80.
ՄԱՍՏԱՐԱՆ.
ՄԻՀՐԵՒԱՆ
Երկու
մղոնաւ
հեռի
՚ի
Փիրտիքեանէ
եւ
՚ի
Մէզարճըգէ
՚ի
Մտ.
Հր.
նոցին
եւ
յաջմէ
համանուն
գետակին
`
կայ
աւանագեօղն
Մաստարա,
՚ի
գոգ
բլրոց
ստորոտից
Արագածու,
որք
՚ի
Հս.
եւ
յԵ.
պատին
զնովաւ,
արձակ
թողլով
զարեւմտակողմն
`
ընդ
որ
անցանէ
արքունի
ճանապարհն
յԱլեքսանդրապօլ
եւ
՚ի
Սարտարապատ,
վասն
որոյ
եւ
բարգաւաճ
է
գիւղն,
իջեւանատամբն
եւ
100
Հայ
գերդաստանօք,
այլ
նշանաւոր
եւս
է
հոյակապ
եկեղեցեաւն
`
թխակարմիր
քարամբք,
որ
եւ
մի
՚ի
հնագունիցըն
է
կանգուն
մնացելոց
՚ի
Հայս,
միջակ
մեծութեամբ,
բոլորաձեւ
ութանկիւնի,
անսիւն
գմբեթաւորեալ
՚ի
վերայ
կամարաթեւոյ,
եւ
ըստ
հին
ոճոյ
`
լայնանիստ
է
գըմբէթն
եւ
ոչ
սրահաւաք,
բաժանեալ
յութ
խորշս
խորինս
եւ
լուսամուտս,
իսկ
՚ի
միջի
եկեղեցւոյն
չորք
պատուհանք
են
միոյ
միոյ
մեծագոյն
թեւոցն,
երկուստեք
սեղանոյն
են
մատրունք
կամ
աւանդատունք
փոքունք,
շուրջ
զտանեօքն
արտաքուստ
դրուագք
քանդակաց
են
բոլորիչք:
Արտա
քուստ
զեկեղեցեաւն
ածեալ
էր
Պարսից
պարիսպ
`
(
այժմ
քակեալ
)
եւ
իբրեւ
ամրոց
յարդարեալ,
որով
եւ
սակաւ
մի
խանգարեալ
զորմունս
նորին
եւ
խցեալ
զարեւմտեայ
դուռնն,
յորոյ
վերայ
՚ի
կամարի
լուսամտին
կայ
խաչքանդակ,
եւ
՚ի
միջի
դրուագացն
նշմարի
մասն
ինչ
կիսեղծ
արձանագրութեան,
որ
է
այս.
Աստուծոյ
աջովն…
Գրիգոր
թոռն
Վասակա
շինէցաւ
ապաւէնս…
փըրկել
զԳրիգոր…
Այլ
՚ի
կամարի
լուսամտի
հարաւային
դրանն
անեղծ
մնայ
սուղարան
արձանս
այս:
Յամս
տեառն
Թէոդորոսի
Գնունեաց
եպիսկոպոսի
շինեցաւ
աստուածային
տունս
քաւել
զԳրիգորաս
անարժան.
տող
մի
եւս
յետ
այսց
բանից
եղծեալ
անվերծանելի
մնայ,
յորում
թերեւս
նշանակեալ
էր
փափագելի
թուական
ժամանակի
շինութեան
տաճարիս,
որում
անուն
եպիսկոպոսին
միայն
մարթի
երաշխաւորել,
զի
մերձ
՚ի
կէս
Է
դարու
(645)
՚ի
ժողովին
Դունայ
առ
Գ
Ներսիսիւ`
ընդ
ստորագրողսն
կարգի
եւ
Թէոդորոս
եպիսկոպոս
Գնունեաց.
եւ
որպէս
անդ`
նաեւ
յարձանագրիս
ամենեքին
Գնունի
ընթեռնուն.
այլ
եթէ
Գնունիք
՚ի
կողմանս
Ամկոյ
եւ
Վանայ
են,
՚ի
դէպ
էր
Գնթունեաց
եպիսկոպոս
կարծել
զԹէոդորոս,
զի
եւ
այսմ
կողման
՚ի
ճահ
գայ
տոհմդ
այդ:
-Ի
վերոյ
պատուհանի
արեւմտեան
թեւոյն`
արտաքուստ
գրեալ
կայ
միւս
եւս
կիսեղծ
արձան.
Գոհանամ
զԱստուծոյ
որ
ետ
ինձ
Գրիգորասայ
ըղձացելոյ
որդւոյ
եղբաւր
Գրիգորի
իշխանի…
առանց
եւ
սովաւ…
սաէ
աղաւ
…
ազգա…
մեղաւորաց
յիշատակարան
ինձ
եւ
…
յիշեցէք:
Ի
ներքոյ
սորին
գրեալ
կայ.
Արաց
ամսոյ
ԺԴ
նաւակատիք
սրբոյ
եկեղեցւոյս
եւ
յիշատակ
եպիսկոպոսի.
-
Ի
ներքոյ
սորին
կայ
միւս
եւս
արձան
թուականաւ
1010
ամի.
Ի
ՆԾԹ
թուականութեան
եւ
ի
հայրապետութեան
տեառն
Սարգսի
Հայոց
կաթողիկոսի
շնորհիւն
Աստուծոյ
կամ
եղեւ
ինձ
Գագկայ
Շահինշահի
որդոյ
Աշոտոյ
թողուլ
զՄաստարի
հարկին
զաւելորդն
զ'Ռ,
եւ
ածի
ԵՌ
վասն
կենաց
անձին
իմոյ
եւ
որդոց
իմոց…
կամ
ի
թոռանց
եւ
եթէ
առնու
ոք
զարծաթն
այն
եղիցի
նմա
որպէս
զարծաթն
Յուդայի
մատնչի
խեղդեալ
ի
կորուստ
եւ
յամենայն
արժանաւոր
սրբոց
եւ
ի
սրբոյն
Գրիգորէ
նզովեալ
եղիցի
եւ
մեղաց
(մերոց)
պարտական
առաջի
Աստուծոյ:
Են
՚ի
ստորոտ
արձանիս
յունական
տառք
ինչ,
եթէ
ստոյգ
ընթերցան
՚ի
գաղափարողէն,
զի
անիմաստ
են.
-
Իսկ
՚ի
հարաւակողմն
`
յարեւմտից
դրանն
արձանագրեալ
կայ
այս
բան,
յամի
1015.
Ի
ՆԿԴ
թուականութեանս
թորգոմեան
ես
Վահրամ
իշխանաց
իշխան
որդի
Համզէի
թողի
զՄասդարայի
չարիատն
վասն
Գագկայ
Շահանշահի
կենդանութեան
եւ
որդւոց
եւ
վասն
հոգւոյ
իմոյ
փրկութեան.
Արդ
այս
գրոյս
չունի
ոք
իշխանութիւն
ոչ
ես
ոչ
Համզէ
եւ
ի
մերոց
ոք
եւ
ոչ
յիշխանաց
ապա
եթէ
հակառակի
ոք
այնպիսին…
նզովեալ
եղիցի:
-
Յարձանագիրսս
ոչ
նշանակի
անուն
եկեղեցւոյն.
այլ
արդ
կոչի
Ս.
Յովհաննես,
եւ
աւանդեն
աղուաբար
տեղացիքն
`
զմասն
մի
՚ի
նշխարաց
Ս.
Կարապետին
եդեալ
աստ
Սրբոյ
Լուսաւորչին,
եւ
վասն
այն
կոչեցեալ
գեղջն
Մասն-տարայ:
-
Ի
հարաւոյ
կուսէ
եկեղեցւոյն
կայ
աւերակ
փոքրիկ
մատրան,
զոր
Թուխ
Մանուկ
անուանեն,
որպէս
եւ
այլ
մատուռն
աւեր
յարեւմտից
Հս.
՚ի
բարձրաւանդակ
վայրի,
Ս.
Ստեփանոս
նախավկայ
կոչեցեալ,
եւ
առ
նոքոք
մնացուածք
մենաստանի
կամ
երիցատան:
-
Դարձեալ
եւ
միւս
աւերակ
փոքր
մատրան,
գտանի
յարեւելից
հիւսիսոյ
՚ի
Պոչիկ
կոչեցեալ
ձորակի,
եւ
երկուց
սենեկաց,
ըստ
աւանդութեան
`
բնակարանք
քահանայի
տեղւոյն,
որում
եղբայր
նորա
գեղջաւագն
տուեալ
էր
զսահմանսն
`
՚ի
պահեստ
եկեղեցւոյն,
վասն
որոյ
եւ
Նըշխարաձոր
եւս
անուանեն
զձորակն
զայն:
Են
եւ
գերեզմանք
յոլովք
շուրջ
զգեօղիւն
եւ
առաւել
յարեւելակողմն,
ուր
եւ
մատուռն
կիսաւեր
ՆԿԶ
(1017)
թուականաւ,
եւ
բազում
խաշվէմք,
՚ի
միումն
արձանագրեալ
է
այսպէս.
Ի
թուին
ՈԿԲ
ես..
Քահանայ
եւ
եղբարք
իմ
կանգնեցաք
զսուրբ
Նշանս
բարեխաւս
յահեղ
աւուրն
մեր
ծնողի…
Ի
նմին
կողման
՚ի
բարձու
եւ
՚ի
գիտակ
վայրի
`
՚ի
վերայ
մեծամեծկոշկոռոց
վիմաց
կանգնեալ
կայ
գեղեցկաքանդակ
խաշվէմ,
երեքկանգնեայ
բարձրութեամբ
եւ
կիսով
չափ
՚ի
լայն,
եւ
՚ի
վերայն
այլ
վէմ
քառակուսի
քանդակեալ
եւ
արձանագիր
՚ի
նմա
կանգնողին
Խաչատուր
վարդապետի
վասն
ծնողաց
իւրոց
եւ
եղբարց.
թուականն
եղծեալ
է:
-
Մի
՚ի
սեփական
կալուածոց
աթոռոյն
Էջմիածնի
եղեալ
էր
Մաստարա,
զորոյ
զմեծ
մասն
մի
`
բնիկ
ոմն
Թարխան
անուն
`
գնեալ
յայլազգեաց
պարգեւեաց
Յակոբայ
կաթողիկոսի,
յամի
1657,
յետոյ
այլք
Երեւանեցիք
գնեալ
վաճառեցին
Աթոռոյն
զբովանդակ
գեօղն,
որոյ
սահմանք
գրին
`
Գարախաչ,
Ոչխարաց
Փարախն,
Ղզըլօրան
եւ
Ապարանու
ճանապարհն:
Ի
հր.
Մաստարայ
փարսախաւ
հեռի
կայ
Կեօղիւ
գիւղ,
յորոյ
յարեւմտից
հարաւոյ
ամբառնայ
լեռնաբլուրն
Օսուքլու,
իսկ
յարեւելից
հարաւոյ
`
Արալըխ
գիւղ
թուրքաբնակ:
Յելից
նորա
՚ի
դարատափս
Արագածու
Տատալու
հայաբնա,
Շեյխաճի
թուրքաբնակ,
որոց
՚ի
հարաւոյ
՚ի
նոյն
լեռնոտս
`
Իրինտ
կամ
Ըռինտ
թուրքաբնակ.
նոյնպէս
բարձրագիրն
Մեհրիպան
կամ
Միհրեվան,
որ
ըստ
անուանն
գուշակի
Միհր
դից
տեղի
պաշտաման,
Ահակճի
`
Գըշպաշսըղ,
Աղճագալէ
Վերին
եւ
Ստորին
Գարկագօնմազ,
Եեշիլ,
Պախչեձիկ,
Գարագալե
բերդ
հուպ
՚ի
Ստորին
Ագճագալէ,
Խարապա
Ագարակ
՚ի
վերջայս
հարաւային
արեւմտեան
ստորոտից
Արագածու:
