ` անվեհեր զարմացուցիչ տեսողաց եւ տիեզերաց իսկ հռչակէին. թէպէտ եւ ձեռին թշնամւոյ յօշ յօշ պատառեալ է զկենդանատիպ քարինսն, այլ անհնար է թէ որպէս զսառն յամարանի լուծեալ ջնջեալ իցեն իսպառ ամենայն դրուագքն եւ քանդակք, որք մեծ նշանակք են արուեստի ճարտարութեան եւ ածողք զարմանաց. ՚ի յուզել վեր եւ ՚ի վայր փլակուտին ` գուցէ եւ արձանագիր ինչ յերեւան եկեալ արգահատեսցէ զոգիս, եւ սթափեսցէ միանգամայն զսիրտ եւ զաչս, որոց բազում ինչ քան զստորագրեալքս ` էր ակն ունել ՚ի պանծալոյս յայսմ գաւառէ Արագածոտան: