Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

Զո՞յր զկուրացեալ հոգւոյ ակունս {չ՚լուսաւորէ} անաղօտ. Զյիմարութիւնդ, յորում թխ

թէ " պահէ՛, Տէ՛ր, մեղաւորի ձեռքից եւ {չա՛ր} մարդուց փրկէ՛ ինձ ", նոքա ընկան այնու

կը։ Իսկ վերին արդարատես Աչքը չէ նայում {չա՛ր} կամքերի ուզածներին, այլ իր խնամակալութ

նւոյն Ի կենսաբաշխ խառնելիս՝ {Չա՜փ} քեզ ի գոգ տացի շարժուն, Յաւիտեան

հարցնէ, թէ, ո՛վ վարդապետ, ո՛վ է վիզդ {չաթու} ձգել, որ առաջ Վռամշապուհին ականատես աս

. ինչպէս շուշտակ, բաշորթիկ, ճլպինդ եւ {չալ} -օխամ կամ չալ-շխամ բառերը բացատրված են։

տակ, բաշորթիկ, ճլպինդ եւ չալ-օխամ կամ {չալ} -շխամ բառերը բացատրված են։ Այս բառերից

օրթմէք-ծածկել, հովանացնել բայից։ Բայց {չալ} -օխամը կամ չալ-շխամը) չգիտենք, թէ ին

, հովանացնել բայից։ Բայց չալ-օխամը կամ {չալ} -շխամը) չգիտենք, թէ ինչի բառ է, թէե

է, թէեւ թուրքի հոտ է գալիս. օրինակ՝ {Չալ} ։ Ճլպինդը անշուշտ հայի բառ է, բայց թէ

ոգող եւ ընծայի հագուստով դռներնիս նորէն {չալող} կաշիերես համախոհը կատակէն ուրիշ ի՞նչ պա

ա եթե մինչեւ անգամ իսկականը ներկայացնեն {չաղճատված} եւ նորմալ տեսքով, այդ ժամանակ եւս նա ա

Չխռովելով մեր խիղճը, {Չաղմկելով} մեր հոգին, Տո՛ւր մեզ տաղեր, վէպ

": - Ուրիշի հե՞տ, հարազատ, Ասում ես {չամաչելո՞վ}: - " Իմ բոլոր սիրականքը Յիմար չէի

Ուրիշի հե՞տ, հարազատ, Ասում ես {չամաչելո՞վ}: - " Իմ բոլոր սիրականքը

օթն տեսակ չոր միրգ, զոր օրինակ արմաւ, {չամիչ}, թուզ եւ այլն, եւ այլն. դնում են մի

սկ մարդ կոչուելու իրաւունքը անգամ. Պ. {Չամուռճեա՞նը}, իւր փտած ու վաճառուած գրիչով, թէ՞ Կր

, պ. Յովհաննէս Տէր Կարապետեան Տէրոյենց {Չամուռճեան} Պրուսացի ": Ի՞նչ օրհնութիւն, կամ

ան, երկու յատակ չունի, ապա ուրեմն պ. {Չամուռճեանը} հասել է մինչեւ վատութեան յատակը: Ե

Որչափ եւս գրուածքի սկզբում գործ դնէ Պ. {Չամուռճեանը} իւր նուիրական վերացեալ եւ թանձրացեալ բա

ը մի մարդու սեփականութիւն չէ, թէեւ Պ. {Չամուռճեանը} այդ մասին եւս յայտնէ իւր երեխայամիտ, ա

ւմ ենք հասարակաց իրաւունքը: Եթէ Պ. {Չամուռճեանը} երկար տարիներով, յարակցութիւն ունենալո

ային ազատութիւնը եւ իրաւունքը, իսկ Պ. {Չամուռճեանը}, այս յանցանքների մօտից թեթեւութեամբ քե

եր ամուսինը, բայց կարծում ենք, թէ Պ. {Չամուռճեանը} այնպէս խօսելու չէր, ինչպէս այժմ խօսեցա

րտենք նորան պատմութեան առաջեւ, իսկ Պ. {Չամուռճեանը} եթէ կամի խունկ եւ զմուռս ծխել այնպիսուն

իւն չունի: Բայց այս է բանը, թէ Պ. {Չամուռճեանը}, ի՛նչ նկատմամբ արդեօք եկեղեցականների դ

գլուխ միստիկականութեամբ խմորուած, Պ. {Չամուռճեանը} նայում է հոգեւորների վերայ, որպէս անմե

ց չքացնելու համար: Թող չվախենայ Պ. {Չամուռճեանը}, այս դատապարտութեան հետ ոչ երբէք յարակ

նուիլ երկրագունդի մակերեւոյթից: Պ. {Չամուռճեանը}, գտանուելով երկրագունդի վերայ, ապրում

ւ մնում է դարձեալ երկրի վերայ, իսկ Պ. {Չամուռճեանը} թռչում է նաեւ Օրիօնից բարձր... Գի

արձեալ պիտի աշխատութիւն յանձն առնու Պ. {Չամուռճեանը} իւր պառաւական հերետիկոս եւ անհաւատ խօսք

ի հրատարակութիւնների մասին: Թող պ. {Չամուռճեանը} քարոզէ, թէ հոգեւորներից դուրս փրկութիւ

ցածներին: Տարակոյս չկայ, որ պ. {Չամուռճեանը} ենթակայ է մի հոգեկան հիւանդութեան. այս

անուններով. այս անգամ երեւում է նա պ. {Չամուռճեանի} կերպարանքով... Եթէ վատութիւնը,

յայտնել մեր առ ի սրտէ կարեկցութիւնը պ. {Չամուռճեանի} գրուածքին պատասխանելու խորհրդով կորուսա

յետ կոխելու կամք չունինք, ոչ միայն Պ. {Չամուռճեանի} շաղփաղփելուց եւ իւր խորին փիլիսոփայութե

այն անմահ բարեկամքը եւ անտարակոյս, Պ. {Չամուռճեանի} աչքում հերետիկոսները եւ հերձուածողները

զատութիւնը եւ իրաւունքը ուրանալով, Պ. {Չամուռճեանի} հետ բռնուիլ բարոյական հարինքից եւ ճօճալ

Կրօնական ժողովի օրհնութիւնը վայելել Պ. {Չամուռճեանի} շնորհակալութեան հետ, Պօղոս չարագործը ե

նը, ի՞նչ բանով աւելի իրաւունք ունի Պ. {Չամուռճեանի} պատուելի դուստրը կամ ամուսինը, քան թէ

հրապարակի լոյսը չտեսած, սպանւում է Պ. {Չամուռճեանի} վարդապետի ձեռքով եւ մօր արգանդից տեղափո

ուրդը, ինչ որ ունեցած տեսանում ենք Պ. {Չամուռճեանի} համար: Հոգեւորականք նախ եւ յառաջ քա

Պիոս եօթերորդի ձեռքով վերականգնեալ Պ. {Չամուռճեանի} հոգեհարազատքը, վնաս տուեցին մարդկութեա

են նորանով, շատ անգամ առաջնորդուած Պ. {Չամուռճեանի} նման մի աղօտ լուսով լապտերի, այդ խնդիր

սկիւտար, Պ. Չամուռճեանին... Պ. {Չամուռճեանի} եւ մեր գրուածներից պարզ երեւում է, որ

յլեւ Երուսաղէմի միաբանութիւնը։ Պ. {Չամուռճեանի} կարկատած աստուածաբանութեամբ եկեղեցականն

ել կախարդութեան գոյութիւնը: Պարոն {Չամուռճեանի} անժխտելի տրամաբանութիւնն է, որ այսօր ա

դարերի արբեցութենից: Այո՛, պ. {Չամուռճեանի} աստուածաբան եւ տրամաբան լինելու այս նոր

կիրքերը լռուած ու կապուած են ընդդէմ պ. {Չամուռճեանի}, բացի կարեկցութենից: Առանց դեւերի միջ

դ պարոնը տեղեակ էր մեր տհաճութեան, պ. {Չամուռճեանի} այս գրուածքի վերայ, այլեւ գիտէր, որ լ

ղթի պատճէն, որի բնագիրը ուղղուել է պ. {Չամուռճեանի} վերայ: Ահաւասիկ պատճէնի պատճէնը

ս անուշ է գալիս այս բացագանչութիւնը պ. {Չամուռճեանի} ականջին... Հասարակ ժողովուրդն է

ին մի երկու տող գրելու զիջանք, այդ պ. {Չամուռճեանին} պատասխանելու համար չէ, այլ ընթերցող հա

, եւ վատութիւնը միայն հարկադրել էր Պ. {Չամուռճեանին} քաշքաշելով մեր ասածը, ինկվիզիցիօն հանդ

ու սուտ փաստի հետ միասին մեր կողմից Պ. {Չամուռճեանին} ընծայելով, շտապում ենք ասել, որ օրէնք

ւց յետոյ ամենայն իրաւունք տալիս ենք Պ. {Չամուռճեանին}, կամեցածի չափ, Մաշտոցի կամ Սուրբ գրքի

Փա՜ռք, ի խոնարհ, յԻւսկիւտար, Պ. {Չամուռճեանին}... Պ. Չամուռճեանի եւ մեր գրուածն

յց եւ այսպէս ոչ երբեք արգելառիթ ենք Պ. {Չամուռճեանին}, օրը եօթը ճանապարհ կատարել Բիլուարտի ա

ւն, կամ ի՞նչ գոհութիւն մատուցանենք պ. {Չամուռճեանին}, որ քրիստոնէական կրօնի հանգանակները,

սկուա, 1853, հրատ. պ. Մ. Էմին։ {Չամչեան} Հ. Միքայէլի " Հայոց Պատմութիւն " անուն

անակի սորա յառաջիկայից գտաւ Հ. Միքայէլ {Չամչեան}, որ եւ 'ի բազում ժամանակս շրջեալ 'ի քա

ին հաւանեցոյց զանձն, թո՛ղ զՀ. Միքայէլ {Չամչեան}, որպէս եւ այլք։ Բայց յերկիւղէ Քօլլեճե

ան օգտին։ Այսպիսի գրքերի կարգում են եւ {Չամչեան} " Հայոց պատմութիւն " ասուած հատորները,

մենայնի հնազանդ ծառայ Հայր Միքայէլ {Չամչեան} "։ Ինչպէս վերեւումը ասացինք, այս

այո՛, չկարեմք նոյնպէս մոռանալ զՄիքայել {Չամչեան} եւ զպատմութիւն նորա յերիս մեծամարմին հա

սանսկրիտեան լեզուի մի ճիւղից, մինչդեռ {Չամչեանը}, Աւգերեանը եւ Ինճիճեանը ապացուցանում ե

ր ամեն իրաւունքով զգուշացնում է Հ. Մ. {Չամչեանը} չշփոթել Փարպեցու հետ։ Մեզ թւում է,

ն յիշում Փարպեցու անունը։ Հ. Միք. {Չամչեանը} Փարպեցու ժամանակի վերաբերութեամբ շատ շփ

Վասակ Արծրունու դստերքն են։ Հ. Մ. {Չամչեանը}, իր խմբագրի մէջ, որ Հայոց Պատմութեան

կի անունը։ Իսկ թէ ինչ աղբիւրից է հանել {Չամչեանը} ՝ թէ Ձուիկը Վռամ անունով մի մեծ իշխանի

ն արժէ պատմական խնդիրների մէջ։ Եթէ Հ. {Չամչեանը} Վռամ չասէր այլ մի ուրիշ անուն, ապա, հ

., եր. 83)։  Թող ինչ կամի, ասէ {Չամչեանը}, հիմնուելով Եղիշէի "եպիսկոպոս" բառի վրա

ոյանալ Հռովմի պապին։ Ահա գերապատիւ {Չամչեանը} եւ նորա գործերը. գրում է Վահան հաւատոյ

ւթիւն յառաջանալ։ Առհասարակ, ինչպէս ինքը {Չամչեանը} վկայում է, նամակը ցոյց է տալիս, որ դորա

անի բնակարանից մի մայրպետի ձեռքով, մինչ {Չամչեանը}, պահելով ձեռագիրը բարձի տակ, դուրս էր գ

այտնի սխալանքը. չենք կարող թոյլ տալ, որ {Չամչեանը} քսան միլիոն հաշուած լինէր Հայոց ազգը, ո

արպեցուն նոցա աշակերտ եղած լինելը, կամ {Չամչեանի} թէ Վռամշապուհին ականատես էր, Մեծ Թարգմ

այս եւ այլն խօսքը, որովհետեւ շատ անգամ {Չամչեանի} աղբիւրը այդ խօսքն է լինում, որին ո՛չ տ

եզրակացնելով, շինուած է Վռամ կա՛մ Հ. {Չամչեանի} եւ կա՛մ այն մարդու ձեռքով, որից փոխ է

ւնը եւ պահպանութիւնը։ Հայր Միքայէլ {Չամչեանի} նամակը), որ գրում էր հայր Մկրտիչ Աւգ

Հռովմի մէջ, " Վահան հաւատոյ " անունով {Չամչեանի} գործի մասին, կարո՛ղ է մի կերպով ցոյց տ

ասել, որ մեք մինչեւ այժմ կարդացած չէինք {Չամչեանի} մի գործը, որ այսպէս թոյլ լինէր։ Տարակոյ

ք Կոստանդնուպօլսի մէջ գողացան այդ գիրքը {Չամչեանի} բնակարանից մի մայրպետի ձեռքով, մինչ Չամ

յսինքն՝ Խորենացու առարկան նուագն է կամ {Չամչեանի} խօսքերով՝ " նուագն է խնդիր սեռի բայիս

դ յետ առնուս։ Բայց մենք չենք մեղադրում {Չամչեանին}. նա էլ իր նախորդների նման մի վարդապետ

ապացոյց։ Մենք ոչ միայն չենք մեղադրում {Չամչեանին}, այլ ուրա՛խ ենք, որ նա, շատ անգամ կա

Փափազեան Իգնատիոս վարդապետքը համախոհ են {Չամչեանին} եւ պաշտպանում են նորան վատիկանի դատաստա

ի դատաստանի առաջեւ, ուրեմն համաձայն են {Չամչեանին} հաստատ մնալ Հայոց եկեղեցու ինքնօրէն եկե

կամիմք բնաւ մատնանիշ առնել ի թերութիւնս {Չամչեանին}, թէ զրկեալ է Պատմութիւն նորա առ հասարա

ւ անհաւան էին ընդ խառնափնդոր Պատմութիւն {Չամչեանին}, եւ այս իսկ է պատճառ, զի ժողովուրդ մե

սանալը։ Մեր մինչեւ այժմ ասածերը, բացի {Չամչեանից}, ապացուցանում են եւ միւսքը։ Այս նամակ

764), որ, ինչպէս յայտնի է եւ ինքը՝ {Չամչեանն} էլ վկայում է, վախճանեցաւ 421 թուին. ո

Քրիստոսի եւ գահակալ Պետրոսի, պատուելի {Չամչեանն} ըստ քմաց նկարագրէ որպէս ինքն կամի, այլ

ւան գալ Վահան հաւատոյ գրոյ Հ. Միքայէլի {Չամչեանց} եւ այլն, որոշեցին ստանալ տեղի 'ի Հռովմ

անկելոյ Վահան հաւատոյ գրոց Հ. Միքայէլի {Չամչեանց} 'ի ձեռս Քօլլեճեանց. եւ սակայն միաբանու

եղան խնկոց " կոչեցեալ գիրք Հ. Միքայէլի {Չամչեանց} 'ի տիպ արձանացեալ, յորում եւ գտան եւ բ

պէս զի արդարասցի 'ի վախճանի Հ. Միքայէլ {Չամչեանց}, որով եւ բոլոր միաբանութիւնն։ Եւ 'ի ժ

ւս ողջակիզի մարմինը մահուան օթեւանի մէջ {չամփոփուած}: Ո՛վ դժոխային կիրք: Դիցո՛ւք թէ նա կար

ետ, որպէս եւ պակաս լինելով եւ թողնելով {չայրուած} ածխածին արիւնի մէջ, դորանից պիտի յառաջ

ծ-հոգու փորը եւ աղիքը ի՛նչպէս կարող էին {չայրուիլ} ": Չկամի ամենեւին մտածել, որ այդ ողոր

այում, ըստ որում, չենք կարող մեր անձը {չանարգել} ՝ թոյլ տալով մեզ ընդունել այդպիսի գովես

գետնի հետ չհաւասարել իւր մարդկութիւնը, {չանարգել} Աստուծոյ շունչը, որ փչել էր մեր վերայ

յն. ասացեք, որ նա Ավտուշին համար հոգս {չանե} եւ թե ` ինձ եւ իմ գրածիս չի հավատալ, ա

ես էլ իմանամ իմ մեղքս, որ մյուս անգամ {չանեմ}: Եթե հեռու եմ նոցանից տեղով, այդ պահա

մեր գրիչը, որ անգիտութեամբ դատողութեան {չանենք}, այս շատ ցաւելի բաների մասին: Ս

ր է, թէ այդ յեղափոխութիւնը ազդեցութիւն {չանէ}, շատ կամ սակաւ, այդ այլ խնդիր է, եւ

ն հայրն միշտ իր շնորհը ձեր վրայէն պակաս {չանի}, նույնպէս եւ իմս նուաստութիւն որքան որ

չկար: Գրիր, որ այսուհետեւ այդպիսի բան {չանի}, թե չէ վա՜յ նրան: ՝ Շատ ուրախ եմ

մեր խօսքը բան հասարակ ժողովրդի վրայ է) {չանի} այդ ազատութիւնը: Նա այնպէս միայն կարող

ի բռնիլ, բռնածն ալ առաջվան չափ էզելմիշ {չանիլ}. աս ջերմն է իմ տունս քանդողը, ճարին ճ

ւանի հասարակութեանը խորհուրդ կատարել եւ {չանհոգանալ} այդ արծաթագլխի մասին, որ բաւական մեծ զ

ուէլի կարծիքը, մինչեւ անգամ նորա մտքից {չանցած} բաների մէջ, ուստի՞ գիտէ, որ նա չէր նկ

շխատութենների հրատարակելը, որ բանի տեղ {չանցանելուց} յետոյ, անլուանալի մեղադրութեան պատճառ

տակ Հայերը 3. 800. 000: Սորա վերայ շատ {չանցաւ}, ձեռքս ընկաւ Էդմոն Շերթիէ Ֆրանսիացու գ

Նորա կեանքի թելերը: Շատ օր {չանցաւ}, երկնքիցը Մի այլ վառ աստղ պակասեց

նազան աթոռք դրած են մէջտեղ։ {Չանցաւ} մի րոպէ, եւ ահա եկան Զանազան մարդ

ուր Ոտներըդ վեր բարձրացրած Որոնումներդ {չանցնեն} զուր, Ամուր գրկած կենսատուին Թէ յագե

րի միլիոնաւոր բազմութիւնը մեռելոց կարգը {չանցնէր}: Ամաղեկացոց համար միայն վկայում է Սուր

անացին տեսանելով այս ծառան, Մտքից {չանցուց} վախենալ մի վտանգից: Այս մի

՛ պակասեր եւ թաթիեորիի բանին դուն ալ օր {չանցուցած} հետեւե: Սիրելի Գրիգոր եղբայր, մեք

ինձ, մինչ մի բուռն հողից գոյացայ, եթէ {չաշխատէի} հաւասարուիլ եւ գերազանցել այդ չնչին փայ

ալիս՝ իրենց մտքի խորհուրդը երկնաւոր եւ {չապականուող} գանձով հարստացնելու համար, որ իրենցից

ի՞ նախանձի պատճառով ձգում են իրենց անձը {չապաշխարուելու} մեղքի տակ, որոնց մասին եւ Յովհաննէս առ

" Նայեցէ՛ք, սա օրինակ ձեզ, {Չապրեց} մեզ հետ, նա հպարտ էր, Կոյրը ուզե

ն: Պ. Մանթուխեանցը, բաժակը ձեռք առած {չառած}, կարդաց տակի գրերը... - Չկամի՞ք

յ գիրիս մեջը հայտնիլ իմ Օդդենի փասիլկան {չառածը}, սպասում եմ գրիդ, որ այն կերպով ընթան

սութիւնքը ծածկելու: Ոչ երբեք պիտի {չառաջանայ} ազգը, հետեւելով հին խելքերի դրութեան:

ին, եւ դատել այն հետեւանքը, որ պէտք է {չառաջանային} դոցայ թիւր ուղղութեամբ: Խղճալի՛ գործար

ւն անել։ Եւ իմ համար մի հրեշտակ մարմին {չառաւ}, որ գո՛նէ, իր հոգեղէն բնութեամբ տեսնե

ը: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն ոչինչ բան {չառեց} այս նամակից. իսկ ինքը Թիւթիւնճի-օղլուն

ամեն նավը բոտրադ կանեմ, որ պաշխա մարդ {չառնե}, այտ կողմանե միամիտ թող ըլլա, ես քուն

գնացել եմ զագրանից, որ խեղճ մայրս հոգս {չառնե}: Եվ գնալուս մասին առայժմս ոչ ոքին բան

ենակից եւ խնդրում եմ ազգի անունով անտես {չառնել} իմ խնդիրը, այլ մի քանի ազգասիրաց ձեռնտ

յր կ՚որբան, զոր յինէն օգտիցիս, մարթ է {չառնել} ինչ հօրն կամ մօրն: Ի հարկաւորագունից ս

գործ դնել, ամենայն հարց ու խնդիր անտես {չառնել}, այդ օրիորդը գտանելու համար, եթէ միայ

. Շաքարեանցին, ոչինչ հարցախնդիր անտես {չառնել}, ամենայն կերպ հնար գործ դնել նորա սիրա

թենից եւ Հիւսիսափայլ խնդրած ռեֆօրմը հետ {չառնելով} կրկնում ենք այսօր նոյն պահանջողութիւնքը

յց միշտ՝ խնայելով եւ պէտք եղածից աւելի {չառնելով} ։ Մենք ասացինք, որ ըստ-ը պիտի ստիպուեն

իստ թող նստի տանը, նորան թող անհանգիստ {չառնեն}, միթէ՞ նա երեսփոխան է ամբողջ ազգի, մի

տաւորութեամբ, որ չհասկացող մարդիկ ծաղր {չառնեն} մեր գիտութիւնը: Մեղապարտ ծառայ Քրիստոս

է քեզ հարստութեամբ, ինչու դու մասնակից {չառնես} այդ բարութեան մի ուրիշը, որ զուրկ էր ն

ր նորան անստորագիր նամակով, թէ սա հոգս {չառնէ}, թէ նա ինքը գտանելու է մի այնպիսի հնար

վերայ դատաստան կատարելու ժամանակ անտես {չառնէր} այն հանգամանքները, որոնց մէջ գոյացել ո

որան այն օրը ձգեմ, որ շունը ձեռքից հաց {չառնու}, - պատասխանեց պ. Մարկոսը մի փոքր վիրա

ամբ եւ նոցանից նոր ուժ եւ նոր զօրութիւն {չառնու} իր գլխաւոր հերոսի համար, նախ որ այդ հե

գուտը, քան իւր սեփականը եւ երբեք յանձն {չառնուլ}, ուր մնաց ինքնին աշխատել եւ գործակից լ

հ ցոյց տամ, հերիք չէր այս, ոչինչ վարձ {չառնում}, այլեւ պարտակա՞ն մնամ, այս ո՛ր աշխարհ

չէր սիրում, պէտք է որ այդ գործը յանձն {չառնուր}, թէպէտեւ շատ օգուտ ունենար դորանից: Ի

խչէր նորանից, եւ այդ մեծ պաշտօնը յանձն {չառնուր}. եթէ բարոյական անձն էր նա, եւ լաւ իմա

սուն տարի ետքը, եթէ այս աղճատանքի առաջը {չառնվի}, հարիւր բառի մէջ քսան հինգ բառ հայի չպի

վերայ իւր առողջացուցիչ հնարքը, եւ եթէ {չառողջանայ} Մանուշակը, այն ժամանակ բժիշկ կանչեն:

մարդու ոտքը կատարյալ կառողջացունում եւ {չառողջացուցած} ետ չիմ գալ, այսքան: Շատ կխնդրիմ ձեզի

եմ քո համար ". Եւ այս խօսքը ասած {չասած}, ծուխի պէս Անյայտացաւ իմ աչքիցը ա

եւ դուռից ներս մտած չմտած, բարեւը ասած {չասած} առաջարկում էր մի խնդիր, որպէսզի պատճառ

ոյն անձնավորութիւն եւ դէմ: Իսկ Քրիստոս {չասաց} մեզ, տուեալ զհացն կամ զգինին, թէ " Ես

րծիքը այդ երգի մասին: Բայց կոմսը ոչինչ {չասաց}, միմիայն շնորհակալ եղաւ օրիորդից, որ

ության սպասելով, իմ նախորդ նամակներում {չասացի} քեզ, որ դու չես պատասխանել իմ հարցին,

Ինչո՞ւ չքնաղ արեգակին բարեաւ մնա՛ս {չասացի}: Ա՛խ դու, թո՛յլ մարդ, ա՜խ, հո

ած է մի քանի վայր ի վերոյ մարդերի մէջ: {Չասացի} դարձեալ ձեր այնտեղ գնալը դատապարտելու մ

ինչ որ մարդկութեան հարկաւոր էր, բոլորը {չասացին}, չպրծան, այլ երկուքն էլ, մասնաւոր խո

րում եւ գտան եւ բազում բանք հոմաձայնք, {չասացից} թէ եւ Հայաձայնք եւ աղմկեցուցիչք, որ յե

ամը ունէր " Տէր կեցո "ի նօտերը, ինչո՛ւ {չասացիք} առաւօտ, որ մի րոպէ աւելի յառաջ վայելած

իւն։ Բայց ո՞վ արդեօք անհաւատներից, {չասե՛նք} ՝ քրիստոնեաներից, իր մտքի մէջ կարող է

զգից... բայց թէ գլուխ գայ ձեր բանը, {չասե՞ս}, մի նոր խնջոյք այլեւս կը կատարենք:

նամակդ, ուղղակի չեմ կարող մի քանի խոսք {չասել} " Համբավաբեր Ռուսիո "-ի վախճանի մասին:

պատճառել: Չէ կարելի մի երկու խօսք {չասել} Փարիզում գտանուած մի ծերունի պապական Հօ

երգական քանքարի վերայ, բայց չենք կարող {չասել}, թէ այն շրջանակը, որի մէջ երեւեցնում

պրութիւնը: Բայց չէ կարելի մի քանի խօսք {չասել} այն մասին, թէ հեղինակը այդ գործի զուր

ելով մի քանի տպաւորութիւնք, չենք կարող {չասել} այն, ինչ որ, այդ տպաւորութեանը հիմքի

արելույն լիակատար եւ բազմակողմանի, եթե {չասեմ} համակողմանի: Հետո, վերլուծական մասը կ

թողից զՁեզ, մինչեւ այս վերջին խոսքս էլ {չասեմ} ։ Սոփերաց 20 գրքույկը բովանդակում է Ս.

ուրբ գիրք՝ շատ սակաւ։ Աչքերդ ձգեցէք, {չասեմ} այլ քրիստոնեաների, այլ անքրիստոնեայ ազ

են ստէարինեան ճրագներ եւ, ուղարկելով, {չասեմ} ուրիշ տեղեր, այլ միայն հարաւային եւ Փո

դատաստանի արդար եւ արդեամբք ազգասիրաց, {չասեմք} հին հեղինակաց, որոց վասն չիք ճշմարտութ

նը, եւ ես տամ նորան արժանի վարձը. թող {չասեն} մահկանացուք, թէ ես վարձ չէի տալիս:

- Սաստիկ պատուիրեցի՛ր, որ ոչ ովին բան {չասեն}: - Այո՛, ասացի: Երբ կ'աւարտէք գո

ցողք մի գերբնական բան չհամարեն սորան եւ {չասեն}, որ եթէ սուրբի միջնորդութեամբ դարձեալ

նկատմամբ, այնպիսի համառ - եթե ավելին {չասենք} - ժխտմամբ, որ Դուք ստիպված եք եղել ընդ

Կանխակալ կարծիքները, որպէսզի աւելի {չասենք}, պիտի պատերազմին ձեզ հետ. այս բնական

կարող է հանել հասարակ ժողովուրդը իւր, {չասենք} հարստութիւնը, այլ ապրուստը. եւ ապրուս

, չէր կարող այն աստիճանի ծո՛յլ լինել, {չասենք} անքաղաքավարի, որ Մարզպանին գրած Թղթում

ւ այնպէս չհամբերեցինք, որ մի քանի խօսք {չասենք} ։ Այս խնդիրը խիստ մօտ է իմ սրտիս, ուստ

, որ գրեթէ լոկ մայիս ամսի գործ է, եթէ {չասենք} էլ, որ երիտասարդքը մայիսին գրեթէ ազատ

չ էտելու եւ ոչ այգեքաղի Ժամանակ է, եթէ {չասենք}, որ նաեւ վար ու ցանքով պարապած երիտասա

: Եվ գնալուս մասին առայժմս ոչ ոքին բան {չասես}, ոչ ոքին ամենեւին, ոչ թշնամու եւ ոչ ա

Խնդրեմ ինձնից նամակ ստացածդ մարդու {չասես}, ըստ որում այլոց չեմ գրած, կվիրավորվի

այնքան խորհրդապահ կը լինիս, որ ոչ ոքի {չասես} այն գաղտնիքը, եթէ երդում տալով հաւատայ

մար, փոյթ չէ, միայն թէ Աստուծոյ ձայնը {չասէ} մեր սրտի մէջ, թէ մեղանչել էինք ընդդէմ

եսնէ թշնամին Քո թիկունքը, թող նա {չասէ} Թէ վատ է Իտալացին ": Ա

ղանանք հասկանալ, ում հարցնենք, որ մեզ {չասէ}, կամ ո՛ր բառարանը չէ կարող լուծել մեր

ն խնդիրների մէջ։ Եթէ Հ. Չամչեանը Վռամ {չասէր} այլ մի ուրիշ անուն, ապա, հիմնուելով Փ

ւգով՝ չկայ ծաղիկ անթառամ. Ո՛չ ոք {չասի}, թէ սիրտ ունիմ՝ ` ինձ գրաւած իբրու գա

` ինձ գրաւած իբրու գանձ. Ո՛չ ոք {չասի}, թէ աշխարքումս՝ ես հարուստ եմ գերապան

ետո՝ հիշյալ աշխատանքն է: Եվ մինչեւ որ {չավարտեմ} այդ խնդիրը՝ այնպես ինչպես ես եմ ցանկան

կացեք, մինչեւ պատգամավորների գալը բան {չավերվիլ}: Հարկ կլինի կայսեր խնդիրք տալ, ուրիշ

ասարդ կոմսի գրկում: Լէոնորան աղաչում է {չատել} իւրեան: Այս բոլորը լսում է կոմսը բանտի

գործակատարին: Յայտնի է, թէ մարդը պիտի {չատէ}, յափշտակութիւն չյղանայ, ես-ին ոգին սա

ես անում այժմ, ի՞նչ վիճակի մեջ ես. մի {չար} հոգի ականջիս կարծես թե ասում է, որ հու

լինիք, որ կաթողիկոսի կողմից ձեզ ոչինչ {չար} պատահելու չէ, եւ եպիսկոպոսը ոչինչ չէ պ

րան ( լուրջ եմ ասում), խղճում եմ. նա {չար} չէ, այլ շատ վատ ուղու վրա է: Սատանան

իրը բարի ժամու չի ծնվել. իսկ Անանիան, {չար} ոգու նման, հենց պատրաստ է այդ օրը նրան

այց տակավին " ավելի լավը " չի երեւում: {Չար} ժամին է կպել ինձ լյարդիս հիվանդությունը

րացոյց ունէի, բայց երազի մասին բարի ու {չար} օրերը չկային նշանակած. երեւի թէ դորա շ

ասէրքը եւ օբսկուրանտները, որոնց մէջ մի {չար} բաղդով տեսանում եմ այս րոպէիս եւ Պ. Իս

ութիւնը մօտակայ Հայ ժողովրդին, որին մի {չար} բաղդով անձամբ անձին վկայ եմ գտանուած:

նչ այս խորհրդի վերայ էի, չգիտեմ՝ ի՛նչ {չար} հոգի դրդեց ինձ դուրս գալ Րեդուտկալէից դ

մի անզօր մարդու վերայ մնում է առանց մի {չար} հետեւանքի նորա համար։ Ո՞չ ապաքէն ձեր ո

նի ծխեալ աւերակներից խաւարի եւ ստութեան {չար} դեւը: Մեք բուն այդ վէճի մէջ տեսանում ե

վսէս Խորենացու ողբի մէջ, եւ որ ազգը մի {չար} բաղդով հարիւրին երեսուն աճեցուցած է մին

իրեարու մէջ ունեցած յարաբերութեան մասին {չար} լեզուներ խօսած են շատ կեղտոտ բաներ...

չեն, այլ միայն գտանւում են մի այնպիսի {չար} ճանապարհի վերայ, որի վերջը կորուստ է:

նէր բան հասկանալ եւ չհաւատալ այնուհետեւ {չար} լեզուների խօսածին, թէ " դատարկ տակառը

խղճմտանօք, այլ առ հարկի կամ ստիպանաց, {չար} քան զանհաւատութիւն խոստովանիմք։- Զայդ

ան բանաստեղծ հոգուն Մի բան ասելում ` թէ {չար}, թէ բարի: Ողջ մին է նորան ` եթէ թագա

ակից ` Նեղութեան մէջ ալեկոծեալ մի {չար} բաղդով, Արծուէնշան դրօշակս ես բա

նը. Մի մահ է, նոյն՝ ամենին {Չար} ու բարի համարւում է Նա իւր ընդունո

ակ ձգել է, Փոյթ չէ. բայց ես ինձ {չար} առնել չեմ կարող, Մորթիր ինքդ...

յն թեմի՝ Կարգում է տեսուչ ըստ իւր {չար} մտաց Եւ մենք դեռ՝ " կեցցէ՛ արին "

միշտ անկայան։ Ամեն մի հայի {չար} վարք ու բարքեր, Զարկեցին սրտիս բի

ն ընդդէմ ու ներհակ Շինեցին նոքա մի {չար} ամբարտակ. Դարձան թշնամի անհաշտ ազ

գուշակում, միւսը արիւն թողնելու համար {չար} ու բարի օրերն է ցոյց տալիս։ Ճշմարիտ է՛

սես թէ մի նոր կենդանութիւն եկաւ վերաս: {Չար} լեզուներ ասել էին ինձ, թէ քո թոքախտութ

հեղինակի պակասութիւնք։ Այդ կը լինէր մի {չար}, սեւահոգի մարդու գործ եւ անարժան էր աս

տութիւնքը ասելու ժամանակ, որովհետեւ մի {չար} բաղդով այս րոպէիս այնտեղ ենք հասած, որ

ւմ Հայմը Հեգելի բերնով, լսիր որ անկաճդ {չար} չլսէ: " Այստեղ, - ասում է Հեգելը,

Անպարտելի դու ի զինուց, որս եղեր {չար} դաւանաց Ապերախտին անգութ ձեռամբ խ

ն գիտութեան վերայ: Թող պապանձուին {չար} լեզուները, որ երբեւիցէ շարժուած են այս

, թէ Աստուծուց խնդրում ենք, որ ձեզ մի {չար} բան չպատահի, եւ միտքը դրեց այն տեղից Յ

ղ մի քանի ժամանակ մնաց։ Այս տեսնելով՝ {չար} նախանձով լցուած մարդիկը սուտ խօսքեր հան

պիսի բաների լուրը՝ իրենց մէջ բուն դրած {չար} գործերին որպէս մի օգնութիւն։ Բայց ո

անվնա՛ս կարող է լինել եւ հեշտ ազատուիլ {չար} աղեղնաւորների կրակ թափող նետերից. Սուր

սքը իմ վրայ բերէ, թէ՝ վա՜յ նորան, որ {չար} ագահութիւն է պահում իր տանը "։ Դարձ

ր տեղում մնաց։ Բացի սորանից, ուրիշ {չար} խօսքերով քեզ, Տէ՛ր, իմ վրայ նեղացնել

մօտ վազելով եւ միտք պղտորող խաբէբայական {չար} խօսքերով ասում էին. " Ա՛յ յիմար մարդիկ

աւետաւոր լուրեր տալ մեր ազգին, բայց մի {չար} բաղդով այս րոպէիս հարկադրուած ենք մեր գ

յս դեւը կը ճանաչէր նորա դէմքից, թէ՛ սա {չար} ոգի էր խռովութեան, ապստամբութեան եւ յե

արութիւնը գրած է թղթի վերայ, - կցորդեց {չար} -ոգի ծրագրապետը: - Ինչպէ՞ս կը բարեհաճի

- Կարդա՛, - ասաց սատանան դառնալով դէպի {չար} ոգի օրագրապետը, - բայց կրկնի՛ր եւ այն

լու. դորա մէջ չկայ այլ խորհուրդ, բացի {չար} եւ տղայական անմտութենից: Տե՛ս ամբողջ ա

ը խոստացար հոգաբարձու լինել, բայց, մի {չար} բաղդով, ոչ մի հոգացողութեան նշան, որ

անել ախոռը եւ մօտենալ նորան, որովհետեւ {չար} ոգիների ազդելուց կարելի էր խեղանալ իսկո

թեթեւահաւատ մարդիկ, եւ թէ նոր այժմ մի {չար} բախտով եօթն ութն դարերից յետոյ հասել էր

դարերից յետոյ հասել էր Հայերին: - {Չար} բախտո՞վ. ուրեմն չկամի այդ մարդը, որ մ

ասում է, թէ անհաւատ, թիւր, շնացող եւ {չար} ազգը միայն նշան կը խնդրէ. պատճառ, ինք

ով: - Ին՛չ անզգամ մարդ է դա, ի՛նչ {չար} լեզու ունի. Աստուած ազատէ, - ասաց Շաք

ր է հաւատալ: Չսերմանած, հնձելու յոյսը {չար} անձնախաբէութիւն է. եթէ մեր պապերը եւ հ

եւ թէ ամենայն բան կարելի էր յառաջացնել {չար} ոգիների գործակցութեամբ: Միշտ պարապում

գտանելով, այժմ վհկական արարողութեամբ, {չար} ոգիների - փերիների գործակցութեամբ պիտի

մի յատակի վերայ կանգնող մարդերի վերայ: {Չար} լեզուներ ասում էին... ի՛նչ ասում էին

. ասում էին, թէ... ինչե՛ր չեն ասում {չար} լեզուները... Առհասարակ պիտի իմանալ,

, զգուշացնում ես ինձ. ճշմարի՛տ է, շատ {չար} են ժամանակիս տղայքը: - Ուրեմն առ այ

է արդիւնաբեր, այլ վնասաբեր եւս, այլեւ {չար} եւ թունաւոր պտուղների պատճառ ապագայումը

աւորել զնոսա, զի լոյս ցոլացեալ յօտարաց {չար} է, քան զսեպհական խաuար, ի հարկէ եթէ ա

, զեղանակ մտածութեան եւ որ ողբալին է եւ {չար} քան զամենայն, զայլ ոճ խօսից. առ ի ապա

առութենների, իշութենների ( aneries), {չար} եւ հերետիկոսական կարծիքների, որ այս բա

տեղում, կարելի էր եզրափակել, թէ նա մի {չար} դիտաւորութիւն ունէր թագաւորի մասին։ Եր

նրիկոսը, կարծում էր, թէ վիրաւորուեցաւ {չար} Մանտուրիայի ձեռքով, որ բնակում էր այնտ

հակառակ հրաշափառ խայտառակ գոյն։ "Յետինն {չար} քան զառաջինն"։  Զոր օրինակ՝ հե

նորան էլ տրամադրուած է կախարդութեան եւ {չար} ոգիների հաւատալու, ինչպէ՞ս բանի վերջը-

ախարդութեան եւ կախարդների գործակցութեան {չար} ոգիների հետ, այնքան վախենում էին այդ կ

թէեւ մենք պատրաստ ենք ընդունել որպէս մի {չար} երգիծաբանութիւն, բայց խոստովանում ենք

Շերամի դեղնացաւը պատճառւում է Մարինոսի {չար} աչքից. դորա ճարն էլ Պէտքականենց Համազի

հրովարտակս վաւերացուցանէր: Բաբէ՛ {չարաբաղդութեան} հիքացելոյս. թերեւս աղաչէի զմեծիդ մռայլ

, այսինքն, մօտենալով քահանայապետին եւ {չարաբանելով} իւր մեծ բարերարը, որի հետ պապը եկեղեցա

, Քեւ պահեցաւ ի խորս ջուրց նոյն {չարաբաստ} ծառայն քո: Յիշխանականն ի յաթոռ դ

կրատները - այն է՝ գրքերի եւ Գալուստովի {չարաբաստիկ} արկածների մասին: Իհարկե նախադասում եմ

թյամբ, այն ինչ այդ վերապահությունը չկա {չարաբաստիկ} վավերագրի՝ վկայությամբ հաստատված պատճե

ների, այլ՝ անիծուա՛ծ մահի, որպէս մի {չարագո՛րծ} եւ մարդասպան, այսինքն՝ խա՛չի. Նորա՛ն

թշուառութիւն ինչ, վնաս որ եւ իցէ ազգի {չարագոյն}, քան զկորուստ լեզուի, որ հոգի է ազգի

մատնուել էին այդ ողորմելի վիճակին, թէ {չարագործ}, նենգաւոր եւ այլ յանցանքների տէր լինել

առաքինի լինել, լինում է մի վատթար, մի {չարագործ} էակ, դատապարտութեան արժանի ե՛ւ մարդկայ

պահում ես դու այդ շանթերը, ո՞չ ապաքէն {չարագործ} մարդիկ պատժելու համար: - Այո՛:

ել էին մի ամբողջ ամսի համար, հասայ այն {չարագործ} Բրամինապետին, մինչ նա մի հարուստ եւ ազ

Բայց, ո՛չ որպէս մարդ սպանող {չարագործ}, Այլ որպէս լոկ գործակատար մարգեր

դ եւ աւելի բթամիտ շարժառիթը, պաշտպանել {չարագործ} Պօղոսը եւ պահպանել նորա խայտառակուած ճա

արդկութեան գալոց սերունդին, թէ ինչպէ՞ս {չարագործ} մարդիկը քեզանից միշտ նախատուել են եւ առ

ալ ասում էին, թէ " մէկ խօսքով պի՛ղծ եւ {չարագործ} մարդ է. վանք ունի այնտեղ Ղազարը եւ սիր

ես չեն տեսնում, որ անցեալներումը երկու {չարագործ} մարդ գողացել էին, որ մի տուն այրելու ժ

ց. ջուրը Աստուծոյ ձեռքին մի գործիք է, {չարագործ} մարդիկ պատուհասելու համար: Ասածիս ապաց

ոգի ունի, պատկեր է Աստուծոյ. մի՞թէ մի {չարագործ}, մի աւազակ, մի մարդասպան կարող է համա

յի վասն ի յայտ բերելոյ զչարագործութիւնս {չարագործաց}, թէ Բարսեղ քահանայն զայդոսիկ գրութիւնս

կնքում: Թո՛ղ գէթ իմանար այդ {չարագործը}, Որ կայ մի վկայ եւ խաւար գործքի

Չամուռճեանի շնորհակալութեան հետ, Պօղոս {չարագործը} եկեղեցական ճանաչելով, հարստահարութեան

ահանայութիւնը, կամք չունինք, մատնելով {չարագործը} քաղաքական կառավարութեան ձեռքը, միմիայն

սակ անասելի եւ անլսելի ոճիրների համար, {չարագործը} եկեղեցական կամ քրիստոնեայ չճանաչելը յան

եւ պատուհասել մի չարագործութիւն: Բայց {չարագործը} եկեղեցական է, մեր փոյթը չէ. մեք կը դա

մար: - Այո՛: - Ես պատահեցայ ի {չարագործի}, որ վերատեսուչ էր Հնդկական Բրամինների

ւնը այն սեւահոգի, սեւագլուխ եւ սեւադէմ {չարագործի} մասին, որ միշտ զոհ էր բերում Աստղկին ե

գգուանք պատճառեց մեզ դէպի խայտառակուած {չարագործի} անձը, հերիք է որ բորբոքէ նորա վերայ ար

ցցեն քարոզ քո կենաց, Յաւերժ առնել {չարագործին} ըզյիշատակ եղեռանց: Իսկ Կարդինալի

րդիկը, որ պաշտպանութիւն էին ցոյց տուել {չարագործին}, կարծեմ թէ բնաւ չեն ախորժում, եթէ ցեխ

մարդերի սիրելի, իսկ հիւանդամիտների եւ {չարագործների} մահու չափ ատելի, դէպի քեզ եմ դառնում ե

րան եւ պատճառ տար նորա անունը դրոշմելու {չարագործների} սեւ տախտակի վերայ, խոհեմութեամբ վարուա

ը պապական բանտերի բորբոսած պատերի տակին {չարագործների} եւ աւազակների հետ միասին, մի խուրձ յար

առաքինութեան դրօշակը ջարդ ու փշուր եղած {չարագործութեան} ամրոցի վերայ: Պարո՛ն Իսահակեանց, խնդր

չէր, ինչպէս այժմ խօսեցաւ, եթէ Պօղոսի {չարագործութեան} ենթակայ եղած լինէր իւր քոյրը կամ կինը:

ւ մահի մէջ եւ յօժար ենք անհաւասար լինել {չարագործութեան} մէջ, երջանկութեամբ էականապէս եւ դրական

դիuի մէջ. ինքը ժամանակը քրքրելով դորայ {չարագործութեան} գաղտնիքը, կը խայտառակէ այդպիսի անարգամ

, որ յետոյ զոհ գնաց Յիսուսեան աբեղաների {չարագործութեանը}. պատճառ, Յիսուսեանք չարաչար հանեցին ո

Յիսուսեանները՝ որպէս մասնակից Դամիէնի {չարագործութեանը} ։ Ինքը՝ նախարար Շուազեօլը, ըստ ամենայ

րդ, որից բոլորեքեան փախչում էին, նորա {չարագործութենների} պատճառով: Բայց սա ուշադիր էր իւր օգտին

որան, եւ եթէ այս բանը իմանալով մի մարդ {չարագործութենով} գողանայ այս մատանին, այն ժամանակ գողաց

ական պօլիցիան սաստիկ արգելում է այդպիսի {չարագործութիւն}: Ես ասել էի, որ Պ. Իսահակեանցի աչքու

ւն եւ դարձեալ, պատմել եւ պատուհասել մի {չարագործութիւն}: Բայց չարագործը եկեղեցական է, մեր փոյ

, որ այն սուտ է եւ անիրաւ, եւ իբրեւ մի {չարագործութիւն} յանձնում է Ֆրանսիային Պէրերի դատաստանին

որ եւ մարմնաւոր դատարանները պարտական են {չարագործութիւն} ճանաչել, հոգեւոր աստիճանաւորների վերջի

ւիլ ասել, թէ Աստուծոյ պատկեր էր: - {Չարագործութիւնը} եւ յանցանքները այլ բաներ են, - պատասխան

որոնք վերագրում էին նորան ամենայն տեսակ {չարագործութիւններ}, մինչեւ անգամ Լուդովիկոս XVIի հօր՝ Դօ

եղաւոր գլուխները. որովհետեւ սորա բոլոր {չարագործութիւնները} լիովին երեւան հանելու համար, տարեւոր ժ

Մեք, մեր ամբաստանուած նամակով, այդ {չարագործութիւնների} համար, մեր կարծիքը Պօղոսի մասին յայտնե

անձը իբրեւ մի մարդ, որ դադարած էր իւր {չարագործութիւններից}. ասես թէ, սկսել էր այնուհետեւ զգալ իւ

րամինապետութեան կեանքին: Անչափ են դորա {չարագործութիւնքը}. մի խօսքով, այդ մարդը մի շարժական գահ

ող հասարակութիւնը վերստին կարդայ Պօղոսի {չարագործութիւնքը} Մեղուի մէջ եւ թող կարդայ ոչ որպէս սոսկ

երկաթուղին ի Լոնդոն, այլ զճանապարհայն {չարագուշակ} մրրիկք ձմեռնայինք հողմավար մղեցին զշոգե

մբ., յուսալով ելանել ի Մարսիլիա, այլ {չարագուշակ} մրրիկք ձմեռնայինք հողմավար մղեցին զշոգե

նգամանքների վերայ յաւելացաւ եւ մի աւելի {չարագուշակ} իրողութիւն՝ Մխիթարեան միաբանութեան ենթ

պարտե՛լ բնա՛ւ կամք չունէի, ուստի, այն {չարաթոյն} մարդիկը, կարծո՛ւմ էին, թէ ե՛ս էլ նոցա

փախչել։ Այն ժամանակ ազատուած կը լինէի {չարաթոյն} ժանիքից գազանների, որ այն օրից սկսած ծ

օգտին հետամուտ մարդ էր, նոյնքան եւ սա {չարախնդիր}, բարոյականութեամբ խանգարած եւ անհաւատա

որհուրդ եւ որքան մեծախորհուրդ, նոյնքան {չարախորհուրդ} պատճառը մի ազգի, մի քաղաքի, որպէս եւ

ան, որ առաջ արել էր նոցա մէջ, որպէսզի {չարախօս} մարդոց լեզուն կարճանայ, որովհետեւ այս

արտել էի խօսքս, Պ. Խ. գանչեց. - {Չարախօսութիւն} է, որ առնում ես Կաթողիկոսի վերայ. ինչ

ն ունէր հասկանալու եւ մտածելու, եւ այդ {չարախօսութիւնը} արգել չեղաւ, որ մի քանի պարոններ իւրեա

թ պարոնների աչքեր, եղած էին նորա անյագ {չարախօսութիւնքը} այս կամ այն պարոնի վերայ՝ հրատարակելով

երեք ամօք յառաջ առաջի արարին նոքին իսկ {չարախօսք}, թէ բովանդակեալ կայ 'ի նմա ճշմարիտ հաւ

ղայեն մեկ թուղթ առեք, որ իրեն կատարյալ {չարած} եդ չի դարձուցին: Եվ իրեն բադորոժնայի մ

նել։ Իսկ երբ դոցանում առատացաւ այդպիսի {չարակամութիւնը}, խօսքը դադարեցաւ եւ արգելուեցաւ, եւ ո

ւթիւն տամ, սա եւս զոհուեցաւ վերակացուի {չարահոգութեանը}, որ ի հարկէ առանց կարդինալի գիտութեանը

ակութեան թուլութեամբ, անհոգութեամբ կամ {չարաճճի} մարդերի ազգակործան անմիաբանութեամբ այդ

չէր տեսած ո՛չ սիրամարգ եւ ո՛չ արագիլ, {չարամիտ} մարդիկ, ցոյց տալով մի արագիլ, հաւատաց

երողամտութիւն եւ մարդասիրութիւն, նորան {չարանախանձ} էր կոչում: Այն պապին, որ անբախտ Հռոմի

, իսկ նորա մահից յետոյ նորան բարբարոս, {չարանախանձ}, անարժան քահանայապետութեան եւ ուրիշ այ

սէրը դէպի նա եւ ատելութիւնը դէպի ինքը, {չարանում} է եւ հրամայում է գործարանի դուռները փակ

ի Նախիջեւանն իսկ, ես երկիցս ըմբռնեալ ի {չարաշուք} ախտէս եդայ յանկողին անզգայ, յորմէ օգնո

ութիւն ապագայ սերնդեան։ Նաւաբեկութիւնս {չարաշուք} պատճառ եղեւ եւ մեծապէս սատար տարածման ն

Արշակունեաց: Ողբս անդէն յօրինէ ի վերայ {չարաշուք} դիպուածոցս, զորս գտանեմք ի վախճանի պատ

ցաւելին, զի Հայք ենթարկեալ ազդեցութեան {չարաշուք} արկածից՝ ունէին եւ զչարաշուք յիշատակար

՛ թողուցու ինձ կորուսանել զժամանակ իմ ի {չարաչար} զրկանս ողորմելի անձին իմոյ՝ եւ հասանել

ւթեան եւ յամեցողութիւն գործոյն արկանէ ի {չարաչար} զրկանս ողորմելի անձին իմոյ: Վասն ո

հարցանեն զպատճառ վաթսուն եւ հինգ ամեայ {չարաչար} լռութեան: Վաթսուն եւ հի՞նգ ամ. դժո

Հնդկաստան ոչ այլ եւս կարելով ժոյժ ունիլ {չարաչար} տեսչութեան առաջնորդին ՚ի Ջուղա, ՚ի ժո

անդ զանուն եւ զստորագրութիւն նոցին իսկ {չարաչար} հարստահարելոց, որոց ազգականք ՚ի Հնդկաս

ակեանցը յօժարամիտ է շատ... մարդերի հետ {չարաչար} գործ դնել սուրբ գիրքը, բոլորովին հրաժա

տնեցիք ինձ, ես ճանաչում եմ իշխանութեան {չարաչար} գործադրութիւն այն անզօր մարդերի վերայ,

խարհը, որովհետեւ ամենայն իշխանութիւն՝ {չարաչար} գործ դրուած, արժանի է դատապարտութեան:

օգուտ քաղելով իւր պատահական դրութենից, {չարաչար} գործ էր դնում իւր ոյժը ձեռք ձգած մարդու

էր նորան չընկնել միստիկականութեան մէջ: {Չարաչար} խաբուած է նա իւր կեանքում։ Խաբողը բնակ

ազգը, կաւեղէն ոտքերով թաւալգլոր ընկած {չարաչար} կործանութեան անդունդի մէջ, արդէն իսկ լ

որից օգուտ են քաղում ուրիշները՝ թերեւս {չարաչար} գործ դնելով իւրեանց իշխանութիւնը: Աստր

ոցների, որ, չպահպանելով ազգի օգուտը, {չարաչար} էին գործ դնում իւրեանց պաշտօնատարութիւն

տքի տակ ես կոխում նորան եւ անիրաւում ես {չարաչար}: Այսօր ճնշուած մարդերի համար ազգո

ջենական վիշտ եւ ցաւ զգայուն սրտից եւ ՚ի {չարաչար} թշուառութիւն ապագայ սերնդեան։ Նաւաբեկո

ցչութեան, կա՛մ առ փառասիրութեան կամ առ {չարաչար} տգիտութեան, յորում դեդեւին: Շատ իսկ է

բնութիւն կը դաւանենք ի Քրիստոս, ընդդէմ {չարաչար} բաժանողաց զմի Քրիստոս, եւ երկու բնութի

Չի ճանաչիլ պարզ աչքով, Միշտ {չարաչար} կը գործածէ Սիրտը լցուած արիւնով.

եւ յափշտակելով նոցայ զօրացուցին իւրեանց {չարաչար} գործադրութիւնը ազատութեան: Այնուհետ

ցական, եկեղեցի կողոպտող - եկեղեցական, {չարաչար} արբեցութեան համար պատուհասուելուց փախչե

ողոքելով, մինչեւ այժմ եղած հոգեւորական {չարաչար} կառավարութենից եւ Հիւսիսափայլ խնդրած ռե

Խնկելի Խորենացին, այն հրեշտակ ծերունին {չարաչար} հալածուեցաւ, որին ի վերջոյ Բագրեւանդի

շատակարանիդ մի փոքր ուշանալը մեկնել էին {չարաչար}, բայց փառք Աստծոյ, ամենայն կասկած եւ

բը, որովհետեւ նորա հաւատը դէպի միւսը, {չարաչար} գործ էր դրել իւր ընկերը։ Իհարկէ եթէ մի

փայական յորձանքը, որ հեղեղեց Եւրոպա եւ {չարաչար} գործ դրուեցաւ: Երբ անգլիացին ազատութեա

ուցանել եւ ազգասէրների անուն ժառանգել - {չարաչար} սխալուէր են: Որովհետեւ գործարանը

- Աւա՜ղ... տառապեցայ, եւ տառապեցայ {չարաչար}... Արգնաթոյր հիւթ ինչ թափանցեալ

ւթեան դիմակների տակ: Քրիստոնէութիւնը, {չարաչար} գործ դրուած, միշտ պատճառ է եղել անքրիս

ձեռքը իշխանութիւն չունի բաժանել: Դո՛ւք {չարաչար} գործ դրեցիք ձեր ծնողական իշխանութիւնը,

ենից յետոյ, վերջանում է իսկոյն, դո՛ւք {չարաչար} օգուտ քաղեցիք ձեր հարստութենից, եւ առա

ճշմարտութիւնը, բայց այդպիսի դիպուածում {չարաչար} էր գործ դրուած ճշմարտութեան անունը:

ած է նորա վերայ, եւ թէ նա պիտի պատժուի {չարաչար} իւր եղեռնագործութեան մասին: Այստեղ դեր

ստրկութեան մէջ, եկեղեցական իշխանութեան {չարաչար} գործադրութեամբը հանդէս էր հանում Աւետար

, որ զնորախօսութիւնն քարոզ էր, սխալէր {չարաչար}, վասն զի աւերած բնականին եւ հնոյն ո՛չ

րակոյս ցոյց կը տար Պապական իրաւունքների {չարաչար} գործադրութիւնը, եւ գուցէ դեռեւս կը պահ

ն իրաւունքով սպառնում էր Պապական Աթոռին {չարաչար} կործանումն։ Այստեղ իւր ամենայն ճոխութե

ւմ, չ'նայելով իւր սրբազնութեան վերայ, {չարաչար} սուտ է խօսել, թէ նա ինքն է հերետիկոս,

ի չարագործութեանը. պատճառ, Յիսուսեանք {չարաչար} հանեցին որդուց հօրը դէպի Յիսուսեանները

վարչութեան մէջ տեղի ունեցող ամէն տեսակի {չարաչար} գործողութիւններին, վերացնելով միաժաման

եւ չբացատրուին նորան, կարող են, այո՛ {չարաչար} մոլորութեանց պատճառ լինել: Եւ այդ մոլո

րած իր աչքով տեսնում է, որ երէկ մորմից {չարաչար} խայթուած ( ?) աղջիկը, միւս օր ողջ առո

ի՛ պահէ ամենայն անբախտ ժողովրդի այսպիսի {չարարուեստ} եւ ահաւոր մարդերից: Ոչ, պարզամիտ մարդ

աջ գիտէր, որ այս մարդը շատ հնարիմաց եւ {չարարուեստ} հոգի է, տեղեակ մանրամասնաբար իւր բոլոր

ցու դատաւորութեան, այլ քորեպիսկոպոս էլ {չարաւ} ինձ նոցանից մինը, որ Պարսիկները եւ անա

մեզ գլորիլ յայսանակ վիհ մոլորութեան եւ {չարափառութեան}: 16) Երես 95. Հարցմանս, " եթէ

եւ հաղորդէին յԱստուածայինս ընդ բուն իսկ {չարափառս}, առանց ինչ բանս զմտաւ ածելոյ, ընդհանո

զնոր իմաստսն որ ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխի {չարգելոյր}, Այվազովսքին ոչինչ զանգիտելոց էր յաւել

ար անբարոյական է, որովհետեւ եթէ օրէնքը {չարգելուր}, պիտի գործէր: Եւ չգործեց ոչ թէ հասկնա

գայթ վարդապետութիւն, եւ չլինէին պատճառ {չարեաց}, եւ ոչ եւս պարտ էին կրթել այնուհետեւ զ

ուրելի ժամում. այն հինգ տմարդի ոգիների {չարեացակամութիւնը} ի՛նչ կարող էր վնասել մեզ: Գտանու

ինին ասես... մինը չի, տասը չի... {չարեն} կտրեց խեղճ երիցի, քո՛ռ փոշիման եկաւ տե

սուրբ հոգով ներշնչուած: Պապանձուեցին {չարերի} Բերան, լեզու թունալի, Մինչեւ ` հետ ս

ալով ամուսնանալ Աղուանեանցի հետ, երկու {չարերի} փոքրն էիր ընտրում ինձ գալով: - Մի՞թ

Կարէ օգնել իւր եղբօրը, Զանց {չարեցի} քո սիրուն: Ահա՛ իմ գործ, ա

իս տէր, 'ի ձեռաց մեղաւորի եւ 'ի մարդոյ {չարէ} փրկեա՛ զիս " ( Սաղմ., ՃԼԹ., համ. 3

է, քանզի յայտնի տեսանի զի 'ի նախանձուէ {չարէ} յուզին այսպիսիք իրք։ Բայց թէ զիա՞րդ ոչ

, Աջ Քո լիցի ի նոսա, Այլ ի {չարէն} զիս փրկեա՛, Զորդի Քո աղախն

հմանել երկուսի զանազանությունը, որոշել {չարը} եւ բարին: Խնդրեմ մյուս անգամ գիր գր

ւթյան պաշտոնաթող փարիսեցիների, որոնք ի {չարը} գործադրելով մեր խեղճ հասարակության պարզ

որ տալիս էինք մի մարդու, ամենեւին դէպի {չարը} գործ դրուելով, չեն հասանում իւրեանց բո

շատ հաւատացած լինելով, որ չէ վերջանում {չարը} ՝ կտրատելով միայն նորա ճիւղերը, աշխատո

քեզեանի գրուածի պատճառով, այլապէս դէպի {չարը} պիտի գործ դրած լինէինք ընթերցող հասարակ

ղներին մտցնում է արքայութիւն, իսկ դէպի {չարը} վարողներին դժողքն է ժառանգեցնում։

ղճ ունի: Մարդը ազատ է ճանաչել բարին եւ {չարը}, գործել մինը եւ հեռանալ միւսից, կամ ը

իւսից, կամ ընդհակառակը: Բայց եթէ դէպի {չարը} գործ գրեց իւր ազատութիւնը, եթէ ճանաչել

րծ գրեց իւր ազատութիւնը, եթէ ճանաչելով {չարը} հետեւեցաւ նորան, այն ժամանակ մարդ չէ,

: Արծաթ հաւաքելը մեղք չէ, եթէ նա դէպի {չարը} գործ չդնէ այն, եթէ նա օգնէ իւր ընկերին

կեցնէ։ Փարիսեցիները եւ դպիրները, դէպի {չարը} գործ դնելով այս գաղափարքը, ահաբեկ էին

ին նորանցից ամենայն գիտութիւն, որ դէպի {չարը} կարելի էր գործ դնել։ Մասնաւոր սեպհական

ույց չի տալիս. ի՞նչ է, ես մի գազան էլ {չարժեմ}, որ ամեն անգամ ուզում եք ինձ ձրի տեսնե

եծ Պ. Խուդաբաշեւի գրքից ( պարոնի գործը {չարժէ} այսպիսի աշխատութեան)։ Թողունք, որ պա

կանոնաւոր ու սիրուն, Ոսկիամայրն {չարժէ} նորա մօտ ոչինչ. Ծածանում է ուսի

Մեսրովբ ազգերին գիր տուեց, {Չարժէ} ՞ սա մի խաշնարած: Այո՛, եւ

ս հարուստ կը դառնայ, որ Րօթշիլդը կոպեկ {չարժէ} նորա առաջեւ: - Ի՛նչ ես խօսում:

որ խաբեց Եւային, տալով նորան բարու եւ {չարի} գիտութիւնը. այն ժամանակներումը այս մի

վրդովմունքից. նորա խարդախութիւնները եւ {չարիմացութիւնները} երեւան հանելու համար, ես աւելորդ չեմ հ

ճիւղերը, աշխատում ենք արմատը կտրել այդ {չարին}, որ իսպառ չորանայ: Բայց որովհետեւ Պ.

Տխրագուշակ, խեղդուած մտքով, երազով {չարին}, Սկսաւ կնճռոտ Կազբէգ հաշուել չկար

ը կամաւ հեռացաւ բարի բանից, եւ մօտեցաւ {չարին}, մեքենայ դառնալով մարդկութեան ոխերիմ թ

յիշիր. Աջըդ լինի նրանց վրայ, Իսկ ինձ {չարից} դու փրկի՜ր, Որդուն քո հեզ աղախնու, Ո

իշտ նկրտելով դէպի բարին, հեռանում էինք {չարից}: Այս անպաճոյճ կեանքը ինձ առաւել սիրելի

ահա մի ապացույց եւս այն բանի, որ " չիք {չարիք}, առանց բարեաց ": Սակայն, ցտեսությ

էր: Մխիթարեան համախոհը Հայոց վրայ ամեն {չարիք} կը դնէ, ու գրիչը Փարիզի Հայոց վրայ կը

ակ մը հանեց, որով անուն եւ ածականազարդ {չարիք} չթողուց, ազգին վրայ դրաւ, մենք ալ, զ

րոնց ամէնեւին անտեղեակ էին, ապա այսքան {չարիք} յառաջ գալու չէին: Եւ գործարանը իւր ներ

եւ անբարոյականութեանը եւ գուշակելով այն {չարիքը}, որ պէտք է իւրեանց հասանէին նորա ներգո

կալանաւորներին: Ա՛յ դու պատճառ ամենայն {չարիքի}, եթէ դու իրաւ այդպիսի բարեմիտ մարդ էիր

ղինակ գիտութեամբ, թէ անգիտութեամբ դէպի {չարն} է գործ դրել, որ շատ հեշտ կարող էր հալա

"իսկ զկնի վճարման սուրբ նահատակացն մեր, {չարն} Վասակ՝ զկին եւ զերեսին որդիս Հմայեկայ '

ց, մինչեւ այսօր վարւում են, ամենքը իր {չարութեամբ} ներկուած, որ անյայտ չեն միմեանց եւ ամե

, լուսաւորութիւնը կը շինէ իւր համար մի {չարութեան} գործիք, եւ կ'աշխատի նորանով ծնուցանել

երբ Շնորհ տուեց մարգարէի, {Չարութեան} ու յանցանքի էջը Մարդոց աչքում կար

ւետաբեր լոյսը շուտով ծածկուեցաւ մարդերի {չարութեան} ամպերի տակ - միայն նոցայ տխուր յիշատակն

կամքին ծառայելով, գործի է դարձել նորա {չարութեան}: Լաւ կը լինէր սորա համար, եթէ իւր դար

ոխանակը մարդ չկայ. իսկ ա՛յժմ, նախանձի {չարութեան} պատճառով, շատե՛րն աշխատում էին լինել ի

է լաւութեան ոյժը չէր կարող յաղթահարուիլ {չարութենից}, այլ, դորա հակառակ, պիտոյ է յաղթէր ն

լու իւր երախտագիտութեան պարտքը վճարել, {չարութենների} չափը լցուցանելու համար մահադեղով վախճան

երի ձեռքով, հնդկական ծայրագոյն Բրամինի {չարութեններին} եւ աւերածքին, որ բերեց իւր ազգի վերայ

մարմնից բաժանել, նոյնպէս եւ անկարելի է {չարութիւն} դարձած մարդս դէպ ՚ի ուղղութիւն ածել: Ա

կարդինալը նորան մի փոքր կը դիպչի: Ինչ {չարութիւն} որ մարդուս մտքից անգամ չէ անցանելու, ա

ս չեն կատարում. նոցայ անիրաւութիւնը եւ {չարութիւնը} անասելի է: Ես քեզ ո՞րը պատմեմ: Այս բո

լ: Այս ամէնը նորանից է յառաջացել, որ {չարութիւնը} նորա հոգու մէջ վաղուց է արմատացել: Բար

արտաքսումն, կամենում էր վարագուրել իւր {չարութիւնը}: Անմիտ, որ կամենում էր ստութիւնը ճշմա

0 եւս... տոմսակով: Սորա մի հնարիմաց {չարութիւնն} եւս այն է, որ մի մեծատունից բաւական մե

դուրս գայ, որ իւր աշխարհի երեսին արած {չարութիւններովը} գերազանցելով տէր սատանայից, պիտի գնայ

ը հեռի է, Մեր ամբողջ ուշ ու միտքը {չարութիւնովը} լի է։ Թշուառ կրքերից մինը, որ մե

քո հարստութիւնը պահում ես ձեռքումդ, որ {չարութիւնք} յառաջացնես նորանով, ուրեմն գնա, այդ ե

որանով ծնուցանել եւ կերպարանագործել այն {չարութիւնքը}, որ վաղուց յղացած էր իւր սրտի մէջ եւ ա

երկնքի տակ՝ գետնի վերայ տարածուելով, {չարչարակից} գտանուեցան առաքինի զինուորներին: Ինքեա

տաստանի եւ առաւել քան զայն ճանապարհական {չարչարանաց}, եթէ այս միայն է տրիտուր ճշմարիտ արդար

ար նահատակ Տէր Գրիգորիոս. զպակասութիւն {չարչարանաց} Տեառն 'ի մարմնի քում կրեցեր " ( Շարական

՝ Հօր, յիշեմք զՈրդւոյ, նորա զփրկագործ {չարչարանսն}, զկենսատու խաչելութիւն, զերեքօրեայ թա

ն դժբաղդի գլխից. Շատ նեղութիւն, {չարչարանք}, Կրեց նա այս աշխարհից. Այլ

րիստոս քարոզելով, թագուցանում էին նորա {չարչարանքը}, նորա մահը, մի խօսքով՝ այն ամենայն բ

ան ավելի քան կես դար լլկվեցավ եգիպտական {չարչարանքի} մեջ՝ ազնվականը ցույց է տալիս գործով,

լ, որ իւր աշխատութիւնը, իւր տարիներով {չարչարանքի} վաստակը դարձած է այս րոպէիս մի յաւիտենա

մ են, չ'տեսան նորա երեսում երկիւղի կամ {չարչարանքի} նշան։ Երկար ու ձիգ հարինքից յետոյ, որ

յղփացած էր, ցոյց տուեցին Գողգոթայն եւ {չարչարանքի} բաժակը եւ այս պատճառով եւս յաղթեցին, ե

աններին։ Ողորմելի Բօնզը մեռաւ անտանելի {չարչարանքի} մէջ, մինչդեռ ջարդում էին նորա ոսկերքը

րտութիւնքը, թագուցանում էին Փրկչի կրած {չարչարանքները} եւ նորա աշխարհի երեսին ունեցած աղքատ ու

ստոսը խօսում էր աշխարհի հետ, որ Փրկչի {չարչարանքների} մնացո՛րդը իր նեղութեամբ լցուած մարմնի վ

ր. գնա՛, որդեակ, գնա՛ հանգստացիր այն {չարչարանքների} փոխանակ, որ չարչարուեցար դժոխքի փառքին

ամենայնի Իգնատիոսը ուրախանում էր քաշած {չարչարանքների} համար. նա համարում էր, թէ այն նեղութի

վերահասու լինել ճշմարտութեանը, սաստիկ {չարչարանքների} մատնեց նորան. տաքացրած ագցաններով բոկո

յ է հանդիպէին նեղութենների եւ սարսափելի {չարչարանքների} ։ Կլեմենտ XIII-ը վախճանեցաւ, նորա տեղ

մնամ այստեղ՝ այս սառն ջրի մէջ, որ իմ {չարչարանքովը} հեռացնեմ քեզանից Աստուծոյ բարկութիւնը "

եններին, եթէ նեղութեան գաւազանը անխնայ {չարչարել} է ձեզ, մէք եւս անբաժան չենք գտանուած ձ

հետամուտ լինի հնար դիւականս հնարել առ ի {չարչարել} զմեզ եւ թափուր ի փառաց հեղինակի կացուցա

մի անելանելի վիրապում եւ պիտի մաշեն եւ {չարչարեն} այն զոհը, որ հնար չունէր դուրս թափելով

Ի՞նչ քո անձնդ մանուկ մատաղ՝ կը {չարչարես} նաֆիլէ, Հոգիդ կեանքդ ուսման համար

աւ հռչակաւոր Սուրբ Լիգան, որ քսան տարի {չարչարեց} Ֆրանսիայի աշխարհը։ Ինչպէս Մեզերիէ ասու

Մի՛ տառապիլ զուր բեռի տակ, Մի՛ {չարչարիլ} քո անձը։ Մի լաւ նայիր դու կազմութ

նձը քննելու, ասպարէզ է դուրս գալիս այն {չարչարող} բռնութեան ընդդէմ, գլխատում է, աքսորու

գամ ստիպուել է կամ թաքուն խօսել, որ իր {չարչարողը} չտեսնէ նորա խօսածը ու գլխին չզարկէ, կա

ոց գտած ժամանակը այնպէս արագ խօսել, որ {չարչարողը} վրայ չհասնի եւ այս պատճառով բառերի ձայն

դեռեւս Հօրից ներողութիւն էր խնդրում իւր {չարչարողներին}: Մի սարսուռ զգացի ես՝ լսելով այս

տարկուած էին։ Իգնատիոսը՝ գունաթափած, {չարչարուած} եւ միանգամայն հալումաշ եղած պահքից եւ հ

իչքը այս հասարակութեան մէջ քարոզում էին {չարչարուած} Աստուածը, հալածուած Քրիստոսը, այն Աստ

ք Սպանիական նահանգապետների գաւազանի տակ {չարչարուած} անբաղդ ազգերին մի ազատ եւ հանգիստ կեանք

լուծը, որի տակ հազարաւոր տարիներով ահա {չարչարուել} էր։ Նորա մահի արդիւնքն էր, որ մարդիկ

Եզնիկ Երկար ժամանակ մտատանջութեամբ {չարչարուելուց} յետոյ որոշեցի գրել Ձեզ այս նամակը եւ,

նգստացիր այն չարչարանքների փոխանակ, որ {չարչարուեցար} դժոխքի փառքին համար աշխարհի երեսին:

ում հալածուեցաւ տմարդի ինկվիզիցիոնից եւ {չարչարուեցաւ} նորա խաւար բանտերում: Այնտեղ ստիպեցին

նկնէր։ Իգնատիոսը ուրախ էր, որ պիտոյ է {չարչարուի} ՝ Աստուծոյ փառքին նախանձաւոր լինելով։

ուիր, Տրտում սրտիս մխիթար, Թէ՞ զգալով {չարչարուիլ} Ու չքանալ վայրապար: Ա՛ռ նորան յետ, ի

ց խէր կը հանեն, համա ինձնից, ութ տարի {չարչարուին}, չոր ոսկորից սաւահի ոչինչ չեն կարող գտ

ւ առողջ, թեպետեւ քո հիվանդությունդ ինձ {չարչարում} է. աստված տա, որ Տկաչովի ձեռքով բժշկո

յլ լարը. նա ասում է. " Կարելի է նորան {չարչարում} էր մի նախազգացութիւն, թէ այդ տիեզերակա

ր խօսակցութիւնը Աղուանեանց Մկրտչի հետ, {չարչարում} էր նորան, բայց մի բնական ազդեցութեամբ

անազան աշխարհներում անքրիստոնեայ ազգերը {չարչարում} էին եւ հարստահարում էին Քրիստոնեայ բնակ

ւնը: Սիրելի եղբայր, ես այսքան տարի {չարչարված} լինելուց հետո, այսօր էլ ծանր հիվանդութ

ւմ ենք գրելով ու սրբագրելով, տպելով ու {չարչարվելով}. այսքան միայն կգա մեր ձեռքից. ապա նյո

հիմնաւոր դաստիարակութեան հետք: Շատ տեղ {չարչարւում} է լօգիկան, եւ այդ պատճառով Պ. Իսահակե

յայտնուիլը։ Եւ խեղճ հեղինակը տարիներով {չարչարւում} է մինչեւ իւր աշխատութիւնը գլուխ կը բերէ

անկերով, սեւ երեսով եւ ճաղատ ճակատով. {չարչարւում} է մելամաղձութեամբ եւ արհամարհում է բոլո

բ պարտավորվել է հին հայերին՝ ապագայում {չարտահայտվել} այլ կերպ, քան խոսել են նրանից 2000 տար

չը: Այստեղ չկարողացայ դիմանալ, որ {չարտասուեմ}: Միւս կողմից՝ մի զմայլանք եկաւ իմ սրտ

ի պահելոյ յինքեան զնուիրականն բարբառ, {չաւանդէ} մեզ ապա եկելոցս զայլ ինչ, ուստի բաց ի

, իսկ եթէ նա փակւում էր դեռեւս մի անգամ {չաւարտած} իւր ուսման շրջանը, ի՛նչ օգուտ ազգին:

, թէ բովանդակութիւն թղթոյն տայ մեզ զայս {չափ} եւ եթէ գիտել թէ ստորագրողը ՚ի նմա, ոչ

քագլխոց ժողովեսցէ ի գլուխ գլխոցն զլրիւ {չափ} արհամարհանս ապագայից: Առ այժմ զայսչ

սր գործոյ, արդարեւ անցանել զանցանէ ըստ {չափ} մարդասիրութեան: Ձերով կամակար հաճու

են նրան, երբ մեր երկու հարյուր հազարի {չափ} եկեղեցական գումարները ոչնչացել են - էլ

ումնասիրել են Աստվածաշունչը, շոշափելու {չափ} պարզ է, որ այդ ժողովուրդն ունենալով այ

ի հետ կրկնում եմ՝ " Աշխարհում ամեն ինչ {չափ} ունի, ամեն ինչ վախճան ունի ", եւ այլն

մը ամեն օր չի բռնիլ, բռնածն ալ առաջվան {չափ} էզելմիշ չանիլ. աս ջերմն է իմ տունս քան

կից էք այդ օրագրին։ Ուրախ եմ եւ հոգւով {չափ} ուրախ, որ ձեր կոչումը եւ դրութիւնը աշխ

կամիք, արեցէ՛ք սիրելիս, եւ մեք հոգւով {չափ} ուրախ կը լինինք ձեր յառաջադիմութեան վեր

ջ անցուցել էի ահա երեք օր եւ երեք կիսով {չափ} անքուն գիշերներ, եւ այդ միջոցին, երբ

ում էր հրապարակով քո դուստրը, որ մահու {չափ} հալածում էր ինձ: Ես գործ դրեցի այն բոլ

այդ բանը վերջացնում են օրըստօրէ: Հոգով {չափ} ցանկալի էր, որ այդ գեղեցիկ սովորութիւն

մտանել եւ իւր կարողութեան եւ զօրութեան {չափ} օգնական լինել այդ գործի յառաջադիմութեան

ումնարանը, որի լինելը ցանկալի եւ հոգով {չափ} փափագելի էր մեր ամեններիս սրտի համար:

կան աւերակներից եւ կը հասնենք մեր հոգով {չափ} ցանկալի նպատակին, որ է կանգնեցնել այդ

սկ հիւանդամիտների եւ չարագործների մահու {չափ} ատելի, դէպի քեզ եմ դառնում եւ խնդրում

ը, վառուելու ժամանակ խլելով օդից երկու {չափ} թթուածին, բաղկացնում է ծծմբաթթու ( ՏՕ2

Արդեօք գիտէ՞ արգոյ հեղինակը, որ թէ 100 {չափ} օդի մէջ աւելի լինի թթուածինը, քան թէ 2

թէոսը, Պօլսից ելանելու ժամանակ երդմամբ {չափ} պատուէր է տուել ազգին՝ անօգնական չթողո

դապետքը աշխատում են իւրեանց կարողութեան {չափ} դպրոցի վերայ՝ ինքեանք, մանաւանդ ենթար

այ, որ նա, թէպէտ արդէն քառասուն տարու {չափ} բաժանուած Մխիթարեան միաբանութենից, գտա

ած անունին վրայ եւ ի՞նչ ըսել է, որ այդ {չափ} խրտեր են ու չկրցին օր մը ոտքի վրայ ելնե

անդը, ամենեւին անարժան է նորան: Հոգով {չափ} ցանկանում ենք, որ արգոյ հեղինակը իւր մ

որա ազնիւ ձգտողութիւնը իւր ձեռքից եկածի {չափ} հարստացնելու մեր ժողովրդական աղքատին դպ

որ սրբուէին, բայց մեք մեր կարողութեան {չափ} պարտական ենք սպասաւորել այս սուրբ պաշտօ

մ են կարմրել եւ ամաչել, բայց մեր հոգով {չափ} սիրելի Հայերը չկամին, որ եղբայրաբար խօ

թղթակիցը դնում էր մեր վերայ, եւ հոգւով {չափ} ցանկանում եմ, որ մի բարի հետեւանք ունե

ել մեզ Հայոց ազգի եղած ճարտարագիտութեան {չափ} ու կշիռը, եւ Քրիստոնէութիւնը մի անյայտ

համար: 6. Բոլոր կամ կարելի եղածի {չափ} նիւթեր պատրաստելուց յետոյ մարդիկ կ՚ընտր

սափայլը " կամ Յիշատակարանս կարելի եղածի {չափ} պարապում են ազգային բաներով եւ միշտ պիտ

ստանում են մի րոպէական զովութիւն եւ այս {չափ} միայն: Այսպէս եւ այն խեղճ գործաւո

մի եւ այլ կարեւոր բաների հարկաւոր եղածի {չափ} հողի քանակութիւն, որի վերայ կը շինես ք

նքի էական պիտոյքը հոգալ՝ կարելի եղածին {չափ} տնտեսութիւն գործ դնելով ձեռագործ բաների

, բնութեան օրէնք է, օրէնք, որ մի մազի {չափ} չէ շեղում իւր զուգակշիռը: Փոքրիշա

մասն ժառանգ յատկացեալ բարեկամ եւ հոգոյս {չափ} սիրելի զեղբայրակիցն իմ ՚ի Քրիստոս հանգո

ւ զի՞ բնաւ ոչ մեկնիս. Բան քո ըստ {չափ} ելանէ, Ոչինչ զզամ, համարի՞ս:

ընդ նմին եւ նուիրական անօթոցս, արեամբ {չափ} ճգնի անձնիւր յանդամոց լուսաւորեալ ազգաց

չ երբեք կարողացան, եւ ո՛չ նաեւ մի մազի {չափ}, խոտորեցնել մեզ մեր ուխտեալ ճանապարհից

նք այս տողերը գրելով, որովհետեւ արեամբ {չափ} յարգում ենք մարդկային ազատութիւնը եւ իր

ք տալիս ենք Պ. Չամուռճեանին, կամեցածի {չափ}, Մաշտոցի կամ Սուրբ գրքի խօսքերը քաշքաշ

ծայրացեալ թշուառութեան եւ կարելի եղածի {չափ} ստրկութեան մէջ, հայերը դատապարտուած են

ոդվածներ բնագիտության գծով, հնարավորին {չափ} մանրամասնորեն ու հանրամատչելի. հետագայ

յի վերայ, այս եւս պիտի ասել, թէ նա մի {չափ} է, մի նշանացոյց է, մի այնպիսի կշիռ,

ու ոճը " ամեն տեղ զուտ ոսկի, այլ հոգով {չափ} պատրաստ էր ուսանել իւրեանից լաւ խօսողնե

նդունել գերապատիւ հեղինակը, որին հոգով {չափ} ցանկանում ենք կարողութիւն եւ յաջողութիւ

միայն պակաս, այլեւ աւելի էր անցել ամէն {չափ} ու կշիռ եւ ֆրանսզների համբերութիւնը եթէ

օթեն, Շիլլէրը, Լութերը: Չնչին եւ ափի {չափ} տէրութիւնքը իրենց մէջ կենտրոնացած, իրե

հաւան էլ չեն Անգլիացին: Տօ՛, մի նորա {չափ} ազատութիւն ձեռք բեր, յետոյ խօսիր է. ղ

գեց վերակացու գործարանումը, որին հոգով {չափ} ատում էր Հռոմայ ժողովուրդը նորա ազգատեա

աբերութիւնը հատուցանելով։ Մեռնելու {չափ} անմխիթար տրտում եմ, որ գայլերի նման վա

բուն խօսքերն էլ. " Են մեղք, որ մահու {չափ} են. ոչ վասն այնորիկ ասեմ եթէ խնդրեսցես

ւութիւն մեղք են. եւ են մեղք, որ մահու {չափ} են " ( Թուղթ Յովհ. Առաք., գլ. Ե, հ

ցին առիթ չէ բաց թողում, որ կարելի եղածի {չափ} մանրամասն չպատմէ Մամիկոնեանց գերդաստանի

ԵԱՆՑԻ ՄԱՀՈՒԱՆ ԱՌԹԻՒ I. Այո՛, հոգով {չափ} ցանկալի էր մեզ, մեր գրչի միջնորդութեամ

ստիկ եւ բացեց բերանը Վեզուվի ճեղքուածքի {չափ}, ուստի դուրս թափեցան բոց ու ծուխ: Դժո

ութիւն: - Իմ ծառայողներից ոչ ոք քո {չափ} չէ տալիս ինձ այդքան նզովեալ հոգի. որքա

իմ հոգին եւ ուղղութիւնը, որին մի մազի {չափ} վնաս չեմ տուել, որի հետ ոչինչ ունիմ հա

ր ինձ, բայց այժմ հասկացայ, որ ես մազի {չափ} պատիւ չեմ ունեցել քո մօտ: Միթէ՞ խաղ է

ս վերաբերւում էր: Այնտեղ երեսուն հոգու {չափ} յետին դասակարգից, այսինքն չունեւորք,

էր շինում, տիրացուն, որ եւ քառասունի {չափ} աշակերտ ունէր, ի՛նչ բան էր հարցանում:

ւթիւն ստանալով կատարում է, գոնէ՛ կիսով {չափ}, այն խանգարուած զգայարանի պաշտօնը: Կո

գլխի ետնակողմից յառաջ շփելով իւր կիսով {չափ} սպիտակ մազերը ճաղատ ճակատի վերայ, ասաց

յ, եւ մաքուր սպիտակ մարգարիտները կիսով {չափ} երեւեցան բերանի միջից. նա համբուրում է

ուսնութիւնը մի՞թէ մի ասեղի, մի մատնոցի {չափ} արժանաւորութիւն չունի, որ առանց նայելո

այժմ լա՛ւ է: Եւ ճշմարիտ, որ կիսով {չափ} դատարկել էր Մանուշակը բաժակը, եւ նորա

ասէր մարդերի նման, որոնց հաւաքելուն մի {չափ} ու սահման չկայ, այնքան կը հաւաքեն, որ

ցի, այն ջանքի վերայ էր, որ կարողացածի {չափ} տարածէր Հայոց ազգի մէջ Պապականութիւնը։

ս ինքն աստ էի, աստ եւ ոսոխք իմ ութսնիւ {չափ} առաւելեալք եւ Աստուածաբան վերաձայնեալք

գական, եւ ինչ ո՛չ մեղանչեմք եւ ո՛չ ըստ {չափ} ինչ զանցանեմք՝ եթէ կոչել զսա համարձակե

աւորութիւնը եւ յատկութիւնը, այժմ կիսով {չափ} դարձաւ աշխարհական, որ ( ինչպէս կը տեսա

վ exilla die) անունով կոնդակը, մահու {չափ} մեղանչեց։ Եթէ այդ կոնդակը գործ դրուի,

ին աշխարհի ամենայն կողմը, հարստութեանը {չափ} չկար։ Միմիայն Պարագուայն իւրաքանչիւր տ

ն տալլեր եկամուտ. համարեա թէ սորա կէսի {չափ} բերում էին Հնդկաստանի եւ Չինաստանի գործ

ցանք է գործել։ Եթէ ցանկալի եւ հոգով {չափ} ցանկալի է նոր լեզուի համազգային միութիւ

ծել այդ ձեռքկապ աշխատութիւնը։ Բայց այս {չափ} միայն, գոնէ հարեւանցի, անհրաժեշտ ենք

ն մեր նկատողութիւններից, գո՛նէ մի ծեղի {չափ} թող շնորհակալ լինին, ինձնից ո՛չ, այլ

սեռական հոլովով եւ նորա մօտ դնում է կամ {չափ} խօսքը՝ գործիական չափով, կամ համեմատ խ

տ ստորագրութիւնը, որ առանց եւ մէկ մազի {չափ} վրիպելու կատարուել է: Ինչպէս առաջ էլ ա

ստացել Հայաստանի հողում, կարելի եղածի {չափ} յարմարուելով Աստուածաշնչի պատմութեանցը

եւ սուրբ օրէնքներ, որ բնաւ եւ մէկ մազի {չափ} խոտորմոնք չունին. " սահման եդ եւ ոչ ան

ղտնիքը, - թեթեւ ապացոյց չէ: Հոգով {չափ} ցանկալի էր, որ մեր բնագէտ եղրայրակիցքը

մանակի եւ պէտքերի իրաւունքը յափշտակելու {չափ} ուժ չունի։ Մեր խօսքը սիրահար մարդու վր

ն կարելի է, որ երեւելի բնութիւնը նորան {չափ} դառնայ։ Մենք արդէն խօսած ենք բնութե

շարժում է մեր ծիծաղը, եւ ոչ միայն այս {չափ}, այլ շատ անգամ եւ զզուա՜նքը։ Եթէ բաց

, թէեւ սա հին լեզուի եւ հարիւրում մասի {չափ} էլ մշակուած ու գործածուած չէ։ Խոստովան

, այլ մի տանելի ձեւ, որ կարելի եղածին {չափ} մօտ մնալով եւ օրէ օր էլ աւելի մօտենալով

տ եւ մխիթար Ազգային եկեղեցւոյ:. Ի {չափաբերական} բանաստեղծութեանց սրբոյս ականաւոր են. "

ն դպրոցների մէջ իբրեւ օրինակ ցոյց տուած {չափաբերական} գրուածը՝ անունովս " S. Ignatius et pr

մի քանի վաննա ընդունել, նախ՝ կոչնչանա {չափազանց} անախորժ հոտը, իսկ երկրորդ՝ մեր հարգել

յունքները՝ ռնգեղջյուրի համար, այդ ինձ {չափազանց} հետաքրքրում է: Քո նամակում, բացի նրան

այժմ հասկացար, թե ի՛նչ եմ խնդրել ես: {Չափազանց} ինձ կուրախացներ, եթե դու ինձ համար ձեռ

մատությունը եւ հարաբերությունը նույնպես {չափազանց} մխիթարական է: Նամանավանդ որ, Նախիջեւա

սին ես գրել եմ քեզ 15-ին: Առանց գրքերի {չափազանց} ձանձրալի է, իսկ ես քեզ արդեն գրել եմ,

ացու յատկական բնաւորութեններից մինն է՝ {չափազանց} լինել ամենայն բանի մէջ, մինչեւ անգամ ե

21, նոյնպէս վնասակար էր առողջութեան, {չափազանց} միանալով ածխածինը արիւնի հետ, որպէս եւ

այապետի համար, որին կարդինալը սիրում է {չափազանց} սիրով: Նա մի անարգամիտ, չափազանց

չափազանց սիրով: Նա մի անարգամիտ, {չափազանց} շողոքորթ եւ իւր տիրոջ պէս շատ ժլատ մարդ

յրացաւ ամենեցուն վերայ: Այսպէս, {չափազանց} սիրում է կարդինալը այս վատթար ծառային մ

տապարտում: Վատթա՞ր կիրք: Երրորդ. իւր {չափազանց} կեղծաւորութեամբ նա պաշտպան էր հանդիսացե

առողջ վեր չկացաւ իւր անկողնից: Նորա {չափազանց} թուլութիւնը երեւում էր նորա գունաթափ եր

համար, բայց, թվում է, թե դա մի փոքր {չափազանցրած} է: Եվ այսպես, կրկին ցտեսություն: Այդ

ի կենդանութեան ժամանակը պէտք չէր այնքան {չափազանցօրէն} գովել նորան թէ գրով եւ թէ խօսքով, մինչ

խօսում, հայկաբա՞ն է միթէ։ Կամ նա, որ {չափածոյ} է գրում, բանաստե՞ղծ է։ " Սաւուղն է՞լ

. 5. Չձգձգենք որպէսզի Պատմութիւնն այս {չափածոյ} ` - Ինչու՞ խօսել աւելորդ - Ուստի պատմեն

Զի մի՛ լիցի յերկարել Մեզ աստ ի բան {չափածոյ}, Եւ զի՞ ընդ վայր դանդաչել,

նա չունի եւ ազատութիւն, եւ ազատութիւնը {չափակից} է գաւազանին. որքան մեծ եւ անխորտակելի

խնդիր է եւ որքան ծանր, այնքան վերադարձ {չափակցութեամբ}, կարեւոր, եւ որքան կարեւոր, անհրաժար

ազան փոփոխութիւնք առնել զանազան մասների {չափակցութեան} եւ զուգապատշաճութեան համար: - Լսի՛

ին նորան առաքինի մարդիկ, այդ մանուկը, {չափահաս} լինելով, կարո՞ղ էր առանց զզուելու նայե

ն ածում նորա տան չորս կողմումը կուսական {չափահասութեան} խորհրդական նշանը։ Ամենայն հարս ունէր կ

ի 1846, եւ ես յայնժամ չունէի զկատարեալ {չափահասութիւն}, գոլով ծնեալ ի 26 Հոկտեմբերի 1829 ամի

վ է, իսկ սա՝ ոչ: Ո՞ւր է այն բացարձակ {չափանիշը}, որ կարող է պատասխանել այս հարցին: Բա

որնչիլ եւ չերեւիլ զարդիս ուրեք " բանիցն {չափաւ} յինքն եւ ի Սահակ Բագրատունի ", այսպես

րբառ գրգարանին, հայկաբա՞ն իցէ, կամ որ {չափաւն} ՝ քերթո՞ղ. " Եւ Սաւո՞ւղ ի մարգարէս ",

ալ չէ կարելի: Վերջիվերջոյ, որոշուեցաւ {չափաւոր} քանակութիւն հող տալ ստրուկներին, այսին

եան, որոնք վճռեցին, թէ հերիք է մի շատ {չափաւոր} վարձատրութիւն, որովհետեւ հիւանդը խիստ

վ մարդկային կեանքի խորհուրդը, արժան էր {չափաւորել} մեր սուգը, որովհետեւ հաւատում էինք, թ

ւմ է մեզ անմահութիւն։ Ուրեմն եղբա՛րք, {չափաւորելով} մեր տրտմութիւնը, տանք մեր վերջին հրաժա

րաժարական ողջոյնը հանգուցելու մարմնին. {չափաւորենք} սուգը, մեր բարեկամի մեզանից բաժանուելո

տճառով նոքա բողոքեցին կարդինալին, որով {չափաւորեց} սա իւր անձը մի քանի ժամանակ: Գրեթէ միշ

է փոքր ինչ բառերի ու աղօթելու ժամանակի {չափաւորութենից} ( tertius orandi modus per quandam vacu

մ, մինչեւ որ Լամբրոնացին հարկադրուեցաւ {չափաւորութիւն} քարոզել, որովհետեւ եկեղեցու անկախութիւ

փառաւոր հանդէսներում, ողջախոհութիւն, {չափաւորութիւն} եւ մեծահոգութիւն են պահանջւում, որոնցի

կը քանդուիս, այսինքն՝ քո աւելորդը կը {չափաւորուի}, որի հաշուով իմ պակասորդը կը լցուի, ս

հաւասարուին. այսօր քո կարողութիւնը կը {չափաւորուի}, բայց, դորա փոխանակ, իմ ամբողջ սերու

ի վիշտ է պատճառել պարոնին. միւս կողմից {չափաւորւում} է մեր սրտի ցաւը, տեսանելով որ պարոնը փ

ել, հողը բնութեանն է: - Պարո՛ն, {չափդ} ճանչցիր, ես գող չեմ, ես հողը չեմ յափշ

ե յուր անցածը, ներկան եւ ապագան, պիտի {չափե} օգուտը, որ կարո՛ղ էր լինել յուր խելացի

երպով քաջությամբ գործ կատարելուց, պիտի {չափե} նույնպես վնասը, որ կարո՛ղ էր հասանել ա

ւք որ ինձ մեղադրում եք, այս բաները չեք {չափել}, այլ մեկ բան է, մեկ մեղադրանք սովորել

այն չափը, որով միայն ճշտապէս կարելի է {չափել} որպէս մի մարդու, նոյնպէս մի ազգի եւ ամ

արժան, այլեւ ամօթ եմ համարում փողոցներ {չափել} դատարկ նորասիրութեան պատճառով: Ես չտես

նք այն սովորութիւնը, անհնարին է լինում {չափել} այն սարսափելի վիհի խորութիւնը, որ բացւ

ուզելով նախ եւ առաջ Նորա խելքը լաւ {չափել}, Ասի. - Բայց դու ի՛նչ ես կարծում

արող է մտածել, " Դատել, կշռել եւ {չափել}, " Վատութիւնից հեռանալով " Բ

առաջ տանելով սորան, գիտցել են, այո՛, {չափել} ու կշռել ուրիշների գրչով առաջացած նորախ

այր, որպէս թէ զճշմար| տութիւն պիտոյ էր {չափել} չափով բարեկամութեան կամ թշնամութեան, ո

magnitudine, figura et habitudine), {չափել} նորա երկայնութիւնը եւ լայնութիւնը։ Փրկ

բերելով հիանալու, պարապում ես պարտէզը {չափելով}, նորա ճանապարհների կարգը զննելով. դու

Հիւսիսափայլի " գրիչքը գրած լինէին առանց {չափելու} եւ կշռելու. ուրիշ խնդիր է, թէ ինչպէս

եւ վնասակարութիւնը մեծ մասնով կախուած է {չափերից} միայն: Մի դեղի մի երկու ցորենակշիռը փր

ատոր միասին բերես, եւ ոչ թե հոմեոպաթիկ {չափերով} ՝ մեկական գրքույկ: Սիգար դեռ ունեմ եւ

ենայն տեսակ խաղողի գինիք վաճառել փոքրիկ {չափերով} ձեր բնակութիւն հաստատած տեղերում, բայց

լիս է հիւանդին այնպիսի դեղեր եւ այնպիսի {չափերով}, որ առողջ մարդը եւս մեծապէս վտանգուելո

տ միաւորելով զանազան մետալներ, զանազան {չափերով}. բոլոր փորձերը բաղկանում են եօթանասուն

ութեան " ( երես 233-234): Կո՛մս, {չափեցէ՛ք} այս անիրաւութիւնքը որ չափով եւ կամիք,

պէս նոր լեզուին ասում են "աշխարհաբար"։ {Չափեցէք} պարոններ, բայց այնպէս արէք, որ նոյն իսկ

նչութենից ոչինչ ունիք հասարակաց, հապա՛ {չափեցէք} իմ ուրախութիւնը, ուրախութիւնը, ասում

ւ. երկու ծերունիքը ոտքից մինչեւ գլուխս {չափեցին} իւրեանց աչքերով: - Ո՞վ ես դու, -

ան շատ գաղտնիք. Եղան խելքեր, որ {չափեցին} Արեւ, աստղեր ու երկինք, Եղ

րդուն, որ պիտոյ է ուրիշի ճշմարտութիւնը {չափէր} բարեկամութեան կամ թշնամութեան չափով: Ս

մոլորական կարծիքն հերքում էր, պիտոյ է {չափէր} եւ կշռէր ազգի խորին տգիտութեան վիճակը,

, այժմ իմ դրությունը եւ հուսահատության {չափը} ։ Ափսո՛ս ինձ, որ ես երեւեցա հայերի

ը անցնում էր, եւ ես հազիվ կարողացա այս {չափը} գրել, քանզի կաթողիկոսին գրած թղթիս պատ

արհով այդ մարդու հասակի ( բարձրութեան) {չափը}, այդ չափով մոմ էր շինում եւ վառում էր

ւի, կրկնապատկեցի արաղով շինած դէքոքտիս {չափը} յառաջ, քան թէ քնել էի, եւ ահա քունս տ

ս, կրկնապատկել ես արաղով շինած դէքոքտի {չափը}, արիւնը թանձրացել է գլխիդ մէջ, իսկ ջլ

է եւ կը փորձէ դեռեւս, եթէ մոռանայ իւր {չափը}: Լերմոնտովի մարգարէին չեմ նմանեցու

ացել էր իմ սառնարիւն դատողութիւնը, այն {չափը}, որով միայն ճշտապէս կարելի է չափել որպ

եքտրաչափով քննելով օդի ելեքտրականութեան {չափը} կամ որպիսութիւնը, որ մեծ ազդեցութիւն ո

առանց ձեռքում ունելու բաղդատող կշիռը եւ {չափը}: Վերջաբանի մէջ ( տե՛ս երես 503) խ

է՛ այլ բաների մասին ունեցած տեղեկութեան {չափը}: Եւ մեր ընթերցանութեան հետեւանքը հաստա

ասարակ օրագիրների տարածուելու վիճակը եւ {չափը} շատ լաւ յատնի է մեզ թէ ՛ այստեղ՝ Ռուսի

ելու. ուրիշ խնդիր է, թէ ինչպէս էր այդ {չափը}, բայց եւ այնպէս կարծում ենք, որ չափը

չափը, բայց եւ այնպէս կարծում ենք, որ {չափը}, գիտակցութեան արդիւնք լինելով, կարող

լիներ դորա կրթության եւ հասկացողության {չափը}: Ուրեմն, մեր տպելի օրագիրը հանձնառու

Բայց կրիտիկայի մէջ երեւում է այս բոլորի {չափը} եւ աստիճանը, սորա գործն է սահմանել եւ

ագիտութեան պարտքը վճարել, չարութենների {չափը} լցուցանելու համար մահադեղով վախճան է դն

. տեսա՞ր դու այդ մարդերի ապաշնորհութեան {չափը}. տեսա՞ր, թէ դոքա այն մեծ խորհրդաւոր գ

վերայ, ես կրկնապատկեցի առհասարակ մեղքի {չափը}. մարդիկ մեղանչում էին յառաջ համառօտ եւ

է, իմ զաւակի գալովը, դժոխքի զօրութեան {չափը}, ես յոյս ունիմ, որ այն դժուար խնդիրնե

հայհոյում էր նորան եւ ասում էր, որ եթէ {չափը} չճանաչէ, ոչ միայն այսչափ, այլեւ աչքի

ւրեանց տգիտութիւնը, ճանաչել եւ իւրեանց {չափը} եւ չմոռանալ պատշաճը: Մօտաւորութիւնը

նկերը, իւր գիտութեան եւ հասկացողութեան {չափը} ։ Նա ընդդէմ է ամենայն մեռելութեան, ամե

ւցել է մինչեւ ցայսօր իւր սպասաւորութեան {չափը} եւ պայմանը: Բայց ինչպէ՞ս օգնես մե

րկայի վրայ։ Ամէն բան կախւում է չափից, {չափը} միակն է, որ չափում է տարածութիւնը։

արապետից կամ սիրողից կը խնդրենք, որ իր {չափը} ծոցը դնէ, որովհետեւ նորը, ընդունակութ

պիտի եւ նոր չափով չափուի. մեր հնասէրի {չափը} նորա համար կա՛մ կարճ է, կա՛մ երկայն։

ուած բազմութեան մեծ մասի հասկացողութեան {չափի} ու աստիճանի վերայ, կարելի է ասել, որ

ացուց Պ. Խատիսեանցը, որ եթէ ներգործէր {չափի} ու սահմանի մէջ, մի փոքր աւելի գեղեցիկ

գրկեց կոյսին ` Ոչի՛նչ հաճոյքն այդ չի՛ {չափի}: Խունկ է բերում ստինքներից, Հոտոտո՜

րծուել, եթէ անյաջող էր, մինչդեռ առանց {չափի}, առանց մի որոշեալ համակարգութեան տակ,

ուշ դնելով մայրենի նորախօսութեան, միշտ {չափի} ու կշռի տակ առաջ տանելով սորան, գիտցել

- Նորա համար, որ դուք երբեք չէք եղած {չափի} տակ. եւ ձեր այդպիսի անբարեխառնութիւնը

ն կորուսեալ: Արժանաւորութիւն հեղինակիս {չափի} եւ կշռի անկողմնասէր ստուգութեամբ աւանդե

անցաւ առաջուայ իշխանութեններից, որոնք {չափի} ու սահմանի տակ էին եւ որոնց մէջ կային օ

րիդ տակին էլ կաշի չմնայ, էնքան ճամփեքը {չափի} հոգիդ դուրս գայ " ( եր. 66): -"..

այստեղ բնութիւնը ուրեմն ստացաւ դարձեալ {չափի} պաշտօնը. ուրեմն եւ լեզուի գեղեցկութիւն

ից իւրաքանչիւրը կը հասնի իմ կարողութեան {չափին}. այնպէս եւ նոցա որդիքը եւ այլն եւ այլն

լ եւ ուսել է նա բնութիւնը, համեմատ այդ {չափին} կը լինի նորա գաղափարների եւ հասկացողութ

առավարության մի որեւէ մասը: Բայց այն, {չափից} ավելի ջերմ սրտացավությունը, որ հայտաբե

բայց պետերբուրգեցի աստիճանաւորի պաշտօնը {չափից} դուրս անպիտանացուց Պ. Խատիսեանցը, որ

Ձեռագործի վաճառականը իւր սովորական {չափից} աւելի ( թէեւ ունենար աւելի դրամական ոյժ

, կորի՛ր, սերովբէ, Խօսքերդ անցնում են {չափից}, Եւ ինչո՞ւ չես հեռանում, Անզգա՞յ ես կ

Որպէս ծնւում է մի կաթ. Ընդհանուրի {չափից} է կախ Ողջ աշխարհի գործերը.

մ է լեզուի խորհուրդը։ " Հիւսիսափայլը " {չափից} դուրս հայկաբան էր, մանաւանդ՝ 1862ին։

արշ հոգիների, երբ դոքա կեղծաւորութեամբ {չափից} դուրս խոնարհում են մեր առաջեւ: Պապի հե

մի նիւթական շրաջապատի մէջ, այն ժամանակ {չափից} անցնում է մեր կորուստը եւ բարեկամական ա

ակական պարկեշտութիւնը թոյլ չի տալիս ինձ {չափից} անցուցանել իմ խօսքերը ( ծափահարութիւնք

ու չէի այդպիսի հարստութեան: - Դուք {չափից} դուրս էք գնում: - Նորա համար, որ

Նորա սրտի եւ հոգու խռովութիւնը անցել էր {չափից}, յուսահատութիւնը սրտապնդեց նորան եւ նա

եւ արծաթսիրութիւնը պիտոյ է հարկաւորապէս {չափից} անցանէր. քահանայապետութիւնը, որ ստանում

ւ համար շատ անգամ դուրս էր հանում նորան {չափից} ու սահմանից, շատ անգամ գործել էր տալիս

ր մեր հատուածը վաղուց անցել է սովորական {չափից}, չենք կարող մի քանիսը ցոյց չտալ: Այո՞

մ ես առարկայի վրայ։ Ամէն բան կախւում է {չափից}, չափը միակն է, որ չափում է տարածութիւ

իւնը, որ երեւում է Արշամում, թէեւ այս {չափիցն} էլ տեսնում ենք կենարար սկեպտիցիզմի արած

իտի արդարացնէք այդ յոյսը, դորա վկան եւ {չափողը} պիտի լինի ձեր գործը: Մի՛ մոռնաք,

բաւակա՜ն մեծ բան է։ Ո՞վ է աշխատութեան {չափողը} նորա արժանաւորութեամբը եւ որակութեամբը

անի հետ չբաղդատուի եւ այդ բաղդատութեամբ {չափողի} եւ չափուողի յարաբերութիւնքը չնշանակուին

այսինքն յարեւելից առ յարեւմուտս հաւասար {չափոյ} տանս երկայնութեան ուղղագիծ որմն ձգի, յ

ոլիս: Նեապոլսի մեջ համարյա թե նույն {չափով} կան այն երեք միմյանցից տարբեր հասկացողո

ր նա կարող է հասունանալ հյութ արձակելու {չափով}, այդ ստույգ է, որովհետեւ այնտեղ հասու

դ մեզ մոտ կատարվում է իբրեւ փորձ, փոքր {չափով} ), որից հետո որեւէ գործիքով [անց են կա

ն շատ գրվեց, ձեր վերջին նամակում զգալի {չափով} թուլացել է: Է՜հ, աստված նրանց հետ, ա

բար: Ես ինքս էլ առաջ, ավելի կամ պակաս {չափով}, պաշտպանում էի այն ուղղությունը, որ ա

այլն: Ափսոս, որ մանրադիտակը հարկավոր {չափով} դեռ չի կատարելագործված: Եթե քիմիան ու

ը, որը հակառակ դեպքում ավելի կամ պակաս {չափով} պիտի տուժեր: Բայց ես արդեն ասացի, որ

ւնը չափէր բարեկամութեան կամ թշնամութեան {չափով}: Ստոյգ ազգասէրը պիտոյ է խօսի ճշմարիտը

արդու հասակի ( բարձրութեան) չափը, այդ {չափով} մոմ էր շինում եւ վառում էր եկեղեցում,

ւմ կայծակը սեւացնում էր այն մարդը, որի {չափով} շինած էր մոմը ": Վաճ. - " Դու ինչ

ապէս կատարելով այս պարտականութիւնը նոյն {չափով} եւ նոյն կշռով, թշուառ է մի ծնող եւ ամե

հանգստացնելով ձեզ նորա ներքոյ, այնպիսի {չափով} երջանկացնել ձեր կեանքը, ինչքան հասանել

իւր առաջեւ դրած առարկայի պատկերը, նոյն {չափով} մի մատենագրութիւն, որի մէջ ստուգապէս ե

տանուիլ Հայ մարդկութեանը, որպէս եւ ինչ {չափով} կարող էինք: Ես երբէք չեմ անպատուել

է ինչ տեսակ օդ ինչ բաղադրութեամբ եւ ինչ {չափով} տարերքի հարկաւոր էր՝ առողջ մարմնի առող

սնեւչորսերորդը: Այս ցրտութիւնը հաւասար {չափով} աճում էր, որքան Հ. Լաշեզ, թագաւորի խ

ւն չունի մտանել այն խնդրի մէջ, թէ ի՛նչ {չափով} պիտանի էր այդ գործը ապսպարողին: Նորանի

իշատակքը: Այս երախտագիտական զգացմունքի {չափով}, որ ցոյց էր տալիս իւր խնկելի եւ տօնելի

անցքերի պատմութեան վերայ նայում ենք այն {չափով} եւ այն հայեացքով, ինչ չափով եւ ինչ հայ

ւմ ենք այն չափով եւ այն հայեացքով, ինչ {չափով} եւ ինչ հայեացքով աւանդւում են այնտեղ:

Կո՛մս, չափեցէ՛ք այս անիրաւութիւնքը որ {չափով} եւ կամիք, բայց մեք ընդունել այսպիսի բա

զգային բաներով եւ միշտ պիտի պարապին այն {չափով}, ինչ չափով կարող է մի փոքրիկ հասարակու

ով եւ միշտ պիտի պարապին այն չափով, ինչ {չափով} կարող է մի փոքրիկ հասարակութիւն գործակա

ապագան եւ ձեր վերայ է միակ յոյսը: Ինչ {չափով} պիտի արդարացնէք այդ յոյսը, դորա վկան ե

դիմադրութիւն, եւ մրցանակը դժուարութեան {չափով} յարգ ունի: Թողէ՛ք մեռելներին թաղ

ջ բնակուիլ, ապա ուրեմն միւս գեղացիների {չափով} կը ստանաս քո բնակութեան, առտնին պարտիզ

ւիլ, նոյնպէս, միւս բոլոր քաղաքացիների {չափով} հող կը ստանաս՝ տուն եւ բնակութիւն հաստ

եւ քաղաքի իւրաքանչիւր անդամը, հաւասար {չափով} իրաւունք պիտի ունենայ մի որոշեալ քանակո

ժէքը եւս կը բարձրանայ նիւթերի շատութեան {չափով}: Այն աշխարհներում, ուր հասարակ ժ

յրաքաղաքներում, եւ այս կենդրոնացութեան {չափով} սաստկանում է եւ թանգութիւնը, ուրեմն եւ

ք բերել Եւրոպայից, որովհետեւ սովորական {չափով} բերածը եւս ապաստան է հանգամանքներին եւ

ւթիւն. Բայց թէ ո՞րքան, կամ ի՞նչ {չափով}, Այդ քո գործ չէ, ներողութիւն:

կամ անօգուտ, կամ զուր բաները աւելի մեծ {չափով} եւ դրականապէս վնասակար կերպով պաշտեց,

նցան այն ժամանակները, կրկնում եմ, երբ {չափով} ու կշռով տալիս էին ազգին իմաստութեան լո

է նորա խորհրդին եւ վճռում է, թէ՛ ի՞նչ {չափով} ու սահմանով կատարել էր հեղինակը իւր պար

թեան եւ դորա հետ միասին ոչ մի տեղ, այդ {չափով} եւ այդպիսի ուժով չեն երեւել նորա օրհնած

տի մասին Հեգելի դատողութեանց մէջ, լիքը {չափով} կարելի է նկատել նոյն սահմանափակութիւնը

, հասկացողութիւնքը եւ հայեացքը փոխադարձ {չափով} ( пропорция) են եւ մօտենում այն աստիճա

որ մարդկային հասկացողութեանց լայնանալու {չափով} եւ կատարելութեան գաղափարը շարժում է դէպ

տը կը վազէ առաջ ձգտողութեան ուժգնութեան {չափով}: Սորանից յետեւում է, որ մարդը դադարել

մ է հոգաբարձութեան ազատ կամքից առաջացած {չափով}, այնտեղ հանդէսը պատկանում է ֆրիդրիկոսն

ատասխանատուութիւնը, նորանց պախարակելու {չափով} դրուատներ եւ տաղեր է երգում գերմանական

համարելը։ Բայց ե՛ս, իմ կարողութեան {չափով}, Յունական գիտութեանց պարապելով, իմ տկ

կրօնաւորների թիւը, պիտի այդ բազմութեան {չափով} տեղ էլ պատրաստէր, ուստի եւ անհասկանալի

, որ վախճանել են։ Բայց պ. Էմինը, այս {չափով} էլ գոհ չլինելով եւ Փարպեցուն 457 թուակա

արդիկ, որ ամեն բան չափում են հին լեզուի {չափով}, Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլի պէս նոր լեզուին

ուսման ճիւղերի։ Աբովեանի ուրախութիւնը {չափով} չէր չափւում։ Անցան այն բանի վերայով

մանալ, թէ այս մարմիններից որքան եւ ինչ {չափով} գտանւում են ոսկու մէջ, կամ միւս հասարա

ւմ էին, կամ ամենայն բան չափում էին հին {չափով}: Այժմեան ժամանակիս տղայքը բոլորովին ու

՛ հասարակաց իմ հետ, կամ ինչպէ՛ս եւ ո՛ր {չափով} ունի, այդ եթէ դուք ուրանաք, քաղաքը վկ

արդէն թշուառութիւն է. պատճառ, մի մազի {չափով} եւս խելք չկայ դորա մէջ: Ինչպէս կարելի

ի... Մանուշակի ուրախութիւնը ոչինչ {չափով} չէր չափւում: Դուրս էի գալիս այնտեղի

մնի մէջ, որ յետոյ փոխւում էր դէպի նոյն {չափով} ջերմութիւն, որով նորա տկարութիւնը համա

իթարեան ընկերութեան հիմնադիրը, զանազան {չափով} ու կշռով մեծարւում է այս եւ միւս կողմից

աւասարապէս բաշխում է ամենեցուն միեւնոյն {չափով} իրաւունք եւ ազատութիւն։ Նոցա գլխաւոր հ

որպէս թէ զճշմար| տութիւն պիտոյ էր չափել {չափով} բարեկամութեան կամ թշնամութեան, որ առ ե

դաշտումը, կանայք ստանում էին սահմանեալ {չափով} կանեփ կամ բամբակ, որ պարտական էին մաքր

ճարտարապետութիւն եւ երաժշտութիւն, այն {չափով} եւ այն սահմանով, որքան հարկաւոր էր այն

աքինութիւն: Ամեն այն ազգային անդամ ինչ {չափով} պարտական էր սիրել իւր ազգը, նոյն չափով

չափով պարտական էր սիրել իւր ազգը, նոյն {չափով} պարտակա՛ն է նշաւակել եւ սպանել նորա պակ

ա մօտ դնում է կամ չափ խօսքը՝ գործիական {չափով}, կամ համեմատ խօսքը եւ կամ մի ուրիշ խօս

՝ " վկաները պսակվում են իրենց ճգնութեան {չափով} " եւ այլն։ Մէկ խօսքով՝ ըստ-ը վերջահոլ

նը շատ է գովուած. նորա գործերը գովեստի {չափով} չեն: Հեղինակը իր կողմից խօսելով հ

իր գաղափարքը առնում է բնութիւնից: Ինչ {չափով} ճանաչել եւ ուսել է նա բնութիւնը, համեմ

լով, լեզուն կատարում է իր պաշտօնը լիքը {չափով}: Էլ այստեղ իրաւունք չկայ, բաղդատական

ուր էր եւ նորա կրօնը, այնքան ճշդած էին {չափով} եւ քանօնով կրօնի վերաբերեալները։ Ընդհա

զուի գեղեցկութիւնը պիտի չափուի բնութեան {չափով} ։ Բայց մարդկային խօսքը կամ նորա ձեւը ան

եւ ձգականութիւն ստանալով, պիտի եւ նոր {չափով} չափուի. մեր հնասէրի չափը նորա համար կա

եւ մեր ամենեցուն պարտականութիւն է, ըստ {չափու} կարեաց եւ ըստ արտօնութեանց պաշտամանց,

թեան, թէեւ անժխտելի, օրէնքի կատարումը {չափուած} չէ ժամանակով, ուստի գլխաւոր ներգործող

աւասար է, երբ օդի ճնշողութեան աստիճանը {չափուեցաւ} եւ " բնութեանը դարտակութիւնից վախում է

քով, Որ իմ փորիս հաստութիւնը {Չափուի} նորա տակառով. Շարան ո՞վ է, Ֆոյլը

ը. ուրեմն եւ լեզուի գեղեցկութիւնը պիտի {չափուի} բնութեան չափով։ Բայց մարդկային խօսքը կ

ականութիւն ստանալով, պիտի եւ նոր չափով {չափուի}. մեր հնասէրի չափը նորա համար կա՛մ կարճ

ա Նոր տարի շնորհաւորողքը գլուխ կոտրելով {չափում} են փողոցները... Ես, տկար կազմուածքի տ

ոցում, երբ Նախախնամութիւնը կշռում է եւ {չափում} է ազգերը, կը վայելէ՞ մեզ նոր ի նորոյ ք

ս միջոցին լարը ձեռին Բաքոս փորս էր {չափում} ։ Փորս անցաւ տակառիցը.....

ռի-մուխռի խօսում էք, Ողջիդ խելքը {չափում} էք, Բափ բարաբար բերում էք:

ղափար։  Շատ մարդիկ, որ ամեն բան {չափում} են հին լեզուի չափով, Աւետիքեան Հ. Գաբրի

եւ մեր հայ երիտասարդներից շատերը խմելով {չափում} են իւրեանց քաջութիւնը: Սորանից մի քանի

ցա հայրերը նայում էին, կամ ամենայն բան {չափում} էին հին չափով: Այժմեան ժամանակիս տղայք

բան կախւում է չափից, չափը միակն է, որ {չափում} է տարածութիւնը։ Տարածութիւնը ըստ ին

աղդատուի եւ այդ բաղդատութեամբ չափողի եւ {չափուողի} յարաբերութիւնքը չնշանակուին։ Գեղեցկ

իցեն առ մեզ, օրէն լիցի հարցանել, որ ի {չափս} ինչ արուեստակեալս զհողմս արածեալ միանգա

արգելքների եւ խափանների մեծութեամբ չէ՞ {չափւում}: Միթէ շա՞տ մարդիկ կան, որ, հասարակաց

րկնային խաղաղութիւն, որ մեր խելքով չես {չափւում}, Ճառագայթիդ եւ մեր հոգուոյ աչքն

էս: իսկ այն ընկերութիւնքը, որի հասակը {չափւում} է հոգաբարձութեան ազատ կամքից առաջացած չ

ւղերի։ Աբովեանի ուրախութիւնը չափով չէր {չափւում} ։ Անցան այն բանի վերայով մի քանի ամի

Մանուշակի ուրախութիւնը ոչինչ չափով չէր {չափւում}: Դուրս էի գալիս այնտեղից, ահա մի պ

Բղջախոհութեան դեւը, մինչեւ դորա մահը {չբաժանուեցաւ} դորանից. դա ամենայն քաղաքի մէջ, ուր ն

՝ նորանից մեծ կամ նորանից փոքր բանի հետ {չբաղդատուի} եւ այդ բաղդատութեամբ չափողի եւ չափուողի

կնին եւ ընդհանուր հոգեւորականութեան մէջ {չբամբասուին} ։ Եթէ կայ, վանքերը միայն են, ուր թէեւ

զովքով պարտաւորել էր իւր որդին, ոչ ոքի {չբանալ} մատանու գաղտնիքը, թէեւ չնայելով Աղուան

լ էր ինձ, բայց եւ հրամայել, որ ոչ ոքի {չբանամ} այս գաղտնիքը: - Իմ խելքս բան չէ հաս

ին կկորչի: Քո հանձնարարած օծանելիքը ես {չբանեցրի}, թեեւ ի նկատի եմ ունեցել այն, մի ամբո

ւմ ես այդ խօսքը ասել: - Խնդրում եմ {չբարկանալ} իմ վերայ, եթէ ես չկամեցայ կեղծաւորուիլ

Աստուած բարկանում է մեր վերայ, ի՛նչպէս {չբարկանայ}, երբ աշխարհը տակ ու վերեւ են բերում այ

չեմ կարող, սակայն, համբերել եւ այստեղ {չբացահայտել} պատմական այն պատճառները, որոնք ստիպում

րը, - եթէ հասկանալի չլինին ժողովրդին եւ {չբացատրուին} նորան, կարող են, այո՛ չարաչար մոլորու

այց անձրեւից գիճացած եւ ուռած պատուհանը {չբացուեց} ամենեւին, Մանուշակի քնքուշ ձեռքերը ցաւ

եւ բոլոր գաւառական բարբառներից ճանփաներ {չբացուին} դէպի գրական լեզուի կենդրոնը, սա ոչ միա

արում Սարգիս պատրիարքի նախագահութեամբ: {Չբաւականանալով} սրանով եւ գտնելով, որ Սարգիս պատրիարքի

տը տայ, կամ թրթուռը փչացնի, կամ տարին {չբեր} ըլնի սոված կոտորուիլ պտենք. մեր մասիլն

իբր թէ հօրեղբայրս պատուիրել է ինձ ներս {չբերել} Յիշատակարանիս մէջ Պ. Բէգզադէն կամ նորա

կայ նորա վերա ` բնութեան սահմանից դուրս {չբերել} նորան: Նկարագրութիւնը կեանքի այնպ

երայ մկրտելոյն: Եւ մկրտեալ ոք, եթէ առ {չբերելոյ} հանգամանացն չընկալցի զխորհուրդ դրոշմ ին

գաղտնի, որպեսզի ընդդիմադրություն առաջ {չբերենք}: Որեւէ բարբառի հին ձեւերը նոր լեզվ

ադէն պատասխանում է. " Մինչեւ 76 մանէթը {չբերես}, քեզ անցաթուղթ չկայ ": Ինչ երկար

անում էք, շատ կակուղ վարուեցաւ. բերան {չբերեց} իւր բէգզադէութիւնը կամ 3. 000 մանէթի բա

ած որբերով: Կիրակոսի մահը կենդանութեան {չբերեց} Մարկոսի սպանուած որդուն, նոյնպէս Մարկո

որ քո շատ տարեկան կեանքումդ երբեք ամօթ {չբերեցիր} իմ եւ իմ ազգատոհմի վերայ, բարեաւ լինի

նչպէ՛ս լուծել, որ ազնուականութիւնը զոհ {չբերէ} երկիրը, բայց ինչպէ՛ս լուծել՝ առանց հո

ւթիւնը, եթէ համբուրելի հեղինակին օգուտ {չբերէ}, վնաս ոչ երբեք: Համարձակ կարող ե

կերակուր ուտել մինչեւ որսի չգնայ եւ որս {չբերէ}, կարծում ենք, թէ աւելի ուժ է տալիս մե

քը, որ ոսկի խարիսխ չունէին եւ մենք մէջ {չբերինք}, որովհետեւ մեր նպատակին յարմար չէր, Վ

ում, մինչեւ այդ լեզվի գլխավոր ճյուղերը {չբերվեն} մի հայտարարի, մինչ այդ ժամանակ գրական

Եւ թէպէտ այս մարդիկը մոլորուա՛ծ են եւ {չբժշկուե՛լու} կերպով կաղում են հաւատքի մէջ, բայց, ա

եմ, որ Բոքլն ամբողջ քաղաքակրթությունը {չբխեցնի} բողոքականությունից կամ պուրիտանիզմից,

Ո՞վ արգելառիթ է Հայոց ժողովրդին, որ նա {չբնակի} վերասաց տեղերում. եւ ի՛նչ տեղեր, ուր

համր դեւի պէս պապանձուած, կամ ի՛նչպես {չբողոքենք} այն զրպարտութենների ընդդէմ, որ պարոնը

նոր աշխարհներ բացին. Չտեսնուող, {չբռնուող} Զօրութիւններ զսպեցին, Լուսի

ւ, եթե մինչեւ այն ժամանակ հրաման դուրս {չգա} ինձ Նախիջեւան գալու, այն ժամանակ հրամե

մ հարիւրներով չզարկել, այո՞, եւ դուրս {չգալ} կուրծքի վանդակից, եթէ չէր լսած հօր խօս

րազմի պատճառով, ժամանակաւորապէս բամբակ {չգալուց}, ապա եթէ հարաւային Ամերիկայի միջից ստր

ի վերայ: Եթէ այս շրջաբերականը դուրս {չգայ}, այն ժամանակ ( այժմէն յայտնում ենք հրա

դարձեալ կը գայ դէպի նաեւ անհնարին է որ {չգայ}, իսկ թէ համեմատական էր, այն ժամանակ յ

ոմը պէտք չէ, միայն թէ մեր եկեղեցին թող {չգայ}: Ես տեսանել չկամիմ մի այդպիսի ինքնահաւ

ռանքով: - Շատ լաւ, եթէ խօսք դուրս {չգայ} գործաւորներից, ոչ ով ոչինչ չէ իմանալու

ինների սալը ծեծելը, որ Արտաւազդը դուրս {չգայ} ու աշխարհքը չքանդէ. եւ մենք մեծ ուրախո

մը չէ դրուած, բայց Վարդապետին պարտքն է {չգայթակղեցնել} զժողովուրդս, եւ իրեն այնպէս հրաման եղա

ն կը տեսանէ նորանց հայելու մէջ: Իսկ թէ {չգան}, միւս անգամ կրկնիր ընթերցմունքը. եւ ե

նիր ընթերցմունքը. եւ եթէ այս անգամ եւս {չգան}, ապա ուրեմն տղայի անձնաւորութեան մէջ կ

ցտեսություն: Ի դեպ, խնդրեմ այդպես ուշ {չգաս}, այդ ի՞նչ արիստոկրատական այցելություն

ասն հեղինակաց Սինէացւոց, զորոց զլեզուս {չգիտ} էին, եւ յաղքատ մատենադարանի դոցա քանի՞

ան թաքցրած չեմ, իմ դրությունը որ ոչ ոք {չգիտե}, քեզ միշտ հայտնի է եղել եւ անչափ գոհ ե

ամենաքիչը. բարբարոս կառավարությունը էլ {չգիտե} ինչ միջոց գործ դնել ազատ խոսքը բռնաբարե

գազ... - Ե՞ս որչափ ունիմ: - {Չգիտե՞ս}, որ չունիս: - Հըմ. դու հայրենիք

մuիս 10-ին գրած նամակը: Ես այն ժամանակ {չգիտեի}, որ հենց երեկ կոտրած իմ ծխափողը վերջին

ն. շնորհակալ եմ, եղբայր, իսկ ես բնավ {չգիտեի}, որ ես եւս իրավունք ունեմ, բայց դու մ

իջեւանայ, որոց չունէի ինչ պէտս, որ եւ {չգիտեմ} ո՞րպիսի կերպիւ մատուցեալ ի նորին վեհափա

, իմ սրտիսն էլ թող աստված գիտնա: Ես {չգիտեմ}, թե ինչո՞վ պատճառ տվել եմ իմ ծնողացս տ

հետ միասին բնակվել ենք Պետերբուրգում: {Չգիտեմ} մինչեւ այս գիրս ստանալուդ նա երեւացած կ

ղուռին հետ Գրիգոր եղբորս մի գիր գրեցի, {չգիտեմ} ստացավ թե ոչ, պատասխան չունիմ մինչեւ ա

այստեղ եւ կմնա սրբազանը, բայց Ավետիքը {չգիտեմ} կուգա թե ո՛չ: Այստեղ ամեն բերանից լ

ինի եւ դուք եւ ամեն մարդ հանդարտեր: {Չգիտեմ} Մատվեյ Խրիստոֆորիչը այդտեղ է թե ոչ. ես

յր, ես դոցա խոսք հասկացնել չկարողացա, {չգիտեմ} ի՞նչ է միտքերը: Այս ամառ հուլիսի վ

կան նշան սրբույն Աննայի 3-րդ աստիճանի: {Չգիտեմ}, թե կաթողիկոսի մասին ո՞վ ձեզանից ընտրվ

րքեպիսկոպոսի հետ, այդ հարկավոր է: {Չգիտեմ} ի՞նչ ազդեցություն գործեց իմ նամակս " Հյ

, որ մի մարդ 25 մանեթ տվեց ինձ, անունը {չգիտեմ}, որին դու ճանաչում ես: Իմ գնալուս

րեմ Լոնդոնից ու կհայտնեմ իմ հասցեն: {Չգիտեմ}, թե ի՛նչ վիճակի մեջ է " Հյուսիսափայլը

ոց զնամականիս, եթէ պարապի նա այդպիսեօք {չգիտեմ}, միայն նամականիք իմ վաղ ուրեմն տնօրինե

21, 000 ռուփիս: Գումարդ այդ տոմսակ է, {չգիտեմ} ո՛ր ընկերութեան ( акция), որ այժմ ՚ի

haratium-ը, որը ստացված է Չինաստանից: {Չգիտեմ}, կա արդյոք այստեղ, բայց Մոսկվայում ան

ետ քո Միքայել Նալբանդյան Հ. Գ. {Չգիտեմ}, երբ կստանաս դու այս նամակը, բայց ես

: Ոչ ոքի չեմ տեսնում, ոչ մի նորություն {չգիտեմ}, որ ձեզ հաղորղակից դարձնեմ. ինձ համար

ռում: Գերվինուսն առայժմ լուրջ գրող է, {չգիտեմ} ինչ կլինի հետագայում: Բայց բավական է ա

ցելությունը ձեղնահարկում ( աստված վկա՝ {չգիտեմ} ում), ուր հանդիպեցինք մեզ բոլորովին ա

դությունը նրան այնտեղ չպահի): Ինքս էլ {չգիտեմ} ՝ ինչու եմ ուրախանում, չէ՞ որ միեւնույ

շատ ու շատ պարտավորեցրած կլինես: Ես {չգիտեմ}, թե պաստոր Բարտոլդը Թուրքիայի հայ բողո

ճահճում եւ ոչ մի արդյունքի չենք հասնի: {Չգիտեմ}, կհաջողվի՞ արդյոք ինձ շուտով այդ ծրագի

լի թողնում հունական մեջբերումները: {Չգիտեմ}, թերեւս տեքստի թարգմանությունն առավելո

ի ղեկավար: Ես սաղմնաբանությունից ոչինչ {չգիտեմ}, բայց առաջին հնարավոր դեպքում պիտի զբա

ը անշարժ վիճակում ընկած է սենատում, ու {չգիտեմ} եւ չեմ կարող քեզ ասել, թե երբ այդ ամեն

Հեղինակը պողպատե տրամաբանություն ունի: {Չգիտեմ} ում թարգմանությունն է, կարծեմ անանուն

ա երեկ, այսինքն ամսույս 7-ին. պատճառը {չգիտեմ} ։ Նամակիս հետ վերադարձուցի պահարանը, ո

Կաթողիկոսը կը պահէ՞ր նորան իւր մօտ: Ես {չգիտեմ}, թէ ինչ մտածեմ քո մասին. յառաջ կարծու

երգի գիւտը հասարակութեան հրատարակելու: {Չգիտեմ}, արդեօք ստանո՞ւմ էք դուք այդ լրագիրը,

պում էր նորան ձեռքից չհանել այդ գանձը, {չգիտեմ} ։ Միայն, երբ վերջապէս օրինաւոր դատաստա

ց կղմինտրները եւ աղիւսները չորացնելու: {Չգիտեմ} ՝ կը հասկանա՞ն արդեօք այն մարդիկը, որո

որա հիմքը ճշմարտութիւն էր: Ափսո՛ս, որ {չգիտեմ} այդ ոտանաւորի հեղինակը։ Եթէ այդ պարոնը

անցին այդպէս սիրելուցս մի քանի մարդիկ, {չգիտեմ} ինչ հիման վերայ, մինչեւ անգամ ասել էին

Մուզաները պատմել են Պ. Իսահակեանցին, {չգիտեմ} ։ Միայն եթէ նորա քարոզած բուն հայագէտքը

րը կարողանային իմ սխալանքը լուսաբանել, {չգիտեմ} ՝ ինչպէս պիտոյ է հասկանալ այս բանը: Եր

՞րբ վէճ է բացել Շահբէգը աբեղաների հետ, {չգիտեմ} ՝ ինչ ունի պատասխանելու Ղզլարի մանկավար

նկութիւնը: Մինչ այս խորհրդի վերայ էի, {չգիտեմ} ՝ ի՛նչ չար հոգի դրդեց ինձ դուրս գալ Րեդ

չու՞ համար ներկայացած ես ինձ: - Ես {չգիտեմ} պատճառը, ձեր մարդիկը բռնեցին ինձ ճանապ

ի տակ: Բայց եւ այստեղ սխալուեցայ. {չգիտեմ} ՝ ինչ էր պատահել այդ մարդուն, երեւի թէ

յդ կապոցի մէջ, - հարց արեցի ես: - {Չգիտեմ}, - պատասխանեց խորհրդական ծանօթս եւ նետ

ւ ամենեւին անհոգ լուսաւորութեան մասին: {Չգիտեմ}, թէ ի՛նչ ազգից ես դու, բայց ով եւ լին

Քահանայի մինը, - գրում էր բարեկամս, - {չգիտեմ} ՝ ինչ կերպով ստանում է եղած Փարիզի " Ար

թէ որքան ո՛ր աշխարհում բնակւում է: Ես {չգիտեմ} ՝ ինչ բան կար սորանից թեթեւ: Քո ասածը

Այս վերջին օրերումս մի քանի մարդ, {չգիտեմ} ինչ նպատակով, աշխատում են փոքր ցոյց տա

, յետոյ՝ անասնոց մորթի վերայ, յետոյ՝ {չգիտեմ} ինչի վերայ, որ կարգը հասնի թղթին, ըստ

ահամ Ավետմալն եւ զնոյնքն յոր տեղ լինիլն {չգիտեմ}, վասնորոյ այսուհետ թէ որ մինն երեւեսցի

վ։ Ինձ վրայ դու մէկ լաւ նայէ՝ որ {չգիտեմ} անունս գրել. Ընդ հակառակն փողը ճի

զատ, ճիչըս առատ, Հոգս, աշխատանք {չգիտեմ} ։ Ամենայն օր իմ սեղանում

աղաքին պապը առնել խայտառակ։ {Չգիտեմ} ինչո՞ւ. բայց գիտեմ որ Գերմանիոյ թագուհ

եր խօսեցան, Ну, ведь, ես ոչինչ {չգիտեմ} ` Ո՛չ լաւ, ո՛չ վատ, ո՛չ մէկ բան

դաշտը սեւանում է չորս կողմից. Ես {չգիտեմ}, թէ ի՛նչ պիտի գայ գլխիս, Բայց դ

խառնուեցաւ, նոյն րոպէին հետ դարձուցի. {չգիտեմ} կառնո՞ւ այսօր, թէ ոչ: Նամակ ստացայ եղ

1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը պատասխանեցի, {չգիտեմ} երբ կ՚երթայ: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրի

մս չմոռանաս: Մնացել եմ վարանման մէջ եւ {չգիտեմ} ի՞նչ առնեմ. եթէ վերադառնամ իմ հայրենիք

ւրեան հասուցանէ: Երկրորդ հոգատար {Չգիտեմ}, կարդացա՞ծ կը լինիք սորա անունը պատմու

բաղկացնում է մի ամբողջ հասարակութիւն. {չգիտեմ}, լսա՞ծ էք երբեք այս ազգի մասին: -

, մռայլագոյն տէր, - ասաց վէզիրը, - ես {չգիտեմ} ինչպէս խելագարուել է Բուբանդուսը, որ թ

յ, ամենայն տեղ գինիները վաճառուած են, {չգիտեմ}, թէ ի՞նչ կերպով կարողանամ գինի ճարել Ձ

կը լինի պատմել, մանաւանդ ես եւս հաստատ {չգիտեմ}, թէեւ միանգամ պատմել է ինձ պ. Մանթուխ

ում էք վերագրում եղած այդ տուներին: Ես {չգիտեմ} այդ տուների ծագման պատմութիւնը, սակայն

է հայերէն, երեք բառ Թուրքի, Թաթարի եւ {չգիտեմ}, ինչի իսկ Հայի մի երկու աղճատուած կամ

նութիւն ունի Ֆաուստի սենեկին: - Ես {չգիտեմ} Ֆաուստի ով կամ ինչ եղածը, միայն ճշմարի

փաղփում է մի գեղեցիկ օրիորդի մասին, որ {չգիտեմ} թէ ուր տեսել էր, եւ այնուհետեւ շատ եւ

լաւ զետեղեցի նորա պտուկի յատակի վերայ: {Չգիտեմ} տեսաւ թէ չէ, կամ թէ ինչ ազդեցութիւն գո

, Ճռաքաղը եւս հաստատեց... - Ես {չգիտեմ}, թէ ի՛նչ է գրել մինը եւ ինչ է հաստատել

որհուրդ ձեր դստեր բժշկութեան մասին, որ {չգիտեմ}, թէ ինչ մտածեմ, թէ ի՛նչ պատճառով մէջ

ենական հիւանդանոցների համար պատրաստել, {չգիտեմ} թէ որքան կլայեկեայ անօթներ եւ ամաններ:

ք ցանկալի չէր ինձ գործ ուենալ ձեր հետ: {Չգիտեմ}, թէ ինչ կամիք դուք ինձանից: Մի անգամ

յութիւն այդ մասին կարող էիք մէջ բերել, {չգիտեմ}, այլ այսքան դրականապէս ասում եմ, որ ձ

ի, պատկանում էր Թիւթիւնճի-օղլուին, որ {չգիտեմ} ինչ պատճառով ոչ ոքի չէր ասում իւր յատու

չէի: Ասածներդ բոլորը ճշմարիտ են, բայց {չգիտեմ}, ի՞նչ բան է, որ ներսիցս ասում է, - թէ

ստուած բարի պսակի արժանի առնէ, բայց ես {չգիտեմ}, այժմ մէք պատրաստութիւն չունէինք, հայ

եւ գիտե՞ս ինչ պատճառով: - Գալը եւս {չգիտեմ}, ոչ թէ պատճառը, - պատասխանեց Թիւթիւնճի

անցը: Մանուշակը ժպտեցաւ քթի տակից, {չգիտեմ} հօր քաղաքավարութեան վերայ, թէ Շահումեա

եանցը: - Ես... Ես... ինքս եւս {չգիտեմ}, - ընդհատուած պատասխանեց Մանուշակը, որ

11 ժամին, յանկարծ մի սպիտակ բան... {Չգիտեմ} ի՞նչ էր, այնտեղ թուփերի միջից դուրս թռ

ւ վազեց ուղղակի վերաս... Աւելի ոչինչ {չգիտեմ}: Երբ միւս անգամ աչքս բացի, տեսայ, որ

եւ Աստծու կամքն էր, որ վեց ամսից յետոյ {չգիտեմ} ինչ տեղից բարակացաւ ստանալով ութ ամսից

՛չ թուականը իսկապէս, այն պատճառով, որ {չգիտեմ}. միայն այս քան կարող եմ ասել, որ այն

ծ լինելով չէր կարող բան յառաջացնել: {Չգիտեմ} ի՛նչ էր պատճառը, երեւի թէ յաջող չգնաց

-քիչ արժում էր երեք հարիւր մանէթ, բայց {չգիտեմ} ի՛նչ անձնասիրութենով ասաց. - Ինչպէ

ոց գոյութիւն ( ազգային երգոց) առ մեզ, {չգիտեմ} էր վասն, միակամ յամենեցունց ժխտի ":

կարողանում էր գրերը ջոկել եւ կարդալ ": {Չգիտեմ} ինչ էր յանցանքս, միայն երբ հարցուցի,

րաբացւոց, Օսմանցոց, Եգիպտացոց կամ դեռ {չգիտեմ} ինչացոց, այն պատմական դառը դէպքերի տակ

սպառ: Որովհետեւ առաւել քան զայսոսիկ {չգիտեմք} ինչ, ՚ի մասին հրատակացս, որովհետեւ տ

րին հայք առհասարակ յընկերական կենցաղս: {Չգիտեմք} բնաւ, եւ զարմանք զմեզ պաշարեն՝ թէ զի՞

ովուն թեւակոխելոյ: Պատուելի հեղինակդ, {չգիտեմք} թէ վասն էր, միթէ յաղագս ստանալոյ զփառս

երը, բացի իրենց առեւտրից, ուրիշ ոչինչ {չգիտեն}, թե չէ վատ կլիներ նրանց բանը այդ ընտան

մար լինել ծաղրածութեան առարկայ: Դեռեւս {չգիտեն} մտածել, որ մի ազգ բաժանւում է միւսից ի

գիտութիւն Հայերէնի եւ Ռուսերէնի, ոչինչ {չգիտեն}, հազիւհազ կարդալ այդ լեզուներով եւ իւր

ջանալ իւր լեզուի մէջ: Հայերը դեռ խօսել {չգիտեն}, թո՛ղ ուրեմն Հայ մանուկը նախ եւ յառաջ

համար անծանօթ է փոթորիկի օգուտը, {Չգիտեն}, թէ կայծակները՝ միշտ մաքրում են մեր օ

ակները՝ միշտ մաքրում են մեր օդը, {Չգիտեն}, որ անչափ քաղցր է՝ մրրկից յետ զեփիւռը

եր ընդդիմախօսքը ասում էին, թէ իրենք էլ {չգիտեն}. միայն մերի մոլորականութիւնը եւ մեր աշ

իր եւ ուրախացիր: Կարդացողները հիացած, {չգիտեն} ինչ մտածեն, որին հաւատան եւ ինչ առնեն

ւս չունին: Կարդալ, գրել, ընդհանրապէս {չգիտեն}, շատ չնչին բացառութեամբ: Իւրեանց տանի

երեխայի պէս ուրախացող պարոնները ինքեանք {չգիտեն}, թէ ի՛նչ պայմաններ էին հարկաւոր, որ մ

ուններ, որովհետեւ նախ եւ յառաջ տուողքը {չգիտեն} իւրեանց արժանաւորութիւնը, երկրորդ, այ

ք մեր համարձակութեանը, ինքեանք են, որ {չգիտեն} եւ չկամին հասկանալ, թէ հայը, օտարի թե

լի ժողովրդեան. եւ միթէ ընթերցողք ճառիս {չգիտեն} եւ չխոստովանիցեն ընդ մեզ, թէ երկասիրու

անալոյ նորա գրուածս ի լեզու Հայ. մի՞թէ {չգիտեն} պատուելի հեղինակք մեր, թէ այն օտարացու

. մեր պատուելի փիլիսոփայքը մի՞թէ այս էլ {չգիտեն}: Պէտք չէ մոռնալ, որ այս մարդիկը, որո

կարողանան դրոշմել։ Թէեւ այս ողորմելիքը {չգիտեն}, թէ Ուռանոսի փոքր որդին տիտանիցը երդու

ձգտողութեան տէր մարդիկը, եթէ ուրիշ բան {չգիտեն}, գո՛նէ պիտի ենթադրել, որ Աստուածաշուն

տրախան, Սերոբէն վախճանած էր արդէն: Եւ {չգիտենք}, թէ ո՛ր առաջնորդին է վերաբերում, որ ը

ր Մխիթարեան աբեղաների տնտեսութեանը: Եւ {չգիտենք}, թէ ինչ է Մխիթարեանց իրաւունքը, որի վ

ւելի դժուար բան չկայ, ոչինչ աւելի ծանր {չգիտենք}, քան թէ յետ պահել մեր ծիծաղը մի այսպիս

տիճան մտքի եւ գաղափարի այլանդակութի՞ւն, {չգիտենք} ՝ ինչ մտածել: Մնում է մեզ միայն զարման

անքը եւ աշխատանքը ունայնացնելու համար: {Չգիտենք}, թէ մինչեւ ե՞րբ պիտի յարատեւէ Հայ-Ճիզո

րոցը պիտի բարեկարգուի՞ արդեօք, նոյնպէս {չգիտենք}: Աստրախանի՝ նոր բացուած հոգեւոր

ը: Ի՛նչ էր այդ այլ բանը. այն, որ մեք {չգիտենք} դեռեւս մեր ազգի քանակութիւնը ստուգապէս

է մեզ, մեր ազգին ընդհանրապէս, որ մեք {չգիտենք} մեր թիւը, որքանութիւնը եւ վիճակը, եւ

ռներով ահա, մեզ յայտնի չեն շատ բաներ, {չգիտենք} մինչեւ անգամ, թէ ինչպէս էր մեր հայկաբա

լեւ հիմնադիր թարգմանութեան Սուրբ Գրքի: {Չգիտենք} ՝ ի՛նչ մտածել Պ. Խուդաբաշեւի խղճմտանքի

ի՞նչ հարկ կար վերստին բաժանուելու: {Չգիտենք}, թէ ի՛նչ աղբիւրից գիտէ Պ. Խուդաբաշեւը

է ազգութիւնը: Մահը անհասկանալի է, եթէ {չգիտենք} կեանքը, ուրեմն յառաջ կեանքը: Ի՛ն

եղճ կեանքն է պատել, Այն է որ մենք {չգիտենք} ընկերը սիրել ու պաշտել, Թէեւ լինէ

ալի է մնում մեզ Թուղթը, որովհետեւ մենք {չգիտենք} այն բաները, որոնց վրայ ակնարկում է Թղթ

նձուած վանքը։ Աւելորդ է ասել, որ մենք {չգիտենք}, թէ ինչի՛ համար, եօթներորդ դարում, Ս

ը մեզ չէ ասում Պատմութիւնը, ուստի մենք {չգիտենք} եւ ընթերցողին էլ ասել չենք կարող։ §

5 թուականին խաղացող պատանի է։ Մենք {չգիտենք}, թէ ո՛րքան ժամանակ տեւեց Փարպեցու, Վա

որան որպէս իր ազգակցի խաղակից։ Մենք {չգիտենք}, թէ ո՛րքան ժամանակ մնաց Փարպեցին Աղանի

նա էր վիրաւորը։ Բացի սոցանից, մենք {չգիտենք}, թէ ո՛վքեր էին նորան ուսում տալիս Աշու

ողիկոս նստաւ 502 թուականին։ Թէպէտեւ {չգիտենք}, թէ այս երկուքից ո՞րը կամենում է հասկա

ն մէջ բնագրի խօսքը պահեցինք, որովհետեւ {չգիտենք} ստուգապէս, թէ ի՞նչ բան էր, որ Փարպեցի

մանաւանդ որ պարզապէս չենք հասկանում եւ {չգիտենք} ։ Այս պատճառով էլ բնագիրը պահեցինք այստ

, որովհետեւ պատմութիւնը մեզ չէ ասում եւ {չգիտենք}, թէ մարդո՞ւ անուն է, թէ տեղի, եւ թէ

ծքը՝ ковкость желѣза, тягучесть желѣза։ {Չգիտենք}, թէ ինչպէս բացատրենք մեր գաղափարը, որ ա

այից։ Բայց չալ-օխամը կամ չալ-շխամը) {չգիտենք}, թէ ինչի բառ է, թէեւ թուրքի հոտ է գալ

նչ բառի կտոր է, որ կպել է պինդ բառին, {չգիտենք} ։ Շուշտակ բառը մինչեւ այժմ ուրիշ նշանակ

որ այլաբանութիւն չէ, այլ պարզ անուն, {չգիտենք}, թէ Վարագա՞յ Խաչինն է, Յիսնակա՞ց, թէ

այելով այս բոլոր բաների վրայ, մենք բան {չգիտենք} Արշաւրի նենգութեան կամ դրժողութեան պատճ

օթը գրեթէ եգիպտական բուրգերին հաւասար: {Չգիտենք} թէ ի՛նչ մտածենք, մի՞թէ հաւատանք: Բացի

նն ենք միայն լսում, հարսի անունն անգամ {չգիտենք}: Հազիւ երկու-երէք անգամ տեսնում ենք Ան

սել է, ոչ ճանաչում է եւ ոչ գիտէ: Մենք {չգիտենք}, թէ ինչ մտածենք այս երեւոյթների վրայ,

նդդէմ Նուրինի աւանդութիւնը, թէեւ իսպառ {չգիտենք} թէ ինչ բան է այդ եւ ի՛նչ արարողութեան մ

ստովանում ենք մեր տգիտութիւնը, որ մենք {չգիտենք}, թէ հայոց թագաւորները Ներոնի օրը ընկնե

նը: Մենք այդ մարդուց ներքին կացութիւնը {չգիտենք}, այսինքն այն ընկերական պայմանները, որ

կան պատճառ ունի, մի բնական հիմք, մենք {չգիտենք}: Եւ որովհետեւ չգիտենք, ուստի եւ իրաւո

ական հիմք, մենք չգիտենք: Եւ որովհետեւ {չգիտենք}, ուստի եւ իրաւունք չունինք նորա օգտի կ

ուառ վիճակ, թող ասեն մեզ. մենք գոնէ, {չգիտենք} )։ Բարոյական խնդի՞ր... Ո՞ւր է դորա

. ի՛նչ մարդ, ի՛նչ փոր: - Իհարկէ, {չգիտես}, բայց դու հարցուր մի ինձանից, Աստուած

Ո՜չ, ո՜չ ", - աղաղակում եմ ես: " Դու {չգիտես}, - պատասխանում են սրբապիղծքը, - դու,

լ է թանգութիւն: - Եթէ մինչեւ այժմ {չգիտես}, թէ ինչ է թանգութիւնը, ինչ ասացիր ու

Թէ ջրերի կամ օդի Ծանրութիւնը {չգիտես}, Իմացի՛ր, որ ջոկ-ջոկ տեղ

է ներկայումս: - Խե՞ղճ մարդ, որ դեռ {չգիտես}, թէ ճշմարտութիւնը օրացուցի պէս, տարին

րա վերայ, քան թէ մի այլ մարդու: Միթէ՞ {չգիտես}, որ ծնողին աւելի քաղցր է իւր զաւակը,

ատութենովս սովորել եմ. իսկ դու այդ եւս {չգիտես}, - յաւելացրեց նա մի տեսակ կատակով:

անցը, - եւ դորայ պատճառը այն է, որ դու {չգիտես}, թէ ի՞նչ է մարդը, նորա արժանաւորութիւ

ընդհատեց խօսքը Աղուանեանցը, - բայց դու {չգիտես}, թէ ինչ ապաբախտութիւն կապած է այդ մատա

էտ ռամիկ է՝ անուս եւ անկիրթ։ Նա ոչինչ {չգիտէ} ։ Բայց հասարակ ժողովրդի աչքում լինում ե

ժողովուրդը նորա յարգը, ի՛նչ օգուտ, որ {չգիտէ} ժողովուրդը, թէ խնայելով պիտոյ էր ներս

ս բերել կազմուածքի մէջ օտար մարմիններ, {չգիտէ}, թէ ամենայն դեղ, որքան եւս օգտակար լի

, վնասակար էր կազմուածքին ընդհանրապէս, {չգիտէ}, որ մի ցորենակշիռ աւելորդ դեղը խլում է

ուսանում էր իւր ձեռքից. նա մինչեւ այժմ {չգիտէ} իւր ո՛չ հարստութիւնը եւ ո՛չ աղքատութիւն

աներ է խօսում, ի՛նչ քարոզներ է տալիս, {չգիտէ}, որ մեր ականջը ընդունակ է լսելու միայն

մեր ազգը, մեր նախնական աւանդութիւնքը։ {Չգիտէ}, որ մեր համար միեւնոյն է ուսումնարանի

անից: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ {չգիտէ} մի այնպիսի ազգային աւանդութիւն, որ պատ

ործակից չեղաւ: Մեր ազգը այսպէս է. տալ {չգիտէ}, պահանջել սորված է. չի ցաներ, հնձելը

ոմանք: Հայոց ազգը շատ տեղ գրել կարդալ {չգիտէ}, շատ տեղ կորած է մինչեւ անգամ եւ լեզու

րմեր, հետեւաբար եւ շատ ժողովուրդ: Ո՞վ {չգիտէ} հողի մեծ պաշտօնը նաեւ մինիստրերի ընտրու

գլիական գործաւորը, որ ապրում է այսօր, {չգիտէ} թէ վաղը պիտի հնար ունենա՞յ ապրելու, թէ

ի հնար ունենա՞յ ապրելու, թէ ոչ, քանզի {չգիտէ}, թէ պիտի շարունակէ՞ գործարանը իւր գործ

ւ, կարծեց, թէ ազատուեցաւ բռնութենից, {չգիտէ}, թէ ինքն է, իւր մէջ է այն բռնութեան ե

րդը պատերազմ ունի չքաւորութեան հետ, որ {չգիտէ}, թէ վաղը ինչո՞վ պիտի կերակրուի կամ ինչ

Մեք չենք կարող թոյլ տալ, թէ Հայոց ազգը {չգիտէ} այս: Բայց միանգամ սովորութիւն է եղել ն

մի առասպել, եւ ուր ինքը՝ Տէրութիւնը, {չգիտէ}, թէ ինչ ճանապարհով առնու Եւրոպայից, մ

անունով: Մարդկային համերաշխութիւնը զոհ {չգիտէ}, այնտեղ իւրաքանչիւր անհատ միայն պարտք

արագ Ճանապարհւում է նորից. Ադամն ոչինչ {չգիտէ}, Նա դեռ քնած է հանդարտ, Զի այդ ամենն

ից տալ պատասխան: Ով մեզանից {չգիտէ}, Չգնալ լաւ կարող է, Այդ այ

, երբ նա արդէն մեռած է։ Այն եկողը {չգիտէ}, ո՞վ է պառկած այն տեղը, Որի՞ ոսկ

րկուած է ` Նաեւ սորանից, Նա {չգիտէ} այն բաները Բացի իւր խաղից:

էապոլիս քաղաքում. Մինչեւ այժմ նա {չգիտէ} ուր եւ ում Պատճառել էր մի վիշտ կամ

ութեան մէջ: Քահանայ ունինք, որ կարդալ {չգիտէ}. քահանայ ունինք, որ հայերէն չէ կարող

ք. " Հիւսիսափայլը " նիւթերի ընտրութիւն {չգիտէ}, շատ անգամ տպում է եւրոպական վէպեր, ո

րիչը, որ տակաւին իր լեզուի ուղղութիւնը {չգիտէ}, որ անխտիր եչի տեղ է, ռայի տեղ րէ եւ

կ եւ ո՛չ եւս ձեւերին. Այսինքն՝ դեռեւս {չգիտէ} նա խօսել, ուրեմն եւ չգիտէ մտածել։ Բայ

նքն՝ դեռեւս չգիտէ նա խօսել, ուրեմն եւ {չգիտէ} մտածել։ Բայց այդ բանի մէջ մեղաւոր է մի

են նորան։ " Միանգամ թէ խօսեց, էլ լռել {չգիտէ}, - ասում են, - եւ զուր տեղը կանչում է ե

մօրուքաւոր հեծելազօրական, որ ամենեւին {չգիտէ} ապստամբութեան խորհուրդը, յարգը եւ արժա

նչ տրամաբանութեամբ մտածում ես. նա, որ {չգիտէ} խօսել, ինչպէ՞ս կարող է գրել. եւ միթէ՞

ի մէջ. պատճառ, խաժամուժ ամբոխը դեւերի {չգիտէ} ոչինչ թաքուն բան: Իբր թէ ժամանակով

ուրեմն լսիր եւ այս գաղտնիքս, որ ոչ ոք {չգիտէ}, եւ առաջինը դու պիտոյ է լինիս, որ իմա

եւ հինգն է, նա պիտոյ է համաձայնի․ ո՛վ {չգիտէ}, որ ամսի քառասուն եւ հինգը չէ կարող լի

ինձ: Մարկոսը, որ չէ ճանաչում ինձ, որ {չգիտէ} իմ գործերը, իմ սիրտը, իմ հոգին եւ ուղ

յքին: - Մեր ժողովուրդը այդպիսի բան {չգիտէ}: Նորան վաղուց արդէն հաւատացուցել են,

, ոչինչ չէ խօսում, թէպէտ եւ խօսել եւս {չգիտէ}, ինչպէս նաեւ շատերը... եւ թէ ի՛նչ բ

թէ ի՛նչ բանի վերայ խօսում էին, նոյնպէս {չգիտէ}. նորա խելքը չէ հասանում այդպիսի բաների

ւնը նա չէ կարող հասկանալ, ըստ որում նա {չգիտէ} հայերէն ․ միակ տպաւորութիւն, որ պիտի գ

իւր առանձնարանում նայում էր ճրագին, որ {չգիտէ} ոչինչ տնտեսութիւն եւ անխնայ վառւում է տ

ը: - Այդպիսի հարցմունք կլինի՞. ով {չգիտէ} մահի ինչ լինելը, - պատասխանեց Թիւթիւնճի

ճշմարիտ է, դրացու աղջիկը գրել, կարդալ {չգիտէ}, բայց առաւել լաւ. մայրս ասում էր, որ

եւ այս իսկ է պատճառ, զի ժողովուրդ մեր {չգիտէ} զպատմութիւն իւր, զգործս իւրոց նախնեաց

պատմութիւն իւր, զգործս իւրոց նախնեաց, {չգիտէ} զհարս՝ որոց է որդի: Անհոգութիւն առանց

ւն այնպիսի, յորում չպակասէր ոչինչ. նա {չգիտէ} թէ որոյ ազգի է զաւակ, եւ գիտել չկամի.

յդ ինչ ասելու բան է, որ ասում ես, ո՛վ {չգիտէ} ։ Թէ ամենքը պարտակա՛ն են գիտենալ, այդ

որովհետեւ նոցա մեծագոյն մասը հին լեզուն {չգիտէ}, բայց ի՞նչ ասենք այն պարոններին, որոն

որպէս մի ինքնահաւանի վրայ, որ ինքն էլ {չգիտէ}, թէ ինչ է ասում, այլ մինչեւ անգամ արհ

ո՛չ հեղինակը։ Ինչ անէ ժողովուրդը, որ {չգիտէ} այդ բառը, կամ ինչ անէ հեղինակը, երբ ո

խաւար դարերի գանձանակը իր լուման: Ո՛վ {չգիտէ} Էջմիածնի " Լուսաւորչու " ասուած քամին,

չկայ եւ չէ կարող լինել, եթէ ժողովուրդը {չգիտէ} այս բանի զօրութիւնը, բայց եւ այնպէս գի

դրել ուզենայինք մեր միաբանին, թէ ինչի՞ {չգիտէ} նա մոծակի կեանքը, նորա որպիսութիւնը,

Հայի համար անհնար է այս, որովհետեւ նա {չգիտէ} այն ձեւ ու ոճը, նոյնպէս անհնար է Իտալա

եւ Կապիտոլիոնի աւերակների տակ։ Ո՛վ {չգիտէ} Բենվենուտտօ Չելլինու հոյակապ նստոյցների

իւն կայ, որին թէեւ ենթակայ է նա, բայց {չգիտէ} ։ Իմացական աշխարհը փակ է նորա դիմաց։ Ա

նի գնով մշակել էր, չեն նորա համար։ Նա {չգիտէ} մինչեւ անգամ, թէ ի՛նչ է ինքը, ի՛նչ պա

ի) կարողութիւնքը եւ ձգտողութիւնքը։ Նա {չգիտէ} թէ ի՞նչ տեղից եկաւ եւ ո՛ւր է գնում։ (

ի չգոյէ դպրի ընձիւղել անմարթ էր. միթէ {չգիտէ՞ր} թե դիտաւորութիւն հեղինակի գրութեան չէր

բեւեռել յիմ վերայ զայդ գրութիւն, միթէ {չգիտէ՞ր}, թե Միքայէլ դպիր ի քաղաքիս բաց յինէ չգ

ս ոչ մի այնպիսի ուշադրութեան արժանի բան {չգիտէի}: Պ. Խ. սկսեց իւր խօսակցութիւնը իմ հե

աւաճանութիւնը, այսքան միայն խօսեց. Ես {չգիտէի}, թէ կարդինալն եւս կարող էր սուտ խօսել

ողբերգութեան գեղեցիկ ներածութիւնը: Ես {չգիտէի}, որ ունի նա " Տէ՛ր կեցո "-ի նօտերը, ա

բան են, - գանչեց Թիւթիւնճի-0ղլուն, - ես {չգիտէի}, որ դու անհաւատ ես: - Ինչից իմ անհ

, որ ես այսպէս անհանգիստ արեցի ձեզ, ես {չգիտէի}... - Ի՞նչ անհանգստութիւն է, պարո

որ իւրեանց լեզուի քերականութիւնը անգամ {չգիտէին}, որ ծնած էին միմիայն խաբեբայութեան համ

կ պարոններից 99ը հարիւրից գերմաներէն էլ {չգիտէին}. բայց ինչ անես, առածը ասում է. " Լեզ

բռնելով իւրեանց ուխտին, այսուամենայնիւ {չգիտէին}, թէ ո՞վին էին տալիս այդ խոստմունքը, ա

նի ապրել. առաջին մարդիկը, որ գուցէ եւ {չգիտէին} իւրեանց բարոյական արժանաւորութիւնը, չգ

ին իւրեանց բարոյական արժանաւորութիւնը, {չգիտէին}, թէ իւրեանց մարմնի մէջ կայ մի աննիւթ է

աւորութեան գեղեցիկ առաւօտը, որ տակաւին {չգիտէին} ազատութեան ճաշակը, որ մի բան չէին կարո

րժանաւորութիւն հեղինակաց Սինէացւոց մինչ {չգիտէին} զլեզուն նոցա, ապա իրաւունք էին դատապար

չ չեմ լսել նոցանից, որովհետեւ իրենք էլ {չգիտէին}: Դեռ զարմանալի է, որ այսքան էլ մնացել

ը եւ եսական անխորհուրդ կամակորութեամբ, {չգիտէիր} ոչինչ լեզու եւ ոչինչ բարբառ, բացի մի մ

աշտօնատար գրագրութեան դմին Ատենի, միթէ {չգիտէր} թէ Ուստայեան դպիր Միքայէլ անուամբ գտանի

եւ այնտեղից, բայց որովհետեւ ինքը ոչինչ {չգիտէր}, վասնորոյ եւ աշակերտքը եւս կատարելապէս

ցո՛- ապրեցո՛ ասելով փրփրելուց, այլ բան {չգիտէր} ։ Ազգի համար եղած, թէ չեղած, այդպիսի

ա բաղկացական տարերքը: Մի մարդ, որ {չգիտէր} ֆիզիօլոգիա, որ չգիտէր, թէ ինչ պաշտօն

Մի մարդ, որ չգիտէր ֆիզիօլոգիա, որ {չգիտէր}, թէ ինչ պաշտօն ունի կատարելու օդը մեր

եւէր նորա ժողովրդի մէջ, որ գրել կարդալ {չգիտէր}: Քահանան ունի իւր ծուխի ցուցակը, նա գ

, կերպաս, Դիպակ, թաւիշ թանգագին. Նա {չգիտէր} ի՞նչ ասել է Արծաթի կարօտութիւն. Այժմ ա

տարածողական էր: Նա ուրիշ սահմանագլուխ {չգիտէր} բացի գիտութեան սահմանագլխից, նա կարող

ըստ որում բացի գրել ու կարդալուց ոչինչ {չգիտէր}: Այսպէս ահա խաբել ու որսացել էր նա եւ

մ: Գովելի է սորա միակ յատկութիւնը, որ {չգիտէր} երբեք կեղծաւորուիլ: Սոյն այս պատճառով

փողոցները լցուած էին դիակներով, ո՛չ ոք {չգիտէր}, թէ ի՞նչ խորհուրդ ունի գործը...

ց մի բան հարցրեցի, թէեւ քաջ գիտէի, որ {չգիտէր} նա այդ բանը եւ գիտել եւս չէր կարող, որ

ւի լռութիւնը յառաջանում էր նորանից, որ {չգիտէր}, թէ ինչպէս խօսք բանայ եւ ինչ բանի համա

էր ասում իւր յատուկ անունը եւ ոչ ոք եւս {չգիտէր}, պատճառ, նա բնիկ նախիջեւանցի չէր. այ

ինելուց: Մկրտիչը սէր ասացեալ ինչ եղածը {չգիտէր}. պատճառ, դորայ համար հարկաւոր է քնքու

յդ դեռեւս չոր յոյս էր: III Այն, որ {չգիտէր} Մանուշակը, թէ ի՞նչ էր մօր խօսակցութիւն

ր աղքատ պառաւի անցքը, բայց Շահումեանցը {չգիտէր} Մանուշակի գիտենալը եւ այս յամրախօսութիւ

է քո ասածը, բայց մեր հանգուցեալ հայրը {չգիտէր}, թէ ո՛ր մատանին էր այն. պատճառ, երկո

ը կարողութիւն չունէր այլեւս լսելու, նա {չգիտէր} ինքն իւրեան, եւ վեր թռած մահճակալի վեր

էս կարող էր պատասխանել, մինչ դեռ ոչինչ {չգիտէր} ։ Վանահայրը, տեսանելով նորա տգիտութիւն

անգամ պիտի ողջունէր Հայոց մանուկը, որ {չգիտէր} դեռեւս ընթեռնուլ։ Ներկայ աշխատութե

եզուն, այնուամենայնիւ տգէտ էր եւ ոչինչ {չգիտէր}. միմիայն մի չոր լեզու գիտենալը փոր չի

ց մասին դեռեւս գրել էի Մարտի մէջ, դուք {չգիտէք}, թէ այսպիսի մի խուլ տեղում մինչեւ ո՛ր

ով, փաղաքշելով, փափկացնելով եւ այլն։ {Չգիտէք}, որ իսկապէս այդ բաները այնպիսի թունաւո

ք, այս մարդիկը հա՞յ էին: - Միթէ՞ {չգիտէք}, որ մահմետականք էին նոքա, - պատասխանե

ենք խօսում ձեր հետ: - Ուրեմն դուք {չգիտէք} ձեր խօսածը, եւ ինչպէս վարձկան լալականը

- Դուք վաճառական չէք եւ ոչինչ հաշիւ {չգիտէք}. վաթսուն հազար մանէթ... - Իսկ ձ

ր հետ, եւ խօսել այսպիսի բաների վերայ. {չգիտէք}, թէ որքան ուրախացուցիք ինձ ձեր գալովը

տածողութիւն: " Պ. Մագեամ, դուք {չգիտէք}, որ հայոց ազգի անկիրթ եւ կոպիտ զաւակնե

հատկապես Տիգրանյանին մերժեցին: Անանիան {չգիտի} ՞ արդյոք: Երկսեռ բոլոր բարեկամներիս

մ, այդպիսի սքանչելի պարոններն էլ իրենց {չգիտութիւնը} արդարացնելու համար " Հիւսիսափայլի " լեզ

շատ բառ չի հասկանում, բայց, ինչպէս մի {չգիտցած} լեզու սովորելու ժամանակ, եթէ առանձին ա

արակութեան քաջալերական ընդունելութիւնքը {չգլօրէն} նորանց հպարտութեան վիհը, ուր գահավէժ ա

իսկ սորանց տեսանելուց յետոյ չէր կարելի {չգնալ} Վերսայլ, ուր դարերով դարբնուել է Ֆրանս

ան: Ով մեզանից չգիտէ, {Չգնալ} լաւ կարող է, Այդ այնպէս մի թոյլ

ակը նշանացի արեց աղքատին, որ կանգնի ու {չգնայ}, իսկ ինքը վազեց խոհարանը, կտրեց մի պա

սան չէ կարող կերակուր ուտել մինչեւ որսի {չգնայ} եւ որս չբերէ, կարծում ենք, թէ աւելի ո

ւր տարի ապրեցաւ, բայց մի օրուայ ճամփայ {չգնաց}, բայց եղան ժամանակներ, երբ մի օրում մ

Չգիտեմ ի՛նչ էր պատճառը, երեւի թէ յաջող {չգնաց} այս խնամախօսութիւնը, որ Մկրտիչը ճանապա

ժմ այդ բանը մի այլ ժամանակի... - {Չգնաք}, չգնաք, աղաչում եմ, - գոռաց ծառան,

անը մի այլ ժամանակի... - Չգնաք, {չգնաք}, աղաչում եմ, - գոռաց ծառան, համարեա

ւ գէթ եկեղեցական գանձերը չյափշտակուին, {չգողացուին} եւ եկեղեցական ոսկի եւ արծաթի սպասքը հրէ

, քան զերիս. եւ յընթացս նոյնքան ամաց ի {չգոյէ} դպրի ընձիւղել անմարթ էր. միթէ չգիտէ՞ր

եղանք գտնուածով։ Յայտնի է, թէ " առ 'ի {չգոյէ} Աստուծոյ 'ի մէջ Իսրայէլի առ Ճանճիկ աստո

ս նորա փառքն էին հայախօսութեան, ( որոց {չգոյր} ՝ այլ [խորհուրդ], բայց եթէ զանունիկ իմ

բազմութիւնը, եթէ այն ազնուականի անունը {չգոռայ}, վաղը հող չունի, որ հաւասար է ասելու

կ կը լինիս հարուածիս տակ, եթէ կեցցէներ {չգոռաս}: - Կեցցէ՛, կեցցէ՛: - Այո՛

րութիւն կայ. մինը ( վագրը) ստիպուած է {չգործել}, երկաթէ վանդակից, իսկ միւսը ( մարդը)

եզ զգուշացնում էր, այդպիսի անիրաւ գործ {չգործել}, որովհետեւ դա լաւ հետեւանք չէր ունենալ

ի մեծագոյն մասին վերայ բնաւ ազդեցութիւն {չգործելով}, երեւում է թէ նետի նման ծակել են չխոստ

նքին, եւ քրիստոնեությունը ազդեցություն {չգործեց} նորա վերա: Բայց Իտալիայի ներկա վիճա

եթէ օրէնքը չարգելուր, պիտի գործէր: Եւ {չգործեց} ոչ թէ հասկնալով, որ եթէ գործէր, իւր ն

, իսկ մեր վերայ այդչափ եւս տպաւորութիւն {չգործեց}, եւ եթէ այսօր, այդ մասին մի երկու տող

սառն ընդունելութիւնը ոչինչ ազդեցութիւն {չգործեց} տիրացուի վերայ: Նա սորված չէր օդից խոն

Չկայ մարդ, որի վերայ ազդեցութիւն {չգործէ} թատրոնը, չկայ մարդ, որ չկարողանայ մի

անքի ձայնի առաջեւ, եւ ոչինչ այնպէս բան {չգործէ}, որ խղճմտանքը խածատէր եւ վիրաւորէր նոր

էր: Մտածեցի, մտածեցի, ուրիշ ճար {չգտա}, ասացի երթամ կանդիդատի քննություն տամ

ել էի ամբողջ իմ իրերը, եւ, հասնելով, {չգտա} մի ճամպրուկ, որտեղ, ինչպես ասացի, գտ

բոլորդ առողջ եք, ուրախացուցիչ այլ բան {չգտա}. նամակդ ինչ որ թախիծ է արտահայտում. ի

էր, իմ զգացմունքը. Ուրախացուցիչ {չգտայ} մի լար: Ես այն ժամանակ միայ

ից, որովհետեւ մահի արժանի յանցանք բնաւ {չգտայ} դորանում, դո՛ւք առէք եւ ձեր օրէնքով դա

ատոմսակը, որ, անտարակոյս, քեզ, տանը {չգտանելով}, թողնելու էի քո նախասենեակում: Այս կա

ք եւ որոնց համար ուրիշ յարմարաւոր անուն {չգտանելով} ՝ անուանեցինք " Բէգզադէի եօթն հրաշալիքը

չ տէր սատանան պիտոյ է կապուէր մնար հնար {չգտանելով} որպիսի եւ իցէ կերպով ազատուել մի որեւից

կանգնած մարդը հակառակախօսութեան պատճառը {չգտանելով}, թողուր ինձ հանգիստ: Ամենայն ջանք գոր

ացել էր այդ իմ դիտաւորութիւնը անկատար, {չգտանելով} մի բոլորովին սեւ հաւ, որ անշուշտ հարկա

, եւ այնուհետեւ շատ եւ շատ որոնելով ու {չգտանելով}, այժմ վհկական արարողութեամբ, չար ոգին

ի համար։ Մխիթարը եւ Հայկական ուսումը, {չգտանելով} ոտքի ու կայքի տեղ իւր հայրենական հողի վ

երը հերետիկոս, հերձուածող եւ փրկութիւն {չգտանելոց} ճանաչել։ Չենք կարող թոյլ տալ, որ նա ե

ում եմ, մի գուցէ պարոն հրատարակողը տեղ {չգտանէ} իւր օրագրի մէջ իմ գրած բաների համար: Ե

ի տաղ կամ մի կանոնաւոր երաժշտութիւն տեղ {չգտանէ} նոցա սրտումը. ի՛նչ զարմանք, եթէ սառն

ոպ աշակերտօքն հանդերձ գնացեալ առ Դանիէլ {չգտանէ} ինչ առ նմա աւելի քան զոր ուսան ի ձեռն հ

յդ անվերջանալի արշաւանքներովը, ժամանակ {չգտանէին} ուշադրութիւն դարձուցանել պապերի եւ առհա

էր առաքել զայն ի կոնսիստորիայն, սակայն {չգտանի} անդ եպիսկոպոս, վասնորոյ առ քեզ գրեմ,

՞ր, թե Միքայէլ դպիր ի քաղաքիս բաց յինէ {չգտանի}, այլ զի կենարար վարդապետին Յիսուսի բա

հին լեզու՝ հինգ եւ 19- երորդ դարուց, {չգտանիցեն} ի նոսա զզանազանութիւն եւ զյարաբերութիւն

յց եթէ ՚ի նոյն բանտին քրիստոնեայ անձինք {չգտանիցին}, էն միջոցումն եւ կամ գուցէ սակաւ անձին

ի մէջ, բացի անամօթ հայհոյութենից, բան {չգտանք}, ուստի եւ հարկ եղաւ լռութեամբ մերժել,

կների մէջ շարունակութիւնը եւ վերջը մենք {չգտանք} ։  Այստ

Նալբանդեանի այս յիշած բաները մենք բնաւ {չգտանք} նորա թղթերում, թէեւ ամենայն մտադրութեամ

առջեւ էլ նոյնը անել, պատճառ, խորհուրդ {չգտանք} զուր տեղը խնդիրներ առաջարկելու մէջ, մի

ննելով այդ լեզուի ուղը եւ ծուծը, ոչինչ {չգտանք}, բացի քանի մի պատմական տեղեկութեններից

րենացին, վերադառնալով Ալեքսանդրիայից, {չգտաւ} Հայաստանը այն վիճակի մէջ, ինչ վիճակում

Նիկողոսը չծերացաւ իզուր տեղը, Նա {չգտաւ} երկրիս վերա իւր նմանը, Թէ նա օգն

րկոսը, ներս մտանելով Շաքարեանցի տուն, {չգտաւ} նորան այնտեղ: Հարցանելով ծառայից, իմա

յդ տաղից աւելի ազնիւը, աւելի հաւանելին {չգտաւ}: - Օրիորդ Մարիամը ցոյց է տուել դոր

երից այն, որոնք կարող էին հավանություն {չգտնել}, ես հանել եմ բոլորովին: Հայոց լեզվ

անելու համար ստիպւում ենք կատարելութիւն {չգտնել} Սօսի փեսայի կամ քրոջ դաւաճանութեանը նկա

ջանք գործ պիտի դնեն, որ մենք ստորագրող {չգտնելով}, ընկնենք տարապայման նեղության մեջ. մե

այն գաղափարի յայտարար ձեւը ժողովրդի մէջ {չգտնելով} եւ ժողովրդին յայտնի բառերով գործ էին դն

ժամանակ, Մասիսի օդը, էլ դիմադրութիւն {չգտնելով} լայնացած օդից, սկսում է վազել դէպի դաշ

հայ ազգի սեփականութիւնն է, որտեղ էլ նա {չգտնուի}, ճիշտ նոյն հիմքերով ու իրաւունքներով,

ւ համբերել. եւ ինչպէս կարծում եմ, գիր {չգրածի} պատճառն այն է, որ փոքր ինչ վիրաւորուեց

ողորմեցավ եւ լավացա մին փոքր: Ահա գիր {չգրածիս} պատճառը: Երբ որ դու գնացիր այստեղի

ացածը, ի՛նչ քաղաքավարութիւն է մի նամակ {չգրել}: - Ի հարկէ, այդ է պատճառը, - պատաս

լռութենովը: Սիրական եղբայր, նամակ {չգրելս} ո՛չ թե մի սիրտ ցավելու բան ունեի, քավ

է, որ ձեզանից նամակ ստանամ ու պատասխան {չգրեմ}: Ես ուղարկել էի քեզ 2 ռեցեպտ, այժմ գի

ւմ է Յիշատակարանիս, որ մի անպատշաճ բան {չգրեմ}: Թէպէտ այդ ոտանաւորը ունէր իւր մէջ անպ

Բայց գիտեմ, որ դու պիտի բարկանաս, եթէ {չգրեմ}, որովհետեւ կատարեալ գաղափար ստանալու չ

ւած եկել էր մեզ մօտ, աղաչելու, որ բան {չգրենք} այդ հատուածի վերայ, ահացուցանելով եւ ս

նապարհ ընկած կլինի՝ նա Մոսկվա է տեյի, {չգրեցի}: Եթե տեղդ նոր բաներ կա նե, գրիս, եւ

ի հարկաւոր չէ գնալ, քո վերջին հատուածը {չգրեցի} ՞, մինչեւ գնում էի շոգեշարժ կառքով...

ի համար: Եւ այլ այսպիսի բաներ, որ {չգրեցի}, եւ որ առողջ դատողութիւնը ինքնին հասկա

դարձաւ հասարակաց: - Յառաջ գնանք եւ {չդադարենք} սորա վերայ, - շարունակեց կոմսը: Ազգեր

ւարտելով ուսման ընթացքը ճեմարանում՝ նա {չդադարեց} այն լուսաւորութեան աստիճանի վերայ, ուր

ենք այստեղ բառերի ծագումը քննելու համար {չդադարեցանք}. եթէ այդ մասին խօսելու լինինք, այսինք

համար վատ կլիներ, եթե նրա հարեւանները {չդադարեցնեին} իրենց պարբերականները. լավ է, որ նրա բ

, պետք է այր մարդու սիրտ ունենալ եւ կին {չդառնալ}, եւ եթե մենք կամենայինք, որ մեզ ուրիշ

ընկերութենից, որպէսզի այդ միայնութիւնը {չդառնայ} նորան յանցանքի ցուցակ ամեն մի աչք ունեց

զնուասիրութեամբ բուն լեզուն անհասկանալի {չդառնայ} ազգին, որովհետեւ այսպիսի դիպուածում բո

սզի ներկում խօսքը, էական է բային խնդիր {չդառնայ} եւ գաղափարի շփոթութիւն չծագի։ Բայց մեզ

չքում դու ամբարիշտ ես: Եւ ի՞նչպէս {չդառնաս} դարձեալ դէպի տնտեսական խնդիրը, որ եթէ

երթ: Եվ մինչեւ քաղաքացիական նոր լեզուն {չդասավանդվի} դպրոցներում, մինչեւ այդ լեզվի գլխավոր

ն, որովհետեւ նրանք ամուր պահպանեցին եւ {չդավաճանեցին} իրերի կարգին հանուն պ. Ֆոշեի " քաղաքակ

ծիծեռնակներ, բայց նոցա տղամարդիկը յետ {չդարձան}, նոքա իւրեանց այրիութիւնը նախատինք չհա

շատակարանիս մէջ, Բէգզադէն է: Բէգզադէն {չդարձաւ}, գլխներիս փորձանք դարձաւ, կարող էք աս

. Մարկոսը տեսանելով, որ մի աղօթքով բան {չդարձաւ}, բռնեց Շաքարեանցին, նստեցուց բռնութեա

ձեռքով, որոնց որդիները, ուշադրություն {չդարձնելով} իրենց հայրերի գործողությունների վրա, դ

ամն պիտ մաքուր Եւ մեղկ կրքին ` սիրտը նա {Չդարձնէ} կերակուր. " Ինչո՞ւ տալիս էր պատուէր,

յն է եղել, որ մեր մեծատուններից մարմին {չդարձողները} այնքան փոքր են եւ աննշան, որ չեն մտանո

աշխատությունը, որ նախարարությունը հետ {չդարձուցանե} մեր առաջարկությունը եւ թույլ տա սկսանել

մտանում, կինը, ամենեւին ուշադրութիւն {չդարձուցանելով} ներկայ հանգամանքի վերայ, հարկադրում է

Բայց արգոյ հեղինակը, ամենեւին ուշ {չդարձուցանելով} այս բաների վերայ, չտեսանելով իւր աշխատ

կարդինալին շատ ձեռնտու մարդ էր, նա ուշ {չդարձրեց} ժողովրդի տրտնջանքին եւ դժկամակութեանը,

Հրէից ժողովուրդը, ե՛ւ օրէնքը։ Սոքա՛, {չդիմանալով} դիւամոլ նախանձին, մահի մատնեցին Նորան

կին եւ բուրվառ էր ձգում նորա որդուն... {Չդիմացայ} այս անարգութեանը եւ խլելով այն բոլոր շա

պակաս էին այս պայմանները, վասն որոյ եւ {չդիմացաւ} հին կամ միջին դարերի քաղաքական փոթորիկն

չեւ այսօր բռնած ընթացքի մէջ, եւ մինչեւ {չդիմէ} դէպի բնութեան գոգը, յառաջադիմութիւնը ա

ծանր ու բարակ սահմաններով, սեռերով եւ {չդիտեմ} դեռ ինչ զահրումարով: Մարդը տուն չո

թւում է, թէ իրաւունք չունինք բանի տեղ {չդնել} այս եւ այլն խօսքը, որովհետեւ շատ անգամ

կը ազատ է այս ու այն ձեւը գործ դնել կամ {չդնել}, բայց մի գաւառի բնակիչ ( մեր խօսքը բու

ամ ազատ է այս ու այն ձեւը գործ դնել կամ {չդնել}, բայց մի գաւառի բնակիչ ( մեր խօսքը բան

, տգէտ եւ կամակոր որդոց համար, որ միտ {չդնելով} իւրեանց հոգեկան չքաւորութեան վերայ, հր

, երկար ժամանակ այս աղաչանքին եւս ականջ {չդնելով}, թողնում է երիտասարդը վերջին յուսահատո

ուցանում հռոմայեցոց, այն է, որ նա միտ {չդնելով} ժողովրդի տհաճութեանը նորա ընթացքի վերայ

, դո՛ւ, Տէ՛ր, քաղցրութեամբ, բանի տեղ {չդնելով}, ներէ՛ ինձ որպէս մի տկարամիտ մարդու։

բանութեան կ'անցնէինք՝ եւ բնա՛ւ իսկ ուշ {չդնելով} այդ անունին։ Սակայն Վռամ անունը ստիպու

նորան չնմանելու համար պէտք է, որ գործ {չդնեմ} այդ ձեւը, ասել մենք չենք կարող: Այո,

եւ հայոց Ազգի հեղինակքը իւրեանց նպատակը {չդնեն} ազգի օգուտը. մինչեւ նոքա չմոռանան սնապ

լինելու իմ դրութեանը, ծուլութեան դրոշմ {չդնես} իմ վերայ: Ես քո համար երբէք ծուլացած չ

էսզի պարտքը կարողանայ վճարել: Եթէ գործ {չդնէ} այս հնարը, հարկաւորապէս, պիտի շահով պ

աւաքելը մեղք չէ, եթէ նա դէպի չարը գործ {չդնէ} այն, եթէ նա օգնէ իւր ընկերին, եթէ նա

հնացած եւ արդէն, մերժուած մի դրութիւն {չդնէ} ուսանել կամեցողի աոջեւը որպէս գիտութեան

ասկանային եւ այնպիսի վատթար կիրքեր գործ {չդնէին}: Այս մի մեծ ձեռնարկութիւն էր, եւ Հռոմ

այստեղ, մեք մեր առջեւ դրած բուն խնդրին {չդպանք}, մինչեւ այստեղ աշխատեցանք միմիայն մերկ

Բայց պետք չէ մոռնալ, որ Մեծ Վահանը ցած {չդրեց} զէնքը, մինչեւ որ յարգել տուեց Պարսից տ

քի վերայ: Թիւթիւնճի-Օղլուն բանի տեղ {չդրեց} Շահումեանցի դէմքի փոփոխութիւնը. պատճառ

եւ բովանդակ հասարակապետութիւնը բանի տեղ {չդրեց} իւր կոնդակը, հարկադրուած էր զօրացնել ի

դաշնադրութիւնների սրբութիւնը պաշտեն ու {չդրժեն}: Ապա ի՛նչ է շինում Անգլիան: - Նա

շաւրի դրժողութեան վրայ: ( Արշաւիրը եթէ {չդրժէր}, կարող էր Տիրանի մեքենայքը խայտառակել

ր պատմական իրողութիւնքը իրենց կնիքը խոր {չդրոշմէին} ազգի սրտի եւ հոգու վրայ. ինչպէ՞ս կարել

լինի երկարատեւ: Եթէ վաղօրօք խելք գործ {չդրուի}, ստրուկը իւր հողով հանդերձ կատարելապէս

ց սըրարբած Ասում է նա տարփագին. " Օ՜, {չե՛մ} երբեք ուխտազանց, Ինչո՞ւ է ինձ տրուել կ

թիւնս, եւ զո՞ կամի խաբել Այվազովսքին. {չե՛մ} ք նորընծայ ի տպագրութեան կամ ՚ի դպրութե

տուիր Ինձ այս քնար հոգեմաշ, Այո՛, գոհ {չե՛մ} քեզանից. Տրտնջում է եւ աշխարհ: Իբրեւ

ակառակն է աղաղակում. " Ո՞ւր ես գալիս, {չե՛մ} ուզում, համարձակութիւն չունի՛մ քեզ տես

լիք. որովհետեւ Քրիստոսի տնօրէնութիւնքը {չե՛ն} կարող ընդունուիլ առանց կախարդութեան եւ

բերնից իրենց կամքի ուզա՛ծն են խօսում եւ {չե՛ն} սոսկում Տարսոնացի Սերովբէ Պաւղոսից՝ ա՛

հաւաքում իրենց գլխին դատաստանի օրում եւ {չե՛ն} լսում Պաւղոսի բողոքը. " թէ որ մեր անձը

րդի դաստիարակութեան համար։ Խաբուած {չե՛նք}, որ ազգը սիրով կ'ընդունէ այսպիսի մի գի

ալ եւ այլն, եւ այլն. այս պատճառով եւս {չե՛նք} կարծում, որ այս մարդկային հնարները յար

րուածքի վերայ, այլեւ գիտէր, որ լռելու {չե՛նք}, բարեմտութենից շարժուած եկել էր մեզ մօ

՛ որոնիր քո գրքերի մէջ, ոչինչ գտանելու {չե՛ս}. իսկ թէ շատ խնդրում ես ինձ, ուրեմն ես

կոյսին Գրանցում - լուսի՜ն: Է. ԴՈՒՐՍ {ՉԵ՜Մ} ՀԱՆԻ... Իմ պարտէզի ծաղկանոցը իջնելով

նում ` ինչ ես ասում մինչեւ իսկ: " Եւ {չե՜ս} ժպտում, այո՛, ես այդ տեսնում եմ "...

, - Ադամն ասում է յուզեալ, - Միթէ միշտ {չե՞մ} խոստացել Սիրել սիրով կատարեալ ` Աստծուն

կատմամբ, կասկածի կայծ է գցում իմ մեջ. {չե՞ն} ցանկանում արդյոք նրանք եւ ա՛յդ փողերը ք

ոյ ոչինչ ստանալու չեն ինձանից, ապրելու {չե՞ն}: Բայց դու կը քանդուիս, այսինքն՝ քո ա

մտածել մեր նեղսիրտը: - Ազգերը մարդերից {չե՞ն} բաղկանում, եւ ինչպէս կարելի է բաղկացեա

ինչպէս քաղցած գայլեր. Քե՞զ ինչ. {չե՞ն} " արք սեւադէմ ": " Աստ հանգ

արտասուքի, ողբալու եւ շատ սուգի արժանի {չե՞ն}, երբ հանում են անպիտան համբաւներ եւ նա

, որ այսքան ուշացաւ: Է՜հ, այր մարդիկ {չե՞ն}, նոցայ ի՞նչ փոյթ է, բոլոր տան կառավար

իւնը... եւ այսպիսի չնչին զգուշութիւնքը {չե՞ն} դառնում արդեօք վերջումը խորամանկութիւն

շտ են, վերացական գիտութիւնքը, միայն, {չե՞ն} կարող երջանկացնել մարդկային ազգը, դորա

. ինչպե՞ս է այս, լա՞վ է, սիրտ կմնա՞, {չե՞ս} հուսահատվիլ... Ահա եղբայր, իմ հանգա

շինեցիր. խղճմտանք չունի՞ս, Աստուծուց {չե՞ս} վախենում, ես մի մեղաւոր մարդ, բայց նա

ւն: - Ի՛նչ բանի վերայ էք: - {Չե՞ս} տեսնում. ազատութիւն, հաւասարութիւն,

դպէս, կոպիտ... անկիրթ... Մինչեւ այժմ {չե՞ս} հասկցել, որ աշխարհը լուսաւորել է եւ չէ

նի են ձօնում Ի յիշատակ քո որդուն: Դու {չե՞ս} գալիս հարաւէն, Փառան սարից չե՞ս, Աստ

Դու չե՞ս գալիս հարաւէն, Փառան սարից {չե՞ս}, Աստուած, - Այս ասում է մարգարէն Քո

օրական հացի կարօտ դառնաս, նզովեալ․ Հայ {չե՞ս}, քեզ մարդ ասողին ի՛նչ ասեմ: Սորան նայ

էպի նա. " Ա՛յ անբաղդ, ո՞ւր ես գնում, {չե՞ս} տեսանում Աստուծոյ պատուհասը քո գլխի վեր

եւս կգա եւ այդ ժամանակը, որովհետեւ Դոն-{Չեզար} դե Բազանի հետ կրկնում եմ՝ " Աշխարհում

ավելումով, որպեսզի ալկալիական այդ ջրով {չեզոքացվի} արյան խիստ թթվեցումը եւ այդպիսով ըստ կա

3/15 տուն Սալտիկեանցին Սրբազանին {Չեթու} Սահակին Չեթուին Բեռլինից 15/27

ոթովին Փարիզից 23/5 Նազար[եանցին] {Չեթու}, Սահակ Րեդայեցի տուն Սալտիկ[եանին]

Լոնդոնից 28/10 Նազարեանցին տուն {Չեթու}, Սահակ Թիւյսիւզեանցին Սաթինին 29/1

Սաթինին 29/11 Богдановой [Մայիս] 3/15 {Չեթու} 5/17 Սուլթանին 11/23 Ամբր[ոսիոս] վարդ[ա

լտիկեանցին Սրբազանին Չեթու Սահակին {Չեթուին} Բեռլինից 15/27 Նազարեանցին եւ Հիւ

15/27 Նազարեանցին եւ Հիւսիսափայլին {Չեթուին}, Ս[ահակին] Կորսաքովին Չեթուին Զոթով

այլին Չեթուին, Ս[ահակին] Կորսաքովին {Չեթուին} Զոթովին Փարիզից 23/5 Նազար[եանցին]

երակների տակ։ Ո՛վ չգիտէ Բենվենուտտօ {Չելլինու} հոյակապ նստոյցների արժանաւորութիւնը, յ

սիքան ընդունում են եւ ճանաչում են, ու {Չելլինու} հրաշալի գործերի համար քեզ հաց չեն տալիս

րող է քո պէտքերին ծառայել, Բենվենուտտօ {Չելլինու} մետալիոնները՞, թէ փարան կամ գռօշը։

համոզմամբը մերժուած Հռովմէական պարգեւը {չելնէ} նէ, կատակնիս ետ կ՚առնենք... Գնա՛, Մխ

րեկամքը: Զ․ Պ. Մարկոսը դուրս եկած {չեկած} Շաքարեանցի տանից, Մանթուխեանցը, որ մի

- Ամբողջ օրը տուն չես եկել, այժմ եկած {չեկած}, այդ է քո քաղաքավարական խօսքը, - պատաս

նը: Պատուելի՛ ընթերցող, ես քո մօտ {չեկայ} Նոր տարին շնորհաւորելու։ Դորա փոխանակ

տանդնուպոլիս հասնելը նավասենյակից դուրս {չեկավ}: Ամբողջ խնդիրը, կարճ ասած, ահա թե

թէ 27-ին եղբայրս կը գայ կ՚առնու, բայց {չեկաւ}, նամակն էլ այնտեղ մեռելկոխ եղաւ: 29-

րպէս մի աղքատ եւ ողորմութեան կարօտ մարդ {չեկաւ} վանքը, ուստի եւ կարո՛ղ էր իր Թղթում աս

սատանան: Այս հարցմունքին պատասխան {չեկաւ}: Սատանան առաջին անգամ նկատում էր մի այ

երու վրա, որոնք ժողովրդի համար եղած թե {չեղած} միեւնույն է: Մեր ցանկությունը այն է

, այլ բան չգիտէր։ Ազգի համար եղած, թէ {չեղած}, այդպիսի չնչին բաներ միեւնոյն են: Ամե

: Այդ դեռ ապացոյց չէ, եթէ ոչ մի տեղում {չեղած} եւ ոչ մի ուրիշի վկայութեամբ հաստատուած

պատճառ, իրենց հրատարակութիւնը այս պէտք {չեղած}, կամ անօգուտ, կամ զուր բաները աւելի մ

չում: Այն պապին, որ անբախտ Հռոմի եղած {չեղած} յոյսն էր, որի կեանքը գիշեր ցերեկ նուիր

ջ հարեւանցի յիշուած, բայց Թղթում իսպառ {չեղած} բաները։ Առհասարակ, այս յիշատակարաններ

ենք տեսնում ենք, որ Մեծ Վահանը, ոչ թէ {չեղած} տեղում նո՛ր է շինել Վաղարշապատի Կաթողիկ

ոյնպէս կարելի էր ուխտապահ լինել ժողովող {չեղած} ։ Այս տնօրէնութիւնը, ինչպէս վերեւումը

, մեր հին, որպիսի եւ իցէ, կամ թէ բնաւ {չեղած} բանաստեղծութեանց ուսումնասիրութիւնը, -

կամ լոյս եթէ չտեսնէր, անհնար է, թէ նա {չեղած} տեղից կանթեղ հնարէր եւ Լուսաւորչին ուղա

նա՛յ նոցա քամակից: Առանց սոցա ոչ միայն {չեղած} օգտակարը չէ կարող ներս բերել ազգի մէջ,

րհուրդը կորցնելով, ազգին համար կը լինի {չեղածի} պէս, իսկ ինքը՝ ազգը՝ կենդանի, գրակա

վերայ: Ահա այսպէս. այնքան ձեռնհաս {չեղայ} յառաջ վարել Յիշատակարանս, մինչեւ որ հա

ձեռքով գործեցի, Գիշերները ես քուն {չեղայ}, Արտասուքով լուացի:

յս երկրորդական պարապմունքը երբէք արգելք {չեղան} նորա յառաջադիմութեանը իւր առանձին բժշկա

ածում Ժ. Ժ. Ռուսսօյի գրութեան հետեւող {չեղանք}, այլ ճշմարտութեան, իսկ ճշմարտութիւնը

Գրած ցավակցական նամակդ ստանալով փոքր {չեղավ} իմ մխիթարությունը. շատ շնորհակալ եմ,

ալ օրը կազատվեմ կատառից, սակայն այդպես {չեղավ}: Եվ միայն այսօր կարող եմ որոշակիորեն ա

մտածելու, եւ այդ չարախօսութիւնը արգել {չեղաւ}, որ մի քանի պարոններ իւրեանց լեզուն մա

որական գիտութեան յառաջ գնալուն գործակից {չեղաւ}: Մեր ազգը այսպէս է. տալ չգիտէ, պահան

՝ գիշերադէմ մարդիկ ": Բայց ականջ դնող {չեղաւ} իմ բողոքին։ Նոցանից մինը, համարեա թէ

դրէք... Չը լեցա՞ւ... Կէս միլլիոն ա՞լ {չեղաւ}... Վա՜յ ձեր թշուառութեանը... Այդպէս ը

ելու միտք չունենալնիս դեռ քսան չորս ժամ {չեղաւ}, որ հրատարակեցինք եւ ըսինք, թէ մեք ձե

արեւը սիրուն... Անբաղդի դին թաց {չեղաւ} ընկերի արտասուքով, Նորան մոռցան

Զարկեց շանթը, գոռաց երկինք, հեղեղը {չեղաւ} խափան, Ծառի ծայրր դեռ վառւում է

ազգեր պատահեցան անբախտութեան, բայց այդ {չեղաւ} նոցայ համար յաւիտենական մեռելութիւն:

ոգալ եւ նորա տպագրութիւնը։ Նա յանցաւոր {չեղաւ}, որ աշխատեց։ Նորա աշխատութիւնը պիտոյ

տրտում հառաչանքով ասաց, թէ. " Իրաւացի {չեղաւ} Ղազարի՝ մեր աշխարհից հեռանալը. պատճառ

հական կանոնք: Բայց ժամկոչը ուշադիր {չեղաւ} այս խօսքերին. նա իւր կեանքում չէր փորե

ան, իսկ նա դեռեւս պիտի կոտրատուի՞. նա {չեղաւ}, ուրիշը կը ճարեմ: Մանուշակս չէ բարկան

որա մէջ։ Բայց այս դժուարութիւնը արգելք {չեղաւ} Կսաւիէին. շուտով վերադարձաւ նա Գօա եւ

։ Ինչպէս երեւում է, Կայսրին հաւանական {չեղաւ} Մեցցաբարդայի պատասխանը, վասնորոյ արձակ

դունի: Եւ յայտ է թէ ՚ի վերասաց ժողովսդ {չեղեն} ինչ բանք զիրաւասութենէ պապին, քանզի գո

գնաց եւ եղեւ ի մոռացօնս ազգին, զի փոյթ {չեղեւ} [պատուելի հեղինակիդ] խօսիլ ընդ ազգին ի

ն է հարկաց վկայագիր իմ, ըստ առաջնոյն, {չեղծանել}, վասն զի հարկաւոր լիցի ինձ այն յայնժամ

ության, խնդրելով ընդ նմին զվկայագիր իմ {չեղծանել} ըստ առաջնոյն խաչագծիւ ի պատճառս պիտոյ ա

Սոս եւ Վարդիթերի " " հետախոյզ բանասէր " {չեղող} կարդացողքը, - պարզ մահկանացուքը հասկանա

տարելութիւն կայ եւ ոչ դրական աւերանք մի {չեղուի}, որ ժամանակների պիտոյքին յարմար լցնում

յ[ը]նթացս իմոց քսան ամեայ հասակի կենաց {չեմ} ունեցեալ ընդ Բարսեղ քահանային զգրութիւն

րին վեհափառութիւնն բարեհաճեալ է յիշել, {չեմ} ես բնաւ գրեալ առ տիրացու Սարգիսն, քանզ

ես դրուստ: Ես ոչ ոքի, իհարկե եւ ձեզ, {չեմ} կարող հարկադրել, թե ինձ այսպես ճանաչեց

ես հավատում եմ ձեր գրին, այն մասին էլ {չեմ} հարցրել, բայց այս եւս իմացեք, որ այն

լ, բայց այս եւս իմացեք, որ այն մարդիկ {չեմ} հարցրել, որ ինձ օտար էր, ամոթ համարել

ուրս բերել, որ ես նոցա մոտ գնացած եկած {չեմ}, ես չեմ կարող ամեն օր ամենի մոտը պատահ

լ, որ ես նոցա մոտ գնացած եկած չեմ, ես {չեմ} կարող ամեն օր ամենի մոտը պատահել, ես բ

րը կհասկանաք: Եթե ամեն փոշտի ձեզ նամակ {չեմ} գրել, այդ եւս զուր տեղը չէ. առաջինը,

եմ, եթե ձեռքերդ չի հասել, ես մեղավոր {չեմ}, ժամանակները ձեզ հայտնի է, որ շատ անգ

առնում Նախիջեւանից կամ երբեմն ամիսներով {չեմ} առնուլ: Ես եղած բան չէ, որ ձեզանից նա

ասես, որ նորա եղբայրական սերը մոռացած {չեմ}, այլ թե մինչեւ այժմ մին մինի գիր չենք

իայից քննություն ունեի, այժմ թեեւ ազատ {չեմ}, բայց խղճմտանքս տանջեց, ստանալով այս

չպես ինձ դուք քո կողմից գրել էիր, այժմ {չեմ} ասում, որովհետեւ սպասելու բան կա. միա

մապատասխանի գրաքննչական կանոններին, որ {չեմ} սպասում, ըստ կատարված ուղղումների, ապ

շտով կստանաս: Ես դեռ կատարյալ առողջ {չեմ}, եւ այս օրերս շատ ցուրտեր կա տեղը:

ւ է այդ: Առայժմ ներե եղբայր, որ երկար {չեմ} գրում, թեեւ հարկավորություն եւս չկար գ

մի լավ օրինավոր առողջության երես տեսած {չեմ}, որ քիչ մը կռատուսի ուժով բան տեսանեի

ի 1 Մոսկվայի մեջ Թեաթր ասածդ ոտք {չեմ} կոխում: Տէր Մովսեսն ասում է թե, Սալթի

Նիկոլաեւնայի սիրով ողջույնը ես մոռացած {չեմ} եւ միշտ մտածում եմ նորա առողջության որպ

վյալ նամակը արձակած հուլիսի 15-ից, եթե {չեմ} սխալվում թիվը, ստացա օգոստոսի 1-ին եւ

թշնամիք, ինձ հակառակորդ, բայց անհույս {չեմ}, որ ազգի բարեմիտ անդամք կբարձրացնեն յո

: Խնդրեմ ողջունել մեր բոլոր սրտակիցքը, {չեմ} մոռացել ոչ մինին եւ բոլորի համար պատրաս

ալ եմ քեզանից եւ մինչեւ ի մահ մոռանալու {չեմ} քո սերը իմ վերա: Խնդրում եմ, որ ինձ հ

որ ինձ հասուցանելու 250 մանեթը ( ավելի {չեմ} համարձակվում խնդրել) ուղարկես պ. Նազա

զորությունը Մոսկվա գաս՝ կիմանաս, թեեւ {չեմ} կարծում, որ բոլորովին անգետ լինիս իմ հ

ձեռք վեր առիչ ըստ որում մի ժանգոտ կոպեկ {չեմ} ստանում: Ի՞նչ հարկավորություն ունիմ էշ

քաջ հայտնի է, որ ես բարոյապես թուլացած {չեմ}, կարող եմ շատ աշխատել, բայց աշխատելու

մ, որ ինձ չես մոռանում, ինչպես ես եւս {չեմ} մոռանում: Գրում ես, թե իմանալով իմ

ում իմ վերա, ինչ եմ արել ես. եթե առաջ {չեմ} հայտնել իմ վիճակի մասին ( երեւի թե այս

նից, ես, մանավանդ քեզանից բան թաքցրած {չեմ}, իմ դրությունը որ ոչ ոք չգիտե, քեզ մի

այն Իտալիո մասին կարող եմ գրել առայժմ: {Չեմ} նախանձում Իտալիայի ազատության, դորա հա

կատարվում է, թե ես պրոցեսից ազատվելու {չեմ}, բայց վերջը հաջող է եւ Նախիջեւանի մեջ

ստացածդ մարդու չասես, ըստ որում այլոց {չեմ} գրած, կվիրավորվին. հույս ունիմ որ իմ

յամբ վայելելու համար: Ամենեւին ձեռնհաս {չեմ} " Հյուսիսափայլի " համար աշխատելու. եղա

եւ բանական այր, կհասկանաք, որ ես ազատ {չեմ}, որ կամեցածիս պես ուղղեմ իմ ընթացքը.

: Ես Ձեզ կգրեմ յուր ժամանակին եւ անլուր {չեմ} թողուլ. հաստատ կացեք: Ինչ նամակ ո

իք չկար օրդ լացով անցկացնել. երկրորդ, {չեմ} հասկանում, թե ինչի՞ համար են այդ արցու

նվում ես: Բայց չնայած այս ամենին, լաց {չեմ} լինում եւ համբերությամբ տանում եմ իմ խա

ն հայտնած կարեկցության համար։ Ես երբեք {չեմ} կասկածել նրա՝ դեպի ինձ տածած սիրո մեջ

նում այդ, թե ոչ, ես տվյալներ չունեմ, {չեմ} փորձել, որովհետեւ Բենգալիայում չմնացի

Ե՞րբ կլինին թղթերը: Աստված վկա, ոչինչ {չեմ} հասկանում: Ցտեսություն, եղբայր, առող

լ էր իմ մեջ պ. Ալաջալյանի արարմունքը, {չեմ} կարող այնուամենայնիվ չխոստովանել Ձեզ,

անջից, ահա յոթ ամիս է, ինչ ուրիշ ձայն {չեմ} լսում: Այժմ ինձ մնում է խոսել երկու բա

եղբայրական վերաբերմունքի համար. ավելին {չեմ} ասում, որովհետեւ ինքն էլ գիտե, որ ես

ան վերաբերմամբ հանգիստ եղեք. բոլորովին {չեմ} կարող պարծենալ նրանով, բայց հուսահատվե

ալ եմ, որ իմ կենացը խմել եք. ես երբեք {չեմ} կասկածել իմ լավ ընկերների զգացմունքների

ին գնահատելով Ֆոշեի ակնհայտնի տաղանդը, {չեմ} կարող, սակայն, համբերել եւ այստեղ չբա

ւթյուններից, այնուամենայնիվ, ես հանձն {չեմ} առնում Կարլոսի փաստաբանը լինել, որն այ

ես հավատացած եմ, թեեւ դեռ ամբողջ գիրքը {չեմ} կարդացել, որ այն ժամանակներից շատ բան

լը ցույց տալ իբրեւ ներկա: Ես անգլիամոլ {չեմ}, բայց գերադասում եմ ճշմարտությունը։ Ֆ

սկսած նամակս: Երկար եւ առանց ընդմիջման {չեմ} կարողանում գրել. անդրադառնում է կրծքիս

կությունը՝ " ավելի շատ գրել ": Ոչ ոքի {չեմ} տեսնում, ոչ մի նորություն չգիտեմ, որ

եւ, պիտի խոստովանեմ, ուժ էլ չունեմ, {չեմ} ասում դեռ այն, որ գրելու բան էլ չկա.

րեւելյան մյուս ժողովուրդներից: Լավ {չեմ} հիշում, թե ով, բայց մեկը ( կարծեմ Գրա

ս այդ մասին, ուստի ես ոչ մի կերպ հանձն {չեմ} առնում բացատրել: Այդ նշանակո՞ւմ է, ար

ն որ, տարակուսած եմ եւ բոլորովին ոչինչ {չեմ} հասկանում: Նամակում գրում եք, որ " ռն

Բեսարաբիայի թեմում՝ 36 հազար. ես դեռ {չեմ} խոսում Գալիցիայի, Տրանսիլվանիայի եւ Եվ

ակալություն հայտնել. այժմ ուրիշ ոչնչով {չեմ} կարող հատուցել: Հրեաների վերաբերյալ

երի վերաբերյալ Անանիայի հետ ես համաձայն {չեմ}: Շատ բան ունեմ ասելու այդ՝ հետաքրքրու

հետ, չնայած դրան ես ոչ մի կերպ հավատալ {չեմ} կարող, բայց ո՞վ գիտե ղրանց ինտիմ գործե

՝ առանց բացառության: Անանիային ողջույն {չեմ} գրում, որովհետեւ նա " քաղցրախոսություն

բայց որովհետեւ սառնամանիք էլ է, դուրս {չեմ} գալիս, տեսնենք վաղն ինչպես կլինի:

եմ որոշակիորեն ասել, որ նրանից այլեւս {չեմ} վախենում: Պիտի խոստովանիմ, որ ես վախե

որ լորձաթաղանթը: Այս շաբաթ ոչ մի անգամ {չեմ} ափսոսացել, որ մենք տեսակցությունից զրկ

դեռ երկար է տեւելու: Ես ուղղակի ոչինչ {չեմ} հասկանում: Ամիսներն անցնում են, հույս

ենատը վերջ տա իմ այս վիճակին: Ես արդեն {չեմ} էլ մտածում վախճանի որպիսության մասին:

նավանդ որ իմ աչքերով պարծենալ բոլորովին {չեմ} կարող: Ութ ամիս գիշեր-ցերեկ կարդում եմ

, որ ես ոչ մի դեպքում տեսակցության տեղը {չեմ} գա, եթե դուք կգաք առանց ինձ համար կաշա

մի անգամ եւս կարդալով նամակդ, ուղղակի {չեմ} կարող մի քանի խոսք չասել " Համբավաբեր Ռ

ում է այստեղ. ես նրա այդ ծառայությունը {չեմ} մոռանա: Վերջերս միտս ընկավ, սրանից ու

ծ եմ, չես մոռանա ինձ հաղորդել: Առայժմ {չեմ} կարող ավելի ծավալել այս նամակը, եւ սպա

չի գրում. վաղուց է, ես նրա նամակները {չեմ} կարդացել, ախր նա առաջ գրում էր: Անանի

՝ այստեղ է նա, թե Մոսկվայում՝ ես նրան {չեմ} տեսնում, բայց այստեղ, այնուամենայնիվ

վերադարձնում, որովհետեւ ծխել բոլորովին {չեմ} կարողանում: Նախավերջին ֆունտը, չնայած

կուշաբթի: Բացի այդ, քեզ որոշակի ոչինչ {չեմ} կարող ասել, մանավանդ որ, իմ խնդրի պատ

նուամենայնիվ քեզ շուտով տեսնելու հույսս {չեմ} կորցնում, որովհետեւ տեսակցության համար

աթով, եւ ես ճշտությամբ կատարեցի այդ եւ {չեմ} կասկածում, որ նա փողն ստացել է, եւ հա

պես ես եմ ցանկանում ավարտել՝ ոչ մի տեղ {չեմ} գրի, բացի, իհարկե, քննադատությունից

ձակումների պատասխաններից, որոնց ես դեռ {չեմ} պատասխանել: Ես պարտքի տակ եմ: Միշե

եւ բառարաններ, բայց այդ մասին ես այժմ {չեմ} գրում, որովհետեւ, թերեւս քեզ հաջողվի

եմատ ավելի լավ աշխատել, քան հիմա, երբ {չեմ} լսում հայերեն ո՛չ մի բառ, ո՛չ մի արտահ

րանք գինու վերածվեցին: Ես քեզանից գինի {չեմ} ` խնդրել եւ զարմանում եմ, որ դու այդպի

նի բարբառում, ես վերջինիս դիմելու հարկ {չեմ} զգում, որովհետեւ ես դրանց կարող եմ գտն

չ մի կերպ ես ինձ վրա պատասխանատվություն {չեմ} վերցնում հարցին այնպես պատասխանել կամ խ

եմ վերեւում: Չնայած ես դեռ բայերին {չեմ} հասել, բայց նախապես կարող եմ ասել, որ

նձին: Այստեղ այդ նյութերն ընդհանրացնել {չեմ} կարող եւ հնարավոր էլ չէ՝ նախքան աշխատա

արգմանությունն առավելություն ունի, եթե {չեմ} սխալվում, Բույնիցկու թարգմանությունից

լ հայտնեցեք պ. Սանասարյանին, որ ոչինչ {չեմ} ուզում իմանալ - նա պետք է տեղափոխվի,

գույն ծառայություն մատուցած կլինի, դեռ {չեմ} ասում, որ նա փրկած կլինի մի խորտակվող

նուամենայնիվ, առաջ է գնում: Ես մտադիր {չեմ} ավարտելու այդ գործը բանտարկության մեջ,

խախոտ, եւ այլն, եւ այլն: Ծխախոտը դեռ {չեմ} փորձել, որովհետեւ ունեցածս մինչեւ վաղը

ն քառորդը: Ծանոթագրություններ դեռ բնավ {չեմ} գրել, որովհետեւ ձեռքիս տակ գրքեր չունե

. Մորոզովը թող տպագրե իր պատասխանը, ես {չեմ} կարող շուտով վերջացնել, որովհետեւ իմ ա

մ, որ հիվանդության հետեւանքով ամենեւին {չեմ} կարող մի լուրջ բանով զբաղվել: Մի հոդվա

ղվել: Մի հոդված անգամ մեր քաղաքի մասին {չեմ} կարողանում գրել, գլխացավս, անիծված լյ

եք ես ունեմ գործակալներ, սակայն ես այդ {չեմ} կարողանա անել, քանի տառապում եմ այստեղ

ական վարձատրություն, բայց ես ինձ համար {չեմ} հոգս քաշում, այլ ուրիշների: Դու հասկա

նրանց. ես այդ գործում ինձ համար ոչինչ {չեմ} որոնում եւ ոչնչով չեմ ծանրաբեռնի ընկերո

մ ինձ համար ոչինչ չեմ որոնում եւ ոչնչով {չեմ} ծանրաբեռնի ընկերությունը։ Այնինչ ընկեր

րել նրանցից մի որեւէ բան: Ես այլեւս {չեմ} երկարացնում, թողնելով այդ գաղափարի հետ

եղյակ չի թողնի։ Խոստովանում եմ, որ {չեմ} կարող չզարմանալ Ռափայելի անհաջողությանը

կան իմաստ, այդ պատճառով ես վճռականորեն {չեմ} ընդունում այն, եւ չէի էլ ընդունի, եթե

թեկուզ համբուրվեն, մեզ ի՞նչ փույթ: Ես {չեմ} կասկածում վերջին բարձրաստիճան հոգեւորակ

: Ինչ նամակ էլ ստանում եմ, ուրիշ ոչինչ {չեմ} լսում, բացի նրանց կացության մասին. խո

իճակում ընկած է սենատում, ու չգիտեմ եւ {չեմ} կարող քեզ ասել, թե երբ այդ ամենը կվերջ

այդ գրքի վրա, թե ինչ է, որ ոչ մի կերպ {չեմ} կարողանում ձեռք բերել - խնդրեմ մյուս ան

է, թե ինչ էր կատարվում մեր տանը. եթե {չեմ} ուզում այստեղ այդ կրկնել, դա այն պատճա

յստեղ այդ կրկնել, դա այն պատճառով, որ {չեմ} ցանկանում, որպեսզի մեր ընտանեկան գործե

քեզ այդ պատրվակով անհանգստացնել մորս, {չեմ} կարող, եւ խնդրում եմ քեզ՝ թողնել նրան

ի քեզ գրելու, բայց վերոհիշյալ պատճառով {չեմ} կարող: Ահա՛ իմ վերջին խոսքը. 1) Ա

իմ վերադարձին, մի՛ վախենար, ես այստեղ {չեմ} մեռնի եւ աստծու օգնությամբ հույս ունեմ

: Թեեւ ամեն բանի մասին լռեցի, բայց {չեմ} կարող լռել Խալիբյանին արած քո դիմումի մ

մ, ոչ չպիտի մերժվի խնդիրս, քանի որ էլ {չեմ} կարող հրատարակել մեր " Հյուսիսափայլի "

ունիմ անունով. շչի, կաշա գիտե, որ ես {չեմ} ուտում, այլ բան բնավ, ուրիշ բան էլ չկ

ինչերով է ձեռք գալիս. ինչ օգուտ, գրել {չեմ} կարող, խոհեմությամբ հասկացիք եւ..

շտին ալ Բերբերովին կգրիմ, ամենը մեկ օր {չեմ} կարող: Է՜հ, տահա ինչ ասիմ. աստուծո ա

Մեղուի " 16-երորդ համարը: - Չէ՛, {չեմ} կարդացել, - պատասխանեցի ես, - որովհետ

րդացել, - պատասխանեցի ես, - որովհետեւ {չեմ} ստանում: - Ափսոս, որ չես կարդացե

լով: - Ես յիմարութիւնների կարդացող {չեմ} եւ ժամանակ չունիմ եւս ուշադիր լինելու տ

էտ մարդերի ցնորամիտ վայրախօսութեան, եւ {չեմ} կարծում, որ Նազարեանցը եւ Նալբանդեանցը

եւ դաստիարակութեանը: - Ես շատ խոր {չեմ} մտանում ուսումնական բաների մէջ, - պատա

ուած տեսայ վաճառականութեան մասին, թէեւ {չեմ} կարդացել, բայց գիտեմ, որ յիմար բան պի

, որ յիմար բան պիտոյ է լինի. պատճառ, {չեմ} կարծում, որ համաձայն լինէր իմ վաճառակա

նալի մարդ ես, ես փիլիսոփայութեան վերայ {չեմ} խօսում քո հետ, այստեղ բանը վաճառականու

, զրկողութենով եւ այլ յանցանքներով, ես {չեմ} ընդունում այդ. կան մարդիկ, որ արդարու

որով վճռուեցան Կովկասը եւ Արարատը: Ես {չեմ} կարող տեսանել մի գործ, որ ազգային դիմա

: Շին. - " Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, {չեմ} տեսած, թէպէտ եւ այդ կինը շատ անգամ վառ

մի կենդանի թաղուած հորթի մէջ։ Ես ինքս {չեմ} հասկանում, միայն գրում եմ այն, ինչ որ

մի խօսակցութեան անորոշ ձայն, բայց բան {չեմ} հասկանում։ Վերջապէս ներս մտաւ ծառաս եւ

՞ս ինչպէս մարդ եմ... Ես ուրիշների նման {չեմ}... Երեք հազար մանէթ ջուրը կը դնեմ, որ

դու ծառայ չէ իմ Յիշատակարանը, ես նորան {չեմ} տպում, օտարի չեմ ցոյց տալիս, ունիմ եր

շատակարանը, ես նորան չեմ տպում, օտարի {չեմ} ցոյց տալիս, ունիմ երկու հարիւր ութսուն

: - Ես Էֆիմերդէ չունիմ, ուրեմն եւ {չեմ} կարող կատարել քո փափագը, երկու խօսք պա

վեր առ ինձանից. ականջներս ցաւում են, {չեմ} կարող լսել... - Եթէ միայն լսելով ք

դպիսի կրակ ունենաս փորիդ մէջ: - Ես {չեմ} հասկանում քեզ, կարծեմ, դու խելքդ թռցր

, թէ Էֆիմերդէ չունիմ, այդ պատճառով եւս {չեմ} կարող լցուցանել քո ցանկութիւնը: Միայն

օսել: Ազգային ուսումնարան ասելով՝ {չեմ} հասկանում այնպիսի ուսումնարանք, որոնց

3. ոչինչ արժանի ուշադրութեան նորութիւն {չեմ} կարող արձանագրել Յիշատակարանիս մէջ, որ

: Բայց այս եւս կայ, որ ես միայնակ {չեմ} վայելում իմ կեանքը, բացի ձանձրոյթից եւ

, բացի ձանձրոյթից եւ տխրութենից, որին {չեմ} ցանկանում հաղորդել իմ ընթերցողքը կամ բա

եւ ինչ չափով կարող էինք: Ես երբէք {չեմ} անպատուել Հայաստանը՝ ասելով, թէ նա չո

այն, ինչ որ ստուգապէս չունի, եւ միտք {չեմ} ունեցել համազգիների սիրտը վիրաւորելու,

խք անուանուած հնումը։ Դորա մեղաւորը ես {չեմ}, ինչու չէ ուսանում, եւ Խորենացու ասած

ուրացող մարդկանց գլուխը ", ես ամենեւին {չեմ} հասկանում, թէ ինչ կամի ասել, որովհետե

ց միմիայն մարմին դարձողների վերայ մատով {չեմ} ցոյց տուել։ Պատճառն այն է եղել, որ մե

խօսել, черезъ г. Исаакьянца, что ли? {չեմ} հասկանում: Ամենեւին վատ չէր լինելու Պ

, խաւարը՝ լուսի հետ։ Բայց ես աւելորդ {չեմ} համարում յայտնել, թէ ճշմարտութիւնը, ո

, որ ես նորա բուն հայագէտ ասած մարդերից {չեմ} ՝ կրած ո՛չ իրաւացի եւ ո՛չ անիրաւ նախատի

նայ իւր չափը: Լերմոնտովի մարգարէին {չեմ} նմանեցուցել ես իմ անձը, այլ, մէջբերել

ինչեւ ցվերստին տեսութիւն, որովհետեւ ես {չեմ} կարող բաժանուիլ նորանից. միանգամ սիրել

ազը, - պատասխանեց Պ. Բէգզադէն: - {Չեմ} մոռացել, բայց ի՞նչ յարակցութիւն կայ քո

Ես, տկար կազմուածքի տէր մարդ լինելով, {չեմ} կարող մասնակից լինել այդ անխորհուրդ այց

յրս ինձ ոչինչ չէ ասել, որովհետեւ երբէք {չեմ} ներգործել նորա կամքի ընդդէմ, բայց Պ.

կին չերեւեցաւ բեմի վերայ։ Այս ասելով՝ {չեմ} մեղադրում եղերերգութեան հեղինակը կամ մշ

ծ Հայաստանէն պիտի փախչենք։ Այս խօսքերը {չեմ} ասեր՝ հոգեւորականները պաշտպանելու, այ

էջ, եւ թէ ինչո՛ւ մի գրաւոր տեղեկութիւն {չեմ} տուել նորան չտպուելու պատճառի մասին: Պ

ալ, որ ես " Հիւսիսափայլի " հրատարակողը {չեմ} եւ ոչ նորա գլխաւոր աշխատակիցը. ես պատա

Յիշատակարան ձգել ամենայն բան, նոյնպէս {չեմ} կարող, ըստ որում, ինչպէս վաղուց յայտն

լ նամակով ուղարկել էր ինձ։ Աւելի ոչինչ {չեմ} կարող առնել. իմ ձեռքում ոչինչ չկայ: Ի

, շատ կարծիքական մի բան է: Այս խօսքերը {չեմ} ասում ես այն պատճառով, որ արգելեմ ձեր

եւս հանգիստ չկայ մարդերից, այստեղ եւս {չեմ} կարող մոռանալ ինձ շրջապատող բնութիւնը ե

ական ժամերի խորհրդականութիւնը, բայց ես {չեմ} մեղաւոր, որ շտապեցի քո մօտ. դեռ նոր է

էջ այն, որ այդպէս ներգործեց իմ վերայ, {չեմ} կարող հաշիւ ու համար տալ ինձ: Մի պ

ենից եւ անիրաւ հալածանքից, ուրիշ ոչինչ {չեմ} տեսել ես մարդերից: Տէ՛ր Աստուած, մի՞թ

իմ համար այդ կտակը, ինձ ասացին, թէ ես {չեմ} կարող հասկանալ նորան ինքս ինձանով, թէ

ս իմ վերայ: Ես քո համար երբէք ծուլացած {չեմ}. միթէ մոռացա՞ր, որ քո մի հատուածը ( տ

ր գուշակում ես: - Ո՛չ, ես մարգարէ {չեմ} եւ իմ ապագայի մասին գուշակութիւնը հիմնւ

: Այս համառօտ ծանօթաբանութիւնը աւելորդ {չեմ} համարում ես՝ հաւատացնելու համար արգոյ

ամփոփուած են այնտեղ, վասնորոյ աւելորդ {չեմ} համարում ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ:

կերպիւ կ՚ելնէ ` " ըսի, կըսեմ եւ ըսելէն {չեմ} դադարիր ", ուրիշ տեղ մ՚ալ " գրեցի եւ կ

հին է, ահա քո՝ ինձ տուած ապրանքը, ես {չեմ} կերել, չեմ վատնել, այլ որքան վաճառել

քո՝ ինձ տուած ապրանքը, ես չեմ կերել, {չեմ} վատնել, այլ որքան վաճառել եմ, նոցա բո

անում է երիտասարդը: - Ես փիլիսոփայ {չեմ}, - պատասխանում է Բէգզադէն՝ թաբակը քաշ

այութեան հետեւող եմ: Առանց դատողութեան {չեմ} ընդունում ո՛չ Քանթը եւ ո՛չ Հեգելը. նախ

ատունեաց եւ Ռուբենեաց թագաւորութիւնքը, {չեմ} ասում Արշակունեաց թագաւորութեան շարունա

ել այս քանակութիւնը արծաթի: Ես դարձեալ {չեմ} տարակուսում, եթէ միայն ընկերութիւնը հա

ցանել նորան մեր ազգի անդամներին, որոնց {չեմ} կարող ամեն մինին առանձին առանձին նամակ

այսքան վարձ, շնորհակալ եմ, այսուհետեւ {չեմ} կարող իմ հողը տալ քեզ. ինձ հարկաւոր է

ն, Հաւասարութի՛ւն, մոռցա՞ր... - {Չեմ} մոռցել, բայց չկայ: - Ինչպէս թէ չ

ւանքը շինում է ինձ ազատ-ստրուկ: - {Չեմ} հասկանում: - Կը հասկընաս, եւ, ա

ժի՛ն տուր ինձ քո հողից, այն ժամանակ ես {չեմ} աշխատելու բռնի. ես կը զգամ ինձ ազատ,

: - Պարո՛ն, չափդ ճանչցիր, ես գող {չեմ}, ես հողը չեմ յափշտակել, ես ձրի չեմ առ

ն, չափդ ճանչցիր, ես գող չեմ, ես հողը {չեմ} յափշտակել, ես ձրի չեմ առել, դրամով է

ող չեմ, ես հողը չեմ յափշտակել, ես ձրի {չեմ} առել, դրամով է գնել իմ հայրս, իմ պապս

վաճառում էի տասնի, այսօր քսանից պակաս {չեմ} տալիս, կարո՞ղ ես բռնի յափշտակել: Այն

ս Հայ: - Եղբայր, ի՞նչպէս կենդանի {չեմ}, ես խօսում եմ քո հետ. մեռելները վաղու

ի սկզբանէ անտի ընդ ումեք զամենայն կարճ {չեմ} պահեալ երբէք ըստ ծիսի վաճառականաց, վաս

աւանդ ": Իսկ նա ` " Ո՞վ ես, բնաւ քեզ {չեմ} ճանաչում ": " Ես նա եմ, քոյր, ում պ

"... Նա դարձեալ, թէ ` " Ո՞վ ես, քեզ {չեմ} ճանաչում ": " 0՜, չըգիտե՞ս սիրոյ երգ

, չըգիտե՞ս սիրոյ երգչին դու վսեմ ": - {Չեմ} հասկանում ` ինչ ես ասում մինչեւ իսկ:

թիրախ. Իսկ դու ինչո՞ւ ես ժպտում, Ուխտ {չեմ} անում ես խարդախ ": " Քաւ լիցի, տէ՛ր ի

ձ սաստիկ Քո խօսքերը, յիրաւի, Եւ քանզի {չեմ} սերովբէ ` Չիմանալըս թող ներուի ": Համբ

հեղինակ Եւ սկիզբը գոյութեան. Ուխտիս ես {չեմ} հակառակ ": Եւ սերովբէն, որ գիտեր Մարդ

ք ունին զիս ընդ բանս Եւ զի սերովբէ {չեմ} բնաւ, Ներեսցի՝ ոչ գիտել զայս:

Գոված իմ կեանք, իմ ազնիւ կեանք, {Չեմ} կարող քեզ ուրանալ, Ինչպէս շատերն

Քշեց անդունդ անսահման։ {Չեմ} մոռացել եւ Հոմերը, Որ քեզ առած իւ

աւների սեւ գնդից։ Ես անխիղճ {չեմ}, ոչ երկերես, Կըտամ բաժին ամենքին

ւար ու գէջ գիշեր է. Ինչո՞ւ համար {չեմ} մտածում, որ այսօր իմ վերջըն է. Ո

: ՕՏԱՐԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԻ ՎՐԱՅ. {Չեմ} կարող այժմ խաղաղ նայել մեր թշուառ կրքին

ւ կարող է Արեւելք ": " Արեւելքից {չեմ} վախենում, - ասաց Կազբէգ սար, - Նեն

Կեանքիս թելը կտրելու. Աւա՜ղ, էլ {չեմ} տեսնելու Ես իմ որդու երեսը:

ա՞յժմ............ "։ - {Չեմ} վախեցել. այդ սուտ է, Եւ թէ բաղդ

, Փոյթ չէ. բայց ես ինձ չար առնել {չեմ} կարող, Մորթիր ինքդ...

կանջիս Ջրի ձայնը, բայց ջուրը դեռ {չեմ} տեսնում: Իմ գնացած ճանապար

զգացի, Որ այդ ցաւերից ազատուելու {չեմ}, Որչափ իմ ազգս կը մնայ ստրուկ

Ազգի սէրը քաջալեր, Գնա՛, թէեւ {չեմ} կարող գալ, Բայց իմ հոգին քեզ ընկ

... արտասուք ինձ խեղդում են, Այլ {չեմ} կարող բան խօսել: Չէ՛... թշուառ

րի համար շատ քրտնեցաւ Այդ ազգին ես {չեմ} ներում Որ Մեսրոբին այդպէս մոռցաւ։

ւծողութիւնը շարունակւում է, թէեւ փոշին {չեմ} ընդունում, թէեւ երէկ էլ միայն մի անգամ

ի նամակ: Մարտ մինչեւ մարտի 1-ը, որ {չեմ} գրել, եղինջը գրեթէ աներեւութանում է,

նդակութիւնքը մեծ մասով ուսումնական են։ {Չեմ} ասում այստեղ նոցա պակասութիւնքը՝ թէ՛ լ

իեւնոյն բաները կրկնւում են ամենայն օր, {չեմ} ասում օրացոյցների համար, որ միշտ նոր ե

բարի օրերն է ցոյց տալիս։ Ճշմարիտ է՛ եւ {չեմ} ուրանում, որ էֆիմէրտէ եւս պակաս չէ, ա

կ'ասեն՝ սա՛ երեւելի հայկաբան է... {Չեմ} խղճահարւում այս խօսքերը ասելու ժամանակ

ից ուսանելով իւր եկեղեցու պատմութիւնը։ {Չեմ} ասում դեռեւս այն, որ աբեղայական խուցը

է վերաբերւում, ես ոչ մի համակարգութիւն {չեմ} ընդունում եւ ամէն համակարգութեանց ստրկա

նձնից պատասխանի մի սպասէ, ես փիլիսոփայ {չեմ}: Առ այժմ, ես այսչափ միայն գիտեմ,

ութեան վրայ. նորա յաջորդը, Րիշելիօն, {չեմ} յիշում անունով, միայն թագաւոր Լուդ[ովի

նները երեւան հանելու համար, ես աւելորդ {չեմ} համարում այստեղ յառաջ բերել նորա գործեր

թեան եւ լուսաւորութեան առհաւատչեայ: Ես {չեմ} ասում այն օրագրերը, որ սորայ եռանդագին

բէք էլ սորա կամ նորա կամքը հարցնողներից {չեմ} եղած, որ մի իշխանութեան գործ գտնեմ, ո

, վատ վաճառականութեամբ, թեթեւ բանի հետ {չեմ} կարող փոխել, եւ ո՛չ մի հոգեւոր եւ յաւի

՛ղջ եղիր, եւ այրն ոչինչ թեթեւ եթէ ես, {չեմ} համարձակւում երկիւղից նաեւ տեսնե՛լ քեզ

մինչեւ անգամ եւ մէկ դրամ վրաս անցուցած {չեմ}, եւ ո՛չ իմ պէտքերի համար ում եւ իցէ տո

հրեշտակս՝ եւ վարդապետ եւ ոչ երբէք իսկ {չեմ} եղեալ բանիս այս ըստ երբէք 'ի հարցողաց ո

- Քանի՞-քանի անգամ ասացի ես քեզ, որ {չեմ} սիրում վերստին տաքացրած բաներ, եւ ասել

ժամանակը շատ յիմար է: - Ես մեղաւոր {չեմ}, Ձեր մռայլութիւն. ես գրապետ եմ, ես չ

մ, Ձեր մռայլութիւն. ես գրապետ եմ, ես {չեմ} այդ յիմարութիւնների հեղինակը, այլ որպէ

աւը. բայց իմ կարծիքով, թէպէտ ես բժիշկ {չեմ}, պիտոյ է դոքա դիւրամարս լինէին. պատճա

իւսիսային հաշուապահանջ իշխանների ընկերը {չեմ}, ես կատակ չեմ սիրում. կը հրամայեմ շաղ

ապահանջ իշխանների ընկերը չեմ, ես կատակ {չեմ} սիրում. կը հրամայեմ շաղախել քեզ հողի հ

բաբելոնեան խառնակութիւն է. ես ամենեւին {չեմ} հասկանում այդ պայմանի զօրութիւնը:

մ այդ պայմանի զօրութիւնը: - Ես եւս {չեմ} հասկանում, - ասաց դեւը, - եւ ո՛չ ոք չ

ոչ ոք չկամի կարդալ դորանց: - Չէ, {չեմ} լսած այդպիսի ազգի մասին, - պատասխանեց

որ գործերի մասին, ես քո հետ ուրիշ կերպ {չեմ} խօսելու, եթէ ոչ վիպասանաբար, այսինքն

կարդացի եւ այժմ նոյնպէս կարդում եմ. ես {չեմ} կարող այլեւս ստորագրուել ձեր հաւատարիմ

րկաւոր է ինձ այդ փորձանքը. ես ամենեւին {չեմ} հասկանում ձեր վիպասանութիւնը, այդ բոլո

ր, յիմար եւ անպարկեշտ ձեւեր, որ երբեք {չեմ} տեսել ճարտասանական արձակախօսութեան մէջ

ան ազդոյ եւ հարազատ: - Ես մեղաւոր {չեմ}, եթէ դու, թէեւ պաշտօն ունէիր գրականու

ահա, որ ես քեզ նման ականջի վերայ քնած {չեմ}. ինչեւիցէ թէ մեղադրանք է, թէ խրատ է,

թիւնը քան թէ մի անբան արարած: - Ես {չեմ} հասկանում քո ասածը: - Մա՞րդն է գեր

սպանեցէք ինձ, այնուամենայնիւ յանձնառու {չեմ} գնալ. ես ձրի չեմ գտել իմ կեանքը, որ յ

ուամենայնիւ յանձնառու չեմ գնալ. ես ձրի {չեմ} գտել իմ կեանքը, որ յիմարաբար վտանգի մէ

պ. Շաքարեանցը: - Եղբայր, ես կոյր {չեմ}, եւ ինչ որ մարդկային աչքով կարելի է տե

խորհուրդ ունի այս բոլորը․ ես ոչինչ բան {չեմ} հասկանում․ եւ քո ընթացքը, ախոռի հանդեր

իրում եմ եւ քեզանից երբեք մի բան ծածկած {չեմ}, ուրեմն լսիր եւ այս գաղտնիքս, որ ոչ ո

այն գիտե՞ս, ես այդ մարդերից մի քանիսին {չեմ} ճանաչում, իսկ այսպիսի հրաւէրի ժամանակ

ւ անտես թշնամիք․ ես ոչինչ վնաս հասուցած {չեմ} Մարկոսին, բայց Կիրակոսը անգործութենից

եւ ուղղութիւնը, որին մի մազի չափ վնաս {չեմ} տուել, որի հետ ոչինչ ունիմ հասարակաց,

յց այժմ հասկացայ, որ ես մազի չափ պատիւ {չեմ} ունեցել քո մօտ: Միթէ՞ խաղ է, կամ, կա

- ասաց Մանթուխեանցը տհաճութեամբ: - {Չեմ} տրտմում, - բացականչեց Շաքարեանցը, -

րի համար, երէկ եւ այսօր նոյն եւ միշտ. {չեմ} ասում յաւիտեան, որովհետեւ այդ ազգի բռն

լ ստեպ: - Ճշմարի՛տն ասեմ, ցաւելու {չեմ}, եթէ ամենայն օր գերեզման փորեմ այնպիսի

տուն: Մնացէք բարեաւ․ ներողութի՛ւն, որ {չեմ} կարող աւելի երկար ընկերակից լինել ձեզ:

մ կրկնապատիկ եղաւ իմ ցաւը, նախ, որ ես {չեմ} լսում, երկրորդ, որ իմ անակնկալ ներս մ

պատահի: - Շատ շնորհակալ եմ. բայց {չեմ} կարող ընդունել ձեր ասածները հալած իւղի

մշակութեան: Եւ առ ժամանակ ես խորհուրդ {չեմ} տալիս ձեզ երգել այնպիսի բաներ, ուր շատ

քաղել նորանից, սակայն այս է բանը, որ {չեմ} հաւատում, թէ կարող էի երբեւիցէ հասանել

- Մեծ ուրախութեամբ կը գայի, բայց կարող {չեմ}, որովհետեւ այդ ժամին հիւր պիտի ընդունե

չի՜նչ: Ասացի մի անգամ, երանի՜ թէ քանի {չեմ} մեռած, թափէի սրտիս եղածը մեր ազգի առաջ

խոսէր նորա հետ եւ այլն: Ես, որովհետեւ {չեմ} հաւատում այդպիսի բաների, վասն որոյ մտք

ութ էք, - ասաց կոմսը, - իմանալով, որ {չեմ} կարող խոստանալ, պահանջում էք. միթէ՛ չ

բուսական կամ շնչական արարած: Ես անգութ {չեմ} դէպի որեւիցէ արարած, բայց դորա փոխանակ

կան պաշտօնը: - Ես ոչ ոքին պարտական {չեմ} ձրի ծառայել. բայց իմ համար, իմ անձի հ

ան եւս հասարակաց չունի ձեր հետ, պատշաճ {չեմ} համարում լսել: - Թէ ձեր ընտանեկան

.. - Պարոն, ես չորս ամիս է, բան {չեմ} ստացած. ամիսը հինգ մանէթով արդէն քսան

էն քսան մանէթ պատկանում է ինձ. բայց ես {չեմ} համարձակւում այդքան խնդրել, առ ժամս հե

նը կամ թշնամութիւնը, ըստ որում սովորած {չեմ} բարեկամ լինել կամ ոտք լիզել օգտի ակնկալ

ատակարանիս հայելու մէջ: Ուրիշ կերպ {չեմ} կարող վերջացնել նամակս, եթէ ոչ այս խօս

չէի գնալու օրը, երկրորդ, գործերս դեռ {չեմ} աւարտել, երրորդ, դստերս հիւանդութիւնը

ում է այդպիսի գործ յառաջացնել: - Ես {չեմ} ասում, թէ մարդ է, կամ սատանայ է, - պա

է, եւ շօշափւում է... - Ես ընդդէմ {չեմ} դորան. բայց փայտը կորուսանում է իւր փա

է փորել, որ ես շատ հեռի եմ քեզանից եւ {չեմ} կարող համարձակուիլ անցնել այդ փոսը, որ

ութիւնը. նա ասում էր. " Տիրածի՛ն, ես {չեմ} կարող ընդդիմանալ ծնողքիս կամքին. այո,

. ձայն չունիմ, որ ասեմ ծնողքիս, թէ ես {չեմ} կարող կին դառնալ այդպիսի մարդու, որի մ

ր անգամ խոստացել էիր այդ... Չէ՛, ես {չեմ} սխալուած... Աստուա՛ծ իմ, դու կը կատ

ծ օրդ երկայն առնէ... Բայց ես խաբեբայ {չեմ}, եւ Աստուած վկայ է, որ խաբեբայ չեմ:

այ չեմ, եւ Աստուած վկայ է, որ խաբեբայ {չեմ}: - Երդում պէտք չէ, - ասաց Մանուշակը

. - Չէ՛, - ասաց պառաւը, - եւ քեզ եւս {չեմ} ճանաչում, միայն գիտեմ, որ բարի աղջիկ

տայ քեզ պարոն Շահումեանցը: - Ոչ ոքի {չեմ} ցոյց տալ գիրը, - ասաց պառաւը, - ես միայ

ոսկուայի մէջ. սիրտս նեղացաւ, ասացի ես {չեմ}, ահա մտի՛ր այս տունը եւ հարցրու ծառանե

րցնել նորանից, թէ ինչի՞ց գիտէր, որ ես {չեմ} Շահումեանցը: - Ինձ, - ասաց, - պատմե

պիտին կամ կիսաքաղցր, կիսաթթու խօսքին, {չեմ} ասում, դեռ եթէ մի այդպիսի պարոն ճաշի կ

մաձայնութիւնը: Ես գալոց ամառից յառաջ, {չեմ} կարող հարսանիք առնել, ինչպէս կամի, թո

- Ես ասացի, որ առանց քո հետ խօսելու {չեմ} կարող կտրական բան ասել: - Շատ լաւ ե

ւ հոգեբանաբար: - Ես շատ խորունկները {չեմ} մտանում, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն

նձ, պարոն Շահումեանց, ես այն մարդերից {չեմ}. ես, թէ գնում եմ այնտեղ, գնում եմ մի

րեցէք ինձ, ժամանակն է գնալու: - Ես {չեմ} համարձակւում ձեզ արգելք լինել. ինչպէս

տ է, ես մի քանի րոպէ ուշացայ, բայց ես {չեմ} մեղաւորը, փողոցի անիծեալ պահապանը կանգ

, - ես մի քանի բան ունէի քեզ ասելու, որ {չեմ} կարող այժմ, պատճառ, աղմկուած է քո սիր

ից այն փոխադարձ ձգտողութիւնը, միայն ես {չեմ} կարող արդարացնել քեզ իմ աչքումը այն բան

ի-օղլու. Ինքս փոքր ինչ տկար լինելով {չեմ} կարող դուրս գալ տանից. բայց շատ հարկաւ

անալուց. բայց ես այնպէս վատ սրտով մարդ {չեմ}. խօսք տուել եմ, կը կատարեմ: Ուրեմն ո

զմանի մէջ, այլ հանեցին ու գետը թափեցին։ {Չեմ} ասում, որ ոտաբոբիկ վանքից քշեցին Ղազար

այսքան ծանօթութիւն բաւական համարելով՝ {չեմ} հրաժարւում այլեւս ուրիշ անգամ նոցա վերա

արհին, թէ ի՞նչ կարող էր առնել "։ " Ես {չեմ} հասկանում, - շարունակեց Մուրաօ անունով

կ'ասեն, թէ ես հալածում եմ աբեղայքը եւ {չեմ} կամենում տեսանել նորանց "։ Յակոբ-Կ

ւմ նոցա Ֆրանսիա մտանել, այսուամենայնիւ {չեմ} կարող իմ կեանքի ապահովութեան համար երաշ

կոնդակը իմ հոգու դատակնիքն է, բայց ես {չեմ} զղջում, ես առաջի Աստուծոյ պարտական էի

նչեւ ապաշխարութեամբ չքաւէ իւր մեղքերը, {չեմ} կարող հաղորդութիւն ունենալ նորա հետ " ի

ն նախընթաց է դրւում բայարմատից, ինչպէս {չեմ} տալիս եւ այլն, չեն ասում չեմ տալիս կամ

, ինչպէս չեմ տալիս եւ այլն, չեն ասում {չեմ} տալիս կամ չէ տալիս, այլ չեմ տալի կամ չ

չեն ասում չեմ տալիս կամ չէ տալիս, այլ {չեմ} տալի կամ չէ տալի։ Պ. Պռօշեանցը իր գրո

ծուռն ա էլել, թէ դուզ ա էլել ձեր հետ, {չեմ} իմանում, համա հիմի իմացուեց, էրեկուան

մ ինձ կը սպանեմ, կամ թէ չէ Սօսին աղջիկ {չեմ} տալ. ես պիտի տամ Զայրմայրի էջմիածնեցի

է այս Նորինը կամ Նազարէթը, բայց ոչինչ {չեմ} լսել նոցանից, որովհետեւ իրենք էլ չգիտէ

անում է. " որդի՛, քո արեւը, ես խաբար {չեմ}, կ՚ըլնի որ ջուրն ինքն ա ծակել " եւ այլ

եղւոյս է ամառնային կամ գարնանային, դեռ {չեմք} տեսեալ զցուրտ, եւ ոչ անգամ զգեցեալ զմո

արուածոց առ ազգն, ընդոստացեալ, քանզի {չեմք} նմա օտար, քանզի մի արիւն շրջան առնու յ

ութեան՝ ո՛չ երբեք զանձինս ունիմք առ որ {չեմք}, եւ ո՛չ երբեք: Ընդե՞ր իսկ բնաւ ե

ւթեան անշուք բանիս, Նօթճեմք, զի {չեմք} դրուժան, Աւասիկ զհաւսստիս:

էր նորա կազմութեան Հռովմէական լեզուաց, {չեմք} յերկբայս թէ նա ինքնին աչօք բացօք տեսանէ

թէ որոյ ազգի է զաւակ, եւ գիտել չկամի. {չեմք} նաեւ յուշ ածեալ թէ պարտապան էաք ըստ բար

ր հանգամանաց, յորոց միջի գտանիմք մեք: {Չեմք} նոյնպէս ապացոյցս թէ պատուելի հայրենակից

ն տեառն իմոյ եւ ծնողագութ բարերարի: {Չեն} պետք ծանօթաբանութեան զանձնէ իմմէ, արդէ

հարցանում, մի՞թե դոքա մին մինի նամակով {չեն} հայտնում յուրյանց որպիսությունը: Ես նա

րա բան չհարցնել. առաջինը, որ նոքա ինձ {չեն} տեսնուլ այստեղ, երկրորդ, ես նոցա մոտ

ել, թեպետ այս գրվածքը մի երեւելի բաներ {չեն}, այլ նոր լեզվի տղայության հասակի հիշատ

ղ կա եւ ո՛չ ծան տվող. ասենք թե ծան տալ {չեն} կարող, եթե բան ունին, այստեղ կհարցնին

ղաքավարությունների, որ մինչեւ այժմ եւս {չեն} ամաչում ոմանք գործ դնել: Երկար ժամա

դվածներում իմ կատարած զգալի ուղղումները {չեն} համապատասխանի գրաքննչական կանոններին,

յան համար: Մինչեւ այս րոպես դեռ Մոսկով {չեն} եկած Սիբիրից ո՛չ ձեր եղբայրը, եւ ո՛չ Հ

ւնիմ, որ ինչ որ պետք է նե, կհոգա, եւ {չեն} համարձակվելու խանութներդ ձեռքերեդ առնու

դեպքերը եւ ծախքերը, որ մինչեւ պատահելը {չեն} երեւում մարդու աչքի եւ եթե կանխատես չէի

յսպես անդադար գործ ունենալով նոցա հետ, {չեն} կարող խոզի նման բնակվել Հնդկաստանում,

րելու իրավունք ստանալով քաղաքի կողմից, {չեն} կարող գուշակել այժմեն, նույնպես եւ քաղ

ած կայքերը: ։ Եթե այս բաները կորած {չեն} դեռեւս, որ եթե ոչ քաղցրությամբ, գոնե

ընդ փոշւով գրեա՛ թէ կէսդարեան ժամանակի {չեն} բաւական առ ի գտանել զհետս այնոցիկ հրիտա

է՛ ինձ, զի դատաստանական ընթացք տեղւոյս {չեն} ըստ Լոնդոնի, այլ համրաքայլ յոյժ: Աշխ

՚ի ստորագրութիւն ժողովրդոց մատուցեալ: {Չեն} ինչ անծանօթ բանական արանց, եթէ զիարդ պ

թեամբ քանի մի անձանց. թուղթ նմանօրինակ {չեն} զարմանք, այլ սովորական երեւոյթ յազգի ս

նները արցունքների մասին - ոչ մի դեպքում {չեն} կարող սփոփել ինձ, ընդհակառակն, նրանք

րջանալը, որովհետեւ թղթերն էլ դրամ են, {չեն} կարող հանձնվել հասարակությանը առանց իմ

ետեւ նրանց սրտում եռացող կրքերը տակավին {չեն} հանգստացել եւ ստիպում են նրանց ծիծաղի ե

ուք չեք օգտվում, քաղաքային ծախսերը եթե {չեն} ավելացել, ապա գոնե մնացել են նույնը.

վրա, բայց նրանք ոչ միայն ուշադրություն {չեն} դարձրել դրա վրա, ոչ միայն չեն համարձակ

րություն չեն դարձրել դրա վրա, ոչ միայն {չեն} համարձակվել ձայն ծպտուն հանել նրա ժաման

նրանք այն աստիճանի աղքատ են մտքով, որ {չեն} կարողանում հասկանալ, որ չնայած մեր խաղ

նելի: Խոստովանում եմ, որ նման խոսքերը {չեն} կարող ինձ ուրախություն պատճառել եւ վանե

յնության վիշտը. նման բաներն առավել եւս {չեն} հասնում իրենց նպատակին, քանի որ դրանք

եմ. իմ կյանքի ճանապարհին երբեք վարդեր {չեն} փթթել... ։ Բոլորիցդ շնորհակալ եմ

անուր սկզբունքները ոչ մի կոնստիտուցիայի {չեն} խանգարում, որ նա իր վրա կրի տեղական ավ

նուամենայնիվ, այդ փաստերը բոլորովին էլ {չեն} հանգեցնում անգլիացիներին մեղադրելուն,

, եւ իրենց կողմից ոչ մի ծանոթագրություն {չեն} տալիս. ես հավատացած եմ, թեեւ դեռ ամբո

ից ոմանք, կրծքի տառապանքների դեպքում, {չեն} տալիս այդ դեղը որոշ հիմունքով, եւ այդ

եսակետից: Դրանք ( այդ գրքերը) շատ բան {չեն} տալիս ինձ, բայց գիտության մեջ չպետք է

ել նրանց համար, ովքեր փորձով դեռ ծանոթ {չեն} Անգլիային: Հույս ունեմ, որ կուղարկեք

ներները, նա անպայման կխաբվի, բայց ինձ {չեն} մոլորեցնի ո՛չ որեւէ Բարտոլդ, ո՛չ ինքը

շմարիտն ասել, որ խմբագրությունները քիչ {չեն} մեղավոր՝ իրենց նկատմամբ ժողովրդի անտար

սահունագրության տարրերը կենդանի լեզվից {չեն} վերցված, այլ հնի, մեռածի դարավոր ավեր

երեւ ծառերի համար. ձեւով տարատեսակները {չեն} միացվում, եղանակով տարատեսակները իրար

անակով միատեսակները՝ իրար վանում են եւ {չեն} համադրվում: Յուրաքանչյուր ժամանակ-դարա

Առաջարկված արխիվները գործին բոլորովին {չեն} վերաբերում: Նյութերի նման հավաքածուներ

ետ դարձնել, եթե թերթերը դեռեւս կտրտված {չեն} լինի: Բացի այդ, Հերոդոտի եւ հունական

եղինակների շատ մեջբերումները թարգմանված {չեն}, այլ բերված են բնագրերը: Այդ ավելի քա

հօգուտ Բեստուժեւ-Ռյումինի խմբագրության {չեն} խոսում: Է՜հ, ոչինչ, առայժմ այդ էլ բա

ի գլխիդ. երեւի իմ բարեկամները նույնպես {չեն} ընդունի նրան, երբ այս նամակից իմանան,

չի գալստյան մասին: Ուրեմն, 6-ին նրանք {չեն} ճանապարհվել: Ինչո՞ւ չեք գրել Մոսկվ

հանուն գիտության, երբ նրանք հաղորդակից {չեն} այդ գիտությանը: Էլ ինչո՞վ ես կարող եմ

ամ հաճելի կացությունները բնավ անհրաժեշտ {չեն} մեր հասարակական գործերում ձայն ունենալո

ես ինքս նրանց կգրեի. բայց մի՞թե նրանք {չեն} հավատում Ղազարոս եղբորը, որ այդքան անհ

լ մեր հորը խնամելդ: Նրան քեզանից պակաս {չեն} խնամում, եւ ես, համենայն դեպս, արել

եւ ո՛չ քո գիշերասէր դարանամուտ ընկերքը {չեն} կարող փակել իմ բերանը, որ չխօսէր նա ճշ

ելու նորանց: Ազգը էապէս անարգողքը {չեն} նոքա, որոնցից գանգատ ունիք, որովհետեւ

յի Մասեաց դարեւանդից. պատճառ, մուզայք {չեն} բնակւում Արարատի վերայ, այդ քնքուշ արա

եւ ի մահ հալածելուց յետոյ եւ մահից զկնի {չեն} հաշտւում այն պատկառելի ծերունու հետ, ս

ր աւելի հոգի ունէին ( энергія), երկար {չեն} մնում անտարբեր վիճակի մէջ. զարթած, թէ

այլուն կոչումն եւ այլն, եւ այլն. դոքա {չեն} մարդկային առաքինութեան տարերքը, դոքա խ

ասեմ, Աստուած ազատէ: - Մեզ օրինակ {չեն} քո յիշած մարդիկը, որ Էֆիմերդէն բան ու

րի վերայ, ափսո՛ս, որ քաղաքի շինուածքը {չեն} սկսանում իսկոյն գետի ափից, դորա հակառա

, որ աշակերտներից ոչ մինը մի բան ուսած {չեն} այդտեղ, որոնցից ոմանք քահանայացած են,

, այլեւ մինչեւ այսօր դեռեւս հոգաբարձու {չեն} Նախիջեւանի լինելոց ուսումնարանի անունով

. արտօնութիւնքը եւ առանձնաշնորհութիւնքը {չեն} տրուած միմիայն Մարկոսին, Կիրակոսին, ո

գործի մէջ նորա անդամքը մասնաւոր մարդիկ {չեն} ։ Եթէ դոքա մասնաւորք են, եթէ դոցա չէ վ

ուն " ուրախացած. այդպիսի բաները արժանի {չեն} եւ ուսումնարան անունը իւրեանց վերայ կրե

երի ոճին: Խաւարասէրքը, թէեւ ոչինչ {չեն} տեսանում, բայց շօշափելով հասկացան, որ

ով հասկացան, որ ճշմարտութեան քարոզիչքը {չեն} մոռացել Կեսարի խօսքը՝ age quod agis,

րի խօսքը՝ age quod agis, որ դադարելու {չեն} ներգործելուց, մինչեւ որ բարձրանայ հայկ

ու, ամենեւին դէպի չարը գործ դրուելով, {չեն} հասանում իւրեանց բուն նպատակին: Ներկայ

Ես ասել էի, թէ " ազգը էապէս անարգողքը {չեն} նոքա, որոնցից գանգատ ունի Պ. Իսահակեա

ր անասունքը գաստռօնօմիային եւս հարկաւոր {չեն}, մանաւանդ, որ բժշկական պօլիցիան սաստի

անգամ ասա՛ մի այդպիսի պարոնի, թէ ազգը {չեն} անարգում, այլ դատապարտում են ազգի պակա

ունական դպրոցները, եւ թէ այդ երանելիքը {չեն} ասել, որ պարտական չէին Հայաստանին, այ

ը ", նշանակում է՝ Հայաստանի Մուզաները {չեն}, որ ողբում են, այլ նոցա անմահ յիշատակ

արձողները այնքան փոքր են եւ աննշան, որ {չեն} մտանում ընդհանուրի կարգը, իսկ միւսները

ործերը այդ մեծատունների, որ մեզ յայտնի {չեն}, այն ժամանակ միայն կ'ընդունենք, երբ Պ

սպիսի գործերով, ոչ թէ միայն քրիստոնեայ {չեն}, ոչ թէ միայն քահանայ կամ եպիսկոպոս չեն

չեն, ոչ թէ միայն քահանայ կամ եպիսկոպոս {չեն}, այլեւ մարդ չեն: Վա՜յ եւ դատապարտութի

քահանայ կամ եպիսկոպոս չեն, այլեւ մարդ {չեն}: Վա՜յ եւ դատապարտութիւն դոցա յաւիտենակ

չպէս մարմնոյ անդամք։ Միայն աշխարհականք {չեն} ազգի անդամք, այլեւ հոգեւորականք, ուստ

. ազգի ուսումնական զգացմանը համար նոքա {չեն} գործում, ազգային մարմնոյ բարոյական կեն

կան կենդանութիւնը պահելու նոքա գործակից {չեն} լինում, Սաղմոսի գուբղաները այս մարմնոյ

սի գուբղաները այս մարմնոյն կենդանութիւն {չեն} տալ։ Կա՞յ ուրեմն ազգին մէկ հասարակաց տ

շինականների տան ծածքը, որի զօրութեանը {չեն} կարող դիմանալ շատ անգամ հարիւրամեայ կաղ

թիւնը եւ սրտի վկայութիւնը խաղալիկ բաներ {չեն}, եւ մեր ազատութիւնը լաւ ճանաչելուցն է

րարների ընտանեկան կեանքերը, պարզուելու {չեն} երբէք՝ իմանալով, թէ ո՛վ որքան գետին կ

նքի վերայ արած նկատողութիւնքը եւս ուղիղ {չեն}. պատճառ, այդ բաների աղբիւրը ամենայն խ

ն կամ աւետարանական Հայերի զաւակները տեղ {չեն} կարող գտանել այդ դպրոցի մէջ: Աւելորդ է

վարժարանի մէջ կրօնական դաստիարակ: Նոքա {չեն} արել այս եւ չեն առնելու. ապա եթէ Հայոց

օնական դաստիարակ: Նոքա չեն արել այս եւ {չեն} առնելու. ապա եթէ Հայոց ազգը յայտնէ իւր

ր, եւ այդ խորհրդով կատարուած աղօթքները {չեն} անցանում մթնոլորտից դէպի վեր: Բուն

ամարթինի գործերը առաջին հարկաւոր բաները {չեն} մի ազգի համար, որի մատենագրական չքաւոր

ատունների, իշխանաւորների բարօրութիւնքը {չեն} կարող ասուիլ ազգային երջանկութիւն, եթէ

: Մասնաւոր մարդիկ շատ անգամ ոչ թէ միայն {չեն} կորուսել իւրեանց բարօրութիւնը, երբ նոց

կամ վաճառելու բան, անցան եւ յետ գալու {չեն} միւս անգամ այն ժամանակները, երբ օրէնք

ր արարածք, մահկանացու էք. ձեզ յիշատակ {չեն}, ձեզ փառք չեն ձեր փայլուն գոհարները կա

կանացու էք. ձեզ յիշատակ չեն, ձեզ փառք {չեն} ձեր փայլուն գոհարները կամ ուռած քրինօլի

իսկ կորած էին Հայերը։ Ո՛չ, նոքա կորած {չեն}, այլ միայն գտանւում են մի այնպիսի չար

նարներ. կիսակտուր հնարները ոչ թէ միայն {չեն} հասուցանում այս նպատակին, այլ մեծապէս

մանակ այնպէս սաստիկ եւ որոշակի երեւեցած {չեն} ազգութիւնքը, ինչպէս ներկայումս: Ազգու

բարեկարգուիլ: Այո՛, մինչեւ Վաղարշակը {չեն} եղել յիշատակարանք կամ գրուածք. եթէ լին

: Այս պատճառներով ահա, մեզ յայտնի {չեն} շատ բաներ, չգիտենք մինչեւ անգամ, թէ ի

վ։ Մի՞թէ իմ եւ Ձեր Հայութիւնը գրաւական {չեն} մեր մտերմութեան, ինչ եմ ասում ես, մեք

պահելով իւրեանց կրօնը եւ դաւանութիւնը, {չեն} կարող ընդունել կայսրի առաջարկութիւնը:

երի հետեւանք, նոքա ըստ ինքեան գաղափարք {չեն}, այլ կերպարանած, կենդանի կամ պատմական

հարկաւոր է իմանալ, որ տէրութիւնքը ազգ {չեն}, եւ տէրութեանց շահը ազգի շահի հետ բնաւ

նգլօ-սաքսական տուների թիւը. միլիոնաւոր {չեն} վաճառական տուների թիւը. ասել է թէ այն

արութեան եւ ազնուականութեան, որ Անգլիա {չեն}, որովհետեւ մինը անգլիական կառավարութիւ

ւթեան յատկութիւնքը, ամենեւին պատահական {չեն}, այլ յառաջանում են նորանից, որ հասարա

ունդը, որ ինձանից յետոյ ոչինչ ստանալու {չեն} ինձանից, ապրելու չե՞ն: Բայց դու կը քա

ռնակալական ձգտողութիւնքը բնաւ իսկ պակաս {չեն} արտաքին բռնութեան ձգտողութեններից: Սոր

գրութեամբ գրած են գաւառական ատենին, թէ {չեն} կարող եւ չպիտի ներգործեն 1861 փետրուար

գաւառները Կրեսոսի առասպելեալ գանձարանքը {չեն}: Զուր տեղը որոնում է նա իւր արծաթը եւ

ր քաղցած ու մերկ զինուոր, որ տարիներով {չեն} տեսնում ռոճկի երես, ներս մտանող ապրանք

քանզի երկրագործական գիտութիւնքը դեռ ոտք {չեն} կոխել այն կողմերում: Եւ փո՞քր գոր

րի մեծագոյն մասը կեանքի էական պիտոյքներ {չեն}, եւ նորա մանր վաճառականը պիտի վաճառէ ի

, այն մարդիկը, որ պարտական էին նորան, {չեն} վճարում իւրեանց պարտքը, առեւտուրը ընկա

նառութիւնը: Եւ միայն հում բերքերը {չեն}, որ կարող են գրաւել հայ վաճառականի գոր

մէջ: Աշխարհագրական անուանակոչութիւնքը {չեն} պատճառ, որ Եւրոպան Եւրոպա է դարձել, ի

ւմ են մինչեւ այնտեղ, որ ոչ միայն մարդը {չեն} ճանաչում մարդու անունով, այլ շատ անգամ

որան կազմող անհատները կենդանի են, նոքա {չեն} կորչում, չեն չքանում եւ մարդերի թիւը չ

հատները կենդանի են, նոքա չեն կորչում, {չեն} չքանում եւ մարդերի թիւը չէ սակաւանում,

նը այդ անձնաւորութեան օգտի համար. նոքա {չեն} երեւում որպէս մարդ, այլ՝ որպէս անդամ

ւնը խոստովանուած չէ, պաշտօնական կերպով {չեն} համարւում կենդանի։ Այո՛, նոքա ստրուկ

որ այդ ազգերը ինքեանք իւրեանց մէջ ազատ {չեն} տակաւին, նկատելով, որ սնոտի նախապաշար

, որովհետեւ այդ ազգերը յետ են մնում եւ {չեն} քաղաքակրթւում: - Այսպէ՞ս, ուրեմն

ւթիւնքը եւ վերանորոգութիւնքը հեշտ բաներ {չեն}, եւ համարձակ կարելի է ասել՝ նոր ի նոր

Նորա ժամանակակից զանազան մարդիկ նոյնպէս {չեն} մոռանում Նախիջեւանը, այլ քրիստոնէավայե

բարեպաշտ կտակակատարքը մինչեւ այս րոպէս {չեն} հասել իւրեանց նպատակին, զգում ենք մի մ

բեր Կնճիռը այդ լուծեց վա՛ղ: Նրանց, որ {չեն} հաւատում Այս խօսքերիս անպաճոյճ ` Յայտնո

հաւատա՛յ Աստուած, Քրիստոս, թէեւ շատք {չեն} բաւական ": ՄԱՐԳԱՐԷ ( Լերմոնտովից

անգին: Ոչինչ դատաւոր, ոչինչ իրաւունք {Չեն} այնքան սուրբ, ճիշդ, ջինջ, քան հայելի

Որ յանցանքի կարգում չէ: Թէ {չեն} նստել գլխումդ Ցոլացմունքը շողերին

ուածք սուրբ ձեռին, Սահման դրիր, {չեն} անցկենում, հազարաւոր անցնի դար:

րա համար նա ծնած էր, Այլք ամենայն {չեն} արժան: Ուսո՛յ, խնդրեմ, Մո

Հայաստան երկրի Արժանի որդիք, {Չեն} մեռած հայեր, Կան արդուն ոգիք.

, Որ մեծատան գոհարները Մահուն {չեն} լինիլ արգել։ Նա ամենուն կը

լ նորա Քնքոյշ չքնաղ երեսին. Այժմ նորան {չեն} ճանաչում, Մոռացել են բնաւին. " Ողորմո

կոր, վիզը ճուկ. Նորա նախկին բարեկամքը {Չեն} ասում նորան. " Խղճո՛ւկ, Եկ դու մեր մօ

ութեան Ճառագայթները փայլուն, {Չեն} տանելի մեր աչքին, Ատելի են մեր հ

մ Ոտքիդ տակում, ինչպէս շատ Մարդիկ, որ {չեն} իմանում, Թէ էակներ են ազատ:

մակ է ստացել, ուր մեր ծնողաց մասին լաւ {չեն} գրում, այս շատ խուլ լուրը ինձ ստիպում

ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է, թէ {չեն} թոյլ տալիս ինձ բան տպել Հիւսիսափայլում

մենտները խաւար դոմինիկեանների ժողովները {չեն}, անգլիական օրէնսդրութեամբ մարդու անձնա

պատահական կոչումները եւ պատուանունները {չեն} կարող օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ միջնոր

որպէս մարդ եւ որպէս անդամ եկեղեցու ազատ {չեն} հասարակաց ազգի անկողոպտելի իրաւասութենի

րդիկը քաջ գիտելով, որ արժանաւորութեամբ {չեն} կարող շահիլ ազգի համակրութիւնը, փորձ ե

սի օրագիրների, որ մասնաւորապէս նուիրած {չեն} իրենց գործունէութիւնը այս կամ այն յատու

ով կամ գիրք թարգմանելով, երբէք ուշադիր {չեն} եղած լեզուի մշակութեան, որպէս թէ այդ կ

ուի մշակութեան։ Մինչեւ այժմ նոքա լեզու {չեն} մշակած եւ նոր լեզուն ոչ համ է տեսել նոց

ամանակի որպիսութեանը անյարմար լինելով, {չեն} զարթեցնում Ազգի հոգու մէջ եռանդ դէպի գր

նքով գլուխ բերած, Ազգին ամենեւին օգուտ {չեն} բերել, ինչպէս են բարձրագոյն ուսումների

սումնական բաները հասարակ ժողովրդի համար {չեն}. նա չէ կարող տանել նոցա ճշդութեանը, ն

Հայերը մինչեւ այժմ աշխարհական դպրութիւն {չեն} ունեցել. լաւ ու վատ եղել է եւ կայ աբեղ

այս է, որ այժմ եւս կան շատ մարդիկ, որ {չեն} հաւատում, թէ այս փոփոխութիւնը իրագործո

ար գտանուի. միմիայն հեղինակները ո՛չինչ {չեն} կարո՛ղ առնել։ Դնենք, թէ գրեցին շատ բա

, որ, եթէ մեր Մխիթարեան գերապատիւ Հարք {չեն} կամեցել այս բանը հայերէն թարգմանել եւ տ

կացած. եւ թէ, ինչպէս այն խեղճ մարդիկը {չեն} որոշում թոյնը, որ խառնում են Մխիթարեան

ւսաստանում, - գրում է պ. Նազարյանցը, - {չեն} ոչ եկեղեցի եւ ոչ ազգ, եկեղեցին ու ազգը

րդով տպած եւրոպական գրքերից ոչ մինի մէջ {չեն} գտանւում այդպէս մի տեղ ամփոփուած այդքան

ղովրդական բարբառին։ Բայց այստեղ բառերը {չեն} միայն դժուարացուցիչքը, այլեւ մտքերը եւ

գործ չունին եւ բնութեան մէջ գործադրելի {չեն}, այս կամ այն կերպարանքով ծալիր ծոցդ դի

նք, առաւել եւս պիտի մերժուին եւ արժանի {չեն} ընդունելութեան: Բայց ստոյգ է, որ ընդհ

նայնիւ ըստինքեան եւ էականապէս ուրիշ բան {չեն}, եթէ ոչ հին շինուածքների կործանում: Ա

հեղինակները), գերմանական ուսումնականք {չեն} ուսել առնուլ նոցանից գեղեցիկ եւ կենդանի

նախանձու տրաքում են եւ տակաւին հաւան էլ {չեն} Անգլիացին: Տօ՛, մի նորա չափ ազատութիւ

ոչ մի տեղ, այդ չափով եւ այդպիսի ուժով {չեն} երեւել նորա օրհնած հետեւանքը, ինչպէս ա

նախագաղափարական ( нормальный), երբեք {չեն} կարող միեւնոյն լարով լափուիլ, միեւնոյն

այն դիմադրութիւն: Իսկ այդ սկզբունքները {չեն} կարող ցոյց տալ իրենց խորհուրդը եւ նշանա

կան մոմենտները, աւելի քան թէ ուրիշները {չեն} հասնում առարկայական էութեան, մնալով մի

ս է. շատ խոստանում են, բայց փոքրն եւս {չեն} կատարում. նոցայ անիրաւութիւնը եւ չարու

անից է յառաջացել, որ նոքա խելօք մարդիկ {չեն} եղած, որ գործարանի խորհուրդը լաւ հասկա

արանը իւրեանց ձեռք առնլով, ո՛չ այլ ինչ {չեն} մտածել, բայց միայն ժողովուրդը խաբել եւ

չել, բայց նորա վաստակած ծունկերը նորան {չեն} հնազանդում եւ նորա ձայնը կտրւում է, եւ

փարիսեցիները պահում են եւ քո աշակերտքը {չեն} պահում եւ խառն ուտում են " ասելով։ Նո

", բայց արհամարհողների պէս, բանի տեղ {չեն} դնում։ Բայց մարդ մարմնի թուլութեան պատ

ենքը իր չարութեամբ ներկուած, որ անյայտ {չեն} միմեանց եւ ամե՛ն ուղղափառ ժողովրդոց էլ

հասակով թերակատար կամ պակասաւոր մարդիկ {չեն}, այլ թէ խելքով եւ թէ քաջութեամբ լցուած

ւմ եւ անօրէնութի՛ւն ծնում "։ Աղօ՛թք էլ {չեն} անում իսկի քարոզողի համար։ Բացի սորանի

տեւ շնորհը յետ չէ դառնում, եւ պարգեւքը {չեն} պակասում ", այլ դոցանից, որ իրենց փրկ

մ յանդգնութեամբ այս էլ ասել, եթէ ստոյգ {չեն} իմ կարծածները, դո՛ւ, Տէ՛ր, քաղցրութե

նին 'ի կերպարանս առաքելոց Քրիստոսի, եւ {չեն} ինչ զարմանք. քանզի եւ ինքն սատանայ կեր

ծ Թարգմանչաց աշակերտ կարծողքը օգնութիւն {չեն} ստանում Կիրակոսից։ Փոխանակ դորա, Վ

մն էլ գործակից աշակերտաց անունը տալով, {չեն} յիշում Փարպեցու անունը։ Հ. Միք. Չ

թւում է, թէ այս վկայութիւնքը իրաւունք {չեն} տալիս մեզ ենթադրել, թէ Փարպեցու ծնողքը

է պ. Էմինի մէջբերած պատճառաբանութիւնքը {չեն} կարող եւ թոյլ են Փարպեցին ականաւոր եւ հ

ցին, Յովհ. կաթողիկոսը եւ Ասողիկը բնաւ {չեն} յիշում Ձուիկի հօր անունը եւ, բացի Փարպ

հետեւ մնացած միւս բոլոր մեղքերը անթողլի {չեն} ։ Եւ այս յայտնի է. որովհետեւ ինքը՝ Քր

անիք " ( եր. 49)։ Թէպէտ եւ սովորաբար {չեն} թարգմանում այսպիսի առածները, մանաւանդ

ւսիսափայլը ", նոյն եւ այն դերանունները {չեն} գործածւում հոլովուած։ Մնացել են միայն

պէս գիտութեան խօսքը։ Գիտութեան խօսքերը {չեն} դոքա, եւ գիտութիւնը նոյնպէս հրաժարւում

շատ անգամ յիշուած խօսքերը լոկ կաթողիկոս {չեն} նշանակում։ Երկրորդ, դնենք, թէ կար

գլուխը կախած" են հասկանում, բնաւ արգելք {չեն} եւ "գլուխը ծածկած" հասկանալու, որովհետե

անգամ լսեցի այբի ո կամ ե փոխուելը (նոքա {չեն} ասում՝ լաւ, այլ՝ լեւ), անգլիական այբի ա

ացնել, որ գրաբառ կամ աշխարհաբառ խօսքերը {չեն} բաղկացած գիր եւ բառ կամ աշխարհ եւ բառ բ

եր են եւ առանց ուղղախօսութիւնը շփոթելու {չեն} կարող իրար տեղ գործ դրվել։ Ներգործականի

երեսից փախչին, ինչպէս սատանան խունկից, {չեն} ամաչում մինչեւ այսօր էլ այս սուրբ եպիսկ

ը եւ պաքսիմատները մեր պաքսիմատների նման {չեն}. մերը եփած է, իսկ դժոխքինը՝ տպած:

ասացիք, որ այս պաքսիմատները դիւրամարս {չեն}. ի՞նչ պիտոյ է առնել, եթէ չկայ սոցանից

որ պարունակում է իւր մէջ այդ կոնդակը, {չեն} կարող անցանել արեգակի ճառագայթքը, որ ա

. այն բոլոր յայտարարութիւնքը, որ ոչինչ {չեն} պարունակում իւրեանց մէջ, սկսանում են հ

ց. կորան, չքացան, եւ մինչեւ այժմ դեռ {չեն} կարող հաշիւ ու համար տալ ինքեանց, թէ ի

աց սատանան թթու դէմքով. - ինձ հարկաւոր {չեն} քո շարադրութիւնքը, այլ ցանկալի է իմանա

ւթեան պատճառքը: - Այն, որ մարդիկ {չեն} հաւատում մեզ այժմ որպէս յառաջ: - Մ

դիտակը գտանուելուց յետոյ, եւ չղջիկները {չեն} կարող թաքչել աստեղաբաշխների աչքից, նոք

նոր բարբառներով, յօդուածներ, որ ոչինչ {չեն} պարունակում, բայց գլխաւորը եւ ուշադրու

ախչել եւ կամենում են պաշտպանուիլ. նոքա {չեն} հասկանում ով է թշնամին եւ ո՞վ է բարեկամ

ակուին եւ ովի՞ն պաշտպանեն. նոքա ցերեկը {չեն} աւարտում իւրեանց ճաշը, երեկոյին վախենո

ա մէջ գործունէութիւն եւ գրգռելուց յետոյ {չեն} թողում ո՛չ հաց ուտել, ո՛չ ննջել եւ ո՛չ

ետրակները, նախ այն պատճառով, որ ոչինչ {չեն} պարունակում իւրեանց մէջ բացի յիմարութեն

րացել էին, որովհետեւ երբեք թանաքի երես {չեն} տեսնում, որ անցեալներումը երկու չարագո

րը երբեք այնպէս ծաղկեալ վիճակի մէջ եղած {չեն}, ինչպէս այժմ: - Ամուսնութեան մէջ

արագ է: - Ձեր մռայլութիւն, կանայք {չեն} սիրում երկար բարակ քննութիւն: - Իմ

իկները աշխարհի երեսի մանկլաւիկների նման {չեն}, սոքա ծերունի, նիհար, տգեղ, խառն ի

ի միջից: Երկրորդ, միթէ՞ անասունքը բան {չեն} հասկանում, ապա, թէ մարդ ես, վեր ա՛ռ

Եւ ինչ տեղից գիտենք, որ այդ անասունքը {չեն} խօսում միմեանց հետ իւրեանց լեզուով, մե

զ մի գրչագիր աղօթագիրք, որի զօրութեանը {չեն} դիմանում ոչ թէ հասարակ դեւերը, այլեւ բ

ո՛չ Չինէացոց մէջ. այս իմաստուն ազգերը {չեն} մտածել մարմինների վերլուծութեան վերայ:

այս բաների վերայ, Մարկոսը եւ Կիրակոսը {չեն} խղճահարւում կատարել մի բարոյական սպանու

չէր կարող, որովհետեւ ոչ մի դպրոցի մէջ {չեն} ուսուցանում, բայց նա փոխանակ խոստովանե

րի մէջ. այս պատճառով եւս իմ ընթերցողքը {չեն} կարող ասել ինձ, թէ խօսում էի մի բոլորո

չենք հնձում նորա համար, որ մեր նախնիքը {չեն} սերմանած, բայց մեք եւս չենք սերմանում

՛ւ գրել տուողը, ե՛ւ գրողը, ե՛ւ փորողը {չեն} գիտեցած հայերէն, անցաւ դէպի եկեղեցու ս

սակը, համարեա թէ ոչինչ արդիւնքի աղբիւր {չեն}. քսան կոպեկ, երբեմն երեսուն եւ երբեմն

գեւոր պէտք կատարուի նոցա տանը, նոյնպէս {չեն} մոռանում ժամակոչը: Որքան եւ իցէ, այդպ

ուրանալ. երախտագիտութեան մասին եւս հետ {չեն} ժողովրդից. այս պատճառով եւս ասում էին

ափարների իրագործութիւնը: Իմ այս մազերը {չեն} սպիտակացել ջրաղացի դռնում, այլ ժողովրդ

լորովին ուրիշ կերպով են նայում եւ հաւան {չեն} ծերերի կարծիքին: Ծերերը պահանջում են,

ոյց են տալիս, որ ոչ մի կողմին կուսակից {չեն}, բայց եթէ առանձնապէս պատահեն երիտասարդ

բախտը բերէ պատահել ծերին, նորանից եւս {չեն} հրաժարւում, նորա ասածները եւս ճշմարիտ

հաւանական է, որ Ջալալիների ժառանգները {չեն} դոքա, թո՜ղ որ նոցանից Րահան արաբը Արաբ

արուե՞լ են այդ իրողութիւնքը, կամ, եթէ {չեն} եւս կատարուած, ապա, կարո՛ղ էին կատարո

եւ դուք ձեր մէջ ինչ կամիք արեցէք, մեզ {չեն} վերաբերւում սոքա: Կոմսը կամէր մի բ

մ էին... ասում էին, թէ... ինչե՛ր {չեն} ասում չար լեզուները... Առհասարակ պիտ

Գիտեն, գիտեն, բայց առաջին ժամանակները {չեն} այժմ, ասես թէ իմ աստղը վայր է ընկել եր

ր պատահած էին մահին, այնուհետեւ առաւել {չեն} ապրել, այլ իսկոյն մեռել են: - Չկամ

ն բաղադրեալ հանքեր, բայց նոքա տարրական {չեն}, զոր օրինակ, երկու հանք, որ բաղկացած

նախապաշարմունքից ազատուելու համար հերիք {չեն} մի քանի լուսաւոր գաղափարներ, այստեղ հա

ահու դատակնիքը... - Այդպիսի բաներ {չեն} իմ ասելիքը: Ես կամէի վճռաբար լսել քեզա

այդ ամուսնութենից. պատճառ, լաւ բաներ {չեն} խօսում այդ աղջկայ մասին, ասում են, որ

: Պէտք է ասես, թէ նորա ցեղը շատ խելօք {չեն}, եթէ այդպէս դատելու լինիս, դու եւ մի

ուրիշները նոցա վերայ բացի լաւ խօսելուց {չեն} կարող վատ խօսել, այսինքն ճշմարտապէս նկ

նի այդ մատանին խանի մատումն է, թշնամիք {չեն} կարողանալու յաղթել նորան, եւ եթէ այս բ

անապարհ ընդունելի ամենեցուն, եւ կամ թէ {չեն} բաւական այդմ, առաջարկի 'ի ձէնջ Հռովմէա

որոգութենների է ենթարկւում, այդ բոլորը {չեն} մտածում լուծանելու համար մեր առաջեւ դրա

զուկն արդարութեան, ժողովուրդն Աստուծոյ {չեն} խորտակեալ։ Գիտասջիք, զի ազգն համօրէն

գիտեն եւ ո՛չ զիմաստութիւն ճանաչեն, զի {չեն} ուսեալ, զոր ինչ ինքեանց հաճոյ տեսանեն

մասին. պատճառ, գիտուն քահանայք դաշտում {չեն} բուսանում, գիտուն հոգեւորներ ունելուց յ

ւ, սպառնալեօք եւ հալածանօք, ըստ որում {չեն} ի միջի ապացոյցք յաղթողք՝ պատճառք բանաւ

սանելոյ վերահասու եղեալ՝ թէ նշանագիրքն {չեն} բաւական առ ի յօդել զամենայն վանկ բառից

աւուք խոստովանիմք, զի կեանք ազգի մերոյ {չեն} բնաւ եղեալ պատմականք, զորպիսի առ այլս

իցէ ազգն յայդպիսի երկասիրութեանց, որք {չեն} այլ ինչ եթէ ոչ բացայայտութիւնք իրաց այլ

քիկ տետրակք, ըստ խղճի մտացն վկայելոյ, {չեն} այլ ինչ եթ է ոչ խառնուրդ հին եւ նոր հայ

յց էին տալիս, թէ ինքեանք ոչինչ այլ բան {չեն}, եթէ ոչ Պապի արբանեակներ եւ Հռովմէական

թիւնք եւ հալածանք, այսուամենայնիւ նոքա {չեն} վհատում. բաց ի շատ սակաւ եւ այն թոյլ Յ

ել ենք։ Այս ի՞նչ հրաշալի գիրք է, որին {չեն} կարող ընդդիմանալ ո՛չ մանկութիւնը, ո՛չ

եց Միրային. " Այդպիսի պաշտօնքը հակառակ {չեն} մեր կոչմանը. մեք պարտական ենք չ'արհամա

յհոյութիւն, գաւազան եւ բռնութիւն երբէք {չեն} կարող ապացուցանել մի շինովի, հնարած ճշ

միշտ իւրեանց համար եւ երբէք ազատուելու {չեն}, քանի կենդանի էր Հենրիկոս IV-ը, որ ատ

էր. " Եթէ ունիմ եւս, բայց նոքա այստեղ {չեն} "։ Պարլամենտը, կամելով վերահասու լինե

կը իրողապէս ապացուցանում են, որ դեռեւս {չեն} հասկանում, թէ այլ է ազգութիւնը կամ ազգ

ցոյց տուել չարագործին, կարծեմ թէ բնաւ {չեն} ախորժում, եթէ ցեխոտուի իւրեանց հանդերձ

զօրեղ հովանաւորութիւնը. նուազ եռանդով {չեն} գործում նաեւ ամերիկեան միսիոներները:

Աշտարակի տղաքը, տեսնում են, բայց սիրտ {չեն} անում մօտենալ։ Վերջապէս երկու շաբաթ ան

թեան ազդեցութեան տակ, պատմական դէպքերը {չեն} անցել նորա վրայից առանց իրենց հետքը խոր

ութեան գաղափարը։ Անշուշտ, այս խօսքերը {չեն} նշանակում, թէ հին լեզուի լծից ազատելով

բայարմատից, ինչպէս չեմ տալիս եւ այլն, {չեն} ասում չեմ տալիս կամ չէ տալիս, այլ չեմ

, նոր լեզուի մէջ " գիշերս շատ քնեցի ", {չեն} նշանակում ես տեղ, ես օր, ես գիշեր, ա

մուծութիւնք եւ շատ անգամ հին լեզուով էլ {չեն} կարող արդարանալ։ Օրինակ՝ հին լեզուում

Այս վերջաւորութիւնքը առանձին առնված բայ {չեն}, բայացուցիչ մասնիկներ, այնպէս որ թէ ն

բայց, այսպիսի դիպուածում եմ, ես, է'ն {չեն} կարող բուն էական բայ կարծվել, որովհետե

ծելով, թէ մեր խօսքերը ուրիշ բանի համար {չեն}, եթէ ոչ ուրիշի գրածը դատել եւ պակասութ

աներեւոյթ եղանակի նշանակութիւն ունին, {չեն} կարող այս կերպով բայի պարագայք ստանալ՝

ութիւնքը մի որեւիցէ ազգի սեփականութիւնը {չեն}, այլ բովանդակ մարդկութեան, թէեւ նոցայ

կայութեանը եւ հնարագիտութիւնը օգնութիւն {չեն} տալիս նորան: Պ. Գ. Տէր Յովհաննի

պատում վիպասանութիւն: Այս խօսքերը {չեն} տկարացնում Սօս եւ Վարդիթերի արժանաւորու

բեք ցանկականի կամ սիրու բնական հետեւանք {չեն}, այլ մեծ մասով արտասուելի աղքատութեան

բան առաջանալ, ուստի եւ այնքան անբնական {չեն} հակասութիւնքը, որքան այն, որ Համասփիւ

է գովուած. նորա գործերը գովեստի չափով {չեն}: Հեղինակը իր կողմից խօսելով հակամ

կարդալով պ. Պռոշեանցի խօսքերը ոչ միայն {չեն} երկբայիլ այդ վարդապետութեան վրայ, այլ

շտարակցի տղաքը ․ տեսնում են, բայց սիրտ {չեն} անում մօտենալ: Վերջապէս, երկու շաբաթ

աճարների աւերակներին: Գիտենք զուր {չեն} անցնում դարերը, այսինքն նոքա իրենց ազդ

նի նոր դարեր էլ անցան, եթէ դարերը զուր {չեն} անցնում, ապա ուրեմն այս նոր դարերը բնա

խօսք ու զրոյցքը ոչ թէ լոկ մեր հեղինակին {չեն} վերաբերւում, այլ մանաւանդ աւելի փոքր բ

ջ ( եր. 66) - " Նուրին ( Լազարէ) էլ {չեն} ման ածում, բալքի աստուծոյ սիրտը քաղցրա

, ո՛չ, այլ այնպիսի խաղաղ երեւոյթք, որ {չեն} պատճառում մի երկիւղ, մի վնաս, մի մահ

Եւ այդ մոլորութիւնքը ոչինչ ուրիշ բանով {չեն} փարատուիլ, մերժուիլ, եթէ ոչ բնութիւնը

ակ նոքա յայտնի են, իսկ երբ միացան, էլ {չեն} ընկնում զգացողութեան տակ եւ անյայտանում

վ այն օրէնքները, որ մարդու կամքին բնաւ {չեն} ենթարկւում, այո, այդպիսին աստուծու ար

այդ բոլորը մեզ մի անծանօթ կամ նոր բաներ {չեն}, մենք այդ ամէնը գիտենք ": Ես լաւ գիտե

անի ներհակ բաներ են, որ երկուքը միասին {չեն} կարող լինել մի տեղում, եւ եթէ մեր գրագ

ւածական են համարում այն բանը, որ իրենք {չեն} կարող հերքել: Նոքա պաշտպանւում են կրօն

էջ, այնպիսի առարկաների մասին, որ բնաւ {չեն} ենթարկւում ամբոխի նկատողութեանց եւ չեն

չեն ենթարկւում ամբոխի նկատողութեանց եւ {չեն} դիպչում հոգու բարօրութեան, - ինչպէս են

րովհետեւ ջերմութեան ժամերը այնքան երկար {չեն}, որովհետեւ օդը անօսրանալով ստանում է ն

պ. Պռոշեանցի ծանօթաբանութիւնքը աջողակ {չեն}: Խօսելով հարսանիքի, որսի եւ մենամարտո

անց մասին մեր արած ենթադրութիւնքը աւելի {չեն}, քան թէ մեր անձնական կարծիք եւ հիմնուա

ս սքանչելի բժշկութեան մասին մինչեւ այժմ {չեն} ձգել նորան ուսումնական քննութեան տակ.

եան ազդեցութեանց տակ. պատմական դէպքերը {չեն} անցել նորա վրայից, առանց իրենց հետքը խ

ութեան գաղափարը: Անշուշտ, այս խօսքերը {չեն} նշանակում, թէ հին լեզուի լծից ազատելով

ը եւ Շեքսպիրը, Հոմերոսը եւ Դանթէն ազատ {չեն} անկատարութիւններից. մեր պատուելի փիլիս

հիքատիրոջ հետ, թէ արի՛ խարջ տո՛ւր, էլ {չեն} ասում թէ աչառը գոմշի հետ կարա՞յ լուծ ան

ի չարչարուին, չոր ոսկորից սաւահի ոչինչ {չեն} կարող գտնիլ. շատ էլ ասենք էն կռւումը ե

ինակներ կան, որ ընչանք քեզնից մի օգուտ {չեն} ունեցել, բանըդ չեն շինել... Ար

անք քեզնից մի օգուտ չեն ունեցել, բանըդ {չեն} շինել... Արշամի բերնով խօսում է

ցողի համար, իսկի մեղադրանքի կարգում էլ {չեն}: Սօս եւ Վարդիթերից ` գոնէ՛, եթէ ոչ ու

ոչ, բրդին հո, էլ հեսաբ չկայ. ըտով էլ {չեն} կշտանում մողնեցիք, իրանց երեխեքն էլ քշ

չլինելուց յետոյ բերանացի խրատներ էլ կամ {չեն} լսում իսպառ, կամ թէ լսում են լոկ խաւար

նկնիլ, անջախ մաշտոցին են ջան տալի, էլ {չեն} ասում թէ քարոզեն բալքի էս սովորոյթքը վե

- ջուրը հիւանդին դեղ ա, Սիրածը սիրածին {չեն} տալ- էս ի՛նչ անիրաւ գեղ ա. Էն սարը բա

տգէտ եւ անտեղի դատողութեանը ստրկացած, {չեն} կարողացել հասկանալ այն հիանալի խորհուրդ

ր հարցանել դոցա, թէ ինչո՞ւ հին լեզուով {չեն} խօսում ընդհանրապէս, այլ նոր լեզուով,

հետէ օտարանում են, այսուամենայնիւ նոքա {չեն} մեղաւոր, ժամանակի հարկաւորութիւնքը անխ

գործ կատարեն. մինը առանց միւսին ոչինչ {չեն} կարող առնել, եւ եթէ այսպիսի պատշաճաւոր

բռնած՝ քշում են իւրեանց էշերը յառաջ, {չեն} կարողացել մինչեւ հիմա ճանաչել, թէ լեզո

յսքան պարզ եւ լուսապայծառ ճշմարտութիւնը {չեն} կարողանում այդ պարոնները դեռ իստակ աչքո

ժամանակ։ Շատ անգամ հարիւրաւոր տարիներ {չեն} թողուլ փոփոխութեան կնիք, թող որ մի մար

ւելի մշակուած լինելը, նոյնպէս իրաւունք {չեն} տալիս մեզ, կենդանի ժողովրդի իրաւունքը

բայց ինչ օգուտ, որ ընկերական կեանքում {չեն} կարող մեր պէտքերին ծառայել։ Միմիայն նա

, մեր տունը չէ կառավարւում, մեր այգիքը {չեն} մշակւում, մեր կերակուրը չէ եփւում, մե

, մեր կերակուրը չէ եփւում, մեր շորերը {չեն} կարւում կամ լուացւում։ Կարող ես, կրկն

Չելլինու հրաշալի գործերի համար քեզ հաց {չեն} տալիս, ո՛րը կարող է քո պէտքերին ծառայե

տար աչք, օտար ձեռք ու ոտք։ Ստո՛յգ է, {չեն} սոքա, որպէս կարող էին սպասաւորել նորա

որ մարդկութիւնը արիւնի գնով մշակել էր, {չեն} նորա համար։ Նա չգիտէ մինչեւ անգամ, թէ

րին։ Բարբառների մի քանի արտաքին ձեւերը {չեն} եւ չեն այնպէս անխորտակելի արգելք նոցա մ

արբառների մի քանի արտաքին ձեւերը չեն եւ {չեն} այնպէս անխորտակելի արգելք նոցա միաւորու

ւնի էլեկտրականութեան վրայ, ապա եթէ այս {չենթադրելով} խօսելու լինինք, այն ժամանակ պիտի ստիպո

թարգմանելու մեր ազգի համար, մինչեւ որ {չենթադրուի} թէ ֆիզիկան ծանօթ է նորան փոքր ի շատէ:

ովրդին թողնել հին ձեւը՝ կհարկադրի նրան {չենթարկվել} բացարձակորեն որեւէ բարբառի ձեւերին եւ ա

Անգլիան ( անկասկած՝ իր բախտից), եթե {չենթարկվեց} այն սատուրնալիային, որի հեղեղները մայր

ունին, քսան անգամ եւս կգրենք դարձեալ, {չենք} թողուլ, որ դուրս մնայ, բայց մինն ալ բ

ծ չեմ, այլ թե մինչեւ այժմ մին մինի գիր {չենք} գրած, այդ ժամանակը հարկադրել է::

հառաջ մենք մեր անձը պարտվենք. եթե այս {չենք} կատարում մենք, կանարգենք մեր անձը եւ պ

գնեք մեզ, մենք ոչինչ ենք եւ ոչինչ գործ {չենք} կարող հառաջ տանել ազգի լուսավորության ե

մենայն ազգօգուտ գործ: Մինչեւ այս օրերս {չենք} ստացել ոչ մի ստորագրություն, թեպետեւ ա

տի իմանալ, որ մենք մարդ ենք, անմարմին {չենք}, եւ դիցուք թէ մի տարի զոհեցինք ազգին մ

աշխատությունը, բայց ամեն տարի պարտական {չենք} էշի նահատակ լինել: Մեք՝ երկու մարդ

տպեցինք, մինչեւ այժմ տպագրության փողը {չենք} ստացած եւ այդ պատճառով գտանվում ենք պար

յս չկա, որ մեք օտար մարդու առջեւ ցույց {չենք} տալիս մեր իսկական դրությունը, բայց պետ

այր, մեք այդպես կիրակոսներու լեզվի տակ {չենք} մնալու, աստված ողորմած է, ճշմարտությո

ակով մեր ապագայից, որ ազգի համար անհոգ {չենք} եղել, որ ազգի թշնամիների հարձակմունքին

ն առնուլ այս ծանր պաշտոնը, այն ժամանակ {չենք} հրաժարվում եւ պատիվ կհամարինք մեր ծառայ

Ձեր ներկա եղած քաղաքից դուրս, ուր մենք {չենք} կարողացել աշխատավոր մի պարոն նշանակել մ

ենք եւ հայկական տորոնի լատինական անունը {չենք} գտել, համենայն դեպս եղբայրաբար սեղմում

ած. մենք հետեւակներ ենք եւ Հռոմից դենը {չենք} գնում՝ մնացածը առայժմ տրամադրելով Վինկ

րանքն ավելի լայն պայմաններում էլ այլեւս {չենք} տեսնի: Ուսանողի կյանքի պոեզիան բաղկացա

սկական քաոսի ճահճում եւ ոչ մի արդյունքի {չենք} հասնի: Չգիտեմ, կհաջողվի՞ արդյոք ինձ շ

tu[ra] Belladonae, բայց մենք այս անգամ {չենք} խլել այն հոմեապատներից, որովհետեւ մեզ

ութիւն, սիրում է փաղաքշանք... ": {Չենք} հասկանում՝ Պ. Իսահակեանց, թէ Հայոց ա

այս բոլոր բաների վերայ, ո՛չ մի տեղում {չենք} տեսանում մի բան, որ սեփական լինէր հասա

բան, որ սեփական լինէր հասարակ ազգին, {չենք} տեսանում մի ծառ, որ ազգը միաբան գործակ

անունով բան խնդրելու համար, յանձնառու {չենք} ։ Մեք փորձը առած ենք այդ բաների, եւ մե

Աստուած բարկանում է, դորա պատճառը մեք {չենք} ՝ Էֆիմերդէ չընդունողներս, այլ նոքա, ո

մ են մեր վէրքերը... Մեք առողջ, հիւանդ {չենք}, մեզ դեղ չէ հարկաւոր, ունինք զՄովսէս

ունինք զՄովսէս եւ զմարգարէս, եւ կարօտ {չենք} այն պարոններին, որ ամենայն րոպէ ծակում

անել, բարեաւ վայելէ իւր սովորութիւնը, {չենք} ագահում այդ աննախանձելի բաղդին: Պ

վհետեւ հոգու համար ոչինչ հոգաբարձութիւն {չենք} տեսանում նոցա կողմից: Եւ Պ. Իսահակեան

ը Պ. Փուղինեանցի ձեռքով. այս պատճառով {չենք} կարող որոշակի դատել, թէ ո՛ւմ պատկանում

աստիճան, որ այժմ առանց Շամիլի հրամանին {չենք} կարող քեզ արձակել, թէեւ մի մարդ քո կշռ

եք, պարծանքով նայելով այդ բանի վերայ, {չենք} կարող ոչ մի բանի հետ փոխանակել նորան:

գործ է: - Մեք այնպէս դաստիարակուած {չենք}, որ կարողանայինք մի րոպէում փոխել մեր

մեր ազատութիւնը լաւ ճանաչելուցն է, որ {չենք} ծառայացնում մեր հոգին այս եւ այն հարկադ

աշտելով մեր անձին իրաւացի ազատութիւնը, {չենք} փոխում մեր ուղիղ կարծիքը: - Ուղիղ

մ մէջ: - Ափսո՛ս, որ կէս դար յառաջ {չենք} ծնած, ապա թէ ո՛չ, գուցէ դուք եւս ընկն

ձոր... Այս նորանշան իրաւունքի օրինակը {չենք} տեսանում ոչ մի ներկայ տէրութեան օրինադր

երի կործանութիւնը եւ ամայութիւնը, բայց {չենք} լսում, թէ նոցա շինութիւնը այժմեան ժամա

մասին: Մեք՝ Ռուսսիայի Հայերս, սովոր {չենք} այսպիսի գործ կատարել, բայց փորձերը, ո

մեզ ընծաներով, բայց ճշմարտութեան յարգը {չենք} կարող ուրանալ, մեզ ոչինչ ընծայով չէ կա

նքս, ոչ միայն հռովմէականութեան պատրաստ {չենք}, այլեւ Պապին անունը մեզի յիշած ատեննիդ

ծաղելի վէճերուն զոհ չըլլալու, վասնորոյ {չենք} ուզեր, որ Մխիթարեանց համախոհներն ելնեն

նորա կատակերգական քանքարի վերայ, բայց {չենք} կարող չասել, թէ այն շրջանակը, որի մէջ

ն եւ բաժին: Եւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ {չենք} ցանկանում, որ այդ դիւախորհուրդ մարդիկը

Մեր սիրտը լցուած է արիւնով։ Մեք այստեղ {չենք} ծառայում մեր ախտերին, ինչպէս մի քանի գ

ոց հասարակ ժողովուրդը, եւ ազգ ասելով՝ {չենք} իմանում այն մի քանի մարդիկը, որ արծաթի

մէջ զանազան լուսաւոր գաղափարք: Ազգային {չենք} ճանաչում այն դպրոցը, ուր հրամայւում է

միւս ապառաժին զարկուելով։ Այլ իրաւունք {չենք} համարում երես թեքել բոլոր Հայոց ազգի կի

նից մի ընդունական դաստիարակութիւն: {Չենք} պահանջում ձեզանից այն ընտանեկան դաստիար

ուռ մնալ մի այլ հարկաւոր բանի մասին եւս {չենք} կարող: Մեր ազգի ուսումնականներին յայտն

մից նորա այս գովելի գաղափարի մասին, եւ {չենք} կարող չուրախանալ ` Հայ մարդու բերանից լ

տալիս է մեզ հետեւեալ լուրը, որի մասին {չենք} կարող զանց առնել: " Պարոն Յովհաննէ

արելով մեզ հրատարակել այս իրողութիւնը՝ {չենք} կարող չյաւելացնել, որ այս կայսերական պ

րան բանալ. խոստովանիմ եւ հաւատամ: {Չենք} կարող ուրանալ, որ այդ գրուածը հաւանելի

րեց Զաքարիայի իննամսեայ լռութիւնը: {Չենք} ուրանում նոյնպէս, որ Պ. Չերքեզեանի գո

ի մահ գործականութեան: Մինչեւ այսօր {չենք} նայած ուշադրութեան անարժան արգելառիթներ

լառիթների վերայ։ Այսուհետեւ եւս նայողը {չենք} ՝ կտրելով մեր ճանապարհը հայկական քարերի

ւ պիտի համարենք ապագայում, ըստ որում, {չենք} կարող մեր անձը չանարգել՝ թոյլ տալով մե

" եւ " Մեղուի " ուղղութիւնքը: Տհաճ {չենք} ՝ տեսանելով սեւ բամբասանքի գունդերը մեր

ղմից ( բացի ծանօթութեններից) ուրիշ բան {չենք} յաւելացնում այդ նամակի վերայ, այլ միայ

այսուհետեւ եւս կամք չունի խնդրել: {Չենք} կարծում, թէ Պ. Խուդաբաշեւի ցանկութիւն

Հայոց պատմութեան թերթերը, ոչ մի տեղում {չենք} գտանում բուն ազգի կամ նորա հոգեւորականո

կամիք, բայց մեք ընդունել այսպիսի բաներ {չենք} կարող: Այս բոլորը հրատարակում ենք անար

ս հրապարակէ այդպիսի լուրեր, մեք արգելք {չենք}. եւ յիրաւի, ի՛նչ այլ պաշտօն ունէր նա

պիտի զոհենք ամենայն բան։ Պատասխանելու {չենք} տրտնջանքին, որ ժամանակ առ ժամանակ բարձ

խնդիրների մասին, որ եղած էին մեզանից՝ {չենք} կարող չյայտնել մեր ցաւը այն պատճառով,

րող չյայտնել մեր ցաւը այն պատճառով, որ {չենք} կարող այս անգամս ուրիշ բաների վերայ խօս

նից աւելի կոպիտ եւ խոշոր հեգնութիւն մեք {չենք} կարող երեւակայել: Հասարակ ժողովուրդը դ

ն է եւ չկատարուելու ցանկութիւն: - {Չենք} ասում բոլորը, բայց պիտի որ ազգի մեծագո

ս կամ հինգ օրուայ ճանապարհով: Մեք {չենք} ասում, թէ հայը երթայ սկսանէ իւր երկրագ

մետաքսը, շաքարը, ցորենը եւ այլն: Մեք {չենք} կարող թոյլ տալ, թէ Հայոց ազգը չգիտէ այ

ք, քանզի այն տեսակ վաճառականութեան մէջ {չենք} տեսնում ազգային հարստութեան սերմը: Եւ

տածել լուսի կամ խաւարի վերայ: Մեք {չենք} հաւատում: Ստրկութեան մէջ, աղքատութեան

նդադար փոխանակութիւն: Այսպէս խօսելով՝ {չենք} մերժում մարդկային կեանքի բարոյական կողմ

մեր իմաստուն Ծերունին: Մեք ուրախ {չենք}, որ այսպէս է լինում, մեք ուրախ չենք,

խ չենք, որ այսպէս է լինում, մեք ուրախ {չենք}, որ մի ազգ ճնշում է, հարստահարում է մ

սկ ընդհակառակը, եթէ աւելի նեղսրտեցաւ, {չենք} վհատում: Մեք, ուրիշ անգամ, դարձեալ կ

ս ազգին դէպի մի երկիր ": - Մովսէս {չենք}, եւ Մովսիսի խոստմունքը չենք խոստանում

- Մովսէս չենք, եւ Մովսիսի խոստմունքը {չենք} խոստանում Հայոց ազգին: Մովսէսը իսրայէլ

ընթերցողներից եւ առհասարակ Հայոց ազգից {չենք} պահանջում եւ այն կոյր հաւատը դէպի մեր ք

ո՛վ գիտէ, դեռեւս ինչ ութիւն: Մեք {չենք} կարող նոցանից ամեն մինին պատասխան տալ.

օսում են հեղինակութեան անունով, որ մեք {չենք} ընդունում: Մեք նորա առջեւ պիտի դնենք գ

տում է, թէ փոխարէն պիտի ստանայ... Մեք {չենք} ընդունում նորան որպէս բարոյական, որովհ

ԻՆ ԹԱՏՐՈՆ ՊՈԼՍԻ ՄԷՋ Յառաջաբաններով {չենք} սկսանում այս գրուածքը. ազգային թատրոնի

ւ ազգային այս նոր երեւոյթի վերայ պատշաճ {չենք} դատում մաշուած ձեւերով խօսք բանալ:

տրտմելով այս բոլորի վերայ, միւս կողմից {չենք} կարող սանձ դնել մեր ուրախութեան, տեսան

անխնայ չարչարել է ձեզ, մէք եւս անբաժան {չենք} գտանուած ձեր վշտերին եւ ցաւերին, հոգեպ

սպասարկել ենք ճշմարտութեան, երբեք մեզ {չենք} համարում այն, ինչ որ չենք, երբե՜ք:

, երբեք մեզ չենք համարում այն, ինչ որ {չենք}, երբե՜ք: Բայց ինչո՞ւ ես այդ խնդրէի.

երից, մեզ թւում է, թէ այլեւս սխալուած {չենք}: Բաւական է մեզ, ճշմարիտ ենք ասում,

ս խօսքերիս անպաճոյճ ` Յայտնում ենք, որ {չենք} խաբում, Ահաւասիկ ապացոյց: Ադամն ուխտե

ոնէ՛ կոտրած երեքով, Այլ յաւիտեան {չենք} տեսնիլ Հայլին իւրեան ֆոկուսով:

։ - Բայց ափսոս որ մենք կոյր ենք, {չենք} տեսնում այս բանը, Թէ ինչ որ մենք

բանը մենք միշտ տեսնում ենք. Բայց {չենք} ուզում ճանաչել, Որ մեծատան գոհարն

Սրտերիս մէջ դող ձգել: {Չենք} կամենում լսել քեզ, Թո՛ղ մեր ճաշն

ջուր, որ բերան բանանք։ Ո՛չ, թէ {չենք} ուզում հողից հող կորչիլ, Թշնամու

տեանին մեր շնորհակալութիւնը յայտնելով, {չենք} կարող, միեւնոյն ժամանակ, չյայտնել մեր

ժպտում ենք եւ շտապում ենք յայտնել, որ {չենք} ընդունում ոչինչ հեղինակութիւն ( autorit

. խոստովանում ենք մեր տկարութիւնը, որ {չենք} կարող բաժանուիլ երկրագունդի մակերեւոյթի

անխոցելի մնալու ակնկալութեամբ, պատնէշ {չենք} կանգնեցնում մեր առաջեւ զանազան սուտ սկզ

ունքներ, սոփեստական գաղափարներ, որոնց {չենք} հաւատում, որ չենք ընդունում եւ որ մերժ

ն գաղափարներ, որոնց չենք հաւատում, որ {չենք} ընդունում եւ որ մերժում ենք միահամուռ:

ակները վկայէն... Թէեւ մարգարէ {չենք}, բայց ընթերցող հասարակութեան, այժմեն

շարունակուիլ մեր մէջ ներկայումս։ Մենք {չենք} ելած քննելու այն պատճառները, որից առաջ

արտուած օրագիրքը։ Այս խօսքերը ասելով՝ {չենք} ակնարկում մի որպիսի եւ իցէ պարոնի վրայ

ն այսքան, այլեւ յայտնում ենք, որ բնաւ {չենք} ցանկանում այն տեսակ սքանչելի հայկաբանու

uso in abuso գործ դնել այս բառը։ Մենք {չենք} ուզում կողմնապահ լինել նաեւ դէպի մեզ.

ւրդ մաքրասիրութիւն է եւ մենք մեր կողմից {չենք} ընդունում այդ։ Միւս կողմից, յարգելով

ել, որպէս եւ այստեղ, թէ վերի խօսքերով {չենք} ուզում, որ լեզուն մնայ երեսի վրայ կամ

ից ինչ պահանջես։ Թող չկարծեն, թէ մենք {չենք} ուզում կամ ծուռ աչքով նայում ենք նոցա գ

, երբէք մեր խիղճը չէ տանջել մեզ, երբէք {չենք} ցաւած, երբ ցախաւելով հաւաքած իմաստակնե

մարգը։ Այսպիսի վատաբաղդ դիպուածում մեք {չենք} դատապարտում այն մարդը, որ, իւր խղճմտա

բաղդով այս րոպէիս այնտեղ ենք հասած, որ {չենք} կարող, առանց մեր խղճմտանքը արատաւորելո

. " Նորա հալածուելու պատճառը բնա՛ւ մենք {չենք}. բայց ինչ որ նորա գիտութեան մասին էք խ

ղութեանց մէջ էլ կան բաներ, որոնց բնա՛ւ {չենք} կարող համաձայնիլ. այս պատճառով, երբ թ

քաղաքը նո՛յն Վաղարշապատն է, այդ մասին {չենք} ուզում ուրիշ վկայութիւնք բերել ( թէեւ ա

ապացուցեալ ճշմարտութիւն է։ Բայց սակայն {չենք} կարող ասել, թէ բո՛ւն Ս. Լուսաւորչի օր

կռապաշտութեամբ կոշտացած հողը։ Մենք {չենք} կարող թոյլ տալ, որ այդ ժողովը եղած լին

այ ուրէք եւ ասասցի " ( եր. 55)։ Մենք {չենք} հասկանում միայն, թէ ո՞ւմ է վերաբերում

ւ բոլոր կահն "։ Այս ջարդուած բաներն էլ {չենք} իմանում եկեղեցական անօթք, այլ կրօնաւոր

ւստի մենք չգիտենք եւ ընթերցողին էլ ասել {չենք} կարող։ § 9. Փարպեցին ինքն է եղել ա

կրորդ պիտի համարուի Փարպեցին, այդ մենք {չենք} ընդունում. պատճառ, միմիայն մարդ կայ,

ռ, բայց յայտնում ենք այստեղ, որ միտքը {չենք} հասկանում պարզապէս. ուստի եւ բնագիրը պ

է ուզում մեզ հասկացնել. մենք յանձնառու {չենք} դրական պատասխան տալ այս բանին։ Առ հ

ստեղ տեսնում ենք մի Ղազարի անուն, բայց {չենք} կարող ասել, թէ Կիրակոսը Փարպեցուն է հա

դերձ ( այսինքն՝ աշակերտներով, որ մենք {չենք} յիշում այստեղ) թարգմանեցին ( Մեծ Թարգմ

ադրութեամբ խօսքդ յետ առնուս։ Բայց մենք {չենք} մեղադրում Չամչեանին. նա էլ իր նախորդնե

ննութիւն եւ ո՛չ ապացոյց։ Մենք ոչ միայն {չենք} մեղադրում Չամչեանին, այլ ուրա՛խ ենք,

թողիկոս զկնի Սամուէլի 'ի 502 ամի "։ {Չենք} ամաչում այստեղ ասել, որ պարզապէս չենք

Չենք ամաչում այստեղ ասել, որ պարզապէս {չենք} հասկանում այս ծանօթաբանութեան միտքը։ Ա

ուտը, որ պ. Էմինը անում է, մենք բնաւ {չենք} հասկանում։ § 22. Բնագրում գրած է Հ

կարծիքն ունինք այդ կրճատութեան մասին եւ {չենք} կարողանում ասել, թէ ինքը Փարպեցին է կր

եր. 57)։ Բայց սակայն, մենք երբէք {չենք} ուզում ասել, թէ Փարպեցին ծառայ մարդու

նք այդ Յովնադաբի տուած խորհուրդը։ Մենք {չենք} արտագրում այդ անցքի պատմութիւնը, նախ ո

. բայց յայտնում ենք, որ մենք երաշխաւոր {չենք}, թէ Փարպեցին անպատճառ Յովհաննէս է գրել

ուած սրբերին վերաբերել, մենք յանձնառու {չենք} ասել, մանաւանդ որ պարզապէս չենք հասկան

ձնառու չենք ասել, մանաւանդ որ պարզապէս {չենք} հասկանում եւ չգիտենք։ Այս պատճառով էլ

ի բան է առհասարակ. բայց մանաւանդ, երբ {չենք} հասկանում մեր սրբագրութեամբ բռնաբարած բ

իճանի պարզ կանոն է, որ բնաւ օրինակ եւս {չենք} ուզում բերել։ Բայց ի՜նչ ասել է Սեւո

ք, թէ եւ չէր խօսում, կարծում ենք, թէ {չենք} սխալւում։ Եւ այս յայտնի է Փարպեցու ստո

է եպիսկոպոսին կաթողիկոս օր կոչում, եթէ {չենք} սխալւում։ Մենք ընդդէմ չենք եւ չենք մեր

ոչում, եթէ չենք սխալւում։ Մենք ընդդէմ {չենք} եւ չենք մերժում, թէ գլխաւոր քահանայութ

եթէ չենք սխալւում։ Մենք ընդդէմ չենք եւ {չենք} մերժում, թէ գլխաւոր քահանայութեան կամ

երէց է ստորագրում։ Բայց ընդդէմ ենք եւ {չենք} կարող թոյլ տալ, թէ Հայոց լեզուի մէջ գլ

սպէս ենք հասկացել այդ բառը, թէեւ ընդդէմ {չենք}, որ կարելի է նաեւ թոյլ տալ "գլուխը կախա

բարբառ, աշխարհ եւ բարբառ։ Ոչ մի տեղում {չենք} տեսնում ի գրոց բառ, ի բառ աշխարհին, այլ

աւորականի տեղ էլ ներգործականն է բանում. {չենք} ասում հալված եղ, այլ՝ հալած եղ. յայտնի

ռն տանէր" (Վարդան, Պատմ., եր. 56)։ Մենք {չենք} ընդունում Հմայեկի կնոջ Ձուիկի գերութիւն

անց յանձնում է նոցա մօրը՝ Ձուիկին, մենք {չենք} ընդունում Վարդանի խօսքը։ Փարպեցու Թղթից

ր Փարպեցին լռէր Ձուիկի գերութիւնը։ Մենք {չենք} կարող այս թոյլ տալ, երբ նա չէ ծածկում մ

Վահանի պատերազմերի ժամանակ Պերոզի օրով։ {Չենք} կարող թոյլ տալ, որովհետեւ, եթէ Ձուիկը տ

Ձուիկի կամ որեւիցէ կնոջ անուն յիշելու։ {Չենք} կարող թոյլ տալ, որովհետեւ Փարպեցու Պատմ

, քանի սա զարկում էր մեր կուրծքի մէջ. {չենք} մոռանալու քեզ եւ ոչ քո ազնիւ եւ առաքինի

նէին, մեք այժմ կը հնձէինք, ներկայումս {չենք} հնձում նորա համար, որ մեր նախնիքը չեն

մեր նախնիքը չեն սերմանած, բայց մեք եւս {չենք} սերմանում, ինչպէ՛ս ուրեմն կարող են հնձ

ինչ արդիւնք չունինք, որոնց շեմքը երբեք {չենք} կոխած, որք հացը մի անգամ ուտում են, մ

թի՛ւն գործէիր հաշիւների մէջ. միթէ՛ մեք {չենք} հաւատում քեզ: Մեր գալը մի օրէնք է, որ

երից: Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, որին դեռ {չենք} ծանօթացրել մեր ընթերցողքը, շատ սրտաբաց

մնայ, մեք երկուսս եւս միմեանցից պակաս {չենք}, ո՞վ է տուել մեզ քաղաքավարութիւն, ծնո

նգամ գայ, ասա՛ նորան, որ ամառից յառաջ {չենք} կարող, եւ արդարեւ չենք կարող, արծաթ չ

որ ամառից յառաջ չենք կարող, եւ արդարեւ {չենք} կարող, արծաթ չկայ. ես ստանալիքներ ուն

ութիւն տալ թեթեւի մասին, մէք յանձնառու {չենք} մեկնել դրականապէս, թէ ի՞նչ պատճառով այ

անունը թեթեւ է. բայց միեւնոյն ժամանակ {չենք} հրաժարւում մեր կարծիքը հրապարակելուց,

եւ Ռուբենեանց թագաւորութեան ժամանակ եւս {չենք} տեսանում Հայաստանումը սէր եւ պաշտպանութ

ի օտարադաւան միաբանութեան։ Մեք այլապէս {չենք} կարող մեկնել Վենետիկեան կառավարութեան ա

մեք ընդունել մի այդպիսի անհիմն խորհուրդ {չենք} կարող. մի մասնաւոր մարդ կարող է միայն

եւ տեսակ տեսակ ուղղութիւնք ստանալ։ Մեք {չենք} կարող համաձայնիլ այն մարդերի հետ, որ ա

ուածող եւ փրկութիւն չգտանելոց ճանաչել։ {Չենք} կարող թոյլ տալ, որ նա երազում եւս տեսա

րի անձնապահպանութեանը, երբէք զարմանում {չենք}, որ գործերի ծուռ ու սխալ ընթացքը հասու

յից այդ խաւարատեսիլ դիմակը։ Ընդդէմ {չենք}, գուցէ լինին մարդիկ դոցա մէջ, որոնց հ

Այստեղ երեւում է գրչի յայտնի սխալանքը. {չենք} կարող թոյլ տալ, որ Չամչեանը քսան միլիոն

արդինալ Տուրնօնը տարաւ Պօնդիշար. " Մեք {չենք} կարող այլեւս համբերել, որ հոգեւոր բժիշ

ածում իւր աշխատութենների ճակատում, մեք {չենք} տեսանում որպէս ընդհանուր ուղղութիւն նոր

էլի աղջկայ շնորհքն է ընծայում։ Մենք {չենք} ուզում այս բոլոր անբնական եւ շատ թոյլ ն

ւ յառաջաբանին։ Հեղինակի լեզու ասելով՝ {չենք} իմանում Աշտարակի բարբառը), որով գրվա

պէս ես գործ դնում կամ այնպէս ", այդպէս {չենք} կարող խօսել հազարների եւ բիւրերի հետ։

նց մէջ պարզ երեւում է, թէ մենք կանգնած {չենք}, այլ գտնվում ենք անդադար ընթացքի մէջ,

տառը եւ առանց նորան, տալի եմ ասելով, {չենք} կարող ցոյց տալ այն գործողութիւնը, որ կ

ող առաջուց յայտնի լինի, որ հեշտութեամբ {չենք} թողուլ պատերազմի ասպարէզը։ Մենք, բացի

օրէն ազգի հանրական կանոն է եւ ոչ մի տեղ {չենք} լսում նորան առանց վեվի։ Պ. Պռօշեանցը

, նոյնպէս կատվի, փոխանակ կատուի։ Մենք {չենք} գնում տակաւին մինչեւ այսչափ. որովհետեւ

յի խնդիրը միշտ նախադաս է լինում բայից. {չենք} ասում " ձեռքերը են ներկում ", եթէ անոր

ախուցել է, կենդանի է Աստուած, որ մենք {չենք} հասկանում այստեղ մէջ բերված խօսքերը։ Խ

ւ թո՛ղ փշրվի նորա մահաբեր նիզակը։ Մենք {չենք} կարող այս դրութեան հետեւել. նոր լեզուն

ղն եկած ժամանակ, երբ ուրիշ հնար չկայ, {չենք} փախչում հին լեզուի կամ օտար լեզուների բ

եզ մեր ընթերցողքը մեր տկարութիւնը, երբ {չենք} կարողանում մեր խօսքի ընթացքը կտրել, եր

պիտի թոյլ տուած, թէեւ մինչեւ այժմ ազատ {չենք} նորանից եւ կարճութեան համար) ստիպվում

շատ ձեռք ու ոտք ունէր Հայաստանը, մենք {չենք} ունեցել մի օրինաւոր, եւրոպական հասկացո

արաբական կամ պարսիկ բառեր կան, որ մենք {չենք} հասկանում), բայց եւ այնպէս գործի սկզբ

ւթիւններից: Մենք ցաւում ենք եւ ցաւելով {չենք} կարող չմեղադրել մեր պոլսեցի եղբայրակիցք

ն որպէս օգնական: Սօս եւ Վարդիթերը մենք {չենք} կարող ընդունել որպէս մի սիրապատում վիպա

այական պահանջողութեանը վրայ: Բայց մենք {չենք} տեսնում մի պախարակութեան նշմարք եւ համա

այս մի ակամայ սխալանք, եթէ միայն մենք {չենք} սխալւում: Գիտենք, հեղինակը կամ շատ ու

կամ նորա նկարագրութեան մէջ: Մենք {չենք} ուզում իբրեւ թերութեան նայել Վարդիթերի

անց էր կացել, աւելացնելով, թէ, " Էլ {չենք} տալի իմ աղջիկը ": Թէեւ այս փոփոխամտութ

ը մի փոքր մեղմ: Բայց մենք ասացինք, որ {չենք} ուզում այս բաներին իբրեւ թերութեանց վրա

ան եւ որդիական պատուապահութեան), մենք {չենք} կարող թոյլ տալ, որ մի մայր այդպէս հրապ

նչպէս առաջ էլ ասացինք, թերութեանը կարգ {չենք} դնում այն չնչին անուշադրութիւնը, որ Սօ

դամ՝ թէ չորս ( եր. 172): Թերութիւնը {չենք} համարում այս հակասութիւնքը ( թէեւ չլինէ

րին Փանուելի աղջկայ շնորհքը: Մենք {չենք} ուզում այս բոլոր անբնական եւ շատ թոյլ ն

ր գործ դնել: Մենք միջնադարեան ազգ {չենք}. միջին դարերում մենք ընկանք, միջին դա

ը, որ նստել է մեր վրայ, մենք պարտական {չենք} պահել: Կան ազգեր, որ միջին դարերում ծ

, որ զոհ գնացինք միջին դարերի խաւարին, {չենք} կարող քաղցր յիշատակ ունենալ նոցայ մասին

տ մենք հին հեղինակութեանց մէջ ոչ մի տեղ {չենք} տեսնում գործածած եւ այդ բոլորովին նոր բ

որ նաեւ որպիսի եւ իցէ յիշատակարան անգամ {չենք} տեսել, որ խոսէր մեզ այդ կանթեղի մասին

նդութիւնը, վէճ չունինք. մանաւանդ մենք {չենք} կարդացել այդ մասին մի գրաւոր յիշատակարա

երմանացի Ցիմմերմանի ֆիզիկայի մէջ, մենք {չենք} ուզում ամենը այստեղ դնել: Այլ այնչափ մ

, որ մենք տեսնում ենք, կամ ինչ որ բնաւ {չենք} տեսնում, տիեզերքի անչափելի տարածութեան

ածքը: " Մենք մեր յայտնագործութիւններով {չենք} ուզում խառնափնդորել բնութիւնը եւ մտքերը

զում խառնափնդորել բնութիւնը եւ մտքերը. {չենք} ուզում կործանել գիտութիւնքը, այլ ուզու

վրայ, որոնց մասին խօսեցանք. բայց մենք {չենք} ուզում աւելի ձգացնել բանը: Մեր դիտաւոր

ամար հրապարակ էին իջնում մենամարտելու: {Չենք} էլ տեսնում պատմութեան մէջ, որ մեր թագա

ց երկրագործութիւնը, խուզարկութիւն արած {չենք}, այլ այս մի երկու բանը, որ վաղուց յայ

կերական պայմանքը փոխուած են: Մենք {չենք} ուզում մեղադրել կատաղած շան աւանդութեան

ղինակի հաստատողական ծանօթաբանութիւնքը: {Չենք} մեղադրում այն պատճառով, որ նա հաւատացա

անօթաբանութեանը, մենք ոչինչ գրական բան {չենք} կարող ասել, որովհետեւ այդ երկու արարող

թեանց կամ պայմանների մէջ մի ազդուութիւն {չենք} տեսնում, որ բնութեան մէջ տեղ ունենար ե

որպէս վիպասանութեան, պրծաւ: Մենք {չենք} ուզում քննութեան տակ ձգել հեղինակի լեզո

տի լինէինք: Հեղինակի լեզու ասելով {չենք} իմանամ Աշտարակի բարբառը, որով գրուած է

պէս ես գործ դնում կամ այնպէս ". այդպէս {չենք} կարող խօսել հազարների եւ բիւրերի հետ:

անիլ ժամանակի եւ պատմութեան իրաւունքը, {չենք} կարող կենդանիքը թողած մեռելների հետ խօս

քերը թող չվհատեցնեն նորանց, մենք ոչ թէ {չենք} ոզում, որ շատանան մեր հեղինակքը, այլ

րդիթերի " վրայ: Տակաւին ներելով նորանց {չենք} ուզում վերագրել նոցա անհաւանութիւնը մի

տուածը վաղուց անցել է սովորական չափից, {չենք} կարող մի քանիսը ցոյց չտալ: Այո՞, պարտ

ն աստիճանի գեղեցկութիւն ունին, որ մենք {չենք} կարող մեր խօսքերով բացատրել: Իսկ մէջ բ

Իսկ մէջ բերել հեղինակի գրուածը նոյնպէս {չենք} կարող, որովհետեւ ամբողջ այդ երեսները պ

, թէ երեխեքանց մածուն էլ ա ըլնի, էն էլ {չենք} կարում եօլայ տանել, ամէն բան փողով ենք

նդունած լինելով մի քանի տպաւորութիւնք, {չենք} կարող չասել այն, ինչ որ, այդ տպաւորու

առաջ ասացինք, այդ աղքատութեան պատճառը {չենք} կարող հաստատապէս գիտնալ: Հաւանական է մ

զարլուկ ( իւզերլիք) ծխելու ընդդէմ մենք {չենք} ուզում դրական բան ասել, որովհետեւ եւրո

արդիթեր " գործի վերաբերութեամբ, որ դեռ {չենք} ասել: Արգոյ հեղինակը հետեւելով պ

: Մենք այս թուրքից փոխառութեան պատճառով {չենք} կարող մեր կարծիքը չյայտնել: Մենք

ի սեփական ձեւ ու ոճը գործ դնելու: Մենք {չենք} ուզում երկար խօսել այս մասին, որովհետե

յտնի ճշմարտութիւն է այս: Սակայն, {չենք} ասում, այլ մանաւանդ ընդդէմ ենք, որ ազ

է, որ գործ չդնեմ այդ ձեւը, ասել մենք {չենք} կարող: Այո, մի հեղինակ իր սենեկի մէջ

Այդ աշխատութեան շուտով հրատարակելը մենք {չենք} կարող խոստանալ արգոյ ընթերցողներին, թէ

նխարդախ սիրտով սիրելով ազգը, երբէք յետ {չենք} կենայ, որչափ ամենակալ տէրը կը շնորհէ մ

ատաստան այն հնամոլ մարդերի գլխումը մենք {չենք} գովել, այլ իմաստուն եւ բանագէտ մարդերի

գաղափարները անզգայ։ Մեք, օրինակ, դեռ {չենք} տեսած, որ հացը թէեւ միայն նիւթական բան

արհաբառ եւ նորախօս լեզուի վերայ, երբէք {չենք} մտածել, որ այդ լինի մի քաղաքի մասնաւոր

րակուրներ են կերել, բայց որ այսօր մենք {չենք} կարող ուտել եւ մարսել այն կերակուրքը,

, որ թէեւ կերել են նախնիքը, բայց մենք {չենք} կարող ուտել։ Չենք ուզում ասել, թէ

խնիքը, բայց մենք չենք կարող ուտել։ {Չենք} ուզում ասել, թէ երթանք Իտալիա եւ Իտալա

ւնը " լատիներէն թարգմանէ ու կարդայ։ Եւ {չենք} ուզում միմիայն այն պատճառով, որ մեր ցա

դնել նորան մի կարգի տակ։ Կարգ ասելով՝ {չենք} իմանում բացարձակաբար ստրկանալ հին լեզու

նաբարելով, որ բնաւ չէ արդարանում եւ որ {չենք} կարող գովել, այլ մի տանելի ձեւ, որ կա

ու բարբառքը երբեւիցէ իսպառ միանալ, այդ {չենք} համարձակւում պնդել, բայց այսքանը անհե

, մի՛ քնիլ դու մութ ժամին, Մօտըդ {չեչէն} կայ զարթուն։ Լող է տալիս նա

Էն կողմումը քո թշնամի Տե՛ս, {չեչէնն} է ման գալիս։ Նուիրական ջրի

ոյսեր, տուն շտապեցէք Ման են գալիս {չեչէններ} ։ ԿԵԱՆՔ. Կեանք երջանիկ

մին [Փարիզից] 1/13 12 " Մեղուին " ( {Չեռնովի} մասին) 13 Սուլթանին 14 Լալաեւին

ղն առնէիր, եթէ առիր, լաւ է, բայց եթէ {չես} առել, նա ես կը հատուցանեմ, միամիտ եղի

զորութենովն կիմանամ, որ այն ալ ստացած {չես}, որ մեղադրում ես: Ձեր կամքն է, եղբայ

այր, մեկ բանը կգրես, բայց կիսակատար, {չես} գրիլ, թե ո՞վ է ծան տվողը կամ հարցմունք

ած լինիս, եւ հույս ունիմ, որ բարկացած {չես}: Ֆեոդոր Միխայլիչն, ինչպես հայտնել եմ

վերա: Հույս ունիմ, որ խնդիրս անտես {չես} առնիլ եւ ինձ չես մոռանալ, ես եւս կմնամ

ւնիմ, որ խնդիրս անտես չես առնիլ եւ ինձ {չես} մոռանալ, ես եւս կմնամ քեզ հավիտյան երա

թարությունը. շատ շնորհակալ եմ, որ ինձ {չես} մոռանում, ինչպես ես եւս չեմ մոռանում:

եւ իցե, ես գիտեմ, որ դու ինձ մոռացած {չես} ինչպես ես քեզ: Երբ ավելի մոտենամ Ռուսի

մ եմ իմ խաչը: Ուրեմն դու այլեւս լաց {չես} լինի ու չես տրտմի, այնպես չէ՞: Ինձ հա

: Ուրեմն դու այլեւս լաց չես լինի ու {չես} տրտմի, այնպես չէ՞: Ինձ հաճելի է նախօր

ունիս. ի՞նչ է՝ ստացա՞ր, թե ոչ: Եթե {չես} ստացել, ապա պետք կլինի խնդրել [բանտի]

նախորդ նամակներում չասացի քեզ, որ դու {չես} պատասխանել իմ հարցին, թե տանից ստացե՞լ

որություններ գրի ( քանի որ դու ռուսերեն {չես} գրում) Մոսկվայի մեզ ծանոթ միջավայրից:

ույնպես առողջացել է, քանի որ դու ոչինչ {չես} գրում, տա՛ աստված: Եղբորս թախիծը

եկություն ստանաս, ապա, հավատացած եմ, {չես} մոռանա ինձ հաղորդել: Առայժմ չեմ կարող

՝ քեզ պիտի ասեմ, որ դու բոլորովին այն {չես} ուղարկել, ինչ որ ես խնդրել էի: Այս գր

բան որ անհնար է, - դարձյալ ոչինչ անել {չես} կարող: Դա շատ նուրբ խնդիր է: Լեզուն տ

երթաս Մակարիա եւ սեպտեմբերից առաջ Պիտեր {չես} ընկնի. ճիշտ չէ՞: Բարեւիր այնտեղ բոլոր

ը, բայց քո նամակն ինձ համոզեց, որ դու {չես} եղել պ. պարետի մոտ: Սույն նամակն ստան

րում եմ քեզ՝ թողնել նրան հանգիստ, եթե {չես} ուզում ` գժտվել ինձ հետ: Վերջին նամ

ովհետեւ չեմ ստանում: - Ափսոս, որ {չես} կարդացել. նորա հրատարակողը՝ Մանդինեան

ես պարապած. դու զուր տեղը երեք օր տանը {չես} նստում. երեւի թէ հարստացնում ես Յիշատա

ւս կը լինի, որովհետեւ ի բնէ շատ սպիտակ {չես}, բայց երբ այս ամառնային ջերմութիւնքը ս

րգելով ազգի պակասութիւնքը՝ ոչ թէ միայն {չես} անարգում ազգը, ոչ թէ դառնում ես նորան

յս երկրորդ հատորը, որ անտարակոյս տեսած {չես}, հարկադրում է մի քանի բառ խօսել, մինչ

այլեւ հայկական լեզուի մէջ ` զարմանալու {չես}, իհարկէ, եթէ ասեմ, թէ այդ բաւական հա

րով, բաներով... - Հը՛մ, դո՞ւ եւս {չես} հասկացել, - պատասխանում է Բէգզադէն, -

բ կամ այլ գործերով, չկամիս կամ ձեռնհաս {չես} քո բաժին ընկած հողը մշակելու, կամ մարդ

- Լաց, պանդուխտ, բնական զգացողութեամբ {չես} կարող լաց չլինել, բայց ոչ ոք մեղաւոր չ

գութիւնը մեռած է, ուստի եւ դու կենդանի {չես}, որպէս Հայ: - Եղբայր, ի՞նչպէս կ

նը: - Ինձ ի՛նչ փոյթ, դու կենդանի {չես}, - կրկնում է նա ամենայն սառնութեամբ:

: Գ. ԱՂՕԹՔԻ ՀՐԵՇՏԱԿԸ Դու, որ երբեք {չես} կենում Տաճարներում հասարակ, Երկինքը գ

մքին ժպիտն է փայլում. " Դո՛ւ, որ մարդ {չես} հողանիւթ, Ինչպէ՞ս բընոյթը մարդու Գիտես

նչպէ՞ս, - Չի՞ սովրեցրել Գիրքը քեզ, Թէ {չես} լսել մինչ հիմա, Ապա վեր առ եւ կարդա:

, Խօսքերդ անցնում են չափից, Եւ ինչո՞ւ {չես} հեռանում, Անզգա՞յ ես կարծում ինձ. Ես

բա՛ց թող այդ ուսումը, դու որ այժմէն՝ {չես} հաւան Եկեղեցւոյ կանոնքներուն, վաղ

Ա՛խ դու, թո՛յլ մարդ, ա՜խ, հողածին, {չես} կամենում մտածել, Որ քեզ նոյնպէս,

՜վ երկնային խաղաղութիւն, որ մեր խելքով {չես} չափւում, Ճառագայթիդ եւ մեր հոգու

էգին ալեւոր Էլբրուսը, - Զուր տեղը {չես} խոնարհել, զուր չէ տիրում մարդը,

կ իւր տեղ ընտրեց բնակել: Դու {չես} իրաւ մայր քաղաքիս մի նշանաւոր փողոց,

ա ասում եմ ես քեզ: Hy, хopoшo, {չես} ուզում, Hy, դուզ ասա, He xoчy,

պարծանքը, իմ գանձերը. Թէ դոցանով {չես} բաւական, Տե՛ս իմ երկու պատուի նշ

լուսին, դու պայծառ լուսին, Վկայ {չես} միայն լոկ արտասուքի. Դու ո՛րքան

սպանէր. Բայց դու հոգիդ, գիտեմ, {չես} կորուսանում Եւ խոստացած, խօսքիցդ

ւսանում Եւ խոստացած, խօսքիցդ յետ {չես} դառնում: Մի՛ հրաժարուիր, ք

ց, եղբայր, հերետիկոս ես արդէն. {Չես} հաւատում ո՛չ պապին, ո՛չ Աստուծուն,

մբ ասեց։ " Իմ արդար դատից, {չես} երբեք պրծնիլ. Զանազան կերպով հարկ

դիւածին, Քանի կենդան եմ, ինձնից {չես} փրկուիլ, Իսկ այն աշխարհում

լի է: Հա, շատ ընտիր գաղափար, բայց որ {չես} կարող նորան մարմնացնել, չես կարող գործ

, բայց որ չես կարող նորան մարմնացնել, {չես} կարող գործ դնել, օգուտը ինչ է: Բայց պ

՛ւ, Տէր, լաւ յիշողութիւն ունիս եւ բան {չես} մոռանում, մանաւանդ քո հոգասիրութեամբ.

ե՞ն։ Եւ դու, Տէ՛ր, եւ այս մի բանը {չես} իմացած, բայց արժա՛ն էր, որ իմանայիր.

րդ ես. քեզ մի բան ասացին, այլեւս ձեռք {չես} վեր առնում դու "։ Այս տխուր խորհրդաւոր

ուրելի թագաւորը: - Նախ, որ դու արժանի {չես} նորան, երկրորդ, որ ինձ հարկաւոր ես.

ղքատութիւն, մահ եւ կործանութիւն: Այժմ {չես} կարող խաբել նորանց, որպէս յառաջ. նոքա

, - դու քո օրումդ քո խելքից մի բան գրած {չես}, ինչ որ ցոյց ես տուել քո անունով, այդ

եթէ ճանաչում ես ճշմարտութիւնը, ապա է՞ր {չես} ընդունում: Ես մարդ եմ, լաւ նայիր իմ վ

եղից որտեղ, ինչո՞ւ փորասէր, արծաթասէր {չես} կոչում քեզ. ինչ է, ականջիդ լա՞ւ է եկե

անասնանայ... կարծեմ, դու եւս ընդդէմ {չես} այս իմ կարծիքին: - Քո ասածը զուտ ճ

Բայց երբ վերադարձայ դէպի արուեստանոցս, {չես} կարող երեւակայել, թէ ինչ աստիճանի հասա

սկսեց. - Պարոն, դու, որ բանի տեղ {չես} դնում իմ հարցմունքը, ասել է, թէ գիտես

արիմ պառաւ ես, այսինքն, խաբեբայութիւն {չես} առնում, ես քեզ աւելի կը տայի, եւ ոչ մ

նչի է քիթդ կախած: - Ամբողջ օրը տուն {չես} եկել, այժմ եկած չեկած, այդ է քո քաղաք

նդհանուր արժանաւորութիւն, պատճառ, դու {չես} ասում այդ արժանաւորութիւնների որակութիւ

ւ մանաւանդ շնորհակալ եմ, որ հիւրի նման {չես} վարւում իմ տանս, այլ իբրեւ քո տանը:

արկաւոր է գեղեցկութիւնը, հացով ուտելու {չես}, գոնէ արծաթը շատ է, երկու հազար մանէթ

պէս դատելու լինիս, դու եւ մի աղջիկ եւս {չես} գտանելու. պատճառ, մեր ցեղից խելօքը չկ

յդ խորհրդական մատանու պատմութիւնը, եթէ {չես} ասել, իմացած եղիր, որ կեանքդ վտանգի մ

հարցրեց Կայսրը Մեցցաբարդայից, - ինչո՞ւ {չես} պատասխանում "։ " Շատ սրամիտ բան էր, -

իր հանդիսանում. ո՞հ, այժմ աշակերտ եւս {չես} կոչւում: Ուրեմն ` արդէն ժամանակ է սթափ

րամայեց ասելով. որդի, դու ո՞յ քահանայ {չես} լինելու, էնդուր համար, որ ժամագիրքը,

ոռոջ են ստացել, դու որքան էլ կամենաս, {չես} կարող, որ վերաստեղծես այդ քարերը դէպի

եզ այս սերունդը թողեցին, որին այժմ դու {չես} հաւանում։ Եթէ մենք էլ քո խելքին ընկնին

ուցանել, ըստ որում պարոն Խալիպովն թոյլ {չետ} առանց դրամոց, թէեւ եկեղեցին մեր չունի

թիւն եւ փարիսականութիւն: Ազգն մեր {չետես} դեռ եւս զճեմարան ինչ հոգեւոր, յորում ո

ւմ, մեղեդի, շարական չէին թողնում, որ {չերգէին}... Սովորաբար առաւօտեան տասն ժամից կը

ենի լեզուով: Բայց Մոսկուայում այդ երգը {չերգուեցաւ} այնպէս, ինչպէս նորա եղանակն էր, այլ Պ

Բէգզադէն եւս ձանձրացել է Յիշատակարանիս {չերեւելուց}: Երկար եւ անդադար ճանապարհորդութիւ

կն ընկաւ երկնքիցը, Միւս անգամ այլ {չերեւեց} " - Ո՛հ, իմ դստրիկ, հանգ

ն ընկաւ երկնքիցը, Միւս անգամ այլ {չերեւեց} ": - Ով իմ զաւակ, մի՛ վրդ

ն ընկաւ երկնքիցը, Միւս անգամ այլ {չերեւեց} ": - Ո՛հ, սիրական, խաղաղ

աստղիկն էր որ ընկաւ, Բան հարցանող {չերեւեց}: Մինչ դեռ լուսինն արծաթափայլ

ն ընկաւ երկնքիցը, Միւս անգամ այլ {չերեւեց}... "։ " Հիւսիսափայլ ", 18

րը, կանայքը, քոյրերը եւ դստերքը պակաս {չերեւեցան} այն քաջերից, որ ազգի պահպանութեան համա

ցութիւն ժողովրդի վերայ: Ո՛չ մի կին {չերեւեցաւ} բեմի վերայ։ Այս ասելով՝ չեմ մեղադրում

նք տեւում են կիսամեռ, բայց մինչեւ այժմ {չերեւեցաւ} եւ ո՛չ մի ընկերութիւն, որ պարապէր երկր

րծական բերքերի մշակութեան, մինչեւ այժմ {չերեւեցաւ} մի ընկերութիւն ազգային վաճառականութեան

ից դժխոյն իւր շառաւիղքն ամփոփեց, {Չերեւեցաւ} աւել աչքիս՝ յետքից կարմիր գոյն թողեց:

իայի էրֆուրդ քաղաքում ծնած էր 1394-ին, {չերեւեցաւ} մի օրինաւոր ալքիմիկոս, թէեւ շատ կային

ում՝ ոչինչ ուշադրութեան արժանի երեւոյթ {չերեւեցաւ} Մխիթարեանց մէջ։ Մինչեւ այս օրս չէ երեւ

Նախիջեւանայ զհինգ հազար ռուփիս: Այլ {չերեւի} ինչ ՚ի գործոցն եթէ ո՛ւր վախճանեցաւ այրն

անգամ ցած գնայ հորիզոնից ու միւս անգամ {չերեւի}, այն ժամանակ վա՜յ քեզ Շահբէգ. շատ ցաւ

դու միայն կարդաս, եւ Յիշատակարանիդ մէջ {չերեւի}. բարեկամութեան անունով հարկադրւում ես

ցա ձեռաց են անտարակոյս գործք կորնչիլ եւ {չերեւիլ} զարդիս ուրեք " բանիցն չափաւ յինքն եւ ի

րկեալ էին բանաստեղծական քանքարոյ՝ գոնէ {չերեւին} նշխարք, թէեւ մնացորդք երգոց զորս ի նախ

ը ազգութեան վերայ, որպէսզի հակառակախօս {չերեւինք} մեր նեղսիրտի առջեւ: Վնասակար եւ ա

րեւես զզվիլ եմ. ասօր մեռնիմ նե, աչքիս {չերեւնալ}, բայց երեւումը տահա կերեզման չերեւնալ

չերեւնալ, բայց երեւումը տահա կերեզման {չերեւնալ}, կասե թուղթ նայող Ասվատուրը: Թէ որ

ոչ ու կամ ւ, որ ծուռ հնչիւնը հաստատել {չերեւնայ} " ( Տես նորա քերական. 179 եր. )։

միայնակ պառկած է, Ոչ ոք նորան այց {չերթալ}, որ մի նորան հարցանէ, Արդեօք սի

ին. աս բանը պարոն Գրիգորին քիթն 'ի վեր {չերթալուն} գիտեմ, բայց նարա ասելովը բան չի ըլլալ

ր գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանութեանն, {չերկուանամք} նոյնպէս սոցա առ գրել զպատճառ կոորստեան

եւ Մեծ Իշխանուհի Նիզովեան Նովա-Գօրօդի, {Չերնիգովի}, Րեազանու, Րոստովի, Եարոսլաւի, Բելո

ւոր եւ Մեծ Իշխան Նիզովեան Նովա-Գօրօդի, {Չերնիգովի}, Րեազանու, Պօլօցկի, Րոստովի, Եարոսլ

րի եւ Կաբարդինեան աշխարհի վերայ, այլեւ {Չերքասեան} եւ Լեռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց Ժառանգո

նը: Չենք ուրանում նոյնպէս, որ Պ. {Չերքեզեանի} գործը շատ եւ շատ հաճելի էր եղել մի այլ

արծանքից: Չկամինք առաւել խօսել Պ. {Չերքեզեանի} գրուածի պատճառով, այլապէս դէպի չարը պի

րդերին, որ երբեւիցէ բամբասուած էին Պ. {Չերքեզեանից}. հասարակութիւնը ստուգապէս ճանաչեց այժմ

լուսաւորութեան մասին: Հնարը, որով Պ. {Չերքեզեանցը} կարողացել էր ներկել անդաստիարակ եւ անկի

եզուով Հայ Քերականութեան վերայ, որ Պ. {Չերքեզեանցը} հրատարակել էր՝ ցոյց տալու համար իւր գի

անփորձութեան մասին: Ինչեւիցէ, Պ. {Չերքեզեանցը}, ահա այսպիսի կերպերով հիմնելով իւր փառ

ւ մէջ չէր դադարում հողմ արածելուց: Պ. {Չերքեզեանցը} իւր բոլոր կեանքում միշտ գտանուել է վարա

ԺԴ. 1860 թ. Յունիս: Պ. {Չերքեզեանցի} հայհոյութիւնքը. - Պ. Խուդաբաշեանի գիր

ինեանցի " Մեղուի " մէջ ( համար 13) Պ. {Չերքեզեանցի} հայհոյութիւնքը, որ ամենայն առատութեամբ

կը հարկադրուէինք պատասխանել, բայց Պ. {Չերքեզեանցի} գրուածի մէջ, բացի անամօթ հայհոյութենից

օրիցս նոյեմբերի 30-ից, որով յայտնում է {Չերքեզեանցի} մահը: 2-ին տեսութիւն եղբօրս եւ այլոց

ռաջարկած խնդիրների մասին: §1. Պ. {Չերքեզեանցին} յարգութիւն ցոյց տուած պիտի լինէինք՝ պա

սարակութեանը: Յաջողութիւն մաղթելով {Չերքեզեանցին} ՝ Պ. Նազարեանցի պատճառով գրելու գրքի մ

է, թեեւ ձեր աչքումը եւ մեկ թուրքի կամ {չերքեզի} կարգում եմ, որ ամեն նամակներիդ միջումը

ա այն սերը, թեեւ դուք նորան թուրքի կամ {չերքեզի} հավասար կկարծեիք ձեր աչքումը: Այս բ

թաւիշեայ ֆէսով, որի շրջանակը կարած էր {չերքեզի} ոսկեթել ժապաւէնով, եւ որի վերայ ձախ կո

ուբ կարթեալ զհոգիդ մաշէ ժանդահար։ {ՉԵՐՔԷԶԻ} ԵՐԳ ( Պուշկինից) Գետը վազում

ս, այլ եւ զխորհուրդ աղեաց հաշուեն մինչ {չեւ} էր խօսողին բացեալ զբերան: 13) Այ

ո՛չ յայս նիւթ միայն, այլեւ յայլս։ {Չեւ} իմ աւարտեալ զխօսս, ասէ ցիս Մանուկ աղայ

ի լուաաւորութիւն ազգակից եղբարց՝ որոց {չեւ} էր ողջունեալ զհինն դպրութիւն, եւ թէ [ա

ենեցունց յարգելի յոյսն՝ տէր Խոսրովիկ, {չեւ} եւս հասեալ ի սահմանս մեր՝ մինչդեռ գայր

աւորելով առ ի լուսաւորութիւն իւրայնոց, {չեւ} զայս արարեալ սուտ է, ամենայն Հայութիւն

ամք առ ուսանելոյ զնա. ամենայն Հայորդի {չեւ} յարբունս հասեալ հասակի պարտաւորի զկենցա

րա արժանաւորութեան ոչինչ կարէր վճարել, {չեւ} ստացեալ զժողովուրդն ինքեան աջակից եւ լծ

հայք հանդիպել փրկարար լուսաւորութեան, {չեւ} զսեպհական ամբարձեալ գիտութեանց ամբարտակ

ել: Կարծեմ, որ եթե իմ լավ անունս լսած {չեք} նե, գեշը բնավ լսած չեք, ապա ի՞նչ է իմ

լավ անունս լսած չեք նե, գեշը բնավ լսած {չեք}, ապա ի՞նչ է իմ ծնողաց ընդդեմ մեղքս, ա

ե դուք որ ինձ մեղադրում եք, այս բաները {չեք} չափել, այլ մեկ բան է, մեկ մեղադրանք ս

ա կանգնեցուցի, որ մարդ դառնա, բայց թե {չեք} կամենալ, այլ ինձ այդ բանով դեռեւս բամբ

տա ստորագրել: Հավաստի եմ, որ Դուք {չեք} հրաժարվիլ ինձ այսպիսի մի ազգասիրական օգ

մ, որ դուք ձեր ազգասիրական օգնությունը {չեք} խնայելու: Եղբայր, մեք առանց ձեր ոչինչ

մ կայք ստանալու իրավունք, ոչինչ պայման {չեք} առաջարկում, որ եթե այն գնացողքը հարկադ

, կրկնում եմ ես, ինչու որ դուք արժանի {չեք} վերաբերություն ունենալու եվրոպական ազգե

ւրներ. ո՛չ մեկից, ո՛չ էլ մյուսից դուք {չեք} օգտվում, քաղաքային ծախսերը եթե չեն ավե

6-ին նրանք չեն ճանապարհվել: Ինչո՞ւ {չեք} գրել Մոսկվա, որ հեռագրով ձեզ իմաց տան

ոլոր աստիճանակարգի մարդիկը կարող էին եւ {չզանազանուիլ} հագուստներով աշխարհական մարդերից։

մնում անտարբեր վիճակի մէջ. զարթած, թէ {չզարթած}, նոցա հոգեկան ընդունակութիւնքը, այնու

նձր ամպերով պատել ժողովրդի տեսութիւնը, {չզարթեցնել} նորան այդ մահանման քնից, որով քնում է

սիրտը կարո՞ղ էր մի րոպէում հարիւրներով {չզարկել}, այո՞, եւ դուրս չգալ կուրծքի վանդակից

ր չարչարողը չտեսնէ նորա խօսածը ու գլխին {չզարկէ}, կամ պարապ միջոց գտած ժամանակը այնպէս

, նա, կարդալով Ֆոշեի գիրքը, չի կարող {չզարմանալ} ապշեցուցիչ եւ ակներեւ առաջադիմության վր

ողնի։ Խոստովանում եմ, որ չեմ կարող {չզարմանալ} Ռափայելի անհաջողությանը իր ձեռնարկած գո

: Նորա աշխատութիւնքը կարդալով չէ կարելի {չզարմանալ} հեղինակի բազմահայեաց գիտութեան վերայ,

, եւ նրա վարմունքի մասին քո պատմածն ինձ {չզարմացրեց}: Անանյանների մոտ նա յուրայինների շրջան

պա միաժամանակ, նա չէր կարող չտեսնել եւ {չզգալ} վտանգ՝ հանձին Կարլոս I-ի: Այդ ասելով

եւ մի ապացոյցը: Պակաս ուրախութիւն {չզգացինք} մեք, տեսանելով Զմիւռնիոյ մէջ Վասպուրակ

, որոտով Հիւր չլինել քո մօտումը, {չզզուեցնել} իւր ձայնով: Հեզիկ հողմին պատ

ռքերը սեղմում եմ՝ ջրաբաշխական մամուլին {չզիջող} ուժով: Ի՞նչ է, Հովհաննես եղբայրս ոչին

լ թատրոնին: Յոյս ունենք, որ ազգը {չզլանայ} իւր ձեռնտուութիւնը, օրըստօրէ թատրոն յա

նակին բախտաւոր կը գտնուէի, եթէ ինձ եւս {չզոհէիր} քո մէջ Բէգզադաների շարումը: Բայց չկարծ

ոյն ժողովուրդը քաղաքակրթիչ հոգաբարձուից {չզրկուի}: - Կուրանով Աւետարանի որդի՞ք քաղա

ոյն, ուսցուք ի լուսաւորեալ ազգաց, եթէ {չզօրեմք} մեզէն ճանաչել. զի՞նչ այլայլութիւն ձգեա

ժողովրդեան եւ ժողովուրդն առանց հեղինակի {չզօրեն} ինչ առնել, այլ միացեալ ի կամս եւ հոգի

Առ չունելոյ զանոյշ սիւք Առագաստել {չզօրէ} ": Ասաց, եւ աչք ցօղեցին Յ

լ ինձ ի գրի հարկանել զոր ինչ շրթունք իմ {չզօրին} ըստ ամենայն արժանեաց գեղեցկախօսել...

րական կոչմանէ, եթէ մուծեալ է, իսկ եթէ {չէ} կարգադրեալ, ոչնչացուցանել զառաջին գործ

նի: Ինչ տեղ թաղից, աճաբ խանին ետեւն, {չէ} նե չոխրախին ճամբան, չէ նա աճաբ պաղնիքի

բ խանին ետեւն, չէ նե չոխրախին ճամբան, {չէ} նա աճաբ պաղնիքին ճամբան. Խասբիքային տո

եղով հայտնիք, եւ թե հոքու բան արա՞վ թե {չէ}, եւ այլն: Բավ է: Եթե կամիք իմ որ

մար է, ես գիտեմ, որ ան նարա համար բան {չէ}, սրբազանը նարա գալու եւ երթալու խարճն

, թե պեդերցիլ է կամ ինչ եղիլ է տեյին, {չէ}, միայն փող խարճած պերածներս անոր համար

ացածովն գալու եմք: Մի՞թե այդքան կարելի {չէ} խոսք հասկացունել: Ես կխնդրիմ քեզի, որ

յեանն...... եւ թէ Նալպանտեան դպիր {չէ} գրեալ առ ինքն զգիր։ Ինքն գոլով ծնեալ ե

դեակն ձեր ի լսարանն Լազարեանց ըստ որում {չէ} մեզ պիտոյ, դուք պահեցէք զայն գիր միշտ

ասխանի, այլ յօրէ յայմանէ մինչեւ ցայսօր {չէ} ունեցեալ իմ ի կողմանէ նոյն հոգեւոր կառա

սինքն սկսեալ ի 1846 ամէ յիշեալ կաթոլիկն {չէ} ՜ երբէք խոստովանեալ եւ հաղորդեալ ի մերու

ոյ վասն կոչիմս, որպէս եւ կանխեցի ասացի {չէ} ի կարգի իրաց, թողում զի զօրութեամբ 228

աներ ունիմ. բժշկությունը բերբերություն {չէ}, որ մեկ ամանով սյուլուկը շալկե ու երթս

ձեզ նամակ չեմ գրել, այդ եւս զուր տեղը {չէ}. առաջինը, որ ամեն փոշտի գրելու բան չո

բեմն ամիսներով չեմ առնուլ: Ես եղած բան {չէ}, որ ձեզանից նամակ ստանամ ու պատասխան չ

եթե նորա այստեղ ուսումն առնելը ձեզ հաճո {չէ}, ինձի սիմ սիմ մի ասեք, գրեցեք պարզ,

ժմ վաճառական լինելու չէր, որ ասեք թե՝ {չէ}, բանը բանից անցավ, հազարներ կորավ տեի

րեւ մարդկային լեզու ամենեւին բաց առնված {չէ} այս կանոնից: Տեսնում ենք ամբողջի օրինա

ը հողմերի թեւերի վերա թռուցած կանցնեն: {Չէ} կարելի ասել, թե հայոց լեզուն չի ունեցե

ավանդում եմ ձեզ, հուսալով, որ ձեզ մոտ {չէ} կարող Սատուրնոսը մերձենալ եւ իմ գրածներ

թյան համար. երբ հետ Մոսկվա գալը հայտնի {չէ}, բայց թե գա Մոսկվա, կարծիք կա, որ դի

ս նե, սուտ բան է, նա Էջմիածին երթալու {չէ}, այլ թշնամիի խոսք է, ես եւս ոչինչ բան

գիր չի առնում ձեռը, բոլոր պատճառը այն {չէ}, որ չի կամենում կարդալ, բան հասկանալ

ցա, իմանալով Ձեր առողջությունը. փույթ {չէ}, մեղադրիր, եղբայր, ինձ համար շատ քաղ

անից, երրորդը, որ ասում եք, իմ ձեռքը {չէ} հասած: Այն ոտանավորն կուղարկեմ դիմացի

յս հանդեսը տեսնելու: Օրը դեռեւս հայտնի {չէ}, իմացվածովը կգրեմ: Շնորհավոր լինի

ուն 76-ին ժամանակը) ափսո՛ս, որ այդտեղ {չէ} Ձեր բարեկամ Միքայել Նալբանդյանը

ներն ծախել է, բայց մարդը տահա վերուցած {չէ} ապրանքը եւ փողը տված չէ: Սրբազանի

ը տահա վերուցած չէ ապրանքը եւ փողը տված {չէ}: Սրբազանի բաները նույն դրության մե

, որ իմ ազգի համար աշխատությունս կորած {չէ}. գոնե կա մի մարդ, որ ճանաչում է եւ ին

եցական գումարաց, բայց մեզ ծանոթություն {չէ} տվել, ես մասնավոր կերպով իմացա սրբազան

վի առակը. խրիստոմատիան վերջին տիպը դեռ {չէ} դուրս եկել. եթե այն եւս ավարտվի, իսկո

յուրին կհասանի 25 մանեթ, որ մի մեծ բան {չէ} մի մարդու համար: Տեր Գեորգին եւս ասացե

նալու մեղքը կքավենք, թեեւ դա մեր մեղքը {չէ}, բայց այժմ այնտեղն է հասած մեր բանը,

նք մեք, եւ ազգը պիտի օգնել եւ այդ ազգը {չէ} այն խաժամուժ ամբոխը, որ ոչ այս գիտե եւ

ւյսը այն է, որ օրագիրը կխափանվի, բայց {չէ} պիտո թույլ տալ, որ այդ հարվածը ստանանք

ող էիր լսել ինձանից այս մասին, որ գրել {չէ} կարելի եւ այլն: Հոկտեմբերին պիտի ստ

իսափայլի " համար, ես կարծում եմ որ ուշ {չէ}, բայց դու քո խորհուրդը հայտնել մեզ: Ե

ամարը սարը թամըզին տպվելով ամենեւին լավ {չէ} ասում մեր պ. հակառակորդների մասին, վա

ծակատարությունը: Մեր պատերազմը դադարած {չէ}, եւ ձերը չէ պիտո դադարի, մեք ազգի ընտ

նը: Մեր պատերազմը դադարած չէ, եւ ձերը {չէ} պիտո դադարի, մեք ազգի ընտրյալ որդիքս պ

ստեղ, որ " Հյուսիսափայլը " լուռ մնալու {չէ} գալոց տարու մեջ Ձեր ազգասիրական գործակց

վ գտանվում ենք պարտքի տակ: Մի՞թե արժան {չէ}, որ ազգային եղբարք օգնեին մեզ, մանավա

ռնուն այս մասին հոգալ. սառն մնալով բան {չէ} առաջանում, պիտո է ջերմությամբ կպչել գո

տեղի մեջ է մտանում այնպիսի գործերի, որ {չէ} ենթարկվում առաջնորդական տեսչության, գր

թյան, գրեցինք թե Այվազովսկին երեսփոխան {չէ} բոլոր Հայոց հոգեւորականության եւ թե կեն

Այվազովսկին ինքը վիրավորվելով օրագրից, {չէ} ուզում ասպարեզ մտանել յուր անունով եւ ա

ամարի մեջ հրատարակել, մինչդեռ այդ բանը {չէ} երեւիլ " Մասյաց աղավնու " մեջ: Ձեզ

Սիրտս շատ կոտրած է, եւ ոչինչ բան աչքիս {չէ} երեւում, վերջին հուսահատության մեջ: Ա

զարյանցի բանը ոչ ոքի մի՛ ասա, հարկավոր {չէ}, թող թշնամիք չուրախանան, նորա պատիվը

այլ ոչ բոլորովին: Քեզ գրածս եւս բոլորը {չէ}, ավելի խայտառակ բաներ կան, որ միմիայն

: Բժշկությունը ինձ ոչ թե միայն ատելի {չէ}, այլ եւ դորանից ավելի սիրելի բան չունի

յլի. թող այդ ստանամ, ինձ վնաս բերելու {չէ}, ընդհակառակը, շատ եւ շատ օգուտներ ուն

իցիայի գործը դեռ շուտով հառաջ շարժվելու {չէ}, ըստ որում Ստռոգոնովը, ինչպես գրել է

յ, մեք հաւատամք դեռ եւս, եթէ ազգն մեր {չէ} ի կորուսելոյ սակի, եւ խոհեմ՝ եւ յարատ

ավելի օգտակար է աշխատողին, որ արդարեւ {չէ} արհամարհում այդպիսի հաշիվները: Հույս ո

վերստից մինչեւ 40 000 վերստ: Այս կատակ {չէ}. հավելացուր սորա վերա եւ այն դժոխային

։ Եթե այս բաները եւս անտես առնենք, {չէ} պիտո գեթ մոռանալ այն, որ գնացող պարոնն

հել եւ մեր կյանքը, որ կարծում ենք, թե {չէ} կատարել դեռեւս յուր խորհուրդը ազգին վեր

ող գուշակել այժմեն, նույնպես եւ քաղաքը {չէ} կարող գուշակել եւ սահմանել, թե ո՛րքան

ել այդ գործը: Գուցե թե ոչինչ բան կորած {չէ}, այլ ամենայն բան յուր կարգով պահպանվու

աղաքը դատաստանը աչքի տակ առած լինելով, {չէ} պիտո մոռանաք, որ գնացողքը գործ ունին ա

կամ մի ուրիշ բռնակալ տերության դատաստան {չէ}, որ մի քանի թուղթ սեւցնելով կամ մի քան

Մասեհ Բաբաջանի թողած կայքը վաճառելի բան {չէ}, այլ միայն նորա եկամուտը պիտի ստացվի կ

յամբ: Մեզ մինչեւ այժմ ոչինչ բան հայտնի {չէ}, թե ի՛նչ կա այնտեղ, բան մնացե՞լ է, ո

այմաններից դուրս ոչինչ պայման ընդունելի {չէ} մեզ, եւ թե պատվելի հասարակությունը չհա

թերությունքը մեր թարգմանիչների հանցանքը {չէ}, այլ հունական բնագրին, ըստ որում այդ

տ որում այդ բնագիրը 72 թարգմանչաց գործը {չէ}, այլ կցկտուր հավաքածո ասորական կամ այլ

նաւ ներգործեն ՚ի Սինօդին, եւ լօգիկաբար {չէ} մարթ խօսիլ ընդ գլխաւոր անդամոցն, յորոց

պատմական մահին հետ մարտ դնե եւ քանի որ {չէ} հաղթել ու չէ դուրս եկել ներկայից, ապագ

ին հետ մարտ դնե եւ քանի որ չէ հաղթել ու {չէ} դուրս եկել ներկայից, ապագայի մեծ ճանապ

այի մեծ ճանապարհը ընկնելու՝ նորան հեշտ {չէ} հասկանալ եւ արժանապես գնահատել յուր մեջ

պատերազմական անարգություն: Նորա փույթը {չէ}, որ արյունաթաթավ Իտալիան ավելի քան կես

ւմ է այս անպարծանք պարոնը, ասելով, թե {չէ} պիտո զենքը ցած դնե, մինչեւ որ Ֆրանսիսկ

ուր չլինի: Այդ պայմանաժամը եւս հեռի {չէ}. այսօր չորրորդ օրն է, որ ռմբակոծում ե

կառավարութիւնս այսոցիկ տանց՝ զորս ցարդ {չէ} իմ տեսեալ եւ զորս փոքրագոյն յոյժ ասեն լ

գնում, բայց դեռ ավարտվելու աստղը ծագած {չէ} հորիզոնում. երեւում է թե ամիս եւ կես կ

գութենէ ծախուց վասն դատաստանի, զորպիսի {չէ} մեր տեսեալ ՚ի Ռուսսիա: Ի սկսանել ի

ի վերայ առաջնոյ կտակին, քանզի երկրորդն {չէ} վաւերական: Առ այս ասեմ ցնա- եւ ո՛վ

ն անուանելով զայն կտակ, այդ խօսք նորա {չէ} վաւերական, ուստի բողոքեմ առաջի քո եւ հ

բ Նախիջեւանցւոց, եւ Ատեանն Նախիջեւանայ {չէ} զայն վաւերացուցեալ եւ ոչ իսկ վեհափառ կա

ի սպառնալիքներից, հավատացեք, որ ոչինչ {չէ} կարող առնել ձեզ: Երկյուղ ունիք կաթողիկ

թողիկոսի կողմից ձեզ ոչինչ չար պատահելու {չէ}, եւ եպիսկոպոսը ոչինչ չէ պիտո կարողանա

չար պատահելու չէ, եւ եպիսկոպոսը ոչինչ {չէ} պիտո կարողանա առնել: Ողջունեցեք հա

լեւս լաց չես լինի ու չես տրտմի, այնպես {չէ} ՞: Ինձ հաճելի է նախօրոք անսահման հավատա

նգամ էլ կրկնում եմ - ինձ ոչինչ հարկավոր {չէ}, մի՛ ուղարկիր: Խնդրում եմ՝ թող սիրել

տանիքի բախտը, իսկ դա երկրորդական խնդիր {չէ}: Հանգստացրու նույնպես մեր ծնողներին:

ված դրանց նկատմամբ, ուստի անհրաժեշտ էլ {չէ} ինձ արդարացնելու համար խոսել այն բանի մ

մ կառնեն ծանծաղուտի: Հիմա այն ժամանակը {չէ}, երբ անպատիժ խաբում էին հասարակություն

ես, այդ գիրքն իր տեսակի մեջ հետիններից {չէ}. թերեւս հեղինակը կուղղե իր մի քանի կոպ

մ, որ նա կատակ անելու ժամանակ չուներ. {չէ} ՞ որ վտանգը լուրջ էր - այդ չպիտի մոռանալ

րում եմ, մի՛ բերի, ինձ ոչինչ հարկավոր {չէ}: Ծխախոտ ես գնում եմ այնտեղից, որտեղից

ամար հանգիստ եղեք: Եթե մեզ վիճակված {չէ} շուտով տեսնվել, ապա մի՛ մոռանար հաղորդ

անխղճաբար դավաճանեց Անգլիային: Բավական {չէ}, որ նա որպես թագավոր դավաճանեց կոնստիտ

ը որեւէ փոստային թղթի վրա կատարելու բան {չէ}. դա հարկ էր քննարկել մինչեւ ոսկորների

սի կյանք եմ վարում, որը ոչ ոքի օգտակար {չէ}: " Ни богу свечка, ни чорту кочерга "

ւմ իմ բոլոր հարցերի պատասխանը լինի, թե {չէ} այնքան անախորժ է, երբ պատասխան չի լինո

ատ հավատացած եմ, որ նա նատուր-փիլիսոփա {չէ} եւ ոչ էլ դոկտրինյոր, պահպանե նրան Ադով

մ. թեեւ այդ ազգը ամենեւին պատմական ազգ {չէ}, այնուամենայնիվ նա հանդես է բերել պատմ

ել այս եւ այն պետության մեջ, շատ բարձր {չէ}, այնուամենայնիվ, մեղք կլիներ ժխտել նր

գնչուներից հետո: Խմբագրությանը հաճելի {չէ} ՞ արդյոք համաձայնել, որ Եվրոպայում՝ Ռո

ումը Թուրքիայում։ Առողջությունս վատ {չէ}. հույս կա, որ առանց որեւէ դեղորայքի կ

հարցի մասին, բայց այստեղ խոսելու տեղը {չէ}, բացի այդ, նման հարցերի պարզաբանման հ

համապատասխանում: Այդ գիրքն այժմ ավելին {չէ}, քան Անգլիայի վիճակագրության եւ քաղաքա

թյան զարգացման հիմնական խթանը կրոնի մեջ {չէ}, այլ ավելի շուտ, կրոնների վերածնունդը

նքն Ուստիմովիչի գործում ոչ միայն գովելի {չէ}, այլեւ, ինձ թվում է, արժանի է ամենայ

( լուրջ եմ ասում), խղճում եմ. նա չար {չէ}, այլ շատ վատ ուղու վրա է: Սատանան գիտ

տումը: Այդ լոնդոնցի պլեբեյից ավելի լավ {չէ}: Հարյուր անգամ ավելի օգտակար կլիներ խե

շրջանից, ուր մի ժամանակ ապրել եմ, թե {չէ} ես ինձ կզգայի ուղղակի բեւեռից դուրս, ի

կարելի, կամ հարկ եղած դեպքում հնարավոր {չէ} դրանով ճանապարհ գնալ: Անիվների օղակներ

ն ու ամրությունը: Իմ առողջությունը վատ {չէ}. այսօր չնայած արեւ է, բայց որովհետեւ

զանցապես գրպանի թոքախտի պատճառով, բայց {չէ} ՞ որ Գ. Այվազովսկու հիշյալ ամսագրերի հր

պագրված, որ առանց դժվարության հնարավոր {չէ} կարդալ, մանավանդ որ իմ աչքերով պարծենա

ւ միայն քո տեսության եմ փափագում։ Երեկ {չէ} մյուս օրը վարչությունից խնդրել եմ, որ

Ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչու եմ ուրախանում, {չէ} ՞ որ միեւնույնն է՝ այստեղ է նա, թե Մոս

արձագանքել ": Ծխախոտը բոլորովին այն {չէ}, ինչ որ դեկտեմբերին ուղարկել էիր, դրա

սա, որպեսզի իր շան բնի մասին հոգա, թե {չէ} շունը կսատկի: Այս նամակն այսօր կպահ

գ Իմ սիրելի եղբայր, Երեկ {չէ} մյուս օրն ստացել եմ գրքերն ու խմորեղենը

թյան համար նշանակված ժամանակը շատ հեռու {չէ}: Շնորհակալություն նորին գերազանցության

վ: Լավ է, որ նրանք դադարեցրել են, թե {չէ}, իրավ, տեր Մովսեսի բանը վատ կլիներ:

սկզբունքին ուղղակիորեն հակասող սխալը: {Չէ} ՞ որ Տուրինյան պալատի օրինակելի բանավիճո

ն: Այդ դեպքում հռչակավոր տեսակետն ազատ {չէ}, այլ ստրուկ: Տեսակետը ոչ այլ ինչ է,

տ է՝ լռելյայն, բայց փաստացի բացառումը {չէ} ՞ ոչ միայն գեղեցկության, այլեւ պիտանիու

բ շատ ու շատ գերազանցում են նրան: Ճիշտ {չէ} ՞, որ ապուշի անուն ու տիտղոս կվաստակեր

ր հարսնացուն Բելվեդերյան Վեներային նման {չէ}: Ինչ ուզում եք ասեք՝ դա ծայրահեղ հիմա

քշաբթի կարելի է գտնել ընկերների. մոտ: {Չէ} ՞ որ հանրային գրադարանից գրքեր տուն չի տ

ղղակի կհասցնի անվերջ հակասությունների: {Չէ} ՞ որ ժողովուրդը թողել է կամ այսպես ասած

ն որեւէ ուսմունք, այսինքն՝ դոկտրինա, {չէ}. ամենագռեհիկ ուսմունքը կարելի է անցկաց

հետեւողներ կգտնի: Բայց լեզուն ուսմունք {չէ}, այն չի կարելի քարոզել, եթե հավաքես ա

: Դա շատ նուրբ խնդիր է: Լեզուն տրակտատ {չէ} ՝ չի շարադրվում: Լեզուն օրենք չէ՝ չի

ակտատ չէ՝ չի շարադրվում: Լեզուն օրենք {չէ} ՝ չի հրամանագրվում: Որեւէ մտքի արտահայ

ի ամբողջ բանակին: Ինձ այնքան անհրաժեշտ {չէ} տեսնել, որ ինձ հետ խոսող մարդը խոսեր ի

ուղղեն: Ներկա միջոցներով այժմ հնարավոր {չէ} պահանջել, որ նկարի յուրաքանչյուր, առա

գործն է, որովհետեւ՝ " լեզուն տրակտատ {չէ} ՝ չի գրվում, որովհետեւ լեզուն օրենք չէ

չէ՝ չի գրվում, որովհետեւ լեզուն օրենք {չէ}, չի հրամանագրվում ", ինչպես արտահայտվ

ն ընդհանրացնել չեմ կարող եւ հնարավոր էլ {չէ} ՝ նախքան աշխատանքս ավարտելը եւ նախքան ի

ցի մի հայ ( կալիումի քլորը եւս մոռացված {չէ}, KCI) Փարիզում եղած ժամանակ խոսում է

ոկ ի սեր վարդապետի. այդ նրա կողմից լավ {չէ}: Հավանորեն մոտ օրերս Անանիային նամա

խեղճ Գրիգոր Ալաջալյանին, ապա հնարավոր {չէ} ՞, որպեսզի Անանիան մի անգամ նրան իր մոտ

թյան է մատնվել, կարծելով, թե հնարավոր {չէ} սխալն ուղղել: Ես լավ գիտեմ, որ հենց մ

երիտասարդ, ես այդքան չէի ափսոսա, բայց {չէ} ՞ որ նա բոլորովին էլ սովորական ընդունակո

ական ընդունակությունների տեր մարդկանցից {չէ}, չնայած, դժբախտաբար, ընտանիքի աղքատո

վակիր: Փառք աստծո, որ նա առողջ է, թե {չէ} ես արդեն մռայլ մտածմունքների մեջ էի ընկ

ր, որ այսուհետեւ այդպիսի բան չանի, թե {չէ} վա՜յ նրան: ՝ Շատ ուրախ եմ կենդանաբ

կներ բազմացնելու խնդիրը. սա մի մեծ բան {չէ}, տեսականորեն ֆիզիոլոգիայից մենք ամենքս

է, վերջապես, գիտությամբ պարապել. թե {չէ} ՝ ի՞նչ արժեք ունի միակողմանի սոսկ բժշկո

է նրանք ( միջատները) որոնել ու գտնել. {չէ} ՞ որ՝ եթե նրանք ապրել են այնտեղ մինչեւ

աշխատանքով բեռնավորեցի Անանիային, բայց {չէ} ՞ որ պետք է աշխատել. թո՛ղ արիստոկրատներ

ողջ ժամ սպասեցինք. դա իհարկե, մեծ ցավ {չէ}, բայց պետք է ի նկատի ունենալ, որ ծառա

րիշ ոչինչ: Իմ նիհարությունը նոր բան {չէ}, ընդհակառակն, այժմ ես կազդուրվում եմ

ունքով - այդ մասին դատելը երեխայի գործը {չէ}, իսկ երբ նա կսովորի ու կմեծանա, երբ ն

սեպտեմբերից առաջ Պիտեր չես ընկնի. ճիշտ {չէ} ՞: Բարեւիր այնտեղ բոլոր բարեկամներիս ու

վանից, երբ դու հեռացար այստեղից, երեկ {չէ} մյուս օրը: Շնորհակալություն նորին գերա

քը: Ինձ թվում է, որ այդ այնքան էլ մեծ {չէ}, թեեւ Ռոստովի բանսարկուն իր գիշատիչ աչ

անից: Ինչպես էլ որ լինի, նա մեզ ընկեր {չէ}, ու այլեւս չընդունես նրան՝ ինչ բարիք

րենց առեւտրից, ուրիշ ոչինչ չգիտեն, թե {չէ} վատ կլիներ նրանց բանը այդ ընտանեկան թշն

տես, որ ինձ, իսկապես, ոչինչ հարկավոր {չէ} - ո՛չ նյութական, ո՛չ էլ բարոյական վարձ

մարյա 10 հազար ռուբլի արծաթ: Հանաք բան {չէ} ՛ սա: Իսկ եթե ընկերությունը համաձայն

ու դեպքում լռություն պահպանելն ապացույց {չէ}, որ բացակայողը կամ նա, ով լռում է, ի

, որ նա այդ 64. 000 ռ. նորից վճարելու {չէ}, իսկ ո՞ւր է այդ գումարը: Երկրորդ, յո

ճեմարանին: Ճիշտ է, այդ դեռ մի մեծ բան {չէ}, բայց, համենայն դեպս, մեկն ավելի է զ

ներելի. մանավանդ, Նախիջեւանը պարտավոր {չէ} Թեոդոսիայում անկելանոց պահել, որտեղ ին

ողների դրությունը, եւ ուրիշ ոչինչ, թե {չէ} ամեն ինչ կաղվի, կմաղվի, ալյուր կդառնա

: Ափսոս որ չի կարելի գրել հայերեն, թե {չէ} ես ինքս նրանց կգրեի. բայց մի՞թե նրանք

է, որ ինձ համար բնավ երկրորդական հարց {չէ} ։ Թույլ եմ տալիս ինձ խոնարհաբար հուս

ովհետեւ մեզ այլեւս ուրիշ ոչինչ հարկավոր {չէ}: Սպասում եմ խոստացած ընդարձակ նամակ

ի, ապա երբեք վերջ չի ունենա. պետք է, {չէ} ՞ վերջացնել երբեւիցե: Հաղորդիր իմ բա

կ առայժմ ո՛չ քեզ, ո՛չ ինձ այն հարկավոր {չէ}: Սերովբե եղբայրը կմնա. ես նրան խնդ

նպես թերի եւ ի՞նչ՝ վերնագիր ունի: Գ. {Չէ} ՞ կարելի արդյոք ասորերենը հայերենից թարգ

այնպիսի թուղթերու պատասխանելը իմ գործս {չէ}: Որովհետեւ իմ աքսորը եւ տկարություն

լ տավա տալապայի, մնաց որ պատշաճ բան էլ {չէ}. հույս ունիմ, որ դուն ալ նույն ոգվույ

նիս, ապա թե ոչ, վնասը ձեզ կլինի, ինձ {չէ}, ինչու, որ դուք առուտուրի մարդ եք: Ի

տ շնորհակալ եմ, ինձ ոչ մի բան հարկավոր {չէ}, եւ դուք զուր տեղը անհանգիստ մի՛ լինեք

ը անհանգիստ մի՛ լինեք: Տկարությունս {չէ} ներում երկար բարակ նամակ գրել, ուստի ե

իմ, քիչ մը աղեկ ալ իմ, ասիմ նե, սուտ {չէ}, թեեւ կելիրլի կիդերլի է. ինչ ալ ըլանե

ունեի, բժիշկն ալ նութխը բռնված՝ մայիս {չէ}, մարտին թարաքը կելլիս, կկանչեր, բայց

թե ավելի, զերե խըմըզի ատեն ուտելու բան {չէ}, իսկ վրայեն ալ տաքերը անցնին նե, վերո

չորնա, զարար չունի: Ուրիշ բան պետք {չէ}, քանի մը հատ լիմոն, փոռթաքալ կուզենայ

է, պատկանած ժամանակն ալ մեկ մեծ բան մը {չէ}, բայց ինչ կուզե թող ըլլա, տղոց տեր իս

Զայս ամենայն հրիտակս ցայսօր ժամանակի {չէ} մեր ստացեալ, կա՛մ 'ի պատճառս անհոգութե

ստանի Մեղուի " 16-երորդ համարը: - {Չէ} ՛, չեմ կարդացել, - պատասխանեցի ես, -

Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին, որ ասել {չէ} կարելի: Հաւատա՛ ինձ, այն օրն է ձգել ն

գիր լինելը Կաթողիկոսի մօտ ոչինչ ապացոյց {չէ} նորա գիտնական, ուսումնական եւ եւրոպացի

զգի սիրտը: - Պարո՛ն, քո խելքի բան {չէ} ՝ դատել եւ հասկանալ ճշմարտութեան յարգը

լի կամակորութիւնը ոչինչ այլ բանի պատճառ {չէ} լինելու, եթէ ոչ հարկադրելու ինձ, որ ա

եթէ այդպէս եւս լինի, մի ուրիշ խորհրդով {չէ} դա, եթէ ոչ, որ ազգի սրտացաւ անդամքը,

Նազարեանցի վարդապետութիւնը երեւակայական {չէ}, ինչպէս մի ուրիշի մագիստրոսութիւն՝ մի

հասել վարդապետական աստիճանին, որ ոչ ոք {չէ} ՛ կարող խլել նորանից, եւ եթէ ստուգապէս

Ադամի լեզուն է: Իսկ Նալբանդեանցը երբէք {չէ} մեղանչել սխոլաստիկ կոչելով Հայոց այն կի

անձնասէր մարդ ես, ինչ բան որ համաձայն {չէ} քու տեսութեանը, մի՞թէ յիմար էր: -

նում " Մեղուի " ցնորաբանութիւնքը։ Բայց {չէ} պիտոյ մոռանալ Ղազար Փարպեցու առածը. "

քի նման բան է այդ մարդերի համար: Ով որ {չէ} նկատել այս բանը, թող ուշադիր լինի, եւ

չումը եւ դրութիւնը աշխարհի երեսին խափան {չէ} ձեզ մի ազգային եւ բարի գործի մասնակից լ

որուստ չունիք. դորա գործակատարների մէջ {չէ} ՛ երեւում մի հաստատ բնաւորութիւն, եւ ին

աստիարակուած, որովհետեւ նորա գրածի մէջ {չէ} երեւում մի հիմնաւոր դաստիարակութեան հետ

, եւ այդ պատճառով Պ. Իսահակեանցը ինքն {չէ} իմանում կշռի ո՛ր թաթի վերայ դնէ իւր ծան

իմութեան տուն, որի մասին ասում էք, թէ {չէ} շինել նա այր աւազակների, ուրեմն եւ անպ

աս բան է թռչնավաճառութիւնը։ Ձեզ յայտնի {չէ} ՞, որ Անգլիայում ընկերութիւնք կան եւ այ

երի վաճառականութիւնը մի երեւելի բան է։ {Չէ} ՛, սիրելի՛ս, այդ վաճառականութիւն չէ,

։ Չէ՛, սիրելի՛ս, այդ վաճառականութիւն {չէ}, այդ ճանապարհով Հայոց ազգը երբէք յառաջ

ճանապարհով Հայոց ազգը երբէք յառաջանալու {չէ} վաճառականութեան մէջ, եւ մեք դատապարտել

զգը եւ թքում ու մրում էին նորան։ Ոչ ոք {չէ} կատարել այդպիսի գործ։ Ես տեսանում եմ,

արդիկ ուրեւիցէ, այդ Հայոց ազգի շնորհքը {չէ}. մեզանից իւրաքանչիւր ոք, Գերմանական,

կը բանայ իւր քսակը։ Նորա ձեռքը սովորած {չէ} այդպիսի բաների համար՝ արծաթ ձգել ազգի

ը: Այո՛, Պարո՛ն, բան խօսելու ժամանակ {չէ} պիտոյ մոռանալ այն շրջապատը, որի մէջ կա

, բայց ինչ պիտոյ է առնել. այդ նոր բան {չէ} աշխարհի երեսին, եւ մտածող մարդիկ վաղու

ղ բամբասուինք ճշմարտութեան համար, փոյթ {չէ}, միայն թէ Աստուծոյ ձայնը չասէ մեր սրտի

տարուայ ողբը ոչինչ արդիւնք յառաջացուցած {չէ} եւ այլն։ Այսքան պիտոյ է իմանալ, որ ոչ

ռեւս ճշմարտախօս հեղինակներից պարսաւապետ {չէ}, եւ այդ պաշտօնը՝ իւր պարծանքով հանդեր

ովը: Ասում էք, թէ Խորենացու ողբից բան {չէ} յառաջացել. դորա մեղաւորը Խորենացին չէ

չէ յառաջացել. դորա մեղաւորը Խորենացին {չէ}: Աշխարհիս երեսին ձայն ասացեալը լսողի հ

ից, թափում են ջրի մէջ: Այստեղ աւելորդ {չէ} խնդրել ձեզանից, որ յայտնէք նոյնպէս, թ

ութենից, ուրիշ արժանի ուշադրութեան բան {չէ} կարող այսօր զարդարել իմ Յիշատակարանը:

. ուր որ կայ այդ բանը, այնտեղ կայծակը {չէ} կարող վնասագործութիւնք յառաջացնել, որո

՞չ ապաքէն ոչինչ բան աւերուած ու պակասած {չէ} նորա ներքին կազմակերպութեան միջից, ինչ

այց դորանից, եթէ մեծ չլինի, գոնէ փոքր {չէ} մի երեխայի սկզբնական, ընտանեկան դաստիա

Ծնողի գլխաւոր խորհուրդը եւ նպատակը {չէ} պիտոյ այն լինի, որ աշխատի իւր մահից յե

գ դաստիարակութիւն եւ լուսաւորութիւն տալ {չէ}, եթէ մի ծնող դնում է իւր որդին մի օտար

ն եւ յաւիտենական երջանկութիւն: Ո՞վ {չէ} ցանկանում վայելել այս երանութիւնը, բայ

ուծոյ արդար դատաստանի առաջեւ, հարկաւոր {չէ} իւր վերայ առնուլ եւ զաւակների պատասխանա

ւ արգելք են դրել կայքի վերայ, վասնորոյ {չէ} կարողացել գրաւ դնել, չէ կարողացել արծա

րայ, վասնորոյ չէ կարողացել գրաւ դնել, {չէ} կարողացել արծաթ առնուլ, ուրեմն եւ այն

ամի հատուցանել իւր պարտքը, ո՛չ, հերիք {չէ} այդ, այլեւ մի մեծ գումար եւս կամի ստան

մ Յիշատակարանի հետ. ոչինչ մարդու ծառայ {չէ} իմ Յիշատակարանը, ես նորան չեմ տպում,

եք բոլորս՝ մի գերդաստանի անդամ։ Ամօ՞թ {չէ} այդպիսի գերդաստանի որեւիցէ անդամին, պա

հոգանալ ընտանիքի լաւութեան մասին, ամօթ {չէ} ՞, ասում եմ, միեւնոյն ընտանիքի մէջ որո

մեանց, եւ Պ. Բէգզադէն այնքան վատ մարդ {չէ}, թէեւ մի փոքր յիմար է. նա այսպէս խօսո

մ ես՝ այս սաստիկ անձրեւը եւս արգելառիթ {չէ} եղել իմ գալուն... - Ասա՛, ես լսու

ա՛, ես լսում եմ քեզ: - Լսելով բան {չէ} դառնում, դու մի Էֆիմերդէն առնուս ձեռքդ

տացել են եւ գործ են ածել Էֆիմերդէն, սա {չէ} հաւատում եւ չէ ընդունում։ Տէ՛ր Աստուած

ծ են ածել Էֆիմերդէն, սա չէ հաւատում եւ {չէ} ընդունում։ Տէ՛ր Աստուած, յետոյ ասում

նար մի այդպիսի մարդու վերայ։ Ձեր փոյթը {չէ} ամենեւին, եթէ մի մարդ չէր պահում Աստու

յդ պատճառով եւս եկած ես իմ մօտ, այնպէս {չէ} ՞: - Ամենեւին այդպէս: - Ես Էֆի

ել քեզ, որ երազ ասացեալը հաւատալու բան {չէ} ։ Դու, ինչպէս ասում ես, կրկնապատկել ե

որքը: Հանգստացի՛ր, դա մի վնասակար բան {չէ}: Պ. Բէգզադէն, սաստիկ յուսահատուա

նը քաղաքի գլուխ ընտրուած պարոններից հոգ {չէ} տարել քաղաքը սալայատակ առնելու մասին,

ղարկւում է սահմանից դուրս: Շատ ժամանակ {չէ}, որ մի ֆրանսիական ընկերութիւն ոտք է հա

բարակացաւ ասացեալ տկարութեանը: Զարմանք {չէ} Նախիջեւանում, ինչպէս նաեւ առհասարակ Աս

ժանաւորութիւն ունին: Վարսաւիրայի փոյթը {չէ}, թող հիւանդը բարակացաւ ունենայ, թող մ

ւնի գոյնը սկսել էր սպիտակիլ. նորա հոգը {չէ}, նա ամենեւին տգէտ է, որ արիւնը, առան

կրակի նման սաստիկ դեղ տալ. եթէ արծաթը {չէ} դիմանում, սեւանում է, ողորմած-հոգու փ

նց Իւանովիչ Գեռռեւինը: Ի՛նչ օգուտ, որ {չէ} ճանաչում ժողովուրդը նորա յարգը, ի՛նչ օ

ար է շատ կերպով, եւ թէ բնութիւնը երբէք {չէ} կարող ենթարկուիլ որեւիցէ ստիպանքի:

նդակուած է, որ ոչինչ ազնիւ մտածութիւնք {չէ} կարելի դորանով բացատրել, որովհետեւ ժող

ասիական բնաւորութեամբ: Ընկերական կեանք {չէ} երեւում այդտեղ: Միմիայն ազգականը գնում

քին ծանօթ են Նախիջեւանցիք: Մի մարդ {չէ} կարող այս բաները առնել, բայց եթէ հինգ-

՛նչ պատճառով դորա անմիջական վաճառատունը {չէ} շահուելու կրկին անգամ աւելի: Երկրա

խաւարի ամբարտաւանութեան եղջիւրը: Փոյթ {չէ} ՛, որ այս րոպէիս վատամարդիկ են դարձած ա

հատակները խաժամուժ ամբոխի աչքում։ Փոյթ {չէ} ՛, որ մի տեսաբանական խաբէութեամբ ( опти

եւ անախորժութենների։ Այս հիման վերայ, {չէ} պիտոյ ամենեւին զարմանալ, որ միեւնոյն բ

թէ ճշմարտութիւն ասացեալը սեպհականութիւն {չէ} Մարկոսի, Կիրակոսի, այլ՝ Աստուծոյ, ո

աղթահարել են աննիւթը եւ անապականը, ուր {չէ} քարոզւում ուսումնարանի ամբիոնից սէր, ը

ի եւ մեր սիրական հասարակութիւնը շինելու {չէ} մի հոյակապ բուն ազգային դպրոց եւրոպական

ի գործակցութիւնը, քանի որ կանգնեցնելու {չէ} մի այդպիսի աշտանակ լուսաւորութեան, քան

կայ: Բայց եթէ ճիշդ խօսենք, այդպէս եւս {չէ} կարող մնալ, որովհետեւ բնութիւնը դադար

ինելուն: Առողջ բանականութիւնը թոյլ {չէ} տալիս ընդունել Նախիջեւանի այն գանգատը,

չեն։ Եթէ դոքա մասնաւորք են, եթէ դոցա {չէ} վերաբերում այդ գործը ազգի եւ հասարակութ

թէ ոչ այժմ, գոնէ ապագայումը, եւ մի՞թէ {չէ} կարելի սկսանել այժմ մի հիմնաւոր հոգաբար

են մասնակից լինել դորան: Մի՞թէ քաղաքը {չէ} կարող գոյացնել իւր լինելոց ուսումնարանի

ց եւ քսան հազար դեսեատին հողի արդիւնքից {չէ} կարող հինգ հազար մանէթ յետ ձգել տարին ո

րդասէր եւ ՕԳՈՍՏԱՓԱՌ ԿԱՅՍՐՆԵՐԻ շնորհքը, {չէ} պիտոյ յօժարի իւր զաւակների կրթութեան եւ

ձատրել: Մեր ասած ուսումնարանը նման {չէ} այդ օբսկուրանտների ուսումնարանին. դոցա

կ է լսելու միայն ոսկու եւ արծաթի ձայն, {չէ} իմանում, որ մեր համար նա է օրինաւոր ազ

դէպի ինձ բարեկամութեան մասին, իսկ եթէ {չէ} հասկանալու եւ առանց իւր օգուտը ճանաչելո

ռնալու էր ինձ թշնամի, այդ եւս իմ փոյթը {չէ}. պատճառ, այն փառք ու պատիւը եւ այն ան

ատճառ, զուրկ լինելով լուսաւորութենից, {չէ} կարող զանազանել սեւը եւ ճերմակը, իսկ ե

, մի լրագիր, որ գովում էր նորան. փոյթ {չէ}, որ այդ սուտ, խարդախ եւ երեխայական գո

գովասանութիւնը մահադեղ էր ազգին, փոյթ {չէ}, որ նա, լսելով այդպիսի գովասանութիւնք

ը... Մեք առողջ, հիւանդ չենք, մեզ դեղ {չէ} հարկաւոր, ունինք զՄովսէս եւ զմարգարէս

ր համար, եկէք մեր մօտ... Ձեզ հարկաւոր {չէ} նոցա դեղը... Թանգագին է, մեք աւելի՛ դ

. դուք կամք չունիք... Ձեզ եւ հարկաւոր {չէ} լեզու եւ բանականութիւն, մտածեցէք մեր խ

հակառակ, անպիտան է, եթէ հայելին ուղիղ {չէ} եւ չէ ցոլացնում ստուգապէս այն բանի պատկ

կ, անպիտան է, եթէ հայելին ուղիղ չէ եւ {չէ} ցոլացնում ստուգապէս այն բանի պատկերը,

ան հակառակորդքը, որովհետեւ ոչինչ արգել {չէ} ճշմարտութեանը խորտակելու գլուխը խաւար վ

եան արեւը: Եւ այս իրողութիւնը հեռի {չէ} այժմուս. սիրով բարեաւ մնա՛ արեցէք ձեր

այս գործունէութիւնը մի ժամանակաւոր բան {չէ}, այսօր մեք ենք դորա հանդիսադիրքը, էգո

շատ պարապած ես եւ ժամանակ չունիս։ Փոյթ {չէ}, թող սրտերս մօտ լինին միմեանց: Ես ինք

գիկային, որ առանց դորան եւս շատ սիրելի {չէ} օբսկուրանտներին: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել

մանաւանդ թէ՝ ընտանեկան. այժմ հարկաւոր {չէ} դորա վերայ խօսիլ, նկատենք Պ. Իսահակեա

ն ուղղակի պատասխանելուց. երեւի թէ ձեռք {չէ} տալիս նորան, եւ, խառնափնդորելով խնդիր

արծում է իւր անձը արդարացուցած: Այդպէս {չէ} ։ Ես պահանջում եմ իմ հարցմունքի ճիշտ եւ

լուսաւորութեան պատմութիւնը գրելու տեղը {չէ}, եւ թէ առանձին պիտի գրէ ": Ինչպէ՛ս է

հակեանցի պատասխանը, հարցմունքին յարմար {չէ} ՞, կամ օրինաւոր չէ՞։ Ասես, թէ դանակով

, հարցմունքին յարմար չէ՞, կամ օրինաւոր {չէ} ՞։ Ասես, թէ դանակով կտրել, ձգել է տնա

, թէ այստեղ այդ բանի վերայ գրելու տեղը {չէ} ։ Բացի սորանից, կը բողոքեմ եւս ձեր վեր

ազգը, աւազակների այր չշինելով, արժանի {չէ} մեղադրութեան: Բայց ես, չտեսանելով մի

ին պատասխանում է նա, թէ " այժմ ժամանակ {չէ} խօսելու, յետոյ կը գրեմ ": Ի՛նչ պիտի գ

բարի սիրտ ունի պարոնը. ամենեւին խափան {չէ} իմ Անգլիա գնալուն: Հաւատալով նորա բարե

տել, նորա վէրքերը կը տեսնի փաթաթելու, {չէ} թէ արեւուն ցոյց տալու համար, թէ որ ազգ

ի պակասութիւնքը։ Ազգը ինքը պակասութիւն {չէ}. ա՛յլ է ազգը, եւ ա՛յլ է ազգի պակասութ

երով ասպարէզ է մտանում, թէեւ Հայաստանը {չէ} տուել ինձ կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն

ս կատարեցին իւրեանց ասպարէզը, իմ սիրտը {չէ} դիմանում մի առ մի նկարագրել: Ես տեսանո

, որ Պ. Իսահակեանցը խառնափնդորում է եւ {չէ} յայտնում, թէ ո՞վի ում հետ խօսելու վերա

չընծայելով մի անհիմն բանի երկբայի, նա {չէ} կարող ընկնել այն կատեգօրիայի տակ, ուր

ծ հնումը։ Դորա մեղաւորը ես չեմ, ինչու {չէ} ուսանում, եւ Խորենացու ասածի նման լինո

տարտարոսի մէջ: Զարմանք է, ինչպէս {չէ} վախեցել Պ. Իսահակեանցը, թէ միգուցէ Պ

սի վերայ: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ {չէ} ասել, որ Մասիսը բնակարան է Մուզաների։

ն, այլ նոցա անմահ յիշատակները: Այսպէս {չէ} կարելի խօսել, որովհետեւ բուն անմտութիւ

, ողջամտութեամբ հասկանալուց, ընդունելի {չէ} մկրտութեան ժամանակ, որովհետեւ եկեղեցակ

վհետեւ եկեղեցական խորհուրդներից ոչ մինը {չէ} կատարւում մեքենաբար միայն: Մի զարմ

րոզութիւնը եւ նպատակը ամենեւին համաձայն {չէ} իմ խօսքերին, ուրեմն իմ քարոզութիւնը եւ

ն ազգային փոքրիկ ուսումնարանը հաւատարիմ {չէ} իմ սրտին, ո՛, գիտէ՝ ինչ պատճառաւ եւ

արտասուաց Եփրեմ Կաթողիկոսի ի Հաղպատ), {չէ} կարող երբէք մի ուրախութիւն գոյացնել իմ

նեւին անգէտ լինելով մտածութեան, կարելի {չէ} խօսել եւ ոչ իսկ բան հասկացնել: Պ.

պատուելով դորա սուրբ անունը ": Զարմանք {չէ}, որ չէ ճանաչում ճշմարտութիւնը, որովհե

վ դորա սուրբ անունը ": Զարմանք չէ, որ {չէ} ճանաչում ճշմարտութիւնը, որովհետեւ սկզբ

յի վերայ, այն ճշմարտութիւնը, որ հաճոյ {չէ} աշխարհին, այն ճշմարտութիւնը, որին ատո

ն այս է, որ այդ օրինակը եւս հերիք եղած {չէ} Պ. Իսահակեանցին: Պ. Իսահակեանցը

նման մարդիկ շատ հաւատացած լինելով, որ {չէ} վերջանում չարը՝ կտրատելով միայն նորա ճ

նշանակեց Աւետարանական Հայերի համար, որ {չէ} ենթարկւում Հայոց առաջնորդի իշխանութեանը

եսը եւ տեսայ, որ Կոմս Էմմանուէլը ոչ թէ {չէ} կարդացել " Մեղու " լրագիրը, այլ ամենեւ

գամ կատարող մոլորակներիցն է. շուտ շուտ {չէ} երեւում։ Ապա եթէ սխալուել եմ եւ կօմետը

. այդ եւս վատ բան է նշանակում, այնպէս {չէ} ՞: - Այնքան վատ, որքան քո տանից դո

որ նա երկնքումն է, նա մեզանից շատ հեռի {չէ}, եթէ համեմատէինք տիեզերքի անչափելի տար

արու մէջ միանգամ պիտի կրկնուին, այնպէս {չէ} ՞: - Ինչպէ՞ս: - Ինչ որ 1858-ի

ի բանից այրւում է, վեր է թռչում, բայց {չէ} մնում վերեւումը, իսկոյն ցած է գալիս,

ր ուրախացնում է ամենների սիրտը: Այդպէս {չէ}. այդ արտաքին ուրախութեան տակ արդեօք որ

Նոր տարին ինքնըստինքեան ուրախութիւն {չէ} եւ չէ՛ կարող մեզ ուրախութիւն պատճառել,

ր տարին ինքնըստինքեան ուրախութիւն չէ եւ {չէ} ՛ կարող մեզ ուրախութիւն պատճառել, եթէ չ

ուշաբթին. օրի կանաչը եւ կարմիրը ո՛չ ոք {չէ} տեսել մինչեւ այժմ: Եթէ իմ մասին հարցան

միօրինակ տխրութեան մէջ: Ինձ ո՛չ մի բան {չէ} կարող ուրախութիւն պատճառել, բացի նորան

մ մասնաւոր, ինձ միայն վերաբերելի վիշտը {չէ} կարող աւերել այն ուրախութիւնը, որ ուրա

երայ, նոյնպէս եւ անձնական ուրախութիւնը {չէ} կարող փարատել այն ազգային տխրութեան խաւ

ն պիտի իմանալ, որ հօրեղբայրս ինձ ոչինչ {չէ} ասել, որովհետեւ երբէք չեմ ներգործել նո

՝ անուանելով նորան Մանրիկօ, եւ ոչ ոքի {չէ} յայտնում իւր գաղտնիքը: Երիտասարդ տ

ասում եմ, որ կան այդպիսի օրինակներ եւ {չէ} պիտոյ հեռի տեղերում որոնել. մեր մէջ եւ

անալով այս հնարագիտութեան համար: Ոչ ոք {չէ} իմանում այս գաղտնիքը, եւ տիկին Բէգզադէ

րի համար Ասիայի մէջ բուսանելու հողը եւս {չէ} եղած, այսինքն՝ մարդկային ազատ գործակա

ъ грустно! " երգի եղանակով: Մի բան եւս {չէ} պիտոյ թողուլ առանց ուշադրութեան. Պ. Չ

ր, մանաւանդ, ո՛չ մի տեղ այնպէս յարմար {չէ} հայկական թէատրոնի համար, որպէս Թիֆլիզը

ուրախացայ՝ կարդալով այս նամակը. փոյթ {չէ}, որ առաջին անգամ մի փոքր անհարթ է գնաց

ջ, դէպի յառա՛ջ, եւ մի հատ աւազը կորած {չէ} սարի ահագին կազմուածքի մէջ, ամենայն կա

ս Էմմանուէլ,... Ով որ ազգի համար {չէ} ծներ, ազգի եւ եկեղեցու անդամ չէ։ Ազգի

համար չէ ծներ, ազգի եւ եկեղեցու անդամ {չէ} ։ Ազգին անդամ եղողը ազգի կենդանութեան հ

ամար գործելու պարտական են: Բայց այսպէս {չէ}. ազգի ուսումնական զգացմանը համար նոքա

ր ամեն հոգեւորականք էլ Մեսրովբ դառնան: {Չէ} ՛, եղբա՛յր. առանց Վռամշապուհներ ունենա

ինչո՛ւ համար նորա ուղարկած մի ոտանաւորը {չէ} ընկել " Հիւսիսափայլի " մէջ, եւ թէ ինչո

դատապարտութիւն է դրել դորա վերայ: {Չէ} ՛, եւ եղանակները փոխւում են, եւ ինքը՝

ութիւնը հիմնուած է չոր յոյսի վերայ. նա {չէ} ՛ կարող փարատել իսկոյն այն խաւար եւ տխու

եալ Աստուած կեանք տայ Պ. Շահբէգին, որ {չէ} մոռանում ինձ: Երեք ամիս է՝ ոչինչ լուր

հճի ձեռքից: Լաւ ծանօթ ես ունեցել, վատ {չէ}, վատ չէ, մինչեւ այն աստիճան, որ այժմ

ց: Լաւ ծանօթ ես ունեցել, վատ չէ, վատ {չէ}, մինչեւ այն աստիճան, որ այժմ առանց Շա

Կրօնափոխութիւնը իմ ախորժակի յարմար բան {չէ}, եւ, մանաւանդ, ներեցէ՛ք տարապայման հ

- Կրօնափոխութիւնը մի պարարտ խորոված {չէ}, որ կուշտ փորով դժուար լինէր ուտել, դ

գուտ դաստիարակութիւն է ձեր ստացածը, որ {չէ} թոյլ տալիս ձեզ օգտի եւ վնասի բանի մէջ ա

այի վերայ, բայց երբ... ( քեզ հարկաւոր {չէ} իմանալ այդ բանի մանրամասն հանգամանքը)

ամիներ է փչում: Դա ո՛չ մի ժամանակ որդի {չէ} մուսուլման ծնողների, դա հրէի տղայ է եւ

Շամիլը պատասխանեց ինձ. - Սուտ {չէ} ՛ քո կարծիքը իմ հայեացքի մասին կրօնի վեր

մեր հպատակական երդումը, այնպիսի իշխան {չէ}, ինչպէս դուք, որ միմիայն բարբարոսութե

եսանում էք, որ ձեր ներկայութիւնը խափան {չէ} ինձ՝ առանց վարագուրելու խօսել ճշմարտու

որի լինելութիւնը եւ ազդեցութիւնը դեռեւս {չէ} ապացուցուած եւ ընդդէմ է մինչեւ այժմ յայ

կայացան իմ հոգու առաջեւ, բայց հարկաւոր {չէ} այդ բաները գրել այստեղ. ով գիտէ, մի՛գ

է եղել, որ այդպէս զզուել ես մարդերից։ {Չէ} ՛ պիտոյ յուսահատուիլ, եթէ մի բարի խորհր

- կտրեց խօսքս իմ անծանօթ սիրելին. - ես {չէ} պիտոյ մտածեմ վրիժառութեան վերայ: Մի՞թէ

իջից: Ցաւը, որ տանջում է ինձ, դեռեւս {չէ} ընկել եւ չէ եւս ընկնելու ոչ մի Պատօլօգի

, որ տանջում է ինձ, դեռեւս չէ ընկել եւ {չէ} եւս ընկնելու ոչ մի Պատօլօգիայի մէջ։ Բժ

ելի ոչինչ: Եթէ իմ մարդկութիւնը բաւական {չէ} քո համար, որ կարեկից լինիս ինձ, թո՛ղ

գը եւս բաժին բաժին չլինէր: - Լոյսը {չէ} կարող հաշտուիլ խաւարի հետ, ճշմարտութիւ

ոյականութեան սկիզբը: Մի՛թէ մի քայլափոխ {չէ} դէպի լուսաւորութիւն, եթէ սորա պաշտպանք

լցնում էի քո էջերը: Շատ հեռի հարկաւոր {չէ} գնալ, քո վերջին հատուածը չգրեցի՞, մին

: - Այդ ե՞րբ է լինելու: - Ինձ {չէ} տուած գիտենալ ժամը եւ ժամանակը, ինձ տո

իմ մէջ մի տրտում մտածութիւն, որ սիրելի {չէ} Հայերին, ըստ որում, ծա՛նր բան է անձնա

մանաւանդ նորանով, որ սրբագրութեամբ եւս {չէ} մաքրուել սխալներից: Կամ բնագիրը մինչեւ

մ ` գուցէ աւելի տգեղ: Բայց այս նոր բան {չէ}. ինչպէս մինչեւ այսօր Թիֆլիզում տպուած

շխատութեան, ըստ որում, հեղինակը ոչինչ {չէ} յաւելացուցել իւրեանից: Բայց այն տեղերո

էջ է նորա առաջին եւ գլխաւոր սխալը: {Չէ} կարելի առանց ծիծաղելու կարդալ, մինչ յա

որութիւն, որպէս ազգային ախտ, իրաւունք {չէ}, եթէ այդ սովորութիւնը մտել է ազգի մէջ

ցող։ Ինքը՝ հեղինակը եւս ուրիշ գաղափար {չէ} թողել մեզ իւր ընթացքով զանազան հայաբնակ

բեմն... Բանը միայն տօն կատարելու վերայ {չէ}... Եւ այդ յանցանքի կարգում չէ որեւիցէ

ու վերայ չէ... Եւ այդ յանցանքի կարգում {չէ} որեւիցէ վիճակից մարդու համար: Սովորութ

ցոյց տուել, կամ թէ գոնեայ որին ձեռնտու {չէ} եղել յարգի հեղինակի ջանադրութիւնը խափան

ով այս կամ այն տեղի օդը: Այդպէս կարելի {չէ} օդ քննել եւ այդպիսի անհիմն խօսքերը ոչին

եալ բոլոր բաները եւս օրինաւոր քննելով, {չէ} կարող սահմանել օդի օգտակարութիւնը եւ վն

րոցի անպիտանութենից եւ մի օրինաւոր մարդ {չէ} տալիս իւր որդին այդ դպրոցը: Աշակերտքը

յսպիսի ներկայի հետեւելու ապագան, երբէք {չէ} եղած նորա համար ուսումնասիրութեան եւ փի

են տեսանողի կարեկցութիւնը: Մարմարիոնը {չէ} ՛ դիմանում ժամանակին... Ժամանակը թագաւո

ած էի Լոնդոնում մադամ Տիւսսօի մօտ: {Չէ} պիտոյ մոռանալ, որ Վերսայլի փայլողութիւ

ւրադեան վարժարանի մէջ ստացած կրթութեամբ {չէ} կարողացել մտանել որեւիցէ ֆրանսիական բար

այսպէս, Սամուէլ Մուրադի բարի խորհուրդը {չէ} կատարուած եւ չէ կատարւում էապէս. սորա

Մուրադի բարի խորհուրդը չէ կատարուած եւ {չէ} կատարւում էապէս. սորա պատճառը դրած էր

քուր էր Մխիթարեանց խղճմտանքը ( կա՞յ), {չէ} պիտոյ ապերախտ գտանուէին ընդդէմ բարերարի

ոյ ապերախտ գտանուէին ընդդէմ բարերարին, {չէ} պիտոյ պապականութիւնը որպէս մի պատնէշ կա

ս հնարաւորուի, այնուամենայնիւ, կարելի {չէ} յուսալ մի տիրապէս պտղաբերութիւն: Ա

լ էր իւր իրաւունքը ընկերական կեանքում, {չէ} կարող միջնորդ լինել կենդանի ժողովրդի մէ

անհասկանալի մնալու վերայ։ Հայր Խորէնին {չէ} յաջողուել ընտրութիւնը թարգմանելու գործի

ութիւնը թարգմանելու գործի մէջ: Աւելորդ {չէ} մի քանի բառ խօսել այս մասին եւ աւելի բա

այտ կերպով ասել մեր կարծիքը: Ոչ ոք {չէ} տարակուսում, որ Պ. Լամարթինը մինն է ա

միստիկականութիւն, որ ոչ միայն օգտակար {չէ}, այլ շատ եւ շատ վնասակար է, եթէ առողջ

ազգին հարկաւոր է հեռի մնալ: Մեզ օրինակ {չէ} այս դիպուածում եւրոպացին. նորա բարոյակ

ց են շինուած, եւ միստիկականութիւնը տեղ {չէ} գտանելու հասարակաց սրտի մէջ, իսկ մեր ա

տին խնդրելով ձանձրութիւն պատճառել: {Չէ} կարելի մի երկու խօսք չասել Փարիզում գտա

ը մինչեւ այժմ Հայերի մէջ տպուած գրքերին {չէ} նմանում, նախ՝ իւր բովանդակութեամբ եւ

չենք կարող ուրանալ, մեզ ոչինչ ընծայով {չէ} կարելի կաշառել: " Ընծայ " անունով գիրք

ենեւին չխօսել այդ մասին: Եթէ վտանգաւոր {չէ} տպագրութեան միջնորդութեամբ տարածել մի գ

խաննիս ատոր իրաւ կամ սուտ ըլլալուն վրայ {չէ}, այլ այնչափը լաւ գիտենք, որ ժողովուրդ

ակղելու, եւ անոր համար իրենց արգելք մը {չէ} դրուած, բայց Վարդապետին պարտքն է չգայթ

ւթեան առանց մատչելու ( որն որ արհեստնիս {չէ}, մօտենալու միտք ալ չունինք) լուսաւորչ

դի ձգենք.... Երկայն բարակ մտածել պէտք {չէ}. համախո՛հք, գրէ՛ք, քահանաներն ալ մէջ

ձաւ... Քաջութիւնը Մխիթարեան համախոհացը {չէ}, բայց յանցանքը Հայոցն է, որ, քանի մը

ան համախոհք. Խօսքերնիս " Ընծային " {չէ}, վասնզի այն պատիւն անոր ընելու միտք չո

րութիւն, որ իւր մանկութեան ժամանակ եւս {չէ} յատկացած մի պնդութեամբ։ Ամենազօրաւոր պ

երի հետ, ուրեմն եւ նոցա օգուտը կապուած {չէ} մի վնասի հետ, որ պիտի վերաբերուէր ֆրան

ր ժողովրդական աղքատին դպրութիւնը: Բայց {չէ} կարելի մի քանի խօսք չասել այն մասին, թ

էին մի այդպիսի հեղինակի վերայ: Ասիացին {չէ} կարող մերկանդամ տեսանել ճշմարտութիւնը:

ապող եւ ազգի վիճակին ուշադիր եղող մարդը {չէ} կարող չտեսանել, որ Հայերի մէջ եւս օրէ

մարը: Օրագրերի այսպիսի անհաստատութիւնը {չէ} պիտոյ յանցանք համարել հրատարակողներին։

ող չկայ։ Գրում է նա եւ շատ անգամ, եթէ {չէ} կամենում Բէգզադէն նոր ապրանք հասուցանել

ի մանէթով երիտասարդին տուած ապրանքը յետ {չէ} ընդունում մի մանէթի տեղ, այլ հաշւում է

նում է Բէգզադէն: - Իմ ռոճիկը հերիք {չէ} այդ պակասը լցուցանելու համար, - կցորդո

ն զարկելով: - Ապրանքը հնացած է եւ այժմ {չէ} արժում մի մանէթ: Այս կերպով եւս վե

ցորդ ապրանքը յետ է ընդունում ցած գնով, {չէ} տալիս երիտասարդի վարձը եւ պակաս մնացած

ի փոխարէն առնում է մուրհակ: Երիտասարդը {չէ} կամենում դատաստան մտանել՝ քաջ իմացած լ

ն պարոնի անունը, նա ոչ ոքի արծաթ կերած {չէ}, ոչինչ խարդախութիւն արած չէ, - ասում

րծաթ կերած չէ, ոչինչ խարդախութիւն արած {չէ}, - ասում են մարդիկ: - Խօսքս այն չ

է, - ասում են մարդիկ: - Խօսքս այն {չէ}, - պատասխանում է Բէգզադէն, - արել է կ

- պատասխանում է Բէգզադէն, - արել է կամ {չէ} արել, այլ այսքան միայն գիտեմ, որ արծա

զադէն: - Լաւ գիտես, որ նա կարողանալու {չէ} կառք պահել իւր կնոջ համար, այս պատճառո

ոյս չկայ, որ նորա ամուսինը կարողանալու {չէ} առնել այդ բաները, ուստի պիտի բորբոքուի

ն բաների վերայ խորհելո՞ւ, թէ... - {Չէ} ՛, - ընդհատում է խօսքը Բէգզադէն, - մեր

օլիցմէյստերը ասում է Բէգզադէին, թէ լաւ {չէ} նորա ընթացքը ծառայի հետ եւ թէ այդպիսի խ

րամ, որ ստացել էր պարոնից: - Փոյթ {չէ}, - պատասխանում է գործակատարը, - միեւն

ւիլ ազգային երջանկութիւն, եթէ մասնակից {չէ} դորան հասարակ ժողովուրդը: Հասարակ ժողո

: Դպրոցի ազգայնութիւնը կախուած {չէ} աշակերտների եւ վարժապետների լոկ Հայութե

յդ լեզուների մէջ։ Առաջին հարկաւոր բանը {չէ}, որ ազգի զաւակը ուսանի օտար լեզուներ.

թէ դպրոցի խորհուրդը եւ նպատակը համաձայն {չէ} ազգի էական օգուտներին, եթէ նա մի մեքեն

այց մեր ազգի դրութիւնը այնպէս է, որ նա {չէ} կարող իւր ներկայ աւերանքի մէջ պատրաստել

տանում նորա մէջ այն կաթի հետ, որ սուրբ {չէ} մեզ: Հայ տիկինը ամօթ է համարում ինքեան

ք, որ շատ անգամ ձեր աղջիկը ոչ թէ միայն {չէ} սիրել իւր փեսայացուն, այլեւ տեսանել չէ

չէ սիրել իւր փեսայացուն, այլեւ տեսանել {չէ} կամեցել այն հարուստ, բայց անհաւանելի փ

աւակներին: Տղաների մասին եւս աւելի լաւ {չէ} եղել ձեր հոգաբարձութիւնը. նոքա, ազգի

իկ ջարդել են մեր ազգը, որ մինչեւ այսօր {չէ} կարողանում զգաստանալ իւր ուշաթափ վիճակի

զգային շինութեան գաղափար նորա մտքով եւս {չէ} անցել: Մեզ մնում է ցանկանալ այդ աստուա

միմիայն Հայոց լեզու ուսանելը մի մեծ բան {չէ}, եւ դորանով դեռ ազգը չլուսաւորեցինք,

որութեան սանդուղքի, որի վերայ չկոխած, {չէ} կարելի հետեւեալները կոխել: Մեր ազգի մէ

: Այստեղ հարկաւոր է ազգի կամքը. եթէ սա {չէ} մեռել կամ չէ դադարել ներգործելուց, ե՛ւ

աւոր է ազգի կամքը. եթէ սա չէ մեռել կամ {չէ} դադարել ներգործելուց, ե՛ւ արծաթը կը կա

մ լոյս կարող էին տալ պատմութեան. մի՞թէ {չէ} կարելի մտածել, որ Հայք եւս ունեցած լին

ջնորդութեամբ առաջարկել մի խնդիր. մի՞թէ {չէ} կարելի մի ընկերութիւն կազմել մեր ազգի ա

համար Յիշատակարանս կամ " Հիւսիսափայլը " {չէ} նուիրում այնքան ուշադրութիւն բուն ազգայ

ապացոյցքը գրաւորական կերպով բերած դրած {չէ} հանդիսի մէջ, որ հասարակութիւնը կարող լ

ոնը մինչեւ այժմ երկու տող բան գրած մարդ {չէ}. համբերում էր... Վերջապէս " հատե

է ապսպարողը եւս իւր կողմից երբէք մտածել {չէ} այն բաների արժանաւորութեան վերայ, որ գ

իսի՛ սրբապղծութիւն)։ Բայց մի՞թէ ստոյգ {չէ} առածը. " Նման զնմանն սիրէ ": Դարձեալ

րած ոտքով կովի " անմահ տաղերգուն մի տաղ {չէ} ասել Պ. Չէրքեզեանցի յիշեալ հսկայական ք

ռնաբարութենից Հայոց եկեղեցին, որ երբէք {չէ} խնդրել պարոնի փաստաբանութիւնը եւ այսուհ

լ Թիւրքիայի Հայերը, " արտաքին թշնամանք {չէ}, այլ ներքին համոզումն ": Յոյս ունինք

ից: Օտարոտի են Ձեզ իմ խօսքերը, այնպէս {չէ} ՞։ Պարզեմ, որ հասկանաք: Այս միջոց

սեցանք կարծել, որ պարոնը կա՛մ ամենեւին {չէ} կարդացել Խորենացին, կա՛մ թէ չէ հասկանո

մենեւին չէ կարդացել Խորենացին, կա՛մ թէ {չէ} հասկանում նորա գրուածքը: Մի փոքր աւելի

ել Պ. Խուդաբաշեւի խղճմտանքի մասին, որ {չէ} երկբայում մուր քսել այսպիսի անմերձենալի

, որքան իւր անձնականը պաշտպանելու մտքով {չէ} դիմել դէպի Կեսարիա: Եթէ, արդարեւ

ռ չունէր Կեսարիա դիմելու, թէ եւ պարոնը {չէ} ուղարկում նորան Կեսարիա՝ հրատարակելով

աքականութեան կամ կրօնի մասին երբէք նիւթ {չէ} եղել նորա մտածութեան: Բոլոր Հայոց պատմ

ութեան մէջ Պ. Խուդաբաշեւը ոչ մի տեղում {չէ} կարող ցոյց տալ մեզ, որ Հայերը իւրեանց

երութիւնը, իւր փտած սկզբունքով, երբէք {չէ} կարողացել, այլեւ չէ կամեցել մի հիմնաւո

սկզբունքով, երբէք չէ կարողացել, այլեւ {չէ} կամեցել մի հիմնաւոր եւ շարունակ դաշնակց

Հայը, որ փոքրիշատէ կարդալ գրել գիտէր, {չէ} տեսանելու Պ. Խուդաբաշեւի սխալանքը պատմ

մար րոպէական ընդունելութիւնը մի՞թէ նման {չէ} Վարդանանց մոգութիւն ընդունելուն եւ մի՞թ

կարծել, թէ Պ. Խուդաբաշեւը ուրիշ տեսակ {չէ} իմանում այս բաներս, այլ միայն իւր երեւ

Հայոց տառը պիտի կարդացուի: Անյայտ {չէ} Հայերից, որ սուրբ Ներսէս Շնորհալու ժամ

ւացնում է Ներսէս Շնորհալին, գիտութիւնը {չէ} կարող ընդունել: Այդ դեռ ապացոյց չէ, ե

ւնը չէ կարող ընդունել: Այդ դեռ ապացոյց {չէ}, եթէ ոչ մի տեղում չեղած եւ ոչ մի ուրիշ

ան քանքարը Հայոց ազգից: Ազգը կարօտ {չէ} նորան եւ երբէք խնդրած չէ նորա փաստաբանո

Ազգը կարօտ չէ նորան եւ երբէք խնդրած {չէ} նորա փաստաբանութիւնը։ Պարոնը ինքնակամ

պայի Եզովպոսի առակները: Այս բանում եւս {չէ} կարելի չտեսանել նորա պարկեշտութիւնը՝ ի

térature allusionelle: Շատ ժամանակ {չէ}, որ ասել էինք, թէ ազգութեան տունկը,

ազգայնութեան նեղ շրջանակը, միւս կողմից {չէ} պիտոյ նոցա ձեռքից թողուլ ընդհանուր լուս

ը, առանց երկրորդին, երբէք յաջողութիւն {չէ} գտանելու, եւ քաղաքակրթութեան պտղաւէտ ս

Ճշմարի՛տ է եւ այն, որ շատ բան եւս {չէ} կախւում օրագրի հրատարակողից կամ նորա գո

ռիթ կայ եւ նոցանից օգուտ քաղելու։ Ոյժը {չէ} կարելի զգալ, եթէ չկայ դիմադրութիւն, ե

ցեց հարաւային մասի դէմ. քանզի այս մասը {չէ} յօժարում վերցնել իւր միջից մարդկութեան

այն ազատ երկիրը, որի եւ պսակեալ գլուխը {չէ} կարող ժխտել վերջին սոսկականին, նորա ան

ո՛, այո՛, այդ ազատ Անգլիան: Բայց այս {չէ} բղխում կառավարութեան հաճոյքից, նա ստիպ

. Ամերիկան պատերազմ ունի իւր մէջ, {չէ} կարող բամբակ տալ Անգլիային, նորա բամբա

էս կամին հաւատացնել հարաւայինը, այդտեղ {չէ} մեր խնդիրը: Ներկայ պատերազմի այսօրուայ

ծաւորը դարձած իւր չքաւոր ընտանեաց մէջ, {չէ} կարող եւ այն մի քանի շիլլինգը ճարել ընտ

րեւի վերայ ջուր թափելը արմատի չորութեան {չէ} օգնում. տերեւքը ստանում են մի րոպէական

րիշ աշխարհի մէջ թերեւս այնքան զարմանալի {չէ}, բաների վերայ վեր ի վերոյ նայողների եւ

հոգի բնակիչ, որոնց մէջ հարիւր յիսունի {չէ} հասնում հին ազնուական, այսպէս անուանու

է եւ այն ժամանակ վերագրեալ հարստութիւնը {չէ} վերաբերւում անգլիական ազգին, այլ կառավ

: Եւ այս պատճառով, փոքրագոյն մասը, որ {չէ} պարապում երկրագործութեամբ, կարող է հաւ

մասը, որ բաղկանում է վաճառականներից, {չէ} կարող անգործ մնալ, քանի որ մեծագոյն մա

ած է երկրի մակերեւոյթի վերայ եւ կախուած {չէ} օդի մէջ: Չկայ մարդ, որ չխոստովանի այս

: Հասարակ ժողովուրդը, հող չունենալով, {չէ} կարող երկրագործութեամբ պարապիլ. այն մի

աջացուցել է Եւրոպիոյ մէջ: Այս լոկ խօսք {չէ}, այլ ամենայն ուշադրութեան եւ ընդունելո

կամ գրաւ դնելու իրաւունք չունենալը բնաւ {չէ} կարող վշտացնել նորան կամ յետ կացնել գոր

ի դիպուածում դարձեալ նոյն թշուառութիւնը {չէ} ՞, ինչ որ այժմ ունիս Անգլիոյ մէջ, նոյն

ժմ ունիս Անգլիոյ մէջ, նոյն մօնոպօլէոնը {չէ} ՞ եւ հետեւանքը՝ հողատիրոջ տարապայման հա

անհող շինականաց տարապայման աղքատութիւն {չէ} ՞ լինելու: Այո՛, փորձերը ուսուցին, ի

կը դատապարտուի դէպի մուրացկանութիւն... {Չէ} ՛, հարուստ չէ, ասում ենք, եւ այն՝ դր

դէպի մուրացկանութիւն... Չէ՛, հարուստ {չէ}, ասում ենք, եւ այն՝ դրականապէս: Որե

եւ յետոյ երկիր ձեռք բերէ. այդ լինելու {չէ}: Նախ, որ հարստութիւնը, որ եթէ կայ այ

ձեռք բերելու նպատակը եւ խորհուրդը փառք {չէ}, պատիւ չէ, դոքա երեխայական գաղափարներ

ու նպատակը եւ խորհուրդը փառք չէ, պատիւ {չէ}, դոքա երեխայական գաղափարներ են, այլ հ

՞ս հասկցել, որ աշխարհը լուսաւորել է եւ {չէ} կարող այլեւս բռնութեան տանել... -

... - Այժմ կեցցէից աւելի ուրիշ բան {չէ} կարելի խօսել. կեցցէ՛: - Կեցցէ՛,

: - Ասա՛, եղբայր, ասա՛, ինչու {չէ}. ես պատրաստ եմ քեզ լսելու: - Ուր

Հաւասարութիւն եւ Եղբայրութիւն, այնպէս {չէ} ՞, բուն իսկ բարոյական եւ բնական սկզբուն

երջանիկ, եթէ աշխատութիւնը բռնադատական {չէ}, այլ կամայական, եթէ նա աշխատութիւն է

իբրեւ հայրենիքի հաւասար որդիք, այնպէս {չէ} ՞: - Այո՛, ամենեւին այդպէս:

մբ ձեռք բերուած այն բանը, որ բնութիւնը {չէ} պահում իւր գոգում, որ բնութիւնը չէ պատ

ւնը չէ պահում իւր գոգում, որ բնութիւնը {չէ} պատրաստում, անմիջապէս, որ մարդը արուե

մը, որ մարդը վաստակել է: Բայց հողը նա {չէ} վաստակել, հողը նա չէ շինել, հողը բնու

է: Բայց հողը նա չէ վաստակել, հողը նա {չէ} շինել, հողը բնութեանն է: - Պարո՛

հետեւ երկրագունդը անհատի սեպհականութիւն {չէ}, նորա վերայ ապրում են եւ պիտի ապրին բո

ես, որ ոչինչ ունիմ, ինձ ապրուստ պէտք {չէ} ՞. իմ ժառանգները եւ իմ սերունդը, որ ին

այց, դորա փոխանակ, իմ ամբողջ սերունդը {չէ} պիտոյ այլեւս մահու եւ կեանքի մէջ տատանի

որ առարկան... Կը ստանայ նորան... Բայց {չէ}. ստանալը այնպէս դիւրին չէ, որովհետեւ

րան... Բայց չէ. ստանալը այնպէս դիւրին {չէ}, որովհետեւ մարդը դեռեւս տղայ է: Գայթա

մի պոլիտիկական աւազակ, բնաւ սարսափելի {չէ}. քանզի այն անհատի հետ գերեզման կ'իջնէ

րէական Սինէտրիոն, նոյնպէս, զարհուրելի {չէ}. ցրուեցիր ժողովը, կործանեցիր նորա տաճ

կալ կառավարութիւն մի ազգի մէջ ուրիշ բան {չէ}, եթէ ոչ այդ ազգի հոգու երեւեցուցիչը:

տացել են նորա ոսկերքի մէջ, շատ անգամ, {չէ} կարող հաշտ աչքով նայել ազատ հրապարակախօ

երեւից եկած ազատութիւնը այն ցօղից աւելի {չէ}, եթէ մարդը նախ ինքը իւր մէջ ազատ չէ,

լի չէ, եթէ մարդը նախ ինքը իւր մէջ ազատ {չէ}, եւ երկրորդ, եթէ ինքը այնուհետեւ պիտի

՝ այն բազմակնճիռ Գորդիասի կապը լուծուած {չէ}, հասարակութիւնը իւր ընկերական եւ ընտան

ան եւ ընտանեկան յարաբերութեանց մէջ ազատ {չէ}. թող քառասուն անգամ, եթէ կամենան, փո

առավարութիւնը, որ այս տեսակ ազատութիւն {չէ} կարելի տալ. գուշակեց նա գալոց փոթորիկը

տեսաւ այս բոլորը, հասկցաւ, որ անցեալը {չէ} կարելի շարունակել, լարերը շատ ձգուած ե

ւցանել կառավարութեան ընդդէմ. բայց չտալ {չէ} կարելի: Վերջիվերջոյ, որոշուեցաւ չափաւ

ի բռնաբարութեան. կանանց մասին այլ խօսք {չէ} մնում: Մեր որդիքը նոքա փոխեցին շունի հ

մ: Մեր որդիքը նոքա փոխեցին շունի հետ: {Չէ} ՛ անհնար է, որ այլեւս մնանք նոյն յարաբե

հրովարտակը ազգի էական շահին: Այսքանով {չէ} գոհացել ազնուականութիւնը եւ փետրուար 2-

թիւնը ըստ ինքեան լոկ խօսք է եւ իրողապէս {չէ} կարող մարմնանալ՝ առանց տնտեսական խնդրի

առավարութիւն, ոչ մի ազատ օրէնսդրութիւն {չէ} կարող փրկել մարդը ստրկութենից, մինչեւ

, ի՛նչ է ուրեմն պատճառը, որ ժողովուրդը {չէ} տեսնում նորա երեսը, եւ ո՞ւր են այն ոսկ

րորդ, հողատէրերի մօտ: Ոսկին եւ արծաթը {չէ} մնում տէրութեանց եւ հասարակութեան մօտ ե

նում տէրութեանց եւ հասարակութեան մօտ եւ {չէ} կարող մնալ, քանի որ տէրութեանց ծախքերը

է, իսկ վարձկանի աշխատութիւնը իւր համար {չէ}. վարձկանի յառաջ բերած արդիւնքը վայելու

ին: - Կա՛ց, - ասում է մինը, որ {չէ} սիրում ուրիշի, մանաւանդ մի նոր կարծիքի

սորանից տասն տարի առաջ: Դրամը պակասել {չէ}, այլ զօրութիւն չունի, որովհետեւ թանգո

ինձանից, պատճառը ո՞րն է: Ապրանքը իմը {չէ} ՞, երէկ վաճառում էի տասնի, այսօր քսանի

չտամ հարիւր, ուրիշ տեղ եւս պակաս գնով {չէ} պիտոյ գտանեմ, ուստի եւ հարկադրուած վճա

ւոր է տան վերայ խօսիլ, ո՞ր բանը այսպէս {չէ}: Այսքան տարի ապրել եմ եւ միշտ կօշիկ եմ

այն նզովից արմատ կօշկակարը ասում է, թէ {չէ} կարող մի ոսկուց պակաս կարել: Խօսելիք ո

եւ այժմ չհասկցար: Ապրանքը նոցա ապրանքը {չէ} ՞... - Հերիք է, լսիր: Քո բոլոր ա

հետ փոխուելու նիւթերը առատանան, դրամը {չէ} կարող կենտրոնանալ զանազան ձեռքերում, հ

ուր հասարակ ժողովուրդը հող չունի, ուր {չէ} կարող երկրագործութեամբ ապրիլ, նա կենդր

ւթեան վարձով, մինչ եւ այն ամեն ժամանակ {չէ} կարող գտանել, կարելի՞ է հարստութիւն,

այլ գաւառական քաղաքներ: Ասել հարկաւոր {չէ}, քանզի մինչեւ այստեղ ասածներիցս հետեւց

Բայց եւ այնտեղ տնտեսական խնդրի սահմանից {չէ} պիտոյ դուրս գանք այս անգամ: Ամէն

խօսքով, բաբելոնեան խառնակութիւն: Բայց {չէ} պիտոյ մոռանալ, որ մի այսպիսի վատաբաղդ

էր ասպետը, հինգ հարիւր հաց բաժանելով, {չէ} կարողանալու դարման տանել վերահաս վտանգի

գին: Բայց Թիւրքիոյ կառավարութիւնը {չէ} սոսկում իւր պարտքերից: Նա մխիթարւում է

Մեղքը Մօհամմէդի վիզը, որ սորա պատճառը {չէ} գրել Կուրանի մէջ: Ուրիշ տէրութեանց պար

: Ուրիշ տէրութեանց պարտքը անհատուցանելի {չէ}, պարտքի գումարը վատնուած չէ, պարտքի հ

ատուցանելի չէ, պարտքի գումարը վատնուած {չէ}, պարտքի հանդէպ, եւ շատ տեղ, կրկին ան

ւ պարտքը այսպիսի դիպուածում սնանկութիւն {չէ}: Նոքա ունին երկաթուղիք, ունին հսկայ ն

: Այո՛, ոսկին, իբրեւ մի ազնիւ մետալ, {չէ} կարող մնալ մի այնպիսի խառնակ տեղում. ն

բարձրանում է: Մնում է անարգ թուղթը եւ {չէ} վախենում: Նա վստահ է, որ մարդիկ, եթէ

նորան իբրեւ դրամ գործ դնելուց, թերեւս {չէ} պիտոյ իսպառ մերժուի՝ յարմար լինելով այ

րեք կամ հինգ ղուրուշ յաւելուածից, մինչ {չէ} մնում նորա ձեռքում: Քաղաքի մէջ, համեմ

ս կարող լաց չլինել, բայց ոչ ոք մեղաւոր {չէ}, բացի քո հօրից, բացի քեզանից, բացի ա

՞նչ բանի համար վերադառնայ: Նա գտանելու {չէ} իւր տունը, իւր ծնողքը, նորա աչքին պիտ

եզման եւ մի ամայի բնակարան, եթէ եւ այն {չէ} անցել օտարի ձեռք: Նա որոշում է մնալ պա

այսպէս: Սոցա վիճակից աւելի քաղցր {չէ} այն մանր վաճառականների վիճակը, որ նոյն

ացած, մանում է իւր կեանքի թելը, նորան {չէ} գգւում մի հրապուրիչ յոյս, նա չէ տեսնու

նորան չէ գգւում մի հրապուրիչ յոյս, նա {չէ} տեսնում իւր ապագայի հորիզոնի վերայ մի ե

կան եւ խելացի հնարը փրկութեան ուրիշ բան {չէ} կարող լինել, եթէ ոչ դառնալ իւր նախկին

ց դուք մոռանում էք, որ Թիւրքիան Եւրոպա {չէ}: Նա չունի ոչինչ ճանապարհ, ոչինչ հաղոր

ներում: Այն ժողովուրդը, որ դուրս {չէ} եկել իւր պատմական աշխարհից, թող եւ չշա

էմ ենք գաղթականութեան եւ գաղթականութիւն {չէ} մեր քարոզածը. իսկ այն մասը, որ դուրս

Հայ էին: Նոցա վաճառականութիւնը ազգային {չէ} ՛, եւ ազգի ընդհանուրի շահի հետ չունի որ

տրկութեան մէջ, աղքատութեան մէջ չկայ եւ {չէ} կարող լինել լուսաւորութիւն: Թողու

մ: Այն փիլիսոփայութիւնը, որ անմիջապէս {չէ} բղխում մարդկային կեանքից եւ որ չէ դադար

ջապէս չէ բղխում մարդկային կեանքից եւ որ {չէ} դադարում դարձեալ մարդկային կեանքի վերայ

թթուածինը ներս ընդունելու, նա կենդանի {չէ} այլեւս: Տնտեսական խնդիրը մահու եւ

ի, քանի որ նորա տնտեսական խնդիրը կարգի {չէ} դրւում: Հայոց հասարակ ժողովուրդը

դ եւ իցէ, պիտի կարողանար ապահովել: Նա {չէ} կարող աւելի ցանել, որովհետեւ ոյժ չունի

ւին այն, որ ձեռագործի վաճառականութիւնը {չէ} դարձնում դէպի մեր ազգը դրամի շրջանառութ

ելի ( թէեւ ունենար աւելի դրամական ոյժ) {չէ} կարող ապրանք բերել Եւրոպայից, որովհետե

ործը, իւր ընթացքի ուղղութիւնը, այնտեղ {չէ} երեւում այն վիհը, որի մասին խօսեցանք:

ուածի դրամը անհնար է ձեռք բերել. գնողը {չէ} վճարում, միւս կողմից վաճառականի հատուց

եւ այնպէս վճարէ. չվճարել իւր ժամանակին {չէ} կարող, առանց գործերը դադարեցնելու: Բա

ութիւնը ընկած է, ոչ ոք ապրանք կամ դրամ {չէ} տալիս նորան, եւ եթէ տային եւս, հարիւր

ծառայել ուրիշի մօտ, բայց այս հեշտ բան {չէ}, նա եւս մարդ է, զգացմունք ունի: Նա,

թէեւ կատարելապէս անկախ չէր եւ նա երբեք {չէ} մտածել այդ մասին, որովհետեւ գիտէր, թէ

էր, որոնց դարմանելու համար ոչ մի պարոն {չէ} կարող տալ նորան բաւական վարձ, թողունք

Բայց այստեղ ընտրութիւն չկայ եւ հրաժեշտ {չէ} կարելի տալ, քանզի աղքատութիւն կայ մէջտ

ւ մի այդպիսի վատաբաղդ մարդու համար հեշտ {չէ} նաեւ գտնել մի պարոն, որ յօժարէր ընդուն

առաջարկեալ ծառայութիւնը պարոնների համար {չէ} կարող լինել մի հրապուրիչ բան: Մեզ

ութիւն՝ illusion optique! Բացառութիւնը {չէ} կարող իբրեւ օրէնք քննուիլ, ուրեմն եւ չ

է կարող իբրեւ օրէնք քննուիլ, ուրեմն եւ {չէ} կարող օրինակ դառնալ ընդհանուրին:

ծութեան: Մեզ ուրիշ վկայութիւն հարկաւոր {չէ} մեր ասածը ապացուցանելու համար. ազգի վի

ակայել միլիոնաւոր մարդիկ ( հարկաւոր եւս {չէ} երեւակայել, որովհետեւ իրականապէս կան)

չ գիտէ, ուստի՛ գայ կամ, յո՛ երթայ ": {Չէ} ՛, այս անբնական մի գործ է, եւ ազգի կաթ

ը, հաստա՛տ է իւր ոտքի վերայ։ Նա կարօտ {չէ} ուրիշին. դորա փոխանակ, ուրիշը կարօտ է

րծաթ: - Մի՛թէ այս վաճառականութիւն {չէ} ՞, մի՛թէ այդտեղ չէ՞ կարելի վնասի հանդիպ

այս վաճառականութիւն չէ՞, մի՛թէ այդտեղ {չէ} ՞ կարելի վնասի հանդիպել, եւ այլ հարիւրա

ղաբար վազած ջրերով, որի համար հարկաւոր {չէ} վատնել այն դրամը, ինչ որ Եւրոպացին վատ

արմար, աւելի ձեռնտու եւ աւելի ախորժելի {չէ}, գոնէ՛ բնաւ պակաս չէ Եւրոպայից: Նորա

եւ աւելի ախորժելի չէ, գոնէ՛ բնաւ պակաս {չէ} Եւրոպայից: Նորա կախարդական թովչութիւնը

մոռնալով, որ իւր նեղութիւնը ճանապարհից {չէ} այնքան, որքան ոտքի կօշկից, որ սեղմում

ն, որքան ոտքի կօշկից, որ սեղմում է եւ {չէ} թողնում ման գալ: Այսպիսի դժբաղդութեան

չինչ ընդդիմադրութիւն, որեւիցէ կողմից, {չէ} պիտոյ կարողանայ փակել նորա առաջքը, թէե

ւթեան խնդիրը եւ ուշադրութեան արժանի բան {չէ}. մարդը ապրել է Հայի անունով, թէ մի այ

ութիւնքը այսօր ոչնչանան, վաղը ոչ միայն {չէ} մնում ազգութեան խնդիրը, այլ հարկաւոր ե

ում ազգութեան խնդիրը, այլ հարկաւոր եւս {չէ}: Բայց այս է բանը, որ դորան հասնելը ժա

րեւոյթ ընդհանուր մարդկութեան կեանքի մէջ {չէ} կարելի մերժել, թէեւ բանականութիւնը երբ

րելի մերժել, թէեւ բանականութիւնը երբեք {չէ} կարող արդարացնել նորան: Մարդը մինչեւ ա

ող արդարացնել նորան: Մարդը մինչեւ այժմ {չէ} հասել այնտեղ, որ առանց երկրորդական եւ

ելով այս կամ այն ազգութեան մէջ, այլեւս {չէ} կոչում ինքը իւրեան մարդու անունով, երբ

բաբելոնեան խառնակութիւն է ": Բայց {չէ} ՛. սխալը այստեղ չէ: Սխալը փորձական սխա

թիւն է ": Բայց չէ՛. սխալը այստեղ {չէ}: Սխալը փորձական սխալ չէ, սխալը սկզբու

. սխալը այստեղ չէ: Սխալը փորձական սխալ {չէ}, սխալը սկզբունքի մէջ է: Երբ տեսական ը

ախահարց մէջ: Ազգի մահը անհատի մահի պէս {չէ}, ազգը չէ մեռնում ֆիզիկապէս: Ազգը մեռն

ջ: Ազգի մահը անհատի մահի պէս չէ, ազգը {չէ} մեռնում ֆիզիկապէս: Ազգը մեռնում է, բա

ն կորչում, չեն չքանում եւ մարդերի թիւը {չէ} սակաւանում, թէեւ մեռնէր մի ահագին ազգ

թիւն, համարւում է կենդանի, եթէ կայ եւ {չէ} մեռած նորա հաւաքական անձնաւորութիւնը՝

ասացինք, որ ազգի մահը անհատի մահի պէս {չէ} ՛։ Ասացինք, որ ազգը չէ մեռնում ֆիզիկապ

անհատի մահի պէս չէ՛։ Ասացինք, որ ազգը {չէ} մեռնում ֆիզիկապէս։ Ի՛նչպէս, ուրեմն,

մէջ ընկնում է հաւասարակշիռը, երբ էակը {չէ} կարող իւր ոյժով դէմ դնել արտաքին ազդեցո

յժով դէմ դնել արտաքին ազդեցութեանց, նա {չէ} կարող պահպանել իւր անձը եւ այն րոպէին մ

եմ առջեւս կանգնած մարդու հետ, բայց նա {չէ} ընդունում, թէ ես կենդանի եմ: Նա ասում

ւթեան շղթայի ամենածանր օղի մինը: Հերիք {չէ} նորան իմ կենդանութիւնը, նա չկամի նորան

ցոյց տամ իմ իրաւունքը: Ա՛յս եւս հերիք {չէ}. նա իմ կենդանութիւնը պիտի խոստովանի մի

հա լրացած էր ամենայն բան: - Այսօր {չէ}, վաղը, - ասում ենք մեք: - To-m

Քանի որ իմ կեանքի խոստովանելը կապուած {չէ} նորա շահի հետ, նա խոստովանելու չէ: Ու

ուած չէ նորա շահի հետ, նա խոստովանելու {չէ}: Ուր թողունք, որ մի ազգութիւն գիտութե

ամերիկեան խնդրի վերաբերութեամբ: " {Չէ} կարելի բուռն զօրութեամբ վերացնել ստրկու

արագրելի խոր է եւ սաստիկ: Խաղաղութիւնը {չէ} պիտոյ տիրէ այնտեղ, մինչեւ այդ երկու կո

ի կեանքի վերայ մտածել, աւելի կամ պակաս {չէ} մասնաւոր անձնապաշտից, որի փոյթը չէ, ե

կաս չէ մասնաւոր անձնապաշտից, որի փոյթը {չէ}, եթէ նորա ընկերը, նորա աչքի առջեւ ընկ

ւթիւնքը: Տարբերութիւնը էական խնդրի մէջ {չէ}. տնտեսական խնդրի դուռը եւ նորա համար փ

է: Նորա ազատութիւնը անուանական է, նա {չէ} կերակրւում նիւթով, նորա կառավարութիւնը

մարդիկը, որոնց ազգութիւնը խոստովանուած {չէ}, պաշտօնական կերպով չեն համարւում կենդա

'առնու իւր դրօշի փառքից, եթէ այդ փառքը {չէ} բերում նորան երջանկութիւն եւ հանգիստ կե

ւթի՞ւնը... Ո՛վ է կառավարութիւնը, ազգը {չէ} ՞: - Չէ՛, կառավարութիւնը կառավար

վ է կառավարութիւնը, ազգը չէ՞: - {Չէ} ՛, կառավարութիւնը կառավարութիւն է, ազգ

ողի վերայ: - Բայց նա ինձ կերակուր {չէ} տալիս, - ասում է ազգը: - Եւ ի՛նչ

փաստ ունէին իւրեանց ձեռքում, որ այսօր {չէ} կարող արդարանալ եւ մարդկային բանականութ

ւնը քաղաքակրթելու համար: Անձնական շահը {չէ} ՛, ո՛չ, քա՛ւ լիցի, մարդկութեան սէրն է

ն իւր ձեռքի մէջ, եւ Թէյմսը շատ ժամանակ {չէ}, որ հրատարակեց, թէ Իռլանդիոյ անկախութ

Պապը, " Իմ թագաւորութիւնը այս աշխարհից {չէ} ՛ " Ասողին երեսփոխան քարոզելով իւր անձը

թողուլ այս աշխարհի թագաւորութիւնը, նա {չէ} յօժարում եւ հիւանդանալով՝ մահիճ է ընկն

իացիներով բռնացել է Լօմբարդիոյ վերայ եւ {չէ} կամենում Վենետիկը ձեռքից թողուլ:

քաղաքակրթութիւն են տարածում, եւ ոչ ոք {չէ} հարցնում աշակերտի կամքը, կամի՞ արդեօք

, կամի՞ արդեօք ուսանել, թէ ոչ: Սակայն {չէ} պիտոյ աչքից հեռացնել նոցա քաղաքակրթութե

արութիւնը: Մարդկութիւնը, այո՛, աւելի {չէ}, քան թէ ոչխարը, որ սպանդապետի դանակին

ուրիշ զոհում է իւր կեանքին. ազգութիւն {չէ} այն, այլ կոյր ֆանատիկոսութիւն, որ հիմ

կաւոր է եւ օգտակար այն ժամանակ, երբ նա {չէ} բորբոքւում իբրեւ մի րոպէական կայծ, իբր

մ է ուրիշների հաւասար իրաւունք եւ ոչինչ {չէ} խնդրում աւելի: Ազգութիւնը օգտակար է եւ

Եթէ ազգութեան ներքին եւ էական խորհուրդը {չէ} տնտեսական խնդիրը, անհիմն է այդ ազգութի

ոքր ի շատէ քարոզուել է Հայոց ազգի մէջ, {չէ} կարող պատասխանել սորան: Եւ այս է պատճա

է անցածի խայտաճամուկ աւանդութեններից եւ {չէ} հիմնւում ուղղակի ներկայ սերունդի եւ ներ

այ միշտ իբրեւ մի ամուր գաղափար, որ յետ {չէ} մնում բարոյական Չինաստանից: Ժաման

անգամ է անցնում, եւ նա, որ ընթացակից {չէ} նորան, յետ է մնում: Մեք կարող ենք բռն

վերաբերութիւն չունի, ըստ որում անցածը {չէ} ապրում այլեւս: Այսօր, եթէ մի ժող

Վերջին դիպուածում ազգութիւնը ազատութիւն {չէ} ժողովրդին. նա փոխում է միայն նորա լուծ

, կը նորոգուի եւ այլն, եւ այլն: {Չէ} ՛, այս տղայութիւն է. այս տեսակ ուղղագո

ծել, ի վերայ այսր ամենայնի, անյուսալի {չէ}, թէ գտանուին մարդիկ, որ ասեն մեր համա

ի վերացական եւ անբնական Փիլիսոփայութիւն {չէ}, որ ազգը նեղութեան հանդիպի հասկնալու հ

պահովուած են ": Նորա մտածութիւնը աւելի {չէ} տարածւում, քան թէ իւր անմիջական զաւակն

ազգի մակերեւոյթից, բոլոր նորա սերունդը {չէ} կարող մնալ այն բարձրութեան մէջ: Կանուխ

բարձրանում է մինչեւ ամպերը, բայց երկար {չէ} մնում այնտեղ: Մի փոքր սառնութիւն, մի

ութեան օրէնք է, օրէնք, որ մի մազի չափ {չէ} շեղում իւր զուգակշիռը: Փոքրիշատէ

այնտեղ մի ընկերութեան անդամ ուրիշ կերպ {չէ} կարող հարստանալ, եթէ ոչ նոյն ընկերութե

անդամների հաշուով: Եւ այդ հարստութիւն {չէ}, այլ պատահական հակումն հարստութեան կշռ

վերայ: Բայց աւա՜ղ, հարստութիւնը ոչ թէ {չէ} յարատեւում ժառանգների մէջ, այլ շատ անգ

այ մի աղքատ, հետեւանքը յառաջադիմութիւն {չէ}, քանզի դրականը բացասականին վերայ տալիս

ն՝ գիտակցութիւն չկայ: Յոյսը ուրիշ բան {չէ}, եթէ ոչ ստոյգ հաշուից բղխելու հետեւանք

աշուից բղխելու հետեւանք: Քանի որ յոյսը {չէ} հիմնւում ստոյգ հաշուի վերայ, յոյս չէ,

ը չէ հիմնւում ստոյգ հաշուի վերայ, յոյս {չէ}, այլ անձնախաբէութիւն: Առանց սերմանելո

եղի խառնէ իւր կեանքի մէջ, նորան սիրելի {չէ} այս, նա չէ քննում, նա թողնում է եւ առ

ր կեանքի մէջ, նորան սիրելի չէ այս, նա {չէ} քննում, նա թողնում է եւ առօրեայ տեսածո

եւ ապագայի կարծեցեալ վարագոյրը: - {Չէ} ՛, փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդ, չէ՛

Չէ՛, փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդ, {չէ} ՛, իմ պարոն, համաձայնիր, որ առանց հաշ

այն հարուստները, որ տեսել էիր: Այնպէս {չէ} ՞, որ այն տասն քսան տունից, որ դու ճան

են քեզ: Մինչդեռ ընդհանուրը ապահովուած {չէ}, մասնաւորի երջանկութիւնը մի վաղանցուկ

զում գիտենք, որ հնազանդութեան պէս կոյր {չէ}, որ հրամանի պէս չէ բռնաբարում քո հասկա

զանդութեան պէս կոյր չէ, որ հրամանի պէս {չէ} բռնաբարում քո հասկացողութիւնը, այլ աղբ

ոնարհեցնում ենք մեր ծունրը: Մարդը {չէ} գողանում, բայց եթէ նա չէ գողանում նորա

: Մարդը չէ գողանում, բայց եթէ նա {չէ} գողանում նորա համար, որ օրէնքը արգելու

է գողանալ, նա գո՜ղ է եւ աւազակ: Մարդը {չէ} սպանում, եթէ այն պատճառով միայն, որ ս

վերջոյ, այն բոլոր յանցանքները, որ նա {չէ} գործում, եթէ չէ գործում իբրեւ ստրուկ,

որ յանցանքները, որ նա չէ գործում, եթէ {չէ} գործում իբրեւ ստրուկ, հնազանդուելով մի

կան է այն ժամանակ, եթէ այդ յանցանքները {չէ} գործում ոչ թէ իւր վերայ եղած հեղինակութ

նորան այն կէտի վերայ, որ նա եւ յղանալ {չէ} կարող այդ յանցանքները: Երբ յանցանքը յղ

ւմ է մարդը, գործել է, այնուհետեւ, թէ {չէ} գործել, մեր համար անբարոյական է, որով

ուած վագրը բարոյական է, որովհետեւ մարդ {չէ} փառատում: Եւ ի՞նչ տարբերութիւն կայ. մ

Մեր բաղդն է, որ անշունչ բնութիւնը մարդ {չէ}. ապա թէ ոչ, ի՛նչ փոխարէն պիտի տայինք

ս հին խելքերն ենք ասում, չէին կարող եւ {չէ} պիտոյ պատճառ եւ հիմն լինէին մի այսպիսի

ական խորհուրդը: Թատրոնի բեմը ստոր {չէ} ուսումնական ամբիոնից. թատրոնի բեմն է ա

էջ ընտիր ոճեր եւ ազդու դարձուածներ: Նա {չէ} միայն ազնուացնում հասարակութեան գաղափար

ը. այո՛, եւ պսակում է իսկ, այո՛, եւ {չէ} խնայում իւր կոկորդը կեցցէնե՛ր գոռալով,

խնայում իւր կոկորդը կեցցէնե՛ր գոռալով, {չէ} խնայում իւր ձեռքերը եւ ձեռնոցները, որ

պիտի մտանէ դարձեալ իւր ատմոսֆերի մէջ, {չէ} մոռանում իւր հետ առնուլ իւր դիմակը. դա

էս լինելով բաների կարգը, ի հարկէ ոչ ոք {չէ} ցանկանում հանդէս գալ թատրոնաբեմի վերայ

նորա արգելքների եւ խափանների մեծութեամբ {չէ} ՞ չափւում: Միթէ շա՞տ մարդիկ կան, որ,

ւն, այս բոլորը, ասում ենք, մարդը դեռ {չէ} կարողացել մարսել եւ փոխանակ հասարակաց հ

ՀԻՔ: Հայկական թատրոնի պատմութիւնը {չէ} պիտոյ մոռանայ Արուսեակ եւ Աղաւնի Փափազե

, ապացուցանելու համար, թէ թատրոնաբեմը {չէ} ՛, որ կողոպտում է բարոյականը, եթէ մարդ

մար: Այն մարդը, որ մի բարի գործի {չէ} օգնում, լռելեայն քարոզում է իւր անձի հ

նուամենայնիւ երեւել են եւ երեւում են եւ {չէ} կարելի իսպառ ուրանալ: Մեծ ցաւը այն է,

մ գործը պատշաճաւոր ուղղութիւն չստանալով {չէ} հասել իւր ուխտեալ խորհրդին: Այս մեր ըն

քամակից, ըստ որում հոգին առանց մարմնի {չէ} կարող գործ կատարել նիւթական աշխարհումս

ելի յանցանք եւ անմերժելի դատապարտութիւն {չէ} այն հասարակութեանը, որ անփոյթ լինելով

եւ այժմեան լուսաւորեալ ազգերից ո՛չ մինը {չէ} հասել իւր լուսաւորութեան ներկայ աստիճան

ցէ բառնալոյ ի նմանէ, քանզի նոյնոյ գինն {չէ} ի մէջ ստացուածիս եւ հարկանայ յետ մահուա

որոնց անարժէք համբակներին անգամ յարմար {չէ} մեղադրել: Եթէ կարողանանք քաւել մեզ այդ

շտակը մի՞թէ Օրէնքն այս յարգող ջատագովը {չէ}. Ամեն փակ դուռը բաց է անում նա, Որ

ծն Աստուծոյ, այս ահա՛, Իմ աչքերի առաջ {չէ}. Եւ ինքն իսկ չէ՞ Եհովան, Որ շրջում է

ահա՛, Իմ աչքերի առաջ չէ. Եւ ինքն իսկ {չէ} ՞ Եհովան, Որ շրջում է, ժուռ գալիս Այս

պատուական Եւ ողջունում թշուառիս ` Միթէ {չէ} ՞ ինձ բաւական: Զարմանում եմ անհանճար Քո

մարդու. Երբե՛ք ստոր կրքերի Համար սիրտը {չէ} ՛ թիրախ. Իսկ դու ինչո՞ւ ես ժպտում, Ուխ

ժւում, Ո՞վ է նրա հեղինակ, Յիմարութիւն {չէ} ՞ ստոյգ Կենալ նրան հակառակ: Որք պաշտամո

մազանման ` Արդեօք հեղուած առաջին Արիւնը {չէ} ՞ սրբազան: Կոյս զոյգերը թեւիթեւ Գլորւու

ւոր վայրս անքոյթ, Առ ի՞նչ, - այդ {չէ} ասացեալ: Յամբովկ հասեալ սերովբէն

տուէր Կրկնի, ասէ նախահայր, {Չէ} ՞ իմ ուխտեալ միշտ ի սէր Վերին, ամ

Մանունք, անտեսք, մազանման. {Չէ} ՞ ապաժոյժ այս արդեօք Նախկին հեղեալ

ի շարս ընկճեալ ազգաց, այլ թուի նա, եւ {չէ} անհետացեալ յերեսաց երկրի, եւ մեր ամենե

Երես 4. Յատկութիւն աստուածային անձանց {չէ} ՛ այն, թե Որդին չէ՛ Հայր, եւ ո՛չ Հոգին

ն աստուածային անձանց չէ՛ այն, թե Որդին {չէ} ՛ Հայր, եւ ո՛չ Հոգին Որդի եւ ոչ Հոգին ս

ս զԱստուծոյ եւ զաստուածային ստորոգելեաց {չէ} ՛ մարթ ի գործ դնել զայդպիսի կամայական ձե

լոց եպիսկոպոսաց, ըստ որում ինքն Պետրոս {չէ} ՛ առաւել քան զայլ առաքեալս, թերեւս կշտա

հետեւիլ փարիսականութեան, եւ հաւատ, որ {չէ} հիմնեալ ի վերայ գիտակցութեան, զոր ո՛չ

ունդ քաղդէեան։ Իմաստութիւնն {չէ} ՞, որ զլուսոյ իւր ճառագայթ եօթնաջահ

Մի թէ եւ քեզ զկուրութեան մերկել խավար {չէ} ի ճահ, Բանասիրաց՝ զի զշինուածս փ

ցա վրան, ( Թէ եւ այս տեղ իւր տեղը {չէ} ) Բայց ես կասեմ քեզ կարճ բան.

Ուսանողաց վրայ առնել դատաստան Հեշտ {չէ} շատ, ունի անհամար պայման. Նայելո

կ՚ասեմ այսօր, - Այդ կարծեաց տէրը {չէ} մեր դատաւոր։ Այդ դատաւորը ի

վ յայտնըւում է մեզ արեւի պատիւը: {Չէ} մարդ, թէ միշտ գիտէ հանգիստ ` բաղդը իւր

Կը վազէ արագ, ինչպէս եղջերու, Ո՛չ ոք {չէ} կարող նորա հակառակ Ի զուր փորձ փորձել կ

երգերից: Նա այն միջոցին ոչինչ այլ բան {չէ}, Բայց եթէ թարգման մուսայի խօսքին, Նոր

թոյլ մեղք է, Որ յանցանքի կարգում {չէ}: Թէ չեն նստել գլխումդ

ր մի նորան հարցանէ, Արդեօք սիրտը {չէ} ՞ նեղւում մնալ այն տեղ անընկեր, Եր

նորա հողը ցօղել ջերմ արտասուքով։ {Չէ} ՛, մենք չունենք ազնիւ կիրք. մեզի համար

, - Զուր տեղը չես խոնարհել, զուր {չէ} տիրում մարդը, Նա կը շինէ ծխոտ ճի

ն էլ քնում է, Զառամ Արեւելքի գործ {չէ}, որ ինձի յաղթէ ": " Առաջուց դու

եանի) Գարնան վարդը ինձի պէտք {չէ}, Եթէ անուշ հոտ չունի. Սոխակ

ամար Այս գէթ լինէր մշտական. {Չէ} ՛, կը փըթի եւ այդ պատանք - Դա օրէն

ում ոչինչ մարդու Ոչինչ վնաս տուած {չէ}. Այն լուսաւոր բակն է նորա Ա

ի շիրմի մօտ: " Հայրի՛կ, աստղիկդ {չէ} փայլում, Դու յաւիտեան քնեցիր.

անգնած, ժամի դռնումը. Շատ ժամանակ դեռ {չէ} անցել, Երբ նա փառքով ու պատուով Ման էր

Ճաշ եմ ուտում, ազնիւ ընթրիք, Որ {չէ} կերել Լուկուլլոսը: Ես խմու

ան, կամ ի՞նչ չափով, Այդ քո գործ {չէ}, ներողութիւն: Ամենայն օր

Այդպէս յիմար մտածելով: Քո ուսումը {չէ} կշտացնում Իմ, կամ իմպէսների փորը

նը: Հոգու համար ուսում պէտք {չէ}, Ո՛ր սուրբերը ուսեալ էին.

ր երես: Քեզ խոր տխրութեամբ {չէ} սպասում նա, Որ չէր ստացել բաղդից

գելուց մինչեւ մտանելդ Աչքը քեզանից {չէ} հեռացնում նա, Որի կորուստքը անչափ

Թեթեւ ու ծիծաղաշարժ, Փորերս փոյթ {չէ} թող շարժ գան։ Հանգստութեան

բաղդը ինձ սրիդ տակ ձգել է, Փոյթ {չէ}. բայց ես ինձ չար առնել չեմ կարող,

չկայ, Ոչ մի տեղից ձայն, աղաղակ {չէ} լսւում. Միայն հեռուից հասանում է

տար զոհ գնալ թշնամիների, Նա այլ {չէ} լսում Դելֆեան հարցուկին: ԱՊՈԼԼՈՆ

ալ վայրապար: Ա՛ռ նորան յետ, ինձ պէտք {չէ}, Տո՛ւր ուրիշի, ում կամիս. Քեզ մի անգ

, Այլ չեմ կարող բան խօսել: {Չէ} ՛... թշուառ չէ Իտալիան, Եթէ կան

կարող բան խօսել: Չէ՛... թշուառ {չէ} Իտալիան, Եթէ կանայք այսպէս են:

Մի մարդ ազնիւ եւ կամ խարդախ Կշռի {չէ} շեղում թաթը ": Նա կապում է

՛ւն երկրում: Եղբա՛րք, բանը {չէ} անշօշափելի, Միայն թէ կամաւ չկարծ

վերստին խնդրւում է թոյլտւութիւն: Խելքս {չէ} հասնում այս հակասական խօսքերին: 23-ին

նի): 15 -ին յայտնեցին, թէ գինին ինձի {չէ}, այլ բոլոր բանտարկելոց: 16-ին տեսութ

ունեն, պիտի ընդունուի՞ ռնգեղջիւրը, թէ {չէ}: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 23-

լինէի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի {չէ}: 7-ին նամակ ստացայ 7-ից գրուած, որով

ւի: Օգոստոսի 28-ից գրած նամակս եղբայրս {չէ} ստացել: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է

յ Մենդելեեւի. գրում է, թէ 10-ի նամակը {չէ} ստացել, այլեւ յայտնում է, թէ տանից նա

յտնում է. ա) թէ 17-ից գրած նամակս դեռ {չէ} ստացել. երեւի այս էլ 10-ի նամակիս քովն

ւմ էր անպատճառ հեռագիր ուղարկել, ինչի՞ {չէ} ուղարկում եւ սպասում է եւ 18-ին, որպէս

աղինէի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի {չէ}: 31-ին ժամը 11-ին երեկոյեան: Այս 186

թայ վաղը: [Յետոյ աւելացրած] Այս թուղթը {չէ} գնացել: 17-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 16

այդ պ. Չամուռճեանին պատասխանելու համար {չէ}, այլ ընթերցող հասարակութիւնը յարգելու

կ ճշմարտութիւնը մի մարդու սեփականութիւն {չէ}, թէեւ Պ. Չամուռճեանը այդ մասին եւս յա

ջ տեսանում է ինկվիզիցիօ, յանցանքը մերը {չէ}, այլ իւր տգիտութեանը, որ չէ կարողացել

անքը մերը չէ, այլ իւր տգիտութեանը, որ {չէ} կարողացել մինչեւ այժմ ուսանել եւրոպացին

եղած այս անկարգութեան ընդդէմ: Մեր հոգը {չէ}, եթէ այդ կտորը սխալմամբ անցած եւս է Սա

ը գործող եկեղեցականը նոյն պատիժը կրելու {չէ}, ինչ որ պիտի կրէր մի աշխարհական: Այդպ

Այդպիսի դիպուածում, եկեղեցականութիւնը {չէ} ՞ դառնում արդեօք մի ապաստանարան, ուր կա

Բայց չարագործը եկեղեցական է, մեր փոյթը {չէ}. մեք կը դատապարտենք նորան պատմութեան ա

տին կրկնում ենք, մի լոկ վրէժխնդրութիւն {չէ}, այլ հասարակաց իրաւունքի պաշտպանութիւն

դատապարտելու եւ պատժելու: Մեր փոյթը {չէ}, եթէ, ոտքից մինչեւ գլուխ միստիկականու

ս անմերձենալի մարդերի վերայ. մեր փոյթը {չէ}, եթէ միւս կողմից Կրօնական ժողովը իւր տ

մի այդպիսի ժողով, ապա ուրեմն կազմուած {չէ} հոգեւորների անարժանութիւնքը քօղարկելով

ղութիւնը զօրացնելու համար, նա կազմուած {չէ} անիրաւութիւնը պաշտպանելով, հարստահարու

գիշատող գայլերը ջնջելու համար: Ազգը {չէ} հոգեւորների համար, ուրեմն եւ ոչ Կրօնակ

պիտը շարժելու. միւս կողմից շատ աւելորդ {չէ} յայտնել, թէ կուրութեան եւ բռնակալութեա

ատակը: Եւ այս նպատակին հասանելու համար {չէ} պիտոյ ընկրկինք ոչ բանտի եւ ոչ աքսորի առ

չելով: Հիւսիսափայլը կրօնական օրագիր {չէ} եւ դաւանաբանութեան հետ բնաւ վերաբերութի

դալ չգիտէ. քահանայ ունինք, որ հայերէն {չէ} կարող խօսել: Ռեֆօրմ պահանջում ենք ե

ւմ անգամ չտեսած գործի մասին, մեր փոյթը {չէ}. մէք մեր կողմից հոգու ամենայն զօրութեա

Մեր միւս խօսքերը, հոգեւորների ընդդէմ, {չէ} վերաբերւում մեր տօնելի թարգմանիչներին կ

, որ հոգեւորականութիւնը մի տեսակ արհեստ {չէ} նիւթական կեանքի պիտոյքը հայթայթելու համ

Մեղու, թ. 127) այդ հոգեւորականութիւն {չէ} այլ անարգ դահճութիւն: Այս առաջարկո

ծառ ճակատների վերայ, իսկ հայը եւ այսօր {չէ} կարող կատարելապէս դուրս հանել իւր ճակատ

ձեռքով դատապարտուեցաւ: Պ. Այվազովսքին {չէ} կարող հակառակը պնդել, ըստ որում իւր սե

քը այս նամակների մասին: Այն ժամանակ նա {չէ} ճանաչում եղած Հ. Սարգսին եւ յետոյ, ճա

ծող է գանչում: - Այդ տեղ նա մեղաւոր {չէ}, առանց նորա կամքին, վանքը յաւելացուցե

- Այդ կանոնը կատարուելու համար գրուած {չէ}, ուստի եւ ոչ կիրառական: - Չկատարո

, թէ մասնաւոր խորհրդի նուիրուած օրագիր {չէ} կարող գոյանալ կամ շարունակուիլ մեր մէջ

ոյնպէս եւ առաջ կշիռ ունէին մեր աչքում։ {Չէ} ՛, առաջ էլ նայել էինք նոցա վրայ որպէս դ

իայն փողոցի խօսակցութեանց ձեւ, զարմանք {չէ}, եթէ ժողովուրդը աւելի հասկացել է նոցա

։ Լեզու հասկանալը միայն բառ հասկանալով {չէ} լինում. գաղափարների նորութիւնը եւ անծա

մանաւանդ՝ 1862ին։ Այդ աստիճանը տանելի {չէ} ժողովրդին. հազարամեայ աւերանքը մէկ օրո

ղովրդին. հազարամեայ աւերանքը մէկ օրում {չէ} շինւում. մնայ, որ այդ աւերանք էլ չէ,

մ չէ շինւում. մնայ, որ այդ աւերանք էլ {չէ}, այլ՝ ժամանակի եւ պատմութեան ազդեցութ

ւն չունի հին լեզուի ոլորուն ոճերը, եթէ {չէ} կարելի նորում միմեանց քամակից շարել ասի

աւելի պարզ եւ անզարդ է իր ձեւերով, այդ {չէ} նշանակում, թէ նա աւերուել է, այլ մանա

ն։ Բայց մենք կարծում ենք, թէ իրաւունք {չէ}, անհնար է թերեւս բռնաբարել բովանդակ ազ

ում։ Թէ տաճկի, թէ սատանայի խնդիրը այդ {չէ}, այլ այն է, թէ այսօր նաեւ հայի սեփակա

եռած կենդանու մորթը առողջ կենդանու վրայ {չէ} կպչում, չորացած ծառի ճիւղը կենդանի եւ

ած ծառի ճիւղը կենդանի եւ թարմ ծառի վրայ {չէ} ծաղկում, կենդանի մարդը մեռեալի հետ պատ

վրայ կամ աճէ օտար տրամաբանութեան տակ. {չէ} ՛, այլ թէ օրագրի եւ մատենագրի պարտականո

անազան ձեւեր, որ ոչ մի կանոնաւոր լեզու {չէ} կարող տանել։ Չկայ մէկ տող, չկայ մէկ խ

է, կատարեալ լինելով, մշակութեան կարօտ {չէ} ։ Ասացինք որպէս թէ, որովհետեւ իրողապէս

Կիսոնի հեղեղատը։ Եթէ " Հիւսիսափայլը " {չէ} կարողացել մայրենի լեզուի մշակութիւնը հա

միշտ աշխատել է այդ խորհրդով։ Եւ ոչ ոք {չէ} կարող ասել, թէ բոլորովին կորած է նորա

ւթեան արդիւնք լինելով, երբէք մեր խիղճը {չէ} տանջել մեզ, երբէք չենք ցաւած, երբ ցախ

ս սկզբունքի տէր էինք, ուստի եւ զարմանք {չէ}, այլ շատ բնական, որ " Հիւսիսափայլի "

որ միջնադարեան մշուշով պատած կամ ոչինչ {չէ} կարդում, կամ թէ՝ ժողովածու եւ Պղնձէ ք

ի տեղ անց կը կենա՞յ. գո՛նէ մինչեւ այժմ {չէ} երեւում դորա մի դրական ապացոյցը։ Բ

նում են մինչեւ V դարը, բաչց ժողովուրդը {չէ} կարող նոյնպէս գնալ V դարը՝ մեր պատուել

այ է, ո՛չինչ։ Մարդկային մարմինը երբէք {չէ} կարող սնանուիլ այնպիսի կերակրից, որ ին

նակ բառերի լոկ նշանակութիւնը հասկանալ, {չէ} իմացւում բանի զօրութիւնը հասկանալ։ Ուր

բաները հասարակ ժողովրդի համար չեն. նա {չէ} կարող տանել նոցա ճշդութեանը, նա չէ ուս

նա չէ կարող տանել նոցա ճշդութեանը, նա {չէ} ուսել այդ առարկաները։ Իսկ մեր միջումը

ուրբ գիրք, որ դժբաղդաբար հասկանում եւս {չէ} ժողովուրդը, թարգմանչաց իւրեանց սեպհակա

եւ չեմ ուրանում, որ էֆիմէրտէ եւս պակաս {չէ}, այն հրաշալի գիրքը, որ մեր ժողովուրդը

աշխարհի մէջ ոչինչ բան չկայ, ոչինչ բան {չէ} կատարւում առանց խորհրդի։ Հեղինակները ե

է, ո՞վ է կարդացողը կամ հասկացողը, նա {չէ} մտածում. նա ցանկանում է միայն, որ գրք

ճառով հայերս ամբողջ ոճեր եւ դարձուածներ {չէ} պիտոյ դնենք մեր շարադրութենների մէջ Խոր

յետոյ իւր աշխատութեան վերայ, պարտական {չէ} հոգալ եւ նորա տպագրութիւնը։ Նա յանցաւո

անագէտ մարդերի համար բացադրութեան կարօտ {չէ} ՛ իմ նպատակը, իսկ մեր միւս եղբայրակիցնե

սում դեռեւս այն, որ աբեղայական խուցը, {չէ} ՛ եւ չէ՛ այն դիտանոցը, որտեղից կարելի լ

ռեւս այն, որ աբեղայական խուցը, չէ՛ եւ {չէ} ՛ այն դիտանոցը, որտեղից կարելի լինէր ազ

աւար։ Ցաւում եմ, որ պատուելի հեղինակը {չէ} ՛ կարողացել գո՛նէ մասնաւորապէս ծածկել իւ

արոն Փափազեանը կամ, թէ նա ինքը կենդանի {չէ}, նորա եղբայրակիցքը, կարդալով այս գրու

քարի տեղ, խնդրենք ներողութիւն, այդպէս {չէ}. Հայերի համար եւս մի փոքր փոխուել է աշ

հասե՞լ եմ նպատակիս։ Այդ խնդիրը իմ գործ {չէ} լուծանել։ Նոր լեզուն դեռեւս մանու

այն մարդ իւր պէս կը խօսի, անհատութիւնը {չէ} կարելի ոչնչացուցանել։ Իմ խորհուրդը այն

կարելի ոչնչացուցանել։ Իմ խորհուրդը այն {չէ} եղել, որ իմ գրածը ուրիշին օրինակ դառնա

եգիպտոսյան քուրմերի համար: Գիտությունը {չէ} այսօր մի քանի նեղսիրտ, ագահ եւ քանքարա

եջ, որ ոչինչ բան ժամանակի կարգից դուրս {չէ} կարող երկար միջոց դիմանալ ժամանակի ուտո

ռանց մտավոր եւ բարոյական լուսավորության {չէ} կարող պահպանել ո՛չ յուր լեզուն, ո՛չ յո

կան բարբառի վերայ, ասած ենք, " թէ շատ {չէ} անցանելու, որ ժողովուրդը աչքը այս եւ ա

իշէ։ Մեր այսպէս խօսածը առանց հիմքի {չէ} ։ 1853 թուակ. մի հայ սխօլաստիկ Թիֆլիզ

եւ հասկացողութեանը համեմատ։ Այդպէս {չէ}. ո՛չ ամենայն ընթերցող մարդ ազգի մէջ ու

պարկեշտ կերպարանքով եւ այս պատճառով եւս {չէ} ընկնում ընթերցողների ուշադրութեան տակ։

իւն, որովհետեւ մատենագրութիւնը այլ բան {չէ}, եթէ ո՛չ բանականութեան արձանագրութիւն

ծ է ժողովրդից. դա ազգի հոգու բղխուածքը {չէ}, այլ մի դիմակաւորուած անձնաւորութիւն։

մատենագրութիւնը, որ անքակտելի կապուած {չէ} մի ազգի հոգու հետ, այն մատենագրութիւնը

նագրութիւնը, որի մէջ իբրեւ հայելու մէջ {չէ} երեւում ազգի կեանքը, նորա եւ ամենասուր

ւնի բանալիք այդ փակած պահարանի համար եւ {չէ} կարող հասկանալ, թէ ի՞նչպէս էր իւրեանից

անութիւնը, եթէ նա մի հոգեւոր շինութիւն {չէ} կարող ստանալ նորանից, ի՞նչ յանցանք է ա

կան զգեստները եւ հագուստները այժմ ոչ ոք {չէ} կրում, ըստ որում հնացած ու անպատշաճ էր

եւ այլն եւ այլն։ Սոցանով հերիքացել {չէ} հեղինակը. նա յանձն է առել Հայոց խելացի

եւ մտքերը եւ հեղինակի անձնաւորութիւնը։ {Չէ} կարելի պահանջել, որ ամենայն մարդ մի կե

ը խօսում էր հասարակ կեցութեան մէջ։ {Չէ}, լինինք խելացի մեր պահանջողութենների մ

նք " Ամեն փիլիսոփայութիւն ուրիշ բան {չէ}, եթէ ոչ նորա ժամանակը, փոխադրուած դէպ

: Յայտնի է, թէ ինքը ժամանակը ուրիշ բան {չէ}, եթէ ոչ հասկացողութեան եւ կարծիքի գում

եռին Հեգելի այս դրութեան: Եւ իրտվ որ, {չէ} կարելի կարգաւորապէս ուսանել պատմութեան

էեւ անժխտելի, օրէնքի կատարումը չափուած {չէ} ժամանակով, ուստի գլխաւոր ներգործող անձ

ձեալ ասում է, թէ ներգործող անձը հանդէս {չէ} գալիս որպէս լոկ գործիք, այլ ինքնակայապ

նչ խորհուրդ ունի ընկերական կեանքի մէջ. {չէ} ՞ որ երկուքի տունն էլ կործանուեցաւ: Ասե

ստատուած, արդեօք անմեղն էլ մահու պատիժ {չէ} ՞ կրում, եւ այս հաւասարութեան ոգուց բխա

անը հրապարակային եւ օրինական սպանութիւն {չէ} ՞: Քրիստոնէութիւնը սէր է քարոզում,

է եւ բարեխառնում է նորա կիրքերը, որ նա {չէ} կարող այլեւս ատել, յափշտակութիւն յղանա

ծել, միթէ այս աւելի հաւատարիմ գրաւական {չէ} ՞ ընկերութեան բարեկեցութեան: Եթէ սիրով

ուած այդ ընկերութեան իւրաքանչիւր անգամը {չէ} նայում այլեւս իր ընկերի վրայ որպէս թշնա

ութեան մէջ հաւասարութիւնը հաւասարութիւն {չէ} ՞, միթէ վրէժխնդրութեան հաւասարութիւնը ա

ւ մի ոտքը գրած է լոկ գաղափարի վրայ, որ {չէ} ապրում այլեւս որպէս կենդանի, այլ տեսնւ

զգի փիլիսոփայութիւնը, նոյնիսկ իր համար {չէ} կարող ամէն ժամանակ ուղիղ լինել, որովհե

է նոցայ համակարգութիւնքը: Մնաց որ {չէ} կարելի ճշմարտութիւնը քննել եւ ճանաչել ի

( որովհետեւ կաթողիկէ փիլիսոփայ չկայ եւ {չէ} կարող լինել, քանի որ ազգութիւնքը կան,

ւթիւն է, բարով երթաս: Մարդը իր կեանքը {չէ} տանում առաջուց նշանակուած մի ճամփով. կ

անեցնում է սպունգի: Ոչ միայն մեղադրելի {չէ} նա այդ մասին, ոչ միայն պախարակելի չէ,

ի չէ նա այդ մասին, ոչ միայն պախարակելի {չէ}, այլ դարձեալ զարմանալու արժանի մարդ է

նորանից առաջ ուղեղի համար քար էլ է ասող {չէ} եղած, պատրաստ գիտութիւնքը ժառանգել եւ

է խաւարում դատապարտել ոչ միայն իրաւունք {չէ}, այլեւ անբարոյականութիւն: Մեր խօսքը ա

ւմարը շարժուն եւ հոսանուտ բան լինելով, {չէ} կարելի փիլիսոփայութիւնը աւանդել մի անշա

նայ օգուտ քաղել: Եւ եթէ մարդը ընդունակ {չէ} այդ բոլորի թելերը իր մտքի մէջ որպէս մի

ապա ուրեմն ամէն խօսք իրարից տարբեր է եւ {չէ} շփոթւում: Փիլիսոփայ պարոնները իրենց հա

պետութիւնը, որ երեւում է որպէս դոգմա: {Չէ} պէտք մոռնալ, որ մինչեւ այժմ մարդու արա

ցէ ստրուկ ազատւում է ստրկութիւնից, այդ {չէ} նշանակում թէ նա նոր բան ստացաւ, այլ թէ

աղաքական ասպարէզը " Գերմանիան տէրութիւն {չէ} այլեւս " երեմիականով, աւարտեց իր ընթաց

տամբներին: Գերմանական ազգը մեծ ազգ {չէ} եւ նորա փոքրութիւնը եւ մեծութեան անընդո

եւ հոյակապ ուղղութիւնը: Եւ միայն Բոկլը {չէ}, որ դատապարտեց այս սուտ ուղղութիւնը:

խելքը գլխին մարդ, որ գարեջրի շոգիներով {չէ} բթացրել իր ուղեղը, ասել է ուրեմն եւ զգ

տութիւնը դարձեալ կը խանգարուի, հանգիստ {չէ} տալիս Հեգելին: Շարժողութեան ոգին մտաւ

աւորի անուրջների ( мечта) հետ: Հեգելը {չէ} պախարակում ձգտողութիւնը եւ վերանորոգութ

ող գործ դնել, օգուտը ինչ է: Բայց պէտք {չէ} մոռանալ, որ գերմանական չոր գաղափարի գե

Ես անհամ կերակուր եմ ուտում, փիլիսոփան {չէ} հաւնում եւ իր մտքի մէջ աւելի համեղ կերա

յարաբերութեամբ ինքը ուղիղ է, որ հաւան {չէ} իմ հացին: Դէ սատկեցէք քաղցած: Անգլիան

իայն պրծացնում է գերմանացու շապիկը: Նա {չէ} կարող տանել կամ տեսնել երբեւիցէ կամ ուր

նելով, - " բայց ", - ասում է նա, - " {չէ} կարելի երեւակայել աւելի միակողմանի դատո

ն մութ կողմերի վրայ, եւ դոցայ պատճառով {չէ} ուզում տեսնել նորա մէջ շրջան առնող առատ

ւն: Ոչ մի տեղ ինքնավարութեան սկզբունքը {չէ} հասել մինչեւ այդ աստիճան պարունակութեան

աւոր ազատութեան աղաղակը եւ փայլը, -թոյլ {չէ} տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը ասում է սքան

նը ասում է սքանչելի փիլիսոփան, - " թոյլ {չէ} տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը աճել եւ ոչ ի

կեանքի մէջ, բնական, սովորական երեւոյթ {չէ}, այլ ցաւագարական եւ պատահական, որի օր

գարական եւ պատահական, որի օրէնքը երբեք {չէ} կարող դրուել մարդկային սովորական եւ ընկ

Բայց այնպէս նեղ, որոշեալ եւ սահմանափակ {չէ} մարդկային կեանքի առողջ վիճակը: Զինուոր

տք, ոչինչ յարաբերութիւնք, ոչինչ վիճակ {չէ} կարող նորան պատահել: Իսկ մարդկային առո

ային ամերիկեան դաշնակցութիւնը: Ո՛վ {չէ} տեսնում, որ անգլիական սահմանադրութիւնը

, որ անգլիական սահմանադրութիւնը տակաւին {չէ} հասած իր վերջին կատարելութեան, բայց խն

լափոխ, ամէն մի որոշեալ ժամանակամիջոց. {չէ} ՞ որ մարդկային հասկացողութեանց լայնանալո

այ անշարժ, բայց եւ այն ժամանակ տակաւին {չէ} կարող հասած լինել նորան, որովհետեւ գաղ

ելով կատարելագործուելու ձգտողութիւնից, {չէ} կարող այն վիճակում մնալ, ինչ վիճակի հա

Վոլթէռը ` ճիզուիթների: Իհարկէ, ով որ {չէ} ուսել թէ ի՛նչ է եւ ո՛վ է Վոլթէռը եւ միա

ուցական բաժիններ, ուրիշ կերպով նոյնպէս {չէ} ՞ զգում այդ համակարգութեան ծանրութիւնը:

րում, համօրէն ազգի անձն իւր անդամներին {չէ} տալիս պոլիտիկական իրաւունք: Եւ կառավար

եւ նորա նեղսիրտ դիւանապետական ստամոքսը {չէ} կարող մարսել, ուստի եւ չէ հերիքանում մ

կան ստամոքսը չէ կարող մարսել, ուստի եւ {չէ} հերիքանում միայն մի քանի թերութիւնք շօշ

կառավարութեան սահմանադրութեան վրայ, նա {չէ} գոհանում նորանց պախարակելով, այլ որպէս

գթայաշարութիւն, բայց եթէ մի դիպուածում {չէ} իրագործւում միջին մոմենտը, այդ շղթան չ

է իրագործւում միջին մոմենտը, այդ շղթան {չէ} կտրւում, որովհետեւ մի անգամ հասել է այ

մէջ եւ մարդը չտեսնէր, որ փայտը ջրի տակ {չէ} գնում, անհնար էր, որ մարդը կարողանար

ւ շոգենաւի աստիճանին հասնելը, այդ փոյթ {չէ}, հերիք որ մի անգամ կատարուել է եւ այսօ

նքի թռչունների նախախնամող բարի աստուածը {չէ} մոռացել մեզ: Նորա հսկողական աչքը մեր վ

եսանելով, որ ո՛չ մի տեղից լուսոյ նշոյլ {չէ} ծագում իմ վերայ, ծունր խոնարհեցնելով բ

ը: Ձեր մխիթարական արեւը այլեւս ծագելու {չէ} իմ վերայ: Այժմ մնացել եմ միայնակ, նախ

որա անպաճոյճ գերեզմանի վրայ, որ դեռեւս {չէ} շքեղազարդած մարդահաճութեան յիշատակարանո

թէ վերակացուն գործարանի հաւատարիմ մարդ {չէ}, եւ թէ նա արծաթը գործ է դնում յօգուտ Յ

է. նորա դռանը ո՛չ մի մուրիկ հացի երես {չէ} կարող տեսանել ( նորա մանուկներն եւս շատ

քնում). նորա երեսից ո՛չ մի մարդ կարող {չէ} հիւր գնալ կարդինալի մօտ, թէեւ նորա շատ

էպէտ այդ մարդը իւր տիրոջն եւս հաւատարիմ {չէ} ծառայում. որովհետեւ նորա գողութիւնը եւ

երայ խօսել: Երբ տեսաւ, որ սորանով եւս {չէ} կարողանում իւր նպատակին հասանել, հրամա

թէ պապը անիրաւութիւն է արել նորան, որ {չէ} դատապարտել այնպէս, ինչպէս կը պահանջէր

յսպէս. հո՞ մեռաւ պապը, այսուհետեւ հո՞ {չէ} ՛ կարող ոչինչ առնել այսուհետեւ հո՞ կը խօ

լաւ իմանում էր, մինչեւ չկապուի հզօրը, {չէ} ՛ կարելի նորա տունը կողոպտել, ուստի իւր

ործարան, այլեւ դահճանոց տանելու արժանի {չէ} ": Ահա՛ այս է Եզովպոսեան սառած օձ

վ, որ այս մարդը իւրեան հաւատարմութեամբ {չէ} ծառայում, յանձնեց այն պարտականութիւնը

: Ինչ չարութիւն որ մարդուս մտքից անգամ {չէ} անցանելու, այդ բոլորը արել է սա. իւր

աշխարհումը: Այս անմիտը բոլորովին {չէ} ՛ ճանաչել իւր պարտականութիւնը, եւ կարդի

իմանալով, որ կարդինալը նորան լաւ աչքով {չէ} նայում, պարտ էր ամեն կողմից աշխատել ծա

յնպէս մեծ պարտականութիւն յանձն առնլով, {չէ} կարողացել արդիւնաւորել: Լաւ կը լինէր,

այնտեղ մեռաւ: Ինքը ի՞նչ բան ասես, որ {չէ} արել. յառաջ, հոգեւոր ծառայութեան մէջ

այութեան մէջ մտաւ: Երբ տեսաւ, որ {չէ} կարողանում դորանից օգուտ քաղել, քաղաքա

ի սէր աստուծոյ այս ողորմելի դրութենից. {չէ} ՞ որ մէք Հռոմի որդիքն ենք, նորա ստինքի

է մի հոգեկան հիւանդութեան. այս խնդիրը {չէ} ՞ ընկնում երկբայութեան տակ, սակայն հոգե

ան տկարութիւնների տէրապիան շատ հարուստ {չէ} ՛ եւ մանաւանդ առաջարկուած հնարները շատ պ

լով։ Նորան " դիւահա՛ր " էլ կոչեցին. " {Չէ} ՞ որ ճշմարիտ ենք ասում, թէ Սամարացի՛ ես

Ղազարն ասո՛ւմ է, որ պոռնկութիւնը մեղք {չէ} ՛. այս բանը մարզպանին էլ գրել է նա "։

ը, մինչեւ որ բոլոր սարերը ծեծկուեցան. {չէ} ՞ որ նա, որ պոռնկութեամբ էր բորբոքուած

դերից էլ մեղաւո՛ր եմ. բայց մեղքը մե՛ղք {չէ} ասել, ո՞ր արհամարհոտ եւ ամբարիշտ հոգին

րի անուն չունի իր վրայ եւ գրուած մի բան {չէ} ՛։ Հաւատքից եւ ուսումից զո՛ւրկ են, գոր

՛յն պատճառով որ ուսել էի Քրիստոսից, որ {չէ} հրամայում ամեններին, մինչեւ հնձի ժաման

մեր աչքը տեսաւ։ Եւ լոկ վայրախօսութիւն {չէ} այս իմ կողմից, այլ ստո՛յգ իրողութիւն է

այ նեղացնել էին աշխատում, թէ մի մանուկ {չէ} կարող վանքի հոգաբարձութիւն անել։ Եւ իմ

ով, կամ զարմացի՛ր եւ կամ, եթէ ճշմարիտ {չէ} ասածս, անարգէ՛։ Այն օրից, երբ դո՛ւ,

է վարդապետութեան խօսքը, ասողի՞ համար. {չէ} ՞ որ ախորժանքով անկաջ դնողների, լսողներ

ից, քա՛ւ լիցի, " որովհետեւ շնորհը յետ {չէ} դառնում, եւ պարգեւքը չեն պակասում ",

ելցնելով՝ ասում էին. " Այդ մարդը գիրք {չէ} կարդում, բայց ընթերցուածը այնպէս անսխա

։ Էլ ի՞նչ ասեմ. իմ ժամանակս բաւական {չէ} թշնամու իմ վրայ քաշած նետերից ստացած ան

, գրեթէ երկնքի զօրքերին էր քաղաքակից. {չէ} ՞ որ այդ Հայոց աբեղայքը այստեղից այնտեղ

այստեղից այնտեղ հալածական արին նորան։ {Չէ} ՞ որ նորա լուսաւորող եւ տգիտութիւն հալած

որա հակառակը։ Իսկ վերին արդարատես Աչքը {չէ} նայում չա՛ր կամքերի ուզածներին, այլ իր

րազատութիւնը երկբայութեան ենթակայ խնդիր {չէ} ։ Մեծ Վահանի օրով, Ղազար Փարպեցու կրօն

դակութիւնը։ Յառաջաբանը կարդացողքը պէտք {չէ} ՛, որ հակասութիւն համարեն նորա մէջ հարե

ն անունը չկար, կամ գո՛նէ դպրութեան մէջ {չէ} գործածուել։ Ագաթանգեղոսը եւ Ղազար Փարպ

կոչուիլը, այդ մասին պատմութիւնը ոչինչ {չէ} ասում մեզ, բայց հաւանականաբար կարելի է

ապաշտութիւնը, այդ ապացուցի կարօտ խնդիր {չէ}, որովհետեւ պատմութեան ձեռքով արդէ՛ն ապ

եկեղեցին, եւ Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը էլ {չէ} կոչւում այդ քաղաքի անունով։ Այսօրուայ

եղեցեաց Մայրը բնա՛ւ Վաղարշապատի մէջն էլ {չէ}, այլ նորա հարաւային կողմում, առանձին

ում էր տակաւին այդ պարիսպը դէպի հարաւ, {չէ} կարելի այլեւս հաստատ ասել. բայց երեւի

անունով պատմում է այսպիսի բաները, բնաւ {չէ} խօսում Ս. Կաթուղիկէի մօտ կրօնաւորների

դ նմա "։ Յայտնի է, թէ սոցանից ոչ մինը {չէ} բնակուել բո՛ւն եկեղեցու մէջ, այլ այն շ

տեղ էլ պատրաստէր, ուստի եւ անհասկանալի {չէ} Փարպեցու այն խօսքերը, որ մի նոր հիմնար

Այս Համազասպ Մամիկոնեանի ո՛վ լինելը մեզ {չէ} ասում Պատմութիւնը, ուստի մենք չգիտենք

գմանչաց, այլ որպէս պատմիչ. եւ սորանով {չէ} փարատւում մութը աշակերտների կարգում յիշ

րգմանչաց աշակերտ եղած լինէր։ Բայց պէտք {չէ} մոռանալ, որ Խորենացին, Կորիւնը եւ ինք

րդացած լինելով Վարդան վարդապետի գիրքը, {չէ} կամեցել կրկնել նորա ասածները։ Սոքան

չ միայն արժէք չունին, այլ բնա՛ւ ներելի {չէ} կրկնել։ Բայց սակայն պ. Էմինը, իր

տարեկան պատանի ճանաչենք Փարպեցուն, որ {չէ} կարելի թոյլ տալ բնաւ, այնուամենայնիւ Մ

վախճանելու թուականներում Փարպեցին աւելի {չէ} լինում, քան թէ հինգ վեց տարեկան տղայ։

տեղը նստաւ Վաղարշ թագաւորը։ Բայց պետք {չէ} մոռնալ, որ Մեծ Վահանը ցած չդրեց զէնքը

կացնել պ. Էմինը, բայց այդ բնաւ արգելք {չէ} մեզ, որ երկուքն էլ միասին մերժենք, որ

եցու յիշած քահանայապետը Հայոց կաթողիկոս {չէ}, այլ Սիւնեաց եպիսկոպոս, Սիւնեաց հռչակ

երկրին, պարզացնում է բանը եւ էլ պատճառ {չէ} թողում, որ ո՛վեւիցէ համարէ նորան Հայոց

ի Մուշէ եպիսկոպոսի ինչ տեղից լինելը մեզ {չէ} ասում պատմութիւնը, ինչպէս եւ չէ ասում

լը մեզ չէ ասում պատմութիւնը, ինչպէս եւ {չէ} ասում, թէ Սամուէլին յաջորդողը Սիւնեաց

ցու բարեկամ Մուշէ եպիսկոպոսը միայն եղած {չէ}, որ Մուշէ անուն էր կրում. նորանից առա

երեւում է, պ. Էմինը բնա՛ւ հաշուի մէջ {չէ} դնում այդ Թուղթը օրինակող գրագիրների սխ

նի։ Թղթի օրինակը, որ տպել է, ապացոյց {չէ}, որովհետեւ այնտեղ կան եւ ուրիշ սխալներ

ամանակի ձեռքով, որ անմերժելի է, ինչի՞ {չէ} կարելի ասել, որ այդ կերպով եւ Հրահատը

ու։ Փարպեցին նեղանում է, որ ոչ ոք հոգ {չէ} տարել Խուժիկի անունը իմանալու, որ ինքը

ր պատմութեան մէջ, որքան մեզ յայտնի է, {չէ} եղել երբէք մի մարդ, որ Հրատ անուն ունե

րպեցին է կրճատել այդ անունը, որովհետեւ {չէ} հերիքացել այս ծանօթութեամբ, այլ իր յառ

րան բանալ։ Մեր դատապարտածը Հրատ անունը {չէ}, այլ այն ուղղութիւնը, որ ապացոյց չուն

ձեռագրի մէջ Հրատ տեսնելը բնա՛ւ իրաւունք {չէ} տալիս մեզ հաստատողապէս ասել, թէ ինքը՝

կութեան այնպէս, որ մարդ մոլորւում է եւ {չէ} իմանում, թէ ինչ լայ իր գլուխը։ Մեզ թւ

ր եւ հարուստ լինելուց։ Պատմութիւնը մեզ {չէ} ասում, թէ ինչ պատճառով տեսնում ենք Փար

արդ եւ այլն, յայտնի է, թէ այս խօսքերը {չէ} կարելի առնուլ բացառոցաբար նորա ծագման վ

ար զոք 'ի քէն ", յայտնի է, թէ ազգակից {չէ} կարող նշանակել, որովհետեւ այն ժամանակ

վ ասում է, թէ ինքը արժանի էր Վահանին, {չէ} յիշում իր ազգակցութիւնը։ Եթէ ազգակից լ

րդու, կամ աղքատի զաւակ էր. մեզ յայտնի {չէ} այդ, որովհետեւ պատմութիւնը լուռ է այդ

ն եղբայր լինելը տարակոյսի ենթակայ խնդիր {չէ} ։ Նախ, ինքը՝ Փարպեցին, իր Պատմութեան

ի մեծ իշխանի դուստր էր, այդ մեզ յայտնի {չէ} ։ Ստո՛յգ է, Յայսմաւուրք եւ այլն չունին

ած վկայութիւնը Կորնթացոց երկրորդ թղթում {չէ}, այլ առաջնում, եւ ահաւասիկ. " Բնաւ ե

է երեւում մեզ այս ասացուածը. պատճառ, {չէ} հասկացվում, թէ որ ասում է՝ " ծառայք ն

իսի առածները, մանաւանդ որ շատ անգամ եւ {չէ} թարգմանւում, կամ համը կորցնում է, բայ

։ Բո՛ւն հին լեզուի մէջ էլ սովորական {չէ} այն ձեւը՝ էական դերանուն, ինչպէս սա,

տճառ, մե՛րն էլ, նոցա՛նն էլ գովելի բան {չէ} ։ Այս բաների մանրամասն քննութիւնը պէտք

ով է փորձում այսօր գիտութիւնը եւ ինչ որ {չէ} դիմանում այդ հրափորձութեան իբրեւ փոշի ց

իչ։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցին իրաւունք {չէ} տալիս մեզ մի այդպիսի վերլուծութեան։ Ահ

ռն յարանց ոմանց դրախտին Սեւկոյ ". միթէ {չէ} ՞ կարելի մտածել, թէ Սեւկոյ ի նախդիրը լի

որան ասելու, որովհետեւ պատմութիւնը մեզ {չէ} ասում եւ չգիտենք, թէ մարդո՞ւ անուն է,

անը գիտենք, որ պ. Էմինը ո՛չ մի կերպով {չէ} կարող ապացուցանել, եւ հաւանականութիւն

վանդակութիւնը։ Այս ձեւը շատ գործածական {չէ} հին լեզուի մէջ. եւ մեզ թվում է, թէ եղ

ր "։ Նոր լեզուի մէջ ընդհանրապէս տանելի {չէ} այն ձեւը, այսինքն՝ " գլուխ " փոխանակ

Յայտնի է, թէ հայրապետ խօսքը կաթողիկոս {չէ} նշանակում այստեղ, այլ՝ եպիսկոպոս, առ

ւթիւն հասկացնելու համար, ասես թէ հերիք {չէ} համարում լոկ " գլուխ քահանայութեան " խօ

ր քահանայութեան կամ քահանայապետ խօսքերը {չէ} կարելի եւ կաթողիկոս հասկանալ. ըստ որու

ը " 'ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանն " {չէ} կարելի բացառոցաբար կաթողիկոսների վրայ հ

գլխարկեալ" (Եսթեր, գլ. Զ., հմ. 12), որ {չէ} ցոյց տալիս որոշակի կամ գլուխը ծածկած կա

րդեօք այս դարձեալ նախդրիւ տրականի ուժով {չէ}, այսինքն՝ "լալու վրայ եմ". մենք գոնէ կա

չ "գրաբառ"։ Յայտնի է, թէ ուղիղ խօսելով՝ {չէ} կարելի ասել գրաբար, այլ գրաբառ, ուրեմն

փական վերջաւորութեամբ բաղադրված մակբայը {չէ} վարվում որպէս ածական։ Նոյն այս հին լեզո

ծքի մէջ"։ Պարզ է, թէ այս ընդունելութիւն {չէ}, այլ գոյական անուն։ Բացի սորանից, ուած

սում էին՝ "ձեռօքս գրի", բայց այժմ իսպառ {չէ} լսվում։ Առ հասարակ այդ քաղաքի լեզուն մե

այս կարճութեան համար պահելն էլ իրաւունք {չէ} ։ Նոր լեզուի բառը կարճ է թէ երկայն, որ ա

խօսքերը եւ արդարացնելու մեր անձը. փոյթ {չէ}, որ այն ժամանակ դրած կը լինինք հողի տակ

աստան մնացած կանանց վրայ, Փարպեցին առիթ {չէ} բաց թողում, որ կարելի եղածի չափ մանրամա

ը։ Մենք չենք կարող այս թոյլ տալ, երբ նա {չէ} ծածկում մեզանից Ներսէհ եւ Հրահատ Կամսար

ն Մերհուժանի կամ Մեհրուժանի անունը պէտք {չէ} շփոթել Արծրունեաց տանից դուրս եկած ուրա

ուժան, նոյնպէս եւ Վասակ անունը էլ ոչ ոք {չէ} տալիս իր զաւակներին։ Պէտք չէ մոռանալ, ո

ը էլ ոչ ոք չէ տալիս իր զաւակներին։ Պէտք {չէ} մոռանալ, որ այդ անուններով շատ ընտիր եւ

վ այն մարդոց անունն էլ կորցնելը լաւ բան {չէ} ։ Մենք սրտանց շնորհակալ ենք մեր հին բարե

ովեալ լինել") (եր. 89) բնիկ հայկական ոճ {չէ}, այլ յունական լեզուի ուղղակի ազդեցութիւ

այն բանին, թէ Ս. Յովսէփը բնաւ եպիսկոպոս {չէ} ձեռնադրուած։ ---------------

ւսաւորութեան վերայ, նորա ձեռքը պարապած {չէ} զանազան վիճակային գործերի մասին իւր յատ

ութեամբ, նորա մահից յետոյ, դժուար բան {չէ}. բայց մի աղքատ եւ չքաւոր առաքինութիւն

ղի մէջ լուռ, անշարժ. եւ մի՞թէ ճշմարիտ {չէ} Մարգարէի խօսքը, թէ մարդը վայրի ծաղկի պ

եւումը, դագաղի մէջ դրած է այս րոպէիս, {չէ} ՛ նա, որին կորուսինք մեք՝ նորա բարեկամ

ութիւնը, բայց պապական աբեղային հաւատալ {չէ} կարելի, եթէ դժոխքի վերայ եւս խօսելու լ

ոռացայ ձեզ ասել, որ սատանան ամենայն օր {չէ} կրում այս վերարկուն, այլ այն օրերը միա

մի մեծ, ահագին շիպի կտոր, պատճառ, նա {չէ} գործածում ճակնդեղի կամ եղէգնաբոյսի շաքա

, որոնցով ոչինչ քննուած ու ապացուցուած {չէ}. պատմութիւններ, որոնց մէջ ոչինչ չէ պա

ած չէ. պատմութիւններ, որոնց մէջ ոչինչ {չէ} պարունակւում, ճարտասանութիւններ, որ ո

երայ. - սա, մինչեւ անգամ տաքացրած եւս {չէ}, այլ ամենեւին սառն... դեռեւս խաշխաշ

պահել նորան, բայց զուր է. դարձեալ բան {չէ} հասկանալու. պատճառ, ինքը գրողը եւս չէ

չէ հասկանալու. պատճառ, ինքը գրողը եւս {չէ} հասկացել: - Գտի՛ր իմ համար մեր անի

եծարուելով ինձանից, հաւատայ, որ ոչինչ {չէ} խնայելու: - Շատ բարի, - ասաց վէզի

շինել նոր ձեւով.... - Հարկաւոր {չէ} ՛, - գանչեց սատանան, - դու այդ շինութե

ակել այնտեղ իբրեւ երկրորդական սատանայ. {չէ} ՛, հարկաւոր չէ՛, այս դժոխքը դեռեւս շատ

եւ երկրորդական սատանայ. չէ՛, հարկաւոր {չէ} ՛, այս դժոխքը դեռեւս շատ լաւ է իմ համար

յունական եռանկիւնի կամար, առանց սորան {չէ} կարելի գամել արեւելեան փոքրիկ դռնակը,

մռայլութիւն. որ սորանից արժան ո՛չ ո՛ք {չէ} կարող վերանորոգել ինչպէս պատշաճ էր:

ղերում կամ մօտ ժամանակներում հրիտակ եւս {չէ} երեւում չորս կողմը ստանալու....

ուսումնականութեան վերայ: - Զարմանք {չէ}, - պատասխանեց դեւը, - նա առհասարակ թշ

րակներով: Ամենայն ոք, որ մինչեւ անգամ {չէ} եղել Փարիզում, իսկոյն, տեսածի պես, ա

էմ անգլիացոց, բայց դա մի արժանաւոր բան {չէ}. այդ ապստամբութեան մէջ չէ երեւում մեր

րժանաւոր բան չէ. այդ ապստամբութեան մէջ {չէ} երեւում մեր հոգին, որովհետեւ այդ հարստ

մ հասկանում, - ասաց դեւը, - եւ ո՛չ ոք {չէ} կարող հասկանալ, բայց այս պայմանը մեծ հ

յս ազգի մասին: - Ճշմարիտ, մտքումս {չէ}: Ի՞նչ բանով է պարապում այդ անանուն ազգ

ւմ այդ անանուն ազգը: - Այժմ ոչնչով {չէ} պարապում, եւ ոչինչ բանի պիտանի չէ. մի

նչով չէ պարապում, եւ ոչինչ բանի պիտանի {չէ}. միմիայն սուտ-սուտ լուրերով լցնում է օ

, որ ոչ ոք չկամի կարդալ դորանց: - {Չէ}, չեմ լսած այդպիսի ազգի մասին, - պատաս

- Ինչ շինեմ ես գերմանացոց հետ, մինչ {չէ} կարելի նորանց շարժէլ ու դղրդել... Բա

ոզում են, բայց այդ ոչինչ ներգործութիւն {չէ} յառաջացնում ժողովրդի մէջ: Արդէն զզուեց

եւ նոցա ամէնից շատ նզովեալը եւս պիտանի {չէ} Ձեր դժոխային թագաւորութեանը: Նոքա մինչ

ստիճան սառն են, որ դժոխքի բոլոր կրակով {չէ} կարելի ջերմացնել նորանց, թո՛ղ թէ խորով

յդպէս առանց խղճմտանքի, որպէս թէ յայտնի {չէ} ինձ, որ մարդիկ երբեք խելօքանալու չէին

եւ այլն, եւ այլն, ծառայ խոնարհ ձեզ: {Չէ} կարելի կառավարել ժողովուրդը ուրիշ կերպո

որ իսկական դժոխային գիտութիւնը այլ ոճով {չէ} կարելի բացայայտել, եթէ ոչ վիպասանական

: Բուբանդուսը սկսեց շարունակել. - {չէ} կարելի կառավարել ժողովուրդը ուրիշ տեսակ

- Այստեղ բանը Ձեր մռայլութեան վերայ {չէ}, այլ ժողովրդի վերայ, - պատասխանեց լեղ

, այդ բոլորովին ստաբանութիւն է. այնպէս {չէ} ՞, իմ ծայրագոյն վէզիր: - Ամենեւին

ասանական ձեւը աւելի պատկանաւոր է. գոնէ {չէ} նեղացնում եւ չէ ծանրացնում կարդացողի կա

ելի պատկանաւոր է. գոնէ չէ նեղացնում եւ {չէ} ծանրացնում կարդացողի կամ լսողի գլուխը:

գրականութեան դիւապետը յայտնուեցաւ: Սա {չէ} նմանում ուրիշ դեւերի. սա կրթուած եւ ու

ելի պատմաբան. բայց նա այնպիսի պատմաբան {չէ}, ինչպէս Բուբանդուսն էր, այլ պատմաբան

ր տարեկան շրջանառութիւնը. ինձ հարկաւոր {չէ} քո բարբառի նեղսիրտ ձեւը, այլ այն միայն

իք, արեւելքում, Հայաստանում եւս պակաս {չէ}, կարող էք գնել քանի մի այգու խաղող եւ

կամիք խելքից հանել.... Ո՛չ, այդպէս {չէ}: Ես քեզ հրամայում եմ իմ ասածի նման գրե

րտասանական դիմակների, հասկանո՞ւմ ես թէ {չէ}: - Գրել առողջ, պարզ, խելացի..

.... - Լսեցի՞ր դու իմ կամքս, թէ {չէ} ՞.... - Լուայ, Ձերոյին մռայլութ

թէեւ կասկած ունի նորա վերայ, բայց բան {չէ} խօսում քաղաքավարութիւն պահելով. սատանա

ւն: - Իմ ծառայողներից ոչ ոք քո չափ {չէ} տալիս ինձ այդքան նզովեալ հոգի. որքա՛ն

չէր կարող հրապուրել. բայց դու ընկար թէ {չէ} քամակներից, իսկոյն ամուսնացուցիր. փոք

րան, թէ մինչեւ ինքը սատանան չհարցանէ, {չէ} կարելի բան խօսել: Հանդէս դուրս եկ

, դորա մէջ ոչինչ ճշմարտութիւն տեսնուած {չէ}, ամենայն կերպով հաւատարիմ կացաւ իւր դժ

ութեան կողմից իւր նախագահութիւնը ոչովին {չէ} տալիս Հնդկաստանի մէջ. դորա ծայրագոյն Բ

ներկայումը. տարակոյս չկայ, որ այդպէս {չէ}, բայց նորա հարազատութիւնը եւ ջերմեռանդ

ա վերայ, հարիւր վաթսուն երկու, մի բան {չէ} ․ բայց եթէ մի վեդրօ արաղը ձգենք յառաջաբա

կ արաղով կամենում է աչքերս ներկել... {չէ}, եղբայր, այդպէս չէ, ես քեզ մի նոր ցո

չքերս ներկել... չէ, եղբայր, այդպէս {չէ}, ես քեզ մի նոր ցուցակ դարձեալ կը տամ.

ք ու պարծանք է նորա համար: Շատ ժամանակ {չէ}, ես պատահեցայ Կունցով ագարակում մի քա

է, թէ պ. Մարկոսի համար մի պակասութիւն {չէ}, եթէ նա մտածում է շատ խմելու վերայ, ե

ում է ազգասէր պարոններից մինը եւ ինչո՛ւ {չէ} համարելու իւրեան ազգասէր, ի՜նչ մի դժու

պ. Շաքարեանցին ամենեւին մարդու տեղ եւս {չէ} դնում եղած, ինքը, իւր ոտքով, միայն մ

- Իմ խելքս գլխիս է, բայց քոնը եկա՞ւ թէ {չէ}. մի ժամ յառաջ խելագարուել էիր ախոռից ն

, եւ այդ բանը բերել է իմ գլուխը: Փոյթ {չէ}, դրացի, ես մի օր քո դրան առաջեւ եւս կ

է բերել, որ դու իմանայիր նորան: Փո՛յթ {չէ}, դու եւս մի կարդացող մարդ ես, այսօր դ

միայն մի մարդու մէջ, եւ եթէ այդ մարդը {չէ} կարող ուրիշները եւս հաղորդել նորան: Գի

է իմանալ, որ ուրախութիւնը ուրախութիւն {չէ} լինում, եթէ նորա շինուածքը, հաստատ պա

ստոյգ է, թէ ոչինչ բան այնպէս հիմնաւոր {չէ}, ինչպէս միաբան խորհրդով կատարուածը. ե

ձ, անասունի կեանքը մեր կեանքից շատ վատ {չէ} աշխարհի երեսին: - Դու եւս ճշմարիտ

րկոս, միթէ՞ մարդը եւս մի տեսակ անասուն {չէ}. բայց մեր թշնամիքը, այն ուսումնական ա

ուածում եւս մահ, եւ ո՛չ ոք մինչեւ այժմ {չէ} տեսել, մարդու մեռանելու ժամանակ նորա հ

րի՛տ է, նորա բուն գործը մի երեւելի բան {չէ}, ինչպէս քեզ եւս յայտնի է, եւ նա այնպի

ելիս: Ալքիմիան քո կարդացած բաների նման {չէ}. ի՛նչ քո կարդացած, եւ իմ թալիսմանների

կարդացած, եւ իմ թալիսմաններին եւս նման {չէ}. դա մի ջոկ բան է... - Ին՛չ տեղի

նը, այդ բանը մի գաղտնիք է, որ ինձ եւս {չէ} բացել: - Տարակոյս չկայ, որ շատ թէ

եանցը: - Տնաքանդ, խօսելու ժամանակ {չէ}, բե՛ր կարդանք, - իսկոյն պատասխանեց պ

նթուխէանց: Ալքիմիայի սկիզբը յայտնի {չէ}. չէ պիտոյ որոնել նորան ո՛չ Յունաց, ո՛

էանց: Ալքիմիայի սկիզբը յայտնի չէ. {չէ} պիտոյ որոնել նորան ո՛չ Յունաց, ո՛չ Եգի

Փարիզում: Նորա աշխատութիւնքը կարդալով {չէ} կարելի չզարմանալ հեղինակի բազմահայեաց գ

ղ, որի կարողութիւնը անսահման է: Ոչինչ {չէ} յառաջանում առանց նորան. իսկ նորանով ամ

արապած է, ասել է, թէ նա խնջոյքում եւս {չէ} կարող գտանուիլ: - Ինչո՛ւ համար, ե

րին մասների մոյգ կարմրութեամբ: Զարմանք {չէ}. երեսի այդ մասը զրկուած լինելով մազերի

նքից ի՞նչ է թափուել երկրի վերայ, որ սա {չէ} ընդունել: Թաբաք ծխողները դարձան եր

անուն լսածի պէս: - Այն նորա քոյրը {չէ}, - շարունակեց Մանթուխեանցը. - եթէ այն

խելացի ստեղծել: Շատ բարի, թէեւ այդպէս {չէ}, բայց ասենք, թէ խելացի է մի փոքր, բա

: Բայց կոմս էմմանուէլ ասած մարդդ այնպէս {չէ}, ամբողջ քաղաքի, ամբողջ ազգի սովորութե

կացողութեանը ընդդէմ պատերազմ է բացում. {չէ} խնայում ոչ ոքին, ամէնի ճակատին զարկում

․ ո՛վ չգիտէ, որ ամսի քառասուն եւ հինգը {չէ} կարող լինել, բայց մէջտեղում քաղաքավարո

ել խելացի մարդը: Կոմս էմմանուէլը ոչ թէ {չէ} ընթանում այսպէս, այլ իւր տարապայման հա

ր ոչ ոք չկամի լսել նորա խօսակցութիւնը: {Չէ} ՛, եղբայր, նա մեր ընկեր մարդ չէ, հեռի

իւնը: Չէ՛, եղբայր, նա մեր ընկեր մարդ {չէ}, հեռի մնանք այդպիսիներից, որոնք մարդ

ի մէջ, վատաբանում է ինձ: Մարկոսը, որ {չէ} ճանաչում ինձ, որ չգիտէ իմ գործերը, իմ

... Կորչի գնայ... մեզ հարկաւոր {չէ}. նորա խունկ ու մոմը պէտք չէ, միայն թէ

զ հարկաւոր չէ. նորա խունկ ու մոմը պէտք {չէ}, միայն թէ մեր եկեղեցին թող չգայ: Ես տ

կուէր անպատասխանի մնալով: - Ինչպէս {չէ}, կպատասխանէ քեզ. եղբայր, նա քո ասած

խանէ քեզ. եղբայր, նա քո ասած մարդերից {չէ} եւ ոչ միայն քո ասած, այլ նա մարդ չէ ըն

ից չէ եւ ոչ միայն քո ասած, այլ նա մարդ {չէ} ընդհանրապէս: Դու կարծում ես, թէ նա կը

որով պատած էր Եւրոպան միջին դարերում: {Չէ} իմանում, որ ամենայն հին բան լաւ է, չէ

Չէ իմանում, որ ամենայն հին բան լաւ է, {չէ} իմանում, որ մի ժանգոտ դրամ լաւ է քան թ

վ, մի մարդու պատահելու ժամանակ, երբեք {չէ} մտածում, որ այդ մարդը եւս իւր նման Աստ

ւ անձնասիրութիւնը չմեռանի, ստրկութիւնը {չէ} ծնանում: - Նա հարց արեց ինձանից,

ղել այդ ազգերի կուրութենից, հրաշքի տեղ {չէ} ՛ պիտոյ կարողանար ընդունել տալ այս բաներ

Շաքարեանցը: - Ո՛ր անզգամը խելացնոր {չէ}. եթէ մի մարդ նորա ասածներին նայելու լի

ացի դորանից, քո համար մի զարմանալի բան {չէ}, ո՞ր ապաքէն դու ես դորա արարիչը, ո՞չ

անայ միայն խցանը բանալով․ բայց բանը այդ {չէ}, մեք ուրիշ մտածելիք ունինք: - Օրհ

երկրորդ անգամը շատ պիտի շինես, այնպէս {չէ} ՞: - Անտարակոյս․ այս մի փորձ էր,

ելու. յետոյ դարձեալ կը շատացնեմ, այժմ {չէ} կարելի, ըստ որում անօթներս փոքր են, հ

որ փիլիսոփայութիւններ, իմ գլուխս դուրս {չէ} գալիս այդպիսի բաներից․ հասարակ կերպով հ

ենք, այդ բոլորը հոգու փրկութեան պատճառ {չէ} կարող լինել, այլ մանաւանդ կորստի: Ինչ

ս նա, ասաց թէ քեզ ոչինչ աւելի հարկաւոր {չէ}, երանի՜ թէ ես եւս քո պէս անգէտ լինէի,

ի սորանից, կոմս էմմանուէլը մի նոր մարդ {չէ} մեր ազգի համար. նա փոքր ի շատէ յայտնի

ուր չկայ կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն, {չէ} կարող լինել ընկերական կեանք. իսկ ուր չ

բունք, որի հիմքի վերայ ոչ թէ միայն բան {չէ} շինւում, այլ յառաջուց շինուածները եւս

ան աստուածային հոգին: Եսական հոգով բան {չէ} յառաջանում նորա համար, որ նա կենդրոնաց

ռաքինութիւն ասածը մի վերացական բան է եւ {չէ} երեւում նիւթական կերպարանքի տակ: Հեռի

անէթ: Ամբողջ մանէթ տասն տարին մի անգամ {չէ} պատահում: Մնում է մեռեալը. գերեզման փ

նից, այս եւս կայ, որ իմ ուրախանալուցս {չէ}, որ մարդիկ մեռանում են: Խոլերայի ժամա

որ պիտի արդիւնաւորուէիր: - Ինչպէս {չէ}: Զօրօրինակ երիտասարդ մարդիկ, նոր դեռե

արակ շատ բարեսիրտ են մեր քահանայք, այս {չէ} կարելի ուրանալ. երախտագիտութեան մասին

Հանճարեղ երեսփոխանը պատասխանում էր. " {Չէ} ՛, տեարք հարք, ես խնդրում եմ, որ հաշի

- Եկեղեցու ել ու մուտը հոգեւոր պաշտօն {չէ}, մի սրբազան խորհուրդ չէ, որ սոսկական

հոգեւոր պաշտօն չէ, մի սրբազան խորհուրդ {չէ}, որ սոսկական մարդը համարձակութիւն չուն

նազան առանձին առանձին մարդերից, այնպէս {չէ} ՞: - Անտարակոյս: - Ուրեմն ժողո

սեցնեն որպէս մի հասարակաց ձայն, այնպէս {չէ} ՞: - Ամենեւին այդպէս: - Բայց դ

տոյգ բնաւորութիւնը: Նա այստեղ ազատ է, {չէ} հաւաքուել պաշտօնական խորհրդով, որ միտք

ի շատէ լարուած կամ նախապաշարուած լինի, {չէ} սերտել խօսելիքը, ինչպէս պաշտօնական ժող

ը եւ պաշտօնը այնպէս է, որ ոչ ոք արժանի {չէ} համարում խօսել իմ հետ. աղախինքը կամ սպ

ակաւ կարողութեան տէր մարդն ունի, ոչինչ {չէ} խօսում, թէպէտ եւ խօսել եւս չգիտէ, ինչ

խօսում էին, նոյնպէս չգիտէ. նորա խելքը {չէ} հասանում այդպիսի բաների: Նա ապրում է ք

, մնաց վաթսուն: Բայց այս վաթսունը եւս {չէ} խօսում: Վաթսունի մէջ կան քառասուն եւ հ

բելոնեան խառնակութիւն: Բայց այս բոլորը {չէ} դեռեւս․ այնտեղ երկու երեք մարդ, միօրին

րս կը փախչի մեռեալը, այդ երբեք լինելու {չէ}: Քահանայն անշարժ եղիցի ասելով խաչի կնի

եւս խորութիւն չունենայ փորածը, մեռեալը {չէ} դուրս գալու: - Ես գիտեմ, որ մեռեա

ի խակ տղայ է եւ գուցէ երբեք դուրս գալու {չէ} այս տղայութենից: Այսպիսի ազգերը, ասու

Հայոց ազգը չունի հոգաբարձու եւ գտանելու {չէ} երբեք: Ուրեմն ի՛նչ պիտի լինի այս ազգի

ան, բայց օտարի համար գաղտնի պատճառից, {չէ} պիտոյ երեւին ուրիշին, սա իրաւունք չուն

րա վերայ ընկած ճառագայթը մի առարկայից, {չէ} հասանում դէպի ուղեղը․ ականջը, լսողական

տպաւորութիւն դէպի ուղեղը, սա յագ է եւ {չէ} կարող ընդունել տպաւորութիւնք, մինչեւ մ

անից յիշեց նա իւր սովորական կանոնը, թէ {չէ} պիտոյ արհամարհել եւ գայթակղեցնել մի խեղ

որ երկար ժամանակ մրրկից ալէկոծուելով, {չէ} կարող իսկոյն հանդարտել, թէեւ դադարել է

ր արժէ tartarus emeticus ․ ինձ հարկաւոր {չէ} մի խօսք եւս յաւելացնել. ինքեանք ընթերց

հուժկու Հովուել զմեզ ": - {Չէ}, - ասաց Կոմս էմմանուէլը, - չէ կարելի,

- Չէ, - ասաց Կոմս էմմանուէլը, - {չէ} կարելի, որ ես մի րոպէ չմտանեմ Մահտեսի

ը նոցա տուն: Հայերի մէջ մի անսովոր բան {չէ}, մանաւանդ կանանց մէջ, այսպիսի հիմքերո

ւելորդութիւնը, տեսանելով, որ բանի տեղ {չէ} անցնում իւր կոտրատուիլը: Միւս կողմ

- Այո՛, - պատասխանեց օրիորդը: - {Չէ} ՞ կարելի, որ վերստին կրկնէք. աւելի լաւ

ելացուց կոմսը, ժպտելով: - Ինչու՛ {չէ} կարելի, - ասաց իսկոյն Մահտեսի Թսվմասը

- Ի՛նչ ազդեցութիւն պիտի գործէ. նա {չէ} կարող ընդունել դորան, որպէս բուն հայկա

ն պատճառով, որ տաղի բովանդակութիւնը նա {չէ} կարող հասկանալ, ըստ որում նա չգիտէ հայ

ես, գիտէ՛ք, որ նորա եղանակը հայկական {չէ}: Անտարակոյս, նա ցանկացած էր լսել մի ա

ն յիշատակը ես չմնայ Հայերի մէջ: Եթէ նա {չէ} խնայել այս պատմական յիշատակարանքը, այն

՛նչ, ոչի՛նչ. մեզ ամենեւին ձանձրութիւն {չէ} լսել ձեր խօսակցութիւնը, - պատասխանեցին

ւս ցանկանում են լսել, Մարիամս եւս հեռի {չէ} փախչելու լսելուց: Այս մասին բոլորո

իմացական եւ բարոյական կեանքի հետ. այս {չէ} կարելի հերքել: Բանաստեղծութիւնը պիտի ո

իրական աշխարհը, բայց բանաստեղծութիւնը {չէ} կարող դորանով բաւականանալ: Նա բարձրանո

ւմ մի ծայրացեալ ազատութենից եւ ստիպուած {չէ} ենթարկուիլ տեղագրական, ժամանակագրական

վ մի անցք կամ խօսելով մի մարդու մասին, {չէ} պահում այդ անցքերի կարգը, գործ է դնում

, որ մեր ժողովուրդը պատմական ժողովուրդ {չէ} եւ նորա կեանքը չէ եղած պատմաբանական, կ

դը պատմական ժողովուրդ չէ եւ նորա կեանքը {չէ} եղած պատմաբանական, կապակից եւ լոգիկակա

ութեան մէջ. եւ օտար ազգերի տիրելը ասել {չէ} նորանց սեփականել - իւրացուցանել բարոյապ

, լոկ մեքենական մօտաւորութիւն, այդտեղ {չէ} երեւում քիմիական միաւորութիւն, որ միաւ

լ համարելով միմիայն սահմանների գլխում, {չէ} մտածել երբեք իւր ուժը եւ զօրութիւնը ամփ

իւնը ամփոփել իւր բարոյական կենտրոնում, {չէ} մտածել աճեցնել իւր զօրութիւնքը եւ ազգու

վ, որ ծնել է հայ ծնողներից, նորա երգը {չէ} եւ չէ հայերէն, երեք բառ Թուրքի, Թաթար

ծնել է հայ ծնողներից, նորա երգը չէ եւ {չէ} հայերէն, երեք բառ Թուրքի, Թաթարի եւ չ

ա պտուկի յատակի վերայ: Չգիտեմ տեսաւ թէ {չէ}, կամ թէ ինչ ազդեցութիւն գործեց այդ պատ

մասնը: Դոյն այդ բանը երբեք դուրս գալու {չէ} Հայոց ազգի սրտից, քանի նորա լուսաւորու

մ կարող խոստանալ, պահանջում էք. միթէ՛ {չէ} կարելի խնդրել, որ առանց փոխարինի երգէք

որ առանց փոխարինի երգէք: - Միթէ՛ {չէ} կարելի, - պատասխանեց օրիորդ Մարիամը,

Իմ մոլորութեան քաղր պատկերներ․ Ինձ {չէ} թոյլ տուած երկաթի կեանքում Խնդալ,

ուցէ յաւէրժ զրկուեցայ բախտից: {Չէ} ՛. այն երա՛զ էր... հեռի ինձանից,

ն: Բայց ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ինչո՞ւ {չէ} պիտոյ օգուտ քաղել դիպուածներից, օգուտը

տ քաղել դիպուածներից, օգուտը գողութիւն {չէ}, յափշտակութիւն չէ, այլ յառաջ է բղխում

ց, օգուտը գողութիւն չէ, յափշտակութիւն {չէ}, այլ յառաջ է բղխում գործերը օրինաւոր ե

եւ հինգ կոպեկ արծաթ. միթէ՞ յիմարութիւն {չէ} լինելու իմ կողմից, եթէ աւելի ստոր արժա

ր իւր հաշւում: Հայոց ազգի մէջ դժուարին {չէ} ստանալ մեծարողական պատուանուններ, որով

ղղութեամբ, անհաւասար քայլերով: - {Չէ}, - ասաց նա, - պիտի այս բանի առաջը առն

անցը հարց արեց. - Ինչպէ՛ս գտաք: - {Չէ} կարելի գովել, - պատասխանեց բժշկապետը:

ւթեններով: Քաջ գիտէք դուք, որ նա եղած {չէ} իմ բժշկական հոգաբարձութեան տակ իւր ամու

ցած էր էպիլեպսիա, եւ թէ այժմ, թէպէտեւ {չէ} երեւում, սակայն ստեպ ստեպ սաստիկ ծանրա

. այս եւս կայ, որ ձեզ այնքան հարկաւոր {չէ} ցաւի պատմութիւնը, որքան այդ տկարութեան

սխանեց բժշկապետը, - իմ տալու խորհուրդը {չէ} միայն բժշկական, այլեւ բարոյական. տարա

գործակալ էի Մեղուին. Ճռաքաղը եւս հեռի {չէ} մնացել իմ շնորհից, խնդրեմ չմոռանալ:

էք, պարոն. այդ, նախախնամութեան գործը {չէ}: Նախախնամութիւնը միօրինակ պահպանում է

լու չէր երջանկութեան քաղցրութիւնը: Ուր {չէ} խոստովանւում մարդկային հաւասարութիւնը,

սարութիւնը, ուր իւրաքանչիւր մարդ կցորդ {չէ} ազատութեան հաւասարապէս, այնտեղ թագաւոր

ճակի մէջ: Այդպիսի վիճակում ոչ թէ միայն {չէ} կարելի հիւանդը բժշկել, այլեւ առողջ մար

թէ՞ այս անբնական գործողութեան հետեւանքը {չէ}, որ այսօր ձեր դուստրը գտանւում է այդ վ

դուրս չգայ գործաւորներից, ոչ ով ոչինչ {չէ} իմանալու: Այնքան կլայեկի մէջ հարիւր քա

հարիւր քառասուն փուդ արճիճը մի մեծ բան {չէ}... ընդունողը վաղուց ստացել է երկու հ

մ, որ այս յառաջաբանութիւնը անհասկանալի {չէ} ձեզ. բայց հաստագլուխ մարդու հետ աւելի

ամիկների սիրտ եւ հոգի այնքան ապականուած {չէ}, ինչպէս ձերը: Կարծեմ թէ ապացուցել

նի ծիծաղում ես իմ վերայ, կամ թէ այդպէս {չէ} ՛, ուրեմն ներիր ինձ եթէ ասեմ, թէ կան դ

այնպիսի բան է, որ կամք ունէր, այնպէս {չէ} ՞: - Թող այդպէս լինի, - ասաց Թիւթիւն

սպառ, - ասաց Շահումեանցը: - Ինչպէս {չէ}, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Տ

տեղ. կղմինդրը թրծած էր հողից, այնպէս {չէ} ՞: - Այո՛, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղ

իր փայտից, քո աչքումը ոչինչ էր. ոչինչ {չէ} ՛ տեսանւում եւ չէ՛ շօշափւում, բայց մոխի

քումը ոչինչ էր. ոչինչ չէ՛ տեսանւում եւ {չէ} ՛ շօշափւում, բայց մոխիրը ընդհակառակն եւ

ւանեցնէիր, բայց երկրորդ օրինակդ յարմար {չէ} եւ ես շատ ուրախ եմ, որ շփոթուեցար:

ոխրից է շինած: - Փայտը միայն մոխրից {չէ} շինած, - ասաց Շահումեանցը, որ քաջ տեղե

բաղադրական մասունք չունի, վասն որոյ եւ {չէ} ձգում իւր վերայ այդպիսի զգալի փոփոխութե

տկութիւն ստանալ, բայց բանը դորայ վերայ {չէ}: - Այդ բաները, ինչ որ ասում ես դու

նակը եւ խոստովանում եմ, որ բան չքացնել {չէ} կարելի աշխարհի երեսին, - վեր առեց Թիւթի

նցի երեսին: - Այնպէս, որ ոչինչ բան {չէ} վերջանում, ոչինչ արարած բնութեան մէջ չ

է վերջանում, ոչինչ արարած բնութեան մէջ {չէ} չքանում. եւ թէ բնութեան կեանքը յարատեւ

եւ շարունակում է. եւ բնութիւնը մեղաւոր {չէ}, եթէ մարդիկ նորա արարածների կերպարանափ

իւթիւնճի-օղլուն, - որ մարդը մեռանելով, {չէ} ապրում այլեւս իւր համար, թէեւ նորա մար

նորա մարմինը, ճշմարիտ, հող դառնալով, {չէ} կորուսանում իւր գոյութիւնը, այլ կերպար

ը սիրելի կը լինէր առաւել քան թէ միւսը, {չէ} ՞ որ ծնողքի համար զաւակները միեւնոյն են

որ ծնողքի համար զաւակները միեւնոյն են, {չէ} ՞ որ մի աչքով կը նային նոքա իւրեանց զաւա

հանջելու ժամանակ. նորա գանձարանը երբեք {չէ} վնասւում. կը պահանջէ այնքան, որքան տո

եր մարմնի վերայից. մեր անձնասիրութիւնը {չէ} թոյլ տալիս, որ հաւատայինք, թէ մեր փափ

անմահ են, որ ամենայն բան ստեղծելով մահ {չէ} ստեղծել: - Հաւատա՛, պարո՛ն, - բացա

ը նա մի րոպէում կը լցնէ, եւ քեզ դժուար {չէ} լինելու այսուհետեւ ազատ ընթացք ունենալ

կամենում էիք տեսանել Մանուշակս, այնպէս {չէ} ՞, պարոն Մկրտիչ, բայց նա միայն ամաչել

տղայ է, նորան այնպէս կը վայելէ: - {Չէ}. ես ձեզ տեսանելու եւ խնդրելու եկել էի

կ. զատկից յետոյ մինչեւ առաջին պսակները {չէ} կարելի այդ. իսկ յունիսի մէջ, ես նոյնպ

աղջկայ համար մի ոտք յառաջ ամուսնանալ. {չէ} ՛, այդ չէր պատճառը. Մանուշակի սրտին այ

բերէ կնքելու համար: Բայց մինչդեռ նա {չէ} կատարել այս գործը, մէք նորանից ծածուկ

նալով բիւր անգամ խոստացել էիր այդ... {Չէ} ՛, ես չեմ սխալուած... Աստուա՛ծ իմ,

ւ կը կատարես քո խոստմունքը... Այնպէս {չէ} ՞: Ի՛նչ եւ իցէ, բանը մի կերպ պիտի շուտ

յ է, որ խաբեբայ չեմ: - Երդում պէտք {չէ}, - ասաց Մանուշակը, - ա՛ռ այս տասն կոպեկ

ից... ճանաչու՞մ ես եղբօրս... - {Չէ} ՛, - ասաց պառաւը, - եւ քեզ եւս չեմ ճանաչ

ով դուռը, հարցրեց Մանուշակից, " հայրդ {չէ} ՞ եկած դեռեւս ": - Ոչ, - պատասխանեց

դատողութիւն է առնում մօր հետ: Այդ լաւ {չէ} ՛, զաւա՛կս, քեզ ի՞նչ փոյթ մտածել, մեք

իւն չկայ, այդ ի՞նչ երդում է, որ սիրտը {չէ} տալիս, այլ բերանը միայն, եւ այն ամաչե

ցրեցի ես: - Ամենայն բան իմանալը լաւ {չէ}, շուտ կը ծերանաս, հայրս, - պատասխանեց

ռ, մինը առանց միւսին անկատար էր: - {Չէ}, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես կամեցայ

ա ինչ լինելը, նորա կազմուածքը քեզ պէտք {չէ} եւ հանդէս չունի մեր խօսակցութեան մէջ.

հի՞ւրը պիտոյ է պատուէ տան տիրոջը: - {Չէ} ՞, - ասաց Շահումեանցը, - ես պատւում եմ ք

պատճառը, շատ քաղցր էր: - Իմը քաղցր {չէ}, - ասաց Թիւթիւնճի-Օղլուն, - ուրեմն եւ ք

իւթիւնճի-Օղլուն, - ուրեմն եւ քոնը քաղցր {չէ}: Մանուշակը երկուքի մէջ եւս հաւասար շաք

մէջ եւս հաւասար շաքար էր ձգած, այնպէս {չէ} ՞, Մանուշակ: - Հրամերէ՛ք, հայրի՛կ

չարը հետեւեցաւ նորան, այն ժամանակ մարդ {չէ}, այլ գազան, պատճառ, գազանները իւրեան

ը, որ նորան ծառայութենից փրկելու համար {չէ} խնայել իւր արիւնը եւ կեանքը, եւ մարդկա

րը, մայրը, կինը, որդին եւ այլն, այդ {չէ} միայն քարոզում Քրիստոս, եւ այդ դեռ կատ

ոզում Քրիստոս, եւ այդ դեռ կատարեալ սէր {չէ}. մէք պարտական ենք սիրել մեր ընկերը, պ

- Կախարդական գաւազանո՞վ. գաւազան պէտք {չէ} մարդկութեանը, նա գազան չէ, այլ սէր.

գաւազան պէտք չէ մարդկութեանը, նա գազան {չէ}, այլ սէր. սէր, որ աստուածային հոգի է

, որքան կարող էին: Արծաթ հաւաքելը մեղք {չէ}, եթէ նա դէպի չարը գործ չդնէ այն, եթէ

, եթէ կամենայ, բայց շատ անգամ մի մարդ {չէ} կարող մեծ գործ կատարել, դորայ ճարը կայ

էրը, միաբանութիւնը: Այն, ինչ որ մինը {չէ} կարող, տասը կարող են եւ կայ մի այնպիսի

էր է, քաւ լիցի. սէրը այդպէս յիմար բան {չէ}, նա Աստուած է, ուրեմն այդպիսի կեղտոտ

ն այդպիսի կեղտոտ եւ մրոտ բաների մէջ սէր {չէ} կարող լինել: - Դու կարելի է ունիս հ

ղահուէտան մէջ, սէր կամ ընկերասիրութիւն {չէ}: Նոքա հաւաքուած են այնտեղ, դատարկարան

ւնը սիրելու համար, նոցայ խորհուրդը այն {չէ}, որ այդ մտաւորութենից մի բարոյական օգո

մէջ երեւել, դատապարտութեան արժանի գործ {չէ}, թէեւ գտնուէին այդ հասարակութեան մէջ,

գրուածի համար: - Ափսոս, որ հանդարտ {չէ} հոգիդ, - խօսեց Շահումեանցը, - ես մի քան

ընտրում ինձ գալով: - Մի՞թէ քո խիղճը {չէ} տանջում քեզ, - պատասխանեց Մանուշակը, -

մ հետ ամուսնանալու ցանկութիւնը շարժուած {չէ} իմ անունով, հարստութենով, ապա խոստովա

ս եւ եկեղեցապէս: Ամուսնութիւնը խաղալիք {չէ}, որ կատարուէր առանց մտածելու, առանց խ

Ես ինքս գիտեմ, որ ամուսնութիւնը քաղցր {չէ}, եթէ չէ հաստատուած ամուսինների սիրու վ

գիտեմ, որ ամուսնութիւնը քաղցր չէ, եթէ {չէ} հաստատուած ամուսինների սիրու վերայ, այ

լիս եմ քեզ իմ սիրտը, այսուհետեւ նա իմը {չէ}, այլ քոնը, ա՛ռ նորան եւ միացուր քո ազ

գաբարձութիւնը: Նա ասում էր, թէ հիւանդ {չէ} ինքը, եւ թէ չէր ընդունելու բժշկի տուած

մ է թեթեւը ձգելու, ամենեւին ետ նայելու {չէ} թեթեւը ձգելուց յետոյ. առաջին այն պատճա

եց այս արարողութիւնը: Թիւթիւնճի-օղլուն {չէ} կարելի ասել, թէ հաւատում էր բոլորովին

ամ ո՞րի տուն, պատասխանում են, թէ փոյթ {չէ} նորան եւ թէ նա ստանալու էր իւր կրկին վա

ը ամրացած մնամ են գոգնոցի վերայ, որ նա {չէ} նկատում մութ տեղը: Հասանում է տուն, ե

ը, եթէ մահի երեսից եւս փախչելու լինի, {չէ} գնում դէպի այս տեղերը գիշերով: * *

ին պտոյտ գալով երգել. Մեզ մոռանում {չէ} աշխարհ, Դարձեալ ունենք մեզ պաշտող. Վս

անչելի գեղեցկութենով, որի նմանը դեռեւս {չէ} ստեղծել մարդկային ճարտարութիւնը: Երեւո

նա ասում էր, որ յառաջ, քան թէ ամառը, {չէ} կարող լցուցանել Աղուանեանցի փափագը:

: - Եթէ պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն այժմ {չէ} կամենում տալ իւր աղջիկը, թող թթու դնէ

իկը, թող թթու դնէ նորան, մեզ հարկաւոր {չէ}. ես քեզ ուրիշ աղջիկ կը գտտնեմ, Նախիջե

դրացի Գասպարի աղջիկը, թէպէտ շատ սիրուն {չէ}, բայց ի՞նչ հարկաւոր է գեղեցկութիւնը,

ր աչքի փոքր ինչ շիլ լինելը ոչինչ արգելք {չէ} ամուսնական սիրուն... թող սիրտը կատար

մանալը, պատճառ, նորանից լաւ բան դուրս {չէ} գալիս: Պէտք է ասես, թէ նորա ցեղը շատ

յց ի՞նչ առնես, այդպիսի բռնակալ մարդերի {չէ} կարելի հաճոյանալ առանց մի քանի զրպարտու

ց կին կը մնաս: Խելքի մասին հարկաւոր {չէ} քննութիւն, եւ ինչի՞դ է հարկաւոր կնոջ խ

, մարդը պէտք է որ խելօք լինի, եւ պէտք {չէ}, որ կինը իւր սեփական խելքը ունենայ, ն

է յետացնել մինչեւ մի երկու տարի, փոյթ {չէ}. իմ հայրը եւս քառասուն եօթն տարեկան ամ

ութիւն, այդ մատանու պատմութիւնը յայտնի {չէ} քեզ, բայց ես գիտեմ. հայրս ասել էր ինձ

չբանամ այս գաղտնիքը: - Իմ խելքս բան {չէ} հասանում, արդեօք քո խելքը վերադ է, թէ

օր այս պատուերը, բայց հարկը ի՜նչ բաներ {չէ} ստիպում կատարել մեր սրտի յօժարութեան ըն

ր էր ասել, թէ մի անզգամ կին ի՛նչ բաներ {չէ} ստիպում իւր մարդին կատարել, եւ քանի՛ ա

, այո՛, հրամանը. պատճառ, անզգամ կինը {չէ} խնդրում իւր ամուսնուց կամ եղբօրից եւ այ

րուց յետոյ, կամ ե՞րբ, այդ մասին ոչինչ {չէ} ասել դերվիշը: Խանը, ընդունել է այս

ռն այն է, որ փոքր ինչ վիրաւորուեց, թէ {չէ}, մի ամիս եղաւ գնացածը, ի՛նչ քաղաքավար

նա չեղաւ, ուրիշը կը ճարեմ: Մանուշակս {չէ} բարկանում իմ վերայ: - Ամենեւին ոչ,

րա ննջարանի անկիւնում մահճակալի վերայ, {չէ} կարելի նկարագրել. արտասւում էր, փայփա

.. Այդպիսի նեղսիրտ փեսայ մեզ հարկաւոր {չէ}: Այս խօսքը աւարտած, նետեց նամակը ս

անի աբեղայքը մականուանել են նորան " լաւ {չէ} ". պատճառ, Մխիթարը, տեսանելով մի անպ

նպատեհ բան, սովոր էր ստէպ կրկնել՝ լաւ {չէ}, լաւ չէ։ Մխիթարի գեղեցիկ յատկութե

ն, սովոր էր ստէպ կրկնել՝ լաւ չէ, լաւ {չէ} ։ Մխիթարի գեղեցիկ յատկութեններից մի

է սկզբումը Պապական ձեւանալ։ Նորա մեղքը {չէ}, որ նորա միաբանութիւնը նորանից յետոյ,

միայն պիտոյ է հասկանալ նորան։ Մեղաւոր {չէ} ո՛չ Մխիթարը եւ ո՛չ նորա յաջորդքը, այլ

ննութեան, երեւում է նորանից, որ մարդը {չէ} կարող ապրել աշխարհի երեսին առանց կրօնի

րերքը՝ մարմնի համար։ Մարդը մարմին {չէ} միայն, այլեւ ունի իւր մէջ մի աննիւթ էա

նոյնքան եւս բացայայտ է, որ ոչինչ մարդ {չէ} կարող ապրել առանց կրօնի, թող լինի նա ա

չինչ դատաստան, նա հրամայում է միայն եւ {չէ} ընդունում ոչինչ պատճառաբանութիւն։ Նորա

յ ունեցած հաւատով։ Քրիստոնէութիւնը {չէ} պահանջում ամուլ եւ անխորհուրդ մեքենական

իմնաւորապէս ընդունուի, նորան ընդունելի {չէ} անասունների արիւնը, նա չէ հոտոտում զոհ

ան ընդունելի չէ անասունների արիւնը, նա {չէ} հոտոտում զոհերի սեղանը, նորա առաջեւ ոչ

ն վերայ։ Ահա այն իրողութիւնքը, որ {չէ} պիտոյ համեմատէր ժողովուրդը Սուրբ գրքի ե

ռ մարդ մեր ընթերցողներից, համաձայնելու {չէ} գերապատիւ Գաբրիէլ Վարդապետ Այվազեանի հե

յսպէս ճիշտ կրօնական մտքով. ընդհանրապէս {չէ} կարելի ասել, որովհետեւ աշխարհի հանգամա

ր է ամենայն անբարոյականութեան։ Աւելորդ {չէ} մի փոքր պարզել այս եզրակացութիւնը մեր ը

ն Աստուծոյ իրաւունքից, երբէք համարուած {չէ} եւ համարուելու չէ ազատութեան պաշտպան։

քից, երբէք համարուած չէ եւ համարուելու {չէ} ազատութեան պաշտպան։ Նորա կանոնադրութիւ

հի ընդհանուր լուսաւորութիւնը նորա համար {չէ}, եթէ լաւ գնահատենք լուսաւորութիւն բառի

եանց հոգաբարձութեամբ։ Ինքը՝ Մխիթարը, {չէ} կարող համարուիլ մեծ պտղաբեր հեղինակ այս

անալու կենդանացնել մի մեռեալ լեզու, որ {չէ} ժամանակի եւ ազգի կենդանութեան հոգեղէն ձ

իչք են եղած եւ մի երեւելի հեղինակութիւն {չէ} յառաջացել նոցանից որեւիցէ ուսումնական հ

րեւեցաւ Մխիթարեանց մէջ։ Մինչեւ այս օրս {չէ} երեւեցած դոցա մէջ մի ուսումնական անձն՝

ում Հռովմի պապին։ Խօսելով այս բաները՝ {չէ} պիտոյ մոռանալ, որ եթէ Հայոց ազգի յոյսը

։ Մխիթարի կենդանութեան ժամանակ մեծ {չէ} Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը

րը իւր հաշւում։ Բայց մեր համար զարմանք {չէ}. դորա փոխանակ մի շատ բնական գործ։ Մատ

կողմից։ Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, սիրելի {չէ} մեզ նայել մի այդպիսի ընկերութեան վերայ

յառաւելն ուշաբերեալ, զի սուրբ եկեղեցի {չէ} ընկեցեալ 'ի ծով զայն խառն զանգուած։ Յա

ասէ եւ երբեմն՝ այլապէս։ Այո՛, մարդը {չէ} կարող ունենալ, բայց ճիզուիթը առատ ու հ

դ ընկերութեան մէջ, եւ այդ միջոցին փոյթ {չէ}, եթէ գրում են եւ տպում են, թէ Հայոց ե

ւմ է իւր՝ Հայոց վերայ գրած պարսաւից եւ {չէ} ամաչում ասել, թէ ինքը չէր այդ բանի հեղ

7 համար։ ) Պարկեշտութիւնը թոյլ {չէ} տալիս մեզ յայտնել այստեղ այս սխօլաստիկն

Երանի՛ այն մարդուն, որ վաճառականութիւն {չէ} առնում խղճմտանքով։ ) Այս առարկ

նակ խայտառակելու էր մեր խաբեբայութիւնը։ {Չէ}. հետեւինք Քրիստոսի խրատին. նա չէ հրամայ

թիւնը։ Չէ. հետեւինք Քրիստոսի խրատին. նա {չէ} հրամայում պահել մեր վերայ այն զգայարանը

ջ իրաւամբք վայել է նմա. suum cuique]: {Չէ} ՞ ում էք ի մերայոց անտես երկասիրութիւն Ս

խորհրդոց մտածողացն: Այս ձեռնարկութիւն {չէ} արդարեւ ինչ մի ի միջակայնոցն, չէ նոյնպ

ւթիւն չէ արդարեւ ինչ մի ի միջակայնոցն, {չէ} նոյնպէս վերընձիւղեալ յարմատոյ անձնասիրո

ղայից. ըսո որում պատմագրութեանն հանդէս {չէ} դոցա, այլ արանց աշխարհականաց եւ քաղաքա

ց եւ նորոյս Եւրոպիոյ: Եւ խուց աբեղայից {չէ} երբեք այն դիտանոց, ուստի կարելի էր համ

միշտ օտար եւ միշտ անմատչելի: Ազգ Հայոց {չէ} եղեալ երբէք մասնակից այդպիսի օտարաշունչ

եկեղեցականք, յաւելուլ զեղերս առ այն թէ {չէ} ոք ի միջի որ յարգեսցէ զուսումն եւ զգիտո

գիտակցութեան զհնութիւն ախտացեալ զախտ, {չէ} դժուար պնդել թէ ի ժամանակի [յայնմիկ նոյ

[Խորհուրդ] նոր հայախօսութեան չէ՛ր եւ {չէ} իսկ յաղարտ վարել զհիմունս հին հայկաբանո

եւ զայս լեզու մեռեալ, [զայս լեզու ( որ {չէ} լեզու, վասն զի լեզու ասի էապէս այն, ո

յրք ոչինչ տեսանեն, ըստ որում տեսութիւն {չէ} դոցա սեպհական), զայդպիսի բաբելոնեան խ

թէ արժանաւորութիւն իմացական ինչ գործոյլ {չէ} այն, զի լիցէ՝ յերիւրեալ ամ ենախրթին բ

լուսաւորութիւն, եւ թէ մանկտին հայկական {չէ} հակամէտ յուսումնառութիւն, որպէս թէ իրա

եւ զայս անհիմն եւ սուտ դատողութիւն, որ {չէ} այլ ինչ, եթէ ոչ հնար իմն արուեստակեալ

եռ ո՛չ կարեն հասկանալ՝ թէ ասացեալն Ազգ {չէ} այլ ինչ, եթէ ո՛չ լեզու, առանց որոյ չէ

չէ այլ ինչ, եթէ ո՛չ լեզու, առանց որոյ {չէ} մարթ լինել ազգի. նա հոգի է ազգի, եւ ա

ցանել ընդ հայս, ըստ որում եւ հայոց ազգ {չէ} արտականոն ինչ բացառութիւն յընդհանուրն մ

իւն միոյ լեզուի եւ այն՝ լոկ հայկականին {չէ} ՛ բնաւ պիտոյ անուանել գիտութիւն. ամենայ

լ ընդ բիւր հարուածովք ժամանակին: Եւ զի {չէ} մեր դիտաւորութիւն զպատմութիւն աւանդել զ

տահալած մատեանսն փաթաղիկէս կոչմամբ, եւ {չէ} ինչ անհավանելի, եթէ զորքան յօրինակաց ե

արացաք այնմ պատահիլ ի յաջորդսն յուսալ՝ {չէ} առն բանագիտի գործ, յորս դուն ուրեք երե

պիտոյ է ասել, թէ հին հեղինակացն բարբառ {չէ} այնքան այլայլեալ ի շրթունս Հայոց, որչա

նդանութիւն ազգին, լեզուա՞ւ միայն՝ այդ {չէ} բաւական, մանաւանդ զի անհասկանալի է ազգ

կամ խրթին հայախօսութեամբ: Այլ զայսմանէ {չէ} խնդիրս. այդ ամենայն կարեն պատահիլ եւ ա

, Ինճիճեան, Այվազովսքի եւ այլք, զորս {չէ} տեղւոյս յիշել, միակ պարոն Թաղիադեանն լ

ն զարդիս հանդիսացեալ ազգի մերում, որոց {չէ} փոյթ գալուստ գայլոյն, նա զի եւ ինքեանք

ազ երեւելոյ ի խումբս եկեղեցականաց մերոց {չէ} առ տեղեաւս պատշաճաւոր գրել, այլ ի պատմ

նալ ի գիտութիւնս Հայ եւ Ռուս լեզուաց եւ {չէ} անօգուտ գործդ մանաւանդ վասն Ռուսաց, որ

էին ընդ գրականութիւն իւրեանց, եւ մի՞թէ {չէ} լուեալ դոցա զօրհանապազն գանգատ ժողովրդե

առ անուսումնասիրութենէ նորա, որպէս թէ {չէ} կարող նա դատել եւ ճանաչել զարժանաւորութ

ն հեղինակք հնախoս գրուածոց. առ տեղեաւս {չէ} տարադէպ եթ է տալ յօժարեսցուք պատուական

է ի խաւարէ ի լոյս, եւ այս փոխադրութիւն {չէ} վճարեալ լոկ օդաբաղխությամբ, այլ զոհիւք

ով՝ մարդը շինել մեքենայ։ Այս պատճառով {չէ} կարելի կարծել, թէ մի անկիրթ երեւակայու

անդ իւրեան հետեւող ճարելու ժամանակ։ Նա {չէ} որոնում այլեւս աղքատ, ռամիկ եւ անուսու

աղքատ, ռամիկ եւ անուսումն մարդիկ, եւ {չէ} համոզում նորանց իւր ոգեւորեալ սրբութենո

վը. նա լաւ գիտէր, որ այդպիսի մարդերից {չէ} կարելի Կարգ հիմնել, վասնորոյ աշխատում

Լօյոլայի առաջին տարիներումը գրուած բան {չէ}. երեւի թէ գրուած է այն Փարիզում այն ժա

ւորութիւնքը վերջին նպատակ շինելը արդեօք {չէ} ՞ նշանակում ասել, թէ հաւատ չ'կայ հոգու

թէ հաւատ չ'կայ հոգու վերայ, եւ դորանով {չէ} ՞ հեռանում Քրիստոնէական իսկութենից։ Արդ

այս ծածուկ եւ ծպտեալ կերպարանքով անցնել {չէ} ՞ դէպի հոգու թագաւորութիւնը... եւ այսպի

զմելով մի անսահման իշխանութիւն, ոչովին {չէ} տալիս այս կեանքի եւ ազատութեան աղբիւրը

եց նորանց, թէ Աստուած ուրիշ բանի համար {չէ} բորբոքել այս պատերազմը, եթէ ոչ նոցա նա

կութիւնը, ոչինչ բարեկարգ Տէրութեան մէջ {չէ} կարող ընդունուիլ "։ Փարիզի Արքեպիսկոպո

"։ Կանոնադրութեան մէջ այս մասին ոչինչ {չէ} յիշւում, թէ ի՞նչ խորհրդով է կարգած։ Ե

oducat duaestiones, այսինքն՝ " Ո՛չ ոք {չէ} պիտոյ յառաջ բերէ նոր խնդիրներ "։ Այս կ

, ահա թէ ինչ բան յաղթեց հին աշխարհին եւ {չէ} դադարում ծաղկիլ եւ պտուղ բերել եւ նոր ա

չելութիւնը եւ Տիրամօր պատկերը։ Զարմանք {չէ} ՛, որ այսպիսի գործողութեններից յետոյ թշ

ւրաօ անունով միւսը, ի՞նչպէս Պապի խիղճը {չէ} տանջում, այլ ներում է այսպիսի գործեր կ

յն ժամանակ Չինաստանի մէջ Քրիստոնէութիւն {չէ} լինելու "։ Մեցցաբարդայն հինգ անգամ պատ

րդ աշխարհի երեսին, հոգեւոր գործերի մէջ {չէ} կարող սխալուիլ։ " Բայց կարելի՞ է, արդ

ոպական գործերի վերայ "։ " Սրբազան Պապը {չէ} կամենում դատողութիւն առնել Չինաստանի վե

ահա եւ ամբողջ Կարգի ուղղութիւնը։ Բայց {չէ} կարելի մտածել, որ Կարգի անդամներից ամե

չորացո՜ւց այս կուսական երկիրը... Նա {չէ} կարող յառաջացուցանել Գուատիմօզին կամ Մօ

նորա մարմնի հոտը առած, գերեզման, որին {չէ} պիտոյ կարողանան մարդիկ մօտենալ՝ առանց

ածու, զրպարտութեան վաճառող, որ արժանի {չէ} ծառաների մօտ ծառայ լինելու, անպիտան,

որ ոչինչ բանով իւրեան նախորդներից պակաս {չէ}, յոյս ունի Աստուծոյ օգնութենովը վրէժխն

այն խորհրդով, թէ թագաւորի մահը արգելք {չէ} իրաւադատութեան ընթացքին։ Մասնակից էին

յնով. " Պարոննե՛ր, այս սուրը դեռ մերկ {չէ}, դեռեւս նա գտանւում է պատեանի մէջ։ Եթ

կոնդակը բացայայտ է եւ պարզ, եւ թէ ինքը {չէ} կարո՛ղ սխալուիլ)։ Քանի եպիսկոպոսուն

էպի մի գալոց ժողովք, որ եւ մինչեւ այժմ {չէ} եղած եւ երեւի թէ եւ չէ լինելու այսուհետ

ր եւ մինչեւ այժմ չէ եղած եւ երեւի թէ եւ {չէ} լինելու այսուհետեւ եւս։ Քենելը բան

ովիկոսը. - ես միշտ սիրել եմ նորան։ Եթէ {չէ} կարելի, որ նա գայ ինձ՝ մեռանողիս մօտ

ենում էր բնակուիլ Լետիլիէն, յայտնեց թէ {չէ} կարող երաշխաւոր լինել նախկին Արքունի խո

ական դաւանութեան մէջ կրօնական հաւատալիք {չէ}, սակայն, պիտոյ է նորան հնազանդուիլ "

տկերը տեսանելու ժամանակ։ Իգնատիոսը ինքը {չէ} զարգացնում այս ձեւերը եւ զգացողութիւնքը

հեղինակը, իւր գրքի մէջ սեւ գոյնը կարմիր {չէ} ներկում կամ, աւելի լաւ, չէ ոսկեզօծում,

գոյնը կարմիր չէ ներկում կամ, աւելի լաւ, {չէ} ոսկեզօծում, ինչպէս սովոր է, Յակոբ Կլեմա

արձ հակադրութիւնքը՝ խելք է գործ դրել եւ {չէ} փորձել իւր կարասը, որ մի գուցէ, սաստիկ

անել կամ դատապարտել ոչ թէ միայն յանցանք {չէ}, այլ առաքինութիւն: Ամեն այն ազգային ա

ւորը ապացուցանում էր աշխարհին, թէ ինքը {չէ} կարող սառն աչքով հանդիսատես լինել այդպի

ամբ ծածանում է յառաջընթացների դրօշակը: {Չէ} կարելի միեւնոյն ժամանակ երկու ճանապարհ

յանցաւորի հետ պատժակից լինելու: {Չէ} կարելի իրաւադատութիւն քարոզել եւ անիրաւ

րոզել եւ անիրաւութիւնը պաշտպանել: {Չէ} կարելի յառաջադիմութիւն քարոզել եւ անդամ

եւեռցած մնալ մի կէտի վերայ: {Չէ} կարելի լուսաւորութիւն քարոզել եւ ամենայ

ռանդութեամբ խաւարի մէջ թարթափել: {Չէ} կարելի մաքրութիւն քարոզել եւ ապականութե

եւ ապականութեան ծովի մէջ լողալ: {Չէ} կարելի նորի շինութիւնը սկսանել եւ անցած

ածի հիւանդանոցից օգնականք առնուլ: {Չէ} կարելի ազատութիւն քարոզել եւ խղճմտանք բ

եւ խղճմտանք բռնաբարել: Այսպիսի " {չէ} կարելիներ " հազարաւոր կան. խնդրում ենք

սարակաց իրաւունքի պաշտպանութիւն: Ոչ ոք {չէ} կարող յանցանք գործել առանց ուրիշի իրաւո

նց ուրիշի իրաւունքը յափշտակելու. ոչ ոք {չէ} կարող յանցանքը պաշտպանել առանց զրկուածի

, որովհետեւ առանց նորան ինքը այդ մարդը {չէ} կարող երեւիլ եւ ապրիլ մի ընկերութեան մէ

անների համար. ազգը ժառանգութիւն տրուած {չէ} Պօղոսին կամ Նիկողոսին, որ ինչպէս կամե

մի մատակարար շնորհքի, որ ուրիշ կերպով {չէ} կարող տալ, եթէ եկեղեցին չխնդրէ եւ չվկա

ինչպէ՞ս, միթէ՛ ձեռնադրութեանը գործակից {չէ} ՞ եկեղեցին - ժողովուրդը. նա չէ՞ աղօթում

գործակից չէ՞ եկեղեցին - ժողովուրդը. նա {չէ} ՞ աղօթում: Լսենք եպիսկոպոսին: " Ես դնե

ուած եւ բռնաբարուած ժողովուրդի վկայելով {չէ} ՞ լուծւում քահանայութենից: Եթէ այսպէս չ

է՞ լուծւում քահանայութենից: Եթէ այսպէս {չէ}, ապա ուրեմն խաբեբայութիւն է ձեռնադրութ

ը գէթ լուծանէ մեր Կրօնական ժողովը, եթէ {չէ} լուծանում Պօղոսի քահանայութիւնը:

բողոքակա՞ն դառնան: Այդ խնդիրը մեզ {չէ} վերաբերւում. այդ մասին թող մտածեն հռով

ման պատելով Հայաստանի հորիզոնի շուրջը, {չէ} թողում ճշմարիտ լուսաւորութեանը տեղի գտա

որ աղբիւրն էր համարւում, որպէս եւ այժմ {չէ} վերջացած տակաւին կորած ու մոլորուած մար

անը մի փոքր դժուարին կերպով. - սոյդպէս {չէ} ՞: - Այո՛, այդպէս, կայ այդ բանի

ահայրութեան խոստումը մոռանալով: - {Չէ} ՛, սխալ է քո ասածդ, նորա համար, որ պ

անդութիւնը եկեղեցական մի կանոնադրութիւն {չէ}. այն սկիզբ չէ առնում որեւէ ժողովից, ա

եցական մի կանոնադրութիւն չէ. այն սկիզբ {չէ} առնում որեւէ ժողովից, այլ Երուսաղէմի վ

յդ աւանդութիւնը ուշադրութեան արժանի բան {չէ} եւ թէ ` կարելի է պատրիարք ընտրել դրսեցի

քի երկդիմի վարքագիծն այս խնդրում արժանի {չէ} նրա կոչմանը ` հայ ժողովուրդը պահանջում

ագոյն պատրիարքի ընտրութեանը, ապա տեղին {չէ} ՞ այժմեանից իսկ միջոցներ ձեռք առնել ` ոչ

նում ենք, որ Պ. Գամառ-Քաթիպան ուշադիր {չէ} լեզուի մաքրութեանը, այլ, շատ անգամ թո

յատկութիւնը անգամ, թէպէտ մի գովանի բան {չէ} դա։ Պ. Գամառ-Քաթիպայի ասածը՝ " գրել

զականումը ունին է, այդ ընդհանուր կանոն {չէ} ։ Մեք գիտենք, որ այլ հոլովմունքի տակ ե

կրաւորական-անշունչ իր, որ ոչինչ կերպով {չէ} կարող ցոյց տալ իւր մէջ մի ներգործականու

ցոյց տալ իւր մէջ մի ներգործականութիւն, {չէ} կարող քննել, ուստի եւ ո՛չ քրքրել, այլ

բնական բան։ Պ. Գամառ-Քաթիպան ուշ {չէ} դրել նոյնպէս բառերի յարմարագրութեանը։

դ բառը իւր խօսելու ժամանակ, որ որոշակի {չէ} լսւում հ տառի ձայնը, դորա պատճառը է տա

։ Դիցուք թէ արտաբերում է ժողովուրդը կամ {չէ} արտաբերում. ի՞նչ հարկաւոր է հետեւել նո

չհասկանալու վտանգ կար։ Տարակուսելի բան {չէ}, որ " աշխար ", " ճանապար " հասկացող մ

Մեր ժողովրդական լեզուն այնքան աղճատուած {չէ}, ինչպէս թւվում էր մի մարդու առաջին անգ

ւմ ենք ուղղակի մեր սրտից, որ շատ անգամ {չէ} ենթարկվում սառը կանոնների։ Բայց կարգից

ուած ոճերի եւ ձեւերի բուն նշանակութիւնը {չէ} բացատրում՝ թողնելով " հետախոյզ բանագիտ

որթաթողի պաս խօսքերը, որ այլաբանութիւն {չէ}, այլ պարզ անուն, չգիտենք, թէ Վարագա՞

որհուրդը Սօսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը {չէ}, ինչպէս առաջ էլ ասած ենք, այլ Աշտարակ

սում է, ուղիղ մտածում է, յիշողութիւնը {չէ} կորցնում, աչք տեսնում է եւ ականջը լսու

տռում, քան թէ կեանք, այնուամենայնիւ, {չէ} մոռանում իր կեանքի պահպանութեան հոգսը.

սոված եւ ծարաւ, բնաւ նորա երեսի գոյնը {չէ} թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասանում

եսի գոյնը չէ թռչում, նորա առողջութիւնը {չէ} սասանում։ Իսկ երբ տանը նստած լսում է Վ

մ է նաեւ Վարդիթերը, երբ դեռ Սօսը մեռած {չէ}, որին արգոյ հեղինակը մի վայրկեան Փանու

Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանատու {չէ}, թէ մի որոշեալ տեղում այնպէս է ազդել բ

մութեան ազդեցութեանց մասին պատասխանատու {չէ} մարդը, ուրեմն պատասխանատու չէ եւ ոչ իս

սխանատու չէ մարդը, ուրեմն պատասխանատու {չէ} եւ ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, եթէ

ք, թէ ինչի՛ մէկ դարում կամ հինգ դարում {չէ} շինւում։ Այն, որ հազար տարիներով, տա

ւելի առաջ տանել, դորանով ներկայ վիճակը {չէ} կարող նորան գոհացնել աւելի փոքր, կատար

ա ապագայ ասպարիզում, մանաւանդ եթէ ուխտ {չէ} արել միշտ Աշտարակի լեզուով գրելու։ Թէե

ք ասել, թէ գրողների մեծագոյն մասը ազատ {չէ} այդ տեսակ թերութիւններից, ուստի մեր նկ

ինել։ Մենք հանդէս ենք հանում, սորանից {չէ} պիտոյ եզրակացնել, թէ բծախնդրութիւն է մ

, ոյ-ը ու-ից ո՛չ միայն աւելի հասկանալի {չէ}, այլ շուտով աւելի անհասկանալի, ասել է

է՝ այս երկու պատճառով էլ ոյասիրութիւնը {չէ} կարող արդարանալ, մնում է մէջտեղ հին լե

տալիս եւ այլն, չեն ասում չեմ տալիս կամ {չէ} տալիս, այլ չեմ տալի կամ չէ տալի։ Պ.

մ տալիս կամ չէ տալիս, այլ չեմ տալի կամ {չէ} տալի։ Պ. Պռօշեանցը իր գրութեան մէջ գո

ս եմ-ի արմատը բնաւ տալի ընդունելութիւնը {չէ}, այլ տալ աներեւոյթ եղանակը եւ տալիսը հ

օսք ենք բանում. բանը շատի կամ քչի վրայ {չէ}, այլ կանոնի վրայ, ուստի հարկաւոր է,

ուցիչ, որոնց շատը, ուում է տեսնելով, {չէ} կարդում վում է, այլ՝ ուում է։ Պէտք չ

է, իսկոյն վեվի ձայն է ստանում, ոչ ոք {չէ} լսում лезуи, lezoui, այլ лезви, lezv

ձեւը բնաւ պ. Պռօշեանցին միայն սեփական {չէ}, այլ գրեթէ բոլոր գրողներին, բացի մեզա

մի աններելի սխալ է, որի մասին աւելորդ {չէ} մի քանի բառ խօսել։ Բայը մէկ մասն բանի

լ դէմքով, ժամանակով եւ այլն։ Գործ բայ {չէ}, այլ՝ անուն, իսկ գործեմը բայ է եւ ցո

Հին լեզուի մէջ միայն եմ վերջաւորութիւնը {չէ}, որ ունի այս ոյժը, այլ կան երեք ուրիշ

ութիւնը երիտասարդ գրողներից այնքան խիստ {չէ}, որովհետեւ նոցա մեծագոյն մասը հին լեզո

րով, քերականութիւն են դաս տուել։ Պէտք {չէ} ՞, որ մտածեն, թէ չէ կարելի գրել գործ ե

ն դաս տուել։ Պէտք չէ՞, որ մտածեն, թէ {չէ} կարելի գրել գործ եմ, մեղանչ եմ, եւայլ

ին լեզուի բայը բայ է, նոր լեզուինը բայ {չէ} ՞։ Եթէ հին լեզուի առաջին լծորդութեան բա

ան բայերի եմ վերջաւորութիւնը էական բա՞յ {չէ} դարձել եւ միայն այն պատճառով, որ երկու

նը եմ է, այնուամենայնիւ միայն ինքը եմը {չէ} կարող բայական զօրութիւն տալ բառին, սահ

ումը դառնում է նորան խնդիր եւ ուրիշ բան {չէ} հասկացնում, եթէ ոչ այս թէ " նորա ձեռքե

անխախտելի, անթերի եւ անփոփոխ, այնպէս {չէ} մեր նոր լեզուի բայերի կազմութիւնը։ Նախ

նք բուն էական բայի հետ չ'շփուելու համար {չէ} կարելի բաժան գրել, երբ բայը գրում ենք

գնում ". ի՞նչպէս է, որ այս դիպուածում {չէ} հասկացվում այս եմը որպէս էական բայ։ Եւ

ախադաս դրվելով՝ բաժան է գրվում, ինչի՞ {չէ} կարող բաժան գրվել եւ վերջադաս լինելով։

էս նախադաս, խնդիր է լինում, ներկումից {չէ} ընդունվում որպէս առանձին առնված բայ եւ

երկում են ", այն ժամանակ ձեռքերը խօսքը {չէ} կարող իր ըթը նու փոխել եւ եթէ այդպէս խօ

ծ է դնում ճիւղեր, ճիւղերու։ Խօսքը այն {չէ}, թէ առաջինն է գեղեցիկը, թէ երկրորդը,

սեռականք ( վերջահոլով տրականն էլ պակաս {չէ} ) իրար քամակից են գալիս։ Իսկ միավանկ կ

նով " եւ այլն, իսկ թէ գործիականի մտքով {չէ} կարելի հականալ ըստ իր խնդրով, օրինակ "

հոլով տրականի խնդրով կենդանի լեզուի մէջ {չէ} գործածվում։ Համաձայն ենք, որ գիտնական

Նախ՝ որ ոչ մի տեղ այդպիսի խօսակցութիւն {չէ} լսվում ժողովրդի մէջ, երկրորդ՝ պ. Պռօ

էջտեղ է բերվում։ Բայց անտիկեան բամբիռը {չէ} ուզում երկբայութեան տակ մնալ, նա դրակա

. նոր լեզուն հնի առջեւ այնպէս յանցաւոր {չէ}, ինչպէս Սիքստոսը յանցանք էր համարում Ա

ենք առնում հին լեզուից, որ ժողովուրդը {չէ} գործածում, տեղ-տեղ էլ գաւառական բառեր

րծ ածում, որ ամբողջ ազգի մէջ սովորական {չէ}, կարող է ոչ միայն զարմանալ մեզ վրայ,

նք այդ տեսակ պակասութեանց մէջ։ Աւելորդ {չէ} երկու խօսք ասել այս պատճառով, որ երեւց

նձին առնված բառեր միայն սորվենք, հերիք {չէ} մեզ այդ բառերով խօսող ազգի լեզուն հասկա

խօսքով լեզուի բաղդասութիւնը այնպէս հեշտ {չէ} եւ երկար տարիներով կեանք ենք մաշում, մ

րցնենք, որ մեզ չասէ, կամ ո՛ր բառարանը {չէ} կարող լուծել մեր տարակոյսը։ Սորա հակառ

ժողովուրդը, իսկոյն, կարդացած րոպէին, {չէ} կարող հասկանալ ո՛չ հին լեզուի եւ ո՛չ օտ

համար բառի կամ ձեւի է կարօտ, աւելի լաւ {չէ} ՞, որ մի հայ ընկերութեան միջից առնու իր

պի գրական լեզուի կենդրոնը, սա ոչ միայն {չէ} կարող ծաղկել եւ ուժ առնելով՝ հանրական

էջ։ Քերականութիւնը միայն նշանակութեամբ {չէ} որոշում մասունք բանին, որով շատ խառնափ

ստանում, ուրեմն ժողովուրդը դատապարտելի {չէ}, եթէ այդ ումն վերացական առքական անունն

րի ժամանակ, այլ նաեւ շատ յետոյ, երբեք {չէ} ունեցել մի կանոնաւոր եւ լոգիկական աճելո

թիւն եւ կերպարա[նա]գործութիւն, - դժուար {չէ} հասկանալ, եթէ միայն չկամենայինք անձնախ

է ո՞վ է այդ ազնիւ հեղինակը, մեզ յայտնի {չէ}. գիրքը տպած է անանուն: Երանի՜ թէ մէկ

Վարդիթերը ": Շատ կարդալ հարկաւոր {չէ} " Սոս եւ Վարդիթերը ", իմանալու համար,

լսելու մէջ: Այն հեղինակը, որ ինքը բան {չէ} ասում մեզ, այլ մարդիկ է հանում մեր առջ

նակի գլխաւոր գաղափարը Սօսը եւ Վարդիթերը {չէ}, այլ ընդհանուրի կեանքը, ծէսերը, սովո

մբ, ծածկել: Պ. Պռոշեանցը երբեք կարօտ {չէ} այդ օգնութեան, եթէ հաւատարիմ մնայ իր ք

րեկան աղջիկ, ուստի, որպէս թէ անբնական {չէ} Վարդիթերի հասակը: Պսակե՞լ: Ինչի՛ չէ,

ն չէ Վարդիթերի հասակը: Պսակե՞լ: Ինչի՛ {չէ}, կարելի է, մենք լսած ենք մեր պառաւներ

անգնում նորա սրտին " ( եր. 26): Պէտք {չէ} նոյնպէս մոռանալ, որ եւրոպական մայրաքաղ

աղքատութիւնը սովից ու պաշարումից պակաս {չէ}: Արտասուել պիտի, քան թէ սրտնեղել այն

իսկ այժմ հետ է կանգնել իր խօսքից եւ էլ {չէ} ուզում: Արշաւրի խօսքը փոխելը եւ նորա դ

թուրը վեր կունիմ ինձ կը սպանեմ, կամ թէ {չէ} Սօսին աղջիկ չեմ տալ. ես պիտի տամ Զայրմ

ը, նաեւ տհաճութեան մի լոկ նշմարք անգամ {չէ} տեսնում բանի ընթացքում: Յանկարծ լսւում

լա՛ւ էր), որովհետեւ բանի ընթացքը վնաս {չէ} կրում: Գեղամ է եղել Սօսի եղբայրը թէ Ար

եղբայր են թէ չորս, դորանով այլ ընթացք {չէ} ստանում կեանքը, բայց մենք տխրում ենք ն

սկ մի որպիսի եւ է խեղճուկ տիրացուի գործ {չէ}. բ) Այն անտէր երազները մենք առնում են

ատրաստուող փոթորիկը: Եւ այս դեռ բոլորը {չէ}, "... Համա, խե՛ղճ տղայ, զուր ես

պասանութեան մէջ ներգործող մարդոց բերանը {չէ} դրուած, որ ներելի էր, որովհետեւ ժողով

ւնը, հեղինակը մեղաւոր կամ պատասխանատու {չէ}. նա իր վիզը առել է ժողովրդի մէջ եղածը

, հաւատում է կախարդութեան, խնդիրը այդ {չէ}, եւ մենք դորա վրայ վէճ չունինք. այլ ա

, եւ երբ նորա բովանդակութիւնը ուրիշ բան {չէ}, եթէ ոչ ներկայ անցքի ներկայ տեսարանի ա

բոլոր վիպասանութեան խորհուրդը ուրիշ բան {չէ}, եթէ ոչ կախարդութեան էութիւնը եւ ներգո

որհուրդը Սօսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը {չէ}, ինչպէս առաջ էլ ասած են, այլ Աշտարակի

սում է, ուղիղ մտածում է, յիշողութիւնը {չէ} կորցնում, աչքը տեսնում է եւ ականջը լսո

է փնտրում քան թէ կեանք, այնուամենայնիւ {չէ} մոռանում իր կեանքի պահպանութեան հոգսը,

, բայց եւ այնպէս նորա երեսի գոյնը բնաւ {չէ} թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասանում

ոյնը բնաւ չէ թռչում, նորա առողջութիւնը {չէ} սասանում. իսկ երբ տանը նստած լսում է Վ

մ է նաեւ Վարդիթերը, երբ դեռ Սօսը մեռած {չէ}: Արգոյ հեղինակը այստեղ մի վայրկեան ընծ

մի դորա նման արժէք: Անշուշտ, հեղինակը {չէ} շարադրել նորան ` նա առնում է ազգի հասկա

րութեան եւ լուսաւորութեան խորհուրդը այն {չէ}, որ ամէն անցած խաւար լոյս քարոզէ, ամէ

թեան օրէնքը, այդ օրերից բռնած էլ ջուրը {չէ} հնազանդւում գաւազանների կամ Ականատեսներ

ածին, այսօր մի այդպիսի սքանչելի կերպով {չէ} կարող Ուչ-Թէփէլերի բարձրաւանդակից անցնի

Այսօր, եթէ տակաւին գիտութիւնը ոտք {չէ} կոխել ազգի մէջ, գոնէ լսւում է մի խուլ

ն դարերում մեր հարստութիւնը կորուցինք: {Չէ} կարող լինել մի այնպիսի բան, միջին դարե

յարաբերութիւնը միջին դարերի հետ այնպէս {չէ}: Իբրեւ ազգ անտիկեան ենք. իբրեւ քրիստո

ութիւնը, մեր կրօնը, ոչ թէ վնաս կրելու {չէ} միջնադարեան ուղղութիւնքը, մերժելուց,

հետ մասն ու բաժին չունին, եւ նոցայ հետ {չէ} մեր խօսքը: Մենք եւ ոչ իսկ ուզում ենք վ

կտրում, այն քարից ձագ դուրս կը գա՞յ: {Չէ} ՞ որ զուր տեղը կը վատնէ ողորմելին իր ջեր

ուրիշների պէս իմաստական դոնկիխոտութեանց {չէ} նուիրել իր անձը ( եւ ուրա՛խ ենք, եւ փա

որանից յետոյ էլ ի՛նչ է արել, այդ միտքս {չէ}, միայն լաւ գիտեմ, որ մի քանի տող էլ կ

ուրինը. ցաւում ենք, որ հեղինակը ոչինչ {չէ} ասում մեզ: Անշուշտ, եթէ աւանդութիւնը

ութիւնը կորել է, հեղինակը պատասխանատու {չէ}, բայց այդպիսի դիպուածում էլ բնաւ աւելո

ի սկսածը: Մենք քաջ որ Սօս եւ Վարդիթերը {չէ} հատցրել նորա պաշարը. մանաւանդ, որ դեռ

նդ, որ դեռ շատ բան մնում է, որին բնաւ {չէ} դիպել հեղինակի գրիչը: Ապարան բառի

սք ասել: Մեզ մինչեւ այժմ հանդիպած {չէ} խօսք կամ զրոյց մեր կլասիկական դպրութեան

նունը այդ աւանդութեան հետ խառը տեսնելով {չէ} կարելի պնդել, թէ ստուգապէս չորրորդ դար

ր եւ այն ժամանակ երեւիլ. մեր խօսքը այդ {չէ}, այլ այն, թէ լոկ անունը չէ կարող ընդո

խօսքը այդ չէ, այլ այն, թէ լոկ անունը {չէ} կարող ընդունուիլ որպէս ապացուցութիւն Ժա

երեւոյթը առասպելով մեկնաբանել մեր գործը {չէ}. դորայ փոխանակ առասպելեալ բնական երեւո

ր առաջարկելու մէջ, միմիայն մերժելու եւ {չէ} ասելու համար: Օրինակ, կրակ է եւ լոյս

ծնի ներկայութեամբ), բայց դա ինքն իրեն {չէ} առաջանում բնութեան մէջ. վրայ երկու, ո

ի՛նչ դուրս եկաւ. էլ ոչինչ չմնաց, այս {չէ}, այն չէ: Ո՛չ, մնաց եւ մեր կարծի

րս եկաւ. էլ ոչինչ չմնաց, այս չէ, այն {չէ}: Ո՛չ, մնաց եւ մեր կարծիքով աւելի

մեզ, թէ այդ սքանչելի կանթեղը ուրիշ բան {չէ}, եթէ ոչ սուրբ Հելմոսի կրակը, որ մի դի

ելմոսի քամակից, որին բնաւ մեր եկեղեցին {չէ} ճանաչում: Սուրբ Հելմոս խօսքը, ինչպէս

` որոտ: Բայց այժմ այս վերջինը մեզ պէտք {չէ}. մեզ հարկաւոր է միաւորութիւնը ամպի եւ

օր, ամէն րոպէ, եւ ամէն վայրկեան: Նա {չէ} հերետիկոսը, որ քննելով եւ ուսումնասիրե

ծք քո Տէր ". այլ նա, որ ոչ միայն ինքը {չէ} ուզում եւ չկամի իմաստասիրել բնութիւնը.

ստեղս զորս նա հաստատեաց ", ո՛չ. հերիք {չէ} այս, այլեւ արգելում է, որ ուրիշն էլ ն

ութեան խորանի գաղտնիքը, - թեթեւ ապացոյց {չէ}: Հոգով չափ ցանկալի էր, որ մեր բն

իչը քաջ գիտէր լեզուն: Գիտութիւնը երբեք {չէ} կանգնում մի կէտի վրայ, այլ միշտ առաջ է

օր էլ տեղիք ունի եւ որ գիտութիւնը բնա՛ւ {չէ} կարող ընդունել: Որպէս թէ արբեցութիւնից

անի թղթակցութիւնք: Ցիմմերմանը, այո՛, {չէ} ընդունում մեսմերականութիւնը, կամ " ինք

կանութիւնը, կամ " ինքնակիզութիւնը " եւ {չէ} բնաւ պաշտպանում, բայց նոցա ընդդէմ կայի

ւարով կամ առասպելներով: Մեղադրելի {չէ} ժողովուրդը, եթէ վազում է դէպի գերբնակ

քի բնական երկրաշարժից կործանումը մի՛թէ {չէ} ՞ վերագրուել մի վարդապետի նզովքի եւ այդ

եւ այդ աւանդութիւնը մինչեւ այսօր նստած {չէ} ՞ ազգի մէջ: Հայաստանից այնքան բազմութեա

ղաքի աւերակ մնալը, այդ նզովքի պատճառով {չէ} ՞: " Անի քաղաքը անիծուած է. ո՛վ որ այն

տեղ բնակուի, նոյնպէս կ՚անիծուի ", այս {չէ} ՞ մինչեւ այսօր ազգի ամենամեծ մասի գաղափա

ահասիրութեան: Բայց, առանց լսելու պէտք {չէ} դատապարտել մի հեղինակ, որ չի դիպչում ե

պատճառով խօսելով այդ գիտութեանց վրայ, {չէ} կարելի եզրակացութիւնք հանել բիբլիական ա

նախանձելի յիշատակը: Միայն Արագածը {չէ}, որ տուել է իր հարկը միջին դարերին. մ

ւշտ, մի վտանգ, մի մոլորութիւն չկայ եւ {չէ} կարող լինել, եթէ ժողովուրդը չգիտէ այս

, այնպէս եւ ամէն կողմ, ուստի եւ ցերեկը {չէ} կատարւում օդերի զուգակշռութիւնը, այլ ա

նը եւ որսորդութիւնը թագի սեփական մի բան {չէ}, որ ուր էլ տեսնուի, թագաւորներից մնաց

զարկել, բայց այդ բանը կարճ ժամանակում {չէ} լինում, դարեր են անցնում եւ ժողովուրդը

տպանողութեանց հանդիսարան եղած լինելով, {չէ} կարելի ենթադրել, մանաւանդ հին ժամանակն

անգործ երկիր չկայ եղած Հայաստան: Բայց {չէ} կարելի սորանից եզրակացնել, թէ այդ օրից

րայ: Պ. Պռոշեանցը պատմելով, թէ փեսան {չէ} կարող կերակուր ուտել մինչեւ որսի չգնայ

արանտելլան ( մորմապար?) պատուական հնար {չէ}, կամ զօրութիւն չունի մորմի խայթոցի ընդ

ուած ոճերի եւ ձեւերի բուն նշանակութիւնը {չէ} բացատրում, թողնելով " հետախոյզ բանագիտ

տեղեկութիւն ստանայ, ոչ միայն մեղադրելի {չէ}, ոչ միայն ազատ է այդ լեզուի մասին պատա

Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանատու {չէ}, թէ ի՞նչի մի որոշեալ տեղում այնպէս է ա

մութեան ազդեցութեանց մասին պատասխանատու {չէ} մարդը, ուրեմն եւ պատասխանատու չէ եւ ոչ

նատու չէ մարդը, ուրեմն եւ պատասխանատու {չէ} եւ ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, եթէ

յ բռնանալու: Լեզուի խորհուրդը ձեւի մէջ {չէ}, այլ իրի մէջ. եթէ ես " հաց տուր ինձ "

ի այժմեան հայը այսպէս խօսել. ո՛վ հաւան {չէ}, գնա՛յ գերեզմանները փնտրէ 4. 000 տարի

կենդանի սերունդը անցածի եւ մեռածի գերին {չէ}, իսկ ով որ ուզում է կամայաբար իր կենդա

բայց այստեղ, մեր հատուածի նեղ շրջանակը {չէ} ներում ազատ ընթացք տալ նոցայ: Բայց այս

սրտնեղինք թէ ինչի՛ մէկ կամ հինգ տարում {չէ} շինւում ինչ որ մենք ուզում ենք: Այն որ

է արժանի եւ ոչ ներողութեան, նա յանցանք {չէ} գործել, որ ներողութեան կարօտի, նորա ա

գործը, այլեւ նորա անձը: Պ. Պռոշեանցը {չէ} կարող բացառութիւն լինելով չհանդիպած լին

փիլիսոփայքը մի՞թէ այս էլ չգիտեն: Պէտք {չէ} մոռնալ, որ այս մարդիկը, որոնց անունը

ցէ ծնել են լուսնի տակ: Բնութիւնք երբեք {չէ} իրագործում կատարելութեան գաղափարը մէկ ա

ահկանացուներիը. այնուամենայնիւ բաւական {չէ} տանել նորա մեծութիւնը. կատարելութեան բ

դկութեան հոգին: Եթէ պ. Պռոշեանցը {չէ} ստեղծել կամ չէ նկարագրում մեզ բնաւորութ

: Եթէ պ. Պռոշեանցը չէ ստեղծել կամ {չէ} նկարագրում մեզ բնաւորութիւնքը այնպէս,

շինուածքը: Յայտնի է թէ ազգն էլ մեղաւոր {չէ}, եթէ նորա կեանքը չէ երեւեցնում այսօր ա

թէ ազգն էլ մեղաւոր չէ, եթէ նորա կեանքը {չէ} երեւեցնում այսօր այնպիսի բնաւորութիւնք

ութիւնը, եւ այն քիչ թերթերի մէջ, հեշտ {չէ}, որովհետեւ բովանդակ գործը, բացի մեր յ

կան արժանաւորութեամբ, այնպէս, որ մարդ {չէ} իմանում, թէ ո՞րի քամակից գնայ եւ ո՛րը

Վարդիթերը, թէեւ սաստիկ ուրախացել է եւ {չէ} իմանում թէ ինչպէս ձեռք ձգէ մանուշակները

ւ կանացի խորամանկութեամբ նոյն վայրկենին {չէ} բացում իր սիրտը Անոյշի առջեւ. " Քա՛,

հասկացողութիւնից, երբ նա թունաւորուած {չէ} արուեստական բարոյականութիւնից, որ երեւ

մի առջեւ բոլոր անցքը ուրանալուց յետոյ, {չէ} հերիք անում իր անձը միայն արդարացնելով

յերի բարոյական անմեղութիւնքը, հեղինակը {չէ} մոռանում տեղ-տեղ նոցայ բարոյական խոցերն

ղ-տեղ նոցայ բարոյական խոցերն էլ բանալ, {չէ} մոռանում խարազանել անբարոյականութիւնը:

եսել ասելով ", մինչդեռ ջրի հերթը իրենը {չէ}, այլ իր խեղճ հարեւանին: Հարեւանը տեսն

րողութիւն է խնդրում, որ մի ուրիշ բանով {չէ} կարում մեծարել, որովհետեւ ( տանը մարդ

ինի Աշտարակի վիճակը: Եւ միայն Աշտարակը {չէ}. Աշտարակը երջանիկ գեղերից մինն է տակաւ

ն: Երեւի թէ մողնեցոց վիճակից լաւ {չէ} եւ կարբեցոց եւ հանավանքցոց վիճակը, երբ

ս ենթադրել մի ողբալի աղքատութիւն, որից {չէ} փրկել գաղթականութիւնը: Մենք այդ մարդու

անալը կամ մնալը, որեւիցէ կապով կապուած {չէ} նոցայ էական խորհրդի հետ... " Մե

ի է, բայց այգին, տարին տասներկու ամիս {չէ} կապում երկրագործի ձեռքը, մնաց որ այգեգ

արմիր կորզաւոր թթենուցը հո չի՞: - {Չէ} ՛, - ասում է աղջիկը, - սպիտակ բեդանայ թթ

ծութեան մասին խօսեցանք, բայց միայն այդ {չէ}, որից կարող են օգուտ քաղել հայերը: Կա

մար խօսող ասող էլ չկայ, գիտութիւնը ոտք {չէ} կոխել Հայաստան, մեր գրագէտքն էլ ջրհեղե

գիրք, ո՛չ կարդացող. դպրոց էլ հարկաւոր {չէ}: Թո՛ղ կործանուի բողոքականութեան եւ անհ

սած լսած չլինելով, յայտնի է թէ երկնքից {չէ} կարող ուսանիլ. մարդը պէտք է տեսնէ, լս

ից: Առանց սոցա ոչ միայն չեղած օգտակարը {չէ} կարող ներս բերել ազգի մէջ, այլեւ եղածի

բերել ազգի մէջ, այլեւ եղածիցն էլ օգուտ {չէ} քաղում: Ամէնին յայտնի է Էջմիածնի

կը ուրիշ շատ միջատների նման ծառերի վրայ {չէ} ածում իր ձուն. նորա ձու ածելու տեղը ջո

իրէ՛ ինձ, օգո՛ւտ քաղէ ինձանից. կամ թէ {չէ} ես քեզ կը ստրկացնեմ եւ ոչինչ օգուտ չտալ

բաժանում է անունով եւ կրօնով, այնպիսին {չէ} կարող պատասխանել կամ մեկնել, թէ ի՛նչ է

ը: Ո՞րն է լաւ, ո՞րն է վատ ` դորա վրայ {չէ} խնդիրը, երեւոյթը հարկաւոր է առնուլ որպ

սուած բաղդասութեան կամ ձեւի հետ. հերիք {չէ} այս. կան ոճեր եւ ձեւեր, որ սեփական են

ետոյ երբ պատուաստը ( լաւ է թէ վատ, այն {չէ} խնդիրը) բնիկ է դարձել, հնար կա՞յ այդ

րի գրողը, կամ նոցա ամէն մի կարդացողը, {չէ} ՞ որ հայ է: Լաւ որ հնար չկայ իմանալու թ

ի վրայ խօսի, այնտեղ այն աստիճանի կարօտ {չէ} այն դատապարտուած ձեւերին, թէեւ կարօտ մ

ց բոլոր ազգը չունի այդ ազատութիւնը. նա {չէ} կարող ներկան ուրանալով անցածի անունով ա

թուրքի բաղդասութեան... միայն լեզուն {չէ} ՛, ինքը, ազգն էր ստրկացել է թուրքին.

Մարդ խոցելու կամ վիրաւորելու համար {չէ} մեր այս խօսք ու զրոյցը այս մեր հայեացքն

օտար խառնուրդ չունենայ, մեր նոր լեզուն {չէ} կարող բացառութիւն լինել բնական կանոնից

ոչինչ մի բան էր, սա այն մատենագրութիւն {չէ}, որ թեւակից էր կրօնի եւ այլ լուսաւորու

ու եւ սրտի մէջ։ Այսպէս ոչինչ ազգ կարող {չէ} իւր գոյութիւնը եւ կեանքը յարատեւել՝ կո

ւնը եւ լեզուն. ազգ ինքն ըստ ինքեան ազգ {չէ}, եթէ չունի լեզու։ Մեք տեսանում ենք մա

ուտ բան է եւ առասպել, առակ։ Ոչինչ բան {չէ} կարող բնութեան մէջ լինել կենդանի, եթէ

ծէ հարկաւոր գաղափարներ ստանալու մասին։ {Չէ} պիտոյ նորա հինգ դարու հայախօսութիւնը.

սննդարար ուղը եւ ծուծը, եթէ նա մշակած {չէ} ինչպէս պահանջում էր հարկը, ոչ այլ ինչ

, թէ նորա լեզուն ոչինչ քաղաքի սեպհական {չէ}, թէ գրոց բառերովը խառնուած է, եւ թէ ա

անաւանդ՝ ուսումնական խնդիրների վերայ, {չէ} կարելի բացայայտել, իսկ թէ ինչո՞ւ համար

ական Լատին ձայն։ Լեզուն մի այնպիսի բան {չէ}, որ ով կամենայ եւ երբ, ուզածին պէս շի

ԱԾ Գլ. VI Նոր լեզուի մշակութիւնը {չէ} կարելի առաջ տանել՝ ստրկանալով հին լեզո

ական եւ բնական պատճառք։ Եւ իսպառ տգէտը {չէ} կարող մերժել այս դրութիւնը. որովհետեւ

եղափոխութեան տակ։ Յայտնի է, թէ լեզուն {չէ} կարող կազմուիլ կամ փոխուիլ մի անհատի կա

ի առջեւն են, շարժողութիւնը ինքը պատճառ {չէ}, այլ պատճառի հետեւանք։ Այն հիման

ած լինէր իր կեանքում, գերեզմանից դուրս {չէ} եկել, որ իր ժառանգների իրաւունքը բռնաբ

ժ չունի։ Մեր խօսքը սիրահար մարդու վրայ {չէ}, սիրահարը օրէնք եւ իրաւունք չէ նայում

ու վրայ չէ, սիրահարը օրէնք եւ իրաւունք {չէ} նայում, նա ճըքնում է միայն իր սիրածին

ստուած բարի ճամփայ տայ։ Ամբողջ աշխարհը {չէ} կարող իր ամեն բանը ուրանալ եւ նորա սիրա

ցուցանում էր, թէ Նապալէոն առաջինը եղած {չէ} աշխարհի երեսին։ Գեղեցկութիւնը իրաւո

արհի երեսին։ Գեղեցկութիւնը իրաւունք {չէ} ։ Աշխարհիս երեսին ո՛չ դրական գեղեցիկ կա

ը լինի միտքը։ Եւ լեզուն, որ ուրիշ բան {չէ}, եթէ ոչ մտքի յայտարարը, բնականապէս պի

պիտի նմանի մտքին, նորա ձեւը ուրիշ բան {չէ} կարող լինել եւ չպիտի լինի, եթէ ոչ մտքի

ւ յիշողութիւնը մեզ վկայում են, որ շորը {չէ} փոխուել, ապա ուրեմն մենք ենք փոխուողը

ւնքը՝ գեղեցկութեան եւ այն կատեգօրիայով {չէ} կարող յաղթել նոր լեզուի իրաւունքը. պատ

զուի իրաւունքը. պատճառ, տգեղ երեւցածը {չէ} տանում ժամանակը, իսկ նոր լեզուն գնում

տ զուգահեռաբար, ուրեմն նոր լեզուն տգեղ {չէ} ։ Սորա հակառակ գեղեցիկ համարուածը չէ թո

եղ չէ։ Սորա հակառակ գեղեցիկ համարուածը {չէ} թողնում ժամանակը, իսկ հին լեզուն վաղու

, ուրեմն նորա համար հին լեզուն գեղեցիկ {չէ} ։ Բայց բոլորովին աւելորդ է լեզուի վրայ

ւնէր քո ցոյց տուած հոյակապ արձաններին։ {Չէ} ՞ որ կասեն քեզ. " Պարո՛ն, մեզ կնիկ է հ

ճարտարապետութեան վրայ՝ բնութեան հարկը {չէ} վճարւում, մեր տունը չէ կառավարւում, մ

բնութեան հարկը չէ վճարւում, մեր տունը {չէ} կառավարւում, մեր այգիքը չեն մշակւում,

մեր այգիքը չեն մշակւում, մեր կերակուրը {չէ} եփւում, մեր շորերը չեն կարւում կամ լու

Շամիրամը իր թալիսմաներով եւ Առլեզներով {չէ} կարողանում Արայի նոր անշնչացած դիակը կե

մ, այս անողոքելի դարում, որի թագաւորը {չէ} մի որպիսի եւ իցէ քնաբեր նանիկ, այլ այն

եր լեզուի գլխից, ո՞ր ազգի լեզուի գլխից {չէ} անցել։ Հաւաքել այդ բոլորը եւ նոցանով խ

զ, որ հին լեզուի իրաւունքը երբէք աւելի {չէ} նոր լեզուից, հին լեզուն աւելի գեղեցիկ

նոր լեզուից, հին լեզուն աւելի գեղեցիկ {չէ}, քան թէ նորը, հին լեզուն աւելի ուժով

, քան թէ նորը, հին լեզուն աւելի ուժով {չէ}, քան թէ նորը, թէեւ սա հին լեզուի եւ հ

րում մասի չափ էլ մշակուած ու գործածուած {չէ} ։ Խոստովանում ենք, որ նոր լեզուի մէջ կ

քան թէ այն պատճառներին, թէ ինչու համար {չէ} կարելի առաջ տանել նոր լեզուի մշակութիւն

, բնութեան անբռնաբարելի իրաւունքի վրայ {չէ} կարելի անպատիժ ձեռք բարձրացնել։ Յա

ութեան պիտանի անդամ։ Բայց իր մօրը նման {չէ}, կամ այնպէս գեղեցիկ չէ։ Այս խնդիր չէ

յց իր մօրը նման չէ, կամ այնպէս գեղեցիկ {չէ} ։ Այս խնդիր չէ, այլ ցնո՛րք։ Կարող է ն

չէ, կամ այնպէս գեղեցիկ չէ։ Այս խնդիր {չէ}, այլ ցնո՛րք։ Կարող է նա իր մօրը չնման

րհուրդը, նորա պաշտօնը, այնպիսին երբէք {չէ} կարող այսպիսի ոչինչ բաների առջեւ ընկրկի

այն ձեւերի տակ զրկuում է իր խորհրդից եւ {չէ} կարում վարել իր պաշտօնը, երբ խօսօղը չէ

չէ կարում վարել իր պաշտօնը, երբ խօսօղը {չէ} հասնում իր նպատակին, որովհետեւ նորա խօ

մ իր նպատակին, որովհետեւ նորա խօսակիցը {չէ} հասկանում նորա միտքը այն ձեւերի տակ։ Տ

ալ իսրայելացի պաշտողներ։ Յայտնի է, թէ {չէ}, թէեւ այն ժամանակ Իսրայէլը էլ ո՛չ ամպ

րա առջեւ եւ քո տունը այդ ճամփով փրկել. {չէ} ՞ որ աւելի խելքի մօտ է խանդակներ փորել ե

նայելով սորա վրայ, բնութիւնը անյաղթելի {չէ}, եթէ կարգով ճամփով, դարձեալ բնական հն

ում նորան, այնտեղ քո խորհուրդը բռնանալ {չէ} բնութեան վրայ, այլ ուղղութիւն տալ նորա

Լա՞ւ է եղել, վա՞տ է եղել, խնդիրը այդ {չէ} ։ Ամեն մարդ գիտէ, որ այդ սոսկալի տարաբ

րը ուրանալ եւ քերել հանել։ Ոչ ոք ուրախ {չէ}, ոչ մէկին սիրտը չէ փառաւորւում մեր յիշ

հանել։ Ոչ ոք ուրախ չէ, ոչ մէկին սիրտը {չէ} փառաւորւում մեր յիշատակարանների կէսը ար

երկուքը եւս կապակից են իրար հետ եւ մինը {չէ} կարող առաջ երթալ առանց միւսին, մինը չէ

չէ կարող առաջ երթալ առանց միւսին, մինը {չէ} կարող յետ մնալ եւ աւերուել առանց միւսին

անն էլ այս է, որ մունջը բարոյապէս մարդ {չէ}, վերեւն էլ ասացինք, մունջը է անբան կե

եսութեան, բայց այս խնդրի մէջ բնաւ սխալ {չէ} եւ եզրակացականը եւ մենք առանց յողդյողդո

ն այն ճշմարիտ սէրը, որ չի հնանում, որ {չէ} վախենում, բուն այն անխորտակելի շղթան,

ոյները, եւ որովհետեւ այս գիտակցութիւնը {չէ} կարող թոյլ տալ, որ նա դատապարտէ այդ գո

սրտի անխարդախ եւ անկեղծ խոստովանութիւնը {չէ} գտել տակաւին այն գնահատութիւնը, որ արժ

ընտանիքը՝ անհատներից։ Ազգը ուրիշ բան {չէ}, եթէ ոչ ժողով անհատների, որոնց մէջ կա

հետ դադարում է եւ բարոյական խնդիրը։ Սա {չէ} նմանում այն նիւթական տարերքներին, որոն

ը անլեզո՞ւ է "։ Դու ես ասում։ " Լեզու {չէ} ՞, որով գրում ես այս տողերը "։ Ո՛հ, ե

, բայց հեղինակների վատթարութիւնից միայն {չէ} հասկացւում ամբողջ ազգին, նա ե՞րբ կը լի

, ասում ենք, բաց ու համարձակ երկու տող {չէ} կարող գրել, որ հասարակաց լինէր հասկանա

տելի իրաւունքները բռնաբարելով, որ բնաւ {չէ} արդարանում եւ որ չենք կարող գովել, այլ

ազիկ խնդիր է, որովհետեւ հեղինակը հերիք {չէ}, որ պիտի օրէ օր իջնէր մինչեւ իր բարբառ

աց ժողովրդի լեզուի վրայ. այդ բանը թէեւ {չէ} նշմարւում մի քանի տարում, կամ չէ կարել

թէեւ չէ նշմարւում մի քանի տարում, կամ {չէ} կարելի, առանձին առանձին քննելով, գտնե

ն օրէնքներով չկատարուէր. ինչ որ այդպէս {չէ}, սուտ է։ Բայց որովհետեւ լեզուն իրողու

ց որովհետեւ լեզուն իրողութիւն է եւ սուտ {չէ}, ուրեմն եւ ենթակայ է բնութեան օրէնքներ

ելը, թէ՛ մուտ. Ուր սէրը երբեք, օ, {չէ՛ր} հնանում: Գ. ԱՂՕԹՔԻ ՀՐԵՇՏԱԿԸ Դու, ո

ում, Դրան երկինքն է վկայ, Որ սերովբէն {չէ՛ր} ստում: " Մխիթարուի՛ր, տէ՛ր Ադամ, Որ

ին պարզւում աղճատուած կամ մութ տեղերը. {չէ՛ր} լցւում նոյնպէս թերթերի պակասութիւնը։

պատմութեան մէջ, որ անտարակո՛յս անյայտ {չէ՛ր} եւ պ. Էմինից, մենք զարմանում ենք այն

պէս հրաժարուիլ եւ ստել իւր խոստմունքը, {չէ՛ր} կարող Շահումեանցի նման ազնիւ սիրտ ունեց

թեամբ: [Խորհուրդ] նոր հայախօսութեան {չէ՛ր} եւ չէ իսկ յաղարտ վարել զհիմունս հին հայ

ամբ ըստ քաղաքաց եւ ըստ աշխարհաց: Լեզու {չէ՛ր} այլ ինչ՝ եթէ ո՛չ գործարան եւ հնար՝ որ

ինելու իրաւունքից։ Բայց այս բանի վերայ {չէ՛ր} լինում խիստ ուշադրութիւն, եւ Գեներալը

ւն ոտք ": - Մեծ մայր, զարհուրելի {չէ՞ր} Քեզ, ամուսնուդ հանդիպել: - " Նորա խե

արի խորհուրդ տալ. արդեօք աւելի օգտակար {չէ՞ր} Պ. Իսահակեանցին եւ Հայոց ազգին, եթէ ա

զաների հետ, բայց աւելի երջանիկ լինելու {չէ՞ր} արդեօք նա, եթէ լօգիկան լինէր բարեկամ,

հասուցել էին Նորան այդ անարգ մահը: Նա {չէ՞ր}, որ դեռեւս Հօրից ներողութիւն էր խնդրու

եղած ժամանակ, դարձեալ այդպիսի մարդերից {չէ՞ր} բաղկացած: Այս ի՛նչ բաբելոնեան խառնակու

էութեան։ Խորհուրդ յայտնութեան Քրիստոսի {չէ՞ր} զատանել իւր հետեւողս, կնքողս զդէմս նշա

": - Մեծ մայր, զարհուրելի {չէ՞ր} Քեզ, ամուսնուդ հանդիպել: -

կան Դագաղին վրայ բռնած պար ` {Չէ՞ր} բուն լոյսը Մեսրովբեան: Նա

ակներին։ Արդեօք մեր կողմից յանցանք {չէ՞ր} այսպէս ձայն տալ մեր հին մատենագրութեան

ողը պիտի միայն իւր ոտքը վիրաւորէր. այս {չէ՞ր} պատճառը, որ այն տասներկու անզէն մարդիկ

: Իսկ յանձն առնելուց յետոյ, նորան պէտք {չէ՞ր} այսպիսի անարգ ճանապարհներով աշխատել ամե

ար հոգի մէ՛կ պատերազմում ընկան։ Ամոնը {չէ՞ր}, որ, անխե՛լք խօսքերի համար, երկար ժա

ատճառ պիտի մարդուն անուն կարծենք. միթէ {չէ՞ր} կարող տեղի անուն եղած լինել։ Միթէ չկա՞

նում է ( Խոր., Գիրք Գ., գլ. 14)։ {Չէ՞ր} կարող Սեւկոյ դրախտն էլ մի վանքի անուն ե

նայեմ այդ բանի վերայ, եւ հայհոյութիւն {չէ՞ր} իմ կողմից Աստուծոյ շնորհին, որ տուել է

ատերը անծանօթ են ինձ: Արդեօք աւելի լաւ {չէ՞ր} լինելու, եթէ այդ խորհուրդը կատարէինք պ

ոխանակ, Աստուած, ես քեզ ողորմիմ ասողը {չէ՞ր}, որ ծովի վերայ ոտքով վազեց դէպի նաւը,

ղ վարդապետը գնում էր: Եւ այս վարդապետը {չէ՞ր}, որ տեսանելով այն ռամիկ մարդու սրբութի

ն ձեռք չտար, այսուամենայնիւ նա մարելու {չէ՞ր} մի ժամանակ: - Ի՞նչ ասել է, - բացակա

ր յուսահատուէինք. այն գաւազանի երկիւղը {չէ՞ր}, որ գիշերը քնից վեր կը թռչէի. " Խաչ,

ւմ են միմեանց, դուք ինձ մի չոր ապացոյց {չէ՞ք} հաւատում... " Մեղուն " ձեզ երաշխաւոր.

ւ հարեւանցի նայելով նորա վերայ ասաց, - {Չէ՞ք} հրաւիրելու այն մարդուն, որ նոր եկել է

թեամբ հաստատել ծերի խօսքերը: Այս տեսակ {չէզոքական} մարդիկը այսպէս մտածում են. թէ հարկաւոր

ժամանակ ( նոյնպէս ասել ենք) ձգտում են {չէզոքանալ} - եթէ կարելի է այսպէս ասել - այսինքն մի

ունի, ես նոցա խոսքով քեզ այդպիսի նամակ {չէի} գրեի, պատճառ, որ ինձ մեծ ամոթ կհամարե

: Աղաչում եմ ինձ ներել, որ մինչեւ այժմ {չէի} կարողացել քո մի քանի հանձնարարությունքը

քաջալերություն չտար, ես համարձակվելու {չէի}: Հավատացած եմ, որ կկատարեք իմ խնդի

յլ ազգի մեջ երբեք այս վիճակում գտնվելու {չէի} ես, անտեր եւ անօգնական, միմիայն հուսա

ժամանակ է ոչ մեկդ գիր չունեի եւ միամիտ {չէի}: Խնդրեմ մեր բոլոր ազգականաց շատ եւ

եւ ձերբակալվեցի 14-ի առավոտյան. ես հո {չէի} կարող երեք օրվա ընթացքում պատրաստել հաշ

ելու համար խոսել այն բանի մասին, որ ես {չէի} կարող բավարարել որեւէ պ. Ալաջալյանի եւ

եի, աշխարհի եւ ոչ մի բարիքի համար էժան {չէի} նստեցնիլ պ. Պատկանյանին նրա՝ հայոց պա

, որովհետեւ ոչ մի դեպքում կյանքը վտանգի {չէի} ենթարկի ու դուրս չէի գա սենյակից տեսակց

քում կյանքը վտանգի չէի ենթարկի ու դուրս {չէի} գա սենյակից տեսակցության համար: Դրա փո

իներ որեւէ բթամիտ երիտասարդ, ես այդքան {չէի} ափսոսա, բայց չէ՞ որ նա բոլորովին էլ սո

. բայց մի՛ մոռանար, որ առաջ էլ ես աչքի {չէի} ընկնում իմ գիրությամբ եւ անպետք կլինեի

վ ես վճռականորեն չեմ ընդունում այն, եւ {չէի} էլ ընդունի, եթե մինչեւ անգամ այն կատար

նձ հարկադրեցիր բողոք գրել նրան. իսկ ես {չէի} կամենա որեւէ հարաբերության մեջ մտնել նր

բարեկամների խորհրդին, անունը եւս տալու {չէի} այդ գործին: Ուղարկում եմ այժմ իմ մ

կս չէր անցել Տասն եւ հինգի միւս կողմը, {Չէի} քնում գիշերներ... Ես ապրել լաւ գի

, թէ իմ մօտ է գալիս, որովհետեւ ոչ ոքի {չէի} սպասում, եւ իմ ծանօթքը այնքան խելք ուն

գրած կասկածաւոր եւ երկչոտ մարդը լինէի, {չէի} կարողանալու դրականապէս խօսել այս կամ այ

ելով մի կոպիտ վահանի տակ, ճշմարիտ լսած {չէի}: Ձեր Յիշատակարանը կարդացողներից մի

յոյս չունէի ձեզ տեսանել, բայց մանաւանդ {չէի} կարծում, որ, տեսանելով ձեզ, կարո՛ղ է

ան ", դղրդեցին իմ հոգին, թէեւ երազում {չէի} զգում, որ գտանւում եմ գերութեան մէջ,

, որ իմ նոյն իսկ ձայնից զարթելով քնից, {չէի} կարող հաւատալ, թէ գտանւում եմ բանտում

ութեան գեղեցիկ տեսարանքը վայելելու։ Ես {չէի} ՞, որ այն ջերմ եղանակում ծառի տակ՝ մի

ոյն: - Քանի ժամանակ է, քեզ տեսած {չէի}, բայց ասես թէ խելք կա՞ր գլուխներս, որ

լ Տասն եւ հինգի միւս կողմը, {Չէի} քնում գիշերներ... Ես ապրե

խ բերին ինձ եղբօրս ուղարկած գրքերը, որ {չէի} ուզել. աղբաթս խառնուեցաւ, նոյն րոպէին

աւապետը երկիւղից սասանուած էր, բայց ես {չէի} տակաւին կորցրել իմ հոգու արիութիւնը. ե

էին, թէ ե՛ս էլ նոցա նման եմ։ Բայց ես {չէի} դատապարտում ա՛յն պատճառով որ ուսել էի Ք

եծ դատաստան պիտի ընդունինք "։ Դարձեալ {չէի} յանդգնեցնում ինձ վարդապետելու, պի՛ղծ ե

ամ յետ մնացած լինէին, ապա բնա՛ւ արժանի {չէի} համարիլ ինձ այնտեղ մնալ։ Թէպէտ վանքի ս

րայ էի ծախում։ Կերակուրներ եփել սորված {չէի}, որ ձկան աղիքներով եւ հաւի փորոտիներով

թեթեւահաւատ ժողովրդի եւս երբեք պատահած {չէի}: Ես այնպիսի ճարտարութեամբ լարեցի նորան

լոր Բոլոնիայ վազեցինք: Հռովմի մօտ գնալ {չէի} կարող: Ձեզ յայտնի է, որ դեռ հինգերորդ

.... - Շատ ժամանակ է, որ տեսած {չէի} քեզ: - Աւա՜ղ... տառապեցայ, եւ

ձը. թող չասեն մահկանացուք, թէ ես վարձ {չէի} տալիս: - Շատ բարի, Ձեր մռայլութի

- Սեւ ուրախութիւն կը գար քո գլխին, եթէ {չէի} կարդացել... ի՛նչ օր էին ձգել քեզ քո

առաջ եւս կարող էի այդ բանը առնել, բայց {չէի} կամենում, յուսալով, որ առանց դորան եւ

պ. Շաքարեանցը, - ես ծանօթ չլինելով, {չէի} նշանակել: - Կը հրաւիրես, ծանօթ կը

- պատասխանեց կոմս էմմանուէլը, - եւ ես {չէի} կարող երբեք երեւակայել, որ Դուք ընդուն

լ է ձեր ուղեղի վերայ: Երբեք ցանկանալու {չէի} այդպիսի հարստութեան: - Դուք չափից

Յովնաթանեանցը. - Նախ որ ես դեռ որոշած {չէի} գնալու օրը, երկրորդ, գործերս դեռ չեմ

ղահուէտնումը, բայց այդպիսի խօսքեր լսած {չէի}: Ասածներդ բոլորը ճշմարիտ են, բայց չգի

էս այս րոպէիս դու, մինչդեռ ոչինչ խօսած {չէի}. եթէ լաց էին լինում, ոչ թէ կամենում է

տերի մէջ. այսպէս ես եւս սոցայ հաշւումը {չէի} կարողանում, գոնեայ մի անգամ գրիչ ձեռք

եմնապէս պատահում էր, որ իմ կոյր բախտից {չէի} կարողանում ըստ արժան այն պատրաստել դասս

տեսնում էի մի հարուստ մարդ եւ մասնակից {չէի} նորա հարստութեանը։ Այսպէս ինչ օգուտ է

արակաց լեզու, գլուխս քարը կը տայի, էլ {չէի} խօսիլ։ " Է՛հ, հոգիդ դուրս գայ, այնպէ

եւս այդպիսի գործեր, արդեօք ապականուած {չէի՞ն} նոյնպիսի կամ եւս աւելի վատթար կեղտերով

սիրուն, աղաչում ենք, հինգերորդ դարում {չէի՞ն} կարող ուրիշ Սեւուկներ լինել, բացի Անձե

ր սուրբերը ուսեալ էին: Մարգարէքը հովիւ {չէի՞ն}, առաքեալքը ձկնորս չէի՞ն: Աստուած, ող

արգարէքը հովիւ չէի՞ն, առաքեալքը ձկնորս {չէի՞ն}: Աստուած, ողորմիր ինձ ասել չուսանողը

յ, հանդիպելով նորան, արդեօք տեսանելու {չէի՞նք}, որ նա եւս դարձել էր մի արիւնկզակ գող

ւթեամբ պատասխանելով՝ արդեօք բորբոքելու {չէի՞նք} նոցա դէպի մեզ ատելութեան փայլակները։ Ի

տրկական կրօնի ազդելուց։ Արդեօք թափելու {չէի՞ր} արտասուքի հեղեղներ, եթէ քո մէջ կար մի

- Բայց, մեծ մայր, ձեր ամուսնուն {Չէի՞ք} խաբում կամ նենգում: - " Այդ ի՛նչ կարե

- Բայց, մեծ մայր, ձեր ամուսնուն {Չէի՞ք} խաբում կամ նենգում: - " Այդ

թէ ոչ, ըստ որում ամք պանդխտութեան նորա {չէին} աւելի յայնժամ, քան զերիս. եւ յընթացս

երեւի ի գրութեանց նորին վեհափառութեան, {չէին} իսկ եւ ըստ իմոյ մականուան, գոլով գրեալ

ունիք եւ որոնց մասին ասում եք, թե նոր {չէին} եւ այլն, այդ ստությունքը եւ խաբեությու

հետեւեալ պատճառաց, նախ, զի 41 անձինքն {չէին} ընտրեալ յազգէն յաղագս ի միասին ընդ Այվա

վ հոդվածները՝ արդարացիորեն զետեղելով՝ {չէին} պատշաճիլ այդ բառարանին. այժմ նրանք բոլ

նրանք այնքան մոտ հարաբերությունների մեջ {չէին}: Եթե ես տեսնեի Անանիային, ապա, հավան

՛ համար, որ հնացած անցած ձեւերն այլեւս {չէին} համապատասխանում նրա մտքերի կառուցվածքին

ա՛նք Զմյուռնիայի հայ հասարակության, որ {չէին} գտել մի այլ պատգամավոր բացի նրանից: Ին

յդ վավերագիրը: Ո՛չ: Պարզ է, որ նրանք {չէին} կարող կատարել օրինական վավերագիր, թեկո

ի օրինակները տեսած եմ: Խեղճ ողորմելիքը {չէին} կարող հաց ուտել հանգիստ, ամեն մի չնչին

մ եմ նորա մէջ այնպիսի բաներ, որ արժանի {չէին} բերանից հանելու, թող թէ պղծելով Գուտտե

ո՞վ: - " Իմ բոլոր սիրականքը Յիմար {չէին}, այլ գիտուն, Բայց ես նոցանից խելօք Գտ

ունէին, որ այսպիսի եղանակում ոտք դուրս {չէին} դնելու շեմքից: Մտածեցի, թէ այդ մարդը

դպիսի փոսեր շատ կան, որ նոյնպէս դատարկ {չէին} մնում մարդկային արիւնից: Ճշմարիտ, Մայ

ր այդ ողորմած հոգու փորը եւ աղիքը արծաթ {չէին}, չկամի փորձել, որ փայտեայ դգալի մէջ տ

ն տարակուսի, ոչ թէ միայն պակաս լինելու {չէին} եւրոպական հաշուատներից, այլ մի փոքր աւ

թշուառ էակները աշխարհի երեսին, արժանի {չէին} ամենեւին առանց պատրաստութեան ոտք կախել

քը ո՛չ թէ միայն ընդունելութիւն գտանելու {չէին} ազգի կողմից, այլեւ դատապարտուելու, որ

ին այնպիսի մարդերի, որ ամենեւին խնդրած {չէին} ՝ ճիշդ պահելով մեր Տիրոջ՝ Քրիստոսի խրա

իր ուղարկել զանազան մարդերի, որ խնդրած {չէին}, եւ մի քանի ամսից յետոյ հրապարակով, դ

ում են նոցա մէջ կաղին, որ դեռեւս ընկած {չէին} հաւաքողի ձեռքը: Աշունը, մանաւանդ թէ Հ

ւխտ շինելու համար, բայց դարձեալ վէրքեր {չէին}, որ չորացնում են։ Գաստռօնօմիան գործ ո

թէ այդ երանելիքը չեն ասել, որ պարտական {չէին} Հայաստանին, այլ շտապել են գալ Հայաստան

եխայի փոխանակ, իսկ այն խոստմունքը, որ {չէին} յառաջանում գիտակցութենից, եւ Սուրբ Գիր

ինէին նորա միտք հասկացնող բառերից եւ որ {չէին} բացայայտում այդ մարդու նպատակը: Մի՞գու

: Ողբ, լաց, աղաղակ, բայց այդ բոլորը {չէին} կարող յարութիւն տալ մեռած մանուկին: Մա

ո՛չ դուք, ո՛չ մինը եւ ո՛չ միւսը կարող {չէին} փակել խօսողի բերանը, ուր խօսք ասացեալը

յական աշխարհի եւ հին խելքերի դրութիւնքը {չէին} կարող այլ հետեւանք դուրս դնել: Ազ

այ զաւակներ: Հայ կանա՛յք, ձեր պէս {չէին} ձեր մայրերը. նոցա սիրտը զարկում էր ազգ

ն ձեր զաւակների վերայ, եթէ նոքա ստացած {չէին} ձեզանից մի ընդունական դաստիարակութիւն:

իշդ չէր: Մինչեւ որ այս բաները եղած {չէին}, Հայոց ուսումնականի գրած պատմութիւնը ն

պէս է, որ եւ Ռուսսիայի Հայք յետ մնալու {չէին} այս բանից, ըստ որում, պատմութեան չլին

ողի փոյթը այն չէր, որ Հայերը հասանելու {չէին} փրկութեան՝ պատկանելով մի ինքնուրոյն,

վաղ ժամանակներից արգելք եւ խափան պակաս {չէին} եղած այդ մեծախորհուրդ գործի սկզբնաւորու

անապատի ", այս հին խելքերն ենք ասում, {չէին} կարող եւ չէ պիտոյ պատճառ եւ հիմն լինէին

ոշիների մէջ, երկար ժամանակ կարողանալու {չէին} ուշ դարձուցանել իւրեանց կեանքի խորհրդի

, նորա արտասուքը եւ աղաչանքը մոռացուած {չէին} նախախնամութեան աթոռի առաջեւ. ազգի թշու

ի դատապարտութիւն անձանց. եթէ գործք մեր {չէին} համաձայն վարդապետութեան այնորիկ, որ զէ

հրապարակաւ մարդերը. Որ իւր խօսքը {չէին} պաշտում ու իւրեանց հին կանոնով Վար

" Իմ բոլոր սիրականքը Յիմար {չէին}, այլ գիտուն, Բայց ես նոցանից խե

ինք, որ հին խելքերը երբէք համաձայնելու {չէին} խաղաղութեամբ տեղի տալ նոր գաղափարներին

ել, մանաւանդ եթէ նոցա հայեացքը օգտակար {չէին} ինքեան: Թող Հ. Սարգսի համար Աբբային գ

նկարգ, անկանոն աղճատաբանութիւնքը երբէք {չէին} կարող հասցնել նոր լեզուի մշակութիւնը դէ

այն ժամանակ ոչ միայն ժամանակ կորցնելու {չէին} անխորհուրդ զեվզէկութեամբ, այլ եւ օգտակ

կարգութիւն, իսկ մեր ընդդիմախօսքը սիրող {չէին} համակարգութեան։ Բայց մեր կարծիքը եւ սր

րակ քաղաքագէտ եւ շատ հասարակ պուպլիցիստ {չէին} կարող առանց ամաչելու արտաբերել իրենց բե

ները կամ ցամաքահողի բնակիչները ընդունակ {չէին} այդ բանին: Ստոյգ է, մինչեւ այն մեծ ռէ

ր, ինչպէս պատմեցին մեզ յետոյ, կարեկից {չէին} մեր աղէտքին եւ տհաճ էին նոցայ վերայ, ո

տուեց այնքան մեծարանք ու պատիւ, որքան {չէին} ցոյց տուել նոցայ նախահարքը մշտնջենաւոր

սանում էր դոցայ անիրաւութիւնը, Ինչպէ՞ս {չէին} արգելում: Նա ինձ այսպէս պատասխանեց.

ւթեամբ պէտք է ասած, նոքա երբեք ուշադիր {չէին} նորա սուտ եւ անտեղի խօսքերին, քաջ գիտե

ն եւ թէ այդ մեծ գործերը նորա խելքի բանը {չէին}, եւ ուրիշ այսպիսի խօսքեր շատ: Երանի՜

էին ճշմարտութեան դրօշի տակ: Նոքա կարող {չէին} երբեք լռել այն ճշմարտութիւնը, որ մերկա

ղեակ էին, ապա այսքան չարիք յառաջ գալու {չէին}: Եւ գործարանը իւր ներքին եւ արտաքին բա

իտի մեծարէիր ինձ "։ Սորանում ի՞նչ բանի {չէին} ցանկանում դոքա, արծաթ եւ ոսկի, որ թէ

, այլ բո՛ւն գրչագրիցը արտագրուած, որով {չէին} պարզւում աղճատուած կամ մութ տեղերը. չէ

ղաքական պատճառներից ստիպուած Վաղարշապատ {չէին} նստում մեր կաթողիկոսքը։ Յովհաննէս կ

շակերտներից, որ այն միջոցին բնաւ պակաս {չէին} եւ " զմի միով ելեւելս առնէին ", ինչպէս

այց որովհետեւ այդ խօսքերը Աւետարանի մէջ {չէին}, այլ Առաքեալի Թղթում, ուստի մենք գրեց

բար ենթադրել, որ Վահանը եւ Մանդակունին {չէին} գնալ մի այդպիսի Յուդայի պարտէզը։ Այսքա

մինչդեռ ոչ միայն այդ բոլորը կաթողիկոսք {չէին}, այլ եւ ոչ եպիսկոպոս, որովհետեւ հասար

ղթերը, որոնց վերայ ոչինչ գրած կամ տպած {չէին}: Այս տեսակ պաքսիմատներ պատուիրել էր նո

նի չէ ինձ, որ մարդիկ երբեք խելօքանալու {չէին}.... - Բայց հաւատացնում եմ, Ձե

ի մարդերի անուններով, որ երբեք ստանում {չէին} այդ օրագիրը: Սատանան հիմնաւոր եւ խելաց

կէտի փոխանակ բութ դնել, որովհետեւ այլք {չէին} գործածում այդ նշանը եւ երբ Լուկուլլոսը

էին, թէ ինչու համար հնամոլ հեղինակները {չէին} խօսում հին լեզուով եւ այդ լեզուն երեւու

նը, անտարակոյս, կարծելու էր թէ մարդիկ {չէին} սոքա, այլ վայրենի արջեր, որ թաւալւում

հասցնում էր այնտեղ, որ հաշուատեսքը տաղ {չէին} թողնում, մեղեդի, շարական չէին թողնում

սքը տաղ չէին թողնում, մեղեդի, շարական {չէին} թողնում, որ չերգէին... Սովորաբար առ

հազար պարկեշտութիւն, հազար չքմեղութիւն {չէին} կարող փոխել նորա կարծիքը: - Ամենեւ

նէին կանոնաւոր երաժշտութեան հետ, այլեւ {չէին} հասկանում տաղի խօսքերը նորա լեզուի հնու

ողորմելի բաներ, ըստ որում օրինաւոր բան {չէին} կարող ունենալ: - Ի՛նչ պատճառով:

ամար այսպիսի մտածութիւնք երազի նիւթ եւս {չէին}, մինչ ամբողջ գիշերը թաւալւում էր իւր ա

եղանի վերայ վառւում էին երկու ճրագ, որ {չէին} լուսաւորում տան հեռաւոր անկիւնը, ուր բ

սել, եթէ մահ չլինէր, մարդիկ մեռանելու {չէին}: - Անտարակոյս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլ

պիսի յայտնութիւնների սուրբ օրէնքները եւ {չէին} կարող եւս լինել, պատճառ, այդ գրքերի խ

րը առած, գուշակելու մի մարդու ապագան, {չէին} իմանում թէ ի՞նչ գործով է պարապում Թիւթի

ջանելով գետնատունը, որովհետեւ դեռ ճրագ {չէին} վառած այնտեղ, չկարողացաւ նկատել, որ ա

էր մօրը, եթէ առաջուայ աղջիկները ոչինչ {չէին} խօսում, այն էր պատճառը, որ ծնողքը կապ

ն էին տալիս այդ խոստմունքը, այստեղ եւս {չէին} տեսանում փեսայի երեսը, ոտքից մինչեւ գլ

կան րոպէներ մարդու կեանքի մէջ, որ նման {չէին} նորա ամբողջ կեանքի բնաւորութեանը: -

Թիւթիւնճի-օղլուի անձնական սովորութիւնքը {չէին}, այլ քաղաքի սովորութիւնքը. այս պատճառ

պիտոյ է ձգած լինէր, մի՞թէ մօտի մարդիկը {չէին} նկատում այս բանը: Ո՞վ կար, որ նկատ

աւորութիւն դեսպան գնալու, հրաժարուելու {չէին} այդ ծանր պաշտօնից, այդպիսիներին շատ ան

վա՜յ այն ամուսնութեանը, եթէ ամուսինքը {չէին} սիրում մինը միւսին, եթէ պատրաստ չէին ն

ը չէին սիրում մինը միւսին, եթէ պատրաստ {չէին} նոքա կեանքները զոհել միմեանց համար: Ես

շկ կանչեն: Այս վերջին խօսքերը դուրս {չէին} գալիս տիկին Թիւթիւնճի֊օզլուի սրտի վկայո

ովհետեւ ոչինչ դեղ եւ ոչինչ բան մտանելու {չէին} նորա կազմուածքի մէջ, այլ միմիայն կատար

կական արարողութիւնք, որ օգուտ կամ վնաս {չէին} կարող պատճառել ֆիզիկապէս. նա յօժարեցաւ

ոցայ խղճմտանքը այն բանի մէջ, թէ անխնամ {չէին} մնացած դէպի իւրեանց սիրական, մի հատիկ

իայն արգելք էին արձակ մազերին, որ նոքա {չէին} ծածկում հրեշտականման երեսները: Իւրաքան

. նոքա իւրեանց ցեղով մի օր մի խելօք բան {չէին} գործել. մանաւանդ երկու հազար մանէթը Նա

եղծ արարս իւրեանց եւ որպէս թէ նոքին իսկ {չէին} գլխաւոր ջատագովք Հայոց, եւ 'ի վանս իւր

ն չգիտէին ազատութեան ճաշակը, որ մի բան {չէին} կարող այլապէս տեսանել եւ քննել, եթէ ո՛

որպէս զինուոր, որի թիկունքը տեսանելու {չէին} թշնամիք։ Խօսելով կրօնի վերայ՝ մեք

առասուն Մխիթար եւ նոյնքան միաբանութիւնք {չէին} կարողանալու կենդանացնել մի մեռեալ լեզու

ների կիսասիրտ գործակցութիւնը նոցա հետ, {չէին} կարող խոստանալ մի լաւ ապագայ հայկական գ

ւրդ վերանորոգութեան լեզուին, ուրեմն եւ {չէին} իսկ կարողք դատել եւ կշռել զօգուտն եւ զվ

նարանս վասն աղջկանց, յորս զառաջինն եթէ {չէին} քաղաքացիք բաւական կարգաւորել զայն ըստ օ

ում Պաւիա քաղաքի մօտ եղած պատերազմը դեռ {չէին} մոռացել։ Իգնատիոսը մի աբեղայի խորհրդով

կիրակէ եւ տօնի օրերը պահք էին պահում եւ {չէին} գնում Կօլլէգիումը եկեղեցական վէճերը լսե

ան այն վտանգաւոր ժամանակում ոչինչ օգուտ {չէին} բերում։ Աշակերտները կամենում էին Կ

, որոնք ստիպուած իւրեանց հանգամանքներից {չէին} կարողանում ընդունել Կարգի ուխտը, բայց

երին։ Սպանիայում եպիսկոպոսները շատ լաւ {չէին} նոյնպէս Յիսուսեանների հետ՝ մտքերումը ո

կաց կամքը, հասարակութեան անդամները տէր {չէին} իւրեանց մարդկային ազատ կամքին։ Գեներալ

րում կատարում էին ամենացած պաշտօններ եւ {չէին} կարող քահանայանալ։ Ժողովողները հրաժաւո

նազանւում էին ժողովողներից նորանով, որ {չէին} կարող քահանայանալ կամ վարժապետ լինել եւ

ց Յիսուսեանների համար, որ Չորս ուխտիցը {չէին}, մնում էր անլուծանելի առեղծուած, թէ ո

ները բաղկացնում էին Կարգի էական մասը եւ {չէին} կարող ոչինչ բանի տիրել։ Բայց ապարանքնե

ի մէջ ( conclavium) եւ ո՛չինչ կերակուր {չէին} ընդունում, բացի լոկ հացից եւ ջրից, մի

նտեան ժողովի մէջ, երբ դեռ այնքան զօրեղ {չէին}, որ ջոկէին յայտնապէս իւրեանց օգուտը Պա

արդիկ Պապական կոնդակներով, որ ամենեւին {չէին} մտածում ո՛չ առաքելութեանց, ո՛չ Պապի եւ

հա ներքեւումը։ Եւ Յիսուսեան մարտիրոսքը {չէին} մարտիրոսանում իւրեանց Քրիստոնէական համո

արդկութեան փրկչի։ Այս Քրիստոնեայքը խաչ {չէին} ընդունում) եւ եթէ հանդիսաւոր օրերում

ծաղիկներով այնպէս, որ ներկայ գտանվողքը {չէին} կարողանում նկատել։ Նոքա տեսանում էին մ

է Պապական, այլ Հնդկական արարողութիւն, {չէին} կամենում մտանել ստորակարգ մարդերի տուն

հոգեւոր օգնութիւնը մատուցանելուց, որից {չէին} հրաժարւում մինչեւ անգամ եւ հեթանոս բժիշ

dilatione remota) "։ Բայց Յիսուսեանք {չէին} հնազանդւում, եւ այսպիսի հրամաններ դուր

Քրիստոնէական հաւատի նախկին քարոզիչքը {չէին} ներգործում այսպէս. նոքա ցոյց էին տալիս

ր խեղճ անհաւատները շատ անգամ մկրտուելով {չէին} իմանում, թէ ի՞նչ է մկրտութիւնը կամ Քրի

է նոքա, քարոզելով Քրիստոսի Աւետարանը, {չէին} մտածում Քրիստոսի կենարար վարդապետութենն

ո՛չ ոք, մինչեւ անգամ եւ իւր մարդիկը, {չէին} կարող միայնակ տեսանել դեսպանի երեսը։ Մ

քը դեռեւս չէր ամրացել, Տէրութիւնքը դեռ {չէին} կարող կուլ տալ մասնաւոր իշխանութիւնքը,

տալ մասնաւոր իշխանութիւնքը, որ դեռեւս {չէին} ոչնչացած, վասն որոյ Սարպի եւ այլ Հասար

. այն պատճառով, որ Յիսուսեան աբեղայքը {չէին} կամենում երդմնազանց լինել, ըստ որում ա

նթացք բանալու։ Յիսուսեանք մեծ յոյս {չէին} կարող ունենալ թագաւորի վերայ, որ երբէք

քից թողնէր իսկոյն դանակը եւ անհետանար, {չէին} գտանելու նորան։ Բայց նա բռնուեցաւ արիւ

ն Կարգերը։ Միմիայն Յիսուսեանք էին, որ {չէին} երեւում։ Նոքա, ինչպէս ասում են, Տացի

պէս ասում են, Տացիտ, Տիվերի եւ Լիվի, {չէին} եկել իւրեանց սպանած թագաւորի մարմինը թա

ւթեամբ միեւնոյն ժամանակում երկու եղբարք {չէին} կարող Կարդինալ լինել։ Համբաւ եւս տարած

ել եւ բոլոր հասարակութեանը։ Նոքա երբէք {չէին} ցանկանում ունենալ մի այնպիսի զարհուրելի

. Ֆրանսիացոց հոգեւորները եւ Պարլամենտը {չէին} կամենում ընդունել Unigenitus կոնդակը իբ

անքը ազատութիւն ստացան։ Յիսուսեանք {չէին} յուսահատւում։ Նոքա նորընծայ չէին քաղաք

սեանք չէին յուսահատւում։ Նոքա նորընծայ {չէին} քաղաքագիտութեան մէջ. նոքա գիտէին, թէ

մեռանում էին առանց հաղորդութեան, բայց {չէին} ընդունում Unigenitus կոնդակը իբրեւ կրօն

մարդիկը զրկելը, որ Unigenitus կոնդակը {չէին} ընդունած իբրեւ կրօնական հաւատալիք ", գ

Յիսուսեանք իւրեանց կանոնի զօրութենով, {չէին} կարող ծածուկ խորհրդակցութիւններ գրի միջ

չ կացութիւն էին որոշում իւրեանց համար, {չէին} ազատւում արգելանքից, այլ մնում էին պահ

, թէ այդ հնարների գործ դնողքը ազատուած {չէին} դեռեւս անցածի ազդեցութենից: Բոլոր

կութիւնների վրայ արուող ծախսերը ենթակայ {չէին} որեւէ վերահսկման: Դպրոցները, հիւանդան

խում ունէին կենտրոնական վարչութիւնից եւ {չէին} կարող ձեռնարկել կարեւոր որեւէ բան ` առա

րեկան լինել մի քանի անձանց: Բայց նրանք {չէին} կորցնում գէթ քաղաքական ժողովի անդամ լին

առաջ ունենալով իրենց սահմանափակ թիւը, {չէին} կարող որեւէ միջոցի դիմել հակառակելով ըն

ն փոխաբերական ձեւերը եւ ոճերը, որ առաջ {չէին} հասկացել, եւ որոնք շատ տեղ, այո՛, աղ

այերի կազմող, ուտում, խմում, պառկում {չէին} կարող բայի զօրութիւն ունենալ առանց, ան

որական կրակի գաղափարքը նոյնպէս համաձայն {չէին} կանթեղի աւանդութեան: Յետոյ ի՛նչ դ

նէին այդ բաները անշուշտ, այնպէս գրելու {չէին} այս պատճառով, այդպիսի գրքերի թարգմանիչ

ամանակ, երբ արեւի ճառագայթքը էլ այնպէս {չէին} տաքացնում դաշտը, երբ նորա օդը կամաց-կա

ն փոխաբերական ձեւերը եւ ոճերը, որ առաջ {չէին} հասկացել եւ որոնք, այո՛, շատ տեղ աղ ո

շուշտ, հոգեբանական երեւոյթներով իրարից {չէին} կարող հեռու լինել: Թող ինչ կամին խօսին

ենք. բայց որովհետեւ մինչեւ այժմ հանդէս {չէին} բերած, այժմ պիտոյ էր հանդէսով ցոյց տալ

ը փոր չի կշտացնի, եթէ նորա հետ կապակից {չէին} այն յագեցուցիչ եւ սննդարար հիւթերը, որ

ի լեզուին, այսինքն՝ եթէ եւ նոր լեզուն {չէին} կորուսել, ինչպէս Տաճկաստանումը կամ Ռու

ւ գրի մէջ չմտնելով՝ ճշտուած եւ սխմուած {չէին} նորա ձեւերը կամ ոճերը։ Կարող են մեզ

մեզ նախընտիր համարուած լորը եւ մանանան {չէին} կարող բռնել նորա համար Եգիպտոսի սոխի եւ

փելի աստուածները, եթէ այս բոլորը հերիք {չէին} նաեւ Ահարոնի համար, որ նա ոսկեղէն հորթ

ճառականութեան մէջ, եւ մեք դատապարտելու {չէինք} Հայոց ազգը, եթէ նա եւրոպական կերպով աղ

ստանին։ Մեք եւս կ'առնէինք այդ գործը եւ {չէինք} ծանրաբեռնելու ձեզ, եթէ մօտ լինէինք Մաս

յն, որ, ճիշդ ընդունելով Սուրբ գիրքը, {չէինք} ընդունում Էֆիմերդէն կամ ուրիշ այդպիսի յ

թիւն, որի որպիսութեան եւ պատճառի մասին {չէինք} կարող հաշիւ ու համար տալ մեզ, որ եւ ֆո

ատճառքը էին մեր գործերը: Մինչեւ գործած {չէինք} այնպիսի գործեր, որոնց վերայ արժան էր ո

ից է վտանգը: Ո՛հ, մեք երբէք վախենալու {չէինք} այդ վտանգից, եթէ... եթէ... Վերջապէս

ային տարակուսութիւնքը, եւ կարօտ մնալու {չէինք} այնուհետեւ օտարների վկայութեանը: Ո

սխանելով նորա գրուածին։ Բայց մեք կարող {չէինք} յարգել մի մարդ, որ պարսաւ էր գրում փոխ

պեցինք նոցանից եւ ոչ մինը եւ տպելու եւս {չէինք}, եթէ, ինչպէս Յիշատակարանիս սկզբումը ա

ջերմ սրտով, Թէ մինչ մահերուս օրը {չէինք} մոռնալու հոգւով, - Ի վեր այսր ամեն

ք Պօղոսի համար մահապարտութեան խօսք արած {չէինք}, եւ վատութիւնը միայն հարկադրել էր Պ.

սին յայտնեցինք այնպէս, որ աւելի ասելու {չէինք}, եթէ այն բռնաբարուած աղջիկը լինէր մեր

պիտի տեսանէինք. վասնզի մէք եւս ծնելու {չէինք} որպէս հայ: Անի քաղաքի կործանուելուց

րծ դրած բառերը եւ ոճերը, երբ մենք գործ {չէինք} դնում, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր

մենք, հաւատարիմ մնալով լեզուի ոգուն, {չէինք} գործ ածում այս օտար ձեւը, այլ դորա փոխ

անական ոճով: - Ինչպէ՞ս մինչեւ այժմ {չէինք} հասկացել այս բանը... ես միշտ սիրում

ի աչքում: Երեւում է, որ մեք տեսանելու {չէինք} Նախախնամութեան այցելութիւնը այս ազգին հ

ը անցաւ, ծովը հանդարտեց. Շատ հեռի {չէինք} մեք ծովեզերքից... Ջրեղէն դաշտու

պիտի ասել, որ մեք մինչեւ այժմ կարդացած {չէինք} Չամչեանի մի գործը, որ այսպէս թոյլ լինէր

ազգի պատմութեան մի երեւոյթ, եթէ ուսած {չէինք} այդ ազգի օրէնսդրութիւնը, որովհետեւ օրէ

ւնոյն ժամանակին ճիզուիտականների մտրակին {չէինք} արժանանում. եթէ ո՛չ, այդ եւս կը լինէր

գնի ձու նկարելը: Մենք ասելիք ունենալու {չէինք}, եթէ, գլուխը քարը, լոկ մի խօսք կամ մ

լ է: Ինչպէս առաջ էլ ասացինք, մենք բան {չէինք} ունենալ արգոյ հեղինակին ասելու, եթէ նա

նդ եւ հույս ունիմ, որ երբեք բարկանալու {չէիր} իմ վերա: Պարոն Օդդենը չկամի այն բա

չեն երեւում մարդու աչքի եւ եթե կանխատես {չէիր}, ապա նոքա կծառայեն քեզ հուսահատության

թէ " դուստր չունիս եւ թէ ոչինչ պարտական {չէիր} ազգին, թէ դու ուրիշի զաւակների հոգաբար

ն, թէ դու ուրիշի զաւակների հոգաբարձուն {չէիր} ": Մի՞թէ մի մարդ մի բարի գործ կատարում

նգիստը: Դու ասում ես, թէ " հոգաբարձու {չէիր} ուրիշի զաւակներին ". մի՞թէ դատապարտուե

ապացուցանելու համար, թէ դու ոչինչ վնաս {չէիր} կարող տալ ինձ քո արծաթովը, անպատճառ կ'

մ, որովհետեւ կատարեալ գաղափար ստանալու {չէիր} այն տպաւորութենների մասին, որ գործուել

, Բայց կարող ես յայտնի ասել, թէեւ {չէիր} շատ հինուց, Թէ դու քո մէջ ծաղկեցնո

ոքր հպարտութիւն. կարծեցի, Թէ դու {չէիր} հրաժարուելու այս բանից Գէթ, ասու

լու ժամանակ այնպէս գեղեցիկ բացայայտելու {չէիր} քո միտքը, որքան գրելով միեւնոյն բանը:

, - որ ճրագը յաւիտեան վառուի, թէեւ ձեռք {չէիր} տալու, այնուամենայնիւ կ՚աւարտուէին վեր

տուածը ստանայ. եւ դու եթէ կամենայիր, {չէիր} կարող վատնել նորա նիւթը, պատճառ, շրջա

ծել տուած բեհեզեայ շապիկը եւս տեսանելու {չէիր}, եթէ պատահէիր այնտեղ. պատճառ, կապայի

ը: - Գիտէի, - ասաց պառաւը, - որ դու {չէիր}, պարոն, բայց մի՛ բարկանար իմ վերայ,

ինչքան գործ ունիմ, եւ այն ժամանակ ինձի {չէիք} մեղադրել: Խնդրեմ իմ ողջույնը հասուցանե

ատրաստել հաշվետվություն, Դուք նույնպես {չէիք} կարող ժողով գումարել այդ խնդրի մասին,

պակասութիւնքը վերանալուց յետոյ, խունկ {չէիք} ծխելու այդ պակասութենների կուռքերին եւ

ծխելու այդ պակասութենների կուռքերին եւ {չէիք} ազգացուցանելու նորանց: Ազգը էապէս

ել թեթեւահաւատ մարդերի, թէ դատարկապորտ {չէիք}, ճռաքաղ առնելով գինի պատրաստել բաւակա՜

միւսերը, դու եւ քո միւս որդիքը ասելու {չէիք} նորան, որ նա անձնասէր է: Այս հիման վր

ե, կենե աղեկ էր, ամեն օր աչքին տիմացն {չէր} ըլար, ինձի տեղով հայտնիք, եւ թե հոքու

է՞ր թե դիտաւորութիւն հեղինակի գրութեան {չէր} այլ ինչ միայն բեւեռել յիմ վերայ զայդ գր

ւթիւնքն, եւ ո՛չ զայլ ոք, վասն զի եթէ {չէր} ինքն հեղինակ եւ գրող՝ կարեր ասել զճշմա

դալու տայիք. նա այժմ վաճառական լինելու {չէր}, որ ասեք թե՝ չէ, բանը բանից անցավ,

ս բաները ես հավիտյանս հավիտենից բերանես {չէր} հանեի, բայց հարկադրեցիք նե, ասացի, խ

իս ութածալ ութն թերթ ( իմ անվամբ խնդրել {չէր} կարելի, պատճառ, որ ես համալսարանում լ

լ է, որ նա եւս աշխատի: Ուրիշ մարդերից {չէր} կարելի խնդրել պատճառը, որ հայերը դժբախ

ք հարուստ մարդիկ, այն ժամանակ հարկավոր {չէր} մեզ ոչինչ, բայց մեր նյութական կարողութ

ստված, ամեն բան կդրստվի: Ամենեւին վատ {չէր} լինելու, եթե մի քանի մարդ նույնպես մի

նպես համարձակվում ենք ասել, թե անօգուտ {չէր} նա ազգին: Իսկ եթե քաղաքը, որի մեջ

յան, այն ժամանակ եւ քաղաքը դժվարանալու {չէր} ծախք նշանակել թե այնտեղ մնալու եւ թե հա

( дисконт)։ Տիկինն պ. Յովհանջանի {չէր} աստ ի գալս, եւ երիւք աւուրբք յառաջ քան

արեալս անդր քան զովկիան: Բայց երանի թէ {չէր} իմ տեսեալ եւ լուեալ զքստմնելիս, զահարկ

կ նրանց ժամանակ X=0: Պարոն Ալաջալյանին {չէր} խանգարի իր աչալուրջ ուշադրությունը դարձ

հիվանդություն, որը, անշուշտ, անհայտ {չէր} Անանիային: Իհարկե, նման հյուծախտի դեպ

յուն՝ միշտ տրամադրված ուրախանալու, որ {չէր} կարելի նրան չսիրել: Մինչդեռ, անhերքել

զդի նրա վրա: Առանց այդ արշավի նա երբեք {չէր} աղաղավորվի. ահա մի ապացույց եւս այն բա

ռու դեպի բաց ծովը, ապա միաժամանակ, նա {չէր} կարող չտեսնել եւ չզգալ վտանգ՝ հանձին Կ

տեւ գիրքը կազմելու ժամանակ այդ դեռ տեղի {չէր} ունեցել: Իհարկե, այդ գրքի վերլուծո

ւրդն ունենալով այդպիսի ուղղություններ, {չէր} կարող հասնել այլ հետեւանքի, քան այն,

ա արդի վիճակը: Ճիշտ է, նա այդ աստիճան {չէր} մեղավոր իր անկման մեջ, քանի որ ահա՛ 2

նա այնքան էլ լավ հարաբերությունների մեջ {չէր} ՝ հավանորեն վերջինիս իր քրոջ հետ գժտված

լները: Բայց չնայած այդ բոլորին, ոչ ոք {չէր} խիզախում նախաձեռնել լուրջ աշխատանք եւ մ

առով, որովհետեւ ոչ մի դեպքում հնարավոր {չէր} մարդու պես նստել եւ աշխատել քիչ թե շատ

եգիպտական սահմանագիծ. բայց դա այլ բան {չէր}, քան տնաբույս մի հավասարեցում, հիմնվա

ր, Վաղուց ուզում էի քեզ գրել, բայց {չէր} հաջողվում: Շնորհակալություն եմ հայտնու

կիմանաս նորանից. ինձի գիր ալ գրել պետք {չէր}, բայց այս քանի տողը դարձյալ գրեցի:

անվաւեր է համարում, որ Նազարեանցը եւս {չէր} ստացել մի այդպիսի մասնաւոր մարդուց իւր

ս եւս հարկաւոր է իմանալ, որ Նազարեանցը {չէր} համաձայնելու ընդունել եւս մի այդպիսի պա

ծոյ տան համար, եւ այժմեան բաների կարգը {չէր} թոյլ տալու, որ այդ հանդէսը բացուէր եկե

արդու առաջեւ, որովհետեւ այն մարդը, որ {չէր} խոստովանում իւր պակասութիւնքը, չունէր

ապացուցանելու համար, թէ լաւութեան ոյժը {չէր} կարող յաղթահարուիլ չարութենից, այլ, դ

յի կանոնների հետ, եւ, առհասարակ, վատ {չէր} լինելու, եթէ մի բարեկարգ դպրոցում ստան

ւթեան համար, որի վարձը իսկոյն երեւելու {չէր} նորա վերայ, նա շատ նեղութեամբ կը բանայ

հել դա իւր բուն յատկութիւնքը, ասենք թէ {չէր} մեռանում այնտեղ, կարո՞ղ էր պահպանել իւ

ութիւնը, գոյնը եւ բնութիւնը: Հարկաւոր {չէր} այդքան հեռաւոր տեղափոխութիւն, աւելի մօ

ւթեամբ, թէեւ ոչինչ բնական կապակցութիւն {չէր} պատահած այդ օտար երկրացի կատուների հետ

կ, որի բնաւորութիւնը կերպարանագործուած {չէր} դեռեւս, եւ ձգենք այդ մանուկը աւազակներ

բնաւորութիւնը դեռեւս կերպարանագործուած {չէր}, որ դեռեւս չունէր գիտակցութիւն, եթէ մ

գործի վերայ։ Ամենեւին ոչ. պատճառ, նա {չէր} տեսել իւր շրջապատի մէջ, որ, իբրեւ մի

ն, որի բնաւորութիւնը կերպարանագործուած {չէր} դեռեւս, մի հայելի է, որի մէջ կը ցոլան

րութենից եւ շրջապատից, այլապէս, արդար {չէր} լինելու Աստուծոյ տնտեսութիւնը՝ մինը առ

վ, եւ այնուհետեւ այդ վատթար մարդը ինքը {չէր} լինելու մեղաւոր իւր վատթարութեան մասին

որում, նորա առաքինութիւնը իւր վաստակը {չէր}, վասն զի Աստուած առաքինի էր ստեղծել նո

իտէի Գեղեցկութեան իմ գինը, Մինչ հասակս {չէր} անցել Տասն եւ հինգի միւս կողմը, Չէի քն

ամուսնուց: - " Այո՛, բայց մեծ զրկանք {չէր}. Նոր չէր թէեւ տաճարը, Բայց շատ ջերմեռ

: - " Այո՛, բայց մեծ զրկանք չէր. Նոր {չէր} թէեւ տաճարը, Բայց շատ ջերմեռանդ զոհեր

ւթիւն ճարելով, փառք, պատիւ գտանելով, {չէր} կարող առաքինի դառնալ, նորա առաքինութեա

իարակելու եւ լուսաւորելու իւր զաւակը եւ {չէր} գործ դնում այդ հնարը կամ, անհոգ լինելո

ումար, շատ տարիներով կամակորւում էր եւ {չէր} կամենում հատուցանել այդ գումարը, արդեօ

ւհանիցս դէպի դուրս: Աչքս ոչինչ այլ բան {չէր} տեսանում, բացի պատառուող պղպջակներից,

գամ տեսանում էր այդ մարդը, վասնորոյ եւ {չէր} կարողացել ճանաչել նորան: Իսկոյն հասկաց

նայում եմ նորա վերայ, նա երկար ժամանակ {չէր} եկած իմ մօտ, եւ այդ էր պատճառը, որ ծա

ծ իմ մօտ, եւ այդ էր պատճառը, որ ծառաս {չէր} ճանաչում, որովհետեւ նոր էի բռնել սորան

ն ունիս, որ քո ապրուստի համար հարկաւոր {չէր}, եւ եթէ մի այդպիսի արծաթագլուխ յօժարու

արեւ ցոյց չտալու համար, մի՞թէ պարծանք {չէր} քեզ եւ քո բոլոր գերդաստանին այդ ուսումն

իշի զաւակներին ". մի՞թէ դատապարտուելու {չէր} մի մարդ, որ, թէեւ հոգաբարձու չէր մի ա

ելու չէր մի մարդ, որ, թէեւ հոգաբարձու {չէր} մի այլ մարդու վերայ, այլ, այնուամենայ

ով եւ հնար ունենալով փրկել նորան, գործ {չէր} դնում իւր հնարը, եւ այն խեղճը կորչում

յ։ Ձեր փոյթը չէ ամենեւին, եթէ մի մարդ {չէր} պահում Աստուծոյ պատուէրները, որ Աւետար

, երկու խօսք պակաս խօսելու համար, վատ {չէր} լինելու, եթէ թողուիր ինձ միայն: -

պատճառում են այնպիսի հրայրեացք, որպիսի {չէր} պատճառել յունական բանակի հուրը Ագամեմնո

օգուտ կամ վնաս չկար իւրեան. շանթը ինքը {չէր} ուտողը, թող Բրամինապետը հոգս առնէր, մ

մանակով: Ոչինչ աւելի լաւ կառավարութիւն {չէր} պիտոյ ցանկանալ Հայերի համար, եթէ այդ ը

սպէս եւս լինէր, ճշմարիտ, մահացութիւնը {չէր} կարող այնքան շատ զայրանալ։ Բայց արի տե

որ լինել, որ մի փոքր սուլեմա եւս տալու {չէր} առաւել շուտով բժշկելու համար... Աս

փորձել, որ փայտեայ դգալի մէջ տեսանելու {չէր} այդ գունափոխութիւնը: Իսկ երբեմն, որով

երայ, եթէ խաղաղ էր եղանակը, եթէ քամին {չէր} ցրւում, այն գազը, որ բաժանուելով մեռա

տկուելու էր, անշուշտ: Եւ միմիայն հացը {չէր}, որ գնում էր Եւրոպա, այլեւ երկաթ, իւ

կամի կամ համախոհի բերանից: Մի Հայ, որ {չէր} սիրում ինձ, իմ անձնաւորութիւնը, չկամի

մենայն կարող մարդ զանազան դիպուածներում {չէր} խնայելու իւր օգնութիւնը: Այն արծաթը,

գանձարանը ուսումնարանի անունով, կորած {չէր}. նա տալիս է այդ գումարը իւր զաւակին եւ

յայտնող բառերը, այնուամենայնիւ աւելորդ {չէր} մի փոքր պարզ խօսել: Ազգային ուսում

արդու առաջեւ, որովհետեւ այն մարդը, որ {չէր} խոստովանում իւր պակասութիւնքը, չունէր

ն այդ աշակերտքը եւ ասէին, թէ Հայաստանը {չէր}, որ դայեակ վարձեց մեր համար: Ինչպ

չանցած բաների մէջ, ուստի՞ գիտէ, որ նա {չէր} նկարագրելու կասկածաւոր մարդերի վիճակը,

էր իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը։ Այլապէս {չէր} կարելի. պատճառ, ի՛նչ խօսքեր կարող էր

, что ли? չեմ հասկանում: Ամենեւին վատ {չէր} լինելու Պ. Իսահակեանցին խօսելուց յառաջ

ւր իդէաները առնում էր այգիներից, ուստի {չէր} կարող այնտեղ այսպիսի գործողութիւն տեսան

ամար, թէ Խորենացու այդ ողբ գրելը պտուղ {չէր} մի րոպէական նեղսրտութեան, մէջ էի բերել

ն Խ... -ին, թէ յիմարութենների կարդացող {չէր} ՝ չնայելով, որ Պ. Խ. գովում էր " Մեղ

չհասկացա. պատճառ, ո՛չ մի անբաղդութիւն {չէր} պատահել, որ ինձ վիշտ պատճառելով կարողա

խայթոցներով... Բայց Գուլի-Շամաման {չէր} եկած իմ մօտ քսութեան համար, չէր եկած,

ամաման չէր եկած իմ մօտ քսութեան համար, {չէր} եկած, որ պատմէ Պ. Բէգզադէի յիմարաբանո

ողին: Թէատրոնական բանախօսութեան լեզուն {չէր} այնքան ազնիւ եւ մշակուած, ինչպէս պիտոյ

ն կենցաղավարութեան մէջ, իհարկէ, կարող {չէր} եւ թէատրոնի մէջ հանդէս գալ իբրեւ գործ ո

աստիճանի վերայ, կարելի է ասել, որ վատ {չէր}: Եղերերգութեան մէջ Հայոց զօրքը, Պ

պաշտելով այդ կրօնը, երբէք կարողանալու {չէր} տիրապետել այդ գահին, որի վերայ նստել է

րա ճակատին: Բայց Շամիլը այդ մտքի վերայ {չէր} ։ Նա իմ հետ վարւում էր ամենեւին այնպէս

ի մասին հաւատացած էր, թէ ո՛չ մի կերպով {չէր} կարող ձեռքից դուրս գալ, եւ, այս կերպո

ր մարդերի որսորդ էր, պակաս ուրախանալու {չէր}, եթէ ազատուէր այդ հոգու ներկայութենից

պաւորութիւնը մի մասնով դեռեւս անհետացած {չէր} իմ ուղեղից: - Անիրաւ եւ բռնակալ մա

ահակի հետ, այնուամենայնիւ այդ գրչագիրը {չէր} պատկանում նորան, ըստ որում, ուրիշի աշ

տեսանելու, իսկ սորանց տեսանելուց յետոյ {չէր} կարելի չգնալ Վերսայլ, ուր դարերով դարբ

մանում էր ժամանակի հոսանքին, որի վերայ {չէր} կարող ժամանակը նոյն ազդեցութիւնը գործել

ութիւն հաւաքէին, որ ապրէր: Մի՞թէ ծանր {չէր} նորան ընդունել ապերախտ բռնակալից 14000

ան հիմը եւ միտքը դատել կամ պատասխան տալ {չէր}, այլ միայն կատակել զհամախոհս Մխիթարեան

յն ճշմարտութիւն, որի հետեւանքը լինելու {չէր} մի օգուտ ճիզուիթներին: Թիւրքիայում

ու բերկրեցան, Նախկին խօսքն որ ասացի, {Չէր} հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. Ազատութ

եւում գրածներիցս պարզ երեւում է, ընկեր {չէր}, ուրեմն եւ ոչ բաժանորդ Բէգզադէի շահին

ռայեմ, քեզ այնքան շահ ցոյց տամ, հերիք {չէր} այս, ոչինչ վարձ չառնում, այլեւ պարտակ

ատացիր, մինչդեռ խանութը եւս քո անունով {չէր}: Ծիծաղում է Բէգզադէն եւ ասում է.

ա անունով չշինէի, նա երբէք կարողանալու {չէր} վճարել ինձ պայմանեալ արծաթը: - Այդ

կիր նորան: Բէգզադէն պատասխանում է, թէ {չէր} կարող գողը եւ աւազակը ընդունել իւր մօտ

անէր տղային, այնուհետեւ Բէգզադէն տալու {չէր} գործակատարին պատկանած 2000 մանէթը, որ

ւթիւն. Եթէ օտարից, դեռ այնքան ցաւ {չէր}... Նոյն իսկ մեր եղբարք թշնամի էին

յլ որպէս գոյն ձեր մարմնի, որ ոչինչ բան {չէր} կարող քերել հանել ձեր վերայից: Ամե

բայց անհաւանելի փեսայացուի երեսը: Այս {չէր} ձեր մայրենի պարտականութիւնը. դուք ձեր

սրտով հաւատում եմ, որ անարդիւն լինելու {չէր} մեր ուսումնական ազգայիններին, մինչեւ Հ

ի շինովի անուն, ըստ որում, նամակի մէջ {չէր} գրում ամսաթիւը կամ քաղաքի տեղը: Նամակի

դարձել է մի ամենօրեայ հաց, առանց որին {չէր} կարելի ապրել, մի ելեքտրականութեան պէս

կան եւ նիւթական դարաւոր աւերանքից յետոյ {չէր} կարող իսկոյն հասկանալ ազգութիւնը եւ պտղ

որի թուականը գուցէ թէ կորած էր կամ ճիշդ {չէր}: Մինչեւ որ այս բաները եղած չէին,

կամ գրուածք. եթէ լինէին, նա կարօտելու {չէր} Նինուէի դիւանին։ Բայց Վաղարշակի հիմք դ

երի վերայ, աւելի քան թէ քսան տարու մէջ {չէր} դադարում հողմ արածելուց: Պ. Չերքեզեան

րուածքը չհասկանալը ( թէպէտ հարկաւոր եւս {չէր} այս բանի համար ապացոյց ներս բերել) նոր

հակի վարքը, որքան մեզ յայտնի է, տեղիք {չէր} տալիս մտածելու, թէ այդ առաքինի հոգին,

իւրեանց կրօնը կամ դաւանութիւնը վնասակար {չէր} նոցա, որ կամ դրացի էին Հայաստանին, կա

օտար դրացու կամ հարստահարողի փոյթը այն {չէր}, որ Հայերը հասանելու չէին փրկութեան՝

էն վաղուց, որ Հայաստանին օգնելու մտքով {չէր}, այլ՝ իբրեւ մի որոգայթ, խորամանկ քաղ

գիտէինք, որ " Հիւսիսափայլը " դադարելու {չէր} ներգործելուց, գիտէինք, որ մեք ինչպէս

համարում ասել, որ դա մի կամայական բան {չէր}: Մեք միշտ " Հիւսիսափայլի " հետ ենք

բանի ընթացքը: Բայց եւ այնպէս, կարելի {չէր} զանց առնել եւ չյայտնել Կոստանդնուպօլսի

ր լիբրէներ, այսուամենայնիւ, փրկութիւն {չէր}: Ծառի տերեւի վերայ ջուր թափելը ար

ն բազմութիւն, եթէ այդ բազմութիւնը ինքը {չէր} դիմում դէպի լուսաւորութեան արեւը: Եւ ա

ան հրամաններից, թէեւ կատարելապէս անկախ {չէր} եւ նա երբեք չէ մտածել այդ մասին, որովհ

այ, կախողութիւնը ամենայն ժամանակ զգալի {չէր}, մանաւանդ, եթէ գործերը մի փոքր յաջող

, մի գործողութեան, որից մի վնաս գալու {չէր} նորա անձնական շահին: Բայց թատրոն

լ մարդիկ, որոնց կօշիկների խրացը արժանի {չէր} լուծանել, հայհոյել նաեւ հանդիսականքը ե

րա: Եւ մինչ Ադամն զբաղուած Սիրոյ մասին {չէր} խօսում, Սերովբէ, յո՜ւշ, նրա վրայ Թափ

Կրծքից քրտինքն էր հոսում... " Ադամն էլ {չէր} մնում ետ, Մերթ մի համբոյր էր դրոշմում

եսանք Ափրոդիտեայ Որի գալը մեզ զուր {չէր}. Կիթերայից եւ Կրէտէից Նա երկ

ր էր եկել պապի մօտը մի օր, երբ նա տանը {չէր}. " Պարտէզումը նա ճեմում է " - ծառ

Աղա զատայի հետը էնպէս խօսել {չէր} կարող: Ну, дорого я бы дал

ւ մօրը խօսքը Իւր կեանքումը յարգած {չէր}. Նա փախել էր իւրեանց տնից...

ւմ ուղիղ մի խօսք Մարդու երբեք ասած {չէր}. Փարիսական իւր ձեւերով Աշխա

ը հաւաքւում էր Մօտ թատրոնի պատշգամբին. {Չէր} կշտանում նայել նորա Քնքոյշ չքնաղ երեսին

խոր տխրութեամբ չէ սպասում նա, Որ {չէր} ստացել բաղդից մի հարուած, Որ գոհ

շխատութեան փոխանակ, Նա փոքր արծաթ {չէր} ստանում նորանից. Բրիտանացին տեսա

անում էիք ձեր անձը, Դեռ որպէս թէ {չէր} դողդոջում ձեր ձեռքը. Բայց ա՞յժմ

եղեցկութեան իմ գինը, Մինչ հասակս {չէր} անցել Տասն եւ հինգի միւս կողմը,

- " Այո՛, բայց մեծ զրկանք {չէր}. Նոր չէր թէեւ տաճարը, Բայց

" Այո՛, բայց մեծ զրկանք չէր. Նոր {չէր} թէեւ տաճարը, Բայց շատ ջերմեռանդ

: Գերութեան շղթան ինձ զգալի {չէր}, Եւ ոչ բռնութեան անգութ ճանկերը.

ւ բերկրեցան, Նախկին խօսքն, որ ասացի, {Չէր} հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. Ազատութ

թիւն: Եթէ օտարից, դեռ այնքան ցաւ {չէր}... Նոյն իսկ մեր եղբարք թշնամի էի

ցայսօր իսպառ։ Սոցա գործերը {չէր} մեզ բաւական, Սատանայ բնութեամբ,

սի հետ]. եղբայրս հիւանդութեան պատճառով {չէր} եկած, առաջիկայ տես[ութիւնը] նշանակուած

ենք, թէ Պ. Չամուռճեանը այնպէս խօսելու {չէր}, ինչպէս այժմ խօսեցաւ, եթէ Պօղոսի չարա

լ կարծիք, ոչինչ սրբացուցած աւանդութիւն {չէր} կարող արգելք լինել մեզ: Աշխարհի պատ

Որտե՛ղ մի գայթակղութիւն, որի պատճառը {չէր} եկեղեցական, որտե՛ղ հարստահարութիւն, ո

ն, որտե՛ղ հարստահարութիւն, որի հերոսը {չէր} եկեղեցական, որտե՛ղ խռովութիւն, որի խմ

ղեցական, որտե՛ղ խռովութիւն, որի խմորը {չէր} եկեղեցական: Այո՛, ժամանակը լցուած

շ խօսքերով, ասել է մեռանք, մի՞թէ պէտք {չէր} մի փոքր կեանքի վերայ եւս մտածել...

: - Այդ նամակները գրելու ժամանակ նա {չէր} ճանաչում Հ. Սարգսի արժանաւորութիւնը։

ի վերաբերութեամբ այսպէս կամ այնպէս պէտք {չէր}, այս անօգուտ է, միւսը զուր է եւ այլն

լեզուով գրողների անձնական պակասութիւնը {չէր}, այլ մանաւանդ նոր լեզուի մանկութեան պա

մշակութեան, որպէս թէ այդ կամ հարկաւոր {չէր}, կամ թէ, կատարեալ լինելով, մշակութեա

Հիւսիսափայլի " նորախօսութիւնը ոչ միայն {չէր} կորած յաւիտենականութեան անդունդի մէջ,

ապարհի վերայ, օգուտ ամենեւին ունենալու {չէր} ։ Այն ազգը, որ չունէր դպրոցներ, ո

ւանական եւ շատ բնական է, որ նոցա ձեռքը {չէր} համարձակուելու այսպիսի գործ կատարել, մ

տել մի մարդ, եթէ սորան, որ իւր օրումը {չէր} տեսած ո՛չ սիրամարգ եւ ո՛չ արագիլ, չարա

կիւղի, որ ամէնի սրտի մէջ ամրացած դադար {չէր} տալիս նցայ, տիրապետէ խաղաղութիւնը հիմն

ար անշարժ զաղափար ( idée fixe). նա էլ {չէր} յիշում Լոլդովիկոս XIV-ի բռնակալութիւնքը

վ թափառեցաւ մուրացկանութեամբ: Բոռքը էլ {չէր} յիշում, թէ ինչ որ Լուդովիկոս XIV-ը սկս

սզների համբերութիւնը եթէ ապառաժ լինէր, {չէր} կարող դիմանալ որ չպատռէր: Նա էլ չէր յի

, չէր կարող դիմանալ որ չպատռէր: Նա էլ {չէր} յիշում Անգլիոյ քաշածները Կարլոս I ձեռքի

ում Անգլիոյ քաշածները Կարլոս I ձեռքից, {չէր} յիշում երկայն-պառլամենտը, քաղաքական պա

դրութիւն ունի ուրիշ ամէն մարդ, որ ծնած {չէր} Բրիտանական կղզիների վրայ: Մի քանի

հիմնաւոր ազատութեան պահանջողութեանց մէջ {չէր} լինել ոչինչ միջին ծայրագոյն իշխանութիւն

հասկացողութիւնքը։ Բայց Հեգելին տրուած {չէր} տեսնել ոչ այն եւ ոչ էլ միւսը. Հեգելը մ

ղանար լաստ շինել, մինչեւ լաստ չշինէր, {չէր} կարող նաւակ շինել, մինչեւ նաւակ չշինէր

ւ վերջապէս մինչեւ նաւը չշինէր, շոգենաւ {չէր} կարող շինել: Թէ ուր է եղել այս փորձը,

ար գնալ: Երկինքը պարզ էր, արեւմտքումը {չէր} երեւում բոլորովին ոչ մի ամպի հետք: Առա

յն մի տեսակ կերակրով, որ շատ անգամ եւս {չէր} պատահում: Երբ մտածում էինք մեր ներկայ

ամ իմ հայրենիքս, բայց, աւա՜ղ, այդպէս {չէր} գրած իմ ճակատի վերայ: Եթէ կամիս իմ ընկ

Նոցանից եւ ո՛չ մինը իւր պարտականութիւնը {չէր} ճանաչում. երբեմն հոգատարր կամ մնում էր

որի սիրել ոչի՛նչ մարդկային իշխանութիւն {չէր} կարողացել ընկճել: Գրեթէ միշտ այսպ

նպէս ընդունեց, որպիսի փառաւոր հանդիսով {չէր} ընդունել Պոմպէոս մեծին, երբ նա վերադառ

է, ինքն եւս սորանից յարմար միջոց կարող {չէր} գտանել իւր ցանկացածը յառաջ տանելու: Ատ

հարկէ, պապը այնպիսի անարգութիւն յանձն {չէր} առնլու, բայց նա իւր սրամտութեամբ ճանապ

ով ` թէ նա յիսուսական էր, նա հաւատարիմ {չէր} գործարանին եւ թէ այդ մեծ գործերը նորա խ

ին, որ նա ազգասէր անձն էր, յիսուսական {չէր}, շատ հարկաւոր մարդ էր գործարանի համար

դը անհաւան էր նորա ընտրութեանը եւ նորան {չէր} սիրում, պէտք է որ այդ գործը յանձն չառն

անդամը Նա իսկապէս Քուէպէք քաղաքից {չէր}, այլ եկաւոր էր. նա, որ այժմ այնպէս շ

ձում էր նոցայ գովութեան դափնիքը, նորան {չէր} հաւանում սա: Այն պապին, որ մոռացութեա

կեղծաւորութեան դիմակի տակ ման եկող հոգի {չէր}, ապա քահանայապետի կենդանութեան ժամանակ

քահանայապետի կենդանութեան ժամանակը պէտք {չէր} այնքան չափազանցօրէն գովել նորան թէ գրով

, որ ի հարկէ առանց կարդինալի գիտութեանը {չէր}: Քննենք ինչպէս սորա գործարան մտանելու

ր, երբ նորան արձակում էին, է՛ր աղագաւ {չէր} ասում, որ ես իմ վերակացուի պատուերն մի

բանը Անգլիու քաջահմուտ ճարտարապետն եւս {չէր} կարող ուղղել: Կարդինալի ասութեամբ պէտք

էր, որ նա ո՛չ մի բանի կանոնաւոր տեղեակ {չէր}: Սորայ բոլոր պարապմունքը մեքենայակազմո

աշխել էր իւր ձիրքը, թէպէտ նա շատ հմուտ {չէր} իւր պաշտօնի մէջ, զանազան պատճառներով.

ի հաստատութիւնը: Բայց քահանայապետն եւս {չէր} մեղաւոր, որովհետեւ նոցայ յանձնողքը այս

ով հարստանար, որովհետեւ կողոպտում էր, {չէր} վաստակում: Շատ վայրենի բնութեան տէր մա

ի աչքում: Ապա թէ ո՛չ, նա այնպիսի մարդ {չէր}, որ կարողանար գործարանին օգուտ բերել բ

, անհասկանալի բան է: Ասես թէ ո՛չ, սա {չէր} կարող ոչ առաջինի եւ ոչ երկրորդի պաշտօն

ել տասներկուամեայ քաջազունքը: Թէպէտ եւ {չէր} անզէն, բայց չէր գործ դնում նորան, բաւ

քաջազունքը: Թէպէտ եւ չէր անզէն, բայց {չէր} գործ դնում նորան, բաւականանալով միայն

ործ չգործել, որովհետեւ դա լաւ հետեւանք {չէր} ունենալու: Գիտե՞ս դու, թէ ի՛նչ փառքի

ցար, թէ " բնաւ քեզ պէս մի մարդու արժան {չէր} լսել, թո՛ղ թէ ինձ էլ բերել "։ Եւ ո

ետի մօտ. բայց աւա՜ղ, այն ուրիշ օրինակ {չէր}, այլ բո՛ւն գրչագրիցը արտագրուած, որով

ղիկէ Էջմիածինը Վաղարշապատ քաղաքից դուրս {չէր}, այլ՝ նորա մէջ։ Բայց ի՛նչ հարկաւո

չբերինք, որովհետեւ մեր նպատակին յարմար {չէր}, Վաղարշապատից դուրս էին՝ մինը Գայիանե

ն է ասել, թէ այդ Վաղարշապատի Կաթողիկէն {չէր} նոյն իսկ այսօրուայ Կաթողիկէ Էջմիածինը Ս

աթողիկոսը, ինքն Դուին նստելով, ժողովը {չէր} կարող ուրիշ մտքով գումարել Վաղարշապատ,

դ է ասել, որ Վաղարշապատի մէջ երկու հատ {չէր}, այլ մէկ հատ Սուրբ Կաթողիկէ անունով եկ

ունինք ենթադրելու, թէ Փարպեցին առաջինը {չէր}, որ կառավարում էր Ս. Կաթողիկէ եկեղեցի

։ Իսկ թէ Փարպեցին վերջին կառավարիչը {չէր}, այդ մասին դրական ապացոյց ունինք։ Փար

Թարգմանչաց եւ յետոյ թէ. " Սա թէպէտ եւ {չէր} յատուկ աշակերտ Սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպ

նա անգամ եւ այդքան. քսան տարեկան տղայ {չէր} կարող եղած լինել նա, երբ խաղակից էր Վա

ուն ամառները իր մօտ ընդունող տէր Մուշէն {չէր} կաթողիկոս։ Եւ որպէսզի Աղուանից կաթողիկ

եւ ուրիշ սխալներ եւ ուրիշ աղճատանք, որ {չէր} կարող Փարպեցին անել։ Եւ եթէ այդ աղճատա

վայելած լինելով նոցա մարդասիրութիւնը, {չէր} կարող այն աստիճանի ծո՛յլ լինել, չասենք

մենք մանաւանդ կարծում ենք, թէ Փարպեցին {չէր} կարող իր բարեկամի անունը այնպէս կրճատել

ել եւ մի այնպիսի անուն շինել, որ բնա՛ւ {չէր} եղած Հայերի մէջ։ Բայց պ. Էմինը պնդ

Իսկ Թէ Սիւնեաց երկրում նա աղքատ մի մարդ {չէր}, դորան վկայում է ինքը՝ Փարպեցին, երբ

մանեցինք, որովհետեւ այն Փարպեցու խօսքը {չէր} ։ Կաթուղիկեայց անունով յիշուած վկայութի

յլ առանձին ձեռագործի։ Սակայն եւ այնպէս {չէր} նման վկայութիւնն նոցա " ( Մարկ., գլ.

հետեւ յերկրորդումն խօսքը Փարպեցու խօսքը {չէր}, այլ օրինակող գրիչների աղճատանք. պատճ

ւնք ունի պ. Էմինը. գուցէն էլ հարկաւոր {չէր}, որովհետեւ բովանդակ Աստուածաշնչի մէջ,

գերորդ դարում, կամ, եթէ կար, դեղնուկ {չէր} կոչւում եւ ոչ Սեւուկ։ Մենք այս մարդի ա

, առանց Ս. Ղեւոնդի հրամանին ոչ մի բան {չէր} անում. եթէ ասենք, թէ եւ չէր խօսում,

ոչ մի բան չէր անում. եթէ ասենք, թէ եւ {չէր} խօսում, կարծում ենք, թէ չենք սխալւում

եւ բնաւ որեւիցէ եկեղեցական պաշտօնի մէջ {չէր} ։ գ) 484-ին Վահանը հաշտուեցաւ, եւ

ւ այլ պատճառներով հանգուցեալը կարողացած {չէր} աւարտել կամ պարզագրել, իսկ սեւ օրինակն

ւ րոպէիս յունարէն Աստուածաշունչը ձեռքիս {չէր}, որ նայէի, թէ ինչ բառ է գործ դրած այնտե

ն ճիւղերի։ Աբովեանի ուրախութիւնը չափով {չէր} չափւում։ Անցան այն բանի վերայով մի

բանի վերայով մի քանի ամիսներ։ Աբովեանը {չէր} դադարում ամենայն խնամատարութեամբ կրթել

ունում է նորան Կաթողիկոսը, որպէս երբէք {չէր} ընդունած, եւ Աբովեանի հարցմունքին, թէ

լիցիայի մէջ։ Բայց այս ծառայութիւնը {չէր} կարող զովացնել նորա հոգեկան ծարաւը, այ

ից ու գիտութենից, ոչինչ նիւթական պաշար {չէր} ճարել, իւր սեպհական արծաթովը հոգաց ոչ

որովհետեւ այն տխուր օրը ո՛չ ոք մեզանից {չէր} կամենում բաժանուիլ իւր ընկերից։ Բաւակա

չում է նորա վերայ քամին, եւ ահա չկար. {չէր} երեւում եւ նորա տեղը եւս։ Ստոյգ է այս

սատանան. բայց նոցա ձայնը ոչ ոք ձեզանից {չէր} կարող լսել, որովհետեւ նոքա ուրուականք

մ են երեխայք իւրեանց գրքերի մէջ. հերիք {չէր} այս, սատանան հրամայեց գրապետին մնալ այ

ելով պարգեւատրելու մասին, այնքան սրտով {չէր} կատարելու յիշուած տարեգլուխը: Վէզի

լի բան էր. ինձ ոչինչ ժամանակ յաջողուած {չէր} այսպէս ճարտարութեամբ խաբել, ինչպէս այս

ւ մինչեւ այժմ ոչ ոք այդպէս համարձակաբար {չէր} սկսած եւ այլնից: - Վիպասանութիւնը

է, - ասաց վէզիրը, որ երբեք բացասաբար {չէր} պատասխանում նորին մռայլութեանը: `

կրօնամոլներ, որոնց եւ ոչ ոք իմ դեւերից {չէր} կարող հրապուրել. բայց դու ընկար թէ չէ

, գուցէ մտած լինի մի խարդախութիւն. վատ {չէր} լինելու քննութիւն կարգել այդ մասին յետո

րդալու, սատանան ահուդողով, որ ոչ ոքին {չէր} յայտնում, նստած էր գահի վերայ: Եր

ած ծծմբալճի վերայով. դեռեւս այնքան մօտ {չէր}, որ կարելի լինէր միմեանց երես տեսանել

. նա շաբաթներով քունը կոտրում էր եւ հաց {չէր} ուտում, եթէ իմանար, որ մի տեղ խռովութ

այրագոյն Բրամինը իւր հասակի կարճութեամբ {չէր} երեւում նոցա մէջ, որովհետեւ հանդիսապետ

տէր սատանայի գահի ոտքումը: Ոչինչ տեղից {չէր} լսւում ձայն կամ աղաղակ, ամենեքին լռուե

շատ ուրախ էր, որ այս ծայրագոյն Բրամինը {չէր} այն սատանայապետը, որ խոստանում էր աւան

ղներին մխիթարում էր վշտացածը, թէ արժան {չէր} կին մարդու պէս ամենայն բանից նեղանալ,

այլ մանրամասնութիւնք, որ ուրիշ ժամանակ {չէր} գործ ածում: - Ես կ'երթամ նորա մօտ

վերայ սիրահարուած էի, արդարեւ ադամորդի {չէր}, որ խայտառակելով իմ թեթեւամտութիւնը,

րդը: Պ. Շաքարեանցը թէեւ բանաստեղծ {չէր}, թէեւ չունէր մի առոյգ եւ կայտառ հոգի,

մի ջերմախտական-ցնցողական վիճակում: Նա {չէր} կարող բառերով յայտնել իւր ուրախութիւնը

ութիւնը, որովհետեւ նորան եւս հաւանելու {չէր} կոմս էմմանուէլը, թշնամական ուղղութիւն

էի, որ չգիտէր նա այդ բանը եւ գիտել եւս {չէր} կարող, որովհետեւ ոչ մի դպրոցի մէջ չեն

միջոցին, նոցա միտք հասկացնող միջնորդը {չէր} աստուածեղէն խօսքը եւ բանականութիւնը, ա

ալ մետալները հալեցնելու համար: Բաւական {չէր} միայն նոցա հալուիլը, այլ եւ հարկաւոր է

փշրուել, այնպէս, որ ոչինչ նիւթ մնացած {չէր} նոցա մէջ: Երկաթի գաւազանով խառնելով քո

ւնը յաջողուել էր այնպէս, որ առաւել լաւ {չէր} կարելի ցանկանալ... Այս խօսքերը խ

Շաքարեանցի յարաբերութիւնը ամենեւին այն {չէր}, ինչ որ քանի մի օր յառաջ: Մանթուխ

աքարեանցը իւր ժամանակին այս աչքով նայած {չէր} Մանթուխեանցի վերայ: Ինչեւիցէ: Մեք թող

մի այլ ընկերութիւն: Է․ Շատ ժամանակ {չէր}, որ կոմս էմմանուէլը բնակւում էր այս քա

ան մարդիկ, որոնց մեռանելը այնքան ախորժ {չէր} քեզ, չնայելով, որ պիտի արդիւնաւորուէի

վաճառել, ըստ որում նորա կենդանութիւնը {չէր} արժում եւ նորա կաշուն: - Այն մարդը

մարդիկը այսպէս մտածում են. թէ հարկաւոր {չէր} հասարակաց օգտի համար ստանալ անձնական թշ

ւրս գալու: - Ես գիտեմ, որ մեռեալը {չէր} դուրս գալու, բայց փոքր հողի տակ ծածկու

իր չեղաւ այս խօսքերին. նա իւր կեանքում {չէր} փորել այդպիսի խոր գերեզման: Ը․ Կոմ

կոմսը փոխուած ձայնով: Նորա կիրքը նստած {չէր} դեռեւս, եւ արիւնը ալեկոծւում էր սրտի ե

թիւն չգործեց տիրացուի վերայ: Նա սորված {չէր} օդից խոնաւութիւն ընդունել. դորա հակառա

րի պատահական դրութիւնը նախանձելի մի բան {չէր} աշխարհի երեսին: - Գնանք, գնանք,

չեւ հնարաւոր ծայրը. այս պատճառով կոմսը {չէր} կարող խօսել այլ բանի մասին, քան թէ նիւ

արծիքը իւր երգածի մասին ամենեւին այնպէս {չէր}, ինչպէս կամէր հաւատացնել Կոմսին: Այս

առաջեւ կանգնողը եւս շատ խաբուելու պտուղ {չէր}. նա ինքը մի բան սրտի վկայութեամբ ճանաչ

որ անցուցանում ենք, եթէ միայն ձանձրալի {չէր} ձեզ մեր ընկերակցութիւնը: - Բայց դո

րհներով յառաջ գնալով քաղաքականութիւնը, {չէր} կարող ապրել որպէս մի բարոյական էակ. ամ

է ժամանակ... մանաւանդ այստեղ յարմար {չէր} երկարաբանել... գուցէ աւելորդ եւս խօս

երի կեանքը, բանաստեղծութիւնը եւս աւելի {չէր} կարող լինել, քան թէ եղած է: Բայց ինչ

: - Ես, որ մտայ նորա ախոռը, հերիք {չէր}, որ դրեցի վերասացեալ պատկերը, այլ եւ

երգելով ու ածելով, սակայն կոմսի երեսը {չէր} ցոյց տալիս, թէ նա զգացած լինէր զուարճո

չ ունէր թողնելու, ըստ որում հոգաբարձու {չէր} եղած իւր զաւակների կրթութեան մասին: Պա

ւէ տեսողների համարումը: Եւ նա սխալուած {չէր} իւր հաշւում: Հայոց ազգի մէջ դժուարին չ

, թէ մի երեսից, որ ոչինչ մարդկային բան {չէր} ցոյց տալիս: Երեսը արդարեւ հոգու պատկեր

Յովնաթանեանցին, որպէս թէ նա հոգաբարձու {չէր} իւր ընտանիքի երջանկութեանը. նորա այսպի

այում էին դէպի զանազան փողոցներ, երբէք {չէր} կարելի ձանձրոյթ զգալ, որովհետեւ մանկահ

տանիք, ինչպէս ձերն է, երբեք ճաշակելու {չէր} երջանկութեան քաղցրութիւնը: - Ինչու

էր պատճառը, որ ձեր ընտանիքը ճաշակելու {չէր} երջանկութեան քաղցրութիւնը: Ուր չէ խոստ

հեռանալ ձեր ընտանիքի միջից... Հերիք {չէր} այս, դուք հետ էք պահել ձեր մօտ նորա ամ

ից, դուք մտածեցիք, թէ ոչինչ պակասելու {չէր} ձեր դստերը այստեղ, բայց մոռացաք, որ պ

արդ, որի պաշտօնը օրինաւոր կերպով ոչ ոք {չէր} կարող լցուցանել, եւ որի հետ զուգուած է

առնարիւն ցոյց տալու, որովհետեւ ձեռնտու {չէր} պատերազմ յայտնել բժշկապետին, նախ, որ

է հրաւիրել իմ փեսան, որի երեսը ցանկալի {չէր} ինձ տեսանել: - Այո՛, այդ է իմ վեր

բիրտ ձայնով: Այս հարցմունքից յետոյ {չէր} կարելի այլեւս ծածկուել, պիտոյ էր յառաջ

մ եմ մանաւանդ, որովհետեւ երբէք ցանկալի {չէր} ինձ գործ ուենալ ձեր հետ: Չգիտեմ, թէ ի

հեղինակը. բայց այդ իմ սեփական կարծիքը {չէր}. ինձ այդպէս հաւատացուցել էին Մահտեսի Ք

էս գիտես: Տիկին Յովնաթանեանցի ցաւը {չէր}, որ մի երկու օր յետոյ տեղափոխուէին դէպ

ումեանց պարոն Գէորգը այն տեսակ մարդերից {չէր}, որ միմիայն ծիծաղի մարդու վերայ, եթէ

ն վերայ, մարդը ի՞նչ պատճառով աւարտելու {չէր} իւր կեանքը մի ժամանակ, թէեւ չկար մի պա

օղլուին, որ չգիտեմ ինչ պատճառով ոչ ոքի {չէր} ասում իւր յատուկ անունը եւ ոչ ոք եւս չգ

ս չգիտէր, պատճառ, նա բնիկ նախիջեւանցի {չէր}. այլ օտար աշխարհից եկած լինելով, յայտ

սի օրէնքի, որ ոչինչ բան աշխարհի երեսին {չէր} կարող ընդդիմանալ նորան, եւ թէ աշխարհի

կղմինդր դառնալով, միթէ՞ միեւնոյն հողը {չէր}, միայն ուրիշ կերպարանքով, ինչպէս դու

ինքը մինչեւ այս հասակը այսպիսի բան լսած {չէր}: - Խաբեբայական եւ յիմար գրքերի մէջ

ի վերայ, պատճառ, թէեւ նա կարդալու մօտ {չէր}, բայց լսել էր վաղուց ահա " Էֆիմերտէի "

սկզբումը, կամ մնալու վերջումը, երբեք {չէր} կերպարանագործուելու, պատճառ, բնութեան

յլած այս խոստմունքի վերայ, որ ամենեւին {չէր} հասկանում: Տան դուռը բացուեց եւ ներ

Օղլուի բակը: Թիւթիւնճի-օղլուն տանը {չէր}. նա այն օրը ճաշ եւս չէր կերած տանը. ե

ճի-օղլուն տանը չէր. նա այն օրը ճաշ եւս {չէր} կերած տանը. երեւի թէ զանազան պատճառներ

երթերուկների միջից: Սորա կապան նման {չէր} Թիւթիւնճի-օղլու տիկինի կապային, այլ կա

ն եւ չիմացող լինէին, թէ Մանուշակը ինքը {չէր} մեղաւոր այսպէս ընթանալով, այլ այն բարբ

մը մօրը տեղ: Այս պատճառով անծանօթը դեռ {չէր} ուղղուած իւր շփոթութենից մինչ Թիւթիւնճի

մի բան կամէր ասել պարոն Մկրտիչը, բայց {չէր} համարձակւում: - Երեւի, - ընդհատեց լ

եմ: Դեռեւս պարոն Մկրտիչը բակի դուռը {չէր} բացած, մինչ կարմրած աչքերով նստել էր ի

մար մի ոտք յառաջ ամուսնանալ. չէ՛, այդ {չէր} պատճառը. Մանուշակի սրտին այլ մարդ էր տ

ձգտողութեան, իսկ Մանուշակը ոչ թէ միայն {չէր} սիրում, այլեւ արհամարհում էր նորան իւր

ճ Մանուշակի համար, եւ ո՞վի համար ատելի {չէր} լինելու, եթէ մեզանից մինին ընդդէմ մեր

ար այսպիսի գաղտնիք հաւատալ, աղախնի հետ {չէր} կարող ուղարկել, որովհետեւ մօր հետ պարա

կցութիւնք արեցինք այնտեղ, ճաշ կերանք, {չէր} կամենում երկար ժամանակ թողուլ եւ ճաշից

. Մանուշակի ուրախութիւնը ոչինչ չափով {չէր} չափւում: Դուրս էի գալիս այնտեղից,

որքա՞ն շնորհակալ էր պառաւից, որ նամակը {չէր} տուել իւր հօրը, որով անտարակոյս պիտի ի

Թիւթիւնճի-օղլուն շատ այն տեսակ մարդերից {չէր}, որ ամենայն բան զոհում են մի հարուստի

ցանելով, թէ այդ մի մեծ արժանաւորութիւն {չէր} մի մարդու համար, եթէ նա սեղանակից էր ե

ւորութիւնը ժանգոտ ոսկու ու արծաթի վերայ {չէր}, այլ մաքուր սրտի եւ առողջ բանականութեա

ճառով Մանուշակը մեղադրելով իւր ծնողքը, {չէր} դատապարտում իւր անձը ստահակութեան մէջ,

ատճառելով, թէ ատամները ցաւում էին, եւ {չէր} կարող քաղցր բան գործ ածել: - Այդ ու

նա կատաղելու էր, իսկ աղջիկը ընդունելու {չէր} այս քամահրանքը այն խօսակցութեան վերայ.

թիւնք, նա վրէժը հանում էր նորանով, որ {չէր} լսում, այլ քանի մի անգամ բերանը բանալո

նով, բայց այդ բանի մէջ արդարեւ մեղաւոր {չէր} Թիւթիւնճի-օղլուն, նա այնպէս մարդ չէր,

ր չէր Թիւթիւնճի-օղլուն, նա այնպէս մարդ {չէր}, եւ աշխարհը կը վկայէր, որ նա կեղտոտ բ

աշխարհը կը վկայէր, որ նա կեղտոտ բաներ {չէր} սիրում: - Կան մարդիկ, - խօսեց Շահու

վ, համարեայ թէ գունաթափուեցաւ. նամակը {չէր} պարունակում իւր մէջ սիրայայտ խօսքեր եւ

րացել էր այնպէս, որ տասն ոտնաչափ տեղից {չէր} կարելի բան տեսանել: Թիւթիւնճի-օղլու

Նա բարկացաւ ժամացոյցի վերայ, պատճառ, {չէր} կարող ամենեւին կարծել, թեւ Շահումեանցը

ր ստացել էր, որոնց եզրակացութիւնը թոյլ {չէր} տալիս հաւատալ այսպիսի ցնորամիտ մարդերի

էր դեռեւս, եւ որի ձեռների սառնութիւնը {չէր} անցանում, չնայելով, որ Շահումեանցը սե

. պատճառ, օդը շատ թանձր լինելով, թոյլ {չէր} տալիս լուսնի ճառագայթներին զարկել սոցայ

եցաւ բժիշկ կանչել: Կինը, որ առհասարակ {չէր} հաւատում բժշկի տուած դեղերին, որովհետե

մունքը: Բայց ինքը, Մանուշակը ամենեւին {չէր} կամենում բժշկի գալը եւ աշխատում էր հաւա

ւմ էր հաւատացնել իւր ծնողքը, թէ հիւանդ {չէր} ինքը: Թիւթիւնճի-օղլուն այնպէս սիրու

Նա ասում էր, թէ հիւանդ չէ ինքը, եւ թէ {չէր} ընդունելու բժշկի տուած դեղերը, երեւի Մ

հոգեկան ուժաթափութենից, օգուտ ստանալու {չէր} բժշկի նիւթական դեղերից: Տիկին Թիւթի

աւելացրեց այն վերջին խօսքերը, որպէս թէ {չէր} հերքում բժշկի օգտակարութիւնը, այլ առաւ

ետոյ. առաջին այն պատճառով, որ հիւանդը {չէր} բժշկուելու, երկրորդը, որ թեթեւ թափողի

արարողութենով, որին ամենեւին մասնակից {չէր} նիւթապէս հիւանդի մարմինը, ցաւը վտարւու

, բայց միեւնոյն ժամանակ իսպառ հաստատել {չէր} կարելի, թէ հերքում էր դրականապէս թեթեւ

ը կապուած էր Շահումեանցի հետ. նա մտքից {չէր} հանում այն խորհրդական տեսաւորութիւնը կէ

ի նման թափւում էր երկնքից, ոչինչ տեղից {չէր} լսւում ձայն, աղաղակ, բացի անձրեւի պղպ

վ, քծնում էր պառաւների ոտքերին եւ աչքը {չէր} հեռացնում նոյնպէս պտուկից, որ համարեայ

թափանցիկ պաստառից լայն զգեստ, որ երբեք {չէր} ծածկում աչքից նոցայ մերկութիւնը...

միջոցին: Նորա ցաւը հարսանիքի ուշանալը {չէր}, այլ այն, որ արծաթի կարօտութիւն ունէր

եռքից ջրի շիշը, բայց նորա կատաղութիւնը {չէր} նստել բոլորովին: Վարդ-խաթունը այն վ

ծի յիշատակութիւններով վրդովուած լինելով {չէր} կարող բան յառաջացնել: Չգիտեմ ի՛նչ է

Թիւթիւնճի-օղլուի յարաբերութիւնը այսպէս {չէր} պարոն Շահումեանցի հետ: Նա իսկոյն գլ

եւ ուրախ. հարստութիւնը նորա աչքում բան {չէր} թւում, որովհետեւ անմեղ էր նորա կուսակա

նը: Մի ժամ անցաւ, Թիւթիւնճի-օղլուն {չէր} երեւում: Մանուշակը համարեա՛ թէ կորուսե

եանցը իւր հակառակորդ, ամենեւին թողելու {չէր}, որ Մանուշակը գնայ հօր տուն, ինչ ժամա

ստանար մի խորտակիչ հարուած: Հօր երեսը {չէր} ցոյց տալիս ոչ դրական եւ ոչ բացասական նշ

, եւ դուրս չգալ կուրծքի վանդակից, եթէ {չէր} լսած հօր խօսակցութիւնը մօր հետ: - Գ

իմանամ, - պատասխանեց կինը, որ արդարեւ {չէր} կարող մտքից եւս անցուցանել, որովհետեւ

չի հետ, ուրեմն եւ այդ մտածելու բան եւս {չէր} տիկինի կողմից, մանաւանդ սորա կողմից որ

գլուխը փոքր-ինչ բարակ չլինելով շատ բան {չէր} հասկանում, եւ այս պատճառով եւ չէր խառն

բան չէր հասկանում, եւ այս պատճառով եւ {չէր} խառնւում եւս բանի մէջ: - Պարոն Շահո

րակաւ, թէ ամենեւին Մկրտիչի կին դարձողը {չէր}. բայց Թիւթիւնճի-Օղլուի պատասխանը ցրեց

ձեռնտուութիւնը։ Բայց եւ այս եպիսկոպոսը {չէր} կամենում կամ չէր կարող օգնել Մխիթարին.

Բայց եւ այս եպիսկոպոսը չէր կամենում կամ {չէր} կարող օգնել Մխիթարին. այս պատճառով եւս

այական կարգերի եւ վանքերի վերայ։ Հերիք {չէր} այս, մինչ Պաւլոսը, տեսանելով, որ Ծեր

։ Եթէ Վենետիկեան հասարակապետութիւնը {չէր} յօժարում տեղ ու հող տալ Պապական հոգեւոր

ւ այն՝ Վենետիկեան հասարակապետութիւնը, {չէր} կարող այլապէս ներգործել այսպիսի դիպուած

անած իւր ազգից, ոչինչ քաղաքական հանդէս {չէր} կարող ունենալ պատմութեան մէջ. ուրեմն մ

թիւնը։ Բայց այս առաջարկութենով Մխիթարը {չէր} կարող բաղխել Վենետիկեան կառավարութեան ե

անի Մխիթարը, այսպիսի հանգամանքների մէջ {չէր} կարող այլ լուսաւորութիւն տալ Հայերին,

ը ուրանալ, որովհետեւ այլապէս կարողացած {չէր}, ոչ ով չունի իրաւունք։ Նա Հայկական դպ

, թէեւ այդ նամակը իւր լեզուի հնութեամբը {չէր} կարող տեղ գտանել Հիւսիսափայլի մէջ, թէե

մ ասած էինք, այնուամենայնիւ անխորհուրդ {չէր} դորա հրատարակութիւնը, եւ թո՛ղ մեր սիրե

էմ դնէր եւ ոչ թոյլ տայր ասելով, դեռեւս {չէր} դիպող ժամ եւ ժամանակ. եկեսցեն աւուրք,

ւնը։ Ամենայն մարդ, որ այնքան վատաբաղդ {չէր} գտանուած, որ շիջանէր նորա սրտի մէջ կրօ

ք, Մօհամմեդականք, որոնց ականջին հասած {չէր} դեռեւս Քրիստոսի կենարար եւ փրկաւէտ քարո

ւթեամբ, որոնց համար գիշեր էր եւ դեռեւս {չէր} լուսացել բանական լուսաւորութեան գեղեցիկ

րօնը եւ Քրիստոնէութեան պաշտպան ձեւանալը {չէր} մի դիմակ՝ պահպանող աշխարհի հանգամանքնե

եւ մի այդպիսի մարդ ամենեւին պատրաստուած {չէր} իւր հոգու տրամադրութեամբ։ Մեք ամեն

Եւ ճշմարիտ. ո՛վ մեզանից բողոքելու {չէր}, եթէ մի բարբարոս բռնակալ ձեռք կապէր մե

նորան, եւ այլապէս մեծանալու ծովանալու {չէր} մի անդամի ազատութիւն, եթէ չխլէր նա մի

ինաստան, ուր ո՛չ ոք եւ ո՛չինչ օտարական {չէր} կարող ներս մտանել, ունի իւր սեպհական հ

այս վերստին նորոգութեան, որովհետեւ նա {չէր} ստացել ո՛չ այն դաստիարակութիւնը եւ ո՛չ

ւթիւն տարածել մեր ազգի մէջ, նորա գործը {չէր} եւ նա բոլորովին ապարդիւն գտանուեցաւ։ Մ

եւրոպական կարգով, եւրոպական հայեացքով {չէր} կարո՛ղ. այո՛, ոտքի տեղ գտանել մի այնպ

ւմը։ Այո՛, տպագրութիւնը եւս հասանելու {չէր} այն կատարելութեան աստիճանին, ինչ աստիճ

ցուցանելու համար, որովհետեւ այլ կերպով {չէր} կարելի արդարանալ։ Այդ օրից ահա Մխիթարի

ծ պարսաւից եւ չէ ամաչում ասել, թէ ինքը {չէր} այդ բանի հեղինակը, այլ յետոյ Աբբան կամ

սն նոր հայախօսութեան: Եւ արդարեւ՝ եթէ {չէր} դոցա պակասեալ ի հասկացողութենէ, հարկ է

թէ եկեղեցին Հայոց եթէ մաքրութեամբ իւրով {չէր} ի վեր քան զհռովմէական եկեղեցին, չէր եւ

ով չէր ի վեր քան զհռովմէական եկեղեցին, {չէր} եւ ոչ ինչ ստոր կամ նուազ քան զայն: Եւ

ովանիմք թէ ուղղութիւն առնդ ուսումնականի {չէր} ամենեւին համաձայն ազնիւ նպատակի նորա,

եղ, որ ճարակէ եւ զառողջ մարմին ազգին, {չէր} առն բանականի գործ, վասընորոյ տեսանել տ

եւ պարոն Երիցփոխեանցն ի նորումս, թէեւ {չէր} ախորժելի ասել վասն վերջնոյս, թէ բազում

միայն, զի անտեղեակ էր այլոց լեզուաց եւ {չէր} ձեռնհաս քննել եւ ճանաչել թէ ո՞րպիսի ահա

մարի գոլ լուսաւորելոցն, եւ յայնժամ եւս {չէր} արժան դեգերեցուցանել զմանկտին ընդ անմատ

ղորմ դրութիւն նորա ասեմք թէ մի՞թէ՝ եթէ {չէր} մարթ զմեծն կատարել եւ զփոքրն պիտոյ էր ա

նդիսանան երկնային ճշմարտութեանս, թէեւ {չէր} արժան ցաւել վշտանալ ընդ այս, զի բնական

եան եւ եթ... զի ո՛չ կարաց դատել, թէ {չէր} արժան զպակասեալս յաշխարհիկ լեզուի փոխ ա

նալ հնախտութեամբ, ըստ որում նորն լեզու {չէր} կազմ եւ պատրաստ, ասացին հնամոլքդ այդոք

ի նոսա: Ո՞վ համարձակի ժպրհիլ, ասել թէ {չէր} պիտոյ զսրբազան պատմութիւն եւ զաւետարան

իւ դարուն համարե ալ զգալ թէ դարս ներկայ {չէր} հինգերորդ, այլ իննեւտասաներորդ: Նստիլ

ռէր ընթերցողին մատենագրութիւնն Ռուսաց, {չէր} միայն աղբերացեալ ի յորդութեան կամ ի ճոխ

։ Բայց Յիսուսեանների Մաքիաւելական հոգին {չէր} կարելի ջնջել. նա վաղուց ահա՛ մտել էր ա

պարգեւելով մահով դատապարտուած Կարգին, {չէր} կարող ջնջել նորա անցեալ ապիրատութենների

կոչումն։ Նորա երեւակայութիւնը, որ դեռ {չէր} ամրացած սաստիկ հարինքից յետոյ, պատրաստ

րովհետեւ նորա վէրքը բոլորովին առողջացած {չէր}, վասնորոյ նստաւ ձիու վերայ, կապեց թամ

ւնգ կտրելը, հագաւ երկաթի շղթաներ, հաց {չէր} ուտում այլ կերպ, եթէ ոչ մոխիր խառնած հ

ողորմութիւն հաւաքելով։ Ոչ ոք նորա մօտ {չէր} գալիս, ամենեքեան փախչում էին, իսկ երե

պահքից եւ հիւանդութենից, ոչինչ տեղում {չէր} գտանում մի օթեւան. նորան, ախտացած համ

ը էր նորան տունի փոխանակ։ Օրերով ոչինչ {չէր} ուտում, պատճառ, չէր գտանում։ Ամենայն

ակ։ Օրերով ոչինչ չէր ուտում, պատճառ, {չէր} գտանում։ Ամենայն մարդ փախչում էր նորան

ինքը ոչինչ ուսումն չունէր, առանց որին {չէր} կարող անգամ եւ մտածել իւր գաղափարը կենդ

մօտ, որի բնակութիւնը Փարիզից շատ հեռի {չէր} ։ Որպէս զի կարողանայ յետ ձգել նորան այս

ր Իգնատիոսի վերայ եւ ոչինչ զուարճութիւն {չէր} գտանում նորա կրօնամոլութեան մէջ. պատճա

ոլութեան մէջ. պատճառ, ինքը շատ հաստատ {չէր} հաւատի վերայ։ Բայց Իգնատիոսը ամենեւին

հաւատի վերայ։ Բայց Իգնատիոսը ամենեւին {չէր} յուսահատւում։ Նա մի փոքր ժամանակ Կսաւի

ուղեւորիլ դէպի հարաւ, բայց նա ամենեւին {չէր} համաձայնում։ Վերջապէս Կսաւիէն, Լայենէ

եր ճարել։ Հոգեւորականութիւնը լաւ աչքով {չէր} նայում նորա վերայ եւ մինչեւ անգամ դատապ

օնը լրութենով կատարելու համար մարդկային {չէր}, այլ՝ մարդկութենից վեր։ Ամենայն բանի

նդամների մէջ, մինչեւ Կարգը դեռեւս ծնած {չէր}, այլ միայն յղացած Լօյոլայի սրտումը, կ

լի Աստուածաբանը, որի հետ Իգնատիոսը լաւ {չէր} մինչ դեռ Փարիզումն էր համալսարանի մէջ։

ուած էր մնալ միշտ Հռովմի մէջ, վասնորոյ {չէր} կարողանում յայտնապէս հետեւել Լօյոլային

գիտութենների հմտութենով գրուած էին, որ {չէր} կարելի ամենեւին կարծել, թէ այդ անկիրթ

ութենից երեւում է, որ Լայենէզ մասնակից {չէր} այս վէճին, եւ թէ միայն Օգոստինեան աբեղ

անվերջանալի էր լինում, եւ ժողովքը դեռ {չէր} սկսած իւր գլխաւոր գործը։ Վերջապէս

անց տունը։ Որովհետեւ այս բանը համաձայն {չէր} Յիսուսեան Կարգի ուղղութեանը, որի անդամ

ոպոսական արժանաւորութեան մասին եւ երբէք {չէր} կամենում թոյլ տալ Լէ-Ժէին Կայսրի ձեռքից

բովանդակ մասներով։ Իգնատիոսը եւ մտածած {չէր} անգամ դորա մասին, եւ կարողութիւն եւս չ

պատակը, որին հասանելու համար ոչինչ բան {չէր} խնայում։ Անդադար ապաշխարութիւնը, երեխ

նշանակում է. " Որի հոգու համար բաւական {չէր} ամբողջ աշխարհի տարածութիւնը, նորա մարմ

հասարակութիւն աշխարհի երեսին հաստատուած {չէր} այսպիսի ապահով հիմքերի վերայ, ինչպէս Յ

ուսանում էին ինքեանք։ Նոցա դեռ յայտնի {չէր}, թէ ի՞նչ կամ ո՞ր աստիճանակարգի մէջ պիտ

ետ լինել եւ նորանց ուխտապահական երդումը {չէր} լինում հրապարակով, թէ եւ մի կերպ հանդի

մեծ զօրութիւն չունէր եւ Պապին մեծ օգուտ {չէր} կարող բերել. պատճառ, Գեներալը ամենայն

Գեներալի ազդեցութեան տակ, ուրեմն երբէք {չէր} պատահում, որ դատապարտուէր Գեներալը հրա

հոգին էր եւ կապը. պատճառ, ոչինչ բանով {չէր} սահմանափակւում եւ ո՛չինչ արգելք չէր նոր

նով չէր սահմանափակւում եւ ո՛չինչ արգելք {չէր} նորան, ո՛չ տեղը, ո՛չ ազգութիւնը եւ ո՛

ր ձգտողութեանը, կասկած 'չկար, որ դարը {չէր} լսելու նորան։ Յիսուսեանք լաւ ճանաչեցին

քանի յայտնի խնդիրների շրջանի մէջ, որից {չէր} կարելի ուսանել եւ մի նոր բան։ Այն ուսո

ridui spatium non excedant)։ Ամենեւին {չէր} կարելի պարապիլ այն ուսմամբը, որ վերաբե

տոնէութիւնը Աւետարանական քրիստոնէութիւն {չէր}, ո՛չ առաքեալների եւ եկեղեցու առաջին վա

Այնտեղի բնակիչքը հեթանոսք էին, Կսաւիէ {չէր} հասկանում նոցա լեզուն։ Նա սկսեց իւր գո

եան վերայ, բայց գաւառապետը, որ եւ լաւ {չէր} փոխարքայի հետ, չ'կամեցաւ լսել ամենեւին

ել էր տալիս անխնայ գործեր։ Նա, ինչպէս {չէր} նմանում խորամանկ Յիսուսեաններին, չէր ն

ս չէր նմանում խորամանկ Յիսուսեաններին, {չէր} նմանում նոյնպէս եւ նախկին դարերի Քրիստո

կովի պոչ։ Ո՛չ ոք բարեպաշտ Հնդկացիներից {չէր} ուտում կովի միս։ Ապաշխարողքը ապաշխարու

սուսեանների Աւետարանի նախանձաւորութիւնը {չէր} յագենում միայն քարոզութենով եւ մկրտելով

ք այս անարգութիւնը չ'կատարած խաչի վերայ {չէր} կարող մտանել Եափոնիայի Տէրութեան մէջ։

նային թագաւորութեան մէջ, ուր օտար մարդ {չէր} կարող ոտք կոխել։ Շատ լաւ ուսաւ Չինացոց

ն Դռնումը։ Բայց այս բանը այնքան դժուար {չէր}, որքան երեւում էր. պատճառ, Յիսուսեան

ործերը ունէին օրինական ձեւեր, վասնորոյ {չէր} կարելի բոլորովին դատապարտել նորանց։ Նո

առնէր Չինաստանի մասին, որ երբէք տեսած {չէր} եւ ոչինչ հասկացողութիւն չունէր նորա մաս

տալլեռ)։ Բայց Քրիստոնէութիւնը երբէք {չէր} վերջանում Չինաստանից բոլորովին, ամենայ

ն էր։ Այս կերպով Յիսուսեաններին դժուար {չէր} այն ազգը, որ երախտապարտ էր նորանց իւր

թեանը. ժողովրդի պատմական կեանքը դեռեւս {չէր} ամրացել, Տէրութիւնքը դեռ չէին կարող կո

եղ ներկայ էր, եւ որ մինչեւ այն ժամանակ {չէր} խօսում, ասաց. " Sumus tales quales "

Հենրիկոս III-ը, որ սկզբումը շատ ուշ {չէր} դնում սուրբ Լիգայի վերայ, զարհուրեցաւ

եկան պառաւը, որ եւ երիտասարդ ժամանակին {չէր} ցոյց տուել մի առանձին խելք, եւ փակեց ն

ւնով։ Յիսուսեանների համար մեծ աշխատանք {չէր} արժում նորա խելքին նստեցնել, թէ ով որ

փ առնելու համար։ Հենրիկոս IVը ամենեւին {չէր} սիրում իւր կինը, շատ ընդդէմ էր նորան Մ

ատագովում էր իւր կարծիքը։ Րիշիլիէն {չէր} սիրում ամենեւին, որ հակառակուէին իւր խ

ի Յիսուսեան աբեղայքը, որ ոչինչ ժամանակ {չէր} հասած այս աստիճանի սաստկութեան, ինչպէս

ւռնի քարերը։ Բայց այս դեռեւս հերիք {չէր} Յիսուսեանների համար։ Շուտով բացուեցաւ

նոնքը՝ respective et in globo։ Դժուար {չէր} հաւատացնել եւ Լուդովիկոս XIVին, թէ Պապ

եւ այս սրբակաց ծերութեան ժամանակ ո՛չ ոք {չէր} կարող ճանաչել երբեմն մեծ թագաւորը։

վ համբուրում էին նորան։ Այսպիսի հանդէս {չէր} տեսնուած ամենեւին Պալատի մէջ։ Մեծ թագա

ուքսը իւր գործակատարութեան սկզբումը շատ {չէր} սիրում Յիսուսեան աբեղայքը։ Հայր Լետիլի

րուի։ Օրլէանեան Դուքսը ոչինչ հաւատ {չէր} պաշտում։ Նա միօրինակ ծիծաղում էր ե՛ւ Յ

ուսեաններին, թէպէտ եւ ինքը ոչինչ հաւատ {չէր} պաշտում։ Պարլամենտը, որ չէր կամեն

հաւատ չէր պաշտում։ Պարլամենտը, որ {չէր} կամենում օրագրի մէջ արձանագրել Օրլէանեա

խիստ եւ կամակոր մարդը, որ մի քայլ եւս {չէր} փոխում առանց Յիսուսեանների կամքին։ Այս

, եթէ մեռանողը դեռ կենդանութեան ժամանակ {չէր} ընդունել Unigenitus կոնդակը իբրեւ կրօնա

ենեւին օտար էին սորան, վասն որոյ երբէք {չէր} կարելի մտածել, որ իւր սեպհական կամքովը

անից։ Բայց այս բանը դեռ հաստատ ապացոյց {չէր}. պատճառ, Դամիէնը ծառայում էր Յիսուսեա

ց իւր խորհրդակիցների անունը։ Թղթեր եւս {չէր} կարելի գտանել նորա մօտ, ըստ որում Յիսո

լինէր այն)։ Այս պատճառների համար {չէր} կարելի վաւերական կերպով ցոյց տալ Յիսուս

ն մինչեւ այն ժամանակը։ Լուդովիկոս XV-ը {չէր} իմանում, որ կողմը բռնի. մի կողմից խոս

որեալ աշխարհը պատուէ իւրեան, որովհետեւ {չէր} կամեցել իւր մէջ պահպանել մի գայթակղութե

ոճիրների. ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ, որ {չէր} կարող իւր լռութեամբ կամ չտեսանելու դնել

միայն քահանայութենից իսպառ զրկելու, որ {չէր} արել յիշեալ ժողովը, եւ որի թողածը կատա

կնում է երեք անգամ " արժանի է ": Հերիք {չէր} այս, ինքը եպիսկոպոսը ձեռք դնելուց յառա

յ, որ իրերի այս վիճակում, վերջին տեղը {չէր} բռնում է ինքնիշխանութիւնը, այս բառի լի

ր այդ. ուղղակի պատասխան տալ այդ հարցին {չէր} կարելի. վերոյիշեալ անձնաւորութիւնների

իւնների խորին գաղտնիքն էր այդ, եւ ազգը {չէր} համարձակւում անգամ մտածելու հաշուետուու

ր, ազգի համար աղէտաւոր փորձի արդիւնք, {չէր} կարող տալ վարչական հիմնարկութիւններին ա

րեց նրա յոյսերը: Իրերի այս վիճակը {չէր} կարող դուրեկան լինել մի քանի անձանց: Բ

ձեռքով թալանուած ու ճնշուած ազգը միջոց {չէր} ունենայ ոչ բարոյական, ոչ մտաւոր զարգաց

պահանջում է նրա հրաժարականը: Պատրիարքը {չէր} համաձայնւում: Այն ժամանակ ժողովուրդը դ

այրերի ընտրութեան ժամանակ, մի բան, որ {չէր} եղել երբեք: Կան նաեւ բազմաթիւ այդ

ենարանը " գրած է այնպիսի լեզուով, որով {չէր} խօսում ժողովուրդը։ Ի՞նչ էր ինքնահակառա

ործին։ Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւելի յարմար {չէր}, որ ինքը հեղինակը բացատրէր, քան թէ թո

այս անբնականութիւնը։ Եւ որպէս թէ հերիք {չէր}, ինչ եղել էր, այն պատուական տապանագրի

երի եւ ընդհանուր ուսումնասիրութեան նիւթ {չէր} եղած. պատճառ, նոր լեզուի հիմնաւոր գիտ

է կարդում վում է, այլ՝ ուում է։ Պէտք {չէր} գործ դնել այս ձեւը, եթէ հարկ չկայ։ Այ

յն ժամանակ բայական վերջաւորութիւնը պէտք {չէր}, որ իբրեւ առանձին առնված էական բայ բայ

թէ Սալանթեանցի սխալը տրամաբանութեան մէջ {չէր}, այլ՝ սկզբունքի մէջ։ Քերականութիւնը

րենց հետքը այդ գործի վրայ, առանց դորան {չէր} լինիլ բայց աջողակի, ինչպէս արդերն ասաց

նորա մայրը ` պառաւ: Եւ որպէս թէ հերիք {չէր}, որ այս ծերունիքը տասնումի տարեկան աղջ

այն ժամանակ, թող ներեն մեզ, Վարդիթերը {չէր} կարող ունենալ այն բնական եւ հոգեբանական

նբնականութիւնը: Եւ որպէս թէ հերիք {չէր} ինչ եղել էր. այն պատուական տապանագրից

բայց այդպիսի դիպուածում էլ բնաւ աւելորդ {չէր} գոնէ՛ մի բացասական ծանօթութիւն: Մենք յ

ինում մի անհեթեթ շինուածք. առանց դորան {չէր} լինիլ, - այդ Նոյեան տապանն է: Արագածի

վրայ երկու, որ այն ժամանակ բնաւ յայտնի {չէր}: Նոյնպէս եւ գալուանական լոյսը, որ գրե

յտնի ճշմարտութիւնից: Բայց երբ դեռ բանը {չէր} հասել այդտեղ նա ունի գրած մի պատուական

ծական աշխատութեանը ժամանակ, երբ աղջիկը {չէր} ուզում բանիլ կամ թէ ուզում էր իր սիրակա

ործին: Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւելի յարմար {չէր}, որ հեղինակը ինքը բացատրէր, քան թէ թո

մանուշակների մասին եւ ասում է, թէ ինքը {չէր} յօժարում վիզ առնուլ այդ յանձնարարութեան

օնց ձենը տէրտէրի ձենին կոխեց, ոչով բան {չէր} կարում իմանալ Փառք ի բարձումից. տէրտէր

ան առանձնութեան մէջ բողոքել, երբ ոչ ոք {չէր} լսում նորա բողոքը... Սօսի կարծի

յայտնի է, թէ այս սքանչելի յատկութիւնքը {չէր} կարող ազգը ունենալ, յայտնի է թէ պիտի թ

լինելով, ազգի լուսաւորութեան ճանապարհ {չէր}, այլ պիտոյ էր նոր լեզուով գործ կատարել

եթէ ամենի նպատակը ազգի լուսաւորութիւնը {չէր} ուղիղ ճանապարհով, եթէ հին լեզուն կենդա

է հին լեզուն կենդանի աշխարհքիցը տարագիր {չէր}, սուտ է ամենայն լուսաւորութիւն, զուր

բաղկացութիւն երկու իրի, առանց որոց եւ {չէր} մարդ, այսինքն՝ հոգին եւ մարմինն, երկ

ր։ Ազգը լուսաւորելու համար հարկաւոր {չէր} ոտանաւորներ եւ ոչ խրթին եւ հին հայախօսո

մի մարդի հետ այնպիսի մի լեզուով, որ նա {չէր} ուսել, որ նորան անծանօթ էր. այսքան պա

եթէ այդպիսի պատճառներ չլինէին, լեզուն {չէր} ընկնիլ յեղափոխութեան տակ։ Յայտնի է, թ

ին, եւ եթէ գնացած չլինէին վաղուց, հին {չէր} լինէին. ինչ որ մնացել է, նորա պահպանո

ւ շօշափելի աստուածների սորված լինելով՝ {չէր} կարող հասկանալ մի անտեսանելի եւ անշօշափ

ռակ Եհովայի ազդեցութեան տակ մնալով՝ էլ {չէր} կարող տեսանելի եւ շօշափելի աստուածների

ընկճուած, մեռած ու հոգին բերանը եկած, {չէր} կարող բնական օրէնքի ազդեցութիւնքը քերել

օրէնքի ազդեցութիւնքը քերել իր վրայից, {չէր} կարող չընդունել այն տիպը կնիքը, որ այն

Մովսիսեան մորենու սքանչելի որակութիւնքը {չէր} կարող ունենալ, որ ցօղը նորան չթրջէր կա

ի դուռը բանալու համար։ Եւ դեռ հերիք {չէր}, եթէ բարբառները առանձին առանձին առաջ ե

ւնենալ, որ ցօղը նորան չթրջէր կամ կրակը {չէրէր} ։ Դեռ մեծ տղամարդութիւն է Հայոց ազգի կո

ւէր, թէ՞ մովսիսեան մորենին, որ կրակից {չէրուէր}, յայտնի է, թէ այս սքանչելի յատկութիւն

եան, Վրացի եւ Կաբարդինեան երկիրներին, {Չէրքասեան} եւ Լեռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց ժառանգո

վի " անմահ տաղերգուն մի տաղ չէ ասել Պ. {Չէրքեզեանցի} յիշեալ հսկայական քաջագործութեան վերայ:

6 համարը պ. Եզովին Նախիջեւան, Նազար {Չէրքէզով}, 1 օրինակ Հիւսիսափայլ Sommerfeldt № 4

եմ, ինչպէս բան է, որ դուք կենէ միամիտ {չէք}: Երեկ մեր Խազարոս աղաչէն գիր առի Յակոռ

ւթեամբը եւ ճշմարտութեամբը երբէք ճարելու {չէք} աշխարհի երեսին մի երեւելի արծաթագլուխ:

էք դուք այդ լրագիրը, թէ ո՛չ, բայց եթէ {չէք} ստանում, մի կորուստ չունիք. դորա գործ

ն մէջ խօսում էք, եւ այդ է պատճառը, որ {չէք} կարող զանազանել ազգի անմխիթար պակասութի

ետեւ Ներսիսեան դպրոցի շնորհքով շատ հեռի {չէք} կարող գնալ: Բայց այս մի խորհուրդ է իստ

մը առել են մեր ատամները։ բայց եթէ դուք {չէք} փորձել, փորձեցէք, եւ կը գայ ժամանակ,

Բէգզադէ "։ Ոչինչ բան, իհարկէ, {չէք} կարող հասկանալ սորանից, պատուելի՛ ընթե

ս է իմ մօտ ծանօթներիցս մինը, որին դուք {չէք} ճանաչում, վասնորոյ ձեր համար միեւնոյն

ք, թէ ազատութիւն էք ճանաչում, մինչդեռ {չէք} կարող ազատութիւն գործ դնել ձեր հասկացող

է ասել երկու եւ կէս մարդ էք, եթէ հաշտ {չէք} միմեանց հետ, դուք, որ պիտի օրինակ լին

հասկանալ ձեր խորհուրդը: Դուք ստեղծուած {չէք}, որ միմիայն հագուիք, ուտէք, խմէք եւ

այն է եղել, որ ուշադրութիւն դարձուցած {չէք} փեսայացուի հասակի, բարոյականութեան, խ

Դուք եւս, լինելով Եւրոպայի մէջ, ազատ {չէք} այս թշուառութենից, ի՛նչպէս ներենք Ձեր

, երազի նման, Անցաք գնացիք, այլ {չէք} դառնալու. Ո՜հ դուք երջանիկ, ո՜հ

յայտեմ, այնուամենայնիւ դուք հասկանալու {չէք}. այս եւս կայ, որ ձեզ այնքան հարկաւոր

կան սառնութեամբ: - Դուք վաճառական {չէք} եւ ոչինչ հաշիւ չգիտէք. վաթսուն հազար մ

նում: - Նորա համար, որ դուք երբեք {չէք} եղած չափի տակ. եւ ձեր այդպիսի անբարեխա

ւշութեամբ բերան առնուլ իմ անունը. դուք {չէք} կարող ծամել եւ կուլ տալ նորան, նա կփշր

ր կը կատարէք իմ խնդիրս, եւ կատարելով, {չէք} զղջալու ձեր ցոյց տուած ներողամտութեան վ

նալը բոլոր Վարդիթերի արածն է: "... {Չէք} իմանում, - ասում է նա իր ուխտակից կին մ

իւնն է խոստովանում, իրաւունք չունիք եւ {չէք} կարող նորան քարկոծել՝ առանց ստութեան ե

ք, գրէ՛ք, քահանաներն ալ մէջը դրէք... {Չը} լեցա՞ւ... Կէս միլլիոն ա՞լ չեղաւ... Վա

ցաւ: - Բայց կշռի արդարութեան {{քննի՞չը}: - Քեզ ի՞նչ փոյթ: Եւ այն օր

ստում: " Մխիթարուի՛ր, տէ՛ր Ադամ, Որ {չը} տրուեց սրտիդ հեզ, Ինչ կոչում ես շարժիչ

չըշնչե՜ս յաւիտեան Դու այն օդը բոցեղէն. {Չը} տառապե՜ս թող ` կամայ Անձըդ հրին մատնելո

աւելի զարհուրելի՛ բաներ կը գտնեն։ {{Փրկի՛չը}, գործուածի մեղք լինելը բոլորովին մի կո

ք ու եկեղեցի շինելով Մօթոնէումը, երկար {չը} կարողացաւ մնալ այդտեղ. քաղաքական իրողո

մ Հայոց աշխարհին, Էլ յետ թող {չըգայ} Ձըմեռ անըզգայ, Ջերմութիւնդ

" Ո՞վ ես, քեզ չեմ ճանաչում ": " 0՜, {չըգիտե՞ս} սիրոյ երգչին դու վսեմ ": - Չեմ հասկան

օրում, իւր կեանքումը Խիղճ ասածը {չըգիտէր}, Աղքատները նորա դռնից Գիշե

տե՛ս, մի աստղ թռաւ Եւ գիծ անգամ {չըթողեց}, Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը,

։ " Ախ՝ լեզուն, լեզուն. լեզուն որ {չըլի} ՝ մարդ ընչի՞ նման կ'ըլի ", - աղաղակում

Մի մարդ չըկար նորան ծանօթ, Որ {չըլինէր} վշտացած: " Հայրիկ, տե՛ս,

, արդխ դուք գիտեք: Աս գրածներում համար {չըլլա} թե խասեվեթ անիք, թե պեդերցիլ է կամ ինչ

ն, եթե բասիլքայի վրա դամուշնայի բեչաթն {չըլլա} նե, չընդունիլ, անոր համար չի խրկեցի,

իմ ուտիլ, միայն ապուխտ, ան ալ 2 հատ, {չըլլա} թե ավելի, զերե խըմըզի ատեն ուտելու բան

՝ այսուհետեւ ձեր ծիծաղելի վէճերուն զոհ {չըլլալու}, վասնորոյ չենք ուզեր, որ Մխիթարեանց հ

տարիք տեսեք, որ ուրիշ սեմթե խափանողներ {չըլլան}, եւ շատ վայրեթ արեք, որ շուտով ճանապա

ողուր իրենց կանչելէն ետեւ, անոր ալ գոհ {չըլլար} կ՚ելնէ ( իբրեւ կարեկից) Էջմիածնայ վարդ

օսքով իմ առաջին. Երկու թունկի օրը {չըխմել} Մեծ ամօթ է ինձ պէսին։ Գոված

նբաժան, Որ տալիս է մեզ բնութիւն, {չըկայ} որոշեալ պայման. Կեանքի պատկերն ա

րկով շէնք փառաւոր. Ծառաներիս թիւը {չըկայ}, Իմ հիւրերը հարիւրաւոր:

կում էր ճամբի վերա սրտերը, Ուր որ {չըկար} հոգւոյ արատ կամ կեղծիք: Այ

Գիշեր ցերեկ հալածուած. Մի մարդ {չըկար} նորան ծանօթ, Որ չըլինէր վշտացած:

խաւար մի բանտ է ": Մի մարդ {չըկար}, որ նկատէր, Որ հետեւեալ գիշերին

Որդեա՛կ, գործիդ եղիր արի, Տե՛ս, {չըմատնես} քեզ սէրի. Երեկոյացեալ մեր օրը

՛ ինչպէս հուր, Թո՛ղ փայլի սիրտս, {չըմնայ} մի մուր։ Դու սըրբեցիր ինձ՝

որ զօրութիւն ոյժ հասաւ։ Ջիլ {չըմնաց} ՝որ չըջլուեց Քանի զօր կար մարմնում

դ այնուհետեւ կին մարդու կամ աղջկայ {Չըյանդգնի} ձեռը պաչել ըստ հասարակ կանոնին, Թ

պատճառները, որոնք ստիպում են ինձ լրիվ {չընդունել} հեղինակի կարծիքը: Անգլիացիների եսասիրո

րոզիչներից, որպէս ազգի անարգողներից եւ {չընդունել} նոցա գիրը կամ բանը "։ Բայց ազգի մէջ,

ս տալով յառաջանալու անախորժութեններից, {չընդունել} այլեւս բուն Հայոց որդիքը: Մեր կարծիքով

դեցութիւնքը քերել իր վրայից, չէր կարող {չընդունել} այն տիպը կնիքը, որ այնքան դարերով, կր

ս տեսանում եմ, զուր է իմ ընդունելը կամ {չընդունելը}. պատճառ, երկու դիպուածում եւս մեռանել

համարձակիմ խնդրել զայս եւս, զի ի դէպս {չընդունելոյ} զիս Սինօդին ի հոգեւոր կոչումն, բարեհաճ

եան մէջ ( այսինքն՝ Յունաց դաւանութիւնը {չընդունելով} ) մեռածների համար, որ Աստուած ներէ նոց

ոյ էլ եղած են Մուշէներ։ Պատճառ չունինք {չընդունելու}, որ նորա օրով էլ կային։ Պ. Էմինը

ընդունեց այդ գործը ( եւ իրաւունք չունէր {չընդունելու} ) որպէս ապագայում աւելի մեծ յոյսեր տուո

նց կռիւներով քուէ ձգած Սահմանադրութիւնը {չընդունելուն} համար, ան ալ իր նախորդաց ճամբուն մէջը

լ որ լինի, նա մեզ ընկեր չէ, ու այլեւս {չընդունես} նրան՝ ինչ բարիք էլ թափելու լինի գլխիդ

ներսիցս ասում է, - թէ լաւ կը լինէր, որ {չընդունէի} այդ ասածներդ... Բայց, ինչպէս տեսանո

իլքայի վրա դամուշնայի բեչաթն չըլլա նե, {չընդունիլ}, անոր համար չի խրկեցի, միամիտ եղիր:

եղէք, որ կ՚ընդունին, եւ թե այսու եւս {չընդունին}, քսան անգամ եւս կգրենք դարձեալ, չենք

ինալը կրակով ու սրով ջնջում էր Աւետարան {չընդունողները} ։ Բնակիչքը, կորուսանելով իւրեանց համբե

ւմ է, դորա պատճառը մեք չենք՝ Էֆիմերդէ {չընդունողներս}, այլ նոքա, որ ընդունում են, ինքեանք

ըրաւ. այն ատենին համար իր պարտքն էր, {չըներ} նէ, շատերուն պէս ազգատեաց կ՚ըլլար եւ դ

թէ մի հաստատ բնաւորութեամբ մարդ, հաւատ {չընծայելով} մի անհիմն բանի երկբայի, նա չէ կարող ըն

հա այս պատճառով խնդրում եմ քեզանից, որ {չընծայես} այն իմ հարսին խունկ ծխելու վարձ, որպէս

կրտեալ ոք, եթէ առ չբերելոյ հանգամանացն {չընկալցի} զխորհուրդ դրոշմ ին, այնուամենայնիւ ո՛չ

մտածմունքների մեջ էի ընկել: Եվ ինչպե՞ս {չընկնեի}, երբ ամբողջ երեք շաբաթ է նրանից ձայն-ծ

ւ անցնում է այնպէս, որ դժուար էր նորան {չընկնել} միստիկականութեան մէջ: Չարաչար խաբուած

ազգի շրթունքի վրայ, կպչեն մնան ու վայր {չընկնեն} ։ Հին լեզուի մէջ յատկացուցիչը կարող

։ Այս պարզ եւ բնա՛ւ երկբայութեան տակ {չընկնող} վկայութիւնքը ապացուցանելով ապացուցանում

էպքերից անկանգնելի ընկնելու մասին, դեռ {չընկնողներին}, զգուշացնում է՝ Գաղատացիներին գրելով

ամար էր սահմանել այդ կարգը, պատգամաւոր {չընտրեց} յիշեալ անձերին, որով ոչ միայն քաղաքակա

անութիւն դիմող - եկեղեցական, կաթողիկոս {չընտրուելու} համար հաւատն ուրացող - եկեղեցական, հրա

դամ ", Կրկնում էր հեզ սերովբէն. " Թող {չըշնչե՜ս} յաւիտեան Դու այն օդը բոցեղէն. Չը տառապ

ն ոյժ հասաւ։ Ջիլ չըմնաց՝որ {չըջլուեց} Քանի զօր կար մարմնում. Այս մ

նի համար. Սիրականիս շուտ գտայ, Նա եւս {չըսպասեց} ինձ երկար: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր

Սիրականիս շուտ գտայ, Նա եւս {չըսպասեց} ինձ երկար: Ես ապրել լաւ գիտ

՝ Յորդորում էր ժիր լինել, {Չըվախենալ} վտանգից: Նա անդադար ասում է

I) Անցան օրերս տխրութիւնով՝ {չըտեսայ} մի բարեկամ. Լիք է աշխարհ կոծով-ս

Իմ աստղկին ասա՛ նոյնպէս, Որ {չըփայլի}, հերի՛ք է. Այս աշխարհը ինձ առանց

ի եղբայրակիցքը, որ մինչեւ այժմ հայերէն {չթարգմանեցին} այդ գործը: Թէ ի՞նչ պատճառով տաճկերէն

ացել այլեւս փորձության որեւէ բաժակ, որ {չթափեին} այդ ժողովրդի գլխին: Մեղադրել նրանց արա

ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ Պ. Հ. ՍՎԱՃՅԱՆ Մրրիկը {չթողեց} ինձ ուղղակի նավել դեպի Մարսեյլ՝ հարկադ

ուրբ գիրքը, թէ Եհովան կոտորել տուեց եւ {չթողեց} եւ ոչ մի Ամաղեկացի, իսկ միւս ազգերի հա

Մահտեսի Թովմասը յառաջ տանելով իւր խօսքը {չթողեց} նորան բերան բանալ: - Ձեր խօսակցութ

խօսքը կտրիճինն է... Պարոն Մկրտիչը {չթողեց}, որ աւարտէր Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը իւր

ատահեց պարոն Շահումեանցը, բռնեց եւ բաց {չթողեց}, " գնանք մեր տուն, գնանք մեր մօտ ճաշի

մենեքի՞ն կոտորուեցան, եւ բնա՞ւ սերունդ {չթողեցին}, որ այսօր երեւէր եւ կենդանի մարդերի մի

Դնենք, թէ հին ազգերը մեռան եւ յաջորդք {չթողեցին}, բայց նոր ազգերը, որ հիների օրերում չ

հ հալածելուց յետոյ, ոսկերքը եւս հանգիստ {չթողեցին} գերեզմանի մէջ, այլ հանեցին ու գետը թափե

ղեմ իմ ընթացքը. պաշտոնիս հանգամանքները {չթողին} ինձ եւ որ չկարծեմ թե շուտով թույլ տան:

ը անպտուղ են անց կենում, խրատական հետք {չթողնելով} մարդկային յիշողութեան մէջ ": Ինձ թւում

ողների պարապ գլխից, հետքը մինչեւ անգամ {չթողնելով}, եւ ընկաւ ճարտարապետի քամակում յատակի

ց նա է քեզ այցելողը: Խնդրում եմ այլեւս {չթողնես} քեզ մոտ այդ սրիկային: Նա մի վարձկան է

պէս է թւում, որ մեր նորընտիր Հայրապետը {չթողու} այս խնդիրը առանց ուշադրութեան: Ինձ

ւն Յովհաննիսեան Մարկոսեանից, որ անխնամ {չթողու} նորան։ Փետրուարի 18ին, առաւօտեան ի

վ որ Հոգին Սո՛ւրբը հայհոյէ, նորա մեղքը {չթողուի} ՛, ո՛չ այս եւ ո՛չ գալու աշխարհում ",

հանձնելով մեզ, կհարկադրվի առանց արծաթ {չթողուլ} մեզ օտարության մեջ, եթե հարկ լինի մնալ

Այս եւս հարկաւոր է առանց յիշատակութեան {չթողուլ}, որ օրական մշակութիւնը երեւում է միայն

բ չափ պատուէր է տուել ազգին՝ անօգնական {չթողուլ} դպրոցը, մինչեւ ինքը կարողանայ օգնութիւ

ժշտական քանքարը: Այստեղ հարկաւոր է {չթողուլ} առանց յիշատակի այն, որ միւս առաւօտը,

ցու մէջ: Հարկաւոր է առանց ուշադրութեան {չթողուլ} այն եւս, որ եթէ հայերի հեթանոսութեան ժ

իւնը։ Այստեղ մի բան եւս հարկաւոր է {չթողուլ} առանց յիշատակի, այսինքն՝ թէ Մխիթարեան

լ: Գիրք մը, որ Հայ, Յոյն, Հրէայ ազգ {չթողուր}, ամենուն ալ " սըկէց ելի հունա նստէ ",

իչը Փարիզի Հայոց վրայ կը դարձնէ եւ առակ {չթողուր} իրենց կանչելէն ետեւ, անոր ալ գոհ չըլլա

երով: Նա մտածում էր, որ եթէ կիսակատար {չթողուր} իւր վհկական արարողութիւնը, ապա երեւելո

հանեց, որով անուն եւ ածականազարդ չարիք {չթողուց}, ազգին վրայ դրաւ, մենք ալ, զհամախոհս

Փառաւորել անունը։ Եւ {չթուլանալու} համար, Եւ մարմինը պահելու,

ան արժէքը, որ ընկերութեան կարողութիւնը {չթուլանայ} ուրիշ այլ ազգային գործերի համար: Ե

իւնքը չէր կարող ունենալ, որ ցօղը նորան {չթրջէր} կամ կրակը չէրէր։ Դեռ մեծ տղամարդութիւն

դէոնեան բո՞ւրգն էր, որ ցօղի տակ մնալով {չթրջուէր}, թէ՞ մովսիսեան մորենին, որ կրակից չէր

բոլոր թղթերում, պոռնիկների արքայութիւն {չժառանգելու} մասին գրեց խի՛ստ շատ են, եւ այդ բոլորը

: Շատ ավելի ուրախացա Սերոբին Խառքովա {չի} գնացածին համար, զերե տիժար պան է հեմ կ

այտ առնեմ, որ նոր ճանավարներուտ անունը {չի} կարցա կարդալու- Սվեդա էր, սվեդոյչիք էր

էի ձեր թղթի մեջն, աղեկ հասկըցուցի՞ք, {չի} հասկըցուցի՞ք, հեչ միամիտ չիմ, ինձի թե

, նարա ասիք, որ ինքը տված թուղթեն թող {չի} վախնա, միայն թող գրե, թե ես ֆիլանս ֆի

թուղթ առեք, որ իրեն կատարյալ չարած եդ {չի} դարձուցին: Եվ իրեն բադորոժնայի մասի կա

եչաթն չըլլա նե, չընդունիլ, անոր համար {չի} խրկեցի, միամիտ եղիր: Ես հոսեն շատ լավ

ն ցավելուն, ամմա ինչ անինք, որ օրենքը {չի} հրամայիլ, անպես է նը, թող ասին քի տեր

ասիս իրենց, որ ատոր համար սիրտերն թող {չի} ցավի, նա նոցա շատ կսիրե եւ այլն:

կ կարդացեք: Ամոթ է: Օտար մարդու առջեւ {չի} կարդաք: 1850 7. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ

իամիտ լինիք եւ այնպես յիմար համբավներէն {չի} վրդովուիք. թէպէտ կանչել էին ինչպէս տէր

ի. այդ կանե միայն այն մարդը, որ գիրին {չի} հավատալ, բայց ես հավատում եմ ձեր գրին

ամ երկու գիր միշտ գրած եմ, եթե ձեռքերդ {չի} հասել, ես մեղավոր չեմ, ժամանակները ձե

ությանը: Լեզուն մինչեւ այս աստիճանները {չի} անցկենա, երբեք չի կարող կատարյալ հասակ

նչեւ այս աստիճանները չի անցկենա, երբեք {չի} կարող կատարյալ հասակին հասանել, որ է ե

ցնեն: Չէ կարելի ասել, թե հայոց լեզուն {չի} ունեցել պատանեկություն կամ երիտասարդութ

նպես սուղ է եղած, այնպես կարճատեւ, որ {չի} երեւում աչքի, այլ մնացել է միայն նորա

ամար հոգս չանե եւ թե ` ինձ եւ իմ գրածիս {չի} հավատալ, ահա կգա Մարտին Մակարիչը, կար

նի տող գիրը կարդացի, շնորհակալ եմ, որ {չի} մոռանում: Անցյալները Խոնղուռին հետ Գրի

ն գիր պիտի գրեի, բայց կարծելով թե գիրս {չի} հասնիլ, ճանապարհ ընկած կլինի՝ նա Մոսկ

եջ: Գիտելով, որ տերությունը հանձնառու {չի} լինի հայ ցենզորի համար ջոկ ռոճիկ նշանակ

ւ մարդ չունենանք այս բանին, մեր խնդիրը {չի} ընդունվելու, մանավանդ որ պատճառը պատրա

րավունքը, կտեսնեն, թե Հայը եթե մի գիր {չի} առնում ձեռը, բոլոր պատճառը այն չէ, որ

առնում ձեռը, բոլոր պատճառը այն չէ, որ {չի} կամենում կարդալ, բան հասկանալ, այլ մա

նալ, այլ մանավանդ այն է, որ կարդացածը {չի} հասկանում եւ, թե մինչեւ այժմ հայերի հա

ողջույն, որդին ողջ է եւ առողջ, միայն {չի} հանգչում այստեղ, ինչքան լինի, փոքր է

մ, որ քո ազգասիրական հոգաբարձությունքը {չի} թողու ինձ երբեք անօգնական եւ հուսահատու

լետի եւ զապոնկաների ստացածդ մինչեւ այժմ {չի} հայտնեցիր: Ինձ ապսպրած բաներդ Բերբերով

ք 7 եւ 8 համարների " Հիշատակարանքը " եւ {չի} հասկացողներուն հասկացնեք բանի զորությու

յնքան հոգու զորություն ունիմ, որ ոչ ոք {չի} կարող իմ դրությունը կարդալ ելլեսիս վերա

բարբառ բողոքել, թէ Այվազովսքին, թէեւ {չի} կարողացեալ ճանկել զգումարն, այլ ի վերա

ռքը: Ափսոս որ նա այնքան զբաղված է, որ {չի} կարող մի ժամով կտրվել գործերից՝ ինձ հե

ը, եւ ես համոզված եմ, որ նա ինձ համար {չի} հրաժարվի դրանից: Սերմերը պիտի լինեն

մոտ: Դա անհրաժեշտ է, որեւէ այլ խնամք {չի} պահանջում այս շատ օգտակար պլանտացիան:

րած մարդկանց ձեռքով եւ նա ոչ մի դեպքում {չի} կարող հանձնել այդ գումարը որեւէ կողմնակ

րս բացասական մեծություններ ենք. այդպես {չի} ՛ կարելի: Ինչ վերաբերում է Անանիայի

աներից, որոնց համար, այնուամենայնիվ, {չի} կարելի մեղադրել հեղինակին, քանի որ շատ

: Իհարկե, քարտեզի անճշտության համար էլ {չի} կարելի նրան մեղադրել. դա էքսպեդիցիայի

կդառնա, այն ժամանակ ոչ մի խոնավություն {չի} ազդի նրա վրա: Առանց այդ արշավի նա երբե

վաղ, քան մայր ցամաքում - դա դեռ ոչինչ {չի} նշանակում: Միջին դարերում, հռոմեական

տող մյուս պետությունների համար: Թուղթս {չի} բավականացնի, որպեսզի իմ միտքը լիովին զ

, թե չէ այնքան անախորժ է, երբ պատասխան {չի} լինում, կարծես հարցդ հավիտենության գիր

ում են բացարձակ դպրոցին, որն իր հերթին {չի} արդարանում ո՛չ թե միայն բժշկության, այ

ա Անգլիան, նա, կարդալով Ֆոշեի գիրքը, {չի} կարող չզարմանալ ապշեցուցիչ եւ ակներեւ ա

քին տիրապետելուց հետո եւ մինչեւ այսօր, {չի} կարողացել ոչ մի կերպ գոյություն ունենալ

ւնենալ իբրեւ անկախ ժողովուրդ: Նա երբեք {չի} դրսեւորել ամբողջական կենդանի օրգանիզմի

ամբողջ քրիստոնյա աշխարհը նրա դեմ է, ու {չի} մնացել այլեւս փորձության որեւէ բաժակ,

սած, ընկղմված են, կլիներ անարդարացի: {Չի} կարելի դատավճիռ կարդալ մի որեւիցե ժողով

ոնց, բարեբախտաբար, խմբագրությունը դեռ {չի} հասել, ոչ էլ այդ զարմանալի գրքի գրողնե

: Այո՛, լավ հնագետը նույնիսկ դրանով էլ {չի} բավականանում: Նա անպայմանորեն կորոշե հ

առողջություն, եթե տենդից դեռ բոլորովին {չի} ապաքինվել, իսկ երկրորդին ցանկանում եմ

ում, որովհետեւ նա " քաղցրախոսություն " {չի} սիրում. միայն շնորհակալություն եմ հայտ

րելու համար միանգամայն անպետք է: Խելքս {չի} հասնում, թե թարգմանիչներն ինչպես են հր

, մինչդեռ գիրքը Անգլիայի ներկա վիճակին {չի} համապատասխանում: Այդ գիրքն այժմ ավելին

եմ, որ առաջիկայում էլ իր հումորից ինձ {չի} զրկի: Ալաջալյանի վերաբերմունքն Ուստիմո

ավանքի: Իր մտածողության ձեւով նա տանել {չի} կարողանում հասարակ մահկանացուներին, եւ

ին հավատացած, որ նա իմ այդ քմահաճույքը {չի} մերժի, եթե այդ քմահաճույք է եւ ոչ թե ը

թողնենք, իսկ այդ տեսքով տուն ուղարկել {չի} կարելի, կամ հարկ եղած դեպքում հնարավոր

ի ախոռի հսկիչն էր: Սակայն Ռոդիսլավսկին {չի} հուսահատվում, նա հավատացած է, որ եթե

րակությունն այդ կատեգորիային ոչ մի կերպ {չի} համապատասխանում: Նա երբեք բաժանորդագրո

: Նա երբեք բաժանորդագրության վրա հույս {չի} դրել եւ անվանական բաժանորդներից երբեք ո

եւ անվանական բաժանորդներից երբեք ոչինչ {չի} ստացել, այլ ինքն է դեռ վճարել նրանց փո

երպումներից հետո ուղղակի ապրել հնարավոր {չի} լինի: Այժմ ուժեղ հազը՝ շնչափողի եւ նր

իմ միակ զբաղմունքն է, որից ոչ մի կերպ {չի} կարելի հրաժարվել: Բայց ինչ վերաբերում

: Չնայած այդ գիրքը ժամանակակից Անգլիան {չի} ներկայացնում, այնուամենայնիվ շատ հետաք

իգարի: Կրեյցբերգը գազաններին ձրի ցույց {չի} տալիս. ի՞նչ է, ես մի գազան էլ չարժեմ

կտեմբերի 17-ը: Նրա խմբագիրը բարի ժամու {չի} ծնվել. իսկ Անանիան, չար ոգու նման, հ

ւժով: Ի՞նչ է, Հովհաննես եղբայրս ոչինչ {չի} գրում. վաղուց է, ես նրա նամակները չեմ

ա, ուստի, եթե դեկտեմբերին ուղարկածիցդ {չի} կարելի ճարել, ապա եկող շաբաթ կուղարկես

առանձնացնեի, որովհետեւ խառնած հավասար {չի} ծխվում։ Չնայած այդ ծխախոտն ավելի թունդ

ամենայն դեպս, կոկորդդ ու քիթդ մրի նման {չի} ծածկում: Առայժմ ուրիշ ոչինչ չունեմ

տք է հուսալ, որ մռայլ օրը հավետ այդպես {չի} մնա, ամպերը կանցնեն, գարնանային հովը

յունը: Իհարկե, ով տեղում հիմնավորապես {չի} ուսումնասիրել, թե ո՛վքեր են հայ բողոքա

դու " մայրաքաղաքում: Ափսոս, որ այստեղ {չի} կարելի ձեռք բերել ամերիկական ժուռնալ Ne

ռանց արեւմտյան դեսպանների թույլտվության {չի} կատարում: Է՛հ, բավական է այս մասին,

մ եմ. հուսով եմ, որ տքնությունս իզուր {չի} անցնի: Ասենք, ոչ ոք չի տեսնի աշխատանք

ությունս իզուր չի անցնի: Ասենք, ոչ ոք {չի} տեսնի աշխատանքս, եթե ես նրանից գոհ չլի

յունը ուսուցիչների եւ աշակերտների ձեռին {չի} լինի, նոր լեզվի գրականությունը ոչ մի ա

վի գրականությունը ոչ մի առաջադիմություն {չի} ունենա: Կարելի է, թերեւս, սահուն էլ

ողովրդին, որը նրան երբեք եւ ոչ մի գնով {չի} մարսի, հետեւաբար, նա ժողովրդի բարոյակ

ւաբար, նա ժողովրդի բարոյական կազմի մեջ {չի} էլ մտնի, որովհետեւ այդ սահունագրության

օգնության: Մեզանից ոչ ոք իրեն հաշիվ {չի} տվել, թե նոր լեզվում բայը քանի եղանակ

կը եւ կամ Ֆլորենցիայի հռետորներից ոչ ոք {չի} ճնշվում Սենեկայի կամ Ցիցերոնի հեղինակու

: Եթե չկա ավելի գեղեցիկը, մարդ արարածը {չի} հրաժարվի նույնիսկ ամենաայլանդակ կնոջից

: Չէ՞ որ հանրային գրադարանից գրքեր տուն {չի} տրվում, հետեւապես այնտեղից չի կարելի,

քեր տուն չի տրվում, հետեւապես այնտեղից {չի} կարելի, թեկուզ դու գրում ես, որ այնտե

շ գինու հետ, որի մասին նամակումդ ոչինչ {չի} ասվում։ Դու ինձ խոստացար պաքսիմատ ( սո

ex post facto նույնպես ոչ մի արդյունքի {չի} հասցնի, եւ դրա համար էլ անցնում եմ սիր

րաժեշտաբար, որովհետեւ հին ձեւով այլեւս {չի} հասկանում - ապա ի՞նչ տրամաբանությամբ մե

ր կգտնի: Բայց լեզուն ուսմունք չէ, այն {չի} կարելի քարոզել, եթե հավաքես ամբողջ ժող

շատ նուրբ խնդիր է: Լեզուն տրակտատ չէ՝ {չի} շարադրվում: Լեզուն օրենք չէ՝ չի հրամա

չէ՝ չի շարադրվում: Լեզուն օրենք չէ՝ {չի} հրամանագրվում: Որեւէ մտքի արտահայտությ

ծեծ խմել " ձեւը, իսկ նոր լեզվում ծեծը {չի} խմվում, այլ ուտվում է, այնինչ հին լեզ

ւտվում է, այնինչ հին լեզվում ոչ մի տեղ {չի} կարելի գտնել նման ձեւ: Գավառաբարբա

առ, ինչքան էլ լավ լինի, օտար հողի մեջ {չի} կարող արմատներ արձակել, որովհետեւ նա ա

առային ինքնասիրությունը: Այլապես ոչինչ {չի} ստացվի: Ընդհանուր լեզվի օգտին գավառ

մի կասկած չկա, որ ժողովուրդն ի վիճակի {չի} լինի ընդհանուր լեզվով խոսելու, եւ կենդ

երկա սերունդը կհասկանա, այդ աքցանով էլ {չի} կարելի պոկել հաջորդ սերնդից: Առաջա

Մեր արխիվը ` ապրող սերունդն է. եթե նա {չի} պահպանել կամ չի մշակել տվյալ մտքի համար

րող սերունդն է. եթե նա չի պահպանել կամ {չի} մշակել տվյալ մտքի համար որեւէ ձեւ, ապա

մար որեւէ ձեւ, ապա այստեղ ո՛չ մի արխիվ {չի} օգնի, սխալ է այն ուղղությունը ( այստեղ

ն է, որովհետեւ՝ " լեզուն տրակտատ չէ՝ {չի} գրվում, որովհետեւ լեզուն օրենք չէ, չի

չի գրվում, որովհետեւ լեզուն օրենք չէ, {չի} հրամանագրվում ", ինչպես արտահայտվել եմ

ան համար, մի բան, որ դեռեւս բոլորովին {չի} եղել ( հիշում եմ Դավրիշովին): Դրանով

r "-ը, իսկ նորեկը, բնականորեն, ոչինչ {չի} հասկանում: Ափսոս, որ ռուսերենում կոմի

վարում է Գրիշան, նրան ոչ մի արդյունքի {չի} հասցնի, իսկ նրա հիշյալ եղբայրը նրա մաս

վել, եթե միայն մարդ կամք ունի, եթե նա {չի} դադարել գիտակից " ես " լինելուց: Եթե Գ

Իսահակի հետ, իսկ սա Գրիշայով բոլորովին {չի} զբաղվել եւ թերեւս նրան այլեւս չի էլ օգն

որովին չի զբաղվել եւ թերեւս նրան այլեւս {չի} էլ օգնում. այս ավելի ճիշտ է թվում:

նանիան առանց կատակի զբաղվի դրանով, եթե {չի} ցանկանում մի օր նորից այնպիսի վիճակի մե

նչ արիստոկրատական այցելություն է. միթե {չի} կարելի գալ ժամը 12-ին կամ մեկին, բայց

ն իրավունքի մասին: Մարդն իր կենցաղը {չի} կարող բարելավել, քանի դեռ բնությունն ի

ող բարելավել, քանի դեռ բնությունն իրեն {չի} ենթարկել, այսինքն՝ քանի դեռ հասու չի

չի ենթարկել, այսինքն՝ քանի դեռ հասու {չի} լինի նրա գաղտնիքներին: Իսկ բնապատմությ

եւ այժմ էմպիրիկ է, շատ բաների նկատմամբ {չի} կարող հաշիվ տալ: Բազմաթիվ " ինչո՞ւ " ե

սոս, որ մանրադիտակը հարկավոր չափով դեռ {չի} կատարելագործված: Եթե քիմիան ու մանրադի

ե՛ւ հանցանք: Ցավում եմ, որ նա գլխի {չի} ընկել Նախիջեւան ուղարկելու Կոխինխինյան

ազատվելուց հետո, իսկ թե ե՞րբ՝ այդ եւս {չի} կարելի ասել, որովհետեւ դժվար խնդիր է:

բարեկամին, որն իր հերթին, ոչ մի րոպե {չի} մոռացել նրան, չի կորցնում կրկին տեսնվե

ր հերթին, ոչ մի րոպե չի մոռացել նրան, {չի} կորցնում կրկին տեսնվելու հույսը ու, մո

քերականության վերլուծական մասը սկսած էլ {չի} եւ այն չի կարելի այստեղ մշակել առանց նյ

յան վերլուծական մասը սկսած էլ չի եւ այն {չի} կարելի այստեղ մշակել առանց նյութերի, թ

0 - 35 տպագրական թերթից՝ in 8°, պակաս {չի} լինի, որովհետեւ 15 թերթից ավելի անպայմ

նում, որ նրա մոտ շատ բան քննադատության {չի} դիմանա: Ինչ էլ լինի, նրա խիղճը, համե

ռականների միջոցով, - ցուցակի մեջ ոչինչ {չի} հիշված. ինչի՞ է հավասար այդ շրջանառութ

նդ որ, Նախիջեւանը համարյա ոչ մի ապրանք {չի} ստանում արտասահմանից, որ մեծ նշանակութ

րարատյան "-ը մի անարգ թերթ է, որ պատիվ {չի} բերում հայ մամուլին, ունի միայն մի խմբ

ւյն ամսի 5-ին, ուրեմն, 16 -17-ից առաջ {չի} լինի այստեղ: Մ. Ն. 89. ՂԱԶԱՐՈ

կ գրելու համար: Հիվանդությունս առաջ {չի} գնում, բայց եւ չի թուլանում: Այսօր քս

Հիվանդությունս առաջ չի գնում, բայց եւ {չի} թուլանում: Այսօր քսան օր է, ինչ ընդու

դառը ջուր, բայց տակավին " ավելի լավը " {չի} երեւում: Չար ժամին է կպել ինձ լյարդիս

ձ շատ մռայլ: Իմ բանտարկության վերջն էլ {չի} երեւում: Ինձ հայտնած բոլոր լուրերի

ի այդ, քանի օդընտելացման ընկերությունը {չի} ընձեռնել ինձ բարոյական միջոցներ: Դու լ

եր, որոնց տեղ հասցնելը մեծ ծախսերի հետ {չի} կապված: Ես առանց այն էլ կամենում էի Բե

իր միսիայի արդյունքի մասին ինձ անտեղյակ {չի} թողնի։ Խոստովանում եմ, որ չեմ կարո

այդ ձեւով անգամ, առանց խարդախության, {չի} ներկայացված Սինոդին. պատգամավորների ստ

դ վավերագրերը, որովհետեւ նա ըստ ինքյան {չի} արտահայտում հասարակության գոհ լինելն ար

ինելն արդեն կատարված գործողությամբ, նա {չի} ասում, որ ահա գործն այսպես կամ այնպես

: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ ոչ մի մասնավոր անձ {չի} կարող կատարել հասարակության անունից եւ

ր, եթե հասարակությունը օրինական կարգով {չի} հանձնարարել նրան կատարելու այդ: Արդ

ունենալ այս կամ այն կարծիքը, այդ նրանց {չի} արգելվում օրենքով, սակայն նրանք պարտավ

, որ առանց փաստական ապացույցների ոչինչ {չի} նշանակում. երկրորդ, բոլոր մարդիկ, որ

րի ժամանակ ամբողջ հասարակությունը ներկա {չի} լինում, բայց դա կախված է յուրաքանչյուր

յուրաքանչյուր քաղաքացու բարի կամքից եւ {չի} ապացուցում երբեք, որ նա իրավունք չունի

ւնքով ցածր է, քան թէ նա, ով գիշերները {չի} քնում, որպեսզի ներկա գտնվի ժողովներին

տճառով էլ հասարակությունն ուշադրություն {չի} դարձրել նրա վրա, քանի որ այն ոչ մի դեպ

վրա, քանի որ այն ոչ մի դեպքում արգելք {չի} կարող հանդիսանալ հասարակության իրավացի

ողորմելի արարածներ: Մեզանում ոչ ոք {չի} մտնում հասարակության ժողովը ազնվականութ

ստության զորությամբ, որ ոչ մի իրավունք {չի} տալիս, բայց յուրաքանչյուրը մտնում է այ

արտակի իրավունքներով: Ոչ ոք ոչ ոքից {չի} խլում ո՛չ ազնվականությունը, ո՛չ աստիճա

ն ունենալու համար, շնորհված հրովարտակը {չի} վերաբերում հատկապես որեւէ դասակարգի կամ

րեխիղճ. հակառակ դեպքում ոչ մի արդյունք {չի} ստացվի: Դեկտեմբերի 7-ին ես գրել եմ

. ։ Ինչի՞ համար: Սակայն, այդ մեզ բնավ {չի} վերաբերում. մեր անմիջական պարտականությ

կամ թղթի ստացման մասին քուսպից, որ մեզ {չի} վերաբերում. իմ գլխավոր նպատակն է՝ շաք

, հանգստացրու մեր ծնողներին: Ափսոս որ {չի} կարելի գրել հայերեն, թե չէ ես ինքս նրա

բար հուսալու, որ ձերդ գերազանցությունը {չի} մերժի իմ ամենախոնարհ խնդիրը: Ձերդ գ

այնպես որ, բժիշկ Կեպեն հավանորեն ավելի {չի} դողացրել, որոնելով Ֆրանկլինին բեւեռայի

, խնդրում եմ նրան՝ տեղեկանալ, լո՞ւյս {չի} տեսել արդյոք Բոկլի երկրորդ հատորի երկրո

ն. ի՞նչ է, մի՞թե մինչեւ հիմա էլ լույս {չի} տեսել: Մենք ունինք տոմսակ. այդ մասին

նա այդպես պիտի տպագրի, ապա երբեք վերջ {չի} ունենա. պետք է, չէ՞ վերջացնել երբեւից

ի մասին իմանան մարդիկ, որոնց բոլորովին {չի} վերաբերում այն: Երեւի բժիշկ Սուլթան

ացի քեզանից անկասկած ոչ ոք պատասխանատու {չի} լինի: Դու էլ, քո հերթին, կարող ես պա

ու միայն այն ես մոռանում, որ դեռ ոչ ոք {չի} կարող օգտվել այդ իրավունքով. կգա ժաման

լ այդ իրավունքով. կգա ժամանակ եւ ոչ ոք {չի} խլի քեզնից քո իրավունքները: Ինչի՞ն

վիրավորանքներից... Քեզ համար առիթ {չի} կարող հանդիսանալ մեր հորը խնամելդ: Նրա

ինչ որ գործի մեջ բոլորովին օգտագործված {չի} եղել, սակայն ինձ հայտնեցին, որ իմ բոլ

թյուն էլ, թե որ ասենք, չկա, շատ սուտ {չի} լինիլ: Մնամ քեզ միշտ եւ առ ի սրտե բ

ըլա նե, գրեմ, աղջիկը աչքը ճամփան թող {չի} նայի տեյի: Քո գրած գիրդ որդուդ Գաբրիել

առողջությանս մասին. ինչ գրելուս ես ալ {չի} գտիմ, միայն կանուխվանեն պեթեր չիմ, քի

իմ, եւ ինձ նայող բժիշկն ալ առաջվան պես {չի} վախնալ. մեկ ամիս առաջ ես ալ շատ հույս

կասե: Աղեկը ի՛նչ է. ջերմը ամեն օր {չի} բռնիլ, բռնածն ալ առաջվան չափ էզելմիշ չ

կուզենայի ամա, ան ժամանակը պեքիմ տահա {չի} ըլալ, զերե գիտցածս խդրելեզներուն կբերե

ը բերին եւ ինչ որ կպատկանի նե, ձեզի էլ {չի} զրկին. աս բանը պարոն Գրիգորին քիթն 'ի

չերթալուն գիտեմ, բայց նարա ասելովը բան {չի} ըլլալ, թե որ օրենքը կտրե: Ղորդ է, պա

Մամայիս արդխ բան ալ չիմ գրիլ, ինչու որ {չի} հասկանալ, կասիք: Սիրական Ղազարոս եղբո

մեռելկոխ նստիլ իմ, դուրսը մարդ մարդու {չի} տեսնուլ, օրը 2 անգամ սոպա կվառինք, կե

սնուլ, օրը 2 անգամ սոպա կվառինք, կենե {չի} տաքնալ ցուրտին մեծ եղածեն, նայինք երբ

Ո՛վ Պարոններ, ազգը այս տեսակ կրթութիւն {չի} ստանալ, ազգը վայ ու վագլխով իրա կորուս

անալ, ազգը վայ ու վագլխով իրա կորուստը {չի} գտնիլ. մանկութիւնը սիրում է գգուանք,

եւ գիտուն մարդը կը դատէ իւր ազգը, բայց {չի} դատապարտել, նորա վէրքերը կը տեսնի փաթա

որպէսզի " Հիւսիսափայլի " մեղադրանաց տակ {չի} ընկնին եւ ընդհանուր հոգեւորականութեան մ

երի մէջ պիտի մեռանին: Թէ որ այս փաստով {չի} արդարանան, ինչպէս որ չի պիտի արդարանան

որ այս փաստով չի արդարանան, ինչպէս որ {չի} պիտի արդարանան, այն ժամանակը պիտի ասեն

պէս է. տալ չգիտէ, պահանջել սորված է. {չի} ցաներ, հնձելը արդարութեամբ կը պահանջէ

տ իշխաններէն ո՛չ մինը Վռամշապուհ դառնալ {չի} ուզեր, բայց կուզեն, որ ամեն հոգեւորակ

նց Վռամշապուհներ ունենալու, Մեսրովբներ {չի} ունենար մեր ազգը։ Թէ որ իրանք առանց Վռ

ւթեան մէջ արշաւել, ազգի յետեւէն հասնիլ {չի} ՛ կարելի, թէ որ հոգեւորականք իրենց անգո

անք իրենց անգործութիւնը եւ դատողութիւնը {չի} փոխեն. ինչպէս որ քաջափորձ եմ, Տաճկաստ

ւթիւն, եւ այդ տեսակ քարոզութիւնը երբէք {չի} կարող արմատ արձակել մի ժողովուրդի մէջ,

աղբըրակիդ Անոյշ բախտից դու հրճուես, {Չի} ՛ ցամաքի աղբիւրդ վճիտ, - Յար օրհնուա՜ծ

չպէս գրկեց կոյսին ` Ոչի՛նչ հաճոյքն այդ {չի} ՛ չափի: Խունկ է բերում ստինքներից, Հ

զ է ընծայում բնութիւնը մայր, Բայց ո՞վ {չի} կալսում կալի մէջ արդեօք, Թեփը չի գցու

ո՞վ չի կալսում կալի մէջ արդեօք, Թեփը {չի} գցում մաքրելու համար: Մնում են միշտ մ

քարքարուտներով, Խոչ ու խութերը մի՞թէ {չի} հարթում Եւ չի՞ բաց անում ուղի ապահով.

, Խոչ ու խութերը մի՞թէ չի հարթում Եւ {չի} ՞ բաց անում ուղի ապահով. Մարդն է առած ս

ովհետեւ գոհարն մեծագին Առանց տաշուելու {չի} ՜ փայլում բնաւ ` 0՜, բերուի այն տաշողին

ով, Որին մարդը, հաւատա՛, Տոկալ բնա՛ւ {չի} կարող ": Ադամը խիստ հեգնում է Սերովբէի

ւմ վայրեր դէպ ծածուկ, Թէ ինչո՞ւ... - {չի} ՛ ասւում այդ: Այն, ինչ պիտի կատարուէր

րան կին. Իսկ թէ ինչո՞ւ կամ ինչպէ՞ս, - {Չի} ՞ սովրեցրել Գիրքը քեզ, Թէ չես լսել մինչ

նչո՞ւդ է պէտք գրել կարդալ՝ որ մէկ փողի {չի} արժէր, Գլխիդ հազար գիրք ժւղովել՝

իս, Բայց ուսումով, գիրք կարդալով {չի} կըշտանալ փորերնիս։ Ներկայ դարուս

Կեանք երջանիկ, քեզ ամեն մարդ {Չի} ճանաչիլ պարզ աչքով, Միշտ չարաչար

Դեռ Հայաստանն, լսի՛ր ինձ, Նորան {չի} լինիլ խընայել, Քանի փախչում է լու

ամենայն օր նկարում է արեւը, Քանի {չի} հասել դեռ կէս օրը, ուրախ է եւ տխուրը:

թիւնով ` ծածկեց կէսը աշխարհի, Էլ {չի} երգում սոխակն ուրախ, լսի՛ր վայերը բուի

կեանքը, Բայց ով սովոր էր վտանգի՝ {չի} պղտորի եւ սիրտը: ՊԱԼԵՍՏԻՆՈՒ ՈՍՏ

եմն միայն այս աշխարհքում սա՛ է, որ ինձ {չի} թողնում, Մինչեւ ի մահ եւ մահից յ

Գիշերավարն կը փայլի, Արծաթահերն {չի} երեւում, թուխպ ամպերը ծածկեցին,

ւին, Նա կը մոռանայ բոլոր աշխարհը, Այլ {չի} պատկանիլ նա այս աշխարհին: Գրիչը ձեռին

է ընդհատում գերեզմանի լռութիւն, {Չի} ուղարկում նորան լոյս երկնից արեւը սիրու

Նա եւս մեզ կը մոռնայ, մեր յիշատակ {չի} պատուիլ, Մեզի պատած կոշտ հողը չի

չի պատուիլ, Մեզի պատած կոշտ հողը {չի} ցօղիլ աչքի ցօղով։ Կ՚անցնեն դարեր

մի՛ կապիլ ոչ ոքի. Ոչ ոք քեզի այս {չի} գալ, որ ոսկերքըդ սփոփուին... Ծա

Ճառագայթիդ եւ մեր հոգուոյ աչքն էլ բնաւ {չի} դիմանում. Դո՛ւ, որ բնութիւնը ստ

րեանցը ընտիր հիւր. Քո թաղերում էլ {չի} լինիլ մի տխրութիւն էլ տեսնել, Զի Գ

զնից ոչ ոք եւ մի խեցի Իւրեան հետը {չի} տանի։ Շատ թագակիրք, շատ մեծատուն

չտեսնուած Կարօտակէզ սիրելի։ {Չի} վրդովիլ նորա գալը Երբեք սիրտը աղքա

ւստ մահուան։ Աշխարհքումս նա {չի} տեսել Ո՛չ նեղութիւն եւ ո՛չ ցաւ,

Հպատակի ձայն լսեց։ Նա {չի} ուզում երբեք լսել, Որ այս աշխարհ

ն Մտնելու եւ դուրս գալու, Նա {չի} ուզում անունն լսել Այն երջանիկ էակ

Երբ մահու դէմքը տեսաւ։ Զո՛ւր է, {չի} լսիլ քո ձայնը, Հետեւիր դու կոչողի

բըռ, բըռ, խօսում ես, Աղա զատան {չի} սիրիլ, Ահա ասում եմ ես քեզ:

Էն молодой человек-ն Հիմի ինձ մօտ {չի} էլ գար: Ողջով ведь, նորա վերան

Что он мог сделать? Ну, իմ խելքս {չի} հասնիլ: Կաթողիկոս, Воронцов

ն, երթան բիւր բիւր դարեր, Նորան {չի} տիրիլ խաւար: Եո՜ւհա՜, ծթռա

Սուլթանշահի, Նազարեանցի եւ Լ[ազար] Իլի[{չի]} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է

ն չունի: Նորան հերիք է, եւ իւր պարտքը {չի} կշռով կատարած պիտի համարի, եթէ կարողան

որության յուրաքանչյուր ճշմարիտ գնահատող {չի} կարող առանց համակրական ուշադրության լսե

ան լավագույն ու պիտանի տարրերի վրա, որ {չի} կարելի եւ չպետք է խզել ներկան ու անցյալ

սէրը, միթէ ընկերութիւնը աւելի երջանիկ {չի} լինիլ, վրէժխնդրութեան սկզբունքը ներողո

իլիսոփայ պարոնը ինքը ծնրադրութիւնից աչք {չի} բանում այս կամ այն վարդապետութեան առջեւ

ց մասին: Ինչպէս Հեգելը, նոյնպէս ոչ ոք {չի} պաշտպանել - թողնելով այդ իրաւունքը չնչի

դասակարգերի վրայ է ներգործում: Աոաջինը {չի} կարնալ իր անշարժ սեփականութիւնը բաժին-բ

անդրանիկ ժառանգին, իսկ երկրորդը երբեք {չի} տեսնիլ հողի երես, որովհետեւ հողը չմասն

արելի է գուշակել, շատ յարմար են եղել, {չի} առնուէին գործարանի ներքին իրողութենների

ի չարագո՛րծ եւ մարդասպան, այսինքն՝ {{խա՛չի}. Նորա՛ն, որ արարի՛չ էր եւ նորոգիչ, կ

րի ձեւո՛վ կամենայ ազատուիլ, թողութիւն {չի} ստանայ։ Դարձեալ ասում էին. " Աղանդ

աշխարհի, բայց այդ խաբեբայութիւնը բնա՛ւ {չի} ծածկուիլ, եւ նոքա է՛լ աւելի շատ յաւելո

այ ասել. Քրիստոսի ահագին եւ անաչառ օրը {չի} լռիլ, այլ անշէջ կրակին կը մատնէ։ Եւ ի

, թո՛ղ թէ փոքր ինչ ուսումնականի, միտքը {չի} զարթիլ, նորա մտածութեան գործարանը չի վ

ը չի զարթիլ, նորա մտածութեան գործարանը {չի} վառուիլ եւ Սուրբ Հոգու գանձերից հին ու

ւ Սուրբ Հոգու գանձերից հին ու նոր դուրս {չի} հանիլ, մանաւանդ, եթէ այդ մարդը քարոզե

ատ են կանչում, լեզուն սիրում, զարմանալի {չի} ՞"։ Բայց դու կրակը տես, որ թուրքը իսկի գ

ց դու կրակը տես, որ թուրքը իսկի գինի էլ {չի} խմում ընդհանրապէս, եւ եաքըշի եօլ էլ յայ

տեղ չունի. ապա թէ ոչ, մեր հատուածը բնաւ {չի} վերջանալ։  Թուղթ կաթուղիկեայց Խ

այդ անպիտանը... ինքը որովհետեւ ոչինչ {չի} շինել եւ կամք չունի շինելու, սկսեց իմ

բայց իմ հպատակական պարկեշտութիւնը թոյլ {չի} տալիս ինձ չափից անցուցանել իմ խօսքերը (

ղանամ լսել, բայց այդ բանը մինչ այժմ էլ {չի} յաջողուել ինձ: - Եկեղեցական երգեր

այլ նորա տանը եղող մարդու տաս, ժամուց {չի} լինի: - Շատ բարի, հոգիս, Աստուած

ր... - Այդ տեսակ խօսակցութիւն քեզ {չի} վայելում, Մանուշակ. վայ գլխիս, ո՞վ է

օրութենովը։ Իգնատիոսը գրեց նորանց, որ {չի} յուսահատուին, այլ շարունակեն իւրեանց ա

նգամանքներով։ Բայց իմ յօդուածի սահմանը {չի} ներում երկար ու ձիգ խօսել այս մասին, վ

ը Յիսուսեանների մասին, ասաց. " Ո՛չ ոք {չի} հաւատայ այն մարդերին, որ կամենում են հ

աւելացրել են աւանդութեանը մի նզովք, որ {չի} եղել նոյնիսկ Հաննայի բուն ձեռագրում: Բ

ագրում: Բացայայտ մի կեղծիք էր այս, որ {չի} կարելի արդարացնել ոչնչով: Կ. Պոլ

նեցել, այնուամենայնիւ երբեք ճշտութեամբ {չի} գործադրուել: Կան բազմաթիւ օրինակներ,

լ բառի կազմութեան մէջ վանկի տնտեսութիւն {չի} լինիլ, որովհետեւ ինչպէս ձեռ-քե-րը, այ

ցել է ժողովուրդը, ստոյգ է, որ շատ բառ {չի} հասկանում, բայց, ինչպէս մի չգիտցած լե

սութեան կճեպը ( կեղեւը) նոր ժողովուրդը {չի} մարսիլ. այս պատճառով էլ մենք ընդդէմ են

սովորութեամբ կամ օտարութեամբ գուցէ բնաւ {չի} պատուաստվի էլ ազգի լեզուի վրայ։ Վերստի

անց մասին բնաւ իր բերնից խօսելով հանդէս {չի} գալիս. ներգործողքը իրենց խօսքերով կամ

րը " կարդալու ժամանակ, կարդացողի միտքը {չի} կապուիլ լոկ Սօսի կամ Վարդիթերի հետ, այ

ւ անգամ հանդէս է գալիս, նորա կինը բնաւ {չի} երեւում, իսկ փոքր եղբայրը ` Արշամը կամ

, էդ մի կարծի. աստուած դրան քեզ համար {չի} ստեղծել... ինչ գրուել ա էն պտի ըլնիլ

ա էն պտի ըլնիլ. ճակատի գրուածը ջնջուիլ {չի}. հարիւր տարէն մեռած մարդի գլուխն էլ հո

ազմ, մի քաջագործութիւն, մի յաղթութիւն {չի} վերագրուել մի սուրբի, որպէս նաեւ մի հր

ելու պէտք չէ դատապարտել մի հեղինակ, որ {չի} դիպչում եկեղեցական կանոնադրութեանց, այ

ասեմ Սօսն ա ղրկել, համա թէ որ խռովի, {չի} առնի, յետոյ արի, էշը ցեխից դու հանա՛

էլ բարկացաւ, ո՛ր մինին ասես... մինը {չի}, տասը չի... չարեն կտրեց խեղճ երիցի

ւ, ո՛ր մինին ասես... մինը չի, տասը {չի}... չարեն կտրեց խեղճ երիցի, քո՛ռ փոշ

ա գալի քցում են, փառք աստըծու, ոչ ով {չի} մեռել, երես երեսի կ՚ըլնինք, էն վախտն

կո՛ւն, - ասում է Սօսը, - էդ ո՞ր գեղումը {չի} մասրաֆ ըլնիլ. մի մովրով ( կառավարութեա

) կամ եսաւուլ, որ գալիս ա բա նրան հաց {չի} ՞ պէտքը, պատիւ չի՞ պէտքը, հաւի միս չի՞

ր գալիս ա բա նրան հաց չի՞ պէտքը, պատիւ {չի} ՞ պէտքը, հաւի միս չի՞ պէտքը, գառը, գի

չի՞ պէտքը, պատիւ չի՞ պէտքը, հաւի միս {չի} ՞ պէտքը, գառը, գինի, արաղ չի՞ պէտքը,

հաւի միս չի՞ պէտքը, գառը, գինի, արաղ {չի} ՞ պէտքը, դու քու երեխին, որ մի կապայ ե

անակ ա գալի, թազայ հաւող, լաւ դեղձը, {չի} ՞ հարկաւոր տանի՞նք. էս հո մենակ մեզ համ

արկաւոր տանի՞նք. էս հո մենակ մեզ համար {չի} ՞. սաղ աշխարհքի օրէնքն ըտենց ա. դու քո

չքան էլ որ ըլնի, էդքան շատ մասրաֆ խարջ {չի} ըլնիլ. սրա միջին մեր իշխաններն էլ են շ

մովրովը գնալուց յետոյ տասն օր ուտում են {չի} հատնում. մի տունն ա նրանն ըլնում. ես

, աղքատների տունն ա քանդւում, հո սուտ {չի} ՞: Հիմի ասենք թէ դու ինձանից համբա ես,

դու ինձանից համբա ես, քու տանն էլ ոչով {չի} վեր գալի, համա ես իմ աղքատ տեղովս քեզա

նգ տընուոր կըլնին վեր եկած, ընենց տուն {չի} ըլնիլ սրանցում որ էս իրէք օրը իրան տարե

էլ սուրբ Գէորգի դոլոն եկած աղքատին հոյ {չի} ՞ կարող հետ դարձնիլ... Մողնեցիք անբան

. 2), - բողազներին հուպ տաս երկու այբ {չի} վեր ընկնիլ, անջախ մաշտոցին են ջան տալի

ռիցն ա, էն կարմիր կորզաւոր թթենուցը հո {չի} ՞: - Չէ՛, - ասում է աղջիկը, - սպիտ

անը օրինաւոր կերպով ցոյց տուող, նա հետ {չի} մնալ եւրոպացի կնոջից: Մենք միայն

չունին. ծառն էլ որ տնկեն, էլ մօտ գնալ {չի} լինի: Այսպէս ահա, երկիւղը մոծակից զրկ

ջան, ծաղիկ, ջան, ջան, Ախպերս ուզեց {չի} տուի, ջան, գիւլում, ջան, ջան, Ասի

նաչափ դիր անիլ տուր, Ինձնից էլ քեզ ճար {չի} կայ - քաքուլդ վեր անիլ տուր: Ես աղջիկ

- թո՛ղ բռնենք իրար եախա: Ամպել ա ձուն {չի} գալիս, - մթնել ա տուն չի գալիս, Էս անտ

Ամպել ա ձուն չի գալիս, - մթնել ա տուն {չի} գալիս, Էս անտէր բարձի վրայ, - առանց եա

, Էս անտէր բարձի վրայ, - առանց եար քուն {չի} գալիս: Ոչխարն արել եմ բակը, - դէմ տուե

մ տուել սելի ակը, Ով իմ սիրածը առնի, - {չի} վելի ( վայելի) գլխի թագը: Կաքաւը կան

կ ազգը լուսաւորելու։ Հին լեզուով ոչինչ {չի} յառաջանայ. եթէ յառաջացող էր, մինչեւ հ

ղներին օգնական գտանուիլ, թէ ո՛չինչ ազգ {չի} կորչի, եթէ նորա լեզուն պատշաճաւոր կերպ

րկաւոր էր ձիաւորուիլ. ոտանաւորով ոչինչ {չի} յառաջանայ։ Երանի թէ դորա գրողներն կենդ

հայախօսութիւնը. այդ նորան հաց ու ջուր {չի} տայ։ Նորա հարկաւոր է գիտութիւնը, որ կ

տէր. միմիայն մի չոր լեզու գիտենալը փոր {չի} կշտացնի, եթէ նորա հետ կապակից չէին այն

է գրոց բառերովը խառնուած է, եւ թէ ազգը {չի} հասկանայ։ Մեք, խօսելով մի աշխարհաբ

գ հարիւր կամ հազար մարդ։ Ազգը երբէք {չի} կարող ուրանալ գերապատիւ Նազարեանցի աշխա

անգելու յիմար ձգտողութիւնքը եւս անծանօթ {չի} մնայ ազգին, գոնէ այսուհետեւ, եթէ ամեն

ժառանգութիւն, այլեւ լոկ ընդունելութիւն {չի} ցոյց տալ, որովհետեւ մեռածը ապստամբում

նումը, տունդ կը մնայ դատարկ, եւ ոչ ոք {չի} գնալ, որ բնակուի նորա մէջ, որովհետեւ

տի տակ ընկած մերկ մարդը էլ գեղեցկութեան {չի} նայիլ, միայն թէ մի բան գտնէ, որի մէջ

աղի սատկած ձուկի պէս, քաղցածը էլ համին {չի} նայիլ միայն թէ ուտելիք գտնէ, իսկ երբ մ

պացուցանել։ Բուն այն ճշմարիտ սէրը, որ {չի} հնանում, որ չէ վախենում, բուն այն անխ

ք Առ անձկութեամբ հրեշտակին. {Չի՛ք} ի բնաւս, չի՛ք օրինակ, Որպէս գրկա

ւթեամբ հրեշտակին. Չի՛ք ի բնաւս, {չի՛ք} օրինակ, Որպէս գրկաց նա կուսին:

եալ մի բնութիւն ": Յայսմ խոստովանութեն {չի՛ք} եւ յովտ մի կարօտ բացատրութեան, ըստ որո

եկեղեցւոյ - քանզի մկրտելոյն ի Քրիստոս {չի՛ք} խտիր: Պատուիրանք քրիստոնէութեան ո՛չ թո

անում. Նիկողոսը ասէր, թ. Եւրոպ {չի՛ք} մէջ տեղում: Բարեաւ մնա՛ք,

որդակցութեամբ դիւաց: Իսկ որք ասեն, թէ {չի՛ք} կախարդութիւն, կամ, թէ ո՛չ գոն դեւք,

րի պատերազմը եղաւ 451 թուականի գարնան։ {Չի՛ք} Վասակը 450ի աշնանը բռնոտեց, որպէս Հմայ

էալ յիւրում դարաւոր գերեզմանի, զի դորա {չի՛ք} տեղի ի կենդանեացն աշխարհի, եւ յայժմուս

. բայց ինձ այլապէս թուի, ճշմարտութիւն {չի՛ք} առ հայոց ուսումնականս, թո՛ղ զայն [յոյժ

ցուցանէր զմատեանն հասարակութեան Ազգին. {չի՛ք} տեղի երկբայութեան, թէ կրօնական ուսումն

, պատճառն է Խաչատուր աղային Պետերբուրգ {չիգտնուիլն}, որ գնացել էր զակրանից, եւ միամիտ լին

յնցանէ, այլեւ ունիմ ինձ կայք uանաթով, {չիթով} եւ խըսեպագրով պահանջմունս որպես ամենահա

խս ամենեւին ումեք չպարտիմ ինչ սանաթով, {չիթով} կամ խսեպագրով, ուրեմն եթէ ոք պահանջեսց

այժմ 41 տալեր 21 զիլբեր գրոշ: իզվոշ[{չիկ]} 30 մինչեւ Կաստ[էլ] 42 բագաժ 20 ծառայ

ն 12 ծառային 12 տոմսակ 27 гро[ш] իզվոշ[{չիկ]} 42 крейцер Էմսում 2 талер ծառայ

, այտ կողմանե միամիտ թող ըլլա, ես քուն {չիմ} այս տեղն: Ասոր հնարը այսպիսով գտանք,

ըցուցի՞ք, չի հասկըցուցի՞ք, հեչ միամիտ {չիմ}, ինձի թեզով հայտնիք: Ես ոչինչ ուրի

ով հայտնիք: Ես ոչինչ ուրիշ պան միտք {չիմ} անիլ, միմիայն կմտածեմ, թե ո՞վ գիտնա Ս

րյալ կառողջացունում եւ չառողջացուցած ետ {չիմ} գալ, այսքան: Շատ կխնդրիմ ձեզի, որ ին

նամիի խոսք է, ես եւս ոչինչ բանից խապեր {չիմ}, ինձմեն ո՛չ բան հարցնող կա եւ ո՛չ ծան

ես ալ չի գտիմ, միայն կանուխվանեն պեթեր {չիմ}, քիչ մը աղեկ ալ իմ, ասիմ նե, սուտ չէ

իմ տունս քանդողը, ճարին ճարը տակա գտած {չիմ}: Հույսս խըմըզին վրան է, մեմ ալ տաք տե

աղեկ ապուխտ թող բիրե: Երեշկիկ չուզիմ, {չիմ} ուտիլ, միայն ապուխտ, ան ալ 2 հատ, չը

աներով բարեւ անիս: Մամայիս արդխ բան ալ {չիմ} գրիլ, ինչու որ չի հասկանալ, կասիք: Ս

ես, որպեսզի հետագա սերունդը մինչեւ իսկ {չիմանա}, թե 50 տարի առաջ ապրել են նման ողորմել

անկայ հետեւաբար յախտ թուլութեան մինչեւ {չիմանալ} զառնել եւ զգործել իմ, դեգերելով տառապա

հաշվի է առնվում մեծամասնության անգլերեն {չիմանալը}, ապա ինչպե՞ս են անթարգմանելի թողնում հ

իկ մարդերու համար առաւել լաւ գիր կարդալ {չիմանալը}, քան թէ իմանալը, պատճառ, նորանից լաւ

նես, երբ այդ չնչին միջատի որպիսութիւնը {չիմանալը} հարիւրաւոր հոգիների պատճառ է լինում, ո

սքերը, յիրաւի, Եւ քանզի չեմ սերովբէ ` {Չիմանալըս} թող ներուի ": Համբերում էր սերովբէն Կա

ւթեան մէջ, զարմանալի բան: Սորա կինը, {չիմանալով}, որ այրը հիւրեր է գանչելու, ջուր է պա

ը թափւում էր նորա ճակատից, եւ ամենեւին {չիմանալով} իւր գլխից անցածը, համարեց, թէ նոր է գ

Ո՛չ զսիրոյ քաջ զերգի՞չ վսեմ ": - {Չիմանամ} իսկ, այր դու, զոր ասես: " Եւ ո

տովանի ի Քրիստոս զմիաւորեալ մի բնութիւն {չիմանամք} զպատճառն։ 7) Երես 50. Առ հարցո

ւսաւորութեան: Բառիւս նոր հայախօսութիւն {չիմանամք} երբէք զխարխարեալն եւ զխառնակեալն եկամու

նի, գոնէ մարդ կը լինի, եթէ Հայի կրօնը {չիմանայ}, գոնէ ուրիշինը կ՚իմանայ: Մեր շրթունքը

. ապա ի՛նչ կը լինէր իմ վիճակը, եթէ ես {չիմանայի} նոցա լեզուն, եթէ հարկադրուած լինէի մի

միայն աշխատիր, որ Թիւթիւնճի-օղլույեանք {չիմանան} այս բանը, որպէսզի յետոյ յանկարծ լսելով

ղ ապաբախտութիւն: - Քո ամուսնու մահը {չիմանաս} այլ պատճառից, եթէ ոչ մատանուց, քո ամո

Թե ուր տարին նորան եւ ինչ եղավ վերջը, {չիմացա}, ըստ որում թատրոնական գործողությունքը

հետ էին ամուսնանում, չտեսած, չխօսած, {չիմացած} նորա բնաւորութիւնը, վարքը, բարքը, մի

եան եւ. [հոգի զգեցեալ փութայր, ճեպեր] {չիմացականն} կենդանութեան դարմանատարութիւն: Քանզի զ

յանկարծ, ոչ այն, հազարաւոր ֆրանսիարեն {չիմացող} տուներից ուղղակի մեր տուն մտանել, ուր

ների առաջեւ, եթէ դոքա հայեր չլինէին եւ {չիմացող} լինէին, թէ Մանուշակը ինքը չէր մեղաւոր

բառեր ու ոճեր. այնպէս որ, այդ լեզուքը {չիմացողը} կը դժուարանայ հասկանալ Նախիջեւանցուն,

ծ պերածներս անոր համար է, որ պակասավոր {չիմնա} տեյին, չյունքի նա վարպետ է ամենեն մեր

լի է " ( դեմիրտէն պիր լեպլեպի, հեր տիշ {չիյնեմեզ} )։ Յերկարել բանից ասեմ- եթէ կամիս եւ կ

նի եզերքումն էր։ Այստեղ իմացաւ նա, թէ {Չինական} Կայսերութիւնը անմօտենալի էր օտարականներ

ստական բարոյականութիւնից, որ երեւում է {չինական} պատշաճների մէջ եւ որի տակ տնքում է այսօ

շոգենաւ ափիոն բռնութեամբ ներս է տանում {Չինաստան}, թունաւորում է մարդկութիւնը եւ այդ թոյ

ութիւնը, լինելով մի իմանալի եւ հոգեւոր {Չինաստան}, ուր ո՛չ ոք եւ ո՛չինչ օտարական չէր կար

, որ ամենայն ինչ յառաջ է տանում։ Սա մի {Չինաստան} է՝ խելացի մարդերի ձեռքով հիմնուած։ Ամ

ուններից եւ ժողովրդից՝ միտքը դրեց գնալ {Չինաստան} եւ այնտեղ քարոզել՝ յուսալով, որ թէ յա

ալացոց փոխարքային դեսպանութիւն ուղարկել {Չինաստան} ։ Դեսպան նշանակուեցաւ մի Պօրտուգալացի հ

։ Յիսուսեանները վերստին յետ կանչուեցան {Չինաստան}, իսկ Թաթարները, պարապած լինելով իւրեա

վային աւազակ դարձան եւ այժմ աշխատում են {Չինաստան} մտանել, որպէս զի Կայսրի թեթեւահաւատութ

ոսի պատուանունով արեւելեան Հնդկաստան եւ {Չինաստան} ուղարկեց, որ քննէ Յիսուսեանների յանցան

ութիւնը, որով միմիայն կարելի էր ազատել {Չինաստանը} զարհուրելի թշնամիների ձեռքից, եւ թէ ան

արելի է դարձյալ բերել տալ Հնդկաստանից՝ {Չինաստանի} վրայով, բայց տարի կտեւի մինչեւ ստացվել

ար հարկավոր լինի հարաբերություն ունենալ {Չինաստանի}, Հնդկաստանի, Ավստրալիայի եւ Աֆրիկայի

թօններ: Բացի սորանից Անգլիան պարապած է {Չինաստանի} հետ, նորերումս տիրել է Կանտոնին եւ յոյ

ր, Սպանիայի ծովեզերեայքից սկսած մինչեւ {Չինաստանի} անհիւրընկալ, ժանգոտ երկաթի դուռները։

Յիսուսեան Առաքելութիւնք. - Հնդկաստանի, {Չինաստանի} եւ Եափոնիայի մէջ. - Պարագուայի Աստուածպ

րան եւ շտապեց հասանել Սայքամ կղզին, որ {Չինաստանի} եզերքումն էր։ Այստեղ իմացաւ նա, թէ Չի

սովորութիւնքը՝ Չիներից ստացած։ Սա եւս {Չինաստանի} նման հեռանում էր օտարասահման մարդերի հա

արոզելով այնպիսի Աւետարան, որ շինած էր {Չինաստանի} կրօնին եւ սովորութեանը յարմար։ Շուտով

ց դարձեալ յաջողել։ Թաթարները, տիրելով {Չինաստանի} հիւսիսային նահանգներին, սպառնում էին կ

տացան Մանդարինական արժանաւորութիւն, եւ {Չինաստանի} առեւտուրը Եւրոպայի հետ անցաւ Յիսուսեանն

ին եւ արգելեց Հօլանդացոց առեւտուր առնել {Չինաստանի} մէջ։ Յիսուսեանք շուտով ահա սկսեցին

նքից եւ Եւրոպա հասած, իմաց տուեց Պապին {Չինաստանի} մէջ Յիսուսեանների ձեռքով տարածուած աղճա

Յիսուսեան ընկերութիւնը, որ գտանւում էր {Չինաստանի} մէջ։ Այս բանից ահա սկսեց այն արժան

ուրս եկան անթիւ պապական կանոնադրութիւնք {Չինաստանի} Քրիստոնէական եկեղեցու միջից հեթանոսական

րդը այն է, որ տարածէ Պապի իշխանութիւնը {Չինաստանի} մէջ եւ դորանով վնասէ Կայսրի իշխանութեան

, ինչ որ գրած է նորա մէջ, այն ժամանակ {Չինաստանի} մէջ Քրիստոնէութիւն չէ լինելու "։ Մեցցա

րը, - որ Պապը ճշմարիտ դատողութիւն առնէր {Չինաստանի} մասին, որ երբէք տեսած չէր եւ ոչինչ հաս

ազան Պապը չէ կամենում դատողութիւն առնել {Չինաստանի} վերայ, - պատասխանեց Մեցցաբարդան. - նա կ

ա՝ ոչինչ գործ չ'կարողանալով յառաջացնել {Չինաստանի} մէջ։ Քանզի Կայսրը, որ այնքան սիրում է

ացի Յիսուսեանը Պալատական Մանդարին էր եւ {Չինաստանի} Մաթեմաթիկական մեծ ընկերութեանը նախագահ

սորա կէսի չափ բերում էին Հնդկաստանի եւ {Չինաստանի} գործակալութիւնքը։ Այն արդիւնքները, որ

Բուդդականութիւնը, Եափոնիայն կը հետեւի {Չինաստանին}, ըստ որում՝ նորա կրօնի կենդրոնը այնտե

Sorghum Saccharatium-ը, որը ստացված է {Չինաստանից}: Չգիտեմ, կա արդյոք այստեղ, բայց Մոսկ

երցրի ամբողջ հինգ ֆունտ, որ ստացված էր {Չինաստանից}, բայց դժբախտաբար, այն ճամպրուկը, որի

ուր գաղափար, որ յետ չէ մնում բարոյական {Չինաստանից}: Ժամանակը մի անգամ է անցնում, եւ

իւրեանց յարձակմունքը եւ ասպատակութիւնը {Չինաստանից} ։ Յիսուսեանք առանց օգուտ քաղելու չ'թողե

այց Քրիստոնէութիւնը երբէք չէր վերջանում {Չինաստանից} բոլորովին, ամենայն ժամանակ մի քանի Յիս

ւցէ այդ ցեղի նախահայրը, երբ փախչում էր {Չինաստանից}, իբրեւ երեւելի մարդ, ունենար իր ծառայ

ուսեանք Հնդկաստանի մէջ, Եափոնիայում եւ {Չինաստանում} նոքա պահում են միեւնոյն ուղղութիւնը, մ

ստոնէութեան եւ հետքը անգամ չ'մնաց։ {Չինաստանում} Յիսուսեանների մէջ առաւել փառաւորուեցան

րպով ներգործում էին Յիսուսեան քարոզիչքը {Չինաստանում}, Եափոնիայում եւ Հնդկաստանում. այսպէս

ում է խոր արդէն ինն դար. Տե՛ս մի {չինարի} շուաքում գինու փրփուրը, Քնուկ վրա

անար պրտի, Իմ եարի կաննած տեղըն, - մէկ {չինարի} ծառ պըտի: Ա՛յ տղայ, դու հազար ըլնիս

յեօթն հազար թուականն, հուսկ ուրեմն ըստ {Չինաց} եւ զմիլիօն թուականն եւս առնու ի բերան:

եղ նա իւր բոլոր ունեցած արծաթը տուեց մի {Չինացի} վաճառականի, որ յօժարեցաւ գիշերով եւ շա

ստացաւ Կայսրի մօտ, որ չունէր եւ ո՛չ մի {չինացի}, դաստիարակ դարձաւ Կայսերական Աթոռի ժառ

ով բաների հանգամանքներին նոքա դադարեցին {Չինացիները} Քրիստոնեայ շինելուց եւ հոգս էին առնում

մ էին Տարօնում: Հայոց ազգի մէջ մտած են {չինացիք}, ինչպէս Մամիկոնեանց ցեղը: Գուցէ այդ ց

արդ չէր կարող ոտք կոխել։ Շատ լաւ ուսաւ {Չինացոց} լեզուն, հագնում էր Բօնզի հագուստներ,

ւսեանների սիրտը, որ նոքա միջնորդ լինին {Չինացոց} եւ Պօրտուգալացոց մէջ։ Կայսրը համաձայնե

ստոսի կենարար վարդապետութեններովը շինել {Չինացոց} սիրտը եւ աշխատիլ նոցա հոգու փրկութեան հ

եան համար, այլ յարմարում էին Աւետարանը {Չինացոց} սովորութեան հետ, որպէս զի կարողանան որ

որութեան հետ, որպէս զի կարողանան որսալ {Չինացոց} սիրտը եւ իրաւունք եւ հարստութիւն ճարել

լեմենտ XIը որոշեց դեսպանութիւն ուղարկել {Չինացոց} Կայսրի մօտ Յիսուսեանների կարողութիւնը Կ

ալով Կայսրին, ծունկ չոքեց նորա առաջեւը {Չինացոց} սովորութեամբ։ Յիսուսեանք, Մանդարինի հ

րկիրը ունէր իւր առանձին սովորութիւնքը՝ {Չիներից} ստացած։ Սա եւս Չինաստանի նման հեռանում

ովանդակ ազգի տրամաբանութիւնը, եթէ նաեւ {չինէականի} տակ լինէր աճում։ Թէ տաճկի, թէ սատանայ

աց, ո՛չ Եգիպտացոց, ոչ Հնդկացոց եւ ո՛չ {Չինէացոց} մէջ. այս իմաստուն ազգերը չեն մտածել մա

պակք, գտանին մերձ յեկեղեցին հայոց ի " {Չինի} -բազար " ասացեալ փողոցի, որ գրեա՛ թէ առ

յ, արեւմտեան կողմն է փողոց վաճառի, որ {Չինի} բազարի սկիզբն կոչի, ուր է իմ դուքաններ

հրամայական ձեւերով եւս իւր մօտ կանչելու {չինի} մի հասարակ մարդ, վերջինս մի պատիւ կը հ

եալ եկամտովն, եթէ յիշեալ տանն մերձ կամ {Չինու} բազարումն կամ յափն գետոյն տուն, դուքան

ն ճշմարտութեան, որ ի Հօրէն ելանէ ": {{Ո՛չինչ} առնու յՈրդւոյ, եւ ո՛չ յառաջ գայ յՈրդւո

ո՛ զներելի եւ զփոշետեսակ մեղս, զորմէ {{ո՛չինչ} խօսեցեալ Այվազովսքւոյ, գուցէ համարի ի

", ըստ իրին հրատարակէ զմատեան ինչ, {{ո՛չինչ} նուազ քան " զվարժութիւն հոգեւոր պաշտեալ

ի՞նչ օգուտ կարո՛ղ էր քաղել դորանից։ {{Ո՛չինչ}, եւ Աստուած վկայ է, ո՛չինչ։ Մարդկայի

որանից։ Ո՛չինչ, եւ Աստուած վկայ է, {{ո՛չինչ} ։ Մարդկային մարմինը երբէք չէ կարող սնան

ծակատար գտանուի. միմիայն հեղինակները {{ո՛չինչ} չեն կարո՛ղ առնել։ Դնենք, թէ գրեցին շա

ի եւ հոգեւոր Չինաստան, ուր ո՛չ ոք եւ {{ո՛չինչ} օտարական չէր կարող ներս մտանել, ունի ի

ք Եւրոպիոյ՝ Հռովմէականս անուանեալք. {{ո՛չինչ}, եւ կրկին անգամ ասացից՝ ո՛չինչ. մեռե

լք. ո՛չինչ, եւ կրկին անգամ ասացից՝ {{ո՛չինչ}. մեռեալն լատինաբանութիւն ո՛չ եւս բաւել

ել փողոցներում եւ հրապարակներում։ Նա {{ո՛չինչ} չ'գիտէր. ուսել էր ո՛վ գիտէ ինչ Աստուած

առանձին սենեակի մէջ ( conclavium) եւ {{ո՛չինչ} կերակուր չէին ընդունում, բացի լոկ հացի

ռ, ոչինչ բանով չէր սահմանափակւում եւ {{ո՛չինչ} արգելք չէր նորան, ո՛չ տեղը, ո՛չ ազգու

ի մէջ եղողներին օգնական գտանուիլ, թէ {{ո՛չինչ} ազգ չի կորչի, եթէ նորա լեզուն պատշաճաւ

ինչ նովաւ եղեւ եւ առանց նորա եղեւ եւ {{ո՛չինչ} որ ինչ եղեւն. նովաւ կեանք էր "։ "

աջի հայկական զաւակաց, այլ թէ հետեւանքն {չիցեն} ըստ նպատակի հիմնողին, անդատապարտ է նա

, որք ի խնդիր աւուրն պարենի անբանացեալ {չիցեն} աղքատ, ողորմելի, առաջնորդեալ բնական ա

րութեանն Անգլիոյ իջանել ի Կալկաթա, եթէ {չիցէ} հնարաւոր աւարտել զամենայն յԱնգլիա: Այս

՚ի Հնդկաստան եւ այլն եւ այլն: Մի՞թե {չիցէ} զարմանալի ձգտողութիւնք հոգեւորացս առ ՚ի

ր զաւակ եւ իցէ. այլ եթէ զաւակ ամենեւին {չիցէ} ի Տէր հանգուցեալ որ մին եղբօրս, յայնժա

եան օրհնեա՜լ լիցիս: Թէ ոյր {չիցէ} գլխոյն տեղի, Եւ դու նմա զքո բարձ

, Յողջոյն եկեալ չուառիս, Եւ {չիցէ} ՞ ինձ հերիք նա: Զարմանք ունին զիս

, Ո՞չ ուսուցանէ քեզ Գիր. Թէ {չիցէ} քո լուեալ ցարդ՝ Հապա, կա՛լ եւ ը

, Զի՞նչ օրէնք, ո՞վ հեղինակ, {Չիցէ} ՞ ձոյլ յիմարութիւն Յառնել նմա հակառ

ասցին դիմակաւոր հոգեւորք մեր: Եւ մի՞թէ {չիցէ} տեղւոյս արժան, զորաց ի հաuարակի ցայս վ

կորուստ հոգւոց եւ ի գայթակղութիւն որոց {չիցէ} ամրապնդեալ ՚ի վէմն քրիստոնէութեան։ Խոր

ատուիրանազանցութիւն համարի, եթէ ուրուք {չիցէ} պաշտեալ զկիրակէն, առանց ստանալոյ առ այ

ումեանցին. իւրեան ձեռքը, գիտե՞ս... {չիցէ} ՛ թէ ծառայի կամ մի այլ նորա տանը եղող մա

, ո՛վ իցէ իմ հակառակ, եթէ յիմ կոյս եւս {չիցէ}, ո՛չ երկնչիմ, զի ես նորա եմ որդի, նա

վանեցից զթշնամիս իմ։ Եթէ արդարութիւնն {չիցէ} մեռեալ, գործեցից գործ մեծ 'ի զառամելու

ոց ընդ հարկաւ տաճարին գիտութեան: Մի՞թէ {չիցէ} արժան տեսեալ Հայոց Ռուսաստանեայց յորս գ

ւս եւ ինքեանք չհասկանային, այլ թէ այսմ {չիցէր} այսպէս եւ պատուելիքդ այդոքիկ միով միաբա

հասարակ ի վերայ ենթալուսնէից, եթէ այսմ {չիցէր}, սապէս զպատմութիւն մարդկութեան ոչ հանդ

անցութեան յաղագս իմոյ վկայագրաց: ՝ {Չիք} տեղի կասկածանաց, թէ շնորհելով Ձեր զվկա

ուպօլիս ի պատկանաւորն տնօրէնութիւն: {Չիք} տեղի տարակուսի, թէ նորին պայծառափայլու

ն Վարդան Գասպարեան: Աստ է Կալկաթա {չիք} ուրէք ծանօթութիւն զառնէս զայսմանէ եւ ոչ

ւայ ի միոյ եւ եթ աննշան առնէ, յայնժամ {չիք} տեղի երկբայութեան, թէ մտանել մտանեմ ըն

Հնդկական ծայրագոյն ատենի, յորոյ վերայ {չիք} ատեան ինչ այսր, որ կարիցէ ընդունել բող

ի. ահա մի ապացույց եւս այն բանի, որ " {չիք} չարիք, առանց բարեաց ": Սակայն, ցտ

երքէ զսիմոնականութիւն: Հայր սրբազան թէ {չիք} կանոն զի քահանայք օծցեն զպատկերս ընդէ՞ր

պակից է ազգային ամօթի յանդիմանութիւնը, {չիք} լինի այդպիսի ճշմարտութիւնը, այդպիսի դի

դարձել էք Լօթեռ ասեմ, Ֆարմասօն ասեմ, {Չիք} յարութիւն դաւանող ասեմ, Աստուած ազատէ

հերձուածող, անաստուած, դժոխքի բաժին, {Չիք} յարութիւն դաւանող, Մուտ եւ տես...

ելու ձեր կրօնը, որի կտակը գրուած է մեր {չիք} նզովեալ Սարգիս Բուխարացու ձեռքով: Ես ո

բիւրեղեան, Զի Հայաստան մի՛ ասասցէ՝ թէ {չիք} աստղունք զուարթունք։ 1851 թ., մ

ւոր, Որչափ ուսման լոյս անազօտ յոր {չիք} մտաց տարակոյս։ Զարքայորդւոյ

ջ մեհրուժանեան պսակով փայլում է Նիկոլ, {չիք} եպիսկոպոսը, սոքա ամէնը միասին, ոմանք

վհետեւ այս կերպով ( ասում էր) տգէ՛տ եւ {չիք} մարդիկը Հայոց աշխարհից հալածեցին լաւ եւ

թեան մէջ յիշուած Սեւուկը մի ուրացեալ եւ {չիք} մարդ էր, որ զօրքով եւ զէնքով 482 թուակ

կի սնուցած հոյակապ Փարպեցին ասում է, թէ {չիք} Վասակը ուրիշ նախարարաց որդոց հետ (որդոց

գնութիւն խնդրելուց առաջ էր)։ Իսկ այն {չիք} Մեհրուժաններից առաջինը, որ եւ Մե՜ծ ուրա

լն "։ Այսչափ ինչ շատ լիցի առ այժմ. զի {չիք} կար զօրութեան 'ի ձեռին իմում։ Բայց սակ

ռնելով ընթերցանելեացն. առաւել քան զայս {չիք} պաշտօն լեզուի, եւ ո՞վ այդքան վստահ մին

ն ապա նոքին իսկ ուսումնականք հայոց՝ թէ {չիք} առ հայս լուսաւորութիւն, եւ թէ մանկտին

յմանը, որն անհրաժեշտ են ի պատմութեան՝ {չիք} ի Պատմութեան Հայոց. զայս ասացեալ չկամի

ահանջէին կարգք եւ օրէնք պատմաբանականք. {չիք} յայսմ տարակոյս, եթէ զայս ամ ենայն պիտո

իսի օդակառոյց կարծիս. զի քաջ գիտեմք եւ {չիք} յայսմ տարակոյս, եթէ զկենդանութիւն ազգի

լեզուն. առ մեզ կորուսեալ է առաջինն եւ {չիք} յայժմուս. մնայ ուրեմն ապաստանիլ ի կրօն

ծական գեղեցիկ մտացն, որք առ մեզ բնաւին {չիք}. եւ թէ տացեն եւս այսպիսի գաղափարք զգես

րօն, տնարարութիւն եւ կաքաւ: Բայց մինչ {չիք} այս ամենայն, խորհուրդ սուրբ տանք պատու

դպրոցաց ի կրթութիւն եւ արական սեռի, որ {չիք} այժմ առ մեզ, հարկաւոր է անշուշտ, յորո

իրաց, չասեմք հին հեղինակաց, որոց վասն {չիք} ճշմարտութիւն յաշխարհի: " Ոչ զչար գործ

բանը այս տեղը շատ թանկ է եւ Ստամպոլ ալ {չիքա}, ասեք անոր բանը թող հոգա: Եվ այս եւս

ը շան սատակ արաւ (381 թ-ին)։ Երկրորդ {չիքը}, նոյնպէս Մեհրուժան Արծրունի, ութերորդ դ

արպեցին եւ միւսները 486 թուականին, այս {չիքի} պարտէզը։ Բայց այս, որպէս ենթադրութ

է պիտոյ թողուլ առանց ուշադրութեան. Պ. {Չիքուայիձէ} Վրացի ուսանողը, մասնակից լինելով թէատր

ղան պատասխանեց, թէ ինքեանք, վանքի մէջ {չլբուր} ուտելով եւ սաղմոս ասելով, հոգեմաշ են լ

էին հասարակությունը: Եթե ես բանտարկված {չլինեի}, աշխարհի եւ ոչ մի բարիքի համար էժան չէ

ղբորս Ղազարոսին գրած գիրիս մեջ խոստացած {չլինեի}, թե դիմացի փոշտով քեզի ալ կգրիմ տեյի,

ասես ֆրանսիացիներին ի ծաղր, - վայելած {չլինեին} լավ կազմակերպության բոլոր առավելություն

կ անելու եւ, թե որ նամակներուդ մեջն էլ {չլինեին} անպատշաճ եւ անճոռնի բաներ, հարկավ ձեռք

որպես անկեղծ սրտի բխվածք: Եթե դու {չլինեիր} մեծահոգութենով հանձնառու դորա տպագրությ

արող էր շատ փոքր բան լինել կամ ամենեւին {չլինել}, եթե գործ դրվել էին անշարժ կայք գնելու

րո՛ն Իսահակեանց, խնդրում ենք անհանգիստ {չլինել}, թէ Հայաստանի փլատակների տակից լսելու

այո կամ ոչ, յառաջ կամ յետ, լինել կամ {չլինել}: Այս հիմքերի վերայ հարկաւորաբար պիտոյ

պարտականութիւն համարում ենք մեզ անփոյթ {չլինել} Հայոց ազգի յառաջադիմութեան եւ լուսաւորո

ռամած ազգութիւնք, եւ մեզ արժան է անհոգ {չլինել} այն պարծանքի մասին, որ սահմանուած է Հա

խտ, բնական զգացողութեամբ չես կարող լաց {չլինել}, բայց ոչ ոք մեղաւոր չէ, բացի քո հօրից

, Ինչո՞ւ է ինձ տրուել կին: Խոստացել եմ {չլինել} Ես ուխտադրուժ - այդ շա՛տ լաւ, Բայց թէ

սկի բնաւ կայծակներով, որոտով Հիւր {չլինել} քո մօտումը, չզզուեցնել իւր ձայնով:

բաժանուի՝ թելադրելով ժողովրդին ներկայ {չլինել} այն եկեղեցական աստուածպաշտութեանը, որ

առնել նորա զժողովն բանիցն Աբելի՝ աղաչի {չլինել} անփոյթ, վասն որոյ հրեշտակ վաղվաղակի առ

այսինքն Մոսկվայի մեջ հայոց լեզվի ցենզոր {չլինելը}: Այս մասին խնդրի մեջ ասված է, որ ա

նել այն պատասխանի հետ, թէ ուսումնարանի {չլինելը} հետեւանք էր արծաթագլխի չլինելուն:

ամար միեւնոյն է ուսումնարանի լինելը կամ {չլինելը}, բայց թէ, առանց մեր ձեռնարկութեան, մ

, պատճառ դնելով Հայաստանում համալսարան {չլինելը}, ուրանալ Հայաստանի իրաւունքը իւրեանց վ

նքը իւրեանց վերայ, մինչ այդպիսի դպրոցի {չլինելը} ստիպել էր Սուրբ թարգմանիչներին աշակերտն

եւ խորհրդաւոր ողբալիք, թո՛ղ դպրոցների {չլինելը} կամ լինելութեան չլինելու հաւասար վիճակը

յետոյ յուսահատուելով՝ իսկոյն խնդրում է {չլինելը} այն բաների, որ կային Մովսէս Խորենացու

չէին այս բանից, ըստ որում, պատմութեան {չլինելը} արդէն զգում են շատերը: Եւ ի՛նչ ծան

ր է անգլիական կառավարութեան դրամի կարօտ {չլինելը} կամ ուրիշներին փոխ տալը, մինչդեռ միլի

էի "։ Հինգերորդ, թէ Փարպեցու աղքատ {չլինելը} վերաբերում է լոկ նորա անձին, ոչ նորա ծ

" ճշմարտութիւն ": Այդ ուսումնարանի {չլինելն} է պատճառը, որ Նախիջեւանի մէջ ( ինչպէս

ը ողբալով կեցած է Դյուլյուի մոտ, բերող {չլինելով}. Սահակին հանձնել եմ, առաջին եկողի հետ

ունենալով նրա ներկա վիճակը եւ խորամուխ {չլինելով} այն խթաններին, որոնք ֆիզիոլոգիորեն հաս

եւ, անձրեւի գետօրէն թափուելուն ուշադիր {չլինելով}, գնաց: Յիշատակարանիս ընթերցողների

կաթն, այլեւ ո՛չ մի բաժակ լոկ ջուր խմած {չլինելով}: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ " ես

ատճառ, նախընթաց տարին անխորհուրդ անցած {չլինելով} մեր սիրական ազգի համար՝ նորը բարի բարի

ծներիցս եւ ոչ մինը, օգնական եւ ձեռնտու {չլինելով} մեր կարդացած գրքի հեղինակին, հարկաւ,

գործեր, որ յետոյ շիջանում են շուտով՝ {չլինելով} հնարք պահպանութեան: Պէտք էր մի փոքր աւ

ց թող չվհատուին փոքրոգի մարդիկ, թէ բան {չլինելով}, այժմէն իսկ կորած էին Հայերը։ Ո՛չ, ն

լ, ազատամտութեան կողմից վերջին օրագիրը {չլինելով}, ոչ երբեք ներած է ինքեան եւ ոչ բնաւ պի

այութիւնք են. եւ քու ազգի կեանքից բխած {չլինելով} քու ազգի մէջ անգործադրելի, եթէ գործադր

խում են ազգի հոգուց, եւ դուրսից գրուած {չլինելով}, կարողանում են այնպիսի անխախտելի շարու

են։ Բայց պ. Էմինը, այս չափով էլ գոհ {չլինելով} եւ Փարպեցուն 457 թուականից յետոյ մի քան

յն, երբ ծարաւի է. իսկ մարդը եւ ծարաւի {չլինելով} կարող է բաժակներ դատարկել: Անասունը խմ

յաւելացրեց պ. Շաքարեանցը, - ես ծանօթ {չլինելով}, չէի նշանակել: - Կը հրաւիրես, ծա

ց եւ բռնաւորի գաւազանից ուրիշ բան տեսած {չլինելով}, մի մարդու պատահելու ժամանակ, երբեք չ

արակոյս․ այս մի փորձ էր, եւ ես հաւաստի {չլինելով} յաջողութեան մասին, խնայաբար գործ էի դն

ն ակամայ: Պատճառ, երգեցողութեան դպրոց {չլինելով}, ամէն մարդ իւր կարողացածի կամ իւր հասկ

պատճառից էր, որ գլուխը փոքր-ինչ բարակ {չլինելով} շատ բան չէր հասկանում, եւ այս պատճառով

պէս, բայց կան այնպիսիք, որ վիճակուած {չլինելով} մի ներգործական հոգու, չունին կամք, կա

նը երբեք դարաւոր խաղաղութեան երես տեսած {չլինելով}, անդադար պատերազմների, յարձակողութեան

. Հասարակ ժողովուրդն էլ տեսած լսած {չլինելով}, յայտնի է թէ երկնքից չէ կարող ուսանիլ

եւ այդ լեզուն մինչեւ այժմ գրի տակ ընկած {չլինելով} եւ չմշակուելով, բնականապէս պիտի ունենա

նդանայ եւ ծաղկի, կարող է նա եւ գեղեցիկ {չլինելով}, իր ընդունակութեամբ եւ լուսաւորութեամբ

որտի համար անգամ իսպառ հասարակաց դարձած {չլինելով}, նոցա միաւորութեան խնդիրն ենք բարձրացն

առաջանալ այն բարի, բարի բաները, որոնց {չլինելու} վերայ մորմոքուելով՝ յառաջ եմ տանում իմ

թո՛ղ դպրոցների չլինելը կամ լինելութեան {չլինելու} հաւասար վիճակը նիւթ լինի նոցա ողբերին ե

րդ, Փարպեցին, խօսելով իր մարդու ծառայ {չլինելու} մասին, իսկոյն յարում է. " քանզի պարեգ

ւմնարանի չլինելը հետեւանք էր արծաթագլխի {չլինելուն}: Առողջ բանականութիւնը թոյլ չէ տալի

չկայ հին լեզուի մէջ ուղեւծուծ եւ սնունդ {չլինելուն} ։ Արդէն ցոյց տուել ենք, որ նա չունի այ

ը ամենեւին յառաջանում է դոյն այդ բաների {չլինելուց}: Խնդրում ենք ցոյց տալ մեզ երկու Հայ,

է երեսի վերայ ընտանեկան դաստիարակութիւն {չլինելուց} մեր մէջ: Ընտանեկան կամ մայրենի դաս

բարձրացրել էին մի թանձր փոշի, որ քամի {չլինելուց} բաւական երկար մնում էր օդի մէջ, որ միմ

յառաջանային միջումը սէր եւ յօժարութիւն {չլինելուց}: Մկրտիչը սէր ասացեալ ինչ եղածը չգիտէր

պիտի ունենային մանաւանդ երբ դպրոց-մպրոց {չլինելուց} յետոյ բերանացի խրատներ էլ կամ չեն լսում

չի տեսնի աշխատանքս, եթե ես նրանից գոհ {չլինեմ}: Այնուհետեւ՝ ցտեսություն, համբուրում

իր նույնպես, որ չտխրեն իմ մասին ու լաց {չլինեն}: Ես շատ եմ նեղվում, որ չորս կողմից ան

միոջե: Եթե այդ կողմերի այդպիսի աղմուկը {չլիներ}, ես, ինչպես ասել էի, անպատճառ կգայի

է ապերախտութեամբ: Եղբայրս որ, եթէ ես {չլինէի}, պիտի ծառայ լինէր ուրիշին, գլխաւոր պա

, եւ երանելի կը լինէի, եթէ հարկադրուած {չլինէի} նորա մասին եւս գրել. բայց ես շատ թշուա

մասնաւոր եւ անձնական բաները խափանարկու {չլինէին} ընդհանուր օգտին: Նախիջեւանը գտանւում է

, որ ճշմարտութեան պաշտօնեայքը հանդիպած {չլինէին} բազմադիմի տհաճութենների եւ անախորժութեն

սրոպ խնկելի թարգմանիչքը հոգաբարձու եղած {չլինէին}, նոցա աշակերտքը ինքեանք գնացած լինէին

ցինք, բազմաթիւ նամակներ անհանգիստ արած {չլինէին} մեզ: Մի քանի տողից յետոյ կը դնենք այդ

իւն: Եթէ Փիւնիկեցիք իւրեանց վերայ կրած {չլինէին} Փիւնիկեցի յատուկ անունը, եթէ նոքա ապրա

զգիների համար: Եթէ գործարանի հոգատարքը {չլինէին}, նոր վերակացուն, կարծու՞մ ես թէ կարող

են եւս: Դու ի՛նչ ես կարծում, եթէ նոքա {չլինէին}, մեր լոյս հաւատը կը պահպանուէ՞ր մինչեւ

ստեղծել է. եւ եթէ այս պատրաստութիւնքը {չլինէին}, կարո՞ղ էր մարդը ոչնչից բան գոյացնել,

իմ ընթերցողների առաջեւ, եթէ դոքա հայեր {չլինէին} եւ չիմացող լինէին, թէ Մանուշակը ինքը չ

րեանց զայնպիսի գայթ վարդապետութիւն, եւ {չլինէին} պատճառ չարեաց, եւ ոչ եւս պարտ էին կրթե

չենք համարում այս հակասութիւնքը ( թէեւ {չլինէին} լա՛ւ էր), որովհետեւ բանի ընթացքը վնաս

Կ՚ուզէինք, որ մի քանի թերութիւնք եղած {չլինէին}, որոնց կարգն ենք գնում. ա) Գարեգնի ձ

թիւնը. որովհետեւ եթէ այդպիսի պատճառներ {չլինէին}, լեզուն չէր ընկնիլ յեղափոխութեան տակ։

հին ժամանակները գնացին, եւ եթէ գնացած {չլինէին} վաղուց, հին չէր լինէին. ինչ որ մնացել

ք, աւելի իրաւունք կար զարմանալու, եթէ {չլինէին} դոքա, որովհետեւ այդ լեզուն մինչեւ այժմ

ցնէ քո հոգին, Սիմոն վարժապետ, եթէ դու {չլինէիր}, եթէ քո գրեանքը ինձ ժառանգութիւն չմնայ

Ստեփաննոս վարժապետ, յիրաւի՛, եթէ դու {չլինէիր}, ես եւս պիտոյ է մնայի միւս ռամկականներ

բարոյականութեան, թէեւ յատկապէս քարոզած {չլինէիք} անբարոյականութիւն, դուք պիտի հաշտուէիք

ա ուսումնական, խելացի եւ եւրոպացի մարդ {չլինէր}, Կաթողիկոսը կը պահէ՞ր նորան իւր մօտ:

նտիր են, քան թէ բուն ազգը: Եթէ այսպէս {չլինէր}, դուք, ուրանալով ազգի ապագայ բարօրութ

քում ": Եթէ այս տեսութիւնը կապակից {չլինէր} խաբեբայութեան եւ անբարոյականութեան հետ

խայ ենք եւ ո՛չ խելացնոր պառաւ, որ ամօթ {չլինէր} հաւատալ այդպիսի բաների: Եւ եթէ Աստուած

ս դու նորա սրբութիւնը: - Եթէ սուրբ {չլինէր}, ի՞նչ է շինում երկնքումը: - Քեզ ո

նախ եւ յառաջ, որ ազգը եւս բաժին բաժին {չլինէր}: - Լոյսը չէ կարող հաշտուիլ խաւարի

ւել, եթէ աբեղայական սեւաթոյր վերարկուն {չլինէր} խափանառիթ: Միեւնոյն կերպով ցաւում ենք

եալ դէպի մի այլ միւսը: Եթէ այսպէս {չլինէր} բանի զօրութիւնը, եթէ փոքրիշատէ կարողու

լ է, այնպիսին, եթէ իւր անձը վտանգելու {չլինէր}, ինքը ուրիշի անձերը պիտի վտանգէր: Այս

զգակործան գործերը: Եթէ հանգուցեալ պապը {չլինէր}, դու կարծո՛ւմ ես, թէ Հռոմի ժողովուրդը

աչքում։ Գուցէ, եթէ Փարպեցու պատմութիւնը {չլինէր} եւ Թուղթն էլ չյայտնուէր, ընդունէինք Վար

են: - Չկամի՞ս արդեօք ասել, եթէ մահ {չլինէր}, մարդիկ մեռանելու չէին: - Անտարակո

նա մի խնդիր ունի. պատճառ, եթէ այդպէս {չլինէր} փեսացուն, փոքր ինչ ազատ կը մտանէր իւր

օր հետ պարապած էր նա. եւ թէ այդպէս եւս {չլինէր}, ո՞վ գիտէ, կարելի է, որ մայրը, որոն

ուած մի՛ արասցէ, Մանուշակը առողջանալու {չլինէր} իւր մօր դեղերով: Մանուշակը թէեւ լաւ

էր, եթէ հօր բարեկամութիւնը եւս կտրուած {չլինէր} պարոն Շահումեանցի հետ: Բացի սորանից,

որ մարդերի համար։ Թող ինքը՝ Մխիթարը, {չլինէր} գեղեցիկ հայկաբան, թող գրէր նա աւերուած

տոյքը։ Երանի՛ էր մեզ, եթէ ապառաժի վերայ {չլինէր} մեր սերմանածը, երանի՛ էր մեզ, եթէ, ցոյց

շրջապատը ընդարձակ եւ արեւակէզ դաշտ եղած {չլինէր}: Ձիւնական գօտին Մեքսիկայի Անագուակա սա

որական պալատներում կամ քաղաքներում եղած {չլինէր} այնպիսի սովորութիւն, ինչպէս տեսնում են

շատ ձախ յառաջաբանութիւնը, վերջինս եթէ {չլինէր}, առաւել գոհ պիտի լինէինք: Հեղինա

ղ համալսարանի 50 մանեթը տալու եւս արծաթ {չլինի}, թողում այնտեղ բնակության եւ ապրուստի

մինչեւ որ Ֆրանսիսկոս Երկրորդը անձնատուր {չլինի}: Այդ պայմանաժամը եւս հեռի չէ. այսօ

ց ցանկանում եմ, որպեսզի այդ լոկ խոսքով {չլինի}, այլ de facto: Մի անգամ եւս նրա ուշադ

ուսանողի համար, բայց դորանից, եթէ մեծ {չլինի}, գոնէ փոքր չէ մի երեխայի սկզբնական, ը

ում ես Յիշատակարանդ: Լա՛ւ նայիր, հա, {չլինի}, թէ այս իմ օտարոտի այցելութիւնը եւս նի

է մտածել, որ եթէ Նախիջեւանը հոգաբարձու {չլինի} յառաջ գնալու համար, ուրեմն, անտարակոյ

ելի ընթերցողներին ժամանակի զուր կորուստ {չլինի}: 1859 թ. Մարտ Թ. Հիւսիս - Շ

իշխանութեան սահմանը: Գուցէ ձեզ յայտնի {չլինի}, բայց վկայ է Աստուած խօսքիս ճշմարտութե

նի վերայ։ Ինչ պայման է այդ. որ ընդդէմ {չլինի} տպելի բանը ֆրանսիական քաղաքականութեանը

ան աճէ ուրիշի հոգաբարձութեամբ, եթէ Հայ {չլինի}, գոնէ մարդ կը լինի, եթէ Հայի կրօնը չի

իմաստասիրութեան համար արծաթ եւս վճարող {չլինի}... գո՛նէ, մի քանի տարի ժամանակով, դա

շխարհը ինչպէս կարող է կառավարուիլ, եթէ {չլինի} նիւթի եւ աշխատութեան փոխադարձ հատուցում

մարդ չկայ, որ իւր ապրուստի համար կարօտ {չլինի} նիւթի եւ չհասկնայ հացի խնդիրը. եւ մեք

րիւն ընդ արեան, ակն ընդ ական սկզբունքը {չլինի}, ուրիշ աղբիւր չկա՞յ հաւասարութեան. մի

արդապետութիւնը, եթէ հատուցումի երկիւղը {չլինի}, ուրիշ բան չկայ նորան բռնող: Հիմի տես

բեր, յետոյ խօսիր է. ղարաբաղցու ասածը {չլինի} " ըռխին յաշիր ": Բայց մենք շուտով կը հ

թէ՝ ձե՛զ էլ պիտի պատահի այս ամենը, եւ {չլինի} ՛ թէ, անպատրա՛ստ գտնուելով, ձե՛զ հասած

ծութեան, կամ ագահութեան անո՛ւնն էլ թող {չլինի} ձեր մէջ "։ Եւ իսկո՛յն, սորա քամակից

ասում ես, թէ գամ բժշկեմ եւ կամ թաղէ՛. {չլինի} թէ մի մարդ իմանալով, Սուրբ Հոգու խօսքը

այնպիսուն. զգո՛յշ եղիք ձեր անձին, որ {չլինի} թէ դուք էլ յանցանքի մէջ ընկնիք. միմեան

Այս պատճառով զարհուրած վախենում եմ, {չլինի} թէ եւ դոցա կպչի Աւետարանի սպառնալիքը,

նինք, պէտք է աշխատել, որ դժոխքի բաժին {չլինի} մեր խեղճ հոգին: Ուսում ստացողը նոյնպէս

որում եմ, միթէ շա՞տ է։ Եթէ այսքան եւս {չլինի}, ասե՞ս որ պիտեր քաղցած մեռանել: Ինչ է

. թող սիրտը կատարեալ լինի, աչքը դուրս {չլինի}... Կնոջ առաջին արժանաւորութիւնը. ճշ

տեց ծածկել իւր ուրախութիւնը, որ յայտնի {չլինի} տրտմութենից դէպի ուրախութիւն փոխանցումը

րգ հայ գրագէտի բան է նորան թարգմանելը, {չլինի} թէ ռուսիացի հայերը փորձ փորձեն: Բ

ութերորդ ամենախաւար դարին արձագանք եղած {չլինի}: Միջին դարերում, ջուրը կարող էր ուր ա

ի իր ձու ածած տեղում ( այն քարէ ձուն էլ {չլինի} կը նստի) խելքդ ի՛նչ է կտրում, այն քար

եւ այնպէս անհնար է թէ նոցայ հիմքը եղած {չլինի} կամ մի ստոյգ պատահած իրողութիւն ( թէեւ

կութեան բնական պատճառը, որ անհնար է թէ {չլինի}, եթէ ջրվախր բժշկւում է: Ինչ որ մեզ է

աւորուիլը, մինչեւ նոցա մատենագրութիւնը {չլինի} նոր լեզուով, սուտ է եւ զուր ամեն ջանք

ժամանակի հարկաւորութեանցը։ Ապա եթէ այս {չլինի}, հեղինակ, աշխատելով տիւ եւ գիշեր եւ վ

նրանցը թող 1000 մարդի լինի միայն, բայց {չլինի} այնպէս, ինչպէս եղել է մինչեւ հիմա, որ

չեւ նշանակյալ ամսաթիվը բոլոր տոմսակները {չլինին} բաժանված, այդպիսի դիպվածում, մի միայն

գործւում են Բէգզադէի ձեռքով, եթէ նիւթ {չլինին} հրապարակախօսութեան, եթէ այդպիսի անքրիս

րեանց ապրուստը, որպէսզի գերի եւ ստրուկ {չլինին} ուրիշին: Ազգութիւնը անմեղադրելի է եւ ա

ս վերեւում յիշուածները, - եթէ հասկանալի {չլինին} ժողովրդին եւ չբացատրուին նորան, կարող

ժողովրդի մահին, տառապանքին պատճառ եղած {չլինինք}: " Ուխտիւք խնդրէի ես իսկ ի՛նքն նզով լի

Մի՛ լինիր դահիճ մոլութեան, Որ {չլինիս} դահիճ մարդերին: ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹ

ազատ չքարոզուի եւ այս կերպով այն կնճիռը {չլուծուի}, ստրուկը կացինով կը վճռէ գործը: Ժաման

ելը մի մեծ բան չէ, եւ դորանով դեռ ազգը {չլուսաւորեցինք}, եթէ հասանէինք եւս այդ նպատակին, բայց

անց, եւ նոքա իւրեանց անընդունակութեամբ {չլուսաւորուեցան}, կամ մնացին վայրենի հասկացողութեան վիճ

. նոքա, ազգի եւ ազգութեան անունը անգամ {չլսած} ձեզանից, դուրս են եկել նիւթականութեան

ով ամենիմաստ մարզպանի վրայ, թէ նա գիտէ {չլսել} խաբեբայական խօսքերի եւ իրաւունքը ճանաչե

եռեւս անցյալ տարումը, բայց մի ձայն եւս {չլսելով} Ձեր կողմից, վերջապես պատշաճ համարեցի գ

ը եւ այնքան մոռացել էր ինքն իւրեան, որ {չլսելով} հօր երկու անգամ ձայն տալը, հարկադրեց ի

րով ալ հիւանդ կ՚ըլլանք... Մեր ըսածները {չլսելու} զարնող համախոհին ընծան ինչպէ՞ս կրնայինք

այլ դոցանից, որ իրենց փրկութեան խօսքը {չլսեն}. որոնց վրայ կատարւում է Հոգու խօսքը,

համ 1)։ § 68. Բնագրում ասած է. " {չլսեն} զՊօղոսի բողոքն, թէ զանձինս դատէաք " (

որդութեան: Կայսրից փոքր յանդիմանութիւն {չլսեց} Ներսէսը այս բանի մասին: Իսկ երբ, թէեւ

ւ այդպիսի բարեմիտ մարդ էիր, ինչո՞ւ ապա {չլսեցիր} ժողովրդի աւագ մարդերի, պաշտօնատեարց եւ

այմը Հեգելի բերնով, լսիր որ անկաճդ չար {չլսէ}: " Այստեղ, - ասում է Հեգելը, այսի

քո ընդդէմ ` խրակիր նորան առանձին. եթէ {չլսէ} ` մի երկու վկայի առջեւ. եթէ դարձեալ չլ

սէ ` մի երկու վկայի առջեւ. եթէ դարձեալ {չլսէ} ` " ասասջիր եկեղեցւոյն եւ եթէ եկեղեցւոյ

նին էլ արդա՛ր եւ անմե՛ղ են անուանում եւ {չլսո՛ղ} լինելով՝ արհամարհում են Ամբակում մարգա

ատել օրըստօրէ մաքրել լեզուախօսութիւնը՝ {չլսուած} բան է Նախիջեւանցու համար, եւ մի յստակ

ւթիւն, ախտերի ամբոխմունք զարհուրելի եւ {չլսուած}. եւ այս բոլորը լրագիրների եւ օրագիրներ

ով բառերի ձայնաւորքը թողնել, կամ ձայնը {չլսուելու} համար ակռաները եւ պռոշները սխմած երկար

ա՛ւ որ, " թող չպատմուի այս Գէթի մէջ եւ {չլսուի} ՛ Ասկաղովնի դռներում ". կարդացողը կը հ

րք տեսանել տեսանեն զամենայն. ո՛չ միայն {չխաբին} ՚ի դիմակս, այլ եւ զխորհուրդ աղեաց հաշո

գնելու լինի, հարիւր անգամ կը նայի, որ {չխաբուի}, որ դեռեւս չնչին արժէքի բան է, որ կար

սարքում գլխիս, տեսնեմ ինչ կլինի, եթե {չխաղաղվի}, կարելի է օգնության կանչել HgCL, որը

ուղարկեցինք տաքլատնոյ զաբիսքայով, նայե {չխայտառակես} ինձ, այդպես սրա էր: Վառվինսկին տես

առանձին մեծաւորներ Ռուսաց ազգից, որ, {չխառնուելով} այս գաղթականների դատաստանական գործողութ

րը իւրեանց պարտականութիւնքը ճանաչելով, {չխառնուէին} վերակացուի գործերի մէջ: Այն ժամանակը կ

աշտօնը քաջ ճանաչէր եւ մինը միւսի գործին {չխառնուէր} երբեք. այլ, իբրեւ մի ազգային գործի մա

ւիցէ վիճակից մարդու համար: Սովորութեան {չխափանուելու} պատճառ բերւում է Սերոբէն։ Ինձ թւում է

ովանալու չէր մի անդամի ազատութիւն, եթէ {չխլէր} նա մի այլ իւր պէս մարդկութեան անդամների

ծաղենք նորա վերայ: Այդպիսի մարդիկ, որ {չխմած} ժամանակ այդպիսի թունաւոր լեզու ունին,

րի մեջ փտած մխիթարյանքը, միայն թե ազգը {չխնայե} մեզանից այնքան նյութական հնար, որքան հ

եւս յուր ազգասիրական ջերմեռանդությունը {չխնայե} նորա զավակների կրթության եւ դաստիարակու

ատուութենէ ձերմէ, զի թէ մարթ ինչ իցէ, {չխնայել} զձեր ներգործութիւն առ այն նպատակ Պատկան

Այս հիման վերա ես խնդրում եմ Ձեզանից {չխնայել} ձեր աշխատությունը, որ նախարարությունը

ն, խնդրեմ խոնարհաբար ի սէր ազգին մերոյ {չխնայել} յաշխատութիւն Ձեր: [Լուսանցքում `]

մարից մինչեւ 960 համարը, եւ խնդրում եմ {չխնայել} Ձեր աշխատությունը այս ազգօգուտ գործի մա

տի եւ հոգու վերայ. այս էր պատճառը, որ {չխնայելով} իւր թոյլ առողջութիւնը՝ զոհեց միանգամայ

եսին անցաւոր բռնակալի հաճոյանալու համար {չխնայեց} իւր եղբարքը, որոնց երախտապարտ էր, բայ

ղութիւնների, բամբասանքի եւ հալածանքի, {չխնայեց} մինչեւ անգամ իւր հայրենի կրօնը, որի մէ

յն գործ, յետ դրուի դանդաղկոտութիւնը եւ {չխնայուի} մի մարդու անձնասիրութիւն, եթէ այդ մարդ

ւրիշ կերպով չէ կարող տալ, եթէ եկեղեցին {չխնդրէ} եւ չվկայէ նուիրելու արժանաւորութեանը,

ւս աթոռի վերայ, եթէ ծառաս յառաջամատոյց {չխնդրէր} ինքեան տալ: Երբ որ բաւական սրսրկել

ի արարմունքը, չեմ կարող այնուամենայնիվ {չխոստովանել} Ձեզ, որ ինձ համար ցավալի էր լսել այդ մ

ետին շունչը պատերազմիլ եւ ճշմարտութիւնը {չխոստովանել} ։ Սորա պատճառը մեզ քաջ յայտնի է, եւ այ

երն են առնում համրանալ եւ ճշմարտութիւնը {չխոստովանել} ։ Քանի մի խօսք եւս պատշաճ համարում ե

թեանց, թող ներեն մեզ, եթէ դորան լեզու {չխոստովանենք} ։ Այսօր երկու գլխաւոր բարբառներ մեր

եւ կախուած չէ օդի մէջ: Չկայ մարդ, որ {չխոստովանի} այս ճշմարտութիւնը եւ նոյնիսկ Անգլիոյ մէ

եան. եւ միթէ ընթերցողք ճառիս չգիտեն եւ {չխոստովանիցեն} ընդ մեզ, թէ երկասիրութիւնք նորա թաղեալ

է, ինչ յարաբերութեան մէջ ե՛ն դէպի ինքը {չխոստովանուած} ազգութիւնքը: Տարբերութիւնը էական խնդրի

ծելով, երեւում է թէ նետի նման ծակել են {չխոստովանուած} փիլիսոփայի անձնասիրութիւնը: Մեր սրտ

ր այդ մարդը հողի վերայ իրաւունք ունեցող {չխոստովանուի}: Եւ մինչեւ այս, ընդհանրական աղքատութի

այի անունը, եթէ հին խելքերի դրութիւնքը {չխորտակուէին} Մեղուի զարկուածքից: Հայոց ազգի մ

Երբեմն մի փոքր գողանալ... ։ {Չխռովելով} մեր խիղճը, Չաղմկելով մեր հոգին,

չ մարդու հետ էին ամուսնանում, չտեսած, {չխօսած}, չիմացած նորա բնաւորութիւնը, վարքը,

խանեցի ես, - եթէ կարելի է, խնդրում եմ {չխօսել} կրօնի վերայ. պատճառ, այդ բանը, շատ մ

վերջապէս պատուիրում է Հայերին ամենեւին {չխօսել} այդ մասին: Եթէ վտանգաւոր չէ տպագրութեա

ասկանալի խօսելը գովելի մի բան էր, բնաւ {չխօսելը} որչափ եւս։ Սոցա մօտ այսքան իւրաւունք ո

իմ դրութիւնը ժողովրդի մէջ, ինքս ոչինչ {չխօսելով} հարկադրւում եմ ականջ դնել ուրիշների խօս

միայն գրել: Սատանան ոչինչ այլ բան {չխօսեց} գրականութեան դեւի հետ: Վէզիրը, որ հրո

է ի՛նչ պատճառով մինչեւ այժմ մի քանի բառ {չխօսեցինք} Պ. Խուդաբաշեւի " Обозрение Арменіи " մ

ընկերքը չեն կարող փակել իմ բերանը, որ {չխօսէր} նա ճշմարտութիւն. ձեր շատ եւ անխորտակել

այս բանին վրայ օտար ազգաց հետ ամենեւին {չխօսին}. այսպիսի համախոհական գիրք մը կատակէն ո

մէջ, իսկ նոցայ կնանիքը յայտնի է, թէ " {չխօսքան} " են: Կ՚ուզէինք, որ մի քանի թերո

ին խնդիր չդառնայ եւ գաղափարի շփոթութիւն {չծագի} ։ Բայց մեզ կարող են ասել, թէ ինչի՞ ուր

ատեցի նորան շուտով: Նիկողոսը {չծերացաւ} իզուր տեղը, Նա չգտաւ երկրիս վերա

գտնես: Անանիային նամակ գրե եւ ասա, որ {չծուլանա} գրել: Ես դեռ հույս ունեմ նրա մասին խաբ

աց է ամէն մարդու առջեւ, միայն թէ մարդը {չծուլանայ} օգուտ քաղել: Եւ եթէ մարդը ընդունակ չէ

, այդ ասողների գլխուն վերան այնքան մազ {չկա}, ինչքան ես սորվելու, գրելու եւ կարդալ

ջս ցավ է եղել, եղբայր, կերած-խմած բան {չկա}, եթե կկամենաք եւ եթե նորա այստեղ ուսու

աց շատ բարեւ: Այստեղ նոր բան ոչինչ {չկա}, միայն սրբազան հայրը եկավ Մոսկվա հուլի

եթե բան ունին, այստեղ կհարցնին, բայց {չկա} ոչինչ, միամիտ եղիր. եւ դու, եղբայր,

անք Պետերբուրգից: Այստեղ ոչինչ նոր բան {չկա}, ինքս պարապում եմ եւ ոչ թե 76-ի, 54-ի

չ թե 76-ի, 54-ի, այլ 38-ի եւս ժամանակ {չկա}: Պատվելի Պողոս աղա Չոռնովին սիրո ո

գրություն շատ, բայց դեռ բանի էսենցիալն {չկա}, այս քանի օրս ամեն բանը վախճան կստանա

գնաց: Այժմ այստեղ ոչինչ նորություն {չկա}, ողջ եղիր. սպասում եմ ստրախավոյ գիրիս

կ պատերազմի վերաբերյալ երգերու հոտը եւս {չկա} այժմ Մոսկվայի մեջ: Խնդրում եմ քո մ

րությունը, որովհետեւ այդ միջոցում գործ {չկա} տպարանում: Այս մասին գրել եմ այս փոշտո

: Դեռեւս նոր կաթողիկոսի հաստատությունը {չկա}. ձայն կա, որ Լանսկոյն պիտի փոխվի եւ ն

կան եղբայր, մեր դրությունը, տարակույս {չկա}, որ մեք օտար մարդու առջեւ ցույց չենք տ

անֆդլեբինին փողը տվել եմ. շլյափը բերող {չկա}, Պետր Նիկոլաեւիչի նամակը ստացա, սվոտի

ւտ, սակայն եթե Նախիջեւ[.... ] հույս {չկա}, որ դուք գիտեք ձեր բանը [..... ]

, եւ նա ինձ ասել, թե ոչ մի կոպեկ օգուտ {չկա}. 340 ստորագրությանց փող է ստացել եւ 60

ինչպես Մոսկվան Պետերբուրգի դիմաց. հարկ {չկա} սկսել, որ ֆրանսիարեն կուսանիմ որպես ֆր

թյունք եւ մինիստրին առ ժամս առնելու բան {չկա}, ուստի միամիտ կացեք, մինչեւ պատգամավո

կ կլինի կայսեր խնդիրք տալ, ուրիշ դուռը {չկա}, ինչպես հարցուցի իրավագետ եւ զորեղ մար

անգամ 50 կոպեկով վաճառել: Տարակույս {չկա}, որ ավելի գնով ծախվի՝ ավելի օգտակար է

յուն արած համարվիս, այնտեղ այդպիսի բան {չկա}. երկու կողմի փաստաբանքը դատավորների նե

: Ապացույցների համար հեռու գնալու կարիք {չկա}. մեր քաղաքի նախկին խղճուկ կառավարությո

էլ կգնեիք, ուրեմն ոչ մի տարբերություն {չկա} ՝ ես եմ գնում, թե ուղարկում են ինձ, բ

ղնենք այդ դատարկ բաները, դրանցից օգուտ {չկա}: Սրտանց շնորհակալ եմ Անանիային՝ ի

ինձ հանգստանալու, ավելին գրելու տեղ էլ {չկա}, եւ, պիտի խոստովանեմ, ուժ էլ չունեմ

, չեմ ասում դեռ այն, որ գրելու բան էլ {չկա}. սպասում եմ ձեզանից լավ եւ ուրախ խաբար

ւմ են այդ կրոնները դավանողները: Կասկած {չկա}, որ կրոնն իր հերթին ուժեղ ազդեցություն

երը պակասում են, բայց պատրաստելու պետք {չկա}, ինչպես քեզ հայտնի է, առաջինը տանը մն

եկուզ հօգուտ ֆիզիկայի: Եթե Շլոսսերը {չկա} ( Հռոմեական պատմությունից սկսած), ապա

ինչո՞ւ այսքան ժամանակ Նախիջեւանից նամակ {չկա}: Փառք աստծո, որ մերոնք բոլորը ողջ-առո

լի Ֆեոդորիշի մահը, որին արդեն վերադարձ {չկա}: Խե՜ղճ Ռուդնեւ, խաղաղություն նրա աճյո

՝ իմ աշխատանքը: Իսկ քանի դեռ մեզանում {չկա} քաղաքացիական լեզվի թեկուզ մոտավոր քերակ

պատասխանել այս հարցին: Բացարձակ ոչինչ {չկա}, այլ ամեն ինչ գնահատվում է հարաբերական

լոգիական պահանջներին համապատասխան: Եթե {չկա} ավելի գեղեցիկը, մարդ արարածը չի հրաժար

ունենա եւ նորա լեզուն: Մեր հին լեզվում {չկա} " ծեծ խմել " ձեւը, իսկ նոր լեզվում ծեծ

կությունը երկրորդական են: Ոչ մի կասկած {չկա}, որ ժողովուրդն ի վիճակի չի լինի ընդհան

լեւ ամենաուժեղ ժողովուրդներից ոչ մեկում {չկա} ոչ մի հնարավորություն՝ չնայած համալսար

ու ժամանակներն ավելանում, մի բան, որ {չկա} հին լեզվի մեջ, ես այնպես, փորձի համար

, մնացածի մասին ես նրան կասեմ: Կասկած {չկա}, որ նրան դեռ անհրաժեշտ է սովորել եւ հա

ն անգամ անունների բառարան կազմելու հարկ {չկա}: Դե՛, ցտեսություն: Ի դեպ, խնդրեմ

սիրող ընկերության կողմից) - նա այլեւս {չկա}: Որքա՞ն կհրճվեր նա՝ տեսնելով իր անխոն

րեմ այս մի քանի օրերս, հիմա այլեւս տեղ {չկա}, իսկ դու կիրակի օրն իմաց տուր նրանց,

ահությամբ, այն ինչ այդ վերապահությունը {չկա} չարաբաստիկ վավերագրի՝ վկայությամբ հաստ

ավա՜ղ: Այժմ ենթադրում եմ, հետքն անգամ {չկա} ՛։ Տա աստված, որ գոնե որեւէ բան վերադա

այլեւս առավոտյան սառնամանիքներից վտանգ {չկա}: Մնացյալի մասին ես կհաղորդեմ: Այս անգ

, ալյուր կդառնա: Աշխարհումս անվերջ բան {չկա}, եթե դա այդպես է, ապա ուրեմն ինձ այժմ

իր. մեզ մոտ մի քանի ընտանիքի համար տեղ {չկա}. 2) հանգի՛ստ թող մորս: Ոչ մի գործ չո

եմ ուտում, այլ բան բնավ, ուրիշ բան էլ {չկա}: Ուր թողում բարոյական անախորժությունքը

դու կտեսնես, որ բնավ կողմնապահություն {չկա}, այլ ուզածս կատարյալ արդարություն է եւ

ու, հարկավորություն էլ, թե որ ասենք, {չկա}, շատ սուտ չի լինիլ: Մնամ քեզ միշտ

բաղանիքում: Օրիորդների վերայ խօսք եւս {չկա}. նոքա տարին մի անգամ՝ Ծաղկազարդի օրը

անել այդ ազգի ընդհանուրի մէջ։ Տարակոյս {չկա}, որ կան ուսումնարանք, տպարանք, մատեն

ութեամբ, թէ Հռովմէական եկեղեցուց դուրս {չկա} փրկութիւն, եւ թէ Քրիստոսը խոստացել էր

օխտէն դու գուխը տուր, էլ ինձանում մեղք {չկա} ": Եկեղեցու մէջ, երկար բարակ Վար

էք, որդ փէշակի, մէջներիդ պարապ մարդ {չկա}. ռանչպարն էլ ( երկրագործ) իրա ցանքս ո

ր դրացիների հետ։ Տեսաւ մարդը, որ հնար {չկա} այս ղալմաղալիցն ազատուելու, մի ուրիշ տ

վէրքերը բժշկելու... - Արձակուրդ {չկա՛յ} քեզ, - աղաղակեց դեւերի զարհուրելի թագա

ընդ ական սկզբունքը չլինի, ուրիշ աղբիւր {չկա՞յ} հաւասարութեան. միթէ վրէժխնդրութիւնն է

չէ՞ր կարող տեղի անուն եղած լինել։ Միթէ {չկա՞յ} մեր աշխարհագրութեան մէջ տեղ, որ Սեւուկ

ս անհասկանալի է: Արդեօք մի ներքին վէրք {չկա՞յ} այդտեղ, որ խանգարում է տնտեսական կեանք

ապագայի հրաշափառ արեւ լուսի կարապետը։ {Չկա՞յ} այս։ Բուեր եկէք, եկէք, երթանք դարձեա

տեղ մշտապես շամախեցիներ շատ են լինում: {Չկա՞ն} արդյոք մեր լեզվով գրական նորություններ

տիրէ այնտեղ, մինչեւ այդ երկու կողմերը {չկազմեն} առանձին առանձին տէրութիւնք: Եւ այն ժամ

արհորդութեամբ կամ այլ զանազան՝ մեզանից {չկախուած} պատճառներով աւելի երկար լուռ մնալ, այն

նալ: Երրորդ, գլխաւոր սխալն այն է, որ {չկամ} են ալով առաջին փորձովը խրատուիլ, վերստ

ղս անտեսեալ է այլ յիմաստնոց Հայոց, որք {չկամ} ին անգամ զթիւ դարուն համարե ալ զգալ թէ

՞ղ հանեցիր տնտեսական խնդիրը... Եւ {չկամելով} բռնաբարութեան կերպարանք տալ այս ժխտողու

խադարձ սիրովը: Դու, երիտասարդ աղջիկ, {չկամելով} ամուսնանալ Աղուանեանցի հետ, իմանալով ի

եկեղեցուն. ատեանը կազմուեցաւ, բայց նա {չկամելով} լսել չքացաւ Կոստանդնուպոլսից. եւ թէ Կր

ահեցինք այն աղճատ յարմարագրութիւնը։ Մեր {չկամելու} պատճառը այն էր, որ չունէինք այս նամակի

անխորհուրդ, առանց հիմնական հաշուի, եւ {չկամելուց}, արմատական կերպով դարման տանել իւր աղք

մէջ, որ մենք ուրիշ գրքերից ենք առած։ {Չկամենալով} ամեն անգամ կրկնել, թէ մեր գործ դրած այ

ր նորա գաղտնիքի գործը, բայց Ալքիմիկոսը {չկամենալով} յայտնել իւր գաղտնիքը, մահադեղ ընդունել

, ձեր տարապայման ժլատութեան պատճառով, {չկամենալով} կատարել ձեր խոստմունքը, որ արել էիք ձե

ստոյգ իմանալ, սիրու՞մ էիր դու ինձ, թէ {չկամենալով} ամուսնանալ Աղուանեանցի հետ, երկու չարե

եւ յօժարութենով միմիայն, իւրեանց թքածը {չկամենալով} լիզել, յանձներն են առնում համրանալ եւ

ւթիւն, - դժուար չէ հասկանալ, եթէ միայն {չկամենայինք} անձնախաբէութեամբ եւ կամաւոր կուրութեամբ

ո տեր են դարձած, որ եթե չկարողանան կամ {չկամենան} մի բանի օգնություն տալ, վնասելու եւ քա

ստանի մէջ քանի զաւակ կայ, եւ եթէ ծնողք {չկամենան} իւր ժամանակին ուղարկել իւրեանց զաւակքը

որ մինչեւ այնքան տեղը լինինք հասած, որ {չկամենանք} գոնե ճանաչել լույսը եւ խավարը, սահմանե

Խնդրում եմ չբարկանալ իմ վերայ, եթէ ես {չկամեցայ} կեղծաւորուիլ ձեր առաջեւ, մեր կրօնը սաս

ան տուեց, որ կամենում էր գնալ, ես եւս {չկամեցայ} այլեւս բռնել նորան, թողեցի, որ տանի ի

իւրեանց կանացի կերպարանքի տակ եւ երբէք {չկամեցան}, որ նայէին նոցա վերայ որպէս մի խաղալիկ

երը, ինչպէս յառաջ, ստրուկները եւ լսել {չկամեցան}: - Հրատարակեցիր մեզ ազատ, հանդեր

լինելով, բնագրից աղճատուած է. բայց մեք {չկամեցանք} սրբագրել, մինչեւ անգամ պահեցինք այն աղճ

անի օրինակ հարկ եղաւ դնելու, որովհետեւ {չկամեցանք} չոր դրութեններով միայն շատանալ։ Բայց ա

ր անձնական արտօնութիւնքը եւ իրաւունքը, {չկամեցաւ} այլեւս Կեսարիա դիմել՝ իւր կաթողիկոսակա

մի փոքր որոշակի բաներ նորանից, բայց նա {չկամեցաւ} յառաջ տանել խօսքը: Ես եւս անքաղաքավարո

, կա՛մ ես "։ Շատէլ խոստովանեցաւ, բայց {չկամեցաւ} մատնել իւր խորհրդակիցքը։ Վերջապէս բանդ

ի անկաջից չկտրուեցաւ, բայց նա ոչ միայն {չկամեցաւ} լսել, այլ Մովսէսի քարոզած պարզ Եհովայի

ը այն պատճառով, որ բնակարանս հեռի է եւ {չկամէի} միւս անգամ գնալ այնտեղ այդքան արծաթի քա

ամ իմ տունը: " Իրաւն ասեմ, {չկամէի} այդ բանը, Բայց երեւի Աստուած այդ

առասպել, որով մխիթարւում էին նոքա, որ {չկամէին} անձրեւի տեւողութիւնը, թէ կղմինտր եւ աղ

ց նորա վառ հոգին եւ ազնիւ ձգտողութիւնքը {չկամէին} ներել, որ իւր մարմնի նիւթական զօրութեա

, եւ միլիոնակոր անդամք մարդկութեան, որ {չկամէին} գլուխ խոնարհեցնել պապական անբնական հրամ

կապով մի այնպիսի մարդու հետ, որի երեսը {չկամէինք} տեսանել: Մանուշակը մտածեց վճռական հ

եղ է հասնում, որ Բէգզադէն ասում է, թէ {չկամէր} ունենալ նորան իւր խանութի մէջ: Տղան աղ

Երբ որ դրականապէս ասել էր պատանուն, թէ {չկամէր} ունենալ նորան իւր խանութի մէջ, այլեւ հ

ն, մեծ շարժողութիւն, եւ այն ազգը, որ {չկամէր} ինքնուրոյնաբար շարժուիլ եւ գործ կատարել

սրտին այլ մարդ էր տիրած. նաեւ տեսանել {չկամէր} անգամ պարոն Մկրտիչը, որին պիտոյ է տայի

ր այս յիմարական գործողութեան վերայ, եւ {չկամէր} մասնակից լինել այդ արարողութեանը, իսկո

կ աշխատում ենք ամեն բանի մասին: Օդդենը {չկամի} ամենեւին առնուլ եւ նորան մեծ օյինի բերե

կանալու չէիր իմ վերա: Պարոն Օդդենը {չկամի} այն բաներն առնուլ, ես եւս, դուն իս իմ

լ աշխարհիս բանը. պարտականը ոչ թէ միայն {չկամի} հատուցանել իւր պարտքը, ո՛չ, հերիք չէ

եւ աղիքը ի՛նչպէս կարող էին չայրուիլ ": {Չկամի} ամենեւին մտածել, որ այդ ողորմած հոգու

ղորմած հոգու փորը եւ աղիքը արծաթ չէին, {չկամի} փորձել, որ փայտեայ դգալի մէջ տեսանելու

ի մէջ, մինչեւ անգամ եւ դեղերի մէջ։ Նա {չկամի} հասկանալ, թէ դեղերի օգտակարութիւնը եւ

դը՝ միմեանցից բաժանուած, պառակտուած, {չկամի} ամենեւին ունենալ մի որեւիցէ ընկերութիւն

ր չէր սիրում ինձ, իմ անձնաւորութիւնը, {չկամի} ընդունել եւ իմ բերանով քարոզուած ճշմարտ

ս մի քամի, որի ուստի գալը եւ ուր գնալը {չկամի} նա հասկանալ: Միւս կողմից սուտ ազգասէրք

Բայց ի՛նչ ասեմ ես այն մարդուն, որ {չկամի} հասկանալ, թէ Հայաստան բառը մի վերացակա

քաջ յայտնի են մեզ, բայց ինքը՝ ազգը, {չկամի} խոստովանել իւր հիւանդութիւնը, նա փախչո

ու կարօտութիւնը. եւ պիտի գաղթէ նա, որ {չկամի} սովամահ մեռնիլ եւ մեռցնել իւր ընտանիքը

ժողովուրդը հող չունի, եւ ուր որ ունի, {չկամի} գործել: Նա թողում է դաշտը եւ գնում է ք

վարձում էի յիսուն ոսկու, այժմ տան տէրը {չկամի} տալ յիսունի եւ պահանջում է հարիւր։ Ի՛ն

ով կարող է աճեցնել իւր գումարը: Եւ եթէ {չկամի} նա ապրանքը պահել իւր ձեռքում, մի րոպէի

ս, իւր գործին եւ երբ ժամանակ չունի կամ {չկամի} քննել իւր գործը, իւր ընթացքի ուղղութիւ

ռականութիւնը կարող է նորան փրկել, բայց {չկամի} մտածել, թէ ունէ՞ր արդեօք իւր ձեռքում ա

: Հերիք չէ նորան իմ կենդանութիւնը, նա {չկամի} նորան ընդունել որպէս իրողութիւն. նա ակ

ութիւնը, որ ոյժ ունի, որ ինքը ապրելով {չկամի} ուրիշի կեանքի վերայ մտածել, աւելի կամ

յնիւ, այնքան համեստ է եւ բարեհոգի, որ {չկամի} երբէք համարել իւր խօսելու ոճը " ամեն տե

լցնում է օրագիրները, այնպէս, որ ոչ ոք {չկամի} կարդալ դորանց: - Չէ, չեմ լսած այդ

ւեցուցել է ժողովուրդը այնպէս, որ ոչ ոք {չկամի} լսել նորա խօսակցութիւնը: Չէ՛, եղբայր

էր Հայերին: - Չար բախտո՞վ. ուրեմն {չկամի} այդ մարդը, որ մեր ազգը ստանայ եւրոպակա

եւ մեծաքանքար Մանդինեանց տէր Ստեփանը: {Չկամի} լսել եւ հասկանալ, թէ ինչ որ հնումը կար

րւում է իսկոյն նիւթական ճանապարհով: Նա {չկամի} եւս հասկանալ, թէ առաքինութիւն ասածը մի

տպան է ստրկութեան, բռնակալութիւնը, որ {չկամի} խոստովանել մարդկային հաւասարութիւնը՝ ա

այստեղ փորձւում է միաբանութիւնը։ Կէսը {չկամի} շահել իւր բուն հայկական կրօնը, ազգի սո

ա չգիտէ թէ որոյ ազգի է զաւակ, եւ գիտել {չկամի}. չեմք նաեւ յուշ ածեալ թէ պարտապան էաք

եան առաջեւ: Եթէ մի մարդ վախենում է կամ {չկամի} լուանալ իւր աղտերը, ինչպէ՛ս ուրեմն պիտ

այլ նա, որ ոչ միայն ինքը չէ ուզում եւ {չկամի} իմաստասիրել բնութիւնը. " զերկինս եւ զե

չեն ապրել, այլ իսկոյն մեռել են: - {Չկամի՞ս} արդեօք ասել, եթէ մահ չլինէր, մարդիկ մ

ծ չառած, կարդաց տակի գրերը... - {Չկամի՞ք} ծխել, - հարց արեց պ. Շաքարեանցը:

ւմ ի հոգեւորականաց մերոց եղբարց, զորոյ {չկամիմ} յիշել զանուն, թագուցեն ինձ եւ զայլ որո

դեռ անցյալ տարի բացել էի քեզ իմ սիրտը: {Չկամիմ} երկար գրել, որովհետեւ սիրտս լցվում է ա

են պայմանք, որ ես չունիմ եւ որի մասին {չկամիմ} ոչ ոքի բերան բանալ եւ բան խնդրել: Ա

սուտ գովասանութիւններ եւ տաղեր գրելով՝ {չկամիմ} պղծել իմ գրիչը եւ այդ անպարծանք հանդէսը

րիտը պիտոյ է ասել, ես " Մեղուի " վերայ {չկամիմ} ուշադրութիւն դարձուցանել, չկամիմ երբէք

վերայ չկամիմ ուշադրութիւն դարձուցանել, {չկամիմ} երբէք քննութեան տակ ձգել նորա թերթերը,

ւթեան տակ լինելով, պիտի լսես մեզ ": " {Չկամիմ} լսել, եւ ո՛վ դրել է ձեզ հոգաբարձու իմ

ես մի քանի ձայներ լսել մեր կողմից: {Չկամիմ} նամակս սկսանել նորանով, թէ ողջ եւ առող

ողի կենդանութիւնը ապացուցանելու համար: {Չկամիմ} դարձեալ մէջ բերել իմ առ ու տրական գործե

իմ մտածութիւնքը եւ խորհելու ազատութիւնը {չկամիմ} երբէք ստրկացնել այդ փիլիսոփաների իշխանո

Ուրեմն, վճռի՛ր... ": - {Չկամիմ}: " Ո՛հ, պարոն, Ես կ

սեց. ո՛վ Գիրսաս, ծառայ հաւատար, {Չկամիմ} թողուլ խորհուրդս անկատար, Ելիր ու

ս դու ասել ինձ " իմ մռայլութիւն "... {չկամիմ} այլեւս լսել քո վիպասանական ոճր. Կարդա՛

ց ես, նոյն այդ վիպասանութեան վերայ եւս {չկամիմ} մտածել, - պատասխանեց դժոխքի թագաւորը բ

որ կառավարչի յայտարարութիւնը: Է Ես {չկամիմ} նկարագրել ամուսնական գործերի գլխաւոր կա

դ անկարելի է... այդ անհնարին է... {չկամիմ} ամենեւին տեսանել. այդ ինչ սոսկալի կերպ

ն թէ մեր եկեղեցին թող չգայ: Ես տեսանել {չկամիմ} մի այդպիսի ինքնահաւան մարդ, որ ողջի վե

նապարհներով, որ ես... բայց ո՛չ. ես {չկամիմ} բնաւին ունենալ որեւիցէ յարակցութիւն մի

ասկանում ես, թէ ո՛վի մասին խօսում եմ, {չկամիմ} եւ նորա անունը գրել, եւ երանելի կը լին

սնանում էիր իմ հետ այս պատճառներով, ես {չկամիմ} այդ. պատճառ, ամուսնութիւնը սուրբ է,

, պատրաստութիւններ ունիմ տեսանելու, եւ {չկամիմ} ինչպէս եւ իցէ հարսն առնել մի հատիկ Մանո

՝ չիք ի Պատմութեան Հայոց. զայս ասացեալ {չկամիմք} բնաւ մատնանիշ առնել ի թերութիւնս Չամչեա

թյունը եւ ծանրությունը, բայց ուրիշները {չկամին} 9 դ. 50 կոպեկով թեթեւացնել մեր ծանրութ

ել դադարեցնել այդ վնասակար աղօթքը, եթէ {չկամին} առիթ տալ գայթակղութեան, եթէ չկամին բոր

եթէ չկամին առիթ տալ գայթակղութեան, եթէ {չկամին} բորբոքել մի մեծ տարաձայնութիւն: Ազգի մ

աչել, բայց մեր հոգով չափ սիրելի Հայերը {չկամին}, որ եղբայրաբար խօսելով նոցա հետ, խնդր

ը, որ ներկայումս ազգի կարողքը լսել եւս {չկամին} մի այդպիսի բան, ուստի մտածում եմ, թէ

ընտանիքը՞: - Այժմ կենդանի մարդիկ {չկամին} հոգալ եւ արմատականապէս բարւոքել իւրեանց

նար բռնակալ-բարերարից: Միստիկները {չկամին} այս տեսնել, նոքա վերացականութիւն են խն

աբերութեամբ " խօսքով: Զարմանալի է, որ {չկամին} հասկանալ, թէ մի փոքր թերի, բայց գործա

նչո՞վ գլուխ կը գան, ամենեւին եւ մտածել {չկամին}, պատահած ժամանակը ասում են, թէ հոգս ո

րձակութեանը, ինքեանք են, որ չգիտեն եւ {չկամին} հասկանալ, թէ հայը, օտարի թեւերի տակ գ

ց եւ պատժոց նաեւ կորստեամբ լեզուի, զոր {չկամին} եւ մանաւանդ իմաստունք նոցա չկամին յետս

, զոր չկամին եւ մանաւանդ իմաստունք նոցա {չկամին} յետս դարձուցանել զնորն յարդարեալ եւ մշա

ուած ենք ներկայումս այդ պարծանքից: {Չկամինք} առաւել խօսել Պ. Չերքեզեանի գրուածի պատ

ողով, եւ ահա վերջացած է ամեն բան: Մեք {չկամինք} մնալ, այսուհետեւ, այն յարաբերութեան մ

Ճանաչում ենք, հաւատում, Բայց {չկամինք} խոստովանել. Պատճառ՝ նոքա շփոթում

ւեց Կոստանդնուպօլսի Աւետիք վարդապետին։ {Չկամինք} այստեղ երկարաբանել Աւետիքի հալածասէր եւ

ի հալածասէր եւ բարբարոս ընթացքի վերայ, {չկամինք} յիշել, որ նա խաբեբայութեամբ կամենում է

ւր խանութի մէջ: Տղան աղաղակում է, եթէ {չկամիս} իմ ծառայութիւնը, ուրեմն իմ տեղը ուղարկ

լով վաճառականութեամբ կամ այլ գործերով, {չկամիս} կամ ձեռնհաս չես քո բաժին ընկած հողը մշա

ցել եմ. էգուց գնում եմ, կամի՛ս, եկ, {չկամիս} ` ինչպէս գիտես: Տիկին Յովնաթանեանց

այնութիւն պատահեսցի, մինն եւ կամ միւսն {չկամիցին} միմեանց մօտ մնալ. յայնժամ իմ կտակակատա

մէջ քարոզւում են Քրիստոսի բերանով, եւ {չկամիք} մտածել, թէ այդ բանի համար իսկապէս կարո

թէ ինչպէ՞ս հարկաւոր էր, Ամենեւին {չկամիք} լսել: Ես սիրում եմ հայրենիք

- Ես ճշմարիտ բան եմ ասում, եւ սուտ {չկայ} խօսածիս մէջ. ո՛վ կարող է արգելուլ ճշմա

խիղճը մաքուր է եւ հոգին հանդարտ, գո՛նէ {չկայ} մի մարդ, որ ասէ, թէ այս ինչ մարդ իմ ա

պաշտպանութեանը, մանաւանդ որ ոչինչ սուտ {չկայ} նորա ասածի մէջ, երկրորդ՝ ձեր այդ ընթա

Կանոնաւոր, սիրուն ոտք ": Տարակոյս {չկայ}, որ դպրոցների եւ համալսարանների մէջ աւ

փակուել եմ տանս, որովհետեւ ոչինչ հնար {չկայ} դուրս գնալու: - Ո՛վ գիտէ՝ դարձեալ

քեզ մի բարի խորհուրդ տամ։ Մեր գեղի մէջ {չկայ} աղջիկների ուսումնարան։ Դու այդ քո աւել

։ Դիցուք թէ փորդ պատառենք, միջումը այբ {չկայ}, բայց եւ խելապատակիդ մէջ հաւի խելք չկա

կայ, բայց եւ խելապատակիդ մէջ հաւի խելք {չկայ}. ինչ յիմար բաներ ես ասում, Էֆիմերդէս

նը, ճանաչում եմ մօրը, բայց հօր անունը {չկայ} մեր մատեանների մէջ. այդ մասին պիտոյ է

աւալի բան է, որ ոչ մի հոյակապ շինուածք {չկայ} այդ քաղաքի մէջ, որ պատկանէր հասարակութ

ո՞րքան ժամանակ յարատեւել է այդ դպրոցը, {չկայ} այդ մասին մի գրաւոր յիշատակարան. միայն

էին՝ բնութենից հեռանալով, բայց եւ այդ {չկայ} մէջտեղում: Նախիջեւանի մէջ չկայ ոչ մի բ

եւ այդ չկայ մէջտեղում: Նախիջեւանի մէջ {չկայ} ոչ մի բանի գործարան, բացի աղիւս եւ կղմ

այդ սահմանին: Ւ՛նչ է պատճառը, որ {չկայ} այս բաներից ոչ մինը, ի՛նչ է պատճառը,

ռութիւն եւ փոխատուութիւն: Հարստութի՞ւն {չկայ} այդ քաղաքի մէջ։ Ո՛չ, որովհետեւ Նախիջե

նակակից պատմութեան հորիզոնի վերայ: {Չկայ} մարդկութեան պատմութեան մէջ ժամանակ, որ

կան դատապարտութեան համար: Այնտեղ, ուր {չկայ} լուսաւորութեան մի աղբիւր, ուր չկայ տղա

ուր չկայ լուսաւորութեան մի աղբիւր, ուր {չկայ} տղաների եւ աղջիկների դաստիարակութիւն,

, ո՛չ արդիւնքը եւ ո՛չ ծախքը, որովհետեւ {չկայ} միաբան գործակցութիւն մի ազգային բանի մէ

րի ազգային գանձանակը ձգելուց: Տարակոյս {չկայ}, որ հարուստ մարդը հարիւր արծաթ եւս կը

ճշմարտութիւնը, ուրեմն եւ երկբայութիւն {չկայ} նորա՝ դէպի ինձ բարեկամութեան մասին, ի

մուածքի մէջ եւ խաբեբայութիւն, տարակոյս {չկայ}, որ այդպիսիների խօսքը, կարծիքը, ցնոր

քը խելագարութիւն է, իսկ խելագարի համար {չկայ} կանոն կամ պատշաճ, որովհետեւ խելք, բան

պատշաճ, որովհետեւ խելք, բանականութիւն {չկայ}: Այս դրութեան մէջ են այժմ սուտ ազգասէր

: Շատ անգամ դուրս եմ գալիս դաշտ, բայց {չկայ} այն ախորժ բերկրութիւնը, որ զգում է մար

շատակարանը, բայց այժմ ամենեւին ժամանակ {չկայ}. հազիւհազ շատ մօտ բարեկամներիս գրուածք

ր այնտեղի դպրոցների մինի մէջ ( տարակոյս {չկայ}, որ աշակերտի պէս) եւ գո՛նէ այնքան բան

ոյց տալիս: Խիռուռգիայի մէջ այդպիսի բան {չկայ}, բայց գուցէ Պ. Իսահակեանցը վիրաբուժու

բայց միանգամ ենթարկուել եմ դորան, ճար {չկայ}: Ցաւելին այս է, որ Պարոն Իսահակե

չինչ չեմ կարող առնել. իմ ձեռքում ոչինչ {չկայ}: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է Յիշատակարանի

թէ դորանից ճշմարիտ, դորանից ուղիղ կրօն {չկայ} աշխարհի երեսին: Ո՛րքան վէճ ունեցել եմ

: Ասել է մի խօսքով, թէ ոչինչ սուրբ բան {չկայ} ձեր համար աշխարհի երեսին, այլ ամենայն

աւատի արիւնով պղծել իմ ձեռքը: Տարակոյս {չկայ}, որ դու յանցաւոր ես եւ մահու պարտական

ծ իմ, Աստուա՛ծ իմ, այստեղ եւս հանգիստ {չկայ} մարդերից, այստեղ եւս չեմ կարող մոռանալ

եւ իմ մէջ, բացի հիւանդութենից, ոչինչ {չկայ}: Դու զարմացնում ես ինձ՝ պատմելով, որ

միայն Նա, որ ասաց, թէ իւր անունով մահ {չկայ}: Ես ունէի նորա կտակը եւ, ամեն օր եւ ա

ս տեսանում եմ, որ քեզանից մարդ դարձողը {չկայ}, տեսանում եմ, որ քեզանից օգուտ չկայ ո

ը չկայ, տեսանում եմ, որ քեզանից օգուտ {չկայ} ո՛չ Մօհամմեդին, ո՛չ Ալիուն եւ ո՛չ նաեւ

նգստացնել նորան, որ ոչինչ յարակցութիւն {չկայ} իւր աշխատութեան եւ պատմական հնախօսութեա

որանով, անհասկանալի է. հիմք եւ լօգիկա {չկայ}... Այս ուրախական խօսքերը խօսելով մխիթա

տանը: Մեր համար ոչինչ աւելի դժուար բան {չկայ}, ոչինչ աւելի ծանր չգիտենք, քան թէ յետ

ողովոց մէջ արդէն կարդացուած, ուրիշ բան {չկայ}... Ասոնց ամէնուն տակը Համախոհ Մխիթարեա

պիտոյ էր կատարել իւր պաշտօնը: Ուր {չկայ} մտքի եւ բանականութեան ազատութիւն, այնտ

տրկութիւն, իսկ ուր ստրկութիւն, այնտեղ {չկայ} կեանք: Հայոց ազգը առանց նորան եւս քաղա

այտնի, թէ ապականուած ես: Տարակոյս {չկայ}, մեր ազգի հիւանդութիւնը դարաւոր է. այ

Ազգի անդաստանի մէջ հինգ ցորենաբոյս {չկայ}, բայց փուշ եւ որոմ՝ բիւրաւոր։ Աղաչու

մ է, աղաղակում է տարիներով, բայց լսող {չկայ} ։ Գրում է նա եւ շատ անգամ, եթէ չէ կամե

ստեղծած նիւթական եւ իմացական բաների մէջ {չկայ} մի այնպիսի բան, որ կարողանար նորան ամա

ն բանը պահանջէ իւր ամուսնուց: Տարակոյս {չկայ}, որ նորա ամուսինը կարողանալու չէ առնել

մ է այս անիրաւութեան ընդդէմ, բայց լսող {չկայ}: Բէգզադէի սովորական կանոնն է այս: Երկ

Մինչեւ 76 մանէթը չբերես, քեզ անցաթուղթ {չկայ} ": Ինչ երկար գլխացաւութիւն առնենք

եւ ուսումնականքը պարտական են լուծանել։ {Չկայ} աշխարհի երեսին մի այնպիսի բան, որ ահար

թենից. առանց խղճի եւ մտքի ազատութեան, {չկայ} լուսաւորութիւն: Ազգի դպրոցը է այն

Բայց ներկայումս, կրկնում ենք, մինչդեռ {չկայ} դեռեւս մէջտեղում ընտանեկան կամ մայրենի

հետեւեալները կոխել: Մեր ազգի մէջ ոչինչ {չկայ}, ամենայն բան հարկաւոր է նորից սկսանել

, ե՛ւ դաստիարակներ կ՚երեւեն: Տարակոյս {չկայ}, որ այսպիսի դիպուածներում հարկաւոր են

հով միայն կարելի է հոգալ: Տարակոյս {չկայ}, որ կը զարմանաս եւ թեթեւամտութիւն կը հ

Կոմս Էմմանուէլ. Տարակոյս {չկայ}, որ մարդկութեան պատմութեան մէջ ոչ մի ժ

արիւրից մինը իմանում էք եւ գիտէք, խօսք {չկայ}, որ մի թշուառ բան է այս։ Բայց մեք այս

ը, ասես թէ ապտակ իջեցուց երեսիս. հարկ {չկայ} ասել, որ բոլոր գիրքը կարդալը հաւասար է

ամ Դիոսկորոսեան Բաբկէնեանց Տարակոյս {չկայ}, որ, կարդալով այս նամակը, կը հասկանա

ուտ քաղելու։ Ոյժը չէ կարելի զգալ, եթէ {չկայ} դիմադրութիւն, եւ մրցանակը դժուարութեան

կերեւոյթի վերայ եւ կախուած չէ օդի մէջ: {Չկայ} մարդ, որ չխոստովանի այս ճշմարտութիւնը

ն ասելու ազնուական պարոնին. ընտրութիւն {չկայ}, պիտի հնազանդուիլ ճակատագրին: Այս պատ

ած, որից հասարակ ժողովրդի ` ազգի համար {չկայ} ոչ ջերմութիւն եւ ոչ սառնութիւն, տէրութ

ողովուրդը հող չունի: Որովհետեւ բնականը {չկայ}, հարկը ստիպում է արհեստականով լցնել նո

նպայման տէրն ես, եւ դորա վերայ խօսելիք {չկայ}: Իսկ խօսելիքը վերաբերւում է դաշտային հ

որ ծաղկին, թէեւ առանց երկրագործութեան {չկայ} եւ վաճառականութիւն, որչափ որ մասնաւոր

, մոռցա՞ր... - Չեմ մոռցել, բայց {չկայ}: - Ինչպէս թէ չկայ: - Շատ հա

մ մոռցել, բայց չկայ: - Ինչպէս թէ {չկայ}: - Շատ հասարակ կերպով: Ես եւ դու

եւին այդպէս: - Ուրեմն արդարութիւն {չկայ}: Եւ դուք պիտի համաձայնիք, որ կա՛մ հաւ

պիտի համաձայնիք, որ կա՛մ հաւասարութիւն {չկայ}, կա՛մ արդարութիւն, որ իրաւունք առնէ մ

, իսկ 1861-ին ` 2, 803, 034: Տարակոյս {չկայ}, որ Ամերիկայի պատերազմի պատճառով այսօր

տի եւ ձեռագործութեան եւ հազարերորդ մասը {չկայ}, եւ եթէ այն աշխարհների հասարակ ժողովու

ն վիճակը, քան թէ 1861-62-ին. տարակոյս {չկայ}, ժողովուրդի վերաբերութեամբ, քանզի ինք

ւով 4, 106, 152, 500 ղուրուշ: Տարակոյս {չկայ}, Թիւրքիոյ ոսկին հարիւր ղուրուշ հաշուել

նապա՛րհ: Եթէ կառավարութեան կողմից {չկայ} մի խելացի, մի արմատական հնարի գործադրո

առնել մի տեղում, ուր ոչինչ հաստատ բան {չկայ}, ուր շատ անգամ կը հարկադրուիս այսօրուա

կան ծառայութիւնը, որ սպասում է նորան: {Չկայ} այն ընտանեկան մխիթարութիւնը, ամուսնու

թերեւս ինքը շահուի, դարձեալ ազգին բան {չկայ}: Ի՞նչ կ՚օգնէ սորա անհատական հարստութիւ

տում: Ստրկութեան մէջ, աղքատութեան մէջ {չկայ} եւ չէ կարող լինել լուսաւորութիւն:

ութիւնը վկայ է բերում Նա: Առանց մարմնի {չկայ} շօշափելի կենդանութիւն, իսկ մարմինը նիւ

ատանու համար մինչեւ նորա խելահասութիւնը {չկայ} բարոյական խնդիր, բայց մարդը մինչեւ այդ

ար ժողովրդի, որպիսի է Թիւրքը, որի մէջ {չկայ} եւ յաւիտեան չպիտի լինի ոչինչ գործունէու

կարող էր մնալ նորա ձեռքում, որովհետեւ {չկայ} այդ ապրանքի վաճառականութիւնը, չկայ մին

տեւ չկայ այդ ապրանքի վաճառականութիւնը, {չկայ} մինը, որ ապրանք խնդրէ նորանից, ապրանք

իսկ բնական բերքերի համար այս վտանգը եւս {չկայ}. որքա՛ն կամիս, այնքան կարես: Ձեռագոր

լ պատճառով։ Մինչդեռ հում նիւթերի համար {չկայ} որեւիցէ սահման: Եւրոպան, իւր ներկայ վ

յ այդ հասակում: Բայց այստեղ ընտրութիւն {չկայ} եւ հրաժեշտ չէ կարելի տալ, քանզի աղքատո

ան հետեւանք է, եւ առանց շարժողութեան, {չկայ} գործունէութիւն: Ուր չկայ գործունէութիւ

արժողութեան, չկայ գործունէութիւն: Ուր {չկայ} գործունէութիւն, ասել է չկայ շարժողութի

թիւն: Ուր չկայ գործունէութիւն, ասել է {չկայ} շարժողութիւն, իսկ ուր շարժողութիւն չկա

կայ շարժողութիւն, իսկ ուր շարժողութիւն {չկայ}, այնտեղ կեանք չկայ, այնտեղ թագաւորում

սկ ուր շարժողութիւն չկայ, այնտեղ կեանք {չկայ}, այնտեղ թագաւորում է մահը: Այսպիսի դի

րդու բնական անունով. մինչեւ այժմ մարդը {չկայ} աշխարհի երեսին, մինչեւ այժմ ազգեր կան

Ամաղեկացի, իսկ միւս ազգերի համար խօսք {չկայ}, ոչ սուրբ եւ ոչ անսուրբ գրքերում: Դնե

գի լինելութիւնը. մարդը կայ, բայց ազգը {չկայ}: " Ազգը եղած ժամանակ, դարձեալ այ

ատապարտուած եւ իրաւունքից զրկուած, եթէ {չկայ} այլեւս նորա ազգութիւնը: Վերեւում

մ այսչափ միայն հարկաւոր է ասել, որ եթէ {չկայ} այդ զօրութիւնը, արտաքին ոյժերը, յաղթա

ն է, որ գրաւ է դնում: - Տարակոյս {չկայ}, դոքա պատկանելիք են կառավարութեան:

է ծագել, իսկ Կուրանից՝ եւ այդ երկիւղը {չկայ}: Սոքա ամէնքը, իբրեւ բռնի վարժապե

հասկնալու համար: Աշխարհիս երեսին մարդ {չկայ}, որ իւր ապրուստի համար կարօտ չլինի նիւ

ւնդը ապահով լինէին: Բացի սորանից, ուր {չկայ} դուրս արտադրող զօրութիւն, որ իւր կարգո

ն հազար ոսկու վերայ է, երբ մեր ձեռքում {չկայ} մի ոյժ, որ կարող լինէր մեր, քսանից դո

գապէս մեքենայ է այն ժամանակ, երբ հաշիւ {չկայ}, այսինքն՝ գիտակցութիւն չկայ: Յոյսը ո

երբ հաշիւ չկայ, այսինքն՝ գիտակցութիւն {չկայ}: Յոյսը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ստոյգ հաշ

նձնախաբէութիւն: Առանց սերմանելու հունձ {չկայ}: - Գուցէ՞ լինի, շատ կարելի է, ո

: Մեր բառարանի մէջ հնազանդութիւն խօսքը {չկայ}, որովհետեւ հրամայական եւ հնազանդական ա

ւ հնազանդական առնչութեան մէջ ազատութիւն {չկայ}: Մեք համոզում գիտենք, որ հնազանդութեա

ը պիտի վտանգէր: Այստեղ բարոյականութիւն {չկայ}, այս բարոյականութիւնը պաշտօնական է: Ե

գործեմ. բարոյականութեան եւ հո՛տը անգամ {չկայ} այստեղ, որովհետեւ եթէ իւր ցանկացածին չ

ոլոր հոգեբանական կարողութեններին: {Չկայ} մարդ, որի վերայ ազդեցութիւն չգործէ թատ

որի վերայ ազդեցութիւն չգործէ թատրոնը, {չկայ} մարդ, որ չկարողանայ մի օգուտ քաղել այն

կամ. Լիք է աշխարհ կոծով-սուգով՝ {չկայ} ծաղիկ անթառամ. Ո՛չ ոք չասի, թէ ս

ւր, Փոխվեցաւ շուտ սիրուն դէմքդ, {չկայ} հանգիստ քեզ եւ դիւր, Ուղեւորը ղե

փայլում են վառ, Ասես համար, թիւ {չկայ}. Ասում են որ ամենայն մարդ Ա

պին, ո՛չ Աստուծուն, Քեզ մահի մէջ {չկայ} զանազանութիւն: Եթէ ուրիշը

Գնում եմ խոր պարտիզի մէջ. մարդ {չկայ}, Ոչ մի տեղից ձայն, աղաղակ չէ լս

նական է այդ աղջկայ տեսիլը, Ոչինչ {չկայ} դորա վերայ հողեղէն. Լուսեղէն է,

, որ աշխարհում Վիեննացուց զատ մարդ {չկայ}. Ը՛հ, Մեսրովբի սատկա՜ծ կատուն

ա, Ծովերից ու ցամաքից քեզ արգելք {չկայ}. Մեռուցիր ժամանակը, տարածութիւն

Մի՛ տալ պատիժ խիստ սաստիկ. Մի՞թէ {չկայ} մարմնաւոր Մի ուրիշ հնար փոքրիկ.

րդկութեան կեանքի գործեր: " {Չկայ} մի գործ պատահական, Մարդու հոգին

. " Եթէ Ասորու նման աշխարհում {Չկայ} մի վատ ազգ, բայց քան Ասորին Էլ վա

ցել, այլեւ յայտնում է, թէ տանից նամակ {չկայ} եւ թէ ինքը ուզում է տեսութեան գնալ: 1

տութիւն, բայց լուսադէմին քրտինք: Քուն {չկայ} իսպառ: [Այսօր ընդունեցի] առաջին բաղանի

ռոյցը շատ եւ շատ նստած է, եւ ցաւ գրեթէ {չկայ}: Եղնջ[եան] տենդը տակաւին կայ, թէեւ խի

երկրայինը միայն քարոզել, աստղերից վեր {չկայ} Հիւսփսափայլ: Ուր թողունք, որ Հիւսիսափ

արոզէ, թէ հոգեւորներից դուրս փրկութիւն {չկայ}, թող պ. Այվազովսքին իւր սպառնացած քնն

գային նիւթեր չունի իր մէջ, այլ ինչ կայ {չկայ} եւրոպական լեզուներից է առնուած։ Այս յա

ոչ մի կանոնաւոր լեզու չէ կարող տանել։ {Չկայ} մէկ տող, չկայ մէկ խօսք, որ " Հիւսիսափ

ր լեզու չէ կարող տանել։ Չկայ մէկ տող, {չկայ} մէկ խօսք, որ " Հիւսիսափայլի " գրիչքը գ

վին։ Այսպէս ահա՛ մեր դպրութեան մէջ {չկայ} ոչինչ նորութիւն. միեւնոյն բաները կրկնւ

անով։ Բնական աշխարհի մէջ ոչինչ բան {չկայ}, ոչինչ բան չէ կատարւում առանց խորհրդի

իրելի Ազգը չ'իմանայ, թէ Ազգի համար կայ {չկայ}, միայն ուսումնականքն են պարտական գործ

անազան նիւթերի վերայ լինելով, տարակոյս {չկայ}, որ ամենայն ընթերցող կարող էր քաղել նո

անուած որդուն: Եթէ մարդու ձեռքում հնար {չկայ} մեռածը ապրեցնել, արդարութեան եւ հաւասա

թէ հատուցումի երկիւղը չլինի, ուրիշ բան {չկայ} նորան բռնող: Հիմի տեսնենք, թէ երկիւղը

գի համար ( որովհետեւ կաթողիկէ փիլիսոփայ {չկայ} եւ չէ կարող լինել, քանի որ ազգութիւնքը

սկացողութեանը շրջանի մէջ: Տարակոյս {չկայ} որ կը գայ օր, երբ այդ անդրանկական համա

անի ժամանակ: Գրեթէ միշտ այսպէս է, ուր {չկայ} երկիւղ, անդ թուլահոգի մարդիկը միշտ խրո

ածկուած բազմախուռն զէնքով, բայց թշնամի {չկայ}: Ասում են, եթէ այսպէս առանց մեր նիզակ

ներին կամ ախտացածներին: Տարակոյս {չկայ}, որ պ. Չամուռճեանը ենթակայ է մի հոգեկ

մին համոզուեցանք, որ այսուհետեւ ասելիք {չկայ}, ամենայն պակաս կատարելագործեց սա: Մնո

՛տ ուրիշների ասածին պէս, փոխանակը մարդ {չկայ}. իսկ ա՛յժմ, նախանձի չարութեան պատճառո

ւռ եմ կենում, որովհետեւ ինձ բնա՛ւ հարկ {չկայ} ասել. Քրիստոսի ահագին եւ անաչառ օրը չի

մերի արդիւնք է երեւում, որովհետեւ հիմք {չկայ}, այլ զարմանում ենք, որ Պարոնը ասում թ

եղածների վրայ աւելցնել։ § 23. Հնար {չկայ} իմանալու, թէ ովի՛ որդի էր Ղազար Փարպեց

ւմ, այլ եւ բո՛վանդակ Նոր Կտակարանի մէջ {չկայ}. Հին Կտակարանումն էլ միա՛յն մի տեղ. "

հ., նոյն)։ § 55. Բնագրում անուն {չկայ}, այլ մի քանի կէտ, բայց Էմինը ծանօթաբա

պացուցանել, եւ հաւանականութիւն էլ բնաւ {չկայ}, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց աշխարհից վերադա

)։ Թէեւ հին լեզուի մէջ գոլումն, տալումն {չկայ}, բայց լալումն կայ, եւ Հնդկաստանցին ասու

էլ սոցանից դուրս անցեալ ընդունելութիւն {չկայ} ։ Մնաց որ շատ անգամ կրաւորականի տեղ էլ ն

ոց հետ (որդոց, բնաւ եւ ոչ մի կնոջ անուն {չկայ} ) բռնեց եւ Հմայեկի երեք որդոցը եւ Դուռը

րովհետեւ այժմ առանց վկայութեան էլ հաւատ {չկայ} ։  Հետեւեալ § 43-դ յօդուածում

իւրամարս չեն. ի՞նչ պիտոյ է առնել, եթէ {չկայ} սոցանից լաւը. բայց իմ կարծիքով, թէպէտ

րս լինէին. պատճառ, այդ բոլորի մէջ եւս {չկայ} եւ ո՛չ մի հատ ծանր եւ ամուր մտածութիւն

անձնիր այդ պաշտօնը. նորանից արժանաւորը {չկայ}. նա աշխարհի երեսին անցաւոր բռնակալի հա

րականութեան մէջ ոչինչ տեղ յիշատակութիւն {չկայ} այս մասին, բայց դոցա մասին մնում է մի

որ դժոխքումը մի դեւի պաշտօն տալու համար {չկայ} կողմնապահութիւն, կաշառառութիւն. 52 օր

ցած գանչեց գլուխը քերելով. - Փող {չկայ} այժմ, դժուար ժամանակ է, եւ չնայելով ա

գրողը կարո՛ղ է երկինքը փակել. տարակոյս {չկայ} ուրեմն, որ նորա ձեռքի գիրը կարող է փակ

ր ապստամբութիւնք ես բարձրացրել: - {Չկայ} եւ ո՛չ մի օրինաւոր բան, բացի հնդկական

ւթիւնը ձեռք բերել: - Ին՞չ պատճառով {չկայ} ոչ մի օրինաւոր ապստամբութիւն. ի՞նչ եղա

վուրդը: - Բայց դորա մէջ ոչինչ միտք {չկայ}: - Այդ պատճառով եւս հնարած է:

ալ բառերից եւ ժանգոտած ոճերից, այլ բան {չկայ}, քանի՛- քանի անգամ ասացի ես քեզ, թէ ա

դ հին եւ մեռեալ ձեւը խօսելու. դորա մէջ {չկայ} այլ խորհուրդ, բացի չար եւ տղայական անմ

չականութիւն եւ անարժանութիւն, տարակոյս {չկայ}, որ կը բողոքէ ընդդէմ իմ, թէ ո՛չ, տէր

ք էր այն, ինչ որ ներկայումը. տարակոյս {չկայ}, որ այդպէս չէ, բայց նորա հարազատութիւ

նը այսպէս է, որ այս մասին մի բարի յոյս {չկայ} քեզանից, ես ինքնին սկսեցի լինել այդ խն

ց ինչո՛ւ Ռօմ մոռացել է... Կօնեակ եւս {չկայ}, անգլիական ճին չկայ, մի վեդրօ իստակ ա

է... Կօնեակ եւս չկայ, անգլիական ճին {չկայ}, մի վեդրօ իստակ արաղով կամենում է աչքե

վնասը կը հասանի իմ պարոնին: - Բան {չկայ}, գոնէ կը խելօքանայ եւ կը դադարի այդ բա

, որ ինձ եւս չէ բացել: - Տարակոյս {չկայ}, որ շատ թէ փոքր տեղեկութիւն ունիս այդ

բաներ էք խօսում. ես շատ ուրախ եմ, որ {չկայ} նորա անունը. եւ եթէ դուք հրաւիրելու մի

ծ, խելագար է: Հաւատացէք ինձ, մի մարդ {չկայ}, որին հաւանէր այդ պարոնը, նորա աչքում

հասկանալ, թէ ինչ որ հնումը կար, այժմ {չկայ}. ինչ երեւելի փիլիսոփաներ եղած են Յունա

սկի էր: - Ոսկի եղածը ոսկի է, խօսք {չկայ}... - Ուրեմն ինչ: Այդ պրծած բան

հայաբնակ քաղաքներում սոցանից աւելի բան {չկայ}, որ կարողանար գրաւել մի եկաւոր կամ հար

քի ասիական բնաւորութեանը: Այնտեղ, ուր {չկայ} կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն, չէ կարող

է կարող լինել ընկերական կեանք. իսկ ուր {չկայ} ընկերական կեանք, այնտեղ թագաւորում են

ն մասին ( առանց որին ոչինչ առաքինութիւն {չկայ} ) այսպէս է, թէ այն զոհն է արժան եւ ընդ

կամ մասնաւոր մարդու արտասուքի համար եւս {չկայ} մի ազնիւ առարկայ, որ ժողովէր այս ազնիւ

, որի արտասուքի համար օտար փոշուց աւելի {չկայ} մի ուրիշ ազնիւ ընդունարան: - Ինչ ա

ղը շատ լաւ բան է: Բայց իմ տաղարանի մէջ {չկայ} այս, չնայելով, որ բաւական հարուստ տաղ

նց բնակուած քաղաքից դուրս աշխարհ կա՞յ, {չկայ}, այդ մասին եւս չունին ոչինչ տեղեկութիւ

րօնական երգեցողութիւնք: - Տարակոյս {չկայ}, որ մի բան ունեցել են, բայց հեթանոսու

ւց Մահտեսի Թովմասը, - դեռեւս տասն ժամը {չկայ}, թէ տուն գնաս ի՛նչ պիտոյ է առնես, ո՛չ

սներով, ամենայն ինչ հանդարտ է եւ ոչինչ {չկայ}. մարդ է մարդու պէս: Երեկեան երեկոյին

աշխատում են ուսանել մի այնպիսի բան, որ {չկայ}, եւ որի գոյութեանը երաշխաւոր է միայն ա

պատուանունների արժանաւորութիւնքը: Հարկ {չկայ} ասելու, որ այս ճանապարհով ստացածը լինո

սի տեղերում եւ դիպուածներում, ուր հարկ {չկայ} իւր ցանկութիւնը իսկոյն գործով ապացուցան

ն բժշկական, այլեւ բարոյական. տարակոյս {չկայ}, որ բարոյականութիւնը հիմնուած է մարդաս

կ ձեր համար՝ բացի մանէթներից, այլ բան {չկայ} աշխարհի երեսին: - Միթէ՞ դուք առանց

իւն է. պատճառ, մի մազի չափով եւս խելք {չկայ} դորա մէջ: Ինչպէս կարելի է, որ ես իմ պ

ւմ է մոլութիւնը: Իսկ ուր մոլութիւն է, {չկայ} հոգու խաղաղութիւն. այնտեղ տիրում է մի

յաոաջուց պատրաստուած... ոչինչ երկիւղ {չկայ}: Եթէ կը ներէք համարձակութեանս, դուք բ

գտակար լինէր միեւնոյն ժամանակ, թէատրոն {չկայ}, Ժողովարան չկայ, հասարակաց մատենադարա

նոյն ժամանակ, թէատրոն չկայ, Ժողովարան {չկայ}, հասարակաց մատենադարան չկայ, այս պատճ

Ժողովարան չկայ, հասարակաց մատենադարան {չկայ}, այս պատճառով այնտեղի մարդիկը պիտոյ է

ւնու՞մ ես, որ բնութեան համար խտրութիւն {չկայ} արարածների մէջ, նա միօրինակ դարմանում

ւն, - որ աշխարհի երեսին յաւիտենական բան {չկայ}, ամենայն ինչ աւերւում է, քանդւում է ե

ռով ինչ տեղ բնութիւնը կայ, այնտեղ սուտ {չկայ}, ինչ տեղ սուտ եւ խաբեբայութիւն կայ, բ

եղ սուտ եւ խաբեբայութիւն կայ, բնութիւն {չկայ}: Թիւթիւնճի-օղլուն առաւել եւս զարմաց

ադրեցիր, որ ապացուցանեմ քեզ, թէ, մահ {չկայ} աշխարհի երեսին: - Ինչպէս թէ մահ չկա

կայ աշխարհի երեսին: - Ինչպէս թէ մահ {չկայ}, - կանչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, աչքերը պշո

կերպով, ստրուկի պէս բան: Տարակոյս {չկայ}, որ Մանուշակը փակելով այն դուռը, որ հ

թներս... - Բայց եթէ պատրաստութիւն {չկայ}, մայրիկ, ի՞նչ կ՚առնու նա պահանջելով.

ար, լաց կը լինէր. լաւ որ մի օտար մարդ {չկայ}, եթէ ոչ, խայտառակ կը լինէինք քաղաքի մ

ր մտքիցը, - որ երկու կողմից հաւանութիւն {չկայ}, այդ ի՞նչ երդում է, որ սիրտը չէ տալիս

ք կարող, եւ արդարեւ չենք կարող, արծաթ {չկայ}. ես ստանալիքներ ունիմ, որոց ժամանակը

յդ բաները, բայց ինքն ըստ ինքեան դեռեւս {չկայ} դորայ մէջ մի ընդհանուր արժանաւորութիւն

Աստուծո՞յ. այդ անկարելի է, եւ ապացոյց {չկայ}. եթէ հոգու կողմից ես ասում, ես մասնաւ

ացած քանքարը, առանց լուսաւորութեան սէր {չկայ}, եւ այս բարոյական լուսաւորութեան աղբիւ

ման, որոնց հաւաքելուն մի չափ ու սահման {չկայ}, այնքան կը հաւաքեն, որքան կարող էին:

եմ " սուտ բան է, եւ այդտեղ պատկերի բան {չկայ}: Ահա մեր հայեացքը մարդու եւ մարդկութեա

ես գտանելու. պատճառ, մեր ցեղից խելօքը {չկայ}, մեր ցեղապետը Ղրիմումը թաթարի իշխանութ

սելս այն է, թէ մեր ցեղի նման խելօք ցեղ {չկայ}, եւ եթէ խելքի արժանաւորութեանը նայելով

ծ լինելով Մանուշակի գաղտնիքը: Տարակոյս {չկայ}, որ մեծ վշտերի եւ ցաւերի պատճառ պիտոյ

ատ է Նախիջեւանում Թիւթիւնճի-օղլու, շատ {չկայ}. նորա Մանուշակ դստեր հետ ամուսնացաւ,

երեւէին նոցա մէջ հոգեւորապէս, տարակոյս {չկայ}, որ նիւթական հնարները անպէտ էին։ Ուրե

աւորի, որովհետեւ մարդկեղէն աշխարհի մէջ {չկայ} օրէնք եւ կանոն՝ առանց բացառութեան։ Գի

ր ահարկու մեծվայելչութեամբ. նորա համար {չկայ} ոչինչ քննութիւն, ոչինչ դատաստան, նա հ

էր Փրկողի արիւնը։ Ոչինչ զարմանալու բան {չկայ}. " Ծառը իւր պտղից է ճանաչւում, - քարոզ

ս բաները յառաջ տանելու համար, տարակոյս {չկայ}, որ այդ հնարները սերմի տեսակով ունէին

ուիթը մի անբարոյական էակ է, նորա համար {չկայ} ոչինչ սուրբ բան. նորա սուրբ բանը է նոր

ի գործը, որ այսպէս թոյլ լինէր։ Տարակոյս {չկայ}, որ մեծապէս ներգործել է այստեղ նորա զառ

ցի արտաքին ձեւից, ոչինչ պարունակութիւն {չկայ} միջումը։ Բանաստեղծութիւն անուանւում էր

այնպէս եւ պատմութիւնը: Եթէ մի ազգի մէջ {չկայ} օրէնք, չկայ իրաւադատութիւն ` համարձակ

մութիւնը: Եթէ մի ազգի մէջ չկայ օրէնք, {չկայ} իրաւադատութիւն ` համարձակ քարոզում ենք

նում ենք միայն այո՛, կամ ո՛չ. երրորդը {չկայ}: Չմոռանան այս խօսքը այն ազգասէրքը, որ

ուրդը ներկայացնողների դեր: Կասկած {չկայ}, որ իրերի այս վիճակում, վերջին տեղը չ

էջ՝ նայելով Լատինականի ամբողջութեանը, {չկայ} մեր ժողովրդական լեզուի մէջ՝ համեմատելո

քը, որ տակ ու վերեւ են անում, մէկ հատ {չկայ} այսպիսի անխորհուրդ, անաջող եւ սառը ոտա

հանդիպածը գրում են, էլ աջ ու ձախ նայել {չկայ} ։ Լեզուի մասին ատեան ենք կանչում պ. Պռ

Պէտք չէր գործ դնել այս ձեւը, եթէ հարկ {չկայ} ։ Այսպէս ասում ենք այն պատճառով, որ եր

. Նազարեանցից, որքան յիշում ենք։ Հարկ {չկայ} ասել, որ այս մի աններելի սխալ է, որի

գիտե՞ն ստուգապէս, դորան դրական ապացոյց {չկայ}, մանաւանդ թէ ամեն քայլափոխ հակառակ վկա

զուի մէջ, բացի էական բայից, ուիրշ բայ {չկայ} ։ Բայց կարելի՞ է թոյլ տալ մէկ լեզու, ո

ի է հին լեզուից փոխ առնուլ, եթէ նորում {չկայ} այդ ձեւը կամ այդ բառը, բայց միշտ՝ խնա

րող ենք հարիւրներով ցոյց տալ։ Տարակոյս {չկայ}, որ ժողովուրդը, իսկոյն, կարդացած րոպ

, կամ ինչ անէ հեղինակը, երբ ուրիշ բառ {չկայ} եւ հարկից բռնադատված՝ ընդունել է կա՛մ

, որ տեղն եկած ժամանակ, երբ ուրիշ հնար {չկայ}, չենք փախչում հին լեզուի կամ օտար լեզո

ասկանում, քան թէ տասը տարի առաջ։ Հարկ {չկայ} ասել, որ քսան տարի ետքը աւելի լաւ պիտի

շխարհիս երեսին ոչ մի լեզուում երկու բառ {չկայ} մաթեմաթիկաբար ճիշտ միեւնոյն նշանակութիւ

աշխատութեան մասին: Եւ իրա՛ւ որ, հարկ {չկայ} կողմնապահութեան. այնքան զուտ եւ անհակա

ը մնայ: Եւ որովհետեւ այս կողմից երկիւղ {չկայ}, որովհետեւ մեր անաչառ քննութիւնը բնաւ

խարդախ եւ բնական նկարադրութեանցը: Խօսք {չկայ}, որ այդ գործը բանաստեղծութիւն է, բայց

, էլ տեսնելուց յետոյ լսելու կարօտութիւն {չկայ}: Իսկ այն հեղինակը, որ ոչ ամէն բան ցոյ

ատճառի մասին: Գործի բովանդակութեան մէջ {չկայ} տեղ, ուր հանդէս ունենար այս դաւաճանութ

անաւորքը տակ ու վերն ես անում, մէկ հատ {չկայ} այսպիսի անխորհուրդ անաջող եւ ցուրտ ոտան

եղծում է հարիւր հազար մոլորութիւնը. եւ {չկայ} ոչի՛նչ բան այնպէս վնասակար գիտութեան առ

ի՞նչ յոյս ունին դորանից: Խորհուրդ {չկայ}. յոյսն էլ թեթեւութեան արդիւնք է: Թող

ամ գործը կը վերջանայ հաւի մահովը: Հարկ {չկայ}, կարծում ենք, ասել, որ այս բոլոր խօս

լ կար: Նախիջեւանի մէջ բնաւ աւանդութիւն {չկայ} այս Նուրինի մասին. լաւ գիտեմ, որ տղայ

ի մէջ կամենայ թող լինի, բայց եւ այնպէս {չկայ} աշխարհիս երեսին մի աւանդութիւն, որ առա

ոյս կամ ի՞նչ կրակ եղած պիտի լինի: Հարկ {չկայ} ասել, որ բնական երեւոյթը առասպելով մեկ

գաղափարքը կան բնութեան մէջ. իսկ ինչ որ {չկայ}, այն ամենեւին սո՛ւտ է: Բնութիւնը մի գ

է: Անշուշտ, մի վտանգ, մի մոլորութիւն {չկայ} եւ չէ կարող լինել, եթէ ժողովուրդը չգիտ

նիքը ապրում են որսորդութեամբ: Տարակոյս {չկայ}, որ եւ մեր ազգը անցել է մի անգամ զարգա

ինչեւ որ այդ թագաւորի օրով անգործ երկիր {չկայ} եղած Հայաստան: Բայց չէ կարելի սորանից

րուստը: Մենք կարծում ենք, թէ իրաւունք {չկայ}, առանց դրական ապացոյցներ ունենալու, ա

նկնում են դարերի ազդեցութեան տակ: Հարկ {չկայ} ասել, որ ամէն բան հնացնող եւ մաշող ժամ

պաշտօնը լիքը չափով: Էլ այստեղ իրաւունք {չկայ}, բաղդատական գեղեցկութիւնք կամ կատարելո

տանի ձգտինք այս խնդիրը լուծելու: Հարկ {չկայ} ասել, որ այս բանի համար հարկաւոր է շրջ

նոյն ժամանակ հոյակապ նկարագրութիւնց մէջ {չկայ} եւ ոչ մի կեղծ գիծ: Սարերը, դաշտերը,

նք, դուրս ձգելու ոչ թէ բան, այլեւ բառ {չկայ}: Մենք հերիքանում ենք այդ երեսների թուա

բանը երես-երեսի գալու ընկնի, տարակոյս {չկայ}, որ իր ստութիւնը պիտի բռնուի, բայց եւ

կարում մեծարել, որովհետեւ ( տանը մարդ {չկայ}, ամէնքն էլ հիքումն են, աշտարակցունն է

ղաւուրմէն անի ոչ, բրդին հո, էլ հեսաբ {չկայ}. ըտով էլ չեն կշտանում մողնեցիք, իրանց

ոպական շերամաբուծութեան մէջ այդպիսի բան {չկայ} եւ որովհետեւ գիտութիւնը մերժուած է այժմ

գ է, որ այդ բաների համար խօսող ասող էլ {չկայ}, գիտութիւնը ոտք չէ կոխել Հայաստան, մե

կարդացողը, չէ՞ որ հայ է: Լաւ որ հնար {չկայ} իմանալու թէ ով մեզանից ի՛նչ ազգից է ծագ

տ սահմանափակ են այդ տեսակ բառերի թիւը: {Չկայ} աշխարհիս երեսին լեզու, որ օտար խառնուր

արոնները փչում են իւրեանց փողը, թէ կայ {չկայ} հին լեզուն էր, որ պիտոյ է լուսաւորութե

այս հոգին լեզուն է։ Առանց այս լեզուին {չկայ} ազգ, սուտ բան է եւ առասպել, առակ։ Ոչ

դուրս է հաղորդում ուրիշներին։ Տարակոյս {չկայ} հին լեզուի մէջ ուղեւծուծ եւ սնունդ չլին

շատ գեղեցիկ էին թւում մեզ, այսօր մարդ {չկայ}, որ հագնի, եւ եթէ ծակ ու ծուկից մի մա

, ի՜նչպէս տգեղ է երեւում մեզ։ Տարակոյս {չկայ}, շորը նոյնն է, ինչ որ տասը տարի առաջ

քան թէ գեղեցկութիւնը, որովհետեւ կեանք {չկայ}, եթէ պէտքերը չհոգացուին։ Ցրտի տակ ընկ

ովհետեւ աշխարհի երեսին ոչինչ այնքան շատ {չկայ}, որքան մի բնական երեւոյթի կամ իրողութե

նոցա որպիսութեան եւ վիճակի յայտարարը։ {Չկայ} աշխարհիս երեսին ազգ, որ բարբարոս լինել

որ բարբարոս լինելով՝ լինէր վսեմացած, {չկայ} նոյնպէս ազգ, որ քաղաքագործուելով՝ բար

է նորա էութեան գագաթնակէտը։ Նորա համար {չկայ} բարոյական խնդիր։ ( Եթէ գիտեն սորանից ա

, ցնդում են նորան կազմող տարերքը։ Հարկ {չկայ} ասել, որ առաջին մահացուցիչ հարուածի հե

, բայց գումարի պատասխանը ստորասական է։ {Չկայ} աշխարհիս երեսին բան, որ բնութեան օրէնք

ինչ որ կը տեսնենք, ան ամենքն ալ ատենով {չկայի՞ն} ", պատասխանէ. " ո՛չ " ասկէ վեց եօթը հ

ասին: Նոր շատ գրքեր եմ տեսնում, որոնք {չկային} 60 թվականի սկզբին, երբ ես մեկնում էի Ռ

էի, բայց երազի մասին բարի ու չար օրերը {չկային} նշանակած. երեւի թէ դորա շինողը եւս մի

րա բարբառը չունի այն ձեւերը, որովհետեւ {չկային} այն մտածութիւնքը, որոնց համար հարկաւոր

է՛ կարող մեզ ուրախութիւն պատճառել, եթէ {չկային} մեր մէջ ուրախացուցիչ նիւթեր՝ մեր բարի

գրել է կամ կարող էր գրել, ըստ որում, {չկային} պարզ եւ նոր աղբիւրք: Լուռ մնալ մի

ն, բայց նոր ազգերը, որ հիների օրերում {չկային}, նո՞ր ստեղծուեցան, եթէ՞ գետնից բուսան

շատ շատ միլիոն մը տարի առաջ այս բաներս {չկային} բնաւ ": Ամեն այն գիր, որ ուսուցանէ զհ

ը, վերացել էր դէպի մի այլ աշխարհ, ուր {չկային} ո՛չ ախտ, ո՛չ ցաւ, ո՛չ ծանրութիւն եւ ո

է նորա շինուածքը, հաստատ պահող հիմքերը {չկային}, այն չորս տեսակ ըմպելին այնպիսի սիւներ

մի քանի անբարոյական մարդիկ, բայց մի՞թէ {չկային} այնտեղ եւ լաւ մարդիկ, շա՜տ, եւ ի՞նչ ի

ց հրաւիրում էին երեք պառաւները... {Չկային} այնուհետեւ մէջտեղումը ոչ ձոր, ո՛չ պառա

եթէ այսպիսի պատշաճաւոր միաբանութիւններ {չկային}, եթէ ամենի նպատակը ազգի լուսաւորութիւն

կարող բնութեան մէջ լինել կենդանի, եթէ {չկային} նորանում հոգի. այս հոգին լեզուն էր։ Բ

բերիմ լսել եւ ակն ունիմ թէ լուայց, եթէ {չկայցէ} թշնամի ընտանի)։ Բայց արդ բացից առակ

եւ հոգու հանգստություն, - որոնք առայժմ {չկան} իմ տրամադրության տակ: Ուրեմն համբերութ

ւմ էին այն պատճառաբանությամբ, թե դրանք {չկան} հին լեզվի մեջ, որովհետեւ եղանակներից ե

նպիսիներով, որպիսիք ուրիշ բարբառներում {չկան}, կամ եթե մի ձեւը գերադասվում է մյուսից

լը [այդ միջատները], իսկ եթե այդ մարդիկ {չկան}, կարելի է նրանք ( միջատները) որոնել ո

աջաբանի վերայ մասնաւորապէս: Այստեղ {չկան} նորութիւնք, որոնց մասին կարողանայի ծան

երայ: Մօտ տեղեր Նախիջեւանի շրջակայքում {չկան} այդպիսի հոյակապ տաճարներ: Մի ցաւալ

աւական լաւ է եւ բաւական մաքուր եւ չոր. {չկան} նորա մէջ այն անմաքրութիւնքը, որ երեւու

Քաղաքը մերկ է ծառաստանից. ոչ թէ միայն {չկան} հրապարակական ճեմելիք կամ պարտէզք, այլե

անձնապէս վայելել իւրեանց հարստութիւնը: {Չկան} այդտեղ վաճառական ընկերութիւնք, մանաւան

համար 28, 29 կամ 30 կոպ. արծաթ: Բայց {չկան} մարդիկ, որ, ընկերութիւն կազմելով, բա

րձանագրել Յիշատակարանիս մէջ, որովհետեւ {չկան}: Ասացի արժանի ուշադրութեան, ապա թէ ոչ

թէեւ սոքա էլ շատ քիչ են, կամ թէ երբէք {չկան}: Բայց լռութիւն կը պահեն եւ լռութիւն պա

շխարհում: Նոցա կեանքի շաւիղի վերայ եւս {չկան} ծաղիկներ եւ վարդեր, ամենայն քայլափոխ փ

ադէմ ուղղութեան մէջ: Բնութեան մէջ {չկան} այն վտանգները, ինչ որ կան մեքենական վա

ն նոցա սերունդի գոյութիւնը: Փիւնիկեցիք {չկան}, կամ այնինչ հին ազգը մեռաւ: Միթէ այդ

ով ` յարմար պատասխանը տալիս ենք։ Մի՞թէ {չկան} շատերը ( եւ ոչ քչերը), որոնք մեծ թեթե

Վա՛յ իմ տարաբաղդ գլխին յաւիտեան. {Չկան} ինձ ոչ այս, ոչ այնտեղ յոյսեր։

կեանքի վրայ, մինչեւ նրա հիւանդանալը, {չկան} այնպիսի մութ գոյներ, որ կարողանային խա

րին էր: Ստոյգ է, բնութեան մէջ ոստիւնք {չկան}, այլ հետեւական շգթայաշարութիւն, բայց

թղթերում, այլ բովանդակ նոր կտակարանում {չկան} այս խօսքերը։ Միայն, Պաւղոսը Փելիքս դա

նչ ունինք մերժել այդ բառը։ Հին լեզուում {չկան} բազմավանկ բառեր։ Բայց այս կայ, որ անհնա

իայն Անգլիայի բաղդն է, որ հնդկացոց մէջ {չկան} Ֆրանկլիններ եւ Վաշիկթօններ: Բացի սորան

կը, եթէ հաւաքուին մի այնպիսի տեղ, ուր {չկան} հարուստ մարդիկ, այնտեղ խօսում են, քնն

անելու համար, որովհետեւ Նախիջեւանի մէջ {չկան} այնպիսի տեղեր, ուր կարելի լինէր ժամանա

: - Խաբեբայական եւ յիմար գրքերի մէջ {չկան} բնութեան այսպիսի յայտնութիւնների սուրբ

կան կրօնից դէպի ազատականը։ Եւ որովհետեւ {չկան} բնութեան մէջ ոստիւնք, այլ ամենայն բան կ

այնպիսի բնաւորութիւնք եւ երեւոյթք, որ {չկան} " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ: Նոցա աճելութ

րայ պիտի լինի բնականապէս, բայց, մի՞թէ {չկան} այնպիսի թեթեւ աշխատութիւնը, որ առանց ծ

բարբառում, այլ նոյնիսկ հին լեզւում էլ {չկան}: Բացի սոցանից կան թուրքի բառեր, ընդհա

րը դոքա են, որ կան եւ դոցանից ուիրշ էլ {չկան} ։ Բնութիւնը եւ ընկերական կեանքը կնիկ են

որա մէջ կան բառեր, ձեւեր, որ նորի մէջ {չկան}, որովհետեւ շատ այդպիսիների գաղափարքը պ

աղափարքը պէտքերի հետ միասին կորած են եւ {չկան} ներկայ Հայի համար, բայց եւ նոր լեզուն

փարների եւ պէտքերի յայտարար, որ հնումը {չկան} ։ Եւ ինչո՞վ կը տաշուին, կը կոկուին նոր

առանց ընդհանուրի երջանկութեան: Նոքա {չկաշառուեցան} օտարներից... Նոքա չնենգեցին իւրեանց

ստոսի կտակից նա լաւ իմանում էր, մինչեւ {չկապուի} հզօրը, չէ՛ կարելի նորա տունը կողոպտել

տախտակամածը, իսկ միսիոները, բոլորովին {չկասկածելով}, թե իր կողքին մահացու թույն է գտնվում

նոտի պարծանքը եկեղեցականների, ոչ միայն {չկատարած}, այլեւ երազում անգամ չտեսած գործի մասի

արի անպատճառ պէտք է գնալ, ուխտ դնել եւ {չկատարելը} յաջողութեան մեծ վնաս է, աւուր կարճութի

ը չկոտրէ այս ուղղութիւնը, մինչեւ որ նա {չկատարէ} մի տնտեսական յեղափոխութիւն, իւր մինչեւ

.. ես կարճ եմ ասում ձեզ, որ եթէ դուք {չկատարէք} իմ առաջարկութիւնը, ձեր դստեր բանը շատ

գո՞րծ դառնայ։ Այդ անհնարին մի բան է եւ {չկատարուելու} ցանկութիւն: - Չենք ասում բոլորը,

ուած չէ, ուստի եւ ոչ կիրառական: - {Չկատարուելու} կանոնը ի՞նչ պատճառով է տպւում: - Ո՞

հիս երեսին բան, որ բնութեան օրէնքներով {չկատարուէր}. ինչ որ այդպէս չէ, սուտ է։ Բայց որով

ար չեմ գրում, թեեւ հարկավորություն եւս {չկար} գրելու, այսինքն այնպես արժանավոր բան չ

թե դեկտեմբերի 25-ին, հետեւապես, կարիք {չկար} օրդ լացով անցկացնել. երկրորդ, չեմ հաս

ամբողջ երեք շաբաթ է նրանից ձայն-ծպտուն {չկար}: Գրիր, որ այսուհետեւ այդպիսի բան չանի

տով քեզի ալ կգրիմ տեյի, հեչ գրելու ուժ {չկար} վրաս, ինչու որ ան թերմաշ խնդիրը գրեցի

ազ էր տեսել։ Դորանից մի օգուտ կամ վնաս {չկար} իւրեան. շանթը ինքը չէր ուտողը, թող Բր

րը մինչեւ այսօր անպատասխանի, որովհետեւ {չկար} գրելու համար հարկաւոր ոյժ: Ձանձրոյ

Ձանձրոյթը միւս կողմից խեղդում էր. {չկար} մի մարդ, որ մօտ լինէր սրտիս, որի հետ

տոյքը եւ աղախիններից չպաշտուեցան. մարդ {չկար} նոցա ձեռքին ջուր ածող կամ այն պարզ կերա

Ասորի կամ Յոյն գրերով: Ինչ որ կար {չկար} ՝ թէ՛ արքունական եւ թէ՛ մեհենական գրուա

լուծի տակից: Այստեղ եւս մխիթարական բան {չկար} շինականին։ Այո՛, պիտի ազատուէր պարոնի

ուստ լինէր հասարակութիւնը, կարօտութիւն {չկար} հնար մտածելու, ճանապարհ փոխելու, նորա

հանդիպելիս՝ կնոջ ձեռը կը պաչէր. {Չկար} թէեւ խենէշութեան մի անպարկեշտ նշանակ,

լ էր. Ձմեռան ցուրտ շունչ թէեւ դեռ {չկար}, Բայց պարզ նորա հետք երեւելի էր։

ւրբ ծերին տուի... Նա միւս առաւօտ {չկար} երկրումս Նորան այն մահով մեծ փառք

11 մի փոքր քոր կար, բայց 11-11/2 իսպառ {չկար}, յետոյ շատ թոյլ երեւեցաւ. տեսնենք: Տ

ցին, նաեւ յունարէն գիրքերը, թէեւ մարդ {չկար} վանքում յունարէն կարդացող: Խոսրովիկ

պոլեոն, որին մոտենալու համարձակություն {չկար} մյուսներին: Ո՛չ, այսօր գիտությունը ան

տնի է, որ հին դարերում Էջմիածին անունը {չկար}, կամ գո՛նէ դպրութեան մէջ չէ գործածուել

ց տարեկան տղայ։ Բայց այդ թուականներում {չկար} նա անգամ եւ այդքան. քսան տարեկան տղայ

ամբ, բայց կարելի՞ է ասել, թէ այդ տեղը {չկար} հինգերորդ դարում, կամ, եթէ կար, դեղն

սպէս պիտի թարգմանէինք, կա՛մ այնպէս ճար {չկար} ։ Բայց ընթերցողը թող չսպասէ մեզանից լսե

կոպոսը, Ղեւոնդեանց մէջ ուրիշ եպիսկոպոս {չկար} ։ Այո՛, կար Յովսէփը՝ տեղապահ կաթողիկո

նոց լինել բանակի մէջ, եթէ բոզ եւ պոռնիկ {չկար} ։ Բայց, աբեղայից ինչ հարցնես լօգիկա։ Սակ

ուարի 16ին, առաւօտեան 6 ժամին, այլեւս {չկար} նա կենդանի մարդերի կարգում. մայրը մտաւ

մ է. փչում է նորա վերայ քամին, եւ ահա {չկար}. չէր երեւում եւ նորա տեղը եւս։ Ստոյգ

ով տեսանել թէ ո՛վ էր այն, եւ ահա ոչ ոք {չկար}... բայց... արդարացի կասկած ունիմ

թանաքով գրուած մագաղաթների թիւը համարը {չկար}, բոլորը խառնիխուռն ծալուած ճնշուած, ո

լսելու երջանկութիւնը: - Առաւօտուն {չկար}, եւ մի օտարոտի բան պատճառ եղաւ, որ գն

կորի՛ր, որ աչքս չտեսանէ: Այլ բան {չկար}, որ խոսէր ողորմելի ծառան, ուստի դուրս

ձայնով, որպէս թէ ամենեւին խօսելու բան {չկար} այդ մասին: Շահումեանցը իւր սեփական

րտելու չէր իւր կեանքը մի ժամանակ, թէեւ {չկար} մի պատճառ, որ տարաժամ խլէր նորա կեանքը

ւթիւնճի-օղլուն, - որ կարծում ես թէ մարդ {չկար}, որ հասկանար քո ասելիքը, ասա՛, ես լս

անցը ներս մտած տեսանելով, որ Մանուշակը {չկար}, չհարցրեց նորա ուր լինելը, կարելի է ա

ն վարել: Ինչպէ՛ս եւ իցէ մի հաստատ խօսք {չկար} Նախիջեւանումը այս մարդու վերայ, այնտեղ

առավարութեան մէջ: Ուրեմն տանը ոչ ոք {չկար} բացի Մանուշակից, որ միայն մնացած նստել

ազատուելու համար: Նա, մինչ տանը ոչ ոք {չկար}, ինչպէս ասացինք, ոչ հայրը եւ ոչ մայրը

մեր տուն գալով, ինչ ժամանակ տանը ոչ ոք {չկար}, վրդովեց իմ սրտի ուրախութիւնը. նորա ա

ւմեանցին. Յայտնի էր, որ Նախիջեւանումը {չկար} քաղաքական սուրհանդակ, ուրեմն ի՞նչ պիտո

մ էր այս եւ այն կողմը, եւ ահա՛, ոչ ոք {չկար}: Նա բարկացաւ ժամացոյցի վերայ, պատճ

լերդագոյն, երեքի բերանի մէջ ոչ մի ատամ {չկար}: Երկայն եւ չոր քթերը, համարեայ թէ կցա

էր երկնքից, բայց Խանլը-դերէի մէջ ոչինչ {չկար}: VIII Քանի օր անցաւ այն օրից, երբ

մբիոնը: Փառք Աստուծոյ, որ այդպիսի բան {չկար} աշխարհի երեսին եւ Վարդ-խաթունը հերիքացա

յնպիսի տխմար եղբայր. բերան կար, լեզու {չկար}. նորա սաստիկ բարկանալը երեւում էր նորա

նաւանդ աղջիկները: Դեռ մէջտեղումը ոչինչ {չկար}, բայց Մանուշակը արդէն մտածում էր մահի

երայ: Մանուշակի ուրախութեանը սահման {չկար}, որովհետեւ հասած էր իւր նպատակին: XI

կարելի է դժրելով մի արգելանքի։ Ապա եթէ {չկար} ոչինչ արգելք ու խափան որեւիցէ թէ՛ նիւթա

նգիստ եւ անդադար ձգտողութեանը, կասկած '{չկար}, որ դարը չէր լսելու նորան։ Յիսուսեանք

շխարհի ամենայն կողմը, հարստութեանը չափ {չկար} ։ Միմիայն Պարագուայն իւրաքանչիւր տարի բ

ոնստիտուցիայի մասին յիշատակութիւն անգամ {չկար}: Այսպէս թէ այնպէս վարչական այս կա

ի վերաբերմամբ: Բայց Կանոնադրութեան մէջ {չկար} որեւէ բան, որ կարող լինէր փոխել հայերի

ապա թէ ո՛չ, ամենեւին հակառակելու տեղիք {չկար} այն բանի միջու, մ որ պիտոյ էր ազգի հետ

նը է մի վերացական անձնաւորութիւն եւ երբ {չկար} այդ անձնաւորութիւնը, եւ ազգութիւնը չքա

. քանի հոգեւորականութիւն, յԵւրոպ անգամ {չկարաց} ՚ի գլուխ հանել զայն: Նա՛ զի ուղղութիւն

ել զմեռեալն, այն ինչ առ կենդանութեամբն {չկարաց} պահպանել զնոյն: Ազգասէր հոգեւորք

արին, Սկսաւ կնճռոտ Կազբէգ հաշուել {չկարաց} թշնամին, Իւր սարի բնակիչներին տխ

ան եւ ո՛չ իբրեւ ինքնացեալ ուսումնական, {չկարաց} անպղտոր աչօք տեսանել զմայրենի եկեղեցին

եմ ձեր առաջ, որ այսքան տարի Պահել {չկարացայ}, գիտէ տէր Աստուածն... Բայ

յոսկեղէնն դարում, գոնեա՛ եւ այս անգամ {չկարացաք} այնմ պատահիլ ի յաջորդսն յուսալ՝ չէ առն

կանգնեաց եւ այլ ոմն ապարան մի, ընդ այս {չկարացեալ} տանիլ առն, բազում ինչ արար եւ ծախեաց զ

րոյական, լուսաւորեալ, եւ ազգասէր անձը {չկարգուի}, նա միշտ անարդիւն կը լինի, Ֆրանսիայից

ենք դնում ամեն քայլափոխ. նոքա ազա՛տ են {չկարդալ}. մենք հասարակ ժողովրդի համար ենք գրում

անքը հաստատեց մեզ, որ իրաւունք ունէինք {չկարդալու} յօժարութեամբ եւ ախորժանքով մի այդպիսի գ

սերունդը ֆրանսիական պատմության էջերում {չկարդար} այն արյունալի դրաման, որի մասին Ֆոշեն

սկուն] եւ ինչպես ասում է Էզովը, դեռեւս {չկարդացած}. պ. Հայրապետյանցը այնպես գիտե, որ մի

ասին արժանի ( այդ սովորութեան, այսինքն {չկարդացուելու} եւ անտես լինելու) ճակատագիրը գերմանակա

րդ սրտից մերոց պառաւամիտ թշնամեաց, որք {չկարելով} վնաս ինչ իրական հասուցանել ինձ, զանձին

ցաւ ի վերայ իմ մնալով անբոյժ, ուստի եւ {չկարեմ} ամենեւին մնալ ի հոգեւորական կոչման, վա

առայութիւն, եւ կամ այլ կոչումն, զորմէ {չկարեմ} այժմիկ խօսիլ ինչ, այլ նոյնութեամբ հասո

աբեն առասպելս հնարելով: Զայս մի ինչ {չկարեմ} գուշակել, թէ պ. Յովնանեանցն, որում ը

թուղթն այն եւ առ ո՛չ գտանի այժմ, զայդ {չկարեմ} գիտել, իսկ գոյութիւն թղթոյն՝ ոչ բնաւ

հանգուցեալ Սարգսէ Ծատուրեան Աղաւելեան, {չկարեմ} լռել, եւ ոչ կարդալ զարժանին անքալելի

եւ զվատնեալ գումարացն ընդ ձեռն ԹԷրթընի {չկարեմ} ես այժմ բողոքել. այս ամենայն ոչ կարեն

եալ գումարացն եւ վաճառեալ տանց, այլ ես {չկարեմ} զայդ առնել վասն հետագայ պատճառաց.

, այն է ցսկիզբն Յունվարի, ուստի եւ ես {չկարեմ} զայդքան ժամանակ մնալ աստէն անգործ, ակն

ատար իւր ի կենդանութեան իսկ իւրում: {Չկարեմ}, յաւելի, ընդունել զպատճառաբանութիւն օ

Կորտն ": " Քանզի ", յաւել Տիկինն, " {չկարեմ} կրկին վճարել զմի եւ զնոյն գումար եւ ձեզ

րելոյ եւ զերբն ելանելոյ իմ աստի, զորոց {չկարեմ} այժմիկ գուշակել: Մեծարու հայրենակցի

մբ հրիտակին տւելոց է զաւուրս ինչ եւ ես {չկարեմ} այլեւս մնալ աստէն, վասնորոյ առ ժամս ՚ի

ասիս ", եւ պատուելի հեղինակաց օրագրացդ {չկարեմ} ք ժխտել զմեր շնորհակալիս, զի եւ նոքին

ոց են ՚ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին, զի մեք {չկարեմք} տիրել եւ կարգել ըստ մեր կամաց զհոգաբարձ

իս ի Ջուղա, այլ վասն ստուարութեան նորա {չկարեմք} արձանագրել աստէն մի առ մի, յուսալով ի

ասահմանութեան վերին տեսչութեանն, զորմէ {չկարեմք} պարզաբանել: Յետ ազգովին ընտրելոյ զն

: Այլ որովհետեւ առ սակաւութեան ժամանակի {չկարեմք} զբազմաց ճառել, յայն սակս, յայս նուագ

ալ են ՚ի նմա: Եւ որ գլխաւորն է, զորով {չկարեմք} բնաւ զանց առնուլ, Հեղինակ մատենկանս սն

ինիմք գիտուն լինել ասացելոցս, զի մեզէն {չկարեմք} խտիր առնել ընդ վերաuաց սկզբունս, զորս

ն- եւ դուք ոչ աշխատիք յօրինել զգիրս։ " {Չկարեմք} " ասեն։- Ընդէ՞ր ապա ոչ ներէք կարողաց։

ոյ՝ փիլիսոփոսն Մովսէս Խորենացի, զորով {չկարեմք} առնել զանց եւ հարկաւորեմք առ վայր մի զկ

ռ սակաւս եւ եթ ոմանս տեսան եմք. այո՛, {չկարեմք} նոյնպէս մոռանալ զՄիքայել Չամչեան եւ զպա

եր՝ ազատ ի մեկուսի հայեցուածոց: Թէպէտ {չկարեմք} դատապարտել զՄխիթար Սեբաստացի առ ուրացու

ազգի, զի ի զանունս թագչին մեծք, զորս {չկարեմք} տեսանել բացերեւ եւ ոչ զյաջորդս, որք ի

մսեանն Յունիսի ընկալայ զպատասխանի, եթէ {չկարէ} ինքն այլ ազգ կատարել զպահանջողութիւնս ի

վաղիւ հասանէ վերջին օրն, աւելի քան զոր {չկարէ} պահել եւ ՚ի դարձուցանել նորա զայն ամեն

րդէն, թէ որ ինչ անհասկանալի է ի մէնջ, {չկարէ} նոյն առթել զհրճուանս, զի զգայութիւն մե

կատարել եւ զփոքրն պիտոյ էր անտեսել եթէ {չկարէաք} հիմնել հաստատել զմեծ ուսումնական ընկերո

ալսարանն՝ իբրեւ ազատալուր, զի այլ ազգ {չկարէի} առնիլ. ապա թէ ոչ՝ կորնչէր ի զուր ամ մ

զի բոլոր անձինք ի զանազան վիճակաց Հայոց {չկարէին} միանալ եւ մաքուր սրտիւ կազմել զմիաբանու

անդամ, թէեւ բազումք առ տկարութեան աչաց {չկարէին} յայս հայել, այո՛, չունի զլեզու ասեմ ք

մա դու ինձ զբառդ անձուկ նշանակութեամբ) {չկարէին} ունել եւ զայնպիսի կորովի բանաստեղծութիւ

ելս հռչակելով որպէս իրողութիւն: Այո՛, {չկարէն} իսկ այլ ազգ ընթանալ եւ զզայրոյթ սրտից ի

ժողովուրդն մեր չհասկանալով զհինն լեզուն {չկարէր} հրճուել եւ զուարճանալ, երկրորդ, զի հո

հեղինակն պատրաստել վասն զաւակաց ազգի, {չկարէր} զնոյն տպագրեալ յաղքատ քսակէ իւրմ է ձօն

ներգործութեանց Սինօդին, այլ որովհետեւ {չկարիմ} առաւել մնալ աստանօր ՚ի պատճառս աշնանայի

պաշտոնիս հանգամանքները չթողին ինձ եւ որ {չկարծեմ} թե շուտով թույլ տան: Ինչեւիցե ես այն ն

ի համար թէ ինչի ասես պատրաստ եմ... {Չկարծեմ}, որ անյայտ լինի Մխիթարեանց, թէ պապակա

եղեցի եւ կաթողիկոս բառերի մեկնութիւնը, {չկարծեմ}, որ եպիսկոպոսները եւս այնպէս իմանան:

անակ է: - Բայց, - յաւելացրեց նա, - ես {չկարծեմ}, որ այսօր շուտ աւարտուի նորա հանդէսը,

եւ մի փոքր փչուեց եւս իւր միջում: Բայց {չկարծեմ}, թէ Շահումեանցը այս մտքով ասած լինէր,

ղմոսի ծածկամիտ, առանց այբ եօթն տունը. {չկարծեմ}, որ եպիսկոպոսները եւս այնպէս իմանան,

ոհէիր քո մէջ Բէգզադաների շարումը: Բայց {չկարծեմ}, որ այդպէս լինի, դու երկայնամիտ ես եւ

ւմ, այդպիսի պարոնից ինչ պահանջես։ Թող {չկարծեն}, թէ մենք չենք ուզում կամ ծուռ աչքով նա

գրչի աղճատանքը սրբագրել։ Եւ որպէսզի {չկարծեն} ոմանք, թէ հին ժամանակներում Սողոմոնի Ի

ընդհանուրի, խոցերից ազատ է մեր ազգը: {Չկարծեն}, թէ այս խօսքերը ասելով խունկ ենք ծխում

նը չէ անշօշափելի, Միայն թէ կամաւ {չկարծենք} ցնորք. Վաղո՜ւց մարմնացել ու տեսա

մ օրագիր տպել: Եւ ո՛վքեր են կռուողքը, {չկարծես} հասարակ մարդիկ, այլ՝ ուսումնականքը:

րի, ես նորան եւս գիր պիտի գրեի, բայց {չկարծեցի}, թե քաղաքումդ կլինի: Ուրիշ բան չո

ազում է դէպի իմ տան կողմը: Ես ամենեւին {չկարծեցի}, թէ իմ մօտ է գալիս, որովհետեւ ոչ ոքի

րջապատուած է հոգիս ներկայ րոպէում: {Չկարծէք}, թէ իմ տխրութիւնը յառաջանում էր մի մաս

վերայ, որ տեւեց ամբողջ երեք ժամ: Բայց {չկարծէք}, որ իննսուն հոգին եւս խօսում էր, թէպէ

Ինձ համար այդ անհրաժեշտ է, որպեսզի նա {չկարծի}, թե եղբայրս այդ արել է իմ ներշնչմամբ ե

աջ այս մի բանն ենք խնդրում, որ ոչ մէկը {չկարծի}, թէ մենք մեզ հայկաբանի կամ բանաստեղծի

այլ մանաւանդ այդպէս շատերի վրայ եւ թող {չկարծուի}, թէ նոցա կարծիքները, ինչպէս այժմ, նո

այեցիս, Գլ. Թ, համար 3): Թո՛ղ {չկարծուի}, թէ մենք տգիտաբար զարմանում ենք այս նե

ից մինին վաճառելու համար: Ես այս մասին {չկարողանալով} այս միջոցին մի ուրիշ արժանավոր եւ հարմա

եղ ունիմ ես իմ խորհուրդը... Ամուսինը, {չկարողանալով} կատարել իւր կնոջ կամքը, անշուշտ, կորո

եկամի առաջարկութենից՝ միեւնոյն ժամանակ {չկարողանալով} թաքուցանել մեր սրտի ցաւը մեր սիրելի բար

պարծ մարդ պիտի եղած լինի, որովհետեւ սա {չկարողանալով} իւր գիտութիւնը կշռել, խաբուել է իւր բա

սո՛ւտ մշակներ անուանեց նորանց), եւ, {չկարողանալով} դիմանալ եղած գայթակղութեանը, Քրիստոսի

թոյն կար նոցա շրթունքի տակ։ Եւ ես, {չկարողանալով} Սաղմոսերգողին պէս աղօթել, թէ " պահէ՛,

ցու զարդ էր "։ Եւ լսողները, ուրիշ բան {չկարողանալով} ասել, միայն այս պատասխանը տուին, թէ.

իտութենով նուիրել էր նորան քո փեսային, {չկարողանալով} որոշել, թէ երկու մատանիներից, որ բոլո

ուի մէջ յարաբերեալի եւ յարաբերականի մէջ {չկարողանալով} ուրիշ բան մտնել, եթէ յարաբերական ունեց

մ, որ, հաւատարմութիւնը կորուսանելով, {չկարողանայ} շարունակել իւր առեւտրական գործողութիւնք

ն, եւ մնացողը եւս առ վաղիւ յարատեւելու {չկարողանայ} երաշխաւորել: Այն, ինչ որ պատկերա

ն կարեւորութիւնը, որ մարդը առանց նորան {չկարողանայ} ապրել: Ապրանքը մնում է անվաճառ, կամ վ

ցութիւն չգործէ թատրոնը, չկայ մարդ, որ {չկարողանայ} մի օգուտ քաղել այն օրինակներից, որ մար

թուղթ կպցնել, որ ընդունող աստիճանաւորը {չկարողանայ} լաւ նկատել պատրաստուած հազարաւոր վերարկ

որին, եթէ վերստին մի նոր ապացուցի տեղ {չկարողանայ} ծառայել այս նամակս, մի օր, երբ թեթեւա

յլեւ կտրիճի աչքը անգամ շլացուցանել, որ {չկարողանայ} տեսանել կնոջ աչքը շիլ լինելը... -

րի թանձր մառախուղով, որպէսզի նոցա աչքը {չկարողանայ} տեսանել պապականութեան գործերը։ Ո՞ր

եռաբար հաւասար, յոյս ունինք, որ ոչինչ {չկարողանայ} դաւաճանել ճշմարտութեան: Մեր հատուածը ն

այն Մարկոսին, Կիրակոսին, որ ուրիշները {չկարողանային} մասնակից լինել։ Նախիջեւանի ամեն մի անդ

սի ցրտաբեր մրրիկը կամ հարաւի այրող տօթը {չկարողանային} չորացնել նորանից ծլելու բոյսը: Զաւակնե

զարմանալի հոգվո տեր են դարձած, որ եթե {չկարողանան} կամ չկամենան մի բանի օգնություն տալ, վ

. Եթե այդքան ժամանակում առանց դատաստանի {չկարողանանք} գործը ավարտել, եւ եթե հարկավոր լինի դա

ես որ ոչ քաղաքը եւ ոչ մեք մեր ասածներից {չկարողանանք} հետ կենալ եւ որպեսզի ամենայն պայմանք կա

։ Ապա եթէ մի այնպիսի բառի պատահենք, որ {չկարողանանք} հասկանալ, ում հարցնենք, որ մեզ չասէ,

ծանրութեան տակ հարստահարուած լինելով, {չկարողանար} այս քաղցր լուծը յանձն առնուլ: Ի՛նչ է պ

նի, ի՛նչ մի արքունի պաշտօնի տէր է, որ {չկարողանար} բարեկամների համար մի քանի ժամ հետ դնել

դաւաճան խորհուրդը իր եղբօր ընդդէմ, եթէ {չկարողանար} յայտնի դէմ դնել նորան, գէթ ծածուկ տեղե

, շիտակն ալ, ես ձեզի խոսք հասկացնելու {չկարողացա}, ինչպես կամենաք, այնպես կարող եք մտած

մ ասի, եղբայր, ես դոցա խոսք հասկացնել {չկարողացա}, չգիտեմ ի՞նչ է միտքերը: Այս ամառ

յան վերա: Ես խոստացած ստրախավոյ նամակս {չկարողացա} գրել, որովհետեւ մարտի 24-ին դուրս եկա

Ա[ՆԱՆԻԱ] ՍՈՒԼԹԱՆ[ՇԱՀ] Մինչեւ այժմ {չկարողացա} քեզ վերստին նամակ գրել, որպեսզի պայման

ատ եմ իմ խոստմունքիս մեջ. բայց թե ցարդ {չկարողացա} ինքս անձամբ կատարել ձեր հանձնարարությու

Երեւի նա ինձ կների, որ ես այն ժամանակ {չկարողացա} նրա մոտ լինել իմ հիվանդության պատճառով

Ի՛նչ է պատճառը, որ Մասիսի նման ապառաժի {չկարողացածը} կարողանում է մի չնչին երկաթի կտոր։ Յայ

նա լուսաւորել Հայոց ազգը: Այս տեղ {չկարողացայ} ես ծածկել իմ ծիծաղը, որ առատութեամբ դո

ր եւ այդ պառաւների արարիչը: Այստեղ {չկարողացայ} դիմանալ, որ չարտասուեմ: Միւս կողմից՝

շակերտի տուողի վարձը եւս չմոռանալ: {Չկարողացայ} դիմանալ, որ այլեւս խօսէր նա, արիւնը ա

թէ մինչեւ այժմ եւս շարունակւում է: Ես {չկարողացայ} այս երկու տեսակ խօսքերը հաշտեցնել միմեա

աշխատէին նորա կեանքը կարճեցնել: Այստեղ {չկարողացայ} համբերել, կտրեցի նորա խօսքեր, ասելով

վ, տկարամիտ եւ անզգոյշ մարդ եմ, ուստի {չկարողացայ} դաւաճանութիւնը այն միջոցին հասկանալ. բ

ւն, - պատասխանեց վախեցած դեւը, - լաւը {չկարողացայ} գտնել. իրաւ է, շարադրութիւնքը բաւական

ոնեցի նորան անտառի մէջ, այնուամենայնիւ {չկարողացայ} գտանել: Այն բանից յետոյ, սէրը, առաւե

այնպէս վառեցին ու բորբոքեցին հոգիս, որ {չկարողացայ} զսպել սրտիս խորհուրդը, որ եռած ջրի նմա

ռաւ էր, այնպիսի հարցմունքներ արեց, որ {չկարողացայ} պատասխան տալ: Մանուշակը դողում էր վ

չի ամենահին հունական մի ձեռագիր, միայն {չկարողացան} ինձ ասել, թե ո՛ր դարին է վերաբերում.

լեզուով: Ազգային բանասէրքը մինչեւ այժմ {չկարողացան} հասկացնել մեր բոլոր հեղինակներին, թէ մ

թիւնը, արդէն իրագործել են այն, ինչ որ {չկարողացան} անգլիական ազգին տալ նորա երեւեցուցիչքը

նա, որոնք կարողացան ` փախան, եւ որոնք {չկարողացան} ` պահուեցան գործարանումը, որ իւրեանց վ

իսպառ վատ էր նորա քարոզը "։ Եւ այսքանը {չկարողացան} հասկանալ, թէ իրենց դատապարտութեան եւ ա

, ինչպէս գրքին մէջ գրուած է "։ Այս էլ {չկարողացան}, որ իմանային, թէ որոնք որ լաւ գիտեն,

արմանք բերեցին պ. Մարկոսի վերայ, բայց {չկարողացան} դրականապէս պատասխանել նորա հարցասիրութե

ց այնքան դարաւոր ժամանակներում, ինչ որ {չկարողացան} արգելել Եհովայի, Մովսէսի եւ միւս մարգա

անբնական գործողութեան ստոյգ պատճառը մեք {չկարողացանք} հասկանալ: Պատուելի թարգմանիչքը ասացին

րգելքների պատճառով այս "բացատրութիւնքը" {չկարողացանք} զետեղել իր տեղում, այսինքն՝ "Թղթի" թարգ

յան նեղսիրտ ապսոլյուտիզմի ժամանակ, եթե {չկարողացավ} դեմ դնել ազգի միջից դուրս արձակված դիմա

անշնորհակալ հասարակությունը մինչեւ այժմ {չկարողացավ} նրա հանճարը լիովին գնահատել: Ցանկանալո

. Գ. Սուլթան-Շահին, որն անցյալ անգամ {չկարողացավ} գալ: Միայն ահա թե ինչ պետք է քեզ ասեմ

աւոր մարդերից: Ոչ, պարզամիտ մարդ, որ {չկարողացար} իմաստասիրել, թէ ինչպէս անհնարին բան է

ւանդ ընկճուած իր որդու մահի կսկծի տակ, {չկարողացաւ} կլլել Ֆրանսիոյ մեծ ռեւոլիւցիոն. Բոռքը

նցաւ այդ աւանդը Ֆրանսիոյ ձեռք, բայց նա {չկարողացաւ} պաշտել նորան նպատակի յարմար ձեւով: Վեր

վերայ ոտք չկոխեց: Բայց ի՞նչ օգուտ: նա {չկարողացաւ} իւր արիութեան պտուղը քաղել, որովհետեւ

րան հրամայել էր այդպէս առնել, միթէ՞ նա {չկարողացաւ} այնքան հասկանալ, թէ երկիւղով ` միայն կ

րախտապարտու... Գրականութեան դեւը {չկարողացաւ} յառաջ տանել իւր հռետորութիւնը, պատճառ

նճի-օղլուի վերայ բաւական ժամանակ, բայց {չկարողացաւ} ծածկել իւր հեգնական ժպիաը, որ խաղում է

որովհետեւ դեռ ճրագ չէին վառած այնտեղ, {չկարողացաւ} նկատել, որ աղջիկը լացել էր, եւ ինքը ե

լով այս անակնկալ հարսանիք պահանջելուց, {չկարողացաւ} եւս լսել, մինչեւ Մանուշակը առանց եւ մի

ահումեանցը, այնպէս զարմացաւ, որ ոչինչ {չկարողացաւ} խօսել: Շահումեանցը իւր կողմից տեսանելո

ն ողջունի բաժանուեց քահանայից: Քահանան {չկարողացաւ} հասկանալ նորա այս շփոթութեան պատճառը:

րի մասին խօսեցանք, Մանուշակը առողջ վեր {չկացաւ} իւր անկողնից: Նորա չափազանց թուլութ

սէր, որովհեհետեւ քո լաց ու սգով նորան {չկենդանացնելուց} յետոյ բարոյապէս մեռցնում ես եւ նորա զաւ

րացուցի: Ես կերակուր կուշտ {չկերայ}, եթէ տեսայ, Թէ սիրական հայրենիքի

հասուցիք: Դո՛ւք էք, որ մինչեւ ցայսօր {չկշտացաք} մեր արիւնը ծծելէն... Ձեզ ասեմ, ո՛

եւ ամեն բանից առաջ եթէ մենք պէտքի քաղցը {չկշտացնենք}, մեր գոյութեան հաւասարակշիռը կը թեքուի

է լուսաւորութեան սանդուղքի, որի վերայ {չկոխած}, չէ կարելի հետեւեալները կոխել: Մեր ազ

անգամ կը փչես ջրի երեսը եւ ջուրը մի ոտք {չկոխած} տեղ կը թափես, ահա բոլորը ": Մինչդ

տեան, Գուցէ միւս անգամ Ոտքս {չկոխեմ} Քո շեմքի վերեւ, Մնացի՛ր բար

Այնուհետեւ նա գործարանի սեամի վերայ ոտք {չկոխեց}: Բայց ի՞նչ օգուտ: նա չկարողացաւ իւր ա

ներգործութիւնը ճանապարհ էր բանում ոտքը {չկոխուած} եւ հեռաւոր աշխարհների մէջ, միւս կողմից

րդիական գաղափարը՝ ուսուցանելով այլապէս {չկոչել} Աստուածը, եթէ ոչ հօր անունով եւ սորանո

աղբիւրը բղխում է այստեղից: Մինչեւ ազգը {չկոտրէ} այս ուղղութիւնը, մինչեւ որ նա չկատարէ

են տալիս Թիւրքիային, որ նա դիմանայ եւ {չկործանուի}: - Որպէսզի Թիւրքիոյ ստրկացած Հայ

այրը պատուիրեց, Տօն օրերում հոգի {չկորուսանել} ": - Ուրեմն բա՛ց թող, որ ե

ն, մէք մեր բաներիցը խօսենք եւ ժամանակը {չկորուսանենք} զուր տեղը: - Թող այդպէս լինի, - պատ

տեսի Թովմասի տան հետ, այժմ թողէ՛ք, որ {չկտրեմ} բանի թելը: Կոմսը ներս մտած, չմտած

արելի է, հոգ տար, որպեսզի այդքան մանր {չկտրեն}: Կարելի է ուղղակի ասել, որ 1/4-ը ամբո

այ մէջ Աւետարանի ձայնը Իսրայէլի անկաջից {չկտրուեցաւ}, բայց նա ոչ միայն չկամեցաւ լսել, այլ

ին մի արարած: Ինչո՛ւ համար կտրել: Եթէ {չկտրուի} այդ յարակցութիւնը, այնուհետեւ այդ արար

հանջների հետ եւ պահանջում է նոցանից իւր {չկրած}, մտացածին վնասը, նա կամի այդ գումարով

եւ ի՞նչ ըսել է, որ այդ չափ խրտեր են ու {չկրցին} օր մը ոտքի վրայ ելնելով ըսել, թէ " այո

կ՚ըլնի, Որդիդ մեռնի վարդապետ, - սիրածը {չհա՞ս} կ՚ըլնի: Աշտարակ բարձր տեղ ա, - ջուրը հ

անհոգութեան դատապարտելի քօղը, եթէ դուք {չհագնէք} Հայութիւնը ոչ որպէս քրինօլին, այլ որպէ

սպասքը հրէայ ոսկերիչների քուրաների մէջ {չհալուին}... Ռեֆօրմ պահանջում ենք հոգեւոր ի

յց այնպէս արէք, որ նոյն իսկ հին լեզուին {չհակառակէք} ։ Հին լեզուի բար մասնիկը մակբայացուցիչ է

ն այդ հաղորդութեան օրում, մի եպիսկոպոս {չհաղորդուեցաւ} եւ, դուրս գնալով բեմից, ծածկուեցաւ ամ

կին լինելուց: Նա մտածում էր, որ հայրը {չհամաձայնելով} պարոն Շահումեանցին, անպատճառ պիտոյ է կ

մ Շահումեանցը. բայց վերջինս, ամենեւին {չհամաձայնեցաւ}, որ Թիւթիւնճի-օղլուն, աշնան խառն եղան

բառ ունինք ասելով այն բառը շռայլութիւն {չհամարել} ։ Մարդկային միտքը շատ նազիկ գոյներ ունի

պիտի մնայ իւր ուղղութեան մէջ՝ պարտական {չհամարելով} իւր անձը ուշադրութիւն դարձուցանելու անկ

ատութեան հիմնական սկզբանց մասին: Հերիք {չհամարելով} ընտրողութեան եւ կաշառելու պատճառով առաջ

մենք տասն եւ իններորդ դարու մէջ, հերիք {չհամարելով} այն բոլոր խռիւը, որ դիզուած է մեր պատմ

ին, որպէսզի ընթերցողք մի գերբնական բան {չհամարեն} սորան եւ չասեն, որ եթէ սուրբի միջնորդո

Մարկոսը, պատրաստուելով լսել, աւելորդ {չհամարեց} վերստին հաւատացնել պ. Շաքարեանցին, իւ

իրում էք լսել նորալուր դէպքեր, աւելորդ {չհամարեցի} ուղարկել Ձեզ մի յօդուած, որի բովանդակո

ձան, նոքա իւրեանց այրիութիւնը նախատինք {չհամարեցին} ինքեանց, այլ մանաւանդ՝ պարծանք, առաք

ութեամբ: Կրօնական ժողովը լոկ սպառնալիք {չհամարէ} կամ րոպէական վաղանցուկ կրքի ծնունդ, ո՛

ոսիկ որք յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն {չհամարէի} զանձնս արժանի կալոյ... Այլ առաւելագոյն

դղրդեցին մեր հավատը, ուստի եթե անարժան {չհամարիք} Ձեր նամակի մեջ քանի մի տողով ուսուցանել

երով յառաջ: Նոր գիր ուսանող մարդը թո՛ղ {չհամարձակի} ուրեմն թղթի վերայ գրել, այլ թո՛ղ գրէ ծ

ացած մարդու երեսին եւ ջո՛ւր անգամ ցանել {չհամարձակուեցաւ} ՝ մարդերից վախելով։ Դահեկանները լիքը բ

այսինքն՝ տղայի քեռին, եւ ասում է, որ {չհամարձակուի} ուղարկել տղան դէպի իւր վաճառանոցը կամ դ

բերական հրովարտակ իմ անունով, որ ոչ ոք {չհամարձակուի} տպել մի խելացի, հասկանալի եւ իմաստուն

, առանց աստիճանի եւ պաշտօնի խտրութեան, {չհամարձակուիլ} ձեռք վերցնել կամ գաւազան բարձրացնել հայ

կը ցանեմ նորա չորս կողմը, որ միջատները {չհամարձակուին} կենդանի մնալ գորգերի վերայ, թո՛ղ թէ ան

այլորդները, նոցա եւս պատուիրում է, որ {չհամարձակուին} ապրանքների հետ վերառնուլ տղան եւ հնար տ

սին, որպէսզի այսպիսի այլանդակ գաղափարք {չհամարձակուին} միւս անգամ մարմին առնուլ եւ երեւել ազգի

էս այս բովանդակութեամբ, որ եկեղեցականք {չհամարձակուին} որեւիցէ դիպուածում, մարմնաւոր պատիժ գո

օթաբանութեան: Լոկ, խօսքով հանդէս եկած {չհամարուելու} համար, մենք հրաւիրում ենք մեր բնագէտ ե

որութիւնքը ( ընդհանուր առքով) մտացածին {չհամարուէին}: Ամէն բանից առաջ քննելիքը է ազգի կեանք

տագրական տասն եւ մի ժամը: Մանուշակը {չհամբերեց}, որ աւարտուի զանգակի զարկը. նա շուտով

ան սկզբի եւ բանի վերջաւորութեան վերայ, {չհամբերեցի}, որ ընթերցողներին ծանօթացնեմ այն տան հ

իս վերաբերութիւն չունի, բայց եւ այնպէս {չհամբերեցինք}, որ մի քանի խօսք չասենք։ Այս խնդիրը խ

րծ կատարել: Այլ եւ կարեւոր եւ ժամանակի {չհամբերող} գրագրությունք կլինին էլեկտրական հեռագրո

տգէտ Հայ մնալ, քան թէ դառնալ թերակիրթ {չհայ}: Բայց մեր ազգի դրութիւնը այնպէս է

յնպէս ձեր ծուլութենից, անհոգութենից եւ {չհայութենից} է կախւում, որ ունայնանան մեր հօրերի եւ

պիսկոպոսը, որում ըստ ձաթի խորհրդոյն եւ {չհանգուցանէր} 'ի ծերութիւնս. եւ կարող լինէի առ նմա գ

Պռոշեանցը չէ կարող բացառութիւն լինելով {չհանդիպած} լինել այնպիսի դատողութեանը, որ աւազակա

ւոյթը մի վուլկանական ճեղքուածքի միջով, {չհանդիպելով} ջրի կամ մի աւելի սառն շրջակայքի, հասան

րծ դնելու, որքան առաջին ազգը, եւ բնաւ {չհանդիպելով} միջին մոմենտներին, որոնցից անցել էր առ

անի մէջ՝ նոյնքան հաւանականութիւն նորան {չհանդիպելու}: Այլ խնդիր է ջուրը մտնել՝ թոյլ տալով

պատրաստ է ծառայել, որպեսզի տերությունը {չհանդիպի} դժվարության եւ թույլ տա: Լավ գիտեմ

նայն հոգեւորականք երթան առ նա, այլ ես {չհանդուրժեալ}, ես գալով աշակերտ տէր Գաբրիելի, զիա՞ր

թէ ագահութիւնը ստիպում էր նորան ձեռքից {չհանել} այդ գանձը, չգիտեմ։ Միայն, երբ վերջապ

Լսի՛ր խօսքիս, բայց տե՛ս, դու ձայն {չհանես}. Ապա թէ ո՛չ, ահա սուրս... ինձ

անապարհորդությունը ում ասես, որ խելքից {չհանի}. բայց կատակը մի կողմը. նրա գալուստն ի

գեցի չորս տեսակ օրագիր, եթէ հինգերորդը {չհաշուեմ} ։ Առաջին կարգը անուանել եմ " օրագիր շար

յ: Հայոց եկեղեցականութիւնը եւ մահով {չհաշտուեցաւ} այն պատկառելի ծերունու հետ. նորա ոսկեր

մակներդ: Ցավում եմ, որ տեսակցությունը {չհաջողվեց}, այնուամենայնիվ քեզ շուտով տեսնելու հո

ր Խոսրովիկը, տակաւին մեր երկրի սահմանը {չհասած}, մինչ դեռ գալիս էր եւ սոքա լսեցին, ին

, հեռացան հին դրութենից, բայց եւ նորին {չհասանելով} պատկերացուցին մի խղճալի վիճակ վեհերոտու

այդ միաբանութիւնը, խորթանալով ազգից, {չհասանէր} իւր բուն նպատակին։ Մխիթարը սաստիկ սխալ

ածեցի այս երազի վերայ, բայց խելքս բանի {չհասաւ}: Էֆիմերդէ չունէի, որ նայէի: Օրացոյց

եռեւս կառավարութեանց ձեւերը, բայց ցարդ {չհասաւ} իւր նպատակին, որովհետեւ միշտ աշխատեցաւ

կարծիքը, այսինքն՝ Խորենացու գրուածքը {չհասկանալը} ( թէպէտ հարկաւոր եւս չէր այս բանի համար

ը սատանայի ձեռքում: Սատանան ոչինչ {չհասկանալով} այս գրքից, մտածում է այդքան տարի եւս պ

մարդու հետ խօսելու ժամանակ, շատ անգամ {չհասկանալով} նորա խօսածը, որովհետեւ միտքս թռչում էր

կրկնել աստանօր, մի՝ զի ժողովուրդն մեր {չհասկանալով} զհինն լեզուն չկարէր հրճուել եւ զուարճան

զոհել բառի բուն յատկութիւնը, եթէ միայն {չհասկանալու} վտանգ կար։ Տարակուսելի բան չէ, որ " ա

ց հետ իւրեանց լեզուով, մեր նոցա լեզուն {չհասկանալուց} կարելի՞ է եզրափակել նոցա անբանութիւնը,

բնութիւնը թիւր հասկանալուց, կամ իսպառ {չհասկանալուց}: Եւ այդ մոլորութիւնքը ոչինչ ուրիշ բանո

ւթիւն է գործող ի նոցին կողմանէ, զի զոր {չհասկանայ} ոք, զնոյն անկարանայ նա դատել եւ քննել

սի լեզուով խօսի, որ դիմացի մարդը նորան {չհասկանայ}, եւ որչափ խրթին եւ մութը կը խօսէր, այ

խօսութեամբ, զոր եւ փոքր եւս եւ ինքեանք {չհասկանային}, այլ թէ այսմ չիցէր այսպէս եւ պատուելիք

թողիկոս։ Եւ որպէսզի Աղուանից կաթողիկոս {չհասկանան} Մուշէի քահանայապետութիւնը, յայտնում են

ա դատել եւ քննել, իսկ իմաստունքն Հայոց {չհասկանան} տակաւին զխորհուրդ վերանորոգութեան լեզու

եւ անդավաճան բարեկամությունը: Միայն թե {չհասկացա} ՝ ինչի համար է հաղորդում ինձ տորոնի լատ

, պատուելի՛ ընթերցող, որովհետեւ ես եւս {չհասկացա}. պատճառ, ո՛չ մի անբաղդութիւն չէր պատա

հեղինակի գրածը ուշադրութեամբ կարդալ եւ {չհասկացած} բառի նշանակութիւնը սորվել՝ կա՛մ մի գիտ

արանի եւ ազգասիրութեան վերայ, որ ոչինչ {չհասկացայ}, փառաւորի նա, իհարկէ, այդպէս է հարկա

յնպէս շուտով կատարուեց, որ ոչ ոք ոչինչ {չհասկացաւ}, պատճառ, Շահումեանցը համարեայ թէ ներս

յիշեալ գրչագրից այն դիտաւորութեամբ, որ {չհասկացող} մարդիկ ծաղր չառնեն մեր գիտութիւնը: Մեղ

ջանքը, ուրեմն դուք եւս ձեր կողմից բան {չհասկացողներին} բան հասկացուցեք եւ դորանով այս ազգապարծ

նավանդ 7 եւ 8 համարներին, եւ հասկացուր {չհասկացողներին}, որ իմանան: 8-ի մեջ շատ սաստիկ խառնվա

իւր ապրուստի համար կարօտ չլինի նիւթի եւ {չհասկնայ} հացի խնդիրը. եւ մեք խօսեցանք միայն այն

՛ն, հաստգլուխ ես եղած, որ մինչեւ այժմ {չհասկցար}: Ապրանքը նոցա ապրանքը չէ՞... - Հ

մբ հասկցուած կտորներէն խրատ՝ առնելու, {չհասկցուածին} հաւատալու, եւ յամենայնի եկեղեցւոյ դատա

յ այստեղ, որովհետեւ եթէ իւր ցանկացածին {չհասնի}, չպիտի գործէ: Այս առեւտուր է. պիտի տ

թիւնք է առնում, որ այդ հատուցումը իրեն {չհասնի}, այո, շատ անգամ զուր են գնում նորա հո

ը այնպէս արագ խօսել, որ չարչարողը վրայ {չհասնի} եւ այս պատճառով բառերի ձայնաւորքը թողնե

էս Շնորհալու վերայ եւ ոչ մի վկայութեամբ {չհաստատուելիք}: Թէորիանոսի՝ Շնորհալու հետ խօսակց

չէ մեզ, եւ թե պատվելի հասարակությունը {չհավանի} սորան, ուրեմն ցանկանում ենք ամենայն հա

ել, որ Տիրոջդ արած լաւութեան տեղը բարի {չհատուցանէին}, այլ նորա հակառակը։ Իսկ վերին արդարատ

միայն ինչ որ այս տեսակ ընտիր տեղեր կար {չհատցրինք}, այլ մէջ բերածն էլ տկար կերպով ստորագր

դեղը դժվար է ընդունում, եթե մերձավորքը {չհարկադրեն}, բայց մի փոքր առողջանալ սկսելով ինքը խ

ական սկզբունքը հերիք պատճառ է, որ դուք {չհարստանայիք} երբեք: - Դորա փոխանակ, դուք հարստ

նի հողը համբուրելի են մեզ: Ի՛նչպես {չհարցանենք} Պ. Խուդաբաշեւից, թէ Խորենացու ո՞ր բան

ի արեցին նորան, թէ մինչեւ ինքը սատանան {չհարցանէ}, չէ կարելի բան խօսել: Հանդէս դու

հետեւ հարած-վարած մարդոցմե ինձ վերա բան {չհարցնել}. առաջինը, որ նոքա ինձ չեն տեսնուլ այս

րս մտած տեսանելով, որ Մանուշակը չկար, {չհարցրեց} նորա ուր լինելը, կարելի է այն պատճառով

ւոր էր հեղինակը։ Սոքա բնութեան կանոնին {չհաւանելով}, որ դրել է մարդուս մէջ լեզու եւ բանակա

զանից իւրաքանչիւրը պարտական է գետնի հետ {չհաւասարել} իւր մարդկութիւնը, չանարգել Աստուծոյ շո

ատերազմել հանգամանքների հետ եւ հողի հետ {չհաւասարուիլ} ամէն մի հանգամանքի առաջեւ, որպէս մի ան

եռի ի միմեանց, մինչեւ հարկադրել զլսօղն {չհաւատալ} ոչ միոցն եւ ոչ միւսոցն, մինչեւ ոչ առաք

արակութիւնը կարող լինէր բան հասկանալ եւ {չհաւատալ} այնուհետեւ չար լեզուների խօսածին, թէ "

եկեղեցու սեպհականութիւնն է։ Սալոմոնը, {չհաւատալով} եւ կամակորուելով, գահընկէց է լինում,

ը հաւատի մասն է: Բայց եթէ մի մարդ {չհաւատայ} կախարդութեան կամ դեւերին, ուրացած կը լ

կապէս Փարիզի մէջ: Եթէ Ձեր մռայլութիւնը {չհաւատայ}, ուրեմն ինքներդ բարեհաճեցէք քննել:

Սուրբ գի՞րք է, ի՞նչ է, որ եթէ մի մարդ {չհաւատար} դորան, Աստուած պիտոյ է բարկանար մի այդ

մ նորան որպէս բարոյական, որովհետեւ եթէ {չհաւատար}, թէ փոխարէն պիտի ստանայ, չ'պիտի գործէ

ն ոգին, մինչեւ նորա մասնաւոր երեւոյթքը {չհաւաքուին} դէպի մի որոշեալ աղբիւր, որտեղից դուրս

ձին, կամ մէկ եւ կամ երկու ընկերով, որ {չհաւնելով} եւ իբրեւ մեղաւոր եւ մաքսաւոր համարելով

ացնելը, տաղ ասելը եւ Վարդիթերենց խմբից {չհեռանալը} բոլոր Վարդիթերի արածն է: "... Չէք

ից խօսակցութենից, որ իւր մտածողութիւնը {չհեռանայ} այն առարկայից, որ պիտոյ է վճռէր նորա կ

թիւնճի-օղլուն ժպտելով եւ միտքը ամենեւին {չհեռացնելով} այն օրուայ ճաշկերութենից: - Նա եկել

այնպէս շուտ չպահանջէր, մէք եւս այնքան {չհեռացնէինք}, ո՛չ այս կը լինէր եւ ո՛չ այն, եւ ամեն

են գրել Այվազովսկուն, որ նա զուր տեղը {չհետեւի} վնասել կամ կարճել " Հյուսիսափայլը ", ո

ին ստանում էի գաւազանի հարուածը. սորան {չհերիքանալով}, տակաւին ստանում էին իմ ոտներս այն օրհ

այդ առարկայի վերայ ամուլ շատախօսութեամբ {չհերիքանան}: Շատ փոքր է Փարիզում գտանուած Հայե

մէջ այնչափ զօրացած էին, որ կարո՛ղ էին {չհնազանդուիլ} Պապի կամքին։ Բայց այնպիսի խորամանկութե

նը, որովհետեւ կեանք չկայ, եթէ պէտքերը {չհոգացուին} ։ Ցրտի տակ ընկած մերկ մարդը էլ գեղեցկու

տոյ է լինէր. ես եւս այս անկարգութիւնից {չհրաժարելու} համար, պիտոյ էր ընծայաբեր լինէի իմ կող

եւ բարեկամներից ովին հրաւիրելու եւ ովին {չհրաւիրելու} մասին, խորհուրդ կատարելու համար:

, այդ հասարակաց խաղաղութեան վրդովիչը, {չհրաւիրուի}, այլ միայն մնացած միւսերով, որ գրուած

անծանօթ բարեկամական համարձակութիւնը եւ {չձանձրանայ} ձեր խաղաղ հոգին եւ չվրդովուի ձեր ստոյգ

մեց մենակ այն անհամար թշնամիների հետ եւ {չձանձրացաւ} երբեք: Յաղթութիւնը պսակելու համար յանկ

are, Julius Caesar, Act V. Sc. 5. {Չձգձգենք} որպէսզի Պատմութիւնն այս չափածոյ ` - Ինչ

միայն այսքանն եմ ավելացնում - ոչ մի բան {չձեռնարկել} մինչեւ իմ վերադառնալը. ապրի՛ր տանը, ի

աեւ Ահարոնի համար, որ նա ոսկեղէն հորթը {չձուլէր}, քո հրամանը կամ պատգամը կարծում ե՞ս,

ատու, մարդու գանգ, չորացուցած գորտ ու {չղջիկ}, բու եւ այլ այսպիսի բաներ լի են դորա ա

ի մէջ, ուր եթէ գիշերով մի տան վերայ մի {չղջիկ} նստի, բոլոր քաղաքը կ՚իմանայ, այսպիսի

ոֆերի հեռադիտակը գտանուելուց յետոյ, եւ {չղջիկները} չեն կարող թաքչել աստեղաբաշխների աչքից,

րդարած, փոխանակ գոհարների, չորացուցած {չղջիկներով} եւ գորտերով: Այս գահի վերայ նստում է ս

կատու, մի սեւ հաւ, մի հայելի, մի որձ {չղջկի} կուրծքի կարթաձեւ ոսկր, մի պտուկ եւ այլ

պտուկը, եւ ահա նորա միջից դուրս ընկան {չղջկի} կուրծքի կարթաձեւ ոսկրը եւ Յուլիա Պոստրա

անհրաժեշտ առարկայ է դիւթութեան մէջ, որ {չղջկի} ոսկրի հետ միասին դրել էիր ջրով լիքը պտո

ագաւորութիւն, ուր դարձեալ կանո՛ն գրեցի {չճանաչել} ո՛վ է թագաւորը եւ ո՛վ է ժողովուրդը: Այ

ր, չարագործը եկեղեցական կամ քրիստոնեայ {չճանաչելը} յանցա՞նք է կամ անօրէնութի՞ւն, ինչպէս կ

նորհ, քան ճանապարհ յարդարել քրիստոնէին {չճանաչելոյ} զաղբիւրս իւրոցն քրիստոնէական կրօնից, ե

յում էր նորան եւ ասում էր, որ եթէ չափը {չճանաչէ}, ոչ միայն այսչափ, այլեւ աչքի լոյսը եւ

շա՛տ լաւ, Բայց թէ սիրուց հրաժարուե՞լ, {Չճաշակե՞լ} այն բնաւ: Ուրեմն ինչու՞ տուեց ինձ Սէր

եսին մի երեւելի արծաթագլուխ: - Եթէ {չճարենք} եւս, գո՛նէ մեր խիղճը մաքուր է եւ հոգին

քեպիսկոպոսին, բայց ազգի քուէարկութիւնը {չճշմարտեց} մեր թղթակցի կարծիքը: Յունաց պատրիարքը

եք չի տեսնիլ հողի երես, որովհետեւ հողը {չմասնատուելով} նաեւ ժառանգութեամբ, միշտ մնում է ազնու

կերումը նշանակած է, կամենում էի նորանց {չմատնել} հավերժական կորուստի, ինչպես մինչեւ այս

վոր է՝ շտապ գրիր նրան, որ անհոգության {չմատնի} իր առողջությունը, որ դիմե լավագույն բժ

րեկամության, խնդրում եմ անուշադրության {չմատնի} իմ այս խնդիրը: Թող նա, իր հերթին, մա

վ քաղաքական սուրհանդակից, որ մոռանալով {չմատուցի} մինչեւ այժմ: - Այս ասելով, հանեց գործ

է ստուգապես հայկական սիրտ. կեղեւով հայ {չմարդերից} " հրաժարելով հրաժարիմ ": Հարգությամ

մ. 4)։ § 74. Բնագիրը. " Եւ իմոյ {չմարթացեալ} աղօթել " ( եր. 52). ստացական դերանու

կնկալութիւն լուսաւորութեան, զի այլ ազգ {չմարթի} լինել: Այլ այսմ ամենայնի տխուր եւ ամեն

ը դաշտումը վեր ընկնի, որ կենդանիք նրան {չմաքրազարդեն}, երբ կարող է նա ազատ մնալ ջերմութեան,

ը, իւր պաշտօնակալութեան մէջ դորա ձեռքը {չմաքրուեցաւ} կաշառքից. ե՛ւ ստացաւ, ե՛ւ տուեց:

: Մենք ցաւում ենք եւ ցաւելով չենք կարող {չմեղադրել} մեր պոլսեցի եղբայրակիցքը, որ մինչեւ այ

սիրոյ ձօն Բերողների մասին այդ "... -{Չմեղադրի} նրանց, օ՜, Թող անսէրը անհաւատ: Բ.

այն ինչ բարի է, եւ պիտոյ է զգուշանալ, {չմեղանչել} արդարութեան ընդդէմ եւ չպղծել մի գործի ս

ուղիղ կանոնը սորվելով, լեզուին ընդդէմ {չմեղանչենք} ։ Բայց թող առաջուց յայտնի լինի, որ հեշ

առ ի՞նչ տուաւ կին: Իմ ուխտեալ է {չմեղկիլ} Եւ յայս մնամ անդղորդ, Այլ ի

րից ազատուելու ճանապարհը, որպէսզի ազգը {չմեռանի} եւ մանաւանդ ազատուի, երբ հասանէ Թիւրքի

նչեւ անձնական պատիւը եւ անձնասիրութիւնը {չմեռանի}, ստրկութիւնը չէ ծնանում: - Նա հար

աղ թե ուշ, ես կկատարեմ այն՝ եթե միայն {չմեռնեմ}: Այսպիսով, առաջին զբաղմունքը, որ

րութեան անդամքը, որ եւ Աբբայեանք, որոնց {չմերայինքը} են Կոլլեգիացիք։  Երկիւղ է գրո

անցությանը, ամենախոնարհաբար խնդրում եմ {չմերժել} Ձեր աջակցությունը վերոհիշյալ թղթերն ետ

գրում են, թէ ո՛ր զանցառութեան պատճառով {չմերժեցինք} լուրերը, որ Ճռաքաղից յետոյ ( Հոկտեմբեր

եւ աշխատութիւնք զուր կ՚երթան, եթէ դուք {չմերկանաք} ձեր վերայից անհոգութեան դատապարտելի քօղ

այացուցիչ մասնիկներ, այնպէս որ թէ նոքա {չմիանան} մէկ բայարմատի հետ, իրենք իրենց ոչինչ ն

Անտանելի էր մեր վիճակը ներկայումս, եթէ {չմխիթարուէինք} ՝ յուսալով, որ բնութեան համար այդ մի փ

որ ես շուտով նրան պիտի գրկեմ եւ եթե այդ {չմնա} սոսկ ցնորք, այլ իրագործվի de facto, օ

՝ պարտականութիւն ենք համարում մեզ լուռ {չմնալ} Պ. Ճանիկ Արամեանի տպարանի մասին:

ացնելով, այն ժամանակ էլ հայկաբանութիւն {չմնալ}, այլ սոսկ տաճկաբանութիւն եւ այլն եւ այ

կեանցի այս մեծահոգութեան առաջեւ սեւերես {չմնալու} համար պիտոյ է նորան մի բարի խորհուրդ տա

տ տեղյակ գրիս, որ ես մտատանջության մեջ {չմնամ}: Մարտին Մակարիչի անունով եկած ձուկ

նելու միջոցին, ոչ թէ միայն ես պարտական {չմնամ} նորան, այլեւ մի քանի հարիւր մանէթի մու

մի ընկերութիւն իւր հետ, որպէսզի դուրս {չմնայ} մարդկային ընկերութենից, որպէսզի այդ մի

ջանալ բարութեան, այլ եթէ գուցէ կենդանի {չմնայ} եւ մինչեւ ի ժամ ստանալոյ զդրամն, յայնժ

ու համար, որ հեթանոսութեան յիշատակը ես {չմնայ} Հայերի մէջ: Եթէ նա չէ խնայել այս պատմա

էնքան գնայ արի, ոտներիդ տակին էլ կաշի {չմնայ}, էնքան ճամփեքը չափի հոգիդ դուրս գայ "

այլ շատ արագութեամբ, այնպէս որ էլ ուժ {չմնայ} պարը շարունակելու: Երկրագործական աշխատ

ինէիր, եթէ քո գրեանքը ինձ ժառանգութիւն {չմնային}, ո՛վ գիտէ, ո՛վ կարող է երաշխաւոր լինե

բաներ են, եւ կարծեմ, որ դու եւս հեռի {չմնաս} այդ բաներից, անտարակոյս քո յօժարութիւն

այժմ, բայց բանը այս է, որ մեր մէջ ոյժ {չմնաց} ներկայումս այդ բաները փորելու եւ քրքրել

, Կեանքս նորից հետ դառնալու յոյս {չմնաց}: Ե՛կ, Ալեքսանդր, իմ անդրանիկ ո

ն բան ընկաւ մտածութեան տակ, Րոպէ {չմնաց} ազատ կամ ունայն: Գիտակցութի

ութիւն։ Պ. Անքէի խորհուրդը անպտուղ {չմնաց}. առ ժամանակ մի հրաժարուելով իւր մտադրո

անուն ունէր դա, որ ոչինչ մարդ բարեկամ {չմնաց} դորան. այն ամենասիրելի Բրամինը, որին

ուպօլիս: Պարացելսոսը երկար ժամանակ {չմնաց} որպէս ուսումնապետ Ալքիմիայի: Մի օտարոտ

եր Վենետիկ քաղաքը։ Իգնատիոսը երկար {չմնաց} հայրենիքի մէջ. զուր տեղը նորա ծերունի

: Յետոյ ի՛նչ դուրս եկաւ. էլ ոչինչ {չմնաց}, այս չէ, այն չէ: Ո՛չ, մնաց եւ

մ, չեմ փորձել, որովհետեւ Բենգալիայում {չմնացի} մինչեւ հաջորդ հունձը, որպեսզի կարողանա

ւ զառաջինն ոչ կակազեաց, տակաւ առ տակաւ {չմշակեցաւ}: Ստեղծագործութիւն լեզուի ե՞րբ արդեօք կ

ն մինչեւ այժմ գրի տակ ընկած չլինելով եւ {չմշակուելով}, բնականապէս պիտի ունենար այդ թերութիւն

րջանը եւ սկսել է գործածել նոր, վայրի, {չմշակված} ձեւը. ո՛չ թե նրա համար, որ առաջինը վա

սիրեկան Ազգին: Աղաչում եմ եղբայր, {չմոռանալ} ինձ այս օտարության մեջ, չմոռանալ, որ

այր, չմոռանալ ինձ այս օտարության մեջ, {չմոռանալ}, որ ես այս բոլորը քաշում եմ ազգի համար

բաժակ ջուր մի աշակերտի տուողի վարձը եւս {չմոռանալ}: Չկարողացայ դիմանալ, որ այլեւս խօ

եցեալների գերեզմանը օրհնել տալ, մատաղը {չմոռանալ} եւ պահքը պահել․ եթէ սորանից աւելի կամեն

եւս հեռի չէ մնացել իմ շնորհից, խնդրեմ {չմոռանալ}: - Այս բաները այնքան աննշան են եւ

գիտութիւնը, ճանաչել եւ իւրեանց չափը եւ {չմոռանալ} պատշաճը: Մօտաւորութիւնը, առանց բար

կ՚արտասանէ, քանի մը կէտ ետեւէ դնելն ալ {չմոռանալով}, Մուրադին կը հասնի: Պատասխաննիս ատոր

լիս լաց լինելու եւ սգալու եւ ամեն անգամ {չմոռանալու} հայտնել ինձ այդ մասին, դա ինձ կզվարճաց

ք միայն այո՛, կամ ո՛չ. երրորդը չկայ: {Չմոռանան} այս խօսքը այն ազգասէրքը, որ իւրեանց սէ

նպատակը չդնեն ազգի օգուտը. մինչեւ նոքա {չմոռանան} սնապարծութիւն եւ հին հեղինակի անունով փ

պարտքերն արդյոք վճարեցի՞ր: Խնդրում եմ {չմոռանաս} այդ մասին ինձ գրել: Ինձ տանջում է այն

ն մոտ օրերս Անանիային նամակ կգրես, ապա {չմոռանաս} նրան հաղորդել իմ սրտանց շնորհակալությու

ս կազմված է առաջին հատորը: Միայն տես, {չմոռանաս}, որ գրքում եղած աղյուսակները պետք է առ

իբրեւ երկու հատորների հավելված: Տես, {չմոռանաս}: Սաշայի վերաբերյալ հայտնեցեք պ. Սա

ամենաէական դրդապատճառն է: Եվ այսպես, {չմոռանաս} ծխախոտը, գրքերը եւ ծխափողը։ Այժմ

ես շնորհակալ եմ Ավետիքից: Ըստ որում, {չմոռանաս} բարեւ գրել ծնողներիս, եղբայրներիս, քո

րաբախտութեան ընկեր, գնա՛ բարեաւ, բայց {չմոռանաս} այն սուրբ դաշը, որ կնքեցիր իմ հետ: Նա

թէ կամիս իմ ընկերիս անունը իմանալ, իմս {չմոռանաս}: Մնացել եմ վարանման մէջ եւ չգիտեմ ի՞նչ

ի գրել էր այս ծանօթութիւնը, գո՛նէ պիտի {չմոռանար} այս եւ 53-դ երեսում, երբ հարկաւոր էր գ

ողանում ձեռք բերել - խնդրեմ մյուս անգամ {չմոռանաք} բերել: Օգտվելով Անանիայի այդտեղ լինելո

նությունն է, կարծեմ անանուն է, խնդրեմ {չմոռանաք}: Հա՛, մի տարուց էլ ավելի է, ինչ Ի

ո ասպարէզը: - Խնդրեմ, որ դուք եւս {չմոռանաք}, որ մեր կայսրը վարւում է ձեր հետ որպէս

ետոյ նա ողջունում է ամէնքը եւ ասում է. {չմոռանաք}, որ ես ձեր սիրոյ զոհն եմ լինում: Նոքա

անելով, տեղ-տեղ երեւցած անհարթութիւնքը {չմոռնալ}: Հաստատ հաւատացած ենք եւ յոյս ունինք,

, Երբոր խելքիդ տէր ըլնիս, Պառաւ տատիդ {չմոռնաս}: Տատը գլխովդ պտիտ գայ, Ինչ խաթայ ուն

ճակի վերա: Աստված տար, որ ես գերեզման {չմտած} տեսանելի մեր ազգի դրության բարվոքվիլը ե

րդացող: Խոսրովիկը, դեռեւս Հայաստան {չմտած}, երբ լսեցին թէ գալիս է, փրփրեցան նախա

կտրեմ բանի թելը: Կոմսը ներս մտած, {չմտած}, բոլորեքեան ամբոխուեցան, վեր կացան տե

թիւնճի-օղլուի մօտ, եւ դուռից ներս մտած {չմտած}, բարեւը ասած չասած առաջարկում էր մի խն

տարիներից յետոյ եւս մտածել կամ ամենեւին {չմտածել} ։ Սկզբից մինչեւ այսօր Հայ մարդը սովորել

մմանուէլը, - չէ կարելի, որ ես մի րոպէ {չմտանեմ} Մահտեսի Թովմասի տուն: Մնացէք բարեաւ․ ն

րպիսութիւնը արդարութեամբ խոստովանելով, {չմտանէին} այդպիսի մեծ եւ ընդարձակ գործերի մէջ: Ո

ի հաշուով շահուեցաւ. քանզի, նոր արծաթ {չմտաւ} ընդհանրութեան մէջ, այլ մինից անցաւ դէպ

օր, ճաշից հետո: Նամակիդ քննության մեջ {չմտնելով}, առաջինը հարկ եմ համարում նկատել, որ

ղ լինէր ընդհանրապէս, որովհետեւ գրի մէջ {չմտնելով} ՝ ճշտուած եւ սխմուած չէին նորա ձեւերը կ

ղ է, միայն դու քեզ պահպանի՛ր, առաջինը {չմրսես}, երկրորդը՝ ծխելը թարաքը հանե, մինչեւ

լ, որի զօրութեամբ դեւերը պարտական էին {չմօտենալ} Հռովմին շուրջանակի տասն մղոն հեռաւորութ

ցողութեանց կամ ընկերական յարաբերութեանց {չմօտեցան} ։ Այս օրուայ օրս Եւրոպայի մէջ գրեթէ թագ

այսպէս շարունակելով մեր խօսակցութիւնը, {չմօտեցանք} բուն խնդրին, որի մասին ինձ բերեցին ձեր

ասին, որ եղած էին մեզանից՝ չենք կարող {չյայտնել} մեր ցաւը այն պատճառով, որ չենք կարող ա

յց եւ այնպէս, կարելի չէր զանց առնել եւ {չյայտնել} Կոստանդնուպօլսի Ամենապատիւ սրբազան Գէոր

նելով, չենք կարող, միեւնոյն ժամանակ, {չյայտնել} մեր առ ի սրտէ կարեկցութիւնը պ. Չամուռճ

ռութեան պատճառով չենք կարող մեր կարծիքը {չյայտնել}: Մենք գիտութեամբ առնում ենք " Սոս

զմ յայտնէ Հիւսիսային Ամերիկային. եւ թէ {չյայտնեց}, ապա ուրեմն ակամայ, քանզի յաղթութիւնք

ինք աշխատելուց եւ թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժմ {չյայտնեցինք} մեր երկարատեւ լռութեան պատճառը: §4

րահաւը, թէեւ ծածկուած էին վահանի տակ, {չյայտնէին} իւրեանց ինչ լինելը: Կառավարութիւնը, ի

արպեցու պատմութիւնը չլինէր եւ Թուղթն էլ {չյայտնուէր}, ընդունէինք Վարդանի խօսքը։ Բայց, քանի ո

ունել է իւր արժանի պատասխանը, բայց մեզ {չյաջողեցաւ} տեսանել եւ ընթեռնուլ: Խօսելով այսք

որելու համար, այլ այսքանը, թէ այլապէս {չյաջողեցաւ} նորան տեսանել այդ միաբանութիւնը ոտքի վե

նալ այդ աստուածատուր գաղափարին, իսկ թէ {չյաջողի} մեզ իրագործել, այն ժամանակ՝ մեզ յաջոր

միթէ դատապարտուեցա՞ն այդ նիւթերը երբեք {չյաջողուելու}: Դու փոխանակ ուրախանալու, տրտմում ես

փորձ արել էիր, ինչո՞ւ ապա այն ժամանակ {չյաջողուեցաւ} ու այժմ այսպէս.. ․ - Է՛հ, ինչ առն

.. ․ - Է՛հ, ինչ առնենք, եթէ փորձը {չյաջողուեցաւ} այն ժամանակ, միթէ դատապարտուեցա՞ն այդ

հրատարակել այս իրողութիւնը՝ չենք կարող {չյաւելացնել}, որ այս կայսերական պարգեւը եւ հաճութիւ

պէսզի այսուհետեւ գէթ եկեղեցական գանձերը {չյափշտակուին}, չգողացուին եւ եկեղեցական ոսկի եւ արծա

հասանել, հրամայում է նորա անունը երբեք {չյիշել}, ասելով ` թէ նա յիսուսական էր, նա հաւ

եւ այն հերիք ենք համարում, որ վերստին {չյիշենք} ապառաժի անմատչելի լինելը, աղօթկերի Նար

մի խումբ իսրայէլի վրայ, որ նա ամեն օր {չյիշէր} Եգիպտոսի շօշափելի աստուածները, եթէ այս

է, թէ մարդը պիտի չատէ, յափշտակութիւն {չյղանայ}, ես-ին ոգին սանձէ միմիայն արտաքին աշխա

որ համար է, որ պակասավոր չիմնա տեյին, {չյունքի} նա վարպետ է ամենեն մեր թահմինովն, անոր

Քիշնեւ, հոնեն փոշտով կխրկիմ, զերե հոս {չյունքի} բոռդո ֆռանք է, փոշտան, եթե բասիլքայի

յն ազգը, որ չունի հող եւ երկիր, երբեք {չյուսայ}, որ պիտի հարստանայ. այդ անբնական մի բ

րան յուսալը՝ խելագարութիւն: Թո՛ղ բնաւ {չյուսայ}, որ առաջ հարստանայ եւ յետոյ երկիր ձեռք

ասիք է: Բայց եթե այդ՝ ժամանակը ոչնչով {չնախատելով} նախորդների ընդունած նորման, նրան բոլոր

, թե ինչ վիճակում եմ գտնվում ես: Բայց {չնայած} այս ամենին, լաց չեմ լինում եւ համբերու

մտքով, որ չեն կարողանում հասկանալ, որ {չնայած} մեր խաղաղասեր ոգուն, մեր կամքի հակառակ

վրա: Buone notta! Լիխուտինի գիրքը, {չնայած} իր թերություններին ու շատ բաների թեթեւա

եղի ունենալ նրանց կենցաղում դեպի լավը, {չնայած} զանազան պետությունների որոշ պետական անձ

ւսնանում է Նադ[եժդա] Նիկոլաեւնայի հետ, {չնայած} դրան ես ոչ մի կերպ հավատալ չեմ կարող,

սահակի վրա. նա շեղեց նրան ճանապարհից՝ {չնայած} նրան ճշմարիտ ճանապարհի վրա դնելու իմ ջա

նով ու հույսերով լի այն երջանիկ օրերը: {Չնայած} մեզանից յուրաքանչյուրի կյանքի պայմաններ

ւ իրական այն կյանքից, որ նա վարում է, {չնայած} սահմանափակ միջոցներին: Նա քչով բավական

մ էին իրենց գործի արդարացի լինելը: {Չնայած} այդ բոլորին, Բոքլն ուղարկեցեք, ես մի

եռից դուրս, ինչպես ասում էր Ամիրյանը: {Չնայած} էգոիզմ կլիներ իմ կողմից նրան ստիպել, ո

յունը: Իմ առողջությունը վատ չէ. այսօր {չնայած} արեւ է, բայց որովհետեւ սառնամանիք էլ է

այց մի քանիսը դեռ պատվի են արժանանում: {Չնայած} դրանք ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ նախկինների

նիային խորհուրդ եմ տալիս կարդալ Ֆոշեն: {Չնայած} այդ գիրքը ժամանակակից Անգլիան չի ներկայ

ինչ այս րոպեն խնդրիս պատասխանը չունեմ, {չնայած} հուսով եմ... Շատ ուրախ եմ, որ Ան

ին չեմ կարողանում: Նախավերջին ֆունտը, {չնայած} շատ մանր էր կտրած, բայց ավելի լավն էր

, որովհետեւ խառնած հավասար չի ծխվում։ {Չնայած} այդ ծխախոտն ավելի թունդ է, բայց, համե

կան օրաթերթ մեծ հաջողություն կունենար՝ {չնայած} մինչ այժմ գոյություն ունեցած բոլոր խմբա

որեն մեզ ցույց կտան այդ սխալները: Բայց {չնայած} այդ բոլորին, ոչ ոք չէր խիզախում նախաձե

ց ոչ մեկում չկա ոչ մի հնարավորություն՝ {չնայած} համալսարաններին, ակադեմիաներին, ուսու

", ինչպես արտահայտվել եմ վերեւում: {Չնայած} ես դեռ բայերին չեմ հասել, բայց նախապես

ընդունակությունների տեր մարդկանցից չէ, {չնայած}, դժբախտաբար, ընտանիքի աղքատությունը հ

քատնտեսությունը որպես գիտություն, բայց {չնայած} դրան, նա դեռ հարկավոր է: Գիտությո՞ւն

աստուածահաճոյ միւս ձեռնարկութիւնները, {չնայած} հետզհետէ ու աստիճանաբար աճող ծախսերին,

մեց պատրիարքարան, շրջապատեց այն, եւ, {չնայած} զօրքի դիմադրութեանը, ցրեց այն ժողովը,

գործել երկար ու շատ ծանոթութենից հետո: {Չնայելով} այս անհարմարության վերա, ես բաց սրտով

խարդախ սերը նույն է եւ նույն պիտի մնա, {չնայելով} որ երբեմն նամակներս ուշանում էին:

րա կարողութեանը եւ տկարութեանը, բայց, {չնայելով} այս բոլոր բաների վերայ, ո՛չ մի տեղում

թիւնը: Ճարս կտրուեցաւ, վեր կացայ եւ, {չնայելով} եղանակի այսպիսի անյարմարութեանը, ահա գ

պանութեան համար տարին հինգ տասն մանէթ՝ {չնայելով}, որ միւս կողմից Խատտի-Հիւմայունի դուրս

ան քարոզիչքը գործելու են անդադար, եւ, {չնայելով} սուտ ազգասէրների, օբսկուրանտների եւ մի

. -ին, թէ յիմարութենների կարդացող չէր՝ {չնայելով}, որ Պ. Խ. գովում էր " Մեղուն " եւ նո

րից դողում է եւ սարսափում է, եւ ինքը, {չնայելով} որ մարդերի որսորդ էր, պակաս ուրախանալո

տի վերայ: Նորա կերպարանքը տխուր, եւ, {չնայելով} նորա երիտասարդութեանը, արդէն խորշոմը դ

մանաւանդ կ՚երեւի Վերսայլի մեծութիւնը՝ {չնայելով}, որ, այժմեան եւրոպական լուսի տակ քննե

մ են միմիայն հռովմէական Հայերի որդիքը՝ {չնայելով} կտակողի վերջին, ուրեմն եւ նուիրական կա

այումս այդ բաները փորելու եւ քրքրելու՝ {չնայելով} այն վերին աստիճանի կարօտութեան, որ զգո

եւ այժմ բռնած ընթացքի հետ: Բայց, {չնայելով} այս բոլորի վերայ, քիչ մնաց, որ Անգլիա

ց ամենայն յարձակմունք անհնարին: Բայց, {չնայելով} սորա վերայ, Ստիւարտ Միլը հարկադրուեցաւ

ր երկու ձեռքի աշխատութեան: Բայց, {չնայելով} այս բոլորի վերայ, ազգը օրըստօրէ թողնու

նում կարող են նոքա ճմլել նորան: Բայց, {չնայելով} այս բոլորի վերայ, կախողութիւնը ամենայն

ր բազմութեանց գոյութիւնքը ուրանում են՝ {չնայելով}, որ այդ բազմութիւնքը ներկայ են. երբ թ

ր, երբ դու ապրում ես այդ փառքով: {Չնայելով} այս բոլորի վերայ, այդ ազգութիւնքը հետե

վաղը պիտի թագաւորէ բոլոր Թիւրքիոյ մէջ, {չնայելով} այն նոր պարտքին, որ առնում է նա Անգլիա

թուլութեամբ անհոգացած են մինչեւ այժմս, {չնայելով} որ, ինչպէս մի անգամ Կալկաթայի Ազգասէր

առն: 8-ին շարունակւում է տկարութիւնս, {չնայելով} որ գործ եմ դնում սաստիկ հնարներ, ինչ ո

այսօր նաեւ հայի սեփականն է, եւ հայը, {չնայելով} շատ գաւառական տարբեր բարբառներին, այնո

մենայն որեւիցէ լուսաւորեալ ազգերի մէջ, {չնայելով}, որ մատենագրութիւնը ժողովրդական է, այ

ինելու) ճակատագիրը գերմանական գրքերի: {Չնայելով}, որ անդադար ուսումնասիրում են հին օրին

տ, նա դատապարտել է եւ պիտի դատապարտէ: {Չնայելով} այս բոլորի վերայ, երբ Հեգելը քաղաքից ք

ով լցուած մարդոց պէս, որ իրենց գերանին {չնայելով}, ուրիշների աչքին մօտենալով՝ նայում են

նդ ախորժելի եւ դիւրամարս էին, բայց դու {չնայելով} այդ պատուէրներին, այլ կամակորուած միան

Փող չկայ այժմ, դժուար ժամանակ է, եւ {չնայելով} այդ դժուարութիւնների վերայ ` մեր ծախքը

ւթեամբ եւ արհամարհում է բոլոր դեւերին: {Չնայելով}, որ սատանան ներկայ էր այնտեղ, գրականո

պատրաստ են միմեանց գլուխ ջարդել: Բայց {չնայելով} այս բաների վերայ, Մարկոսը եւ Կիրակոսը

, որոնց մեռանելը այնքան ախորժ չէր քեզ, {չնայելով}, որ պիտի արդիւնաւորուէիր: - Ինչպէ

բան է: Բայց իմ տաղարանի մէջ չկայ այս, {չնայելով}, որ բաւական հարուստ տաղարան ունիմ, չն

ով, որ բաւական հարուստ տաղարան ունիմ, {չնայելով} որ Բաղդասար Խալֆայի բոլոր տաղերը Զիս ք

որի ձեռների սառնութիւնը չէր անցանում, {չնայելով}, որ Շահումեանցը սեղմում էր նորանց իւր

թէ թափել էր եւ վարդապետի վերայ եւս, որ {չնայելով}, թէ շատ կարդացող էր, այսուամենայնիւ կ

, ոչ ոքի չբանալ մատանու գաղտնիքը, թէեւ {չնայելով} Աղուանեանց Մկրտիչի ցած եւ ստորաքարշ բնո

նց ու Յիսուսեանց մէջ սար ու ձորեր կան՝ {չնայելով}, որ Մխիթարեանք եւս առաջնորդւում էին Յի

աստ էին արդէն ամուսնական կեանքի համար։ {Չնայելով} այս բաների վերայ՝ Կապուսինեանք ստացան

ում է շատ զարտուղի ընթացքներ, ամենեւին {չնայելով} մի քանի սեւերես ամբարիշտների եւ խաւարապ

բազմարդիւն քամիներ է փչել, ետ ու առաջ {չնայելով}. միեւնոյն ժամանակին բախտաւոր կը գտնուէ

օգտակար կը լինէր նորա երեխային եւ որ, {չնայելով} մաքուր եւ լաւ թղթի վերայ պատկերազարդ տպ

յլերի հետ կռիւ տալիս եւ այն օրերով։ Եւ {չնայելով}, որ նա մահ է փնտռում, քան թէ կեանք,

ս եմ, գալիս եմ եւ լալիս եմ)։ Բայց, {չնայելով} այս բոլոր Արարատեան աշխարհին ընդհանրացա

մն հարկը ստիպում է վեվի տեղ ուն պահել՝ {չնայելով}, որ իսկոյն հետեւում է կամ ում, կամ ու

հասկանանք։ Այնպէս էլ մեր ժողովուրդը, {չնայելով}, որ երբեմն հարկից ստիպուած նորան անծան

ռքով, կամ, նորա ազդեցութեամբ. բայց, {չնայելով} այս բոլոր բաների վրայ, մենք բան չգիտեն

երի հետ կռիւ տալիս, եւ այս օրերով: Եւ {չնայելով}, որ նա մահ է փնտրում քան թէ կեանք, այ

է պատճառը, որ Արարատի ձիւնական գօտին, {չնայելով} նորա աշխարհագրական դրութեան, այսինքն հ

ը ինչպէ՞ս է. բնաւ՞ զօրութեան չունի), {չնայելով} մեր հեղինակի արած ծանօթաբանութեանը, մե

արազատութիւն ունին այդ տեղերը, որ մենք {չնայելով}, որ մեր հատուածը վաղուց անցել է սովորա

. ինչ ունինք չունինք չորացել ա ": Բայց {չնայելով} այս բոլորի վրայ, այն խեղճի հեռանալուց

ր ազգը շատ խոցերից ազատ է: Բայց, {չնայելով} սորա վրայ, երեւեցած խոցերն էլ պիտի բան

լով որպէս իրողութիւն, տեսնում ենք, որ {չնայելով} մեր նոր լեզուի բարբառների տարբերութեան

ւմ, ապա թէ ոչ, բուն տոհմական հայերը, {չնայելով} որ այդ խառնուած օտար սերունդքը հազարաւո

ների համար շատ բարձր գին ունին, բայց, {չնայելով} սորա վրայ, կարո՞ղ ես իբրեւ դրամ գործ դ

ւ կոպտութեամբ վարուիս նորա հետ, բայց, {չնայելով} սորա վրայ, բնութիւնը անյաղթելի չէ, եթ

յժմ լռեցինք եւ լռել ենք Պ. Խուդաբաշեւի {չնաշխարհիկ} ժողովածուի ընդդէմ: Ի՛նչ խօսէինք դորա վ

եւ ընթացք ու յաջողութիւն մաղթել իւրեանց {չնաշխարհիկ} ասպարէզի մէջ: Կեցցէ՛ն բոլոր հայ թ

լեզուները, որ երբեւիցէ շարժուած են այս {չնաշխարհիկ} պարոնի ընդդէմ: Նորա այսքան տարու խորամ

, նա ուղիղ եւ պարզ մտքով կը տեսանէ այս {չնաշխարհիկ} եւ իմաստուն հեղինակի քնքուշ սիրտը։ Թող

ը պիտի անշուշտ հաւասարէինք մեր անձը այն {չնաշխարհիկ} եպիսկոպոսին, որ իր սքանչելի տրամաբանու

, համ. 13)։ Մեր ուսումնական եղբարքը {չնեղանան} մեզ, որ այսպիսի մանրամասն ծանօթութիւնք

տակից բարեկամ. ՊԱՐՈՆ ՄԱՐԿՈՍ․ {Չնեղանաս} բաց խօսածիցս, ինչպէս նկատում եմ, քո խ

Նոքա չկաշառուեցան օտարներից... Նոքա {չնենգեցին} իւրեանց ազգին, նոքա չվաճառեցին իւրեանց

ապաքէն պարտական էր գոնէ՛ պատշաճի ընդդէմ {չներգործելով}, ինքը եւս անխելանալ եւ յիմարանալ: Առա

նէ համեմատաբար խօսելով, ճշմարիտ որ վատ {չներգործեցին}: ------------------ Երկաթի գնաց. որպէ

ւորութիւնք, մինչեւ մի դղրդեցուցիչ խթան {չներգործէ} նորա վերայ: Բայց, սատանայական, այնպէ

տակած, հազիւհազ փոխում էր քայլերը։ Նա {չնկատեց} ինձ, որովհետեւ ծառը խափանարկու էր նորա

նկի վերայ մի տետրակի մէջ: Սատանան {չնկատեց} այս գործողութիւնը իւր խօսելու ժամանակ,

երեք քայլ: Պ. Յովնաթանեանցը չտեսաւ եւ {չնկատեց} այս կերպարանքը. բայց նորա պատահական հա

ւար. մի մեծ թռչունի վերայ, որ ես որոշ {չնկատեցի}, որի մասին ոմանք արագիլ եւ ոմանք մօրահ

դուրս թռաւ մի խոր հառաչանք, որ ծնողքը {չնկատեցին}, խորացած լինելով իւրեանց առարկայի մէջ

ց կոտրուելով կամ արմատից պոկ գալով ծառը {չնկնէր} ծովի մէջ եւ մարդը չտեսնէր, որ փայտը ջր

իր չէ, այլ ցնո՛րք։ Կարող է նա իր մօրը {չնմանելով} աւելի գեղեցիկ լինել իր տեսակի մէջ, երբ

րքը որովհետեւ այսպէս է ասում, ես նորան {չնմանելու} համար պէտք է, որ գործ չդնեմ այդ ձեւը,

տ։ Մեր մեղքի պատճառով ամուլ ամպերի թող {չնմանի} դա՛, այլ առա՛տ անձրեւ թափելով՝ թող ջր

ության, նրանց հպարտության, ուրիշներին {չնմանվելու}, այլ ինքնուրույն զարգացման նրանց ձգտմա

որագրվել են այդ, ինքն ըստ ինքյան ոչինչ {չնշանակող}, վավերագրի տակ վերապահությամբ, այն ին

եամբ չափողի եւ չափուողի յարաբերութիւնքը {չնշանակուին} ։ Գեղեցկութեան մօտաւոր սահմանը, բնո

երկրորդ՝ այն պատճառով, որ Մխիթարեանք {չնուիրեցին} իւրեանց անձը գիտութիւնք տարածելու մեր ա

աւունքը պաշտպանելու: Մեր անձը եւ գրիչը {չնուիրեցինք} հարուստներին, նոքա իւրեանց արծաթի թում

էր, ինչպէս պոռնիկների մեղքը թեթե՛ւ եւ {չնչի՛ն} համարելը։ Բայց ե՛ս, իմ կարողութեան

ր մտածել, շատ ստո՛ր, շատ տկա՛ր եւ շատ {չնչի՛ն} է, քան թէ այն հրաշքը, որ արարիչը, բն

ել են միմիայն մի սխոլաստիկական կրոնական {չնչին} վեճերու վրա, որոնք ժողովրդի համար եղած

ողալ ի ծովու, ապաստան արարեալ զկեանս ի {չնչին} փայտն: Յուսամ թէ ոչ դուք եւ ոչ նաեւ

տարես խնդիրքս: Նազարյանցը կսրբագրե այն {չնչին} թերությունքը, որ պիտի լինին քո գրվածքո

ան հովանավորությամբ գնված դավանափոխների {չնչին} թիվը հասցրել էին տասնյակ հազարների: Սո

եւ Կոստանդնուպոլսի միջեւ եւ իրեն այնպես {չնչին} եւ զզվելի էր պահում, որ սկսեց քարոզել

ալիս են նրան, իբրեւ ողորմություն, այդ {չնչին} գումարը: Բայց պետք է ճշմարտությունն աս

յուն հոգվո, բայց թողո՞ւմ են խաղաղ. մի {չնչին} խաղաղություն ինչերով է ձեռք գալիս. ինչ

չէին կարող հաց ուտել հանգիստ, ամեն մի {չնչին} բան վրդովում էր նոցա փոքրիկ հոգու խաղաղ

էր ուշադրութիւն դարձուցանել այդպիսի մի {չնչին} գործողութեան վերայ եւ, խօսակից լինելով

։ Ազգի համար եղած, թէ չեղած, այդպիսի {չնչին} բաներ միեւնոյն են: Ամենայն ողջամիտ Հայ

արժանի ուշադրութեան, ապա թէ ոչ այնպիսի {չնչին} գործողութիւնք, որպիսիք հրատարակւում են

ս, աշխատեն խաբել մեր ազգը եւ, սուտ ու {չնչին} գովասանութեններով ներկելով նորա աչքը,

էգուց կը տամ: Այժմ ինձ հարկաւոր է այս {չնչին} արծաթը այն պատճառով, որ բնակարանս հեռի

դէմ զինուորուիլ մի աշխատութեան, որ իւր {չնչին} կարծիքները եւս կամ այս ու այն տեղից ( օ

թեան եւս հանդիպինք, յայտնի բան է, շատ {չնչին} ներողութեան, եթէ աչքի տակ ձգուին բոլոր

ամանակ առ ժամանակ բարձրանում են այսպիսի {չնչին} զոհերի պատճառով: Դորա հակառակ շնորհակա

սոված բազմութեան հետ, շատ աննշան էր եւ {չնչին} ։ Թերեւս եթէ հնար լինէր իւրաքանչիւրին տ

սցի՞ ստգիւտ դնել ի գործ քոյ Որդնն {չնչին}. բանիւ անդուռն բերանոյ ": Յորդան կարմ

րի տակում իբր ի տան. Եւ բնութեան {չնչին} մասն իւր պաշտօնը կատարեց, Մանանեխ

նորա վրայ Գէօթեն, Շիլլէրը, Լութերը: {Չնչին} եւ ափի չափ տէրութիւնքը իրենց մէջ կենտրո

ք չի պաշտպանել - թողնելով այդ իրաւունքը {չնչին} հնապաշտների - դարերի ժանգը, որ այլանդա

ւ պառլամենտական ճառերը համարում է որպէս {չնչին} փոխանակիչք ( замен) իմաստութեան, որ ն

լու պատճառով շատ նեղութիւն քաշեց Ղազարը {չնչին} եւ անպիտան մարդերից. ուստի միտքը բերել

րութեան մէջ "։ Թո՛ղ ասե՛ն այժմ այդ {չնչին} եւ թշուառակա՛ն մարդիկը, թէ ինչի՞ նախան

դակութիւնը արհամարհում էր նա, որպէս մի {չնչին} բան. սիրում էր միայն տպագրութեան սխալա

ն արժում այդ բոլորը քո կարծիքով։ - {Չնչին} բան, Ձեր մռայլութիւն. եթէ սրտցաւութեա

ղցր է լինում, ասում է առակը, գոնէ այդ {չնչին} գործողութիւնովը կը կարողանաք հաւատացնել

էր, ոչ Աստուծոյ պատկեր էր, այդպիսի մի {չնչին} էակ, ասում եմ, տանում է իւր մէջ մինչե

չաշխատէի հաւասարուիլ եւ գերազանցել այդ {չնչին} փայտից: Մեզանից իւրաքանչիւրը պարտական

: Ձեզ քաջ յայտնի է, որ քանի-քանի անգամ {չնչին} արծաթներ խնդրած եմ քեզանից ածուխ գնելու

արդալ, գրել, ընդհանրապէս չգիտեն, շատ {չնչին} բացառութեամբ: Իւրեանց տանից կամ իւրեան

ի գոյութեանը երաշխաւոր է միայն անհիմն, {չնչին} եւ պառաւական աւանդութիւնը: - Ես,

նքը պարոնը, ինչպէս սովորաբար լինում են {չնչին} դրութենից վեր բարձրացող մարդիկը ( թէպէտ

. բայց իմ համար, իմ անձի համար, միշտ {չնչին} արժէք ունի արծաթը: - Այդ կորստական

ին, եւ Շահումեանցը աւելորդ էր համարում {չնչին} քաղաքավարութիւնները: Բայց այս երեկոյ մ

անգամ կը նայի, որ չխաբուի, որ դեռեւս {չնչին} արժէքի բան է, որ կարող էր վատ եղած ժամ

Մանուշակը թէեւ լաւ գիտէր իւր մօր ճարերի {չնչին} եւ յիմարական բաներ լինելը, բայց շուտով

ն, թէ աշխարհը պարտական է շարժուիլ նոցա {չնչին} եւ խելացնոր կամքով, եւ թէ նոքա կարող ե

: Այս խորհրդով, Կոստանդնուպոլսի մէջ, {չնչին} արծաթ վճարելով մի ենիչերու, սպանել է տ

եւ անմեղ էր նորա կուսական սիրտը աշխարհի {չնչին} եւ անմարդի կեղտերից, նա երջանկութիւնը

այն ազգը, որ մասնակից էր այդ կրօնին։ {Չնչին} եւ նիւթական բաները, որ վերաբերութեամբ

ութեամբ, մեքենականութեամբ եւ ծիսական, {չնչին}, անգիտակցական եւ անխորհուրդ արարողութե

ստ օրէ պատում էին ազգերի միտքը մարդագիր {չնչին} եւ սնոտի կանոնների թանձր մառախուղով, ո

ութեններին, ջուր է տալիս եւ աճեցնում է {չնչին} վնասակար եւ տմարդի ընդունակութիւնք եւ մ

խօլաստիկների գովեստները Հայոց ազգին. մի {չնչին} անհիմն եւ տղայական անխորհուրդ գովեստ, բ

էպի հոգու թագաւորութիւնը... եւ այսպիսի {չնչին} զգուշութիւնքը չե՞ն դառնում արդեօք վերջո

եցուցանեն նորան զանազան Աստուածաբանական {չնչին} բաներով եւ, այս կերպով մոլորեցնելով ժո

կան իմաստակութեններով եւ այլ մանր մունր {չնչին} բաներով։ Զորօրինակ երեք տարեկան ուսման

. նորա բոլոր ուսման շրջանը կատարւում էր {չնչին} բաների մասին վիճաբանութեններով, որ մոլ

նհրաժեշտ հետեւանքը այն եղաւ, որ աճեցան {չնչին} ընդունակութիւնները. կործանուեցան եւ չք

կան եւ անքաղաքակիրթ կեանքի մէջ րոպէական {չնչին} տհաճութիւնքն անդամ կարող են շատ աւերութ

տճառ դառնալ եւ Արշաւիրը ընդունակ է, որ {չնչին} պատճառով կամենայ վնասել Սօսին, կամ վրէ

յց, բանը այս է, որ ընթերցողը նաեւ այն {չնչին} պատճառը, նաեւ տհաճութեան մի լոկ նշմարք

արակով խայտառակէ իր դուստրը, ուր աւելի {չնչին} բաները համարւում են խայտառակութիւն եւ թ

սացինք, թերութեանը կարգ չենք դնում այն {չնչին} անուշադրութիւնը, որ Սօսի եղբայրը ` երբ

ւ այլն, եւ այլն: Սոքա բոլորը տղայական {չնչին} եւ խելացնոր բաներ են, ձգտողութիւն, բն

ատ եւ շօշափելի են, մինչդեռ թերութիւնքը {չնչին} եւ աննշան: Այո՛, կան մարդիկ, եւ մենք

իրոյ անարժան, բայց ի՞նչ անես, երբ այդ {չնչին} միջատի որպիսութիւնը չիմանալը հարիւրաւոր

ման ապառաժի չկարողացածը կարողանում է մի {չնչին} երկաթի կտոր։ Յայտնի է, թէ, Մասիսը դէ

նաչափ ձիւն: Բայց Ալբերտոսը սեղան նստած {չնստած}, անյայտացաւ ձիւնը, մի ախորժ ջերմութիւ

ակուող մոծակներից անհնար է թէ մի բաժինը {չնստի} ծառերի վրայ, եթէ սոքա լինին, որով ճեմ

դեղերը, բայց իւր ամուսնու բարկութիւնը {չշարժէլու}, եւ նորա թոյլտւությունը ստանալու համար

չէ եկել իւր պատմական աշխարհից, թող եւ {չշարժի}, մեք ընդդէմ ենք գաղթականութեան եւ գաղթ

մութեան տուն, եւ ազգը, աւազակների այր {չշինելով}, արժանի չէ մեղադրութեան: Բայց ես, չտ

յլ մի այդպիսի տուն մինչեւ այժմ ամենեւին {չշինելու} համար: Պ. Իսահակեանցը թոյլ է տալի

որ իմ դեպի քեզ այս բարեկամությունը առիթ {չշինես} ուրիշների հետ անախորժ դրության մեջ մտան

եան վերայ. եթէ ես խանութը նորա անունով {չշինէի}, նա երբէք կարողանալու չէր վճարել ինձ պ

արդը կարողանար լաստ շինել, մինչեւ լաստ {չշինէր}, չէր կարող նաւակ շինել, մինչեւ նաւակ

, չէր կարող նաւակ շինել, մինչեւ նաւակ {չշինէր}, նաւ շինել եւ վերջապէս մինչեւ նաւը չշի

նէր, նաւ շինել եւ վերջապէս մինչեւ նաւը {չշինէր}, շոգենաւ չէր կարող շինել: Թէ ուր է եղ

յին դպրոցը, աշխարհական լուսաւորութիւնը {չշփոթել} կրօնի կամ կրօնաւորների հետ. ե) Դպրոցի

աւունքով զգուշացնում է Հ. Մ. Չամչեանը {չշփոթել} Փարպեցու հետ։ Մեզ թւում է, թէ Փարպ

բուն անունը կրկնել, որպէսզի գաղափարքը {չշփոթուին} ։ Արարատեան բարբառում, որի կատարեալ

պէս հոգեւորք, եթէ կան, թո՛ղ այս օրից {չոգան} իւրեանց գլխի ճարը. կամ ուղղեն իւրեանց

ԻՆ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ ՀԱՅՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՔԱՀԱՆԱՅ {ՉՈԼԱԽԵԱՆ}, Զգրութիւն Ձեր ընկալայ որ ի 18-էն դ

սեպտ. Ի Սիմֆէրօպօլ 10. ԿԱՐԱՊԵՏ {ՉՈԼԱԽԵԱՆԻՆ} ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՔԱՀԱՆԱ ՉՈԼԱԽԵԱ

եմ. 1851 ամի. Քիշինեւ 11. ԿԱՐԱՊԵՏ {ՉՈԼԱԽԵԱՆԻՆ} ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐ, ՔԱՀԱՆԱՅ

1 ամի ի Քիշինեւ 1852 12. ԿԱՐԱՊԵՏ {ՉՈԼԱԽԵԱՆԻՆ} ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ ՀԱՅՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՔԱՀԱՆԱՅ ՉՈ

ԱԽԵԱՆԻՆ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՔԱՀԱՆԱ {ՉՈԼԱԽԵԱՆՑ}, Ողորմած տէր, Ես թէպէտ քանիցս անգա

նչ տեղ թաղից, աճաբ խանին ետեւն, չէ նե {չոխրախին} ճամբան, չէ նա աճաբ պաղնիքին ճամբան. Խ

եւս ժամանակ չկա: Պատվելի Պողոս աղա {Չոռնովին} սիրո ողջույն, որդին ողջ է եւ առողջ, մ

իս Տէր-Պօղոսեան Աստուածատուր Սիմէոնեան {Չոռչաքեանց} Բալտազար Էմմանուէլեան Խօճայեանց Ստաւրոպ

յան հետ, նյութ եւ սնունդ դնել հայկական {չոր} ու ցամաք դպրության մեջ, եւ, ինչպես մի

լոր գիտությունները, բնապատմությունն էլ {չոր} ֆորմուլ էր՝ առանց կենսագործման, եւ դր

ղաքի բաւական լաւ է եւ բաւական մաքուր եւ {չոր}. չկան նորա մէջ այն անմաքրութիւնքը, որ

ոններ հաւատում են միմեանց, դուք ինձ մի {չոր} ապացոյց չէ՞ք հաւատում... " Մեղուն " ձե

որութիւնը։ Այստեղ ներկայումս, փոխանակ {չոր} ցրտի, թագաւորում է մի խոնաւ եղանակ՝ մ

: Բայց այս մխիթարութիւնը հիմնուած է {չոր} յոյսի վերայ. նա չէ՛ կարող փարատել իսկո

, որ ծանր է այդ առաքելութեան ընթացքը: {Չոր} չոր ազգութիւն քարոզել, առանց մեկնելու

ր ծանր է այդ առաքելութեան ընթացքը: Չոր {չոր} ազգութիւն քարոզել, առանց մեկնելու քո ք

րծ բաղխեց նորա դուռ, Մի այլանդակ {չոր} պատկեր: Տեսաւ դժբաղդն նորանո

Ճակատը լերկ մազերից, Բազուկները {չոր} ոսկոր, - Մարդ սոսկում է տեսնելից:

Հաւասար է մեծատան հետ, Որ դիպայ {չոր} հագնում էր։ Երկուսի էլ չոր

չոր հագնում էր։ Երկուսի էլ {չոր} կմախքը Խաւար ու գէջ հողի մէջ

ելու եւ հերկելու, զուր տեղը սերմ ցանել {չոր} ու մացառոտ երկրի վերայ, կամ ապառաժների

ծ մի գիրք ( իհարկէ՝ հայերէն) եւ սկսէր {չոր} չոր կարդալ այնքան, մինչեւ որ անգիր ուս

գիրք ( իհարկէ՝ հայերէն) եւ սկսէր չոր {չոր} կարդալ այնքան, մինչեւ որ անգիր ուսանէր

: Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ գերմանական {չոր} գաղափարի գերի փիլիսոփայութեան իջնելու կ

թէ համառօտ հրահանգներ, դատարկ ճառեր, {չոր} քերականութիւններ, զանազան ուսումնական

ել ինձ, - ասաց սատանան բարկութեամբ, - {չոր} են միանգամայն իբրեւ փայտ: - Ձեր մռ

կամակորուած միանգամայն, տուեցիր ձեռքս {չոր} եւ անհամ բաներ... - Մռայլագոյն տ

ոշտ մեկնութեան երեսների մէջ, ինչպէս մի {չոր} անանուխի տերեւ, որ դնում են երեխայք իւ

, կարճահասակ, մօրուքը մինչեւ ծունկը, {չոր}, աչքերը ներս ընկած, ժանգոտ ատամներով

րհիս մէջ, ինչ պիտի տանենք այստեղից․ մի {չոր} հոգի ունինք, պէտք է աշխատել, որ դժոխք

ումը... Շահումեանցը երկարահասակ, {չոր} -չոր, հասակը կարելի է, որ լինէր մօտ եր

... Շահումեանցը երկարահասակ, չոր-{չոր}, հասակը կարելի է, որ լինէր մօտ երեսու

րհնութեան պսակի կապով: Բայց այդ դեռեւս {չոր} յոյս էր: III Այն, որ չգիտէր Մանուշ

մայր չունի, ոչինչ չունի, այլ միայն մի {չոր} գլուխ, ծառայքը կանգնած պատրաստ սպասում

եանի մաղ. սորա մէջ դնում են եօթն տեսակ {չոր} միրգ, զոր օրինակ արմաւ, չամիչ, թուզ

մ էին կանգնել միմեանց ընդդէմ, երեսները {չոր}, վատուժ, անհնարին խորշոմած, խոր ներս

կապւում է գանգի հետ: Շրթունքը բարակ, {չոր}, քարշուած ինչպէս թմբուկի կաշի եւ բոլոր

բերանի մէջ ոչ մի ատամ չկար: Երկայն եւ {չոր} քթերը, համարեայ թէ կցած էր կզակներին,

շարժողութենից: Նոցա ձեռքի թաթերը, {չոր}, ինչպէս ոսկր, մատննրը եւ եղունգները ե

րդկան առ հասարակ նովաւ կեայ. իսկ լեզու {չոր} եւ անծուծ, այլ եւ թաղեալ ընդ փոշւով հա

Թէպէտ եւ այս գաղափարը ժողովրդի համար մի {չոր} եւ մեռեալ բան էր, բայց նոյն իսկ Կարգի

տեստանտութեան առաջը, որ ինչպէս մի կրակ {չոր} նիւթերի մէջ, այնպէս առաջ էր վազում դէպ

նը միւսից յաղթութեան ձիթենին, եւ երկար {չոր} ու ցամաք վիճաբանութենից յետոյ հարկադրեց

ն, համա ինձնից, ութ տարի չարչարուին, {չոր} ոսկորից սաւահի ոչինչ չեն կարող գտնիլ.

իւ տգէտ էր եւ ոչինչ չգիտէր. միմիայն մի {չոր} լեզու գիտենալը փոր չի կշտացնի, եթէ նոր

ղը կտրեցիր քո ապրող ծառը, որովհետեւ ոչ {չոր} ծառի ճիւղը պիտի կենդանանայ եւ զարթի՝ ա

ը, իրաւո՞ւնք է, որ նետենք մեր մի կտոր {չոր} հացը, որին սովորել է մեր ստամոքսը եւ ո

մեր առողջութիւնը պահպանել՝ մեր ունեցած {չոր} հացը՞, որ ուտւում է, թէ այն շատ ազնիւ

հարկ եղաւ դնելու, որովհետեւ չկամեցանք {չոր} դրութեններով միայն շատանալ։ Բայց այս օ

լ խե՞լք է այնուհետեւ պահանջել, որ խոտը {չոր} մնայ, կամ հողը չցրուի։ Յայտնի է, թէ

մած ազգերի վերստին ծաղկիլը, ճնշուած եւ {չորաբեկ} սրտերի նոր զօրութեամբ զուարթանալը եւ ըն

ւթիւն, ինքը կարող է զգալ մնացածը, իսկ {չորաբեկ} եւ քարացած սրտերի համար բանականութեան ձ

մ ենք արմատը կտրել այդ չարին, որ իսպառ {չորանայ}: Բայց որովհետեւ Պ. Իսահակեանցը իւր իդ

ծառայելու վարձը... - Նոցա ծնունդը {չորանայ}, նոքա իմ տունն են քանդել, - ասելով լց

ականն՝ [զզուին եւ նողկտան, ցամաքին եւ {չորանան} հոգւով], զգեցցեն զայնքան գէթ արութիւն

րեւ գոյանում է, աճում է, ծաղկում է եւ {չորանում} է ապա։ Բայց մի՞թէ մարդը մարմին էր միայ

թէ մի կղմինդր քայքայւում է, թէ մի ծառ {չորանում} է, թէ մի կենդանի մեռանում է, դոքա բոլ

յ, քանզի ակներեւ տեսանէաք, զի այս ծառ {չորարմատ}, չունէր տալ զպտուղ ինչ: Ինչ եւ իցէ,

ւ մորթը առողջ կենդանու վրայ չէ կպչում, {չորացած} ծառի ճիւղը կենդանի եւ թարմ ծառի վրայ չէ

ատճառուած փրփուրը դեռեւս թափում էր նորա {չորացած} շրթունքի վերայից. գլուխը գտանւում էր ա

եսակ, մինն հին քանի մի շաբաթուան արդէն {չորացած}, իսկ միւսն՝ թարմ ու տաք, թողնէր այն

ւ արիւն կը դառնար նորա մէջ, քան թէ այն {չորացածը} եւ քարացածը, որ չունի իւր մէջ այն կենդ

ն կարդալու ժամանակ. քո գրիչները այնքան {չորացել} էին, որովհետեւ երբեք թանաքի երես չեն տ

ն ըլնի, կտրե՞ս ոչ. ինչ ունինք չունինք {չորացել} ա ": Բայց չնայելով այս բոլորի վրայ, ա

րիկը կամ հարաւի այրող տօթը չկարողանային {չորացնել} նորանից ծլելու բոյսը: Զաւակների մայրը

ստանան իւրեանց կղմինտրները եւ աղիւսները {չորացնելու}: Չգիտեմ՝ կը հասկանա՞ն արդեօք այն մարդ

ուեստի մէջ շատ բան ցոյց են տալիս արեւին {չորացնելու} եւ ապուխտ շինելու համար, բայց դարձեալ

ւ համար, բայց դարձեալ վէրքեր չէին, որ {չորացնում} են։ Գաստռօնօմիան գործ ունի առողջ անասո

ա, այս անբնական եւ բարբարոս սկզբունքով {չորացնում} է այդ կրօնը ամենայն բանականութեան ծիլ,

ւմ է նոցա քամակից եւ աստիճան առ աստիճան {չորացնում} է այն հողը, որի վերայ սերմանել էին Աւե

ի հանգստութիւն։ Յիսուսականութեան հոգին {չորացո՜ւց} այս կուսական երկիրը... Նա չէ կարող յ

երքից եւ զարդարած, փոխանակ գոհարների, {չորացուցած} չղջիկներով եւ գորտերով: Այս գահի վերայ

ր է մորթում: Սեւ կատու, մարդու գանգ, {չորացուցած} գորտ ու չղջիկ, բու եւ այլ այսպիսի բանե

թիւնքը՝ կապուած կաշկանդուած, որպէս մի {չորացուցած} մեռեալ դիակ, բովանդակւում էին երրեակ ե

քը՝ Փարպեցին. " Եւ լուեալ զայս պատգամ {չորեցունց} գաւառաց նախարարացն ( Վահանն էր ուղարկել

ց. ա) զի դատաստանն, ըստ օրինաց, {չորեքամսեայ} ժամանակաւ փակի, սկսեալ ՚ի 14/26 Սեպտեմ

- Գիտեմ, - պատասխանեց պառաւը, - ամենայն {չորեքշաբաթ} օր ես գնում եմ Աստուածածնի դուռը: -

են: Եւ ինչպէս քրիստոնեայք. ուրբաթի, {չորեքշաբաթի}, եւ շաբաթական պահքերը, այլեւ մեծ պահք

րաբերյալ ահա թե ինչ կասեմ քեզ. ասված է {չորեքշաբթի}, ուրեմն չորեքշաբթի էլ կգաս, եթե պ. Ե

կասեմ քեզ. ասված է չորեքշաբթի, ուրեմն {չորեքշաբթի} էլ կգաս, եթե պ. Եղյանցը ցանկանում է ի

ությունը: Եվ այսպես, տեսնենք ինչ կասի {չորեքշաբթին}: Այսօր հրաշալի եղանակ էր եւ ես դարձյալ

այոցս եկեղեցւոյ: Յերեքտասաներորդ եւ {չորեքտասաներորդ} դարս թէպէտ եւ երեւին ի պատմութեան գրակա

լ ընտիր հայախօսութեամբ կործանի ի սպառ ի {չորեքտասաներորդ} դարու, զի ի հնգետասաներորդ դարուն միայ

, յար եւ նման] անցանեն եւ դարք գոգցես ի {չորեքտասանիցն} սկսեալ մինչեւ ցայս վայր, յորում նոր ու

Կալկաթա եւ թէ ի Մադրաս, որ հեռի է աստի {չորեքօրեայ} ճանապարհաւ, ընդ ովկիան: Եթէ գտցի հ

իմ կծած ա, ջան, գիւլում, ջան, ջան, {Չորէք} կողմն էրծաթած ա, ջան, ծաղիկ, ջան, ջ

րեալ զվերոգրեալն կտակ յամի 1808 եւ զկնի {չորից} ամաց, այն է, յամի 1812, վախճանեալ՝

Յունիսի, ըստ նոր տոմարի, յետ քսան եւ {չորից} աւուրց նաւարկութեան, ի Սուէզայ, ողջամ

ւ յերեսփոխանական թղթոյն երեւի, թէ վասն {չորից} հրիտական առաքեմ ի Հնդիկս: Նախ, վասն Մ

երլ[ինգ] ( 25. 000) եւ վախճանեալ զկնի {չորից} ամաց, այն է յամի 1812, ժառանգութիւնն

սոյ կամ միոյ ժամու արշաւեն ի բարձունս ի {չորից} կողմանաց սեւաթոյր ամպք, զօրէն զօրաց հա

զամենայն զԿտակարանս եկեղեցւոյ երիցս եւ {չորիցս} ուսուցեալ մեզ ", եւ այլն։ Որո՛նց վրայ

ցւոյն, եւ բառիւս եկեղեցի, բարգաւաճեալ {չորիւք} նշանօք, իմանայ զայն, յորում եկաց աւել

տեւապես եւ ռոմը, կարելի է մինչեւ անգամ {չորոշել}, որովհետեւ ոչ-բյուրեղային շաքարի հարաբ

Ծառի տերեւի վերայ ջուր թափելը արմատի {չորութեան} չէ օգնում. տերեւքը ստանում են մի րոպէա

տարել): Երկրորդ՝ օրագիրը բաղկանում է {չորս} մասնից, այսինքն՝ Ուսումնական, Բանասի

ս, հարկեցայց անգործ նստել անդէն զամիսս {չորս}, մինչեւ հասցի պատասխանին ի Լոնդոնէ, ո

իր ծովից դուրս գալու ժամանակ կանգնեցանք {չորս} ժամ Ադեն քաղաքի առաջեւ. սա հին Թատմորն

. Յովհաննու Աւդալ առաջնոյն երկու հարիւր {չորս} ( 204) եւ երկրորդին ութսուն ( 80) կու

ումար երկուցն առնէ երկու հարիւր ութսուն {չորս} ( 284) կումպանու ռուփիս, զորմէ խնդրեա

84 ցերեկու հազար եօթն հարիւր ութսուն եւ {չորս} հնդկական կումպանու ասացեալ ռուփիս, ցեր

ու լաց չլինեն: Ես շատ եմ նեղվում, որ {չորս} կողմից անընդհատ ռմբակոծում են ինձ արցու

ը Հայոց ազգի վերայ եւ ասում էք, թէ այդ {չորս} հազար տարուայ ողբը ոչինչ արդիւնք յառաջա

տարեգրութիւնը, որ Խորենացուն շինել էք {չորս} հազար տարեկան. սովորական տարեգրութեանը

՝ նա դեռեւս հազար երեք հարիւրի եւ հազար {չորս} հարիւրի մէջ է, որովհետեւ այդ մեծարգոյ

միաչափ հեռաւորութիւնը կենտրոնից, սորա {չորս} կողմով, ցոյց են տալիս, որ քաղաքի հիմն

րիկն է, որ ցրուել է Հայոց ազգը աշխարհի {չորս} կողմը: Այս ախտը մի անբարոյականութիւն է

եղ ( персидская ромашка) կը ցանեմ նորա {չորս} կողմը, որ միջատները չհամարձակուին կենդ

ւ բերեցին իմ հոգին... Պատմաբանական {չորս} հատուածով եղերերգութիւնը՝ Արիստակէս ան

մ էի մի նեղ կիրճից, վերաս յարձակուեցան {չորս} զրահաւորուած արիւն-կզակ Լեզգիներ։ Տեսա

երը, որ թիթեռնակի պէս թռթռում են ճրագի {չորս} կողմով, երբ սա երեւում էր հայկական թան

քերով եւ հոգեւոր ասպետութեններով, բայց {չորս} հինգ հարիւր տարի անցան նորանից յետոյ,

՝ մի բոլորակաձեւ հրապարակում: Նայեցայ {չորս} կողմս՝ կամելով հասկանալ, թէ ինչ տեղ է

ր ապօթէոս են պահանջում մեզանից՝ դեռեւս {չորս} միլլիոն ազգի երեսփոխան քարոզելով իւրեան

զիրար ատելու միտք չունենալնիս դեռ քսան {չորս} ժամ չեղաւ, որ հրատարակեցինք եւ ըսինք,

ւթեան բաժանորդ: Լսում ենք, թէ տասն եւ {չորս} հատոր պիտի լինի բոլոր հրատարակութիւնը:

ւելով ազգային խնդիրների մօտից: Այս {չորս} խնդիրքը հասել են մեզ բազմաթիւ նամակներո

դրութիւնը " ( երես 222): Ահա այս {չորս} բաները Պ. Խուդաբաշեւն եւս՝ Թէորիանոսի

եանք ունի: Աւարտելով մեր խօսքը այն {չորս} խնդիրների մասին, որ եղած էին մեզանից՝

արդը եւ հեռացաւ հրապարակից: Տարին {չորս} եղանակ ունի, իսկ մարդկային կեանքը բիւր

իշտ այդպէս, ինչպէս երկու անգամ երկուքը {չորս}: - Շատ բարի. բայց ասա՛ խնդրեմ,

ծովին եւ Միջերկրականին, երկու, երեք, {չորս} կամ հինգ օրուայ ճանապարհով: Մեք չ

նոյն ապրանքով վաճառականք բազմանան նորա {չորս} կողմում, իսկ բնական բերքերի համար այս

յամի Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն եւ {չորս} ի Մայիս ամսոյ յերեսնոջն ՚ի Կալկաթայ:

Յարութիւնեան։ Երկու հազար ռուպլին {չորս} հատ երծաթեայ սկիհ գնվի մինն Մադրասայ,

ւ բաժանմամբ, զի կտակակատարն իմ ընկալցի {չորս} բաժին. վեց բաժին երկու հարազատ եղբարցս

անգուցեալ որ մին եղբօրս, յայնժամ բաժին {չորս} միւս եղբայրս գտանէ, բայց նախ պարտ է տա

թենում գրեցելոյս։ Բաժին մօրն իմոյ {չորս} բաժին լինիցի. մին բաժինն յանձնվի Հալաբ

ատորում միոյ քաթի բալանս տաջիկս տասն եւ {չորս} հազար ութ հարիւր քառասուն եւ մին 14841

ր յամրի պահէր զազգն, ցիր ու ցան գնաց ի {չորս} կողմունս աշխարհի ի մշտնջենական վիշտ եւ

դարձիս. ուրեմն լուայ զայնմանէ: Զամիսս {չորս} սպասեալ՝ հազիւ ուրեմն մարթացայ ի ձեռս

իտ եկեղեցի Քրիստոսի ". թէ " որն որ այս {չորս} նշաններն ալ ունի, ինչպես նաեւ մ եր Հայ

, Նորա մաքուր պայծառ լոյսը ` {Չորս} կողմը բակ բռնել է ": - Ո՛հ

յում եմ... Ահա դաշտը սեւանում է {չորս} կողմից. Ես չգիտեմ, թէ ի՛նչ պիտի

Ռուսսօյից: Բայց թէ երկու անգամ երկուքը {չորս} է ինչպէս Ժ. ժ. Ռուսսօյի համար, նոյնպ

անար, յետ դառնալ այնքան հեռի, տասն եւ {չորս} դարու ճանապարհ։ Ժողովուրդը ուղեկից է ժ

նական զօրութիւն է հարկաւոր, որ տասն եւ {չորս} դարու խտրոցը, որ այնքան մեծամարմին ընկ

հազար երեք հարիւր տարին լրացած, հազար {չորս} հարիւրն է գնում, որ ոչինչ չ'յառաջացաւ

էինք միմեանց, հազիւ նշմարում էինք մեր {չորս} կողմի եղած նիւթերը, հազիւ նկատում էինք

տուհասի համար, Տիրոջ ժողովրդից քսան եւ {չորս} հազար հոգի մէ՛կ պատերազմում ընկան։ Ամ

ու ժամանակ։ Որոնց պարտքն էր, սենեկում {չորս} կողմս նստած, լալ իմ վրայ, որպէս մի վի

ւցիչքը, եկեղեցու բոլոր Կտակարանքը երեք {չորս} անգամ ծայր ի ծայր մեզ ուսուցանելով, հա

ան, Վաղարշապատ եւ Աշտարակ, իրարուց երեք {չորս} ժամ հեռաւորութիւն ունին, բայց այդ տեղեր

տուանունով: Սատանան հանեց տակառից {չորս} հատոր բաւական լաւ կազմով գրքեր, որ համ

մօտ ժամանակներում հրիտակ եւս չէ երեւում {չորս} կողմը ստանալու.... Այս խօսքերից

ակում կատարում է նա իւր ընթացքը արեգակի {չորս} կողմով: Ֆրաունհոֆերի հեռադիտակը գտանու

րաւիրում էր նստել: Բուբանդուսը նայելով {չորս} կողմը եւ ոչինչ տեղ չտեսանելով աթոռ, որ

ղղութիւն: Միմիայն Ֆրանսիայումը կարգեցի {չորս} տեսակ օրագիր, եթէ հինգերորդը չհաշուեմ

տիւ է: Մանկլաւիկներին հետեւում էին {չորս} դեւ ոսկեզօծ կոտոշներով, ուսերի վերայ բ

կողմումը շարուեցան: Դուռի մուտքին մօտ {չորս} ոսկեզօծ կոտոշներով դեւերը ցած դրեցին իւ

գահը եւ դեւերի անհամար բազմութիւն նորա {չորս} կողմում. ծայրագոյն Բրամինը իւր հասակի

տանան աւարտելով այս հանդէսը, ձեռք ձգեց {չորս} կողմը եւ ահա դժոխքի բոլոր փառքը անյայտա

ւ ութն եւս, հարիւր երեսուն ութն, քսան {չորս} դորա վերայ, հարիւր վաթսուն երկու, մի

ծքը, հաստատ պահող հիմքերը չկային, այն {չորս} տեսակ ըմպելին այնպիսի սիւներ են, որոնց

տրաստեց օփիւմից երեք հատադեղ եւ քսան եւ {չորս} ժամի մէջ առողջացրեց հիւանդ աբեղան: Առո

սաց պ. Մարկոսը: Շաքարեանցը աչքերը {չորս} բացեց սիրուն քուէր անուն լսածի պէս:

շմարի՛տ, եթէ այդպիսիք մեռանին, մինչեւ {չորս} հինգ մանէթ կը ստանաս, բայց, բանը այս

կը ստանաս, բայց, բանը այս է, որ այդ {չորս} կամ հինգ մանէթով բոլոր հաշիւդ կը վերջան

գիշերի մէջ, մինչ ամենայն մարդ քնեց ու {չորս} կողմը հանդարտեց, առայ թղթերիս միջից Յո

պտուկի մօտ, եւ որ տեսայ, մինչ զննեցի {չորս} կողմս փոքրիկ լապտերի լուսով, որ ունէի

, մօտեցաւ սեղանին: Դա մի ծառայ էր, որ {չորս} ամիս ոչինչ վարձ չստանալով եւ հասած լինե

յդքան մեծ գումար... - Պարոն, ես {չորս} ամիս է, բան չեմ ստացած. ամիսը հինգ մա

եց Շահումեանցը, - դու, եթէ ունեցած էիր {չորս} -հինգ որդի, միթէ՞ նոցանից իւրաքանչիւրը

-օղլուի փողոցից, երբ աչքը բարձրացնելով {չորս} կողմը նայեցաւ, ետ դարձաւ կրկին իւր գնա

աց կարած. եւ այս սէգմենտի ( թաց տեղի) {չորս} կողմը շրջակարած ոսկեթել ժապաւէնով եւ ար

էջտեղումը երեւում էր մի մաշուած զմրուխտ {չորս} կողմը զարդարած մանր յակինթներով ( եաղու

քի մի անկիւնում շարուած վհկական խարուկի {չորս} կողմում, անընդհատ նայում էին մի պտուկի

րը սկսեցին շուրջանակի պտոյտ գալ խարուկի {չորս} կողմով, կամաց, բայց զզուելի եւ դողդոջ

Հասիք, հասիք, քուրիկներ. Մեզ աշխարհի {չորս} կողմից. Անտառներից, ձորերից, Խոր ծով

: Երէք անգամ պտոյտ գալով խարուկի {չորս} կողմը, այս երգը ասելու ժամանակ, դադար

րայ, դարձեալ սկսեցին պտոյտ գալ խարուկի {չորս} կողմով եւ երգել նոյնպիսի զզուելի ներդաշ

Հասիք, հասիք, քուրիկներ, Մեզ աշխարհի {չորս} կողմից. Անտառներից, ձորերից, Խոր ծով

Հասիք, հասիք, քուրիկներ, Մեզ աշխարհի {չորս} կողմից, Անտառներից, ձորերից: Խոր ծով

եւ ոչ մի ժանգոտած ութը փութանոց եւ երեք {չորս} փակով կղպած արկղի մէջ, ուր պահւում էին

խարհից, ցան ու ցիր է լինում դէպի երկրի {չորս} կողմերը՝ որոնելով աշխարհի վերայ մի տեղ

գը, առանց աչք բանալու, քնում է միալար {չորս} հարիւր տարի՝ մինչեւ տասնեւութերորդ դար

նքի բոլոր ուղղութիւնը։ Մխիթարը տասն եւ {չորս} տարեկան հասակում ձեռնադրուեցաւ սարկաւագ

ուղղափառք. մանաւանդ թէ եւ յերիս եւ 'ի {չորս}, մանաւանդ 'ի ժամանակի անկելոյ Վահան հա

ը, այդ տեսակ կառավարութեան հետեւանքը՝ {չորս} պատուելի վարդապետների վերադարձը դէպի իւ

նալը, եւ տեսանում ենք ահա, որ քսան եւ {չորս} պապերից, որ այս միջոցին նստան Հռովմէակ

ոն հաշուած լինէր Հայոց ազգը, որ շատ շատ {չորս} միլիոն է։ ---------------

րութիւն իւր մակագրեալ " Եղծ աղանդոց " ի {չորս} հատուածս տրոհեալ. առաջինն՝ ընդդէմ հեթ

ղ էր նուիրել ( օրհնել) նորանց ուխտապահ {չորս} ուխտերին, որոնց յայտնի էին Կարգի բոլոր

էպի Գեներալի կամքը։ Ժողովողների եւ {չորս} ուխտերի ուխտապահերի մէջ կար մի այլ միջի

ենավերին աստիճանակարգը, բաղկանում էր " {Չորս} ուխտերի ուտապահերից "։ Սոքա էին հասարա

արսափելի գաղտնիքը։ Տարակոյս չ'կայ, որ {Չորս} ուխտի Յիսուսեաններից պահանջւում էին խոր

այլ եւ ինքեանց Յիսուսեանների համար, որ {Չորս} ուխտիցը չէին, մնում էր անլուծանելի առե

լեգիումների Կառավարիչքը լինում էին միշտ {Չորս} ուխտի Յիսուսեաններից։ Յիսուսեան Կարգը

երալին։ Գեներալի մօտ գտանւում էին միշտ {չորս} օգնական, որ Կարգի խորհրդածութենով նշան

ն Գեներալի ընտրութենից յետոյ։ Բացի այս {չորս} օգնականներից, ինքը՝ Գեներալը, ընտրու

ց, ինքը՝ Գեներալը, ընտրում էր այլեւս {չորս} մարդ՝ անկախ մնալով Կարգի հաճութենից։

րեւելի գործերի ժամանակ հրաւիրում էր իւր {չորս} օգնականքը։ Բայց նոցա խօսքը ոչինչ ազդեց

րեկան ուսման ընթացքի մէջ միայն երեք կամ {չորս} օր կարելի էր Աստուծոյ վերայ խօսել ( qua

նութեան ուսման ընթացքը ձգւում էր մինչեւ {չորս} տարի։ Յիսուսեանք անուանում էին նորան կ

ն տուած արտօնութեան զօրութենովը տասն եւ {չորս} տարեկան տղան կարո՛ղ էր մտանել Յիսուսեան

կան նուագներով, ման էին ածում նորա տան {չորս} կողմումը կուսական չափահասութեան խորհրդա

ք, Մանդարինի հագուստներով Կայսրի աթոռի {չորս} կողմումը կանգնած, ծիծաղում էին դեսպանի

ան վերայ, նոքա վերջումը զետեղեցին քսան {չորս} անարգական, ըստ մեծի մասին՝ նոյնանշան

ճիռը, որ զօրութենով Յիսուսեանների քսան {չորս} Աստուածաբանական գրուածքը դահճի ձեռքով կ

այդտեղ ինձ հաւատացրին, որ այդ կենդանին {չորս} լեզուի երգիչ է. մի փոքր ժամանակից յետո

ր են ( եր. 98), իսկ ուրիշ անդամ՝ թէ {չորս} ( եր. 172): Թերութիւնը չենք համարում

սի եղբայրը թէ Արշամ, երեք եղբայր են թէ {չորս}, դորանով այլ ընթացք չէ ստանում կեանքը

առանց որեւէ արարողութեան կամ խորհրդի: {Չորս} տող միայն յիշում եմ. ահաւասիկ.

այնպէս, ինչպէս եղել է մինչեւ հիմա, որ {չորս} ու կէս միլլիոն ժողովուրդից հասկացել են

ակ ունի, իսկ մարդկային կեանքը բիւրաւոր {չորսեր}: Այն օրերը լոկ կեցցէի եղանակ էր եւ ուր

Ամեն մարդ գիտէ, որ Լուդովիկոս տասն եւ {չորսերրորդի} օրերում գործածական զգեստները եւ հագուստ

ում։ Ի՞նչ ենք ասում Լուդովիկոս տասն եւ {չորսերրորդի} օրերում. տարուց տարի նորաձեւութիւնը հա

ար է մի հիւանդութեան մէջ, իսկ երեք կամ {չորսը} ՝ մահադեղ: Այսպիսի ասիական եւ անտեղի պ

մասնութիւն կարող են բաց անել նիստերը եւ {չորսի} համաձայնութեան դէպքում վճռել հարցերը:

ն ( 80) կումպանու ռուփիս հատուցեալ կամ {չորսն} պ. Պալին ընդ ձեռն արժանայարգ պ. Ս. Յ

ն ապրելով, այստեղ էլ վախճանեցաւ ( Տե՛ս {Չորր}. թագ., գլ. ԺԳ, համ. 20)։ § 4

Այդ պայմանաժամը եւս հեռի չէ. այսօր {չորրորդ} օրն է, որ ռմբակոծում են Գայեթան՝ Սպան

ամալեանց, երրորդ, Յակոբու Եղիայեան եւ {չորրորդ} Սարգսի Ծատուրեան: Ի գրութենէ եղ

ծես օխլով կուլ տված լինեի: Այսօր միայն {չորրորդ} օրն է, ինչ կրկին սկսեցի պարապել, բայց

" Նոր քնար Հայաստանի " անունով տետրակի {չորրորդ} համարը. թէ ինչ տպաւորութիւն կը գործէ ի

ննիսեանի " Նոր Քնար Հայաստանի " անունով {չորրորդ} տետրակը ( տպած Մոսկուա, 1858): Ահաւա

երայ, ընդհանրապէս, իսկ դոյն այդ Քնարի {չորրորդ} տետրակի եւ մանաւանդ նորա յառաջաբանի վեր

ունէր մտանել ՄԵՐ ծառայութեան մէջ: {Չորրորդ}. Արքիմանդրիտ Պետրոս Մարկոսեանին մինչեւ

ն, շնչառութեան ստիպանք եւ կարճութիւն: {Չորրորդ} ՝ քննւում է օդը՝ քննելով մի որոշած տեղ

շինծու անցագրին պատմութիւնն ընենք: {Չորրորդ} ՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ ատեն անցնելէ

կը ծիծաղեմ նոցա երկուքի վերայ եւս: {Չորրորդ} ՝ Բէգզադէն բարերարութեան անունով իւր մն

ւնը եւ լեզուի յիշատակարանքը սկսանում են {չորրորդ} դարուց, այսինքն՝ Լուսաւորչից, որի Յա

զկնի մահուան իմ։ Դ ՀԱՏՈՐ. {Չորրորդ} պատուէրս յայտնեմ կտակակատարացն իմոց, թ

ռ բարւոք կերպիւ մատուցումն եղիցի: {Չորրորդ}, ամենայն զատ զուտ մնացեալ վաթսուն հազա

նգերորդ, նախ քան զմահն իմ, եթէ ի վերն {չորրորդ} հատորում յիշեցեալ ժառանգորդացս մահ պատա

րիս փակածի յատկութիւնն ցոյց կտայ թալապի {չորրորդ} հատորում միոյ քաթի բալանս տաջիկս տասն ե

ի-երկու ժամ փոքր նեղութիւն ունէի, բայց {չորրորդ} ժամին, որ գրում եմ այս, գրեթէ բոլորով

, քանի որ տասն եւ ինն դարու հեղինակքը, {չորրորդ} եւ հինգերորդ դարու լեզուով խօսելով, ստ

վերակացուի պատուերն միայն լցուցել եմ: {Չորրորդ}, դիցո՛ւք թէ վերակացուն անբարոյական անձ

զոք 'ի կազմածէն եւ 'ի մանկտւոյն "։ {Չորրորդ}, Փարպեցու այս խօսքը " եւ ոչ իբրեւ օտար

.. եւ վերացաւ Եղիա շարժմամբ յերկինս " ( {Չորրորդ} Թագ., գլ. Բ, համ. 11)։ Այստեղ յա

սաց սատանան. - յետոյ ի՞նչ եղաւ: - {Չորրորդ} օրը ես հաշտեցուցի նորանց այն պայմանով,

որդ, անգլիական ճին, երրորդ, Կօնեակ, {չորրորդ}, Սարեպտի բալասան, միւս ինչ որ հոգացել

դէպի ոսկին: Յուլիոս Ֆիրմիկ Մատուրնոսը {չորրորդ} դարու սկզբումը եւ էնէաս Բլասիուս, հետե

որ Հայաստանի կրօնական լուսաւորութիւնը, {չորրորդ} դարում կատարուած սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչ

գոր եօթներորդի պահանջողութեամբ Հենրիկոս {չորրորդ} Գերմանիայի կայսրը, ցուրտ ձմեռան մէջ եր

գամ խօսած ենք այլ տեղում։ Հենրիկոս {չորրորդ} Ֆրանսիայի թագաւորը, կամենալով բաժանուի

տասներորդ, բերելով յինքեան զնմանութիւն {չորրորդ} եւ հինգերորդ ոսկեղէն [ասացելոցն, յորժա

թէ հետեւել համարին ուղղութեան հեղինակաց {չորրորդ} կամ հինգերորդ դարու՝ սխալին յոյժ, եւ

իմն գաւազանի թռուցեալ փոխադրիցին ի դարն {չորրորդ} կամ հինգերորդ հայկականս դպրութեան, եւ

զքաջագործութեանց դիւցազանց, զորս դեռ ի {չորրորդ} եւ ի հինգերորդ դարս երգիչքն ի Գողթան բա

րն կորստենէ եւ յաւելեալք մինչեւ ցսկիզբն {չորրորդ} դարու, ի ձեռն Լուսաւորչին Հայաստանեայց

անցելոց ընդ գրականութիւնս մեր ի սկիզբն {չորրորդ} դարու, անցանէ ի նախաթոռ մատենագրաց մեր

տանարան յերգս եկեղեցւոյն Հայոց: Ի սմին {չորրորդ} դարու սուրբ Յակոբ Հայրապետ Մծբնայ, Զգօ

զմատենագրութենէ Հայոց: Զմատենագրութիւն {չորրորդ} դարում, որչափ մեզ յայտնի է՝ կնքեն Փաւ

ակի համարի եւ լեզուախօսութիւնն Հայկական {չորրորդ} կամ հինգերորդ դարուց: Այլ յաղագս ապագա

նք, որ նախիջեւանցին անեցի է եւ տասն եւ {չորրորդ} դարում Հայաստանից դուրս եկած. յայտնի է

տեսնելով չէ կարելի պնդել, թէ ստուգապէս {չորրորդ} դարումն է երեւել այդ կրակը: Այո՛, կար

ն անունով, մինչդեռ Լիբիղը իր նամակների {չորրորդ} տպագրութեան մէջ ոչ միայն մանրամասն եւ հ

0-ին փոշտ կընկնի. ապրիլի 15-ին կստանաք {չորրորդը} ՝ կտակներով հանդերձ: Գայանե Նիկոլաե

, մինչեւ որ Ֆրանսիայի թագաւոր Հենրիկոս {չորրորդը}, միջնորդ լինելով երկու հակառակ կողմերի

սորից Յիսուսեան աբեղայքը։ Հենրիկոս {չորրորդը} խոստացաւ։ Պապը լուծեց նորա ամուսնութեա

ոյ է ապաշխարէր։ Դեսպանքը միւս Հենրիկոս {չորրորդի}, որ ընկել էր Սիքստոս հինգերորդի նզովքի

նութեանը, Հենրիկոս երրորդի եւ Հենրիկոս {չորրորդի} ժամանակ. Անգլիայի Ազնուապետութեանը, Կ

այացել էր թագաւորին, երեւի թէ Վասիլիոս {չորրորդին}, որ իւր որդու հետ ուղարկել էր նորան Կո

երախտագիտութիւնը ցոյց տուեցին Հենրիկոս {չորրորդին} ՝ ցցելով նորա կուրծքի մէջ Րավայլեակի դա

, երրորդն՝ ընդդէմ իմաստնոց յունաց, եւ {չորրորդն} ՝ ընդդէմ Մարկիովնականաց եւ Մանիքեցւոց:

ական է: Ասկեց ջոկ մեկ կապ մը աղեկ թաժա {չորցած} թառան ձուկ, կիսաչոր ալ ըլանե, թող առն

, այլ կա՛մ մի գաւառի կը ստրկանայ, կա՛մ {չորցած}, ամուլ եւ անպտուղ կը մնայ. երկու դիպո

ի մեծափառ հրաշքը թողած, քո երկու կաթիլ {չորցած} արիւնին նայիմ. եւ այն ժամանակ, երր բի

լի է միայն ապրող ծառի վրայ պատուաստել, {չորցած} ծառի ճիւղը որ կտրես եւ բերես, ապրող ծա

ուաստես, կամ ապրող ծառը կտրես ու տանես {չորցած} ծառի արմատի վրայ պատուաստես, երկու դիպ

թուն ծառը պիտի աճէ՝մեքենաբար խրուելով {չորցած} եւ անհիւթ արմատի վրայ։ Եւ աւերակի ք

Յամի Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն եւ {չորք} մայիս ամսոյ յերեսնոջն, ես՝ յիշեալ Մաս

պատուէրն, որպէս ահա վասն հաստատութեան {չորք} թուղթ մին օրինակ գրեցի եւ ի ներկայութեա

ր անունը գրեցաք որպէս վկայ. վերն գրածն {չորք} մին օրինակ համեմատ միմեանց գոլով, մի ե

Յովհանջան Պետրոսեան: Վերն կտակի {չորք} օրինակից մինն Սուպրիմ Կոռտումն Բէնկալու

ս կոչիս) յամի Տեառն 1784, Մայիսի 30. {չորք} դանայ ի մին օրինակ կտակ ունիմ գրեալ, յ

եռեալքն 'ի հարուածոցն յայնցանէ քսա՛ն եւ {չորք} հազարք " ( Թիւք, գլ. ԻԵ, համ. 1-3,

նոցանէ եւ անկան 'ի միում աւուր քսան եւ {չորք} հազարք " ( Թուղթ. Պաւղ. առ Կորնթ. Առ

րհի զգումար, որովք մարթացայց անկանել ի {չու}, առանց որոյ չունիմ ես զմիջոց, մանաւան

անք ակամայ եւ տգիտութեամբ գործակից եղան {չուառ} գաղթականութիւնը կորուստի անդունդը գլորե

իմ հարազատ, Գիրկդ բաց որդուդ քո {չուառական}.. Համբուրում եմ քո փոշին անարատ

գուն այգուն զգնայ, Յողջոյն եկեալ {չուառիս}, Եւ չիցէ՞ ինձ հերիք նա: Զա

ծները, այսպէս է խօսում. " Եւ անտի եւս {չուեալ} ( Բուխայ) յՈւտի գաւառ՝ ձերբակալ 'ի Տո

ից էր մեզ: Այժմ տէր Գաբրիէլն Պատկանեան {չուեաց} ի Տփղիս հրամանաւ վեհափառ կաթողիկոսին,

հոգեւորական պարտաւորութեան, հրամայեաց {չուել} գնալ յէջմիածին, համաձայն հրամանաց նորի

ւորն է աղքատութիւն իմ, որ ո՛չ ներէ ինձ {չուել} աստի ի Քիշինեւայ յԷջմիածին, որոյ հեռաւ

ին շարժեալ յազգասիրական ոգւոյ դէմ դիցեն {չուել} 'ի Հնդիկս եւ, յանուն ազգի մերոյ 'ի Նախ

ւմ է իբր հոս. Բեդուին մոռցաւ իւր {չուելը}, որ հանգչէ վրանում, Հարց գործերը

ի ստորեւ զվկայութիւնս ա) զի յօրէ անտի {չուելոյ} նորին վեհափառութեան ի Նախիջեւանայ, այս

ս շատերն ուրացել են, Որոնց անունն {չուզեմ} տալ. Բայց որ գո՛նէ մի գաղափար

ք, որ գիտնական առարկաների մէջ, ուզենք {չուզենք}, պիտի ստիպվինք ըստ-ը ներս առնուլ, բայ

մեկ ճիվթ աղեկ ապուխտ թող բիրե: Երեշկիկ {չուզիմ}, չիմ ուտիլ, միայն ապուխտ, ան ալ 2 հա

. տաւար, ոչխար, գոմէշ, ձի, գութան, {չութ} պահում. հացը, եղը, պանիրը, բուրդը,

թեանց. մեքենական ծէսք եւ արարողութիւնք {չուժեն} փրկել զմեզ, եւ ո՛չ իսկ նշանն, որով կն

ր քո Մ. Նալբանդյանց 46. ՄԱՏԹԷՈՍ {ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ} ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԱՅԼՆ ԵՎ ԱՅԼՆ

. Նալբանդյանց 50. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ {ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ} ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ, ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷ

դյանց 1862 68. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ {ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ} ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ, ՏԵԱՌՆ ՄԱ

1862 ամի 69. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ {ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ} ՁԵՐՈՅԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈԻԹԻՒՆ ՍՐԲԱԶՆԱԿԱՏԱՐ ՏԷՐ

ի Նախիջեւան 2. ՄԱՏԹԵՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ {ՉՈՒԽԱՃՅԱՆԻՆ} 1860, օգոստոսի 14, Նոր Նախիջեւան

փոփոխությունը, տեսանելով մանավանդ, որ {չուխոնները} մինչեւ անգամ հրաման ստացան Ռուսաստանի մ

դ անգամը Բէգզադէն յօժարի մարդ եւ ապրանք {չուղարկել} այդ վաճառահանդէսը, ինքը՝ պարոնը, պատ

որ կ՚երթայ վաղը: Այս նամակը պատռեցի, {չուղարկեցի}: 11-ին առողջութիւնս թէեւ լաւ է, քան թ

իչքը հերիքացան եւ իւրեանց գիրը կամ բանը {չուղարկեցին} այնպիսի մարդերի, որ ամենեւին խնդրած չէ

որ նոքա մտածէին եւ մի այդպիսի խօսք ինձ {չուղարկէին} ։ Անզգամութիւն է նոցա արածը. բայց ես ա

դեռ բնութիւնը ծաղրում է նաեւ Հիմալայի, {Չումալարի} եւ Դաւալագիրի հսկայութիւնքը, ուր է մնո

աց, Գոչեց. " Մեռնու՛մ եմ, Աստուա՛ծ, {Չունե՜մ} ընկեր կաթոգին ". Տէրը տուաւ նրան կին.

ակի հետ ապրում. ինչը նրան ստիպեց, փող {չունե՞ր}, ինչ է: Կարծեմ նրանք այնքան մոտ հարաբ

յր չունէր նա ինձ ուսուցեալ զիմն, եւ ես {չունեի} ինչ ուսեալ ի նմանէ, միայն, ըստ կարգադ

ր գրելու, այսինքն այնպես արժանավոր բան {չունեի}, բայց մյուս փոշտին կգրեմ դարձյալ, ողջ

ած տեղը: Մերոնց ողջունիր, ժամանակ {չունեի} առանձին նամակ գրելու: " Հյուս[իսափա

ւնիմ, սակայն համաձայնիր ինքդ, որ հնար {չունեի} շարունակել. ի՞նչ անեի, ո՛ր քարին տայի

վ գիր ստացա, շատ ժամանակ է ոչ մեկդ գիր {չունեի} եւ միամիտ չէի: Խնդրեմ մեր բոլոր ազգ

խ էին դիմում, բայց ես այն ժամանակ հնար {չունեի} դրանով զբաղվելու, այժմ ես պատրաստ եմ ն

վախնալ. մեկ ամիս առաջ ես ալ շատ հույս {չունեի}, բժիշկն ալ նութխը բռնված՝ մայիս չէ,

ստորագրեին 400: Այդ պարոններն իրավունք {չունեին} գործելու հասարակության անունից եւ նրանք

յել: Պ. պ. ստորագրողներն իրավունք {չունեին}, եւ նրանց կատարած վավերագիրն ապօրինի է

ւմ է եւ այնքան սիրում է, որ դուք երբեք {չունեիք} դեպի նա այն սերը, թեեւ դուք նորան թուր

սիրական ընկերութիւնս, յորմ է աղբերանայ {չունել} եւ զուսումնարանս սեպՀականս ի կրթութիւն

հինն բարբառ՝ համարի վասն հասարակութեան {չունել} եւ որով վարի նա ի հասարակ կենցաղս անտես

նդ գրուանաւ, նշանակէ նստիլ ի խաւարի եւ {չունել} զլոյս, այսպէս եւ ունել լեզուի Հայոց հա

ս, այսպէս եւ ունել լեզուի Հայոց համարի {չունել}, զի որպէս գրուանն խափանարար լինի շառաւ

զոր սկսեալ եմ, եւ որ մնաց անկատար վասն {չունելոյ} զարձակուրդ ի ճեմարանէ: Ապաւինեալ ի

իկ, Որ ի կրծիս մակուկէ, Առ {չունելոյ} զանոյշ սիւք Առագաստել չզօրէ ":

նել նմա առաջնորդ ի լուսաւորութիւն, ըստ {չունելոյ} յինքեան զսննդարարն զայն հիւթ, զորպիսի

եւ Պարսից, կրէ նեղութիւն ոչ սակաւ, ի {չունելոյ} զոք գրիչ ճարտար, զի յետ մեկնելոյ սրբոյ

նձ լինելոյ: 8 Յօրէ անտի մինչ ցայսօր {չունելով} զոչինչ բաւականութիւն ի կողմանէ Սինօդին

եալ եղեց ի թիւս օրինաւոր ուսանողաց: Ես {չունելով} ի ձեռին զհարկաւորեալ վկայագիրս իմ մտեալ

իմ գրած բաների համար: Ես, ծանօթութիւն {չունելով} ո՛չ Պ. Հրատարակողի եւ ո՛չ Պ. Նալբանդե

րակ պակասեալ ի բուն հին հայախօսութենէ, {չունելով} զհարթութիւն առաջնոյ հայկաբանից՝ նշմարի

նխնայ պահանջում են, նա, իւր սեպհականը {չունելով}, օտարի հացի եւ կեանքի միջնորդութենով գ

ն, կդնեմ գրքի ճակատումը: Ուրիշ բան {չունեմ} ասելու առ ժամս, միայն խնդրում եմ կատար

լացնում, իսկ ես այդ բանին կարոտություն {չունեմ} - մենակությունը միշտ առատ է դրանով: Եթ

ղի է ունենում այդ, թե ոչ, ես տվյալներ {չունեմ}, չեմ փորձել, որովհետեւ Բենգալիայում չ

ասարակական գործում: Ես հարստություն {չունեմ}, բայց ունեմ պատիվ եւ ես պատրաստ եմ առա

էլ չկա, եւ, պիտի խոստովանեմ, ուժ էլ {չունեմ}, չեմ ասում դեռ այն, որ գրելու բան էլ

քիչը, մանավանդ, որ ես ուրիշ զբաղմունք {չունեմ}: Նամակիս հետ վերադարձնում եմ Գերվինուս

, բայց մինչ այս րոպեն խնդրիս պատասխանը {չունեմ}, չնայած հուսով եմ... Շատ ուրախ ե

ման չի ծածկում: Առայժմ ուրիշ ոչինչ {չունեմ} գրելու: Սպասում եմ զատկին եւ քեզ հետ տ

մանավանդ որ, իմ խնդրի պատասխանը դեռեւս {չունեմ}: Խնդրում եմ անկեղծ հարգանքս հաղորդե

ելի ձանձրույթից, մանավանդ շտապելու տեղ {չունեմ}: Մի քանի օրից ես կհասնեմ այն կետին, ո

վ չեմ գրել, որովհետեւ ձեռքիս տակ գրքեր {չունեմ}, իսկ այդ բոլորը դուրս գրելն անհարմար է

եղբայր, տառապում եմ ձանձրույթից, գիրք {չունեմ} համարյա այն օրվանից, երբ դու հեռացար ա

հարսանիքին: Այլեւս, եղբայր, բան {չունեմ} գրելու, բարեւիր երկու սեռի բարեկամների

ները կանհայտանան: Առայժմ այլեւս բան {չունեմ} գրելու: Քո եղբայր Միքայել Հ. Գ

ցի իմ HCI-ը: Ներկայումս բոլորովին ջերմ {չունեմ}, բայց եւ այնպես կոկորդս ցավում է:

: - Ես արդէն ասացի ձեզ, որ ախորժակ {չունեմ} կրօնափոխ լինելու: - Կրօնափոխութիւն

թէպէտ եւ հաւաստի գիտեմ, որ ինձ ազգական {չունեմ} ուրեք, բայց գուցէ ոմանք յայտնեսցին, յ

Գրաւ տուեց ասելով. " Ոչինչ {չունեմ}, բայց միայն սէր Քեզի տալիս եմ հա

էեւ դատելով իբրեւ մարդու առողջահայեաց, {չունեմք} իրաւունս եպերելոյ զնա, վասն զի թողեալ

աններին: Այժմ նրանք ոչ մի հաջողություն {չունեն}: Ավելին, շատերը ետ են դառել մեր եկեղե

պքում ավելի կարեւորություն, ավելի ձայն {չունեն}, քան վերջին ջրկիրը եւ չքավորը, որ հրա

ում եմ, որ դուք կամէիք ոչինչ թերութիւն {չունենալ} երգելու մէջ, այդ այլ բան է. ես խօսում

եւ ընտանեկան կեանքը կարո՞ղ է իր լեզուն {չունենալ}: Այսպէս լինելով բանը, կարելի՞ է խոր ն

Եւ վաճառելու կամ գրաւ դնելու իրաւունք {չունենալը} բնաւ չէ կարող վշտացնել նորան կամ յետ կա

այն ուղիղ է, այսինքն՝ դրամի զօրութիւն {չունենալը}, իսկ պատճառը, որ կարծում ես, թէ յառա

ով երգէի: - Յուր անձին վերայ հաւատ {չունենալը} - ասել է անարգել իւր անձը. իսկ իւր անձ

ուամբը կը կանչուինք, զիրար ատելու միտք {չունենալնիս} դեռ քսան չորս ժամ չեղաւ, որ հրատարակեց

կան է, մանաւանդ որ Հայք, յարակցութիւն {չունենալով} ֆրանսիականի հետ, ինչպէս ուրիշ կառավարո

գոյ վաճառականք, անմիջական յարակցութիւն {չունենալով} Եւրոպայի հետ, հարկադրուած են հնազանդու

մ հողի տիրոջ: Հասարակ ժողովուրդը, հող {չունենալով}, չէ կարող երկրագործութեամբ պարապիլ. ա

կների, եւ մի կողմից վաճառելու իրաւունք {չունենալով}, իսկ միւս կողմից, առանց արգելքի հողը

ւ եւ կեանքի մէջ տատանի՝ մի ոտնաչափ հող {չունենալով}: Մարդը յառաջացաւ մինչեւ այստեղ եւ

հը: Միւս բոլորը, որ ինքեանք զօրութիւն {չունենալով} պիտի ուրիշ զօրութեամբ շարժին, վարձկան

Հայոց հասարակ ժողովուրդը աղքատ է եւ, {չունենալով} ոչինչ կարողութիւն, հազիւհազ սերմանում

իկ մի մակոյկ, Որ կրծքիս տակ նաւում է, {Չունենալով} անուշ սիւգ ` Առագաստել անզօր է ": Ասաց

ոնց մասին Հայերը, ամենեւին գաղափար եւս {չունենալով}, չունին հետեւաբար եւ այն անօթները, այ

է թոյլ տալ, որ մի ազգ, մատենագրութիւն {չունենալով}, համարձակուի մտածել, թէ ինքը եւս լուս

արդը, շատ եւ շատ բաների մասին գաղափարք {չունենալով} իւր մէջ, իհարկէ չունի եւ դոցա յայտարար

են տպուած. այս րոպէիս աւելի լաւ օրինակ {չունենալով} մեր ձեռքում՝ գո՛հ եղանք գտնուածով։ Յա

անց նորան էլ մեր մէջ դերանունները, սեռ {չունենալով}, ծանուցում են բանը. բայց երբ այդ դերա

իայն նշան կը խնդրէ. պատճառ, ինքը խելք {չունենալով} հասկանալ որեւիցէ ճշմարտութիւն, այլեւ հ

արտութիւն, այլեւ հաւատ եւ գիտակցութիւն {չունենալով} պահանջում է, որ ճշմարտութիւն խօսողը մի

նցանելով այս քաղաքից, բայց ոչինչ ծանօթ {չունենալով}, այլեւ ստուգած լինելով, որ այստեղ շատ

րեսին, եւ սկզբից ահա, մի սիրելու սիրտ {չունենալով}, որքա՞ն պիտոյ է ատէր եւ նախատէր իւր կի

ր. ըստ որում, իւրաքանչիւրքը եւս հաւատ {չունենալով} միմեանց վերայ, անպատճառ պիտոյ է եւ հեռ

" սատանան խունկից ", այդ մարդիկ իրենք {չունենալով} մի արժանաւորութիւն համարում են ձեռք բեր

նուսումն մնալով եւ ամենեւին ծանօթութիւն {չունենալով} եւրոպական բազմաճիւղ լուսաւորութեան մասի

ձեալ Բրիտանիոյ մէջ հասարակ ժողովրդի հող {չունենալուց}: Բայց այժմ, բիւրաւոր գործաւորներ

րայ։ Մի մարդ կը գտանե՞ս հրէաներից, որ {չունենայ} իւր տանը Հին Կտակարանը, կամ մի մօհամեդ

Հին Կտակարանը, կամ մի մօհամեդական, որ {չունենայ} Կուրանը։ Ինչո՞ւ համար. նորա համար, ո

Ասորաց եկեղեցուց, որպէսզի կախողութիւն {չունենայ} նորա հոգեւոր իշխանութենից, իսկ այժմ կտ

ր օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ ոք գլխի տեղ {չունենայ}, Դու բարձերըդ տաս նրան... Ու թէ շոյո

ւց յետոյ, եթէ մի կանգուն եւս խորութիւն {չունենայ} փորածը, մեռեալը չէ դուրս գալու: -

ասին, այսինքն՝ այս կանոնը ազդեցութիւն {չունենայ} Յիսուսականացու աշակերտների վերայ։ Այս

տ մի հին յոգնակի սեռական յատկացուցիչ էլ {չունենայ} ։ Պ. Պռօշեանցը շատ է քշում այս ըստ-ը.

նրանց ուտացնում. հալբաթ որ մի շահմունք {չունենայ}, ընչի՞ կանի, նա էլ քեզ պէս մի մարդ:

շխարհիս երեսին լեզու, որ օտար խառնուրդ {չունենայ}, մեր նոր լեզուն չէ կարող բացառութիւն լ

պատմագիր "։ Եթէ այս վկայութիւնն էլ {չունենայինք}, այնուամենայնիւ կարելի էր հաստատողապէս

նէք յաւէրժ արձան, Թէ թշնամիք տեղ {չունենան} ի Ռուսաստան: 18 ՓԵՏՐՈՒԱՐԻ 1855

արկ բաներ լինին, Մարդու վէրք տալ {չունենան}, Թեթեւ ու ծիծաղաշարժ, Փոր

նեղսիրտ ազգական հասկացողութիւնքը հանդէս {չունենան} այդպիսիների մէջ, մանաւանդ եթէ աշխատութ

գիտեմ, որ թե այդտեղ մի հոգաբարձու մարդ {չունենանք} այս բանին, մեր խնդիրը չի ընդունվելու,

այն եմ, եւ եթէ այդ գործը յարաբերութիւն {չունենար} մեր ազգի հետ, եթէ դա յիմար գաղափարներ

նար է, թէ նորա պէս ժրագլուխ կինը հանդէս {չունենար} այն անցքերի մէջ, որ կապուած նախարարների

. ինչ հին, ձեռագիր ախտարք ասես, որ նա {չունենար} ․ ինչ մագաղաթի վերայ գրած կարմիր ու կապո

ու կապոյտ գրերով ուրբաթագիրք ասես, որ {չունենար}. նա դեռեւս պարծենում է, թէ վեցհազարեա

դ չէ, որ սոսկական մարդը համարձակութիւն {չունենար} մերձենալու: Հոգեւոր իշխանութեան գործը

դեպքում կփչանան: Քանի որ մենք հող {չունենք}, թող նա ուղարկի Կարպ Մակարովիչի անունո

հիման վրա " հարցերին մենք կամ պատասխան {չունենք}, կամ այդ պատասխանն այնքան անիմաստ է,

Որքան ես գիտեմ, մենք անասնապահություն {չունենք} եւ, համենայն դեպս, ոչ 500. 000 արծաթ

ել է վստահել: Մենք հայեր ենք. մենք {չունենք} ոչ մի քաղաքացիական կաստաներ եւ մենք մաթ

րն անվիճելի է - դա այն է, որ մենք ցենզ {չունենք}. հասարակության վերաբերյալ բոլոր գործեր

ցօղել ջերմ արտասուքով։ Չէ՛, մենք {չունենք} ազնիւ կիրք. մեզի համար ողջ մին է

աբերվում, խոստովանում ենք, որ ախորժակ {չունենք} մի այդպիսի բառարան շինելու, թէեւ բոլոր

՞ր գրքի մեջ գրված է: Եվ ո՞ր մարդը, որ {չուներ} բնակություն, կերակուր եւ զգեստ, կարող

կարծում եմ, որ նա կատակ անելու ժամանակ {չուներ}. չէ՞ որ վտանգը լուրջ էր - այդ չպիտի մո

, նա այլեւս ավետարանով զբաղվելու գլուխ {չուներ}, քանի որ մինչեւ Կոստանդնուպոլիս հասնել

տկոյ ստորագրուած, հեղինակին ունեցած եւ {չունեցած} անուններն ալ ետեւէն կարգաւ շարուած: Այ

եւ կամաւոր կուրութեամբ երեւակայել երբեք {չունեցած} պարծանքներ, որ թէ պատմութեան յայտնի ժա

ամբ բարեկարգել էր, իւր սեփական ունեցած {չունեցածը} ծախելով: Վանքից հալածելու ժամանակ նորա

ւականին։ Իգնատիոսը վաճառեց իւր ունեցած {չունեցածը}, որպէս զի, կարողանալով հատուցանել Սար

, որ մի հայ ընկերութեան միջից առնու իր {չունեցածը}, որ հայ ազգի ոգուց առաջացած լինելով,

եմ, որ գայլերի նման վազեցին իմ ունեցած {չունեցածի} վրայ եւ առանց խնայելու կտրատեցին, երբ

ւթեա՛մբ դուրս հանեցին իմ բոլո՛ր ունեցած {չունեցածի} միջից, ինչ որ տղայութեանս ժամանակից սկ

Սրբազանի գործերը մի կտրողական ընթացք {չունեցան} մինչեւ այժմ, օրըստօրե սպասում ենք հրամ

ւն քանդեց, շատ մարդ զրկեց, Գութ {չունեցաւ} իւր սրտում: " Ապա այն ի՛նչ

ացնել նորան։ Ոչինչ աբեղայական Կարգ {չունեցաւ} այնքան առաքելութիւնք աշխարհի ամենայն մա

ւ օրենքի առաջ ոչ մի զորություն եւ իմաստ {չունեցող} վավերագիրը, որ սարքել է Գաբրիել Այվազո

ռ, ո՞վ արդեօք երկայնամիտ եւ բարկութիւն {չունեցող} Աստուածը դրդելով դէպի այնպիսի ահաւոր բա

ը չէ, այլ այն ուղղութիւնը, որ ապացոյց {չունեցող} ենթադրութիւնը դնում է աշխարհի առջեւ, ո

՜ս, հեղինակից կամ Հիւսիսափայլից կախում {չունեցող} պատճառներով ընդհատուեցաւ: Մեր կարծիքով

դակած բաների մասին նախընթաց տեղեկութիւն {չունեցողը} կը դժուարանայ շատ անգամ հասկանալ բանի զ

ւն հոգու չափ յետին դասակարգից, այսինքն {չունեւորք}, կային, որոնք ոչ լեզու ունին եւ ոչ բե

դեսիատինի համար հինգ հինգ կոպէկ, բայց {չունեւորքը} կ'ստանան ՄԵՐ գանձատնից ոչ թէ միայն ապրո

ին դէպի Մ..., հարցանում է տղայից, թէ {չունէ՞ր} արդեօք երկու մանէթի մանր արծաթ: Տղան ա

րալի է մի ըստ միոջէ թուել: Իրաւունք {չունէ՞ր} արդեօք Հիւսիսափայլը հայոց եկեղեցու ոտքի

զհասարակութենէ Հայոց Նախիջեւանայ, որոց {չունէի} ինչ պէտս, որ եւ չգիտեմ ո՞րպիսի կերպիւ

մարդաթուութեանց, վասնորոյ եւ ց1850 ամն {չունէի} ես զայնմանէ եղեալ ուրեք խնդրագործ, իսկ

ս բնաւ գրեալ առ տիրացու Սարգիսն, քանզի {չունէի} ընդ նմա զգրագրութիւն եւ ո՛չ զհարկաւորու

մոց բարեկամաց յամի 1846, եւ ես յայնժամ {չունէի} զկատարեալ չափահասութիւն, գոլով ծնեալ ի

ին ինչպէս տէր Եղիային, բայց ես ժամանակ {չունէի}, վասն որոյ պատասխան տուի, ինչպէս հարկ

զօրութեան օրինացն, որովհետեւ ցայն վայր {չունէի} ես զարձակուրդ ի հասարակական տեսչութենէ

րայ, բայց խելքս բանի չհասաւ: Էֆիմերդէ {չունէի}, որ նայէի: Օրացոյց ունէի, բայց երազի

աջ եւ ո՛չ մի տող բան տպած ու հրապարակած {չունէի}, որ Պ. Իսահակեանցի խելօքները կարողանա

մոռանում ինձ: Երեք ամիս է՝ ոչինչ լուր {չունէի} նորանից, երէկ ստացայ մի նամակ, որի բո

ընկնելով քո մարդերի ձեռքը, երբէք յոյս {չունէի} ձեզ տեսանել, բայց մանաւանդ չէի կարծում

անզօր մարդ լինելով, դուք ասում էք, թէ {չունէի} ոչինչ իրաւունք), շատ թոյլ է ձեր բարոյ

ց, ինչպէս է Բեդուտ-Կալէն: Վաղուց լուր {չունէի} քեզանից, վաղուց կամէի գրել քեզ, բայց

տեւումն հրամանի " եւ այլն: Ժամանակ {չունէի} բոլոր գիրքը կարդալու. մօտ իբր 60 երես

ր անգամ ցաւելի երեւոյթ: Ես ժամանակ {չունէի} կարդալ բոլոր գիրքը. ահա այստեղ նշանակա

, Լսե՞լ էք մի խօսք ինձնից: Թէ՞ ասելիք {չունէի} Ձեր անկայուն բարքերից ": Եւ նա սաստում

ակ գրեցի եղբօրս, որովհետեւ իրմէն նամակ {չունէի}: Այս գիրը տուի 11-ին առաւօտ: 12-ին նա

լով, դատե՛լ կամ դատապարտե՛լ բնա՛ւ կամք {չունէի}, ուստի, այն չարաթոյն մարդիկը, կարծո՛

քամակից ասում էին, թէ " ես վանքում բան {չունէի} "։ Եթէ բոլոր կահ կարասիքի կողմից եւ ամ

նր գործեր, այս պատճառով ոչինչ տարակոյս {չունէի} իմ յառաջադիմութեան վերայ: Յանկարծ, մի

մասին դատապարտւում է Բէգզադէն, արդեօք {չունէի՞ն} ինքեանք եւս այդպիսի գործեր, արդեօք ապա

րը իւր ազդեցութիւնը, որոնք եւ գործարան {չունէին} իւրեանց խելապատակի մէջ հասկանալու եւ կշ

եւ տրամաբանութեան բնաւ իսկ տեղեկութիւն {չունէին} եւ հայերէն խօսելու ժամանակ, ամաչում եմ

րպով շատ մեծամեծ արդիւնք, որ շատ անգամ {չունէին} իւրեանց վերայ փայլուն զարդարանք, անյայ

իւս մնացած երեք սիւնքը, որ ոսկի խարիսխ {չունէին} եւ մենք մէջ չբերինք, որովհետեւ մեր նպա

է նաեւ լոկ քահանայք, որ ձեռնադրութեամբ {չունէին} եպիսկոպոսական աստիճան, բայց եւ այնպէս

ի վէճ եւ խռովութիւն, որ ոչինչ խորհուրդ {չունէին} վերաբերութեամբ դէպի Հայոց ազգային օգուտ

անուանում էին իւրեանց եւ ամենեւին կամք {չունէին} հաղորդել ուրիշները իւրեանց գաղտնիքին,

իք ոչինչ հասկացողութիւն եւ համակրութիւն {չունէին} կանոնաւոր երաժշտութեան հետ, այլեւ չէին

ինակ երկրորդ ձայնը: - Միթէ՞ հայերը {չունէին} յառաջուց կրօնական երգեցողութիւնք:

ի, միթէ՞ նոցանից իւրաքանչիւրը իրաւունք {չունէին} քո հայրական սէրը եւ խնամարկութիւնը հաւա

ւ լինենք նորան այլ կենդանիների հետ, որ {չունէին} այդ բաները, բայց ինքն ըստ ինքեան դեռեւ

ք թուղթ խաղալու, կամ միւսները որպէս թէ {չունէին} այդ կեղտը եւ սուրբ ձեւանալով նստում են

ել յաշխարհականս գտանէր, էին բարեմիտք, {չունէին} ինչ հակառակութիւն ընդ ուղղափառս, բայց

ատճառ, Իգնատիոսը եւ նորա ընկերքը ոչինչ {չունէին} ։ Այս խորհրդով նա իւր աշակերտներին ուղա

նա թոյլ տուեց նոցա միջից նորանց, որոնք {չունէին} դեռ քահանայական կարգը, ձեռնադրուել քահ

indifférants "։ Սոքա յատկացեալ պաշտօն {չունէին} Կարգի մէջ, այլ առանց ձայն հանելու պիտո

Քրէական յանցանքների համար Յիսուսեանները {չունէին} յատկացուցած օրէնքներ. իւրաքանչիւր առան

ան տները առաջինների նման գլխաւոր պաշտօն {չունէին} Կարգի մէջ եւ կարո՛ղ էին սեպհականել ինքե

րուած։ Այս Յիսուսեանները Կսաւիէի յոյսը {չունէին}, որ միմիայն Քրիստոսի վարդապետութեան ու

այն տեղում, որ մինչդեռ աւելի զօրութիւն {չունէին}, կուրօրէն ստրկանում էին Պապութեանը, ա

որամանկութեամբը։ Բայց Յիսուսեանք տեղիք {չունէին} նորան աշակերտել խորամանկութեան մասին,

ուսեաններին, որոնք միեւնոյն ժամանակում {չունէին} այս մարդավայել յատկութիւնքը։ Նոքա Յանս

ւորք եւ այլ այսպիսիք, որ վերաբերութիւն {չունէին} կրօնի հետ, պիտի կորչէին: Թէեւ խեղճ բա

գեզմայլութիւն եւ որոնք մարդու կարծելովը {չունէին} մի թշնամական բնաւորութիւն, ինչպէս միւս

ւթեան, եւ որոնք բացի հայից ուրիշ անուն {չունէին} այսօր, այդ տոհմական հայերը, ասում ենք

Մովսէսի պատուէրները այնքան ազդեցութիւն {չունէին} մի խումբ իսրայէլի վրայ, որ նա ամեն օր

սկ Գործք Առաքելոցը, որին մօտենալու մէք {չունէինք} իշխանութիւն: Ընդունեցէք, խնդրեմ

բայց ես չգիտեմ, այժմ մէք պատրաստութիւն {չունէինք}, հայրդ մտածում էր, որ ամառը լինի այդ

ւթիւնը։ Մեր չկամելու պատճառը այն էր, որ {չունէինք} այս նամակի մի այլ օրինակը, իսկ առանց հա

ղտը լուանալու համար: Դու ասում ես, թէ {չունէիր} դուստր. մի՞թէ մարդը պիտոյ է այն բանը ա

եւս բաներ, որոնց մասին դու տեղեկութիւն {չունէիր}: Շահումեանցը դարձեալ ժպտեցաւ: -

կներեւ տեսանէաք, զի այս ծառ չորարմատ, {չունէր} տալ զպտուղ ինչ: Ինչ եւ իցէ, այժմ ամեն

ժապետել այլոց աշխարհական մանկանց, որոց {չունէր} յառաջն զիրաւունս, զայսցանէ կարծեմ թէ ո

ի վերայ իմ զանուն, թէպէտ եւ ցայն վայր {չունէր} նա ինձ ուսուցեալ զիմն, եւ ես չունեի ին

այդպիսի պատուանուն այնպիսի մարդուց, որ {չունէր} տալու իրաւունք. եւ մի բարձրաստիճան անձ

որ չէր խոստովանում իւր պակասութիւնքը, {չունէր} ուրեմն եւ սեփական արժանաւորութիւն: Հայ

եռեւս կերպարանագործուած չէր, որ դեռեւս {չունէր} գիտակցութիւն, եթէ մի այդպիսի մանուկ առ

րտի մէջ եւ անծին թողած, որովհետեւ հնար {չունէր} այն ժամանակ՝ իւր գաղափարը իրագործելու

ը: Գետի ափը, մինչեւ նոր ժամանակներս, {չունէր} մի յարմարաւոր նաւահանգիստ։ Մի քանի տար

նչպէս կարելի է, որ Հայ կինը, թէեւ հաց {չունէր} ուտելու, գնայ եւ իւր երեսի ջրով ծառայէ

որ չէր խոստովանում իւր պակասութիւնքը, {չունէր} ուրեմն եւ սեպհական արժանաւորութիւն եւ ա

ւ, առանց մտածելու, որ գալոց օրի համար {չունէր} հացի գին անգամ: Բայց մի ուրախութիւն,

յայտնում է նորան, թէ ոչինչ միւս փափագ {չունէր}, բայց միայն իւր սիրականին մի հրաժարակա

ն: Թէեւ մի նպատակ կամ մի վճռողական կէտ {չունէր} այդ գործը, ուստի եւ մեք աւելի յարմար ե

ամանակ, ինչքան ես յիշում եմ, առաջնորդ {չունէր} Աստրախանը, պաշտօնը վարում էր Բարսեղ Եպ

որա գործարանքը՝ ցիրուցան եւ ժանգոտած, {չունէր} այն ամբողջութիւնը եւ կազմութիւնը, որ կ

թիւն արած լինելով, սուրբ Սահակը պատճառ {չունէր} Կեսարիա դիմելու, թէ եւ պարոնը չէ ուղար

մտանքի բան լինելով, բնաւ վերաբերութիւն {չունէր} օտար կամ դրացի ազգերի: Հայերը խիստ լաւ

Նորա ընտանին եւ իւր կեանքում {Չունէր} ապրուստ, շոր կամ տուն, Կ՚ապրի նո

յ ոչ որպէս սոսկ լուր, որ վերաբերութիւն {չունէր} ընթերցողներին, այլ որպէս մարդ եւ մարդկ

։ Եւ երբ նոր լեզուն, տակաւին անմշակ, {չունէր} այն յատկութիւնքը, որ անշուշտ պէտք էին

նեւին ունենալու չէր։ Այն ազգը, որ {չունէր} դպրոցներ, ուսումնական ընկերութիւններ,

րորդ դարում, երեւակայութեան մէջ էլ տեղ {չունէր} ։ Բայց եթէ այս ամենը մոռնալով, միայ

ամեանցը, այսինքն՝ հանգուցելու մայրը, {չունէր} այնքան արծաթ, որ հոգար իւր որդու բնակո

ի Դեկտեմբերի սկզբումը արդէն կարողութիւն {չունէր} տանից դուրս գալու. տկարութիւնը զօրանու

ր սատանայ լինելու համար, միմիայն կոտոշ {չունէր} գլխին: Ես նայում եմ դարձեալ, երեւում

. Շաքարեանցը թէեւ բանաստեղծ չէր, թէեւ {չունէր} մի առոյգ եւ կայտառ հոգի, մի կենդանի լե

: Շաքարեանցը ամենեւին ոչինչ տեղեկութիւն {չունէր} այս տարօրինակ ուրախութեան մասին, որ այ

փուդ մոմից, կոճատից եւ խունկից այլ բան {չունէր}... - Ապա ժողովուրդը՞, - հարց ար

մար, որի օգուտը անմիջական յարակցութիւն {չունէր} նոցա անձնական շահասիրութեանը: Տեսուա՞ծ

օրիորդ Մարիամը, ըստ որում գաղափար եւս {չունէր} ազգութեան մասին, իւր փոքր ի շատէ կրթու

կողմից ծանրանում է նորա վերայ, երբ սա {չունէր} իւր մէջ այն ընդդիմադրող ոյժը, որով մին

տոյ է իւր նամակը տեղ հասուցաներ. ծառայ {չունէր} հաւատարիմ, որին կարողանար այսպիսի գաղտ

եւս պատահեցաւ, թէեւ Մանուշակը տարակոյս {չունէր} նորա ստանալու վերայ, պատճառ, հայրը պա

մի ճրագ: Ինքը Մանուշակը, ոչինչ հաւատ {չունէր} դէպի այս գործողութիւնը. նա թոյլ տուեց

էր բացասութեան. վասն որոյ սիրտը դադար {չունէր} ո՛չ թէ այն մասին, որ շուտով կամենում է

ր ուխտաւոր Մկրտչին: Մանուշակը ոչինչ {չունէր}, բայց թէ նորանն էին եղած աշխարհի բոլոր

ետ, որ բացի իւր գործից, ոչինչ գաղափար {չունէր}, ոչինչ բանի տեղեկութիւն չունէր աշխարհի

գաղափար չունէր, ոչինչ բանի տեղեկութիւն {չունէր} աշխարհի երեսին, եւ սկզբից ահա, մի սիր

նդ սորա կողմից որ աշխարհը տանէին, հոգս {չունէր}, եւ այդպիսի անհոգ լինելը, գուցէ եւ այ

ւսին ` հարսն: Մանուշակը կարողութիւն {չունէր} այլեւս լսելու, նա չգիտէր ինքն իւրեան,

ն սերմեր տնկել եւ պտուղներ յառաջացնել, {չունէր} այլ եւս այն բարոյական ընդունարանը, որ

վարդապետ ասացեալ պապական աբեղան ժամանակ {չունէր} մտածելու իւր ազգի վերայ։ Պապականութիւն

ընդ ազգին լեզուաւ՝ որոյ ուսանելոյ վասն {չունէր} ծախսել նա ժամանակ, զոր գիտէր արդեն ստա

եան, յառաջ բերէ յամենայն խնդիրս, թէեւ {չունէր} զոչինչ յարաբերութիւն առ այն զդաւանաբանա

առակութենից յետոյ եւ ինքը ոչինչ ուսումն {չունէր}, առանց որին չէր կարող անգամ եւ մտածել

ր անգամ դորա մասին, եւ կարողութիւն եւս {չունէր} նորան հասանելու։ Միմիայն կրօնական մոլո

մար։ Բայց այս երդումը մի մեծ զօրութիւն {չունէր} եւ Պապին մեծ օգուտ չէր կարող բերել. պա

նքը։ Բայց նոցա խօսքը ոչինչ ազդեցութիւն {չունէր}. Գեներալի կամքիցն էր կախուած ընդունել

հարցանելու մուտք ստացաւ Կայսրի մօտ, որ {չունէր} եւ ո՛չ մի չինացի, դաստիարակ դարձաւ Կայ

երբէք տեսած չէր եւ ոչինչ հասկացողութիւն {չունէր} նորա մասին։ Ի՞նչ կ'ասէին իմ համար, թէ

ունենալ թագաւորի վերայ, որ երբէք հաւատ {չունէր} իւրեանց վերայ։ Նոքա որոշեցին ուղղել դէ

ործերին: Ուստի եւ Դուռն հնարաւորութիւն {չունէր} ձեռնարկելու սահմանուած կարգի բացայայտ ո

րում քրիստոնէութիւնը քաղաքացու իրաւունք {չունէր} Հայաստանում, գէթ անտիկեան դարերի վերջի

. ազգը ընդունեց այդ գործը ( եւ իրաւունք {չունէր} չընդունելու) որպէս ապագայում աւելի մեծ

ն էր, որ եթէ իւրեանցից եւս հարցանէիր, {չունէր} պատասխան։ Թող որ մինչեւ հիմա իսկ այն հ

առը շատ հեշտ էր ճանաչել. որ նոր լեզուն {չունէր} այնպիսի բառեր, որ կարողանային յայտարար

միմիայն այն պատճառով, որ նա նմանութիւն {չունէր} քո ցոյց տուած հոյակապ արձաններին։ Չէ՞

կան ադմոսֆերի ազդեցութեան տակ, գաղափար {չունէր} ազատութեան էական սկզբունքի մասին։ Յայտ

տի մաշեն եւ չարչարեն այն զոհը, որ հնար {չունէր} դուրս թափելով նորանց՝ թեթեւանալ իր բեռ

յոմաց անխիղճ անձանց ոսոխացելոց ընդ իսկ {չունի} բնաւին ընդունել զվճիռ ինչ, վասն զի, յ

գոլոյ այնր անհիմն եւ բոլորովին անկանոն {չունի} թերեւս եւ զօրինաւոր թոյլտուութիւն սկզբն

ողներն ինձ ասեին, թե Ղազարոսը հայի սեր {չունի}, ես նոցա խոսքով քեզ այդպիսի նամակ չէի

հարցանեմ օտարից, մի՞թե լսողն իրավունք {չունի} ինձ ասել, թե այս ինչպես ազգականություն

ր եւ լավ ուսանում է եւ ոչինչ նեղություն {չունի}: Լազարյանց պատկերները կստանաս շուտով մ

տավորեիք, այլ եւ բոլոր հայոց ազգը, որ {չունի} ոչինչ լուսավորության հնար: Այս հիմա

առանց այդպիսի պատճառների եւս, շատ սեր {չունի} լուսավորության վերա, բայց այդպիսի բամբ

ռ ազգն մեր ի քանի տեղիս ի գիւղօրայս մեր {չունի} զեկեղեցիս, եւ մինչ զմնացուածն ի դրամոց

ս եւ ազգայինք, գուշակեն, թէ պ. Հագն {չունի} տալ զտունն կամ զարդիւնս, խաղաղութեամբ

անխուլ զհասարակութենէ արարեալ է զայն եւ {չունի} զոչինչ իրաւունս: - " Դուք ասէք այ

՚ի 17/29էն յունիսի, որով ծանուցանէ թե {չունի} զոչինչ տեղեկութիւնս ի մասին հրիտակաց Եղ

մեր " Հյուսիսափայլն " արդեն գոյություն {չունի} եւ ասպարեզը մնացել է գրական գաճաճներին

ւմ էր հանուն կրոնի, իսկ Դուռն իրավունք {չունի} քրիստոնյաների կրոնական գործերին միջամտե

ացվեցին: Ինձ համար այժմ կարեւորություն {չունի}, թե ո՛ր բարբառով ավելի նրբագեղ են խոսո

լ տեսքով, այդ ժամանակ եւս նա ավելի ուժ {չունի}, քան " Aqua fontanea cum saccharii alb

դեն ասացի, որ այդ վավերագիրը ոչ մի ուժ {չունի}, ոչ մի օրինական իմաստ, այդ պատճառով ե

եւ չի ապացուցում երբեք, որ նա իրավունք {չունի} ներկա գտնվելու: Դրա փոխարեն, եթե, դի

ից ներկայացվող հասարակությունն իրավունք {չունի} ժողովրդական գործերում: Ֆրանսիացի հայտն

է եւ բացի դրանից, այդ վավերագիրը բնավ {չունի} նման իմաստ եւ օրենքի առաջ հավասար է ∞ 0

է հանում, քրտինքը, հազը եւ թուքը թիվ {չունի}, ավելցուր սոցա վերա իմ անօգնական միայն

ըլանե, թող առնու, հոս կչորնա, զարար {չունի}: Ուրիշ բան պետք չէ, քանի մը հատ լի

յլ չետ առանց դրամոց, թէեւ եկեղեցին մեր {չունի} եւ հերքէ զսիմոնականութիւն: Հայր սրբազա

ստատ բնաւորութիւն, եւ ինքը՝ լրագիրը, {չունի} իւր համար մի ուխտեալ խորհուրդ, առաջեւո

: Հայաստանը գիտէ իւր ընթացքը, ուստի եւ {չունի} ոչինչ ժամանակ, գանգատելու իրաւունք. դ

կ, գանգատելու իրաւունք. դեռ Հայաստանը {չունի} գիտնական որդիք, որ իւր կաթով լինէր մեծ

ստատում են այս բանը, թէ մարդը ծնանելով {չունի} իւր մէջ առաքինութեան կամ վատթարութեան ս

ել, փառք ու պատիւ ստանալ։ Մի՞թէ մարդը {չունի} մի բարոյական խորհուրդ իւր կեանքում, մի

ւամենայնիւ, այդ քո մականունը ոչինչ բան {չունի} իմ Յիշատակարանի հետ. ոչինչ մարդու ծառա

պատկանում է Տաճկաստանի բարբառին, թէեւ {չունի} մի քանի բառեր եւ մասնիկներ, որ գործածո

կան լինելով, հետեւաբար եւ նորա բարբառը {չունի} այն ձեւերը, որովհետեւ չկային այն մտածո

մէջ, որպէս եւ ամենայն տեղ Հայերի մէջ, {չունի} եւրոպական բնաւորութիւն: Ամենայն մարդ ի

լխի տէր են: Այդ վաճառականներից ոչ մինը {չունի} Եւրոպայում իւր համար մի գործակալ, եւ ա

ամադարմանութեան համար, բայց ոչ ով սիրտ {չունի} մօտենալ բնութեան եւ, փորելով նորա արգա

ւ ունայն փառք ճարել, իսկ ճշմարտութիւնը {չունի} այդ նիւթական նախամեծարութիւնքը։ Նա մի

կարող մնալ, որովհետեւ բնութիւնը դադար {չունի}, նա գտանւում է անդադար շարժողութեան մէ

է մեծ արծաթագլուխ, թէ քաղաքի գանձարանը {չունի} այնքան արծաթ, որ կարողանար դիմանալ այդ

իս ընդունել Նախիջեւանի այն գանգատը, թէ {չունի} արծաթագլուխ՝ քաղաքի եւ ազգի այս եւ այն

արանի անունով: Ոչ ոք այդպէս վատ կարծիք {չունի} Նախիջեւանի մասին, մանաւանդ տեսանելով,

իւր վերայ: " Հայաստանը ոչինչ իրաւունք {չունի} մեզանից բան պահանջելու, - ասում եմ շեշ

համարում ենք մեզ պարտական, իսկ այլ ոք {չունի} համարձակութիւն պարտական քարոզել մեր ազա

եմ անպատուել Հայաստանը՝ ասելով, թէ նա {չունի} այն, ինչ որ ստուգապէս չունի, եւ միտք

ով, թէ նա չունի այն, ինչ որ ստուգապէս {չունի}, եւ միտք չեմ ունեցել համազգիների սիրտը

մ "։ Յառաջ երանի տուեց, յետոյ կորուստ {չունի}, որի՞ն հաւատանք: Խեղճ մարդ. ինձ աբեղ

ւնը բանականութեան դատաստանի առաջեւ յարգ {չունի}: Պարոնը ասում է " ինչպէ՞ս կարելի է անմ

սկզբից մինչեւ այսօր սուտը հաղորդութիւն {չունի} ճշմարտութեան հետ, խաւարը՝ լուսի հետ։

Մեղու " լրագիրը, այլ ամենեւին կամք եւս {չունի} կարդալու, որովհետեւ պատասխանում է, պա

անունով, ձեր դատակնիքն է. պատճառ, ով {չունի} իւր ձեռքում մի իշխանութեան գաւազան, նա

իւր ձեռքում մի իշխանութեան գաւազան, նա {չունի} եւ ազատութիւն, եւ ազատութիւնը չափակից

փորով դժուար լինէր ուտել, դա ոչինչ բան {չունի} ախորժակի հետ, կամեցար եւ կատարեցիր. մ

ոչ մի Պատօլօգիայի մէջ։ Բժշկութիւնը ճար {չունի} ընդդէմ այդ ցաւին, նորան կարող է բժշկել

նդաստիարակ եւ ասիացի ազգերին, այդ վնաս {չունի}, միայն դու յառաջ գնա: Կը գայ օրը, կը

՝ երբէք ոչ, եւ թէ որոշ տեղեկութիւն եւս {չունի} Թրեանցի օրով եղած աղօթքի մասին: Միւս կ

ած տունը վարժարանի համար, անտարակոյս, {չունի} այն յարմարութիւնքը, որ ունի Մուրադեան

ական կերպով: Այդ գործը ( բնագիրը) {չունի} ոչինչ մատենագրական արժանաւորութիւն: Աղ

զօրացնել, բայց ասում են, թէ առաջնորդը {չունի} այն ազատութիւնը գերագոյն իշխանութենից,

թեան ուսումը: Մինչեւ այժմ մեր ազգը {չունի} մի օրինաւոր պատմութիւն, մի այնպիսի գոր

վ իւրեան ապսպարուած գործը, կարօտութիւն {չունի} մտանել այն խնդրի մէջ, թէ ի՛նչ չափով պի

զմուածքի մէջ: Մարդասէր վիրաբոյժը տեղիք {չունի} բարկանալու, եթէ մի մահառիթ խոց կամ ուռ

փաստաբանութիւնը եւ այսուհետեւ եւս կամք {չունի} խնդրել: Չենք կարծում, թէ Պ. Խուդ

եմ, Դուք եւս Հայ էք. մի՞թէ այս անունը {չունի} իւր մէջ այն ոյժը, որ երկու այդպիսի անո

ալ աշխարհի առաջեւ, որ բնաւ իսկ գաղափար {չունի}, թէ ի՛նչ ասել է Հնդկա-եւրոպական լեզուն

դ ենք համարում ասել, թէ ոչ ոք իրաւունք {չունի} բռնադատել ուրիշի սրտի վկայութիւնը։ " Հ

ւնը: Այն ո՛ր սիրտն է, որ համակրութիւն {չունի} դէպի հիւսիսային Ամերիկայի այս դիւցազնակ

, ոչինչ տէրութիւն այնքան արծաթ եւ ոսկի {չունի}, ամէնին փոխ է տալիս, ինքը բնաւ նեղութ

մէնին փոխ է տալիս, ինքը բնաւ նեղութիւն {չունի}, եւ այլն, եւ այլն ": Հազարաւոր գովես

ց շահը ազգի շահի հետ բնաւ վերաբերութիւն {չունի}, քանի որ տէրութեանց կազմութիւնը այնպէս

իր է հարկաւոր գործելու, որ Անգլիոյ մէջ {չունի} հասարակ ժողովուրդը: Անգլիական երկ

արակ ժողովուրդը մի հատ ցից զարկելու հող {չունի}: Լոնդոնի՝ այն հսկայ քաղաք-աշխարհի հող

կ ժողովուրդը իւր երկու ձեռքից աւելի բան {չունի}. նա բնակւում է ազնուականների հողի վերա

այն ազնուականի անունը չգոռայ, վաղը հող {չունի}, որ հաւասար է ասելու, վաղը հաց չունի

չունի, որ հաւասար է ասելու, վաղը հաց {չունի}: Անգլիոյ տնտեսական գերութիւնը, մանաւա

ւրաւոր մղոններ, իսկ հասարակ ժողովուրդը {չունի} մի ոտնաչափ տեղ: Այս պայմանների վերայ կ

են նորանից, որ հասարակ ժողովուրդը հող {չունի}: Որովհետեւ բնականը չկայ, հարկը ստիպու

եւ գործում է նորան: Այն ազգը, որ {չունի} հող եւ երկիր, երբեք չյուսայ, որ պիտի

ւնը, որ եթէ վաճառականութիւն է... հիմք {չունի}, այլ, իբրեւ պատահական մի բան, ենթակա

եռնանում են, եւ քանի որ ժողովուրդը հող {չունի}, եւ ուր որ ունի, չկամի գործել: Նա թո

ռանց հիմքի, հասարակաց վերաբերութեամբ, {չունի} ՛ այն ոյժը եւ զօրութիւնը, ինչ որ ունի ա

առաջ: Դրամը պակասել չէ, այլ զօրութիւն {չունի}, որովհետեւ թանգութիւնը երթալով զօրանու

րը անցած ժամանակների հարիւրի զօրութիւնը {չունի}, որովհետեւ ապրուստը թանգ է: - Ի՛

դրամը. այստեղ կամքը կամ հաճոյքը հանդէս {չունի}: Երբ որ երկրագործութիւնը, դրամի հետ փ

նանում է, որովհետեւ հասարակ ժողովուրդը {չունի} այն բանը, որ փոխանակել կարող էր դրամի

այդ մեքենական աշխատութեամբ ստացած դրամը {չունի} զօրութիւն: Ապա եթէ երկրագործութիւնը ծա

խարհներում, ուր հասարակ ժողովուրդը հող {չունի}, ուր չէ կարող երկրագործութեամբ ապրիլ,

իշ կերպ: Արհեստաւորը եւ բեռնակիրը, որ {չունի} եւ այս վաճառականների ունեցած շատ կամ սա

ոռանում էք, որ Թիւրքիան Եւրոպա չէ: Նա {չունի} ոչինչ ճանապարհ, ոչինչ հաղորդակցութիւն

գային չէ՛, եւ ազգի ընդհանուրի շահի հետ {չունի} որեւիցէ վերաբերութիւն: Այն ժամանակ միա

կամիս, նոր սիւներ, բայց եթէ հիմքը ոյժ {չունի}, շինուածքը ի՞նչպէս կարող է կանգուն մնա

այս. մտահայեաց փիլիսոփայութիւնը արժէք {չունի} մեր օրերում: Այն փիլիսոփայութիւնը, որ

նից կը բղխի եւ Սինայի հետ վերաբերութիւն {չունի}, այլ, կամենում ենք ասել, թէ մարդը նա

Նա չէ կարող աւելի ցանել, որովհետեւ ոյժ {չունի}, եւ եթէ ունենար եւս, դարձեալ ընդունայ

ասնաւորապէս, իւր գործին եւ երբ ժամանակ {չունի} կամ չկամի քննել իւր գործը, իւր ընթացքի

Ձեռագործ ապրանքի մանր վաճառականը ոյժ {չունի}, նա խաղալիք է իւրեան ապրանք տուող մեծ

ռքում: Նորա ապրանքը, ինչպէս ասացինք, {չունի} այն ոյժը, այն կարեւորութիւնը, որ մարդ

րի ազդեցութեան տակ է նա, եւ գործը հիմք {չունի}: Ի՛նչ գործէ, ուրեմն, այդ վաճառականը

ի խեղդուի ": Հայոց ազգը, քանի որ {չունի} իւր սեպհական երկրագործութիւնը՝ բոլոր ն

ահը: Այսպիսի դիպուածում անունը յանցանք {չունի}: Եւրոպայի մի ոտնաչափ հողը եւս հաշուած

կազմուածքի մէջ: Բնութիւնը կորուստ {չունի}: Մարդիկ իւրեանց գոյութիւնը եւ ներ

նոյն ինքը՝ այդ հզօր ազգութիւնը, օգուտ {չունի} իւր անունին վերագրուած շահերից: Այդ ազ

ց գնելու, նոյնպէս եւ շինականը իրաւունք {չունի} ուրիշի վաճառելու: - Քաղաքակրթութի

վ եւ սովորութեամբ, ոչինչ յարաբերութիւն {չունի} Մեծ Ռուսիային, եւ ոչ միայն այսչափ, այ

յն, այլ կոյր ֆանատիկոսութիւն, որ հիմք {չունի} եւ կիրքի բնաւորութեամբ երեւում է մարդու

. ներկայ կեանքը նորա հետ վերաբերութիւն {չունի}, ըստ որում անցածը չէ ապրում այլեւս:

եթէ մի ժողովուրդ ստրուկ է, եթէ նա հող {չունի} եւ եթէ յաջողի նորան հող ձեռք բերել, իր

է, քան թէ կատարեալը: Այս օրէնքը {չունի} ոչինչ ամրութիւն, չունի հետեւականութիւն

Այս օրէնքը չունի ոչինչ ամրութիւն, {չունի} հետեւականութիւն: Այս օրէնքով, մի մարդ

կեայ մի վաստակ է, քանզի ընդհանրութիւնը {չունի} հարստութիւն եւ շահուողը ընդհանուրի հաշո

ք: Հպարտութենից աւելի մեծ թշնամի {չունի} դերասանուհին, որպէս նաեւ դերասանը: Հպ

արացն, զի մինչի ցմին մատնաչափ տեղի եւս {չունի} եւ չունիցի ոք կարողութիւն վաճառել կամ գ

զատ յամենայն յեկամուտ տարերց, ազգն մեր {չունի} երբէք անհետանալ։ Աւելորդ իմն համարիմք

ԵՂԾ ( Նմանութիւն) Քանի բանաստեղծն {չունի} մուսայից Մի բան երգելու յատուկ հըրաման

Մարդը քո գործը հասկանալու ամենեւին {չունի} հնար. Այն ընդարձակ բարձրութիւնից

վարդը ինձի պէտք չէ, Եթէ անուշ հոտ {չունի}. Սոխակի փետրով զարդարած Ճընճ

փետրով զարդարած Ճընճղուկն իսկ յարգ {չունի} ։ Ինչի՞ս է պէտք մանկութիւնըս

սնողի Զանազան է վիճակը. Մինը {չունի} հագին շապիկ, Միւսինն ակնով մուճա

այ Աղքատ մարդը այս կեանքին, {Չունի} ապրուստ, տուն ու հանգիստ, Չունի

Չունի ապրուստ, տուն ու հանգիստ, {Չունի} սակաւ դիւր անձին։ Նորա կեան

աղքատ կին. Նորա հանդերձը պատառ պատառ, {Չունի} շապիկ իւր հագին. Անհամարձակ նա իւր ձեռ

ակը մեծատան. Այժմ զրկուած ամէն բանից, {Չունի} անգամ հացի գին. " Ողորմութիւն արէք, պ

տութիւն. Այժմ անլուայ, մազերն արձակ, {Չունի} հագուստ թէեւ հին. " Ողորմութիւն արէք,

Նա, որ իր որդոց դեռ սրտի խորքում {Չունի} հաստատուն մի ոտքի կայան, Ու որդի

ծայի ընդունելութիւն: Գնա՜ց ու էլ գալիք {չունի}: 1864 Շնորհաւոր նոր տարի Յունուարի

, ձեռնածուների արկղի նման, երկու յատակ {չունի}, ապա ուրեմն պ. Չամուռճեանը հասել է մի

ը, որ բնաւ պահանջողութեան յանդգնութիւն {չունի}: Այդ հրատարակութիւնքը, անշուշտ, ա

թիւնը, օրէնքի եւ իրաւադատութեան առաջեւ {չունի} այն միստիկական խորհուրդը, ինչ որ ունեց

երութեան մէջ, ուր մարդը համարձակութիւն {չունի} ինքնուրոյնաբար մտածելու, այլ դատապարտո

րի, այդ խնդիրը այս տեղիս վերաբերութիւն {չունի}: Բայց այս է բանը, թէ Պ. Չամուռճեա

դաւանաբանութեան հետ բնաւ վերաբերութիւն {չունի}: Նորան հերիք է, եւ իւր պարտքը չի կշռո

էջ լրացեալ ազատութեամբ: Ոչ ոք իրաւունք {չունի} բռնաբարել ուրիշի խղճմտանքը եւ սրտի ազատ

նիսկ եկեղեցականներին, եւ ազգը իրաւունք {չունի} այդ բաների մէջ խառնուելու, որովհետեւ ե

ինչեւ այժմ սիմոնականութիւնը վերջին տեղը {չունի}... Ռեֆօրմ պահանջում ենք առհասարակ

եցած ընթացքի վերայ ոչ ոք համարձակութիւն {չունի} արատ շփել), իրաւունք չունի, իւր անսխ

րձակութիւն չունի արատ շփել), իրաւունք {չունի}, իւր անսխալական քննութեամբ, իւր հակառ

մեր ներկայ խորհրդին բնաւ վերաբերութիւն {չունի} ։ Մեր դիտաւորութիւնը է միայն յայտնել մե

չ անես, առածը ասում է. " Լեզուն ոսկոր {չունի} ", ուստի եւ նոքա էլ, օգուտ քաղելով իր

նցանք. " Հիւսիսափայլը " ազգային նիւթեր {չունի} իր մէջ, այլ ինչ կայ չկայ եւրոպական լեզ

առաջ գնացած աճելութիւն։ Եթէ նոր լեզուն {չունի} հին լեզուի ոլորուն ոճերը, եթէ չէ կարել

է ոչ հայախօսութեան մէջ այսպիսի բայ տեղի {չունի} ։ Ծանօթ. Հեղին. --------------- --

ղովուրդը պիտոյ է վազէ։ Այստեղ նա միջոց {չունի}, թէ եւ ցանկանար, յետ դառնալ այնքան հե

թարգմանել եւ տպել, պատճառը կարօտութիւն {չունի} մեկնութեան։ Եւժէն Սիւ՝ մարդկութեան բա

ակարգերի հետ: Մեր օրերումը գիտությունը {չունի} այլեւս ոչինչ նվիրական, ծածկած ու վարագ

եւ գնահատել նորանց։ Այն ազգը, որ {չունի} կրիտիկա, չունի եւ մատենագրութիւն. պատ

անց։ Այն ազգը, որ չունի կրիտիկա, {չունի} եւ մատենագրութիւն. պատճառ, մատենագրու

արմին՝ առանց հոգու։ Իսկ այն ազգը, որ {չունի} մատենագրութիւն, ասել է, թէ չունի եւ բ

, որ չունի մատենագրութիւն, ասել է, թէ {չունի} եւ բանականութիւն, որովհետեւ մատենագրու

ր ազգը ունի մատենագրութիւն։ Ի՞նչպէս թէ {չունի} մատենագրութիւն. Վիեննացին այնտեղ, իւր

րդին անմօտենալի է այդ պահարանը, եթէ նա {չունի} բանալիք այդ փակած պահարանի համար եւ չէ

եմն ի՞նչ յանցանք է ասել, թէ ժողովուրդը {չունի} մատենագրութիւն, որի մէջ երեւէր նորա կե

մի անմշակ եւ անմարդացած լեզու լինելով, {չունի} դեռեւս այն բոլոր ձեւերը, այն լօգիկաբար

ին գաղափարք չունենալով իւր մէջ, իհարկէ {չունի} եւ դոցա յայտարար բառերը եւ ձեւերը. եւ

եւ ըմբռնելի դրութիւնը այսօր կարօտութիւն {չունի} ապացուցանելու նաեւ շատ միջակ հասկացողու

պէս գլուխներ, պրակներ ու կատեգորիաներ {չունի}: Բարւոքել մարդկային կեանքը - ահա՛ փիլի

ւնն է հաւասարութեան միակ աղբիւրը, սէրը {չունի} ՞ հաւասարութիւնը, Եթէ Մարկոսն էլ իր կար

հրդով սպանել, երբ արդարադատութիւն առիթ {չունի} այլեւս զրպարտողների եւ սուտ վկաների թակ

ընկերութիւնը, սիրուց ստեղծուելով հնար {չունի} յանցանք յղանալ, յանցանք գործել, եւ նո

եմ դեռ ինչ զահրումարով: Մարդը տուն {չունի}, մարդը հաց չունի, մարդը հանդերձ չունի

արով: Մարդը տուն չունի, մարդը հաց {չունի}, մարդը հանդերձ չունի, բնութիւնը իր առ

չունի, մարդը հաց չունի, մարդը հանդերձ {չունի}, բնութիւնը իր առնելիքները կը պահանջէ,

րգութեան: Իսկ թէ նորա փիլիսոփայութիւնը {չունի} այդպիսի պատուանդան, ուրեմն, որպէս բռն

ն այդ անտէր շինուածքը, որ մարդը ճամփայ {չունի}, եւ քանի խելքի է ընկնում, կամաց-կամաց

փիլիսոփայի համար ըստինքեան ոչինչ արժէք {չունի} եւ թէ նա ( Հեգելը) դորա հակառակ տեսնու

նկերական եւ քաղաքային կեանքի մէջ պաշտօն {չունի}. նա այն միջոցին ճնշուած է նեղ շրջանակի

առականութեամբ, անմիջական յարաբերութիւն {չունի} հողի հետ: Նորա օգուտը եւ վնասը, նորա

մի վայրենի մարդ, քաղաքակրթուելով պէտք {չունի} շոգենաւին հասնելու համար կոտրած ծառից ս

կամ ագա՛հ, որ է կռապաշտ, ժառանգութիւն {չունի} ՛ Քրիստոսի թագաւորութեան մէջ "։ Թո՛

անդը, որ ասո՛ւմ են, մի հիմնադրի անուն {չունի} իր վրայ եւ գրուած մի բան չէ՛։ Հաւատքից

որք "։ Մեզ թւում է, թէ պ. Էմինը հիմք {չունի} Նորքի խօսքը հանել, երբ բանը Նոր քաղաքի

ւ վրայ, ասել է, թէ պարզ ըմբռնողութիւն {չունի} այն մասին, թէ ինչ եկեղեցի էր Փարպեցուն

։ Մեզ թւում է՝ պ. Էմինը բնա՛ւ ապացոյց {չունի} ։ Թղթի օրինակը, որ տպել է, ապացոյց չէ

մերժել խնամով այն բոլորը, ինչ որ հիմք {չունի}, եւ մաքուր խղճմտանքով ներգործելով, ոչ

հասկանալ, որովհետեւ ուրիշ նշանակութիւն {չունի} այդ խօսքը, որքան մեզ է յայտնի, ապա ու

լեզուն, նա եւ նոյն, առանձին դերանուն {չունի}, այլ երկուքի գաղափարն էլ տալիս է միեւն

թէ այս մի այնպիսի խօսք է, որ բնաւ հիմք {չունի}, որպէս եւ այս խօսքերին յաջորդող, միւս

յնպէս, մեզ թւում է, թէ պ. Էմինը հիմք {չունի}, երբ Մանդակունու անունն է տալիս։ ա

է ոչ հայախօսութեան մէջ այսպիսի բայ տեղի {չունի} ։ Ծանօթ. Հեղին.  Պ. Աբովեան

հանրապէս, եւ եաքըշի եօլ էլ յայտնի է, թէ {չունի}. բայց եւ այնպէս հայերը ոչ միայն թուրքեր

բարբառիս քննութիւնը տեղիս վերաբերութիւն {չունի}, բայց եւ այնպէս այսքան պէտք է ծանօթացնե

ք "Ամբերթը գոված ջուր ա, համա սրա խումը {չունի} "։ Այս խում խօսքը ճիշտ այն է նշանակում,

գործն է եւ մեր ներկայ քննութեան մէջ տեղ {չունի}. ապա թէ ոչ, մեր հատուածը բնաւ չի վերջան

յս մասին Վարդանի վկայութիւնը բնաւ արժէք {չունի} մեր աչքում։ Գուցէ, եթէ Փարպեցու պատմութ

աջադիմութեան ցանկացող, Հայ մարդը։ Շատ {չունի} Հայաստանը այսպիսի առաքինիք իւր զաւակներ

տաբաղդութեան ազգիս. կաթողիկոսը ժամանակ {չունի} մտածելու ազգային լուսաւորութեան վերայ,

ւ այն գործակալին։ Վեհափառ տէրը ժամանակ {չունի} ուշ եւ միտք դարձուցանել Հայոց ազգի նախա

օր դեւերի բարեխօսութիւնը եւս յարգութիւն {չունի} տէր սատանայի աչքումը, նա ինքը իւր ընտր

. ինքը որովհետեւ ոչինչ չի շինել եւ կամք {չունի} շինելու, սկսեց իմ առաջեւը գովել մարդեր

րագիրները եւ լրագիրները, նորանից օգուտ {չունի} իմ հայրենի գահը: Բացի սորանից, ինչ հա

ք քո խաբեբայութիւնը, քո արհեստը ընթացք {չունի} մեր մէջ: Ազգասէ՞ր, որտեղից որտեղ, ին

ասացեալը ոչինչ յարգ ու արժանաւորութիւն {չունի}, եթէ փակւում է միայն մի մարդու մէջ, ե

ի անդամների առաջեւ, նա պատասխանեց, թէ {չունի} այլեւս այն փոշիները, առանց որոնց անհնա

ս մանէթ ածուխ գնելու համար, միթէ՛ ինքը {չունի} ՞ այդչափ կարողութիւն, - հարց արեց պ. Մ

աքանչիւր ոք մեզանից, որպէս հայ, տեղիք {չունի} գանգատելու քթի փոքրութեան վերայ), որի

է, հրաւիրեւցէք, ինձ մի մասնաւոր վնաս {չունի}, շատ շատ, միւս օր պիտի մի ոտանաւոր գր

նը այդ լուսաւոր մարդերից պահանջողութիւն {չունի} գուշակողական պատուանուն ստանալու: Հրաշ

նա կարողանայ մի զօրութիւն ցոյց տալ. նա {չունի} մի ազնիւ զգացողութիւն անձնական պատուի մ

ւրդը, ազգը հոգեւոր բաների մէջ իրաւունք {չունի} խառնուելու, որովհետեւ այդ բոլորը պահու

ղեցու տնտեսութեանը, որ հասարակաց ոչինչ {չունի} կրօնի հետ: Եկեղեցին շինողը եւ պահողը է

ին հոգաբարձութեան տակ, բայց Հայոց ազգը {չունի} հոգաբարձու եւ գտանելու չէ երբեք: Ուրեմ

, չէ պիտոյ երեւին ուրիշին, սա իրաւունք {չունի} նկատել այդ նուիրական գաղտնիքի ազդեցութե

նեկան կեանքին, որ մի բան եւս հասարակաց {չունի} ձեր հետ, պատշաճ չեմ համարում լսել:

ի կապերով, որ մարդու ձեռքը իշխանութիւն {չունի} բաժանել: Դո՛ւք չարաչար գործ դրեցիք ձեր

անում է իւր արժանաւորութիւնը, եթէ կամք {չունի}, եթէ դադարում է նորա մէջ ձգտողութիւնը

ը, որովհետեւ այսչափ բաղադրական մասունք {չունի}, վասն որոյ եւ չէ ձգում իւր վերայ այդպի

անայ այնքան, որքան պահանջելիքն էր. նա {չունի} մուրհակի կարօտութիւն. պատճառ, ամենայն

ասեղի, մի մատնոցի չափ արժանաւորութիւն {չունի}, որ առանց նայելու, տեսանելու եւ քննել

ի՞նչ մաքրութիւն, ի՞նչ կարգ, թէեւ կին {չունի}, մայր չունի, ոչինչ չունի, այլ միայն

իւն, ի՞նչ կարգ, թէեւ կին չունի, մայր {չունի}, ոչինչ չունի, այլ միայն մի չոր գլուխ

գ, թէեւ կին չունի, մայր չունի, ոչինչ {չունի}, այլ միայն մի չոր գլուխ, ծառայքը կանգ

, նորա կազմուածքը քեզ պէտք չէ եւ հանդէս {չունի} մեր խօսակցութեան մէջ. ի հարկէ, եթէ դո

ոյրով ծածկած խորհրդական բանի վերայ, եւ {չունի} դրական հնարներ այդ ցաւերը բժշկելու, թե

որովհետեւ այլապէս կարողացած չէր, ոչ ով {չունի} իրաւունք։ Նա Հայկական դպրութեանը եւ լո

ենից, նիւթապաշտութիւնը երկրորդական տեղ {չունի} այդ կրօնի մէջ. կրօնի զօրութիւնը եւ ոյժ

չել նորա անձը, ուր ժողովուրդը իրաւունք {չունի} ընթեռնուլ, քննել եւ հասկանալ Սուրբ գիր

սսերտացիօնին, ծանի՛ր զի այդ մտածութիւն {չունի} յայս գործ. զի դիտումն Դիսսերտացիօնին է

կը պատասխանենք, եւ ոչ մի։ Ո՛չ թէ միայն {չունի} ազգը աշխարհական դպրոց տղաների եւ աղջիկն

ւորների տգիտութեան վերայ։ Ազգը իրաւունք {չունի} գանգատելու այդ մասին. պատճառ, գիտուն քա

լ է եւ դնի ի խորս գերեզմանի, ըստ որում {չունի} կեանք եւ կիրառութիւն կընկերական կենցաղս

այդ լեզու զրկեալ է յիրաւանց ժամանակին, {չունի} կեանք յընկերական կենցաղս, եւ ամենայն Հ

ութեան եւ վաճառականութեան միայն, քանզի {չունի} նա տպագրութեամբ քանի մի հին ազգային տաղ

ազգ մեր ուրանալ զիւր լեզու, է այն, զի {չունի} զմուտ ի նուիրականդ այդ տաճար, որոյ փակ

մբ, եւ շատ այն է կամակոր տգիտութեամբ, {չունի} նա զհնար նուիրել զանձն ի գիտութիւն իւրո

վիճակի ազգին՝ միակ ճանաչի աղբիւր, զի {չունի} նա զլեզու. ներեսցի մեզ խոստովանել զճշմ

ութեան աչաց չկարէին յայս հայել, այո՛, {չունի} զլեզու ասեմ ք վերստին, զի ունել այնպէս

ալ պաշտօնը։ Բայց Լօյոլան ոչինչ ուսումն {չունի}, հազիւ գիտէ գրել եւ ընթեռնուլ։ Ի՛նչ փ

յտնի էին իւրեանց անպատւութենովը, թէ նա {չունի} այնպիսի սովորութիւններ եւ կանոնադրութիւ

ում արդէն վերջացած է, նորա ոգին էլ բան {չունի} այս գործի հետ։ Բայց երբ բռնադատում ես

եր խօսքը բուն հասարակ ժողովրդի վրայ է) {չունի} այդ ազատութիւնը. նա այնպէս միայն կարող

ռը ազգի ընդհանուրի համար գործական արժէք {չունի} եւ նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական բար

աքին ձեւին՝ կեղեւին, որ բնաւ խորհուրդ {չունի} ։ Բայց այս էլ ճշմարիտ է, որ պ. Պռօշեա

թէ ոյ-ը, որ նոր լեզուի մէջ բնաւ հանդէս {չունի} ։ Երկրորդ, ոյ-ը ու-ից ո՛չ միայն աւելի

լ ժամանակների ազդեցութեան տակ, շատ բառ {չունի}, որովհետեւ ժողովուրդը կա՛մ չունի այդ բ

տ բառ չունի, որովհետեւ ժողովուրդը կա՛մ {չունի} այդ բարերի գաղափարը, կամ՛ օտար բառ է գ

հինը, կա՛մ օտարը։ Հեղինակը բնաւ հնար {չունի} այս ցաւին ճար անելու. բայց ժողովուրդը

ացնելու համար մեր նոր գրական լեզուն բառ {չունի} կամ երկու երեք բառ է գործ դնում այն գաւ

դհանուր մշակութիւնը տեղիս վերաբերութիւն {չունի}, բայց եւ այնպէս չհամբերեցինք, որ մի ք

անունի պարագաները ունի եւ բայի պարագայք {չունի}, բայց հասարակ բայանուններից տարբերվում

ուած են այդ գործի մէջ: Վէրք Հայաստանին {չունի} այնքան արուեստ, " Սոս եւ Վարդիթերը " "

շմարտութեան: Մեր հատուածը նոյնպէս շպար {չունի}, ինչպէս մեր քննութեան առարկան ` " Սոս

որի ցուրտը առակ է եղած հին աշխարհում, {չունի} յիշուած աշխարհների ազդեցութիւնը, այնտե

բայց Սօսի քոյրը, որ ոչինչ թշնամութիւն {չունի} իր եղբօր հետ, ինչպէ՞ս, միայն իր էրկայ

է: Հեղինակը, իբրեւ բանաստեղծ իրաւունք {չունի} տարաժամ եւ այն իր բերնից խօսելով մերկաց

գէտ, իբրեւ հեղինակ առաւել եւս իրաւունք {չունի} այսպիսի խօսքերի հանդէս տալով դարաւոր եւ

ում արդէն վերջացած է, նորա ոգին էլ բան {չունի} այս գործի հետ, բայց երբ բռնադատում ես

որ Ականատեսի աւանդութիւնը ( եր. 108) {չունի} մի դորա նման արժէք: Անշուշտ, հեղինակը

ր անցք, բայց Թորոսի վրայ բնաւ համարում {չունի}, ազգի յետագայ զաւակները այդ անցքը անպա

նը: Ահա մի օրէնք, որ բնաւ բացառութիւն {չունի}: Սարդի ոստայնից բարակ մետաֆիզիկական հա

ար?) պատուական հնար չէ, կամ զօրութիւն {չունի} մորմի խայթոցի ընդդէմ, երբ աշխարհ, արա

ք էշի սանձը ինչպէ՞ս է. բնաւ՞ զօրութեան {չունի} ), չնայելով մեր հեղինակի արած ծանօթաբա

ը ազգի ընդհանուրի համար գործնական արժէք {չունի} եւ նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական բար

որ այնտեղ կայ: Սառը բնաւ վերաբերութիւն {չունի} մոծակի բազմանալուն, թերեւս կարելի է են

նչ ձեւ ուզէ գործ դնել, բայց բոլոր ազգը {չունի} այդ ազատութիւնը. նա չէ կարող ներկան ու

կարծես դեռ նոցա ստուերի մին քառորդն եւս {չունի} իւր մէջ։ Ուրեմն ամենայն հայ, այն գրեր

որ նախ եւ յառաջ կեանք եւ գործադրութիւն {չունի} ընկերութեան մէջ։ Երկրորդ՝ իւր մէջ չու

ւնի ընկերութեան մէջ։ Երկրորդ՝ իւր մէջ {չունի} այն ջերմացուցիչ եւ սնունդ տուող հիւթը,

, քան թէ այն չորացածը եւ քարացածը, որ {չունի} իւր մէջ այն կենդանական մասները։ Ով որ

աշխատելով տիւ եւ գիշեր եւ վաստակելով, {չունի} կարողութիւն իւր աղքատ քսակից բաշխել ազգ

զուն. ազգ ինքն ըստ ինքեան ազգ չէ, եթէ {չունի} լեզու։ Մեք տեսանում ենք մարդումս բաղկա

լ մինչեւ հիմա ճանաչել, թէ լեզուն, եթէ {չունի} իւր մէջ այն սննդարար ուղը եւ ծուծը, եթ

լինելուն։ Արդէն ցոյց տուել ենք, որ նա {չունի} այդ բաները։ Մեք տեսանում ենք նորան միմ

խնամ տանի, սորանից աւելի հզօր ապացոյց {չունի} նա՝ իր սէրը դէպի մեռածը վկայելու։ Իսկ

ւ պէտքերի իրաւունքը յափշտակելու չափ ուժ {չունի} ։ Մեր խօսքը սիրահար մարդու վրայ չէ, սի

ուրիշ գեղեցկութիւնից, որ ամենեւին բան {չունի} բնութեան հետ, այլ կախւում է միայն ճաշա

դ թերութիւնքը։ Բայց հին լեզուն նոյնպէս {չունի} ՞ իր թերութիւնքը։ Նորա մէջ կան բառեր,

ես գալիս, չե՛մ ուզում, համարձակութիւն {չունի՛մ} քեզ տեսնել "։ Արդեօք, մէկ կամ երկու ա

շխարհի մէջ, բնութեան որդոց մէջ դու տեղ {չունի՜ս}, կարցա՞նք հասկացնել: P. S. Որպէ

. քա՛, խիզա՛ն, էս ի՛նչ կրակ ա, ամօթ {չունի՞ն} ըստօնք. ինչ բերաններից դուրս ա գալի քց

ինձ եւ այդ աստղը մի շինեցիր. խղճմտանք {չունի՞ս}, Աստուծուց չե՞ս վախենում, ես մի մեղաւ

քահանայք թարաքը էլլան, եւ այլն): {Չունիմ} զայլ ինչ ծանուցանել, միայն ի սրտէ եւ յ

որին, կամ յամի 1846, կամ 1847, զորոյ {չունիմ} օրինակն, եւ առաւել քան զայս, առ ի ծած

վք մարթացայց անկանել ի չու, առանց որոյ {չունիմ} ես զմիջոց, մանաւանդ զի գործն, որոյ վա

գիր գրիք նոցա, բարեւ արեք, ես ժամանակ {չունիմ} գրելու: Ողջ լերուք: Խ. ծ. Միքայէ

տեւ յուսով մտանելոյ ի հոգեւոր կոչումն, {չունիմ} ցայս վայր ժամանակի, այսինքն ի 24 ամեայ

դեկտեմբերին նոյն ամ ի, առաւել քան զորս {չունիմ} ասել ինչ, ըստ որում ամենայն հանգամանք

եկողներից լսել ես, թե ես հայի վերա սեր {չունիմ}, դու այդ բանը համարում ես դրուստ: Ես

չէ. առաջինը, որ ամեն փոշտի գրելու բան {չունիմ}, երկրորդը՝ ժամանակ չունիմ, բայց ամիս

գրելու բան չունիմ, երկրորդը՝ ժամանակ {չունիմ}, բայց ամիսը մեկ կամ երկու գիր միշտ գրա

եւ, թե ուշացավ, ներեք, որ ես ժամանակ {չունիմ}, եթե այստեղ լինեիք, կտեսնեիք, թե ես

այստեղ, երկրորդ, ես նոցա մոտ գնալ-գալ {չունիմ}: Ողջ եղեք եւ աստված քեզ կատարյալ առողջ

ետ ես շատ ժամանակ է որ մեկիցդ էլ մի գիր {չունիմ}: Բավական հոգսի մեջ էի, լսած լինելով ա

ցի, թե քաղաքումդ կլինի: Ուրիշ բան {չունիմ} գրելու. ողջ եղիք եւ ամենակալ աստվածը թ

գրեցի, չգիտեմ ստացավ թե ոչ, պատասխան {չունիմ} մինչեւ այս օրս: Սրբազանն Պետերբուրք է

նում լինելով եւ բժշկությամբ պարապելով, {չունիմ} իրավունք հայտնի կերպով պարապել այսպես բ

լորովին այլ բաների մասին: Ուրիշ բան {չունիմ} գրելու առ ժամս: Մնում եմ քեզ միշտ բ

կերպով ընթանամ նորա հետ: Ուրիշ բան {չունիմ} առայժմս գրելու, պատճառ, ինչ որ ունեի

սխալ տպագրությանը: Եղբայր, ես խոսք {չունիմ}, որով կարողանայի կատարելապես հայտնել ք

կտրել եմ, դուռեն դուրս գնալու ժամանակ {չունիմ}. համալսարանի գործերը, " Թափառական Հրե

պատմե քեզ Բերբերովը: Ուրիշ նոր բան {չունիմ}. Սուլթանին թամամ հազար անգամ ասի, եղբ

միամիտ եղեք: ՝ Ես գիշեր ցերեկ քուն {չունիմ} այդ բոլոր գործերի մասին, քեզ ասում եմ

ա, շնորհավորում եմ: Առ ժամս ուրիշ բան {չունիմ} գրելու, ողջ եղիր: Քեզ միշտ բարեաց

, ըստ որում ոչ մի կոպեկ ստանալու հույս {չունիմ} ոչ մի կողմից: " Հյուսիսափայլից " ձեռք

տելու համար հարկավոր են պայմանք, որ ես {չունիմ} եւ որի մասին չկամիմ ոչ ոքի բերան բանալ

: Այս պատճառով ոչինչ մասնակցություն {չունիմ} այսուհետեւ " Հյուսիսափայլի " հետ. ինչ

լի չէ, այլ եւ դորանից ավելի սիրելի բան {չունիմ}, սակայն համաձայնիր ինքդ, որ հնար չուն

որ հանձն եք առել զոհել 600, տարակույս {չունիմ}, որ կզոհեք եւ 800 մանեթ, ես էլ թե մար

ավարութեանն Անգլիոյ, ելանելով ի Հնդիկս {չունիմ} ինչ օգտիլ: Այսպէս խորհուրդ տայր ինձ

ը կվերջանա: Առայժմ այլեւս ուրիշ բան {չունիմ} գրելու: Հա՛, մոռացա, ես լսել եմ, ո

յստեղ: Մեր բոլոր ազգականաց շատ բարեւ, {չունիմ} ուրիշ գրելիք, եւ ժամանակն ալ խիստ կարճ

եզ եւ... Այս քաղաքի մասին լավ բան {չունիմ} ասելիք, անպիտան մի տեղ է եւ ձմեռը բոլո

նամակ մի՛ պահանջեցեք. գիտե աստված, որ {չունիմ} ուժ եւ զորություն: Այս տողերը գրում եմ

առավել քան թե տարի, ուստի եւ բնավ սիրտ {չունիմ} ձեր անճոռնի կռիվները մտիկ անելու եւ, թ

: Ես երկար բարակ դատաստաններու սիրտ {չունիմ} եւ մեջտեղի եղածը շարժիլ տավա տալապայի,

անից շատ նամակ մի՛ սպասիլ, ինչո՛ւ, որ {չունիմ} կարողություն գրելու, հարկավորություն է

Կգրես, թե աս քանիում գիրս է պատասխան {չունիմ} տեյի. ես քեզիմեն մեկ հատ գիր առիլ էի,

կբերեն Նախիջեւան: Ուրիշ գրելու բան {չունիմ}, մարդուդ շատ եւ շատ բարեւ արա, Գաբրիե

ույնպես. նարա ալ ջոկ գիրեր գրելու սիրտ {չունիմ}, հիմա մեծերուն գրեցինք ու մանրները մնա

յիմարութիւնների կարդացող չեմ եւ ժամանակ {չունիմ} եւս ուշադիր լինելու տգէտ մարդերի ցնորամ

քի պատճառ են դառնում: Ես դիտաւորութիւն {չունիմ} մի մարդ կամ մի ազգ անարգելու. քաւ լիցի

ս բանը, թող ուշադիր լինի, եւ տարակոյս {չունիմ}, որ ցաւելու էր թէ ինչ պատճառով բնութիւ

գնիսեան սլաքի վերայ: Ոչինչ այլ բան {չունիմ} առ ժամս ձեզ գրելու, մնացէք բարեաւ մինչ

մար ջուրը ձգեմ այդքան արծաթ, ես դուստր {չունիմ}, իսկ օտարի զաւակների վերայ ես հոգաբարձ

ելի երազ եմ տեսել... - Ես Էֆիմերդէ {չունիմ} ։ Ա՞յդ է քո շատ հարկաւոր գործը, խելքիդ

ւեցիր խելքիդ տակը, հասկացայ եւ ժամանակ {չունիմ} քո հետ գլուխ դնելու, գլուխս ցաւում է:

- Ամենեւին այդպէս: - Ես Էֆիմերդէ {չունիմ}, ուրեմն եւ չեմ կարող կատարել քո փափագը

- Ես արդէն ասացի քեզ, թէ Էֆիմերդէ {չունիմ}, այդ պատճառով եւս չեմ կարող լցուցանել

Առ այժմս ուրիշ արժանի ուշադրութեան բան {չունիմ} գրելու, սաստիկ վաստակած եմ։ Մնաս բարո

ամութիւնը դէպի ինձ. ոչինչ յարակցութիւն {չունիմ} նոցա հետ, եւ եթէ ինքը՝ Պ. Իսահակեանց

կամակորութեամբ. " Բայց մի մեծ կորուստ {չունիմ} "։ Յառաջ երանի տուեց, յետոյ կորուստ չ

է. - Ես անհաւատ մարդերի հետ գործ {չունիմ}, դու ծիծաղում ես իմ վերայ: - Ի՞ն

քեզ գրելու: Ուրիշ ոչինչ նորութիւն {չունիմ} քեզ յայտնելու. լսւում է միայն, որ մեր

րել, թող որ շատերի հետ ծանօթութիւն եւս {չունիմ}, ըստ որում, ընկերական հոգին վաղուց թռ

ու։ Վերջացնում եմ նամակս եւ ցանկութիւն {չունիմ} միւս անգամ ձեռք առնուլ այդ գիրքը: Ես ա

ն օտար եմ քեզ եւ ամենեւին վերաբերութիւն {չունիմ} քո հետ, ի՛նչ պատճառով, հակառակ իմ կամ

երեսին։ Ես ամենեւին երկբայութիւն {չունիմ} այս փոփոխութեան վերայ. միայն այս եմ մտ

տէր մարդիկ են: Եթէ մնամ Հնդկաստանում, {չունիմ} արծաթ, չունիմ կատարեալ ուսում, եւ չու

Եթէ մնամ Հնդկաստանում, չունիմ արծաթ, {չունիմ} կատարեալ ուսում, եւ չունիմ տէր, պարտ

նիմ արծաթ, չունիմ կատարեալ ուսում, եւ {չունիմ} տէր, պարտ եմ սորա եւ նորա դրանը մուրալ

նի՛- քանի անգամ ասացի ես քեզ, թէ ականջ {չունիմ} լսելու այդ տեսակ խօսակցութիւն: Բայց զգ

ամադիւական ապաբաղդութեամբ արժանաւոր դեւ {չունիմ}... գնա՛: Վէզիրը գլուխ տուեց եւ

փոքր հանգիստ վայելեմ, ապա թէ ոչ կեանք {չունիմ} կնոջս ձեռքիցը. կինը իւր կարգով սպասում

մատնութեան գիշերին: Ես դեւերից երկիւղ {չունիմ}... "։ - Գուցէ ճշմարիտ էք խօսում

Ես քո բարեկամութեան վերայ երկբայութիւն {չունիմ}, ուստի եւ անկասկած կարող եմ հաւատալ քե

ատ թանգ արժէ նորան: Ես քեզանից գաղտնիք {չունիմ}, - յաւելացրեց պ. Շաքարեանցը, բարեկամ

իւն կարելի է դիզել: - Երկբայութիւն {չունիմ} այդ մասին: - Այդքան հարստութեան տէ

գրութիւնը. այս պատճառով համարձակութիւն {չունիմ} խօսել հրապարակով իմ ընթերցողների հետ կո

ս այժմ վերադառնում եմ դէպի տուն եւ միտք {չունիմ} երկար միջոց ման գալու: Սկսեցին գնա

ւէր կամ խրատ, ես առհասարակ սովորութիւն {չունիմ} իմ խրատնելով գլխացաւութիւն պատճառել օրի

կան հարինք: - Թէպէտեւ ես շատ գլուխ {չունիմ} ուսումնական բաների, - ասաց Մահտեսի Թով

էի ձեզ եւ ձեր ընկերակիցներին, թէ տեղիք {չունիմ} ծակամուտ ճանապարհներով գործ կատարել, ե

է եւ աշխարհին խայտառակէ: Դնենք, թէ ես {չունիմ} այնպիսի գործեր, որ կարողանային երկիւղ

նալ ծնողքիս կամքին. այո, եւ օգուտ եւս {չունիմ} ընդդիմանալուց. զոհ պիտոյ է լինիմ այս ք

շատ թշուառ եմ, ձուկի նման մունջ. ձայն {չունիմ}, որ ասեմ ծնողքիս, թէ ես չեմ կարող կին

եւ կ'արդարացնէք նորա անձը "։ " Բայց ես {չունիմ} ոչինչ ատելութիւն դէպի նա, - պատասխանեց

ես այս բանի մասին բացայայտ տեղեկութիւն {չունիմ}, ես միանգամայն ձեր խղճմտանքի վերայ յու

Մալթա կղզիից։  Ցաւում եմ, որ {չունիմ} պատրաստի Օրհնեալ Ալեքսանդր Կայսեր հրովա

զուին շատ կամ սակաւ, եթէ թագաւորեցին: {Չունիմք} բան ասելոյ վասն ուսումնասէր օրագրին Սին

նակ եւ բազում գրողը: Մերձ է առ մեզ եթէ {չունիմք} զայնքան համբերութիւն զաչս դարձուցանել յ

խելամուտ առնլոյ զիմաստունս մեր: Այո՛, {չունիմք} ամենեւին իրաւունս եպերելոյ զնոսա վասն ա

սխանել է, թե Մեսսինան կամ Իտալիան զորք {չունին} այնտեղ՝ եթե՛ ունի մի Բուրբոն, թող ուր

ն խափանելով: Այո՛, վերաբերություն {չունին}, կրկնում եմ ես, ինչու որ դուք արժանի

առաջ. բարբարոսի արարքն էլ ծայր սահման {չունին}: Եթե նամակս հասնի ձեռքդ, գուցե այլ նա

եւ, մանաւանդ, աշունքին հաշիւ ու համար {չունին} այդ քաղաքը մտած սայլերը ցորենով, սեխով

եւ այլն: Քաղաքը կամ նորա շրջակայքը {չունին} մի առանձին բերք, որ յատկապէս նորան պատ

իւանդի առողջ մերձաւորների զգալիքի վերայ {չունին} մի որոշ ազդեցութիւն, զորօրինակ՝ հոտ,

համար մի ժանգոտ կոպէկի արժանաւորութիւն {չունին}, ուրեմն պատասխանենք այդ հարցմունքին,

ի՞նչ խելացնոր բան է, մի՞թէ Հայք լեզու {չունին}: - Անպիտան է նոցա լեզուն, անկիրթ

դ որ այդ բաները համարեա թէ յարակցութիւն {չունին} իմ նուիրական ազգային խնդիրների հետ: Ի՛

ցքը, որովհետեւ նոքա ոչինչ յարակցութիւն {չունին} այն բանի հետ, որ վաղուց սրբացած է իմ ե

ր Յիշատակարանքը, որ բոլորովին խորհուրդ {չունին} պատմութեան համար, շփոթում է պատմական հ

դպիսի անհիմն խօսքերը ոչինչ գին եւ արժէք {չունին} գիտութեան մէջ, որ պահանջում է փորձական

որել: Վանքերի սաղմոսերգութիւնքը հանդէս {չունին} ազգային լուսաւորութեան մէջ: Արգոյ

ածքը, խակ մտածութեան արդիւնք լինելով, {չունին} գաղափարների ընդհանուր միութիւն: Յառաջ

, բայց դոքա կոտրած զանգակի ձայնից աւելի {չունին} ուրիշ արժանաւորութիւն: Մեք ծիծաղում են

տանայ. այս կամ այն մասնաւոր գիտութիւնք {չունին} այն խորհուրդը, ինչպէս մտածում են ոմանք

արողանար այսպիսի զոհ բերել ազգին: Հայք {չունին} ակադեմիա՝ ուսումնական ճանապարհորդք դու

ը, լինելով շատ անհամեմատ միմեանց հետ, {չունին} իրաւունք մեզանից կատարեալ հաւատ պահանջե

յլափոխ արել է արդէն: Թշնամութիւնքը {չունին} այն զօրութիւնը, որ կարողանային մոլորեց

ից: Համաձայնեցէ՛ք, որ այդ երկուքը եւս {չունին} այն յարատեւ ոյժը, որ կարողանան պահել ե

նչ կառավարութիւնը եւ օրէնքը ազդեցութիւն {չունին} այս խնդրի վերայ: Ստիւարտ Միլը խօսում է

տ ճանապարհներով, որոնց մէջ վերջին տեղը {չունին}, անձնական վնաս հասցնել, վատաբանել, կ

նց գանձարանների մէջ, գրեթէ ազդեցութիւն {չունին} դրամական խնդրի վերայ: Եւ հասարակ ժողով

Ասիոյ եղանակները գրեթէ մեծ տարբերութիւն {չունին}, եւ ասիականը, եթէ աւելի յարմար, աւել

ն, արտաքս քան զկրօնականն - զի այսպիսիք {չունին} զտեղի ՚ի կրօնականսն: Եւ զո՞ր գաղափար կ

ասաց իւր մտքում, - " Բան ու գործ {չունին}, վազում փողոցում "։ Քանի ո

աւատացնում ենք, որ ժանգոտ փարայի արժէք {չունին} մեր աչքում: Ահաւասիկ մէք կանգնած են

, որ բնաւ մեզ՝ մեր ազգին վերաբերութիւն {չունին} ։ " Հիւսիսափայլը " աստեղաբաշխութեան վրա

, թէ այդ վէպերը մեր ազգին վերաբերութիւն {չունին} ։ Մենք հաւատացած ենք, որ ընտիր մի գրու

երը, ամենեւին գաղափար եւս չունենալով, {չունին} հետեւաբար եւ այն անօթները, այսինքն այն

իլիսոփայութիւնքը, որ բնութեան հետ գործ {չունին} եւ բնութեան մէջ գործադրելի չեն, այս կա

կոտրեցաւ։ Եւ այսուհետեւ ոչ միայն արժէք {չունին}, այլ բնա՛ւ ներելի չէ կրկնել։ Բայց

եւ անխտիր ամեն բանի տեղ գործածուելով, {չունին} միւս հոլովները։ Սոցա պակասը լցնում են

պատուած եւ այլն, վերացական նշանակութիւն {չունին} եւ կարող են կրաւորական անցեալ ընդունելո

, ի՞նչ պայմաններով, հասկացողութիւն եւս {չունին} դոցա վերայ, այլեւ թեթեւամտելով բոլորով

նիք պահելու հոգսը, շատ անգամ խտրութիւն {չունին} հնարների մէջ, որոնցով կարելի էր արծաթ

ն կեանքով, իմացականի մասին գաղափար եւս {չունին}: Կարդալ, գրել, ընդհանրապէս չգիտեն,

ուրս աշխարհ կա՞յ, չկայ, այդ մասին եւս {չունին} ոչինչ տեղեկութիւն: Այսպէս լինելով նոցա

ուելիքը, որոնք առանց տարակոյսի ախորժակ {չունին} տխրելու: - Ոչի՛նչ, ոչի՛նչ. մեզ ա

ը եւ վճիռը. երկրորդ, ձեր գործերը վերջ {չունին}. երրորդ, մեր դուստրը ամառանոցում աւել

որհուրդ ծէսերի լծի տակ, այնուամենայնիւ {չունին} այնքան զօրութիւն հոգու, որ թոթափէին մի

ն, եւ այն՝ ականաւոր անդամ։ Տեղիք {չունին} գերապատիւ Գաբրիէլ վարդապետի խօսքերը երկ

ուած մարդիկ գոռալու էին. " Մխիթարեա՞նք {չունին} բազմահայեաց եւրոպական կրթութիւն "։ Այո

ճակուած չլինելով մի ներգործական հոգու, {չունին} կամք, կամին անշարժ մնալ այն դրութեան ե

հայրենի ժառանգական նախանձու առ միմեանս {չունին} զ ուսումնասիրական ընկերութիւնս, յորմ է

նը: Ուրեմն քո գործարանի կարասները {չունին} նիւթերի պակասութիւն եւ դու հարկադրած ես

ացառականքը ամենայն տեղ է վերջաւորութիւն {չունին}, եւ եթէ մի քանի հոլովմունքի մէջ անունն

ականից՝ նախդիր յաւելացնելով վերան, եւ {չունին} առանձին բացառական վերջաւորութիւն։ Այսպ

եւ նկատելի թերութիւնքը էլ վերաբերութիւն {չունին} բնագրին, այլ՝ հեղինակի լեզուին եւ յառ

անդները սօսինձի նման մի մածուցիկ բան էլ {չունին}, որ մի հեղինակ թէ կամենայ դնել ազգի շր

նք իրենց ոչինչ նշանակութիւն եւ խորհուրդ {չունին} ։ Թէեւ առաջին լծորդութեան վերջաւորութիւ

ոլովման տակ գնացող բառերի եւ մի քառորդը {չունին}. բայց սորանից այս հինգ հոլովմունքը իրե

ը իսկի միւս ներգործողներից աւելի պաշտօն {չունին}, բացի նորանից, որ փոթորիկը նոցայ գլխի

ն, այնպէս եւ ապագայի հետ մասն ու բաժին {չունին}, եւ նոցայ հետ չէ մեր խօսքը: Մենք եւ ո

ներ, որ բնաւ եւ մէկ մազի չափ խոտորմոնք {չունին}. " սահման եդ եւ ոչ անցանեն ": Այդ օր

ստ էութեան ոչինչ խորհուրդ կամ զօրութիւն {չունին}, բայց եւ այնպէս ամբոխի աչքին երեւցող լ

առանց ծառի էլ մոծակի ձեռքից օր ու արեւ {չունին}. ծառն էլ որ տնկեն, էլ մօտ գնալ չի լին

իսկ այն հեղինակների գրածը ոչինչ արդիւնք {չունին} յառաջացուցած ազգի մէջ. այդպիսի ձգտողու

հետ, ասենք՝ թողէ՛ք դորանց, տգեղ են, {չունին} այն ազնիւ եւ վերին գեղեցկութիւնը, ինչպ

ազմի նկարագրությունը: Եթե տարակույս {չունինք}, որ լեզուն, ինչպես տեսանք, իբրեւ բնո

մեր ձեռքից. ապա նյութական հնա՞րը, այդ {չունինք} մեք, եւ ազգը պիտի օգնել եւ այդ ազգը չէ

ու ավարտված է եւ մենք այսուհետեւ պահանջ {չունինք}, ո՛չ. այլ նա ասում է միայն, որ ստորա

խայական է եւ անխել: Մեք երբէք իրաւունք {չունինք} ուրախանալու առանց օրինաւոր պատճառների,

ողովրդեան մէջ գայթակղութիւն ձգելու միտք {չունինք}, միայն թէ այս վերջիններուն համար Գերապ

որն որ արհեստնիս չէ, մօտենալու միտք ալ {չունինք} ) լուսաւորչական Հայերս բիւր անգամ ըսինք

չէ, վասնզի այն պատիւն անոր ընելու միտք {չունինք} եւ ուխտիւք կը խնդրենք, որ անոր նման քա

ւած: Բացի շնորհակալութենից, ուրիշ բան {չունինք} ասելու պարոն թարգմանողին, ներողամիտ աչ

ուրանտներին եւ ճիզուիթներին, որոնց հետ {չունինք} մասն եւ բաժին: Եւ ոչ միայն այսչափ, այ

օք մի օրինաւոր դպրոց, մինչեւ այժմ լուր {չունինք}: Թիֆլիսի հոգեւոր դպրոցը պիտի բարեկ

ները քննել եւ բերել Յիշատակարանիս մէջ՝ {չունինք} համարձակութիւն: Հարկադրւում ենք այսքան

մեք կրօնական վէճերը քրքրելուց աւելի բան {չունինք}: Այդ քուրայի մոխիրը եւ գազախը հերիք է

Բայց մեք այդ բաների վերայ խօսելու միտք {չունինք} ՝ լռութիւնը համարելով ամենարդար դատապար

ութեան արդիւնքը: Սորանից աւելի բան {չունինք} ասելու եւ ցաւում ենք շատ, որ իբրեւ յիշ

ութեան դրօշը: Բայց, այս ասելով, կամք {չունինք} ազգութիւնը կոյր ֆանատիկոսութիւն դարձնել

ամեն մինին պատասխան տալ. ո՛չ թէ ասելիք {չունինք}, այլ, որովհետեւ շատ ականջներ մարմաջու

ից աւելի, ուրիշ բանի հետ վերաբերութիւն {չունինք}: Էական եւ իրական պէտքերի մէջ տեսնում ե

նտանեկան երկպառակութեամբ Ուրիշ բան {չունինք}, բայց իրար դաւել, Եւ սարսափելի ա

այդ հայհոյութիւնների ընդդէմ, ուրիշ բան {չունինք} ասելու, բացի այն խօսքերից, որ հռչակաւ

ք, որ մի քայլափոխ եւս յետ կոխելու կամք {չունինք}, ոչ միայն Պ. Չամուռճեանի շաղփաղփելուց

ը ուսած լինելով վաղուց, անունից երկիւղ {չունինք}, ո՛չ Ռուսսօյի եւ ոչ Վօլթեռի, այո՛, պ

պիտի արհամարհենք քահանայութիւնը, կամք {չունինք}, մատնելով չարագործը քաղաքական կառավարո

եան եւ բռնակալութեան մէջ, այո՛, հաւատ {չունինք}, հաւատալով, որ Աստուած ազատ է եւ առաջ

րտելու: Բայց որովհետեւ, մէք երկիւղ {չունինք} անունից, ուստի եւ ընդունում ենք նաեւ պ

նը, Կեցցէ՛ Լոլօյան ": Առայժմ միջոց {չունինք} ուրիշ բան ասելու, առայժմ հերիքանում են

ճեղքէր եւ հասանէր ժողովրդին։ Տեղիք {չունինք} ամենեւին մեր ժողովրդի անգրասիրութեան վե

էլ, յետոյ էլ եղած են Մուշէներ։ Պատճառ {չունինք} չընդունելու, որ նորա օրով էլ կային։

ուն Աշուշայի դռնում, ուստի եւ իրաւունք {չունինք} եզրակացնել այս բանից, թէ երեւելի եւ հա

մէկ եւ այլն։ Մեզ թւում է, թէ իրաւունք {չունինք} բանի տեղ չդնել այս եւ այլն խօսքը, որով

տնի չէ։ Ստո՛յգ է, Յայսմաւուրք եւ այլն {չունինք} մեր մօտ, բայց հազիւ թէ դոցա հեղինակութ

եսակ քաշկռտուք մեկնութիւնը։ Մենք վէճ {չունինք}, գուցէ եղել են մարդիկ, որ հնոց բառը այդ

ին մտածելուց աւելի ուրիշ պարտականութիւն {չունինք}, իսկ ազգի բաները, եկեղեցու բաները թող

եալից աւելի եկամուտքի արդիւնաւոր աղբիւր {չունինք}: - Ուրեմն, դու ուրախանում ես, եթ

յն միւս մարդիկը, որոնցից ոչինչ արդիւնք {չունինք}, որոնց շեմքը երբեք չենք կոխած, որք հա

րայ, բայց բանը այս է, որ մեք ամենեւին {չունինք} երաժշտութիւն: - Ապա հնուց մնացած տ

քս գերեզմանի մէջ․․․․․․․․․․․․․․․ Մեք {չունինք} ազգային երգեր, չունինք ազգային երաժշտո

․․․․․․․ Մեք չունինք ազգային երգեր, {չունինք} ազգային երաժշտութեան, չունինք բանաստեղ

երգեր, չունինք ազգային երաժշտութեան, {չունինք} բանաստեղծութիւն, որովհետեւ ապրում ենք

անը այս է, որ մէք դեռեւս պատրաստութիւն {չունինք}: Նա եւս անցեալները, որ խօսում էինք,

յս մասին բան մի՛ ասա, միայն թէ ժամանակ {չունինք} այժմ, թո՛ղ փոքր ինչ համբերէ, երբեւիցէ

Մէք այսպիսի անցքեր նկարագրելու միտք {չունինք} այստեղ, այլ այս մի քանիքը այն պատճառով

պատմութեան մէջ, որ այս րոպէիս ժամանակ {չունինք} հանդէս բերել։ Մեք, այսչափ խօսելով

այս սխօլաստիկների անունները եւ տարակոյս {չունինք}, որ այդ պարոնները ինքեանք, իւրեանց գործ

առ այժմս Աստուածաբանութիւն գրելու միտք {չունինք}, վասնորոյ թող հերիք լինի մեր խօսածը կրօ

րդ է ասել, որ մենք բնաւ պահանջողութիւն {չունինք}, թէ մեր գործադրած ձեւ ու ոճը աւելի մօտ

եւ բնաւ նոցա բուն բառը հին լեզուում էլ {չունինք}, պիտի նաեւ օտար լեզուներից առնունք, ի

ռով: Ցաւում ենք, որ աւելի ծանօթութիւն {չունինք}: Նոյնպէս Սօսի մեծ եղբայրը ` Պարէտը, հ

, խնդիրը այդ չէ, եւ մենք դորա վրայ վէճ {չունինք}. այլ այն մանաւանդ, թէ հարկաւո՞ր է պահ

որհուրդը, բայց մենք բնաւ վերաբերութիւն {չունինք} այդ բաների հետ. մեզ մանաւանդ քաշում է

պէս պահուած լինի այս աւանդութիւնը, վէճ {չունինք}. մանաւանդ մենք չենք կարդացել այդ մասին

նել անցածի լուծի տակ, այնպիսուն ասելիք {չունինք}: Եթէ ցանկալի եւ հոգով լափ ցանկալի

րւում: Գոնէ՛ մենք աւելի աջողականութիւն {չունինք} այս բանում: Նկարագրելով Աշտարակի

քայութիւն ըլնի, կտրե՞ս ոչ. ինչ ունինք {չունինք} չորացել ա ": Բայց չնայելով այս բոլորի

սափեցնելու համար: Թէպէտ մեր ազգի մասին {չունինք} այսպիսի գրքեր, բայց կենդանի ազդը, որի

ք խոստովանում ենք, որ բնաւ տեղեկութիւն {չունինք}, թէ ինչպէ՛ս էին այն կողմերի մեր գեղացի

ւ որովհետեւ չգիտենք, ուստի եւ իրաւունք {չունինք} նորա օգտի կամ նորա ընդդէմ բան խօսել: Ի

կա. 2) հանգի՛ստ թող մորս: Ոչ մի գործ {չունիս} դու նրա հետ: Ինչ էլ որ նա անի, այդ նա

ասել քեզ, որ դու ոչինչ հասկացողութիւն {չունիս} ուսումնական բաների մէջ. Մանդինեանց Տէր

- Մեր տղա՛յ, ոչինչ բանից տեղեկութիւն {չունիս}, դուրսը բոլորովին ջրհեղեղ է, իսկ դու

քո անունը: Դու ասում ես, թէ " դուստր {չունիս} եւ թէ ոչինչ պարտական չէիր ազգին, թէ դո

ս երեւում է, շատ պարապած ես եւ ժամանակ {չունիս} ։ Փոյթ չէ, թող սրտերս մօտ լինին միմեան

- Ե՞ս որչափ ունիմ: - Չգիտե՞ս, որ {չունիս}: - Հըմ. դու հայրենիքի որդի՞ ես:

որ կերակուր լինի սատանայի: Միթէ՞ ամօթ {չունիս}, դու քրիստոնեայ մարդ ես. ինչպէ՛ս կարե

ւմ ես, ապա ուրեմն ոչինչ հասկացողութիւն {չունիս} մեր ազգի մասին: Ժողովուրդ ասացեալը բաղ

, այժմ ես քո մօտումն եմ. ուրեմն պատճառ {չունիս} երկիւղ կրելու: Ճշմարիտ է, ես մի քանի

վեհափառութիւն Ձեր կարեկից ելով ազգին, {չունիցի} անտեսել զբողոք նորա, երբ մինչ առ Ձեզ բ

ի մինչի ցմին մատնաչափ տեղի եւս չունի եւ {չունիցի} ոք կարողութիւն վաճառել կամ գրաւ դնել զի

ւ մին ռուփի սքայ ամսական խարճովն, բայց {չունիցի} կարողութիւն վաճառել, գրաւ դնել եւ կամ

դ ապա զանցանել զպաշտելիութեամբ կիւրակէի {չունիցի} համարիլ ի մեղս, եթէ ունիցի ոք առ այն զ

եւ շուարեալ ի վարանս տարակուսի]. մի՞թէ {չունիցի} իրաւունս ընթանալ զնոյն՝ որ [բաց եւ արձ

եզ ( այս է ի ձեռնտուութիւն ազգայնոց), {չունիք} երբէք խնայել զձեր ովսանն պարտ ու պատշաճ

գրության գինը կանխիկ չստացած, իրավունք {չունիք} տոմսակ կտրել եւ տալ ում եւ իցե: Վեր

ո՛չ, բայց եթէ չէք ստանում, մի կորուստ {չունիք}. դորա գործակատարների մէջ չէ՛ երեւում մ

մեքենայ, որպէս մեռեալ դիակ. դուք կամք {չունիք}... Ձեզ եւ հարկաւոր չէ լեզու եւ բանական

, կատակէն ուրիշ բանի արժանաւորութիւն մը {չունիք} եղեր: Հայոց եկեղեցին Բաբկէնին ըրա

սպասէք, վասնզի անկէց ալ ուրիշ արժէք մը {չունիք} ": Շնորհակալ ենք Պ. Կըկռիկեանից ե

դէն եւ ասում է. - Դուք գաղափար եւս {չունիք} վաճառականաթեան վերայ. եթէ ես խանութը ն

բայց, իմ աչքում ամենեւին զանազանութիւն {չունիք} այն ռամիկներից, որոնց վերայ գոռում է ձ

ճշմարտութիւնն է խոստովանում, իրաւունք {չունիք} եւ չէք կարող նորան քարկոծել՝ առանց ստո

կամաւոր կուրութեան հետեւելով չտեսնէ եւ {չուսանի}. " ինքն ոչ մտանէ եւ որոց մտանեն արգելո

նորս չէի՞ն: Աստուած, ողորմիր ինձ ասել {չուսանողը}, այլ, դորա փոխանակ, Աստուած, ես քեզ

ւնակւում, ճարտասանութիւններ, որ ոչինչ {չուսուցին}, մանաւանդ մեծ եւ մանր քերթուածներ, նկ

օճայեանց Ստաւրոպոլ ` Յովհաննէս Պօղոսեան {Չուվալեան} 6 օրինակի փող 2 օրինակ Իզմիրեանցին 1

լ պահանջում է, որ նա այն մէկն էլ մենակ {չուտէ}, այլ իրեն եւ տանուտէրին ( քեօխուայ) է

ս գովելի գաղափարի մասին, եւ չենք կարող {չուրախանալ} ` Հայ մարդու բերանից լսելով այսպիսի խօս

ոքի մի՛ ասա, հարկավոր չէ, թող թշնամիք {չուրախանան}, նորա պատիվը մերն է, ուրեմն խոստովանո

: Թո՛ղ նոյնպէս Բէգզադէի նման մարդիկ {չուրախանան}, թէ ինքեանք, ազատ մնալով, առիթ ունէի

սում է Նըւիրական վայրկենին։ {Չուրախացուց} ոչ ոք նորա Տխրադիտակ երեսը.

ւ բացայայտուեցաւ, թէ Քրիստոսի արդիւնքը {չուրանալու} համար, անշուշտ պիտի հաւատալ եւ խոստովա

, իւրեանց ամուսինների հետ միասին: Նոքա {չուրացան} ազգի օգուտները, նոքա այրութիւն ցոյց տո

անուկներին, որոնք, իւրեանց ազգութիւնը {չուրացող} ծնողների զաւակ լինելով, ուսել էին գոնէ

նայինք վեզիր յաղիին եւ, մամաս կեբերնը {չոփեչինիին} բանը այս տեղը շատ թանկ է եւ Ստամպոլ ալ

Մի մարդ սեւագլուխ հասակով միջակ {Չոքած} էր անձայն ծերի առաջին։ Նախա

գով անխարդախ, Որ ներէ յանցանք այն {չոքած} մարդու Որ մերկ դիմակով սատանայ խար

իմ պիղծ ձեռներ Թաթաւեց արեամբ այս {չոքած} ընկեր. Վա՛յ իմ տարաբաղդ գլխին յա

ս գիշերին պ. Շաքարեանցի ախոռը եւ ծունկ {չոքած} նորա առաջեւ, աչքը արտասուք խնդրել է.

անգամ երեկոները իւր ննջարանի մէջ ծունկ {չոքած} Աստուածածնի պատկերի տակ, աղաչում էր նո

րծ երեւեցաւ նորան Աստուածամայրը։ Ծունկ {չոքած} Աստուածածնի պատկերի առաջեւ երդում կերաւ

ծերունի հայրը եւ մանաւանդ եղբայրը ծունկ {չոքած} նորա առաջեւը աղաչում էին մնալ։ Նա հերք

ալով հերքել հասարակաց խնդիրը, որ ծունկ {չոքած}, աղաչում էին յանձն առնուլ, համաձայնեց

ն քարոզիչքը։ Պարագուայի բնակիչքը ծունկ {չոքած} լսում էին նոցա հրամանը եւ մեծ երջանկութ

րս մօտ վազեց, Կատաղի դէմքով նայեց {չոքածին} Եւ նորա կողքին ինքն եւս չոքեց։

մենայն վերոյասացեալ Ինճիճեան խորհրդոց, {չոքան} 'ի Ենի-խափու, խաբեալ 'ի բանից Յովհաննէ

նա վասն այսորիկ։ Եւ յերկրորդում նուագի {չոքան} պարտաւորեալք 'ի բանից Մաթոս աղայի Ալլահ

եւ հանդիսապետը հրամայել էր նորան ծունկ {չոքել} տէր սատանայի գահի ոտքումը: Ոչինչ տեղից

իր սրբացնե՞լ, անխտիր նոցայ առջեւ ծունկ {չոքել} ու խո՞ւնկ ծխել, որովհետեւ մինը հազարամ

Սպասի՛ր, Պ. Բէգզադէ, ես քո դրանը կը {չոքեմ} մի օր եւ ինչպէս նախ եւ յառաջ գորգս ( խա

դրացի, ես մի օր քո դրան առաջեւ եւս կը {չոքեմ}... - Ասա՛, խնդրեմ, ի՛նչ խորհու

եկեալ յանուն Տեառն " ասելով, ծունկ կը {չոքեմ} նաեւ նորա առջեւը։ Պարոն, լեզուի խնդիր

Դէպի գեղի գերեզմանքը, Ծունկ {չոքեց} մի շիրմի մօտ: " Հայրի՛կ, աստղիկ

եց չոքածին Եւ նորա կողքին ինքն եւս {չոքեց} ։ " Հայր իմ հարազատ ծերունի

նչ ժամանակ ներկայանալով Կայսրին, ծունկ {չոքեց} նորա առաջեւը Չինացոց սովորութեամբ։ Յիս

մեր Մեսրովբի, Ուրացողք, ծո՛ւնկ {չոքեցէք}: ՈՒՂԵՐՁ Առ Մեչուխեչան ի Կո

էր. եթէ ո՛չ, նոյն ուղտը նորա դրանը կը {չոքէր}. միեւնոյն ժամանակին աշակերտի շալակին ս

ջապէս եւ անտարբեր պախարակել եւ այլն "։ {Չչգիտեմ} ՝ ինչ է հասկանում անմիջապէս ասելով։ Ես

լ անպտուղ իդէալների մէջ եւ մինչեւ այսօր {չպակասեցան} բերանաբաց փիլիսոփաներ, որ քամի կուլ տա

աստակած եմ։ Մնաս բարով: Խնդրեմ նամակդ {չպակասեցնես} ինձանից։ Ողջ եղիր: Քո եղբայր

ակեցի: Հույս ունիմ, որ ձեր նամակը {չպակասեցնեք} ինձանից, ես եւս կգրեմ եւ այսպես միմյան

թ զհնար առ ի կեցութիւն այնպիսի, յորում {չպակասէր} ոչինչ. նա չգիտէ թէ որոյ ազգի է զաւակ,

նինք խելացի մեր պահանջողութենների մէջ. {չպահանջենք} հեղինակիցը մի անկարելի բան։ Թող որ նա

՛ւ մէք մեղաւոր ենք. եթէ նա այնպէս շուտ {չպահանջէր}, մէք եւս այնքան չհեռացնէինք, ո՛չ այս

անգլիացիներն իրենց սիստեմն անձեռնմխելի {չպահեին}, եթե, - ասես ֆրանսիացիներին ի ծաղր,

, նոյն քահանան, հարցանում ենք, անարատ {չպահելով} իւր քահանայութիւնը, իւր դատապարտելի գո

ւորք ընդունակ էին ազգը պահելու, ինչու՞ {չպահեցին} այս գաղթականութիւնը Եւրոպայի մէջ, ուր

, եթե եղբոր հիվանդությունը նրան այնտեղ {չպահի} ): Ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչու եմ ուրախանու

ւմ է, խմում "։ Բացի սորանից, " պահք {չպահո՛ղ} եւ ամեն ժամանակ կերակուր ուտող " անուան

արիչքը կամ դաստիարակքը դպրոցների, որ, {չպահպանելով} ազգի օգուտը, չարաչար էին գործ դնում իւ

բան գտնէ, որի մէջ պատսպարէ իր անձը ու {չպաղի} սատկած ձուկի պէս, քաղցածը էլ համին չի

հոգացին իւրեանց պիտոյքը եւ աղախիններից {չպաշտուեցան}. մարդ չկար նոցա ձեռքին ջուր ածող կամ ա

ր միջոցին ոչինչ արժանի ուշադրութեան բան {չպատահեց} այս գերդաստանի մէջ, բացի ամենօրեայ միօ

ի զանազան կարգս կրպակաց, այլ որովհետեւ {չպատահեցաւ} բարձր սրբազնութիւն Ձեր ի քաղաքիս զի օծա

նարին էր, որ ուրիշ ազգերի մէջ պատահածը {չպատահէր} եւ մեր մէջ. այս րոպէում անչափելի է մեր

տուծուց խնդրում ենք, որ ձեզ մի չար բան {չպատահի}, եւ միտքը դրեց այն տեղից Յունաց կողմեր

Պետերբուրգ ստացվեն այն բոլորը, եթե ես {չպատահիմ} եւս նույն միջոցին հիշյալ քաղաքում:

կատարել այնպես, որ ոչինչ անհամությունք {չպատահին}: Սիրական եղբայր, փոքր ինչ երկայնամ

ես հայհոյանքը մի կողմ թողնելով եւ նրանց {չպատասխանելով}, կօգտվեմ տրված դասերից: Ի՞նչ խոսք որ

ցա անկորուստ: Երկար ժամանակ նամակներիդ {չպատասխանելուս} պատճառը էր իմ անդադար զբաղմունքը եւ եթե

անյաջող: Պ. Մանթուխեանցը խօսքերով {չպատասխանեց} այս հարցմունքին, աչքով միայն ստորասաբա

Ես աստղերուն կը հրամայեմ, որ քեզ խաւար {չպատէ}. Ամպին կ՚ասեմ ` իսկի բնաւ կայծակնե

արսին խունկ ծխելու վարձ, որպէսզի նորան {չպատժի} այդ մահը իսկոյն հարսնացած: Վարդ- Խա

, նոցա համար, որ ընկել էին այդ իւրեանց {չպատկանած} իրաւունքը ձեռք բերելու քամակից: -

ուրդ ենք տալիս ձեզ՝ բան գրելու ժամանակ {չպատկանել} այս եւ այն հակառակող բաժիններին, խօսել

լ Պ. Իսահակեանցին " բան գրելու ժամանակ {չպատկանել} այս եւ այն հակառակող բաժիններին, խօսել

այ, անշուշտ մահառիթ են, եւ եթէ մահ էլ {չպատճառեն}, ապա ուրեմն պիտի համաձայնել, որ աւելի

ց թողում, որ կարելի եղածի չափ մանրամասն {չպատմէ} Մամիկոնեանց գերդաստանին վերաբերեալ մի ն

պրէ-կարասը բաղնիք "։ Իրա՛ւ որ, " թող {չպատմուի} այս Գէթի մէջ եւ չլսուի՛ Ասկաղովնի դռներ

եւ անբարոյական մարդիկ դպրութեան ձեռքով {չպատուհասուին}, բանականութիւնը, արդարութիւնը մեզ՝ գ

եթէ ապառաժ լինէր, չէր կարող դիմանալ որ {չպատռէր}: Նա էլ չէր յիշում Անգլիոյ քաշածները Կա

եթէ աւելի ստոր արժանաւորութեան նիւթերից {չպատրաստեմ} կօշիկները այնպէս, որ իւրաքանչիւրը ինձ

արը գործ գրուելուց յետոյ, եթէ հեղինակը {չպարապի} երկրորդական բնաւորութեանը կերպարանագործ

ռայլութեան պաշտօնական հրովարտակով: {Չպարծենալով} ասում եմ, Ձեր մռայլութիւն, ես իմ բոլո

, որ մինչի ներկայ թարեխս ամենեւին ումեք {չպարտիմ} ինչ սանաթով, չիթով կամ խսեպագրով, ուր

անականության տեսությամբ, սառնամանիքներ {չպետք} է լինեն: Եվ ահա թե ինչպես են կատարում

ության համար, Ֆոշեն այդ դեպքում, նրան {չպետք} է հանդիմաներ նվաճման համար. բայց ինչպե

բան չեն տալիս ինձ, բայց գիտության մեջ {չպետք} է արհամարհել եւ շատ քիչը, մանավանդ, ո

նշչիկովի մոտ, նորոգման կարիք ունի: Հո {չպետք} է Մոսկվայում թողնենք, իսկ այդ տեսքով տ

ւն բոլորովին կկորցնի իր իմաստը, եթե նա {չպետք} է դիտվի ինքնուրույնաբար: Ես ինքս էլ առ

այդքան անհանգստանում ես իմ մասին, բայց {չպետք} է վհատիլ. սպասենք մինչեւ վերջը: Ին

ու պիտանի տարրերի վրա, որ չի կարելի եւ {չպետք} է խզել ներկան ու անցյալի շաղկապող պատմա

ց տուած բարեկամութիւնը, խնամքը եւ սէրը {չպէ՞տք} է հանէր դորայ մտքից այն դաւաճանութեան մ

լինէր, այնքան բաներ տեսանելուց յետոյ, {չպէտք} է գործարանումը ծառայութիւն յանձն առնուր

ը, եթէ ոչ ի տեսանել, ի նայել։ Ս տառը {չպէտք} է ընդունել այստեղ որպէս առաջին դէմք ցոյ

կհամարեի, որ ես քու եղբայրդ լինելով, {չպիտի} կարողացած լինիմ քեզ ճանաչել եւ օտարի աչ

կ չուներ. չէ՞ որ վտանգը լուրջ էր - այդ {չպիտի} մոռանալ: Ներկայումս, սակայն, այդպիսի

իմ գործին, հակառակ դեպքում ավելի ոչինչ {չպիտի} կարողանամ անել, եւ տա աստված, որ ամեն

ն Ձեր լրագրի մեջ: Հավատացած եմ, ոչ {չպիտի} մերժվի խնդիրս, քանի որ էլ չեմ կարող հր

թյան պատճառով: Բայց ես դրանից էլ օգուտ {չպիտի} քաղեմ. պատճառ, ապրիլի 15-ին, թե միայ

ս եւ իմ ազգի իւրաքանչիւր անհատը նոյնպէս {չպիտի} ունենայ գրաւ դնելու կամ վաճառելու իրաւո

, որ գրաւ դնելու կամ վաճառելու իրաւունք {չպիտի} ունենանք: - Այո՛, մեր օգուտը պա

ծ են գաւառական ատենին, թէ չեն կարող եւ {չպիտի} ներգործեն 1861 փետրուար 19 հրովարտակի հ

թիւնը: Գաւառներից գալու մետալեայ դրամը {չպիտի} կարողանայ, մի տարի միայն, ծածկել Թիւր

տ թէ՛ Պօլսի եւ թէ՛ գաւառների մէջ մարդիկ {չպիտի} կարողանան հաց ճարել, աղքատութիւնը եւ ս

իսի է Թիւրքը, որի մէջ չկայ եւ յաւիտեան {չպիտի} լինի ոչինչ գործունէութիւն, երկրագործի

որ հարիւր երեսուն տարուց յետոյ Անգլիան {չպիտի} ածուխ գտնէ իւր հողի մէջ, ահա այս երկու

նոքա ապրած լինէին մարդու անունով, նոքա {չպիտի} վերջանային, որովհետեւ մարդը կայ: Բայց

է ինձ քո վերացական ազգութիւնը, ես միշտ {չպիտի} հասկնամ: Դու ինձ ասում ես՝ պահենք մեր

ւը, փո՛քր է այս, աղքատ ասած բանը բնաւ {չպիտի} լինէր աշխարհի վերայ: Բայց աւա՜ղ, հարս

, որովհետեւ եթէ իւր ցանկացածին չհասնի, {չպիտի} գործէ: Այս առեւտուր է. պիտի տայ ստանա

յս խեղճ մարդը իւր կեանքը իբրեւ շնորհք, {չպիտի} ստանար բռնակալ-բարերարից: Միստիկն

մի՞թէ նրանք, որ աչքեր ունեն տեսնելու, {չպիտի} ՞ գուշակեն այդ, հէնց որ սկսեն կարդալ:

բացասական կարծիքներ, այսինքն թէ ինչպէս {չպիտի} լինէր. ստոյգ է, որ շատ պարոններ ուրիշ

դրելով, որ այդ ուրիշը պատժից վախենալով {չպիտի} յանցանք գործել Յայտնի է, թէ այս վարդապ

ոքը. " թէ որ մեր անձը դատէինք " ( ապա {չպիտի} դատապարտուէինք)։ Ուրիշներն էլ, ագահո

Երբ էլ որ լինի, ես իրեն իսկ՝ Ղազարին {չպիտի} թողում հանգչել այդ տեղում, թո՛ղ թէ նոր

խմբագիրքը, որ մէկ անգամ է տպուել եւ էլ {չպիտի} տպուի։ Սեբէոս եպիսկոպոս, ( Պատմ)

այն մարդը, որից բողոքում էր Փարպեցին։ {Չպիտի} դնէր դարձեալ Մուշէի անունը, որովհետեւ

մանակ Մամիկոնեանց տան ծառայքը կամ Աւագը {չպիտի} համարձակէին նորա վրայ բանսարկութիւնք ան

նվի, հարիւր բառի մէջ քսան հինգ բառ հայի {չպիտի} մնայ։ Ցաւալի երեւոյթ։  Արդարութ

Ուզելով շինել հազարամեայ աւերանքը, {չպիտի} փոքրոգութեամբ սրտնեղենք, թէ ինչի՛ մէկ

անտի իւր հաստատութեան մինչեւ ցայսօր "։ {Չպիտի} մոռանալ, որ այդ նախդիրները կորուցել են

լ հոլովակերտը իսպառ դուրս ընկել, ուստի {չպիտի} զարմանալ, եթէ տալիս-ը աներեւոյթ եղանակ

յի որ կպչի, նորան բայացնում է եւայլն։ {Չպիտի} մոռանալ, որ նոր լեզուի մէջ, թէեւ գրեթ

յերի կազմող, ուրեմն առանց նորան, բայը {չպիտի} բայ լինի, բայց մենք վերի օրինակից տեսն

խօսքի զօրութիւնը այս է, ա) թէ բայերը {չպիտի} բաժան գրվին իրենց բայական վերջաւորութիւ

րծադրութիւնը՝ հեղումն-հեղման եւ այլն, {չպիտի} թոյլ տուած, թէեւ մինչեւ այժմ ազատ չենք

վհետեւ մեր անաչառ քննութիւնը բնաւ երբեք {չպիտի} նսեմացնէ նորա արժէքի եւ քանքարի փայլը,

էս է ստանում: Սօսին եւ Վարդիթերին, որ {չպիտի} հասնէին իրենց ցանկութեան, միեւնոյն վիճ

, կոկել եւ միութիւն տալ մեր նոր լեզուին {չպիտի} փոքրոգութեամբ սրտնեղինք թէ ինչի՛ մէկ կա

ն: Բացի սորանից, պ. Պոոշեանցը արդեօք {չպիտի} ՞ դուրս եկած լինէր բնականութիւնից, եթէ

, բա մի կարաս գինի, մի հինգ լիտր արաղ {չպիտի} տանի՞նք. հաւողի ժամանակ ա գալի, թազայ

Գիտենք, որ ասիացին դեռ երկա՜ր ժամանակ {չպիտի} կարողանայ եւրոպացու պէս թել քաշել շերամ

րգործէ օրինաւոր կերպով, այնուամենայնիւ {չպիտի} կարողանայ այդ բառերը առնուլ ժողովրդի շր

, նորա ձեւը ուրիշ բան չէ կարող լինել եւ {չպիտի} լինի, եթէ ոչ մտքի ձեւի ցոլացումը։

որա մեռած մայրը։ Այսպէս եւս նոր լեզուն {չպիտի} ստրկանայ հնին, այլ պիտի մշակուի ինքնու

շանալ, չմեղանչել արդարութեան ընդդէմ եւ {չպղծել} մի գործի սրբութիւն: - Դու կարծում

դկութեան հարկաւոր էր, բոլորը չասացին, {չպրծան}, այլ երկուքն էլ, մասնաւոր խորհրդով գր

է միջոցներ ձեռք առնել, որպեսզի սերմերը {չսառչեն}, այսինքն՝ լավ փաթաթված դնել ճամպրուկի

որդիքը կամ թոռները, դժուար է հաւատալ: {Չսերմանած}, հնձելու յոյսը չար անձնախաբէութիւն է.

ադրված ուրախանալու, որ չէր կարելի նրան {չսիրել}: Մինչդեռ, անhերքելի ճշմարտություն է,

ի անգամ միայն տեսել եմ, եւ նոքա իմ հայ {չսիրելս} կարելի է այն բանից են դուրս բերել, որ

ւմ: Աստուծոյ սիրուն, ասացէք՝ ինչպէ՞ս {չսիրես} այդպիսի մի մարդ։ Ճշմարիտ, եթէ Ղզլարից

պրդեցաւ նա ՚ի մեզ, եւ ՚ի հաշուի իւրում {չսխալեաց}. ազգն, բազում անգամ նենգեալ ՚ի պապակա

հաւասիկ ապացոյց: Ադամն ուխտել էր անխաբ {Չսխալուել} մեղկօրէն, Ուստի յախուռն ընդվզմամբ ` Մէ

լ է խիստ սաստիկ ` Տօն օրերում մարդ {չսպանել} բնաւին. Բայց գլխիդ գինն ըստացել

ար հետեւողքը ծաղրից աւելի ուրիշ բան թող {չսպասեն} ինձանից: Փիլիսոփայութիւնը պիտի բխի իւր

՛մ այնպէս ճար չկար։ Բայց ընթերցողը թող {չսպասէ} մեզանից լսել, թէ ինչ է մեր կարծիքը Փար

որությամբ, գուցե թե քաղաքը առ ժամս բան {չստանա} ներկա առձեռն պատրաստ արծաթով կամ փոքր բ

, որով գրում է ` ա) նամակս մինչեւ այժմ {չստանալը}, բ) Բերբ[երի] եւ այլն Փարիզից գալը ե

Այս նամակը թեեւ սկսել էի կեսօրին, բայց {չստանալով} ֆիզիկան, մինչեւ որ հարկավոր տեղեկանքնե

ր շատ անգամ գործը պատշաճաւոր ուղղութիւն {չստանալով} չէ հասել իւր ուխտեալ խորհրդին: Այս մեր

: 13-ին նամակ գրեցի եղբօրս. պատասխան {չստանալով}, 17-ին կրկնեցի: 21-ին վերստին կրկնեց

նալի քրմական պատգամից ո՛չ մի հատուցումն {չստանալով}, վերադառնում են դէպի գործարանը: Վերակ

այց երբ աւարտել էր իւր խօսքը, պատասխան {չստանալով} գրականութեան դեւից, աչքը ձգեց նորա վեր

ա մի ծառայ էր, որ չորս ամիս ոչինչ վարձ {չստանալով} եւ հասած լինելով վերջին տառապանքի եւ նե

եմ. լերդս եւ գլուխս ցաւում են: Նամակ {չստանալուս} համար աղբաթս էլ խառնուած է: 12-ին այսօ

ատեմ, բայց " Հյուսիսափայլից " մի կոպեկ {չստանամ}, այդ ո՞ր գրքի մեջ գրված է: Եվ ո՞ր մար

ցէ. եթէ Կումպանու սանաթ կամ սարթիփիկէթ {չստանիցի}, գրաւականով մուդաթի դիցեն, մինչեւ մին

առավոտյան ժամը 7-ին: Սպասած նամակդ {չստացա}, բայց միեւնույն է. սա վերջացնում եմ,

ւթյունը: Ստորագրության գինը կանխիկ {չստացած}, իրավունք չունիք տոմսակ կտրել եւ տալ ո

հարսանիք խնդրելու, բայց ոչինչ պատասխան {չստացաւ} հարսնացուի ծնողքի կողմից. նա անհանգիստ

ւթեան յոգիս եղէ ապաստան եւ մինչեւ ցայժմ {չստացեալ} զպատասխանին, ի մեծի տրտմութեան տարուբե

ր հին լեզուի ամբողջութեան հետ, եթէ մեք {չստրկանանք} որեւիցէ գաւառական բարբառի։ Գրել ժո

իմ խորհրդաւոր պարտականութիւնը: Թող {չսրտնեղին} տղայաբար այն մարդիկը, որոնց ծանր է տես

թափել էր ազատութիւն պաշտպանելու համար, {չվախենալով} նորա կերպարանքներից, Բոռքը, որ իւր հա

ւ բեմի վերայից չքացնելու համար: Թող {չվախենայ} Պ. Չամուռճեանը, այս դատապարտութեան հե

ր յաղթել շատ դժուարութիւնների, բայց նա {չվախեցաւ} ։ Սորա հակառակ, նա այն մարդերից էր, ո

ռ անցեալ տարի պիտի երթայի, եթէ եղբայրս {չվախճանէր}, բայց այս տարի անպատճառ պէտք է գնալ,

տատելու համար, բարձրաձայն գոռում է. " {Չվախնանք}, չվախնանք աչքերս մատենագրութեան վերայ

ար, բարձրաձայն գոռում է. " Չվախնանք, {չվախնանք} աչքերս մատենագրութեան վերայ դարձնելու "

.. Նոքա չնենգեցին իւրեանց ազգին, նոքա {չվաճառեցին} իւրեանց գրիչը... Նոքա արհամարհեցին օ

մտքիս մէջ ես ամեն ժամ, Ազնուաբար {չվարուեցար} այս անգամ. Թէ միւս անգամ մի

դառնային, եւ խօսելու ժամանակ դահճի պէս {չվարուէր} լօգիկայի հետ: Տեսանենք՝ այս բարի խորհ

ում Փարպեցու ստոյգ պատմութիւնից։ Բանին {չվերաբերուած}, եւ մանաւանդ անհիմն, ենթադրութիւնքը ս

ատալու, ինչպէ՞ս բանի վերջը- կատաստրոֆը-{չվերագրէ} թըլիսմի զօրութեան, երբ Վարդիթերի մահից

ղկոտութեամբ կատարելուց, որով արարուածը {չվերջացած} գրեթէ բազմութեան մի մասը գնաց. քանզի կ

վ չէ կարող տալ, եթէ եկեղեցին չխնդրէ եւ {չվկայէ} նուիրելու արժանաւորութեանը, իսկ արդ,

նկիրթ հասարակութիւնից: Այս խօսքերը թող {չվհատեցնեն} նորանց, մենք ոչ թէ չենք ոզում, որ շատ

, համեմատելով պէտքերի շատութեան, թո՛ղ {չվհատեցնէ} ձեզ. այն մարդը, որ զգում է իւր անձը կ

բան հարկաւոր է նորից սկսանել, բայց թող {չվհատուին} փոքրոգի մարդիկ, թէ բան չլինելով, այժմ

իտի շահով պարտք առնու եւ այնպէս վճարէ. {չվճարել} իւր ժամանակին չէ կարող, առանց գործերը

Խալիլ նայիբը, երկար ժամանակ իւր պարտքը {չվճարելով}, այլեւ ամենայն կամակորութեամբ իմ հետ օ

կուց պակաս կարել: Խօսելիք ունի՞ս։ Եթէ {չվճարես} ոսկին, առանց կօշիկի կը մնաս: Կարո՞ղ ե

ատ ու այսօր իր տաճկական տրամաբանութեամբ {չվշտացնէր} մեր պարոնների կոյս անկաջը, բայց որ հայ

ւթիւնը եւ չձանձրանայ ձեր խաղաղ հոգին եւ {չվրդովուի} ձեր ստոյգ ազատամտութիւնը այս առաջին անգ

լով մեր անբաղդացած ազգի վիճակին, տեղիք {չտալ} անձնական կրքերի եւ ախտերի, երբ որ պիտո

, Բէգզադէն սպառնում է ոչ մի կոպէկ վարձ {չտալ} սայլորդներին ապրանքը բերելու համար:

ծել՝ առանց հող տալու շինականին: Երկիր {չտալ} նոցա, ասել է 23 միլիոն ժողովուրդ օրակա

յարուցանել կառավարութեան ընդդէմ. բայց {չտալ} չէ կարելի: Վերջիվերջոյ, որոշուեցաւ չա

ախաղան, նշաւակ մարդկան, Միայն թէ {չտալ} նուիրած հողի։ Ծերունի մարդո

եմ, եթէ բարով ամուսնանամ, այդ մատանին {չտալ} իմ կնոջը խօսելու վարձ, մի՛ ցանկանար իմ

րական չափից, չենք կարող մի քանիսը ցոյց {չտալ}: Այո՞, պարտակա՞ն ենք ցոյց տալ, որովհ

իսկ խրատողին, որպէս թէ աղջիկը տալը կամ {չտալը} կախւում է լոկ Գարեգնի խօսքից: Առա

սեղանից եւ բռնելով ձեռքում զննում էր, {չտալով} Շաքարեանցի ձեռքը: - Լա՛ւ է, լաւ,

ւր տեղը չքացնել Յիշատակարանիս արեւ ցոյց {չտալու} համար, մի՞թէ պարծանք չէր քեզ եւ քո բոլ

մանաւանդ, ուրիշներին բամբասանքի տեղիք {չտալու} համար, որպէս թէ զանցառու էր զաւակների

ձանից, այսինքն՝ իմ քեզ հաց տալուց կամ {չտալուց}, բայց ես զոհում եմ քեզ այս կտոր հացը,

է չէ ես քեզ կը ստրկացնեմ եւ ոչինչ օգուտ {չտալուց} յետոյ դեռ զրկանքներ էլ կը պատճառեմ քեզ

կայ ", - ասում է նա, եւ եթէ ես նորան {չտամ} հարիւր, ուրիշ տեղ եւս պակաս գնով չէ պի

ւած նորան երեք աւուր մահ տայ, այդ բանը {չտայ}: Վաճառականութիւնը Նախիջեւանի մէջ,

Յաջորդ լինել պապին առաքելոյն Պետրոսի՝ {չտայ} նմա իրաւունս ինչ առաւել քան այլոց եպիսկ

կին մարդոցը եւ սպառնում է, որ էլ Սօսին {չտայ} աղջիկը: Վարդավառին, ինքնամատոյց կերպո

ժանայ, եւ պարսիկ վերակացուք թոյլ ումեք {չտային} ի Հայոց յունականաւն վարիլ դպրութեամբ,

արերարք, Երախտագէտ սրտիս զգացմունք {չտան} ինձ թոյլ՝ բանալ զբերան այլով բանախօսու

յց մեր տեսածը եւ լսածը մեր հետ գերեզման {չտանելու} խոստումը առնում ենք հրապարակով: Ընթերց

ն պատճառով, որ Թիւթիւնճի-օղլուն կասկած {չտանի}... - Դու ընդունու՞մ ես, - խօսքը յ

եղբոր ձեռքը, իսկ Սաշային ասա, որպեսզի {չտանջե} իր շանը: Այժմ անցնում եմ Անանիայի ն

են ժամանակ այնպէս ապրին, որ նոցա խիղճը {չտանջէ} նորանց "), աղօթք էր անում՝ ասելով,

դերի ընթացքը, որ մեք ուրիշ անգամ տեղիք {չտանք} ստորաքարշ հոգիների, երբ դոքա կեղծաւորո

հարիւր։ Ի՛նչ կարող ես ասել: " Եթէ դու {չտաս} հարիւր, ուրիշ տուող կայ ", - ասում է

հոգու որպիսությունը ինձ քաջալերություն {չտար}, ես համարձակվելու չէի: Հավատացած ե

հանգիստ, եւ ամենեւին ոչ ոք նորան ձեռք {չտար}, այսուամենայնիւ նա մարելու չէ՞ր մի ժամ

նի զօրութիւնը, մանաւանդ որ կրիտիկայն, {չտարածելով} մի ընդհանուր տպաւորութիւն բոլոր ընթերցո

մեր ազգի հետ, եթէ դա յիմար գաղափարներ {չտարածէր} ազգի մէջ, հաւատա՛, որ հետեւելով իմ բա

լսելով այս բանը Պ. Խուդաբաշեւից՝ բնաւ {չտարակուսեցանք} կարծել, որ պարոնը կա՛մ ամենեւին չէ կար

ղաւ եւ որի՛ ձեռքը ընկաւ, բայց նա յառաջ {չտարաւ} իւր խօսքը, եւ եզրափակեց այստեղ իւր պատ

ւթեան տակ, եւ թէ նորա մշակութիւնը առաջ {չտարուի} հնի ազդեցութեան ստրկացնելով, այն ժաման

եւան հասածովը մի գիր գրել, մինչեւ այժմ {չտեսա}: Ես եւ Ավտուշն ողջ ենք եւ առողջ: Մ

վ: Ի՞նչ է, նրա պատմությունը դեռ լույս {չտեսա՞վ}: Ի դեպ, իր այս երրորդ հատորն այնքան մ

ափել դատարկ նորասիրութեան պատճառով: Ես {չտեսած} հաւատում եմ, որ կայսրների, թագաւորներ

թէ մի զաւակ, որ, դեռ հրապարակի լոյսը {չտեսած}, սպանւում է Պ. Չամուռճեանի վարդապետի

ոչ միայն չկատարած, այլեւ երազում անգամ {չտեսած} գործի մասին, մեր փոյթը չէ. մէք մեր կո

գիտէ, ինչ մարդու հետ էին ամուսնանում, {չտեսած}, չխօսած, չիմացած նորա բնաւորութիւնը,

ցողութեան նշան, որ ցոյց տուած լինէիր, {չտեսայ} մինչեւ այսօր: Օրերը անցանում են, մեր

է տեսանել, միշտ տեսանում եմ: Ինչպէ՞ս {չտեսայ} Պոստրանայի պատկերը, եւ դեռ եւս ներկով

թիւն: Վերջին անգամն էր, աւել {չտեսայ}, Գնում էի ծովով հեռաւոր աշխարհ․․․

զգի վիճակին ուշադիր եղող մարդը չէ կարող {չտեսանել}, որ Հայերի մէջ եւս օրէ օր առաւել շատ դ

ոսի առակները: Այս բանում եւս չէ կարելի {չտեսանել} նորա պարկեշտութիւնը՝ իւր ասպարէզը սկսա

ով պապականութեան վերայ՝ մի՞թէ կարելի է {չտեսանել}, որ նա ներգործում էր ամենեւին քաղաքակա

паралич) հիվանդ է եւ բժիշկներից օգուտ {չտեսանելով} այժմ տիրացու Սրապիոնին Նարեկ կարդալ է տ

ով, արժանի չէ մեղադրութեան: Բայց ես, {չտեսանելով} մի այդպիսի տուն հայկական անշէն անապատի

գլխատելու... Զարթնում է Ազուչենան եւ, {չտեսանելով} իւր որդին, աղաղակում է... Նորան ասում

ն ուշ չդարձուցանելով այս բաների վերայ, {չտեսանելով} իւր աշխատութեան թուլութիւնը, դեռ նուիր

անդուսը նայելով չորս կողմը եւ ոչինչ տեղ {չտեսանելով} աթոռ, որի վերայ կարելի էր նստել, հանե

ղջ ազգ, որ չէր կարող իւր լռութեամբ կամ {չտեսանելու} դնելով լռելեայն քաջալերել յանցաւորը:

ջուրը կը դնեմ, որ քո Յիշատակարանդ արեւ {չտեսանէ}... Ինձ Բէգզադէ են ասում: - Թող եւ

ն նայիր... կորի՛ր, կորի՛ր, որ աչքս {չտեսանէ}: Այլ բան չկար, որ խոսէր ողորմելի

ացած էիր, եթէ մեր " Հիւսիսափայլի " մէջ {չտեսանէի} անդադար քո օրագրութեան թերթերի հատուածն

ր պէս խօսում էր իւր զաւակների հետ. մեք {չտեսանք} դեռեւս, եւ չտեսնելու պատճառն այն է, ո

Նամակը կնքելուց յետոյ, մէք ոչինչ նշան {չտեսանք} Մանուշակի մէջ, որ ցոյց տար նորա նամակը

իմ վերայ, Շատ բան տեսնել կարող էր... {Չտեսաւ}. թէեւ էր ներկայ... Ես ապրել լաւ գիտէ

Մանկութենից ծերութիւն Անցուց, {չտեսաւ} լաւ օրեր, Հանգիստ ու ազատութիւն:

Շատ բան տեսնել կարող էր... {Չտեսաւ}. թէեւ էր ներկայ.... Ես ապ

ց յանկարծ երեք քայլ: Պ. Յովնաթանեանցը {չտեսաւ} եւ չնկատեց այս կերպարանքը. բայց նորա պ

աց ծովը, ապա միաժամանակ, նա չէր կարող {չտեսնել} եւ չզգալ վտանգ՝ հանձին Կարլոս I-ի: Այ

զաւակների հետ. մեք չտեսանք դեռեւս, եւ {չտեսնելու} պատճառն այն է, որ մեր կանայք կորուսել

Գնա՛ մեռիր դու քաջի պէս, Թող {չտեսնէ} թշնամին Քո թիկունքը, թող նա չասէ

շն էլ նորա կամաւոր կուրութեան հետեւելով {չտեսնէ} եւ չուսանի. " ինքն ոչ մտանէ եւ որոց մտ

ել է կամ թաքուն խօսել, որ իր չարչարողը {չտեսնէ} նորա խօսածը ու գլխին չզարկէ, կամ պարապ

պոկ գալով ծառը չնկնէր ծովի մէջ եւ մարդը {չտեսնէր}, որ փայտը ջրի տակ չէ գնում, անհնար էր

հեղինակը այդ վիճակները հանելով առաջուց {չտեսնէր} Սօսի եւ Վարդիթերի գլխին պատրաստուող փոթ

ց ազգը, Արագածի վրայ կրակ կամ լոյս եթէ {չտեսնէր}, անհնար է, թէ նա չեղած տեղից կանթեղ հ

ուխտ, խեղճ մարդիկ, Ինչպէս վաղուց {չտեսնուած} Կարօտակէզ սիրելի։ Չի վրդովիլ

ի Մեզ նոր աշխարհներ բացին. {Չտեսնուող}, չբռնուող Զօրութիւններ զսպեցին,

մեջ ծանրակշիռ գրքերը քիչ են եւ գներն էլ {չտեսնված} թանկ են: Որեւէ խեղճ գրականագետ, որպես

ա բոլոր պատվերները: Գրիր նույնպես, որ {չտխրեն} իմ մասին ու լաց չլինեն: Ես շատ եմ նեղվ

ովհետեւ նոր էի բռնել սորան: Ողջոյն եւս {չտուած} ՝ դրեց նա թաց գլխարկը աթոռի վերայ, հան

յց Մանթուխեանցը արաղի վերջին ումպը կուլ {չտուած}, սկսեց պատմել, թէ ինչ կերպով վերջապէս

, դեռ կարելի է, որ այս երեկոյ եւ բարեւ {չտուած}. պատճառ, քանի գնում էին, շատ մօտ ծան

անչու լերդին ջուր գնաց. Մոզին էլ {չտուե՞ց} մի կից, - Գլո՜ւնձ ի կպրէ կարաս:

պահոված լինելով իմ ներկայութիւնը, թոյլ {չտուեց} իւր բարկութեանը վառուիլ, բորբոքուիլ,

եւ իւր արուեստի մէջ ոչինչ արդիւնք ցոյց {չտուեց}: Շատ կը խոսէր, սակաւ կը հասկացնէ

Այստեղ հեկեկանքը եւ արտասուքը թոյլ {չտուեցին} շարունակել նորան իւր խօսքերը: Մի փոքրի

ակ եւ փտածին կեղեւի հետ, այլեւ հանգիստ {չտուին} բոլոր Եւրոպային: Նա մոռացել էր թէ ինչպ

։ Մինչեւ անգամ եւ Յունարէն գրքե՛րս ինձ {չտուին}, որ ընկած են այժմ վանքում՝ ցեցերի կեր

՞ւ իմ պարոն մարդին Այն րոպէին ցոյց {չտուիր} քո ստեղծուածք սուրբ ձեռին, Սահմա

ն ի լուսաւորել զմարդիկ, անտես առնել եւ {չտպել} երբեք: Այսու կարկեսցին բերանք բացեալք

րդարացի նկատողութիւնք այդ գործի վերայ։ {Չտպեցինք} նոցանից եւ ոչ մինը եւ տպելու եւս չէինք

թեամբ հրատարակած կամ մինչեւ այժմ դեռեւս {չտպուած} տաղերգութիւնքը տպել է առանձին՝ որպէս Ն

գոյ վարդապետը ձեռք է զարկած մինչեւ այժմ {չտպուած} Հայոց հին հեղինակների գործերը իւր ծանօթ

ւ մի գրաւոր տեղեկութիւն չեմ տուել նորան {չտպուելու} պատճառի մասին: Պիտի իմանալ, որ ես " Հ

. լաւագոյն միջոցն էր այդ, որպէսզի թոյլ {չտրուի} հայերին ` պատրիարք ընտրելու Ռուսաստանու

վրայ. ինչպէ՞ս կարելի է, որ այդ դրոշմը {չցոլանար} նորա լեզուի եւ մտածելու ձեւերի վրայ: Հ

որ օրիորդը, վեր կանգնեցաւ իւր տեղից եւ {չցրեց} իւր բաժակը պատուական, մաքուր սառն ջրով

պահանջել, որ խոտը չոր մնայ, կամ հողը {չցրուի} ։ Յայտնի է, թէ Հայոց ազգը Գէդէօնեան բր

ան եւ պատմական դէպքերի ազդեցութեանց մէջ {չփնտռենք} այս բաների բուն պատճառքը, ի՞նչպէս պիտի

աքի բարբարոսական սովորութեանը, եթէ դու {չփրկես} ինձ ": Այս էր նորա ամենօրեայ աղօթքը,

յք միայն ( որպէս անմեղութեան {{երեւեցուցի՞չք} ) պիտի կատարեն: " Երեխեքն էլ "- պ

սրտիս մխիթար, Թէ՞ զգալով չարչարուիլ Ու {չքանալ} վայրապար: Ա՛ռ նորան յետ, ինձ պէտք չէ

եացքին, այդ օրից սկսանում է երեւելապէս {չքանալ} Մխիթարի միաբանութեան բուն խորհուրդը։

րա վերարկուն սպիտակ ` Գուցէ երբէք {չքանայ}, Բայց հրաշալի ճակտիդ պսակ `

րոց յաւել մեզ ասել, թէ ազգն կործանի եւ {չքանայ} մինչ ի սպառ, եթ է նորն լեզու լիցի կիրա

, անտարակոյս, պիտի յետ գնայ, եւ պիտի {չքանան} այնուհետեւ մեր բարի բարի յոյսերը, որ ո

յս Կարգը եւս շուտով կը կործանուէր եւ կը {չքանար}, ինչպէս շատ հոգեւոր Կարգեր երեւել էին

ը, որ Արտաւազդը դուրս չգայ ու աշխարհքը {չքանդէ}. եւ մենք մեծ ուրախութիւն զգացինք, երբ

մէջ կոմսի որդին... Մանուկը մի րոպէում {չքանում} է բոցերի մէջ: Բայց ի՞նչ յուսահատութիւն

երը կենդանի են, նոքա չեն կորչում, չեն {չքանում} եւ մարդերի թիւը չէ սակաւանում, թէեւ մե

ցողը, եւ ի՛նչ զօրութիւն է այն, որ երբ {չքանում} է, կենդանի մարդերի միլիոնաւոր բազմութի

երջանում, ոչինչ արարած բնութեան մէջ չէ {չքանում}. եւ թէ բնութեան կեանքը յարատեւ է, անվ

ձնագիտութիւնը, կամքը եւ ճանաչողութիւնը {չքանում} է. ուրեմն շատ հեշտ էր Յիսուսեաններին խ

ենց կերպարանքը, ո՛չ, բարոյական խնդիրը {չքանում} է ական թօթափել։ Ժամանակի հարուածը վ

եց, երբ աւարտել էին խմելը: Երկու րոպէ {չքաշեց} նոր լցրած բաժակներ յայտնուեցան երկուքի

վելի ձայն չունեն, քան վերջին ջրկիրը եւ {չքավորը}, որ հրապարակում բանջարեղեն է վաճառում

ծախնդրությամբ, որ միշտ իրենց եւ հիշյալ {չքավորների} միջեւ քաշում էին ինչ որ եգիպտական սահմա

ուկը իւր հողով հանդերձ կատարելապէս ազատ {չքարոզուի} եւ այս կերպով այն կնճիռը չլուծուի, ստր

ւիտեան կայ ", - կցորդում ենք մեք: {Չքացած} ազգը ապրում է իւր ժառանգների մէջ, յառա

որ բազմութիւն օր ու ցերեկով համարւում է {չքացած}, եւ երբ յառաջանում է, վաղուց արդէն ապ

կար այդ անձնաւորութիւնը, եւ ազգութիւնը {չքացած} էր։ Այնուհետեւ ամեն բան ընկնում է բնու

շարունակ կտրատում էին միմեանց. կորան, {չքացան}, եւ մինչեւ այժմ դեռ չեն կարող հաշիւ ու

ին ընդունակութիւնները. կործանուեցան եւ {չքացան} բոլորովին մեծ եւ հոյակապ մտքերը եւ ընդո

ամենայն արդարութեամբ ինքը եւս կորաւ ու {չքացաւ} Լեհաստանից: Եթէ հոգեւորք ընդունակ է

երպարանքը, միթէ՞ կարելի է ասել, թէ նա {չքացաւ}, ես տամ քեզ ի՞նչ բան կամիս եւ դու չքաց

եանը կազմուեցաւ, բայց նա չկամելով լսել {չքացաւ} Կոստանդնուպոլսից. եւ թէ Կրօնական ժողով

առնուեցաք ժամանակի հոսանքի հետ եւ անհետ {չքացաք} մշտնջենաւոր ովկիանոսումը: Ձեր մխիթարակ

երան. իհարկե խելագարություն է ջնջել եւ {չքացնել} որդին, որ գուցե հոր նման կամ ավել քաջ

էջ, թէ մի սատակիչ շանթ կարող էր իսկոյն {չքացնել} նորան, եւ այնուհետեւ զուր էր ծագելու գ

դպիսի արծաթագլուխ յօժարում ես զուր տեղը {չքացնել} Յիշատակարանիս արեւ ցոյց չտալու համար,

այտի օրինակը եւ խոստովանում եմ, որ բան {չքացնել} չէ կարելի աշխարհի երեսին, - վեր առեց Թի

ր անձին հետ, կարողացաւ երեսուն օրի մէջ {չքացնել} բանականութիւնը եւ ինքնագոյ կամքը։ Յիսո

րրոն եւ դ'Օսսա՛, այն մասին, որ խնդրեն {չքացնել} Հենրիկոս IV-ի ընդդէմ գրուած նզովքի կոնդ

այո մի մասնով եւ Հրէայք՝ կէս մի կրակով {չքացնելով}, կէս մի ողորմելի դրութեան մէջ հալածակա

ոպէկի նման կը չքացնեմ՝ քո Յիշատակարանդ {չքացնելու} համար. ինձ Բէգզադէ են ասում... -

եւ այլն, եւ այլն եկեղեցու բեմի վերայից {չքացնելու} համար: Թող չվախենայ Պ. Չամուռճեանը

լու համար, մեհենական գրքերը այրելու եւ {չքացնելու} համար, որ հեթանոսութեան յիշատակը ես չմ

իւր աւետարանական հպատակներից մի քանիքը {չքացնելու} աղագաւ, եւ որի յիշատակի համար մեդալիոն

, երեք հազար մանէթ երեք կոպէկի նման կը {չքացնեմ} ՝ քո Յիշատակարանդ չքացնելու համար. ինձ

պա մի փայտ տո՛ւր ինձ, ես կ՚այրեմ եւ կը {չքացնեմ} նորան, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն:

, ամենայն օր միմեանց սպանեն, խեղդեն եւ {չքացնեն}, մինչեւ թագաւորը կամ ժողովուրդը լինի լ

անուելով մի այդպիսի մարդու գլխի վերայ, {չքացնէր} նորան: Ցաւելի մտածութիւն. արդեօք կա՞յ

օր, որ այդ կնոջ կամքով կայծակը մի մարդ {չքացնէր} ": Շին. - " Ճշմարիտը պիտոյ է ասել

, գլխատում է, աքսորում է, ի վերջոյ, {չքացնում} է բռնութեան երեւեցուցիչը: Ուրախաց

, որ իւր կարգով ճնշում է եւ օր ըստ օրէ {չքացնում} է առաջին աղբիւրը։ Այս պատճառով եւս միա

է եւ մաշում է, այո՛, շատ անգամ իսպառ {չքացնում} է այս կամ այն աւանդութիւնը, այս կամ այ

եւ մեռնէր մի ահագին ազգ: Ի՛նչ է ուրեմն {չքացողը}, մեռնողը. ի՛նչ է յառաջացողը, եւ ի՛նչ

ացաւ, ես տամ քեզ ի՞նչ բան կամիս եւ դու {չքացուր}, եթէ կտրես: - Ապա մի փայտ տո՛ւր ին

փրկութեան համար, պապականութիւնը ազգեր {չքացուց} իւր ապահովութեան համար եւ դեռեւս՝ պաշտ

Այն կոնդակը որ տուել էր, բոլորովին {չքացրաւ}. Քարտուղարը այն մասին գրեց, որ պ

մ սոսկական Պօղոսը մինչեւ ապաշխարութեամբ {չքաւէ} իւր մեղքերը, չեմ կարող հաղորդութիւն ու

տաւորների աշխատութեններին: Մշակութիւնը {չքաւոր} մարդերի համար բաւական օգտակար բան դարձա

րինակներով ձրի կը բաժանէր ազգի աղքատ եւ {չքաւոր} մարդերին՝ հարուստ մարդերից միայն ստանա

եւ իցէ. այժմ այն գործաւորը դարձած իւր {չքաւոր} ընտանեաց մէջ, չէ կարող եւ այն մի քանի

ետոյ, դժուար բան չէ. բայց մի աղքատ եւ {չքաւոր} առաքինութիւն ճանաչել ու մեծարել, ա՛յդ

ցած էր, թէ մի աբեղայական կարգ, եւ այն {չքաւոր}, խեղճ, ողորմելի վիճակում, եւ կտրած բ

մակալ լինի իւր աւելորդ արծաթը գործ դնել {չքաւորների} անտէր եւ անտիրական զաւակները սնուցանելո

իսի բաների: Նա ապրում է քաղաքի մէջ իւր {չքաւորութեամբ} եւ յոյս ունի հարուստների վերայ, որ կը

նի եզերիլ վճիռ Սինօդին եւ գտանիմ ի մեծի {չքաւորութեան} եւ տառապագին աղքատութեան եւ յամեցողութի

համար, որ միտ չդնելով իւրեանց հոգեկան {չքաւորութեան} վերայ, հրատարակում են իւրեանց անձը առա

կ: Եւ այնտեղ, ուր մարդը պատերազմ ունի {չքաւորութեան} հետ, որ չգիտէ, թէ վաղը ինչո՞վ պիտի կե

եւ տուրք հայրենեաց եւ միանգամայն ստիպող {չքաւորութիւն} նոցա 'ի սկզբան անդ, առիթ եղեւ փօլիթիքա

տեսանելով այդպիսի ազգերի յետին հոգեկան {չքաւորութիւն} ՝ յառաջացած իւրեանց ստրկական կրօնի ազդե

յս վայր իմաստնոց հայոց՝ շօշափել զհետին {չքաւորութիւն} հին մատենագրութեանն, որովք հային ի գիտ

ամատիկական գործողութեան պակասութիւնը եւ {չքաւորութիւնը}: Այս եւս պիտի ասել, որ եղերերգական խա

րը չեն մի ազգի համար, որի մատենագրական {չքաւորութիւնը} բարձրացած է մինչեւ ի կոկիւտոս Հայոց: Ո

ներին: Այնպիսի գեղերում, ուր ժողովրդի {չքաւորութիւնը} արգելառիթ է այս գաղափարի իրագործութեանը

ց եւ իւր խորին փիլիսոփայութեան շօշափելի {չքաւորութիւնը} յայտնելուց, այլեւ եթէ նորանից հրաւիրու

. իմ աղքատութիւնը ստիպում է ուրախանալ: {Չքաւորութիւնը}, աղքատութիւնը, ապրելու եւ ընտանիք պահ

ն, որ հանդիպողի երեսին էր զարկում սորա {չքաւորութիւնը}, իսկ իւրեանց հարստութիւնը: Դստերքը,

եան ուղղութեան ամլութիւնը եւ տարապայման {չքաւորութիւնը}: Բայց այս ուսումնասիրութիւնը կարող է մ

պատանը ձեւելով։ Ցաւելի է, որ մի քանի {չքերի} պատճառով որպէս Մեհրուժան, նոյնպէս եւ Վա

եղեցու համար արիւն թափել. ուստի մի քանի {չքերի} պատճառով այն մարդոց անունն էլ կորցնելը

տալիս, Երբ ողջունում ենք մենք այդ {չքերին}, Որ դրան շուն են, եւ մեզ տեսնելի

շուած Սեւուկ Անձեւացեաց իշխանը ուրացեալ {չքերից} մինն էր։ Սորանից այսքան կարողանում ենք

": Ըռխի՜ն եաշիր, դու, այդ {չքի}, Տե՛ս, ինչ մեծ մեծ է բրդում,

ուց յետոյ, հազար պարկեշտութիւն, հազար {չքմեղութիւն} չէին կարող փոխել նորա կարծիքը: - Ա

մ ` ցօղի մէջ Իր մատները թրջելով: Ի՜նչ {չքնաղ} է, սիրայոյզ, Երբ գնում է ընդառաջ Եւ

պում են նստած կառքերում Դէպ ազատութեան {չքնաղ} օրօրան, Դէպի սուրբ սիրոյ հայրենիքը,

Վարդ ժպիտն է ծաղկում անո՜ւշ, տենչագին {Չքնաղ} կոյսի որդան կարմիր շուրթերին, Բայց մն

օտ ինձ համար այլ կը լինի, Ինչո՞ւ {չքնաղ} արեգակին բարեաւ մնա՛ս չասացի: Ա՛

Իմ պապը երբ տեսաւ նորան, տեսաւ {չքնաղ} երեսը, Եփ էր գալի երակներում...

գամբին. Չէր կշտանում նայել նորա Քնքոյշ {չքնաղ} երեսին. Այժմ նորան չեն ճանաչում, Մոռա

ը սեւ սաթի պէս փայլում են: {Չքնաղ} իրան, մէջքը բարակ, իսկ կուրծքը Դ

ցրո՛ւ քո ջրերով ": - Ո՛վ իմ {չքնաղ}, ասա՛, լսեմ, ով ես դու. Ես մօ

, տեսանում եմ այլ աղջիկ, Նոյնպէս {չքնաղ}, նոյնպէս մատաղ, թափանցիկ:

լով, կառուցանում են այն արարածների մէջ {չքնաղ} եւ վսեմ ստեղծուածը, որ միայն իւր արարչ

ապատ քաղաքի, շինէ զնա գեղեցկայարմար եւ {չքնաղատես} կոփածոյ քարամբք " ( Յովհ. կաթ., Պատմ

: Կամայական անձնախաբէութեամբ վիհը {չքննելով}, արդեօք, փրկուա՞ծ է ձեռագործի վաճառակ

ից Արքայն զօդ շնշեաց, Զիս ընդ նմա {չքոտի} հիւրընկալաւ այր հովուաց։ Արքայազունք ե

քո համար ձեւի փոփոխութիւնը համարւում է {չքութիւն}, միթէ՞ տանդ կտրի կղմինդրները, որ ժամա

էր մի կազմուածքի մէջ: Ես գերադասում եմ {չքութիւնը}, քան թէ լինելութիւնը, եթէ մարդը պիտոյ

հնար է ընդ ապերախտութիւն պարեգօտաւորացս {չքստմնիլ}.... Մամբրէ վերծանող, եղբայր Մո

յ նոր զօրութիւն, Եթէ դարձեալ դու {չօգնես}: Մուսա՛յ, յանգիր դու իմ վ

քը ուղղեցրեց դէպի այդ կէտը: Նորան փոքր {չօգնեց} եւ իւր գեղեցիկ համբաւը, որ ստացել էր մ

թե, եթե դուք, ազգի իշխանքդ եւ կարողքդ {չօգնեք} մեզ, մենք ոչինչ ենք եւ ոչինչ գործ չենք

նցյալներն Մանուկ աղային գրեցինք պատկերը {չօծվելու} համար, մենք գիտեինք նոցա սիրտերն ցավել