Այրարատ

203. ԿՈՂՄԱՆՔ ՊԱՅԷԶԻՏՈՅ

Աստ մի լերանց ` որք կոհակաբերձ ամբառնան զՊայէզիտ, երկայնեալ ընդ հիւսիս, իբր փարսախաւ բացագոյն, յանգի հրուանդանաձեւ ՚ի դաշտն, վասն որոյ եւ կոչի Գայապուռուն: Ի Հս. նորին է վերջ ընդարձակ Շամբին Գայլատւոյ ՚ի Հս. ընդ Հր. ձգելոյ, զարդիս բազում ուրեք մօրացեալ եւ սկացեալ, եւ բաժանեալ յայլեւայլ ճահիճս, ՚ի հարաւային ծայրի անդ նորին է մեծ գեօղն Ճէլալի ` յանուն հզօր ցեղի Քրդաց, որոց եւ ամարանոցք են վերագոյն առ եզերբ չամբին եւ ՚ի յետին ստորոտս թիկանց Մասեաց: Իսկ ՚ի հիւսիսային ծայր չամբին կայ Էօրբիւլի, գիւղ Եգիտի Քրդաց: Առանձինն տոհմք Ճէլալեաց են Խալքանլը տունք իբր 550, Մեքենալը, 500, Պիլխեքեանլը, 560, Մսըրքեալը եւ Պանուքի 160, Ճեթուքեանլը  200, Հասանսուրանլը, 240 Գզըլպաշուխլի  200 յորոց եւ սակաւ ինչ տունք զտանին ՚ի բաժնի Պարսից եւ Ռուսաց: - Հուպ է Ճէլալի, ՚ի Հր. նորին կայ եւ Շեյխ-Ալի գեօղ  մեծ, եւ առ նովաւ կամուրջ ՚ի վերայ Սարը սու գետոյ այն ինչ ելելոյ  ՚ի Շամբէն. զսա կարծեմ Անգղիացի  ոք ուղեւոր կոչէ Պուրտաչիր ՚ի 4, 210  բարձու: - Ըստ ընթացից գետոյն ՚ի Հր. Ել. իջանելով առ եզերբք նորին նշանակին գեօղք մեծամեծք ընդարձակ անդաստանոք եւ մզկթոք. Չիֆրլիկ, Թիւրքմեն, Ճավե գիւմպեր: Տեմիրլի գափու ( Երկաթադուռն ) յորում թուի նշանաւոր ինչ հին շինուածոյ լինել: - Ճատեգըստն, Զուրավա, Հալեա յորմէ եւ անդր ընդ արեւելս ` կարծեմ սահմանք են Մակուայ եւ բաժին Պարսից: Յետին յիշեալ գեօղդ կայ յանկեան Սարը սու գետոյ եւ Տերեսս-թեփելիք կամ Թաշիքլի վտակի, ( յոր անուն յիշի եւ գեօղ մի Եզիտեաց ) որ յելից հարաւոյ Պայէզիտոյ իջեալ դառնայ յարեւելս եւ են առ նովաւ  գեօղք Տօսդ-Ալի առ ստորոտով  Գոդիս լերին, երկու կամ երեք մղոնաւ յարեւելից  քաղաքին, եւ ՚ի Հր. նորա Թաւլե աւերակ գեօղ: - Միւս եւս աղբիւր վտակիս  ( թերեւս եւ գլխաւորն )  ելանէ ՚ի հարաւոյ կուսէ, ընդ մէջ քաղաքին եւ Գազլը լճի, եւ կոչի Պուլագ-Տիւշամէ ? երկու գեօղք են առ նովաւ, Վերին եւ Ստորին Սիրպաղան: Յորոց ՚ի հարաւոյ ՚ի ստորոտս լերանց անջրպետաց Սարըսուի եւ գետոյն Մակուայ ( Ագչայ ) Մէլիքշահ գեօղ, յերի Սինօրլու լերին, որ եւ ՚ի դէպ այսպէս կոչի սահմանահատ գոլով յայնմ մարզէ ` երկոցուն գաւառացն ( Կոգովտի եւ Արտազու ), որպէս եւ երկոցուն աշխարհաց ` Այրարատայ եւ Վասպուրականի:

Յայս կողմանս ՚ի գեղջ միում էր ուխտատեղի մի մահմէտականաց Եէտի-գարտաշլար կոչեցեալ ( Եօթն-Եղբարք ), զի է շիրիմ մի մեծ եւ այլ վեց զնովաւ:

