Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

ութիւն եղբօրս, Կ[արապետ] Մ[արգարեանի], Դ[անիէլ] {Թ[որոսիչի]} եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութի

26-ից գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս, Դ[անիէլ] {Թ[որոսիչի]} եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութի

երութիւնքը յանձն է առել Հայկական դպրութեան համար։ {Թ՛ղ} նորա բամբասողքը առաւել լաւ գործ կատարեն, թո՛ղ խր

Թարգմանչաց՝ Սուրբ Սահակին եւ Սուրբ Մեսրոպին։ {Թա՛փ} տանք մի փոքր այս կարծիքը, որ գո՛նէ հինգ հարիւր տ

ր կ՚ուզեմ: Կիրակի էլ պա՞ս կ՚ըլնի, - էրծաթից լաւ {թա՞ս} կ՚ըլնի, Որդիդ մեռնի վարդապետ, - սիրածը չհա՞ս կ՚ը

ս եւ այլոց: 3-ին նամակ ստացայ հանդերձ 1 ֆ[ունտ] {թաբ[ակով]} եւ թղթով եւ պատասխանեցի 4-ին: Ժողովրդական քերակ

եւ երբ ընդհատության միջոցին դուրս եկա ղահվետունը {թաբակ} ծխելու, այն բավական ընդարձակ դահլիճի մեջ, ուր գ

ները, երբեմն գլուխը քորելով եւ երբեմն մի պտղունց {թաբակ} քիթը լցնելով, ասում է, թէ գործակատարը ոչ թէ միա

դ Մագդալինէի ստորագրութեամբ: Ստացայ նաեւ 1 ֆունտ {թաբակ}: 3-ին տեսութիւն եղբօրս, տէրտէրի, Մարի[ա] Աթան

կանից, երկրորդը առանց թուականի, որով ուղարկեցին {թաբակ}, նարինջ եւ խաւիար: 6-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ

կ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ մի ֆունտ {թաբակ}: Օգոստոսի 1-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 2

այ եղբօրիցս 13-ից գրուած, որով ուղարկեց մի ֆունտ {թաբակ}: 15-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Առողջութի

ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ 1 ֆ[ունտ] {թաբակ}: Պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը առաւօտ, այսինքն

տեմբերի 7-ին: Սեպտեմբերի 30-ին երեկոյեան 1 ֆունտ {թաբակ} ստացայ: [Հոկտեմբերի] 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

օրիցս այսօրուայ թուականով, որով ուղարկեց 1 ֆունտ {թաբակ} եւ օրգանական քիմիայ Մենդելեեւի. գրում է, թէ 10-

4-ին: 30-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆ[ունտ] {թաբակ}: 30-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 31-ին: Նոյեմբե

: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, խաղող, գիրք եւ {թաբակ}: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նա

է 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, թերթեր, {թաբակ}, խաղող եւ այլն. նոյն օրը պատասխանեցի: 20-ին տո

արկեցի. 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, պակսիմատ, {թաբակ} եւ տետրակներ: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 13

: [Ապրիլի] 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ {թաբակ}: Նոյն օրը պատասխանեցի, չգիտեմ երբ կ՚երթայ: 3-

, թուեալ 29-ից: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ {թաբակ}: 29-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Մայիսի

լաւանամ: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ {թաբակ}: Նոյն օրը պատասխանեցի: Այս նամակը տուի 18-ին առ

րեցի Ղազ[արոս] եւ Գրիգ[որ] եղբարցս: Այսօր ստացայ {թաբակ}, Ստաուդ եւ Վելիգայ: 26-ին նամակ գրեցի եղբօրս ե

ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից], գրեանք եւ անպիտան {թաբակ}: 12-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ եղբօր[իցս]

-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ 2 ֆ[ունտ] ազնիւ {թաբակ}: 15-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ ասի, որ Սերոբին ապ

գրեցի եղբօրս, նոյն օրը երեկոյեան նամակ ստացայ, {թաբակ} եւ բալ: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով ուղար

եղութիւն տուեց: 20-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] եւ {թաբակ}, նոյն օրը պատասխանեցի: 20-21 եւ 21-22 հանգիստ

հոգեւոր անձը բաւական յարգութենով, եւ հրամայում է {թաբակ} եւ ղահուէ բերել նորան: Դերվիշը, սիրտը շարժու

նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից, հանդ[երձ] 1 ֆ[ունտ] {թաբակ[ով]}, կազմ[ած] Բոկլ եւ շերամադարմանութիւն. նոյն օրը

- Ես փիլիսոփայ չեմ, - պատասխանում է Բէգզադէն՝ {թաբակը} քաշելուց յետոյ տուփի կողքին զարկելով: - Ապրանքը

արկանալը երեւում էր նորանից, որ անդադար ծխում էր {թաբակը}, փակուած իւր սենեակի մէջ, եւ դողում էին ոչ թէ մ

ղլուն, ընդհատուած արտաբերելով խօսքերը, պատճառ, {թաբակը} վառելու համար կարճ եւ ստեպ էր շունչ քաշում, - բայ

արկոսը իւր թէյը, երբեմն երբեմն արձակելով բերանից {թաբակի} թանձր ծուխը օղերի նման դուրս փչելով: Նա ուրախանո

բուսական բերքերի, մանաւանդ՝ բամբակի, շաքարի, {թաբակի}, զանազան մորթերի եւ այլ բաների։ Վեց տարին մի ան

անխամուտ կարծիքը, թէ ծուխը ընդհանրապէս, (որպէս {թաբակի} ծուխը եւ այլն) վնասակար էր: Այդ դառը խոտը ծխելը

նոքա իմ տունն են քանդել, - ասելով լցնում է քիթը {թաբակով} եւ, գլխին քարշելով գլխարկը, հեռանում է խօսողներ

առարանները: 20-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս հանդերձ {թաբակով} եւ մունշտուկներով, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ե

եկար: Թիւթիւնճի-օղլուն առեց ծխաքարշը, լցրեց {թաբակով} եւ սկսեց ծխել. նորա դէմքի վերայ երեւում էր իսկոյ

մ էր իւր կարը: Թիւթիւնճի-օղլուն ծխափողը լցրած {թաբակով} նոր ահա վառում էր, իսկ կինը նստած բազմոցի վերայ

չ է թափուել երկրի վերայ, որ սա չէ ընդունել: {Թաբաք} ծխողները դարձան երեք հոգի. ծխով լցուել էր ամբողջ

ւելով պ. Շաքարեանցի օրինակին, սկսեց ծխել թուրքի {թաբաքը} եւ, արձակելով ծուխի օղեր, որ շատ յաջողակութեամբ

երպով: Այս խօսքերից յետոյ, լցրեց նա ծխամանը {թաբաքով}: Պ. Մարկոսը եւս, հետեւելով պ. Շաքարեանցի օրին

ստանին եւ թագաւոր դնել Արշակի որդի Պապը: Թէոդոսը {թագ} է կապում Պապին եւ իւր զօրքով հանդերձ ուղարկում է

ախքան Լուսաւորիչը: Նորանից յետոյ Պարոյր նահապետի {թագ} կապելով Քրիստոսից 749, ուրեմն Լուսաւորչից 1070 տ

օդս Թեւապարեն ճախրեն ՚ի վեր լուսաւորաց ՚ի կայան, {Թագ} կապեսցեն նոքին փառաց ՚ի քոյդ գլուխ դաբնիդեայ, Պս

քայ Յակոբ II-ին եւ վերջը նորա որդուն, որ 70 տարի {թագ} խնդրելով թափառեցաւ մուրացկանութեամբ: Բոռքը էլ չէ

, որ շատ պիղծ բան։ Կամեցողը թող կարդայ, Երկր. {Թագ}. գլ. ԺԴ, համ. 1-22, 27-29 եւ 32։ § 45.

... եւ վերացաւ Եղիա շարժմամբ յերկինս " (Չորրորդ {Թագ}., գլ. Բ, համ. 11)։ Այստեղ յայտնում ենք ընթ

եսին ապրելով, այստեղ էլ վախճանեցաւ (Տե՛ս Չորր. {թագ}., գլ. ԺԳ, համ. 20)։ § 48. Ամենայն որ հ

ացն, եւ մի ցնծասցեն դստերք անթլփատիցն " (Երկր. {Թագ}., գլ. Ա, համ. 17 եւ 20)։ Այս Գէթը եւ Աս

երայ, որ պարտական էին պապի ձեռքից ստանալ իւրեանց {թագ} ու սաղաւարտը, անմիջապէս յանձնած էր Հռովմի պապին

10 56 Ս. Հ. Աբգար 57 Հ. Գ. Աբգար 58 Ս. {Թագ[ու]որ[եանին]} 59 Տ. Փէշտմալճեանին 12 [60] Տիգրանին 15 [61

մար դժվար է: Քաղաքումս մեծ պատրաստություն կա {թագադրության} մասին, եթե ժամանակ կունենաս, արի այս հանդեսը տե

ոյն կապեաց փունջ. ԶՀայաստան ես տեսի յորժամ որդիք {թագակապ} Վաղակաւոր սուր յազդիր գահ պահէին յաջողակ։ Զ

ելում ` թէ չար, թէ բարի: Ողջ մին է նորան ` եթէ {թագակիր}, Եթէ սոսկական քաղաքացի լոկ. Պատճառ ` ուղիղը խօս

ք եւ մի խեցի Իւրեան հետը չի տանի։ Շատ {թագակիրք}, շատ մեծատունք, Անբաւ գանձի տէր իշխանք

ար դավաճանեց Անգլիային: Բավական չէ, որ նա որպես {թագավոր} դավաճանեց կոնստիտուցիային, կոնստիտուցիայի անձեռն

շոգենավ ունին պատրաստ Գայեթայի մոտակայքում թշվառ {թագավորի}, թշվառ եւ ոչ ոքին պիտանացու կյանքը փրկելու համար

րով: կարծես թե այս հասակը համեմատելով կենդանական {թագավորության} հասակի ընթացքին, տղայություն կամ մանկությունն է

ու, Արքայ Սիբիրիայի, Արքայ Խերսօնիսա-Տաւրիկայ, {Թագաւոր} Պսկովի եւ Մեծ Իշխան Սմօլենսկեան, Լիտովեան, Վօլի

Իւգօրի, Պերմի, Վեատսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց, {Թագաւոր} եւ Մեծ Իշխան Նիզովեան Նովա-Գօրօդի, Չերնիգովի, Ր

ստիսլաւու եւ բոլոր Հիւսիսային աշխարհի Հրամայող եւ {Թագաւոր} Իբերական, Կարթալինեան, Վրացի եւ Կաբարդինեան երկ

եան եւ Լեռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց ժառանգութեամբ {Թագաւոր} եւ Տէր, Ժառանգ Նորվեգիու, Դուքս Շլեզուիդ-Հօլստի

ն, Ստորմանեան, Դիդմարսենեան եւ Օլդենբուրգեան եւ {Թագաւոր} Եւերեան, եւ այլոց, եւ այլոց, եւ այլոց:

ոդոս կայսրի մօտ, խնդրում է ողորմիլ Հայաստանին եւ {թագաւոր} դնել Արշակի որդի Պապը: Թէոդոսը թագ է կապում Պապի

լ՝ մատուցանելու Նոցին Կայսերական Մեծութեններին, {Թագաւոր} Կայսեր եւ Թագուհի Կայսրուհուն, այլեւ Նորին Կայսե

այսրուհուն, այլեւ Նորին Կայսերական բարձրութեան, {Թագաւոր} Ժառանգի Տէրութեան: Թագաւոր Կայսրը, շատ հաճո

կան բարձրութեան, Թագաւոր Ժառանգի Տէրութեան: {Թագաւոր} Կայսրը, շատ հաճութեամբ ընդունելով այս ընծան, պա

Պատկանեանցին մի գեղեցիկ բռիլլիանտիայ մատանի, իսկ {Թագաւոր} Ժառանգը շնորհել է դրամական վարձատրութիւն"։

ս եւ աւելի մեծ մասնով այն յարգութեանը, որ Ռուսաց {Թագաւոր} Կայսրը ունի դէպի ամենայն Հայոց Վեհափառ Կաթողիկոսը

ն ժամանակների վերայ գնալով եւ մոռնալով ազատութեան {թագաւոր} նստելը, կամեցաւ մի ակնթարթ, բռնանալ խօսողի կարծ

այռից կ՚անցնեն, Ուր կը նստէր միայն մէգ ու {թագաւոր} արծուին. Մարդիկ շատ խորամանկ են, թէեւ դժու

ջ ունայն. Տեսաւ բազմած Նիկողոսի գահումը նոր {թագաւոր} Ու դէպի նա տեսաւ ազգի սրտում վառած սիրոյ հո

ա յաջորդը, Րիշելիօն, չեմ յիշում անունով, միայն {թագաւոր} Լուդ[ովիկոս] XIII, ունեցաւ նոյնպէս փրկարար ազդեց

լոյ հարկս կայսեր, եւ ասէր զանձնէ թէ Քրիստոսն իցէ {թագաւոր} " (նոյն, գլ. նոյն, հ. 2)։ § 37. " Քանզ

նոցա թագաւորը պիտոյ է լինի արքայ, իսկ ժողովուրդը {թագաւոր}... - Ինչպէ՞ս: - Այն պայմանով, Ձեր մռ

, որ թագաւորը պիտի է լինի արքայ, իսկ ժողովուրդը {թագաւոր}: - Այդ ի՛նչ բաբելոնեան խառնակութիւն է. ես

են, մինչեւ թագաւորը կամ ժողովուրդը լինի լիակատար {թագաւոր} եւ իշխան: Ձեր մռայլութիւնը ամենայն տարի եկամուտ

ւմուտքումը միահեծան թագաւորութիւնը, ամենայն մարդ {թագաւոր} է, այսպէս ասում է պարոն Մոգենը: Ես մինչեւ անգամ

ց իրաւունքը եւ անկախութիւնը, մինչեւ որ Ֆրանսիայի {թագաւոր} Հենրիկոս չորրորդը, միջնորդ լինելով երկու հակառակ

։ Մինչդեռ այս բաները լինում էին, Հենրիկոս IV {թագաւոր} անուանեց իւրեան։ Այն թագը, որ ժառանգաբար պատկան

միջոցին գլխաւոր գործակատար էր, Կարտինալ Բուրբօնը {թագաւոր} հրատարակեցին Կարոլոս X-ի անունով։ Հենրիկոս IV-ը

Ֆրանսիայն շփոթութեան մէջ էր, թէ ո՞վին ընտրէ {թագաւոր} ։ Բօրդոսի Պարլամենտը կամենում էր Հենրիկոս IV-ին,

ստոս V-ը։ " Հենրիկոս, Աստուծոյ ողորմութեամբ {թագաւոր} Ֆրանսիայի եւ Նավարրայի, թագաւոր Բէարնա, առաջին

ծոյ ողորմութեամբ թագաւոր Ֆրանսիայի եւ Նավարրայի, {թագաւոր} Բէարնա, առաջին Պէր Ֆրանսիայի, ընդդիմանում է Հռո

ս հրամայում են եկեղեցական կանոնները, այն ժամանակ {թագաւոր} Հենրիկոսը կը քարոզէ նորան նեռն, սուտ Քրիստոս եւ

մէջ, այնպէս եւ վերոյիշեալ Ֆրանսիայի եւ Նավարրայի {թագաւոր} Հենրիկոսը, որ ոչինչ բանով իւրեան նախորդներից պակ

րիկոս մեծի փոխանակ Կարդինալ Կարոլոս Բուրբօնի նման {թագաւոր} ունենան, որպէս զի կարողանան կամեցածների պէս պարե

իսի հանդէս չէր տեսնուած ամենեւին Պալատի մէջ։ Մեծ {թագաւոր} Լուդովիկոս XIV-ը մեռաւ Յիսուսեան դարձած... )

նում իր գլխաւոր ներգործողներին, ինչպէս են, Սօսի {թագաւոր} -օձ (Շահ-մար) բռնելը, Սօսի քարափի գլխին աղօթելը

, թէ՝ ա. " Թեպէտեւ Unigenitus կոնդակը Ֆրանսիայի {թագաւորած} Հռովմէական դաւանութեան մէջ կրօնական հաւատալիք չէ

թը սեպհական ձեռքով ստորագրեցինք եւ ամրացնել նորան {Թագաւորական} կնքով հրամայեցինք: Տրուած է Սանկտպետերբուրգ քաղա

ով ստորագրուած է այսպէս. " ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ"։ {Թագաւորական} Կանցլեր Կոմս Ալեքսանդր Վօրօնցով: Նախիջե

ազնուական տան սեպհականութիւն է, որոնց առաջինն է {թագաւորական} տունը: Հասարակ ժողովուրդը իւր երկու ձեռքից աւելի

անգլիական ազգին տալ նորա երեւեցուցիչքը: Նախանձը {թագաւորական} իշխանութեան կարողութեան վրայ է անգլիացիների իսպառ

հետամուտ էր երբեմն քարոզութեան հոգով, եւ երբեմն {թագաւորական} հրամանով զօրքով եւ զէնքով ջնջել եւ անհետացնել յաւ

ուսաւորչի ձեռքով բո՛ւն Վաղարշապատի մէ՛ջտեղը՝ մօտ {թագաւորական} պալատին, որ գուցէ ընկնում էր եկեղեցու հարաւային

եղութիւն կամ փսխել, այս պատճառով գործ կը դնեմ իմ {թագաւորական} վճռական հնարները: - Եւ զի՞նչ արդէօք գործեցի

ձեց, մինչ ներկայ էր մի մեծ բազմութիւն ժողովրդի: {Թագաւորական} Հասարակութիւնը, որ յառաջուց շատ սառն աչքով նայու

ր շատ տեղեր Հայաստանում քրիստոնէութիւնը ներս մտաւ {թագաւորական} հրամանի ուժով, շատ տեղ սուր եւս գործ դրուեցաւ եւ

։ Յիսուսականութիւնը, որ հակառակ էր Ֆրանսիայի {թագաւորական} իշխանութեանը, Հենրիկոս երրորդի եւ Հենրիկոս չորրո

իւնը, բայց ի վերայ այսր ամենայնի չ'հրաժարուել եւ {թագաւորական} ապարանքներից։ Թագաւորները, ամենայն կողմից փորձա

որ հոգու փրկութիւն գտանէին"։ Ահա՛ Յիսուսեանների {թագաւորական} խոստովանահայր դառնալու եւ նոցա խղճմտանքին տիրելու

ովը Հենրիկոս II-ը հրամայեց Պարլամենտին արձանագրել {թագաւորական} հրամանը, որով օրինաւոր էին ճանաչւում Ֆրանսիայի մ

ով, թէ կարո՛ղ է այս ճանապարհով իւր ձեռքում պահել {թագաւորական} իշխանութիւնը, բայց շատ սխալուեցաւ իւր կարծիքի վե

նոցա առաջեւը մի քանի սայլեր՝ խոտով բեռնաւորած։ {Թագաւորական} սպասաւորքը գնացին ճանապարհը յստակելու, իսկ վերան

իկոս IVի թաղումը կատարուեցաւ մեծ հանդէսով։ Բոլոր {թագաւորական} աստիճանաւորքը՝ հոգեւորականք, թէ աշխարհականք, գ

ջել կալուածական իշխանութեան մնացորդքը եւ զօրացնել {թագաւորական} իրաւունքը։ Հին ազնուական գերդաստանները հարկադրու

թագաւորին ստորագրել այն թուղթը, որ հարկ էր դնում {թագաւորական} ժառանգի վերայ ընդունել Ֆրանսիայի մէջ Unigenitus կ

եց բոլոր Ֆրանսիային։ Այս բանից հասկացւում է, թէ {թագաւորական} իշխանութեան մեծաշուք գաղափարը, որ փառաւորապէս իր

նաւոր է մանաւանդ այն գործը, որ պատահեցաւ Տուլօնի {թագաւորական} սերմնարանի կառավարիչ Ժիրար անունով Յիսուսեանի եւ

զանազան հրաշքների պատմութիւն էին լինում։ Ի հարկէ {թագաւորական} Պալատը եւ հասարակութեան վերին կարգը ծիծաղում էին

խօսակցութիւնքը տրւում են մոռացութեան"։ Այս {թագաւորական} հրովարտակը տարակոյս չ'կար, որ պիտոյ է զայրացնէր

մէջ սահմանում էր, թէ ի՞նչ դիպուածներում կարելի է {թագաւորական} կեանքը դաւաճանել։ Այս գիրը 1610 թուականին մեծ հան

արտելու: Չենք էլ տեսնում պատմութեան մէջ, որ մեր {թագաւորական} պալատներում կամ քաղաքներում եղած չլինէր այնպիսի ս

րութիւն կայ հարսանիքի սիմբոլական արարողութեանը եւ {թագաւորական} զբօսասիրութեան մէջ: Փեսայի թէ թուր կապելը, թէ ո

ամ կրօնաւորների բնակարան, այլ որպէս մայր եկեղեցի {թագաւորանիստ} Վաղարշապատի, որով եւ ամենայն Հայաստանեայց։ Ագաթ

լաւ, չէ ոսկեզօծում, ինչպէս սովոր է, Յակոբ Կլեման {թագաւորասպան} աբեղայն Յութիտի հետ համեմատելով. երեւի թէ լաւ իմա

օսք ունէր - մա՜հ ֆրանսիական անաստուածներին, մա՜հ {թագաւորասպաններին}, մա՜հ ապստամբներին: Գերմանական ազգը մեծ ազգ

՝ անձնասպանութիւն եւ եօթանասուն հինգ Յիսուսեանք՝ {թագաւորասպանութիւն} ։ Կարծեմ այսուհետեւ աւելորդ էր մեզ երկարաբանե

՝ անձնասպանութիւն եւ եօթանասուն հինգ Յիսուսեանք՝ {թագաւորասպանութիւն} ։ Լուդովիկոս XVը, վերջապէս Շուազելօի խորհրդին հե

անակակից օրագիրների մէջ գովում էին այս զարհուրելի {թագաւորասպանութիւնը} ։ Այն օրը, որ Հենրիկոս III-ը սպանեցին Փարիզի մէջ

ստանում մոգական կրօնի, այսինքն՝ կրակապաշտութեան {թագաւորեալ} կրօն լինելը, իբրեւ վկայութիւն մէջ է բերում Խորեն

եանց չմօտեցան։ Այս օրուայ օրս Եւրոպայի մէջ գրեթէ {թագաւորեալ} մատենագրութիւնը վիպագրութիւնն է. ինչ օրագիր, ին

զախտ թուլութեան, որ ամօք սպառնացեալ էր ի բժշկաց {թագաւորել} ի վերայ իմ ցմահ, յընթացս այսր առողջարար դեղընկալ

միայն կարելի է մարդուն հնազանդեցնել, իսկ սիրով ` {թագաւորել} նորա սրտի մէջ: Երեւի թէ կային դորայ մէջ այնպիսի

գիշերը թռչում են յանկարծ մահիճներից: Մի խօսքով, {թագաւորել} է անկարգութիւն, խառնակութիւն, մտքերի մրրիկ, յո

ն Հայոց՝ կենդանանալ եւ սնանիլ հոգւով եւ ընդ նմին {թագաւորել} ի վերայ գիտութեանց, որովք լցեալ է Եւրոպա: Գիտեմ

քինութեամբ կեցեալ " եւ այլն։ Լեւոն առաջին կայսրն {թագաւորեց} 457-ին։ Աղանի հայրը մեռաւ Լեւոնի օրով։ Աղանը Հա

ւ հաւատ։ Նորա արդիւնքն էր, որ գերդաստանների մէջ {թագաւորեց} խնամք, դարմանատարութիւն եւ խաղաղութիւն. մի խօսք

ւթեամբ յաւէտ այլոց լեզուաց, իմա դու ինձ օտարաց, {թագաւորեցին} ի վերայ լեզուին շատ կամ սակաւ, եթէ թագաւորեցին:

, թագաւորեցին ի վերայ լեզուին շատ կամ սակաւ, եթէ {թագաւորեցին}: Չունիմք բան ասելոյ վասն ուսումնասէր օրագրին Սին

եւ Հենրիկոս III-ի մահից յետոյ Կարդինալ Բուրբոնին {թագաւորեցուցանելու} համար, բացի նորա բոլոր մերձաւոր ժառանգաւորներից

ած ՚ի քրիստոնէական եկեղեցւոյ ընթանան զմահմեդական {թագաւորէ}, եւ յետ այսր ամենայնի, այն է հարստութեան եւ պատ

Հայերի միջից շատ մարդիկ անպատճառ կամենում են, որ {թագաւորէ} սուտը եւ թաքնութիւնը, բայց ամենայն բանիմաց եւ ճշ

նից եւ աղքատութենից, որ եթէ ոչ այսօր, վաղը պիտի {թագաւորէ} բոլոր Թիւրքիոյ մէջ, չնայելով այն նոր պարտքին, ո

ելով դժոխքի թագաւորը իւր գահի վերայից, ինքը պիտի {թագաւորէ}: Սատանան միշտ վերահասու եղած լինելով, իւր

մեծ եւ ազատ հրամանի ունկն դնէ գրականութիւն, Դուք {թագաւորէք} ի վերայ բովանդակ գիւտից մարդկային հանճարոյ: Գրակ

թիւնքը, շարունակում է. " Սոցա նման եւ մեր Արշակ {թագաւորը} եւ Հայոց նախարարութիւնքը, համարձակութիւն ստանալո

: " Ազգ գայ եւ ազգ երթայ ", - ասում է բանաստեղծ- {թագաւորը} ։ " Իսկ մարդը յաւիտեան կայ ", - կցորդում ենք մեք

թեան, թէեւ սխալ գործերով, զոհ էր բերում դրուժան {թագաւորը}, ի՛նչ բանի մէջ էր նոյն ինքը Ֆրանսիան, Գերմանիոյ

ակիչները: Նոյնպէս տեսայ ես, երբ Կամբիզես պարսից {թագաւորը} զայրացած իւր անյաջող արշաւանքի վերայ կրակով դատեց

տ, եղաւ 484 թուին, երբ Պերոզի տեղը նստաւ Վաղարշ {թագաւորը} ։ Բայց պետք չէ մոռնալ, որ Մեծ Վահանը ցած չդրեց զ

ջարանի երկաթեայ ժանգոտ դռները, դուրս եկաւ խաւարի {թագաւորը}, մտաւ դահլիճը եւ բազմեցաւ իւր գահի վերայ. բոլոր

. մերը եփած է, իսկ դժոխքինը՝ տպած: Դժոխքի {թագաւորը} խիստ սուր ճաշակ ունի. նա կուլ է տալիս անխնայ իւր

պատկառանքով տէր սատանայի պոչի ծայրը: Խաւարի {թագաւորը} սկսեց տակառը խառնել, լաւ պաքսիմատ որոնելով. նոր

դ օրը ես հաշտեցուցի նորանց այն պայմանով, որ նոցա {թագաւորը} պիտոյ է լինի արքայ, իսկ ժողովուրդը թագաւոր...

չպէ՞ս: - Այն պայմանով, Ձեր մռայլութիւն, որ {թագաւորը} պիտի է լինի արքայ, իսկ ժողովուրդը թագաւոր:

յն օր միմեանց սպանեն, խեղդեն եւ չքացնեն, մինչեւ {թագաւորը} կամ ժողովուրդը լինի լիակատար թագաւոր եւ իշխան: Ձ

րութիւն, ուր դարձեալ կանո՛ն գրեցի չճանաչել ո՛վ է {թագաւորը} եւ ո՛վ է ժողովուրդը: Այս բանի հետեւանքից կարելի

րձակուրդ չկա՛յ քեզ, - աղաղակեց դեւերի զարհուրելի {թագաւորը}: - Նախ, որ դու արժանի չես նորան, երկրորդ, որ

նաս, ամենայն բան կարո՛ղ ես առնել, - ասաց դեւերի {թագաւորը}, որի բարկութիւնը հատել էր մի փոքր, - աշխատի՛ր,

ը ստորագրելու ժամանակ գրէ ` ձեր ողորմած տէր, իսկ {թագաւորը} միայն ստորագրէ. խոնարհ ծառայ: - Զարմանալի է

եան վերայ եւս չկամիմ մտածել, - պատասխանեց դժոխքի {թագաւորը} բարկացած, - ի՞նչ հարկաւոր է ինձ այդ փորձանքը. ե

րդալով մտածել. բացի դրանից. - յաւելացրեց դեւերի {թագաւորը}, - ես նկատում եմ այդ ոճի մէջ միանգամայն յանդուգն

), որ կատարէ իւր յայտարարութիւնը, - ասաց խաւարի {թագաւորը}: Զ Վէզիրը նրան տուեց կոտոշով, եւ գրականութե

էտադիրը: - Ա՛յ դու խելագար, - գոռաց դեւերի {թագաւորը} սաստիկ բարկացած. - կը վերջացնե՞ս մի օր քո այդ զզ

Ին՞չ ես շինում այդտեղ, - կրկնեց խաւարի սարսափելի {թագաւորը} այնպիսի ահագին ձայնով, որից սասանեցան դժոխքի պատ

մատ է: - Ի՞նչ նոր բան կայ, հարց արեց դժոխքի {թագաւորը}, ինչպէ՞ս են քեզ յանձնած գործերը: - Շատ լաւ

սատանայից, պիտի գնայ դժոխք եւ գահավիժելով դժոխքի {թագաւորը} իւր գահի վերայից, ինքը պիտի թագաւորէ: Սատա

անայապետը, որ խոստանում էր աւանդութիւնը: Դժոխքի {թագաւորը} ձեռքը ձգելով, այսպէս սկսեց խօսել. - Ընդունեցէ՛ք

աւ հին կամ միջին դարերի քաղաքական փոթորիկներին եւ {թագաւորը} փոխեց իւր գայիսոնը դէպի մի թափառական թշուառի գաւա

սպիսի ընթացքին երիտասարդ արքայազնի պիտոյ է հաւանի {թագաւորը} եւ տէրութեան բոլոր երեւելի մարդիկը. պատճառ, Առա

ւթեան ձեռքով այն խորհրդաւոր երեկոյին, երբ ինքը՝ {թագաւորը} (Կարոլոս 9-րդը), իւր ձեռքով հրացաններ արձակեց

ծ ենք այլ տեղում։ Հենրիկոս չորրորդ Ֆրանսիայի {թագաւորը}, կամենալով բաժանուիլ իւր Մարգարիտ թագուհուց եւ ս

oppida), յետոյ նկարագրել իւր հոգու առաջեւ երկրի {թագաւորը} իւր ժողովրդի մէջ (punctum primum proponere sibi

ւգալիայում, ուր այնպիսի ազդեցութիւն ունեցաւ, որ {թագաւորը} ընծայեց Կարգին Լիսաբօնի Սուրբ Անտօնի եկեղեցին եւ

ր յետ կենալ իւր առաուջայ ուխտերից։ Պորտուգալիայի {թագաւորը} կամենում էր իւր խոստովանահայր նշանակել Յակոբ Միրա

որները։ Սոքա միմիայն, ինչպէս ասաց Պօրտուգալացոց {թագաւորը} իւր հրովարտակի մէջ, Յիսուսեանները հալածելու մասի

ք էին Քրիստոնէութեան տարածուելուն Ամերիկայի մէջ։ {Թագաւորը} շատ ողորմած կերպով լսեց այս գանգատին։ Յիսուսեանք

ն ծերակուտի անդամքը, յայտնեց նորանց, թէ Պապը եւ {թագաւորը} ցանկանում էին տեսանել Յիսուսեան աբեղաները Փարիզի

ով թագաւորի աղաղակը, ներս վազեցին եւ, տեսանելով {թագաւորը} արեան մէջ թաւալուած, իսկ աբեղայն՝ կանգնած նորա

խը ինքն է։ Ինչ որ վերաբերում է հերետիկոսութեան, {թագաւորը} ասում է եւ հաստատում է, թէ պարոն Սիկստոս V-ը, ո

տեսանելի էր թագաւորին եւ տիկինին, բայց որովհետեւ {թագաւորը} խոնարհել էր այս միջոցին, որ վեր առնու թաշկինակը

կինի տան մէջ, չ'իմացան իսկոյն, թէ ո՛վ վիրաւորեց {թագաւորը} ։ Ինքը՝ Հենրիկոսը, կարծում էր, թէ վիրաւորուեցա

նը։ Ուրբաթ օր՝ 1610 թուականի մայիսի 14ին, {թագաւորը} Լուվրից գնում էր կառքով զինարան։ Նորա կառքի մէջ

ստակելու, իսկ վերան բաց կառքը, որի մէջ նստած էր {թագաւորը}, մնաց կանգնած։ Այս միջոցին Րաւալեակ աբեղայն, ա

եր երեւում էին նորան, որոնք հրամայում էին սպանել {թագաւորը}, թէ նա այս բանը խոստովանելու ժամանակ ասել էր իւր

ը։ Նոքա հաւատացուցին Կլեմենտ XIին, թէ Ֆրանսիայի {թագաւորը} ամենեւին ատում է այս գիրքը եւ շատ շնորհակալ կը լի

Լուդովիկոս XIVին, թէ Պապը շատ ցանկանում էր, որ {թագաւորը} ընդունէր այս կոնդակը, եւ թէ Քենելը հետեւող էր Յա

ւթեան ժամանակ ո՛չ ոք չէր կարող ճանաչել երբեմն մեծ {թագաւորը} ։ Լուդովիկոսի առաջուայ սիրելի Փարիզի Արքեպիսկ

ցանութենով Պալատի մէջ կարողացան այնպէս առնել, որ {թագաւորը} Հրովարտակ տուեց Պարլամենտին ինքեան թագաւորին մատո

այս իրական աշխարհում, այս անողոքելի դարում, որի {թագաւորը} չէ մի որպիսի եւ իցէ քնաբեր նանիկ, այլ այն արգասա

տ, թէ ինչպէս փոքր Տրիանոնի պատուհանում դրւում էր {թագաւորի} սիրականի ձեռքով խորհրդաւոր ճրագը, եւ թէ ինչպէս թ

ւթիւնը հաւասար չափով աճում էր, որքան Հ. Լաշեզ, {թագաւորի} խոստովանահօր ազդեցութիւնը Լուդովիկոսի վերայ: Ասե

երից ոմանք՝ ծեծի տակ հոգին փչելով (մի խրտուիլակ {թագաւորի} հրամանով), ոմանք՝ մի պիղծ թագաւորի ձեռքով թուն

ի խրտուիլակ թագաւորի հրամանով), ոմանք՝ մի պիղծ {թագաւորի} ձեռքով թունաւորուելով, ոմանք՝ կապած ձեռք ու ոտք

ացին ազատութեան անունով պատերազմում էր իր դաւաճան {թագաւորի} ` Կարլոս առաջինի հետ, երբ զիջողութիւնք զիջողութե

իսկոյն պատառելով ապաշխարեց եւ մեղայ գոչեց։ Սմբատ {թագաւորի} եղբայր Աբասը, իր եղբօր թագաւորութեան մասին թշնամա

նարկում։ Երանելի Մաշտոց կաթողիկոսը Սմբատ {թագաւորի} եղբօր՝ Աբասին գրած հիանալի թղթում, դարձեալ որպէս

յլ հացեղէնով, պատրաստ դրած էր ահագնատեսիլ դժոխքի {թագաւորի} նախաճաշիկի համար: Սատանան հանեց դագաղից մի մեծ,

որ նորա գովական իտալացիք պատրաստել էին Ֆրանսիայի {թագաւորի} կեանքը կտրելու համար: Այս դիպուածով ահա Աստարօտ

կիր ապականուած թանաքով եւ լեղիով, մօտեցաւ խաւարի {թագաւորի} գահին, կանգնեցաւ, գլուխ տուեց եւ մի ոտքի վերայ

խաւար տէրութեան մօտ, որպէս արժանի զօրական արժանի {թագաւորի}: Երբ աւարտեց վէզիրը իւր յայտարարութիւնը, սա

որ ուսել էի Կոստանդնուպօլսում, գտանուելով Ռուսաց {թագաւորի} որդու (?), որ դեսպան էր այդ մայրաքաղաքում, պա

տոնէութիւնը վերստին հաստատելով Հայերի մէջ, Տրդատ {թագաւորի} հրամանով եւ զօրքով ման էր գալիս Հայաստան, մեհեան

յնպէս, որ պապը պարգեւեց Դմիտրի Դալմաթեան դուքսին {թագաւորի} պատուանուն, այն պայմանով, որ իւրաքանչիւր տարի ե

իգոր պապի նամակներից մինի մէջ անուանւում է Ռուսաց {թագաւորի} որդի։ Այս նամակով ծանօթութիւն էին տալիս Ռուսաց թ

ponere sibi ob oculos humanum regem), խօսել այս {թագաւորի} հետ, յետոյ փոքր առ փոքր թագաւորի տեղը դնել Քրիստ

m), խօսել այս թագաւորի հետ, յետոյ փոքր առ փոքր {թագաւորի} տեղը դնել Քրիստոսը, ժողովրդի տեղ՝ իւր անձը. ահ

ին յառաջ Եւրոպայի մէջ, յետոյ ապստամբեցան իւրեանց {թագաւորի} ընդդէմ, ծովային աւազակ դարձան եւ այժմ աշխատում ե

անիայ, Իտալիայ եւ Սպանիայ, գնաց ամենայն պապական {թագաւորի} մօտ՝ աշխատելով պատերազմել տալ նորանց Հենրիկոս II

ի միջից երկայն դանակը, որ պատրաստած էր, եւ ցցեց {թագաւորի} կուրծքը։ Պահապանքը, լսելով թագաւորի աղաղակը, ն

ր, եւ ցցեց թագաւորի կուրծքը։ Պահապանքը, լսելով {թագաւորի} աղաղակը, ներս վազեցին եւ, տեսանելով թագաւորը ար

ով ամրոցի մէջ, ուր հետեւեալ տարումը եւ մեռաւ այս {թագաւորի} ուրուականը՝ իւր յիշատակը թողնելով մի քանի դրամնե

թոյլ տան այս դեսպանքը ծեծել իւրեանց գաւազաններով {թագաւորի} անուան վերայ, բոլոր Կարդինալների ներկայութեամբը

ի էր եզրափակել, թէ նա մի չար դիտաւորութիւն ունէր {թագաւորի} մասին։ Երբ բանը ընկաւ հարցուփորձի, Բարրիերը խոս

ոս IV-ը, եւ մի ծածուկ տեղ պահուելով՝ սպասում էր {թագաւորի} գալուն։ Գաբրիէլ տիկինը թագաւորի հետ խօսելու ժամա

լով՝ սպասում էր թագաւորի գալուն։ Գաբրիէլ տիկինը {թագաւորի} հետ խօսելու ժամանակ յանկարծ ցած ձգեց ձեռքից թաշկի

ւ հասարակաց հանգստութեան վրդովիչք եւ իբրեւ թշնամի {թագաւորի} եւ Տէրութեանը, պարտական են բոլորը, առանց բացառո

ք կոխեն Ֆրանսիայի աշխարհը, պիտոյ է պաժուին իբրեւ {թագաւորի} հրամանի յայտնի հակառակորդներ"։ Եւ արդարեւ Յ

բնակւում էր Շատէլ, եւ նորա տեղում մի բուրգ շինել {թագաւորի} փրկութեան եւ Յիսուսեան աբեղաների Ֆրանսիայից աքսոր

տականք։ Նոքա կարողացան դարձուցանել իւրեանց վերայ {թագաւորի} բարեհաճութիւնը եւ համոզում էին նորան խոստանալ երկ

ալու։ Յիսուսեանք մեծ յոյս չէին կարող ունենալ {թագաւորի} վերայ, որ երբէք հաւատ չունէր իւրեանց վերայ։ Նոք

րիւնոտ դանակը ձեռքին եւ խոստովանեցաւ, թէ ինքն էր {թագաւորի} սպանողը։ Այն միջոցին երեւեցան մի քանի զրահաւորու

արկանելիք ձգած իւրեանց վերայ, այն խորհրդով, թէ {թագաւորի} մահը արգելք չէ իրաւադատութեան ընթացքին։ Մասնակից

Տացիտ, Տիվերի եւ Լիվի, չէին եկել իւրեանց սպանած {թագաւորի} մարմինը թաղելու այն պատճառով, որ ժողովուրդը նոցա

ոցա ներքին ուրախութիւնը։ Երեք ժամից յետոյ, զկնի {թագաւորի} մահին դ'Էպերնոն դուքսը մտաւ Պարլամենտ եւ, ձեռքը

պերնոնը եւ մինչեւ անգամ թագուհին եւս իբր մասնակից {թագաւորի} դաւաճանութեանը։ Մարիա Մեդիչիսի վարմունքը դէպի Սի

րիա Մեդիչիսի վարմունքը դէպի Սիւլլին եւ հանգուցեալ {թագաւորի} դէպի այլ հաւատարիմքը, նորա շարունակ հրաժարուելը

արտում են դժբաղդաբար այս զարհուրելի կասկածը։ {Թագաւորի} մեռանելուց երեք ամսից յետոյ Յիսուսեանք ընդդէմ Պար

աջող լինէր նա Յիսուսեաններին։ Երբ Հայր Լաշէզ {թագաւորի} խոստովանահօր տեղը կարգուեցաւ Լետիլիէ Յիսուսեանը,

լիք պապական եկեղեցու, եւ Յանսէնեանք դիմեցին դէպի {թագաւորի} միջնորդութիւնը։ Լուդովիկոս XIV-ը ծերութեան ժ

լիէ այնպիսի ճարտարութենով կարողացաւ ներգործել այս {թագաւորի} վերայ, մեծացուցած եւ հակառակ կերպով նկարագրելով

տեան փակեց իւր աչքերը, Լետիլիէ առեց խաչը եւ դրեց {թագաւորի} ձեռքը։ Այն ժամանակ Յիսուսեանք անընդհատ կարգով մօ

ենիլիէին, վերջապէս Յիսուսեան Կարգի հոգին ծերացած {թագաւորի} կեանքի վերջերումը տիրապետեց բոլոր Ֆրանսիային։ Այ

մենայն աչք դարձաւ այն մարդի վերայ, որ կանգնած էր {թագաւորի} մօտ՝ առանց գլխարկը հանելու։ Զինուորքը յափշտակեց

վերահասութեան համար։ Պարլամենտը, հնազանդուելով {թագաւորի} հրամանին, ներկայացրեց կանոնադրութիւնը թագաւորին

նի յատկացած: Այլ թէ ինչի՞ կարող էր մի իշխանի կամ {թագաւորի} ապարանը այնտեղ եղած լինիլ: Բայց մենք այստեղ բառե

ագործութեան տարածումը Հայաստանում, մինչեւ որ այդ {թագաւորի} օրով անգործ երկիր չկայ եղած Հայաստան: Բայց չէ կ

անցուց Անգլիոյ գայիսոնը, թագը միայն թողնելով իր {թագաւորին}: Յայտնի է, թէ Գերմանիան մարդ դարձաւ Ֆրանսիս XVI

րբեմն ասում է, թէ Փարպեցին ականատես է Վռամշապուհ {թագաւորին} (Հատ. Ա., եր. 764), որ, ինչպէս յայտնի է ե

ռայլութեան մօտ: Բուբանդուսը շատ սիրական է դժոխքի {թագաւորին}. նա երկու պաշտօն ունի այնտեղ, պալատական բամբասո

ձեռք եւ արձակուելով դէպի Ռուսսիա, ներկայացել էր {թագաւորին}, երեւի թէ Վասիլիոս չորրորդին, որ իւր որդու հետ

ես այս վարդապետութիւնը։ Նա յայտնում է Ֆրանսիացոց {թագաւորին}, թէ նորա տէրութեան մէջ գտանուած իւրաքանչիւր գերդ

ւթեան նշան։ Նա հաւատացնում է Հունգարացոց Սալոմոն {թագաւորին}, թէ սորա տէրութիւնը Հռովմէական եկեղեցու սեպհական

ի որդի։ Այս նամակով ծանօթութիւն էին տալիս Ռուսաց {թագաւորին}, թէ պապը, զիջանելով երիտասարդ արքայազնի խնդրին

նդրել էին այս աբեղայից հասուցանել նամակների ծրարը {թագաւորին} ։ Իսկոյն վճռուեցաւ, թէ այս նամակները կարո՛ղ

մ տեսանել նորանց"։ Յակոբ-Կլեմանը ներկայացաւ {թագաւորին}, որ այն միջոցին նստած էր աթոռի վերայ, եւ տուեց

ւրի քամակից, ուր կանգնած լինելով՝ անտեսանելի էր {թագաւորին} եւ տիկինին, բայց որովհետեւ թագաւորը խոնարհել էր

նեցրեց նորան եւ ասաց. " Երկուսիցս մինը վիրաւորեց {թագաւորին} ՝ կա՛մ դու, կա՛մ ես"։ Շատէլ խոստովանեցաւ, բայ

րութենների մէջ նոցա ձգած խռովութիւնքը հարկադրեցին {թագաւորին}, որ իւր մտադրութիւնը յետ դնէ։ Հայր Մաճիօ, որ Մ

արիզ հասանելուց յետոյ եւ իւր սրամիտ խօսքերի համար {թագաւորին} հաճոյանալուց յետոյ մի անգամ ասաց թագաւորին. " Ձե

համար թագաւորին հաճոյանալուց յետոյ մի անգամ ասաց {թագաւորին}. " Ձեր Մեծութիւնը աւելի երկար էք կրում ձեր յղացա

ուի եւ չ'հրատարակուի գահակալ եւ յաջորդ հանգուցեալ {թագաւորին}, այն ժամանակ հարկաւոր կը լինի հանել այս սուրը պա

ց Հ. Լետիլիէ հակառակուեց այս ցանկութեանը եւ ասաց {թագաւորին}. " Եթէ Կարդինալը այս րոպէիս երեւի Պալատի մէջ, ա

մարհութիւն։ Լետիլիէ քանի անգամ տուեց մեռանող {թագաւորին} ստորագրել այն թուղթը, որ հարկ էր դնում թագաւորակ

մ էին այս կարծիքը։ Ինչ ժամանակ կառքը բերեցին {թագաւորին}, որ նստի, մի Յիսուսեան աբեղայ մօտեցաւ Դամիէնին

կառակ էր Յիսուսեաններին։ Նա քանի անգամ առաջարկեց {թագաւորին} ջնջել այս Կարգը Ֆրանսիայի միջից։ Շուազեօլը, երկ

, որ թագաւորը Հրովարտակ տուեց Պարլամենտին ինքեան {թագաւորին} մատուցանել Կարգի կանոնադրութիւնքը վերահասութեան հ

վ թագաւորի հրամանին, ներկայացրեց կանոնադրութիւնը {թագաւորին}, միեւնոյն ժամանակումը վճռեց, որ Կարգը նոյն կարգ

նքը տարի ու կէս քննելուց յետոյ վերջապէս առաջարկեց {թագաւորին} իւր վճռադատութիւնը անունովս " Recueil monstrueux

ի հետ, արտասուքը աչքերում, յանձնեց նորան խնդրել {թագաւորից}, որ Կոստանդնուպօլսի մէջ իւրեանց խոստովանութիւնը

րաններում։ Ինքը՝ Մեծ Վահանը, երբ Պարսից Վաղարշ {թագաւորից} Հայոց սպարապետութիւնը գտած Պարսկաստանից Հայաստան

եբայութենով էին մկրտուած)՝ խնդրեց Պօրտուգալացոց {թագաւորից}, որ Ինկուիզիցիօ հաստատէ այնտեղ, իսկ ինքը գնաց Գ

մեզ հրամայեալ, 'ի մէջ առեալ 'ի պատիւ փակեսցուք. {թագաւորն} եւ ամենայն ժողովուրդքն հանդերձ երթալ հասանէր 'ի ց

II եւ, բացի սորանցից, շատ Սպանիայի եւ Աւստրիայի {թագաւորներ} կառավարւում էին Յիսուսեանների ձեռքով։ Այս առ

ենայնի չ'հրաժարուել եւ թագաւորական ապարանքներից։ {Թագաւորները}, ամենայն կողմից փորձանքներով եւ ամբոխմունքներով

ատ անգամ՝ առաւել լաւ, առաւել ճիշտ, քան թէ նոցա {թագաւորները} եւ նախարարները։ Նա, օգուտ քաղելով այս յայտարարո

ազմ... Եթէ առաջուայ ժամանակներումը նորա նախորդ {թագաւորները} գիտէին՝ ինչպէս պատժել այսպիսի մարդերի ամբարտաւան

ենք մեր տգիտութիւնը, որ մենք չգիտենք, թէ հայոց {թագաւորները} Ներոնի օրը ընկնելով զուարճութեան համար հրապարակ է

յնիսկ Ներոնի սիրական գործը: Բայց, ասենք թէ {թագաւորները} որսորդութեան, էին գնում, ասենք թէ մենամարտում է

ամայող եւ Թագուհի Իբերական, Կարթալինեան եւ Վրացի {Թագաւորների} եւ Կաբարդինեան աշխարհի վերայ, այլեւ Չերքասեան եւ

նձնաշնորհութիւնքը, պարգեւած ի Տէր հանգուցեալ Մեծ {Թագաւորների}, ՄԵՐ Նախնիների ձեռքով հաստատելու համար եւ, ՄԵՐ

եսները, ուր պիտի գրուէին ազգի ընտանեկան կեանքը, {թագաւորների}, նախարարների ընտանեկան կեանքերը, պարզուելու չեն

պատճառով: Ես չտեսած հաւատում եմ, որ կայսրների, {թագաւորների} եւ դուքսերի ապարանքները բոլոր մահկանացուների բնակ

րսերորդի ժամանա՞կ... Վերսայլը էր բոլոր եւրոպական {թագաւորների} նախանձելու առարկան: Վերսայլի ճոխութիւնը, նորա ֆ

դարձաւ ֆրանսիացոց համար մի խայտառակիչ վկայութիւն {թագաւորների} ազգավնաս շռայլութեանը, եւ յայտնի է, որ Ֆրանսիայ

Նորանից դէն դաշտումը դեղնագոյն Նեղոս ` {Թագաւորների} դամբանը լուանում է իբր հոս. Բեդուին մոռցաւ

իւնը, ինչ որ դեռ Անգլիան պիտի կատարէ. պրուսական {թագաւորների} խորին խելքը եւ ճշմարտութեան սէրը, նոյնպէս եւ գիտ

Այն փոքր ի շատէ աշխարհակալութիւնքը մեր Արշակունի {թագաւորների}, Հայաստանի սահմանագլխեան ցիցերի մինչեւ օտարների

ոլոմբոսը, իւր առաջարկութիւնքը ձեռքին, ծեծում էր {թագաւորների} դուռերը եւ, ստանալով մի փոքր պաշտպանութիւն, մտա

, թէպէտեւ շատ անմխիթար յիշատակարանք, այո՛, ե՛ւ {թագաւորների} հրովարտակքը, ե՛ւ կաթողիկոսների կոնդակները ցոյց ե

թէ սոցա ծայրագոյն իշխանութիւնը բոլոր կայսրների, {թագաւորների}, բոլոր պատրիարգների եւ եպիսկոպոսների վերայ, որ

իմակ՝ պահպանող աշխարհի հանգամանքներից, եւրոպացի {թագաւորների}, այո՛, եւ ազգերի երեսից։ Ահա այն սկզբունքը

որոնց մէջ մանաւանդ այն, որ ձեռք էին բարձրացնում {թագաւորների} կեանքերի վերայ, ինչպէս Հենրիկոս IIIի եւ Հենրիկոս

՝ ոսկիով արծաթով պատած, յաղթական կերպով կանգնած {թագաւորների} եւ իմաստունների մէջ, որոնք երկրպագում էին նորան

ղութիւն. XV եւ XVI դարերումը Կարգը պատերազմում է {թագաւորների} միապետական իշխանութեան հետ եւ այն կարգադրութեններ

ն ըստ ամենայնի հակառակ Յիսուսեաններին, այսինքն՝ {թագաւորների} Աստուածային իրաւունքը, եւ այս կերպով աշխարհական

ւն։ Այս օրից նոքա յայտնւում են ամենայն տեղ իբրեւ {թագաւորների} խոստովանահայր եւ նոցա ձեռքով ներգործում են իւրեան

ղայն, որ քանի անգամ ուղարկուեցաւ զանազան Պապական {թագաւորների} մօտ օգնութիւն խնդրելու։ Նա, Փարիզի մէջ ժողո

նորանց համոզել Ֆիլիպպ II-ը դաշնակից լինել Պապական {թագաւորների} հետ 1584 թուականի դեկտեմբեր ամսումը (ligue dèfen

նամարտութիւնը կարծեմ մնացած պէտք է լինի մեր նախնի {թագաւորների} ժամանակից, որ առհասարակ երբեմն-երբեմն զուարճութե

մեր պատմութեան յիշատակարանքը տեղ-տեղ պահել են մեր {թագաւորների} որսորդութեանը յիշատակը, շատ անգամ դատապարտելով ն

մի հին աւանդութեան մնացորդ տեսնելու ժամանակ վազել {թագաւորների} քամակից. ազգը մինչեւ թագաւորութեան հասնելը, ստա

նքը, ծէսերը եւ արարողութիւնը, որոնք, այո՛, թէ {թագաւորների} ժամանակ եւ թէ նոցանից յետոյ, ընկնում են դարերի ա

նկութեններով խոստովանահայր դարձան բոլոր Եւրոպական {թագաւորներին}, տիրապետեցին նոցա խղճի վերայ եւ այս ճանապարհով ս

րեկա՛մ, - պատասխանեց Հենրիկոսը միեւնոյւն ձեւով, - {թագաւորներին} առաւել ա՛հ է ազատուիլ այսպիսի յղութենից, քան թէ

խռովարարութեան պտուղը այն եղաւ, որ նորա երեւելի {թագաւորներից} մինը, իւր կեանքի վերջին օրերումը, ո՛չ թէ միայն

իւնը թագի սեփական մի բան չէ, որ ուր էլ տեսնուի, {թագաւորներից} մնացած կարծուի: Երկրորդ, դնենք թէ մեր պատմութեա

են մեզ կարծել, թէ դոքա շատ հին ժամանակներից, եւ {թագաւորներից} առաջ ժամանակներից, մնացած արարողութիւնք են կամ ա

եղեցու տխուր հնչող զանգակը կարող են ընդհատել միշտ {թագաւորող} լռութիւնը: Գերեզմանները, որը կարգով, եւ որը ան

թիւնը այդպէս վշտացուցել է այդ մարդերին: Դոցա մէջ {թագաւորուած} է մի ստրկական երկիւղ, երկիւղ օտարից, երկիւղ ազգ

ձութիւնը այդ մասին, այլեւ թոյլ ենք տալիս ձեզ ՄԵՐ {Թագաւորութեան} մէջ վայելել ոչ թէ միայն բոլոր իրաւունքը եւ առանձն

հարկատուութեան դէպի ՄԵՐ գանձատունը: Երրորդ. {Թագաւորութեան} բնակիչները կարգերի վերայ բաժանելուց յետոյ ամենողո

ր այս կամ այն անձը մտած էր իւրեանց ընտրած կարգը՝ {թագաւորութեան} մէջ բնակողների, թոյլ ենք տալիս նորան վայելել մշտ

դրութենների հիման վերայ վայելում է ամենայն կարգ՝ {թագաւորութեան} մէջ բնակողների, որպէս ազատ վաճառականութիւն՝ թագ

սի Ծննդից 1779 տարումը Նոյեմբերի 14-ին, բայց ՄԵՐ {Թագաւորութեան} 18-երորդ տարումը: Բնագրի վերայ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱ

ւում էին անփոփոխ, որքան ժամանակ դոքա համաձայն են {թագաւորութեան} ընդհանուր օրինադրութենների հետ, բարի ճանաչեցինք

ուականին Դեկտեմբերի քսան եւ մի երրորդ օրում՝ ՄԵՐ {Թագաւորութեան} երկրորդ տարումը: Բնագրի վերայ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿ

ուրեմն Լուսաւորչից 1070 տարի յառաջ անցաւ օրինաւոր {թագաւորութեան} կարգ: Քրիստոսից 149, ուրեմն Լուսաւորչից 470 տար

Ռուբենեաց թագաւորութիւնքը, չեմ ասում Արշակունեաց {թագաւորութեան} շարունակութիւնը Լուսաւորչից յետոյ, բայց եւ այս պ

դ դարու վերջումը, մինչ Ղրիմը ընկնելով Ռուսսիական {թագաւորութեան} գիրկը, մեր սիրելի Հայերը, ազատուելով թաթարների

հետեւաբար եւ ազգութիւնը: Թո՛ղ հայոց ազգը, իր {թագաւորութեան} կործանման օրից, ստրկանար որեւէ քրիստոնեայ կառավա

փրկութեան վերայ դնելով, արիաբար ներս մտան մահու {թագաւորութեան} մէջ եւ իւրեանց մակոյկներով եկան մեզ օգնութիւն: Ե

ա՛հ, որ է կռապաշտ, ժառանգութիւն չունի՛ Քրիստոսի {թագաւորութեան} մէջ"։ Թո՛ղ ասե՛ն այժմ այդ չնչին եւ թշուառակ

եղայ գոչեց։ Սմբատ թագաւորի եղբայր Աբասը, իր եղբօր {թագաւորութեան} մասին թշնամացած լինելով երջանիկ Գէորգ կաթողիկոսի

ի իմ աչքը ներկել: Դժոխքի, եւ առհասարակ իմ խաւար {թագաւորութեան} առաջին թշնամիքն են օրագիրները եւ լրագիրները, նոր

րող էիր գործել... ես յաւիտեան վերջացնում եմ իմ {թագաւորութեան} մէջ այդ հին եւ մեռեալ ձեւը խօսելու. դորա մէջ չկա

մմանուէլը, տխրութեամբ լցուած, բաժանուեցաւ մահու {թագաւորութեան} սպասաւորից եւ սկսեց դիմել դէպի պարսպի դարպասը, ո

երայ իւր խաւար վարագոյրը։ Թէպէտեւ Ռուբենեանց {թագաւորութեան} ժամանակ եւս չենք տեսանում Հայաստանումը սէր եւ պաշ

արմնաւորների անդաստիարակութենից, բայց Ռուբենեանց {թագաւորութեան} կործանուելուց յետոյ օրէ օր եւս առաւել սաստկանում

ան հայրապետութեան ի տանէ պարթեւազանց եւ կործանման {թագաւորութեան} Արշակունեաց, որք յաւէտ գործք էին քաղաքականք եւ ե

արդէն զընթացսն կատարեալ, ելին անցին ի գահագլուխ {թագաւորութեան} գիտութեանց. իսկ հայոցս՝ [թէեւ յօտարութեան վայրի

հայեցի քահանայ, գրող պատմութեան խաչակիր զօրաց եւ {թագաւորութեան} Աշոտոյ. Պատմութիւն սորա սկսեալ ի 952 թուականէ,

բանականութեամբ, որ սեպհական է ամբողջ կենդանական {թագաւորութեան}, հոգ տանել, ժողովել եւ գգուել զնոսա հայրական սի

ւրեմն եւ պատմութիւնն: Հայք ի սկզբանէ անտի ծագման {թագաւորութեան} Արշակունեաց գոլով ենթակայացեալ եւ ստրկացեալ ազդեց

րկայնութիւնը եւ լայնութիւնը։ Փրկչի յաղթութեան եւ {թագաւորութեան} վերայ խօսելու ժամանակ հարկաւոր է երեւակայել գեղեր

իտութիւն, որ օգտակար էր Կարգին, բայց անհամաձայն {թագաւորութեան} հին եւ բնաւորեալ սովորութեններին։ Սպանիայում եպի

էզ։ Նա կարողացաւ հաստատել իւր կարգը այն Երկնային {թագաւորութեան} մէջ, ուր օտար մարդ չէր կարող ոտք կոխել։ Շատ լաւ

այս խորհրդական հատուածը ունի՞ արդեօք իւր մէջ մեծ {թագաւորութեան} սկիզբն։ Ամենայն տեղ, ուր սկսանում է պատմական կե

իտքը՝ նոքա ամենայն իշխանութեան հիմք ընդունում են {թագաւորութեան} մէջ այն, ինչ որ ասացին XVIII դարու հեղինակները ե

այն կարգի եւ հանգստութեան կործանումը ոչ միայն այս {թագաւորութեան} մէջ, այլ եւ բովանդակ Քրիստոնեայ աշխարհներում՝ ն

րբ Լիգայի վերայ, զարհուրեցաւ, երբ լսեց, թէ իւր {թագաւորութեան} կէսը անցել է արդէն Սուրբ Լիգայի պատկանողների դրօշ

գիտութեան մէջ. նոքա գիտէին, թէ ի՛նչ է նշանակում {թագաւորութեան} մէջ զինուորական ոյժը, այս պատճառով եւս դիմեցին դ

ի գիր՝ "de Rege et Regis Institutione" վերնագրով, {թագաւորութեան} ժառանգի ընթերցանութեան համար, որի մէջ սահմանում է

ւ ժամանակ վազել թագաւորների քամակից. ազգը մինչեւ {թագաւորութեան} հասնելը, ստանում է եւ ստեղծում է իր աւանդութիւնք

ցա ամէնից շատ նզովեալը եւս պիտանի չէ Ձեր դժոխային {թագաւորութեանը}: Նոքա մինչեւ այն աստիճան սառն են, որ դժոխքի բոլ

նա մի կենդանի էակ. բայց եւ սա սպասաւոր էր մահու {թագաւորութեանը}... Մի վաթսունամեայ, բայց առոյգ ծերունի,

ռանգին եւ համարեա՛ թէ ազատակամ կառավարիչ երկնային {թագաւորութեանը} ։ Յիսուսեաններից շատերը ստացան Մանդարինական արժան

Սահակայ Պարթեւի՝ Հայրապետի Հայոց, եւ ի բարձմանէ {թագաւորութեանն} ի տանէն Արշակունեաց. " Ո՞վ այսուհետեւ զմերս յարգ

, գլ. ԺԲ, համ. 1-10)։ § 31. Տե՛ս Առաջին {Թագաւորութեանց} ժը, ժթ, ի, իբ, իգ, իդ եւ իզ գլուխները։ §

երտացի, հեղինակ պատմութեան Հայոց 1988 թուականէ ի {թագաւորութենէ} Գագկայ առաջնոյ ի տանէն Բագրատունեաց մինչեւ ց1071

գցես զԱրեւելեանն Ասիա: Յայրիացեալն Հայաստան եւ ի {թագաւորութենէ}, եւ ի մատենագրաց, ինչ ոչ տեսանեմք այնուհետեւ,

եան մէջ բնակողների, որպէս ազատ վաճառականութիւն՝ {թագաւորութենից} դուրս եւ նորա մէջ, եւ նորա առաւել օգտի համար թոյ

ների ներգործութիւնը Ֆրանսիայի մէջ Ֆրանսիսկոս II-ի {թագաւորութենից} սկսած մինչեւ Կարգի նորոգութիւնը Պիոս VII-ի ձեռքով

երեւում են առանձին առանձին կենդանական եւ բուսական {թագաւորութենների} մէջ։ Նկատում ենք հոգեկան կարողութիւնք եւ ունակու

յս միջոցին Յիսուսեանները ցրուեցան բոլոր եւրոպական {թագաւորութենների} մէջ։ Րոդրիգէզ մնաց Պօրտուգալիայում, ուր այնպիսի

Կարգին, այլ եւ ամենայն դիպուածների մասին զանազան {թագաւորութենների} մէջ։ Կառավարիչքը եւս իւրեանց կողմից յայտնում էին

ընդդէմ դաւադրութեանը մասնակից եղած լինելը եւ այլ {թագաւորութենների} մէջ նոցա ձգած խռովութիւնքը հարկադրեցին թագաւորին

ւ նոքա աքսորուեցան եւ հալածուեցան բոլոր Եւրոպական {թագաւորութեններից} ։ Պապերը ինքեանք եւս տեսան վերջապէս, թէ Յիսուսակ

, անառակ որդւոյն, գնալոյ ազնուականին առնուլ իւր {թագաւորութիւն} եւ դառնալ, տասն մնասացն, այգոյն, որոյ մշակքն ս

հետ, եւ առաջին ճախնային ժողովրդին տուեցի առանձին {թագաւորութիւն}, ուր դարձեալ կանո՛ն գրեցի չճանաչել ո՛վ է թագաւոր

ր եթէ դորանց հրաւիրէին տէրութենական գործով մի այլ {թագաւորութիւն} դեսպան գնալու, հրաժարուելու չէին այդ ծանր պաշտօն

իք յայսմ տարակոյս, եթէ զկենդանութիւն ազգին պահեն {թագաւորութիւն}, կրօնն եւ լեզուն. առ մեզ կորուսեալ է առաջինն եւ

խատում էր հիմնել մի համաշխարհական, մի տիեզերական {թագաւորութիւն} ։ Կարգի կանոնները, եւ թէ ինչպէս էր բաղկանում այս

լուսաւորութեան հետեւանքը՝ Միութիւն, Ազգութիւն, {Թագաւորութիւն} ։ Ահա այս կենդանացուցիչ իշխանութեան ընդդէմ դուրս

վիճակում բարեա՛ւ մնա էր ասել նորան: Արշակունեաց {թագաւորութիւնը} եւ Հայրապետութիւնը Լուսաւորչի տնից վերջացել էին,

ստել այդ թշուառականի օրը խաւարեցնելու եւ Պլուտոնի {թագաւորութիւնը} ուղարկելու համար: Այս միջոցին ամենայն բան ան

նձը ստութեան սպասաւորութեանը, ամուր պահել խաւարի {թագաւորութիւնը} մեր ազգի վերայ, է դոյն այդ օբսկուրանտների անձնապ

- Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Պապը, " Իմ {թագաւորութիւնը} այս աշխարհից չէ՛ " Ասողին երեսփոխան քարոզելով իւր

անց քամակից հասնում են նորան, թողուլ այս աշխարհի {թագաւորութիւնը}, նա չէ յօժարում եւ հիւանդանալով՝ մահիճ է ընկնու

Բէհեղզեբուղի քաղաքական սկզբունքներին, որով նորա {թագաւորութիւնը} ամենափառաւոր եւ անսայթաք կերպով կառավարւում է աշխ

ն օրից, երբ սկսեց կանգնել արեւմուտքումը միահեծան {թագաւորութիւնը}, ամենայն մարդ թագաւոր է, այսպէս ասում է պարոն Մ

ի կառավարութեան սանձը եւ հիմնել իւր Համաշխարհական {թագաւորութիւնը} ։ Զարմանալի էր Յիսուսականութեան հնարները, որ

խաղալուն նոյնպէս եւ աճելուն։ Լուդովիկոս XIVի {թագաւորութիւնը} Վերսայլեան Տէրութեան ճոխութենով, յաղթութեան եւ դ

իւր անձը. ահա այս կերպով կը նկարագրուի Քրիստոսի {թագաւորութիւնը} ։ Ահա՛ այս է մինչեւ խորհրդական բաները բարձրանալու

ածուկ եւ ծպտեալ կերպարանքով անցնել չէ՞ դէպի հոգու {թագաւորութիւնը}... եւ այսպիսի չնչին զգուշութիւնքը չե՞ն դառնում ա

աւիու Մաքիաւելականութիւնը հիմնեց Կարգի տիեզերական {թագաւորութիւնը} ՝ խորին քաղաքականութեան բովանդակ մասներով։ Իգնատ

ւնը, թէ վերջապէս կը սկսի հանգստութենով վարել իւր {թագաւորութիւնը} ։ Մի ամսից յետոյ յայտնագործած ապստամբական դաշնադր

ծաղկեալ վիճակի քաղաքական կենդանութեան մինչ զդրացի {թագաւորութիւնս} ահաբեկ դղրդեցուցանէին, այսու ամենայնիւ զրկեալ էի

տարիներ յետոյ կանգնեցան Բագրատունեաց եւ Ռուբենեաց {թագաւորութիւնքը}, չեմ ասում Արշակունեաց թագաւորութեան շարունակութ

իւրեանց սնանկութիւնը: Այդ փոսը իւր խաւարովը, որ {թագաւորում} է նորա մէջ, կարող է լաւ ապարանքի տեղ ծառայել օբս

րութիւնը։ Այստեղ ներկայումս, փոխանակ չոր ցրտի, {թագաւորում} է մի խոնաւ եղանակ՝ մարդու կազմուածքը տրամադրող դ

: Մարմարիոնը չէ՛ դիմանում ժամանակին... Ժամանակը {թագաւորում} է տիեզերքի վերայ. նա ե՛ւ անցողական է, ե՛ւ յաւիտ

սի բարակ բաներից. մեր մէջ ասիական կոպտութեան հետ {թագաւորում} է հին նահապետական հոգին՝ պարզութեամբ դիմել դէպի

է հողին, իսկ միւս մասը մնում է մուրացիկ, այնտեղ {թագաւորում} է բռնութիւնը: Նոյն այս տնտեսական խնդրի առաջ

ւր շարժողութիւն չկայ, այնտեղ կեանք չկայ, այնտեղ {թագաւորում} է մահը: Այսպիսի դիպուածում անունը յանցանք չունի

ջ եղած չեն, ինչպէս այժմ: - Ամուսնութեան մէջ {թագաւորում} է մի անսովոր սրտնեղութիւն եւ ձանձրոյթ. արք եւ կա

գնացել է մի հեռաւոր աշխարհ եւ անմահանալով այնտեղ {թագաւորում} էր անսպառելի գանձերի վերայ: 1527 թուականը մի

կան կեանք. իսկ ուր չկայ ընկերական կեանք, այնտեղ {թագաւորում} են միմեանցից բաժանող եւ հեռացնող եսական սկզբունք

իւր մարդ կցորդ չէ ազատութեան հաւասարապէս, այնտեղ {թագաւորում} է մոլութիւնը: Իսկ ուր մոլութիւն է, չկայ հոգու խ

բ բան դառնում է վաճառելի, արատը եւ անառակութիւնը {թագաւորում} են Վատիկանի կամարների տակ, իսկ որբացած եկեղեցին

թներորդ պապի կեանքից։ Մինչեւ այս պապը արեւմուտքի {թագաւորքը} իւրեանց հողի վերայ իշխանութիւն ունէին եպիսկոպոս ե

նդրեց իւր փեսայ Հենրիկոս Նավարրացիուց։ Այս երկու {թագաւորքը} միացուցին իւրեանց զօրքը եւ պաշարեցին Փարիզը։ Սար

հոգին հանդարտ: Այն գայիսոն, գահն ու {թագը}, որ ստացայ Իմ նախորդից, նոյն թողնում եմ քե

ժանաւորութիւնը իր ձեռքը անցուց Անգլիոյ գայիսոնը, {թագը} միայն թողնելով իր թագաւորին: Յայտնի է, թէ Գերմա

վիգը կամ տորին, ինչ անէ երեսփոխանական ժողովը կամ {թագը}: Յայտնի է, թէ քանի որ այդ օրէնքը բխում է ազգի հ

մ էին, Հենրիկոս IV թագաւոր անուանեց իւրեան։ Այն {թագը}, որ ժառանգաբար պատկանում էր նորան, պիտոյ է նա պ

ների, անարժան եւ անյարմար Ֆրանսիայի Քրիստոնէական {թագը} ժառանգելու։ Հենրիկոս, ատելութեամբ բորբոքուե

կը, Ով իմ սիրածը առնի, - չի վելի (վայելի) գլխի {թագը}: Կաքաւը կաննել ա քարին, - կտուցը լիքը արին, Մի

ութեանց քամակից որպէս մի աքցանով քաշում հանում էր {թագի} իրաւասութիւնից, երբ ի վերջոյ անճար մնալով ազգի ա

տեւում է սահմանադրութեան մեռա՞ծ տառի ուժով, թէ՞ {թագի} հարստահարելով: Ոչ առաջինը եւ ոչ երկրորդը. այդ բ

, ոչ օրէնքը, ոչ գրուած կոնստիտուցիօնը եւ ոչ իսկ {թագի} արտոնութիւնքը ազդեցութիւն ունին նորա վրայ. նա փո

է այս: Նախ, որ մենամարտութիւնը եւ որսորդութիւնը {թագի} սեփական մի բան չէ, որ ուր էլ տեսնուի, թագաւորնե

թենէ դրացեաց, կէս մի ինքնին մեղուցեալ եւ նենգեալ {թագին} իւրոյ, սահեցաւ ՚ի ստրկութիւն օտար պետութեանց, ո

հայկական մատենագրութեան զՄերուժանն Արծրունի, որ {թագին} ցանկացեալ պատուոյ՝ հաճոյանալ նկրտի Շապհոյ Պարսից

ռաց Արարատի ծընունդը։ Եթէ կորուց {թագն} ու սուրը, Գանձ, գաւազան, Աթոռը, Թո՛

եւ կարծիքական տիեզերական հոգեւոր իրաւասութեան տակ {թագնուած} է տիեզերական քաղաքական իրաւասութիւն։ Մեր ասա

ի՛ զուարճանաք այս արտաքին փայլողութենով, որի տակ {թագնուած} կայ դատարկութիւն։ Ինքը՝ Կարգը, նշանակում էր իւ

ծը փրկեց նորա կեանքը։ Ի՞նչպէս։ Շատէլ դուրս եկաւ {թագնուած} տեղից, այսինքն՝ վարագուրի քամակից, ուր կանգնած

նչդեռ այս խօսքերը ասում էր նա, երկու մարդիկ, որ {թագնուած} էին սենեակի մէջ, յարձակուեցան Րիշիէի վերայ եւ ու

ւ, Արքայուհի Հաշտարխանու, Արքայուհի Սիբիրիայի, {Թագուհի} Պսկովեան եւ Մեծ Իշխանուհի Էստլանդիու, Լիֆլեանդիո

Իւգօրի, Պերմի, Վեատսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց. {Թագուհի} եւ Մեծ Իշխանուհի Նիզովեան Նովա-Գօրօդի, Չերնիգովի

Կօնդիսկի եւ բոլոր Հիւսիսային աշխարհի Հրամայող եւ {Թագուհի} Իբերական, Կարթալինեան եւ Վրացի Թագաւորների եւ Կա

եան եւ Լեռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց Ժառանգութեամբ {Թագուհի} եւ Տիրակալ: Մեր ամենահարազատ Արքիմանդրի

ոցին Կայսերական Մեծութեններին, Թագաւոր Կայսեր եւ {Թագուհի} Կայսրուհուն, այլեւ Նորին Կայսերական բարձրութեան

միեւնոյն ձայնը։ Հենրիկոս IVի այրին անուանուեցաւ {թագուհի} եւ Տէր Ֆրանսիայի։ Հասարակաց ձայնը եւ կարծիքը դատ

Բայց ո՞վ տեսաւ նորանցից Այն անտառների {թագուհին}, Որ ծածկած է աչքերից: Եւ ո՞ւմ

Չգիտեմ ինչո՞ւ. բայց գիտեմ որ Գերմանիոյ {թագուհին} Հիւր էր եկել պապի մօտը մի օր, երբ նա տանը չ

Պարտէզումը նա ճեմում է " - ծառաները ասացին. {Թագուհին} էլ գնաց պարտէզ, որ գտնւում էր տան մօտին։

ում է պատեանի մէջ։ Եթէ այսօր, այս ժողովքի մէջ, {թագուհին} չ'ընդունուի եւ չ'հրատարակուի գահակալ եւ յաջորդ հա

ը դատապարտում էր Դուքս դ'Էպերնոնը եւ մինչեւ անգամ {թագուհին} եւս իբր մասնակից թագաւորի դաւաճանութեանը։ Մարիա

ժշտական նուագածութիւնք, որ կարգում էր ֆրանսիական {թագուհիներից} ամենաթշուառը՝ Մարիա Անտուանետտան... Յիշատակը այ

աթը՝ իւր սպիտակ կեղծամով, որ խոստանում էր փրկել {թագուհու} կեանքը: Մի փոքրից յետոյ ասես թէ տեսանում էի խուռ

եւ անյայտացան բազմութեան մէջ։ Դուքս դ'Էպիրնօնը՝ {թագուհու} սիրելին եւ Յիսուսեանների պաշտպանը, տուեց Րաւալեա

սիայի թագաւորը, կամենալով բաժանուիլ իւր Մարգարիտ {թագուհուց} եւ սորա կենդանութեամբ կին առնուլ Մարիա Մեդիչիսը,

Պատմեցից ձեզ ինչ մի հարեւանցի. յաւուրս Թերեզեայ {թագուհւոյն} եկն դեսպան 'ի Պէջ քաղաք յՕսմանեանց։ Ի նստիլ տասն

պանդոկի անդ, մին յՕսմանեանց քար արձակեաց յանուն {թագուհւոյն} ։ Բողոք կալաւ յայնժամ տասնապետն իւր, եւ ել հրամա

Տ. Փէշտմալճեանին 12 [60] Տիգրանին 15 [61] Ս. {Թագուոր[եանին]} ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՐԴՈԻԹԵԱՆՍ ԸՆԹԱՑՔԸ 1860 -1861-1862 186

տակ ամենայն զգուշութեամբ աշխատում էին տգէտ մարդիկ {թագուցանել} ճշմարտութիւնը։ Յայտնի է մեզ լատինական առածը, "Մեռ

ն ողորմ տգիտութեան կսկծեցուցանէին զսիրտ մեր, այլ {թագուցանել} զայս քաղցկեղ, որ ճարակէ եւ զառողջ մարմին ազգին,

մտածեց փոփոխել Քրիստոնէական հաւատի ուսումը, խաչը {թագուցանել} հեթանոսների առաջեւ հոգեւոր հանդէս կատարելու ժաման

թիւնը, նա փախչում է բժշկից, նա կարծում է, թէ, {թագուցանելով} փտած եւ ապականուած վէրքերը ընկերի աչքից, կարող է

ճակը: Ես գրում եմ Ձեզ որպես բարեկամի, առանց {թագուցանելու}, որպեսզի Դուք իմանալով իմ հանգամանքը, միանգամայ

միմիայն կեղծաւորութիւն եւ խաբեբայութիւն, որի տակ {թագուցանում} էին իւրեանց պատուասիրական մտածութիւնքը եւ խորհուր

չեւ անգամ եւ Քրիստոնէական հաւատի ճշմարտութիւնքը, {թագուցանում} էին Փրկչի կրած չարչարանքները եւ նորա աշխարհի երես

ութիւնը։ Յիսուսեանները, Քրիստոս քարոզելով, {թագուցանում} էին նորա չարչարանքը, նորա մահը, մի խօսքով՝ այն

եսանել բացերեւ եւ ոչ զյաջորդս, որք ի թագչողս իսկ {թագուցեալ} են ի բնութեն է: Այլ դադարեսցին բանքս զհայկակա

որք զճշմարտութիւն իրաց այլաբանաբար յինքեանս ունին {թագուցեալ}... " այսպէս էր գրում մեր անզուգական Քերթողահայ

ս շատերին, նոյնպէս եւ մեզ անյայտ է, ըստ որում՝ {թագուցել} է իւր անձը Թոռնակ Կըկռիկեան շինովի անունի տակ: Գ

ականաց մերոց եղբարց, զորոյ չկամիմ յիշել զանուն, {թագուցեն} ինձ եւ զայլ որոգայթ ընդ ձեռն Բարսեղ քահանային Պոպ

ելու էին, եթէ մեք, համարձակ ձեռքով ճեղքելով այդ {թագուցիչ} վարագոյրը, մերկացնէինք պապականութիւնը ազգի առաջե

ց, ուրեմն եւ ամբողջ հայկական ազգի, զի ի զանունս {թագչին} մեծք, զորս չկարեմք տեսանել բացերեւ եւ ոչ զյաջորդ

րս չկարեմք տեսանել բացերեւ եւ ոչ զյաջորդս, որք ի {թագչողս} իսկ թագուցեալ են ի բնութեն է: Այլ դադարեսցին

ատկանի հասարակաց] մարդկութեանս, [պարտ էր պահել ի {թագստեան} եւ բանալ միայն] հնգից կամ տասանց. լուիցէ, [որ ո

միլիոնից աչք յառեցան ի նոր յաջորդդ առաքելոց սրբոց {Թադդէ} ի եւ Բարթողոմեայ: Շատից քան սակաւուց բաբախին սիր

ն Հայոց, զօրինաւոր եւ զանժխտելի յաջորդն առաքելոց {Թադդէի} եւ Բարթոլոմեայ: 8) Երես 52, Հարց. - " Մաս

, իրաւախոհ պատճառ մէջ բերելով մեր Բարթողիմէոս եւ {Թադդէոս} սուրբ առաքեալքը, որ Տիրոջից վիճակուեցան Հայերին

էր ինքը մեր Փրկիչը, եւ որոնք սկզբնաբար խառնելով {Թադդէոս} եւ Բարթողիմէոս առաքեալների եւ նոցա հարազատ յաջորդ

արան, որ կառավարուել են բաւական երկար ժամանակ մի {Թադէոս} վարդապետի ձեռքով, որ անուն էր ստացել Քիթաբէութան

մասին անհոգ կացեք: Կաթողիկոսի հարաբերությունը առ {Թադթեոս} եպիսկոպոսը ինձ հայտնի է, որի մասին կարծեմ թե մաս

սքի Գաբրիէլ վարդապետն, յետ գրագրութեան իւրոյ ընդ {Թադթէոս} եպիսկոպոսին Ասպահանու եւ Հնդկաստանի, հաստատեալ է

նաւ առարկայ երկբայութեան: Բաց ի սմանէ, նոյն {Թադթէոս} եպիսկոպոսն, պաշտօնական գրութեամբ իւրով, առ Այվա

ութեամբ հիւպատոսին Անգլիոյ, յորում եւ (պատուիրէ {Թադթէոս} եպիսկոպոսն), գրել, " թէ զաւանդեալ կտակօք զհրիտ

ւ իցէ եւ զառաջս առնուլ գրութեան թղթոյն խնդրելոյ ի {Թադթէոս} եպիսկոպոսէ, զի մի՛ շփոթեսցեն ընթացք գործոյն եւ ա

ւելեան: Ընդ այսմ առաքէ զպատճէն գրութեան իւրոյ առ {Թադթէոս} եպիսկոպոսն Բեկնազարեան ՚ի մասին հրիտակին տիկնոջն

պ. Յարութիւնի Աբգար ՚ի 27 դեկտեմբ. 1859 ամի առ {Թադթէոս} եպիսկոպոս Բեկնազարեանց: 7. Գրութիւն օրէնսգէտ

արտաքոյ Ռուսսիոյ եւ որովհետեւ բռնակալական ընթացք {Թադթէոս} եպիսկոպոսի Բեկնազարեանց զգենուն զնոր իմն կերպարան

ն առնէ գոհարաց, որպէս վկայեն ականատեսք, եւ մինչ {Թադթէոս} եպիսկոպոսն պարգեւատրի ՚ի շահէն պարսից երկրորդ աստ

նորա հնգամեայ ժամանակօք: Լսեմք նոյնպէս, եթէ {Թադթէոս} եպիսկոպոս Բեկնազարեանց իրազեկ եղեալ նախապատրաստու

լիտր արաղ չպիտի տանի՞նք. հաւողի ժամանակ ա գալի, {թազայ} հաւող, լաւ դեղձը, չի՞ հարկաւոր տանի՞նք. էս հո

խարջին եւ այլն անխափան եւ անպատճառ տացեն, քանզի {թազում} ամք են յորմէ հետէ սպասաւորքն են տանս իմ եւ մանաւա

, այլ ի սրտին գործարանի երեւութացեալ հոգւոյն աչաց {թաթ} ձեռին աջոյ գրելով ի վերայ վիմի Ա, Ե, Է, Ը, Ի

աղողը տրորողն Այն տաճարի բաց մուտքում Իր շորերը {թաթախելով} Նուիրական բոսորում ` Հպարտանում է, ցնծում Իբր

ազմով գրքեր, որ համեղ էին երեւում նորա աչքումը, {թաթախեց} իւր ղահուէի մէջ, դրեց բերանը եւ խածեց կէսը. երբ

տանայի հրամանով. այս բոլորը դրեց միմեանց վերայ, {թաթախեց} աւազանի մէջ, կուլ տուեց եւ խմեց նաւթը վերայից:

մի վուլկանի կատաղի արտահոսութեան, կամ ինչպէս մի {թաթառ} կամ փոթորիկ ովկիանի վրայ, կամ Սահարի անապատում.

դ։ Այսօր այս բոլորը անհետացել են, եւ Ղրիմից բերած {թաթար} բառերի պաշարի վրայ ոչ միայն "օր ըստ օրէ", այլ "ժա

միջոցում ամեն մեր լեզուի մօտից անց կացող թուրք, {թաթար}, արաբացի, պարսիկ, ռուս Սարգիս Բուխարացու գեօռի

երի միջոցում ամէն մեր լեզուի մօտից անցնող թուրք, {թաթար}, պարսիկ, արաբացի, ռուս, Սարգիս Բուխարացու գեօ

վի օրինաչափություններով: Պարսկական, արաբական եւ {թաթարական} լեզուներից, պատմական ազդեցության հետեւանքով հայե

ւհետեւ, բայց եթէ հարուած վերահաս յասպատակութեանց {Թաթարաց} եւ այլոց հետ զհետէ, յորս էանց զչափ անգթութեան առ

կայ ժամանակումս Նախիջեւանցին խօսում է Ռուսերէն եւ {Թաթարերէն}, քան թէ Հայերէն, որովհետեւ հարիւր բառի մէջ հազի

իչների զգեստը, որ սկզբումը բոլորովին համաձայն էր {Թաթարի} ձեւերին, այժմ ենթարկուած է մեծ փոփոխութեան: Այր

ի մէջ, մանաւանդ պառաւների մէջ կան դեռեւս բաւական {Թաթարի} ձեւեր: Ամենագեղեցիկը եւ ամենալաւը այս սովորութեն

ար, որքան կարելի էր: Ժողովրդի կենակցութիւնը {Թաթարի} հետ, որպէս եւ նորա ձեւերը ընդունելը, մեծ ազդեցո

իմեցոց լեզուն, ունի իւր մէջ շատ եւ շատ Թուրքի եւ {Թաթարի} բառեր ու ոճեր. այնպէս որ, այդ լեզուքը չիմացողը

ակ։ Եթէ յառաջ հարիւր բառի մէջ երեսունը Թուրքի ու {Թաթարի} էր եւ մնացած եօթանասունը՝ բուն հայկական, այժմ ա

ուսի անդէմ բայերից, Տաճիկ վերջաւորութեններով կամ {Թաթարի} բառեր հայկական վերջաւորութեններով ծառայում են Նախ

քի բազմութիւնը Սուրբ Գէորգ եկեղեցու մօտ։ Այդ օրը {Թաթարի} բառով անուանում են Խդրելեզ: Խդրելեզին եկեղեցու պ

, նորա երգը չէ եւ չէ հայերէն, երեք բառ Թուրքի, {Թաթարի} եւ չգիտեմ, ինչի իսկ Հայի մի երկու աղճատուած կամ

ի կնիկ-մարդերի հագուստը, շատ հաւատարիմ էր մնացած {թաթարի} տարազին, որ 1779-ին բերել էն Ղրիմից: Գլուխը

ռ, մեր ցեղից խելօքը չկայ, մեր ցեղապետը Ղրիմումը {թաթարի} իշխանութեան ժամանակին մեծ անուն է ստացել Գիրէյ-խա

յ, երբ մեր ցեղապետը ապրել է աշխարհի երեսին Ղրիմի {Թաթարի} իշխանի իշխանութեան ժամանակին. շատ տարիներ եմ ասո

թեան տակ. Հայը հազար տարի ընկած լինելով թուրքի, {թաթարի} եւ ուրիշների ազդեցութեան տակ, ինչպէ՞ս կարելի է պ

ոյն իսկ ազգային լեզուի աղբիւրից եւ ո՛չ Թուրքից եւ {Թաթարից}, ինչպէս ըստ մեծի մասին ժողովրդի բարբառն է։

մարդիկ ազգային են համարում, ժողոված են Թուրքից, {Թաթարից}, Պարսից, Յոյնից եւ ուրիշներից, որոնց ժամանակ ա

ուած հատորները, ուր Յազկերտներ, Լանկթամուրներ, {Թաթարներ}, Յոյներ եւ այլ օտար ազգեր աւերում են Հայաստանը ա

թեան այն ոխերիմ թշնամին, սկսեց դարձեալ յաջողել։ {Թաթարները}, տիրելով Չինաստանի հիւսիսային նահանգներին, սպառ

սուսեանները վերստին յետ կանչուեցան Չինաստան, իսկ {Թաթարները}, պարապած լինելով իւրեանց սեպհական խռովութեններով

ողովուրդը, երկար ժամանակ Ղրիմում կենակից լինելով {Թաթարների} հետ, վեր է առել նոցա շատ սովորութիւնքը, որ մինչ

աւորութեան գիրկը, մեր սիրելի Հայերը, ազատուելով {թաթարների} բռնակալութեան լծից, գաղթում էին դէպի Դօն գետի ափ

ւրոպական համալսարանների մեծ մասին, գերի ընկել էր {Թաթարների} ձեռք եւ արձակուելով դէպի Ռուսսիա, ներկայացել էր

արերով ստրկանալով Պարսից, Մոգոլների, Սելջուկեան {Թաթարների}, Արաբացւոց, Օսմանցոց, Եգիպտացոց կամ դեռ չգիտեմ

կրում է իւր ճակատի վերայ, շնորհակալութիւն Ղրիմի {թաթարներին}: Իսկ միւս եւ աւելի մեծ մասը, որ մնաց Լեհաստանու

................... Եւ հնձանահար {Թաթաւեալ} զձորձս Ի բոսոր պայծառ Տաճարին ի մուտս,

ւական. Ի՞նչպէս իշխեցիր ձեռներդ Յուդայի {Թաթաւել} մի մեծ մարդու մէջ արեան"։ Այս խիստ ը

Ծերունի մարդու... այս իմ պիղծ ձեռներ {Թաթաւեց} արեամբ այս չոքած ընկեր. Վա՛յ իմ տարաբաղդ գ

Համաձայն եմ, բայց մի՞թե Ֆրանսիան պակաս մածուցիկ {թաթեր} ունի: Անգլիային հանդիմանելով հնամոլության համար

րա միտքը նորա դէմքի շարժողութենից: Նոցա ձեռքի {թաթերը}, չոր, ինչպէս ոսկր, մատննրը եւ եղունգները երկայ

ով կենդանի, կանգնեց տիրոջ առաջեւ, յեւտեւի երկու {թաթերի} վերայ. ես որոշ նկատեցի որ այդ կենդանին հաւատարիմ

մի շրջանագիծ․ նորա մէջտեղում մի ահագին սեւ կատու {թաթերով} բռնելով մի գլխատած հաւի մարմին, ուտում էր մռմռալ

ամալեան. Սերովբէ վարդապետ Ճեօվահիրճեան. {Թաթէոս} վարդապետ Ասկերեան"։ Մէջ բերելով այս աղաւաղ

Մի մարդ ազնիւ եւ կամ խարդախ Կշռի չէ շեղում {թաթը} "։ Նա կապում է պատմութիւնը Բնու

ասած տեղը անարդարութիւն է տնկում եւ միտում է կշռի {թաթը} դէպի անհաւասարութիւն, ուրեմն քրիստոնէական կրօնը

կան է կաթի տեղ գործածել դժոխքում. իւր ահագին սեւ {թաթը} կոխեց տակառի մէջ ` մի քանի պաքսիմատ տանելու համար

գամից լուծեց խնդիրը - սպանեց ճանճին եւ իր անճոռնի {թաթի} միեւնույն հարվածով ջախջախեց տիրոջ գանգը: Հենց այ

պատճառով Պ. Իսահակեանցը ինքն չէ իմանում կշռի ո՛ր {թաթի} վերայ դնէ իւր ծանրութեան քարը: Այդ պարոնը ազգի յ

կամքին, առնում ես եւ բռնութեամբ դնում ես քո կշռի {թաթի} մէջ: Ուրիշ տէրութեանց հետ խօսում ես իրաւունքի ան

հոնեն կխրկիմ: Դուն խնդրեմ, գիրդ մի՛ պակասեր եւ {թաթիեորիի} բանին դուն ալ օր չանցուցած հետեւե: Սիրելի Գրի

փոշտի Պապային եւ Մկրտիչ վարդապետին գիր գրից, որ {թաթիմորիին} Կարապետին խրկեն: Խնդրեմ, եղբայր, նարա ասիք, ո

յիշատակ Թաղիադեանցի ասածի պէս, ես " յափսիթերս եմ {թաթոդնում} "։ Ո՛հ, եթէ դու, եւ ով դու որ գուցէ մի պարոն ո

ւ հատը խիստ բավական է: Ասկեց ջոկ մեկ կապ մը աղեկ {թաժա} չորցած թառան ձուկ, կիսաչոր ալ ըլանե, թող առնու

կ՚ըսպանի: Գերի ա մեր հայ ազգը, Ղոչաղների {թալ} ազգը, Էս անիրաւ թուրքի ձեռին, Փչացաւ մեր կէս փա

ախնական այն քաոսի մէջ, երբ իր հարուստների ձեռքով {թալանուած} ու ճնշուած ազգը միջոց չէր ունենայ ոչ բարոյական,

Ստեփաննոս Յարութիւնեանի ձեռն, որ պարոնին քաթումն {թալապ} եւս ունիմ գրած եւ մնացեալ քաթէն բալանս 41531/2 փա

աթօյ Օրէսթոս եւս Լամաթ. սոցա գինն Եալջիս քաթումն {թալապ} ամ գրել, վասնորոյ յետ մահուանէս կատարեալ ազատութ

եալ ասացեալ դաֆտերիս փակածի յատկութիւնն ցոյց կտայ {թալապի} չորրորդ հատորում միոյ քաթի բալանս տաջիկս տասն եւ

, թէ նաղդ դրամ իցէ, թէ վաճառելի շարժուն իր եւ թէ {թալապներ}, զամենայն շարժելի իրսն յիւրում ժամանակի վաճառեսց

մենայն շարժելի իրսն յիւրում ժամանակի վաճառեսցեն, {թալապներս} եւ տներիս քրէհն ժողովեսցեն եւ ի ժողովեալ մալաղիցն

րայիդ կենսաձիր Քո հեղեղը յորդառատ Այն ինձ համար {թալիսման} Ու կենսաղբիւր թող լինի, Դեւի համար ` դառնութեա

է, թէ աշխարհի երեսին կար մի առանձին գիտութիւն - {թալիսմանական}, վհկութիւն, եւ թէ ամենայն բան կարելի էր յառաջաց

թուով երեք հատ էին նոքա. որոնց մէջ ամփոփուած էին {թալիսմանական} հրաւիրանք: Առաջին գնդակի մէջ դրած էր օդում բնակո

քերին ծառայեն։ Իսկ թէ առասպելի մէջ, Շամիրամը իր {թալիսմաներով} եւ Առլեզներով չէ կարողանում Արայի նոր անշնչացած դ

բողոքական կամ կաթոլիկ են դառնում: Ահա՛ այն միակ {թալիսմանը}, որով պայմանավորված են այդ դավանանքների հաջողութ

արդացած բաների նման չէ. ի՛նչ քո կարդացած, եւ իմ {թալիսմաններին} եւս նման չէ. դա մի ջոկ բան է... - Ին՛չ տե

այ ի մահուանէ՝ բայց հետք ճիրանաց անագորոյն ախտիս {թալկութիւն} եւ մինչ անգամ նուաղումն սրտի մնաց ի վերայ իմ, զո

աեւ մարտադիր եւ ժողովական կանոններ, որ յայտնի են {թալմուտի} անունով, որով տրամագծական հակադրութեամբ մանաւանդ

ամսեանն յուլիսի, ազգն մեր միաբան հաւանութեամբ եւ {թախանձագին} խնդրանօք ընտրեաց յիւր 'ի լրացեալ երեսփոխանութիւն

ց ցայժմ ախոյեան ելանել ընդդէմ իմ յետ բազում անգամ {թախանձելոյ} իմ զնոսա, այլ փախուստ տուեալ տագնապեցան, եւ իբր

ատ յարգելի է Հայր Ղեւոնդի անձը, այս պատճառով եւս {թախանձելով} խնդրեցի դադարեցնել այդ անբնական աղօթքը, բայց վեր

ամիտ բան թարգմանելու: Ինչ եւ իցե այդ օրագիրը մեր {թախըմի} օռգանն է. հույս ունիմ, որ շուտով կկատարես խնդիր

Ս, Ի բազմաց հետէ զրկեալ ի տեսութենէ Ձերմէ, ի {թախիծ} համակիմ, եւ ոչ զոք գտեալ իմ սրտակից, որպէս Ձերդ

ղջ եք, ուրախացուցիչ այլ բան չգտա. նամակդ ինչ որ {թախիծ} է արտահայտում. իմ նամակների մասին խոսվում է որպե

ք ստանում, որոնք, փոխանակ ուրախության, վիշտ ու {թախիծ} են պատճառում։ Հավանորեն, մեր եղբորորդի Ղազարոսն

Եւ զի՞ է քեզ, ասեմ ցկոյսն, համակիլ Ցանգ ի {թախիծ}, եւ ուստի՞ քեզ վարակիլ Յախտ անծանօթ, յորմ

որ դու ոչինչ չես գրում, տա՛ աստված: Եղբորս {թախիծը} շատ բնական է. ցավում եմ, որ նա ինձ համար տառապո

եւ 'ի վերայ նորա սիւն մի հրեղէն եւ 'ի վերայ նորա {թակաղաղ} մի ամպեայ եւ խաչ լուսոյ 'ի վերայ նորա"։ (Ագաթա

րոյ սեան խարիսխն ոսկի էր եւ նորին սիւնն հրեղէն եւ {թակաղաղն} անպեայ եւ խաչ լուսեղէն ի վերայ նորա։ Ոսկի խարիսխ

.. - Ի՞նչ է նրա անուն, - Հարցում է անում Զոհը {թակարդեալ}. - Կամ ի՞նչ նորա փայլ: " Մարդաչափ ահա Բարձրա

- Զի՞նչ անուն նորա, - Հարցանէ ցնա Զոհն {թակարդեալ} - Կամ զի՞նչ նորա փայլ: " Առնաչափ ահա

գիդ հանես ձօն, Զաշխոյժ հոգի պարմանեկին քոյդ {թակարդես} ի ծուղակ. Դմա թոյլ արա գարունագեղ լուսաւորի

Վառուած երջանիկ սիրով երկնառաք, Թողած պատրաստի {թակարդը} լարուած ` Դիմում եմ դէպի Գրընելն ` անփոյթ, Ուր

ւն առիթ չունի այլեւս զրպարտողների եւ սուտ վկաների {թակարդի} մէջ բռնուելով օրինական սպանութիւնք գործել, միթէ

պասուք՝ Ո՜հ, բժշկի ի մի ումպ: Անդ եւ {թակոյկք} ճախարակեայ Ժմտեալ նմա գոգ ի խինդ, Անդ

ավոր չիմնա տեյին, չյունքի նա վարպետ է ամենեն մեր {թահմինովն}, անոր համար։ Վերջապես մարդուն հոժարացունուք, թ

, ինչ տեղ որ ծառեր կա: Դուք ալ խելք արած հոները {թաղած} ըլլայիք նե, կենե աղեկ էր, ամեն օր աչքին տիմացն

զմանական մոլահուր, որ շատ անգամ երեւում է եւ նոր {թաղած} մեռելների գերեզմանների վերայ, եթէ խաղաղ էր եղանա

երին իւր անձին մի մասը, իւր մտածութեան փեճեկի մի {թաղանթը} ։ Նա իւր մանկութեան ժամանակ գիտէր ոգեւորութիւն,

ւ կաթոլիկի ումեմն վարսավիրի, որ բնակէր յայնժամ ի {Թաղանրօգ}, եւ զխորհուրդ պսակի կատարեաց ի Նախիջեւան քաղաքի

թրիտելին Ուեզդնի վարժատան Ռոստովու եւ դիրեկցիային {Թաղանրօգու}, մնաց ընդերկար, ցգալուստ վեհափառ Հայրապետին ի Ն

է, որպէս ինքն ըստ այնմ եւ ընտանիք նորին ընդ ձեռն {Թաղանրօգու} լատին քահանային, այսմ կարեն վկայել տոմարագիրք խո

րք խոստովանութեան եւ հաղորդութեան լատին եկեղեցւոյ {Թաղանրօգու}, որպէս եւ քահանայն նոցա յաւուր միում ասացեալ է ա

վախճանեալ յամի տեառն 1797, թէ յորո՞ւմ վայրի իցէ {թաղեալ}, զայդմանէ մեծապէս կարօտիմ տեղեկութեան: Ուստի

րակ նովաւ կեայ. իսկ լեզու չոր եւ անծուծ, այլ եւ {թաղեալ} ընդ փոշւով հազարամէից, որպիսի է հինն լեզու՝ ամե

եւ չխոստովանիցեն ընդ մեզ, թէ երկասիրութիւնք նորա {թաղեալ} եւ թաքուցեալ պահեն ի խորշս մատենադարանաց ի վայելս

վհետեւ մեծ վնաս ունէին անձրեւից, կենդանի կենդանի {թաղել} են մի հորթ, որ կտրուի անձրեւը, որպէսզի հնար ստա

նոսութեան ժամանակ սովոր էին իւրեանց մեռելների հետ {թաղել} զանազան յիշատակարանք, դրամներ, ոսկեղէն եւ արծաթ

րութեան չափով յարգ ունի: Թողէ՛ք մեռելներին {թաղել} իւրեանց մեռելները. նոցա արեւը մտած է, իսկ դուք

պել քո դիակին, Երբ պատանած սուրբ կտաւօք քեզ {թաղել} կը պատրաստին: Այո՛, թաղել: Դեռ կը ծ

ուրբ կտաւօք քեզ թաղել կը պատրաստին: Այո՛, {թաղել}: Դեռ կը ծագի նա քո վերա, կը խփէ շող դամբան

նել եւ բժշկել, իսկ թէ մեռնիմ, տանել գերեզման եւ {թաղել} "։ Եւ նա, պատասխան տալով, ասաց պատգամաբերին.

մի այնպիսի լեզուով, որ ժամանակը դատապարտել էր եւ {թաղել} էր հազարաւոր տարիների փոշիներով: - Նա աւանիկ

աշխատի երկուսին (իրեն եւ Վարդիթերին) իրար կշտի {թաղել} տայ, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բարով ասէ,

աշխատի երկուսին (իրեն եւ Վարդիթերին) իրար կշտի {թաղել} տայ, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բարով ասէ,

Լիվի, չէին եկել իւրեանց սպանած թագաւորի մարմինը {թաղելու} այն պատճառով, որ ժողովուրդը նոցա սուտ տխրեցուցած

ացնում, աղօթք անում ու հոգին աւանդում։ Իրար մօտ {թաղելու} խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը, երբ դեռ Սօսը մեռա

ձրացնում աղօթք անում ու հոգին աւանդում: Իրար մօտ {թաղելու} խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը, երբ դեռ Սօսը մեռա

երիտասարդքը մայիսին գրեթէ ազատ են, որովհետեւ ոչ {թաղելու}, ոչ էտելու եւ ոչ այգեքաղի Ժամանակ է, եթէ չասենք

պիտոյ է առնել, բնութեան կանոնն է, որ զաւակները {թաղեն} իւրեանց ծնողքը: Սուտ ազգասէրների սրտի մեծ ցա

ՀԱՏՈՐ. Առաջինն պատուիրեմ կտակակատարացն իմոց, զի {թաղեսցեն} զիմ մարմինս ի գաւիթն եկեղեցւոյն, մերձ գերեզմանի

ն գետնիցն, ուրեմն եթէ պահանջեսցեն ինչ եւ ձրի ո՛չ {թաղեսցեն} զդին իմ եւ կամ զդին ներքոյ յիշեալ Աննային, յայնժ

ին իմ եւ կամ զդին ներքոյ յիշեալ Աննային, յայնժամ {թաղեսցեն} ի հանգստարանին ինգլիզաց, եւ զյիշեալ Աննայն թաղես

եսցեն ի հանգստարանին ինգլիզաց, եւ զյիշեալ Աննայն {թաղեսցեն} ի գաւթի եկեղեցւոյն, տալով զգին տեղւոյն գերեզմանի

ի մարդ կարգելով դաշնակցութեան մէջ, որպէս փոխանորդ {թաղերի} բոլոր բնակիչներին, մտաւ Սուրբ Լիգայի մէջ։ Բայց որ

ժամանակ Փարիզի հասարակութիւնը, քաղաքի իւրաքանչիւր {թաղերից} մի մի մարդ կարգելով դաշնակցութեան մէջ, որպէս փոխա

խից եկաւ քեզ մօտ Գասպարեանցը ընտիր հիւր. Քո {թաղերում} էլ չի լինիլ մի տխրութիւն էլ տեսնել, Զի Գասպա

։ Տխուր ձմեռը Մասեաց գագաթը {Թաղեց} անխնայ Մեռցնող ձնի մէջ. Կարօտ շատ նստա

նշխար պահում էին իւրեանց մօտ։ Նորան մեծ հանդէսով {թաղեցին} հասարակաց ծախսով։ Ժողովուրդը ամենայն օր գումարւո

պեցինք, Մընաց դագաղում փակած՝ երբ ընկերին {թաղեցինք} ։ Խաւար ու գէշ հողի տակ նա միայնակ պառկած է

եզ, բայց դու դեռ ասում ես, թէ գամ բժշկեմ եւ կամ {թաղէ} ՛. չլինի թէ մի մարդ իմանալով, Սուրբ Հոգու խօսքը

ը շատ լաւ տեղեակ է ասած բաներիս եւ ինձ քեզ հետ կը {թաղէ}, որ քա՛ջ հովուի աներկիւղութիւն է։ Ո՞ւր է արդ

ս լինի վերայիցդ: - Այս նամակը տար Աստուածածնի {թաղը}, գիտե՞ս: - Գիտեմ, - պատասխանեց պառաւը, - ամե

ն միմեանց: Օրինակ Հեթումն ուզում է այգին բանալ ( {թաղը} վեր տալ) նորան գնում են օգնելու տասը-քսան երիտաս

թիւն ազգի կամ ի պահպանութիւն դպրոցաց, որ ըստ օրէ {թաղի} ընդ պարտուք, որպէս քարոզէ յառաջնորդն, եւ Ղազար

շաբաթ օր ես գնում եմ Աստուածածնի դուռը: - Այն {թաղի} մէջ հարցրո՛ւ պարոն Շահումեանց Գէորգի տունը, բայց

ւ վեց հատ էին այս երեսփոխանքը՝ քաղաքի տասն եւ վեց {թաղի} թուով, վասն որոյ եւ պատմութեան մէջ Փարիզի հասարակ

վսքի եւ այլք, զորս չէ տեղւոյս յիշել, միակ պարոն {Թաղիադեանն} լոյս տացէ ապագայ խուզարկուաց, թէ զիա՞րդ հայեցաւ

: Գիտնական հայրենակից մեր պարոն Մեսրոպ Դաւթեան {Թաղիադեանց}, ոչ սակաւ քան զայր աշխատասէր զանազան աշխատութեամ

ւ գրէ այդպէս, տեսնո՞ւմ ես, երբեմն արժանայիշատակ {Թաղիադեանցի} ասածի պէս, ես " յափսիթերս եմ թաթոդնում"։ Ո՛հ,

րդեօք յերկուանալ իւրում ոչ խղճահարեսցի, թէ պարոն {Թաղիադեանցն} զվառ եւ զսուրբ ծնունդս մտաց իւրոց ճախարակեալ յանդ

ործութիւն ժամանակին ի վերայ լեզուին, որպէս պարոն {Թաղիադեացն}: Առ հասարակ ապագայ հնախոյզք առեալ ի ձեռն զմատենա

, ուր ներկայ էր եւ պաշտօնակատարն պրօկուրօրի, պ. {Թաղիանոսեանցն}, եւ առարկեալ զխնդրոյն սկսաւ մանրամասն հանգամանօք

եցավ, վա՜յ տիրոջն, արդըխ աստված հասնի: Ինչ տեղ {թաղից}, աճաբ խանին ետեւն, չէ նե չոխրախին ճամբան, չէ ն

սին ոմանք արագիլ եւ ոմանք մօրահաւ ասացին, դրել է {թաղիքից} (քեչայից) շինած վահանի նման բան, այլեւ, շրջապ

, միմիայն կմտածեմ, թե ո՞վ գիտնա Սերոբն Պալչոքին {թաղման} օրը ինչպես կսկծվեցավ, վա՜յ տիրոջն, արդըխ աստված

ատ մեծ շարժառիթք են, որ նստիս ու լաս, մինչեւ որ {թաղման} գերեզմանդ լցուի աչքիդ արտասուքով։ Իհարկէ, ազգայ

իրեսցեն եւ խառնեսցեն ընդ գետնի տանն իմոյ, եւ յետ {թաղման} մարմնոյն իմոյ, երկաթեայ սանդուղս բացցեն ի ներկայ

իւրին հինգ իրանց հախսայ վեր առցեն: Նոյնպէս եւ իմ {թաղման}, տների մարամաթի, խաղնի եւ ՚ի ներքոյ յիշեալ երես

ւր սեպհական արծաթովը հոգաց ոչ թէ միայն հանդիսաւոր {թաղման} հարկաւոր պիտոյքը, այլեւ փառաւոր ճաշ պատրաստեց գե

էս լինիցի, որպէս ի վայր հինգ հարիւր ռուպլին ծախս {թաղմանս}, հանդերձ պաշտմամբ քահանայից, յոր տեղ որ մահն իմ

ւթիւն կայ անձրեւի եւ մեռած կնոջ կամ թէ մի կենդանի {թաղուած} հորթի մէջ։ Ես ինքս չեմ հասկանում, միայն գրում ե

իսկ ինքեանք կա՛մ ստուգիւ կորած են ձախողակի, կա՛մ {թաղուած} փոշիների եւ փլատակների տակ, պատշաճաւոր հոգողութե

բացասաբար պահպանեց հայերի կրօնը: Ազգը որչափ եւս {թաղուած} լինէր խաւար տգիտութեան մէջ, այնուամենայնիւ, եթէ

անելով, վեր բարձրցանել այնքան խոր տգիտութեան մէջ {թաղուած} ազգը եւ ներս բերել նորան Եւրոպական քաղաքաշինութեա

լի 16-ին՝ 1749 թուակ., 74 տարօք։ Նորա մարմինը {թաղուած} է Ս. Լազարու վանքի եկեղեցու մէջ։ Մխիթարը արեց,

րականութեան բարոյականութիւնը, որ մինչեւ պարանոցը {թաղուած} էր վերին աստիճանի անառակութեան մէջ։ Նա յոյս ունէ

ւ համար, որովհետեւ լատինախօսութիւնը վաղուց արդէն {թաղուած} պրծած է հռովմէական Ֆորումի եւ Կապիտոլիոնի աւերակն

ով աճելով աճում էր, բոլոր ցամաքահողը մինչեւ վիզը {թաղուել} էր ստրկութեան մէջ: Բռնակալութիւնը, բարքի ապական

ը թեթեւութիւն է տալիս մի վշտահար սրտի, բայց դուք {թաղուելով} այս ոտնակոխ փոշու մէջ, տեղիք էք տալիս, որ աւելի

նձ՝ երբ որ ես ծնայ, Ես քո մէջ իստակ ձեռքով {թաղուեցայ}. Դու լուացող ես հոգու ու մարմնի, Լուա

խոշոր կաթիլներ դուրս թռան նորա լցուած աչքերից եւ {թաղուեցան} գետնի փոշու մէջ: Այո՛, - ասաց նա, նայելով իւր

շատ սգաւորք Փորեցին մի գերեզման, Ուր {թաղուեցաւ} իւր հօր մօտին Մարմինը խեղճ աղջկան:

ն եղանակի մէջ, եթէ վեր առնուի մի հորթ եւ ողջ ողջ {թաղուի} գետնի մէջ, այնուհետեւ անձրեւը կը կտրուի քառասուն

ն, թո՛ղ իմ մարմինը բռնուի ձկնորսների ուռկանով եւ {թաղուի} մի անշուք գերեզմանում. քան թէ ընկնեմ այսպիսի անվ

շինեն նորան գերեզման, որի մէջ կենդանի կենդանի կը {թաղուի}. այնպիսի գերեզման, դէպի որը հարիւր մղոնից պիտոյ

ի ընկերի, եղբօր եւ բարեկամի թաղումը, մի այնպիսի {թաղում}, որին պատճառ ուէին նախանձել շատ մարդիկ։

աւարտուեցաւ մեր սիրելի ընկերի, եղբօր եւ բարեկամի {թաղումը}, մի այնպիսի թաղում, որին պատճառ ուէին նախանձել

ոչինչ չ'կարողացան լսել նորանից։ Հենրիկոս IVի {թաղումը} կատարուեցաւ մեծ հանդէսով։ Բոլոր թագաւորական աստի

ես տեսանում եմ շատ տեսակ հասարակութիւնք: Ամէն մի {թաղումի}, կիրակամտի կամ այլ այսպիսի բաների ժամանակ ` ըստ

ծ չարչարանսն, զկենսատու խաչելութիւն, զերեքօրեայ {թաղումն}, զերանելի յարութիւնն, զաստուածապէս համբարձումն

եւան հանել, մինչդեռ մենք ինքներս մինչեւ մեր վիզը {թաղված} ենք այդ տեսակ պակասութեանց մէջ։ Աւելորդ չէ երկու

կապով: Նորա հետ եմ ծնուել, նորա հետ եւս պէտք է {թաղվիմ} միեւնոյն գերեզմանի մէջ: Իմ կրած նեղութիւնները տա

իցս այսօրից թուականով, որով ուղարկում են մրգեր, {թամա՜մ}: 12-ին առողջութիւնս գրեթէ ուղղուեցաւ: Տեսութիւ

Բերբերովը: Ուրիշ նոր բան չունիմ. Սուլթանին {թամամ} հազար անգամ ասի, եղբայր, ես դոցա խոսք հասկացնել

ունեց իւր խնամարկութեան տակ այժմ հանգուցեալ Դաւիթ {Թամամշեանը} ։ Այստեղ մտաւ նա գաւառական ճեմարանը, ուր ամենայն

թութիւն։ Այս խորհրդով ուղարկուեցաւ նա վերոյիշեալ {Թամամշեանի} հոգաբարձութեամբ դէպի Պետերբուրգ, այժմ հանգուցեալ

, երկրորդ՝ որ, նուիրելով նորան հանգուցեալ Դաւիկ {Թամամշեանի} ՝ իւր բարերերի յիշատակին, փոքր ի շատէ պարտավճար

աններից առաջին քրիստոնեաներին: Նա դառնում է դէպի {թամաշաւորքը} դառն խօսքերով. " Առանց բարկութեան, առանց երկիւղ

որդու Ամոնի անզգամութեան վրայ է ակնարկում իր քրոջ {Թամարի} հետ։ Բայց որ ասում է " վասն անհանճար խօսիցն ",

յդ կորած եւ մոլորած քաղաքի մեջ: 8-րդ համարը սարը {թամըզին} տպվելով ամենեւին լավ չէ ասում մեր պ. հակառակորդն

առողջացած չէր, վասնորոյ նստաւ ձիու վերայ, կապեց {թամքին} գօտին, ճանապարհի պարկը, հողաթափը, մի խօսքով՝

եւ ես սկսեցի ազատ շունչ առնուլ: Շո՛ւտ գրիչ, {թանաք}, թուղթ, եւ ահա Պ. Շահբէգի նամակով բացում եմ Յի

ց գրականութեան դեւը, եւ այս շփոթութեան մէջ շրջեց {թանաքամանը} տետրակի վերայ, որով ապականեց գրածի մեծ մասը: Որ

քո գրիչները այնքան չորացել էին, որովհետեւ երբեք {թանաքի} երես չեն տեսնում, որ անցեալներումը երկու չարագոր

քը, ճշմարտութիւնը կէս կոպէկի գրչով եւ կէս կոպէկի {թանաքով} կը թողու ապագայի դատապարտութեան եւ արհամարհանքին

ի քամակումը, թեւերի տակին սեւ թղթակիր ապականուած {թանաքով} եւ լեղիով, մօտեցաւ խաւարի թագաւորի գահին, կանգն

մէջ: Գրչագիր ախտարքների, ուրբաթագրքերի, կարմիր {թանաքով} գրուած մագաղաթների թիւը համարը չկար, բոլորը խառն

ւստը, բնակութեան վարձը, մի խօսքով՝ ամենայն բան {թանգ} է, քան թէ Նախիջեւանի մէջ։ Բայց այդ քաղաքներում

տ կը սխալին, եւ ապագային այս լռութիւնը իրենց շատ {թանգ} կը նստի: Աւելի լաւ էր պատասխան տալ եւ բամբաս

երի հարիւրի զօրութիւնը չունի, որովհետեւ ապրուստը {թանգ} է: - Ի՛նչ է այդ թանգութեան պատճառը եւ ի՛նչ

ոպէին նա այնպիսի դրութեան մէջ է, որ ժամանակը շատ {թանգ} արժէ նորան: Ես քեզանից գաղտնիք չունիմ, - յաւելա

ափից անցանէր. քահանայապետութիւնը, որ ստանում էին, {թանգ} արժէր նոցա։ Վերջին ժամանակներումը, Հրէաների այն ք

ի մեծ յարգ ունի իմ աչքումը, քան թէ աշխարհի բոլոր {թանգագին} գոհարները եւ հարստութիւնքը: Այս խօսքերի վերա

, եկէք մեր մօտ... Ձեզ հարկաւոր չէ նոցա դեղը... {Թանգագին} է, մեք աւելի՛ դիւրին գնով մկնդեղ կը տանք ձեզ. ա

ով. Նա հագնում էր բեհեզ, կերպաս, Դիպակ, թաւիշ {թանգագին}. Նա չգիտէր ի՞նչ ասել է Արծաթի կարօտութիւն. Այժմ

նել Հայոց ազգի նախապատիւ հոգալի օգտի վերայ, նորա {թանգագին} զաւակների իմացական բարօրութեան վերայ։ Վրաստան

.. մարդիկ, միշտ մարդիկ են... Ա՛հ, սիրելի եւ {թանգագին} մարդիկ... Դ Երեւակայեցէք ձեզ մի դեւիկ (իհ

ա ՚ի բողոք իմ: Յետ ընդերկար պատճառաբանութեանց եւ {թանգարանաց} ի վերջոյ հանեալ զընդհանրական մատեանն եցոյց ինձ թէ

ատմ. տանն Արծրունեաց, Կ. Պօլիս, 1852, հրատ. {Թանգարանին} վերծանութեան յՕրթա-գիւղ։ Խորենացի քերթողահայր

ուսումնարանք, տպարանք, մատենադարանք, հնութեան {թանգարանք} եւ այլն եւ այլն։ Բայց, աւա՜ղ, դոքա բոլորը նման

դէն քանի մարդիկ շահուել էին, ուրեմն հետեւաբար եւ {թանգացած} էր ապրանքը, եթէ սորան վաճառում է նա Եւրոպայի մէջ

՛ լիցի, ասեմք եւ կնքեմք, այլ զդիպողն առանց բնաւ {թանգուզանաց}, արդիւնաւոր ճշմարտութեամբ եւ ի փորձոյ՝ զպատասխա

նպէս իւրով յիմար կարգադրութեամբ եւ անդր քան զչափն {թանգութեամբ}: Որգոն, հասարակ կառքն, արժէ յաւուրն 3 ռուփի,

լ: Երբ պատահեցաւ ինձ հարցանել Պ. Արամից այդպիսի {թանգութեան} պատճառը, նա պատասխանեց, թէ բոլորովին այլ պատճառ

ի, որովհետեւ ապրուստը թանգ է: - Ի՛նչ է այդ {թանգութեան} պատճառը եւ ի՛նչ ասել է թանգութիւն: - Եթէ մի

չ է թանգութիւնը, ինչ ասացիր ու գրիչ առիր ձեռքդ: {Թանգութեան} պատճառն ես հարցանում ինձանից, պատճառը ո՞րն է: Ա

մինչ ցվերջ կոյս Մայիսի առաջիկայ 1862 ամի: բ) {թանգութիւն} բնակութեան ի քաղաքիս է ի սակե անհաւատալեաց, քանզ

- Ի՛նչ է այդ թանգութեան պատճառը եւ ի՛նչ ասել է {թանգութիւն}: - Եթէ մինչեւ այժմ չգիտես, թէ ինչ է թանգու

րամը պակասել չէ, այլ զօրութիւն չունի, որովհետեւ {թանգութիւնը} երթալով զօրանում է: Մի մարդ, որ սորանից տասն տա

ութիւն: - Եթէ մինչեւ այժմ չգիտես, թէ ինչ է {թանգութիւնը}, ինչ ասացիր ու գրիչ առիր ձեռքդ: Թանգութեան պատճ

ութեան, որոնց հետ կ'ենթադրուէր փոխանակել դրամը: {Թանգութիւնը} եւ դրամի արժէքի ընկնիլը համարձակ կարելի է թարգման

ւմ, եւ այս կենդրոնացութեան չափով սաստկանում է եւ {թանգութիւնը}, ուրեմն եւ աղքատութիւնը: Անգլիոյ մէջ, Լոնդոնի

ամբա քալել, եւ մանավանդ կլսիմ որ Խառքովա խայրախը {թանկ} է տեյին, ցուրտին այդ կսկիծով պիտի երթար ու զարար

ն եւ, մամաս կեբերնը չոփեչինիին բանը այս տեղը շատ {թանկ} է եւ Ստամպոլ ալ չիքա, ասեք անոր բանը թող հոգա:

լի է ծախել մինով կամ 75 կոպեկով, լավ է, իսկ եթե {թանկ} թվի ձեզ կամ այլ բարեկամի, այն ժամանակ կարող եք մ

մեջ ծանրակշիռ գրքերը քիչ են եւ գներն էլ չտեսնված {թանկ} են: Որեւէ խեղճ գրականագետ, որպեսզի անհրաժեշտ գր

Գովում է նա - քնարերգակ ` Վաղուան փայլուն գոհարը {թանկ}: ԺԱ. ՅԻՇԻ՛Ր ԻՆՁ Արուսեակը արշալոյսին Փողփողե

1862, դեկտեմբերի 30, Ս[անկտ] Պետերբուրգ ԻՄ {ԹԱՆԿԱԳԻՆ} ԵՎ ՇԱՏ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ՂԱԶԱՐ ՂԱԶԱՐՅԱՆ Քո դեկտեմբ

т. 1863 թ., մարտի 29, Ս. Պ. Բ. {Թանկագին} եղբայր, Երեկ, միանգամայն անսպասելի, ստացա մ

1863, ապրիլի14, Ս. Պետերբուրգ Իմ {թանկագին} եղբայր, Այս րոպեին ստացա 13-ի թվակիր նամակդ 1

. 1863, ապրիլի 19, Ս. Պետերբուրգ {Թանկագին} իմ եղբայր. 17 թվակիր նամակդ ստացա երեկ երեկոյ

. 1863, մայիսի 1, Ս. Պետերբուրգ {Թանկագին} իմ եղբայր. 29-ին գրեցի քեզ մի նամակ, ընդորու

ւմ բավական է մատնանշել միայն մի սովորություն, մի {թանկագին} ու մարդասիրական իրավունք, որն անվիճելի է - դա այ

. գիտե՛ս, որ եթէ իմ հոգին աշխարհի երեսին ունի մի {թանկագին}, կամ առաւել լաւ ասել անգին բան, այդ դու էիր. ո

դրելով նորածինը փաթաթելու համար, բերում են նորան {թանկագին} դիպակից վերմակներ, հոլանդեան կտաւից սփռոցնէր եւ

ատճառով մատանին ոչ. շատ գեղեցիկ շինուած է, քարը {թանկագին}... - Գիտեմ, - ընդհատեց խօսքը Աղուանեանցը, -

կամենում է վարձատրել նորա այս հիւրասիրութիւնը մի {թանկագին} բանով. նա ընծայ է տալիս նորան մի մատանի եւ ասում

չում են Կոստանդնուպոլիս, մանաւանդ այն մտքով, որ {թանկագին} գոհարները վաճառեն տաճկի սուլթանին: Բայց ագահո

ականել յուրաքանչյուր ոք, ինչպես կսեփականեր որեւէ {թանկարժեք} իր: Դա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հավատ դեպի կախարդակ

ստելու եղանակը: Մինչդեռ, եթե այս վերին աստիճանի {թանկարժեք} որդերի պատմությունն ու կյանքը լավ ուսումնասիրենք

ծիրանի գօտու գոյներով: Ահագին փայլակները մութ ու {թանձր} ամպերի մէջ փայլատակելու ժամանակ թւում էր, թէ պատ

ի մէջ Աստղիկ էր ծագում... Թէեւ երկինքը պատած էին {թանձր} ամպերով: - Ծնանելու ժամանակ այդ բոլորը գրել

ձը պահպանելու համար ստիպւում են՝ որքան կարող էին {թանձր} ամպերով պատել ժողովրդի տեսութիւնը, չզարթեցնել նո

ւր տեղը բանալով մեծ մակերեւոյթ, աշխատում էին այդ {թանձր} խաւարի մէջ, լուսի շատ ճառագայթներ հաւաքելով, բա

է կարող փարատել այն ազգային տխրութեան խաւարատեսիլ {թանձր} ամպերը, որ շատ անգամ նստելով ծանրանում են սրտիս

տալիս են Հայերի յառաջադիմութեան մասին: Այն {թանձր} եւ խաւարատեսիլ ամպերը, որ, դարերով ահա հաւաքուե

ւորութիւնը, տեսանելով նորա փոթորիկներից խռովուած {թանձր} եւ մառախլապատ ամպերը, յետ է քարշում իւր ոգեւորիչ

են ճրագի չորս կողմով, երբ սա երեւում էր հայկական {թանձր} խաւարով պատած խոնաւ գետնափորի մէջ... Ամեն մի

Արեւմուտքը"։ Ահա մի նոր գաղափար Հայերի ասիական {թանձր} պղտորամտութեան, մինչեւ այս աստիճան մտքի եւ գաղափ

ի, որի լոյսը բաւական էր ցրուել Հայաստանի ասիական {թանձր} խաւարը։ Անցանում են սորա վերայ մի քանի ամիս,

ւսինք մեք՝ նորա բարեկամքս, այլ միայն մի հողեղէն {թանձր} պատեան, որի մէջ երեք օր յառաջ բնակւում էր մի անն

իւր թէյը, երբեմն երբեմն արձակելով բերանից թաբակի {թանձր} ծուխը օղերի նման դուրս փչելով: Նա ուրախանում էր

ովերը նախիրից տուն վերադառնալով բարձրացրել էին մի {թանձր} փոշի, որ քամի չլինելուց բաւական երկար մնում էր օ

կեց: Դեռեւս արեւը մայրը մտանելու ժամանակ, մի {թանձր} մառախուղ պատել էր բոլորովին թաց քաղաքը, այս պատճ

վերայ, լուսինը գողի նման դուրս նայեց մի վայրկեան {թանձր} եւ խաւար ամպերի տակից. նորա լուսով տեսանելի էր Շ

ռերի մէջ, թէեւ ոչ այնքան պարզ. պատճառ, օդը շատ {թանձր} լինելով, թոյլ չէր տալիս լուսնի ճառագայթներին զար

մէջ, գնում էր կամաց-կամաց: Շուտով անհետացաւ նա {թանձր} մառախուղի մէջ եւ պահապանների երբեմն-երբեմն քնաթաթ

ին ազգերի միտքը մարդագիր չնչին եւ սնոտի կանոնների {թանձր} մառախուղով, որպէսզի նոցա աչքը չկարողանայ տեսանել

րասիրութեանը եւ անկրթութեանը, որ շատ ժամանակից է {թանձր} ամպերի նման պատելով Հայաստանի հորիզոնի շուրջը, չ

սագանգուր յիմաստութեան պերճ կամար. Տգիտութեան եւ {թանձրաբարդ} միգաց սաստիկ վարագոյր Շիւ ՚ի ծուէնս պատառոտէ նորա

անուանած կեանքը է մի ժամանակամիջոց՝ սկսած հոգու {թանձրանալուց} մարմնի մէջ մինչեւ նորա բաժանուիլը։ Բայց մի՛թէ մի

ամենեւին լռութիւն՝ թոյլ տալով, որ ինքնըստինքեան {թանձրանայ} դորա վերայ ժամանակի յաւիտենական դատապարտութիւնը:

եւս առաւել սաստկանում է տգիտութիւնը, եւս առաւել {թանձրանում} է խաւարը եւ ազգը համօրնէն ընկնում է մի մահանման ք

ործ դնէ Պ. Չամուռճեանը իւր նուիրական վերացեալ եւ {թանձրացեալ} բառերը, անշուշտ, կամելով վարագուրել գրելու շարժ

տալ իրենց խորհուրդը եւ նշանակութիւնը իրենց բոլոր {թանձրացեալ} (կոնկրէտնի), գործական ճշմարտութեան եւ գործադրո

լեզւոյ կարող էր ջարդել եւ փշրել զկեղեւ տգիտութեան {թանձրացեալ} յերեքտասան դարուց հետ է: Յայս ամենայն հայեցուցեա

րացեալ անունները շատ անգամ գործ են ածւում փոխանակ {թանձրացեալի} ) եւ քահանայապետ խօսքերը, բո՛ւն յունական archier

կրկնապատկել ես արաղով շինած դէքոքտի չափը, արիւնը {թանձրացել} է գլխիդ մէջ, իսկ ջլերդ, հասուցանելով դրսի որոտմ

ոնաւ տեղում երկար ժամանակ կորացած նստելուց արիւնը {թանձրացել} էր գլխի մէջ: Նա բանալով դուռը, հարցրեց Մանուշակ

վին թաց քաղաքը, այս պատճառով գիշերուայ մթութիւնը {թանձրացել} էր այնպէս, որ տասն ոտնաչափ տեղից չէր կարելի բան

րը, օրօրոցի երգի տեղ երգելով քնած ազգի ականջին, {թանձրացնել} նորա սարսափելի քունը: Փառասիրութիւնը: Այժմ

ց երբ այդ վարք ու բարքի այս կամ այն մոմենտի համար {թանձրացնում} է այս կամ այն գլխաւոր բնաւորութիւնը, յայտնի է թէ

5 օգոստ. ): Ստորասական արտոնութիւնքը, ժամանակի {թանձրութեամբ} արմատացած եսականութիւնը եւ ամէնից աւելի ազգի բազմ

ածխածին արիւնի մէջ, դորանից պիտի յառաջանար արեան {թանձրութիւն}, շնչառութեան ստիպանք եւ կարճութիւն: Չորրորդ՝ ք

ամարդը, իսկ մարդը մարմին եւ ոսկերք ունի, եւ այս {թանձրութիւնը} վկայ է բերում Նա: Առանց մարմնի չկայ շօշափելի կեն

ք, որ մեր ապակու երեսը նոյնպէս հարթ լինի եւ նորա {թանձրութիւնը} զուգահեռաբար հաւասար, յոյս ունինք, որ ոչինչ չկա

հյութ է տալիս ցողունը իր կշռի համեմատ, գ) ի՞նչ {թանձրություն} ունի հյութն ըստ Բոմեի եւ, վերջապես, դ) քանի՞ տ

ոռացա գրել այն ժամանակն, որ 9 ռուբլի քանի կոպեկն {թանսուխի} փողն առնէիր, եթէ առիր, լաւ է, բայց եթէ չես առե

էգմենտը ցոյց կը տայ քեզ այն շատ անգամ թուխ գունով {թաշկինակը}, որ իսկ եւ իսկ կոկորդի տակումը կօճակւում էր մի յ

աւորի հետ խօսելու ժամանակ յանկարծ ցած ձգեց ձեռքից {թաշկինակը} ։ Հենրիկոսը խոնարհեցաւ, որ վեր առնու, եւ այս դի

ւ թագաւորը խոնարհել էր այս միջոցին, որ վեր առնու {թաշկինակը}, վասն որոյ դանակը հասաւ նորա երեսին եւ թեթեւ վէր

լ նորան իւր խօսքերը: Մի փոքրից յետոյ, մի սպիտակ {թաշկինակով} սրբելով արտասուքը, փոխուած եւ ողբալի ձայնով յառա

Կոմս Էմմանուէլը վեր բարձրացրեց գլուխը եւ ձեռքի {թաշկինակով} սրբեց աչքերը շտապով, բայց, ծածկել կամելով իւր ա

մինչեւ վերարկուն. ծածկիր տղայի գլուխը մի կարմիր {թաշկինակով}, իսկ ինքդ սկսիր կարդալ: Եւ ահա կարդալու բաներդ

ից: Գլուխը կապած մի բարակ բամբակեայ ծաղկանկար {թաշկինակով}, որ այժմ եւս ստանում են Տաճկաստանից եւ մեծ յարգ

, կապայի տակից ծածկում են կուրծքերը մի կերպասեայ {թաշկինակով}, եւ կապան հագնելով վերայից, նորա կուրծքի սէգմեն

բան չէ, իսկ վրայեն ալ տաքերը անցնին նե, վերուր {թապլե}, անոր համար կասիմ, որ երկու հատը խիստ բավական է

ՅՐ Պառաւը, մի փոքր հարբած, Իւր թոռների առաջեւ, {Թառամ} գլուխը շարժելով Մեղքերն յայտնեց բացերեւ: " Կեան

մի փոքր հարբած, Իւր թոռների առաջեւ, {Թառամ} գլուխը շարժելով Մեղքերն յայտնեց բացերեւ:

էին մեր համար այրող արեւի երեսից, այժմ դեղնած ու {թառամած} թափուել են գետնի վերայ՝ ծառերի տակին, եւ շինակա

րդկային կեանքի օրինակը որպէս հայելու մէջ նկատելով {թառամած} տերեւների վերայ: Մարդ, գտանուելով այնպիսի աշխար

: Աշխարհը յառաջ է գնում, վերստին ծաղկում են {թառամած} ազգութիւնք, եւ մեզ արժան է անհոգ չլինել այն պարծ

ստանը մինչեւ այսօր: Մեր աչքով տեսանում ենք ուրիշ {թառամած} ազգերի վերստին ծաղկիլը, ճնշուած եւ չորաբեկ սրտեր

աւորքը: Անմխիթար բաժանմա՞ն մէջ {Թառամեցաւ} նա, որպէս դու, Թէ ցրիւ ընկան կտորները

ք, քո շնորհքիցը, բանտարկուած մեր բնակարաններում {թառամում} ենք տխրութեան մէջ: Տեսանելով, որ բանը այսպէս է

բավական է: Ասկեց ջոկ մեկ կապ մը աղեկ թաժա չորցած {թառան} ձուկ, կիսաչոր ալ ըլանե, թող առնու, հոս կչորնա

նայր, մերթ ուռնոյր, Եւ թռչէին ի սրտէն {Թառանչք} հեշտինք, եւ հոսէր Քիրտն ընդ կուրծս գետօրէն

թե ոչ՝ ասացեք Լ. Ի. -ին, թե բոլոր մորեները եւ {թառափները} կանհայտանան: Առայժմ այլեւս բան չունեմ գրելու

չափազանց անախորժ հոտը, իսկ երկրորդ՝ մեր հարգելի {թառաֆը} աղաղային կդառնա, այն ժամանակ ոչ մի խոնավություն

ւթիւնը ընելէն ետեւ, մէկովը ֆօպլասին, միւսովն ալ {թառթիւֆին} ունեցած նմանութեան պատմութիւնն ընենք, ու այս օրո

դատաստանի աստ ի ձեռն իմ վեքիլ Վիլեմհիկ եւ Բենջեմն {թառներին} եւ ի ձեռն միսդր Բարօս եւ Շայ կօնսլերացն յառաջացու

որը քնած եւ որը... իսկ ինքը տղամարդի պէս գինու {թասը} ձեռքին կանգնած նոցա մօտ, ծաղր առնելով նոցա թուլա

իւղոտ բամբակը կը դնէ վիրաբերանի վերայ, երբ պղնձի {թասի} մէջ հաւաքուել էր մի երկու ֆունտ արիւն, երբ արիւն

եցու ինքնօրէն եկեղեցութեան վերայ, բայց Աւգերեանի {Թասսոնի} թարգմանութիւնը, եւ Փափազեանի եկեղեցական պատմութի

ոնների փառքի համար, այժմ ջարդ ու փշուր խորտակված {թավալվում} են փոշու մեջ: Երեւում է, որ սորանից իբր երկու հ

որը կարգով, եւ որը անկարգ, շարուած էին կանաչ, {թավիշապատ} յատակի վերայ: Ասես թէ մարդերի գերեզմանքը ծառայու

Միշել Հ. Գ. Ի՞նչ նորություններ կան Մոսկվայի {թատերական} աշխարհում: Հարցնում եմ ձանձրույթից, իսկ պատասխա

րբերաթերթերի cornage-ը: Ոչ պակաս հետաքրքրական են {թատերական} նորությունները: Մոխրագույն մազեր, անագե աչք

Սուէզից ելայ (կիրակի օր), մայիսի 7-ին Ադէն ( {Թատմոր} ) մտայ13 Ադէնից ելայ նոյն օրը երեկոյ[եան] Ցէյլո

ն բանաստեղծներին. իհարկե, հիշում ես Անթարը: {Թատմորից} գնացինք Ցեյլոն կղզին, ուր երբեմն ճիզվիտները գնաց

կ կանգնեցանք չորս ժամ Ադեն քաղաքի առաջեւ. սա հին {Թատմորն} է արաբական, որ երբեմն Սողոմոն շինեց եւ որ վերջու

նց ընտրութեան եւ թարգմանութեան վերայ: Ոչ ամենայն {թատրերգ}, որ կարող է երեւիլ որեւիցէ եւրոպական քաղաքներում

ը, որի աչքի առջեւ հանդիսանում է այս դրամատիկական {թատրերգը}, կուսակից է ստրուկներին եւ յառաջընթաց ազնիւ կուս

ջան: Կեցցէ՜ն: Մինչեւ այժմ ներկայացուցուած {թատրերգութեանց} մէջ բաւական յաջողեցան նոքա. ո՛չ միայն գովում ենք

ն կողմից, որ նա մասնաւոր ուշադրութիւն դարձնէ Ա. {թատրերգութեանց} լեզուի մաքրութեան, յստակութեան եւ միութեան վերայ

յստակութեան եւ միութեան վերայ եւ Բ. ներկայացնելի {թատրերգութեանց} ընտրութեան եւ թարգմանութեան վերայ: Ոչ ամենայն թա

ան ընտանիքի վերայ: Վերջին աստիճանի քնքուշ է {թատրերգութեանց} ընտրութիւնը. վերջին աստիճանի զգուշութեան կարօտ.

Էմմանուելյան, իսկ մյուսը բուրբոնյան, որ դղյակից {թատրոն} էր եկել եւ ղահվետնում հանդիպելով անպատվության՝ կ

մ թատրոնական գործողությունքը սկսված լինելով, մտա {թատրոն} եւ մյուս օր ուղեւորվեցա դեպի Նեապոլիս: Նեապոլ

իկ[անական] թերթիկի սրբագրիչ: Ցանկանում էր խցկվել {թատրոն}, իհարկե նրան առաջ տանելու վսեմ նպատակով, բայց հ

ԱԶԳԱՅԻՆ {ԹԱՏՐՈՆ} ՊՈԼՍԻ ՄԷՋ Յառաջաբաններով չենք սկսանում այս գ

ք, որ ազգը չզլանայ իւր ձեռնտուութիւնը, օրըստօրէ {թատրոն} յաճախելով եւ այս ոչ միայն թատրոնի նիւթական կեանքը

գը Պոլսի մէջ կազմել է մի ընկերութիւն, մի փառաւոր {թատրոն} կանգնելու համար, որի շքեղութիւնը, յարմարութիւնը

վ հասարակութեան առաջեւ, ապացուցանելու համար, թէ {թատրոնաբեմը} չէ՛, որ կողոպտում է բարոյականը, եթէ մարդը բարոյ

: Վարագոյրը յետ քարշուեցաւ, եւ հերոսը գտանւում է {թատրոնաբեմի} վերայ։ Ո՛վ կը համարձակուի բերան բանալ. խոստովան

արդկային կեանքի փորձերի որպէս հետեւանք դրուած էին {թատրոնաբեմի} վերայ: Նա մի նոր տեսակ դպրոց է, ուր ուսանում են

երի կարգը, ի հարկէ ոչ ոք չէ ցանկանում հանդէս գալ {թատրոնաբեմի} վերայ, քանի որ այնտեղ ոտք կոխողը գրեթէ հասարակաց

րը, որոնք առաջինն են, որ քաջութեամբ ոտք կոխեցին {թատրոնաբեմի} վերայ: Քաջութեամբ պատերազմեցան հասարակաց նախապաշ

ք մուտ եւ ել ունին նորա տան մէջ, եւ այդ օրիորդքը {թատրոնախաղ} աղջիկներ են մեծ մասնով: Պ. Մարկոսը, որ, ի

արին նորան եւ ինչ եղավ վերջը, չիմացա, ըստ որում {թատրոնական} գործողությունքը սկսված լինելով, մտա թատրոն եւ մյ

ում ենք քանքար խոստացող բոյսեր: Յոյս ունինք {թատրոնական} գերատեսչութեան կողմից, որ նա մասնաւոր ուշադրութի

ը, այս դատապարտութեան հետ ոչ երբէք յարակից է այն {թատրոնական} գործողութիւնը, զգեստաւորելով եւ մերկացնելով իւր

ական օրիորդը որոնելու համար, մեծ ախորժանքով լսեց {թատրոնական} աղջիկների կոմս էմմանուէլի մօտ երթեւեկութիւն ունեն

յետոյ կարողանայ նորա միջնորդութեամբ ծանօթանալ եւ {թատրոնական} աղջիկների հետ: - Եթէ արժան է, հրաւիրենք նոր

ի կեանքին։ Հրապարակական զուարճութիւնքը էին միայն {թատրոնական} խաղարկութիւնները, որ կատարւում էին այնպիսի հանդի

աշխոյժը. հեշտախտ կեանքը քամեց նորան։ Գիշերային {թատրոնական} խաղարկութիւնքը պալատի մէջ, որին մասնակից էին Փար

մարդը՛ միայն կարող է նախապաշարեալ հայեացք ունենալ {թատրոնականաց} վերայ, որ կարծում է, թէ թատրոնը մի տեղ է, ուր

երեկոյիս (դեկտեմբ. 26 հին ոճով) գնացի տեսանել {թատրոնը} եւ երբ ընդհատության միջոցին դուրս եկա ղահվետունը

ցք ունենալ թատրոնականաց վերայ, որ կարծում է, թէ {թատրոնը} մի տեղ է, ուր զուարճանալու համար միայն երեւում ե

ն: Չկայ մարդ, որի վերայ ազդեցութիւն չգործէ {թատրոնը}, չկայ մարդ, որ չկարողանայ մի օգուտ քաղել այն օր

պաստաւոր լինէին նորա մեծ յառաջադիմութեան: Եւ այդ {թատրոնը} ներկայ սերունդի համար կը լինէր մի հոյակապ յիշատակ

իոյ մէջ Վասպուրական անձնուրաց ընկերութեան հայախօս {թատրոնը}. այստեղ յաջող ենք համարում եւ դէպի նոցայ ուղղել

վ ավելի լավ վիճակի մեջ էր, քան Ռեշոտնիկովը, որը {թատրոնի} ախոռի հսկիչն էր: Սակայն Ռոդիսլավսկին չի հուսահատ

պանքի մէջ, այո՛, վաղուց արդէն զգացել էր ազգային {թատրոնի} ` կարօտութիւնը. բայց եւ վաղ ժամանակներից արգելք

եգիրը ոսկեղէն տառերով պիտի աւանդէ գալոց սերունդին {թատրոնի} սկզբնապատճառների անունները: Հայկական թատրո

տրոնի սկզբնապատճառների անունները: Հայկական {թատրոնի} պատճառքը, շատ դժուարութենների տանելուց յետոյ պիտ

համար միայն երեւում են մարդիկ. բայց միթէ՞ այդ է {թատրոնի} բուն եւ էական խորհուրդը: Թատրոնի բեմը ստոր

իթէ՞ այդ է թատրոնի բուն եւ էական խորհուրդը: {Թատրոնի} բեմը ստոր չէ ուսումնական ամբիոնից. թատրոնի բեմն

Թատրոնի բեմը ստոր չէ ուսումնական ամբիոնից. {թատրոնի} բեմն է այն աթոռը, ուր նստում է փիլիսոփայութիւնը

ը երեւակայութեամբ միայն ըմբըռնելու աշխատութենից. {թատրոնի} բեմն է այն բարոյական ահեղ դատաստանը, ուր արդարու

իւնը գիտէ այս, քանզի զգում է, քանզի մարդ է: Եւ {թատրոնի} մէջ նա մոռանում է իւր նախապաշարմունքը դերասանների

ատաղի ծափահարութենից: Ի՞նչ է սորա պատճառը: {Թատրոնի} մէջ անկեղծ է հասարակութիւնը: Թատրոնի դուռի մօտ ց

ճառը: Թատրոնի մէջ անկեղծ է հասարակութիւնը: {Թատրոնի} դուռի մօտ ցած է դնում դէմքից այն դիմակը, որ աշխա

ա երեսի վերայ. նա որպէս մի օտար աշխարհ մտանում է {թատրոնի} մէջ վկայ լինելու միայն մի անցքի, մի գործողութեան

ադէմ քայլափոխին, եւ ԴԵՐԱՍԱՆՈՒՀԻՔ: Հայկական {թատրոնի} պատմութիւնը չէ պիտոյ մոռանայ Արուսեակ եւ Աղաւնի Փ

ն կեանքը: Յոյս ունինք նոյնպէս, որ ազգային {թատրոնի} սկզբնապատճառքը մասնաւոր ուշադրութիւն դարձնեն եւ ա

ց բողոքելու (եթէ կար), թշնամանք տեղալ բովանդակ {թատրոնի} վերայ, նախատել մարդիկ, որոնց կօշիկների խրացը ար

թիւնը, օրըստօրէ թատրոն յաճախելով եւ այս ոչ միայն {թատրոնի} նիւթական կեանքը ապահովելու, այլեւ բարոյական քաջա

ափնիք շատ էր հնձում. Ժողովուրդը հաւաքւում էր Մօտ {թատրոնի} պատշգամբին. Չէր կշտանում նայել նորա Քնքոյշ չքնաղ

ռաջաբաններով չենք սկսանում այս գրուածքը. ազգային {թատրոնին} է ընծայուած նորա բովանդակութիւնը եւ ազգային այս ն

իսի գործեր կարո՛ղ էին մեծապէս վնասել նոր հիմնուած {թատրոնին}: Եւ մանաւանդ թէ տեղիք տալ տկարամիտ մարդերի

եան ընդունելութեան հետ, կարո՛ղ են մեծ ընթացք տալ {թատրոնին}: Յոյս ունենք, որ ազգը չզլանայ իւր ձեռնտուո

ի վնաս գալու չէր նորա անձնական շահին: Բայց {թատրոնից} դուրս գնալու ժամանակ, երբ պիտի մտանէ դարձեալ իւր

արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Մինչ {թատրոնում} յայտնւում էր, Մինչ խաղում էր հանդիսում, Դղրդում

չնաշխարհիկ ասպարէզի մէջ: Կեցցէ՛ն բոլոր հայ {թատրոնք}. Կեցցէ՛ն եւ դերասանք: Կեցցէ՛ն դերաս

ի մահառիթ խոց կամ ուռոյց կտրելու ժամանակ արիւն ու {թարախ} էր զարկում այնտեղից նորա երեսին: Վիրաբուժի խորհո

26 լոյս 27, ֆլիւսը ծակեցաւ ներսի կողմից եւ շատ {թարախ} ու արիւն վազեց: 27-ին առաւօտ ուռոյցը շատ եւ շա

խորհուրդները հիմնովին քանդեց, Ազգի վէրքերի {թարախը} սրբելու Փոխանակ կրկին վէրքերը բացեց։

ւթիւնը, ծծում էր այս տարափոխիկ վէրքերից արիւն ու {թարախը} ։ Սոսկալի անձնազոհութիւն։ Այս կարգից դուրս գործե

դութիւնը, այնուամենայնիւ պիտի ուզենք միջնադարեան {թարախը} պատուաստել մեր վրայ որպէս նախապահպանողական հնար (

թէ մի զովացուցիչ բալասան թափւում էր այդ կտակից իմ {թարախոտ} եւ փտած վէրքերի վերայ: Բայց նախանձոտ մարդիկ այստ

(օղուռսըզ ոտքը Բեսարաբեայ կոխածին պէս, քահանայք {թարաքը} էլլան, եւ այլն): Չունիմ զայլ ինչ ծանուցանել

քեզ պահպանի՛ր, առաջինը չմրսես, երկրորդը՝ ծխելը {թարաքը} հանե, մինչեւ զատիկ անարատ կլինես: Եղբայր,

նեի, բժիշկն ալ նութխը բռնված՝ մայիս չէ, մարտին {թարաքը} կելլիս, կկանչեր, բայց այժմ սըքլիլ է, բանը քիչ

կատող մարդ ուշադրութիւն դարձնէ բարձր աշտարակի կամ {թարգելի} սուր ծայրին, միշտ կարող է տեսնել սուրբ Հելմոսի կ

ԲԵՌԼԻՆԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՄԷՋ ԿԱՐԴԱՑԱԾ ՀԱՅՄԻ ԴԱՍԵՐԸ: {ԹԱՐԳՄ}. ՍՕԼԵԱՆԻԿՈՎԻ - Ս. Պ. Բ., 1861. Քաղուածք եւ

րից: Նա այն միջոցին ոչինչ այլ բան չէ, Բայց եթէ {թարգման} մուսայի խօսքին, Նորայ ասածը, որ նա լսում է, Մե

ուի ծովի ափերում, Մեք ազատութեան ենք միայն {թարգման}, Միայն այս խօսքս ունինք բերանում:

ուղղակի խօսում է բնութեան լեզուով, ուր միայն լոկ {թարգման} է լինում բնութեան եւ ստորագրում է այն, ինչ որ այ

պահանջում էր հարկը, ոչ այլ ինչ է, բայց եթէ մին {թարգման}, որ մտքի ծնուցածը դուրս է հաղորդում ուրիշներին։

ի եւ ըստ ծեսի նոցա եւ 'ի գործ ածել զժամագիրս նոցա {թարգմանաբար} եւ այլն։ Զնոյն ճանապարհ կալաւ եւ 'ի շարադրութիւն

" մէջ երեւում էին եւրոպական այլ եւ այլ լեզուներից {թարգմանած} աշխատութիւնք, որոնց մի լավ բաժինը հասնում էր ընտ

պատահել է մեր " Թափառական Հրէայ " անունով Հայերէն {թարգմանած} գրքի մէջ։ Պ. Գամառ-Քաթիպան հետաքրքիր է ասու

տին, հրամայեաց դիպլոմատիկական դիւանատան իւրում, {թարգմանեալ} զթուղթն երեսփոխանութեան ի լեզու ֆրանսիական, հաստ

ինքն, հրամայեաց դիպլոմատիկական դիւանատան իւրում {թարգմանեալ} զթուղթն երեսփոխանութեան ի լեզու ֆրանսիական հաստատ

նիկ, " Վարդապետարան Քրիստոնէութեան " առձայնեալ, {թարգմանեալ} ՚ի ֆրանսիականէ եւ ձախոյ ձեռամբ կարկատեալ ըստ զօրե

անապարհ], զոր ընթացան ցարդ ամենայն քրիստոնեայք, {թարգմանեալ} զսուրբ մատեանն եւ զԱւետարանն ի հին լեզուէ ի նորն

մի հատակոտոր գրեանս զեւրոպէական լիւնն (l) ի ղադ {թարգմանեալ} եւ զֆ (f) ի փիւր, ահա վաստակ նոցա, իսկ ի կրօն

Սահակայ եւ Մեսրոպայ, թարգմանեն վերստին զմիանգամ {թարգմանեալն} եւ յաղագս անկատարութեան գործոյն, թէ եւ Մեծն Սահա

արին կորուսեալ, իսկ որ պահին առ մեզ՝ են սոքին, {թարգմանեալք} ի յունականէն, Դիոնեսիոսի Արիոպագացւոյ՝ Յաղագս ե

րշելով այս ու այն տեղից բան է շինել, եւ մերայինք {թարգմանել} են 5 տարում: Ինչեւիցե, դուք կտեսանեք այս բան

արքեպիսկոպոսն Մակար հրաւիրեալ զիս առ ինքն խնդրեաց {թարգմանել} զվճռադատութիւն ձեր, զոր տուեալ էիք ՚ի մաuինս այս

եան իմոյ, եւ զայն թարգմանին դիւանի իւրոյ, առ ի {թարգմանել} յանգլիական լեզու, ի ֆրանսիական թարգմանութենէն,

լու համար: Անտարակոյս, աւելի հեշտ է հին լեզուով {թարգմանել}, մանաւանդ՝ ոտանաւորը, բայց մի՞թէ հեղինակի նպատ

խատութիւն է յարգելի վարդապետի կողմից, ոտանաւորով {թարգմանել} ոտանաւորը, որ գրուած էր օտար լեզուով եւ ցաւում ե

Հայերէնից Ֆրանսիարէն ընդարձակ բառարանների վերայ, {թարգմանել} են ժողովրդական լեզուով Ֆենելոնի Տելեմաքը, որի կէ

ութիւնը եւ դրամի արժէքի ընկնիլը համարձակ կարելի է {թարգմանել} պակասութիւն եւ կարօտութիւն այն նիւթերի, որոնց հե

պրոցներ, ո՛չ Ճեմարան եւ ո՛չ Համալսարան ունէինք, {թարգմանել} եւ տպել " Ուսումն նաւուղղութեան ". այս ասելով,

ց։ Մի այդպիսի հեղինակի սիրտ տուել է շարադրել կամ {թարգմանել} մի գիրք, նա կատարում է իւր սրտի ցանկութիւնը։ Բա

արեան գերապատիւ Հարք չեն կամեցել այս բանը հայերէն {թարգմանել} եւ տպել, պատճառը կարօտութիւն չունի մեկնութեան։

որ, Պապական չ'լինելով, ունիմ ազատութիւն գրել եւ {թարգմանել} այն բանը, որ ջատագով էր ճշմարտութեան, որ պախարա

։ Մենք, ինչպէս կարո՛ղ է տեսնել ընթերցողը, թէեւ {թարգմանել} ենք գրեթէ բառ առ բառ, բայց խոստովանում ենք, որ

(եր. 49)։ Մենք այնպէս ենք հասկանում, ինչպէս {թարգմանել} ենք։ § 66. Հայոց ազգի մեղքից, այս բանը ասես

ների մէջ իւր ազգի վերայ. դեռեւս ուսման ժամանակին {թարգմանել} էր գերմանական լեզուից Հօֆմանի " Մաքս, կամ կարիքն

եան մեկնութիւնը, որ Մծխէթացի Յովհաննէս վարդապետը {թարգմանել} էր, եւ Սալոմոնի երգոց երգոյն մեկնութիւնը, որ թա

ել էր, եւ Սալոմոնի երգոց երգոյն մեկնութիւնը, որ {թարգմանել} էր Կարնեցի Խաչատուր վարդապետը։ Այստեղ իւր աշակեր

եղջէ Եզնիկ անուն առաքեն ի Միջագետս յԵդեսիա՝ առ ի {թարգմանել} եւ բերել զգիրս առաջնոց հարց փութանակի ի Հայս՝ զի

րժեալ յունական դպրութեամբ՝ ձեռն ի գործ արկանեն ի {թարգմանել} եւ ի գրել: Նախանձաւոր գործոցս գտեալ աշակերտակցաց

, որք առանց յաջ եւ յահեակ նայելոյ գոլն գործեն գէթ {թարգմանել} զԳերմանական բառ: առանց զուգակշիռ ունելոյ զպայման

քաղել " ասելով, հասկանում է եղած իւր բառ առ բառ {թարգմանելը} ։ Թողունք Պ. Խուդաբաշեւի ծուռ եւ սխալական հայեաց

այն Տաճկաստանի առաջնակարգ հայ գրագէտի բան է նորան {թարգմանելը}, չլինի թէ ռուսիացի հայերը փորձ փորձեն: Բայ

եղել Մեծ Թարգմանչաց Աստուածաշունչը երկրորդ անգամ {թարգմանելիս}, որ, ինչպէս յայտնի է, Եփեսոսի Ս. Ժողովից յետո

եր Ընձակայ, ընդ որում գնացեալ էր ի Պալեստին վասն {թարգմանելոյ} ի հայ լեզու զգիր առաջնոց հարց, եւ որ՝ այլ այսպի

ւմ է մի նորեկ հայի հետ՝ Փարիզի վայրերի անունները {թարգմանելով} հայերեն եւ նույնիսկ իր գերմաներեն " Donner Wetter

curieu, Ռուսի любопытный բառերը անխտիր հետաքրքիր {թարգմանելով} ՝ գրւում էին հետաքրքիր բան, հետաքրքիր գիտութիւն

։ Մեր ընդդիմախօսքը, օրագիր հրատարակելով կամ գիրք {թարգմանելով}, երբէք ուշադիր չեն եղած լեզուի մշակութեան, որպէ

րաններ շինելով եւ Եւրոպական նոր լեզուներից գրեանք {թարգմանելով}, վեր բարձրցանել այնքան խոր տգիտութեան մէջ թաղուա

ցուածքով։ Մխիթարը մի քանի գրեանք տպելով կամ {թարգմանելով} աշխատում է շահել Հայոց ազգի սիրտը, աշխատում է ցր

շատ անգամ էլ որպէս եախշի եօլ), որ, միամտաբար {թարգմանելով} " բարի ճանապարհ ", կարծում են, թէ գինուն են մաղ

արները: Բայց դու աշխատիր գեթ մի հատ ազատամիտ բան {թարգմանելու}: Ինչ եւ իցե այդ օրագիրը մեր թախըմի օռգանն է. հո

լու վերայ։ Հայր Խորէնին չէ յաջողուել ընտրութիւնը {թարգմանելու} գործի մէջ: Աւելորդ չէ մի քանի բառ խօսել այս մասի

մեր փոքր ի շատէ տաճկագիտութիւնը տկար է այդ գիրքը {թարգմանելու} համար (այնտեղ շատ արաբական կամ պարսիկ բառեր կան

ղրայրակիցքը աշխատութիւն յանձն առնուին այդ ֆիզիկան {թարգմանելու}: Այդ գործը գրուած է հասարակ ժողովրդի համար եւ կա

եռք զարկել բնագիտութեան միւս ճիւղերը մշակելու կամ {թարգմանելու} մեր ազգի համար, մինչեւ որ չենթադրուի թէ ֆիզիկան

անհասկանալի տեղերի: Թարգմանիչը, մի այդպիսի գիրք {թարգմանելու} ժամանակ, պարտակա՛ն է նորա բոլոր գրութիւնքը համեմ

Նոր Կտակարանի, զորս առեալ Սահակայ եւ Մեսրոպայ, {թարգմանեն} վերստին զմիանգամ թարգմանեալն եւ յաղագս անկատարութ

երկուս անընդհատ աշխատ լեալ ամենայն հարազատութեամբ {թարգմանեցի} եւ զստուգութենէ թարգմանութեանս ձեռնագրեալ մատուցի

նքն՝ աշակերտներով, որ մենք չենք յիշում այստեղ) {թարգմանեցին} (Մեծ Թարգմանիչքը) զամենայն մատեանս 'ի ստոյգ օրի

ան խորհրդով։ Բացի բուն Հայ հեղինակներից, այո՛, {թարգմանեցին} ու տպեցին նոքա զանազան գործեր հին ու նոր Եւրոպակա

էտք, որք բաւական գրեանս ըստ այլ եւ այլ առարկայից {թարգմանեցին} ի լեզու հայ յօտարաց, յորս ըստ իս, որչափ պատահեա

բնա՛ւ չենք կարող համաձայնիլ. այս պատճառով, երբ {թարգմանեցինք} այս Թուղթը, հարկ եղաւ հրապարակել թէ՛ մեր անհամաձ

ողի ձեռքին է այժմ։ Թղթի թարգմանութեան ժամանակ {թարգմանեցինք} նաեւ Ս. Գրքից բերուած վկայութիւնքը. բայց սակայն

գիրը. " Առն եղեալ որդի " (եր. 40)։ Մենք թէեւ {թարգմանեցինք} բառ առ բառ, բայց յայտնում ենք այստեղ, որ միտքը

թուղիկէսն խօսքը Իմաստութիւն (Սողոմոնի) կարդալով {թարգմանեցինք}, որովհետեւ այն Փարպեցու խօսքը չէր։ Կաթուղիկեայց

ն զառնէն զԵղիսայէ " եւ այլն. մենք Եղիսա կարդալով {թարգմանեցինք}, որովհետեւ Եղիսէն, Եղիայի սքանչելի ճանապարհորդո

մեր ընթերցողներին մօտաւորապէս գաղափար տալու համար {թարգմանեցինք}, այնպէս, ինչպէս տեսնում է ընթերցողը։ § 61

Մենք այս դերանունը աղաղակի տեղ դրուած հասկանալով {թարգմանեցինք}. եւ որովհետեւ եթէ կամենային դերանունի տեղ դերանո

Ամբոխը խաբել ճգնի աշխատի: Թո՛ղ նա {թարգմանէ} զրպարտութիւնը, Թո՛ղ մխիթարուի ծովի ափերում

Դանթէի " Աստուածային կատակերգութիւնը " լատիներէն {թարգմանէ} ու կարդայ։ Եւ չենք ուզում միմիայն այն պատճառով,

ին բանի զօրութիւնը. մանաւանդ որ կա՛մ այսպէս պիտի {թարգմանէինք}, կա՛մ այնպէս ճար չկար։ Բայց ընթերցողը թող չսպաս

երում այս բնութեան ընդդէմ գործին իւր ղզլարեցի Հայ {թարգմանը} եւ այլ արժանաւոր անձինք: Թող բիւր անկիրթ եւ անդա

թիւն ձեր, զոր տուեալ էիք ՚ի մաuինս այսմիկ, թեեւ {թարգմանին} Սինոդի էր պաշտօնդ այդ, այլ ես մանաւանդ ստիպեալ ի

րեալ յինէն զթուղթն երեսփոխանութեան իմոյ, եւ զայն {թարգմանին} դիւանի իւրոյ, առ ի թարգմանել յանգլիական լեզու,

արդուն, որ հայրն էր մեր մատենագրութեան եւ գլխաւոր {թարգմանիչ} Սուրբ գրքին, մինչեւ ի մահ հալածելուց յետոյ, ոսկեր

սոփոսական գիտութիւնս. սոյն նա յայտնի է մեզ իբրեւ {թարգմանիչ} յոյն եւ ասորի գրեանց, զորս թէեւ ըստ ժամանակին ան

ծանումն Անւոյ եւ Շիրակաց գաւառի: Գրիգոր Վկայասէր {թարգմանիչ} վարուց սրբոց յասորի եւ ի յոյն լեզուաց, որոյ վասն

տպելու պայմանների հետ։ Այս գրքի գինը նշանակել է {թարգմանիչը} 65 կոպէկ արծաթ։ Ժողովրդական լեզուի մասին, ո

լոկ թարգմանութիւնը շատ անգամ թերի է լինում, թէեւ {թարգմանիչը} քաջ գիտէր լեզուն: Գիտութիւնը երբեք չէ կանգնում մ

գիտութեան մութը եւ շատ անգամ անհասկանալի տեղերի: {Թարգմանիչը}, մի այդպիսի գիրք թարգմանելու ժամանակ, պարտակա՛ն

ց, աւելուածքների եւ ծանօթաբանութեանց: Նորա ռուս {թարգմանիչը} բաւական մշակել է այդ գիրքը, բայց էլ մի քանի տեղ

այնպէս գրելու չէին այս պատճառով, այդպիսի գրքերի {թարգմանիչը} պիտի լաւ գիտենայ իր առարկան եւ գիտութեան ներկայ վ

նց կարիքն ենք զգում, ի նկատի ունենալով մեր սուրբ {թարգմանիչներ} ՝ Սահակի եւ Մեսրոպի ճեմարանը վերականգնելու եւ բար

, եւ այլն: Բայց վրդովեցուցիչն այն է, որ պ. պ. {թարգմանիչները} թարգմանում են մի գիրք, որ ըստ մեծի մասին վերաբեր

Աստվածաշունչի թերությունքը: Այս թերությունքը մեր {թարգմանիչների} հանցանքը չէ, այլ հունական բնագրին, ըստ որում այ

պեսզի նրանց մեջ նշված աղբյուրները հատկացվեն սուրբ {թարգմանիչների} անվան նախագծվող ճեմարանին: Ճիշտ է, այդ դեռ մի մ

պարսաւելու, իւրեանց սուտ արժանաւորութիւնը սուրբ {թարգմանիչների} ՝ Սահակի, Մեսրովբի եւ Խորենացու արժանաւորութեննե

գնում, մինչեւ գուցէ մեր բազմերախտ եւ առաքելանման {թարգմանիչների} գահից են բռնում: Քչե՞րը կան մեզ մօտ, թող թոյլ տ

րայ, մինչ այդպիսի դպրոցի չլինելը ստիպել էր Սուրբ {թարգմանիչներին} աշակերտներ ուղարկել դէպի յունական դպրոցները, որ

աստանից, որով գրում էին, թէ ամօթ է վերապատուելի {թարգմանիչներին} բան տպել մի այնպիսի տպարանում, ուր տպւում էր " Ա

, հոգեւորների ընդդէմ, չէ վերաբերւում մեր տօնելի {թարգմանիչներին} կամ նոցայ հետեւող փոքրագոյն մասին: Ինքեանք,

համար միանգամայն անպետք է: Խելքս չի հասնում, թե {թարգմանիչներն} ինչպես են հրապարակ հանել առանց ծանոթագրություններ

ու՝ հանէ ի հրապարակ գէթ զերկուս հոյակապ անձինս, {թարգմանիչս} յունական դպրութեան, որոց աջողաձեռն յաջողութեամբ

տակի։ Թողունք, որ Մխիթարեանք մինչեւ այս օրս լոկ {թարգմանիչք} են եղած եւ մի երեւելի հեղինակութիւն չէ յառաջացել

աց անագանեալ Բիւզանդեան դպրութեան որում գիտակ էին {թարգմանիչք}, եւ այս իսկ է զի հայախօսութիւն հեղինակացս ոչ այն

կամ այլոց ժամանակակցաց նոցա, ցուցանեմք ահա: {Թարգմանիչք} մեր լոյս առեալ ի յունաց եւ ստրկաբար կալանաւորեալ

յն, որով եւ զլեզուին անգործ թողուին պաշտօն: Եթէ {թարգմանիչք} մեր առաջնորդեալ եղեն յունական տեսութեամբ, այլ եւ

Եթէ հինգերորդ դարումը Սահակ եւ Մեսրոպ խնկելի {թարգմանիչքը} հոգաբարձու եղած չլինէին, նոցա աշակերտքը ինքեանք

ստոյգ պատճառը մեք չկարողացանք հասկանալ: Պատուելի {թարգմանիչքը} ասացին, թէ աւելի դիւրագին կը լինի այլ տպարանում

ունակել սկսուածը, եւ այս է պատճառը, որ պատուելի {թարգմանիչքը} յառաջ էին բերել տպագրապետին, թէ նամակ են ստացած Հ

հետեւող փոքրագոյն մասին: Ինքեանք, այդ սուրբ {թարգմանիչքը}, աքսորուեցան եւ հալածուեցան մինչեւ ի մահ ընդհանո

նը այն է միայն, որ միւս օրագիրքը, հեղինակքը կամ {թարգմանիչքը} նոյնպէս գիտակից հաշուատուութեամբ աշխատէին նոր լեզ

, որ մենք չենք յիշում այստեղ) թարգմանեցին (Մեծ {Թարգմանիչքը} ) զամենայն մատեանս 'ի ստոյգ օրինակաց"։ Աստու

պեցին 455-ին խաղացող պատանի է Աշուշայի տանը, Մեծ {Թարգմանիչքը} այդ միջոցին արդէն 15-16 տարի է, որ վախճանել են։

րեքերորդ դարը յաւելանում է շարականների թիւը: Մեր {թարգմանիչքը} ստացան Յունաստանում, եւ ինչպէս նոցա բոլոր գրուած

, որով պիտոյ է պարապէին հոգիազգեաց հեղինակները եւ {թարգմանիչքը} մեր ազգի, ուր եւ իցէ։ Վերջացնելով մեր խօսքը

այ նորա ընդդէմ զինուեցան՝ " էլ ո՞ւր է գալիս միւս {թարգմանն} էլ " ասելով։ Եւ այն օրհնուածը, հեռուից լսելով ն

ոյ ընդ դէմ զինեցան՝ ասելով. " Ահա ո՞ւր գայ միւս {թարգմանն} "։ Եւ օրհնելոյն ի հեռաստանէ լուեալ զդռնչիւն մահա

յն ի թարգմանչաց Խոսրովիկի, թէ " ահա ուր գայ միւս {թարգմանն} " կամելով ասել թէ առ ի լուսաւորութի՞ւն ազգի. ո՞չ

ս աշխատութեան հեղինակը եւ կարդացողը, ուրեմն եւ՝ {թարգմանողը} ։ Եւ ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել՝ ի՞նչպէս կարելի

շնորհակալութենից, ուրիշ բան չունինք ասելու պարոն {թարգմանողին}, ներողամիտ աչքով նայում ենք թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ թա

ւսերէնը եւս դուրս կը գայ՝ Պ. էմինի աշխատութեամբ {թարգմանուած}: Այդ թարգմանութիւնը կարող է Պ. Իսահակեանցին եւ

Պաւլինէ "՝ Պ. Թորոսեանի ձեռքով իտալական բնագրից {թարգմանուած}: Բացի շնորհակալութենից, ուրիշ բան չունինք ասելո

շակով, գեղեցիկ բարոյականութեամբ, ինչ լեզուից եւ {թարգմանուած} լինի, այնուամենայնիւ մեծ եւ մեծ խորհուրդ ունի նո

նական Télos բառը, որ Ժողովողի գլ. ԺԲ, համ. 13 {թարգմանուած} է " վախճան բանիս " - telos logou, եւ Յովհ. գլ.

ն գրուած Պաւղոսի Առաջ. թղթում գլ. Ա, համ, 5, {թարգմանուած} է գլուխ. " Քանզի գլուխ պատուիրանին ", - To dé t

ին Հայկական դպրութիւնը։ Թողունք, որ շատ բան եւս {թարգմանուած} է Մխիթարեանց ձեռքով բոլորովին անխորհուրդ եւ առանց

ԿՐԻՏԻԿԱ Ժողովրդական լեզուով {թարգմանուած} եւ տպուած Ռօբինզօնի պատմութիւնը՝ Գամառ-Քաթիպայի

ն բեմին, ոչ ամենայն եւրոպական դարձուած հում հում {թարգմանուելով} կարող է հայանալ: Հայոց ազգի ընտանեկան կեանք

համարեցի արձանագրել այդ Հրովարտակի բուն պատճէնը՝ {թարգմանութեամբ} հանդերձ, եւ հաւատացած եմ, որ մեր ազգը Նախիջեւան

իւնների: Այդ աշխատութեններից մինի մէջ, որ լատին {թարգմանութեամբ} յայտնի էր անունովս Summa perfectionis, նա հաւաք

ցէ քսան տարի յառաջ, մի այդպիսի գիրք Պ. Բժշկեանի {թարգմանութեամբ}, որ տարբերւում էր այս նոր տպածից, որպէս իւր լեզ

ս. " Յէջ 25. անուն քաղաքին, որ պակասի ի մերում {թարգմանութեան} ի բնագրին Լիտան գրի " եւ այլն: Էջմիածնի Ճառընտիր

ilia similibus curantur: Լամարթինի գործի Հայ {թարգմանութեան} ճակատը զարդարած է մի այսպիսի փոքրիկ պատկերով: Եր

ին, ներողամիտ աչքով նայում ենք թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ {թարգմանութեան} թերութենների վերայ՝ յարգելով նորա ազնիւ ձգտողութ

արժանաւորութիւն: Աղաչում ենք մեր եղբայրակիցքը՝ {թարգմանութեան} ժամանակ ուշ դարձուցանել այն բանի վերայ, որ բնագի

գը մեծ պատճառ իւր լուսաւորութեան, այլեւ հիմնադիր {թարգմանութեան} Սուրբ Գրքի: Չգիտենք՝ ի՛նչ մտածել Պ. Խուդաբաշեւ

եւ Բ. ներկայացնելի թատրերգութեանց ընտրութեան եւ {թարգմանութեան} վերայ: Ոչ ամենայն թատրերգ, որ կարող է երեւիլ որ

 ԹԱՓԱՌԱԿԱՆ ՀՐԷԱՅԻ {ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹԵԱՆ} ՅԱՌԱՋԱԲԱՆԸ Մեր պատուելի հայրենակիցքը, շ

յս անգամ՝ պահելով հրատարակել Փարպեցու Պատմութեան {թարգմանութեան} հետ)։ Ինչպէս Թղթի տպած բնագիրը կարդացողների

ել, այդ բոլորը կարդացողի ձեռքին է այժմ։ Թղթի {թարգմանութեան} ժամանակ թարգմանեցինք նաեւ Ս. Գրքից բերուած վկայո

Նորք"։ Թէ՛ Փարպեցու Թղթի բնագիրը եւ թէ՛ մեր {թարգմանութեան} կարդացողների միտքը հանգստացնելու համար, շտապում

այն մատեանս 'ի ստոյգ օրինակաց"։ Աստուածաշնչի {թարգմանութեան} մասին է խօսում, եւ որովհետեւ ասում է 'ի ստոյգ օր

ետեւ ասում է 'ի ստոյգ օրինակաց, ուրեմն՝ երկրորդ {թարգմանութեան} մասին։ Այս խօսքերին նայելով՝ Փարպեցին 433 թուակ

վ՝ Փարպեցին 433 թուականներին գործակից է Ս. Գրքի {թարգմանութեան}. ուրեմն, այդ թուականներում ոչ միայն աշակերտուած

ց, այլեւ՝ Յունաստանից էլ վերադարձած. որովհետեւ {թարգմանութեան} գործակից լինելու համար պէտք էր, որ նա Յունարէն ի

Կորիւնը եւ ինքը՝ Փարպեցին, խօսելով Աստուածաշնչի {թարգմանութեան} մասին եւ երբեմն էլ գործակից աշակերտաց անունը տալո

։ Ղազար Փարպեցին ո՛չ գործակից է եղել Ս. Գրքի {թարգմանութեան}, ո՛չ աշակերտ է եղել Մեծ Թարգմանչաց, ո՛չ ուսել է

ը (փռուածք, խալիչայ) ամեն բան նշանակելով, մեր {թարգմանութեան} մէջ բնագրի խօսքը պահեցինք, որովհետեւ չգիտենք ստո

ը" չկարողացանք զետեղել իր տեղում, այսինքն՝ "Թղթի" {թարգմանութեան} կից։ Միքայէլ Նալբանդեանի այս յիշած բաներ

կանոնական թուղթս ժողովոյն Եփեսոսի եւ զճիշտ օրինակ {թարգմանութեան} եօթանասնից Հին եւ Նոր Կտակարանի, զորս առեալ Սահա

յ ի սմանէ, եւ փոյթ լինի ի լրացուցանել զթերութիւն {թարգմանութեան} սուրբ գրոց: Սորա հանճարեղ բանականութեան է գործ՝

աբաշեանց իւրով աշխատասիրութեամբ օգնեալ է բազմաց ի {թարգմանութեան} մասին, որոց գայթ ի գայթն ընթանալ ի գիտութիւնս Հա

յն վիճակի հետ, ինչ վիճակում որ գտնւում է սա նորա {թարգմանութեան} միջոցին: Մեր յիշած ֆիզիկայի բնագիրը կարօ՛տ է փոփ

ամենայն հարազատութեամբ թարգմանեցի եւ զստուգութենէ {թարգմանութեանս} ձեռնագրեալ մատուցի սրբազան անդամոյն Սինօդի: Յ

մք նոյնպէս սոցա առ գրել զպատճառ կոորստեան զանազան {թարգմանութեանց} Մեծին Մովսիսի, յորոց անպարապ գտաւ այրն Աստուծոյ

, առ ի թարգմանել յանգլիական լեզու, ի ֆրանսիական {թարգմանութենէն}, արարելոյ ի դիպլոմատիկական դիվանատան պայծառափայլ

ատմութիւն ընդունելով մի յունական գիրք՝ նորա ռուս {թարգմանութենից}, որ ունէր ինքը, եւ ուր որպէս թէ գրուած էին Շնոր

Յունաստանում, եւ ինչպէս նոցա բոլոր գրուածների ու {թարգմանութենների} մէջ տեսանւում է յունական հոգու ներկայութիւնը, այ

րծեր հին ու նոր Եւրոպական լեզուներից, եւ այսպիսի {թարգմանութեններով} մեծապէս մշակագործեցին եւ ճոխացուցին հին Հայկական

ն պայծառափայլութիւնն հրամայեաց տալ ինձ զվաւերական {թարգմանութիւն} երեսփոխանական թղթոյն, ստորագրեալ, ժապաւինեալ եւ

ը: Գործ կատարել, ուսուցանել, հեղինակութիւն կամ {թարգմանութիւն} առնել առանց հոգու եւ սրտի անդորրութեան, անհնարին

թեան այսքան դառն պտուղները " (երես 114, բառական {թարգմանութիւն} ): Այս բաները վերաբերւում են Ներսէս Երրորդի

ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ ԱՂՑՄԻՔ Աշխարհաբար {թարգմանութիւն} Մկրտիչ Խէրանեանի Nos prêtres ne sont point ce q

Աչառը առ դու հետըդ: ՎԱՅՐ ԸՆԿՆՈՂ ԱՍՏՂԵՐ ( {Թարգմանութիւն} ) " Հայրիկ, - ասաց դուստրը հօրը, -

{Թարգմանութիւն} ՀԱՅԵՐԵՆ ԼԵԶՎՈՎ ՆՈՐ ԱՄՍԱԳՐԻ ՄԱՍԻՆ (Նամակ խմբագրին

ԳՐԱԾ ԹՈՒՂԹԸ ՄԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ՍՏԱԽՕՍ ԱԲԵՂԱՆԵՐԻՆ {Թարգմանութիւն} եւ բացատրութիւնք Մ. ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ ՂԱԶԱՐ ՓԱՐ

" (Մարգ. Ամբակ. գլ. Ա, համ. 3-5)։ Հարազատ {թարգմանութիւն} է յունականից, բայց մի փոքր անհամաձայն է եբրայակա

րծում ենք, յունականին. որովհետեւ այդ թուրքերէնի {թարգմանութիւն} է " բաշ շէյ սաղլըք դըր"։ Նոր լեզուի մէջ ընդհանր

եզուով) կարդացինք " գլուխ գործոց " որպէս բառական {թարգմանութիւն} Ֆրանսիական Chéf d'oevres 'ի. Աստուած ընդունելի ա

իւնը, այսինքն՝ բերելու օրինակը։ Բառական {թարգմանութիւն} է յունականից, ուր կարդում ենք Kapivos, մինչդեռ հր

ով, եւ հմուտ ձեռամբ ընծայէր Ազգին զբոլորամասնեայ {թարգմանութիւն} սուրբ գրոց, եւ այնու հասկանալի կացուցանէր զմատեա

երկասիրութիւնս, որպիսիք են " Յաղագս սկզբանց ", {թարգմանութիւն} Արիստոտելական Պորփիւրոսին, " Սահմանք փիլիսոփոuակ

{ԹարգմանութԻւն} ՊՈԼՍԱՀԱՅ ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԸ Հայերի վրայ

ս բնագրի հաւատարիմ պատճէնը, նոյնպէս եւ նորա ճիշդ {թարգմանութիւնը} մայրենի լեզուով: Այս խորհրդով ամենահարկաւոր բանե

այդ հրովարտակի հաւատարիմ պատճէնը եւ նորա հարազատ {թարգմանութիւնը}: Божиею поспешествующею Милостию Мы, ЕКАТЕР

Էջմիածնի " եւ ուրիշք, թէպէտ եւ Տելեմաքի անդրանիկ {թարգմանութիւնը} տպուած է շատ անպիտան: Վանքը ունի շատ պատուակ

կը գայ՝ Պ. էմինի աշխատութեամբ թարգմանուած: Այդ {թարգմանութիւնը} կարող է Պ. Իսահակեանցին եւ ուրիշներին հասկացուցա

եղծի՝ Les Harmonies մակագրով տաղերգութենների Հայ {թարգմանութիւնը} հին լեզուով: Ազգային բանասէրքը մինչեւ այժմ չկարո

ղներին կը մատուցանենք շուտով Լամարթինի գանգատանքի {թարգմանութիւնը}, որով բողոքում է նա... Այսպիսի հեղինակի գոր

նաւոր կերպով քննութեան տակ դրուի մեր Աստուածաշնչի {թարգմանութիւնը}: Անմահ եւ երկնային յիշատակի արժանաւոր Խորենա

ոնի " Թափառական Հրէայ " անունով վիպասանութեան հայ {թարգմանութիւնը} այն լեզուով, որ ժողովրդին հասկանալի էր։ Եթէ փոր

Էմինի ձեռքով։ Այդ տպագրուած օրինակից է արած մեր {թարգմանութիւնը} ։ Ինչպէս պ. Էմինի յառաջաբանից երեւում է, Թուղթը

ասին, երբ Աստուծու աջողելով հրատարակենք Փարպեցու {թարգմանութիւնը} ։ § 10. Բնագիրը. " Յորժամ զամենայն արդարութի

պետ խօսքերը, բո՛ւն յունական archiereus բառի ճիշդ {թարգմանութիւնը} լինելով, որպէս արհի երէց, երիցապետ, աւագ երէց

Հրէական բնագիրը "գլուխը ծածկած" է ասում։ Մեր {թարգմանութիւնը} ոչ թէ հրէական բնագրին հետեւելով է եղած, այլ թէ այ

նօրէն եկեղեցութեան վերայ, բայց Աւգերեանի Թասսոնի {թարգմանութիւնը}, եւ Փափազեանի եկեղեցական պատմութիւնը ապացուցանու

գիրքը։ Կլեմենտ XIը, կարդալով այս գրքի Լատիներէն {թարգմանութիւնը}, որ եղած էր Յանսէնեանների ձեռքով, ուրեմն կարդալ

վ ողջունեցինք այս օրերիս Ռօբինզօն Կռուզօի հայերէն {թարգմանութիւնը}, Գամառ-Քաթիպայի աշխատութեամբ լոյս հանած եւ շինած

թարգմանուին լաւ բնագէտների ձեռքով. պատճառ, լոկ {թարգմանութիւնը} շատ անգամ թերի է լինում, թէեւ թարգմանիչը քաջ գիտ

Ի 5/17 ամսոյս գնացի առ նա եւ նորա առեալ զպատրաստի {թարգմանութիւնն} զոյգ ընդ բնագրի երեսփոխանական թղթոյն եւ կտակին,

ւնն ալ ճիզվիթներուն սահմանադրութեան գրեթէ բառական {թարգմանութիւնն} է, հարկաւ պիտի գտնուին մէջերնին անոր կանոնները ճ

երտաց իւրոց Յովհաննու եւ Յովսէփու միջամուխ լինի ի {թարգմանութիւնս} առակացն Սողոմոնի, եւ Նոր Կտակարանի, եւ գլխաւորե

անդրէն ի Հայաստան առնէ, եւ գտանէ զսուրբն Սահակ ի {թարգմանութիւնս} Հին Կտակարանի յասորւոց ի հայ, վասն զի զյոյն գրեա

ւելով մեր ազգի մէջ, պարտական է ոչ թէ ձախ ու ծուռ {թարգմանութիւնք}, դարերով յետ մնացած գաղափարք եւ խաւար ֆանատիկոսո

ցի՝ նոր հայկական ամսագրի ղեկավար ոգին: Ռուսերեն {թարգմանությամբ} ես ձեզ կհաղորդեմ մի կրճատ քաղվածք խմբագրի՝ ընթաց

ալիս է մեր առաջ նորա ծերացած հասակը. Աստվածաշնչի {թարգմանություն}, պատմաբանական եւ, մեռած համարյա թե, հատուկտոր

ամանակ հայտնել, որ դրան հաջորդելու է հիշյալ վեպի {թարգմանությունը} հայոց լեզվով: Հայոց լեզվի ուսուցիչ Միքայել

ծննդից հետո 3-րդ դարում Օրիգենի հավաքած հունական {թարգմանությունը}, որը համարվում է 72 մեկնիչների իսկական թարգմանու

նությունը, որը համարվում է 72 մեկնիչների իսկական {թարգմանությունը} եւ որից 5-րդ դարում կատարված է մեր թարգմանություն

արգմանությունը եւ որից 5-րդ դարում կատարված է մեր {թարգմանությունը} (այդ բոլորի մասին Դոն-Քիշոտը լռում է): Եթե

ռավելություն ունի, եթե չեմ սխալվում, Բույնիցկու {թարգմանությունից}, բայց ընդհանրապես արտաքին հանգամանքները հօգուտ Բ

զվի համապատասխան եղանակների եւ ժամանակների բառացի {թարգմանությունն} էին հանդիսանում, կարծես 19-րդ դարի հայը ստորագրո

ւնական մեջբերումները: Չգիտեմ, թերեւս տեքստի {թարգմանությունն} առավելություն ունի, եթե չեմ սխալվում, Բույնիցկո

եղինակը պողպատե տրամաբանություն ունի: Չգիտեմ ում {թարգմանությունն} է, կարծեմ անանուն է, խնդրեմ չմոռանաք: Հա՛,

, այլ կցկտուր հավաքածո ասորական կամ այլ հունական {թարգմանությունների}, որ Որոգինեսը 3 դարում քարշքարշելով այս ու այն տ

յ գրական ամսագիր " Հյուսիսափայլ "-ի համար զբաղվել {թարգմանություններով} եւ գրական-գիտական հոդվածներ կազմելով: Դրա դրդ

կարգի ժողովրդին հասկանալի կը լինի, եթէ արժանապէս {թարգմանուի}: Բնական գիտութեանց բոլոր ճիւղերը կապուած են ֆիզի

չպէս մի անգամ արդէն ասացինք, այսպիսի գրքերը պիտի {թարգմանուին} լաւ բնագէտների ձեռքով. պատճառ, լոկ թարգմանութիւ

յց վրդովեցուցիչն այն է, որ պ. պ. թարգմանիչները {թարգմանում} են մի գիրք, որ ըստ մեծի մասին վերաբերում է Անգլի

երած " Երկնէր երկին եւ երկիր " ամենին յայտնի երգը {թարգմանում} է այսպէս. Зачинало небо, зачинала земля,

ելի հայկաբանքը ընդհանրապէս եւ սովորաբար միջոց էին {թարգմանում} հին ու նոր լեզուի ոգուն ընդդէմ, երբ մենք, հայկա

ք, հայկական ոգուն հաւատարիմ մնալով, նոյն բառերը {թարգմանում} էինք հնար, ինչպէս մեր նախնիքը գործ էին ածել եւ ի

վերացական գաղափարների վերաբերութեամբ բաժանել էին {թարգմանում}, օրինակ՝ je partage votre opinion, я раздѣляю

աեւ նոցա անոճ եւ խեղճուկ գրութեանց մէջ, երբ նոքա {թարգմանում} էին մի որպիսի եւ իցէ ֆրանկի կամ ռուսի աշխատութիւն

ւր բաղանիք " (եր. 49)։ Թէպէտ եւ սովորաբար չեն {թարգմանում} այսպիսի առածները, մանաւանդ որ շատ անգամ եւ չէ թա

, միեւնոյն դերանունով, որ նախնիք թէեւ սովորաբար {թարգմանում} են մեր լեզուի պահանջողութեան համեմատ երբեմն նա եւ

ղին ", զոր Ղազարու տայր Վահան։ Երբ սրտապնդած {թարգմանում} էինք այդ տեղը " Սեւկի պարտէզում ", մեր մեծ յոյսը

, այլ հունական բնագրին, ըստ որում այդ բնագիրը 72 {թարգմանչաց} գործը չէ, այլ կցկտուր հավաքածո ասորական կամ այլ

, թէ տա՛յր ոք, զբազմերախտ եւ զառաքելանման մերոց {թարգմանչաց} զգահուց բուռն հարկանել: Սակա՞ւք իցեն առ մեզ, օր

իրք, որ դժբաղդաբար հասկանում եւս չէ ժողովուրդը, {թարգմանչաց} իւրեանց սեպհական գրուածքը, զորօրինակ՝ Մովսէս Խո

ց եւ այնպէս, որպէս թէ աշակերտուած է նաեւ մեր մեծ {Թարգմանչաց} ՝ Սուրբ Սահակին եւ Սուրբ Մեսրոպին։ Թա՛փ տանք

, կրկնում է։ Կիրակոս Գանձակեցին, խօսելով Մեծ {թարգմանչաց} վրայ, ա՛յսպէս է շարունակում. " Որոց վարդապետք ե

յց այնտեղ Փարպեցին երեւում է ոչ որպէս աշակերտ Մեծ {Թարգմանչաց}, այլ որպէս պատմիչ. եւ սորանով չէ փարատւում մութ

լ Փարպեցու հետ։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցին Մեծ {Թարգմանչաց} աշակերտ կարծողքը օգնութիւն չեն ստանում Կիրակոսից

շակերտքն են, իր գրքի 51-դ երեսում, ոչ միայն Մեծ {Թարգմանչաց} աշակերտ է ասում Փարպեցուն, այլ, ուրիշների հետ ն

թուականներում ոչ միայն աշակերտուած պրծած է նա Մեծ {թարգմանչաց}, այլեւ՝ Յունաստանից էլ վերադարձած. որովհետեւ թ

մարդուն, որ անպատճառ ուզում է, որ Փարպեցին Մեծ {Թարգմանչաց} աշակերտ եղած լինէր։ Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ Խո

էր։ Երբեմն ասում է, թէ Փարպեցին ականատես է Մեծ {Թարգմանչաց} եւ յետոյ թէ. " Սա թէպէտ եւ չէր յատուկ աշակերտ Սր

որ առաջ Վռամշապուհին ականատես ասես, յետոյ՝ Մեծ {թարգմանչաց} աշակերտ եւ վերջը այսպիսի բացադրութեամբ խօսքդ յետ

լ Ս. Գրքի թարգմանութեան, ո՛չ աշակերտ է եղել Մեծ {Թարգմանչաց}, ո՛չ ուսել է նոցա դպրոցում " ինչ ինչ 'ի տղայութե

, որ չէ կարելի թոյլ տալ բնաւ, այնուամենայնիւ Մեծ {Թարգմանչաց} վախճանելու թուականներում Փարպեցին աւելի չէ լինում

յ Վարդանի ասելը, թէ Փարպեցին գործակից է եղել Մեծ {Թարգմանչաց} Աստուածաշունչը երկրորդ անգամ թարգմանելիս, որ, ի

, կամ Չամչեանի թէ Վռամշապուհին ականատես էր, Մեծ {Թարգմանչաց} տեսել էր եւ տղայութեան ժամանակ մի քանի բան նոցա դ

նդունելով, յետոյ Յունաստան է ուղարկում նորան Մեծ {թարգմանչաց} հրամանով։ Մեզ թւում է, թէ մեծ Թարգմանչաց անդ

Մեծ թարգմանչաց հրամանով։ Մեզ թւում է, թէ մեծ {Թարգմանչաց} անդրաշիրմեան հրամանը լոկ երեւակայութեան արդիւնք է

դ առաքինի մարդը աշակերտ է եղել Աղանին եւ ոչ՝ Մեծ {Թարգմանչաց} ։ Փարպեցին թէ՛ Պատմութեան եւ թէ՛ Թղթին մէջ պարզապ

Փարպեցին, եթէ նաեւ մի ամիս լինէր աշակերտուած Մեծ {Թարգմանչաց}, ապա անշուշտ եւ պարծանքով կը յիշէր այն սուրբերի

նչ որդիական եւ արժանի յարգութեամբ է խօսում նա Մեծ {Թարգմանչաց} մասին։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցու Թղթում յիշու

է, թէ Փարպեցու Թղթում յիշուած վարդապետքը են Մեծ {Թարգմանչաց} աշակերտներից, որ այն միջոցին բնաւ պակաս չէին եւ

Զիարդ եւ իցէ այս է ճշմարիտը, որ Փարպեցին Մեծ {Թարգմանչաց} ո՛չ աշակերտ է եղել եւ ո՛չ նոցա հրամանով Յունաստան

որ լսում ենք այժմ եկեղեցու մէջ, կէս մի գրուեցան {թարգմանչաց} ժամանակին, թարգմանչաց ձեռքով եւ կէս մի յետոյ․ մի

եցու մէջ, կէս մի գրուեցան թարգմանչաց ժամանակին, {թարգմանչաց} ձեռքով եւ կէս մի յետոյ․ մինչեւ տասներեքերորդ դարը

եանս հրաշագործեալ յունական հոգւով ի դարու մերոց ` {թարգմանչաց} ՝ տեսանի պահեալ զթերաշունչ կենդանութիւն մինչեւ ի

որոց] այլապէսն խորհին). որովհետեւ հայախօսութիւն {թարգմանչաց} աղբերանայր ոչ ի կենդանի եւ ոճոյ խօսից] պաշտելոյ ա

մանց կարծեաց երեւիլ իբր հաւանական, թէ ի ժամանակի {թարգմանչաց} նոյն էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն՝ զի

ղղութեան կարծեաց, թէ ո՞յր աղագս ի բառնիլ ի միջոյ {թարգմանչաց} եւ նոցին աշակերտաց եւ այլոց նոցա հետեւողաց դպրութ

յժ, եւ թէ ո՞րչափ հակառակ էին ընթացք սոցա ընթացից {թարգմանչաց} կամ այլոց ժամանակակցաց նոցա, ցուցանեմք ահա:

տէրն Մամիկոնէից, այն ինչ լուան զգալուստ միոյն ի {թարգմանչաց} Խոսրովիկի, թէ " ահա ուր գայ միւս թարգմանն " կամե

րտագրեալ էր յիսկական ձեռագրէ Սրբոյն Սահակայ մերոյ {թարգմանչի} "։ Սուրբ Սահակի ձեռագրից օրինակուած լինելը արդար

եւ խօսեց երկար միջոց Մարիամի եւ իմ հետ (Մարիամի {թարգմանչութեամբ} ): Ինձ ասաց, որ շատ կը ցանկանար լսել մի Հայոց ե

նոր աստվածաշունչը, մանավանդ որ դա եբրայականից է {թարգմանված}: Աշխատություն հանձն առեք, աղաչում եմ, տալ մ

պատճառով, որ դրանից ոչ շատ առաջ " Le principe " {թարգմանված} էր թուրքերեն: Բացի այդ, ժամանակ առ ժամանակ

ի եւ հունական ուրիշ հեղինակների շատ մեջբերումները {թարգմանված} չեն, այլ բերված են բնագրերը: Այդ ավելի քան հիմա

. պատգամավորների ստորագրություններն արտագրված եւ {թարգմանված} էին այլ կերպ. նրանք ստորագրվել են այդ, ինքն ըստ

ունի: Գ. Չէ՞ կարելի արդյոք ասորերենը հայերենից {թարգմանված} ենթադրել, եթե իսպառ անընդունելի համարել " Ճառընտ

նն անգլերեն կիմանար, քան հունարեն եւ, եթե գիրքը {թարգմանվում} է ռուսերեն, նշանակում է, հաշվի է առնվում մեծամա

uer, Ռուսի сообщать բայերը անխտիր եւ ընդհանրապէս {թարգմանւում} էին հաղորդել, հայկական ոգուն ընդդէմ բաղդասելով,

ւմ այսպիսի առածները, մանաւանդ որ շատ անգամ եւ չէ {թարգմանւում}, կամ համը կորցնում է, բայց մենք մեր ընթերցողներ

մա իր նիստերը, եւ նրա կազմած նոր Կանոնադրութիւնը {թարգմանւում} է թուրքերէն ` հաստատման նպատակով Դռան ներկայացնել

զբովանդակութիւն գործոյն, խնդրեաց յինէն ընթեռնուլ {թարգմանօրեն} ըստ կարի ճիշտ զերկրորդ զթուղթն եւ իբրեւ ընթեռնուի

արիտն խոստովանիմ առաջի Աստուծոյ, որ մինչի ներկայ {թարեխս} ամենեւին ումեք չպարտիմ ինչ սանաթով, չիթով կամ խս

խաւար ճանապարհը, կամ թէ որչա՛փ մարդիկ դեռեւս առ {թարթափ} գնում են նորանով, շատ անգամ առաջնորդուած Պ. Չամ

ութիւն անվերջ կամակորութեամբ, որպէս թէ ոք, որով {թարթափեալ} էր ի յոյզ եւ ի խնդիր միոյ միայնոյ հայաբար հնախօսո

ւն քարոզել եւ ամենայն ջերմեռանդութեամբ խաւարի մէջ {թարթափել}: Չէ կարելի մաքրութիւն քարոզել եւ ապականութ

յսցանէ հետեւեցուցանեն, թէ կործանի ազգն, եթէ ո՛չ {թարթափեսցի} առ նսեմ լուսով հնոյն մատենագրութեան եւ եթէ ջովացե

նչեւ ի տասն եւ հինգ ամ ժամանակաւ, սկսեալ կտակոյս {թարիղիցն} եւ ի լրման ժամանակին վաշխով յանձնվի նորա եւ նա պա

ր քաղաքի նախկին խղճուկ կառավարությունը դեռ ամենքի {թարմ} հիշողության մեջ է, եւ այդ նյութի մասին կարելի է

. սպասում եմ ձեզանից լավ եւ ուրախ խաբարիկների եւ {թարմ} նորությունների: Ողջունիր երկու սեռի բոլոր ծանոթն

են լինում իւրեանց տերեւաթափութիւնը. այն կանաչ ու {թարմ} տերեւները, որ մի երկու ամիս յառաջ քաղցր հովանի է

են բերում մեր վերայ: Այն մարդը, որի մէջ կայ մի {թարմ} սիրտ, մի մարդկային կենդանի զգացողութիւն, ինքը կ

ու վրայ չէ կպչում, չորացած ծառի ճիւղը կենդանի եւ {թարմ} ծառի վրայ չէ ծաղկում, կենդանի մարդը մեռեալի հետ

Արդարեւ մի վայրկենից յետոյ լսուեցաւ մի քնքուշ եւ {թարմ} կանացի ձայն, որ երգում էր. " Աջովդ համատարա

չպէս մօր գէսը, մի նկարչական ստուեր էր ձգում նորա {թարմ} վարգա-շուշանագոյն երեսի վերայ, նորա խարտեաշ աչքե

ին ականջ դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ {թարմ} են եւ աճելու վրայ, կապելով եւ ճնշելով անցածի եւ

ին ականջ դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ {թարմ} են եւ կերպարանագործուելու վրայ, կապելով եւ ճնշել

հին քանի մի շաբաթուան արդէն չորացած, իսկ միւսն՝ {թարմ} ու տաք, թողնէր այն թարմ եւ նոր եփած հացը, որ աւ

էն չորացած, իսկ միւսն՝ թարմ ու տաք, թողնէր այն {թարմ} եւ նոր եփած հացը, որ աւել սննդարար էր եւ ձեռքը պ

եւ զարթի՝ ապրող ծառի վրայ պատուաստվելով, եւ ոչ {թարմ} եւ զարթուն ծառը պիտի աճէ՝մեքենաբար խրուելով չոր

. ծաղիկները եւ արօտները սկսանում էին առուգանալ, {թարմանալ} եւ բարձրացնել իւրեանց գլուխը, ազատուելով արեւի ո

ի՛նչ խօսքեր կարող էր գործ դնել մի մարդ, ամենեւին {թարմատար} նշանակութեամբ, որ դուրս լինէին նորա միտք հասկացն

որ ներկայութիւն, մօտաւորութիւն ցոյց տուող է այն {թարմատար} համարված Ս տառը եւ առանց նորան, տալի եմ ասելով,

եմ-ը շինւում է տալի ընդունելութիւնից, որի ծայրն {թարմատարաբար} կպել է ս տառը, ուրեմն եւ աւելի ուղիղ է տալի ասել

ակից ընդունելու եւ պատրաստելու իւր հիւթը, իւրեան {թարմութիւնը} պահող կենսական ոյժը եւ զօրութիւնը: Վա՛յ այն ծառի

յ ի յայսմ յիշեցեալն բարւոք կերպիւ կատար հասուցանէ {թարց} ընկալնուլ զվարձն աշխատանաց: Երկրորդ, աղաչե

րաւոր, Այլ զի գոհար մեծագնոյ Ոչ շողայ {թարց} քերելոյ, Է Ածէ՛ք առ քերօղն Անուանեալ

վարի մարդը երեւեցաւ շէմքի վերայ կարմիր, ճերմակ, {թաց} մազերով, լուացող կինը քամակից"։ Բ. Մ

նոր էի բռնել սորան: Ողջոյն եւս չտուած՝ դրեց նա {թաց} գլխարկը աթոռի վերայ, հանեց վերարկուն, որից ամեն

ան լոյս երկնից արեւը սիրուն... Անբաղդի դին {թաց} չեղաւ ընկերի արտասուքով, Նորան մոռցան...

կաթիլ-կաթիլ վազում էր եւ իմ գիրքը գրեթէ բոլորովին {թաց} էր եղել արտասուքիս առատահոս հեղեղից: Ալֆօն

կարծում ենք։ NB Լինիմ բայով վարվում է տեղ տեղ եւ {թաց} 'ը-թաց լինել. բայց նոր լեզուն ունի թրչվել բայը, որ

ւմ ենք։ NB Լինիմ բայով վարվում է տեղ տեղ եւ թաց'ը- {թաց} լինել. բայց նոր լեզուն ունի թրչվել բայը, որ ամեն

մեն տեղ հասկանալի է, ուստի եւ աւելորդ է գործ դնել {թաց} արի, թաց եղայ, փոխանակ թրչվեցի, թրչվեցայ, որի կազ

ասկանալի է, ուստի եւ աւելորդ է գործ դնել թաց արի, {թաց} եղայ, փոխանակ թրչվեցի, թրչվեցայ, որի կազմուածքը ա

առից, բայց կուրծքը բաց կարած. եւ այս սէգմենտի ( {թաց} տեղի) չորս կողմը շրջակարած ոսկեթել ժապաւէնով եւ

ու ժամանակ, մի թանձր մառախուղ պատել էր բոլորովին {թաց} քաղաքը, այս պատճառով գիշերուայ մթութիւնը թանձրաց

ում, պատճառ, խարոյկի լուսովը երեւում էր փայլուն {թաց} գիծը, որ այս խեժային եւ մածուցիկ հիւթը թողնում է

ղճ Մանուշակը ուշաթափ ընկաւ մի նստարանի վերայ, որ {թացացել} էր անձրեւից եւ խոնաւ մառախուղից: Մանուշակը գի

բատիստեայ շապիկով, դուրս էր գալիս գետից: Ջուրը {թացացնելով} նորա շապիկը շինել էր բոլորովին թափանցիկ, եւ այդ

ուցեալ ծաղկանց ի ծաղկունս, Քաղէ փնջիկ {Թացեալ} ի ցօղ զմատունս: Զի՜ գեղեցիկ, Զի ընդ

մինչեւ այժմ պահել էր իւր կազմուածքի կերպարանքը, {թացութիւնը}, ջերմութիւնը, լոյսը, օդի թթուածինը եւ այլն, ե

խը հանգչած էր Շահումեանցի ուսի վրայ, իսկ եղանակի {թացութիւնը} անխնայ տամկացրել էր նորա զգեստը եւ մազերը: Շա

ացած դէպի վերին շրթունքը, համարեա թէ ծածկւում էր {թաւ} ընչացքի մէջ, որ նոյնպէս դեղնած էր: Երեսը ընդհան

իւրեանց կանգնելը սիւնի նման կը լինէր գետնի երեսին {թաւալ} գալ։ Ահա այս անձնապահութիւնն էր, որ հարկադրում

սարակաց սրտի մէջ, իսկ մեր ազգը, կաւեղէն ոտքերով {թաւալգլոր} ընկած չարաչար կործանութեան անդունդի մէջ, արդէն ի

ար այն անունը, որով ոչ միայն զՄխիթարեան համախոհս {թաւալգլոր} բերած ու անել անդնդոց մէջը ձգած եւ ի թշնամեաց անդ

: Զայս առ կոյսն, եւ զնորա իրանաւ Պարապատեալ {թաւալիմք} առ վարդենեաւ Ի դալարիս, յոր երկինք դեռ ցօղէ

Զոր թաւուտք գգուեն Յախտարծարծ լերին Ի {թաւալոցէն}, Հրեշտակին մատունք Սահին դիւրաշուրջք,

, ներս վազեցին եւ, տեսանելով թագաւորը արեան մէջ {թաւալուած}, իսկ աբեղայն՝ կանգնած նորա մօտ արիւնոտ դանակը ձ

նախանձոտ"։ - Ասում եմ ես եւ իրանին փաթաթուած {Թաւալում} ենք շուքի ներքոյ վարդենեաց, Կանաչներում, որոնց

ւ էր թէ մարդիկ չէին սոքա, այլ վայրենի արջեր, որ {թաւալւում} էին սոֆայի վերայ, թէպէտ մինը նոցանից կարծում էր

ծութիւնք երազի նիւթ եւս չէին, մինչ ամբողջ գիշերը {թաւալւում} էր իւր անկողնի մէջ խռխռալով: Նա քնած ժամանակ եւս

մնին հանգիստ կը բերի։ Բայց նա որ միշտ {թաւիշ}, կերպաս Շոր կարում է իւր անձին, Որ խո

սանըրով. Նա հագնում էր բեհեզ, կերպաս, Դիպակ, {թաւիշ} թանգագին. Նա չգիտէր ի՞նչ ասել է Արծաթի կարօտութի

ց, Որպէս երկու հասունացած մեծ նռներ, {Թաւիշապատ}. խելք է թռցնում գլխից: Կերպարանքը կ

ակի գեղեցկութիւնը. նորա գլուխը ծածկած էր գեղեցիկ {թաւիշեայ} ֆէսով, որի շրջանակը կարած էր չերքեզի ոսկեթել ժապ

ան թէ ութսունհինգ անգամ: Վիզը կապած էր մի նեղ {թաւիշեայ} սեւ ժապաւէն, որի տակից առանձին ոսկի շղթայով կախա

անգամ երկու արտասուքի կաթիլներ գիծ քարշելով նորա {թաւիշեայ} երեսի վրայից, գլորւում էին նորա կարի վերայ. նա

ագոյն, շրթունքը կարմիր, որի երեսը նմանեցնում էր {թաւիշի}. իրանը շատ կանոնաւոր, կուրծքը կատարելապէս կերպա

Սեղանի ճակատում - առաջին տեղում, երեք ոսկեզօծ եւ {թաւիշով} կարած աթոռներ, որոնց վերայ երեւում էին նստած երե

ի՜նչ ուրախութիւն պիտի առնեմ, առաջին գործս քեզ մի {թաւշեայ} վերայնոց... - Ո՞հ, եղբայր, ճշմարիտ է ասած

Տարագիր գնացին. Հին լեռը բացեց, Իւր {թաւուտ} կուրծքը Քեզ կանաչ դիպայ Փռեց հովիտը,

Ում ` կիրք վառող լեռն ի վար Զառիվայրի գաղտնաթով {Թաւուտներն} են գգւում յար, Սահում են լուռ շօշափող Մատները

րթ աղաւնեակն է մնչում... Եւ պարտէզի գաղտնաթով ` {Թաւուտներում} թաքթաքուր Շտապում են երկուսով... Ո՛վ աչք, պահ

Քնար, ՚ւ աղաւնեակն զի՜ մնչէ... Եւ ի {թաւուտս} Սաղարթախիտս պարտիզկան Ընդ առաւօտս

ԻՄԷ՜Ն, ՈՎ ԿՈՅՍ Եւ յԱրուսեկին Զոր {թաւուտք} գգուեն Յախտարծարծ լերին Ի թաւալոցէն,

րաստվում է հինգշաբթի օրը նրա մոտ գնալու, որպեսզի {թափ} տա): Ես առանց այն էլ ձանձրանում եմ եւ օրերն եմ

արօտ շատ նստաւ Դալար արօտի, Ծով դարձաւ {թափած} Արցունքըն աչքի։ Քո գալն իմացաւ

մարտութիւն է եւ գրեթէ յաւիտենական: Որովհետեւ եթէ {թափածը} դրական ճշմարտութիւն է, նա ինքնակայ քննութեամբ դա

ցեխով ապականուած, գօտուցը կախած մի սուր եւ երկու {թափանչայ}. ձեռքումը մի գաւազան եւ ժանգոտ հրացան առանց հրաց

եւ տառապեցայ չարաչար... Արգնաթոյր հիւթ ինչ {թափանցեալ} յակաստան հոգւոյս, զիճութիւն գոգցես գերեզմանական

սափելի զօրութեամբ: Ապստամբութեան խեղճ դեւը, {թափանցելով} բոլոր դժոխքից, անցավ երկրի օդի մէջ եւ մի քանի ժա

չինչ չկայ դորա վերայ հողեղէն. Լուսեղէն է, {թափանցիկ} է մարմինը, Աչքը յօնքը սեւ սաթի պէս փայլում

այլ աղջիկ, Նոյնպէս չքնաղ, նոյնպէս մատաղ, {թափանցիկ}: - Իմ նազելի, գոնէ՛ դու ինձ գթա՛,

: Ջուրը թացացնելով նորա շապիկը շինել էր բոլորովին {թափանցիկ}, եւ այդ պատճառով աչքերս վերստին կախարդուեցան նոր

նգուրներով ուսերի վերայից մինչեւ գօտին: Սպիտակ, {թափանցիկ}, մարմարիոնեայ մարմինները մերկ էին մինչեւ մէջքերը

տեղերը: Բայց այնքան շատ էին նոքա, որ եւ այսպէս {թափանցիկ} մարմիների շարժողութեան համար եւս, հարկաւորեցաւ հ

հայերեն լեզվով՝ " Եսեն Սյուի ստեղծագործության ( {Թափառական} հրեա) ներածականը " խորագրով. անհրաժեշտ եմ համար

անը ներկայացնելու " Եժեն Սյուի ստեղծագործության ( {Թափառական} հրեա) ներածականը " խորագրով ձեռագիրը, որ ուղղվա

արիտ եւ մաքուր, քան թե մի վենետկեցի աբեղա: " {Թափառական} Հրեան " տպվում է անդադար, որի մասին կարող ես իմա

ս գնալու ժամանակ չունիմ. համալսարանի գործերը, " {Թափառական} Հրեայի ", օրագրի եւ վերջապես սրբազանի գործերը այ

ծ է, շուտով կտպվի " Պավլոս եւ Վիրգինիան ", իմ " {Թափառական} Հրեան " մինչեւ ապրիլի 10 կավարտվի նույնպես, եւ ա

նում էին: Եղբայր, խնդրում եմ ներողություն " {Թափառական} Հրեայի " ճակատին գրած երկու տող բանիս համար, ես

. դու շատ հաջող համեմատում ես ճակատագրի հալածանքը {թափառական} հրեայի անեծքի հետ: Հավանորեն, նա երաշխավորել է

դէս նոր հայախօսութեան, երկու մեծ հատոր: 4) {Թափառական} Հրէայ (առաջին մեծ հատոր): 5) Դքսուհի դը Շ

պատահելով մի քանի վաճառահանդէսների մէջ, տեսայ մի {թափառական} գազանանոց, որի մուտքը արժէր կէս մանէթ: Շուտով հ

նոցանից եւ ապրուստի հնարը, պատերազմական ծուխի եւ {թափառական} ճանապարհորդութեան փոշիների մէջ, երկար ժամանակ կա

 {ԹԱՓԱՌԱԿԱՆ} ՀՐԷԱՅԻ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹԵԱՆ ՅԱՌԱՋԱԲԱՆԸ Մեր պատո

վերայ ինձ քաղցր եղաւ դուրս տալ Եւժէն Սիւ Պարոնի " {Թափառական} Հրէայ " անունով վիպասանութեան հայ թարգմանութիւնը

ւ Ռուսերէն լեզուներին, արդէն կարդացած կը լինին " {Թափառական} Հրէայ " վիպասանութիւնը եւ ճանաչած նորա ազնիւ եւ ս

տերք, 2 հատ. եր[ես] 68: ՅԻՇԵԼԻՔ Քանի մի օրինակ {Թափառական} հրէայ առնուլ Արեւմուտքի թերթերը հաւաքել եւ բերել

եւ մարդկային իրական կեանքին բոլորովին անտեղեակ եւ {թափառական} գաղափարների ստրուկ գերմանացին է բերան բանում անգլ

թորիկներին եւ թագաւորը փոխեց իւր գայիսոնը դէպի մի {թափառական} թշուառի գաւազան: Կառավարութեան հայեացքի նիւթական

ը դարձուցանել այս Կարգի վերայ, որ յառաջ քան թէ " {Թափառական} հրէայ " վիպասանութեան կարդալը, կարողանան ծանօթու

ին. կոշտ ու վատթարաբարոյ նաւաստիքը, ձանձրանալով {թափառական} քարոզչից, կամենում էին ցամաք հանել նորան առաջին

կրեց մինչեւ կարողացաւ համոզել այս ուսանողին դէպի {թափառական} Հոգեւոր Ասպետութիւնը։ Վերջապէս նորան յաջողեցաւ մ

կամայ սխալ լինի, ինչպէս նաեւ մեզ պատահել է մեր " {Թափառական} Հրէայ " անունով Հայերէն թարգմանած գրքի մէջ։

: Հայաստանից այնքան բազմութեան դուրս գնալն, նորա {թափառական} պանդխտութիւնը Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ, նորա քաշած

ւթեան մէջ մեծ առաջադիմութիւն է, երբ մի վայրենի, {թափառական} որսորդութեամբ պարապող ազգ սկսում է երկրագործութեա

կան եւ զպատմաբանական գրեանս: Հոգին բանաստեղծական {թափառեալ} անպատսպար ի վերջոյ ի հինգ եւ ի վեցերորդ դարս, գտ

անօսր ընդ կամար, Դատ կնքեաց իմ անդրանիկ ինձ {թափառել} վայրապար։ Ես ընդ կորուստ իմ բաղդին յողբ ընկլուզա

թէ այնքան վշտերի կուտակութիւնքը. շատ աստանդական {թափառելուց} յետոյ, տեսանելով, որ ո՛չ մի տեղից լուսոյ նշոյլ

աստան առանց արծաթի եւ ճանապարհի հանդերձով. երկար {թափառեցանք} այնտեղ սորա եւ նորա դրանը մեր աղքատութեան պատճառո

ին եւ վերջը նորա որդուն, որ 70 տարի թագ խնդրելով {թափառեցաւ} մուրացկանութեամբ: Բոռքը էլ չէր յիշում, թէ ինչ ո

մ եմ Դոն Քիշոտի հետ, այն է՝ Դոն-Քիշոտը իր բոլոր {թափառումների} ժամանակ (երկրորդ ճանապարհորդությունը Սանչոյի հետ

աջինն զկայ առեալ ՚ի Նէապօլիս, ըստ որում շոգենաւն {թափեալ} զբեռինսն վերստին ընկալաւ զայլս. նաւեցի ի Գենուա

Այգուն այգուն, Ի բուրաստան շուշանաց {Թափեալ} զքուն՝ Կոյսն իջանէ մաքրազգեաց...

ցաւ իմ աչքում, եւ այդ օրից ուխտեցի վերջին արիւնս {թափել} ազատութեան անունի վերայ: Այդ միջոցը դարձաւ ի

ւ փոքր էր. նորա գրողը իմ արտասուքից շատ արիւն էր {թափել} այդ կտակը վաւերացնելու համար: - Ի՞նչ կայ այ

զարթել Դարաւոր քնից, Հին փոշին նոր է {Թափել} վերայից: Քո օրից այսօր քանի՞ դար անցաւ

րբ սեղանոյն առաջի, Թէ պատրաստ է նորա համար {թափել} վերջին արիւնը Ու թշնամեաց արեամբ ներկել իւրե

Երբ տեսնում է վախկոտին։ Վերջին ոյժը {թափել} ուզեց Ընդդիմանալ րոպէին, Ծնօտները սաստ

Դարաւոր քնից, Հին փոշին նոր է {Թափել} վերայից: Քո օրից այսօր քանի՜ դար անցա

ր ամեն գեղեցիկ ձիրքեր Զեղխօրէն այստեղ անխնայ {թափել} էր. Ձմեռան ցուրտ շունչ թէեւ դեռ չկար,

վ հարազատօրէն կարելի էր ամենայն եւրոպական գաղափար {թափել} հայերէնի մէջ։ Այո՛, կարծում ենք, եւ այն հա

ը, որ իր բոլոր կեանքը եւ ուժը մինչեւ այն ժամանակ {թափել} էր ազատութիւն պաշտպանելու համար, չվախենալով նորա

է երկրիս երեսից, ես մինչեւ նորա գերեզման մտանելը {թափել} եմ մի արտասուքի հեղեղ նորա վերայ: Ես տեսայ, թէ

լու վրայ դրեց։ Ոսկորները հանել էին տալիս եւ գետը {թափել}, այն հրեշտակին նման մարդուն՝ տիրո՛ջը, անհանգիս

ն մարդիկ են եղել, եւ ազգի եւ եկեղեցու համար արիւն {թափել}. ուստի մի քանի չքերի պատճառով այն մարդոց անունն է

, քան թէ մի օտարին: Գիտե՞ս, թէ ինչքան քրտինք եմ {թափել} ես, մինչեւ հասել եմ դորան: Մանթուխեանցը այս

ւանդներ. նորա մեծ վկայութեան մինը եւս այս է, թէ {թափել} էր եւ վարդապետի վերայ եւս, որ չնայելով, թէ շատ

նի զօրութիւնը... Բայց ի՛նչ առնես, որ միւսները {թափել} էր ճանապարհին: Մէք այսպիսի անցքեր նկարագրելո

ր նա իւր սրտի խորքում մի գաղտնի խորհուրդ՝ երբեմն {թափել} իւր անձը եւ միաբանութիւնը պապական իշխանութեան տակ

վարդապետից։ Մխիթարի հաստատուն միտքը՝ երբեմն {թափել} իւր անձը եւ իւր միաբանութիւնը պապականութեան լուծի

ածը եւ նոցայ բեռի տակ ճնշուած է այսօր հայ մարդը: {Թափել} այդ կրօնը մեր վրայից, - ահա՛ մեր գործը: Մեր ազգո

ուր հայ պառաւի ոգին եւ սիրտը ամէն հարազատութեամբ {թափել} է հեղինակը. Նանիկ արա մեծանաս, Հալիւորիս

նիւ, փրկութիւն չէր: Ծառի տերեւի վերայ ջուր {թափելը} արմատի չորութեան չէ օգնում. տերեւքը ստանում են մ

փրփուրը, Քնուկ վրացու նկարէն վարդիկի վերայ {թափելը}. Հակուած դէպի ղալեանի ծուխը ի ծաղկաւէտ դիւա

էր նորա ապագայ վիճակի վերայ: Մանուշակին թեթեւ {թափելը} պատահեցաւ հինգշաբթի երեկոյ: VII Նախիջեւան քա

ծ պասից երկայն էր։ Ես արծաթ եմ վաստակել՝ քրտինք {թափելով}, եւ կը ծախեմ նորան իմ բաւականութեան համար միայն

жникъ), ոմանք՝ կարդալով բժշկող, ոմանք՝ թեթեւ {թափելով} բժշկող, ոմանք՝ դեքոքտ խմեցնող, եւ ոմանք, որ մ

սահմանքը: Տխո՛ւր տեսարաններ. այստեղ կեղծաւորը, {թափելով} իւր մարդահաճութեան թմրեցուցիչ թոյնը, մտածում է ե

յետոյ որոշեցի գրել Ձեզ այս նամակը եւ, սրտիս ցաւը {թափելով}, մի փոքր ազատ շունչ առնուլ: Իհարկէ, պիտի հ

արշալուսոյ քընով նընջում է, Ուսանողն զգաստ {թափելով} քունը՝ Գնում է շուտով համալսարանը։

իսկ թէ համեմատական էր, այն ժամանակ յայտնի է, թէ {թափելով} նորան աւելի շահուեցաւ, քան թէ համեմատականը ընդու

ով ամուլ ամպերի թող չնմանի դա՛, այլ առա՛տ անձրեւ {թափելով} ՝ թող ջրէ՛ մեր հոգիների անդաստանքը, որով ծաղկելո

նք գործ էր դնում արդարանալ տէր սատանայի առաջեւը, {թափելով} իւր բոլոր համոզողական փաստաբանութեան զօրութիւնը,

ի բարկութեամբ վեր թռաւ գահիցը դէպի նա, կայծակներ {թափելով} աչքերից, բերանը եւ ճանկերը բացած, որպէս թէ պատր

, եւ ահա պ. Շաքարեանցը բարկացած, շողիքը բերանից {թափելով} ներս մտաւ: - Այդ անկարելի է... այդ անհնար

որ ամենայն բան խօսել էի եւ մի փոքր հանդարտել էի, {թափելով} սրտիս ուրախութեան աւելորդը, լսում եմ ահա, որ մի

Անհոգ արձակած սաթի պէս մազերը, Արտասուք {թափելով} հեղեղի նման: Մինչ զրպարտողը խոստանում է

մելու էր դէպի այս միջնորդ անուանուած տղամարդերը՝ {թափելով} նոցա ոտքումը իւր պղինձը, արծաթը եւ ոսկին։ Փրկիչ

մաշեն եւ չարչարեն այն զոհը, որ հնար չունէր դուրս {թափելով} նորանց՝ թեթեւանալ իր բեռներից։ Այս է գէթ այն ցա

ւ սիրտս փոքր ինչ մխիթարուած եւ թեթեւացած արտասուք {թափելովս}, վեր կալայ ձեռիս գաւազանը եւ դարձեալ շարունակեցի

առաջինն զկայ առեալ զաւուրս քանիս ի Նէապօլիս, ուր {թափելոց} էր շոգենաւուն զբեռինսն եւ ստանալոց անդէն, նաւեցի

նկեր չէ, ու այլեւս չընդունես նրան՝ ինչ բարիք էլ {թափելու} լինի գլխիդ. երեւի իմ բարեկամները նույնպես չեն ըն

որ սրտերնին իրենց Հայրապետին ափը, միշտ արիւննին {թափելու} պատրաստ էին: Այսպիսի Հայրապետ մը, երբ որ իմացաւ

րիւն գլխին դրած ման է գալիս, սորա կամ նորա վերայ {թափելու} համար, - կցորդեց շուտով Մանթուխեանցը: - Ինչ

աւերի մէջ, նա հաւատում էր, որ պարոն Շահումեանցի {թափելու} արտասուքը կարող էին մխիթարել նորա ոսկերքը եւ այն

առաջացած իւրեանց ստրկական կրօնի ազդելուց։ Արդեօք {թափելու} չէի՞ր արտասուքի հեղեղներ, եթէ քո մէջ կար մի ազնի

որ աշխարհը զարմանայ: Շամպայն ասածդ հեղեղի պէս կը {թափեմ}, կը բանամ քսակիս բերանը, թո՛ղ մեր Սարգիսը դիման

նորա հետ այս խնդիրների վերայ եւ մեր ամեն ճիգը կը {թափենք} աւելի մշակել եւ աւելի կերպարանագործել մեր գաղափար

Հայկ ու Տիգրանին յիշենք միշտ, եղբարք, {Թափենք} նոցանից հնութեան փոշին. Նորանց յիշելով արդ

մ կը փչես ջրի երեսը եւ ջուրը մի ոտք չկոխած տեղ կը {թափես}, ահա բոլորը"։ Մինչդեռ կարդում էր կոմսը այս

ար, որ գործում է եւ որ ազատելու համար գնաց արիւն {թափեց}, խեղացաւ, ջարդուեցաւ, որդին, եղբայրը կամ հայր

րոյ մասին չէր խօսում, Սերովբէ, յո՜ւշ, նրա վրայ {Թափեց} խաղաղ ու խոր քուն: Զեփիւռի զո՜վ շոյանքի Տակ թմրո

շատ է եղել մեզպէսներին օթեւան. Երկինքը շատ {թափեց} անձրեւ, լուաց հազար գերեզման. Թէ որ կ՚ուզ

ան Սողաց դժոխքից, ի՛նչ կայծակ զարկեց, {Թափեց} արիւնը... ծերի պատուական։ Հայազգի սի

հետ. նորա ոսկերքը փորեց հանեց գերեզմանից ու գետը {թափեց}: Ղազար Փարպեցուն ոտքը բոբիկ քշեցին վանքից, ո

բ ջարդեց, կործանեց նոցա կուռքերը, կռատունները, {թափեց} բոլորը ծովը եւ նոցա փոխանակ կանգնեց եկեղեցիներ եւ

բացեց բերանը Վեզուվի ճեղքուածքի չափ, ուստի դուրս {թափեցան} բոց ու ծուխ: Դժոխային խաւարի մէջ դուրս գալով այս

եմ գտանել իմ ցաւի ճարը: Ո՜հ, թէեւ շատ արտասուք {թափեցի} ՝ բաժանուելով այն կտակից, բայց այնուամենայնիւ փո

թէ " ես սկսելով քննել, առաջին գործս այն արի, որ {թափեցի} վրայիցս ինչ որ մինչեւ այժմ գիտէի"։ Այս շատ խոր

վ այս խօսքերը, յետոյ որպէս թէ մի եռացուցեալ ջուր {թափեցին} գլխիս վերայ: Թշերս այրւում էին ամօթից, որպէս կր

րտակ. Դարձան թշնամի անհաշտ ազգութեան, {Թափեցին} արիւն Հայոց համարձակ։ Ա՜խ որի գործը,

նգիստ չթողեցին գերեզմանի մէջ, այլ հանեցին ու գետը {թափեցին} ։ Չեմ ասում, որ ոտաբոբիկ վանքից քշեցին Ղազար Փարպե

Հռովմի մէջ Աթենասի պաշտողքը խաչ պաշտողների արիւնը {թափեցին}, թող այժմ խաչը յաղթական կանգնի Աթենասի ձեռքում,

ալ, նա դրականապէս բողոքում է եւ ասում է, թէ երբ {թափեցիր} իմ վրայից երկու երեք հազար տարեկան փոշին եւ էլ հա

եղինակը ոչ թէ միայն պիտի կուրծք մաշէ, աչքի լոյսը {թափէ} ազգին նոր գաղափարք տալու համար, այլեւ պիտի տանի

՜նչ: Ասացի մի անգամ, երանի՜ թէ քանի չեմ մեռած, {թափէի} սրտիս եղածը մեր ազգի առաջեւ, պատառէի մի քանի կախ

ք կը կորչէր Անդորրութիւնը հոգուդ: Եւ ո՞ւր դու կը {թափէիր} Բորբ կայծերը նրա բարկ, Կարո՞ղ էիր դու միթէ Ցոլքն

Քո զանդորրութիւն հոգւոյ: Եւ յո՞ նորա {թափէիր} Զկիզելւոյ կայծակունս Եւ կամ բնաւ ժուժա

դորայ վրէժխնդրութենից, ճշմարտութեան համար արիւն {թափող} նահատակը ինձ ընկեր եւ օգնական կը լինի այդ փառաւոր

ղ է լինել եւ հեշտ ազատուիլ չար աղեղնաւորների կրակ {թափող} նետերից. Սուրբ Աթանաս Աղեքսանդրացու եւ երկու միա

եթեւի. միւս օրը Հոլոյին կնիկը, որ երեւելի թեթեւ {թափող} է, կանչուեցաւ Թիւթիւնճի-օղլուի տուն: Նա իւր սով

ժամանակ, այսինքն ճաշից յետոյ, կանչում են թեթեւ {թափողը}: Թեթեւ թափողը գալով հիւանդի տունը, նախ եւ առ

ճաշից յետոյ, կանչում են թեթեւ թափողը: Թեթեւ {թափողը} գալով հիւանդի տունը, նախ եւ առաջ առնում է մաղի մ

լ կին բռնում է մաղի մէջ մի ջրով լիքը պնակ: Թեթեւ {թափողը} լցնում է հալած արճիճը պնակով ջրի մէջ: Իսկոյն երբ

եւ առհասարակ այն բաները, որ պիտի ձգուէին: Թեթեւ {թափողը} բոլորովին աւարտելով իւր գործը, երեք անգամ պտուտո

փաթաթւում են կապոցի մէջ ձգուելու համար: Թեթեւ {թափողը}, որ տանում է թեթեւը ձգելու, ամենեւին ետ նայելու

, որ թեթեւ թափողին մեծ վնաս կը յառաջանար: Թեթեւ {թափողը}, թեթեւը ձգելուց յետոյ գալիս է հիւանդի տուն, նոր

ւը բժշկում է առանց ամենայն տարակուսութեան: Թեթեւ {թափողը}, եթէ հանդիպի մի այնպիսի մարդու, որ փոքր ի շատէ

, եւ դնում է ձգել ճարը նշանակուած տեղում: Թեթեւ {թափողի} արդիւնքն է ճրագը, վրձինը, մկրատը, հայելին մնու

, որ հիւանդը չէր բժշկուելու, երկրորդը, որ թեթեւ {թափողին} մեծ վնաս կը յառաջանար: Թեթեւ թափողը, թեթեւը ձգե

չափելով, նորա ճանապարհների կարգը զննելով. դու, {Թափորի} ստորոտումը այն այլակերպութեան անթարգմանելի րոպէու

օտները սաստիկ սեղմեց Ատամները ճռացին, {Թափուած} ուժից ցընորամիտ։ Մահն իւր գործը կատարած

ից քաղաք կը հալածէք, որ ձեր վրայ գայ երկրի երեսը {թափուած} ամեն արդար արիւն, արդար Աբէլի արիւնից սկսած մինչ

ի մօտ՝ լճի առաջեւ՝ մեծ արծաթ վատնելով: Քրտինքս {թափուել} էր գետի նման, մահիճ, վերմակ, սփռոց՝ ամենայն ի

համար այրող արեւի երեսից, այժմ դեղնած ու թառամած {թափուել} են գետնի վերայ՝ ծառերի տակին, եւ շինականների ան

- Ին՞չ է հարցանում այս մարդը, երկնքից ի՞նչ է {թափուել} երկրի վերայ, որ սա չէ ընդունել: Թաբաք ծխողն

հոգու խօսքերը, մինը միւսի քամակից, կայծակի նման {թափուելով} դիմացը կանգնած մարդու վերայ, ձգում են նորան մի կ

թուղթ փոխել. պատճառ, արտասուքը աչքերից եւ քթից {թափուելով} նամակի վերայ, ապականեցին նորան: Վերջապէս յաջ

եր առաւ գլխարկը եւ վերարկուն եւ, անձրեւի գետօրէն {թափուելուն} ուշադիր չլինելով, գնաց: Յիշատակարանիս ընթեր

մաջերմ արտօսր երեսին փայլեց։ Իբրեւ մարգարիտ {թափուեցան} գետին, Դարձեալ առաջին բարկութեամբ ասեց։

որ բարեացակամների սէրը եւ յարգութիւնը։ Եւ այսպէս {թափուեցան} նորա մօտ ամենայն կողմից առատաձեռն պարգեւներ, եւ

. ո՛վ գիտէ, գուցէ այս երեկոյիս, Դարձեալ կը {թափուի} մի մարդու արիւն. Բայց նոյնպէս պայծառ, դու

այն կէս գիշերին նոցայ դէմ: Սոքա աշխատում են ներս {թափուիլ}, նոքա ընդդիմանում են: Այստեղ բորբոքւում է մի զա

տեսան, որ մարդիկ, միմեանց պատմելով շնորհի առատ {թափուիլը}, հակամիտ էին գովելու՝ յարգելով եւ անմոռաց զարմա

ւքի ընթացքին, - թէպէտ եւ ասում են, որ արտասուքի {թափուիլը} թեթեւութիւն է տալիս մի վշտահար սրտի, բայց դուք թ

ռին, որ մնաց իւր տեղում, գոնէ նորա արտասուքը կը {թափուին} հայրենիքի աւերակների կամ իւր անցած կեանքի յիշատակ

, որ ուրիշները տոնում էին, իսկ դու արտասուք էիր {թափում} եւ այլն: Նախ՝ մեր տոնը հունվարի 6-ին է եւ ոչ թե

ւոր ապրելու, սնոտի եւ անցաւոր փառք ճարելու համար {թափում} է իւր քսակից վերջին մանէթը, բայց ազգային գործի,

ն նորա խնկելի ոսկրներին եւ, հանելով գերեզմանից, {թափում} են ջրի մէջ: Այստեղ աւելորդ չէ խնդրել ձեզանից, ո

րքեզեանցի հայհոյութիւնքը, որ ամենայն առատութեամբ {թափում} էր " Հիւսիսափայլի " թէ՛ հրատարակողի եւ թէ՛ նորա գ

րծաւորքը, որ տանջւում են սովից եւ վերջին ճիգն են {թափում} ՝ պատերազմելով մի ծայրացեալ աղքատութեան հետ:

ի հանք, որ ամենայն տարի անդադար ոսկի եւ արծաթ են {թափում} զանազան տէրութեանց գանձարանների մէջ, գրեթէ ազդեց

րելու: Նա այն ժամանակ սուր ունի հատու, Կըրակ է {թափում} այրող բերանից. Մուսան նորանով խօսում է մեր հետ,

օրինակ յուսահատ Տառապում է մահիճի մէջ, {Թափում} մահու քիրտ առատ։ Նորա աչքը խոժոռւում

նայի առաջեւ: Մահադեղից պատճառուած փրփուրը դեռեւս {թափում} էր նորա չորացած շրթունքի վերայից. գլուխը գտանւու

այլումը դեռեւս նստած, առանց ձայն հանելու, կամաց {թափում} է գոգնոցից սխտորի փեճեկները... Բայց ինչպէս եւ

ղին փոխանակ քաղցր խօսքերի այնպիսի բառեր, որոնցից {թափում} էր լեղի եւ արհամարհութիւն։ Լետիլիէ քանի անգա

ան առաջ էլ, դարձեալ նոյն տեղում Վարդիթերի վրայ է {թափում} իր ժանգը. " Ա՜խ, ծակծակոտուած, սեւ սրտի աղջիկ

միւսին։ Լեզուն ըստ ինքեան մի աման է, որով մարդը {թափում} է իր միտքը իր նմանների մտքի մէջ. սա է այն կամուր

վրայ, մեզ թւում է: Աշնան Մողնու ուխտից Էջմիածին {թափուող} ահագին բազմութիւնը մեր սիրելի ազգակցաց, շատ ցաւե

ալուստ վեհափառ Հայրապետին ի Նախիջեւան, անգործ եւ {թափուր} յուսուցչական իրաւանց, այլ յորժամ գալուստ նորին ս

զէն յասպազէն Վառեալ սիրոյ երկնային՝ {Թափուր} զհաղբս առդնեմ, Լարեալս ինձ եւ թռչիմ Ի

տ լինի հնար դիւականս հնարել առ ի չարչարել զմեզ եւ {թափուր} ի փառաց հեղինակի կացուցանել: Մեք գիտենք միայն գր

աքելոյ: Եւ ո՛չ կամեցեալ ձեռնունայն ի Հայս ելանել {թափուր} ի յուսոյն եղեալ՝ անցանէ յԵդեսիայ եւ ընդ Փիւնիկէ

քաղաքիս: Ըստ այսմ ծախք իմ աստէն, առանց վարձուց {թափչի} (լուացարարի) եւ առանց այլոց մանրամասնութեանց հա

24-ից սկսած՝ ամբողջ երեք օր, անձրեւը գետի նման {թափւում} էր երկնքից՝ առանց մի րոպէ դադարելու: Այս առատու

ւ էր այդ բանը, ստոյգը այս է, որ անձրեւը անդադար {թափւում} էր, եւ ես նստած իմ սենեկի մէջ միայնակ, նայում է

էգզադէն՝ թրջուած միանգամայն մինչեւ ոսկրը: Ջուրը {թափւում} էր զգեստներից աղբիւրի նման։ Նա հանեց բոլորովին ջ

երայ, հանեց վերարկուն, որից ամենայն առատութեամբ {թափւում} էր ջուրը, նոյնպէս թօթափեց եւ գուցէ կը ձգէր եւս ա

նում էի իմ ցաւերը, ասես թէ մի զովացուցիչ բալասան {թափւում} էր այդ կտակից իմ թարախոտ եւ փտած վէրքերի վերայ:

նք, թուք ու մուր եւ այլ անասելի եւ անխելք խօսքեր {թափւում} են Բէգզադէի կողմից աղքատ պատանու վերայ: Բանը այն

ասն բաժանելով վազում է եւ վիշապօրէն յառաջ խաղալով {թափւում} է Բենկալի ծոցը, եւ ահա՛ արեւմտքում դիզուած սեւ ս

էր որպէս վագր կամ կատաղած սպանիական ցուլ. արիւնը {թափւում} էր, տները այրւում էին, փողոցները լցուած էին դիա

զարթեցաւ պ. Մարկոսի ներս մտանելուց․ առատ քրտինքը {թափւում} էր նորա ճակատից, եւ ամենեւին չիմանալով իւր գլխից

փչում էր ամենայն կատաղութենով, անձրեւը գետի նման {թափւում} էր երկնքից, ոչինչ տեղից չէր լսւում ձայն, աղաղակ

ա երեքից մեծն էր: Նոցա մազերը խարտեաշ, երկայն, {թափւում} էր գանգուրներով ուսերի վերայից մինչեւ գօտին: Սպի

ուր եւ զարհուրելի կերպարանքով. անձրեւը գետի նման {թափւում} էր երկնքից, բայց Խանլը-դերէի մէջ ոչինչ չկար: VI

ութիւնը միջին դարերի վերջումը խմորուելով դուրս էր {թափւում} հեղեղաբար՝ ազգերի դրութիւնը բարւոքելու, տգիտութ

ր եւ ամեն վայրկեան արտաքին աշխարհի տպաւորութիւնքը {թափւում} են նորա զգացողութեան վրայ։ Բայց պիտի մնան նոքա ա

: Կատաղած առիւծը վազեց մորին, մարդիկ ահից {թաք} կացան. Զարկեց շանթը, գոռաց երկինք, հեղեղը

էլ. նրա հրամանը կատարելու համար վեր կ՚առնեմ ամէն {թաք} ու մուրն էլ"։ Տեղն է, որ մէկը ասէ նորան,

է մնչում... Եւ պարտէզի գաղտնաթով ` Թաւուտներում {թաքթաքուր} Շտապում են երկուսով... Ո՛վ աչք, պահ մի եղիր կո

ութեան տակ արդեօք որքա՛ն տրտմութիւնք եւ վշտեր կան {թաքնուած}: Նոր տարին ինքնըստինքեան ուրախութիւն չէ եւ չ

սերունդը ընդունում է պատկերաբար, առանց նոցայ մէջ {թաքնուած} ճշմարտութեան կամ փիլիսոփայութեան վերահասու լինելո

իկ եւ նորա նշանակերպերի (формула) տակ կարող էին {թաքնուել} որչափ անկեղծ, նոյնչափ եւ նորա կեղծից ոչ ազատ պաշ

արդիկ անպատճառ կամենում են, որ թագաւորէ սուտը եւ {թաքնութիւնը}, բայց ամենայն բանիմաց եւ ճշմարտասէր Հայի վերայ պ

ուրով ծածկել մեր վէրքերը, որոնք, այսքան տարիներ {թաքուն} մնալով բժիշկներից, կարօտ են այժմ մեծամեծ վիրաբու

թեամբ եւ Աբովեանի օգնականութեամբ, իւր հօրեղբօրից {թաքուն}, ուղարկուեցաւ Թիֆլիզ, ուր Աբովեանի բարեխօսական

մէջ. պատճառ, խաժամուժ ամբոխը դեւերի չգիտէ ոչինչ {թաքուն} բան: Իբր թէ ժամանակով մահկանացու մարդերի միջ

ութիւնը, որովհետեւ երրորդ մարդ կար այնտեղ, որից {թաքուն} էր, գոնէ համարում էր թաքուն, այդ բանը: - Ճ

րդ կար այնտեղ, որից թաքուն էր, գոնէ համարում էր {թաքուն}, այդ բանը: - Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, այսօր

սարը բարձր սար ա, - տակը զընջըլած քար ա. Ես քեզ {թաքուն} սիրեցի, բա՛ս ո՞վ արաւ աշկարայ, Իմ եարն ինձ եար

երով ծանր ստրկութեան մէջ շատ անգամ ստիպուել է կամ {թաքուն} խօսել, որ իր չարչարողը չտեսնէ նորա խօսածը ու գլխ

մի առաջարկութենից՝ միեւնոյն ժամանակ չկարողանալով {թաքուցանել} մեր սրտի ցաւը մեր սիրելի բարեկամի պարզամտութեան ե

անիցեն ընդ մեզ, թէ երկասիրութիւնք նորա թաղեալ եւ {թաքուցեալ} պահեն ի խորշս մատենադարանաց ի վայելս անբանից որդա

դիտակը գտանուելուց յետոյ, եւ չղջիկները չեն կարող {թաքչել} աստեղաբաշխների աչքից, նոքա այդ բոլորը դասում են

Թոյլ տուր ինձի բանալ դու Եւ գլուխըս վեր բռնած ` {Թաքստոցը} մտնելու: Ի՛նձ վրայ, կոյս, դու ցօղիր Կուսութի

ծի վերջանալը: Թեեւ ես ուժեղ ցանկություն ունեի {թաքցնելու} Ձեզնից այն զգացմունքը, որ հարուցել էր իմ մեջ պ.

պահանջում. բայց եւ այնպէս, առանց ճշմարտութիւնը {թաքցնելու}, ցոյց էի տալիս " Հիւսիսափայլի " իրաւունքները, ո

դանաբանի ցոյց տաս մի սիրամարգ ու արագիլ, թէեւ սա {թաքցնէ} իւր կարմիր կտուցն ու ոտքերը, այնուամենայնիւ այն

ալ տալ: Բացի սորանից, ես, մանավանդ քեզանից բան {թաքցրած} չեմ, իմ դրությունը որ ոչ ոք չգիտե, քեզ միշտ հայ

րտիաների բաժանելու համար: Իհարկե, Դռնից խնամքով {թաքցրին} մեդալի մյուս երեսը, որտեղ խորամանկ ձեռքով գրված

եւ ինչպես անցյալ նամակում արդեն ասել եմ, նրանցից {թաքցրու} մեր տեսակցությունների ընդհատվելը. այդ կարող է նր

անջամն, այսինքն աջնասն բոլորն անպակաս յանձնեսցեն {թաֆսիլով} իմ աղախին Աննային. եւ յիմ մահուան օրէն սկսեալ որ

սն ՚ի նմա, յիշեալ ներկայ պարոնաց վկայութեամբն եւ {թաֆսիլովն} տիրեսցեն։ Նոյն երկաթեայ սանդուղս մի՛ վաճառեսցեն

շխարհի, եւ մի 'ի հանդերձելումն " (Մատթ., գլ. {ԹԲ}, համ. 31-32)։ " Ամէն ասեմ ձեզ, զի ամենայն թո

օր պիռժան կերթան, աչքերը դեպի Ստամպոլին կնային, {թե} աճաբ այդ նավերն ե՞րբ կուգան դեյին, եւ երբ որ գան

ոչինչ ուրիշ պան միտք չիմ անիլ, միմիայն կմտածեմ, {թե} ո՞վ գիտնա Սերոբն Պալչոքին թաղման օրը ինչպես կսկծվ

ր աչքին տիմացն չէր ըլար, ինձի տեղով հայտնիք, եւ {թե} հոքու բան արա՞վ թե չէ, եւ այլն: Բավ է: Եթե

ըլար, ինձի տեղով հայտնիք, եւ թե հոքու բան արա՞վ {թե} չէ, եւ այլն: Բավ է: Եթե կամիք իմ որպիսությ

, եւ սրբազան հայրն ալ նմանապես: Տեղիս հավան {թե} կամիք հարցանել՝ տաք է, մեկ երկու շաբաթ առաջ քիչ

ինքը տված թուղթեն թող չի վախնա, միայն թող գրե, {թե} ես ֆիլանս ֆիլան մարդու ոտքը կատարյալ կառողջացունո

բադորոժնայի մասի կամ իրեն գալու մասի խիստ շուտով {թե} տարիք տեսեք, որ ուրիշ սեմթե խափանողներ չըլլան,

ւգա, արդխ դուք գիտեք: Աս գրածներում համար չըլլա {թե} խասեվեթ անիք, թե պեդերցիլ է կամ ինչ եղիլ է տեյին

տեք: Աս գրածներում համար չըլլա թե խասեվեթ անիք, {թե} պեդերցիլ է կամ ինչ եղիլ է տեյին, չէ, միայն փող

ղջանա, մենք անպատճառ առողջացածովն գալու եմք: Մի՞ {թե} այդքան կարելի չէ խոսք հասկացունել: Ես կխնդրիմ քե

. Սիրելի Խազարոս եղբայր, ով որ քեզի ասիլ է, {թե} Ներսեսն վերարկուով կքալեր, Մուխալն սերդուկով, գ

աց ի չգոյէ դպրի ընձիւղել անմարթ էր. միթէ չգիտէ՞ր {թե} դիտաւորութիւն հեղինակի գրութեան չէր այլ ինչ միայ

բեւեռել յիմ վերայ զայդ գրութիւն, միթէ չգիտէ՞ր, {թե} Միքայէլ դպիր ի քաղաքիս բաց յինէ չգտանի, այլ զի

առ ընդունին, եւ միամիտ եղէք, որ կ՚ընդունին, եւ {թե} այսու եւս չընդունին, քսան անգամ եւս կգրենք դարձե

լ է Ձեր գերազանցութիւն: Յոյս իմ հաստատ է ի Ձեզ, {թե} Դուք, ողորմած տէր, ըստ բարձր խոհականութեան Ձերո

րք գտանին այդր, եւ զառանձին վկայութիւն՝ յայնմ, {թե} կառավարիչ սենաթն հաստատեալ է զիս ի վարժապետական կ

ով ցույց կուտաս եւ կասես, որ եկողներից լսել ես, {թե} ես հայի վերա սեր չունիմ, դու այդ բանը համարում ե

Ես ոչ ոքի, իհարկե եւ ձեզ, չեմ կարող հարկադրել, {թե} ինձ այսպես ճանաչեցեք կամ այնպես, այսինքն ինչ որ

, որ եթե Նախիջեւանից այստեղ եկողներն ինձ ասեին, {թե} Ղազարոսը հայի սեր չունի, ես նոցա խոսքով քեզ այդպ

է: Դուք ձեզի հակառակ խոսում եք. առաջ ասում եք, {թե} ինձ սիրում եք իբրեւ եղբայր, հետո Մոսկովից եկողնե

քո խղճմտանքովդ քո սրտին եւ հոգուն պատասխան տուր, {թե} իրավո՞ւնք է այդ: Եղբայր, եթե բանը սերի կգա, ես

ար այնքան մաքուր սեր, ինչ որ կաս իմ սրտիս մեջ ոչ {թե} միայն իմ ծնողաց եւ եղբարց եւ ազգականաց վերեւ, այ

, որ իմ ծնողաց որպիսությունը հարցանեմ օտարից, մի՞ {թե} լսողն իրավունք չունի ինձ ասել, թե այս ինչպես ազգ

եմ օտարից, մի՞թե լսողն իրավունք չունի ինձ ասել, {թե} այս ինչպես ազգականություն, որդիություն, եղբայրո

որ միմյանց որպիսություն օտարից են հարցանում, մի՞ {թե} դոքա մին մինի նամակով չեն հայտնում յուրյանց որպիս

, ամեն մինչ որպիսությունը հարցրել տեղեկացել եմ, {թե} ոչ. դուք իհարկե հարցրել եք այն մարդերին, որոնց

, իմ սրտիսն էլ թող աստված գիտնա: Ես չգիտեմ, {թե} ինչո՞վ պատճառ տվել եմ իմ ծնողացս տրտմության, ինչ

նոցա որդիությանը - օտար տեղ գեշ անունս լսե՞լ են, {թե} նոցա անունը կոտրել եմ կամ բամբասանքի տեղիք եմ տվե

ճանապարհի վերա կանգնեցուցի, որ մարդ դառնա, բայց {թե} չեք կամենալ, այլ ինձ այդ բանով դեռեւս բամբասում

ւ տայիք. նա այժմ վաճառական լինելու չէր, որ ասեք {թե} ՝ չէ, բանը բանից անցավ, հազարներ կորավ տեի։ Այ

յանց պատկերները կստանաս շուտով մեկ եկողի հետ եւ, {թե} ուշացավ, ներեք, որ ես ժամանակ չունիմ, եթե այստ

ս ժամանակ չունիմ, եթե այստեղ լինեիք, կտեսնեիք, {թե} ես ինչքան գործ ունիմ, եւ այն ժամանակ ինձի չէիք մ

ասես, որ նորա եղբայրական սերը մոռացած չեմ, այլ {թե} մինչեւ այժմ մին մինի գիր չենք գրած, այդ ժամանակը

գերով, առածներով եւ տաղաչափություններով: կարծես {թե} այս հասակը համեմատելով կենդանական թագավորության հ

անություններին, որոնք եղած են աշխարհի երեսին կամ {թե} կան այժմուս: Հայկական լեզուն եւս իբրեւ մարդկ

Այժմուս մեր լեզվի վերանորոգության դարումը կարծես {թե} ամենայն կողմից պահվում է նույնպես այս կանոնը, ամ

Եղած են աշխարհի երեսին լեզուներ, որոնք հազիվ {թե} մանկության հասակին հասած՝ արդեն ծերացել են. այս

թարգմանություն, պատմաբանական եւ, մեռած համարյա {թե}, հատուկտոր հիշատագրական գրված, ինչպե՞ս է անցել

բնության շոշափելի օրինակներովը մեկնել: Գիտենք որ {թե} մի բուսական առանց բնության ներգործության, այլ ար

րի թեւերի վերա թռուցած կանցնեն: Չէ կարելի ասել, {թե} հայոց լեզուն չի ունեցել պատանեկություն կամ երիտաս

վոր մարմինների նման տեսնվում է հաջորդի մեջ եւ ո՛չ {թե} յուրյան իսկ ծերության հասակի հավիտենական շարունակ

Շահխաթունյանցի հետ հորս անունով եւ խնդրել էի, որ {թե} այդ պատվական տղան գար Նախիջեւան, նորան մեր տունը

եմ մինչեւ այս գիրս ստանալուդ նա երեւացած կլինի՞, {թե} ոչ, այսուամենայնիվ դարձյալ խնդրում եմ, որ թե գա

, թե ոչ, այսուամենայնիվ դարձյալ խնդրում եմ, որ {թե} գա, նորան ընդունեք եւ մեր տունը կամ մեր մոտ ազգա

ույն. ասացեք, որ նա Ավտուշին համար հոգս չանե եւ {թե} ` ինձ եւ իմ գրածիս չի հավատալ, ահա կգա Մարտին Մա

ա աղջիկներուն: Լսել եմ, երկու աղջիկ ունին որպես {թե}: Շատ բարեւ նույնպես Մանուկ խնամիին եւ կնոջը, նա

թյան համար. երբ հետ Մոսկվա գալը հայտնի չէ, բայց {թե} գա Մոսկվա, կարծիք կա, որ դիմացի ձմեռը այստեղ մն

նից, արդյոք իմ ստրախավոր գրած նամակս ստացե՞լ է, {թե} ոչ եւ խնդրես որ պատասխանն շուտով գրի, ես նորան ե

ի, ես նորան եւս գիր պիտի գրեի, բայց չկարծեցի, {թե} քաղաքումդ կլինի: Ուրիշ բան չունիմ գրելու. ո

Գ. ] Խրկած դեղերս արդյոք ի՞նչ օգուտ տվին քեզ կամ {թե} գործ ածեցի՞ր, թե ոչ, խնդրեմ հայտնես: Ինձ թե գի

արդյոք ի՞նչ օգուտ տվին քեզ կամ թե գործ ածեցի՞ր, {թե} ոչ, խնդրեմ հայտնես: Ինձ թե գիր գրեք, ահա հասցե

ամ թե գործ ածեցի՞ր, թե ոչ, խնդրեմ հայտնես: Ինձ {թե} գիր գրեք, ահա հասցես. Его благородию студент

ինձմեն ո՛չ բան հարցնող կա եւ ո՛չ ծան տվող. ասենք {թե} ծան տալ չեն կարող, եթե բան ունին, այստեղ կհարցն

յր, մեկ բանը կգրես, բայց կիսակատար, չես գրիլ, {թե} ո՞վ է ծան տվողը կամ հարցմունք անողը, որ ես ալ իմ

ծան տվողը կամ հարցմունք անողը, որ ես ալ իմանամ, {թե} ի՞նչ կուզիս ասիլ, դու ինքդ գիտես նը, կարծում իս

նչ կուզիս ասիլ, դու ինքդ գիտես նը, կարծում իս, {թե} ես ալ կիմանամ, բայց ուրիշ անգամ խնդրեմ միշտ տեղյ

ին հետ Գրիգոր եղբորս մի գիր գրեցի, չգիտեմ ստացավ {թե} ոչ, պատասխան չունիմ մինչեւ այս օրս: Սրբազանն Պե

ստեղ եւ կմնա սրբազանը, բայց Ավետիքը չգիտեմ կուգա {թե} ո՛չ: Այստեղ ամեն բերանից լսվում է խաղաղության

անդարտեր: Չգիտեմ Մատվեյ Խրիստոֆորիչը այդտեղ է {թե} ոչ. ես նորան գիր պիտի գրեի, բայց կարծելով թե գի

է թե ոչ. ես նորան գիր պիտի գրեի, բայց կարծելով {թե} գիրս չի հասնիլ, ճանապարհ ընկած կլինի՝ նա Մոսկվա

ատեթին հետ 3 հատ սպրինցովկա ուղարկել էի, ստացա՞ր {թե} ոչ: Խնդրեմ գիրիս պատասխանը առաջին փոշտով գրիս

րեկան բավականություն տալ եւ խնդիրի մեջ գրել ենք, {թե} նա առանց վարձի պատրաստ է ծառայել, որպեսզի տերութ

նդիպի դժվարության եւ թույլ տա: Լավ գիտեմ, որ {թե} այդտեղ մի հոգաբարձու մարդ չունենանք այս բանին, մ

րող էիք օգնել մեզ այս ազգային գործի մեջ, որով ոչ {թե} միայն մեզ կպարտավորեիք, այլ եւ բոլոր հայոց ազգը

ա հին եւ մեռյալ լեզվի քամակից գնալով, կարծում են {թե} կարող են մի մոգական գավազանով հետ դարձնել հայերի

անեն. եւ աստուծով առաջին անգամ մեր օրագրի վերա, {թե} ժողովուրդը փոքր ի շատե ճանաչել է ժամանակի իրավուն

ր ի շատե ճանաչել է ժամանակի իրավունքը, կտեսնեն, {թե} Հայը եթե մի գիր չի առնում ձեռը, բոլոր պատճառը այ

լ մանավանդ այն է, որ կարդացածը չի հասկանում եւ, {թե} մինչեւ այժմ հայերի համար գրվել են միմիայն մի սխոլ

կան չնչին վեճերու վրա, որոնք ժողովրդի համար եղած {թե} չեղած միեւնույն է: Մեր ցանկությունը այն է, ո

ար շատ քաղցր է լսել բարեկամի մեղադրությունը, քան {թե} մի հիմար թշնամու օրհնությունը, մանավանդ որ ես ար

լռութենովը: Սիրական եղբայր, նամակ չգրելս ո՛չ {թե} մի սիրտ ցավելու բան ունեի, քավ լիցի, այլ գնալեդ

Այստեղ ոչինչ նոր բան չկա, ինքս պարապում եմ եւ ոչ {թե} 76-ի, 54-ի, այլ 38-ի եւս ժամանակ չկա: Պատվ

: Աշխարհի լուսավորությունը ծայրն է դասած, եւ մի՞ {թե} մենք այնքան անարգ մարդիկ ենք, որ մինչեւ այնքան տ

եղբայր, փոքր ինչ երկայնամիտ եղեք, մի՛ կարծեք, {թե} մեք քնած էինք. գիշեր ցերեկ աշխատում ենք ամեն բան

ւ առողջ են եւ ողջունում են քեզ: Պետք է տեսնես {թե} " Ժիտը " ի՛նչ փառավոր տպվում է, փիր փերվենտե եւ

ր ազգասիրութենովը եւ լուսավորություն սիրելովը քան {թե} այլ քաղաքներ: Սիրական եղբայր, գիտես մեր գիշե

ւն: Հերի՛ք է, սրբենք մեր վերայից այն ամոթը, {թե} լուսավորությունը մեր ազգի մեջ պիտո է փտած պապական

գամ լավ գրել, լուսավոր, ճշմարիտ եւ մաքուր, քան {թե} մի վենետկեցի աբեղա: " Թափառական Հրեան " տպվու

է անդադար, որի մասին կարող ես իմանալ Բերբերյանից {թե} ինչպես խնամատար էի նորա մաքուր, գեղեցիկ եւ անսխա

գործերը այնպես են արել իմ դրությունը, որ համարյա {թե} ամեն րոպես հաշված է: Ես գիտեմ քո իմ վերա ունե

Թեաթր ասածդ ոտք չեմ կոխում: Տէր Մովսեսն ասում է {թե}, Սալթիքովը վերջին անգամ լավ քոթակ տրվեց պրոֆերան

ս ուրախ ենք, որ գոնե կարողանանք մենք ցույց տալ, {թե} ինչպե՛ս պիտո է լիներ օրագիր ասած բանը մեր ազգի դա

արժանի հարգը: Մինչեւ այժմ հայ ազգը կարծել է, {թե} միմիայն Վենետիկը եւ Վիեննան կամ թե նորերումս Փարի

զգը կարծել է, թե միմիայն Վենետիկը եւ Վիեննան կամ {թե} նորերումս Փարիզը, թե դոքա պիտո է կամ կարող են մի

այն Վենետիկը եւ Վիեննան կամ թե նորերումս Փարիզը, {թե} դոքա պիտո է կամ կարող են միայն ազգը դաստիարակել,

արակել, բայց մենք ցույց կտանք եւ կապացուցանենք, {թե} որքան սխալ կարծիք է այդ եւ թե մեր ազգի հարազատ որ

եւ կապացուցանենք, թե որքան սխալ կարծիք է այդ եւ {թե} մեր ազգի հարազատ որդիքը ունին կարողություն բարոյա

յդ բաները հազար անգամ լուսավոր գաղափարներով, քան {թե} պապական մոլակրոն եւ նախապաշարմունքների մեջ փտած մ

ւ նախապաշարմունքների մեջ փտած մխիթարյանքը, միայն {թե} ազգը չխնայե մեզանից այնքան նյութական հնար, որքան

ւց խնդրած էի Ձեր օգնությունը եկավորների բերանով, {թե} մի փոքր հարկավոր էր սպասել: Այն օրից մինչեւ այսօ

ն որո նորոգում եմ իմ առաջարկությունս, հարակցելով {թե}, եթե դուք, ազգի իշխանքդ եւ կարողքդ չօգնեք մեզ,

ւթյան կրակը սառած սրտերի մեջ: Ձեզ հայտնի կլինի, {թե} ինչ անձնազոհությամբ գիշեր ցերեկ կուրծք կոտրելով ե

ական նշան սրբույն Աննայի 3-րդ աստիճանի: Չգիտեմ, {թե} կաթողիկոսի մասին ո՞վ ձեզանից ընտրվեցավ դեպուտատ:

լությունը, բայց քո առաքինությունը գերազանցեց քան {թե} իմ երախտագիտությունը՝ հեռի փախչելով ամենայն արտա

ый] сов[ет], հույս կա, որ շուտով վերջանա, բայց {թե} որքան կթեթեւանա բանը, այդ գիտցողը աստված է. եթե

տ մտածում եմ նորա առողջության որպիսությանը վերա, {թե} ինչ վիճակի մեջ է այժմ, լա՞վ թե վատ, եւ եթե վատ

պիսությանը վերա, թե ինչ վիճակի մեջ է այժմ, լա՞վ {թե} վատ, եւ եթե վատ, արդյոք ի՞նչ դիտավորություն ուն

, որոնցից գանգատ ունիք եւ որոնց մասին ասում եք, {թե} նոր չէին եւ այլն, այդ ստությունքը եւ խաբեություն

աճան վիշապի գլուխը: Իմ մինչեւ այժմ գրած բաները, {թե} իմ եւ թե կոմս Էմմանուելի անունով " Հյուսիսափայլի

պի գլուխը: Իմ մինչեւ այժմ գրած բաները, թե իմ եւ {թե} կոմս Էմմանուելի անունով " Հյուսիսափայլի " մեջ, կ

ուրիշները կարդան եւ հավատան, որ Նալբանդյանցը ոչ {թե} առանց ստորագրության սորան եւ նորան նամակ գրող է,

ուն Հանձն առնուք օրհնել ինձ մի նամակով, իմանաք, {թե} ո՛ւր եւ ի՛նչպես պիտո էր մակագրել: Եթե Ձեր հովվապ

վվապետական հորդորը ավելի պտուղ բերելու լինի, քան {թե} մեք տոմսակ էինք ուղարկած, այդպիսի դիպվածում կարո

լռությունս վերագրած լինիք իմ անչափ պարապմունքիս, {թե} անձնական եւ թե օրագրական գործերով: Մինչեւ այս նա

գրած լինիք իմ անչափ պարապմունքիս, թե անձնական եւ {թե} օրագրական գործերով: Մինչեւ այս նամակիս Ձեր ստանա

վ սպառնանք գրում են մեզ, հայտնելով մեր օրագիրը, {թե} մենք ազգը մոլորեցնում ենք եւ այլ այսպիսի բաներ:

ն ավելի հնար ունեք ներգործել: Ձեզ քաջ հայտնի է, {թե} որքան օգտակար է " Հյուսիսափայլը " մեր ազգին, ուր

ել մեր ծանրությունը եւ մի փոքր քաջալերել մեզ: Մի՞ {թե} մեք մեղավոր ենք, որ ազգասեր ենք: Այո, եթե մեք

ացած եւ այդ պատճառով գտանվում ենք պարտքի տակ: Մի՞ {թե} արժան չէ, որ ազգային եղբարք օգնեին մեզ, մանավան

օգուտ, որովհետեւ կարող ենք ցույց տալ պարծանքով, {թե} ահա ազգը ընդունում է եւ այլն եւ այլն, եւ այն ժամ

ավոր է առ նախարարն Ազգային լուսավորության, որպես {թե} " Հյուսիսափայլի " հարուցանում է ժողովուրդը ընդդեմ

ք այս մասին դեպի Էջմիածնի սրբազնագույն Սինոդոսն, {թե} նա անտեղի մեջ է մտանում այնպիսի գործերի, որ չէ ե

ր չէ ենթարկվում առաջնորդական տեսչության, գրեցինք {թե} Այվազովսկին երեսփոխան չէ բոլոր Հայոց հոգեւորականո

կին երեսփոխան չէ բոլոր Հայոց հոգեւորականության եւ {թե} կենտրոն հոգեւորականության է Սինոդոսն Էջմիածնի, ե

ախարարն հարցմունք է առնում Ցենզուրնիյ Կոմիտետից, {թե} ինչպե՞ս թույլ է տվել այդպիսի դղրդեցուցիչ հոդվածք

ասուցել եմ Սիվերսին այդ բանի օրինակը, բայց ասացի {թե} քո հետ միասին Մոսկվայից ուղարկեցինք տաքլատնոյ զաբ

արածվի գնալուցս հետո, խնդրեմ մերոնց միամտացնես, {թե} ես ողջ եւ առողջ եմ եւ թե բան ուսանելու գնացել եմ

դրեմ մերոնց միամտացնես, թե ես ողջ եւ առողջ եմ եւ {թե} բան ուսանելու գնացել եմ զագրանից, որ խեղճ մայրս

գրեմ Լոնդոնից ու կհայտնեմ իմ հասցեն: Չգիտեմ, {թե} ի՛նչ վիճակի մեջ է " Հյուսիսափայլը"։ Այվազը այս

արակելու համար: Հույս ունիմ եւ հույսս մեծ է. մի՞ {թե} մեր ազգի մեջ մինչեւ այժմ եւս խավարը եւ սուտը պիտի

իկոսը ճանապարհ է ընկել դեպի Էջմիածին [..... ] {թե} սուտ, սակայն եթե Նախիջեւ[.... ] հույս չկա, ո

ւ համալսարանի փողը տալու համար, եւ նա ինձ ասել, {թե} ոչ մի կոպեկ օգուտ չկա. 340 ստորագրությանց փող է

Իմանալով այս բոլոր բաները, աչքի տակ առնելով, {թե} այս վիճակում եղած մարդու սիրտը եւ հոգին ինչպես կլ

նում, ինչպես ես եւս չեմ մոռանում: Գրում ես, {թե} իմանալով իմ դրությունը ցավել եք եւ մի փոքր բարկաց

ես. եթե առաջ չեմ հայտնել իմ վիճակի մասին (երեւի {թե} այս է մեղքս), ի՛նչ հայտնեի. ես ինքս զզված եմ ի

ր դուն ինձ միշտ օգնել ես: Բժշկությունը ինձ ոչ {թե} միայն ատելի չէ, այլ եւ դորանից ավելի սիրելի բան

նը ինձ մեծ եւ մեծ օգտակար կլինի, եւ ճանապարհս ոչ {թե} միայն շոսսեյնի կշինե, այլեւ երկաթի: Ես այնտեղ վ

երահասու եղա ամեն բանին, ճարեցի ազնիվ բարեկամք, {թե} հայ եւ թե ֆրանսիացի, քննեցի հիվանդանոցքը եւ ակադ

ղա ամեն բանին, ճարեցի ազնիվ բարեկամք, թե հայ եւ {թե} ֆրանսիացի, քննեցի հիվանդանոցքը եւ ակադեմիան. մե

տարակույս չունիմ, որ կզոհեք եւ 800 մանեթ, ես էլ {թե} մարդ եմ, կճանաչեմ ձեր ազնվությունը. ինչ երկար խ

երլինգի: Իսկ մեք հեռի ենք Հնդկաստանից առավել քան {թե} մի լոնդոնցի, ուրեմն մեզ անհնար է եւ 350 ֆնտով Կա

, ոչ օտար աշխարհ ճանապարհ է կատարել եւ ոչ գիտե, {թե} ի՛նչ ասել է կամ ո՛ւր է Կալկաթա: Մենք հատուկ խնդր

պարոնները, որպես քաղաքի երեսփոխանք, պիտի երեւին {թե} Հնդկաստանի հայոց լուսավոր հասարակության եւ թե անգ

ւին թե Հնդկաստանի հայոց լուսավոր հասարակության եւ {թե} անգլիական մեծամեծների, պիտի գնան նոցա մոտ եւ նոր

պես լոկ ազգի օգտին ցանկացող, առանց այն պատճառի, {թե} հասարակության ընտրությունը ընկնելու էր մեր վերա:

տ մնանք մեք այդ հանձնարարութենից, որի վերա գուցե {թե} պատահի զոհել եւ մեր կյանքը, որ կարծում ենք, թե

թե պատահի զոհել եւ մեր կյանքը, որ կարծում ենք, {թե} չէ կատարել դեռեւս յուր խորհուրդը ազգին վերաբերութ

վերաբերությամբ, նույնպես համարձակվում ենք ասել, {թե} անօգուտ չէր նա ազգին: Իսկ եթե քաղաքը, որի մե

ույնպես եւ քաղաքը չէ կարող գուշակել եւ սահմանել, {թե} ո՛րքան ժամանակ հարկավոր էր մնալ Հնդկաստան, ուր կ

ր կարողանային բոլորովին ավարտել այդ գործը: Գուցե {թե} ոչինչ բան կորած չէ, այլ ամենայն բան յուր կարգով

ն պիտի ստանան կամ արծաթը կամ անշարժ կայքերը, իսկ {թե} բանը պիտի ընկնի դատաստանի, այն ժամանակ, ով գիտե

որությամբ: Մեզ մինչեւ այժմ ոչինչ բան հայտնի չէ, {թե} ի՛նչ կա այնտեղ, բան մնացե՞լ է, ովի՞ ձեռքում կամ

ւս անշարժ կայքեր են գնած կտակի զորությամբ, գուցե {թե} քաղաքը առ ժամս բան չստանա ներկա առձեռն պատրաստ ար

առձեռն պատրաստ գումարի հարյուրներից ընդհանրապե՞ս {թե} միմիայն այն հարյուրներից, որ արծաթով պիտի հասուց

էի այս բանին, եւ այս էր պատճառը, որ ասում էի, {թե} հառաջ հարկավոր է մարդ ուղարկել այն պայմանով, որ

անով, որ նա քննել, հարցանե, տեղեկանա, իմանա, {թե} ի՛նչ բան մնացել է այն օրից, ո՛ւր է, ովի՛ ձեռքու

ն ժամանակ եւ քաղաքը դժվարանալու չէր ծախք նշանակել {թե} այնտեղ մնալու եւ թե հարկավորության ժամանակ դատ վա

դժվարանալու չէր ծախք նշանակել թե այնտեղ մնալու եւ {թե} հարկավորության ժամանակ դատ վարելու համար, ըստ որ

վարելու համար, ըստ որում հաստատ իմացած կլիներ, {թե} ահա այսքան բան ունի ստանալու եւ այնքանին բացարձակ

ով ապրել: § 5. Երբ որ քաղաքին հայտնած էինք, {թե} այսքան կամ այնքան բան կա եւ թե հարկավոր է դատաստա

քին հայտնած էինք, թե այսքան կամ այնքան բան կա եւ {թե} հարկավոր է դատաստան մտանել, եւ երբ որ քաղաքը կհա

թե, ինչպես § 4 ասվեցավ, հարկավոր լինի ավելի քան {թե} երկու ամիս մնալ Հնդկաստան, այն ժամանակ մեր ստացա

ձեռքով հասուցանվի քաղաքին, քաղաքը, այդ բոլորի, {թե} շարժականի եւ թե անշարժի արժողութենից կհատուցանե մ

ի քաղաքին, քաղաքը, այդ բոլորի, թե շարժականի եւ {թե} անշարժի արժողութենից կհատուցանե մեզ հարյուրից տաս

կանյալ պրոցենտը: § 11. Հայտ բերված կայքերի, {թե} կառավարության եւ թե յուրաքանչյուր տարի նոցա եկամո

§ 11. Հայտ բերված կայքերի, թե կառավարության եւ {թե} յուրաքանչյուր տարի նոցա եկամուտը ստանալու վերաբեր

այդ ճանապարհորդության մասին, եւ գանք Նախիջեւան, {թե} դաշնագիրը հաստատելու, թե երեսփոխանական թուղթը ստ

ն, եւ գանք Նախիջեւան, թե դաշնագիրը հաստատելու, {թե} երեսփոխանական թուղթը ստանալու եւ թե ճանապարհի ծախ

հաստատելու, թե երեսփոխանական թուղթը ստանալու եւ {թե} ճանապարհի ծախքը ստանալու համար, որ այդտեղից ճանա

մաններից դուրս ոչինչ պայման ընդունելի չէ մեզ, եւ {թե} պատվելի հասարակությունը չհավանի սորան, ուրեմն ցա

երիտասարդների, որոնց կարմիր շապիկը վկայում էր, {թե} պատկանում են իտալական Հերոսին՝ Գառիբայլդիու բանա

րատ մարդկության, մի սոսկալի ապացույց այն բանին, {թե} բռնակալության արվեստի դժոխային մեքենան հանգչում է

տություն եւ ավելի իրավունք ճարեց յուր համար, քան {թե} նորա ընկերքը ունեին, ասել է թե ուրիշի սեփականութ

յուր համար, քան թե նորա ընկերքը ունեին, ասել է {թե} ուրիշի սեփականությունը գողացավ եւ հափշտակեց: Մին

ել ամենայն բան եւ կարող կլինի գիտակցաբար հասկանալ {թե} ո՛վ էր յուր բարեկամը եւ ո՛վ էր թշնամին: Մեսսի

դեպի այդ պատերազմական անարգությունը: Տեսե՛ք, {թե} մինչեւ ո՛ր աստիճան կատաղության հասանում է եսականո

չարանքի մեջ՝ ազնվականը ցույց է տալիս գործով, որ {թե} հնար ունենար, ապա ուրեմն անշուշտ խեղդելու էր Իտա

ավարութենից զորքի անունով. քաղաքը պատասխանել է, {թե} Մեսսինան կամ Իտալիան զորք չունին այնտեղ՝ եթե՛ ու

ության դիմանում է այս անպարծանք պարոնը, ասելով, {թե} չէ պիտո զենքը ցած դնե, մինչեւ որ Ֆրանսիսկոս Երկր

ընդարձակ դահլիճի մեջ, ուր գտանվում էր ավելի քան {թե} երկու հարյուր հոգի, կար մի մեծ աղմուկ եւ շփոթ:

տենալ բազմության եւ հասկանալ պատճառը, բայց հազիվ {թե} կարողացել էի ոտքս շարժել տեղից եւ ահա բազմության

այդ ջերմացած գլուխները, հնար տվեց մեզ հասկանալու {թե} սուր մերկացնողքը երկու uպայք էին, մինը Վ[իկտոր]

ամեցել էր արյունով լվանալ յուր անարգությունը: {Թե} ուր տարին նորան եւ ինչ եղավ վերջը, չիմացա, ըստ

ղեւորվեցա դեպի Նեապոլիս: Նեապոլսի մեջ համարյա {թե} նույն չափով կան այն երեք միմյանցից տարբեր հասկացո

վիճակը, խելքերի ընդհանուր խմորումը վկայում են, {թե} շուտով կհնչե եւ Հռովմի ճակատագրական զանգակը՝ դեպ

Հռովմի ճակատագրական զանգակը՝ դեպի Հռո՞վմ: Գուցե {թե} " ոտքերս թեթեւ լինի"։ Նեապոլիտանիայի կառավա

նով: Այդ օրագիրը սորանից երեք օր առաջ ասում էր, {թե} շուտով պիտի ազատվին ե՛ւ Հռովմը, ե՛ւ Լոմբարդիան,

եօր հավելանում են՝ լսվում է մի խուլ ձայն, որպես {թե} նոքա կամին կազմել այստեղ մի զինվորյալ լեհական լեգ

Վեզուվին ծխվում են. Արարատի հին վուլկանի մեջ մի՞ {թե} կրակ կմնա իսպառ... մահաբեր մտածություն: Մ

ն տէրութեան զգետնահարկ (поземельная повинность) {թե} ո՛րչափ ինչ իցէ հարկդ այդ ցարդ ոչինչ գիտեմ: Ուստ

հանջեմ, բայց այժմ գրում եմ միայն, որ դու իմանաս {թե} ես ողջամբ մտա Կալկաթա Մայիսի 30/11 Հունիսի եւ երե

ավարտվելու աստղը ծագած չէ հորիզոնում. երեւում է {թե} ամիս եւ կես կամ երկու ամիս դեռեւս կմնամ այստեղ:

իս ո՛ր ճանապարհով կդառնամ Ռուսիա՝ Պոլսի՞ վերայով {թե} Լոնդընի՞, այդ կախված է գործիս ընթացքից: Առայ

դատ ունիմ: Քո մարգարեությունը միշտ կատարվում է, {թե} ես պրոցեսից ազատվելու չեմ, բայց վերջը հաջող է եւ

, ի՞նչ վիճակի մեջ ես. մի չար հոգի ականջիս կարծես {թե} ասում է, որ հուսահատ վիճակի մեջ լինիս. համբերիր

ւ պետութեանց ՚ի Հնդկաստան եւ այլն եւ այլն: Մի՞ {թե} չիցէ զարմանալի ձգտողութիւնք հոգեւորացս առ ՚ի ձեռս

նայի Խալիբեան ՚ի 17/29էն յունիսի, որով ծանուցանէ {թե} չունի զոչինչ տեղեկութիւնս ի մասին հրիտակաց Եղիայի

, Ձեր սրտառուչ նամակը, որից հայտնի երեւում էր {թե} ինչ տագնապի մեջ եք, ստացա պ. Հակոբյանց շնորհքով

սանեք, որ ես հաստատ եմ իմ խոստմունքիս մեջ. բայց {թե} ցարդ չկարողացա ինքս անձամբ կատարել ձեր հանձնարարո

. պաշտոնիս հանգամանքները չթողին ինձ եւ որ չկարծեմ {թե} շուտով թույլ տան: Ինչեւիցե ես այն նամակը կաթողիկ

չէ կարող առնել ձեզ: Երկյուղ ունիք կաթողիկոսից, {թե} մի գուցե եպիսկոպոսի նամակը հառաջացած լինելով քան

ադթեոս եպիսկոպոսը ինձ հայտնի է, որի մասին կարծեմ {թե} մասնավորապես ձեզ եւս ասած եմ: Թիֆլիսի եւ Էջմի

կալին, եթե այստեղ լինեմ, այն է որ կստանամ, իսկ {թե} գնացած՝ ուրեմն հասցես թողած կլինեմ նորա մոտ եւ ն

այսօր առավոտյան ստացա: Նա ինձ ուրախացրեց եւ ահա {թե} ինչու: Որովհետեւ իշխանության կողմից տեսակցության

ը զուր էին անցնում, այդ պատճառով ես կարծում էի, {թե} քո աչքերը առավել բորբոքվել են, որի համար եւ շատ

ւմ եւ այլն: Նախ՝ մեր տոնը հունվարի 6-ին է եւ ոչ {թե} դեկտեմբերի 25-ին, հետեւապես, կարիք չկար օրդ լաց

ր օրդ լացով անցկացնել. երկրորդ, չեմ հասկանում, {թե} ինչի՞ համար են այդ արցունքները. ի՞նչ է, նրանք ք

ի՞նչ է, նրանք քեզ բավականություն են պատճառում, {թե} ՞ կարող են սփոփել ինձ: Մինչդեռ քո աչքերն այնքա՜ն

տ նեղ շրջանում, ապա դրանից կարող ես եզրակացնել, {թե} ինչ վիճակում եմ գտնվում ես: Բայց չնայած այս ամեն

ապագա օրգանիզմի կազմի մեջ: Տեղի է ունենում այդ, {թե} ոչ, ես տվյալներ չունեմ, չեմ փորձել, որովհետեւ

ինչդեռ առաջնակարգ նշանակություն ունի այն խնդիրը, {թե} արդյոք Նախիջեւանում նա կհասնի մինչեւ սերմ տալու ա

յսինքն՝ լավ փաթաթված դնել ճամպրուկի մեջ, այլ ոչ {թե} պահել բացօթյա: Հակառակ դեպքում կփչանան: Քան

տեսությամբ, սառնամանիքներ չպետք է լինեն: Եվ ահա {թե} ինչպես են կատարում այդ ցանքը. հողը հերկում են սո

Ձեզ, որ ինձ համար ցավալի էր լսել այդ մասին. ոչ {թե} այն պատճառով, որ պ. Ալաջալյանի այդ ձգտումը կարո

չէիք կարող ժողով գումարել այդ խնդրի մասին, թեեւ {թե} ՛ իմ եւ թե՛ Ձեր կողմից միջոցներ էին ձեռք առնված դր

ղ ժողով գումարել այդ խնդրի մասին, թեեւ թե՛ իմ եւ {թե} ՛ Ձեր կողմից միջոցներ էին ձեռք առնված դրանց նկատմա

թյան մեջ է, եւ այդ նյութի մասին կարելի է գրել ոչ {թե} մի նամակ, այլ ամբողջ դիսերտացիա ի խրատ քաղաքային

ցել, ապա գոնե մնացել են նույնը. հարց է ծագում, {թե} ինչո՞ւ Ձեր օրոք դիվիդենդ էլ է մնում, իսկ նրանց ժ

- էլ ինչո՞ւ են նրանք քրքրում մեր հին վերքերը: Մի՞ {թե} նրանք այն աստիճանի աղքատ են մտքով, որ չեն կարողա

Ուրեմն համբերություն: Փարոսը երեւում է, կենդանի {թե} մեռած - որեւէ կերպ ափ կհասնենք: Ինձ ուղարկած

շխատանք է, որովհետեւ վրիպումներն առաջ են եկել ոչ {թե} հոգու խարդախությունից՝ ճշմարտությունը խեղաթյուրե

աշխի գործն է, որը հավանորեն եւ կազմել է: Այսպես {թե} այնպես, այդ գիրքն իր տեսակի մեջ հետիններից չէ.

արկե, միայն տիպիկական եւ անհատական իմաստով եւ ոչ {թե} բնական ընդարձակ իմաստով, որտեղ մենք, բնության ա

ենայն ուշադրությամբ, որպեսզի նրանք կարողանան քիչ {թե} շատ զբաղեցնել ինձ ու միաժամանակ համապատասխանեն ան

, խնդրում եմ, մի քանի հատոր միասին բերես, եւ ոչ {թե} հոմեոպաթիկ չափերով՝ մեկական գրքույկ: Սիգար դեռ

, ուրեմն ոչ մի տարբերություն չկա՝ ես եմ գնում, {թե} ուղարկում են ինձ, բացի նրանից, որ առաջին դեպքու

մայն համոզվեցի, որ ե՛ս պետք է ձեզ մխիթարեմ եւ ոչ {թե} հակառակը, այդ պատճառով ձեզ լիակատար ազատություն

նրա անբասիր եւ անդավաճան բարեկամությունը: Միայն {թե} չհասկացա՝ ինչի համար է հաղորդում ինձ տորոնի լատի

ասացիր, որ փողի կարիք ունիս. ի՞նչ է՝ ստացա՞ր, {թե} ոչ: Եթե չես ստացել, ապա պետք կլինի խնդրել [բանտ

բայց արդյոք փող ունե՞ս. առանց այդ էլ ասում էիր, {թե} այստեղ արդեն պարտքեր ես արել: Տանից արդյոք ստացա

vea եւ այլն: Հիշո՞ւմ ես, դու ինձ ասում էիր, {թե} Ռ. Պատկանյանը ցանկանում է ինչ որ թերթ հրատարակել

ւցիայի հետ: Դա անհերքելի փաստ է: Այժմ տեսնենք, {թե} ինչ եղան այդ կոնստիտուցիաները, Ֆոշեի՝ " քաղաքակ

ւյց կանի Վերսալը: Ո՞վ գիտե, մյուսներին նա հազիվ {թե} մատնանշի, որովհետեւ Վերսալը Լյուդվիկ XIV-ի ժաման

կաստանի եւ Կանադայի համար: Համաձայն եմ, բայց մի՞ {թե} Ֆրանսիան պակաս մածուցիկ թաթեր ունի: Անգլիային հա

մ ավելի մնալ, բայց քամի էր ու հետեւելով առածին, {թե} ՝ " լավից քիչ-քիչ ", վերադարձա բնակավայրս, որպե

սզի քո նամակում իմ բոլոր հարցերի պատասխանը լինի, {թե} չէ այնքան անախորժ է, երբ պատասխան չի լինում, կա

ացարձակ դպրոցին, որն իր հերթին չի արդարանում ո՛չ {թե} միայն բժշկության, այլեւ հանրամարդկային գիտությու

է ընդունել իբրեւ արդեն կատարված փաստ: Ով որ քիչ {թե} շատ ուսումնասիրել է ներկա Անգլիան, նա, կարդալով

ելյան մյուս ժողովուրդներից: Լավ չեմ հիշում, {թե} ով, բայց մեկը (կարծեմ Գրանովսկին), ի նկատի ու

վերաբերում է հրեա ժողովրդի ներկա սերնդին, հազիվ {թե} ամենաջերմեռանդ մարդասեր-հրապարակախոսն անգամ կարող

մեջ, եւ այդպիսի մոլի հակառակության դեպքում հազիվ {թե} կարող է արմատական հեղաշրջում տեղի ունենալ նրանց կ

լ զրկվածների ազատությունը եւ հանգստությունը եւ ոչ {թե} մարդկության ճնշումն ու տառապանքը: Ահա իմ կարծիքը

, որ այդ պատճենների հիման վրա դիմում է արված կամ {թե} ՝ ով որ դիմումը պիտի գրեր՝ հրաժարվել է եւ ես պիտ

Գրքերի համար շատ եւ շատ շնորհակալություն, միայն {թե} Շլոսսերն ուղարկեցեք ինձ ո՛չ թե աշխարհի ստեղծագործ

կալություն, միայն թե Շլոսսերն ուղարկեցեք ինձ ո՛չ {թե} աշխարհի ստեղծագործությունից, այլ հռոմեական պատմո

ատը գործածող կնոջ մազերի գույնը - խարտյաշ էր նա, {թե} թխահեր: Ինչ վերաբերում է մեզ, մենք դրական գիտու

այն, ինչ գիտությանը հաստատապես հայտնի է, այլ ոչ {թե} ենթադրաբար կամ տարապայմանորեն: Հետեւյալ անգամ Ֆո

յդ, նման հարցերի պարզաբանման համար հարկավոր է ոչ {թե} ինչ-որ մի թերթ թուղթ, այլ ամբողջ ուսումնասիրությ

հունական մի ձեռագիր, միայն չկարողացան ինձ ասել, {թե} ո՛ր դարին է վերաբերում. թերեւս այդ մասին խոսել ե

, դարձյալ հիվանդանոցի բանվորական բաժանմունքո՞ւմ, {թե} տեղափոխվել է մանկատուն՝ Воспитательный дом. Մոս

ետ գժտված լինելու պատճառով, եւ լուր էր պտտվում, {թե} Իսահակն ամուսնանում է Նադ[եժդա] Նիկոլաեւնայի հետ

արցերին: Ինչպե՞ս է Գրիշան: Համալսարանը թողե՞ց, {թե} դեռ համարվում է ուսանող " ex officio"։ Ես նրան

ր՝ շշերն ու բաժակները"։ Ճիշտ է ասում Շիլլերը, {թե} ՝ " կյանքի մայիսը մի անգամ է ծաղկում ", անդառնալ

ած շատ բարենպաստ կարծիքի համար, բայց, թվում է, {թե} դա մի փոքր չափազանցրած է: Եվ այսպես, կրկին ցտես

ու համար միանգամայն անպետք է: Խելքս չի հասնում, {թե} թարգմանիչներն ինչպես են հրապարակ հանել առանց ծանո

բանության ինչ-որ դոկտորի աշխատանքը՝ այստեղ: Ա՜յ {թե} պատմություն է, եղբա՛յր: Հետո, շարունակելով ընթ

քը: Առայժմ կարդալու բան ունեմ. եւ ես գրքերը ո՛չ {թե} սոսկ կարդում եմ, այլ ուսումնասիրում՝ վերլուծակա

չար չէ, այլ շատ վատ ուղու վրա է: Սատանան գիտե, {թե} որտեղից է նրա մեջ՝ ամեն գնով արիստոկրատի, այն է

իներ խելքը գլուխը հավաքեր ու մի բան սովորեր, քան {թե} քաշ գար ինչ-որ Անանյանի նախասենյակում կամ իր հիմա

նչ, նա դեռ Մար[իա] Նիկ[ոլաեւնայի] մոտ է ապրում, {թե} եղբոր, ինչպես ասում է Անանիան՝ փողոցում: Վ

մ ստանում այն շրջանից, ուր մի ժամանակ ապրել եմ, {թե} չէ ես ինձ կզգայի ուղղակի բեւեռից դուրս, ինչպես ա

քմահաճույքը չի մերժի, եթե այդ քմահաճույք է եւ ոչ {թե} ընկերների եւ ազգականների կարոտ: Համենայն դեպս,

ւմ չասացի քեզ, որ դու չես պատասխանել իմ հարցին, {թե} տանից ստացե՞լ ես արդյոք այն փողը, որի մասին գրել

ստացե՞լ ես արդյոք այն փողը, որի մասին գրել էիր, {թե} ՞ ոչ: Պարզ է, որ դրա պատասխանը կարճ է՝ այո կամ

եսզի նա հարկ եղածը հիմնավորապես ուղղել տա, եւ ոչ {թե} հենց այնպես, ի միջի այլոց: Այնուհետեւ կառքը պետ

եմ վախենում: Պիտի խոստովանիմ, որ ես վախենում էի {թե} Bronchitis siոplex-ը copibalis-ի կամ pneumonia-ի

լ: Ես ինքս կուղարկեի գնելու, բայց աստված գիտե, {թե} ինչպիսին կգնեն, դրա համար էլ քեզ նեղություն եմ տ

այնինչ ես դեռ 26-ին (նամակումս) զարմանում էի, {թե} ինչո՞ւ այսքան ժամանակ Նախիջեւանից նամակ չկա: Փառ

ուրախանում, չէ՞ որ միեւնույնն է՝ այստեղ է նա, {թե} Մոսկվայում՝ ես նրան չեմ տեսնում, բայց այստեղ,

ում եմ զատկին եւ քեզ հետ տեսակցելուն, բայց հազիվ {թե}, եթե նույնիսկ թույլատրեն, հաջողվի առաջին օրը.

նիր նրան եւ ասա, որպեսզի իր շան բնի մասին հոգա, {թե} չէ շունը կսատկի: Այս նամակն այսօր կպահեմ ինձ

շատ ու շատ պարտավորեցրած կլինես: Ես չգիտեմ, {թե} պաստոր Բարտոլդը Թուրքիայի հայ բողոքականների մասին

հարկե, ով տեղում հիմնավորապես չի ուսումնասիրել, {թե} ո՛վքեր են հայ բողոքականները եւ որ գլխավորն է, թե

թե ո՛վքեր են հայ բողոքականները եւ որ գլխավորն է, {թե} ի՛նչ տեսակ մարդիկ են այդ պարոնայք միսիոներները,

ակամածը, իսկ միսիոները, բոլորովին չկասկածելով, {թե} իր կողքին մահացու թույն է գտնվում դավանափոխության

դուրս չեկավ: Ամբողջ խնդիրը, կարճ ասած, ահա {թե} ի՛նչ է: Հայերը Թուրքիայում բոլորովին անպաշտպան ե

բար է կաթոլիկ հայերին հալածում, որ Դռան շահը ո՛չ {թե} կաթոլիկ հայերին հալածելու, այլ կաթոլիկության եւ

լի մյուս երեսը, որտեղ խորամանկ ձեռքով գրված էր, {թե} կաթոլիկության համեմատ աճում է նաեւ Ֆրանսիայի բարո

հատվելու առթիվ: Լավ է, որ նրանք դադարեցրել են, {թե} չէ, իրավ, տեր Մովսեսի բանը վատ կլիներ: Հա՜, հ

սկածում, որ նա փողն ստացել է, եւ հարցնում եմ ոչ {թե} դրա համար, այլ միայն ցանկանում եմ իմանալ նրա առո

իայն ցանկանում եմ իմանալ նրա առողջության մասին եւ {թե} ՝ որտեղ է գտնվում այժմ: Անանիան նրա մասին պետք է

լու հնարավորություն ստանալ, այնուամենայնիվ, վաղ {թե} ուշ, ես կկատարեմ այն՝ եթե միայն չմեռնեմ: Այ

վին այլ է: Քո ուղարկած ոտանավորները գրված են ո՛չ {թե} որեւէ գավառական բարբառով, այս բառի իսկական իմաստ

հայերը: Ինձ անհրաժեշտ են բնորոշ բարբառներ եւ ոչ {թե} լեզուների խառնուրդ: Սայաթ-Նովան կարգին գիրք է,

ւծությունը: Հույս ունեմ, որ դու այժմ հասկացար, {թե} ի՛նչ եմ խնդրել ես: Չափազանց ինձ կուրախացներ, եթ

է, որ այս խոսքերով ես ինձ էլ եմ մեղադրում եւ ոչ {թե} միայն ուրիշներին, եւ այս գիտակցությունը ես դասու

օգնության: Մեզանից ոչ ոք իրեն հաշիվ չի տվել, {թե} նոր լեզվում բայը քանի եղանակ եւ քանի ժամանակ ունի

նույնպես արհամարհվում էին այն պատճառաբանությամբ, {թե} դրանք չկան հին լեզվի մեջ, որովհետեւ եղանակներից

ցերոնի հեղինակությունից. նրա համար միեւնույն է, {թե} նրանք ինչպես կխոսեին իրենց ժամանակ, որովհետեւ նա

ի ըմբռնումների եւ քաղաքակրթության համեմատ: Լավ է {թե} վատ, դա այլ հարց է, բայց փաստն այն է որ նա, որ

մենաայլանդակ կնոջից միայն այն պատճառաբանությամբ, {թե} Վատիկանի արձանները շքեղությամբ եւ գեղեցկությամբ շ

կամներիս՝ իմ ` ողջույնը: Տանից հաղորդած լուրը, {թե} մերոնք բոլորն առողջ են՝ ինձ ուրախացրեց. ես այն

իսկ առայժմ հանգուցյալ Ախվերդյանի կարծիքի մասին, {թե} " Տարոնի գավառում ավելի շատ, քան մի այլ տեղ, պա

կսել է գործածել նոր, վայրի, չմշակված ձեւը. ո՛չ {թե} նրա համար, որ առաջինը վատ է կամ այլանդակ է նորից

բացվեցին: Ինձ համար այժմ կարեւորություն չունի, {թե} ո՛ր բարբառով ավելի նրբագեղ են խոսում, այսինքն՝

ավելի մոտ հին ձեւերին. ես փնտրում եմ ուրիշ բան, {թե} որ բարբառում ավելի շատ են լեզվի մշակված, կենդանի

նելի բարոյական գործիքի աստիճանին, որպեսզի նա քիչ {թե} շատ բանիմաց գավառացուն մատչելի լինի եւ դրանով գիտ

ատակարաններ Ջուղայի կամ Պարսկաստանի գավառների կամ {թե} Աստրախանի հայկական խոսակցական լեզվի, որովհետեւ հ

յունը (այստեղ ես հիշում եմ Դովրիտովին), որ իբր {թե} լեզուն, ինչ որ ադամանդի պես կարելի է փակել արկղո

դական գավազանը: Իմ ամբողջ շարադրածից պարզ է, {թե} ես ինչ ուղղություն եմ բռնել: Ոչ մի կերպ ես ինձ վ

գոհ կլինեմ, եթե գտնեմ գեթ ամենափոքր արձագանք ո՛չ {թե} հօգուտ իմ աշխատանքի՝ այս բառի նեղ մտքով, այլ հօ

ն աստիճանի ծիծաղաշարժ հատված, որտեղ պատմվում է, {թե} ինչպես վիեննացի մի հայ (կալիումի քլորը եւս մոռաց

ն ինքը գիտե այդ եւ գնորդներին նախազգուշացնում է, {թե} իբր այդ պատճառով կարելի է գիրքը ետ դարձնել, եթե

քում եղած աղյուսակները պետք է առանձնացնել, եւ ոչ {թե} գրքի հետ կազմել, որովհետեւ ձեր մեղքով առաջին հատ

րգանքն ու պատիվը: Տեսակցության վերաբերյալ ահա {թե} ինչ կասեմ քեզ. ասված է չորեքշաբթի, ուրեմն չորեք

առանց այն էլ ձանձրանում եմ եւ օրերն եմ հաշվում, {թե} երբ կենդանի մարդ կտեսնեմ եւ գոնե մի վայրկյան կլսե

ընկնելով, հուսահատության է մատնվել, կարծելով, {թե} հնարավոր չէ սխալն ուղղել: Ես լավ գիտեմ, որ հենց

ւնքի մասին, եւ նրա նամակից կարելի կլինի իմանալ, {թե} դեռ հույս կա՞ Գրիշայի փրկության համար: Թող նա (

ի առթիվ, անթվակիր: Փառք աստծո, որ նա առողջ է, {թե} չէ ես արդեն մռայլ մտածմունքների մեջ էի ընկել: Եվ

ւն չկար: Գրիր, որ այսուհետեւ այդպիսի բան չանի, {թե} չէ վա՜յ նրան: ՝ Շատ ուրախ եմ կենդանաբանական

ւ քաղաքատնտեսությունն առանց նրանց մեռյալ են, կամ {թե} ՝ առանց կողմնացույցի նավարկություն: Թեկուզ նորագ

յո՞ւն է արդյոք նա, - ինչպես պնդում են շատերը, - {թե} ոչ՝ ինչպես ասում են եվրոպական մի քանի հրապարակախ

գիտություն է. ճշմարիտ է, դեռ մանուկ է նա, բայց {թե} ինչպիսի՞ ապագա է սպասում նրան - խոսքով գրեթե անկա

եպքում պիտի զբաղվեմ այդ գիտությամբ, նա կարեւոր է {թե} ՛ բնական եւ թե՛ բժշկական գիտությունների համար:

աղվեմ այդ գիտությամբ, նա կարեւոր է թե՛ բնական եւ {թե} ՛ բժշկական գիտությունների համար: Ափսո՛ս, որ ք

տից: Պետք է, վերջապես, գիտությամբ պարապել. {թե} չէ՝ ի՞նչ արժեք ունի միակողմանի սոսկ բժշկությունը

փոքրիկ բրոշյուր հրատարակել եւ սովորեցնել նրանց, {թե} ինչպես պետք է աճեցնել եւ ժողովել որդան կարմիրը -

ին կան մի քանի մարդիկ, որոնցից կարելի է իմանալ, {թե} ինչ տեսակ բույսերի վրա է գտել հանգուցյալը [այդ մի

այց նա անպայման կավարտվի իմ ազատվելուց հետո, իսկ {թե} ե՞րբ՝ այդ եւս չի կարելի ասել, որովհետեւ դժվար խ

հին, որն անցյալ անգամ չկարողացավ գալ: Միայն ահա {թե} ինչ պետք է քեզ ասեմ. եկե՛ք կանուխ, մոտ ժամը 11-

քում հնարավոր չէր մարդու պես նստել եւ աշխատել քիչ {թե} շատ կռացած. ստիպված էի շիփշիտակ նստել, կարծես օ

, ինչ կրկին սկսեցի պարապել, բայց մի՛ վախենա, ոչ {թե} ուժերս լարած, այլ ավելի ձանձրույթից, մանավանդ շ

որ հարցերից, ցույց տալով նրան սոսկ օրենքը, բայց {թե} ինչո՞ւ եւ ի՞նչ հիմունքով - այդ մասին դատելը երեխա

կուշաբթի բերես ինձ նույն տեսակի մի ծխափող, միայն {թե} առանց օղակի: Վերջին ծխափողս ես դարձյալ կոտրեցի ա

անորեն, այդ մասին որեւէ բան կա ամսագրերում, կամ {թե} ֆինանսների կամ ներքին գործերի մինիստրություններու

յնպես չեն ընդունի նրան, երբ այս նամակից իմանան, {թե} ինչ պտուղ է նա: Նա իբրեւ թուրքական լրտես, յուրա

յերը, բացի իրենց առեւտրից, ուրիշ ոչինչ չգիտեն, {թե} չէ վատ կլիներ նրանց բանը այդ ընտանեկան թշնամուց

հոգս քաշում, այլ ուրիշների: Դու հասկանում ես, {թե} ինչի մասին է այստեղ խոսքը: Սրանից հետո էլ ինչո՞վ

կոչված վագր, բայց զգուշացա, ցանկանալով իմանալ, {թե} ինչպիսի գնահատության կարժանանա ռնգեղջյուրը. իսկ

Ես մատնանշում եմ այս անբարեխիղճ միջոցառումը ոչ {թե} նրա համար, որ առանց դրան վավերագիրն ուժ կունենար

վավերագիրն ուժ կունենար, ո՛չ, այլ իբրեւ նմուշ, {թե} ինչ ոգով են վարել ամբողջ գործը: Իսկ ինչ վերաբերո

տներում, ոչ բոլոր անդամներն են ներկա լինում. մի՞ {թե} այդ ապացուցում է, որ բացակայող պատգամավորի կողմի

փակե պատուհանը, որտեղից քամի էր փչում, բայց մի՞ {թե} Պուասսոնը պակաս իրավունք ուներ, քան անդադրում խո

պես, որպեսզի հետագա սերունդը մինչեւ իսկ չիմանա, {թե} 50 տարի առաջ ապրել են նման ողորմելի արարածներ:

անփոխարինելի վնաս հասցրին հասարակության: Դիցուք {թե} պարտապանը ճանաչվի պարտապան, բայց դա ապահովո՞ւմ է

կլինի. խնդրում եմ միայն, որ դու լավ բացատրես, {թե} ինչպես պետք է ցանել, գլխավորը՝ պետք է խոր փորել

ւմ է փորձի գլխավոր նպատակը, այն է, իմանալ՝ ա) {թե} յուրաքանչյուր սերմ քանի՞ ցողուն է տալիս, բ) որք

եր զառամած ծնողների դրությունը, եւ ուրիշ ոչինչ, {թե} չէ ամեն ինչ կաղվի, կմաղվի, ալյուր կդառնա: Աշխա

ւ ինձ համար պարապում եմ կամ ընթերցանությամբ, կամ {թե} այս կամ այն բանն եմ գրում: Հաղորդիր իմ հարգան

մեր ծնողներին: Ափսոս որ չի կարելի գրել հայերեն, {թե} չէ ես ինքս նրանց կգրեի. բայց մի՞թե նրանք չեն հավ

րել հայերեն, թե չէ ես ինքս նրանց կգրեի. բայց մի՞ {թե} նրանք չեն հավատում Ղազարոս եղբորը, որ այդքան անհ

ած է սենատում, ու չգիտեմ եւ չեմ կարող քեզ ասել, {թե} երբ այդ ամենը կվերջանա: Առայժմ այլեւս ուրիշ բ

: Ինձ համար այդ անհրաժեշտ է, որպեսզի նա չկարծի, {թե} եղբայրս այդ արել է իմ ներշնչմամբ եւ որ, միանգամ

ւտ կհամաձայնվեմ դիմել Մեֆիստոֆելի օգնության, քան {թե} նրա: Առանց ավելորդ երկարաբանությունների, այդ բո

ւց ի վեր խնդրածս գիրքը. անե՞ծք կա այդ գրքի վրա, {թե} ինչ է, որ ոչ մի կերպ չեմ կարողանում ձեռք բերել -

խոստանում է ավարտել Իլենկովի քիմիան. ի՞նչ է, մի՞ {թե} մինչեւ հիմա էլ լույս չի տեսել: Մենք ունինք տոմսա

եւ երբ շաբաթ օրը գաք, թողեք Գ. Բ. -ի մոտ, ապա {թե} ոչ՝ ասացեք Լ. Ի. -ին, թե բոլոր մորեները եւ թա

Գ. Բ. -ի մոտ, ապա թե ոչ՝ ասացեք Լ. Ի. -ին, {թե} բոլոր մորեները եւ թառափները կանհայտանան: Առայ

աջուց համարյա ես գիտեի, որովհետեւ ինձ հայտնի է, {թե} ինչ էր կատարվում մեր տանը. եթե չեմ ուզում այստեղ

ուն, բայց կենդանի է Տերը եւ կենդանի է անձն Ձեր, {թե} թողից զՁեզ, մինչեւ այս վերջին խոսքս էլ չասեմ։ Ս

ին: Մինչեւ Ձեր տպածը տեսնելը մենք կարծում էինք, {թե} այդ հատվածները դուրս են եկած " Արեւելեաց " գրքից

եւ եթե Լիտան խոսքն էլ այնտեղից եք առնում, ասել է {թե} բնագիր ասորերենը կա Ձեր ձեռքում կա գեթ ուրիշի մոտ

անոթությունը: Բ. Լիակատա՞ր է բնագիր ասորերենը, {թե} ՞ նույնպես թերի եւ ի՞նչ՝ վերնագիր ունի: Գ. Չէ՞

... Ամսիս 7-ին մտա Կամիշին առավել մեռած քան {թե} կենդանի. ճանապարհին քաշածներս անտանելի էին իմ վի

ից էլ օգուտ չպիտի քաղեմ. պատճառ, ապրիլի 15-ին, {թե} միայն մնացի կենդանի, կերթամ քաղաքից դուրս մի հով

ւ մինչեւ մայիսի 1-ը հասնելիս աստված գիտե. այս ոչ {թե} լոկ իմ՝ խոսքն է, այլ այստեղի եղածներից ամենալավ

անդության տիրացած եմ, որ մաշում է ինձ առավել քան {թե} տարի, ուստի եւ բնավ սիրտ չունիմ ձեր անճոռնի կռիվ

սիրտ չունիմ ձեր անճոռնի կռիվները մտիկ անելու եւ, {թե} որ նամակներուդ մեջն էլ չլինեին անպատշաճ եւ անճոռն

որը վախճանից հետո ինչ որ մնացել է, ի հայտ բերե, {թե} ՛ շարժական եւ թե՛ անշարժ, եւ այս բոլորը, ինչպես

ո ինչ որ մնացել է, ի հայտ բերե, թե՛ շարժական եւ {թե} ՛ անշարժ, եւ այս բոլորը, ինչպես օրենքը՝ կհրամայ

եւ օր առաջ այս գործը վերջանալուն ջանք կանիս, ապա {թե} ոչ, վնասը ձեզ կլինի, ինձ չէ, ինչու, որ դուք ա

է, ինչու, որ դուք առուտուրի մարդ եք: Ինձ համար {թե} որ երկարելու լինի, միեւնույն է գրեթե: Գրում

րկարելու լինի, միեւնույն է գրեթե: Գրում ես, {թե} անպատճառ միտք ունիս գալու ինձ տեսության, շատ շնո

չունիմ կարողություն գրելու, հարկավորություն էլ, {թե} որ ասենք, չկա, շատ սուտ չի լինիլ: Մնամ քեզ

. 1866, Կամիշին Սիրելի քույր իմ Գայանե, {Թե} որ անցյալ փոշտի եղբորս Ղազարոսին գրած գիրիս մեջ խ

եղբորս Ղազարոսին գրած գիրիս մեջ խոստացած չլինեի, {թե} դիմացի փոշտով քեզի ալ կգրիմ տեյի, հեչ գրելու ուժ

ւ ձեր ողջությունը իմանալով ուրախ եղա: Կգրես, {թե} աս քանիում գիրս է պատասխան չունիմ տեյի. ես քեզիմ

, չիմ ուտիլ, միայն ապուխտ, ան ալ 2 հատ, չըլլա {թե} ավելի, զերե խըմըզի ատեն ուտելու բան չէ, իսկ վրա

երթալուն գիտեմ, բայց նարա ասելովը բան չի ըլլալ, {թե} որ օրենքը կտրե: Ղորդ է, պատկանած ժամանակն ալ մե

Պարոն Գրիգորը ինձի գրել էր մեկ անգամ Պետերբուրգ, {թե} դուն քո բաժինդ հարսնությանդ ժամանակ ավելոքով առիլ

է, անխղճմտանք է, նորա համար թէ մի մարդ մեռած, {թե} մի հաւ սատակած։ Այդ ի՞նչ դեղ է, մի՞թէ կարելի է

Երես 4. Յատկութիւն աստուածային անձանց չէ՛ այն, {թե} Որդին չէ՛ Հայր, եւ ո՛չ Հոգին Որդի եւ ոչ Հոգին սո

ագումն կամ առաքումն Հոգւոյն եւ յՈրդւոյ, այլ զայս {թե} ՝ Հոգին առնու ա՛նտի, ուստի եւ Որդին: Քրիստոս աս

սել է՝ նոցունց էութենէ: Դաւանութիւն պապականաց, {թե} Հոգին սուրբ բղխի ՚ի Հօրէ եւ յորդւոյ, սահմանեցաւ

գանակն զոր ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխի ", պատասխանէ, {թե} " անհնա՜ր է ". առ այս պատճառս տալով ո՛չ զխանգարո

եթէ ունիցի ոք առ այն զներողութիւն առաջնորդին. Մի՞ {թե} եկեղեցին մեր ընդունի՞ զայլ հիմն, քան զոր եդ Յիսո

նել կրօնի հայ մանկտւոյն այնու գրով, յարակցելով, {թե} ո՛ր եւ է գիրք կամ մատեան, որ ունի աւանդել աշակեր

ն ո՛ր դասին էլ որ նա պատկանելիս լինի. գիտնականին {թե} թերուuին, առեւտրականին թե արհեստավորին, կյանքի

ելիս լինի. գիտնականին թե թերուuին, առեւտրականին {թե} արհեստավորին, կյանքի զանազան ասպարեզներում գործո

, ի՛նչպես կարող էր փակել յուր աչքը եւ սիրտը, կամ {թե} ուրանալ յուր կյանքի խորհուրդը, եւ լուսավորության

նվիլ: Ո՞ր հայը կարող է այսուհետեւ մտածել, {թե} նա հարազատ որդի է տասն եւ իններորդ դարու, առանց

, ուտելով, խմելով, փառավորապես ապրելով, որպես {թե} աստված ստեղծել էր մարդս նյութական բարեկեցության հ

ւ ատամն ընդ ատաման " վարդապետութիւնը, յայտնի է, {թե} քրիստոնէութեան նպատակն է ընկերական կեանքի բարւոքո

այսինքն է ի պէտս պատմաբանական գիտութեանց, եւ ոչ {թե} առ ի յունարէն եւ հռոմէաբար գրել եւ խօսել յունկն ժ

նթանալ զնոյն՝ որ [բաց եւ արձակէ] առաջի նորա, մի՞ {թե} ուրասցի զերախտապարտութիւն առ առաջնորդն՝ որ ուղղե

եամբ՝ ընկալցուք ապա զկարծիսդ իբր հաւանական, ապա {թե} ո՛չ զմերն յառաջ խաղացուցանեմք զընթացս բանից, թէ

նական առ իմաստունս Հայոց, որք յառաջարկութեանցս՝ {թե} Ազգ Հայոց անտէր եւ անպատսպար՝ մնայ ընդ երկար յետ

Սուգ անհնարին պաշարեաց զերանելին, այն ինչ ետես՝ {թե} բազմերախտ վարդապետք իւր յառաջեալ ի կոչ վերին Կոչո

եւս անյագութեամբ գինով ընդ մեռելոյն կագին"։ Մի՞ {թե} հնար է ընդ ապերախտութիւն պարեգօտաւորացս չքստմնիլ

ընկերական կենցաղս, եւ ամենայն Հայ, թէ ուսանի եւ {թե} պարտաւորական էր զայդ ուսանիլ՝ ուսանի եւ ուսցի,

ուռոս վջ 1857 Հունիսի 1 Մոսկվայի մեջ {Թեաթր} ասածդ ոտք չեմ կոխում: Տէր Մովսեսն ասում է թե, Ս

Տարաբախտ ճշմարտութիւն, դու ապականութեան դարումը {Թեբայի} անապատը գտար քեզ ապաստանարան, այժմ ու՞ր պէտք է ա

անյաջող արշաւանքի վերայ կրակով դատեց հարիւրադուռն {Թեբասը}: Ականատես էի, երբ պարսիկք, ալանք, արաբացիք եւ

արի աչքովը պիտի ճանաչեմ. իմ սերս ահա՛ այսքան է, {թեեւ} ձեր աչքումը եւ մեկ թուրքի կամ չերքեզի կարգում եմ

րում է, որ դուք երբեք չունեիք դեպի նա այն սերը, {թեեւ} դուք նորան թուրքի կամ չերքեզի հավասար կկարծեիք ձե

ի. 2 շաբաթ հետո քիմիայից քննություն ունեի, այժմ {թեեւ} ազատ չեմ, բայց խղճմտանքս տանջեց, ստանալով այս վ

է այդ: Առայժմ ներե եղբայր, որ երկար չեմ գրում, {թեեւ} հարկավորություն եւս չկար գրելու, այսինքն այնպես

վասարվինք եւ այս անտեղի ուշանալու մեղքը կքավենք, {թեեւ} դա մեր մեղքը չէ, բայց այժմ այնտեղն է հասած մեր բ

ջ: Այս բոլորի զորությունը Մոսկվա գաս՝ կիմանաս, {թեեւ} չեմ կարծում, որ բոլորովին անգետ լինիս իմ հանգամա

դատութիւն ձեր, զոր տուեալ էիք ՚ի մաuինս այսմիկ, {թեեւ} թարգմանին Սինոդի էր պաշտօնդ այդ, այլ ես մանաւանդ

ր, որ ինչպես էլ լինի՝ ազատություն ես վայելում, {թեեւ} շատ նեղ շրջանում, ապա դրանից կարող ես եզրակացնել

պահ էի տվել Ձեզ, մինչեւ իմ գործի վերջանալը: {Թեեւ} ես ուժեղ ցանկություն ունեի թաքցնելու Ձեզնից այն զ

յնպես չէիք կարող ժողով գումարել այդ խնդրի մասին, {թեեւ} թե՛ իմ եւ թե՛ Ձեր կողմից միջոցներ էին ձեռք առնված

. այդ գիտե եւ ինքը խմբագրությունն ու դրա համար - {թեեւ} այլ պատճառաբանությամբ - գրքի առաջին էջում գործ է

մի ծանոթագրություն չեն տալիս. ես հավատացած եմ, {թեեւ} դեռ ամբողջ գիրքը չեմ կարդացել, որ այն ժամանակներ

են իրենց դերը մարդկային պատմության բնագավառում. {թեեւ} այդ ազգը ամենեւին պատմական ազգ չէ, այնուամենայնի

եսակ գթասրտության եւ կենցաղի ամենայն բարելավման: {Թեեւ} այդ ժողովրդի կրթության ընդհանուր մակարդակը, որքա

ներկայի մասին խոսենք, որովհետեւ անցյալի հուշերը {թեեւ} հաճելի են, միայն մասամբ են բուժիչ բալասան դնում

շտ է, նա մեծ պաշար ունի որպես աղբահորի խմբագիր ( {թեեւ} նախկին): Մանավանդ որ, ահա 8 ամիս է, ինչ ես թո

Ափսո՛ս, որ քիմիան շատ բաներում դեռ կաղում է, {թեեւ} նա դրական գիտություն է, բայց մինչեւ այժմ էմպիրիկ

ատկանող որդերի պատմության ուսումնասիրության վրա, {թեեւ}, որքան մեզ հայտնի է, այդ որդերը գտնվում են " կա

անության վրա, մի վերին աստիճանի ծանր գործ, բայց {թեեւ} դանդաղ, թեեւ հավի քայլով, այնուամենայնիվ, առաջ

մի վերին աստիճանի ծանր գործ, բայց թեեւ դանդաղ, {թեեւ} հավի քայլով, այնուամենայնիվ, առաջ է գնում: Ես

ձախ թիակիս տակ ինձ տանջում է անիծված ռեւմատիզմը, {թեեւ} այժմ բավական թուլացել է եւ շատ հավանական է, որ մ

ն կկորչի: Քո հանձնարարած օծանելիքը ես չբանեցրի, {թեեւ} ի նկատի եմ ունեցել այն, մի ամբողջ ամիս աղտոտվեցա

ակել նաեւ առանձին, իբրեւ 8-10 թերթանոց գրքույկ, {թեեւ} առաջին հրատարակությունը լույս կտեսնի միանգամից,

արժեքը: Ինձ թվում է, որ այդ այնքան էլ մեծ չէ, {թեեւ} Ռոստովի բանսարկուն իր գիշատիչ աչքերն ագահորեն հառ

ելու: Քո եղբայր Միքայել Հ. Գ. Այս նամակը {թեեւ} սկսել էի կեսօրին, բայց չստանալով ֆիզիկան, մինչե

այնիվ ձեռք կբերես այն եւ կլսես ինձ, իսկ եթե ոչ, {թեեւ} ինձ համար մեծ ցավ է ու վիշտ գրել այս բառերը, բայ

ությամբ հույս ունեմ քեզ հետ շուտով տեսնվելու: {Թեեւ} ամեն բանի մասին լռեցի, բայց չեմ կարող լռել Խալիբ

րի գավառը, Սամարից 60 վերստ հեռի, կումիս խմելու {թեեւ} մինչեւ մայիսի 1-ը հասնելիս աստված գիտե. այս ոչ թ

թեր չիմ, քիչ մը աղեկ ալ իմ, ասիմ նե, սուտ չէ, {թեեւ} կելիրլի կիդերլի է. ինչ ալ ըլանե այժմ անվտանգ մայ

այացեալ ազդեցութեան այլոց իշխանութեանց, եւ այն՝ {թեեւ} ցաւ է մեզ խոստովանիլ՝ առ տարրացեալ ի Հայս դժոխայ

բաժան-բաժան են, որովհետեւ գրում եմ յուրաքանչյուր {թեզի} մասին առանձին: Այստեղ այդ նյութերն ընդհանրացնել

ցուցի՞ք, չի հասկըցուցի՞ք, հեչ միամիտ չիմ, ինձի {թեզով} հայտնիք: Ես ոչինչ ուրիշ պան միտք չիմ անիլ, մ

ցա ասած բաներին նման էր, ինչպէս պոռնիկների մեղքը {թեթե՛ւ} եւ չնչի՛ն համարելը։ Բայց ե՛ս, իմ կարողութեան

անառակութեան են ծախում իրենց զաւակը, բայց աւելի {թեթե՞ւ} է այն գազանական գործը, երբ ծնողքը եփում են եւ ու

դուքսի ընդդեմ ապստամբության ժամանակակից անցքերը, {թեթեւ} կերպով կրկնվել են դարձյալ Նեապոլի մեջ. Ֆրանսիսկո

ագրական զանգակը՝ դեպի Հռո՞վմ: Գուցե թե " ոտքերս {թեթեւ} լինի"։ Նեապոլիտանիայի կառավարության հեղափոխ

մակերեւույթից՝ իր տեսակարար կշռով վերջինից ավելի {թեթեւ} լինելու հետեւանքով: Է՛հ, տերը նրա հետ, ես կարծ

կած եմ եւ բաւական թոյլ, բայց տկարութիւնս բաւական {թեթեւ} է եւ տանելի: Այսօրեան օրագրութիւնս հարուստ է այն

նը եւ կամաց կամաց ընկան տեղական կատուների կարգը՝ {թեթեւ} զանազանութեամբ, թէեւ ոչինչ բնական կապակցութիւն չ

рнокнижникъ), ոմանք՝ կարդալով բժշկող, ոմանք՝ {թեթեւ} թափելով բժշկող, ոմանք՝ դեքոքտ խմեցնող, եւ ոման

, նորից գրելու աշխատութեան հետ հաւասար լինելով, {թեթեւ} աչքով եւ առանց կատարեալ ուշադրութեան նայել է սրբա

տկութիւն եւ մասնաւոր կշռով (удельнымъ весомъ)՝ {թեթեւ} լինելով, քան թէ ջուրը, հաւաքւում է ջրերի երեսին

հում բնակւում է: Ես չգիտեմ՝ ինչ բան կար սորանից {թեթեւ}: Քո ասածը, թէ հարկաւոր է, որ մի քանի մարդիկ դո

ատար գտանուիլ: Մեք խնդրում ենք այն մարդերից, որ {թեթեւ} աչքով նայում են մի շարունակ հրատարակութեան վերայ

ւմ է այսօր, վաղը ինչ կամի թող լինի: Նորան աւելի {թեթեւ} է թւում վաղուայ գալիքը, քան թէ այսօրուայ քննութի

րմէ ո՛չինչ խօսեցեալ Այվազովսքւոյ, գուցէ համարի ի {թեթեւ} աստիճանս մահացուաց տեսանել։ Այլ զայսմանէ արժան է

եր լինին, Մարդու վէրք տալ չունենան, {Թեթեւ} ու ծիծաղաշարժ, Փորերս փոյթ չէ թող շարժ գան

բժշկութիւնը: 9-ին շարունակւում է, բայց մի փոքր {թեթեւ}: 10-ին մինչեւ կէսօր շարունակուեցաւ, կէսօրից մի

ստ էի, 4-ին քնեցի հանգիստ մինչեւ 6: Տկարութիւնս {թեթեւ} էր: Երեկ[ոյեան] 9-ին ընդունեցի երկրորդ բաղանիսը

նք ունէի: 23-ին ձախ թուշս ուռած է եւ ցաւում է: {Թեթեւ} տենդի նման մի բան եմ զգում: Ընդունեցի 5[երորդ] բ

րքի մէջ գտանում ենք մեք բաւական երկար ու պարունակ {թեթեւ} ոճով գրած ճառեր այն բանի վերայ, թէ ի՞նչ է մարդը

աշխատութեամբ արած ծախքս, վատ վաճառականութեամբ, {թեթեւ} բանի հետ չեմ կարող փոխել, եւ ո՛չ մի հոգեւոր եւ յ

. " Քրիստոսի շնորհելով ո՛ղջ եղիր, եւ այրն ոչինչ {թեթեւ} եթէ ես, չեմ համարձակւում երկիւղից նաեւ տեսնե՛լ ք

ատմութեան մէջ, որպէս գիտութեան մէջ, անպատշաճ են {թեթեւ} եզրակացութիւնք. այսչափ։ § 24. Բնագրում ասած

ին տաքացրած բաներ, եւ ասել եմ, որ տաս ինձ միայն {թեթեւ} բաներ, որ մանաւանդ ախորժելի եւ դիւրամարս էին, բ

այնութիւն, որքան արեւը խոնարհւում էր դէպի մուտ: {Թեթեւ} քամին, խաղալով ծառերի տերեւների հետ, պատճառում

օդի մէջ, այնպէս, Ինչպէս մի փետուր․ առաւե՛լ {թեթեւ} ։ Մի անգամ տեսայ Աթենասի պէս Զրահաւո

ամբողջ խմբի տալիս էր հրաման, Իւր ձեռքի բռնած {թեթեւ} հրացանով։ Ես տեսայ դարձեալ, մի ուրիշ ա

ելը: Ո՜հ, ե՞րբ պէտք է վերանայ այս կեղտը, որ մի {թեթեւ} կերպով ցոյց է տալիս, թէ հայերի կանայքը առհասարակ

անապէս, թէ ի՞նչ պատճառով այդ արարողութեան անունը {թեթեւ} է. բայց միեւնոյն ժամանակ չենք հրաժարւում մեր կար

թէ այս պատճառով եւս ստացած լինի այդ արարողութիւնը {թեթեւ} անունը: Ինչեւիցէ. մէք ծանօթութիւն կը տանք նորա

կոյեան ժամանակ, այսինքն ճաշից յետոյ, կանչում են {թեթեւ} թափողը: Թեթեւ թափողը գալով հիւանդի տունը, նա

յսինքն ճաշից յետոյ, կանչում են թեթեւ թափողը: {Թեթեւ} թափողը գալով հիւանդի տունը, նախ եւ առաջ առնում է

մի այլ կին բռնում է մաղի մէջ մի ջրով լիքը պնակ: {Թեթեւ} թափողը լցնում է հալած արճիճը պնակով ջրի մէջ: Իսկ

րգերը եւ առհասարակ այն բաները, որ պիտի ձգուէին: {Թեթեւ} թափողը բոլորովին աւարտելով իւր գործը, երեք անգամ

ապոցը, եւ դնում է ձգել ճարը նշանակուած տեղում: {Թեթեւ} թափողի արդիւնքն է ճրագը, վրձինը, մկրատը, հայել

ոլորը փաթաթւում են կապոցի մէջ ձգուելու համար: {Թեթեւ} թափողը, որ տանում է թեթեւը ձգելու, ամենեւին ետ

ճառով, որ հիւանդը չէր բժշկուելու, երկրորդը, որ {թեթեւ} թափողին մեծ վնաս կը յառաջանար: Թեթեւ թափողը, թե

կրորդը, որ թեթեւ թափողին մեծ վնաս կը յառաջանար: {Թեթեւ} թափողը, թեթեւը ձգելուց յետոյ գալիս է հիւանդի տու

, թեթեւը բժշկում է առանց ամենայն տարակուսութեան: {Թեթեւ} թափողը, եթէ հանդիպի մի այնպիսի մարդու, որ փոքր

եսաւ թեթեւի. միւս օրը Հոլոյին կնիկը, որ երեւելի {թեթեւ} թափող է, կանչուեցաւ Թիւթիւնճի-օղլուի տուն: Նա ի

ւն ունէր նորա ապագայ վիճակի վերայ: Մանուշակին {թեթեւ} թափելը պատահեցաւ հինգշաբթի երեկոյ: VII Նախիջ

թաշկինակը, վասն որոյ դանակը հասաւ նորա երեսին եւ {թեթեւ} վէրք դրեց շրթունքի վերայ եւ կոտրեց մի ատամը։ Այն

րինակներով արդարացուցինք, բայց համեմատաբար աւելի {թեթեւ} հանգամանաց մէջ։ Անցքի կատաստրօֆը, որ ամեն իրաւո

քանի օրինակը ցոյց տուինք, բայց համեմատաբար աւելի {թեթեւ} հանգամանաց մէջ: Անցքի կատաստրոֆը, որ ամէն իրաւո

ացում է տապանակի եւ վկայութեան խորանի գաղտնիքը, - {թեթեւ} ապացոյց չէ: Հոգով չափ ցանկալի էր, որ մեր բ

շտ չէ, որովհետեւ բովանդակ գործը, բացի մեր յիշած {թեթեւ} անկատարութիւններից ոգեւորուած է մի բնական արժանաւ

պիտի լինի բնականապէս, բայց, մի՞թէ չկան այնպիսի {թեթեւ} աշխատութիւնը, որ առանց ծանր ուժ գործ դնելու առաջ

հետեւանքը. ըստ որում այսպիսի մեծակշիռ գործի մեջ {թեթեւաբար} ընթանալ աններելի է եւ Ձեզ, որ առաջարկում եք, եւ

ն, խնայաբար գործ էի դնում միշտ նիւթերը, որ թէեւ {թեթեւագին} բաներ են, այնուամենայնիւ իմ պէս մարդու համար, ի

ի գիրքը, չնայած իր թերություններին ու շատ բաների {թեթեւակի} եւ մակերեսային ուսումնասիրության, այնուամենայնիվ

գործում: Բայց պիտոյ է ճշմարիտը ասել, որ այսպիսի {թեթեւահաւատ} ժողովրդի եւս երբեք պատահած չէի: Ես այնպիսի ճարտա

այդ չնչին գործողութիւնովը կը կարողանաք հաւատացնել {թեթեւահաւատ} մարդերի, թէ դատարկապորտ չէիք, ճռաքաղ առնելով գի

ն դարերում ահա խելքից հանել էր Եւրոպայում մի քանի {թեթեւահաւատ} մարդիկ, եւ թէ նոր այժմ մի չար բախտով եօթն ութն դ

յժմ աշխատում են Չինաստան մտանել, որպէս զի Կայսրի {թեթեւահաւատութենից} օգուտ քաղելով՝ կողոպտեն աշխարհի հարստութիւնը։ Մ

առնուլ ամենայն տեսակ ցածութիւն, շողոքորթել ազգի {թեթեւամիտ} եւ կարճատես անդամների անձնասիրութիւնը եւ, այդ ճա

նսիան, որովհետեւ Վերսայլը էր այս գործական, բայց {թեթեւամիտ} ազգի պարծանքը: Ֆրանսիացին մի նուիրական հպարտութե

ս Հայը մարմնով միայն ապրում է առողջ: Մի քանի {թեթեւամիտ} օրագրերի եւ լրագրերի խելացնոր կարծիքներ եւ գաղափա

արող ուրանալ, որ այդ գրուածը հաւանելի էր եղել մի {թեթեւամիտ} պառաւի, որ երբեմն մի քանի կեղծաւոր մարդերի բերան

իրաւունք է տուել նորան, որ նա Խորենացին անուանէ {թեթեւամիտ}: Խորենացին՝ մեր պատմութեան հայրը, իւր ժամանակ

խոհե՛մ, ծա՛նր, խելացի եւ իմաստուն ծերունին, մի {թեթեւամիտ} հռչակել եւ այն՝ օտար լեզուով, մինչ եւրոպական գի

ուցել է արժանի վարձը: Ո՞չ ապաքէն առաւել, քան թէ {թեթեւամիտ} է նա, որ այսպիսի անհիմն եւ անտեղի կարծիք ունի այ

անթուխեանցի կարծիքը կոմս էմմանուէլի մասին, որպէս {թեթեւամիտ} մարդ իսկոյն համաձայնելով պատասխանեց. " Եթէ մի այ

վերընձիւղեալ յարմատոյ անձնասիրութեան եւ ոչ իսկ ի {թեթեւամիտ} փառամոլութենէ յականաւորացն՝ ի մատենագիրս երեւիլ

ով, հասկացողութիւն եւս չունին դոցա վերայ, այլեւ {թեթեւամտելով} բոլորովին, համարում էին, թէ իւրեանց ճիռերը լաւ

ում մի այդպիսի մոմ... "։ Ահա անկրթութեան եւ {թեթեւամտութեան} պտուղը. Աստուա՛ծ իմ, ի՛նչ ողբալի մարդիկ կան աշխ

ի է հոգալ: Տարակոյս չկայ, որ կը զարմանաս եւ {թեթեւամտութիւն} կը համարես, երբ որ կը կարդաս " հեշտ ճանապարհով "

։ Այս դրութիւնից պարզ երեւում է, թէ որ աստիճանի {թեթեւամտութիւն} է այս կամ այն գաւառական բարբառը ծաղրելը եւ նորանո

: Այս դրութիւնից պարզ երեւում է, թէ որ աստիճանի {թեթեւամտութիւն} է այս կամ այն գաւառական բարբառը ծաղրելը, եւ նորա

ած էի, արդարեւ ադամորդի չէր, որ խայտառակելով իմ {թեթեւամտութիւնը}, երեւել էր ինձ այդ դիւական կերպարանքով, դեռ եւս

րիվ բավարարում էր ֆրանսիացիների սնափառությունն ու {թեթեւամտությունը}, այլեւ ծառայում էր իբրեւ օրինակ նրան շրջապատող մ

ը, որ հնար լինէր սրտիս վերայի եղածը դուրս տալ եւ {թեթեւանալ} այն անտանելի ծանրութենից, որ ճնշում է հոգիս..

այն զոհը, որ հնար չունէր դուրս թափելով նորանց՝ {թեթեւանալ} իր բեռներից։ Այս է գէթ այն ցաւը եւ թշուառութիւնը

, եթէ Յունիսի եւ Յուլիսի մէջ երկրի մակերեւոյթը, {թեթեւանալով} իւր սառն ծանրութենից, բուսուցանում է մի պարզ ծաղ

է իւր հայրապետական խոստմունքը, միայն թէ փոքր ինչ {թեթեւանար} իւր գործերից։ Աբովեանը, քաջալերութիւն ստանալով

բերանից մի քանի ցաւալի խօսքեր, կարծես թէ մի փոքր {թեթեւանում} է իւր վշտերից եւ սփոփւում է գտանելով մի ընկեր իւր

նպէս, որ մէկ ամբողջ վանկ պակասում է, որով խօսքը {թեթեւանում} է։ Եթէ գրենք " ներկում են ", այն ժամանակ ձեռքեր

ւթիւնը փոխելու կամ կորցնելու ձգտում է մէկ վանկ եւ {թեթեւանում} է։ Նոր լեզուի բովանդակ կազմութեան մէջ մեծ պաշտօն

այան իւրեանց ոյժը եւ սիրտս փոքր ինչ մխիթարուած եւ {թեթեւացած} արտասուք թափելովս, վեր կալայ ձեռիս գաւազանը եւ դ

ի տեղ չկարողանայ ծառայել այս նամակս, մի օր, երբ {թեթեւացած} կը լինիմ գործերից, ցոյց կը տամ ձեզ ձեր անձը Յիշա

Սեւ ծովի նաւարկութիւնը կապուեցաւ, երբ ես մի փոքր {թեթեւացայ} իմ առեւտրական անվերջանալի գործերից, մտածեցի ընթե

սորիկ իրաց, Մխիթարեանք գտին հնարս, վասն որոյ եւ {թեթեւացան} ոչ սակաւ, որով եւ յայլ կերպարան շրջեցան իրք։ Սա

ությունը, բայց ուրիշները չկամին 9 դ. 50 կոպեկով {թեթեւացնել} մեր ծանրությունը եւ մի փոքր քաջալերել մեզ: Մի՞թե

ոտ մարդիկ իմանան այս բոլորը եւ իմանալով՝ աշխատեն {թեթեւացնել} մեր ծանրությունը: " Հյուսիսափայլի " երեւիլը մ

նագէտ բժիշկների հոգաբարձութիւնքը կարողացան այնքան {թեթեւացնել} ինձ, որ հնար ստացայ այս նամակը քեզ գրելու:

ւ տօնելի իսկ, եթէ նա ընդհանուր մարդկութեան գործը {թեթեւացնել} աշխատի՝ իւր հաւաքական անձնաւորութեան անունով իրա

կինը, իւր բոլոր ճարերի մէջ, գերադաս էր համարում {թեթեւը}, այս պատճառով սկսեց նա թեթեւի պատրաստութիւնը տես

համարում ծանօթացնել մեր ընթերցողներին, թէ ի՞նչ է {թեթեւը}: Խոստանալով ծանօթութիւն տալ թեթեւի մասին, մէ

էջ ձգուելու համար: Թեթեւ թափողը, որ տանում է {թեթեւը} ձգելու, ամենեւին ետ նայելու չէ թեթեւը ձգելուց յե

ր տանում է թեթեւը ձգելու, ամենեւին ետ նայելու չէ {թեթեւը} ձգելուց յետոյ. առաջին այն պատճառով, որ հիւանդը

եւ թափողին մեծ վնաս կը յառաջանար: Թեթեւ թափողը, {թեթեւը} ձգելուց յետոյ գալիս է հիւանդի տուն, նորան հարցան

յ, եւ չունի դրական հնարներ այդ ցաւերը բժշկելու, {թեթեւը} բժշկում է առանց ամենայն տարակուսութեան: Թեթեւ թա

երադաս էր համարում թեթեւը, այս պատճառով սկսեց նա {թեթեւի} պատրաստութիւնը տեսանել: Այստեղ պատշաճ ենք համ

թէ ի՞նչ է թեթեւը: Խոստանալով ծանօթութիւն տալ {թեթեւի} մասին, մէք յանձնառու չենք մեկնել դրականապէս, թէ

որի տակումը փռած էր հիւանդի հանդերձից մի պաստառ. {թեթեւի} պատրաստութիւնը լինում է երեկոյեան ժամանակ: Երբ ա

ն սկսանում է պատմել այն հրաշքները, որ կատարել էր {թեթեւի} միջնորդութենով. այն բժշկութիւնքը, որ ստացել էին

ը: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն պատրաստութիւն տեսաւ {թեթեւի}. միւս օրը Հոլոյին կնիկը, որ երեւելի թեթեւ թափող

առ հաստատել չէր կարելի, թէ հերքում էր դրականապէս {թեթեւի} գերբնական զօրութիւնը: Այս անորոշ վիճակի մէջ, մա

դուրս գնաց Թիւթիւնճի-օղլուի տանից, ձեռքին բռնած {թեթեւի} կապոցը եւ մի ճրագ: Ինքը Մանուշակը, ոչինչ հաւատ

ի՛թէ սակաւ են այն մարդիկը, որ ոյժ ունէին ամենայն {թեթեւութեամբ} վճարել այս քանակութիւնը արծաթի: Ես դարձեալ չեմ տ

ք։ Մի՞թէ չկան շատերը (եւ ոչ քչերը), որոնք մեծ {թեթեւութեամբ} այնքան են յանդգնում, մինչեւ գուցէ մեր բազմերախտ

նքը, իսկ Պ. Չամուռճեանը, այս յանցանքների մօտից {թեթեւութեամբ} քերուելով, ինկվիզիցիօնական է համարում Պօղոսը դատ

. ո՞չ բազումք իցեն, քան եթէ սակաւք, զի առ ծանր {թեթեւութեան} անձամբ զանձինս յանդգնեցուցանեն, մինչեւ, թէ տա՛յ

յց Այվազովսքին զոմանս ի նոցանէ, հայեցեալ աստիճան {թեթեւութեան}, համարի ներելիս: Ո՞յք են այդոքիկ եւ զիա՛րդ որոշ

ահմանեալ է մեզ Այվազովսքին աստիճան ծանրութեան կամ {թեթեւութեան} մեղացս: Ընդունիմք այո՛ զներելի եւ զփոշետեսակ մեղ

ոյս ունին դորանից: Խորհուրդ չկայ. յոյսն էլ {թեթեւութեան} արդիւնք է: Թող այդպիսի պարոնները լաւ սորվին ընդհ

է բացասաբար, յաւելեալ եթէ ըստ ծանրութեանց եւ ըստ {թեթեւութեանց} երբեմն մահացու են եւ երբեմն ներելի: Ի վերջէ յարէ

քին, - թէպէտ եւ ասում են, որ արտասուքի թափուիլը {թեթեւութիւն} է տալիս մի վշտահար սրտի, բայց դուք թաղուելով այս

դ արարողութիւնը պարգեւում է ցաւերին բժշկութիւն եւ {թեթեւութիւն}, վասն որոյ մտածում ենք, թէ այս պատճառով եւս ստա

ան Ծերակոյտը շնորհեց միաբանութեանը ամենայն կարելի {թեթեւութիւնք} ։ Այսպէս միայն հնարաւոր եղաւ Մխիթարին վաստակել այ

ր Եւ խորանի վարագոյր Պատառւում են անկարկատ ` Նաեւ {թել} -թել, աննկատ ` Կտրտւում են արնատար Անօթները մազան

խորանի վարագոյր Պատառւում են անկարկատ ` Նաեւ թել- {թել}, աննկատ ` Կտրտւում են արնատար Անօթները մազանման

Պատճառ՝ նոքա շփոթում են Մեր երջանիկ կեանքի {թել}: Մեք կամինք կեանք վայելել. Ուրե

չար դաւանաց Ապերախտին անգութ ձեռամբ խզեցաւ {թել} քո կենաց. Անջնջելի սերտ յիշատակք կացցեն քա

Արդարեւ, եթէ մարդու կեանքը առնունք որպէս մի {թել}, ապա ուրեմն, շատ խայտաբղետ եւ պիսակ մի թել է նա

ս մի թել, ապա ուրեմն, շատ խայտաբղետ եւ պիսակ մի {թել} է նա: Այդ կարճ կամ երկայն շղթայի օղերը ունին իւր

դեռ երկա՜ր ժամանակ չպիտի կարողանայ եւրոպացու պէս {թել} քաշել շերամի բօժօժից. նոյնիսկ հիւսիսային Եւրոպայ

թելքաշի գործարան, ուր ամէնի թելերն էլ քաշուէին: {Թել} քաշելը թէեւ մեծ աջողակութիւն եւ մեծ զգուշութիւն է

ղեալ տեղեկութեանցն միանգամայն և խնդրել խոնարհաբար {թելադրել} զՀոգեւոր Ատեանն տեղւոյդ պահպանել ի գրութիւնս իւր

ետեւ, այլ ով որ եւ կին ունէր, նա եւս բաժանուի՝ {թելադրելով} ժողովրդին ներկայ չլինել այն եկեղեցական աստուածպաշ

ած ուժից, ընկած էր մահուան մահճի մէջ, նա դեռեւս {թելադրեց} իւր շարադրութիւնը՝ " Հնազանդութեան օգտակարութեան

ինչքան կարելի է քաղցր ոճով"։ Կնճռադէմ քարոզիչը {թելադրեց} գրողին փոխանակ քաղցր խօսքերի այնպիսի բառեր, որոն

դժբաղդ լեզուն՝ աղաչեմք ասել, եթէ զգայութիւն ո՛չ {թելադրէ} նմա անդէն առ նմին զխօսելիսն, եթէ բանականութիւնն

" Դու այսպէս ասա կամ այնպէս ասա " եւ այն խրատողից {թելադրուած} մօրը կամ իրեն իսկ խրատողին, որպէս թէ աղջիկը տալը

ան զայս կոչեցայ ի դեսպանատունն Ռուսսիոյ, ուր ըստ {թելադրութեան} պ. դեսպանին, խորհրդականն դեսպանութեան Ռուսսիոյ

անակս, որովհետեւ այս ամենայն հրիտակք աւանդին ըստ {թելադրութեան} տէր Ստեփանոս քահանայի, ժողովարար եկելոյ ՚ի Նոր Ն

ածելու, այլ դատապարտուած է հետեւիլ իւր դահիճների {թելադրութեան}. նա ստիպուած է գնալ այն ճանապարհը, որ օգտակար է

ւ մեք, հետեւելով մեր խղճի ու բանականութեան առողջ {թելադրութեանը}, պարտականութիւն ենք համարում մեր վերայ հրապարակո

ւսեանքը. ասում էին, թէ Դամիէնը ներգործել է նոցա {թելադրութենովը}, եւ ճշմարիտ կային մի քանի բաներ, որ արդարացնում

եւեցան նորա աչքում. նորա վշտացած հասկացողութիւնը {թելադրում} էր նորան վրէժ, նորա միակ ցանկութիւնը էր, որ ուս

վերայ, որ ազատ իրաւունքը եւ առողջ բանականութիւնը {թելադրում} է. հետեւաբար ոչինչ կանխակալ կարծիք, ոչինչ սրբաց

մունքով եւ փառքով, ինչպէս շունը մի կտոր կաշիով, {թելադրում} են նոցա հակառակուիլ ամենայն բանի եւ ամենայն մարդո

տիտղոս կվաստակեր մեկը, եթե անհրաժեշտ պայմաններից {թելադրված} ՝ ամուսնությունից հրաժարվեր միայն նրա համար, որ

Ես ծերանում եմ. Արծաթաջրած Մազերի {թելեր} Իմ գլխի վերայ Որոշ փայլում են:

Մուսա՛յ, յանգիր դու իմ վերայ, Լարէ քնարիս {թելերը}, Առաջնորդել իմ մատերիս, Թող հնչէ իմ

. Աղօթք արա, որ երկարուին Նորա կեանքի {թելերը}: Շատ օր չանցաւ, երկնքիցը Մի այ

օգուտ քաղել: Եւ եթէ մարդը ընդունակ չէ այդ բոլորի {թելերը} իր մտքի մէջ որպէս մի կենտրոնի մէջ ամփոփել, նորան

իւն, ուր պիտի որ գործի ամբողջ ընթացքի մէջ շարված {թելերը} աւելի ճարտարութեամբ, աւելի հնարագիտութեամբ եւ աւ

նը մեծ պաշտօն են վարում գործի մէջ եւ եղկելի վերջի {թելերը} մի մասնով լարւում են եւ կառավարուած են նորա ձեռքո

ւն, ուր պիտի որ գործի ամբողջ ընթացքի մէջ լարուած {թելերը} աւելի ճարտարութեամբ, աւելի հնարագիտութեամբ եւ որ

անաւանդ անդադար ուշադրութիւն, հանգոյցնէր շինելու {թելերի} մէջ, այնուամենայնիւ մենք վստահ ենք, հայ կանանց

րովի բանալ մի փոքրիկ թելքաշի գործարան, ուր ամէնի {թելերն} էլ քաշուէին: Թել քաշելը թէեւ մեծ աջողակութիւն եւ

թողնելով այլ ժամանակի, յառաջ տանեմ խօսակցութեանս {թելը}: Եթէ քաջ վարժ լինէին ներգործող պարոնները, գ

մն: Մեք կտրում ենք այս մասնաւոր խօսակցութեան {թելը}, որ մի տան անկիւնում երկու մարդու մէջ կար: Մեք

Նա, բոլորովին մեքենայացած, մանում է իւր կեանքի {թելը}, նորան չէ գգւում մի հրապուրիչ յոյս, նա չէ տեսնո

նակ ձեռին Աշխատում է անհանգիս Իմ քընարի {թելը} կտրել. Ես փախչում եմ նոցանից։ Ա

այլում է, Մտաւ յանկարծ նա ովկիան ` կեանքիդ {թելը} կտրած է. Թէ վախճան ես դու որոնում, ինչպէս

մբ։ Այս այլանդակը շտապեց Կեանքիս {թելը} կտրելու. Աւա՜ղ, էլ չեմ տեսնելու Ես ի

եցինք գետի ափումը կանաչ խոտի վերայ: Խօսակցութեան {թելը} նա բաց արեց, եւ ինձ հարցրեց այսպէս: Ո՛վ ես դու

: Այս խօսքերից յետոյ նա յանկարծ մէջից կտրեց բանի {թելը} եւ բացականչելով, բերանից հանեց այս խօսքերը, որ

իսկ միւսը անաչառ եւ ազգի օգտի վերայ մտածող: Բանի {թելը} շարունակ պահելու համար, դառնանք դէպի վերակացուն

սի Թովմասի տան հետ, այժմ թողէ՛ք, որ չկտրեմ բանի {թելը}: Կոմսը ներս մտած, չմտած, բոլորեքեան ամբոխո

համբերող գտանուիր, եթէ ես, կտրելով խօսակցութեան {թելը}, կարճ ծանօթութիւն տամ քեզ Թիւթիւնճի-օղլուի, նոր

բօժօժից. նոյնիսկ հիւսիսային Եւրոպայի մէջ քաշուած {թելը} պակաս արժէք ունի, քան թէ հարաւային Ֆրանսիայի կամ

յին Ֆրանսիայի կամ Իտալիոյ (Պիեմոնտ) մէջ քաշուած {թելը}, բայց այդպիսի դիպուածում կարելի է բօժօժը ծախել:

ղք լինին, հեշտ կարելի է ընկերովի բանալ մի փոքրիկ {թելքաշի} գործարան, ուր ամէնի թելերն էլ քաշուէին: Թել քաշ

մս արածեալ միանգամ, զՇեքսպիրի կամ զՇիլլերի լրբին {թեկն} ածել, որոց եւ ո՛չ իսկ համբակացդ անլուայից ստգիւտ

մէջ ահա յոգնած Քնեց զինուորը գիշերով, {Թեկն} տուեց նա պողպատէ Իւր նիզակին պսպղուն.

սում). մինչդեռ հայ ազգը ներկայիս հազիւ թէ ուրիշ {թեկնածուներ} ունենայ, որոնք որ արժանի լինէին այդ կոչումին:

ել մետաֆիզիկայից՝ հօգուտ դրական գիտությունների, {թեկուզ} հօգուտ ֆիզիկայի: Եթե Շլոսսերը չկա (Հռոմեական

ւնեի դրանով զբաղվելու, այժմ ես պատրաստ եմ նման, {թեկուզ} հանդուգն, աշխատանքի, սակայն ոչինչ, ես կսկսեմ,

քը: Իսկ քանի դեռ մեզանում չկա քաղաքացիական լեզվի {թեկուզ} մոտավոր քերականությունը, ճշգրիտի մասին մտածելն ա

պցրած են ապրած-անցած սիստեմի ազդեցությամբ, որտեղ {թեկուզ} երբեմն, լսվում էլ են նախադասություններ կենդանի լ

ր լեզվում բայը քանի եղանակ եւ քանի ժամանակ ունի: {Թեկուզ} այժմ այդ ծիծաղելի է թվում, այնուամենայնիվ փաստ է

, ի վնաս մեր նոր խոսքի, մնում էին անձեռնմխելի, {թեկուզ} պետք է խոստովանել, հաճախ անհրաժեշտ էր լինում դրա

ր տուն չի տրվում, հետեւապես այնտեղից չի կարելի, {թեկուզ} դու գրում ես, որ այնտեղ գուցե կգտնես: Անանիային

, որ ռուսերենում կոմիզմը կորչում է՝ նմուշի համար {թեկուզ} այստեղ մի քանի տող կբերեի: Բայց բավական է։ Հույ

են, կամ թե՝ առանց կողմնացույցի նավարկություն: {Թեկուզ} նորագույն փիլիսոփայությունը, համենայն դեպս, ժխտ

որ նրանք չէին կարող կատարել օրինական վավերագիր, {թեկուզ} 40-ի փոխարեն ստորագրեին 400: Այդ պարոններն իրավո

է զերոյից, բացի այդ՝ ինչո՞ւ յուրաքանչյուր տարի {թեկուզ} 2000 ռ. կորցնենք։ Դա կլինի ավելի քան աններելի.

րջի բախտախնդիրների շահերից, այնուհետեւ թող նրանք {թեկուզ} համբուրվեն, մեզ ի՞նչ փույթ: Ես չեմ կասկածում վե

ի ծաղկաւէտ դիւան Մարգարտի աղբիւրի մօտ մրափէ {Թեհերան}: Տես Երուսաղէմի մօտ, որ աստուած այրեց,

աւաքեց այն սուրբ ժողովը, որի վերջին խօսքը էր անա՛ {թեմա} Լեւոնի տումարին։ Կարելի՞ բան է թոյլ տալ, թէ

ՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ ԲԱՐՁՈՒ ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷԻ {ԹԵՄԱԿԱԼ} ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ԵՒ ԱՍՊԵՏԻ Խոնարհագոյն խնդիր Թ

Ս. Պ. -ԲՈՒՐՂԱՅ Դիւանատուն Լուսաւորչական Հայուց {Թեմակալ} Առաջնորդի Նոր Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ հմր. 74

Ի 1848 ամ է (1852 ամն, նորին բարձր սրբազնութիւն {թեմակալ} արքեպիսկոպոսն Մատթէոս խնամ տարեալ ինձ եւ առեալ ըն

Սինօդին, ոչ անգամ հայեցեալ ի ծանօթութիւնս նախկին {թեմակալ} առաջնորդի մերոյ, որք բողոքելով բողոքէին զապիրատո

զգործն ի նորոյ, գործակից ինքեան ունելով զնախկին {թեմակալ} արհին մեր զսրբազան Մատթէոս արքեպիսկոպոսն, որում

իշխանութիւնը: Աստրախանի առաջնորդ սրբազան Մատթէոս {թեմակալ} Արքեպիսկոպոսի բարեմտութիւնը եւ ազգասիրութիւնը յայ

անդակ տրամաբանութեամբ, որում մեծապէս ընդդէմ եկաց {թեմակալ} արքեպիսկոպոսն Փարիզու: Եւ ի բազմանալ խռովութեան

կան բարօրութեան վերայ։ Վրաստանի եւ Հաշտարխանի {թեմակալ} Կարապետ եւ Սերովբէ արքեպիսկոպոսների հետ յարուցել

սկոպոսի ի Բեսարաբիայ: Աղօտ իմն յիշեմ զգործ մի ի {թեմական} ատենին Նոր Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ, յայսմ մասի

էջ արգոյ Շահնազարեանց Կարապետ վարդապետը՝ Թիֆլիսի {թեմական} ատենի երբեմնական նախագահ ատենակալը, որ գտանւում

ին ընկալեալ զայս պատուէր, եւ ահա հրաման արձակէ ի {թեմական} ատենէն առ ամենայն ենթադրեալ հոգեւոր կառավարութիւն

ատուէր քաջափայլ նախարարին, յաւելեալ ի հրովարտակս {թեմական} ատենին, որպէս թէ բացակայութիւն իւր ՚ի ժամ տպագրո

. մինիստրի հրամանին համաձայն. առաջարկութիւն գրեց {թեմական} ատենին, որ սա շրջաբերական հրամաններ տարածէ բոլոր

սահմանից ընկնում էր այդ հողաբաժնի մէջ՝ դէպի վեր {Թեմերնիկ} գետի բերանից: Բայց եթէ ձեր բնակութենների համար ա

պարհ տալով նորան Ձեր բարձր սրբազնության հավատացած {թեմի} մեջ: Խնդրելով Ձեր բարձր սրբազնության օրհնությ

գի թեւերը կտրած, Անարգ Պարսիկը՝ այս ու այն {թեմի} ՝ Կարգում է տեսուչ ըստ իւր չար մտաց Եւ

արհադէմ յայտարարութիւն Վիճակային կոնսիստորիայն {թեմիս} հրովարտակաւ իւրով յանուն իմ, ի 9-էն ամսոյս համար

ստրիայում՝ 18 հազար, Նախիջեւանում - Բեսարաբիայի {թեմում} ՝ 36 հազար. ես դեռ չեմ խոսում Գալիցիայի, Տրանսի

. մեր անմիջական պարտականությունն է մեր շահը զատել {Թեոդոսիայի} որջի բախտախնդիրների շահերից, այնուհետեւ թող նրան

քան աններելի. մանավանդ, Նախիջեւանը պարտավոր չէ {Թեոդոսիայում} անկելանոց պահել, որտեղ ինչ-որ մի Խորենի վճարվում

հարկ լինի մնալ, եւ մեք օրինակ ունինք Հ. Սարգիս {Թեոդորյանին} ինն տարի այնտեղ մեռելկոխ լինելը, մինչեւ կարողացա

, գրէ եւ զզանազան ճառս ի խնդրով հարց միանձաց: {Թեոդորոս} Քռթենաւոր ինքնացեալ վարժութեամբ հելլենական դպրութ

Լ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ԵՒ ԱՍՊԵՏԻ Խոնարհագոյն խնդիր {Թեպետ} ես ի 10-էն մայիսի խնդրամատոյց լեալ էի ի հոգեւոր կ

չանցուցած հետեւե: Սիրելի Գրիգոր եղբայր, մեք {թեպետ} անցյալներն Մանուկ աղային գրեցինք պատկերը չօծվելու

սը մերձենալ եւ իմ գրածներովը յուր որկորը խճողել, {թեպետ} այս գրվածքը մի երեւելի բաներ չեն, այլ նոր լեզվի

մ, որ սորանից առաջ գրած նամակներս ստացած լինիք, {թեպետ} ես շատ ժամանակ է որ մեկիցդ էլ մի գիր չունիմ: Բավ

սիրո վերա, առաջարկում եմ իմ անձնական խնդիրս, որ {թեպետ} ուղղված է ազգին, մանավանդ Նախիջեւանի դաստիարակու

ւթյունը, գոհացա աստուծուց, որ ողջ եք եւ առողջ, {թեպետեւ} քո հիվանդությունդ ինձ չարչարում է. աստված տա, ո

ւնիմ իրավունք հայտնի կերպով պարապել այսպես բանի, {թեպետեւ} առանձին գործակից եմ օրագրին, ըստ որում մի մարդու

ոչ Ձեզ իբրեւ հայրենակցի եւ ազգի օգտին ցավակցողի: {Թեպետեւ} այս բանը Ձեր ծառայության պաշտոնից դուրս է, այսու

նչեւ այս օրերս չենք ստացել ոչ մի ստորագրություն, {թեպետեւ} այստեղից այնտեղից լուր ստանում ենք եւ բավական մխի

րգ ժողովուրդը: Այս ուրախական բացականչությունքը, {թեպետեւ} հառաջանում են տարբեր սկզբունքներ րից, վերաբերութ

խատութիւնք, որ դուրս են գալիս զանազան տեղերում: {Թեպէտ} գրականութեան մէջ ոչինչ տեղ յիշատակութիւն չկայ այս

առաջարկութեանը եւ որոշեց հրատարակել, թէ՝ ա. " {Թեպէտեւ} Unigenitus կոնդակը Ֆրանսիայի թագաւորած Հռովմէական

անապարհ կատարել Բիլուարտի աստուածաբանութենից դէպի {Թեսաւրոսի} փիլիսոփայութիւնը, եւ այս վերջինից դէպի առաջինը:

յտ գալ, որ տեսանողը կը կարծէր, թէ պտուտուողը մի {թերաթափանցիկ} գունդ է, եւ այսպէս պտուտուեցաւ նա մի ամբողջ շաբա

օրհնեալ մօրից եւ նո՛յն իսկ Տիրոջիցդ։ Եւ հասակով {թերակատար} կամ պակասաւոր մարդիկ չեն, այլ թէ խելքով եւ թէ քա

ռ նմա գո՛նեայ սուղ ինչ ժամանակ մնալ, թէպէտ եւ ոչ {թերակատար} գոլով սուրբ եւ ստոյգ հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայու

, լաւ է մանուկներին տգէտ Հայ մնալ, քան թէ դառնալ {թերակիրթ} չհայ: Բայց մեր ազգի դրութիւնը այնպէս է, որ

այնս առեալ ի ձեռն անկարօտ մնալով մեկնութեան ոմանց {թերակիրթ} անձանց, որք առ հասարակ սովոր են յազգի մերում միջ

անայ, երբ աշխարհը տակ ու վերեւ են բերում այսպիսի {թերահաւատ} մարդիկ: Դուք բոլորովին դարձել էք Լօթեռ ասեմ, Ֆա

էները Էֆիմերդէ են որոնում: Դու ասում ես, թէ մեք {թերահաւատ} էինք։ Ողորմելի մարդ, ի՞նչ է մեր թերահաւատութիւն

երը չկային նշանակած. երեւի թէ դորա շինողը եւս մի {թերահաւատ} մարդ էր: Միայն մի խաչ է դրել Յունիսի 27-ի առաջեւ

մ են մի անկիւնում եւ, գլխներին հաւաքելով մի քանի {թերահաւատ} մարդիկ, ծակ մարգարէութիւններ են առնում, գուշակո

դ ամենն 12 գլուխ է այդ ծակ մարգարէութիւնը: - {Թերահաւատութիւն}... Թերահաւատութիւն... Աստուած քաւեա՛ զիս զմեղաւ

յդ ծակ մարգարէութիւնը: - Թերահաւատութիւն... {Թերահաւատութիւն}... Աստուած քաւեա՛ զիս զմեղաւորս... Աստուած քաւե

է մեք թերահաւատ էինք։ Ողորմելի մարդ, ի՞նչ է մեր {թերահաւատութիւնը}, արդեօք ա՞յն, որ, ճիշդ ընդունելով Սուրբ գիրքը

, եւ եթէ առաջինը կամ երկրորդը հասուցանեն մի կիսատ {թերատ} տպաւորութիւն դէպի ուղեղը, սա յագ է եւ չէ կարող ը

Նորոյդ Սանիրայ Զուղխս անարատ, Լիցի՜ ի {թերափ}, Իսկ խարամանւոյն՝ Բաժա՜կ մահաթոյն "

լակեալ Յընթադրեալն դրախտաճուն Յագչի ոչ {թերաքամեալ} Եւ ընձուին դէմք քաջարւոյն: Մեղկութի՞ւն

ստահ եմ։ Պատմեցից ձեզ ինչ մի հարեւանցի. յաւուրս {Թերեզեայ} թագուհւոյն եկն դեսպան 'ի Պէջ քաղաք յՕսմանեանց։ Ի

զինքեանս բարեկամ Հայոց ազգի, յորմէ անկեալն են, {թերեւս} եւ ուղղափառ Հայ, որպէսզի հասցեն նպատակի իւրեանց

չ կարեն զայդ ի վերայ իմ հաստատել ըստ արդար խղճի, {թերեւս} եւ բռնութեամբ իսկ բեւեռեսցեն, դարձեալ անդատապարտ

յետ գոլոյ այնր անհիմն եւ բոլորովին անկանոն չունի {թերեւս} եւ զօրինաւոր թոյլտուութիւն սկզբնաւորութեան եւ շար

անի տեղւոյս ըստ բժշկական մասին. առանց որոյ մնայի {թերեւս} զրկեալ ի հնարից առնելոյ եւ զոտն փոխ մի, ի մեռեալ

եւ զգործակից նորա զԱյվազովսքի վարդապետն, եւ այն {թերեւս} առ ի զանձինս պահելոյ յանպարտութեանց, քանզի ընկալ

նչ քաղեալ ՚ի լրոյ, կամ ՚ի գրաւոր յիշատակարանաց, {թերեւս} նշխարելոց յեկեղեցւոջ Կալկաթսայի, հաւատացելոյ Ձե

ն անխղճօրէն, զի Այվազովսքին լիցի տէր հրիտանացս, {թերեւս} ի պայծառութիւն դպրոցին հիմնելոյ եկեղեցական գումար

ւմ ամենայն մանրամասնութեամբ գրեալ կան հանգամանք, {թերեւս} ոչինչ անծանօթք Ձեզ, սակայն ըստ բերանացի պատուիրա

ովհետեւ հանգամանք պաշտամանս ոչ կախին զինէն եւ որք {թերեւս} ունիցին զիս զժամանակս քանիս արտաքոյ Ռուսսիոյ եւ ո

եթէ զիարդ պատրաստին այսօրինակ թուղթք ինքնագովք, {թերեւս} եւ նոյն իսկ ՚ի Կալկաթայէ հասցէ առ Ձեզ ստորագրութե

եռնագրեալ ՚ի խղճալի եւ ՚ի համր բնակչաց Ջուղայու, {թերեւս} ի ներքոյ գաւազանի: Զայս ամենայն խոհականութիւն վե

ասցէ, եթէ ոչ պահանջիցէք, կարէ սատար լինել Ձեզ, {թերեւս} ի շինութիւն դպրոցին, զոր հիմնէիք տակաւին ամօք իբ

խության եւ ավելի կամ պակաս շեղվում նորմայից, որը {թերեւս} (իմ անձնական ենթադրությունն է), կապված է որեւէ

լու նպատակով, ո՛չ, այլ անտեղյակ լինելուց, ու, {թերեւս}, մասամբ ընդհանրացած կեղծ տրադիցիաներից, որոնց հ

այնպես, այդ գիրքն իր տեսակի մեջ հետիններից չէ. {թերեւս} հեղինակը կուղղե իր մի քանի կոպիտ սխալները, եթե բ

երյալ, անմիջապես հայտնիր ինձ այդ մասին: Ասենք, {թերեւս}, մինչ այդ մենք տեսնվենք: Երանի ձեզ բոլորիդ, որ

իմ կարծիքն է՝ հետաձգել այդ բարենպաստ ժամանակի, {թերեւս} մինչ այդ իմ հորիզոնն էլ կպարզվի եւ ի վիճակի կլինե

եին լավ կազմակերպության բոլոր առավելությունները, {թերեւս} [հաջորդ) սերունդը ֆրանսիական պատմության էջերում

րանց մասին մի քիչ գիտեմ հռոմեական պատմությունից. {թերեւս} դա լավ մենագրություն է: Գինն է մեկ ռուբլի արծաթո

չկարողացան ինձ ասել, թե ո՛ր դարին է վերաբերում. {թերեւս} այդ մասին խոսել են ժուռնալներում, թերեւս այդ մաս

երում. թերեւս այդ մասին խոսել են ժուռնալներում, {թերեւս} այդ մասին պ. Ֆիրկովիչը գիտե: Ինձ համար շատ հետա

լ չեմ կարող, բայց ո՞վ գիտե ղրանց ինտիմ գործերը. {թերեւս} Անանիան պատասխանե այս հարցերին: Ինչպե՞ս է Գրիշան

-առողջ եմ, եւ որ մենք առաջվա նման տեսնվում ենք: {Թերեւս} դա իրականանա: Սպասելով տեսակցության կամ անհաջողո

վների օղակները թուլացել են, պետք է ամրացնել, եւ {թերեւս} ուրիշ վնասվածքներ էլ կան: Այս նամակն ստանալուդ պ

ես ի վիճակի կլինեմ նրան ասելու. ահա՛ եւ ես եկա: {Թերեւս} կգա եւ այդ ժամանակը, որովհետեւ Դոն-Չեզար դե Բազա

: Իմ ենթադրությամբ, այդ աշխատանքը ծավալով կլինի {թերեւս} 15-20 տպագրական թերթ: Եվ մինչեւ քաղաքացիական նոր

, բայց այդ մասին ես այժմ չեմ գրում, որովհետեւ, {թերեւս} քեզ հաջողվի երաշխավորությամբ դուրս բերել ինձ բանտ

ունը ոչ մի առաջադիմություն չի ունենա: Կարելի է, {թերեւս}, սահուն էլ գրել, բայց նա խորթ կլինի ժողովրդին,

թյան համար, հետաքրքրությունը բավարարելու համար, {թերեւս} հայկական առեւտրի պատմության համար: Մեր արխիվը `

ելի թողնում հունական մեջբերումները: Չգիտեմ, {թերեւս} տեքստի թարգմանությունն առավելություն ունի, եթե չ

ակի հետ, իսկ սա Գրիշայով բոլորովին չի զբաղվել եւ {թերեւս} նրան այլեւս չի էլ օգնում. այս ավելի ճիշտ է թվում

շտ իդեալիստների մազերը կդիզանան, իսկ Իսպանիայում {թերեւս} նորից կբորբոքեն ինկվիզիցիայի խարույկները...

ծիծաղում ես եւ ասում. " из кулька в рогожку ", {թերեւս} այդպես է. բայց մի՛ մոռանար, որ առաջ էլ ես աչքի

ի եւ այն չի կարելի այստեղ մշակել առանց նյութերի, {թերեւս} կարելի է նույնպես մի բան անել, բայց շատ դժվար է

Պ. պ. Ալաջալյանը, Խաթրանյանը եւ այլն եւ այլն, {թերեւս}, համաձայն իրենց բնածին հակումների կարող են ձեռնե

Մուրադեան վարժարանում գտանուած ազգային պատանիք, {թերեւս} Հռովմէական դաւանութենից, հաստատեցին մեզ, թէ արդ

րին բան է, եւ եթէ վերջին զօրութիւնքը գործ դրուած {թերեւս} հնարաւորուի, այնուամենայնիւ, կարելի չէ յուսալ մ

իթարեանց Վենետկոյ: Այս վերջին բացայայտիչ խօսքերը {թերեւս} գրւում են այն մտքով, որ ընթերցողը իսկոյն հասկանա

ն իշխանութենից, որից օգուտ են քաղում ուրիշները՝ {թերեւս} չարաչար գործ դնելով իւրեանց իշխանութիւնը: Աստրախ

ց տալ Պ. Խուդաբաշեւին ճշմարտութեան երեսը՝ գուցէ {թերեւս} դրդելով նորա սեպհական կարծիքը իւր (օգտակար անուա

ւ սոված բազմութեան հետ, շատ աննշան էր եւ չնչին։ {Թերեւս} եթէ հնար լինէր իւրաքանչիւրին տալ ոչ միայն մի քանի

Այս տեսակ աղքատութիւն, որ ուրիշ աշխարհի մէջ {թերեւս} այնքան զարմանալի չէ, բաների վերայ վեր ի վերոյ նա

դիկ, եթէ դադարին նորան իբրեւ դրամ գործ դնելուց, {թերեւս} չէ պիտոյ իսպառ մերժուի՝ յարմար լինելով այլ պիտառ

րում սկսանի երկրագործութիւնը, միւս մասերում, որ {թերեւս} հեռի են ծովից, նոյնպէս կը զարթի: Վաճառական

պէս նաեւ ո՛չ ազգային վաճառականութիւն. վաճառականը {թերեւս} ինքը շահուի, դարձեալ ազգին բան չկայ: Ի՞նչ կ՚օգն

ել այս խորհրդով: Հինգ, տասն հոգի ազգասէր, {թերեւս} կարողութեան տէր մարդիկ, դնենք թէ կամենային զոհել

ի խեղճ ծառայ մի անտաշ եւ տմարդի պարոնի մօտ: {Թերեւս}, եթէ վաճառականին հանդիպեցաւ այս կատաստրօֆը երիտա

կամ գանձ կը դիզէ: Եւ այս տեսակ վաճառականութեամբ {թերեւս}, եթէ Հայը միջնորդ կամ գործակատար լինէր երկու համ

դ քաղաքակրթութիւնը աւելի փրկարար է: Աւետարանից, {թերեւս}, ազատութիւն կարող է ծագել, իսկ Կուրանից՝ եւ այ

ածել, որոց եւ ո՛չ իսկ համբակացդ անլուայից ստգիւտ {թերեւս} ի ճահ: Եթե փութացաք ուրեմն քաւիլ յայդպիսեաց

այն կողմն շեղլոյորպէս ցուցանէ զինքն Այվազովսքին, {թերեւս}, հակամիտեալ ի Քաղկեդոնիտսն: Եթէ ուրեք ուրեք բան

Այվազովսքին ընդհանրականս ճանաչէ եւ զայլ ժողովս, {թերեւս} մատնացոյց եղեալ յայն, թէ Հայաստանեայցս եկեղեցի,

ել պատրիարքին Կոստանդունոպօլսի զգլխաւորութիւն իւր {թերեւս} իրազեկ եղեալ, եթէ քանի՞ յանիրաւի ստանձնեալ է իւր

որում ինքն Պետրոս չէ՛ առաւել քան զայլ առաքեալս, {թերեւս} կշտամբեալ ի Քրիստոսի առ փառասիրութեան, ՚ի հարցան

յիշել զմահ իւր զինմամբ խոյոց եւ զուարակաց, զորմէ {թերեւս} զգուշացուցաներ զսնոտիասէրն Իսրայէլ, ընդ ձեռն Դաւ

նտարկուածների համար շատ ցաւեցուցիչ է ազատ լոյսը, {թերեւս} աչքերի նկատմամբ, գիտէինք, որ հին խելքերը երբէք

գիտութենից հետեւեցաւ այն, որ այդ յարձակմունքը, {թերեւս} շատ անգամ մեր անձին վերայ, փոխանակ մեր գաղափարնե

: Մեր սրտի խորքից ցաւում ենք, որ մեր անունը, {թերեւս} առանց մեր կամքի եւ գիտութեան, մի այդպիսի վիշտ է

րստին տպելու հրաման ուղարկեց վեհափառ կաթողիկոսը, {թերեւս} առանք կարդալու, հրաման կը տայ եւ ինքը յետոյ, կա

երպով ազդել նաեւ մեր ընդդիմախօսների լեզուի վրայ, {թերեւս} նոցա կողմից բոլորովին ակամայ եւ առանց գիտնալու։

Բայց մենք կարծում ենք, թէ իրաւունք չէ, անհնար է {թերեւս} բռնաբարել բովանդակ ազգի տրամաբանութիւնը, եթէ նաե

որդից անձնազոհութիւն եւ քաղաքակրթութիւն: Եթէ {թերեւս} հաւասարութեան անունով պիտի պաշտպանեն " ակն ընդ ակ

է ազգը պառլամենտի դռներում, որ կարողանար ստանալ {թերեւս} ուժի գործադրութեամբ կամակոր տորիների համաձայնութի

ուտողների համար լաւ լաւ կերակուրք պատրաստէի, եւ {թերեւս} այդպիսի բաներով կարողանայի մարդու հաճելի լինել։

ռապաշտութեան ժամանակից էր մնացած եւ դրել են Նոր՝ {թերեւս} խորհրդով փոխ առնելով այդ անունը Ս. Գրքից։ " Եւ

այնուամենայնիւ Փարպեցին ունեցել է նորա ձեռքի տակ {թերեւս} եւ ուրիշ ուսուցիչք, երբ յոքնականապէս վարում է վա

այում են ե՛ւ Եղիշէն, ե՛ւ Փարպեցին։ Վերի օրինակը {թերեւս} այս էլ կարող է ցոյց տալ, որ Փարպեցին, բուն կաթո

ցուցանէր: Բաբէ՛ չարաբաղդութեան հիքացելոյս. {թերեւս} աղաչէի զմեծիդ մռայլութիւն, ներել յանդուգն առաջար

անկտին ազգային, որոց անմերձենալի էր հինն լեզու, {թերեւս} եւ անպիտան, առ ոչ ունելոյ յինքեան զկենդանարարն ն

ծիք պէտս ունին մեծամեծ փաստից եւ ապացուցութեանց, {թերեւս} աղաչէաք զհնասէրս ի հանդէս հանել զայնս առ ի պարզել

լ ազգին ի լեզու [բուն Հելլենական ըստ ժամանակին], {թերեւս} եւ ո՛չ առանց գիտակցութեան, զի առ ասիականս որպէս

ն վայրի] նոր ուրեմն շնորհեցաւ զհետ ընթանալ նոցա, {թերեւս} եւ շնորհեսցի Ամենակալ Տեառնէ՝ եթէ հնասէրք հայոց

ն բանից՝ հանդարտաքայլ ընթանալ ընդ ոսկեղէնս դար, {թերեւս} ՝ եւ հանգուցանել եւ սփոփել զվշտացեալն սիրտ, ընկճ

զ համապատիւ զնշդեհեալն յԱտրիդեան ալիս՝ դաւանել, {թերեւս} եւ զանպարտականդ՝ պարտաւոր նմին կացուցեալ: Են քո

ւն լոյս, առ մեզ պէտս ունի ապացուցութեան՝ լարեալ {թերեւս} զկարելին ոյժ եւ զկարողութիւն տրամաբանութեան առ ի

է ամենայնիւ որպէս ի վերոյ թուեալ եմք, զծաղու գան {թերեւս}, յար եւ նման կատականաց աբեղայից Հայոց ի հինգերոր

ալածանօք վախճանեցուցաք զփիլիսոփոսն Մովսէս եւ մարտ {թերեւս} ընդ ոսկերս եդեալ արկաք ի գետ, ո՞չ ապաքէն զՂազար

մի հատ ձեւը, որ գործ էր ածում պ. Պռօշեանցը, որ {թերեւս} կարող էր տպագրութեան սխալ լինել։ Մենք հանդէս ենք

որ եմ, ես է'ն իբրեւ էական բայ գրում են առանձին։ {Թերեւս} մեր պահանջողութիւնը երիտասարդ գրողներից այնքան խի

րը կարող էր ուր ասես երթալ մի գաւազանի զարկելով, {թերեւս}, ձորից դէպի վեր, սարի գլուխը բարձրանալ, բայց ա

նը, այս կամ այն ծէսը եւ սովորութիւնը: Շատ անգամ {թերեւս} այդ բոլորը մնալով գործադրութեան մէջ, այնուամենայ

արդկութեան խոցեր են եւ ոչ լոկ մեր ազգին սեփական. {թերեւս} շատ, ընդհանուրի, խոցերից ազատ է մեր ազգը: Չկար

կայն ինչպէս ամենայն ճանապարհորդի ներելի է, առանց {թերեւս} զանազան պատճառների խոր քննութեան, միմիայն իր վրա

առը բնաւ վերաբերութիւն չունի մոծակի բազմանալուն, {թերեւս} կարելի է ենթադրել, թէ ծառը մի մասով պաշտպանում է

այելու։ Իսկ սորա հակառակ ժառանգը թողուլ անխնամ, {թերեւս} ե՛ւ նախատել, ե՛ւ հալածել, ե՛ւ ամուր փաթթուելով

՝ առաջիկայ տարում։ Սորա պարզ եւ շօշափելի օրինակը {թերեւս} շորերի վրայ տանք։ Տասը տարի առաջ, թողնում եմ դա

ւ ջրշունների եղը, եթէ ընկնէր նոր Գրենլանդիու կամ {թերեւս} Լաբրադօրի Էսկիմոսների մէջ, որովհետեւ ո՛չ Փարիզեա

ւունքով հարցնում ենք, հին լեզուի գեղեցկութիւնը, {թերեւս} թոյլ տալով այս, հերիք պատճառ է, որ նորան գերի լ

նք մեր նոր լեզուն, որ ինչքան էլ տգեղ լինի հնից, {թերեւս} այս էլ թոյլ տալով, այնուամենայնիւ այսօրուայ օրս

ւրս տա պ. Նազարյանցը, ամենայն ամիս ութածալ ութն {թերթ} (իմ անվամբ խնդրել չէր կարելի, պատճառ, որ ես հա

սրբազանի մոտ, հետո " Ժիտի " տպագրությունը. ամեն {թերթ} պիտո է երեք անգամ սրբագրել: Եղբայր, ես գիտե

մի փոքր կամ մնում ենք ձեւը մեծացնել կամ մի երկու {թերթ} ավելացնել: Մսերը հունվարից կամի " Ճռաքաղը " ի

նվարից կամի " Ճռաքաղը " իբրեւ օրագիր տպել ամիսը 4 {թերթ}, նշանակած գինն է 4-50 կոպեկ, որովհետեւ Իզմիրյան

ասում էիր, թե Ռ. Պատկանյանը ցանկանում է ինչ որ {թերթ} հրատարակել. ի՞նչ է, սկսե՞ց հրատարակել, ի՞նչպես

ցերի պարզաբանման համար հարկավոր է ոչ թե ինչ-որ մի {թերթ} թուղթ, այլ ամբողջ ուսումնասիրություն, դրա համար

եսակարար կշռով. ասացեք խնդրեմ, առաջին հատորը 70 {թերթ} է, եւ դեռ հազիվ մինչեւ 18-րդ դարն է հասել: Այժմ

յդ աշխատանքը ծավալով կլինի թերեւս 15-20 տպագրական {թերթ}: Եվ մինչեւ քաղաքացիական նոր լեզուն չդասավանդվի դ

ներով գրքեր: Մինչ այժմ գրածս մոտ 15 տպագրական {թերթ} է in 8°, բայց հազիվ կազմի ներածության կեսը եւ քե

ւծական մասը կբռնի, ինչպես ենթադրում եմ, 10 - 15 {թերթ}, որովհետեւ ես կամենում եմ, քերականությունն ազատ

իրներից մեկը: " Արշալույս Արարատյան "-ը մի անարգ {թերթ} է, որ պատիվ չի բերում հայ մամուլին, ունի միայն

լութիւն մատուցանէ ինձ, եթէ արժանացել էր մի երկու {թերթ} տեղ ստանալու Յիշատակարանիս մէջ: Եթէ դու աւելորդ

ծայի ընդունելութիւնը " - Ընդունելութեան ընդդէմ մի {թերթ} - Կարապետ Վարդապետ Շահնազարեանց - Հին Հայ հեղինակ

անի ընդունելութեան վերայ, հրատարակել է մի փոքրիկ {թերթ}, որպէս մերժողական պատասխանի, բայց այդ թերթի իւր

վիպագրութիւնն է. ինչ օրագիր, ինչ լրագիր կամ ինչ {թերթ} ասես, որ առանց վէպի օր անցնէ։ Թողում ենք այն բա

ճատուած է այսօր, եւ, որ աւելի ցաւելին է, երկու {թերթ} էլ՝ իսպառ պակաս։ Շահխաթունեան Յովհաննէս սրբա

արդացողը անտարակոյս պիտոյ է զարմանայ, որ մի քանի {թերթ} յառաջ նկարագրուած խիստ, անողորմ, բարկացող եւ ան

սատանայի գահի աջ կողմից, ձեռքին բռնած գալարած մի {թերթ} թուղթ, յառաջ դուրս եկաւ հրապարակ եւ գլուխ տալով

երայի թղթերի տակից, որ խառնիխուռն ընկած էին, մի {թերթ} թուղթ եւ սկսեց կարդալ: - Ուրեմն բոլորը տասն

նորումս " Եւրոպա " լրագիր Վիեննայի, 1853 առաջին {թերթ} յունուար 20, ելեալ ի ծոցոյ պապին, առեալ զգրիչ վ

Դա կարելի է հրատարակել նաեւ առանձին, իբրեւ 8-10 {թերթանոց} գրքույկ, թեեւ առաջին հրատարակությունը լույս կտես

անակած երեսներս միայն կարդացի՝ մնացածը հարեւանցի {թերթելով}: Այժմ խօսեմ ուրիշ բաների մասին: Փարիզից

անակուած է 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, {թերթեր}, թաբակ, խաղող եւ այլն. նոյն օրը պատասխանեցի:

ազգի դժբախտութիւնից լցնում է մի քանի վայր ի վերոյ {թերթեր} յօդուածի եւ օրագրի անուններով, այդպիսիքը ասում ե

իբր այդ պատճառով կարելի է գիրքը ետ դարձնել, եթե {թերթերը} դեռեւս կտրտված չեն լինի: Բացի այդ, Հերոդոտի եւ

կամենում էի երբեմն երբեմն քննութեան տակ ձգել դորա {թերթերը}, ասացին ինձ, թէ անպատշաճ էր ուշադրութիւն դարձու

արձուցանել, չկամիմ երբէք քննութեան տակ ձգել նորա {թերթերը}, որովհետեւ նա ցած է ամենայն կրիտիկայից, բայց Պ

ցու Մամիկոնեանց տիրոջ՝ Վահանին գրած նամակի երկու {թերթերը} եւս, վասն ի վերուստ են եղած դոյն այդ աբեղաների ձ

աց իրաւունք պիտի տայ ափեղ ցփեղ Աստուածաբանութեանց {թերթերը} նորէն դարձնելու եւ մեր մոլորութեան տարեգրացը վերջ

ն, թէ մեք, քննելով եւ քրքրելով Հայոց պատմութեան {թերթերը}, ոչ մի տեղում չենք գտանում բուն ազգի կամ նորա հո

Քանի մի օրինակ Թափառական հրէայ առնուլ Արեւմուտքի {թերթերը} հաւաքել եւ բերել Աշակերտք Նեստորի - Թէոդորիտ, Ի

ղանակապտութիւն են գործում. իմ մեծ ու ահագին տպած {թերթերը} ծակում են անդադար նոցա մարմինքը ախտերի աքցանով,

Ժապաւինա՞ծ են այդ մատեանքը, կամ ամբո՞ղջ են բոլոր {թերթերը}, գուցէ մտած լինի մի խարդախութիւն. վատ չէր լինել

առնիխուռն ծալուած ճնշուած, որը առանց երեսի, որի {թերթերը} ցիրուցան, որը ցեցակեր. մի խօսքով, բաբելոնեան խ

Ապա շուտով սաղմոս վեր առայ ձեռքս, այդ սաղմոսի {թերթերը} ճղելով քամու նման վազեցի մինչեւ ի վերջը: Հետ այն

կէսը արիւնոտ, իսկ կէսը դարւաոր արտասունքից փթթած {թերթերը} դարձնելու ժամանակ, բայց ի՛նչ օգուտ. անցածը յետ

վերայ էր, որ իւր ուսումնական, " Մեղու " անունով {թերթերի} 16 համարում խայտառակել էր Նազարեանցին եւ Նալբանդե

իւսիսափայլի " մէջ չտեսանէի անդադար քո օրագրութեան {թերթերի} հատուածները: Ինչպէս երեւում է, շատ պարապած ես ե

: Երբ մարդկութեան ապագայ սերունդը կը կարդայ նորա {թերթերի} մէջ այս ամենը, այն ժամանակ առաւել պարզ վճիռ կը հ

ելու էին քեզ. այն ժամանակ, քո անունը պատմութեան {թերթերի} մէջ կը դրոշմուէր փառաւոր տառերով եւ Հռոմի ժողովու

մ աղճատուած կամ մութ տեղերը. չէ՛ր լցւում նոյնպէս {թերթերի} պակասութիւնը։ Թղթի հարազատութիւնը երկբայութե

կոյս անհետ կը լինին նոքա: - Կարճը ասել, այս {թերթերի} օգնականութեամբ ես պահում եմ բոլորին կատարեալ խռով

լ: Բայը կատարել այս պարտականութիւնը, եւ այն քիչ {թերթերի} մէջ, հեշտ չէ, որովհետեւ բովանդակ գործը, բացի մ

ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ Կոմս Էմմանուէլի օրագրութեան {թերթերից} Ա. Ապրիլի 20. այսօր շատ վաստակած եմ եւ բաւա

թերթը, հայերէն գրուած Օսմանեան պատմութեան վերջին {թերթերից} մի քանիսը, որ առանց հեղինակի գիտութեանը յաւելացո

բ սուր ծայրով, որ շինած է տպագրութեան սրբագրական {թերթերից}. այս գդակի սրածայրումը շինած է մի դրօշակ, որ պտ

ան եւ սխօլաստիկական կրթութիւնը եւ որի իւրաքանչիւր {թերթերից} կաթում է Պապականութեան թոյնը։ Այսպիսի հոգու տէր

ն ամիս, առանձին գրքերով, 8-10 ութածալ տպագրական {թերթերով}: Բնագիտական հոդվածների առկայության դեպքում՝ պոլ

րին խորշոմած, խոր ներս ընկած մանր աչքերը զրկուած {թերթերուկից} եւ յօնքից, հազիւ հազ երեւում էին դուրսից. ճակատ

ր կարը, այսուամենայնիւ փայլում էին խիտ եւ երկայն {թերթերուկների} միջից: Սորա կապան նման չէր Թիւթիւնճի-օղլու տի

ոմս Էմմանուէլը " Մեղուի " Ապրիլի 19-ին դուրս եկած {թերթը} կարդում է Մոսկուայի մէջ Ապրիլի 20-ին: Ես բացի "

. " Պապեան եղիր, որ խալսիս"։ Լսեցինք, թէ այս {թերթը} եւս ընդունել է իւր արժանի պատասխանը, բայց մեզ չյ

ան քաջագործութեան վերայ: " Մեղուի " 13-երորդ {թերթը} հրատարակուելուց յետոյ մեք բաւական միջոց քննեցինք

րենք սկսեցին հրատարակել իրենց սեփական օրագիրը կամ {թերթը}, աչքի յայտնի կերպով ցոյց տուին, որ ուրիշ օրագիր

նը, Եւրոպա լրագրի 1856 թուականի յունուարի առաջին {թերթը}, հայերէն գրուած Օսմանեան պատմութեան վերջին թերթե

ինձ " ասելով շուտով ջրի պէս սերտեցի մինչեւ վերջի {թերթը}. " Աշխատողականաց, Բարեխօսականաց, Գաւազանասիրաց

տեղեկացայ նոյնպէս զի ոմն ի նախկին ադմինիստրատորաց {Թերթըն} անուն վատնեալ է զմեծ գումար դրամոց եղելոց ի ձեռս

եկած հայազգի Բաղդասարը, " Արշալույս Արարատյան " {թերթի} խմբագիրներից մեկը: " Արշալույս Արարատյան "-ը մի

ատում է հօգուտ Թուրքիայի եւ Անգլիայի եւ իր զզվելի {թերթի} հրատարակության համար ստանում է նույնքան աննշան մի

ուրի մասին. ես մի քանի բան այդ մասին գրել եմ այս {թերթի} կեսի վրա, որն ընդ սմին ուղարկում եմ: Ես շատ

քրիկ թերթ, որպէս մերժողական պատասխանի, բայց այդ {թերթի} իւրաքանչիւր տողերից դուրս է նայում մի ծերացած զօր

այդպիսի տառերի վաղուց հրատարակած է մի առանձին մեծ {թերթի} վերայ: Մեծ հաճութեամբ յաջողեցաւ մեզ լսել Պ. Արա

ած է դեկտեմբերի 9-ին: 3-ին նամակ գրեցի եղբօրս 6 {թերթի} վրայ հնդկական գործի եւ դպրոցի մասին: 4-ին նամակ

ւ խեղացուց նորան ամենագարշելի կերպով։ Պատմութեան {թերթի} մի երեսի վերայ կարդում ենք այն սարսափելի անցքը,

մտքի հետ, որպեսզի դառնա Մոսկ[վայի] ոստիկ[անական] {թերթիկի} սրբագրիչ: Ցանկանում էր խցկվել թատրոն, իհարկե նր

գիրը, այս ամբողջ աշխատությունը 30 - 35 տպագրական {թերթից} ՝ in 8°, պակաս չի լինի, որովհետեւ 15 թերթից ավե

կան թերթից՝ in 8°, պակաս չի լինի, որովհետեւ 15 {թերթից} ավելի անպայման հարկավոր կլինի ներածության համար.

անգամ։ Իւրաքանչիւր համարը բաղկանում է մի քառածալ {թերթից}, տարեկան գինը Փարիզում է հինգ մանէթ, Մոսկուայի

նս աբեղայամիտ հեղինակացն, յորոց սակի համարի եւ 1 {թերթն} յունուար ամսոյ 1853 թուականի, յորում անամօթաբար

: Բ. Լիակատա՞ր է բնագիր ասորերենը, թե՞ նույնպես {թերի} եւ ի՞նչ՝ վերնագիր ունի: Գ. Չէ՞ կարելի արդյոք ա

վ: Զարմանալի է, որ չկամին հասկանալ, թէ մի փոքր {թերի}, բայց գործադրելի ձեւը աւելի նախընտիր է, քան թէ

եւ կորցնելով հոգին բերանը եկաւ, Անգլիան, իր այն {թերի} համարուած, եւ իրաւամբ մի քանի պակասութիւնք ունեց

ենթադրւում է, թէ լինում է դեւերի հաղորդութեամբ, {թերի} է: Ուրեմն կախարդութիւնը եւ դեւերը հաւատքի մ

վ, իմ մէջ եղած շնորհի վարդապետութեանը, որպէս մի {թերի} բանի վրայ նայել էին տալիս։ Աղանդի անո՛ւնն անգամ

րի ձեռքով. պատճառ, լոկ թարգմանութիւնը շատ անգամ {թերի} է լինում, թէեւ թարգմանիչը քաջ գիտէր լեզուն: Գիտ

րիմ տեյի, հեչ գրելու ուժ չկար վրաս, ինչու որ ան {թերմաշ} խնդիրը գրեցի Մագիստրատ, մեռելս ելլավ: Ինչեւիցե

Ներեսցի՝ ոչ գիտել զայս: Տանէր սերովբէն {թերութեան} Առնն արւոյ կամակար, Զի Արարչին էր պատ

ա նկարագրութեան մէջ: Մենք չենք ուզում իբրեւ {թերութեան} նայել Վարդիթերի մօր անխելք յողդյողդութեանց վրայ:

ընկերութեան մէջ: Մենք, ինչպէս առաջ էլ ասացինք, {թերութեանը} կարգ չենք դնում այն չնչին անուշադրութիւնը, որ Սօ

ութիւնքը, ինչպէս կարելի է ` դադարել միմիայն նոցա {թերութեանց} վրայ, նետելով միանգամայն բոլոր հաստարմատը եւ փրկ

ն բլուրները բարձրացնում են իրենց գլուխը: Այսպիսի {թերութեանց} եւ հակասութեանց կարգ ենք դնում մենք, օրինակի համ

ց մենք ասացինք, որ չենք ուզում այս բաներին իբրեւ {թերութեանց} վրայ նայել, որովհետեւ այս բոլորը կարելի է վերադր

լինիլ բայց աջողակի, ինչպէս արդերն ասացինք, այդ {թերութեանքը} եւ խորդուբորդքը հարթւում են, երբ արժանաւորութեան

աչքով նայում ենք թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ թարգմանութեան {թերութենների} վերայ՝ յարգելով նորա ազնիւ ձգտողութիւնը իւր ձեռք

լոկ մարդ, բոլոր մարդկային կատարելութիւններով եւ {թերութեններով}: Ուստի, մինի միստիկական իրաւունքը եւ պատիւը երկ

, ա՛, ես այժմ տեսանում եմ, որ դուք կամէիք ոչինչ {թերութիւն} չունենալ երգելու մէջ, այդ այլ բան է. ես խօսում

թիւնը պահպանելու բնական ունակութիւնը: Իբրեւ {թերութիւն} կարելի է տեսնել եւ Արշաւրի բնաւորութիւնը, կամ մա

նիս նորան, իսկ թէ փոխես, իսկոյն կը տեսանես նորա {թերութիւնը}: Մի կարճ բան իմ կեանքից պատմեմ քեզ օրինակի համար

են մի բարեմիտ խորհուրդ, իւր տպարանից այս կամ այն {թերութիւնը} վերացուցանելու համար, արդարեւ վկայում է, թէ մին

. 98), իսկ ուրիշ անդամ՝ թէ չորս (եր. 172): {Թերութիւնը} չենք համարում այս հակասութիւնքը (թէեւ չլինէին լա

ծենք այս երեւոյթների վրայ, բայց եւ այնպէս գրական {թերութիւնը} եւ հնարների աղքատութիւնք ենք համարում: Բացի սորա

ներ եւ հնարներ, որոնցից զուրկ ենք այսօր եւ որոնց {թերութիւնը} գուցէ թէ լցնէ լուսաւորութիւնը մի մասով, եթէ գիտո

օր աւելի յառաջադիմութեանը, խորհրդով ցոյց է տալիս {թերութիւնները} մի աշխատութեան, քաւ լիցի նորան, պախարակելու համ

րից հրաժարուիլ, վերջապէս կատարելութիւն ստանալ եւ {թերութիւնները} լցուցանել եւ այլն... եւ այլն... այնուհետեւ

ան աչքը եւ, դարձուցանելով նորա ուշադրութիւնը այս {թերութիւնների} վերայ, իսկոյն փակում է մոլորութեան ճանապարհը։ Մ

ախատում էր նախկին վերակացուին, հոգատարների բոլոր {թերութիւնների} պատճառը ընծայելով նորան. բայց ճշմարտութեամբ պէտք

գ ասենք, մեր քննութեան այն մասը, որ նուիրված էր {թերութիւններին} Սօս եւ Վարդիթեր գործի, որպէս վիպասանութեան, պրծ

մեր նկատողութիւնքը հաշուէ՛ ուղղված են ընդհանուրի {թերութիւններին}, քան թէ մասնաւորապէս պ. Պռօշեանցի։ Եւ եթէ այդ

ասենք, մեր քննութեան այն մասը, որ նուիրուած էր {թերութիւններին} " Սոս եւ Վարդիթեր " գործի, որպէս վիպասանութեան,

շարունակում է հեղինակը - " սորայ միջի բազմապատիկ {թերութիւններին} "։ Պ. Պռոշեանցը շնորհակալութեան եւ յարգութ

սել, թէ գրողների մեծագոյն մասը ազատ չէ այդ տեսակ {թերութիւններից}, ուստի մեր նկատողութիւնքը հաշուէ՛ ուղղված են ընդ

այոց. զայս ասացեալ չկամիմք բնաւ մատնանիշ առնել ի {թերութիւնս} Չամչեանին, թէ զրկեալ է Պատմութիւն նորա առ հասարա

յլ եւ աղօթում ենք նոցայ վերայ, մոռանալով մի քանի {թերութիւնք}, որ գրեթէ անհրաժեշտ են ամէն մարդու մի նոր պաշտօն

այլը " լեզուի կողմից ունէր, ունի եւ պիտի ունենայ {թերութիւնք} ։ Մեր ընդդիմախօսքը իրենց վայր ի վերոյ հայկաբանութ

ր ծնած չէր Բրիտանական կղզիների վրայ: Մի քանի {թերութիւնք}, եւ վնասակար դրութիւնք, ինչպէս եւ անդրանկական հ

րող մարսել, ուստի եւ չէ հերիքանում միայն մի քանի {թերութիւնք} շօշափելով անգլիական կառավարութեան սահմանադրութեան

ացածը: - Քո պատրաստութեան մէջ ես տեսանում եմ {թերութիւնք}, - շարունակեց պ. Մարկոսը, - եզրակացնելով այն ծան

ծ իւղի տեղ, ըստ որում ես ինքս նկատում եմ զանազան {թերութիւնք} իմ երգեցողութեան մէջ: - Ա՛, ա՛, ես այժմ տե

, թէ " չխօսքան " են: Կ՚ուզէինք, որ մի քանի {թերութիւնք} եղած չլինէին, որոնց կարգն ենք գնում. ա) Գարեգն

ուած չէ։ Խոստովանում ենք, որ նոր լեզուի մէջ կան {թերութիւնք}, կամ ճապաղութիւնք, աւելի իրաւունք կար զարմանալո

օտ ազգ, եւ հետեւաբար՝ անհոգ մնալու վերացնել իւր {թերութիւնքը} եւ լցուցանել իւր բազմադիմի կարօտութիւնքը: Ապա եթ

ի, եւ ինքը այնուհետեւ սկսի քերել իւր վերայից այն {թերութիւնքը} որպէս դատապարտելի բաներ, որ մինչեւ այժմ սուտ ազգ

րա գրածը " Մեղուի "մէջ եւ ցոյց տալով այդ գրուածքի {թերութիւնքը}, ամենայն բարեմտութեամբ աշխատել էի օգտակար լինել

յժմեան ժամանակումս, թո՛ղ նորա ուրիշ բազմամասնեայ {թերութիւնքը}, միմիայն այն ուղղութիւնը՝ ամենայն բան ուսուցանե

պատարագ տրուելու յիշատակարանը: Հայոց պատմութեան {թերութիւնքը} գտանուել են նորա կեանքի մէջ եւ պատմութեան բաց մնա

այստեղ պատմութեան անունով մեր մէջ ման եկած գրքերի {թերութիւնքը} եւ խակութիւնքը, զանց եմ առնում նոյնպէս հռչակել յ

կամայ եւ առանց գիտնալու։ " Հիւսիսափայլի " լեզուի {թերութիւնքը}, այդ լեզուով գրողների անձնական պակասութիւնը չէր

ննելով բացայայտ է կացուցանում եւ ցոյց է տալիս այդ {թերութիւնքը}, բացում է ընթերցող հասարակութեան աչքը եւ, դարձո

եգելը ցոյց է տալիս անգլիական կառավարչութեան ստոյգ {թերութիւնքը}: Առանց պայմանի պիտի համաձայնել կրիտիկոսի (Հեգել

ութեամբ եւ ցածուն համեստութեամբ կարողանում էր այդ {թերութիւնքը} լցուցանել եւ իւր անձը ամենեցուն սիրելի ընծայել:

էս վիպասանութեան, պրծաւ։ Մեր այսուհետեւ նկատելի {թերութիւնքը} էլ վերաբերութիւն չունին բնագրին, այլ՝ հեղինակի

քննել, սորվել, տեսնել նորա արժանաւորութիւնքը եւ {թերութիւնքը}, բայց այսչափ միայն եւ ոչ աւելի։ Ինչպէս մի հեղին

յ կը քննենք։ Նոյնպէս, հանդէս հանելով այստեղ այն {թերութիւնքը}, որ տեսնում ենք պ. Պռօշեանցի սեփական ձեւ ու ոճի

, որի այս ու այն տեղ, այս ու այն կողմից երեւցած {թերութիւնքը}, հեղինակի անուշադրութիւնքը մի փոքր էլ հեղինակին

ննել, սորուիլ, տեսնել նորա արժանաւորութիւնքը եւ {թերութիւնքը}, բայց, այսչափ միայն: Ինչպէս մի հեղինակի ` կարո

ան արժանաւորութիւնքը շատ եւ շօշափելի են, մինչդեռ {թերութիւնքը} չնչին եւ աննշան: Այո՛, կան մարդիկ, եւ մենք իսկ

ելով եւ չմշակուելով, բնականապէս պիտի ունենար այդ {թերութիւնքը} ։ Բայց հին լեզուն նոյնպէս չունի՞ իր թերութիւնքը։

դ թերութիւնքը։ Բայց հին լեզուն նոյնպէս չունի՞ իր {թերութիւնքը} ։ Նորա մէջ կան բառեր, ձեւեր, որ նորի մէջ չկան,

, պարտակա՞ն ենք ցոյց տալ, որովհետեւ մինչեւ այժմ {թերութիւնքն} ենք միայն ցոյց տուել, որովհետեւ արժանաւորութեան

վրա: Buone notta! Լիխուտինի գիրքը, չնայած իր {թերություններին} ու շատ բաների թեթեւակի եւ մակերեսային ուսումնասիր

ով գրում եմ մի հոդված, քննելով մեր Աստվածաշունչի {թերությունքը}: Այս թերությունքը մեր թարգմանիչների հանցանքը չէ

ած, քննելով մեր Աստվածաշունչի թերությունքը: Այս {թերությունքը} մեր թարգմանիչների հանցանքը չէ, այլ հունական բնագ

կկատարես խնդիրքս: Նազարյանցը կսրբագրե այն չնչին {թերությունքը}, որ պիտի լինին քո գրվածքում: Ես հաջողությամբ

ից իբրեւ մի ճարտասան, բանիմաց եւ գիտնական անձը, {Թերսիտէսին} Աքիլլես ասելով, Պիւրհռոսին ` Ալեքսանդր, Եպամինո

ահարելոց, վարատելոց, որբոց եւ այրեաց եւ զորս ՚ի {թեւ} ժամանակին միացելոյն սլանան ի վիհ յաւիտենական կորս

ստուած տայ, որ շատանան այդպիսի հոգեւոր անձինք եւ {թեւ} ու թիկունք դառնան մեզ, որպէս եւ մեք նոցա:

վիտ: Եւ սերովբէն որ հուպ կայր Նմա՝ ի {թեւ} իւր սրբեալ Զցօղ յաչացն, եւ գրգայր, Ե

ժ այս արդեօք Նախկին հեղեալ, սրբազան, {Թեւ} ի թեւ հէգ կուսութիւնք Սուրան գլին տագնապաւ

արդեօք Նախկին հեղեալ, սրբազան, Թեւ ի {թեւ} հէգ կուսութիւնք Սուրան գլին տագնապաւ,

Մեչուխեչան ի Կոստանդնուպօլիս Հողմերից {թեւ} առած, թռչում ես, Մեչուխեչա, Ծովերից ու ց

գի մեր ընդհանրութեան Աղքատ ու հարուստ տուած {թեւ} թեւի ` Այսպէս թէ միայն կայ ճար փրկութեան:

վերանորոգութիւնը վերաբերւում է դաւանաբանութեան, {թեւ} առին ու թռան, ո՛հ, ո՛հ, Հիւսիսափայլը բողոքական

արստութեան տէր դառնալուց յետոյ, ասելիքս այս էր, {թեւ} ի՜նչ պիտոյ է առնենք ազգի համար: - Ուրեմն քո

ոյցի վերայ, պատճառ, չէր կարող ամենեւին կարծել, {թեւ} Շահումեանցը այսպիսի կեղտոտ կատակ յանձն կ՚առնու կա

ին միտք ու բանականութիւնը մագաղաթների բանդից եւ, {թեւ} ու թռիչք ստանալով, պիտոյ է տարածուէր ամենայն տեղ

ուեալ աշխարհին ուսանել զլեզու եւ զգիր Պարսից: Ի {թեւ} կատաղի փոթորկացս՝ թռչին ծածկին ի մէնջ եւ գիտութի

նին, որ պաշտպան լինէին Պապական իշխանութեանը, որ {թեւ} ու թիկունք դառնային նորան ամենայն տեղում, որ մին

այ Հեթումին Վաղարշակենց Արշակի մեռնիլը: Պարզ է, {թեւ} արգոյ հեղինակը կրօնաբար ուզում է ազդել այդպիսիներ

, ոչինչ մի բան էր, սա այն մատենագրութիւն չէ, որ {թեւակից} էր կրօնի եւ այլ լուսաւորութեանց ազգի մէջ տարածուե

զօտարոտի գաղափարս ՚ի ներս սերմանել, զօրացուցանել {թեւակոխեալ} զխոշոր ազդեցութիւն հոգեւորաց ՚ի վերայ ժողովրդեան

դպրոցս եւ պաշտպան կալով նոցա աննախանձաբար, առանց {թեւակոխելոյ} յամբիոնն ուսուցչութեան, կա՛մ առ փառասիրութեան կա

ծելով միշտ ի ծովու խորշ առանց զարձակավայրս ծովուն {թեւակոխելոյ}: Պատուելի հեղինակդ, չգիտեմք թէ վասն էր, միթէ յ

գել զինքն ի նոյն: Առ այնպիսի նպատակ նորա, որ {թեւակոխէ} յապահովութիւն սննդեան պանդխտացելոյն, ես, իբրեւ

ր ունէր ի գլուխ իւր երկկանգնեան ինչ սեաւ կնկուղ, {թեւակոխէ} վարդապետել մեզ, զամենայն այլանդակ եւ զնորահնար ո

րջը սոխակի Թովիչ դայլա՜յլն է հնչում, Եւ սերովբէն {թեւապար} Դէպ աստղերն է սլանում, Անցնելով հուր այն կամար `

զնովաւ սոխակին Ի դայլայլիկս գէթ հնչէ, {Թեւապարեալ} սերովբէն ՚նդ աստեղց կաճառս սլանայր Եւ

. Ոսկեծըղի լուսափետուր հայկեան զաւակք ՚ի քեզ յօդս {Թեւապարեն} ճախրեն ՚ի վեր լուսաւորաց ՚ի կայան, Թագ կապեսցեն

ստի ոչինչ դժդմնեալ Ընդ դժպհիլ Ադամայ, {Թեւապարէ} սաւառնեալ: Դարձեալ ժպտի եւ գրգայ: Ա

նոր վերակացուին պաշտպանում էր ֆրանսիացւոց դեսպանի {թեւարկութեամբ}: Այս մարդը առանց տարակուսի կամ շատ անզգայ, կամ

ռք մեր ամենեցուն: Ճիգն, զոր եսն ճգնիմ ընդ Ձերով {թեւարկութեամբ} ` յառեալ է յայն, զի բազմասցին երկրպագուք Տէրութե

տ ունեցան, որ թէ՛ իրենց եւ թէ՛ լսողների հոգիները {թեւաւորեն} այն տեսակ առաքինութեան մասների հասնելու համար. ո

ստուծոյ շնչով եւ արձակած իւրեանց ձիւնի պէս սպիտակ {թեւերը}, թռչում են դէպի անմահութեան տաճարը... Թռչում են

իմի է՞լ խօսենք, երբ Լուսաւորչի Բնիկ ժառանգի {թեւերը} կտրած, Անարգ Պարսիկը՝ այս ու այն թեմի՝

Զօրութիւնքը աճում են, որքան աճում են կարիքը: {Թեւերը} բանալ եւ թռչել դէպի անմահութեան տաճարը: Անարգակ

ց սիրտը զարթեցնելով բարձրացնում են դէպի Աստուած. {թեւերը} բանալով՝ խաչի նման են լինում եւ միաձայն խնդրուած

ի թուփի վերայ, շարժում էր իւր պայծառ, ծաղկանկար {թեւերը}: Մի անգամ դարձեալ սրբում եմ աչքս... եւ դարձեա

նորա ծերացած վիճակը, իսկ մյուս հասակները հողմերի {թեւերի} վերա թռուցած կանցնեն: Չէ կարելի ասել, թե հայոց

իակը լինում է. մի մեծ սպեղանի դրած պոչի տակում. {թեւերի} տակին երեւում էր մի խուրձ թուղթ, արիւնով եւ ցեխո

նդուսը, բուի թեւից գրիչը դրած ականջի քամակումը, {թեւերի} տակին սեւ թղթակիր ապականուած թանաքով եւ լեղիով,

, նստած էր գահի վերայ: Երկու դեւ մտած երկու {թեւերի} տակ, բերում էին ծայրագոյն Բրամինը, կրակուած ծծմ

, որ չգիտեն եւ չկամին հասկանալ, թէ հայը, օտարի {թեւերի} տակ գործ կատարելով, օտարի հացը ուտելով, միշտ պի

որան։ Այսպէս է մարդկութեան կարգը՝ կա՛մ իւր ազգի {թեւերի} տակ, կա՛մ օտարի թեւերի տակ եւ դորա բոլոր վնասակա

եան կարգը՝ կա՛մ իւր ազգի թեւերի տակ, կա՛մ օտարի {թեւերի} տակ եւ դորա բոլոր վնասակար հետեւանքներով միասին.

ը չ'համարեն, թէ Պարոն Սիւ'ն, ոյժ տալով իւր մտքի {թեւերին} եւ ունենալով զանազան յարաբերութիւնք դէպի Յիսուսեա

արբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ անզօր {թեւերով} Ազատութիւնն գրկեցի: Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրօրո

երկուսով ԴԷմքն է սքողում սարսափած, Ոտքերն ` ցածի {թեւերով}, Միջիններով մնացած Ծխում արցունք մարդկային, Իբր

արբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ անզօր {թեւերով} Ազատութիւնն գրկեցի: Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրօրո

ոցա քարոզիչքը, ծով եւ ցամաք ոտի տակ առած, հողմի {թեւերով} թռչում էին անհաւատալի տարածութիւններ, Սպանիայի ծ

ւ վերջը հաւատարիմ մնացին Մեծ Վահանին եւ եղան նորա {թեւը} եւ թիկունքը։ Փարպեցին սոցա մօտ է կեցել այն բոլոր

անը քանի մի վաստակասէր հոգեւորական իր հարստութեան {թեւի} տակն առաւ, պահեց, որ նա այն ժամանակ, իր անձնակ

եր ընդհանրութեան Աղքատ ու հարուստ տուած թեւ {թեւի} ` Այսպէս թէ միայն կայ ճար փրկութեան:

ր ուշադրութենով այս նամակները, աբեղայն հանեց իւր {թեւի} միջից երկայն դանակը, որ պատրաստած էր, եւ ցցեց թ

հեղուած առաջին Արիւնը չէ՞ սրբազան: Կոյս զոյգերը {թեւիթեւ} Գլորւում են տագնապով, Դատավճիռը պարզ է ` " Անմեղ

որ բաների յարգ ճանաչողը: Բուբանդուսը, բուի {թեւից} գրիչը դրած ականջի քամակումը, թեւերի տակին սեւ թղ

ստ սուր կ՚անցնեն, ինչպէս արծիւն օդն է կտրում իւր {թեւով}: Այս կոշտ հողը շատ է եղել մեզպէսների

Քօղեալ զդէմսն պակուցեալ, Զոտսն՝ ներքին այլ {թեւովք}, Իսկ միջնովքն թռուցեալ, Ծխէ զմարդոյ

նը մայր, Բայց ո՞վ չի կալսում կալի մէջ արդեօք, {Թեփը} չի գցում մաքրելու համար: Մնում են միշտ մշակութե

ն ալ լավ կշահե, ատ կողմանե ալ միամիտ արեք իրեն, {թեք} նա կատարյալ անե, եւ սրբազանը, ինչպես գրել է նե

նւում եմ մի գեղեցիկ դաշտում՝ կանաչ արօտի վերայ, {թեք} ընկած մի ծառի տակ։ Առաջեւիցս վազում էր մի քաղցր

եւ ձնի մէջ, սառը ջրում լողանալով, սառուցի վրայ {թեք} ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բնաւ նորա երեսի գոյնը

տի եւ ձնի մէջ սառը ջրում լողանալով, սառոյցի վրայ {թեք} ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բայց եւ այնպէս նորա ե

աժին զարկուելով։ Այլ իրաւունք չենք համարում երես {թեքել} բոլոր Հայոց ազգի կին մարդերից, որոնցից դեռեւս յո

ըստ խղճի մտաց վկայեսցուք, եղեւ միայն աղճատել եւ {թեքթեքել} զհին լեզուն մեր իւրով անդուն եւ կամակոր ղադասիրու

մնացած, անհամբեր սպասում էի, թէ ե՞րբ արեւը պիտի {թեքուի}, որ իմ ալեւոր Մասիսի կենարար շունչը ինձ հասնի ու

քաղցը չկշտացնենք, մեր գոյութեան հաւասարակշիռը կը {թեքուի} եւ այնուհետեւ ոչ Ռաֆայէլի Մադոննան եւ ոչ Ափրոդիտի

ռը իւր պտղից է ճանաչւում, - քարոզում է Քրիստոսը, - {թզենին} թուզ կը բերէ, իսկ փուշը՝ փուշ"։ Այդ տեսակ

եւ այլն։ Բայց, աւա՜ղ, դոքա բոլորը նման են այն {թզենուն}, որին հանդիպեցաւ միանգամ Քրիստոսը Երիքովից Երուս

եղբայր, ի մոռացօնս արկանել զյիշատակ իմ, զի իցէ {թէ} ստացեալ էք զգիր իմ, գրեալ ի 5 փետր. եւ տակաւին

ան զքանի մի գրութիւնս յանուն իւր գրեցեալս, որպէս {թէ} յինէն առ ինքն գրեցեալ, եւ երկրորդ լսեմ այժմ զի ա

եւ իմացեալ զայնց ամենից՝ մնացի ապաքէն յապշութեան {թէ} ե՞րբ է իմ ունեցեալ զգրութիւն ընդ Բարսեղ քահանային

ոյ զօրինաւոր քննութիւն ի վերայ Բարսեղ քահանային, {թէ} ՝ այդոքիկ գրութիւնք յումմէ՞ արդեօք ստացաւ եւ ե՞րբ

ւմմէ՞ արդեօք ստացաւ եւ ե՞րբ, եւ ուստի՞ ստուգեաց {թէ} իմ էր գրեալ, թէ ունիցեա՞լ էի ես եւ երբեմն ընդ ին

աւ եւ ե՞րբ, եւ ուստի՞ ստուգեաց թէ իմ էր գրեալ, {թէ} ունիցեա՞լ էի ես եւ երբեմն ընդ ինքեան զգրութիւն,

եալ զայն ամենայն ուշի ուշով, մատնեցայ ի վարանս, {թէ} վասն է՞ր հոգեւոր կառավարութիւնդ տուեալ ինձ զպատճէ

ոգեւոր կառավարութիւնդ գիտել ի քահանայէն Պոպովեանց {թէ} նա որ յերկբայս գտանի արդիս թէ Նալպանտեանն էր գրող

քահանայէն Պոպովեանց թէ նա որ յերկբայս գտանի արդիս {թէ} Նալպանտեանն էր գրողն ինքեան զգիր, թէ Ուստայեանն

գտանի արդիս թէ Նալպանտեանն էր գրողն ինքեան զգիր, {թէ} Ուստայեանն...... եւ թէ Նալպանտեան դպիր չէ գ

գրողն ինքեան զգիր, թէ Ուստայեանն...... եւ {թէ} Նալպանտեան դպիր չէ գրեալ առ ինքն զգիր։ Ինքն գոլո

յ պաշտօնատար գրագրութեան դմին Ատենի, միթէ չգիտէր {թէ} Ուստայեան դպիր Միքայէլ անուամբ գտանի ի քաղաքիս թէ

թէ Ուստայեան դպիր Միքայէլ անուամբ գտանի ի քաղաքիս {թէ} ոչ, ըստ որում ամք պանդխտութեան նորա չէին աւելի յ

յլ զի կենարար վարդապետին Յիսուսի բան ելցէ ի կատար {թէ} զոր խօսեցիք յունկանէ, քարոզեսցի ի վերայ տանեաց "

սակայն գոլով իսկապէս հեղինակ, վասն այն երկուցեալ {թէ} մատնեցաւ արդարութեան իրաւանց հերքել ջանայ յանձն է

եպատ պատրուակաբանութեամբ իւրով անգէտ լեալ զգրողէն {թէ} Նալպանտեանն էր թէ Ուստայեանն, բայց այնուամենայնի

ւթեամբ իւրով անգէտ լեալ զգրողէն թէ Նալպանտեանն էր {թէ} Ուստայեանն, բայց այնուամենայնիւ կրկին պարտաւորի

Պոպովեանց քանզի եթէ ինքն գտանէր յերկբայս զգրողէն {թէ} Նալպանդեանն էր եւ. թէ Ուստայեանն նա զի եւ ո՛չ ան

քն գտանէր յերկբայս զգրողէն թէ Նալպանդեանն էր եւ. {թէ} Ուստայեանն նա զի եւ ո՛չ անգամ ճանաչէր իսկ զնա՝ ա

ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑ, Ողորմած տէ՛ր Ինչ ո՛չ երկմտիմ, {թէ}, եթէ ի խնդրել փութացայց ի բարձրապատուութենէ ձերմ

կագրութեամբ խնդրեմ ի բարձրապատուութենէ ձերմէ, զի {թէ} մարթ ինչ իցէ, չխնայել զձեր ներգործութիւն առ այն

վասն ձեր լավութեան աշխատող եմ, լերուք միամիտ եւ {թէ} մէկ հարկաւոր բան կ՚ունենաք, գրեցեք ինձ անթագուստ

արքն ազգիս, երկոքին ամոլակիցքն, աղայք Լազարեանք {թէ} զորդին ձեր զՅարութիւնն ըստ յարգելի միջնորդութեան

յատենի Սինօդին պատասխանատուութեան, յաղագս որպէս {թէ} գրութեան իմոյ ընդդէմ իմոյ հոգեւորական պարտաւորութ

լ ի նոյն Մկրտչէն Սիմոնեան: Բայց ո՛չ կարեմ ասել, {թէ} նորին վեհափառութիւնն գիտէր զլինել նորին Սիմոնեանի

, որոց չունէր յառաջն զիրաւունս, զայսցանէ կարծեմ {թէ} ունիմ ես տուեալ յայտարարութիւն ի Նախիջեւանայ հոգե

ն պարծէր) ի լսելիս նորին վեհափառութեան, ի հարկէ {թէ} առանց յիշելոյ զայն ամենայն, զորս ի վերոյ յիշեցի

անէ, միայն, ըստ կարգադրութեան, յեօթնեկի երկիցս {թէ} երիցս, ո՛չ կարեմ ստուգիւ ի միտ բերել, այց ելանէ

իս, որ յայնոսիկ ժամանակս գտանէր Էջմիածին, իբրու {թէ} ես գրեալ իցեմ նոյն տիրացու Սարգսին զերկուս աղաւաղ

արգսին զերկուս աղաւաղ նամակագիրս, որովք եւ որպէս {թէ} գանգատեալ զնոյն Մկրտչէն կամ զհասարակութենէ Հայոց

ագործ, իսկ յամի 1850 յամսեանն մարտի իբրեւ տեսի, {թէ} արդարութիւն իմ դնի ըստ ամենայնի ընդ գրուանաւ, եւ

վասն ի յայտ բերելոյ զչարագործութիւնս չարագործաց, {թէ} Բարսեղ քահանայն զայդոսիկ գրութիւնս ուստի՞ եւ յում

ւստի՞ եւ յումմէ՞ իցէ ստացեալ եւ որո՞վք ստուգեալ, {թէ} ես իցիմ նմա գրեալ զայնս, եւ ե՞րբ ունեցեալ եմ ես

սխանւոյ նոյն Բարսեղ քահանային, որով նա ցուցանէ, {թէ} նա ինքն ո՛չ կարէ հաւաստել, թէ ես գրեալ իցեմ նմա

որով նա ցուցանէ, թէ նա ինքն ո՛չ կարէ հաւաստել, {թէ} ես գրեալ իցեմ նմա զգիր թէ ոչ, առ որ վերստին խնդր

նքն ո՛չ կարէ հաւաստել, թէ ես գրեալ իցեմ նմա զգիր {թէ} ոչ, առ որ վերստին խնդրագրութեամբ իմով յանուն նոյ

անաց, որոց զանուն դժուարանամ գիտել, բայց կարծեմ {թէ} Մարտիրոս քահանայն Թորոսեան գնացեալ էր ի հարսանիս

հրապարակեալ կաթոլիկութեան Սիմոնեանին, եւ կարծեմ {թէ} այսքան հաւաստի վկայութիւնք բաւական են վասն ապացու

յանցաւորութեանց, եթէ իրօք իցէր իմ գործեալ, թող {թէ} վասն այդօրինակ անվաւեր զրպարտութեանց: Իսկ թէ

թէ վասն այդօրինակ անվաւեր զրպարտութեանց: Իսկ {թէ} կամք իցեն նորին վեհափառութեան անպատճառ իմով ներկա

ական օրինաց արգելեալ լինին այդօրինակ հրաւէրք: Եւ {թէ} այսպէս եւ թէ այնպէս, եթէ միայն պաշտպան կալն իմ յ

րգելեալ լինին այդօրինակ հրաւէրք: Եւ թէ այսպէս եւ {թէ} այնպէս, եթէ միայն պաշտպան կալն իմ յամենայն ժամ ի

Գերամբարձ Սրբազան Քահանայապետութեան գրեալ որպէս {թէ} ի նորին գերազանցութենէ աղայ Խաչատրոյ Լազարեանց.

եւ ես կամ տարակուսեալ ի վերայ երկուց ճանապարհաց, {թէ} Սինօդն սրբոյ Էջմիածնի ընդունելո՞ց է զիս ի հոգեւոր

թեան իմում, փութացուցանել զտնօրինութիւն իւր, զի {թէ} ընդունելոց իցէ զիս յայն, համաձայն ցանկութեան իմո

ս յայն, համաձայն ցանկութեան իմոյ, ընկալցի, իսկ {թէ} մերժելոց, քան զօր յառաջ վճռեսցէ եւ մի՛ թողուցու

ախիջեւանայ սուրբ Լուսաւորչայ աւագ եկեղեցւոյ, այլ {թէ} զի՞նչ այնմ զհետ գան յօդուածք 1 Յամի 1845 ի լին

կել զիս ի հոգեւոր կոչմանէ եթէ հաստատեալ իցէ, իսկ {թէ} ոչ, յետս առ իս զարձակման թուղթն իմ առաքել, զոր

իածնի առ ինքն, որով ծանուցանէր նոյն իշխանութիւնն {թէ} զառաջարկութիւն նորին բարձր սրբազնութեան ունի թողո

ատման, կամ ընդունել զիս ի հոգեւոր կոչումն եւ կամ {թէ} անարժան ոք ղատիմ առ այն, առանց զիս դեգերեցուցանե

ւց ճանապարհաց, վասն եղանակի իմոց ապագայ կենաց եւ {թէ} յի՞նչ ունի եզերիլ վճիռ Սինօդին եւ գտանիմ ի մեծի չ

յին վեհազնութեսն նովին կնքով անկորուստ, կարծելով {թէ} Ձերոյին գերազանցութիւն գտանիք ի քաղաքիս: Զնոյն զ

ւան Դաւիթիչի կարեն խօսիլ փոխանակ իմ՝ ընդ իմ, եւ {թէ} զի՞նչ անցք անցին ընդ իս՝ համարիմ թէ գիտացեալ է Ձ

ընդ իմ, եւ թէ զի՞նչ անցք անցին ընդ իս՝ համարիմ {թէ} գիտացեալ է Ձեր գերազանցութիւն: Յոյս իմ հաստատ է

ղագս իմոյ վկայագրաց: ՝ Չիք տեղի կասկածանաց, {թէ} շնորհելով Ձեր զվկայաթուղթս իմ՝ պարտավորեսջիք զիս

ւնս: Աղաղակեմ այսօր, աղաղակեցից եւ յապայն, {թէ} Ձեր գերազանցութիւն ոգեւորեալ ազգասիրական զգացողու

յին գերազանցութեանց այլապէս. կենդանի է յոյս իմ, {թէ} եկեսցէ ժամանակ, յորում Ձերով Հայրագութ խնամովք ա

այնոքիկ ապացոյցք են գէթ իմում վարժապետութեան, եւ {թէ} գտանիմ ի Ձերոյին Ճեմարանի. պարտիս, ասէ ինձ (նո

ոյին ճեմարանի՝ զայլ վկայագիր, յորում երեւեսցի, {թէ} նոյն իշխանութիւնն արձակէ զիս ի վարդապետութենէ, ո

՝ իբրեւ ազատալուր, զի այլ ազգ չկարէի առնիլ. ապա {թէ} ոչ՝ կորնչէր ի զուր ամ մի ողջոյն: Այժմ թէ բարեհա

. ապա թէ ոչ՝ կորնչէր ի զուր ամ մի ողջոյն: Այժմ {թէ} բարեհաճեսջիք շնորհել ինձ զարձակուրդ ըստ օրինադրեա

Ձերոյին գերազանցութեանց, համարձակիմ ակս ունիլ, {թէ} ո՛չ զանց առնուք զխնդրով իմով, եւ թէ երջանկացուցա

ակս ունիլ, թէ ո՛չ զանց առնուք զխնդրով իմով, եւ {թէ} երջանկացուցանէք զիս Ձերով մշտնջենական խնամարկութե

ալ, որ մենք մարդ ենք, անմարմին չենք, եւ դիցուք {թէ} մի տարի զոհեցինք ազգին մեր տարժանելի աշխատություն

ցանել, որպէս բերան կամ որպէս պատկեր պատգամաւորաց {թէ} բանիւ եւ թէ գրով եւ յամենայնի գործակից լինել առ ՚

ս բերան կամ որպէս պատկեր պատգամաւորաց թէ բանիւ եւ {թէ} գրով եւ յամենայնի գործակից լինել առ ՚ի գիւտ իրաւա

չ անյայտ եղելոց ձեզ եւ այլոց բազմաց, այլ եւ զայս {թէ} յետ աւուրց իբր երկուց կամ երից ելանեմ [Էջմիածնէ ՚

ատկանաւորն տնօրէնութիւն: Չիք տեղի տարակուսի, {թէ} նորին պայծառափայլութիւնն, տէր փոխարքայն Կովկասու

ժողովականաց ի ներկայութեան վեհափառ կաթողիկոսին, {թէ} թուղթդ այդ ըստ ինքեան զրկեալ է յամ[ենայն] օրինաւո

որագրել է որ ողոքելով եւ է սպառնացեալ: Երկրորդ, {թէ} բովանդակութիւն թղթոյն տայ մեզ զայս չափ եւ եթէ գիտ

վանդակութիւն թղթոյն տայ մեզ զայս չափ եւ եթէ գիտել {թէ} ստորագրողը ՚ի նմա, ոչ եթէ տեսեալ են եւ քննեալ զհ

ծելոց կամ ի Խալիբեանէ, կամ ի պատգամաւորացն, այլ {թէ} յօժար են նոքա, առանց դատաստանական վիճմանց վերջաւ

այլ աւելորդ եւս, որպէս յուսալ տայր Այվազովսքին, {թէ} եւ Այվազովսքին յառաքելն զպատճէն թղթոյս առ Սինօդն

զովսքին յառաքելն զպատճէն թղթոյս առ Սինօդն գրեալ է {թէ} գիտութեամբ հասարակութեան եւ համակամ ցանկութեան ազ

եան եւ համակամ ցանկութեան ազգին վերջացաւ գործն եւ {թէ} ինքն էառ զհաշիւ ի Խալիբեանէ ՚ի ներկայութեան ժողով

ղեւ ինչ եւ ոչ զկնի ցայսօր ժամանակի: Երրորդ, {թէ} պատգամաւորքն ի ստորագրելն զթուղթն գոգցես ՚ի ներքի

ութիւն ինչ կայ առ դուրս յաւելեալ են ի ստորագրին, {թէ} յօժարին ընդ հիմնաւոր հաշտութիւն, այն է, եթէ հաշ

վաւերացելոյ յԱյվազովսքւոյ ոչ բնաւ երեւի, յայտ է {թէ} թիւր մտօք: Այսու պատճառաւ հարկ անձին համարեցայ բ

ն մեր զսրբազան Մատթէոս արքեպիսկոպոսն, որում ասէր {թէ} պիտոյ է հրամայել գնալ ի Նախիջեւան, քանզի քաջագէտ

ն գումարեցաւ ժողովն, կարեմք հաւաստեաւ ենթադրել, {թէ} յետ ընթեռնելոյ եւ ի միտ առնելոյ զամենայն, որ ինչ

եւ ՚ի քաղուածին այնմիկ, քանզի տեսանել տեսանէին, {թէ} ի բանիլ քննութեան մերկանալոց են խարդաւանութիւնք պ

ոցն առ ի նոցանէ գործք քստմնելի սեղանակապտութեան: {Թէ} եւ վեհափառ կաթողիկոսն եւ սրբազան եպիսկոպոսն Եղիազ

ան, պարտականութիւն ինձ համար իմ յայտ առնել Ձեզ, {թէ} նորին պայծառափայլութիւնն հրամայեաց տալ ինձ զվաւեր

սպէս ասէր պ. Բույլվերն եւ ընդ նմին յաւելոյր, զի {թէ} իջայց ի Կալկաթա, առանց զառաջինն խնդիր գործելոյ ի

խիջեւան զձերբակալ լինել անգոյ նամակի իրիք, որպէս {թէ} առ յինէն գրելոյ, առ պ. Նազարեանցն եւ այն որպէս

առ յինէն գրելոյ, առ պ. Նազարեանցն եւ այն որպէս {թէ} շնորհիւ պ. Յովնանեանցի: Պատմի նոյնպէս, որպէս թ

է շնորհիւ պ. Յովնանեանցի: Պատմի նոյնպէս, որպէս {թէ} նամակն այն անկեալ ի ճանկս թշնամեաց, առանձին խնդր

եւ զպատասխանին ընկալեալ եմ յիւրում ժամանակի: Այլ {թէ} մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրեալ, զինչ բովանդակ

սպելս հնարելով: Զայս մի ինչ չկարեմ գուշակել, {թէ} պ. Յովնանեանցն, որում ընծայի որսալ նամակին, պա

յդպիսւոյ գործոյ, ուստի մնայ ինձ եզրակացուցանել, {թէ} գոյութիւն նամակին, որպէս նաեւ առաքումն այնորիկ ա

կեալ են զձերբակալ լինիլ անգոյ նամակի իրիք, որպէս {թէ} առ յինէն գրելով առ պ. Նազարեանցն, եւ այն ընդ ձե

անցն, եւ այն ընդ ձեռն պ. Յոնանեանցին, եւ որպէս {թէ} նամակն այն խնդրագրով մերձ իբր 280 անձանց առաքեալ

եւ զպատասխանին ընկալեալ իմ յիւրում ժամանակի, այլ {թէ} մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրեալ եւ ոյք բողոքաւո

ց ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն, եւ {թէ} նոյն տեսչութիւնն պատշաճեալ եղանակաւ հրամանագրեալ

լորդ համարիմ զեկուցանել զպատուականութեան Ձերում, {թէ} յետ հաստատութեան թղթոյն, որ գուցէ թէ կատարեսցի

ն Ձերում, թէ յետ հաստատութեան թղթոյն, որ գուցէ {թէ} կատարեսցի մինչեւ ցվերջ ամսոյս, ըստ հին տոմարի,

ապաստան արարեալ զկեանս ի չնչին փայտն: Յուսամ {թէ} ոչ դուք եւ ոչ նաեւ ազգն, որոյ շնորհ ունիմ կալ յե

ց ինչ արժանի դատիցիք զայս, մանաւանդ զի հաւատամ, {թէ} առաւելն ցանկալի է ազգին կենդանութիւն իմ, եթէ ոչ

ճ գիտութիւն բովանդակ ազգին, որոյ իմս երեսփոխան, {թէ} Այվազովսքի Գաբրիէլ վարդապետն, յետ գրագրութեան իւ

հրիտակսն, զորոց ես ինքնին առաքիմ ՚ի Հնդիկս: Այլ {թէ} յանուն որո՞յ իցէ թուղթն այն եւ առ ո՛չ գտանի այժմ

ում եւ (պատուիրէ Թադթէոս եպիսկոպոսն), գրել, " {թէ} զաւանդեալ կտակօք զհրիտակս ՚ի Հնդկաստան, զամենայն

": Յետ այսորիկ, յաւելու յիշեալ եպիսկոպոսն, {թէ} " ինքն ունի յառաջագոյն ստանալ զհրիտակսն, յորոց ի

ործոյն եւ անախորժութեանց յարիցին պատճառը: Իսկ {թէ} ազգն կամ յարգութիւն Ձեր, որպէս անձն պաշտօնական,

ռաքելութիւն լրանայ ամենայն պարծանօք: Յուսամ, {թէ} զտնօրինութենէ ազգին յայսմ մասին տաջիք ինձ զպաշտօն

տավիա, տայ մեզ զհետեւյալ տեղեկութիւնս: Նախ՝ {թէ} ինքն կտակարարն զկնի գրելոյ եւ վաւերացուցանելոյ զ

անիլ ՚ի Մադրաս կամ այսր ՚ի Կալկաթա: Երկրորդ՝ {թէ} կտակաւն այնուիկ, ՚ի թիւս այլոց անձանց եւ տեղեաց

Սարգսի Աղաւելեան՝ քաղեմք զհետագայս: Նախ՝ {թէ} Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, կտակաւ իւրով արարելով յ

ւ զյիսուն հազար ռուփիս (250, 000): Երրորդ՝ {թէ} զգում արդ զայդ տնտեսեալ են երեք կտակակատարք նորա

այազգի, արդէն յիշատակեալ Կիրակոսն Յարութիւնեան, {թէ} երկոքին անգլիացիք, ընդ փոյթ զրաւեալ ՚ի կենաց, թ

տեւ տեղեկութիւնքդ մթին, ծածկեալ ընդ փոշւով գրեա՛ {թէ} կէսդարեան ժամանակի չեն բաւական առ ի գտանել զհետս

լկաթսայի, հաւատացելոյ Ձերում տեսչութեան: Իսկ {թէ} անյայտ իցեն Ձեզ այսոքիկ ամենայն կտակակատարութիւնք

ռ խնդիրս իմ ի մասին հնդկական հրիտակացն, ծանոյց {թէ} տունն եւ կրպակք հանգուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան, հ

Օրէնսգէտն այն, որպէս եւ ազգայինք, գուշակեն, {թէ} պ. Հագն չունի տալ զտունն կամ զարդիւնս, խաղաղո

հայոց ի " Չինի-բազար " ասացեալ փողոցի, որ գրեա՛ {թէ} առաջինն է ի Կալկաթա, ո՛չ ըստ գեղեցկութեան, այլ

իրաւունս պատպանութեան Ադմինիստրացիօնին, զի թուի {թէ} կառուցեալ իցէն ամօք իբր հնչիւք եւ ո՛չ եօթանասնիւ

նգս, ուստի եւ տասն ռուփին զմի լիբրէ ստերլինգ, {թէ} եւ ի փոխանակել ռուփեաց ընդ լիբրէից, անհրաժեշտ է

լիբրէից, անհրաժեշտ է կոտորակաց ինչ կորուստ: {Թէ} որքան իցէ գումարեալն դրամ առ Ադմինիստրատորն, զայ

, ի գործոցն ինձ, առի Ձէնջ յանձն եղելոց տեսանի, {թէ} տէր Յովսէփ Ստեփանեան քահանայն Կալկաթայի հայ եկեղե

ակաւ իւրով առ սրբազնակատար Եփրեմ կաթողիկոսն գրէ, {թէ}, հանեալ ի Կորտեն ՚ի թիւս այլոց թղթոց եւ զպատճէն

գտանեմ ի գործն: Յայսմանէ ակն յայտնի երեւի, {թէ} ամսական 10 ռուփի միայն յաւելեալ է յարդիւնսն, համ

, յանուն սրբոցն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, հաւանական է {թէ} եղելոց ի Նախիջեւան, ընդ այնոսիկ ժամանակս, որով

արքեպիսկոպոսին, ուրեմն եւ պիտի հետեւեցուցանել զի {թէ} նա գրել տայ յօգուտ այդ անուն դպրոցաց ապա ուրեմն կ

ն յօգուտ Սահակեան եւ Մեսրոպեան դպրոցաց: Թուի {թէ} տունքդ այդոքիկ, մինչեւ ՚ի կատարած ժամանակաց, մն

ինձ յանձն եղելոց եւ յերեսփոխանական թղթոյն երեւի, {թէ} վասն չորից հրիտական առաքեմ ի Հնդիկս: Նախ, վասն

թայէ, առ սրբազնակատար Եփրեմ կաթողիկոսն, երեւի, {թէ} բաժին Նախիջեւանայ, թողեալ ի Կատարինեայ Խօջամալեա

իւրն ստացայց ՚ի բանկէն կամ ի սեղանաւորէն զհաշիւ, {թէ} այս ինչ ընկերութեան տոմսակ, այսքան գումարի, գնե

ուցեալն տպարանին Նախիջեւանայ 5000 ռուփի եւ ասէ, {թէ} ինքն ելանէ ծովու ՚ի Բատավիոյ ի Մադրաս կամ ՚ի Կալ

ոչ զնորին կտակակատարէ: Եւ հանգուցեալն ոչ յիշէ, {թէ} կտակակատար իւր ո՛ւր բնակի, ՚ի Բատավիա՞, եթէ՞ զի

Բատավիա՞, եթէ՞ զի Հնդիկս, իսկ ի կտակէն երեւի, {թէ} զամենայն զստացուածս իւր առնու ընդ իւր, յուղի անկ

զայսմանէ ճգնեցայց դարձեալ ճշտել զտեղեկութիւնսն, {թէ} աստ ՚ի Կալկաթա եւ թէ ի Մադրաս, որ հեռի է աստի չո

րձեալ ճշտել զտեղեկութիւնսն, թէ աստ ՚ի Կալկաթա եւ {թէ} ի Մադրաս, որ հեռի է աստի չորեքօրեայ ճանապարհաւ,

եթ աննշան առնէ, յայնժամ չիք տեղի երկբայութեան, {թէ} մտանել մտանեմ ընդ նմա ՚ի դատաստան, յայտնելով զիր

. 000 ռուփեաց անկանէին Գրիգորիապօլսի, զոր կարծեմ {թէ} եւ ստացեալ իցէն նոքա, մասամբ գէթ, ընդ ձեռն Վրթա

ի քաղաքական կառավարութենէ Նոր Նախիջեւանայ երեւի, {թէ} ՚ի Մադրաս յամի 1808, Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան արա

աց ի վերջոյ հանեալ զընդհանրական մատեանն եցոյց ինձ {թէ} յօրէ անցանելոյ տանն ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին գում

հանգուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան եւ ի գրութենէ իմմէ, {թէ} նա հանգուցեալն թողեալ է զերկուս այլ եւս փոքրիկ տո

ն ինձ բերանացի յօրինսգիտաց եւ ի փաստաբանաց քաղի, {թէ} յիշեալ Թէրթըն անուն ադմինիստրատորն վաճառեալ է զայ

ն աւարտեսցի ի Սեպտեմբերի: Զայսմ ամենայնէ քաղի զի {թէ} եդից ի մտի մտանել ՚ի դատաստան յաղագս ի յայտ բերել

ինեւ, պարտ է վճարել զվարձ օրէնսգիտին, որ գուցէ {թէ} անցցէ անդր քան զ1000 ռուփիս, պարտ է վճարել փաստա

Զայս ամենայն առեալ ի նկատի իմ կարծիք այս են, {թէ} յաջողիլ ինձ տիրել տանն եւ ի ստանալ զգումար արդեա

տաց եւ փաստաբանից եւ այն, եթէ ստուգեսցի այժմէն, {թէ} կորուստ ազգին մերոյ բազմօք առաւել իցէ քան զծախս,

ւթեան առաքեցից եւ զօրինակ թղթոյ երեսփոխանութեան, {թէ} ո՞րպէս իցէ արժան գրել զթուղթն: Այլ ես եկից ի

գիրս այլեւ զօրինակս եղեալս առ իս, գտաք ստուգիւ, {թէ} յերկրորդ թղթի գտանի սսորագրութիւն միմիայն երկուց

եւ ընթեռնուի զայն ի լեզու ֆրանսիական, ասաց ցիս, {թէ} մարթ է զթուղթդ զայդ հրատարակել իբրեւ զպարգեւագիր

պատոսէն Ֆրանսիոյ, ամենայն սառնութեամբ հարցանեմ, {թէ} զի՞նչ արարեալ է նորա ՚ի մասին գործոյն: Նա պատասխ

աւերական: Առ այս ասեմ ցնա- եւ ո՛վ ասաց ձեզ, {թէ} կտակ իցէ երկրորդն, այդ լոկ պարգեւագիր է, ի կենդ

ն ՚ի բաց հանէ յիշխանութենէ կտակակատարացն եւ ասէ, {թէ} յորչափ մնասցէ ինքն կենդանի, ունի կառավարել զայնս

որպէս հաւատարիմ գործակալ Նախիջեւանայ: ա) զի {թէ} կտակ էր այն, ապա ուրեմն կամայ ակամայ թողլոց էր զ

էր զայն ի կառավարութեան կտակակատարաց, բ) զի {թէ} պարգեւագիր էր, ուրեմն զկնի մահու կտակողին պարտ է

ի կենդանութիւն պարգեւողին, մինչ պարգեւողն ասէ, {թէ} բանի զայն տուն ի սեպհականութենէ իմմէ եւ կատարելապ

Նախիջեւանայ դպրոցաց եւ այլն եւ այլն: գ) զի {թէ} կտակագիր էր, ուրեմն ինքն անուանելոց էր զանձն ոչ

նոցա գործ է, ասէր, վճռել կտա՞կ իցէ թուղթն այն, {թէ} պարգեւագիր: Ընդ այս յեղափոխութիւն գործոյն, ո

րիմ Կորտի ի վճռադատութիւն դատաւորաց: Յուսամ, {թէ} ցվերջ այսր Օգոստոսի լուայց զվախճանական վճիռ Հնդկա

ն զերեսփոխանութենէս, Տիկինն պատասխանի արար ինձ, {թէ} " որովհետեւ զգումարդ զայդ պահանջէր Այվազովսքի վար

ոց, իրաւունս համարիմ ինձ բարձրաբարբառ բողոքել, {թէ} Այվազովսքին, թէեւ չի կարողացեալ ճանկել զգումարն

րծ դնեմ առ ի ցրել զորոգայթն լարեալ առ ՚ի նմանէ եւ {թէ} յայսմ գտայց անյաջող, յայնժամ պարտական է Այվազովս

ք հասեալք առ իս ի մասին հրիտակացս, յորոց երեւի, {թէ} փախստական Կարապետն Շահնազարեանց, հայրապատիւ ընկե

առ ՚ի հիմնել ՚ի Փարիզ զդպրոց: Երեւի դարձեալ, {թէ} հանգուցեալ Ներսէս կաթողիկոսն կարգեալ է ՚ի մասին գ

քանզի տեղեկութիւնք հասեալք առ իս վկայել վկայեն, {թէ} անդարձ կորուսեալ է այն. անհոգութիւն նախկին քաղա

մբ Աբդըլմսեհ Մարտիրոս վախճանեալ յամի տեառն 1797, {թէ} յորո՞ւմ վայրի իցէ թաղեալ, զայդմանէ մեծապէս կարօտ

պան տեղւոյս եւ հաւաստի առնել զՁեզ, արգոյ պարոն, {թէ} ՚ի շնորհս համարեցայց, եթէ հաճեսջիք տալ ինձ զխնդ

6 է ամսոյն յունիսի համարաւ 977, որով ծանուցանէ, {թէ} զամենայն զթուղթսն ստացեալս ՚ի պարոն Բայլէ ՚ի մասի

է առ փաստաբան իւր խնդրելով զնորա (1 անընթեռ. ) {թէ} զիա՞րդ արժան իցէ վարիլ եւ թէ յետ ստանալոյ զպատասխ

նորա (1 անընթեռ. ) թէ զիա՞րդ արժան իցէ վարիլ եւ {թէ} յետ ստանալոյ զպատասխանի ՚ի փաստաբանէ իւրմէ ունի վ

րական հացին վարեալս անդր քան զովկիան: Բայց երանի {թէ} չէր իմ տեսեալ եւ լուեալ զքստմնելիս, զահարկու զտ

ար անուն սպասաւոր նորա մեծագումար դրամոց, որպէս {թէ} ի փոխ տուելոց, պահանջող լինի ի վանաց: Միթէ ո

կ հասեալ բողոքեն զհարստահարութենէ: Կարծեմք, {թէ} բողոքանք հարստահարելոց առ ազատ ազգականս իւրեանց ՚

րհ ունիմ յայտ առնել սովին Ձերոյին վեհափառութեան, {թէ} ՚ի վիմագրեալ պատճէնէ եզրակացութեան ազգային ժողովո

860 ամի, ի մետասաներորդ յօդուածոյ նորին տեսանի, {թէ} ՚ի վաղ ժամանակաց հետէ մնացեալ կայ ՚ի ձեռս եկեղեցպ

աչիկեան տէր Յովհաննէս աւագ քահանային, լուայ, զի {թէ} վեհափառութիւնդ շնորհաբաշխ կոնդակաւ ձերով հաճեսջիք

Միայն զայս մի պարտ համարիմ զեկուցանել վեհիդ, զի {թէ} հաճեսջիք զայդմանէ կոնդակ տալ պ. Յարութիւնի Աբգար

իսկոյն առաքեցից ի Կալկաթա, որպէս արժանն է, իսկ {թէ} կոնդակ Ձեր հասցէ անդր յիմում բացակայութեան, յայն

ցեմ ես եւ ես ըստ կարգին հասուցից նոյնպէս: Իսկ {թէ} կամիցիք այլով ճանապարհաւ գրել, կամ իսպառ զանց առ

ողը կամ նա, ով լռում է, իրավունքով ցածր է, քան {թէ} նա, ով գիշերները չի քնում, որպեսզի ներկա գտնվի

րեզման չերեւնալ, կասե թուղթ նայող Ասվատուրը: {Թէ} որ ապրիլի մեջ ճիճայիս ինձի տեսության գալը հաստատ

տալ միում ի քահանայից քաղաքիս օծանել զպատկերն եւ {թէ} օրէն իցէ հատուցանել վասն այսր զոր եւ իցէ քանակութ

եր չունի եւ հերքէ զսիմոնականութիւն: Հայր սրբազան {թէ} չիք կանոն զի քահանայք օծցեն զպատկերս ընդէ՞ր ապա օ

՞ր ապա օծանեն հրամանաւ միոյ աշխարհական անձին, եւ {թէ} կարելի է խնդրեմ ներել եւ ինձ: Ձերոյն բար

: Հաւատա՛ ինձ, այն օրն է ձգել նորանց, որ կարծեմ {թէ} այդ երկուքը եւս զղջացած լինին իւրեանց գրածների վե

Կաթողիկոսը կը պահէ՞ր նորան իւր մօտ: Ես չգիտեմ, {թէ} ինչ մտածեմ քո մասին. յառաջ կարծում էի, որ դու փ

ց Տէր Ստեփանոսը մատեան էր անցուցանում: Հազիւ {թէ} աւարտել էի խօսքս, Պ. Խ. գանչեց. - Չարախօս

ների: Այնպէս է, մեր քարոզած ճշմարտութիւնը գուցէ {թէ} կտրատում է ազգի սիրտը, բայց այդ սուրը միակ հնար

ար: Ես, ճշմարտութիւն քարոզելով, ասում ես դու, {թէ} յայտնում էի ազգի պակասութիւնքը. եթէ այդպէս եւս լ

ւթիւնը, բժշկութեան հնար որոնելու ընկնէին. ես ոչ {թէ} մի սեւահոգի մարդու պէս այն խորհրդով եմ մերկացնում

շմարտութիւնը աւելի մեծ յարգ ունի իմ աչքումը, քան {թէ} աշխարհի բոլոր թանգագին գոհարները եւ հարստութիւնքը

գլխաւորը Հայոց լեզուի մասին. Նազարեանցը ասել է, {թէ} հայոց լեզուն յառաջանում է սանսկրիտեան լեզուի մի ճ

մնականներին սխօլաստիկ էր կոչել: Այժմ հասկացա՞ք, {թէ} ինչո՛ւ համար կամ ինչպէ՛ս է խայտառակել: - Եղբ

ի բարձրաստիճան անձն համալսարա՞ն է, ակադեմիա՞ է, {թէ} ի՞նչ է, որ կարող էր մագիստրոսութիւն եւ վարդապետո

կարծում էին բոլորովին երեխայական սուտ պարծանքով, {թէ} Հայոց լեզուն Ադամի լեզուն է: Իսկ Նալբանդեանցը եր

ծական վաճառականութեան, ես առաւել լաւ գիտեմ, քան {թէ} " Հիւսիսափայլի " հրատարակողը: Ես " Հիւսիսափայլի

դ ես, ինչ բան որ համաձայն չէ քու տեսութեանը, մի՞ {թէ} յիմար էր: - Այն պատճառով, որ վաճառականութեա

, երեւի մաքսատան կնիքը... Ապացուցանելու համար, {թէ} սահմանից դուրս գործուած ու ներս բերուած էր: Երկր

այն է, որ նորա հետ հաշիւ տեսանելու միջոցին, ոչ {թէ} միայն ես պարտական չմնամ նորան, այլեւ մի քանի հար

հանդէպ, որ ցոյց էի տալիս իմ իմաստուն հաշւումս, {թէ} նա ստացել էր աւելորդ, քան թէ պատկանում էր նորան

իմաստուն հաշւումս, թէ նա ստացել էր աւելորդ, քան {թէ} պատկանում էր նորան. ահա իմ վաճառականութեան գլխաւ

, այստեղ բանը վաճառականութեան վերայ է: - Մի՞ {թէ} վաճառականութիւն ասացեալը դրականապէս մի պիղծ բան է

պղծել մի գործի սրբութիւն: - Դու կարծում ես, {թէ} աշխարհի երեսին հարստականքը արդարութեա՞մբ ճարել են

եւ հոգին հանդարտ, գո՛նէ չկայ մի մարդ, որ ասէ, {թէ} այս ինչ մարդ իմ արծաթը կերաւ, ինձ զրկեց եւ ինքը

եց եւ ինքը հարստացաւ: Բայց ինչ որ ասում ես դու, {թէ} բոլոր հարուստ մարդիկ իւրեանց հարստութիւնը ճարել ե

ս խօսակցութեան մին բանի վերայ միայն զարմացած եմ, {թէ} ինչպէս մի քանի մարդիկ տեղ են տալիս իւրեանց սրտի մ

քամակից"։ Բ. Մայիսի 1: Մտածում եմ, {թէ} մինչեւ ո՞ր աստիճան ողբալի էր կասկածամիտ մարդերի դ

ուշադիր լինի, եւ տարակոյս չունիմ, որ ցաւելու էր {թէ} ինչ պատճառով բնութիւնը այդպէս վշտացուցել է այդ մա

կիւղ թշնամուց, հեռաւորից եւ մերձաւորից, եւ ասես {թէ} դոքա ինքեանք մի կերպարանուած երկիւղ լինէին, ասես

դոքա ինքեանք մի կերպարանուած երկիւղ լինէին, ասես {թէ} երկինքը այն պատճառով հաստատ պահել էր իւր կամարակա

պիտոյ էր որոնել նոցա կազմուածքի՞ մէջ ֆիզիկաբար, {թէ} լոկ բարոյական պատճառների մէջ. արդեօք այդպիսի՞ մա

ւած, որ այժմ մատնուել էին այդ ողորմելի վիճակին, {թէ} չարագործ, նենգաւոր եւ այլ յանցանքների տէր լինելո

ի ազգային եւ բարի գործի մասնակից լինելու. երանի՜ {թէ} ես եւս կարողանայի մի կերպով օգտակար լինել այդ ընդ

պիսի բաներ, որ արժանի չէին բերանից հանելու, թող {թէ} պղծելով Գուտտենբերգի գիւտը հասարակութեան հրատարակ

: Չգիտեմ, արդեօք ստանո՞ւմ էք դուք այդ լրագիրը, {թէ} ո՛չ, բայց եթէ չէք ստանում, մի կորուստ չունիք.

այ: Մի քանիքը իմ բարեկամներից, լսելով ինձանից, {թէ} կամենում էի երբեմն երբեմն քննութեան տակ ձգել դորա

մն քննութեան տակ ձգել դորա թերթերը, ասացին ինձ, {թէ} անպատշաճ էր ուշադրութիւն դարձուցանել այդպիսի մի չ

նց մասին դեռեւս գրել էի Մարտի մէջ, դուք չգիտէք, {թէ} այսպիսի մի խուլ տեղում մինչեւ ո՛ր աստիճան զգալի է

քնար Հայաստանի " անունով տետրակի չորրորդ համարը. {թէ} ինչ տպաւորութիւն կը գործէ իմ վերայ, այդ բանը կը

սումնասիրութեան վերայ: Պ. Իսահակեանցը ասում է, {թէ} այն ժամանակ միայն պատշաճ էր այդ, " եթէ ազգայինք

անք... "։ Չենք հասկանում՝ Պ. Իսահակեանց, {թէ} Հայոց ազգը ո՞ր տեղում ունի գիտութեան եւ յառաջադիմ

ան եւ յառաջադիմութեան տուն, որի մասին ասում էք, {թէ} չէ շինել նա այր աւազակների, ուրեմն եւ անպատշաճ է

նդոտ եւ կարճատես մարդերի կողմից: Դուք ասում էք, {թէ} ա՛յն ժամանակ արժան էր դնել ազգի վերայ այն մեղադրա

այդ գործերով, արժանի էին դատապարտութեան: Մի՞ {թէ}, ձեր կարծիքով, Հայերի վաճառականութիւնը մի երեւե

վերայ վէրք էին յաւելացնում։ Դուք հարցանում էք, {թէ} " մինչեւ ե՛րբ պետք է նախատանաց, բամբասանաց եւ զր

այտնի ցոյց էք տալիս, միեւնոյն կշիռ ու յարգ ունին {թէ} ՛ ազգը եւ թէ՛ նորա պակասութիւնքը եւ, եթէ աւելի լա

ք տալիս, միեւնոյն կշիռ ու յարգ ունին թէ՛ ազգը եւ {թէ} ՛ նորա պակասութիւնքը եւ, եթէ աւելի լաւը կամիք, պ

աւը կամիք, պակասութիւնքը աւելի նախընտիր են, քան {թէ} բուն ազգը: Եթէ այսպէս չլինէր, դուք, ուրանալով

շխարհի երեսին, հայկական լուսաւորութեան մէջ, քան {թէ} բնութիւնը կարողութիւն էր տուել " Մեղուին"։ Այդ

առաջեւ նորա խաւար կողմերը՝ ապացուցանելու համար, {թէ} լաւութեան ոյժը չէր կարող յաղթահարուիլ չարութենից

արո՛ն Իսահակեանց, խնդրում ենք անհանգիստ չլինել, {թէ} Հայաստանի փլատակների տակից լսելու էիք մի իրաւացի

տակից լսելու էիք մի իրաւացի անմռունչ գանգատանք, {թէ} " ի՛նչ օգուտ, որ ունիմ բիւրաւոր գիտնական որդիք ե

հաց պատրաստէ նոցա ապրուստը ապահովելու համար, ապա {թէ} իրաւունք կը ստանայ ասել, թէ " գիտնական որդիք ուն

ահովելու համար, ապա թէ իրաւունք կը ստանայ ասել, {թէ} " գիտնական որդիք ունիմ"։ Հայաստանի որդոց գիտութ

ակ, որ ինքներդ կը խոստովանէք այս ճշմարտութիւնը, {թէ} Հայոց մեծատունը կերակրի, հանդերձի, գինու, փառա

բամբասուինք ճշմարտութեան համար, փոյթ չէ, միայն {թէ} Աստուծոյ ձայնը չասէ մեր սրտի մէջ, թէ մեղանչել էի

չէ, միայն թէ Աստուծոյ ձայնը չասէ մեր սրտի մէջ, {թէ} մեղանչել էինք ընդդէմ ճշմարտութեան: Ձեր յօդու

ում Խորենացու ողբը Հայոց ազգի վերայ եւ ասում էք, {թէ} այդ չորս հազար տարուայ ողբը ոչինչ արդիւնք յառաջաց

ձգէինք մեր անձը յուսահատութեան ծովը: Ասում էք, {թէ} Խորենացու ողբից բան չէ յառաջացել. դորա մեղաւորը

աւելորդ չէ խնդրել ձեզանից, որ յայտնէք նոյնպէս, {թէ} դուք ո՞ր ժամանակից սկսանում էք ձեր տարեգրութիւնը

, մեք աւարտում ենք մեր նկատողութիւնքը, որ գուցէ {թէ} անախորժ թուին ձեզ, եւ եղբայրական (եթէ միայն հաճ

նելու շարժառիթը գտանւում է նոյն այդ մարդո՞ւ մէջ, {թէ} նորա շրջակայ ընկերութեան մէջ։ Մի մարդ, որ այժմ

ւթենների հետ, դրականապէս հաստատում են այս բանը, {թէ} մարդը ծնանելով չունի իւր մէջ առաքինութեան կամ վատ

ապէս եւ բարոյապէս քննենք այս խնդիրը եւ տեսանենք, {թէ} կայի՞ն այնպիսի օրէնքներ բնական եւ բարոյական աշխար

յեղափոխութիւն: Առնունք մի բոյս, որ, դիցուք {թէ}, բուսանում էր Հայաստանում, եւ բերենք, տնկենք ն

, տնկենք նորան Ռուսսիայի հողի վերայ եւ նկատենք, {թէ} այդ բոյսը պահո՞ւմ էր արդեօք իւր բնական որակութիւն

Առնունք այժմ մի կենդանի, որ ծնել էր, դիցուք {թէ}, Հարաւային Ամերիկայում եւ բերենք այդ կենդանին Հա

կարո՞ղ էր պահել դա իւր բուն յատկութիւնքը, ասենք {թէ} չէր մեռանում այնտեղ, կարո՞ղ էր պահպանել իւր մարմ

ում ու զօրանում էին։ Նորան անդադար քարոզել էին, {թէ} ի՞նչ աստիճանի զզուելի եւ գարշելի բան է մի այդպիսի

, երկար չեն մնում անտարբեր վիճակի մէջ. զարթած, {թէ} չզարթած, նոցա հոգեկան ընդունակութիւնքը, այնուհե

Այսպիսի փորձական քննութիւնք հաւաստում են մեզ, {թէ} մարդու առաքինի կամ վատթար լինելը պատահական բան է

ենակալ Տէրը արդա՛ր է եւ հաւասար աչքով նայում է ոչ {թէ} միայն բոլոր մարդկութեան վերայ անխտիր, այլեւ բոլո

նից. հնձւում է սերմանուածը: Մի մարդ, որ կամի, {թէ} իւր զաւակը առաքինի դառնայ, ապա նախ եւ յառաջ թող

քինութեան օրինակ լինի իւր զաւակի առաջեւ, թո՛ղ ոչ {թէ} միայն գիշեր ցերեկ առաքինութիւն քարոզէ իւր զաւակնե

ւս յարմար ընթացուցանէ միշտ իւր քարոզութեանը, ապա {թէ} ոչ, երեխայն իսկոյն կը նկատէ իւր հօր քարոզութեան

փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մի՞ {թէ} թոյլ էիր տալիս, Մեծ մայր. - թոռները հարց արին.

երջապէս ամուսնացուցանելով նորանց, համարում էին, {թէ} լիովին ահա կատարած էին իւրեանց ծնողական պարտականո

յսօր: Ի՞նչ է մարդկային կեանքի խորհուրդը, մի՞ {թէ} լաւ ուտել, լաւ խմել, լաւ հագնել, փառաւոր ապրել

լ, հարստութիւն ճարել, փառք ու պատիւ ստանալ։ Մի՞ {թէ} մարդը չունի մի բարոյական խորհուրդ իւր կեանքում,

րդը չունի մի բարոյական խորհուրդ իւր կեանքում, մի՞ {թէ} այդ բանի համար է ստեղծել մեզ Աստուած, մի՞թէ Քրիս

, մի՞թէ այդ բանի համար է ստեղծել մեզ Աստուած, մի՞ {թէ} Քրիստոս մեռաւ, որ հարստութիւն եւ փառք պարգեւէ մա

սեան սլաքը ընդունեց ամենեւին այլ ուղղութիւն, քան {թէ} սովորականը: Այս բանը լինելով մի նորանշան երեւոյթ

վ հանդերձ բանագէտ մարդերով, տեղեկութիւն ստացաւ, {թէ}, արդարեւ, նաւը մօտենալով այդ տեղին, մագնիսեան

նելով խանգարելու էր իւր վաճառականութեան ընթացքը, {թէ} ագահութիւնը ստիպում էր նորան ձեռքից չհանել այդ գա

մի քանի ժամանակ անցուցանելուց յետոյ բողոքում է, {թէ} անօրինաբար վարուել են իւրեան հետ, եւ թէ նա, իւր

քում է, թէ անօրինաբար վարուել են իւրեան հետ, եւ {թէ} նա, իւր պարտապահանջների ապօրինի ընթացքի պատճառով

ում հետեւեալ կերպով: Նա գրում է իւր բողոքի մէջ, {թէ} իւր կայքը, այսքան արժելով, կարո՛ղ էր գրաւ դնել

անպատճառ շահուէր այսքան գումար - աւելի շատ, քան {թէ} ինքը իւր իմաստուն հաշւումը ցոյց էր տալիս իւրեան պ

րովհետեւ շատ է սիրում նա այդ գինին: " Տե՛ս, {թէ} ո՞րտեղ է հասել աշխարհիս բանը. պարտականը ոչ թէ մի

, թէ ո՞րտեղ է հասել աշխարհիս բանը. պարտականը ոչ {թէ} միայն չկամի հատուցանել իւր պարտքը, ո՛չ, հերիք չ

պարտապահանջներից որպէս տուգանք: Եւ պատմում են, {թէ} այդ մարդը ունի մի քանի՝ ցախ աւելով հաւաքած կողմն

քած կողմնակից մարդիկ, որ արդարացնում էին նորա ոչ {թէ} միայն այդ ընթացքը, այլեւ բոլոր անօրէնութիւնքը,

ատարակել նանրահաւատութենից յառաջացած մի առասպել, {թէ} կայծակից զարկուած ու մեռած կին լուացել են անձրեւի

լ են անձրեւի տակ այդ կնոջ անզգոյշ մերձաւորքը, եւ {թէ} այդ պատճառով վեց շաբաթ շարունակ անձրեւը հեղեղելու

ւում էին նոքա, որ չկամէին անձրեւի տեւողութիւնը, {թէ} կղմինտր եւ աղիւս շինողները, որովհետեւ մեծ վնաս ո

Յիշատակարանը՝ իմ անմխիթար միայնութեան արդիւնքը, {թէ} ինչ յարաբերութիւն կայ անձրեւի եւ մեռած կնոջ կամ թ

է ինչ յարաբերութիւն կայ անձրեւի եւ մեռած կնոջ կամ {թէ} մի կենդանի թաղուած հորթի մէջ։ Ես ինքս չեմ հասկան

ը մայրն էր մտել արդէն։ Որոտմունքը դղրդում էին ոչ {թէ} միայն երկնակամարի օդը, այլեւ իմ ողորմելի պատուհա

թանձր ամպերի մէջ փայլատակելու ժամանակ թւում էր, {թէ} պատառւում է երկինքը, իսկ փայլակների լոյսը ներկու

մէջ մի այնպիսի անախորժ զգացողութիւն, որ ասէիր, {թէ} ահա ամենայն ինչ վերջացած էր նորա եւ աշխարհի մէջ,

ահա ամենայն ինչ վերջացած էր նորա եւ աշխարհի մէջ, {թէ} մի սատակիչ շանթ կարող էր իսկոյն չքացնել նորան, ե

զում է դէպի իմ տան կողմը: Ես ամենեւին չկարծեցի, {թէ} իմ մօտ է գալիս, որովհետեւ ոչ ոքի չէի սպասում, ե

ղանակում ոտք դուրս չէին դնելու շեմքից: Մտածեցի, {թէ} այդ մարդը գալիս է իմ դրացու տուն, կամ գուցէ ինքը

հասկանում։ Վերջապէս ներս մտաւ ծառաս եւ յայտնեց, {թէ} մի մարդ կամենում էր տեսանել ինձ՝ յաւելացնելով,

մի մարդ կամենում էր տեսանել ինձ՝ յաւելացնելով, {թէ} որովհետեւ առաջին անգամ տեսանում էր այդ մարդը, վա

ծ. դու զուր տեղը երեք օր տանը չես նստում. երեւի {թէ} հարստացնում ես Յիշատակարանդ: Լա՛ւ նայիր, հա, չ

ցնում ես Յիշատակարանդ: Լա՛ւ նայիր, հա, չլինի, {թէ} այս իմ օտարոտի այցելութիւնը եւս նիւթ դառնայ քո Յի

ծիծաղեն իմ վերայ եւ ասեն դեռեւս հասարակաց առածը, {թէ} " խելագարի հացը խելօքի փորը"։ Շատ շնորհակալ եմ

չքացնել Յիշատակարանիս արեւ ցոյց չտալու համար, մի՞ {թէ} պարծանք չէր քեզ եւ քո բոլոր գերդաստանին այդ ուսու

կը սովորէին արտաբերել քո անունը: Դու ասում ես, {թէ} " դուստր չունիս եւ թէ ոչինչ պարտական չէիր ազգին,

քո անունը: Դու ասում ես, թէ " դուստր չունիս եւ {թէ} ոչինչ պարտական չէիր ազգին, թէ դու ուրիշի զաւակնե

" դուստր չունիս եւ թէ ոչինչ պարտական չէիր ազգին, {թէ} դու ուրիշի զաւակների հոգաբարձուն չէիր"։ Մի՞թէ մ

, թէ դու ուրիշի զաւակների հոգաբարձուն չէիր"։ Մի՞ {թէ} մի մարդ մի բարի գործ կատարում է նորա համար, որ պ

յդ բարութեան մի ուրիշը, որ զուրկ էր նորանից։ Մի՞ {թէ} Քրիստոսը պարտական էր մարդկութեանը իւր անմեղ արիւն

արդկութեան կեղտը լուանալու համար: Դու ասում ես, {թէ} չունէիր դուստր. մի՞թէ մարդը պիտոյ է այն բանը առն

լու համար: Դու ասում ես, թէ չունէիր դուստր. մի՞ {թէ} մարդը պիտոյ է այն բանը առնէ միայն, որից օգուտ էր

ինելով, մնալու էին կոպիտ հասկացողութեան մէջ, մի՞ {թէ} այդ կրթուած եւ դաստիարակուած օրիորդքը հայհոյելու

ուելու էին քո գերեզմանի հանգիստը: Դու ասում ես, {թէ} " հոգաբարձու չէիր ուրիշի զաւակներին ". մի՞թէ դատ

ս, թէ " հոգաբարձու չէիր ուրիշի զաւակներին ". մի՞ {թէ} դատապարտուելու չէր մի մարդ, որ, թէեւ հոգաբարձու

երբ այս ամառնային ջերմութիւնքը սկսանում են, ասես {թէ} եթովպացի ես դառնում: Ո՞վ է թքում քո հարստութեան

ում քո հարստութեան վերայ եւ ապացուցանելու համար, {թէ} դու ոչինչ վնաս չէիր կարող տալ ինձ քո արծաթովը, ա

նձ Բէգզադէ են ասում... - Ասացի քեզ միանգամ, {թէ} կամիս Շահզադէ ասեն, ինձ ինչ փոյթ: Իմ Յիշատակարա

րկու հարիւր ութսուն բարեկամքս կարող են զարմանալ, {թէ} այս ի՛նչ տեսակ խօսակցութիւն է: Պատճառն այն է, ո

ակը միւս կողմ դնենք, - ասաց Պ. Բէգզադէն (որպէս {թէ} իմ մինչեւ այժմ խօսածը կատակ էր), - ես գործի եմ

ասունից անցել են, քո խելքդ ե՞րբ է գալու։ Դիցուք {թէ} փորդ պատառենք, միջումը այբ չկայ, բայց եւ խելապա

ւ չէ ընդունում։ Տէ՛ր Աստուած, յետոյ ասում ենք, {թէ} Աստուած բարկանում է մեր վերայ, ի՛նչպէս չբարկանայ

արոզւում են Քրիստոսի բերանով, եւ չկամիք մտածել, {թէ} այդ բանի համար իսկապէս կարող էր Աստուած բարկանալ

Բէգզադէները Էֆիմերդէ են որոնում: Դու ասում ես, {թէ} մեք թերահաւատ էինք։ Ողորմելի մարդ, ի՞նչ է մեր թ

անուանւում էինք Լօթեռ ու Ֆարմասօն։ Գիտե՞ս դու, {թէ} ինչ ասել է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... - Կարծում ե

ասել է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... - Կարծում ես, {թէ} երեխայի հե՞տ ես խօսում, որ հարցանում ես, թէ ի՞ն

ս, թէ երեխայի հե՞տ ես խօսում, որ հարցանում ես, {թէ} ի՞նչ ասել է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... - Ուրեմն գ

, որի փորի մէջ մտել է... - Խելքդ գլխի՞դ է, {թէ} ոչ. ի՛նչ մարդ, ի՛նչ փոր: - Իհարկէ, չգիտես

վերին աստիճանի կատաղութեան մէջ: Յետոյ ասում են, {թէ} մարդ կատաղում է։ Ակամայ կը կատաղիս, եթէ այդպիսի

քդ թռցրել ես: Եւ, յիրաւի, մեծ երկիւղի մէջ էի, {թէ} մի՛գուցէ Պ. Բէգզադէն խելագարուած լինի. մի այնպի

ի այնպիսի ջերմութեամբ խօսում էր նա իմ հետ, որպէս {թէ} ես էի այն մարդու փորը կրակ ձգողը: - Լսի՛ր,

կնապատկեցի արաղով շինած դէքոքտիս չափը յառաջ, քան {թէ} քնել էի, եւ ահա քունս տարաւ: Տեսանում եմ երազիս

յետ է գնացել քանի հազար տարիներով։ Թւում է ինձ, {թէ} գտանւում եմ Յունաստանի մէջ... Մի սարի վերայ...

ագործութիւնք պատմում էին նորա կողմնակիցքը, որպէս {թէ} խոր գիշերի մէջ, նորա մեհենի մօտ կամ դպրոցի մէջ Ա

ի մասին բարի ու չար օրերը չկային նշանակած. երեւի {թէ} դորա շինողը եւս մի թերահաւատ մարդ էր: Միայն մի խ

տե՛ս, ի՞նչ է ասում: - Ես արդէն ասացի քեզ, {թէ} Էֆիմերդէ չունիմ, այդ պատճառով եւս չեմ կարող լցու

շատակարանիս ընթերցողներին թողում եմ իմաստասիրել, {թէ} անկրթութիւնը մինչեւ ո՞ր աստիճան մոլորեցնում է մի

մինչեւ ո՞ր աստիճան մոլորեցնում է մի մարդ: Դիցուք {թէ} երազ էր տեսել։ Դորանից մի օգուտ կամ վնաս չկար իւ

Իմ սիրականը է հնութեան խուզարկութիւնքը, մանաւանդ {թէ} այդ բանը ունենայ պատմական արժանաւորութիւն: Այսօր

նջենաւոր հպատակութեան մէջ, բարեհաճում ենք ՄԵՔ ոչ {թէ} միայն ընդունել ձեզ՝ ամենեքեանքդ, ՄԵՐ ամենագթած

յլ ենք տալիս ձեզ ՄԵՐ Թագաւորութեան մէջ վայելել ոչ {թէ} միայն բոլոր իրաւունքը եւ առանձնաշնորհութիւնքը, ո

կոպէկ, բայց չունեւորքը կ'ստանան ՄԵՐ գանձատնից ոչ {թէ} միայն ապրուստ առաջին տարու համար, այլեւ սերմանաց

տոյ է կատարել մինչեւ քաղաքի սկիզբը: Պատմում են, {թէ} կամեցած էին սկզբումը գետի ափից սկսանել քաղաքաշինո

ւմը գետի ափից սկսանել քաղաքաշինութիւնը, եւ որպէս {թէ} փորձ արած էին մի քանի մարդիկ բնակութիւն հաստատելո

լխաւոր հրապարակը, այլեւ միւս եկեղեցիների համարեա {թէ} միաչափ հեռաւորութիւնը կենտրոնից, սորա չորս կողմո

նդ, որ գտանւում էին քաղաքի կենտրոնում, համարեա՛ {թէ} բոլորը քարից ու աղիւսից շինած: Եկեղեցիքը, որ վե

ն, Ժողովարան եւ Կլուբ: Ամենայն շինուածք՝ մեծ, {թէ} փոքր, սեպհականութիւն են մասնաւոր մարդերի: Քաղաք

ան տարածուն նաւահանգիստ: Սոցանից ամենափառաւորը՝ {թէ} ՛ աղիւսակերտ շտեմարաններով եւ թէ՛ այլ հոյակապ շինո

ց ամենափառաւորը՝ թէ՛ աղիւսակերտ շտեմարաններով եւ {թէ} ՛ այլ հոյակապ շինութեամբ, պատկանում է ժառանգական

ւելեան կողմից: Քաղաքը մերկ է ծառաստանից. ոչ {թէ} միայն չկան հրապարակական ճեմելիք կամ պարտէզք, այլ

ս նորան պատկանէին: Նոր ժամանակներումս լսւում է, {թէ} ձկնորսաթիւնը Դօնի մէջ բաւական յառաջադէմ է։ Այլեւ

համար, օգուտ քաղելով առաջեւի մարդու առաւել, քան {թէ} ինքը յիմար լինելուց, մեռուցանում է խղճմտանքը եւ

, որ առողջ մարդը եւս մեծապէս վտանգուելու էր, թող {թէ} հիւանդը: Եւ այդ քաղաքի մէջ տեղից վեր կացող

նովիչ Տկաչեւ, մեր գիտնական բարեկամը, պատմած է, {թէ} ամենայն Մայիս ամսում վարսավիրայ Յովհաննէսի խանութ

՝ որպէս առողջապահական հնար: Եւ մի մարդ՝ առողջ, {թէ} հիւանդ, որ գնացել էր վարսավիրայի մօտ՝ խորհուրդ

ր ուշացնում էր իւր կատարելի գործը, այսինքն՝ ո՛չ {թէ} իրողապէս ուշացնում էր, այլ, հանդարտութեամբ կատա

յ սեւացնում է եւս, այդպիսի դիպուածում, մանաւանդ {թէ}, հիւանդը վախճանի, ինչքան ծակ մարգարէութիւնք են

Բժիշկը դատապարտելի է, անխղճմտանք է, նորա համար {թէ} մի մարդ մեռած, թե մի հաւ սատակած։ Այդ ի՞նչ դեղ

դ մեռած, թե մի հաւ սատակած։ Այդ ի՞նչ դեղ է, մի՞ {թէ} կարելի է այդպէս կրակի նման սաստիկ դեղ տալ. եթէ ա

մինչեւ անգամ եւ դեղերի մէջ։ Նա չկամի հասկանալ, {թէ} դեղերի օգտակարութիւնը եւ վնասակարութիւնը մեծ մասն

ը նորա յարգը, ի՛նչ օգուտ, որ չգիտէ ժողովուրդը, {թէ} խնայելով պիտոյ էր ներս բերել կազմուածքի մէջ օտար

երս բերել կազմուածքի մէջ օտար մարմիններ, չգիտէ, {թէ} ամենայն դեղ, որքան եւս օգտակար լինէր դա մի տկարո

երկու շաբաթ կամ երկու ամիս յետոյ առողջանալ, քան {թէ} վտանգաւոր կերպով այդքան յառաջ: Պիտոյ էր իմանալ,

թեան մէջ, բնութիւնը գործակատար է շատ կերպով, եւ {թէ} բնութիւնը երբէք չէ կարող ենթարկուիլ որեւիցէ ստիպա

ոփոխութեան: Այր մարդիկ զգեստաւորւում են համարեա՛ {թէ} եւրոպական ձեւով, բայց կին մարդերի մէջ, մանաւանդ

Նախիջեւանցին խօսում է Ռուսերէն եւ Թաթարերէն, քան {թէ} Հայերէն, որովհետեւ հարիւր բառի մէջ հազիւ մնացել

շատ գործ ածել Ռուսի բառեր: Նոքա մտածում են, {թէ} որքան այլանդակեն իւրեանց լեզուն օտարի բառերով, ա

լ է Սուրբ Խաչ վանքը եւ դրել է այնտեղ դպրոցի մէջ: {Թէ} ո՞րքան ժամանակ յարատեւել է այդ դպրոցը, չկայ այդ

ն կապելով մօտակայ ծառերի ճիւղերին, հաւատում են, {թէ} բժշկւում էին: Աղբիւրը ստացել է առողջարար անունը

ռաւել լաւ կը համարեն մուրացկանութեամբ ապրել, քան {թէ} ծառայել մի մարդու տան մէջ որպէս աղախին, եւ այս է

նի եւ Մարսէյլի մէջ, առանց ամենայն տարակուսի, ոչ {թէ} միայն պակաս լինելու չէին եւրոպական հաշուատներից,

թեան վարձը, մի խօսքով՝ ամենայն բան թանգ է, քան {թէ} Նախիջեւանի մէջ։ Բայց այդ քաղաքներում պատրաստում

, փառասիրութիւնը եւ խաւարասիրութիւնը մեծ էր, քան {թէ} նոցա Հայութիւնը եւ ազգասիրութիւնը: Պարզ երեւում

րհի երեսին, պիտոյ է շատ հետեւողներ ունենար, քան {թէ} կարող էր ճշմարտութիւնը գտանել, որովհետեւ ստութիւ

երանով քարոզուած ճշմարտութիւնը՝ առանց մտածելու, {թէ} ես եւ իմ քարոզած ճշմարտութիւնը ջոկ ջոկ բաներ են,

ես եւ իմ քարոզած ճշմարտութիւնը ջոկ ջոկ բաներ են, {թէ} ճշմարտութիւն ասացեալը սեպհականութիւն չէ Մարկոսի,

Իհարկէ, լսելու եմ այն սովորական պատասխանը, {թէ} մի այդպիսի ուսումնարան մշտնջենաւորապէս պահպանելու

պէս պահպանելու համար հարկաւոր է մեծ արծաթագլուխ, {թէ} քաղաքի գանձարանը չունի այնքան արծաթ, որ կարողանա

եօք յիսուն տարու մէջ մի բան յառաջացած կը լինէ՞ր, {թէ} ո՛չ: Բայց այսպիսի հոգաբարձութիւնք ես բոլորովին ա

ինչպէս պիտոյ է համաձայնեցնել այն պատասխանի հետ, {թէ} ուսումնարանի չլինելը հետեւանք էր արծաթագլխի չլինե

ը թոյլ չէ տալիս ընդունել Նախիջեւանի այն գանգատը, {թէ} չունի արծաթագլուխ՝ քաղաքի եւ ազգի այս եւ այն օգտ

ծն է, թող ինչ կամին, առնեն "՝ առանց մտածելու, {թէ} ո՛վ են այդ կամեցողքը եւ առնողքը, ո՞չ ապաքէն իւր

ու համար աւելի հարկաւոր է քրտնել եւ աշխատել, քան {թէ} իւր սեպհականի, որովհետեւ մի անհիմն բան է մասնաւո

անի մասին, եթէ ոչ այժմ, գոնէ ապագայումը, եւ մի՞ {թէ} չէ կարելի սկսանել այժմ մի հիմնաւոր հոգաբարձութիւն

գիւղացիք անգամ կարող են մասնակից լինել դորան: Մի՞ {թէ} քաղաքը չէ կարող գոյացնել իւր լինելոց ուսումնարանի

ելոց ուսումնարանի անունով արդիւնքի աղբիւրներ, մի՞ {թէ} իւր անշարժ կայքերից եւ քսան հազար դեսեատին հողի ա

կամքով եւ գիտութեամբ, այլեւ նորա օգտի համար: Մի՞ {թէ} մի իմաստուն եւ ազգասէր քաղաքագլուխ, խորհուրդ կատ

ծանրացած էր նորա քրիստոնեայ հպատակների վերայ: Մի՞ {թէ} Նախիջեւանցու սրտից այնքան թռել է Աստուծոյ երկիւղը

րացնել մի այդպիսի գործողութիւն՝ առանց մտածելու, {թէ} ինքը՝ այդ ողորմելի տիրացուն, բացի գիշեր ցերեկ խ

ով փրփրելուց, այլ բան չգիտէր։ Ազգի համար եղած, {թէ} չեղած, այդպիսի չնչին բաներ միեւնոյն են: Ամենայն

յայտնի է, որ կամին ներկել խաժամուժ ամբոխի աչքը, {թէ} ահա այս ինչ աբեղայ կամ այս ինչ եպիսկոպոս ազգասէր

ն հարկաւոր են ճշմարտապէս ազգի վերայ մտածողը եւ ոչ {թէ} այդպիսի սուտ ազգասէրք, որոնք, ազգասիրութեան դիմ

նայն ամօթ ու պատկառանք յետ դրած, մեծ-մեծ խօսել, {թէ} հասուցած էին 400 աշակերտք: Ովին են խաբում.

ելի տխրութիւն է գալիս իմ վերայ, երբ մտածում եմ, {թէ} իմ սիրական Հայը, առաջնորդուած լինելով մինչեւ այժ

միեւնոյն է ուսումնարանի լինելը կամ չլինելը, բայց {թէ}, առանց մեր ձեռնարկութեան, մի գիւղում, մի գոմի

որովհետեւ չկան: Ասացի արժանի ուշադրութեան, ապա {թէ} ոչ այնպիսի չնչին գործողութիւնք, որպիսիք հրատարակ

գամ ասացինք, որ յիմարի դատաստանը անվաւեր է, իսկ {թէ} այդ յիմարութեան հետ միաւորուած էր մի կազմուածքի մ

նորա մեծ մասը անդատողական երեխայի պէս կարծում է, {թէ} այդ սուտ ազգասէրքը, օբսկուրանտները, եզուիտները

ը, այն ժամանակ, անտարակոյս, տեսանելու է ազգը, {թէ} այն մարդիկը, որոնց վերայ նայելով՝ զարմանում էր

ներ եւ ստութեան սպասաւորք։ Այդպիսի դիպուածում ոչ {թէ} միայն ազգը ուրանալու էր նորանից իւր յարգութիւնը,

րակուսի, այդ տեսակ ստախօս գրքերը եւ լրագիրքը ո՛չ {թէ} միայն ընդունելութիւն գտանելու չէին ազգի կողմից,

չէին՝ ճիշդ պահելով մեր Տիրոջ՝ Քրիստոսի խրատը, {թէ}. " Մի՛ արկանէք զմարգարիտս ձեր առաջի խոզաց, զի մ

օբսկուրանտների եւ միւսների դարանագործութեանը, ոչ {թէ} միայն շարունակելու են " Հիւսիսափայլ " օրագիրը, ա

րժ քամիներով սկսեցին մռայլել սիրտը։ Երկինքը ասես {թէ} լաց է լինում մարդու գլխին: Շատ անգամ դուրս եմ գա

եւս ընկած չէին հաւաքողի ձեռքը: Աշունը, մանաւանդ {թէ} Հիւսիսումը, մի շատ տխուր ժամանակ է. մարդը, նայ

էր մտանել քնի մէջ, տխրում է՝ մահու պատկերը կամ {թէ} մարդկային կեանքի օրինակը որպէս հայելու մէջ նկատել

ելամաղձութիւն, առաւել կարօտ է մխիթարութեան, քան {թէ} այն մարդը, որի բնակութեան աշխարհում մշտականաչ գա

նակեայ լռութիւնը կարող էր ինձ առիթ տալ մտածելու, {թէ} տկարացած էիր, եթէ մեր " Հիւսիսափայլի " մէջ չտեսա

, Յունուարից յետոյ, մինչ նաւարկութիւնը համարեա՛ {թէ} անկարելի լինելով, հարկադրուած կը լինիմ ամբողջ եր

. ինչպէ՞ս ուրախացանք՝ տեսանելով միմեանց, կարծես {թէ} գտանք մեր սրտի ազգականը: Նա պատմեց ինձ, որ

մարդ՝ առանց կարողանալու հաշիւ ու համար տալ մեզ, {թէ} ինչո՞ւ համար սիրում էինք: Պ. Իսահակեանցին այդպէ

չգիտեմ ինչ հիման վերայ, մինչեւ անգամ ասել էին, {թէ} Շահբէգը կամի Պ. Իսահակեանցին կնքահայր շինել իւր

նդրել: Բայց սոքա երկրորդական բաներ են, մանաւանդ {թէ} ՝ ընտանեկան. այժմ հարկաւոր չէ դորա վերայ խօսիլ,

թիւնը. պատճառ, արդէն ամենայն մարդ, որ հազիւհազ {թէ} իմանում էր գրել, կարդալ, նայում է " Մեղուի " վե

աջարկած հարցմունքին ուղղակի պատասխանելուց. երեւի {թէ} ձեռք չէ տալիս նորան, եւ, խառնափնդորելով խնդիրնե

եւ յառաջադիմութեան տունը։ Պատասխանի եմ ստանում, {թէ} " այստեղ ազգի անցեալ եւ ներկայ բարօրութեան եւ լու

եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը գրելու տեղը չէ, եւ {թէ} առանձին պիտի գրէ"։ Ինչպէ՛ս է, սիրելի՛ ընթերցող

արցմունքին յարմար չէ՞, կամ օրինաւոր չէ՞։ Ասես, {թէ} դանակով կտրել, ձգել է տնաքանդը: Իմ՝ Պ. Իսահակ

րո՛ն ընթերցող, այսուհետեւ եթէ պատահի, որ ասեմ, {թէ} հայերը մի հոյակապ համալսարան ունին, եւ եթէ դուք

եղէք, որ պիտի կրկնեմ Պ. Իսահակեանցի պատասխանը, {թէ} այստեղ այդ բանի վերայ գրելու տեղը չէ։ Բացի սորան

Պ. Իսահակեանցը " Մեղուի " 14 համարում ասել էր, {թէ} " այն ժամանակ ազգը արժանի էր մեղադրութեան, եթէ գ

ունը աւազակների այր շինած լինէր"։ Նշանակում է, {թէ} ազգի մէջ կայ գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տուն,

անշէն անապատի մէջ, հարց արեցի Պ. Իսահակեանցին, {թէ} ո՞ւր էր այդ տունը, որին պատասխանում է նա, թէ "

, թէ ո՞ւր էր այդ տունը, որին պատասխանում է նա, {թէ} " այժմ ժամանակ չէ խօսելու, յետոյ կը գրեմ"։ Ի՛ն

ի լինի Պ. Իսահակեանցին, որ ազգը մեղադրւում է ոչ {թէ} եղած տունը աւազակների այր շինելու համար, այլ մի

գործէ Մուզաների բարեկամի վերայ: Ես ասել էի, {թէ} " ազգը էապէս անարգողքը չեն նոքա, որոնցից գանգատ

աշխարհի երեսին հայկական լուսաւորութեան մէջ, քան {թէ} բնութիւնը կարողութիւն էր տուել " Մեղուին"։ Այդ

դատապարտել, նորա վէրքերը կը տեսնի փաթաթելու, չէ {թէ} արեւուն ցոյց տալու համար, թէ որ ազգը պակասաւոր լ

եսնի փաթաթելու, չէ թէ արեւուն ցոյց տալու համար, {թէ} որ ազգը պակասաւոր լինելու համար անարգում են, թող

բառը, փոխանակ խիռուռգիա հասկանալու, կարծում է, {թէ} Գաստռօնօմիա է. արդարեւ, այդ արուեստի մէջ շատ բա

աչքումը միեւնոյն յարգ ու արժանաւորութիւն ունին, {թէ} ազգը եւ թէ նորա պակասութիւնքը։ Ասածս դարձեալ ապա

եւնոյն յարգ ու արժանաւորութիւն ունին, թէ ազգը եւ {թէ} նորա պակասութիւնքը։ Ասածս դարձեալ ապացուցանում է

սածս դարձեալ ապացուցանում է այդ պարոնը՝ ասելով, {թէ} " ազգը պակասաւոր լինելու համար անարգում են եւ այլ

այլն"։ Դու հազար անգամ ասա՛ մի այդպիսի պարոնի, {թէ} ազգը չեն անարգում, այլ դատապարտում են ազգի պակաս

պակասութիւնքը: Անարգելով ազգի պակասութիւնքը՝ ոչ {թէ} միայն չես անարգում ազգը, ոչ թէ դառնում ես նորան

ակասութիւնքը՝ ոչ թէ միայն չես անարգում ազգը, ոչ {թէ} դառնում ես նորան թշնամի, այլ բուն բարեկամ, ըստ

յց ի՛նչ ասեմ ես այն մարդուն, որ չկամի հասկանալ, {թէ} Հայաստան բառը մի վերացականութիւն է ներկայումս, ե

: Ես երբէք չեմ անպատուել Հայաստանը՝ ասելով, {թէ} նա չունի այն, ինչ որ ստուգապէս չունի, եւ միտք չ

անցը իմ միտքն է ձգում հինգերորդ դարը եւ ասում է, {թէ} " Խորենացիների նման մտավարժ եւ լիահանճար մանուկնե

անդրիա, Բիւզանդիա, դէպի յունական դպրոցները, եւ {թէ} այդ երանելիքը չեն ասել, որ պարտական չէին Հայաստա

, եւ այլն"։ Ցանկալի էր լսել Պ. Իսահակեանցից, {թէ} այդ բարի եւ օրհնեալ յիշատակի արժանի մարդիկը ինքեա

րհնեալ յիշատակի արժանի մարդիկը ինքեա՞նք դիմեցին, {թէ} ուրիշի ձեռքով եւ հոգաբարձութեամբ ուղարկուեցան, ե

կարելի՞ է, որ մոռանային այդ աշակերտքը եւ ասէին, {թէ} Հայաստանը չէր, որ դայեակ վարձեց մեր համար:

ցնէին ընդհանուր ազգի լուսաւորութեան աւազան: Բայց {թէ} ո՛րչափ յաջողեցաւ նոցա իրագործել իւրեանց գաղափարը

՛րչափ յաջողեցաւ նոցա իրագործել իւրեանց գաղափարը, {թէ} ի՛նչ հանգամանքների մէջ ոտք կոխեցին Հայաստան, թէ

թէ ի՛նչ հանգամանքների մէջ ոտք կոխեցին Հայաստան, {թէ} ի՛նչ ընդունելութեան պատահեցան եւ ի՛նչպէս կատարեցի

աւելի շուտով կը հասկանայ Խորենացին Ռուսերէն, քան {թէ} Հայերէն: Խորհուրդ ենք տալիս նոյնպէս կարդալ Ղազար

ուր խմած չլինելով: Պ. Իսահակեանցը ասում է, {թէ} " ես մեր մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների սիրտը

խանների սիրտը կարեվէր խոցելուց յետոյ, ասում եմ, {թէ} նորա հետ խօսելու վերայ եւս կասկած ունինք"։ Զարմ

Պ. Իսահակեանցը խառնափնդորում է եւ չէ յայտնում, {թէ} ո՞վի ում հետ խօսելու վերայ է իմ կասկածը, եւ այդ

հաճոյանալ մեծատուններին եւ միւսներին եւ մեզ որպէս {թէ} վատամարդիկ շինելով։ Բայց զուր է անհանգիստ լինում

, կամենալով ցոյց տալ իւր սրամտութիւնը, ասում է, {թէ} կասկածաւոր մարդու վիճակը կարող եմ տեսանել, իմ ող

պարոն Կոմս Էմմանուէլի ճշգրիտ նկարագրութենից, եւ {թէ} ինձ եւս դժբաղդաբար տեսանում է այն կասկածաւոր մարդ

խօսել այս կամ այն բաները Պ. Իսահակեանցի հետ, եւ {թէ} մի հաստատ բնաւորութեամբ մարդ, հաւատ չընծայելով մ

երի վիճակը, եթէ ես առակուելու լինէի դորանով։ Մի՞ {թէ} այս եւս Մուզան է ասել Պ. Իսահակեանցին: Ես հ

կը ստանամ նորանից: Պ. Իսահակեանցը ասում է, {թէ} չգիտէ մի այնպիսի ազգային աւանդութիւն, որ պատմէր

մի այնպիսի ազգային աւանդութիւն, որ պատմէր մեզ, {թէ} Մասեաց ոտքումը կայ մի փոս՝ դժոխք անուանուած հնու

ց համար"։ Ես յաւելացնում եմ դորա վերայ եւ այս, {թէ} սուտ պարծեցող, աղքատ հպարտ, տգէտ եւ կամակոր որդ

Զարմանք է, ինչպէս չէ վախեցել Պ. Իսահակեանցը, {թէ} միգուցէ Պ. Կ. Էմմանուէլի նկարագրած կասկածաւոր մ

նախասացեալ փոսի վերայ: Պ. Իսահակեանցը ասում է, {թէ} չէ ասել, որ Մասիսը բնակարան է Մուզաների։ Ասելը

պէ՛ս կը լինի, կոտոշներո՞վ, մինչ խոստովանում է, {թէ} Մասեաց դարեւանդից Մուզան գանչել է եւ դադարեցուցել

է եւ դադարեցուցել է նորա գոչիւնը, նշանակում է, {թէ} Մուզայք կան Մասեաց դարեւանդի վերայ: Իսկ այն բանը

ւզայք կան Մասեաց դարեւանդի վերայ: Իսկ այն բանը, {թէ} " Հայաստանը ունի իւր ծոցումը քնքուշ Մուզայք, որո

ղ մարդկանց գլուխը ", ես ամենեւին չեմ հասկանում, {թէ} ինչ կամի ասել, որովհետեւ, նայելով քերականական կ

իշ խօսքերով միեւնոյն միտքը այսպէս է դուրս գալիս, {թէ} " անմահ յիշատակները Մուզաների, որ Հայաստանը ունի

է, կամ իբրեւ զծնծղայս, որ ղօղանջեն եւ այլն " եւ {թէ}. " Մի՛ յուսմունս օտարոտիս եւ պէսպէսս դանդաչիք "

ստանալով, պիտոյ էր անպատճառ սէրը կորուսանել։ Մի՞ {թէ} կրթութեան հետեւանքը անսիրելութիւն է. ամենայն մար

Մի զարմանալի բան եւս ասում է Պ. Իսահակեանցը, {թէ} իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը ամենեւին համաձայն չէ ի

ց քնքուշ Մուզաների հետ, որոնց համար պատմում են, {թէ} շատ անգամ գլորուելով Մասիսի ձիւնապատ գագաթից եւ լ

ում են ծարաւի մարդու համար, որովհետեւ ասում են, {թէ} այդ քնքուշ մարմինքը, ձգուելով որեւիցէ ջրի մէջ,

իցէ ջրի մէջ, սաստիկ սառուցանում են նորան, երեւի {թէ} Պ. Իսահակեանցը փոստով ստանում է Մասեաց դարեւանդի

ենայն բան... Պ. Իսահակեանցը անգիտանում է, {թէ} որպիսի դպրոցներ կամէի, որ լինէին Հայաստանում, ե

: Կարծեմ, որ այժմ կը հասկանայ Պ. Իսահակեանցը, {թէ} որպիսի դպրոց կամէի ես իմ ազգի համար: Պ. Իսա

ցը վիրաւորուել է իմ ասելուցս մեծատունների մասին, {թէ} մարմին էին դարձած, եւ մեղադրում է, թէ ինչո՛ւ հա

ի մասին, թէ մարմին էին դարձած, եւ մեղադրում է, {թէ} ինչո՛ւ համար շատ լաւերի միջից միմիայն մարմին դարձ

ուսի հետ։ Բայց ես աւելորդ չեմ համարում յայտնել, {թէ} ճշմարտութիւնը, որի դրօշակի տակ զինուորուած է եւ

է այն ապառաժը, որի վերայ ընկնողը կը փշրուի եւ, {թէ} ինքը մի բանի վերայ ընկնի, կը հոսէ: Կարծեմ, որ

ծը, կամեցել եմ միայն ցոյց տալ Պ. Իսահակեանցին, {թէ} ճշմարտութիւնը հալածւում է ստութենից, բայց ցաւելի

Պ. Իսահակեանցին: Պ. Իսահակեանցը ասում է, {թէ} մի քանի իմ նման, գուցէ եւս առաւել գիտուն անձինք

չգիտեմ՝ ինչպէս պիտոյ է հասկանալ այս բանը: Երեւի {թէ} Պ. Իսահակեանցը երազում կատարուած տեսել է այս իրո

անվերջանալի վէճը աբեղաների հետ"։ Մինը հարցանէ, {թէ} ե՞րբ վէճ է բացել Շահբէգը աբեղաների հետ, չգիտեմ՝

վարժը: Ես, հերքելով նորա այն երախայամիտ խօսքը, {թէ} " հանգամանքը բռնի խլել են Խորենացու բերանից նորա

լ են Խորենացու բերանից նորա ողբը ", կցորդել էի, {թէ} ամենայն արդարութեամբ արժա՛ն էր, որ Խորենացին գրէ

մենայն բանը գլխիվայր, եւ, ապացուցանելու համար, {թէ} Խորենացու այդ ողբ գրելը պտուղ չէր մի րոպէական նեղ

որ ոչնչացուցած է երեւում աբեղաների ձեռքով: Բայց {թէ} լաւը կամի Պ. Իսահակեանցը, Ղազար Փարպեցու Մամիկո

հետ, իսկ այժմ շօշափելի կերպով ցոյց տալու համար, {թէ} այդպիսի բան շատ մօտ էր աբեղաների հասկացողութեանը

ալ մարմին եւ ձգել է շուների առաջեւ՝ պատճառելով, {թէ} այն մարդը Աւետարանական էր եղած: Այս գործողութիւն

ն մարդիկը, որ պարապում էին այսպիսի գործերով, ոչ {թէ} միայն քրիստոնեայ չեն, ոչ թէ միայն քահանայ կամ եպ

յսպիսի գործերով, ոչ թէ միայն քրիստոնեայ չեն, ոչ {թէ} միայն քահանայ կամ եպիսկոպոս չեն, այլեւ մարդ չեն

վերոյիշեալ երեսը եւ տեսայ, որ Կոմս Էմմանուէլը ոչ {թէ} չէ կարդացել " Մեղու " լրագիրը, այլ ամենեւին կամք

ալու, որովհետեւ պատասխանում է, պարոն Խ... -ին, {թէ} յիմարութենների կարդացող չէր՝ չնայելով, որ Պ. Խ

նորա հրատարակող երեւելի ուսումնականը (?), բայց {թէ} Պ. Իսահակեանցը ինչպէս է կարդացել, որ տեսել է այ

Մոսկուայում, ճշմարիտ, արժանի է զարմանալու: Մի՞ {թէ} այդ եւս Մասեաց դարեւանդից Մուզան է ասել Պ. Իսահա

չէ՞ր արդեօք նա, եթէ լօգիկան լինէր բարեկամ, քան {թէ} մի վերացական էակ: Թող բարեա՛ւ մնա Պ. Իսահակ

ը. դորա գազանանոցի կենդանիքը շինովի էին, որ շատ {թէ} փոքր, յայտնի երեւում են առաջին անգամ աչք ձգելու

փետուրներով եւ ներկելով ոտքերը, հաւատացնում է, {թէ} մանուկ կազուար է: Ինչպէս կարելի է, որ արագիլը կ

խութիւնը, դուրս վանեց վաճառահանդիսից: Լսած էի, {թէ} Կեսարիայում էշ ներկում են, բայց արագիլից եւ մօրա

մ եմ քո այդպիսի փոփոխութեան պատճառը... - Մի՞ {թէ} մոռացել ես իմ տեսած երազը, - պատասխանեց Պ. Բէգզ

ը, որի լեղին պատառւում էր ներսումը բարկութենից, {թէ} ինչո՛ւ համար ձեռքից փախուցել է այս կամ այն օգտաբե

ընթերցող, մեք քո հետ ասենք միմեանց եղբայրաբար, {թէ} ինչպէս էին մեր գործերը անցեալ տարում. արդեօք այն

ով կարող էինք ձեռքերս սրտերիս վերայ դրած վկայել, {թէ} ինչ որ մեր խելքը կտրում էր, թէ բարի է, կատարել

րայ դրած վկայել, թէ ինչ որ մեր խելքը կտրում էր, {թէ} բարի է, կատարել ենք՝ ինչքան մեր կարողութիւնը կը

նէր՝ մի բարի գործի մասնակից լինելու, եղել ենք, {թէ} սորա հակառակ, մեր սրտի եւ հոգու դատաւորը, այս հ

ասելու: Արդեօք անցեալ տարում ճանաչե՞լ ենք մեզ, {թէ} մարդ ենք, ուրեմն եւ արժան էր ապրել եւ մարդկութեա

օրի աչքերից մի քանի արտասուքի կաթիլներ: Ասես {թէ} այս Նոր տարում ես առաւել ուրախ եմ, քան թէ անցած

Ասես թէ այս Նոր տարում ես առաւել ուրախ եմ, քան {թէ} անցած նոր տարիներում. պատճառ, նախընթաց տարին ան

մ տալիս մտածելու, որ առաւել օգտակա՛ր է քեզ, քան {թէ} իմ երեքկոպէկեան այցելատոմսակը, որ, անտարակոյս,

էս, գալով իմ մօտ, պատմում է ինձ Գուլի-Շամաման, {թէ} Պ. Բէգզադէն, անչափ ուրախացել է՝ լսելով, իբր թ

է Պ. Բէգզադէն, անչափ ուրախացել է՝ լսելով, իբր {թէ} հօրեղբայրս պատուիրել է ինձ ներս չբերել Յիշատակարա

բամբասանքի տակ եմ ձգել իմ անձը, եզրակացուցել է, {թէ} հա՛, այս է, որ կայ, Կոմս Էմմանուէլի հօրեղբայրը

ը չհամարձակուին կենդանի մնալ գորգերի վերայ, թո՛ղ {թէ} անհանգիստ առնել ինձ իւրեանց եղջերային դարանակալ խ

յ է եւ բարի սրտով։ Նա եկել էր հարցանել ինձանից, {թէ} ի՞նչ բան է Տրովատոր ողբերգութիւնը, որի մասին կար

բերգութիւնը, որի մասին կարդացել էր մի լրագրում, {թէ} անդադար ձեւացնում են թէատրոնական բեմի վերայ: Ձեզ

ոյ մեծ ուրախութեամբ պատասխանեցի Գուլի-Շամամային, {թէ} այդ ողբերգութիւնը Պ. Վերդի երաժշտի բոլոր երաժշտա

ին խօսքերը՝ վրէժ, վրէժ: Խեղճ Ազուչենան համարեա {թէ} խելակորոյս շտապում է այրել կրակի մէջ կոմսի որդին

էոնորայի ներկայութեամբ։ Կոմսի որդին ահ է տալիս, {թէ} կը սպանէ Մանրիկօյին այն պատճառով, որ համարձակուե

Կոմսի որդին հրատարակում է մի սուտ համբաւ, որպէս {թէ} մեռած էր Մանրիկօն, որ Լէոնորան հարկադրուի ամուսն

ւնը: Մանրիկօն բանտի աշտարակից յայտնում է նորան, {թէ} ոչինչ միւս փափագ չունէր, բայց միայն իւր սիրականի

ց երբ որ շատ աղաչում է Լէոնորան, կոմսը ասում է, {թէ} միայն սիրու գնով կարող էր Լէոնորան ստանալ նոցա փր

իւնը: Լէոնորան երկբայում է... Բայց, մտածելով, {թէ} իւր պատճառով պիտի մեռանին անբաղդ բանտարկուածքը,

նոյնպէս եւ Լէոնորան՝ լաւ համարելով մեռանել, քան {թէ} տեսանել իւր սիրականը երիտասարդ կոմսի գրկում: Լէո

ելով իւր որդին, աղաղակում է... Նորան ասում են, {թէ} տարան Մանրիկօն գլխատելու։ Նա գանչում է կոմսին դա

ոմսին դադարեցնել պատիժը, բայց կոմսը յայտնում է, {թէ} ամենայն բան վերջացած էր արդէն: Այնուհետեւ ձա

չ... Պատահում են այդպիսի բաներ... - Ի՛նչպէս {թէ} պատահում են. դա շատ հազուագիւտ կանացի սիրտ է, ո

կան անխորհուրդ ազգասիրութեամբ՝ դեռեւս մտածելով, {թէ} մեծ շնորհ էր, մեծ բարերարութիւն էր ազգի համար,

րեւելի երաժշտի գործն է, եւ ճշմարիտն ասեմ, երանի {թէ} այդ ներածութենից յետոյ դուրս գնացած լինէի դահլիճի

զուրկ ամենայն բանաստեղծական ճարտարութենից. ասես {թէ} դորա հեղինակը հարկադրանքով գրել է այդ գործը: Նա

ը, այլ թէատրոնական յայտարարութեան մէջ ասւում է, {թէ} մշակուել է այդ բանը Պ. Փուղինեանցի ձեռքով. այս

ձեռքով. այս պատճառով չենք կարող որոշակի դատել, {թէ} ո՛ւմ պատկանում են այդ անկատարութիւնքը՝ հեղինակի՞

կամիմ մատով ցոյց տալ ազգի կեանքի վերայ, մանաւանդ {թէ} ասիական աշխարհի մէջ, ուր կին մարդը, զուրկ լինել

տեսանում նկարագիր անուանել նորան - картины, քան {թէ} водевиль: Այդ բանի մէջ ներգործողքը շատ գեղեցիկ ն

ցիկ ներգործեցին, մանաւանդ ինքը՝ հեղինակը, ասես {թէ} ծնած կարապետ լինէր... Միւսերը եւս խիստ լաւ, բայ

դ, վասն այսորիկ եւ գուբղաների մէջ պիտի մեռանին: {Թէ} որ այս փաստով չի արդարանան, ինչպէս որ չի պիտի ար

հներ ունենալու, Մեսրովբներ չի ունենար մեր ազգը։ {Թէ} որ իրանք առանց Վռամշապուհ դառնալու կ՚ուզեն, որ մ

ապէս, եթէ ունէին, թէեւ սոքա էլ շատ քիչ են, կամ {թէ} երբէք չկան: Բայց լռութիւն կը պահեն եւ լռութիւն պ

Բայց լռութիւն կը պահեն եւ լռութիւն պահելով՝ իբր {թէ} կ՚արհամարհեն իրենց վերայ եղած խօսքերը, բայց շատ

ւ բամբասանքի առիթները իրենց վերայից վերցնել, քան {թէ}, լռութիւն պահելով, ազգի մեծի եւ փոքու սիրտը առհ

ան մէջ արշաւել, ազգի յետեւէն հասնիլ չի՛ կարելի, {թէ} որ հոգեւորականք իրենց անգործութիւնը եւ դատողութիւ

պայից (Ս. -Պետերբուրգից), որ մեղադրում է ինձ, {թէ} ինչո՛ւ համար նորա ուղարկած մի ոտանաւորը չէ ընկել

ծ մի ոտանաւորը չէ ընկել " Հիւսիսափայլի " մէջ, եւ {թէ} ինչո՛ւ մի գրաւոր տեղեկութիւն չեմ տուել նորան չտպո

մ, իսկ եթէ մի արարած կենդանանայ իւր մէջ, ասել է {թէ}, մատնում է իւր անձը մի յաւիտենական բանտարգելութե

գելութեան: Լա՛ւ է բանտում կենդանի մնալ, քան {թէ} բանտից դուրս մեռանել: Սխալ է. լա՛ւ է ազատու

Սխալ է. լա՛ւ է ազատութեան մէջ մեռանել, քան {թէ} բանտում ապրել: Ինչո՛ւ համար: Նորա համար

անքը: Այդ ի՛նչ ողբալի եւ տխուր աշխարհ է. մի՞ {թէ} Նախախնամութիւնը յաւիտենական դատապարտութիւն է դրել

ւթիւնքը: Զարմանալի ժամանակ է մեր ժամանակը. ասես {թէ} այս փոփոխութիւնքը սկսուած են արդէն, ասես թէ մեզ

ասես թէ այս փոփոխութիւնքը սկսուած են արդէն, ասես {թէ} մեզ էր պահուած վկայ գտանուիլ դորա սկզբին, ասես թ

է մեզ էր պահուած վկայ գտանուիլ դորա սկզբին, ասես {թէ} արեւը մի փոքր փոքրացել է այս աշխարհի վերայ. մի փ

լով գերեզմանի բերանին, աչքս՝ դուռը, նստած եմ, {թէ} ո՛վ արդեօք շնորհ կը բերէ իմ մօտ կամ ո՛ր բարեկամս

րցանութեան եւ մատենագրութեան պարապել, բայց երանի {թէ} կատարել էի սրտիս ցանկութիւնը: Մինչ այս խորհրդի վ

րս զրահաւորուած արիւն-կզակ Լեզգիներ։ Տեսանելով, {թէ} իմ կողմից ամենայն որեւիցէ ընդդիմութիւն կարո՛ղ է ի

ենից յետոյ որոշեցի նայիբի անունը տալ՝ յուսալով, {թէ} իմ՝ այդպիսի մարդու հետ բարեկամ լինելը կարող է մի

արեկամ լինելը կարող է մի փոքր կշիռ տալ իմ անձին, {թէ} կարող է մի փոքր մեղմել գերի վարողների կոշտ ընթացք

ց պահապաններին արձակել ձեռքիս շղթաները՝ ասելով, {թէ} անարժան է, որ Մարգարէի փոխանորդի աչքերը կապանք տ

ղը նստած մարդու վերայ՝ առանց ձայնի հասկացնելով, {թէ} նա է ահա Շամիլը: Ես ողջունեցի խոնարհաբար եւ

ս իմ վատաբաղդութեանս: - Վատաբաղդութեա՞ն, մի՞ {թէ} քո ներկայանալը ինձ՝ մեծ մարգարէի փոխանորդիս, վա

տուեցին նայիբները քթերի տակից: Ես կարծեցի, {թէ} ահա լարեցի Արամազդի շանթը դէպուղիղ գլխիս վերայ:

մ ամենայն բան տեսանում ես որպէս հայելու մէջ, իսկ {թէ} ընդունիս մեր կրօնը, այն ժամանակ, դէմ յանդիման տ

ւ հոգու վկայութիւնը: Եւ դորանից յետոյ ասում էք, {թէ} ազատութիւն էք ճանաչում, մինչդեռ չէք կարող ազատու

- Ուղիղ է թւում՝ որքան ժամանակ ունիս նորան, իսկ {թէ} փոխես, իսկոյն կը տեսանես նորա թերութիւնը: Մի կա

այդ վարդապետութիւնը: Ինձ թւում էր այն ժամանակ, {թէ} դորանից ճշմարիտ, դորանից ուղիղ կրօն չկայ աշխարհի

ես, թէպէտեւ մօտ էի կանգնած, բայց հազիւ լսեցի, {թէ}. " Սորան նայի՛ր՝ ինչեր է խօսում. անծանօթ մարդ

ըստ որում, անզօր մարդ լինելով, դուք ասում էք, {թէ} չունէի ոչինչ իրաւունք), շատ թոյլ է ձեր բարոյակա

ոլոր կրօնքը եւ դաւանութիւնքը: Ասել է մի խօսքով, {թէ} ոչինչ սուրբ բան չկայ ձեր համար աշխարհի երեսին, ա

մի որսորդ իւր որսի հետ, որի մասին հաւատացած էր, {թէ} ո՛չ մի կերպով չէր կարող ձեռքից դուրս գալ, եւ, ա

ուիլ, բորբոքուիլ, թէեւ մի տհաճութեան ամպ, ասես {թէ} փոթորիկից հալածուած, անցաւ նորա երեսի վերայով:

: - Ափսո՛ս, որ կէս դար յառաջ չենք ծնած, ապա {թէ} ո՛չ, գուցէ դուք եւս ընկնէիք ֆրանսիական էնցիկլօպե

կառավարութեանը, որին հպատակ ես դու: - Միայն {թէ} արձակեցէ՛ք ինձ այստեղից, այնուհետեւ ինչպէս կամիք

ս, բիւր անգամ լաւ հասկանում է մարդկութիւնը, քան {թէ} դուք: - Բայց մի՛ մոռանար, որ ես մի մեծ մարդ

, պիտի այժմ հասկանան ձեր անխելութիւնը՝ նայելով, {թէ} մինչեւ ո՛ր աստիճան յիմար եւ բարբարոսական են ձեր պ

սպասում էի լսել իմ դատակնիքը: Մտքումս դրել էի, {թէ}, անտարակոյս, մահը սպասում է ինձ Շամիլի շրթունքի

ցայ. չգիտեմ՝ ինչ էր պատահել այդ մարդուն, երեւի {թէ} իմ հաստատ եւ խիստ խօսակցութիւնը, հոգեբանաբար ներ

րութիւնը, մոռանում է օգուտ քաղել նորանից՝ որպէս {թէ} յաղթահարուելով այն ազդու հոգուց, որից դողում է ե

յծակի պէս թռչում է, մտանում է նորա մէջ եւ, ասես {թէ} տեսանելով նորա հոգու ամենածածուկքը, զինաթափ է առ

վ գիտէ, մի՛գուցէ Յիշատակարանիդ ընթերցողքը ասեն, {թէ} մեք Շահբէգին մի մարդ էինք կարծում, բայց նա եւս շ

մտածողութեններից յետոյ քնեցայ: Ինձ թուեցաւ, {թէ} գտանւում եմ մի գեղեցիկ դաշտում՝ կանաչ արօտի վերա

ու էր նորան՝ ինձ տեսանելու: Թուլութենից համարեա {թէ} վայր ընկնելով՝ նստաւ արօտի վերայ: Նորա կերպարան

րանքի մէջ գտայ ես մի համակրութիւն: Ինձ թուեցաւ, {թէ} այդ մարդը, շատ վշտերի ենթարկուելով, իրաւունք էր

շադրութիւն դարձուցանելու իմ վերայ։ Յետոյ, որպէս {թէ} կերպարանափոխ լինելով, շատ սառնութեամբ ողջունեց ի

քը, քո տխուր հայեացքը մօտ քարշեցին ինձ քեզ, իսկ {թէ} ինչ է քո մէջ այն, որ այդպէս ներգործեց իմ վերայ,

չ չկայ: Դու զարմացնում ես ինձ՝ պատմելով, որպէս {թէ} իմ ներկայութիւնը այդպիսի տպաւորութիւն էր գործել ք

շ ոչինչ չեմ տեսել ես մարդերից: Տէ՛ր Աստուած, մի՞ {թէ} վերջապէս ծագել է գթութեան օրը: Վերջին խօսքեր

սոքա արտասուքով փայլում էին այս անգամ: - Մի՞ {թէ} մարդերի անարդարութիւնը պատճառ է եղել, որ այդպէս

եւ բռնակալ մարդերի կողմից: Վերջին խօսքերը, {թէ} " անիրա՛ւ եւ բռնակալ մարդիկ հարստահարել են նորան

ին. - ես չէ պիտոյ մտածեմ վրիժառութեան վերայ: Մի՞ {թէ} Նա, որ մարդկութեան համար մեռաւ խաչի վերայ, վրէժ

րսուռ զգացի ես՝ լսելով այս խօսքերը, յետոյ որպէս {թէ} մի եռացուցեալ ջուր թափեցին գլխիս վերայ: Թշերս այ

ւին, նորան կարող է բժշկել միմիայն Նա, որ ասաց, {թէ} իւր անունով մահ չկայ: Ես ունէի նորա կտակը եւ, ա

կը եւ, ամեն օր եւ ամեն ժամ կարդալով նորան, ասես {թէ} մոռանում էի իմ ցաւերը, ասես թէ մի զովացուցիչ բալ

ալով նորան, ասես թէ մոռանում էի իմ ցաւերը, ասես {թէ} մի զովացուցիչ բալասան թափւում էր այդ կտակից իմ թա

ւ իւր պատմութիւնը. - Ինձ ասացին այդ խլողքը, {թէ} մահաբեր կը լինի իմ համար այդ կտակը, ինձ ասացին,

մահաբեր կը լինի իմ համար այդ կտակը, ինձ ասացին, {թէ} ես չեմ կարող հասկանալ նորան ինքս ինձանով, թէ կար

ն, թէ ես չեմ կարող հասկանալ նորան ինքս ինձանով, {թէ} կարօտ է նա մեկնութեան, թէ առանց առաջնորդի կը գայ

լ նորան ինքս ինձանով, թէ կարօտ է նա մեկնութեան, {թէ} առանց առաջնորդի կը գայթակղուիմ եւ կը կորչիմ... Ա

րդի կը գայթակղուիմ եւ կը կորչիմ... Աւա՜ղ, որպէս {թէ} եգիպտական առեղծուածք կտակել էր մեզ Նա, որ, հերք

ւի լոյսի տակ ցոյց էր տուել Իզիսի երեսը: Ասացին, {թէ} ինձ հարկաւոր է այլ ճար... " Ո՜չ, ո՜չ ", - աղաղ

լսել, եւ ո՛վ դրել է ձեզ հոգաբարձու իմ վերայ. մի՞ {թէ} Նախախնամութիւնը գայլին հոգաբարձո՞ւ կը կարգէ հեզ ե

նջ դնող չեղաւ իմ բողոքին։ Նոցանից մինը, համարեա {թէ} բռնութեամբ յափշտակելով իմ մօտ գտանուած բոլոր արծա

ոլոր արծաթը, տուեց ինձ ահա այս կապոցը՝ ասելով, {թէ} դորա մէջ կարող եմ գտանել իմ ցաւի ճարը: Ո՜հ, թէե

եւ ամենեւին անհոգ լուսաւորութեան մասին: Չգիտեմ, {թէ} ի՛նչ ազգից ես դու, բայց ով եւ լինէիր, մի՛ արհամ

յն իսկ ձայնից զարթելով քնից, չէի կարող հաւատալ, {թէ} գտանւում եմ բանտում՝ գոմի մէջ, մի ապականեալ մսո

ղթաների տխուր եւ միօրինակ ձայները զգացուցին ինձ, {թէ} երազում էի տեսել այս վերեւում պատմած բաներս: Առա

համար ձեր լեզուո՞վ: Այդ ի՞նչ խելացնոր բան է, մի՞ {թէ} Հայք լեզու չունին: - Անպիտան է նոցա լեզուն,

արոյականութեան ընդդէմը... - Ո՛վ է ասել ձեզ, {թէ} մեք քարոզում ենք ընդդէմ բարոյականութեան։ Այդ մի

ուսաւորութեան եւ խիստ բարոյականութեան սկիզբը: Մի՛ {թէ} մի քայլափոխ չէ դէպի լուսաւորութիւն, եթէ սորա պաշ

ռախլապատ եւ մահադէմ վարագոյրը մեր ազգի վերայ. մի՞ {թէ} սուտ է խօսածս: - Ձեր ամենայն բանը հակառակ է

ր Փարիզում հրատարակւում է մի նոր ազգային օրագիր, {թէ} լրագիր՝ " Արեւմուտք " անունով, եւ թէ Մոսկուայի

ն օրագիր, թէ լրագիր՝ " Արեւմուտք " անունով, եւ {թէ} Մոսկուայի մէջ կամ գուցէ բոլոր Ռուսաստանի մէջ, այ

չեւ գնում էի շոգեշարժ կառքով... Եթէ մտածում ես, {թէ} Կոմս Էմմանուէլը երբեւիցէ կարող էր սառիլ քեզանից,

մեր ազգի կեանքի վերայ: - Իմ համար ասում են, {թէ} շատ բաներ ունիմ առակի ձեւերով, եւ թէ իմ բովանդակ

ասում են, թէ շատ բաներ ունիմ առակի ձեւերով, եւ {թէ} իմ բովանդակած բաների մասին նախընթաց տեղեկութիւն չ

ւնը. ճշմարի՞տ է այս: Ճշմարի՞տ է, որ ասում են, {թէ} ես ներկարարի կարաս ունիմ եւ թէ կենդանիք, որ ընկե

է, որ ասում են, թէ ես ներկարարի կարաս ունիմ եւ {թէ} կենդանիք, որ ընկել էին այդ կարասի մէջ, երեւում

ռուած աննկարագրելի ֆիզիկական թուլութիւնը համարեա՛ {թէ} զրկել էին ինձ կարողութենից գրիչ ձեռք վեր առնուլ:

ամ նկատել նորանց, մանաւանդ որ այդ բաները համարեա {թէ} յարակցութիւն չունին իմ նուիրական ազգային խնդիրներ

-ին, եւ ահա գրում եմ պատասխանը՝ առանց գիտելու, {թէ} ուր էիր այժմ, միմիայն յուսալով Վիսբադենի Բռաուն

մեր կողմից: Չկամիմ նամակս սկսանել նորանով, {թէ} ողջ եւ առողջ էի. մաշուած ձեւ է, եւ նամակը բաւակ

ղ են ստուգել ասածս: Քեզ քաջ յայտնի լինելով, {թէ} մինչեւ ո՛րտեղ տարածւում էր հեղինակի գիտութիւնը ոչ

լեզուի մէջ ` զարմանալու չես, իհարկէ, եթէ ասեմ, {թէ} այդ բաւական հաստափոր գիրքը շտեմարան է զանազան սխա

մ է պատմական հնախօսութեան հետ. երեւի մտածում է, {թէ} իւր գործը պատկանում էր հնախօսութեան: Այդ կողմից

ռեր, որ շարել է միմեանց քամակից։ Մինը հարցանէ, {թէ} Հայոց պատմութեան ո՞ր խնդիրը պիտի պարզէր այդ բուրգ

եկան կեանքերը, պարզուելու չեն երբէք՝ իմանալով, {թէ} ո՛վ որքան գետին կամ կալուածք ընծայել է այս կամ այ

ետին կամ կալուածք ընծայել է այս կամ այն վանքին եւ {թէ} վանքերի միաբանքը քանի՞ պատարագ խոստացել են նորան

կոյր հաւատ պահանջելով լսողների կողմից: Եւ մի՞ {թէ} սորանից աւելի է այն առասպելը, որ հեղինակը տալիս

այն առասպելը, որ հեղինակը տալիս է ազգին համարեա՛ {թէ} հալած իւղի տեղ՝ պատմելով, թէ Մոնգոլները երաշտու

ս է ազգին համարեա՛ թէ հալած իւղի տեղ՝ պատմելով, {թէ} Մոնգոլները երաշտութեան ժամանակ, եթէ կամենան, կա

մարդու անվայել է այդպիսի անալի եւ անհամ սուտեր ոչ {թէ} տպագրութեամբ հրատարակել, այլեւ բերանից անգամ հան

Այստեղ բամբասւում է Սերովբէ Արքեպիսկոպոսը, որպէս {թէ} նա միայն էր Հայոց հոգեւորների մէջ, այսպէս ընթացո

տրախան, Սերոբէն վախճանած էր արդէն: Եւ չգիտենք, {թէ} ո՛ր առաջնորդին է վերաբերում, որ ընդդիմութիւն է ց

է վերաբերում, որ ընդդիմութիւն է ցոյց տուել, կամ {թէ} գոնեայ որին ձեռնտու չէ եղել յարգի հեղինակի ջանադր

աբուղխների մասին (տե՛ս երես 407), համարում է, {թէ} մի ծծմբային օդ է վառուողը՝ կարծելով, թէ ամենայն

ում է, թէ մի ծծմբային օդ է վառուողը՝ կարծելով, {թէ} ամենայն օդ, որ վառւում է, հարկաւ պիտի ծծումբ ու

նայ իւր մէջ։ Ինքը՝ արգոյ հեղինակը, վկայում է, {թէ} հրաբուղխների մօտակայ տեղերում կան նաւթի հանքեր։

կշռով (удельнымъ весомъ)՝ թեթեւ լինելով, քան {թէ} ջուրը, հաւաքւում է ջրերի երեսին, որից յառաջանու

ցկի մօտեցնել այդ շոգուն, որ պայծառ վառուէր: Իսկ {թէ} այդ շոգիքը հաւաքուէին մի անօթի մէջ, որ դրուէր աւ

դ անօթը շրջապատող օդը աւելի ճնշէր այդ անօթը, քան {թէ} նորա մէջ գտանուած օդի ձգական ոյժը, այն ժամանակ,

ամարում ես՝ հաւատացնելու համար արգոյ հեղինակին, {թէ} ոչ ամենայն բան ծծումբ է, որ վառւում է, մանաւանդ

գիտէ՞ արգոյ հեղինակը (ի՞նչ տեղից պիտի իմանայ), {թէ} ծծումբը, վառուելու ժամանակ խլելով օդից երկու չափ

րդ՝ քիմիաբար լուծանելով օդը՝ հասկանալու համար, {թէ} ինչ գազերից էին բաղկացած, արդեօք բնական կերպով ա

ածինից, եւ սոցա յարաբերութիւնը էր որպէս 21: 79, {թէ} այլապէս, կամ թէ կային ուրիշ գազանման մարմիններ:

յարաբերութիւնը էր որպէս 21: 79, թէ այլապէս, կամ {թէ} կային ուրիշ գազանման մարմիններ: Արդեօք գիտէ՞ արգ

նման մարմիններ: Արդեօք գիտէ՞ արգոյ հեղինակը, որ {թէ} 100 չափ օդի մէջ աւելի լինի թթուածինը, քան թէ 21

որ թէ 100 չափ օդի մէջ աւելի լինի թթուածինը, քան {թէ} 21, նոյնպէս վնասակար էր առողջութեան, չափազանց մ

առհասարակ, այն բաները, որոնցից ենթադրւում էր, {թէ} լինում է շատ արտաշնչութիւն՝ քիմիաբար լուծանելով

Մի մարդ, որ չգիտէր ֆիզիօլոգիա, որ չգիտէր, {թէ} ինչ պաշտօն ունի կատարելու օդը մեր շնչական կեանքի

էս: Հարկաւո՛ր է, որ այդ մարդը իմանայ յառաջուց, {թէ} ինչ տեսակ օդ ինչ բաղադրութեամբ եւ ինչ չափով տարեր

ւթիւն տան ինձ մի այսպիսի մարդկային օրէնքի մասին, {թէ} գիտեն: Աննշան եւ միանգամայն անխորհուրդ բաներ

կործանութիւնը եւ ամայութիւնը, բայց չենք լսում, {թէ} նոցա շինութիւնը այժմեան ժամանակումս ինչ խորհուրդ

) պատնէշ է քաշել հին եւ նոր մարդկութեան մէջ: Մի՞ {թէ} հեղինակը կը ցանկանայ, որ մեր ազգը դուրս մնար այդ

մէջ, շատ որոշ եւ շօշափելի կերպով ցոյց է տալիս, {թէ} ազգը, ազգի կեանքը, ազգի անցածը, ազգի ներկան,

ժամ գոյ յոյս կենդանութեան մօրս թշուառացելոյ, ապա {թէ} ոչ ընկղմեալ եմ եւ ընկղմիմ ի թշուառութենէ ի թշուառ

գաղափարների ընդհանուր միութիւն: Յառաջ ասում է, {թէ} Հայաստանը մխիթարւում է, արտասուքը սրբելու վերայ

ց ստացած նամակներս միմեանց քամակից հաւաստում են, {թէ} յարգի Ամբրոսիոս եւ Խորէն Գալֆայեան վարդապետքը կամ

ապետքը գտանւում են մեծ նեղութեան մէջ: Ասում են, {թէ} դպրոցը ունի մօտ իբր քսան աշակերտ ընդամենը, որոնց

որոնցից երկուքը՝ ֆրանսիական ազգից: Ձայներ կան, {թէ} ազգը Կոստանդնուպօլսի մէջ կամի շուտով բարւոքել Փար

վ բարւոքել Փարիզու մեր ազգային դպրոցի վիճակը, եւ {թէ} վեհապատիւ նորընտիր Հայրապետ՝ Մեծ քահանայ Մատթէոս

մ առանձնապէս խօսել, մանաւանդ՝ այն խնդրի վերայ, {թէ} արժանայիշատակ Մուրադը, նուիրած լինելով մի ժառանգ

ցոյց էր տալիս Վերսայլը օտարներին՝ կամելով ասել, {թէ} ահա՛ այն գոգաւոր հայելին, որի կենդրոնում հաւաքու

. Հազար յիշատակներ եւ բիւր մտածութիւնք, ասես {թէ} պատերազմ ունէին ուղեղիս մէջ: Ես կոխում էի գետինը

կենդանանային, ապա ուրեմն պիտի տեսանէի անշուշտ, {թէ} ինչպէս անբաղդ Պոլոնիացի Մարիա Լեշչինսկին դուրս էր

երին բանալու իւր սիրտը: Պիտի տեսանէի, անշուշտ, {թէ} ինչպէս փոքր Տրիանոնի պատուհանում դրւում էր թագաւո

էր թագաւորի սիրականի ձեռքով խորհրդաւոր ճրագը, եւ {թէ} ինչպէս թոյլ եւ մեղկ եւ կարդինալին ստրկացած Լուդով

արակում: Նայեցայ չորս կողմս՝ կամելով հասկանալ, {թէ} ինչ տեղ էր այդ, եւ ահա յիշեցի ցերեկը ինձ առաջնոր

մ էր փրկել թագուհու կեանքը: Մի փոքրից յետոյ ասես {թէ} տեսանում էի խուռն բազմութիւն կատաղիների՝ ձայն,

ոստովանահօր ազդեցութիւնը Լուդովիկոսի վերայ: Ասես {թէ} ազգը զգում էր դորա հետեւանքը եւ, արդարեւ, Լուդո

լու համար, ըստ որում, աշխարհին յայտնի է այսօր, {թէ} ինչ ասել է աբեղայական դաստիարակութիւն։ Վարժապետք

տ տարիներով բնակւում են Փարիզում, վկայեցին մեզ, {թէ} ոչ մի աշակերտ մինչեւ այժմ Մուրադեան վարժարանի մէջ

ր Մխիթարեան աբեղաների տնտեսութեանը: Եւ չգիտենք, {թէ} ինչ է Մխիթարեանց իրաւունքը, որի վերայ հիմնուելով

Ինձ պատահեցաւ խօսք բանալ պատուելի կառավարչի հետ, {թէ} կարո՞ղ էին արդեօք բուն Հայոց որդիքը մասնակից լինե

սնակից լինել Մուրադեան շնորհին, ինձ պատասխանեց, {թէ} այն պատահած անախորժութեններից յետոյ, որով կասկած

առանց ուշադրութեան: Ինձ պատմեցին Փարիզում, {թէ} Մխիթարեան միաբանութիւնը սորանից մի քանի տարի յառա

ւրացաւ եւ աղօթքի գոյութիւնը անգամ: Նա ասաց ինձ, {թէ} գուցէ որեւիցէ աղօթք եղած լինի դպրոցում Հ. Ռափայէ

արութեան ժամանակ, բայց իւր օրում՝ երբէք ոչ, եւ {թէ} որոշ տեղեկութիւն եւս չունի Թրեանցի օրով եղած աղօթ

թերեւս Հռովմէական դաւանութենից, հաստատեցին մեզ, {թէ} արդարեւ եղած է մի այդպիսի աղօթք Թրեանցի ժամանակ ե

րդարեւ եղած է մի այդպիսի աղօթք Թրեանցի ժամանակ եւ {թէ} մինչեւ այժմ եւս շարունակւում է: Ես չկարողացայ այ

նքան մեծ արժէք ունի իմ աչքում, որ այդ բանի համար {թէ} ինչի ասես պատրաստ եմ... Չկարծեմ, որ անյայտ

եմ... Չկարծեմ, որ անյայտ լինի Մխիթարեանց, {թէ} պապականութիւնը ուշացած է Հայերի համար, եւ այդ խո

Տաճկաստանի, Կոստանդնուպօլսի մէջ, հաստատում են, {թէ} մեր՝ այնտեղ գտանուած ազգայինքը շատ դիւրավառ են դ

վարժարանի պահպանելը կամ փակելը ներկայումս համարեա {թէ} հասարակաց խօսակցութեան նիւթ է Տաճկաստանում: Ոման

յժմ չկարողացան հասկացնել մեր բոլոր հեղինակներին, {թէ} մի հին եւ մեռած լեզու, որ կորուսել էր իւր իրաւու

եզուով թարգմանել, մանաւանդ՝ ոտանաւորը, բայց մի՞ {թէ} հեղինակի նպատակը պիտի լինի հեշտ կերպով կատարել մի

նք, մանաւանդ, արգոյ վարդապետի աշխատութեան, քան {թէ} այդ գործը մեր ազգին անհասկանալի մնալու վերայ։ Հա

. Լամարթինը մինն է արժանաւոր բանաստեղծներից, եւ {թէ} նորա գործերը արժանացած են լուսաւորեալ աշխարհի համ

ամար պիտոյ է ողորմութիւն հաւաքէին, որ ապրէր: Մի՞ {թէ} ծանր չէր նորան ընդունել ապերախտ բռնակալից 14000 ֆ

: Այս բոլորը (պատկերը եւ տառերը) նշանակում են, {թէ} Սարգիս, Գաբրիէլ, Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապետքը

դժուար բան չկայ, ոչինչ աւելի ծանր չգիտենք, քան {թէ} յետ պահել մեր ծիծաղը մի այսպիսի տղայական եւ պատու

րողացանք հասկանալ: Պատուելի թարգմանիչքը ասացին, {թէ} աւելի դիւրագին կը լինի այլ տպարանում նորուց տպել

դիւրագին կը լինի այլ տպարանում նորուց տպել, քան {թէ} Պ. Արամի տպարանում սկսուածը շարունակել: Երբ պատա

ամից այդպիսի թանգութեան պատճառը, նա պատասխանեց, {թէ} բոլորովին այլ պատճառով հրաժարուեցան շարունակել սկ

պատուելի թարգմանիչքը յառաջ էին բերել տպագրապետին, {թէ} նամակ են ստացած Հնդկաստանից, որով գրում էին, թէ

թէ նամակ են ստացած Հնդկաստանից, որով գրում էին, {թէ} ամօթ է վերապատուելի թարգմանիչներին բան տպել մի այ

իտենք՝ ինչ մտածել: Մնում է մեզ միայն զարմանալ, {թէ} ինչպէս այդ այլանդակ եւ տմարդի գաղափար յղացողը կամ

Մուրադեան վարժարանի վերայ խօսելով՝ ասացինք, {թէ} վերապատուելի Հայր Ղեւոնդ Ալիշանեանց վարդապետը գտա

պագրութեան միջնորդութեամբ տարածել մի գաղափար, մի՞ {թէ} նորա մասին խօսելը է աւելի վտանգաւոր, եւ այդպիսի

պէս, եթէ դրուած լինէինք այլ հանգամանքի մէջ, քան {թէ} գտանւում ենք: Սորանից քանի տարիներով յառաջ բ

ն (լռութեամբ) " ա՛ս ալ անցաւ " ըսել էր, եւ կամ {թէ} այս անունը փոխ տալով՝ Հեղինակը պատասխանատու կեցն

եան մէջ գայթակղութիւն ձգելու միտք չունինք, միայն {թէ} այս վերջիններուն համար Գերապայծառ Հասունին խրատ

ատ կը տանք (ան ալ իրեն կրօնակցաց օգտին համար), {թէ} կա՛մ իւր իրաւասութեան տակը գտնուող քահանայքն (ըս

չունինք) լուսաւորչական Հայերս բիւր անգամ ըսինք, {թէ} մեք զԲաբկէն անմեղ անձ, մանաւանդ հայրենասէր մարդ

՛նէ ընկճեալ ազգաց թիւը կը համարուի։ Ըսինք նաեւ, {թէ} մեք՝ լուսաւորչականքս, ոչ միայն հռովմէականութեան

տրաստ էին: Այսպիսի Հայրապետ մը, երբ որ իմացաւ, {թէ} Հայոց եկեղեցին ուրիշներէն կ՚արհամարհուի, լուսաւո

խրտեր են ու չկրցին օր մը ոտքի վրայ ելնելով ըսել, {թէ} " այո՛, հերձուած ենք անոնցմէ, որք եկեղեցինիս կ՚

հազար անգամ գործքով ալ ցոյց տուած էինք, որ մեք՝ {թէ} ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հռովմէական եւ թէ՛ Աւետարանակ

ալ ցոյց տուած էինք, որ մեք՝ թէ՛ Լուսաւորչական, {թէ} ՛ Հռովմէական եւ թէ՛ Աւետարանական Հայքս, մէկ սերու

, որ մեք՝ թէ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հռովմէական եւ {թէ} ՛ Աւետարանական Հայքս, մէկ սերունդէ, մէկ ընդանիքէ

քսան չորս ժամ չեղաւ, որ հրատարակեցինք եւ ըսինք, {թէ} մեք ձեզի գործիք ըլլալէն եւ եղբայրնիս ուրանալէն կա

եւ ամենավարպէտ քիմիագէտի մը ձեռնտուութեամբ զտէ, {թէ} որ երիտասարդ բանասիրի մը ներքին համոզմամբը մերժու

: Բայց ձեզի վերջին խրատ ըլլայ ըսելիքնիս եւ երանի՜ {թէ} կարենայինք օգտել: Մեք՝ Հայկայ զաւակներս, համոզ

զաւակներս, համոզուած եւ մտքերնիս հաստատած ենք, {թէ} մեր ամեն թշուառութեանցը միակ եւ առաջին եւ վերջին

ջին եւ վերջին պատճառ դուք (եւ ձեզի նման ազգատեաց {թէ} ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հռովմէական եւ թէ՛ Յունական ք

դուք (եւ ձեզի նման ազգատեաց թէ՛ Լուսաւորչական, {թէ} ՛ Հռովմէական եւ թէ՛ Յունական քահանայքդ) եղած էք,

ան ազգատեաց թէ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հռովմէական եւ {թէ} ՛ Յունական քահանայքդ) եղած էք, դուք էք Հայաստանն

ակերգական քանքարի վերայ, բայց չենք կարող չասել, {թէ} այն շրջանակը, որի մէջ երեւեցնում է նա ընթերցողնե

, այս է. " Պապեան եղիր, որ խալսիս"։ Լսեցինք, {թէ} այս թերթը եւս ընդունել է իւր արժանի պատասխանը, բ

ւած էին այս հրատարակութեան բաժանորդ: Լսում ենք, {թէ} տասն եւ չորս հատոր պիտի լինի բոլոր հրատարակութիւն

ւթիւնը վերացուցանելու համար, արդարեւ վկայում է, {թէ} մինչեւ ո՛ր աստիճան աշխատում է նա ծաղկեցնել հայկակ

նի մէջ: Պ. Արամեանը վաճառում է իւր տպարանից {թէ} ՛ մայրեր եւ թէ՛ ձուլեալ տառեր, եւ ցուցակը այդպիսի

. Արամեանը վաճառում է իւր տպարանից թէ՛ մայրեր եւ {թէ} ՛ ձուլեալ տառեր, եւ ցուցակը այդպիսի տառերի վաղուց

Մեծ հաճութեամբ յաջողեցաւ մեզ լսել Պ. Արամեանից, {թէ} նա շուտով պատրաստւում է առնել մի հրատարակութիւն,

նա շուտով պատրաստւում է առնել մի հրատարակութիւն, {թէ} ամենայն ուղարկուած ձեռագիր կարելի է տպել նորա տպա

ու պարոն թարգմանողին, ներողամիտ աչքով նայում ենք {թէ} ՛ լեզուի եւ թէ՛ թարգմանութեան թերութենների վերայ՝

անողին, ներողամիտ աչքով նայում ենք թէ՛ լեզուի եւ {թէ} ՛ թարգմանութեան թերութենների վերայ՝ յարգելով նորա

ը: Բայց չէ կարելի մի քանի խօսք չասել այն մասին, {թէ} հեղինակը այդ գործի զուր տեղը աշխատել է՝ մի քանի

ռնարդէն դը Սան-Պիեռի " Պաւլոս եւ Վիրգինէն ", քան {թէ} նոյն բանը, բայց աւելի անշուք կերպարանքով հանդէս

ջ պիտի տեսանէ մի կոյր նմանողական ձգտողութիւն. ոչ {թէ} միայն գաղափարքը միեւնոյն, այլեւ շատ անգամ խօսակց

փոքրիշատէ շարժողութիւն: Ազգը եւ ազգութիւնը ասես {թէ} կամաց կամաց դառնալու են հասարակաց խօսակցութեան նի

փոքրի մէջ երեւում է ազգայնութիւնը աւելի շատ, քան {թէ} այլ բազմահայ քաղաքներում, ուր շատ անգամ ձգել է մ

նակի վիճակը անկիրթ ազգի մէջ. այդպիսի հեղինակը ոչ {թէ} միայն պիտի կուրծք մաշէ, աչքի լոյսը թափէ ազգին նո

րտմունք եւ թշնամական յարձակմունք՝ " Արեւմուտքի " {թէ} ՛ հիմնադրերի եւ թէ՛ շարադրողի ջանքը եւ աշխատանքը ո

ան յարձակմունք՝ " Արեւմուտքի " թէ՛ հիմնադրերի եւ {թէ} ՛ շարադրողի ջանքը եւ աշխատանքը ունայնացնելու համար

անքը եւ աշխատանքը ունայնացնելու համար: Չգիտենք, {թէ} մինչեւ ե՞րբ պիտի յարատեւէ Հայ-Ճիզուիթների ազդեցու

դէսք: Թիւրքիայի Հայ օրագիրքը եւ լրագիրքը համարեա {թէ} ամենայն ամիս հրատարակում են այս կամ այն հրատարակո

տովանում ենք, որ շատ անգամ այդպիսի օրագիրք հազիւ {թէ} տեսած հրապարակի լոյսը եւ ահա շիջանում են ասուպներ

արոնը առաւել խիստ վարւում է հեղինակների հետ, քան {թէ} պահանջում էր Թիւրքիայի խարխալեալ կառավարութիւնը:

Թո՛ղ նոյնպէս Բէգզադէի նման մարդիկ չուրախանան, {թէ} ինքեանք, ազատ մնալով, առիթ ունէին զուարճանալու

կանջները սո՛ւր... Բարւոք է իւր անձը մաքրել, քան {թէ} բարկանալ այն մարդու վերայ, որ, տեսանելով ապական

, որ, տեսանելով ապականութիւնը, ասում է յայտնի, {թէ} ապականուած ես: Տարակոյս չկայ, մեր ազգի հիւա

ը " փուշ է շատերի աչքին։ Բայց միշտ մտածում ենք, {թէ} պատասխանատու ենք Աստուծոյ առաջեւ, պատասխանատու՝

լինէր սուրբ համարել ամենայն հնար, որ ձեռնտու էր {թէ} ՛ մեզ սիրելի կացուցանելու ազգին եւ թէ՛ " Հիւսիսափա

ր ձեռնտու էր թէ՛ մեզ սիրելի կացուցանելու ազգին եւ {թէ} ՛ " Հիւսիսափայլի " ճանապարհը հարթելու, այն ժամանա

րեխայական դատողութիւնքը, խնդրում են պատասխանել, {թէ} ի՛նչ աղբիւրից յառաջանում էին դոքա եւ թէ կարելի՞ է

ասխանել, թէ ի՛նչ աղբիւրից յառաջանում էին դոքա եւ {թէ} կարելի՞ է արդօք մինչեւ այդ աստիճան անարգել իւր ան

անդութիւնը, նա փախչում է բժշկից, նա կարծում է, {թէ}, թագուցանելով փտած եւ ապականուած վէրքերը ընկերի

ն հասանելով, որ եթէ " Հիւսիսափայլի " մէջ գրուի, {թէ} Աստուած կայ, նոքա պատրաստ են եւ այդ ուրանալ: Մի

սկսում է իսկոյն հաշիւ տալ: Օրինակի համար ասենք, {թէ} երիտասարդի ձեռքը յանձնել էր Բէգզադէն 30. 000 մանէ

էթի տեղ, այլ հաշւում է 75 կոպէկով՝ պատճառելով, {թէ} հնացած էին: Երիտասարդը պատասխանում է. " Պարո՛ն

նացած էին: Երիտասարդը պատասխանում է. " Պարո՛ն, {թէ} նոր է, թէ հին է, ահա քո՝ ինձ տուած ապրանքը, ե

Երիտասարդը պատասխանում է. " Պարո՛ն, թէ նոր է, {թէ} հին է, ահա քո՝ ինձ տուած ապրանքը, ես չեմ կերել

ս ինչ պարոնի այսքան արծաթի ապրանք հաւատացի, բայց {թէ} նորան վաճառած, թէ ծովը ձգած, միեւնոյն է: Ո՞վ մ

արծաթի ապրանք հաւատացի, բայց թէ նորան վաճառած, {թէ} ծովը ձգած, միեւնոյն է: Ո՞վ մի կոպէկ կը տայ այժմ

յառաջ վճարում է իւր պարտքը Բէգզադէին՝ մտածելով, {թէ} այսպիսի ազնուութեամբ կարող էր հանել իւր վրէժը եւ

հասկացել, - պատասխանում է Բէգզադէն, - գիտե՞ս, {թէ} ինչ խորհրդով առնում եմ ես այդ բաները: - Ո՞րտ

Գտանւում են մարդիկ, որ հարցանում են Բէգզադէից, {թէ} ի՛նչպէս այդքան արծաթ հաւատացիր, մինչդեռ խանութը

երութիւն է այդ, ազգային բաների վերայ խորհելո՞ւ, {թէ}... - Չէ՛, - ընդհատում է խօսքը Բէգզադէն, -

յ: Բանը այնտեղ է հասնում, որ Բէգզադէն ասում է, {թէ} չկամէր ունենալ նորան իւր խանութի մէջ: Տղան աղաղա

թը իւր մօտ: Երբ որ դրականապէս ասել էր պատանուն, {թէ} չկամէր ունենալ նորան իւր խանութի մէջ, այլեւ հրաժ

տ: Պօլիցմէյստերը կանչում է Բէգզադէն եւ ասում է, {թէ} կա՛մ հետդ տար քո ծառան, կա՛մ իւր տեղը ուղարկիր ն

ւր տեղը ուղարկիր նորան: Բէգզադէն պատասխանում է, {թէ} չէր կարող գողը եւ աւազակը ընդունել իւր մօտ ծառայո

ւ աւազակը ընդունել իւր մօտ ծառայութեան համար, եւ {թէ} այդ տղայի ցեղը տանով տեղով գող են: Այս ասելով՝

ակ տղայի մօր բերանից իւր որդու վերայ, որով որպէս {թէ} ուղարկում էր վերոյիշեալ 30 մանէթը եւ ասում էր, թ

է ուղարկում էր վերոյիշեալ 30 մանէթը եւ ասում էր, {թէ} գողացած արծաթ էր: Տղան հերքում է բոլորովին ա

գզադէի ձեռքով: Պօլիցմէյստերը ասում է Բէգզադէին, {թէ} լաւ չէ նորա ընթացքը ծառայի հետ եւ թէ այդպիսի խարդ

Բէգզադէին, թէ լաւ չէ նորա ընթացքը ծառայի հետ եւ {թէ} այդպիսի խարդախութիւնք կարող են մեծ անպատուութիւնք

էն տղայի մօտ եւ, տալով նորան 5 մանէթ, ասում է, {թէ} կարգադրութիւն էր արել նորա մասին: Երբ տղան մի փո

ուլ տղան եւ հնար տալ Մ... քաղաքը հասանելու: Իսկ {թէ} սայլորդքը համարձակուէին կարեկցել ողորմելի տղային

ց յետոյ գնում է Բէգզադէն: Տղան հաւատացած է, {թէ} շուտով ինքը եւս գնալու էր դէպի այնտեղ, ուր գտանո

այսինքն՝ Բէգզադէի գործակատարը) եւ, յայտնելով, {թէ} երկու օրից յետոյ պիտոյ է միասին ճանապարհ ընկնէին

անապարհ ընկնէին դէպի Մ..., հարցանում է տղայից, {թէ} չունէ՞ր արդեօք երկու մանէթի մանր արծաթ: Տղան ասո

ր արդեօք երկու մանէթի մանր արծաթ: Տղան ասում է, {թէ} ունի միայն մի հինգ մանէթանոց թղթադրամ, որ ստացել

բ: Երկու օրից յետոյ իմանում է խեղճ պատանին, {թէ} խաբուել էր իւր քեռուց: Լաց է լինում, ողբում է,

2000 մանէթը: Բէգզադէն, որ ինքը խոստովանել էր, {թէ} գործակատարը ունէր 2000 մանէթ, այժմ սկսում է քրքր

երբեմն մի պտղունց թաբակ քիթը լցնելով, ասում է, {թէ} գործակատարը ոչ թէ միայն 2000 մանէթ, այլ 2076 ման

թաբակ քիթը լցնելով, ասում է, թէ գործակատարը ոչ {թէ} միայն 2000 մանէթ, այլ 2076 մանէթ է ստացել, ուրե

աննշան է։ Հարկաւոր է զօրացնել, բայց ասում են, {թէ} առաջնորդը չունի այն ազատութիւնը գերագոյն իշխանութ

րագրել հնարների եւ կարողութեան սակաւութեանը, քան {թէ} մեծապատիւ սրբազան Արքեպիսկոպոսի զանցառութեանը: Ե

պատիւ սրբազան Արքեպիսկոպոսի զանցառութեանը: Երանի {թէ} մեր բոլոր հոգեւորների սիրտը այնքան ցաւէր ազգի վեր

որ աբեղայ ասածդ միշտ վեր է համարում իւրեան, քան {թէ} աշխարհական քահանան եւ այս պատճառով շատ կոշտ են վա

վերայ: Apropos. մի անգամ հարցուցի մի աբեղայից, {թէ} ինչ է նոցա իրաւասութիւնը քահանաների վերայ, ինչո՞

սութիւնը քահանաների վերայ, ինչո՞վ բարձր են, քան {թէ} քահանայքը, եւ ինչո՞ւ համար շատ անգամ անգթաբար վա

ր վարւում են քահանաների հետ: Աբեղան պատասխանեց, {թէ} ինքեանք, վանքի մէջ չլբուր ուտելով եւ սաղմոս ասել

լով, որ քահանան կարդում է մի բան, հարցանում է, {թէ} ի՞նչ էր կարդացածը: Քահանայն պատասխանում է՝ " Ար

Ի՞նչ նզովելու բան կայ այստեղ. ճշմարտութիւն, մի՞ {թէ} դուք նզովում էք ճշմարտու... - Ձայնդ կտրի՛ր,

ծուխից եւ ուղարկում է մի այլ քաղաք, որի ժողովրդի {թէ} ՛ սակաւութիւնը եւ թէ՛ աղքատութիւնը պատիժ պիտի համա

է մի այլ քաղաք, որի ժողովրդի թէ՛ սակաւութիւնը եւ {թէ} ՛ աղքատութիւնը պատիժ պիտի համարուէր քահանային:

եան ազատութեան մէջ: Մասնաւոր մարդիկ շատ անգամ ոչ {թէ} միայն չեն կորուսել իւրեանց բարօրութիւնը, երբ նոց

տխրութիւն է ձգել միշտ իմ սրտի վերայ մտածութիւնը, {թէ} աշխարհի երեսին գտանուած ամենայն ազգի մէջ հասարակ

, մինչ խորտակուած էր նորա ազգութեան մեքենան, քան {թէ} մասնաւոր մարդիկ, այո՛, մեծատունք եւ մատնիչք։ Ս

ւ անգամ երբ ներգործում էր ազգութեան մեքենան, քան {թէ} մասնաւոր մարդիկ, որ, դուրս գալով հասարակաց շրջա

հիմն եւ ամենայն ընդունելութեան անարժան պատճառ է, {թէ} օտար լեզուներ խօսեցնելով ազգի զաւակներին, պիտի վ

ն եւ ապա՝ օտարինը: Ազգութիւնը յառաջ է, քան {թէ} ընդհանուր մարդկութիւնը, եւ ամենայն մարդ իւր ազգո

ուաստելու, լաւ է մանուկներին տգէտ Հայ մնալ, քան {թէ} դառնալ թերակիրթ չհայ: Բայց մեր ազգի դրութիւն

բաղկանում է ընտանիքներից, եւ սոցա որակութիւնը ոչ {թէ} միայն ցոլանում է կառավարութեան վերայ, այլ մեծապէ

օթապարտւում ենք մեր խղճմտանքի առաջեւ՝ մտածելով, {թէ} մինչեւ ո՛ր աստիճան աւերանքի եւ բարոյական զեղխութե

թեան վերայ, թողունք, որ շատ անգամ ձեր աղջիկը ոչ {թէ} միայն չէ սիրել իւր փեսայացուն, այլեւ տեսանել չէ

մնում է ցանկանալ այդ աստուածատուր գաղափարին, իսկ {թէ} չյաջողի մեզ իրագործել, այն ժամանակ՝ մեզ յաջորդք

րժանութեամբ պիտի մեռանին եւ ոչնչանան: Երանի՜ {թէ} լսելի լինէր ձեզ իմ ձայնը, երանի՜ թէ մի քանի զոհ

: Երանի՜ թէ լսելի լինէր ձեզ իմ ձայնը, երանի՜ {թէ} մի քանի զոհ փրկէին իմ այս արտասուախառն խօսքերը,

իտէր: Քահանան ունի իւր ծուխի ցուցակը, նա գիտէ, {թէ} ո՛ր գերդաստանի մէջ քանի զաւակ կայ, եւ եթէ ծնողք

րից սկսանել, բայց թող չվհատուին փոքրոգի մարդիկ, {թէ} բան չլինելով, այժմէն իսկ կորած էին Հայերը։ Ո՛չ

րկաւոր են վճռական հնարներ. կիսակտուր հնարները ոչ {թէ} միայն չեն հասուցանում այս նպատակին, այլ մեծապէս

մեր մէջ եւ ճաշակ տալու համար մեր ընթերցողներին, {թէ} ինչ բարեխղճութեամբ աշխատում էին մի քանի երիտասարդ

մինի նամակը, որի բովանդակութիւնը յարգելի է մեզ, {թէ} խնդրի վսեմութեան եւ թէ այդ խնդիրը լուծանելու մասի

դակութիւնը յարգելի է մեզ, թէ խնդրի վսեմութեան եւ {թէ} այդ խնդիրը լուծանելու մասին դիւրին ճանապարհներ մէ

մակը՝ Փետր. 1/13-ից, ինձ աւելի զարմացրեց, քան {թէ} համոզեց: Դու իմ առաջարկութենների ընդդէմ գրում ես

ց: Դու իմ առաջարկութենների ընդդէմ գրում ես ինձ, {թէ} անհնար է այժմ գլուխ բերել իմ խնդրած բանը, այսինք

կրիս վերայ եղած Հայերի ստոյգ թիւը ներկայումս, եւ {թէ} որքան ո՛ր աշխարհում բնակւում է: Ես չգիտեմ՝ ինչ

ս չգիտեմ՝ ինչ բան կար սորանից թեթեւ: Քո ասածը, {թէ} հարկաւոր է, որ մի քանի մարդիկ դուրս գային ու ճան

ը: Կատարեալ իրաւունք եմ տալիս քո գաղափարին, {թէ} թուի հետ հարկաւոր էին եւ մի քանի վիճակագրական եւ

կով հոգ տարուելու լինի ազգին, իմանան հոգացողքը, {թէ} ո՛րտեղ ինչ էր պակաս կամ աւելորդ։ Տեղագրութիւնը ն

ւթիւնք, որպէսզի հաստատ հիմքերի վերայ կանգնի նորա {թէ} ՛ երկրագործութիւնը եւ թէ՛ վաճռականութիւնը: Բայց ա

հիմքերի վերայ կանգնի նորա թէ՛ երկրագործութիւնը եւ {թէ} ՛ վաճռականութիւնը: Բայց արի տես, որ, մեծի քամակ

մեզանից ճանապարհ ընկնողը սարից սար եւ քարից քար, {թէ} ինչ է պիտի օգնէ այս խնդրի լուծմանը, ո՛ր ուսումնա

ել եւս չկամին մի այդպիսի բան, ուստի մտածում եմ, {թէ} առ այժմս պիտոյ էր ազգի թուովը միայն շատանալ, որ

ծառայում էր տեղական փաշայի մօտ եւ որ պատմեց ինձ, {թէ} Տաճկի կառավարութիւնը Դիւանական կերպով համարում է

՝ ասիական Տաճկաստանի մէջ: Համաձայնի՛ր ինքդ, {թէ} ինչպէս կարելի է ազգի յառաջադիմութեան վերայ խօսել

եւ այժմ մեք, խօսելով այս բաների վերայ, համարեա՛ {թէ} խարխափել ենք մի խաւար գետնափորի մէջ, իսկ երբ երե

: Այս արգոյ անձը մեզ անծանօթ է գլխովին, եւ գուցէ {թէ} ստորագրութիւնը եւս լինի մի շինովի անուն, ըստ որո

ազգութիւնքը, ինչպէս ներկայումս: Ազգութիւնը ասես {թէ} դարձել է մի ամենօրեայ հաց, առանց որին չէր կարելի

կամիմ մի երկու քար դնել այնտեղ, որի վերայ գուցէ {թէ} բարձրանայ մի օր Հայ ազգութեան շինուածը: Ներս

ործի մէջ՝ գուցէ շարժում էի ձեր հարցասիրութիւնը, {թէ} արդեօք ի՛նչ դպրոցի եւ ի՛նչ փիլիսոփայութեան հետեւո

եացքի եւ սկզբունքի մասին՝ շարունակում եմ խօսքս, {թէ} մեր ազգութիւնը զօրացնելու եւ ազգութեան գաղափարը հ

րկաւոր եմ համարում մի երկու խօսք ասել այն մասին, {թէ} ինչ բաներ հարկաւոր էին ազգին նախ եւ յառաջ, որ յե

ին գրքերի քամակներում գրել, եւ մեք կարծում ենք, {թէ} Էջմիածնի, Աղթամարի եւ Սսու կաթողիկոսական մատենար

նցքի, որ անցել էր ազգի մէջ եւ որի թուականը գուցէ {թէ} կորած էր կամ ճիշդ չէր: Մինչեւ որ այս բաները

կ, Ասորի կամ Յոյն գրերով: Ինչ որ կար չկար՝ {թէ} ՛ արքունական եւ թէ՛ մեհենական գրուածք կամ մատեանք

գրերով: Ինչ որ կար չկար՝ թէ՛ արքունական եւ {թէ} ՛ մեհենական գրուածք կամ մատեանք, որ պատկանում էին

մեզ յայտնի չեն շատ բաներ, չգիտենք մինչեւ անգամ, {թէ} ինչպէս էր մեր հայկաբանութեան ձեւ ու ոճը Քրիստոնէո

բան Գողթան երգիչներից, նա ցոյց է տալիս մեզ փոքր {թէ} շատ այն տեղերը, ուր պիտոյ էր մտածել, թէ կենդրոն

եզ փոքր թէ շատ այն տեղերը, ուր պիտոյ էր մտածել, {թէ} կենդրոնացած էին մեր դպրութիւնը եւ կրօնը, կամիմ ա

արանք, դրամներ, ոսկեղէն եւ արծաթեղէն զարդեր կամ {թէ} ուրիշ այնպիսի բաներ, որ գալոց օրերում լոյս կարող

գալոց օրերում լոյս կարող էին տալ պատմութեան. մի՞ {թէ} չէ կարելի մտածել, որ Հայք եւս ունեցած լինէին այս

Հայք եւս ունեցած լինէին այս սովորութիւնը: Գուցէ {թէ} եղած եւս լինի այս Հայերի մէջ, բայց սոցա անուսում

սին ինքը՝ Խորենացին, բողոքում է, յառաջ է, քան {թէ} այլ ամենայն սովորութիւն: Լուսաւորչից հարիւրաւոր

ղկած է այսօր եւ աւելի շատ գործեր է կատարում, քան {թէ} սորանից հինգ հարիւր տարի յառաջ, եւ արծաթը, ոսկի

ատակարանիդ միջնորդութեամբ առաջարկել մի խնդիր. մի՞ {թէ} չէ կարելի մի ընկերութիւն կազմել մեր ազգի անդամներ

կայումս Տաճկաստանի հաշուով ասել է 54 ղուռուշ. մի՛ {թէ} սակաւ են այն մարդիկը, որ ոյժ ունէին ամենայն թեթե

ւ այլն: 2. Կը որոնէր ամենայն տեղ ազգի մէջ, {թէ} ՛ իւր անդամների եւ թէ՛ յատուկ այս բանին նուիրուած

րոնէր ամենայն տեղ ազգի մէջ, թէ՛ իւր անդամների եւ {թէ} ՛ յատուկ այս բանին նուիրուած առաքեալների ձեռքով,

որէր եւ կը քրքրէր այն տեղերը, ուր կարծիք կային, {թէ} պիտի լինին հեթանոս Հայերի մեռածների մնացորդքը:

շատ մեծ յարգ ունի մեր աչքում. համաձայն ենք նորա {թէ} ՛ գաղափարին եւ թէ՛ այդ գաղափարը իրագործելու կերպար

ի մեր աչքում. համաձայն ենք նորա թէ՛ գաղափարին եւ {թէ} ՛ այդ գաղափարը իրագործելու կերպարին եւ հնարներին:

երի փոփոխութիւնքը: §1. Մեզ գրում են, {թէ} ինչո՞ւ համար լուռ մնացինք՝ կարդալով Տէր-Մանդինեա

որ ամենայն առատութեամբ թափում էր " Հիւսիսափայլի " {թէ} ՛ հրատարակողի եւ թէ՛ նորա գործակիցների վերայ:

ամբ թափում էր " Հիւսիսափայլի " թէ՛ հրատարակողի եւ {թէ} ՛ նորա գործակիցների վերայ: §2. Մեզ գրում են

նորա գործակիցների վերայ: §2. Մեզ գրում են, {թէ} ի՛նչ պատճառով մինչեւ այժմ մի քանի բառ չխօսեցինք Պ

տեղ Յիշատակարանիս համար: §3. Մեզ գրում են, {թէ} ո՛ր զանցառութեան պատճառով չմերժեցինք լուրերը, որ

հրատարակեց Տէր-Մանդինեանցի " Մեղուի " մէջ, որպէս {թէ} " Հիւսիսափայլը " խափանուելու էր, որպէս թէ մեք,

որպէս թէ " Հիւսիսափայլը " խափանուելու էր, որպէս {թէ} մեք, հեռանալով հրատարակողի գործակցութենից, դադա

ակողի գործակցութենից, դադարել էինք աշխատելուց եւ {թէ} ինչո՛ւ մինչեւ այժմ չյայտնեցինք մեր երկարատեւ լռու

արատեւ լռութեան պատճառը: §4. Մեզ գրում են, {թէ} ինչո՛ւ համար Յիշատակարանս կամ " Հիւսիսափայլը " չէ

լով՝ մեք անչափ ուրախացանք՝ տեսանելով մի այդպիսի {թէ} ՛ գրողին եւ թէ՛ հրատարակողին արժանի յօդուած: Պարո

փ ուրախացանք՝ տեսանելով մի այդպիսի թէ՛ գրողին եւ {թէ} ՛ հրատարակողին արժանի յօդուած: Պարոնը, շատ ժաման

ոթողը վերոյիշեալ մարդերի ուսերի վերայ, աւելի քան {թէ} քսան տարու մէջ չէր դադարում հողմ արածելուց: Պ.

ալ եւ չհաւատալ այնուհետեւ չար լեզուների խօսածին, {թէ} " դատարկ տակառը մեծ ձայն է տալիս"։ Պարոնը մ

գործը, կարօտութիւն չունի մտանել այն խնդրի մէջ, {թէ} ի՛նչ չափով պիտանի էր այդ գործը ապսպարողին: Նորան

ւ Միլտոնի հետ (որպիսի՛ սրբապղծութիւն)։ Բայց մի՞ {թէ} ստոյգ չէ առածը. " Նման զնմանն սիրէ"։ Դարձեալ պ

նչեւ անգամ ոգեւորուել էր... Բայց զարմանում ենք, {թէ} ինչպէս " Կոտրած ոտքով կովի " անմահ տաղերգուն մի տ

այ կարդում էինք՝ յառաջուց ճանաչած լինելով պարոնի {թէ} ՛ հայագիտութեան եւ թէ՛ այլ բաների մասին ունեցած տե

աջուց ճանաչած լինելով պարոնի թէ՛ հայագիտութեան եւ {թէ} ՛ այլ բաների մասին ունեցած տեղեկութեան չափը: Եւ մ

ամբողջական ապահովութեան վերաբերութեամբ այսպէս է, {թէ} ազգը պիտի իւր գոյութիւնը պահպանէ իւր եկեղեցու միջ

ակը կարող է մի փոքր ճաշակ տալ մեր ընթերցողներին, {թէ} ո՛րպիսի բան էր Պ. Խուդաբաշեւի գիրքը: Մեր կո

ւհետեւ եւս կամք չունի խնդրել: Չենք կարծում, {թէ} Պ. Խուդաբաշեւի ցանկութիւնը եղած լինի ընկնել Հայ

մի փոքր աւելի բան հարկաւոր է Հայ մատենագրին, քան {թէ} ունէր Պ. Խուդաբաշեւը: Յոյս ունինք, որ խաղա

ամանք չէ, այլ ներքին համոզումն"։ Յոյս ունինք, {թէ} եւ դպրութեան Դոն Քիշօդները կը դադարեն մի օր իւրեա

ազատ շունչ առնուլ: Իհարկէ, պիտի հարցանես, {թէ} այս ինչ մարդ է, որ բոլորովին անծանօթ լինելով ինձ

ողունք այս եւս, ես Հայ եմ, Դուք եւս Հայ էք. մի՞ {թէ} այս անունը չունի իւր մէջ այն ոյժը, որ երկու այդպ

ց հեռի, մօտեցնէր միմեանց գէթ սրտով եւ հոգով։ Մի՞ {թէ} իմ եւ Ձեր Հայութիւնը գրաւական չեն մեր մտերմութեան

ն, ինչ եմ ասում ես, մեք պիտի աւելի լինենք, քան {թէ} մտերիմ, ըստ որում, մեք եղբայրք ենք, ըստ որում

րջապատուած է հոգիս ներկայ րոպէում: Չկարծէք, {թէ} իմ տխրութիւնը յառաջանում էր մի մասնաւոր կամ անձնա

, բայց երբ սկսեցի կարդալ արդէն յառաջաբանը, ասես {թէ} ապտակ իջեցուց երեսիս. հարկ չկայ ասել, որ բոլոր

ն մեզ: Ի՛նչպես չհարցանենք Պ. Խուդաբաշեւից, {թէ} Խորենացու ո՞ր բանը իրաւունք է տուել նորան, որ նա

հատուցել է արժանի վարձը: Ո՞չ ապաքէն առաւել, քան {թէ} թեթեւամիտ է նա, որ այսպիսի անհիմն եւ անտեղի կարծ

պարոնը կա՛մ ամենեւին չէ կարդացել Խորենացին, կա՛մ {թէ} չէ հասկանում նորա գրուածքը: Մի փոքր աւելի ընթերց

րեալ աշխարհի առաջեւ, որ բնաւ իսկ գաղափար չունի, {թէ} ի՛նչ ասել է Հնդկա-եւրոպական լեզուներ, կատարելապէ

վերայ՝ կարծիք տարածելով մեծ Սուրբի մասին, որպէս {թէ} նա, ոչ այնքան եկեղեցու օգուտը, որքան իւր անձնակ

, որքան մեզ յայտնի է, տեղիք չէր տալիս մտածելու, {թէ} այդ առաքինի հոգին, եկեղեցու եւ ազգի համար կենդան

եկեղեցական պատմութեան անտեղեակ Պ. Խուդաբաշեւին, {թէ} Հայոց ազգի ինքնուրոյն Կաթողիկոսութիւնը սուրբ Սահա

ով, սուրբ Սահակը պատճառ չունէր Կեսարիա դիմելու, {թէ} եւ պարոնը չէ ուղարկում նորան Կեսարիա՝ հրատարակել

մարդ: Ինչպէս թողունք Պ. Խուդաբաշեւին ասել, {թէ} " Հայոց եկեղեցու ընդհանրականի հաղորդութենից բաժան

բաշեւը, այս տողերը գրելով, ապացուցանում է մեզ, {թէ} ազգի հոգին եւ հասկացողութիւնը քաղաքականութեան կամ

երի ժողովով, նամակ գրեցին կայսրին եւ յայտնելով, {թէ} Հայերը, շատ եւ անտանելի նեղութենների համբերելով

նեց, նա ուրիշ այլ բաների մէջ պատասխանեց եւ այս, {թէ} ինքը՝ Ներսէսը, հակառակ է յունական հաղորդութեան

այսպիսի երկիւղի համար րոպէական ընդունելութիւնը մի՞ {թէ} նման չէ Վարդանանց մոգութիւն ընդունելուն եւ մի՞թէ

՞թէ նման չէ Վարդանանց մոգութիւն ընդունելուն եւ մի՞ {թէ} կարելի է մտածել, եւ արդեօք թո՞յլ է տալիս լօգիկան

ել, եւ արդեօք թո՞յլ է տալիս լօգիկան եզրակացնել, {թէ} Հայք, վերստին (իսկոյն) մերժելով այդ հաղորդութի

ն, նշանակում է հոգով եւ սրտով ընդունել էին, իսկ {թէ} ընդունել էին, ի՞նչ հարկ կար վերստին բաժանուելու

ի՞նչ հարկ կար վերստին բաժանուելու: Չգիտենք, {թէ} ի՛նչ աղբիւրից գիտէ Պ. Խուդաբաշեւը, որպէս թէ հոգ

ք, թէ ի՛նչ աղբիւրից գիտէ Պ. Խուդաբաշեւը, որպէս {թէ} հոգեւորականութիւնը ծարաւում էր միաբանութեան եւ սր

ը ընդունելը կամ մերժելը, թող ներուի մեզ կարծել, {թէ} Պ. Խուդաբաշեւը ուրիշ տեսակ չէ իմանում այս բաներս

մ ենք հրապարակով յայտնել անարուեստ կոմպիլատորին, {թէ} մեք, քննելով եւ քրքրելով Հայոց պատմութեան թերթեր

ական կը լինի նորան իւր երեկոյացեալ հասակում, քան {թէ} նոր տպած գործի պէս աշխատութենների հրատարակելը, ո

ուս թարգմանութենից, որ ունէր ինքը, եւ ուր որպէս {թէ} գրուած էին Շնորհալու եւ Թէորիանոս աբեղայի խօսակցո

աբող, յունական օգուտը պաշտող եւ աւելի Յոյն, քան {թէ} Հայ: Բացի սորանից, մի քանի բաներ, որ վերաբերւո

ղափառ եկեղեցու հետ միաւորուելու, եւ վկայում էր, {թէ}, հաւասար առաջին երեք ընդհանրական ժողովների, ընդ

քր մեղմել զանազանութիւնքը Հայերի եւ Յոյների մէջ՝ {թէ} ՛ ծէսերի եւ թէ՛ հաւատի վարդապետութեան " (երես 233

զանութիւնքը Հայերի եւ Յոյների մէջ՝ թէ՛ ծէսերի եւ {թէ} ՛ հաւատի վարդապետութեան " (երես 233-234): Կ

մէջ, աչքերս ընդունակ են այժմ առաւել լալու, քան {թէ} գիր գրելու։ Վերջացնում եմ նամակս եւ ցանկութիւն չ

ս նամակը, կը հասկանան ընթերցողքը մեր դրութիւնը, {թէ} ինչո՛ւ մինչեւ այժմ լռեցինք եւ լռել ենք Պ. Խուդաբ

ովածուի ընդդէմ: Ի՛նչ խօսէինք դորա վերայ։ Դիցուք {թէ} Պ. Խուդաբաշեւը, ձանձրոյթից ստիպուած, ձեռք է զա

անկարգութիւն, մի զարհուրելի խաօս, որպիսի հազիւ {թէ} եղած է տիեզերքի արարչագործութենից յառաջ: Լսւ

տիեզերքի արարչագործութենից յառաջ: Լսւում է, {թէ} Պ. Խուդաբաշեւը ձեռք է զարկել այժմ Վրաց պատմութիւ

Բուխայի ընտանեկան կեանքի նկարագրութեամբ... Միայն {թէ} հեռի պահէ իւր հեղինակական քանքարը Հայոց ազգից:

կատաղի նախանձը հարկադրել էին Սկայորդուն ցանկանալ {թէ} ՛ " Հիւսիսափայլի " վերջանալուն եւ թէ՛ մեր հրաժարու

դուն ցանկանալ թէ՛ " Հիւսիսափայլի " վերջանալուն եւ {թէ} ՛ մեր հրաժարուելուն այդ օրագրի գործակցութենից: Շա

ան դատողութեամբ: Աւելորդ ենք համարում ասել, {թէ} ոչ ոք իրաւունք չունի բռնադատել ուրիշի սրտի վկայու

llusionelle: Շատ ժամանակ չէ, որ ասել էինք, {թէ} ազգութեան տունկը, ինքնուրոյն գործականութեան աղբի

ռաջ մասնաւոր նամակներ տեղեկութիւն էին տալիս մեզ, {թէ} պատրիարքական գաւազանը երրորդ անգամ պիտի յանձնուի

նգլիան պատերազմ յայտնէ Հիւսիսային Ամերիկային. եւ {թէ} չյայտնեց, ապա ուրեմն ակամայ, քանզի յաղթութիւնքը

կազմութիւնը այնպէս է, ինչպէս որ կան այսօր: {Թէ} ի՛նչ է տէրութիւնը, այդ մասին մի ուրիշ ժամանակ.

. միլիոնաւոր չեն վաճառական տուների թիւը. ասել է {թէ} այն միլիոնները բաղկացնողը է հասարակ ժողովուրդը,

աղկացնողը է հասարակ ժողովուրդը, ուրեմն եւ՝ ազգի {թէ} ՛ բարոյական եւ թէ՛ նիւթական կարողութեան երեւեցուցի

ակ ժողովուրդը, ուրեմն եւ՝ ազգի թէ՛ բարոյական եւ {թէ} ՛ նիւթական կարողութեան երեւեցուցիչը: Եթէ ասենք,

՛ նիւթական կարողութեան երեւեցուցիչը: Եթէ ասենք, {թէ} Անգլիան հարուստ է, եւ Անգլիա ասելով հասկնանք կառ

ւն: Այն ժամանակ միայն ստուգապէս կարող ենք ասել, {թէ} Անգլիան հարուստ է, երբ այն միլիոններ բաղկացնող ա

մասը երկրագործութեամբ ապահովեալ է, եւ անհնար է, {թէ} նեղութեան պատահի ապրուստի կողմից: Փոքրագոյն մասը

վերադառնում է իւր տեղը՝ կարծելով եւ հաւատալով, {թէ} մեծ գործ կատարեց, հայրենիքը փրկեց, հողը փրկեց ե

ես նորան պայմանիդ խորհուրդը: Եւ այսպէս, դնենք, {թէ} խօսում ենք մի այդպիսի դժբախտ գործաւորի կամ անհող

շինես քո բնակութիւնը, վերասաց պարագաներով: Իսկ {թէ} քաղաքում կամենում ես բնակուիլ, նոյնպէս, միւս բո

տելու համար: Եւ այս երկու դիպուածում, այսինքն՝ {թէ} ՛ գեղում եւ թէ՛ քաղաքում, քեզ տրուած հողը, որի վ

Եւ այս երկու դիպուածում, այսինքն՝ թէ՛ գեղում եւ {թէ} ՛ քաղաքում, քեզ տրուած հողը, որի վերայ շինութիւն

քաղաքում, քեզ տրուած հողը, որի վերայ շինութիւն {թէ} արել ես եւ թէ ոչ, ազատ ես, կամեցածիդ պէս, գրաւ

զ տրուած հողը, որի վերայ շինութիւն թէ արել ես եւ {թէ} ոչ, ազատ ես, կամեցածիդ պէս, գրաւ դնել, վաճառե

ղի քանակութիւնը անցնէ քսան մարդու ձեռք, ասել է, {թէ} բովանդակ գեղացիք պիտի վարձ վճարեն այն քսանին հողը

ռ անգլիական գործաւորը, որ ապրում է այսօր, չգիտէ {թէ} վաղը պիտի հնար ունենա՞յ ապրելու, թէ ոչ, քանզի չ

յսօր, չգիտէ թէ վաղը պիտի հնար ունենա՞յ ապրելու, {թէ} ոչ, քանզի չգիտէ, թէ պիտի շարունակէ՞ գործարանը ի

իտի հնար ունենա՞յ ապրելու, թէ ոչ, քանզի չգիտէ, {թէ} պիտի շարունակէ՞ գործարանը իւր գործը, որ եւ նա աշ

- Քանի ժամանակ է, քեզ տեսած չէի, բայց ասես {թէ} խելք կա՞ր գլուխներս, որ միմեանց պատահէինք, քանի

հայեացքով պապանձեցնել լեզուս, մինչդեռ ասում ես, {թէ} ձեռք բերածներիս մինը եւս ազատութիւն է: Թո՛ղ, գէ

լորից յետոյ ազա՞տ եմ ես... երեւակայութեա՞ն մէջ, {թէ} ՞ օդի մէջ: - Այդ ի՛նչ խօսք է, աշխարհը ինչպէ

... - Չեմ մոռցել, բայց չկայ: - Ինչպէս {թէ} չկայ: - Շատ հասարակ կերպով: Ես եւ դու հաւա

- Ինձ ի՛նչ փոյթ: Բռնակալութիւնը, որ նոյնն է, {թէ} աւազակութիւն, վաճառել է քեզ հասարակաց ազգի սեպհա

Մարդը յառաջացաւ մինչեւ այստեղ եւ կարծում էիր, {թէ} ահա շօշափում է նա իւրեան հարկաւոր առարկան... Կը

ռնութեան երեւեցուցիչը: Ուրախացաւ, կարծեց, {թէ} ազատուեցաւ բռնութենից, չգիտէ, թէ ինքն է, իւր մ

ցաւ, կարծեց, թէ ազատուեցաւ բռնութենից, չգիտէ, {թէ} ինքն է, իւր մէջ է այն բռնութեան եւ անօրէնութեան

պարակախօսութեան երեսին: Նա հալածում է նորան, ոչ {թէ} օրէնքով կամ որեւիցէ կառավարչական ոյժով կամ արգելք

ականը եթէ տնտեսական մասնում աւելի վնաս ունի, քան {թէ} օգուտ, գոնէ՛ կ'ազատուի ստրկութենից եւ պարոնի իշխ

հրովարտակը դուրս եկաւ, որի մէջ կայսրը ասում էր, {թէ} ստրուկները ազատ են եւ իւրեանց հողը պիտի ստանան հր

րելու միջոցին հասած պաշտօնական լուրը իմաց տուեց, {թէ} Տուերի յառաջընթաց կուսակցութենից տասն եւ երեք հոգ

ովհետեւ ստորագրութեամբ գրած են գաւառական ատենին, {թէ} չեն կարող եւ չպիտի ներգործեն 1861 փետրուար 19 հրո

է տեսնում նորա երեսը, եւ ո՞ւր են այն ոսկիքը: Մի՞ {թէ} տէրութեանց մօտ: Մեր առջեւ դրած է բոլոր տէրութեան

ը եւ գնում է քաղաք կամ մայրաքաղաք, նշանակում է, {թէ} օրըստօրէ պակասում է երկրագործների թիւը, հետեւաբա

Այժմ այդ հազար հոգին, թողնելով երկրագործութիւնը {թէ} ՛ կամայ եւ թէ՛ ակամայ, եւ երթալով եւ բնակուելով ք

ար հոգին, թողնելով երկրագործութիւնը թէ՛ կամայ եւ {թէ} ՛ ակամայ, եւ երթալով եւ բնակուելով քաղաքի մէջ, ո

նոր կարծիքի հաւանութիւն տալ: - Եւ դու կարծեցիր, {թէ} խելքիս նստեցուցի՞ր ասածներդ... - Ի՛նչ կայ:

վհետեւ այսօր ամեն մարդու մօտ աւելի դրամ կայ, քան {թէ} սորանից տասն տարի առաջ: Դրամը պակասել չէ, այլ զ

ել է թանգութիւն: - Եթէ մինչեւ այժմ չգիտես, {թէ} ինչ է թանգութիւնը, ինչ ասացիր ու գրիչ առիր ձեռքդ

սկի։ Այժմ, այն նզովից արմատ կօշկակարը ասում է, {թէ} չէ կարող մի ոսկուց պակաս կարել: Խօսելիք ունի՞ս։

րութիւն չունենալը, իսկ պատճառը, որ կարծում ես, {թէ} յառաջանում է տանը տիրոջ, կօշկակարի, դերձակի եւ

0-ին աւելի լաւ էր Թիւրքիայի դրամական վիճակը, քան {թէ} 1861-62-ին. տարակոյս չկայ, ժողովուրդի վերաբերու

դ 49, 124, 685 Ֆրանկ: Ահաւասիկ Թիւրքիայի եւ {թէ} ՛ արտաքին եւ թէ՛ ներքին պարտքի հաշիւը.... 32,

Ֆրանկ: Ահաւասիկ Թիւրքիայի եւ թէ՛ արտաքին եւ {թէ} ՛ ներքին պարտքի հաշիւը.... 32, 849, 220 լիբրէ

էրութեան Մինիստրի տուած խրատը, ուր ասում էր նա, {թէ} " պարտքով ապրիլը նմանում է ծակ տակառի մէջ ջուր լց

տի հասանեն Պօլսի օրը, այն, որ մի գեղեցիկ առաւօտ {թէ} ՛ Պօլսի եւ թէ՛ գաւառների մէջ մարդիկ չպիտի կարողանա

լսի օրը, այն, որ մի գեղեցիկ առաւօտ թէ՛ Պօլսի եւ {թէ} ՛ գաւառների մէջ մարդիկ չպիտի կարողանան հաց ճարել,

այլ տէրութեանց պարտքերը: Նա զարմանում է միայն, {թէ} ինչպէս այն աւելի շատ պարտական տէրութիւնքը, որ պէ

որ պէտք է եւ աւելի շատ նեղութեան մէջ լինէին, քան {թէ} ինքը, ծիծաղում են Թիւրքիոյ ղուրուշների երեսն ի վ

ծ ճանապարհի ուղղութիւնը եւ փոխէ նորան յառաջ, քան {թէ} հասել էր մինչեւ նորա կորստական ելքը: Եթէ հարուստ

գուցէ տեւում է զիարդ եւ իցէ, բայց ոչ աւելի, քան {թէ} զիարդ եւ իցէ, որովհետեւ այն պայմանների տակ անհնա

մարդը պատերազմ ունի չքաւորութեան հետ, որ չգիտէ, {թէ} վաղը ինչո՞վ պիտի կերակրուի կամ ինչպէ՞ս պիտի դարմա

անապարհ, ոչինչ հաղորդակցութիւն, որ անհրաժեշտ են {թէ} ՛ երկրագործին՝ իւր բերքը տանելու մի տեղ, եւ թէ՛

ն թէ՛ երկրագործին՝ իւր բերքը տանելու մի տեղ, եւ {թէ} ՛ վաճառականին՝ իւր վաճառքը դուրս արձակելու համար

ենք այդ, բայց դարձեալ կարելի է գործ կատարել: Մի՛ {թէ} սակա՞ւ տեղեր կան մեծ եւ փոքր Հայաստանի մէջ, որ մ

ամ հինգ օրուայ ճանապարհով: Մեք չենք ասում, {թէ} հայը երթայ սկսանէ իւր երկրագործութիւնը Բաբելոնի ս

. իսկ այն մասը, որ դուրս է իւր աշխարհից, ասել է {թէ} գտնւում է գաղթականութեան եւ պանդխտութեան մէջ, նո

քարը, ցորենը եւ այլն: Մեք չենք կարող թոյլ տալ, {թէ} Հայոց ազգը չգիտէ այս: Բայց միանգամ սովորութիւն է

մպ ծանրանում է մեր սրտի վերայ, երբ մտածում ենք, {թէ} Անգլիացին գնում է Կանատայ, Աւստրալիա, Հնդկաստան

լսում ենք հանապազ մեր վաճառականներից մի կարծիք, {թէ} հարկաւոր է աշխատիլ վաճառականութեան վերայ, որպէսզ

թեան վերայ, որպէսզի ազգը հարստանայ: Երանի՜ {թէ}, ասում ենք մեք, քանզի այն տեսակ վաճառականութեան

էջ չենք տեսնում ազգային հարստութեան սերմը: Եւ մի՞ {թէ} կարծում են մեր պատուելի վաճառականք, թէ Մէնչեստրի

ը: Եւ մի՞թէ կարծում են մեր պատուելի վաճառականք, {թէ} Մէնչեստրի, Մարսէյլի կամ այլ եւրոպական քաղաքների

ի ազգասէր, թերեւս կարողութեան տէր մարդիկ, դնենք {թէ} կամենային զոհել իւրեանց ստացուածքը ազգի օգտին, բ

դէմ դնել միլիոնաւոր ժողովրդի կարօտութեան: Եւ մի՞ {թէ} կարող է արտաքին հոգաբարձութիւնը լուսաւորել եւ կրթ

բազմութիւնը, որ առաւօտը զարթելով՝ պիտի մտածէ, {թէ} ի՞նչպէս սնանի կամ ի՞նչպէս սնուցանէ իւր ընտանիքը,

ս սնանի կամ ի՞նչպէս սնուցանէ իւր ընտանիքը, որպէս {թէ} կարող էր մտածել լուսի կամ խաւարի վերայ: Մեք

ն ժամանակները, երբ մտածում էին պարզամիտ մարդիկ, {թէ} օդի անչափելի բարձրութեան մէջ դրած է փիլիսոփայական

ւ քննողը, ե՛ւ քննելին: Բայց մարդը, յառաջ, քան {թէ} պիտի գոյանայ, յառաջ, քան թէ գոյանալուց յետոյ պի

մարդը, յառաջ, քան թէ պիտի գոյանայ, յառաջ, քան {թէ} գոյանալուց յետոյ պիտի ապրի, յառաջ, քան թէ պիտի

, քան թէ գոյանալուց յետոյ պիտի ապրի, յառաջ, քան {թէ} պիտի քննէ եւ իմաստասիրէ իւր անձը, իւր կեանքը, ի

ր կեանքը, իւր անցածը, իւր ներկան եւ յառաջ, քան {թէ} պիտի մտածէ եւ հոգաբարձու լինի իւր ապագայի մասին,

տ վերաբերութիւն չունի, այլ, կամենում ենք ասել, {թէ} մարդը նախ եւ առաջ կենդանի է, եւ ապա բարոյական էա

ր ազատ շունչ կառնու: Բայց խնդիրը այստեղ է, {թէ} ո՞վ տայ երկրագործին այն դրամը, որ հարկաւոր է նոր

էն, իսկ ինքը պիտի վաճառէ Թիւրքիոյ մէջ ո՛վ գիտէ, {թէ} ինչ կերպ կամ ինչ դրամով: Սորա հակառակ, հում նիւ

քը Թիւրքիոյ մէջ եւ պիտի վաճառէ Եւրոպացոց, ասել է {թէ}, փոխանակ տալու, ինքը պիտի ստանայ առողջ դրամը:

թեանց անհող վարձկանութեանը, միշտ եւ միշտ կարօտ է {թէ} ՛ էական ապրուստի վերաբերեալ հում նիւթերի եւ թէ՛ գո

տ է թէ՛ էական ապրուստի վերաբերեալ հում նիւթերի եւ {թէ} ՛ գործելի կամ մշակելի նիւթերի, որոնց վերայ հիմնւո

անքը եւ նորա մեքենաները: Ասացինք վերեւում, {թէ} մեր վաճառականք եւրոպական ձեռագործի առեւտուրը սովո

է մի առասպել, եւ ուր ինքը՝ Տէրութիւնը, չգիտէ, {թէ} ինչ ճանապարհով առնու Եւրոպայից, մեր կարողութենից

նա երբեք չէ մտածել այդ մասին, որովհետեւ գիտէր, {թէ} որոնց որ պարտք ունի, կախւում է նոցանից, թէ մի ա

էր, թէ որոնց որ պարտք ունի, կախւում է նոցանից, {թէ} մի անյաջող վայրկենում կարող են նոքա ճմլել նորան:

այս կատաստրօֆը երիտասարդութեան ժամանակ, դնենք, {թէ} ատամները սեղմելով, սեւ ճակատագրին հնազանդուելով

լինել մի հրապուրիչ բան: Մեզ կարող են ասել, {թէ} մեք նկարագրում ենք այս կացութենների միայն տխուր ե

արդ աշխատում է վաճառական դառնալ, նա հաւատում է, {թէ} վաճառականութիւնը կարող է նորան փրկել, բայց չկամի

ութիւնը կարող է նորան փրկել, բայց չկամի մտածել, {թէ} ունէ՞ր արդեօք իւր ձեռքում այն պայմանները, որոնցո

թիւն, ուրիշի ծառայութիւն եւ առաւել ուրիշին, քան {թէ} իւրեան օգտակար: Վաճառականութեան մէջ շահը եւ օգու

դրամագլուխը կամ ապրանքը կայ: Առնողը տկար է, քան {թէ} տուողը, առնողը կարօտ է, քանզի ոչինչ ունի: Նա մ

կարօտ է, քանզի ոչինչ ունի: Նա միայն յոյս ունի, {թէ} ահա կ'առնու ապրանքը, կը վաճառէ, նորանից կը վճար

պրանքի փոխարէն պիտի ստանայ զուտ արծաթ: - Մի՛ {թէ} այս վաճառականութիւն չէ՞, մի՛թէ այդտեղ չէ՞ կարելի

արծաթ: - Մի՛թէ այս վաճառականութիւն չէ՞, մի՛ {թէ} այդտեղ չէ՞ կարելի վնասի հանդիպել, եւ այլ հարիւրա

ել է, որ վաղուայ համար մտածէ: Մեք կարծում ենք, {թէ} աւելի շուտով այս բնաւորութեանց մէջ է Եւրոպիոյ եւ

խնդիրն է, մարդը եւ հացը: Եւ այդ խնդիրը, կանուխ {թէ} ուշ, թէեւ սոսկալի փոթորիկներով, պիտի լուծուի:

աւելի լայն է տնտեսական խնդրի վերաբերութեամբ, քան {թէ} Եւրոպիոյ ապագան: Հայերին մնում է վաղօրօք օգուտ ք

թեան արժանի բան չէ. մարդը ապրել է Հայի անունով, {թէ} մի այլ անունով, դարձեալ միեւնոյն մարդն է, եւ այ

: Ամաղեկացոց համար միայն վկայում է Սուրբ գիրքը, {թէ} Եհովան կոտորել տուեց եւ չթողեց եւ ոչ մի Ամաղեկացի

չկայ, ոչ սուրբ եւ ոչ անսուրբ գրքերում: Դնենք, {թէ} հին ազգերը մեռան եւ յաջորդք չթողեցին, բայց նոր ա

արտաքին, աւերիչ ոյժերի հաւասարակշիռ զօրութիւն։ {Թէ} ի՛նչ է այդ զօրութիւնը, մեք յետոյ կը խօսինք, այժ

ռջեւս կանգնած մարդու հետ, բայց նա չէ ընդունում, {թէ} ես կենդանի եմ: Նա ասում է ինձ, որովհետեւ քո ազգ

ը պիտի խոստովանի միայն այն ժամանակ, երբ ստուգէ, {թէ} զօրութիւն ունիմ իմ իրաւունքը պաշտպանելու: Ա

էմ մեր նօտր գրով տպածը, գրեթէ բառ առ բառ: Եւ մի՛ {թէ} շա՞տ ժամանակ անցաւ այն օրից, երբ ընդհանրական եւ

իական բռնակալութեան ջերմեռանդ քուրմը հրատարակեց, {թէ} " Իտալիան լոկ աշխարհագրական անուն է"։ Պա

բ, իւր սահմանների օրըստօրէ լայնութեամբ: Դնենք, {թէ} այն մարդիկը, որոնց ազգութիւնը խոստովանուած չէ,

թեան ծանր լուծը՝ առանց հաշիւ տալու ինքը ինքեան, {թէ} ի՛նչ բանի համար են այն զրկանքը, որ յանձն է առնու

պարտքը, որ առնում է ժողովուրդից: - Ի՛նչպէս {թէ} ինչով, տէրութեան հողով, գանձով եւ այլն եւ այլն

բանականութեան դիմանալ: Ի՛նչ էր այդ փաստը: Այն, {թէ} հզօր կառավարութիւնքը տիրում են զանազան աշխարհների

նգլիայից, քանքարաւոր մարդերով աւելի ճո՛խ է, քան {թէ} ինքը՝ Անգլիան, բայց Անգլիան, հակառակ նորա կամք

մէջ, եւ Թէյմսը շատ ժամանակ չէ, որ հրատարակեց, {թէ} Իռլանդիոյ անկախութեան աշխատողքը, իբրեւ տէրութեան

ուտով Սիբիրի մէջ աւելի շատ պիտի լինի Լեհացի, քան {թէ} Լեհաստան։ Վարշաւի հրապարակների վերայ արիւնը մինչ

հարցնում աշակերտի կամքը, կամի՞ արդեօք ուսանել, {թէ} ոչ: Սակայն չէ պիտոյ աչքից հեռացնել նոցա քաղաքակր

սարութիւնը: Մարդկութիւնը, այո՛, աւելի չէ, քան {թէ} ոչխարը, որ սպանդապետի դանակին եւ կշեռքին է յանձն

յն պատճառով, որ անկատարը ժամանակով յառաջ է, քան {թէ} կատարեալը: Այս օրէնքը չունի ոչինչ ամրութիւն

նագործել, ի վերայ այսր ամենայնի, անյուսալի չէ, {թէ} գտանուին մարդիկ, որ ասեն մեր համար. " Այս ի՛նչ

յլոտ կերպարանքից, կէս մի այլապէս է մտածում, քան {թէ} մտածում ենք մեք, քան թէ աշխատեցանք մեք նորա առջե

այլապէս է մտածում, քան թէ մտածում ենք մեք, քան {թէ} աշխատեցանք մեք նորա առջեւ կերպարանել մեր միտքը:

իւնը: Աւելորդ հարցմունք է այս: Նա մտածում է, " {թէ} ես, վաճառականութեամբ, սեղանաւորութեամբ, միջնոր

են"։ Նորա մտածութիւնը աւելի չէ տարածւում, քան {թէ} իւր անմիջական զաւակները: Մեք այդ փոքրիշատէ կարող

ար, ունիս տուներ եւ այլն, եւ նորանով կարծում ես {թէ} քո ժառանգները ապահով են, իսկ մեք ասում ենք, որ

քը պիտի բաժնուին նոցա զաւակների մէջ, որ ասել է, {թէ} քո թոռներին, քո ունեցածից հազիւ պիտի հասնի հարիւ

ւնդը չէ կարող մնալ այն բարձրութեան մէջ: Կանուխ, {թէ} ուշ նա պիտի դառնայ դարձեալ դէպի այն ընկերութիւնը

աւ վիճակի մէջ պիտի սկսանեն իւրեանց ասպարէզը, քան {թէ} ես. քանզի ես ոչինչ ունէի, իսկ որդոցս իւրաքանչիւ

անուրը՝ փոքրի եւ մասնաւորի կերպարանքով: Դնենք, {թէ} քսան հոգի, մեք ապրում ենք մի տեղում եւ վաճառական

նեցած կարողութիւնքը իրար վերայ բարդելով, դնենք, {թէ} ստանում ենք հազար ոսկու մի դրամագլուխ: Արդ, հար

ինէր աշխարհի վերայ: Բայց աւա՜ղ, հարստութիւնը ոչ {թէ} չէ յարատեւում ժառանգների մէջ, այլ շատ անգամ նոյն

ոյնը, առանց որի անապատ է մարդու կեանքը: Մի՞ {թէ} մեք հակառակն ենք կարծում: Բնութեան պարզութեան մէ

: Նորան աւելի թեթեւ է թւում վաղուայ գալիքը, քան {թէ} այսօրուայ քննութիւնը, քանզի ապագան ծածկուած է վա

պարոն, համաձայնիր, որ առանց հաշուի է քո յոյսը, {թէ} քո որդիքը նոյնպէս պիտի տիրանան այն կարողութեան,

չենք կարող նոցանից ամեն մինին պատասխան տալ. ո՛չ {թէ} ասելիք չունինք, այլ, որովհետեւ շատ ականջներ մար

է այն ժամանակ, եթէ այդ յանցանքները չէ գործում ոչ {թէ} իւր վերայ եղած հեղինակութենից վախելով, այլ եթէ գ

անցանքը յղանում է մարդը, գործել է, այնուհետեւ, {թէ} չէ գործել, մեր համար անբարոյական է, որովհետեւ ե

թէ օրէնքը չարգելուր, պիտի գործէր: Եւ չգործեց ոչ {թէ} հասկնալով, որ եթէ գործէր, իւր նման մի ուրիշին պ

ծում է այն միմիայն այն պատճառով, որ հաւատում է, {թէ} փոխարէն պիտի ստանայ... Մեք չենք ընդունում նորան

նորան որպէս բարոյական, որովհետեւ եթէ չհաւատար, {թէ} փոխարէն պիտի ստանայ, չ'պիտի գործէր: Մարդը ուխտո

Մեր բաղդն է, որ անշունչ բնութիւնը մարդ չէ. ապա {թէ} ոչ, ի՛նչ փոխարէն պիտի տայինք արեւին, որ մեզ լու

րդ, տեսանելով, որ միւսը մեռնում է սովից, որպէս {թէ} ասէր նորան. " Տե՜ս, ահա մեռնում ես, քո կեանքը

ր ես եմ քո ազատիչը... Թշուա՜ռ... յառաջ քան {թէ} փրկեցիր նորա կեանքը, ոտքիդ տակ կոխեցիր նորա իրաւ

բ, այլ յարաբերութեան մէջ լինելով դէպի ազգը, քան {թէ} նոցայ ամուլ նախնիքը, յղացան այս մեծ խորհուրդը,

յեացք ունենալ թատրոնականաց վերայ, որ կարծում է, {թէ} թատրոնը մի տեղ է, ուր զուարճանալու համար միայն ե

ելով հասարակութեան առաջեւ, ապացուցանելու համար, {թէ} թատրոնաբեմը չէ՛, որ կողոպտում է բարոյականը, եթէ

ս վնասել նոր հիմնուած թատրոնին: Եւ մանաւանդ {թէ} տեղիք տալ տկարամիտ մարդերի, փոխանակ իւրեանց դժգո

չէ օգնում, լռելեայն քարոզում է իւր անձի համար, {թէ} այո՛, անարժան էր այն բարի գործին: Եւ ինչպէ

զգակիցների աչքի արտասուքը, մխիթարել նորանց որպէս {թէ} ասելով. " սիրական եղբարք, դուք, եթէ անձամբ անձ

ն վիպասանութեան նման բան: Նախիջեւանցիք լսել են, {թէ} կան այդպիսի ժառանգութիւնք, հասկանում են, որ ձեռ

ւելու էին այդ նիւթական մեծագումար հնարից: Դիցուք {թէ} անցածը անցել է, բայց այս լուսաւորեալ ժամանակումս

Ահա՛ այն կտակները, որ կարդալով եւ տեսանելով, {թէ} բարեպաշտ կտակակատարքը մինչեւ այս րոպէս չեն հասել

անը, էր պատշաճաւոր կերպով վերահասութիւն գործել, {թէ} ինչպէս է մինչեւ այսօր ստանալի գոյքի վիճակը, որքա

րհուրդ ենք հարցուցած, ասացին մեզ անկեղծութեամբ, {թէ} կարճ ճանապարհով այդ բոլոր տեղեկութիւնքը ստանալու

սին, որ բաւական մեծ զօրութիւն է եւ որ կարող է ոչ {թէ} միայն Նախիջեւանի, այլեւ ուրիշ շատ քաղաքների բարո

քան եւ ներկայ ունիմ, որպէս վերն գրեալ կայ եւ կամ {թէ} այսուհետեւ ինչ ստացայց եւ ՚ի ներքոյ գրեցից յատկաց

սկ միւս այլ որ ինչ եւ գտանիցի ինձ շարժելի ըuտատ, {թէ} նաղդ դրամ իցէ, թէ վաճառելի շարժուն իր եւ թէ թալա

եւ գտանիցի ինձ շարժելի ըuտատ, թէ նաղդ դրամ իցէ, {թէ} վաճառելի շարժուն իր եւ թէ թալապներ, զամենայն շար

ատ, թէ նաղդ դրամ իցէ, թէ վաճառելի շարժուն իր եւ {թէ} թալապներ, զամենայն շարժելի իրսն յիւրում ժամանակի

հմանն եւ նշանն յատկացուցեալ գրեսցեն եւ յայտնեսցեն {թէ} այս նոր շինուածքը եւ կամ էս ինչ տունն եւս, վերն

ար մարդկանցն որք եկեսցեն աստ, որպէս վերն գրեցի, {թէ} իմ ամենայն ստատն տասն եւ վեց սամ խuեպվի, ահա այս

էհ Բաբաջանն կամ հասարակ կոչմամբ Մասէհ Մարտիրոսն, {թէ} այս իմ կտակն է, իմ յետին կամքն է եւ իւր խնդրանօք

զնոյնքն յոր տեղ լինիլն չգիտեմ, վասնորոյ այսուհետ {թէ} որ մինն երեւեսցի, բոլորովին անկարող լինիցի ի զօր

այն ստացուածք, զոր ունիմ ի վերայ յերեսս յերկրի, {թէ} հետ ինձ տանելու եւ յառաջագոյն Մալաղայ, Մադրաս եւ

գոյն Մալաղայ, Մադրաս եւ Կալկաթայ ուղարկած եւ կամ {թէ} տեղս բաց թողած բոլորն բովանդվեց յիսուն հազար երեք

երպիւ որպէս ի վայր: Բաժին հարազատ եղբարցս, {թէ} օրինաւոր ուստր եւ կամ դուստր զաւակ ունիցեն նոքա,

կամ դստեր՝ ֆի ոմն մին բաժին: Բաժին քուերս {թէ} օրինաւոր ուստր եւ կամ դուստր զաւակ ունիցի, նոյնք

, որքան որ զաւակ եւ իցէ։ Բաժինն կտակակատարոյս՝ {թէ} ունիցի օրինաւոր նախկին արու զաւակ երկու բաժնէն մի

երկու հարազատ եղբարցս նախկին արու զաւակացն նոցա. {թէ} ունիցի ոչ, իւրեանք ընկալցին, այլ եթէ կտակակատար

ոյս եւ մնացեալ երկու բաժինն երկու հարազատ եղբարցս {թէ} ունիցին օրինաւոր նախկին արու զաւակ, այլ եթէ ունի

, եւ որոյ քաթի անուանակոչութիւնն այ բարեկամի կամ {թէ} իմ յանձնարարութեան, ում ունեցածի քաթէն այ, քաթէ

ղէ նմա յօժարացայ առնելոյ հոգեւորդի ինձ եւ այժմս, {թէ} կենդանի մնացի մինչեւ ՚ի Մադրաս կամ Կալկաթայ հասնե

ռաջ այս մի բանն ենք խնդրում, որ ոչ մէկը չկարծի, {թէ} մենք մեզ հայկաբանի կամ բանաստեղծի տեղ ենք դնում.

ր չենք, երբե՜ք: Բայց ինչո՞ւ ես այդ խնդրէի. մի՞ {թէ} նրանք, որ աչքեր ունեն տեսնելու, չպիտի՞ գուշակեն

ց դուրս բերելով ` յարմար պատասխանը տալիս ենք։ Մի՞ {թէ} չկան շատերը (եւ ոչ քչերը), որոնք մեծ թեթեւութե

ողանանք քաւել մեզ այդպիսի բաներից, մեզ թւում է, {թէ} այլեւս սխալուած չենք: Բաւական է մեզ, ճշմարիտ ե

այրն այնտեղ միշտ ինձ էր մնում, Եւ ուր սուրբ էին {թէ} ՛ ելը, թէ՛ մուտ. Ուր սէրը երբեք, օ, չէ՛ր հնան

ղ միշտ ինձ էր մնում, Եւ ուր սուրբ էին թէ՛ ելը, {թէ} ՛ մուտ. Ուր սէրը երբեք, օ, չէ՛ր հնանում: Գ.

իրակարօտ լքեալ հէգին ` Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: {Թէ} ոք գլխի տեղ չունենայ, Դու բարձերըդ տաս նրան...

գլխի տեղ չունենայ, Դու բարձերըդ տաս նրան... Ու {թէ} շոյուի գլուխը կոր... Քեզնից նոր կեանք ստանայ,

ից ընծայէ ամէն տարին. Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: {Թէ} սիրակէզ հէգ ծարաւին Պտղից պտկից ջուր խնդրի, Եւ

ամաքի աղբիւրդ վճիտ, - Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: {Թէ} տաս այգիդ մշակելու Ջահէլներին այգեգործ, Եւ քրտի

լինի միշտ զօրաւոր, - Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: {Թէ} մէկը գայ վարդըդ խնդրի, Դու - որպէս մայր գթութեան

րծարծ, Որ Որմիզդը վէս, Մնայ զարմացած, Միայն {թէ} զոհե՜ս ` Ինչ տենչում եմ ես "............

միշտ թովիչ դայլայլն է հնչում "... Նա դարձեալ, {թէ} ` " Ո՞վ ես, քեզ չեմ ճանաչում"։ " 0՜, չըգիտե՞

նչ են սոքա ողջ միասին Անձկութեան հետ հրեշտակի, {Թէ} նա ինչպէս գրկեց կոյսին ` Ոչի՛նչ հաճոյքն այդ չի՛

ժուարանցանելի քարքարուտներով, Խոչ ու խութերը մի՞ {թէ} չի հարթում Եւ չի՞ բաց անում ուղի ապահով. Մարդն

ի վրայ գցում կամուրջ: Եւ խաղեր ասող հրեշտակը մի՞ {թէ} Օրէնքն այս յարգող ջատագովը չէ. Ամեն փակ դուռը

աթներին Շողշողալիս, ով դու կոյս, Պարտէզն իջած {թէ} փարուես դու Սիրեցեալիդ անձկալից - Սիրոյ զոհըդ մա

՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Երեկոյեան խաղաղ ու զով {Թէ} ծառի տակ դու պառկես, Վարդի բոյրից թէ հարբելով

աղ ու զով Թէ ծառի տակ դու պառկես, Վարդի բոյրից {թէ} հարբելով Անոյշ գրկի մէջ փակուես, Եւ մրմնջան քո

ղին ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Մութ անկիւնում {թէ} հեշտագին Մի զոյգ ձեռներ քեզ գգուեն, Վայրի այծի

ոնումներդ չանցնեն զուր, Ամուր գրկած կենսատուին {Թէ} յագենա՜ս շրթնալից, Արտահոսման քաղցըր ժամին ` Ո

չ կոչում ես շարժիչ հով. Այն զլացաւ Տէրը քեզ, Զի {թէ} սրտիդ մէջ փչէր Շունչն այն բոցեղ, կիզանուտ, Ապա

ւ՛ր ինձ սէր, իմ սրտի Ամայութիւնը լցրու, Ապա տես {թէ} կը գայթի Վէ՞ս բնութիւնը մարդու. Երբե՛ք ստոր կրքե

գիտէ, Նա դեռ քնած է հանդարտ, Զի այդ ամենն հազիւ {թէ} Տեւում է մի ակնթարթ: Կենաց ծառը մեղմօրօր Հով էր

վառուած, խայտ ի խայտ Փախչում վայրեր դէպ ծածուկ, {Թէ} ինչո՞ւ... - չի՛ ասւում այդ: Այն, ինչ պիտի կատ

ւնե՜մ ընկեր կաթոգին ". Տէրը տուաւ նրան կին. Իսկ {թէ} ինչո՞ւ կամ ինչպէ՞ս, - Չի՞ սովրեցրել Գիրքը քեզ,

ինչո՞ւ կամ ինչպէ՞ս, - Չի՞ սովրեցրել Գիրքը քեզ, {Թէ} չես լսել մինչ հիմա, Ապա վեր առ եւ կարդա: Իսկ այ

մինչ հիմա, Ապա վեր առ եւ կարդա: Իսկ այն մասին, {թէ} նրան Սիրէ Ադամն պիտ մաքուր Եւ մեղկ կրքին ` սիրտը

ռնւո՞ւմ եմ ձեր գործին, Լսե՞լ էք մի խօսք ինձնից: {Թէ} ՞ ասելիք չունէի Ձեր անկայուն բարքերից"։ Եւ նա սա

ցել եմ չլինել Ես ուխտադրուժ - այդ շա՛տ լաւ, Բայց {թէ} սիրուց հրաժարուե՞լ, Չճաշակե՞լ այն բնաւ: Ուրեմն

ինչո՞ւ Տէրն օրհնեց, Ակնարկում է խօսքն այն ի՞նչ ` {Թէ} ` աճեցեք... " եւ լռեց: Եւ կռւում են խիստ անհաշտ

Եւ քայլո՜ւմ է վեհընթաց: Մեղկութի՞ւն է որեւէ Կամ {թէ} ստոր կի՞րք է այն, Երբ ձգտում է վայելել Սանձակոծ

ւութեան անձամբ զանձինս յանդգնեցուցանեն, մինչեւ, {թէ} տա՛յր ոք, զբազմերախտ եւ զառաքելանման մերոց թարգմ

Եթե փութացաք ուրեմն քաւիլ յայդպիսեաց՝ թուի մեզ, {թէ} եւ ո՛չ իւիք ինչ գթեցաք: Շա՛տ իսկ իցէ մեզ,

ց։ Եւ ընդ յարկաւ քո խորանին Ասպնջական {թէ} գտցիս Սիրատենչակ լքեալ հիգին, Յաւիտեա

գին, Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս: {Թէ} ոյր չիցէ գլխոյն տեղի, Եւ դու նմա զքո բարձս

ոյն տեղի, Եւ դու նմա զքո բարձս... {Թէ} կորացեալ գլուխ գգուի... Ձգեալ ի քէն զնոր

րայն՝ Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս: {Թէ} սիրակեզ հէգ ծարաւոյ Ընդ ծագ պտղան ջուր խնդրե

Բերես առնուլ զքաջ փորձ..., Սիրողապէս {թէ} ուղղեսցես Յամբոյր տիգեալ խաւարծիս՝ Բո

իսկ յերկինս Կացցէ ի յակճիռս... Միայն {թէ} յազես, Յոր ցանգ ըղձամ ես........

Սոխակին ցանգ մեղեդի աղու "... Նա դարձեալ, {թէ} - Ո՛չ գիտեմ զքեզ: " Ո՛չ զսիրոյ քաջ զերգի՞չ

ունս, Իջեալ ի դրախտ ընդ այգս այգոյն, {Թէ} սիրելեաւ փարիցիս, Յողջակէզ անդ հանել սիրոյ

ր, յիշեա՜ զիս: Ի զով, խաղաղ երեկոյին {Թէ} ընդ ծառով պարզիցիս, Եւ զմայլեալ ի բոյր վարդ

իւրք ցցուեն Ի կուսական քո գիրգ ագուռ, {Թէ} փոխարէն ունիցիս Տէգ սիրամուխ, դարբնեալ ագու

Զկենսատուն քաջ ընդգրկեալ Շրթամբք ցնցուղ {թէ} յագչիս, Յարտավազկին ի վէտ խաղալ՝ Ո՜հ

ո՛չ ստէր: " Մխիթարեա՛ց, տէ՛ր Ադամ, {Թէ} սրտի քում ոչ տուաւ՝ Զոր սիւք ասես շարժական

արժական. Զի Տէր զայն քեզ զլացաւ, Զի {թէ} ի սիրտ քո փչէր Զայն շունչ, այո՛, բոց հրոյ

, Եւ բարեխօսք ի շրթանց Զայս գէթ լսեն, {թէ} " տացի՛"։ Սո՛ւրբ, սո՛ւրբ, սո՛ւրբ ես, Տ

ձ ոք ընկեր, Եւ Տէր արար նմա կին, Իսկ {թէ} որպէ՞ս կամ զիա՞րդ, Ո՞չ ուսուցանէ քեզ Գիր.

ս կամ զիա՞րդ, Ո՞չ ուսուցանէ քեզ Գիր. {Թէ} չիցէ քո լուեալ ցարդ՝ Հապա, կա՛լ եւ ընթերց

Տէր օրհնեաց, Յի՞նչ ակնարկէ նորա բան, {ԹԷ} ՝ աճեցէ՛ք "... եւ լռեաց: Աստ զճակատ յօր

ւնի երբէք անհետանալ։ Աւելորդ իմն համարիմք ասել, {թէ} ի բարւոք ի կիր առնուլ զայսոսիկ անօթս, ազգն ի դէպ

եան, ամուլ եւ անգիտակից սաղմոսերգութեանց, որպէս {թէ} խորհուրդ հոգեւորացն իցէ դատարկասիրութիւն եւ փարիս

եր սնանկացեալ ի շնորհաց ժամանակին, վարձկանաց քան {թէ} հովուաց բերելով յանձինս զնմանութիւն, զանձանց եւ

եւ ցե՞րբ անգթասցին դիմակաւոր հոգեւորք մեր: Եւ մի՞ {թէ} չիցէ տեղւոյս արժան, զորաց ի հաuարակի ցայս վայր խ

ուցանել առ նախարարն տէրութեան զիւր անմիտ գանգատ, {թէ} ապստամբ ոք իցեմ ես, խռովեցուցիչ ժողովրդեան եւ զր

դեան եւ զրպարտող անմեղ գործոց իւր իսկ Այվազի, եւ {թէ} քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարոյական գաղափարս յօրա

ճակատ նորա: Ընթերցեալ զայն, զարմանք կալան զիս, {թէ} զիա՞րդ հրամայեալ է ամենապատիւ նախկին պատրիարքն Կո

կացողութեան զյատկութեանց աստուածային անձանց, այլ {թէ} սուրբ հարքն մեր ընկալեալ զհանգանակն Նիկիոյ, առ հ

ոյն տուելոյ առ հարցումն որ ի 2 §, յայտնի երեւի, {թէ} ուղղափառ ճանաչէ զխոստովանութիւն բղխման, ելողութե

6) Երես 28. Հարց. - Մի՞ բնութիւն է ՚ի Քրիստոս, {թէ} երկու: Պատասխանի՝ " Մի կամ միաւորեալ բնութիւն կ

հարցանողն, եթէ զիա՞րդ ընդունի նա ինքն, որպէս զի {թէ} բաժանող ոք իցէ. ասասցէ նմա զխոստովանութիւն միոյ

. ասասցէ նմա զխոստովանութիւն միոյ բնութեան, իսկ {թէ} շփոթող, զկրկին բնութեանց բուռն հարցէ ճառել: Այլ

շփոթող, զկրկին բնութեանց բուռն հարցէ ճառել: Այլ {թէ} է՞ր վասն երկնչի Այվազովսքին վճռաբար ասել, թէ եկե

Այլ թէ է՞ր վասն երկնչի Այվազովսքին վճռաբար ասել, {թէ} եկեղեցին մեր խոստովանի ի Քրիստոս զմիաւորեալ մի բն

ողմանէ ի՞նչ կարգ կայ ". պատասխան է Այվազովսքին, {թէ} ընդհանրական ժողովք միշտ առաջին համարել են միշտ զպ

լսոյ, իսկ զայլսն ամենայն ո՛չ ընդունի: Եւ յայտ է {թէ} ՚ի վերասաց ժողովսդ չեղեն ինչ բանք զիրաւասութենէ պ

չէ եւ զայլ ժողովս, թերեւս մատնացոյց եղեալ յայն, {թէ} Հայաստանեայցս եկեղեցի, թէ եւ բաց յերից ժողովոց ո

մատնացոյց եղեալ յայն, թէ Հայաստանեայցս եկեղեցի, {թէ} եւ բաց յերից ժողովոց ո՛չ ճանաչէ զայլսն ընդհանրակա

նել Պետրոսի զաթոռն Հռովմայ ցարդ ո՛չ հաստատի. այլ {թէ} Պետրոս զառաջինն քարոզեաց յԱնտիոք, զայդմանէ ունիմ

ական եւ առաքելական եկեղեցւոյ: Ախորժեմք ուսանիլ, {թէ} է՞ր աղագաւ մասնաւոր կոչի եկեղեցի, եթէ միշտ եւ ըն

եմն, ո՞ր եկեղեցին է ճշմարիտ եկեղեցի Քրիստոսի ". {թէ} " որն որ այս չորս նշաններն ալ ունի, ինչպես նաեւ

մարդ զդաւանութիւն իւր, պատասխան է Այվազովսքին. {թէ} " բերանով եւ գործով"։ Եւ յետ զբերանային սահմանե

հուրդ նորա է բարոյականութիւն. - " Զոր ինչ կամիք, {թէ} արասցեն ձեզ մարդիկ, արարե՛ք եւ դուք նոցա. ասէր

ոսի։ Uխալի Այվազովսքին մեծապէս, եթե զմտաւ ածէ, {թէ} ազգ Հայոց ո՛չ լսէ եւ ո՛չ տեսանէ, եւ մանաւանդ սխա

՛չ սայթաքիմք յանմոլար պողոտայէն, եթէ յաւելցուք, {թէ} մեղանչականք գործեցեալք հրամանաւ առաջնորդաց՝ դատա

անիմք ի գրոց եւ ՚ի կանոնադրութեանց եկեղեցականաց, {թէ} խորհուրդ դրոշմին տուեալ լինի միայն ի զօրացուցանել

գւոյն։ Ուրեմն Այվազովսքին ընդունի եւ վարդապետէ, {թէ} գոյափոխութիւն հացին եւ գինւոյն ո՛չ լինի ի մարմին

բ: Ընդ տեսակաւ հացին՝ համաձայն բանից Քրիստոսի, {թէ} " ա՛յս է մարմին իմ! " եկեղեցին մեր ընդունի զճշմար

Իսկ Քրիստոս չասաց մեզ, տուեալ զհացն կամ զգինին, {թէ} " Ես եմ այս ", այլ թէ " մարմին է իմ կամ արիւն "

տուեալ զհացն կամ զգինին, թէ " Ես եմ այս ", այլ {թէ} " մարմին է իմ կամ արիւն"։ Քրիստոս մեռաւ ՚ի խաչի

ին, յաւելեալ ի հրովարտակս թեմական ատենին, որպէս {թէ} բացակայութիւն իւր ՚ի ժամ տպագրութեան՝ եղեալ իցէ

նութիւն եւ զկանոնս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, որպէս {թէ} այնոքիկ ամենայն սխալանք իցեն տպագրութեան: Ո՜վ ծի

տռան զօրէն հէգ մանկան, Ո՛չ ճանաչեն զիս բնաւ {թէ} եւ եղէց յաւիտեան։ Այլ մինչ աւուրց նոցա օձ զիւր տ

եայ, Պսակեսցեն զանուն քաջաց հայկածընին զաւակաց, {Թէ} ո՛չ Լեւոն զսըգոյդ քուրձ մերկեաց սրով երկսայրի, Ս

կաճառ զնոքօք բիւրեղեան, Զի Հայաստան մի՛ ասասցէ՝ {թէ} չիք աստղունք զուարթունք։ 1851 թ., մարտ

իմար պոչ բանէ, Վարդապե՞տ մի կուսզես ըլլալ, {թէ} աստղաբաշխ փիլիսոփայ, Թէ կուզես որ՝ իմաստո

մի կուսզես ըլլալ, թէ աստղաբաշխ փիլիսոփայ, {Թէ} կուզես որ՝ իմաստութեանդ վրայ աշխարհ զարմանայ։

ւնքով, ո՛չ Աստուծոյ տուն մտնել։ Ճեպըդ նայէ {թէ} որ լի՛ք է ոսկի արծաթ փողերով, Փիլիսոփայ գիտ

խութեամբ անցընենք. Մեր գիտցածը մեզի կօգտէ, {թէ} հաւատքի զօրութիւնը, Եկեղեցի, աւետարան, ամո

ն արփւոյն տարածանէ հողագնտոյս ի յոլորտ. Մի {թէ} եւ քեզ զկուրութեան մերկել խավար չէ ի ճահ, Բ

ական ջրի ափին Ծաղկում են ճոխ աւաններ. {Թէ} զինուորն է նոցա պաշտպան, Կան այն տեղ խաղ,

ն, Կան այն տեղ խաղ, պար, երգեր. Ապա {թէ} նա հեռացած է, Փախէ՛ք, ընտիր երգիչներ,

նէ մի գաղափար Դու ունենաս նոցա վրան, ( {Թէ} եւ այս տեղ իւր տեղը չէ) Բայց ես կասեմ քեզ կ

կումս փըրփըրում է Առատ գինին երկնահոս։ {Թէ} հոգի է՝ այն իմ փորն է. Թէ Աստուած է՝ միշտ

երկնահոս։ Թէ հոգի է՝ այն իմ փորն է. {Թէ} Աստուած է՝ միշտ նոյն է, Նորա համար կեանքս

ղջակէզ է միշտ պատրաստ։ " Այսպէս ապրեն {թէ} ապրում են, - " Ասում է փորն իմ ճարպոտ, -

ո ալիքներ տանէր իմ ցաւեր, Կամ ի՞նչ կլինէր, {թէ} իմ վիշտ ու լաց Ինչպէս ծուխ օդում ցրուէին յան

ն։ Շատերը մինչեւ այսօր ասած են, {Թէ} ուսանողներն դատարկ մարդիկ են, Նոցա պատասխան

ը դադրած-վաստակած Տունէ յետ դառնում (հարկ է {թէ} քաղցած), Դեռ իմ դատաւորն տեղերում նստած

մատուցին իսկոյն. Ի հարկէ կ՚ուտէր. նորա պէս {թէ} կուշտ Ես էլ քնէի՜ կ՚ուտէի անշուշտ։

։ Մեծատան համար միայն թէյ ու հաց {Թէ} լոկ պատրաստեն՝ կըմնայ քաղցած. Այդ պատճառով

-սուգով՝ չկայ ծաղիկ անթառամ. Ո՛չ ոք չասի, {թէ} սիրտ ունիմ՝ ` ինձ գրաւած իբրու գանձ. Ո՛չ

մ՝ ` ինձ գրաւած իբրու գանձ. Ո՛չ ոք չասի, {թէ} աշխարքումս՝ ես հարուստ եմ գերապանծ:

ը շատ թափեց անձրեւ, լուաց հազար գերեզման. {Թէ} որ կ՚ուզես արեգակը կեանք է, կեանքը ` արեգակ,

ուս կեանքը սին երազ է, մահը խաւար գիշեր է, {Թէ} գործ ունիս արժանաւոր ` լուսնի շողից պայծառ է,

ւ յանկարծ նա ովկիան ` կեանքիդ թելը կտրած է. {Թէ} վախճան ես դու որոնում, ինչպէս շատերը քեզ պէս,

րես արեւու երես, Լսի՛ր Քրիստոսի խօսքերին, {թէ} անվախճան այս են կեանք, Որ հաւատա՛յ Աստուած

նա հպարտ էր, Կոյրը ուզեց հաւաստել մեզ {Թէ} նրա բերնով աստուած խօսում էր: Նայեցէ

ւս օրն ահա արեւի տակ քո երեսը պերճ փայլեց: {Թէ} երկինքը քեզ ամլացաւ ` մրրիկը քեզ եկաւ հիւր,

համար անծանօթ է փոթորիկի օգուտը, Չգիտեն, {թէ} կայծակները՝ միշտ մաքրում են մեր օդը, Չգիտե

վ յայտնըւում է մեզ արեւի պատիւը: Չէ մարդ, {թէ} միշտ գիտէ հանգիստ ` բաղդը իւր մօտ հիւր ունի,

ժանմա՞ն մէջ Թառամեցաւ նա, որպէս դու, {Թէ} ցրիւ ընկան կտորները Դեղնած տերեւների վերայ

սիրական անխարդախ, Մի՛ մոռանար իմ դամբանը, {թէ} ես ննջեմ քուն խաղաղ, Երբ իմ սիրտը այսպէս ք

Արարիչը ասաց ինձի բընութեանը բերանով, {Թէ} քո կեանքն էլ պիտի անցնի լուսաւորաց կանոնով:

Որքան դատաստան բանաստեղծ հոգուն Մի բան ասելում ` {թէ} չար, թէ բարի: Ողջ մին է նորան ` եթէ թագակիր,

տաստան բանաստեղծ հոգուն Մի բան ասելում ` թէ չար, {թէ} բարի: Ողջ մին է նորան ` եթէ թագակիր, Եթէ սոսկա

եղք է, Որ յանցանքի կարգում չէ: {Թէ} չեն նստել գլխումդ Ցոլացմունքը շողերին:

սանքը, Ինչ որ գտաւ Գալուանին: {Թէ} ջրերի կամ օդի Ծանրութիւնը չգիտես, Իմ

ջոկ տեղ Նոքա կշռում են պէս-պէս: {Թէ} մոռացար բեւեռը, Միտքդ բեր այրած գօտին.

ծիքը, Դինամօմետր երկաթին: Բայց {թէ} պրծանք այս անգամ Գոնէ՛ կոտրած երեքով,

Մեր քաջաբաղդ գործերը՝ գովելով ուրախանար. {Թէ} նորանում տեսնէինք հայելւոյ մէջ տիպը մեր, Թէ

Թէ նորանում տեսնէինք հայելւոյ մէջ տիպը մեր, {Թէ} մեր հոգւոյ երկրորդը նա անշփոթ ցոլացնէր. Թէ

ազար մենք խոստմունք խոստանայինք ջերմ սրտով, {Թէ} մինչ մահերուս օրը չէինք մոռնալու հոգւով, - Ի

ու կոծը շա՜տ շա՜տ մի եօթնեկով կը պրծնի, Եւ {թէ} իսկոյն նոր ծանօթ մեզ պատահի փողոցում, Նորա

տեն մեր աչքը, կը մոռնանք հն ընկերը։ Երեւի {թէ} մեր ուխտը, որ սերտ սիրով կապեցինք, Մընաց

ազնիւ կիրք. մեզի համար ողջ մին է Բարեկամ, {թէ} թշնամի, երբ նա արդէն մեռած է։ Այն եկողը չգ

տուն, անտեղի, աղքատ մարդ է անպաշտպան։ Ահա {թէ} ո՛վ այց կ՚երթայ մեր սիրելւոյ դամբանին, Այո՛

ս որ մենք կոյր ենք, չենք տեսնում այս բանը, {Թէ} ինչ որ մենք արեցինք, կ՚անէ եւ մեր ընկերը.

մար. Հոգիս, կեանքըս մաշեցաւ։ Մի՞ {թէ} ես էլ որ լինէի Մի ալեւոր ծերունի Գերի դ

Ես կերակուր կուշտ չկերայ, եթէ տեսայ, {Թէ} սիրական հայրենիքիս մի վտանգ կայ. Քունը աչք

Որ Հայրենիքը պաշտպանեմ ես ապահով: {Թէ} իմացայ, որ մի տեղում Ռուսի Աթոռը Ցած է դրա

եղը, Նա չգտաւ երկրիս վերա իւր նմանը, {Թէ} նա օգնեց ուրիշներին, ինչպէս առիւծ, Նոքա ե

Նիկողոսիս դուք կը կանգնէք յաւէրժ արձան, {Թէ} թշնամիք տեղ չունենան ի Ռուսաստան: 18 ՓԵՏՐՈՒ

նով թրջենք նորա շիրմի հող: Երանի՜ էր, {թէ} գիտնայինք նորա վերջին կտակը: Ա՜խ, թէ մինը

էր, թէ գիտնայինք նորա վերջին կտակը: Ա՜խ, {թէ} մինը ասէր մեզի նորա սրտի սուրբ կամքը. Այն

զեց երդուել եկեղեցին սուրբ սեղանոյն առաջի, {Թէ} պատրաստ է նորա համար թափել վերջին արիւնը Ու

մեծ լաց, Մոռցաւ այն օր եւ շունչ քաշել, թող {թէ} ուտել ճաշ կամ հաց: Կեցցէ՛, կեցցէ՛ մ

կարող ես յայտնի ասել, թէեւ չէիր շատ հինուց, {Թէ} դու քո մէջ ծաղկեցնում ես մի ազգասէր ուսանող,

րմիր շրթունք, Մարմարոնեայ մարմինն է, {Թէ} գեղեցիկ երկրիս վերայ Կայ ` միմիայն այն նա է

Չըյանդգնի ձեռը պաչել ըստ հասարակ կանոնին, {Թէ} լոկ նայելն աղջկերանց եւ կամ կնիկների վերայ Ս

րտուղարը խելօք մարդ էր, նա գիտէր որ Պիոսը, {Թէ} կին գտնէ, պիտի անշուշտ պաչէ նորա ոտները, Բ

Կրեց նա այս աշխարհից. Այլ իւր հոգին որպէս {թէ} Զգաստացած մի ձայնից՝ Յորդորում էր ժիր

ք երբէք իւր օրում Մարդու լցեց փափագը, {Թէ} լոկ գրերումն է յիշւում: Դժբաղդը շատ տ

Նիզակ, հրացան, Ահեղ թնդանօթ։ {Թէ} այսքան քո գալն Բերեց ծեր Մասաց Ցնծութիւ

ւմ Ունին կտաւ լոկ պատանք։ Երանի՜ {թէ} նոցա համար Այս գէթ լինէր մշտական. Չէ՛

ախտը կ՚իմանամ, Թոփերս բաց կը թողնեմ, {Թէ} ո՛չ բեսսայմաղանա ` Եթիմի պէս վեր կ՚ընկնեմ:

բոք երիտասարդք Իւրեանց անձը երջանիկ Կը հաշուէին, {թէ} լինէին Նորա ձեռքում խաղալիկ... Այժմ փողոցում քնո

գոհարեղէն, Իմ պարծանքը, իմ գանձերը. {Թէ} դոցանով չես բաւական, Տե՛ս իմ երկու պատուի

ը: Բան էք ուսել, յիմար զքեզ, {Թէ} հայրենիք պիտի սիրել. Բայց թէ ինչպէ՞ս հարկա

զքեզ, Թէ հայրենիք պիտի սիրել. Բայց {թէ} ինչպէ՞ս հարկաւոր էր, Ամենեւին չկամիք լսել

աջեւը Պակասութիւնքը ծածկում եմ: {Թէ} մի աղքատ կը գայ իմ մօտ, Նորան կը տամ ողորմո

մօտ, Նորան կը տամ ողորմութիւն. Բայց {թէ} ո՞րքան, կամ ի՞նչ չափով, Այդ քո գործ չէ,

... Ողորմելի՜, դու կարծում ես, {Թէ} հայրենիքդ սիրելով Բան կը շինես. սխալւում ե

է Պողպատեայ սուրը ծխուած արիւնում... {Թէ} հնար լինէր քեզ այդ րոպէին, Խաւարուիլ իսկոյ

մ, հառաչում, Գանգատդ անգամ յիմար է, {Թէ} աշխարհն իւր գործերով Բոլորովին փոխուել է:

ր խօսքիս, բայց տե՛ս, դու ձայն չհանես. Ապա {թէ} ո՛չ, ահա սուրս... ինձ պատուէր Sուել են ք

յետ չես դառնում: Մի՛ հրաժարուիր, քան {թէ} իմ տունը քանդես, Արի մորթի՛ր, դու քո ձեռք

Ունիս մի փոքր հպարտութիւն. կարծեցի, {Թէ} դու չէիր հրաժարուելու այս բանից Գէթ, ասում

Ուրեմն, ի՛նչ լուր էք հանել սուտ տեղը, {Թէ} մի փոքր նեղացնում էր ձանձրոյթը, Մի րոպէում

Մի րոպէում սպանում էիք ձեր անձը, Դեռ որպէս {թէ} չէր դողդոջում ձեր ձեռքը. Բայց ա՞յժմ.....

- Չեմ վախեցել. այդ սուտ է, Եւ {թէ} բաղդը ինձ սրիդ տակ ձգել է, Փոյթ չէ. բայց

Ազնուաբար չվարուեցար այս անգամ. {Թէ} միւս անգամ մի լուր օր իմ ձեռք կ՚ընկնես, Այ

Սարսափելի երազ տեսայ այս գիշեր, Որպէս {թէ} մի պարտիզի մէջ կանգնած եմ. Մշտադալար զարդա

դաշտը սեւանում է չորս կողմից. Ես չգիտեմ, {թէ} ի՛նչ պիտի գայ գլխիս, Բայց դողում եմ բոլոր

Շնչարգելուած նեղութենից զարթելով Ստուգեցի, {թէ} երազ էր որ տեսայ: ՄԵԾ ՄԱՅՐ Պառա

Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մի՞ {թէ} թոյլ էիր տալիս, Մեծ մայր, - թոռները հարց

: Իբրեւ պատիժ ինձ տուիր, Տրտում սրտիս մխիթար, {Թէ} ՞ զգալով չարչարուիլ Ու չքանալ վայրապար: Ա՛ռ նորա

եզ մարդ տկար Աստուած կանչեց ու խնկեց, Մի՛ կարծեր {թէ} միջաբեկ, Պիտ՚ պաղատիմ դէպի քեզ: Ես կ՚ընդունիմ

Պիտ՚ պաղատիմ դէպի քեզ: Ես կ՚ընդունիմ կամակար, {Թէ} բախտ անգութ ոխերիմ Մատռուակէ թոյն, լեղի Իւր սափո

քիդ տակում, ինչպէս շատ Մարդիկ, որ չեն իմանում, {Թէ} էակներ են ազատ: Էմս, 1859, Մայիս 31

եսնէ թշնամին Քո թիկունքը, թող նա չասէ {Թէ} վատ է Իտալացին"։ Ասաց. տուեց օրիորդ

յիշատակ, Հայրենիքի նուիրուած: {Թէ} մեռանիմ, դու մի՛ սգար, Իմացի՛ր որ տարեցի

ով պատմում է քեզ Գիւղական խեղճ քահանայն {Թէ} այնտեղ ամփոփուած է Մեր քաջ Վահան Ամատունեան

գործի Համար այդպէս էք խօսում: {Թէ} ՞ կարծում էք, որ աշխարհում Վիեննացուց զատ մա

գեւոր, Մի՛ տալ պատիժ խիստ սաստիկ. Մի՞ {թէ} չկայ մարմնաւոր Մի ուրիշ հնար փոքրիկ.

Ամօթի սուրբ ջուր, որ բերան բանանք։ Ո՛չ, {թէ} չենք ուզում հողից հող կորչիլ, Թշնամու արիւն

նք, Ազգ, եկեղեցի փրկենք ազատենք։ Ապա {թէ} խօսենք։ ՅԻՇԵՆՔ Հայկ ու Տիգրանին յիշե

Եղբա՛րք, բանը չէ անշօշափելի, Միայն {թէ} կամաւ չկարծենք ցնորք. Վաղո՜ւց մարմնացել ու

Աղքատ ու հարուստ տուած թեւ թեւի ` Այսպէս {թէ} միայն կայ ճար փրկութեան: Կեցցէ՛ Հայաս

եւ խօսքով, Ոչինչ աւելի հնախօսական Քան {թէ} անխորհուրդ անուն դառնալով: Ազատութեան

ը. " Բահ ու հրացան, ի՞նչ եղան նոքա, {Թէ} ՞ քշում էիր դու ուրջուները... " - Ես ա

ր խաղում է փառքով, Առաջին իւր լոյս, կարծես {թէ} այստեղ Պիտի ամփոփէ ոսկեայ ճաճանչով։

ա նա Հազար, բիւր տանջանք պիտի ստանայ. {Թէ} այստեղ, թէ անդ, Աստուծոյ ձեռնից. Յաւիտեան

զար, բիւր տանջանք պիտի ստանայ. Թէ այստեղ, {թէ} անդ, Աստուծոյ ձեռնից. Յաւիտեան ի հուր գեհե

Կամ ի կախաղան, նշաւակ մարդկան, Միայն {թէ} չտալ նուիրած հողի։ Ծերունի մարդու..

: 21-ին վերստին կրկնեցի: Այսօր ինձ յայտնեցին, {թէ} տեսութիւնը դարձեալ դադարացրած է եւ թէ վերստին խնդ

յայտնեցին, թէ տեսութիւնը դարձեալ դադարացրած է եւ {թէ} վերստին խնդրւում է թոյլտւութիւն: Խելքս չէ հասնու

29-ին, որ կ՚երթայ 30-ին: Այսօր ինձ յայտնեցին, {թէ} Զատկին տեսութիւն թոյլ կը տան: Ապրիլի 1-ին տեսութ

՚երթայ 15-ին (12 շիշ գինի): 15 -ին յայտնեցին, {թէ} գինին ինձի չէ, այլ բոլոր բանտարկելոց: 16-ին տե

աց 20-ին: 22-ին նամակ ստացայ, ուր յայտնում են, {թէ} այսօր-էգուց պիտի պատասխան ընդունեն, պիտի ընդունո

պատասխան ընդունեն, պիտի ընդունուի՞ ռնգեղջիւրը, {թէ} չէ: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 23-ին: 2

գրուած, որով ուղարկում են պակսիմաթ եւ ասում են, {թէ} Կալկաթայի երեսփոխանութեան թուղթը պիտի երթայ եղած

9-ին նամակ ստացայ եւ Բոկլի գիրքը, ուր գրում են, {թէ} տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին, այսինքն վաղը: 1

ս, 28-ից գրուած: Այսօր առողջութիւնս լաւ է, քան {թէ} երէկ: 30-ին այսօր քինա սկսեցի ընդունել, եւ առող

ընդունել, եւ առողջութիւնս անհամեմատ լաւ է, քան {թէ} երէկ: [Յուլիսի] 1-ին տեսութիւն եղբօրս, Մարտին

անակուած է 8-ին: Այսօր առողջութիւնս լաւ էր, քան {թէ} երէկ: Երեկոյեան գլուխս էր ցաւում եւ թուլութիւն ո

եսութիւնը նշանակուած է 15-ին: Այսօր ինձ ասացին, {թէ} Կարապետ Մարգարեանցը պիտի գայ 12-ին: Այսօր իմացայ

րապետ Մարգարեանցը պիտի գայ 12-ին: Այսօր իմացայ, {թէ} [ճանապարհին] է: Ցնծա՛: 10-ին ստացայ Քոլբի վիճա

չուղարկեցի: 11-ին առողջութիւնս թէեւ լաւ է, քան {թէ} առաջ, բայց տակաւին շատ տկար եմ. լերդս եւ գլուխս

իսկ: Նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից արձակած, երեւի {թէ} սխալ դրել են թուականը: 12-ին երեկոյեան 10 ժամին

ւրքը եւ թէյը: Երեկոյեան ինձ յայտնեց վերակացուն, {թէ} խնդիրը տուել է կոմենդանտին եւ թէ նա հրամայել է մա

նեց վերակացուն, թէ խնդիրը տուել է կոմենդանտին եւ {թէ} նա հրամայել է մաքրել խոհանոցը: [Յուլիսի] 14-ին

նոյն րոպէին հետ դարձուցի. չգիտեմ կառնո՞ւ այսօր, {թէ} ոչ: Նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով:

ցայ եղբօրիցս այսօրից, հանդերձ մրգօք: Գրում են, {թէ} մերոնք ողջով առողջ են. փառք Աստծոյ: Ես էլ լաւ ե

կ ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուած, որով յայտնում է, {թէ} տանից ոչ լուր կայ եւ ոչ նամակ. այս շատ զարմացնու

թաբակ եւ օրգանական քիմիայ Մենդելեեւի. գրում է, {թէ} 10-ի նամակը չէ ստացել, այլեւ յայտնում է, թէ տան

է, թէ 10-ի նամակը չէ ստացել, այլեւ յայտնում է, {թէ} տանից նամակ չկայ եւ թէ ինքը ուզում է տեսութեան գն

տացել, այլեւ յայտնում է, թէ տանից նամակ չկայ եւ {թէ} ինքը ուզում է տեսութեան գնալ: 14-ին տեսութիւն ե

օրիցս այսօրուայ թուականով, որով յայտնում է. ա) {թէ} 17-ից գրած նամակս դեռ չէ ստացել. երեւի այս էլ 10

լ 10-ի նամակիս քովն է գնացել: Այլեւ յայտնում է, {թէ} տունից նամակ է ստացել, ուր մեր ծնողաց մասին լաւ

ինչի՞ չէ ուղարկում եւ սպասում է եւ 18-ին, որպէս {թէ}, նամակ ստացել է Գաբրիէլից: Այս բոլորը ինձ կասկա

վ ուղարկեց Վադուժի նամակը: 24-ին պատասխան գրեցի {թէ} եղբօրս եւ թէ Վադուժին. կ՚երթայ 25-ին: 28-ին տե

դուժի նամակը: 24-ին պատասխան գրեցի թէ եղբօրս եւ {թէ} Վադուժին. կ՚երթայ 25-ին: 28-ին տեսութիւն եղբօր

ւնը նշանակուած է դեկտեմբերի 2-ին: Այսօր իմացայ, {թէ} վեհափառ կաթողիկոսը ընծայի ընդունելութիւն է արել Ա

ն նամակ էի գրել եւ թողել բերդակալի մօտ, կարծելով {թէ} 27-ին եղբայրս կը գայ կ՚առնու, բայց չեկաւ, նամակ

կ ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով յայտնում է, {թէ} վերոգրեալ թղթերը ստացել է եւ ճամփու է դնում: [Դե

ստացայ եղբօրիցս երէկուայ թուականով: Յայտնում է, {թէ} Սուլթանը նոյեմբերի 24-ին դուրս է եկել Թիֆլիսից:

այ տեսութիւնը նշանակուած է 23-ին: Այսօր իմացայ, {թէ} Սուլթ[անշահը] դեկտեմբերի 2-ին դուրս է եկել Տաք ջո

ք եւ ung[uentum] loliolis: Այսօր ինձ յայտնեցին, {թէ} վաղը տեսութիւն է նշանակած: 27-ին տեսութիւն եղբօ

ցնելու վրայ եմ բիւր տեսակ մտածութիւններով: Երանի {թէ} 1864-ը, որ մէկ ժամից կը գայ, աւելի երջանկութիւն

28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է, {թէ} չեն թոյլ տալիս ինձ բան տպել Հիւսիսափայլում մինչեւ

0-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի: Յոյս ունիմ, {թէ} վաղը երթայ: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թո

. յոյս կայ, որ 7-ին վերստին գան տեսութեան: Ապա {թէ} ոչ ` 13-ին: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 3-ից գրու

րին: Մեք, վաղ ուրեմն, գուցէ շատ յառաջ, քան {թէ} գրիչ առինք ու հրապարակ իջանք, գիտէինք, որ խաւար

եւակի վերոյգրեալ տետրակը մեզ ուղարկողը գրում էր, {թէ} Պոլիս ամէն տեսակ մարդերից ցուրտ ընդունելութիւն է

յն եւ նահապետական հիւրասիրութենից շարժուած, քան {թէ} պարտականութենից դէպ ի մեր արժանաւորութիւնը, որ բ

ասին վերայ բնաւ ազդեցութիւն չգործելով, երեւում է {թէ} նետի նման ծակել են չխոստովանուած փիլիսոփայի անձնա

ջ եւ ոչ անգամ մի բառ կայ Ժ. Ժ. Ռուսսօյից: Բայց {թէ} երկու անգամ երկուքը չորս է ինչպէս Ժ. ժ. Ռուսսօյ

հետ եւ միասին անհաւատ եւ հերետիկոս կոչուել, քան {թէ} բաց աչքով մեր մարդկութիւնը, մեր մարդկային ազատու

ն բանականութիւնը) բամբասուիլ եւ հայհոյուիլ, քան {թէ} Կրօնական ժողովի օրհնութիւնը վայելել Պ. Չամուռճեա

որութիւնը պաշտպանուած է ամենայն կերպ, առաւել քան {թէ} բոլոր Եւրոպայի մէջ, բայց կան յանցանքներ, որ մահ

է համարում Պօղոսը դատաստանի մատնելը եւ մտածում է {թէ} այդ անտեղի եւ գեղջուկ բացագանչութեամբ պիտի կարողա

ուած կինը լինէր մեր ամուսինը, բայց կարծում ենք, {թէ} Պ. Չամուռճեանը այնպէս խօսելու չէր, ինչպէս այժմ

. Չամուռճեանի պատուելի դուստրը կամ ամուսինը, քան {թէ} մի վանցի լլկուած եւ բռնաբարուած անմեղ աղջիկ, քան

մի վանցի լլկուած եւ բռնաբարուած անմեղ աղջիկ, քան {թէ} մի նահատակուած կին, քան թէ մի զաւակ, որ, դեռ հ

ւած անմեղ աղջիկ, քան թէ մի նահատակուած կին, քան {թէ} մի զաւակ, որ, դեռ հրապարակի լոյսը չտեսած, սպան

Պ. Չամուռճեա՞նը, իւր փտած ու վաճառուած գրիչով, {թէ} ՞ Կրօնական ժողովը իւր մտացածին իրաւասութեամբ:

նի մեզ ասելու Կրօնական ժողովը, եթէ ասենք նորան, {թէ} Կրօնական ժողովի գործը եւ պաշտօնը է քննել եւ դատել

բագրել, եթէ յիրաւի առանց բացատրութեան ասուած է, {թէ} եկեղեցականների դատը պատկանում է Կրօնական ժողովի տ

կան ատեանները հակին դէպի անարդարութիւն: Եւ մի՞ {թէ} եկեղեցականը, գողութեան, անառակութեան եւ սպանութ

էր նոցայ ճանապարհը, կանգ առին եւ սկսան մտածել: {Թէ} որչա՛փ փոխուած է այժմ այդ խաւար ճանապարհը, կամ թ

է որչա՛փ փոխուած է այժմ այդ խաւար ճանապարհը, կամ {թէ} որչա՛փ մարդիկ դեռեւս առ թարթափ գնում են նորանով,

տեղիս վերաբերութիւն չունի: Բայց այս է բանը, {թէ} Պ. Չամուռճեանը, ի՛նչ նկատմամբ արդեօք եկեղեցական

: Այս դրութիւնը մերժելով վերստին կրկնում ենք, {թէ} եկեղեցին ազգն է, իսկ հոգեւորականութիւնը սպասաւոր

արում է հոգեւորների դատաստանը, մէք կրկնում ենք, {թէ} հոգեւոր անձինք, որպէս մարդ եւ որպէս անդամ եկեղեց

ը շարժելու. միւս կողմից շատ աւելորդ չէ յայտնել, {թէ} կուրութեան եւ բռնակալութեան մէջ, այո՛, հաւատ չո

անջելու: Այո՛, մի տեսակ մարդիկ, կարծելով, {թէ} Հիւսիսափայլի խնդրած վերանորոգութիւնը վերաբերւում

փսափայլ: Ուր թողունք, որ Հիւսիսափայլը ասած էր, {թէ} հարկաւոր է այս ռեֆօրմը կատարուի ինքնուրոյնաբար,

որ վաղուց արդէն լսում ենք զանազան հոգեւորներից, {թէ} նոցայ արդիւնքն է, որ հայոց ազգը ապրում է մինչեւ

ելիքսէթ եւ Եղիազար կաթողիկոսների կամ կիսասիրտ կամ {թէ} ասել երկդիմի գործերը եւ ընթացքը, միւս հոգեւորներ

լուց յետոյ, դեռեւս հոգեւորականութիւնը պիտի պարծի {թէ} ա՞զգ պահեց: Մեր միւս խօսքերը, հոգեւորների ըն

Խոսրովիկը, դեռեւս Հայաստան չմտած, երբ լսեցին {թէ} գալիս է, փրփրեցան նախանձով եւ վառեցին բորբոքեցին

տ չէ նիւթական կեանքի պիտոյքը հայթայթելու համար եւ {թէ} կամի նա խորհուրդ ունենալ, ապա ուրեմն պարտակածն է

րեցանք, որ, ուրիշ խօսքերով, ասել է մեռանք, մի՞ {թէ} պէտք չէր մի փոքր կեանքի վերայ եւս մտածել...

եան: Վախենում ենք եւ իրաւունք ունինք վախենալու, {թէ} մի՛ գուցէ, մինչեւ հայը կշտանայ իւր մահանման քնից

ան ընդհանուրի օգտի համար, լաւ հասկացած լինելով, {թէ} սո՛ւտ է մասնաւորի քաջաբախտութիւնը, առանց ընդհանո

վկայութեան վերայ անհաստատութեան գայ, կարծում ենք {թէ} աւելի ծանր լինի իւր պատասխանատւութիւնը, մանաւանդ

Հիւսիսափայլի մի ուրիշ բանի վերայ յարձակուիլ, քան {թէ} դատապարտել նորան որպէս կրօնադրուժ: Եւ ո՛վ է ա

պ. Այվազովսքին Մասեաց Աղաւնու մէջ յիշատակում է, {թէ} մի ռուսերէն ձեռագիր տետրակ, իւր ընդդէմ գրուած,

ւ հրաման խնդրելով: Պատճառում էր իւր նամակի մէջ, {թէ} բոլոր տպուածքը վաճառուած լինելով կարօտութիւն կայ

չը, ահաւասիկ պ. Այվազովսքին. ըստ մասին: Եւ մի՞ {թէ} այս անարատ մարդը (որի բարոյականութեան եւ մինչէ ա

ինակի ձեռագիրը, որ կայ տպարանի մէջ, վկայում է, {թէ} գրաշարը եւ ոչ մի անգամ մի տառ փոխած է. ուստի տպա

սքին իւր դպրոցի կանոնների մէջ (§34) դնում է, " {թէ} որ մէկը պատիժ կ՚ընդունի, առաջ պիտի կատարէ զայն ե

ատիժ կ՚ընդունի, առաջ պիտի կատարէ զայն եւ յետոյ, {թէ} որ ասելիք մը ունի, տեսչին հասկցնէ"։ - Պատիժ

ին հաւատալու... - Անտարակոյս: - Ինչպէ՞ս {թէ} անտարակոյս. Յունուարի ասածից հրաժարւում է փետրու

է ներկայումս: - Խե՞ղճ մարդ, որ դեռ չգիտես, {թէ} ճշմարտութիւնը օրացուցի պէս, տարին մի անգամ փոխւո

ւթիւնների մասին: Թող պ. Չամուռճեանը քարոզէ, {թէ} հոգեւորներից դուրս փրկութիւն չկայ, թող պ. Այվազ

ԵՐԿՈՒ ԽՕՍՔ {Թէ} ինչպէս է մեր հայեացքը մի օրագրի պաշտօնակատարութեա

ում են գնալ միջին ճանփով, ընդհանրապէս։ Եւ հազիւ {թէ} մեր ազգի մէջ կարող էր գոյանալ կամ շարունակուիլ մի

րի տարածուելու վիճակը եւ չափը շատ լաւ յատնի է մեզ {թէ} ՛ այստեղ՝ Ռուսիոյ մէջ, եւ թէ՛ Տաճիկստանում, այ

ատ լաւ յատնի է մեզ թէ ՛ այստեղ՝ Ռուսիոյ մէջ, եւ {թէ} ՛ Տաճիկստանում, այս պատճառով էլ ասացինք, թէ մասն

, եւ թէ՛ Տաճիկստանում, այս պատճառով էլ ասացինք, {թէ} մասնաւոր խորհրդի նուիրուած օրագիր չէ կարող գոյանա

ւնը է միայն յայտնել մեր կարծիքը մի օրագրի մասին, {թէ} նա ինչպէս պիտի լինէր ինքը իրեն։ Այս մասին, եթէ

րանացի շատ լսած ենք բացասական կարծիքներ, այսինքն {թէ} ինչպէս չպիտի լինէր. ստոյգ է, որ շատ պարոններ ու

չափով եւ դրականապէս վնասակար կերպով պաշտեց, քան {թէ} երբեւիցէ ունեցած էին այն պարոններից դատապարտուած

այլ մանաւանդ այդպէս շատերի վրայ եւ թող չկարծուի, {թէ} նոցա կարծիքները, ինչպէս այժմ, նոյնպէս եւ առաջ կ

յն ճանաչուած աշխատութեան մասնակից էի, յայտնի է, {թէ} մեր սքանչելի պարոնների կշտամբանքի մի բաժինն էլ ու

փի մասին, որովհետեւ մեր ընդդիմախօսքը ասում էին, {թէ} իրենք էլ չգիտեն. միայն մերի մոլորականութիւնը եւ

պարզ եւ անզարդ է իր ձեւերով, այդ չէ նշանակում, {թէ} նա աւերուել է, այլ մանաւանդ թէ առաջ է գնացել։ Բ

յդ չէ նշանակում, թէ նա աւերուել է, այլ մանաւանդ {թէ} առաջ է գնացել։ Բայց " Հիւսիսափայլի " 1862-ի նոր

դրուիլը եւ այլն եւ այլն։ Բայց մենք կարծում ենք, {թէ} իրաւունք չէ, անհնար է թերեւս բռնաբարել բովանդակ

բանութիւնը, եթէ նաեւ չինէականի տակ լինէր աճում։ {Թէ} տաճկի, թէ սատանայի խնդիրը այդ չէ, այլ այն է, թ

, եթէ նաեւ չինէականի տակ լինէր աճում։ Թէ տաճկի, {թէ} սատանայի խնդիրը այդ չէ, այլ այն է, թէ այսօր նաե

է տաճկի, թէ սատանայի խնդիրը այդ չէ, այլ այն է, {թէ} այսօր նաեւ հայի սեփականն է, եւ հայը, չնայելով շ

ափոխ ստիպուած ենք ծանօթաբանել, որպէս եւ այստեղ, {թէ} վերի խօսքերով չենք ուզում, որ լեզուն մնայ երեսի

վրայ կամ աճէ օտար տրամաբանութեան տակ. չէ՛, այլ {թէ} օրագրի եւ մատենագրի պարտականութիւնն է մշակել այդ

ութեամբ ստրկացնենք նորան հին լեզուին։ Անհնար է, {թէ} աններելի անհոգութեամբ, այո՛, շատ անգամ եւ տգիտա

ւնքն են, որոնք, համարձակւում ենք կարծել, հազիւ {թէ} իրենց բոլոր կեանքի մէջ մէկ վայրկեան մտածել էին նո

ն նոր լեզուի օրէնքների եւ պայմանների վրայ, հազիւ {թէ} կարող էին իրենք իրենց կամ ուրիշին հաշիւ ու համար

էին իրենք իրենց կամ ուրիշին հաշիւ ու համար տալ, {թէ} ինչ հիմքի վրայ գործ են դնում այս կամ այն ձեւը կամ

լինէին առանց չափելու եւ կշռելու. ուրիշ խնդիր է, {թէ} ինչպէս էր այդ չափը, բայց եւ այնպէս կարծում ենք,

երբէք ուշադիր չեն եղած լեզուի մշակութեան, որպէս {թէ} այդ կամ հարկաւոր չէր, կամ թէ, կատարեալ լինելով

մշակութեան, որպէս թէ այդ կամ հարկաւոր չէր, կամ {թէ}, կատարեալ լինելով, մշակութեան կարօտ չէ։ Ասացին

եալ լինելով, մշակութեան կարօտ չէ։ Ասացինք որպէս {թէ}, որովհետեւ իրողապէս այդ բոլորը նոցա վերջին աստիճ

րենի լեզուի մէջ խեղճութեան արդիւնք է։ Յայտնի է, {թէ} տալուց առաջ պիտի ունենալ. իսկ այն գրիչը, որ տակ

ւմ, այդպիսի պարոնից ինչ պահանջես։ Թող չկարծեն, {թէ} մենք չենք ուզում կամ ծուռ աչքով նայում ենք նոցա գ

աշխատել է այդ խորհրդով։ Եւ ոչ ոք չէ կարող ասել, {թէ} բոլորովին կորած է նորա աշխատութիւնը։ " Հիւսիսափա

այս վերջինի քննութիւնը վաղուց ցոյց է տուել մեզ, {թէ} " Հիւսիսափայլի " նորախօսութիւնը ոչ միայն չէր կորա

ւսիսափայլը"։ " Հիւսիսափայլի " հրատարակութիւնը, {թէ} ՛ լեզուի եւ թէ՛ բովանդակութեան կողմից գիտակցութեան

" Հիւսիսափայլի " հրատարակութիւնը, թէ՛ լեզուի եւ {թէ} ՛ բովանդակութեան կողմից գիտակցութեան արդիւնք լինել

մեր կարծիքը եւ սրտի հաստատ վկայութիւնը այսպէս է, {թէ} մի օրագիր երեւելով մեր ազգի մէջ, պարտական է ոչ թ

է մի օրագիր երեւելով մեր ազգի մէջ, պարտական է ոչ {թէ} ձախ ու ծուռ թարգմանութիւնք, դարերով յետ մնացած գ

չպէս առաջ էլ ասացինք, մեր ողորմելիքը ասում էին, {թէ} այդ վէպերը մեր ազգին վերաբերութիւն չունին։ Մենք

ծ եւ մեծ խորհուրդ ունի նորոգելու եւ կենդանացնելու {թէ} ՛ ճաշակը, թէ՛ քաղաքային կամ ընկերական յարակցութիւ

ուրդ ունի նորոգելու եւ կենդանացնելու թէ՛ ճաշակը, {թէ} ՛ քաղաքային կամ ընկերական յարակցութիւնքը մի ազգի,

նադարեան մշուշով պատած կամ ոչինչ չէ կարդում, կամ {թէ} ՝ ժողովածու եւ Պղնձէ քաղաքի պատմութիւնը։ Լաւ որ

րստին իրենց յետ տալու համար միայն գործ դրինք, ապա {թէ} ոչ հայախօսութեան մէջ այսպիսի բայ տեղի չունի։

ինչպէս երեւում է, արդարացի պատճառները։ Առաջին՝ {թէ} նոցա գրածները՝ հին եւ մեռեալ լեզուով, անմօտենալ

մեռեալ լեզուով, անմօտենալի էին Ազգին։ Երկրորդ՝ {թէ} մեծ մասով գրուածքը լինում են փիլիսոփայական կամ հն

թիւն ունենային նոցա հոգեղէն զարգացման վերայ։ Իսկ {թէ} Ազգայինքը այդ խօսքերը բերան առել են միայն այն մտք

կան, եւ ո՛չ միայն շատ կան, այլ կարելի է ասել, {թէ} մեր մատենագրութեան մեծ մասը այսպիսի բաներից է բաղ

ժողովուրդը պիտոյ է վազէ։ Այստեղ նա միջոց չունի, {թէ} եւ ցանկանար, յետ դառնալ այնքան հեռի, տասն եւ չո

այսօր մի վհատեցուցիչ միօրինակութիւն։ Եւ դնենք, {թէ} մի հայ մարդ առնուր իւր ձեռքը հին լեզուով շարադրած

րակուր է չ'հասկացած բան կարդալը։ Թոյլ տանք, {թէ} կարդացածի լեզուն եւս հասկանար, բայց մի բան կարդա

մնական են։ Չեմ ասում այստեղ նոցա պակասութիւնքը՝ {թէ} ՛ լեզուի եւ թէ՛ կարիքների կողմից։ Վերջինները շատ

մ ասում այստեղ նոցա պակասութիւնքը՝ թէ՛ լեզուի եւ {թէ} ՛ կարիքների կողմից։ Վերջինները շատ տեղ դարերով յե

այն, որ գրքի ճակատումը տպած լինի իւր անունը։ Եւ {թէ} փոքր ինչ ուսել է հնախօսել, Եղիշէի հետ հաւասար է

, որ մեր պատուելի հնասէր հեղինակքը համարում են, {թէ} կարելի էր մեծ ազդեցութիւն ունենալ ժողովրդի լուսաւ

չորս հարիւրն է գնում, որ ոչինչ չ'յառաջացաւ, եւ {թէ} Հայերի մէջ կան մարդիկ, այդ օտար դպրութենների շնո

Պարոն Պիսարեւսկին, ) երբ համարում էին մարդիկ, {թէ} միմիայն քուրմի հանդերձով կարելի է մօտենալ գիտութի

, որ այժմ եւս կան շատ մարդիկ, որ չեն հաւատում, {թէ} այս փոփոխութիւնը իրագործուած է արդէն աշխարհի երես

իմ այս փոփոխութեան վերայ. միայն այս եմ մտածում, {թէ} հազարաւոր տարիներով քնելուց յետոյ ո՞րքան աշխատութ

յց իմ այս ասելովը թո՛ղ մեր սիրելի Ազգը չ'իմանայ, {թէ} Ազգի համար կայ չկայ, միայն ուսումնականքն են պարտ

այն հեղինակները ո՛չինչ չեն կարո՛ղ առնել։ Դնենք, {թէ} գրեցին շատ բաներ. գրուածքը կարօտ են տպուելու։ Հ

շինութեան մասին խօսակցութիւնս կնքում եմ սորանով, {թէ} մինչեւ նոր լեզուն չ'լինի առհասարակ մատենագրական լ

րդ էր, արքայութեան դուռը բացող եւ փակող... (մի՞ {թէ} )։ Գո՛հ եմ Աստուծուց, որ, Պապական չ'լինելով,

են մնացել լուսաւորութեան ճրագից, պիտոյ է ասել, {թէ} այս վիպասանութիւնը, այս հրաշալի գործը, առանց ամ

՛ղ էր ըմբռնելի կերպով հասկացուցանել մեր Հայերին, {թէ} ի՞նչպէս էր Յիսուսեան Կարգի ուղղութիւնը, որ Պապակ

բոլոր որդիքը ձեռնհաս լինէին քննել իմաստասիրաբար, {թէ} ի՞նչ է Պապականութիւնը առհասարակ, քննել նորա պատմ

լ իւր համակրութիւնը Յիսուսեանց հետ եւ համարելով, {թէ} աշխարհքում, բացի Մխիթարեան միաբանութենից, այլ մ

ծերից. եւ այս նախ, որ իմ ընթերցողքը չ'համարեն, {թէ} Պարոն Սիւ'ն, ոյժ տալով իւր մտքի թեւերին եւ ունեն

իւ Պարոնի մասին։ Երկրորդ՝ Պարոն Փափազեանը կամ, {թէ} նա ինքը կենդանի չէ, նորա եղբայրակիցքը, կարդալով

, կարդալով այս գրուածը, այսքան միայն հասկանան, {թէ} ինչ որ իւրեանք գրում են այն դիտաւորութեամբ, որ Հ

նդունէ հալած իւղի տեղ, Ազգը ունի կարողութիւն ո՛չ {թէ} միայն ճանաչել այս խարդախութիւնը, որ գիտենք, թէ

թէ միայն ճանաչել այս խարդախութիւնը, որ գիտենք, {թէ} ինչ աղբիւրից է... այլ եւ քննել եւ քննելուց յետոյ

հետ եւ շօշափելով նոցա տգիտութիւնը, կարծում են, {թէ} մեր բոլոր Ազգը առանց բացառութեան այդպիսի մարդերից

ռանց բացառութեան այդպիսի մարդերից է բաղկացած. եւ {թէ}, ինչպէս այն խեղճ մարդիկը չեն որոշում թոյնը, որ

ter noster աղօթելուց, այլ բան չ'գիտէին։ Բայց մի՞ {թէ} չ'կան մեր Ազգի մէջ նաեւ լուսաւոր մարդիկ, որոնց դ

մի երկու խօսք պատշաճ եմ համարում ասել այն մասին, {թէ} ես իմ այս աշխատութեան մէջ գործ դրել եմ ամենայն ջա

նը Հիւսիս[ափայլի] № 1 մէջ, ուրախացայ շատ եւ ասես {թէ} մի նոր կենդանութիւն եկաւ վերաս: Չար լեզուներ ասե

անութիւն եկաւ վերաս: Չար լեզուներ ասել էին ինձ, {թէ} քո թոքախտութիւնքը զայրանալով զրկել է քեզ հնարից շ

եւ տարակոյս փարատուեցաւ, եւ ես ցնծում եմ, որ, {թէ} կենդանութիւն լինի, ամբողջ տարի պիտի վայելեմ քո Յ

հին եւ նոր հայկական բարբառի վերայ, ասած ենք, " {թէ} շատ չէ անցանելու, որ ժողովուրդը աչքը այս եւ այն

համարձակ քարոզել մեր շատ սիրելի եղբայրակիցներին, {թէ} ահա, մեր նոր մատենագրութիւնը խլելով մի հնացած ու

ծիքը այդ աշխատութեան մասին։ Բայց յառաջ, քան {թէ} ծանօթացուցել էինք ժողովուրդը այդ պատուական աշխատո

պատշաճ ենք համարում փոքր ինչ խօսել մեր ազգի հետ, {թէ} ի՞նչ է Կրիտիկա ասած բանը ընդհանրապէս, եւ թէ ի՞նչ

ետ, թէ ի՞նչ է Կրիտիկա ասած բանը ընդհանրապէս, եւ {թէ} ի՞նչ ծանր պարտականութիւն կար մի մարդու վերայ, որ

նձը կանխակալ սովորութեններից եւ կարծիքներից։ {Թէ} ի՞նչ պատճառավ տալիս ենք մեր յօդուածին մի այսպիսի

յօդուածը։ Մեր ազգի մէջ մի սխալ է տարածուած, {թէ} կրիտիկայն վատ բան է, թէ նա մարդ է խայտառակում,

էջ մի սխալ է տարածուած, թէ կրիտիկայն վատ բան է, {թէ} նա մարդ է խայտառակում, թէ նա, հեղինակի պակասութ

կրիտիկայն վատ բան է, թէ նա մարդ է խայտառակում, {թէ} նա, հեղինակի պակասութիւնները երեսին զարկելով, ծ

եւ դեռեւս մեղադրելով թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկին, {թէ} սա շտապել է այդ բանը գրելու։ Մի ասա՛, որ մոսկու

ինձ եւս ընթեռնուլ, որի բովանդակութիւնը այս էր, {թէ} այս ինչ պարոն Թիֆլիզումը շինել է մի գիրք, որ 184

լ է այդ թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկը սխալներ), եւ {թէ} դորա հեղինակը պախարակելի էր, ըստ որում յառաջ փակ

է մեր պատուելի սխօլաստիկները հասկացրել են նորան, {թէ} կրիտիկայն բամբասանք է կամ նախատինք (пасквиль),

ել են մի այսպիսի յիմար բան եւ ասել են ժողովրդին, {թէ} ահա այս է կրիտիկայն։ Մի՞թէ կարելի է դատապարտել մ

ւ ասել են ժողովրդին, թէ ահա այս է կրիտիկայն։ Մի՞ {թէ} կարելի է դատապարտել մի մարդ, եթէ սորան, որ իւր

ցոյց տալով մի արագիլ, հաւատացրած լինէին նորան, {թէ} այս է ահա սիրամարգը։ Այսպիսի վատաբաղդ դիպուածում

ւթեամբ, տեղեկանում է նորա խորհրդին եւ վճռում է, {թէ} ՛ ի՞նչ չափով ու սահմանով կատարել էր հեղինակը իւր պ

պահելով արդարութեան կշիռը դէպի որեւիցէ հեղինակ՝ {թէ} ՛ բարեկամ եւ թէ՛ թշնամի. այո՛, նա գիտէ պատուել ե

ւթեան կշիռը դէպի որեւիցէ հեղինակ՝ թէ՛ բարեկամ եւ {թէ} ՛ թշնամի. այո՛, նա գիտէ պատուել եւ թշնամու արժան

աւոր լինել։ Շատ բան, որ մի հեղինակ գիտութեամբ, {թէ} անգիտութեամբ դէպի չարն է գործ դրել, որ շատ հեշտ

ընդհանրապէս կրիտիկայի վերայ, այս եւս պիտի ասել, {թէ} նա մի չափ է, մի նշանացոյց է, մի այնպիսի կշիռ,

ծաղկած է կրիտիկայն, որ համարձակ կարելի է ասել, {թէ} այդ բանը դարձած է մի մեծ ճիւղ մատենագրութեան եւ ա

էս գալը կրիտիկայի ձեռքով ազդեցութիւն ունէ՞ր, կամ {թէ} ո՞րքան ազդեցութիւն ունէր նոյն իսկ քննութեան տակ ը

Իսկ այն ազգը, որ չունի մատենագրութիւն, ասել է, {թէ} չունի եւ բանականութիւն, որովհետեւ մատենագրութիւն

մատենագրութիւն չունենալով, համարձակուի մտածել, {թէ} ինքը եւս լուսաւոր ազգերի կարգումն էր աշխարհի երես

լուսաւոր ազգերի կարգումն էր աշխարհի երեսին, կամ {թէ} նորա գոյութիւնը մի խորհուրդ ունէր՝ համեմատելով ը

կարող, առանց մեր խղճմտանքը արատաւորելու, ասել, {թէ} մեր ազգը ունի մատենագրութիւն։ Ի՞նչպէս թէ չունի մ

ասել, թէ մեր ազգը ունի մատենագրութիւն։ Ի՞նչպէս {թէ} չունի մատենագրութիւն. Վիեննացին այնտեղ, իւր կար

ք աչքերս մատենագրութեան վերայ դարձնելու ", որպէս {թէ} կար մատենագրութիւն եւ այն՝ շատ ծաղկած, Մխիթարեա

ճռելու համար կրկնում ենք սորանից յառաջ ասածներս, {թէ} մատենագրութիւնը բանականութեան պահապանն է։ Եթէ Հա

ք այդ փակած պահարանի համար եւ չէ կարող հասկանալ, {թէ} ի՞նչպէս էր իւրեանից յառաջ ազգի բանականութիւնը, ե

ն չէ կարող ստանալ նորանից, ի՞նչ յանցանք է ասել, {թէ} մատենագրութիւնը դանակով կտրած բաժանած է ժողովրդի

է ժողովրդի կեանքից։ Ուրեմն ի՞նչ յանցանք է ասել, {թէ} ժողովուրդը չունի մատենագրութիւն, որի մէջ երեւէր

ւնքը, ի՞նչ յանցանք է ձայն տալ մեր հեղինակներին, {թէ} պիտոյ էր, հրաժարուելով հնախօս հայկաբանի ունայն փ

ակոյս յառաջ կ'երթար մեր ազգի լուսաւորութիւնը, եւ {թէ} վերջ ի վերջոյ պիտոյ էր հասկանալ, թէ մատենագիր հե

ութիւնը, եւ թէ վերջ ի վերջոյ պիտոյ էր հասկանալ, {թէ} մատենագիր հեղինակը գործ ունի ոչ թէ մեռած գնացածնե

էր հասկանալ, թէ մատենագիր հեղինակը գործ ունի ոչ {թէ} մեռած գնացածների հետ, այլ այժմեան կենդանի ազգի հ

որ, մի կենդանի, հոսանուտ բան լինելով, համարեա {թէ} ամենայն րոպէ փոփոխութեան եւ նորոգութեան տակ է։

ւթիւն ենք համարում մեր վերայ հրապարակով քարոզել, {թէ} նոր ահա բացւում է կենդանի ժողովրդի կենդանի բարբառ

ւ պարունակ թեթեւ ոճով գրած ճառեր այն բանի վերայ, {թէ} ի՞նչ է մարդը, եթէ քննում ենք նորա մարմնի կազմուա

ւստ եւ առաւել մօտ կենդանի ժողովրդի բարբառին, քան {թէ} հեղինակի այլ գրուածքը մինչեւ այսօր։ Եւ այս լեզու

. պատճառ, տեղ տեղ աւելի մօտ է հին լեզուին, քան {թէ} ժողովրդական բարբառին։ Բայց այստեղ բառերը չեն միա

ելի պահանջել, որ ամենայն մարդ մի կերպ խօսի, կամ {թէ} վերին կամ գեղեցիկ մտքեր բացատրուին խաժամուժ ամբոխ

նակի գրածը աւելի բարձր է, աւելի գերազանց է, քան {թէ} այն լեզուն, որ ժողովուրդը խօսում էր հասարակ կեցո

րաստ էր ուսանել իւրեանից լաւ խօսողներից"։ Միայն {թէ} օր մի յառաջ, եթէ կան, հանդէս ելանէին այդ աւելի

ջ այդքան հանդէս է բացել ժողովրդական լեզուին։ Իսկ {թէ} երբեմն ո՛չ հայաբար, այլ եւրոպէաբար բացատրել է իւ

переведенное в мыслы) եւ յիմարութիւն է կարծել, {թէ} որեւիցէ փիլիսոփայութիւն անցնում է իր ժամանակակից

ոտք է կոխում իրական պատուանդանի վրայ: Յայտնի է, {թէ} ինքը ժամանակը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ հասկացողութեա

շեալ աղբիւր, որտեղից դուրս էին եկել: Յայտնի է, {թէ} այս դրութիւնը իսպառ սասանեցնում է կամքի դրական ազ

այս դրութիւնը, բայց ոչ դրականապէս: Նա ասում է, {թէ} որովհետեւ պատմութեան, թէեւ անժխտելի, օրէնքի կատ

հոգեբանական տարրի վրայ: Այստեղ դարձեալ ասում է, {թէ} ներգործող անձը հանդէս չէ գալիս որպէս լոկ գործիք,

թեան պատմութեան յառաջաբանի մէջ, երես 9) ասում է {թէ} " պատմութեան փորձերը անպտուղ են անց կենում, խրատ

նելով մարդկային յիշողութեան մէջ"։ Ինձ թւում է, {թէ} այս անպտղութիւնը բնական է, որովհետեւ ապագայ մարդ

ամանակի ոգուն համեմատ, այստեղ անցածի խրատը հազիւ {թէ} կարող է արժէք ունենալ. Գրանովս[կին] խոստովանում

իլիսոփայութիւնը, ինչ ճամփով կ՚ուզես գնայ, միայն {թէ} խորհուրդը եւ նպատակը այն լինի: Յայտնի է, թէ աւե

այն թէ խորհուրդը եւ նպատակը այն լինի: Յայտնի է, {թէ} աւելի կարճ, աւելի բնական եւ աւելի յաջող ճամփան ը

ւելի բնական եւ աւելի յաջող ճամփան ընտրելի է, քան {թէ} այն բարակ եւ միգապատ ճամփաները, որ ցոյց էին տալի

ութիւնքը կառավարող գործիքի մասին: Յայտնի է, {թէ} քրիստոնէութեան էական տարրը սէրն է. յայտնի է, թէ

թէ քրիստոնէութեան էական տարրը սէրն է. յայտնի է, {թէ} մեծ հիմնադիրը իր վարդապետութեամբ վեր ի վայր կործա

րձեալ այն մովսիսական եսական ոգու ազդելուց, որպէս {թէ} այն ժամանակ է երեւում ճիշտ հաւասարութիւնը, եթէ Մ

էջ. չէ՞ որ երկուքի տունն էլ կործանուեցաւ: Ասենք {թէ} յանցանքը գործուել էր, բայց տակաւին երկու տունն է

ութիւնը: Զարմանք յանցանքի ընդդէմ պատիժ դնելով մի՞ {թէ} կարելի է յանցանքը սանձել: Սպանութեան աղբիւրն

ղութիւնը, մահի է տալիս գործակատարին: Յայտնի է, {թէ} մարդը պիտի չատէ, յափշտակութիւն չյղանայ, ես-ին ո

պատժից վախենալով չպիտի յանցանք գործել Յայտնի է, {թէ} այս վարդապետութիւնը, եթէ հատուցումի երկիւղը չլին

ինի, ուրիշ բան չկայ նորան բռնող: Հիմի տեսնենք, {թէ} երկիւղը բաւակա՞ն է, կարո՞ղ է սանձ գնել մարդու կր

ակութեան: Իրաւունք ունէր Դեկարտը մինչ գրում էր, {թէ} " ես սկսելով քննել, առաջին գործս այն արի, որ թա

դարձեալ կը գայ դէպի նաեւ անհնարին է որ չգայ, իսկ {թէ} համեմատական էր, այն ժամանակ յայտնի է, թէ թափելո

, իսկ թէ համեմատական էր, այն ժամանակ յայտնի է, {թէ} թափելով նորան աւելի շահուեցաւ, քան թէ համեմատակա

յայտնի է, թէ թափելով նորան աւելի շահուեցաւ, քան {թէ} համեմատականը ընդունելով որպէս դրական: Ինչ որ

լցուր սրա վերա անհատական ձգտողութիւնքը (յայտնի է {թէ} միջին թիւը), - հանդիպելով կէս մի կորցնում է իր ն

նջէ, խոհեմ եւ բնական ճամփան, մարդասէր հնարներ, {թէ} կարող ես գտնել, որ մարդը տուն գտնէ, հաց ունենայ

չունի՜ս, կարցա՞նք հասկացնել: P. S. Որպէս {թէ} մարդը կաւ է, իսկ փիլիսոփայութիւնը բրուտ. ինչ ձե

պարոնը ի՛նչ տեղից առաւ իր դրութիւնքը. յայտնի է, {թէ} կայ աղբիւր, կան քննութեան նիւթեր, որ պատուանդան

եր, որ պատուանդան եղան նորա համակարգութեան: Իսկ {թէ} նորա փիլիսոփայութիւնը չունի այդպիսի պատուանդան,

Այս վիճակում լինելով բանի զօրութիւնը, յայտնի է, {թէ} Արիստոտէլի փիլիսոփայութիւնը շիկանում է, մինչ նա

չէ, այլեւ անբարոյականութիւն: Մեր խօսքը այն է, {թէ} գիտութիւնքը, մարդու կեանքը, ժամանակը, այսինքն

գիծ քաշել անցածի եւ ներկայի մէջ, տեսնել եւ քննել {թէ} ինչպէս մարդկային գիտութեան շրջանր աւելի տարածութի

պատիկ աւելի ամրութիւն եւ հաստատութիւն ունին, քան {թէ} ամբողջ շինծու համակարգութիւնք, որ օդի մէջ են ման

նուհետեւ քիթը մինչեւ ի Կոկիսոն հայոց բարձրացնել, {թէ} ես Քանթի, Ֆիխթէի, Դեկարտի, Բեկոնի, Հեգելի եւ

ւն, գիտակցութիւն, հաշուատու քննութիւն մարդկային {թէ} ՛ անցած եւ թէ՛ ներկայ կեանքին, այլեւ բնութեան երե

թիւն, հաշուատու քննութիւն մարդկային թէ՛ անցած եւ {թէ} ՛ ներկայ կեանքին, այլեւ բնութեան երեւոյթներին եւ

թեան աղբիւրը, որ բաց է ամէն մարդու առջեւ, միայն {թէ} մարդը չծուլանայ օգուտ քաղել: Եւ եթէ մարդը ընդուն

փիլիսոփայութիւն - մէկ ստակ: Կարող են ասել, {թէ} փիլիսոփաների ճիգը եւ նպատակն էլ այն է, ինչ որ դո

մէջտեղ որպէս մի հաւատալիք, որպէս դոգմա, մենք ոչ {թէ} ձեռնոց ենք նետում իմաստութեան, այլ այն ձեւին եւ

ստրուկ ազատւում է ստրկութիւնից, այդ չէ նշանակում {թէ} նա նոր բան ստացաւ, այլ թէ ինչ որ կորցրել էր գտաւ

նից, այդ չէ նշանակում թէ նա նոր բան ստացաւ, այլ {թէ} ինչ որ կորցրել էր գտաւ, նորը տակաւին առջեւումն է

ը գումարը, այն ժամանակ միայն կարող եմ քեզ ասել, {թէ} ինչպէս բան է այդ նորը, բայց մինչեւ այն ժամանակ ի

այ եւ ստեղծէ ինչ որ իրեն պէտք է. ես ինչ իմանամ, {թէ} ինչպէս կը լինի մարդու հասկացողութիւնը հարիւր տարի

թեան անեմ այն մասին: Նախնիք որ կորցնում էին, մի՞ {թէ} այդ կորուստը միշտ զգալի էր. քաւ լիցի, շատ կորու

յսինքն ձեւով), որ կարո՛ղ է հարկադրել երկբայել, {թէ} այդ արուեստը կարող էր ազդեցութիւն ունենալ իր պաշտ

ք նորա հոգեվարական տխրութեամբ: Դուք կ՚ասէք ինձ, {թէ} նոքա յանցաւորք են եւ մահի արժանի դատուածք. համաձ

արտութեան " (երես 284): - - - - - Ասես {թէ} իրաւունք ունին, մինչ կարծում են թէ Հեգելը իր փիլ

- - Ասես թէ իրաւունք ունին, մինչ կարծում են {թէ} Հեգելը իր փիլիսոփայութեամբ կամենում էր Գերմանիոյ

աջինը: Բայց ֆլօրենտացի պուպլիցիստը, մեզ թւում է {թէ} աւելի խոր մտած է իր առջեւը դրած գաղափարի մէջ, աւ

եւ հանգիստ չտուին բոլոր Եւրոպային: Նա մոռացել էր {թէ} ինչպէս այդ փառամոլ եւ բորբորիտոն ճակաճնութեամբ վա

ափառեցաւ մուրացկանութեամբ: Բոռքը էլ չէր յիշում, {թէ} ինչ որ Լուդովիկոս XIV-ը սկսել էր, XV-ը շարունակե

" Կարելի է նորան չարչարում էր մի նախազգացութիւն, {թէ} այդ տիեզերական նոր շարժողութիւնը տարածուելով առաւ

ալիզմի համակարգութիւնը: Եւ արդարեւ երկիւղը, {թէ} համաշխարհական հանգստութիւնը դարձեալ կը խանգարուի

ուածի վրայ. " Այս հատուածի մակարդակը է երկիւղը, {թէ} տէրութեան վերականգնեալ վիճակը կարող է խանգարուել

նքը: Տակաւին կարելի է համաձայնել եւ այս բանում, {թէ} անգլիական կառավարչութիւնքը (учреждения) երեւցնո

ամբ " խօսքով: Զարմանալի է, որ չկամին հասկանալ, {թէ} մի փոքր թերի, բայց գործադրելի ձեւը աւելի նախընտի

երի, բայց գործադրելի ձեւը աւելի նախընտիր է, քան {թէ} գաղափարական կատարեալը, որ բոլորովին անգործադրելի

մէջ աւելի համեղ կերակրի գաղափար ունի եւ ասում է, {թէ} գոնէ տեսական յարաբերութեամբ ինքը ուղիղ է, որ հաւ

նացին, ինչպէս ագռաւը խրտուիլակից, առանց քննելու {թէ} այդ երեւոյթը ամենեւին անվնաս է, եթէ գործ է դրւու

ան: " Բայց ", - շարունակում է Հայմը, որպէս {թէ} սթափուելով եւ հետեւեալ դրութեամբ իր առաջուայ կարծ

ելի երեւակայել աւելի միակողմանի դատողութիւն, քան {թէ} այն, բացառոցաբար հիմնուած է անգլիական տէրութենակ

տութիւնը: Այստեղ վերստին կատարւում է մեր խօսքը, {թէ} ազատութեան կենդանի գործողութիւնը (процесс) մեր

ր փիլիսոփայի համար ըստինքեան ոչինչ արժէք չունի եւ {թէ} նա (Հեգելը) դորա հակառակ տեսնում է ազատութեան բ

ic) պոլիցակազմ ազատութեան մէջ"։ Յայտնի է, {թէ} ազատութիւնը իսպառ կործանել նախադասութիւնը համազօր

նը համազօր է վերը մէջ բերուած երկար բարակ ճառին, {թէ} ինչպէ՛ս է Հեգելի կարծիքը ազատութեան մասին: Ինչ ո

եան մասին: Ինչ որ Հայմին է վերաբերւում, նա ասես {թէ} մի սառնաթոյն է իր մարմնի մակերեւոյթի վրայ, որ տա

ել անախորժ տպաւորութիւնը այդ ժանգոտ գաղափարների ` {թէ} ՛ իր եւ թէ՛ լսողի վրայ: " Հասկանալ է ", - շար

տպաւորութիւնը այդ ժանգոտ գաղափարների ` թէ՛ իր եւ {թէ} ՛ լսողի վրայ: " Հասկանալ է ", - շարունակում է

այ: " Հասկանալ է ", - շարունակում է Հայմը, - {թէ} ինչ խորհուրդ պիտի վերագրել Հեգելի սահմանադրական շ

ցաւ գոնէ Հայմը, թէեւ մի փոքր առաջ համաձայնում էր {թէ} անգլիական սահմանադրութիւնը " անհոգ հաւաքոյթ է ստո

ն են գտնում Հեգելից"։ Մեզ շատ հասկանալի է, {թէ} ի՞նչի համար Դուքս Վելլինգտօնի յայտարարութիւնքը հա

արձել էին նորա համար sine qua non, նա կարծում էր {թէ} ինչպէս պատերազմի յաջող ելքը շատ դիպուածում կախւու

նքների արդիւնքը պատերազմի դաշտում, մոռանում են, {թէ} պատերազմը մարդկային կեանքի մէջ, բնական, սովորակ

ամար յարաբերութեանց եւ վիճակների հետ: Յայտնի է, {թէ} այս երկու մոմենտքը, պատերազմը իբրեւ ցաւագարական

ն ֆրիդրիկոսների ձեռքով դարբնուած շղթայի մէջ, քան {թէ} այն սահմանադրութեան, որ միմիայն անգլիական մարդը

իր վերջին կատարելութեան, բայց խնդիրը այստեղ է, {թէ} այդ կատարելութիւն ասուածը արդեօք անշա՞րժ նպատակ է

լութեան գաղափարը շարժում է դէպի առաջ: Յայտնի է, {թէ} փրկութիւնը դրած է դէպի կատարելութիւնը անդադար ձգտ

սկսած, երբ կանգնել էր իր ճամփի վրայ: Յայտնի է, {թէ} այս բոլորը կարելի է մտածել մի մարդկային ընկերութե

ը, թագը միայն թողնելով իր թագաւորին: Յայտնի է, {թէ} Գերմանիան մարդ դարձաւ Ֆրանսիս XVIII դարու փիլիսոփ

է կամենում էին բամբասուած դպրոցը պաշտպանել, ասել {թէ} Ալեքսանդր Մակեդոնացին Արիստոտէլի աշակերտն էր, Նե

կ Վոլթէռը ` ճիզուիթների: Իհարկէ, ով որ չէ ուսել {թէ} ի՛նչ է եւ ո՛վ է Վոլթէռը եւ միայն անունն է լսել եւ

դիւնք ճիզուիթական դպրոցին, այնպիսին պիտի մտածէ, {թէ} XVIII դարու փիլիսոփայութիւնը աղբերանում էր ճիզուի

րի բոցը պիտի այրէր եւ լափէր ինչ բանի որ պատահէր, {թէ} լաւ եւ թէ վատ: Ֆրանսիական ռէվոլիւցիան անգլիա

տի այրէր եւ լափէր ինչ բանի որ պատահէր, թէ լաւ եւ {թէ} վատ: Ֆրանսիական ռէվոլիւցիան անգլիական փիլիսո

ունեցաւ Անգլիոյ աւելի առաջադիմութեան վրայ: Բայց {թէ} ազատութիւնը մի վսեմական աւանդ է, ապա այդ աւանդը

նական, խաղաղ եւ հանդարտ աճելութեամբ, որին հազիւ {թէ} տրամադրութիւն ունի ուրիշ ամէն մարդ, որ ծնած չէր

գտանելի է, բայց հարցնենք անգլիացուց, եւ տեսնենք {թէ} այդ համակարգութիւնը այսքան դարերով տեւում է սահմա

երով տեւում է սահմանադրութեան մեռա՞ծ տառի ուժով, {թէ} ՞ թագի հարստահարելով: Ոչ առաջինը եւ ոչ երկրորդը.

նչ անէ երեսփոխանական ժողովը կամ թագը: Յայտնի է, {թէ} քանի որ այդ օրէնքը բխում է ազգի հոգուց եւ հասկացո

инное начало), որ կայ Ռուսիոյ մէջ բայց ո՛վ գիտէ {թէ} երբ կարող են զարթել Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ գրակխօսնե

իտի ծանրանայ հասարակ ժողովրդի վրայ մանաւանդ, քան {թէ} միջակ դասակարգին: Միջակ դասակարգը պարապելով

ընդունուած սկզբունքների վրայ առաջ վարէ իր ընթացքը {թէ} ներքին եւ թէ արտաքին գործերի մէջ, վաճառականութիւ

զբունքների վրայ առաջ վարէ իր ընթացքը թէ ներքին եւ {թէ} արտաքին գործերի մէջ, վաճառականութիւնը եւ ձեռագոր

միշտ պաշտպան այդ սկզբունքներին: Սորանից պարզ է, {թէ} անդրանկական համակարգութիւնը լոկ ազնուական եւ ստոր

կաւոր է ուրեմն աւելի քաջ բացատրել մեր այն խօսքը, {թէ} " անդրանկական համակարգութիւնը անգլիական ազգի հոգո

ուց է բխում ", որովհետեւ անհնար է թոյլ տալ անգամ {թէ} ստորին դասակարգը կաող էր երբեւիցէ գոհ լինել այդ հ

եւ Անգլիոյ մէջ ամէն փոփոխութիւն, որ կարող էր շատ {թէ} քիչ սասանեցնել կամ աւելի փոքր, կանգնեցնել բաների

յ, նա չէ գոհանում նորանց պախարակելով, այլ որպէս {թէ} աւելի ծանրացնելու համար իր պատասխանատուութիւնը,

գարալըք փարայ իլեն փուլ իլեն դէիլ տըր: Տտես {թէ} ինչ է պատմում Հայմը Հեգելի բերնով, լսիր որ անկաճ

ան տէրութենական սկզբունքին, այս պատճառով, հազիւ {թէ} կարողանան նոքա իրագործուել առանց տէրութեան եւ հաս

րը գրուելուց յետոյ, ինքը պատմութիւնը ապացուցեց, {թէ} ինչպէս անհիմն էին այս մռայլոտ գուշակութիւնքը Անգլ

եւ նկարագրելով Հեգելին աւելի դիւանապետական, քան {թէ} նոյնիսկ Պրուսիոյ այն ժամանակուայ տէրութիւնը, նոյ

ս վարդապետութիւնը: Հեգելը դրականապէս ասում է {թէ} " Միջին տրամաբանական մոմենտները, աւելի քան թէ ու

է թէ " Միջին տրամաբանական մոմենտները, աւելի քան {թէ} ուրիշները չեն հասնում առարկայական էութեան, մնալո

էս մինչեւ նաւը չշինէր, շոգենաւ չէր կարող շինել: {Թէ} ուր է եղել այս փորձը, այսինքն որտեղ եւ երբ հասել

իկը մեզ խոստանում էին մի բարեյաջող նաւարկութիւն: {Թէ} մէկ օր վաղ եւ թէ մէկ օր անագան, ոչինչ. բայց մեք

էին մի բարեյաջող նաւարկութիւն: Թէ մէկ օր վաղ եւ {թէ} մէկ օր անագան, ոչինչ. բայց մեք, հասանք Բարի Յո

ւի մեծ կաթիլները եւ որոտման գոռոց գոչիւնը, ասէիր {թէ} կամենում էին կործանել մեր գլխին երկնքի մշտնջենաւո

ուած նաւապետը, թնդանօթ արձակել, որ նշան տրուի, {թէ} մի նաւ վտանգի մէջ էր եւ օգնութեան կարօտ էր: Բենկ

ց: Իմ միայնութիւնը ինձ առաւել մաշողական էր, քան {թէ} այնքան վշտերի կուտակութիւնքը. շատ աստանդական թափ

զի ես կարեմ ապրել յովկիանու ջուրցն եւ խոր, {Թէ} յիմ վերայ հովանասցի ամենակալ բազուկդ Հօր: Ք

ոյնպէս եւ ես գիտենայի ձեր տրտմութեան պատճառը, եւ {թէ} ո՛վ էիք դուք: Եթէ կարելի է, պատմի՛ր, աղաչեմ,

ում է նորա բերանից մի քանի ցաւալի խօսքեր, կարծես {թէ} մի փոքր թեթեւանում է իւր վշտերից եւ սփոփւում է գտ

փել եմ մի արտասուքի հեղեղ նորա վերայ: Ես տեսայ, {թէ} ինչպէ՛ս Նաբուգոդոնոսորը քանդեց Երուսաղէմը եւ գերի

դակ հին աշխարհի մայրաքաղաքին: Մոռանում էի ասել, {թէ} Լանկթամուրը իմ աչքի առաջեւ երեք անգամ արիւնով ներ

ւ իմս): Ցոյց տուր մարդկութեան գալոց սերունդին, {թէ} ինչպէ՞ս չարագործ մարդիկը քեզանից միշտ նախատուել ե

. միայն իւրեանց սուտ փառքի վերայ են մտածել, ո՛չ {թէ} ազգի բախտաւորութեան, միայն իւրեանց օգուտն են խնդ

ւորութեան, միայն իւրեանց օգուտն են խնդրել եւ ո՛չ {թէ} ազգի: Հաւատացէ՛ք, կարեկցաբար եմ ասում, խ

աւոր գործերից մինը եւս այս էր, որ քաջ իմանալով, {թէ} մինչեւ գործարանումը մի բարոյական, լուսաւորեալ,

մարդերի կեանքը: Բայց առաւել զարմանալին այն է, {թէ} ինչպէ՞ս այն ժողովուրդը, որ պապին իւր երկարամեայ

մ էր լիակատար փառքով իւր ասիական յաղթութեններից. {թէ} ինչպէ՞ս այն ժողովուրդը, որ ովսաննայ գոչելով, բա

նոցայ պարզմտութիւնը պղտորելու համար, ասում էր, {թէ} վերակացուն գործարանի հաւատարիմ մարդ չէ, եւ թէ նա

, թէ վերակացուն գործարանի հաւատարիմ մարդ չէ, եւ {թէ} նա արծաթը գործ է դնում յօգուտ Յիսուսեանց: Իսկ վե

դաւաճանութիւնը, այսքան միայն խօսեց. Ես չգիտէի, {թէ} կարդինալն եւս կարող էր սուտ խօսել, եւ իսկոյն հրա

մելի էր պաշտօնակալների սուգը, որովհետեւ գիտէին, {թէ} կարդինալը ի՛նչ մարդ կամէր նորա փոխանակ վերակացու

այդ բաները, նախ եւ յառաջ պատմի՛ր ինձ, աղաչեմ, {թէ} ո՞վ եւ ինչպիսի՞ մարդ էր այն կարդինալը, որ այդքան

ռաւել բարւոք ճանաչեցնելու համար, եւ ցոյց տալու, {թէ} նա ինչպիսի՛ն մարդերի հետ ունի բարեկամութիւն եւ սէ

: Թէպէտ աւագ մարզերից շատերը ասացին կարդինալին, {թէ} ամօթ է ձեր սրբազան կոչմանը, այդպիսի անպիտան մարդ

եր սրբազան կոչմանը, այդպիսի անպիտան մարդ (որպէս {թէ} կարդինալը նորանից լաւ մարդ էր) այդքան երկար ծառա

մի անառակ մարդու, երբ որ սա հարցրել էր նորանից. {թէ} ես ինչպէ՞ս մարդ եմ: " Յառաջ ասա՛ դու ինձ, թէ ով

. թէ ես ինչպէ՞ս մարդ եմ: " Յառաջ ասա՛ դու ինձ, {թէ} ովքե՞ր են քո բարեկամները, ապա ես քեզ կ՚ասեմ, թէ

թէ ովքե՞ր են քո բարեկամները, ապա ես քեզ կ՚ասեմ, {թէ} դու ինչպիսի՛ մարդ ես ", պատասխանել էր նորան փիլի

րդին կարդինալի դէմ վեր կենալու Դու իմացա՛ր, {թէ} ի՞նչ դարանագործութեամբ ճանապար ` ձգեց կարդինալը ա

ճանապար ` ձգեց կարդինալը այն հմուտ վերակացուին եւ {թէ} ինչպիսի՛ մարդ նորա փոխանորդ կարգեց գործարանում ը

փոխանորդ կարգեց գործարանում ը: Այն եւս իմացա՞ր, {թէ} ինչպէ՛ս շատերը եւ պաշտօնատարներից տեսանելով կարդի

արները եւ ո՛չ վերակացուի օգնականները լուսաւոր կամ {թէ} ազգի օգտի վերայ մտածող անձինք էին: Եւ եթէ մի լավ

սիրութեամբ համախոհ էին առաջին վերակացուին, գիտես {թէ} ի՛նչ մեքենաներ լարեց նոցայ դէմ, եւս առաւել պաշտօ

պաշտօնաւորներին: Միշտ յուսադրում էր ամեններին, {թէ} ձեր վարձը կը յաւելացնեմ, պաշտօնաւորներին ` թէ ձե

, թէ ձեր վարձը կը յաւելացնեմ, պաշտօնաւորներին ` {թէ} ձեր աշխատութեան ժամերը կը բարւոքեմ եւ ձեր վերայ լ

չէին նորա սուտ եւ անտեղի խօսքերին, քաջ գիտելով, {թէ} ի՞նչ բան դրդում էր նորան այդպիսի բաների վերայ խօս

, հրամայում է նորա անունը երբեք չյիշել, ասելով ` {թէ} նա յիսուսական էր, նա հաւատարիմ չէր գործարանին եւ

նա յիսուսական էր, նա հաւատարիմ չէր գործարանին եւ {թէ} այդ մեծ գործերը նորա խելքի բանը չէին, եւ ուրիշ ա

բանը չէին, եւ ուրիշ այսպիսի խօսքեր շատ: Երանի՜ {թէ} այն անմիտը զգաստանար մի փոքր, որ ճշմարտութեան դէ

ցուի անմեղութիւնը, յիշում էին Քրիստոսի խօսքերը, {թէ} " որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան, ուրացայց եւ ես զ

ն չէր, շատ հարկաւոր մարդ էր գործարանի համար, եւ {թէ} նա մի գեղեցիկ զարդ էր հռոմէական ժողովրդի համար,

հոգատարքը չլինէին, նոր վերակացուն, կարծու՞մ ես {թէ} կարող էր այնքան կեանք ունենալ գործարանումը, ինչք

անզգայ, կամ շատ անհմուտ մարդ պէտք է եղած լինի. {թէ} ի՞նչ բանումն է երեւում նորա անհմտութիւնը, ահա:

րդ, որ դադարած էր իւր չարագործութիւններից. ասես {թէ}, սկսել էր այնուհետեւ զգալ իւր մեղքը, ուղղել իւր

Ոչ, պարզամիտ մարդ, որ չկարողացար իմաստասիրել, {թէ} ինչպէս անհնարին բան է գոյնը մարմնից բաժանել, նոյ

րը եւ խրատէ անմիտները: Քահանայապետը վախճանեցաւ, {թէ} ո՛չ, այն նենգաւոր հոգին իսկոյն սրեց իւր լեզուն ն

ժամանակը պէտք չէր այնքան չափազանցօրէն գովել նորան {թէ} գրով եւ թէ խօսքով, մինչեւ անգամ նորան մի նոր Մեծ

տք չէր այնքան չափազանցօրէն գովել նորան թէ գրով եւ {թէ} խօսքով, մինչեւ անգամ նորան մի նոր Մեծ Կարոլոս աս

ւանի մէջ չամփոփուած: Ո՛վ դժոխային կիրք: Դիցո՛ւք {թէ} նա կարծում էր, թէ պապը անիրաւութիւն է արել նորան

: Ո՛վ դժոխային կիրք: Դիցո՛ւք թէ նա կարծում էր, {թէ} պապը անիրաւութիւն է արել նորան, որ չէ դատապարտել

իմացիր, որ մի փոքր ժամանակից դու ինքդ կ՚ասես. " {թէ} այդ մարդը ո՛չ թէ գործարան, այլեւ դահճանոց տանելո

քր ժամանակից դու ինքդ կ՚ասես. " թէ այդ մարդը ո՛չ {թէ} գործարան, այլեւ դահճանոց տանելու արժանի չէ"։

տքը, որ այնքան իմաստութեամբ է ասած: Սորա կեանքը {թէ} ի՛նչ գեղեցիկ խրատներ են մեր համար, թող իմանան ու

յս պաշտօնին, բայց կարդինալը այնպէս կամեցաւ. եւ {թէ} ինչ պատճառով, ահա՛: Կարդինալը քաջ գիտէր, որ այ

: Նորան քարտուղարութիւն տալով, կարծեց անշուշտ, {թէ} խաբեց նորան. բայց նա իւր գիտեցածը գործ կը դնէ,

աշխատէր այն կեղտ անունը իւր վերայից քերել, եւ ոչ {թէ} մէկմէկու վերայ բարդել: Այս ամէնը նորանից է յառաջ

րեց: Սորա բոլոր գործն էր լրտեսութիւն առնել եւ ոչ {թէ} գործարանին ծառայել: Հասակաւ բաւականին փոքր էր,

ր սորա համար, եթէ իւր դարբնութեամբ պարապէր, քան {թէ} այնպիսի գործերի մէջ խառնուէր, որ իւր խելքից դուր

շարունակել է իւր խիստ ընթացքը: Եթէ նա ասելու է, {թէ} վերակացուները ինձ ստիպում էին այնպիսի գնացք ունեն

ուի պատուերն միայն լցուցել եմ: Չորրորդ, դիցո՛ւք {թէ} վերակացուն անբարոյական անձն լինելով, նորան հրամա

պէս առնել, միթէ՞ նա չկարողացաւ այնքան հասկանալ, {թէ} երկիւղով ` միայն կարելի է մարդուն հնազանդեցնել,

նել, իսկ սիրով ` թագաւորել նորա սրտի մէջ: Երեւի {թէ} կային դորայ մէջ այնպիսի սկզբունք, որ պէտք էր արմ

: Եթէ հանգուցեալ պապը չլինէր, դու կարծո՛ւմ ես, {թէ} Հռոմի ժողովուրդը այդ աւազակներին այնպիսի մեծակշիռ

խաւորապէս աւագ մարդերից էին: Նա ի՞նչ էր գիտում, {թէ} սոքա այնպէս անարժան մարդիկ էին: Նա լաւ խորհրդով

մ, կարդացա՞ծ կը լինիք սորա անունը պատմութեան մէջ {թէ} ո՛չ. սա մի անգամ գտանուել էր ապառաժ Լիգուրիայի պ

ր փառք գտանելու համար ռամիկ ժողովրդի աչքում: Ապա {թէ} ո՛չ, նա այնպիսի մարդ չէր, որ կարողանար գործարան

որան հանգուցեալ պապը արժանաւորութիւն տուեց, բայց {թէ} ի՞նչ պատճառով, անհասկանալի բան է: Ասես թէ ո՛չ,

բայց թէ ի՞նչ պատճառով, անհասկանալի բան է: Ասես {թէ} ո՛չ, սա չէր կարող ոչ առաջինի եւ ոչ երկրորդի պաշտ

րան կը գար, ուշադրութեամբ կը նայէր, որ տեսանէ, {թէ} ծառայողներից ո՞րն է ցուցանում առաւել ջերմեռանդ մե

ացել այն գործավարին, որի մասին վերեւում ասացի, {թէ} իւր պաշտօնը անարժանութեամբ գործարանում ու պահելու

րի պատճառով: Բայց սա ուշադիր էր իւր օգտին եւ ո՛չ {թէ} հասարակաց: Եւ թէ դա ինչպիսի՛ անձն էր, կար

շադիր էր իւր օգտին եւ ո՛չ թէ հասարակաց: Եւ {թէ} դա ինչպիսի՛ անձն էր, կարելի է տեսանել ներքեւում

կէտից դիտելով, պիտի գուշակէր հեռատես աչքը. որ {թէ} վաղ, թէ անագան կը բացուի մի հրաբուխ արտահոսութիւ

տելով, պիտի գուշակէր հեռատես աչքը. որ թէ վաղ, {թէ} անագան կը բացուի մի հրաբուխ արտահոսութիւն այր երկ

իւն այր երկու ներհակ հոգեկան խաղացմունքի մէջ: Եւ {թէ} այս ե՞րբ է պատահում, նշանով ասեմ, որ իմանաս: Ա

ացաւ այս տրոյիացիների ընդդէմ: Եթէ դու տեսանէիր, {թէ} ինչպէ՞ս սա աներկիւղ եւ առանց նիզակակցի այս կողմ ո

ետեւ դա լաւ հետեւանք չէր ունենալու: Գիտե՞ս դու, {թէ} ի՛նչ փառքի ասպարէզներ բացուելու էին քեզ. այն ժամ

րդինալ դէմ: Թէպէտ ես շատ աշխատեցի իմանալ, {թէ} այս անցքից յետոյ գործարանը ի՞նչ եղաւ եւ որի՛ ձեռք

՞ր դու այդ մարդերի ապաշնորհութեան չափը. տեսա՞ր, {թէ} դոքա այն մեծ խորհրդաւոր գործարանը ինչպէ՛ս խաղալիք

ւթեամբ հեռացաւ եւ անհետացաւ: Միւս օրը որպէս {թէ} կամեցայ դէպի հայրենիքս վերադառնալ, բայց արծաթի պ

ութ շարժուելով մի անիմանալի ազդեցութենից, կարծես {թէ} միտքս իմացաւ, եւ ինձ ճանապարհի ծախս տուեց: Եւ ն

հոգւոց, հաղորդակցութեամբ դիւաց: Իսկ որք ասեն, {թէ} չի՛ք կախարդութիւն, կամ, թէ ո՛չ գոն դեւք, զայնպ

ւաց: Իսկ որք ասեն, թէ չի՛ք կախարդութիւն, կամ, {թէ} ո՛չ գոն դեւք, զայնպիսիսն նզովէ մեծ տրամաբան եւ ա

որ այսօր ընթերցող աշխարհի առաջեւ բացայայտուեցաւ, {թէ} Քրիստոսի արդիւնքը չուրանալու համար, անշուշտ պիտի

տելի տրամաբանութիւնն է, որ այսօր ապացուցեց մեզ, {թէ} դեւերի գոյութիւնը կամ կախարդութեան լինելութիւնը մ

ութիւնքը, առանց կախարդութեան, որ ենթադրւում է, {թէ} լինում է դեւերի հաղորդութեամբ, թերի է: Ուր

յ մամուլը, մեր այս դեւընկալ իմաստունքը. կարծենք {թէ} ժամանակ էր արդէն սթափելու միջին դարերի արբեցութեն

պաշտօնական շրջաբերականներով քարոզած էր աշխարհին, {թէ} առանց մեր իշխանութիւնը խոստովանելու, առանց մեր զ

նձերին երկնաւոր խօսքը՝ միշտ պատրաստ ունեցան, որ {թէ} ՛ իրենց եւ թէ՛ լսողների հոգիները թեւաւորեն այն տես

որ խօսքը՝ միշտ պատրաստ ունեցան, որ թէ՛ իրենց եւ {թէ} ՛ լսողների հոգիները թեւաւորեն այն տեսակ առաքինութե

ցին այդ խօսքը՝ սորվելով մարգարէից, որ ասում է, {թէ}. " Ով որ պատուականը անարգից հանէ իմ բերանը կը լի

. ուստի միտքը բերելով եւ յիշելով Պաւղոսի խօսքը, {թէ}. " Թո՛ղ աստուածասէրքը ամեն ժամանակ այնպէս ապրին

ճը չտանջէ նորանց "), աղօթք էր անում՝ ասելով, {թէ} Աստուծուց խնդրում ենք, որ ձեզ մի չար բան չպատահի

մանաւանդ վստա՛հ լինելով ամենիմաստ մարզպանի վրայ, {թէ} նա գիտէ չլսել խաբեբայական խօսքերի եւ իրաւունքը ճա

ստիկ զգուշացնելով առաքեալիներին, պատուիրում էր, {թէ} երբ ամեն ինչ որ հարկն է կատարէք, ասացէ՛ք, թէ ան

, թէ երբ ամեն ինչ որ հարկն է կատարէք, ասացէ՛ք, {թէ} անպիտան ծառաներ ենք)։ Բայց ինչի՞ Աստուծու հոգե

ծառապէս կացաւ ու մնաց նո՛յն առաքելութեան մէջ։ Եւ {թէ} ինչի՞ այս այսպէս էր լինում, թո՛ղ քննողը հասկանայ

լինում, թո՛ղ քննողը հասկանայ, եթէ կարող է. ապա {թէ} ո՛չ, թող լռէ՛։ Արդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, քա՛ղցր,

ելով, որ Քրիստոսը տուեց ինձ, որպէս արժանաւորի, {թէ} անարժանի, այն՝ տուողը լաւ գիտցաւ, ապա արդա՛րեւ

ով, շատե՛րն աշխատում էին լինել իմ փոխանակ. բայց {թէ} կարողանայի՜ն լինել։ Դեռ արարածների սկզբի՛ց շա

։ Իմաստութեան մէջն էլ վկայում է Աստուածաշունչը, {թէ} " Սատանայի նախանձե՛լով մահը աշխարհ մտաւ"։ Դեռ ե

ահա՛ր " էլ կոչեցին. " Չէ՞ որ ճշմարիտ ենք ասում, {թէ} Սամարացի՛ ես դու եւ դեւ կայ քո մէջ"։ Յետոյ, ս

պէս Աւետարանիչը վկայո՛ւմ է, Պիղատոսը ճանաչելով, {թէ} նախանձի պատճառով մատնեցին նորան, ձեռքերը լուանալ

ուտ զգուշացնում էր այս մասին եւ իր աշակերտներին, {թէ} ՝ ձե՛զ էլ պիտի պատահի այս ամենը, եւ չլինի՛ թէ,

, թէ՝ ձե՛զ էլ պիտի պատահի այս ամենը, եւ չլինի՛ {թէ}, անպատրա՛ստ գտնուելով, ձե՛զ հասած վշտերից վախեն

իմ մասին հանել էին շատ բամբասանքներ՝ ասելով, " {թէ} Ղազարն ասո՛ւմ է, որ պոռնկութիւնը մեղք չէ՛. այս

նը մեղք չէ՛. այս բանը մարզպանին էլ գրել է նա"։ {Թէ} ճշմարի՞տ էր այդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, խիստ լաւ գիտես,

արի՞տ էր այդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, խիստ լաւ գիտես, քան {թէ} այն սո՛ւտ կարծողքը։ Եւ ուտող խմող եւ պի՛ղծ մարդի

ից, իր մտքի մէջ կարող է այդպիսի բան խորհել, թող {թէ} եւ մի ուրիշի մօտ բերնից հանել. ո՞ր անմիտը, ո՞ր

յե՛լը կատարուած շնութեան հետ հաւասարեց՝ ասելով, {թէ} որ մէկը ցանկութեան պատճառով նայի կին մարդու վերայ

խօսքերից, որ Կորնթացոց առաջին թղթումն է գրում, {թէ} ինչի՞ բնաւ պոռնկութեան անունը կայ ձեր մէջ, մնացա

, մնացած ամե՛նն էլ հասկացւում է։ Եւ Եփեսացո՛ց, {թէ} " պոռնկութեան եւ ամենայն պղծութեան, կամ ագահութե

ող չլինի ձեր մէջ"։ Եւ իսկո՛յն, սորա քամակից, {թէ} " ո՛վ որ պոռնի՛կ է, կամ պի՛ղծ, կամ ագա՛հ, որ է

ո՛ղ ասե՛ն այժմ այդ չնչին եւ թշուառակա՛ն մարդիկը, {թէ} ինչի՞ նախանձի պատճառով ձգում են իրենց անձը չապաշխ

մասին եւ Յովհաննէս առաքեալը յիշում է՝ ասելով, {թէ} " կա՛ն մեղքեր, որ մահի՛ հաւասար են ", որ եւ Աւե

ր եւ Աւետարանչաց գրուածոց մէ՛ջ անգամ կարդում են, {թէ} " ո՛վ որ Հոգին Սո՛ւրբը հայհոյէ, նորա մեղքը չթողո

իսի մի աղանդ բուսանէր, առասպելի ասածին համեմատ, {թէ} " Խո՛զի պէս հարսին կպրէ-կարասը բաղնիք"։ Իրա՛ւ

ի, ուստի, այն չարաթոյն մարդիկը, կարծո՛ւմ էին, {թէ} ե՛ս էլ նոցա նման եմ։ Բայց ես չէի դատապարտում ա՛յ

՛տ եւ ամեն մեղքից ազատ Հայոց այդ ուսուցիչքը, թող {թէ} մեծ մեծ պաշտօնների հասցնել, ինչպէս եպիսկոպոսութե

Յակովբոսի պէս ահագին մարդուց, որ աղաղակում է. " {թէ} շատ վարդապետներ մի՛ լինիք, ե՛ղբայրներ, գիտցած ե

դատաստանի օրում եւ չե՛ն լսում Պաւղոսի բողոքը. " {թէ} որ մեր անձը դատէինք " (ապա չպիտի դատապարտուէինք

համարհում են Ամբակում մարգարէի աղաղակը, մանաւանդ {թէ} աղաղակով։ Եւ յօժարութեամբ գուցէ միտքդ բերես

սելով, տուած պատասխանիդ գլխաւոր բանը այս արիր, {թէ} " պէ՛տք էր, որ նոքա մտածէին եւ մի այդպիսի խօսք ի

որ ընծաների հետ"։ Եւ տէր Յովհաննին էլ նեղացար, {թէ} " բնաւ քեզ պէս մի մարդու արժան չէր լսել, թո՛ղ թէ

թէ " բնաւ քեզ պէս մի մարդու արժան չէր լսել, թո՛ղ {թէ} ինձ էլ բերել"։ Եւ որովհետեւ ես, երկրաւոր մտ

Եւ ես, չկարողանալով Սաղմոսերգողին պէս աղօթել, {թէ} " պահէ՛, Տէ՛ր, մեղաւորի ձեռքից եւ չա՛ր մարդուց

, քո պարտքն է այսուհետեւ դեղ դնել եւ բժշկել, իսկ {թէ} մեռնիմ, տանել գերեզման եւ թաղել"։ Եւ նա, պատա

կիւղից նաեւ տեսնե՛լ քեզ, բայց դու դեռ ասում ես, {թէ} գամ բժշկեմ եւ կամ թաղէ՛. չլինի թէ մի մարդ իմանալ

դեռ ասում ես, թէ գամ բժշկեմ եւ կամ թաղէ՛. չլինի {թէ} մի մարդ իմանալով, Սուրբ Հոգու խօսքը իմ վրայ բերէ

մարդ իմանալով, Սուրբ Հոգու խօսքը իմ վրայ բերէ, {թէ} ՝ վա՜յ նորան, որ չար ագահութիւն է պահում իր տանը

ւթիւն է պահում իր տանը"։ Դարձեալ ասում էին, {թէ} " մէկ խօսքով պի՛ղծ եւ չարագործ մարդ է. վանք ունի

հասակով թերակատար կամ պակասաւոր մարդիկ չեն, այլ {թէ} խելքով եւ թէ քաջութեամբ լցուած եւ կատարեալ։ Նոցա

կատար կամ պակասաւոր մարդիկ չեն, այլ թէ խելքով եւ {թէ} քաջութեամբ լցուած եւ կատարեալ։ Նոցա հետ միասին ե

ծի վրայ եւ առանց խնայելու կտրատեցին, երբ տեսան, {թէ} քո աչքից ընկայ։ Եւ այժմ, իմ ունեցածներով զարդար

երով քեզ, Տէ՛ր, իմ վրայ նեղացնել էին աշխատում, {թէ} մի մանուկ չէ կարող վանքի հոգաբարձութիւն անել։ Եւ

ած մեզ, եւ այդ տան Աւագ անունով քահանան ասել է, {թէ}. " Երբ էլ որ լինի, ես իրեն իսկ՝ Ղազարին չպիտի

՝ Ղազարին չպիտի թողում հանգչել այդ տեղում, թո՛ղ {թէ} նորա մարդոցը"։ Եւ լսողքը, այսպիսի խօսքերից թու

ւ աշխատում էին ժողովել առաւել իրենց պարկերի, քան {թէ} վանքի ամբարի մէջ։ Բայց ես, մեղուի նման ամեն կող

թեամբ. որովհետեւ շատ էր կառավարել նա այդ վանքը, {թէ} ուր եւ իցէ գտնւում է, թո՛ղ հարցանուի եւ թո՛ղ ասէ

ր իմանայիր. ես լսեցի, որ իս քամակից ասում էին, {թէ} " ես վանքում բան չունէի"։ Եթէ բոլոր կահ կարասիք

մանակ իմ կերակրիչը եղաւ։ Ոմանք էլ ասում էին, {թէ} " ես Տիրոջդ տանը որպէս մի աւելորդ անօթ էի ", որո

մի աւելորդ անօթ էի ", որովհետեւ մտածում էին, " {թէ} իմ ո՞ր արուեստի համար դո՛ւ, Տէ՛ր, պահպանելով պի

՞նչ բանի չէին ցանկանում դոքա, արծաթ եւ ոսկի, որ {թէ} ես մի ունեւոր մարդուց գտնում էի, որ թէ ուզում էր

ոսկի, որ թէ ես մի ունեւոր մարդուց գտնում էի, որ {թէ} ուզում էր մէկը ձեռք բերել, այն եւս վանքի պէտքերի

Բայց ես մի ուրիշ նո՛ր բան էլ ասեմ Տիրոջդ, որ {թէ} քո արդարութիւն փնտռող մտքիդ ընդունելի երեւի, խնդ

ւ իմ վանքից գնալը նա այնտեղ էր, իսկ այժմ լսեցի, {թէ} Անդլոյ մօտ է գտնւում, ահա այդ մարդը շատ լաւ տեղե

րէ՛ք այնպիսուն. զգո՛յշ եղիք ձեր անձին, որ չլինի {թէ} դուք էլ յանցանքի մէջ ընկնիք. միմեանց բեռը վերուց

պարեգոտաւորների առջեւ, տրտում հառաչանքով ասաց, {թէ}. " Իրաւացի չեղաւ Ղազարի՝ մեր աշխարհից հեռանալը

ն չկարողանալով ասել, միայն այս պատասխանը տուին, {թէ}. " Նորա հալածուելու պատճառը բնա՛ւ մենք չենք. բա

նորա քարոզը"։ Եւ այսքանը չկարողացան հասկանալ, {թէ} իրենց դատապարտութեան եւ ամօթի համար խօսում էին այ

եւ քե՛զ մատուցանենք։ Արդեօք ո՞ր տգէտի, թո՛ղ {թէ} փոքր ինչ ուսումնականի, միտքը չի զարթիլ, նորա մտ

Եփեսոսի մէջ հաւատացեալներին գրում էր՝ աղաչելով, {թէ}. " Աղօ՛թք արէք եւ իմ համար, որ ինձ խօ՛սք տրուի

, ծա՛ղր անելով՝ ամաչեցնում են նորան։ " Միանգամ {թէ} խօսեց, էլ լռել չգիտէ, - ասում են, - եւ զուր տեղը

արէին նմանող մի մարդ, որ ողբալով ասէր. " Երանի՜ {թէ} գլուխս ջուր լինէր եւ աչքերս արտասուքի աղբիւր " եւ

ութիւնը, խօսքը դադարեցաւ եւ արգելուեցաւ, եւ ո՛չ {թէ} ասողից, քա՛ւ լիցի, " որովհետեւ շնորհը յետ չէ դա

որոնց վրայ կատարւում է Հոգու խօսքը, որ ասում է, {թէ}. " Տիրոջ խօսքերը լսելու սո՛վ կ'ուղարկեմ ձեզ"։

էջ գրուած է"։ Այս էլ չկարողացան, որ իմանային, {թէ} որոնք որ լաւ գիտեն, Դաւթի սաղմոսը պէտք է միայն ժ

ոսը պէտք է միայն ժամի միջոցին անսխալ իմանալ եւ ոչ {թէ} Աստուածաշունչը միշտ ձեռքը բռնած, յիմարացած մարդո

արդ միանգամ առնու, ուզում էի առաւել մեռնել, քան {թէ} այդ սիրուց զրկուիլ։ Բայց այժմ, խօսքս վերջացն

օսքը, որ խաչին վրայ իր թշուառ ընկերին էր ասում, {թէ}. " Մենք, մեր գործած յանցանքի համեմատ, արժանապէ

ենք այս փոխարէնը ", եւ, Փրկչի վրայ ցոյց տալով, {թէ}. " բայց Սա ինչի՞"։ Այսպէս էլ ես, իմ գործեր

քը մահադեղի պէս խմեցնելով սուրբին, խեղդեցին. որ {թէ} իր վախճանելու ժամանակ ինչ ահաւոր նզովք գրով դրել

այսպէս նախատուիլը եւ հայհոյուելով հալածուիլը, ոչ {թէ} անցած ժամանակների պատմութեամբ, կամ որպէս մի լուր

ը։ Այս պատճառով զարհուրած վախենում եմ, չլինի {թէ} եւ դոցա կպչի Աւետարանի սպառնալիքը, որ ասում է.

պանուելու ժամանակին նայելով, երկիւղով հասկանայ, {թէ} այդ խօսքը վերաբերում է այն ամեն մարդոց, որոնք նո

նուամենայնիւ կարելի էր հաստատողապէս ապացուցանել, {թէ} Փարպեցու գրչիցն է դուրս եկած այդ Թուղթը. պա՛տճառ

րբ թարգմանեցինք այս Թուղթը, հարկ եղաւ հրապարակել {թէ} ՛ մեր անհամաձայնութիւնը եւ՛ թէ սորա պատճառները։ Ե

արկ եղաւ հրապարակել թէ՛ մեր անհամաձայնութիւնը եւ՛ {թէ} սորա պատճառները։ Եւ ինչ որ սոցանից զատ հարկաւոր

գրքերից ենք առած։ Չկամենալով ամեն անգամ կրկնել, {թէ} մեր գործ դրած այս կամ այն գիրքը տպուած է այս կամ

ացատրութեանց մէջ տեսնէ այդ գրքի անունը, իմանայ, {թէ} ինչ օրինակ է եղել մեր ձեռքում, եւ թէ ո՛ր տպագրու

, իմանայ, թէ ինչ օրինակ է եղել մեր ձեռքում, եւ {թէ} ո՛ր տպագրութեան երեսներն ենք ցոյց տալիս։ Ագաթ

վ մեր ձեռքում՝ գո՛հ եղանք գտնուածով։ Յայտնի է, {թէ} " առ 'ի չգոյէ Աստուծոյ 'ի մէջ Իսրայէլի առ Ճանճիկ

. 307) եւ կամ զմերձակայն Նորք"։ Մեզ թւում է, {թէ} պ. Էմինը հիմք չունի Նորքի խօսքը հանել, երբ բանը

Վաղարշապատում կամ Նորքում լինելու վրայ, ասել է, {թէ} պարզ ըմբռնողութիւն չունի այն մասին, թէ ինչ եկեղե

ասել է, թէ պարզ ըմբռնողութիւն չունի այն մասին, {թէ} ինչ եկեղեցի էր Փարպեցուն յանձնուածը, որովհետեւ թ

իս երկու տեղ Վաղարշապատ եւ " մերձակայ Նորք"։ {Թէ} ՛ Փարպեցու Թղթի բնագիրը եւ թէ՛ մեր թարգմանութեան կ

մերձակայ Նորք"։ Թէ՛ Փարպեցու Թղթի բնագիրը եւ {թէ} ՛ մեր թարգմանութեան կարդացողների միտքը հանգստացնել

միտքը հանգստացնելու համար, շտապում ենք յայտնել, {թէ} այն Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցին, որ Մամիկոնեան Մեծ

ծին՝ եւ ո՛չ մէկը։ Մեր խնդրից դուրս է ցոյց տալ, {թէ} ե՛րբ է երեւում մեր գրքերում առաջին անգամ Էջմիածին

ւմ մեր գրքերում առաջին անգամ Էջմիածին անունը։ {Թէ} Նոր քաղաքը նո՛յն Վաղարշապատն է, այդ մասին չենք ո

ամար, որովհետեւ ճշմարտութիւնը աչքի յայտնի է։ {Թէ} ինչ ժամանակից սկսուել Վաղարշապատի՝ Նոր քաղաք կոչ

սում մեզ, բայց հաւանականաբար կարելի է ենթադրել, {թէ} այդ եղել է մեր քրիստոնէութիւնից յետոյ եւ շատ կարե

ել է մեր քրիստոնէութիւնից յետոյ եւ շատ կարելի է, {թէ} Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի եւ Տրդատի օրով Վաղարշապատը

եւ անուն նորա Նոր"։ Յայտն. գլ. Գ. համ. 12։ {Թէ} մեր բազմերախտ եւ առաքելանման Լուսաւորիչը ամենայն

ալ ճշմարտութիւն է։ Բայց սակայն չենք կարող ասել, {թէ} բո՛ւն Ս. Լուսաւորչի օրով է եղել այդ անուանափոխու

հողէ պարսպի մնացորդը՝ քաղաքից աւելի հեռու, քան {թէ} վանքը, հիւսիսից դէպի հարաւ ուղղուած։ Ղազարապատի

ը հանդիպի քեզ դէ՛մ յանդիման՝ Քասաղի առուի վրայ։ {Թէ} ո՞րքան երկայնւում էր տակաւին այդ պարիսպը դէպի հար

հարաւ, չէ կարելի այլեւս հաստատ ասել. բայց երեւի {թէ} տակաւին շատ առաջ էր գնում, որովհետեւ Ս. Գայիանե

մօտ։ Այդքանն էլ հերիք է՝ ապացուցանելու համար, {թէ} Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը Վաղարշապատ քաղաքից դուրս չ

. Հայ., եր. 307-8)։ Կարելի՞ բան է ասել, {թէ} այդ Վաղարշապատի Կաթողիկէն չէր նոյն իսկ այսօրուայ

ր Գրիգոր Մեծ նահատակի բարեխօսութեամբ պարզացրել էր {թէ} ՛ քրիստոնէական խաչի եւ՛ թէ Կարմիր Վարդանի դրօշի պա

խօսութեամբ պարզացրել էր թէ՛ քրիստոնէական խաչի եւ՛ {թէ} Կարմիր Վարդանի դրօշի պարծանքը, որ այն միջոցին գտ

եմա Լեւոնի տումարին։ Կարելի՞ բան է թոյլ տալ, {թէ} այսօրուայ Կաթողիկէ Էջմիածինը թողած, կարող էր այդ

ը գումարուիլ մի այլ եկեղեցում։ Ամենին յայտնի է, {թէ} ի՞նչ ծա՛նր եւ մեծակշիռ խորհուրդ ունի Վաղարշապատ վ

վ։ Մեզ գուցէ ասեն (իհարկէ՝ ոչ պ. Էմինը), {թէ} Ս. Էջմիածինը, կաթողիկոսական աթոռ լինելով, ի՞նչ

թեամբ (եր. 42)։ Պատճառ ունինք ենթադրելու, {թէ} Փարպեցին առաջինը չէր, որ կառավարում էր Ս. Կաթող

ններից մինչեւ Մեծ Վահանի մարզպանութիւնը աւելի քան {թէ} երեսուն տարի կայ։ Յայտնի է, թէ այդ միջոցում մաս

ւթիւնը աւելի քան թէ երեսուն տարի կայ։ Յայտնի է, {թէ} այդ միջոցում մասնաւոր մարդոց, այսինքն՝ եպիսկոպո

ի յոլով նորա արբանեկեալ էր զպէտս տեղւոյդ, հարցցի {թէ} կայ ուրէք եւ ասասցի " (եր. 55)։ Մենք չենք հաս

սասցի " (եր. 55)։ Մենք չենք հասկանում միայն, {թէ} ո՞ւմ է վերաբերում նորա դերանունը։ Իսկ թէ Փարպ

յն, թէ ո՞ւմ է վերաբերում նորա դերանունը։ Իսկ {թէ} Փարպեցին վերջին կառավարիչը չէր, այդ մասին դրական

ապացոյց ունինք։ Փարպեցու հալածուելուց առաւել քան {թէ} հարիւր քսան տարի յետոյ՝ Կոմիտաս կաթողիկոսի օրով

ն " (Սեբէոս, եր. 14)։ Մեզ կարող են ասել, {թէ} Փարպեցու Թղթում կան տեղեր, որ Փարպեցու յանձնուած

)։ Սորանից մենք տեսնում ենք, որ Մեծ Վահանը, ոչ {թէ} չեղած տեղում նո՛ր է շինել Վաղարշապատի Կաթողիկէ եկ

նո՛ր է շինել Վաղարշապատի Կաթողիկէ եկեղեցին, այլ {թէ} նորոգել է հիմն ի վեր։ Երկրորդ՝ Թղթի յառաջաբանը

ն ի վեր։ Երկրորդ՝ Թղթի յառաջաբանը մեզ ասում է, {թէ} Մեծ Վահանը Փարպեցու տեսչութեան յանձնել է " զհոյակ

նոսիկ, որք յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն ". եւ {թէ} " գիտեն զայս բնակեալքն ընդ իս"։ Վաղարշապատի

օնաւորների բնակարան լինելու մասին։ Մեզ թւում է, {թէ} Փարպեցու " 'ի նմին աւուր յորում հիմն արկաւ տեղւոյ

՝ Փարպեցին " եւ բնակեալքն ընդ նմա"։ Յայտնի է, {թէ} սոցանից ոչ մինը չէ բնակուել բո՛ւն եկեղեցու մէջ,

ւցանելով, որ Սուրէնայ անապատն ասի"։ Յայտնի է, {թէ}, երբ բազմացնում էր կրօնաւորների թիւը, պիտի այդ

նձուած վանքը։ Աւելորդ է ասել, որ մենք չգիտենք, {թէ} ինչի՛ համար, եօթներորդ դարում, Սուրէնայ անապատ

նակին կամ նոցա բովանդակած անցքերի ժամանակին։ Իսկ {թէ} կամենանք գործի արժանաւորութեամբ դասակարգել, նայե

նմանութիւն ունի Տակիդոսի հոյակապ տարեգրութեանց՝ {թէ} ՛ իր անախտակիր ոգու եւ թէ՛ ճարտարութեան մասին։ Եւ

հոյակապ տարեգրութեանց՝ թէ՛ իր անախտակիր ոգու եւ {թէ} ՛ ճարտարութեան մասին։ Եւ մեզ թւում է, թէ այս համ

ոգու եւ թէ՛ ճարտարութեան մասին։ Եւ մեզ թւում է, {թէ} այս համեմատութիւնը էր ամենամեծ գովասանութիւնը, ո

րժամ առնիցէք զամենայն հրամայեալսն ձեզ, ասասջիք, {թէ} ծառայք անպիտանք եմք, զոր պարտեա՛քն առնել արարաք

այ կերպարանի 'ի հրեշտակ լուսոյ. եւ ոչինչ է մեծ, {թէ} եւ պաշտօնեայք նորա կերպարանին իբրեւ զպաշտօնեայս ա

պաշտօնեայք Քրիստոսի՞ իցեն, յանդգնագոյնս ասացից, {թէ} առաւել եւս ես։ Եթէ վաստակօք, առաւել. եթէ գանիւ

նչելի նամակի մէջ, որ գրեց Աբասին, մեզ թւում է, {թէ} դարձեալ Պաւղոսի այս գաղափարն է յեղյեղում, երբ աս

նզգամութեանս... մի ոք համարեսցի զիս անզգամ. ապա {թէ} ոչ գո՛նէ իբրեւ զանզգամ ընկալարուք զիս " (Թ. Պաւ

այս բանին։ Առ հասարակ, տարածուած կարծիք է, {թէ} Փարպեցին, թէեւ համարւում է, կամ իր Պատմութեան մ

կերտ Աղանայ Արծրունւոյ ", բայց եւ այնպէս, որպէս {թէ} աշակերտուած է նաեւ մեր մեծ Թարգմանչաց՝ Սուրբ Սահ

նում ենք մի Ղազարի անուն, բայց չենք կարող ասել, {թէ} Կիրակոսը Փարպեցուն է հասկանում՝ Ղազար ասելով։ Ս

վհետեւ նա կարող էր մի ա՛յլ Ղազար եղած լինել, քան {թէ} Փարպեցին, ինչպէս եւ կա՛ր էլ մի ուրիշ մարդ՝ Ղազա

Չամչեանը չշփոթել Փարպեցու հետ։ Մեզ թւում է, {թէ} Փարպեցին Մեծ Թարգմանչաց աշակերտ կարծողքը օգնութիւ

որ նա այդ լեզուն ուսաւ Յունաստան։ Յայտնի է, {թէ} այս շատ աջողակ վկայութիւն է եւ մեծ օգնութիւն այն

բ շատ շփոթ հասկացողութիւն ունի։ Երբեմն ասում է, {թէ} Փարպեցին ականատես է Վռամշապուհ թագաւորին (Հատ.

, եթէ Վռամշապուհի ականատես էր։ Երբեմն ասում է, {թէ} Փարպեցին ականատես է Մեծ Թարգմանչաց եւ յետոյ թէ.

, թէ Փարպեցին ականատես է Մեծ Թարգմանչաց եւ յետոյ {թէ}. " Սա թէպէտ եւ չէր յատուկ աշակերտ Սրբոյն Սահակայ

անայ"։ (Հատ. Ա., եր. 540)։ Մէկը հարցնէ, {թէ}, ո՛վ վարդապետ, ո՛վ է վիզդ չաթու ձգել, որ առաջ

շակերտութեան մասին։ Կը հաւատանք, եթէ ասեն մեզ, {թէ} մի քանի ուրիշ հեղինակներ նոյնպէս խօսում են այդ բա

ինչ ինչ 'ի տղայութեան " եւ կարո՛ղ ենք աւելցնել, {թէ} եւ ոչ իսկ տեսել է նորանց։ Մինչեւ Փարպեցու թղթ

աց 'ի Հոռոմս " եւ այլն (եր. 20)։ Աւելի քան {թէ} զարմանում ենք, որ պ. Էմինը, Փարպեցու Թուղթը իր

ն, տպում է այս խօսքերը։ Մենք զարմանում ենք, ոչ {թէ} պ. Էմինի առհասարակ ձեւի վրայ, որով խօսում է եւ

ւ հիմք չկայ, այլ զարմանում ենք, որ Պարոնը ասում {թէ} Փարպեցին (Աշուշայի տանից դուրս եկած) աշակերտուե

տղայք"։ (Փարպ. Պատմ. եր. 185)։ Դնենք, {թէ} նոյն 455 թուականին, երբ Վահանը յետ եկաւ Պարսկաստ

տունը, ուր ուսում էին տալիս Փարպեցուն։ Դնենք, {թէ} այդ թուականից սննդակից եւ խաղակից դարձաւ Փարպեցին

ակից եւ խաղակից դարձաւ Փարպեցին Վահանին, դնենք, {թէ} Փարպեցին " ըստ տիոց աւագագոյն էր քան զՎահան ", բ

5 թուականին խաղացող պատանի է։ Մենք չգիտենք, {թէ} ո՛րքան ժամանակ տեւեց Փարպեցու, Վահանի սննդակցութ

ել է Աղանին այս բանից յետոյ, որովհետեւ ասում է, {թէ} Աղանը ընդունեց նորան որպէս իր ազգակցի խաղակից։

որան որպէս իր ազգակցի խաղակից։ Մենք չգիտենք, {թէ} ո՛րքան ժամանակ մնաց Փարպեցին Աղանին աշակերտ եւ ե՞

ելու թուականներում Փարպեցին աւելի չէ լինում, քան {թէ} հինգ վեց տարեկան տղայ։ Բայց այդ թուականներում չկ

յսպէս լինելով բանը՝ ո՛ւր կը մնայ Վարդանի ասելը, {թէ} Փարպեցին գործակից է եղել Մեծ Թարգմանչաց Աստուածաշ

Փարպեցուն նոցա աշակերտ եղած լինելը, կամ Չամչեանի {թէ} Վռամշապուհին ականատես էր, Մեծ Թարգմանչաց տեսել է

ուսել էր ասելը։ Ո՛ւր կը մնայ պ. Էմինի կարծիքը, {թէ} Փարպեցին Սուրբ Սահակի եւ Սուրբ Մեսրոպի՝ իր վարդա

նորան Մեծ թարգմանչաց հրամանով։ Մեզ թւում է, {թէ} մեծ Թարգմանչաց անդրաշիրմեան հրամանը լոկ երեւակայո

ը՝ Փարպեցին, ամեն ուրիշից լաւ կարող էր իմանալ, {թէ} ո՛ւմ աշակերտ է ինքը, ապա ուրեմն առանց այլ եւ այլ

տ է եղել Աղանին եւ ոչ՝ Մեծ Թարգմանչաց։ Փարպեցին {թէ} ՛ Պատմութեան եւ թէ՛ Թղթին մէջ պարզապէս ասում է, թ

ոչ՝ Մեծ Թարգմանչաց։ Փարպեցին թէ՛ Պատմութեան եւ {թէ} ՛ Թղթին մէջ պարզապէս ասում է, թէ ինքը աշակերտ է ե

է՛ Պատմութեան եւ թէ՛ Թղթին մէջ պարզապէս ասում է, {թէ} ինքը աշակերտ է երանելի Աղանին, թէ սա է եղել Ղազա

ապէս ասում է, թէ ինքը աշակերտ է երանելի Աղանին, {թէ} սա է եղել Ղազարի ազատութեան պատճառը, թէ իր տղայո

Աղանին, թէ սա է եղել Ղազարի ազատութեան պատճառը, {թէ} իր տղայութեան ժամանակ Աղանից է ուսել Սուրբ հաւատը

տղայութեան ժամանակ Աղանից է ուսել Սուրբ հաւատը, {թէ} Աղանն է նորան պարեգօտ հագցրել։ Փարպեցին, եթէ նա

մի ամսուայ երախտիքը, մանաւանդ մենք տեսնում ենք, {թէ} ի՜նչ որդիական եւ արժանի յարգութեամբ է խօսում նա Մ

խօսում նա Մեծ Թարգմանչաց մասին։ Մեզ թւում է, {թէ} Փարպեցու Թղթում յիշուած վարդապետքը են Մեծ Թարգման

սում է Փարպեցին իր Պատմութեան մէջ։ Մեզ թւում է, {թէ} Աղանը թէեւ եղել է Փարպեցու դաստիարակութեան գլխաւո

նա էր վիրաւորը։ Բացի սոցանից, մենք չգիտենք, {թէ} ո՛վքեր էին նորան ուսում տալիս Աշուշայի տանը, եւ

ին նորան ուսում տալիս Աշուշայի տանը, եւ հարկ է, {թէ} կային ուսուցիչք, երբ ասում է " յորում դրան եւ զմ

, այսինքն՝ Մեծ Վարդանի թոռներն էին։ Յայտնի է, {թէ} Մեծ Վահանը Մեծ Վարդանի եղբօր երանելի Հմայեկի որդի

երանելի Արշաւիրը, մինչեւ իր մահը հաւատարիմ մնաց {թէ} ՛ ս. Վարդանին, որ ինչպէս ասացինք, իր աներն էր,

ս. Վարդանին, որ ինչպէս ասացինք, իր աներն էր, {թէ} ՛ ազգին եւ թէ՛ սուրբ ուխտին, այնպէս էլ նորա որդիք

, որ ինչպէս ասացինք, իր աներն էր, թէ՛ ազգին եւ {թէ} ՛ սուրբ ուխտին, այնպէս էլ նորա որդիքը մինչեւ վերջ

զէնքը, մինչեւ որ յարգել տուեց Պարսից տէրութեան, {թէ} ՛ Հայոց ազգի եւ թէ՛ նորա եկեղեցու իրաւունքները։ Ա

յարգել տուեց Պարսից տէրութեան, թէ՛ Հայոց ազգի եւ {թէ} ՛ նորա եկեղեցու իրաւունքները։ Այս հաշտութեան մանր

ը քահանայապետ աշխարհին խօսքը, եւ ուզում է ասել, {թէ} Փարպեցու Սիւնեաց աշխարհում մնալը Մուշէ կաթողիկոսի

կաթողիկոսի օրով էր, ուրեմն 502 թուականից յետոյ. {թէ} ՞ ուզում է ասել՝ այս այն Մուշէն է, որ Սամուէլից

ողիկոս նստաւ 502 թուականին։ Թէպէտեւ չգիտենք, {թէ} այս երկուքից ո՞րը կամենում է հասկացնել պ. Էմինը

ը մեզ չէ ասում պատմութիւնը, ինչպէս եւ չէ ասում, {թէ} Սամուէլին յաջորդողը Սիւնեաց եպիսկոպոս Մուշէն էր։

ժամանակ պիտի այլապէս խօսէր Թղթում եւ պիտի ասէր, {թէ} այդ մարդը, որ այժմ ինձ անտես արաւ, ինքը գիտէ իմ

ում եղած ժամանակս ինձ իր մօտ էր պահում ամառները։ {Թէ} ինչ է այդ տեսակ ծանօթաբանութեանց օգուտը, որ պ.

տճառ, իբրեւ իրողութիւն ուզում է մեզ հաւատացնել, {թէ} այդ կրճատութիւնը եղած է բո՛ւն Ղազար Փարպեցու ձեռք

ք այդ կրճատութեան մասին եւ չենք կարողանում ասել, {թէ} ինքը Փարպեցին է կրճատել. եւ սոքա են մեր պատճառնե

աբերութեամբ (տե՛ս Փարպ., Պատմ., եր. 180)։ {Թէ} առ հասարակ ո՞ր աստիճանի յարգութեամբ եւ քաղաքավարո

ատ անուն ունենար. եւ մենք մանաւանդ կարծում ենք, {թէ} Փարպեցին չէր կարող իր բարեկամի անունը այնպէս կրճա

՝ Հրատ կոչէ"։ Թող ներէ մեզ պ. Էմինը ասել, {թէ} որպէս միշտ եւ հանապազ, նո՛յնպէս, եւ մա՛նաւանդ 1

ը բնա՛ւ իրաւունք չէ տալիս մեզ հաստատողապէս ասել, {թէ} ինքը՝ Փարպեցին է կրճատել։ Մեզ թւում է, թէ այս

ել, թէ ինքը՝ Փարպեցին է կրճատել։ Մեզ թւում է, {թէ} այս տեսակ եզրակացութիւնքն են մանաւանդ պատճառ եղել

թեան այնպէս, որ մարդ մոլորւում է եւ չէ իմանում, {թէ} ինչ լայ իր գլուխը։ Մեզ թւում է, թէ այն մարդը,

չէ իմանում, թէ ինչ լայ իր գլուխը։ Մեզ թւում է, {թէ} այն մարդը, որ հանդէս է գալիս այսօր պատմութեան այ

րի վրայ աւելցնել։ § 23. Հնար չկայ իմանալու, {թէ} ովի՛ որդի էր Ղազար Փարպեցին։ Պ. Էմինը իր յառաջա

ան կրթէին յուսումն դպրութեան"։ Մեզ թւում է, {թէ} այս վկայութիւնքը իրաւունք չեն տալիս մեզ ենթադրել

յս վկայութիւնքը իրաւունք չեն տալիս մեզ ենթադրել, {թէ} Փարպեցու ծնողքը ականաւոր ոմանք էին եւ հարուստք։

եւ հարուստ լինելուց։ Պատմութիւնը մեզ չէ ասում, {թէ} ինչ պատճառով տեսնում ենք Փարպեցուն Աշուշայի դռնու

ուստի եւ իրաւունք չունինք եզրակացնել այս բանից, {թէ} երեւելի եւ հարուստ մարդիկ պիտի եղած լինէին Փարպեց

եգօտաւորք ազատեալ են 'ի Քրիստոս"։ Մեզ թւում է, {թէ} ո՛չ անխորհրդաբար ասում է Փարպեցին այս խօսքը, երբ

" (եր. 41)։ Երրորդ, որ ասում է Փարպեցին, {թէ} ինձ քո տունը տարիր ոչ որպէս մի աղքատ մարդ եւ այլն

տարիր ոչ որպէս մի աղքատ մարդ եւ այլն, յայտնի է, {թէ} այս խօսքերը չէ կարելի առնուլ բացառոցաբար նորա ծագ

նը Սիւնեաց երկրից հրաւիրեց նորան վերադառնալ։ Իսկ {Թէ} Սիւնեաց երկրում նա աղքատ մի մարդ չէր, դորան վկայ

չեկաւ վանքը, ուստի եւ կարո՛ղ էր իր Թղթում ասել, {թէ} " ածէր ի տուն ոչ իբրեւ զաղքատ զոք 'ի կազմածէն եւ

օսքը " եւ ոչ իբրեւ օտար զոք 'ի քէն ", յայտնի է, {թէ} ազգակից չէ կարող նշանակել, որովհետեւ այն ժամանակ

ն եւ աչքից հանել։ Ոչ օտար ասելով, մեզ թվում է, {թէ} ուզում է յիշեցնել իր սննդակցութիւնը եւ խաղակցութի

բ մէջ է բերում այն պատճառները, որոնցով ասում է, {թէ} ինքը արժանի էր Վահանին, չէ յիշում իր ազգակցութիւ

տ այդմ մասին քեզ տեառնդ անկ էի"։ Հինգերորդ, {թէ} Փարպեցու աղքատ չլինելը վերաբերում է լոկ նորա անձի

։ Բայց սակայն, մենք երբէք չենք ուզում ասել, {թէ} Փարպեցին ծառայ մարդու, կամ աղքատի զաւակ էր. մեզ

թիւնը լուռ է այդ մասին։ Միայն ա՛յս է մեր ասածը, {թէ} պ. Էմինի մէջբերած պատճառաբանութիւնքը չեն կարող ե

պեցին, իր Պատմութեան մէջ (եր. 14) վկայում է, {թէ} Աղանը Վասակ Արծրունու որդի է, եւ թէ Մերհուժանը՝

վկայում է, թէ Աղանը Վասակ Արծրունու որդի է, եւ {թէ} Մերհուժանը՝ Աղանի եղբայրը (եր. 108)։ Երկր

ւեալ հեղինակների անունները, որոնց գործերից որպէս {թէ} քաղել է ամբողջ այդ գլխի բովանդակութիւնը։ Եւ սոքա

քամակից հետեւում է եւ մէկ եւ այլն։ Մեզ թւում է, {թէ} իրաւունք չունինք բանի տեղ չդնել այս եւ այլն խօսքը

նը եւ, բացի Փարպեցուց, նաեւ Ձուիկի անունը։ Իսկ {թէ} ինչ աղբիւրից է հանել Չամչեանը՝ թէ Ձուիկը Վռամ ան

ի անունը։ Իսկ թէ ինչ աղբիւրից է հանել Չամչեանը՝ {թէ} Ձուիկը Վռամ անունով մի մեծ իշխանի դուստր էր, այդ

Յայսմաւուրք եւ այլն չունինք մեր մօտ, բայց հազիւ {թէ} դոցա հեղինակութիւնը բան արժէ պատմական խնդիրների մ

Աշուշայի կնոջ անունը Անոյշ-Վռամ է. եւ յայտնի է, {թէ} աղջիկները երբեմն կոչւում էին իրենց հօր անունով՝

րի խօսքը պահեցինք, որովհետեւ չգիտենք ստուգապէս, {թէ} ի՞նչ բան էր, որ Փարպեցին տանում էր Վահանի քամակի

ղճատանքը սրբագրել։ Եւ որպէսզի չկարծեն ոմանք, {թէ} հին ժամանակներում Սողոմոնի Իմաստութիւնը Կաթուղիկե

աւորիչը ասում է. " Քանզի եւ ասէր իսկ Իմաստունն, {թէ} նախանձու բանսարկուին եմուտ մահ յաշխարհ " (Ագաթ,

, զոր ա՛ռ Մովսէս. զի կին Եթովպացի առ։ Եւ ասեն, {թէ} ընդ Մովսիսի միա՞յն խօսեցաւ Տէր. ոչ ապաքէն եւ ընդ

32. " Եւ դպիրքն որք յԵրուսաղեմէ իջեալ էին ասէին {թէ} բէեղզեբուղ գոյ 'ի դմա, եւ իշխանաւ դիւացն հանէ դա

րկ. գլ. Գ. հ. 22)։ " Իսկ փարիսեցիքն ասէին, {թէ} իշխանաւ դիւաց հանէ դա զդեւս " (Աւ. Մատթ., գլ

Այլք յարուցեալ վկայէին սո՛ւտ զնմանէ, եւ ասէին, {թէ} մեք լուաք 'ի դմանէ զի ասէր. ես քակեցից զտաճա՛րդ

արգելո՛յր 'ի տալոյ հարկս կայսեր, եւ ասէր զանձնէ {թէ} Քրիստոսն իցէ թագաւոր " (նոյն, գլ. նոյն, հ. 2

ն, գլ. նոյն, հ. 2)։ § 37. " Քանզի գիտէր {թէ} առ նախանձու մատնեցին զնա... առեալ ջուր լուաց զձե

օրինացն, եղեալ վասն մեր անէծք). զի գրեալ է, {թէ} անիծեալ ամենայն, որ կախեալ կայցէ զփայտէ " (Թուղ

առաջ., գլ. Ե, հ. 1)։ Որ միեւնո՛յն է, գրե՛ {թէ} բառ առ բառ, Փարպեցու Թղթի բնագրում մէջբերուածի հ

նը. բայց յայտնում ենք, որ մենք երաշխաւոր չենք, {թէ} Փարպեցին անպատճառ Յովհաննէս է գրել։ Յովհաննէս Աւ

ցէ նոցանից մինը գրած էր։ Բայց երաշխաւոր ենք, որ {թէ} ինչ էլ գրած է եղել Փարպեցին, այնուամենայնիւ Յովհ

ւում մեզ այս ասացուածը. պատճառ, չէ հասկացվում, {թէ} որ ասում է՝ " ծառայք նորա"։ Ո՛վ է այս նան, կա

ւորչին։ Արդեօք նորա՞ ծառայքը պիտի հասկանալ. կամ {թէ} նորա ի տեղ պէտք է նոցա՞ կարդալ եւ բոլոր յիշուած ս

ղել պ. Էմինի սրբագրութիւնից. եւ պատճառը այս է, {թէ} ո՛րքան պ. Էմինը իրաւունք ունի գէթ շաղկապի վրայից

ղաք., գլ. Բ. համ. 7)։ § 64. " Ես ասացի {թէ} աստուածք իցէք, կամ որդիք բարձրելոյ ամենեքեան։ Դ

, համ. 1)։ " Ո՞չ յօրէնս ձեր գրեալ է. ես ասացի {թէ} աստուածք իցէք " (Յովհ., գլ. Ժ, համ. 34)։

ենք։ § 66. Հայոց ազգի մեղքից, այս բանը ասես {թէ} նորա եկեղեցու ճակատումն է գրուած։ Այսօր էլ Կիլիկ

§ 68. Բնագրում ասած է. " չլսեն զՊօղոսի բողոքն, {թէ} զանձինս դատէաք " (եր. 50)։ Մեզ թւում է, թէ ձ

, թէ զանձինս դատէաք " (եր. 50)։ Մեզ թւում է, {թէ} ձեռագիրը կրճատուած է այստեղ. պատճառ, Պաւղոսը այ

արգարէին Ամբակումայ ստունկանեն զաղաղակ՝ մանաւանդ {թէ} նովաւ " (եր. 50)։ Մենք այս դերանունը աղաղակի

շփոթուէր եւ ընթերցողը պիտի դժուարանար հասկանալ, {թէ} ո՛ւմ է վերաբերում, մարգարէի՞ն, թէ աղաղակին, ու

ար հասկանալ, թէ ո՛ւմ է վերաբերում, մարգարէի՞ն, {թէ} աղաղակին, ուսին մենք աղաղակը վերստին կրկնեցինք։

ց երբեմն երբեմն կայ գործածուած. եւ մեզ թւում է, {թէ} յունական լեզուի ազդեցութիւն է այս, որովհետեւ այդ

պակասը լցնում են այն 'ի հոլովները։ Մեզ թւում է, {թէ} այս բանի մասին պէտք էր հոգ տանել. պատճառ, մե՛րն

'ի Նոր քաղաքի " (եր. 51)։ Մեզ թւում է, որ {թէ} ուշադրութեամբ կարդար պ. Էմինը Փարպեցու Պատմութեա

ան 221-22 երեսները, որ ինքն է յիշում, ապա հազիւ {թէ} թոյլ կը տար այս ենթադրութիւնը։ Փարպեցու Պատմութե

էզը։ Բայց այս, որպէս ենթադրութիւն, հիմնաւոր {թէ} անհիմն, տակաւին կարող էր անել պ. Էմինը. բայց ի

րժանի տեղեկութիւնը։ Ո՛վ է արդեօք նորան պատմում, {թէ} Փարպեցին, Սիւնեաց երկրից վերադառնալով, առաջին ա

մարզպանին 'ի Սեւկոյ դրախտին"։ Մեզ թւում է, {թէ} այս մի այնպիսի խօսք է, որ բնաւ հիմք չունի, որպէ

, գլ. ԳԺ)։ Պ. Էմինը մի կողմից կարծում է, {թէ} Թղթում յիշուած Սեւուկը է Անձեւացեաց իշխանը, եւ մ

իշխանը, եւ միւս կողմից էլ հաստատողապէս ասում է, {թէ} Փարպեցին, Սիւնեաց երկրից վերադառնալով, " յանդիմ

ձեւացեաց գաւառում։ Անշուշտ պ. Էմինին յայտնի է, {թէ} ո՛ւր էին Սիւնիք եւ ո՛ւր Անձեւացիք. ուրիշ ամենը թ

յ արդեօք պատահում է մարզպանին Սեւուկի պարտէզում, {թէ} ՞ Դուին վերադառնելուց յետոյ յատկապէս գնում է Անձեւ

րորդ դարու վերաբերութեամբ, բայց կարելի՞ է ասել, {թէ} այդ տեղը չկար հինգերորդ դարում, կամ, եթէ կար,

ունը յիշեցինք այստեղ ոչ այն պատճառով, որ ասինք, {թէ} նորա պարտիզումն է անցել յիշուած անցքը. հեռի՜ մեզ

տիցիզմը։ Ի՛նչ է մեր հիմքը, որ մենք պիտի ասենք, {թէ} ՛ Սեւուկի դրախտի մէջ է անցել յիշուած անցքը։ Ի՛նչ

" խօսքն էլ՝ դրախտին յատկացուցիչ։ Մեզ թւում է, {թէ} Փարպեցին իրաւունք չէ տալիս մեզ մի այդպիսի վերլուծ

տանալով քեզ Տեառն կարասի խնդրէին զտեղիդ"։ Մի՞ {թէ} իրաւունք պիտի ունենայ բարկանալ մեր վերայ հայկաբան

ոմանց դրախտին Սեւկոյ ". միթէ չէ՞ կարելի մտածել, {թէ} Սեւկոյ ի նախդիրը լինէր արանցի նախդրի կրկնութիւնը

ր չկար։ Բայց ընթերցողը թող չսպասէ մեզանից լսել, {թէ} ինչ է մեր կարծիքը Փարպեցու Թղթում յիշուած Սեւուկի

, որովհետեւ պատմութիւնը մեզ չէ ասում եւ չգիտենք, {թէ} մարդո՞ւ անուն է, թէ տեղի, եւ թէ ո՛վ էր այդ մարդ

նը մեզ չէ ասում եւ չգիտենք, թէ մարդո՞ւ անուն է, {թէ} տեղի, եւ թէ ո՛վ էր այդ մարդը, կամ ո՛ւր՝ տեղը։

ւմ եւ չգիտենք, թէ մարդո՞ւ անուն է, թէ տեղի, եւ {թէ} ո՛վ էր այդ մարդը, կամ ո՛ւր՝ տեղը։ Մենք այսքանը

ղ ապացուցանել, եւ հաւանականութիւն էլ բնաւ չկայ, {թէ} Փարպեցին, Սիւնեաց աշխարհից վերադառնալով, առաջին

տ գործածական չէ հին լեզուի մէջ. եւ մեզ թվում է, {թէ} եղածն էլ յունական լեզուիցն է մտել, ինչպէս Եբր.

նայ նստուցին յաթոռ կաթողիկոսութեան"։ Յայտնի է, {թէ} հայրապետ խօսքը կաթողիկոս չէ նշանակում այստեղ, այ

ակունին։ Եւ ո՛չ միայն այս, այլ մեզ թւում է, {թէ} նաեւ լոկ քահանայք, որ ձեռնադրութեամբ չունէին եպի

ստիճան, բայց եւ այնպէս անուանւում են քահանայապետ {թէ} ՛ իւրեանց արժանաւորութեան եւ թէ՛ վարած պաշտօնի պատ

ում են քահանայապետ թէ՛ իւրեանց արժանաւորութեան եւ {թէ} ՛ վարած պաշտօնի պատճառով։ " Հրաման տային սուրբ քա

աթողիկոսական իշխանութիւն հասկացնելու համար, ասես {թէ} հերիք չէ համարում լոկ " գլուխ քահանայութեան " խօս

Հայոց քահանայութեան"։ Վերեւում, երբ ասացինք, {թէ} Փարպեցին լոկ քահանային էլ քահանայապետ է կոչում,

ում, հարկաւոր է աւելցնել, որ մենք մոռացանք, որ {թէ} կապուած սուրբերի մէջ հրաման տուող կար, այդ, տիր

եւոնդի հրամանին ոչ մի բան չէր անում. եթէ ասենք, {թէ} եւ չէր խօսում, կարծում ենք, թէ չենք սխալւում։

ւմ. եթէ ասենք, թէ եւ չէր խօսում, կարծում ենք, {թէ} չենք սխալւում։ Եւ այս յայտնի է Փարպեցու ստոյգ պա

Եւ Սուրբն Յովսէփ հարցանէր ցայրն Աստուծոյ Ղեւոնդ, {թէ} գիտեմ, թէ հասեալ գայ ի մեզ Վասակ, լրբի անամօթու

ովսէփ հարցանէր ցայրն Աստուծոյ Ղեւոնդ, թէ գիտեմ, {թէ} հասեալ գայ ի մեզ Վասակ, լրբի անամօթութեամբ սրտիւ

այնպէս առնեմք մեք " (եր. 130)։ Մեզ թւում է, {թէ} այս բանը, որպէս նաեւ բովանդակ եղելութեանց մէջ,

ւեցան, իրաւունք է տալիս հաւանականաբար ենթադրել, {թէ} Փարպեցու քահանայապետ խօսքը վերաբերւում է նաեւ գո՛

ենք սխալւում։ Մենք ընդդէմ չենք եւ չենք մերժում, {թէ} գլխաւոր քահանայութեան կամ քահանայապետ խօսքերը չէ

ագրում։ Բայց ընդդէմ ենք եւ չենք կարող թոյլ տալ, {թէ} Հայոց լեզուի մէջ գլխաւոր քահանայութեան, կամ գլխա

ոկ կաթողիկոս չեն նշանակում։ Երկրորդ, դնենք, {թէ} կարելի է այս տեղում գլխաւոր քահանայութեան խօսքը կ

թողիկոս հասկանալ, բայց եւ այնպէս, մեզ թւում է, {թէ} պ. Էմինը հիմք չունի, երբ Մանդակունու անունն է տ

որոշակի կամ գլուխը ծածկած կամ կախած։ Միտքը այն է, {թէ} Համանը գնաց տրտմած եւ ամպած։ (?) Այս ծանօթութ

էիս յունարէն Աստուածաշունչը ձեռքիս չէր, որ նայէի, {թէ} ինչ բառ է գործ դրած այնտեղ։ Հրէական բնագիրը "գլու

գլուխը ծածկած" է ասում։ Մեր թարգմանութիւնը ոչ {թէ} հրէական բնագրին հետեւելով է եղած, այլ թէ այն տեղո

թիւնը ոչ թէ հրէական բնագրին հետեւելով է եղած, այլ {թէ} այն տեղում մենք այսպէս ենք հասկացել այդ բառը, թէե

րստին իրենց յետ տալու համար միայն գործ դրինք, ապա {թէ} ոչ հայախօսութեան մէջ այսպիսի բայ տեղի չունի։

չի խմում ընդհանրապէս, եւ եաքըշի եօլ էլ յայտնի է, {թէ} չունի. բայց եւ այնպէս հայերը ոչ միայն թուրքերից փ

երգործականից կրաւորական դառնալու համար (յայտնի է, {թէ} նոր լեզուում) միայն մի վեվ է առնում, իսկ թէ անդէմ

նի է, թէ նոր լեզուում) միայն մի վեվ է առնում, իսկ {թէ} անդէմ, օրինակ՝ աներեւոյթ եղանակ, այն ժամանակ ե՛ւ

, ուրեմն հինը՝ "գրաբար" եւ ոչ "գրաբառ"։ Յայտնի է, {թէ} ուղիղ խօսելով՝ չէ կարելի ասել գրաբար, այլ գրաբառ,

մ. չենք ասում հալված եղ, այլ՝ հալած եղ. յայտնի է, {թէ} հալածը կրաւորականի զօրութիւնով է գործ դրվում այստ

ք "իմ գրութեանց մէջ կամ իմ գրուածքի մէջ"։ Պարզ է, {թէ} այս ընդունելութիւն չէ, այլ գոյական անուն։ Բացի սո

ածքը՝ ковкость желѣза, тягучесть желѣза։ Չգիտենք, {թէ} ինչպէս բացատրենք մեր գաղափարը, որ աւելի որոշ կերպ

թին ծեծուածքը։ Յոյս ունինք, որ այժմ հասկացուցինք, {թէ} ինչ նշանակութիւն ունի ուածը կամ ուածքը եւ թէ որքա

ինք, թէ ինչ նշանակութիւն ունի ուածը կամ ուածքը եւ {թէ} որքան հեռու է նա կրաւորականի անցեալ ընդունելութեա

ործն է եւ մեր ներկայ քննութեան մէջ տեղ չունի. ապա {թէ} ոչ, մեր հատուածը բնաւ չի վերջանալ։ Թուղթ

մար պահելն էլ իրաւունք չէ։ Նոր լեզուի բառը կարճ է {թէ} երկայն, որ այդպէս է ձեւաւորվել, մենք ի՞նչ ունինք

րոնները, որոնք ամեն ստութեան երկրպագում են, միայն {թէ} ճշմարտութեան երեսից փախչին, ինչպէս սատանան խունկի

րով, մինչդեռ Սեւանայ վանքում էր լինում, կարծելով, {թէ} կարելի է ընդունել քաղկեդոնեան ժողովը առանց ուղղափ

էորգ կաթողիկոսը, տեսնելով այս, նզովքով դատապարտեց {թէ} ՛ գրուածքը եւ թէ՛ նորա հեղինակը՝ ցոյց տալով եթէ որ

տեսնելով այս, նզովքով դատապարտեց թէ՛ գրուածքը եւ {թէ} ՛ նորա հեղինակը՝ ցոյց տալով եթէ որքան սխալական եւ

կի կնոջ՝ Ձուիկի սնուցած հոյակապ Փարպեցին ասում է, {թէ} չիք Վասակը ուրիշ նախարարաց որդոց հետ (որդոց, բնաւ

եթէ Ձուիկը տարուած լինէր Պարսից Դուռը, անհնար է, {թէ} նորա պէս ժրագլուխ կինը հանդէս չունենար այն անցքեր

նդրելու (Ինչ ապրանք էր այդ կայսրը, Եղիշէն ասում է {թէ} "քանզի խաղաղասէր էր 'ի Քրիստոս, ոչ կամեցաւ ելանել

անի եղբօր Մեհրուժանին։ Մեզ թւում է, {թէ} այս ոճը "անէծք լինել", որպէս նաեւ "նզով լինել" (Փ

Զամբրին Քազբու հետ ո՞ւր է մտնում հնոցը. յայտնի է, {թէ} իր սենեակը կ'երթար, ինչպէս եւ ասում է Եբրայական բ

դունում ենք որպէս անհերքելի վկայութիւն այն բանին, {թէ} Ս. Յովսէփը բնաւ եպիսկոպոս չէ ձեռնադրուած։ ----

ուսումնական գործունէութեան վերայ՝ հարց էր արել, {թէ} ունի՞ արդեօք յառաջադէմ աշակերտներ։ Երբ լսել էր Ա

շակերտքը գերմանական լեզուի մէջ՝ քարոզելով նոցա, {թէ} այդ լեզուն մանաւանդ լինելու էր նոցա համար բանալի

նին եւ խոստանում է կատարել նորա խնդիրը, մանաւանդ {թէ} իւր հայրապետական խոստմունքը, միայն թէ փոքր ինչ թ

, մանաւանդ թէ իւր հայրապետական խոստմունքը, միայն {թէ} փոքր ինչ թեթեւանար իւր գործերից։ Աբովեանը, քաջա

ց գերմանական լեզուի վերայ։ Անցանում է համարեա {թէ} մի տարի ժամանակ։ Աբովեանը, մանաւանդ որպէս աշխոյ

էս երբէք չէր ընդունած, եւ Աբովեանի հարցմունքին, {թէ} " Վեհափառ տէր, ի՞նչպէս է ձեր կամեցողութիւնը ուղա

ուր խորհրդաւոր խօսքերը Կաթողիկոսի բերանից, որպէս {թէ} մուրճի զարկով մի վայրկեանի մէջ փորեցին ու քանդեցի

մեր բարեկամը, եւ արդեօք անընդհատ աշխատութենի՞ց, {թէ} Մոսկուայի ցուրտ եղանակի ազդեցութենից, որին անսով

ջ որպէս գովելի եւ ժրաջան աշակերտ։ Նա լաւ գիտէր, {թէ} ո՞րքան մեծ եւ ծանրակշիռ է իւր կոչումը՝, բժիշկ լ

, լաւ ճանաչելով իւր անձը, բարոյապէս հաւաստի էր, {թէ} այնքան բազմակողմանի գիտութեամբ կարող էր հանդէս դո

պաշար չէր ճարել, իւր սեպհական արծաթովը հոգաց ոչ {թէ} միայն հանդիսաւոր թաղման հարկաւոր պիտոյքը, այլեւ

քս բաւական ժամանակ մնացինք գերեզմանատնում, որպէս {թէ} մի բան քարշում էր եւ պահում էր մեզ այնտեղ, յետոյ

էակ, այսօր դրած դագաղի մէջ լուռ, անշարժ. եւ մի՞ {թէ} ճշմարիտ չէ Մարգարէի խօսքը, թէ մարդը վայրի ծաղկի

ռ, անշարժ. եւ մի՞թէ ճշմարիտ չէ Մարգարէի խօսքը, {թէ} մարդը վայրի ծաղկի պէս ծաղկում է. փչում է նորա վե

, աճում է, ծաղկում է եւ չորանում է ապա։ Բայց մի՞ {թէ} մարդը մարմին էր միայն. եթէ այսպէս հաւատայինք, ա

ալուց մարմնի մէջ մինչեւ նորա բաժանուիլը։ Բայց մի՛ {թէ} մի իր, մի էակ՝ զգայուն կամ անզգայ, համարուելու

ր չափաւորել մեր սուգը, որովհետեւ հաւատում էինք, {թէ} հանգուցեալը, մերկանալով իւր վերայից այս ծանր եւ

եան միայնակ միջնորդը, երկնաւոր հօր հետ խօսելով, {թէ} այս է յաւիտենական կեանքը, որ ճանաչեն քեզ ճշմարիտ

այրի մօր սրտի կսկիծը, որ անհամեմատ մեծ էր, քան {թէ} մերը, թէեւ սիրած լինէինք հանգուցեալը իբրեւ մեր ա

խառնափնդորելով աստուածաբանութեան հետ, գրել էր, {թէ} 999 ասպարէզ է այս բնակարանի բարձրութիւնը, բայց պ

- եւ ինչպէ՞ս կարելի [է] այդքան եւս տգէտ լինել, - {թէ} դեւերը ցերեկը քնում են, եւ զարթնում են արեւը մայ

անխնայ իւր ղահուէի հետ մեր ողորմելի գրուածները, {թէ} արձակ եւ թէ ոտանաւոր, հաստ, թէ բարակ, զանազան

ղահուէի հետ մեր ողորմելի գրուածները, թէ արձակ եւ {թէ} ոտանաւոր, հաստ, թէ բարակ, զանազան ձեւերով կազմ

ելի գրուածները, թէ արձակ եւ թէ ոտանաւոր, հաստ, {թէ} բարակ, զանազան ձեւերով կազմած մեր մատենագրութեան

ատորները, տրամաբանութիւններ, զանազան, ընդարձակ {թէ} համառօտ հրահանգներ, դատարկ ճառեր, չոր քերականու

ասել բոլորի տպագրութեան տարին, միտքն էր պահում, {թէ} ո՛ր գրքում, որքան երես կայ. բայց այդ երեսների բ

դահլիճի եւ ներկայ գտանուող դեւերի վերայ. կարծես {թէ} մի բան անհանգիստ էր առնում նորան: Նա իւր աչքերու

գողացաւ. հաւատացնելով հաշուապահանջ իշխաններին, {թէ} այս պատերի համար պատրաստուած աղիւսները, անդադար

Ցանկալի էր ինձ իմանալ, - շարունակեց սատանան, - {թէ} ի՛նչ են արժում այդ բոլորը քո կարծիքով։ - Չնչ

նով առաստաղի ծակը. կան մարդիկ, որ հաւատում են, {թէ} սորա գրողը կարո՛ղ է երկինքը փակել. տարակոյս չկայ

ականջին ասաց մի դեւի, որ կանգնած էր իւր մոտում, {թէ} այս ժլատ սատանան այնպիսի կարծիք ունի ճարտարապետու

ւ հարց արեց օրական կարգի մասին: Վէզիրը յայտնեց, {թէ} այն օրին պարտական էին յայտարարութիւնք կատարել. ա

ատարուեն, - ասաց սատանան, արդեօք այն պատճառով, {թէ} ցանկանում էր նոր-նոր եւ զանազան ծանօթութիւնք ստան

անում էր նոր-նոր եւ զանազան ծանօթութիւնք ստանալ, {թէ} շատ ժլատ լինելով պարգեւատրելու մասին, այնքան սրտ

, տեսածի պես, այս դեւը կը ճանաչէր նորա դէմքից, {թէ} ՛ սա չար ոգի էր խռովութեան, ապստամբութեան եւ յեղա

յլագոյն սատանայ. Ձեր խաւար տէրութեանը յայտնի է, {թէ} ի՛նչ ջերմեռանդութեամբ աշխատել եմ միշտ դժոխքի օգտի

շխատել եմ միշտ դժոխքի օգտի համար, Ձեզ յայտնի է, {թէ} ինչպէ՛ս անդադար կռուեցուցել եմ ես մարդիկը միմեանց

փողոցները լցուած էին դիակներով, ո՛չ ոք չգիտէր, {թէ} ի՞նչ խորհուրդ ունի գործը... - Այդ լաւ է,

նման: - Բայց ինձ ի՞նչ օգուտ դորանից. լաւ էր {թէ} թողել էիր դոցա առաւել ծեծկուիլ: - Դորա հակա

իսկ Բրուսսելի օրագիրները միւս օրը հրատարակեցին, {թէ} հոլլանդացիք գիշերով մօտենալով Բրուսսելին, յանկար

ւ այժմ դեռ չեն կարող հաշիւ ու համար տալ ինքեանց, {թէ} ինչ պատճառով ջարդւում էին, եւ ինչ էին կամենում դ

ւր մնացին միւսերը: Մի փոքր յառաջ պարծենում էիր, {թէ} միմիայն Գերմանիայումը հանել ես հինգ կամ վեց տեղու

Անյաջող անցան, Ձեր մռայլութիւն: - Ինչպէ՞ս {թէ} անյաջող անցան: - Ինչ շինեմ ես գերմանացոց հետ

քի բոլոր կրակով չէ կարելի ջերմացնել նորանց, թո՛ղ {թէ} խորովել... - Ապա ի՞նչ շինեցիր Իտալիայումը

մռայլութիւն, բարեհաճեցիք շատ բարձր.... հազալ {թէ} փռնգալ, որ երկիրը ճաքեցաւ մի փոքր ձեր ննջարանի վ

սել, իմ առաջեւս, այդպէս առանց խղճմտանքի, որպէս {թէ} յայտնի չէ ինձ, որ մարդիկ երբեք խելօքանալու չէին

թափելով աչքերից, բերանը եւ ճանկերը բացած, որպէս {թէ} պատրաստւում էր պատառոտել նորան: Աստարօտը սկ

յաջողաշարժութեամբ պրծնում էր սատանայից ` համարեայ {թէ} նորա ձեռքի տակից դուրս սահելով: Այս անկարգ գործո

ցէ պատճառով մի ապստամբութիւն կամ խռովութիւն, ապա {թէ} ո՛չ, ես քեզ... Quos ego.... ինչպէս ասում

տարիներումս երեւելու էր. նոքա իսկոյն հաշուեցին, {թէ} քանի՞ ժամանակում կատարում է նա իւր ընթացքը արեգակ

լ մարդերի խելք ու միտքը... ցանկալի էր իմանալ, {թէ} ե՛րբ զօրեղ էր մարդու խելքը քան թէ մեր փորձութիւնք

ալի էր իմանալ, թէ ե՛րբ զօրեղ էր մարդու խելքը քան {թէ} մեր փորձութիւնքը... մարդիկ, միշտ մարդիկ են.

պտոյտելով փայտեայ առանցքի վերայ, ցոյց է տալիս, {թէ} ո՛ր կողմից փչում էր քամին: Երեւակայելով ձեզ

ուշադրութեան, եւ իրաւունք եւս ունի.... երեւի {թէ} դժոխքումը եւս, ինչպէս աշխարհի երեսին, փոքր էր օ

ս կը բարեհաճի Ձեր մռայլութիւնը լսել, վիպասանական {թէ} ճարտասանական ձեւով, այսինքն վերջի՞ց դէպի սկիզբը

արտասանական ձեւով, այսինքն վերջի՞ց դէպի սկիզբը, {թէ} սկզբից դէպի վերջը: - Վերջից դէպի սկիզբը, -

նք Փարիզումը այդ խօսքին եւ դատապարտեցինք համարեայ {թէ} բոլոր օրագրութիւնների մէջ: Այդ խօսակցութեան ձեւը

Եթէ Ձեր մռայլութիւնը կը բարեհաճի փորձով իմանալ, {թէ} ի՛նչ կատարելութեան աստիճանի հասուցել եմ ես դժոխքի

զովեալների մէջ, որ Դուք կը հարկադրուիք յայտնել, {թէ} դժոխքը պատած պաշարած է թշնամիներից եւ թէ գտանւում

այտնել, թէ դժոխքը պատած պաշարած է թշնամիներից եւ {թէ} գտանւում է պատերազմական դրութեան մէջ: Նոյնիսկ Ձե

լութիւնը այնպէս պար կ'ածեմ ամանիքների վերայ, կամ {թէ} կամենաք Ձեր մահճակալի տակ, որ մի միջին անդամ..

սաստկութեամբ պտոյտ գալ, որ տեսանողը կը կարծէր, {թէ} պտուտուողը մի թերաթափանցիկ գունդ է, եւ այսպէս պտ

բից դէպի վերջը, վերջից դէպի սկիզբը, վիպասանական {թէ} ճարտասանական ձեւերով, այնուամենայնիւ դուրս կը գա

ամանակ, առանց օրագիր անունը վերան դնելու, որպէս {թէ} իւրեանց խելքով խաբում էին կառավարութիւնը եւ ժողով

րութեան մէջ: - Ես ասում եմ եւ հաստատում եմ, {թէ} օգտակար կլինին դժոխքի համար այս տետրակները, նախ

սատանան: - Կամիմ ասել... կամիմ ասել... {թէ} ախտոտեալ էր իմ հարբղխով, - պատասխանեց կէտադիրը:

, այլ բան չկայ, քանի՛- քանի անգամ ասացի ես քեզ, {թէ} ականջ չունիմ լսելու այդ տեսակ խօսակցութիւն: Բայց

իր առնուն զհին ձեւ խօսից, որով երբեմն, մանաւանդ {թէ}, յունաբանեցին նախնիք, ի լեզու պանծալի, եւ ստոյ

խանակ նորա խօսքին պատասխանելու, պիտո՞յ է ասէիր, {թէ} գնա դու այժմ, եւ ես խօսքիդ պատասխանը կը գրեմ նամ

շատանար Ձեր ստամոքսում մոխրային.... սխալմամբ {թէ} թշնամութեամբ այդ պաքսիմատները ձգել են այն գինու ծ

այ, ամենայն տեղ գինիները վաճառուած են, չգիտեմ, {թէ} ի՞նչ կերպով կարողանամ գինի ճարել Ձեր մռայլութեան

ովը կը կարողանաք հաւատացնել թեթեւահաւատ մարդերի, {թէ} դատարկապորտ չէիք, ճռաքաղ առնելով գինի պատրաստել

յ, այլեւ թեթեւամտելով բոլորովին, համարում էին, {թէ} իւրեանց ճիռերը լաւ են քան թէ ուրիշի ողկոյզքը..

վին, համարում էին, թէ իւրեանց ճիռերը լաւ են քան {թէ} ուրիշի ողկոյզքը...: - Ճշմարի՞տ է, - ասաց

րբ, անզգամ. դու այժմ կամիս նոյն բանը ինձ ասել, {թէ} քո լեզուն թէեւ ծանր էր, այլ գրիչդ ոչ, եւ դեռ հա

րի, առանց ճարտասանական դիմակների, հասկանո՞ւմ ես {թէ} չէ: - Գրել առողջ, պարզ, խելացի... - կր

այլն հին լեզ.... - Լսեցի՞ր դու իմ կամքս, {թէ} չէ՞.... - Լուայ, Ձերոյին մռայլութիւն. բ

է ահա պատճառը, որ խելացի մարդիկ հարցանում էին, {թէ} ինչու համար հնամոլ հեղինակները չէին խօսում հին լե

ակ ապսպրելով վերադարձել էր սատանայի մօտ, յայտնեց {թէ} հնդկական գլխաւոր եւ ծայրագոյն Բրամինը. որ շատ տա

ւն եւ ձանձրոյթ. արք եւ կանայք ամենայն օր համարեա {թէ} երեք անգամ կռւում են միմեանց հետ, եւ ամենեքին կա

ում է, - գոնէ այժմ մի փոքր հանգիստ վայելեմ, ապա {թէ} ոչ կեանք չունիմ կնոջս ձեռքիցը. կինը իւր կարգով ս

ք իմ դեւերից չէր կարող հրապուրել. բայց դու ընկար {թէ} չէ քամակներից, իսկոյն ամուսնացուցիր. փոքր ժաման

ով, աչքերը ներս ընկած, երեսները գունաթափ, ասես {թէ} դոքա կենդանութեան ժամանակ անապատականք լինէին. բա

տամ նորան արժանի վարձը. թող չասեն մահկանացուք, {թէ} ես վարձ չէի տալիս: - Շատ բարի, Ձեր մռայլու

ետ: - Մռայլագոյն տէր, նա առաւել ճիշտ գիտէ, {թէ} ո՛վ կայ դժոխքումը. պատճառ, նա իւր ամբողջ կեանքը

ութիւն, տարակոյս չկայ, որ կը բողոքէ ընդդէմ իմ, {թէ} ո՛չ, տէր սատանայ, դուք թէեւ այսպիսի անկարգութեա

աներկիւղ սատանան ինչպէս այժմ նկարագրւում է որպէս {թէ} վախեցող, որովհետեւ այս եւ այն բաների մասին հոգաբ

ւժ ամբոխը դեւերի չգիտէ ոչինչ թաքուն բան: Իբր {թէ} ժամանակով մահկանացու մարդերի միջից այնպիսի մի նզո

, բայց մօտի կանգնած դեւերը նշանացի արեցին նորան, {թէ} մինչեւ ինքը սատանան չհարցանէ, չէ կարելի բան խօսե

ւոր է դա. կան աշխարհի երեսին ծերունիք, որ գիտեն {թէ} ինչպէս պատրաստ էր դա զոհել ամենայն ինչ մի պարգեւի

ինելով, ստացաւ նորա հոգին, առանց պարգեւ տալու, {թէ} ինչպէ՛ս պատահեցաւ այս, կ'իմանաք յայտարարութեանս

քը, հալածեց վարժապետքը եւ խաբեց մի քանի յիմարի, {թէ} այն պատճառով լինում են դոքա, որ ունի մի հոյակապ

եղած դժոխքի որդի կոչուիլ, ինքներդ լսում էք ահա, {թէ} ի՛նչ արժանաւորութիւնք ունի իմ զաւակը, որ շնորհ բ

Այս միջոցին մօտեցել էր նորան աղախինը եւ յառաջ քան {թէ} պ. Մարկոսը աւարտել էր իւր հարցմունքը, ստացաւ սո

ցս, ինչպէս նկատում եմ, քո խոստանալը շատ է, քան {թէ} կատարելդ. խօսքս մեր խնջոյքի վերայ է, որի մասին

քի հոգաբարձուն: Ամենայն պատրաստութիւն տեսել եմ, {թէ} կերակրեղէնի եւ թէ ըմպելիքի մասին: Միմիայն արաղ ա

մենայն պատրաստութիւն տեսել եմ, թէ կերակրեղէնի եւ {թէ} ըմպելիքի մասին: Միմիայն արաղ առել եմ մի վեդրօ,

, որ ես քեզ նման ականջի վերայ քնած չեմ. ինչեւիցէ {թէ} մեղադրանք է, թէ խրատ է, ընդունիր, եւ այս նամակ

ականջի վերայ քնած չեմ. ինչեւիցէ թէ մեղադրանք է, {թէ} խրատ է, ընդունիր, եւ այս նամակս ստացածովդ շտապի

ետ, որոնցից մինը լաց էր լինում եւ գանգատում էր, {թէ} վշտացնում են իւրեան, իսկ միւսը բարձր բարձր գոռալ

ում մօտենալով կռուողներին մխիթարում էր վշտացածը, {թէ} արժան չէր կին մարդու պէս ամենայն բանից նեղանալ,

միեւնոյն ժամանակ բարկանալով հարստահարողի վերայ, {թէ} ընկերութեան մէջ մեծ անկարգ բան է մի այդպիսի կոշտ

ից: Կարդացողը այս գործի, կարելի է, կարծէ, {թէ} պ. Մարկոսը մի անսովոր արբեցող մարդ է. քա՛ւ լիցի

մբ կանգնում էր ոտքի վերայ եւ որի լեզուն, համարեա {թէ} փայտանալով, հազիւ հազ շարժւում էր բերանի մէջ. հ

տեսանո՞ւմ էք, ի՛նչ օրն ենք ձգել սորան, այսինքն {թէ} ինչպէ՛ս արբեցած է: Խօսքս այն բանի վերայ է,

ինչպէ՛ս արբեցած է: Խօսքս այն բանի վերայ է, {թէ} պ. Մարկոսի համար մի պակասութիւն չէ, եթէ նա մտած

ս աշխատել եմ յարգի կացուցանել իմ մարդկութիւնը քան {թէ} մի անբան արարած: - Ես չեմ հասկանում քո ասածը

եմ հասկանում քո ասածը: - Մա՞րդն է գերազանց, {թէ} փայտը, - հարց արեց նա: - Այդ ի՞նչ տարակուսե

տրել իւր բոլոր ձեռագործերից: Մեք պարտական ենք ոչ {թէ} միայն հաւասարուիլ տակառին, այլեւ անցանել նորանից

եղը, ինչով ջնջեց Աստուած մարդկութիւնը, գինո՞վ, {թէ} ջրով... Քրիստոս ինքը Կանա-Գալիլիայումը, հարսա

րեխայութենից սկսած դրացի էին միմեանց, եւ համարեա {թէ} միասին աճելով, եղբօր պէս վարւում էին մինչեւ այժմ

յժմ, թէպէտ պ. Շաքարեանցը աւելի հարուստ էր, քան {թէ} պ. Մարկոսը, որովհետեւ Շաքարեանցի հայրը թողել էր

գիրք ասես, որ չունենար. նա դեռեւս պարծենում է, {թէ} վեցհազարեակ եւս ունի... Շատ անգամ տեսել են

մ հաւատացուցած է իւր ընկերներին եւ բարեկամներին, {թէ} նա, իւր դիւթական արարողութեան միջնորդութեամբ, հ

եղ պ. Մարկոսը երեք անգամ երեսը խաչ հանեց, որպէս {թէ} հրաժարուելով դեւերից եւ վահանափակելով իւր անձը սա

ան փորձանքների երեսից, յետոյ հարց արեց ծառայից, {թէ} վաղո՛ւց է արդէն, որ նորա պարոնը գնացել էր ախոռ:

ր նորա պարոնը գնացել էր ախոռ: Ծառան պատասխանեց, {թէ} բաւական ժամանակ է: - Բայց, - յաւելացրեց նա, - ե

աք, չգնաք, աղաչում եմ, - գոռաց ծառան, համարեա {թէ} արտասուքը աչքերում, - այդ վնասակար կը լինի եւ ձե

ացան դրականապէս պատասխանել նորա հարցասիրութեանը, {թէ} ի՛նչ դիպուածով յատկապէս ընկել էր Շաքարեանցը այդ վ

ւ ամենեւին չիմանալով իւր գլխից անցածը, համարեց, {թէ} նոր է գալիս պ. Մարկոսը: Այս պատճառով վեր կացաւ

ս, ճշմարիտն ասեմ, շատ վախեցայ... - Երեւի {թէ} առաւօտուն վաղ մարդ ուղարկելուս պատճառով: Օրհնած

ելը եւ պ. Մարկոսին տեսանելը: Հաւաստելու համար, {թէ} այդպէ՞ս էր արդեօք, կամեցաւ յառաջ ուրանալ այն խոր

նչ դեւ, ի՛նչ աղօթք, ի՛նչ բան. խելքդ գլխի՞դ է, {թէ} ոչ: - Իմ խելքս գլխիս է, բայց քոնը եկա՞ւ թէ

թէ ոչ: - Իմ խելքս գլխիս է, բայց քոնը եկա՞ւ {թէ} չէ. մի ժամ յառաջ խելագարուել էիր ախոռից ներս վազ

հազար ափսո՛ս, այդ մի յիմարութիւն է եղել, երեւի {թէ} դրացուս կողմից, որովհետեւ նա նկարել գիտէ... ա

պիսի ձեւ ցոյց տուեց պ. Մարկոսին, որ սա կարծեց, {թէ} նորա հաւատալու գաղտնիքը մի քաղաքական մեծակշիռ բան

ձեալ: Շատ մտածեցի, շատ որոնեցի մեր քաղաքի մէջ, {թէ} կա՞ր արդեօք այդպիսի մի աղջիկ. ճշմարիտն ասեմ, եթ

ղջիկը ինձ կին խնդրելու, որովհետեւ ինձ թւում էր, {թէ} ստեղծուած եմ միմիայն նորա համար, եւ միմիայն նորա

, եւ միմիայն նորա հետ ամուսնանալով, կարծում էի, {թէ} կարող էի երջանկանալ: Բայց բոլոր իմ հարց ու խնդիր

աշխատութիւնս զուր կորան. իսկ աղջկայ պատկերը ասես {թէ} բեւեռել էին աչքիս, որովհետեւ աչքերս այս կամ այն

գնած, կամենում է բռնել մի թիթեռնակ: Ինձ թուեց, {թէ} աչքիս է երեւում... շփում եմ ճակատս, սրբում եմ

օրացաւ իմ մէջ, որ հալումաշ արեց ինձ. թւում էր, {թէ} մի վէրք գոյացել էր սրտումս եւ ճարակում է սորան:

դպիսի հաւ, եւ այնպէս ուրախ էի դորա վերայ, որպէս {թէ} այդ հաւի մէջ տեսանում էի այն գեղեցիկ օրիորդը, որ

պոյտ երկինքը զարդարուած անհամար գոհարներով, ասես {թէ}, ուրախակից էր լինում ինձ. մեղմիկ քամին ողջունու

տ մարդը: Վեր ելայ պարսպի վերայ, կամելով տեսանել {թէ} ո՛վ էր այն, եւ ահա ոչ ոք չկար... բայց... ա

ալ, երեւում է նոյն կերպարանքը, եւ ինձ թուեցաւ, {թէ} այդ կերպարանքը ժպտում էր... բայց այնպէս ահարկո

անչելը եւ այդ հրէշի ինձ երեւելը ապացուցանում էր, {թէ} օրիորդը, որի վերայ սիրահարուած էի, արդարեւ ադամ

ինձ... գիտեմ միայն, որ ներս վազեցի... բայց {թէ} ի՛նչ էր պատահել այնուհետեւ, դու պիտոյ է ինձանից

այնիւ, այս դիպուածում, այնպէս խօսեց, որ, ասես {թէ}, նորա բոլոր շարժողութիւնքը, դէմքը, աչքերի փայլ

խօսում էին պ. Շաքարեանցի փոխանակ: Նա յայտնեց, {թէ} այդ օրիորդը բարձրահասակ է, սպիտակ, մազերը շիկագ

ին Փարիզում: Պ. Շաքարեանցը կարծում էր նոյնպէս, {թէ} այդ օրիորդը պիտոյ է գեղեցիկ եւ սուր ձայն ունենայ․

թեան մէջ... գուցէ մոռանայի եւս: Շատ ստոյգ է, {թէ} ոչինչ բան այնպէս հիմնաւոր չէ, ինչպէս միաբան խորհ

որոնց վերայ պիտոյ է խօսել: - Դու գրում էիր, {թէ} պիտոյ է խորհուրդ կատարել, ովի՛ն հրաւիրել եւ ովի՛

ում անասուններից, եւ ի՛նչ բանով գերազանց է, քան {թէ} անասունքը, միթէ՞ նորանով, որ խելօքները եւ ուսու

րանով, որ խելօքները եւ ուսումնականքը գոռում են, {թէ} մարդը բանականութիւն ունի, թէ նա մի բարոյական էակ

նականքը գոռում են, թէ մարդը բանականութիւն ունի, {թէ} նա մի բարոյական էակ է եւ այլն եւ այլն. ամենեւին

այն ուսումնական անուանուած յիմարքը, պիտի ասեն, {թէ} մարդը բանական հոգի ունի, մարդը խօսում է եւ այլն

կրորդ, միթէ՞ անասունքը բան չեն հասկանում, ապա, {թէ} մարդ ես, վեր ա՛ռ գետնիցը մի քար եւ տես թէ քեզանի

ապա, թէ մարդ ես, վեր ա՛ռ գետնիցը մի քար եւ տես {թէ} քեզանից ոչ շատ հեռի նստած ճնճղուկը, ագռաւը, կամ

ան է, այդ լաւ էր, բայց ցաւը այս է, որ նա հազիւ {թէ} ժամանակ ունենայ․ նորա պարապմունքը կը ներե՞ն արդեօ

ս քեզ եւս յայտնի է, եւ նա այնպիսի մարդ է, որ ոչ {թէ} մի քանի ժամ, այլեւ օրեր պատրաստ էր զոհ բերել իւր

ւնը, եւ ինչպէ՛ս ուսել է պ. Մանթուխեանցը: - {Թէ} ի՛նչ տեղից է այդ գիտութիւնը, երկար կը լինի պատմե

թէեւ միանգամ պատմել է ինձ պ. Մանթուխեանցը, իսկ {թէ} ինչպէ՛ս հասել է նա այդ գիտութեանը, այդ բանը մի գ

ր ինձ եւս չէ բացել: - Տարակոյս չկայ, որ շատ {թէ} փոքր տեղեկութիւն ունիս այդ գիտութեան վերայ, գոնէ

որոնիր քո գրքերի մէջ, ոչինչ գտանելու չե՛ս. իսկ {թէ} շատ խնդրում ես ինձ, ուրեմն ես ցոյց կը տամ քեզ մի

Նա տուեց ինձ այդ թուղթը հաւատացնելու համար ինձ, {թէ} կայ մի այդպիսի գիտութիւն եւ թէ շատ խելացի մարդիկ

ցնելու համար ինձ, թէ կայ մի այդպիսի գիտութիւն եւ {թէ} շատ խելացի մարդիկ եղած են դորա սպասաւորք: -

րչագիր աղօթագիրք, որի զօրութեանը չեն դիմանում ոչ {թէ} հասարակ դեւերը, այլեւ բէեղզեբուղը, բելիարը եւ ս

էր Ոսկի շինել ուսուցանել: Սկիզբը կարծիքի, {թէ} կարելի բան էր զանազան նիւթերից ոսկի շինել, նոյնք

կայի վերայ: Ալքիմիկոսներից ոմանք հաստատում էին, {թէ} իւրեանց գիտութեան հետքը երեւում են եգիպտական քուր

են եգիպտական քուրմերի սրբազան մատեանների մէջ, եւ {թէ} Եգիպտացոց ձեռքով Վուլկանին նուիրուած տաճարը կանգն

կանգնեցուցած էր Ալքիմիայի պատուի համար. ոմանք, {թէ} այդ գիտութիւնը վեր է քան թէ մարդկային խելքը, եւ

ատուի համար. ոմանք, թէ այդ գիտութիւնը վեր է քան {թէ} մարդկային խելքը, եւ թէ աստուածակոյս կողմից յայտն

այդ գիտութիւնը վեր է քան թէ մարդկային խելքը, եւ {թէ} աստուածակոյս կողմից յայտնուած է նա մարդերին. նոք

ն հաղորդել ուրիշները իւրեանց գաղտնիքին, ասելով, {թէ} սարսափելի տարաբաղդութիւն անպատճառ հասանելու էր նո

Բեքոնը: Նորա Opus majus գործը հաստատում է մեզ, {թէ} մի քանի Ալքիմիկոսք կարող են ոսկի շինել եւ գտել են

րակիցքը, դատապարտեցին նորան որպէս կախարդ, երեւի {թէ} պղնձեայ գլխի համար, որ խօսում էր եւ համարում էր

ր, որ խօսում էր եւ համարում էր ոչինչ պակաս, քան {թէ} կարող էր մարդը, եւ խեղճ Րօճեր Բեքոնը իւր դաւաճան

յլ նշանաւոր մարդ, ոչինչ պակաս իւր գիտութեամբ քան {թէ} Բեքոնը: Սա էր Ալբերտոս Բօլստետեանը, կամ Ալբերտո

ի զուգակցութիւնը: Ազգային կարծիքը ասում էր, {թէ} Ալբերտոսը ունի մի գերբնական գործակից, որ օգնում

րի պատճառ է եղել իւր կեանքի մասին: Ազգը ասում էր {թէ} նա գտանելով փիլիսոփայական քարը, տէր էր դարձել ան

ով դէպի Ռուսսիա, ներկայացել էր թագաւորին, երեւի {թէ} Վասիլիոս չորրորդին, որ իւր որդու հետ ուղարկել էր

աւով հիւանդ աբեղայի մօտ: Պարացելսոսը, յառաջ քան {թէ} սկսած էր գործ դնել իւր բժշկութիւնը, հարկաւոր համ

ջացրեց հիւանդ աբեղան: Առողջացած աբեղան համարեց, {թէ} խոստացած արծաթը շատ մեծ էր, համեմատելով Պարացելս

ների քննութեան եւ վերահասութեան, որոնք վճռեցին, {թէ} հերիք է մի շատ չափաւոր վարձատրութիւն, որովհետեւ

կ անձնատուր էր արբեցութեան, եւ շատերը ասում են, {թէ} նա զոհ գնաց իւր նախանձորդների վրէժխնդրութեանը, ո

կատարել ժողովի անդամների առաջեւ, նա պատասխանեց, {թէ} չունի այլեւս այն փոշիները, առանց որոնց անհնար էր

պարապած են այս գիտութենով, բայց ցոյց տալու համար {թէ} ուշադրութեան արժանի էր այս ուսումը, հերիք համարւ

նք համառօտապէս դնել այստեղ Ալքիմիայի տեսութիւնը, {թէ} նա ի՛նչ հիման վերայ կարելի է համարում ոսկեգործութ

իման վերայ կարելի է համարում ոսկեգործութիւնը, եւ {թէ} ի՛նչ հնարներ ունի այդ մասին: Ջեբերի տեսութիւ

ունի այդ մասին: Ջեբերի տեսութիւնը այսպէս է, {թէ} բոլոր մետալները բաղկացած են ժիպակից եւ շատ կամ փո

եմն եւ ոսկին, ապա հարկաւոր էր փորձել եւ իմանալ, {թէ} այս մարմիններից որքան եւ ինչ չափով գտանւում են ոս

ւմ է նոցա մէջ կրակի ազդեցութենից, է մի ապացոյց, {թէ} այդ մետալները կարող են առաւել եւս կատարելագործուի

ել եւս կատարելագործուիլ: Ալքիմիկոսք կարծում են, {թէ} կրակի միջնորդութեամբ, ամենախոշոր մետալները կարել

է Մանթուխեանցը այդպէս սաստիկ պարապած է, ասել է, {թէ} նա խնջոյքում եւս չէ կարող գտանուիլ: - Ինչո՛ւ

ար կէս մանէթ արծաթ խնդրէ: Այդ միջոցին ասաց ինձ, {թէ} փոքր է մնացել նպատակին հասանելու համար, որովհետե

դատողութեամբ, անպակաս լինի մեր ազգից... բայց {թէ} գլուխ գայ ձեր բանը, չասե՞ս, մի նոր խնջոյք այլեւ

աջողակութեամբ բաց էր թողնում բերանից, թւում էր, {թէ} ընկնում է մտածողութեան մէջ: Մինչդեռ սոքա զբաղուա

ւթենով սեւ գծեր: Նորա ալեխառն մազերը համարեա {թէ} դեղնած էին բոլորովին եւ այդ անկանոն գունափոխութիւ

վին եւ այդ անկանոն գունափոխութիւնը մազերի, երեւի {թէ}, պատճառուած էր զանազան քիմիական շոգիների ազդեցու

կտուցի նման կեռացած դէպի վերին շրթունքը, համարեա {թէ} ծածկւում էր թաւ ընչացքի մէջ, որ նոյնպէս դեղնած է

իր: Այդ կարմրութեան մասին այսպէս է մեր կարծիքը, {թէ} պիտոյ է, որ այդ մարդը շատ կանգնած լինէր կրակի առ

եմ... - - Ինչպէ՛ս վերջացաւ բանը, յաջո՛ղ, {թէ} անյաջող: Պ. Մանթուխեանցը խօսքերով չպատասխան

եցաւ եւ դէմքի ուրախ ցուցակութեան մէջ, որ համարեա {թէ} գտանւում էր մի ջերմախտական-ցնցողական վիճակում: Ն

եանցը, - մի բաժակ արաղ արժէ՛ որ խմեմ. ասում են, {թէ} ․ " Ծերաց գաւազան է " երկար աշխատութենից յետոյ:

տեղծել: Շատ բարի, թէեւ այդպէս չէ, բայց ասենք, {թէ} խելացի է մի փոքր, բայց բնակուելով անխելների եւ տ

տ մարդ, որ յարգելի էր հասարակութեան աչքում, ասէ {թէ} այսօր ամսի քառասուն եւ հինգն է, նա պիտոյ է համաձ

կան է ներգործել խելացի մարդը: Կոմս էմմանուէլը ոչ {թէ} չէ ընթանում այսպէս, այլ իւր տարապայման համարձակա

որ ինձանից շատ խմէ: Ես մինչեւ այժմ կարծում էի, {թէ} դու փոքր ի շատէ ճանաչում էիր ինձ, փոքր ի շատէ յա

ձեզ իմ սրտի վկայութիւնը, որպէս անկեղծ բարեկամ, {թէ} արժանի էր, որքան կարելի է, հեռի մնալ կոմս էմման

հարկաւոր չէ. նորա խունկ ու մոմը պէտք չէ, միայն {թէ} մեր եկեղեցին թող չգայ: Ես տեսանել չկամիմ մի այդպ

եացք ձգեց պ. Շաքարեանցի վերայ, որ սա հասկացաւ, {թէ} պ. Մարկոսի խորհուրդը, ծանօթանալու կոմս էմմանուէ

ծ, այլ նա մարդ չէ ընդհանրապէս: Դու կարծում ես, {թէ} նա կը խոսէ՞ քո հետ, երեսը շուրջ կը տայ եւ կը հեռ

թիւնը, հրապարակով ծիծաղեցաւ իմ վերայ: Նա ասաց, {թէ} իմ առարկան միջին դարերում ահա խելքից հանել էր Եւր

նել էր Եւրոպայում մի քանի թեթեւահաւատ մարդիկ, եւ {թէ} նոր այժմ մի չար բախտով եօթն ութն դարերից յետոյ հա

ը: - Սատանան գիտէ նորա խորհուրդը․ ո՛վ գիտէ, {թէ} ինչ օձեր նստած կան նորա փորում, նա ասում է, թէ

թէ ինչ օձեր նստած կան նորա փորում, նա ասում է, {թէ} պիտոյ է հետեւել եւրոպական այժմեան լուսաւորութեան

լաւ է, չէ իմանում, որ մի ժանգոտ դրամ լաւ է քան {թէ} նորը եւ փայլունը, ինչպէս ամենայն առողջամտութեամբ

Մանդինեանց տէր Ստեփանը: Չկամի լսել եւ հասկանալ, {թէ} ինչ որ հնումը կար, այժմ չկայ. ինչ երեւելի փիլիս

, ի՜նչ ճարտասաններ Հռոմայեցոց մէջ. նա ասում է, {թէ} այդ փիլիսոփայքը իւրեանց գիտութեամբ, այժմեան ժամա

ոսը: - Յատկապէս խօսեցի այդ մասին: Ասում է, {թէ} այդ իմաստունքը ոչ այլ ինչ էին, եթէ ոչ կրթուած մա

ծ մարդիկ, իւրեանց հայեացքով աւելի վերհամբարձ քան {թէ} խաժամուժ ամբոխը: Նոքա, այն ժամանակի հայեացքով,

ամ դրուէր ֆանտաստիկական շրջանի մէջ: Նա ասում է, {թէ} այժմեան երեւելի պատմաբանների եւ քաղաքագէտ մարդերի

ն պատուանուն ստանալու: Հրաշքների մասին ասում է, {թէ} անհաւատ, թիւր, շնացող եւ չար ազգը միայն նշան կը

ութիւնը չէ ծնանում: - Նա հարց արեց ինձանից, {թէ} փո՞քր բաներ կան բնութեան օրէնքների վերայ յառաջացո

տեսանեն, որ շոգեշարժ կառքը, առանց մի գրաստի կամ {թէ} մարդու օգնութեան, որ մինչեւ այժմ ճանաչել էին աղբ

մի օրուայ մէջ կատարելով հարիւրաւոր մղոններ, կամ {թէ} տեսանեն, որ մի աշխարհից դէպի միւսը խօսում են երկ

ացնել խնջոյքի օրը. նորան պատասխանեց Շաքարեանցը, {թէ} լինելու է մայիսի 20-ին: Պ. Մարկոսը, մնաս բ

ր հեռուից այս տեսարանը, անտարակոյս, կարծելու էր {թէ} մարդիկ չէին սոքա, այլ վայրենի արջեր, որ թաւալւո

ը արաղի վերջին ումպը կուլ չտուած, սկսեց պատմել, {թէ} ինչ կերպով վերջապէս յաջողել էր իւր խորհրդական խառ

դարձայ դէպի արուեստանոցս, չես կարող երեւակայել, {թէ} ինչ աստիճանի հասաւ իմ կատաղութիւնը: Հողեղէն աման

Սիրտս կոտրած էր բոլորովին, որովհետեւ համարում էի {թէ} զուր է գնացել աշխատութիւնս, ըստ որում մկնդեղը պա

առով եւս ինձ աւելի քաղցր է նայել դորա վերայ, քան {թէ} մի այլ մարդու: Միթէ՞ չգիտես, որ ծնողին աւելի քա

չգիտես, որ ծնողին աւելի քաղցր է իւր զաւակը, քան {թէ} մի օտարին: Գիտե՞ս, թէ ինչքան քրտինք եմ թափել ես

քաղցր է իւր զաւակը, քան թէ մի օտարին: Գիտե՞ս, {թէ} ինչքան քրտինք եմ թափել ես, մինչեւ հասել եմ դորան

ց մետալը Շաքարեանցին, բայց աչքի հայեացքով, ասես {թէ}, հեռուից լափում էր այդ մետալի կտորը: Շաքարե

աւորի աչքով քննելով մետալը, խոստովանեց նոյնպէս, {թէ} ոսկի էր այն, - բայց մի բանի վերայ շատ զարմանում

ւ Ուրալեան սառցագլուխ սարերը ուռչին իւրեանց մէջ, {թէ} ոսկու մայր էին: Կեցցէ՛ գիտութիւն, կեցցէ աշխատու

ո յօժարութիւնը եւս հարկաւոր է, այստեղ ես համարեա {թէ} ոչինչ եմ: - Ի՞նչ բաներ են ապա, - հարց արեց

եւ բացայայտ կերպով հասկացնել քեզ իմ տեսութիւնս, {թէ} ի՛նչ էր մի Հայի պարտականութիւնը իւր ազգի առջեւ:

ատը ամուր եւ անխախտ պահպանուի, մեզ հարկաւոր է ոչ {թէ} հաւատի թշնամիք յաւելացնել, այլ հաւատի պաշտպանք ե

եղճ հոգին: Ուսում ստացողը նոյնպէս պիտի մեռանի՞, {թէ} ոչ, ուսում ստացողի կեանքը նոյնքա՞ն է, որքան տգէ

ւսում ստացողի կեանքը նոյնքա՞ն է, որքան տգէտինը, {թէ} ոչ. ուրեմն ի՛նչ գործնական օգուտ ունի հոգին ուսու

ակոյս, որպէս ցամաքի վերայ ման էր գալիս նա, ասաց {թէ} քեզ ոչինչ աւելի հարկաւոր չէ, երանի՜ թէ ես եւս քո

նա, ասաց թէ քեզ ոչինչ աւելի հարկաւոր չէ, երանի՜ {թէ} ես եւս քո պէս անգէտ լինէի, բայց քո աղօթքի պէս իմ

ս պատճառով եւս իմ ընթերցողքը չեն կարող ասել ինձ, {թէ} խօսում էի մի բոլորովին նոցա անծանօթ մարդու մասին

քաղաքը գալով կոմս էմմանուէլը ման էր եկել համարեա {թէ} բոլոր փողոցները, տեսել էր բոլոր եկեղեցիքը, վաճա

եւ հեռացնող եսական սկզբունք, որի հիմքի վերայ ոչ {թէ} միայն բան չէ շինւում, այլ յառաջուց շինուածները ե

(առանց որին ոչինչ առաքինութիւն չկայ) այսպէս է, {թէ} այն զոհն է արժան եւ ընդունելի, որ վարձատրւում է

ոյն նիւթական ճանապարհով: Նա չկամի եւս հասկանալ, {թէ} առաքինութիւն ասածը մի վերացական բան է եւ չէ երեւո

նորանից այն հասկացողութիւնը եւ վարդապետութիւնը, {թէ} ամենայն զոհ, որ վարձատրւում էր մաքուր խղճմտանքի

ի բռնած ճանապարհը այնպէս է, որ դարերի եւս դժուար {թէ} կը դիմանար, ուր մնայ յաւիտեանը:... Երեկ

շարուած էին կանաչ, թավիշապատ յատակի վերայ: Ասես {թէ} մարդերի գերեզմանքը ծառայում են բնութեան ձեռքում Շ

պրիլ, տուն տեղ եւ ընտանիք պահել: Մեզ ասում են, {թէ} արդիւնք ունէինք ժողովրդից. ի՛նչ տեղից է մեր արդի

եւ մեռեալից, բայց մկրտութիւնը եւ պսակը, համարեա {թէ} ոչինչ արդիւնքի աղբիւր չեն. քսան կոպեկ, երբեմն ե

ութեան վերայ մեծ ուրախութիւն ցոյց տալը, ասել է, {թէ} պատրաստութիւն կար ձեռնտու լինել, եթէ միայն հնար

որք հացը մի անգամ ուտում են, միւս անգամ կշռում, {թէ} մի՛ գուցէ պակաս էր, որ բոլորովին նման են անպիտան

կ պատուիրում է ուշի ուշով քննել հաշիւները, որպէս {թէ} գողերի եւ աւազակների ձեռքում էր եկեղեցին: Հանճար

լինի իմ համար, եթէ խառնել եմ իմ գոյքի մէջ"։ - {Թէ} Աստուած սիրում ես, ձեռք վեր առ այդ բաներից, մեք

ո՛ւնք ունի պահանջելու, որ տէրը հաշիւ տար նորան, {թէ} որքա՛ն արդիւնք էր ստացել նորա բուրդից եւ կաթից,

քա՛ն արդիւնք էր ստացել նորա բուրդից եւ կաթից, եւ {թէ} ո՛ւր, կամ ի՛նչ բանի համար ծախք էր արել: - Ո

որ եւս գործ էի դրել, իսկոյն կոտրում էին, որպէս {թէ} նա պղծուել էր: Այսպէս լինելով իմ դրութիւնը ժողով

եւ խօսել եւս չգիտէ, ինչպէս նաեւ շատերը... եւ {թէ} ի՛նչ բանի վերայ խօսում էին, նոյնպէս չգիտէ. նորա

իւրեանց կարծիքը. պատճառ, միանգամ հաւատացած են, {թէ} կարծիք յայտնելու իրաւունքը պատկանում է միայն պարո

են եւ շատ անգամ աւելի առողջարար մտածում են, քան {թէ} մի ութսուն տարեկան ջախջախած ծեր, որ միշտ կանչւու

ներից հարուստ տան ժառանգը աւելի պատուաւոր է, քան {թէ} մի երիտասարդ կամ նոր հարստացած մարդ․ այս պատճառով

տկանում, եւ մեք աւելի լաւ ճանաչում ենք նորան քան {թէ} դուք, ձեր ժամանակը անցաւ, հերիք է որ ձեր պէսներ

են նորա կարծիքը եւ համաձայնում են նորա հետ. իսկ {թէ} բախտը բերէ պատահել ծերին, նորանից եւս չեն հրաժար

: Այս տեսակ չէզոքական մարդիկը այսպէս մտածում են. {թէ} հարկաւոր չէր հասարակաց օգտի համար ստանալ անձնական

ց այնպէս, որ լսեց կոմս էմմանուէլը: - Ինչպէս {թէ} հերիք է, հազիւ մի եւ կէս կանգուն կայ փորածի խորո

ի դարպասը, որ գնայ իւր օթեւանը: Նա մտածում էր, {թէ} արդարեւ Հայոց ազգը թէպէտեւ քանի հազար տարեկան, ա

լ կամելով իւր արտասուած լինելը, ձեւացուց, որպէս {թէ} սրբում էր ճակատի փոշին կամ քրտինքը: Երբեմն, արտ

ց այնպիսի սառնութեամբ, որ յայտնի ցոյց էր տալիս, {թէ} ծանրութիւն էր իւրեան խօսել այն րոպէին օդի վերայ:

կիսաբաժինների մէջ, միւս ջղերը եւ գործարանքը ասես {թէ} դադարում են ներգործելուց: Աչքը, տեսողական գործա

րգործելուց: Աչքը, տեսողական գործարանը, համարեա {թէ} սառչում է, եւ այն րոպէին նորա վերայ ընկած ճառագա

անախորժ զգացողութիւն է, որ մարդը ձգում է համարեա {թէ} մի տեսակ կատաղութեան մէջ. եւ ամենասիրելի մարդը ս

կը, բացի սորանից յիշեց նա իւր սովորական կանոնը, {թէ} չէ պիտոյ արհամարհել եւ գայթակղեցնել մի խեղճ մարդ

տճառով կոմսը չէր կարող խօսել այլ բանի մասին, քան {թէ} նիւթ էր եղած նորա ամբոխմունքին: Տիրացուի լռութիւ

ուի լռութիւնը յառաջանում էր նորանից, որ չգիտէր, {թէ} ինչպէս խօսք բանայ եւ ինչ բանի համար. մանաւանդ լս

ւր մօրը, - ահա այն մարդը, որ նոր է եկել, երեւի {թէ} դարձեալ գնում է Մահտեսի Թովմասի տուն, առաւօտ եւս

ոմսի վերայ, վասնորոյ եւ ասաց. " Ես իմանում եմ, {թէ} ով է դորա ածողը, ահա, այն սպիտակ տանիցն է լսւու

չգիտէի, որ ունի նա " Տէ՛ր կեցո "-ի նօտերը, ապա {թէ} ո՛չ, խնդրած կը լինէի ածել այդ եւս, ըստ որում շա

աշտօնական լուր էր այդ քաղաքի պառաւների բերանում, {թէ} կոմս էմմանուէլը կամի նշանուիլ Մահտեսի Թովմասի դստ

լ նորանից, սակայն այս է բանը, որ չեմ հաւատում, {թէ} կարող էի երբեւիցէ հասանել այն աջողակութեանը, որ

ամը տանն էր, որ կարողացաւ ֆրանսիարեն խօսել, ապա {թէ} ոչ, անհնարին պիտի լինէր միմեանց հասկանալ:

կը ցանկանար լսել մի Հայոց երգ, փորձելու համար, {թէ} ի՞նչ տպաւորութիւն կը գործէր իւր վերայ Հայոց երգը

րցանելուց յետոյ, գնալու ժամանակ խնդրեց ինձանից, {թէ} երբ կարող էր գալ մեր տուն մի հայոց երգ լսելու համ

ը եւ ծիծաղելը, մինչեւ երբեմն երբեմն խափանելով ոչ {թէ} միայն երգողի այլեւ ֆօրտօպիանոյի ձայնը: Այս յառաջ

Խեղճերը բոլորովին անկիրթ եւ անդաստիարակ, համարեա {թէ} ապրում են միմիայն բուսական եւ շնչական կեանքով, ի

երի մեծ մասը թուրքերից է առած․ միւսները, նայելով {թէ} ժողովուրդը ինչ ազգերի մէջ բնակուել էր, ուրիշների

ր այժմ մեծ լոյս կարող էին ծագել այն խնդրի վերայ, {թէ} ինչպէ՛ս էր նախնի Հայկազանց հայկաբանութիւնը, կարե

ացուց Մահտեսի Թովմասը, - դեռեւս տասն ժամը չկայ, {թէ} տուն գնաս ի՛նչ պիտոյ է առնես, ո՛չ ապաքէն ժամանակ

կերակցութիւնը: - Բայց դուք այժմ մի՛ կարծէք, {թէ} ես ժամերով քարոզ ունէի այդ մասին ասելու... ո՛ւ

նաստեղծութեան սկզբնական տարրը է մի իրողութիւն կամ {թէ} անձն, ազգին պատկանած. նոյնպէս, ազգային է բանաս

նաստեղծութեան մէջ, որ երեւում է մի անփորձ աչքի, {թէ} պատմութիւնը մի յիշատակարան է ստուգապէս կատարուած

ի մասին, որ պակաս էր թողել պատմութիւնը: Դիցուք {թէ} բանաստեղծութիւնը, պատմելով մի անցք կամ խօսելով մ

չեն եւս կատարուած, ապա, կարո՛ղ էին կատարուիլ, {թէ} ո՛չ: Այն գերբնական տեսարանքը, որ ո՛չ եղած են,

բանաստեղծութիւնը եւս աւելի չէր կարող լինել, քան {թէ} եղած է: Բայց ինչ կար. ոչի՜նչ: Ասացի մի անգամ,

: Բայց ինչ կար. ոչի՜նչ: Ասացի մի անգամ, երանի՜ {թէ} քանի չեմ մեռած, թափէի սրտիս եղածը մեր ազգի առաջե

մի քանի կախարդական վարագոյրներ... բայց դժուար {թէ} յաջողի ինձ այս եւ ես վախում եմ, որ այն բաները ին

երեխայի պէս ուրախացող պարոնները ինքեանք չգիտեն, {թէ} ի՛նչ պայմաններ էին հարկաւոր, որ մի երգ լինէր ազգ

յին: Նոքա ունին միայն մի պայման եւ համարում են, {թէ} դորա մէջ էր ամէն բան - երգիչը Հայ է: Բայց Հայ է

արդերի մէջ այն սխալ եւ վնասակար վարդապետութիւնը - {թէ} ամենայն բան, որ երեւում էր Հայոց ազգի վերայ, ան

վմասը, երբ կոմսը աւարտեց իւր խօսքը, - բայց ասես {թէ} ասածներդ խելքիս նստում են. ինչեւիցէ, դոքա ուսու

մի վերին աստիճանի ողորմելի մարդ։ Գլխին դրել է, {թէ} աշխարհի երեսին կար մի առանձին գիտութիւն - թալիսմա

առանձին գիտութիւն - թալիսմանական, վհկութիւն, եւ {թէ} ամենայն բան կարելի էր յառաջացնել չար ոգիների գործ

շաղփաղփում է մի գեղեցիկ օրիորդի մասին, որ չգիտեմ {թէ} ուր տեսել էր, եւ այնուհետեւ շատ եւ շատ որոնելով

զետեղեցի նորա պտուկի յատակի վերայ: Չգիտեմ տեսաւ {թէ} չէ, կամ թէ ինչ ազդեցութիւն գործեց այդ պատկերի յա

րա պտուկի յատակի վերայ: Չգիտեմ տեսաւ թէ չէ, կամ {թէ} ինչ ազդեցութիւն գործեց այդ պատկերի յայտնութիւնը,

գան, եւ տղան կը տեսանէ նորանց հայելու մէջ: Իսկ {թէ} չգան, միւս անգամ կրկնիր ընթերցմունքը. եւ եթէ այ

ու փորձդ, պիտոյ է նորանց արձակել, որ գնան, ապա {թէ} ոչ, պարտակա՛ն են մնալու մինչեւ որ հրաման տաս: Ա

ցնելով իւր խօսքը, դարձաւ դէպի օրիորդը հարցանել, {թէ} ինչ թուղթ էր այն: Օրիորդը պատասխանեց, թէ մի տաղ

անել, թէ ինչ թուղթ էր այն: Օրիորդը պատասխանեց, {թէ} մի տաղ է, եւ թէ պատրաստ է երգել այն եւս, եթէ,

ղթ էր այն: Օրիորդը պատասխանեց, թէ մի տաղ է, եւ {թէ} պատրաստ է երգել այն եւս, եթէ, դորա փոխանակ, կո

Մինչ զրպարտողը խոստանում էր կեանք, {Թէ} միայն հաճէր... լինել համաձայն․ Այն ի՛նչ շն

վ ու ածելով, սակայն կոմսի երեսը չէր ցոյց տալիս, {թէ} նա զգացած լինէր զուարճութիւն, դորա հակառակ մթնու

շարժողութիւններին, խուլը կարողանում է հասկանալ, {թէ} ինչ էր ասում նորա հանդէպ կանգնած մարդը: Այն օրէն

նունովս անտագոնիսմոս (Antagonismus): Երեւի {թէ} այս, կամ սորա նման մի oրենքի հիմքի վերայ, կամ գ

ասում էին... ի՛նչ ասում էին... ասում էին, {թէ}... ինչե՛ր չեն ասում չար լեզուները... Առհասա

տանող մարդը, եթէ հետեւում է այն վարդապետութեան, {թէ} նպատակը կը սրբէ հնարը, ապա ուրեմն շատ հեշտութեամ

րինաւոր եւ խելացի կերպով յառաջ վարելուց: Դնենք, {թէ} ես պարտականութեան էի առել իմ վերայ Տէրութեան զօրք

այ Տէրութեան զօրքի համար պատրաստել մի բան, ասենք {թէ} կօշիկներ: Եւ այսպէս, ինձ յանձնած է երկու հարիւր

, իւրաքանչիւր կօշկի համար ես պիտի ստանամ, դնենք {թէ} մի եւ կէս մանէթ: Բայց այն կօշիկը, որ ցոյց էին տ

էր բաւական լաւ, եւ նորա մօտ ել ու մուտ ունէին ոչ {թէ} միայն նորա նման մարդիկ, այլեւ... զանազան խորհ

այնպիսի մարդերից էր, որոնք դեռեւս զարմանում են, {թէ} ինչպէ՛ս Աստուած ստեղծել է աշխարհը առանց մի օգտի ա

ստեղծել է աշխարհը առանց մի օգտի ակնկալութեան, եւ {թէ} ինչպէ՛ս ամենայն օր երկնքի լուսաւորքը լուսաւորում

օտ յարակցութիւն ունէր մեր նկարագրած պարոնին, քան {թէ} միւսքը: Կինը եւ դստերքը, տէր լինելով աւելի հարս

եւ դստերքը, տէր լինելով աւելի հարստութեան, քան {թէ} իւրեանց կարգի շատ մարդիկ, դատապարտելի հպարտութեա

մայն մարմնից բաղկացած, բթացած ուղեղներով եւ ասես {թէ} արբեցած իւրեանց հօր հարստութեամբ, բոլորովին անզգ

ուրիշներին բամբասանքի տեղիք չտալու համար, որպէս {թէ} զանցառու էր զաւակների կրթութեան մասին: Ինքը

նոցա օգուտը, առանց ամենեւին գաղափար ունենալու, {թէ} ի՛նչ ասել է դպրոց, եւ թէ ինչպէս պիտի լինէր նա,

ւին գաղափար ունենալու, թէ ի՛նչ ասել է դպրոց, եւ {թէ} ինչպէս պիտի լինէր նա, որ լցուցանէր իւր խորհուրդը

որհուրդ երեսի վերայ: Եթէ ինձանից հարցանէին, {թէ} ո՛ր բանից մանաւանդ զզւում եմ աշխարհի երեսին, ապա

զզւում եմ աշխարհի երեսին, ապա պատասխանելու էի, {թէ} մի երեսից, որ ոչինչ մարդկային բան չէր ցոյց տալիս

կազմուածքի մէջ: Ես գերադասում եմ չքութիւնը, քան {թէ} լինելութիւնը, եթէ մարդը պիտոյ է լինէր ու ապրէր ո

ւտում առանց մոռանալու ճիշդ մաթեմատիկական հաշիւը, {թէ} այն օրուայ ճաշի համար ծախսուած արծաթից. որքա՛ն բ

ղ որքան կամին զրպարտեն պ. Յովնաթանեանցին, որպէս {թէ} նա հոգաբարձու չէր իւր ընտանիքի երջանկութեանը. նո

տուն ընտրելը արդէն հիմնաւորապէս ապացուցանում է, {թէ} որքան շատ մտածում էր եւ հոգս էր առնում իւր ընտանի

ք եւ վերջապէս ամուսինս: Ստո՛յգ է, որ ասում են, {թէ} աշխարհի երեսին ամենայն լաւութիւն վճարւում է ապերա

ան մասին այսքան միայն լսած եմ բժշկող պարոններից, {թէ} յառաջանում էր արիւնի անկարգ շրջանառութենից սեռակա

ողջ կազմուածքը: Դուք գանգատել էք ինձ շատ անգամ, {թէ} ձեր դուստրը երկար ժամանակ ունեցած էր էպիլեպսիա,

ր դուստրը երկար ժամանակ ունեցած էր էպիլեպսիա, եւ {թէ} այժմ, թէպէտեւ չէ երեւում, սակայն ստեպ ստեպ սաստ

նորա շնչառութիւնը: Ինչ ասեմ. եթէ բժիշկ կամ {թէ} բնագէտ լինէիք, կարո՛ղ էի հասկացնել ձեզ, թէ սեռա

կամ թէ բնագէտ լինէիք, կարո՛ղ էի հասկացնել ձեզ, {թէ} սեռական գործարաններում արիւնի անկարգ շրջանառութիւ

է, Ճռաքաղը եւս հաստատեց... - Ես չգիտեմ, {թէ} ի՛նչ է գրել մինը եւ ինչ է հաստատել միւսը. բայց ի

խորհուրդ ձեր դստեր բժշկութեան մասին, որ չգիտեմ, {թէ} ինչ մտածեմ, թէ ի՛նչ պատճառով մէջ էք բերում այդ բ

եր բժշկութեան մասին, որ չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ, {թէ} ի՛նչ պատճառով մէջ էք բերում այդ բաները: - Նե

ը: - Ներողութիւն, ներողութիւն, ինձ թուեցաւ {թէ} ազգասիրութեան վերայ ենք խօսում ձեր հետ: - Ու

չունի ձեր հետ, պատշաճ չեմ համարում լսել: - {Թէ} ձեր ընտանեկան կեանքը մի բան ունի՛ հասարակաց իմ հե

խարհի երեսին կատարուած փորձերով ապացուցանել ձեզ, {թէ} մի ընտանիք, ինչպէս ձերն է, երբեք ճաշակելու չէր

անում է ամբողջ տիեզերքը առանց խտրութիւն առնելու, {թէ} այս մինը մարդ էր, իսկ այն միւսը մի խեղճ ճճի: Նա

տեսանում եմ, որ դուք առաւել անբաղդ էք եղած, քան {թէ} ես: Հաւասարութիւն որոնել այս աշխարհում, արդէն թ

ւների մէջ. եւ դուք, գերադաս համարելով ձեզ, քան {թէ} ձեր եղբայրը, տեղի՞ք ունէիք բամբասել Նախախնամութի

ղբայրը, տեղի՞ք ունէիք բամբասել Նախախնամութիւնը, {թէ} նա էր պատճառը, որ ձեր ընտանիքը ճաշակելու չէր երջ

քը մի ալեկոծուած վիճակի մէջ: Այդպիսի վիճակում ոչ {թէ} միայն չէ կարելի հիւանդը բժշկել, այլեւ առողջ մարդ

ր փեսան հեռանում էր այս քաղաքից, դուք մտածեցիք, {թէ} ոչինչ պակասելու չէր ձեր դստերը այստեղ, բայց մոռա

ան հանգամանք ստիպում են մեզ այլապէս ընթանալ, քան {թէ} ցանկանում էինք: - Մարդը կորուսանում է իւր ար

գողերը եւ յափշտակողքը կամին հաւատացնել աշխարհին, {թէ} իւրեանց կողմում ունէին ճշմարտութիւնը, բայց այդպի

ւթեամբ կ'անցանէ ձեռքից: Ամենայն անգամ ես գիտեմ, {թէ} ի՛նչ եմ կրում. Դեպարտամենտի դուռերը մաշուեցան:

, գիտեն, բայց առաջին ժամանակները չեն այժմ, ասես {թէ} իմ աստղը վայր է ընկել երկնքից: Պարտականութիւ

ութենական հիւանդանոցների համար պատրաստել, չգիտեմ {թէ} որքան կլայեկեայ անօթներ եւ ամաններ: Այժմեան հոգա

իտի ստանար որպէս անգլիական կլայեկ: Կարծում ենք, {թէ} այժմ կը հասկանան մեզ, մանաւանդ նոքա, որ փոքր ի

ց դէպի դռան կողմը սարսափեցաւ կերպարանքը, եւ ասես {թէ} յառաջուց գուշակեց որոտալու կայծակները: Մի ճն

էք ցանկալի չէր ինձ գործ ուենալ ձեր հետ: Չգիտեմ, {թէ} ինչ կամիք դուք ինձանից: Մի անգամ ձեր անզգուշութե

ամանակ հեռացել էի, մի քանի բարեկամք ասացին ինձ, {թէ} քաջափայլ պարոնի մինը ստացել է մի անստորագիր նամակ

պարոնի մինը ստացել է մի անստորագիր նամակ, որպէս {թէ} Աստրախանից, որի մէջ ափեղ ցփեղ բաներ խօսուելուց յ

փեղ ցփեղ բաներ խօսուելուց յետոյ, ասւում է եղած, {թէ} դուք հետամուտ էք խլել այդ պարոնի պաշտօնը եւ այլ ա

բաներ: Դուք, իմանալով այս, իսկոյն վճռում էք, {թէ} պիտոյ է, որ ես լինեմ այդ յիմար նամակի հեղինակը,

րբոքում էք զուր տեղը նորա թշնամութիւնը դէպի ինձ: {Թէ} ի՛նչ է ձեր փաստը, եւ ի՛նչ հաստատող վկայութիւն այ

բանող պատճառքը, այլ այս միայն առնունք աչքի տակ, {թէ} դուք ինչպէ՛ս կարողացաք կարծել, որ կոմս էմմանուէլ

լ, որ կոմս էմմանուէլը կարող էր երբեւիցէ մտածել, {թէ} դուք կարող էիք հասանել այն պարոնի պաշտօնին: Գուց

ի այնքան ապականուած չէ, ինչպէս ձերը: Կարծեմ {թէ} ապացուցել էի ձեզ եւ ձեր ընկերակիցներին, թէ տեղիք

արծեմ թէ ապացուցել էի ձեզ եւ ձեր ընկերակիցներին, {թէ} տեղիք չունիմ ծակամուտ ճանապարհներով գործ կատարել

եմ կարող վերջացնել նամակս, եթէ ոչ այս խօսքերով, {թէ} դուք վշտացնելով իմ պատիւը, պարտական էք զղջալ եւ

.. Ստոյգ է, որ ես, ասել եմ քաջափայլ պարոնին, {թէ} կոմսն էր այն անստորագիր նամակի հեղինակը. բայց այ

մատին փաթեթ շինէ եւ աշխարհին խայտառակէ: Դնենք, {թէ} ես չունիմ այնպիսի գործեր, որ կարողանային երկիւղ

նոց, - ասաց տիկինը, - արդէն ժամանակ է. համարեա {թէ} ամբողջ քաղաքը բնակւում է այժմ ամառանոցում, իսկ մ

նայել պ. Յովնաթանեանցի վերայ. նա մեռած էր, քան {թէ} կենդանի: Երկար ժամանակ սենեկի մէջ, դէպի այս եւ

նցի հարցմունքին. եւ այնպէս հաստատ ձայնով, որպէս {թէ} ամենեւին խօսելու բան չկար այդ մասին: Շահումեա

, որ բանի տեղ չես դնում իմ հարցմունքը, ասել է, {թէ} գիտես մահի ինչ լինելը, ուրեմն ասա՛ ինձ, որ ես ե

, որ ես եւս իմանամ: Թիւթիւնճի-օղլուն համարեա {թէ} վիրաւորուած էր Շահումեանցի հարցմունքից. պատճառ,

ում եմ, որ դու յայտնի ծիծաղում ես իմ վերայ, կամ {թէ} այդպէս չէ՛, ուրեմն ներիր ինձ եթէ ասեմ, թէ կան դ

, կամ թէ այդպէս չէ՛, ուրեմն ներիր ինձ եթէ ասեմ, {թէ} կան դեռեւս բաներ, որոնց մասին դու տեղեկութիւն չո

մ է այդպիսի գործ յառաջացնել: - Ես չեմ ասում, {թէ} մարդ է, կամ սատանայ է, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղ

ինի, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես այսքան գիտեմ, {թէ} այն մարդիկը, որ պատահած էին մահին, այնուհետեւ ա

արշւում, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ կարծում ես {թէ} մարդ չկար, որ հասկանար քո ասելիքը, ասա՛, ես լս

կերներ, պատահմունքով գնուած, առանց հասկանալու, {թէ} ո՞վի պատկերներն էին, այլ իրրեւ սովորական զարդարա

րրեւ սովորական զարդարանք գործ ածելու համար: Բայց {թէ} լաւ թէ վատ, երեւում էր, որ այս Թիւթիւնճի-օղլուի

վորական զարդարանք գործ ածելու համար: Բայց թէ լաւ {թէ} վատ, երեւում էր, որ այս Թիւթիւնճի-օղլուի հիւրըն

կատից եւ խորշոմեալ երեսից, պիտոյ է լինէր համարեա {թէ} վաթսուն տարեկան. ուրախ բնաւորութեամբ, բայց զրկո

մար Փարիզի վերջին տարազին, որ ցոյց էր տալիս, ոչ {թէ} միայն կարողութիւն ունէր արծաթի կողմից, այլեւ ճաշ

ընդունու՞մ ես, - խօսքը յառաջ տարաւ Շահումեանցը, - {թէ} աշխարհը ենթարկուած է մի բնութեան օրէնքի տակ, եւ

ան աշխարհի երեսին չէր կարող ընդդիմանալ նորան, եւ {թէ} աշխարհի ամենայն նիւթական փոփոխութիւնքը կատարւում

ւում է եւ լսել եմ խելօք մարդերից, որ ասում էին, {թէ} այն բանը, որ սկիզբ ունի, նաեւ վերջ ունի: Ես տե

էր իւր առաջին կերպարանքը, միթէ՞ կարելի է ասել, {թէ} նա չքացաւ, ես տամ քեզ ի՞նչ բան կամիս եւ դու չքաց

եմ նորան, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Մի՞ {թէ} մոխիրը, որ կը ստանայիր փայտից, քո աչքումը ոչինչ

րտէի " `, կամ " Ժողովածուի " մէջ կա՞ն գրած, կամ {թէ} ի՞նչ տեղից ուսել ես, - հարցրեց Թիւթիւնճի-օղլուն,

, -բայց դու ինձ հարկադրեցիր, որ ապացուցանեմ քեզ, {թէ}, մահ չկայ աշխարհի երեսին: - Ինչպէս թէ մահ չկ

քեզ, թէ, մահ չկայ աշխարհի երեսին: - Ինչպէս {թէ} մահ չկայ, - կանչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, աչքերը պշու

անում, ոչինչ արարած բնութեան մէջ չէ չքանում. եւ {թէ} բնութեան կեանքը յարատեւ է, անվախճան է եւ անմահ:

անվախճան է եւ անմահ: Այդ, ինչ որ քեզ թւում է, {թէ} մի կղմինդր քայքայւում է, թէ մի ծառ չորանում է,

ինչ որ քեզ թւում է, թէ մի կղմինդր քայքայւում է, {թէ} մի ծառ չորանում է, թէ մի կենդանի մեռանում է, դո

մի կղմինդր քայքայւում է, թէ մի ծառ չորանում է, {թէ} մի կենդանի մեռանում է, դոքա բոլորը մի փոխանցական

մ է մի նոր կեանք. եւ բնութեան համար միեւնոյն է, {թէ} մի արարած ապրել է այս կամ այն ձեւի տակ, նորա կան

սէրը եւ խնամարկութիւնը հաւասարաչափ ստանալու. մի՞ {թէ} քո աչքումը նոցանից մինը սիրելի կը լինէր առաւել քա

ո աչքումը նոցանից մինը սիրելի կը լինէր առաւել քան {թէ} միւսը, չէ՞ որ ծնողքի համար զաւակները միեւնոյն են

ւ լինէր քեզանից, որ դու աւելի սիրէիր նորան, քան {թէ} միւսերը, դու եւ քո միւս որդիքը ասելու չէիք նորան

ն բաների օրէնքից, շատ անգամ բռնացնում են մեզ ո՛չ {թէ} միմեանց վերայ, այլեւ նոյնիսկ բնութեան վերայ, եթ

բայց չգիտեմ, ի՞նչ բան է, որ ներսիցս ասում է, - {թէ} լաւ կը լինէր, որ չընդունէի այդ ասածներդ... Բա

նքի վերայ, միմիայն անձնասիրութիւն է: Ես ասացի, {թէ} մեր կամքը եւ այլ աննիւթ կարողութիւնքը աշխատում են

ր անձնասիրութիւնը չէ թոյլ տալիս, որ հաւատայինք, {թէ} մեր փափուկ, պարարտ մարմինը երբեմն կարող էր աղիւս

աւատա՛, պարո՛ն, - բացականչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - {թէ} իմ ձեռքիցս գար ես կ՚աշխատէի ամենայն օր խօսել քո հ

ը չէր. նա այն օրը ճաշ եւս չէր կերած տանը. երեւի {թէ} զանազան պատճառներ ուշացրել էին նորան Խաչատուր աղա

առած, գուշակելու մի մարդու ապագան, չէին իմանում {թէ} ի՞նչ գործով է պարապում Թիւթիւնճի-օղլուն, կամ ի՞ն

ւր ընտանիքը կառավարելու համար: Ոմանք ասում էին, {թէ} հետը բերած արծաթ ունէր կամ գոհարեղէնք, երբ եկել

էր կամ գոհարեղէնք, երբ եկել էր Նախիջեւան, որպէս {թէ} կամաց-կամաց վաճառում է եւ նորանցից ստացած արծաթով

յս միջոցին Մանուշակի 18 տարեկան լինելը, համարեայ {թէ} պաշտօնական լուր էր այն փողոցի պառաւների բերանումը

ւմ էր մի աւելորդ հալաւ կարել իւր կամ կնոջ համար, {թէ} " մա՛րդ, մէք աղջիկ ունինք հարս տալու, պէտք է նո

որա բորբոքուած դրական էլեկտրականութիւնը: Բայց {թէ} նոքա ինչպէ՞ս էին հագցնում իւրեանց մի հատիկ Մանուշ

ց կարած ասելով, մի՛ իմանար, պատուելի ընթերցող, {թէ} երեւում էր նրա կուրծքը, քա՛ւ լիցի, եւ իւրեանց ձ

գեղեցիկ քաշած, այնպէս, որ մէջքի տրամագիծը հազիւ {թէ} լինում էր տասն բթաչափ, կուրծքի սէգմենտից երեւում

ական սիրտը զարկում էր մի րոպէում ո՛չ առաւել, քան {թէ} ութսունհինգ անգամ: Վիզը կապած էր մի նեղ թաւիշ

ց յառաջ խաղալու շեմքի վերայից, հարցրեց նորանից, {թէ} տա՞նն էին արդեօք նորա ծնողքը: Մանուշակը այս հ

աջեւ, եթէ դոքա հայեր չլինէին եւ չիմացող լինէին, {թէ} Մանուշակը ինքը չէր մեղաւոր այսպէս ընթանալով, այլ

նայ այս կեղտը, որ մի թեթեւ կերպով ցոյց է տալիս, {թէ} հայերի կանայքը առհասարակ իւրեանց ամուսինների առաջ

ուած յաջողէ: - Տիկի՛ն, առակ կայ, ասում են, {թէ} " երեխային միրգ խոստացիր, սուրբին մոմ ", այսինք

նինք: Նա եւս անցեալները, որ խօսում էինք, ասաց {թէ} ամառը Աստուծով Մանուշակի հարսանիքը կը կատարենք.

, - միայն խնդրեմ այնպէս առնէիք, որ այո՛ լինէր քան {թէ} ո՛չ. պատճառ, ամենայն մարդ իւր հաշիւը ունի. ինձ

վ նայում էր պարոն Մկրտչի գնացածին, որ առաւել քան {թէ} քայլելու, ճօճելու նման էր: Թիւթիւնճի-օղլուի տիկ

ական կուրծքից: Ի՛նչ լալու բան կար այստեղ, մի՞ {թէ} տխուր բան էր 18 տարեկան աղջկայ համար մի ոտք յառաջ

մենեւին մի հոգեկան ձգտողութեան, իսկ Մանուշակը ոչ {թէ} միայն չէր սիրում, այլեւ արհամարհում էր նորան իւր

րհամարհում էր նորան իւր մտքումը եւ ուխտ էր դրել, {թէ} նորա ծնողը հարկադրելու լինէին, Դօնը ընկնիլ խեղդո

ը հարկադրելու լինէին, Դօնը ընկնիլ խեղդուիլ, քան {թէ} այսպիսի մարդու կին դառնալ: Նա շատ անգամ երեկո

որ քանի անգամ գրել էր նորան անստորագիր նամակով, {թէ} սա հոգս չառնէ, թէ նա ինքը գտանելու է մի այնպիսի

էր նորան անստորագիր նամակով, թէ սա հոգս չառնէ, {թէ} նա ինքը գտանելու է մի այնպիսի հնար, որ կարող էր

չոր յոյս էր: III Այն, որ չգիտէր Մանուշակը, {թէ} ի՞նչ էր մօր խօսակցութիւնը Աղուանեանց Մկրտչի հետ,

եւ արհամարհանքը դէպի նա. ի հարկէ հասկանում ես, {թէ} ո՛վի մասին խօսում եմ, չկամիմ եւ նորա անունը գրել

ուկի նման մունջ. ձայն չունիմ, որ ասեմ ծնողքիս, {թէ} ես չեմ կարող կին դառնալ այդպիսի մարդու, որի մտած

եւանի մէջ: Կը մտածէք, սիրելի՛ ընթերցող, {թէ} Մանուշակը ի՞նչ կերպով պիտոյ է իւր նամակը տեղ հասո

ղ ուղարկել, որովհետեւ մօր հետ պարապած էր նա. եւ {թէ} այդպէս եւս չլինէր, ո՞վ գիտէ, կարելի է, որ մայր

սխալմամբ, կամ իւր անձը արդարացնելու համար ասէր, {թէ} նամակ էր տարել պարոն Շահումեանցին. Յայտնի էր, ո

դիւրաշարժ, ճշմարի՛տ է, կանայք երկչոտ են, բայց {թէ} բանը հասաւ յուսահատութեան, որտե՞ղ կը դիմանայ նոր

Շահումեանցին. իւրեան ձեռքը, գիտե՞ս... չիցէ՛ {թէ} ծառայի կամ մի այլ նորա տանը եղող մարդու տաս, ժամ

ին եւ մտածել չկամին, պատահած ժամանակը ասում են, {թէ} հոգս ունէին եւ մտածութիւնք, բայց մերն է հոգսը,

չկայ, եթէ ոչ, խայտառակ կը լինէինք քաղաքի մէջ, {թէ} Թիւթիւնճի-օղլուի Մանուշակը իւր հարսանիքի վերայ դա

ց եւ սրտիցը ծածուկ բարկացած մտածում էր, եւ որպէս {թէ} առանց ձայնի եւ խօսքերի պատասխանում էր մօրը, եթէ

մինչդեռ ոչինչ խօսած չէի. եթէ լաց էին լինում, ոչ {թէ} կամենում էին իւրեանց պարկեշտութիւնը ցոյց տալ դորա

բռնելով իւրեանց ուխտին, այսուամենայնիւ չգիտէին, {թէ} ո՞վին էին տալիս այդ խոստմունքը, այստեղ եւս չէին

չեւ գլուխ ծածկուած լինելով քօղով, գիտէին միայն, {թէ} այն մարդուն է, որ քահանան մի փոքր յառաջ բռնել էր

անակը դուրս ձգել բոլորովին, իսկ ամուսնութիւնը մի՞ {թէ} մի ասեղի, մի մատնոցի չափ արժանաւորութիւն չունի,

Այս ուրախ եւ անհոգ մարդը ներս մտանելով կարծես {թէ} հոտով իմացաւ, որ իւրեանից յառաջ մի տխուր բան անց

ուել էին ինձ կարդալու 9 տարեկան հասակումս, հազիւ {թէ} քերականը աւարտել էի, հէգ սաղմոսը սկսել, վեր առե

ս, - յաւելացրեց նա մի տեսակ կատակով: - Ուրեմն {թէ} այստեղ մի քաղաքավարի մարդ կայ, այդ իմ Մանուշակս

ն մտած պարոն Շահումեանցի տուն, հարցանում է ինձ, {թէ} ե՞ս էի արդեօք պարոն Շահումեանցը. ես ասացի, այո՛

սկսեց հազար տեսակ ապացոյցներ պահանջել, հարցրեց, {թէ} ո՞ր տեղից նամակի եմ սպասում, ո՞վ ունիմ Մոսկուայի

... Հետաքրքրութիւնս ստիպեց հարցնել նորանից, {թէ} ինչի՞ց գիտէր, որ ես չեմ Շահումեանցը: - Ինձ,

ի մեքենան դնել, - պատասխանեց կինը, - կարծելով, {թէ} դու տանն էիր, բայց լաւ եղաւ, որ շուտով եկար:

ւմ էր լափ դնել այդ ուրախութեանը, զգացուցանելով, {թէ} այդ մի մեծ արժանաւորութիւն չէր մի մարդու համար,

ւ գիտե՞ս ինչ պատճառով: - Գալը եւս չգիտեմ, ոչ {թէ} պատճառը, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն ժպտելով եւ

ի-օղլուն, փոքր ինչ անհանգստացած: - Ասում է, {թէ} Յիսնակին Ղրիմ պիտի երթայ եւ մինչեւ զատիկ այնտեղ պ

ծ ի՛նչ կը տայ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, համարեայ {թէ} բարկացած, - դու ի՞նչ ասացիր, - յաւելացրեց նա:

կը յուլիսին է, դու այս մասին բան մի՛ ասա, միայն {թէ} ժամանակ չունինք այժմ, թո՛ղ փոքր ինչ համբերէ, եր

վեր կացաւ տեղից թէյ պատրաստելու համար: Հազիւ {թէ} անցել էր քառորդ րոպէ, պարոն Շահումեանցը ներս մտա

ի վերայ, որ հանդիպելով նորա հայեացքին իմաց տայ, {թէ} ամբողջ ստացած էր նորա նամակը. այնպէս եւս պատահեց

ք ոչինչ չհասկացաւ, պատճառ, Շահումեանցը համարեայ {թէ} ներս մտածովը ողջունեց եւ տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն ե

աւ քթի տակից, չգիտեմ հօր քաղաքավարութեան վերայ, {թէ} Շահումեանցի յանձնառութեան վերայ, բայց առաւել հաւ

մօտ է մեզ, եւ ամենայն բանից հարկաւոր է իմանալ, {թէ} ինչ էինք մէք: - Ի՞նչ կողմից կամենում ես, որ

Չէ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես կամեցայ ասել, {թէ} մարդու արժանաւորութեան վերայ է հարցմունքդ, թէ նո

, թէ մարդու արժանաւորութեան վերայ է հարցմունքդ, {թէ} նորա կազմուածքի: - Ես հարցանում եմ մարդը, նո

ութիւնքը: - Որովհետեւ դու հարցրեցիր ինձանից, {թէ} ի՞նչ է մարդը ընդհանրապէս, ես եւս քեզ նոյնպէս պատ

ոյնպէս պատասխանեցի: - Ես սկզբումը եւս ասացի, {թէ} մարդ հարցանելով, կամենում եմ, որ դու պատասխանես

էս, նորա արժանաւորութիւնքը եւ պակասութիւնքը, ոչ {թէ} համեմատելով այլ կենդանիների հետ, որոնք ստոր էին

ատելով այլ կենդանիների հետ, որոնք ստոր էին, քան {թէ} մարդը, այլ ընդհանրապէս, նորա վախճանը եւ նպատակը

նաւորապէս ընդունում եմ, իսկ ընդհանրապէս ո՛չ: Մի՞ {թէ} քո կարծիքներով ամենայն մարդ որ հոգի ունի, պատկեր

մենայն մարդ որ հոգի ունի, պատկեր է Աստուծոյ. մի՞ {թէ} մի չարագործ, մի աւազակ, մի մարդասպան կարող է հա

աւազակ, մի մարդասպան կարող է համարձակուիլ ասել, {թէ} Աստուծոյ պատկեր էր: - Չարագործութիւնը եւ յանց

եանցը, - եւ դորայ պատճառը այն է, որ դու չգիտես, {թէ} ի՞նչ է մարդը, նորա արժանաւորութիւնը եւ պակասութի

իւնը. եթէ այս գիտենայիր, ապա դու ինքդ կ՚ասէիր, {թէ} արժանաւոր մարդը միայն պատկեր է Աստուծոյ, իսկ անա

է՞, - ասաց Շահումեանցը, - ես պատւում եմ քեզ. ո՛չ {թէ} իբրեւ տան տէր, այլ իբրեւ ինձանից առաւել հասակաւո

եւ մի փոքր փչուեց եւս իւր միջում: Բայց չկարծեմ, {թէ} Շահումեանցը այս մտքով ասած լինէր, այլ առաւել շու

կ, - ասաց նա, բայց կարմրեց սաստիկ, երբ մտածեց, {թէ} արդարեւ գիտութեամբ քաղցր էր շինել Շահումեանցի թէյ

դրեց, որ փոքր ինչ ջուր յաւելացնեն, պատճառելով, {թէ} ատամները ցաւում էին, եւ չէր կարող քաղցր բան գործ

րա փոխանակ յաւելացրել էր ջուր եւ թէյ, որով հազիւ {թէ} գտել էր իւր կարգը, նշանակում է թէ որքա՞ն շաքար պ

յ, որով հազիւ թէ գտել էր իւր կարգը, նշանակում է {թէ} որքա՞ն շաքար պիտոյ է ձգած լինէր, մի՞թէ մօտի մարդ

անակում է թէ որքա՞ն շաքար պիտոյ է ձգած լինէր, մի՞ {թէ} մօտի մարդիկը չէին նկատում այս բանը: Ո՞վ կար,

ենք սիրել ամբողջ մարդկութիւնը, առանց խտրելու, - {թէ} այս ոք հեթանոս էր, միւսը հրէայ, միւսը մահմեդակա

ը. այսպիսի դիպուածում նա Աստուծոյ պատկեր է, ապա {թէ} ոչ, առանց Աստուծոյ գործերը գործելու եւ դեռեւս լց

եռեւս լցուելով ամենայն տեսակ մոլութեններով ասել, {թէ} " աստուծոյ պատկեր եմ " սուտ բան է, եւ այդտեղ պատ

նց հետ, սէր են համարում, եւ կարծում են դեռեւս, {թէ} շատ սէր հասկացող մարդիկ լինելով, իրաւունք ունէին

ամար նստում էք թուղթ խաղալու, կամ միւսները որպէս {թէ} չունէին այդ կեղտը եւ սուրբ ձեւանալով նստում են մի

րոպե. սպասում է եւ ամբողջ քաղաքը նոցայ հետ: Մի՞ {թէ} այդպիսի դատարկաբանութիւնը սէր է, քաւ լիցի. սէրը

ց ինձ ինչո՞ւ ես մէջ խառնում, դուք ասելով, որպէս {թէ} ես եւս այդ դատարկաբան մարդերից էի: Ճշմարի՛տ է

ձ, պարոն Շահումեանց, ես այն մարդերից չեմ. ես, {թէ} գնում եմ այնտեղ, գնում եմ մի քանի պատուելի ծերու

, կամ մի անմեղ թղթախաղ խաղալու առանց վճարի, կամ {թէ} շատ շատ մի բաժակ ղահուէով, որի արժողութիւնը գիտե

վեր առնուն իւրեանց սուտ փիլիսոփայութենից, եւ քան {թէ} այդպիսի բաներով, այսինքն սորան նորան բամբասելով

ւս գնում էք ղահուէտուն, եւ ոչ նորա համար, որպէս {թէ} դուք եւս կցորդ էիք այդ դատարկաբանելու խելագարութե

ահուէտնում, մի քանի անբարոյական մարդիկ, բայց մի՞ {թէ} չկային այնտեղ եւ լաւ մարդիկ, շա՜տ, եւ ի՞նչ իրաւ

եւ լաւ մարդիկ, շա՜տ, եւ ի՞նչ իրաւունք է ասել, {թէ} ամենեքեան անարժան էին, թէ ամեններից եւս փախչել է

ի՞նչ իրաւունք է ասել, թէ ամենեքեան անարժան էին, {թէ} ամեններից եւս փախչել էր հարկաւոր: Բայց այս եր

եր հետ, եւ խօսել այսպիսի բաների վերայ. չգիտէք, {թէ} որքան ուրախացուցիք ինձ ձեր գալովը: - Յոյս Աստ

րովհետեւ մի քանի բան ունէի քեզ ասելու յառաջ, քան {թէ} ամուսնացած էինք, այս պատճառով անհրաժեշտ հարկաւոր

: Մանուշակը, կարդալը աւարտելով, համարեայ {թէ} գունաթափուեցաւ. նամակը չէր պարունակում իւր մէջ ս

մեանցի խօսել եւ լսել կամենալուցը եզրակացնում էր, {թէ} նա պատճառների էր ման եկել իւրեան (Մանուշակը) մի

վ գլխից ցանելու. պատճառ, Մանուշակը մտածում էր, {թէ} յայտնապէս հրաժարուիլ եւ ստել իւր խոստմունքը, չէ՛

է միայն ազատ ժամանակը մինչ հանդարտ էր հոգին. իսկ {թէ} սա մի փոքր վրդովուած էր, իսկոյն հին նախապաշարմու

նելով այս անորոշ նայուածքը, քիչ մնաց որ համարէ, {թէ} Մանուշակը ընկած էր խելագարութեան մէջ: - Ի՞նչ

պատճառ, աղմկուած է քո սիրտը եւ երկիւղ եմ կրում, {թէ} միգուցէ այդ խօսքերը առաւել եւս վրդովէին քո հոգին

նուշակը դարձեալ շփոթուեցաւ. նա երկիւղ էր կրում, {թէ} լսելու էր Շահումեանցից մի քաղաքավարի բացասութիւն

Այո՞, կամէի ստոյգ իմանալ, սիրու՞մ էիր դու ինձ, {թէ} չկամենալով ամուսնանալ Աղուանեանցի հետ, երկու չար

րկու չարերի փոքրն էիր ընտրում ինձ գալով: - Մի՞ {թէ} քո խիղճը չէ տանջում քեզ, - պատասխանեց Մանուշակը,

ւնք արեցի. ես ունիմ մի հիմնաւոր պատճառ. այս է, {թէ} ես նայում եմ ամուսնութեան վերայ, ինչպէս մի սուրբ

ի հետ, իմանալով իմ հարստութիւնը, անունը, գուցէ {թէ} ամուսնանում էիր իմ հետ այս պատճառներով, ես չկամի

ես կարողանամ հանգստացնել իմ խիղճը այն բանի մէջ, {թէ} ես, աւերելով մի մարդու առաջացրած ամուսնութիւն,

հարկաւոր էր, որ լսէիր դու նորանց յառաջուց, քան {թէ} կատարուած էր մեր ամուսնութեան խորհուրդը քաղաքապէս

որ սիրտ, որ կարելի էր սիրել եւ պաշտել: Հազիւ {թէ} Շահումեանցը աւարտել էր իւր խօսքը, Մանուշակը վեր

էջ, որ դու կասկածում ես իմ սրտիցը եւ համարելով, {թէ} ամուսնանալ խնդրում էի քո հետ, քո անունի եւ հարստ

ակը ` բաժանուելով նորա գրկից: Մանուշակը հազիւ {թէ} դուրս էր եկել պարտիզից եւ մօտեցել իւրեանց տան դու

չափով ջերմութիւն, որով նորա տկարութիւնը համարեա՛ {թէ} կրում էր իւր ճակատին ջերմախտի կնիք: թիւթիւնճի֊օղ

բժշկի գալը եւ աշխատում էր հաւատացնել իւր ծնողքը, {թէ} հիւանդ չէր ինքը: Թիւթիւնճի-օղլուն այնպէս սիրո

վճռական կերպով յայտնեց իւր կնոջը եւ Մանուշակին, {թէ} նոյն օրը ահա բժիշկ էր կանչելու: Մանուշակը դարձեա

ւմ էր ետ դնել այս հոգաբարձութիւնը: Նա ասում էր, {թէ} հիւանդ չէ ինքը, եւ թէ չէր ընդունելու բժշկի տուած

բարձութիւնը: Նա ասում էր, թէ հիւանդ չէ ինքը, եւ {թէ} չէր ընդունելու բժշկի տուած դեղերը, երեւի Մանուշա

բժշկի տուած դեղերը, երեւի Մանուշակը մտածում էր, {թէ} իւր տկարութեան պատճառը հոգեկան ցնցմունք լինելով,

ւի սրտի վկայութենից. նա հաստատապէս հաւատում էր, {թէ} դիւթական սնոտի արարողութիւնքը հազար անգամ ստոյգ ն

ողութիւնքը հազար անգամ ստոյգ ներգործողք էին, քան {թէ} բժշկի դեղերը, բայց իւր ամուսնու բարկութիւնը չշար

լու համար, յաւելացրեց այն վերջին խօսքերը, որպէս {թէ} չէր հերքում բժշկի օգտակարութիւնը, այլ առաւել ստո

ը, որ մաքուր մնայ նոցայ խղճմտանքը այն բանի մէջ, {թէ} անխնամ չէին մնացած դէպի իւրեանց սիրական, մի հատի

ատշաճ ենք համարում ծանօթացնել մեր ընթերցողներին, {թէ} ի՞նչ է թեթեւը: Խոստանալով ծանօթութիւն տալ թեթ

ւի մասին, մէք յանձնառու չենք մեկնել դրականապէս, {թէ} ի՞նչ պատճառով այդ արարողութեան անունը թեթեւ է. բ

մանակ չենք հրաժարւում մեր կարծիքը հրապարակելուց, {թէ} որովհետեւ տեղացի կարծիքով այդ արարողութիւնը պարգե

շկութիւն եւ թեթեւութիւն, վասն որոյ մտածում ենք, {թէ} այս պատճառով եւս ստացած լինի այդ արարողութիւնը թե

ծանօթութիւն կը տանք նորա պատրաստութեան մասին, եւ {թէ} ինչպէ՞ս էր կատարւում այդ արարողութիւնը: Նախ ե

անք ստանալուցը մեկնում է հիւանդի ցաւերի պատճառը. {թէ} ի՞նչ կերպով կամ ու՞ր հանդիպել է հիւանդը այդ ցաւին

հիւանդներ. նորա մեծ վկայութեան մինը եւս այս է, {թէ} թափել էր եւ վարդապետի վերայ եւս, որ չնայելով, թ

է թափել էր եւ վարդապետի վերայ եւս, որ չնայելով, {թէ} շատ կարդացող էր, այսուամենայնիւ կատարել էր տուել

կատարել էր տուել իւր վերայ այս արարողութիւնը: {Թէ} ինչպէ՛ս էր լինում, որ այս արարողութենով, որին ա

արարողութիւնը: Թիւթիւնճի-օղլուն չէ կարելի ասել, {թէ} հաւատում էր բոլորովին այս վհկական գործողութեանը,

բայց միեւնոյն ժամանակ իսպառ հաստատել չէր կարելի, {թէ} հերքում էր դրականապէս թեթեւի գերբնական զօրութիւնը

ի ոտք ու ձեռքը: Այս մարդիկը ինքեանք պատմում են, {թէ} կենդանի մարդը, ինչպէս եւ այլ արարածները, մեզիմե

մեզիմեն աղէկների առաջեւ մոմի նման կակուղ են. եւ {թէ} մեզիմեն աղէկները ինչ ձեւ եւ կամենան կարող են տալ

րդէն դուրս են գալիս քաղաքից, դայեկը հարցնում է, {թէ} ո՞ւր էին տանում իւրեան կամ ո՞րի տուն, պատասխանու

ին տանում իւրեան կամ ո՞րի տուն, պատասխանում են, {թէ} փոյթ չէ նորան եւ թէ նա ստանալու էր իւր կրկին վարձ

ո՞րի տուն, պատասխանում են, թէ փոյթ չէ նորան եւ {թէ} նա ստանալու էր իւր կրկին վարձը: Վերջապէս հասա

նորա մէջ արօտը եւ նայելով նորան աւետիք է տալիս, {թէ} ծնանելու զաւակը արու էր: Իսկոյն մի ուրախացուց

, եւ այլն: Դայեկը իսկոյն ճանաչում է այս բաները, {թէ} որը՞ նոցանից տեսել է որ ծննդկանի մօտ... Փաթ

են նորան իւր տուն: Դայեկը հասկացած լինելով, {թէ} ընկած էր մեզիմեն աղեկների մէջ, սայլումը դեռեւս ն

միւսից այլանդակ: Գլխի խառնիխուռն մազերը ասես {թէ} պատերազմ էին կանգնել միմեանց ընդդէմ, երեսները չո

ողնում է իւր հետքից: Բերանները մեծ, համարեայ {թէ} մինչեւ այնքան, ուր ծնօտը կապւում է գանգի հետ: Շ

ոչ մի ատամ չկար: Երկայն եւ չոր քթերը, համարեայ {թէ} կցած էր կզակներին, ականջների վերայ երեւում էին օ

աչքը չէր հեռացնում նոյնպէս պտուկից, որ համարեայ {թէ} կրակ էր դարձած, եւ որի միջի հեղանիւթի եռալու ժամ

տնի տակ, Երկնքում կամ դժոխքում, Կառած, կապած, {թէ} արձակ: Երէք անգամ պտոյտ գալով խարուկի չոր

տնի տակ, Երկնքում կամ դժոխքում, Կառած, կապած, {թէ} արձակ: Առաջին անգամի նման, պառաւները աւա

տնի տակ, Երկնքում կամ դժոխքում, Կառած, կապած, {թէ} արձակ: Պառաւները երրորդ անգամ աւարտեցին ի

յին ձայնով. - " վերջին գնդակը հալուեցաւ"։ Հազիւ {թէ} ասել էր նա այս խօսքը, կատուն մլաւեց դարձեալ, եւ

ձրեւը կտրած էր բոլորովին, խաղաղ քամին, որ հազիւ {թէ} շարժեցնում էր ծառի ամենաթեթեւ տերեւը, զովացնում

իչ երգեցողութիւն: Լուսաբացը արդէն մօտ էր: Հազիւ {թէ} աւարտել էին սոքա իւրեանց երգը, աքաղաղը խօսեց..

լու օրերը մօտենում էին: Վերջապէս նա մտածում էր, {թէ} պատասխանի այսքան ուշանալը յայտնի նշան էր բացասութ

էր բացասութեան. վասն որոյ սիրտը դադար չունէր ո՛չ {թէ} այն մասին, որ շուտով կամենում էր ամուսնանալ, այ

արսանիք կատարելուց. նա ասում էր, որ յառաջ, քան {թէ} ամառը, չէ կարող լցուցանել Աղուանեանցի փափագը:

Վարդ-խաթուն քրոջ հետ, այլ այսքան պիտոյ է ասել, {թէ} բաղկանում էր երկու սենեակից, որի մինը առանձնապէս

Նախիջեւանը մեծ, դո՛ւ կտրիճ տղայ, ի՞նչ կայ. մի՞ {թէ} այժմեան ժամանակումը պիտի կտրիճը խնդրէ աղջիկ, աղջ

րդերու համար առաւել լաւ գիր կարդալ չիմանալը, քան {թէ} իմանալը, պատճառ, նորանից լաւ բան դուրս չէ գալիս

, նորանից լաւ բան դուրս չէ գալիս: Պէտք է ասես, {թէ} նորա ցեղը շատ խելօք չեն, եթէ այդպէս դատելու լինի

եր պապը եւ հայրը ողջ փչացուցել են, ասելս այն է, {թէ} մեր ցեղի նման խելօք ցեղ չկայ, եւ եթէ խելքի արժան

տպաւորութիւն գործելով Աղուանեանցի վերայ, կարծես {թէ} խելքին նստում էին. պատճառ, ինչպէս Վարդ-խաթունը

սածդ հազարի մասին, եւ ես շատ ուրախ կը լինեմ, ոչ {թէ} վերայնոցի համար. Աստուած մի արասցէ, իմ հարսնութ

իւնճի-օղլուի աղջկանից, ինչպէս ես լսել եմ, նա ոչ {թէ} իմ հրամանովը պիտոյ է վարուէր, այլ քեզ, եւ գլխաւ

- ընդհատեց խօսքը Աղուանեանցը, - բայց դու չգիտես, {թէ} ինչ ապաբախտութիւն կապած է այդ մատանու հետ: -

խելքս բան չէ հասանում, արդեօք քո խելքը վերադ է, {թէ} ՞ ջերմախտ ունիս, մի՞թէ հայրս իմանալով այդ գաղտնիք

արդեօք քո խելքը վերադ է, թէ՞ ջերմախտ ունիս, մի՞ {թէ} հայրս իմանալով այդ գաղտնիքը, այն դատապարտութիւնը

տ է քո ասածը, բայց մեր հանգուցեալ հայրը չգիտէր, {թէ} ո՛ր մատանին էր այն. պատճառ, երկու հատ էին նոքա

ղջ, քաջ եւ ուժեղ տղայ էր, մի ոչխարը նորան հազիւ {թէ} նախաճաշիկ կը լինէր, բայց յետոյ ընկաւ բարակացաւի

ցմունքով, նորա կերպարանքից կարելի էր եզրափակել, {թէ} սառել ու կապուել էր նորա զգայականութիւնը: Նա մի

մն երեւում է կին մարդերի մէջ. նորա մազերը կարծես {թէ} պատերազմի բարձրացան գլխի վերայ, մկնակները լարուե

եզ, ասա՛ մանրամասն այդ մատանու պատմութիւնը, ապա {թէ} ո՛չ... Վերջին խօսքը ասելու ժամանակ Վարդ-խաթ

ից ջրի շիշը եւ սպառնալով շարժում էր նորան, երեւի {թէ} եղբայրը, եթէ բացասական պատասխան տալու լինէր, պի

ւիրել էր նորան քո փեսային, չկարողանալով որոշել, {թէ} երկու մատանիներից, որ բոլորովին նման էին միմեանց

ւ անզգամ կին մարդերից մինն էր, որ համարում էին, {թէ} աշխարհը պարտական է շարժուիլ նոցա չնչին եւ խելացնո

կան է շարժուիլ նոցա չնչին եւ խելացնոր կամքով, եւ {թէ} նոքա կարող են ամենայն մարդու վերայ դատաստան կատար

բակը, փակուած իւր սենեակի մէջ, եւ դողում էին ոչ {թէ} միայն ձեռք ու ոտքը, այլեւ բոլոր մարմնի մկնակները

ես ասացի միայն հարկը, դեռեւս հարկաւոր էր ասել, {թէ} մի անզգամ կին ի՛նչ բաներ չէ ստիպում իւր մարդին կա

այի մէջ երեւում է մի դերվիշ Շեյիխուլիսլամ, որպէս {թէ} եկել է Մէքքէից, ուր գնացած է եղած Մէհէմմէդի գերե

բայց մեր ցեղապետը քաջալերում է նորան եւ ասում է, {թէ} մտանելուց յետոյ դատարկ դուրս գնալը մեծ յիմարութիւ

յետոյ դատարկ դուրս գնալը մեծ յիմարութիւն էր, եւ {թէ} ստորագրել էր իւրեանց մահու դատակնիքը, այս խօսքեր

ա գալիս է Կոստանդնուպոլսում նորա մօտ եւ ասում է, {թէ} երկինքը բարկացած է նորա վերայ, եւ թէ նա պիտի պատ

ւ ասում է, թէ երկինքը բարկացած է նորա վերայ, եւ {թէ} նա պիտի պատժուի չարաչար իւր եղեռնագործութեան մասի

մում է մեր ցեղապետի սպանութիւնքը, այնպէս, որպէս {թէ} ինքն եւս գործակից եղած լինէր: Մեր ցեղապետը զարմա

որպիսութիւնը եւ պատճառը: Դերվիշը պատասխանում է, {թէ} քանի այն մատանին գտանւում է մեր ցեղապետի մօտ, եօ

իտի ջնջուի մեր ցեղի յիշատակը աշխարհի երեսից. իսկ {թէ} կամենալով փրկուիլ այս պատիժներից մեր ցեղապետը մի

երքը... Այս լացախառն նզովքից յետոյ, կարծես {թէ}, հանդարտեց Վարդ-խաթունի սիրտը, բայց երեսը ծածկե

ան յառաջացնել: Չգիտեմ ի՛նչ էր պատճառը, երեւի {թէ} յաջող չգնաց այս խնամախօսութիւնը, որ Մկրտիչը ճանա

չգրածի պատճառն այն է, որ փոքր ինչ վիրաւորուեց, {թէ} չէ, մի ամիս եղաւ գնացածը, ի՛նչ քաղաքավարութիւն

նամակից. իսկ ինքը Թիւթիւնճի-օղլուն կարծում էր, {թէ} պարոն Շահումեանցը կամենում է դարձեալ մի նոր խնդրի

անցը էր, թողումք նորա ուսումը եւ կրթութիւնը, ոչ {թէ} այսպիսի քաղաքավարի նամակ գրէ եւ հրաւիրէ, այլ եթէ

, սորա հակառակ գալիս էին նորա աչքի առաջեւ, որպես {թէ} հայրը հրաժարւում էր պարոն Շահումեանցի առաջարկութե

խտաւոր Մկրտչին: Մանուշակը ոչինչ չունէր, բայց {թէ} նորանն էին եղած աշխարհի բոլոր հարստութիւնը, նա բ

արագութեամբ կարում էր բնական ազդեցութենով, որպէս {թէ} այս շուտութենովը կարող էր եւ ժամանակի ընթացքը շու

Մայրը, խօսելու ժամանակ Մանուշակի հետ, հազիւ {թէ} երկու խօսքին ստանում էր մի պատասխան, եւ այն անիմ

Թիւթիւնճի-օղլուն չէր երեւում: Մանուշակը համարեա՛ {թէ} կորուսել էր ինքն իւրեան: Միշտ այսպէս է պատահո

կարագրել: Այսպէս եւ Մանուշակը կարծում էր, որպէս {թէ} ինքը զրկուած է պարոն Շահումեանցի կին լինելուց: Ն

իմանալու էր այս բանը: Մանուշակը մտածում էր, {թէ} ի՛նչ կեանք պիտոյ է լինի իւր կեանքը այնպիսի կոշտ ե

րի ուռկանով եւ թաղուի մի անշուք գերեզմանում. քան {թէ} ընկնեմ այսպիսի անվերջանալի ցաւերի մէջ, նա հաւատո

սկերքը եւ այն անշուք եւ աննշան գերեզմանի մէջ, եւ {թէ} ինքն երջանիկ էր լինելու այս դիպուածում առաւել, ք

քն երջանիկ էր լինելու այս դիպուածում առաւել, քան {թէ} ամուսնանալով Մկրտչի հետ: Տղայական մտածութի՜ւն

ցասական նշան: Նա բաւական սառն կերպով եւ համարեայ {թէ} իւր սովորական անհոգութենովը հանեց գլխարկը, իսկոյ

վ մա՛րդ: - Ճշմարիտ, եւ ես ինքս զարմացած եմ, {թէ} ի՞նչ տեղից գլուխն է եկել այս բանը, նորա նման հար

ւշակը դուրս վազէ ննջարանից եւ յայտնէ հրապարակաւ, {թէ} ամենեւին Մկրտիչի կին դարձողը չէր. բայց Թիւթիւնճի

գիտէր ինքն իւրեան, եւ վեր թռած մահճակալի վերայ, {թէ} ի՞նչ ջերմեռանդութենով համբուրում էր Աստուածածնի պ

ութեան համար. սորա միջոցին վերստին զարթնում է ոչ {թէ} միայն հին հայկական դպրութեան ուսումնասիրութիւնը,

ի շատէ իմացական նորոգութիւնը պիտոյ է կատարուէր ոչ {թէ} բուն Հայաստանի հողի վերայ, այլ՝ Հայաստանից դուր

մարդ մտածում էր առանձնապէս իւր օգտի վերայ, որպէս {թէ} մասնաւոր օգուտը կարելի բան էր առանց ընդհանուրին։

ր ազգի ու կրօնի հետ եւ այդպէս եղել է իւր ազգին ոչ {թէ} արդիւնաբեր, այլ վնասաբեր եւս, այլեւ չար եւ թուն

գաւազան։ Վաղուց արդէն հասկացել էր Մխիթարը, {թէ} ո՛րպիսի ցած դրութեան մէջ էր իւր ազգը իմացական մաս

նկերութիւն, որի խորհուրդը լինէր հոգալ ազգի բոլոր {թէ} ՛ հոգեւոր եւ թէ՛ իմացական պիտոյքը"։ Մխիթարը իւր

ի խորհուրդը լինէր հոգալ ազգի բոլոր թէ՛ հոգեւոր եւ {թէ} ՛ իմացական պիտոյքը"։ Մխիթարը իւր ձեռնարկութեան մ

ալ այնտեղ, որովհետեւ գրում էին նորան աշակերտքը, {թէ} այնտեղի իշխանքը պատրաստ էին տալու բնակութեան տեղ

վանք ու եկեղեցի շինելու համար։ Այս ժամանակիս կամ {թէ} մի փոքր յառաջ պիտոյ է պատահած լինի եւ նորա յատկապ

էս առաւել կասկածաւոր եւ վնասակար տէրութեանը, քան {թէ} միւս աբեղայական կարգերը։ Այսպէս էր Վենետիկեան հա

րութեան այդպիսի առատասիրտ գործակատարութիւնը, քան {թէ} այն խորհրդով, որ կառավարութիւնը, տեսանելով մի օ

եանց մասին գրուած տեղեկութեան մէջ խօսք է լինում, {թէ} Վենետիկի կառավարութիւնը այն խորհրդով շնորհել է Մխ

ղ այլապէս ներգործել այսպիսի դիպուածների մէջ, քան {թէ} քաղաքական կամ կրօնական խորհրդով։ Այս եւս հաւաստի

հաւաստի է, որ հասարակապետութիւնը հաւատացած էր, {թէ} մի աբեղայական կարգ, եւ այն չքաւոր, խեղճ, ողորմ

վանքին եւ եկեղեցուն։ Երբ որ Մօթոնէում լսած էին, {թէ} Մխիթարեանց վանքն ու եկեղեցին քարուքանդ են եղած Տա

նոր վանք, որ կայ եւ մինչեւ այսօր։ Պատմում են, {թէ} Մխիթարը մի գեղեցիկ կերպարանքով մարդ էր՝ հեզ ու խ

էջ չէր կարող այլ լուսաւորութիւն տալ Հայերին, քան {թէ} Պապականը, որովհետեւ Պապականութեան ուսերի վերայ մ

կարող համաձայնիլ այն մարդերի հետ, որ ասում էին, {թէ} Մխիթարը, իւր սրտի մէջ յղանալով կազմել մի ընկերու

ջ յղանալով կազմել մի ընկերութիւն, մտածած լինէր, {թէ} այդ ընկերութեան խորհուրդը լինելու է Հայոց ազգին Պ

կարող թոյլ տալ, որ նա երազում եւս տեսած լինէր, {թէ} պիտոյ է գայ մի օր, երբ նորա միաբանութեան գլխաւոր

որա միաբանութեան անդամները աշխարհին հրատարակէին, {թէ} " Պապին համար գրիչը ձեռքը կացած է, Պապին համար է

ոյ, նախապատիւ համարելով այս ձեւաւորութիւնը, քան {թէ} իւրեանց Հիմնադրի բուն խորհուրդը, դարձել են Պապակ

անը, ինքեանք են, որ չգիտեն եւ չկամին հասկանալ, {թէ} հայը, օտարի թեւերի տակ գործ կատարելով, օտարի հա

տ լինելոց որդիներին, եթէ վերջապէս հասկացած էին, {թէ} անօգուտ, այլեւ վնասակար էր Մխիթարեանց պղտոր պապա

պատմին ամենայն անցք, որք անցին ընդ նմա, այսինքն {թէ} որպէս յառաջացաւ յուսմունս գրոց եւ թէ զինչ տեղեկու

մա, այսինքն թէ որպէս յառաջացաւ յուսմունս գրոց եւ {թէ} զինչ տեղեկութիւն ընկալաւ 'ի գրոց վասն ճշմարիտ հաւ

ոց վասն ճշմարիտ հաւատոյ եւ ուղիղ դաւանութեան, եւ {թէ} զիարդ շըրջեցաւ 'ի քարոզութիւն 'ի մէջ Հայոց, 'ի վ

հօր եւ հետեւողաց նորա. իբր զի 'ի կառուցանել անդ {թէ} զկրօնն եւ թէ զվանս, գոլով ամենեւին աղքատ իւրովքն

ողաց նորա. իբր զի 'ի կառուցանել անդ թէ զկրօնն եւ {թէ} զվանս, գոլով ամենեւին աղքատ իւրովքն հանդերձ պէտս

ակերտաց իւրոց, զի զբնաւոր կիրս իւրեանց ցուցանէին {թէ} յաղագս ազգային նմանողութեան եւ ծիսից եւ թէ հայկաբ

ցանէին թէ յաղագս ազգային նմանողութեան եւ ծիսից եւ {թէ} հայկաբանութեան, ընդդէմ դնէր եւ ոչ թոյլ տայր ասել

ժ յոյժ, եւ յերկուս ճեղքեցան ուղղափառք. մանաւանդ {թէ} եւ յերիս եւ 'ի չորս, մանաւանդ 'ի ժամանակի անկելո

յորում եւ գտան եւ բազում բանք հոմաձայնք, չասացից {թէ} եւ Հայաձայնք եւ աղմկեցուցիչք, որ յետս առաքեցաւ,

աց 'ի բերանոյ նոցա եւ 'ի վանս զի յանձն առցեն. եւ {թէ} նեղիցին 'ի Հռովմայ վասն այսորիկ, 'ի բաց լքցեն եւ

յլ կերպարան շրջեցան իրք։ Սակայն գիտել արժանի է, {թէ} յայս ամենայն գործ գլխաւորքն 'ի բանս եւ 'ի խորհուր

եւ ապա Հ. Եղիա եւ Հ. Փիլիպպոս եւ այլքն. եւ ոչ {թէ} այն անձինք, որ յետոյ առ հարկի ստիպեալ 'ի բռնութե

խափու, խաբեալ 'ի բանից Յովհաննէս աղայի Երեմեան, {թէ} Մօնսինեօր հրաման ետ երթալոյ, երբ նա ինքն առաքեցա

աբբա Գիւվեր Ագոնց եւ եպիսկոպոս առ իւր կրօնակիցս, {թէ} բարւոք է արարք ձեր. բայց յանցանք ձեր է սակաւաթիւ

այսմ. Հ. Էմմաննուէլ Ջախջախեան գրէր 'ի Հռովմայ, {թէ} առաքելական է գործք մեր, որպէս եւ Հ. Մատաթիա գրե

իւրեանց եւ 'ի ծածկել զկեղծ արարս իւրեանց եւ որպէս {թէ} նոքին իսկ չէին գլխաւոր ջատագովք Հայոց, եւ 'ի վան

ւ գործէին առ 'ի ճարել զարդարացումն Հայոց, եւ իբր {թէ} ոչ կրթէին զմանկունս իւրեանց նովին տոգորմամբ, որո

գործ արկին պարզ մտօք եւ առանց փօլիթիքայի։ Զի {թէ} ճշմարիտ էր վարդապետութիւն իւրեանց, պարտական էին

պարտական էին ջատագովել եւ զընկերակիցս իւրեանց եւ {թէ} սուտ կամ մոլար եւ կամ գայթակղական, 'ի բաց պարտ է

Էր, էր եւ արտաքին եւ բանաւոր պատճառ, որպէս այն {թէ}, զի մի հայկաբանութիւնն խանգարեսցի, զի մի լեզուա

ութեամբ բարեկամս ստասցին յաշխարհականաց, եւ գուցէ {թէ} սանձարձակ գտանիցին եւ այլն։ Բայց ներքին պատճառն

եւ։ Յայսմ ամենայն բանիցս ասացելոց զհետ գայ, {թէ} պարտ է դարման առնել այսմ, կամ անձամբ անձին բարձց

ռակն կալցեն ճանապարհ ընդունելի ամենեցուն, եւ կամ {թէ} չեն բաւական այդմ, առաջարկի 'ի ձէնջ Հռովմէական սո

յին, որոյ նման ո՛չ ուրէք երեւի յազգի մերում, եւ {թէ} բազում գիտութեամբ եւ գրոց տպագրութեամբ պայծառացոյ

կամէի մի մասնաւոր գաղափար տալ մեր սիրելի ազգին, {թէ} ի՞նչպէս էր Մխիթարի եւ նորա ընկերութեան յարաբերութ

նորա ներկայ դրութիւնը, որից անշուշտ երեւում էր, {թէ} ո՛րքան ապահով էր նորա ապագան, ընկերութեան կառավա

յս, եւ զլոյսն խաւար ", եւ դէպի առաքեալի ասածը, {թէ}. " Խօսեցարո՛ւք զճշմարտութիւն իւրաքանչիւր ընդ ընկ

այ գործակատար գտանուելով՝ մեր կարծիքը այսպէս է, {թէ} որեւիցէ մարդու, ազգի, ընկերութեան արժանաւորութի

եւ աճելով օրէ օր ստանալ մի յատուկ բնաւորութիւն։ {Թէ} ինչպէս գոյացաւ Մխիթարեան ասացեալ ընկերութիւնը, ա

թանալու համար պիտոյ է յառաջուց վճռել այս խնդիրը, {թէ} ի՞նչ ասել է կրօնը եւ թէ ինչ է պապականութիւնը. պա

ռաջուց վճռել այս խնդիրը, թէ ի՞նչ ասել է կրօնը եւ {թէ} ինչ է պապականութիւնը. պատճառ, մի մարդու կամ ազգ

ընկերութիւն, որ խոստովանում էին այդ կրօնը։ {Թէ} ո՛րքան մեծախորհուրդ բան է կրօնը ընդհանրապէս, եւ

ին իւրեանց բարոյական արժանաւորութիւնը, չգիտէին, {թէ} իւրեանց մարմնի մէջ կայ մի աննիւթ էակ, այս մարդիկ

ներ կենդանութեան աղբիւրի մասին՝ Աստուծոյ մասին։ {Թէ} ի՛նչ կերպով Աստուծոյ մասին հասկացողութիւնը, ուրե

րօնը, ժամանակ առ ժամանակ կերպարանափոխ է լինում, {թէ} ի՞նչպէս մարդկային բանականութեան հետ ձեռք ձեռքից բ

ականութեան հետ ձեռք ձեռքից բռնած յառաջ է խաղում, {թէ} ի՛նչ վերանորոգութենների է ենթարկւում, այդ բոլորը

լ։ Մեք, այսչափ խօսելով, կամէինք ցոյց տալ, {թէ} ո՛րքան անհրաժեշտ է կրօնը մարդու համար։ Այո՛, նո

ձ՝ ո՞ր կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ'ասեմ քեզ, {թէ} ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ դրութեան մէջ էր քո բանականո

ննող աչքերը այդ ազգերի վերայ եւ պատասխանի՛ր մեզ, {թէ} այդ ազգերի բանականութիւնը, սորա լուսաւորութեան ա

ց գաղափարը, որ Հրէական դպիրքը ստեղծագործել էին, {թէ} անմօտենալի է Աստուածը եւ թէ նորա յարաբերութիւնը դ

քը ստեղծագործել էին, թէ անմօտենալի է Աստուածը եւ {թէ} նորա յարաբերութիւնը դէպի մարդկութիւնը ամենեւին այ

երեւեցած մարգարէների քարոզութեան, հաւատացած էր, {թէ} Աստուծոյ աղեղը միշտ լարուած է, թէ նա մեղաւորների

հաւատացած էր, թէ Աստուծոյ աղեղը միշտ լարուած է, {թէ} նա մեղաւորների ատամները կը փշրէ, թէ նա ամբարիշտն

լարուած է, թէ նա մեղաւորների ատամները կը փշրէ, {թէ} նա ամբարիշտները կը սատակեցնէ։ Փարիսեցիները եւ դպ

ի ճանաչել Աստուածը եւ նորան երկրպագութիւն տալ ո՛չ {թէ} միայն Սամարիայի սարի վերայ կամ Երուսաղէմի մէջ, ա

իտութիւնը։ Դոցա փոխանակ տարրացուց այն գաղափարը, {թէ} Աստուծոյ բանը, շնորհը, ներողութիւնը եւ այլ կրօն

րօնի բնաւորութիւնքը եւ յարաբերութիւնքը, տեսանք, {թէ} ինչ գին է արժել մարդկութեան ազատութիւն ստրկական կ

ի գին՝ Քրիստոսի արիւնը։ Այժմ պիտոյ է տեսանենք, {թէ} ի՛նչպէս այդ մեծագին ազատութիւնը հետզհետէ կապանքի

ցա աչքերը։ Պիտոյ է տեսանենք մորմոքուելու համար, {թէ} ինչպէս այն սրտերը, որ ընդարձակուել էին, ցօղուել

ելուց։ Վաղուց ահա պապերը սովորել են մտածել, {թէ} Սուրբ գրքի մէջ եղած ամենայն ազատութեան գաղափար աս

էր, որ քարոզում էին պապերը եւ նոցա արբանեակքը, {թէ} երկնքի արքայութեան բանալիքը կախուած է Վատիկանի պա

ւ էր այս բաների խորհուրդը. մին, որ ցոյց տային, {թէ} պաշտպան են քրիստոնէութեան, եւ դորանով սովորեցնէի

րը։ Նոքա հաստատուած ծնանում էին այն մտքի վերայ, {թէ} ոչխարքը հովուի համար են եւ ո՛չ հովիւը՝ ոչխարի հա

ովուրդը Սուրբ գրքի ընթերցանութենից, պատճառելով, {թէ} ազգերը, տգետ լինելով, թիւր կը հասկանային եւ կը

անել պապականութեան գործերը։ Ո՞ր գործերը. մի՞ {թէ} պապերը անվայել գործեր էին գործում, մի՞թէ Աստուծո

րը. մի՞թէ պապերը անվայել գործեր էին գործում, մի՞ {թէ} Աստուծոյ անմեղանչական երեսփոխանքը, որ ընտրւում է

մի երեսի վերայ կարդում ենք այն սարսափելի անցքը, {թէ} ինչպէս հակապապի մեռած մարմինը բերւում է նոր պապի

լսելու համար, իսկ երկրորդ երեսում տեսանում ենք, {թէ} ինքը՝ այդ դատաւորը, ի՞նչպէս լսում է իւր այդօրին

մանակ), հարկադրուած է ներկայ լինել երեք՝ որպէս {թէ} միմեանց ներհակ պատարագի խորհրդակատարութեան, որ կ

՞ն վերջապէս պապական աթոռը։ Ապացուցանելու համար, {թէ} այսպիսի մի վտանգ կարելի բան էր, հերիք է ցոյց տալ

ւմ էր ազգերից կոյր եւ անպայման հաւատ. հաւատ, ոչ {թէ} անմիջապէս դէպի Աստուած, այլ պապի միջնորդութեամբ

քննել եւ հասկանալ Սուրբ գիրքը եւ հարկադրուած է ոչ {թէ} սրտի վկայութեամբ, այլ մեքենական հպատակութեամբ ըն

անի շաբաթ յետոյ առանձին ժողովով վճռել էր, որ ո՛չ {թէ} միայն քահանայք անկին լինին այնուհետեւ, այլ ով որ

ս պապը, ասում եմ, հրապարակով յայտնեց աշխարհին, {թէ} ամենայն մարդկային իշխանութիւնք կարգուած են Աստուծ

յն մարդկային իշխանութիւնք կարգուած են Աստուծուց, {թէ} ինքը՝ Տէրը, հաւատացել է իւր՝ մարդկային ազգի վե

արդկային ազգի վերայ իշխանութիւնը Սուրբ Պետրոսին, {թէ} իւրաքանչիւր Քրիստոնեայ պարտական է հնազանդ լինել ս

ին, ուրեմն եւ՝ Հռովմէական քահանայապետներին, եւ {թէ} սոցա ծայրագոյն իշխանութիւնը բոլոր կայսրների, թագ

պետութիւնը։ Նա յայտնում է Ֆրանսիացոց թագաւորին, {թէ} նորա տէրութեան մէջ գտանուած իւրաքանչիւր գերդաստան

Նա հաւատացնում է Հունգարացոց Սալոմոն թագաւորին, {թէ} սորա տէրութիւնը Հռովմէական եկեղեցու սեպհականութիւ

պապի ծայրագոյն իշխանութիւնը այդ կղզու վերայ, իսկ {թէ} վէճ բացուելու լինէր, այն ժամանակ սպառնացած էր Նո

նամակով ծանօթութիւն էին տալիս Ռուսաց թագաւորին, {թէ} պապը, զիջանելով երիտասարդ արքայազնի խնդրին, ընդ

որդքը հաւատարմութեան երդումը՝ առանց երկբայելու, {թէ} " այսպիսի ընթացքին երիտասարդ արքայազնի պիտոյ է հա

ների մասին, որ կարող էին գաղափար տալ մեր ազգին, {թէ} ինչպէս էր պապականութեան ուղղութիւնը եւ խորամանկ ք

ութեան դիտանոցից նայելով պապականութեան վերայ՝ մի՞ {թէ} կարելի է չտեսանել, որ նա ներգործում էր ամենեւին

ան գաղափարների հետեւելով, կարելի՞ է համաձայնիլ, {թէ} նորա կրօնը եւ Քրիստոնէութեան պաշտպան ձեւանալը չէր

լու չէ գերապատիւ Գաբրիէլ Վարդապետ Այվազեանի հետ, {թէ} Մխիթարեանց պապականութիւնը լոկ դիմակ էր, թէ ամենա

հետ, թէ Մխիթարեանց պապականութիւնը լոկ դիմակ էր, {թէ} ամենայն րոպէ կարելի էր վայր ձգել երեսի վերայից այ

մեզ դիմել դէպի նոցա կրօնը, որ է պապականութիւն։ {Թէ} ի՛նչ է պապականութիւնը, ասել ենք նախընթաց գլխումը

դրել է մեր առաջեւ այն անխորտակելի ճշմարտութիւնը, {թէ} ստրկութիւնը մայր է ամենայն անբարոյականութեան։ Աւ

ը մեր ընթերցողների առաջեւ, որով եւ ապացուցանել, {թէ} ինչ կերպով կամ ինչ ճանապարհով ստրկութիւնը մայր է

Մեր խօսքը այս կերպով յառաջ տանելով՝ ասում ենք, {թէ} մարդը որոշւում է այլ կենդանածին անասուններից իւր

բ։ Այս բոլոր նկատողութիւնքը հաւանեցնում են մեզ, {թէ} մարդը ստեղծուած է ազատ լինելու համար. նորա ազատո

ելու չէր, եթէ մի բարբարոս բռնակալ ձեռք կապէր մեզ {թէ} ՛ նիթապէս եւ թէ՛ բարոյապէս, կամ արգելանքի տակ դնէ

մի բարբարոս բռնակալ ձեռք կապէր մեզ թէ՛ նիթապէս եւ {թէ} ՛ բարոյապէս, կամ արգելանքի տակ դնէր մեր ազատութիւ

դկութեան պատմագրքի մէջ վկայութեամբ հաստատում են, {թէ} դա խլելով բոլորի ազատութիւնը եւ կամքը, իւր մէջ կ

անքի։ Ապա եթէ չկար ոչինչ արգելք ու խափան որեւիցէ {թէ} ՛ նիւթական եւ թէ՛ բարոյական կողմից, եթէ դորա փոխա

կար ոչինչ արգելք ու խափան որեւիցէ թէ՛ նիւթական եւ {թէ} ՛ բարոյական կողմից, եթէ դորա փոխանակ զրահաւորուած

երկրորդ աղբիւրը, որ է լուսաւորութիւն։ Ասացինք, {թէ} ճիշդ լօգիկաբար քննելով, լուսաւորութիւնը հետեւանք

եւանք է կրօնի։ Ասացինք այս ճառի առաջին գլխումը, {թէ} " ասա՛ ինձ ո՛ր կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ'ասե

ինձ ո՛ր կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ'ասեմ քեզ, {թէ} ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ վիճակի մէջ էր քո բանականութ

տութիւն։ Եւ այսպէս, հարցնում ենք պատմութիւնից, {թէ} ի՛նչ վիճակի եւ ո՛ր աստիճանի մէջ էր Եւրոպացոց լուս

աւի հետ, որի գիշերատեսիլ զինուորքը շատ էին, քան {թէ} լուսաւորութեան որդիքը։ Արիւնով լուացուեցաւ Եւրոպ

կ, զարմանալի բան, ճշմարտութիւնը եւ լոյսը, ասես {թէ} միշտ պիտոյ է պատերազմելով յաղթեն խաւարին եւ ստութ

երս էին բերել պապական շրջապատի մէջ այն գաղափարը, {թէ} ամբողջ երկրագունդը պարտական է խոստովանել այս գերմ

քաղաքական արժանաւորութիւնը այն վարդապետութեամբ, {թէ} Հռովմէական եկեղեցուց դուրս չկա փրկութիւն, եւ թէ

թէ Հռովմէական եկեղեցուց դուրս չկա փրկութիւն, եւ {թէ} Քրիստոսը խոստացել էր մի հօտ եւ մի հովիւ շինել բոլ

նել բոլոր մարդկային ազգը, քարոզում էին ազգերին, {թէ} (առ ժամս) կրօնական մտքով պիտոյ է հարկաւորաբար լ

կաւորապէս, բայց առաւել փոքր բաների համար, միայն {թէ} դա մի կերպով օգտակար լինէր պապականութեանը, սա իս

անալու։ Ամենայն Քրիստոնեայ մարդ համաձայնելու է, {թէ} այս բանը ընդդէմ էր Աստուծոյ օրէնքին։ Բայց պապը խ

ութիւնը եւ դատարկապորտութիւնը։ Ասացինք նոյնպէս, {թէ} մինչեւ ո՞ր աստիճան բարձիթողի արած էր մայրենի լեզո

երի համար, այսինքն՝ ուսումնականների համար, ապա {թէ} ո՛չ, ամբողջ ազգի համար։ Քառասուն Մխիթար եւ նոյն

ւն՝ քրքրելով Հայոց բոլոր դպրութիւնը եւ քննելով, {թէ} մեր մայրենի լեզուն, ինչ կերպարանքներով, ինչ ձեւ

ւն կազմել ազգը լուսաւորելու համար, այլ այսքանը, {թէ} այլապէս չյաջողեցաւ նորան տեսանել այդ միաբանութիւն

այլ՝ երկու աղբիւրից։ Առաջին աղբիւրը՝ համարեա՛ {թէ} հայկական՝ պապականութեամբ կեղծաւորուած, իսկ երկր

րութեան մեծ գործին, այլ որպէսզի ցոյց տան ազգին, {թէ} ահա հերձուածող ճանաչուած Մխիթարեանքը աշխատում են

տուեց Մխիթարեանց այս հոգին՝ մի րոպէ մոռանալով, {թէ} խօսում էր Հայերի հետ, ուրեմն, առանց հայութեան դ

ածկելու իւր պապականութիւնը, հրապարակով քարոզեց, {թէ} ինչ որ Հայոց ազգը ստացել է կամ ստանում է Մխիթարեա

ս պապականութեան ձեռքով վարձուած մշակներ։ Ահա {թէ} մինչեւ ո՛ր աստիճան սխալուել էր Մխիթարը իւր հաշւու

տական էինք խօսել եւ այս բաները ցոյց տալու համար, {թէ} արդեօք բուն ազգի սէ՞րն էր հարկադրել նոցա կատարել

ազգի սէ՞րն էր հարկադրել նոցա կատարել այդ գործը, {թէ} մի այլ պատճառ, եւ ահա սրտցաւութեամբ տեսանում ենք

կարո՛ղ է մի կերպով ցոյց տալ եւ վկայել այն բանին, {թէ} զանազան էին Մխիթարեանց ուղղութիւնքը։ Դնում եմ այ

ն տեառն։ Իսկ ես յառաւելն բերիմ լսել եւ ակն ունիմ {թէ} լուայց, եթէ չկայցէ թշնամի ընտանի)։ Բայց արդ

րաստեալ էի ուղղագրել եւ կատարելագործել զնոյն, զի {թէ} երբէք պիտոյ ինչ լինիցի, առաջի ընծայեսցի սուրբ գա

ք 'ի թշնամեաց իմոց, եւ ես եթէ մարթացայց, յուսամ {թէ} ժամանեցից եւ զձեզ անվաստակս կացուցից։ Անզգամութե

'ի պատգարակ եւ ել ընդդէմ նոցա։ Իբրեւ լուան նոքա {թէ} Իսկենտեր ինքնին գայ պատգարակաւ, 'ի փախուստ փութա

ատգարակաւ ծերութեանս. մի ինչ զարհուրիք, վստահիմ {թէ} զարհուրեցուցից եւ վանեցից զթշնամիս իմ։ Եթէ արդար

եւ ոչ արբցուք մինչեւ ջնջեսցուք զԱբբայեանսն, այլ {թէ} ո՛չ ննջեսցուք մինչեւ ոչ տեսցուք զխաղաղութիւն սուր

թարեանց միաբանութեան Սրբոյն Ղազարու։ Մի կարծէք, {թէ} ջախջախ բանիւք ոմանց, յԱռաքելոյն սրբոյ անմիտ անու

երեք ամօք յառաջ առաջի արարին նոքին իսկ չարախօսք, {թէ} բովանդակեալ կայ 'ի նմա ճշմարիտ հաւատոյ դաւանութիւ

ի զի 'ի նախանձուէ չարէ յուզին այսպիսիք իրք։ Բայց {թէ} զիա՞րդ ոչ նշմարեն զայսն նշմարողք, ինքեանց է գիտե

ւ ականջաց իւրեանց յարմարաւոր, փարին զնովաւ. ապա {թէ} այլազգ ինչ, մերժեն։ Յաւուր միում 'ի ժողովն

սուրբ եկեղեցւոյ, ուրեմն անմոլար էջ յայնժամ, ապա {թէ} ո՛չ անհարազատ գտանէր, դու զի ասես։ " Ոչ քննութի

ասացեալ"։ (Նեմանի). Ասեմ ցնա-ո՞չ ասացի քեզ, {թէ} զոր ոչն ախորժես, ծանր լսել եւ ոչ ընդունիս, ո՛չ

ինձ տէր ըստ արդարութեան իմում։ Բայց ակն ունիմ, {թէ} նա ինքն սուրբ եկեղեցին առանց ինչ տեսանելոյ զտրուպ

ապաւինեցայ։ Իսկ զոր ինչ գրեալ էիք վասն Վահանին, {թէ} 'ի նմա նշմարիցի ընթացք Դիսսերտացիօնին, ծանի՛ր զի

այս գործ. զի դիտումն Դիսսերտացիօնին է ցուցանել, {թէ} մարթ է ուղղափառաց հաղորդութիւն առնել ընդ հերձուած

երժելի է յինէն։ Իսկ դիտումն Վահանին է ցուցանել, {թէ} եկեղեցի Հայոց իբր եկեղեցի ընդունի զամենայն ճշմարտ

ել, իբրեւ այն որ գլուխ եկեղեցւոյն Քրիստոսի. ապա {թէ} ոչ, կատարածն հայի 'ի յատակս դըժոխոց։ Այո՛, ձեռ

ը ասացինք, այս նամակը կարող է վկայել այն բանին, {թէ} Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը ունէր երկ

գործ պատահել են կամ պիտի պատահեն նորա, մանաւանդ {թէ} այդ գործը յարակցութիւն ունենայ մի նիւթական օգտի հ

, մարդասպանը եւս Դաւիթ եւ Յուդիթ է դառնում։ Իսկ {թէ} ինչ ամենամօտ յարակցութիւն կայ Ճիզուիթների եւ Մխիթ

եւս հարկաւոր է չթողուլ առանց յիշատակի, այսինքն՝ {թէ} Մխիթարեանք տէր են իւրեանց գրած կամ տպած բանին մին

այդ միջոցին փոյթ չէ, եթէ գրում են եւ տպում են, {թէ} Հայոց եկեղեցին հերետիկոսական է, Հայերը հերետիկոս

՝ Հայոց վերայ գրած պարսաւից եւ չէ ամաչում ասել, {թէ} ինքը չէր այդ բանի հեղինակը, այլ յետոյ Աբբան կամ

յաւելացուցել։ Կնքենք այս գլուխը՝ եզրափակելով, {թէ} Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը ունի երկո

ր ամենայն տեղ այս սխալների վերայ եւ պարծենում էր, {թէ} ՝ այս ինչ պարոնի աշխատութեան մէջ այսքան սխալ գտայ։

ր իւր մեծ խորհուրդը մարդկութեան համար, դա համարեա {թէ} մի միջոցական, փոխանցական վիճակ էր մարդկութեան համ

եղ, ուր մի մարդ արծաթով գնում է մի պաշտօն, ասել է {թէ} ՝ յոյս ունի իւր պաշտօնից ստանալ ոչ թէ միայն այն ար

շտօն, ասել է թէ՝ յոյս ունի իւր պաշտօնից ստանալ ոչ {թէ} միայն այն արծաթը, որ պահուցել էր յառաջուց որպէս գ

ական ախտերից մինն է։ Այս ծանր խօսքը ասում ենք՝ ոչ {թէ} նայելով ազգի այժմեան սառնութեանը դէպի ուսումնական

ի այժմեան սառնութեանը դէպի ուսումնականութիւնը, ոչ {թէ} տեսանելով այժմեան անսրտութիւնը դէպի լուսաւորութիւ

լով Հայերի փախչելը լուսաւորութենից, կարծում է՝ ոչ {թէ} այդ բանը եղած է միայն իւր օրերումը, այլ եւ հին ժա

անաչառ դատաստանի առաջեւ միեւնոյն է մերկացուցանել {թէ} ՛ իւրայինների եւ թէ՛ օտարի ամօթը։ Մահացու մեղք համ

ռաջեւ միեւնոյն է մերկացուցանել թէ՛ իւրայինների եւ {թէ} ՛ օտարի ամօթը։ Մահացու մեղք համարում ենք մեզ, տեսա

րոյեական խոց մեր ազգի վերայ, ծածկել նորան։ Դիցուք {թէ} վարագուրում էին առ ժամանակ այդ վէրքը օտարի աչքից։

զ կարդալ, հարիւր անգամ դառնագոյն մեզ գրել։ Երանի՜ {թէ} ունենայինք գովեստի արժանաւոր բաներ, ի՛նչ ուրախութ

տք ու աշակերտք։ Մեք կը պատասխանենք, եւ ոչ մի։ Ո՛չ {թէ} միայն չունի ազգը աշխարհական դպրոց տղաների եւ աղջի

Կոլլեգիացոց հոգու եւ ուղղութեան տէր մարդիկ։ Երեւի {թէ} պատճառ ունէր կասկածելու։ Հետեւեալ գլխումը կը տեսա

կան դպրութեան ճառի] սկիզբն առնել [այսու բանիւք], {թէ} ի [նկարագրի մերումս լուսաւորութեանս] նշանաւոր հան

ինչ ցայս վայր հեղինակք ըստ առաջնոցն շաւղաց, [իբր {թէ} արդիւնաւոր գտան, որ եւ ի կարծիս էին թէ] ինքեանց

աց, [իբր թէ արդիւնաւոր գտան, որ եւ ի կարծիս էին {թէ]} ինքեանց եւ եթ պահի յաղթանակս ([թէ] միայն հնար է

ի կարծիս էին թէ] ինքեանց եւ եթ պահի յաղթանակս ([ {թէ]} միայն հնար էր [յափշտակել] զանկապուտ ձիթենին, յա

տառութեամբն ընթեռնուցուն: [Հարկիմք] խոստովանել, {թէ} հեղինակիս [դիտաւորութիւն] ուղղեալ էր ի լուաաւորու

բարց՝ որոց չեւ էր ողջունեալ զհինն դպրութիւն, եւ {թէ} [առ ոչինչ] համարիւր յաչս նորա փառքն էին հայախօսու

րեալ յանձին փառասիրութենէ սայթաքեցան եւ մոռացան, {թէ} են նոցա եւ եղբարք զուրկ եւ ամայի՜ ի հոգեղէն կերակ

ան տանել, զառաջինն [զի մի սովամահ կորիցին], քան {թէ} ապախտ արարեալ վզնոցին պիտոյիւք] փառս անձին որոնել

փառաց, որ մի անգամ երեւեսցին ի հանդիսիս անձինք՝ {թէ} այժմ եւ թէ առ յապայն մատուցանել հեղինակին զլիաբեր

մի անգամ երեւեսցին ի հանդիսիս անձինք՝ թէ այժմ եւ {թէ} առ յապայն մատուցանել հեղինակին զլիաբերան գոհաբանո

ատուցանել հեղինակին զլիաբերան գոհաբանութիւն, ո՛չ {թէ} անհատք ոմանք սահմանաւոր թուով յամբողջ ընկերութեան

ւ վէմ անվանելի յառաջընթացն լինի նորախօսութեան), {թէ} ո՞ւմ ումէք ի հայոց հասկանալի է հեղինակութիւն նախն

ժամանակաց, եւ շուարեալ ի վարանս տարակուսի]. մի՞ {թէ} չունիցի իրաւունս ընթանալ զնոյն՝ որ [բաց եւ արձակ

քաղաքական սեւաբաղդութեան, զայս թոյլ լիցի ասել ( {թէ} եւ պատրաստ եմք ի պատասխանի ապացուցական փաստիւք [ո

երայոցն միանգամայն հասկանալի էին ժողովրդեանն, եւ {թէ} թոյլատրեսցուք ոմանց կարծեաց երեւիլ իբր հաւանական

ոյլատրեսցուք ոմանց կարծեաց երեւիլ իբր հաւանական, {թէ} ի ժամանակի թարգմանչաց նոյն էր [ոճ խօսից] եւ գրերո

աղաքականք եւ եկեղեցականք, յաւելուլ զեղերս առ այն {թէ} չէ ոք ի միջի որ յարգեսցէ զուսումն եւ զգիտութիւն

ցութեան զհնութիւն ախտացեալ զախտ, չէ դժուար պնդել {թէ} ի ժամանակի [յայնմիկ նոյն] էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյ

իբրու յապացուցութիւն մերոյս ուղղութեան կարծեաց, {թէ} ո՞յր աղագս ի բառնիլ ի միջոյ թարգմանչաց եւ նոցին ա

թե ո՛չ զմերն յառաջ խաղացուցանեմք զընթացս բանից, {թէ} գրոցս այս լեզուաւ եթէ խօսէին, կային այնք ի ժաման

ուաւ եթէ խօսէին, կային այնք ի ժամանակս Հայկայ եւ {թէ} ընդունելի լիցի ցվախճան իշխանութեան նախնի Հայկազան

ցաւ աշխարհիկ զարդիս կոչեցեալ նոր հայախօսութեամբ, {թէ} եւ հետո զհետէ խառնեալ յայն զփոխառեալս յօտարաց անշ

աց չորրորդ կամ հինգերորդ դարու՝ սխալին յոյժ, եւ {թէ} ո՞րչափ հակառակ էին ընթացք սոցա ընթացից թարգմանչաց

մաց, այո՛ եւ ոչ իսկ հարազատ հայկական հոգով], մի՞ {թէ} արժան իցէ հնաuիրացդ [հրաժարեալ՝ ի շաւղաց լուսաւո

ինակի, եւ զի՞նչ այդ կարծիք եւ տեսութիւն], որպէս {թէ} հնախօսութիւնն կամ ինքնին է լուսաւորութիւն եւ կամ

ն, գոնեա՛ զայս լսեմք զօր հանապազ ի հնասիրաց, եւ {թէ} նորախօսութեամբ կործանի հոյակապ շինուած հին հայկաբ

միջնորդութեամբ օդոյ յունկն ընկերին ազդելով, կամ {թէ} միջնորդութեամբ գրոյ՝ առաջի առնելով ընթերցանելեաց

տրամաբանութեամբ առաջարկելով հետեւեցուցանել այտի, {թէ} առ ազնուագործելոյ եւ մշակելոյ զլեզուն՝ պիտի խաթա

որոյ լեզուին: Ո՞րով հիմամբ մարթ է մտածել՝ որպէս {թէ} առաջի կայցէ կործանումն հնախօս լեզուին առ շինութեա

ւթեան առ հայս՝ տեղի ետ ծնելութեան նորոցն, եւ մի՛ {թէ} նորանոր բարբառքն Հռովմէականք վնասեցին ինչ մեռեալն

այկականէն: Բայց ի սէր Աստուծոյ հարցանեմք աստանօր {թէ} զի՞նչ իմանան ուսումնականք հայոց պահպանութեամբ կամ

մ կենդանութեամբ նոյն լեզուի: Քաջայայտ է ապաքէն, {թէ} հին լեզուն մեռեալ է եւ դնի ի խորս գերեզմանի, ըստ

լ եւ մշակել զնա ըստ պիտոյից մերոց աւուրց: Երանի՜ {թէ} յաջողեալ էր հնասիրացդ այդոցիկ Զանոսեան տեսողութեա

ւոյն հետեւողաց, որ առանց [մտացն լծակալ կշռելոյ, {թէ} արժանաւորութիւն իմացական ինչ գործոյլ չէ այն, զի

ոց [ի ձեռս անկեալ էին այնոքիկ վաստակք, ասել մեզ] {թէ} զի՞նչ յայնս գտանեն, որ մարթիցի [օգտել ի շինութիւ

ն հայախօսութեան, եւ ասասցեն մաքուր խղճմ ըտանօք, {թէ} ո՞վ ոք [ի հայկականս ընկերութենէ] կարէ զայն առնուլ

, այնպէս որպէս զի հասկացողք գտցին սակաւք, որպէս {թէ} որչափ սակաւ իցեն հասկացողք, այնքան գերազանց համա

յնքան գերազանց համարիցի բանն. ո՞վ պատմեաց դոցա, {թէ} [զասացեալն գիտութիւն, որ պատկանի հասարակաց] մարդ

ից կամ տասանց. լուիցէ, [որ ունի ականջս լսելոյ, {թէ} ՝ զինչ ասէ հանճարեղ [գերմանացին] Շլեյդըն. գիտութ

նաց: Գանգատին ապա նոքին իսկ ուսումնականք հայոց՝ {թէ} չիք առ հայս լուսաւորութիւն, եւ թէ մանկտին հայկակ

նականք հայոց՝ թէ չիք առ հայս լուսաւորութիւն, եւ {թէ} մանկտին հայկական չէ հակամէտ յուսումնառութիւն, որ

կտին հայկական չէ հակամէտ յուսումնառութիւն, որպէս {թէ} իրաւունք իցեն դաստիարակել զմանկտին մեռեալ եւ անծո

իս եւ զկենդանի գաղափարս՝ որովք ծաղկի Եւրոպա, եւ {թէ} հինն լեզու կայ մնայ ցարդ մեռեալ եւ անհոգի, զո՞ր

էր տալ ուսանողին, ասասցեն ինքեանք ուսումնականք՝ {թէ} զի՞նչ մինչեւ ցայսօր ուսեալ է դոցա ի հին մատենագրո

նամեաց, անընդունելի էր. ուստի զհետ գայր, որպէս {թէ} զճշմար| տութիւն պիտոյ էր չափել չափով բարեկամութեա

նասիրութեանցն յաղթահարեալ ի կրից՝ հնչեցուցանեն, {թէ} լուսաւորութիւն ազգի կախի զհին մատենագրութենէ, եւ

լուսաւորութիւն ազգի կախի զհին մատենագրութենէ, եւ {թէ} սա ինքն է առաջին եւ վերջին հնար բորբոքելոյ զհայրե

րզամտութիւն: Ասացաք արդէն եւ խնդիր ի մէջ արկաք, {թէ} զի՞նչ ուսեալ է դոցա ի հին մատենագրութենէ, կամիմք

րեանց պարտութիւն, մեք զմերս հրապարակեմք կարծիս, {թէ} հին մատենագրութիւնն բաց ի պահելոյ յինքեան զնուիրա

ն տիւ առ գիշեր. եւ ոչինչ մխիթարեմք՝ քաջ գիտելով {թէ} դպրութիւն ազգի միշտ ծառայացելոյ եւ ստրկացելոյ այլ

ստորագունիցն յոյժ: Արժանի էր հարցասիրութեան, {թէ} զի՞նչ իմանան իմաստունքն հայոց կործանութիւն Ազգի ա

ր մատենագրութեան, ցաւ է ինձ խոստովանել աստանօր, {թէ} պատուելի իմաստունք մեր դեռ ո՛չ կարեն հասկանալ՝ թ

է պատուելի իմաստունք մեր դեռ ո՛չ կարեն հասկանալ՝ {թէ} ասացեալն Ազգ չէ այլ ինչ, եթէ ո՛չ լեզու, առանց ո

եալ եւ պակասեալ մինչ ի սպառ ի լուսաւորութենէ, եւ {թէ} հինն լեզու՝ ո՛չ կարելով լինել նմա առաջնորդ ի լու

ալ բանականութիւն, աստի յայսցանէ հետեւեցուցանեն, {թէ} կործանի ազգն, եթէ ո՛չ թարթափեսցի առ նսեմ լուսով

ենցաղս: Չգիտեմք բնաւ, եւ զարմանք զմեզ պաշարեն՝ {թէ} զի՞նչ պատասխանի տալոց են մեզ իմաստունքդ մեր՝ եթէ

նքդ մեր՝ եթէ ի բանից նոցա առեալ հարցցուք զնոսա, {թէ} վասն է՞ր ո՛չ կործանեցան ազինք Եւրոպիոյ, կամուրջ

այս ամենայն յանուրջս անցեալ, եւ ո՛չ կամին զգալ, {թէ} որ ինչ ընդ եւրոպացիս էանց, նույն կարէ անցանել ըն

մեզ աստանօր պարզապէս խոստովանիլ զճշմարտութիւնն, {թէ} [այս] առաջին անգամ է], զի Ազգ հայոց [ի լեզու հաս

քրիստոնէական դաւանաբանութիւն (կատեխիզիս), քան {թէ} հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան], սակայն, թ

է հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան], սակայն, {թէ} եւ ցաւ է մեզ խոստովանիլ, այդ եւս ըստ օրինակի առա

մութիւն վկայութեանց աստի եւ անտի հաւաքելոց, քան [ {թէ} ընթերցանելի բանս առ ի] հեղինակէն: Որպէս մեզ թուի

ց կէտ| նպատակի կրթել զուխտ եկեղեցւոյն, որոց [շատ {թէ} սակաւք հասկանալի է հինն բարբառ, [բայց եթէ սմին հ

յ անտի, զոր ինչ պարտ էր առնել եւ թողուլ: Երանի՜ {թէ} եւ ի մերայոց ոք նախանձաւոր գտեալ տարածելոյ զբանն

նն հասարակութեան Ազգին. չի՛ք տեղի երկբայութեան, {թէ} կրօնական ուսումն հայկազանց հիմնեալ հաստատիւր յայն

փողին զհնախօսութիւն անվերջ կամակորութեամբ, որպէս {թէ} ոք, որով թարթափեալ էր ի յոյզ եւ ի խնդիր միոյ միա

ամբ երգէին։ Հիմնեալ հաստատի ապա ի պատմութիւնս, {թէ} եւ ըստ ժամանակին անգթանալոյ զրկիմք զարդիս ի նոցան

ալ յիշատակութեամբքն, զորս ի մէջ բերէ Խորենացին, {թէ} ո՛րպես Մար Իբաս առաքեալ ի Վաղարշակայ արքայէ Հայոց

շանագիրսն, որոց զկնի ուսանելոյ վերահասու եղեալ՝ {թէ} նշանագիրքն չեն բաւական առ ի յօդել զամենայն վանկ բ

յլ սոցա, հաւատս ընծայեալ քսութեանց ոմանց՝ որպէս {թէ} Մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ զայլս ունին ի Բիւզանդիոն առա

գամ թարգմանեալն եւ յաղագս անկատարութեան գործոյն, {թէ} եւ Մեծն Սահակ վարժ էր քան զամենեսին ի յունականում

րէ զնոսա յանզուգական բարերարս իւրեանց համաթուել, {թէ} եւ այլում ումեք եւս ժամանակին յաջողեալ էր կատարել

ի սիրտս իւրեանց դրոշմեն"։ Յաշակերտաց սրբոցս {թէ} եւ ըստ պատմութեանն աւանդելոյ շատք գոն մեզ ի ծանօթ

աբանութեան մասին, մինչեւ բազմաց ի կարծիս լինիլ, {թէ} սորա է գրած գիրն " Պիտոյից " արարեալ ի հինաւուրց

ձ փոխարինին պատուական ծերունւոյն: Այլ մեզ թուի՝ {թէ} համանունութիւն երկոցունց սոցա տուեալ է տեղի կարծե

ւթիւն երկոցունց սոցա տուեալ է տեղի կարծեացդ, քան {թէ} արժանաւորութիւն Մովսիսի Սիւնեցւոյ՝ որ եւ ժամանակ

կ հայախօսութեան, թէպէտ առ հասարակ պիտոյ է ասել, {թէ} հին հեղինակացն բարբառ չէ այնքան այլայլեալ ի շրթու

հայկական աբեղենին, ըստ որում [1 անընթ. ]։ Բայց] {թէ} այսպէս եւ թէ այնպէս հայկականս դպրութիւն, աճիւնաց

ենին, ըստ որում [1 անընթ. ]։ Բայց] թէ այսպէս եւ {թէ} այնպէս հայկականս դպրութիւն, աճիւնացեալ ի վեշտասա

միմք բնաւ մատնանիշ առնել ի թերութիւնս Չամչեանին, {թէ} զրկեալ է Պատմութիւն նորա առ հասարակ ի պատմաբանակա

եմն եւ խօսողն պարտի խօսիլ ի լեզու հասկանալի, այլ {թէ} ոչ ասողն լիցի խուց եւ լսողն դուժ: Մատենագիրք մեր

նհոգութիւն առանց պատասխանի տալոյ: Քաջայոյս եմք, {թէ} գերապատիւ Ստեփանոս վարդապետ Նազարեանց ո՛չ անարժան

ց եւ ոչ գովեմք զայրն այդպէս ընթացեալ: Ինձ թուի, {թէ} առ ի ոչ անիրաւել առ Մխիթար հաւատափոխ, պարտ էր մի

is, amici) զեկեղեցի Հռովմայ առձայնելով: Դիցուք {թէ} Մխիթար իբրեւ այր 16 եւ 17-երորդ տարուց, առաջնորդ

թ ինչ իցէ արդեօք հաւատալ այսմ ի 19-երորդ դարում, {թէ} պատուելի հարք Մխիթարեանք ինքեանք իսկ ո՛չ տեսանեն

քեանք իսկ ո՛չ տեսանեն զանպատեհութիւն գործոյս, եւ {թէ} եկեղեցին Հայոց եթէ մաքրութեամբ իւրով չէր ի վեր քա

ի բերանոյ պապական Հայոց, ի կարծիս լինել, որպէս {թէ} ջանք եւ վաստակք Մխիթարեանց հայէին յօգուտ ազգին,

զբազմութիւն Հայոց յեկեղեցին Հռովմայ, ասասցեն ապա {թէ} ի՞, ունին պահել զկենդանութիւն ազգին, լեզուա՞ւ մ

սն ոչ ուրանալ զմեր շնորհապարտութիւն առ նոսա. այլ {թէ} այդ վերակենցաղութիւն հնոյն լեզուի ունէ՞ր ընդհանու

նախապաշարեալ անձանց: Եկեսցուք այժմ ի քննութիւն, {թէ} միաբանութիւնն Վիեննայի, որ դուստր էր արժան իւրու

րագիր Զմիւռնիոյ իրաւամբ կրեալ զանունդ " Ազգասէր " {թէ} հարթութեամբ ոճոյ նոր հայախօսութեանն, եւ թէ առողջ

սէր " թէ հարթութեամբ ոճոյ նոր հայախօսութեանն, եւ {թէ} առողջ դատողութեամբ, գտաւ ցայս վայր պտղաւէտ եւ օգ

այդ հրատարակեալ ի գիտնական Պալդազարեանէ, յուսամք {թէ} յարատեւեսցի անդուլ յառաջադիմութեամբ, նա զի ուսու

ղջոյն գրաւեալ մաքուր խղճմտանօք առ ի նմանէ: Երանի {թէ} ողջոյն օրագիրք մեր նովին ընթանային կանոնօք, դնել

եաց զիւր Ազգասիրութիւն, թէեւ ցաւելով խոստովանիմք {թէ} ուղղութիւն առնդ ուսումնականի չէր ամենեւին համաձայ

եւ ո՞վ արդեօք յերկուանալ իւրում ոչ խղճահարեսցի, {թէ} պարոն Թաղիադեանցն զվառ եւ զսուրբ ծնունդս մտաց իւր

կ պարոն Թաղիադեանն լոյս տացէ ապագայ խուզարկուաց, {թէ} զիա՞րդ հայեցաւ դարն 19-երորդ ի հին լեզուն. այլ ա

չունի կեանք յընկերական կենցաղս, եւ ամենայն Հայ, {թէ} ուսանի եւ թե պարտաւորական էր զայդ ուսանիլ՝ ուսան

պէս գիտէ ներգործել ի սիրտ եւ ի հոգի աշակերտին քան {թէ} գրուածքն լոկ. թող թէ բազում են եւ յաշխարհիկ մատե

իրտ եւ ի հոգի աշակերտին քան թէ գրուածքն լոկ. թող {թէ} բազում են եւ յաշխարհիկ մատենագրութեան առանց ի վեր

ցա: Պատճառ իրողութեանդ գաղտածածուկ էր առաւել քան {թէ} երեւի նկատողացն հարեւանցի աչօք: Ուսումնական ընկե

ընթերցողք ճառիս չգիտեն եւ չխոստովանիցեն ընդ մեզ, {թէ} երկասիրութիւնք նորա թաղեալ եւ թաքուցեալ պահեն ի խ

ի խորշս մատենադարանաց ի վայելս անբանից որդանց քան {թէ} բանականաց: Հեղինակ Հայ-Ռուս բառարանի տպելոյ ի Մո

նորումս, թէեւ չէր ախորժելի ասել վասն վերջնոյս, {թէ} բազում ուրեք գթեալ ի սխալանս եւ ի յանցանս ընդդէմ

: առանց զուգակշիռ ունելոյ զպայմանս լեզուի մերոյ, {թէ} կարէր արդեօք տանել զայս ամենայն. ցայս վայր իւրաք

ծովուն թեւակոխելոյ: Պատուելի հեղինակդ, չգիտեմք {թէ} վասն էր, միթէ յաղագս ստանալոյ զփառս հայագէտ առն

եւ գործածական ընկերական կենցաղս: Զարմանամք, {թէ} ո՞ր ուշաբարձութեամբ մոռացեալ է.....

րի ի հասարակ կենցաղս, լուիցեն եւ քննեսցեն զայն, {թէ} որ Հայք եւ յորում տեղւոջ ի գործ դնեն յաշխարհաբառն

ում " եւ զապառնիացեալ մասնիկս " կը " եւ յաւելու, {թէ} այդոքիկ խժականք էին. գործեալ է դորա այդ արդարեւ

էր այլոց լեզուաց եւ չէր ձեռնհաս քննել եւ ճանաչել {թէ} ո՞րպիսի ահարկու կերպարանափոխութեամբ կազմեցան ի հն

գրականութիւն, այլ պատուելի հեղինակդ, զարմանամք {թէ} ուստի առեալ զբանսդ յերես 5, ասէ. " որոց գոյութի

94: Մեզ թուի այդմ գէթ երեւակայութիւն լինել, կամ {թէ} այլ ինչ՝ գոնէ յայտնի միայն պատուական հեղինակին:

արօք վերահասու լինելոյ ասասցին մաքուր խղճմտանօք, {թէ} զաւակն Հայկական ընդ բիւր հարուածովք ժամանակին կար

այ գիտութեանց, որովք լցեալ է Եւրոպա: Գիտեմք քաջ {թէ} ի դէմս ածիցեն մեզ զքաղաքական կենդանութիւն նոցա,

նդունիմք եւ խոստովանիմք զայդ ամենայն մեք ինքնին, {թէ} մեք ոչ երբէք կարեմք զուգընթաց լինել արշաւանաց Եւր

գի եւ ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ դրութիւն նորա ասեմք {թէ} մի՞թէ՝ եթէ չէր մարթ զմեծն կատարել եւ զփոքրն պիտո

ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ դրութիւն նորա ասեմք թէ մի՞ {թէ} ՝ եթէ չէր մարթ զմեծն կատարել եւ զփոքրն պիտոյ էր ա

երութիւնս՝ զհամապատասխան զակադեմեայ եւ այլն, մի՞ {թէ} արժան էր զրկել զմանկտին եւ ի փոքր ի շատէ լուսաւոր

ան հոգւով հայէին ընդ գրականութիւն իւրեանց, եւ մի՞ {թէ} չէ լուեալ դոցա զօրհանապազն գանգատ ժողովրդեան առ ո

ան առ ոչ հասկանալոյ նորա գրուածս ի լեզու Հայ. մի՞ {թէ} չգիտեն պատուելի հեղինակք մեր, թէ այն օտարացուցիչ

լեզու Հայ. մի՞թէ չգիտեն պատուելի հեղինակք մեր, {թէ} այն օտարացուցիչ զօրութիւն, որ հարկադր է զազգ մեր

անց՝ զԿիկերոնեան ամբիոն: Զայս առնելով ոչ իմանամ {թէ} Հայք իսկ եւ իսկ ընդ նորոգել գրականութեանն մերկացի

ութիւն, արժան համարիմ ք խօսիլ զկազմութենէ նորա, {թէ} զիա՞րդ արժան էր գործանաւորել եւ լինել հնար եւ կամ

օսութիւն լինել իսկ, միւս ոմն փիլիսոփայ քան զնա, {թէ} վասն է՞ր խառն ընդ բառից հին լեզուի, այս ամենայն

ռ անձնապահութեան եւ եթ... զի ո՛չ կարաց դատել, {թէ} չէր արժան զպակասեալս յաշխարհիկ լեզուի փոխ առնուլ

որա կազմութեան Հռովմէական լեզուաց, չեմք յերկբայս {թէ} նա ինքնին աչօք բացօք տեսանէր զվտանգաւոր արտեւան ք

նց, զորս ունի նորն բարբառ, երկնչին եւ երկուանան {թէ} մա՞րթ էր արդեօք մշակել զնա եւ բերեալ ի խելացնոր յ

ւ չէր կազմ եւ պատրաստ, ասացին հնամոլքդ այդոքիկ. {թէ} ո՞ր լեզու անդստին ի նորոգման է իւրմէ յայտնեցաւ յա

յ միայնոյ անձին եւ այն ի նշանակեալ ժամ ու՝ որպէս {թէ} ըստ օրինակի առ հասարակ երկասիրութեանց՝ մարթ էր կ

մէնջ: Այլ այս է յաւէտ ամօթն եւ խայտառակութիւն զի {թէ} անտեղի էին առ լուսաւորեալ ազգս ապացուցանել, թէ գ

ի թէ անտեղի էին առ լուսաւորեալ ազգս ապացուցանել, {թէ} գիշերն խաւար է, իսկ տիւն լոյս, առ մեզ պէտս ունի

դատողութիւն կամ անձնական օգուտ քան զհասարակացն, {թէ} այսպէս եւ թէ այնպէս, ի վերայ այսր ամենայնի բազմա

կամ անձնական օգուտ քան զհասարակացն, թէ այսպէս եւ {թէ} այնպէս, ի վերայ այսր ամենայնի բազմապատիկ փաստից

լ զժողովուրդն առ անուսումնասիրութենէ նորա, որպէս {թէ} չէ կարող նա դատել եւ ճանաչել զարժանաւորութիւնս քա

տասխանին: Լսել ցանկամք ի խորախոհիցդ այդոցիկ, {թէ} զինչ վարձ ուն էին դոքա առ հասարակ վասն հեղինակաց

սել ապա կարծեաց նոցա իւրաքանչիւրոց, եւ տեսանել, {թէ} դոքա իբրեւ անդամ միոյ ազգի ունէին ամենեքին զմի նպ

ութիւն այնպիսի, յորում չպակասէր ոչինչ. նա չգիտէ {թէ} որոյ ազգի է զաւակ, եւ գիտել չկամի. չեմք նաեւ յո

ի է զաւակ, եւ գիտել չկամի. չեմք նաեւ յուշ ածեալ {թէ} պարտապան էաք ըստ բարոյական իրաւանց ոչ միայն զանձի

ն, արտաքին զնոսա եւ երկրորդականս անուանեալ, այլ {թէ} դեպ լինէր հարցանել, թէ զի՞նչ ապա պիտոյ էր ուսանի

րորդականս անուանեալ, այլ թէ դեպ լինէր հարցանել, {թէ} զի՞նչ ապա պիտոյ էր ուսանիլ, ցուցանէ գէթ զսրբազան

ւն եւ զհրահանգ որպիսի եւ իցէ միոյ աբեղայի, որպէս {թէ} ամենայն գիտութիւնք ցարդ յայտնագործեալք յաշխարհի պ

պարունակէին ի նոսա: Ո՞վ համարձակի ժպրհիլ, ասել {թէ} չէր պիտոյ զսրբազան պատմութիւն եւ զաւետարան ուսանե

պատակն լինէր լուսաւորութիւն ազգի, անժխտելի բան է {թէ} ժողովուրդն հետզհետէ ուսան էր մտածել եւ խորհել զազ

վ պատել զորպիսի եւ իցէ պատկերս յեկեղեցւոջ, որպէս {թէ} մեծ առաքինութիւն եւ քաջագործութիւն էր. ուրացեալ

մբ, զոր եւ փոքր եւս եւ ինքեանք չհասկանային, այլ {թէ} այսմ չիցէր այսպէս եւ պատուելիքդ այդոքիկ միով միաբ

ինչ լուան զգալուստ միոյն ի թարգմանչաց Խոսրովիկի, {թէ} " ահա ուր գայ միւս թարգմանն " կամելով ասել թէ առ

ի, թէ " ահա ուր գայ միւս թարգմանն " կամելով ասել {թէ} առ ի լուսաւորութի՞ւն ազգի. ո՞չ ապաքէն հալածանօք

բացին զԱթենեան տաճար առաջի հայկական զաւակաց, այլ {թէ} հետեւանքն չիցեն ըստ նպատակի հիմնողին, անդատապարտ

տառապեալ որբոց ընդ հարկաւ տաճարին գիտութեան: Մի՞ {թէ} չիցէ արժան տեսեալ Հայոց Ռուսաստանեայց յորս գտանին

ւն լուսաւորեալ ազգաց՝ գինք են անդուլ ճգանց, կամ {թէ} լաւ ասե՝ գինք արեան. իսկ Հայք ի հարկէ ծայրագոյն

է ծայրագոյն պակասամտութեամբ մտածեն, եթէ մտածեն, {թէ} նախախնամութիւնն առանց ամենայնի ի կոչման է ազգին ա

ոց, որք չկամ ին անգամ զթիւ դարուն համարե ալ զգալ {թէ} դարս ներկայ չէր հինգերորդ, այլ իննեւտասաներորդ:

Հայս, թէպէտ պիտոյ էր խոստովանել զճշմարտութիւն, {թէ} Հայք եւ ի ծաղկեալ վիճակի քաղաքական կենդանութեան մ

ղեւ մեզ երբեմն խօսիլ ընդ ուրումն հնասիրի (որ շատ {թէ} փոքր շահեալ էր զվարկ ժողովրդեանն՝ ի վերայ խնդրոյ

սէրն ի ջատագովութիւն բանից իւրոց յաւել մեզ ասել, {թէ} ազգն կործանի եւ չքանայ մինչ ի սպառ, եթ է նորն լե

ւորութիւն. զի ազնուագոյն է քան զկիրառականն, իսկ {թէ} մատենագրեալ եղիցի նոր եւ հասարակաց հասկանալի բարբ

ղծական գեղեցիկ մտացն, որք առ մեզ բնաւին չիք. եւ {թէ} տացեն եւս այսպիսի գաղափարք զգեստը, ժողովուրդն ոչ

չ ճանաչել եւ ոչ հասկանալ, իսկ մեք գիտեմք արդէն, {թէ} որ ինչ անհասկանալի է ի մէնջ, չկարէ նոյն առթել զհ

զուէ, զհին հեղինակաց, որոց տեղեակ է մտածութեանց {թէ} առ անձնասիրութեան եւ եթ անխղճ էին խօսիլ ընդ ազգին

զբանն կացուցանելով: Ազգն ինքնին խոստովան լինի, {թէ} օտարացեալ է ի սեպհական գրականութենէ եւ օտարին ապր

ց պտկեալ ի ստեղէնս, եւ խոստանայ զպտուղ շատ տալ, {թէ} միայն մշակողք մշակ էին զսունկն ըստ արժանւոյն, այ

մշակ էին զսունկն ըստ արժանւոյն, այլ հաւանական է {թէ} միայն հեղինակք, թէեւ լինէր նա երկնային ոք եւ անձ

թիւն զաւակաց: Ի դերուն հետէ սովորութիւն է առ մեզ {թէ} շատ եւ եթ փոքր այսու ամենայնիւ զհետ լինիլ կրթելոյ

այսու ամենայնիւ զհետ լինիլ կրթելոյ զորդիս միայն, {թէ} եւ միանգամայն թիւրաթեք ուղղութեամբ, սակայն զի՞նչ

լ ինչ նոր տպելի նոր հայախօսութեամբ: Քաջայոյս եմք {թէ} պատուելի հասարակութիւնն մեր զկնի սակաւ ժամանակաց

նն մեր զկնի սակաւ ժամանակաց ինքնին զփորձ առնուցու {թէ} ո՞րպէս աղջկունք նոցա օր ըստ օրէ սնանին եւ ուռճանա

նք նոցա օր ըստ օրէ սնանին եւ ուռճանան հոգւով, եւ {թէ} զի՞արդ կրթին ի նորն բարբառ մշակեալ, յոր թէեւ գտա

լեզու էին լինել, սակայն կարեւոր դատիմք խոստանալ {թէ} վերջինն լինելոց է այս ի մէնջ ի լեզու ` առաջնոց Հա

, յորոց միջի գտանիմք մեք: Չեմք նոյնպէս ապացոյցս {թէ} պատուելի հայրենակիցք մեր ընկալցին զգրածս մաքուր խ

որ ապականիչք էին մարդկային ազնուութեան, յուսամք {թէ} ջանք մ եր խօսք եւ խօսուածք, որք հայ էին ի լուսաւ

ից, որ երեւել են աշխարհի երեսին եւ այժմ համարեա՛ {թէ} անհետացել են, ո՛չ մինը չ'ստացաւ պատմութեան մէջ ա

րութեններից։ Պապերը ինքեանք եւս տեսան վերջապէս, {թէ} Յիսուսականների ջերմեռանդութիւնը դէպի Հռովմէական գ

էին նորա ոտքերը եւ կեղծաւորաբար ցոյց էին տալիս, {թէ} ինքեանք ոչինչ այլ բան չեն, եթէ ոչ Պապի արբանեակն

ւթիւնը դարձուցանել այս Կարգի վերայ, որ յառաջ քան {թէ} " Թափառական հրէայ " վիպասանութեան կարդալը, կարող

նութիւնը կործանւում էր ահա՛։ Ցոյց կը տամ յետոյ, {թէ} ինչ կերպով ներգործում էր նա նոր երկիրների մէջ, ո

իւր սկզբնական կոշտ ձեւով։ Ցոյց կը տամ վերջապէս, {թէ} ինչպէս պատերազմեցաւ նա հզօր քաղաքականութեան հետ,

չ'կարողացաւ ստանալ մի հիմնաւոր կրթութիւն. հազիւ {թէ} կարողացաւ գրել եւ ընթեռնուլ ուսանել, ինչպէս վկայ

էրքերը բժշկելու համար գանչուած բժիշկները ասացին, {թէ} հարկաւոր է անպատճառ հանել ոտքի փշրուած ոսկերքը.

ր կամաց կամաց ձգելով՝ երկարացնում էր նորա ոտքը, {թէ} եւ այսպիսի բժշկութիւնը մեծ ցաւ էր պատճառում նորան

եղայական Կարգի։ Իգնատիոսի վարքագրիչքը ասում են, {թէ} երբ նա դեռ մտատանջութեան մէջ էր, ընտրէ՞ այս ասպա

դեռ մտատանջութեան մէջ էր, ընտրէ՞ այս ասպարէզը, {թէ} ո՛չ, յանկարծ երեւեցաւ նորան Աստուածամայրը։ Ծուն

սնորոյ թողեց ձեռքիցը ձիու սանձը այն խորհրդով, որ {թէ} հաճոյ եւ ընդունելի է սուրբ կուսին անհաւատի պատժու

վանուելով մի աբեղայի յայտնեց իւր դիտաւորութիւնը, {թէ} կամենում էր Քրիստոսի գերեզմանի մօտ կատարել իւր ապ

իմանալով, որ Բարսելոնում ժանտախտ է յառաջացել եւ {թէ} ամենայն հաղորդակցութիւն այս քաղաքի հետ կտրուած է

ալիս էին նորան տեսանելու։ Իգնատիոսը, կարծելով, {թէ} սատանայն փորձում է իւր հեզութիւնը եւ կամենում է գ

դէպի մի այր, ուր անցուց քանի մի ժամանակ համարեա՛ {թէ} առանց կերակուր ուտելու։ Կասկած չ'կայ թէ նա կը մե

համարեա՛ թէ առանց կերակուր ուտելու։ Կասկած չ'կայ {թէ} նա կը մեռանէր այնտեղ քաղցածութենից, եթէ չ'գտանէի

ը շինել մեքենայ։ Այս պատճառով չէ կարելի կարծել, {թէ} մի անկիրթ երեւակայութենով մարդ, ինչպէս էր այն ժա

կ Իգնատիոսը, կարողանար այսպիսի գիրք գրել. երեւի {թէ} նա գրել է այս գիրքը Փարիզի մէջ, երբ նորա երեւակա

կութիւններ։ Վերջապէս Իգնատիոսը, որ մտածում էր, {թէ} գնայ Երուսալեմ սուրբ տեղերին երկրպագութիւն տալու

պարզ երկնքի տակ. նորա օտարութիւնը ժողոված էր ո՛չ {թէ} մի բնակութեան յարկի մէջ, այլ կապոյտ երկնակամարը

մ էր քաշած չարչարանքների համար. նա համարում էր, {թէ} այն նեղութիւնքը քաւում են նորա մեղքերը, վասնորոյ

անտանելի ճանապարհորդութեան մէջ, ասում են, որպէս {թէ} երեւել է նորան Քրիստոս եւ խոստացել է ապահով մուտք

Վենետկի դուռի պահապանքը չ'հարցրեցին Իգնատիոսից, {թէ} ո՞վ է, ո՞ր տեղից է գալիս կամ ո՞ւր է գնում, եւ ա

այ Փրկչի գերեզմանի մօտ աղօթելու։ Իգնատիոսը հազիւ {թէ} հասել էր իւր նպատակին, փոխուեցաւ. նա մի այլ մար

ռիթների։ Փարիզ հասանելու ժամանակ նա համարեա՛ {թէ} այնքան բան գիտէր, որքան Բարսելոնում։ Նորա քարոզ

կսեց այս հռչակաւոր հասարակութիւնը։ Հաւանական է, {թէ} այս Կարգը եւս շուտով կը կործանուէր եւ կը չքանար,

այց Գերմանիայի նորանոր անցքերը, որոնցից ահ կար, {թէ} կործանելու էին Հռովմի Քահանայապետների ութ հարիւր

Լօյոլայի առաջին տարիներումը գրուած բան չէ. երեւի {թէ} գրուած է այն Փարիզում այն ժամանակ, երբ արդեն նոր

ինչեւ հաւատի խորհուրդքը եւ ճշմարտութիւնքը։ Ահա, {թէ} ինչպէս։ Եթէ բանը վերաբերւում է Քրիստոսի կեանքում

վերջին նպատակ շինելը արդեօք չէ՞ նշանակում ասել, {թէ} հաւատ չ'կայ հոգու վերայ, եւ դորանով չէ՞ հեռանում

կարգի անուրը եւ պահանջում է դէպի իւր Աստուածը ո՛չ {թէ} մանկական սէր եւ խոնարհութիւն, այլ ստրկական երկիւ

ջապէս Կսաւիէն, Լայենէզը եւ Սալմերոնը յայտնեցին, {թէ} ինքեանք կամէին գնալ Սպանիա, որ կարգի դնեն այնտեղ

հասարակութեան գործերը։ Իգնատիոսը երկիւղ կրելով, {թէ} մի՞ գուցէ այս երիտասարդ մարդիկը, երթալով իւրեանց

նգամ դատապարտում էր իբրեւ հերետիկոս։ Ասում էին, {թէ} նա իբրեւ հերետիկոս հալածուած է Սպանիայից եւ Ֆրանս

այն յղացած Լօյոլայի սրտումը, կը տեսանենք յետոյ, {թէ} ի՞նչ գործերի ծնող դարձան։ Գարունը վերայ հասա

ճանապարհորդութեան մասին։ Իգնատիոսը կարծում էր, {թէ} կանուխ է դեռեւս Կարգին օրինաւոր եւ վաւերական հաստ

Իգնատիոսը հաւաքեց իւր ընկերքը եւ յայտնեց նորանց, {թէ} Աստուած ուրիշ բանի համար չէ բորբոքել այս պատերազմ

տուռից եւ եկաւ աշակերտների մօտ, յայտնեց նորանց, {թէ} աղօթքի ժամանակ տեսիլք է տեսել եւ ձայն է լսել, որ

գնում հասարակութեան համար։ Իգնատիոսին թւում էր, {թէ} հասել է վերջապէս Կարգը հիմնելու ժամանակը։ Նա իւր

ուխտը Լօյոլա անհրաժեշտ համարեց. պատճառ, գիտէր, {թէ} Պապը շատ փոքր է սիրում այլ Կարգերը, որոնք Պապակա

ենով գրուած էին, որ չէր կարելի ամենեւին կարծել, {թէ} այդ անկիրթ Իգնատիոսի գրածը լինէր. երեւի թէ նորա

ծել, թէ այդ անկիրթ Իգնատիոսի գրածը լինէր. երեւի {թէ} նորա աշակերտներից մինը եւ մանաւանդ Լայենէզն էր գր

ւթիւնը դէպի Առաքելական Աթոռը, կամենում եմ ասել, {թէ} կազմուեցաւ Տրիդենտեան հռչակաւոր ժողովը։ Այն բանե

ենայն ջանք գործ դնէին ժողովքի առջեւը փակելու, որ {թէ} կազմուէր, անտարակոյս ցոյց կը տար Պապական իրաւուն

ւրեանց կողմը։ Այս Կարգի Պատմիչքը ասում են, {թէ}, չ'նայելով, որ Իգնատիոսը հիւանդ էր տենդով, այս

ակ, որ ներկայ գտանուած եպիսկոպոսները համարեցին, {թէ} տեսանում էին իւրեանց առաջեւումը ո՛չ թէ մի հասարակ

ամարեցին, թէ տեսանում էին իւրեանց առաջեւումը ո՛չ {թէ} մի հասարակ մարդ, այլ Աստուծոյ մարգարէ, որ իբրեւ

րեւում է, որ Լայենէզ մասնակից չէր այս վէճին, եւ {թէ} միայն Օգոստինեան աբեղայքը ջատագովում էին Մարիամի

էին Մարիամի կուսութիւնը Դոմինիկեանների հակառակ, {թէ} եւ երկու կողմը եւս չ'խլեց մինը միւսից յաղթութեան

ածեց ժողովականների սրտումը, որոնք համարում էին, {թէ} նա Պելագիական էր. պատճառ, վեցերորդ նիստումը, ե

նոքա իւրեանց համբերութիւնը, սպառնացան Պապին, որ {թէ} նա չ'հաւաքի մի օրինաւոր ընդհանրական ժողով, ինքեա

(T. II. p. 139. et squ)։ Յիշեմ միայն այս, {թէ} Լայենէզը առաջին մասնումը առ հասարակ վարդապետում է

ռաքեալներից, որից դուրս է բերում եզրակացութիւն, {թէ} եւ Պապը որպէս յաջորդ Պետրոսի գերազանց է այլ եպիսկ

ռանձին առանձին պարտական են հնազանդուել Պապին, եւ {թէ} նորանցից մինը չ'հնազանդուի, հերետիկոս կը համարու

ը, կամ ինչպէս ցանկանում էր Պապականութեան սիրտը, {թէ} գրուած լինէին, եւ կանոն գրքի յօդուածներով։ Երկր

ռնել աբեղայական Կարգերում, որոնց մէջ կայր եւ այս {թէ}, կարգի իշխանը տարեկան հարցաքննութենից յետոյ կա՛մ

նքներով եւ ամբոխմունքներով պատած, առաւել եւս քան {թէ} այլ մահկանացուք, կարօտ էին մեր օգնութեանը, որ հ

բուրգի եպիսկոպոսական աթոռը։ Նա երկիւղ էր կրում, {թէ} մի գուցէ Կարգի քանքարաւոր եւ օգտակար անդամքը, հո

։ Պորտուգալիայում դատապարտում էին Յիսուսեանները, {թէ} նոքա, ուսուցանելով Կօիմբրեան Կօլլեգիումի մէջ, ս

բ Ֆակուլտէտը իւր գրաւոր դատողութեան մէջ յայտնեց, {թէ} այդ " Կարգը սեպհականում է ինքեան մինչեւ այժմ չ'լս

ան մինչեւ այժմ չ'լսուած անուն, այս է Յիսուսեան. {թէ} նա անդամ է ընդունում անխտիր ամենայն մարդ եւ մինչե

, որ մանաւանդ յայտնի էին իւրեանց անպատւութենովը, {թէ} նա չունի այնպիսի սովորութիւններ եւ կանոնադրութիւն

ւթիւններ, որով բաժանուէր Կարգը աշխարհականներից, {թէ} տուել են նորան աւելորդ արտօնութիւնք, որ վնասակար

էին եպիսկոպոսական եւ քահանայական իրաւունքներին, {թէ} Կարգը այս ճանապարհով, անհամաձայնութիւն եւ վէճ սե

աստատեց ֆակուլտէտի վճիռը՝ այս եւս յաւելացնելով, {թէ} որովհետեւ Կարգի գլխաւոր նպատակը այն է, որ քարոզէ

մարել, այն ժամանակ Կարգը առաւել երախտապարտ է քան {թէ} հիմնարկողին, ժամանակի հանգամանքներին, որոնք փրկ

ի տիեզերական թագաւորութիւն։ Կարգի կանոնները, եւ {թէ} ինչպէս էր բաղկանում այս մարդկութեան թշնամի հասարա

ոնի զօրութենով, մի քանի մահացու մեղքեր, որոնք, {թէ} լինէին մի մարդի վերայ, զրկում էին նորանց Կարգին

ռեւս ուսանում էին ինքեանք։ Նոցա դեռ յայտնի չէր, {թէ} ի՞նչ կամ ո՞ր աստիճանակարգի մէջ պիտոյ է մնային. պ

րուն, իսկ ինքեանք պիտոյ է ապրէին մուրալով։ Բայց {թէ} գտանուէին Կօլլեգիումներում եւ նորընծայական տներու

։ Կանոնադրութեան մէջ այս մասին ոչինչ չէ յիշւում, {թէ} ի՞նչ խորհրդով է կարգած։ Երեք ուխտերի ուխտապահքը

րանց ուխտապահական երդումը չէր լինում հրապարակով, {թէ} եւ մի կերպ հանդիսավեհութեամբ։ Հիմնուելով այս բան

endu des constitutions des Jésuites " կարծում է, {թէ} այս աստիճանակարգը սահմանուած էր այնպիսի աշխարհակա

նուած էր այնպիսի աշխարհական մարդերի համար, որոնք {թէ} եւ Յիսուսեան էին, բայց պիտոյ է ծածկէին այդ նախ,

անգաւոր Յիսուսեանքը։ Բայց այսուամենայնիւ ո՛չ {թէ} միայն օտարների, այլ եւ ինքեանց Յիսուսեանների համ

ս ուխտիցը չէին, մնում էր անլուծանելի առեղծուած, {թէ} ո՞վ ո՞ր Կարգին է պատկանում։ Յայտնի էր միայն, որ

դրւում էր Յիսուսեանների դատողութեամբ, որոնք փոքր {թէ} շատ գտանւում էին Գեներալի ազդեցութեան տակ, ուրեմ

ութեններից, գաւառականքը պարտական էին յայտնել ո՛չ {թէ} միայն այն բաների մասին, որ անմիջաբար յարաբերում

ը, եւ շատ անգամ՝ առաւել լաւ, առաւել ճիշտ, քան {թէ} նոցա թագաւորները եւ նախարարները։ Նա, օգուտ քաղե

ւիստիկա։ Արդէն միմիայն այս անունը ցոյց է տալիս, {թէ} ի՞նչ նշանակութիւն ունէր այս գիտութիւնը Յիսուսեան

արգի օգուտներին։ Այստեղ հարկաւոր է ասել եւ այս, {թէ} այն աշակերտները, որոնք կարո՛ղ էին օգտակար լինել

ը եւ բանականութենովը, ո՛չ երբէք։ Կարգը համարեա՛ {թէ} կրկնում է իւր պատմութեան մէջ հիմնարկողի կեանքը։

ձեռքով։ Առաջին յօդուածի մէջ ես արդէն ասացի, {թէ} Կարգի գլխաւոր խորհուրդը այն էր, որ ընդդէմ Վերանո

եւ նոր յայտնագործած Ամերիկայի մէջ։ Մեք տեսանք, {թէ} Յիսուսեանք, ինչպէս Տրիդենտեան ժողովի մէջ, երբ դ

ից աւելի գրեցին միմիայն այս ապացուցանելու համար, {թէ} Քրիստոնէութիւնը ո՛չ Հնդկաստանում, ո՛չ Ամերիկայու

՛ղ էր հաստատուիլ՝ առանց նոցա գործակցութեանը, եւ {թէ} շատ Յիսուսեանք մարտիրոսական մահով կնքեցին քրիստոն

այ մէջ տասն երկու հազար մարդ։ Կասկած ունենալով, {թէ} մի գուցէ այս մարդիկը նորից հեթանոս դառնային (ինչ

թեններով։ Կսաւիէ չ'սոսկաց դժուարութենից եւ հազիւ {թէ} ուսել էր Եափոներէն քանի մի խօսք, սկսեց վիճել Բօն

ց գնալ Չինաստան եւ այնտեղ քարոզել՝ յուսալով, որ {թէ} յաջողի իւրեան ջնջել այնտեղ Բուդդականութիւնը, Եափ

, որ Չինաստանի եզերքումն էր։ Այստեղ իմացաւ նա, {թէ} Չինական Կայսերութիւնը անմօտենալի էր օտարականներին

ան Կայսերութիւնը անմօտենալի էր օտարականներին, եւ {թէ} դեսպանք միայն կարո՛ղ էին մտանել նորա մէջ։ Բայց ա

հնդկաց ճաշակին՝ նորանց կամենալով հաճոյանալ, քան {թէ} Քրիստոսի վարդապետութեանը։ Եափոնիայից սկսած մինչե

ականութեան եւ փոքր մնաց, որ ջնջէին Արեւելքից ո՛չ {թէ} միայն Պապականութիւնը, այլ եւ Քրիստոնէութիւնը։

մէջ, որոնք երկրպագում էին նորան։ Յառաջ քան {թէ} Յիսուսեանք, եկել էին այստեղ Կապուսինեան քարոզիչք

ց Ողջախոհութեան Աստուծոյ պատկերը, այն խորհրդով, {թէ} նոքա պատրաստ էին արդէն ամուսնական կեանքի համար։

նում, պատարագի ժամանակ պահում էին առ հասարակ ո՛չ {թէ} Պապական, այլ Հնդկական արարողութիւն, չէին կամենո

ին հաղորդելու համար՝ հիմնուելով այն բանի վերայ, {թէ} ամենայն Բրամին պղծւում է՝ մտանելով ստորակարգ մար

որ ներկայ էր նորա Աստուածայնութեան առաջեւը, ահա {թէ} ինչ բան յաղթեց հին աշխարհին եւ չէ դադարում ծաղկիլ

ճ անհաւատները շատ անգամ մկրտուելով չէին իմանում, {թէ} ի՞նչ է մկրտութիւնը կամ Քրիստոնէութիւնը։ Յիսո

ները նորադարձերին թոյլ էին տալիս կատարել համարեա՛ {թէ} բոլոր հեթանոսական արարողութիւնքը, համարեա՛ թէ թո

ա՛ թէ բոլոր հեթանոսական արարողութիւնքը, համարեա՛ {թէ} թողնում էին նորանց իւրեանց հին կրօնի մէջ՝ քարոզե

րիններ, կարողացաւ համոզել եւ հաւատացնել Կայսրը, {թէ} գլխաւոր Բօնզերից մինն է տետրակի հեղինակը, որ ման

։ Այլ ի վերայ այսր ամենայնի Սաղմոսի ասածի նման, {թէ} ահա մեղաւորք են եւ յաջողեալ է նոցա, սոցա եւս բաղ

րին օգնութիւն կանչել Պօրտուգալացիքը՝ համոզելով, {թէ} ոչ ոք նորանցից լաւ չ'գիտէ թնդանօթի գործածութիւնը

զատել Չինաստանը զարհուրելի թշնամիների ձեռքից, եւ {թէ} անպատճառ հարկաւոր է շահել Յիսուսեանների սիրտը, ո

ու չ'թողեցին եւ այս բանը. նոքա սկսեցին քարոզել, {թէ} իւրեանց աղօթքի զօրութենովը կատարուել էր այդ, եւ

արակ դարձաւ Կայսերական Աթոռի ժառանգին եւ համարեա՛ {թէ} ազատակամ կառավարիչ երկնային թագաւորութեանը։ Յիսո

յց խարդախ Շօյլլը հաւատացուց իւր աշակերտ Կայսրին, {թէ} Հօլլանդացիք շատ փոքրիկ երկրի տէր էին յառաջ Եւրոպա

ռքով տարածուած աղճատեալ Քրիստոնէութեան մասին, եւ {թէ} նոքա, քարոզելով Քրիստոսի Աւետարանը, չէին մտածու

ի յաջորդ Ալեքսանդր VII Պապը եւ հաւատացնել նորան, {թէ} Դօմինիկեանք ինքեանք են մեղաւոր, թէ նոքա նախանձել

ացնել նորան, թէ Դօմինիկեանք ինքեանք են մեղաւոր, {թէ} նոքա նախանձելով Յիսուսեաններին զրպարտել են նորանց

Մակաօ քաղաքի բանդը։ Պատերազմը այս խնդիրի վերայ, {թէ} Կօնֆուցիուն Աստուծոյ պատիւ տալը քաղաքակա՞ն, թէ՞

, թէ Կօնֆուցիուն Աստուծոյ պատիւ տալը քաղաքակա՞ն, {թէ} ՞ կրօնական գործողութիւն է, երկու կողմից եւս շարու

արսափելի յանցանքների։ Նոքա հաւատացուցին Կայսրը, {թէ} Մեցցաբարդայի խորհուրդը այն է, որ տարածէ Պապի իշխ

նակում ընկնում էր Պապի ոտքերը եւ հաւատացնում էր, {թէ} իւր Կարգը, առանց մի սահմանափակութեան, հլու հպատ

րգը հարկադրուած կը լինի ցոյց տալ բոլոր աշխարհին, {թէ} ի՞նչ կարող էր առնել"։ " Ես չեմ հասկանում, - շար

աւատայ այն մարդերին, որ կամենում են հաւատացնել, {թէ} կարմիր գոյնը սպիտակ է, իսկ սպիտակը՝ դեղին։ Ի՞ն

ղին եւ երբեմն կարմիր"։ Դեսպանը պատասխանեց, {թէ} Պապը, իբրեւ Քրիստոսի փոխանորդ աշխարհի երեսին, հ

ւթիւն չունէր նորա մասին։ Ի՞նչ կ'ասէին իմ համար, {թէ} եւ ես երկնքի որդի եմ, եթէ մտածէի դատողութիւն առն

ծ Յիսուսեաններին. նոքա հաւատացնում էին Կայսրին, {թէ} դեսպանը կամենում է խզել քրիստոնեաների խաղաղութիւն

բերում էին ամենայն տարի իւրաքանչիւրքը առաւել քան {թէ} յիսուն հազար տալլեռ)։ Բայց Քրիստոնէութիւնը երբ

ն մեծ ընկերութեանը նախագահ։ Ես ցոյց տուեցի, {թէ} ի՞նչ կերպով ներգործում էին Յիսուսեան քարոզիչքը Չի

ին գանգատում էին Սպանիական նահանգապետների վերայ, {թէ} նոքա իւրեանց խստութենովը, որ գործ էին դնում դէպի

ամենայն ազատութեամբ։ Առաջին անգամից երեւում է, {թէ} Յիսուսեանների քաղաքական Կարգը, որ մահացնում էր կ

ւր հանգստութեան համար, ընտելացնել այն մտքի հետ, {թէ} չ'կայ աշխարհի երեսին առաւել բարձր եւ հզօր իշխանու

րհի երեսին առաւել բարձր եւ հզօր իշխանութիւն, քան {թէ} կարգի իշխանութիւնը, որի անհրաժեշտ հետեւանքը այն

տալիս աշխատողներին այնքան սահմանափակ, որով հազիւ {թէ} կարելի էր լցուցանել կեանքի անհրաժեշտ պիտոյքը։ Այ

րաժեշտ պիտոյքը։ Այս բաներից կարելի է եզրափակել, {թէ} ի՞նչքան մեծ գանձ էր բերում Կարգին այս հարուստ երկ

ամ Տէրութեան վտանգը՝ հիմնուելով այս բանի վերայ, {թէ} Յիսուսեանների մեծ մասը, Սպանիացի լինելով, կարող

նդունում էք Յիսուսեանները, կը զղջաք, բայց գուցէ {թէ} ուշ լինի այն ժամանակ։ Դուք կը զղջաք, երբ կը տես

ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ յայտնի ապացոյց եւ քարոզ, {թէ} այդ Յիսուսեան աբեղայքը ջարդ ու փշուր էին եղած բար

մալսարանական ծերակուտի անդամքը, յայտնեց նորանց, {թէ} Պապը եւ թագաւորը ցանկանում էին տեսանել Յիսուսեան

ապետական աթոռների վերայ։ Կառավարիչը պատասխանեց, {թէ} այդ բանը գլուխ բերելու համար յառաջուց հարկաւոր է

գլուխ բերելու համար յառաջուց հարկաւոր է իմանալ, {թէ} Յիսուսեան աբեղայքը աշխարհական են, թէ հոգեւորական

է իմանալ, թէ Յիսուսեան աբեղայքը աշխարհական են, {թէ} հոգեւորական։ Կարդինալը չ'կարողացաւ այս հարցմունք

բայց ո՛չ բոլորովին կատարեալ, այլ այս պայմանով, {թէ} նոքա աշխարհականանում էին հրապարակով ուսուցանելով

ում սուրբ Լիգայի վերայ, զարհուրեցաւ, երբ լսեց, {թէ} իւր թագաւորութեան կէսը անցել է արդէն Սուրբ Լիգայի

քը իւրեան Սուրբ Լիգայի գլուխ քարոզել՝ յուսալով, {թէ} կարո՛ղ է այս ճանապարհով իւր ձեռքում պահել թագաւոր

ւան՝ Յակոբեանների վանքի վանահայրը, եւ յայտնեց, {թէ} իւր աբեղաներից Յակոբ-Կլեման անունով մինը (Jacque

cques Clément) բարեպաշտ հոգետես, որ յոյս ունի, {թէ} հրեշտակները օգնութիւն կը հասանէին նորան երկնքից,

նորան երկնքից, սուրբ գործը կատարելու համար, կամ {թէ} գո՛նէ արժանի կը լինի ստանալ մարտիրոսական արմաւենի

նձը բոլոր Պապականների փրկութեան համար, այսինքն, {թէ} կամենում է սպանել Հենրիկոս III-ը, որ հալածում է

ամակների ծրարը թագաւորին։ Իսկոյն վճռուեցաւ, {թէ} այս նամակները կարո՛ղ են Յակոբ-Կլեմանի համար անցաթ

ց էր. " Ներս թողեցէ՛ք դորան. ինձ համար կ'ասեն, {թէ} ես հալածում եմ աբեղայքը եւ չեմ կամենում տեսանել ն

րութեններից մինի մէջ Յիսուսեան աբեղայք ասում են, {թէ} Աստուած պատժեց Հենրիկոս III-ը Մարշալ Մատինեօնի՝

նորա պատկերով։ Ֆրանսիայն շփոթութեան մէջ էր, {թէ} ո՞վին ընտրէ թագաւոր։ Բօրդոսի Պարլամենտը կամենում

րետիկոսութեան, թագաւորը ասում է եւ հաստատում է, {թէ} պարոն Սիկստոս V-ը, որ պապ է կոչւում, չ'նայելով

վ իւր սրբազնութեան վերայ, չարաչար սուտ է խօսել, {թէ} նա ինքն է հերետիկոս, եւ այս բանը պիտոյ է ապացուց

նրիկոս IV-ը ընդունեց Պապական դաւանութիւնը՝ որպէս {թէ} այն դիտաւորութեամբ, որ ապացուցանէ, թէ ինքը կատա

ը՝ որպէս թէ այն դիտաւորութեամբ, որ ապացուցանէ, {թէ} ինքը կատարեց այս գործը ո՛չ եթէ Պապից երկիւղ կրելո

աւան գտանուեց այս կատակերգութեանը, բայց կարծեց, {թէ} ահա վերջանում է դորանով ամենայն անհամաձայնութիւնը

ա վերջանում է դորանով ամենայն անհամաձայնութիւնը, {թէ} վերջապէս կը սկսի հանգստութենով վարել իւր թագաւորո

տնագործած ապստամբական դաշնադրութիւնը ցոյց տուեց, {թէ} Սրբազան Լիգայի եւ Յիսուսեան աբեղաների կամքը այն է

ել էր հրապարակական տեղում, կարելի էր եզրափակել, {թէ} նա մի չար դիտաւորութիւն ունէր թագաւորի մասին։ Եր

բանը ընկաւ հարցուփորձի, Բարրիերը խոստովանեցաւ, {թէ} արդարեւ կամենում էր Հենրիկոս IV-ին սպանել Օբրի եւ

նրիկոս IV-ը, որ ատելով ատում էր Յիսուսեանները եւ {թէ} թոյլ էր տալիս նորանց մնալ Ֆրանսիայի մէջ, միայն ա

ալ Ֆրանսիայի մէջ, միայն այն մասին էր, որ չ'ասեն {թէ} երկիւղ էր կրում Հենրիկոսը Յիսուսեաններից)։

ար մեծ աշխատանք չէր արժում նորա խելքին նստեցնել, {թէ} ով որ սպանէ Հենրիկոս IV-ը, մեծ պաշտօն կը լինի կա

անք, որ կային տիկինի տան մէջ, չ'իմացան իսկոյն, {թէ} ո՛վ վիրաւորեց թագաւորը։ Ինքը՝ Հենրիկոսը, կարծո

աւորեց թագաւորը։ Ինքը՝ Հենրիկոսը, կարծում էր, {թէ} վիրաւորուեցաւ չար Մանտուրիայի ձեռքով, որ բնակում

այսինքն՝ 1594 թուականի դեկտեմբերի 29ին, վճռեց, {թէ} " Յիսուսեան աբեղայք իբրեւ խանգարիչք աշակերտների բ

դրում էր յետ կանչել Յիսուսեանները աքսորից՝ որպէս {թէ}, ինչպէս ասում էր, Փարիզի մէջ այս բանից վիրաւորո

Մեծութիւնը աւելի երկար էք կրում ձեր յղացածը, քան {թէ} կանայք. նոքա ինն ամսից արդէն ծնանում են"։ " Իմ

րին առաւել ա՛հ է ազատուիլ այսպիսի յղութենից, քան {թէ} կնիկ մարդերին"։ Վերջապէս Հենրիկոս IVը վճռեց

մանակ կը տանեն ինձ։ Գուցէ դեռ ասեն եւ իմ մասին, {թէ} ես վախենում եմ նորանցից։ Բայց եթէ բանը մահի կերպ

բռնուեցաւ արիւնոտ դանակը ձեռքին եւ խոստովանեցաւ, {թէ} ինքն էր թագաւորի սպանողը։ Այն միջոցին երեւեցան մ

քանի զրահաւորուած անծանօթ մարդիկ, որոնք ասացին, {թէ} հարկաւոր է սպանել նորան, եւ անյայտացան բազմութեա

րպարտել պատուաւոր մարդիկը, այսինքն՝ չ'յայտնել, {թէ} Յիսուսեան աբեղաների խորհրդով ձեռք էր բարձրացրել Ա

սուամենայնիւ, հարցմունքի ժամանակ ցոյց տուեց նա, {թէ} տեսիլքներ երեւում էին նորան, որոնք հրամայում էին

էին նորան, որոնք հրամայում էին սպանել թագաւորը, {թէ} նա այս բանը խոստովանելու ժամանակ ասել էր իւր խոստ

Բոլոր թագաւորական աստիճանաւորքը՝ հոգեւորականք, {թէ} աշխարհականք, գնում էին դագաղի յետքից միանգամայն

միր արկանելիք ձգած իւրեանց վերայ, այն խորհրդով, {թէ} թագաւորի մահը արգելք չէ իրաւադատութեան ընթացքին։

տացան ուսուցանել Կլերմոնդեան Կօլլեգիումի մէջ, ոչ {թէ} միայն Աստուածաբանութիւն, այլ եւ բոլոր այլ գիտութ

ողովրդի վերայ։ Այս ժամանակումը լուր ստացուեցաւ, {թէ} Ուրբանոս VIII Պապը ոչնչացուցել է Սիկստոս V-ի կոնդ

ն կարող Կարդինալ լինել։ Համբաւ եւս տարածուեցաւ, {թէ} այդ բանը եղել է Կարդինալ Րիշիլէին հաճոյանալու համ

էջ, որ այնքան երկար ժամանակ զբաղեցուցել էր, ո՛չ {թէ} միայն Ֆրանսիան, այլ եւ բոլոր Եւրոպան։ Ես յիշում

երի հալածման ժամանակը։ Անհասկանալի կը թուի, {թէ} ինչո՞ւ համար ըստ երեւութին այնքան աննշան գիրքը՝

ն Պարագուայն իւրաքանչիւր տարի բերում էր աւելի քան {թէ} քսան միլլիոն տալլեր եկամուտ. համարեա թէ սորա կէս

ւելի քան թէ քսան միլլիոն տալլեր եկամուտ. համարեա {թէ} սորա կէսի չափ բերում էին Հնդկաստանի եւ Չինաստանի

այն աշխարհներից հալածուելուց յետոյ խոստովանեցան, {թէ} ճնշում են իւրեանց Արքայական դուռնի քարերը։ Բ

ուդովիկոս XIVը։ Նոքա հաւատացուցին Կլեմենտ XIին, {թէ} Ֆրանսիայի թագաւորը ամենեւին ատում է այս գիրքը եւ

obo։ Դժուար չէր հաւատացնել եւ Լուդովիկոս XIVին, {թէ} Պապը շատ ցանկանում էր, որ թագաւորը ընդունէր այս

կանում էր, որ թագաւորը ընդունէր այս կոնդակը, եւ {թէ} Քենելը հետեւող էր Յանսէնի աղանդին։ Ֆրանսիացոց եպ

ոց եպիսկոպոսները պահանջեցին, որ Պապը բացայայտէ, {թէ} Քենելի գրքի կանոններից որը հերետիկոսական է, որը

տ ականջի համար լսելու անպատեհ։ Պապը պատասխանեց, {թէ} նորա կոնդակը բացայայտ է եւ պարզ, եւ թէ ինքը չէ կ

ասխանեց, թէ նորա կոնդակը բացայայտ է եւ պարզ, եւ {թէ} ինքը չէ կարո՛ղ սխալուիլ)։ Քանի եպիսկոպոսունք

գալոց ժողովք, որ եւ մինչեւ այժմ չէ եղած եւ երեւի {թէ} եւ չէ լինելու այսուհետեւ եւս։ Քենելը բանդ դր

ս րոպէիս երեւի Պալատի մէջ, ամենեքեան կը մտածեն, {թէ} Ձեր Մեծութիւնը գերեզմանի դուռնի մօտ, զղջում էիք

աւորներից մինը, իւր կեանքի վերջին օրերումը, ո՛չ {թէ} միայն օտարացաւ ժողովրդից, այլ եւ ատելի դարձաւ նո

պետեց բոլոր Ֆրանսիային։ Այս բանից հասկացւում է, {թէ} թագաւորական իշխանութեան մեծաշուք գաղափարը, որ փա

ցաւ այս անբաղդ աղջկայ գործի մէջ, ցոյց էր տալիս, {թէ} ինչ աստիճանի էր հասած ազգի ատելութիւնը դէպի Յիսու

իճակի մէջ կամենում էր բնակուիլ Լետիլիէն, յայտնեց {թէ} չէ կարող երաշխաւոր լինել նախկին Արքունի խոստովանա

նորընծայ չէին քաղաքագիտութեան մէջ. նոքա գիտէին, {թէ} ի՛նչ է նշանակում թագաւորութեան մէջ զինուորական ոյ

ց կողմը շրջել զինուորները, հաւատացուցին նորանց, {թէ} հաւատը կորչում է, եւ թէ մեծ ասպարէզ կայ նոցա առա

, հաւատացուցին նորանց, թէ հաւատը կորչում է, եւ {թէ} մեծ ասպարէզ կայ նոցա առաջեւը, այսինքն՝ պահպանել

այն օր գումարւում էր նորա գերեզմանի վերայ, որպէս {թէ} նորանով գործուած զանազան հրաշքների պատմութիւն էին

նտի անարդար առաջարկութեանը եւ որոշեց հրատարակել, {թէ} ՝ ա. " Թեպէտեւ Unigenitus կոնդակը Ֆրանսիայի թագա

աց ձայնը դատապարտում էր Յիսուսեանքը. ասում էին, {թէ} Դամիէնը ներգործել է նոցա թելադրութենովը, եւ ճշմա

ործ էր ածում " մեք " բառը, եւ երբ հարցնում էին, {թէ} ունէ՞ր արդեօք խորհրդակիցք, նա միշտ պատասխանում է

մակի, անդամներից մինը թռչում էր դէպի հարկ տեղը, {թէ} եւ հինգ հարիւր Լիօի ճանապարհ լինէր այն)։ Ա

արգը պարտաւորւում էր վճարել Լաւալլետի պարտքը, եւ {թէ} հակառակ այս վճռին Կարգը չ'կամենար վճարել, այն ժա

ուէին պարտքի դէմ։ Բայց Յիսուսեանք պատասխանեցին, {թէ} Հ. Լաւալլետը, գլխաւոր իշխան լինելով, այն Յիսու

սանել նորանց առանց Գեներալի հրամանին, ուրեմն ո՛չ {թէ} ամբողջ Կարգը, այլ վերեւումը յիշած նորա մի մասնը

ք օր ժամանակ տալով։ Յիսուսեանք, երկիւղ կրելով, {թէ} մի գուցէ այս կանոնների վերատեսութիւնը մի վատ հետե

(այսինքն՝ " թող լինի այնպէս, ինչպէս որ է, ապա {թէ} ո՛չ թող չ'լինի ")։ Պարլամենտի ցանկութիւնը եւս ա

նուած Յիսուսեանք չ'յայտնէին իւրեանց ցանկութիւնը, {թէ} ինչ կացութիւն էին որոշում իւրեանց համար, չէին ազ

ւմը բողոք գրեց, որով ապացուցանում էր Կարգի որպէս {թէ} անմեղութիւնը։ Այս միջոցին ժողովրդի մէջ հրատա

մէջ։ Յիսուսեան կողմնակիցքը համբաւ հրատարակեցին, {թէ} ինքը երկինքը յայտնի կերպով պատժեց յանցաւորը։

դամ էր դառնում այս ընկերութեանը, դադարում էր ո՛չ {թէ} միայն քաղաքացի լինելուց, այլ եւ մարդ լինելուց.

ճանապարհ դնելով՝ ասաց. "Ողորմա՛ծ Պարոն, յիշեցէ՛ք, {թէ} ինչ որ դուք մեր հարերին կ'առնէք այնտեղ, նոյն բանը

ռանգի ընթերցանութեան համար, որի մէջ սահմանում էր, {թէ} ի՞նչ դիպուածներում կարելի է թագաւորական կեանքը դա

գաւորասպան աբեղայն Յութիտի հետ համեմատելով. երեւի {թէ} լաւ իմանալով ներկելի բանի եւ իւր ներկի քիմիական ո

Պապերը անսխալ եւ անմեղանչական են այս հիման վերայ, {թէ} մարդս սխալական է եւ մեղանչական, իսկ Պապը մարդ է,

morales, 5. p. 31. Դնում եմ այս կարգով, {թէ} Յիսուսեանք, ո՞ր թուականում ո՞ր աշխարհքից հալածուե

ները ներս ընդունելու վերայ, զանց էր արել պատմե՛լ, {թէ} ինչ հետեւանք ունեցաւ այս ընդունելութիւնը, թէ Լօյո

ե՛լ, թէ ինչ հետեւանք ունեցաւ այս ընդունելութիւնը, {թէ} Լօյոլլայի որդիքը արժանի կացուցի՞ն իւրենաց անձը այ

որ հայոց ազգի եւ եկեղեցու նախատինքի համար, գուցէ {թէ}, դեռ եւս իւր վերա կրէր հայկական աբեղայի անունը,

: Ազգի պակասութիւնը խոստովանել կամ դատապարտել ոչ {թէ} միայն յանցանք չէ, այլ առաքինութիւն: Ամեն այն ազ

ղապէս ապացուցանում են, որ դեռեւս չեն հասկանում, {թէ} այլ է ազգութիւնը կամ ազգութեան գաղափարը եւ այլ է

դատապարտելով յանցաւորը ապացուցանում էր աշխարհին, {թէ} ինքը չէ կարող սառն աչքով հանդիսատես լինել այդպիսի

րէնքներից, վաղուց արդէն հասկացուցել է աշխարհին, {թէ} մարդիկ հաւասար իրաւունքներով դուրս եկան արարչագոր

ութիւն: Այո՛, պատմութիւնը վկայում է մեզ, {թէ} վճռական հնարները բերում են առժամանակեայ անախորժու

վեհերոտութեան, մի անմերժելի ապացոյց այն բանին, {թէ} այդ հնարների գործ դնողքը ազատուած չէին դեռեւս անց

պաշտպանութիւն էին ցոյց տուել չարագործին, կարծեմ {թէ} բնաւ չեն ախորժում, եթէ ցեխոտուի իւրեանց հանդերձը

ր մի նուիրակա՜ ն սրբութիւն է, ուր հաւատում ենք, {թէ} սերովբէներ սպասաւորում են ահաւոր աստուծոյ, որի ա

ազգին անպատասխանատու, թող սյժմ սովորին համովիլ, {թէ} պատասխանատու են. թող սովորին այս գաղափարին, թէ

թէ պատասխանատու են. թող սովորին այս գաղափարին, {թէ} հոգեւորականք են ազգի համար եւ ոչ ազգը հոգեւորական

երեւի այդպիսու քահանայութիւնը, ստորագրութենի՞ց, {թէ} վեղարից, դոքա արտաքինք են, եւ Կրօնական ժողովը,

այց նա չկամելով լսել չքացաւ Կոստանդնուպոլսից. եւ {թէ} Կրօնական ժողովը այսուհետեւ պիտի ճանաչէ նորան քահա

մների կարծիքը, իւր վճռի մասին, որպէսզի իմանայ, {թէ} որչա՛փ յառաջացել է ազգը. ես իմ կողմից, որպէս ան

անակին տետրակը գրկելով, հարցանում էի հեղինակից, {թէ} ե՛րբ լինելու էր դոյն այդ ազատութեան քաղցր պտուղնե

ունէր, եւ հաստ խելապատակ, ի՞նչ ասեմ, համարեայ {թէ} լի էր օդային հանճարեղ պարառութեամբ, ինչպէ՞ս գեղե

դէպի քեզ եմ դառնում, եթէ ասելու էիր ինձ համար, {թէ} այս ինչ անծանօթ մարդը բազմարդիւն քամիներ է փչել,

րծերը յառաջ տանել մինչեւ ժամանակի վախճանը: Երանի {թէ} ես եւս օգնող լինել այդ գործակատարութեանը, նորա հ

դրօշակի տակ, որի վերայ գրած է ոսկեայ տառերով, {թէ} յաղթող է ճշմարտութիւնը ընդդէմ ստութեան դրօշակի տա

բար աճող ծախսերին, դիմում էին անկման: Բայց {թէ} ո՞ւր էին գնում այդ փողերը եւ ինչի՞ վրայ գործադրւո

ցին այդ Կանոնադրութիւնը, մի անուն, որ անիմաստ է {թէ} հայ ազգի եւ թէ այս Կանոնադրութեան իսկ վերաբերմամբ

րութիւնը, մի անուն, որ անիմաստ է թէ հայ ազգի եւ {թէ} այս Կանոնադրութեան իսկ վերաբերմամբ: Հայոց

իայի մասին յիշատակութիւն անգամ չկար: Այսպէս {թէ} այնպէս վարչական այս կանոնադրութիւնը, որպէս մի մի

ընդհանուր ժողովն էր ընտրում քաղաքական եւ միւս քիչ {թէ} շատ նշանաւոր ժողովների անդամներին: Քաղաքական ժող

ւմները վերջիվերջոյ կեղծ դրութեան մէջ դրին Դուռը ` {թէ} ՛ Կանոնադրութեան եւ թէ՛ հայ ազգի վերաբերմամբ: Բայ

ծ դրութեան մէջ դրին Դուռը ` թէ՛ Կանոնադրութեան եւ {թէ} ՛ հայ ազգի վերաբերմամբ: Բայց Կանոնադրութեան մէջ չ

սին սեփական ստորագրութեամբ ազդարարեց բարձրաբարբառ {թէ} ` այդ աւանդութիւնը ուշադրութեան արժանի բան չէ եւ

` այդ աւանդութիւնը ուշադրութեան արժանի բան չէ եւ {թէ} ` կարելի է պատրիարք ընտրել դրսեցիներից: Այ

երական յայտարարեց աւանդութիւնը եւ սկսեց քարոզել, {թէ} ապագայ պատրիարքը պէտք է ընտրուի բացառապէս Երուսաղ

մբ հաւաստել տալ աւանդութիւնը: Յայտնի է բոլորին, {թէ} որպիսի զայրոյթով դիմաւորեց ազգը կաթողիկոսի թուղթը

սաղէմի վանքը պատկանում է բովանդակ հայ ազգին եւ ոչ {թէ} միայն թուրքահայերին եւ կամ որ աւելի վատ է - Երուս

: Կան բազմաթիւ օրինակներ, որոնք ցոյց են տալիս, {թէ} Երուսաղէմի պատրիարքներն ընտրւում էին Երուսաղէմի վ

ելու Սարգիս պատրիարքին ` ժողով հրաւիրել, բայց ոչ {թէ} Կանոնադրութեան կէտերի, կամ 12 տարի առաջ տրուած ֆ

նջը եւ միաժամանակ գործ դնել բոլոր միջոցները ` իբր {թէ} հայկական գործերը կարգի բերելու համար: Հետեւանքը

դրիանապոլսում). մինչդեռ հայ ազգը ներկայիս հազիւ {թէ} ուրիշ թեկնածուներ ունենայ, որոնք որ արժանի լինէի

ան նաեւ բազմաթիւ այդպիսի որոշումներ, որոնց հազիւ {թէ} ընդունի ազգը, այսպէս թէ այնպէս ընդհանուր կարծիքը

որոշումներ, որոնց հազիւ թէ ընդունի ազգը, այսպէս {թէ} այնպէս ընդհանուր կարծիքը ուղղուած է դրանց դէմ, ե

Այս օրերին Կեսարիայից տեղեկութիւն ստացուեց, {թէ} 300 ընտանիք կաթոլիկութիւն են ընդունում: Նրանց այ

ով, մտածում են եւ խօսում են օտարաբար աւելի, քան {թէ} հայաբար. շատ բնական բան։ Պ. Գամառ-Քաթիպան

ւթեամբ արտաբերուի, բաւական կոշտ կը լինի։ Դիցուք {թէ} արտաբերում է ժողովուրդը կամ չէ արտաբերում. ի՞նչ

աբար թարգմանելով " բարի ճանապարհ ", կարծում են, {թէ} գինուն են մաղթում այդ բարի ճամբան դէպի փորը։ Բայ

ենք այս անկարգութիւնքը վկայ ենք դնում այն բանին, {թէ} մտել ենք քննութեան մէջ առանց ծածուկ մտքերի, այլ

առերը աւելի լաւ է մի քանի խօսքով բացայայտել, քան {թէ} տեղական մի այլ բառով. ինչպէս շուշտակ, բաշորթիկ

այից։ Բայց չալ-օխամը կամ չալ-շխամը) չգիտենք, {թէ} ինչի բառ է, թէեւ թուրքի հոտ է գալիս. օրինակ՝ Չ

օրինակ՝ Չալ։ Ճլպինդը անշուշտ հայի բառ է, բայց {թէ} ճլ-ը ինչ բառի կտոր է, որ կպել է պինդ բառին, չգի

որ նստի ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ։ Ասենք {թէ} գլուխը քարը տուեց, շինեց, յետոյ պիտի այդ բառարա

ք շատ տեղ, այո՛, աղ ու համ են տալիս գործին։ Մի՞ {թէ} աւելի լաւ եւ աւելի յարմար չէր, որ ինքը հեղինակը

ւելի յարմար չէր, որ ինքը հեղինակը բացատրէր, քան {թէ} թողնում է " հետախոյզ բանագիտաց"։ Ինչ որ մեզ է վ

որ այլաբանութիւն չէ, այլ պարզ անուն, չգիտենք, {թէ} Վարագա՞յ Խաչինն է, Յիսնակա՞ց, թէ՞ սուրբ Յակոբի

ւն, չգիտենք, թէ Վարագա՞յ Խաչինն է, Յիսնակա՞ց, {թէ} ՞ սուրբ Յակոբի։ Մեզ թվում է, թէ այս բառը աւելի կ

է, Յիսնակա՞ց, թէ՞ սուրբ Յակոբի։ Մեզ թվում է, {թէ} այս բառը աւելի կարօտ էր ծանօթաբանութեան, քան թէ

թէ այս բառը աւելի կարօտ էր ծանօթաբանութեան, քան {թէ} եաքըշի օլը, որ ձախողակի ամեն հայի յատնի է թէ՛ ու

քան թէ եաքըշի օլը, որ ձախողակի ամեն հայի յատնի է {թէ} ՛ ուղիղ, թէ՛ սխալ հասկացողութեամբ։ Այժմ դառնո

ի օլը, որ ձախողակի ամեն հայի յատնի է թէ՛ ուղիղ, {թէ} ՛ սխալ հասկացողութեամբ։ Այժմ դառնում ենք դէպի

ի " բովանդակութիւնը։ Մենք արդէն ասած ենք, որ {թէ} " Սօս եւ Վարդիթերը " առնունք որպէս բանաստեղծութիւ

ենք, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ այնպէս, իբր {թէ} եւ որպէս օգնական առել է Սօսը, Վարդիթերը եւ սիրու

հար եղել. այն ժամանակ պիտի՛ որ մեռնէր՝ առանց ոչ {թէ} շաբաթներով, օրերով, այլ եւ ժամերով ապրելու։

շաբաթներով, օրերով, այլ եւ ժամերով ապրելու։ {Թէ} Սօսն ասես, շատ կեղծ վիճակում է։ Ցրտում, գլխաբա

օրերով։ Եւ չնայելով, որ նա մահ է փնտռում, քան {թէ} կեանք, այնուամենայնիւ, չէ մոռանում իր կեանքի պա

է տուել կատաստրօֆի այս անբնականութիւնը։ Եւ որպէս {թէ} հերիք չէր, ինչ եղել էր, այն պատուական տապանագրի

եւ ոչ աւելի։ Ինչպէս մի հեղինակի կարող ենք ասել, {թէ}. " Ինչի՞ այս ձեւը այսպէս ես գործ դնում կամ այնպէ

ա խօսողի անցուցած կեանքի արդիւնքն են։ Յայտնի է, {թէ} ոչ մէկ մարդ պատասխանատու չէ, թէ մի որոշեալ տեղու

են։ Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանատու չէ, {թէ} մի որոշեալ տեղում այնպէս է ազդել բնութիւնը եւ ոչ

ալ տեղում այնպէս է ազդել բնութիւնը եւ ոչ այսպէս, {թէ} ինչի պատահել են այս կամ այն պատմական դէպքերը եւ ի

կել նորա լեզուն։ Այս դրութիւնից պարզ երեւում է, {թէ} որ աստիճանի թեթեւամտութիւն է այս կամ այն գաւառակա

այ որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի վրայ նայելը, որպէս {թէ} այն մարդը յանցանք է գործել։ Եթէ ցանկալի եւ հո

գաղափարը։ Անշուշտ, այս խօսքերը չեն նշանակում, {թէ} հին լեզուի լծից ազատելով՝ նոր լեզուի մշակութիւնը

րամեայ աւերանքը, չպիտի փոքրոգութեամբ սրտնեղենք, {թէ} ինչի՛ մէկ դարում կամ հինգ դարում չէ շինւում։ Այն

րդ է ասել, որ մենք բնաւ պահանջողութիւն չունինք, {թէ} մեր գործադրած ձեւ ու ոճը աւելի մօտ է կատարելութեա

ժամանակագրական յաջորդութեանց մէջ պարզ երեւում է, {թէ} մենք կանգնած չենք, այլ գտնվում ենք անդադար ընթաց

թացքի մէջ, մեր կարծիքով՝ դէպի առաջ։ Յայտնի է, {թէ} այն մարդը, որ գիշեր ցերեկ աշխատում է մի բան աւել

նել, որ մենք ուրիշի ձեւ ու ոճ ենք դատում, կարծէ {թէ} մենք մեր վրայ դրական կամ բռնաւորական գաղափար ունի

ն մեզ միշտ ատելի կը մնայ։ Մեզ կարող են ասել, {թէ} պ. Պռօշեանցը հազիւ մի քանի տող է գրած սեփական ձե

ւ մտքով, այլ կատարեալ բարեմտութեամբ, յուսալով, {թէ} մեր մի քանի նկատողութիւնքը կարող են նորան օգտակար

լի կատարելութիւն եւ աւելի բնականութիւն ունի, քան {թէ} այն լեզուն, որով գրել է իւր ծանօթութիւնը եւ շատ

անցի սեփական ձեւ ու ոճի մէջ, ստիպվում ենք ասել, {թէ} գրողների մեծագոյն մասը ազատ չէ այդ տեսակ թերութիւ

աշուէ՛ ուղղված են ընդհանուրի թերութիւններին, քան {թէ} մասնաւորապէս պ. Պռօշեանցի։ Եւ եթէ այդ ուրիշները

հանդէս ենք հանում, սորանից չէ պիտոյ եզրակացնել, {թէ} բծախնդրութիւն է մեր արածը, ո՛չ այլ մենք այդ բոլո

ութիւն է մեր արածը, ո՛չ այլ մենք այդ բոլորի վրայ {թէ} խօսում ենք, այն է պատճառը, որ պ. Պռօշեանցի գոր

ն ստրկութիւն։ Բայց արգոյ հեղինակը ստրկանում է ոչ {թէ} հին լեզուի ոգուն եւ տրամաբանութեան, որի տակ հինգ

ութեան խորհուրդը. գրածին աւելի վսեմութի՞ւն տալ, {թէ} ՞ աւելի հասկանալի անել նորան ժողովրդեան։ Նախ որ ո

էջ միշտ աւելի գեղեցիկ եւ աւելի պատշաճաւոր է, քան {թէ} ոյ-ը, որ նոր լեզուի մէջ բնաւ հանդէս չունի։ Երկր

կանալի չէ, այլ շուտով աւելի անհասկանալի, ասել է {թէ} ՝ այս երկու պատճառով էլ ոյասիրութիւնը չէ կարող ար

ի գործ դնել, 'ի մէջ բերել, ի լոյս հանել, որպէս {թէ} եթէ գործ դնել, մէջ բերել եւ լոյս հանել ասէ, կամ

ձի նման մի մածուցիկ բան էլ չունին, որ մի հեղինակ {թէ} կամենայ դնել ազգի շրթունքի վրայ, կպչեն մնան ու վ

ինակին որոշ կերպով երեւի այդ անբնականութիւնը, որ {թէ} ուրիշ ամենը թողած՝ իր առաջաբանի մէջ գործ դրված յ

արակը (ինչպէս երեւում է Սօս եւ Վարդիթերից), որ {թէ} բայի վերջաւորութիւնը, այսինքն՝ եմ, ես, էն նախ

մ է, պ. Պռօշեանցը ուրիշ շատերի նման կարծում է, {թէ} տալիս եմ-ը շինւում է տալի ընդունելութիւնից, որի

ս տառը, ուրեմն եւ աւելի ուղիղ է տալի ասել, քան {թէ} տալիս, մանաւանդ որ տալին էլ գործ է ածում ժողովու

ւնը, որ կատարվում է ներկայում։ Եւ մեզ թվում է, {թէ} տալիս եմ-ի արմատը բնաւ տալի ընդունելութիւնը չէ,

-ի հետ, դիմաւոր բայի զօրութիւն է ստանում. որպէս {թէ} ասէր, ի գալս իմ, այսինքն՝ գալու գործողութիւնը

այս երկու խօսքով պատճառ տանք մեր գրագէտներին, որ {թէ} մենք սխալվում ենք այսպէս կարծելով, մեր սխալը մեզ

, օրինակ՝ կորուցանել, կամ կորցնել. յայտնի է, {թէ} ներգործական է, բայց դորա կրաւորականը լինում է շա

մրապնդիլ, փոխանակ ասելու ամրապնդվիլ, յայտնի է, {թէ} դարձեալ հին լեզուի ազդեցութեամբ։ Թող ներեն մեզ,

մ է " Նազլվի սուգը, Նազլվի նամակը ". յայտնի է, {թէ}, բացի Երեւանի գաւառից, ուրիշ տեղերում այդ բառը

առնված բայ չեն, բայացուցիչ մասնիկներ, այնպէս որ {թէ} նոքա չմիանան մէկ բայարմատի հետ, իրենք իրենց ոչին

իւնքը եցի եւ եցից է։ Կարող են մեզ վրայ ծիծաղել, {թէ} այդ ինչ ասելու բան է, որ ասում ես, ո՛վ չգիտէ։

այդ ինչ ասելու բան է, որ ասում ես, ո՛վ չգիտէ։ {Թէ} ամենքը պարտակա՛ն են գիտենալ, այդ գիտեմ ես, բայց

ամենքը պարտակա՛ն են գիտենալ, այդ գիտեմ ես, բայց {թէ} գիտե՞ն ստուգապէս, դորան դրական ապացոյց չկայ, մա

ստուգապէս, դորան դրական ապացոյց չկայ, մանաւանդ {թէ} ամեն քայլափոխ հակառակ վկայութիւնք եմ տեսնում։ Եթ

ին, եթէ գրելու ժամանակ իրենք իրենց հաշիւ տային, {թէ} ի՞նչ բանի վրայ են, այն ժամանակ բայական վերջաւորո

յդ պարոնները, խոնարհածները աներեւոյթ եղանա՛կ է, {թէ} ընդունելութիւն որ եմ, ես է'ն իբրեւ էական բայ գրո

րականութիւն են դաս տուել։ Պէտք չէ՞, որ մտածեն, {թէ} չէ կարելի գրել գործ եմ, մեղանչ եմ, եւայլ եւայլն

ելի գրել գործ եմ, մեղանչ եմ, եւայլ եւայլն, այլ {թէ} գործեմ, մեղանչեմ, եւ այլն։ Բայց այն պարոնները

եւ այլն։ Բայց այն պարոնները մեզ կարող են ասել, {թէ} այդ հին լեզուի կանոն է, դորանից նոր լեզուին ի՞նչ

ւի կանոն է, դորանից նոր լեզուին ի՞նչ)։ Ինչպէս {թէ} ինչ. հին լեզուի բայը բայ է, նոր լեզուինը բայ չէ

րան խնդիր եւ ուրիշ բան չէ հասկացնում, եթէ ոչ այս {թէ} " նորա ձեռքերը ներկի մէջ են"։ Իսկ եթէ գրենք " ն

ութիւն, ումի հետ միացած, իսկոյն հասկանում ենք, {թէ} նորա ձեռքերը ոչ թէ ներկի մէջ են, այլ ներկելու գո

իացած, իսկոյն հասկանում ենք, թէ նորա ձեռքերը ոչ {թէ} ներկի մէջ են, այլ ներկելու գործողութեան վրայ։ Ե

ուտում են, խմում են, պառկում են։ Յայտնի է, որ {թէ} եմ, ես էն էական բայ լինէր եւ միւս բայերի կազմող

ափարի շփոթութիւն չծագի։ Բայց մեզ կարող են ասել, {թէ} ինչի՞ ուրեմն բաժանում ենք, երբ այդ վերջաւորութիւ

" ձեռքերը են ներկում ", եթէ անորոշ է ներկը, իսկ {թէ} որոշեալ, այն ժամանակ նորա ծայրին կպչում է ը տառը

նպէս էլ ձեռ-քեր-րն երեք վանկից են բաղկանում, իսկ {թէ} բայական վերջաւորութիւնը նախադաս դնենք, այն ժաման

գործը։ Այս բոլոր խօսքի զօրութիւնը այս է, ա) {թէ} բայերը չպիտի բաժան գրվին իրենց բայական վերջաւորու

մի մածնաբրդոշ, էլ դժուար է այնուհետեւ հաւատալ, {թէ} այդ լեզուով գիրք կամ օրագիր հրատարակելը կարող է ժ

մ թոյլատուութիւնք են, այս կամ այն պատճառով եւ ոչ {թէ} ժողովրդի ոգու կամ հանճարի ստեղծած։ Մեր առաջին հո

ր գործ է դնում ճիւղեր, ճիւղերու։ Խօսքը այն չէ, {թէ} առաջինն է գեղեցիկը, թէ երկրորդը, այլ այն, թէ ո

ճիւղերու։ Խօսքը այն չէ, թէ առաջինն է գեղեցիկը, {թէ} երկրորդը, այլ այն, թէ ո՞րը սոցանից հանրական է Ա

, թէ առաջինն է գեղեցիկը, թէ երկրորդը, այլ այն, {թէ} ո՞րը սոցանից հանրական է Արարատեան լեզուին եւ թէ կ

, թէ ո՞րը սոցանից հանրական է Արարատեան լեզուին եւ {թէ} կարդացողը ո՞րը պիտի ընդունի՝ ճիւղեր, ճիւղե՞րի,

կարդացողը ո՞րը պիտի ընդունի՝ ճիւղեր, ճիւղե՞րի, {թէ} ՞ ճիւղերու։ Ոչ լոկ այս բառի վրայ է մեր խօսքը եւ ո

մեր ամենիս գրուածքի մէջ։ Բայց այս է մեր ասածը, {թէ}, խնամով եւ ուշադրութեամբ վարվելով նոր լեզուի հետ

աղցրութիւնով ", " իր քաջութիւնով " եւ այլն, իսկ {թէ} գործիականի մտքով չէ կարելի հականալ ըստ իր խնդրով

կան՝ " ըստ այլ եւ այլ ժամանակին հանգամանաց ", " {թէ} ըստ դիպաց, թէ ըստ հանգամանաց եւ թէ ըստ այլ եւ այ

եւ այլ ժամանակին հանգամանաց ", " թէ ըստ դիպաց, {թէ} ըստ հանգամանաց եւ թէ ըստ այլ եւ այլ իրողութեանց "

գամանաց ", " թէ ըստ դիպաց, թէ ըստ հանգամանաց եւ {թէ} ըստ այլ եւ այլ իրողութեանց ", " ըստ պահանջման հա

" ըստ պահանջման հանգամանաց վիպասանութեան"։ Ասես {թէ} լուսահոգի Խապառաճին Կըկռիկեանի հետ է կռվում. " կ

եւ այն աւելի կարճութեան եւ ճշտութեան համար, ապա {թէ} ոչ ըստ-ը ինքն իրեն այն նախադրութեանց կարգումն է,

երված խօսքերը։ Խորենացու հնչեցուցածը նուա՞գն է, {թէ} բամբիռը։ Եթէ հնչեցուցածը նուագ է (ինչ ասել է՝

տակ մնալ, նա դրականապէս բողոքում է եւ ասում է, {թէ} երբ թափեցիր իմ վրայից երկու երեք հազար տարեկան փո

արհը, ուրեմն պատշաճապէս ներգործել տուր ինձ, ապա {թէ} ոչ, թո՛ղ ճնշուիմ դարերի ծանրութեան տակ։ Ա՜խ

, որպէս մի ինքնահաւանի վրայ, որ ինքն էլ չգիտէ, {թէ} ինչ է ասում, այլ մինչեւ անգամ արհամարհել մեզ՝ կ

ում, այլ մինչեւ անգամ արհամարհել մեզ՝ կածելով, {թէ} մեր խօսքերը ուրիշ բանի համար չեն, եթէ ոչ ուրիշի

գել, երբ սկսում ենք օտար լեզուներ սովորել։ Բայց {թէ} ինչ օրէնքներով միմեանց հետ են կապվում այդ բառերը

աղափարը, կամ՛ օտար բառ է գործ ածում։ Յայտնի է, {թէ} այդպիսի դիպուածում պիտի բառ փոխ առնենք հին լեզուի

, մանաւանդ եթէ մի փոքր ուշադրութեամբ կարդայ, կամ {թէ} մի մարդու հարցնէ կամ բառարանին ակը տայ։ Հեղինակի

հայերը միմիանց գրած աւելի շատ են հասկանում, քան {թէ} տասը տարի առաջ։ Հարկ չկայ ասել, որ քսան տարի ետ

կութիւնը տուող. ամենքն էլ տարբերվում են իրարից՝ {թէ} ՛ շատ եւ թէ՛ քիչ։ Լեզուի հարստութիւնը բառերով է,

ւող. ամենքն էլ տարբերվում են իրարից՝ թէ՛ շատ եւ {թէ} ՛ քիչ։ Լեզուի հարստութիւնը բառերով է, նոքա են այ

միմեանց հետ ունին ոգու բնական ազգակցութիւն, քան {թէ} նստի բառ արուեստակէ, ձեւ շինէ, կամ այս ու այն ա

րքման հաւասար գոյական անուն է, ասաց։ Յայտնի է, {թէ} Սալանթեանցի սխալը տրամաբանութեան մէջ չէր, այլ՝

ւմ ենք ել, ինչպէս՝ մերժումն-մերժել։ Յայտնի է, {թէ} այս բոլոր բացառութիւնքը, որ անում ենք ժողովրդի ձ

եամբ եւ միայն անհրաժեշտ եղած տեղը գործ դնել եւ ոչ {թէ} բան գործ շինել։ Իսկ բուն հին ձեւի գործադրութիւնը

տկար է եւ կարօտ բանաստեղծութեան օգնութեան: {Թէ} ինչպէս է եղել մեր ազգի շատ հին ժամանակների բանաստ

եւ պատմական կեանքի, իսկ մեր հայերիս կեանքը, ոչ {թէ} առասպելների ժամանակ, այլ նաեւ շատ յետոյ, երբեք

ութեամբ երեւակայել երբեք չունեցած պարծանքներ, որ {թէ} պատմութեան յայտնի ժամանակներում, երբ քիչ շատ ձեռ

աների պարապմունքը, մեր հին, որպիսի եւ իցէ, կամ {թէ} բնաւ չեղած բանաստեղծութեանց ուսումնասիրութիւնը, -

ւթիւնը, - մենք պարտականութիւն ունինք հրատարակել, {թէ} պ. Աբովեանցի " Վէրք Հայաստանին " եւ " Սոս եւ Վար

տշաճ էր " Քաղցկեղ Հայաստանի " անուն ունենալ, քան {թէ} կապուիլ մի պարեգօտաւորի անունի հետ, որ շատ կարել

ուիլ մի պարեգօտաւորի անունի հետ, որ շատ կարելի է {թէ} անաջողութեան էլ պատճառ դարձաւ: Եթէ երբ եւ լինի ա

որ մինչեւ այժմ հայերէն չթարգմանեցին այդ գործը: {Թէ} ի՞նչ պատճառով տաճկերէն է գրել դորայ հեղինակը, կա

՞նչ պատճառով տաճկերէն է գրել դորայ հեղինակը, կամ {թէ} ո՞վ է այդ ազնիւ հեղինակը, մեզ յայտնի չէ. գիրքը

ը, մեզ յայտնի չէ. գիրքը տպած է անանուն: Երանի՜ {թէ} մէկ օր հայերէն կարդայինք այդ հոյակապ եւ ազնիւ գոր

նակարգ հայ գրագէտի բան է նորան թարգմանելը, չլինի {թէ} ռուսիացի հայերը փորձ փորձեն: Բայց մենք հեռա

րկաւոր չէ " Սոս եւ Վարդիթերը ", իմանալու համար, {թէ} ի՛նչ տեսակ հեղինակի հետ է կարդացողի գործը. նորա

, Սօսի քարափի գլխին աղօթելը եւ այլն: Յայտնի է, {թէ} գլխաւոր ներգործողների վերաբերութեամբ, մի առնուած

ւմ է այս կամ այն գլխաւոր բնաւորութիւնը, յայտնի է {թէ} պարտք կայ նորա վերա ` բնութեան սահմանից դուրս չբե

լսեցնում է, որի տպաւորութիւնը աւելի թոյլ է, քան {թէ} տեսնելու եւ շօշափելու տպաւորութիւնը: " Սոս

նքը հասարակաց է. աւելի խմբերը հանդէս ունին, քան {թէ} նորանց կազմող անհատքը: Պաշտօն ունին սովորութիւնք

պէս բազմութեան հասկացողութեան արդիւնք աւելի, քան {թէ} այդ սովորութեանդ եւ ծէսերը կատարելում ներգործող ա

տալիս, եւ որ մենք նկատում ենք մեծ ուրախութեամբ, {թէ} պ. Պռոշեանցի քանքարը աւելի զօրութիւն եւ աւելի ու

ը այն աստիճանի ուղիղ, կենդանի եւ հարազատ են, որ {թէ} մանր մունր երեւակայութեան անաջող արդիւնքները անհե

տամ ծերունի է, իսկ նորա մայրը ` պառաւ: Եւ որպէս {թէ} հերիք չէր, որ այս ծերունիքը տասնումի տարեկան աղջ

թեան ընկել է այս հակասութեանը մէջ: Եթէ մտածենք, {թէ} նորա դիտաւորութեանը եղել է պախարակել այդ կողմերի

րեւ իրողութեան կարող են իմ առջեւը դնել այն բանը, {թէ} Արարատեան աշխարհում շատ անգամ պսակել են 11-12 տար

գամ պսակել են 11-12 տարեկան աղջիկ, ուստի, որպէս {թէ} անբնական չէ Վարդիթերի հասակը: Պսակե՞լ: Ինչի՛ չէ

նախորժ տպաւորութիւն է անում կարդացողի վրայ: Ասես {թէ} Հայաստանի աղջիկները հին կամ նոր Բաբելոնների աղջի

ները հին կամ նոր Բաբելոնների աղջիկներն են, ասես {թէ} բորբորիտոն Շամիրամի թոռներն են: Մարդու զեղջ

են: Մարդու զեղջն է գալիս, երբ տեսնում է, {թէ} տասնումի տարեկան աղջիկը ընկնելով իր սիրականի գիրկ

սիրականի գիրկը եւ համբուրուելով նորանից զգում է, {թէ} " օխտը թիզ եղ է կանգնում նորա սրտին " (եր. 26)

եփում են եւ ուտում են իրենց զաւակները: Յայտնի է {թէ} այս էլ պատահում է սովի կամ պաշարման ժամանակ: Եւ

վից ու պաշարումից պակաս չէ: Արտասուել պիտի, քան {թէ} սրտնեղել այն դժբախտ ծնողների եւ աւելի դժբախտ աղջի

արծ փոխւում է եւ դառնում է Սօսին մահաբեր թշնամի: {Թէ} ստուգապէս Արշաւրի միտքը իր քոյրը Սօսին տալ էր եւ

ր Համասփիւռը մեղադրանքով խօսում է Արշաւրի մասին, {թէ} առաջ շատ յորդորել է, որ Վարդիթերը Սօսին տան, իս

խուեց, ճար ունիս տես. Արշաւրի միտքը ընչանք հիմի {թէ} ծուռն ա էլել, թէ դուզ ա էլել ձեր հետ, չեմ իմանո

տես. Արշաւրի միտքը ընչանք հիմի թէ ծուռն ա էլել, {թէ} դուզ ա էլել ձեր հետ, չեմ իմանում, համա հիմի իմա

մացուեց, էրեկուանից դեսը հարիր հետ կռիւ ա քցել, {թէ} կամ թուրը վեր կունիմ ինձ կը սպանեմ, կամ թէ չէ Սօ

ցել, թէ կամ թուրը վեր կունիմ ինձ կը սպանեմ, կամ {թէ} չէ Սօսին աղջիկ չեմ տալ. ես պիտի տամ Զայրմայրի էջ

մ է մեզ ֆրանսիական " le roi le veut " խօսքը, քան {թէ} մի բնական երեւոյթի պատճառ կեանքի կամ նորա նկարագր

է ինչ որ Սօսի գլխովն անց էր կացել, աւելացնելով, {թէ}, " Էլ չենք տալի իմ աղջիկը"։ Թէեւ այս փոփոխամտո

դուստրը, խայտառակելով եւ ամէնի առաջ յայտնելով, {թէ} երիտասարդ տղոց ձի խաղացնելը, տաղ ասելը եւ Վարդիթ

մ քրոջ դաւաճանութեանը նկարագրութեան մէջ: Ասենք, {թէ} Տիրանը որպէս մի անարգ մարդ կարող էր ընդունակ լինե

ամօթը գրեթէ եգիպտական բուրգերին հաւասար: Չգիտենք {թէ} ի՛նչ մտածենք, մի՞թէ հաւատանք: Բացի սորանից, ին

բուրգերին հաւասար: Չգիտենք թէ ի՛նչ մտածենք, մի՞ {թէ} հաւատանք: Բացի սորանից, ինչ խորհուրդ ունի դուռը

ղ էին քաղել, մանաւանդ, երբ նա բարկացած գոռում է {թէ} " Դուռը բաց արեք ", Տիրանը, ահից, ծակերն է մտն

եգնի մատանու շատ թոյլ եւ անխելք խաղի մէջ, հաշուէ {թէ} նոյն պաշտօնն է վարում, ինչ որ Սօսի մայրը Տիրանի

կ մասնով արդարանայ, բայց այս բաները աւելի են քան {թէ} պարզութիւն: Այն մատանու խաղը, որ յիշեցինք

ղից թելադրուած մօրը կամ իրեն իսկ խրատողին, որպէս {թէ} աղջիկը տալը կամ չտալը կախւում է լոկ Գարեգնի խօսքի

պտիկեան ուղղութիւնը: Մեզ շատ ցանկալի էր իմանալ, {թէ} այդ երկնային եւ փրկարար ուղղութեան շրջանը արդեօք

էս, Հեթումը խօսելով Սոսենց վրայ մի անգամ ասում է {թէ} սոքա երեք եղբայր են (եր. 98), իսկ ուրիշ անդամ

քա երեք եղբայր են (եր. 98), իսկ ուրիշ անդամ՝ {թէ} չորս (եր. 172): Թերութիւնը չենք համարում այս

ընթացքը վնաս չէ կրում: Գեղամ է եղել Սօսի եղբայրը {թէ} Արշամ, երեք եղբայր են թէ չորս, դորանով այլ ընթա

ղամ է եղել Սօսի եղբայրը թէ Արշամ, երեք եղբայր են {թէ} չորս, դորանով այլ ընթացք չէ ստանում կեանքը, բայ

ոլորովին մութի մէջ, իսկ նոցայ կնանիքը յայտնի է, {թէ} " չխօսքան " են: Կ՚ուզէինք, որ մի քանի թերո

ս շատ անաջող փոխանակութիւնք բնական դէպքերի: Ասես {թէ} հեղինակի ուժը կտրւում է եւ գործ է դնում այդ հնարը

ին, իր սիրահարուիլը պատմելը, ուր ասում է Սօսը, {թէ} երազում է սիրահարուել Վարդիթերի վրայ եւ այնտեղ մէ

սել է, ոչ ճանաչում է եւ ոչ գիտէ: Մենք չգիտենք, {թէ} ինչ մտածենք այս երեւոյթների վրայ, բայց եւ այնպէս

աղքատութիւնք ենք համարում: Բացի սորանից, դժուար {թէ} կարելի է թոյլ տալ այն աստիճանի պարզամտութիւն լսող

մ է հեղինակին եւ շատ տեղ երեւում է ոչ աւելի, քան {թէ} մի խեղճ տիրացու: Մենք, վերեւը, երկու խօսք

ան վրայ, այլ սովորական, արարատեան ոճով կ՚ասեն, {թէ} այդ " Աւետարանի կողքին է գրած"։ Ինչպէս հաս

ործի վերջը հա՛ր ու նման այդ բովանդակութեան: Ասես {թէ} մի իշխան պատուէր է տուել իր ծառային եւ ծառան, առ

ւ մենք դորա վրայ վէճ չունինք. այլ այն մանաւանդ, {թէ} հարկաւո՞ր է պահպանել ժողովրդի վնասակար եւ մոլորակ

որական նախապաշարմունքները եւ նանրահաւատութիւնքը. {թէ} ՞ դորայ հակառակ, բնութեան օրէնքներով հրաշալին մեկ

յիշած անցքին, այնպիսի կերպարանք ունի, որ կարծես {թէ} բոլոր վիպասանութեան խորհուրդը ուրիշ բան չէ, եթէ

ը եւ ներգործականութիւնը ապացուցանել: Մեզ թւում է {թէ} այս ուղղութիւնը դատապարտելու մեծ իրաւունք ունինք

արտելու մեծ իրաւունք ունինք, մանաւանդ եթէ յիշենք {թէ} պարզ եւ հասարակ ժողովրդի համար որքա՞ն վնասակար են

եւ նանրահաւատութեան մառախուղները ցրուել: Եւ ասես {թէ} լուսաւորութեան բռնաբարուած իրաւունքը, իր վրէժը հ

չ պատճառից է մեռնում: Ոտքե՞րն են կաթուածահարուել {թէ} ՞ ձեռքերը ․ այդպիսի դիպուածում նա կարող է շատ տարի

ջլերի ուղիղ պաշտօնատարութեան խանգարուելու: {Թէ} Սօսն ասես, շատ կեղծ վիճակում է: Ցրտում, գլխաբա

յս օրերով: Եւ չնայելով, որ նա մահ է փնտրում քան {թէ} կեանք, այնուամենայնիւ չէ մոռանում իր կեանքի պահպ

ել կատաստրոֆի այս անբնականութիւնը: Եւ որպէս {թէ} հերիք չէր ինչ եղել էր. այն պատուական տապանագրից

մենք մի փոքր առաջ ասածներս վերստին կրկնում ենք, {թէ} դպրութեան եւ լուսաւորութեան խորհուրդը այն չէ, որ

, երբ գտան հեղուկ եւ օդանման մարմինների օրէնքը - {թէ} նոցայ ճնշողութիւնը ամէն կողմ հաւասար է, երբ օդի

ահա՛ մեր գործը: Մեր ազգութիւնը, մեր կրօնը, ոչ {թէ} վնաս կրելու չէ միջնադարեան ուղղութիւնքը, մերժելո

ւ մինը հազարամեայ է, իսկ միւսը հինգհարիւրամեայ, {թէ} ՞ ջնջել այդ ազդեցութեանը հետեւանքն անգամ: Եւ եթէ

նչ բան, այնպէս, հասկացողութիւնքը խաւարեցնող քան {թէ} մի հին մոլորութիւն, որովհետեւ շատ դժուար է հերքե

պատճառ, նա հիմնուած է այն հասկացողութեան վրայ, {թէ} " սուտը ճշմարիտ է"։ Միջնադարեան բոլոր համակարգո

ը շատ անգամ աւելի ազատ է միջնադարեան լուծից, քան {թէ} մեր պատուելի գրագէտքը: Միջին դարերից յետոյ մինչե

ծում ենք, ասել, որ այս բոլոր խօսք ու զրոյցքը ոչ {թէ} լոկ մեր հեղինակին չեն վերաբերւում, այլ մանաւանդ

ընդդէմ Նուրինի աւանդութիւնը, թէեւ իսպառ չգիտենք {թէ} ինչ բան է այդ եւ ի՛նչ արարողութեան մնացորդ, բայց

արողութեան մնացորդ, բայց եւ այնպէս, կարծում ենք {թէ} հին բան լինի: Սաստիկ գրգռում է այդ բանը մեր հարց

ճար անի"։ Սորանից այսչափ միայն գուշակում ենք, {թէ} այդ բանը ընդունւում է որպէս մի հաշտեցուցիչ արարող

ընդունւում է որպէս մի հաշտեցուցիչ արարողութիւն եւ {թէ} երեխայք միայն (որպէս անմեղութեան երեւեցուցի՞չք)

հագիլ է Կարմիր գօտին կապիլ է... Այլ {թէ} սորանից յետոյ էլ ի՛նչ է արել, այդ միտքս չէ, միա

կ շատ եմ զզուեցուցել պառաւներին, որ պատմեն ինձ, {թէ} ո՛վ է այս Նորինը կամ Նազարէթը, բայց ոչինչ չեմ լս

չորրորդ դարում Հայաստանից դուրս եկած. յայտնի է, {թէ} շատ աւանդութիւնք կամ ոտանաւորք եւ այլ այսպիսիք,

վրայ: Գեղացիք, որ առաջ աւելի աւանդապահ էին քան {թէ} այժմ, ունին զանազան երգեր, մանաւանդ հարսանիքի վ

նաւորութեան կամ այդ օտարոտի արարողութեան մասին եւ {թէ} պահե՛լ է, ի՞նչ աւանդութիւն է այդ. աշտարակցոց կա

ւթիւնը, այսինքն պ. Պռոշեանցի կարծելը (եր. 7) {թէ} գուցէ անպարան բառի կրճատուածը լինի, կապելով նորա

ածած եւ այդ բոլորովին նոր բարդութիւն է. յայտնի է {թէ} Ապարանը անպարանից դուրս գալու համար հարկաւոր էր,

ապահովութեան տեղ եղած լինելով, շատ հաւանական է, {թէ} ապարան հասարակ անունից լինի յատկացած: Այլ թէ ինչ

է, թէ ապարան հասարակ անունից լինի յատկացած: Այլ {թէ} ինչի՞ կարող էր մի իշխանի կամ թագաւորի ապարանը այն

ասիսը նման է իր պատկերին եւ ոչ Արագածը: Յայտնի է {թէ} այդ պատկերների վրայ Մասիսի գլխին միշտ նկարուած է

նապէս եւ ինքնաբաւական կերպով պատասխանում էր ինձ, {թէ} " երբ սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը գնում էր այդ սարի

լ, կանթեղն էլ մտքումս միասին շուլալեցի: - Գուցէ {թէ} այլ տեղերում մի փոքր այլապէս պահուած լինի այս աւա

ում հասկանալ կամ մեկնել, բայց եւ այնպէս անհնար է {թէ} նոցայ հիմքը եղած չլինի կամ մի ստոյգ պատահած իրողո

ակս զմեզ պարսից անյարմար եւ անոճ բանից, մանաւանդ {թէ} առաւել վասն ամբաստանութէան առնես աշխատ... Զի՞նչ

ից, արժանաւորութիւնից ու յատկութիւնից: Յայտնի է {թէ} մի պատերազմ, մի քաջագործութիւն, մի յաղթութիւն չ

ագածի վրայ կրակ կամ լոյս եթէ չտեսնէր, անհնար է, {թէ} նա չեղած տեղից կանթեղ հնարէր եւ Լուսաւորչին ուղար

րպէս իրողութիւն: Բայց սակայն, դժար է այժմ դատել {թէ} այդ լոյսը կամ կրակը Լուսաւորչից առա՞ջ էր տեսել ազ

լոյսը կամ կրակը Լուսաւորչից առա՞ջ էր տեսել ազգը, {թէ} ՞ յետոյ: Լուսաւորչի անունը այդ աւանդութեան հետ խա

դ աւանդութեան հետ խառը տեսնելով չէ կարելի պնդել, {թէ} ստուգապէս չորրորդ դարումն է երեւել այդ կրակը: Այ

այն ժամանակ երեւիլ. մեր խօսքը այդ չէ, այլ այն, {թէ} լոկ անունը չէ կարող ընդունուիլ որպէս ապացուցութիւ

րպէս իրողութիւն, բնականաբար խնդիր է առաջ գալիս, {թէ} ի՞նչ լոյս կամ ի՞նչ կրակ եղած պիտի լինի: Հարկ չկա

եանց պատճառ լինել: Եւ այդ մոլորութիւնքը, երանի՜ {թէ}, որպէս մի տեսական գաղափար, մնային մարդու գլխում

ուրիշին օգնել, եթէ ինքը աւելի փորձառած էր, քան {թէ} այդ ուրիշը, որ կամենում էր բանալ բնութեան գիրքը

երում: Մեր բոլոր հետաքննութիւնքը համոզեցին մեզ, {թէ} այդ սքանչելի կանթեղը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ սուրբ

Պոլլուկս, որի մասին կ՚ասենք մի երկու խօսք: Իսկ {թէ} ի՛նչ է այդ կրակը, ահա մեր ծանօթաբանութեան բուն խ

աբանութեան բուն խորհուրդը: Ենթադրում ենք, {թէ} ընթերցողը փոքր ի շատէ գաղափար ունի էլեկտրականութե

անկարծական միաւորութեան մասին խօսեցանք - յայտնի է {թէ} որպէս ծովից մի կաթիլ ջուր առնելով - եւ ասացինք,

ս լուսերի յիշատակուելու վրայ հիմնուած է կարծիքը, {թէ} հին ժամանակներում աւելի ստեպ է պատահել այդ երեւոյ

նակներում աւելի ստեպ է պատահել այդ երեւոյթը, քան {թէ} նոր ժամանակներում: Բայց նոյնպէս, ենթադրւում է,

իքը շատ բարկանում են, որովհետեւ նոքա հաւատում են {թէ} մրրիկ կը լինի այնուհետեւ, իսկ թէ երկու հատ, այդ

ոքա հաւատում են թէ մրրիկ կը լինի այնուհետեւ, իսկ {թէ} երկու հատ, այդ դիպուածում նորան ասում են Կաստորը

րը լուսաւորուած են. շատ անգամ մարդիկ կարծել են, {թէ} էրւում են կրակում, եւ սարսափել են իրենք իրենց տե

յլ այնչափ միայն յիշեցինք, որ տեսնեն եւ հաւատան, {թէ} այդ կրակները եւ լուսերը ոչ բարձր են ամպերից եւ ոչ

ծակցութեան [են] առաջանում: Բնութիւնը, ինքը, ոչ {թէ} մի լոկ հրաշք է, այլ բարձր քան թէ հրաշքը եւ այս պ

ւնը, ինքը, ոչ թէ մի լոկ հրաշք է, այլ բարձր քան {թէ} հրաշքը եւ այս պիտի ստիպուի ընդունել ամէն մարդ, ո

ծել, շատ ստո՛ր, շատ տկա՛ր եւ շատ չնչի՛ն է, քան {թէ} այն հրաշքը, որ արարիչը, բնութեան միջնորդութեամբ

ի շիշ, ուր կայ մի քանի կաթիլ արիւն եւ պատմելով, {թէ} այդ արիւնը այս կամ այն ժամանակ եռ է գալիս, ուզու

է առանց քո օգնութեան կամ խորհրդին կարօտելու, մի՞ {թէ} կարօտ է այսօր քո սուտին: " Զի՜նչ հաղորդութի

յէ է "... " Հանէ՜ք զդա ի խաւարն արտաքին"։ {Թէ} ու՛ր է հասած այժմ բնական գիտութիւնը եւ ի՜նչ անհաս

թարգմանելու մեր ազգի համար, մինչեւ որ չենթադրուի {թէ} ֆիզիկան ծանօթ է նորան փոքր ի շատէ: Բայց ինչ

եւ որ գիտութիւնը բնա՛ւ չէ կարող ընդունել: Որպէս {թէ} արբեցութիւնից պատճառուած " ինքնակիզութեան " խնդրի

ով, առանց ասում ենք, գոնէ՛ մասնաւորապէս յիշելու {թէ} ի՛նչ ճանապարհով հասել էին այս հեղինակները իրենց մ

որպէս գիտութեան ներկայ խօսքը: Մեզ թւում է, {թէ} մեծ ծառայութիւն ցոյց տուած կը լինէր ազգին, եթէ պ

ով, իմ մինչեւ այստեղ առաջ տարած խօսքերը, կ՚ասեն {թէ} " այդ բոլորը մեզ մի անծանօթ կամ նոր բաներ չեն, մ

այդ աւելի վատ է նոցայ համար, որ ինձ պիտի ասեն, {թէ} իրենք վաղուց գիտեն իմ ասածները: " Եթէ կոյրք էիք

Անի քաղաքի բնական երկրաշարժից կործանումը մի՛ {թէ} չէ՞ վերագրուել մի վարդապետի նզովքի եւ այդ աւանդու

քա՜ն կան: Մենք գրագէտներ գիտենք (իրենք ասում են {թէ} գրագէտ են), որ ժողովրդի աչքը բանալը, հերետիկոս

յանդգնաբար հրատարակելով: Կը ցանկանայինք իմանալ, {թէ} ժողովրդի մոլորութեան պատճառ լինելը, երկրից երկիր

ենի մէջ գրէ մեր անունը պարոն Բեհեղզեբուղը, միայն {թէ} մենք բիւրաւոր ժողովրդի մահին, տառապանքին պատճառ

յեցիս, Գլ. Թ, համար 3): Թո՛ղ չկարծուի, {թէ} մենք տգիտաբար զարմանում ենք այս նեղսիրտ եւ հալածա

: Բոլոր Եւրոպան անցաւ այդ կամուրջից. յայտնի է, {թէ} կարգը, մէկ օր մեզ էլ պիտի հասնէր, եւ ուրա՛խ ենք

ւկի պէս բերանս բաց մնացած, անհամբեր սպասում էի, {թէ} ե՞րբ արեւը պիտի թեքուի, որ իմ ալեւոր Մասիսի կենա

նը: Թողում եմ բոլոր դաշտի մէջ ցիր ու ցան ընկած, {թէ} աւերակներից մնացած եւ թէ սարերից եկած անհամ քարեր

ի մէջ ցիր ու ցան ընկած, թէ աւերակներից մնացած եւ {թէ} սարերից եկած անհամ քարերը: Թէեւ, այո՛, ոչ փոքր

ի որոշեալ տարածութեան մէջ աւելի տեղ բռնելով, քան {թէ} սեղմ օդը, սկսում են կամաց-կամաց բարձրանալ դէպի վ

սինքն հիւսիսային լայնութեան, աւելի բարձր է, քան {թէ} նոյն լայնութեան տակ եղած ուրիշ սարերի ձիւնական գօ

երով Հիմալայեան սարի ձիւնական գօտին բարձր է, քան {թէ} կարող էր կամ թէ պիտի լինէր, եթէ նորա շրջապատը ըն

սարի ձիւնական գօտին բարձր է, քան թէ կարող էր կամ {թէ} պիտի լինէր, եթէ նորա շրջապատը ընդարձակ եւ արեւակ

րապէս 20°) միմիայն 800 ոտնաչափ աւելի ցած է, քան {թէ} Արարատինը, լինելով 14100 ոտնաչափ: Մարմիննե

միշտ սեղմուած եւ ճնշուած վիճակի մէջ է: Ասել է, {թէ} երբ արեւի ջերմութիւնից Արարատեան դաշտի օդը լայնան

դ լինելով ջերմութեան, նորա օդը աւելի խիտ է, քան {թէ} նաւահանգստի կամ քաղաքի օդը, որ անմիջական յարակցո

ուայ դժոխային ջերմութիւնից: Պէ՞տք էր աւելացնել, {թէ} տրոպիկական աշխարհների մշտական պասսատքը առաջանում

ի, թագաւորներից մնացած կարծուի: Երկրորդ, դնենք {թէ} մեր պատմութեան յիշատակարանքը տեղ-տեղ պահել են մեր

եւ ազգային կառավարութիւնը երեսի վրայ ձգելը, բայց {թէ} երբեմն երբեմն մէնամարտո՞ւմ էին նոքա զուարճութեան

ստովանում ենք մեր տգիտութիւնը, որ մենք չգիտենք, {թէ} հայոց թագաւորները Ներոնի օրը ընկնելով զուարճութեա

նոյնիսկ Ներոնի սիրական գործը: Բայց, ասենք {թէ} թագաւորները որսորդութեան, էին գնում, ասենք թէ մ

ք թէ թագաւորները որսորդութեան, էին գնում, ասենք {թէ} մենամարտում էին երբեմն-երբեմն զուարճութեան համար

ւթեանը եւ թագաւորական զբօսասիրութեան մէջ: Փեսայի {թէ} թուր կապելը, թէ որսի գնալը, թէ մենամարտութիւնը

ական զբօսասիրութեան մէջ: Փեսայի թէ թուր կապելը, {թէ} որսի գնալը, թէ մենամարտութիւնը, այս բոլորը իրեն

եան մէջ: Փեսայի թէ թուր կապելը, թէ որսի գնալը, {թէ} մենամարտութիւնը, այս բոլորը իրենց սիմբոլական բնա

մբոլական բնաւորութեամբ հարկադրում են մեզ կարծել, {թէ} դոքա շատ հին ժամանակներից, եւ թագաւորներից առաջ

իլ նորա ընտանեկան խաղաղութիւնը: Եւ մեզ թւում է, {թէ} թուր կապելը, որսի գնալը եւ մենամարտութիւնը անին

արժանաւորութիւնը իրաւամբ ստանում է իր կինը: {Թէ} ի՜նչ բանի նշան է թուրը, այդ մասին խօսիլն էլ աւել

լուսաւոր ժամանակը պիտի աշխատէր քերել այդ բոլորը: {Թէ} մինչեւ ո՞ր ժամանակ պարապել են հայք որսորդութեամբ

ադրել, մանաւանդ հին ժամանակների վերաբերութեամբ, {թէ} երկրագործութիւնը եղած լինի ընդհանուր ժողովրդի ապր

ս բոլորը որպէս լոկ ենթադրութիւն, աւելցնում ենք, {թէ} Արտաշէս Բ-ի օրով լսում ենք Խորենացու բերանից երկր

ծ Հայաստան: Բայց չէ կարելի սորանից եզրակացնել, {թէ} այդ օրից իսպառ ընկաւ որսորդութիւնը: Գրեթէ երկու

ն տեղն ունի: Մենք, յատուկ այն դիտաւորութեամբ, {թէ} ե՞րբ է սկսուել հայոց երկրագործութիւնը, խուզարկու

անց մասին մեր արած ենթադրութիւնքը աւելի չեն, քան {թէ} մեր անձնական կարծիք եւ հիմնուած են միմիայն անալոգ

իմիայն անալոգիայի վրայ: Պ. Պռոշեանցը պատմելով, {թէ} փեսան չէ կարող կերակուր ուտել մինչեւ որսի չգնայ ե

ել մինչեւ որսի չգնայ եւ որս չբերէ, կարծում ենք, {թէ} աւելի ուժ է տալիս մեր ենթադրութեան. պատճառ, ինչ

, ինչպէս ասացինք, փեսան ապացուցանում է դորանով, {թէ} կարօղ է հոգալ իր ընտանիքի ապրուստը: Մենք կարծում

է հոգալ իր ընտանիքի ապրուստը: Մենք կարծում ենք, {թէ} իրաւունք չկայ, առանց դրական ապացոյցներ ունենալու

թիւնքը, ծէսերը եւ արարողութիւնը, որոնք, այո՛, {թէ} թագաւորների ժամանակ եւ թէ նոցանից յետոյ, ընկնում

ւթիւնը, որոնք, այո՛, թէ թագաւորների ժամանակ եւ {թէ} նոցանից յետոյ, ընկնում են դարերի ազդեցութեան տակ

ուսումնական քննութեան տակ. ստուգելու համար նախ, {թէ} Փարպի գնացող ուխտաւորքը իրաւ, կատաղա՞ծ շան խածած

խածած էին եւ ջրվախութիւն ունէի՞ն (Hydrofobia), {թէ} ՞ առողջ շան խածած, կամ Սօսի նման ջրվախ էին, որ ի

եմն նոցայ բժշկութեան բնական պատճառը, որ անհնար է {թէ} չլինի, եթէ ջրվախր բժշկւում է: Ինչ որ մեզ է վեր

դ ուխտաւորների ջրվախութեան մասին եւ կարծում ենք, {թէ} դոքա Սօսի նման ջրվախներ են: Իտալիոյ մէջ աւա

վախներ են: Իտալիոյ մէջ աւանդութիւն կար, որ {թէ} մորմը (սարդաձեւ կենդանի - Tarantula lycosa - тар

ութեանը ժամանակ, երբ աղջիկը չէր ուզում բանիլ կամ {թէ} ուզում էր իր սիրականին տեսնել, հերիք էր որ մի աղ

կանին տեսնել, հերիք էր որ մի աղաղակ բարձրացնէր, {թէ} մորմը խայթեց: Իսկոյն, բոլոր բանուորները թէ պատա

էր, թէ մորմը խայթեց: Իսկոյն, բոլոր բանուորները {թէ} պատանիքը եւ թէ աղջիկները թողում էին իրենց աշխատու

այթեց: Իսկոյն, բոլոր բանուորները թէ պատանիքը եւ {թէ} աղջիկները թողում էին իրենց աշխատութիւնը: Հարկաւո

րախ-ուրախ գնում են իրենց տունը: Ով կարող էր ասել {թէ} Տարանտելլան (մորմապար?) պատուական հնար չէ, կամ

բնութեան մէջ տեղ ունենար եւ հակամէտ ենք կարծել, {թէ} դոքա ուխտագնացութեան աւելորդութիւնքը լինին: Ասիա

վրդին խորհուրդ ենթադրել այդ բաների մէջ: Յայտնի է {թէ} հնարողը, կամ նորա քարոզը հռչակւում է խոր փիլիոսփ

խորհրդաւոր եւ գերբնական գիտութեանը բանալիքը: Մի՞ {թէ} աւելի մեղաւոր են Բուդդայի բոնզերը եւ Բրահմայի բրա

ցանք այս յիմար բաներից, վերջին անգամ ասում ենք, {թէ} այսպիսի բաները ներգործում են խեղճ եւ պարզամիտ ժող

ր նստի ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ: Ասենք, {թէ} գլո՛ւխը քարը տուեց ու շինեց, յետոյ այդ բառարանը

, այո՛, շատ տեղ աղ ու համ էին տալիս գործին: Մի՞ {թէ} աւելի լաւ եւ աւելի յարմար չէր, որ հեղինակը ինքը

ւելի յարմար չէր, որ հեղինակը ինքը բացատրէր, քան {թէ} թողում է " հետախոյզ բանասիրաց"։ Եթէ ստոյգը

չափ միայն: Ինչպէս մի հեղինակի ` կարող ենք ասել " {թէ} ` ինչի այս ձեւը այսպէս ես գործ դնում կամ այնպէս "

յ անցուցած կեանքի բնական արդիւնքն են: Յայտնի է, {թէ} ոչ մէկ մարդ պատասխանատու չէ, թէ ի՞նչի մի որոշեալ

են: Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանատու չէ, {թէ} ի՞նչի մի որոշեալ տեղում այնպէս է ազդել բնութիւնը

ալ տեղում այնպէս է ազդել բնութիւնը եւ ոչ այսպէս. {թէ} ինչի՜ պատահել են այս կամ այն պատմական դէպքերը եւ

որական ոճով խօսելով գործ դրինք աւերանք բառը, ապա {թէ} ոչ փիլիսոփայաբար ուղիղ մտածութեամբ ոչ դրական կատա

նապէս: Ի՞նչ պիտի պատասխանեն մեզ, եթէ հարցնենք, {թէ} ինչ բանում է կատարելութիւնը " տուր ինձ զհացէ կամ

լների հետ խօսել: Այս դրութիւնից պարզ երեւում է, {թէ} որ աստիճանի թեթեւամտութիւն է այս կամ այն գաւառակա

, որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի վրայ նայելը, որպէս {թէ} այն մարդը յանցանք է գործել: Օ՜հ, եղջերաւոր յիմա

գաղափարը: Անշուշտ, այս խօսքերը չեն նշանակում, {թէ} հին լեզուի լծից ազատելով նոր լեզուի մշակութիւնը պ

նից: Այս խօսքերը թող չվհատեցնեն նորանց, մենք ոչ {թէ} չենք ոզում, որ շատանան մեր հեղինակքը, այլ, դոր

տալ մեր նոր լեզուին չպիտի փոքրոգութեամբ սրտնեղինք {թէ} ինչի՛ մէկ կամ հինգ տարում չէ շինւում ինչ որ մենք

անի մէջ կայ մի առողջ կտոր, եւ այս է նորա միտքը, {թէ} ցանկալի է, որ ամէն գրագէտ իր երկրում եղած, մեր

յառաջաբանը, այսպէս է ասում. " Մեծ յոյս ունիմք, {թէ} ազգը կ՚ընդունի Սոս եւ Վարդիթերը, որպէս մի տկար պ

ատանու նուաստ երկասիրութիւն"։ Ո՛հ, երանի՜ {թէ} մեր ամէն պատանիքը այդպէս լինէին. այն ժամանակ, Կ

անկատարութիւններից. մեր պատուելի փիլիսոփայքը մի՞ {թէ} այս էլ չգիտեն: Պէտք չէ մոռնալ, որ այս մարդիկը,

որի վրայ կառուցանում է նա իր շինուածքը: Յայտնի է {թէ} ազգն էլ մեղաւոր չէ, եթէ նորա կեանքը չէ երեւեցնու

որոնցից զուրկ ենք այսօր եւ որոնց թերութիւնը գուցէ {թէ} լցնէ լուսաւորութիւնը մի մասով, եթէ գիտութիւնը ոտ

արժանաւորութեամբ, այնպէս, որ մարդ չէ իմանում, {թէ} ո՞րի քամակից գնայ եւ ո՛րը ցոյց տայ: Մենք կ՚աշխատ

սնեմ երեսս կը բռնի՞, որ ասեմ Սօսն ա ղրկել, համա {թէ} որ խռովի, չի առնի, յետոյ արի, էշը ցեխից դու հա

յայտնում է նորան մանուշակների մասին եւ ասում է, {թէ} ինքը չէր յօժարում վիզ առնուլ այդ յանձնարարութեանը

արում վիզ առնուլ այդ յանձնարարութեանը, վախելով, {թէ} մի՛ գուցէ Վարդիթերի սիրտը ցաւեցնէ, բայց հարկադրո

Վարդիթերը, թէեւ սաստիկ ուրախացել է եւ չէ իմանում {թէ} ինչպէս ձեռք ձգէ մանուշակները, այնուամենայնիւ կան

Տեղն է, որ մէկը ասէ նորան, " քո հօրն ողորմի, {թէ} դա Գարեգնի հրամանը կատարելու համար միայն ընդանում

մայ, իմ աղլուխը քու գլուխը, ես տղայ դու աղջիկ, {թէ} որ ինձանից հետ կաննես ", - ասում է նա Սօսին, Անո

նում... է: Այս տողերը արտադրած ժամանակս, ասես {թէ} կենդանի ձայնով լսում էի այս խօսքերը հայ կնոջ բերն

ղջ այդ երեսները պիտի արտադրէինք, դուրս ձգելու ոչ {թէ} բան, այլեւ բառ չկայ: Մենք հերիքանում ենք այդ եր

ս կանացի բնութեան ձգականութիւնը: Յայտնի է, {թէ} այս մի քանի բանը մէջ բերելով, մենք ոչ միայն ինչ

երը նորա պէսին ի՞նչ կ՚ազդէ: Եւ իրաւ, որ տեսէք, {թէ} ի՞նչ անամօթ լրբութեամբ պատասխան է տալիս: " ապրե՞

ընդհանուրի, խոցերից ազատ է մեր ազգը: Չկարծեն, {թէ} այս խօսքերը ասելով խունկ ենք ծխում ազգին, ո՛չ.

րիշների վիճակագրութեանը հետ ասում ենք այն խօսքը, {թէ} մեր ազգը շատ խոցերից ազատ է: Բայց, չնայելո

մ, ինձ տարել են զօռով կապել իրէք հիքատիրոջ հետ, {թէ} արի՛ խարջ տո՛ւր, էլ չեն ասում թէ աչառը գոմշի հետ

հիքատիրոջ հետ, թէ արի՛ խարջ տո՛ւր, էլ չեն ասում {թէ} աչառը գոմշի հետ կարա՞յ լուծ անիլ " (եր. 169):

Տխրութիւն է գալիս մեր վրայ, երբ յիշում ենք, {թէ} հարստահարուած երկրագործը կամ շինականը բռնադատուած

պէտքը, դու քու երեխին, որ մի կապայ ես կարում, {թէ} էքսի օրը խօսքիցդ դուս ա գալի, ասում ես, թէ ա՜յ

ւմ, թէ էքսի օրը խօսքիցդ դուս ա գալի, ասում ես, {թէ} ա՜յ որդի, քեզ շոր կարեցի, որ ինձ ականջ անես, դ

ի տեղակ հնգապատիկ հաւաքում ա ու բերում. ո՞վ գիտի {թէ} ընչանք կրում ա, որ մովրովը գնալուց յետոյ տասն օր

, որ տեսնում եմ էկաւ, գլուխս առնում եմ կորչում, {թէ} հիմի գզիրը կը քցի ճիպոտի տակը (!) թէ արի ձին բռ

կորչում, թէ հիմի գզիրը կը քցի ճիպոտի տակը (!) {թէ} արի ձին բռնի՛, տա՛ր գոմումդ պահի, խոտ, գարի տո

տների տունն ա քանդւում, հո սուտ չի՞: Հիմի ասենք {թէ} դու ինձանից համբա ես, քու տանն էլ ոչով չի վեր գա

քեզանից շատ եմ խարջ տալի, կոռ քաշում, ձի տալի, {թէ} ես ու դուն էլ մի կռիւ անենք, թէ էրկու մարդ իմ բա

շում, ձի տալի, թէ ես ու դուն էլ մի կռիւ անենք, {թէ} էրկու մարդ իմ բարեկամներից իմ դիհը քաշի, տասը մա

մարդ գեղիցը քու դիհը կը պահեն, ընդուր որ գիտեն, {թէ} դու ինձանից լաւ ես. քեզնից խէր կը հանեն, համա ի

կռւումը ես արդար ըլնիմ. վա՞յն էկել ա ինձ տարել, {թէ} կ՚երթամ մովրովին կը գանգատեմ, երբ որ քեզ կ՚ուզի

ր քեզ կ՚ուզի նա, հետդ գեղիցը մի թուղթ կը բերես, {թէ} գանգատողն ինքն ա մեղաւոր (!!), էն վախտը մովրով

ոնէ՛, եթէ ոչ ուրիշ աղբիւրից, շատերին յայտնի է, {թէ} բոլոր աշտարակցիք այգեգործութեամբ են պարապում, այ

յդ է նոցա ապրուստի միակ ճանապարհը: Տեսէ՛ք այժմ, {թէ} ինչ աջողականութեամբ մեղադրում է հեղինակը: "

ջտեղը փչանում ա: Մարդս մի երկու կով ենք պահում, {թէ} երեխեքանց մածուն էլ ա ըլնի, էն էլ չենք կարում եօ

րանից անհամեմա՛տ աղքատները եւ խեղճերը կան: Ահա, {թէ} ինչ է պատմում մեզ արգոյ հեղինակը, " որ ըխտաւոր Մ

՞ կարող հետ դարձնիլ... Մողնեցիք անբան են... {թէ} որ նրանք ոնց որ էս մատաղ հաւաքելու համար են աշխատ

ալի է այս երեւոյթը, որովհետեւ հեղինակը վկայում է {թէ} մողնեցոց ամէն բանները լաւ են եւ հանդները շատ: Թէ

որ խանգարում է տնտեսական կեանքի բնական ընթացքը: {Թէ} այսպէս եւ թէ այնպէս ողբալի բան: Երեւի թէ մ

է տնտեսական կեանքի բնական ընթացքը: Թէ այսպէս եւ {թէ} այնպէս ողբալի բան: Երեւի թէ մողնեցոց վիճակ

: Թէ այսպէս եւ թէ այնպէս ողբալի բան: Երեւի {թէ} մողնեցոց վիճակից լաւ չէ եւ կարբեցոց եւ հանավանքցո

ք խոստովանում ենք, որ բնաւ տեղեկութիւն չունինք, {թէ} ինչպէ՛ս էին այն կողմերի մեր գեղացիների յարաբերութ

տոյ բերանացի խրատներ էլ կամ չեն լսում իսպառ, կամ {թէ} լսում են լոկ խաւարի խօսքը: Վերջին աստիճանի բարբա

նկնիլ, անջախ մաշտոցին են ջան տալի, էլ չեն ասում {թէ} քարոզեն բալքի էս սովորոյթքը վերցուի"։ Բայ

Բայց մենք երթանք դարձեալ Աշտարակ: Ասենք {թէ} Աշտարակը այգեգործ է. բարի է, բայց այգին, տարին

իտասարդների վրայ պիտի լինի բնականապէս, բայց, մի՞ {թէ} չկան այնպիսի թեթեւ աշխատութիւնը, որ առանց ծանր ո

ը յունիսի սկզբում, երբ շերամի բանը պրծած է, այլ {թէ} ասենք, որ լոկ ծերերը, աղջիկները եւ պառաւները պա

Բայց " Սոս եւ Վարդիթերից " մենք տեսնում ենք, {թէ} ի՛նչ ողորմելի վիճակում է շերամաբուծութիւնը Աշտարա

` պարծենա"։ Այս խօսքերից պարզ երեւում է, {թէ} ի՞նչ սիրով պահւում է այնտեղ շերամը: Ծառի տէրը խն

թենին համարւում է նախընտիր. գիտութիւնը ասում է, {թէ} նորանով կերակրուած միջատները աւելի բարակ մետաքս ե

բերւում է շերամի խնամարկութեան, աստուա՜ծ ազատէ, {թէ} ի՜նչ վիճակում է: Շերամի դեղնացաւը պատճառւում է Մ

իտութիւնը մերժուած է այժմ այն կանխամուտ կարծիքը, {թէ} ծուխը ընդհանրապէս, (որպէս թաբակի ծուխը եւ այլն

որ թողում ենք մի ուրիշ ժամանակի: Յայտնի է, {թէ} մարդը ինչ բանից որ ուզում է օգուտ քաղել պէտք է,

Եւրոպայի մէջ քաշուած թելը պակաս արժէք ունի, քան {թէ} հարաւային Ֆրանսիայի կամ Իտալիոյ (Պիեմոնտ) մէջ ք

նք վստահ ենք, հայ կանանց ձեռքի շնորհքի վրայ, որ {թէ} նորա ձեռքին օրինաւոր գործիք լինի եւ մի քանի անգամ

քականութեան եւ անհաւատութեան օրօրոցը: Ո՛վ գիտէ, {թէ} ինչպէ՞ս անուշ է գալիս այս բացագանչութիւնը պ. Չամ

արակ ժողովուրդն էլ տեսած լսած չլինելով, յայտնի է {թէ} երկնքից չէ կարող ուսանիլ. մարդը պէտք է տեսնէ, լ

տաւորութիւն: Ի՞նչ է պատճառը. ինձ պատասխանեցին, {թէ} առանց ծառի էլ մոծակի ձեռքից օր ու արեւ չունին. ծ

ի մոծակի բազմանալուն, թերեւս կարելի է ենթադրել, {թէ} ծառը մի մասով պաշտպանում է մեզ մոծակից: Այժմ այն

ժմ այն շուրթի վրայ յարձակուող մոծակներից անհնար է {թէ} մի բաժինը չնստի ծառերի վրայ, եթէ սոքա լինին, որ

քի վրայ ման եկողների համար աւելի քիչ կը լինին քան {թէ} այժմ: Տարապայման բթամտութիւն պիտի լինէր մեր

ր կողմից, եթէ մեղադրել ուզենայինք մեր միաբանին, {թէ} ինչի՞ չգիտէ նա մոծակի կեանքը, նորա որպիսութիւնը

օրէնքները, տիրէ՛ ինձ, օգո՛ւտ քաղէ ինձանից. կամ {թէ} չէ ես քեզ կը ստրկացնեմ եւ ոչինչ օգուտ չտալուց յետ

րօնով, այնպիսին չէ կարող պատասխանել կամ մեկնել, {թէ} ի՛նչ է այն երեւոյթի բնական եւ հոգեբանական պատճառը

ով թուրքի բաղդասութեան պէս է. թուրքի՞ցն է մտել, {թէ} ՞ ինչ բնական կամ ընկերական պայմանների տակ թուրքինը

էոնեան բո՞ւրգն էր, որ ցօղի տակ մնալով չթրջուէր, {թէ} ՞ մովսիսեան մորենին, որ կրակից չէրուէր, յայտնի է

ովսիսեան մորենին, որ կրակից չէրուէր, յայտնի է, {թէ} այս սքանչելի յատկութիւնքը չէր կարող ազգը ունենալ

լի յատկութիւնքը չէր կարող ազգը ունենալ, յայտնի է {թէ} պիտի թրջուէր էլ, էրուել էլ: Բայց այդքան բան անց

այդքան բան անցնելուց յետոյ երբ պատուաստը (լաւ է {թէ} վատ, այն չէ խնդիրը) բնիկ է դարձել, հնար կա՞յ ա

դացողը, չէ՞ որ հայ է: Լաւ որ հնար չկայ իմանալու {թէ} ով մեզանից ի՛նչ ազգից է ծագում, ապա թէ ոչ, բուն

իմանալու թէ ով մեզանից ի՛նչ ազգից է ծագում, ապա {թէ} ոչ, բուն տոհմական հայերը, չնայելով որ այդ խառնո

կեանքի դուռերը փակ են հեղինակի առջեւ: Յայտնի է, {թէ} ամէն գիտական առարկայ իր լեզուն եւ իր ոճերը ունի,

եսնում եւ հայի եւ թուրքի մէջ, դորանից խրտնելով, {թէ} վայ, թուրքը որովհետեւ այսպէս է ասում, ես նորան

արծել, նոյնպէս ուրիշը ազատ է այլապէս կարծել: Եւ {թէ} կարող է գտնել մի ճանապարհ, որ եւ բուն հայկաբանու

ւ մանաւանդ ցաւելի, որ անմերժելի ճշմարտութիւն է, {թէ} մենք իջնելով հասարակ ժողովրդի կեանքի մէջ պիտի ստի

տղայ, դու հազար ըլնիս, - իմ ախպոր սատար ըլնիս, {Թէ} ինձնից ջոկ եար բռնես, - դու սրտապատառ ըլնիս, Քաք

շնորհաւորում ենք, Խանումի խօսքերով (եր. 76), {թէ} " Աչքդ լիս. փառք աստուծու, անշառ, անխաթա էս հա

գործի մէջ։ Այդ պարոնները փչում են իւրեանց փողը, {թէ} կայ չկայ հին լեզուն էր, որ պիտոյ է լուսաւորութեա

ընկերութեան մէջ։ Եթէ պատահում էր հարցանել դոցա, {թէ} ինչո՞ւ հին լեզուով չեն խօսում ընդհանրապէս, այլ ն

դհանրապէս, այլ նոր լեզուով, կը լսէիր պատասխան, {թէ} սովորական լեզուն ազգի բերանում այս է, եւ թէ կամե

ան, թէ սովորական լեզուն ազգի բերանում այս է, եւ {թէ} կամենային հին լեզուով խօսել, այդ անհասկանալի էր

պատասխանը արդար էր եւ ճշմարիտ, բայց արի քննենք։ {թէ} ի՞նչ է պատճառը, որ այդ պատուելի պարոնները ինչ ժա

վ ցոյց տալ, որ հաստատուէին իւրեանց կարծիքի մէջ, {թէ} իւրեանց կամակորութեան աղբիւրը մեզ քաջ յայտնի է։

րիսպ քաշել ճշմարտութեան ջրի ընթացքի հանդէպը, ապա {թէ} ո՛չ, ամենեւին հակառակելու տեղիք չկար այն բանի մի

ինք այդ հնամոլների ցանկութիւնը, որ կամենում են, {թէ} մեք նորանց արհամարհենք։ Ահա սորանով հասած թող ճա

ով հասած թող ճանաչեն իւրեանց այդ ցանկութեանը, եւ {թէ} աղբիւրը պիղծ էր մեր աչքումը, ո՞րչափ եւս այն ջուր

ծութիւնը ազգի վերայ շատ անչափելի մեծ է. համարեա՛ {թէ} ամբողջ ազգի հոգին կրթւում է եւ դաստիարակւում է նո

ելի էր տեսանել վարդապետարան բարոյականութեան. ահա {թէ} մատենագրութիւնը ինչ ներգործութիւն ունի կրօնի վերա

հայախօսութիւնը, որ ծանօթ էր եւ հասկանալի համարեա {թէ} մեր ամբողջ ազգին, ուր եւ գտանուէին սոքա. ապա թէ

թէ մեր ամբողջ ազգին, ուր եւ գտանուէին սոքա. ապա {թէ} ոչ, զուր էր ամենայն ջանք եւ մտածութիւնք ազգի լու

տ մարդերի եւ ամբողջ եւրոպայի համաձայն ասում ենք, {թէ} շատ հեշտ է գերեզմանից մեռեալները հանել կենդանացնե

, բացի քանի մի պատմական տեղեկութեններից։ Երանի՜ {թէ} եւ այս բաները գրուած լինէին ինչպէս տեսանում ենք օ

Նոր լեզուի միջում կայ հիանալի խորհուրդ։ Երանի՜ {թէ} հնար լինէր ասել այդ հնամոլ պարոններին. հին լեզու

ւ սա աւելի հիւթ եւ արիւն կը դառնար նորա մէջ, քան {թէ} այն չորացածը եւ քարացածը, որ չունի իւր մէջ այն կ

րող էին փորձանքի մէջ եղողներին օգնական գտանուիլ, {թէ} ո՛չինչ ազգ չի կորչի, եթէ նորա լեզուն պատշաճաւոր

կարգումը երեւէին հին լեզուով գրողների միջին, քան {թէ} նոցա գրածիցը ազգի անբաղդ զաւակները օգուտ ստանային

իաւորուիլ. ոտանաւորով ոչինչ չի յառաջանայ։ Երանի {թէ} դորա գրողներն կենդանի եւ առողջ ականջ ունենային՝

կարողանան դրոշմել։ Թէեւ այս ողորմելիքը չգիտեն, {թէ} Ուռանոսի փոքր որդին տիտանիցը երդում է կերած ոչնչա

էշերը յառաջ, չեն կարողացել մինչեւ հիմա ճանաչել, {թէ} լեզուն, եթէ չունի իւր մէջ այն սննդարար ուղը եւ ծ

սողների ուղեղին կը հասնէր իբրեւ նշանական ձայներ, {թէ} միայն ականջի թմբուկի արձագանքը կը լսէր այն հասարա

ն յայտնելու մասին, իւրեանցից կանոն են հաստատել, {թէ} պիտոյ էր խօսել այնպէս, որ դժուար լինէր հասկանալը

ան առնուլ գերապատիւ Ստեփանոս վարդապետի գրուածքը, {թէ} նորա լեզուն ոչինչ քաղաքի սեպհական չէ, թէ գրոց բա

ւածքը, թէ նորա լեզուն ոչինչ քաղաքի սեպհական չէ, {թէ} գրոց բառերովը խառնուած է, եւ թէ ազգը չի հասկանայ

քի սեպհական չէ, թէ գրոց բառերովը խառնուած է, եւ {թէ} ազգը չի հասկանայ։ Մեք, խօսելով մի աշխարհաբառ

ական խնդիրների վերայ, չէ կարելի բացայայտել, իսկ {թէ} ինչո՞ւ համար խառն եղել է գերապատիւ Նազարեանցի խօս

՛մ տաճկաց։ Ուստի բնական ուղից դատողութենով, քան {թէ} օտարի լեզուով յայտնել այն միտքը, նա գրել է հին լ

են թողուլ փոփոխութեան կնիք, թող որ մի մարդ, իսկ {թէ} կային աշխարհաբառ լեզուի մէջ այն բառերը, որոնց փո

ն ուրիշ պատմական եւ բնական ազդեցութեանց տակ, քան {թէ} այն Հայերը, որ երբեմն խօսել են հին լեզուով։ Աւե

լեզուն չէր ընկնիլ յեղափոխութեան տակ։ Յայտնի է, {թէ} լեզուն չէ կարող կազմուիլ կամ փոխուիլ մի անհատի կա

պահանջում է ժամանակի ճարտարապետութեան ճաշակը։ Եւ {թէ} այդ քարերից ոմանք փշրուել են, ոմանք մի անկիւնն ե

ւնը, կամ ինչպէս առհասարակ փորում են եւ բացում են {թէ} ՛ Պոմպէյի եւ թէ՛ Հերքուլանումի տները։ Բայց նոքա մ

ս առհասարակ փորում են եւ բացում են թէ՛ Պոմպէյի եւ {թէ} ՛ Հերքուլանումի տները։ Բայց նոքա միշտ կը մնան անմ

աւելի հոյակապ եւ աւելի յարմար են բնակութեան, քան {թէ} այն տունը, ուր Քրիստոսի 79 թուականին վերջին անգա

ում է, որովհետեւ բազմութիւնը աւելի առողջ է, քան {թէ} սիրահարը, որ մաշւում է սէրի ախտով։ Հին լեզու

որ իր սքանչելի տրամաբանութեամբ ապացուցանում էր, {թէ} Նապալէոն առաջինը եղած չէ աշխարհի երեսին։ Գեղե

ու բանի նախնի յարաբերութիւնը փոխուել է, հարկ է, {թէ} այդ բաներն են փոփոխութեան ենթարկուել, եւ որովհետ

ն նորան զանազան հրապուրիչ գոյներով, յետոյ, ասես {թէ} աչքից ձգելով կամ բարկանալով այդ բանի վերայ, այնպ

սկսում է վերստին կախարդել մեր աչքը։ Յայտնի է {թէ}, հին լեզուի գեղեցկութեան իրաւունքը՝ գեղեցկութեա

գրեթէ համանուն է որկրամոլութեան), մեզ թւում է, {թէ} կը մոռնար իր համադամքը եւ անուշ կերակուրքը եւ փառ

ով՝ նոր Գրենլանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ։ Պարզ է, {թէ} պէտքը նախընտիր է, քան թէ գեղեցկութիւնը, որովհետ

աբրադօրի մէջ։ Պարզ է, թէ պէտքը նախընտիր է, քան {թէ} գեղեցկութիւնը, որովհետեւ կեանք չկայ, եթէ պէտքեր

ընկած մերկ մարդը էլ գեղեցկութեան չի նայիլ, միայն {թէ} մի բան գտնէ, որի մէջ պատսպարէ իր անձը ու չպաղի ս

ատկած ձուկի պէս, քաղցածը էլ համին չի նայիլ միայն {թէ} ուտելիք գտնէ, իսկ երբ մարդը հոգացել էր բոլոր էակ

րտարութեան։ Այս դրութիւնից պարզ տեսնում ենք, {թէ} ինչ աստիճանի տղայական է լոկ գեղեցկութեան խնդիրը,

րակուրը նոր Գրենլանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ։ Ասենք {թէ} մեռած մայրը գեղեցիկ էր, բայց այս իրաւունք տալի՞ս

տալի՞ս է մեզ սպանել նորա թէեւ տգեղ զաւակը։ Ասենք {թէ} մեր նախնիք շատ ազնիւ կերակուրներ են կերել, բայց

պահպանել՝ մեր ունեցած չոր հացը՞, որ ուտւում է, {թէ} այն շատ ազնիւ համարուած բանը, որ թէեւ կերել են ն

այց մենք չենք կարող ուտել։ Չենք ուզում ասել, {թէ} երթանք Իտալիա եւ Իտալացոց ստիպենք թողուլ իրենց լա

հաւանում։ Եթէ մենք էլ քո խելքին ընկնինք, ասել է {թէ} առանց կնիկ պիտի մնանք, որովհետեւ ներկայ աղջիկներ

Խորենացու կամ Եղիշէի ոճով ու լեզուով։ Յայտնի է, {թէ} ներկայ Հայի համար անհնար է այս, որովհետեւ նա չգի

հոյակապ նստոյցների արժանաւորութիւնը, յայտնի է, {թէ} եւրոպական մուզէօնների եւ անտիկասէրների համար շատ

ու եղ կը տա՞յ, որ բերես քո զաւակները կերակրես։ {Թէ} որ մի ընկերութեան մէջ փարայի եւ գռօշի սիքան ընդու

ին ծառայել, Բենվենուտտօ Չելլինու մետալիոնները՞, {թէ} փարան կամ գռօշը։ Ասենք թէ ես պսակուած եմ, կն

նու մետալիոնները՞, թէ փարան կամ գռօշը։ Ասենք {թէ} ես պսակուած եմ, կնիկս շատ էլ տգեղ է, գիտեմ, բա

խարհի փափկասուն տիկինների " գեղեցկութիւնը։ Ասենք {թէ} խելագարուեցայ եւ դուրս ձգեցի, դորանով ի՞նչ կշահո

կը կենդանանա՞ն, որ գան իմ պէտքերին ծառայեն։ Իսկ {թէ} առասպելի մէջ, Շամիրամը իր թալիսմաներով եւ Առլեզն

ով միայն շատանալ։ Բայց այս օրինակները դրինք՝ ոչ {թէ} խոստովանելով հին լեզուի դրական գեղեցկութիւնը, կա

է նոր լեզուից, հին լեզուն աւելի գեղեցիկ չէ, քան {թէ} նորը, հին լեզուն աւելի ուժով չէ, քան թէ նորը,

է, քան թէ նորը, հին լեզուն աւելի ուժով չէ, քան {թէ} նորը, թէեւ սա հին լեզուի եւ հարիւրում մասի չափ է

ն"։ Իրաւ որ, կենդանի խօսքը աւելի ճապաղ է, քան {թէ} գրութիւնը, որ աւելի քիչ խօսքով իմացնում է նոյն գ

լի քիչ խօսքով իմացնում է նոյն գաղափարը։ Յայտնի է {թէ} նոր լեզուն, ապաստան մնալով միմիայն հասարակ ժողով

ին նորա ձեւերը կամ ոճերը։ Կարող են մեզ ասել, {թէ} մինչեւ այժմ մեր բերած վկայութիւնքը եւ ապացոյցքը ա

քը եւ ապացոյցքը աւելի վերաբերւում են այն խնդրին, {թէ} ո՞րը պիտի նախընտիր համարենք՝ հի՛ն, թէ՛ նոր լեզո

խնդրին, թէ ո՞րը պիտի նախընտիր համարենք՝ հի՛ն, {թէ} ՛ նոր լեզուն, քան թէ այն պատճառներին, թէ ինչու հ

ի նախընտիր համարենք՝ հի՛ն, թէ՛ նոր լեզուն, քան {թէ} այն պատճառներին, թէ ինչու համար չէ կարելի առաջ տ

հի՛ն, թէ՛ նոր լեզուն, քան թէ այն պատճառներին, {թէ} ինչու համար չէ կարելի առաջ տանել նոր լեզուի մշակո

դանին մեռեալի հետ պատանքելը նմանում է այն բանին, {թէ}, տեսնելով, որ նորածին, բայց կենդանի մանուկի քի

, բայց կենդանի մանուկի քիթը աւելի երկայն է, քան {թէ} նորա մեռած մօր քիթը, մտածող լինի կտրել դանակով ա

լինի կտրել դանակով աւելորդ երկայնութիւնը, կամ եւ {թէ} կարճ է, աքցանով քաշելով՝ երկարացնել, որ միաչափ

նպէս եւ միւս բոլոր անդամները կամ գոյնը։ Պարզ է, {թէ} այնպիսի գործողութիւնք նորածին մանուկի կազմուածքի

որ աւելի այլանդակում են մանուկի կերպարանքը, քան {թէ} գեղեցկացնում. պատճառ, բնութեան անբռնաբարելի իրա

է կարելի անպատիժ ձեռք բարձրացնել։ Յայտնի է, {թէ} մանուկը, բնականապէս, պիտի աճէ եւ զօրանայ այն կե

անգամ նախընտիր եւ հարիւր անգամ պիտանի լինել, քան {թէ} նորա մեռած մայրը։ Այսպէս եւս նոր լեզուն չպիտի ստ

Բայց, լսում ենք, այստեղ բարձրանում են ձայները, {թէ} " նոր լեզուն առաջացել է տաճկական տրամաբանութեան տ

եզուն առաջացել է տաճկական տրամաբանութեան տակ, եւ {թէ} նորա մշակութիւնը առաջ չտարուի հնի ազդեցութեան ստր

ճկաբանութիւն եւ այլն եւ այլն"։ Խոստովանենք, {թէ} նոր լեզուի տրամաբանութիւնը շատ մօտ է տաճկական լեզ

ոսի սոխ ու սխտորն էր յիշում Իսրայէլը։ Յայտնի է, {թէ} մեզ ամեններիս համար, մեր ներկայ հասկացողութեան ե

ազնիւ եւ աւելի նախընտիր են լորը եւ մանանան, քան {թէ} սոխը եւ սխտորը։ Պատճառը շատ պարզ է. որովհետեւ Ի

թը չձուլէր, քո հրամանը կամ պատգամը կարծում ե՞ս, {թէ} տեղ կը հասնի եւ հինգ միլիոն ազգիդ գլխին հին լեզու

նէր ազատութեան էական սկզբունքի մասին։ Յայտնի է, {թէ} Եհովան շատ վաղ էր մի այդպիսի ժողովրդի համար եւ այ

ունէ՞ին դարձեալ իսրայելացի պաշտողներ։ Յայտնի է, {թէ} չէ, թէեւ այն ժամանակ Իսրայէլը էլ ո՛չ ամպ էր տեսն

խափանեց Բահալի եւ Աստարդի պաշտօնները։ Յայտնի է, {թէ} իսրայէլական բնութիւնը յեղափոխութեան տակ ընկնելով

րովհետեւ նորա իմացական հասակը բարձր էր այժմ, քան {թէ} Նաբուգոդոնոսորի վաթսուն կանգուն արձանը։ Այս յեղա

ւ Աւետարանի վարդապետութիւնից, եւ աւելի եւս, քան {թէ} Մովսիսական կրօնը։ Եթէ դարաւոր սովորութեան, բնու

ծը կարողանում է մի չնչին երկաթի կտոր։ Յայտնի է, {թէ}, Մասիսը դէմ դնելով կայծակին, մի անգամ խելքիդ նս

, որ խոտը չոր մնայ, կամ հողը չցրուի։ Յայտնի է, {թէ} Հայոց ազգը Գէդէօնեան բրդի կամ Մովսիսեան մորենու ս

ձայնդ կտրի՛ր, տաճիկ տրամաբանութեամբ ես խօսում, {թէ} խօսում ես, խօսիր ինչպէս խօսել են քու նախնիքը, բ

կել էր, չեն նորա համար։ Նա չգիտէ մինչեւ անգամ, {թէ} ի՛նչ է ինքը, ի՛նչ պաշտօն ունի ամենաբարի բնութեան

նջերի) կարողութիւնքը եւ ձգտողութիւնքը։ Նա չգիտէ {թէ} ի՞նչ տեղից եկաւ եւ ո՛ւր է գնում։ (Թէեւ այս բանը

ը, մի փոքր աւելի լաւ է դրուած բնութեան մէջ, քան {թէ} վերին աստիճանի կերպարանագործուած կենդանիքը, եւ ա

ւնջ անհատի վրայ։ Նոքա, որ արդէն գուշակեցին, {թէ} ինչ էր մեր ասելիքը, տեսնում ենք, որ քիթերը կախո

էր նորա սէրը դէպի իր ազգը, քան ձեր սէրը. դժուար {թէ} կարողանաք ապացուցանել։ Բուն այն ճշմարիտ սէրը, ո

տակին իր սպիտակութիւնը։ Բայց որովհետեւ նա գիտէ, {թէ} ի՞նչ բնական օրէնքների ազդեցութեամբ երեւում են այդ

ամար։ Թող յատկութիւնքը, որ շատ անգամ սխալ, քան {թէ} ուղիղ, որպէս հասարակաց վերագրւում են այս կամ այն

իսկ նա, որ գո՛հ է ազգի վիճակից, որ կարծում է, {թէ} նա առաջ է գնում, որ մտածում է (եթէ կարող էր կատ

մտածում է (եթէ կարող էր կատարել այս պաշտօնը), {թէ} ազգը սքանչելի լեզու ունի, բայց հեղինակների վատթա

շաղախը՝ եթէ հացի եւ եթէ այլ բաների։ Անհնար է, {թէ} լեզուն, յեղափոխուելով ազգի աւելի առաջ գնացած մաս

փոփոխ մնայ միւս մասին վերաբերութեամբ, անհնար է, {թէ} այդ յեղափոխութիւնը ազդեցութիւն չանէ, շատ կամ սակ

դռներում ". կարդացողը կը հասկանայ։ Բայց ես {թէ՛եւ} այդ տեսակ աղանդաւորներից մի մարդ գիտէի, սա՛կայն

շինուած լինէր մի բարոյական խորհրդով, զորօրինակ՝ {Թէատրոն}, Մատենադարան, Ժողովարան եւ Կլուբ: Ամենայն շինո

անդակութիւնը - Բէգզադէի ազգաբանութիւնը - Հայկական {թէատրոն} Մոսկուայի մէջ - Սուրբ Մեսրոպի գերեզմանի այցելուի

ճութեամբ, որ եւ օգտակար լինէր միեւնոյն ժամանակ, {թէատրոն} չկայ, Ժողովարան չկայ, հասարակաց մատենադարան չկա

կարդացել էր մի լրագրում, թէ անդադար ձեւացնում են {թէատրոնական} բեմի վերայ: Ձեզ յայտնի կը լինի Պ. Շահբէգի՝ ինձ

ի Հայ ուսանողքը առաջին անգամ Մոսկուայի մէջ առտնին {թէատրոնական} բեմի վերայ կատարեցին մի եղերերգական եւ մի կատակեր

կան յարմարաւոր բեմ: Ութն կամ տասն հոգի երաժիշտքը {թէատրոնական} գործողութենից յառաջ հնչեցուցին մեր ականջին " Պօրտ

րուեցաւ ոչ այնպէս, ինչպէս գրած էր հեղինակը, այլ {թէատրոնական} յայտարարութեան մէջ ասւում է, թէ մշակուել է այդ բ

այդ անկատարութիւնքը՝ հեղինակի՞ն, եթէ մշակողին: {Թէատրոնական} բանախօսութեան լեզուն չէր այնքան ազնիւ եւ մշակուած

ճառ տուեցին Հայերին՝ մի բան տեսանելու կամ լսելու {թէատրոնական} բեմից մայրենի լեզուով: Բայց Մոսկուայում այդ երգը

Պ. Չիքուայիձէ Վրացի ուսանողը, մասնակից լինելով {թէատրոնական} գործողութեանը, Հայերէն երգելու ժամանակ իւր վերայ

այդ ուսանողներին նոցա գովանի ցանկութեան համար եւ {թէատրոնական} բեմից դաստիարակել ազգը: Երանի կը լինէր, որ Թիֆլ

ն տարին մի քանի անգամ քանի մի բան տեսանել եւ լսել {թէատրոնական} բեմից։ Այդ կը լինէր նոցա համար մի նոր զարկ, մի

տնւում էր, Մինչ խաղում էր հանդիսում, Դղրդում էր {թէատրոնը}, Նա դափնիք շատ էր հնձում. Ժողովուրդը հաւաքւում

ական կենցաղավարութեան մէջ, իհարկէ, կարող չէր եւ {թէատրոնի} մէջ հանդէս գալ իբրեւ գործ ու պաշտօն կատարող անձն

ազգը: Երանի կը լինէր, որ Թիֆլիզի Հայքը օրինաւոր {թէատրոնի} մէջ ցանկանային տեսանել իւրեանց մայրենի լեզուով խա

, մանաւանդ, ո՛չ մի տեղ այնպէս յարմար չէ հայկական {թէատրոնի} համար, որպէս Թիֆլիզը: " Թէատրոնին ներկայ գ

եղած է մի բան ուսանել: Շեկսպիրը՝ անգլիական {թէատրոնի} պարծանքը եւ բանաստեղծական մեծ կախարդը, վաղուց դր

Իմ կրած նեղութիւնները տարապայման են: Մարդկութեան {թէատրոնի} մէջ ինձ պատկերացած տեսարանները շատ աղեխարշ են: Ի

հայկական թէատրոնի համար, որպէս Թիֆլիզը: " {Թէատրոնին} ներկայ գտանուողներից մինը"։ Ես շատ ուր

սկ որ ինչ զմէնջ, ճանապարհ մեր յայտ իսկ է արդէն, {թէեւ} նեղ եւ փշալից, այլ ի վերայ այսր ամենայնի ընթասցո

նոյեմբ. մեկնեցայ ի Թիֆլիզէ դէպի Փոթի, եւ անտի, {թէեւ} բազմապատիկ նեղութեամբ, այլ աստուծով անվտանգ հասի

կատարեսցի մինչեւ ցվերջ ամսոյս, ըստ հին տոմարի, {թէեւ} հարկ ի վերայ իմ կայր անդէն առ նմին ուղեւորիլ ի Հ

արիմ ինձ բարձրաբարբառ բողոքել, թէ Այվազովսքին, {թէեւ} չի կարողացեալ ճանկել զգումարն, այլ ի վերայ այսր

ըստ որում պարոն Խալիպովն թոյլ չետ առանց դրամոց, {թէեւ} եկեղեցին մեր չունի եւ հերքէ զսիմոնականութիւն: Հա

մարի մէջ մի յօդուած տեսայ վաճառականութեան մասին, {թէեւ} չեմ կարդացել, բայց գիտեմ, որ յիմար բան պիտոյ է

սիայում, կորուսանում է իւր պտղատու որակութիւնը, {թէեւ} բացում էր հոտաւէտ ծաղիկներ։ Դոյն այդ ծառը, տնկո

տեղական կատուների կարգը՝ թեթեւ զանազանութեամբ, {թէեւ} ոչինչ բնական կապակցութիւն չէր պատահած այդ օտար եր

հի օրէնքը թոյլ է տալիս անհատի մէջ յեղափոխութիւն, {թէեւ} միայն փոխուած էր նորա արտաքին շրջակայքը: Մտա

ան մարդերի մէջ՝ ամենեւին բնականաբար վատթարանալ: {Թէեւ} առաքինութեան կամ վատթարութեան կերպարանագործութիւն

ոքր դրութեամբ, եթէ մի բանագէտ եւ հետախոյզ մարդ, {թէեւ} սակաւ միջոց, կենակից լինէր մի այդպիսի մանուկի հե

մի գայթակղութեան քար: Ամենայն բանական մարդ, {թէեւ} պարտական է միշտ, ճիշդ կերպով պաշտել բարոյականութ

ծ իմ վերայ, Շատ բան տեսնել կարող էր... Չտեսաւ. {թէեւ} էր ներկայ... Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջե

սնուց: - " Այո՛, բայց մեծ զրկանք չէր. Նոր չէր {թէեւ} տաճարը, Բայց շատ ջերմեռանդ զոհեր, Միշտ ըստանում

ներին ". մի՞թէ դատապարտուելու չէր մի մարդ, որ, {թէեւ} հոգաբարձու չէր մի այլ մարդու վերայ, այլ, այնուա

նք միմեանց, եւ Պ. Բէգզադէն այնքան վատ մարդ չէ, {թէեւ} մի փոքր յիմար է. նա այսպէս խօսում է այն ժամանակ

, որ դոքա ունենային մի հայր որդիական առնչութիւն, {թէեւ} այդ մարդը ցոյց էր տալիս իւրեան որպէս լոկ բարերար

րա մեհենի մօտ կամ դպրոցի մէջ Աստղիկ էր ծագում... {Թէեւ} երկինքը պատած էին թանձր ամպերով: - Ծնանելու

նպիսի տուն, որ մի երկու ծառ ունենար իւր բակում: {Թէեւ} բոլոր բնակիչքը մեծ նեղութեան մէջ էին ցեխի երեսից

րից հոգ չէ տարել քաղաքը սալայատակ առնելու մասին, {թէեւ} շատ հեշտ ճանապարհ ունէր՝ կանոն դնելով ամենայն քա

խիջեւանի լեզուն պատկանում է Տաճկաստանի բարբառին, {թէեւ} չունի մի քանի բառեր եւ մասնիկներ, որ գործածութեա

խինների ձեռքով: Ի՛նչպէս կարելի է, որ Հայ կինը, {թէեւ} հաց չունէր ուտելու, գնայ եւ իւր երեսի ջրով ծառայ

Հնդկաստանի մէջ թողած արծաթը ձեռք բերելու մասին, {թէեւ} հրատարակութիւն եւս եղաւ դորա համար Կալկաթայի Ազգա

ւորութեան սէրը օրըստօրէ արմատ արձակելու վերայ է, {թէեւ} սակաւ մարդերի մէջ: Ի՛նչ պիտոյ է առնել, պիտոյ է

ատ անգամ կրկնելով " ազգային ուսումնարան " խօսքը, {թէեւ} իսկոյն վերաբերած ենք Եւրոպական եւ բազմակողմանի որ

, որ սիրեցին ճշմարտութիւնը եւ ընդունեցին նորան, {թէեւ} փոքր էր այդ մարդերի թիւը, այնուամենայնիւ, ճշմար

ճշմարտութեան քարոզիչների ոճին: Խաւարասէրքը, {թէեւ} ոչինչ չեն տեսանում, բայց շօշափելով հասկացան, որ

մս, եւ կանացի մեղադրանքներով ասպարէզ է մտանում, {թէեւ} Հայաստանը չէ տուել ինձ կրթութիւն եւ դաստիարակութի

ր է: Ինչպէս կարելի է, որ արագիլը կամ մօրահաւը, {թէեւ} ծածկուած էին վահանի տակ, չյայտնէին իւրեանց ինչ լ

աւորութեններին: Շնորհակալութիւն դորա հեղինակին: {Թէեւ} մի նպատակ կամ մի վճռողական կէտ չունէր այդ գործը,

էջ չբամբասուին։ Եթէ կայ, վանքերը միայն են, ուր {թէեւ} անգործակից ազգային մարմնոյ կենդանութեանը, բայց ը

ենց փաստերը յառաջ բերէին արդարապէս, եթէ ունէին, {թէեւ} սոքա էլ շատ քիչ են, կամ թէ երբէք չկան: Բայց լռո

ժմ առանց Շամիլի հրամանին չենք կարող քեզ արձակել, {թէեւ} մի մարդ քո կշռով ոսկի տալու լինէր մեզ: - Ուր

ոյլ չտուեց իւր բարկութեանը վառուիլ, բորբոքուիլ, {թէեւ} մի տհաճութեան ամպ, ասես թէ փոթորիկից հալածուած,

րդիկ հարստահարել են նորան ", դղրդեցին իմ հոգին, {թէեւ} երազում չէի զգում, որ գտանւում եմ գերութեան մէջ

թէ դորա մէջ կարող եմ գտանել իմ ցաւի ճարը: Ո՜հ, {թէեւ} շատ արտասուք թափեցի՝ բաժանուելով այն կտակից, բա

: Առաւօտը վեր կացայ տեղից հոգու մեծ զօրութեամբ, {թէեւ} բաւական թոյլ մարմնով: Նոյն օրը հրաման ստացա

ցուցիչ գործ, պատճառ է լինում անբարոյականութեան, {թէեւ} յատկապէս քարոզած չլինէիք անբարոյականութիւն, դուք

ուստի աւելո՛րդ է տեղեկութիւն տալ քեզ նորա մասին, {թէեւ} նորա սրբագրութեան պատմութիւնը բաւական ծիծաղաշարժ

անքի, հասկացողութեան եւ կարողութեան ճառագայթքը: {Թէեւ} դոյն այդ պարծանքի առարկան ժամանակներից յետոյ դարձ

յն յարմարութիւնքը, որ ունի Մուրադեան վարժարանը, {թէեւ} միեւնոյն անյարմարութեան ենթարկուած են երկուքը եւս

մթնախօս լինելու, իսկ Նահապետի անունով գրուածքը, {թէեւ} աշխարհաբառ, բայց շատ յաղթահարուած հին լեզուից,

շատ հաճելի էր եղել մի այլ երկակենցաղ պարոնի, որ {թէեւ} ատում էր գործի հեղինակը, բայց, աւելի մեծ ատելու

մէջ այն ոյժը, որ երկու այդպիսի անունով մարդիկ, {թէեւ} հազարաւոր մղոններով միմեանցից հեռի, մօտեցնէր միմ

անութիւն չլսեց Ներսէսը այս բանի մասին: Իսկ երբ, {թէեւ} ակամայ, Կաթողիկոսը հաղորդուեցաւ յունական խորհրդի

արժէքից: Դարձեալ Պ. Խուդաբաշեւը գրում է. " {Թէեւ} կարելի էր, յետոյ, մօտից ճանաչելով ճշմարտութիւնը

նուականներից, որոնց հողը ունին իւրեանց ձեռքում, {թէեւ} ՝ վարձու: Ազնուականը այսօր, եթէ կամենայ, կարող

որ վաճառականութիւնը եւ արուեստը որչափ որ ծաղկին, {թէեւ} առանց երկրագործութեան չկայ եւ վաճառականութիւն,

՝ չենք մերժում մարդկային կեանքի բարոյական կողմը, {թէեւ} մեր ճանաչած բարոյականութիւնը մարդկային համերաշխու

Ձեռագործի վաճառականը իւր սովորական չափից աւելի ( {թէեւ} ունենար աւելի դրամական ոյժ) չէ կարող ապրանք բերե

նոր պարտքի համար, կը տանի նորա ապրանքի վաստակը, {թէեւ} սկզբում ծանր թուեցաւ նորան ապրանքը առանց վաստակի

ատ, գոնէ՛ որեւիցէ պարոնի անմիջական հրամաններից, {թէեւ} կատարելապէս անկախ չէր եւ նա երբեք չէ մտածել այդ մ

երի մէջ, գուցէ կարողանար ապահով եղանակով ապրիլ, {թէեւ} միմիայն իւր համար, այսինքն՝ առանց ազգի ընդհանրո

, մարդը եւ հացը: Եւ այդ խնդիրը, կանուխ թէ ուշ, {թէեւ} սոսկալի փոթորիկներով, պիտի լուծուի: Ոչինչ բռնու

է կողմից, չէ պիտոյ կարողանայ փակել նորա առաջքը, {թէեւ} այսօր հալածակա՜ն եւ աքսորակա՜ն են այդ ապագայի մար

դհանուր մարդկութեան կեանքի մէջ չէ կարելի մերժել, {թէեւ} բանականութիւնը երբեք չէ կարող արդարացնել նորան:

ում, չեն չքանում եւ մարդերի թիւը չէ սակաւանում, {թէեւ} մեռնէր մի ահագին ազգ: Ի՛նչ է ուրեմն չքացողը, մե

ոց աշխարհն, ուր Եւան Ծնում է ցաւո՛վ մինչ այսօր, {Թէեւ} եկել է Մեսիան: - Իսկ Ադա՞մը, - " Դեռ քրտնո՜ւմ է

փշոց, ուր Եւայ Ցարդ իսկ ցաւօք ծնանի, {Թէեւ} եկեալ Մեսիայ: - Իսկ Ադա՞մ. - " Տակաւ քրտնի

Պահել զկիւրակէ ընդունիմք եւ պաշտեմք իսկ զկարգդ, {թէեւ} ո՛չ նովին նեղսրտութեամբ, որպէս փարիսեցիքն, մինչ

են կեանք, Որ հաւատա՛յ Աստուած, Քրիստոս, {թէեւ} շատք չեն բաւական"։ ՄԱՐԳԱՐԷ (Լերմոնտովից)

ն է որ մենք չգիտենք ընկերը սիրել ու պաշտել, {Թէեւ} լինէր այնպիսին մեզ համար միշտ բարեկամ, Կար

Կարեկից ու վշտալի ամեն վայրկեան, ամեն ժամ. {Թէեւ} ամենայն րոպէ մեր տիրութեան ժամերում Մխիթարէր

Մխիթարէր ամեն կերպ՝ արտասուքը աչքերում. {Թէեւ} յաջող ժամանակ մեզ մօտ լինէր ու խնդար, Մեր

Թէ մեր հոգւոյ երկրորդը նա անշփոթ ցոլացնէր. {Թէեւ} հազար մենք խոստմունք խոստանայինք ջերմ սրտով,

ւ թագաւոր արծուին. Մարդիկ շատ խորամանկ են, {թէեւ} դժուար էր, Զգուշացի՛ր, բազմամարդ ու կարող

նշանաւոր փողոց, Բայց կարող ես յայտնի ասել, {թէեւ} չէիր շատ հինուց, Թէ դու քո մէջ ծաղկեցնում ես

մարդը հանդիպելիս՝ կնոջ ձեռը կը պաչէր. Չկար {թէեւ} խենէշութեան մի անպարկեշտ նշանակ, Բայց վեցեր

ենայն ազգից: Նոցայ անունն ուսանող է, {Թէեւ} անունն ` Շատ ժամանակ Խաբել էլ գիտէ:

իւն. Այժմ անլուայ, մազերն արձակ, Չունի հագուստ {թէեւ} հին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէ

Որով գետինը փորում էր անդադար. Ո՛հ, {թէեւ} այնքան գեղեցիկ էր իմ աչքին, Բայց երկիւղից

, Շատ բան տեսնել կարող էր... Չտեսաւ. {թէեւ} էր ներկայ.... Ես ապրել լաւ գիտէի.

" Այո՛, բայց մեծ զրկանք չէր. Նոր չէր {թէեւ} տաճարը, Բայց շատ ջերմեռանդ զոհեր, Մ

քեզ յոյս, Ազգի սէրը քաջալեր, Գնա՛, {թէեւ} չեմ կարող գալ, Բայց իմ հոգին քեզ ընկեր։

ուէլ ՍՈՒՐԲ ՄԵՍՐՈՎԲԻ ՏՕՆԻՆ Մովսէս {թէեւ} օրէնք տուեց, Բայց գիրը կար շատ առաջ,

այ աշխարհ. Անմահ ես դու, ոգի արգոյ, {Թէեւ} հազար սահի դար: Քո երկնաշունչ մեծ գո

աթեայ Կապանքն ընկան փշրուած... {Թէեւ} այսօր պիղծ բերաններ Ոմանք, դարձեալ քո ընդդ

այստեղ անխնայ թափել էր. Ձմեռան ցուրտ շունչ {թէեւ} դեռ չկար, Բայց պարզ նորա հետք երեւելի էր։

նամակը պատռեցի, չուղարկեցի: 11-ին առողջութիւնս {թէեւ} լաւ է, քան թէ առաջ, բայց տակաւին շատ տկար եմ.

իգորեւիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է {թէեւ} 12-ին, բայց յոյս կայ, որ առաջ էլ տեսնուինք: Այ

որս լուծեց: 6-ին լուծողութիւնը շարունակւում է, {թէեւ} փոշին չեմ ընդունում, թէեւ երէկ էլ միայն մի անգամ

թիւնը շարունակւում է, թէեւ փոշին չեմ ընդունում, {թէեւ} երէկ էլ միայն մի անգամ եմ ընդունել: Սաստիկ թոյլ

կ ստացայ 5-ից գրուած, եւ ձուկ, եւ խաւիար: 6-ին {թէեւ} պատասխանեցի, բայց վերակացուն մոռացել էր, եւ կ՚ե

եցի: Այս նամակը տուի 18-ին առաւօտ: 18-ին այսօր {թէեւ} վերահաս տկարութիւնս թոյլ է, բայց լերդս գրգռուած

՚երթայ 23-ին: 24-ին նամակ ստացայ գրուած 23-ից. {թէեւ} սխալմամբ 22 էր գրուած: 26-ին տես[ութիւն] եղբ[օր

11/2 ժամին, որ գրում եմ այս, գրեթէ հանգիստ եմ, {թէեւ} տկարութիւնս տակաւին շատ զգալի է: Այսօր նամակ ստա

չեւ 11 ժամը բաւական սաստիկ նեղութիւն տուեց քորը, {թէեւ} ոչ առաջին օրերի նման: 19 լոյս 20 հանգիստ էի: 2

22-ից գրուած: 24-ին լոյս 25 ֆլիւսը շատ նեղեց. {թէեւ} եղնջեան տենդը գրեթէ աննշմարելի է: 25-ին տես[ութ

եւ ցաւ գրեթէ չկայ: Եղնջ[եան] տենդը տակաւին կայ, {թէեւ} խիստ թոյլ, պէտք է բաղնիս ընդունել: 27-28 idem

եղբօրս: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 26-ից գրած {թէեւ}, բայց փոստ ձգած 28-ին: 28-29 լաւ անցուցի գիշերը

, իսկ ճշմարտութիւնը մի մարդու սեփականութիւն չէ, {թէեւ} Պ. Չամուռճեանը այդ մասին եւս յայտնէ իւր երեխայամ

բոլոր ինչքը յափշտակեցին, նաեւ յունարէն գիրքերը, {թէեւ} մարդ չկար վանքում յունարէն կարդացող: Խոսրովիկ

համար Աբբային գրած նամակները վկայէն... {Թէեւ} մարգարէ չենք, բայց ընթերցող հասարակութեան, այժմ

ւ գերմանիկ տրամաբանութեան ստրկացած էին քարոզում, {թէեւ} այդ տեսակ պարոններից 99ը հարիւրից գերմաներէն էլ չ

նոյն ժամանակ խոստովանելով լեզուի անկատարութիւնը, {թէեւ} " Հիւսիսափայլի " բամբասուած լեզուն, նորա հրատարա

աւունք կը տամ ժողովրդի անգրասիրութեանը. պատճառ, {թէեւ} հեղինակները ինքեանք գրելու ժամանակ վերանում են մի

սելու ժամանակ. պատճառ, կենդանի ճշմարտութիւն է, {թէեւ} դժբաղդաբար " Ձայն բարբառոյ յանապատի"։ Դպրոց

ատութիւնը պիտոյ է դառնայ հասարակաց ժառանգութիւն, {թէեւ} դժբաղդաբար այսպէս է եղել մեր հեղինակների գործակատ

է մի կենդանաբանի ցոյց տաս մի սիրամարգ ու արագիլ, {թէեւ} սա թաքցնէ իւր կարմիր կտուցն ու ոտքերը, այնուամեն

ազդեցութեան եւ զուգակշռւում է: Գրանովսկին, {թէեւ} խոստովանում է այս դրութիւնը, բայց ոչ դրականապէս

ականապէս: Նա ասում է, թէ որովհետեւ պատմութեան, {թէեւ} անժխտելի, օրէնքի կատարումը չափուած չէ ժամանակով

անումը արդէն մի մեծ եւ հոյակապ համակարգութիւն է, {թէեւ} կործանուածների պէս գլուխներ, պրակներ ու կատեգորի

երկու տունից էլ մի մի մարդ առաւ սպանեց եւ մի նոր {թէեւ} սրբացուցած յանցանք էլ սա գործեց: Ի՞նչ է այս հաւա

նորա եսականութիւնը: Մարդը յղացել է յանցանքը, նա {թէեւ} գիտէ, որ հատուցում կայ, բայց նոյնպէս զգուշութիւ

եան, դառնում են այն հեղինակի արծաթագին ստրուկը, {թէեւ} առանց գիտնալու եւ զգալու: Կորցուած ազատութիւնը ե

լ, որ մինչեւ այժմ մարդու արած յառաջադիմութիւնը, {թէեւ} ըստ երեւոյթին կարծուի նորմուծութիւնք, այնուամենա

ктивно) կազմակերպուած, յայտնի կարգի մէջ բերուած {թէեւ} անազատ, դիւանապետական (buregrattic) պոլիցակազմ

եան մէջ"։ Ի վերջո՞յ, խոստովանեցաւ գոնէ Հայմը, {թէեւ} մի փոքր առաջ համաձայնում էր թէ անգլիական սահմանադ

նից, երբ ի վերջոյ անճար մնալով ազգի ազատութեան, {թէեւ} սխալ գործերով, զոհ էր բերում դրուժան թագաւորը,

ից ո՛չ մի մարդ կարող չէ հիւր գնալ կարդինալի մօտ, {թէեւ} նորա շատ մերձաւոր բարեկամներից լինի. եւ եթէ մի մ

ործի հանգամանքը եւ ուղղութիւնը, ապա ձեզ պատմեմ, {թէեւ} ոչ այնքան երկարօրէն, բայց գոնէ եւ ո՛չ այնքան կար

, այդ մասին չենք ուզում ուրիշ վկայութիւնք բերել ( {թէեւ} այո՛, կարո՛ղ էինք), բացի այն վկայութիւնից, որ

կենտրոնում, եւ այս մասին կան ստոյգ վկայութիւնք. {թէեւ} Վաղարշապատից մնացած գեղը հեռացել է այժմ նորանից։

Մայր էր ամենայն Հայոց եւ աթոռ քահանայապետութեան, {թէեւ} այն միջոցին քաղաքական պատճառներից ստիպուած Վաղարշ

. Բնագիրը. " Առն եղեալ որդի " (եր. 40)։ Մենք {թէեւ} թարգմանեցինք բառ առ բառ, բայց յայտնում ենք այստե

Առ հասարակ, տարածուած կարծիք է, թէ Փարպեցին, {թէեւ} համարւում է, կամ իր Պատմութեան մէջ ինքն էլ ասում

ով, կամ մօտ է իրենց ժամանակին, իսկ հին բաները, {թէեւ} շատերը նոցանից Ադամից են սկսում, այնուամենայնիւ

առանց դատաստանի փոխ են առնում իրենց նախորդներից, {թէեւ} այո՛, երբեմն այլայլելով իրենցից առաջ գրողների աս

Փարպեցու թղթի յայտնուիլը ներելի էր տակաւին կրկնել {թէեւ} անհիմն, բայց հնացած կարծիքը. իսկ Փարպեցու Թղթի

րպեցին իր Պատմութեան մէջ։ Մեզ թւում է, թէ Աղանը {թէեւ} եղել է Փարպեցու դաստիարակութեան գլխաւոր ուղղիչը,

դունելու, որ նորա օրով էլ կային։ Պ. Էմինը, {թէեւ} առանց հիմքի գրել էր այս ծանօթութիւնը, գո՛նէ պիտի

իր յառաջաբանի մէջ (եր. 18) այսպէս է խօսում. " {Թէեւ} անյայտ է մեզ անուն ծնողաց նորա. սակայն՝ որպէս ե

48)։ Մենք, ինչպէս կարո՛ղ է տեսնել ընթերցողը, {թէեւ} թարգմանել ենք գրեթէ բառ առ բառ, բայց խոստովանում

միեւնոյն խօսքով, միեւնոյն դերանունով, որ նախնիք {թէեւ} սովորաբար թարգմանում են մեր լեզուի պահանջողութեան

արպեցու կրկին եւ կրկին ասելով լոկ քահանայ էր), {թէեւ} կարգուած " գլուխ ամենայն Հայոց քահանայութեան " (

, որ այդ բանը եղած լինէր եւ եպիսկոպոսների վրայ։ {Թէեւ} այո՛, մենք էլ երբեմն, առանց քննութեան, պ. Էմի

թէ այն տեղում մենք այսպէս ենք հասկացել այդ բառը, {թէեւ} ընդդէմ չենք, որ կարելի է նաեւ թոյլ տալ "գլուխը կա

մ", բայց այս շատ անգործադրելի է եւ տգեղ, յայտնի է {թէեւ} դպրութեան մէջ անընդունելի։ Նոյն այս բայերը Նոր Ջո

վերջը ստուգեցի, որ այս նմանութիւնը պատահական էր)։ {Թէեւ} հին լեզուի մէջ գոլումն, տալումն չկայ, բայց լալում

ւոր անցեալի ընդունելութեան տեղ կարող է հասկացվել, {թէեւ} պատած կարելի է եւ կրաւորականապէս գործ դնել, ինչպէ

այս յիշած բաները մենք բնաւ չգտանք նորա թղթերում, {թէեւ} ամենայն մտադրութեամբ աչքէ անցուցինք, ինչ որ մնացե

ն՝ կատարեաց ըստ կամաց նոցա... " (Եղիշ. եր. 13-14)։ {Թէեւ} այս բանը Հայոց օգնութիւն խնդրելուց առաջ էր)։ Ի

յիս ամսումը։ Նորա ազգասէր եւ միշտ վառ հոգին, {թէեւ} շատ պարապած լինէր առանձին գործերով, քաղցր հաճութ

րկաւորի համար։ Պարծա՛նք քեզ, Հայաստան, որ, {թէեւ} փոքր, այնուամենայնիւ ունիս զաւակներ, որոնք իւրե

սրտի կսկիծը, որ անհամեմատ մեծ էր, քան թէ մերը, {թէեւ} սիրած լինէինք հանգուցեալը իբրեւ մեր անձը. սփոփել

բնակարան, որի բարձրութիւնը 99 ասպարէզ կը լինի, {թէեւ} մի պապական աբեղայ, բնական աշխարհագրութիւնը խառնա

պատճառ պիտոյ է յիշեցուցանել Ձեզ մի քանի անցք, որ {թէեւ} փոքր ինչ հին էին, բայց մեծ յարաբերութիւն ունէին

ոյ եւ հարազատ: - Ես մեղաւոր չեմ, եթէ դու, {թէեւ} պաշտօն ունէիր գրականութեան դեւապետի, քո տգիտութե

դու այժմ կամիս նոյն բանը ինձ ասել, թէ քո լեզուն {թէեւ} ծանր էր, այլ գրիչդ ոչ, եւ դեռ համարձակւում ես մ

գիտէ նաեւ սատանայի կնոջ գաղտնիքը.... սատանան {թէեւ} կասկած ունի նորա վերայ, բայց բան չէ խօսում քաղաք

կը բողոքէ ընդդէմ իմ, թէ ո՛չ, տէր սատանայ, դուք {թէեւ} այսպիսի անկարգութեան մէջ պահում էք դժոխքը, բայց

այ այդտեղ, որ այս խեղճի լերդը պատառել էր"։ {Թէեւ} պ. Մարկոսը, զանազան դիւահալած աղօթքներով վահանա

որանից նկարագրել այդ օրիորդը: Պ. Շաքարեանցը {թէեւ} բանաստեղծ չէր, թէեւ չունէր մի առոյգ եւ կայտառ հո

օրիորդը: Պ. Շաքարեանցը թէեւ բանաստեղծ չէր, {թէեւ} չունէր մի առոյգ եւ կայտառ հոգի, մի կենդանի լեզու

ս իսկոյն կը հոգամ, եւ շնորհակալ եմ, որ ասացիր, {թէեւ} կարող էի ես եւս միտք բերել, բայց այսպիսի շփոթութ

կը լինի պատմել, մանաւանդ ես եւս հաստատ չգիտեմ, {թէեւ} միանգամ պատմել է ինձ պ. Մանթուխեանցը, իսկ թէ ին

ած էր 1394-ին, չերեւեցաւ մի օրինաւոր ալքիմիկոս, {թէեւ} շատ կային աննշան մարդիկ, որ պարապում էին այդ գիտ

ժիպակեղէն բաղադրութենների շոգիներից, քիթը մեծ ( {թէեւ} իւրաքանչիւր ոք մեզանից, որպէս հայ, տեղիք չունի

յն կոմս էմմանուէլին է խելացի ստեղծել: Շատ բարի, {թէեւ} այդպէս չէ, բայց ասենք, թէ խելացի է մի փոքր, բա

ւթենների վերայ, կամ ազգին յարգելի մարդերի վերայ․ {թէեւ} վաղուց մեռած էին նոքա, զզուեցուցել է ժողովուրդը

եմ: Մի անգամ բնական գիտութենից մի բան հարցրեցի, {թէեւ} քաջ գիտէի, որ չգիտէր նա այդ բանը եւ գիտել եւս չէ

մասին, խնայաբար գործ էի դնում միշտ նիւթերը, որ {թէեւ} թեթեւագին բաներ են, այնուամենայնիւ իմ պէս մարդու

դրոնացած է իւր մէջ. նա մեռած է շրջակայքի համար, {թէեւ} գտանւում էր մի կենդանութեան պատկեր ունեցող կեղեւի

մրրկից ալէկոծուելով, չէ կարող իսկոյն հանդարտել, {թէեւ} դադարել էր մրրիկը: Մրրկից յետոյ եւս դեռ բաւական

տէ հեռացել են այդ եղանակները յունական գաղափարից, {թէեւ} կան նոյնպէս մի քանի ձայներ, որ մինչեւ այժմ հարազ

մշտելութեան յարակից եղած աղօթքները եւ միշտ երգել {թէեւ} հեթանոսական ժամանակից մնացած, այլ բուն ազգային ե

, ինչ պիտոյ է առնել, հարկաւոր է յանձն առնուլ այդ {թէեւ} ծանր պայմանը: Օրիորդի շրթունքի վերայ խաղաց մ

գլխաւոր պատճառն է այս բոլոր բաների: Նորա կինը, {թէեւ} գեղեցիկ հռչակուած, սակայն իմ ընտանիքի համար դարձ

եց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ ճրագը յաւիտեան վառուի, {թէեւ} ձեռք չէիր տալու, այնուամենայնիւ կ՚աւարտուէին վեր

նչ պատճառով աւարտելու չէր իւր կեանքը մի ժամանակ, {թէեւ} չկար մի պատճառ, որ տարաժամ խլէր նորա կեանքը:

ի բաղկացուցիչ տարերքը երկու են, շատ սակաւ երեք, {թէեւ} կան բաղադրեալ հանքեր, բայց նոքա տարրական չեն, զ

առաւել եւս զարմացաւ այս խօսքերի վերայ, պատճառ, {թէեւ} նա կարդալու մօտ չէր, բայց լսել էր վաղուց ահա " Է

որ մարդը մեռանելով, չէ ապրում այլեւս իւր համար, {թէեւ} նորա մարմինը, ճշմարիտ, հող դառնալով, չէ կորուս

եան նշան էր այնտեղի սովորութենով: Վերայի կապան, {թէեւ} հասարակ պաստառից, բայց կուրծքը բաց կարած. եւ այ

լ, որ դու անպատճառ պարտական էիր ինձ ազատել... {Թէեւ} դու ազնիւ սիրտ ունենալով բիւր անգամ խոստացել էիր

յց տար նորա նամակը ուղարկելու պատրաստութիւնը, նա {թէեւ} ամբոխուած, այնուամենայնիւ կարում էր իւր կարը, ն

մէք եթէ մեր վնաս-օգուտի բան լինի, խելք ունինք, {թէեւ} մարդիկ մեզ անխելք են կարծում. շնորհակալ եմ, որ

ւ իւր մօտ, տան մէջ ի՞նչ մաքրութիւն, ի՞նչ կարգ, {թէեւ} կին չունի, մայր չունի, ոչինչ չունի, այլ միայն

ղջ ստացած էր նորա նամակը. այնպէս եւս պատահեցաւ, {թէեւ} Մանուշակը տարակոյս չունէր նորա ստանալու վերայ, պ

ը մահացու մեղք էր համարում ծիծաղել ծնողքի վերայ, {թէեւ} որչափ ես պակասութիւնը ունենային: Ճշմարի՛տ է, նա

ձայնութեան վերայ հեռանում էր սրտով Շահումեանցից, {թէեւ} ակամայ, որպէսզի վերջինս այսպիսի քաղաքավարութենով

թեան մէջ երեւել, դատապարտութեան արժանի գործ չէ, {թէեւ} գտնուէին այդ հասարակութեան մէջ, որ ժողովում էր ղ

ւնճի-օղլուն, աշնան խառն եղանակներում դուրս գայ, {թէեւ} շատ ցանկանում էր: - Ուրեմն, Մանուշակ, լոյս

խապաշարմունքը կաթի հետ միասին մտել էին նորա մէջ: {Թէեւ} նա փոքր ի շատէ հասկացողութենովը կարողացել էր ազատ

ր, որ քեզանից իսկ երկիւղ էր կրել եւ փախչում էր, {թէեւ} նոյն ինքը թուել էր քեզ ահարկու կէս գիշերուայ լռու

... Ասա, ի՛նչ որ ունէիր ասելի... Կը տանեմ, {թէեւ} պատրաստած լինէիր ինձ մի խորտակիչ հարուած, հանդար

րտակիչ հարուած, հանդարտ հոգով կը լռեմ քո խօսքը ` {թէեւ} լինէր այն իմ մահու դատակնիքը... - Այդպիսի բ

ւմեանցի եւ Մանուշակի գրկախառնութիւնը ծառերի մէջ, {թէեւ} ոչ այնքան պարզ. պատճառ, օդը շատ թանձր լինելով,

, այնպէս սուրբ էր նորա համար Մանուշակի խօսքը, որ {թէեւ} աչքով տեսանում էր նորա թուլութիւնը, այնուամենայն

առողջանալու չլինէր իւր մօր դեղերով: Մանուշակը {թէեւ} լաւ գիտէր իւր մօր ճարերի չնչին եւ յիմարական բաներ

մ ողորմած հոգի մարդը ամուսնացաւ, վա՞տ օր տեսաւ. {թէեւ} Աստծու կամքն էր, որ վեց ամսից յետոյ չգիտեմ ինչ տ

մէջ, ստացել էր խորտակուած պառաւի կերպար: IX {Թէեւ} Աղուանեանցի հայրը մեռանելու ժամանակ նզովքով պարտա

լ էր իւր որդին, ոչ ոքի չբանալ մատանու գաղտնիքը, {թէեւ} չնայելով Աղուանեանց Մկրտիչի ցած եւ ստորաքարշ բնու

մարի իւրեան գնալ նորա տուն եւ լսել նորա ասելիքը, {թէեւ} Թիւթիւնճի-օղլուի յարաբերութիւնը այսպէս չէր պարոն

ս ասելով հանեց մատանին եւ տուեց կնոջը: Կինը, {թէեւ} զարմացաւ մատանու բռիլլիանտի վերայ, որ, քիչ-քիչ

կութիւն ի վերայ Մխիթարեանց բնակելոց ի Վենետիկ ", {թէեւ} այդ նամակը իւր լեզուի հնութեամբը չէր կարող տեղ գտ

նութեամբը չէր կարող տեղ գտանել Հիւսիսափայլի մէջ, {թէեւ} մեծ մասով կրկնութիւն էր մի քանի բաների, որ մինչե

ռ 'ի համարձակ վարիլ ընդ որոց արժանն էր եւ պիտոյ, {թէեւ} այնչափ ինչ խնդրեցաւ 'ի վանաց 'ի գալ հարկին, եւ ո

Այն պատճառով երկրորդական է քաղաքականութիւնը, որ {թէեւ} շատ ծանրակշիռ բան է, բայց եւ նա ինքը գլխաւորապէս

եցնում է այդ մարդու կամակոր ուրացութեան սիւները, {թէեւ} մի փոքր ժամանակից յետոյ մի այդպիսի մարդու նիւթակա

ցել էր, թո՞յլ է տալիս կրօնի պատուէրը իրագործել, {թէեւ} ինքը այդ մարդը ստորասաբար կամ բացասաբար որոշել էր

ս տեսանել եւ քննել, եթէ ո՛չ հայելի օրինակով, որ {թէեւ} հազարաւոր տարիներով ընկճած էին մաշուած ձեւերի եւ

աւորը, ի՞նչպէս լսում է իւր այդօրինակ դատակնիքը, {թէեւ} ՝ առանց այն զզուելի հանդիսաւորութեան։ Յետոյ պապե

նգամանքները երբեմն շատ բաներ ստիպում են կատարել, {թէեւ} մի այդպիսի մարդ ամենեւին պատրաստուած չէր իւր հոգո

ւ գլխաւորը՝ կրօնը, երկրորդը՝ լուսաւորութիւնը։ {Թէեւ} կարելի էր երրորդ աղբիւրի տեղ դասել եւ քաղաքականու

յի երեւելի աշակերտ Լայենեցի աշխատասիրութիւնն էր, {թէեւ}, որպէս բուն Լոյոլայի գործ, Կօնդարինի Կարդինալի

մի մեծ կրօնական վերանորոգութիւն էր (Ռեֆօռմացիա), {թէեւ} ինքն ըստ ինքեան եւ մանաւանդ՝ համեմատելով ազատական

տութիւնը զգալի է ամեն մի Քրիստոնեայ մարդու համար, {թէեւ} գանգատում էր ապա հոգեւորների տգիտութեան վերայ։ Ազ

ահագլուխ թագաւորութեան գիտութեանց. իսկ հայոցս՝ [ {թէեւ} յօտարութեան վայրի] նոր ուրեմն շնորհեցաւ զհետ ընթա

րդի կաթողիկոսի Եղիվարդացւոյ: Եօթներորդն դար, {թէեւ} բաղդատութեամբ առ այլ հոծ եւ հարուստ դարս, անբերր

է մեզ իբրեւ թարգմանիչ յոյն եւ ասորի գրեանց, զորս {թէեւ} ըստ ժամանակին անգթանալոյ կորուսեալ եմք: Ի սմի

են նաեւ զառաջինն առ Հայս զԱստուածաշունչ մատեանն, {թէեւ} ցաւելով պիտոյ էր խոստովանել՝ աղճատելով զայն ըստ

ատել զգրածս նախնեաց մերոց ի դաւանաբանական մասին, {թէեւ} դատելով իբրեւ մարդու առողջահայեաց, չունեմք իրաւո

օրագրոյն Կալկաթայի հաստատեաց զիւր Ազգասիրութիւն, {թէեւ} ցաւելով խոստովանիմք թէ ուղղութիւն առնդ ուսումնակա

պետ Ալամդարեանց եւ պարոն Երիցփոխեանցն ի նորումս, {թէեւ} չէր ախորժելի ասել վասն վերջնոյս, թէ բազում ուրեք

ւ եթ ախոյեան հանդիսանան երկնային ճշմարտութեանս, {թէեւ} չէր արժան ցաւել վշտանալ ընդ այս, զի բնական էր ան

թեան եւ ընտրութեան, յառաջ բերէ յամենայն խնդիրս, {թէեւ} չունէր զոչինչ յարաբերութիւն առ այն զդաւանաբանական

եալ է գէթ իւրովք ծախուք զուսումնարան եւ զտպարան, {թէեւ} ի նմա եւս դժբախտաբար պաշտի հինն դպրութիւն, եւ առ

ներեսցի մեզ խոստովանել զճշմարտութիւնս մերկանդամ, {թէեւ} բազումք առ տկարութեան աչաց չկարէին յայս հայել, ա

ին բանաստեղծական քանքարոյ՝ գոնէ չերեւին նշխարք, {թէեւ} մնացորդք երգոց զորս ի նախնումն բամբռամբ երգէին ի

տ արժանւոյն, այլ հաւանական է թէ միայն հեղինակք, {թէեւ} լինէր նա երկնային ոք եւ անձն առ ի լուսաւորել զհայ

, եւ թէ զի՞արդ կրթին ի նորն բարբառ մշակեալ, յոր {թէեւ} գտանին ինչ ինչ անսովոր ականջաց նոցա, բայց ոչ երբ

մանացոց Կօլլեգիումների մէջ երեւեցաւ հրկիզութիւն։ {Թէեւ} Պապական կառավարութիւնը ամենայն ջանք գործ դրեց կրա

, հետեւելով մի տեսակ վարդերի վարդապետութեան, որ {թէեւ} զգում էին անցածի եւ հնի ամլութիւնը, բայց, սրտի

, որպէս իւր լեզուովը նոյնպէս եւ բովանդակութեամբ, {թէեւ} իդէան եւ բանի խորհուրդը նոյնն էր։ Այս պատճառով մ

ի ոյժը եւ զօրութիւնը հասկացւում է նախադրութեամբ, {թէեւ} Տաճիկների նախդիրը յետադիր կամ վերջադիր էր։ Ա

օխամը կամ չալ-շխամը) չգիտենք, թէ ինչի բառ է, {թէեւ} թուրքի հոտ է գալիս. օրինակ՝ Չալ։ Ճլպինդը անշու

։ Առհասարակ, տեղ-տեղ խրթին գաւառական բառեր, որ {թէեւ} մեզ հասկանալի այլ ընդհանուրին ո՛չ, մնացել են առա

ընդհանուրին ո՛չ, մնացել են առանց բացատրութեան, {թէեւ} շատերն էլ բացատրված են։ Բացի սորանից, ցաւում են

, որ ախորժակ չունենք մի այդպիսի բառարան շինելու, {թէեւ} բոլոր այլաբանութիւնքը շատ լաւ հասկանում ենք։ A p

դ եթէ ուխտ չէ արել միշտ Աշտարակի լեզուով գրելու։ {Թէեւ} ճշմարտութեան անունով ասում ենք, որ նորա բնագրի (

բոլոր նկատողութիւնքը պիտի ընդհանուրին ընծայուի, {թէեւ} պ. Պռօշեանցի պատճառով էինք խօսք բացում։ Պ.

աւին խորհուրդ ունէր եւ սկզբունքից առաջ էր գալիս, {թէեւ} ոչ դրականապէս գործադրելի էր այդ սկզբունքը, այլ ս

նց վեվի։ Պ. Պռօշեանցը նոյնպէս ընդունում է այս, {թէեւ} վեվի տեղ ու գործ ածելով, ինչպէս, բարձուում է,

ենք իրենց ոչինչ նշանակութիւն եւ խորհուրդ չունին։ {Թէեւ} առաջին լծորդութեան վերջաւորութիւնը նման է էական ե

ւմ է եւայլն։ Չպիտի մոռանալ, որ նոր լեզուի մէջ, {թէեւ} գրեթէ միակ լծորդութիւնը եմ է, այնուամենայնիւ միա

րկումը նորան խնդիր, այլ երկուքը միասին մէկ բայ, {թէեւ} բայական վերջաւորութիւնը նախադաս։ Կան քանի մի պատ

դունէ որպէս հետեւելի օրինակ։ Նոր լեզուի մէջ, {թէեւ} կան վեց հոլովմունք), բայց նոցանից առաջինը իր տ

եցուցանէ ", ուրեմն խեղճ բամբիռը մնում է անգործ, {թէեւ} տեսքի համար մէջտեղ է բերվում։ Բայց անտիկեան բամբ

իսկ ինքը՝ ազգը՝ կենդանի, գրական լեզուի կարօտ։ {Թէեւ} այս խնդիրների ընդհանուր մշակութիւնը տեղիս վերաբեր

ւնը՝ հեղումն-հեղման եւ այլն, չպիտի թոյլ տուած, {թէեւ} մինչեւ այժմ ազատ չենք նորանից եւ կարճութեան համար

Ընդհանուր մարդկային գիտութեան վերաբերեալ գրքերը, {թէեւ} այո՜, մեծ պատիւ են բերում մի ազգի, եթէ սա հարու

ի սեփականութիւնը չեն, այլ բովանդակ մարդկութեան, {թէեւ} նոցայ մշակողքը միայն մի քանի առաջադէմ ազգեր եղած

եր ազգի շատ հին ժամանակների բանաստեղծութիւնը մենք {թէեւ} ոչինչ գիտենք դրական, բայց եւ այնպէս ընդհանուր պա

եւ շատ սրտաշարժ գործ, բայց, ձախողակի, հայ գրով {թէեւ}, այլ եւ այնպէս, տաճկերէն գրած: Մենք խօսում ենք

ւ Վարդիթերը " " Վէրք Հայաստանուցն " էլ քիչ ունի, {թէեւ} ունին բնականութիւն: " Ագապին " արուեստի կողմից կ

ենք եւ յոյս ունինք, որ մեր անկեղծ ու արդարադատ, {թէեւ} խիստ եւ անկաշառ քննութիւնը, եթէ համբուրելի հեղին

ու, որ երկրորդական ներգործողքը շատ շիկանում են. {թէեւ} հեղինակի նպատակը է ընդհանուրի վարքն ու բարքը ցոյց

ը, վիճակը կամ " Հաւկթի շուռ տալը ", հարսանիքը ( {թէեւ} այս վերջինի մէջ, Սօսի եւ թուրքի մենամարտութեան ն

, աւելացնելով, թէ, " Էլ չենք տալի իմ աղջիկը"։ {Թէեւ} այս փոփոխամտութեանց պատճառները դրած են անցքի բովա

): Թերութիւնը չենք համարում այս հակասութիւնքը ( {թէեւ} չլինէին լա՛ւ էր), որովհետեւ բանի ընթացքը վնաս չ

ծ են, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ այնպէս, երբ {թէեւ} որպէս օգնական, առել է Սօսը, Վարդիթերը եւ սիրու

որ տակաւին պաշտւում է այդ անտիկեան աւանդութիւնը, {թէեւ} այդ էլ կրօնական գոյն է ստացել դարձեալ, որովհետեւ

արերը, եթէ միայն կարող էին, որովհետեւ նոքա էլ, {թէեւ} Հռովմից ազատուած, այնուամենայնիւ, ոչ միշտ վարդե

: Երաշտութեան ընդդէմ Նուրինի աւանդութիւնը, {թէեւ} իսպառ չգիտենք թէ ինչ բան է այդ եւ ի՛նչ արարողութե

վերաբերութիւն չունէին կրօնի հետ, պիտի կորչէին: {Թէեւ} խեղճ բաներ, բայց եւ այնպէս կարելի է տակաւին հաւա

իմքը եղած չլինի կամ մի ստոյգ պատահած իրողութիւն ( {թէեւ} այլապէս) կամ մի գաղափար, որի այլաբանութիւնը վեր

յլեւ բովանդակ մարդկութեան ուժը: Բնական երեւոյթքը {թէեւ} ոչ այնպէս սասանեցուցիչ, ինչպէս մի վուլկանի կատաղ

կամ փոթորիկ ովկիանի վրայ, կամ Սահարի անապատում. {թէեւ} ոչ այնպէս ապշեցուցիչ, ինչպէս մի Ամազոն, Միսսիսի

կամ Օրինոկոյ, կամ մի ամերիկեան կուսական անտառ. {թէեւ} ոչ այնպէս կործանաբէր եւ մահառիթ, ինչպէս մի կայծա

որպէս բնական պատճառ կանթեղի աւանդութեան: Մենք, {թէեւ} այդ վերլուծութիւնը մեր մտքում արդէն արել ենք, բա

օրէնքով, ինչպէս մարդը ապրում է եւ բազմանում է, {թէեւ} առաջին մարդը միայն դուրս էր եկած բուն աստուծու ձե

առ, լոկ թարգմանութիւնը շատ անգամ թերի է լինում, {թէեւ} թարգմանիչը քաջ գիտէր լեզուն: Գիտութիւնը երբեք չէ

: Բայց մեր խօսքը հասարակ ժողովրդի օգտին վրայ է, {թէեւ}, այո՛, Ցիմմերմանի ֆիզիկան ո՛չ բնաւ անօգուտ է եւ

րակներից մնացած եւ թէ սարերից եկած անհամ քարերը: {Թէեւ}, այո՛, ոչ փոքր բան են սոքա, որովհետեւ բովանդակ

որ մեզ է վերաբերւում, մենք խոստովանում ենք, որ {թէեւ} շատ ենք լսած այդ սքանչելի բժշկութեան պատմութիւնը

րով եւ պայմաններով, - զարդ խաբեբայութեան, - որոնք {թէեւ} ըստ էութեան ոչինչ խորհուրդ կամ զօրութիւն չունին,

ր եղբօր Գարեգնի խօսքերից կատարում է, Վարդիթերը, {թէեւ} սաստիկ ուրախացել է եւ չէ իմանում թէ ինչպէս ձեռք ձ

վրայ, երեւեցած խոցերն էլ պիտի բանալ եւ բժշկել: {Թէեւ} մի փոքր հիւանդ լինելը մերձիմահ հիւանդութիւնից անհ

յս տեսակ բամբասուած ազգային կառավարիչների մասին, {թէեւ} մենք պատրաստ ենք ընդունել որպէս մի չար երգիծաբանո

ի " մէջ այն ուղղութիւնը, որ երեւում է Արշամում, {թէեւ} այս չափիցն էլ տեսնում ենք կենարար սկեպտիցիզմի արա

թէ մողնեցոց ամէն բանները լաւ են եւ հանդները շատ: {Թէեւ} արգոյ հեղինակը ցոյց է տալիս մեզ նոցայ ծուլութեան

մը: Ծառի տէրը խնայում է իր լաւ թթենու տերեւը. ( {թէեւ} նորա լաւ կարծած կարմիր թթենին երկրորդական է շերամ

ծարան, ուր ամէնի թելերն էլ քաշուէին: Թել քաշելը {թէեւ} մեծ աջողակութիւն եւ մեծ զգուշութիւն է պահանջում ք

, որոնք գրեթէ ամէն տեղ գործ են ածւում ազգի մէջ, {թէեւ} նոցանից մի քանիսը ոմանք թուրքից առնուած համարելու

այն աստիճանի կարօտ չէ այն դատապարտուած ձեւերին, {թէեւ} կարօտ միշտ բաղդասութեան, բայց երբ ուզէ նա ազգի կ

ուրեմն եւ պէտք է հին ձեւի տակ շարել եւ կապակցել, {թէեւ} նոր հոլովներով, այժմեան հայի խօսքը: Բայց ժողովո

նդհանուր ազգին գործածական դարձած, որոնց հայերէնը {թէեւ} կան հին լեզուի մէջ, բայց եւ այնպէս այնքան խոր նե

առերը առնուլ ժողովրդի շրթունքից ու նոցա տեղը գնել {թէեւ} սեփական, բայց ազգի համար մեռած բառեր: Կարո

լը մենք չենք կարող խոստանալ արգոյ ընթերցողներին, {թէեւ} այգ գործի վրայ անձանձիր աշխատել ենք եւ աշխատում ե

ալի է, որ այդ հնամոլ պարոնները խօսելու ժամանակին {թէեւ} աղաւաղ, այնուամենայնիւ նոր լեզուով յայտնում են ի

ռեալ բառեր, եւ այս դարձել է նոցա համար մի սիւն, {թէեւ} ՝ շատ խախուտ, որին թիկն տալով՝ կամենում են իւրե

անզգայ։ Մեք, օրինակ, դեռ չենք տեսած, որ հացը {թէեւ} միայն նիւթական բան էր, մի մարդ ունենալով երկու տ

ցա գրածիցը ազգի անբաղդ զաւակները օգուտ ստանային։ {Թէեւ} ցաւելով հարկէ խոստովանել՝ ի՞նչ էր դոցա գրածը՝ բ

եւ մեռեալ լեզուի արձանի վերայ կարողանան դրոշմել։ {Թէեւ} այս ողորմելիքը չգիտեն, թէ Ուռանոսի փոքր որդին տի

թողել մեռածը եւ պահել է իւր մէջ կենդանի լեզուն, {թէեւ} անուսումն լինելով՝ աղճատել է եւ խանգարել, այսու

՜ սեփականութիւն։ Մինչեւ այսօր ոչ մի մեռած մարդ, {թէեւ} շատ էլ ագահ եղած լինէր իր կեանքում, գերեզմանից դ

կ էր, բայց այս իրաւունք տալի՞ս է մեզ սպանել նորա {թէեւ} տգեղ զաւակը։ Ասենք թէ մեր նախնիք շատ ազնիւ կերակ

ուտւում է, թէ այն շատ ազնիւ համարուած բանը, որ {թէեւ} կերել են նախնիքը, բայց մենք չենք կարող ուտել։

անշարժ, սառը արձանները, որ մեզ ցոյց են տալիս, {թէեւ} այո՛, գեղեցիկ են, բայց ինչ օգուտ, որ ընկերական

նորը, հին լեզուն աւելի ուժով չէ, քան թէ նորը, {թէեւ} սա հին լեզուի եւ հարիւրում մասի չափ էլ մշակուած ո

դարձեալ իսրայելացի պաշտողներ։ Յայտնի է, թէ չէ, {թէեւ} այն ժամանակ Իսրայէլը էլ ո՛չ ամպ էր տեսնում, ո՛չ

ւմ է, բայց սորանից աւելի թշուառութիւն կայ, որին {թէեւ} ենթակայ է նա, բայց չգիտէ։ Իմացական աշխարհը փակ

։ Նա չգիտէ թէ ի՞նչ տեղից եկաւ եւ ո՛ւր է գնում։ ( {Թէեւ} այս բանը եւ շատ ուրիշների համար տակաւին գաղտնիք է

ատարվում են իմացականութեան պաշտօնակատարութիւնքը։ {Թէեւ} մենք ընդհանրապէս կուսակից ենք փորձական եւ վերացակ

կան կարողութեան արդիւնքը։ Եւ ամեն այդպիսի մարդ, {թէեւ} լինէր սխալուած, այնուամենայնիւ այնքան մեղաւոր է

ո՞ւմ են հասարակաց ժողովրդի լեզուի վրայ. այդ բանը {թէեւ} չէ նշմարւում մի քանի տարում, կամ չէ կարելի, առա

հովն ուզէի, դէնը կը քշէի, հիմի մովրովը գալուս, {թէզով} իշխանն ա գնում գլուխ տալի, բարովում, աղավար խօս

տով խանութ մեր զանազան հնարքով Ապրանք ծախենք {թէկուզ} մեր հօրը, սակայն շատ մեծ օգուտով։ Ինձ վրայ

(աղախին), - ասում է նա, - նրա ազիզ խաթէր համար {թէկուզ} քարափիցն էլ վեր կ՚ընկնիմ, ջուրն էլ կ՚ընկնիմ, հո

եւ եթէ ռուս կառավարութեան կողմից ցոյց տրուի նրանց {թէկուզեւ} ամենափոքր օգնութիւնը, այն ժամանակ ֆրանսիական եւ

նորին բարձր սրբազնութենէ վիճակաւոր արքեպիսկոպոսէ {թէմիս} ՝ յայտնի են արդէն Սինոդի սրբոյ Էջմիածնի, այլ՝ դ

ւթեան վիճակաւոր արքեպիսկոպոսին կամ կոնսիստորիային {թէմիս}: Միքայէլ դպիր Նալբանդեանց Ի 10 դեկտեմբերի

ոյեան ժամանակի խնդրեց ինձ եւ իմ մի բարեկամիս, որ {թէյ} խմելու գնանք իւր մօտ։ Յօժարութիւն ցոյց տուեցինք

ստան, որ գնում են ծառերի տակին կանաչ արօտի վերայ {թէյ} խմելու կամ խորոված ուտելու համար: Վանքի սարից որ

։ Վեր կացաւ-հագաւ շորերը սիրուն, {Թէյ} ու հացեղէն մատուցին իսկոյն. Ի հարկէ կ՚ուտէր

կ՚ուտէի անշուշտ։ Մեծատան համար միայն {թէյ} ու հաց Թէ լոկ պատրաստեն՝ կըմնայ քաղցած.

--- 40 մինչեւ Քեօլն 36 грош վագ[անընթ. ] 1-10 {թէյ} եւ այլն, եւ այլն 25 մինչեւ Փրես. 15-21 բագաժ 3-

րս բերեց եւ դրեց սեղանի վերայ: Պ. Մարկոսը սկսեց {թէյ} պատրաստել եւ նստելով աթոռի վերայ, զանազան պատկեր

դրութիւնը նամակը կարդալուց յետոյ: Երբ աւարտել էր {թէյ} խմելը, վեր առաւ վերարկուն, գլխարկը եւ ջոխին, ե

րս բերեց թէյի մեքենան. Մանուշակը վեր կացաւ տեղից {թէյ} պատրաստելու համար: Հազիւ թէ անցել էր քառորդ ր

կը բաժակը, եւ նորա փոխանակ յաւելացրել էր ջուր եւ {թէյ}, որով հազիւ թէ գտել էր իւր կարգը, նշանակում է թ

րի մասին, որ անդադար ապականում էին կերակուրքը եւ {թէյը}: Երեկոյեան ինձ յայտնեց վերակացուն, թէ խնդիրը տո

ղծագործելով ուղեղի մէջ, խմում էր պ. Մարկոսը իւր {թէյը}, երբեմն երբեմն արձակելով բերանից թաբակի թանձր ծո

այց այս խօսակցութեան մէջ արդէն սկսած լինելով խմել {թէյը}, խօսակցութիւնը կտրուելուց յետոյ, մի երկու վայրկ

, - պատասխանեց Շահումեանցը, փոքրիկ արծաթի դրգալով {թէյը} խմելով, նորա քաղցրութիւնը փորձելու համար. բայց

թէ արդարեւ գիտութեամբ քաղցր էր շինել Շահումեանցի {թէյը}: Բայց Շահումեանցը վերստին խնդրեց, որ փոքր ինչ ջ

, սկսեց հագնել իւր զգեստքը: Աղախինը պատրաստելով {թէյի} մեքենան ներս բերեց եւ դրեց սեղանի վերայ: Պ. Մար

իւր գործը գետնատնումը եւ հրամայելով աղախնուն դնել {թէյի} մեքենան, վեր ելաւ սանդուղքից լերդագոյն երեսով,

ն խնդրեցի, որ ինքը այս երեկոյ մեր մօտ շնորհ բերէ {թէյի}... Մանուշակի ուրախութիւնը ոչինչ չափով չէր չ

որով անտարակոյս պիտի իմացուէր բանը: - Շուտով {թէյի} պատրաստութիւն տեսէք, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - վ

ոն Շահումեանցը: - Ես վաղուց արդէն հրամայել եմ {թէյի} մեքենան դնել, - պատասխանեց կինը, - կարծելով, թ

ին խօսում էին: Այս միջոցին աղախինը ներս բերեց {թէյի} մեքենան. Մանուշակը վեր կացաւ տեղից թէյ պատրաստել

ս միջոցին Մանուշակը, հասարակ սկուտեղի վերայ դրած {թէյի} բաժակները, բերեց Շահումեանցին. սա պատուել կամեն

Մանուշակը իւր մօր հետ միւս ծայրը աթոռների վերայ. {թէյի} մեքենան խափանարկու էր Թիւթիւնճի-օղլուին տեսանել ա

ցել է քնելու: Այս խօսակցութիւնից յետոյ խմեցին {թէյի} վերջին բաժակը, եւ Թիւթիւճի-օղլուն նոյնպէս, ինչպ

ղաւ Մանուշակի աշխատութեան մասին, եւ համը նայելով {թէյին}, ասաց. - Ահա այժմ լա՛ւ է: Եւ ճշմարիտ, ո

ւնքը պաշտպանելու: Այս տողերը գրելու միջոցին {Թէյմսը} հրատարակեց Լեհաստանի ընդդէմ մեր նօտր գրով տպածը,

կ նորա կամքին, պահում է նորան իւր ձեռքի մէջ, եւ {Թէյմսը} շատ ժամանակ չէ, որ հրատարակեց, թէ Իռլանդիոյ անկ

կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - թող նոքա իւրեանը {թէյովը} պարապին, մէք մեր բաներիցը խօսենք եւ ժամանակը չկո

ծը (Պարթեւը), որ գնացած Կոստանդնուպօլիս Յունաց {Թէոդոս} կայսրի մօտ, խնդրում է ողորմիլ Հայաստանին եւ թագա

Հայոց նախարարաց թղթով, 450 թուին Յունաստան գնաց՝ {Թէոդոս} կայսրից Պարսից ընդդէմ օգնութիւն խնդրելու (Ինչ ապր

ն իւր ի Բիւզանդիոն, տուեալ նոցա տանել զթուղթս առ {Թէոդոս} կայսր, առ Ատտիկոս եպիսկոպոս Յունաց, որ ի Հայոցս

յն Սահակայ եւ զնշանագիրս Մեծին Մեսրոպայ։ Կայսրն {Թէոդոս} զիջանէր ի խնդիրն եւ հրաման կայսերական տայր յարգել

խիջեւանայ"։ - Ոչ այդպէս, - պատասխանեմ նմա, {թէոդոսեցիք} են ստորագրողք, գուցէ ընդ անուամբ Նախիջեւանցւոց,

հիմնաւորելոց առ հասարակ ի վերայ օրինաց, եդելոց ի {Թէոդոսէ} եւ ի Յուստիանոսէ, եւ զանազան ճառիւք ի վերայ կարգ

միլ Հայաստանին եւ թագաւոր դնել Արշակի որդի Պապը: {Թէոդոսը} թագ է կապում Պապին եւ իւր զօրքով հանդերձ ուղարկու

սկոպոսին Ասպահանու եւ Հնդկաստանի, հաստատեալ է ի {Թէոդոսիա} քաղաքի զթուղթ երեսփոխանութեան, յորում ստորագրեալ

ուրախ լինէր, զտեղափոխութենէ Սինօդին Էջմիածնի ՚ի {Թէոդոսիայ} խորհելով: Դաւաճանեալ զՄատթէոս արքեպիսկոպոսն, կա

փոխանութեան, յորում ստորագրեալ է ինքն եւ քանի մի {թէոդոսիացի} հայք եւ զոր հաստատեալ է (այսինքն վկայեալ զստուգո

Ընդդէմ Վարդենիք անուամբ գրքոյկին Խորէնի Գալֆայեան {Թէոդոսիոյ} Ս. Պ. -Բուրգ Je veux montrer à me

ա ժամանակցաց: Յօրինէ [վասն] ի հայցուածոց ուրումն {Թէոդորի} " զԳիրս պիտոյից " եւ զայլ բազում եկեղեցական երգս

ւտքի թերթերը հաւաքել եւ բերել Աշակերտք Նեստորի - {Թէոդորիտ}, Իւաս, Յովհանն Անտիոքցի. Բարոնիոս Գրիգոր Աբրահ

, Պարսից պատերազմից յետ դառնալով, երգեց գիտնական {Թէոդորոս} Եսայեան Խատամեանցի " Խնդա՛ այսօր, Հայաստա՛ն " եր

ան ՚ի վեհափառ կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց ի [տէր Մատ] {թէոսէ} եւ ի պետութեանցն Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ, կանդիդատ

իւն այս առարկայի վերայ՝ ուղարկելով ուրիշների հետ {Թէորիանոս} անունով իմաստասիրութեամբ հռչակուած Յոյն աբեղան,

էր ինքը, եւ ուր որպէս թէ գրուած էին Շնորհալու եւ {Թէորիանոս} աբեղայի խօսակցութիւնքը, իւր ներկայ աշխատութեան մ

րի մէջ հրատարակել էր բոլորովին սուտ, այն ժամանակ {Թէորիանոսը} ուշադրութիւն դարձուց այն բաների վերայ, որ աւելի

ից: Մեք բողոքում ենք այն խօսքերի ընդդէմ, որ {Թէորիանոսը} կամայաբար դնում է Շնորհալու բերանը, մերժում ենք

: Ահա այս չորս բաները Պ. Խուդաբաշեւն եւս՝ {Թէորիանոսի} հետ համաձայն, կարօտ է ճանաչում ուղղութեան:

կում է Պ. Խուդաբաշեւը, - Ներսէսը, միայն մնալով {Թէորիանոսի} հետ, արտասուքը աչքերում, յանձնեց նորան խնդրել թ

ու վերայ եւ ոչ մի վկայութեամբ չհաստատուելիք: {Թէորիանոսի} ՝ Շնորհալու հետ խօսակցութիւնը բովանդակող գիրքը,

չ մի ուրիշի վկայութեամբ հաստատուած բանը երեւում է {Թէորիանոսի} գրքի մէջ: Ի՛նչպէս կարելի է ընդունել այն խօսքերը

ա անգիտութեան մեղքը: Հրաժարական ողջոյն տալով {Թէորիանոսին} (1170 թուականի Դեկտեմբերի մէջ)՝ Ներսէսը յանձնե

ժում ենք որպէս մերկ սուտ նորա արտասուալի պաղատելը {Թէորիանոսին} եւ Հայերը մոլորուած ճանաչելը, մերժում ենք սաստկո

կան ճանաչելով, հարստահարութեան կողմնակից լինելու {թէութեամբ}: Քա՛ւ լիցի մեզ. ո՛չ երբեք: Պարտաւորուածը քա

մբիոնը դասախօսութեան հիմնուեցաւ Բազըլ քաղաքում եւ {Թէոֆրաստ} Պարացելսոսը հրաւիրուեցաւ ունել այդ ամբիոնը: Այս

ն ի կոնսիստորիայն ի Քիշնեւ յաղագս դատաքննութեան, {թէպէտ} հարկ էր առաքել զայն ի կոնսիստորիայն, սակայն չգտա

ահահրաւէր խոլերայն ըմբռնեաց զիս ի ճանկս իւր, զոր {թէպէտ} եւ ողորմութեամբն աստուծոյ ազատեցայ ի մահուանէ՝ բ

ՅՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՔԱՀԱՆԱ ՉՈԼԱԽԵԱՆՑ, Ողորմած տէր, Ես {թէպէտ} քանիցս անգամ գրել էի տէր Գեորգին, որ ձեզի միամիտ

աշակերտաց, հակառակորդի եդեալ ի վերայ իմ զանուն, {թէպէտ} եւ ցայն վայր չունէր նա ինձ ուսուցեալ զիմն, եւ ես

լինիք եւ այնպես յիմար համբավներէն չի վրդովուիք. {թէպէտ} կանչել էին ինչպէս տէր Եղիային, բայց ես ժամանակ չ

ւորչեան Սինօդին՝ պարտաւորիմ յայտնել զհետեւեալս. {թէպէտ} եւ սկզբնական հանգամանք մտանելոյ իմոյ ի հոգեւոր կո

թուղիկոսի ամենայն Հայոց տեառն Ներսիսի յամի 1845 ( {թէպէտ} յօրէ անտի մանկութեան սկսեալ ի 1837 ամէ ծառայեալ ե

րդ ի հասարակական տեսչութենէ, պարտաւորեցայ ինքնին {թէպէտ} եւ հոգեւոր իշխանութիւնն ոչ բռնադատէր զիս, յայն ս

Շին. - " Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, չեմ տեսած, {թէպէտ} եւ այդ կինը շատ անգամ վառում էր եկեղեցում մի այդպ

յում է Յիշատակարանիս, որ մի անպատշաճ բան չգրեմ: {Թէպէտ} այդ ոտանաւորը ունէր իւր մէջ անպատշաճութիւնք, բայ

ամատոյց, Ողբք եւ հառաչանք Էջմիածնի " եւ ուրիշք, {թէպէտ} եւ Տելեմաքի անդրանիկ թարգմանութիւնը տպուած է շատ

նասիրութեան եւ փիլիսոփայական մտածութեան առարկայ: {Թէպէտ} եւ պիտի արդարութեամբ խոստովանել, որ մի այսպիսի հ

յն մտքով, որ ընթերցողը իսկոյն հասկանայ, որ նա, {թէպէտ} արդէն քառասուն տարու չափ բաժանուած Մխիթարեան միաբ

րատարակեց քանի մի տետրակներ եւ յօդուածներ, որոնց {թէպէտ} եւ պատասխանուեցաւ, բայց " Ընծայի " վիճակը այլապէ

ործածական տառերը սովորաբար են նոր ոճով շինուածք, {թէպէտ} եւ ոչ բոլորովին կատարեալ ճարտարութեան մասին: Բայ

րծիքը, այսինքն՝ Խորենացու գրուածքը չհասկանալը ( {թէպէտ} հարկաւոր եւս չէր այս բանի համար ապացոյց ներս բերե

Ր. Չորրորդ պատուէրս յայտնեմ կտակակատարացն իմոց, {թէպէտ} եւ հաւաստի գիտեմ, որ ինձ ազգական չունեմ ուրեք,

ը, Եփ էր գալի երակներում... արիւնը. {Թէպէտ} նա միշտ անսխալ է ու Քրիստոսի փոխանորդ, Սակա

են քեզ սպանանել. ի՛նչ առնես.... Եւ {թէպէտ} ես այս րոպէիս կարող եմ, Բայց մի երկու խափա

, մինչեւ որ անգիր ուսանէր միանգամայն կարդացածը, {թէպէտ} այս մի մեքենական սարսափելի տանջանք է։ Բայց ի՞նչ

իւն։ Բայց ափսո՛ս, որ այս չ'կայ ընդհանուրի մէջ։ {Թէպէտ} եւ մասնաւոր մարդերում Քրիստոսի կենարար Աւետարանը

առաջեւ, որովհետեւ սխալ կարծիք ունի նորա վերայ, {թէպէտ} նա մի սուրբ բան է։ Այո՛, կրիտիկայն մի սուրբ

կից, լուսաւորեց երկնքի երեսը: Ծովի խաղաղել էր: {Թէպէտ} մեք կորուսել էինք մեր բոլոր ապրանքը, բայց ողջանդ

րագրելով, մխիթարում էինք միմեանց եւ ասում էինք. {Թէպէտ} մարդիկը մեզ մոռացան, բայց երկնքի թռչունների նախա

պարէզ արձանացայց անվեհեր. Ո՛չ երկէայց ես, {թէպէտ} հարցի ինձ ի դիմի ողջ աշխարհ, Ո՛չ յուսաբեկ ե

դիմի ողջ աշխարհ, Ո՛չ յուսաբեկ եղէց երբէք, {թէպէտ} անկեայց ի դժուար: Յուսամ զի ես կարեմ ապրել

մ արձանով, արել է մի այսպիսի վերտառութիւն. {Թէպէտ} դարեր շատ անցան են, սակայն անունդ կայ յաշխարհի,

րծերում պիտոյ էր քեզ օգնական առնուլ հոգատարքը"։ {Թէպէտ} այն բարեբարոյ անձին շատ դժուարին էր նոցայ հետ մաս

րակացուին հոգատարների հետ միասին եւ ասաց այսպէս. {թէպէտ} առաջին անգամը ես քեզ ասացի, որ գործարանի հոգատար

նքնին փախաւ ճանապարհից, երբ լսեց սորա անունը): {Թէպէտ} աւագ մարզերից շատերը ասացին կարդինալին, թէ ամօթ

ն, մարդատեցութեան, եւ շողոքորթութեան պատճառով, {թէպէտ} այդ մարդը իւր տիրոջն եւս հաւատարիմ չէ ծառայում.

րովին խոտորուելով քո նախկին սուրբ խորհրդից: {Թէպէտ} բաւական երկար եւ ձանձրալի են պատմելիքս, բայց որ

նդիր, բարոյականութեամբ խանգարած եւ անհաւատարիմ: {Թէպէտ} սորա անարժան գործերը վաղուց յայտնի էին ամենեցուն

ցուցին ճիշմարտութեան դրօշը: Դու տեսանում ես, որ {թէպէտ} այն մարդերի կեանքը վաղուց է վերջացել աշխարհիցս,

ի մէջ խառնուեցաւ, այնտեղ եւս իւրեան լաւ դրստեց: {Թէպէտ} սորա վերայ շուտով բացուեցան մեծմեծ քննութիւններ,

իւս շատ բաների մէջ խաբուած էր իւր կարդինալներից. {թէպէտ} այն մարդու տգիտութիւնը շատ ու շատ լուսափայլ էր,

էկին, որի վրայ մեր խօսակցութիւնն է: Այս քահանան {թէպէտ} բոլորովին անընդունակ եւ անարժան էր այս պաշտօնին

, որ եթէ գրուին, մի հատ գիրք կը բաղկացնեն: Սա {թէպէտ} այս պաշտօնի մէջ թոյլ է, բայց ուրիշ գործերում հին

անդագին հոգացողութեամբ արեւ են տեսանում այժմ: Սա {թէպէտ} այժմ անպատուութեան մէջ է այն գործարանում, իւր ճշ

բոլոր սխալանքի, որ սա ցոյց տուեց իւր գործի մէջ: {Թէպէտ} սա անարժան էր այն պաշտօնին, բայց սորան եւս հարկն

ութեամբ պէտք է, որ սա շատ երեւելի վարպետ լինէր, {թէպէտ} եւ իւր արուեստի մէջ ոչինչ արդիւնք ցոյց չտուեց:

, որին բնութիւնը առատ ձեռով բաշխել էր իւր ձիրքը, {թէպէտ} նա շատ հմուտ չէր իւր պաշտօնի մէջ, զանազան պատճառ

րուածով գետնին զարկել տասներկուամեայ քաջազունքը: {Թէպէտ} եւ չէր անզէն, բայց չէր գործ դնում նորան, բաւակա

ն հասարակաց հետ եւ վերկացման կարդինալ դէմ: {Թէպէտ} ես շատ աշխատեցի իմանալ, թէ այս անցքից յետոյ գործ

ան անդամի, եւ միւս անպիտանների անուններ լինէին: {Թէպէտ} ես շատ աշխատեցի իմանալ մի փոքր որոշակի բաներ նորա

անց եւ ամե՛ն ուղղափառ ժողովրդոց էլ յայտնի։ Եւ {թէպէտ} այս մարդիկը մոլորուա՛ծ են եւ չբժշկուե՛լու կերպով

, ապա բնա՛ւ արժանի չէի համարիլ ինձ այնտեղ մնալ։ {Թէպէտ} վանքի սարք ու կարգը շինուածքի անհաստատութիւնից մի

արող լինէի առ նմա գո՛նեայ սուղ ինչ ժամանակ մնալ, {թէպէտ} եւ ոչ թերակատար գոլով սուրբ եւ ստոյգ հաւատ, զոր

եցին ականատես է Մեծ Թարգմանչաց եւ յետոյ թէ. " Սա {թէպէտ} եւ չէր յատուկ աշակերտ Սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ

խոզի հարսնացելոյ կոյաջուր բաղանիք " (եր. 49)։ {Թէպէտ} եւ սովորաբար չեն թարգմանում այսպիսի առածները, մա

ն ծագել։ Եւ սոցա զգացեալք կէսքն զինեալք եւ կէսքն {թէպէտ} անպատրաստք էին այլ օգնութեամբ Բարձրելոյն քաջալերե

ռնել, եթէ չկայ սոցանից լաւը. բայց իմ կարծիքով, {թէպէտ} ես բժիշկ չեմ, պիտոյ է դոքա դիւրամարս լինէին. պա

մ գինի ճարել Ձեր մռայլութեան համար: Սատանան {թէպէտ} խիստ պահպանում էր ամենայն բանի կարգը իւր տէրութեա

ւթեան եւ կաշառքի արդիւնքը վատնում էր նոցա վերայ: {Թէպէտ} շատ մարդիկ կան, որ ունին իւրեանց մէջ այդ դեւը,

ասին աճելով, եղբօր պէս վարւում էին մինչեւ այժմ, {թէպէտ} պ. Շաքարեանցը աւելի հարուստ էր, քան թէ պ. Մարկ

լ վայրենի արջեր, որ թաւալւում էին սոֆայի վերայ, {թէպէտ} մինը նոցանից կարծում էր իւր անձը երեւելի դիւթ (ч

: Բայց չկարծէք, որ իննսուն հոգին եւս խօսում էր, {թէպէտ} գործը իննսունին եւս վերաբերւում էր: Այնտեղ երեսո

աւ կարողութեան տէր մարդն ունի, ոչինչ չէ խօսում, {թէպէտ} եւ խօսել եւս չգիտէ, ինչպէս նաեւ շատերը... եւ

, - ասաց նա, նայելով իւր արտասուքի ընթացքին, - {թէպէտ} եւ ասում են, որ արտասուքի թափուիլը թեթեւութիւն է

րգա-շուշանագոյն երեսի վերայ, նորա խարտեաշ աչքերը {թէպէտ} եւ ուղղեցած էին դէպի իւր կարը, այսուամենայնիւ փա

հումեանցի նման մարդը ճաշով պատուասիրել էր նորան: {Թէպէտ} Թիւթիւնճի-օղլուն շատ այն տեսակ մարդերից չէր, որ

բաց աղջիկ է... Ահա մեր դրացի Գասպարի աղջիկը, {թէպէտ} շատ սիրուն չէ, բայց ի՞նչ հարկաւոր է գեղեցկութիւն

նակի, այսինքն՝ սակաւաթիւ ոմանք բուն ուղղափառք, {թէպէտ} այժմ շնորհիւ տեառն բազմաթիւ երեւին։ Իսկ երկրորդ

յապետներին եւ միւս այլ վերեւումը յիշուած մարդերին {թէպէտ} շատ անհաճոյ էր այս բանը, բայց դորան ընդդէմ դուրս

մինչեւ այժմ աբեղայական տեսանի գրականութիւնդ այդ՝ {թէպէտ} մնալ այդպէս ոչ կարէ, ըստ որում առ դուրս գայ ժամա

ալ] որպիսութեան միջի, յորպիսւոջ տեսանեմք զհայս ( {թէպէտ} կոյրք ոչինչ տեսանեն, ըստ որում տեսութիւն չէ դոցա

մեան ազգին հայոց որ ո՛չ հասկանայ զայդպիսիս, զորս {թէպէտ} եւ հասկանայր, օգտիլ ունէր եւ ոչինչ, վասն զի այդ

եւին օտար ի լուսաւորեալ հոգւոյ մերումս ժամանակի, {թէպէտ} յոյժ ազգակից խաւար ճշմարտութեան պապականաց յընթացս

ւ որ ինչ վերաբերին յաստուածայինն վարդապետութեան: {Թէպէտ} հարք նախնականք ի սկզբանէ անտի Հայոցս քրիստոնէութե

ք, ի հայկաբանութեանն մասին համարի ընդ առաջինսն, {թէպէտ} ի տեղիս տեղիս ցուցանէ ճապաղ ոճ խօսից եւ ամենեւին

ցւոյ: Յերեքտասաներորդ եւ չորեքտասաներորդ դարս {թէպէտ} եւ երեւին ի պատմութեան գրականութեան մերում անձինք

րհաց, եւ շատ կամ նուազ մօտ յստակ հայախօսութեան, {թէպէտ} առ հասարակ պիտոյ է ասել, թէ հին հեղինակացն բարբա

տենագիրք մեր ցայս վայր ժամանակի թողին լքին զայս, {թէպէտ} եւ անհաւան էին ընդ խառնափնդոր Պատմութիւն Չամչեանի

ն ախտից եւ աչք մեր՝ ազատ ի մեկուսի հայեցուածոց: {Թէպէտ} չկարեմք դատապարտել զՄխիթար Սեբաստացի առ ուրացութե

լ ընդ անշքացեալ անապատ Հայկական լուսաւորութեանն, {թէպէտ} մինչեւ այժմ ի մասնաւոր սահմանի լրագրութեանց:

սանիլ եւ զհին լեզուն իսկ՝ որ անհասկանալի է նմա, {թէպէտ} եւ բազումք ի կամակոր հնամոլաց եւ զայդ փորձ փորձեց

բանիս ասասցուք եւ զհեղինակաց մերոց առ Ռուսահայս, {թէպէտ} եւ դժուար եւ կարի դժուար էր որոնել եւ գտանել զնոս

է պատճառ կորստեան բանաստեղծական հոգւոյ առ Հայս, {թէպէտ} պիտոյ էր խոստովանել զճշմարտութիւն, թէ Հայք եւ ի

րագործեց իւր գաղափարը քաղաքական շինութեան մասին։ {Թէպէտ} եւ այս գաղափարը ժողովրդի համար մի չոր եւ մեռեալ բ

լի է Յիսուսեանների ժրութիւնը եւ հնարագիտութիւնը։ {Թէպէտ} եւ հասան նորանց ընդհանուր արհամարհութիւնք եւ հալա

իկ էր եւ անչափ կնամոլ։ Բայց այս միակերպ կեանքը, {թէպէտ} եւ պերճ պալատի ճոխութենով, չ'կարողացաւ յագեցուցա

յն կերպ ջանում էր օգնել Պապին եւ Յիսուսեաններին, {թէպէտ} եւ ինքը ոչինչ հաւատ չէր պաշտում։ Պարլամենտը

սելով՝ ես վիրաւորուած եմ, ցնցուեցաւ երկիւղիցը, {թէպէտ} եւ վէրքը անվտանգ էր միանգամայն։ Այս միջոցին

ձ միմեանց հետ ծանօթացնող շարժառիթ նամակովս: {Թէպէտ} եւ ես ի վաղուց հետէ առ ի սրտէ կամենում էի մի առան

. չկարծեմ, որ եպիսկոպոսները եւս այնպէս իմանան, {թէպէտ} մի փոքր ի՞նչ խաղողի ջրից... Բայց այդ եւս ներել

Շումէ գիւղի մէջ, տեսայ մի զարմանալի անասնանոց, {թէպէտ} վաղուց տեսած էի, բայց այդ ամենից զարմանալի էր,

ն զոհել լեզուի մաքրութիւնը եւ յատկութիւնը անգամ, {թէպէտ} մի գովանի բան չէ դա։ Պ. Գամառ-Քաթիպայի ասածը՝

ած են պատուհանիս վրայ, մեզ սարսափեցնելու համար: {Թէպէտ} մեր ազգի մասին չունինք այսպիսի գրքեր, բայց կենդա

ել ծերունին ասաց իւր ընկերին ցած ձայնով, որ ես, {թէպէտեւ} մօտ էի կանգնած, բայց հազիւ լսեցի, թէ. " Սորան

ս չորս խնդիրքը հասել են մեզ բազմաթիւ նամակներով, {թէպէտեւ} առ ի սրտէ պատրաստ էինք յարգել մեր ազնուամիտ թղթակ

տանային հասկանալու իւրեանց անձը եւ իւրեանց ազգը: {Թէպէտեւ} փոքր եւ շատ փոքր երեւում են մեր ազգի մէջ այդպիսի

րը, ո՛ւր եւ որի՛ ձեռքում գտնւում են ներկայումս: {Թէպէտեւ} այդ բաների մասին գրաւոր կարելի է խօսք ու զրոյց բա

չէր սիրում, պէտք է որ այդ գործը յանձն չառնուր, {թէպէտեւ} շատ օգուտ ունենար դորանից: Իսկ յանձն առնելուց յե

ինչպէս եւ քո ամեն նախնիքը։ Իսկ ե՛ս՝ անպիտա՛նս, {թէպէտեւ} Տիրոջդ առջեւը ամենների կղկղանք) երեւիմ, տղամար

տ բերեց ձեզ, որի տանը եւ մե՛զ ուսում էին տալիս. {թէպէտեւ} տարիքով աւելի հասակաւո՛ր էինք ձեզանից, այլ սննդա

ցողը։ § 14. Բնագիրը. " Եւ ամենեցուն կղկղանք {թէպէտեւ} երեւիցեմ " (եր. 39)։ Դարձեալ, Պաւղոսի խօսքն

ամուէլից յետոյ կաթողիկոս նստաւ 502 թուականին։ {Թէպէտեւ} չգիտենք, թէ այս երկուքից ո՞րը կամենում է հասկացն

ւական երկար է. այդ բանի սկիզբը շատ ծիծաղելի էր, {թէպէտեւ} եւ վերջը անախորժ եղաւ, ես կպատմեմ ձեզ բոլորը եւ

ր օթեւանը: Նա մտածում էր, թէ արդարեւ Հայոց ազգը {թէպէտեւ} քանի հազար տարեկան, այնուամենայնիւ դեռեւս մի խակ

- ասաց տիրացուն, եթէ կամիք, գնանք միասին: {Թէպէտեւ} շատ ծանր էր կոմսին ընդունել այս հրաւէրը, բայց մի

ր է այս, մտաւորական կամ բարոյական հարինք: - {Թէպէտեւ} ես շատ գլուխ չունիմ ուսումնական բաների, - ասաց Մ

լինում են չնչին դրութենից վեր բարձրացող մարդիկը ( {թէպէտեւ} պ. Յովնաթանեանցը զուրկ էր ամենայն բարոյական բարձ

երկար ժամանակ ունեցած էր էպիլեպսիա, եւ թէ այժմ, {թէպէտեւ} չէ երեւում, սակայն ստեպ ստեպ սաստիկ ծանրանում է

այաստանի հորիզոնի վերայ իւր խաւար վարագոյրը։ {Թէպէտեւ} Ռուբենեանց թագաւորութեան ժամանակ եւս չենք տեսանու

այաստանումը սէր եւ պաշտպանութիւն լուսաւորութեան, {թէպէտեւ} շատ անմխիթար յիշատակարանք, այո՛, ե՛ւ թագաւորներ

վ ազգի տգիտութիւնը եւ լեզուի օրէ օր աղաւաղուիլը, {թէպէտեւ} դոյն այդ ժամանակում լսում ենք Լամբրոնացու գանգատն

ին, բայց ո՞վ էր Պապական կոնդակների ականջ դնողը, {թէպէտեւ} նոցա անդամները, որոնք Պապի երեսն էին տեսանում,

ւսկօյա գաւառում, Լօյոլա ամրոցի մէջ։ Նորա ծնողքը {թէպէտեւ} երեւելի մարդիկ էին, բայց ո՛չ հարուստ։ Իգնատիոսը

ւ, նա իւր աշակերտների հետ միասին մնաց բանդումը, {թէպէտեւ} դուռները բաց էին։ Այս բանը այնպէս գրաւեց բոլորի

ործ աստուծոյ ձեռքից: Մարդկային օրէնքը դրուեցաւ, {թէպէտեւ} շատ անգամ եւ շատ դիպուածում շեղուելով բնական օրէն

նացի յօրինսգիտաց եւ ի փաստաբանաց քաղի, թէ յիշեալ {Թէրթըն} անուն ադմինիստրատորն վաճառեալ է զայնոսիկ զերկուս

զայսմանէ, նոյնպէս եւ զվատնեալ գումարացն ընդ ձեռն {ԹԷրթընի} չկարեմ ես այժմ բողոքել. այս ամենայն ոչ կարեն մտա

ն, այսօր մի այդպիսի սքանչելի կերպով չէ կարող Ուչ- {Թէփէլերի} բարձրաւանդակից անցնիլ, որ յետոյ վազէր դէպի Էջմիա

այն օրից, երբ Գալիլեյը իր գնդակները ձգեց Պիզայի {թէք} զանգատնից դէպի վայր, այն օրից, երբ ծանրութիւնը

՛կ են ձգում արդարի՛ն էլ, ա՛նարդարին էլ, եւ արծա՛ {թը} միայն, որի համար հարստահարում են, ձեռք բերածի պ

չկայ մի ազնիւ առարկայ, որ ժողովէր այս ազնիւ հիւ֊ {թը}, որ միմիայն հոգու ներգործելուց դուրս է գալիս մար

ինչեւ այն աստիճան, որ կապոց առնուր նորանից որպէս {թըլիսմ} եւ Գարեգնից ծածուկ ուղարկէր Վարդիթերին: Արդ

քին է գրած"։ Ինչպէս հասկանանք Տիրանի տուած {թըլիսմը}, նորա բովանդակութիւնը եւ գործի վերջը հա՛ր ու նմա

ան եւ իր գործունէութեան վրայ: Էապէս, Տիրանի ո՛չ {թըլիսմը}, այլ դաւաճանութիւնքը քանդում են բանը. Արշաւրի ն

ւատալու, ինչպէ՞ս բանի վերջը- կատաստրոֆը-չվերագրէ {թըլիսմի} զօրութեան, երբ Վարդիթերի մահից յետոյ, դուրս է գ

ռ ու անտառ, լերին, գազանք Քու ձայնով թունդ {թըմրեցան} ։ Դու հնչեցիր Պառնասումը, Երբ Ար

Գինու մառան կոկորդիցս Յանկարծ խօսքս դուրս {թըռաւ}. " Մարդը ջոկվում է գազանից, " Որ ձեռք

առաջին դէմքում, որոշեալ եղանակով, ժամանակով եւ {թըվով} ։ Անելը կամ ցոյց տալը, այսինքն՝ բուն բայի պաշտօ

Երկիւղիցը, որ հարուստին Զարհուրելի կը {թըւի}, Քեզ համար միշտ նոյն է եղել, Նոյն կը

լաս: Գիտեմ որ դուն ալ, սիրելի ճիճաս ալ սիրտերդ {թըփ} -թըփ կեցիլիք. աճապ ի՞նչ խապեր կառնուք ինձմեն առող

: Գիտեմ որ դուն ալ, սիրելի ճիճաս ալ սիրտերդ թըփ- {թըփ} կեցիլիք. աճապ ի՞նչ խապեր կառնուք ինձմեն առողջութ

Հապա մյուս եկեղեցական գումարնե՞րը, որոնք 1848-56 {թթ}. հանձնված էին շահով Օդեսայի հասարակական խնամատար

լաւ թթենու տերեւը. (թէեւ նորա լաւ կարծած կարմիր {թթենին} երկրորդական է շերամաբուծութեան մէջ, որովհետեւ ճե

որդական է շերամաբուծութեան մէջ, որովհետեւ ճերմակ {թթենին} համարւում է նախընտիր. գիտութիւնը ասում է, թէ նո

ւում է այնտեղ շերամը: Ծառի տէրը խնայում է իր լաւ {թթենու} տերեւը. (թէեւ նորա լաւ կարծած կարմիր թթենին երկ

մ, " Էդ տերեւը ո՞ր ծառիցն ա, էն կարմիր կորզաւոր {թթենուցը} հո չի՞: - Չէ՛, - ասում է աղջիկը, - սպիտակ բ

: - Չէ՛, - ասում է աղջիկը, - սպիտակ բեդանայ {թթենուցն} ա: - Դէ՛, տա՛ր, դէ՛, տա՛ր, - շարունակու

են պատշաճից ուրախութեան քօղ ձգել իւրեանց դառն կամ {թթու} երեսի վերայ, այդ օրերում ուրախ է ցոյց տալիս իւրե

- Ընծայիր նորանց քո բարեկամին, - ասաց սատանան {թթու} դէմքով. - ինձ հարկաւոր չեն քո շարադրութիւնքը, ա

ր Ձեր ամբողջ տարեկան պաշարն էր, այդ պաքսիմատների {թթու} եւ տտիպ նիւթը խմորել է գինին եւ այնպիսի թունդ քաց

իւր ներքին ուրախութիւնը ծածկում էր երեսի արտաքին {թթու} կերպարանքի տակ. շատ ուրախ էր, որ այս ծայրագոյն

վիրաւորուած էր Շահումեանցի հարցմունքից. պատճառ, {թթու} երեսով նայեց նորա վերայ եւ երկու ձեռքերով գլխի ետ

ցին, գլուխը կախած, անձրեւից թրջուած եւ բնութեան {թթու} դէմքից տխրած մի մարդ, միջահասակ, թուխ, սեւ աչք

ւնճի-օղլուն այժմ չէ կամենում տալ իւր աղջիկը, թող {թթու} դնէ նորան, մեզ հարկաւոր չէ. ես քեզ ուրիշ աղջիկ

ծծումբը, վառուելու ժամանակ խլելով օդից երկու չափ {թթուածին}, բաղկացնում է ծծմբաթթու (ՏՕ2 сернистая кислота

բաղկացուցիչ տարրական մասունքը երեք են - ջրածին, {թթուածին}, ածխածին, եւ այսպէս փայտը ենթարկուելով այրողութ

արգոյ հեղինակը, որ թէ 100 չափ օդի մէջ աւելի լինի {թթուածինը}, քան թէ 21, նոյնպէս վնասակար էր առողջութեան, չ

ը միշտ կայ: Առաջին շունչի հետ մարդը առնում է օդի {թթուածինը}. եւ երբ վերջին անգամ դուրս արձակում է իւր թոքերի

արձակում է իւր թոքերից ածխաթթուն, առանց վերստին {թթուածինը} ներս ընդունելու, նա կենդանի չէ այլեւս: Տնտ

՝ չնայելով, որ այդ բազմութիւնքը ներկայ են. երբ {թթուածինը} եւ ջրածինը միանալով, կորուսանում են իւրեանց տարր

ից դէպի մի այլ տեսակ կեանք. ածխածինը, ջրածինը, {թթուածինը} ապրում էին մի ժամանակ իբրեւ ծառ, իբրեւ բուսական

րպարանքը, թացութիւնը, ջերմութիւնը, լոյսը, օդի {թթուածինը} եւ այլն, եւ այլն, ներգործելով նորա վերայ, սկսա

րից էին բաղկացած, արդեօք բնական կերպով ազոտից եւ {թթուածինից}, եւ սոցա յարաբերութիւնը էր որպէս 21: 79, թէ այլ

ւում են որպէս ջուր, որի յատկութիւնը տարբեր է ե՛ւ {թթուածնի}, ե՛ւ ջրածնի յատկութեններից, մեզ մնում է ընդունե

քից, նորանցից ջրածինը, միանալով օդի մէջ գտնուած {թթուածնի} հետ, ջուր է դառնում, եւ ջերմութեան միջնորդութեն

ի դարձած ցրւում է օդի մէջ. ածխածինը միանալով օդի {թթուածնի} հետ, շինում է երկու տեսակ բաղկացութիւն, մինը ած

լոյս ունի Դրումոնդի ասած կրակը (ջրածինը վառուած {թթուածնի} ներկայութեամբ), բայց դա ինքն իրեն չէ առաջանում

ց բերանը եւ խածեց կէսը. երբ որ ծամել էր, իսկոյն {թթուեցաւ} նորա երեսը. Ո՞ւր է Անասնագլուխը, - գոռաց նա բար

դը, բնականապէս եւ ծանր նստած իւր տեղում, կէս մի {թթուեցնում} է դէմքը, տհաճութիւն զգալով մեր խօսքերի մռայլոտ կ

ը, տեսնում ենք, որ քիթերը կախում են եւ երեսները {թթուեցնում}, բայց մի՛ շտապէք քարկոծել մի մարդ, որ խօսում է

քիցս: Պ. Խ., անորոշ կերպով նայելով իմ վերայ, {թթուեցուց} իւր երեսը եւ մեծ տհաճութեամբ շարունակեց. -

ղ էր եւ ձեր բարեկամ Պ. Բէգզադէն, որ քիթը բերանը {թթուեցուցած}, նստել էր ուրիշ շատերի կարգում: Շինած էր դահլիճ

կաթիլ եմ ընդունում՝ մորու ընտիր շաքարաջրի մեջ: {Թթուն} ներգործելով իբրեւ զորեղ քրտնաբեր միջոց, ոչնչացրե

բերան է այրում... ճշմարի՛տ, կարծեմ դեռ քացախի {թթուուտ} է դարձել... Այժմ հոկտեմբերը վերջանում է համարե

մինը ածխաթթու որ ցրւում է օդի մէջ, միւսը ածխային {թթուուտ}, որ օդից ծանր լինելով, նստում է գետնի երեսին եւ

" ըռխին յաշիր"։ Բայց մենք շուտով կը հասնենք այն {թթուուտին}, որի տեսութիւնը միայն պրծացնում է գերմանացու շապ

որպեսզի ալկալիական այդ ջրով չեզոքացվի արյան խիստ {թթվեցումը} եւ այդպիսով ըստ կարելույն խափանվեն այն արտաթորում

ոտյան արդեն բժիշկը եկավ մոտս: Կեցցե՛ HCI-ը: Այդ {թթվից} acid mur. concentrat, երեք ժամը մեկ անգամ՝ երե

, եւ միւս կաթսայից յաւելացուց նորա վերայ ծծմբային {թթւուտ}, որ սովորական է կաթի տեղ գործածել դժոխքում. իւր

ական հարձակում եղավ. ահա մոտ մի ամիս է, ինչ ձախ {թիակիս} տակ ինձ տանջում է անիծված ռեւմատիզմը, թեեւ այժմ

եան ընդդէմ ապստամբք, կարո՛ղ են դատապարտուիլ դէպի {թիարան}... - Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Պա

իրկը եւ համբուրուելով նորանից զգում է, թէ " օխտը {թիզ} եղ է կանգնում նորա սրտին " (եր. 26): Պէտք չէ

թիւնքը, ուր է մնում նոցա հետ համեմատելով մեր մէկ {թիզ} Մասիսը։ Բայց երկաթը, որ դէմ ես անում նորան, այ

ս Երազներով իր արբած Կոյսը իջնում է պարտէզ... {Թիթեռի} պէս ` լուսառեչ Ծաղկէ ծաղիկ թռչելով Փունջեր քաղո

եմ այդ աղջիկը, որ կանգնած, կամենում է բռնել մի {թիթեռնակ}: Ինձ թուեց, թէ աչքիս է երեւում... շփում եմ ճ

երայ եւ պարզած աջ ձեռքը, աշխատում է բռնել մի մեծ {թիթեռնակ}, որ նստած մի թուփի վերայ, շարժում էր իւր պայծառ

իակողմանի, ուսումնական անուանուած պարոնները, որ {թիթեռնակի} պէս թռթռում են ճրագի չորս կողմով, երբ սա երեւում

՝ Կոյսն իջանէ մաքրազգեաց... Զերթ {թիթեռնիկ} Թռուցեալ ծաղկանց ի ծաղկունս, Քաղէ փնջի

լ է նոցա համար մի սիւն, թէեւ՝ շատ խախուտ, որին {թիկն} տալով՝ կամենում են իւրեանց կանգնելու շէնքը անել

ատ խնամքով երեք բաժանած եւ մի գէս հիւսած ընկած էր {թիկնամիջումը} ողնաշարի վերայ. մէջքը կապած մի գօտի, որ ժամարար

ց կարգված է ընդհանրական տեսուչ Նեապոլսի. ազգային {թիկնապահ} գունդը հավաքում է, որ ընդառաջ ելանել յուր նոր գա

ղեկավար է ոգի անախտ եւ մաքուր, երկինք հասանեն ի {թիկունս}: Զղեակ ազգի մերոյ Հոգին հաւատաց ի Ձեզ, եւ մ

րծ իւրումն աշխատասիրութեան, եթէ միայն հասանէին ի {թիկունս} ազգասիրական քաջալերք առողջամիտ հայրենասիրաց: Ի հ

տայ, որ շատանան այդպիսի հոգեւոր անձինք եւ թեւ ու {թիկունք} դառնան մեզ, որպէս եւ մեք նոցա: Դարձեալ

ր պաշտպան լինէին Պապական իշխանութեանը, որ թեւ ու {թիկունք} դառնային նորան ամենայն տեղում, որ մինչդեռ աւելի

ր դու քաջի պէս, Թող չտեսնէ թշնամին Քո {թիկունքը}, թող նա չասէ Թէ վատ է Իտալացին"։

հաւատարիմ մնացին Մեծ Վահանին եւ եղան նորա թեւը եւ {թիկունքը} ։ Փարպեցին սոցա մօտ է կեցել այն բոլոր խռովութեանց

ւոր ճշմարտութեան Վարդապետին, որպէս զինուոր, որի {թիկունքը} տեսանելու չէին թշնամիք։ Խօսելով կրօնի վերայ

եցին երկու դանակ, մինը դէպի կուրծքը, միւսը դէպի {թիկունքը} ։ Ողորմելի Րիշիէ ճար չ'գտաւ, որ չ'ստորագրէ արդէն

որություն: Այս տողերը գրում եմ, բայց կուրծքս եւ {թիկունքս} ցավից խեղդում են, երբ մի փոքր առողջանամ, պարապո

ոսորդ ոչ ի բացեայ, Երկի՜նք, տրոփէ սիրտն ի {թինդ}... Ի սարաւոյթ փրփրածնին Կրկնամահկին

հ ծառա Միքայել Նալբանդյան 9 հոկտեմբ. 1858 {թիվ} Մոսկվայի մեջ Իմ հասցեն. Его благородию

յանց 42. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 23 ապրիլի 1859 {թիվ} Փարիզ 5 մայիսի ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ Կ

ենախոնարհ ծառա Միքայել Նալբանդյան 1864 {թիվ}, փետրվարի 5 93. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

ենայն օր հոգիս է հանում, քրտինքը, հազը եւ թուքը {թիվ} չունի, ավելցուր սոցա վերա իմ անօգնական միայնությ

ութենովը հորդոր լինիս, որ սորա մասնակից եղողների {թիվը} շատանա, որպեսզի այս գործը գլուխ գալով, վենետիկե

լ նամակը արձակած հուլիսի 15-ից, եթե չեմ սխալվում {թիվը}, ստացա օգոստոսի 1-ին եւ տեսանելով, որ հասել էր

ուրաքանչյուր ստորագրող պարոնի անունը, օրինակների {թիվը} եւ գումարի որքանությունը Ձեր ձեռքով եւ Ձեր ստորագ

ոթության հայտնի կլինի ստորագրողի անունը, օրինակի {թիվը} եւ գումարի որքանությունը։ Ձեր ներկա եղած քաղ

, նշանակելով ստորագրողների անունները, օրինակների {թիվը} եւ հետեւաբար գումարի որքանությունը: Ստորագրո

պա " հոդվածում ամեն կերպ ճգնում է Եվրոպայի հայերի {թիվը} նվազեցնել մինչեւ 200, 000, որպեսզի հնարավորությո

վյալների, ճշմարտությանն ավելի մոտ է այն, որ այդ {թիվը} տատանվում է 4. 500 000 եւ 5. 500. 000-ի միջեւ։ Կ

ության հովանավորությամբ գնված դավանափոխների չնչին {թիվը} հասցրել էին տասնյակ հազարների: Սուտը ի վերջո բաց

արծաթ ռուբլի. Նախիջեւանի արական սեռի բնակիչների {թիվը} ՝ պատվավոր քաղաքացիներ, վաճառականներ, մեշչաններ

ոմիտեի տեղեկությունների, արական սեռի բնակչության {թիվը} ՝ պատվավոր քաղաքացիներ, վաճառականներ, մեշչաններ

ալ մանուֆակտուրային գործարանների բոլոր բանվորների {թիվը}. հավանորեն, այդ մասին որեւէ բան կա ամսագրերում

թյուններում: Եթե ես իմանայի բանվորների ընդհանուր {թիվը}, ապա իմանալով այդ գործարանների արտադրանքի ընդհան

ն մէկ անգամն ծեծէ, ջուրն հանէ, մէկ գիշեր աստխին {թիր} լուսանայ նէ, լատով քամէ, ջուր խմէ: ի ձեռն

թիւնը մարդու. Երբե՛ք ստոր կրքերի Համար սիրտը չէ՛ {թիրախ}. Իսկ դու ինչո՞ւ ես ժպտում, Ուխտ չեմ անում ես խա

: Ո՛չ վայրաքարշ ինչ կրից Զսիրտ եդից ի {թիրախ}, Իսկ ընդե՞ր բնաւ ժպտիս, Ուխտեմ ես ո՛

յ Մ. Նալբանդեանց ՚Ի 10 հոկտեմբ. 1860 {թիւ} Էջմիածին 53. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնա

նն (իմ հասցէն) ՚Ի փետրվարի 11, 1860 {թիւ}. ՚Ի Սանկտ Պետերբուրգ В. С. Петербур

Որքա՞ն աստղեր փայլում են վառ, Ասես համար, {թիւ} չկայ. Ասում են որ ամենայն մարդ Աստղիկ

[ԲԵՐԴԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ] 1863 {թիւ} Յունուարի 11-ին յայտնեցին ինձ գործի ծերակոյտ տրու

ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՐԴՈԻԹԵԱՆՍ ԸՆԹԱՑՔԸ 1860 -1861-1862 1860 {թիւ} Պետերբ[ուրգից] ելայ...., յունիսի 15 Մո

остовцов Մարտիրոս Յովհաննէս քահանայ Մ[?]աւգեան. {թիւ} ի աշակերտաց տեարց Լազարեանց ճեմարանին, որ ի Մոսկ

ց յետոյ, իւր ներկայ տարու 1 յուլիս 30 նոյեմբեր ` {թիւ} 85 Երեւակի մէջ, ելաւ սրբագրեց ու հաւատքի մասունք

սկ յամին եօթն եւ տասներորդի Յազկերտի արքայի (455 {թիւ} ), իշխանն Վրաց Աշուշայ աղաչէր զաւագս դրանն արքու

տամբական ճառեր, որ ասուեցան Համբախումը եւ ամբողջ {թիւ} Die deutsche Tribune օրագրի. ես ցրւում եմ այս գր

արկոսը, - մեզանով կը լինի տասներկու. առաքելական {թիւ} է, խորհրդաւոր է: Միայն գիտե՞ս, ես այդ մարդերից

լ զամենայն վանկ բառից, առ պակասաւորութեանն զորոց {թիւ} Ասողիկ դնէ քսան եւ ինն, իսկ Վարդան քսան եւ երկու

Մխիթար առակախօս, մականուանեալ " Գօշ ", մտանէ ի {թիւ} հեղինակաց հայկական դպրութեան իւրով բարոյական առակ

։ Պաւլոս III Պապը իւր կոնդակովը, որ գրած էր 1540 {թիւ} դեկտեմբերի 27-ին հաստատեց կարգը միայն այն պայմանո

ջ։ Տե՛ս երկրորդ հատորում։ Տպած Մոսկուայի մէջ 1857 {թիւ} ։ Ինչ ժամանակ Գիզ Դուքսը, Յիսուսեանների

ր եւ կամ ւիւնը վեվով փոխանակել, ինչպէս գրում ենք {թիւ}, թվի, թվական։ Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլեան ականաւո

իք է, շատ անգամ, եթէ եղանակ, ժամանակ, դէմք եւ {թիւ} ցոյց տուող վերջաւորութիւնը մէկ անգամ երեւի, նորա

իս գործողութիւն, բայց եղանակ, ժամանակ, դէմք եւ {թիւ} նախընթաց բայի վերջաւորութեան ուժով, ինչպէս՝ " գ

դ էր, Մանաւանդ այս համարները խորհրդական են {թիւեր} ։ 1885 թ. Մոսկուա ՅՈՅU

նացած է Հայոց միակողմանի ուսումնականներին, որոնց {թիւը} բարձրացնում էք մինչեւ բիւր։ Գուցէ ձեր աչքումը շա

ց որպէս զգուշալի մարդ: Նախիջեւանի բնակիչների {թիւը}, բացի հինգ հայաբնակ շրջակայ գեղերից, հասանում է

նը եւ ընդունեցին նորան, թէեւ փոքր էր այդ մարդերի {թիւը}, այնուամենայնիւ, ճշմարտութեան քարոզիչքը հերիքաց

տակ նահատակուիլ յանձնառու կտրիճ զինուորքը, որոնց {թիւը} աճում է ու զօրանում է օրէ օր: Ցնծացէ՛ք, սո՛

օդի ճնշողութեան եւ ջերմութեան ընդհանուր եւ միջակ {թիւը}: Երկրորդ՝ ելեքտրաչափով քննելով օդի ելեքտրականու

ը կանգուն կեցած աշխրքիս մէջ, գո՛նէ ընկճեալ ազգաց {թիւը} կը համարուի։ Ըսինք նաեւ, թէ մեք՝ լուսաւորչական

րիքանան: Շատ փոքր է Փարիզում գտանուած Հայերի {թիւը}, բայց այս փոքրի մէջ երեւում է ազգայնութիւնը աւել

, ուր պիտի երեւէր երկրիս վերայ եղած Հայերի ստոյգ {թիւը} ներկայումս, եւ թէ որքան ո՛ր աշխարհում բնակւում է

մենայն ճշդութեամբ արձանագրէին ոչ միայն բնակիչների {թիւը}, այլեւ մի քանի վիճակագրական եւ տեղագրական ծանօթո

մեզ, մեր ազգին ընդհանրապէս, որ մեք չգիտենք մեր {թիւը}, որքանութիւնը եւ վիճակը, եւ հարկադրուած ենք սու

մ ինչ նպատակով, աշխատում են փոքր ցոյց տալ Հայերի {թիւը}, այսինքն՝ 3-4 միլիոն, մինչ մեր կարծիքով պիտի լ

ընկաւ Էդմոն Շերթիէ Ֆրանսիացու գիրքը, ուր Հայոց {թիւը} բարձրանում է մինչեւ 3. 900. 000, որոնցից, ասում

ական, այսպէս անուանուած, անգլօ-սաքսական տուների {թիւը}. միլիոնաւոր չեն վաճառական տուների թիւը. ասել է

ն տուների թիւը. միլիոնաւոր չեն վաճառական տուների {թիւը}. ասել է թէ այն միլիոնները բաղկացնողը է հասարակ ժ

շանակում է, թէ օրըստօրէ պակասում է երկրագործների {թիւը}, հետեւաբար ընկնում է եւ զուգակշիռը: Դիցուք հազա

քաղաքի մէջ, ոչ միայն փոքրացնում է երկրագործների {թիւը}, այսինքն՝ դուրսից, հասարակ ժողովուրդի մէջ ոսկի

սից, հասարակ ժողովուրդի մէջ ոսկի եւ արծաթ բերողի {թիւը}, այլեւ շատցնում է երկրագործութեան արդիւնքի կարօտ

ւ շատցնում է երկրագործութեան արդիւնքի կարօտողների {թիւը}: Եւ փոխանակ որ ինքը պիտի դրամ ստանար դուրսից, ա

այն իւր ներկայութեամբ իւր աղքատ եւ կարօտ ընտանեաց {թիւը} յաւելցնելու համար: Եւ ահա նորա տասն եւ ութն

վ, բայց այդ վաճառականների ընդհանրութիւնը՝ միջին {թիւը}, հազիւհազ ապրում է, եւ աղքատութիւնը օրէ օր տարա

այելի է: Թո՛ղ հազարաւոր դառնայ հարուստ անհատների {թիւը}, թո՛ղ հարիւրաւոր լինի եւրոպական դպրոցների մէջ կր

լինի եւրոպական դպրոցների մէջ կրթութիւն ստացողների {թիւը} ։ Ի վերայ այսր ամենայնի ազգի ընդհանրութիւնը կը մն

նի են, նոքա չեն կորչում, չեն չքանում եւ մարդերի {թիւը} չէ սակաւանում, թէեւ մեռնէր մի ահագին ազգ: Ի՛նչ

րը, այն ժամանակ բիւրաւոր պիտի լինէին հարուստների {թիւը}, փո՛քր է այս, աղքատ ասած բանը բնաւ չպիտի լինէր

յ Երկու յարկով շէնք փառաւոր. Ծառաներիս {թիւը} չըկայ, Իմ հիւրերը հարիւրաւոր:

այտնի չէ: 31-ին ժամը 11-ին երեկոյեան: Այս 1863 {թիւը} վերջացնելու վրայ եմ բիւր տեսակ մտածութիւններով:

[ուած է] 11-ին: Այսօր ստացայ Հիւսիսափայլի երրորդ {թիւը}: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխան

ի 11 ուղարկուած նամակների ցուցակը կորած է, որոնց {թիւը} էր 21: [Պետերբուրգից] ամիս համար Փետրուար

բնակիչք որչափ են եւ մասնաւորապէս հայք, եկեղեցեաց {թիւը}, Ռուսաստանի բոլոր հայոց թիւը Այն տղայի համար,

էս հայք, եկեղեցեաց թիւը, Ռուսաստանի բոլոր հայոց {թիւը} Այն տղայի համար, որ այնտեղ մինի մօտ է, խօսել Ս

, որով զարմանալի կերպով փոքրացնում է յանցանքների {թիւը} եւ կեանք է տարածում: Ի՛նչ է այս քննութեանց ա

վերա անհատական ձգտողութիւնքը (յայտնի է թէ միջին {թիւը} ), - հանդիպելով կէս մի կորցնում է իր նախաշաւիղը,

։ Յայտնի է, թէ, երբ բազմացնում էր կրօնաւորների {թիւը}, պիտի այդ բազմութեան չափով տեղ էլ պատրաստէր, ու

մինն էլ խոստովանում է, 480ին։ բ) Մինչեւ 484 {թիւը}, Վահանի անհնազանդութիւնը եւ պատերազմը տեւում էր

ին, եթէ փոքրանում էր եւ այդ սակաւ եղած ընտիրների {թիւը} ։ Այս առաքինի երիտասարդը, որ թռաւ գնաց մեզանի

ուրբաթագրքերի, կարմիր թանաքով գրուած մագաղաթների {թիւը} համարը չկար, բոլորը խառնիխուռն ծալուած ճնշուած,

պիտի փոքրանար նեղսրտելու եւ բարկանալու պատճառների {թիւը}: Վերջապէս, օրիորդ Մարիամը աւարտեց իւր երգել

ինչեւ տասներեքերորդ դարը յաւելանում է շարականների {թիւը}: Մեր թարգմանիչքը ստացան Յունաստանում, եւ ինչպէս

ց նա ճարել իւր համար աշակերտք ու բարեկամք, որոնց {թիւը} շուտով հասաւ իննի։ Նոքա բնակւում էին մի տան մէջ

այ իսկոյն յաւելացան այլ եւս եօթն, որոնցով բոլորի {թիւը} դարձաւ տասն եւ վեց։ Աւետիքի հալածանքը սաստկանում

իւնը երբեմն բաղկացած է մօտ իբր 60 անդամից, որոնց {թիւը} նուազած է այժմ, եթէ առնունք միմիայն Վենետիկեան Ս

խիթարեանց անձնապահութեանը, փոքր է պապական հայերի {թիւը}, իսկ Մխիթարեանց ժողովուրդ է հարկաւոր. ուրեմն մն

սխալ գտայ։ Նա թուով էր խօսում, բայց ես մոռացել եմ {թիւը} ։ Հիւսիսափայլի հետեւեալ համարների մէջ կը

այն այն պայմանով, որ այս հասարակութեան անդամների {թիւը} քառասունից առաւել չ'լինի։ Սորանից յետոյ հասա

ղաք չ'կար, ուր չ'լինէր Յիսուսեան։ Շուտով նորանց {թիւը} բարձրացաւ մինչեւ ութսուն։ Պապը, օրէ օր համոզուե

իւնը իւր անսխալելի կոնդակներովը?? Նա շինեց նորանց {թիւը} անորոշ եւ անսահման, իրաւունք տուեց Կարգին նոր օր

Յիսուսեան, բացի կողմնակի Յիսուսեաններից, որոնց {թիւը} անհամար էր Եւրոպայի, Ասիայի եւ Ամերիկայի մէջ։ Ն

ն իշխանութեանը, շատացուցին նորանց գանգատաւորների {թիւը} եւ դորանով իսկ պատճառ տուեցին Վերանորոգութեանը յա

իւս կողմից, աչքի առաջ ունենալով իրենց սահմանափակ {թիւը}, չէին կարող որեւէ միջոցի դիմել հակառակելով ընդհա

իւրաքանչիւր բայի իւրաքանչիւր ժամանակը, դէմքը եւ {թիւը} գրվեն առանց էական բայի։ Բայց մենք տեսնում ենք,

յեր են եւ ամբողջ բայական զօրութեամբ, որի դէմքը, {թիւը} եւ ժամանակը երեւում միայն նախընթաց գնում է բայում

ցնողը իր խօսքի բայով ցոյց տայ ժամանակը, դէմքը եւ {թիւը}, պատասխանի մէջ կարելի է բայերը դնել առանց եմ, ե

ն նորանով, որ շատ սահմանափակ են այդ տեսակ բառերի {թիւը}: Չկայ աշխարհիս երեսին լեզու, որ օտար խառնուրդ չ

աշխարհից եկած լինելով, յայտնի էր միայն անունովս {Թիւթեանճի} -օղլու: Այսպէս ահա սորա տունը գտանւում էր մի աննշ

սակցութիւնից յետոյ խմեցին թէյի վերջին բաժակը, եւ {Թիւթիւճի} -օղլուն նոյնպէս, ինչպէս առաջ, ուրախ էր այս խօսքե

ք կլինի՞. ով չգիտէ մահի ինչ լինելը, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն Շահումեանցի հարցմունքին. եւ այնպէս հաստատ

Շահումեանցը իւր սեփական սառնասրտութեամբ նայեց {Թիւթիւնճի} -օղլուի վերայ բաւական ժամանակ, բայց չկարողացաւ ծա

ական ժպիաը, որ խաղում էր ահա շրթունքի վերայ: {Թիւթիւնճի} -Օղլուն բանի տեղ չդրեց Շահումեանցի դէմքի փոփոխութի

լինելը, ուրեմն ասա՛ ինձ, որ ես եւս իմանամ: {Թիւթիւնճի} -օղլուն համարեա թէ վիրաւորուած էր Շահումեանցի հարց

ալ ժպտեցաւ: - Մահը այն է, - յաւելացրեց շուտով {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - որ գալիս է եւ կտրում է կեանքը, մարդը,

մ ասում, թէ մարդ է, կամ սատանայ է, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն մի կերպ հանգստութեամբ: - Բայց, - կտրեց

ունէր, այնպէս չէ՞: - Թող այդպէս լինի, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - ես այսքան գիտեմ, թէ այն մարդիկը, որ պ

, մարդիկ մեռանելու չէին: - Անտարակոյս, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն ուրախացած, որ իւր հակառակորդը լաւ զէնք տո

չէ՞ր մի ժամանակ: - Ի՞նչ ասել է, - բացականչեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - որ ճրագը յաւիտեան վառուի, թէեւ ձեռք չէ

ո աչքումը մարդը եւ ճրագը հաւասար բան են, - գանչեց {Թիւթիւնճի} -0ղլուն, - ես չգիտէի, որ դու անհաւատ ես: - Ին

հարցրեց Շահումեանցը: - Նորանից, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - որ դու, մարդը, որ հոգի ունի, որ Աստո

մ ասածները... - Շատ վեր ես քարշւում, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - որ կարծում ես թէ մարդ չկար, որ հասկանա

ելով խօսակցութեան թելը, կարճ ծանօթութիւն տամ քեզ {Թիւթիւնճի} -օղլուի, նորա տան եւ Շահումեանցի մասին: Տունը

ն այս երկու մարդիկը, ինչպէս ասացի, պատկանում էր {Թիւթիւնճի} -օղլուին, որ չգիտեմ ինչ պատճառով ոչ ոքի չէր ասում

համար: Բայց թէ լաւ թէ վատ, երեւում էր, որ այս {Թիւթիւնճի} -օղլուի հիւրընդունարանն էր. պատճառ, սենեակի միւս

սենեակի միւս երկու դուռները տանում էին մինը դէպի {Թիւթիւնճի} -օղլուի, իսկ միւսը դէպի Մանուշակի ննջարանը: Ի

ուի, իսկ միւսը դէպի Մանուշակի ննջարանը: Ինքը {Թիւթիւնճի} -օղլուն, կարճահասակ, բաւական հաստ մարդ էր, եւ ի

մէջ պատահմամբ խօսածի համար յանդիմանութիւն լսելով {Թիւթիւնճի} -օղլուից, որ կանգնած էր նորա քամակում, շատ սիրել

եւ ծանօթացել էր նորա հետ, միշտ գալիս էր գնում էր {Թիւթիւնճի} -օղլուի տունը ժամանակ անցուցանելու համար, որովհետ

տկութիւնքը, այսպէս ահա Շահումեանցը միշտ գալիս էր {Թիւթիւնճի} -օղլուի մօտ, եւ դուռից ներս մտած չմտած, բարեւը ա

չասած առաջարկում էր մի խնդիր, որպէսզի պատճառ տայ {Թիւթիւնճի} -օղլուին խօսելու, ինչպէս եւ այս երեկոյ արեց, հար

ցրեց նորա ուր լինելը, կարելի է այն պատճառով, որ {Թիւթիւնճի} -օղլուն կասկած չտանի... - Դու ընդունու՞մ ես

քի ազդեցութենով: - Ընդունում եմ, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն: - Շատ բարի, - ասաց Շահումեանցը, - ընդ

ւսականը եւ կենդանին: - Ընդունում եմ, - կրկնեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն: - Եթէ այդ ընդունում ես, մեք շուտով կ

յաւիտենից պահէր իւր ձեւը: - Ձե՞ւը, - հարցրեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն: - Այո, ձեւը, - պատասխանեց Շահումեանց

, - պատասխանեց Շահումեանցը: - Ես գիտեմ, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - որ աշխարհի երեսին յաւիտենական բան չկայ

ասաց Շահումեանցը: - Ինչպէս չէ, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն: - Տեսանո՛ւմ ես, - ասաց Շահումեանցը, -

ծ էր հողից, այնպէս չէ՞: - Այո՛, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն: - Շատ լաւ, - ասաց Շահումեանցը, - հողը

նչպէս դու ասում ես: - Ամենեւին այդպէս, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն: - Ուրեմն, - բացականչեց Շահումեանցը, -

նձ, ես կ՚այրեմ եւ կը չքացնեմ նորան, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն: - Մի՞թէ մոխիրը, որ կը ստանայիր փայտի

այտը կորուսանում է իւր փայտութիւնը, - կտրեց խօսքը {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - մոխիրը այլ է, փայտը այլ. դու ինձ կղմի

ջ, - հարցրեց Շահումեանցը: - Այն, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - որ առաջին օրինակդ, այսինքն կղմինդրը,

կա՞ն գրած, կամ թէ ի՞նչ տեղից ուսել ես, - հարցրեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, զարմացած Շահումեանցի այս տեղեկութիւնների

եղ սուտ եւ խաբեբայութիւն կայ, բնութիւն չկայ: {Թիւթիւնճի} -օղլուն առաւել եւս զարմացաւ այս խօսքերի վերայ, պա

բան չքացնել չէ կարելի աշխարհի երեսին, - վեր առեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, րոպէաչափ լռութենից յետոյ, - բայց մեր խօս

շխարհի երեսին: - Ինչպէս թէ մահ չկայ, - կանչեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, աչքերը պշուցած Շահումեանցի երեսին: -

վ շարունակել իւրեանց կեանքը: Ահա այսպէս, սիրելի {Թիւթիւնճի} -օղլու, այն տեղ, ինչ տեղ մէք տեսանում ենք մեռելո

խութիւնքը մահ են համարում: - Շատ բարի, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - ես ընդունում եմ քո ասածը, բայց մի բան

վերայ բերեց Շահումեանցը: - Այն, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - որ մարդը մեռանելով, չէ ապրում այլեւս ի

սկ բնութեան վերայ, եթէ միայն կարելի էր այս... {Թիւթիւնճի} -օղլուն, որ ձեռքերը սրտին խաչած լսում էր Շահումեա

չէ ստեղծել: - Հաւատա՛, պարո՛ն, - բացականչեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - թէ իմ ձեռքիցս գար ես կ՚աշխատէի ամենայն

, ինչ որ կը քարոզեն ինձ բնութեան անունով, - գոռաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն զմայլած այս խոստմունքի վերայ, որ ամենեւին

սկանում: Տան դուռը բացուեց եւ ներս մտան տիկին {Թիւթիւնճի} -օղլուն եւ նորանց մի հատիկ Մանուշակը: II Եօթը

, փաթաթուած իւր կիսամաշ վերարկուի մէջ, գնում էր {Թիւթիւնճի} -օղլուի փողոցով: Երեւում էր, որ այս մարդը մի մտա

ունք ունէր. պատճառ, շատ անցած, հեռացած լինելով {Թիւթիւնճի} -օղլուի փողոցից, երբ աչքը բարձրացնելով չորս կողմը

ւ կրկին իւր գնացած ճանապարհից ու կամաց-կամաց մտաւ {Թիւթիւնճի} - Օղլուի բակը: Թիւթիւնճի-օղլուն տանը չէր. նա

ց ու կամաց-կամաց մտաւ Թիւթիւնճի- Օղլուի բակը: {Թիւթիւնճի} -օղլուն տանը չէր. նա այն օրը ճաշ եւս չէր կերած տա

ւ ապագան, չէին իմանում թէ ի՞նչ գործով է պարապում {Թիւթիւնճի} -օղլուն, կամ ի՞նչ աղբիւրից ստանում է նա արծաթ, ի

յին տրամաբանութեամբ: Այսքան միայն յայտնի էր, որ {Թիւթիւնճի} -օղլուի ապրուստը շատ պարզ էր, նորա կեցութիւնը շատ

պիտոյքների համար: Կինը շատ անգամ ասում էր, եթէ {Թիւթիւնճի} -օղլուն ոգեւորուած խոստանում էր մի աւելորդ հալաւ կ

է նորա համար պատրաստութիւն տեսանել"։ Այս խօսքը {Թիւթիւնճի} -օղլուի համար մի այնպիսի բացասական էլեկտրականութիւ

մաքուր, գեղեցիկ, նոր եւ արժանաւոր պաստառներից: {Թիւթիւնճի} -օղլուի կինը, որին դեռ չենք ծանօթացրել մեր ընթերց

գործի համար շինած կօճակով. այսպէս կօճակած էր եւ {Թիւթիւնճի} -օղլուի կինը, որի կօճակի վերայ մէջտեղումը երեւում

Այս միջոցին, որի մասին խօսում ենք այստեղ, տիկին {Թիւթիւնճի} -օղլուն աղախնի հետ միասին իջած էր տան գետնատունը,

կայն թերթերուկների միջից: Սորա կապան նման չէր {Թիւթիւնճի} -օղլու տիկինի կապային, այլ կարած նոր եւրոպական ձե

ով անծանօթը դեռ չէր ուղղուած իւր շփոթութենից մինչ {Թիւթիւնճի} -օղլու տիկինը յայտնուեցաւ տան մէջ. նորա հագուստի

քերը: - Ներեցէ՛ք խնդրեմ, պարոն փեսայ, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլու տիկինը, - որ տեսանում էք իմ հագուստը այդպէս

ր, փեսայի նոցայ տուն գալը, - ընդհատեց նորա խօսքը {Թիւթիւնճի} -օղլու տիկինը, - ամենայն ժամանակ բաց է մեր դուռը:

ր համարձակւում: - Երեւի, - ընդհատեց լռութիւնը {Թիւթիւնճի} -օղլու տիկինը, - կամենում էիք տեսանել Մանուշակս,

միտք ունիմ... - Երթալո՞ւ դարձեալ, - հարցրեց {Թիւթիւնճի} -օղլու տիկինը, - ո՛ր կողմ... Աստուած յաջողէ:

ես: - Դու ուխտի մասին ես խօսում, - շարունակեց {Թիւթիւնճի} -օղլու տիկինը: - Ամենեւին այդպէս, - պատասխանեց

եմ, փառք Աստուծոյ: - Շատ բարի, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլու տիկինը, - Աստուած ընդունելի առնէ. բայց, ո

ճինն է... Պարոն Մկրտիչը չթողեց, որ աւարտէր {Թիւթիւնճի} -օղլու տիկինը իւր խօսքը. իսկոյն բռնեց նորա մսի աւ

- Խորհուրդ մարդկան, կամք Աստուծոյ, - շարունակեց {Թիւթիւնճի} -օղլու տիկինը, - ես նորա հետ եւս կը խօսեմ եւ կը յա

ն, որ առաւել քան թէ քայլելու, ճօճելու նման էր: {Թիւթիւնճի} -օղլուի տիկինը իջանելով գետնատունը, որովհետեւ դեռ

դու իմացնելու իւր կարծիքը: IV Երեկոյացել էր. {Թիւթիւնճի} -օղլուի հիւրընդունարանի անկիւնում պատկերի առաջեւ վ

ատուհանների սպիտակ կը տաւեայ վարագոյրները: Տիկին {Թիւթիւնճի} -օղլուն աւարտելով իւր գործը գետնատնումը եւ հրամայե

այ, եթէ ոչ, խայտառակ կը լինէինք քաղաքի մէջ, թէ {Թիւթիւնճի} -օղլուի Մանուշակը իւր հարսանիքի վերայ դատողութիւն

ակը այս մտածութիւնների վերայ էր, դուռը բացուեցաւ {Թիւթիւնճի} -օղլուի ձեռքով: Այս ուրախ եւ անհոգ մարդը ներս

է քո քաղաքավարական խօսքը, - պատասխանեց կինը: {Թիւթիւնճի} -օղլուն ժպտեցաւ եւ ասաց. - Եթէ բանը քաղաքավարո

- Քաղաքավարի եւ պատուական մարդ կամի՞ս, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն ` հանելով վերարկուն եւ տալով Մանուշակին, -

ձգէր հօր վերարկուն: - Ես այսօր, - շարունակեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - ղահուէտնից դուրս եկած տուն էի գալիս, յ

նը: - Շուտով թէյի պատրաստութիւն տեսէք, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - վեցերորդ ժամն է, կարելի է որ շուտով գա

ու տանն էիր, բայց լաւ եղաւ, որ շուտով եկար: {Թիւթիւնճի} -օղլուն առեց ծխաքարշը, լցրեց թաբակով եւ սկսեց ծխե

նցի նման մարդը ճաշով պատուասիրել էր նորան: Թէպէտ {Թիւթիւնճի} -օղլուն շատ այն տեսակ մարդերից չէր, որ ամենայն բա

մօտ, մեծ շնորհ է ռամկական կարծիքով. ճշմարիտ է. {Թիւթիւնճի} -օղլուն, եթէ մի րոպէ ուրախանում էր, կամ այս մտած

մար, եթէ նա սեղանակից էր եղած մի հարստականի: {Թիւթիւնճի} -օղլուն լաւ գիտէր, որ մարդու արժանաւորութիւնը ժան

- Գալը եւս չգիտեմ, ոչ թէ պատճառը, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն ժպտելով եւ միտքը ամենեւին չհեռացնելով այն

նորա հետ: - Ի՞նչ շտապելու բան կայ, - հարցրեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, փոքր ինչ անհանգստացած: - Ասում է, թ

ղերը, յետոյ տեսանենք Աստուած ի՛նչ կը տայ, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, համարեայ թէ բարկացած, - դու ի՞նչ ասացիր

ել էր քառորդ րոպէ, պարոն Շահումեանցը ներս մտաւ: {Թիւթիւնճի} ֊օղլուն տեսածովը իսկոյն յառաջ գնաց, " հրամայեցէ՜ք

նց խօսքի, միայն գլխի շարժելովը շնորհակալ լինելով {Թիւթիւնճի} -օղլուցը, աչքը մին ձգեց Մանուշակի վերայ, որ հանդ

մեանցը համարեայ թէ ներս մտածովը ողջունեց եւ տիկին {Թիւթիւնճի} -օղլուն եւ Մանուշակը: - Ինչպէ՞ս է ձեր առողջութ

ս է ձեր առողջութիւնը, - հարցրեց Շահումեանցը տիկին {Թիւթիւնճի} -օղլուից: - Փառք Աստուծոյ: - Շատ ուրախ եմ

ւրախ եմ: - Այդ դատարկ բաներ են, - կտրեց խօսքը {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - թող նոքա իւրեանը թէյովը պարապին, մէք մ

նորանց վատ սովորութիւնքը, բայց այդ սովորութիւնքը {Թիւթիւնճի} -օղլուի անձնական սովորութիւնքը չէին, այլ քաղաքի ս

նչ կողմից կամենում ես, որ պատասխանեմ քեզ, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - այսինքն... - Ամենայն կողմից, - կտ

րեց խօսքը Շահումեանցը, տեսանելով, որ կակազում է {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - պատճառ, մինը առանց միւսին անկատար էր:

, մինը առանց միւսին անկատար էր: - Չէ, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - ես կամեցայ ասել, թէ մարդու արժանաւորու

թիւնը եւ պակասութիւնը: - Իմ կարծիքով, - սկսեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - մարդը կենդանի է, բայց հոգի ունի, բանա

- Ես շատ խորունկները չեմ մտանում, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - ես միայն գիտեմ վերջապէս, որ մարդը պատ

ութիւնը եւ յանցանքները այլ բաներ են, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն. - նա նորանց փոխանակ պատիժ կը ստանայ, բայ

պատուել կամենալով տանուտէրը առաջարկեց, որ յառաջ {Թիւթիւնճի} -օղլուն առնու: - Այդ ի՞նչ բան է, - կանչեց Թիւթ

ւնճի-օղլուն առնու: - Այդ ի՞նչ բան է, - կանչեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - ես տան մարդ եմ. խնդրե՛մ հրամայեցէք, ի

ր, մէք հրաման ունինք Աստծուց ծերը պատուելու: {Թիւթիւնճի} -օղլուն ուրախացաւ եւ մի փոքր փչուեց եւս իւր միջում

լինէր, այլ առաւել շուտ կարելի էր կարծել, որ եթէ {Թիւթիւնճի} -օղլուն երբեմն կարծիքների անհամաձայնութեան վերայ հ

մ, որ այդպէս սէր ցոյց ես տալիս ինձ, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - եւ մանաւանդ շնորհակալ եմ, որ հիւրի նմա

ւում եւս: - Ուրեմն, պարոն Շահումեանց, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - հասկացո՞ւր ինձ մարդու ինչ լինելը: -

ատճառը, շատ քաղցր էր: - Իմը քաղցր չէ, - ասաց {Թիւթիւնճի} -Օղլուն, - ուրեմն եւ քոնը քաղցր չէ: Մանուշակը երկ

աղցր բան գործ ածել: - Այդ ուրիշ բան է, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - ա՛ռ Մանուշակ եւ յաւելացուր փոքր ինչ ջու

ծայրը աթոռների վերայ. թէյի մեքենան խափանարկու էր {Թիւթիւնճի} -օղլուին տեսանել այս շռայլութիւնը, իսկ Մանուշակի

աչքերը փակում էր, մինչ սկսել էին Շահումեանցը եւ {Թիւթիւնճի} -օղլուն խօսել իւրեանը սովորութենով: Թիւթիւնճի-օղլ

եւ Թիւթիւնճի-օղլուն խօսել իւրեանը սովորութենով: {Թիւթիւնճի} -օղլուի կինը, ինչ մեղքս պահեմ, շատ զզուած էր այս

բանից, բայց ո՞վին ասէ. եթէ մի խօսք եւս ասել էր {Թիւթիւնճի} -օղլուին, նա կատաղելու էր, իսկ աղջիկը ընդունելու

երջացրեց խօսքը Շահումեանցը, տեսանելով, որ տիկին {Թիւթիւնճի} -օղլուն վաղուց ահա գնացել է քնելու: Այս խօսակց

մի բանով, բայց այդ բանի մէջ արդարեւ մեղաւոր չէր {Թիւթիւնճի} -օղլուն, նա այնպէս մարդ չէր, եւ աշխարհը կը վկայէ

ցուցի... - Ի՞նչ էք հրամայում, - կտրեց խօսքը {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - ես շատ ուրախ եմ, եւ ցանկանում էի միշտ

րեաւ, շատ շնորհակալ եմ: Այս ասելով, մի ճրագ {Թիւթիւնճի} -օղլուն, միւսը Մանուշակը ձեռքերը առած, ճանապարհ

անցը. բայց վերջինս, ամենեւին չհամաձայնեցաւ, որ {Թիւթիւնճի} -օղլուն, աշնան խառն եղանակներում դուրս գայ, թէեւ

ին անգամ։ - Երթաք բարեա՛ւ, - պատասխանեց նորան {Թիւթիւնճի} -օղլուն, դուռը փակելով: Մանուշակը ճանապարհ ձգ

նը գոգնոցի գրպանում էր: Երբ նա ներս էր մտած, {Թիւթիւնճի} -օղլուն պատրաստւում էր արդէն գնալ անկողին. այս պա

արդալ Շահումեանցի նամակը, այսպէս. Օրիորդ {Թիւթիւնճի} -Օղլու Մ... Հոգուս ցանկալի. Աղքատի ձեռքո

որ տասն ոտնաչափ տեղից չէր կարելի բան տեսանել: {Թիւթիւնճի} -օղլուն ինը ժամին քնած էր արդէն, նորա տիկինը, նո

համարեա՛ թէ կրում էր իւր ճակատին ջերմախտի կնիք: {թիւթիւնճի} ֊օղլուն, նկատելով Մանուշակի տկարութիւնը, իսկոյն

ր հաւատացնել իւր ծնողքը, թէ հիւանդ չէր ինքը: {Թիւթիւնճի} -օղլուն այնպէս սիրում էր իւր դուստրը, այնպէս սուր

էջ, բացի ամենօրեայ միօրինակութիւնից, վերջապէս, {Թիւթիւնճի} -օղլուն վճռական կերպով յայտնեց իւր կնոջը եւ Մանուշ

ւտ ստանալու չէր բժշկի նիւթական դեղերից: Տիկին {Թիւթիւնճի} -օղլուն, յաջող ժամանակ համարելով իւր նանրահաւատու

են: Այս վերջին խօսքերը դուրս չէին գալիս տիկին {Թիւթիւնճի} ֊օզլուի սրտի վկայութենից. նա հաստատապէս հաւատում

ատիկ Մանուշակի առողջութիւնը: Այսպէս ահա տիկին {Թիւթիւնճի} -օղլուին յանձնուեցաւ Մանուշակի առողջութեան մասին գ

կի առողջութեան մասին գլխաւոր հոգաբարձութիւնը: {Թիւթիւնճի} ֊օղլու տիկինը, իւր բոլոր ճարերի մէջ, գերադաս էր

Այժմ մենք դառնանք դէպի մեր պատմութիւնը: Տիկին {Թիւթիւնճի} -օղլուն պատրաստութիւն տեսաւ թեթեւի. միւս օրը Հոլո

յին կնիկը, որ երեւելի թեթեւ թափող է, կանչուեցաւ {Թիւթիւնճի} -օղլուի տուն: Նա իւր սովորութենով կատարեց այս արա

: Նա իւր սովորութենով կատարեց այս արարողութիւնը: {Թիւթիւնճի} -օղլուն չէ կարելի ասել, թէ հաւատում էր բոլորովին

որ հարիւր, հազար շնորհակալութիւններով դուրս գնաց {Թիւթիւնճի} -օղլուի տանից, ձեռքին բռնած թեթեւի կապոցը եւ մի ճ

ք ձեզ խնջոյք, որ պատրաստել էր մեզ Հոլոյին կինը, {Թիւթիւնճի} -օղլուի դստեր անունով. ուրեմն, վայելեցէ՛ք եւ ուր

ը օդի մէջ եւ ասաց. - Խմելով այս բաժակը օրիորդ {Թիւթիւնճի} -օղլուի անունով, ես պարգեւում եմ նորան առողջութիւ

Քանի օր անցաւ այն օրից, երբ Աղուանեանցը եկել էր {Թիւթիւնճի} -օղլուի տուն հարսանիք խնդրելու, բայց ոչինչ պատասխ

նանալ, այլ մանաւանդ նորա համար, որ ամուսնանալով {Թիւթիւնճի} -օղլուից դստեր հետ, պիտոյ է Թիւթիւնճի-օղլուից ստա

մուսնանալով Թիւթիւնճի-օղլուից դստեր հետ, պիտոյ է {Թիւթիւնճի} -օղլուից ստանար հինգ հարիւր մանէթ, որ շատ օգտակար

լ այն, որ արծաթի կարօտութիւն ունէր, այս միջոցին {Թիւթիւնճի} -օղլուի նամակը, որ տուեցին Աղուանեանցին, հաստատե

որ տուեցին Աղուանեանցին, հաստատեց նորա կարծիքը. {Թիւթիւնճի} -օղլուն բոլորովին հրաժարւում էր շուտով հարսանիք կա

պատճառը, ըստ որում անհնարին բան էր համարում, որ {Թիւթիւնճի} -օղլուն համարձակուի այսպիսի բացասական պատասխան տալ

Վարդ-խաթունը այսպէս սկսեց խօսել: - Եթէ պարոն {Թիւթիւնճի} -օղլուն այժմ չէ կամենում տալ իւր աղջիկը, թող թթու

կը կտրիճ պիտի խնդրէ, մէք կամեցանք բաղդաւոր առնել {Թիւթիւնճի} -օղլուի աղջիկը, իսկ պարոն հայրը նա՞զի նստեց, ես

նամախօսութիւն բաց դրացու հետ, միայն աշխատիր, որ {Թիւթիւնճի} -օղլույեանք չիմանան այս բանը, որպէսզի յետոյ յանկա

յ է լինիմ: Եթէ այդպէս յօժարի, եւս նամակ կը գրէմ {Թիւթիւնճի} -օղլուին եւ կը հրաժարուիմ նորա դստեր ամուսնութենից

արանումը. եւս ուրախ կը լինիմ, որ դու կ՚ազատուիս {Թիւթիւնճի} -օղլուի աղջկանից, ինչպէս ես լսել եմ, նա ոչ թէ իմ

ր տեղում պատուհանի տակ եւ կարում էր իւր կարը: {Թիւթիւնճի} -օղլուն ծխափողը լցրած թաբակով նոր ահա վառում էր,

մար: - Բարկացուցինք մեր պարոն փեսային, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, ընդհատուած արտաբերելով խօսքերը, պատճառ

ներս մտաւ ` մի նամակ ձեռքին: - Դո՞ւք էք պարոն {Թիւթիւնճի} -օղլուն: - Ես եմ, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլու

պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն: - Ես եմ, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, մօտենալով ծառային: - Պարոնս ուղարկե

ձեզ այս նամակը, - եւ նամակը տուած անյայտացաւ: {Թիւթիւնճի} -օղլուն բացեց նամակը եւ կարդաց բարձր ձայնով. Մանո

բոլոր զգայարանքը լսելիք դարձան: Պատուելի {Թիւթիւնճի} -օղլու. Ինքս փոքր ինչ տկար լինելով չեմ կարող դ

էր սիրականը այսօր իսկ վերջացնել խօսքը, եւ ստանալ {Թիւթիւնճի} -օղլուի ճակատագրական համաձայնութիւնը: Տիկին Թի

ճի-օղլուի ճակատագրական համաձայնութիւնը: Տիկին {Թիւթիւնճի} -օղլուն ոչինչ բան չառեց այս նամակից. իսկ ինքը Թիւ

նճի-օղլուն ոչինչ բան չառեց այս նամակից. իսկ ինքը {Թիւթիւնճի} -օղլուն կարծում էր, թէ պարոն Շահումեանցը կամենում

իւրեան գնալ նորա տուն եւ լսել նորա ասելիքը, թէեւ {Թիւթիւնճի} -օղլուի յարաբերութիւնը այսպէս չէր պարոն Շահումեանց

տուն դառնալ նորա մօտից: Մնացին տան մէջ տիկին {Թիւթիւնճի} -օղլուն եւ Մանուշակը: Տիրեց լռութիւն: Պատո

որա կեանքի բոլոր որպիսութիւնը: Մի ժամ անցաւ, {Թիւթիւնճի} -օղլուն չէր երեւում: Մանուշակը համարեա՛ թէ կորուս

ժամանակ, որ պարոն Շահումեանցը համոզել կամենալով {Թիւթիւնճի} -օղլուին, ասէր նորան, որ ինքը շատ վաղուց ստացած

ի պատասխանները, որ ստացած էր Մանուշակից, եւ եթէ {Թիւթիւնճի} -օղլուն այսուամենայնիւ կամակոր մնալով, ետ դառնար

ինը զարկելու հետ, բացուեց տան դուռը եւ ներս մտաւ {Թիւթիւնճի} -օղլուն: Մանուշակը գունաթափուեց ինչպէս մարմարիոն

ծ հօր խօսակցութիւնը մօր հետ: - Գիտե՞ս, - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն իւր կնոջը, - ինչ պատճառով էր կանչել ինձ պա

եւս բանի մէջ: - Պարոն Շահումեանցը... - ասաց {Թիւթիւնճի} -օղլուն զարմացած, - պարոն Շահումեանցը... - Պ

րցրեց կինը: - Պարոն Շահումեանցը, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - խնդրում է մեր Մանուշակի հետ ամուսնութիւ

- Կարօտութիւն կա՞յ հարցնելու... - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} - Օղլուն: Մանուշակը այնպէս կպել էր դուռին, որ

ակաւ, թէ ամենեւին Մկրտիչի կին դարձողը չէր. բայց {Թիւթիւնճի} -Օղլուի պատասխանը ցրեց նորա կասկածները եւ երկիւղը

երի բազմութիւնը: - Ամենեւին ո՛չ, - պատասխանեց {Թիւթիւնճի} -օղլուն, - ես շատ ուրախութենով յոժարեցայ եւ օրհնեց

ից: Երբ Մանուշակը ներս մտաւ հիւրընդունարանը, {Թիւթիւնճի} -օղլուն հպարտ-հպարտ բերեց մատանին, եւ հագցրեց Ման

Այս միջոցին, աղախինը ներս մտաւ մի նամակ ձեռքին, {Թիւթիւնճի} -օղլուն շտապեց բանալ եւ կարդաց այսպէս. Գեր

շտապեց բանալ եւ կարդաց այսպէս. Գերապատիւ {Թիւթիւնճի} -օղլու. Ես Ղրիմում եմ ահա, իմ գործը սկսել եմ

- Մէք հարսանիքը եւ առանց քեզ կ՚առնենք, - ասաց {Թիւթիւնճի} -Օղլուն, - եւ ո՛չ գալոց տարու օգոստոսին, այլ այս

լինէր: - Ովի՞ աղջիկը առեց, -հարցրեց սա: - {Թիւթիւնճի} -օղլուի: - Ի՞նչ Թիւթիւնճի-օղլու: - Մի հատ

, -հարցրեց սա: - Թիւթիւնճի-օղլուի: - Ի՞նչ {Թիւթիւնճի} -օղլու: - Մի հատ է Նախիջեւանում Թիւթիւնճի-օղլո

Ի՞նչ Թիւթիւնճի-օղլու: - Մի հատ է Նախիջեւանում {Թիւթիւնճի} -օղլու, շատ չկայ. նորա Մանուշակ դստեր հետ ամուսն

օսել, իւրեանց սովորական կերպով: Բայց ինչեւիցէ, {Թիւթունճի} -օղլուն այնչափ յարգում էր եւ պատւում էր պարոն Շահո

Վարսովիուց Յուլիս 7/19 Մարկոսեանց Սարգիս {Թիւյսիւզ[եանցին]} Արամ Մոսկուայից Փարիզ Սեպտեմբեր 28 հին ոճո

յսիւզեանցին Պետերբ[ուրգից] Փարիզ Նոյեմբեր 2/14 {Թիւյսիւզ[եանցին]} Քեաթիպ[եանցին] Ոսկանեանցին, եւ բողոքը ՄԱՏԵ

: Ազգային արգոյ եւ պատուելի եղբայրակիցք՝ Պ. {Թիւյսիւզեան}, Պ. Քեաթիպեան եւ այլք, հոգաբարձու լինելով բոլո

ւթիւն: Հիմնադրերից մինը, ինչպէս ասացի, Պ. {Թիւյսիւզեան} արգոյ երիտասարդը Փարիզում՝ վաճառականութեան եւ եր

ւան քաղաքների մէջ: Ինչպէս մեզ քաջ յայտնի է, Պ. {Թիւյսիւզեան} ազգայինը պատրաստ է բանալու ամենայն տեսակ յարակցու

Եւրոպա Մարսէյլի վերայով, այդպիսի դիպուածում Պ. {Թիւյսիւզեանը} եւ Պ. Գռէյլը պատրաստ են մի առանձին տուն բանալ Մա

նդոնից 28/10 Նազարեանցին տուն Չեթու, Սահակ {Թիւյսիւզեանցին} Սաթինին 29/11 Богдановой [Մայիս] 3/15 Չեթու 5

Մոսկուայից Փարիզ Սեպտեմբեր 28 հին ոճով Արամին {Թիւյսիւզեանցին} Պետերբ[ուրգից] Փարիզ Նոյեմբեր 2/14 Թիւյսիւզ[եա

ի Բարթվիայ յայսմ ադամ ամսոյ 20, որ է Մայիսի 9, {թիւն} փրկչին 1799-ում: Որ եմ ամենախոնարհ եւ յայտն

ս ձեռնա գրեալ՝ Ամիրջան Ոսկան Ի Բասրայ {թիւն} փրկչին 1813 եւ Մարտի 11-ին, որ է նիրհան 26-ում,

ինձանից ջոկ տասն եւ մին ընկեր, որով բոլորեցունցս {թիւն} էր տասներկու: Ինչ ապրանքով մեր ընկերութիւնը պիտի

պէսզի տգէտ մնալով ժողովուրդը, շատանայ մեր զոհերի {թիւն} եւ բարձրանայ խունկերի ծուխը: - Շատ բարի, մռ

Սահակ Րեդայեցի տուն Սալտիկ[եանին] տէր Յարու[ {թիւնին]} Լոնդոնից 28/10 Նազարեանցին տուն Չեթու, Ս

ական կոչման, վասնորոյ եւ կամ իմ վերստին մտանել ի {թիւս} հարկատու անձանց կայսեր, ըստ զօրութեան 110 յօդուա

ժամուն սադրելոյ, պարտաւորեալ գտանի մտանել իւր ի {թիւս} օրինաւոր աշակերտաց բարձրագոյն ուսումնարանին, լին

կառավարութեան ճեմարանին կամ դիրեկտորին ընդունել ի {թիւս} ձրիավարժ որդեգրաց ճեմարանին: Զայսմանէ սրբազան

ւթեան տեղւոյն Հոգեւոր կառավարութեան ընկալաւ զիս ի {թիւս} հոգեւորականաց այնր քաղաքի եւ դասաւորեաց ի կարգի գ

ջարկեաց նորին բարձր սրբազնութեան շնորհել եւ ինձ ի {թիւս} այլոց հոգեւորականաց զաստիճան ջահընկալութեան, զոր

կէ զիս ի վարդապետութենէ, որպեսզի ընկալեալ եղեց ի {թիւս} օրինաւոր ուսանողաց: Ես չունելով ի ձեռին զհարկաւո

՚ի Կալկաթա: Երկրորդ՝ թէ կտակաւն այնուիկ, ՚ի {թիւս} այլոց անձանց եւ տեղեաց, թողու հանգուցեալն յօգուտ

ար Եփրեմ կաթողիկոսն գրէ, թէ, հանեալ ի Կորտեն ՚ի {թիւս} այլոց թղթոց եւ զպատճէն հաշուոց, տարեկան ելից եւ

յ զզանազան եպիսկոպոսաց եւ զառաջնորդաց իւրեանց, ի {թիւս} նոցա զաւելու այժմիկ եւ բողոք մերազանց պանդխտելոց

ափն ճոխաբանութեամբ: Պատուելի Հարք Մխիթարեանք, ի {թիւս} այլոց հեղինակաց հնոյն Հայաստանի ոչ կամեցան եւ զսո

նցիս ապաստան, որք լրացուցեալ զշինութիւն տառիցն ի {թիւս} զանազան եկեղեցական գրեանց տպագրեն նաեւ զառաջինն ա

ն մի առանձին տուն բանալ Մարսէյլում: Ահաւասիկ Պ. {Թիւսիւզեանի} հասցէն: № 59, Boulevard de Sébastopol. Par

կրէին լեզուի կողմից: Այդպիսի վաճառականքը Պ. {Թիւսիւզեանցի} հետ առաջին անգամ ծանօթացնելու եւ աւելի մանրամասն

րեսփոխանութիւն, զորմէ ոմանք անբարեմիտք առ ազգն, {թիւր} մտօք գրեալ էին առ նորին վեհափառութիւնն, առաքելով

ւերացելոյ յԱյվազովսքւոյ ոչ բնաւ երեւի, յայտ է թէ {թիւր} մտօք: Այսու պատճառաւ հարկ անձին համարեցայ բողոքե

մարդկօրէն սխալանքը լուսաբանել եւ ազգի վերաբերեալ {թիւր} կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել

մարդու վերայ. լսելով Պ. Իսահակեանցի խօսքերը, " {թիւր} կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել

ը, կորստական լինելով, պիտոյ է, անտարակոյս, եւ {թիւր} վարդապետութեան սկզբունք տնկէր ձեր մէջ: Ազատութիւ

սկզբունքի մէջ է: Երբ տեսական ըմբռնումը սխալ է, {թիւր} կը լինի նորա փորձական հետեւութիւնը եւ կ'երեւեցնէ

դերասանների եւ դերասանուհեաց մասին հասարակութեան {թիւր} եւ սխալ կարծիք ունենալը: Այն մարդը՛ միայն կ

երոց աղբիւրացելոց է՛ որ ՚ի տգիտութենէ եւ է՛ որ ՚ի {թիւր} վարդապետութեանց. մեքենական ծէսք եւ արարողութիւնք

դատել այն հետեւանքը, որ պէտք է չառաջանային դոցայ {թիւր} ուղղութեամբ: Խղճալի՛ գործարան, դու խաղալիք ես ե

յաղթահարէ զարդարն. վասն այնորիկ ելանէր դատաստանն {թիւր} " (Մարգ. Ամբակ. գլ. Ա, համ. 3-5)։ Հարազատ

պէս Մխիթարեանք քահանայապետ խօսքով՝ Հռովմի Պապը։ {Թիւր} ըմբռնողութիւն է, եթէ վերը յիշուած բառերը բացառոց

ստանալու: Հրաշքների մասին ասում է, թէ անհաւատ, {թիւր}, շնացող եւ չար ազգը միայն նշան կը խնդրէ. պատճառ

ութենից, պատճառելով, թէ ազգերը, տգետ լինելով, {թիւր} կը հասկանային եւ կը գայթակղուէին, օր ըստ օրէ պատ

սին, այդ բոլորը սկզբնաբար ծագել են կամ բնութիւնը {թիւր} հասկանալուց, կամ իսպառ չհասկանալուց: Եւ այդ մոլ

նում շատ կանխամուտ կարծիքներ, բնական երեւոյթների {թիւր} ըմբռնողութիւնը եւ այլ հազար ու մի բան, որ գալոց

որ կուրութեան, վատ խորհրդով, այլ անգիտութեան եւ {թիւր} հասկացողութեան բանաստեղծութեան մասին: Մեր հ

հետ լինիլ կրթելոյ զորդիս միայն, թէ եւ միանգամայն {թիւրաթեք} ուղղութեամբ, սակայն զի՞նչ եւ իցէ, գոնէ բնական ա

ր պատրաստ է, 1000 մանէթ կաշառք տալով, դատաստանը {թիւրել}: Այս գործողութենից յետոյ մի քանի մարդիկ տեսն

(Ղուկ., գլ. ԻԳ., համ. 5)։ " Գտաք զսա զի {թիւրէր} զազգս մեր, եւ արգելո՛յր 'ի տալոյ հարկս կայսեր,

ողոպտուին, կը մերկանան եւ կը մեռանին, իսկ յետոյ {Թիւրքը}, կառավարչական ոյժը, գոնէ, այդտեղ գէթ պիտի երեւ

ակակից լինելով մի կաթուածահար ժողովրդի, որպիսի է {Թիւրքը}, որի մէջ չկայ եւ յաւիտեան չպիտի լինի ոչինչ գործո

յսպէս բարւոք դատեցաւ եւ դեսպանութիւնն Ռուսսիոյ ՚ի {Թիւրքիա}: Ուստի, զի մի անլուր եղեալ խորհրդոցս եւ իջեա

այսպէս բարւոք դատեցաւ եւ դեսպանատունն Ռուսսիոյ ի {Թիւրքիա}: Ըստ այսմ եւ ես ի Կոստանդնուպօլսոյ ուղղեցի զը

մեր ընթերցողների ուշադրութիւնը հրաւիրում ենք դէպի {Թիւրքիա}, որի կազմութեան մէջ մտանում է Հայաստանի եւ Հայոց

ն օրագիրք, լրագիրք կամ այլ բանասիրական հանդէսք: {Թիւրքիայի} Հայ օրագիրքը եւ լրագիրքը համարեա թէ ամենայն ամիս

տ վարւում է հեղինակների հետ, քան թէ պահանջում էր {Թիւրքիայի} խարխալեալ կառավարութիւնը: Այստեղ երեւում է մոլի

երկու գլխաւոր Հայերէն բարբառներով՝ Ռուսսիայի եւ {Թիւրքիայի}: 8. Այս տպուած պատմութիւնքը պատշաճաւոր խնամ

եւը, ըստ որում, ինչպէս մի ժամանակ առակ էին արել {Թիւրքիայի} Հայերը, " արտաքին թշնամանք չէ, այլ ներքին համոզ

մէն մարդ կարող է վկայել, որ 1860-ին աւելի լաւ էր {Թիւրքիայի} դրամական վիճակը, քան թէ 1861-62-ին. տարակոյս չկ

րքին պարտքերով: Ահա՛ այդ համեմատական լաւ տարու, {Թիւրքիայի} եկամուտի եւ ծախքի ցուցակը. Եկամուտ....

Պակասորդ 49, 124, 685 Ֆրանկ: Ահաւասիկ {Թիւրքիայի} եւ թէ՛ արտաքին եւ թէ՛ ներքին պարտքի հաշիւը...

ողանում են ապրիլ, բաւական բազմաթիւ մասը զոհ գնաց {Թիւրքիայի} դրամական անկարգութեան: Ամենափոքրագոյն եւ շատ ամե

սզի ազգը չմեռանի եւ մանաւանդ ազատուի, երբ հասանէ {Թիւրքիայի} դրամական կեանքի վճռական վախճանը: Ազգը, լաւ

Եւրոպական տէրութիւնքը անդադար օգնութիւն են տալիս {Թիւրքիային}, որ նա դիմանայ եւ չկործանուի: - Որպէսզի Թի

իտասարդք Փարիզի մէջ - " Արեւմուտք " կիսամսագիրը - {Թիւրքիայում}, Հայ օրագրերի օրէ օր շատանալու յայտարարութիւնքը

ագրերի օրէ օր շատանալու յայտարարութիւնքը, Ցենսօր {Թիւրքիայում} տպելի գրքերի եւ օրագրերի վերայ: Մի նոր

հետեւանքը լինելու չէր մի օգուտ ճիզուիթներին: {Թիւրքիայում} մինչեւ այժմ ազատ էր գրատպութիւնը, բայց այժմ լսու

տացուած անստորագիր նամակները Յովնաթանեանցի մասին {Թիւրքիայում} հայոց եւ յունաց պատրիարքների, եպիսկոպոսների եւ վ

մի քաղաքական կամ զինուորական պատրաստութիւնք: Իսկ {Թիւրքիան} իւր պարտքերի հանդէպ ոչինչ ունի ցոյց տալու: Երեք

տարագիր գնայ: - Բայց դուք մոռանում էք, որ {Թիւրքիան} Եւրոպա չէ: Նա չունի ոչինչ ճանապարհ, ոչինչ հաղոր

եւ ոչ անգամ երազելի է այն ապահովութիւնը, քանի որ {Թիւրքիան} յարաբերում է Եւրոպային՝ իբրեւ բացասական մեծութիւ

աշուով 4, 106, 152, 500 ղուրուշ: Տարակոյս չկայ, {Թիւրքիոյ} ոսկին հարիւր ղուրուշ հաշուելով: Մինչեւ 1861, ար

ամենում է դէմ դնել Պօլսի դրամական հոգեվարութեան: {Թիւրքիոյ} կառավարութիւնը, ձեռք զարկելով այս հնարին, մոռան

նում է իւրեան պաշտպան եւ իւր սեպհական շահին համար {Թիւրքիոյ} բարեկամ, անգլիական տէրութեան Մինիստրի տուած խրատ

այ դրամը չպիտի կարողանայ, մի տարի միայն, ծածկել {Թիւրքիոյ} պարտքերի շահը եւ տարեկան ծախքի պակասորդը: Ի՛նչ պ

ողանալու դարման տանել վերահաս վտանգին: Բայց {Թիւրքիոյ} կառավարութիւնը չէ սոսկում իւր պարտքերից: Նա մխիթ

նեղութեան մէջ լինէին, քան թէ ինքը, ծիծաղում են {Թիւրքիոյ} ղուրուշների երեսն ի վեր եւ երկու երեք անգամ կարող

յից ստացած ապրանքի փոխարէն, իսկ ինքը պիտի վաճառէ {Թիւրքիոյ} մէջ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ կերպ կամ ինչ դրամով: Սորա

ործութեան բերքերի վաճառականը պիտի գնէ իւր ապրանքը {Թիւրքիոյ} մէջ եւ պիտի վաճառէ Եւրոպացոց, ասել է թէ, փոխանա

ընդհանրութեան մի օգուտ բերելու։ Բայց Եւրոպիոյ եւ {Թիւրքիոյ} մէջ եւ ոչ անգամ երազելի է այն ապահովութիւնը, քան

ին, որ նա դիմանայ եւ չկործանուի: - Որպէսզի {Թիւրքիոյ} ստրկացած Հայ, Սկլաւոն եւ Յոյն ժողովուրդը քաղաքակ

ենից, որ եթէ ոչ այսօր, վաղը պիտի թագաւորէ բոլոր {Թիւրքիոյ} մէջ, չնայելով այն նոր պարտքին, որ առնում է նա Ա

հայեցաւ Ահարոն ընդ Մարիամ եւ ահա բորոտեալ էր " ( {Թիւք}, գլ. ԺԲ, համ. 1-10)։ § 31. Տե՛ս Առաջին

... եւ անուն կնոջն Մադիանացւոյ հարելոյ Քազբի " ( {Թիւք}, գլ. ԻԵ, հ. 6-8, եւ 10-15)։ " Ապա եկաց 'ի

ն 'ի հարուածոցն յայնցանէ քսա՛ն եւ չորք հազարք " ( {Թիւք}, գլ. ԻԵ, համ. 1-3, 5 եւ 9)։ " Եւ մի՛ պոռնկ

. Ե...: Ի 10-ին փետրուարի, 1861. {Թիփլիզ}:

եր[ութեանը] 63 Փոթի, Լիւլեւին, աղի համար 64 {Թիֆ[լիս]}, Միանսարեանցին 65 Ստանիսլաւին [Ալեքսանդրիա

ծը առանց հիմքի չէ։ 1853 թուակ. մի հայ սխօլաստիկ {Թիֆլիզ} քաղաքից ուղարկել էր իւր մոսկուացի համախոհ սխօլաստ

կանութեամբ, իւր հօրեղբօրից թաքուն, ուղարկուեցաւ {Թիֆլիզ}, ուր Աբովեանի բարեխօսական նամակի հիման վերայ ընդ

աշխատասիրութեամբ վրաց լեզուով, որ այն ժամանակին {Թիֆլիզ} քաղաքի մէջ լուսաւորութեան առաջին եւ գլխաւոր աղբիւ

սկուացի համախոհ սխօլաստիկին), որպէս կրիտիկա մի {թիֆլիզաբնակ} գաղթական... պարոնի գործի վերայ, այն խորհրդով,

րած յիսուն ոսկի " անունով, մի քանի նկարագիրք մեր {թիֆլիզեցի} ժողովրդի կեանքից, Պ. Ալադաթեանցի գործը, բաւակա

կատարեց այդ յանձնարարութիւնը եւ դեռեւս մեղադրելով {թիֆլիզեցի} հայ սխօլաստիկին, թէ սա շտապել է այդ բանը գրելու

ին տպուել է Մոսկուայում։ Այս գրքի մէջ գտել է այդ {թիֆլիզեցի} հայ սխօլաստիկը սխալներ), եւ թէ դորա հեղինակը

՚ի տուընջեան, ընդ երեկս ՚ի 1 նոյեմբ. մեկնեցայ ի {Թիֆլիզէ} դէպի Փոթի, եւ անտի, թէեւ բազմապատիկ նեղութեամբ

ին եղջերուաքաղօք մխիթարել: Ոչինչ է իմ գրեալ ի {Թիֆլիզէ} առ պ. Նազարեանցն, մի նամակ միայն յէջմիածնէ եւ ա

այնպէս յարմար չէ հայկական թէատրոնի համար, որպէս {Թիֆլիզը}: " Թէատրոնին ներկայ գտանուողներից մինը"։

ի խօսք եւս ասել տպագրութեան անպիտանութեան մասին: {Թիֆլիզը}, որ այսօր Ռուսսիայի առաջնակարգ քաղաքներից մինն է

ր ամենայն տեղ գնում է եւ կմնա շատ երկար տարիներ: {Թիֆլիզի} մեջ այժմ բավական ստորագրողք կան, եւ այնտեղ հույս

ի " վերայ, եւ ես, անդադար գրագրութիւն ունենալով {Թիֆլիզի} հետ, տեսանում եմ, որ այնտեղ եւս խելացի եւ բանագ

ձեր հետ խօսելու վերայ եւս կասկած ունինք. միգուցէ {Թիֆլիզի} վարձաւոր լալականների ձայնը համարած լինիք ձեր վառ

են ինձ, որպէս եւ ամենայն ճշմարիտ ազգասիրի: Իսկ {Թիֆլիզի} հոգեւոր դպրոցը, որ յայտնի է անունովս Ներսիսեան (

ական բեմից դաստիարակել ազգը: Երանի կը լինէր, որ {Թիֆլիզի} Հայքը օրինաւոր թէատրոնի մէջ ցանկանային տեսանել իւ

Սկսանում եմ նորանից, որ այս օրերումս ձեռքս հասաւ {Թիֆլիզի} առաջնորդի Ճանապարհորդութեան երկրորդ հատորը ` տպած

մանքների մէջ պատրաստւում է մեր հանգուցեալը մտանել {Թիֆլիզի} արքունական ճեմարանը (գիմնազիա)։ Բայց այս բանի

անաւորի պատճէն, որ առանց ստորագրութեան ստացել էր {Թիֆլիզից} եւ որի բնագիրը Մայիսի 15-ից ուղարկել էին մի լրագի

ր եմ ծնած, ա՞յդ ես քննում. Այստեղ եկած եմ {Թիֆլիզից}: Ես տուն ունիմ եւ այն քարեայ Եր

յվազի Օրացոյց 1860 ամի Այվազի Խուդաբաշեանի գիրքը {Թիֆլիզից} ստացուած անստորագիր նամակները Յովնաթանեանցի մասին

րծն եկեղեցական դրամոց վարեալ առ ի Ձէնջ առաքեցից ի {Թիֆլիզոյ} առաջին սուրհանդակաւ յանուն արգոյ պարոնի Հայրապետե

իշատակարանի խօսակցութիւնքը. - Շահբէգի նամակը. - {Թիֆլիզու} առաջնորդի ճանապարհորդութեան երկրորդ հատորը. - Փա

առաջնորդի Ճանապարհորդութեան երկրորդ հատորը ` տպած {Թիֆլիզում} 1858-ին: Դորա առաջին հատորը տեսած ես, ուստի

տգեղ: Բայց այս նոր բան չէ. ինչպէս մինչեւ այսօր {Թիֆլիզում} տպուած գրքերը, նոյնպէս եւ պատուելի " Մեղուի " տպ

ղու Հայաստանի անունով լրագիրը, որ դուրս է տալիս {Թիֆլիզում} մեր գիտնական, լուսաւոր, եւրոպացի եւ մեծաքանքար

յան (партия) դրոշակը: " Մեղուն " հոգեվարք է եւ {Թիֆլիզումը} լավ խայտառակվել է, նույնպես նորա պաշտպանը Սարգիս

լ, որի բովանդակութիւնը այս էր, թէ այս ինչ պարոն {Թիֆլիզումը} շինել է մի գիրք, որ 1840 քանի թուականներին տպուե

ետ աւուրց իբր երկուց կամ երից ելանեմ [Էջմիածնէ ՚ի {Թիֆլիս}, ըստ գրութեան նորին վեհափառութեան ներկայանալ պայ

ի Սանկտպետերբուրգ: Յետ զաւուրս քանիս մնալոյ ի {Թիֆլիս}, է, որ յաղագս ստանալով զպատշաճեալ թղթեանն ի տէր

ՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական Ի 28 հոկտեմբ. 1860 ամի, {Թիֆլիս} ՄԵԾԱՊԱՏԻԻ ՊԱՐՈՆ, ԱՐԳՈՅ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ, Ը

ընկալցի առ այն զլուծումն բացարձակապէս Մինչ ՚ի {Թիֆլիս} էի, այսպէս խորհուրդ տայր ինձ եւ ծայրագոյն կառավա

նամակը կաթողիկոսին գրելուց հետո, գրեցի նույնպես {Թիֆլիս} եւ Էջմիածին իմ հավատարիմ բարեկամաց, որք անշուշտ

մակի պահարանի վերայ երեւում էր՝ 17 Փետր. 1860, {Թիֆլիս}: Մեք շատ ուրախ ենք այսպիսի թղթակիցների վերայ

դոն 100 Ալփիարին, Եգիպտոս 101 Միանսարեանցին, {Թիֆլիս} 102 Սուաճեանին, Պոլիս 103 Յակոբեանին, Ալեքս

սկ[ուայից] ելայ Նախիջեւան մտայ Նախիջեւանից ելայ {Թիֆլիս} մտայ Թիֆլիսից ելայ էջմիածին մտայ էջմիած[նից] ել

յ Թիֆլիսից ելայ էջմիածին մտայ էջմիած[նից] ելայ {Թիֆլիս} մտայ Թիֆլիսից ելայ Փոթի մտայ Փոթուց ելայ Բաթո

ընդդիմութիւնը արգելք էին լինում պատանի Գեղամեանցի {Թիֆլիս} ուղարկուելուն։ Նորա հօրեղբայրը ստիպանքով առել էր

գային վիպասանութիւն, պ. Պերճի Պռոշեանց, 1860, {Թիֆլիս} (Սիրական եղբօր, Խ. Պ. ՕՏ... ԻՆ ՆՈՒ

խարքայն Կովկասու, արդէն գրեալ ծանուցեալ եմ Ձեզ ի {Թիֆլիսէ}, պաշտօնական գրութեամբ: Նորին պայծառափայլութ

ղթոցն, այն է ի 1 նոյեմբերի, ընդ երեկո մեկնեցա ի {Թիֆլիսէ} դէպ ուղիղ ի Փօթի եւ անտի ընդ Սեաւ ծով է Կոստանդնո

է առ վեհափառ կաթողիկոսն: Ոչինչ է իմ գրեալ ՚ի {Թիֆլիսէ} առ պ. Նազարեանցն. մի նամակ միայն յէջմիածնէ եւ ա

ամիք մեր վերագրեն նմա: Նամակք հասեալք առ իս ի {Թիֆլիսէ}, ստորագրեալք յառաջներորդ թուականէ անցելոյ դեկտեմ

խարքայն Կովկասու, արդէն գրեալ ծանուցեալ եմ Ձեզ ի {Թիֆլիսէ} պաշտօնական գրութեամբ: Նորին պայծառափայլութիւն

մասին կարծեմ թե մասնավորապես ձեզ եւս ասած եմ: {Թիֆլիսի} եւ Էջմիածնի բարեկամքը, հավատացեք, որ ամեն ջանք

արանիս մէջ արգոյ Շահնազարեանց Կարապետ վարդապետը՝ {Թիֆլիսի} թեմական ատենի երբեմնական նախագահ ատենակալը, որ գ

ի օրինաւոր դպրոց, մինչեւ այժմ լուր չունինք: {Թիֆլիսի} հոգեւոր դպրոցը պիտի բարեկարգուի՞ արդեօք, նոյնպէս

ցոյց տուած կը լինէր ազգին, եթէ պ. Խատիսեանցը, {Թիֆլիսի} մագնիսեան դիտանոցի արգոյ կառավարիչը, աշխատութիւն

նում է, թէ Սուլթանը նոյեմբերի 24-ին դուրս է եկել {Թիֆլիսից}: 16-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւ

Աջեմեանցին 26 82 Խաֆաֆեանցին 83 Խալիբեանցին [ {Թիֆլիսից]} Օգոստոս 26 84 Հայրապետեանցին, ստր[ախովոյէ]

ցին 103 Մատթ[էոս] սրբազանին ապա[հովագրեալ] [ {Թիֆլիսից]} 21 104 Հայրապետեանցին, հասարակ 21 105 Կռնկին

այ Նախիջեւան մտայ Նախիջեւանից ելայ Թիֆլիս մտայ {Թիֆլիսից} ելայ էջմիածին մտայ էջմիած[նից] ելայ Թիֆլիս մտայ

լայ էջմիածին մտայ էջմիած[նից] ելայ Թիֆլիս մտայ {Թիֆլիսից} ելայ Փոթի մտայ Փոթուց ելայ Բաթում Տրապիզ[ոն]

աւարտելոյ գործողութեանցս, փութանակի մեկնեցայց ի {Թիֆլիսոյ} ժամանել ց8 նոյեմբերի ի Փօթի, յորում աւուր շոգենա

անի համար, գոնե 100 ստորագրություն հարկավոր էր, {Թիֆլիսումը} բարձրացավ մինչեւ 150: " Մեղուն " պիտի վախճանի:

ֆիզիկաբար ո՛չ) միանալով պիտի դուրս գան ոչ որպէս {թլպատութիւն} կամ անթլպատութիւն, այլ որպէս նոր արարած։ Այո՛,

յնտեղ քիմիաբար միանալով պիտի դուրս գան " ոչ որպէս {թլպատութիւն} կամ անթլպատութիւն, այլ որպէս նոր արարած"։ Ծանր

ով քարոզուած ճշմարիտ հաւատը, եթէ յօժարիս մեր պէս {թլփատել} քո մարմնի անթլփատութիւնը, այն ժամանակ իսկոյն կը

կին. Տեսքով սակայն տխուր սաստիկ ու խռով, Խիստ {թխագոյն} մի վերարկու կար հագին: " Ողջոյն քեզ, քո՜յր, հ

Ինձ հանդէպ գայ տիկին զուարթերես, Բայց {թխաթոյր} զանձամբ ինչ արկեալ Լօդիկ ազնիւ, տխուր յոյժ

գործածող կնոջ մազերի գույնը - խարտյաշ էր նա, թե {թխահեր}: Ինչ վերաբերում է մեզ, մենք դրական գիտության հե

աւ հեղեղել: Լսեց իշխան, թողեց զարդը, {թխով} պատեց իւր անձը, Ոսկենըկար գլխարկներին սեւ

ն լեզուն հնացած հաց է արդէն, եւ 1300 տարի է, որ {թխուած} է, իսկ նոր լեզուն ամեն օր եփւում է, ջերմ է եւ ս

ւր լեգէոն յոլորտս երկնից ՚ի տարած, Կարկտաբեր թող {թխպագին} յաւէժ ամպովք ծածկեսցի, Մինչ անաղօտ ուսման փայլէ

չ՚լուսաւորէ անաղօտ. Զյիմարութիւնդ, յորում {թխսես}, նա փարատէ անպայման, Որում թշուառ քով վիճա

Քաղաքական գլխոյ Ն. Նախիջ[եւանայ], կաթ[ողիկոսի] {թղթ[ով]} 116 Հայրապետեանցին 117 դարձեալ նորան [Տրապի

այդ կասկածամտութիւնը: Մտածութիւնքս կտրուեցան {թղթաբերի} ներս մտանելով, եւ ահա ստացած նամակիս բառացի պատճ

: Տղան ասում է, թէ ունի միայն մի հինգ մանէթանոց {թղթադրամ}, որ ստացել էր պարոնից: - Փոյթ չէ, - պատասխ

ծերունիների հետ տեսութիւն առնելու, կամ մի անմեղ {թղթախաղ} խաղալու առանց վճարի, կամ թէ շատ շատ մի բաժակ ղահ

ից գրիչը դրած ականջի քամակումը, թեւերի տակին սեւ {թղթակիր} ապականուած թանաքով եւ լեղիով, մօտեցաւ խաւարի թագ

սցէ անդր յիմում բացակայութեան, յայնժամ հաւատարիմ {թղթակից} իմ բնակեալ ի տան յորում եւ ես բնակիմ, հասուսցէ

չների կազմի մեջ, ինչպես " Северная пчела "-ի պ. {թղթակիցը} ։ Գուցե Անանիան ինձ կօգնի այդ գործում: Նախիջե

մ այն բարոյական պարտականութիւնը, որ մեր պատուելի {թղթակիցը} դնում էր մեր վերայ, եւ հոգւով չափ ցանկանում եմ,

ր. 1860, Թիֆլիս: Մեք շատ ուրախ ենք այսպիսի {թղթակիցների} վերայ եւ, եթէ կամենան, կարող են ծածկած մնալ հաս

զգից: Շատ ժամանակ է, որ մեք ստացել էինք մեր {թղթակիցներից} մի քանի արդարացի նկատողութիւնք այդ գործի վերայ։

պէտեւ առ ի սրտէ պատրաստ էինք յարգել մեր ազնուամիտ {թղթակիցքը} ՝ պատասխանելով նոցա հարցմունքին, բայց ֆիզիկական

ոնին, ուստի եւ ամրացաւ, հանդիսաւորութեամբ հանեց {թղթակրից} իւր գրածը, բռնեց թուղթը գլխիվայր, փռնդաց, սուլ

Վորոնցով զյայնժամեանն փոխարքայն Կովկասում, եւ սա {թղթակցեալ} ընդ ձեռն նախարարութեանց եւ պետութեանց ՚ի Հնդկաստա

սկոպոսին, բայց ազգի քուէարկութիւնը չճշմարտեց մեր {թղթակցի} կարծիքը: Յունաց պատրիարքը նոյնպէս փոխուած է:

հրիտակացն, յայնժամ աղաչել աղաչեմ, ի հաշիւ իմ, {թղթակցիլ} ընդ որոց արժան իցէ, ՚ի Մադրաս եւ զքաղեալ զծանօթո

մեր Հայ վաճառականներին, որ կարող են Հայ լեզուով {թղթակցիլ}, մինչդեռ օտար տների հետ գործ ունենալու ժամանակ պ

արժանաւորութիւնը եւ յառաջադիմութիւնը, պաշտօնական {թղթակցութեամբ} յանձնեց նորան բժշկականութեան եւ վիրաբուժութեան եր

ղւոյդ պահպանել ի գրութիւնս իւր զսահմանեալ եղանակն {թղթակցութեան} ՝ խոյս տալով յայնմ ամենայնէ, որք ունին զցոյց կոշ

ոց, ի Լոնդոն (Forreign office), ի վերայ հիման {թղթակցութեան}, վկայաբանութեան եւ դրոշման կայսերական կնքոյն Ռու

ցանկանում են ստանալ, ամենայն տեղից յառաջանում են {թղթակցութիւնք}, որոնց մէջ երեւում է եւ ճիշտ նկարագրւում է " Ընծ

մէջ հանդէս է հանել մի քանի հարցասիրութեան արժանի {թղթակցութիւնք}: Ցիմմերմանը, այո՛, չէ ընդունում մեսմերականութի

ետը, իւր արծաթապահի մէջ դնելով մի տասն մանէթանոց {թղթարծաթ}: Պ. Յովնաթանեանցը մնաց միայն: Ժամը մօտ էր

թոռ, որի վերայ կարելի էր նստել, հանեց իւր գլխից {թղթեայ} գդակը, դրեց յատակի վերայ եւ թռաւ նստաւ նորա դրօշ

ալոյ ի Թիֆլիս, է, որ յաղագս ստանալով զպատշաճեալ {թղթեանն} ի տէր փոխարքայէն եւ է, որ սպասելով երեսփոխանակցի

ց] 30 137 Մկրտիչ Աղաթոնին 138 " Մեղուին " ԳՆԱՑԱԾ {ԹՂԹԵՐ} 1861 Լոնդոն[ից] ամիս համար Յունուար 13/25 1

ց կաթողիկոսքը եւ եպիսկոպոսքը անդադար հպատակութեան {թղթեր} են գրում Հռովմի պապին։ Խօսելով այս բաները՝ չէ պ

րա վերայ. նա չ'տուեց իւր խորհրդակիցների անունը։ {Թղթեր} եւս չէր կարելի գտանել նորա մօտ, ըստ որում Յիսուս

յալը: Ե՞րբ կտեսնվենք, վերջապես: Ե՞րբ կլինին {թղթերը}: Աստված վկա, ոչինչ չեմ հասկանում: Ցտեսություն

իմ եղբայր Ղազարոսին Հնդկական այն գործին վերաբերող {թղթերը}, որի համար հասարակությունն ընտրել է ինձ երեսփոխա

դուք կստանաք ավելի շուտ, քան այս նամակը: Այդ {թղթերը}, ինչպես եւ Ձեզ պահ տված դրամը, պետք է մնան Ձեզ

ուղարկել, եւ Հայրապետյանը ստացա՞վ, արդյոք, այն {թղթերը}, որ քեզ էի տվել. այս հարցը առաջնակարգ կարեւորու

ւլիսի 14-ին ինձ ձերբակալելիս վերցրած էին իմ բոլոր {թղթերը}, աշխարհագրական քարտեզները եւ մի քանի լուսանկար պ

ւ Բերբերովին, որ կ՚երթայ վաղը: Նախիջեւան գնալու {թղթերը} թուեալ են 7-ից: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից

րիցս 7-ից գրուած, որով յայտնում է, թէ վերոգրեալ {թղթերը} ստացել է եւ ճամփու է դնում: [Դեկտեմբերի] 9-ին տե

[Լոնդոնից] 5/17 17 Միանսարեանցին, կ[աթողիկոսի] {թղթերը} եւ տրանս. 18 Մալենցովին 19 " Մեղուին " 20 Պ

յի ստամոքսի եւ գլխի համար, որպէս դատարկ եւ իստակ {թղթերը}, որոնց վերայ ոչինչ գրած կամ տպած չէին: Այս տեսա

րբազան Լիգայի կողմնակիցքը։ Յիսուսեան Կարգի բոլոր {թղթերը} կնքուեցան։ Հենեար Յիսուսեանի մի շարադրութեան մէջ

ելու համար, բայց զուր եղան բոլոր աշխատութիւնքը. {թղթերը} այրուեցան եւ ոչինչ բան չ'մնաց, որոնցից կարելի լի

ենք տպարանից: Սպասում եմ Հնդկաստանի փողերի մասին {թղթերի} օրինակին, որ կարողանամ առաջին համարի մեջ հրատարա

ներկայությամբ բերանացի կխոսին եւ կպաշտպանեն տրված {թղթերի} բովանդակությունը եւ իրավունքը: Այսպես լինելով բա

[եանցին] Ոսկանեանցին, եւ բողոքը ՄԱՏԵԱՆ ԳՆԱՑԱԾ {ԹՂԹԵՐԻ} 1860 Ծանօթութիւն - Մինչեւ փետրուարի 11 ուղարկուած

նոր գրեր, հին եւ ամենախրթին ոճերով գրած, սպիտակ {թղթերի} վերայ տպած, կէտադրութենով ու պատկերներով զարդարա

տեսանեմ: Պ. Շաքարեանցը հանեց սեղանի վերայի {թղթերի} տակից, որ խառնիխուռն ընկած էին, մի թերթ թուղթ ե

ամենայն մարդ քնեց ու չորս կողմը հանդարտեց, առայ {թղթերիս} միջից Յուլիա Պաստրանայի պատկերը, ցած իջայ պատից

ր հասարակությունն ընտրել է ինձ երեսփոխան: Այս {թղթերից} Ձեզ համար ամենակարեւորը, " Աբգար ընկերության " ա

ովին այլ կողմից, նոյնիսկ՝ Շնորհալու ընդհանրական {թղթերից}, հոգեշարժ շարականներից կամ այլ աշխատութեններից:

ան Ձեզ մոտ մինչեւ իմ գործիս վերջանալը, որովհետեւ {թղթերն} էլ դրամ են, չեն կարող հանձնվել հասարակությանը առ

ծված չի եղել, սակայն ինձ հայտնեցին, որ իմ բոլոր {թղթերն} ուղարկված են եղել Հանձնաժողովին եւ ըստ տեղեկանքի

ր խնդրում եմ չմերժել Ձեր աջակցությունը վերոհիշյալ {թղթերն} ետ ստանալու համար: Կանդիդատ Մ. Նալբանդով

] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 19-ին: Տունից եկած {թղթերն} էլ կարդացի, եւ աղբաթս սաստիկ խառնուեցաւ: 12 եւ

ով, ժանիքներով եւ երկայն պոչով, հագնուած օրագրի {թղթերով}, գլխի գդակը ինն կանգուն բարձրութեամբ սուր ծայրով

անութեան գլխաւորը կամ, աւելի ուղիղ, իւր յաջորդը {թղթերով} ու երդումներով նզովէր իւր բուն Հայկական եկեղեցին

ած մարմնի վրա՛յ էր կրում։ Ինչ որ սա՛, իր բոլոր {թղթերում}, պոռնիկների արքայութիւն չժառանգելու մասին գրեց խ

ղճի մտաց կեցցեն " (եր. 37)։ Ո՛չ միայն Պաւղոսի {թղթերում}, այլ բովանդակ նոր կտակարանում չկան այս խօսքերը։

նունով յիշուած վկայութիւնը ո՛չ միայն Կաթուղիկեայց {թղթերում}, այլ եւ բո՛վանդակ Նոր Կտակարանի մէջ չկայ. Հին Կ

ալբանդեանի այս յիշած բաները մենք բնաւ չգտանք նորա {թղթերում}, թէեւ ամենայն մտադրութեամբ աչքէ անցուցինք, ինչ որ

իտ ըլամ, եւ ասկեց առաջ Սերոբին թուղթ գրիլ էի ձեր {թղթի} մեջն, աղեկ հասկըցուցի՞ք, չի հասկըցուցի՞ք, հեչ

մ Լազարյանց Ճեմարան տպագրության բոլոր վարձը, իսկ {թղթի} պարտք ունիմ 65 ստոպի. յուրաքանչյուրը 3 մանեթ 25

միմիայն բերանով կարելի է ասել, ըստ որում ամոթ է {թղթի} վերա գրել: 1860-ին " Հյուսիսափայլին " պիտի ստորա

պէս տեսջիք ՚ի կտակին: Օրէնսգէտ պ. Բայլն, ի {թղթի} իւրում առ Ադմինիստրատոր պ. Հագն, պահանջէ զլիակա

օրինակս եղեալս առ իս, գտաք ստուգիւ, թէ յերկրորդ {թղթի} գտանի սսորագրութիւն միմիայն երկուց վկայից: Այլ ո

Իհարկե, այդ գրքի վերլուծությունը որեւէ փոստային {թղթի} վրա կատարելու բան չէ. դա հարկ էր քննարկել մինչեւ

մակ գրելու իմ բուռն ցանկությամբ հանդերձ, մեծադիր {թղթի} ուղղակի սովի պատճառով, պետք է բավականանամ փոքրով

նեմ, որ հետեւյալ նամակս արդեն կգրեմ ձեր ուղարկած {թղթի} վրա: Ավելացնեմ, որ եթե որեւէ կերպ թույլ տան տես

ող ավելի ծավալել այս նամակը, եւ սպասելով մեծադիր {թղթի}, մնամ հավետ քո եղբայր Միշել Նորին գերա

ան մասին, ծծմբաթթվով սերմերի կճեպը մշակելուց կամ {թղթի} ստացման մասին քուսպից, որ մեզ չի վերաբերում. իմ

աջ: Նոր գիր ուսանող մարդը թո՛ղ չհամարձակի ուրեմն {թղթի} վերայ գրել, այլ թո՛ղ գրէ ծառի տերեւի կամ կեղեւի

, Այլ չի պատկանիլ նա այս աշխարհին: Գրիչը ձեռին {թղթի} դաշտումը Կը վազէ արագ, ինչպէս եղջերու, Ո՛չ ոք չ

ւած, որով ուղարկեցին ռնգեղջիւրի մասին դուրս եկած {թղթի} պատճէնը եւ 10 նարինջ: 23-ին նամակ գրեցի Ղազարոս

արգ, անկանոն, ինչ որ մեր բերնին գալիս է, գրենք {թղթի} վրայ, ինչպէս մեր սքանչելի ընդդիմախօսների գրութիւ

գրքով հանդերձ 16 23 Կ. Մ. Հայրապետեանցին, այս {թղթի} օրինա[կը] 17 24 Կ. Մ. Հայրապետեանցին 19 25 Սո

ռած է այն րոպէից, երբ նորա վերջին միտքը ընկել էր {թղթի} վրայ. կեանքը գնում է առաջ, գնում է եւ նորա փիլի

ինք, այն ժամանակ ցոյց տուեց նա մեզ մի պաշտօնական {թղթի} պատճէն, որի բնագիրը ուղղուել է պ. Չամուռճեանի վ

շանագրելով) " Արտաւազդ " Երբ այս պաշտօնական {թղթի} պատճէնը կարդացինք, անդեն առ նմին համոզուեցանք,

ԱՆԻՆ ԱՄԻԹ ՔԱՂԱՔԻՑ ՄԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ՍՏԱԽՕՍ ԱԲԵՂԱՆԵՐԻՆ {ԹՂԹԻ} ԱՌԱՋԱԲԱՆԸ) Աստուածային շնորհը միշտ լուսաւորում

իր ոգու եւ անվախութեան եւ կերպարանքի պատկերը այս {թղթի} ձեռքով յայտնէ նոցա, որով եւ լուսափայլէ վաստակը ի

աչել, որպէսզի նորա առջեւը արդարացնէ իւր անձը այս {թղթի} ձեռքով։ Եւ յաղթօղ երեւելու համար, գիտութեան զէն

ւելու համար. ամէն։ ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ ԳՐԱԾ {ԹՂԹԻ} Բացատրութիւնքը) § 1. Այս Թուղթը, ինչպէ

իսկոպոսից։ Մեզ, նոյնպէս, պատահեցաւ տեսանել այս {Թղթի} մի ձեռագիր օրինակը Ս. Էջմիածնի մէջ, Արժ. Դանիէ

. չէ՛ր լցւում նոյնպէս թերթերի պակասութիւնը։ {Թղթի} հարազատութիւնը երկբայութեան ենթակայ խնդիր չէ։ Մե

ր Փարպեցու կրօնաւորների վրայ տեսուչ կարգուիլը այդ {Թղթի} հրատարակուելուց առա՛ջ էր յայտնի Ստեփանոս Տարօնեցո

ն, ե՛ւ Թղթին մէջ։ Մենք հաւաքել ենք, ինչ որ այս {Թղթի} եւ Պատմութեան մէջ միօրինակ բաներ կան՝ վկայութիւն

պեցու Պատմութեան թարգմանութեան հետ)։ Ինչպէս {Թղթի} տպած բնագիրը կարդացողներին յայտնի է, պ. Էմինը,

նք գրել, այդ բոլորը կարդացողի ձեռքին է այժմ։ {Թղթի} թարգմանութեան ժամանակ թարգմանեցինք նաեւ Ս. Գրքից

ը ցոյց տալով իւրաքանչիւրի, այլ երբեմն մէջ բերինք {Թղթի} բնագրի խօսքերն էլ, եթէ որեւիցէ պատճառով հարկաւոր

Մենք այդ տեղերն էլ ցոյց տուինք՝ արտագրելով որպէս {Թղթի} բնաբանը, նոյնպէս եւ Ս. Գրքի խօսքերը. եւ սորա պ

կութիւնք, առանց որոնց աւելի պիտի մթնէր մեր համար {Թղթի} բովանդակութիւնը։ Յառաջաբանը կարդացողքը պէտք չէ՛

մենք չգիտենք այն բաները, որոնց վրայ ակնարկում է {Թղթի} հեղինակը։ Խաղաղութի՜ւն եւ այդ յառաջաբանը գրողի տ

Թուղթը ներս է առել իր յառաջաբանի մէջ, որպէս նաեւ {Թղթի} անանուն յառաջաբանը, գալով այս Նոր քաղաքի՝ այսպէ

Վաղարշապատ եւ " մերձակայ Նորք"։ Թէ՛ Փարպեցու {Թղթի} բնագիրը եւ թէ՛ մեր թարգմանութեան կարդացողների միտ

ի, եւ այն մեր Մայր եկեղեցին, որի համար Փարպեցու {Թղթի} յառաջաբանն էլ ասում է. " Շնորհէր (Վահան) նմա (

պէս մի մարդու, որ այն ժամանակ, ինչպէս վկայում է {Թղթի} յառաջաբանը, " արուեսակ աստղի պէս էր փայլում"։

ավարւում Ս. Կաթուղիկէն։ Բացի սորանից, Փարպեցու {Թղթի} մի անհասկանալի տեղում կայ ակնարկութիւն մի մարդու

կեղեցին, այլ թէ նորոգել է հիմն ի վեր։ Երկրորդ՝ {Թղթի} յառաջաբանը մեզ ասում է, թէ Մեծ Վահանը Փարպեցու տ

ք Առաք., գլ. ԻԴ., համ. 16)։ Մեզ թւում է՝ {Թղթի} յառաջաբանը գրողը այս խօսքերն է, որ ուրիշ ձեւով ա

մանկութենէ օրինաց Աստուծոյ ")։ Փարպեցին այս {Թղթի} մէջ առհասարակ շա՛տ է հետեւում Պաւղոսի ձեւերին, ի

թէ եւ ոչ իսկ տեսել է նորանց։ Մինչեւ Փարպեցու {թղթի} յայտնուիլը ներելի էր տակաւին կրկնել թէեւ անհիմն,

թէեւ անհիմն, բայց հնացած կարծիքը. իսկ Փարպեցու {Թղթի} յայտնուած օրից այդ կարծիքների գինը կոտրեցաւ։ Եւ

ցու Թուղթը իր ձեռքում ունենալով, եւ մանաւանդ այդ {Թղթի} հետ միասին, տպում է այս խօսքերը։ Մենք զարմանում

կան գիտութեան՝ Յունաց յաշխարհն ճանապարհորդէր " ( {Թղթի} յառաջաբ., եր. 36)։ Մենք այսքանը գիտենք, որ

վ։ Մեզ թւում է՝ պ. Էմինը բնա՛ւ ապացոյց չունի։ {Թղթի} օրինակը, որ տպել է, ապացոյց չէ, որովհետեւ այնտ

օթաբանում է այս մասին. " Զանուն յետնոյս Ղազար 'ի {Թղթի} իւրում կրճատելով՝ Հրատ կոչէ"։ Թող ներէ մեզ

համ. 11)։ Այստեղ յայտնում ենք ընթերցողին, որ {Թղթի} բնագրում ասած էր. " իսկ զարմանալին զառնէն զԵղիսա

)։ Որ միեւնո՛յն է, գրե՛թէ բառ առ բառ, Փարպեցու {Թղթի} բնագրում մէջբերուածի հետ. " Ընդէ՞ր իսկ բնաւ եւ ա

ւթիւնքը" չկարողացանք զետեղել իր տեղում, այսինքն՝ " {Թղթի} " թարգմանութեան կից։ Միքայէլ Նալբանդեանի

ն է ժամանակով բոլոր հայոց եկեղեցիներից։ {Թղթի} յառաջաբանի մէջ յիշուած եկեղեցու փայտակերտը, որ վն

կարող թոյլ տալ, որովհետեւ Փարպեցու Պատմութեան եւ {Թղթի} մէջ փոքր այլապէս պիտի խօսուէին, եթէ Ձուիկը լինէր

աքելու խորհրդով: - Իմ յայտարարութիւնը գրած է {թղթի} վերայ, - կցորդեց չար-ոգի ծրագրապետը: - Ինչպէ՞ս

տուեց նորան ամուսնական գործերի ցուցակը մի երկայն {թղթի} վերայ. այս միայն վերջին ամսի ցուցակն էր, այն գո

՛ծ Աստուած, - բացականչեց պ. Մարկոսը, աւարտելով {թղթի} կարդալը, - այս ի՛նչ բաներ են... եւ զխորհուրդս

միշտ գործ ունի նիւթի հետ: Օրիորդ Մարիամը այս {թղթի} կարդացուելու ժամանակ դուրս էր գնացել հիւրընդունար

նէն եւ ի գետ ամային, զորոց յիշէ երանելին Ղազար ի {Թղթի} իւրում առ Վահան զայս օրինակ. " Երանելի փիլիսոփոս

ւց եթէ ոք վերահասու լինել կամիցի՝ կարէ տեսանել ի {Թղթի} նորա առ Վահան, տէրն Մամիկոնէից, տպեալ ի Մոսկվա

օ՞ք այս այն Խոսրովից է, զոր Ղազար Փարպեցի յիշէ ի {թղթի} իւրում առ Վահան Մամիկոնեան, զորմ է յիշեցաք, յաս

գրքի մէջ պարունակւում են հետեւեալ կանոնները. ա) {թղթի} վերայ զանազան մեծութեամբ գիծեր խազել համեմատ մտքի

որ ձեռքիդ մատները գրչին սովորեն եւ ապա կարողանաս {թղթի} վերայ գրել, որ ապագային տուր եւ առութեան ժամանակ

րեց ազգը կաթողիկոսի թուղթը: Ազգն արգելեց նոյնիսկ {թղթի} ընթերցումը եկեղեցիներում, եւ երբ անհնազանդ հոգեւ

ինէր նորա երեխային եւ որ, չնայելով մաքուր եւ լաւ {թղթի} վերայ պատկերազարդ տպագրութեանը, շատ դիւրագին է՝

երպով թռչող անցնող երեւոյթներ է բռնել եւ ամրացրել {թղթի} վրայ, եւ այն, պարզ, բնական եւ անզարդ խօսքերի մ

կտեմբեր, 1858, Մոսկվա Հ. Գ. Սրբազանին գրած {թղթին} օրինակը, որ խնդրել եմ, ուղարկեցեք պ. Սալթիքյան

երայ, յետոյ՝ չգիտեմ ինչի վերայ, որ կարգը հասնի {թղթին}, ըստ որում նոր է սկսանում եւ հարկ է, որ յառաջ ա

ւթիւնքը միօրինակ տեսնում ենք ե՛ւ Պատմութեան, ե՛ւ {Թղթին} մէջ։ Մենք հաւաքել ենք, ինչ որ այս Թղթի եւ Պատմո

՝ Մեծ Թարգմանչաց։ Փարպեցին թէ՛ Պատմութեան եւ թէ՛ {Թղթին} մէջ պարզապէս ասում է, թէ ինքը աշակերտ է երանելի

ում ասած էր. " Այլ սակաւ բանիւք զոր յերկրորդումն {թղթին} գրէ 'ի Կորնթացւոցն ", եւ այլն։ Ինչպէս ընթերցողը

լիցի վեհափառութեանդ, որպէս ասացեալ եմ ի միւսում {թղթիս}, կարէք զկոնդակն կնքեալ մակագրել այսպես. " առ Մ

վ կարողացա այս չափը գրել, քանզի կաթողիկոսին գրած {թղթիս} պատճենը օրինակեցի: Հույս ունիմ, որ ձեր նամա

անյալ բաժինը տա: Այս խնդրի մեջ, որ այսօր այս {թղթիս} հետ փոշտ տվի, գրած եմ նույնպես, որ եղբորս Ղազար

թիւն գործ է ածում "գլուխ" խօսքը. "Գլուխք պատգամաց {թղթիս} ամբաստանութիւն էր" եւ այլն (տե՛ս Յովհ. կաթ., Պատմ

է քաղաքին հայտնել: § 12. Բացի երեսփոխանական {թղթից}, որ քաղաքը պիտի տա մեզ, այս մեր բոլոր պայմաններ

իկին, մենք չենք ընդունում Վարդանի խօսքը։ Փարպեցու {Թղթից} իմանում ենք նորա յարաբերութիւնը Ձուիկի հետ, այնտե

իսկոյն հագնում է իւր վերարկուն, որ կարած է հաստ {թղթից}, որի վերայ նկարագրած են բոցավառ կրակներ. այս վե

նց եզրակացութեան ազգին ի քաղաքիդ եւ երեսփոխանական {թղթոյ}, խնդրելոց է ի նորին պայծառափայլութենէ, ընդ ձեռն

մենայն Հայոց, որպէս նա եւ զբնագիրն երեսփոխանական {թղթոյ}, նորին պայծառափայլութեան, պարտականութիւն ինձ հա

, եւ ընդ դէպս հարկաւորութեան առաքեցից եւ զօրինակ {թղթոյ} երեսփոխանութեան, թէ ո՞րպէս իցէ արժան գրել զթուղթ

աբեղայից Հայոց ի հինգերորդ դարու, զոր ուսանիմք ի {Թղթոյ} Ղազարայ Փարպեցւոյ որ առ Վահան տէրն Մամիկոնէից, ա

լով եւ է սպառնացեալ: Երկրորդ, թէ բովանդակութիւն {թղթոյն} տայ մեզ զայս չափ եւ եթէ գիտել թէ ստորագրողը ՚ի նմ

աց, եւ ոչ ոք գտաւ ընդդէմ դարձող պարբերական բանից {թղթոյն}: Այլ յորժամ նորին վեհափառութիւն հաճեցաւ կոնդակաւ

աց տալ ինձ զվաւերական թարգմանութիւն երեսփոխանական {թղթոյն}, ստորագրեալ, ժապաւինեալ եւ կնքեալ ստորագրութեամ

ստանամ ես զբնագիր եւ զթարգմանութիւն երեսփոխանական {թղթոյն} եւ գիր տեառն փոխարքային առ մինիստրն արտաքին գործո

քին գործոց առ տէրութիւնն Անգլիոյ եւ երեսփոխանական {թղթոյն}, միջնորդութեամբ պ. Բրուննովի, դեսպանին Ռուսսիո

էրութիւնն Անգլիոյ եւ ՚ի վերայ հիման երեսփոխանական {թղթոյն}, միջնորդութեամբ պ. Բրուննովի դեսպանին Ռուսսիոյ

ել զպատուականութեան Ձերում, թէ յետ հաստատութեան {թղթոյն}, որ գուցէ թէ կատարեսցի մինչեւ ցվերջ ամսոյս, ըստ

ութեանցն) հիւպատոսն Անգլիոյ ի Ղրիմ: Խորհուրդ {թղթոյն} հայի առ ի ձեռս բերել զհրիտակսն, զորոց ես ինքնին

՛չ գտանի այժմ, զայդ չկարեմ գիտել, իսկ գոյութիւն {թղթոյն} ՝ ոչ բնաւ առարկայ երկբայութեան: Բաց ի սմանէ

թիւնս ոյր ուրուք եւ իցէ եւ զառաջս առնուլ գրութեան {թղթոյն} խնդրելոյ ի Թադթէոս եպիսկոպոսէ, զի մի՛ շփոթեսցեն

ստի թարգմանութիւնն զոյգ ընդ բնագրի երեսփոխանական {թղթոյն} եւ կտակին, որ գտանիւր առ նա ինքն, ի նոյն իսկ օր

ագին զգալստենէ իմմէ եւ զորպիսութենէ երեսփոխանական {թղթոյն} պահանջեաց նախ, մատաղ անել ինքեան զմանրամասն հաշի

: Ի գործոցն ինձ յանձն եղելոց եւ յերեսփոխանական {թղթոյն} երեւի, թէ վասն չորից հրիտական առաքեմ ի Հնդիկս:

պրիմ Կօրտն առ ի տեսանել զբնագիր կտակին եւ երկրորդ {թղթոյն}, այլ եւ յայնմ գտաք զերկուս վկայս: Իբրեւ այսպ

շմարտութիւն հաւատոյ։ Եթէ ունիս զօրինակ, առաջնոյ {թղթոյն} գրելոյ յինէն առ սրբազան ժողովն, ընթերցիր, զի յա

ին Կովկասու եւ առնուլ ի նմանէ որպէս զհաստատութիւն {թղթոյս}, նոյնպէս եւ զյանձնարարական զգիր յանուն դեսպանին

Այվազովսքին, թէ եւ Այվազովսքին յառաքելն զպատճէն {թղթոյս} առ Սինօդն գրեալ է թէ գիտութեամբ հասարակութեան եւ

ջ Կատարինեայ Խօջամալ: ՚Ի գրութեանս ՚ի սկզբան {թղթոյս} յիշելոյ պատմեալ զվիճակէ հրիտակն, յաւելի եւ զպատճ

ոչ լինի եղջիւրաւոր: Այլ մեք դառնամք ՚ի խորհուրդ {թղթոյս}: Ունիմք առ մեզ զբովանդակ կայից եւ կալուածոց զ

ն այլ ինչ հարկաւոր պատահմանց, զորս ամենայն աստ ի {թղթոջս} ի հինգ հատոր բանս բովանդակեմ, որ է այս. Ա

ք, առաջին անգամը 3000 մանեթ: § 2. Օրինավոր {թղթով} քաղաքի լրացյալ երեսփոխան կարգել այդ մարդիկը, որ

նցելոց ի ձեռս աստիճանաւոր Խալիբեանցին, վաւերական {թղթով} իւրեանց կացուցին զնուաստութիւնս, երեսփոխան, առ

դ ներքին Գերագոյն Տեսչութեան Անգլիոյ, պաշտօնական {թղթով}, յայտնեալ է նմա, եթէ Գերագոյն Տեսչութիւնն Անգլ

ր, - ասելով՝ դուրս է գնում աբեղան եւ պաշտօնական {թղթով} զրկում է նորան իւր ծուխից եւ ուղարկում է մի այլ ք

3-ին նամակ ստացայ հանդերձ 1 ֆ[ունտ] թաբ[ակով] եւ {թղթով} եւ պատասխանեցի 4-ին: Ժողովրդական քերականութեան վ

կի եւ Ամատունի Վահանի հետ միասին, Հայոց նախարարաց {թղթով}, 450 թուին Յունաստան գնաց՝ Թէոդոս կայսրից Պարսից

ւրեանց, որ ազգից լինելը, այն ժամանակ, այն ազգի {թղթով} երդում տալ տուր եւ ապա հարցրու հարցանելիքդ, որ պ

ուիրակ հանելով աստ եւ անդ որպէս եւ զկնի նորա, եւ {թղթովք} օրհնութեանց առաքելով առ մեծամեծս 'ի նոցանէ, եւ ա

ւրգայ, զվկայագիր մետրիկական, եւ զերկուս օրինակս {թղթոց}, մինն՝ հրովարտակի կառավարչական Սենատին, յորում

ց ժամավաճառ լինելոյ ունիմ մատուցանել զայն ընդ այլ {թղթոց} զորս ստացեալ եւ արդէն, կառավարչութեան Համալսարան

լուեալ եւ յօրագրի արձանացուցեալ ի միասին ընդ այլ {թղթոց} եւ յայտարարութեանց իմոց եւ այլոց ՚ի մասին եկեղեցա

թողիկոսն գրէ, թէ, հանեալ ի Կորտեն ՚ի թիւս այլոց {թղթոց} եւ զպատճէն հաշուոց, տարեկան ելից եւ մտից շինուած

րէնսգէտս եւ առ փաստաբանս պարապեցայ պատրաստութեամբ {թղթոց} ըստ ճիշտ զօրութեան օրինացն Անգլիոյ: Եւ մինչդե

ութեամբ պահանջեաց յինէն վասն ծախուց պատրաստութեան {թղթոց} եւ տպագրութեան բովանդակ գործոյն զ700 ռուփիս, այն

փաստաբանի, վճարելով առ ժամս զ300 ռուփիս ՚ի պէտս {թղթոց} եւ տպագրութեան նորին, որպէս ՚ի վերոյ յիշեցի, եւ

ամենայն գումար պարտ ՚ի ծախիլ ի պէտս պատրաստութիւն {թղթոց} օրէնսգիտաց յորոց պահանջեմ ես զգումարսն եւ ի պէտս

ամսեանն Հոկտեմբերի, ընկալայ զերկուս կնքեալ ծրարս {թղթոց}, յանուն Ձերոյին վեհափառութեան. մինն ՚ի սրբակրօն

ունէին զայս փօլիթիքա. մինչեւ յետ բազում բանից եւ {թղթոց} կոչեցաւ Մխիթար աբբայ հայր 'ի Հռովմ տալ պատասխանի

զբովանդակութենէ գործոյն: Յաւուր հաստատութեան {թղթոցն}, այն է ի 1 նոյեմբերի, ընդ երեկո մեկնեցա ի Թիֆլի

ութիւնք են եւ որպէս ասացին ինձ, պատճէնք ոմանց ՚ի {թղթոցս} պարտին գտանիլ եւ ի Սիւնհոդոսին սրբոյ Էջմիածնի:

սութիւն համարեն նորա մէջ հարեւանցի յիշուած, բայց {Թղթում} իսպառ չեղած բաները։ Առհասարակ, այս յիշատակարանն

ին Խնամակալութիւնն), ասում է ինքն Փարպեցին, իր {Թղթում}, պաւղոսեան գեղեցիկ անզգամութեամբ (եր. 42)։

, եր. 14)։ Մեզ կարող են ասել, թէ Փարպեցու {Թղթում} կան տեղեր, որ Փարպեցու յանձնուած տեղը ենթադրել ե

ծ Թարգմանչաց մասին։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցու {Թղթում} յիշուած վարդապետքը են Մեծ Թարգմանչաց աշակերտներից

անհաշտելի հակասութիւն է դուրս գալիս։ Փարպեցին իր {Թղթում} իր Սիւնեաց աշխարհում ունեցած վարք ու բարքին վկայ

արպեցին. պատճառ, այն ժամանակ պիտի այլապէս խօսէր {Թղթում} եւ պիտի ասէր, թէ այդ մարդը, որ այժմ ինձ անտես ա

լ լինել, չասենք անքաղաքավարի, որ Մարզպանին գրած {Թղթում}, նորա ազգականի եւ իր բարեկամի եւ երեւելի մարդու

ւն, հարուստ բառի տակ, բերել է Փարպեցու ասածը իր {Թղթում}. " Եւ դու (Վահան) յայց ելեալ խնդրել զիս եւ գտե

ան կարօտ մարդ չեկաւ վանքը, ուստի եւ կարո՛ղ էր իր {Թղթում} ասել, թէ " ածէր ի տուն ոչ իբրեւ զաղքատ զոք 'ի կա

էս ընթերցողը արդէն տեսաւ, մենք գրել ենք " առաջին {թղթում} ", որովհետեւ յերկրորդումն խօսքը Փարպեցու խօսքը չ

ատճառ, մէջ բերուած վկայութիւնը Կորնթացոց երկրորդ {թղթում} չէ, այլ առաջնում, եւ ահաւասիկ. " Բնաւ եւ անուա

տեւ այդ խօսքերը Աւետարանի մէջ չէին, այլ Առաքեալի {Թղթում}, ուստի մենք գրեցինք " Յովհաննէս Առաքեալ"։ Ահաւ

տռեց իր շորերը եւ ողբաց նորա մահը։ Փարպեցին, իր {Թղթում} բերելով այս ասացուածը, աւելցնում է. " Ըստ բանի

գլ. ԳԺ)։ Պ. Էմինը մի կողմից կարծում է, թէ {Թղթում} յիշուած Սեւուկը է Անձեւացեաց իշխանը, եւ միւս կող

իայն Անձեւացեաց իշխան կարելի էր ենթադրել Փարպեցու {Թղթում} յիշուած Սեւուկը, եթէ այդ մարդը միա՛յն լինէր մեր

պասէ մեզանից լսել, թէ ինչ է մեր կարծիքը Փարպեցու {Թղթում} յիշուած Սեւուկի մասին. մենք ոչինչ ունինք նորան ա

s egapesen autus Տիմոթէոսին գրուած Պաւղոսի Առաջ. {թղթում} գլ. Ա, համ, 5, թարգմանուած է գլուխ. " Քանզի

ւում էր Պարսից ընդդէմ։ Փարպեցին, ինչպէս ինքը իր {թղթում} վկայում է, Կամսարականների մօտ էր այդ միջոցին, ե

ողիկոսը Սմբատ թագաւորի եղբօր՝ Աբասին գրած հիանալի {թղթում}, դարձեալ որպէս բովանդակութիւն գործ է ածում "գլուխ

ոյն նոր ստացեալ շինուածքն եւս յորժամ գնեսցեն, էս {թղթումն} իմ ստորագրութեան ներքեւն իւր ամենայն սահմանն եւ ն

քս։ Այլ այն քի՛չ խօսքերից, որ Կորնթացոց առաջին {թղթումն} է գրում, թէ ինչի՞ բնաւ պոռնկութեան անունը կայ ձե

շտերը կարգով գալիս են, Առաջից դրօշակները, {թմբուկ} խփում են: Թնդանօթները պղնձեայ վազում, որոտ

ի անհասկանալի բառ, մեր համար միեւնոյն էր լսել մի {թմբուկի} ձայն։ Այսպիսի ձայները լսողութեան վերայ ներգործել

անգի հետ: Շրթունքը բարակ, չոր, քարշուած ինչպէս {թմբուկի} կաշի եւ բոլորովին կապոյտ, լերդագոյն, երեքի բերա

կը հասնէր իբրեւ նշանական ձայներ, թէ միայն ականջի {թմբուկի} արձագանքը կը լսէր այն հասարակ մարդը՝ առանց ոչինչ

ած Կպչում է նա ամուր ` կոյսին, Մկանները հեշտին {թմրած} - Ինչպէս երկաթը մագնիսին. - Ա՜յս է, գոչում է

ջը, որ նոցանով զգուշացնէ պարզամիտները, արթնեցնէ {թմրածները} եւ խրատէ անմիտները: Քահանայապետը վախճանեցաւ, թէ

աւերուել է այժմ, նորան պիտոյ է վերանորոգել։ Նա {թմրել} է մի խոր քնով, նորան պիտոյ է զարթեցնել։ Բայց այ

փոխեց նա, Որով դաւաճանը թունաւորուելով, {Թմրեցաւ} մնաց, աթոռի վերայ: Ո՛ր մինը յիշեմ. ես

ր. այստեղ կեղծաւորը, թափելով իւր մարդահաճութեան {թմրեցուցիչ} թոյնը, մտածում է երես գտանել, անուն ժառանգել,

քնեցնելու համար, բայց՝ քաղցրութիւն խառնելով այդ {թմրեցուցիչ} հիւթի մէջ, որպէսզի մանուկը, քաղցրութեամբ խաբուե

նէութիւնը առողջ օդ ներս շնչելով, հերիք է, որքան {թմրեցուցիչ} թոյն մտել է նորա մէջ, մեզ մնում է այժմ դեղթափներ

զնովաւ ի վերջոյ: Եւ ի սղոխ զեփիւռին {Թմրի} Ադամ եւ ննջէ, Դրախտ զնովաւ սոխակին Ի

լով, կառքերով ման գայ, աշխարհի վայելչութեններով {թմրի}, արբենայ. մեզ Հայերիս պարծանք է եւ մեր ազգին մե

զմտաւ ածելոյ, ընդհանուր նախապաշարմամբ եւ կամակոր {թմրութեամբ} ազգին զգածեալ գոլով։ Ահա յայս երկրորդ վիճակի

շերներով, քունը փախել է աչքիցս, եւ այն կիսաքուն {թմրութեան} մէջ քո ուրուականն է եղել ինձ մխիթարողը: - Դա

, աղքատութիւնը միայն կարող է սթափեցնել նորան իւր {թմրութենից}, որպէսզի նշմարէ իւր մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհի

: Ուրեմն ` արդէն ժամանակ է սթափելու քո մահահրաւէր {թմրութենից}: Արդէն ժամանակ է որոնելու քո նախնի նուիրական աւա

՛չ լսէ եւ ո՛չ տեսանէ, եւ մանաւանդ սխալի, եթէ ՚ի {թմրութիւն} ազգին յուսացեալ, խորհի ըզդիմակ հայութեան ՚ի բաց

ափեց խաղաղ ու խոր քուն: Զեփիւռի զո՜վ շոյանքի Տակ {թմրում} է ու ննջում, Նրա շուրջը սոխակի Թովիչ դայլա՜յլն է

րաբերձ քո ժայռերից Արծաթալիք մեր Քասախը {Թնդալով} անցանում է Մինչեւ Վարդգէսի աւանը։

, Որ մեր ցաւերը Տեղեակ հասկանայ, {Թնդայ}, թնդացնէ Հողագունդ ամեն. Թող պատկառան

Գընտակ ու վառօդ, Նիզակ, հրացան, Ահեղ {թնդանօթ} ։ Թէ այսքան քո գալն Բերեց ծեր Մաս

ի ընկերներս, եւ քաջալերեցի ահաբեկուած նաւապետը, {թնդանօթ} արձակել, որ նշան տրուի, թէ մի նաւ վտանգի մէջ էր

լացիքը՝ համոզելով, թէ ոչ ոք նորանցից լաւ չ'գիտէ {թնդանօթի} գործածութիւնը, որով միմիայն կարելի էր ազատել Չին

նդացիք գիշերով մօտենալով Բրուսսելին, յանկարծ 200 {թնդանօթից} կրակ բացեցին քաղաքի վերայ: - Ասած ճախնային

մէջ եւ մի քանի ժամ թռչում էր, ինչպէս լայնաբերան {թնդանօթից} արձակած ռումբ. Աստեղաբաշխքը իսկոյն ուղղեցին իւրե

, Պարագուայի մէջ ունէին ձուլարան, ուր շինում էին {թնդանօթներ} եւ այլ զանազան զէնքեր, որ Յիսուսեանք գործ էին ած

Առաջից դրօշակները, թմբուկ խփում են: {Թնդանօթները} պղնձեայ վազում, որոտում.. Ինչպէս կռւում

մար: Այս միջոցին ամենայն բան աներեւութացաւ, {թնդաց} երկինքը, եւ ես, այս դղրդիւնից զարթելով, գտայ ի

րկներին սեւ քօղ իջաւ ծածկոյթը: Լսեց ազնիւ, {թնդաց} սիրտը, ողբաց արքայի մահը, Վաճառականն ուշա

աց տարաբախդ նաւը. Գիշերը կոխեց... կայծակը {թնդաց}... Կուլ տուեց բոլոր անյատակ ծովը...

Որ մեր ցաւերը Տեղեակ հասկանայ, Թնդայ, {թնդացնէ} Հողագունդ ամեն. Թող պատկառանօք Մե

ւարատեսիլ եւ դժոխադէմ զինուորքը, եկեղեցու բեմերը {թնդեցնում} էին նզովք ու դատապարտութիւն կարդալով այն մարդերի

այ: Մի փոքր ժամանակից յետոյ լսում եմ որոտմունք, {թնդիւն}, եւ ահա Արամազդը երեւում է իւր գահի վերայ լուսափ

եմն ծծմբագոյն: Անձրեւի կատաղութիւնը, որոտմունքի {թնդիւնը}, փայլակի լոյսը, մրրկի սուլելը եւ ծառերի հպատակօ

ջ, իսկ ջլերդ, հասուցանելով դրսի որոտմունքը, եւ {թնդիւնը} ՝ ուղեղդ, սա գտանուել է մի աւելորդ ջերմութեան մէ

նշանակում, իսկոյն երկինքը մթնում էր, որոտմունքը {թնդում} էին, փայլակները ջրի պէս սկսանում էին վազել եւ մի

ում նկատողին, որքան անասնական անհոգութենից ուռած {թշերը} կարմրում էին նորա անխորհուրդ երեսի վերայ: Եթ

րովհետեւ այդպիսիների երեսը մեծ մասնով յատկանում է {թշերի} վերին մասների մոյգ կարմրութեամբ: Զարմանք չէ. եր

արդէն դրել էր նորա նեղ ճակատի եւ դուրս ընկած թուխ {թշերի} վերայ իւր կնիքը - խորշումը: Նորա հագուստը, ինչպ

կ-դեղնագոյն ճպռով, որ եւ փոքր ինչ յառաջ վազել էր {թշերի} եւ քթի մէջտեղում, պատճառ, խարոյկի լուսովը երեւո

որպէս թէ մի եռացուցեալ ջուր թափեցին գլխիս վերայ: {Թշերս} այրւում էին ամօթից, որպէս կրակից: - Ես ուխտ

յս պատճառով եւս տեսանում ենք զանազան խլրտմունք եւ {թշնամական} յարձակմունք՝ " Արեւմուտքի " թէ՛ հիմնադրերի եւ թէ

ովհետեւ նորան եւս հաւանելու չէր կոմս էմմանուէլը, {թշնամական} ուղղութիւն տուեցին դէպի սա: Զարմանք բան է. շատ

որ։ Քանի մի նահանգներում զինուորների մէջ ծագեցան {թշնամական} շարժողութիւնք այն ժամանակուայ բաների կարգին ընդդէ

եզմայլութիւն եւ որոնք մարդու կարծելովը չունէին մի {թշնամական} բնաւորութիւն, ինչպէս միւս վերեւում յիշուածները,

եան " փաթաղիկէս " կոչէին. եւ այլ բազում ինչ իրօք {թշնամանեալ} ՝ յետոյ ապա յաղագս այլոց ամօթոյ զխաբէական զեպիսկո

շկեան, քանիցս դիպեալ էր ինձ զգուշացուցանել զնա ի {թշնամանելոյ} զեկեղեցին Հայոց եւ նախատել, եւ արհամարհել զնորին

ւմնական Մանդարինները չ'կարողացան հասկանալ։ Նա մի {թշնամանող} տետրակ շարադրեց Կայսրի վերայ եւ տարածեց ժողովրդի

քահանայապետքը, առաջ ժամանակներում ծաղր անելով, {թշնամանում} էին՝ երբեմն կախա՛րդ կոչելով, ինչպէս. " Դեւերի

ամանակ առակ էին արել Թիւրքիայի Հայերը, " արտաքին {թշնամանք} չէ, այլ ներքին համոզումն"։ Յոյս ունինք, թէ եւ

եանց մի վիշտ հասուցանողից բողոքելու (եթէ կար), {թշնամանք} տեղալ բովանդակ թատրոնի վերայ, նախատել մարդիկ, ո

րի վերայ Հռովմի մէջ դնում են ամենայն տեսակ զրպարտ {թշնամանք} ։ Այս անցքը գեղեցիկ նկարագրած է ամենայն

ց... մնաց 'ի տեղւոջն գրով. եւ զիս հանին մերկ եւ {թշնամանօք} յամենայն արարելոց իմոց, զոր 'ի մանկութենէ արարեա

մ, կրքերի եւ ախտերի խաղալիկ դառնալով, իրեար հետ {թշնամացած} ազգային անդամքը միմեանց հետ անքակտելի կապակցելու

գաւորի եղբայր Աբասը, իր եղբօր թագաւորութեան մասին {թշնամացած} լինելով երջանիկ Գէորգ կաթողիկոսի հետ եւ դաւաճանու

ով Տրիդենտին, իւր ներգործութենովը հաշտեցնէ երկու {թշնամացած} կողմերը։ Կանիզի Յիսուսեանը, որ գտանւում էր Կայս

։ Զարմանք չէ՛, որ այսպիսի գործողութեններից յետոյ {թշնամացան} նորանց Բօնզերը եւ հակառակորդ դուրս եկան՝ տեսանել

սպնջական հալածական եղելոյս ի նանիր՝ յերեսաց իմոց {թշնամեաց} եւ սրբեցիք զարտասուս աչացս հայրական խնամարկութեամ

ատմի նոյնպէս, որպէս թէ նամակն այն անկեալ ի ճանկս {թշնամեաց}, առանձին խնդրագրով, ստորագրութեամբ իբր 280 անձա

ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ սրտից մերոց պառաւամիտ {թշնամեաց}, որք չկարելով վնաս ինչ իրական հասուցանել ինձ, զ

ամենայն թողում ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ սրտից {թշնամեաց}: Ուրախ եմ, զի պ. Յովնանեանցին ընծայեալ են զանպ

հս թաւալգլոր բերած ու անել անդնդոց մէջը ձգած եւ ի {թշնամեաց} անդառնալի կերպիւ հեռացած կ՚ըլլային, այլեւ Եւրոպա

կասկածանացն, զոր ունիմ ի նենգաւոր եւ ի յանդադար {թշնամեաց} իմոց, ահա զյիշեալ եկեղեցւոյ սահմանակից իմ տան հի

ց ո՛չ ձանձրանան պարանոցք, ՚ի բթացուցանել զսուսեր {թշնամեաց} խաղաղութեան ազգի եւ եկեղեցւոյ: Ոչի՛նչ են առ

պատրաստ է նորա համար թափել վերջին արիւնը Ու {թշնամեաց} արեամբ ներկել իւրեանց հագի սեւ շորը:

ատիոսդ, խօսեսջիք զճշմարտութիւն եւ մի՛ երկնչիք 'ի {թշնամեաց} իմոց, եւ ես եթէ մարթացայց, յուսամ թէ ժամանեցից

պէս կարծի այլ գօտեւորեալ զինուորի, ոչ ասելով ըստ {թշնամեաց} - ոչ կերիցուք եւ ոչ արբցուք մինչեւ ջնջեսցուք զԱբբ

րս ոչ սաղարթի։ Բայց արդ յի՞նչ իրաւունս հաստատեալ {թշնամեաց} 'ի սոյն եղեն ձեռնամուխս, վասն զի ասեն - տպագրեալ

րհուրդ քաղաքացեացս համօրէն, յառնել ոչ եթէ ընդդէմ {թշնամեաց}, այլ 'ի պաշտպանութիւն զրկելոյս, մինչեւ զանձինս

. բայց ճշմարտութիւն այնպիսի՝ որ ելանէր ի բերանոյ {թշնամեաց}, անընդունելի էր. ուստի զհետ գայր, որպէս թէ զճշ

շտ լուր է, Մեր արքայի վերջին կամքն էր, որ {թշնամեացը} յաղթէ: Նա այս բանը կտակ թողեց, կնքե

է առ վեհափառ կաթողիկոսն, եւ այլն: Ցաւիմ վասն {թշնամեացս}, որք առ ի վնասել զիս պարապին անձնախաբէութեամբ եւ

ի իրաւանց իմ տէր է, յորմէ ո՛չ դադարիմ խնդրել ո՛չ {թշնամեացս} վրէժ, այլ զդատաստան արդար մինչ հանցէ զիրաւունս '

զ հայտնի լինի, որ գեր[ապատիվ] Այվազովսկին հայտնի {թշնամի} է մեր օրագրին, գանգատել է Լազարյանց մեր վերա, ե

բանը շատ ձեռնտու է մեզ, միայն Լազարյանք, որպես {թշնամի} ազգային լուսավորության, եթե ձեռքերից գա, ամեն ր

՝ մի մարդու զարկել տալու համար, եթէ դա ունէր մի {թշնամի}: Եւ ահա այսպէս է դորա արարողութիւնը. ինչ մարդու

տութիւն էր քարոզում եւ այնուհետեւ դառնալու էր ինձ {թշնամի}, այդ եւս իմ փոյթը չէ. պատճառ, այն փառք ու պատի

միայն չես անարգում ազգը, ոչ թէ դառնում ես նորան {թշնամի}, այլ բուն բարեկամ, ըստ որում ցանկացել էիր ազատո

րոպէից կոմսի որդին եւ Մանրիկօն դառնում են միմեանց {թշնամի}: Կոմսի որդին հրատարակում է մի սուտ համբաւ, որպէ

կրօնը, դէպի նորա անձը, որպէս դէպի մի բռնակալ եւ {թշնամի} Ռուսսիայի, որի խաղաղ քաղաքացիներից մինը լինել վա

, դեռ այնքան ցաւ չէր... Նոյն իսկ մեր եղբարք {թշնամի} էին Այն նուիրական քո սուրբ աւանդին:

ջտեղը՝ երկու կողմից եւս դժգոհ, երկու կողմին եւս {թշնամի}, եւ, ընդդէմ կամելով ներգործել ազգին, ներգործու

Մեծ Ռուսիային, եւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ սաստիկ {թշնամի} է նորան, խնդրում է իւր անկախութիւնը, բայց Ռուսի

ն. նա փոխում է միայն նորա լուծը։ Մեք դրականապէս {թշնամի} ՛ ենք այդպիսի ազգութեան, ինչպէս թշնամի ենք բռնակա

դրականապէս թշնամի՛ ենք այդպիսի ազգութեան, ինչպէս {թշնամի} ենք բռնակալութեան, ո՛ւր կամ ինչ կերպով, որ յայտ

պական դերասանուհիք: Հպարտութենից աւելի մեծ {թշնամի} չունի դերասանուհին, որպէս նաեւ դերասանը: Հպարտո

Յախտ անծանօթ, յորմէ կայիր ցարդ անփորձ, Մի՛ {թշնամի} ՞ Աստուած ի քեզ զայդ ելոյց"։ Զայս առ կոյսն, եւ

, Շոգ օրերին լողալիս, Էն կողմումը քո {թշնամի} Տե՛ս, չեչէնն է ման գալիս։ Նուիր

ր բնակիմ Արարատ. Նորա որդիք իմ քընարիս {Թշնամի} են միշտ անհաշտ։ Ամեն մինը դանակ ձեռին

նիւ կիրք. մեզի համար ողջ մին է Բարեկամ, թէ {թշնամի}, երբ նա արդէն մեռած է։ Այն եկողը չգիտէ, ո

եցի Դէպի մահու արքայութիւն Իմ հետ քանի {թշնամի}: - Ասաց. վազեց դէպի հանդէս

դեռ այնքան ցաւ չէր... Նոյն իսկ մեր եղբարք {թշնամի} էին Այն նուիրական քո սուրբ աւանդին:

կ Շինեցին նոքա մի չար ամբարտակ. Դարձան {թշնամի} անհաշտ ազգութեան, Թափեցին արիւն Հայոց համար

պիսի դատաստան, որի առաջեւ միեւնոյն են բարեկամ եւ {թշնամի}, որ եւ մի անաչառ դատաւորի նման քննում է մի գործի

ն կշիռը դէպի որեւիցէ հեղինակ՝ թէ՛ բարեկամ եւ թէ՛ {թշնամի}. այո՛, նա գիտէ պատուել եւ թշնամու արժանաւորութի

դէպի անհաւասարութիւն, ուրեմն քրիստոնէական կրօնը {թշնամի} է հաւասարութեան: Բոլոր այն " ուրեմն "-ները դուրս

կարգութիւնը որպէս անմերժելի եւ անբողոքելի, արդէն {թշնամի} է ազատութեան, արդէն խորտակում է իր փիլիսոփայութի

ւթեամբ գործարանում ու պահելու համար, ամեն ոխերիմ {թշնամի} էր նախկին վերակացուին, եւ որին հարստացրել էր նա

պատերազմի դաշտի ծածկուած բազմախուռն զէնքով, բայց {թշնամի} չկայ: Ասում են, եթէ այսպէս առանց մեր նիզակակցու

- Զարմանք չէ, - պատասխանեց դեւը, - նա առհասարակ {թշնամի} է ամենայն լուսաւորութեան.... - Ին՜չ...

էթ առաչօք, Որ կրակ ձգեց սրտիս մէջ անմար․ {Թշնամի} վհուկ, երեւի, կախեց Աչքերիս վերայ բժժանք ան

լն բերիմ լսել եւ ակն ունիմ թէ լուայց, եթէ չկայցէ {թշնամի} ընտանի)։ Բայց արդ բացից առակաւ զբերան իմ, լո

Այն ազգն ենք, որ ճշմարիտ խօսողը համարում էինք մեզ {թշնամի}, այն ազգն ենք, որի Կաթողիկոսքը եւ աբեղայքը Մովսէս

անգամայն, եւ Կարաֆֆայն այս պատճառով դարձաւ նորան {թշնամի} ։ Այս միջոցին Իգնատիոսի աշակերտքը, որ Փարիզո

եւ վաւերական հաստատութիւն խնդրել։ Նա երկու հզօր {թշնամի} ուներ Հռովմի մէջ՝ Կարաֆֆա Կարդինալը (առաջուայ Վ

ութեամբ սկսեց իւր գործը։ Նա կարողացաւ իւր նախկին {թշնամի} Օրտիցի հաւատարմութիւնը շահել, որ այն ժամանակում

նները, եւ թէ ինչպէս էր բաղկանում այս մարդկութեան {թշնամի} հասարակութիւնը արդարեւ յաւիտեանս յաւիտենից կը մնա

ին աղճատեալ Բուդդականութիւն էր։ Սոքա մշտնջենական {թշնամի} էին այն մարդերին, որ անուանւում էին այնտեղ փիլիս

որ Բօնզերից մինն է տետրակի հեղինակը, որ մանաւանդ {թշնամի} է Յիսուսեաններին։ Ողորմելի Բօնզը մեռաւ անտանելի

այն ժամանակ մանաւանդ, մինչ Ֆրանսիայն եւ Սպանիայն {թշնամի} էին միմեանց։ Նա այսպէս վերջաւորեց իւր ճառը. " Դ

, իբրեւ հասարակաց հանգստութեան վրդովիչք եւ իբրեւ {թշնամի} թագաւորի եւ Տէրութեանը, պարտական են բոլորը, առա

րբէք չէին ցանկանում ունենալ մի այնպիսի զարհուրելի {թշնամի}, վասն որոյ որոշեցին հնազանդ լինել նորան եւ ծառայ

րը, յանկարծ փոխւում է եւ դառնում է Սօսին մահաբեր {թշնամի}: Թէ ստուգապէս Արշաւրի միտքը իր քոյրը Սօսին տալ է

իս նե, սուտ բան է, նա Էջմիածին երթալու չէ, այլ {թշնամիի} խոսք է, ես եւս ոչինչ բանից խապեր չիմ, ինձմեն ո՛

կցաբար հասկանալ թե ո՛վ էր յուր բարեկամը եւ ո՛վ էր {թշնամին}: Մեսսինայի դղյակը դեռեւս կրում է յուր պարսպի

ին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ դնէ {թշնամին}, Ես մինչ ի մահ, կախաղան, Մինչեւ անարգ մահու սի

րում է ծանր հարկեր, զոհում է իւր առոյգ զաւակները {թշնամին} վանելու համար, ոգեւորւում է յաղթութեամբք, տաղեր

վ չարին, Սկսաւ կնճռոտ Կազբէգ հաշուել չկարաց {թշնամին}, Իւր սարի բնակիչներին տխրութեամբ նայեց,

Գնա՛ մեռիր դու քաջի պէս, Թող չտեսնէ {թշնամին} Քո թիկունքը, թող նա չասէ Թէ վատ է Իտա

լխին Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ դնէ {թշնամին}, Ես մինչ ի մահ, կախաղան, Մինչեւ անարգ մահու սի

ին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, թող դաւ դնէ {թշնամին}. Ես մինչ ի մահ, կախաղան, մինչ անարգ մահու սիւն

դեցութեան հաւատալու, ընդունայն է հաւատը դէպի մեր {թշնամին} - Քրիստոսը. բայց Դուք առաւել քաջ հանդիսացաք այս

է կնոջը բորոտեցուց։ Նախանձի՛ ձեռքով Սաւուղը այն {թշնամին} կործանող եւ ժողովուրդը ապրեցնող մարդուն՝ Դաւթին

. " Վիրաւորներին բժշկութիւն տալու շուտո՛վ հասիր. {թշնամին} անթիւ նետերով խոցոտեց ինձ. վէրքերիցս մահի դուռն

կամենում են պաշտպանուիլ. նոքա չեն հասկանում ով է {թշնամին} եւ ո՞վ է բարեկամը, որի՞ վերայ յարձակուին եւ ովի՞

ի ձեռնտու է. ըստ որում իմաստութիւնը լոյս է, մեր {թշնամին} է, իսկ յիմարութիւնը ` խաւար, որ իմ սիրական ծնող

ել, որի հետ ոչինչ ունիմ հասարակաց, դառնում է իմ {թշնամին}, ինձ բամբասող եւ վատաբանող: Միթէ՛ կարելի է այս

է նոցա, սոցա եւս բաղդը, մարդկութեան այն ոխերիմ {թշնամին}, սկսեց դարձեալ յաջողել։ Թաթարները, տիրելով Չին

որ դուք մինչեւ անգամ ներողամիտ էք դէպի ձեր անհաշտ {թշնամին}, ուր մնաց դէպի ինձ նման անծանօթները, որոնք անմի

ների համար։ Շուտով բացուեցաւ նոցա առաջ, իւրեանց {թշնամիները} հալածելու համար, մի նոր հնար. դուրս եկաւ Քենելի

ն, որ իմանան: 8-ի մեջ շատ սաստիկ խառնված են մեր {թշնամիների} աղբաթը եւ այսուհետեւ եւս պիտի խառնվի: Ճշմարտությ

բաթը եւ այսուհետեւ եւս պիտի խառնվի: Ճշմարտության {թշնամիների} հույսը այն է, որ օրագիրը կխափանվի, բայց չէ պիտո

ուն հոգու ունի, որ տպելով հրատարակե յուր կարծիքը {թշնամիների} խայտառակության համար: Նոցա միակ հույսն է, ո

է եւ այլն եւ այլն, եւ այն ժամանակ կպապանձվեն մեր {թշնամիների} բերանները: Եթե այս 1859 թվականում եւս Նախիջեւանի

պագայից, որ ազգի համար անհոգ չենք եղել, որ ազգի {թշնամիների} հարձակմունքին դեմ ենք դրել մեր կուրծքը եւ ճակատը

ուր բան է, Աստուծոյ ճշմարտութիւնը հալածւում է իմ {թշնամիների} ձեռքով, որովհետեւ իմ բերանով քարոզուել էր նա: Ա

իր թշուառ մեր անտէր ազգին. Մի՛ տար զոհ գնալ {թշնամիների}, Նա այլ չէ լսում Դելֆեան հարցուկին:

կ մէք կանգնած ենք այժմ, բաց հրապարակի վերայ եւ, {թշնամիների} զէնքերից անխոցելի մնալու ակնկալութեամբ, պատնէշ չ

րայ: Այժմ մնացել եմ միայնակ, նախատինք իմ ոխերիմ {թշնամիների} բերանում. այն մարդիկն եւս, որ մեր վերջին աղէտքի

ղմ ու այն կողմ էր վազում եւ երկու ճեղքում զինավառ {թշնամիների} խումբը, կը սարսափէիր: Աքիլլեսից որոշւում էր նրա

այց սա մի ամբողջ ժամ պատերազմեց մենակ այն անհամար {թշնամիների} հետ եւ չձանձրացաւ երբեք: Յաղթութիւնը պսակելու հա

չառաւ, որ գո՛նէ, իր հոգեղէն բնութեամբ տեսնելով {թշնամիների} ծածուկ լարած որոգայթը, կարողանար զգուշացնել ինձ

պատճառելով նորա այսքան յաղթութիւնքը, որ տարել էր {թշնամիների} վերայ: Խանը պատասխանում է այսպէս. - Ես էգ

ատասխանում է այսպէս. - Ես էգուց պիտի հրամայեմ {թշնամիների} գլխից աշտարակ շինել, քեզ այն շնորհը կ՚առնեմ, որ

մբ գրած նամակը, նամակը, որ գրուած էր Մխիթարեանց {թշնամիների} ձեռքով, կամէի մի մասնաւոր գաղափար տալ մեր սիրելի

նի օրից յետոյ քաղաքը առին։ Իգնատիոսը գտանւում էր {թշնամիների} մեծահոգի խնամածութեան տակ եւ վերջապէս իւր ցանկութ

րջապէս իւր ցանկութեանը համաձայն ուղարկուեցաւ նոյն {թշնամիների} ձեռքով իւր հայրենի ամրոցը։ Իգնատիոսի վէրքերը բժշ

րով միմիայն կարելի էր ազատել Չինաստանը զարհուրելի {թշնամիների} ձեռքից, եւ թէ անպատճառ հարկաւոր է շահել Յիսուսեա

տեցաւ չարին, մեքենայ դառնալով մարդկութեան ոխերիմ {թշնամիներին}. կարդինալի սխալմունքը, եւ հասուցած վնասները շատ

յս տան մէջ։ Այս բանը արդէն հերիք պատճառ էր կարգի {թշնամիներին}. նոքա յանցաւոր էին համարում այս եւ սորա նման գոր

ը հարկադրուիք յայտնել, թէ դժոխքը պատած պաշարած է {թշնամիներից} եւ թէ գտանւում է պատերազմական դրութեան մէջ: Նոյն

գալը, ողջամբ եկիր. գոհ եմ քեզանից, որ մեր ցեղի {թշնամիներից}, որ սպանել էին իմ թոռը, հանեցիր մեր վրէժը: Եկ

որոց կարեն վկայել տեսողքն բոլոր եւ բարեկամք իմ եւ {թշնամիք}: Բարեհաճեսցի Ձերոյին բարձր սրբազնութիւն, աղաչեմ

գրել եմ, գուցե դորանով ստանալու եմ մի քանի զորեղ {թշնամիք}, ինձ հակառակորդ, բայց անհույս չեմ, որ ազգի բար

եւ հույս ունիմ, որ ամեն բան այնպես լավ երթա, որ {թշնամիք} ամոթապարտվին։ Կարդացած կլինիք " Մեղուի " 10 համա

ազարյանցի բանը ոչ ոքի մի՛ ասա, հարկավոր չէ, թող {թշնամիք} չուրախանան, նորա պատիվը մերն է, ուրեմն խոստովան

ւ կարո՞ղ է ընդունել յանձին զայդ պատուանունն, զոր {թշնամիք} մեր վերագրեն նմա: Նամակք հասեալք առ իս ի Թիֆլ

առաւել իմաստութեամբ, քան զոր կարէին ի գործ դնել {թշնամիք}, անկորուստ հասեալ են միշտ առ որս ուղղեալ են, թո

սցին այժմ երկդիմի կուսակիցք Այվազովսքւոյ, դրական {թշնամիք} ազգի մերոյ եւ յառաջադիմութեան, որ ըստ բռնեալ ի ն

լ տեղ լուսաւորութեան եւ մարդկային ազատ մտածութեան {թշնամիք} դարբնի գործարանք են բացում՝ անտանելի ծանր շղթանե

ուլ, շատ ա՛յն է՝ առանց զընթերցեալն հասկանալով, {թշնամիք} են լուսաւորութեան, եւ բազում ուրեք շանթիւք նզովի

Նիկողոսիս դուք կը կանգնէք յաւէրժ արձան, Թէ {թշնամիք} տեղ չունենան ի Ռուսաստան: 18 ՓԵՏՐՈՒԱՐԻ 1855

ւմ մի մրրիկ բարձրացած. " Տօն են տօնում մեր {թշնամիք} ", - նա կատաղութեամբ գոռաց: Մի զուարթուն կ

այդպիսի վատթարամիտ մարդիկ, քանի՞ցս անգամ այդպիսի {թշնամիք} մարդկութեան թունաւորեցին քո փրկութեան բաժակը: Դո

զանից իւրաքանչիւրը ստանում է շատ անծանօթ եւ անտես {թշնամիք} ․ ես ոչինչ վնաս հասուցած չեմ Մարկոսին, բայց Կիրակ

եւ անխախտ պահպանուի, մեզ հարկաւոր է ոչ թէ հաւատի {թշնամիք} յաւելացնել, այլ հաւատի պաշտպանք եւ պատսպարողք:

հարկաւոր չէր հասարակաց օգտի համար ստանալ անձնական {թշնամիք}. ինչ որ պիտի մտանէ հասարակութեան գանձարանը, միթ

նի եւ ասում է, քանի այդ մատանին խանի մատումն է, {թշնամիք} չեն կարողանալու յաղթել նորան, եւ եթէ այս բանը իմ

տին, որպէս զինուոր, որի թիկունքը տեսանելու չէին {թշնամիք} ։ Խօսելով կրօնի վերայ՝ մեք ցոյց տուեցինք ստր

հետէ տպագրեալ է, զայսքան ամս ընթերցան եւ քննեցին {թշնամիք} եւ ինչ ոչ գտին, ա՞յժմ գտանեն։ Եւ զի՞նչ արդեօք ա

կրկնելով " Ցորչափ շնչեմք զօդս " եւ այլն: Եթե մեր {թշնամիքը} միացած պատերազմ անեն, թող անեն եւ մեզ միացած պատ

ռաքաղ " տպիլ- դորան կարող են ստորագրվել միայն մեր {թշնամիքը}: Ինչ ասեմ, կարծեմ որ դուք ամեն բան առանց իմ ասե

ացուել են արդէն, - երբ կը խայտառակուին մեր ոխերիմ {թշնամիքը}, եւ արդարութիւնը կ՚առնու իւր վարձը: Ծանի՛ր, թշ

անմոռանալի կացուցանեն իմ տրտմութիւնս: Մեր ոխերիմ {թշնամիքը} քամեցին մեր վերայ իւրեանց դառնութեան մրուրը, եւ

նա էր միայն իմ վերջին մխիթարութիւնը: Մեր ոխերիմ {թշնամիքը} գտան միջոց նորան եւս իմ գրկից հանելու: Ա՜խ, իմ

ականանալով միայն նորա շողիւնով ահաբեկել սպառնալից {թշնամիքը}: Յիրաւի, սա իւր քաջագործութեամբ մի նոր Աքիլլես

, միթէ՞ մարդը եւս մի տեսակ անասուն չէ. բայց մեր {թշնամիքը}, այն ուսումնական անուանուած յիմարքը, պիտի ասեն

էս էր դէպի Րիշիլիէն. պատճառ որ, սա ինքը եւս իւր {թշնամիքը} հալածելու համար գործ էր դնում Յանսէնի գիրը իբրեւ

ոխքի, եւ առհասարակ իմ խաւար թագաւորութեան առաջին {թշնամիքն} են օրագիրները եւ լրագիրները, նորանից օգուտ չունի

է լսել բարեկամի մեղադրությունը, քան թե մի հիմար {թշնամու} օրհնությունը, մանավանդ որ ես արժանի էի մեղադրութ

առայժմս ոչ ոքին բան չասես, ոչ ոքին ամենեւին, ոչ {թշնամու} եւ ոչ ամենամերձ բարեկամի, այդպես հարկավոր է, մի

նորան եւ վազում է փրկել, բայց եւ ինքը ընկնում է {թշնամու} ձեռք եւ բանտ է դրւում մօր հետ միասին: Կոմսը վճռո

որ կարողացել է այդպիսի քնքշութեամբ խնամարկել իւր {թշնամու} որդին, - ասում եմ ես: - Իսկ ես ասում եմ, ո

ամ, - ասում է նա, - եւ զէն ի ձեռին, քեզ հետ քո {թշնամու} ընդդէմ կպատերազմիմ... - Եւ իմ հաւասար իրաւո

ւր է հարկաւոր կտրճի ձեռքին. Արի՛ւն ու կրա՛կ {թշնամու} վերայ, Այս պիտի լինի խորհուրդ մեր կեանքին

ով, Նուիրական մեր նշան, Թո՛ղ փողփողի {թշնամու} դէմ, Թո՛ղ կործանուի Աւստրիան:

Ո՛չ, թէ չենք ուզում հողից հող կորչիլ, {Թշնամու} արիւնով մեր թրին ջուր տանք, Ազգ, եկեղեցի փ

բարեկամ եւ թէ՛ թշնամի. այո՛, նա գիտէ պատուել եւ {թշնամու} արժանաւորութիւնը։ Ի՞նչ հարկաւոր է կրիտիկա.

չիւր անգամը չէ նայում այլեւս իր ընկերի վրայ որպէս {թշնամու} կամ կատաղի գազանի վրայ, եթէ փոխանակ երկիւղի, որ

չէ մարդկային կեանքի առողջ վիճակը: Զինուորը միայն {թշնամու} հետ կարող է զարկուիլ, ուրիշ ոչինչ պէտք, ոչինչ յ

գը հարուածուել է, ես այնպէս եմ կարծում, որ նորա {թշնամու} վրէժխնդիր նետը նախ իմ արիւնիցս է խմել: Որ ազգը ա

այսպէս առանց մեր նիզակակցութեան կամեցած էիք խլել {թշնամու} ձեռքից յաղթութիւնը, ապա զուր էր ձեր կողմից, խնդ

րաձայն։ Էլ ի՞նչ ասեմ. իմ ժամանակս բաւական չէ {թշնամու} իմ վրայ քաշած նետերից ստացած անթիւ վէրքերս համարե

ած, մինչ դեռ գալիս էր եւ սոքա լսեցին, ինչպէս մի {թշնամու} վրայ նորա ընդդէմ զինուեցան՝ " էլ ո՞ւր է գալիս մի

աշխարհի մէջ, մեռանում է իւր տների փլատակների եւ {թշնամու} սրի տակ։ Միւս մասը, յօժարակամ տարագիր գնալով իւ

առակամարտութենից յետոյ արդէն վճռել էին տալ քաղաքը {թշնամու} ձեռքը։ Միմիայն Իգնատիոսը, որ Պամպէլունայի զօրքի

, որոնց ինքեանք էին գլուխ կացած, բայց յաղթուեցան {թշնամու} շատութենից։ Կայսրը մեծ հալածանք հանեց առ հասարակ

տետրակներ էին տպւում իւրեանց անձը արդարացնելու եւ {թշնամու} կողմը դատապարտելու համար, երկու կողմից եւս անդադ

նգամ էլ փախչում է հատուցման երեսից: Բացի սորանից {թշնամութեամբ} զրպարտուած, սուտ վկաներով այդ զրպարտութիւնը հաստ

տանար Ձեր ստամոքսում մոխրային.... սխալմամբ թէ {թշնամութեամբ} այդ պաքսիմատները ձգել են այն գինու ծովակի մէջ, ո

ոյ է ուրիշի ճշմարտութիւնը չափէր բարեկամութեան կամ {թշնամութեան} չափով: Ստոյգ ազգասէրը պիտոյ է խօսի ճշմարիտը, այ

տարից հեռանալու զգացողութիւնը բարձրացել էր մինչեւ {թշնամութեան} աստիճան: Որքան խօսք ու ժողովք եղած են միաւոր

ր| տութիւն պիտոյ էր չափել չափով բարեկամութեան կամ {թշնամութեան}, որ առ եւրոպացիս միշտ երկրորդական իրք էին, մինչ

եղայից, յայսոցիկ բանաւոր պատճառաց շարժեալ նորա ի {թշնամութիւն} ընդ իս, քանզի ո՛չ ոք էր այլ ոք ի մերոց հոգեւորակ

որովին քննականից դուրս, պատկերացնում է մի կատաղի {թշնամութիւն}, երկրորդ, որ գրուածքի հետեւութիւնն է Պօղոսը պաշ

ներողութիւն, առաջինից ժառանգական եւ յաւիտենական {թշնամութիւն}, իսկ երկրորդից մշտնջենական սէր եւ հաշտութիւն, ա

վերայ. այս բանը պատճառ տուեց նորա ընդդէմ մի մեծ {թշնամութիւն} յառաջանալու, որ եւ ապա հարկադրեց նորան հեռանալ Բ

ապի երեսփոխանների եւ այլ եպիսկոպոսների մէջ յայտնի {թշնամութիւն} ծագեցաւ։ Պապը, օգուտ քաղելով ժանտախտի յայտնուել

այդպիսի դաժանութեան, բայց Սօսի քոյրը, որ ոչինչ {թշնամութիւն} չունի իր եղբօր հետ, ինչպէ՞ս, միայն իր էրկայ սադ

դիակի հետ՝ երեմիականներ կարդալ, պարզ եւ յայտնի {թշնամութիւն} է մեռածին եւ ոչ սէր, որովհեհետեւ քո լաց ու սգով

ւրաց մեծատունների եւ իշխանների բարեկամութիւնը կամ {թշնամութիւնը} դէպի ինձ. ոչինչ յարակցութիւն չունիմ նոցա հետ, ե

նը, կարո՛ղ է վկայել մեր ասածի ստուգութեանը: {Թշնամութիւնը} եւ կատաղի նախանձը հարկադրել էին Սկայորդուն ցանկան

մենայն յարակցութիւն, բորբոքում էք զուր տեղը նորա {թշնամութիւնը} դէպի ինձ: Թէ ի՛նչ է ձեր փաստը, եւ ի՛նչ հաստատող

: Իմ համար ոչինչ է այդ պարոնի բարեկամութիւնը կամ {թշնամութիւնը}, ըստ որում սովորած չեմ բարեկամ լինել կամ ոտք լիզ

որում, Հայութիւնը մի քայլափոխ արել է արդէն: {Թշնամութիւնքը} չունին այն զօրութիւնը, որ կարողանային մոլորեցնել

րայ, որոնց թող կրօնական, այլեւ ընկերական կեանքի {թշնամութիւնքը}, մանր եւ կեղտոտ դիպուածներում միշտ ոտնահար են եղ

գիտեն, թե չէ վատ կլիներ նրանց բանը այդ ընտանեկան {թշնամուց} - դավաճանից: Բարեւիր երկու սեռի բոլոր բարեկա

ից, երկիւղ ընտանիքից, երկիւղ բարեկամից, երկիւղ {թշնամուց}, հեռաւորից եւ մերձաւորից, եւ ասես թէ դոքա ինքեա

" Մեր հայրենիք, թշուառ, անտէր, Մեր {թշնամուց} ոտնակոխ, Իւր որդիքը արդ գանչում է, Հ

որ լսելով պարտիզի դուռի բացուելը եւ երկիւղ կրելով {թշնամուց}, թողել էր իւր դարանը եւ լաւ էր համարել պատսպարան

ի եւ լուան, (պարեգօտաւորք Հայոց) որպէս ի վերայ {թշնամւոյ} ընդ դէմ զինեցան՝ ասելով. " Ահա ո՞ւր գայ միւս թա

անակ դու պիտի զգաս, որ ես եմ քո ազատիչը... {Թշուա՜ռ}... յառաջ քան թէ փրկեցիր նորա կեանքը, ոտքիդ տակ

ով այս պարտականութիւնը նոյն չափով եւ նոյն կշռով, {թշուառ} է մի ծնող եւ ամենայն դատապարտութեան արժանի, եթէ

ութեան ատելի, այդպիսի մի զաւակի մեղքի համար նորա {թշուառ} ծնողը պիտոյ է պատասխան տայ Աստուծոյ ահեղ դատաստան

յի դատապարտութեան եւ արհամարհանքին նորա եղկելի եւ {թշուառ} յիշատակը: Դորա հակառակ՝ ճշմարտութեան զինուորներ

ուսումնարանին. դոցա վարժապետքը, այն ողորմելի եւ {թշուառ} էակները աշխարհի երեսին, արժանի չէին ամենեւին առա

, նայում է " Մեղուի " վերայ որպէս մի ողորմելի եւ {թշուառ} գործի վերայ մատենագրութեան ասպարիզում: Երկրորդ՝

ըստ որում, ներկայումս Հայոց լուսաւորութիւնը այն {թշուառ} դրութեան մէջ է, որ ազգը աւելի շուտով կը հասկանայ

ործակցութեանը, ողբում ենք անդադար օբսկուրանտների {թշուառ} գլուխը, եւ շատ կարելի է, որ մեր արտասուքից մի ք

էջ այրեց իւր սեպհական որդին: Ինչ պիտոյ է առնէր, {թշուառ} Ազուչենան սնուցանում է կոմսի որդին իւր զաւակի պէս

եւ վարւում է նոցա հետ, ինչպէս հրամայում էր նորա {թշուառ} հոգին եւ ամայացած սիրտը, որ, անիրաւաբար օգուտ ք

էի զգում, որ գտանւում եմ գերութեան մէջ, այլ այդ {թշուառ} վիճակի դառն տպաւորութիւնը մի մասնով դեռեւս անհետա

եանց բարօրութիւնը, երբ նոցա ազգը ենթարկուել է մի {թշուառ} յեղափոխութեան, այլ մանաւանդ օգուտ են քաղել դորան

պագայի մասին: Այս է գլխաւոր պատճառը, որ ամենայն {թշուառ} վիճակ տանելի է եղել մեր խեղճ եւ քարուքանդ ազգին.

ւրից մինը իմանում էք եւ գիտէք, խօսք չկայ, որ մի {թշուառ} բան է այս։ Բայց մեք այս կողմերում՝ խաւար ժողովր

ատակարաններից արտասուք է հոսում: Մեր ազգի ներկան {թշուառ} է, ստրկութիւնը եւ աղքատութիւնը բարձրաձայն խօսում

աւէնից մի քանի գազ, ամենեւին պիտակաբար, միմիայն {թշուառ} գործաւորներին օգնելու խորհրդով: Ստորագրութիւնք բ

, յորում թխսես, նա փարատէ անպայման, Որում {թշուառ} քով վիճակաւ զանխուլ ի քէն դու կարօտ։

Ի ՎՐԱՅ. Չեմ կարող այժմ խաղաղ նայել մեր {թշուառ} կրքին, Որին շատ անգամ պաշտեցինք, իբր ստրու

Մեր ամբողջ ուշ ու միտքը չարութիւնովը լի է։ {Թշուառ} կրքերից մինը, որ մեր խեղճ կեանքն է պատել,

ր, ո՛վ դու Հայր, որ երկնքումն ես, Խնայիր {թշուառ} մեր անտէր ազգին. Մի՛ տար զոհ գնալ թշնամիներ

Յ ԵՐԳԸ 1859 թուականից " Մեր հայրենիք, {թշուառ}, անտէր, Մեր թշնամուց ոտնակոխ, Իւր

րատւում է Տեսանելով այսպէս սէր, Դէպի {թշուառ} մի հայրենիք, Որ ոտնակոխ եղած էր:

ն, Այլ չեմ կարող բան խօսել: Չէ՛... {թշուառ} չէ Իտալիան, Եթէ կանայք այսպէս են:

քը, եւ արդարութիւնը կ՚առնու իւր վարձը: Ծանի՛ր, {թշուառ}, բայց սիրելի բարեկամ, որ այս բոլոր նեղութիւններ

մ բոլոր ընկերներս այստեղ ու այնտեղ գնացին իւրեանց {թշուառ} կեանքի պիտոյքը հայթայթելու: Միայն նոցանից մ

րամանկութիւն, որով վճռում էր նա անբախտ Քարկեդոնի {թշուառ} վիճակը. եւ Հաննիբալից աւելի փառաւոր յաղթութիւն,

ութեան վերայ, բայց ես մի ուրիշ մարդ փոխուելով իմ {թշուառ} կեանքի հանգամանքից, երբ որ կամեցայ, գոնէ զայրաց

եք անգամ երանելի աւազակի խօսքը, որ խաչին վրայ իր {թշուառ} ընկերին էր ասում, թէ. " Մենք, մեր գործած յանցա

ութեան տէր պարոնների հետ՝ օգնել ազգի ողորմելի եւ {թշուառ} դրութիւնը․ բայց պ. Շահբէգի ասածի պէս բոլորովին

ին. Ի՛նչ սիրտ կտրատող մի պատկեր էր այն, {Թշուառ} յուսահատ իբր անխել նաւորդք Կորուսել էին եւ յո

կադրուած չլինէի նորա մասին եւս գրել. բայց ես շատ {թշուառ} եմ, ձուկի նման մունջ. ձայն չունիմ, որ ասեմ ծնո

. երկրորդ, ներկում էր երեսը կանաչ-դեղին գունով: {Թշուառ} Մկրտիչը գերի էր իւր քրոջ ձեռքին, քոյրը գիտէր նոր

իցէ ճանապարհով վաստակել իւր օրական ապրուստը։ Այս {թշուառ} իրողութենների մէջ շիջաւ Հայաստանում լուսաւորութեա

մ ընկերութիւնը, բաժանորդ լինելով այս ողորմելի եւ {թշուառ} կրօնին, դառնում է մի մեքենայ, մի աւտօմատ, որ ա

նը, որ բաժանորդ էին այդ կրօնին։ Այս ողորմելի եւ {թշուառ} դրութեան մէջ էր բոլոր մարդկութիւնը մինչեւ Յիսուսի

կան կապերը այնքան ամուր, իսկ ստանալու կաշառքը մի {թշուառ} 15 մանէթ, մինչդեռ աղտը եւ դաւաճանութեան ամօթը գր

Նա, որ այս բոլորի մեղքը ծածկելու համար, ինքը իր {թշուառ} գլխից տեսութիւնք եւ համակարգութիւնք է հնարում ընդ

չկայ բարոյական խնդիր։ (Եթէ գիտեն սորանից աւելի {թշուառ} վիճակ, թող ասեն մեզ. մենք գոնէ, չգիտենք)։

որութեան մէջ"։ Թո՛ղ ասե՛ն այժմ այդ չնչին եւ {թշուառակա՛ն} մարդիկը, թէ ինչի՞ նախանձի պատճառով ձգում են իրեն

, որի աչքերը աւելի հեռատես էին: - Ինչպէ՞ս, {թշուառական} դու... վայրկեան մի... եւ շան սատակ կը լինիս հար

ին, կրկնապատիկ երդումը իւր անձը ուղղելու մասին, {թշուառական} մարդու տարեմուտքը եւ այլն եւ այլն։ Սոցանով հ

աւ ասել, անբարոյականութեան վերայ, խեղճ ողորմելի {թշուառականը} իւր բոլոր կեանքումը կատարելու էր հօր այս պատուերը

հրամայեց Կիկլոպներին՝ մի մեծ շանթ պատրաստել այդ {թշուառականի} օրը խաւարեցնելու եւ Պլուտոնի թագաւորութիւնը ուղար

ւում էք դատողութի՜ւն առնել.... եկէ՛ք իմ մօտ, {թշուառականք}, ես ձեզ ցոյց կը տամ դատողութիւն առնել իմ դժոխքի

ը եւ իւրեանց ազգի անբախտ վիճակը, որ օրէօր այնպէս {թշուառանում} էր, հոգեւորների իշխանութեան տակ: Անպատմելի էր պ

աղօթից վեհափառութեան Ձերոյ, միայնոյ մխիթարութեան {թշուառացեալ} աղգիս, մնամ աստուածարեալ տէրութեանդ ամենա

եդին ի վկայութիւն սերնդոց իւրեանց, առ մեզ, այս {թշուառացեալս} յամենայնի, հոգեւորք մեր առ անձնական օգտի կամ մու

բողոքելոյ եւ ՚ի պաշտպանելոյ զիրաւունս ազգի մերոյ {թշուառացելոյ} եւ առաթուր կոխելոյ, քանզի ուխտեալ է նոցա սպաս հա

գտեալ գրեսցէ, յայնժամ գոյ յոյս կենդանութեան մօրս {թշուառացելոյ}, ապա թէ ոչ ընկղմեալ եմ եւ ընկղմիմ ի թշուառութենէ

ս ի՜նչ համեմատութիւն կայ սոցա եւ մունջի մէջ։ Այն {թշուառը} աչք ունի, ձեռք ու ոտք ունի եւ շատ անգամ մի առոյգ

եւ թագաւորը փոխեց իւր գայիսոնը դէպի մի թափառական {թշուառի} գաւազան: Կառավարութեան հայեացքի նիւթական բնաւորո

իս մարմնից: Այո՛, երանի՜ այն անբաղդին, այն {թշուառին}, որ մնաց իւր տեղում, գոնէ նորա արտասուքը կը թափ

, ժուռ գալիս Այս դրախտում պատուական Եւ ողջունում {թշուառիս} ` Միթէ չէ՞ ինձ բաւական: Զարմանում եմ անհանճար Քո

մբ աղաչեմ զՍինօդն, իբրու ողորմեալ աղքատութեան եւ {թշուառութեան} իմում, փութացուցանել զտնօրինութիւն իւր, զի թէ ը

օք աչք բացօք տեսանել զվիճակ ազգի մերոյ, զաստիճան {թշուառութեան} նորա, զարտասուս եւ զտառապանս աղքատաց, հարստահար

գայ առաքինութեան, երջանկութեան, վատթարութեան եւ {թշուառութեան} սերմերը: Նոյնպէս ստոյգ դաստիարակութիւն եւ լո

Բայց այժմ, բիւրաւոր գործաւորների այս ներկայ {թշուառութեան} մէջ, աւելի սաստկանում է գաղթելու կարօտութիւնը.

սկզբունքը թոյլ տրուի, այն ժամանակ աղքատութեան եւ {թշուառութեան} սկզբունքը կ'ընդունուի: Կարող է պատահել, որ

ռանում է այնտեղ՝ թողնելով իւր ընտանիքը ծայրացեալ {թշուառութեան} մէջ, կամ վերադառնում է դէպի իւր երկիրը: Վերադառ

մէջ եւ այս որոշումով յօժարում է մինչեւ տակը խմել {թշուառութեան} բաժակը: Այո՛, մնում է նա, բայց տունը մարեցաւ:

ազգը, զանազան աշխարհներում, իւր տարագրութեան եւ {թշուառութեան} մէջ, իւր բազմաթիւ հոգսերի եւ տառապանքի մէջ, այո

մոռացուած չէին նախախնամութեան աթոռի առաջեւ. ազգի {թշուառութեան} լուրը կսկծեցուցել էր շատ ազնիւ սրտեր աշխարհի ամեն

է անիրաւութիւնը պաշտպանելով, հարստահարուած ազգին {թշուառութեան} մրուրը մինչեւ տակը խմեցնելու համար, այլ ազգի ապա

ետ. փորձերը ուսուցին նորան, իւր երջանկութեան եւ {թշուառութեան} պատճառները գտանել երկրագունդի վերայ: Անցան եւ

առաջանալով, մեծ մասով պատճառ է եղել ազգի դարաւոր {թշուառութեան}: Այս վերջին պարբերութեան ընդդէմ, մասնաւորապէ

եալ, տեսանելով, որ այս անգործութեան, ծայրացեալ {թշուառութեան} եւ կարելի եղածի չափ ստրկութեան մէջ, հայերը դատապ

մ ենք այն հաւասարութեան վրայ, որ երեւում է միայն {թշուառութեան} եւ մահի մէջ եւ յօժար ենք անհաւասար լինել չարագործ

ն էի փախչում ես, նոցայ մեջ պատսպարան որոնելու իմ {թշուառութեան} երեսից: Իմ միայնութիւնը ինձ առաւել մաշողական էր

ո՛չ հոգատարք, այլ հոգիատարք: Սոքա էին այն բոլոր {թշուառութեան} պատճառները: Սոքա էին կարդինալին գրգռողները դէպի

Չը լեցա՞ւ... Կէս միլլիոն ա՞լ չեղաւ... Վա՜յ ձեր {թշուառութեանը}... Այդպէս ըլլալը շատոնց գիտէինք, այսուամենայնիւ

երկու կամ երեք հատ: Մեք հրաժարւում ենք այս {թշուառութեանց} պատկերները նկարագրելուց: Նոցա ահարկու կերպարանքը

համոզուած եւ մտքերնիս հաստատած ենք, թէ մեր ամեն {թշուառութեանցը} միակ եւ առաջին եւ վերջին պատճառ դուք (եւ ձեզի նմ

թշուառացելոյ, ապա թէ ոչ ընկղմեալ եմ եւ ընկղմիմ ի {թշուառութենէ} ի թշուառութիւն եւ ի վշտաց ի վիշտս, եւ ապա անվրէպ

աղչիսարայ քաղաքից, ձեզ վերահաս տառապանքի լծից եւ {թշուառութենից} ազատելու մասին, ընդունելով ձեզ Համայն Ռուսաց Տէր

եռ Դուք եւս, լինելով Եւրոպայի մէջ, ազատ չէք այս {թշուառութենից}, ի՛նչպէս ներենք Ձեր աշխարհում բնակուող մեր եղբայ

նց քաջալերելով ընդդէմ ահի եւ երկիւղի եւ սպառնալից {թշուառութենների}: Եւ միշտ նկրտելով դէպի բարին, հեռանում էինք չար

ուք, եթէ անձամբ անձին հանդիսակից էք գտանուել այդ {թշուառութեններին}, եթէ նեղութեան գաւազանը անխնայ չարչարել է ձեզ,

ապա թէ ոչ ընկղմեալ եմ եւ ընկղմիմ ի թշուառութենէ ի {թշուառութիւն} եւ ի վշտաց ի վիշտս, եւ ապա անվրէպ համբուրել ունի

պէս մի ասիական ազգի կեանք, բայց խեղճութիւնը դէպի {թշուառութիւն} կը փոխուի, եթէ եւրոպական ընտանեկան բարքի զեխութի

տնջենական վիշտ եւ ցաւ զգայուն սրտից եւ ՚ի չարաչար {թշուառութիւն} ապագայ սերնդեան։ Նաւաբեկութիւնս չարաշուք պատճառ

անցնում ` հառաչելով ու լալով. Աշխարհքումս {թշուառութիւն}, ուրախութիւն, մի կերպով Խիստ սուր կ՚անցնեն

է ես: Հաւասարութիւն որոնել այս աշխարհում, արդէն {թշուառութիւն} է. պատճառ, մի մազի չափով եւս խելք չկայ դորա մէջ

սկանալ զլեզու առաջնոց Հայկազանց: Եւ գտցէ՞ արդեօք {թշուառութիւն} ինչ, վնաս որ եւ իցէ ազգի չարագոյն, քան զկորուստ

շուառութիւնը, որ նա զգում է, բայց սորանից աւելի {թշուառութիւն} կայ, որին թէեւ ենթակայ է նա, բայց չգիտէ։ Իմացա

ամակից, հրաւիրում է իւր մօտ եւ, յայտնելով հասած {թշուառութիւնը}, աղաչում է նորան մի հնար գտանել, որով կարողանայ

ձական կերպով շօշափելի կացուց ինձ արգելական մարդու {թշուառութիւնը}. ազատութեան արժէքը աւելի վեր բարձրացաւ իմ աչքում

ց անտառի եւ գիշերի առանձնութեան մէջ՝ ողբալու իւր {թշուառութիւնը}, գիշերին, ծառերին եւ հովերին բանալու իւր սիրտը

թացքից զրկուելու հետ կապակից է բիւրաւոր անհատների {թշուառութիւնը}: Մի տեսակ ժապաւէն, որ առաջ գործածական էր, դուր

այ երկու կամ մի, այդպիսի դիպուածում դարձեալ նոյն {թշուառութիւնը} չէ՞, ինչ որ այժմ ունիս Անգլիոյ մէջ, նոյն մօնոպօ

կապերով կապուած ենք, մեր խնդիրը է մեր խե՜ղճ ազգի {թշուառութիւնը}: Այս տողերից սկսած մեր ընթերցողների ուշադրութիւն

՞ պիտի հոգայ: Նորա ընտանիքին սպասում է նոյն {թշուառութիւնը}, ինչ որ վերեւում ասացինք: Նորա պատանի կամ մանու

քերս արտասուքի աղբիւր " եւ նստէի լայի մեր աշխարհի {թշուառութիւնը} ։ Նոյնպէս ասում էին. " Առաջ գիտնաբար էր խօսու

զգերի, որպէս եւ դորա հակառակ, նոցա յետ մնալը եւ {թշուառութիւնը}, այդ բոլորը, ասում ենք, շատ բնական կերպով, նո

ց՝ թեթեւանալ իր բեռներից։ Այս է գէթ այն ցաւը եւ {թշուառութիւնը}, որ նա զգում է, բայց սորանից աւելի թշուառութիւն

ա կարի վերայ. նա երեւակայում էր ամուսնութեան այն {թշուառութիւնները}, որ պիտոյ է յառաջանային միջումը սէր եւ յօժարութի

ազգի փրկութիւնը: Քրքրելով մեր անբախտացած ազգի {թշուառութիւնների} տարեգիրքը, ինչ ենք տեսանում: Որտե՛ղ մի գայթա

ս աղբիւրն է մեր արտասուելի ազգը: Ո՛հ, որքան {թշուառութիւնք}, որ մինը միւսի քամակից յաջորդում են մեր անմիաբան

տ, Բոսփորից Աղթամար, Քո տեսած, Քո պատմած {թշուառութիւնք} անհամար. Ո՛վ հոգաց, ո՛վ վազեց լսել ազգի հ

ւթեան, կամելով օրինակաւ ցուցանել, եթէ մեծատունք {թշուառք} դատապարտին ի դժոխս իսկ առաքինի Ղազարոսք երջանկանա

երկու շոգենավ ունին պատրաստ Գայեթայի մոտակայքում {թշվառ} թագավորի, թշվառ եւ ոչ ոքին պիտանացու կյանքը փրկե

նին պատրաստ Գայեթայի մոտակայքում թշվառ թագավորի, {թշվառ} եւ ոչ ոքին պիտանացու կյանքը փրկելու համար: Մե

, միջնակարգը՝ Վ. Էմմանուելյան, իսկ ազնվականք՝ {թշվառ} ետընթացք: Քաղաքի մեջ փառավոր հրապարակների վեր

որովհետեւ ինքյանք օր ու գիշեր պարապած են յուրյանց {թշվառ} աբեղաների գործերով, կրոնական վեճերով եւ միությու

րաբերյալ, որի համար ես ավելի եմ մտածում, քան իմ {թշվառ} գործի մասին եւ որը, վերաբերելով հասարակական շահի

դնեն, որ դուք ամենեքին հասանեք ձեր նպատակին, եւ {թշվառացյալ} Ջուղան ազատվի բարբարոսության ձեռքից: Ես Ձեզ կգրե

մեք ընդդեմ հոգեւորականության ունինք մի բան գրած, {թո՛ղ} ինքը Սինոդոսը նկատել եւ գրել մեզ, մեք նորայն կլս

(опровержение) եւ ուղարկեմ " Հյուսիսափայլին ", {թո՛ղ} այնտեղ տեսանեն նոքա խայտառակության հանդեսը, ես ն

ի գլուխ նախնեաց մերոց, անհոգութեամբ հողացելոց: {Թո՛ղ} զմեծակշիռ կորուստ ազգին, ափ ի բերան պապանձեմ առ

նավորեցի Անանիային, բայց չէ՞ որ պետք է աշխատել. {թո՛ղ} արիստոկրատները ձեռքերը ծալած նստեն, իսկ մենք կոչ

ասկացողությունը եւ քննադատական հայացքը կզարգանա - {թո՛ղ} այն ժամանակ նա կարդա վերլուծական մասը եւ ներածութ

իմ ծառայութենից, թող լինի նա տասն տարի ծառայած, {թո՛ղ} եւ օգտակար եղած լինի, այնուամենայնիւ իմ մշտնջենա

գիտնական որդիք, որ իւր կաթով լինէր մեծացուցած։ {Թո՛ղ} այդ գաղափարական Հայաստանը յառաջուց մի ծննդարան պա

դարան պատրաստէ գիտնական որդիք ծնուցանելու համար, {թո՛ղ} կաթ պատրաստէ նորանց սնուցանելու համար, թո՛ղ հաց

ար, թո՛ղ կաթ պատրաստէ նորանց սնուցանելու համար, {թո՛ղ} հաց պատրաստէ նոցա ապրուստը ապահովելու համար, ապա

ին մի քանի ճառագայթ։ Եթէ գանգատ ունի Հայաստանը, {թո՛ղ} բարձրացնէ իւր մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների ա

ինքը առաքինութեան օրինակ լինի իւր զաւակի առաջեւ, {թո՛ղ} ոչ թէ միայն գիշեր ցերեկ առաքինութիւն քարոզէ իւր զ

ռակութեան եւ արհամարհանքի դրոշմը (клеймо): {Թո՛ղ} ստութիւնը հազարներով դնէ իւր կարծիքական եւ սուտ պ

ասին անհոգութենից, պիտի գերեզման իջուցանեն ինձ: {Թո՛ղ} այսօր լինէր այդ ուսումնարանը ոտքի վերայ, էգուց գ

հասուցած էին 400 աշակերտք: Ովին են խաբում. {թո՛ղ} գնան իւրեանց գիւղերումը պարծենան շինականների առաջ

մեզանից բան պահանջելու, - ասում եմ շեշտելով, - {թո՛ղ} նա յառաջ սերմանէ, յետոյ հնձելու դուրս գայ"։ Բա

ց անունը իւր վերայ կրելու: Այժմեան ժամանակումս, {թո՛ղ} նորա ուրիշ բազմամասնեայ թերութիւնքը, միմիայն այն

ատարքը են բազմերախտ, երանաշնորհ եւ սրբազնագործ, {թո՛ղ} նոցա բարեխօսութիւնը անպակաս լինի պարոն Իսահակեանց

ատները չհամարձակուին կենդանի մնալ գորգերի վերայ, {թո՛ղ} թէ անհանգիստ առնել ինձ իւրեանց եղջերային դարանակա

լին՝ մտածելով, եթէ կը վնասէ ինձ, գլուխը քարը, {թո՛ղ} վնասէ. ո՞չ ապաքէն միանգամ պիտի մեռանիմ, գոնէ մի

տոյ յուսահատուիլ, եթէ մի բարի խորհրդի վերայ ես, {թո՛ղ} ամենակալ Տէրը լինի քեզ օգնական: - Ամենակալ Տ

իւնը բաւական չէ քո համար, որ կարեկից լինիս ինձ, {թո՛ղ} գոնէ իմ Հայութիւնը շարժէ քո սիրտը եւ հոգին: Ես ո

յերը ունին աւելի հիմնաւոր եւ խորհրդաւոր ողբալիք, {թո՛ղ} դպրոցների չլինելը կամ լինելութեան չլինելու հաւասա

հաւասար վիճակը նիւթ լինի նոցա ողբերին եւ լացին: {Թո՛ղ} աշխատին դպրոց շինել, աշակերտ հասուցանել, ազգը լ

մօտենանք դատելու համար, մենք ալ պիտի կորսուինք, {թո՛ղ} որ հեղինակը, կա՛մ վախէն եւ կա՛մ տկարութենէն առջի

ամանակիս միլլիոն մը հաւատարիմ ժողովուրդ ունի նէ։ {Թո՛ղ} հաստատեն, որ գրիչնի՛ս կոտրատենք ու մեկդի ձգենք.

րնայի՞նք կատակէն զատ ուրիշ բանով մը պատուել: {Թո՛ղ} ընթերցողը " Ընծայի " յօդուածներն իրարու վրայ դիզէ

եւ անհետանան այդպիսի բարբարոս գործողութիւնք: {Թո՛ղ} նոյնպէս Բէգզադէի նման մարդիկ չուրախանան, թէ ինքե

հաստարանը եւ լծակը է հասարակ ժողովուրդը: Մի ազգ {թո՛ղ} որքան կամի հարուստ լինի երեւելի մարդերով, այնուա

աջանալ իւր լեզուի մէջ: Հայերը դեռ խօսել չգիտեն, {թո՛ղ} ուրեմն Հայ մանուկը նախ եւ յառաջ որպէս Հայի զաւակ

ում, եսականութիւն համարում էինք լուծանել նորան: {Թո՛ղ} եթէ կամի, այսուհետեւ եւս հրապարակէ այդպիսի լուրե

ակաւաթիւ լինելը, համեմատելով պէտքերի շատութեան, {թո՛ղ} չվհատեցնէ ձեզ. այն մարդը, որ զգում է իւր անձը կ

նական մի բան է եւ դորան յուսալը՝ խելագարութիւն: {Թո՛ղ} բնաւ չյուսայ, որ առաջ հարստանայ եւ յետոյ երկիր ձ

ութիւն, կեցցէ՛: - Կեցցէ՛, կեցցէ՛: - {Թո՛ղ} կենան, թո՛ղ ապրին օդի մէջ, - ասաց մինը, որի աչ

է՛: - Կեցցէ՛, կեցցէ՛: - Թո՛ղ կենան, {թո՛ղ} ապրին օդի մէջ, - ասաց մինը, որի աչքերը աւելի հե

մ ես, թէ ձեռք բերածներիս մինը եւս ազատութիւն է: {Թո՛ղ}, գէթ խօսքով օգուտ քաղեմ այդ արտօնութենից:

նակալութիւնը, եթէ նորա երեւեցուցիչը մի անհատ է, {թո՛ղ} լինի այն անհատը Ներոն, Կալիգուլա կամ նոցա աշակեր

Այն, ինչ որ նոքա անուանում են վաճառականութիւն, {թո՛ղ} ներուի մեզ հրատարակել, լոկ միջնորդութիւն, ուրիշ

նութեան գոգը, յառաջադիմութիւնը աներեւակայելի է: {Թո՛ղ} հազարաւոր դառնայ հարուստ անհատների թիւը, թո՛ղ հա

: Թո՛ղ հազարաւոր դառնայ հարուստ անհատների թիւը, {թո՛ղ} հարիւրաւոր լինի եւրոպական դպրոցների մէջ կրթութիւն

ը կարօտ կը լինին նորան: Ոյժը կ'անցնէ նորա ձեռք, {թո՛ղ} որչափ կամի, փոքր լինի նորա ապրանքը. ոյժը, այնո

ւ մեր իսկ սիրելի բարեկամների մէջ, որ պիտի ասեն՝ {թո՛ղ} մի անգամ ձեռք բերուի հողը, թո՛ղ ինչպէս կամի, լի

, որ պիտի ասեն՝ թո՛ղ մի անգամ ձեռք բերուի հողը, {թո՛ղ} ինչպէս կամի, լինի սկզբնական կառավարութիւնը եւ տն

յլ, ինչ որ դարերով յառաջ: Նոր գիր ուսանող մարդը {թո՛ղ} չհամարձակի ուրեմն թղթի վերայ գրել, այլ թո՛ղ գրէ

արդը թո՛ղ չհամարձակի ուրեմն թղթի վերայ գրել, այլ {թո՛ղ} գրէ ծառի տերեւի կամ կեղեւի վերայ, յետոյ՝ անասնո

քի կէսը, կամ քառորդը, կամ, ի վերջոյ, մի մաս: {Թո՛ղ} նոքա այն հիմքի վերայ աշխատին, եւ նոցանից իւրաքան

րկնից արդեօք հրաման տայր ուսանել Քաջարանցն Արամ: {Թո՛ղ} զքերթողականին վսեմ ճարտարութիւն, որով սակաւք յոյ

է զիրենք"։ Նախ՝ զի հոգիք ո՛չ մեռանին. զսոյն, {թո՛ղ} զայլ ամենայն վկայութիւնս, եւ փիլիսոփայք հեթանոսա

գիտութեան ձգել կաթին սերտ փութացի կամակար. {Թո՛ղ} եւ լուսով պերճ գիտութեան հոգւոյն կացցեն ջահք փայլ

ագն ու սուրը, Գանձ, գաւազան, Աթոռը, {Թո՛ղ} սփոփէ անոյշ ձայնդ Նորա վիշտն ու սեւ օրը։

սա, եռանդով հա՛ր Աստուածային քո քնար. {Թո՛ղ} մի խնդա մայրն Հայաստան, Թո՛ղ մի լսէ նա քո ձ

քո քնար. Թո՛ղ մի խնդա մայրն Հայաստան, {Թո՛ղ} մի լսէ նա քո ձայն։ Թո՛ղ սրբէ նա արտաս

յաստան, Թո՛ղ մի լսէ նա քո ձայն։ {Թո՛ղ} սրբէ նա արտասուքը Բազմադարեան երեսից,

դարեան երեսից, Սատուռնոսի անխիղճ գործը {Թո՛ղ} հեռացնէ իւր մտքից... Գոնէ տեղիք տուր

ն առանձին։ Արարատի շուրջ բոլորած {Թո՛ղ} ագռաւներ թրթռան. Անուշ սոխակների փոխան

ագռաւներ թրթռան. Անուշ սոխակների փոխան {Թո՛ղ} բուերը միշտ վայ տան։ - Անարժան է իմ ք

նը, Թռչում է շուտով, մընում է ցաւը. {Թո՛ղ} քո ալիքներ ցնդեն իմ վշտեր, Լուանան սիրտս թո

՛ղ քո ալիքներ ցնդեն իմ վշտեր, Լուանան սիրտս {թո՛ղ} քո մասնիկներ։ Սիրտս խոցուած է զանազան

Լուա՛, մաքուր ջուր, սրբէ՛ ինչպէս հուր, {Թո՛ղ} փայլի սիրտս, չըմնայ մի մուր։ Դու սըր

ուացող ես հոգու ու մարմնի, Լուա՛ իմ սիրտս, {թո՛ղ} քեզ պէս փայլի։ Թող մաքուր լինիմ, ինչ

չըմատնես քեզ սէրի. Երեկոյացեալ մեր օրը {Թո՛ղ} քեզանով սփոփուի"։ Ա՜խ, կատաղի դու մ

Երեւել դարձեալ կապոյտ երկնքում: {Թո՛ղ} գէթ իմանար այդ չարագործը, Որ կայ մի վկայ ե

ձգել: Չենք կամենում լսել քեզ, {Թո՛ղ} մեր ճաշն ուտենք հանգիստ, Յետոյ խաղաղ քուն

պ, առակ, Հաճոյացիր մեր սրտին։ {Թո՛ղ} դատարկ բաներ լինին, Մարդու վէրք տալ չունեն

Այս պիտի լինի խորհուրդ մեր կեանքին: {Թո՛ղ} պատգամախօսը, հնացած Դելֆի, Իւր եռոտանու վ

ած Դելֆի, Իւր եռոտանու վերայ փրփրի. {Թո՛ղ} միջին դարու գաղափարներով Ամբոխը խաբել ճգնի ա

ներով Ամբոխը խաբել ճգնի աշխատի: {Թո՛ղ} նա թարգմանէ զրպարտութիւնը, Թո՛ղ մխիթարուի ծ

Թո՛ղ նա թարգմանէ զրպարտութիւնը, {Թո՛ղ} մխիթարուի ծովի ափերում, Մեք ազատութեան ենք

ն, երեք գունով, Նուիրական մեր նշան, {Թո՛ղ} փողփողի թշնամու դէմ, Թո՛ղ կործանուի Աւստրիա

մեր նշան, Թո՛ղ փողփողի թշնամու դէմ, {Թո՛ղ} կործանուի Աւստրիան: Ինչքան կին մարդ

նի՛ր այս երկտող իմ անշուք հիւսուածը, Պակասը {թո՛ղ} լցնէ, սիրած իմ, Քո ազգը: Փառախոտ Ցո

ան պիտի ծաղկեն. Անթառամ է քո պսակը, {Թո՛ղ} ազգեր գան, թո՛ղ կորչեն: Գիտեմ, վրադ

Անթառամ է քո պսակը, Թո՛ղ ազգեր գան, {թո՛ղ} կորչեն: Գիտեմ, վրադ շատ հաչեցին

տաւ ծակուռը: " Հը՜, Հայաստանը՜ ", - {թո՛ղ} տեղը կենայ, - Ասում է զգոյշ մեր ազգասէրը.

: Robert Owen Ազատութիւ՜ն, գոչեցի, {թո՛ղ} որոտայ իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ

, պահեց իւր կրօնը, հետեւաբար եւ ազգութիւնը: {Թո՛ղ} հայոց ազգը, իր թագաւորութեան կործանման օրից, ստ

ննախանձ աշխատութեններով։ Բայց իմ այս ասելովը {թո՛ղ} մեր սիրելի Ազգը չ'իմանայ, թէ Ազգի համար կայ չկայ

սուրբ գծագրութիւնքը։ Այդպիսի մի մատենագրութիւն, {թո՛ղ} ներեն մեզ այսպէս ասել ճշմարտութիւնը, նման է Ճիզո

Այստեղ ես նորա խօսքը կտրեցի ասելով. առ ժամանակ {թո՛ղ} այդ բաները, նախ եւ յառաջ պատմի՛ր ինձ, աղաչեմ,

ած քահանայապետի սիրոյ առ նա շնորհն են: Բայց {թո՛ղ} սոքա մնան մի փոքր լռութեան մէջ, տեսանենք դորայ ա

ոգի վերակացուն սորան գործարան ընդունելու, ասաց " {Թո՛ղ} ձեր խօսքը լինի, սակայն քա՛ջ իմացիր, որ մի փոքր

ար, եւ որը՞ դատապարտելի: Ես նորան պատասխանեցի. {թո՛ղ} այդ բանը քննել մարդկութեան ապագայ սերունդը, եւ թ

ղ այդ բանը քննել մարդկութեան ապագայ սերունդը, եւ {թո՛ղ} դոցայ գործերը դատէ անաչառ պատմագրութիւնը աշխարհի

ի միտքը բերելով եւ յիշելով Պաւղոսի խօսքը, թէ. " {Թո՛ղ} աստուածասէրքը ամեն ժամանակ այնպէս ապրին, որ նոցա

ելութեան մէջ։ Եւ թէ ինչի՞ այս այսպէս էր լինում, {թո՛ղ} քննողը հասկանայ, եթէ կարող է. ապա թէ ո՛չ, թող

գութիւն չունի՛ Քրիստոսի թագաւորութեան մէջ"։ {Թո՛ղ} ասե՛ն այժմ այդ չնչին եւ թշուառակա՛ն մարդիկը, թէ

ար, թէ " բնաւ քեզ պէս մի մարդու արժան չէր լսել, {թո՛ղ} թէ ինձ էլ բերել"։ Եւ որովհետեւ ես, երկրաւոր

Քրիստոսի շնորհից ամենքն էլ ողջ են եւ մէջտեղում, {թո՛ղ} հարցանուին նոքա, իմ ըստ աշխարհի որպէս հայր տուած

ն իսկ՝ Ղազարին չպիտի թողում հանգչել այդ տեղում, {թո՛ղ} թէ նորա մարդոցը"։ Եւ լսողքը, այսպիսի խօսքերից

առավարել նա այդ վանքը, թէ ուր եւ իցէ գտնւում է, {թո՛ղ} հարցանուի եւ թո՛ղ ասէ։ Իսկ ինչ որ կարգել էին ինձ

նքը, թէ ուր եւ իցէ գտնւում է, թո՛ղ հարցանուի եւ {թո՛ղ} ասէ։ Իսկ ինչ որ կարգել էին ինձ տարեկան տէր Ներսէ

եան եւ ամօթի համար խօսում էին այդպիսի բաներ։ {Թո՛ղ} ասեն ուրեմն, որի՞ համար շնորհուելով պարգեււում է

երենք եւ քե՛զ մատուցանենք։ Արդեօք ո՞ր տգէտի, {թո՛ղ} թէ փոքր ինչ ուսումնականի, միտքը չի զարթիլ, նորա

ից ազգին ասուած կարծելով այդ խօսքերը։ Այնպիսին, {թո՛ղ}, լաւ ուշադրութեամբ մտածէ. արդար Աբէլի արիւնից ա

ւթիւնս բազում անգամ. 'ի ցուրտ եւ 'ի մերկութեան։ {Թո՛ղ} զայլ նեղութիւնսն. եւ զի հանապազ խուժանն 'ի վերայ

րտ է եղել եւ ո՛չ նոցա հրամանով Յունաստան գնացել. {թո՛ղ} այսուհետեւ ո՛վ ինչ կամի, խօսի։ § 19. Այս Կա

ժամանակը գնում էին նորան Պարսից ընդդէմ օգնելու։ {Թո՛ղ} խօսի ինքը՝ Փարպեցին. " Եւ լուեալ զայս պատգամ չո

աղաղութիւնը։ Աստուծոյ հրեշտակը քեզ առաջնորդ. նա {թո՛ղ} հասուցանէ քեզ այն օթեւանը, ուր եւ մեք կարճ միջոց

արժան էր վարձատրել այդ նզովեալները: - Յառաջ {թո՛ղ} յայտարարութիւնքը կատարուեն, - ասաց սատանան, արդ

եամբ եւ համբուրեց տէր սատանայի պոչի ծայրը: - {Թո՛ղ} հանդէս գայ ապստամբութեան եւ խռովութեան արհի նախագ

դժոխքի բոլոր կրակով չէ կարելի ջերմացնել նորանց, {թո՛ղ} թէ խորովել... - Ապա ի՞նչ շինեցիր Իտալիայու

անին, այն ժամանակ ի՛նչ յարգ ոսկուն կամ արծաթին: {Թո՛ղ} ուրիշները որոնեն նորան Ուրալեան սարերում, Բրազիլ

կերպէալ ցուցեր զքո զօրութիւնդ ". - ի՛նչ ասել է, {թո՛ղ} մի մեկնէր ինձ: Նա միանգամայն պիտոյ է խայտառակուէ

ծդ հեղեղի պէս կը թափեմ, կը բանամ քսակիս բերանը, {թո՛ղ} մեր Սարգիսը դիմանայ միայն խցանը բանալով․ բայց բան

: Երանի՜ մեզ, Շաքարեանց, երանի - հազար երանի: {Թո՛ղ} ուրիշները գլուխ կոտրեն ուսում ստանալու, մեք քո հ

պատուհանքը նայում էին դէպի արեւելք եւ արեւմուտք: {Թո՛ղ} որքան կամին զրպարտեն պ. Յովնաթանեանցին, որպէս թ

յառաջ, չեմ կարող հարսանիք առնել, ինչպէս կամի, {թո՛ղ} գնայ գայ երթալու տեղերը, յետոյ տեսանենք Աստուած

սին բան մի՛ ասա, միայն թէ ժամանակ չունինք այժմ, {թո՛ղ} փոքր ինչ համբերէ, երբեւիցէ Մանուշակս նորանն է:

իրութեան, մարդասիրութեան եւ միաբանութեան վերայ, {թո՛ղ} կարդայ Աւետարանը. նա կը տեսանէ այնտեղ, որ այն Ա

լ քոնը, ա՛ռ նորան եւ միացուր քո ազնիւ սրտի հետ, {թո՛ղ} այս գիշերուայ խորհրդական լռութիւնը վկայ լինի իմ ա

ուիլ Դօնի հոսանքի մէջ: Նա ասում էր ինքն իւրեան, {թո՛ղ} իմ մարմինը բռնուի ձկնորսների ուռկանով եւ թաղուի մ

ար։Թ՛ղ նորա բամբասողքը առաւել լաւ գործ կատարեն, {թո՛ղ} խրատ քաղելով նորա արածների հետեւանքներից՝ հաստատ

ն իւրեանց մէջ մի հարազատ լուսաւորութեան կենտրոն, {թո՛ղ} մի անսխալ հիմքի վերայ մի առողջ գործ հիմնարկեն եւ

մենայնիւ անխորհուրդ չէր դորա հրատարակութիւնը, եւ {թո՛ղ} մեր սիրելի ընթերցողքը ուշադրութեամբ կարդան եւ դատ

Եւ ահա մինչեւ ցայսօր անդ բնակին աշակերտքն նորա, {թո՛ղ} եւ զայլ վանատունս նոցա աստ եւ անդ։ Արդ, որպէս ն

ն եւ'ի տեսանելն զնոսա ամենեւին հաւանեցոյց զանձն, {թո՛ղ} զՀ. Միքայէլ Չամչեան, որպէս եւ այլք։ Բայց յերկի

, ո՛վ որ հասկանալու գործարան ունի խելապատակումը, {թո՛ղ} հասկանայ։ Բեր այժմ քննենք Մխիթարեանց բարոյակ

ընդ մի օղ շարեալ, առ եւ ո՛չ մի հեղինակ գտանեմք, {թո՛ղ} զոմանս ի նոցանէ երեւեալս երբեմն ի [վաստակս՝ առաջ

թուի, ճշմարտութիւն չի՛ք առ հայոց ուսումնականս, {թո՛ղ} զայն [յոյժ տարակուսելի] ճշմարտութիւն, զոր ընդուն

ւսեալ է դոցա ի հին մատենագրութենէ, կամիմք լսել. {թո՛ղ} խօսեսցին պատուելիքդ: Բայց ցորչափ դոքա լռութեամբ

կամի, այլ ո՛չ որպէս իսկութիւն գործոյն ցուցանէ: {Թո՛ղ} զի պատմությունն ողջոյն պակասեալ է յոյժ եւ յոյժ ի

ովել. եթէ ունին նոքա իրաւունք, փաստ եւ պատճառ, {թո՛ղ} հանդէս բերեն, թո՛ղ մարդավայել կերպով հերքեն հակա

ա իրաւունք, փաստ եւ պատճառ, թո՛ղ հանդէս բերեն, {թո՛ղ} մարդավայել կերպով հերքեն հակառակորդի խօսքը եւ լու

։ Եթէ չէ կարելի, որ նա գայ ինձ՝ մեռանողիս մօտ, {թո՛ղ} իմ ատենադպիրը գրէ նորան մի նամակ, եւ ինչքան կարե

նել կամ մերժել, արդարացնել կամ պարտաւորել: {Թո՛ղ} ապրի՛ հրապարակախօսութիւնը: Ինձ, որպէս Հայ

դրութեան ժամանակ ժողովրդի վկայութիւնը պահանջելը: {Թո՛ղ} այս խնդիրը գէթ լուծանէ մեր Կրօնական ժողովը, եթէ

նայութիւնը: Պօղոսի պէս հոգեւորք, եթէ կան, {թո՛ղ} այս օրից չոգան իւրեանց գլխի ճարը. կամ ուղղեն իւր

ն լեզուի բացառականի է վերջաւորութեան վերայ։ Բայց {թո՛ղ} ներուի մեզ ասել հասկանալու համար, որ հին լեզուի

ւրեմն պատշաճապէս ներգործել տուր ինձ, ապա թէ ոչ, {թո՛ղ} ճնշուիմ դարերի ծանրութեան տակ։ Ա՜խ, պարոննե՛

ող այժմ խաչը յաղթական կանգնի Աթենասի ձեռքում, եւ {թո՛ղ} փշրվի նորա մահաբեր նիզակը։ Մենք չենք կարող այս դ

ներին մատնելը, իւր սարոք ի՛նչ ուղղափառութիւն է: {Թո՛ղ} դժոխքի ջամբռ մատենի մէջ գրէ մեր անունը պարոն Բեհե

Պօղոսի առ Հռովմայեցիս, Գլ. Թ, համար 3): {Թո՛ղ} չկարծուի, թէ մենք տգիտաբար զարմանում ենք այս նեղ

ւառը հաւատում է: Բայց մեր արդարացի մեղադրութիւնը {թո՛ղ} հասնի մեր բժիշկ եղբայրակիցներին, որ տասներով գտն

Ո՛չ գիրք, ո՛չ կարդացող. դպրոց էլ հարկաւոր չէ: {Թո՛ղ} կործանուի բողոքականութեան եւ անհաւատութեան օրօրոց

շաւաղուս տուտը կախ ա, Շէկ տղայ, կարմիր աղջիկ, - {թո՛ղ} բռնենք իրար եախա: Ամպել ա ձուն չի գալիս, - մթնե

ւթեանց, որ առաջին աստիճանքն էին լուսաւորութեան, {թո՛ղ} վսեմ խնդիրները, եւ ահա ճշմարիտ էր այն սարսափելի

րան միայն նորա անկեղծ եւ անխարդախ լինելու համար։ {Թո՛ղ} նորա ուրիշ արժանաւորութիւնքը։ Ո՜րքան սաստիկ է խա

աղ արեգակին բարեաւ մնա՛ս չասացի: Ա՛խ դու, {թո՛յլ} մարդ, ա՜խ, հողածին, չես կամենում մտածել,

իցէք զորոմնն եւ զցորեանն ընդ նմին 'ի բաց խլիցէք. {թո՛յլ} տուք երկոցունց աճել 'ի միասին մինչեւ 'ի հունձս,

՝ զի զշինուածս փլուզանես դու յոխորտ։ {Թո՜ղ} պատանեակդ, մինչ յառոյգ տիս մինչ զօրեսցէ հաստատու

հաւանական է, որ Ջալալիների ժառանգները չեն դոքա, {թո՜ղ} որ նոցանից Րահան արաբը Արաբիայից Կոստանդնուպօլիս

ռը բողոք. բայց որքան տող, այնքան ճշմարտութիւն: {Թո՜ղ}, մի՛շտ օրհնուի գիտութեան նահատակների անմահ եւ նա

ընդունելուն եւ մի՞թէ կարելի է մտածել, եւ արդեօք {թո՞յլ} է տալիս լօգիկան եզրակացնել, թէ Հայք, վերստին (

դ՝ արդեօք այս կամ այն, որ իւր սիրտը յղացել էր, {թո՞յլ} է տալիս կրօնի պատուէրը իրագործել, թէեւ ինքը այդ

ի, իսկույն այս ծաղիկը, որ երիտասարդությունն է, {թոթափելով} կհասնի ծերությանը, կթողնի կթառամի եւ մեր աչքի առ

այնուամենայնիւ չունին այնքան զօրութիւն հոգու, որ {թոթափէին} միանգամ այդ կապանքը իւրեանց վերայից, այդ ազգերը

րձակել. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել: {Թոթով} լեզուիս մինչ կապերը Արձակուեցան, բացուեցան, Մին

րձակել. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել: {Թոթով} լեզուիս մինչ կապերը Արձակուեցան, բացուեցան, Մին

ոքր Հայաստանի, երկու օրաճանապարհ դէպի հարաւ հեռի {Թոխաթից}, 1676 թ. փետրուարի 7-ին։ Մխիթարի հօր անունը էր

կանեմ, որ պաշխա մարդ չառնե, այտ կողմանե միամիտ {թող} ըլլա, ես քուն չիմ այս տեղն: Ասոր հնարը այսպիսով

ղը շատ թանկ է եւ Ստամպոլ ալ չիքա, ասեք անոր բանը {թող} հոգա: Եվ այս եւս հայտ առնեմ, որ նոր ճանավարներո

նդրեմ, եղբայր, նարա ասիք, որ ինքը տված թուղթեն {թող} չի վախնա, միայն թող գրե, թե ես ֆիլանս ֆիլան մար

ասիք, որ ինքը տված թուղթեն թող չի վախնա, միայն {թող} գրե, թե ես ֆիլանս ֆիլան մարդու ոտքը կատարյալ կառ

պ կանիք եւ կուտաք եւ իրեմեն փողը ստացածին ձեռագիր {թող} տա, եւ դուք առաջին փոշտիվ մեզի խրկեցեք, կամ Ավե

ինչ անինք, որ օրենքը չի հրամայիլ, անպես է նը, {թող} ասին քի տերտերին հրամայե, քահանա թող օրհնե տեսին

նպես է նը, թող ասին քի տերտերին հրամայե, քահանա {թող} օրհնե տեսին. հեչ կըլլա՞, աս ալ այնպես կպատկանի

են ես գրիլ իմ, ամմա եթե շատ կուզին նե, գրիլ է, {թող} պատկերն իրեն տեղն դնին. մենք վերջն կօծինք տեյին

եղն եկած վախտն ասիս իրենց, որ ատոր համար սիրտերն {թող} չի ցավի, նա նոցա շատ կսիրե եւ այլն: Մեր ամե

ական յանցաւորութեանց, եթէ իրօք իցէր իմ գործեալ, {թող} թէ վասն այդօրինակ անվաւեր զրպարտութեանց: Իսկ

եղբայր ընդունեցեք, իրավունք ունիք, իմ սրտիսն էլ {թող} աստված գիտնա: Ես չգիտեմ, թե ինչո՞վ պատճառ տվ

ասացեք, որ ես էլ իմանամ. կարելի է մեղանչել եմ, {թող} ներեն, բայց լավ կլինի, եթե ես էլ իմանամ իմ մեղք

վել քաջ կլիներ, պատվելով առավել նորա հոր երեսը. {թող} հայրը մնա պատված, իսկ որդուն պիտո է խնամ տանել,

բան չունիմ գրելու. ողջ եղիք եւ ամենակալ աստվածը {թող} ձեզ հետ լինի միշտ: Եղբայր քո Մ. Նալբանդյա

րդ ստորագրվածը, այնտեղ եւս մեր Նախիջեւանի անունը {թող} առաջինը լինի յուր ազգասիրութենովը եւ լուսավորությ

մտանե: Նոցա լույսը խավարից շատ վատ է, վասն որո {թող} յուրյանց պահեն: Հայոց ազգի մեջ կան այժմ մարդիկ,

. Սախավյանի ուշադրությունը դարձնել այս բանի վերա {թող} մի փոքր [բաց] աստուծով նոր կաթողիկոսի նստելովը,

եւ այլն: Եթե մեր թշնամիքը միացած պատերազմ անեն, {թող} անեն եւ մեզ միացած պատահեն: Իհարկե կարդացած կլին

ի մեջ կկարդաք վերջը եւ կտեսնեք բանի զորությունը: {Թող} եւ ուրիշները կարդան եւ հավատան, որ Նալբանդյանցը

. Խալիբյանցի եկեղեցական մեծագումար պարտքի մասին: {Թող} հայտնի լինի Ձեզ, որ վերադարձյալ Գաբրիել վարդապետ

եթե այդպես լինի, որովհետեւ գործի ներկը կբացվի, {թող} ցնծան հետո: Պ. Նազարյանցն ստացել է Ձեր նամակ

ռավոր: 2 № " Հիշատակարանն " իհարկե կարդացիր, {թող} պ. Շամիլը յուր Խալիլ Նայիրին մին հոգոց ասե:

Ողջ եղիր աստուծով հանդերձ, եւ սմ ենակալ տերը {թող} լինի քեղ պահապան: Անձնանվեր եղբորդ հարազատ բա

նել ինձ, պանդխտականիս... Մնաք բարյավ, աստված {թող} ձեր հետ լինի միշտ: Ձեր անխարդախ բարյացակամ ե

ծ կատարել եւ այն՝ ձրի: Մինչեւ այժմ ես զոհ եղա, {թող} աստված ընդունե այդ զոհը, բայց տեսանում եմ, որ ա

եմ Նազարյանցի բանը ոչ ոքի մի՛ ասա, հարկավոր չէ, {թող} թշնամիք չուրախանան, նորա պատիվը մերն է, ուրեմն

մացիր որ ես մայիսին կանդիդատ եմ առանց այլեւայլի. {թող} այդ ստանամ, ինձ վնաս բերելու չէ, ընդհակառակը,

մար, այդ մի մարդու էր վերաբերում եւ ոչ երկուքի: {Թող} մտածեն առաջարկողքը, որ ամիս ու կես կամ lիսուն օր

ալիան զորք չունին այնտեղ՝ եթե՛ ունի մի Բուրբոն, {թող} ուրեմն պ. Ֆեռգուլան դիմե դեպի նա: Այսչափ նեղութ

առաւել է, քան զերկու հազար ֆունտ ստերլինգաց: {Թող} փառավորեսցին այժմ երկդիմի կուսակիցք Այվազովսքւոյ

ձ ոչինչ հարկավոր չէ, մի՛ ուղարկիր: Խնդրում եմ՝ {թող} սիրելի քույրիկս զբաղվի իր առողջությամբ. նրա առող

ել տեղում, de facto: Սերմերն ստանալուն պես, {թող} նա այն ուղարկի Նախիջեւան որեւէ գնացողի հետ: Պետք

դեպքում կփչանան: Քանի որ մենք հող չունենք, {թող} նա ուղարկի Կարպ Մակարովիչի անունով, որպեսզի ցանե

լթան-Շահը գա, ցույց տուր դու նրան այս նամակը, - {թող} նա արտագրի այն ամենը ինչ վերաբերում է սորգոյին եւ

նա արտագրի այն ամենը ինչ վերաբերում է սորգոյին եւ {թող} կատարե բոլոր հանձնարարությունները. հանուն բարեկա

խնդրում եմ անուշադրության չմատնի իմ այս խնդիրը: {Թող} նա, իր հերթին, մանրամասն գրի Իվան Մինաեւիչին այ

գրականության մեջ այնպես խիստ զգալի է: Առայժմ նա {թող} աշխատի իր մասնագիտությամբ՝ բժշկությամբ, մնացյալ

ետեւից էր ուղարկում Աֆրիկան ստրկացնելու համար.. {թող} հիշատակեր Նիցցայի եւ Սավոյայի մասին, բայց դա կլի

մյան վիճակում. բայց այս մի քանի դիտողությունները {թող} մնան որպես հուշարձան Ֆոշեի գրքի՝ իմ վրա գործած ա

մ, այնտեղ, ուր իր ստորադրյալը խաչել է անմեղին: {Թող} խոնարհվին այդ հսկայի առաջ բոլոր օրենսդիրները, քա

անիան Ուստիմովիչին կամ Կովալսկուն նամակ գրի, ապա {թող} ինձնից նրանց շնորհակալություն հայտնի՝ ինձ ուղարկ

այլոց: Այնուհետեւ կառքը պետք է ներկել: Ծախսերը {թող} իմ հաշվին գրի, ես շնորհակալությամբ կվճարեմ՝ առա

, իսկ երկրորդը Եկատերինոսլավումն է: Խնդրում եմ, {թող} Անանիան այս մասին հանգամանորեն գրի Կամենշչիկովին

ներում: Եթե Անանիան տեր Մովսեսին նամակ գրի, ապա {թող} նրան հաղորդի, որ նրա (այսինքն տեր Մովսեսի) համ

հանդուգն, աշխատանքի, սակայն ոչինչ, ես կսկսեմ, {թող} ուրիշներն ավարտեն: Յուրաքանչյուր գործի սկիզբն ան

ից, երբ նրան պակասում է իրական եւ կենդանի կինը՝ {թող} որ ոչ այնպես նրբագեղ, բայց այնուամենայնիվ կենդան

ասնակի հարցերում կարող եմ եւ մեծ սխալներ գործել՝ {թող} նկատողներն ուղղեն: Ներկա միջոցներով այժմ հնարավո

ա նրա համար մեծ կշտամբանք է: Մի խոսքով, Անանիան {թող} գործադրի իր ամբողջ ուժը, ամբողջ փորձառությունը,

ւմ: Սրա մասին ես գրում եմ միանգամայն լուրջ եւ {թող} Անանիան առանց կատակի զբաղվի դրանով, եթե չի ցանկա

նի մի խորտակվող մարդու. այդ ինքնին հասկանալի է: {Թող} Անանիան գրի նրա հետ ունեցած իր խոսակցության արդյո

անալ, թե դեռ հույս կա՞ Գրիշայի փրկության համար: {Թող} նա (Գրիշան) կանդիդատություն ստանա, մնացածի մաս

կետից, եթե այնտեղ մի որեւէ բան կա։ Պ. Մորոզովը {թող} տպագրե իր պատասխանը, ես չեմ կարող շուտով վերջացն

ոդոսիայի որջի բախտախնդիրների շահերից, այնուհետեւ {թող} նրանք թեկուզ համբուրվեն, մեզ ի՞նչ փույթ: Ես չեմ

մոտ մի քանի ընտանիքի համար տեղ չկա. 2) հանգի՛ստ {թող} մորս: Ոչ մի գործ չունիս դու նրա հետ: Ինչ էլ որ

, ասի, ինչ ալ ըլա նե, գրեմ, աղջիկը աչքը ճամփան {թող} չի նայի տեյի: Քո գրած գիրդ որդուդ Գաբրիելին գիրի

ստատ է նե, ճիճայիս ասա ինձի մեկ ճիվթ աղեկ ապուխտ {թող} բիրե: Երեշկիկ չուզիմ, չիմ ուտիլ, միայն ապուխտ

աղեկ թաժա չորցած թառան ձուկ, կիսաչոր ալ ըլանե, {թող} առնու, հոս կչորնա, զարար չունի: Ուրիշ բան պ

ած ժամանակն ալ մեկ մեծ բան մը չէ, բայց ինչ կուզե {թող} ըլլա, տղոց տեր իս, դուն ալ ան հորը զավակն իս,

դպիսի տղամարդ դուրս գնալու լինի իմ ծառայութենից, {թող} լինի նա տասն տարի ծառայած, թո՛ղ եւ օգտակար եղած

է այդ մարդերի համար: Ով որ չէ նկատել այս բանը, {թող} ուշադիր լինի, եւ տարակոյս չունիմ, որ ցաւելու էր

այնպիսի բաներ, որ արժանի չէին բերանից հանելու, {թող} թէ պղծելով Գուտտենբերգի գիւտը հասարակութեան հրատա

նայի գործ է. հեռի՛ մեզանից, եւ մեք անպարտ ենք: {Թող} բամբասուինք ճշմարտութեան համար, փոյթ չէ, միայն

ն ասացեալը լսողի համար է. ով ականջ ունի լսելու, {թող} լսէ, իսկ Հայոց ազգի համար շատ բաներ անցանում են

ցութիւն կայ օդի ելեքտրականութեան եւ մի մոմի մէջ, {թող} գլխիվայր եւս վառէիր։ Ինչպէ՞ս կարելի է հաւատալ այ

, թէ իւր զաւակը առաքինի դառնայ, ապա նախ եւ յառաջ {թող} ինքը առաքինութեան օրինակ լինի իւր զաւակի առաջեւ,

ն քարոզէ իւր զաւակներին, այդ շատ փոքր էր, այլեւ {թող} իւր գործերը եւս յարմար ընթացուցանէ միշտ իւր քարոզ

անդ արեւ չտեսանէ... Ինձ Բէգզադէ են ասում: - {Թող} եւ Շահզադէ լինէիր դու, այնուամենայնիւ, այդ քո մ

իր գոնէ առ ժամս, մի փոքրիկ ուսումնարան բաց, ուր {թող} ուսանին աղջիկ զաւակները մեր ազգի՝ կրթուած եւ դաս

ինչ եմ: Ի՞նչ պարտական եմ ես ազգին, ամենայն ծնող {թող} հոգս առնէ, եթէ կամի, իւր զաւակի դաստիարակութեան

ւտ կամ վնաս չկար իւրեան. շանթը ինքը չէր ուտողը, {թող} Բրամինապետը հոգս առնէր, մանաւանդ, անձրեւի տակ ը

է կոչմամբ, ամենեցուն միասին եւ ամեն մինի առանձին {թող} հասանի ՄԵՐ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ողորմած ողջոյն: Ձեր բ

: Ձեր բարեխորհուրդ ընդհանուր ձեռնարկութիւնը {թող} օրհնէ Բարձրելու աջը: ՄԵՔ, քննելով ձեզանից ՄԵԶ ո

րով, որ առողջ մարդը եւս մեծապէս վտանգուելու էր, {թող} թէ հիւանդը: Եւ այդ քաղաքի մէջ տեղից վեր կաց

ու արժանաւորութիւն ունին: Վարսաւիրայի փոյթը չէ, {թող} հիւանդը բարակացաւ ունենայ, թող միջողական տենդ (

ւիրայի փոյթը չէ, թող հիւանդը բարակացաւ ունենայ, {թող} միջողական տենդ (febris intermittens) ունենայ,

նչպէս նաեւ ուրիշ տեղերում Հայերի մէջ) մի զաւակ, {թող} լինի նա ամենահարուստի որդի, աճում է եւ զարգանում

ւրեան մասնաւոր։ Նա ասում է. " Իմ ի՞նչ գործն է, {թող} ինչ կամին, առնեն "՝ առանց մտածելու, թէ ո՛վ են

ւելու հոգով տոգորուած մարդերի գործակատարութեանը: {Թող} նոքա, ինչպէս մինչեւ այժմ եւ այսուհետեւ եւս, աշխ

նորանից եւ ձեր միականի նախագահներին... Նոքա եւս {թող} մասնակից լինին այդ Հերոստրատոսեան պարծանքին, որո

է, շատ պարապած ես եւ ժամանակ չունիս։ Փոյթ չէ, {թող} սրտերս մօտ լինին միմեանց: Ես ինքս նոյնպէս Սամսոն

, եթէ յոյս ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզայի վերայ: {Թող} յայտնի լինի Պ. Իսահակեանցին, որ ազգը մեղադրւում

թէ որ ազգը պակասաւոր լինելու համար անարգում են, {թող} նոքա որոնեն իւրեանց համար մի այլ անբիծ աշխարհ եւ

է: Բայց արի տես, որ ես եւ իմ նման մարդիկ շատ, {թող} ասել եւ " Հիւսիսափայլ " կտրիճ եւ անխարդախ օրագիրը

տութեան ինչութիւնը եւ բնաւորութիւնը: Նոյնպէս {թող} յայտնի լինի Պ. Իսահակեանցին, որ ես նորա բուն հա

յդպիսի բան շատ մօտ էր աբեղաների հասկացողութեանը, {թող} պատմեմ այստեղ, որ երկու տարի սորանից յառաջ ասիակ

կան լինէր բարեկամ, քան թէ մի վերացական էակ: {Թող} բարեա՛ւ մնա Պ. Իսահակեանցը, բայց մինչեւ ցվերստի

ուրւում է մեզ անծանօթ մի հոգեւոր անձն։ Ով կամի, {թող} լինի նա. ես կատարեցի ահա նորա սրտի ցանկութիւնը,

Ո՛ղջ եղիր ամենայն յաջողութեամբ, ամենակալ Տէրը {թող} առաջնորդէ ձեզ ձեր վտանգաւոր ճանապարհորդութեան մէջ

ր ղզլարեցի Հայ թարգմանը եւ այլ արժանաւոր անձինք: {Թող} բիւր անկիրթ եւ անդաստիարակ մարդիկ վկայեն, բայց մ

ծայով չէ կարելի կաշառել: " Ընծայ " անունով գիրքը {թող} որ երկու յառաջաբան եւ մի վերջաբան ունի, սակայն շ

29-երորդ երեսի վերջին հինգ տողերը կարդա...: Ան {թող} ըլլայ քեզի պատասխան, եթէ ոչ այսուհետեւ քո արժէքդ

ւնը եւ այն ազգային դպրութեամբ պարապողների համար, {թող} արգոյ տպագրողը հաճի ընդունել մեր շնորհակալութիւնը

րցողներին մի փոքր ճաշակ տալու համար: Այժմ այսքան {թող} հերիք լինի ծանուցանել, որ այդ օրագիրը հրատարակւո

" Արեւմուտքի " ազնիւ հրատարակողը եւ հիմնադիրքը {թող} հաճին ընդունել մեր առ ի սրտէ հրապարակական շնորհակ

շխարհը խիստ նեղ է: - Ազատութի՜ւն, - գոչեցի, - {Թող} որոտայ իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ

րոտայ իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, {Թող} դաւ դնէ թշնամին, Ես մինչ ի մահ, կախաղան, Մինչե

ռն լուրեր - Մի աբեղայի ֆանատիկոսութիւն: {Թող} ինչ կամին խօսեն, բայց Բէգզադէն համը տարաւ: Յիշա

արած կը լինիմ իմ խորհրդաւոր պարտականութիւնը: {Թող} չսրտնեղին տղայաբար այն մարդիկը, որոնց ծանր է տես

եսանելով Բէգզադէի բրդգզութիւնը, այլ դորա փոխանակ {թող} մաքրեն խղճմտանքները եւ մի փոքր մտածեն՝ լա՞ւ են ա

ծաւորութիւնը կը շինէինք մի յաղթակիր գործիք: Բայց {թող} հեռի մնան այդ դժոխային հնարքը. նոքա սեպհական են

սերէն, Ֆրանսիարէն, սակաւ երբեմն՝ Հայերէն: {Թող} շարժուին գերեզմանի մէջ մեր Արամ նահապետի ոսկերքը

Քո սուրբ այս լեզու, ազգասէր Արամ: {Թող} ծաղկի, աճէ, Թող պտուղ բերէ, Սուրբ յիշա

ւ, ազգասէր Արամ: Թող ծաղկի, աճէ, {Թող} պտուղ բերէ, Սուրբ յիշատակիդ Նոր փառք պատ

ճաններից, պարահանդէսներից եւ դիմակահանդէսներից, {թող} երեխան աճէ ուրիշի հոգաբարձութեամբ, եթէ Հայ չլինի

կայ, ամենայն բան հարկաւոր է նորից սկսանել, բայց {թող} չվհատուին փոքրոգի մարդիկ, թէ բան չլինելով, այժմ

յ եւ խելացի ազգութեան. ասացինք, ով ականջ ունի, {թող} լսէ: Մի կողմից՝ քահանաներից պահանջելով ազգի

չեմ կարող ամեն մինին առանձին առանձին նամակ գրել, {թող} որ շատերի հետ ծանօթութիւն եւս չունիմ, ըստ որում

ւ նորա այս առաջարկութիւնը ընդունելը կամ մերժելը, {թող} ներուի մեզ կարծել, թէ Պ. Խուդաբաշեւը ուրիշ տեսա

ճանապարհ։ Եթէ կամի, այդ գործը աւարտելուց յետոյ {թող} պարապի Բուխայի ընտանեկան կեանքի նկարագրութեամբ..

ի գործունեայ մարդ, անդամ որեւիցէ ստրկացած ազգի, {թող} այսօր առաջարկէ Անգլիոյ մէջ անգործ եւ յուսահատ գոր

կերական եւ ընտանեկան յարաբերութեանց մէջ ազատ չէ. {թող} քառասուն անգամ, եթէ կամենան, փոփոխեն կառավարութ

վուրդը, որ դուրս չէ եկել իւր պատմական աշխարհից, {թող} եւ չշարժի, մեք ընդդէմ ենք գաղթականութեան եւ գաղթ

դրուած է ազգի հիմքի վերայ: Եւ մինչեւ այս, {թող} հայ վաճառականը հազար տարի ապրանք բերէ Եւրոպայից ո

ը է նորա Աստուածը, որ պաշտում է, վաղը ի՛նչ կամի {թող} լինի, ովի՛ բան ու գործը կտրուել է, որ վաղուայ հ

եւ առօրեայ տեսածով ապրում է այսօր, վաղը ինչ կամի {թող} լինի: Նորան աւելի թեթեւ է թւում վաղուայ գալիքը,

նքին: Հազար կեանք փրկէ դու այդ ճանապարհով, {թող} պաշտօնական բարոյականք կնտրուկ ծխեն քեզ, մեր աչքո

րաւունքը այդ արծաթի վերա: Ով ականջ ունի լսելու, {թող} լսէ: ԿՏԱԿ ՀԱՄԱՐ 1 ԱՄԵՆԱՍՈՒՐԲ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻԻՆ

գմանիչների գահից են բռնում: Քչե՞րը կան մեզ մօտ, {թող} թոյլ տրուի հարցնել, որոնք մի անգամ արուեստակեալ

Բերողների մասին այդ "... -Չմեղադրի նրանց, օ՜, {Թող} անսէրը անհաւատ: Բ. ԴԷՊՔ Ալպեան լեռներից դէպ վա

ւթեան: Ե. ՕՐՀՆՈՒԱ՜Ծ ԼԻՆԵՍ, ՔՈՅՐ... Ով կոյս, {թող} սիրտդ օտար լինի Զուր, անտեղի նազանքին. Քո դուռ

ը յորդառատ Այն ինձ համար թալիսման Ու կենսաղբիւր {թող} լինի, Դեւի համար ` դառնութեան Բաժակ - մահու թո

ուելու չի՜ փայլում բնաւ ` 0՜, բերուի այն տաշողին {թող}, Որ կոչւում է հմուտ քերթող...............

ցի, տէ՛ր իմ Ադամ ", Կրկնում էր հեզ սերովբէն. " {Թող} չըշնչե՜ս յաւիտեան Դու այն օդը բոցեղէն. Չը տառապե

շնչե՜ս յաւիտեան Դու այն օդը բոցեղէն. Չը տառապե՜ս {թող} ` կամայ Անձըդ հրին մատնելով, Որին մարդը, հաւատա

սքերը, յիրաւի, Եւ քանզի չեմ սերովբէ ` Չիմանալըս {թող} ներուի"։ Համբերում էր սերովբէն Կամակորին այդ ար

ա՛ր դէպի, Բարեխօսներն շուրթերից Այս են լսում - " {Թող} տրուի՛"։ Սու՛րբ, սու՛րբ, սուրբ ես, Տէր որ Էն

տէ մերս Ադամ, Զի ի քուն կայ տակաւին, {Թող} զի թօթափել ական՝ Յառաջագրեալքս կատարին:

ռ զիւր լեգէոն յոլորտս երկնից ՚ի տարած, Կարկտաբեր {թող} թխպագին յաւէժ ամպովք ծածկեսցի, Մինչ անաղօտ ուսմ

ժամը երթար, պասը պահէր հաւատքով, Արի՛ բա՛ց {թող} այդ ուսումը, դու որ այժմէն՝ չես հաւան Եկեղ

Սիրտը լցուած արիւնով. Բայց ես, երկինք {թող} վկայ գայ, Ես քեզ միայն սիրում եմ. Հոգ

Լուա՛ իմ սիրտս, թո՛ղ քեզ պէս փայլի։ {Թող} մաքուր լինիմ, ինչպէս դու սուրբ ես, Թող ողջ

Թող մաքուր լինիմ, ինչպէս դու սուրբ ես, {Թող} ողջ աշխարհին երեւիմ քեզ պէս։ ՈւՍԱՆՈՂ ԵՒ ՄԵԾ

ցի՛ր, դու անդրանիկ իմ սիրական, Լաւ ճանաչէ {թող} եւ ամբողջ Ռուսաստան: Ես ստացայ այս եր

րեաւ մնա՛յ, իմ Աթոռիս ընտիր ժառանգ. Սուրբ {թող} լինի քեզի համար իմ այս կտակ. Իմ արեւը մայր

մի մեծ լաց, Մոռցաւ այն օր եւ շունչ քաշել, {թող} թէ ուտել ճաշ կամ հաց: Կեցցէ՛, կեցցէ

արիս թելերը, Առաջնորդել իմ մատերիս, {Թող} հնչէ իմ քնարը: Ինձի փչէ աստուածային

ողներին: Օրհնեալ լինի քո սահմանողը, {Թող} սուրբ լինի Մեզի համար Եւ նորա հողը:

, Թնդայ, թնդացնէ Հողագունդ ամեն. {Թող} պատկառանօք Մեզ վերայ ասեն. Հայաս

ասեաց դաշտերում Հայոց աշխարհին, Էլ յետ {թող} չըգայ Ձըմեռ անըզգայ, Ջերմութիւնդ թող

թող չըգայ Ձըմեռ անըզգայ, Ջերմութիւնդ {թող} Մեր մէջ միշտ մընայ։ Անբաղդ Հայկ

ի, Սարկաւագն վարդապետ, Տէրտէրն աւագ {թող} լինի. Республика, ну, Париж, Hy,

Թեթեւ ու ծիծաղաշարժ, Փորերս փոյթ չէ {թող} շարժ գան։ Հանգստութեան միջոցին,

ում հոգի չկորուսանել"։ - Ուրեմն բա՛ց {թող}, որ ես գնամ իմ տունը: " Իրաւն ասեմ,

ընկեր։ Գնա՛ մեռիր դու քաջի պէս, {Թող} չտեսնէ թշնամին Քո թիկունքը, թող նա չասէ

պէս, Թող չտեսնէ թշնամին Քո թիկունքը, {թող} նա չասէ Թէ վատ է Իտալացին"։ Ասա

արհը խիստ նեղ է"։ " Ազատութի՜ւն, - գոչեցի, - {Թող} որոտայ իմ գլխին Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ,

որոտայ իմ գլխին Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, {Թող} դաւ դնէ թշնամին, Ես մինչ ի մահ, կախաղան, Մինչե

Քո սուրբ այս լեզու, ազգասէր Արամ: {Թող} ծաղկի, աճէ, Թող պտուղ բերէ, Սուրբ

ազգասէր Արամ: Թող ծաղկի, աճէ, {Թող} պտուղ բերէ, Սուրբ յիշատակիդ Նոր փառք

ին՝ աստղերից վեր Գրեց անուն բոցավառ, {Թող} գան, երթան բիւր բիւր դարեր, Նորան չի տիրի

րոտայ իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, {թող} դաւ դնէ թշնամին. Ես մինչ ի մահ, կախաղան, մինչ

քաշելով մեր ասածը, ինկվիզիցիօն հանդէս հանել: {Թող} ընթերցող հասարակութիւնը վերստին կարդայ Պօղոսի չար

ստին կարդայ Պօղոսի չարագործութիւնքը Մեղուի մէջ եւ {թող} կարդայ ոչ որպէս սոսկ լուր, որ վերաբերութիւն չուն

ւ այլն եկեղեցու բեմի վերայից չքացնելու համար: {Թող} չվախենայ Պ. Չամուռճեանը, այս դատապարտութեան հետ

ուրեմն եւ ոչ Կրօնական Ժողովի համար, այդ գաղափարը {թող} հանեն միանգամ իւրեանց մտքից, այլ հոգեւորը եւ Կրօ

մանաւանդ եթէ նոցա հայեացքը օգտակար չէին ինքեան: {Թող} Հ. Սարգսի համար Աբբային գրած նամակները վկայէն.

մինչեւ այժմ կարելի հրատարակութիւնների մասին: {Թող} պ. Չամուռճեանը քարոզէ, թէ հոգեւորներից դուրս փր

ը քարոզէ, թէ հոգեւորներից դուրս փրկութիւն չկայ, {թող} պ. Այվազովսքին իւր սպառնացած քննութիւնը սկսանէ (

պարոնի վրայ, այլ մանաւանդ այդպէս շատերի վրայ եւ {թող} չկարծուի, թէ նոցա կարծիքները, ինչպէս այժմ, նոյ

յլն է գործ ածում, այդպիսի պարոնից ինչ պահանջես։ {Թող} չկարծեն, թէ մենք չենք ուզում կամ ծուռ աչքով նայո

րյանց հայությունը եվրոպական իմաստությամբ: - {Թող} մեր սիրելի հայերը, - բացականչում է պ. Նազարյանց

ել պատուական հիւթերը։ Եւ Հայոց մանուկը, կամ {թող} ասել՝ Հայոց ազգը, ի՞նչ գրքի մէջ կարող էր տեսանե

րիտիկայի մէջ։ Բայց մեք հերիքանում ենք՝ ասելով, {թող} բանիմաց Հայերը ձեռք առնուն գերապատիւ Նազարեանցի գ

երի մէջ. չպահանջենք հեղինակիցը մի անկարելի բան։ {Թող} որ նա, այնքան մեծ աշխատութիւն յանձն առած ու գլու

Մեր առ ի սրտէ երախտագիտական շնորհակալութիւնը {թող} հաճի ընդունել գերապատիւ հեղինակը, որին հոգով չափ

քի, հիմքը եւ բարոյականութեան նշանաբանը: Մարկոսը {թող} ներէ Կիրակոսին, եթէ նա սպանել է նորա որդին, որպ

ութեանց ստրկաբար հետեւողքը ծաղրից աւելի ուրիշ բան {թող} չսպասեն ինձանից: Փիլիսոփայութիւնը պիտի բխի իւրաք

ջ: Աշխատիր իրականապէս բարւոքել քո ազգի կեանքը եւ {թող} քո բոլոր իմաստութիւնը ուղղուի դէպի նորա կեանքը:

, երբ որ այդ բոլորը ձեռք գայ, այն ժամանակի մարդը {թող} հոգայ եւ ստեղծէ ինչ որ իրեն պէտք է. ես ինչ իմանա

քը խոր տպաւորում են իրենց հպատակների վրայ, որոնց {թող} կրօնական, այլեւ ընկերական կեանքի թշնամութիւնքը,

դու իրաւամբ պարծեցած ազատութիւնը: Բացի սորանից, {թող} նորան դատապարտէ մի աւելի ազատ եւ աւելի վսեմ սահմա

ի էութիւնը քեզ լաւ հասկացնելու համար, այդ խնդիրը {թող} մի փոքր քրքրեմ այստեղ: Կարդինալին քաջ յայտ

ապը եկեղեցական գործերի պատճառով ունէր շատ վէճեր: {Թող} մեզ խրատ լինի այսպիսի աղուէս մարդերի ընթացքը, որ

, նորան կործանիչ ժողովրդի բարօրութեան էր կոչում: {Թող} պատմութիւնը, այն անաչառ դատաւորը, քննէ վատթարնե

որա կեանքը թէ ի՛նչ գեղեցիկ խրատներ են մեր համար, {թող} իմանան ուղեղաւոր գլուխները. որովհետեւ սորա բոլոր

ծաւալելով աստուածաբանական գիտութեան վերայ: {Թող} պապանձուին չար լեզուները, որ երբեւիցէ շարժուած ե

թո՛ղ քննողը հասկանայ, եթէ կարող է. ապա թէ ո՛չ, {թող} լռէ՛։ Արդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, քա՛ղցր, խոնարհամի՛

աներից, իր մտքի մէջ կարող է այդպիսի բան խորհել, {թող} թէ եւ մի ուրիշի մօտ բերնից հանել. ո՞ր անմիտը, ո

եւ ուրիշ մարգարէներից լսել այդ բաների հակառակը. {թող} նայի՛ն եւ տեսնե՛ն առաջին հարց ապաշխարութեան ճանապ

վարդապետի քարոզութիւնն էլ սոցա վրայ աւելցնելով՝ {թող} լսե՛ն ու լռեն լի՛րբ եւ անամօ՛թ մարդիկը, որ ուրիշ

եւ ամենայն պղծութեան, կամ ագահութեան անո՛ւնն էլ {թող} չլինի ձեր մէջ"։ Եւ իսկո՛յն, սորա քամակից, թէ

ի պէս հարսին կպրէ-կարասը բաղնիք"։ Իրա՛ւ որ, " {թող} չպատմուի այս Գէթի մէջ եւ չլսուի՛ Ասկաղովնի դռներո

նարա՛տ եւ ամեն մեղքից ազատ Հայոց այդ ուսուցիչքը, {թող} թէ մեծ մեծ պաշտօնների հասցնել, ինչպէս եպիսկոպոսո

մեն մինը լսել են, առանց իրենց հոգին պարտաւորելու {թող} ճշմարիտը ասեն։ Բայց երեք եղբարքն էլ սիրում էի

քո ծառաների հետ։ Մեր մեղքի պատճառով ամուլ ամպերի {թող} չնմանի դա՛, այլ առա՛տ անձրեւ թափելով՝ թող ջրէ՛

մպերի թող չնմանի դա՛, այլ առա՛տ անձրեւ թափելով՝ {թող} ջրէ՛ մեր հոգիների անդաստանքը, որով ծաղկելով՝ քո

Ղազար 'ի Թղթի իւրում կրճատելով՝ Հրատ կոչէ"։ {Թող} ներէ մեզ պ. Էմինը ասել, թէ որպէս միշտ եւ հանապա

որ երկար է, երկրորդ, որ շատ պիղծ բան։ Կամեցողը {թող} կարդայ, Երկր. Թագ. գլ. ԺԴ, համ. 1-22, 27-2

րգմանէինք, կա՛մ այնպէս ճար չկար։ Բայց ընթերցողը {թող} չսպասէ մեզանից լսել, թէ ինչ է մեր կարծիքը Փարպեց

դդէմ, իր պատուական որդու անունը դրել է Մեհրուժան։ {Թող} նմանի նա Աղանի եղբօր Մեհրուժանին։ Մ

(տե՛ս Յովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., եր. 83)։ {Թող} ինչ կամի, ասէ Չամչեանը, հիմնուելով Եղիշէի "եպիսկո

յայտարարութիւնը, եւ ես տամ նորան արժանի վարձը. {թող} չասեն մահկանացուք, թէ ես վարձ չէի տալիս: -

ովհետեւ խօսք ընկաւ այստեղ պ. Մարկոսի վերայ, ապա {թող} ծանօթացնենք մեր ընթերցողներին դորա ով լինելը: Դա

լաւ լաւ եւ գեղեցիկ օրագրութիւնք, բայց այս բաները {թող} ինքեանք լինին, թող ոչնչից եւ ոչնչով գոյանան․ իմ

րագրութիւնք, բայց այս բաները թող ինքեանք լինին, {թող} ոչնչից եւ ոչնչով գոյանան․ իմ պատուելի ազգասէրը հա

ց եւ ոչնչով գոյանան․ իմ պատուելի ազգասէրը հանգիստ {թող} նստի տանը, նորան թող անհանգիստ չառնեն, միթէ՞ նա

մ պատուելի ազգասէրը հանգիստ թող նստի տանը, նորան {թող} անհանգիստ չառնեն, միթէ՞ նա երեսփոխան է ամբողջ ազ

ոխան է ամբողջ ազգի, միթէ՞ նա պարտակա՛ն է ազգին, {թող} ազգը մտածէ, թող ինքը հոգս առնէ, իմ ազգասէրը մաս

ի, միթէ՞ նա պարտակա՛ն է ազգին, թող ազգը մտածէ, {թող} ինքը հոգս առնէ, իմ ազգասէրը մասնաւոր մարդ է, փո

ւասիրութիւնը, անձնասիրութիւնը, ինչպէս սովոր է, {թող} ինչ կամի առնէ, գլուխը քարը... Կորչի գնայ

որա խունկ ու մոմը պէտք չէ, միայն թէ մեր եկեղեցին {թող} չգայ: Ես տեսանել չկամիմ մի այդպիսի ինքնահաւան մա

ռանայ, մանաւանդ եթէ մի այդպիսի խնդիր առաջարկես. {թող} այդ խնդիրը լինէր խելացի եւ լօգիկական, բայց այդ բ

, չտալով Շաքարեանցի ձեռքը: - Լա՛ւ է, լաւ, {թող} ես եւս տեսանեմ, - ասաց Շաքարեանցը, - դու տեսել

րիչը, ո՞չ ապաքէն էգուց փութերով կարող ես ստանալ․ {թող} մի լաւ զննեմ դորան: - Որովհետեւ իմ աշխատութ

չ: Այդ պրծած բան է. այժմ ցնծանք եւ ուրախանանք: {Թող} պարծենայ Անգլիան իւր հարստութեամբ, թող եւ Ուրալե

ախանանք: Թող պարծենայ Անգլիան իւր հարստութեամբ, {թող} եւ Ուրալեան սառցագլուխ սարերը ուռչին իւրեանց մէջ

ներս ճաքեցաւ, փոքր մնաց, որ գլխիս ուղեղը հոտի, {թող} մի փոքր հանգստանանք, ուրախանանք: - Բայց լսի

ւթիւն չունինք, իսկ ազգի բաները, եկեղեցու բաները {թող} հոգան. փառք Աստուծոյ, կաթողիկոս ունինք, Լուսաւ

ներ, առաջնորդներ. վանքերը լի են վարդապետներով, {թող} նոքա մտածեն այդ բաները, եւ մտածել են եւ մտածում

ռավարուի, մեք մեր կեանքի շատ մասը անցուցել ենք, {թող} մեր որդիքը ինչ կամին առնեն: Ահա քեզ, պարոն

այնպիսի բան է, որ կամք ունէր, այնպէս չէ՞: - {Թող} այդպէս լինի, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես այսքան

րանից մեր քաղաքավարութեան ժամանակը անցել է, այժմ {թող} մատաղահասքը նային, նոքա թող աշխատին, որ լինին ք

անակը անցել է, այժմ թող մատաղահասքը նային, նոքա {թող} աշխատին, որ լինին քաղաքավարի, խելօք, ուսումնակ

ատարկ բաներ են, - կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - {թող} նոքա իւրեանը թէյովը պարապին, մէք մեր բաներիցը խօ

խօսենք եւ ժամանակը չկորուսանենք զուր տեղը: - {Թող} այդպէս լինի, - պատասխանեց Շահումեանցը: Մանուշ

իւթիւնճի-օղլուն այժմ չէ կամենում տալ իւր աղջիկը, {թող} թթու դնէ նորան, մեզ հարկաւոր չէ. ես քեզ ուրիշ ա

իլ լինելը ոչինչ արգելք չէ ամուսնական սիրուն... {թող} սիրտը կատարեալ լինի, աչքը դուրս չլինի... Կնոջ

ի ցած դրութեան մէջ էր իւր ազգը իմացական մասին։ " {Թող} Աստուած տայ, - գրում է նա իւր նամակների մինի մէջ

յտ է, որ ոչինչ մարդ չէ կարող ապրել առանց կրօնի, {թող} լինի նա անաստուած, ամենաստուածեան, նիւթապաշտ,

աստուած, ամենաստուածեան, նիւթապաշտ, ինչ կամի, {թող} լինի, թոյլ կամ հաստատ իւր ուրացութեան մէջ։ Այնո

Աւելորդ է երկարաբանել. ով որ ականջ ունի լսելու, {թող} լսէ, ո՛վ որ հասկանալու գործարան ունի խելապատակու

նչպէս ուրեմն յառաջացաւ Եւրոպայի լուսաւորութիւնը, {թող} խօսէ պատմութիւնը։ Եւրոպական մարդկութեան ոյժը եւ

ել Մխիթարեանց բարոյականութիւնը սահմանելու համար. {թող} մեր ասածը կատարելագործէ Գերապատիւ Գաբրիէլ վարդապե

ցա մէջ երեւում է նոցա Յիսուսականութիւնը։ Այսքանը {թող} բաւական համարուի Մխիթարեանց բարոյականութեան ընդհա

դարերի մէջ ապրող մի քանի մասնաւոր մարդերի համար։ {Թող} ինքը՝ Մխիթարը, չլինէր գեղեցիկ հայկաբան, թող գր

։ Թող ինքը՝ Մխիթարը, չլինէր գեղեցիկ հայկաբան, {թող} գրէր նա աւերուած ու խանգարուած ոճով, այնուամենայ

ս Աստուածաբանութիւն գրելու միտք չունինք, վասնորոյ {թող} հերիք լինի մեր խօսածը կրօնի վերայ, մանաւանդ, երկա

ծ է միայն իւր օրերումը, այլ եւ հին ժամանակներում։ {Թող} խօսէ ինքը՝ Քերթողահայրը. "Այլ ինձ թուի, որպէս այժ

ւրս ձգել այդպիսի գայթակղեցուցիչ անդամը"։ Վասնորոյ {թող} ներուի մեզ այսպէս ասել, որ Հայոց ազգի համար ուսու

ումէք ի հայոց հասկանալի է հեղինակութիւն նախնեաց, {թող} (զյոյժ սակաւաթիւ գիտակս [ոմանս] նոյն լեզուի, եւ

, գաւազանաեւ ապացուցեալ, ըստ որում հակառակորդն, {թող} զբռնութիւն գազանական, այլ զէն ո՛չ ունի: Եղկելի՛

ի սիրտ եւ ի հոգի աշակերտին քան թէ գրուածքն լոկ. {թող} թէ բազում են եւ յաշխարհիկ մատենագրութեան առանց ի

այդպիսեաց տեսանել զցանկութիւն իւրեանց կատարեալ, {թող} զսակաւ բացառութիւնս, որք դարձեալ միջնորդութեամբ

խիթարեանց, հանելուկ վերտառութեամբ պատուասիրեալ, {թող} զանախորժ կազմուած լեզուին, զոր ի վերջին աւուրս փ

տչելի առապարս մոլախոտեալ յերեքտասան դարուց հետէ: {Թող} զի ո՛չ երբէք կարող էին զմտաւ անգամ ածել այդպիսիք

եպՀականս ի կրթութիւն կարգեալ հայկական մանկտւոյն: {Թող} զայս զի բոլոր անձինք ի զանազան վիճակաց Հայոց չկար

քուն ննջել, հարկ հարկանել, գերի գերել եւ այլն, {թող} պարարեսցին քիմք դոցա եւ նմանապիսեաց այդունակ կերա

, վասն որոյ դուրս եմ գրում այստեղ բառ առ բառ։ " {Թող} Պասկիէ շաղփաղփէ այնքան, մինչեւ որ մեր անդամներից

ասխանեց. " Sint ut sunt non sint " (այսինքն՝ " {թող} լինի այնպէս, ինչպէս որ է, ապա թէ ո՛չ թող չ'լինի

քն՝ " թող լինի այնպէս, ինչպէս որ է, ապա թէ ո՛չ {թող} չ'լինի ")։ Պարլամենտի ցանկութիւնը եւս այդ էր։

քարոզում ենք այդ ազգի կեանքը բարբարոսական: {Թող} սարսափին պարկեշտ ականջները մի տեսակ մարդերի, որ

ժմ իւրեանց անձը համարել են ազգին անպատասխանատու, {թող} սյժմ սովորին համովիլ, թէ պատասխանատու են. թող ս

, թող սյժմ սովորին համովիլ, թէ պատասխանատու են. {թող} սովորին այս գաղափարին, թէ հոգեւորականք են ազգի հ

գնուած է Քրիստոսի արիւնով. եթէ գիտէ դատապարտել, {թող} ուրեմն դատապարտէ յանցաւորը եւ մաքրէ եկեղեցին, վե

: Այդ խնդիրը մեզ չէ վերաբերւում. այդ մասին {թող} մտածեն հռովմէական եւ բողոքական եկեղեցիների առաջնո

սի մարդ եւ հաղորդութիւն ունենալ հետը եկեղեցաբար, {թող} ընդունին, այդ նոցայ գործն է: Խնդրեմ ընդուն

տ քաղեն մեր նկատողութիւններից, գո՛նէ մի ծեղի չափ {թող} շնորհակալ լինին, ինձնից ո՛չ, այլ պ. Պռօշեանցից

անոնը սորվելով, լեզուին ընդդէմ չմեղանչենք։ Բայց {թող} առաջուց յայտնի լինի, որ հեշտութեամբ չենք թողուլ

, յայտնի է, թէ դարձեալ հին լեզուի ազդեցութեամբ։ {Թող} ներեն մեզ, որ մենք այսպիսի մէկ-մէկ հատ երեւցած ա

Աթենասի պաշտողքը խաչ պաշտողների արիւնը թափեցին, {թող} այժմ խաչը յաղթական կանգնի Աթենասի ձեռքում, եւ թո

ք չասենք։ Այս խնդիրը խիստ մօտ է իմ սրտիս, ուստի {թող} ներեն մեզ մեր ընթերցողքը մեր տկարութիւնը, երբ չե

ղ ռուս դպրութեան մէջ ստացել է " Մեռած անձինքը"։ {Թող} կանխիկ ընդունի մեր սրտա՜նց շնորհակալութիւնը հայկա

եան տարաժամ բռնաբարութիւնը, բայց, այն ժամանակ, {թող} ներեն մեզ, Վարդիթերը չէր կարող ունենալ այն բնակա

Խորհուրդ չկայ. յոյսն էլ թեթեւութեան արդիւնք է: {Թող} այդպիսի պարոնները լաւ սորվին ընդհանուր պատմութիւն

ո՞չ, այլ բուն աղբիւրներից եւ վերլուծական ոճով: {Թող} քրքրեն ընդհանուր դպրութեան, նոր եւ լուսաւոր ազգե

ամենայն հարազատութեամբ: Որ ազգի մէջ կամենայ {թող} լինի, բայց եւ այնպէս չկայ աշխարհիս երեսին մի աւա

ծ մի որեւիցէ անկիրթ հասարակութիւնից: Այս խօսքերը {թող} չվհատեցնեն նորանց, մենք ոչ թէ չենք ոզում, որ շա

այնպիսի մեծ բան է, որ մէկ առանձին առնուած հոգի, {թող} լինէր նա ամենամեծը մահկանացուներիը. այնուամենայն

Ը՛հ, հողս դրանց ասաուսայ գլխին, - ասում է նա, - {թող} էնքան հաչան, հոգիները դուրս գայ. քա՛, խիզա՛ն,

կալ եմ, աղա՛... էն մի ոչխարն էլ քեզ բաշխեցի. {թող} ասեն ոչ, Սօսը իր օրումը կաշառք ա կերել"։

որ կայ, սար ա, անձրեւ, ձին, կարկուտ, կայծակ {թող} դիպչի էլ, գա՛յ էլ, ի՞նչ վէճդ ա"։ Բագրատ

չե՞ն կարող երջանկացնել մարդկային ազգը, դորա վրայ {թող} խորհի ընթերցողը եւ առողջ դատաստան կատարէ: Ա

ական երեւոյթներով իրարից չէին կարող հեռու լինել: {Թող} ինչ կամին խօսին, բայց մարդկային հոգին ցոլացնում

քնուրոյնաբար կերպարանուել է եւ հայինը ` այդ մասին {թող} որչափ կամին լինին շատ կամ քիչ հաւանական կարծիքներ

ն, թէ մեք նորանց արհամարհենք։ Ահա սորանով հասած {թող} ճանաչեն իւրեանց այդ ցանկութեանը, եւ թէ աղբիւրը պ

յն կենդանական մասները։ Ով որ ականջ ունի լսելու, {թող} լսէ. պատճառ, որ ասւում է լսուելու համար։ Մի

ղայական մտքեր կամ ոտանաւորներ անօգուտ էին ազգին։ {Թող} այդ պարոններն իմանան, որ հայոց ազգը հինգերորդ դա

ր եթէ իւրեանցից եւս հարցանէիր, չունէր պատասխան։ {Թող} որ մինչեւ հիմա իսկ այն հեղինակների գրածը ոչինչ ար

ամբարտակներ, մինչ իրողապէս հորի միջում էր ինքը։ {Թող} հայոց մանուկը սովորի իւր մայրենի լեզուովը ազատակա

որի իւր մայրենի լեզուովը ազատական գիտութիւնները, {թող} նա այն աշխատութիւնը, ինչ որ գործ է դնում հին եւ

հարիւրաւոր տարիներ չեն թողուլ փոփոխութեան կնիք, {թող} որ մի մարդ, իսկ թէ կային աշխարհաբառ լեզուի մէջ ա

խանակ պատուելի Նազարեանցը գործ է դրել հին բառեր, {թող} այդ պարոնները իրանք գրեն աւելի մաքուր եւ յստակ եւ

ը կարող էր լինել 10000 մարդի անհասկանալի, նրանցը {թող} 1000 մարդի լինի միայն, բայց չլինի այնպէս, ինչպէ

յս չնաշխարհիկ եւ իմաստուն հեղինակի քնքուշ սիրտը։ {Թող} եւ մեր սիրելի բարեկամ պարոններն եւս անհոգս մնան,

ստրկանայ հնին, այլ պիտի մշակուի ինքնուրոյնաբար։ {Թող} ներկայ մեր պէտքերին անհրաժեշտ ընդունակութիւնը եւ

խնդիր։ (Եթէ գիտեն սորանից աւելի թշուառ վիճակ, {թող} ասեն մեզ. մենք գոնէ, չգիտենք)։ Բարոյական խ

, հասարակաց ձեւ ու ոճ այդ ըմբռնողութեանց համար։ {Թող} յատկութիւնքը, որ շատ անգամ սխալ, քան թէ ուղիղ,

մասին՝ առանց համարձակուելու մօտենալ գիտութեանց, {թող} ներեն մեզ, եթէ դորան լեզու չխոստովանենք։ Այս

տեան եւ Կ. Պօլսի, լաւ ու վատ գործ են կատարում։ {Թող} նոցա ներքին բազմամասն ճիւղաւորութիւնքը, բայց արդ

3. Ձեզ քաջ հայտնի պիտի լինի, որ Մասեհ Բաբաջանի {թողած} կայքը վաճառելի բան չէ, այլ միայն նորա եկամուտը պ

այն է որ կստանամ, իսկ թե գնացած՝ ուրեմն հասցես {թողած} կլինեմ նորա մոտ եւ նա այն հասցեով կուղարկե ինձ Պե

իւնքը, որ վաղուց յղացած էր իւր սրտի մէջ եւ անծին {թողած}, որովհետեւ հնար չունէր այն ժամանակ՝ իւր գաղափար

րից շատ փոքր պատահում է, որ նմանէին մեղուի թոյնը {թողած} եւ միմիայն մեղրը եւ մոմը քաղելով յետ դառնային իւր

միլիոնաւոր փեթակներ պահել, ո՛րքան պարապ եւ ամայի {թողած} դաշտեր, որոնց վերայ շատ փոքր արծաթով կարելի էր թ

անի լինելոց ուսումնարանի անունով, Հնդկաստանի մէջ {թողած} արծաթը ձեռք բերելու մասին, թէեւ հրատարակութիւն ե

րոնք այսպիսի լուսաւորեալ ժամանակում, բան ու գործ {թողած}, ընկնում են այդ վէճերի քամակից: Օտարոտի են Ձեզ

, Մադրաս եւ Կալկաթայ ուղարկած եւ կամ թէ տեղս բաց {թողած} բոլորն բովանդվեց յիսուն հազար երեք հարիւր քառասու

ւ ձիաւորուած, Վառուած երջանիկ սիրով երկնառաք, {Թողած} պատրաստի թակարդը լարուած ` Դիմում եմ դէպի Գրընել

րկի՛չը, գործուածի մեղք լինելը բոլորովին մի կո՛ղմ {թողած}, լո՛կ ցանկութեան պատճառով նայե՛լը կատարուած շնու

բան է թոյլ տալ, թէ այսօրուայ Կաթողիկէ Էջմիածինը {թողած}, կարող էր այդ ժողովը գումարուիլ մի այլ եկեղեցում

է ո՛ւր էին Սիւնիք եւ ո՛ւր Անձեւացիք. ուրիշ ամենը {թողած}, նոցա մօտակայ Գեղամայ ծովակը եւ Վարագայ սարը շատ

- ես չգիտեմ ինչպէս խելագարուել է Բուբանդուսը, որ {թողած} այդ մեզ շատ ձեռնտու տետրակները, առաջարկում է օրա

- Աստուած, հրեշտակները, սուրբերը, նահատակները {թողած}, բան է բռնում սատանաների հետ, ահա ի′նչ է նշանակ

իւնը գտանւում է այդպիսի վիճակում, ինչպէս այսօր: {Թողած} ուսանել բնութիւնը, որով պիտի մեկնուէր նոցա մի ամ

ակից, դոյն այդ վէրքը փտելով եւ ճարակելով անդարման {թողած} մարմինը, յայտնելու էր իւր ներկայութիւնը խոցի սեպհ

պով երեւի այդ անբնականութիւնը, որ թէ ուրիշ ամենը {թողած} ՝ իր առաջաբանի մէջ գործ դրված յատկացուցիչներին նա

ձեալ պիտի մեկնուի այդ կրակը, էլ ո՞ւր Լուսաւորիչը {թողած} գնանք մի սուրբ Հելմոսի քամակից, որին բնաւ մեր եկ

իանը, ես խելագա՞ր եմ, որ ովկիանի մեծափառ հրաշքը {թողած}, քո երկու կաթիլ չորցած արիւնին նայիմ. եւ այն ժա

կի եւ պատմութեան իրաւունքը, չենք կարող կենդանիքը {թողած} մեռելների հետ խօսել: Այս դրութիւնից պարզ երեւում

ի նորա օգնութիւնը։ Ինչի՞ համար, լորը եւ մանանան {թողած}, Եգիպտոսի սոխ ու սխտորն էր յիշում Իսրայէլը։ Յայ

սպառ զրկելու, որ չէր արել յիշեալ ժողովը, եւ որի {թողածը} կատարեց Մեղուն, դոքա բարոյականք են. այլեւ քաղաք

ազգի մերոյ 'ի Նախիջեւան, յայտնագործեալ զվաղնջուց {թողածն} հասուսցեն առ ազգն մեր, ի բարւոք տնտեսութիւն բարո

ասպարէզը եւ դորանով ոչ միայն լցուցանել մեր պակաս {թողածքը}, այլեւ փորձել աշխատութիւնը: Պահանջել շատ հեշտ է

քն ա մեղաւոր (!!), էն վախտը մովրովը քեզ բաց կը {թողայ} ինձ կը ծեծի (!!!), յետոյ, հալբա՛թ, դու էլ մի

երով միայն ստորագրութիւնը ամբողջ երեսից աւելի է: {Թողանք} դեռ այն, որ նկարի միջնորդութեամբ եւ այդ ստորագրո

ալ մեզ ի միջին դարուց սերմանէն զվիմի՜ հարցուք"։ {Թողանք} արեւմտեան նոր ազգերին, տեսնելով իրենց հին ասպետա

Լե՛ր ինձ կենախուզ Կամ զկնքեալ դրախտ {Թողացո} ՛ բանալ, Բարձր ի գլուխ սիգալ, Յանմատ

անե այս հարցերին: Ինչպե՞ս է Գրիշան: Համալսարանը {թողե՞ց}, թե դեռ համարվում է ուսանող " ex officio"։ Ես

որդ համարիմ գալ ի գրաւոր խօսակցութեան, ժամանակին {թողեալ} յաջողելոյ՝ եթէ արժան գտայց տեսանել զՁեզ այսր: Ա

նգի ի ձմեռնային ճանապարհորդութենէ ընդ ծով, իսպառ {թողեալ} զշոգենաւն, ելի ի Գէնուա ի ցամաք, ուստի ընդ երկա

իք, անկորուստ հասեալ են միշտ առ որս ուղղեալ են, {թողեալ} զթշնամիս բերանաբաց մէկուսի: Խնդրեմ միամիտս ա

սի Յակոբեան եւ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, նոյնպէս {թողեալ} են յօգուտ աստուածահաճոյ շինութեանց ի Նոր Նախիջեւա

ուր Աղաւելեան, կտակաւ իւրով արարելով յամի 1808, {թողեալ} է յօգուտ դպրոցին եւ տպարանին Նոր Նախիջեւանայ, որ

զկնի չորից ամաց, այն է, յամի 1812, վախճանեալ՝ {թողեալ} է յօգուտ Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիապօլիս քաղաքաց զե

է երկոքին անգլիացիք, ընդ փոյթ զրաւեալ ՚ի կենաց, {թողեալ} են զողջոյն զկտակակատարութիւնն, որպէս եւ զդրամսն

ուցանել ըստ ամենայն կարի եւ յամի 1824 վախճանեալ՝ {թողեալ} է զայն ամենայն որդւոյ իւրում Յարութիւնի Կիրակոսեա

Եփրեմ կաթողիկոսն, երեւի, թէ բաժին Նախիջեւանայ, {թողեալ} ի Կատարինեայ Խօջամալեանց ի ժամ մահուան նորա, եղ

ց եւ տպարանի Նոր Նախիջեւան եւ Գրիգորիապօլ քաղաքաց {թողեալ} է մերձ իբր 250. 000 Մադրասայ ռուփիս, կարգելով ին

Յարութիւնեան: Յամի 1824, վախճանեալ եւ սորա, {թողեալ} է զդրամս եւ զկտակ պ. Աղաւելեանի ՚ի կառավարութիւն

Բաբաջանեան եւ ի գրութենէ իմմէ, թէ նա հանգուցեալն {թողեալ} է զերկուս այլ եւս փոքրիկ տունս բաց ի տանէն եղելոյ

րհ, այլ գիտակցութեամբ, եթէ արժան է, առ վայր մի {թողեալ} է մարմնականսն զԱստուծոյ եւ զԱստուածայնոցն խորհել

իքա, որով ամենեւին զգոյշ կայր յարտաքինս, մինչեւ {թողեալ} զտօնս եւ զաւուրս ազգին Հայոց եւ տօնել ընդ Եւրոպաց

ղեցւոյ զի դատեսցէ որպէս եւ ախորժ է, իսկ դոքա զիս {թողեալ} արկին զդատաստանն զհասարակութեամբ մերով։ Այն իմ գ

լոց բազմաց դատին անխնայ ի հուր, [ցաւ զանբուժելի] {թողեալ} հնախոյզ բանասիրացն սրտի, [որով] ընդ մէջ անցելոց

րբուցեալ Սրբոյն դեղ մահու՝ լուծանէ ի կենցաղոյս, {թողեալ} զերկոսին ամոլակիցսն՝ զորդի սրբոյն Ներսիսի զՍահակ

լ, դառնայ յառանձնութեանն վայր Աստուծոյ Ամենակալի {թողեալ} զիրսն ապաստան: Յաւուրսն յայնոսիկ Վռամշապուհ արքա

մեզ գրուածովք՝ կոչել յայս խրախճան, զանյայտսն, {թողեալ} այլում հայրենասիրի եւ հնասիրի՝ հանել երեւան:

րախտ վարդապետք իւր յառաջեալ ի կոչ վերին Կոչողին, {թողեալ} էին զասպարէզ կենցաղոյս, մինչ ետես՝ զթագաւորութի

եւ ի Սահակ Բագրատունի ", այսպես եւ նզովիցն, զոր {թողեալ} էր գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանութեանն, չերկուան

րոյ, ի վկայութիւն ասացելոցս ի մէնջ: Եւ այսպէս, {թողեալ} զայլսն, յիշեմք զՆերսէս Լամբրոնացի՝ այր խրոխտ,

որագրել տայ զտառսն եւ անկեալ ընդ պարտուք՝ մեռանի {թողեալ} զգործն յԱւետիս եւ յՈսկան Երեւանցիս ապաստան, որք

ահայեաց, չունեմք իրաւունս եպերելոյ զնա, վասն զի {թողեալ} [եւ] լքեալ յիւրայոցն՝ այնինչ զօգնութիւն եգիտ յօտ

: Դիցուք եթէ նախնիք այժմեան Ռուսահայոց անխնամ {թողեալ} զայս գործ զընթացս լցին կենցաղոյս եւ զի՞ պիտի ներկ

Իմ առողջությունս այս րոպեիս այնպես է, ինչպես {թողել} էիր Մոսկվայում, բայց հանքային ջրերը, հույս ունի

անգապետի եւ գլխավոր ոստիկանապետի թույլտվությամբ, {թողել} եմ իմ սեփական կառքը կապալառու Կարպովին հանձնելու

եւ նախկին): Մանավանդ որ, ահա 8 ամիս է, ինչ ես {թողել} եմ Մոսկվան: Ի դեպ՝ կառքը, որ ես թողել էի Մ

չ ես թողել եմ Մոսկվան: Ի դեպ՝ կառքը, որ ես {թողել} էի Մոսկվայում եւ որն այժմ գտնվում է Կամենշչիկովի

ասցնի անվերջ հակասությունների: Չէ՞ որ ժողովուրդը {թողել} է կամ այսպես ասած՝ ապրել, անց է կացրել (пережи

: Ժողովուրդը մշակված եւ բավական ճկուն հին լեզուն {թողել} է անհրաժեշտաբար, որովհետեւ հին ձեւով այլեւս չի հ

դեռ հույս ունեմ, որ եթե քո խոհեմությունը մի րոպե {թողել} է քեզ, այնուամենայնիվ ձեռք կբերես այն եւ կլսես ի

էս ընթացող։ Ինքը՝ հեղինակը եւս ուրիշ գաղափար չէ {թողել} մեզ իւր ընթացքով զանազան հայաբնակ տեղերում, ուր

եմ, ես խօսում եմ քո հետ. մեռելները վաղուց արդէն {թողել} են խօսելու սովորութիւնը: - Ինձ ի՛նչ փոյթ,

օդի ճնշողութիւն եւ ահա այն թռուցիկ շոգիները, որ {թողել} էին ծովի հորիզոնական մակերեւոյթը, իբրեւ անձրեւ կ

այ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 26-ին նամակ էի գրել եւ {թողել} բերդակալի մօտ, կարծելով թէ 27-ին եղբայրս կը գայ

ն: - Բայց ինձ ի՞նչ օգուտ դորանից. լաւ էր թէ {թողել} էիր դոցա առաւել ծեծկուիլ: - Դորա հակառակ,

մէջ Ձեր մռայլութիւնը շատ տտիպային նիւթ տեսանելով {թողել} էր նորանց, ուտելու համար այն ժամանակ, երբ կը շա

, քան թէ պ. Մարկոսը, որովհետեւ Շաքարեանցի հայրը {թողել} էր մի քանի անշարժ կալուածք, որոնց արդիւնքով կառա

ութիւնը, ներս մտաւ Շաքարեանցի սենեակը, ուր քնած {թողել} էր իւր բարեկամը: Սա զարթեցաւ պ. Մարկոսի ներս մտ

երտոսը վարժապետ էր Թովմաս Ակուինացու, որ նոյնպէս {թողել} է մի աշխատութիւն Ալքիմիայի մասին, բայց այդ աշխատ

ազգի հոգու կամ հոգեղէն կեանքի մասին, որ պակաս էր {թողել} պատմութիւնը: Դիցուք թէ բանաստեղծութիւնը, պատմե

արտիզի դուռի բացուելը եւ երկիւղ կրելով թշնամուց, {թողել} էր իւր դարանը եւ լաւ էր համարել պատսպարան գտանել

նուանւում էր այն պատճառով, որ դորա գումարը կտակով {թողել} էր Յիսուսեաններին, նոցա կողմնակից Հիյլեօմ Դիւպրա,

այս հոգին լեզուն էր։ Բայց հայոց ազգը իւր լեզուն {թողել} է անմշակ, եւ նորա մատենագիրքը եւ հեղինակքը, մին

էս մինչեւ այսօր, բնական ուղիղ դատողութենով բաց է {թողել} մեռածը եւ պահել է իւր մէջ կենդանի լեզուն, թէեւ ա

ուածը չէ թողնում ժամանակը, իսկ հին լեզուն վաղուց {թողել} է նա, ուրեմն նորա համար հին լեզուն գեղեցիկ չէ։

, բայց որ եղել են ու պատահել են եւ իրենց հետքն էլ {թողել} են ազգի կեանքի, նորա մտքի եւ նորա լեզուի վրայ,

անդ սիրտը բերանը եկած այսօր այս կերպարանքով բերել {թողել} ներկայ սերունդին, այդտեղ հայկական տրամաբանութիւն

ով այց ելանել եւ խօսիլ ընդ ձեզ, ի մասին հրիտակին {թողելոյ} ՚ի հանգուցեալ բարեպաշտ տիկնոջ, ի Կատարինեայ Խօջա

մանէ ի Մադրաս: Նախ քան զխօսիլ իմ զհրիտակէն, {թողելոյ} ի հանգուցեալ Սարգսէ Ծատուրեան Աղաւելեան, չկարեմ

ընդ Ձեզ, ըստ պաշտօնի իւրոյ, ի մասին հրիտակին, {թողելոյ} ի բարեպաշտ տիկնոջն հանգուցելոյ, ՚ի Կատարինեայ Խօ

եթ: Եկից այժմ ի խօսիլ զայլոց հրիտակաց, {թողելոց} այսրէն, ընդ այնոսիկ դարձեալ ժամանակս: Ի գործ

125. 000 ռուփեաց, զքառասուն ամ յառաջ քան զայս, {թողելոց} ի հանգուցեալ Աղաւելեանէ: Քանզի կէսն յ250. 000 ռ

արել իմ զառաքելութիւնս, ի մասին ազգային հրիտակաց {թողելոց} ի բարեպաշտ հայկազանց յանձն առնուլ Ձեր կատարել զմ

ան) ստանալ զկէս դրամոցն գումարելոց յարդեանց տանց {թողելոց} ՚ի հանգուցեալ Մասեհէ Բաբաջանեան, այլ որովհետեւ ը

նելով պարոն Շահումեանցը իւր հակառակորդ, ամենեւին {թողելու} չէր, որ Մանուշակը գնայ հօր տուն, ինչ ժամանակ պա

Մ. Ալաջալյանի վերաբերյալ, եւ ի՞նչ տպավորություն {թողեց} այն: Եթե գիտես՝ հաղորդիր ինձ: Հուսով եմ, որ դ

, արդարեւ, մեծապէս զանազանւում է Վինդզօրից: Սա {թողեց} մեզ մի սարսափելի յիշատակ իւր մէջ պատահած զարհուրե

րսից, այժմ ինքը պիտի տայ: Այո՛, այն մարդը, որ {թողեց} երկրագործութիւնը եւ գնաց քաղաք, վաստակ է առնում

է ոյժ եւ կարողութիւն դրամի համազօր, բայց երբ նա {թողեց} երկիրը եւ գնաց քաղաք, այնտեղ ո՛չ հողը կայ եւ ո՛չ

ոյ՝ դրամագլխի տէր մարդոց։ Իսկ այն օրից, երբ նա {թողեց} նորանց եւ դէմքը դարձուց դէպի բնութեան հիւրընկալ գ

, Չերեւեցաւ աւել աչքիս՝ յետքից կարմիր գոյն {թողեց}: Ես նստած եմ դարձեալ նոյն տեղ նկատում եմ ա

աց սիրտն ըսկըսաւ հեղեղել: Լսեց իշխան, {թողեց} զարդը, թխով պատեց իւր անձը, Ոսկենըկար գլխ

որ թշնամեացը յաղթէ: Նա այս բանը կտակ {թողեց}, կնքեց նորան իւր մահով, Յանձնեց կտակը իւր

Մեծատան դէմքն այլանդակեց Երկու աչքն էլ {թողեց} բաց։ Անձն իմ, օրհնէ այն Աստուածը,

տե՛ս, տե՛ս, աստղը թռաւ, Հետքից պայծառ գիծ {թողեց}. Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը, Միւս անգամ

տե՛ս, տե՛ս, աստղ թռաւ, Հետքից պայծառ գիծ {թողեց}, Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը, Միւս անգամ

՛ս, տե՛ս, աստղը թռաւ, Հետքից պայծառ գի՛ծ {թողեց}, Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը, Միւս անգամ

նոր ապացոյցը, վերին աստիճանի տխուր տպաւորութիւն {թողեց} մեր վերայ: Այս րոպէից մեր բոլոր կիրքերը լռուած ո

Մանուշակը վեր կացաւ տեղից, ճրագ վառեց եւ ցած {թողեց} պատուհանների սպիտակ կը տաւեայ վարագոյրները: Տիկի

կայութիւնը եւ եռանդուն գործունէութիւնը, վասնորոյ {թողեց} նա այս կեանքը եւ նուիրեց իւր անձը զինուորական ծառ

այն, որ մինչեւ այժմ կապել էր նորան աշխարհի հետ, {թողեց} յաւիտեան։ Իգնատիոսի առաջին խորհուրդը եւ նպատ

արեց։ Մաւրը, չ'ընդունելով Իգնատիոսի ասածները, {թողեց} նորան ճանապարհի վերայ եւ հեռացաւ։ Իգնատիոսը, բա

լի ծարաւ հեռացած ճանապարհորդը սպանելու. վասնորոյ {թողեց} ձեռքիցը ձիու սանձը այն խորհրդով, որ թէ հաճոյ եւ

ջ երեւելի դարձաւ Կրիմինալը։ Կսաւիէ սոցա մի մասնը {թողեց} Մալակկայում, իսկ ինքը գնաց Մօրէնեան կղզիները, ո

թիւն եւ մնացին իւրեանց կռապաշտութեան մէջ։ Կսաւիէ {թողեց} այստեղ Կրիմինալը եւ ինքը գնաց Եափոնիայ։ Կրիմինալ

աղաղակը, կանչեց պատուհանից, որ բաց էր. " Ներս {թողեցէ՛ք} դորան. ինձ համար կ'ասեն, թէ ես հալածում եմ աբեղ

րե. պատկերներն յուրյանց մակագրով հանդերձ պատրաստ {թողեցի}, փողը 106 մանեթ ուղարկիր Սահակին վերա, նորան եր

թէ՞ ես երկիւղ կրելով այդ յիմար պատկերից, անկատար {թողեցի} իմ արարողութիւնը, որ գուցէ հասուցաներ ինձ իմ նպա

, այլ եւ հարկաւոր էր, որ եռ գային․ այս պատճառով {թողեցի} այդ սաստիկ կրակի մէջ իմ պատրաստութիւնքը, դուրս գ

ւմ էր գնալ, ես եւս չկամեցայ այլեւս բռնել նորան, {թողեցի}, որ տանի ինքը տայ նամակը: Բայց նամակ... Աղքա

հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը իւրեանց յիշատակը {թողեցին} մի քանի ոսկիների վերայ. պատերի վերայի կարմիր գրե

տակ։ Եւ Հայերը, անհոգ նստած իւրեանց աշխարհում, {թողեցին} պանդխտական Մխիթարեան քաջագօտի աբեղաների խնամատարո

ւնը Չինաստանից։ Յիսուսեանք առանց օգուտ քաղելու չ' {թողեցին} եւ այս բանը. նոքա սկսեցին քարոզել, թէ իւրեանց ա

մեռան երկու հազար տարի առաջ, եւ մեզ այս սերունդը {թողեցին}, որին այժմ դու չես հաւանում։ Եթէ մենք էլ քո խել

նձ քո մօտ, քո ծոց, քո գիրկ, Ինչու՛ անտէր {թողեցիր}: Իմ աստղկին ասա՛ նոյնպէս, Որ չըփայլի

ղարկել ինձ: Հիշեցրեք նրան եւ երբ շաբաթ օրը գաք, {թողեք} Գ. Բ. -ի մոտ, ապա թե ոչ՝ ասացեք Լ. Ի. -ին,

եւ մրցանակը դժուարութեան չափով յարգ ունի: {Թողէ՛ք} մեռելներին թաղել իւրեանց մեռելները. նոցա արեւը մ

ցնեմ իմ ընթերցողքը Մահտեսի Թովմասի տան հետ, այժմ {թողէ՛ք}, որ չկտրեմ բանի թելը: Կոմսը ներս մտած, չմտ

ինձանից, Խոլական ցնորք, հոգի գիշատող. {Թողէ՛ք} ինձ հանգիստ մաշել իմ կեանքը Եւ խաղաղ սրտով մտ

տի պսակուէին իրենց ընտրած աղջիկների հետ, ասենք՝ {թողէ՛ք} դորանց, տգեղ են, չունին այն ազնիւ եւ վերին գեղե

արդիկ, եւ ում երեu ոչ առնեն. Ամենեքին զիս {թողին} ձեռս ի ծնօտի, աչս ի լաց Սիրտ իմ ցաւօք գելա

գործ ինքեանց կար գործելոյ յօգուտ սեփական ազգի], {թողին} [գործելոյ, ո՞վ ամօթոյ ազգիս, օտարազնեայց ոմանց

եւ լսողն դուժ: Մատենագիրք մեր ցայս վայր ժամանակի {թողին} լքին զայս, թէպէտ եւ անհաւան էին ընդ խառնափնդոր Պ

, բայց կենդանի է Տերը եւ կենդանի է անձն Ձեր, թե {թողից} զՁեզ, մինչեւ այս վերջին խոսքս էլ չասեմ։ Սոփերաց

ասեմ մեծապատիւ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց: Յետ {թողլոյ} իմոյ զՀնդկաստան եւ ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ հասանել

նի են մեզ գրածք։ Վեցերորդն դար անցանէ, առանց {թողլոյ} մեզ զկնիք հետոց նշանաւոր գտեալ միայն վերանորոգութ

ելոցն ցարդ իրազեկ առնել զյարգութիւն Ձեր, զայլսն {թողլով} հետեւեալ շոգենալուն: Օրէնսգէտն այն, որպէս եւ

յ անմաւոր աղախինն քինչ դատաստանաւ ամենայն տվել եւ {թողլով} վասն ապրելեաց մին տուն հանդերձ երկու աղածին եւ ըն

ան զ7368 ամս, աստուածաբանութեան է պաշտօն ժխտել, {թողլով} բնական գիտութեան զիւր յառաջ տանել զվարդապետութիւն

ա) զի թէ կտակ էր այն, ապա ուրեմն կամայ ակամայ {թողլոց} էր զայն ի կառավարութեան կտակակատարաց, բ) զի

նույն պատմական պատճառը, որ հարկադրել է ժողովրդին {թողնել} հին ձեւը՝ կհարկադրի նրան չենթարկվել բացարձակորեն

յալ, երկրորդ հատորի աղյուսակներն էլ պետք է դուրս {թողնել}, որպեսզի դրանք միասին կազմվեն, իբրեւ երկու հատո

անգստացնել մորս, չեմ կարող, եւ խնդրում եմ քեզ՝ {թողնել} նրան հանգիստ, եթե չես ուզում ` գժտվել ինձ հետ:

. Մեծատունը ըսկըսաւ Անզօր ձայներ բերնից {թողնել}, Երբ մահու դէմքը տեսաւ։ Զո՛ւր է, չի

տիրում խոհարարին, այնպէս, մինչեւ որ կամենում է {թողնել} ու փախչել, բայց մեր ցեղապետը քաջալերում է նորան

ուիլ Ֆրանսիայի եւ Սպանիայի մէջ, նորանց հարկադրեց {թողնել} Փարիզը դեռ 1536 թուականում։ Նոքա ճանապարհ ընկան

ողը վրայ չհասնի եւ այս պատճառով բառերի ձայնաւորքը {թողնել}, կամ ձայնը չլսուելու համար ակռաները եւ պռոշները

րեւան կգան զանազան ձեւեր եւ ես հայհոյանքը մի կողմ {թողնելով} եւ նրանց չպատասխանելով, կօգտվեմ տրված դասերից:

ցից մի որեւէ բան: Ես այլեւս չեմ երկարացնում, {թողնելով} այդ գաղափարի հետագա զարգացումն իմ սիրելի բարեկամ

են մեր իրավունքներն ու սովորությունները: Մի կողմ {թողնելով} բոլորը, տվյալ դեպքում բավական է մատնանշել միայն

ահմանքը դէպի Դօնու զօրքի բնակատեղին որոշուած են՝ {թողնելով} դորանից ամրոցի համար, որպէս արօտի դաշտ, երեք հա

ւրեանց կարծիքով, վարսավիրայք՝ տեղի-անտեղի արիւն {թողնելով} եւ տզրուկներ դնելով: Այդ քաղաքում երկար ժամանակ

ր Պ. Իսահակեանցին եւ Հայոց ազգին, եթէ առաջինը, {թողնելով} Ղզլարի մանկավարժութիւնը, Եւրոպա գնար եւ մտանէր ա

մեծ շնորհ է ցոյց տալիս ինձ՝ " առանց դիտողութեան {թողնելով} իմ անվերջանալի վէճը աբեղաների հետ"։ Մինը հարցան

րկար ու ձիգ քննութեան արժանի խնդիր է այս, բայց, {թողնելով} այլ ժամանակի, յառաջ տանեմ խօսակցութեանս թելը:

վ ածխածինը արիւնի հետ, որպէս եւ պակաս լինելով եւ {թողնելով} չայրուած ածխածին արիւնի մէջ, դորանից պիտի յառաջա

ահա շիջանում են ասուպների նման՝ մի տխուր յիշատակ {թողնելով} մեզ իւրեանց մի քանի համարը: Օրագրերի այսպիսի անհ

անմերժելի պարտականութիւն համարեցինք մեզ՝ առաւելը {թողնելով} ուրիշներին: Յոյս ունիմ, որ այս նամակս տեղ կ

ակութիւն ոսկու եւ արծաթի: Այժմ այդ հազար հոգին, {թողնելով} երկրագործութիւնը թէ՛ կամայ եւ թէ՛ ակամայ, եւ երթ

թեան մէջ տասն-քսան տարի, կամ մեռանում է այնտեղ՝ {թողնելով} իւր ընտանիքը ծայրացեալ թշուառութեան մէջ, կամ վեր

ին: Ինչպէս Հեգելը, նոյնպէս ոչ ոք չի պաշտպանել - {թողնելով} այդ իրաւունքը չնչին հնապաշտների - դարերի ժանգը,

ւնը իր ձեռքը անցուց Անգլիոյ գայիսոնը, թագը միայն {թողնելով} իր թագաւորին: Յայտնի է, թէ Գերմանիան մարդ դարձա

եկեղեցու գմբէթը, որ առաջ փայտից էր շինուած)։ {Թողնելով} ուրիշների վկայութիւնքը, եթէ միայն մէջբերենք արժա

երցողի առջեւ մեր տգիտութիւնը Սեւուկի մասին՝ ազատ {թողնելով} ուրիշներին, եթէ այդպիսիքը մասնաւոր զուարճութիւն

աւաքւում էին փերիներ եւ դեւեր: Պ. Մարկոսը, {թողնելով} իւր հետաքրքրութիւնը, ներս մտաւ Շաքարեանցի սենեակ

նաս բարեաւ ասելով, դուրս գնաց Շաքարեանցի տանից, {թողնելով} այնտեղ երկու բարեկամքը: Զ․ Պ. Մարկոսը դուրս

: Մանուշակը այլայլեցաւ, վեր թռաւ տեղից եւ ձեռքից {թողնելով} կարը, պատրաստ էր ահա փախչել դէպի իւր ննջարանը,

ականին նաւ նստեց ու գնաց Վենետիկ՝ միւս աշակերտքը {թողնելով} Մօթոնէ քաղաքում, որպէս պահապան վանքին եւ եկեղեցո

տմութենից մի քանի իրողութիւնք, բայց, այդ բոլորը {թողնելով} եկեղեցական պատմութիւնը Հայոց ազգի մէջ հերոսաբար հ

ը եւ մեռաւ այս թագաւորի ուրուականը՝ իւր յիշատակը {թողնելով} մի քանի դրամների վերայ, որ այն ժամանակ կտրուել է

ոճերի եւ ձեւերի բուն նշանակութիւնը չէ բացատրում՝ {թողնելով} " հետախոյզ բանագիտաց ", ինչպէս ասում է յառաջաբան

ղանում-է եւ այլն, այսինքն՝ բայ արմատի վրայ ումը {թողնելով}, իսկ բայական վերջաւորութիւնը՝ եմ, ես, է, առա

եղածները պիտի լինէին շատ հասարակ եւ խեղճ բաներ: {Թողնելով} այն պարոններին, որոնց սիրելի է այդպիսի բաների պա

ուր մէկ վայրկեան անգամ, արգոյ հեղինակը բնութիւնը {թողնելով}, օգնութիւն է խնդրում երեւակայութիւնից եւ հնարաստ

նել, նա ստիպուած էր հետեւիլ հայրենիքի դրօշակին: {Թողնելով} այս բոլորը որպէս լոկ ենթադրութիւն, աւելցնում ենք

ի երկու բանը, որ վաղուց յայտնի էր մեզ, յիշեցինք {թողնելով} մանրամասն քննութիւնը ազգային պատմութեան, մեզանից

ոճերի եւ ձեւերի բուն նշանակութիւնը չէ բացատրում, {թողնելով} " հետախոյզ բանագիտաց ", ինչպէս ասում է յառաջաբան

սի 27-ի առաջեւ, բայց այդ խաչը ցոյց է տալիս արիւն {թողնելու} համար օրի լաւութիւնը: Ճարս կտրուեցաւ, վեր կացայ

ն, մի րոպէ, մի ակնթարթ վառուելով, միւս րոպէում {թողնելու} էր այրուածքը իւր անպիտան հոտով՝ տխրութիւն եւ վիշ

ոմսակը, որ, անտարակոյս, քեզ, տանը չգտանելով, {թողնելու} էի քո նախասենեակում: Այս կարճ յառաջաբանութեամբ ս

երի վերայ, եւ առանց լքանելու եւ վերացական բաների {թողնելու} մեր մասին հոգաբարձութիւնը, մեր ձեռքով վարել մեր

ց մի քանիքը եղանակներն են գուշակում, միւսը արիւն {թողնելու} համար չար ու բարի օրերն է ցոյց տալիս։ Ճշմարիտ է՛

րք, որոնց բացի նիւթական հարստութենից ոչինչ ունէր {թողնելու}, ըստ որում հոգաբարձու չէր եղած իւր զաւակների կրթ

Ведь ես էն վախտը կ՚իմանամ, Թոփերս բաց կը {թողնեմ}, Թէ ո՛չ բեսսայմաղանա ` Եթիմի պէս վեր

հայտնել ինձ այդ մասին, դա ինձ կզվարճացնի: Է՛հ, {թողնենք} այդ դատարկ բաները, դրանցից օգուտ չկա: Սրտան

ղթ, այլ ամբողջ ուսումնասիրություն, դրա համար էլ {թողնենք} այդ ավելի հարմար ժամանակի, քան այժմս է: Եթե տես

մոտ, նորոգման կարիք ունի: Հո չպետք է Մոսկվայում {թողնենք}, իսկ այդ տեսքով տուն ուղարկել չի կարելի, կամ հա

ծես երկնքից հրամայում էր սովորել Քաջարանցն Արամ: {Թողնենք} քերթողականի վսեմ ճարտարութիւնը, որով շատ քչերն ե

րպով մի նամակ գրել Ձեր յարգութեանը: Ուրեմն {թողնենք} այսպիսի խնդիրները ձեր առողջամիտ դատողութեանը, որ

е? Աղա զատան էն կողմից Թոփերը բո՜ւխ կը {թողնէ}, Ну, вам тогда уж поздно. Ну, կ՚աս

վարուած կը լինէր, եթէ բոլոր վէճերը դադարեցնէր, {թողնէր} այն բարեմիտ մարդուն, այն հաւատարիմ եւ անխարդախ վ

ի մէջ: Այն ժամանակը կարդինալը մի բարի յիշատակ կը {թողնէր} իւրեանից յետոյ, եւ նորա անունը մի սիրելի բան կը

շփոթութեան մէջ ընկան բոլորը։ Եթէ Րաւալեակ ձեռքից {թողնէր} իսկոյն դանակը եւ անհետանար, չէին գտանելու նորան

բաթուան արդէն չորացած, իսկ միւսն՝ թարմ ու տաք, {թողնէր} այն թարմ եւ նոր եփած հացը, որ աւել սննդարար էր ե

տելով նախորդների ընդունած նորման, նրան բոլորովին {թողնի} եւ ստեղծի մեկ ուրիշը՝ նոր հիմունքներով, միթե դա

հետ եւ իր միսիայի արդյունքի մասին ինձ անտեղյակ չի {թողնի} ։ Խոստովանում եմ, որ չեմ կարող չզարմանալ Ռափա

ելքդ ինչ է կտրում։ Կը գտնե՞ս մի հատ Իտալացի, որ {թողնի} իր հարսնացուն միմիայն այն պատճառով, որ նա նմանու

նները անմահ են մնում յուրյանց հաջորդների մեջ, որ {թողնում} էին կա՛մ յուրյանց մարմնի մի կտորը բաժանելով, կա՛

խոսքերով շարադրված նամակիդ, ես առայժմ ինձ մոտ եմ {թողնում} հիշյալ պատճենները եւ անցնում եմ նամակիդ: Գրքերի

ն անգլերեն չիմանալը, ապա ինչպե՞ս են անթարգմանելի {թողնում} հունական մեջբերումները: Չգիտեմ, թերեւս տեքս

հարկաւորութիւն է ճանաչւում արիւն թողուլ: Հիւանդը {թողնում} է՝ առողջանալու յուսով, իսկ առողջը գործ է դնում

ի պատկանողքը եւս, իւրեանց մասնաւորի տեղ դնելով, {թողնում} են քաղաքի եւ հասարակութեան օգուտը երեսի վերայ: Ա

ի մօր յղութեան ժամանակ նորա հայրը ութ ամսական յղի {թողնում} է իւր կինը եւ գնում է օտար աշխարհ՝ խիստ պատուէրն

, որ մինչեւ այժմ սիրել են իմ Յիշատակարանը, ուստի {թողնում} եմ այլ բաների մասին խօսել մինչեւ մի այլ յաջող րոպ

իւրքը առաջին տեղը բռնել Յիշատակարանումս, բայց ես {թողնում} եմ նորանց, մինչեւ որ մի փոքր նստի նոցա ջերմութիւ

, երկար ժամանակ այս աղաչանքին եւս ականջ չդնելով, {թողնում} է երիտասարդը վերջին յուսահատութեան մէջ: Մի օր,

լեզուով: Մեք վերջացրել ենք մեր հաշիւը նոցա հետ։ {Թողնում} ենք, որ նոքա լողան իւրեանց քրինօլինների մէջ՝ մո

էն եւ հարկաւորապէս այլ կերպարանքով եւ այլ հոգով։ {Թողնում} ենք, որ ներկայումս, մի փոքր աւելի բան հարկաւոր

Բայց, չնայելով այս բոլորի վերայ, ազգը օրըստօրէ {թողնում} է իւր երկիրները եւ կենտրոնանում է քաղաքներում: Ա

ւմ է Կանատայ, Աւստրալիա, Հնդկաստան, Ֆրանսիացին {թողնում} է իւր միշտ անհոգ, միշտ ուրախ եւ միշտ զուարթ Փարի

յը եւ ոչ անգամ կամի մտածել իւր ապագայի վերայ. նա {թողնում} է իւր երկիրները եւ կենդրոնանում է քաղաքներում:

, արդեօք, փրկուա՞ծ է ձեռագործի վաճառականը: Մեք {թողնում} ենք համեմատական բաղդատութիւնը վաճառականութեան երկ

է այնքան, որքան ոտքի կօշկից, որ սեղմում է եւ չէ {թողնում} ման գալ: Այսպիսի դժբաղդութեան մէջ ի՛նչ կ'օգնէ ճա

ապարհով վաստկեցայ այսչափ գումար. մեռնելուց յետոյ {թողնում} եմ իմ ընտանիքին նոյնը, այլեւ մի քանի տուն եւ այլ

նքի մէջ, նորան սիրելի չէ այս, նա չէ քննում, նա {թողնում} է եւ առօրեայ տեսածով ապրում է այսօր, վաղը ինչ կա

չկունք. Կոյս գրկումը իր ջերմին Մերթ պրկում էր ու {թողնում}, Մերթ շօշափում Ադամին, Մերթ հեւում էր, մերթ ու

Ուրեմն միայն այս աշխարհքում սա՛ է, որ ինձ չի {թողնում}, Մինչեւ ի մահ եւ մահից յետ պայծառ դիմօք հա

գահն ու թագը, որ ստացայ Իմ նախորդից, նոյն {թողնում} եմ քեզի ահա՛. Բայց իմացի՛ր, դու անդրանիկ

Ես ստացայ այս երկիրը խոպան, անշեն, Բայց {թողնում} եմ քաջ մշակեալ նորան անդրէն. Ինչ որ կարո՛ղ

Երբ յիշում է իւր գանձը, Երբ յիշում է, որ {թողնում} է Ու ինքը զուրկ ամենից Պիտի մտնի սեւ հո

ի, որ ամէն ուրիշ զոհում է իր գոյութեան: Մովսէսը {թողնում} Է, որ մարդը ախտանայ այս ոգով. յղանայ յափշտակութ

ձակելով ծուխի օղեր, որ շատ յաջողակութեամբ բաց էր {թողնում} բերանից, թւում էր, թէ ընկնում է մտածողութեան մէ

մ էր հասցնում էր այնտեղ, որ հաշուատեսքը տաղ չէին {թողնում}, մեղեդի, շարական չէին թողնում, որ չերգէին..

ուատեսքը տաղ չէին թողնում, մեղեդի, շարական չէին {թողնում}, որ չերգէին... Սովորաբար առաւօտեան տասն ժամից

են օդի մէջ. իսկ մնացած բաները այրուելուց յետոյ, {թողնում} են իւրեանցից մի քանի մոխրային աղեր եւ այս է պատճա

յլուն թաց գիծը, որ այս խեժային եւ մածուցիկ հիւթը {թողնում} է իւր հետքից: Բերանները մեծ, համարեայ թէ մին

յ։ Արդարեւ, արձակեալ կապիտանը, ապիկար զինուորը {թողնում} է իւր օդեղէն գաղափարները, վերադառնում է Սպանիա ե

ընդդէմ եկեղեցական Վերանորոգութեանը, վասնորոյ եւ {թողնում} էր իւրեան յաջորդին։ Գերմանացիք, Ֆրանսիացիք եւ մ

թէ բոլոր հեթանոսական արարողութիւնքը, համարեա՛ թէ {թողնում} էին նորանց իւրեանց հին կրօնի մէջ՝ քարոզելով այնպ

աւ գիտէր՝ ինչ աստիճանի ողորմելի դրութեան մէջ էին {թողնում} Յիսուսեանք Հռովմի պապերը։ Բացի այս կարծիքից, ստ

ի յարմար չէր, որ ինքը հեղինակը բացատրէր, քան թէ {թողնում} է " հետախոյզ բանագիտաց"։ Ինչ որ մեզ է վերաբերվո

րինակը թերեւս շորերի վրայ տանք։ Տասը տարի առաջ, {թողնում} եմ դարերով առաջինները, մեր հագած շորերը, որ շատ

զուն տգեղ չէ։ Սորա հակառակ գեղեցիկ համարուածը չէ {թողնում} ժամանակը, իսկ հին լեզուն վաղուց թողել է նա, ուր

: Նախիջեւանի ցորենի, առհասարակ արտասահման բաց {թողնված} հում նյութերի համեմատությունը եւ հարաբերությունը

հարիւրին տասն եւ հինգ շատանում են ամենայն տարի: {Թողո՛ւնք} ուրիշ քաղաքները, միմիայն Լոնդոնի մէջ տասն տարու

ինձ պատվիրում է սաստիկ խաղաղություն հոգվո, բայց {թողո՞ւմ} են խաղաղ. մի չնչին խաղաղություն ինչերով է ձեռք գ

պատասխանում է)- Մի ապստամբ մարդ: - Իրաւունք {թողո՞ւց} պ. Այվազովսքին այսուհետեւ իւր գործերին կամ գրածի

Մերթ ի գիրկս կուսական Ճնշէր, պրկէր, մերթ {թողոյր} Մերթ շօշափէր նա զԱդամ, Մերթ հինինայր,

յս ունիմ, որ քո ազգասիրական հոգաբարձությունքը չի {թողու} ինձ երբեք անօգնական եւ հուսահատության մեջ: Սի

կել մի քանի օրինակ պ. Նազարյանցին, եթեւ ցենզորն {թողու}, ուրեմն Նախիջեւան կստանաք Դուք, պ. Հայրապետյան

թեանց իմոց եւ այլոց ՚ի մասին եկեղեցական հաշուոց, {թողու} զայն ՚ի վճռադատութեան ըստ ամենայնի անյուշ, քանզի

տակաւն այնուիկ, ՚ի թիւս այլոց անձանց եւ տեղեաց, {թողու} հանգուցեալն յօգուտ տպարանին Նախիջեւանայ զհինգ հազ

սան մասունս, յորոց զկէսն, այսինքն զութն մասունս {թողու} դարձեալ յօգուտ ` քաղաքին Նախիջեւանայ, այսինքն յօ

ալ ամենայն հնարաւոր կերպիւք, ի ժամ մահու իւրոյ, {թողու} զայն որդւոյ իւրում Յովհանջանի, պատուէր տուեալ նմ

զամս յոլովս, ի վերջ կոյս անցելոյ ամի վախճանեալ՝ {թողու} կնոջ իւրում զգումարն վերասաց, նովին պատուիրանաւ

ճանապարհաւ, ընդ Ովկիան: Ի կտակին յայնմիկ, {թողու} հանգուցեալն տպարանին Նախիջեւանայ 5000 ռուփի եւ ա

ուն եւ հռչակաւոր ազգասէր, յամի 1808 կտակաւ իւրով {թողու} յօգուտ Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիուպօլսի, երկու եւ կ

կոսն Յարութիւնեան: Վախճանեալ եւ սորա յամի 1824, {թողու} զբովանդակ գումար դրամոց Աղաւելեանի ՚ի տեսչութիւ

ութիւնը կէս կոպէկի գրչով եւ կէս կոպէկի թանաքով կը {թողու} ապագայի դատապարտութեան եւ արհամարհանքին նորա եղկե

սունամեայ հասակին, հանգիստ տայ իւր անձին եւ ազատ {թողու} բռնաբարութենից Հայոց եկեղեցին, որ երբէք չէ խնդրե

ը չկայ, եւ եթէ այն աշխարհների հասարակ ժողովուրդը {թողու} իւր հողը եւ երթայ մայրաքաղաք կամ այլ գաւառական քա

ածում: - Ես կ'երթամ նորա մօտ եւ կ'ասեմ, որ {թողու} այժմ այդ բանը մի այլ ժամանակի... - Չգնաք,

այ, ասաց նորան, որ հեռանայ իւր սենեակը եւ միայն {թողու} իւր հայրը մօր հետ: Մանուշակը հնազանդուեցաւ հօր հ

ւմ] ձանձրացեալ ընթերցողին] անհասկանելեօքն [ի բաց] {թողու} զմատեանն: Զի՞նչ այժմ նոյն հայ ասասցէ [ընթերցասիր

թար: Զկնի ապիրատութեանս գործելոյ երանելին Մեսրոպ {թողու} լքանէ զքարտուղարութեանն պաշտօն առ Արքունի դրան եւ

կեանս հրաշագործելոյ զդպրութիւն Ազգին յարեւմուտս՝ {թողու} առ նմա զթոռունս իւր եւ ինքնին Վարդանաւ հանդերձ ան

գիտութիւն յԱլեքսանդրիա, յԱթէնս եւ ի Բիւզանդիոն՝ {թողու} զկնի իւր զքանի մի երկասիրութիւնս, որպիսիք են " Յ

եսութեանց՝ հմուտ աստուածաբանական գիտութեանց. սա {թողու} մեզ քանի մի Աստուածաբանական ճառս ընդդէմ Յովհաննու

զտովմար եւ զտօնացոյց Հայոց եւ երգեալ զշարականս, {թողու} զաթոռ Հայրապետութեան յաջորդել կրտսեր եղբօր իւրոյ

ւր շողացնելով՝ պատգամ տալ 5 միլիոն ազգիդ, որ նա {թողու} իր սովորական ձեւ ու ոճը ու առնու կամ հպատակի հին

ւթիւնը եղաւ Արքայական դուռնը քանդելը, որի քարը չ' {թողուեցաւ} քարի վերայ, մինչեւ անգամ մեռած Յանսէնեանների մար

, որ յամէն շաբաթում օր մի պատարագ մատուցանվի վասն {թողութեան} մեղաց իմոց։ Երեք հարիւր ռուպլին խոստովանահ

միցն յամեն շաբաթում օր մի պատարագ մատուցանվի վասն {թողութեան} մեղաց ննջեցելոյն. մին բաժին քոյրս ստանայցէ եւ մն

ն տարոջ տէր ողորմեա հայցելով առ ամենագթած արարչէն {թողութիւն} մեղաց եւ փրկութիւն հոգւոյ, ամեն։ Քսան հազա

եւ զարհուրած սրտով կարող լինի զղջալ շտապել իսկոյն {թողութիւն} կը ստանայ։ Բայց ո՛վ որ յիմար կոյսերի ձեւո՛վ կամ

ց ո՛վ որ յիմար կոյսերի ձեւո՛վ կամենայ ազատուիլ, {թողութիւն} չի ստանայ։ Դարձեալ ասում էին. " Աղանդաւո՛ր է

ցեն, բայց որ հայհոյեսցէ զՀոգին Սուրբ, ոչ ունիցի {թողութիւն} յաւիտեան, այլ պարտապան լիցի յաւիտենիցն մեղաց " (

պահք է իմանում, ոչ մատաղը, ո՛չ քաւութիւն, ո՛չ {թողութիւն}: Եթէ մի փոքր մեղադրես այդպիսուն նորա սխալների պա

ատակին հասանելու համար։ Մնացել էր պապին սեպհական {թողութիւն} տալ այն մեղքերին միայն, որ յիշուած էին Հաղորդութ

քարոզել ժողովրդին հրապարակներում եւ փողոցներում, {թողութիւն} տալ մեծ մեղքերին, մինչեւ անգամ այնպիսի մեղքերին

ը Պապը միայն քաւում էր։ Պապին մնացել էր սեպհական {թողութիւն} տալ այն մեղքերին, որ յիշուած են " Սուրբ Հաղորդու

ւթեան մէջ իրագործուած սէրը: Ինչեւիցէ. " Աստուած {թողութիւն} շնորհեսցէ"։ Գարեգինը շատ է գովուած. նորա

անհասկանալի նմա գրելոյն, որով եւ զլեզուին անգործ {թողուին} պաշտօն: Եթէ թարգմանիչք մեր առաջնորդեալ եղեն յուն

անփորձութիւնը եւ նորաբողբոջ երիտասարդութիւնը պիտի {թողուին} իրենց հետքը այդ գործի վրայ, առանց դորան չէր լինի

ինելով բնութեան օրէնքներով, պիտի աստիճան աստիճան {թողուին} իրենց կերպարանքը, ո՛չ, բարոյական խնդիրը չքանում

խօսք պակաս խօսելու համար, վատ չէր լինելու, եթէ {թողուիր} ինձ միայն: - Ի՛նչ է ասում այս մարդը։ Է՜յ,

- հաւելացրեց Շահումեանցը, - եթէ մի ճրագ վառէիր եւ {թողուիր} նորան հանգիստ, եւ ամենեւին ոչ ոք նորան ձեռք չտար

չընդունին, քսան անգամ եւս կգրենք դարձեալ, չենք {թողուլ}, որ դուրս մնայ, բայց մինն ալ բաւական է, եւ այն

ն թէ զառաջարկութիւն նորին բարձր սրբազնութեան ունի {թողուլ} առանց ընթացից մինչեւ գործն ծագեալ ըստ անձամբ կարգ

ենականությունը մի անհատի մեջ՝ հարկադրում է նորան {թողուլ} հաջորդի սերմը, այսպես ներգործում է եւ լեզվի վերա

ք որքան կարող ենք, մեր ժամանակից մի փոքր պարծանք {թողուլ} ապագա սերունդի համար եւ վառել ազգասիրության կրակը

ւթիւն գործոյն, ուստի եւ զամենայն զճիգն ճգնեցաւ, {թողուլ} յայնմ աւուր զգործն անկատար, պատճառելով, եթէ արժ

նզի ուխտեալ է նոցա սպաս հարկանել ազգին, կամենայն {թողուլ}, այլ զնա ոչ երբէք, զամենայն մոռանալ, այն զազգն

եռքից: Ես Ձեզ կգրեմ յուր ժամանակին եւ անլուր չեմ {թողուլ}. հաստատ կացեք: Ինչ նամակ որ ինձ կամենաք ուղ

եկաւ, արդէն մի հարկաւորութիւն է ճանաչւում արիւն {թողուլ}: Հիւանդը թողնում է՝ առողջանալու յուսով, իսկ առ

դ հարցանելու, սորա նախկին առաջարկութիւնն է արիւն {թողուլ}, որովհետեւ այդ դիպուածում ստանալու էր քսան կամ ք

къ грустно! " երգի եղանակով: Մի բան եւս չէ պիտոյ {թողուլ} առանց ուշադրութեան. Պ. Չիքուայիձէ Վրացի ուսանող

անութիւն էր ներողապէս նայել նորա յանցանքի վերայ, {թողուլ} նորա մեղքը, ըստ որում, երեխայութենից ուսել էի խ

տ որում, երեխայութենից ուսել էի խնդրել Աստուծուց {թողուլ} իմ մեղքը՝ խոստանալով իմ կողմից թողուլ ուրիշներին

Աստուծուց թողուլ իմ մեղքը՝ խոստանալով իմ կողմից {թողուլ} ուրիշներինը: Բայց աւա՜ղ... մարդկային թուլութիւն

էին ամօթից, որպէս կրակից: - Ես ուխտաւոր եմ {թողուլ} բոլորի մեղքը, եւ այդ ուխտը ամրացած է մի սարսափել

ն նեղ շրջանակը, միւս կողմից չէ պիտոյ նոցա ձեռքից {թողուլ} ընդհանուր լուսաւորութեան լայն ասպարէզը: Մեր կարծ

նում է քաղաքներում: Աղքատութիւնը ստիպում է նորան {թողուլ} իւր տունը, իւր ընտանիքը, իւր ամուսինը, իւր զաւ

ամ տասներկու տասն եւ հինգ տարեկան, հարկադրւում է {թողուլ} դպրոցը եւ գնալ ծառայութեան, որ մի քանի ժամանակից

ութիւնք առաջարկութեանց քամակից հասնում են նորան, {թողուլ} այս աշխարհի թագաւորութիւնը, նա չէ յօժարում եւ հի

է Լօմբարդիոյ վերայ եւ չէ կամենում Վենետիկը ձեռքից {թողուլ}: - Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Մորթ

Ասեց. ո՛վ Գիրսաս, ծառայ հաւատար, Չկամիմ {թողուլ} խորհուրդս անկատար, Ելիր ու գնա կրկին քո տեղ

սեփականութիւնը բաժին-բաժին անել, այլ պարտական է {թողուլ} անդրանիկ ժառանգին, իսկ երկրորդը երբեք չի տեսնիլ

ն եւ հոգեւորներին, որոնց միջնորդութեամբ կարող էր {թողուլ} Աստուած իւր դիւթութեամբ պարապելու մեղքը: - Մ

որանից հինգ տարի յառաջ հիւանդանալով հարկադրուեցաւ {թողուլ} իւր արհեստը, եկեղեցին, բացի քանի մի փուդ մոմից

ս, խնդրում եմ, պարոն բժշկապետ, եթէ հնար է ազատ {թողուլ} ինձ ձեր նկատողութեններից. պատճառ, ամենայն խրատ

այնտեղ, ճաշ կերանք, չէր կամենում երկար ժամանակ {թողուլ} եւ ճաշից յետոյ, բայց ես նորան խնդրեցի, որ ինքը

ւ պայմանքը, որոնց խորհուրդը է առնել տալ մինը կամ {թողուլ} միւսը, եւ այս կանոնների եւ պայմանների պահելու մէ

ինքնին ուսանելոյ անտի, զոր ինչ պարտ էր առնել եւ {թողուլ}: Երանի՜ թէ եւ ի մերայոց ոք նախանձաւոր գտեալ տարա

ի վեր գերաշխարհիկ իմն էակի. այլ ո՞րպէս կարիցեմք {թողուլ} անբասիր զկրօնամոլ եւ զաբեղայամիտ յաջորդս նորա եւ

ենդանութեան ազգի, անդատապարտ են բանաստեղծք մեր ի {թողուլ} մեզ զերկասիրութիւնս, որք տխուր յիշատակարանք էին

շել Հնդկաստանի անթիւ բնակիչքը եւ հարկադրել նորանց {թողուլ} իւրեանց հին կրօնը, որի վերայով անցել գնացել էին

այց թող առաջուց յայտնի լինի, որ հեշտութեամբ չենք {թողուլ} պատերազմի ասպարէզը։ Մենք, բացի գալ, տալ բայերի

ծորդութեան արմատը ունի իր մէջ՝ գործել, դառնալ, {թողուլ}, հաշտիլ, որոնք իրենց ծայրի տառերը, միմիայն դէմ

, իսկ երկրորդովը մատները: Ո՞վ քարոզեց ժողովրդին {թողուլ} այդ վնասակար բաները, ո՞վ փոյթ տարաւ ոչխարի առողջ

աւոր է ժամանակ։ Շատ անգամ հարիւրաւոր տարիներ չեն {թողուլ} փոփոխութեան կնիք, թող որ մի մարդ, իսկ թէ կային

ը դէպի մեռածը վկայելու։ Իսկ սորա հակառակ ժառանգը {թողուլ} անխնամ, թերեւս ե՛ւ նախատել, ե՛ւ հալածել, ե՛ւ ա

ւզում ասել, թէ երթանք Իտալիա եւ Իտալացոց ստիպենք {թողուլ} իրենց լատիներէնի հարաբերութեամբ աղքատ լեզուն ու խ

կոչիմս, որպէս եւ կանխեցի ասացի չէ ի կարգի իրաց, {թողում} զի զօրութեամբ 2280-րորդ յօդ. Ժ հատորոյ Սվօդին քա

տեղ համալսարանի 50 մանեթը տալու եւս արծաթ չլինի, {թողում} այնտեղ բնակության եւ ապրուստի հոգսը, ինչպե՞ս կլի

հուսահատվիլ... Ահա եղբայր, իմ հանգամանքները, {թողում} եմ Սադայի 250 մանեթ պարտքը, որի մասին հայտնած եմ

զապագայ շարունակութիւն վերստին յարուցեալ գործոյն {թողում} ի խոհեմ եւ ի միակամ հոգաբարձութիւն Ձեր եւ համօրէն

ւ ոյք 280 անձինք բողոքաւորք զայնմանէ զայդ ամենայն {թողում} ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ սրտից մերոց պառաւամիտ

է գրեալ եւ ոյք բողոքաւորք զայնմանէ, զայդ ամենայն {թողում} ի մխիթարութիւն դիւախորհուրդ սրտից թշնամեաց: Ուրա

եմ ուտում, այլ բան բնավ, ուրիշ բան էլ չկա: Ուր {թողում} բարոյական անախորժությունքը ամենայն քայլափոխ...

չլինելով, գնաց: Յիշատակարանիս ընթերցողներին {թողում} եմ իմաստասիրել, թէ անկրթութիւնը մինչեւ ո՞ր աստիճ

՝ չկամիմ պղծել իմ գրիչը եւ այդ անպարծանք հանդէսը {թողում} եմ սուտ ազգասէրների, Օբսկուրանտների, Եզուիտների

եւրոպական եւ ռուս օրագիրների եւ լրագիրների մէջ։ {Թողում} եմ այն մեծ գայթակղութիւնը մօտակայ Հայ ժողովրդին,

ն տպած պատկերազարդ եւ հոյակապ Պ. Արամի տպարանում {թողում} են կիսակատար եւ այլ տպարանում նորուց պիտի սկսանեն

դը հող չունի, եւ ուր որ ունի, չկամի գործել: Նա {թողում} է դաշտը եւ գնում է քաղաք կամ մայրաքաղաք, նշանակո

թիւն ազգին մեր։ Եւ մնացեալ յութն մասանց վեց մասն {թողում} եմ մնալ վասն Կալկաթայ քաղաքիս Կօրտ Աֆռէկուիշտի բա

, այսինքն փոքր Ջըլի բանտարկելոցն. եւ երկու մասն {թողում} եմ մնալ վասն Կալկաթայ եկող Հայոց ազգ ղարիպականացն

ատուէրն եւ երեք կտակակատարքն եւ երեք սամատեարքն, {թողում} դարձեալ մնալ հաստատուն առ ի կառավարել եւ ի ժառանգ

ցուածէ իմմէ, քսան հազար 20000 ռուպլին երծաթ դրամ {թողում} վասն հոգոյն իմոյ եւ հատուցումն սորին այսպէս լինից

թն (60548) ռուպլին ի վերայ տասն եւ երկու բաժնոյ {թողում} Ժառանգութիւն նախ առ կտակակատարին իմոյ, եղբայրակի

նն եղբայր Յովհաննէսին, որոյ վասն բոլորովին ընծայ {թողում} միայնակ նմա եւ մի՛ ինչ պահանջմունք ունիցին ի նման

ւ համար կարօտ էին " Հիւսիսափայլի " լեզուին։ Մենք {թողում} ենք այն անյաջող կապկութիւնները, որ մի քանի անարո

ագիր կամ ինչ թերթ ասես, որ առանց վէպի օր անցնէ։ {Թողում} ենք այն բազմահատոր վիպասանութիւնքը զանազան հեղինա

ւորութիւն բոլոր ընթերցողների հոգու վերայ, ազատ է {թողում} նորանց, որ իւրաքանչիւրքը անձամբ կարդալով, զգան

մանադրութեանց վրայ, որի լոկ Habeas corpus ակտը, {թողում} եմ մնացածը, ամբողջ Գերմանիոյ հաւասար գին ունի:

. " Երբ էլ որ լինի, ես իրեն իսկ՝ Ղազարին չպիտի {թողում} հանգչել այդ տեղում, թո՛ղ թէ նորա մարդոցը"։ Եւ

իւնեաց երկրին, պարզացնում է բանը եւ էլ պատճառ չէ {թողում}, որ ո՛վեւիցէ համարէ նորան Հայոց կաթողիկոս։ Բացի

լի արուեստականութիւնը։ Խնդրի վախճանական լուծումը {թողում} ենք ժամանակին. բայց, մինչեւ այդ ժամանակ, Ձուիկ

Հայաստան մնացած կանանց վրայ, Փարպեցին առիթ չէ բաց {թողում}, որ կարելի եղածի չափ մանրամասն չպատմէ Մամիկոնեանց

են նոցա մէջ գործունէութիւն եւ գրգռելուց յետոյ չեն {թողում} ո՛չ հաց ուտել, ո՛չ ննջել եւ ո՛չ գործ կատարել, ի

ին։ Նորանից օրինակ առին եւ այլ Յիսուսեանք. նոքա {թողում} էին Քրիստոնէական եկեղեցու մէջ հեթանոսական արարողո

վ, ես իմ կեանքս վտանգի մէջ եմ ձգում, բայց եթէ չ' {թողում} նոցա Ֆրանսիա մտանել, այսուամենայնիւ չեմ կարող իմ

մպերի նման պատելով Հայաստանի հորիզոնի շուրջը, չէ {թողում} ճշմարիտ լուսաւորութեանը տեղի գտանել իւր փառահեղու

, նոյնպէս եւ Արագածի վիթխարի քարակտուր մարմինը: {Թողում} եմ բոլոր դաշտի մէջ ցիր ու ցան ընկած, թէ աւերակնե

ն, բոլոր բանուորները թէ պատանիքը եւ թէ աղջիկները {թողում} էին իրենց աշխատութիւնը: Հարկաւոր էր հոգի փրկել.

ի յարմար չէր, որ հեղինակը ինքը բացատրէր, քան թէ {թողում} է " հետախոյզ բանասիրաց"։ Եթէ ստոյգը ասենք

աղեկտուր լինելով տեսած ենք այն ուխտաւորների մէջ: {Թողում} ենք եգիպտական ծարիրը (սիւրմէ) եւ պարսկական խինա

ելուն, ո՜հ, դորա ընդդէմ շատ բան կայ ասելիք, որ {թողում} ենք մի ուրիշ ժամանակի: Յայտնի է, թէ մարդը

մեր հատուածը Մաթուսաղայի կեանքից անց կացաւ: Մենք {թողում} ենք այն բանի վրայ խօսելը մի ուրիշ աւելի յարմար ժա

կամ բարեկամքը, որ նոյնպէս մտան հայոց ազգի մէջ. {թողում} ենք պատմութեան անյայտ խառնուրդները քիչ կամ շատ:

նման այսմ ոչինչ աւելի ծանրանան վասն սոսկականաց: {Թողումք} զի հակառակն ուսանիմք յառակայն Քրիստոսի ՚ի շատ խնդ

հարուստ եւ անուանի մարդ, ինչպէս Շահումեանցը էր, {թողումք} նորա ուսումը եւ կրթութիւնը, ոչ թէ այսպիսի քաղաքա

յն " ա՛ս ալ անցաւն " ըսել էր նէ, ինչո՞ւ համար կը {թողուն} զհեղինակ, որ անհամաձայն եւ անխոհեմ կերպիւ կ՚ելնէ

ի իւրեանց ստացած ժառանգութենիցն ֆի հարիւրէն երկու {թողուն} նմա իբր ժառանգութիւն յինէն եւ զայս պարտ է կտակակա

են տալիս այնպէս կամ այսպէս հագուիլ, իրենք իսկ կը {թողուն} իրենց գեղեցիկ համարուած հանդերձը եւ կը ստիպին փաթ

ի վտանգներ պիտի աչքի տակ առնու ճանապարհորդը: Ուր {թողունք} զանազան պատահարները այդպիսի հեռավոր եւ վայրենի աշ

բարոյականութեան, խելքի եւ բանականութեան վերայ, {թողունք}, որ շատ անգամ ձեր աղջիկը ոչ թէ միայն չէ սիրել իւ

ւ առանց վարագոյրների յայտնել սրտի խորհուրդը: {Թողունք} այս եւս, ես Հայ եմ, Դուք եւս Հայ էք. մի՞թէ այս

լոր գիրքը կարդալը հաւասար էր կից ընդունելու: {Թողունք} առանց ուշադրութեան այլ սխալները, որովք շատ փարթա

րքից (պարոնի գործը չարժէ այսպիսի աշխատութեան)։ {Թողունք}, որ պարոնը, " Եւժեն Բօռէի աշխարհագրութենից օգու

ով, հասկանում է եղած իւր բառ առ բառ թարգմանելը։ {Թողունք} Պ. Խուդաբաշեւի ծուռ եւ սխալական հայեացքը ազգային

մար... Բայց Աստուծոյ սիրու համար ասացէք՝ ինչպէս {թողունք} հետեւեալ տողերը. " Ներսէսի մահուց յետոյ դրուած է

ձնական շահասիրութեամբ վարակուած մարդ: Ինչպէս {թողունք} Պ. Խուդաբաշեւին ասել, թէ " Հայոց եկեղեցու ընդհա

իտի զօրանայ եւ հասնի հսկայական աստիճանների: {Թողունք} պղինձը, այսչափ ոսկու եւ արծաթի հանք, որ ամենայն

մէջ չկայ եւ չէ կարող լինել լուսաւորութիւն: {Թողունք} այս. մտահայեաց փիլիսոփայութիւնը արժէք չունի մեր

գործութեան բերքերով վաճառականութիւն առնելու մէջ: {Թողունք} տակաւին այն, որ ձեռագործի վաճառականութիւնը չէ դա

մար ոչ մի պարոն չէ կարող տալ նորան բաւական վարձ, {թողունք} եւ այս, ի՞նչպէս երթայ նոր ի նորոյ ծառայ դառնայ ա

ր կուսական վիճակի մէջ անձեռնամերձ, անարատ: Ո՛ւր {թողունք} այն բերքերը, որ ո՛չ արուեստը եւ ո՛չ գիտութիւնը կ

պուած չէ նորա շահի հետ, նա խոստովանելու չէ: Ուր {թողունք}, որ մի ազգութիւն գիտութեամբ սպանում է միւս ազգու

ճանող - եկեղեցական, փառքի եւ պատուանշանի համար, {թողունք} նիւթական կողոպուտը... կաթողիկոս թունաւորող - ե

այն քարոզել, աստղերից վեր չկայ Հիւսփսափայլ: Ուր {թողունք}, որ Հիւսիսափայլը ասած էր, թէ հարկաւոր է այս ռեֆ

, բայց մի փոքր անհամաձայն է եբրայականի հետ։ Բայց {թողունք} այդ. մենք այստեղ ուրիշ բան ունինք ասելու։ Բն

քով նայած չէր Մանթուխեանցի վերայ: Ինչեւիցէ: Մեք {թողունք} առ ժամանակ սորանց այստեղ, եւ տեղափոխուինք մտքով

ղ էին մի անմեղ հայեացք ձգել անցաւորի վերայ: Ո՛ւր {թողունք} այն մեծախորհուրդ հոգացողութիւնը պ. Յովնաթանեանցի

ջ տեսանում եմ մի վերին աստիճանի տմարդութիւն: {Թողունք} ամենայն հակառակաբանող պատճառքը, այլ այս միայն առ

ագործեցին եւ ճոխացուցին հին Հայկական դպրութիւնը։ {Թողունք}, որ շատ բան եւս թարգմանուած է Մխիթարեանց ձեռքով

րովին անխորհուրդ եւ առանց որեւիցէ ազնիւ նպատակի։ {Թողունք}, որ Մխիթարեանք մինչեւ այս օրս լոկ թարգմանիչք են

հացի կարօտ ծնողք վաճառել են իրենց աղջիկները, եթէ {թողունք} ոմանց մօտ շռայլութեան կամ ունայն պճնասիրութեան հա

եան համար արծաթ ճարելու բարբարոս խորհուրդը, եթէ {թողունք} դժոխային պառաւների դաւաճանութեան զոհուածները: Օ՜

ն գերի լինելով, նորա վրայ սիրահարուելով, անմշակ {թողունք} կամ ոտքի տակ կոխկռտենք մեր նոր լեզուն, որ ինչքան

որ, երկերես, Որ ողջ աշխարհ սփոփելով, {Թողուս} Հայաստանն անտես։ Հայաստանի եթէ նախնի

հմանի մէջ, մի փոքր աւելի գեղեցիկ տպաւորութիւն կը {թողուր} մեր վերայ: Առհասարակ, շնորհակալութիւն այդ ո

նգնած մարդը հակառակախօսութեան պատճառը չգտանելով, {թողուր} ինձ հանգիստ: Ամենայն ջանք գործ էի դնում հեռի փախ

ուշակի խօսքին: Եւ այս պատճառով եւս բժիշկ կանչելը {թողուցին}, ուրեմն եւ Մանուշակը մնաց իւր տկարութեան մէջ առա

, իսկ թէ մերժելոց, քան զօր յառաջ վճռեսցէ եւ մի՛ {թողուցու} ինձ կորուսանել զժամանակ իմ ի չարաչար զրկանս ողորմ

ը պիտի լինի տարեկան եկամուտքը կամ մյուս կտակներով {թողվածքը}. իսկ եթե կտակակատարքը այն գումարներով եւս անշարժ

ազգին, այլ եթէ եւ նա դժուարասցի իսկոյն վճռել եւ {թողցէ} զգործն ի քննութեան, մինչեւ պետութիւնն Անգլիոյ ստ

ումնասէր հասարակութիւնն մեր, որ ի Զմիւռնեայ, ոչ {թողցէ} զաշխատութիւն քրտնավաստակ հեղինակին անվարձ, որպէս

ք թողցին մարդկան, բայց զՀոգւոյն հայհոյութիւն մի՛ {թողցի} ։ Եւ որ ոք ասիցէ բան զորդւոյ մարդոյ՝ թողցի նմա.

ն մի՛ թողցի։ Եւ որ ոք ասիցէ բան զորդւոյ մարդոյ՝ {թողցի} նմա. բայց որ զՀոգւոյն Սրբոյ ասիցէ՝ մի թողցի նմա

յ՝ թողցի նմա. բայց որ զՀոգւոյն Սրբոյ ասիցէ՝ մի {թողցի} նմա, մի յայսմ աշխարհի, եւ մի 'ի հանդերձելումն "

ԹԲ, համ. 31-32)։ " Ամէն ասեմ ձեզ, զի ամենայն {թողցի} մարդկան մեղք եւ հայհոյութիւնք որչափ եւ հայհոյեսցե

ւ 29)։ " Եւ ամենայն որ ասէ բան զորդւոյ մարդոյ, {թողցի} նմա. բայց որ զՀոգին Սուրբ հայոյիցէ, մի թողցի նմ

, թողցի նմա. բայց որ զՀոգին Սուրբ հայոյիցէ, մի {թողցի} նմա " (Ղուկ., գլ. ԺԲ., համ. 10)։ Պաւղոսը

Վարդապետարանն կրօնի " իմաստուն յառաջաբանիւն: [ {Թողցի]} մեզ աստանօր պարզապէս խոստովանիլ զճշմարտութիւնն,

այդորիկ ասեմ ձեզ. ամենայն մեղք եւ հայհոյութիւնք {թողցին} մարդկան, բայց զՀոգւոյն հայհոյութիւն մի՛ թողցի։

եղեցւոյ միշտ հերքեցին զգլխաւորութիւն պապին: Ո՞ւր {թողցուք} զայն, զի մին ի պապից Հռովմայ, արծաթով յօժարանայ

բարերարք, Երախտագէտ սրտիս զգացմունք չտան ինձ {թոյլ} ՝ բանալ զբերան այլով բանախօսութեամբ, քան նկարագր

կուրօրն առ այս բողոք պատուիրեաց յիշեալ օրէնսգիտին {թոյլ} տալ բողոքանացն ելանել յանդիման դատաւորաց Սուպրիմ

պատրաստ եմ հատուցանել, ըստ որում պարոն Խալիպովն {թոյլ} չետ առանց դրամոց, թէեւ եկեղեցին մեր չունի եւ հեր

Ապրիլի 20. այսօր շատ վաստակած եմ եւ բաւական {թոյլ}, բայց տկարութիւնս բաւական թեթեւ է եւ տանելի: Այ

շխոյժ երեւակայութեամբ մի երիտասարդ է, բայց՝ շատ {թոյլ} դաստիարակուած, որովհետեւ նորա գրածի մէջ չէ երեւո

Աստուծոյ տան համար, եւ այժմեան բաների կարգը չէր {թոյլ} տալու, որ այդ հանդէսը բացուէր եկեղեցու մէջ, բայ

սի օրէնքներ բնական եւ բարոյական աշխարհներում, որ {թոյլ} տային այսպիսի յեղափոխութիւն: Առնունք մի բոյս

օդերի եւ ջրերի զանազանութիւնը, կարելի՞ է ուրեմն {թոյլ} տալ, որ մի բոյս՝ այստեղից այնտեղ տարածկամ այնտե

ց եւս տեսանում ենք ահա, որ բնական աշխարհի օրէնքը {թոյլ} է տալիս անհատի մէջ յեղափոխութիւն, թէեւ միայն փոխ

փկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մի՞թէ {թոյլ} էիր տալիս, Մեծ մայր. - թոռները հարց արին. " Ո

եւ ՄԵՐ անընդհատ հոգաբարձութիւնը այդ մասին, այլեւ {թոյլ} ենք տալիս ձեզ ՄԵՐ Թագաւորութեան մէջ վայելել ոչ թէ

իմից նորա հետ դուրս եկած Հայերի հոգեւոր հօտը, եւ {թոյլ} ենք տալիս նոցա եկեղեցիք ու զանգակատունք շինել՝ ա

անց ընտրած կարգը՝ թագաւորութեան մէջ բնակողների, {թոյլ} ենք տալիս նորան վայելել մշտնջենաւոր ժամանակով եւ

նից դուրս եւ նորա մէջ, եւ նորա առաւել օգտի համար {թոյլ} է տրւում կառուցանել ձեր յատուկ ծախքով վաճառական ծ

եր դուրս հանելով, կարող էիք տակառներով վաճառել. {թոյլ} տրուած է ամենայն մարդու պատրաստել ֆրանսիական արաղ

ր արծաթագլխի չլինելուն: Առողջ բանականութիւնը {թոյլ} չէ տալիս ընդունել Նախիջեւանի այն գանգատը, թէ չու

յժմ ամենեւին չշինելու համար: Պ. Իսահակեանցը {թոյլ} է տալիս ինձ Անգլիա գնալ, հարուստ ընկերութենների

ր եղերերգութեան բովանդակութիւնը: Առհասարակ, շատ {թոյլ} բան եւ զուրկ ամենայն բանաստեղծական ճարտարութենից

, չենք կարող ոչ մի բանի հետ փոխանակել նորան: Եթէ {թոյլ} կը տաք մի փոքր համարձակախօսել, ես տեսանում եմ,

ութիւն, որ Աստուծուց է կարգուած, ընդունում է եւ {թոյլ} է տալիս օրինապատշաճ ազատութիւն. ձեր տեսութիւնը ս

շատ անօգուտ դաստիարակութիւն է ձեր ստացածը, որ չէ {թոյլ} տալիս ձեզ օգտի եւ վնասի բանի մէջ ազատօրէն փոխել ձ

դուք ասում էք, թէ չունէի ոչինչ իրաւունք), շատ {թոյլ} է ձեր բարոյականութիւնը, եւ այդ վիճակում գտանուել

, այս կերպով ապահոված լինելով իմ ներկայութիւնը, {թոյլ} չտուեց իւր բարկութեանը վառուիլ, բորբոքուիլ, թէե

ց այդ կտակը... Այստեղ հեկեկանքը եւ արտասուքը {թոյլ} չտուեցին շարունակել նորան իւր խօսքերը: Մի փոքրից

չինչ: - Տեսանո՛ւմ ես, - ասաց իմ հետ խօսողը {թոյլ} ձայնով, - այդ հազար կարկատաններով կցկցած պառաւակ

ր կացայ տեղից հոգու մեծ զօրութեամբ, թէեւ բաւական {թոյլ} մարմնով: Նոյն օրը հրաման ստացայ ներկայանալ

ի սիրականի ձեռքով խորհրդաւոր ճրագը, եւ թէ ինչպէս {թոյլ} եւ մեղկ եւ կարդինալին ստրկացած Լուդովիկոս Տասնեւհ

ելով այս մեծախորհուրդ բառիս նշանակութիւնը, առանց {թոյլ} տալու իւրաքանչիւր մարդու ազատօրէն խոստովանել իւր

ւ պարտակա՞ն մնամ, այս ո՛ր աշխարհի կամ ինչ կրօնից {թոյլ} տրուած գործ է, - հարցանում է երիտասարդը: -

յում, ըստ որում, չենք կարող մեր անձը չանարգել՝ {թոյլ} տալով մեզ ընդունել այդպիսի գովեստներ: Մեծ ուրախո

ն հարկադրում էր մեզ պաշտել մի ամենեւին լռութիւն՝ {թոյլ} տալով, որ ինքնըստինքեան թանձրանայ դորա վերայ ժամ

գուտ քաղել քո հողից: Եթէ հող վաճառելու սկզբունքը {թոյլ} տրուի, այն ժամանակ աղքատութեան եւ թշուառութեան ս

ը, վէճը, եւ ի վերջոյ, անբարոյական պարսաւանքը, {թոյլ} երեւեցան նորա աչքում. նորա վշտացած հասկացողութիւ

սպանուածների հաշուով: Այս ապագայի ստուերական եւ {թոյլ} օրինակը Պօլսի մէջ երեւցաւ 1861 թուականի վերջերում

ետաքսը, շաքարը, ցորենը եւ այլն: Մեք չենք կարող {թոյլ} տալ, թէ Հայոց ազգը չգիտէ այս: Բայց միանգամ սովո

իւն նորան չհանդիպելու: Այլ խնդիր է ջուրը մտնել՝ {թոյլ} տալով խեղդուելու կարելութիւն, եւ այլ խնդիր է մտն

իչների գահից են բռնում: Քչե՞րը կան մեզ մօտ, թող {թոյլ} տրուի հարցնել, որոնք մի անգամ արուեստակեալ տաղաչ

ամ փակ այգիդ այդ դրախտ - Ուրիշներին դժուարանց ` {Թոյլ} տուր ինձի բանալ դու Եւ գլուխըս վեր բռնած ` Թաքս

լ կզակը սանձով, Եւ կամ նրա զօրութեան Դէմ դնել իր {թոյլ} կրծքով. Բնութիւնն ինչո՞վ է շարժւում, Ո՞վ է նրա

, Կամ զօրութեա՞ն դնիցէ Նորա դիմակ զիւր {թոյլ} կուրծ: Եւ յի՞նչ շարժի բնութիւն, Զի՞նչ

հոգի պարմանեկին քոյդ թակարդես ի ծուղակ. Դմա {թոյլ} արա գարունագեղ լուսաւորիլ հոգւով օ՜ն, Քան յ

խոնարհ Ուրախի էլ կոտրած է սիրտը՝ լինում է {թոյլ} ու տկար. " Դու ըսպասիր նորա գլխին ` նա ուշ

տէ, Չգնալ լաւ կարող է, Այդ այնպէս մի {թոյլ} մեղք է, Որ յանցանքի կարգում չէ:

Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մի՞թէ {թոյլ} էիր տալիս, Մեծ մայր, - թոռները հարց արին

անուի Աւստրիան: Ինչքան կին մարդ, մի {թոյլ} էակ, Պատերազմի գործերում ` Կարէ օգնել

ձ ծերակոյտ: 13-ին ծերակոյտի հրամանը ` տեսութիւն {թոյլ} տալու համար: Մարտի 5-ին ըստ գերագոյն հրամանի ` ս

30-ին: Այսօր ինձ յայտնեցին, թէ Զատկին տեսութիւն {թոյլ} կը տան: Ապրիլի 1-ին տեսութիւն եղբօրս եւ այլոց:

թէեւ երէկ էլ միայն մի անգամ եմ ընդունել: Սաստիկ {թոյլ} եմ: Կէսօր: Երեկոյեան մի փոքր լաւ էի: 7-ին նամ

նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է, թէ չեն {թոյլ} տալիս ինձ բան տպել Հիւսիսափայլում մինչեւ իմ գործի

ին առաւօտ: 18-ին այսօր թէեւ վերահաս տկարութիւնս {թոյլ} է, բայց լերդս գրգռուած է, ըստ որում ցաւում է:

կոյին արդէն երեւեցան առաջին նշանները, որ սաստիկ {թոյլ} լինելով աննշմարելի մնացին: Տեսնենք բժիշկը ինչ կ՚

ս, գրեթէ բոլորովին հանգիստ եմ, տկարութիւնս խիստ {թոյլ} է ազդում այս րոպէիս: 17 լոյս 18 գիշերը լաւ անցու

ոքր քոր կար, բայց 11-11/2 իսպառ չկար, յետոյ շատ {թոյլ} երեւեցաւ. տեսնենք: Տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. ա

ցի: 20-21 եւ 21-22 հանգիստ եմ, տկարութիւնս շատ {թոյլ} է. յոյս կայ, որ շուտով կորչի: 21-ին նամակ ստա

թէ չկայ: Եղնջ[եան] տենդը տակաւին կայ, թէեւ խիստ {թոյլ}, պէտք է բաղնիս ընդունել: 27-28 idem 28-ին 6-

օրից: 20-21 id[em] 21-22 եղինջը արդէն քանի օր է {թոյլ} է, բայց հազը եւ կուրծքիս ցաւը իսպառ քամեց ուժս.

ի այսպիսի կերակուր է չ'հասկացած բան կարդալը։ {Թոյլ} տանք, թէ կարդացածի լեզուն եւս հասկանար, բայց մի

իպողին ցոյց էր տալիս այդ անհամ, տգէտ, անհեթեթ, {թոյլ} եւ ամենացած գործը։ Պատահեցաւ ինձ եւս ընթեռնուլ,

ստակքը, մարդկային հոգու բղխուածքը։ Եւ կարելի՞ է {թոյլ} տալ, որ մի ազգ, մատենագրութիւն չունենալով, համ

ք ունենալ. Գրանովս[կին] խոստովանում է այս, բայց {թոյլ} տալով պատմական խորհրդի ազդեցութիւնը, որ աճել էր

թեան տակ: Շատ գեղեցիկ նկատում է Հայմը Հեգելի {թոյլ} լարը. նա ասում է. " Կարելի է նորան չարչարում էր

քութեան։ " Ձեւաւոր ազատութեան աղաղակը եւ փայլը, - {թոյլ} չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը ասում է սքանչելի փի

ստոյգ ազատութեանը ասում է սքանչելի փիլիսոփան, - " {թոյլ} չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը աճել եւ ոչ իսկ յիշե

լիական ազգի հոգուց է բխում ", որովհետեւ անհնար է {թոյլ} տալ անգամ թէ ստորին դասակարգը կաող էր երբեւիցէ գո

ց տալ սէր եւ խնամք, հաւատաց նորան եւ բարի յուսով {թոյլ} տուեց մինչեւ անգամ մօտենալ իւր սենեկի դռանը եւ շա

առնալով այս ապաշնորհին, հաւանեցրեց քահանայապետին {թոյլ} տալ սորան. որով ճանապարհ ստացաւ սա այնքան յառաջա

հատ գիրք կը բաղկացնեն: Սա թէպէտ այս պաշտօնի մէջ {թոյլ} է, բայց ուրիշ գործերում հինգ մարդու հաւասար:

է ինչ եկեղեցի էր Փարպեցուն յանձնուածը, որովհետեւ {թոյլ} է տալիս երկու տեղ Վաղարշապատ եւ " մերձակայ Նորք "

քը էր անա՛թեմա Լեւոնի տումարին։ Կարելի՞ բան է {թոյլ} տալ, թէ այսօրուայ Կաթողիկէ Էջմիածինը թողած, կար

կռապաշտութեամբ կոշտացած հողը։ Մենք չենք կարող {թոյլ} տալ, որ այդ ժողովը եղած լինէր մի այլ եկեղեցում,

տարեկան պատանի ճանաչենք Փարպեցուն, որ չէ կարելի {թոյլ} տալ բնաւ, այնուամենայնիւ Մեծ Թարգմանչաց վախճանել

. Էմինի մէջբերած պատճառաբանութիւնքը չեն կարող եւ {թոյլ} են Փարպեցին ականաւոր եւ հարուստ մարդերի զաւակ եղա

221-22 երեսները, որ ինքն է յիշում, ապա հազիւ թէ {թոյլ} կը տար այս ենթադրութիւնը։ Փարպեցու Պատմութեան մէ

երէց է ստորագրում։ Բայց ընդդէմ ենք եւ չենք կարող {թոյլ} տալ, թէ Հայոց լեզուի մէջ գլխաւոր քահանայութեան,

ացել այդ բառը, թէեւ ընդդէմ չենք, որ կարելի է նաեւ {թոյլ} տալ "գլուխը կախած" հասկանալ։) Այս ի

պեցին լռէր Ձուիկի գերութիւնը։ Մենք չենք կարող այս {թոյլ} տալ, երբ նա չէ ծածկում մեզանից Ներսէհ եւ Հրահատ Կ

ահանի պատերազմերի ժամանակ Պերոզի օրով։ Չենք կարող {թոյլ} տալ, որովհետեւ, եթէ Ձուիկը տարուած լինէր Պարսից Դ

Ձուիկի կամ որեւիցէ կնոջ անուն յիշելու։ Չենք կարող {թոյլ} տալ, որովհետեւ Փարպեցու Պատմութեան եւ Թղթի մէջ փո

ւ հոգու վերայ. այս էր պատճառը, որ չխնայելով իւր {թոյլ} առողջութիւնը՝ զոհեց միանգամայն եւ իւր կեանքը։ Գ

համեղական եւ ազդոյ հինն է, այնչափ անհամ է նորն, {թոյլ}, տգեղ, անհեթեթ, աղխազուր... ։ Տեսանել տեսան

ծիդ մռայլութիւն, ներել յանդուգն առաջարկութեանս, {թոյլ} տալ ինձ ի գրի հարկանել զոր ինչ շրթունք իմ չզօրին

- Ո՛չ ապաքէն համոզեցայք Դուք ինքնին։ - Ես {թոյլ} տուեցի միայն գրել եւ ո՛չ խօսել: Այս է ահա պա

էր միմիայն գրչի տակից. սատանան արգելել է խօսել, {թոյլ} տալով միայն գրել: Սատանան ոչինչ այլ բան չխօ

մեծ պատիւների, բայց իմ հպատակական պարկեշտութիւնը {թոյլ} չի տալիս ինձ չափից անցուցանել իմ խօսքերը (ծափահա

եթէ դուք այդ աչքով նայում էք խնդրի վերայ, ուրեմն {թոյլ} տուեցէք ինձ ասել ձեզ իմ կարծիքը եւ խորհուրդը: Ին

նախնի Հայկազանց հայկաբանութիւնը, կարելի՞ է, որ {թոյլ} տար հիմնուած եկեղեցիների մէջ, քրիստոնէական ունեն

ծ, այլ բուն ազգային եղանակներով: Եւ անհնարին էր {թոյլ} տալ, որ ժողովուրդը լսէ վերստին այն ձայները աղօթք

այները աղօթքի, որ դատապարտուած էին, անհնարին էր {թոյլ} տալ մանաւանդ այն պատճառով, որ շատ տեղեր Հայաստան

ձ, Իմ մոլորութեան քաղր պատկերներ․ Ինձ չէ {թոյլ} տուած երկաթի կեանքում Խնդալ, վայելել ոսկի րո

նտանիքի եւ ձեր զաւակների վերայ: Պարոն, խնդրեմ, {թոյլ} տուեցէք ինձ, որպէս բժշկապետի, մի քանի նկատողութ

ունքը մեր մարմնի վերայից. մեր անձնասիրութիւնը չէ {թոյլ} տալիս, որ հաւատայինք, թէ մեր փափուկ, պարարտ մա

ես վարւում իմ տանս, այլ իբրեւ քո տանը: - Եթէ {թոյլ} կը տաք, - ասաց Շահումեանցը, - ես պատիւ կը համարիմ

լուսաւոր գաղափար ստացել էր, որոնց եզրակացութիւնը {թոյլ} չէր տալիս հաւատալ այսպիսի ցնորամիտ մարդերի հնարած

տեսայ, որ դու կանգնած ես մօտումս: - Ինչպէ՞ս {թոյլ} ես Մանուշակ, եւ ինչպէ՞ս մի փոքր պատճառ դղրդում է

ոչ այնքան պարզ. պատճառ, օդը շատ թանձր լինելով, {թոյլ} չէր տալիս լուսնի ճառագայթներին զարկել սոցայ վերայ

, ոչինչ հաւատ չունէր դէպի այս գործողութիւնը. նա {թոյլ} տուեց կատարել այս արարողութիւնը իւր վերայ, հնազա

ով Մկրտչի հետ: Տղայական մտածութի՜ւնք. ինչպէս {թոյլ} է մարդկային ազգը, մանաւանդ կանայք, եւ մանաւանդ

ւածող եւ փրկութիւն չգտանելոց ճանաչել։ Չենք կարող {թոյլ} տալ, որ նա երազում եւս տեսած լինէր, թէ պիտոյ է

եւ ծիսից եւ թէ հայկաբանութեան, ընդդէմ դնէր եւ ոչ {թոյլ} տայր ասելով, դեռեւս չէր դիպող ժամ եւ ժամանակ. ե

մենաստուածեան, նիւթապաշտ, ինչ կամի, թող լինի, {թոյլ} կամ հաստատ իւր ուրացութեան մէջ։ Այնուամենայնիւ,

պը լուծեց նորա ամուսնութեան կապը Մարգարիտի հետ եւ {թոյլ} տուեց ամուսնանալ Մարիա Մեդիչիսի հետ։ Յիսուսեանք

, որ երկու Յիսուսեանք իւրեանց շարադրութենների մէջ {թոյլ} էին տալիս շնութիւն ու անառակութիւն, երեսուն վեց

շնութիւն ու անառակութիւն, երեսուն վեց Յիսուսեանք {թոյլ} էին տալիս մարդասպանութիւն, երկու Յիսուսեանք՝ ան

կուրացար ո՛վ դու, բարձրացո՛ եւ դու զտուն քո, զի {թոյլ} տուեալ է յարքայէ. յոչ կարել նորա զայս առնել, յա

Յովհ. ԺԷ գլ., 17 համար։) Պարկեշտութիւնը {թոյլ} չէ տալիս մեզ յայտնել այստեղ այս սխօլաստիկների անո

խլել էին ժողովրդից եւ այն ազատությունը, որ Մովսէս {թոյլ} էր տալիս։ Սոցա այս տեսակ անօրէնութիւնքը արդէն զգա

այժմ կարդացած չէինք Չամչեանի մի գործը, որ այսպէս {թոյլ} լինէր։ Տարակոյս չկայ, որ մեծապէս ներգործել է այստ

Այստեղ երեւում է գրչի յայտնի սխալանքը. չենք կարող {թոյլ} տալ, որ Չամչեանը քսան միլիոն հաշուած լինէր Հայոց

ատճառ անհաղորդ եւ քաղաքական սեւաբաղդութեան, զայս {թոյլ} լիցի ասել (թէ եւ պատրաստ եմք ի պատասխանի ապացուց

րոպ՝ կարապետ լուսաւորութեան հինգերորդ դարու: {Թոյլ} տացի մեզ աստանօր, փոքր ինչ ըստ սահման ելեալ ճառի

րեանն այրեալ էր Մերուժանայ, եւ պարսիկ վերակացուք {թոյլ} ումեք չտային ի Հայոց յունականաւն վարիլ դպրութեամբ

միայն լուրջ հովիւք, որոց պատկանին ոչխարք, տացեն {թոյլ}, այլ շնորհիւ Ամենակալին բերանք մեր բացեալ են առ

ենայնիւ նոքա չեն վհատում. բաց ի շատ սակաւ եւ այն {թոյլ} Յիսուսեաններից, որոնք յօժարեցան փոխել իւրեանց հա

Կսաւիէի առաջեւ, վերջապէս կարողացաւ ճանաչել նորա {թոյլ} կողմը։ Կսաւիէի ապրուստը շատ շռայլ էր, վասնորոյ

ճանապարհի համար յիսուն դուկատ։ Բացի դորանից, նա {թոյլ} տուեց նոցա միջից նորանց, որոնք չունէին դեռ քահան

լեգիումի մէջ Աստուածաբանութեան ամբիոններ, այլ եւ {թոյլ} տուեց Իգնատիոսին աշխատել Հռովմի մէջ հոգիների փրկո

անոնները՝ յարմարուելով տեղին եւ հանգամանքներին, {թոյլ} տուեց Յիսուսեաններին պատարագել ամենայն եկեղեցու մ

շտ հարկ համարեց ընդունել հասարակաց ցանկութիւնը եւ {թոյլ} տալ, որ ժողովքը լինի։ Բայց զուր գնացին նորա աշխ

իշխանը տարեկան հարցաքննութենից յետոյ կա՛մ պիտոյ է {թոյլ} տար աշակերտներին ընդունել ուխտը, կա՛մ յետ դարձու

սական արժանաւորութեան մասին եւ երբէք չէր կամենում {թոյլ} տալ Լէ-Ժէին Կայսրի ձեռքից ընդունել Աուգսբուրգի եպ

նէական եկեղեցու մէջ հեթանոսական արարողութիւններ, {թոյլ} էին տալիս նորադարձերին խոստովանելուց յառաջ մոխիր

երեւում էր. պատճառ, Յիսուսեանները նորադարձերին {թոյլ} էին տալիս կատարել համարեա՛ թէ բոլոր հեթանոսական ա

ովքը, որ յայտնի էր անունովս colloque de poissy, {թոյլ} տուեց Յիսուսեաններին մնալ Տէրութեան մէջ, միայն ա

"։ Կարգի փաստաբանը՝ Վերսօրիս անունով, շատ {թոյլ} կարողացաւ հերքել այս բաները, բայց Պարլամենտը, չ

եց այս գործի վախճանական վճիռը անորոշ ժամանակով եւ {թոյլ} տուեց Յիսուսեաններին ուսուցանել նոր բացած Կօլլեգի

եւ պանդոկներ, այս բաները Յիսուսեան Կարգի կանոնով {թոյլ} էր տուած, սուրբ նպատակին հասանելու համար (նպատա

Հենրիկոսի դեսպանքը, բայց պահանջեց անպատճառ, որ {թոյլ} տան այս դեսպանքը ծեծել իւրեանց գաւազաններով թագաւ

գած լինին իւրեանց կարդինալական հոգեւոր զգեստքը եւ {թոյլ} տրուի իւրեանց, դեսպաններին, կանգնած լինել պատիժ

կոս IV-ը, որ ատելով ատում էր Յիսուսեանները եւ թէ {թոյլ} էր տալիս նորանց մնալ Ֆրանսիայի մէջ, միայն այն մա

եւ համոզում էին նորան խոստանալ երկու ամսից յետոյ {թոյլ} տալ Յիսուսեաններին Փարիզ մտանել։ Բայց Յիսուսեանն

ւսեանների եւ Դուքս դ'Էպերնօնի խռովարարութեամբ շատ {թոյլ} կերպով կատարուեցաւ Րաւալեակի գործի քննութիւնը։ Ա

որ երկու Յիսուսեանք իւրեանց շարադրութիւնների մէջ {թոյլ} էին տալիս շնութիւն, անառակութիւն, երեսուն վեցը

իս շնութիւն, անառակութիւն, երեսուն վեցը նոցանից {թոյլ} էին տալիս, մարդասպանութիւն, երկու Յիսուսեանք՝

նախկին կենդանութեան շունչը աննորոգելի մնայ այս քո {թոյլ} զաւակների մէջ: Կար մի այնպիսի բարի յաջող ժամանակ

ւ աւանդութիւնը. լաւագոյն միջոցն էր այդ, որպէսզի {թոյլ} չտրուի հայերին ` պատրիարք ընտրելու Ռուսաստանում գ

ն ուշադիր չէ լեզուի մաքրութեանը, այլ, շատ անգամ {թոյլ} տալով օտարի խօսքեր կամ տեղական մասնիկներ, որոնցի

րը " առնունք որպէս բանաստեղծութիւն, նորա տկար եւ {թոյլ} կողմերը այն տեղերումն են, ուր հեղինակը, դուրս գ

ում ենք գործի ընդհանուր արժանաւորութեան հետ, շատ {թոյլ} է եւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ անբնական։ Այո՛, հե

մ։ Մենք չենք ուզում այս բոլոր անբնական եւ շատ {թոյլ} նկարված անցքերը քննութեան դանակի տակ ձգել. այդ շ

ացի էական բայից, ուիրշ բայ չկայ։ Բայց կարելի՞ է {թոյլ} տալ մէկ լեզու, որ միայն էական բայ ունենայ, առան

րը շատ խնամով (որովհետեւ օտար է ժողովրդին) պիտի {թոյլ} տալ երբեմն, եթէ նոր յոգնականը բազմավանկ է, մանա

, մերժում, հոլովելով հերքումի եւ մերժումի։ Պիտի {թոյլ} տալ այս ձեւը, որովհետեւ շատ անգամ երկու աներեւոյ

ի գործադրութիւնը՝ հեղումն-հեղման եւ այլն, չպիտի {թոյլ} տուած, թէեւ մինչեւ այժմ ազատ չենք նորանից եւ կար

յ մասին, նա լսեցնում է, որի տպաւորութիւնը աւելի {թոյլ} է, քան թէ տեսնելու եւ շօշափելու տպաւորութիւնը:

ները դրած են անցքի բովանդակութեան մէջ, բայց դոքա {թոյլ} են այս տեսակ կտրուկ եւ որոշ հետեւանքներ ունենալու

ն եւ որդիական պատուապահութեան), մենք չենք կարող {թոյլ} տալ, որ մի մայր այդպէս հրապարակով խայտառակէ իր դ

րդիթերի մայրը Արշաւրի ձեռքում Գարեգնի մատանու շատ {թոյլ} եւ անխելք խաղի մէջ, հաշուէ թէ նոյն պաշտօնն է վար

ենք համարում: Բացի սորանից, դժուար թէ կարելի է {թոյլ} տալ այն աստիճանի պարզամտութիւն լսողի կողմից (գու

ւ անգամ իր քրոջ դաւաճանութիւնը: Ինչպէ՞ս կարելի է {թոյլ} տալ, որ Սօսը այդքան բանից յետոյ հաւատար Տիրանին

ում ենք գործի ընդհանուր արժանաւորութեան հետ, շատ {թոյլ} է կերպարանագործուած. եւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ

: Մենք չենք ուզում այս բոլոր անբնական եւ շատ {թոյլ} նկարագրուած անցքերը քննութեան դանակի տակ ձգել, ա

տուածի էլեկտրականութեան մասին եւ ոչ բնաւ կարելի է {թոյլ} տալ այս տեղում: Ուստի, ենթադրում ենք, ինչպէս ա

ով հասկանայ, ուրիշի խօսքով արուած նկարագրութիւնը {թոյլ} է լինում, մանաւանդ երբ ամբողջ բանի ընթացքից մի կ

հարցնում ենք, հին լեզուի գեղեցկութիւնը, թերեւս {թոյլ} տալով այս, հերիք պատճառ է, որ նորան գերի լինելո

ուն, որ ինչքան էլ տգեղ լինի հնից, թերեւս այս էլ {թոյլ} տալով, այնուամենայնիւ այսօրուայ օրս մեր բոլոր պէ

ը, կամ նորի դրական տգեղութիւնը, ո՛չ, այլ միայն {թոյլ} տալով, եւ թոյլ տալուց ետքը՝ նոյն իսկ օրինակներո

կան տգեղութիւնը, ո՛չ, այլ միայն թոյլ տալով, եւ {թոյլ} տալուց ետքը՝ նոյն իսկ օրինակներով մեր դրութիւնը

գոյները, եւ որովհետեւ այս գիտակցութիւնը չէ կարող {թոյլ} տալ, որ նա դատապարտէ այդ գոյները, ուստի քանի որ

, մեզ պէս, ոչ բարով, գրողների պահպանութիւնք կամ {թոյլատուութիւնք} են, այս կամ այն պատճառով եւ ոչ թէ ժողովրդի ոգու

յոցն միանգամայն հասկանալի էին ժողովրդեանն, եւ թէ {թոյլատրեսցուք} ոմանց կարծեաց երեւիլ իբր հաւանական, թէ ի ժամանակ

կան Կոնդակները Կարգի արտօնութենների մասին եւ որով {թոյլատրւում} էր միմիայն Փարիզ քաղաքի մէջ շինել Տուն եւ Կօլլեգի

էին կարող ձեռնարկել կարեւոր որեւէ բան ` առանց սրա {թոյլտուութեան}: Ազգը, որ վաղուց էր կամենում ունենալ այդպիսի մի

ել է տալիս, առանց կշռելու այն հանգամանքը, որոնց {թոյլտուութենից} կախ էր այդ գեղեցիկ գաղափարների իրագործութիւնը: Ի

մն եւ բոլորովին անկանոն չունի թերեւս եւ զօրինաւոր {թոյլտուութիւն} սկզբնաւորութեան եւ շարունակութեան ի կանոնադրութեա

ալով հատուցանել Սարրակինոսներին սովորական հարկը, {թոյլտուութիւն} ստանայ Փրկչի գերեզմանի մօտ աղօթելու։ Իգնատիոսը հ

անհաւատ։ Յիսուսեանք, օգուտ քաղելով այս կրօնական {թոյլտւութենից} սկսեցին Աւետարանի քարոզութիւնը՝ կէսը Եափոներէն,

ւնը դարձեալ դադարացրած է եւ թէ վերստին խնդրւում է {թոյլտւութիւն}: Խելքս չէ հասնում այս հակասական խօսքերին: 23-ին

, յայտնեց Գօայի Եպիսկոպոսին եւ ստացաւ նորանից եւս {թոյլտւութիւն} իւր իրաւունքներին համեմատ ներգործելու։ Այս խորհր

սահման մարդերի հաղորդակցութենից, բայց այս տեղում {թոյլտւութիւն} կար ամենայն տեսակ հաւատ պաշտելու, միայն այն պայմ

ւիղում էր իւրեանցից. բացի սորանից, ծերունի Քամը {թոյլտւություն} խնդրեց սատանայից մի արձակ կամ ոտանաւոր ճառ կարդալ

արելի լինէր միմեանց երես տեսանել: Քամը, որ {թոյլտւություն} էր ստացել տէր սատանայից մի արձակ կամ ոտանաւոր շնո

ետ կոմս էմմանուէլի անձին վերայ, հերիքանալով, որ {թոյլտւություն} ունիմ նորա կողմից ասել այնքան, որքան ասացի կամ ո

բայց իւր ամուսնու բարկութիւնը չշարժէլու, եւ նորա {թոյլտւությունը} ստանալու համար, յաւելացրեց այն վերջին խօսքերը,

նդունիմ կամակար, Թէ բախտ անգութ ոխերիմ Մատռուակէ {թոյն}, լեղի Իւր սափորից, ինձ բաժին: Բայց ո՛չ երբեք

Չկան ինձ ոչ այս, ոչ այնտեղ յոյսեր։ {Թոյն} խառնած նռան հետ կարմիր ջրի Նորա խորհուրդով ս

նելով՝ թուրի պէս սրեցին իրենց լեզուները եւ իժերի {թոյն} կար նոցա շրթունքի տակ։ Եւ ես, չկարողանալով Ս

ռողջ օդ ներս շնչելով, հերիք է, որքան թմրեցուցիչ {թոյն} մտել է նորա մէջ, մեզ մնում է այժմ դեղթափներ գործ

աւակներից շատ փոքր պատահում է, որ նմանէին մեղուի {թոյնը} թողած եւ միմիայն մեղրը եւ մոմը քաղելով յետ դառնայ

կեղծաւորը, թափելով իւր մարդահաճութեան թմրեցուցիչ {թոյնը}, մտածում է երես գտանել, անուն ժառանգել, այնտեղ

ցած. եւ թէ, ինչպէս այն խեղճ մարդիկը չեն որոշում {թոյնը}, որ խառնում են Մխիթարեանք իւրեանց գրուածների մէջ

րեանք իւրեանց գրուածների մէջ, նոյնպէս բոլոր ազգը {թոյնը} կ'ընդունէ շաքարի տեղ, խնդրենք ներողութիւն, այդպ

ւ որի իւրաքանչիւր թերթերից կաթում է Պապականութեան {թոյնը} ։ Այսպիսի հոգու տէր մարդու համար ի՛նչ էր Մխիթարի

նում Չինաստան, թունաւորում է մարդկութիւնը եւ այդ {թոյնի} փոխարէն ամիսը երեք շոգենաւ արծաթ է ստանում. այս

ող լինի, Դեւի համար ` դառնութեան Բաժակ - մահու {թոյնով} լի՛՛... "...........................

§ 73. " Սրեցին զլեզուս իւրեանց որպէս զօձի եւ {թոյնք} իժից 'ի ներքոյ շրթանց նոցա " (Սաղմ. ՃԼԹ, համ.

սն ի սրտէ: Եւ ի ծաղկանց Համասպրամից՝ {թոյր} ի թոյր, Քնքուշ մատանց Կազմեալ պսակ բա

տէ: Եւ ի ծաղկանց Համասպրամից՝ թոյր ի {թոյր}, Քնքուշ մատանց Կազմեալ պսակ բազմաբոյր

ւորներով, որ պիտոյ է վայելէին արժանաւորութիւն եւ {թոշակ} ազովեան գաւառի սահմանադրութեան վերայ, եւ գտանել

յութեան վարձը: - Քեզ ո՛վ է կարգել հինգ մանէթ {թոշակ}. քո պէս ծառան դեռ կերած հացի համար եւս պիտոյ է մ

ծի աղքատութեան, հայթայթելով զկարիս անձին՝ սակաւ {թոշակաւ}: Համաձայն ազգական պարտաւորութեան իմոյ, ըստ յորդ

ւթեամբ դեգերեալ ի դրունս այլոց գրագրութեամբ հազիւ {թոշակեմ} զաւուրն պարէն եւ Սինօդն Էջմիածնի յետադրեաց զիւր վ

լածանք հանեց Յանսէնեանների վերայ, արգելեց վերջին {թոշակը}, եթէ մեռանողը դեռ կենդանութեան ժամանակ չէր ընդու

րծութիւն ճանաչել, հոգեւոր աստիճանաւորների վերջին {թոշակից} այն մարդիկը զրկելը, որ Unigenitus կոնդակը չէին ը

Զոր հատանէ լուսատունն. Որպէ՞ս ստրուկ {թոպեալ} ի գանս Որպէ՞ս պասքի փրկութեան, Կամ բռ

անից, որ մեր ցեղի թշնամիներից, որ սպանել էին իմ {թոռը}, հանեցիր մեր վրէժը: Եկ գրկախառնիր ինձ, տէր սատ

միջից դուրս եկան երեք ուրուականք, հայր, որդի եւ {թոռն}, որ իւրեանց անունը յայտնելով Քամ, Քանան եւ Նեբր

եւ մեզ անյայտ է, ըստ որում՝ թագուցել է իւր անձը {Թոռնակ} Կըկռիկեան շինովի անունի տակ: Գրքի բովանդակութիւն

Թուղթ կաթուղիկեայց Խապառաճեան հօր ընդդէմ {Թոռնակայ} Կըկռեկեան, տպեալ 'ի Փարիզ, յերեսներորդ եօթներորդ

որ ժամանակների ծնունդ, այնուամենայնիւ դուստր կամ {թոռներ} էք այն մեծահոգի եւ խնկելի քաջ արմենուհիների, որո

չ տեսակ կին կարող էին դառնալ ապագայումը այն աղջիկ {թոռները}, որ իւրեանց մեծ մօրից լսում էին հետեւեալ խօսքերը

տք"։ - Մի՞թէ թոյլ էիր տալիս, Մեծ մայր. - {թոռները} հարց արին. " Ո՛հ զաւակներս, գիտէի Գեղեցկութեան

- Մի՞թէ թոյլ էիր տալիս, Մեծ մայր, - {թոռները} հարց արին: " Ո՛հ զաւակներս, գիտէի

կսածը կատարելագործեցին նորա առաքելանման որդիքը եւ {թոռները} ։ Վաղարշապատ քաղաքը ունի այսօր իր սեփական եկեղ

հասած, բայց արդեօք պիտի տեսանէի՞ն մեր որդիքը կամ {թոռները}, դժուար է հաւատալ: Չսերմանած, հնձելու յոյսը չա

ում, ինչպէ՛ս ուրեմն կարող են հնձել մեր որդիքը եւ {թոռները}: Հայերի համար, երէկ եւ այսօր նոյն եւ միշտ. չեմ

քերը. ՄԵԾ ՄԱՅՐ Պառաւը, մի փոքր հարբած, Իւր {թոռների} առաջեւ, Թառամ գլուխը շարժելով Մեղքերն յայտնեց բա

ՅՐ Պառաւը, մի փոքր հարբած, Իւր {թոռների} առաջեւ, Թառամ գլուխը շարժելով Մեղքերն

ածից հազիւ պիտի հասնի հարիւրին 5-6 տասանորդ: Իսկ {թոռներիդ} որդիքը դարձեալ պիտի մտանեն այն աղքատ ընդհանրութեա

նէր մի առասպելի, որ մի պառաւ կարող էր պատմել իւր {թոռներին} ձմեռնային երկար երեկոներում՝ առանց փաստերի եւ ապ

ի բաժնուին նոցա զաւակների մէջ, որ ասել է, թէ քո {թոռներին}, քո ունեցածից հազիւ պիտի հասնի հարիւրին 5-6 տասա

եզ ապրել, ինչպէս դուք Ապրել էիք ձեր կեանքում. - {Թոռներն} արեցին հարցմունք: " Ո՛հ զաւակներս, այդ մասն է

ինչպէս դուք Ապրել էիք ձեր կեանքում, - {Թոռներն} արեցին հարցմունք: " Ո՛հ, զաւակներս

րականները Վահանի հօրեղբօր, այսինքն՝ Մեծ Վարդանի {թոռներն} էին։ Յայտնի է, թէ Մեծ Վահանը Մեծ Վարդանի եղբօր

նների աղջիկներն են, ասես թէ բորբորիտոն Շամիրամի {թոռներն} են: Մարդու զեղջն է գալիս, երբ տեսնում է,

, Եւ քո կրիւք մտաց վարկօք զգածեալ որդիքդ եւ {թոռունք} Զքարի հարցին միշտ անխնայ, իբր զծնունդ քաղդէ

րավորություն ունիք վայելելու հրաշալի երաժշտության {թովիչ} հնչյունները. ինչ վերաբերում է ինձ՝ բացի երբեմնա

եմ, քոյր, ում պարտիզում որ զուարթ Սոխակի միշտ {թովիչ} դայլայլն է հնչում "... Նա դարձեալ, թէ ` " Ո՞վ

ոյանքի Տակ թմրում է ու ննջում, Նրա շուրջը սոխակի {Թովիչ} դայլա՜յլն է հնչում, Եւ սերովբէն թեւապար Դէպ աստղ

հատվածները դուրս են եկած " Արեւելեաց " գրքից, որ {Թովմ}. Արծր. հիշում է պարզապես, այսինքն " Արեւելեաց

, Մոսկուա, 1861, հրատ. պ. Յ. Քաթանեանց. {Թովմա} Արծրունի, Պատմ. տանն Արծրունեաց, Կ. Պօլիս, 1

. Հայոց, Ամստերդամ, 1695-ին, հրատ. Վանանդեցի {Թովմա} եպիսկոպոսի։ Կիրակոս Գանձակեցի, Մոսկուա, 185

, բա՛ռ առ բառ ուղի՛ղ է բո՛ւն հրէական բնագրի հետ։ {Թովմա} Արծրունին այսպէս է գործածում այս վկայութիւնը. "

Յունաստանից վերադարձել է 457-ից յետոյ, որովհետեւ {Թովմա} Արծրունին (եր. 91), խօսելով նորա հօր եւ հօրեղ

. 108)։ Երկրորդ՝ Արծրունեաց տոհմի պատմաբան {Թովմա} Արծրունին իր պատմութեան 75, 76, 80 եւ 91 երեսնե

ւատացելոց։ Մեսրովպ վարդապետ Աղաջրախեան. {Թովմա} վարդապետ Համալեան. Սերովբէ վարդապետ Ճեօվահիր

սաներորդ դարու, զի ի հնգետասաներորդ դարուն միայն {Թովմա} վարդապետ Մեծոփեցի ճառէ զանցս աղետից անցելոց ընդ Հ

Գլո՜ւնձ ի կպրէ կարաս: ՀԵՆՐԻԿՈՍ {ԹՈՎՄԱՍ} ԲՈՔԼԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ Եղան մարդիկ, որ մեկնե

երայ նկարագրած են բոցավառ կրակներ. այս վերարկուն {Թովմաս} Տորգուեմատայն ընծայ էր ուղարկել սատանային ինկվիզի

եւ աղերի որպիսութեններին: Ալբերտոսը վարժապետ էր {Թովմաս} Ակուինացու, որ նոյնպէս թողել է մի աշխատութիւն Ալ

քարոզութեան համար։ Այս միջոցին տպագրել տուեց նա {Թովմաս} Գեմբացի անունով գիրքը, յետոյ՝ " Գիրք մտածութեան

գոյ Մկրտիչ Էմին ի Մոսկվա քաղաքի: Զկնի սորա յառնէ {Թովմաս} Արծրունի պատմաբան, որ ըստ խնդրոյ Գագկայ Արքայի յ

- Եում է այդ մարդու ազգը, - շարունակեց Մահտեսի {Թովմասը}, - բոլոր Եւրոպա ման է եկած, վերջումը պատահել է

խորին րեւերանս: - Տեսանենք, - ասաց Մահտեսի {Թովմասը}, - ի՛նչ ազդեցութիւն կը գործէ այս տաղը պ. Եումի

ւրերի միջից: - Տեսանո՛ւմ էք, - ասաց Մահտեսի {Թովմասը}, - ահա նոքա եւս ցանկանում են լսել, Մարիամս եւս

ոցում: - Բացի դորանից, - յաւելացուց Մահտեսի {Թովմասը}, - դեռեւս տասն ժամը չկայ, թէ տուն գնաս ի՛նչ պիտ

գլուխ չունիմ ուսումնական բաների, - ասաց Մահտեսի {Թովմասը}, երբ կոմսը աւարտեց իւր խօսքը, - բայց ասես թէ աս

սոքա: Կոմսը կամէր մի բան ասել, բայց Մահտեսի {Թովմասը} յառաջ տանելով իւր խօսքը չթողեց նորան բերան բանալ

ով միայարկ տանն է բնակւում, - այս ասելով Մահտեսի {Թովմասը} մատով ցոյց տուեց պատուհանից մի տուն, որի բնակիչը

նդհատեց կոմսը: - Այո՛, - պատասխանեց Մահտեսի {Թովմասը}, - գողացայ ահա այս թուղթը, որ դրած էր սեղանի վե

որ նոր է եկել, երեւի թէ դարձեալ գնում է Մահտեսի {Թովմասի} տուն, առաւօտ եւս այնտեղ էր, ես տեսայ նոցա տանից

, -գուցէ նշանուելու դիտաւորութիւն ունի։ Մահտեսի {Թովմասի} Մարիամը գեղեցիկ աղջիկ է եւ վարժուած, ո՜վ գիտէ.

, ահա, այն սպիտակ տանիցն է լսւում... Մահտեսի {Թովմասի} տանից, նորա դուստրն է ածողը"։ Արդարեւ մի վայրկ

այլայլուած դրութիւնը, ասաց. - Աա՛, Մահտեսի {Թովմասի} տանի՞ց, ուրեմն օրիորդ Մարիամն է ածողը: - Ին

էլը, - չէ կարելի, որ ես մի րոպէ չմտանեմ Մահտեսի {Թովմասի} տուն: Մնացէք բարեաւ․ ներողութի՛ւն, որ չեմ կարող

սածի խորհուրդը: Կոմս էմմանուէլը մտաւ Մահտեսի {Թովմասի} բակը: Արդէն երեկոյեան ժամը ինն էր համարեա,

րանում, թէ կոմս էմմանուէլը կամի նշանուիլ Մահտեսի {Թովմասի} դստեր հետ: Մայր ու աղջիկ, որոնց մասին յիշե

յսպիսի հիմքերով դրական բան խօսել: Թ․ Մահտեսի {Թովմասի} տանը կային շատ հիւրեր, արք եւ կանայք, երբ ներս

փոքրից յետոյ կը ծանօթացնեմ իմ ընթերցողքը Մահտեսի {Թովմասի} տան հետ, այժմ թողէ՛ք, որ չկտրեմ բանի թելը:

նտարակոյս, - պատասխանեցին մի քանի մարդիկ Մահտեսի {Թովմասի} հետ միասին, որով խօսակցութիւնը դարձաւ հասարակաց

իմարական խրատը, բոլոր հիւրերը, որ կային Մահտեսի {Թովմասի} տանը, մեծ ուշադրութեամբ եւ մասնակցութեամբ ականջ

լինելով տխուր մտածութենների, դուրս գնաց Մահտեսի {Թովմասի} տանից: Ժ․ Այն քաղաքի մէջ, ուր անցանում էին

եանց տեղերը եւ կոմսը աթոռը մօտ քարշելով, Մահտեսի {Թովմասին} ասաց. - Օրհնած, եթէ օրիորդ Մարիամը ունէր " Տէր

իւրեանց անձնապահութեան համար: Մարդը դեռեւս {թովուած} է, կառավարութեանց բժժանքը դեռեւս ազդում են նորա

նա կտաւ է լուանում, Նորա ձայնը կախարդում է {թովչի} պէս. " Խաղա՛ աղբիւր ", նա երգում է, " խա

, գոնէ՛ բնաւ պակաս չէ Եւրոպայից: Նորա կախարդական {թովչութիւնը} ո՛չ նորա աշխարհագրական անունի մէջ է եւ ո՛չ նորա կ

պարուրէ մահուան ջամբեալ զ՚ճաշակ... Մնա՛ դու հետ {Թորգոմայ} ես ընթացիցս տաց հորդան Մէտ ՚ի կշիռ զուգաչափ

Գէորգ կ՚երթան, ինչպէս նաեւ գնալու ժամանակ Սուրբ {Թորոս}: Նորանցից մինը միջահասակ, թուխ, սեւ աչքերով

րոց ի Հայոց եկեղեցւոջ ընդ ձեռն Մարտիրոս քահանային {Թորոսեան}, որ արարեալ էր միմիայն առ ի խաբել զպարզամիտսն ի

ուարանամ գիտել, բայց կարծեմ թէ Մարտիրոս քահանայն {Թորոսեան} գնացեալ էր ի հարսանիս նորա եւ ականատես է այդմ հրա

ԱԽ ԱԶԳԱՍԷՐՔ Պ. Կարապես Մարգարեան, պ. Դանիէլ {Թորոսեան}, պ. Սաղաթիէլ Դաւթեան, պ. Պետրոս Դանիէլեան

յդ տպարանից մի գիրք՝ " Փելիքս եւ Պաւլինէ "՝ Պ. {Թորոսեանի} ձեռքով իտալական բնագրից թարգմանուած: Բացի շնորհա

մի իրողութիւն, որ ստուգապէս պատահած էր, դնենք, {Թորոսի} ժամանակ, այդ բանը համարւում է եղած կամ Մինասի ժա

ծնել: Այդ ժամանակի առաջ ու հետ խաղալը կախւում է {Թորոսի}, Մինասի եւ Նիկողոսի ազգի մէջ ունեցած խորհրդից,

մի հրաշագործութիւն մի երեւելի զօրավարի: Եթէ ազգը {Թորոսի} օրով տեսել է մի խորհրդաւոր անցք, բայց Թորոսի վրա

զգը Թորոսի օրով տեսել է մի խորհրդաւոր անցք, բայց {Թորոսի} վրայ բնաւ համարում չունի, ազգի յետագայ զաւակները

է եղած կամ Մինասի ժամանակ, որ շատ առաջ էր ապրել {Թորոսից} կամ Նիկողոսի, որ Թորոսից շատ դարեր յետոյ էր ծնել

, որ շատ առաջ էր ապրել Թորոսից կամ Նիկողոսի, որ {Թորոսից} շատ դարեր յետոյ էր ծնել: Այդ ժամանակի առաջ ու հե

ազգի յետագայ զաւակները այդ անցքը անպատճառ կը խլեն {Թորոսից} եւ կը վերագրեն մի մարդու, որ կամ առաջ է ապրել Թո

ից եւ կը վերագրեն մի մարդու, որ կամ առաջ է ապրել {Թորոսից} կամ վերջը, որի վրայ ազգը մեծ համարում ունի քաղաք

հաջորդ նամակում կկարդամ Կարպ Մակարովիչի եւ Դանիել {Թորոսովիչի} գալստյան մասին: Ուրեմն, 6-ին նրանք չեն ճանապարհ

ց խեղճ երիցի, քո՛ռ փոշիման եկաւ տեղը կաննեց, ու {թու} ՛, թու՛, ասեց, կոտորուիք դուք, ջըհըդի ժամ շինե

երիցի, քո՛ռ փոշիման եկաւ տեղը կաննեց, ու թու՛, {թու} ՛, ասեց, կոտորուիք դուք, ջըհըդի ժամ շինեցին էլի

այլ իսկոյն ծնուցանում է իւր եւ այդ մարդու մէջ մի {թուաբանական} յարաբերութիւն, եւ պատրաստ է ստրկանալ նորան, եթէ

լ Աբովեանի մօտ հայերէն, ռուսերէն, գերմաներէն եւ {թուաբանութիւն}, եւ մեծ յոյսեր տալով իւր ապագայ յառաջադիմութենից

ճարտասանութիւն, տրամաբանութիւն, երաժշտութիւն, {թուաբանութիւն}, երկրաչափութիւն եւ աստեղաբաշխութիւն, որ ներս էի

ր գէթ նոր լեզու ազգային, լեզու ռուսաց, մասնաւոր {թուաբանութիւն}, աշխարհագրութիւն, ազգային պատմութիւն, կրօն, տ

տուածաբանութեան Արեւելեան եկեղեցւոյ, որ հիմնի ՚ի {թուաբերութիւն} եօթանասնից, ի սեղծմանէ աշխարհի մինչ ցարդ են ամք

իշէ։ Մեր այսպէս խօսածը առանց հիմքի չէ։ 1853 {թուակ}. մի հայ սխօլաստիկ Թիֆլիզ քաղաքից ուղարկել էր իւր

հոգեւոր կարգի հիմնարկութեան օրին, այսինքն՝ 1717 {թուակ}. սեպտեմբերի 8-ին։ Այստեղ Մխիթարը հիմնարկեց մի ն

ազմաշխատ կեանքը աշխարհի վերայ ապրիլի 16-ին՝ 1749 {թուակ}., 74 տարօք։ Նորա մարմինը թաղուած է Ս. Լազարու

ս Ղազար Փարպեցի արարեալ է զպատմութիւն Հայոց ի 388 {թուական} է մինչ ց484 թուականն զկնի Քրիստոսի, ուր նկարագրէ

եւ բուրվառ, երիվար եւ երիւար, նուագ եւ նըվագ. {թուական} եւ թվական։ Ասոնցմով կիմանաս պատճառը՝ որ ինչո՞ւ

քայն, առանձին պաշտօնական գրութեամբ, յառաջներորդ {թուականէ} ասացեալ նոյեմբերի, համարաւ 1303, գրեալ առ պ. ն

հասեալք առ իս ի Թիֆլիսէ, ստորագրեալք յառաջներորդ {թուականէ} անցելոյ դեկտեմբերի, ոչինչ խօսին զայդպիսւոյ գործո

Կալկաթայի հայ եկեղեցւոյ, յամի 1825, ՚ի 10-երորդ {թուականէ} Ապրիլի, նամակաւ իւրով առ սրբազնակատար Եփրեմ կաթո

վաւերագիր թուղթ լիակատար երեսփոխանութեան յերրորդէ {թուականէ} այսր ամսոյ յաղագս գործոյն ՚ի վերոյ յիշելոյ, յոր

. Գրութիւն Վառվառ տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ ՚ի նոյն {թուականէ} եւ ՚ի նոյն միտս: 3. Գրութիւն օրէնսգ[էտ]ին Բա

միտս: 3. Գրութիւն օրէնսգ[էտ]ին Բայլ ի 15/27 {թուականէ} ամսոյս, որով առաքէ զբնագիր պատասխանի գլխաւոր Ադմ

գաֆանգելոսի, պատմելով զանցս աշխարհին Հայոց ի 344 {թուականէ} մինչեւ ց392 թուականն, իսկ վերջինս՝ աստուածաբանա

ակես Լաստիվերտացի, հեղինակ պատմութեան Հայոց 1988 {թուականէ} ի թագաւորութենէ Գագկայ առաջնոյ ի տանէն Բագրատունե

գաւորութեան Աշոտոյ. Պատմութիւն սորա սկսեալ ի 952 {թուականէ}, աւարտի ի 1132 թուականի. ոճ գրութեանն առ հասարա

ան մի երեւելի անցքի, որ անցել էր ազգի մէջ եւ որի {թուականը} գուցէ թէ կորած էր կամ ճիշդ չէր: Մինչեւ որ այ

այ եղբօրիցս 10-ից արձակած, երեւի թէ սխալ դրել են {թուականը}: 12-ին երեկոյեան 10 ժամին նամակ ստացայ Աւետիք քե

մեր տունը ուղարկելու համար Աւետիքի անունով, սորա {թուականը} դրուած է 17-ը, որովհետեւ փոշտի օր է: 17-ին առա

էսի վերայ մի խորհրդածութիւն, ակնարկելով 89 անմահ {թուականը}: Ռուս կայսրների հրովարտակները, Սուվորովի նամակը

ւտ ստանալու ակնկալութեամբ շատ սովորական կերպով 99 {թուականը} կը բարձրացնէ մինչեւ 999-ը. ինչեւիցէ: Այս բն

թագաւորում էր անսպառելի գանձերի վերայ: 1527 {թուականը} մի մեծ տարեգլուխ է Ալքիմիայի համար: Առաջին ամբիո

խանութեան ժամանակին. շատ տարիներ եմ ասում եւ ո՛չ {թուականը} իսկապէս, այն պատճառով, որ չգիտեմ. միայն այս քա

րութեան մէջ ապրեցաւ նա 1722 թուականից մինչեւ 1727 {թուականը} ։ Վերջապէս բոլորովին հրաժարուեցաւ աշխարհքից եւ առ

րտակի պատճէնը, այն հրովարտակի, որ տրուած է 1779 {թուականի} Նոյեմբերի 14-ին Արժանապատիւ Պետրոս Մարկոսեան արքի

լի յիշատակի ԿԱՅՍՐՈՒՀԻ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ Բ-ի ձեռքով, 1779 {թուականի} տրուածքը եւ պարգեւաթղթի մէջ նշանակուածքը, Գերագո

ապական Հայ, որ հանգուցեալ ՆԵՐՍԷՍ Կաթողիկոսը 1845 {թուականի} Նոյեմբերի մէջ կարգել էր ստորին եկեղեցական պաշտօնե

1858-ի մասին գրում է, նոյն բանը գրում է եւ 1870 {թուականի} համար, որովհետեւ ընդ ամենն 12 գլուխ է այդ ծակ մա

: Հրաժարական ողջոյն տալով Թէորիանոսին (1170 {թուականի} Դեկտեմբերի մէջ)՝ Ներսէսը յանձնեց նորան երկու նա

րը: Ահաւասիկ ամենահարուստ համարուած Անգլիոյ 1860 {թուականի} եկամուտի եւ ծախքի ցուցակը: Եկամուտ....

ստուերական եւ թոյլ օրինակը Պօլսի մէջ երեւցաւ 1861 {թուականի} վերջերում, բայց կը գայ օր, երբ այն ստուերականը

Քրիստոսի դիպաւ ի վեցերորդ դարում, այն է ՚ի 5508 {թուականի}. Յայս հայի եւ բան Շնորհալւոյն յԱրարչականին " զգե

րկու նամակ, մինը նոյն թուականից, երկրորդը առանց {թուականի}, որով ուղարկեցին թաբակ, նարինջ եւ խաւիար: 6-ի

։ Սուրբ Վարդանանց Աւարայրի պատերազմը եղաւ 451 {թուականի} գարնան։ Չի՛ք Վասակը 450ի աշնանը բռնոտեց, որպէս

Մուշէի քահանայապետութիւնը, յայտնում ենք, որ 491 {թուականի} Վաղարշապատի Սուրբ Ժողովում, որի մասին խօսել ենք

ուրացեալ եւ չիք մարդ էր, որ զօրքով եւ զէնքով 482 {թուականի} գարնան յարձակուեցաւ երկու ուրիշ ուխտապահ եւ հաւատ

ցաւ աւարտել իւր ուսման ամբողջ ընթացքը անցեալ 1857 {թուականի} Մայիս ամսումը։ Նորա ազգասէր եւ միշտ վառ հոգին

ից՝ կամէր հանգուցեալը ասպարէզ մտանել ներկայ 1858 {թուականի} մէջ։ Աւարտած լինելով իւր ուսումը Կովկասեան Կօմիտ

եցուց իւր ցաւելի եւ կսկծալի վախճանը։ Անցեալ 1857 {թուականի} Դեկտեմբերի սկզբումը արդէն կարողութիւն չունէր տանի

զեանի Եկեղեցական պատմութիւնը, Եւրոպա լրագրի 1856 {թուականի} յունուարի առաջին թերթը, հայերէն գրուած Օսմանեան

 ՄԵՌԵԼԱՀԱՐՑՈՒԿ Ա. 1858 {թուականի} մայիս ամիսն էր: Դեռ նոր լուսացել էր առաւօտը, դե

աքներ, յետոյ հասանելով վերջին աղքատութեան, 1541 {թուականի} սեպտեմբերին վախճանուեցաւ Ստրասբուրգ քաղաքում: Այ

խորհրդով, այլ այս միայն յիշենք, որ Մխիթարը 1701 {թուականի} սեպտեմբերի 8-ին հաստատեց մի հոգեւոր կարգ իւր ինն

ritus Dei est hic, եւ որ նոյն պապի կոնդակով 1540 {թուականի} դեկտեմբերի 27 օրումը հաստատուած էր։ Այս կանոնադր

արին. ա) Ճառ, զոր խօսեցաւ ի ժողովն Դուինի յ719 {թուականի} յերկրորդ ամի կաթողիկոսութեանն. բ) Ճառ ընդդէմ եր

ութիւն սորա սկսեալ ի 952 թուականէ, աւարտի ի 1132 {թուականի}. ոճ գրութեանն առ հասարակ պակասեալ ի բուն հին հայ

յորոց սակի համարի եւ 1 թերթն յունուար ամսոյ 1853 {թուականի}, յորում անամօթաբար պարտական կացուցանէին զսուրբն

րեանց վարդապետի հրամանի զօրութենովը պիտոյ էր 1537 {թուականի} սկզբումը Վենետկումը լինէին։ Բայց պատերազմը, որ

տաղեր երգելով։ Այս կերպով Վենետիկ մտան նոքա 1536 {թուականի} դեկտեմբերի վերջերումը։ Այստեղ նոքա, ողջը մի

II-ը դաշնակից լինել Պապական թագաւորների հետ 1584 {թուականի} դեկտեմբեր ամսումը (ligue dèfensive et offensive

նգիստ ապաստանարան։ Այսպէս եւս կատարուեցաւ։ 1588 {թուականի} յուլիսի 31-ին՝ երեկոյեան ժամանակ, Յակոբեան երիտ

դէպի մահ՝ միեւնոյն ժամանակումը, այսինքն՝ 1594 {թուականի} դեկտեմբերի 29ին, վճռեց, թէ " Յիսուսեան աբեղայք

նք վերադարձան Ֆրանսիա ութը տարուայ աքսորից, 1603 {թուականի} սեպտեմբերի 25ին։ Նոքա ստացան դարձեալ Փարիզի մէջ

րեալ կերպարանագործութիւնը։ Ուրբաթ օր՝ 1610 {թուականի} մայիսի 14ին, թագաւորը Լուվրից գնում էր կառքով զի

ատելութեան հետեւանքը շուտով դուրս երեւեցան։ 1757 {թուականի} յունուարի 5ի երեկոյեան ժամը վեցին Լուդովիկոս XVը

Vը, վերջապէս Շուազելօի խորհրդին հետեւելով, 1764 {թուականի} նոյեմբեր ամսի մէջ ստորագրեց Յիսուսեանները Ֆրանսիա

էր ծածուկ ինքեան իսկ Վատիկանի մէջ։ Վերջապէս 1773 {թուականի} յուլիսի 21 օրումը Պապը ստորագրեց այն կոդակը, որո

VII-ը իւր անպարծանք կոնդակովը, որ տուել էր 1814 {թուականի} օգոստոսի 18 օրումը, վերականգնեց ջարդ ու փշուր եղ

ալածելու համար տրուեցաւ կառավարող ծերակուտին 1815 {թուականի} դեկտեմբերի 19 օրումը. շուտով սորանից յետոյ հալած

նորութիւն, եթէ վաղուց լսած լինէիր: Անցեալ 1860 {թուականի} յունուար ամսոյ 23-ին պատահելով Սատանի հայ Շումէ գ

գիս " մակագրով վիպասանութիւնը, որ տպւում էր 1861 {թուականի} Հիւսիսափայլի մէջ, եւ որ ափսո՜ս եւ հազա՜ր ափսո՜ս

ով հաստատում ենք: Տրուած է, Յունուարի 4-ին 1799 {թուականին}: Բնագրի վերայ " ՊԱՒԵԼ"։ Աստուծոյ յաջող

Սանկտպետերբուրգ քաղաքում հազար ութն հարիւր երկու {թուականին} Դեկտեմբերի քսան եւ մի երրորդ օրում՝ ՄԵՐ Թագաւորո

բազան ՄԱՏԹԷՈՍ վիճակաւոր Արքեպիսկոպոսի ձեռքով 1849 {թուականին} բոլորովին հեռացուեցաւ այդ պաշտօնից որպէս զգուշալի

ղապահութիւնը, որ ազգային հոգեւորների ժողովով 651 {թուականին} նզովեց Մանասկերտի մէջ Քաղկեդոնեան ժողովը: Ազ

հրատարակուեցաւ տպագրութեամբ Մոսկուայի մէջ, 1853 {թուականին}, պ. Էմինի ձեռքով։ Այդ տպագրուած օրինակից է արա

ն գիրքը տպուած է այս կամ այն տեղում եւ կամ այսինչ {թուականին}, մենք միանգամ այստեղ ենք դնում այդ բոլորը, որ կ

Փարպ. Պատմ. եր. 185)։ Դնենք, թէ նոյն 455 {թուականին}, երբ Վահանը յետ եկաւ Պարսկաստանից իր երկու եղբար

, բայց եւ այնպէս պիտի ընդունենք, որ Փարպեցին 455 {թուականին} խաղացող պատանի է։ Մենք չգիտենք, թէ ո՛րքան ժ

ը սննդակից եւ խաղակից եղաւ Փարպեցու հետ, եթէ այդ {թուականին} նաեւ քսան տարեկան պատանի ճանաչենք Փարպեցուն, որ

ս յայտնի է, Եփեսոսի Ս. Ժողովից յետոյ եղաւ՝ 433 {թուականին} ։ Ո՛ւր կը մնայ Փարպեցուն նոցա աշակերտ եղած լինելը

Մուշէն է, որ Սամուէլից յետոյ կաթողիկոս նստաւ 502 {թուականին} ։ Թէպէտեւ չգիտենք, թէ այս երկուքից ո՞րը կամեն

, Մեծ Վահանը հաշտուեցաւ Պարսից տէրութեան հետ 484 {թուականին} ։ Մինչեւ այս իրողութիւնը Փարպեցին, ինչպէս ինքը վ

Ս. Յովհան Մանդակունին, Փարպեցին եւ միւսները 486 {թուականին}, այս չիքի պարտէզը։ Բայց այս, որպէս ենթադրու

այսերական Համալսարանի դիւանատան մէջ, ծնած է 1831 {թուականին} ։ Իւր սկզբնական կրթութիւնը ստացաւ նա Երեւան քա

ւելի Հայկազն Խաչատուր Աբովեանի ձեռքով, որ, 1835 {թուականին} վերադարձած Դորպատեան ճոխ եւ պայծառ համալսարանից,

վերայ, որպէս իւր հարազատ զաւակի վերայ։ 1846 {թուականին}, մինչ դեռ Ներսէս Արքեպիսկոպոսը, ստանալով կաթողի

օմիտետի ծախքով։ Այսպիսի հանգամանքներով, 1851 {թուականին} Օգոստոս ամսումը, քսան տարեկան հասակում մտաւ հանգ

։ Այդ գրչագիրը գրուած էր Ուռհա քաղաքում Հայոց ՌԻԸ {թուականին}: Ձեռս երթայ, գիրս մնայ, տկար մարմինս ի հող դառ

Րօճեր Բեքոնը ծնած է Սօմերսետ կոմսութեան մէջ 1214 {թուականին} եւ ուսումն է առած նախ Օքսֆորդում, յետոյ Փարիզում

ր որպէս երեւելի կախարդ եւ ծնած է Շուաբիում, 1205 {թուականին}: Նա մտաւ Դոմինիկեան կրօնաւորների կարգը Քեօլն քաղ

նել այդ ամբիոնը: Այս գերօրինակ մարդը ծնած է 1493 {թուականին} Ցիւրիխ քաղաքի մօտ: Նորա հայրը, որպէս բժիշկ ուսո

, որոնք մի խնջոյքի մէջ դեղել էին նորան: 1703 {թուականին}. երեւեցաւ Անգլիայում մի մեծ Ալքիմիկոս - բժշկութե

ը յանձնելով իւր անձը եւ իւր բարի խորհուրդը՝ 1700 {թուականին} վերստին գնաց Կոստանդնուպօլիս։ Այստեղ քանի անգամ

էր ստացել հալածել Յիսուսեանքը իւր տէրութենից 1606 {թուականին}, որպէս առաւել կասկածաւոր եւ վնասակար տէրութեանը

բանի շարժառիթը, այսքանս ստոյգ յայտնի է, որ 1712 {թուականին} Կլեմենտ տասն եւ մի երրորդ Պապը հաստատեց Մխիթարեան

ի մէջ։ Այս պատճառով Մխիթարը 11 աշակերտներով 1715 {թուականին} նաւ նստեց ու գնաց Վենետիկ՝ միւս աշակերտքը թողնել

Պապական հրամաններին եւ կոնդակներին ընդդէմ, 1773 {թուականին} յուլիսի 21ին դուրս տուեց մի կոնդակ, որով եւ ջնջե

եանք իւրեանց սատանայական խարդախութեններովը, 1814 {թուականին} օգոստոսի 7ին լուծեց արժանայիշատակ Կլեմենդ XIVի բա

Լօյոլա՝ Յիսուսեան Կարգի նախահայրը, ծնեցաւ 1491 {թուականին} Սպանիայի Գվիպուսկօյա գաւառում, Լօյոլա ամրոցի մէջ

ւիրեց իւր անձը զինուորական ծառայութեան։ 1521 {թուականին} Ֆրանսիացիք պաշարեցին Պամպէլունա քաղաքը։ Պաշարուա

պահովութեամբ հասաւ Երուսալեմ դեկտեմբերի 4-ին 1523 {թուականին} ։ Իգնատիոսը վաճառեց իւր ունեցած չունեցածը, որպէս

երը եւ կրօնական վիճաբանութիւնքը. եւ արդարեւ 1532 {թուականին} ստացաւ Աստուածաբանական եւ երկու տարուց յետոյ՝ Մա

ւթենից եւ շտապեց դէպի Վենետիկ, ուր եւ հասաւ 1537 {թուականին} ։ Այստեղ նա իւր սովորական կերպով սկսեց քարոզել ժո

ուածաբանք հասան Տրիդենտեան ժողովը մայիսի մէջ 1546 {թուականին} ։ Բնակուելով հիւանդանոցների մէջ՝ նոքա սկսեց

ասին ", եւ կնքեց իւր զարմանալի կեանքը յուլիսի 31 {թուականին} 1556 տարումը։ Այսպէս եղաւ այս հռչակաւոր մարդի վա

ում էին Յիսուսեանների հասարակութենից դուրս։ 1710 {թուականին} Կարգը ունէր 612 Կօլլեգիա, 340 ապարանք, 59 նորըն

երի միջից։ Նա Պօրտուգալացոց նաւատորմիղի հետ 1542 {թուականին} գնաց Հնդկաստանի Գօա մայրաքաղաքը՝ Գանգէս գետի այս

կան։ Կսաւիէն գտանւում էր նորա մարդերի մէջ։ 1552 {թուականին} դեսպանութիւնը հասաւ Մալակկա։ Այնտեղի զինուորական

ոյ մարմինը բերուեցաւ Գօա, իսկ Օգոստոսի 6-ին 1623 {թուականին} Ուրբանոս Ութերորդ Պապը դասեց նորան սուրբերի կարգը

արկադրում էին ընդունել Քրիստոնէական հաւատը։ 1587 {թուականին} Եափոնիայի մէջ համարւում էր մինչեւ քսան հազար Քրիս

ների ուրախութիւնը շատ կարճաժամանակեայ եղաւ. 1611 {թուականին}, Հօլլանդացիք մտան Եափոնիայ, որ այն ժամանակ Եւրո

յ չէր կարող մտանել Եափոնիայի Տէրութեան մէջ։ 1648 {թուականին} Եափոնիայի մէջ Քրիստոնէութեան եւ հետքը անգամ չ'մնա

յց շատ չ'քաշեց Յիսուսեանների հանգստութիւնը։ 1615 {թուականին} Կայսրը, հաւանելով մի Մանդարինի առաջարկութեանը,

այ, դարձեալ նզովեց Յիսուսեան քարոզիչները եւ 1702 {թուականին} կարդինալ Տուրնոնին (Maillard de Tournon), որ շ

անք՝ շատ անգամ զոհելով պատշաճը... Դեռեւս 1780 {թուականին} Պետրոս Հալլերշտէյն Շուապացի Յիսուսեանը Պալատական

ի վերայ սերմանել էին Աւետարանի սերմը։ Արդէն 1722 {թուականին} Շարլնուան հազիւ հազ կարողացաւ այս վայրենի անապատն

դէն բաւականաչափ զօրացած էին Ֆրանսիայի մէջ եւ 1577 {թուականին} նոր ի նորոյ սկսեցին աշխատել, որ ձեռք բերեն Փարիզ

ն այնտեղ։ Բայց վեց տարուց յետոյ, այսինքն՝ 1609 {թուականին}, յաջողեցաւ նոցա հրաման ստանալ Աստուածաբանական ու

ից եւ գնաց հեռացաւ Պօնդուազ։ Այս քաղաքի մէջ 1720 {թուականին} մարտի 4 օրումը Պարլամենտի անդամքը ընդունեցին Unig

յս անգամ միացաւ Պարլամենտի հետ եւ մայիսի 8ին 1761 {թուականին} հաստատուեցաւ այն վճիռը, որի զօրութենով Յիսուսեան

ելի է թագաւորական կեանքը դաւաճանել։ Այս գիրը 1610 {թուականին} մեծ հանդիսով այրուեցաւ Փարիզի մէջ։ Այս

ն բնակութեան, քան թէ այն տունը, ուր Քրիստոսի 79 {թուականին} վերջին անգամ ճաշ կերաւ էրեց Պլինիոսը։ Հնութեա

ուր եւ յօժարակամ խնդիրը, անցեալ տարու Յուլիսի 16 {թուականից} Բաղչիսարայ քաղաքից, ձեզ վերահաս տառապանքի լծից ե

ւմ իւրեանց բուն նպատակին: Ներկայ տարու Ապրիլի 14 {թուականից} ուղարկել էի Պ. Կ. Էմմանուէլին մի յօդուած՝ " Նկ

էջ էր գտանուել եւ մեր բարեկամներից մինը, որ 1853 {թուականից} սկսած, շատ անգամ գովելով մեզ այդ անզուգական գիտն

1794 մայիսի 30-ից, իսկ միւսը 1795 ապրիլի առաջին {թուականից} ) աւանդում է իւր անշարժ գոյքի Նոր Նախիջեւանու դպր

9, Մայիս 31 ԻՏԱԼԱՑԻ ԱՂՋԿԱՅ ԵՐԳԸ 1859 {թուականից} " Մեր հայրենիք, թշուառ, անտէր,

ար-ծաղիկ ուպմանեան: Նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն {թուականից}: Այսօր աւելորդ շորերը տուին նորան: 27-ին տեսու

ւած է 10-ին: 5-ին ստացայ երկու նամակ, մինը նոյն {թուականից}, երկրորդը առանց թուականի, որով ուղարկեցին թաբակ

: 12-ին նամակ ստացայ 2 հատ. մինը եղբօրիցս նոյն {թուականից}, իսկ միւսը մեր տունից յունիսի 4-ից, որ գրուած է

ց. 100 հատ: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն {թուականից}: 27-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 28-ին: 29-ին

ն եւ պակսիմատ: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն {թուականից} եւ պակսիմատ: 25-ին փոքր-ինչ տկարութիւն զգում եմ

: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Բերբերեանից 23 {թուականից} օգոստոսի, որին պատրաստեցի պատասխան սեպտեմբերի 1-

կ՚երթայ վաղը: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն {թուականից}: 13-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տեսութիւ

նակած է 20-ին: 15-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն {թուականից}: 20-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տեսութիւ

թէ վաղը երթայ: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն {թուականից} ` 21-ից գրածիս դարձը: 25-ին տես[ութիւն եղբ[օրս]

-ին: Սեպտեմբերի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն {թուականից}, 3-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 6-ին նամա

լցուած մի նամակ: " Sir, ձեր նամակը, այսինչ {թուականից}, ստացայ: Այդ նամակը առաջեւս է այժմ, քառորդ ժամ

, ուր ուսում էին տալիս Փարպեցուն։ Դնենք, թէ այդ {թուականից} սննդակից եւ խաղակից դարձաւ Փարպեցին Վահանին, դնե

ադարձաւ հօր մահից յետոյ, ուրեմն՝ անտարակոյս 457 {թուականից} յետոյ։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Հայոց Մեծ լու

մինը, այս չափով էլ գոհ չլինելով եւ Փարպեցուն 457 {թուականից} յետոյ մի քանի տարի էլ Աղանին աշակերտութիւն արած ը

րհում մնալը Մուշէ կաթողիկոսի օրով էր, ուրեմն 502 {թուականից} յետոյ. թէ՞ ուզում է ասել՝ այս այն Մուշէն է, որ

որմութենով։ Այսպիսի դրութեան մէջ ապրեցաւ նա 1722 {թուականից} մինչեւ 1727 թուականը։ Վերջապէս բոլորովին հրաժարո

հիման դիմէ երբեմն ՚ի վեց, եւ երբեմն յեօթն հազար {թուականն}, հուսկ ուրեմն ըստ Չինաց եւ զմիլիօն թուականն եւս

ազար թուականն, հուսկ ուրեմն ըստ Չինաց եւ զմիլիօն {թուականն} եւս առնու ի բերան: 5) Երես 15. Հարց. - "

վ զանցս աշխարհին Հայոց ի 344 թուականէ մինչեւ ց392 {թուականն}, իսկ վերջինս՝ աստուածաբանական ճառիւք, այլ եւ պ

եալ է զպատմութիւն Հայոց ի 388 թուական է մինչ ց484 {թուականն} զկնի Քրիստոսի, ուր նկարագրէ զգիւտ գրոց ի Մեսրոպա

Գագկայ առաջնոյ ի տանէն Բագրատունեաց մինչեւ ց1071 {թուականն}: Պատմէ նա զաղետալի կործանումն Անւոյ եւ Շիրակաց գ

փիլիսոփայութեամբ, որի վերջին խօսքը էր 1789 եւ 93 {թուականները}: Բայց որտեղի՛ց յանկարծ բխեց XVIII դարու այդ փիլի

ւթիւնը (նոր ասում ենք տարբերելու համար 1858-1861 {թուականների} հրատարակուածից) գլխաւորապէս պատերազմում է նոր լե

չ պարոն Թիֆլիզումը շինել է մի գիրք, որ 1840 քանի {թուականներին} տպուել է Մոսկուայում։ Այս գրքի մէջ գտել է այդ թի

ւթեան մասին։ Այս խօսքերին նայելով՝ Փարպեցին 433 {թուականներին} գործակից է Ս. Գրքի թարգմանութեան. ուրեմն, այդ

կաթողիկոսական աթոռը փոխադրուել էր Դուին, իսկ այդ {թուականներից} մինչեւ Մեծ Վահանի մարզպանութիւնը աւելի քան թէ երե

գործակից է Ս. Գրքի թարգմանութեան. ուրեմն, այդ {թուականներում} ոչ միայն աշակերտուած պրծած է նա Մեծ թարգմանչաց,

լ բնաւ, այնուամենայնիւ Մեծ Թարգմանչաց վախճանելու {թուականներում} Փարպեցին աւելի չէ լինում, քան թէ հինգ վեց տարեկա

լինում, քան թէ հինգ վեց տարեկան տղայ։ Բայց այդ {թուականներում} չկար նա անգամ եւ այդքան. քսան տարեկան տղայ չէր կ

լ նա, երբ խաղակից էր Վահանին Աշուշայի տանը։ 446 {թուականներում} Փարպեցին կամ նո՛ր էր ծնած, կամ շա՛տ շա՛տ երկու ե

ւ այսօր, թէ ոչ: Նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ {թուականով}: 18-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին ն

ոսի 5-ին: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ {թուականով} եւ մի ֆունտ թաբակ: Օգոստոսի 1-ին նամակ գրեցի եղբ

իստ եմ: Այս րոպէիս նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրից {թուականով}, որով ուղարկում են մրգեր, թամա՜մ: 12-ին առողջ

կուած է 26-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն {թուականով} գրուած. 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը եւ խ

է 16-ին: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ {թուականով} եւ 1 ֆ[ունտ] թաբակ: Պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղ

քն 13-ին: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ {թուականով}, որով ուղարկեց պակսիմատ եւ " հասարակաց շահի " տպ

է 23-ին: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ {թուականով}, հանդերձ տետրակներով եւ խաղողով: 19-ին պատասխա

թայ 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս երէկուայ {թուականով}, որով ուղարկեց " հասարակաց շահի " հաշիւը, պակսի

այ 11-ին: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ {թուականով}, որով ուղարկեց 1 ֆունտ թաբակ եւ օրգանական քիմիայ

է 21-ին: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ {թուականով} եւ խաղող: 17-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը,

քն 18-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ {թուականով}, որով յայտնում է. ա) թէ 17-ից գրած նամակս դեռ

է 28-ին: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ {թուականով}, որով ուղարկեց Վադուժի նամակը: 24-ին պատասխան

րթայ վաղը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս երէկուայ {թուականով}: Յայտնում է, թէ Սուլթանը նոյեմբերի 24-ին դուրս

17 Կովայլսկուն 18 Կաթողիկոսին, Յունուար 20-ի {թուականով} 19 Կաթողիկոսին, Յունուար 20-ի թուականով 9 20 Քե

ար 20-ի թուականով 19 Կաթողիկոսին, Յունուար 20-ի {թուականով} 9 20 Քեաթիպեանցին 21 Ալփիարին 10 22 Հայրապետեա

մ յաւելացել է գրեթէ հինգ հարիւր հազար հոգի: 1851 {թուականում} Լոնդոնը ունէր բնակիչ 2, 362, 236, իսկ 1861-ին `

մի ճիշտ համակարգութեան տակ. այլ եւ մանաւանդ 1862 {թուականում} ժողովրդական լեզուի բաղդասութիւնը տարել դրել էր բո

, ինչպէս որ կային։ Պարոն Փափազեանը իւր 1848 {թուականում} տպած եկեղեցական պատմութեան մէջ սկսած 923 երեսից մ

այի մէջ, նորանց հարկադրեց թողնել Փարիզը դեռ 1536 {թուականում} ։ Նոքա ճանապարհ ընկան ուխտաւորների հագուստներով,

ձեռքովը։ Վերջ ամենայնի Գրիգոր XV մարտի 12ին 1622 {թուականում} դասեց Իգնատիոսը սուրբերի Կարգը, եւ Նիդերլանդիայի

Դնում եմ այս կարգով, թէ Յիսուսեանք, ո՞ր {թուականում} ո՞ր աշխարհքից հալածուեցան։

նատուերի եւ Տէրութենական մարդերի համար, եթէ 1584 {թուականումը}, երբ Յիսուսեանք հասան արդէն վերին աստիճանի կարող

նց զօրութենովը պիտոյ է Կլեմենտ XIV-ը մեռանէր 1774 {թուականումը} ։ Այս գուշակութիւնքը այլայլեցին Պապի հոգու խաղաղո

մ գաղտնի բան լինէր, այս ծանօթութիւնքը գրւում էին {թուանշաններով} ։ Գեներալը, այս յայտարարութեններից ծանօթութիւննե

այլեւ բառ չկայ: Մենք հերիքանում ենք այդ երեսների {թուանշանքը} ցոյց տալով: " Սոս եւ Վարդիթերի " ընթերցողնե

րը ազատ են եւ իւրեանց հողը պիտի ստանան հրովարտակի {թուեալ} օրից, երկու տարուց յետոյ, իսկ մինչեւ այն երկու

Սերոբ եղբարցս, որ կ՚երթայ 24-ին. Սերոբի նամակը {թուեալ} է մայիսի 26-ից, փոշտի պատճառով: 25-ին 100 հատ ս

նին, որ կ՚երթայ 14-ին: Սրբազանի նամակը սխալմամբ {թուեալ} է 12-ից: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 15-ից գրու

-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Բոկլի գիրքը: Նամակը {թուեալ} է 2-ից եւ մէջը կար մեր Գաբրիէլի նամակը յուլիսի 26

րովին, որ կ՚երթայ վաղը: Նախիջեւան գնալու թղթերը {թուեալ} են 7-ից: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած

րս հետ. այսօր տուի Սերոբին ուղարկուելու թուղթը, {թուեալ} 25-ից. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 30-ին:

յսօր տուի եղբօրս Սերոբ եղբօրս գիրը, որ ուղարկէ, {թուեալ} 29-ից: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ թաբակ:

թը ըստ հասցէին եւ պատճէնը ` տունը խրկելու համար: {Թուեալ} է 25-ից: 27-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 28-ին ն

ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 28-ին նոյնպէս, 23-ից {թուեալ}: 29-ին տեսութիւն եղբ[օրս] հետ. այսօր իմացայ Անա

ւտուշի նամակը: 9-ին նամակ պատրաստեցի դէպի տուն, {թուեալ} է 11-ից, որ պիտի տամ վաղը: 10-ին տեսութիւն եղբ

լթ[անշահի] նամակը: Պատասխան գրեցի Սուլթ[անշահին] {թուեալ} 12-ից, որ տամ եղբօրս տեսութեան ժամանակն: 12-ի

րիցս 3-ից գրուած: 5-ին առաւօտ պատասխանեցի, 4-ից {թուեալ}: 7-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ

-երորդ բաղնիս: 30 նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրից {թուեալ}: 30-31 idem 31-1 idem [Փետրուարի] 1-ին տես[ութի

ն որ տարանջատ են ի նոցանէ ամենայնիւ որպէս ի վերոյ {թուեալ} եմք, զծաղու գան թերեւս, յար եւ նման կատականաց ա

երկաթ ու կրակ գործ դնելով, բայց Պ. Իսահակեանցին {թուել} է, որ ազգի վէրքերը արեւին են ցոյց տալիս: Խիռուռ

ան, եկեղեցական. վասն զի ձանձրալի է մի ըստ միոջէ {թուել}: Իրաւունք չունէ՞ր արդեօք Հիւսիսափայլը հայոց ե

իսկ երկիւղ էր կրել եւ փախչում էր, թէեւ նոյն ինքը {թուել} էր քեզ ահարկու կէս գիշերուայ լռութեան եւ խաւարի մ

արիմ տողել աստէն զքննութիւն իմ, յետ համարելոյ եւ {թուելոյ} զամենայն զքարինս գայթակղութեան, եւ յետ ի մատենին

ը կը մնայ անշարժ եւ անդամալուծեալ: Այն օրից պիտի {թուենք} ազգային նորոգութեան դարագլուխը, երբ ազգը դիմէ դէ

ի առ ՚ի Ձէնջ: Յիմոյս կողմանէ, որ ինչ քննչացն {թուեսցի} կարօտ բացայայտութեան, պատրաստ եմ պարզել եւ լուսա

նշանակել առ այս զժամադրութիւն, երբ եւ ուր պատշաճ {թուեսցի} Ձերոյին յարգութեան: Սպասելով տնօրէնութեան ձեր

նշանակել առ այս զժամադրութիւն, երբ եւ ուր պատշաճ {թուեսցի} մեծարու տիկնոջդ: Սպասելով տնօրէնութեան Ձերու

վազովսքի Գաբրիէլ վարդապետն։ Մի՛ ինչ օտարոտի {թուեսցի} Վեհափառութեան Ձերում եղանակ բանիցս. սիրտ մեր լցա

արտութիւնն ազատեսցէ զձեզ: Մի ծանր ումեք [ {թուեսցի]}, եթէ ներեսցուք մեզ [մերոյս վասն հայկական դպրութ

ւթեան եւ ժամանակագրութեան, [զորս, մի խիստ ումեք {թուեսցի} բանս, եթե ասիցեմ աբեղայական դերձակաց կարկատանս,

անդ: Վեհաստիճա՛ն Հայրապետ, եթէ ի ձանձրալիս {թուեսցին} Ձեզ բանք իմ, զայս մի եւ եթ աղաչեմ յիշել. եթէ քա

ան գալուց յետոյ, վերջապէս Բեռլինի մէջ 1830-1831 [ {թուերին]}, վերջին անգամ կարդում էր պատմութեան փիլիսոփայու

, որ կանգնած, կամենում է բռնել մի թիթեռնակ: Ինձ {թուեց}, թէ աչքիս է երեւում... շփում եմ ճակատս, սրբո

սակ տեսակ մտածողութեններից յետոյ քնեցայ: Ինձ {թուեցաւ}, թէ գտանւում եմ մի գեղեցիկ դաշտում՝ կանաչ արօտի

ղձոտ կերպարանքի մէջ գտայ ես մի համակրութիւն: Ինձ {թուեցաւ}, թէ այդ մարդը, շատ վշտերի ենթարկուելով, իրաւու

կը տանի նորա ապրանքի վաստակը, թէեւ սկզբում ծանր {թուեցաւ} նորան ապրանքը առանց վաստակի վաճառել եւ պարտքը վճա

Զարկեցին սրտիս բիւր հազար նետեր. Իմ պաշտօն {թուեցաւ} նոցա հակառակ Երբ սփռում էի սուրբ սիրոյ սերմե

ւտ արուեստապետներ բերել տալ: Այս բանը շատ ընդդէմ {թուեցաւ} հոգատարներին, բայց սոցայ անարժանութիւնը գիտելով

բնագրի խօսքերն էլ, եթէ որեւիցէ պատճառով հարկաւոր {թուեցաւ} ։ Սուրբ գիրքը, բացի որպէս վկայութիւն բերելուց

մ եմ դարձեալ, երեւում է նոյն կերպարանքը, եւ ինձ {թուեցաւ}, թէ այդ կերպարանքը ժպտում էր... բայց այնպէս ա

յդ բաները: - Ներողութիւն, ներողութիւն, ինձ {թուեցաւ} թէ ազգասիրութեան վերայ ենք խօսում ձեր հետ: -

։ Զթիւ աւուրց երկնային Գահակալին յաշխարհի Ես {թուեցի} ցերեսուն կէս եւս ընդ այլ երեքի։ Անպարտակիր մինչդ

եօթն տեսակ չոր միրգ, զոր օրինակ արմաւ, չամիչ, {թուզ} եւ այլն, եւ այլն. դնում են մի ճրագ, մեղր, իւղ

պտղից է ճանաչւում, - քարոզում է Քրիստոսը, -թզենին {թուզ} կը բերէ, իսկ փուշը՝ փուշ"։ Այդ տեսակ առաջ

եւ ծանիցեն եւ մի՛ յուսասցին ի Հռովմէական տատասկէ {թուզ} կթել. հոգ կալցեն ինքեանք ձեռնտուութեամբ միմեանց

Երես 64. Այվազովսքին, խօսելով զգլխաւոր մեղաց, {թուէ} զեօթն մահացուս, յարելով, եթէ գլխաւոր կոչեցան սո

ծ դաշտեր, որոնց վերայ շատ փոքր արծաթով կարելի էր {թութի} անտառներ գոյացնել շերամադարմանութեան համար, բայց

մ է շերամաբուծութիւնը Աշտարակում: Վարդիթերը {թութի} տերեւը այգուց առած գնում է տուն (եր. 71-72).

Մ Ա Կ Ա Ն Հ Ա Շ Ի Վ Ն Ե Ր] Պարոն Պետրոս Եագորիչ {Թութունովէն} առեցի 75 մանէթ եւ պիտի տամ Մոսկուա, պարոն Մովսէս

րժանի իրաւունս պատպանութեան Ադմինիստրացիօնին, զի {թուի} թէ կառուցեալ իցէն ամօք իբր հնչիւք եւ ո՛չ եօթանաս

իմիայն յօգուտ Սահակեան եւ Մեսրոպեան դպրոցաց: {Թուի} թէ տունքդ այդոքիկ, մինչեւ ՚ի կատարած ժամանակաց,

Կատարեալ իրաւունք եմ տալիս քո գաղափարին, թէ {թուի} հետ հարկաւոր էին եւ մի քանի վիճակագրական եւ տեղագ

ի, այսինքն ` Նախ յայտ լիցի ամենեցուն, որ ի {թուի} Փրկչին 1793 մլն հատ հոլանդզեւար կտակ ամ գրել տվել

ճահ: Եթե փութացաք ուրեմն քաւիլ յայդպիսեաց՝ {թուի} մեզ, թէ եւ ո՛չ իւիք ինչ գթեցաք: Շա՛տ իսկ ի

ոքիկ - կրօնն եւ լեզու: Ազգն մեր ի ժամուս՝ {թուի} ի շարս ընկճեալ ազգաց, այլ թուի նա, եւ չէ անհետա

գն մեր ի ժամուս՝ թուի ի շարս ընկճեալ ազգաց, այլ {թուի} նա, եւ չէ անհետացեալ յերեսաց երկրի, եւ մեր ամեն

անակներում։ Թող խօսէ ինքը՝ Քերթողահայրը. "Այլ ինձ {թուի}, որպէս այժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց լեալ անսիրել

ԱՂԱԳՍ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹԵԱՆ Ճ Ա Ռ " Այլ ինձ {թուի}, որպէս այժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց լեալ ան

[Բայց դոքա լուռ կան, համրացեալ ամենեւին, որպէս {թուի} ասիական իմն խորամանկութեան աղագաւ. վասն զի խոստո

միով Ճառիւ՝ զսուրբ Նշանէն Վարագայ, եւ որպէս մեզ {թուի} ՝ նոր ի նորոյ տնկէ ի սրտի աբեղայամիտ իմաստնոց հայ

ահասու եղեալ իցէ] ճշմարտութեան. բայց ինձ այլապէս {թուի}, ճշմարտութիւն չի՛ք առ հայոց ուսումնականս, թո՛ղ

[թէ ընթերցանելի բանս առ ի] հեղինակէն: Որպէս մեզ {թուի} ՝ [կրօնուսոյց] մատենագիրք մեր ի գրելն զայսպիսիս ո

ն ի դարձ փոխարինին պատուական ծերունւոյն: Այլ մեզ {թուի} ՝ թէ համանունութիւն երկոցունց սոցա տուեալ է տեղի

ց, բայց եւ ոչ գովեմք զայրն այդպէս ընթացեալ: Ինձ {թուի}, թէ առ ի ոչ անիրաւել առ Մխիթար հաւատափոխ, պարտ

ճանաչել զնպատակ նորա: Օրագիր այդ յաւէտ քան զայլս {թուի} մեզ զարմանալի, մինչեւ ինքնին ոչ բացայայտեսցէ զիւ

ինչ մարդացուցին: Իսկ " Եւրոպա " լրագիր Վիեննայի {թուի} մեզ զբօսանաց աղագաւ յարուցեալ յաղագս պատուելի Մխի

հնոցն մերոց... ի մի ժողովել, երես 93-94: Մեզ {թուի} այդմ գէթ երեւակայութիւն լինել, կամ թէ այլ ինչ՝

սենեանների հալածման ժամանակը։ Անհասկանալի կը {թուի}, թէ ինչո՞ւ համար ըստ երեւութին այնքան աննշան գիր

տում ենք մեր նկատողութիւնքը, որ գուցէ թէ անախորժ {թուին} ձեզ, եւ եղբայրական (եթէ միայն հաճիք ընդունել)

պաշտօնակատարութիւնքը, անտարակոյս, պիտոյ է հրաշք {թուին}: Նախիջեւանի բնակիչքը մեծ մասնով վաճառականք ե

ղական հասարակութեան եւ ընկերութեան, համեմատ նոցա {թուին}, այնպէս, որ այդ հասարակութիւնքը, մինչեւ մի նշա

իք Ֆրեդրիկ Վենքշմանս եւ Աբրահամ Ավետմալն. նաեւ ի {թուին} 1794-ում Հայեւար գրած մին կտակ եւս ամ գրել տվել Տ

Անօթք, որք պահեն զազգութիւն ո՛ր եւ է ազգի, երեք {թուին} ի փիլիսոփայութեան՝ քաղաքականութիւն, կրօն եւ լեզ

կ լուսաբանած, սկզբումը իհարկէ պիտոյ է նորան օտար {թուին} դոքա, որովհետեւ Հայը ո՛չ գաղափարներին է տեղեակ ե

եւ ինքը՝ Չամչեանն էլ վկայում է, վախճանեցաւ 421 {թուին}. ուրեմն Փարպեցին ծնած էր այդ թւից առաջ, եթէ Վռա

նորա հաշտութիւնը Պարսից տէրութեան հետ, եղաւ 484 {թուին}, երբ Պերոզի տեղը նստաւ Վաղարշ թագաւորը։ Բայց պե

ւնի Վահանի հետ միասին, Հայոց նախարարաց թղթով, 450 {թուին} Յունաստան գնաց՝ Թէոդոս կայսրից Պարսից ընդդէմ օգնո

ие трупы) դեռեւս շատ ժամանակ պիտի կենդանի մարդիկ {թուին} մեր արտասուելի ազգի աչքում: Երեւում է, որ մեք տ

պատահեալ եմ գրուածոց նոցին առ հասարակ, կորովաբան {թուին} հարք՝ Վրթանէս Ասկերեան, երկոքին եղբարք Աւգերեան

հրատարակուել է Երուսաղէմի վանականների ձեռքով 1779 {թուին}. այդ հրատարակութեան մէջ նրանք աւելացրել են աւանդ

պահանջող լինի ի վանաց: Միթէ ո՛չ ի զարմանալիս {թուիցի} տեսարանս. վանքն Ամենափրկչեան հռչակի պարտապան, ա

նակ: Գրեթէ միշտ այսպէս է, ուր չկայ երկիւղ, անդ {թուլահոգի} մարդիկը միշտ խրոխտ են լինում. իսկ մի փոքր կասկած

ր խորհուրդը եւ կը սրբէ տէր սատանայի տգիտութեան եւ {թուլամորթութեան} ամօթը դժոխքի պայծառ դրօշակի վերայից, այո, իմ որ

թասը ձեռքին կանգնած նոցա մօտ, ծաղր առնելով նոցա {թուլամորթութիւնը}: Յետոյ երեւակայում էր, որ իւր ընկերքը, գլուխնե

տճառով եւս տեսակի պակասութենից առուտուրը սկսում է {թուլանալ}: Արի երիտասարդը նկատում է այս բանը եւ վնասի ճանա

թէ նորա մարդոցը"։ Եւ լսողքը, այսպիսի խօսքերից {թուլանալով}, էլ այնուհետեւ աշխատում էին ժողովել առաւել իրենց

աւոր ալիքները, մինչեւ որ ծովի մրրկից ստացած ուժը {թուլանայ} եւ ալիքների սուր եւ կոնաձեւ գագաթները ստանալով աւ

Քրիստոս չի՛ք խտիր: Պատուիրանք քրիստոնէութեան ո՛չ {թուլանան} վասն որոց սպասահարկեն Աստուածային բանին, յար եւ

նիւթ չ'ստանալով այնպիսի կերակրից, անտարակոյս կը {թուլանար} եւ յետոյ կը քանդուէր եւս. հոգու համար մի այսպիսի

ար: Հիվանդությունս առաջ չի գնում, բայց եւ չի {թուլանում}: Այսօր քսան օր է, ինչ ընդունում եմ ծծմբային խին

ենայն ինչ ներելի է. օրէնքի եւ պատշաճի խստութիւնը {թուլանում} է այս երկու դիպուածներումը, դու, լինելով ե՛ւ մի

սակար կարող էր լինել, որովհետեւ մեր ձգտողութիւնը {թուլանում} է ուրախութեան ժամանակ. պատճառ, ուրախութիւնը հետ

հում են րոպէներ, երբ ե՛ւ բարբարոսը, ե՛ւ աւազակը {թուլանում} է, եթէ յանկարծ եւ մեծ ուժով ներգործես նորա հոգու

ի փոքր կասկածելի բանի մէջ, մինչեւ վերջին աստիճան {թուլանում} են: Մի փոքր ժամանակ անցանելուց յետոյ, սա կրկին

ի է։ Բայց, աստիճան աստիճան երթալով, տարբերութիւնը {թուլանում} է։ Քանաքեռի եւ Երեւանի մէջ քիչ տարբերութիւն կայ,

եւ իւր միաբանութիւնը պապականութեան լուծի տակից, {թուլանում} է նորա աշակերտների մէջ. երեւում են մարդիկ, որ մ

րաստեղծում է անբնական բաներ, այնտեղ գործի արժէքը {թուլանում} է եւ անհամեմա՛տ թուլանում է: Ընդհանրապէս,

ր, այնտեղ գործի արժէքը թուլանում է եւ անհամեմա՛տ {թուլանում} է: Ընդհանրապէս, նկարագրուած բնաւորութիւնքը

ւ անկարելի է։ Քեզ քաջ հայտնի է, որ ես բարոյապես {թուլացած} չեմ, կարող եմ շատ աշխատել, բայց աշխատելու համար

օն: Ազուչենան, ջլախտական ամբոխմունքից յետոյ {թուլացած} լինելով, քնած է այդ միջոցին. Մանրիկօն տանում են

ոտք կտրուեցաւ, մինչ ամենեքին ցերեկի ջերմութենից {թուլացած} անկողին մտան՝ քնով զօրացնելու համար իւրեանց ոյժը

ով փորձանացէ: Այս սրտաբուխ աղօթքից յետոյ իմ {թուլացած} ծունկերը վերստին ստ այան իւրեանց ոյժը եւ սիրտս փո

աւելի մեծ մեծ բաների համբերեց. իսկ դա՛ վէրքերից {թուլացած} մարդու երեսին եւ ջո՛ւր անգամ ցանել չհամարձակուեցա

կ: Նա ասում էր, որ այդ կ'ամրացնէ պ. Շաքարեանցի {թուլացած} զօրութիւնքը: Արդարեւ մի րոպէ հոգի առնելուց յետոյ

ծը: Մանուշակը թրթռում էր նորա գրկի մէջ, նորա {թուլացած} գլուխը հանգչած էր Շահումեանցի ուսի վրայ, իսկ եղա

ռ ընկած եւ չ'բերէին Մանրէզ։ Նորա ջլերը բոլորովին {թուլացած} էին, նորան փոփոխակի երեւում էին երբեմն Աստուածամ

կողմը ձգելու ժամանակ, անդադար տեսնում էի նորան: {Թուլացայ}, մաշուեցայ. մարդու հետ խօսելու ժամանակ, շատ ան

ս, մէջքիս եւ գլխիս ցաւերը գնացին, կոկորդիս ցաւը {թուլացաւ}, յոյս ունեմ, որ վաղը իսպառ լաւանամ: Այսօր նամա

րավոր չէ դրանով ճանապարհ գնալ: Անիվների օղակները {թուլացել} են, պետք է ամրացնել, եւ թերեւս ուրիշ վնասվածքնե

յնքան շատ գրվեց, ձեր վերջին նամակում զգալի չափով {թուլացել} է: Է՜հ, աստված նրանց հետ, այդ տեսակցություններ

տանջում է անիծված ռեւմատիզմը, թեեւ այժմ բավական {թուլացել} է եւ շատ հավանական է, որ մոտ ապագայում բոլորովին

ւթիւնքը եւ անմիջապէս մերժելով նորանց, աշխատում է {թուլացնել} անախորժ տպաւորութիւնը այդ ժանգոտ գաղափարների ` թէ

մեր մօտ, մեք կ՚ամոքենք Քո վիճակի դառնութիւն, Կը {թուլացնենք} ճակատագրիդ Խիստ հարուածի սաստկութիւն"։ Նա տանու

ափարը: Ներկայումս աշխարհի լուսաւորութիւնը օրէ օր {թուլացնում} է ստրուկ ազգերի կերած ծեծերի սաստկութիւնը, այս դ

, յետոյ ազգութեան մէջ նշմարում է եսականութիւն եւ {թուլացնում} է առաջին տպաւորութիւնը: Մեր պարտքն է, ուրե

տցաւութեամբ տեսանում ենք ուրիշ պատճառներ եւս, որ {թուլացնում} են այդ գործունէութեան արժանաւորութիւնը։ Եւ մ

եւ խիստ խօսակցութիւնը, հոգեբանաբար ներգործելով, {թուլացուց} նորա հոգին եւ մոռանալ տուեց մի ժամ իւր զօրութիւնը

համար, հետեւեցուցին նորա մարմնի նուազութիւն, որ {թուլացուց} Իգնատիոսի ի բնէ բիրդ եւ առողջ կազմուածքը։ Երբ բո

, ապա ուրեմն այս նոր դարերը բնականաբար, քիչ շատ {թուլացուցին} միջին դարերի մեր ժողովուրդի վրայ արած ազդեցութիւն

շարունակել, լարերը շատ ձգուած են, ուստի մի փոքր {թուլացրեց} ժողովրդեան սանձը: Մինչ այս, մինչ այն, տնտեսակա

իք ունին տգէտ մարդիկ, կ՚երեւի իւր վերին աստիճանի {թուլութեամբ} եւ ոչնչութեամբ: Ո՞չ ապաքէն մեր աշխարհի կառավ

րծել իւրեանց հասարակութեան մէջ, բայց մի աններելի {թուլութեամբ} անհոգացած են մինչեւ այժմս, չնայելով որ, ինչպէս

արատեւել տալու: Արդարեւ, եթէ հասարակութեան {թուլութեամբ}, անհոգութեամբ կամ չարաճճի մարդերի ազգակործան անմ

որպէս մի կորած բան փնտրել, ինչ որ նոքա կամքով, {թուլութեամբ} կամ անխոհեմութեամբ մերժել ու ջնջել էին: Վե՞ր

անդանօր դիպելոց առողջացեալ, անկայ հետեւաբար յախտ {թուլութեան} մինչեւ չիմանալ զառնել եւ զգործել իմ, դեգերելով տ

սատարութեամբ երեւելի բժշկաց վտարեաց յանձնէս զախտ {թուլութեան}, որ ամօք սպառնացեալ էր ի բժշկաց թագաւորել ի վերա

նգամ սաստիկ ցանկութիւնքը ձգում են մարդս մի ջլային {թուլութեան} մէջ, շատ անգամ զառանցանքը, մանաւանդ՝ մի այդպիս

ղների պէս, բանի տեղ չեն դնում։ Բայց մարդ մարմնի {թուլութեան} պատճառով մեղք է գործում, ինչպէս եւ ես, որ ամեն

պապական դեսպանքը ունէին պապի իշխանութիւն, որոնց {թուլութեան} կամ սաստկութեան վերայ բարձրանում են գանգատներ Գրի

հատուածը։ Գուցէ աւելորդ էլ լինէր այս աչքի յայտնի {թուլութեան} վրայ շատ խօսել, մանաւանդ որ ինքը՝ արգոյ հեղինակ

հատուածը: Գուցէ աւելորդ էլ լինէր այս աչքի յայտնի {թուլութեան} վրայ շատ խօսել, մանաւանդ որ ինքը արգոյ հեղինակը

ում է Պ. Իսահակեանցի Պեդագօգիայի մէջ ամենավերջին {թուլութեանը}, աւելորդ է խօսել, որովհետեւ այդ պարոնը, մի ասի

վհետեւ ծառը խափանարկու էր նորան՝ ինձ տեսանելու: {Թուլութենից} համարեա թէ վայր ընկնելով՝ նստաւ արօտի վերայ: Նո

լի են նոցա, խորամանկութեամբ օգուտ են քաղում նոցա {թուլութենից}, տիրում են նոցա վերայ եւ նոցա անունով ներգործում

էր, քան թէ երէկ: Երեկոյեան գլուխս էր ցաւում եւ {թուլութիւն} ունէի: 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս Սուլթանի նամա

արակելու կերպը, ցոյց էք տալիս ձեր վերին աստիճանի {թուլութիւնը} պեդագօգիայի մէջ։ Դուք ասում էք՝ մանկութիւնը պիտ

էջ, երկրորդ՝ ձեր այդ ընթացքով ցոյց էք տալիս ձեր {թուլութիւնը} Հայկական դպրութեան մէջ: Խորենացին, վերադառնալով

մից թողուլ ուրիշներինը: Բայց աւա՜ղ... մարդկային {թուլութիւնը} շատ անգամ տիրապետում է նորա բանականութեան վերայ,

նալը եւ սորանից պատճառուած աննկարագրելի ֆիզիկական {թուլութիւնը} համարեա՛ թէ զրկել էին ինձ կարողութենից գրիչ ձեռք

Վերջապէս բարոյական ոյժը յաղթահարեց ֆիզիկական {թուլութիւնը}, զօրացուց իմ ջղերը, եւ ահա ձեռքիս մատերը կարողա

լով այս բաների վերայ, չտեսանելով իւր աշխատութեան {թուլութիւնը}, դեռ նուիրաբերութեան մէջ գրքի ճակատում գրում է.

ի գիւղում։ Բայց մեք, տեսանելով նորա առողջութեան {թուլութիւնը}, հեռացնում էինք նորան այդ խորհրդից։ Բայց նորա վ

առողջ վեր չկացաւ իւր անկողնից: Նորա չափազանց {թուլութիւնը} երեւում էր նորա գունաթափ երեսից եւ աչքերից, որ կ

Մանուշակի խօսքը, որ թէեւ աչքով տեսանում էր նորա {թուլութիւնը}, այնուամենայնիւ մեղք էր համարում հակառակուիլ Ման

րութեան պատճառը հոգեկան ցնցմունք լինելով, եւ այս {թուլութիւնը} յառաջացած այդ հոգեկան ուժաթափութենից, օգուտ ստան

մ եմ. ի՞նչ պիտոյ է առնել, մարդ ենք, ունինք շատ {թուլութիւնք}. երբեմն սիրում ենք մի մարդ՝ առանց կարողանալու հ

զբաղմունքը եւ եթե ճշմարիտը կամիս, վերին աստիճանի {թուլությունը} եւ վերջումը տասն օրվա հիվանդությունս, ինչեւիցե,

ւյսը քաջալերում է ինձ եւ զորացնում է իմ ֆիզիկական {թուլությունը} ՝ պատճառված դժոխային ջերմությունից։ Ռ[ոմյուրի] ջ

ա դէմքի ճիշտ պատկեր: ՚Ւ հիւսած մազերն {թուխ} -թուխ գլխի, Կոկոն աչքը կը փայլի, Արդ

քի ճիշտ պատկեր: ՚Ւ հիւսած մազերն թուխ- {թուխ} գլխի, Կոկոն աչքը կը փայլի, Արդեօք ո

բնութեան թթու դէմքից տխրած մի մարդ, միջահասակ, {թուխ}, սեւ աչքերով, սեւ մազերով, փաթաթուած իւր կիսամ

սակը արդէն դրել էր նորա նեղ ճակատի եւ դուրս ընկած {թուխ} թշերի վերայ իւր կնիքը - խորշումը: Նորա հագուստը

րա կուրծքի սէգմենտը ցոյց կը տայ քեզ այն շատ անգամ {թուխ} գունով թաշկինակը, որ իսկ եւ իսկ կոկորդի տակումը

ր նորա քրոջը: Աղուանեանցի քոյրը շիլ աչքերով, {թուխ} եւ երկայն երեսով, արծուի քթով քառասուն եւ հինգ տ

ամանակ Սուրբ Թորոս: Նորանցից մինը միջահասակ, {թուխ}, սեւ աչքերով, սեւ մօրուքով... Նոքա մտան ե

շերավարն կը փայլի, Արծաթահերն չի երեւում, {թուխպ} ամպերը ծածկեցին, Արուսեկի նուազ լոյսն էլ իմ

Էլ ո՞վ ինձ կը տայ որդիներ, աւա՜ղ, Մինչեւ ամառը {թուխս} նստեմ նորից ` Ծածկիր, խնդրում եմ, դու ինձ, աք

ւս, Ո՞ տայր ինձ որդիս, Մինչ ես գամ ի {թուխս} ՝ Յիս, որձա՛կ քա՛ջ, յի՛ս ". Ասէ եւ

ւի ձու ածած տեղում, բոլորովին պիտակաբար. եւ եթէ {թուխս} եկած խեղճ հաւը, իր անխոհեմ տիրոջ որկրամոլութեամբ

եք, որ ես ալ միամիտ ըլամ, եւ ասկեց առաջ Սերոբին {թուղթ} գրիլ էի ձեր թղթի մեջն, աղեկ հասկըցուցի՞ք, չի հա

այն վասն սրբազանին միամտության Կարապետ աղայեն մեկ {թուղթ} առեք, որ իրեն կատարյալ չարած եդ չի դարձուցին: Ե

ն, անոր համար։ Վերջապես մարդուն հոժարացունուք, {թուղթ} առնուք, ճամբու խարճ տաք, խրկիք շուտով եւ իրեն ձ

ուրիշ բռնակալ տերության դատաստան չէ, որ մի քանի {թուղթ} սեւցնելով կամ մի քանի աստիճանավոր կաշառելով, գոր

նդիր ազգային հրիտանացն մակագրելով այսպէս. " Զայս {թուղթ} երեսփոխանութեան տուեալ ի բովանդակ ազգէն Հայոց, բ

դամք, զորոց յանուանէ ի վեր անդր ասացի, տամ զայն {թուղթ} վեհափառ կաթողիկոսին եւ նա յանձնարարեալ անդամոյ Սի

ռ Այվազովսքին, խնդրէ առաքել առ ինքն զպաշտոնական {թուղթ} մի, ստորագրութեամբ իւրով եւ քանի մի անձանց ՚ի Ն

ստան, զամենայնն լիով ստացաք, զորմէ եւ տամք զայս {թուղթ} հաստատեալ մերով ձեռնագրով"։ Յետ այսորիկ, յա

իմ յԵւրոպա, բարւոք լինի, եթէ ազգն տացէ ինձ զայլ {թուղթ} երեսփոխանութեան վասն վերտողեալ դատից, այլ տալով

մակար հաճութեամբ համարձակեցայ տալ Ձեզ զվաւերագիր {թուղթ} լիակատար երեսփոխանութեան յերրորդէ թուականէ այսր

թայէ հասցէ առ Ձեզ ստորագրութեամբ քանի մի անձանց. {թուղթ} նմանօրինակ չեն զարմանք, այլ սովորական երեւոյթ յա

պարզաբանման համար հարկավոր է ոչ թե ինչ-որ մի թերթ {թուղթ}, այլ ամբողջ ուսումնասիրություն, դրա համար էլ թո

միջոցով, որ հարկ է, ուղարկեցեք մի կապուկ փոստի {թուղթ} 25 ծրարի հետ, որպեսզի ձեզ նամակ գրելու դեպքում գ

աշային: Հավետ քո Միշել Հավելում. Մի կտոր {թուղթ} եւս գտնելով, գրում եմ այն բաների մասին, ինչի մա

նալ, բայց երեւումը տահա կերեզման չերեւնալ, կասե {թուղթ} նայող Ասվատուրը: Թէ որ ապրիլի մեջ ճիճայիս ինձ

ատեաց եւ վճռեաց տալ նոցա ըստ պատկանելոյն զառանձին {թուղթ} լրացեալ երեսփոխանութեան, որպէսզի նոքին շարժեալ յ

մէջ տեղից վեր կացող մարդը բժիշկ է։ Դոցանից ոմանք {թուղթ} նայող են (գիր բացող, чернокнижникъ), ոմանք՝

սեցի ազատ շունչ առնուլ: Շո՛ւտ գրիչ, թանաք, {թուղթ}, եւ ահա Պ. Շահբէգի նամակով բացում եմ Յիշատակարա

մք եւ պատուէրն, որպէս ահա վասն հաստատութեան չորք {թուղթ} մին օրինակ գրեցի եւ ի ներկայութեան վկայիցն ստորագ

այ մարմնաւոր Մի ուրիշ հնար փոքրիկ. Մի {թուղթ}, մի պստիկ նամակ... Մի քանի սու՜տ... ի՞նչ

րից գրած, որով ուղարկեց ձուկ, բակսիմատ եւ փոշտի {թուղթ} եւ այլն: 24-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյի

նամակ գրեցի եղբօրս եւ ասի, որ Սերոբին ապահովեալ {թուղթ} գրէ: 20-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տ

դրեցի, որ կանչեն: Այսօր ուղարկեցի բերդակալին մի {թուղթ}, որով խնդրեցի օրէնքի Թ հատորը: 14-ին նամակ ստաց

թեան, որոց կատարածն եղիցի ըստ գործոց իւրեանց " ( {Թուղթ}. Պաւղ. առ Կորնթ., երկր. գլ. ԺԱ, համ. 13-1

Աստուծոյ, առաջի Աստուծոյ, 'ի Քրիստոս խօսիմք " ( {Թուղթ} Պաւղ. առ Կորնթ. երկր. գլ. Բ, համ. 17)։

անխեցայ ընդ պարիսպն, եւ փախեայ 'ի ձեռաց նորա"։ {Թուղթ} Պաւղ. առ Կորնթ. երկր. գլ. ԺԱ, համ. 21-33։

'ի տղայութեանն՝ զայն Տէր իսկ ինքնին քաջ գիտէ " ( {Թուղթ}, եր. 40)։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Փարպեցին ս

նփոփոխութեամբ մինչեւ 'ի վախճան կենցաղոյս իմոյ " ( {Թուղթ}, եր. 65)։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Աղանը կ

արարելոց իմոց, զոր 'ի մանկութենէ արարեալ էի " ( {Թուղթ}. եր. 56)։ Այսպէս լինելով բանը, անտարակոյս,

մ հանգոյց զիս եւ 'ի հալածման կերակրիչ իմ եղեւ " ( {Թուղթ}, եր. 57)։ Բայց սակայն, մենք երբէք չենք ու

, թէ անիծեալ ամենայն, որ կախեալ կայցէ զփայտէ " ( {Թուղթ} Պաւղ. առ Գաղատ., գլ. Գ, համ. 13)։ Մեր ուս

է եւ անկան 'ի միում աւուր քսան եւ չորք հազարք " ( {Թուղթ}. Պաւղ. առ Կորնթ. Առաջ. գլ. Ժ, համ. 8)։ "

ութիւն մեղք են. եւ են մեղք, որ մահու չափ են " ( {Թուղթ} Յովհ. Առաք., գլ. Ե, համ. 16-17)։ § 56

նին, եւ նախանձ հրոյն որ ուտիցէ զհակառակորդսն " ( {Թուղթ} Պաւղ. առ Եբր., գլ. Ժ, համ. 26-27)։ Անթողլ

. " Զի եթէ զանձինս քննէաք ապա ոչ դատապարտէաք " ( {Թուղթ} Պաւղ. առ Կորնթ. Առաջ., գլ. ԺԱ., համ. 31)

պա թէ ոչ, մեր հատուածը բնաւ չի վերջանալ։ {Թուղթ} կաթուղիկեայց Խապառաճեան հօր ընդդէմ Թոռնակայ Կըկռե

ած պոչի տակում. թեւերի տակին երեւում էր մի խուրձ {թուղթ}, արիւնով եւ ցեխով ապականուած, գօտուցը կախած մի

այի գահի աջ կողմից, ձեռքին բռնած գալարած մի թերթ {թուղթ}, յառաջ դուրս եկաւ հրապարակ եւ գլուխ տալով տէր սա

թղթերի տակից, որ խառնիխուռն ընկած էին, մի թերթ {թուղթ} եւ սկսեց կարդալ: - Ուրեմն բոլորը տասն մարդ

շատ խնդրում ես ինձ, ուրեմն ես ցոյց կը տամ քեզ մի {թուղթ}, որի վերայ գրած է Մանթուխեանցը մի քանի ծանօթութի

րի լուսով, որ ունէի ձեռքումս: Այս ասելով մի {թուղթ} հանեց ծոցից եւ տուեց կոմս էմմանուէլին: Կոմսը

ու վերայ էր, երբ ներս մտաւ: Ձեռքում բռնել էր մի {թուղթ}: Կոմսը վերջացնելով իւր խօսքը, դարձաւ դէպի օրիոր

իւր խօսքը, դարձաւ դէպի օրիորդը հարցանել, թէ ինչ {թուղթ} էր այն: Օրիորդը պատասխանեց, թէ մի տաղ է, եւ թէ

մարանի պատուհանների կոտրատուած ապակիների տեղ հաստ {թուղթ} կպցնել, որ ընդունող աստիճանաւորը չկարողանայ լաւ

ոչ մայրը, հանեց սեղանի արկղից բարակ եւ կապտագոյն {թուղթ}, առեց գրիչը եւ գրում էր: Երկու անգամ հարկադրուե

ում էր: Երկու անգամ հարկադրուեցաւ խեղճ Մանուշակը {թուղթ} փոխել. պատճառ, արտասուքը աչքերից եւ քթից թափուե

- որ միմեանց բարեւ տալ-առնուլը, կամ ղահուէտնումը {թուղթ} խաղալը միմեանց հետ, սէր են համարում, եւ կարծում

տեղ ժամանակը մի կերպ կորուսանելու համար նստում էք {թուղթ} խաղալու, կամ միւսները որպէս թէ չունէին այդ կեղտը

ելոյ յինէն առ սրբազան ժողովն, ընթերցիր, զի յայն {թուղթ} բովանդակի Վահանն։ Դնեմ 'ի գրիս թուղթ մի համառօտ

ր, զի յայն թուղթ բովանդակի Վահանն։ Դնեմ 'ի գրիս {թուղթ} մի համառօտ, որոյ օրինակն այս է։ Առ սրբազան

ան մէջ սպանեցին Խոսրովիկը (տե՛ս Ղազարայ Փարպեցւոյ {թուղթ} առ Վահան տէրն Մամիկոնէից, Մոսկուա, 1853, երես 63-

զգականաց իմոք ըստ մարմնոյ, որ են իսրայէլացիք " ( {թուղթ} Պօղոսի առ Հռովմայեցիս, Գլ. Թ, համար 3):

գանգատեմ, երբ որ քեզ կ՚ուզի նա, հետդ գեղիցը մի {թուղթ} կը բերես, թէ գանգատողն ինքն ա մեղաւոր (!!), է

ղովականաց ի ներկայութեան վեհափառ կաթողիկոսին, թէ {թուղթդ} այդ ըստ ինքեան զրկեալ է յամ[ենայն] օրինաւորութեան

րկեն: Խնդրեմ, եղբայր, նարա ասիք, որ ինքը տված {թուղթեն} թող չի վախնա, միայն թող գրե, թե ես ֆիլանս ֆիլան

կավ ձեռքս կպած ժամանակ կպատասխանեի, բայց այնպիսի {թուղթերու} պատասխանելը իմ գործս չէ: Որովհետեւ իմ աքսորը

եւան, թե դաշնագիրը հաստատելու, թե երեսփոխանական {թուղթը} ստանալու եւ թե ճանապարհի ծախքը ստանալու համար, ո

արելով կտավի մեջ եւ վերան զրելով անունս, իսկ այն {թուղթը}, որ կտա ձեզ երկաթուղու գրագրանոցը, կդնեք մի ծրա

ի խառնակ տեղում. նա բարձրանում է: Մնում է անարգ {թուղթը} եւ չէ վախենում: Նա վստահ է, որ մարդիկ, եթէ դադ

կսիմաթ եւ ասում են, թէ Կալկաթայի երեսփոխանութեան {թուղթը} պիտի երթայ եղած մայիսի 1-ին: 7-ին պատասխանեցի,

թիւն եղբօրս հետ. այսօր տուի Սերոբին ուղարկուելու {թուղթը}, թուեալ 25-ից. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է

սխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: [Յետոյ աւելացրած] Այս {թուղթը} չէ գնացել: 17-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 16-ից գրո

26-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ ուղարկեցի Կիպրիանոսին {թուղթը} եւ նորա պատճէնը, թուղթը ըստ հասցէին եւ պատճէնը `

եւ ուղարկեցի Կիպրիանոսին թուղթը եւ նորա պատճէնը, {թուղթը} ըստ հասցէին եւ պատճէնը ` տունը խրկելու համար: Թո

ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ ԳՐԱԾ {ԹՈՒՂԹԸ} ՄԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ՍՏԱԽՕՍ ԱԲԵՂԱՆԵՐԻՆ Թարգմանութիւ

ւթիւնք Մ. ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ ԳՐԱԾ {ԹՈՒՂԹԸ} ) ՀԱՅՈՑ ՍՊԱՐԱՊԵՏ ԵՒ ՄԱՐԶՊԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆՑ ՏԻՐՈՋ ՎԱ

, գիտութեան զէնքը առնելով իր ձեռքը, ուղարկեց այս {թուղթը} բարեսէր, մեծ եւ պատուական նախարար Մամիկոնեան Համ

արժանաւորութիւնը փորձով հասկանան։ ԲՈՒՆ {ԹՈՒՂԹԸ} Մեր Փրկիչը եւ Տէրը Յիսուս Քրիստոսը, սաստի

ԵՑՈՒ ԳՐԱԾ ԹՂԹԻ Բացատրութիւնքը) § 1. Այս {Թուղթը}, ինչպէս ամենին յայտնի, է առաջին անգամ հրատարակո

ւթիւնը։ Ինչպէս պ. Էմինի յառաջաբանից երեւում է, {Թուղթը} դուրս է եկած Ս. Էջմիածնի գրատունից, եւ ինքը պ.

ապացուցանել, թէ Փարպեցու գրչիցն է դուրս եկած այդ {Թուղթը}. պա՛տճառ, սորա ոճը, նո՛յն է Փարպեցու Պատմութեա

ացողներին յայտնի է, պ. Էմինը, հրատարակելով այս {Թուղթը}, արել է, նախ՝ մի քանի սրբագրութիւնք, երկրորդ

համաձայնիլ. այս պատճառով, երբ թարգմանեցինք այս {Թուղթը}, հարկ եղաւ հրապարակել թէ՛ մեր անհամաձայնութիւնը

Անտարակո՛յս, նորան ենք պարտական, որ այս հրաշալի {Թուղթը} կարդում ենք այսօր մենք՝ մեր նախահարց օրերից հեռա

, որ Փարպեցու Պատմութեան քամակում դնէ եւ նորա այս {Թուղթը}, որ, մորմոքուելով ենք ասում, մի քանի տեղերում

խաթունեան Յովհաննէս սրբազան եպիսկոպոսը գտել է այս {Թուղթը} Փարպեցու Պատմութեան քամակում։ Յառաջաբանը տալի

հանգամանքը, որոնց մէջ փակուած էր Փարպեցին։ Նորա {Թուղթը} եւ յառաջաբանը, պարզ երեւում է, որ պահել են իրեն

յս է պատճառը, որ տեղ տեղ անհասկանալի է մնում մեզ {Թուղթը}, որովհետեւ մենք չգիտենք այն բաները, որոնց վրայ

մանրամասնութիւնքը " ասելով, գրեթէ Փարպեցու բոլոր {Թուղթը} ներս է առել իր յառաջաբանի մէջ, որպէս նաեւ Թղթի ա

։ Խոստովանում ենք, բայց ի՛նչ անես, երբ Փարպեցու {Թուղթը} կարդացողին սար ու ձոր են ձգել՝ " կամ զՎաղարշապատ

լի քան թէ զարմանում ենք, որ պ. Էմինը, Փարպեցու {Թուղթը} իր ձեռքում ունենալով, եւ մանաւանդ այդ Թղթի հետ մ

եւում է, պ. Էմինը բնա՛ւ հաշուի մէջ չէ դնում այդ {Թուղթը} օրինակող գրագիրների սխալանքը եւ դարերի ծանրութիւն

ը եւ դարերի ծանրութիւնը, որոնց տակ ճնշուել է այդ {Թուղթը}. պա՛տճառ, իբրեւ իրողութիւն ուզում է մեզ հաւատաց

գ Գեղամեանցը, ինչպէս վկայում է նորա ծննդաբանական {թուղթը}, Կայսերական Համալսարանի դիւանատան մէջ, ծնած է 1

անդիսաւորութեամբ հանեց թղթակրից իւր գրածը, բռնեց {թուղթը} գլխիվայր, փռնդաց, սուլեց եւ սկսեց կարդալ վերջից

նելու իմ երեւակայութիւնը: Բուբանդուսը ուղղեց {թուղթը} ինչպէս յարկն էր եւ սկսեց կարդալ սկզբիցը: Ե

որութիւն կարդալ իւր զաւակի գալստեանը, կանգնած էր {թուղթը} ձեռքին: Վերջապէս յայտնուեցաւ Բրամինը, կարճա

ի ծանօթութիւնք Ալքիմիայի մասին: Նա տուեց ինձ այդ {թուղթը} հաւատացնելու համար ինձ, թէ կայ մի այդպիսի գիտութ

աւորք: - Աստուծոյ սիրուն, ցոյց տուր ինձ այդ {թուղթը}, ես շատ ուրախ կը լինիմ եւ շատ շնորհակալ, եւ դոր

ա բովանդակութիւնը, - ասաց պ. Շաքարեանցը, տալով {թուղթը} պ. Մարկոսին: - Այնպէս կարդամ, որ հիանաս,

- պատասխանեց Մահտեսի Թովմասը, - գողացայ ահա այս {թուղթը}, որ դրած էր սեղանի վերայ, պտուկի մօտ, եւ որ տե

քանի անգամ տուեց մեռանող թագաւորին ստորագրել այն {թուղթը}, որ հարկ էր դնում թագաւորական ժառանգի վերայ ընդո

ն, թէ որպիսի զայրոյթով դիմաւորեց ազգը կաթողիկոսի {թուղթը}: Ազգն արգելեց նոյնիսկ թղթի ընթերցումը եկեղեցիներ

կանութիւնը, ազգի կամքին հակառակ, կամեցաւ կարդալ {թուղթը}, ժողովուրդը աղմուկ բարձրացրեց եկեղեցում. քահանա

րացրեց եկեղեցում. քահանային բռնեցին, կաթողիկոսի {թուղթը} պատառ-պատառ արին եւ ծայր առաւ արիւնահեղ մի կռիւ ժ

կգրեմ, բայց աս ալ հիշեմ ասի, որ Մագիստրատ տված {թուղթիս} մեջ քեզի ալ եւ Մամայիս ալ գրիլ եմ, ասիլ եմ, որ

հաստատեալ իցէ, իսկ թէ ոչ, յետս առ իս զարձակման {թուղթն} իմ առաքել, զոր եւ ընկալայ եղծեալ խաչագծիւ: 4

անդամոյ Սինօդին Սարգիս վարդապետի տէր Գասպարեան, {թուղթն} այն ընթերցեալ եղեւ ի լուր բոլոր ժողովականաց, եւ

երորդ աւուր նոյեմբերի, նախընթաց ամի, հաստատեցաւ {թուղթն} այն եւ անցուցեալ եղեւ ի մատեան դիւանին համարաւ 13

ռաջներորդ աւուր նոյեմբերի նախընթաց ամի հաստատեցաւ {թուղթն} այն պատշաճաւոր եւ վաւերական վկայաբանութեամբ եւ ան

տնեալ եմ արդէն վաղ ուրեմն Ձեզ: Վերջին պաշտօնական {թուղթն} առ յինէն առաքեցաւ ՚ի Լոնդոնէ, յանուն Ձեր, ի 13/

դրութեամբ կնքոյ պետութեանն Անգլիոյ: Այժմիկ, {թուղթն} այն երեսփոխանութեան ունի զկատարեալ զօրութիւն իւր

ինքնին առաքիմ ՚ի Հնդիկս: Այլ թէ յանուն որո՞յ իցէ {թուղթն} այն եւ առ ո՛չ գտանի այժմ, զայդ չկարեմ գիտել, իս

որտի, քանզի նոցա գործ է, ասէր, վճռել կտա՞կ իցէ {թուղթն} այն, թէ պարգեւագիր: Ընդ այս յեղափոխութիւն գո

ծն այն բովանդակ, այն է կտակն եւ պարգեւաթուղթն, {թուղթն} երեսփոխանութեան եւ բողոք իմ այլեւ դատողութիւնք օր

գրեց. այս պատճառով, այդ գրքի մէջ մենք նորա այս {Թուղթն} էլ գրեցինք, որ ընթերցասէրքը, Պատմութիւնը կարդալ

նք, որ ընթերցասէրքը, Պատմութիւնը կարդալով, այս {Թուղթն} էլ կարդան եւ նորա խօսքի արժանաւորութիւնը փորձով հ

աչքում։ Գուցէ, եթէ Փարպեցու պատմութիւնը չլինէր եւ {Թուղթն} էլ չյայտնուէր, ընդունէինք Վարդանի խօսքը։ Բայց, քա

ութեան, բայց ո՛վ արդեօք կարիցէ խաբիլ ի տեսանել ի {թուղթս} անդ զանուն եւ զստորագրութիւն նոցին իսկ չարաչար հա

րինակ նրան շրջապատող մյուս պետությունների համար: {Թուղթս} չի բավականացնի, որպեսզի իմ միտքը լիովին զարգացնե

ակ իմ ամենայն անցիցն։ Ես ահա առ այս զերկուս {թուղթս} գրեալ ի մի յօրինակ է ներկայութեան վկայիցն ստորագր

Բիւզանդիոնէ արարին, բերեալ ի Հայաստան զկանոնական {թուղթս} ժողովոյն Եփեսոսի եւ զճիշտ օրինակ թարգմանութեան եօ

առ ինքն գրեցեալ, եւ երկրորդ լսեմ այժմ զի այնոքիկ {թուղթք} իբր ըստ յանձնարարութեան նորին վեհափառութեան հասեա

նօթ բանական արանց, եթէ զիարդ պատրաստին այսօրինակ {թուղթք} ինքնագովք, թերեւս եւ նոյն իսկ ՚ի Կալկաթայէ հասցէ

թով եւ խըսեպագրով պահանջմունս որպես ամենահարկաւոր {թուղթքն} եւ տներիս բիլսէլն, փաթեքն եւ այլն, յերկաթեայ սա

ընկեր Յովսէփը, ընդ որում առաքեցան ի Բիւզանդիոն՝ {թուղու} մեզ զերկասիրութիւն իւր մակագրեալ " Եղծ աղանդոց "

չը չնուիրեցինք հարուստներին, նոքա իւրեանց արծաթի {թումբերի} տակ միշտ անխոցելի են, նաեւ բռնակալների իշխանութե

յել, որպեսզի տերությունը չհանդիպի դժվարության եւ {թույլ} տա: Լավ գիտեմ, որ թե այդտեղ մի հոգաբարձու մա

արությունը հետ չդարձուցանե մեր առաջարկությունը եւ {թույլ} տա սկսանել մեր գործը: Պարոն Նազարյանցը նույնպես

հույսը այն է, որ օրագիրը կխափանվի, բայց չէ պիտո {թույլ} տալ, որ այդ հարվածը ստանանք. հայտնի բան է, այդ

պիտի պատերազմեմ ստության եւ խավարի հետ եւ, որքան {թույլ} տան մեզ շրջապատած հանգամանքը, պիտի խորտակեմ դավա

ցմունք է առնում Ցենզուրնիյ Կոմիտետից, թե ինչպե՞ս {թույլ} է տվել այդպիսի դղրդեցուցիչ հոդվածք, մեք ծանոթութ

հանգամանքները չթողին ինձ եւ որ չկարծեմ թե շուտով {թույլ} տան: Ինչեւիցե ես այն նամակը կաթողիկոսին գրելուց

՞ կարող են սփոփել ինձ: Մինչդեռ քո աչքերն այնքա՜ն {թույլ} են: Ինքդ մտածիր, ինչ կլինի մեր ծնողների ու նամա

թյան, իրեն եւ Ընկ. հատուկ անբարյացակամ միտումով {թույլ} է տվել իրեն կասկածել Կալկաթայի փողերի իմ կողմից բ

լն այստեղ մնար, բայց ոչի՛նչ, ես այդ էգոիզմն ինձ {թույլ} կտայի, եթե միայն նրա պայմանները ներեին. եւ թույ

ույլ կտայի, եթե միայն նրա պայմանները ներեին. եւ {թույլ} կտայի՝ լիովին հավատացած, որ նա իմ այդ քմահաճույ

ուղարկած թղթի վրա: Ավելացնեմ, որ եթե որեւէ կերպ {թույլ} տան տեսնվելու, ապա վաղօրոք ձեզ զգուշացնում եմ,

յուս օրը վարչությունից խնդրել եմ, որ գոնե զատկին {թույլ} տան տեսակցության, բայց մինչ այս րոպեն խնդրիս պատ

ք՝ դա ծայրահեղ հիմարություն է: Է՜հ, ես ինքս իմ {թույլ} լարին դիպա եւ շատախոսեցի, մոռանալով, որ քեզ նամ

արներին, պետք է ասեմ, որ ոչ ավելի եւ ոչ պակաս " {թույլ} " են, ուստի եւ խնդրում եմ ազատել ինձ նրանցից:

շ խոսքով, նրանք բարի են ցանկանում պարտատիրոջը եւ {թույլ} են տալիս նրան վճարել իր պարտքն առանց դատական կամ

րդ գերազանցությանը նեղություն պատճառել, խնդրելով {թույլ} տալ ինձ Մոսկվայում, ստատսկի սովետնիկ Ստեփանոս Նա

նն է, որ ինձ համար բնավ երկրորդական հարց չէ։ {Թույլ} եմ տալիս ինձ խոնարհաբար հուսալու, որ ձերդ գերազա

րով բնակարան վարձել, որտեղ որ սիրտդ ուզենա: Իսկ {թույլ} տալ քեզ այդ պատրվակով անհանգստացնել մորս, չեմ կա

ագործել իր համոզմունքները ամսագրի միջոցով: {Թույլ} տվեք ինձ, ողորմած պարոն, այստեղ ընդհանուր գծերո

գրի՝ ընթացիկ մայիսի 30-ին հրատարակված ծրագրից եւ {թույլ} կտամ ինձ մտածել, որ այնտեղ արծարծված գաղափարները

ատարվում է մեր դարի եվրոպական ժողովուրդների մոտ: {Թույլ} տվեք ինձ, ողորմած պարոն, այստեղ բերել հարգարժան

ալիք լինի աշխարհի հանգամանքների ձեռքումը"։ {Թույլ} տվեք այժմ, ողորմած պարոն, համառոտակի ծանոթացնել

յդ մասին նախապես հայտնելու լիակատար իրավունք ունի {թույլատրելու} ինձ տպագրելու իմ աշխատությունը այն հիմամբ, որ յո

եզ հետ տեսակցելուն, բայց հազիվ թե, եթե նույնիսկ {թույլատրեն}, հաջողվի առաջին օրը. գուցե երկուշաբթի: Բացի այ

աղաքամասում, նահանգապետի եւ գլխավոր ոստիկանապետի {թույլտվությամբ}, թողել եմ իմ սեփական կառքը կապալառու Կարպովին հա

տեսնել քեզ. ես վաղուց արդեն անհամբեր սպասում եմ {թույլտվության} տեսակցության համար, որը գեթ մի քանի րոպե մոռացնե

անի որ իր նամազն էլ նա առանց արեւմտյան դեսպանների {թույլտվության} չի կատարում: Է՛հ, բավական է այս մասին, առանց ա

ւնը, եւ սկսեցինք հետեւել այս գործին, որ մեզ եւս {թույլտվություն} լինի տերությունից տպել ամենայն ամիս հայկական օրագ

ցել, ապա պետք կլինի խնդրել [բանտի] վարչությունից {թույլտվություն}, որպեսզի ես կարողանամ ինձ մոտ եղած փողից քեզ ուղ

ԱՆ, Սիրո ողջունով հայտնում եմ, որ մեր օրագրի {թույլտվությունը} դուրս եկած լինելով, հրատարակում ենք այժմ հայտարա

րը, բոլորովին չկասկածելով, թե իր կողքին մահացու {թույն} է գտնվում դավանափոխության դեմ՝ թուրքերեն լեզվով

վ ներշնչուած: Պապանձուեցին չարերի Բերան, լեզու {թունալի}, Մինչեւ ` հետ սուրբ Ներսէսի ` Եւ Գրիգորին տօնեց

Ին՜չ կարեկցութեամբ, ի՛նչ անմեղ սիրով {Թունալի} բաժակը տեղափոխեց նա, Որով դաւաճանը թունաւորո

Կարկեցան եւ ժանտից Բերանք, լեզուք {թունալից} Մինչ ընդ սրբոյն Ներսիսի Տօնեցաք զԳրիգոր

եւ այլն։ Չգիտէք, որ իսկապէս այդ բաները այնպիսի {թունաւոր} տարերք են, որ մտանելով դաստիարակութեան մէջ, կտր

վերայ: Այդպիսի մարդիկ, որ չխմած ժամանակ այդպիսի {թունաւոր} լեզու ունին, որ վատ առողջութեան տէր են, հարբելո

էին ուրիշների վերայ, եւ նոցա հայեացքի մէջ կար մի {թունաւոր} բան, որ հանդիպողի երեսին էր զարկում սորա չքաւորո

չ թէ արդիւնաբեր, այլ վնասաբեր եւս, այլեւ չար եւ {թունաւոր} պտուղների պատճառ ապագայումը։ Այս երեւելի Մխիթարը

արդիկ, քանի՞ցս անգամ այդպիսի թշնամիք մարդկութեան {թունաւորեցին} քո փրկութեան բաժակը: Դու կորցրեցիր քո առաջին փառ

ամար, թողունք նիւթական կողոպուտը... կաթողիկոս {թունաւորող} - եկեղեցական, եկեղեցի կողոպտող - եկեղեցական, չա

յն բնակարանքը, ուր երբեմն եռ էր գալիս մի կեանք՝ {թունաւորուած} բիւր հրապոյրներով... Վերսայլը, արդարեւ, մեծապէ

ղղակի ազգի սրտից, ազգի հասկացողութիւնից, երբ նա {թունաւորուած} չէ արուեստական բարոյականութիւնից, որ երեւում է չ

ւորի հրամանով), ոմանք՝ մի պիղծ թագաւորի ձեռքով {թունաւորուելով}, ոմանք՝ կապած ձեռք ու ոտքով այս կամ այն բռնակալ

Թունալի բաժակը տեղափոխեց նա, Որով դաւաճանը {թունաւորուելով}, Թմրեցաւ մնաց, աթոռի վերայ: Ո՛ր մ

պը իմացաւ այս բանը. բայց ինչպէս վերեւում ասացի, {թունաւորուեցաւ} իւր կարդինալի ձեռնով: Երկրորդ պատճառն եւս այս էր

շոգենաւ ափիոն բռնութեամբ ներս է տանում Չինաստան, {թունաւորում} է մարդկութիւնը եւ այդ թոյնի փոխարէն ամիսը երեք շո

ռնած հավասար չի ծխվում։ Չնայած այդ ծխախոտն ավելի {թունդ} է, բայց, համենայն դեպս, կոկորդդ ու քիթդ մրի նմ

Ծառ ու անտառ, լերին, գազանք Քու ձայնով {թունդ} թըմրեցան։ Դու հնչեցիր Պառնասումը,

ների թթու եւ տտիպ նիւթը խմորել է գինին եւ այնպիսի {թունդ} քացախ է դարձել, որ բերան է այրում... ճշմարի՛տ

չորս շիշ. Մադեռա, Խերէս, Ռէյն-վէյն, մի խօսքով {թունդ} գինիներ տասն եւ ութն շիշ: Կատարումն օրինաց եւ մա

լ տուեց բոլոր անյատակ ծովը... Կայծակի {թունդը}, մրրկի ձայնը. Խուլ աղաղակը կատաղի ծովի

յլը ի՞նչ է Մէկ խօսքով իմ առաջին. Երկու {թունկի} օրը չըխմել Մեծ ամօթ է ինձ պէսին։ Գոված

դ] բաղնիսը: 22 լոյս 23 քրտինք ունէի: 23-ին ձախ {թուշս} ուռած է եւ ցաւում է: Թեթեւ տենդի նման մի բան եմ

այագիրս, ուր հարկն է ի մասին ի բաց հանելոյ զիս ի {թուոյ} ցեխավոյից Նախիջեւանայ, առնել զպատկանեալ կարգադրո

ւ այլոց հոգեւորականաց, խնդրեաց ի բաց հանել զիս ի {թուոյ} աշակերտաց, հակառակորդի եդեալ ի վերայ իմ զանուն,

արից ու աղիւսից շինած: Եկեղեցիքը, որ վեց հատ են {թուով}, հոյակապ եւ ամենեւին նոր ճարտարապետութեան կանոնն

տելով Ռուսսիայի եզերական քաղաքացիների հետ, միջին {թուով} շատ վեր է եւ ճոխ իւր հարստութեամբ: Գլխաւոր պատճա

հանուր եւ մանրամասն օրագրութենից, ուր ամենայն օր {թուով} եւ համարով գրում եմ տեսածս եւ լսածս: Բայց հե

ղկացած էին եօթն բլրի հողից եւ եօթն աղբիւրի ջրից. {թուով} երեք հատ էին նոքա. որոնց մէջ ամփոփուած էին թալիս

ս ինչ պարոնի աշխատութեան մէջ այսքան սխալ գտայ։ Նա {թուով} էր խօսում, բայց ես մոռացել եմ թիւը։ Հիւ

ան գոհաբանութիւն, ո՛չ թէ անհատք ոմանք սահմանաւոր {թուով} յամբողջ ընկերութեանց, այլ ինքնին ազգն, նոյն եւ

սոցանէ կարկառէ մեզ զարդիս, զաստուածաբանական ճառս {թուով} քսան կամ աւելի եւ զայլ բարոյական խրատս: Իսկ Խոսր

ն: Հեղինակք առ մեզ ի Ռուսահայս արժանաւոր են յոյժ {թուով}, յորոց սակի Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթեան, Խուդա

հատ էին այս երեսփոխանքը՝ քաղաքի տասն եւ վեց թաղի {թուով}, վասն որոյ եւ պատմութեան մէջ Փարիզի հասարակութիւն

նքը դարձել են վերջադրութիւնք, ածականը անհոլով եւ {թուով} անհամաձայն, միշտ նախադաս գոյականից, յատկացուցիչ

ան, ուստի մտածում եմ, թէ առ այժմս պիտոյ էր ազգի {թուովը} միայն շատանալ, որ հեշտ, գրաւոր ճանապարհով միայն

երկրորդ պատուիրանաւ - զտասներորդն կիսէ ի լրութիւն {թուոցն}, Գիրքս այս ընծայի յուսումն մանկտւոյն ի կրօնական

րիստոնեայ Հայերի արիւնը խմելով, հինգ տարի անդադար {թուր} քաշեց ազգի եւ եկեղեցու ընդդէմ, մինչեւ վերջին պատե

անը եւ թագաւորական զբօսասիրութեան մէջ: Փեսայի թէ {թուր} կապելը, թէ որսի գնալը, թէ մենամարտութիւնը, այս

նորա ընտանեկան խաղաղութիւնը: Եւ մեզ թւում է, թէ {թուր} կապելը, որսի գնալը եւ մենամարտութիւնը անին իրենց

խտորի տեղը։ Կարո՛ղ ես քո կամքով կամ սենեակիդ մէջ {թուր} շողացնելով՝ պատգամ տալ 5 միլիոն ազգիդ, որ նա թո

Ցած է դրած ուրիշներից եւ ո՛չ առաջին, {Թուրը} ձեռիս, կտրիճի պէս հասայ շուտով, Փառք ու պ

, էրեկուանից դեսը հարիր հետ կռիւ ա քցել, թէ կամ {թուրը} վեր կունիմ ինձ կը սպանեմ, կամ թէ չէ Սօսին աղջիկ

ւամբ ստանում է իր կինը: Թէ ի՜նչ բանի նշան է {թուրը}, այդ մասին խօսիլն էլ աւելորդ ենք համարում, իսկ

ատ շատ եւ շատ արծաթով յեսան (սրող քար) գնելով՝ {թուրի} պէս սրեցին իրենց լեզուները եւ իժերի թոյն կար նոցա

սից ելայ Գենուա մտայ Նոյն օրը ելայ Գենուայից եւ {Թուրինի} եւ Սաւոյի վերայով Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Լոնդ

աւի մէջ մեռած մանուկը, դէպուղիղ գնում է մի աղքատ {Թուրք} կնոջ տուն, որ նոյն օրին ազատուել էր ծննդական ցաւ

երի եւ հետեւաբար մօտիկ յարաբերութիւններ ունենալով {թուրք} կառավարութեան ազդեցիկ դէմքերի հետ, իւրացրել են ի

ու այն յօդուածների մէջ, որոնք հակառակ կ'երեւային {թուրք} կառավարութեան ընդհանուր ոգուն: Ինքնըստինքե

ազդեցութիւնը ` Թուրքիայում տարածելու եւ հայ ազգը {թուրք} փաշաների կամայականութիւնից ազատելու համար:

տարիների միջոցում ամեն մեր լեզուի մօտից անց կացող {թուրք}, թաթար, արաբացի, պարսիկ, ռուս Սարգիս Բուխարաց

ար տարիների միջոցում ամէն մեր լեզուի մօտից անցնող {թուրք}, թաթար, պարսիկ, արաբացի, ռուս, Սարգիս Բուխար

հանգի հետեւյալ հարցին. իսկ ինչպե՞ս է հանդուրժում {թուրքական} կառավարությունը, երբ Անզլիայի եւ Ֆրանսիայի միտու

կան դեսպանատնից՝ տարեկան 60 ֆունտ ստերլինգ, իսկ {թուրքական} կառավարությունից՝ 4800 արծաթ պիաստր: Այդ կառավա

այս նամակից իմանան, թե ինչ պտուղ է նա: Նա իբրեւ {թուրքական} լրտես, յուրաքանչյուր ամիս մատնություններ է անում

նքը պատկանում է բովանդակ հայ ազգին եւ ոչ թէ միայն {թուրքահայերին} եւ կամ որ աւելի վատ է - Երուսաղէմի ինչ-որ երեսուն

աւունքից եւ յատկացնում Երուսաղէմի հայ վանքը միայն {թուրքահայերին}, իսկ վերջիններից ` միայն տեղի վանականներին: Բայ

քին մահացու թույն է գտնվում դավանափոխության դեմ՝ {թուրքերեն} լեզվով հանգիստ շարունակեց իր գործը: Սկզբում ես ն

դրանից ոչ շատ առաջ " Le principe " թարգմանված էր {թուրքերեն}: Բացի այդ, ժամանակ առ ժամանակ Դռանը կրկնում

, եւ նրա կազմած նոր Կանոնադրութիւնը թարգմանւում է {թուրքերէն} ` հաստատման նպատակով Դռան ներկայացնելու համար:

սրտի, հոգու եւ բերանի մէջ, անհետացնել մեր միջից {Թուրքերէնը}, Մոլդովաներէնը, Վրացերէնը կամ ուրիշները, որ բռ

թիւն է, կարծում ենք, յունականին. որովհետեւ այդ {թուրքերէնի} թարգմանութիւն է " բաշ շէյ սաղլըք դըր"։ Նոր լեզո

րովին, նորա սիրտը յղացաւ նոր խորհուրդ աւետարանել {Թուրքերին} եւ առ հասարակ արեւելեան ազգերին։ Նորա անսանձ երե

այտնի է, թէ չունի. բայց եւ այնպէս հայերը ոչ միայն {թուրքերից} փոխ են առնում, այլ եւ ծաղկեցնում են նոցա լեզուն։

ղերը՞ եւ խաղերը՞: - Նոցա եղանակների մեծ մասը {թուրքերից} է առած․ միւսները, նայելով թէ ժողովուրդը ինչ ազգե

ւն սիրում, զարմանալի չի՞"։ Բայց դու կրակը տես, որ {թուրքը} իսկի գինի էլ չի խմում ընդհանրապէս, եւ եաքըշի եօլ

ոնց տարեկան գարին, քուրդը ` նրա գառն ու ոչխարը, {թուրքը} նրա եղն ու պանիրը, դաշտցին ` եօնջէն, ցորենը. ա

ականցի կնոջ համար է ասում հեղինակը (եր. 120): {Թուրքը} ունի սորա նման մի բան. " Օ գիդիլ գիգտի " կամ, "

իդէօր " (օ կիտիշ կիտթի, օ կիտիշ կիդէօր): {Թուրքը} եւ հայը գտնւում են այսօր գրեթէ միեւնոյն աշխարհում

է այն երեւոյթի բնական եւ հոգեբանական պատճառը, որ {թուրքը} համ է առնում հայի վհատ ու աղիողորմ խաղերից, տաղե

ը, այն ժամանակ բանը աշկարայ կը լինի, որ հայը եւ {թուրքը} այս տեսակ կապերով միմեանց հետ կապուած լինելով, ա

հայի եւ թուրքի մէջ, դորանից խրտնելով, թէ վայ, {թուրքը} որովհետեւ այսպէս է ասում, ես նորան չնմանելու համ

. իմ սերս ահա՛ այսքան է, թեեւ ձեր աչքումը եւ մեկ {թուրքի} կամ չերքեզի կարգում եմ, որ ամեն նամակներիդ միջու

երբեք չունեիք դեպի նա այն սերը, թեեւ դուք նորան {թուրքի} կամ չերքեզի հավասար կկարծեիք ձեր աչքումը: Այս

րպէս եւ Ղրիմեցոց լեզուն, ունի իւր մէջ շատ եւ շատ {Թուրքի} եւ Թաթարի բառեր ու ոճեր. այնպէս որ, այդ լեզուքը

աւերանքի տակ։ Եթէ յառաջ հարիւր բառի մէջ երեսունը {Թուրքի} ու Թաթարի էր եւ մնացած եօթանասունը՝ բուն հայկակա

նում այս գաղտնիքը, եւ տիկին Բէգզադէն դարմանում է {Թուրքի} զաւակը որպէս իւր որդին՝ անուն տալով նորան Բէգզադ

ն եւ պրուսական տէրութեանց, եւ այս ` 1830-31-ին: {Թուրքի} ասածի պէս. մասգարալըք փարայ իլեն փուլ իլեն դէիլ

ւ ծակերը մտնել. խառնակութիւնը շատ մեծ էր, որպէս {թուրքի} դիւանում, պատերազմի գործերը որոշելու մասին: Սատ

, հետեւելով պ. Շաքարեանցի օրինակին, սկսեց ծխել {թուրքի} թաբաքը եւ, արձակելով ծուխի օղեր, որ շատ յաջողակ

ծնողներից, նորա երգը չէ եւ չէ հայերէն, երեք բառ {Թուրքի}, Թաթարի եւ չգիտեմ, ինչի իսկ Հայի մի երկու աղճատ

մ ճղակոտոր բան: Երգերի կազմակերպութիւնքը հետեւած {թուրքի} ոտանաւորներին, հիմնած միմիայն ոտքերի եւ վերջերի

-շխամ բառերը բացատրված են։ Այս բառերից բաշորթիկը {թուրքի} բառ է երեւում՝ բաղկացած բաշ-գլուխ եւ էօրթմէք-ծած

կամ չալ-շխամը) չգիտենք, թէ ինչի բառ է, թէեւ {թուրքի} հոտ է գալիս. օրինակ՝ Չալ։ Ճլպինդը անշուշտ հայի

լը ", հարսանիքը (թէեւ այս վերջինի մէջ, Սօսի եւ {թուրքի} մենամարտութեան նկարագրութիւնում, Սօսը դարձեալ դո

ատ ու աղիողորմ խաղերից, տաղերից, ինչպէս եւ հայը {թուրքի} խաղերից, բայց երկուքն էլ անզգայ Բեթհովենի սիմֆոն

ուայ օրս, մեր նոր լեզուի բաղդասութիւնը մեծ մասով {թուրքի} բաղդասութեան պէս է. թուրքի՞ցն է մտել, թէ՞ ինչ բ

ւ ազդեցութեան տակ. Հայը հազար տարի ընկած լինելով {թուրքի}, թաթարի եւ ուրիշների ազդեցութեան տակ, ինչպէ՞ս կ

ենք, որ ազգի լեզուն էլ աւելի ստրկանայ եւ ընկճուի {թուրքի} ազդեցութեան տակ: Այս մասին շատ ցաւալի երեւոյթ տե

ւշաբարձութեամբ կարող էինք քարոզել, որ այդ լեզուն {թուրքի} կամ սատանայի ձեւերին ստրկանայ: Բայց երբ այս կամ

բանում այսօր միեւնոյն ձեւն ենք տեսնում եւ հայի եւ {թուրքի} մէջ, դորանից խրտնելով, թէ վայ, թուրքը որովհետե

գարել է իր բաղդասութիւնը, նորա լեզուն ստրկացել է {թուրքի} բաղդասութեան... միայն լեզուն չէ՛, ինքը, ազգն

վ հասարակ ժողովրդի կեանքի մէջ պիտի ստիպուինք բուն {թուրքի} բառեր էլ ներս առնուլ, ամենօրուայ կեանքի, պէտքեր

ան բառեր առնուլ: Մենք մի օր ցոյց կը տանք այնպիսի {թուրքի} բառեր, որ ընդհանուր ազգին դարձել են միօրինակ գոր

յլ նոյնիսկ հին լեզւում էլ չկան: Բացի սոցանից կան {թուրքի} բառեր, ընդհանուր ազգին գործածական դարձած, որոնց

ի ա մեր հայ ազգը, Ղոչաղների թալ ազգը, Էս անիրաւ {թուրքի} ձեռին, Փչացաւ մեր կէս փայ ազգը: Իմ Գրիգորը մեն

ղդասութիւնը մեծ մասով թուրքի բաղդասութեան պէս է. {թուրքի՞ցն} է մտել, թէ՞ ինչ բնական կամ ընկերական պայմանների

ւմ մեր եպիսկոպոսների առաջ կը բացուի ճանապարհ դէպի {Թուրքիայ}: Ուղղակի կախում ունենալով ռուս կառավարութիւնից ե

եմ խոսում Գալիցիայի, Տրանսիլվանիայի եւ Եվրոպական {Թուրքիայի}, Ղրիմի եւ Լեհաստանի հայ կաթոլիկների մասին:

րեցրած կլինես: Ես չգիտեմ, թե պաստոր Բարտոլդը {Թուրքիայի} հայ բողոքականների մասին ինչ է տպագրել, բայց զգու

ների դեմ: Ախր նրանք մեծ աշխատավարձ էին ստանում՝ {Թուրքիայի} մահմեդականներին ավետարանը քարոզելու պատրվակով: Պ

ար, որտեղ լսվում է հայերեն խոսքը: Ես գիտեմ, որ {Թուրքիայի} միլիոնավոր հայերը ծարավի են դրան: Այդ առաջարկութ

սրիկային: Նա մի վարձկան է, որ աշխատում է հօգուտ {Թուրքիայի} եւ Անգլիայի եւ իր զզվելի թերթի հրատարակության համ

կության համար ստանում է նույնքան աննշան մի գումար {Թուրքիայի} անգլիական դեսպանատնից՝ տարեկան 60 ֆունտ ստերլինգ

տրելու հարցը: Հայ ժողովուրդը պատրիարք էր ընտրում {Թուրքիայի} ողջ վանական հոգեւորականութեան միջից, բայց ահա Եր

նենան Երուսաղէմի պատրիարքի ընտրութեան, ինչպէս որ {Թուրքիայի} հայերն են մասնակցում Էջմիածնի ծայրագոյն պատրիարքի

ել, որ Եվրոպայում՝ Ռուսաստանում (Եվրոպական), {Թուրքիայում} (Եվրոպական), Ավստրիայում, Վալախիայում, Մոլդա

ում են ավելի քան 500, 000 հայեր: Միայն Եվրոպական {Թուրքիայում}, սկսած Իզմայիլից՝ Տուլչի, Սիլիuտրիա, Վարնա,

սահմանադրության (ստատուտ) վերջնական հաստատումը {Թուրքիայում} ։ Առողջությունս վատ չէ. հույս կա, որ առանց ո

մբողջ խնդիրը, կարճ ասած, ահա թե ի՛նչ է: Հայերը {Թուրքիայում} բոլորովին անպաշտպան են: Անգլիական եւ ֆրանսիական

այմանավորված են այդ դավանանքների հաջողությունները {Թուրքիայում} ՝ քառասնական թվականներին: Այժմ նրանք ոչ մի հաջող

յի վերաբերյալ. այդ արել է քառասնական թվականներին {Թուրքիայում} դեսպան եղած Կապինգը, որից զարմանալի խմբագիրը՝ մ

ԱՒՈՐՉԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԸ Հայերի վրայ վաղուց ի վեր {Թուրքիայում} ծանրացած աղաղակող անկարգութիւնները Արեւելեան պատե

ծուի Ֆրանսիայի եւ Անգլիայի բարոյական ազդեցութիւնը {Թուրքիայում}: Մինչդեռ հայերը ամբողջ Թուրքիայում տրամադրուած ե

ազդեցութիւնը Թուրքիայում: Մինչդեռ հայերը ամբողջ {Թուրքիայում} տրամադրուած են Ռուսաստանի օգտին, եւ եթէ ռուս կառ

ործիք լինել. Ռուսաստանի բարոյական ազդեցութիւնը ` {Թուրքիայում} տարածելու եւ հայ ազգը թուրք փաշաների կամայականութ

ուսաստանում գտնւում է կէս միլիոն հայ, ապա ուրեմն {Թուրքիան} իր որոշումով խախտում է նրանց անհերքելի իրաւունքը

.. միայն լեզուն չէ՛, ինքը, ազգն էր ստրկացել է {թուրքին}. եւ լեզուից առա՛ջ է ստրկացել: Բայց ի՛նչ խօսիս:

տել, թէ՞ ինչ բնական կամ ընկերական պայմանների տակ {թուրքինը}, որ կերպարանագործուել է նոյն պայմանների տակ ինքն

եր՝ առած նոյն իսկ ազգային լեզուի աղբիւրից եւ ո՛չ {Թուրքից} եւ Թաթարից, ինչպէս ըստ մեծի մասին ժողովրդի բարբա

ժմ անփորձ մարդիկ ազգային են համարում, ժողոված են {Թուրքից}, Թաթարից, Պարսից, Յոյնից եւ ուրիշներից, որոնց

եր. 139-140), Սօսի անունով երեք ոչխար է առնում {թուրքից} եւ Սօսին ոչ միայն մէկ հատ ցոյց տալիս, այլ պահանջ

են ածւում ազգի մէջ, թէեւ նոցանից մի քանիսը ոմանք {թուրքից} առնուած համարելու միշտ հակամէտ են: Մենք այս թուր

րքից առնուած համարելու միշտ հակամէտ են: Մենք այս {թուրքից} փոխառութեան պատճառով չենք կարող մեր կարծիքը չյայտ

Վարդիթերից " մի այնպիսի ոճ, որ իրա՛ւ, կարելի է {թուրքից} առնուած համարել, ինչպէս. " հլա էն գնալն ա, ինչ

Ծաղիկ քնքոյշ գեղանի, Զվարդ յեռեալ ճոխ ի {թուփ}, Շուշան յիւր ոճ գարնայնի: Ո՛չ զկենդա

նձն կ՚առնու կատարել: Յանկարծ, լսում է ծառերի եւ {թուփերի} միջից մի խշխշոց... Մի սպիտակ բան, նետի նման ա

նկարծ մի սպիտակ բան... Չգիտեմ ի՞նչ էր, այնտեղ {թուփերի} միջից դուրս թռաւ եւ վազեց ուղղակի վերաս... Աւե

, աշխատում է բռնել մի մեծ թիթեռնակ, որ նստած մի {թուփի} վերայ, շարժում էր իւր պայծառ, ծաղկանկար թեւերը

ատանաց, բամբասանաց եւ զրպարտութեան պարսաքարեր եւ {թուք} ու մուր արձակուեն նոցա վերայ։ Ո՛վ Պարոններ, ազգ

ատանաց, բամբասանաց եւ զրպարտութեան պարսաքարեր եւ {թուք} ու մուր արձակուեն ազգի վերայ։ Յառաջուց ասացէք՝

ուռ աչքով նայել ողորմելու վերայ: Հայհոյանք, {թուք} ու մուր եւ այլ անասելի եւ անխելք խօսքեր թափւում ե

եղաւ, շատ անարգութեան, գլխին զարկելու եւ երեսին {թուք} ընդունելու եւ փշեղէն պսակի եւ ուրիշ էլ աւելի մեծ

ցն էր գնացել ի՞նչ կլներ (?!) մեզ աշխարհքի միջին {թուք} ու բեդնամ արիր " (եր. 92): Նայելով Աշտարակի կ

աւելի չնչին բաները համարւում են խայտառակութիւն եւ {թուք} ու բեդնամ են լինում: Մի մայր, հրապարակով այդպիս

" Լաւ, տու՛ր տեսնեմ, - ասում է նա Սօսին, - վա՛յ {թուք} ու բեդնամ ըլնիմ ես, տեսնեմ երեսս կը բռնի՞, որ ա

րմը ամենայն օր հոգիս է հանում, քրտինքը, հազը եւ {թուքը} թիվ չունի, ավելցուր սոցա վերա իմ անօգնական միայն

տէր, как думаете? Աղա զատան էն կողմից {Թոփերը} բո՜ւխ կը թողնէ, Ну, вам тогда уж поздно.

ցանել, Ведь վախում եմ, в самом деле, {Թոփերը} ինձ շուռ կը գայ, Бомбардировать կ՚անէ,

ականջին. Ведь ես էն վախտը կ՚իմանամ, {Թոփերս} բաց կը թողնեմ, Թէ ո՛չ բեսսայմաղանա `

նք մյուս ամսագրերը ձախողվեցին գերազանցապես գրպանի {թոքախտի} պատճառով, բայց չէ՞ որ Գ. Այվազովսկու հիշյալ ամս

ով են բժշկում, մրսեցաւ քանի անգամ, զօրացուց իւր {թոքախտութիւնը} (բարակացաւը), որով եւ շտապեցուց իւր ցաւելի եւ

ւն եկաւ վերաս: Չար լեզուներ ասել էին ինձ, թէ քո {թոքախտութիւնքը} զայրանալով զրկել է քեզ հնարից շարունակելու մեզ սի

այդպիսի դիպուածում նա կարող է շատ տարիներ ապրիլ: {Թոքե՞րը} կամ սի՞րտն է կաթուածահար եղել, այն ժամանակ պիտի

այնպիսի դիպուածում նա կարող է շատ տարիներ ապրել։ {Թոքերը} կամ սի՞րտն է կաթուածահար եղել. այն ժամանակ պիտի՛

ակացաւական բլրակները բաժանուէին արիւնից եւ նստէին {թոքերի} կազմուածքի վերայ: Բաւական յաճախ երեւում է այդտեղ

վերայ՝ յատկապէս ներգործելով շնչառութեան վերայ եւ {թոքերի} միջնորդութեամբ յարակցութիւն ունենալով նոյն իսկ ար

ստած չէր դեռեւս, եւ արիւնը ալեկոծւում էր սրտի եւ {թոքերի} մէջ: - Այո՛, ե՛ս եմ, - պատասխանեց տիրացուն

խուլ աղաղակ այսքան դարերով անգործ եւ կաթուածահար {թոքերի} կիսակենդան ներգործութիւնից, որոնք զգում են առողջ

. եւ մեծ պարտականութիւն կայ մեր վրայ, գրգռել այդ {թոքերի} գործունէութիւնը առողջ օդ ներս շնչելով, հերիք է,

ւածինը. եւ երբ վերջին անգամ դուրս արձակում է իւր {թոքերից} ածխաթթուն, առանց վերստին թթուածինը ներս ընդունել

ահա։ Շուտով սաստիկ արիւնահոսութիւն բացուեցաւ նոր {թոքերից}, որ խլեց նորա ձայնը եւ քամեց վերջին զօրութիւնքը

տրուանը, որ այնպիսի յորդութեամբ դուրս էր զարկում {թոքերիցս}, եւ ես սկսեցի ազատ շունչ առնուլ: Շո՛ւտ գրիչ

ն եւս չունիմ, ըստ որում, ընկերական հոգին վաղուց {թռած} է մեր աչքից: Աստուծոյ մի նոր շնորհը կը լինի

էր այլեւս լսելու, նա չգիտէր ինքն իւրեան, եւ վեր {թռած} մահճակալի վերայ, թէ ի՞նչ ջերմեռանդութենով համբու

տնի, գրաւոր, եւ օր ու ցերեկով: Իհարկէ, շատերը {թռան} դէպի Սիբիր, շատերը մաշւում են բանտերի եւ ամրոցնե

ցնում: Կեանքիս օրերը Մրրիկի նման {Թռան} գնացին. Ես ծերանում եմ. Արծաթաջրած

ստուածային քուրաները, որոնցից առաջին անգամ դուրս {թռան} ազատութեան կայծերը: Այո՛, գիտենք յարգել ոչ մ

թիւնը վերաբերւում է դաւանաբանութեան, թեւ առին ու {թռան}, ո՛հ, ո՛հ, Հիւսիսափայլը բողոքականութիւն է խնդր

ի սիրտը, եւ արտասուքի երկու խոշոր կաթիլներ դուրս {թռան} նորա լցուած աչքերից եւ թաղուեցան գետնի փոշու մէջ

ողացայ ես ծածկել իմ ծիծաղը, որ առատութեամբ դուրս {թռաւ} կուրծքիցս: Պ. Խ., անորոշ կերպով նայելով իմ վե

յր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. Ազատութի՜ւն, դուրս {թռաւ} Իմ մանկական բերանից: - Ազատութի՞ւն, - ինձ կրկն

ամար: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, աստղը {թռաւ}, Հետքից պայծառ գիծ թողեց. Աստղիկն ըն

տացած: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, աստղ {թռաւ}, Հետքից պայծառ գիծ թողեց, Աստղիկն ըն

քը վատնել անխնայ: " Հայրիկ, դարձեալ {թռաւ} մի աստղ, Վայր ընկաւ նա երկնքից. Հայր

ուց: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, մի աստղ {թռաւ} Եւ գիծ անգամ չըթողեց, Աստղիկն ընկաւ

ղջկան: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, աստղը {թռաւ}, Հետքից պայծառ գի՛ծ թողեց, Աստղիկն

յր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. Ազատութիւ՜ն, դուրս {թռաւ} Իմ մանկական բերանից: " Ազատութի՞ւն ", ինձ կրկն

ծ ընտիրների թիւը։ Այս առաքինի երիտասարդը, որ {թռաւ} գնաց մեզանից, էր ազնուատոհմ, Գէորգ Նազարեան Գեղ

խանել սատանային, մինչ սա ամենալի բարկութեամբ վեր {թռաւ} գահիցը դէպի նա, կայծակներ թափելով աչքերից, բերա

որների կարգը: Այս միջոցին ապստամբութեան դեւը {թռաւ}, թռաւ, թռաւ ու սաստիկ ճայթոցով ընկաւ իսկ Փարիզի

կարգը: Այս միջոցին ապստամբութեան դեւը թռաւ, {թռաւ}, թռաւ ու սաստիկ ճայթոցով ընկաւ իսկ Փարիզի մէջտեղ

Այս միջոցին ապստամբութեան դեւը թռաւ, թռաւ, {թռաւ} ու սաստիկ ճայթոցով ընկաւ իսկ Փարիզի մէջտեղը: Բայ

նեց իւր գլխից թղթեայ գդակը, դրեց յատակի վերայ եւ {թռաւ} նստաւ նորա դրօշակի ծայրումը եւ այնպէս յաջող, որ

րից սասանեցան դժոխքի պատերը: Այս ձայնի վերայ վեր {թռաւ} նստած տեղից գրականութեան դեւը, եւ այս շփոթութեան

իւր վերայ, վարագուրել էր իւր ուրախութիւնը, վեր {թռաւ} տեղից, եւ երկու ձեռքով փաթաթուելով Շաքարեանցի վզ

ց մտել էր սոցայ բակը: Մանուշակը այլայլեցաւ, վեր {թռաւ} տեղից եւ ձեռքից թողնելով կարը, պատրաստ էր ահա փա

դուղքի ծայրումը մի հեկեկանք, որ բռնութեամբ դուրս {թռաւ} նորա կուսական կուրծքից: Ի՛նչ լալու բան կար այ

: Այս խօսքերի վերայ Մանուշակի կուրծքիցը դուրս {թռաւ} մի խոր հառաչանք, որ ծնողքը չնկատեցին, խորացած լ

... Չգիտեմ ի՞նչ էր, այնտեղ թուփերի միջից դուրս {թռաւ} եւ վազեց ուղղակի վերաս... Աւելի ոչինչ չգիտեմ:

Մանկութեա՜ն օրեր, ինչո՛ւ այդպէս շուտ {Թռաք} գնացիք, անդարձ յաւիտեան. Ես այն ժամանակ ա

ի չէ՞ր Քեզ, ամուսնուդ հանդիպել: - " Նորա խելքը {թռել} էր Սիրով վառուած իմ վերայ, Շատ բան տեսնել կարող

պատակների վերայ: Մի՞թէ Նախիջեւանցու սրտից այնքան {թռել} է Աստուծոյ երկիւղը եւ ահը, ազգասիրութիւնը եւ վեր

րտակի մնացորդք, որի կազմուելու ժամանակ դուրս էին {թռել} մեր աչքից ուրախութեան արտասուք. մոռանալ մի գործ

եւեցայ ձայնին՝ տեսանելու Աթենասի նուիրականը: Նա {թռել} էր մի հոյակապ արձանի վերայ, որ կանգնեցուցած էր ք

ւսնուդ հանդիպել: - " Նորա խելքը {թռել} էր Սիրով վառուած իմ վերայ, Շատ բան տե

սումնական անուանուած պարոնները, որ թիթեռնակի պէս {թռթռում} են ճրագի չորս կողմով, երբ սա երեւում էր հայկական

ու բանականութիւնը մագաղաթների բանդից եւ, թեւ ու {թռիչք} ստանալով, պիտոյ է տարածուէր ամենայն տեղ՝ մի հատ

ձգտողութիւնքը ոչ այլ ինչ էին, բայց եթէ մոլեռանդ {թռիչք} երեւակայութեան, որ գիտէ ոչինչ գոյացնել հոյակապ ա

ենայն ձեւերից բարձր է, այսինքն՝ մարդկային հոգու {թռիչքի} վերայ. մի խօսքով՝ շարադրում է " Բնաբանութիւն "

վիճակը, իսկ մյուս հասակները հողմերի թեւերի վերա {թռուցած} կանցնեն: Չէ կարելի ասել, թե հայոց լեզուն չի ուն

անպատրուակ խօսիլ Ձեզ զճշմարտութիւն. սա՛ է ձայն, {թռուցեալ} ի ճնշեալ սրտէ ազգի մերոյ, անզարդ եւ անպաճոյճ է ն

իջանէ մաքրազգեաց... Զերթ թիթեռնիկ {Թռուցեալ} ծաղկանց ի ծաղկունս, Քաղէ փնջիկ Թացեալ

Զոտսն՝ ներքին այլ թեւովք, Իսկ միջնովքն {թռուցեալ}, Ծխէ զմարդոյն արտասուս Տեառն ի հոտ ա

այք 19-րորդ դարու հարմամբ կախարդական իմն գաւազանի {թռուցեալ} փոխադրիցին ի դարն չորրորդ կամ հինգերորդ հայկականս

լով անպատճառ գտանել այդ օրիորդը, որի համար խելքը {թռուցել} էր պ. Շաքարեանցը, խնդրեց սորանից նկարագրել այդ

ր սառնութիւն, մի փոքր օդի ճնշողութիւն եւ ահա այն {թռուցիկ} շոգիները, որ թողել էին ծովի հորիզոնական մակերեւո

նչքան կարելի է խոր տեղեր, կպրի եթերական մասունքը {թռչական} լինելով, ցրւում են օդի մէջ. իսկ մնացած բաները ա

մինչեւ ծերություն կան աստիճաններ, որոնց վերայից {թռչել} եւ անցնել դեպի ծերությունը անհնար էր, ինչպե՞ս ար

ում են, որքան աճում են կարիքը: Թեւերը բանալ եւ {թռչել} դէպի անմահութեան տաճարը: Անարգական սիւների վերա

է պարտէզ... Թիթեռի պէս ` լուսառեչ Ծաղկէ ծաղիկ {թռչելով} Փունջեր քաղում ` ցօղի մէջ Իր մատները թրջելով:

ն այսպիսի էլեկտրական լուսով. շատ անգամ ագռաւները {թռչելով} այն ամպի մօտից, որի էլեկտրականութիւնը մեղմաբար մ

այն գաւազանի երկիւղը չէ՞ր, որ գիշերը քնից վեր կը {թռչէի}. " Խաչ, օգնես ինձ " ասելով շուտով ջրի պէս սերտե

դամ, Մերթ հինինայր, մերթ ուռնոյր, Եւ {թռչէին} ի սրտէն Թառանչք հեշտինք, եւ հոսէր Քիրտ

իւր: Ի միջոյ մահառիթ եւ զարհուրելի օդոյ անընդհատ {թռչէին} ի խորոց սրտիս մղձկմունք, որոց յիշատակք, տարժանա

ն ընդ կրունկն, Արտօսր արկեալ եւ անդէն {Թռչի} ի բաց հեռանայ, Իսկ հարսնացուն լուսեղէն

ազգի Ծղիս ի վեր ամբառնայ Սիրախառնիլ եւ {թռչի}. Իսկ ի տեսիլ հեշտալեացն Բանդագուշեալ գ

անել նկրտեալ: Ժամանակն սրաթեւ, ո՛չ ընդ վայր ինչ {թռչի} ընդ գլխով ազգաց, եւ ամենքին, որոց ի խելապատակս

Թափուր զհաղբս առդնեմ, Լարեալս ինձ եւ {թռչիմ} Ի մենացեալն Գրընել՝ Ուր եղբայր ցանգ ի

........................ Քերի ակնն եւ {թռչին} Բեկորք մանունք ի գետին, Ճարտարին բաբա

զլեզու եւ զգիր Պարսից: Ի թեւ կատաղի փոթորկացս՝ {թռչին} ծածկին ի մէնջ եւ գիտութիւնք ծաղկեալք ի Հայաստան,

այնպիսի գերեզման, դէպի որը հարիւր մղոնից պիտոյ է {թռչին}, հասանեն ագռաւները եւ անգղները՝ նորա մարմնի հոտ

ամար ձեռները շարժելով եւ կցկտուր ձայներ հանելով, {թռչկոտում} են։ Բայց դոքա՛, գլուխները ծածկա՛ծ) եւ երեսներ

Անապատում բնակիմ ահա Տեառն շնորհիւ, ինչպէս {թռչնակ}: Յաւերժի ուխտը պահելով ` Ինձ ար

Այն ինչ տակաւ տիւն զգիշեր հալածէր, Եւ {թռչնակաց} հոյլք համակեալ ի գեղգեղս՝ Բիւր դայլայլիկս յ

ն եւ այն՝ հարուստ ընկերութիւնք, որ պարապում էին {թռչնավաճառութեամբ} Հարաւային Ամերիկայի եւ Եւրոպայի հետ, եւ եւրոպացի

գլիա գնալ, հարուստ ընկերութենների անդամ դառնալ, {թռչնավաճառութեամբ} պարապիլ եւ օգուտների մի բաժինը ստանալ: Տեսանո՞ւմ

մէջ, բայց եկեղեցուց դուրս։ Ի՞նչ մի պակաս բան է {թռչնավաճառութիւնը} ։ Ձեզ յայտնի չէ՞, որ Անգլիայում ընկերութիւնք կան

ան չնչին մասն իւր պաշտօնը կատարեց, Մանանեխը {թռչնոց} համար նիստի օթեւան պատրաստեց. Հետզհետէ եւ

շօշափում Ադամին, Մերթ հեւում էր, մերթ ուռչում. {Թռչո՜ւմ} էին հեշտանքի Հառաչանքները... ինչպէս գետ ` Կրծքից

արակ, հոգեբանական եւ շատերի աչքից անզգալի կերպով {թռչող} անցնող երեւոյթներ է բռնել եւ ամրացրել թղթի վրայ,

, առա նորա հրաժարական ողջոյնը, նա ինձանից լուսի {թռչողական} արագութեամբ հեռացաւ եւ անհետացաւ: Միւս օրը

ճ եկած գրում է այնպէս դողդողալով եւ բոլոր մարմնով {թռչոտելով}, ինչպէս դողում է եւ թռչոտում է սնդիկը, եթէ լցած

վ եւ բոլոր մարմնով թռչոտելով, ինչպէս դողում է եւ {թռչոտում} է սնդիկը, եթէ լցած մի դատարկ կաղինի մէջ ձգէիր եռ

նչ չեմ հասկանում: Ամիսներն անցնում են, հույսերը {թռչում} են, մնում է միայն իմ անմխիթար բանտարկությունը:

ւմ էի. այն մարդը, որ մի բանից այրւում է, վեր է {թռչում}, բայց չէ մնում վերեւումը, իսկոյն ցած է գալիս,

նչով եւ արձակած իւրեանց ձիւնի պէս սպիտակ թեւերը, {թռչում} են դէպի անմահութեան տաճարը... Թռչում են վերեւից

ակ թեւերը, թռչում են դէպի անմահութեան տաճարը... {Թռչում} են վերեւից, բարձրից՝ ոտքի տակ տեսանելով այն բոլ

ջեւ կանգնած մարդու վերայ. մի հայեացք կայծակի պէս {թռչում} է, մտանում է նորա մէջ եւ, ասես թէ տեսանելով նոր

ւմ է Արարատը, երկնքի վերայ՝ ծիածան, եւ աղաւնին {թռչում} է դէպի տապանը: Երկու հրեշտակ, որոնցից մինի գլխի

......................... Տաշում է ակը եւ {թռչում} են մանր Փայլուն բեկորներ նման յակինթի... Ու բա

ապէս ` Դառնում է իր կրընկին. Արտասուելով վշտագին {Թռչում} իսկոյն, հեռանում, Իսկ հարսնաբերն Եւային Ադամի մ

Կամ ինչո՞ւ համար ուրախութիւնը, {Թռչում} է շուտով, մընում է ցաւը. Թո՛ղ քո ալիքներ ց

ի Կոստանդնուպօլիս Հողմերից թեւ առած, {թռչում} ես, Մեչուխեչա, Ծովերից ու ցամաքից քեզ արգ

մնում է դարձեալ երկրի վերայ, իսկ Պ. Չամուռճեանը {թռչում} է նաեւ Օրիօնից բարձր... Գիտենք, դարձեալ պի

Տարիները վազում են փայլակի շուտութեամբ, օրերը {թռչում} են, որպէս մի վայրկեան: Վախենում ենք եւ իրաւունք

ճարտարապետի դատարկ գլխից ամենեւին այնպէս, ինչպէս {թռչում} եւ անցանում է համալսարանի բովանդակ ուսման ընթացքը

ոլոր դժոխքից, անցավ երկրի օդի մէջ եւ մի քանի ժամ {թռչում} էր, ինչպէս լայնաբերան թնդանօթից արձակած ռումբ.

ելանել մի տեղ ժամանակ անցուցանելու համար, գիշերը {թռչում} են յանկարծ մահիճներից: Մի խօսքով, թագաւորել է ա

սայ մինչեւ այսօր: Օրերը անցանում են, մեր կեանքը {թռչում} է, իսկ մեք, քո շնորհքիցը, բանտարկուած մեր բնակ

տ անգամ չհասկանալով նորա խօսածը, որովհետեւ միտքս {թռչում} էր այն աղջկայ քամակից, ամենեւին մեքենաբար պատասխ

եղում, Յաւերժահարսնի ունէր կերպ ու ձեւ, {Թռչում} էր, շարժում օդի մէջ, այնպէս, Ինչպէս մի փետ

ռնելու ժամանակ, դու գիտե՛ս, որ իմ սիրտը դուրս է {թռչում} դէպի քեզ. գիտե՛ս, որ իմ հոգին ապրում է քո հոգու

ան կապանքներից, իւր ազատ ձգողութեանը հետեւելով, {թռչում} է, վերանում է դէպի բոլորի գոյութեան պատճառը եւ ա

զիչքը, ծով եւ ցամաք ոտի տակ առած, հողմի թեւերով {թռչում} էին անհաւատալի տարածութիւններ, Սպանիայի ծովեզերե

արգելուած էին եւ փոխանակ նամակի, անդամներից մինը {թռչում} էր դէպի հարկ տեղը, թէ եւ հինգ հարիւր Լիօի ճանապա

նելով, սոված եւ ծարաւ, բնաւ նորա երեսի գոյնը չէ {թռչում}, նորա առողջութիւնը չէ սասանում։ Իսկ երբ տանը նս

ւ ծարաւ, բայց եւ այնպէս նորա երեսի գոյնը բնաւ չէ {թռչում}, նորա առողջութիւնը չէ սասանում. իսկ երբ տանը նս

խայտառակութեններից մինը այն էր, որ ցոյց տուեց մի {թռչուն} ՝ Կազուարի անունով, բայց ի՞նչ կազուար. մի մեծ թ

րել զանազան կենդանիք, այո՛, եւ՛ մարդը եւս, եւ՛ {թռչունը} եւս, որ նոյնպէս կերակուր դաոնալով մարդուն, մտան

ն՝ Կազուարի անունով, բայց ի՞նչ կազուար. մի մեծ {թռչունի} վերայ, որ ես որոշ չնկատեցի, որի մասին ոմանք արա

դի վերայ յուսալով, նետում է օդի մէջ եւ սպանում է {թռչուններ} ։ Պալատական Մանդարին-Յիսուսեանք Կայսրից առաւել ծի

հառաչում, Մինչ ցերեկը մութ գիշերն է հալածում. {Թռչունները} իրենց զուարթ համերգով Ողջունում են այգաբացը հոգե

ւրեանց հոտը բուրում են: Ուրախ ուրախ {թռչունները} երգելով, Ծառէ ի ծառ ողջունեցին իմ գալը.

ազիլիսկները, պիտոյ է վայեն բուերը եւ այլ գիշատող {թռչունները} ։ Պասկիէ, անառակ, Փարէզեան խաբեբայ, խեղկատ

ւմ էինք. Թէպէտ մարդիկը մեզ մոռացան, բայց երկնքի {թռչունների} նախախնամող բարի աստուածը չէ մոռացել մեզ: Նորա հս

ութեամբ լցուցին օդը, եւ անհամար բազմութիւն ուրախ {թռչունների} սկսեցին զրուցել կանաչ ճիւղերի վերայ: Այս զմայլան

կորացած եղունգներին, որ առաւել նման էին գիշատող {թռչունների} մագիլների: Մի մեծ սեւ կատու, անդադար մռմռալո

ւ այն բնագէտը իսկոյն կը որոշէ միմեանցից այդ երկու {թռչունքը} եւ կ'ասէ՝ այս սիրամարգ է եւ այն արագիլ։ Այս

ւ հասունացած մեծ նռներ, Թաւիշապատ. խելք է {թռցնում} գլխից: Կերպարանքը կանոնաւոր ու սիրու

ս իւր այսքան տարիներով յղացած ցանկութեանը, խելքը {թռցնում} էր ուրախութենից: Երկու բարեկամքը եւս բաւական ժամ

: - Ես չեմ հասկանում քեզ, կարծեմ, դու խելքդ {թռցրել} ես: Եւ, յիրաւի, մեծ երկիւղի մէջ էի, թէ մի՛գու

աստուածային Նոր զօրութիւն, նոր ոգի, {Թռցրու} ինձ շուտ Սակոյլնիկ, Ուր կայ մի կոյս գեղանի

: - Ինչու՛ չէ կարելի, - ասաց իսկոյն Մահտեսի {Թսվմասը} եւ նշանացի արեց դստերը, որ մօտ գնայ ֆօրտօպիանին

Հոկտեմբերին պիտի ստորագրություն բանանք գալոց 1859 {թվակ}. ՝ " Հյուսիսափայլի " համար, ես կարծում եմ որ ու

նը վեվով փոխանակել, ինչպէս գրում ենք թիւ, թվի, {թվական} ։ Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլեան ականաւոր Քերականը սորա

, երիվար եւ երիւար, նուագ եւ նըվագ. թուական եւ {թվական} ։ Ասոնցմով կիմանաս պատճառը՝ որ ինչո՞ւ աս քերական

այն մի նամակով տեղեկություն կտաք ինձ, մինչեւ այն {թվականը} հավաքված ստորագրության մասին, նշանակելով ստորագր

ասին: Նոր շատ գրքեր եմ տեսնում, որոնք չկային 60 {թվականի} սկզբին, երբ ես մեկնում էի Ռուսաստանից, բայց պետ

դը: Ռուսաստանի եվրոպական նահանգներում, ըստ 1858 {թվականի} կենտրոնական վիճակագրական կոմիտեի տեղեկությունների

36. ՄԱՏԹԵՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏՅԱՆԻՆ... Գալուց 1859 {թվականին} " Հյուսիսափայլ " ծրագիրը, որի գինը ճանապարհի ծախ

քո աչքերիդ նույն դժբախտությունը պատահի, ինչ 1856 {թվականին}: Զգուշացի՛ր, եղբայր, այս տողերը ես գրում եմ ամ

ու փշուր էին արել այդ կեղծ առաքյալներին: 1861-62 {թվականների} Times-ում նույնպես կարելի է ցույց տալ մի շարք հոդ

գիրքը բավական հին է. նա վերաբերում է քառասնական {թվականներին} եւ, այդ պատճառով հեղինակին կարելի է ներել մյուս

անքների հաջողությունները Թուրքիայում՝ քառասնական {թվականներին}: Այժմ նրանք ոչ մի հաջողություն չունեն: Ավելին,

, բայց դրանք կարճ են: Առաջին. - Քառասնական {թվականներին}, հայ-կաթոլիկների տմարդի հալածանքներից հետո Կոստա

վ ցմահ կենսաթոշակի: Այս եպիսկոպոսը մեռավ 50-ական {թվականներին} եւ նրա հետ գերեզման իջավ [ներկ] պատրաստելու եղանա

ասել Անգլիայի վերաբերյալ. այդ արել է քառասնական {թվականներին} Թուրքիայում դեսպան եղած Կապինգը, որից զարմանալի

պապանձվեն մեր թշնամիների բերանները: Եթե այս 1859 {թվականում} եւս Նախիջեւանի մեջ այնքան լինեն մեր ստորագրողքը,

9-ին. Nocturna Սիրելի եղբայր, Երեկվա {թվակիր} քո սիրելի նամակը Շլոսսերի երկրորդ հատորի, Մակոլե

վ, պետք է բավականանամ փոքրով: Հոմորով լի երեկվա {թվակիր} նամակդ ստացա երեկոյան, այսօր գրում եմ պատասխանը

, ծխախոտի եւ գրքույկի հետ միասին ստացա հենց 11-ի {թվակիր} նամակդ: Միայն՝ քեզ պիտի ասեմ, որ դու բոլորովին

Իմ թանկագին եղբայր, Այս րոպեին ստացա 13-ի {թվակիր} նամակդ 12 շիշ գինու հետ, որի մասին նամակումդ ոչի

բավական է։ Հույս ունեմ, որ արդեն ստացել ես 12-ի {թվակիր} նամակս: Ողջունում եմ երկու սեռի բոլոր բարեկամ

Ս. Պետերբուրգ Թանկագին իմ եղբայր. 17 {թվակիր} նամակդ ստացա երեկ երեկոյան՝ պաքսիմատի եւ Բոքլի գ

տեղադրված են տետրակի վերջում՝ 47-րդ էջում նույն {թվահամարներով}: Եվ այսպես. 29 հոդվածներից իմ կողմից ամբողջո

լ եմ բոլոր նրանց, ովքեր ողջունում են ինձ: Նրանց {թվարկումը} քո նամակում շարժեց իմ ժպիտը. դու գրում ես՝ " քո

ողովը ցանկանում էր վճռական միջոցներ ձեռնարկել այդ {թվերը} ճիշտ հետազոտելու համար, բայց տեղի ունեցած խառնակ

ր օրագիր տպելը քանի մի հնամոլ մարդերի ընդդեմ պիտի {թվի}, պատճառ, որ դոքա հին եւ մեռյալ լեզվի քամակից գն

ծախել մինով կամ 75 կոպեկով, լավ է, իսկ եթե թանկ {թվի} ձեզ կամ այլ բարեկամի, այն ժամանակ կարող եք մինչե

ի հայ կաթոլիկների մասին: Տարօրինա՜կ է հայերի {թվի} մասին եղած վիճակագրության բախտը: Զանազան պատահակ

կանքի պարզվեց, որ Հանձնաժողովն էլ իր հերթին 1863 {թվի} հունվարի 15-ին N 516 գրությամբ ուղարկել է Արդարադ

ամ ւիւնը վեվով փոխանակել, ինչպէս գրում ենք թիւ, {թվի}, թվական։ Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլեան ականաւոր Քերա

կարգին գիրք է, տպագրված Մոսկվայում 1853 կամ 1854 {թվին}, ուր զետեղված է նաեւ Գ. Ախվերդյանի այդ բարբառի

պահանջը: Նախ որ, ի հաշիվ իր պարտքի նա դեռ 1856 {թվին} վճարել է մեր Մագիստրատին 64 հազար ռուբլի, պարզ է

է, ինչպես 1: 50: Նախիջեւանի հասարակության միջին {թվից} առնված մեկ միավորի շրջանառության արժեքի էկվիվալեն

եջ բերված ավելի քան երկու միլիոն բնակիչների միջին {թվից}: Գործարանային եւ մանուֆակտուրային գործվածքնե

. Պ[ետեր]Բ. Սիրելի եղբայր, Քո այսօրվա {թվով} գրած տոմսակդ հանրագիտական բառարանի պատառիկի հետ մ

րելի եղբայր, Երեկ երեկոյան ստացա նույն երեկվա {թվով} գրած նամակդ: Այն գրքերը, որ դու ուղարկել ես ինձ

ործ է դնում բայը եղանակով, ժամանակով, դէմքով եւ {թվով}, ինչպէս " ինչ են անում ", Կիրակոսը կարող է պատա

ւմ պահանջվում են միանգամայն այլ պայմաններ, - այդ {թվում} նաեւ հոգու հանգստություն, - որոնք առայժմ չկան իմ

անը, որ ես կարդացել եմ, եւ որի մեջ, ինչպես ինձ {թվում} է, հեղինակը լիովին շարադրել է իր հայացքն Անգլիայ

ությունը։ Ֆոշեն, խախուտ այլ հանդիմանությունների {թվում}, խոսելով Անգլիայի նվաճումների մասին, նրան մեղադ

նեցած խառնակություններն ստիպեցին նրան այլ հարցերի {թվում} այդ ձեռնարկությունն էլ այժմ հետաձգել, մինչեւ ժող

ասին հայտնած շատ բարենպաստ կարծիքի համար, բայց, {թվում} է, թե դա մի փոքր չափազանցրած է: Եվ այսպես, կրկ

տիմովիչի գործում ոչ միայն գովելի չէ, այլեւ, ինձ {թվում} է, արժանի է ամենայն պարսավանքի: Իր մտածողության

եւ քանի ժամանակ ունի: Թեկուզ այժմ այդ ծիծաղելի է {թվում}, այնուամենայնիվ փաստ է: Ճիշտ է, հնազանդվելով լ

երեւս նրան այլեւս չի էլ օգնում. այս ավելի ճիշտ է {թվում}: Սրա մասին ես գրում եմ միանգամայն լուրջ եւ թո

ոնջ ջանքերի այդպիսի հսկայական հաջողությունը: Ինձ {թվում} է, որ նա գիշեր ու ցերեկ կենդանաբանական այգում կա

ոշել Նախիջեւանի ձկնորսության տարեկան արժեքը: Ինձ {թվում} է, որ այդ այնքան էլ մեծ չէ, թեեւ Ռոստովի բանսար

մին է կպել ինձ լյարդիս հիվանդությունը: Հեռանկարը {թվում} է ինձ շատ մռայլ: Իմ բանտարկության վերջն էլ չի եր

նել Վահանին եւ աչքից հանել։ Ոչ օտար ասելով, մեզ {թվում} է, թէ ուզում է յիշեցնել իր սննդակցութիւնը եւ խաղ

յս ձեւը շատ գործածական չէ հին լեզուի մէջ. եւ մեզ {թվում} է, թէ եղածն էլ յունական լեզուիցն է մտել, ինչպէս

ա՞յ Խաչինն է, Յիսնակա՞ց, թէ՞ սուրբ Յակոբի։ Մեզ {թվում} է, թէ այս բառը աւելի կարօտ էր ծանօթաբանութեան,

գործողութիւնը, որ կատարվում է ներկայում։ Եւ մեզ {թվում} է, թէ տալիս եմ-ի արմատը բնաւ տալի ընդունելութիւն

իր մի որոշեալ եղանակում, ժամանակում, դէմքում, {թվում}, պահում է իր կազմուածքը անխախտելի, անթերի եւ ան

եզ " նոքա"։ Յաւանն, Վարշարհէյ անուանեալ 'ի {Թրանսիլվանիա}, մին 'ի յունաց շինեաց տուն մի փառաւոր, ընդդէմ ս

ուցէ որեւիցէ աղօթք եղած լինի դպրոցում Հ. Ռափայէլ {Թրեանցի} կառավարութեան ժամանակ, բայց իւր օրում՝ երբէք ոչ

ում՝ երբէք ոչ, եւ թէ որոշ տեղեկութիւն եւս չունի {Թրեանցի} օրով եղած աղօթքի մասին: Միւս կողմից այլ մարդիկ ե

ստատեցին մեզ, թէ արդարեւ եղած է մի այդպիսի աղօթք {Թրեանցի} ժամանակ եւ թէ մինչեւ այժմ եւս շարունակւում է: Ես

[չիկ] 42 крейцер Էմսում 2 талер ծառային եւ {թրեւելս} 40 կրէյց --------------- 40 մինչեւ Քեօլն 36 г

տալի. աստուած մի՛ արասցէ կամ կարկուտը տայ, կամ {թրթուռը} փչացնի, կամ տարին չբեր ըլնի սոված կոտորուիլ պտեն

ք խաղան... Եւ ի վանդակս կրծոց Սիրտք {թրթռան} - Բի՜ւր երանի արդարոց. Վճիտ ի սէր՝

Արարատի շուրջ բոլորած Թո՛ղ ագռաւներ {թրթռան}. Անուշ սոխակների փոխան Թո՛ղ բուերը միշ

ն շատ ահարկու երեւեցաւ այս գիշեր... Նորա սիրտը {թրթռում} էր, ոտքերը ծալւում էին. վերջապէս լաւ փաթաթուելո

օսեմ քո հօր հետ եւ կ՚աւարտեմ գործը: Մանուշակը {թրթռում} էր նորա գրկի մէջ, նորա թուլացած գլուխը հանգչած է

ւզում հողից հող կորչիլ, Թշնամու արիւնով մեր {թրին} ջուր տանք, Ազգ, եկեղեցի փրկենք ազատենք։

ռաջ մոխիր ցանել գլխների վերայ, որ ստացած էր կովի {թրիքից}, աղջիկներին ներում էին կրել ողջախոհութեան նշանը

ս, որ ձեւը ընդունում ես գոյութեան տեղ. կղմինդրը {թրծած} էր հողից, այնպէս չէ՞: - Այո՛, - պատասխանեց Թ

տեղ տեղ եւ թաց'ը-թաց լինել. բայց նոր լեզուն ունի {թրչվել} բայը, որ ամեն տեղ հասկանալի է, ուստի եւ աւելորդ է

դ է գործ դնել թաց արի, թաց եղայ, փոխանակ թրչվեցի, {թրչվեցայ}, որի կազմուածքը աւելի պարզ է եւ կարճ։ Եթ

եւ աւելորդ է գործ դնել թաց արի, թաց եղայ, փոխանակ {թրչվեցի}, թրչվեցայ, որի կազմուածքը աւելի պարզ է եւ կարճ։

ր վատ առողջութեան տէր են, հարբելով դառնում են մի {թրջած} հաւ, եւ այնուհետեւ մեր ձեռքումն էր նա, կարող են

ղիկ թռչելով Փունջեր քաղում ` ցօղի մէջ Իր մատները {թրջելով}: Ի՜նչ չքնաղ է, սիրայոյզ, Երբ գնում է ընդառաջ

հայր հպատակաց սիրող, Արտասուքով ու արիւնով {թրջենք} նորա շիրմի հող: Երանի՜ էր, թէ գիտնայի

ացած լինելով: Օրի մռայլոտ մթութիւնը, այդ մարդու {թրջուած} հալաւները, որոնց վերայից ամենայն գոյն կորել էր,

ուեցան եւ փակուեցան, եւ ներս մտաւ պ. Բէգզադէն՝ {թրջուած} միանգամայն մինչեւ ոսկրը: Ջուրը թափւում էր զգեստն

ս եւ եղած լինէր, միայն բանը այս է, որ Շամիլը մի {թրջուած} կատուի նման վեր կացաւ սօֆայի վերայից եւ դուրս գնա

շից յետոյ: Այս միջոցին, գլուխը կախած, անձրեւից {թրջուած} եւ բնութեան թթու դէմքից տխրած մի մարդ, միջահասակ

րի տեսքը, առաւել եւս տխուր դէմք էին ցոյց տալիս, {թրջուելով} սեւանալուց եւ օդի միգախառն անթափանցութենից: Լուս

ւթիւնքը չէր կարող ազգը ունենալ, յայտնի է թէ պիտի {թրջուէր} էլ, էրուել էլ: Բայց այդքան բան անցնելուց յետոյ

ախճանեցաւ 421 թուին. ուրեմն Փարպեցին ծնած էր այդ {թւից} առաջ, եթէ Վռամշապուհի ականատես էր։ Երբեմն ասում

երը մութ ու թանձր ամպերի մէջ փայլատակելու ժամանակ {թւում} էր, թէ պատառւում է երկինքը, իսկ փայլակների լոյս

արհի ժամանակը յետ է գնացել քանի հազար տարիներով։ {Թւում} է ինձ, թէ գտանւում եմ Յունաստանի մէջ... Մի սարի

դ պատճառով այժմեան ժամանակումս ճշմարտութեան ձայնը {թւում} է նորան որպէս մի օտար աշխարհից եկած ձայն: Այդ ձա

ը, չենք փոխում մեր ուղիղ կարծիքը: - Ուղիղ է {թւում} ՝ որքան ժամանակ ունիս նորան, իսկ թէ փոխես, իսկո

վկայութեամբ ընդունել էի այդ վարդապետութիւնը: Ինձ {թւում} էր այն ժամանակ, թէ դորանից ճշմարիտ, դորանից ուղ

ւթեան չխափանուելու պատճառ բերւում է Սերոբէն։ Ինձ {թւում} է, որ արգոյ հեղինակը խառնափնդորում է բաների ժամա

որ նեղ հայեացք ունենալով՝ եւ ամենափոքրը հսկայ է {թւում}: Խօսքս Նախիջեւանի ուսումնարանի վերայ է. ահա հեղ

բար պատասխանէ Հայերի օգտի համար: Եւ մեզ այնպէս է {թւում}, որ մեր նորընտիր Հայրապետը չթողու այս խնդիրը առա

ութեան: Հեշտութի՞ւն համարեցան ինքեանց. բայց մեզ {թւում} է՝ միայն մի լոկ սովորութիւն, որ հայկական վաճառա

օր, վաղը ինչ կամի թող լինի: Նորան աւելի թեթեւ է {թւում} վաղուայ գալիքը, քան թէ այսօրուայ քննութիւնը, քա

: Եթէ կարողանանք քաւել մեզ այդպիսի բաներից, մեզ {թւում} է, թէ այլեւս սխալուած չենք: Բաւական է մեզ, ճշ

հետք չթողնելով մարդկային յիշողութեան մէջ"։ Ինձ {թւում} է, թէ այս անպտղութիւնը բնական է, որովհետեւ ապագ

ում է առաջինը: Բայց ֆլօրենտացի պուպլիցիստը, մեզ {թւում} է թէ աւելի խոր մտած է իր առջեւը դրած գաղափարի մէջ

զարայ, եր. 307) եւ կամ զմերձակայն Նորք"։ Մեզ {թւում} է, թէ պ. Էմինը հիմք չունի Նորքի խօսքը հանել, ե

կէի մօտ կրօնաւորների բնակարան լինելու մասին։ Մեզ {թւում} է, թէ Փարպեցու " 'ի նմին աւուր յորում հիմն արկաւ

մ " (Գործք Առաք., գլ. ԻԴ., համ. 16)։ Մեզ {թւում} է՝ Թղթի յառաջաբանը գրողը այս խօսքերն է, որ ուրի

անախտակիր ոգու եւ թէ՛ ճարտարութեան մասին։ Եւ մեզ {թւում} է, թէ այս համեմատութիւնը էր ամենամեծ գովասանութի

կապ եւ սքանչելի նամակի մէջ, որ գրեց Աբասին, մեզ {թւում} է, թէ դարձեալ Պաւղոսի այս գաղափարն է յեղյեղում,

է Հ. Մ. Չամչեանը չշփոթել Փարպեցու հետ։ Մեզ {թւում} է, թէ Փարպեցին Մեծ Թարգմանչաց աշակերտ կարծողքը օ

ուղարկում նորան Մեծ թարգմանչաց հրամանով։ Մեզ {թւում} է, թէ մեծ Թարգմանչաց անդրաշիրմեան հրամանը լոկ եր

ութեամբ է խօսում նա Մեծ Թարգմանչաց մասին։ Մեզ {թւում} է, թէ Փարպեցու Թղթում յիշուած վարդապետքը են Մեծ

, ինչպէս ասում է Փարպեցին իր Պատմութեան մէջ։ Մեզ {թւում} է, թէ Աղանը թէեւ եղել է Փարպեցու դաստիարակութեան

տութիւնը եղած է բո՛ւն Ղազար Փարպեցու ձեռքով։ Մեզ {թւում} է՝ պ. Էմինը բնա՛ւ ապացոյց չունի։ Թղթի օրինակը

տողապէս ասել, թէ ինքը՝ Փարպեցին է կրճատել։ Մեզ {թւում} է, թէ այս տեսակ եզրակացութիւնքն են մանաւանդ պատճ

ւում է եւ չէ իմանում, թէ ինչ լայ իր գլուխը։ Մեզ {թւում} է, թէ այն մարդը, որ հանդէս է գալիս այսօր պատմու

րոյ 'ի դորան կրթէին յուսումն դպրութեան"։ Մեզ {թւում} է, թէ այս վկայութիւնքը իրաւունք չեն տալիս մեզ են

քանզի պարեգօտաւորք ազատեալ են 'ի Քրիստոս"։ Մեզ {թւում} է, թէ ո՛չ անխորհրդաբար ասում է Փարպեցին այս խօսք

9. սորա քամակից հետեւում է եւ մէկ եւ այլն։ Մեզ {թւում} է, թէ իրաւունք չունինք բանի տեղ չդնել այս եւ այլ

սի բողոքն, թէ զանձինս դատէաք " (եր. 50)։ Մեզ {թւում} է, թէ ձեռագիրը կրճատուած է այստեղ. պատճառ, Պաւ

տեղ, բայց երբեմն երբեմն կայ գործածուած. եւ մեզ {թւում} է, թէ յունական լեզուի ազդեցութիւն է այս, որովհե

րը։ Սոցա պակասը լցնում են այն 'ի հոլովները։ Մեզ {թւում} է, թէ այս բանի մասին պէտք էր հոգ տանել. պատճառ

կէ եկեղեցւոյ 'ի Նոր քաղաքի " (եր. 51)։ Մեզ {թւում} է, որ թէ ուշադրութեամբ կարդար պ. Էմինը Փարպեցու

եղեւ մեծի մարզպանին 'ի Սեւկոյ դրախտին"։ Մեզ {թւում} է, թէ այս մի այնպիսի խօսք է, որ բնաւ հիմք չունի

անին ներկայանայ։ Արդա՛րեւ մեզ շատ զուարճալի է {թւում} այս փոքրիկ խնդրի լուծումը։ Այն ժամանակ միայն

, " Սեւկոյ " խօսքն էլ՝ դրախտին յատկացուցիչ։ Մեզ {թւում} է, թէ Փարպեցին իրաւունք չէ տալիս մեզ մի այդպիսի

ովհան Մանդակունին։ Եւ ո՛չ միայն այս, այլ մեզ {թւում} է, թէ նաեւ լոկ քահանայք, որ ձեռնադրութեամբ չուն

ամայեա՛ եւ այնպէս առնեմք մեք " (եր. 130)։ Մեզ {թւում} է, թէ այս բանը, որպէս նաեւ բովանդակ եղելութեանց

ն խօսքը կաթողիկոս հասկանալ, բայց եւ այնպէս, մեզ {թւում} է, թէ պ. Էմինը հիմք չունի, երբ Մանդակունու անո

անի նա Աղանի եղբօր Մեհրուժանին։ Մեզ {թւում} է, թէ այս ոճը "անէծք լինել", որպէս նաեւ "նզով լին

նէի, այդ աղջիկը ինձ կին խնդրելու, որովհետեւ ինձ {թւում} էր, թէ ստեղծուած եմ միմիայն նորա համար, եւ միմի

եւ առաւել զօրացաւ իմ մէջ, որ հալումաշ արեց ինձ. {թւում} էր, թէ մի վէրք գոյացել էր սրտումս եւ ճարակում է

որան: Քունը իսպառ փախաւ աչքիցս, օրը ինձ տարի էր {թւում}. վերջապէս, զրկուելով ամենայն բարեյաջող յոյսերից

, որ շատ յաջողակութեամբ բաց էր թողնում բերանից, {թւում} էր, թէ ընկնում է մտածողութեան մէջ: Մինչդեռ սոքա

հանգիստ բնաւորութիւնը: Ճակատը ճաղատացած, ինչպէս {թւում} է, ժիպակեղէն բաղադրութենների շոգիներից, քիթը մե

կատաղութեան մէջ. եւ ամենասիրելի մարդը սատանայ է {թւում} այսպիսի ժամանակ: Բայց կոմս էմմանուէլի սառն ը

արատեւ է, անվախճան է եւ անմահ: Այդ, ինչ որ քեզ {թւում} է, թէ մի կղմինդր քայքայւում է, թէ մի ծառ չորանո

ցի ամէն մի գնալ գալը, ամէն մի զարկը շատ երկար էր {թւում}. իւրաքանչիւր րոպէի մէջ խեղճ Մանուշակը ի՞նչ օդեղէ

ջանիկ եւ ուրախ. հարստութիւնը նորա աչքում բան չէր {թւում}, որովհետեւ անմեղ էր նորա կուսական սիրտը աշխարհի

բան լաւ էր գնում հասարակութեան համար։ Իգնատիոսին {թւում} էր, թէ հասել է վերջապէս Կարգը հիմնելու ժամանակը

ծածութիւնը երկու տեսակ բացառականների։ Ինչպէս մեզ {թւում} է, Պ. Գամառ-Քաթիպան, իւր բացառականի է վերջաւոր

մօտ է սորվում: Եւ զարմանալի է, որ ինչպէս մեզ է {թւում}, պ. Պռոշեանցը առանց հարկի եւ ստիպողութեան ընկել

էութիւնը եւ ներգործականութիւնը ապացուցանել: Մեզ {թւում} է թէ այս ուղղութիւնը դատապարտելու մեծ իրաւունք ու

ղի աոջեւը որպէս գիտութեան ներկայ խօսքը: Մեզ {թւում} է, թէ մեծ ծառայութիւն ցոյց տուած կը լինէր ազգին

ենար վրդովիլ նորա ընտանեկան խաղաղութիւնը: Եւ մեզ {թւում} է, թէ թուր կապելը, որսի գնալը եւ մենամարտութիւն

այն, ինչ որ, այդ տպաւորութեանը հիմքի վրայ, մեզ {թւում} է: Աշնան Մողնու ուխտից Էջմիածին թափուող ահագին բ

ռաջինները, մեր հագած շորերը, որ շատ գեղեցիկ էին {թւում} մեզ, այսօր մարդ չկայ, որ հագնի, եւ եթէ ծակ ու

որ այսօր գրեթէ համանուն է որկրամոլութեան), մեզ {թւում} է, թէ կը մոռնար իր համադամքը եւ անուշ կերակուրքը

ողել ու հաստացնել մեր աշխատութեան փորը ձանձրալի է {թւում} մեզ եւ կարծում ենք, որ ընթերցողք եւս իրաւունք կ՚

ր ժողովրդական լեզուն այնքան աղճատուած չէ, ինչպէս {թւվում} էր մի մարդու առաջին անգամ. այն աւերանքը, որ յառ

ց). սկզբնական շրջանում, սորգոյի ծլելուց հետո, {թփերի} միջեւ եղած տարածությունը փափկացնում են եւ քաղհանո

մ սիրտը այսպէս քնքոյշ զգացմունքներով լցուած {Թփթփում} էր ` պատուհանից աչքս դէպի դուրս ձգած: Ահա՛

նկ դալար եւ աճող, Ծաղիկ քնքուշ, գեղանի, Վարդեր {թփի} վրայ ճոխ, Եւ շուշանը գարնայնի. Ո՛չ կենդանեաց խա

կարող ենք մտանել, վաղուց ահա քաղել են, ամենայն {թփի} վերայ հազիւ գտանուին մի երկու ճիռ։ - Ճռաքաղ

ւ իր գնացքի մէջ, իր դիպած ամէն մի խոտի, ամէն մի {թփի} տերեւները պսակում է ադամանդեայ կաթիլներով. եւ առ

կ բռնել է"։ - Ո՛հ, իմ դստրիկ, աղօ՛ {թք} արա, Դա ծերունու մի աստղ է, Որ իւր կե

նակ է, - ածելու պէս սուր սրած, Մի կարճ աղօ՛ {թք} արա շուտով առ Աստուած"։ - Միթէ կար

հաւատացեալներին գրում էր՝ աղաչելով, թէ. " Աղօ՛ {թք} արէք եւ իմ համար, որ ինձ խօ՛սք տրուի բերանս բանա

ցաւե՛ր են յղանում եւ անօրէնութի՛ւն ծնում"։ Աղօ՛ {թք} էլ չեն անում իսկի քարոզողի համար։ Բացի սորանից,

ութիւնը. կամաւ եւ յօժարութենով միմիայն, իւրեանց {թքածը} չկամենալով լիզել, յանձներն են առնում համրանալ եւ

ւ ոտքը. այստեղ հիւանդին ասում են, որ երեք անդամ {թքանէ} այն կապոցի մէջ: Մոռացանք վերեւումը յիշել, որ այ

՝ ո՞վքեր են այդ մարդիկը, որ անարգում էին ազգը եւ {թքում} ու մրում էին նորան։ Ոչ ոք չէ կատարել այդպիսի գոր

սկսանում են, ասես թէ եթովպացի ես դառնում: Ո՞վ է {թքում} քո հարստութեան վերայ եւ ապացուցանելու համար, թէ

րեւ հաւատալիք, իսկ այդ ուրիշների գոյութեան վերայ {թքում} են լրբաբար: - Ի՞նչ է մնում այն մարդերին, ո

պաշտպանեն " ակն ընդ ական " վարդապետութիւնը, մենք {թքում} ենք այն հաւասարութեան վրայ, որ երեւում է միայն թ

ախտաւոր կը համարենք: Ա. ԱՌԱՒՕՏԵԱՆ Ամեն առտու, {թօթափած} Քունն աչքերից ` գեղատես Երազներով իր արբած Կոյ

ր կտրած գլխարկը եւ ամենայն քաղաքավարութեամբ սկսեց {թօթափել} նորան առանձնարանիս մէջ։ Ես նայում եմ նորա վերայ

Ադամ, Զի ի քուն կայ տակաւին, Թող զի {թօթափել} ական՝ Յառաջագրեալքս կատարին: Տակաւ զ

դէմս նշանաւ խաչին, այլ մաքրել զխիղճ մտաց ազգաց, {թօթափել} զգերութեան անուր, ուսուցանել հոգի ճանաչել զԱստու

լեզու անդստին ի նորոգման է իւրմէ յայտնեցաւ յական {թօթափել} ՝ լրացեալ կատարելութեամբ, ո՞ր լեզու զառաջինն ոչ

երպարանքը, ո՛չ, բարոյական խնդիրը չքանում է ական {թօթափել} ։ Ժամանակի հարուածը վաղուց արդէն հասուցել է մե

ում են. " ի՞նչ բերեցիր ", նա երեք անգամ ղենջակը {թօթափելով} հիւանդի վերայ, պատասխանում է ` առողջութի՛ւն. յե

ից ամենայն առատութեամբ թափւում էր ջուրը, նոյնպէս {թօթափեց} եւ գուցէ կը ձգէր եւս աթոռի վերայ, եթէ ծառաս յառա

ս էր եկել այնտեղից, այլ հասակն առած, ոյժաթափ եւ {թօշնած}: Վերադառնում է իւր տունը... բայց ի՞նչ եղաւ արդե

Յետ անձրեւաց, յետ բքոյն. Որպէ՞ս զարթնու {թօշնեալ} տերեւ Ի ցօղ զուարթ յետ տապոյն. Որպէ՞ս