Յարեւմտից Պայէզիտոյ եւ ընդ մէջ նորա եւ Գայապուռուն հրուանդանի, իբր կիսով փարսախաւ եւեթ տարակաց ՚ի նոցանէ, առ Կըռնատիկ գետակաւ կայ Զեանկիզօր աւան, երբեմն շէն եւ բարգաւաճ, մերձաւորութեամբն ՚ի քաղաքն, այլ ՚ի յետին մարտի Ռուսաց եւ Թուրքաց եւ յասպատակէ Քրդաց, կարծեմ խանգարեալ. ՚ի սկզբան մարտին Ռուսք անաշխատ տիրեցան նմին (30 ապրիլ, 1877), որպէս եւ յիսուն ամաւ յառաջ առ Բասգեւիչաւ: Ինճիճեան աշխարհագիր մեր յիշէ բրգաձեւ շինուած իմն ՚ի գեղջս եւ եկեղեցի. այժմ ՚ի գերեզմանս նորին երեւի մատուռն աւերակ, եւ ՚ի վէմ տապանի միոյ ՉԻԱ թուական: - Գետակս այս Կռնատիկ ( Կէռնավիք գրեալ յԵւրոպէացւոց ), ՚ի հարաւոյ ընդ արեւմուտս շրջան առեալ եւ դարձեալ ՚ի հիւսիս ` թափի ՚ի Շամբն Գայլատուոյ յարեւմտից կողմանէ: Գրեաթէ ըստ այսմ ձեւոյ ընթացից եւ զուգահեռական նմին նշանակի միւս եւ հզօրագոյն եւս գետակ, յարեւմտից կողմանէն եւ նման նմին ՚ի շամբան անկանի, բղխեալ ՚ի հարաւոյ կողմանէ գաւառին յանջրպետաց Եփրատայ եւ Երասխայ, եւ ՚ի սահմանաց Գազըլ կէօլ լճի. թերեւս կոչիցի Ինճէ սու ( Բարակ ջուր ), զի այս անուն հանգրուան մի է առ եզերբն: Առ աղբերակամբն փարսախաւ հեռի ՚ի հիւսիսոյ Գազլը լճի ` կայ հանգրուանն Քալէնտէրի ? այլ առաջին գլխաւոր շէն է, որպէս եւ անունն ցուցանէ, Պաշ-քէնտ. եւ սակաւուք ստորեւ յԵլ. Օրթա-քէնտ ( Մինջին գիւղ ). յայտ է թէ էր եւ այլ գիւղ համանման ` Ստորին կոչելի, բայց ոչ նշանակի ՚ի տախտակս, այլ ՚ի Հս. Միջնոյն կայ Գարա-կէօլ գիւղ, եւ ՚ի սորա Հս. Մ. Քէօսէք. յորոց իբր երկու մղոնաւ ՚ի բացեայ է ՚ի Մ. կուսէ յիշեալն Ինճէ սու: Ի սմանէ իբր փարսախաւ հեռի կայ ՚ի Հր. Մ. Թէփէրիզ գեօղ, առ ստորոտով կարկառակոյտ հոսանաց երբեմն հրեղինաց Թոնտրիկ լերին, իբրեւ ՚ի 5, 500' բարձու: Առ երի գեղջս ամբառնայ լեռնակ մի պասալտեան, եւ անծանօթ ՚ի պատմութենէ կամ անյիշատակ ամրոց վաղեմի ` ՚ի տափարակի գագաթան նորին, որոյ ստորոտք պարսպացն մնան մեծամեծ պասալտիկ կարկառօք անշաղախ կուտակեալք, եւ շուրջ պատ առեալ բաց յարեւելից կողմանէ ( ուր ցցուեալ ժայռք են ), եւ ՚ի հարաւոյ կուսէ խոնարհին ընդ երեսս լերինն, անկիւնաձեւս գործելով ՚ի ներքուստ, եւ ՚ի գլուխ անդ հարաւակողմանն կայ աշտարակ մի. եւ այլ աշտարակ բոլորշիք ՚ի կարգի պարսպացն, որոց երկայնութիւն է իբր 250 Չ. ՚ի նմին ՚ի հարաւակողման տակաւին չորք կամ հինգ կարգք քարանց անեղծ կան. եւ թուի յայսմ կողմանէ լինել մտից բերդին. նոյնպէս եւ յարեւմտից կողմանէ առաւելագոյն եւս կան մնացուածք պարսպաց: Ի քարաժեռի ուրեմն լեռնակին երեւի կիսեղծ արձանագիր, որ եւ հայերէն թուեցաւ անհայագէտ ` Դեսիէի, այլ վէմք արձանին խորտակեալ են եւ ՚ի վայր անկեալք: Ի ստորոտէ քարաժեռին բղխեն աղբերք դառն եւ աղէհամ ջուրց, թուի ` օժանդակք անանուն գետոյն ` զոր Ինճէ սու համարեցաք կոչիլ: - Յետ Դարօնից եւ Արծափայ ` այս տեղի է արժանաւոր քննութեան, ՚ի ծանօթիցն մեզ վայրուց Կոգովտի: Շուրջ զլեռնականաւն եւ զգեօղիւն ամբառնան սրակատար բլրակք պասալտեանք, արգասիք հրամուղ ժայթմանց, այլ որձաքար ( տրաքիդ ) չերեւի աստ:

Ի Հր. Թէփէրիզայ եւ մերձ ՚ի լերինս անջրպետս երկոցուն գետոցն մեծամեծաց, ցուցանեն Եզիտիք կողմանցն զաւերակս բերդի ` հզօրի միոյ նախնոյ իւրեանց, առ Սուլդան Մուրատաւ ՚ի սկիզբն կոյս ԺԷ դարու, Տիւլղազին կոչեցելոյ, որ հինահարութեամբ տառապեցուցանէր զամենայն գաւառն. վասն որոյ հրամանաւ սուլտանին փաշայն Վանայ եկն պաշարել զբերդն ամուր, եւ դէպք յաջողեցին նմա. քանզի ՚ի բուռն սասանութենէ երկրի, ասեն, ինքնին կործանեցաւ եւ հիմնայատակ եղեւ. եւ այնու դադարեաց հարստահարութիւն բռնաւորին: - Լերինք որ յարեւմտից Տիւլղազինայ ` Հակ կոչին, ըստ Դեսիէի ( Հակ-տաղ ): - Ի Հր. Թէփէրիզի եւ ՚ի Մ. Հր. Ինճէ սուի ` ՚ի վերայ արահետ ճանապարհին կայ փոքր գիւղ Գարաքէնտ կամ Գարաքէօյ, յորում եւ մնացուածք հնութեան ` բարձր աշտարակք, նշանակք բարգաւաճութեան տեղւոյն յերբեմն ժամանակի. զոր եւ կարծեմ հանգոյց մի մեծի ճանապարհի կարաւանաց վաճառականութեան, զկոչեցեալն կամ զգրեալն առ Բեկոլոդդեայ Scaracanti, զոր եւ կարգէ անընդմէջ յետ հանգուցի Նոյեան տապանի, այսինքն Պայէզիտու. որպէս եւ յետ նորին զհանգոյցն Լոկկէ (Locche), զոր արժան է թերեւս գրել եւ ընթեռնուլ L'Oche, որ նշանակէ Սազք, եւ իմանալ զԳազլը-կէօլ ( Սագուտ ). զի եւ առ սովաւ անցանէ արքունի ճանապարհն յելից կուսէ, եւ ՚ի ծայր լճին կայ աւերակ տեղի Գըրըգ կամ Գիրիք անուանեալ: - Մերձ են ՚ի Գարաքէնտ եւ Քէմէրճիկ ( Թէմէրճիկ ՚ի Դեսիէ ) գեօղ, եւ աւերակ բերդի Քարմէրճի զալէ ? կոչեցեալ: Ի Հր. Մ. Քէմէրճիկայ փարսախաւ հեռի առ գետեզերբն նշանակի Գզըլ դիզէ գիւղ. եւ ՚ի Հս. սորա երկու մղոնաւ բացագոյն ` Այլեանի ? յընդարձակ ձորահովտի, որ երկայնեալ ձգի ընդ մէջ գետակին եւ արեւմտեան լերանց Պայէզիտոյ, յորոց հիւսիսային ստորոտի ` փարսախաւ ՚ի Մ. քաղաքին կայ Մէյրէմ-հանէ գիւղ. թերեւս այս իցէ Բազու-ձորն յիշեցեալ ՚ի  պատմչէն մերմէ, առ որով բանակեալ նստէր Պռոկոպ զօրավարն բիւզանդացի: Ի հիւսիսակողմն սորին ձորամիջի կան հանգրուանք Քրդաց, Տուշամ, Տէկիրմէն, եւ եւս ստորեւ աւերակն Գարաճավէրան: