Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

29-ին տեսութիւն եղբօրս, Կ[արապետ] Մ[արգարեանի], {Դ[անիէլ]} Թ[որոսիչի] եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ: Առաջի

ը յուլիսի 26-ից գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս, {Դ[անիէլ]} Թ[որոսիչի] եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ: Առաջի

ամակ ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օրից եւ Աւտ[ուշից] 25 {դ[եկտեմբերի]}. 7-ին պատասխանեցի: 10-ին նամակ ստացայ 8-ից գրո

ր աշխատությունը կպսակե մեր սրտի ցանկությունը, եւ {դա} հավիտենական արձան կլինի մեր անկեղծ բարեկամությանը

մ քեզ Քրիստոսի Սուրբ Հարությունը, տա աստված, որ {դա} մեզ ամեններիս համար հոգու եւ մարմնի նորոգություն

վինք եւ այս անտեղի ուշանալու մեղքը կքավենք, թեեւ {դա} մեր մեղքը չէ, բայց այժմ այնտեղն է հասած մեր բանը

եի տեսանել եւ այդ նոր աստվածաշունչը, մանավանդ որ {դա} եբրայականից է թարգմանված: Աշխատություն հանձն

ությունից է կախված իր ամբողջ ընտանիքի բախտը, իսկ {դա} երկրորդական խնդիր չէ: Հանգստացրու նույնպես մեր ծ

ան, այն ժամանակ հողը հավաքում են արմատների մոտ: {Դա} անհրաժեշտ է, որեւէ այլ խնամք չի պահանջում այս շա

զի անճշտության համար էլ չի կարելի նրան մեղադրել. {դա} էքսպեդիցիայի տեղագրի կամ երկրաբաշխի գործն է, որը

սին այնքան շատ գոռում էին անգլիական ժուռնալները: {Դա} մեծ առաջադիմություն է ծովագնացության համար զորեղ

. Գ. Սուլթան-Շահի անվանակոչության հետեւյալ օրը: {Դա} փոքրիկ, սակայն, միանգամայն անվնաս, անախրոնիզմ

եւ ամեն անգամ չմոռանալու հայտնել ինձ այդ մասին, {դա} ինձ կզվարճացնի: Է՛հ, թողնենք այդ դատարկ բաները

շխարհագրություն " է: Ասացեք Անանիային, եթե իրոք {դա} ուշադրության արժանի է, ապա ինձ համար մի օրինակ ճ

ստեմը զարգացել է մի քիչ վաղ, քան մայր ցամաքում - {դա} դեռ ոչինչ չի նշանակում: Միջին դարերում, հռոմեակ

մրցել ժամանակակից անգլիական կոնստիտուցիայի հետ: {Դա} անհերքելի փաստ է: Այժմ տեսնենք, թե ինչ եղան այդ

. թող հիշատակեր Նիցցայի եւ Սավոյայի մասին, բայց {դա} կլիներ մեղադրանք ex post facto, որովհետեւ գիրքը

թյունը որեւէ փոստային թղթի վրա կատարելու բան չէ. {դա} հարկ էր քննարկել մինչեւ ոսկորների ծուծը, որովհետ

սին մի քիչ գիտեմ հռոմեական պատմությունից. թերեւս {դա} լավ մենագրություն է: Գինն է մեկ ռուբլի արծաթով:

ւանքով պատվիրում է ինձ զանազան փրկարար միջոցներ - {դա} իսկական բարեկամի ու գիտության բնագավառի ընկերոջ պ

կե, կարելի է մատնանշել Անգլիայի հրեաներին, բայց {դա} բացառություն է... Տա աստված, որ նրանք գոնե եր

շատ բարենպաստ կարծիքի համար, բայց, թվում է, թե {դա} մի փոքր չափազանցրած է: Եվ այսպես, կրկին ցտեսութ

եմ, եւ որ մենք առաջվա նման տեսնվում ենք: Թերեւս {դա} իրականանա: Սպասելով տեսակցության կամ անհաջողությ

ա՛յր: Հետո, շարունակելով ընթերցումը, տեսա, որ {դա} Բոքլի " Անգլիայի քաղաքակրթության պատմությունն " է

ւաբար, իմ եւ քո առողջության մասին մերոնք գիտեն, {դա} անհրաժեշտ է նրանց հանգստության համար: Խնդրիր

դում եմ, կամա-ակամա ամեն աչք կհոգնի: Մինչդեռ {դա} իմ միակ զբաղմունքն է, որից ոչ մի կերպ չի կարելի

ականների մասին ինչ է տպագրել, բայց զգում եմ, որ {դա} պետք է լինի մի աչառու ներբող՝ մասնագիտությամբ իր

մների եւ քաղաքակրթության համեմատ: Լավ է թե վատ, {դա} այլ հարց է, բայց փաստն այն է որ նա, որպես ժաման

նի եւ ստեղծի մեկ ուրիշը՝ նոր հիմունքներով, միթե {դա}, ճիշտ է՝ լռելյայն, բայց փաստացի բացառումը չէ՞

վեդերյան Վեներային նման չէ: Ինչ ուզում եք ասեք՝ {դա} ծայրահեղ հիմարություն է: Է՜հ, ես ինքս իմ թույլ

ան որ անհնար է, - դարձյալ ոչինչ անել չես կարող: {Դա} շատ նուրբ խնդիր է: Լեզուն տրակտատ չէ՝ չի շարադր

չյուր ոք, ինչպես կսեփականեր որեւէ թանկարժեք իր: {Դա} ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հավատ դեպի կախարդական գավազ

րում է նրանց նրբագեղությանը կամ արտահայտությանը՝ {դա} ժամանակի գործն է, որովհետեւ՝ " լեզուն տրակտատ չ

հիշյալ եղբայրը նրա մասին մտածել անգամ մոռացել է: {Դա} նրա համար մեծ կշտամբանք է: Մի խոսքով, Անանիան թ

չպես ասում են եվրոպական մի քանի հրապարակախոսներ, {դա} բոլորովին այլ հարց է. ըստ էության, բանն այն է,

մ, որ Անանիային զբաղեցնում է սաղմնաբանությունը. {դա}, եղբայր, հրաշալի գիտություն է. ճշմարիտ է, դեռ

պես պետք է աճեցնել եւ ժողովել որդան կարմիրը - իսկ {դա} կարեւոր բան է այնտեղի աղքատ շինականների համար: Է

պետք է քեզ ասեմ. եկե՛ք կանուխ, մոտ ժամը 11-ին: {Դա} ամենահարմար ժամանակն է, մանավանդ, նորին գերազան

ան: Անցյալ անգամ գրեթե մի ամբողջ ժամ սպասեցինք. {դա} իհարկե, մեծ ցավ չէ, բայց պետք է ի նկատի ունենալ

ականությունը եւ այնքան հեշտ է ուսումնասիրել այն: {Դա} կարելի է հրատարակել նաեւ առանձին, իբրեւ 8-10 թեր

կագին ու մարդասիրական իրավունք, որն անվիճելի է - {դա} այն է, որ մենք ցենզ չունենք. հասարակության վերա

նակ ամբողջ հասարակությունը ներկա չի լինում, բայց {դա} կախված է յուրաքանչյուր քաղաքացու բարի կամքից եւ չ

, ես կանվանեի նրա բնական եւ միակ խորհուրդը, բայց {դա} կլիներ շատ անվայել: Պ. պ. ստորագրողներն իրա

եին, եւ նրանց կատարած վավերագիրն ապօրինի է: Եթե {դա} ունենար գեթ մի փոքր ուժ, մեր հասարակությունը շատ

ջեւ քաշում էին ինչ որ եգիպտական սահմանագիծ. բայց {դա} այլ բան չէր, քան տնաբույս մի հավասարեցում, հիմն

յան: Դիցուք թե պարտապանը ճանաչվի պարտապան, բայց {դա} ապահովո՞ւմ է արդյոք հասարակության պահանջը: Նախ ո

ո՞ւ յուրաքանչյուր տարի թեկուզ 2000 ռ. կորցնենք։ {Դա} կլինի ավելի քան աններելի. մանավանդ, Նախիջեւանը

, ալյուր կդառնա: Աշխարհումս անվերջ բան չկա, եթե {դա} այդպես է, ապա ուրեմն ինձ այժմ հալածող դժբախտությ

բացի նրանց կացության մասին. խոստովանում եմ, որ {դա} շատ ծանր է ինձ համար: Դժբախտաբար, իմ գործը ա

ում մեր տանը. եթե չեմ ուզում այստեղ այդ կրկնել, {դա} այն պատճառով, որ չեմ ցանկանում, որպեսզի մեր ընտ

- Ինչո՞ւ ես զարմանում. ի՞նչ մի երեւելի մարդ է {դա}: - Մանդինեանց Տէր Ստեփա՞նը...: - Այո՛

ւնքը. եթէ այդպէս եւս լինի, մի ուրիշ խորհրդով չէ {դա}, եթէ ոչ, որ ազգի սրտացաւ անդամքը, փոքր առ փոքր

խորհուրդ, առաջեւումը մի նպատակ, որին հասանէր. {դա} մի առօրեայ բան է, եւ ճակատագիրը նոյն վիճակով վճռ

դ գործը յարաբերութիւն չունենար մեր ազգի հետ, եթէ {դա} յիմար գաղափարներ չտարածէր ազգի մէջ, հաւատա՛, որ

բը յայտնում է իւր որպիսութիւնը։ Տեսանում եմ, որ {դա} բարեմիտ եւ աշխոյժ երեւակայութեամբ մի երիտասարդ է

ինը"։ Շին. - " Այդպիսի ոչինչ բանի համա՞ր. {դա} ինչ է, որ մարդ փառաւորէ: Մեր գեղումը մի դրացի կ

շում կայծակը՝ մի մարդու զարկել տալու համար, եթէ {դա} ունէր մի թշնամի: Եւ ահա այսպէս է դորա արարողութի

ան մէջ։ Մի մարդ, որ այժմ առաքինի էր, կարո՞ղ էր {դա} վատթար մարդ լինել, եթէ սնած ու աճած լինէր մի վատ

նք այդ կենդանին Հայաստան։ Արդեօք կարո՞ղ էր պահել {դա} իւր բուն յատկութիւնքը, ասենք թէ չէր մեռանում այն

բէգ: Ես շատ շնորհակա՛լ եմ այս Պարոնից, {դա} միշտ կերակուր է տալիս իմ Յիշատակարանին: Անցեալնե

ծաթ դուրս տալու) շատ լաւ բան էր, բայց որովհետեւ {դա} հիմնուած է ստութեան եւ խարդախութեան վերայ, այդ պ

ան մէջ, եւ պատճառել է այդ ցնորքը: Հանգստացի՛ր, {դա} մի վնասակար բան չէ: Պ. Բէգզադէն, սաստիկ յո

չգիտէ, թէ ամենայն դեղ, որքան եւս օգտակար լինէր {դա} մի տկարութիւն բժշկելու մէջ, այնուամենայնիւ, վնա

տ մնալու: Այս բանը քանդել է մեր ազգի տունը։ {Դա} այն մրրիկն է, որ ցրուել է Հայոց ազգը աշխարհի չոր

րող երբէք մի ուրախութիւն գոյացնել իմ մէջ, մինչեւ {դա} օրինաւոր կերպով եւ իրաւունքով արժանի լինի դպրոց ա

աղդով տեսանում եմ այս րոպէիս եւ Պ. Իսահակեանցը: {Դա} է այն ապառաժը, որի վերայ ընկնողը կը փշրուի եւ,

՝ ի՞նչ մտածելու բան կայ, Նոր տարին Նոր տարի է, {դա} մի այնպիսի օր է, որ ուրախացնում է ամենների սիրտը

ւ ձայն է տալիս Ազուչենան. " Իմացի՛ր, կո՛մս, որ {դա} քո եղբայրն էր... Իմ մօր վրէժը դուրս է եկած արդէն

այդպիսի բաներ... - Ի՛նչպէս թէ պատահում են. {դա} շատ հազուագիւտ կանացի սիրտ է, որ կարողացել է այդ

խորոված չէ, որ կուշտ փորով դժուար լինէր ուտել, {դա} ոչինչ բան չունի ախորժակի հետ, կամեցար եւ կատարեց

խօսում. անծանօթ մարդ է գտել, քամիներ է փչում: {Դա} ո՛չ մի ժամանակ որդի չէ մուսուլման ծնողների, դա հ

: Դա ո՛չ մի ժամանակ որդի չէ մուսուլման ծնողների, {դա} հրէի տղայ է եւ բաղդի բերելով ընկել է մեր կրօնի մէ

աւորեցինք, եթէ հասանէինք եւս այդ նպատակին, բայց {դա} այն առաջին աստիճանն է լուսաւորութեան սանդուղքի,

ն մասին այսքան միայն արժան ենք համարում ասել, որ {դա} մի կամայական բան չէր: Մեք միշտ " Հիւսիսափայլ

մշտական. Չէ՛, կը փըթի եւ այդ պատանք - {Դա} օրէնք է բնութեան։ Այն, որ աշխարհի երեսին

- Ո՛հ, իմ դստրիկ, հանգիստ կացիր, {Դա} մեծատան մի աստղ էր, Որ իւր օրում, իւր կեան

- Ով իմ զաւակ, մի՛ վրդովուիր, {Դա} աղջկայ մի աստղ էր, Որ իւր հօր ու մօրը խօսքը

- Ո՛հ, դստրիկս, հանգիստ կացիր, Կեղծաւորի {դա} աստղ էր, Որ իւր օրում ուղիղ մի խօսք Մ

- Ո՛հ, սիրական, խաղաղ մնա՛, Բռնակալի {դա} աստղ էր, Որ աշխարհը իւրեան գերի Ծնած

- Ո՛հ, իմ դստրիկ, աղօ՛թք արա, {Դա} ծերունու մի աստղ է, Որ իւր կեանքում ոչինչ մ

րի ներսում՝ գրական մի նոր նախաձեռնության մասին: {Դա} " Հյուսիսափայլ " անունով, նոր հայկական լեզվով ամ

տենագրութիւնը դանակով կտրած բաժանած է ժողովրդից. {դա} ազգի հոգու բղխուածքը չէ, այլ մի դիմակաւորուած ան

իր էր իւր օգտին եւ ո՛չ թէ հասարակաց: Եւ թէ {դա} ինչպիսի՛ անձն էր, կարելի է տեսանել ներքեւում դրա

նում էր, այդպիսի անիրաւ գործ չգործել, որովհետեւ {դա} լաւ հետեւանք չէր ունենալու: Գիտե՞ս դու, թէ ի՛նչ

" Դեւերի իշխան Բէեղզեբուղի ձեռքո՛վ դեւեր է հանում {դա} ՛"։ Երբեմն, գինեմո՛լ եւ ուտող խմող էին անուանո

ի եւ ուրիշ էլ աւելի մեծ մեծ բաների համբերեց. իսկ {դա} ՛ վէրքերից թուլացած մարդու երեսին եւ ջո՛ւր անգամ ց

ւցէ՛ք եւ այնպէս կատարեցէք Քրիստոսի օրէնքը"։ Իսկ {դա} նորա հակառակն է աղաղակում. " Ո՞ւր ես գալիս, չե՛

հետ։ Մեր մեղքի պատճառով ամուլ ամպերի թող չնմանի {դա} ՛, այլ առա՛տ անձրեւ թափելով՝ թող ջրէ՛ մեր հոգինե

թէ բէեղզեբուղ գոյ 'ի դմա, եւ իշխանաւ դիւացն հանէ {դա} զդեւս " (Աւետ. Մարկ. գլ. Գ. հ. 22)։ " Իսկ

։ " Իսկ փարիսեցիքն ասէին, թէ իշխանաւ դիւաց հանէ {դա} զդեւս " (Աւ. Մատթ., գլ. Թ, համ. 34)։ " Ո

ւ. Մատթ., գլ. Թ, համ. 34)։ " Ոչ իւիք հանէ {դա} զդեւս, եթէ ոչ Բէեղզեբուղա՛ւ իշխանաւն դիւաց " (ն

, համ. 24)։ " Բէեղզեբուղաւ իշխանաւն դիւաց հանէ {դա} զդեւս " (Աւ. Ղուկ., գլ. ԺԱ., համ. 15)։

որական չէ այն ձեւը՝ էական դերանուն, ինչպէս սա, {դա}, նա, գործ դնել անշունչ առարկաների կամ վերացեալ

րդը ` խաւար եւ գլխաւոր՝ խաւար լինելը, որովհետեւ {դա} մեր բոլորի ծնողն էր. դու ուրուագիծ եւ հաշիւ կազմ

ի հնդկական ապստամբութենից ընդդէմ անգլիացոց, բայց {դա} մի արժանաւոր բան չէ. այդ ապստամբութեան մէջ չէ եր

, - պարզ եւ կենդանի բարբառով... բայց զրկեալ է {դա} ի կարի կարեւորացն կանոնաց ուղղախօսութեան, եւ որչ

ից, որ սպանիական ինկվիզիցիոն պատրաստում էր աուտո- {դա} -ֆէ կատարելու համար: Սորանից յետոյ խումբ-խու

ր զօրութեանը. այդ անպատճառ հարկաւոր է, պատճառ, {դա} նոր է գալիս այստեղ, ուրեմն եւ արժան է ծանօթացնել

տը պիտոյ է խոստովանել, երկիւղ ունէր, որ միգուցէ {դա} լինի այն խոստացած սատանայապետը: Յանկարծ լսո

ան դեւը, մինչեւ դորա մահը չբաժանուեցաւ դորանից. {դա} ամենայն քաղաքի մէջ, ուր նստում էր, որպէս պաշտօն

րտութեան եւ փառամոլութեան կողմից, շատ նշանաւոր է {դա}. կան աշխարհի երեսին ծերունիք, որ գիտեն թէ ինչպէ

ի երեսին ծերունիք, որ գիտեն թէ ինչպէս պատրաստ էր {դա} զոհել ամենայն ինչ մի պարգեւի համար: Վերջին անգամ

ութեան եւ դաւաճանութեան կողմից այնպէս անուն ունէր {դա}, որ ոչինչ մարդ բարեկամ չմնաց դորան. այն ամենասի

ող ծանօթացնենք մեր ընթերցողներին դորա ով լինելը: {Դա} մի երիտասարդ է քառասուն տարեկան, երեխայ ժամանակի

րձեալ ախոռում: - Ի՛նչ անքրիստոնեայ մարդ է դարձել {դա}, - մտածում էր պ. Մարկոսը պ. Շաքարեանցի մասին:

կ կորուսանել այս խորհրդակատարութեան վերայ: - {Դա} ի՛նչ մի երեւելի գործ ունի, ի՛նչ մի արքունի պաշտօ

հասկացրու, - վեր առեց շուտով պ. Մարկոսը: - {Դա} մի գիտութիւն է, որ ուսուցանում է հասարակ մետալնե

չ քո կարդացած, եւ իմ թալիսմաններին եւս նման չէ. {դա} մի ջոկ բան է... - Ին՛չ տեղից է այդ գիտութի

առնում, եւ եթէ տեղը գայ, ես Լուսաւորչական եմ, {դա} Աւետարանական է, ասելով, պատրաստ են միմեանց գլու

ին բնութեան օրէնքներով: - Ին՛չ անզգամ մարդ է {դա}, ի՛նչ չար լեզու ունի. Աստուած ազատէ, - ասաց Շա

դորան: - Որովհետեւ իմ աշխատութեան վաստակն է {դա}, այդ պատճառով եւս ինձ աւելի քաղցր է նայել դորա վ

բանաստեղծութեան մէջ կայ այս զանազանութիւնը, բայց {դա} մի արտաքին բան է, եւ խոր քննելով խնդիրը, կը տես

քը, գլուխը կախած ստրուկի պէս, մօտեցաւ սեղանին: {Դա} մի ծառայ էր, որ չորս ամիս ոչինչ վարձ չստանալով ե

եան մէջ քո ուրուականն է եղել ինձ մխիթարողը: - {Դա} մի՛ բարկանար իմ վերայ, որ այդպէս հարցմունք արեցի

զոհերը մեր ցեղից, բայց աւանդութիւնը ասում է, որ {դա} եօթն մարդ պիտի տանի միւս աշխարհ այն ցեղից, որի ձ

ենք իւր կարգով եւ պապականութեան վերայ, որովհետեւ {դա} երկրորդ մասն է այս յօդուածի մէջ լուծանելու խնդրին

ւթեան պատմագրքի մէջ վկայութեամբ հաստատում են, թէ {դա} խլելով բոլորի ազատութիւնը եւ կամքը, իւր մէջ կազմ

նգամ Քրիստոսը Երիքովից Երուսաղէմ գնալու ժամանակ։ {Դա} մի արտաքին փայլ է. այդ դուրսից միայն գործունէութ

որապէս, բայց առաւել փոքր բաների համար, միայն թէ {դա} մի կերպով օգտակար լինէր պապականութեանը, սա իսկոյ

եմատելով ազատական կրօնի հետ, շատ նեղսիրտ։ Բայց եւ {դա} ունէր իւր մեծ խորհուրդը մարդկութեան համար, դա համ

եւ դա ունէր իւր մեծ խորհուրդը մարդկութեան համար, {դա} համարեա թէ մի միջոցական, փոխանցական վիճակ էր մարդ

աստունքն հայոց. եւ մեք ասեմք. [կացցէ եւ] մնասցէ {դա} անդ, ուր էն, այսինքն կապեալ եւ կալանաւորէալ յիւ

ր արժանաւորութեան վերայ պիտոյ է այսքանն ասել, որ {դա} շինած է երեխաների դաստիարակութեան համար՝ ցոյց տա

ւնը եւ յատկութիւնը անգամ, թէպէտ մի գովանի բան չէ {դա} ։ Պ. Գամառ-Քաթիպայի ասածը՝ " գրել այնպէս, ինչպ

(ջրածինը վառուած թթուածնի ներկայութեամբ), բայց {դա} ինքն իրեն չէ առաջանում բնութեան մէջ. վրայ երկու

տի հասնէր, եւ ուրա՛խ ենք, որ հասել է. պատճառ, {դա} ցոյց է տալիս մեզ ազգի առաջշարժութիւնը: Մանաւանդ

եղն է, որ մէկը ասէ նորան, " քո հօրն ողորմի, թէ {դա} Գարեգնի հրամանը կատարելու համար միայն ընդանում ես

ան խնդի՞ր... Ո՞ւր է դորա աղբիւրը, միթէ դո՞ւրս է {դա} մարդկութիւնից, որ մունջ մարդ լինելով՝ անմասն է

, Իմ տէր ու տիրական բալայ: Շնորհքով զոռով տղայ {դա՛ռ}. Սաղ աշխարհքը ձեռդ առ. Էս մեր դուշման ազգերին,

մի հասարակ մարդ, այլ Աստուծոյ մարգարէ, որ իբրեւ {դաբիրայ} եռոտանու վերայ մեկնում էր խորհուրդներ եւ քարոզում

ան օրէնսդրութեան հիմքը։ Նոքա ինքեանք դառնում էին {դաբիրայ} այն Աստուծուն, որ քարոզում էին։ Կոյր եւ անսահմա

յագէտքը (մեր կարծիքով՝ խաւարի կուռքի ջերմեռանդն {դաբիրայքը} ) փորձ փորձեն այդպիսի գործ կատարելու, այն ժամանա

։ Կոյր եւ անսահման հնազանդութիւն ունենալ դէպի այս {դաբիրաները} առաջին կրօնական պահանջողութիւնն էր։ Այս կերպով Յ

եց Հայաստան, Քեզ օրհնում է բիւր բերան, Քեզ {դաբնի} պսակներ հիւսում է ապագան. Ընդունի՛ր այս եր

՚ի կայան, Թագ կապեսցեն նոքին փառաց ՚ի քոյդ գլուխ {դաբնիդեայ}, Պսակեսցեն զանուն քաջաց հայկածընին զաւակաց, Թէ

բարեկամքը եւ ուսանողքը ձեռքի վերայ հասուցին նորա {դագաղը} մինչեւ Հայոց եկեղեցին։ Ճաշու ժամերգութեան աւա

ը մօտեցել է, տախտակներ Պատրաստում եմ ես քո {դագաղի} համար"։ Ասաց, դարձեալ անյայտացաւ. ես մն

երեկ խօսուն, շարժուն եւ զգայուն էակ, այսօր դրած {դագաղի} մէջ լուռ, անշարժ. եւ մի՞թէ ճշմարիտ չէ Մարգարէի

այդպիսի նիւթապաշտութիւն։ Ինչ որ մեր առաջեւումը, {դագաղի} մէջ դրած է այս րոպէիս, չէ՛ նա, որին կորուսինք մ

ւորքը՝ հոգեւորականք, թէ աշխարհականք, գնում էին {դագաղի} յետքից միանգամայն սեւազգեստեալ։ Պարլամենտի անդամ

լուսաճեմ նշանը վառ, Էջմիածնից Օշական {Դագաղին} վրայ բռնած պար ` Չէ՞ր բուն լոյսը Մեսրովբեան

դժոխքի թագաւորի նախաճաշիկի համար: Սատանան հանեց {դագաղից} մի մեծ, ահագին շիպի կտոր, պատճառ, նա չէ գործած

ուած են լինում կարգով յաւիտեանս յաւիտենից անփոփոխ {դագաղները} ։ Սոցա նման հասարակութիւնը կարող է յարատեւել առան

է այստեղ բաժակի փոխանակ, եգիպտոսեան մարմարոնեայ {դագաղներից} մինը շաքարամանի փոխանակ, իսկ այն մեծ տակառը, որ

մեր ուխտը, որ սերտ սիրով կապեցինք, Մընաց {դագաղում} փակած՝ երբ ընկերին թաղեցինք։ Խաւար ու գէշ

, այդպէս եւս չէ կարող մնալ, որովհետեւ բնութիւնը {դադար} չունի, նա գտանւում է անդադար շարժողութեան մէջ,

, եթէ փոխանակ երկիւղի, որ ամէնի սրտի մէջ ամրացած {դադար} չէր տալիս նցայ, տիրապետէ խաղաղութիւնը հիմնուելով

նալը յայտնի նշան էր բացասութեան. վասն որոյ սիրտը {դադար} չունէր ո՛չ թէ այն մասին, որ շուտով կամենում էր ա

եմ համարում հայտնել, որ մեր գրագրությունը վաղուց {դադարած} լինելով, ամենեւին անծանոթ եմ Ձեր գործերի կամ լավ

ւս կըսկսե յուր գործակատարությունը: Մեր պատերազմը {դադարած} չէ, եւ ձերը չէ պիտո դադարի, մեք ազգի ընտրյալ որ

ձգելով մի գաղտնածածուկ վերացականութեան մէջ, ուր {դադարած} էր ամենայն կեանք եւ շարժողութիւն, եւ ուր խոստովա

ւեցաւ նա, ձեւացնելով իւր անձը իբրեւ մի մարդ, որ {դադարած} էր իւր չարագործութիւններից. ասես թէ, սկսել էր ա

եցի: Այսօր ինձ յայտնեցին, թէ տեսութիւնը դարձեալ {դադարացրած} է եւ թէ վերստին խնդրւում է թոյլտւութիւն: Խելքս չ

խթանկայ եւ եպիսկոպոսին Տփխիսայ յամին 1284: Ի սմա {դադարեալ} տեսանեմք զոճ հայախօսութեան Խորենացւոյ եւ Եղիշէի:

սին զայրն Իսրայէլացի, եւ զկինն ընդ արգանդ իւր եւ {դադարեաց} հարուածն յորդւոցն Իսրայէլի)... Եւ խօսեցաւ Տէ

] դորա զննութիւն տպագրութեամբ հին հեղինակաց, այլ {դադարեաց} ի բանս զպատմութենէ գրականութեանս մերոյ, յառաջեսց

ւթյուն է... Տա աստված, որ նրանք գոնե երբեւիցե {դադարեին} տառապել՝ ճնշված լինելով քրիստոնեության կողմից,

է ուղղվել, եթե միայն մարդ կամք ունի, եթե նա չի {դադարել} գիտակից " ես " լինելուց: Եթե Գրիշան լիներ որեւէ

երին, որոնց ազնվությունը կասկածելի է եւ որոնց նա {դադարել} է վստահել: Մենք հայեր ենք. մենք չունենք ոչ մ

եղ հարկաւոր է ազգի կամքը. եթէ սա չէ մեռել կամ չէ {դադարել} ներգործելուց, ե՛ւ արծաթը կը կանաչի, ե՛ւ դաստիար

ս թէ մեք, հեռանալով հրատարակողի գործակցութենից, {դադարել} էինք աշխատելուց եւ թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժմ չյայտնեց

վ անգլիական սահմանադրութիւնքը, ինչպէս կարելի է ` {դադարել} միմիայն նոցա թերութեանց վրայ, նետելով միանգամայն

ց ալէկոծուելով, չէ կարող իսկոյն հանդարտել, թէեւ {դադարել} էր մրրիկը: Մրրկից յետոյ եւս դեռ բաւական ժամանակ

ուստից ե՛ւ ինձ, ե՛ւ իմ ընտանիքս, ծառայ լինելուց {դադարելով}, եւ այս բոլորից յետոյ ազա՞տ եմ ես... երեւակայու

ուժգնութեան չափով: Սորանից յետեւում է, որ մարդը {դադարելով} կատարելագործուելու ձգտողութիւնից, չէ կարող այն վ

ցան, վեր կացան տեղերից եւ օրիորդ Մարիամը նոյնպէս {դադարելով} երգելուց եւ ածելուց, սկսեց ողջունել նորեկ հիւրը

ութիւնը՝ ձանձրացնելով նորա սիրտը մեր աւելի երկար {դադարելովը} մի անխորհուրդ ունայնաբանութեան վերայ, որ իւր սրտ

րեւը գետի նման թափւում էր երկնքից՝ առանց մի րոպէ {դադարելու}: Այս առատութիւնը անձրեւի պատճառ էր տուել մեր գիւ

չքը չեն մոռացել Կեսարի խօսքը՝ age quod agis, որ {դադարելու} չեն ներգործելուց, մինչեւ որ բարձրանայ հայկական մ

բաւների ստութիւնը, գիտէինք, որ " Հիւսիսափայլը " {դադարելու} չէր ներգործելուց, գիտէինք, որ մեք ինչպէս յառաջ

դունել քաղկեդոնեան ժողովը առանց ուղղափառ լինելուց {դադարելու} ՝ հրատարակել էր այս մասին մի գրուածք։ Երանելի Գէոր

: Յոյս ունինք, թէ եւ դպրութեան Դոն Քիշօդները կը {դադարեն} մի օր իւրեանց ասպետական քաջագործութեններից, ինչպ

ուրացուցել է մեզ։ Լուանանք մի փոքր մեր աչքերը եւ {դադարենք} գէթ այսուհետեւ կուրութեան գազանին զոհ գնալուց:

նց, յԱռաքելոյն սրբոյ անմիտ անուանելոց, խափանեալ {դադարեսցէ} գործարան տպագրութեան հարիւրամեայ ժամանակաց եւ այն

ք ի թագչողս իսկ թագուցեալ են ի բնութեն է: Այլ {դադարեսցին} բանքս զհայկական մատենագրութենէ, եւ մի լիցի մեզ ը

Գերսասին, բնութեամբ սատանայ"։ Յետոյ {դադարեց}. խորին լռութիւն Տիրեց սրտերին, դիմաց ամեն

ց նամակը եւ կարդաց բարձր ձայնով. Մանուշակի ասեղը {դադարեց} եւ նորա բոլոր զգայարանքը լսելիք դարձան: Պ

ժամ հաւասարապէս կատարելով հողմերը, ապա անակնկալ {դադարեցան}, եւ տիրեց մի խորին լռութիւն: Սեւ սեւ ամպերն առ

ով խարուկի չորս կողմը, այս երգը ասելու ժամանակ, {դադարեցան} իսկոյն, երբ աւարտուել էր երգը, եւ իւրաքանչիւրքը

աւունքը եւ նորա մարդկային արժանաւորութիւնը: Դո՛ւ {դադարեցար} մարդ լինելուց, որովհետեւ ինչ որ ուղղակի քո մարդկ

ատերը կարողանում են գրիչ սեղմել իւրեանց մէջ: {Դադարեցաւ} կարմրագոյն եւ ջերմ հեղանիւթի շատրուանը, որ այնպի

ան քաջագործութեններից, ինչպէս Սերուանտէսի հերոսը {դադարեցաւ}, եւ այս մեր ակնկալութիւնը, անշուշտ, յառաջանում

կան էր, դուրս ընկաւ սովորութենից, եւ ժողովուրդը {դադարեցաւ} գնելուց, սորանից աւելի ինչ հասարակ բան կարող է լ

դոցանում առատացաւ այդպիսի չարակամութիւնը, խօսքը {դադարեցաւ} եւ արգելուեցաւ, եւ ո՛չ թէ ասողից, քա՛ւ լիցի, "

: Երբ որ վերեւում յիշուած, մեզ անլսելի, աղաղակը {դադարեցաւ}, դուրս եկաւ Լուկուլլոսը բռնած ունենալով ձեռքում

միւս մարգարէների աւտօրիտէտը, Իսրայէլը ինքը իրեն {դադարեցաւ} եւ խափանեց Բահալի եւ Աստարդի պաշտօնները։ Յայտնի

պէս ներս մտայ, որ լսեմ " Տէր կեցո "ն, բայց դուք {դադարեցաք} իսկոյն: Այժմ կրկնապատիկ եղաւ իմ ցաւը, նախ, որ

դրելու համար։ Նայելով բաների հանգամանքներին նոքա {դադարեցին} Չինացիները Քրիստոնեայ շինելուց եւ հոգս էին առնում

, մինչեւ որ Մուզան հարկադրուէր Մասեաց դարեւանդիցը {դադարեցնել} ձեր գոչիւնը...: Եղբայր, սիրական, պարոն (

, մինչեւ որ Մուզան Մասեաց դարեւանդիցը հարկադրուէր {դադարեցնել} նորա գոչիւնը: Ես խնդրում եմ նորանից ցոյց տալ

թէ տարան Մանրիկօն գլխատելու։ Նա գանչում է կոմսին {դադարեցնել} պատիժը, բայց կոմսը յայտնում է, թէ ամենայն բան վ

եւոնդի անձը, այս պատճառով եւս թախանձելով խնդրեցի {դադարեցնել} այդ անբնական աղօթքը, բայց վերապատուելի Հայրը ուր

մբ) խնդրեմ վերապատուելի Հ. Ղեւոնդից շնորհ առնել {դադարեցնել} այդ վնասակար աղօթքը, եթէ չկամին առիթ տալ գայթակղ

քի հանգամանքից, երբ որ կամեցայ, գոնէ զայրացմամբ {դադարեցնել} ընտանիքս նոցայ անօգուտ եւ ձանձրալի լացից, եւ ահա

. չվճարել իւր ժամանակին չէ կարող, առանց գործերը {դադարեցնելու}: Բայց այն տոկոսը, որ պիտի վճարէ իւր նոր պարտքի

խոհեմութեամբ վարուած կը լինէր, եթէ բոլոր վէճերը {դադարեցնէր}, թողնէր այն բարեմիտ մարդուն, այն հաւատարիմ եւ ա

ով պատարագին, նուիրմամբ մարմնոյ իւրոյ եւ արեան, {դադարեցոյց} Քրիստոս զհեղումն անասնական արեան հնոյ ուխտին, եւ

րիա: Եթէ, արդարեւ, սուրբ Սահակի օրով լինէր {դադարեցուցած} մեր կաթողիկոսների ձեռնադրութիւնը Կեսարիայում, այ

քաջութեան՝ այրել, իսկ որ առ իւրովք ժամանակօք՝ {դադարեցուցանել}, եւ որ ինչ վասն իւր միայնոյ՝ գրել։ ճողոպրեալք

ն իսկ հասանել մի նոր լաւ ապագայի։ Ի՞նչպէս ուրեմն {դադարեցուցանել}, մեռուցանել մարդկային բանականութիւնը, մանաւանդ

զի կեղակարծ, այսինքն՝ խաբեբայական շարժողութենով {դադարեցուցանեն} նորա ճշմարիտ աճեցականութիւնը, ուժաթափ առնեն նորա

անում է, թէ Մասեաց դարեւանդից Մուզան գանչել է եւ {դադարեցուցել} է նորա գոչիւնը, նշանակում է, թէ Մուզայք կան Մաս

ն ժողովածուն ընդհատվելու առթիվ: Լավ է, որ նրանք {դադարեցրել} են, թե չէ, իրավ, տեր Մովսեսի բանը վատ կլիներ:

նեին իրենց պարբերականները. լավ է, որ նրա բախտից {դադարեցրին}, եւ որ Բեգզադեն իր ժամանակին մնացուկը հավելումով

ւթեան բողոքելով առ ամենայն տէրութիւնս. եւ ոչ իսկ {դադարէ} մինչեւ ոչ տեսցէ զիրաւունսն, ոչ լռէ որպէս կարծի ա

օգուտը ակներեւ է: Միմեանց ջարդելուց երբեւիցէ կը {դադարէին}, բայց այժմ, այս պայմանի զօրութեամբ, նոքա ամենա

ունը: Մեր պատերազմը դադարած չէ, եւ ձերը չէ պիտո {դադարի}, մեք ազգի ընտրյալ որդիքս պիտի ձեռք ձեռքի տանք մի

րպէս նաեւ դերասանը: Հպարտութեան երեւեցած օրից կը {դադարի} դերասանի մէջ յառաջադիմութեան ձգտողութիւնը այն կէտ

արոնին: - Բան չկայ, գոնէ կը խելօքանայ եւ կը {դադարի} այդ բաներից: Ցոյց տո՛ւր ինձ ախոռը․ արի՛ գնանք:

ւ զուգապատշաճութեան համար: - Լսի՛ր, լակոտ, {դադարի՛ր} ինձ խաբելուց. ես քո հիւսիսային հաշուապահանջ իշխա

ք վիճաբանութենից յետոյ հարկադրեցին նորանց լռել եւ {դադարիլ} այդ անօգուտ խօսակցութենից։ Հաւաստի է միայն այս,

յո՛ զի նա 'ի մայրենի իրաւանց իմ տէր է, յորմէ ո՛չ {դադարիմ} խնդրել ո՛չ թշնամեացս վրէժ, այլ զդատաստան արդար մ

ղթը եւ չէ վախենում: Նա վստահ է, որ մարդիկ, եթէ {դադարին} նորան իբրեւ դրամ գործ դնելուց, թերեւս չէ պիտոյ ի

խոհեմ կերպիւ կ՚ելնէ ` " ըսի, կըսեմ եւ ըսելէն չեմ {դադարիր} ", ուրիշ տեղ մ՚ալ " գրեցի եւ կը գրեմ " կ՚ըսէ: Ի

ահանայութեան ընդ ոտիւք աշխարհականաց հեծէ պատճառաւ {դադարման} առաքելութեան մերոյ եւ տպագրութեան։ Այս հուր օր յ

ուագ հնչեցնել), ուրեմն հնչեցնել բայը հասել է իր {դադարման} կէտին նուագի մէջ, այսինքն՝ Խորենացու առարկան նո

րի ուսերի վերայ, աւելի քան թէ քսան տարու մէջ չէր {դադարում} հողմ արածելուց: Պ. Չերքեզեանցը իւր բոլոր կեանքո

ին կեանքի եւ այս երեւոյթը, որ երբ մի արտաքին ոյժ {դադարում} է ճնշել որեւիցէ մի հասարակութիւն, ինքը այդ հասար

որ անմիջապէս չէ բղխում մարդկային կեանքից եւ որ չէ {դադարում} դարձեալ մարդկային կեանքի վերայ, քանի որ մարդը ապ

ընթացքի եւ գործերի պատմութիւնը այն րոպէից, ուր {դադարում} է Վ. Հայր Սարգսի Մուրադեան վարժարանի պատմութեան

ն այն բանի վերայով մի քանի ամիսներ։ Աբովեանը չէր {դադարում} ամենայն խնամատարութեամբ կրթել եւ վարժել իւր աշակե

աբաժինների մէջ, միւս ջղերը եւ գործարանքը ասես թէ {դադարում} են ներգործելուց: Աչքը, տեսողական գործարանը, հա

ում է իւր արժանաւորութիւնը, եթէ կամք չունի, եթէ {դադարում} է նորա մէջ ձգտողութիւնը: Մեր պարտականութիւնն է պ

ռաջեւը, ահա թէ ինչ բան յաղթեց հին աշխարհին եւ չէ {դադարում} ծաղկիլ եւ պտուղ բերել եւ նոր աշխարհում։ Յիսո

արգի մէջ, որ անդամ էր դառնում այս ընկերութեանը, {դադարում} էր ո՛չ թէ միայն քաղաքացի լինելուց, այլ եւ մարդ լ

արկ չկայ ասել, որ առաջին մահացուցիչ հարուածի հետ {դադարում} է եւ բարոյական խնդիրը։ Սա չէ նմանում այն նիւթակա

ւմ է շուտով համալսարանը։ Երբ ուսանողը {դադրած} -վաստակած Տունէ յետ դառնում (հարկ է թէ քաղցա

ործիք ըլլալէն եւ եղբայրնիս ուրանալէն կամ սպանելէն {դադրեցանք} եւ ուխտ ըրինք՝ այսուհետեւ ձեր ծիծաղելի վէճերուն

ղեցին Բաբկէնին ըրածը տարուէ տարի նորոգելէն շատոնց {դադրեցաւ}, իսկ Մխիթարեան համախոհաց սեւաներկ վարագոյրը տարի

՝ արջային շրջանակի տակ, բնակւում է ցրտաշունչ եւ {դաժան} Բորէասը, որ խլում է աղքատ շինականների տան ծածքը

ածելու դպրոցին (Propaganda): Մխիթարը դիմեց այդ {դաժան} հոգու տէր մարդու մօտ եւ, յայտնելով իւր խորհուրդը

երայ դնելու։ Ա՜խ, մինչեւ ե՞րբ մեր խեղճ ազգը այս {դաժանակիր} լծոյ տակը ծնգի եւ տառապի։ Մինչեւ ե՞րբ պէտք է նախ

պէս մի անարգ մարդ կարող էր ընդունակ լինել այդպիսի {դաժանութեան}, բայց Սօսի քոյրը, որ ոչինչ թշնամութիւն չունի իր

աչար բաժանողաց զմի Քրիստոս, եւ երկու բնութիւն կը {դալան} ենք ընդդէմ նոցա, որ աստուածութիւնն ու մարդկութիւ

ա գործակիցներից. երկիրը շատ անգամ բուսուցանում է {դալար} ծիլեր, բայց եւ շատ անգամ հիւսիսի ցուրտը պաղեցնու

ր շահից Դու ստանաս մի լաւ փորձ... Ծիլը մատղաշ, {դալար} ու կոր Եթէ սիրով դու շտկես ` Բունդ կը լինի միշտ

ւ զով գիշերներ Եւ ցերեկը լուսայորդ, Ծառ, տո՛ւնկ {դալար} եւ աճող, Ծաղիկ քնքուշ, գեղանի, Վարդեր թփի վրայ

Մեռցնող ձնի մէջ. Կարօտ շատ նստաւ {Դալար} արօտի, Ծով դարձաւ թափած Արցունքըն աչք

երայ, հազիւհազ սկսանում է զովացնել նորա ծարաւը, {դալարացնել} նորա խորշակահար տեսիլը եւ ահա... արեւը ծագեցաւ:

աքարի, յոր ոչ երբէք ծաղկեցաւ ծաղիկ եւ ոչ իսկ խոտ {դալարի}: Հին սովորութիւն է, որպէս առ ամենայն ազգս եւ

շունչ գարնան՝ որպէ՞ս եւ ձորք Գեղեցկանան, {դալարին}: Որպէ՞ս ըղձայ այր շինական Բիւրաբեղուն

անաւ Պարապատեալ թաւալիմք առ վարդենեաւ Ի {դալարիս}, յոր երկինք դեռ ցօղէին. Եւ ձեռք քաղուսք սր

բայց մի բան կայ, որ փոքր ինչ ուրիշ տեսակ է դուրս {դալիս}: - Ի՞նչ բան է այն, - շուտով վերայ բերեց Շահու

իւնը։ Յայտնի է նոյնպէս, որ պապը պարգեւեց Դմիտրի {Դալմաթեան} դուքսին թագաւորի պատուանուն, այն պայմանով, որ ի

րիգոր պապին եւ նորա օրինաւոր յաջորդներին, սոցա՝ {Դալմաթիու} վերայ ունեցած բարձրագոյն իշխանութեան համար գին կա

- Մորթել է Հունգարիան, խեղդել է Գալիցիան, {Դալմատիան}, Բոհեմիան եւ այլ գաւառներ ու ազգեր: - Քաղա

կամ Ականատեսների: Եւ այս է պատճառը, որ Երեւանի {Դալմի} ջուրը, որի ճանապարհը բաւական տարածութեամբ երբեմն

ւմ, ուր գործի սկսուած օրից երեւում է սնանկութեան {դալուկը}, այսպիսի մի վաճառականութիւն, մեզ միշտ անհասկանա

շուտով կպատրաստվին. մարդը ասում է, որ 106 մանեթ {դահա} պիտի հասանի նորան. տակի գրերը հոգացի, միամիտ եղ

։ Այդ օրերում ուրախանում է եւ աղքատը, իւր վերջին {դահեկանը} դնելով սեղանի վերայ իւր ընտանիքի եւ զաւակների առա

ն լրագրաց, յետս կոչէ լրագրօք զկտակ իւր 210. 000 {դահեկանի}, յանուն ազգին արարեալ, իսկ սպասաւոր նորա, որ ց

§ 29. " Եւ վաճառեցին զՅովսէփ Իսմայելացւոցն քսան {դահեկանի} ". Ծնունդք, գլ. ԼԷ, համ. 28։ § 30. " Եւ

անգամ ցանել չհամարձակուեցաւ՝ մարդերից վախելով։ {Դահեկանները} լիքը բռնով Սամարացի գթածիցը առնելով այդ արծաթը՝

ատաղիների՝ ձայն, աղաղակ, խռովութիւն, էշաֆոտ, {դահիճ} եւ երկու կտրուած ու արիւնով շաղախուած գունաթափ գլ

եկեղեցեաց վիճակիս, որոց առաջնորդէ մատնիչ ոք կամ {դահիճ}: Անհասանելի խա՜ղ ճակատագրի: Որ ամբաստաներն զինէ

ք, Հեռի՜, նեղիչ գաղափարք. Մի՛ լինիր {դահիճ} մոլութեան, Որ չլինիս դահիճ մարդերին:

Մի՛ լինիր դահիճ մոլութեան, Որ չլինիս {դահիճ} մարդերին: ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹԻՒՆ Մ

լինիս, դաւաճան ազգի... Կայեն, Մէհրուժան, {դահիճ} արդարոյ... "։ Վահունի, " Հիւսիսափայ

անպաշտպանի պարանոցի վերայ։ Բռնակալութիւնը, {դահիճ} դառնալով մարդկային հոգու ազատ կարողութեններին, ջ

ոյնաբար մտածելու, այլ դատապարտուած է հետեւիլ իւր {դահիճների} թելադրութեան. նա ստիպուած է գնալ այն ճանապարհը,

րեւում է դը-Տու նախագահի խօսքերից, առաւել կատաղի {դահիճք} եղան այն հռչակաւոր սպանութեան մէջ, որ յայտնի է ա

վ պատրաստած սենեակներ, նոյնպէս մի մեծ պաշտօնական {դահլիճ}, ուր դրած է դժոխքի իշխանի փառաւոր գահը, կազմած

ւն իւր նշանաւոր դեւերից, որոնցով լցուած է լինում {դահլիճը} մինչեւ առաստաղը: Եթէ ձեզ պատահել է երբեւիցէ ընթե

ու. եւ այսպէս, հագնելով վերարկուն դուրս է գալիս {դահլիճը}, ուր հաւաքուած է մեծ բազմութիւն հաւատարիմ դեւերի

ժանգոտ դռները, դուրս եկաւ խաւարի թագաւորը, մտաւ {դահլիճը} եւ բազմեցաւ իւր գահի վերայ. բոլոր ներկայ գտանուո

րների կատարած դատաստանը փառաւոր դահլիճի մէջ. այս {դահլիճը} եւ այս գաղտնի դուռը իւր վանդակապատ շէնքովը, տեսա

կա ղահվետունը թաբակ ծխելու, այն բավական ընդարձակ {դահլիճի} մեջ, ուր գտանվում էր ավելի քան թե երկու հարյուր

ցուցած, նստել էր ուրիշ շատերի կարգում: Շինած էր {դահլիճի} ճակատում մի փոքրիկ, բայց նայելով հանգամանքներին

ատարը, խմելով իւր ղահուէն, դարձուց իւր հայեացքը {դահլիճի} եւ ներկայ գտանուող դեւերի վերայ. կարծես թէ մի բա

դժոխքի մէջ: - Այն դեւերը, որ կարգուած էին {դահլիճի} բարեկարգութիւնը պահպանելու համար, բերեցին սատանա

սում էր իւր դատաւորների կատարած դատաստանը փառաւոր {դահլիճի} մէջ. այս դահլիճը եւ այս գաղտնի դուռը իւր վանդակա

րանի թէ այդ ներածութենից յետոյ դուրս գնացած լինէի {դահլիճից}, որովհետեւ վերջին բաները ոչ եթէ շարունակեցին այն

դ կ՚ասես. " թէ այդ մարդը ո՛չ թէ գործարան, այլեւ {դահճանոց} տանելու արժանի չէ"։ Ահա՛ այս է Եզովպոսեան

, այլեւ դատապարտուելու, որ հրապարակում այրուէին {դահճի} ձեռքով, որպէս հոգեսպան գործիք խաւարի բռնակալութե

ութիւնքը մարդավայել դառնային, եւ խօսելու ժամանակ {դահճի} պէս չվարուէր լօգիկայի հետ: Տեսանենք՝ այս բարի խ

քը եւ որ քանի ամիս սորանից յառաջ անարգ մահ ստացաւ {դահճի} ձեռքից: Լաւ ծանօթ ես ունեցել, վատ չէ, վատ չէ,

նորա երկու երանելի եղբարքը՝ Սահակը եւ Համազասպը, {դահճի} ձեռքով մորթուեցան նոյն 786 թ-ի ապրիլի 8-ին՝ հաստա

էր նորան իւր շարադրութեններից մինի մէջ, հրամայեց {դահճի} ձեռքով այրել Օգոստինոսի մասին գրած գիրը եւ սկսեց

Յիսուսեանների քսան չորս Աստուածաբանական գրուածքը {դահճի} ձեռքով կրակի դատապարտուեցան, իսկ ինքեանք Յիսուսե

ուր էին մայր ու որդի բանտարկուածքը, հրամայում է {դահճին} գլխատել Մանրիկօն: Ազուչենան, ջլախտական ամբո

ու, թ. 127) այդ հոգեւորականութիւն չէ այլ անարգ {դահճութիւն}: Այս առաջարկութիւնը առնելուց յետոյ, կը սպաս

լից] 21/3 57 Արամին 22/4 58 Բերբեր[եանցին], Բու[ {դաղեանցին]} 59 Մուրադեանցին 60 Հայրապետեանցին, մուրհ[ակ

իւնը Սօսի յետամտութեան վրայ. " Սրտիս տախտա՜կն են {դաղել} ", - ասում է նա (եր. 92) իր հետի ուխտաւոր կին

ցս 2-ից գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, Մագ[ {դաղինէի]} եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի]. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

, հոգիս հանեց: 1 մարտի տեսութիւն եղբ[օրս], Մագ[ {դաղինէի]}, Գոհ[արինէի], Յովհ[աննէսի] եւ Ան[անիայի] հետ.

'Ի Դամասկոս ազգապետն Արետա՛յ արքայի պահէր զքաղաքն {Դամասկացոց} ունել զիս. եւ ընդ պատուհա՛նն վանդակաւ կանխեցայ ը

գիտէ՛ որ է օրհնեալ յաւիտեանս, զի ո՛չ սըտեմ։ 'Ի {Դամասկոս} ազգապետն Արետա՛յ արքայի պահէր զքաղաքն Դամասկացոց

, անմահ անգլիացին: Հանգչի՛ր, հսկայ, {Դամասկոսի} Հողում, պայծառ երկնի տակ, Անմահ շիր

ՄԱՀԱՑՈՒՑԱԿ ԵՒ {ԴԱՄԲԱՆԱԿԱՆ} ԳԷՈՐԳ ՆԱԶԱՐԵԱՆ ԳԵՂԱՄԵԱՆՑԻ ՄԱՀՈՒԱՆ ԱՌԹԻՒ I. Այ

եանքը։ Գեղեցիկ խօսեց Պ. Նազարեանց վարդապետը իւր {դամբանական} ճառի մէջ. " Դորա համար արեւը մայրն է մտել՝ գրքի

անց հանդէս դուրս եկաւ բազմութեան միջից եւ ասաց մի {դամբանական} ճառ՝ այնպիսի սրտաշարժ, այնպիսի տխուր եւ ներդաշն

րաժարումն ", մեր նուաստութիւնը նոյնպէս կարդաց մի {դամբանական} ճառ՝ տալով հանգուցելու մարմնին իւր հրաժարական ող

մեր հանգուցելու հողը։ Գերեզմանի վերայ ասացին {դամբանական} ճառեր Մոսկուայի Կայսերական համալսարանի ուսանող Պ

տպագրութեամբ քանի մի հին ազգային տաղերգութեանց եւ {դամբանական} ոտանաւորաց, որք յաւէտ քան զայլ առարկայս տեսանին

ունիս արժանաւոր ` լուսնի շողից պայծառ է, Քո {դամբանը} նա յաւիտեան եւ դարերու մութի մէջ Կը ցոլացնէ

ընկեր, իմ սիրական անխարդախ, Մի՛ մոռանար իմ {դամբանը}, թէ ես ննջեմ քուն խաղաղ, Երբ իմ սիրտը այս

դէն դաշտումը դեղնագոյն Նեղոս ` Թագաւորների {դամբանը} լուանում է իբր հոս. Բեդուին մոռցաւ իւր չու

թաղել: Դեռ կը ծագի նա քո վերա, կը խփէ շող {դամբանիդ}, Նա կը հասնի քեզ այգորել, քան մերձաւոր սի

աշտպան։ Ահա թէ ո՛վ այց կ՚երթայ մեր սիրելւոյ {դամբանին}, Այո՛, կերթայ շաղղակեր եւ ատելի բորենին։

վէրքը։ Այս մարդը անուանւում էր Րոբեր-Ֆրանսիսկոս {Դամիէն}, որ ծառայում էր Յիսուսեան Կօլլէգիումի մէջ իբրեւ

ձայնը դատապարտում էր Յիսուսեանքը. ասում էին, թէ {Դամիէնը} ներգործել է նոցա թելադրութենովը, եւ ճշմարիտ կայի

։ Բայց այս բանը դեռ հաստատ ապացոյց չէր. պատճառ, {Դամիէնը} ծառայում էր Յիսուսեան Կօլլեգիումի մէջ, եւ կարո՛ղ

ր պատահաբար մօտենար նորան։ Բայց բանը այս էր, որ {Դամիէնը} իւր պատասխանների մէջ գործ էր ածում " մեք " բառը,

ական կերպով ցոյց տալ Յիսուսեանների գործակցութիւնը {Դամիէնի} հետ, բայց ամբողջ Ֆրանսիայն, չ'նայելով այս բաներ

պով դատապարտում էր Յիսուսեանները՝ որպէս մասնակից {Դամիէնի} չարագործութեանը։ Ինքը՝ նախարար Շուազեօլը, ըստ

թագաւորին, որ նստի, մի Յիսուսեան աբեղայ մօտեցաւ {Դամիէնին} եւ, մի քանի խօսք ասելով, հեռացաւ նորանից։ Բայց

յունքի բոռդո ֆռանք է, փոշտան, եթե բասիլքայի վրա {դամուշնայի} բեչաթն չըլլա նե, չընդունիլ, անոր համար չի խրկեց

ան զաւակներին գիտութեան եւ լուսաւորութեան մայր եւ {դայակ} էիր հանդիսանում. ո՞հ, այժմ աշակերտ եւս չես կոչւ

ին այդ աշակերտքը եւ ասէին, թէ Հայաստանը չէր, որ {դայեակ} վարձեց մեր համար: Ինչպէս կարող էին նոքա, պա

որոնց մէջ աճել է Մխիթարեան ընկերութիւնը, ահա այն {դայեակը}, որի հիւթախտութեամբ վարակուած կաթը ծծելով՝ կերպ

գրկաբաց ողջունելու ենք մի մարդ, որ փախչելով օտար {դայեակի} գրկից, վազէր դէպի իւր ծնող բուն հայկական եկեղեցի

ին ազգին, նման է օպիումից շինած քաղցրեղէնին, որ {դայեակները} (Ասիացոց մէջ) սովո՛ր են տալ երեխաներին՝ քնեցնե

ծ մանուկը, ըստ մեծի մասին, յանձնում են օտարազգի {դայեակների}, Հայի զաւակը աճում է օտարի կաթով, օտարի լեզուն

ութիւն։ Ուսումը եւ լուսաւորութիւնը՝ պապական {դայեակների} ձեռքով մատակարարուած մարդկային ազգին, նման է օպի

զորս առեալ էր նենգաւոր իշխանին Սիւնեաց Վասակայ 'ի {դայեկաց}, որպէս զորդիս մահապարտաց եւ տարեալ 'ի Դուռն զի մ

նա ժամանակ, զոր գիտէր արդեն ստացեալ ընդ կաթին ի {դայեկէն} եւ ո՞ր Հայ հրաժարեսցի ի գրասիրութենէ եւ յուսումնա

եր գալիս են եւ բախում են Մանուշակ դայեկի դուռը. {դայեկը} վեր է կենում, ճրագ է վառում, տեսանում է, որ եր

ւհանից եւ նշանացի են առնում, որ դուռը բանայ: {Դայեկը} բացում է դուռը. մարդիկ առանց ներս մտանելու, կար

ւրեանց հետ, մի ծննդկանի երեխան ընդունելու: Խեղճ {դայեկը}, որ շատ բարեհոգի կին է եղած, որին մինչեւ այսօր

. Գնում են, բայց արդէն դուրս են գալիս քաղաքից, {դայեկը} հարցնում է, թէ ո՞ւր էին տանում իւրեան կամ ո՞րի տ

աղացի մօտ, ուր երկու մեծ ուռիների տակ տեսանում է {դայեկը} շատ ճրագներ, բազմութիւն, սեղանի պատրաստութիւն,

կոյն, դայեկին ճանապարհ տալու համար: Մօտ է գալիս {դայեկը} եւ տեսանում է, որ մի քանի վայրկեան ժամանակ կայ մ

ում են նորան մի արծաթի ոսկեզօծ աման, ջրով լիքը: {Դայեկը} ձգում է նորա մէջ արօտը եւ նայելով նորան աւետիք է

քը, բացւում է շնորհաւորական հացկերութիւնը: Բայց {դայեկը} վերմակ կամ այլ պաստառներ խնդրելով նորածինը փաթաթե

ր, հոլանդեան կտաւից սփռոցնէր եւ այլն, եւ այլն: {Դայեկը} իսկոյն ճանաչում է այս բաները, թէ որը՞ նոցանից տե

ւ կամենալով գնալ, ահա մի պառաւ, ինչպէս Մանուշակ {դայեկը} համարել է ծննդականի մայրը, գալիս է նորա մօտ, աս

մէջ եւ անվնաս հասուցանում են նորան իւր տուն: {Դայեկը} հասկացած լինելով, թէ ընկած էր մեզիմեն աղեկների մ

աղը լուսադէմին սկսած է լինում խօսել... Խեղճ {դայեկը} երեսը խաչ հանելով, մտանում է տուն եւ քնում է: Ա

տութիւն: Մի գիշեր գալիս են եւ բախում են Մանուշակ {դայեկի} դուռը. դայեկը վեր է կենում, ճրագ է վառում, տե

սկսում են նոքա մինը միւսի ականջին շշնջել Մանուշակ {դայեկի} վարժ լինելը իւր գործի մէջ: ժամանակը գալիս է, եր

նդականի շրջակայ բազմութիւնը, ճեղքւում է իսկոյն, {դայեկին} ճանապարհ տալու համար: Մօտ է գալիս դայեկը եւ տեսա

յ, այն երկու լաւ հագնուած մարդիկը, որ բերել էին {դայեկին} այստեղ, գնում են սայլի մէջ եւ անվնաս հասուցանում

ա վեր կալել, մէկէլն էլ մի պստի բըժութ ու ման են {դայի} տները, որ դրան առաջին կաննում են, ասում են.

Տակ թմրում է ու ննջում, Նրա շուրջը սոխակի Թովիչ {դայլա՜յլն} է հնչում, Եւ սերովբէն թեւապար Դէպ աստղերն է սլան

Եւ թռչնակաց հոյլք համակեալ ի գեղգեղս՝ Բիւր {դայլայլիկս} յօրինէին քաջհամեղu. " Եւ զի՞ է քեզ, ասեմ ց

Ադամ եւ ննջէ, Դրախտ զնովաւ սոխակին Ի {դայլայլիկս} գէթ հնչէ, Թեւապարեալ սերովբէն ՚նդ աստ

քոյր, ում պարտիզում որ զուարթ Սոխակի միշտ թովիչ {դայլայլն} է հնչում "... Նա դարձեալ, թէ ` " Ո՞վ ես, քեզ

Թշնամի են միշտ անհաշտ։ Ամեն մինը {դանակ} ձեռին Աշխատում է անհանգիս Իմ քընարի թել

Արի մորթի՛ր, դու քո ձեռքով ինքդ քեզ. Ի՛նչ {դանակ} է, - ածելու պէս սուր սրած, Մի կարճ աղօ՛թք

սեւ հաւ, առանց ամենայն պիսակի, եւ մի սեւ կոթով {դանակ}: Բնական բաներից ցաւում էր պ. Շաքարեանցի գլուխը

մէջ, յարձակուեցան Րիշիէի վերայ եւ ուղղեցին երկու {դանակ}, մինը դէպի կուրծքը, միւսը դէպի թիկունքը։ Ողորմ

ոս չորրորդին՝ ցցելով նորա կուրծքի մէջ Րավայլեակի {դանակը} ։ Պապականութիւնը շատ դիպուածներում զոհում էր

ս նամակները, աբեղայն հանեց իւր թեւի միջից երկայն {դանակը}, որ պատրաստած էր, եւ ցցեց թագաւորի կուրծքը։ Պա

աւալուած, իսկ աբեղայն՝ կանգնած նորա մօտ արիւնոտ {դանակը} ձեռքին, յարձակուեցան Կլեմանի վերայ եւ կտոր կտոր

այս միջոցին, որ վեր առնու թաշկինակը, վասն որոյ {դանակը} հասաւ նորա երեսին եւ թեթեւ վէրք դրեց շրթունքի վեր

ընկան բոլորը։ Եթէ Րաւալեակ ձեռքից թողնէր իսկոյն {դանակը} եւ անհետանար, չէին գտանելու նորան։ Բայց նա բռնո

, չէին գտանելու նորան։ Բայց նա բռնուեցաւ արիւնոտ {դանակը} ձեռքին եւ խոստովանեցաւ, թէ ինքն էր թագաւորի սպան

որ անբնական եւ շատ թոյլ նկարված անցքերը քննութեան {դանակի} տակ ձգել. այդ շատ երկար կը լինի։ Առանց նորան էլ

եթէ նաեւ ամենայն խստութեամբ դրուին անդամահատական {դանակի} տակ, այնուամենայնիւ, գործի ընդհանրական ամբողջու

նբնական եւ շատ թոյլ նկարագրուած անցքերը քննութեան {դանակի} տակ ձգել, այդ շատ երկար կը լինի, առանց նորան էլ

, այո՛, աւելի չէ, քան թէ ոչխարը, որ սպանդապետի {դանակին} եւ կշեռքին է յանձնուած: Մինչեւ այսօր ամեն յարձակ

այս մարդը եւ գտան նորա գրպանի մէջ երկու երկսայրի {դանակներ}, մինը՝ մեծ, միւսը՝ փոքր զմելինի նման։ Փոքր դ

մունքին յարմար չէ՞, կամ օրինաւոր չէ՞։ Ասես, թէ {դանակով} կտրել, ձգել է տնաքանդը: Իմ՝ Պ. Իսահակեանցի սի

ով)։ Այդ Վիեննացու քարոզած մատենագրութիւնը {դանակով} կտրած բաժանած է ժողովրդից. դա ազգի հոգու բղխուած

որանից, ի՞նչ յանցանք է ասել, թէ մատենագրութիւնը {դանակով} կտրած բաժանած է ժողովրդի կեանքից։ Ուրեմն ի՞նչ յա

րի վերայ, երկու հարուած տուեց Հենրիկոսի կուրծքին {դանակով}, առաջին հարուածը՝ մահացուցիչ։ Մեծ շփոթութեան մ

, քան թէ նորա մեռած մօր քիթը, մտածող լինի կտրել {դանակով} աւելորդ երկայնութիւնը, կամ եւ թէ կարճ է, աքցանո

ր, մինը՝ մեծ, միւսը՝ փոքր զմելինի նման։ Փոքր {դանակովն} էր նա վիրաւորել. այս պատճառով անվտանգ էր դրած վէ

րտիրոս կոչիս) յամի Տեառն 1784, Մայիսի 30. չորք {դանայ} ի մին օրինակ կտակ ունիմ գրեալ, յորոց եւ մինն առա

յան վրա, մի վերին աստիճանի ծանր գործ, բայց թեեւ {դանդաղ}, թեեւ հավի քայլով, այնուամենայնիվ, առաջ է գնու

կարող գնդերը զինչ յուզեալ հեղեղ Զարհուրելի- {դանդաղ} զերթ մէգ ուղիղ Արեւելք: Տխրագուշակ, խեղդո

լից: Եկաւ դժբաղդի մօտը, Նա իւր {դանդաղ} քայլերով Տուեց նորան մի նամակ, Ծրարը

լինէին առարկայական էութեան, զարգացումը ոչ միայն {դանդաղ} այլեւ անհնարին էր: Ստոյգ է, բնութեան մէջ ոստիւն

ինչեւ իւր մահը կաղ մնաց։ Իգնատիոսը, իւր ծանր ու {դանդաղ} բժշկութեան ժամանակ, անգործութենից ձանձրանալով,

կանխագոյն առաքեալք ի Սահակայ եւ ի Մեսրոպայ, որոց {դանդաղեալ} ի Կեսարիա, յուլացեալն էին: Վեցեքին սոքա, մարզե

եզուի մշակութեան եւ առաջադիմութեան վրայ, գոնէ կը {դանդաղեցնէ} նորա ընթացքը։ Կան բառեր կամ ձեւեր, որ Արարատեան

յին կարօտութիւնների ծանրութիւնը, որոնք, ասիական {դանդաղկոտութեամբ} գրեթէ կաթուածահար, շատանում էին իւրեանց շնչական

կ եւ այն, դերասանների իւրեանց պաշտօնը տարապայման {դանդաղկոտութեամբ} կատարելուց, որով արարուածը չվերջացած գրեթէ բազմո

են, որ վճռաբար կատարուի ամենայն գործ, յետ դրուի {դանդաղկոտութիւնը} եւ չխնայուի մի մարդու անձնասիրութիւն, եթէ այդ մա

թեան վերաբերեալ բաները երկար տարիների մէջ ամենայն {դանդաղութեամբ} գլուխ բերել, իսկ այլ մարդերից պահանջել, որ ամեն

Մեզ աստ ի բան չափածոյ, Եւ զի՞ ընդ վայր {դանդաչել}, Օ՜, ասասցուք ի կարճոյ: Մարդն, յետ

ց պաշտօն է պաշտպան եւ պահապան կալ կրօնի իւրեանց, {դանդաչեն} յօտար ուսմունս, մեծապէս վնասակարս մեզ, հայեցեալ

ւոյ անուն, ո՞ւր արծաթին, ո՜ դու կոյր, Յոր {դանդաչես} զառանցանօք, զլուսոյ բարձեալ զբողոք։

երկանդամ տեսանել զայն բաւիղ տարակուսանաց՝ յորում {դանդաչէինն} անխորհուրդ օդաբաղխութեամբ: [Խորհուրդ] նոր հայ

յլն " եւ թէ. " Մի՛ յուսմունս օտարոտիս եւ պէսպէսս {դանդաչիք} ", կամենում է խելքիս նստեցնել, որ լուռ մնամ նոր

նը լինի"։ Պապը միեւնոյն երդումը պահանջեց Սվենոն {Դանեմարքացուց} ։ Լեհացիներից, որ այն ժամանակ դեռ նոր ընդունել է

միտ դպրոցականք, ախոյեան յարուցեալ ընդդէմ անմահին {Դանթեայ} ՝ որ զԱստուածային կատակերգութիւն (Божественная к

ելի ճշմարտութիւնն՝ որ քարոզիւր բերանով իմաստնոյն {Դանթեայ}. հալածանք առ ի դպրոցականաց ընդդէմ նորոյս իտալախօ

զժողովուրդն արձան զանմահ երախտագիտութեան կանգնել {Դանթէայ} եւ ճանապարհ հորդելով նմա եւ այլոց հետեւողաց առողջ

ն գերապանծ լեզուով, կամ Ֆլորենդացուն ստիպել, որ {Դանթէի} " Աստուածային կատակերգութիւնը " լատիներէն թարգման

արեալ"։ Այսօր Միլտոնը եւ Շեքսպիրը, Հոմերոսը եւ {Դանթէն} ազատ չեն անկատարութիւններից. մեր պատուելի փիլիսո

որ քո հաջորդ նամակում կկարդամ Կարպ Մակարովիչի եւ {Դանիել} Թորոսովիչի գալստյան մասին: Ուրեմն, 6-ին նրանք չ

նկատմամբ նրա ջերմ վերաբերմունքի համար: Այդ ի՞նչ {Դանիելի} " Աշխարհագրություն " է: Ասացեք Անանիային, եթե ի

ԱՆԽԱՐԴԱԽ ԱԶԳԱՍԷՐՔ Պ. Կարապես Մարգարեան, պ. {Դանիէլ} Թորոսեան, պ. Սաղաթիէլ Դաւթեան, պ. Պետրոս

Թղթի մի ձեռագիր օրինակը Ս. Էջմիածնի մէջ, Արժ. {Դանիէլ} վարդապետի մօտ. բայց աւա՜ղ, այն ուրիշ օրինակ չէր

ալ խոստմանցն: Առեալ հրեշտակին զԱբել եւ երթեալ առ {Դանիէլ} ՝ հմտանայ քաջ նշանագրացն եւ դարձ ի ժողովն արարեալ

նքնին սուրբն Մեսրոպ աշակերտօքն հանդերձ գնացեալ առ {Դանիէլ} չգտանէ ինչ առ նմա աւելի քան զոր ուսան ի ձեռն հրեշ

Թորոսեան, պ. Սաղաթիէլ Դաւթեան, պ. Պետրոս {Դանիէլեան}, պ. Յակոբ Մատթէոսեան, պ. Աստուածատուր Մով

անուն խոստանայ նմա զնշանագիրս Հայոց յարմարեալս ի {Դանիէլէ} եպիսկոպոսէ յիւրմէ մերձաւորէ. այլ Վռամշապհոյ անլո

եւ նշմարքը երեւում է մինչեւ այսօր ազգի մէջ, այդ {Դանիէլի} ասած " աւերածի պղծութիւնը " անխտիր սրբացնե՞լ, ան

աչքերը դարձուց դէպի հիւսիս, Ուրալից մինչեւ {Դանուբ}, մինչ այն մեծ գետը Շարելով դէպի առաջ գալիս

որ ժողովուրդը կատաղելով կամենում էր խեղդել նորան {Դանուբի} մէջ։ Իսկ Ֆաբերը Քեօլն քաղաքում ստացաւ մի նոր անդ

սցէ իբրեւ հիմն մշտնջենաւոր նոյնոյ տպարանացն այսու {դաշամբ}, ինչ գիրք որ հարկաւոր լինիցի, զնոյնն նոյն դրամո

, Մեհրուժանի եւ այլոց, որոց դրժեցին պայմանաց եւ {դաշանց} ազգի եւ եկեղեցւոյ: Եւ զանուանս եւ զյիշատակ այդպի

եան ընկեր, գնա՛ բարեաւ, բայց չմոռանաս այն սուրբ {դաշը}, որ կնքեցիր իմ հետ: Նա խոստանալով ինձ, հաստատ

, կամ վասն այլոյ իրիք ախտի, ժպրհիցի քակեալ զցանկ {դաշինն} կռելոյ բանիւ արեամբ մարդացելոյն վասն մեր Աստծոյ,

կությունը, եւ այլ հետեւյալ հասակները անհրաժարելի {դաշինք} են լեզվի գոյությանը եւ էությանը: Լեզուն մինչեւ ա

ր Հայերը սուր են ցոյց տալիս կրօնի կամ դաւանութեան {դաշինքներին} փոփոխութիւն առաջարկողին. այս պատճառով մեծ խորհու

դակվի, յանձնեսցէ Մադրասայ որբոց սնդուկին, այսու {դաշմամբ}, զի վաշխի մնասցէ անդ մինչեւ ի տասն եւ հինգ ամ ժա

ելը յանձն առնուք, խայտառակելը իմ վիզը, կամի՛ք, {դաշն} բռնենք մի վեդրօ արաղով: - Դուք ինձանից խորհո

ճանապարհորդության մասին, եւ գանք Նախիջեւան, թե {դաշնագիրը} հաստատելու, թե երեսփոխանական թուղթը ստանալու եւ

բոլոր պայմանները պիտի գրվին եւ հաստատվին օրինավոր {դաշնագրով}, քաղաքի հետ, այնպես որ ոչ քաղաքը եւ ոչ մեք մեր

եր ամսումը (ligue dèfensive et offensive)։ Այս {դաշնադրութեան} զօրութենով նոքա բոլորը պարտաւորուեցան գործ դնել ա

էջ, Յիսուսեանները հալածելու մասին, գիտէին բոլոր {դաշնադրութենների} սարսափելի գաղտնիքը։ Տարակոյս չ'կայ, որ Չորս ուխ

նգամայն կանայք են: Ես կապեցի նոցա մէջ մի գեղեցիկ {դաշնադրութիւն}. նոքա երդում կերան, որ երեւելի ապստամբական քանք

եանց աբեղաների մօտ եւ խոստովանեցան նոցա մեր բոլոր {դաշնադրութիւնը}: Իսկոյն բոլոր այդ երկչոտ հսկաները բանտ դրուեցան

ութիւնը։ Մի ամսից յետոյ յայտնագործած ապստամբական {դաշնադրութիւնը} ցոյց տուեց, թէ Սրբազան Լիգայի եւ Յիսուսեան աբեղա

ութենից հետեւում է, որ այժմ դեւերը միայն պիտոյ է {դաշնադրութիւնների} սրբութիւնը պաշտեն ու չդրժեն: Ապա ի՛նչ է շինում Ա

կնիքը, այս խօսքերով համոզում է խոհարարը եւ երկու {դաշնակը} ցցւում են Խանի կուրծքի մէջ: Մարիան շփոթուած այս

երեսից, կամենում է աղաղակ բառնալ, բայց սրածայր {դաշնակը} կապում է նորա լեզուն: Մեր ցեղապետը եւ խոհարար

ամենայնի, երբ Սեբաստուպօլսի պարիսպքը խոնարհեցան {դաշնակից} զինուորութեան առջեւ, Նիկողայոսը մեռաւ: Մեռաւ նո

ես իմ ազգին: Եթէ տեսայ ես Ռուսիոյ մի {դաշնակից} ` Նեղութեան մէջ ալեկոծեալ մի չար բաղդով,

Վերջապէս յաջողեցաւ նորանց համոզել Ֆիլիպպ II-ը {դաշնակից} լինել Պապական թագաւորների հետ 1584 թուականի դեկտե

ւնը մէկ գիշերուայ մէջ կործանեց Բուրբոնի գահը, որ {դաշնակիցների} քաղաքականութեամբ եւ պաշտպանութեամբ վերանորոգուել

յաղթութիւնը, ապա զուր էր ձեր կողմից, խնդրել ձեր {դաշնակիցների} օգնութիւնը: Առանց ձեզ եւս կատարել ենք յաղթութիւն

ոյն Ներսիսի Տօնեցաք զԳրիգորի։ Եւ {դաշնակն} հրաշաձայն Ցաներեւոյթս սրովբէից Օրհնե

էս գիշերին մեր ցեղապետը խոհարարի հետ զրահաւորուած {դաշնակներով}, մտանում են Խանի սենեակը, այստեղ երկիւղ է տիրու

ը, քաղաքի իւրաքանչիւր թաղերից մի մի մարդ կարգելով {դաշնակցութեան} մէջ, որպէս փոխանորդ թաղերի բոլոր բնակիչներին, մտա

ողացել, այլեւ չէ կամեցել մի հիմնաւոր եւ շարունակ {դաշնակցութիւն} պահպանել Հայաստանի հետ: Կտոր փշուր եղած դէպքերը

նքով նորա գաղթական եղբայրը ` Հիւսիսային ամերիկեան {դաշնակցութիւնը}: Ո՛վ չէ տեսնում, որ անգլիական սահմանադրութի

ց Սուրբ Լիգա, այսինքն՝ սուրբ կապակցութիւն անունով {դաշնակցութիւնը}, որի արտաքին ձեւը էր միմիայն կրօնական, այս է հաստ

են՝ թողնելով դորանից ամրոցի համար, որպէս արօտի {դաշտ}, երեք հազար դեսեատին հող, այլեւ ձկնորսութեան հա

լ էիք դորա հետ 12. 000 դեսեատին հող՝ որպէս արօտի {դաշտ}, հրամայում ենք ձեզ հաստատել մագիստրատ եւ այնտեղ

է լինում մարդու գլխին: Շատ անգամ դուրս եմ գալիս {դաշտ}, բայց չկայ այն ախորժ բերկրութիւնը, որ զգում է մ

յ. Մերկանալով տխուր ` ինչպէ՜ս Սառչում են լիճ, {դաշտ} ու անտառ: Գարնան շնչից ջրերն ինչպէս Կարկաչում

Ելայ ու գնացի մեր գիւղին մօտիկ Գեղեցիկ մի {դաշտ}, դրութեամբ փոքրիկ, Որի սահմանը փակել են բլ

տի լինէր, եթէ նորա շրջապատը ընդարձակ եւ արեւակէզ {դաշտ} եղած չլինէր: Ձիւնական գօտին Մեքսիկայի Անագուակա

ասել, որ հողը պետք է հերկել ըստ կարելույն խոր եւ {դաշտային} ցանքսերի համար՝ աշունքից). սկզբնական շրջանում

ա վերայ խօսելիք չկայ: Իսկ խօսելիքը վերաբերւում է {դաշտային} հողին, ուր պիտի ընթանայ երկրագործութիւնը: Պիտի

յնպէս բարձիթողի են արած: Ի՛նչ գեղեցիկ եւ պտղաբեր {դաշտեր} կան Նախիջեւանի շրջակայքում, ուր կարելի էր միլիոն

աւոր փեթակներ պահել, ո՛րքան պարապ եւ ամայի թողած {դաշտեր}, որոնց վերայ շատ փոքր արծաթով կարելի էր թութի ան

ցոլացնելով կապոյտ ալիքների վերայ: Հիւսիսում {դաշտերը} ծածկուած են յաւիտենական ձիւներով, ծովերը գտանւու

տիկ կը սկսի ցանել, կրկնապատիկ հնձել: Ո՞չ ապաքէն {դաշտերը} կը մշակուին եւ ժողովուրդը մի փոքր ազատ շունչ կառն

րագրութիւնց մէջ չկայ եւ ոչ մի կեղծ գիծ: Սարերը, {դաշտերը}, այգիքը, տարու եղանակները, նոցայ ազդեցութիւնքը

ամ երեւակայում էր իւր բոլոր ընկերքը արբեցած ընկած {դաշտերի} վերայ, որը քնած եւ որը... իսկ ինքը տղամարդի պ

աշտպան։ Երբ հեզիկ մօտեցար Մասիսի {դաշտերին}, Բքածին ամպերը Տարագիր գնացին. Հ

Միւս անգամ հողմդ Խըփէ դրօշակին Մասեաց {դաշտերում} Հայոց աշխարհին, Էլ յետ թող չըգայ

ւնի, եւ ուր որ ունի, չկամի գործել: Նա թողում է {դաշտը} եւ գնում է քաղաք կամ մայրաքաղաք, նշանակում է, թ

քայուելով հոգիս ու սիրտս նայում եմ... Ահա {դաշտը} սեւանում է չորս կողմից. Ես չգիտեմ, թէ ի՛ն

Առանց որոտմունքի փայլակը երբեմն-երբեմն ներկում է {դաշտը} դեղնախառն, կարմիր գունով, Խանլը-դերէն, առհասար

կողմից եւ զովացնում է էրուած փոթոթուած Արարատեան {դաշտը}: Արդարե՛ւ, նայելով ցերեկուայ ջերմութեան աստիճան

մ: Արեւը սաստիկ տաքացնում է որպէս Արարատեան {դաշտը}, որ ամէն կողմից գրեթէ շրջապատուած է ապառաժ եւ մե

, այո՛, ոչ փոքր բան են սոքա, որովհետեւ բովանդակ {դաշտը} լիքն է այսպիսի քարերով: Այս սարերը, դաշտը եւ քա

անդակ դաշտը լիքն է այսպիսի քարերով: Այս սարերը, {դաշտը} եւ քարերը արեւի ճառագայթներից սաստիկ տաքանալով,

կ, երբ արեւի ճառագայթքը էլ այնպէս չէին տաքացնում {դաշտը}, երբ նորա օդը կամաց-կամաց կորցնելով իր ձգականութ

թիւն չգտնելով լայնացած օդից, սկսում է վազել դէպի {դաշտը}, պատճառելով այն ախորժ քամին: Այդ քամու ուժը միշ

նրանց աճեցնելու եղանակը, ապա կարելի է Արարատյան {դաշտի} հայ շինականների բարբառով մի փոքրիկ բրոշյուր հրատա

է զօրքը: Ծռծռում են սուլթանները զինչ խոտեր {դաշտի}, Պիսակ ուլանները բռնում, հանում են փոշի:

է գիշերի, Եւ մի հոյակապ կրակի նման Այս {դաշտի} վրայ վառ լուսով փայլի։ Մինչ այսպէս մի

ել: Շատ են զարմանում, երբ տեսանում են պատերազմի {դաշտի} ծածկուած բազմախուռն զէնքով, բայց թշնամի չկայ: Ա

ագածի վիթխարի քարակտուր մարմինը: Թողում եմ բոլոր {դաշտի} մէջ ցիր ու ցան ընկած, թէ աւերակներից մնացած եւ թ

ն մարմին, լայնացնում եւ անոսրացնում են Արարատեան {դաշտի} օդը: Հիւլեքը այս օդի, որ անմիջաբար շօշափում էին

է: Ասել է, թէ երբ արեւի ջերմութիւնից Արարատեան {դաշտի} օդը լայնանալով անօսրանում է եւ բարձրանում է դէպի

, որ Մասիսի ճնշուած օդը պիտի վազէ լցնել Արարատեան {դաշտի} օդի պակասութիւնը: Բայց որովհետեւ ջերմութեան ժամե

՛, ունի հոյակապ արժանաւորութիւն, բայց պատերազմի {դաշտից} դուրս, մարդկային եւ ընկերական յարաբերութեանը վեր

ցայ: Ինձ թուեցաւ, թէ գտանւում եմ մի գեղեցիկ {դաշտում} ՝ կանաչ արօտի վերայ, թեք ընկած մի ծառի տակ։ Առա

քաղած լինելով իր սկզբունքների արդիւնքը պատերազմի {դաշտում}, մոռանում են, թէ պատերազմը մարդկային կեանքի մէջ

Շատ հեռի չէինք մեք ծովեզերքից... Ջրեղէն {դաշտում}, դեռ նոր խաղաղած Մի ապառաժուտ կղզի երեւեց:

ւնի գանգատելու այդ մասին. պատճառ, գիտուն քահանայք {դաշտում} չեն բուսանում, գիտուն հոգեւորներ ունելուց յառաջ,

զգի պահպանութեան համար քաջութեամբ ընկան պատերազմի {դաշտումը}: Նոքա մոռացան իւրեանց կանացի տկարութիւնը, իւրեա

լ չի պատկանիլ նա այս աշխարհին: Գրիչը ձեռին թղթի {դաշտումը} Կը վազէ արագ, ինչպէս եղջերու, Ո՛չ ոք չէ կարող ն

անշարժ աշխարհը մեռեալ ծով ասեց, Նորանից դէն {դաշտումը} դեղնագոյն Նեղոս ` Թագաւորների դամբանը լուան

բնակիչք ուսան աշխատել. այր մարդիկը աշխատում էին {դաշտումը}, կանայք ստանում էին սահմանեալ չափով կանեփ կամ բա

ազգային անձնաւորութեան վերաբերութեամբ։ Ո՞ր դիակը {դաշտումը} վեր ընկնի, որ կենդանիք նրան չմաքրազարդեն, երբ կ

` նրա գառն ու ոչխարը, թուրքը նրա եղն ու պանիրը, {դաշտցին} ` եօնջէն, ցորենը. ամէն մարդ էլ իրան գեղի գտնուա

տողութի՛ւն էր, որ կատարում էիք, - շարունակեց նա {դաոնալով} դէպի օրիորդ Մարիամը: - Այո՛, - պատասխանեց օր

մարդը եւս, եւ՛ թռչունը եւս, որ նոյնպէս կերակուր {դաոնալով} մարդուն, մտանում էր նորա կազմուածքի մէջ եւ նիւթ

մէջ, նոր լեզուի մշակութեան գաղափարը ազգին համար {դաոնում} է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ ինչպէս հին եւ մեռած լե

է ես էլ որ լինէի Մի ալեւոր ծերունի Գերի {դառած} կը հալուէի Խաբուած անարգ երեսի։ Մ

ականջ անես, դու ջլիս (իսպառ) քառականջ (խուլ) {դառար}: Հիմի նա մեր վրայ ինչքան ա միտք անում. մեր աղէն

ոչ մի հաջողություն չունեն: Ավելին, շատերը ետ են {դառել} մեր եկեղեցու ծոցը: Յուրաքանչյուր ոք, ով այդ խնդ

աբթի օրից սկսած առավոտները խմում եմ մեկական բաժակ {դառը} ջուր, բայց տակավին " ավելի լավը " չի երեւում: Չ

ս՝ ես հարուստ եմ գերապանծ: Քաղցր ու {դառը} խառնուած է այն ջրումը անբաժան, Որ տալիս է մ

շատակարաններից ենթադրելով միայն պիտի գուշակել այն {դառը} հանգամանքը, որոնց մէջ փակուած էր Փարպեցին։ Նորա

կ ծանր է դուրս գալ գրպանից, եթէ ճարել ես ճակատիդ {դառը} քրտինքով, եթէ նորան հաւաքելու համար կոտրել ես մէ

Լիբիղ, նամակ 4. տես եւ նորա աւելուածը): {Դառը} բողոք. բայց որքան տող, այնքան ճշմարտութիւն: Թո

նք, գիշերով, արաղ են քաշում իրենց այգում: {Դառը} բողոք լսւում է Վայկունի բերնից. " մեր գեղի ամէն

ւնդի երեւեցուցիչն է. նա ոչ միայն ընդունում է այդ {դառը} խօսքերի ճշմարտութիւնը, այլեւ դատապարտում է իր եղ

(որպէս թաբակի ծուխը եւ այլն) վնասակար էր: Այդ {դառը} խոտը ծխելը գուցէ մի տեղական պատճառ ունի, մի բնակ

, Եգիպտացոց կամ դեռ չգիտեմ ինչացոց, այն պատմական {դառը} դէպքերի տակ ընկճուած, մեռած ու հոգին բերանը եկած

զգը կխնդրեմ, բայց առաջին անգամը ծանր է: Հիվանդը {դառն} դեղը դժվար է ընդունում, եթե մերձավորքը չհարկադրե

կադրւում են պատշաճից ուրախութեան քօղ ձգել իւրեանց {դառն} կամ թթու երեսի վերայ, այդ օրերում ուրախ է ցոյց տ

գտանւում եմ գերութեան մէջ, այլ այդ թշուառ վիճակի {դառն} տպաւորութիւնը մի մասնով դեռեւս անհետացած չէր իմ ո

աղում ենք դոցա վերայ, բայց այդ ծիծաղը արտասուքից {դառն} է մեր համար, ըստ որում, այդ բաները գործւում են

ութիւնը, որ պիտի լինի օտար լեզուով. սորա վկայող {դառն} փորձեր շատ անգամ կատարել է մարդկութիւնը: Ազգի հո

քանդ ազգին. նա, երկար ժամանակ սովորելով այդպիսի {դառն} բաժակների, մոռացել է աւելի լաւը որոնելու գաղափար

ական վարդապետութեան եւ ախտաւոր ձգտողութեան այսքան {դառն} պտուղները " (երես 114, բառական թարգմանութիւն)

աբանութեան եւ սրտի խորքում արտասւում էր հերձուածի {դառն} պտուղների վերայ: Իբրեւ վկայութիւն այս բանին՝ կա

ընկնելով բիւրաւոր մարդիկ եւ բիւրաւոր գերդաստանք, {դառն} աղքատութեան հետ պատերազմելով, կարող են սովամահ կ

ւնը դարձնել իւր մէջ: Եւ այսպիսի դիպուածում աւելի {դառն} է հասարակ ժողովուրդի վիճակը. դրամը կենդրոնացած է

եռնակրութիւնը աւելի արժէք ունին նորա աչքում: Շատ {դառն} է մեզ ասել այս խօսքը, բայց ծածկել այն, ինչ որ զ

ինքը երբեմն հարիւր հազարներ իւր ձեռքի մէջ շարժողը {դառն} աղքատութեամբ կնքում է իւր կեանքը, ո՛ւր մնացին նո

նում է, ցնծում Իբրեւ փեսան նորհարսի, Իսկ դեւը {դառն} հեծեծում Հեռու կանգնած մեկուսի: Թ. ԱՅՍ Է ԻՄ

անձին։ Նորա կեանքը միշտ լեղի է. {Դառն} է նորա աշխարհը. Նա անդադար սպասում է

ին քրիստոնեաներին: Նա դառնում է դէպի թամաշաւորքը {դառն} խօսքերով. " Առանց բարկութեան, առանց երկիւղի, զ

ց աչքով աղօթք արեցի այսպէս. " Սիրով խաչիդ, {դառն} վշտիս արիաբար տարայց Տէր, Եւ նահատակ յայն ա

տեւ ամենայն ինչ վերջացած էր իմ համար: Ահա ես այս {դառն} վիճակի տէր մարդն եմ: Մեծայոյս էի, որ պարզերես կ

, խրատի խօսք կամենայ տալ քարոզչին, նայելով նոցա {դառն} խորհուրդներ որոճալուն, իր մէջ քաշելով արգելում է

. ո՛վ սովորեցուց նորան... ա՛հ, մտածելը անգամ {դառն}... իսկ որդիքս, որդիքս. ի՛նչ առնեմ, ո՞ւմ ասե

ւնէութեան արժանաւորութիւնը։ Եւ մեր համար շատ {դառն} է տեսանել Հայոց ազգից մի ընկերութիւն, որ գիտութե

երես 63-65)։ Այո՛, սիրելի՛ ընթերցողք, գիտեմ, {դառն} է ձեզ կարդալ այսպիսի բաներ մեր գրչի տակից, բայց ո

զ կարդալ այսպիսի բաներ մեր գրչի տակից, բայց որքան {դառն} է ձեզ կարդալ, հարիւր անգամ դառնագոյն մեզ գրել։ Եր

դար կը մտածեն իւրեանց անցած ու դնացած տխուր օրերի {դառն} ճաշակը, եւ մի քանի րոպէ եղբայրաբար հաշիւ ու համա

հասուցի, մի ճանապարհի վերա կանգնեցուցի, որ մարդ {դառնա}, բայց թե չեք կամենալ, այլ ինձ այդ բանով դեռեւս

ազգի մեջ եւ պիտի մի օրինավոր ընթերցանության գիրք {դառնա} ՝ միեւնույն ժամանակ պապականների աղբաթը խառնող, դ

լինել, ի վերջո նա հաշտվեց այն մտքի հետ, որպեսզի {դառնա} Մոսկ[վայի] ոստիկ[անական] թերթիկի սրբագրիչ: Ցանկա

տակից, բայց որքան դառն է ձեզ կարդալ, հարիւր անգամ {դառնագոյն} մեզ գրել։ Երանի՜ թէ ունենայինք գովեստի արժանաւոր

են նրանց ծիծաղի եւ ընդհանուր անպատվության առարկա {դառնալ}: ՝ Ամբողջ քաղաքը գիտի, որ ես եկա Նախիջեւան

րմատանան Հայոց ազգի մէջ, կարող են գլխաւոր պատճառ {դառնալ} ազգի հարստութեանը: - Սիրելի՛, - պատասխանեցի

հրկէզ ու անթիւ աւերածք: Ի՞նչ տեսակ կին կարող էին {դառնալ} ապագայումը այն աղջիկ թոռները, որ իւրեանց մեծ մօր

րելով, փառք, պատիւ գտանելով, չէր կարող առաքինի {դառնալ}, նորա առաքինութեան շարժարանը գտանւում է դաստիրակ

ուսումնարանը, որ կարող էր լուսաւորութեան աւազան {դառնալ} մեր ազգի համար, պիտոյ է ուսուցանէր իւր աշակերտնե

իս ինձ Անգլիա գնալ, հարուստ ընկերութենների անդամ {դառնալ}, թռչնավաճառութեամբ պարապիլ եւ օգուտների մի բաժին

պուհ. մեր հարուստ իշխաններէն ո՛չ մինը Վռամշապուհ {դառնալ} չի ուզեր, բայց կուզեն, որ ամեն հոգեւորականք էլ

ստելու, լաւ է մանուկներին տգէտ Հայ մնալ, քան թէ {դառնալ} թերակիրթ չհայ: Բայց մեր ազգի դրութիւնը այնպէ

հնարը փրկութեան ուրիշ բան չէ կարող լինել, եթէ ոչ {դառնալ} իւր նախկին կացութիւնը: Հողը եւ երկրագործութիւնը

ղ իբրեւ օրէնք քննուիլ, ուրեմն եւ չէ կարող օրինակ {դառնալ} ընդհանուրին: Այսօր ամեն մարդ աշխատում է վաճ

ուրին: Այսօր ամեն մարդ աշխատում է վաճառական {դառնալ}, նա հաւատում է, թէ վաճառականութիւնը կարող է նոր

եկեղեցիքը, դպրոցները եւ հրամայում է քար կամ փայտ {դառնալ}: - Քաղաքակթութիւն է տարածում: - Փոքր

անք այն ծուռ ճանապարհը, որից եւ գնացողը կամի յետ {դառնալ}, բայց ոտքը սայթաքում է: Եւ ի՛նչ խելք է կատարելո

, գնալոյ ազնուականին առնուլ իւր թագաւորութիւն եւ {դառնալ}, տասն մնասացն, այգոյն, որոյ մշակքն սպանին ՚ի վ

զէ։ Այստեղ նա միջոց չունի, թէ եւ ցանկանար, յետ {դառնալ} այնքան հեռի, տասն եւ չորս դարու ճանապարհ։ Ժողով

ճակատի քրտինքը եւ բարի եւ Ազգաշէն գործերով օրինակ {դառնալ} նոյնպէս իւրեանց ընկերներին։ Ես ազգային խօսքի

ւնի վրայ այլ տան հիմք դնել: Ուզո՞ւմ ես փիլիսոփայ {դառնալ} քո ազգի համար (որովհետեւ կաթողիկէ փիլիսոփայ չկայ

անդուգն խորհուրդ, Հռոմէական եկեղեցու եռապսակ պապ {դառնալ}: Գործարանի գրագիրը եւ խորհրդական անդամը, պապի մ

նթացքը, բայց զանազան պատճառներ հարկադրեցին նորան {դառնալ} Մոսկուա եւ այնտեղ ուսանել Կովկասեան Կօմիտետի ծախք

Բարբոյի պանդոկը, եւ մի փոքր կաղամբով միս կերած, {դառնալ} ղահուէտուն, ինչպէս շատ անգամ պատահում էր: Զա

Դօնը ընկնիլ խեղդուիլ, քան թէ այսպիսի մարդու կին {դառնալ}: Նա շատ անգամ երեկոները իւր ննջարանի մէջ ծուն

յն չունիմ, որ ասեմ ծնողքիս, թէ ես չեմ կարող կին {դառնալ} այդպիսի մարդու, որի մտածութիւնքը, ապրելու կերպը

լխարկը վեր առեց եւ գնաց, խոստանալով ուղղակի տուն {դառնալ} նորա մօտից: Մնացին տան մէջ տիկին Թիւթիւնճի-օղ

ոպոսներ, լուսաւոր Կաթողիկոսներ, որ կարող էին հայր {դառնալ} ազգին, խնամել եւ հովուել ժողովուրդը՝ հոգալով նորա

կով այս ազգային պակասութիւնքը, կարողանային պատճառ {դառնալ} մեր ազգի հարուստներին եւ իշխաններին խորհուրդ կատա

ձեռքով կարողանան օգուտ քաղել եւ առաջին ներգործողը {դառնալ} յետոյ Ֆրանսիայի մէջ։ Ես աւելորդ եմ համարում նկար

է նորա մօտ։ Գարեգինը խրատում է, համոզում է տուն {դառնալ}, եւ Սօսը դառնում է։ Բայց այս երկու շաբաթում, ա

որ բայի լծորդութեան արմատը ունի իր մէջ՝ գործել, {դառնալ}, թողուլ, հաշտիլ, որոնք իրենց ծայրի տառերը, մի

իր պարտքից, այժմ մերն է կարգը նորա համար հայելի {դառնալ} եւ ցոլացնել հեղինակին նորա սեփական գործը, այս իր

հաճութիւնքն անդամ կարող են շատ աւերութեանց պատճառ {դառնալ} եւ Արշաւիրը ընդունակ է, որ չնչին պատճառով կամենա

է նորա մօտ: Գարեգինը խրատում է, համոզում է տուն {դառնալ} եւ Սօսը դառնում է: Բայց այս երկու շաբաթում, այն

յլեւ ուղեւծուծ ունենալով՝ կարող էր հիւթ եւ արիւն {դառնալ} եւ սնունդ տալ տկար հայոց զաւակներին։ Այս բան

, մեռուցանելով իւրեանց խիղճը, կամենում են պատճառ {դառնալ}, որ հայոց մանուկների տարաբաղդ վիճակը, որ սկսած

գեցուցիչ եւ սննդարար հիւթերը, որ կարող էին արիւն {դառնալ} եւ հաստատել սիրտը։ Բաց 'ի սորանից, հայոց մանուկ

ց տեղով, այդ պահանջում է հարկը, ես այստեղ բժիշկ {դառնալով}, կարող եմ ե՛ւ իմ ծնողացս, ե՛ւ իմ ազգականացս ամե

ոքի չէ յայտնում իւր գաղտնիքը: Երիտասարդ տղայ {դառնալով} ՝ Մանրիկօն սիրահարւում է մի Լէոնորա անունով օրիոր

երգութեան մէջ Հայոց զօրքը, Պարսից պատերազմից յետ {դառնալով}, երգեց գիտնական Թէոդորոս Եսայեան Խատամեանցի " Խն

որ այժմ, կորուսանելով իւրեանց փայլը եւ ծաղկաւեր {դառնալով}, շարժում են տեսանողի կարեկցութիւնը: Մարմարիոնը

է մի խնդիր առ Աստուած, որ բոլոր Հայերը, պապական {դառնալով}, միանան պապական փարախի մէջ: Այդ աղօթքը ներկայաց

բաժանուած եւ շատ անգամ, կրքերի եւ ախտերի խաղալիկ {դառնալով}, իրեար հետ թշնամացած ազգային անդամքը միմեանց հետ

նը ինքնակամ, իւր սենեկի անկիւններում աստուածաբան {դառնալով}, մէջ է մտանում կրօնական խնդիրների եւ ծիծաղելի է

նչ աւելի հնախօսական Քան թէ անխորհուրդ անուն {դառնալով}: Ազատութեան իղձ շրթունքի վրայ Մի

ր տղայական խնդիրներով, եզուիտների ձեռքում գործիք {դառնալով}, ճղակտոր հանեց ազգը, անդարձ կորուց նորան, հետե

ոբ II Ստիւարտները Լուդովիկոսի արծաթագին վասսալներ {դառնալով}, մանաւանդ այս վերջինս, նենգում եւ դաւում էին Ան

ւ հեռացաւ բարի բանից, եւ մօտեցաւ չարին, մեքենայ {դառնալով} մարդկութեան ոխերիմ թշնամիներին. կարդինալի սխալմո

արոնի ընդդէմ: Այն մարդը աղաչաւոր եւ բարեխօս {դառնալով} այս ապաշնորհին, հաւանեցրեց քահանայապետին թոյլ տա

այս ինքնահաւանի տեղ մի խելօքը, - ասաց սատանան, {դառնալով} դէպի իւր վեզիր Բէհեղզեբուղը. - ես միտք ունիմ ժամ

3 տարի. եւ դո՛ւ, աներկիւղ փիլիսոփայ, - ասաց նա {դառնալով} դէպի երկրորդը, - նստի՛ր նորա մօտ եւ ամենայն փռնգ

եւ դիւական ճաշակ: - Կարդա՛, - ասաց սատանան {դառնալով} դէպի չար ոգի օրագրապետը, - բայց կրկնի՛ր եւ այն,

օրութեան: - Զարմանք բան է, - ասաց սատանան, {դառնալով} դէպի իւր վէզիր Բէհեղզեբուղը, - ի՛նչ տեսակ գրում

ւնը․ բայց պ. Շահբէգի ասածի պէս բոլորովին մարմին {դառնալով}, պարարում են գիշեր ցերեկ իւրեանց փորը եւ այնուամ

ք, շատ ուրախ եմ: - Բարով, - Մանթուխեանցը, {դառնալով} դէպի պ. Մարկոսը, եւ քարշելով մի աթոռ, նստաւ սե

- Շատ լաւ, - ասաց Շահումեանցը, - հողը կղմինդր {դառնալով}, միթէ՞ միեւնոյն հողը չէր, միայն ուրիշ կերպարանք

եւս իւր համար, թէեւ նորա մարմինը, ճշմարիտ, հող {դառնալով}, չէ կորուսանում իւր գոյութիւնը, այլ կերպարանքը

ին, այլ այս տարի: Տեսանո՛ւմ ես, - յաւելացրեց նա {դառնալով} դէպի իւր կինը, - այս պարոնը մտածում է եղած, որ շ

տպանի պարանոցի վերայ։ Բռնակալութիւնը, դահիճ {դառնալով} մարդկային հոգու ազատ կարողութեններին, ջուր է տալ

շտօն ունէր, ընդդիմանում էր այս վճռին եւ առաջնորդ {դառնալով} մի քանի հարիւր կտրիճ զինուորների՝ վերջին յուսահա

աւակները մեր ազգի՝ կրթուած եւ դաստիարակուած մայր {դառնալու} համար ապագայումը. այդ շատ օգտակար գործ է, եւ ես

ազգի համար ճշմարտութիւն էր քարոզում եւ այնուհետեւ {դառնալու} էր ինձ թշնամի, այդ եւս իմ փոյթը չէ. պատճառ, այ

ի ունենար մեր ազգը։ Թէ որ իրանք առանց Վռամշապուհ {դառնալու} կ՚ուզեն, որ մենք Մեսրովբ դառնանք, քարէքար ընկնե

ողութիւն: Ազգը եւ ազգութիւնը ասես թէ կամաց կամաց {դառնալու} են հասարակաց խօսակցութեան նիւթ, բայց մեր ցանկութ

ծքը գնելու եւ փոխանակ պատահարների ձեռքում խաղալիք {դառնալու}, կարող է ամենայն վստահութեամբ հում նիւթեր առնուլ

ան մէջ, լոկ իւր անհատական առաքինութեամբ նշանաւոր {դառնալու}, ամենայն օր մեղանչում է այս սրբազան օրէնքի ընդդէ

լոկ. Պատճառ ` ուղիղը խօսելից յետո Պէտք է սպասել {դառնալու} մերկ, բոկ: ՖԻԶԻԿԱՅԻ ՔՆՆՈՒԹԻՒՆ Նուեր Անանիա

խոնարհում է կամաց-կամաց, Կեանքս նորից հետ {դառնալու} յոյս չմնաց: Ե՛կ, Ալեքսանդր, իմ անդրանիկ

օրեր, երազի նման, Անցաք գնացիք, այլ չէք {դառնալու}. Ո՜հ դուք երջանիկ, ո՜հ անհոգ օրեր, Ը

րով դուրս գար որովայնից առանց մարսուելու եւ արիւն {դառնալու}. պատճառ, մարմինը, իւր շինուածքի համար նիւթ չ'ս

կը մօտենայ իւր նպատակին՝ գեղեցիկ եւ ընտիր գործիք {դառնալու} ժողովրդի դաստիարակութեան համար։ Խաբուած չե՛ն

են այս սիստեմից դէպի այն սիստեմը, " փիլիսոփայ " {դառնալու} համար իր ազգի մէջ, որչափ կռիւ, խռովութիւն: Մին

յն ուղղութեամբ քայլել, առանց անօգուտ եւ վնասակար {դառնալու}: Բայց ի՛նչ անես, որ Հեգելի պէս մարդը փրկութիւն

Եթէ բայը դիմաւոր է, ներգործականից կրաւորական {դառնալու} համար (յայտնի է, թէ նոր լեզուում) միայն մի վեվ է

, մանաւանդ այնպիսի մարդու համար, որ այսօր էգուց {դառնալու} էր աշխարհի հարստութեան տէր: - Ես տեսանում եմ

ահած անցքից... - Արդէն ժամանակ է դէպի տուն {դառնալու}, - ասաց կոմսը եւ հրաժարական ողջոյն տայով բոլորին

այո՛, ե՛ւ օձի, ե՛ւ զանազան ժժմունքների բոյն եւս {դառնալու} համար: Բայց բնութեան հարազատ որդին պիտոյ է սառն

ու համար, այսինքն՝ Պապական իշխանութեանը պաշտպան {դառնալու} համար, որ երկիւղ էր կրում եւ ալեկոծութեան մէջ էր

"։ Ահա՛ Յիսուսեանների թագաւորական խոստովանահայր {դառնալու} եւ նոցա խղճմտանքին տիրելու համար աշխատութենների գ

երը սոված կոտորուեցին, որդի. շաղ գնալու (բօժօժ {դառնալու} ) վախտն ա, բալքի ուտեն ռադ ըլէին կորչին. ծառերս

րան քարկոծել՝ առանց ստութեան եւ խաւարի պաշտօնեայ {դառնալու} ։ Սխալ է նորա տեսութիւնը՝ ապացուցէք. բայց եւ ո՛

էպի համերաշխութիւն, կարող է ազատել նորան մեքենայ {դառնալուց}: Մարդը ստուգապէս մեքենայ է այն ժամանակ, երբ հաշ

Բայց երբ մի օր, երեկոյեան ժամանակ, Տուն {դառնալուց}, մտաւ նա մի մութ փողոց. Պատահեց մի վարձով

ն չէ տալիս Հնդկաստանի մէջ. դորա ծայրագոյն Բրամին {դառնալուց} յառաջ, լաւ ու վատ կային դպրոցներ, ուր մի քանի բ

ն չունիմ այդ մասին: - Այդքան հարստութեան տէր {դառնալուց} յետոյ, ասելիքս այս էր, թեւ ի՜նչ պիտոյ է առնենք

նալի յաջողութեամբ անցել էր պապական աթոռը, որ պապ {դառնալուց} մի քանի շաբաթ յետոյ առանձին ժողովով վճռել էր, որ

պառաւի այն խօսքերը միայն, որ նա Հանավանքից տուն {դառնալուց} եւ Հեթումի առջեւ բոլոր անցքը ուրանալուց յետոյ, չ

Խայտառակութիւնն ոչ լինի եղջիւրաւոր: Այլ մեք {դառնամք} ՚ի խորհուրդ թղթոյս: Ունիմք առ մեզ զբովանդակ կ

ի մարդ, ձեր կերպով դաստիարակութիւն ստանալով, կը {դառնայ} շատ անբարոյական մարդ: Խնդրում ենք, որ դուք մի փ

ուածը: Մի մարդ, որ կամի, թէ իւր զաւակը առաքինի {դառնայ}, ապա նախ եւ յառաջ թող ինքը առաքինութեան օրինակ լ

ծերի մէջ գտանուած հակառակութիւնը, եւ այդ բանը կը {դառնայ} նորա համար մի գայթակղութեան քար: Ամենայն բան

, չլինի, թէ այս իմ օտարոտի այցելութիւնը եւս նիւթ {դառնայ} քո Յիշատակարանիդ։ Ես գիտե՞ս ինչպէս մարդ եմ... Ե

արծեցած յաղթութեան պսակը խաւարի ճակատի վերայ, կը {դառնայ} յաւիտենական խայտառակութեան եւ արհամարհանքի դրոշմը

, սահմանէ այս կարգերը, ժողովուրդը պիտոյ է ընդդէմ {դառնայ}: Ի՛նչ է ժողովրդի բեռը ազգի եւ հասարակութեան համա

կողին, որ նա աշխատի, եւ, եթէ կարելի է, ընդդէմ {դառնայ} ճակատագրի ձեռքով " Մեղուի " համար պատրաստած օրհաս

ի եւ սուրի: Այո՛, ձեր անունը այդ աշխարհի մէջ կը {դառնայ} մի անարգութեան ցուցակ, եւ եթէ կամենան մի ատելի ե

պայմանների վերայ կարելի՞ է, որ երկրագործութիւնը {դառնայ} անգլիական կեանքի հիմքը: Անգլիական ազգի այդչ

ւ գնեն: Իսկ եթէ 200 տարու միջոցում այդ քսան տէրը {դառնայ} երկու կամ մի, այդպիսի դիպուածում դարձեալ նոյն թշ

փրկել: - Ուրեմն բոլոր ազգը երթայ երկրագո՞րծ {դառնայ} ։ Այդ անհնարին մի բան է եւ չկատարուելու ցանկութիւ

թողունք եւ այս, ի՞նչպէս երթայ նոր ի նորոյ ծառայ {դառնայ} այդ հասակում: Բայց այստեղ ընտրութիւն չկայ եւ հրա

յառաջադիմութիւնը աներեւակայելի է: Թո՛ղ հազարաւոր {դառնայ} հարուստ անհատների թիւը, թո՛ղ հարիւրաւոր լինի եւր

նալ այն բարձրութեան մէջ: Կանուխ, թէ ուշ նա պիտի {դառնայ} դարձեալ դէպի այն ընկերութիւնը, որից կեանք էր ստա

քը դրուի ճիշտ մաթեմատիկական հաշուի տակ, մարդը կը {դառնայ} մի մեքենայ, եւ նորա կեանքը՝ մի ձանձրալի ժամանակ

". Ասէ եւ կուտ կուտայ Եւ անդէն իսկ {դառնայ}: Maчу, գէթ զերկուս Ունիմ ես զձուս,

զուարթունն, Եւ յայս անհամբոյր պատգամ {Դառնայ} սերովբէն ընդ կրունկն, Արտօսր արկեալ եւ անդ

, հա՛, այդ էր պակաս մնացել, Որ նախանձայոյզ {դառնայ} հայութեան Կատարելապէս, բայց յետոյ ի՞նչ էլ

որ չեղաւ, որ աշխատեց։ Նորա աշխատութիւնը պիտոյ է {դառնայ} հասարակաց ժառանգութիւն, թէեւ դժբաղդաբար այսպէս է

որհուրդը այն չէ եղել, որ իմ գրածը ուրիշին օրինակ {դառնայ}. ես միմիայն ցանկացել եմ, որ այս վիպասանութիւնը

սոփայութիւնքը եթէ կամենաս նորա վրայ պատուաստել կը {դառնայ} նոյն բանը, եթէ մտածես մի տունի վրայ այլ տան հիմք

ւ մարդը կամ իր քաղաքակրթութեան աստիճանից պիտի հետ {դառնայ}, կամ բարոյապէս պիտի մեռնի եւ նորա հասկացողութեան

սպանակը գտնւում էր լաւած վիճակի մէջ: Նա պիտի հետ {դառնայ} այն րոպէից սկսած, երբ կանգնել էր իր ճամփի վրայ:

ւրեմն, պ. Մանթուխեանցը շուտով այնպէս հարուստ կը {դառնայ}, որ Րօթշիլդը կոպեկ չարժէ նորա առաջեւ: - Ի՛ն

նին: Ձեռս երթայ, գիրս մնայ, տկար մարմինս ի հող {դառնայ}: Յիշեցէք միով հայր մեղայիւ զաշխատողս, զներքեւեա

Շահումեանցի հետ, ոչ այն նպատակով, որ հարստի կին {դառնայ}, այլ որպէսզի գտանէ Շահումեանցի մէջ իւր կեանքի ըն

, որ սա ապագայումը գեղեցիկ եւ երջանիկ օրերի մայր {դառնայ} ։ Ազգերը, որ մինչեւ այժմ առաջնորդւում էին հոգեւո

զնա ինքն զսուրբն գտեալ ի նոյն անձուկ ճենճերեալ, {դառնայ} յառանձնութեանն վայր Աստուծոյ Ամենակալի թողեալ զիր

Պապը կազմել է միմիայն խորհուրդ առնելու համար, կը {դառնայ} հերետիկոսական ամբոխ։ Այս բոլոր իմաստակութիւնը նա

ախընտիր է այդ գաւառական բառը, որ գործ ածվելով կը {դառնայ} հանրական։ Գրութեան շնորհքն է, որ այսօր Ռուսիացի

ուրեմն կարելի է, որ երեւելի բնութիւնը նորան չափ {դառնայ} ։ Մենք արդէն խօսած ենք բնութեան ազդեցութեան մա

իւնը եւ դաստիարակութիւնը պիտի օգնեն նորան, որ նա {դառնայ} ընկերութեան պիտանի անդամ։ Բայց իր մօրը նման չէ,

թոյնը թողած եւ միմիայն մեղրը եւ մոմը քաղելով յետ {դառնային} իւրեանց տեղը. այս մի շատ քնքուշ խնդիր է ` անտես

քան բան ուսանէր, որ նորա մտածութիւնքը մարդավայել {դառնային}, եւ խօսելու ժամանակ դահճի պէս չվարուէր լօգիկայի

իւն։ Նորա քարոզները փոքր մնաց, որ գլխին փորձանք {դառնային}. կոշտ ու վատթարաբարոյ նաւաստիքը, ձանձրանալով թա

ունենալով, թէ մի գուցէ այս մարդիկը նորից հեթանոս {դառնային} (ինչպէս եւ պիտոյ է լինէր. պատճառ, խաբեբայութեն

ն լինէին Պապական իշխանութեանը, որ թեւ ու թիկունք {դառնային} նորան ամենայն տեղում, որ մինչդեռ աւելի զօրութիւն

եթէ ոչ պիտի սպանէին իսկոյն, պիտի անշուշտ պատճառ {դառնային} ուղեղի եւ ջլերի ուղիղ պաշտօնատարութեան խանգարուել

մերս Հայաստանեայց եկեղեցի: Այսպէս երբեմն Իսրայէլ {դառնայր} մտօք յԵգիպտոս, եւ քաղցրանային ՚ի քիմս նորա սոխն

ր, բայց կուզեն, որ ամեն հոգեւորականք էլ Մեսրովբ {դառնան}: Չէ՛, եղբա՛յր. առանց Վռամշապուհներ ունենալու,

շատանան այդպիսի հոգեւոր անձինք եւ թեւ ու թիկունք {դառնան} մեզ, որպէս եւ մեք նոցա: Դարձեալ մի այլ

ից, երբ ազգը կը սկսի մշակել հողը, երբ մարդիկ կը {դառնան} իւրեանց հայրենի, բարեբեր երկիրները, որ այսօր գր

ն եւ բարերար սկզբունքների տակ կերպարանուելով հիմք {դառնան} տէրութենական սահմանադրութեանց կազմուածքին: Ի

անակը կ՚անցանէ, մինչեւ կինս եւ Մանուշակս տուն կը {դառնան}, այժմ քանիերո՞րդ ժամն է: - Դեռեւս վեցերորդ,

գնան մեր եկեղեցուց: Ո՞ւր գնան, Հռովմէակա՞ն {դառնան}, բողոքակա՞ն դառնան: Այդ խնդիրը մեզ չէ վերա

Ո՞ւր գնան, Հռովմէակա՞ն դառնան, բողոքակա՞ն {դառնան}: Այդ խնդիրը մեզ չէ վերաբերւում. այդ մասին

անց Վռամշապուհ դառնալու կ՚ուզեն, որ մենք Մեսրովբ {դառնանք}, քարէքար ընկնենք՝ ազգը լուսաւորելու, վերջապէս

ը իւր (օգտակար անուանած) գործի մասին: Այժմ {դառնանք} դէպի երրորդ խնդիրը: §3. Սկայորդու տարածած լ

վերայ մտածող: Բանի թելը շարունակ պահելու համար, {դառնանք} դէպի վերակացուն. սոցայ վերայ խօսելու համար, դեռ

ինք ազգային ամօթի մերկացուցիչ. պիտոյ է վատամարդիկ {դառնանք} մի քանի նեղսիրտ, պղտոր տեսութեամբ պարոնների առաջե

ս. քաղաքական գործերը դեռեւս խանգարուած են: Բայց {դառնանք} դարձեալ դէպի քո յայտարարութիւնը: Դու պատմեցիր ին

, ընթերցողը կ՚իմանայ յետագայ գլխումը: Այժմ մենք {դառնանք} դէպի մեր պատմութիւնը: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն

ւն, այլ ստրկական երկիւղ (timor servilis)։ {Դառնանք} դարձեալ դէպի Լօյոլան։ Մօնմարտրեան նշանաւոր երդու

են մաղթում այդ բարի ճամբան դէպի փորը։ Բայց մենք {դառնանք} դէպի Պ. Պռօշեանցի գործը։ Ֆաթալիզմի վրայ խօսե

ծանօթութեանց հետ մեր հաշիւը վերջացնենք ու այնպէս {դառնանք} դէպի վիպասանութեան բովանդակութիւնը։ Ծանօթութե

դարում, երբ բան է լուսաւորութեան մասին: " Առ {դառնաշունչ} նախանձու իւրեանց, որ բունեալ է ի նոսայ... պատ

Իսկ այդ Հայոց աբեղայքը, իրենց սրտերի հետ միացած {դառնաշունչ} նախանձի պատճառով, այդ բաների հակառակն են անում,

պէտքերը, ճանչցիր պէտքերը լցնելու հնարները եւ կը {դառնաս} փիլիսոփայ, առանց սորա կամ նորա պատրաստած համակար

սի՛ր, ես քեզ այն օրը ձգեմ, որ օրական հացի կարօտ {դառնաս}, նզովեալ․ Հայ չե՞ս, քեզ մարդ ասողին ի՛նչ ասեմ:

անհոգութենից անկիրթ ու խաւար մնալով, ապագայումը {դառնար} մի վատթար մարդ, Աստուծոյ եւ մարդկութեան ատելի,

ւթիւնճի-օղլուն այսուամենայնիւ կամակոր մնալով, ետ {դառնար} պարոն Շահումեանցից, իմացած լինելով Մանուշակի գաղ

: Նա սպասում էր միայն մի առիթի, երբ որ կարելի կը {դառնար} ` միջամտելու հայերի ներքին գործերին, ոչնչացնելու

ն սերմանքը Հայոց ազգի անդաստանի մէջ ցանելու գործի {դառնար}. պատճառ, որ մշակած լեզու էր։ Այս տգէտ եւ միանգ

յոց ազգի սոված հոգին եւ սա աւելի հիւթ եւ արիւն կը {դառնար} նորա մէջ, քան թէ այն չորացածը եւ քարացածը, որ չ

տ մնալով եւ օրէ օր էլ աւելի մօտենալով ժողովրդին՝ {դառնար} մի բանալիք՝ լուսի դուռը բանալու համար։ Եւ դե

լ եւ Հայ բազմութիւնք սկսեալ 'ի ծագաց աշխարհի, ոչ {դառնութեամբ} սրտի, որպէս յոսոխն նշմարի, այլ պահանջմամբ արդար

թալիսման Ու կենսաղբիւր թող լինի, Դեւի համար ` {դառնութեան} Բաժակ - մահու թոյնով լի՛՛... "...........

ս: Մեր ոխերիմ թշնամիքը քամեցին մեր վերայ իւրեանց {դառնութեան} մրուրը, եւ մեզ ստիպեցին միմեանցից բաժանուիլ: Նա

ղճո՛ւկ, Եկ դու մեր մօտ, մեք կ՚ամոքենք Քո վիճակի {դառնութիւն}, Կը թուլացնենք ճակատագրիդ Խիստ հարուածի սաստկութ

ձայնի, առանց խօսելու, կարող են ամոքել ճակատագրի {դառնութիւնը}, եւ այս բոլորը անխորհուրդ, առանց հիմնական հաշու

ում կրկին տեսնվելու հույսը ու, մոռանալով անցյալի {դառնությունները} ՝ հիշել հին օրերը: Ես շատ կցանկանայի իմանալ նրա

կյանքի միանգամայն պրոզայիկ վիճակից երես շրջելով, {դառնում} եմ դեպի, եթե ոչ ավելի բանաստեղծականը, այնուամեն

ն քրիստոնյաներին, որոնք բողոքական կամ կաթոլիկ են {դառնում}: Ահա՛ այն միակ թալիսմանը, որով պայմանավորված են

ը ծակում են իմ սիրտը, եւ շատ արտասուքի պատճառ են {դառնում}: Ես դիտաւորութիւն չունիմ մի մարդ կամ մի ազգ անար

ին ջերմութիւնքը սկսանում են, ասես թէ եթովպացի ես {դառնում}: Ո՞վ է թքում քո հարստութեան վերայ եւ ապացուցանել

- Ասա՛, ես լսում եմ քեզ: - Լսելով բան չէ {դառնում}, դու մի Էֆիմերդէն առնուս ձեռքդ, մի սարսափելի եր

ւրեանց տգիտութեամբ մոլորւում են, յետոյ պատճառ են {դառնում} եւ ուրիշների մոլորութեանը: Էֆիմերդէ ասած բանը Սո

սութիւնքը՝ ոչ թէ միայն չես անարգում ազգը, ոչ թէ {դառնում} ես նորան թշնամի, այլ բուն բարեկամ, ըստ որում ցա

նայի՛ր"։ Այդ րոպէից կոմսի որդին եւ Մանրիկօն {դառնում} են միմեանց թշնամի: Կոմսի որդին հրատարակում է մի

քա, եւ Պապը, եւ Հայաստանը հանգստանալով, յետ են {դառնում} Յունաց զօրքը: Պապը, նմանելով իւր հօրը, սկսում

երի եւ չարագործների մահու չափ ատելի, դէպի քեզ եմ {դառնում} եւ խնդրում եմ քո մեծահոգի ներողամտութիւնը, որ ին

, որ մի տան անկիւնում երկու մարդու մէջ կար: Մեք {դառնում} ենք դէպի հասարակութիւնը, որի համար, գո՛նէ արտաք

անցին՝ Պ. Նազարեանցի պատճառով գրելու գրքի մէջ, {դառնում} ենք դէպի երկրորդ խնդիրը, որ արել էին մեզանից:

չկայ ոչ ջերմութիւն եւ ոչ սառնութիւն, տէրութիւնը {դառնում} է դէպի ազգը, ազնուականը դիմում է դէպի իւր հողի վ

ւն մեք չենք կարող երեւակայել: Հասարակ ժողովուրդը {դառնում} է իւր բնակարանը եւ դարձեալ պիտի հարկ տայ ազնուակա

թիւն է այս, բայց այն աստիճանի կամակոր, որ գրեթէ {դառնում} է այսօր մի ազգային աւանդութիւն: Եթէ քննութեան տա

եւ աւելի կերպարանագործել մեր գաղափարը: Այժմ {դառնում} ենք դէպի այն կէտը, որտեղից խոտորեցանք եւ դէպի այ

ը, որ անփոյթ լինելով ազգի օգտի մասին, պատճառ էր {դառնում} ու գիտութեան իշխանութիւնը ազգի հոգու վերա յարատեւ

պէս Խոժոռադէմ ` հրեշտակին, Որ խրատուած խստապէս ` {Դառնում} է իր կրընկին. Արտասուելով վշտագին Թռչում իսկոյն

Երբ ուսանողը դադրած-վաստակած Տունէ յետ {դառնում} (հարկ է թէ քաղցած), Դեռ իմ դատաւորն տեղեր

ս կորուսանում Եւ խոստացած, խօսքիցդ յետ չես {դառնում}: Մի՛ հրաժարուիր, քան թէ իմ տունը քան

գլխին: Եւ այդ օրից պատմութիւնը {Դառնում} է ճիշտ գիտութիւն. Ո՞վ է դորա հեղինակը -

ական: Այդպիսի դիպուածում, եկեղեցականութիւնը չէ՞ {դառնում} արդեօք մի ապաստանարան, ուր կարելի էր ամենայն անօ

աւատարիմ մնալով, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր {դառնում} !! Հին եւ նոր լեզուի ընդդէմ մեր սքանչելի հայկաբանն

գործ չէինք դնում, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր {դառնում} ։ Երբ Ֆրանկի mօyen, Ռուսի средство եւ Տաճիկի վաք

նդը գործ է ածում, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր {դառնում} !! Երբ Ֆրանկի partager, Ռուսի раздѣлять բայերը վե

եւ այլն եւ այլն, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր {դառնում} !! Երբ Ֆրանկի communiquer, Ռուսի сообщать բայերը

եւ այլն եւ այլն, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր {դառնում} !! Երբ Ֆրանկի curieu, Ռուսի любопытный բառերը անխ

ի հարցասիրութեան, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր {դառնում} !!! " Հիւսիսափայլը " հարիւրներով ունի այս տեսակ գե

յութիւնից դուրս գայ, կորցնում է իր ամրութիւնը եւ {դառնում} է ազնիւ եւ բարակ զէվզէկութիւն: Այս բոլորը եթ

ն տալու ընդունում են նորան որպէս ծայր գիտութեան, {դառնում} են այն հեղինակի արծաթագին ստրուկը, թէեւ առանց գի

ւմ էր այդ տեսարաններից առաջին քրիստոնեաներին: Նա {դառնում} է դէպի թամաշաւորքը դառն խօսքերով. " Առանց բարկու

համար: Տեսնելով այս, Հեգելը նորից պուպլիցիստ է {դառնում}: Նա հրատարակում է Պրուսիոյ տէրութենական լրագրում

թէ ասողից, քա՛ւ լիցի, " որովհետեւ շնորհը յետ չէ {դառնում}, եւ պարգեւքը չեն պակասում ", այլ դոցանից, որ ի

ատանան բարկացած (նա միշտ այսպիսի բացագանչութեամբ {դառնում} է դէպի իւր պաշտօնեայքը), - ամենայն օր ահագին հա

փահարութիւնք): Իսկ դու, իմ զաւակ, քեզ եմ {դառնում} այժմ, իմ հարազատ զաւակ, որ քո շատ տարեկան կեանք

ից եւ այնտեղից, նստում է իւր տան մի անկիւնում եւ {դառնում} է ազգասէր, ինչ լաւ ցանկութիւն ասես յայտնում է իւ

վ ներկայ գտնուած մարդերին, արդէն հերիք պատճառ են {դառնում}, որ նոցա հոգին ուրախութենից դէպի տրտմութիւն փոխա

վնաս չեմ տուել, որի հետ ոչինչ ունիմ հասարակաց, {դառնում} է իմ թշնամին, ինձ բամբասող եւ վատաբանող: Միթէ՛

եզու ունին, որ վատ առողջութեան տէր են, հարբելով {դառնում} են մի թրջած հաւ, եւ այնուհետեւ մեր ձեռքումն էր ն

նակդ, այսինքն կղմինդրը, հողից շինուած լինելով, {դառնում} էր դարձեալ դէպի հող, եւ այդ փոքր հաւանելի էր, ի

ալ դէպի հող, եւ այդ փոքր հաւանելի էր, իսկ փայտը {դառնում} է մոխիր, միթէ՞ փայտը մոխրից է շինած: - Փայտը

, միանալով օդի մէջ գտնուած թթուածնի հետ, ջուր է {դառնում}, եւ ջերմութեան միջնորդութենով, որ ստանում էր կր

րդուն, մտանում էր նորա կազմուածքի մէջ եւ նիւթ էր {դառնում} նորա կերպարանագործութեանը: Բնութիւնը մի այնպիսի

ւղեր, երկիրներ եւ ստրուկներ, այնպէս, որ շուտով {դառնում} է Տաճկաստանի երեւելի մարդերից մինը... Մի օր

բաժանորդ լինելով այս ողորմելի եւ թշուառ կրօնին, {դառնում} է մի մեքենայ, մի աւտօմատ, որ առանց ամենայն գիտա

րիարգը գլուխ եկեղեցու ճանաչել։ Ամենայն սուրբ բան {դառնում} է վաճառելի, արատը եւ անառակութիւնը թագաւորում են

փոխառութիւն այս առաջիններից, մինչ բոլորի խելքերը {դառնում} էին եւ ոգեւորւում էին Երուսաղէմի ազատութեամբ, կա

այդ զանազանութիւնը այնքան սաստկանում է եւ զգալի է {դառնում}, որքան միաբանութիւնը յառաջանում է եւ կերպարանագո

կան դիմակով։ Մխիթարի արտաքինը՝ պապականութիւնը, {դառնում} է նոցա համար ներքին, Մխիթարի ներքինը՝ հայութիւն

նոցա համար ներքին, Մխիթարի ներքինը՝ հայութիւն, {դառնում} է արտաքին, մի լոկ դիմակ, որով երեւում են միմիայ

ն բան ներելի է, մարդասպանը եւս Դաւիթ եւ Յուդիթ է {դառնում} ։ Իսկ թէ ինչ ամենամօտ յարակցութիւն կայ Ճիզուիթներ

stitia observanda)։ Այս կերպով ոգեւորուած մարդը {դառնում} է մի մեքենայ, որ հառաչում է, հեկեկում է, գանգա

որութիւնը... եւ այսպիսի չնչին զգուշութիւնքը չե՞ն {դառնում} արդեօք վերջումը խորամանկութիւն եւ երեսպաշտութիւն

որոնք կարո՛ղ էին օգտակար լինել Կարգին, անպատճառ {դառնում} էին Յիսուսեան, մինչեւ անգամ եթէ ծնողքը եւս չ'կամ

ցողութիւն, ամենայն ազատ կամք. այնպէս, որ մարդը {դառնում} է Կարգի ձեռին մի մեռեալ գործիք, ծեր մարդու գաւազ

կան եւ հոգեկան օրէնսդրութեան հիմքը։ Նոքա ինքեանք {դառնում} էին դաբիրայ այն Աստուծուն, որ քարոզում էին։ Կոյ

Բայց այս կարապները օրէ օր աւելի գործի տէր էին {դառնում} Եկատարինէ Մետիչիսի պալատումը, Սպանիացիք ներգործո

մարդը, որ մտանում էր այս կարգի մէջ, որ անդամ էր {դառնում} այս ընկերութեանը, դադարում էր ո՛չ թէ միայն քաղաք

թեան աստիճանը, եւ եթէ մի սոսկական անձն քահանայ է {դառնում}, եւ ըստ վկայութէան անձին իւրոյ եւ ամենայն ժողովր

իթարիչ, արդարադատ յիշատակարան, այժմ դէպի քեզ եմ {դառնում}, եթէ ասելու էիր ինձ համար, թէ այս ինչ անծանօթ մ

է թէ՛ ուղիղ, թէ՛ սխալ հասկացողութեամբ։ Այժմ {դառնում} ենք դէպի " Սօս եւ Վարդիթերի " բովանդակութիւնը։

գինը խրատում է, համոզում է տուն դառնալ, եւ Սօսը {դառնում} է։ Բայց այս երկու շաբաթում, այն ցրտի եւ ձնի մէջ

մէջ, նոր լեզուի մշակութեան գաղափարը ազգին համար {դառնում} է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ, ինչպէս հին լեզուի գո

ւ այլն է։ Հին լեզվում ներգործականից կրաւորական է {դառնում} բայը միայն ներգործականի եչը ինի փոխվելով, օրինակ

ս ենը ընդունենք որպէս էական բայ, ուրեմն ներկումը {դառնում} է նորան խնդիր եւ ուրիշ բան չէ հասկացնում, եթէ ոչ

բեմն արեւելք նայելով եւ երբեմն արեւմուտք, լեզուն {դառնում} է մի մածնաբրդոշ, էլ դժուար է այնուհետեւ հաւատալ

ալ դուրս է գալիս իր բնական շրջապատից եւ բնութիւնը {դառնում} է առասպել) շատ ընտիր են եւ վսեմ, իսկ այնտեղ, ո

էր, որ նորան տայ իր քոյրը, յանկարծ փոխւում է եւ {դառնում} է Սօսին մահաբեր թշնամի: Թէ ստուգապէս Արշաւրի միտ

րեգինը խրատում է, համոզում է տուն դառնալ եւ Սօսը {դառնում} է: Բայց այս երկու շաբաթում, այն ցրտի եւ ձնի մէջ

ն մի մարդու վրայ, որ այդ մարդը շատ դարերից յետոյ {դառնում} է մի պահարան, մի շտեմարան սքանչելի անցքերի եւ գո

ի անհեթեթ կերպարանքներով եւ այնուհետեւ խարազան են {դառնում} մարդկութեան: Որքան մոլորութիւնք, որ կան աշ

հարկը, նոքա զրկւում են իրենց ներքին խորհրդից եւ {դառնում} են մի պիտակ բան, ինչպէս այսօր դարձել են այն բոլո

իվ, մնում է հասարակության պարտապան: Այդ լավ {դաս} է այն մարդկանց, որոնք արահետները գերադասում են լ

ազնուականի վերայ, որ այն ժամանակ փիլիսոփայութեան {դաս} էր կարդում Վօվէսկեան Կօլլեգիումի մէջ։ Սա ծիծաղու

զրկուելով իւրեանց պաշտօնից։ Փիլիսոփայութիւն {դաս} էին տալիս Արիստոտելի գրով, որ Յիսուսեանք իւրեանց

յն, ինչ որ կառավարիչը կ'ընտրէր, իսկ պատմութիւնը {դաս} էր տրւում այն գրքերով, որ շարադրել էին Յիսուսեան

ն երեսուն տարիներով, ոչ բարով, քերականութիւն են {դաս} տուել։ Պէտք չէ՞, որ մտածեն, թէ չէ կարելի գրել

: Անշուշտ, եթէ միայն դպրոցներում, համակարգաբար {դաս} տալու կամ ուսանելու համար լինէր այդ մշակութեանը,

զնորին աղանդ միանգամայն եւ զխաբեբայութիւն նորային {դասալիք} աբեղայից, յայսոցիկ բանաւոր պատճառաց շարժեալ նորա

Դիմում Ցանկանալով, որպես ազատ ունկնդիր, {դասախոսություն} լսել բժշկական ֆակուլտետի առաջին կուրսում, Ձերդ գ

մեծ տարեգլուխ է Ալքիմիայի համար: Առաջին ամբիոնը {դասախօսութեան} հիմնուեցաւ Բազըլ քաղաքում եւ Թէոֆրաստ Պարացելսոսը

նը եւ Կլերմոնտեան Կօլլեգիումը, այն պայմանով, որ {դասախօսութիւն} չ'առնեն այնտեղ։ Բայց վեց տարուց յետոյ, այսինքն

ործ կատարելուց: Աշխարհի լուսավորությունը ծայրն է {դասած}, եւ մի՞թե մենք այնքան անարգ մարդիկ ենք, որ մինչ

արն ապրած ձեւերը, այդ միջնադարյան մարդկանց, հին {դասական} լեզվի անվերապահ սիրահարներին, որոնք սարսափելի կո

ւս ասել, որ այս մարդիկը եւս բաժանւում են զանազան {դասակարգ}: Ծեր կամ հին ժամանակներից հարուստ տան ժառանգը աւ

ամանակին։ Իսկ թէ կամենանք գործի արժանաւորութեամբ {դասակարգել}, նայելով նոցա վրայ որպէս պատմական աշխատութեանց վ

է յուր ճոխ ստացվածքը մարդկային ընկերության բոլոր {դասակարգերի} հետ: Մեր օրերումը գիտությունը չունի այլեւս ոչինչ

ի, երկրի բերքերի, շնչական, տնկական եւ հանքական {դասակարգերի} մասին։ Այլեւ յիշեալ գրքի մէջ գտանում ենք մեք բաւ

դրանկական համակարգութիւնը լոկ ազնուական եւ ստորին {դասակարգերի} վրայ է ներգործում: Աոաջինը չի կարնալ իր անշարժ ս

ութեան մեքենան շարժւում է միմիայն առաջին եւ միջին {դասակարգերի} ուժով: Այդ երկու դասակարգի շահին էլ ընդդէմ է եւ

այ մանաւանդ, քան թէ միջակ դասակարգին: Միջակ {դասակարգը} պարապելով ձեռագործութեամբ եւ վաճառականութեամբ, ա

նը եւ ձեռագործութիւնը ապահո՛վ են, ուստի եւ միջին {դասակարգը} ժողովրդի միշտ պաշտպան այդ սկզբունքներին: Սորանից

մ ", որովհետեւ անհնար է թոյլ տալ անգամ թէ ստորին {դասակարգը} կաող էր երբեւիցէ գոհ լինել այդ համակարգութիւնից:

զու ունին եւ ոչ բերան, ձուկի նման մունջ են: Այս {դասակարգը} պարկեշտ է, եւ գիտելով իւր աղքատութիւնը, որովհետ

շնորհված հրովարտակը չի վերաբերում հատկապես որեւէ {դասակարգի} կամ այլ կարգի մարդկանց, այլ բոլոր հայերին, որոն

ւնքը եւ գիտութիւնքը յառաջ վարել եւրոպական երկրորդ {դասակարգի} վարժարանների ընթացակցութեամբ: Օգուտը մի վար

այն առաջին եւ միջին դասակարգերի ուժով: Այդ երկու {դասակարգի} շահին էլ ընդդէմ է եւ Անգլիոյ մէջ ամէն փոփոխութիւն

սկզբունքը: Անգլիոյ մէջ, իշխանութիւնը արտոնունակ {դասակարգի} ձեռքին է: Այս պատճառով, աւելի կանոնաւոր եւ հիմն

նների, այսինքն նոցա, որ շատ արծաթ ունին: Միջին {դասակարգի} մարդիկը, եթէ հաւաքուին մի այնպիսի տեղ, ուր չկան

նայ հասարակ ժողովրդի վրայ մանաւանդ, քան թէ միջակ {դասակարգին}: Միջակ դասակարգը պարապելով ձեռագործութեամբ ե

ս վերաբերւում էր: Այնտեղ երեսուն հոգու չափ յետին {դասակարգից}, այսինքն չունեւորք, կային, որոնք ոչ լեզու ունի

անգնեցնել բաների ամենօրեայ ընթացքը: Եւ այդ երկու {դասակարգն} բուռն դրական իշխանութիւն ունի իր ձեռքին, ոչ օրէն

ոսի եւ երկրորդ Փաւստոս Բիւզանդացու գրածները։ Այս {դասակարգութիւնը} ուղիղ է, եթէ միայն վերաբերենք այդ աշխատութեանց ժ

ութիւն, բայց, ոչ ձեւի մտածութիւնը եւ ոչ դէպքերի {դասակարգութիւնը} կարող են, գոնէ՛ մասնաւորապէս, համեմատուիլ նորա

տ ցած է դնում դէմքից այն դիմակը, որ աշխարհի սուտ {դասակարգութիւնքը} դրել են նորա երեսի վերայ. նա որպէս մի օտար աշխար

զար Փարպեցին, որի պատմութիւնը՝ ստո՛յգ, անցքերի {դասակարգութիւնքը} ՝ պարզ, եւ ժամանակագրական յաջորդութիւնքը՝ անշփո

սս. իսկոյն վարժապետս բարկացած գոռալով կանչում էր {դասակիցներիս} մինին. ա՛յ տղայ, Սարգիս, արի, արի շուտով շալա

լ ընթանային 'ի հօտ ոչխարացն ժամանել. եւ այլք ընդ {դասակս} այծեաց ձախակողմեան հաղորդեալք գնային անդարձութեամ

ացուցիչ այն պատասխանը, որ իբր " ատոմների զանազան {դասավորություններից} է կախված միեւնույն քիմիական բաղադրությունն ունեցո

րանէ Ձերմէ, յորում կարգեցեալ էի ի Ձէնչ դարձեալ՝ {դասատու} հայկական դպրութեան ի ստորին դասատունս: Այո՛ ստաց

եւ այս է մանաւանդ պատճառը, որ շատ հասարակ մարդիկ {դասատու} են այդ դպրոցներում: Ազգային վարժարանը բաղկանում

անմիջական տեսչութեան տակ, որոնցից իւրաքանչիւրքը {դասատու} են նոյնպէս մի քանի առարկայի: Դպրոցը բացուած է Սա

զարգացեալ՝ [Յովհաննէս քահանայ Միրզոյեան վանեցի, {դասատու} հայկաբանութեան ի Զմիւռնիա, ի մերումս] 19-երորդ դ

էնչ դարձեալ՝ դասատու հայկական դպրութեան ի ստորին {դասատունս}: Այո՛ ստացայ ի կառավարութենէ Ճեմարանի Ձերոյ զվկա

ամենայն աշակերտի համար առանձին, իսկ միւսի մէջ՝ {դասատունքը} ՝ երեք կարգ բաժանուած: Վարժարանը ունի եւ մի բաւա

են երկու փոքրիկ շինութիւնք, ուր բովանդակւում են {դասատունքը} եւ աշակերտների ննջարանքը: Ընդ ամենն տասն եւ

րգը, նշանակում էր իւրեան դպրոցների ուսուցիչներին {դասատուութեան} կերպը, գաղտնի կանոնագրութենով, որ յայտնի էր անո

ն ընկալաւ զիս ի թիւս հոգեւորականաց այնր քաղաքի եւ {դասաւորեաց} ի կարգի գղերաց սուրբ Լուսաւորչի աւագ եկեղեցւոյ տե

րող է խօսել, ինչ ժամանակ միտքը արդէն խօսելի բանը {դասաւորում} է. պատճառ, որ խօսքը, որ ձայնաւորուած լսւում էր

որպեսզի հնարավորություն ունենա նրանց (հայերին) {դասել} գնչուներից հետո: Խմբագրությանը հաճելի չէ՞ արդյոք

։ Հայոց մէջ եղել են հեղինակներ, որ Փարպեցուն {դասել} են Եղիշէից յետոյ. եթէ որպէս պատմագիր, Եղիշէից ե

ւսաւորութիւնը։ Թէեւ կարելի էր երրորդ աղբիւրի տեղ {դասել} եւ քաղաքականութիւնը, բայց քաղաքականութեան ուղղու

աջին նահատակ անուանեց նորան, եւ խնդրելով Պապից՝ {դասել} տուեց նորան սուրբերի կարգը։ Կսաւիէ մի փոքրիկ

մ էին իւրեանց գաղափարը՝ ամենայն իշխանութենից վեր {դասելով} Պապի իշխանութիւնը, այս ճանապարհով եւ՝ իւրեանց Կ

: Սարգիս Ծատուրն Աղաւելեան, ըստ տեղեկութեանց {դասելոց} առ իս. այրն մեծանուն եւ հռչակաւոր ազգասէր, յամ

էս անդամոյ ազգի մինչ իսպառ բողոքել զանիրաւութեանց {դասելոց} առ ազգն յարտաքոյ եւ ի ներքոյ: ՚Ի նանիր փորձեն,

ցիներ, վաճառականներ, մեշչաններ եւ այլ քաղաքային {դասեր} ՝ կազմում է 2. 089. 084: Իսկ մանուֆակտուրային

ուց յետոյ, գնաց Սալամանկա՝ այնտեղ Համալսարանում {դասեր} լսելու համար, ուր եւ սկսեց քարոզել փողոցներում ե

Վառվառէի Կօլլէգիումը, ուր լսում էր փիլիսոփայական {դասեր} ։ Բայց եւ այստեղ չ'հրաժարուեցաւ նա իւր քարոզութեն

կ Իգնատիոսը լսեց Յակոբեանների մօտ Աստուածաբանական {դասեր}, բայց շուտով նորանից յետոյ սկսեց դարձեալ ապաշխար

արը եւ այնտեղ լսում էր Իգնատիոսից Աստուածաբանական {դասեր}, չ'նայելով, որ ինքը՝ Օրտիցը, այն ժամանակներու

Ա ԺԱՄԱՆԱԿԸ ԲԵՌԼԻՆԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՄԷՋ ԿԱՐԴԱՑԱԾ ՀԱՅՄԻ {ԴԱՍԵՐԸ}: ԹԱՐԳՄ. ՍՕԼԵԱՆԻԿՈՎԻ - Ս. Պ. Բ., 1861. Քաղ

ւնը: Հետեւեալ խօսքերով վերջացնում է Հայմը իր {դասերը}: " Նա մեռաւ իր գործունէութեան միջակէտում, ի

գէ այս պատիժը։ Նա խոստացաւ ջերմեռանդութենով լսել {դասերը} եւ կրօնական վիճաբանութիւնքը. եւ արդարեւ 1532 թու

աբերությունը կայսրության եվրոպական մասի նույնպիսի {դասերի} վերաբերմամբ համարյա այնպես է, ինչպես 1: 4000:

մ թողնելով եւ նրանց չպատասխանելով, կօգտվեմ տրված {դասերից}: Ի՞նչ խոսք որ, ավելի հաճելի կլիներ, եթե մեկ ու

երջ ամենայնի Գրիգոր XV մարտի 12ին 1622 թուականում {դասեց} Իգնատիոսը սուրբերի Կարգը, եւ Նիդերլանդիայի Յիսու

ոստոսի 6-ին 1623 թուականին Ուրբանոս Ութերորդ Պապը {դասեց} նորան սուրբերի կարգը։ Կսաւիէից յետոյ ծագեցաւ Յիս

մ մարդիկ փոքր էր մնացել, որ կիսաստուածների կարգը {դասէին} այդ քննութեան հեղինակը: Դոցա մէջ էր գտանուել եւ

Չամուռճեանը, ի՛նչ նկատմամբ արդեօք եկեղեցականների {դասը} աշխարհականներին անմերձենալի քարոզելով, բարձրացնո

այն փիլիսոփայական համակարգութիւնքը: Հայմը Գ {դասի} մէջ ասում է, " Հրէական (մովսիսական) օրէնսդրութ

պետք են յուրաքանչյուր մարդու, հասարակության ո՛ր {դասին} էլ որ նա պատկանելիս լինի. գիտնականին թե թերուuին

ոչ թե միայն ուրիշներին, եւ այս գիտակցությունը ես {դասում} եմ ամեն սխալից բարձր եւ ամեն հանդիմանությունից դո

րող թաքչել աստեղաբաշխների աչքից, նոքա այդ բոլորը {դասում} են երկնքի լուսաւորների կարգը: Այս միջոցին ապ

առ Հայրապետին, յորմէ եւ հրամայեցաւ բոլոր հոգեւոր {դասուն} ընդ ձեռն Նախիճեւանայ քաղաքական գլուխ ղուբերնսկի ս

նելի եղած են, ընդունելի են եւ պիտի լինեն հոգեւոր {դասուն}: Կարծեմ, որ այժմ հասկացար միտքս: Գո՛նէ մի

բնակուեցաւ Կաթողիկոսի տանը, հրամայեց իւր հոգեւոր {դասուն} քարոզել Հայոց եկեղեցու մէջ Քաղկեդոնեան ժողովը եւ

Ոչինչ զզամ, համարի՞ս: Մխի՞մ յիրս ձեր {դասուն}, Լուա՞ւ յինէն ոք բան մի, Ընդ բարս ձե

ոյր բախտից չէի կարողանում ըստ արժան այն պատրաստել {դասս}. իսկոյն վարժապետս բարկացած գոռալով կանչում էր դա

ժողովրդի կողմից, մեկը, որ " ավազակների շարքն է {դասվել} ", կործանում է ամբողջ անտիկ աշխարհը եւ գոռոզ կես

անից պ. Խազեզեանցի գրքերը կամ դրամը Աստուածատուր {Դաստակեանց} Փարիզ, վառօդապետ Պօղոս պէյի որդի Պետրոս պէյ Պոլ

կալ խարսխին " (եր. 344)։ " Հասանէր յառաջին {դաստակերտսն} իւր յըռոտստակն այրարատեան գաւառին 'ի Վաղարշապատ ք

րիմու զայր այն յիմար եւ լատինադաւան եւ եդեալ զնա {դաստիարակ} ի վերայ լուսաւորչածին որդւոց իւրեանց, մոռացան ամ

եալ հիւրընդունարանը եւ կառավարչի եւ վերակացու կամ {դաստիարակ} կրօնաւորների բնակարանքը: Գլխաւոր շինութեան աջ ու

բուն Հայոց կողմից գտանուի վարժարանի մէջ կրօնական {դաստիարակ}: Նոքա չեն արել այս եւ չեն առնելու. ապա եթէ Հայո

ստացաւ Կայսրի մօտ, որ չունէր եւ ո՛չ մի չինացի, {դաստիարակ} դարձաւ Կայսերական Աթոռի ժառանգին եւ համարեա՛ թէ ա

կապէս։ Եթէ դու ստացած լինէիր Աստուծուց դուստր եւ {դաստիարակած} նորան, նա պիտոյ է ապագայումը օրհնէր քո յիշատակը

ողբալի դրութիւնը Նախիջեւանի մէջ, ուր գտանւում էր {դաստիարակական} պաշտօնով: Արգոյ հեղինակը ողբում է վանքերի կո

զմէնջ, որպէս զԵւտիքականաց: Մանկտին Հայոց {դաստիարակեալ} ըստ Վարդապետարանի Այվազովսքւոյ, ՚ի դիպել նմա յայ

եմք բնաւ զանց առնուլ, Հեղինակ մատենկանս սնեալ եւ {դաստիարակեալ} ի պապականութեան, ինքնին հատուցեալ բարբարոս բռնակ

իւրեանց, ի սպառ կործանեալ: Հայք առ հասարակ {դաստիարակեալ} ընկերատեցական հոգւով եւ հայրենի ժառանգական նախանձ

ս Փարիզը, թե դոքա պիտո է կամ կարող են միայն ազգը {դաստիարակել}, բայց մենք ցույց կտանք եւ կապացուցանենք, թե որք

գօգիայի մէջ։ Դուք ասում էք՝ մանկութիւնը պիտոյ է {դաստիարակել} գգուելով, փաղաքշելով, փափկացնելով եւ այլն։ Չգի

նոցա գովանի ցանկութեան համար եւ թէատրոնական բեմից {դաստիարակել} ազգը: Երանի կը լինէր, որ Թիֆլիզի Հայքը օրինաւոր

եւին: Շատ իսկ է մեզ, եթէ մարթասցին նոքա զանձինս {դաստիարակել}, զառաջինն ուսանել զգիր, լեզու, զդպրութիւն եւ մ

հակամէտ յուսումնառութիւն, որպէս թէ իրաւունք իցեն {դաստիարակել} զմանկտին մեռեալ եւ անծուծ լեզուաւ, եւ պահանջել ի

առնդ էր զազգ Հայոց ի մերումս դարու ուսուցանել եւ {դաստիարակել} ի դաւանաբանական գիտութեան, ընդէ՞ր ոչ մատենագրեաց

վ անդ կոչեցեալ յոմանց քաղաքացեաց Նախիջեւանայ վասն {դաստիարակելոյ} զորդիս իւրեանց, իբրեւ արգելեալ եղեւ օրինօք յուսո

կրթուած լինելով Մարիաննա) հռչակաւոր Յիսուսեանի {դաստիարակելովը}, հետեւաբար գտանւում էր Յիսուսեան Կարգի ազդեցութե

րդիկ... Պարո՛ն, դուք, մեղադրելով ուրիշների {դաստիարակելու} կերպը, ցոյց էք տալիս ձեր վերին աստիճանի թուլութի

ւթեան մասին: Եւ ամենայն ծնող, որ հնար ունէր {դաստիարակելու} եւ լուսաւորելու իւր զաւակը եւ չէր գործ դնում այդ

երի մասին: Նոքա ինչո՛վ մեղաւոր են, ո՛վ կրթեց ու {դաստիարակեց} նորանց, եւ նոքա իւրեանց անընդունակութեամբ չլուսա

ր քո գերեզմանի վերայ, իսկ եթէ դու խնամ տանէիր եւ {դաստիարակէիր} ուրիշ մարդերի դստերքը, որ, աղքատ ծնողների զաւակ

եթէ մի այդպիսի մանուկ առնուինք եւ տայինք առաքինի {դաստիարակի} ձեռք, յետոյ դնէինք նորան մի բարեկարգ եւ բարոյակա

ւր ապագայ յառաջադիմութենից, այնպէս գրաւել էր իւր {դաստիարակի} աշխոյժ եւ կրակոտ ազգասէր սիրտը, որ Աբովեանը աշխա

ն սպասաւոր էր Սէն-Լօրանս անունով Օրլէանեան Դուքսի {դաստիարակի} մօտ։ Շուտով զարթեցան Դուքսի մէջ ախտերը, եւ Աբբա

յ։ Հանգուցելու խորհուրդը էր, նմանող լինելով իւր {դաստիարակին}, Դորպատ գնալ եւ այնտեղ կատարել իւր ուսման ընթացք

ած, ինչպէս պիտոյ է եւ արժան է լինէր, որ ունենար {դաստիարակիչ} ազդեցութիւն ժողովրդի վերայ: Ո՛չ մի կին չերեւ

րօնաւորութեանը... Այդպիսի մատենագրութիւնը այնքան {դաստիարակիչ} կը լինի ազգին, որքան մի խորթ մայր՝ օտարի զաւակն

իւրեանց մէջ ամենայն տեսակ իմաստալից եւ գրաւիչ եւ {դաստիարակիչ} նիւթեր, նմանախօսական խրատներ, զգուշացուցիչ եւ ա

ոցից յառաջ հոգաբարձութիւն գործել օրինաւոր ազգային {դաստիարակներ} պատրաստելու համար. դ) Ազգային դպրոցը, աշխարհակ

դադարել ներգործելուց, ե՛ւ արծաթը կը կանաչի, ե՛ւ {դաստիարակներ} կ՚երեւեն: Տարակոյս չկայ, որ այսպիսի դիպուածներո

երին ու մայրերին, որոնք, որպես երիտասարդ սերնդի {դաստիարակներ}, պետք է ծանոթանան մեր լուսավորված դարի առաջադիմո

դերը են նոցա դպրոցները, պօլիցականք եւ ժանդարմը՝ {դաստիարակները}, շղթան՝ հրահանգիչ գիրքը, աքսորը՝ բարոյականութ

սել իւր լուսաւորութեան ներկայ աստիճանին, հոգեւոր {դաստիարակների} ձեռքով (տե՛ս Հիւսիսափայլ, առաջին տարեգնացք, 18

ուսաւորութիւնը՝ բաշխուած մարդկային ազգին պապական {դաստիարակների} ձեռքով։ Ի՞նչպէս ուրեմն յառաջացաւ Եւրոպայի լո

Ազգերը, որ մինչեւ այժմ առաջնորդւում էին հոգեւոր {դաստիարակների} ձեռքով՝ գոհանալով իւրեանց հոգեւորների աշխատութեն

էր ընթերցողներին եւ միեւնոյն ժամանակը՝ գրաւող եւ {դաստիարակող} ընդհանրապէս։ Շատ օրինակներ ունինք մեր աչքի ա

երեւակայութեամբ մի երիտասարդ է, բայց՝ շատ թոյլ {դաստիարակուած}, որովհետեւ նորա գրածի մէջ չէ երեւում մի հիմնաւոր

թող ուսանին աղջիկ զաւակները մեր ազգի՝ կրթուած եւ {դաստիարակուած} մայր դառնալու համար ապագայումը. այդ շատ օգտակար

ն կոպիտ հասկացողութեան մէջ, մի՞թէ այդ կրթուած եւ {դաստիարակուած} օրիորդքը հայհոյելու էին քո անունը, ո՞չ ապաքէն ամ

եւ կատարեցիր. մի րոպէի գործ է: - Մեք այնպէս {դաստիարակուած} չենք, որ կարողանայինք մի րոպէում փոխել մեր սրտի

ին։ Այդ երեքն էլ հոգեպէս եւ մարմնապէս կրթուած եւ {դաստիարակուած} մարդիկ են, եւ ուղղափառ հաւատի ուսումը ստացած են

աւելի ճիշտ եւ լաւ ասելով՝ սկզբից մինչեւ այսօր, {դաստիարակուելով} սուտ ազգասէրների ուղղութեամբ, առաջնորդուելով նոց

համար: Ես ծնած էի Սուննաթ, բայց, երեխայութենից {դաստիարակուելով} Շիյեաթների մօտ, սրտի վկայութեամբ ընդունել էի այդ

նդունելով իւր հոգու եւ սրտի մէջ Աւետարանի բանքը, {դաստիարակուելով} այդ ազատական կրօնի առաջնորդութեամբ։ Մեր խօսքը այ

) Ճշմարիտ է, որ Մովսէս մարգարէն, եգիպտական {դաստիարակութեամբ} բարոյական լուսաւորութիւն ստանալով, փրկեց Հրէական

, որովհետեւ նորա գրածի մէջ չէ երեւում մի հիմնաւոր {դաստիարակութեան} հետք: Շատ տեղ չարչարւում է լօգիկան, եւ այդ պատճ

դ բաները այնպիսի թունաւոր տարերք են, որ մտանելով {դաստիարակութեան} մէջ, կտրում են նորա ընթացքը, եւ մի մարդ, ձեր կ

դրութիւն դարձուցանել աղջիկ զաւակների կրթութեան եւ {դաստիարակութեան} վերայ՝ բանագէտ եւ առաքինի մայրեր պատրաստելու համ

պիտոյ է լինի յառաջ հոգաբարձու լինել իւր զաւակների {դաստիարակութեան} մասին, որովհետեւ այդ դաստիարակութեան մէջ պարունա

ր զաւակների դաստիարակութեան մասին, որովհետեւ այդ {դաստիարակութեան} մէջ պարունակւում են նորա զաւակի ապագայ առաքինութե

մենայն ծնող թող հոգս առնէ, եթէ կամի, իւր զաւակի {դաստիարակութեան} վերայ։ Դու կամիս, որ ծիծաղեն իմ վերայ եւ ասեն դ

ուստի որդի, աճում է եւ զարգանում է առանց ամենայն {դաստիարակութեան} եւ կրթութեան, աշխարհի լուսաւորութենից միանգամայն

ւթիւն ընդհանուր Հայոց ազգի զաւակների կրթութեան եւ {դաստիարակութեան} համար, ինչու միայն որպէս մի մասնաւոր առանձնաշնոր

իւն չլինելուց մեր մէջ: Ընտանեկան կամ մայրենի {դաստիարակութեան} մէջ է ազգի ապագայի սերմը, բայց մեր ազգի մայրերը

Ռեֆօրմ պահանջում ենք եկեղեցականների կրթութեան եւ {դաստիարակութեան} մէջ: Քահանայ ունինք, որ կարդալ չգիտէ. քահանայ

գեղեցիկ հայախօսքը, մեր ամեններիս մխիթարութեան ու {դաստիարակութեան} համար։ Առ հասարակ մեծ շնորհակալութեան արժանի

տակին՝ գեղեցիկ եւ ընտիր գործիք դառնալու ժողովրդի {դաստիարակութեան} համար։ Խաբուած չե՛նք, որ ազգը սիրով կ'ընդու

մէջ։ Մեզ թւում է, թէ Աղանը թէեւ եղել է Փարպեցու {դաստիարակութեան} գլխաւոր ուղղիչը, այնուամենայնիւ Փարպեցին ունեցել

ան է բռնում սատանաների հետ, ահա ի′նչ է նշանակում {դաստիարակութեան} պակասութիւնը: Եթէ նա կարդացած լինէր այն գրեանքը

րիզ քաղաքի մէջ շինել Տուն եւ Կօլլեգիում երեխաների {դաստիարակութեան} համար։ Պարլամենտը, դեռեւս այս հրամանը չ'կատարած

այ պիտոյ է այսքանն ասել, որ դա շինած է երեխաների {դաստիարակութեան} համար՝ ցոյց տալով նեղութիւնները եւ տառապանքը յառ

յն կերպով նուիրուած է Հայոց ազգի ճշմարիտ օգտին եւ {դաստիարակութեանը}: - Ես շատ խոր չեմ մտանում ուսումնական բաների

ի գիրք, որ ընծայել է հեղինակը իւր ազգի զաւակների {դաստիարակութեանը}, որ եւ պիտոյ է շատ ձեռնտու լինէր դորան։ Մեք

՝ քա՛ւ լիցի։ Միջին դարերումը, մինչդեռ ժողովրդի {դաստիարակութեանը} հոգաբարձու էին պապական հոգեւորք, ցնծում էր նեղսի

րձակէ: Օտար լինելով ամենայն մարդկային ուսմանց եւ {դաստիարակութեանց}, օտար են եւ ի փիլիսոփայութենէս, եթէ անհնար է բա

կամ վատթար լինելը պատահական բան է եւ կախուած նորա {դաստիարակութենից} եւ կրթութենից, նորա ընկերութենից եւ շրջապատից,

է մի մարդ, ունենալով այդ բոլորը, զուրկ էր ստոյգ {դաստիարակութենից} եւ կրթութենից։ Ծնողի գլխաւոր ջանքը եւ փոյթը պիտո

նաթանեանցը, ամենեւին զուրկ լինելով կրթութենից եւ {դաստիարակութենից}, շատ վարժ եւ յաջող կերպով սկսեց իւր առեւտրական գ

րա մատենագիրքը եւ հեղինակքը, մինչեւ այսօր ասիացի {դաստիարակութենով} սնունդ առած լինելով, աւելի նախընտիր են համարել,

ական եկեղեցւոյ Հայոց, նոյնպէս եւ զապարդիւն նորին {դաստիարակութիւն}, որ առեալ էր յանձին միմիայն առ ի գտանել զաւուրն

կտրում են նորա ընթացքը, եւ մի մարդ, ձեր կերպով {դաստիարակութիւն} ստանալով, կը դառնայ շատ անբարոյական մարդ: Խնդրո

ւթեան եւ թշուառութեան սերմերը: Նոյնպէս ստոյգ {դաստիարակութիւն} եւ լուսաւորութիւն տալ չէ, եթէ մի ծնող դնում է իւ

րութեան մի աղբիւր, ուր չկայ տղաների եւ աղջիկների {դաստիարակութիւն}, ուր նիւթականը եւ ժանգը յաղթահարել են աննիւթը եւ

տանում, թէեւ Հայաստանը չէ տուել ինձ կրթութիւն եւ {դաստիարակութիւն}, բայց իրաւունք ունի մեր կողմից պահանջելու փոյթ ե

կ լոյսը՝ խաւար: - Նշանակում է՝ շատ անօգուտ {դաստիարակութիւն} է ձեր ստացածը, որ չէ թոյլ տալիս ձեզ օգտի եւ վնաս

շխարհին յայտնի է այսօր, թէ ինչ ասել է աբեղայական {դաստիարակութիւն} ։ Վարժապետքը մեծ մասնով են Մխիթարեան աբեղայք, մն

օգտի համար, եւ որ մնացած է երեսի վերայ ընտանեկան {դաստիարակութիւն} չլինելուց մեր մէջ: Ընտանեկան կամ մայրենի դաս

երայ, եթէ նոքա ստացած չէին ձեզանից մի ընդունական {դաստիարակութիւն}: Չենք պահանջում ձեզանից այն ընտանեկան դաստիա

նչդեռ չկայ դեռեւս մէջտեղում ընտանեկան կամ մայրենի {դաստիարակութիւն}, այս պատճառով ազգային դպրոցք պարտական են կատարել

էտ ընդ հայեացս հոգեւորաց, ուստի եւ աւելորդ իմն է {դաստիարակութիւն}, որ ո՛չ բղխի ի ներկայ փիլիսոփայութենէ դարուս, ե

ր խօսիլ ըստ պատշաճի, մանաւանդ զի մատենիկն վտիտ ի {դաստիարակութիւն} մանկանց ընծայէր։ 11) Երես 68. Հարց. - " Ս

եղ: Ո՛վ դու անմահ պատմութիւն, ասաց նա, եւ {դաստիարակութիւն} ամենայն մարդու, եւ անաչառ դատաւոր ամենայն գործեր

ան բնաւորութեանը: Այնտեղ, ուր չկայ կրթութիւն եւ {դաստիարակութիւն}, չէ կարող լինել ընկերական կեանք. իսկ ուր չկայ ը

լուսաւոր գաղափարներ, այստեղ հարկաւոր է հիմնաւոր {դաստիարակութիւն}, որ կարողանայ ազատութիւն պարգեւել մտքին, այսպիս

ի, գոնէ փոքր չէ մի երեխայի սկզբնական, ընտանեկան {դաստիարակութիւնը} իւր ծնողքի ձեռքով: Շատ անգամ մի զաւակ, տան մէջ

՝ իւր գաղափարը իրագործելու: Առտնին կամ ծնողական {դաստիարակութիւնը} ստանում է երեխայն գլխաւորապէս իւր մօր ձեռքով, ու

ար ունենալով, անտես էին առնում իւրեանց զաւակների {դաստիարակութիւնը} ե՛ւ կերակրելով, ե՛ւ զգեստաւորելով, ե՛ւ վերջապէս

աջ գրեցի Յիշատակարանիս մէջ: Ստոյգ եւ աստուածադիր {դաստիարակութիւնը} այն է, որ ամենայն ծնող կրթէ իւր որդին ազգային սե

ութիւն: Չենք պահանջում ձեզանից այն ընտանեկան {դաստիարակութիւնը}, որ պահանջելի էր եւրոպացի կանանցից. առ ժամս, մ

րջոյ, որոնց ականջին ազգի անունը, ազգի բարոյական {դաստիարակութիւնը} հնչում էին որպէս " Ձայն բարբառոյ յանապատի ", այս

նուկեան, իսկ մօր անունը՝ Շահրիստան։ Իւր առաջին {դաստիարակութիւնը} ստացաւ նա երկու բարեպաշտ կրօնաւոր կանանցից, որ մ

տին նորոգութեան, որովհետեւ նա չէր ստացել ո՛չ այն {դաստիարակութիւնը} եւ ո՛չ ունեցել էր ճանապարհ՝ ուսումնասիրելու հին

, ինչ կերպարանքով ծնել է իր մօրից, կրթութիւնը եւ {դաստիարակութիւնը} պիտի օգնեն նորան, որ նա դառնայ ընկերութեան պիտան

դու առաքինութիւնը եւ վատթարութիւնը կախուած է նորա {դաստիարակութիւնից}. հնձւում է սերմանուածը: Մի մարդ, որ կամի, թէ

կ ստրկության մեջ, ներծծված էր այնպիսի միստիկական {դաստիարակությամբ}, որ ավելի բարեհաջող հանգամանքներում, քան հռոմայ

թե ինչպե՛ս պիտո է լիներ օրագիր ասած բանը մեր ազգի {դաստիարակության} համար. ուրախ ենք, որ մեր մատենագրությունը մի փո

ործ չենք կարող հառաջ տանել ազգի լուսավորության եւ {դաստիարակության} համար: Այժմ ժամանակ է, որ եւ դուք եւ մենք,

մեռանդությունը չխնայե նորա զավակների կրթության եւ {դաստիարակության} համար: Մինչեւ այս րոպես դեռ Մոսկով չեն եկած Սիբի

, որ թեպետ ուղղված է ազգին, մանավանդ Նախիջեւանի {դաստիարակությանը}, բայց եւ այնպես ինձ եւս քաջալերություն կլինի եւ

Զաւակ ասացեալը՝ իւր մօր ձեռքով պիտոյ է կրթուի եւ {դաստիարակուի} Աստուծոյ երկիւղի մէջ. մայրը կաթից յետոյ պիտոյ է

աստիրակութեան եւ կրթութեան մէջ: Մարդը պարտական է {դաստիարակուիլ}, կրթուիլ, յետոյ, սոցա ազդեցութեամբ առաքինանալո

կոպիտ զաւակները մտրակով եւ կաղնեայ ճիւղերով պիտի {դաստիարակուին} "։ Ահա՛ քեզ զատիկ, ուրեմն նախախնամութիւնը

ւնը ընդհակառակն լուսաւորում է մարդը, կրթում է եւ {դաստիարակում} է նորան. այս երկուքը հակառակ են միմեանց, եւ այս

արժութիւնք " անուանուած հրահանգը։ Այս կանոններով {դաստիարակւում} էին Յիսուսեանք եւ սոքա էին նոցա լուսաւորութեան,

եծ է. համարեա՛ թէ ամբողջ ազգի հոգին կրթւում է եւ {դաստիարակւում} է նորա կրօնի ուսման առաջնորդութեամբը։ Բայց կրօնի

կրում է իւր վերայ դպրոցի դրոշմը: Կառավարիչքը կամ {դաստիարակքը} դպրոցների, որ, չպահպանելով ազգի օգուտը, չարաչա

ւթեան տակ մնալուց. ինքեանք սկսեցին լինել իւրեանց {դաստիարակքը}, եւ այստեղ էր ահա Եւրոպայի այժմեան լուսաւորութեա

ամենայն ծնողի վերայ՝ հոգաբարձու լինել իւր զաւակի {դաստիարկութեան} համար, որովհետեւ դորա մէջ պարունակւում էր նորա մ

ի դառնալ, նորա առաքինութեան շարժարանը գտանւում է {դաստիրակութեան} եւ կրթութեան մէջ: Մարդը պարտական է դաստիարակուիլ

սորանց բոլորին, եւ այս բաները հնարաւոր են միայն {դաստիրակութեան} միջնորդութեամբ: Որքա՛ն մեծ պարտականութիւն կայ ամ

ույլ տան մեզ շրջապատած հանգամանքը, պիտի խորտակեմ {դավաճան} վիշապի գլուխը: Իմ մինչեւ այժմ գրած բաները, թե ի

ւմ Կարլոսի փաստաբանը լինել, որն այնպես անխղճաբար {դավաճանեց} Անգլիային: Բավական չէ, որ նա որպես թագավոր դավա

անեց Անգլիային: Բավական չէ, որ նա որպես թագավոր {դավաճանեց} կոնստիտուցիային, կոնստիտուցիայի անձեռնմխելիությա

երդմանը, այլեւ, հույժ ամոթալի հանգամանքներում, {դավաճանեց} եւ ժողովրդին: Հեղաշրջման նախօրյակին 60. 000 ֆուն

է վատ կլիներ նրանց բանը այդ ընտանեկան թշնամուց - {դավաճանից}: Բարեւիր երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս, իմ ա

այլ կրոն խրախուսելու մեջ է՝ հայ մասսան իրար ատող {դավանաբանական} մի քանի պարտիաների բաժանելու համար: Իհարկե, Դռն

ա՛ այն միակ թալիսմանը, որով պայմանավորված են այդ {դավանանքների} հաջողությունները Թուրքիայում՝ քառասնական թվականն

կամ անգլիական դեսպանության հովանավորությամբ գնված {դավանափոխների} չնչին թիվը հասցրել էին տասնյակ հազարների: Սուտը

կասկածելով, թե իր կողքին մահացու թույն է գտնվում {դավանափոխության} դեմ՝ թուրքերեն լեզվով հանգիստ շարունակեց իր գործ

ն ցածր աստիճանի, որի վրա գտնվում են այդ կրոնները {դավանողները}: Կասկած չկա, որ կրոնն իր հերթին ուժեղ ազդեցությ

առ ժամանակ Դռանը կրկնում էին, որ հայերը, որոնք {դավանում} են իրենց հին կրոնը, Դռան համար վտանգավոր են, որ

մասին գրել եմ այս փոշտով եւ խնդրել եմ պ. Սաղաթել {Դավթյան} Քայալյանից եւ հույս ունիմ, որ նա եւս յուր ազգասի

րեն մեր դրությունը: Երեկի երեկոյին եկավ Սավել {Դավիդիչը}, տեսանելով միմյանց, ուրախացանք եւ փառավորապես կ

ն, ինչի մասին, որ մոռացել էի: Ո՞ւր է այժմ Սադա {Դավիդովիչը}: Երբ ես Ռուսաստան եկա, նա Եգիպտոսում էր: Ինձ հ

, առ հիւսիս հեթանոս Ամիրշանտի տան, առ յարեւմուտս {Դավիթ} Ստեփանոսի տանն. իսկ հարաւ կողմանէ հասարակ քուչայ

մի բան, որ դեռեւս բոլորովին չի եղել (հիշում եմ {Դավրիշովին} ): Դրանով ես պարտական եմ Բոքլին: Ես նրանից սովո

տանի ոք խնդրագործ: Ես ամենախոնարհաբար խնդրեմ {դատ} առնել ընդ մէջ իմ եւ քահանային Բարսեղի համաձայն սր

կել թե այնտեղ մնալու եւ թե հարկավորության ժամանակ {դատ} վարելու համար, ըստ որում հաստատ իմացած կլիներ,

եղի ծայրագույն դատարանի մեջ (Սուպրիմ կորտ) երեք {դատ} ունիմ: Քո մարգարեությունը միշտ կատարվում է, թե

մ բողոքել. այս ամենայն ոչ կարեն մտանել ՚ի ներկայ {դատ} իմ, քանզի ըստ օրինաց պետութեանն Անգլիոյ, այդ դ

տ իմ, քանզի ըստ օրինաց պետութեանն Անգլիոյ, այդ {դատ} պարտի առանձին վարիլ, որպէս երկրորդական առարկայ

, հրամայում ենք ձեզ հաստատել մագիստրատ եւ այնտեղ {դատ} ու վճիռ կատարել ձեր կանոնների եւ սովորութեան պէս

դ այս վճիտ շրջմոլիկ անգայտ անօսր ընդ կամար, {Դատ} կնքեաց իմ անդրանիկ ինձ թափառել վայրապար։ Ես ընդ

ւն ընկալեալ հանդերձ իմ աւասիկ մաշիլ 'ի գերեզման. {դատ} արասցէ ինձ տէր ըստ արդարութեան իմում։ Բայց ակն ո

ռս Եւրոպիոյ, են ռամկախօսութիւն, եւ նոյն ինքն որ {դատագիտէ} զայս՝ ռամիկ, զի բաց ի լատինականէն գիտէ եւ զայլս

նկտւոյն. ո՞չ ապաքէն այս գործ Այվազովսքւոյ ինքնին {դատախազ} լինի նմա։ Մարթ էր զայդպիսիս խօսել ՚ի կաճառի խելա

ոջը եւ թույլ են տալիս նրան վճարել իր պարտքն առանց {դատական} կամ վերջնական որոշման եւ դրանով փրկում են նրա պատ

գեթ մի փոքր ուժ, մեր հասարակությունը շատ վաղուց {դատական} կարգով հարց հարուցած կլիներ ստորագրողներին. բայց

նք Սուրան գլին տագնապաւ, Եւ լուր լինի {դատակնիք} ՝ " Անմեղութիւն, ե՜րթ բարեաւ"։ - Իս

թիւնը եւ լուսաւորութեան քարոզութիւնը եղած է մահու {դատակնիք} ։ Պապական կրակն ու սուրը այրել ու կտրել են այն լե

վայր ընկաւ մեռելի նման։ Նորա այս վիրաւորութիւնը {դատակնիք} եղաւ պաշարեալներին. Ֆրանսիացիք մի քանի օրից յետո

ւնքը կտրուեցան, եւ ես կանգնած սպասում էի լսել իմ {դատակնիքը}: Մտքումս դրել էի, թէ, անտարակոյս, մահը սպասու

ր այս տեսակ ազատութիւն տալը ազնուականութեան մահու {դատակնիքը} ստորագրել է: Ուստի ե՛ւ կառավարութիւնը, ե՛ւ ազնո

հոգով կը լռեմ քո խօսքը ` թէեւ լինէր այն իմ մահու {դատակնիքը}... - Այդպիսի բաներ չեն իմ ասելիքը: Ես կամէ

յիմարութիւն էր, եւ թէ ստորագրել էր իւրեանց մահու {դատակնիքը}, այս խօսքերով համոզում է խոհարարը եւ երկու դաշնա

մինը բերւում է նոր պապի առաջեւ իւր գահընկեցութեան {դատակնիքը} լսելու համար, իսկ երկրորդ երեսում տեսանում ենք,

քը՝ այդ դատաւորը, ի՞նչպէս լսում է իւր այդօրինակ {դատակնիքը}, թէեւ՝ առանց այն զզուելի հանդիսաւորութեան։ Յետ

" Ուրեմն պիտոյ է, որ այս... Յիսուսեան աբեղաների {դատակնիքը} խօսէր իմ բերանը "՝ Fallait il donc que ces b..

րդապատառ որոնում էք դուք ազատութեան անունով, ձեր {դատակնիքն} է. պատճառ, ով չունի իւր ձեռքում մի իշխանութեան

նա, - որ Յիսուսեան Կարգը ջնջելու կոնդակը իմ հոգու {դատակնիքն} է, բայց ես չեմ զղջում, ես առաջի Աստուծոյ պարտակ

ր եղած Սրբազան ֆակուլտէտի եւ Փարիզի Արքեպիսկոպոսի {դատակնիքով}, հեռացան Սէն-Ժերմէն ագարակը, որ Փարիզի Արք եպիս

զում ուրեք ելոյծ զշաբաթսն, որպէս տէր շաբաթուց եւ {դատապարել} կամելով զարտաքին եւ զանխորհուրդ խաբեութիւն դպրաց

ղովը, ոչ երբեք համարձակութիւն ունի բռնաբարել կամ {դատապարել} խղճմտանքը ազատ հոգիների, որոնց ազատութիւնը գնուա

չեւ այժմ մեր աբեղայական մատենագրութիւնը, ապա մեք {դատապարութեան} արժանի ենք։ Իսկ եթէ դորա հակառակ, ժողովրդին անմ

երոյ յիշեցի, այլ միայն տարօրինակ ծեքաբանութեամբք {դատապարտ} ըստ ամենայնի զիս հանդիսացուցեալ յանդիման նորին վե

՛ք իրաւունք ունի առանց ապացուցի բերան բանալ։ Մեր {դատապարտածը} Հրատ անունը չէ, այլ այն ուղղութիւնը, որ ապացոյց

նեի, ո՛ր քարին տայի գլուխս, մտածիր ինքդ ու հետո {դատապարտե}: Այս բոլոր բաները դեռ անցյալ տարուց քեզ հայտնի է

սա՛կայն, լոկ համբաւի վրայ հիմնելով, դատե՛լ կամ {դատապարտե՛լ} բնա՛ւ կամք չունէի, ուստի, այն չարաթոյն մարդիկը

իլ նոյնպէս, եթէ զիա՛րդ խտրին սկզբունքդ ի պապական {դատապարտեա՛լ} սկզբանց, որք զազատութիւն ազգաց, դնեալ արեամբ Յի

ն չորրորդ դարու, ի ձեռն Լուսաւորչին Հայաստանեայց {դատապարտեալ} առ հասարակ իբրու շտեմարան սնոտիապաշտութեան, ընդ

խելացի եւ գիտուն մարդը կը դատէ իւր ազգը, բայց չի {դատապարտել}, նորա վէրքերը կը տեսնի փաթաթելու, չէ թէ արեւուն

պահանջում է հանդէս հանել դորանց եւ խայտառակել եւ {դատապարտել}, որպէսզի օրէ օր վերանան եւ անհետանան այդպիսի բար

ինչ բանք զիրաւասութենէ պապին, քանզի գումարեցան ի {դատապարտել} զԱրիոս, զՄակեդոն, եւ զՆեստոր: Ուստի հետեւաբար

սիսափայլի մի ուրիշ բանի վերայ յարձակուիլ, քան թէ {դատապարտել} նորան որպէս կրօնադրուժ: Եւ ո՛վ է այս դատապարտ

ւնի, իւր անսխալական քննութեամբ, իւր հակառակորդը {դատապարտել}, մանաւանդ եթէ նոցա հայեացքը օգտակար չէին ինքեան

եւ քննել եւ քննելուց յետոյ անաչառ հոգով դատել եւ {դատապարտել} սուտը եւ ստութեան հեղինակը։ Անցան այն ժամանա

ղովրդին, թէ ահա այս է կրիտիկայն։ Մի՞թէ կարելի է {դատապարտել} մի մարդ, եթէ սորան, որ իւր օրումը չէր տեսած ո՛չ

լ եւ նոցայ լուսով անցածը, որ գործուած է խաւարում {դատապարտել} ոչ միայն իրաւունք չէ, այլեւ անբարոյականութիւն:

ւորել կարողանալու: Իրաւունք ունի հռչակաւոր Բոկլը {դատապարտել} նոցա այս նեղսիրտ ըստ էութեան, բայց գերմանական հա

երբ երես առ երես քսւում է իրական աշխարհի հետ, նա {դատապարտել} է եւ պիտի դատապարտէ: Չնայելով այս բոլորի վերայ,

նակ բարկացաւ նորա յանցանքի վերայ եւ կամեցաւ նորան {դատապարտել}, բայց դարձեալ գթալով, ներել էր մարդասիրաբար, բ

ւմ էր, թէ պապը անիրաւութիւն է արել նորան, որ չէ {դատապարտել} այնպէս, ինչպէս կը պահանջէր արդարադատութիւնը, բա

ո՛ր ազգ խօսում է մի այնպիսի լեզուով, որ ժամանակը {դատապարտել} էր եւ թաղել էր հազարաւոր տարիների փոշիներով:

մեր՝ ազատ ի մեկուսի հայեցուածոց: Թէպէտ չկարեմք {դատապարտել} զՄխիթար Սեբաստացի առ ուրացութեան զեկեղեցին Հայոց

ում եւ կը խժականս, աւելորդ համարիմք մանրախուզիւ {դատապարտել} զկարծիսդ, ներողամիտ գտեալ առնս վասն այն միայն,

ցւոց մինչ չգիտէին զլեզուն նոցա, ապա իրաւունք էին {դատապարտել} զժողովուրդ մեր առ անգրասիրութեանն, զի որ ինչ վաս

ի էր բռնել նորանց, ուր եւ լինէին նոքա, եւ դատել {դատապարտել} Կարգի դատաստանովը։ Եւ եթէ հարկաւոր լինէր, աշխար

ին օրինական ձեւեր, վասնորոյ չէր կարելի բոլորովին {դատապարտել} նորանց։ Նոցա կողմնակիցքը օրէ օր առաւելանում էին

նորա գործերի ընթացքը անուանել էր Մաքիաւելական եւ {դատապարտել} էր նորան իւր շարադրութեններից մինի մէջ, հրամայեց

լի էր համարձակաբար զինուորուիլ այս գրքի ընդդէմ եւ {դատապարտել} նորան, որ առ հասարակ Յիսուսեանների սովորութիւնն

ապագայ վէճերից եւ հերքողական փաստերից, չ'կամեցան {դատապարտել} Քենելի գրքի իւրաքանչիւր կանոնները առանձին-առանձին

ով Յիսուսեանների հետեւողութեանը, որ կամենում էին {դատապարտել} նորան որպէս զրպարտող։ Այն մասնակցութիւնը, ո

ան խոստովանելը: Ազգի պակասութիւնը խոստովանել կամ {դատապարտել} ոչ թէ միայն յանցանք չէ, այլ առաքինութիւն: Ամեն

ազատութիւնը գնուած է Քրիստոսի արիւնով. եթէ գիտէ {դատապարտել}, թող ուրեմն դատապարտէ յանցաւորը եւ մաքրէ եկեղեցի

նական շահասիրութեան: Բայց, առանց լսելու պէտք չէ {դատապարտել} մի հեղինակ, որ չի դիպչում եկեղեցական կանոնադրութ

լ մի անտեսանելի եւ անշօշափելի Աստուած։ Կարելի՞ է {դատապարտել} նորան, եթէ նորա հասկացողութիւնը գոյացած եւ աճած

ուցէք. բայց եւ ո՛չ այդ դիպուածում իրաւունք ունիք {դատապարտել} նորան, եթէ նա այդպէս էր ճանաչում իր հոգու կարողո

ան է: Սակայն պարտապանի կողմնակիցները եւ իրենց {դատապարտելի} կրքերը հասարակական շահով հագեցնողները, այսինքն ն

գութիւն, երկրորդը՝ զրկողութիւն. երկուքը միասին {դատապարտելի} գործ՝ ե՛ւ աստուածային, ե՛ւ քաղաքական օրէնքներով

՞ղ էր առանց զզուելու նայել իւր հօր կամ եղբայրների {դատապարտելի} գործի վերայ։ Ամենեւին ոչ. պատճառ, նա չէր տեսել

, ինչքան ծակ մարգարէութիւնք են լինում. " Բժիշկը {դատապարտելի} է, անխղճմտանք է, նորա համար թէ մի մարդ մեռած,

ետեւ սկսի քերել իւր վերայից այն թերութիւնքը որպէս {դատապարտելի} բաներ, որ մինչեւ այժմ սուտ ազգասէրքը եւ միւսքը դ

րթան, եթէ դուք չմերկանաք ձեր վերայից անհոգութեան {դատապարտելի} քօղը, եթէ դուք չհագնէք Հայութիւնը ոչ որպէս քրինօ

ի էր մեզ գիտել, ի՞ւ արդեօք տարբերին սկզբունքդ ՚ի {դատապարտելի} սկզբանց եգիպտական քրմաց, որք առ անձնապահութեան ե

րին: Ճշմարիտն ասա՛, ո՞ր կողմն է արդար, եւ որը՞ {դատապարտելի}: Ես նորան պատասխանեցի. թո՛ղ այդ բանը քննել մարդ

ի հարստութեան, քան թէ իւրեանց կարգի շատ մարդիկ, {դատապարտելի} հպարտութեամբ նայում էին ուրիշների վերայ, եւ նոցա

պականութիւնը մեծամեծ քայլերով յառաջ գնաց դէպի իւր {դատապարտելի} եւ անքրիստոնեայ նպատակը՝ բռնանալ մարդկութեան վեր

իրաւամբք անկաւ բանն զհասարակութեամբ համայն։ Եթէ {դատապարտելի} ինչ կայր 'ի նմա, իմ էր դատապարտութիւնն. եւ արդա

մերոյ ինքեանք հայկական Սինէացիք: Ժողովուրդն մեր {դատապարտելի} է վասն անմիաբանութեան եւ անազգասիրութեան միայն.

ում իւր օգտի համար։ Այս հնարների կարգումն են շատ {դատապարտելի} գործեր, որոնց մէջ մանաւանդ այն, որ ձեռք էին բար

ւմ ենք, անարատ չպահելով իւր քահանայութիւնը, իւր {դատապարտելի} գործերի վկայելով եւ այդ գործերից հարստահարուած եւ

ասպարէզից հեռացուած անձնաւորութիւնների ամենօրեայ {դատապարտելի} ներշնչումները վերջիվերջոյ կեղծ դրութեան մէջ դրին

ս բայի որականութիւն է ստանում, ուրեմն ժողովուրդը {դատապարտելի} չէ, եթէ այդ ումն վերացական առքական անուններն փոխ

դուրս տուեց մի կոնդակ, որով եւ ջնջեց այս Կարգը՝ {դատապարտելով} նորան որպէս վնասակար Պապական դաւանութեան։ Բայց Յ

ի Աստուածաբանական եւ իրաւաբանական Ֆակուլտէտները, {դատապարտելով} Յիսուսեան աբեղաների այս ընթացքը, պահանջեցին, որ

արլամենտը գործ դրեց ամենավճռական հնարներ։ Շատէլը {դատապարտելով} դէպի մահ՝ միեւնոյն ժամանակումը, այսինքն՝ 1594

ծել էր այդ յանցանքը. ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ, որ {դատապարտելով} յանցաւորը ապացուցանում էր աշխարհին, թէ ինքը չէ կ

անում Պօղոսի քահանայութիւնը: Եթէ ժողովուրդը {դատապարտելով} մի քահանայ, համարում է նորան քահանայութենից լուծ

ւողութիւնը, հին լեզուից արտաքին ձեւեր փոխառնուլը {դատապարտելով}, ինքներս շատ անգամ աւելի խրթին բառեր ենք առնում

եր թագաւորների որսորդութեանը յիշատակը, շատ անգամ {դատապարտելով} նոցայ զբօսասիրութիւնը եւ ազգային կառավարութիւնը ե

ըսկզբանց ծառայականաց, խաչիւն Քրիստոսի ի Գողգոթայ {դատապարտելոց}. որպէս զի ժողովուրդն ուսցի զամենայն ինչ կարծել հ

երբէք յառաջանալու չէ վաճառականութեան մէջ, եւ մեք {դատապարտելու} չէինք Հայոց ազգը, եթէ նա եւրոպական կերպով աղաւնե

ազա՜տ է: Մի գործ կամ մի մարդ պաշտպանելու կամ {դատապարտելու} ժամանակ մեք հիմնւում ենք միմիայն այն անխախտելի հի

եւ սիրելու, իսկ միւսը, իւր վատթարութեան համար, {դատապարտելու} եւ պատժելու: Մեր փոյթը չէ, եթէ, ոտքից մինչե

րոյ մարդերի մէջ: Չասացի դարձեալ ձեր այնտեղ գնալը {դատապարտելու} մտքով, պատճառ, հասարակութեան մէջ երեւել, դատապ

մ այս եւ այն ժողովքը կազմելու որեւիցէ անբաղդ մարդ {դատապարտելու} համար, մինչ ամենայն հոգեկան գործունէութիւն կենտր

տպւում իւրեանց անձը արդարացնելու եւ թշնամու կողմը {դատապարտելու} համար, երկու կողմից եւս անդադար դեսպաններ էին ու

, ուր տարուել էր գործը, փոխանակ Ժիրարը դէպի մահ {դատապարտելու}, վճռեց աքսորել նորան այն նահանգից, ուր պատահել

իւնը ապացուցանել: Մեզ թւում է թէ այս ուղղութիւնը {դատապարտելու} մեծ իրաւունք ունինք, մանաւանդ եթէ յիշենք թէ պարզ

ձեւաւորութեամբ. այլ մեք զայդ ամենայն մերժեմք եւ {դատապարտեմք}, կեցեալ յանդրդուելի վէմն, ի վարդապետութիւն Յիսո

յց չարագործը եկեղեցական է, մեր փոյթը չէ. մեք կը {դատապարտենք} նորան պատմութեան առաջեւ, իսկ Պ. Չամուռճեանը եթէ

ւս արգելք են եղած ազգի ընթացքին, պիտի մերժենք եւ {դատապարտենք}: Օրէնքը պատժում է յանցաւորը. ասիացին տեսա

տասխանելու մի գրուածի, մինչդեռ հասարակաց կարծիքը {դատապարտեց} նորա հեղինակը: Ճշմարիտը խօսելով՝ մեք անչափ ուրա

, եւ տեսանելով, որ ժողովուրդը զզուելով մերժեց եւ {դատապարտեց}, մեք հասանք մեր վճռական նպատակին: Մեր սիրտը

ն եւ հոյակապ ուղղութիւնը: Եւ միայն Բոկլը չէ, որ {դատապարտեց} այս սուտ ուղղութիւնը: Ամէն խելքը գլխին մարդ, որ

։ Երանելի Գէորգ կաթողիկոսը, տեսնելով այս, նզովքով {դատապարտեց} թէ՛ գրուածքը եւ թէ՛ նորա հեղինակը՝ ցոյց տալով եթէ

ութեան վիճակի մէջ: Կոմսը, իւր մի րոպէ նեղանալը {դատապարտեց} իսկոյն, աչքի տակ առնելով այս բոլորը: Եթէ այնքան

խատութիւնը։ Նորա հետեւողութենով խուզարկու ատեանը {դատապարտեց} Փարիզեան Համալսարանի Աստուածաբանական ֆակուլտէտի վ

ընդունեց Դօմինիկեանները իւր պաշտպանութեան տակ եւ {դատապարտեց} Յիսուսեան կրօնաւորները։ Բայց Յիսուսեանք շուտով Հ

ելով Յիսուսեաններին զրպարտել են նորանց։ Նոր Պապը {դատապարտեց} Դօմինիկեանները եւ արդարացուց Յիսուսեան ընկերութիւ

մ զամս բազումս 'ի պատիւ եկեղեցւոյ, 'ի ձեռն գողոց {դատապարտեցայ} 'ի ծերութեան իմում, եւ 'ի ստապատիր ամբաստանչաց կ

եան կարգի աբեղայքը, նորա նախանձոտ եղբայրակիցքը, {դատապարտեցին} նորան որպէս կախարդ, երեւի թէ պղնձեայ գլխի համար

ով Յիսուսեան քարոզիչների կամակորութիւնը, նզովքով {դատապարտեցին} նորանց։ Բայց այս միջոցին Սպանիական եւ Ֆրանսիական

բոլոր վնասը։ Յիսուսեանք իւրեանց սովորական կերպով {դատապարտեցին} նորան իբրեւ հերետիկոս, բայց այս օգուտ չ'բերեց։

ք հանդիսով հակառակուեցանք Փարիզումը այդ խօսքին եւ {դատապարտեցինք} համարեայ թէ բոլոր օրագրութիւնների մէջ: Այդ խօսակ

անականութիւնը, արդարութիւնը մեզ՝ գրողներիս, կը {դատապարտէ}: Մեք հրաւիրում ենք բոլոր Հայոց վաճառականքը ո

լի ՚ի համար հերետիկոսական մատենից, զորս մերժէ եւ {դատապարտէ} Հայաստանեայցս մի, սուրբ, ընդհանրական եւ առաքելա

ւմ է իրական աշխարհի հետ, նա դատապարտել է եւ պիտի {դատապարտէ}: Չնայելով այս բոլորի վերայ, երբ Հեգելը քաղաքից

բ պարծեցած ազատութիւնը: Բացի սորանից, թող նորան {դատապարտէ} մի աւելի ազատ եւ աւելի վսեմ սահմանադրութեանց ենթա

իստոսի արիւնով. եթէ գիտէ դատապարտել, թող ուրեմն {դատապարտէ} յանցաւորը եւ մաքրէ եկեղեցին, վերացնել անմեղ ժողո

հետեւ այս գիտակցութիւնը չէ կարող թոյլ տալ, որ նա {դատապարտէ} այդ գոյները, ուստի քանի որ նա ներկայ եղած ճշմարտ

ը այսպէս է ասում. " Զի եթէ զանձինս քննէաք ապա ոչ {դատապարտէաք} " (Թուղթ Պաւղ. առ Կորնթ. Առաջ., գլ. ԺԱ.,

. առ Կորնթ. Առաջ., գլ. ԺԱ., համ. 31)։ ( {Դատապարտէաք} խօսքը պիտի կրաւորականապէս հասկանալ, յունական բնա

մում հասակի, յորժամ օրէնքն տէրութեան տակաւին ո՛չ {դատապարտէր} զիս եւ վասն քրէական յանցաւորութեանց, եթէ իրօք ից

է այս գիրքը եւ շատ շնորհակալ կը լինէր Պապից, եթե {դատապարտէր} Պապը այս գիրքը։ Կլեմենտ XIը, կարդալով այս գրքի

ն ինքը եւս անդամ է, ինչպէս նորա ընթերցողքը, մի՛ {դատապարտէք} նորան, եթէ նա այն ծանր վճիռը դնում է իր ազգի վրա

է լոկ ցանկութիւն, որ դեռ ի սահմանի մտաց եւ կամաց {դատապարտի} որպէս գործ կատարեալ, զիա՞րդ ապա սահմանեալ է մեզ

կամելով օրինակաւ ցուցանել, եթէ մեծատունք թշուառք {դատապարտին} ի դժոխս իսկ առաքինի Ղազարոսք երջանկանան յարքայութ

ոգու դատաւորը, այս հանդիսաւոր րոպէումս, մի քանի {դատապարտող} խօսքեր ունէր մեզ ասելու: Արդեօք անցեալ տարում ճա

գործքի. Որ երկնքիցը նորան նայում է Մի {դատապարտող} խիստ, անմերժելի: Բայց այս երազ էր..

տապարտել նորան որպէս կրօնադրուժ: Եւ ո՛վ է այս {դատապարտողը}, որ արդէն երկու անգամ փոխել է իւր կրօնը, որ տպա

եցական օրէնքներով, որպէս սոսկալի սրբապղծութիւն, {դատապարտուած} գործերը են յիշատակ ճշմարիտ ազգասիրութեան, եթէ այ

ը կ՚առնէ՞ր այդ գործը անմիջապէս: Տիրոջ առաջեւ {դատապարտուած} է ծուլութիւնը եւ անհոգութիւնը, մեք ինքնին պարտակ

ը՝ նորա ազգութիւնը. համարւում է դարձեալ մեռած, {դատապարտուած} եւ իրաւունքից զրկուած, եթէ չկայ այլեւս նորա ազգո

ամարձակութիւն չունի ինքնուրոյնաբար մտածելու, այլ {դատապարտուած} է հետեւիլ իւր դահիճների թելադրութեան. նա ստիպուա

ւթեան եւ կարելի եղածի չափ ստրկութեան մէջ, հայերը {դատապարտուած} են օտարի գաւազանի հետ, ենթարկուիլ նաեւ իւր եկեղե

շտեց, քան թէ երբեւիցէ ունեցած էին այն պարոններից {դատապարտուած} օրագիրքը։ Այս խօսքերը ասելով՝ չենք ակնարկում մի

իւրեանց անդաստիարակութեան եւ տգիտութեան պատճառով {դատապարտուած} են ոտաբոբիկ այս ու այն կողմ վազվազել մի կտոր հաց

որ ժողովուրդը լսէ վերստին այն ձայները աղօթքի, որ {դատապարտուած} էին, անհնարին էր թոյլ տալ մանաւանդ այն պատճառով

սի ամուսնութիւնը մի լուծ է, որ ամուսիններից մինը {դատապարտուած} էր մինչեւ իւր կեանքի վերջը կրել իւր պարանոցին, մ

ղնախառն, կարմիր գունով, Խանլը-դերէն, առհասարակ {դատապարտուած} իբրեւ ոգիաբանի, զարհուրելի տեղ, այս գիշեր առաւե

իոս VII, ֆիզիկական կենդանութիւն պարգեւելով մահով {դատապարտուած} Կարգին, չէր կարող ջնջել նորա անցեալ ապիրատութենն

-Կատիերի մէջ։ Յանցանքը յայտնագործուեցաւ, Ժիրարը {դատապարտուած} էր, բայց հարստութիւնը եւ Յիսուսեանների ներգործու

ների վրայ խօսի, այնտեղ այն աստիճանի կարօտ չէ այն {դատապարտուած} ձեւերին, թէեւ կարօտ միշտ բաղդասութեան, բայց երբ

բ ուզէ նա ազգի կեանքի մէջը մտնել, ապա ուրեմն այդ {դատապարտուած} ձեւերը են նորա ապահով անցագիրը եւ առանց նորա ազգի

ոյ, կաթողիկոսական ստորագրութեամբ, կարող կը լինի {դատապարտուածը} որպէս արդարացած վերստին հրատարակելու: Բայց այ

յց ինչ յանցանք էք գործել դուք ինքներդ, որի համար {դատապարտուել} էք ականատես լինել մահապարտութեան " (երես 284):

թէ " հոգաբարձու չէիր ուրիշի զաւակներին ". մի՞թէ {դատապարտուելու} չէր մի մարդ, որ, թէեւ հոգաբարձու չէր մի այլ մար

ընդունելութիւն գտանելու չէին ազգի կողմից, այլեւ {դատապարտուելու}, որ հրապարակում այրուէին դահճի ձեռքով, որպէս հո

ռնենք, եթէ փորձը չյաջողուեցաւ այն ժամանակ, միթէ {դատապարտուեցա՞ն} այդ նիւթերը երբեք չյաջողուելու: Դու փոխանակ ուրա

այոց ազգի հեթանոսական կեանքին, Լուսաւորչի ձեռքով {դատապարտուեցան} դէպի կորուստ, դէպի կրակ՝ առանց ամենեւին խնայելո

քանի ոսկիների վերայ. պատերի վերայի կարմիր գրերը {դատապարտուեցան} մնալ մի սպիտակ ներկի տակ: - Կեցցէ՛ մահ:

ն, տարի ու կէս քննուելով Փարիզի պարլամենտի մէջ, {դատապարտուեցան} նորա վճռահատութեամբ, որ յայտնի է անունովս " Recu

չորս Աստուածաբանական գրուածքը դահճի ձեռքով կրակի {դատապարտուեցան}, իսկ ինքեանք Յիսուսեանք զրկուեցան Ֆրանսիայի մէջ

որ Ռուսիոյ ներքին գործոց քաջափայլ մինիստրի ձեռքով {դատապարտուեցաւ}: Պ. Այվազովսքին չէ կարող հակառակը պնդել, ըստ ո

է ընկնէր կրօնական մոլորութեան մէջ. այս յանցանքով {դատապարտուեցաւ} Գեներալ Գօնզալեչը, երբ զինուորուել էր ընդդէմ այն

ութեններից: Եւ այդ պակասութիւնքը արժանի էին, որ {դատապարտուէին}. այդ արատները կարօտ են սրբուելու: Բայց ի՛նչ

բողոքը. " թէ որ մեր անձը դատէինք " (ապա չպիտի {դատապարտուէինք} )։ Ուրիշներն էլ, ագահութեա՛ն ցաւով հիւանդացած,

ազդեցութեան տակ, ուրեմն երբէք չէր պատահում, որ {դատապարտուէր} Գեներալը հրապարակով։ Բոլոր Յիսուսեանք սարսափ

Հիւսիսափայլ, եւ զիս արկանել ընդ խիստ պատժովք եւ {դատապարտութեամբ}, ըստ ամենայն սաստկութեանցն օրինաց, այլովք հանդե

րը եւս պարապելու լինէին այդ գործերով, արժանի էին {դատապարտութեան}: Մի՞թէ, ձեր կարծիքով, Հայերի վաճառականութի

նի լինել, լինում է մի վատթար, մի չարագործ էակ, {դատապարտութեան} արժանի ե՛ւ մարդկային, ե՛ւ աստուածային դատաստանի

անրակշիռ եւ մեծախորհուրդ բանի վերայ՝ ո՛րքան ծանր {դատապարտութեան} արժանի էին այն ծնողքը, որ, իւրեանց ձեռքումը նիւ

չափով եւ նոյն կշռով, թշուառ է մի ծնող եւ ամենայն {դատապարտութեան} արժանի, եթէ զանցառու էր այդ սուրբ պարտականութեան

պէկի գրչով եւ կէս կոպէկի թանաքով կը թողու ապագայի {դատապարտութեան} եւ արհամարհանքին նորա եղկելի եւ թշուառ յիշատակը:

բաբելոնեան գերութեան մէջ, իւր ծնողքի յաւիտենական {դատապարտութեան} համար: Այնտեղ, ուր չկայ լուսաւորութեան մի աղբիւ

նայն իշխանութիւն՝ չարաչար գործ դրուած, արժանի է {դատապարտութեան}: Դուք՝ որպէս իշխան մի աշխարհի, ուր ամենայն բան

, թէ մեղանչականք գործեցեալք հրամանաւ առաջնորդաց՝ {դատապարտութեան} լինին պատճառը, ոչ միայն որոց գործեալն էին, այլե

լու համար: Թող չվախենայ Պ. Չամուռճեանը, այս {դատապարտութեան} հետ ոչ երբէք յարակից է այն թատրոնական գործողութիւ

իւր քահանայական զգեստներից պարտաւորուածը: Այդ {դատապարտութեան} մէջ, որպէս նաեւ դատավճիռը գործ դնելու մէջ, պաշտ

ռնուած։ Այս յանցանքները հրապարակում էին եւ իրենց {դատապարտութեան} վճիռն էլ քամակիցը տալիս, որ ունայնացնում էր " Հի

ոզը"։ Եւ այսքանը չկարողացան հասկանալ, թէ իրենց {դատապարտութեան} եւ ամօթի համար խօսում էին այդպիսի բաներ։ Թո՛

իկոսի նզովքը։ Ահա Մաշտոցի խօսքերը. "բայց իմ նզովք {դատապարտութեան} յաւէտ յիրաւի եւ արժանի էր. եւ զի վրիպեցայ եւ ըստ

տելու մտքով, պատճառ, հասարակութեան մէջ երեւել, {դատապարտութեան} արժանի գործ չէ, թէեւ գտնուէին այդ հասարակութեան

իլը կամ վշտացնելը (?), արժանի էին լինում մահու {դատապարտութեան} ։ Ամենայն տարի հաւաքւում էին խորհրդականք եւ քննու

ալով միանգամայն աղճատուած օրինակը, հրամայեց գրել {դատապարտութեան} կոնդակ, որ պատմութեան մէջ յայտնի է անունովս " Un

պայմանները սուրբ պահելու համար. այդ օրից սկսած, {դատապարտութեան} տակ ընկաւ նա, որ յանդգնեցաւ մօտենալ ուրիշի իրաւո

յանդգնէր Քրիստոս պատարագել իւր եւ ներկայ ժողովրդի {դատապարտութեան} համար: Զարհուրելի՜ սրբապղծութիւն: Հոգ

ան ազգի հետ: Հոգեւոր անձինք, որ արժանի էին {դատապարտութեան}, շատ անգամ անպատիժ են մնացել, որովհետեւ իւրեանց

ն էր արդեօք, որ կրում էր իւր վերայ այդ սարսափելի {դատապարտութեանը}: Այս խօսքերի վերայ Վարդ-խաթունը ցած դրեց ձեռք

ն, չկարեմ լռել, եւ ոչ կարդալ զարժանին անքալելի {դատապարտութիւն}, ի գլուխ նախնեաց մերոց, անհոգութեամբ հողացելոց

անայ կամ եպիսկոպոս չեն, այլեւ մարդ չեն: Վա՜յ եւ {դատապարտութիւն} դոցա յաւիտենական: Եթէ Պ. Իսահակեանցի համար այդ

խուր աշխարհ է. մի՞թէ Նախախնամութիւնը յաւիտենական {դատապարտութիւն} է դրել դորա վերայ: Չէ՛, եւ եղանակները փոխւո

ելու միտք չունինք՝ լռութիւնը համարելով ամենարդար {դատապարտութիւն} այդպիսի պակաս եւ անկազմ ծնունդների համար... Բայց

էր բոլորին, միթէ՞ անքաւելի յանցանք եւ անմերժելի {դատապարտութիւն} չէ այն հասարակութեանը, որ անփոյթ լինելով ազգի օգ

կել զմեզ, եւ ո՛չ իսկ նշանն, որով կնքեմք զդէմս ի {դատապարտութիւն} անձանց. եթէ գործք մեր չէին համաձայն վարդապետութե

անցից անզանազան, որոնցից մինը կրում էր իւր վերայ {դատապարտութիւն}, անէծք եւ նորանց պտուղ ապաբախտութիւն: - Քո ա

ինուորքը, եկեղեցու բեմերը թնդեցնում էին նզովք ու {դատապարտութիւն} կարդալով այն մարդերի վերայ, որ համարձակուել էին

տինքեան թանձրանայ դորա վերայ ժամանակի յաւիտենական {դատապարտութիւնը}: Աւելորդ էր նաեւ ընդդէմ զինուորուիլ մի աշխատութե

Այս Վարդապետարանն էր դարձեալ, որ, առանց նորա {դատապարտութիւնը} քաջափայլ մինիստրի կողմից յիշելու, պ. Այվազովսքի

տ ունիս, մի՞թէ հայրս իմանալով այդ գաղտնիքը, այն {դատապարտութիւնը}, որ կապած էր այդ մատանու վերայ, կ՚ընծայէր իմ փե

համայն։ Եթէ դատապարտելի ինչ կայր 'ի նմա, իմ էր {դատապարտութիւնն}. եւ արդարեւ զի՞ արար։ Ես զայն գիր յանձն էի արար

տուեր ձգելու համար, մեծ մեծ ամբաստանութիւններ եւ {դատապարտութիւններ} յարուցին նորա յիշատակի վերայ: Դու կարծում ես, բ

փակուելով, մի ահագին բազմութիւն գործաւորների կը {դատապարտուի} դէպի մուրացկանութիւն... Չէ՛, հարուստ չէ, ասում

ղքը, իբրեւ տէրութեան ընդդէմ ապստամբք, կարո՛ղ են {դատապարտուիլ} դէպի թիարան... - Քաղաքակրթութիւն է տարածում

ա՛ մի այդպիսի պարոնի, թէ ազգը չեն անարգում, այլ {դատապարտում} են ազգի պակասութիւնքը։ Ազգը ինքը պակասութիւն չէ

ան ինկուիզիցիօ են կարգել եւ դէպի յաւիտենական ամօթ {դատապարտում} են ապականութեան անքրիստոնեայ գործերը։ Զարմանալին

սիրամարգը։ Այսպիսի վատաբաղդ դիպուածում մեք չենք {դատապարտում} այն մարդը, որ, իւր խղճմտանքը ուրիշի խղճմտանքի վ

ձեռնոց ենք նետում իմաստութեան, այլ այն ձեւին եւ {դատապարտում} ենք նոյն վարդապետութիւնը, որ երեւում է որպէս դոգ

անորոգութեան խնդրի (bill) բովանդակութիւնը, այլ {դատապարտում} է նոյնիսկ վերանորոգութեան հակամիտութիւնը, որովհե

ւմ. իսկ միւսերի ամենափոքրը իբրեւ քրէական յանցանք {դատապարտում}: Վատթա՞ր կիրք: Երրորդ. իւր չափազանց կեղծաւորու

րծո՛ւմ էին, թէ ե՛ս էլ նոցա նման եմ։ Բայց ես չէի {դատապարտում} ա՛յն պատճառով որ ուսել էի Քրիստոսից, որ չէ հրամա

լորը չէ դեռեւս․ այնտեղ երկու երեք մարդ, միօրինակ {դատապարտում} են երկու կողմը եւս, այլեւ արտաքին կերպով ցոյց են

յս պատճառով Մանուշակը մեղադրելով իւր ծնողքը, չէր {դատապարտում} իւր անձը ստահակութեան մէջ, որովհետեւ նա մեղադրու

ը լաւ աչքով չէր նայում նորա վերայ եւ մինչեւ անգամ {դատապարտում} էր իբրեւ հերետիկոս։ Ասում էին, թէ նա իբրեւ հերե

մ էին նորա հոգին եւ ուղղութիւնը։ Պորտուգալիայում {դատապարտում} էին Յիսուսեանները, թէ նոքա, ուսուցանելով Կօիմբր

ւհի եւ Տէր Ֆրանսիայի։ Հասարակաց ձայնը եւ կարծիքը {դատապարտում} էր Դուքս դ'Էպերնոնը եւ մինչեւ անգամ թագուհին եւս

ւելութեամբ ընդդէմ միւս անդամներին, որոնց մի կէսը {դատապարտում} էր Ժիրարը դէպի կրակ, իսկ միւս կէսը՝ դէպի հասարա

ւթիւն եւս չ'նկատուեցաւ նորանում։ Հասարակաց ձայնը {դատապարտում} էր Յիսուսեանքը. ասում էին, թէ Դամիէնը ներգործել

ն, չ'նայելով այս բաների վերայ, վճռողական կերպով {դատապարտում} էր Յիսուսեանները՝ որպէս մասնակից Դամիէնի չարագոր

րքը բժշկւում է իսկոյն, երբ տեսանում եմ, որ ազգը {դատապարտում} է վնասի պարտաւորը. երբ ազգը, խոստովանելով այդպի

ութիւնը: Ամենայն իրաւունք եւ օրէնսդրութիւնք {դատապարտում} են յանցանքը եւ ոճիրը, դատապարտում են այդ յանցանք

օրէնսդրութիւնք դատապարտում են յանցանքը եւ ոճիրը, {դատապարտում} են այդ յանցանքի գործողը, գործողութեան կցորդը կամ

աստանուած եւ զրպարտուած խեղճերից, որ անողորմաբար {դատապարտում} էին նորանց դէպի մահ: Բայց պ. Պռոշեանցը իր բերն

չէ հերիք անում իր անձը միայն արդարացնելով, այլեւ {դատապարտում} է դրսէ-դուրս խօսողներին: " Ը՛հ, հողս դրանց ասաո

նդունում է այդ դառը խօսքերի ճշմարտութիւնը, այլեւ {դատապարտում} է իր եղբարց երկու երեսանութիւնը: Ինչպէս առաջ էլ

Սիրելիս, աղաւնեվաճառութիւնը եւ լոմայափոխութիւնը {դատապարտւում} է Աւետարանի մէջ որպէս անպատշաճ գործ Աստուծոյ տան

վ յուսահատութենից, մինչ մեք՝ իբրեւ քրիստոնեայ, {դատապարտւում} ենք, եթէ, կորուսանելով մեր յոյսը, ձգէինք մեր ա

մտածեն՝ լա՞ւ են արդեօք այն գործերը, որոնց մասին {դատապարտւում} է Բէգզադէն, արդեօք չունէի՞ն ինքեանք եւս այդպիսի

։ Այն մարդիկը, որ երբեմն ինկուիզիտորների ձեռքով {դատապարտւում} էին դէպի բանդ, դէպի հուր, դէպի սուր, նոյն մարդ

աշխարհում ամենայն գործողութիւն վարձատրւում է կամ {դատապարտւում} է այդ գործողութեան դիտաւորութեան եւ շարժառթի համե

ըստ մեծի մասին՝ նոյնանշան, խօսքեր), որոնցով {դատապարտւում} էին Քենելի գրքի հարիւր մի կանոնքը՝ respective et

ացողքը գործ ունին անգլիական դատարանի հետ, որ բաց {դատաստային} լինելով (открытый суд) գործերը կարոտ են երկու կ

րդիկը, որ նոքա, որպես պատկեր քաղաքի, կարողանան {դատաստան} մտանել, եթե հարկը պահանջել, որպեսզի կառավարությ

աքը, առաջարկելով գնացողներին երեսփոխանություն եւ {դատաստան} մտանելու կամ արծաթ կամ կայք ստանալու իրավունք, ո

ան: Ավստրիայի կամ մի ուրիշ բռնակալ տերության {դատաստան} չէ, որ մի քանի թուղթ սեւցնելով կամ մի քանի աստիճ

չկարողանանք գործը ավարտել, եւ եթե հարկավոր լինի {դատաստան} մտանել, այն ժամանակ էլեկտրական հեռագրով կհայտնեն

նք, թե այսքան կամ այնքան բան կա եւ թե հարկավոր է {դատաստան} մտանել, եւ երբ որ քաղաքը կհանձներ մեզ էլեկտրական

եւ երբ որ քաղաքը կհանձներ մեզ էլեկտրական հեռագրով {դատաստան} սկսանել, նույն օրին եվրոպական հաշվատան ձեռքով Լո

ք տեղի երկբայութեան, թէ մտանել մտանեմ ընդ նմա ՚ի {դատաստան}, յայտնելով զիրաւունս Նախիջեւանայ ի վերայ կայից ն

: Զայսմ ամենայնէ քաղի զի թէ եդից ի մտի մտանել ՚ի {դատաստան} յաղագս ի յայտ բերելոյ զկորուսեալսն, պարտ է ինձ մ

իկոսն: Եւ դուք հարկադրելով զիս մտանել ընդ ձեզ ՚ի {դատաստան}, ձգէք զազգն ի ծախս: Այլ ոչ իւիք կարողացայ հ

ւորութեան մասին բարձրացած խնդիրները եւ անաչառապէս {դատաստան} կատարել: Ինչո՞ւ փախչենք լուսի տակ քննելուց մեր ա

գում երեսի դիմակը եւ ասպարէզ է մտանում։ Այս ի՞նչ {դատաստան} է, որ մեր լեզուագէտները գործ են դնում: Այս ի՞նչ

յդ գանձը, չգիտեմ։ Միայն, երբ վերջապէս օրինաւոր {դատաստան} բանալով սկսեցին պահանջել այդ գումարը, եւ նա դարձ

ռնուլ, ուրեմն եւ այն մեծ շահը շահուիլ: Այժմ {դատաստան} է բացել իւր պարտապահանջների հետ եւ պահանջում է նո

եալ տարում երեւեցաւ մեր ազգի մէջ մի բանականութեան {դատաստան}, փա՛ռք եւ պարծանք նորա պաշտօնեաներին։ Այդ տարում

ութեամբ կարդալ այս տողերը եւ ամենայն արդարութեամբ {դատաստան} կատարել: Եթէ այդ դատաստանի մէջ լինի այնքան բարեխ

փոխարէն առնում է մուրհակ: Երիտասարդը չէ կամենում {դատաստան} մտանել՝ քաջ իմացած լինելով Բէգզադէի սովորութիւնը

ձեր գործը: Մի՛ մոռնաք, որ ձեր ապագան պիտի {դատաստան} կատարէ ձեր գերեզմանի վերայ, ինչպէս դուք դատում է

ար ներհակել իմ ստատիս վնասողացն եւ ոսոխացն, եւ ի {դատաստան} մտանել եւ մինչեւ յԵւրոպ եւս ապել առնել. Եւ ի յայ

ւՍԱՆՈՂ ԵՒ ՄԵԾԱՏՈՒՆ Ուսանողաց վրայ առնել {դատաստան} Հեշտ չէ շատ, ունի անհամար պայման. Նայ

ն այնքան սուրբ, ճիշդ, ջինջ, քան հայելի, Որքան {դատաստան} բանաստեղծ հոգուն Մի բան ասելում ` թէ չար, թէ բար

լու Ես իմ որդու երեսը: " Շուտ է առնել {դատաստան} ", - Ասաց գազանն անբաղդիս, - " Երթա՛

է։ Այո՛, կրիտիկայն մի սուրբ եւ անկողմնապահ {դատաստան} է, մի այնպիսի դատաստան, որի առաջեւ միեւնոյն են

ն մի սուրբ եւ անկողմնապահ դատաստան է, մի այնպիսի {դատաստան}, որի առաջեւ միեւնոյն են բարեկամ եւ թշնամի, որ ե

ներ մի՛ լինիք, ե՛ղբայրներ, գիտցած եղիք, որ մեծ {դատաստան} պիտի ընդունինք"։ Դարձեալ չէի յանդգնեցնում ինձ

ւմ վարդապետս լինել եղբա՛րք իմ, գիտասջիք, զի մեծ {դատաստան} ընդունելոց եմք " (Թ. Կաթ. Յակ. Առաք., գլ.

ան բնագրին համաձայն)։ § 69. " Առաջի իմ եղեւ {դատաստան}, եւ առնոյր դատաւորն կաշառս. վասն այնորիկ ցրուեց

ր ասածին, եւ խղճմտանքով, եւ առանց կողմնապահութեան {դատաստան} առնել. բայց ուշաբարձութիւնը սովոր է հրաժարուիլ ամ

ձը միշտ ամուր պահէր ձեռքում եւ ամենայն բանի վերայ {դատաստան} կատարելու ժամանակ անտես չառնէր այն հանգամանքները

Ճշմարի՛տ է, այնտեղը, ղահուէտունը մի այնպիսի {դատաստան} է, ուր դատւում են ամենայն մարդիկ, շատ մեծերից բ

կամքով, եւ թէ նոքա կարող են ամենայն մարդու վերայ {դատաստան} կատարել, իսկ ուրիշները նոցա վերայ բացի լաւ խօսել

ո՛ղ մեր սիրելի ընթերցողքը ուշադրութեամբ կարդան եւ {դատաստան} կատարեն։ " ՏԵՂԵԿՈՒԹԻՒՆ Ի ՎԵՐԱՅ ՄԽԻԹԱՐ

ութեամբ. նորա համար չկայ ոչինչ քննութիւն, ոչինչ {դատաստան}, նա հրամայում է միայն եւ չէ ընդունում ոչինչ պատճ

յին ազգը, դորա վրայ թող խորհի ընթերցողը եւ առողջ {դատաստան} կատարէ: Աշտարակի տնտեսական կեանքի մէջ եթէ կ

ները), կարող էր լուսաւորուիլ։ Այսպիսի խելացնոր {դատաստան} այն հնամոլ մարդերի գլխումը մենք չենք գովել, այլ

ոնդոնի վերա փոխանակագիր կքաշե քաղաքը մեր նշանակած {դատաստանական} ծախքի համար, եւ այդ փոխանակագիրը մեզ կհասուցանե

ամ ի պատգամաւորացն, այլ թէ յօժար են նոքա, առանց {դատաստանական} վիճմանց վերջաւորել զգործն այսինքն երաշխաւորութեամ

տալ զտունն կամ զարդիւնս, խաղաղութեամբ եւ առանց {դատաստանական} երկար եւ ձիգ վիճաբանութեանց. զի ըստ զօրութեան կ

ուր տեղայ յերկնից:: Մեծապէս ցաւ է՛ ինձ, զի {դատաստանական} ընթացք տեղւոյս չեն ըստ Լոնդոնի, այլ համրաքայլ յո

չեմ " Հյուսիսափայլի " համար աշխատելու. եղանակը, {դատաստանական} զբաղմունքը, պանդխտության դժնդակ ծանրությունը խլո

փոխանորդ կարգելոյն զգումար դրամոց լոկ առ ՚ի պէտիս {դատաստանական} ծախուց եւ վարձոց օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից եւ այն

Ռուսաց ազգից, որ, չխառնուելով այս գաղթականների {դատաստանական} գործողութենների մէջ, ունէին միայն լինել նոցա պաշ

եւ հրաժարուեցաւ հատուցանելուց: Բացուեցաւ մի {դատաստանական} վէճ. գործը յանձնուեցաւ վերջապէս բժիշկների քննութ

ն հրովարտակաւ ծանուցելոց ղեակ՝ ամենայն անձանց եւ {դատաստանատանց}, որով եւ եթ իւրաքանչիւր զրկեալ յուսայ փրկութեան

անելոյ զորոշակի յատկութիւնս մասնաւոր եւ ընդհանուր {դատաստանաց}: 10) Երես 64. Այվազովսքին, խօսելով զգլխ

ամ. այլեւս ունեցածս Սուֆիայ անմաւոր աղախինն քինչ {դատաստանաւ} ամենայն տվել եւ թողլով վասն ապրելեաց մին տուն հան

համար Հնդկաստանում: Բացի սրանից, Դուք եւ քաղաքը {դատաստանը} աչքի տակ առած լինելով, չէ պիտո մոռանաք, որ գնաց

լակները։ Ի՛նչ փոյթ, միանգամ ասացինք, որ յիմարի {դատաստանը} անվաւեր է, իսկ թէ այդ յիմարութեան հետ միաւորուած

- դու ուրախ կը լինէիր, որ ես իմ ձեռքով առնէի քո {դատաստանը}, բայց ի՛նչ հարկաւորութիւն ունիմ անհաւատի արիւնով

աջեւ յանդուգն խօսքերով անարգեցիր ինձ, բայց ես քո {դատաստանը} կը յանձնեմ այն աշխարհի կառավարութեանը, որին հպատ

նելու համար պատրաստ է, 1000 մանէթ կաշառք տալով, {դատաստանը} թիւրել: Այս գործողութենից յետոյ մի քանի մարդ

ց բռնած, որչափ յառաջ, այնքան ծանր պիտի լինի այդ {դատաստանը}. աշխատեցէ՛ք պայծառ յիշատակներ կտակել ձեր ժառանգն

աշխատութենից. թատրոնի բեմն է այն բարոյական ահեղ {դատաստանը}, ուր արդարութիւնը եւ յանցանքը, առանց աչառութեան

Բայց արձակ մեր մեղքն խոստովան եղայ. Մեր {դատաստանը} ձեր կամացն կայ. Տուէք երկուսիս արժանի պատիժ

ովը իւր տեսչութեան սեփական համարում է հոգեւորների {դատաստանը}, մէք կրկնում ենք, թէ հոգեւոր անձինք, որպէս մար

ուր Խանը նստելով լսում էր իւր դատաւորների կատարած {դատաստանը} փառաւոր դահլիճի մէջ. այս դահլիճը եւ այս գաղտնի դ

ւին կորած ու մոլորուած մարդկան մէջից: Աստուած քո {դատաստանը} քաղցրացնէ, Ստեփաննոս վարժապետ, յիրաւի՛, եթէ դո

սանի եւ դէպի նոցա անհիմն բամբասանքը եւ երեխայական {դատաստանը} ։ Իսկ մեք, անխարդախ սիրտով սիրելով ազգը, երբէք

ետաց ընդհակառակն գործեն, որոց տէր Յիսուս յանաչառ {դատաստանի} իւրոյ դատիսցէ եւ իւրաքանչիւրոց զգործոց իւրեանց հ

իմոյ ուղղափառ եկեղեցւոյ ենթարկէ զիս քննութեան եւ {դատաստանի} եւ առաւել քան զայն ճանապարհական չարչարանաց, եթէ

րծաթը կամ անշարժ կայքերը, իսկ թե բանը պիտի ընկնի {դատաստանի}, այն ժամանակ, ով գիտե, պատահի, որ տարիներով հ

երկու ամիս: § 4. Եթե այդքան ժամանակում առանց {դատաստանի} չկարողանանք գործը ավարտել, եւ եթե հարկավոր լինի

կհասուցանե մեր ցույց տալու ճանապարհով: § 6. {Դատաստանի}, փաստաբանի եւ այլ ամենայն գործին վերաբերյալ բանե

պրոցենտ: Կայքերի գնահատությունը կլինի անգլիական {դատաստանի} օրինավոր վճռադատությամբ: § 10. Երբ որ բերած

ջողութիւնս իմ եթէ ոչ ներկայացուցեալ զգործն յատեան {դատաստանի} հանեց առ նա զբացարձակ հրաման Սուպրիմ Կորտի առ ՚ի

: Ոչինչ է պիտոյ խօսիլ զթանգութենէ ծախուց վասն {դատաստանի}, զորպիսի չէ մեր տեսեալ ՚ի Ռուսսիա: Ի սկսանե

ւցէ վերստին կրկնեսցէ զպահանջողութիւն իւր ընդ ձեռն {դատաստանի} "։ Առ այս ասացի ցտիկինն - եթէ Այվազովսքին գա

, որ դորա համար պատասխանատու կը լինի նա Տէրութեան {դատաստանի} առաջեւ: Ինչ որ դու ասում ես Հայոց լեզուի համար,

պարտութեան արժանի ե՛ւ մարդկային, ե՛ւ աստուածային {դատաստանի} առաջեւ: Արի՛ մի փոքր ֆիզիկապէս եւ բարոյապէս

ա թշուառ ծնողը պիտոյ է պատասխան տայ Աստուծոյ ահեղ {դատաստանի} առաջեւ: Հայազգի՛ ծնողներ, զգուշացէ՛ք այս ծա

համար միայն կարողանայ պատասխան տալ Աստուծոյ արդար {դատաստանի} առաջեւ, հարկաւոր չէ իւր վերայ առնուլ եւ զաւակներ

տ որում, երեխայական օդաբաղխութիւնը բանականութեան {դատաստանի} առաջեւ յարգ չունի: Պարոնը ասում է " ինչպէ՞ս կարե

ւ ամենայն արդարութեամբ դատաստան կատարել: Եթէ այդ {դատաստանի} մէջ լինի այնքան բարեխղճութիւն, այնքան արդարամտու

բ կողմերը, եւ մերկապարանոց դնում է հասարակութեան {դատաստանի} առաջեւ: Բայց այն րոպէին, հասարակութեան մն

ան այլոց. եւ զվերն յիշեալ իմ տուած գետինն օրինօք {դատաստանի} տիրեսցեն եւ խառնեսցեն ընդ գետնի տանն իմոյ, եւ յե

մ զգանգատն եւ զյանդիմանութիւնս իւրեանց յայտնելն ի {դատաստանի} աստ ի ձեռն իմ վեքիլ Վիլեմհիկ եւ Բենջեմն թառներին

կին ազգականք նորա: Եկեղեցիքն, ընդ ձեռն օրինաւոր {դատաստանի} պարտաւորեալ զԽալիպեանն ՚ի հատուցանել մերձ իբր զեր

ջանս, եթէ կամ մնան միայն սպասելով վերջին եւ ահեղ {դատաստանի}: Այսպիսի խրթնութիւնք աղօտ արկանեն ի միտս աշակերտ

ամբ քերուելով, ինկվիզիցիօնական է համարում Պօղոսը {դատաստանի} մատնելը եւ մտածում է թէ այդ անտեղի եւ գեղջուկ բաց

է չ'կան մեր Ազգի մէջ նաեւ լուսաւոր մարդիկ, որոնց {դատաստանի} առաջեւը պատճառ ունէին կարմրիլ եւ ամաչել հրապարակա

յաւելուածներով բարկութիւն են հաւաքում իրենց գլխին {դատաստանի} օրում եւ չե՛ն լսում Պաւղոսի բողոքը. " թէ որ մեր

ն սկսում, այնուամենայնիւ առանց քննութեան, առանց {դատաստանի} փոխ են առնում իրենց նախորդներից, թէեւ այո՛, երբ

ռածների վերայ կամ լաւ, կամ ոչինչ խօսել". բայց մեր {դատաստանի} առաջեւ աւելի յարգ ու արժանաւորութիւն ունի ազգի բո

: Պարացելսոսը կորուսանելով այս վէճը, ցոյց տուեց {դատաստանի} մէջ իւր արհամարհանքը այդպիսի անիրաւ վճռահատութեան

այն հանգամանքները, որոնց մէջ գոյացել ու աճել էր {դատաստանի} տակ ընկած իրողութիւնը կամ անհատը, ապա ուրեմն, ա

կումս ունին մի արդարացի արժանաւորութիւն մարդկային {դատաստանի} առաջեւ. պատճառ, դուրս գալով իւրեանց շղթայակապ ա

ւ արդարեւ զի՞ արար։ Ես զայն գիր յանձն էի արարեալ {դատաստանի} ո՛չ այսր եւ ոչ այնր, այլ սրբոյ եկեղեցւոյ զի դատե

ախոհ են Չամչեանին եւ պաշտպանում են նորան վատիկանի {դատաստանի} առաջեւ, ուրեմն համաձայն են Չամչեանին հաստատ մնալ

"անաչառ պաշտօնեայ լինել ճշմարտութեան"։ Իսկ անաչառ {դատաստանի} առաջեւ միեւնոյն է մերկացուցանել թէ՛ իւրայինների ե

արկայս տեսանին, արդարանալ առաջի կրիտիկական սուրբ {դատաստանի}, բնական հատուած ծրագրիդ կերակրի միշտ ի Շտեմարանէ

եալ ազգի մերոյ ընդ երեսս երկրի, արդարասցին առաջի {դատաստանի} արդար եւ արդեամբք ազգասիրաց, չասեմք հին հեղինակա

հետ ունեցած կապակցութեններովը իւրեանց կողմը շրջել {դատաստանի} ձայնը, բայց սխալեցան։ Շուազեօլը այս անգամ մ

ովհետեւ նա յիմար է, եւ ամօթ էր ինձ՝ սպասել նորա {դատաստանին}: Սորան եւ նորան սուտ սուտ գովասանութիւններ ե

, չհասկցուածին հաւատալու, եւ յամենայնի եկեղեցւոյ {դատաստանին} հպատակելու է"։ Քրիստոնէութիւն հիմնի ՚ի վերայ գի

արէ կրօնական խնդիրներ, ուրեմն եւ Կրօնական ժողովի {դատաստանին} ենթակայ, միթէ՞ այդ յանցանքները գործող եկեղեցական

իտոյ է վասն մեղաց պատարագ. այլ ահեղ ակնկալութիւն {դատաստանին}, եւ նախանձ հրոյն որ ուտիցէ զհակառակորդսն " (Թու

եւ մի չարագործութիւն յանձնում է Ֆրանսիային Պէրերի {դատաստանին}, որոնց գլուխը ինքն է։ Ինչ որ վերաբերում է հերետ

ող - եկեղեցական, հրապարակեալ ճակաճանութեան մասին {դատաստանից} խիթալով վեղարը գետնին զարկող, կրօնավարական կարգը

Պատմութեան՝ առանց վախենալու եւրոպական գիտութեան {դատաստանից} ։ Հայոց մէջ եղել են հեղինակներ, որ Փարպեցուն

րեմ զայդ առնել վասն հետագայ պատճառաց. ա) զի {դատաստանն}, ըստ օրինաց, չորեքամսեայ ժամանակաւ փակի, սկսեա

կա՛մ դժոխք"։ Այսուիկ ապաքէն ուսուցանէ զմասնաւոր {դատաստանն}, այլ արձակելով զհոգիս, զո՛րս յարքայութիւն եւ զո

տս աշակերտաց, մանաւանդ զի զկնի յարէ իսկոյն զահեղ {դատաստանն} յետ յարութեան, առանց ՚ի սկզբան անդ սահմանելոյ զո

Իսկ այն աշխարհում ծերունու... եւ քո, {Դատաստանն} կայ ձեռին Աստուծոյ. Նզովեալ լինիս, դաւաճան

ամբարիշտն յաղթահարէ զարդարն. վասն այնորիկ ելանէր {դատաստանն} թիւր " (Մարգ. Ամբակ. գլ. Ա, համ. 3-5)։ Հա

րկու պարոնները, երեսփոխան կարգվելով եւ ստանալիքը {դատաստաններով} ձեռք բերելու իրավունք ստանալով քաղաքի կողմից, չե

ալ արդարություն է եւ իրավունք: Ես երկար բարակ {դատաստաններու} սիրտ չունիմ եւ մեջտեղի եղածը շարժիլ տավա տալապայի

կորած չեն դեռեւս, որ եթե ոչ քաղցրությամբ, գոնե {դատաստանով} ձեռք բերելու հնար լինի, այն ժամանակ եւս քաղաքի ի

մ, ծաղկած էին գիտութիւնքը եւ արուեստքը: Այսպիսի {դատաստանով} մանաւանդ կ՚երեւի Վերսայլի մեծութիւնը՝ չնայելով,

, ուր եւ լինէին նոքա, եւ դատել դատապարտել Կարգի {դատաստանովը} ։ Եւ եթէ հարկաւոր լինէր, աշխարհական իշխանաւորներ

տակի չորք օրինակից մինն Սուպրիմ Կոռտումն Բէնկալու {դատաստանում} պրուվ արարի, այսինքն՝ ճշմարտեցի եւ պրոբէթ դրած

ռ բարձրացուցանելոյ զիմ բողոք իրաւացի ի բարձրագոյն {դատաստանս} համաձայն առաջին խնդրոյ իմոյ առ գա հետեւեցելոյ ի 8

նրան՝ բոլորովին ազատելով պատասխանատվությունից եւ {դատավարությունից}: Այդ խաբեբաներից մեկն ինձ հանդիպեց շոգենավի վ

սած, ընկղմված են, կլիներ անարդարացի: Չի կարելի {դատավճիռ} կարդալ մի որեւիցե ժողովրդի գլխին, ի նկատի ունենա

տել օգտի հասարակութեան՝ քան անձամբ զանձինն կնքել {դատավճիռ}, զի՞նչ փառք արդարացի առն՝ որ միայն խօսեսցի ի լե

զան: Կոյս զոյգերը թեւիթեւ Գլորւում են տագնապով, {Դատավճիռը} պարզ է ` " Անմեղութիւն, գնաս բարո՜վ"։ - Իսկ հա

ւորուածը: Այդ դատապարտութեան մէջ, որպէս նաեւ {դատավճիռը} գործ դնելու մէջ, պաշտօնակատար է միմիայն խղճմտանք

են: Հակառակ դեպքում, հասարակությունն իր անողոք {դատավճռով} հեռացնում է իրենից իր այն անդամներին, որոնց ազնվ

, այնտեղ այդպիսի բան չկա. երկու կողմի փաստաբանքը {դատավորների} ներկայությամբ բերանացի կխոսին եւ կպաշտպանեն տրված

այնպես, ազատ պահելով մորս ամեն մի վիրավորանքից, {դատարան} կգնաս որոնելու քո իրավունքը: Սա իմ վերջին խոսքն

է պիտո մոռանաք, որ գնացողքը գործ ունին անգլիական {դատարանի} հետ, որ բաց դատաստային լինելով (открытый суд)

այն որպէս եւ այլք նմանքն նմա, պատկանին գլխաւոր {դատարանի} տեղւոյս Կորտ անուանելոյ եւ, ըստ օրինաց պետութեա

է գործիս ընթացքից: Առայժմ այստեղի ծայրագույն {դատարանի} մեջ (Սուպրիմ կորտ) երեք դատ ունիմ: Քո մարգարեո

անի մասին, որի համար ես պարտավորվել եմ անգլիական {դատարանի} առջեւ, այսինքն, որ այդ դրամը կգործադրվի դատարան

ատարանի առջեւ, այսինքն, որ այդ դրամը կգործադրվի {դատարանի} վճռի մեջ որոշակիորեն սահմանված առարկաների վրա, ո

ր ստորագրող պարոնները համաձայն են հաշիվներն առանց {դատարանի} վերջացնելուն, այսինքն, ուրիշ խոսքով, նրանք բար

ն, որ պարզապէս զլացաւ տալ զհրիտակն առանց հրամանի {դատարանին}, ըստ որում Այվազովսքին պահանջեալ էր յառաջագոյն:

երը, եւ միւս կողմից դեսպան է ուղարկում քաղաքական {դատարանից} զինուորներ բերելու, որ յաղթութեան դափնին ինքն ստ

նորան հնազանդուիլ ", բ. " Հոգեւոր եւ մարմնաւոր {դատարանները} պարտական են չարագործութիւն ճանաչել, հոգեւոր աստի

զտեղի բարձրացուցանել զիմ բողոք արդար ի բարձրագոյն {դատարանս}:... Միքայէլ դպիր Նալպանտեանց Ի 8

չէի կարող բավարարել որեւէ պ. Ալաջալյանի եւ Ընկ. {դատարկ} հետաքրքրությունը: Ասում եմ դատարկ հետաքրքրությու

լյանի եւ Ընկ. դատարկ հետաքրքրությունը: Ասում եմ {դատարկ} հետաքրքրություն, որովհետեւ լրիվ համոզված եմ նրան

այդ մասին, դա ինձ կզվարճացնի: Է՛հ, թողնենք այդ {դատարկ} բաները, դրանցից օգուտ չկա: Սրտանց շնորհակալ

րդու արիւնով։ Այդպիսի փոսեր շատ կան, որ նոյնպէս {դատարկ} չէին մնում մարդկային արիւնից: Ճշմարիտ, Մայիսը ո

՛ն ժամանակ անցաւ եւ այդքան ժամանակում որքա՛ն երես {դատարկ} մնաց Յիշատակարանումս: - Ո՛վ Յիշատակարան՝ դո

ն անարժան, այլեւ ամօթ եմ համարում փողոցներ չափել {դատարկ} նորասիրութեան պատճառով: Ես չտեսած հաւատում եմ,

ն, որ զգում է մեր պատմութիւնը, որի շատ երեսները {դատարկ} են, եթէ եւրոպականի ակնոցով նայենք այդ պատմութեան

չհաւատալ այնուհետեւ չար լեզուների խօսածին, թէ " {դատարկ} տակառը մեծ ձայն է տալիս"։ Պարոնը մինչեւ այժ

մրրիկ, մի փոթորիկ, եւ... գնա՛, տխրադէմ ցնցել {դատարկ} քսակները, որոնց մէջ լցուած էին երբեմն ոսկին եւ ա

մաթին եւ քրէհով տալոյն, որ մի գուցէ անմարամաթ եւ {դատարկ} մնալով տներն քանդվին եւ աղքատքն ՚ի մխիթարութենէ զ

Շատերը մինչեւ այսօր ասած են, Թէ ուսանողներն {դատարկ} մարդիկ են, Նոցա պատասխան ես կ՚ասեմ այսօր,

մեծատունն, Այդ պատճառով էլ ուսանողները {Դատարկ} մարդիկ են նոցա աչքումը։ ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (I)

աշխարհքում բեռնաւորուած յոյսերով Ի՞նչ ես օրդ {դատարկ} անցնում ` հառաչելով ու լալով. Աշխարհքումս

ռակ, Հաճոյացիր մեր սրտին։ Թո՛ղ {դատարկ} բաներ լինին, Մարդու վէրք տալ չունենան,

աչքում։ Չէ՛, առաջ էլ նայել էինք նոցա վրայ որպէս {դատարկ} հողմարածութեան վրայ։ Որքան մեզ պատահել է լսել այ

ններ, զանազան, ընդարձակ թէ համառօտ հրահանգներ, {դատարկ} ճառեր, չոր քերականութիւններ, զանազան ուսումնակա

էս անվնաս սատանայի ստամոքսի եւ գլխի համար, որպէս {դատարկ} եւ իստակ թղթերը, որոնց վերայ ոչինչ գրած կամ տպած

Այս սաստիկ ձգուած կոնդակը մտաւ անցաւ ճարտարապետի {դատարկ} գլխից ամենեւին այնպէս, ինչպէս թռչում եւ անցանում

Մինչդեռ սատանան կարդում էր գրականութեան դեւի {դատարկ} գլխին այս քարոզը, դեւը պինդ սեղմած ճանկերի մէջ գ

նչպէս դողում է եւ թռչոտում է սնդիկը, եթէ լցած մի {դատարկ} կաղինի մէջ ձգէիր եռացող ջրի մէջ: - Ի՞նչ բանի

ւթիւն: Փողոցը, որով գնում էին այս երկուքը, {դատարկ} էր բոլորովին մարդերից: Կովերը նախիրից տուն վերադ

շամանդաղը սկսում էր փոքր առ փոքր գետինը առնուլ: {Դատարկ} փողոցի մէջ լսւում էր մի բարձրաձայն երգեցողութիւն

- Փառք Աստուծոյ: - Շատ ուրախ եմ: - Այդ {դատարկ} բաներ են, - կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - թող ն

աջալերում է նորան եւ ասում է, թէ մտանելուց յետոյ {դատարկ} դուրս գնալը մեծ յիմարութիւն էր, եւ թէ ստորագրել

վ, հրաժարուեցաւ Մխիթարի գործակցութենից։ Մխիթարը {դատարկ} դուրս գալով իւր յոյսից, որ ունէր Խաչատուրի վերայ

եկորք Հայ հնախօսութեան, մինչ ` խելապատակ մանկանց {դատարկ} եւ ամայի եւ անանունդ մնալ ի հոյակապ գիտութեանց մե

ր մի հզօր Կարգի։ Լօյոլան, տեսնելով Քրիստոսի {դատարկ} գերեզմանը, իսկոյն հասկացաւ, որ միմիայն խելքի զօ

ժողովրդի պարապմունք, այդ մասին պատմութեան էջերը {դատարկ} են մնացել: Այսքանը յայտնի է, որ Հայաստանը երբեք

, ինչպէս նախնիք շինում էին հնումը, տունդ կը մնայ {դատարկ}, եւ ոչ ոք չի գնալ, որ բնակուի նորա մէջ, որովհե

ս մէջ խառնում, դուք ասելով, որպէս թէ ես եւս այդ {դատարկաբան} մարդերից էի: Ճշմարի՛տ է, այնտեղը, ղահուէտու

ւ ոչ նորա համար, որպէս թէ դուք եւս կցորդ էիք այդ {դատարկաբանելու} խելագարութեանը, որ մի տեսակ տենդի նման տարածուած

նգործութենից ստիպուելով եւ իմ անձնաւորութիւնը իւր {դատարկաբանութեան} համար նիւթ շինելով, կամ, աւելի լաւ ասել, կերակ

ամիք դուք ինձանից: Մի անգամ ձեր անզգուշութեան եւ {դատարկաբանութեան} փոխարէն ընթերցաք Հայի հայրենիքը. բայց երեւում է

աբանների գեղեցկախօսութիւնը " անձնագովութեամբ լիքը {դատարկաբանութիւն} է " - միայն խելացի յայտարարութիւնքը այնպիսի մարդե

կ բարկացած. - կը վերջացնե՞ս մի օր քո այդ զզուելի {դատարկաբանութիւնը}, որի մէջ, բացի մի քանի մեռեալ բառերից եւ ժանգոտ

սում է եւ ամբողջ քաղաքը նոցայ հետ: Մի՞թէ այդպիսի {դատարկաբանութիւնը} սէր է, քաւ լիցի. սէրը այդպէս յիմար բան չէ, նա

ընենք: Հինգերորդ՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ {դատարկաշրջիկ} եւ ծռաքայլ Մխիթարեան համախոհի մը տարիներով Փարիզի

կը կարողանաք հաւատացնել թեթեւահաւատ մարդերի, թէ {դատարկապորտ} չէիք, ճռաքաղ առնելով գինի պատրաստել բաւակա՜ն մեծ

նդ զգլխաւորն մարդութեան, յորմէ վերջացեալ պարապին {դատարկապորտութեան}, ամուլ եւ անգիտակից սաղմոսերգութեանց, որպէս թէ

անգործութիւնը, տգիտութիւնը, խաւարասիրութիւնը եւ {դատարկապորտութիւնը} ։ Ասացինք նոյնպէս, թէ մինչեւ ո՞ր աստիճան բարձիթո

ղմոսերգութեանց, որպէս թէ խորհուրդ հոգեւորացն իցէ {դատարկասիրութիւն} եւ փարիսականութիւն: Ազգն մեր չետես դեռ եւս

մ ընկերասիրութիւն չէ: Նոքա հաւաքուած են այնտեղ, {դատարկարանութենով}, բամբասանքով վատնելու այն ժամանակը, որ տուել է

է. իսկ մարդը եւ ծարաւի չլինելով կարող է բաժակներ {դատարկել}: Անասունը խմում է միայն լոկ ջուր, իսկ մարդը, ց

- Ահա այժմ լա՛ւ է: Եւ ճշմարիտ, որ կիսով չափ {դատարկել} էր Մանուշակը բաժակը, եւ նորա փոխանակ յաւելացրել

սափելի ժանտախտից, ամբողջ քաղաքներ, ամբողջ գեղեր {դատարկուած} էին։ Իգնատիոսը՝ գունաթափած, չարչարուած եւ միան

կեթել ժապաւէնով եւ արծաթի բօժօժներով, որոնց միջի {դատարկութեանը} վկայում էին բօժօժների վերայի փոքրիկ ծակերը: Բայց

այս արտաքին փայլողութենով, որի տակ թագնուած կայ {դատարկութիւն} ։ Ինքը՝ Կարգը, նշանակում էր իւրեան դպրոցների ու

որս հանեն եւ զազգն լուսաւորեն, դուք զի՞ գործէք, {դատարկք} եւ փասքուսք վայրավատին շրջիք 'ի խաղս եւ 'ի զբօսան

ձախողակի, այնուհետեւ այդ եկեղեցականութիւնը պիտի {դատաւո՞ր} նստի ուրիշի խղճմտանքին, պիտի յանդգնի բերա՞ն բանա

Յիշատակարանից. մնաս բարով յաւիտեան. Աստուած քեզ {դատաւոր}: Բէգզադէ"։ Ոչինչ բան, իհարկէ, չէք կա

Խի՜ղճ ազդեսցէ գո՛նէ ի սիրտդ, յէ՜ անոպայ {դատաւոր}, Արծաթ քանզի արդարանայ յատեան մտացդ քան զլո

ես կ՚ասեմ այսօր, - Այդ կարծեաց տէրը չէ մեր {դատաւոր} ։ Այդ դատաւորը իւր մահճում հանգիստ

սում է, Մեզի բաշխում է զինչ գոհար անգին: Ոչինչ {դատաւոր}, ոչինչ իրաւունք Չեն այնքան սուրբ, ճիշդ, ջինջ,

ան միջոցին, Մարսողութեան լաւ ժամին Դու {դատաւոր} մի՛ նստիր Խրատներով մեր գլխին:

այնքան գիտութիւն, հասկացողութիւն, որ կարողանայ {դատաւոր} լինել։ Շատ բան, որ մի հեղինակ գիտութեամբ, թէ ա

ա, եւ դաստիարակութիւն ամենայն մարդու, եւ անաչառ {դատաւոր} ամենայն գործերի, քե՛զ եմ յանձնում իմ խօսքերը, ո

, բանականութիւն ունի եւ գլխաւոր սոցայ մէջ, սոցայ {դատաւոր} եւ առաջնորդ, խիղճ ունի: Մարդը ազատ է ճանաչել բա

ղի, զորոց կախին ամենայն անցք ընդ մարդկութիւնս եւ {դատաւոր} նստիլ ի վերայ նորա, հանգամանաց աշխարհի, եւ ո՛չ

էր իւր հին լեզուովը, արդեօք կարո՞ղ էր իւր համար {դատաւոր} գտանել հասարակութեան մէջ, արդեօք նորա գրածը հասկ

ութեամբ մտանէ յատեանն ՚ի լուր եւ ի վճռադատութիւն {դատաւորաց}: Կտակն հանգուցեալ Մասեհ Բաբաջանեանի գտանիւր ՚

ալ օրէնսգիտին թոյլ տալ բողոքանացն ելանել յանդիման {դատաւորաց} Սուպրիմ Կորտի, քանզի նոցա գործ է, ասէր, վճռել

մ ներկայանայ յատեան Սուպրիմ Կորտի ի վճռադատութիւն {դատաւորաց}: Յուսամ, թէ ցվերջ այսր Օգոստոսի լուայց զվախճ

, եղել ենք, թէ սորա հակառակ, մեր սրտի եւ հոգու {դատաւորը}, այս հանդիսաւոր րոպէումս, մի քանի դատապարտող խօ

Այդ կարծեաց տէրը չէ մեր դատաւոր։ Այդ {դատաւորը} իւր մահճում հանգիստ Երբ արշալուսոյ քընով նըն

օրութեան էր կոչում: Թող պատմութիւնը, այն անաչառ {դատաւորը}, քննէ վատթարների գործերը եւ վրէժխնդիր լինի նոցայ

իսկ երկրորդ երեսում տեսանում ենք, թէ ինքը՝ այդ {դատաւորը}, ի՞նչպէս լսում է իւր այդօրինակ դատակնիքը, թէեւ

րկել իւրեանց զաւակքը քահանային, սա իրաւունք ունի {դատաւորի} ձեռքով պահանջել: Անտարակոյս, միմիայն Հայոց

ւ վերայ, որ կամէր կատարել Կրտիկոսի (ուսումնական {դատաւորի} ) պարտականութիւն՝ ամենեւին ազատ պահելով իւր անձը

ւ միեւնոյն են բարեկամ եւ թշնամի, որ եւ մի անաչառ {դատաւորի} նման քննում է մի գործի արժանաւորութիւն եւ պակասու

եռեւս, մինչ Աստուածային տաճարի մէջ, այն ահարկու {դատաւորի} առաջեւ, խոստանում էին հնազանդուիլ եւ հետեւիլ, խ

պահելու համար նոցա արարիչը կանգնել էր Հռովմէական {դատաւորի} առաջեւ։ Աչքերս ձգենք մի հարիւր յիսուն տարու

արանում չկան այս խօսքերը։ Միայն, Պաւղոսը Փելիքս {դատաւորին} այսպէս է ասում. " յորում եւ ե՛ս իսկ ճգնիմ անխիղճ

ջին կոմիսիօներն, այսինքն Կորտ աֆրիկուշտի զառաջին {դատաւորն} իւրաքանչիւր ժամանակի ո՛վ եւ իցէ, որ եւ աստ յիշեա

նէ յետ դառնում (հարկ է թէ քաղցած), Դեռ իմ {դատաւորն} տեղերում նստած Ջերմ-ջերմ փորում է գըլուխը փը

։ § 69. " Առաջի իմ եղեւ դատաստան, եւ առնոյր {դատաւորն} կաշառս. վասն այնորիկ ցրուեցան օրէնք եւ իրաւունք

ն կառավարութիւնը գտանւում է Հայ քաղաքագլխի եւ Հայ {դատաւորների} ձեռքում, որ վիճակով ընտրւում են հասարակութեան կա

ներին եւ Խանին, եւ ուր Խանը նստելով լսում էր իւր {դատաւորների} կատարած դատաստանը փառաւոր դահլիճի մէջ. այս դահլի

եան, կամ նոցա մէջ առաջին պաշտօնի եւ կամ եկեղեցու {դատաւորութեան}, այլ քորեպիսկոպոս էլ չարաւ ինձ նոցանից մինը, որ

եալ զխաւար տեսութիւն դպրոցական իմաստակաց: Այսպէս {դատափետեալն} ի յանցանս կործանութեան լեզուի հանդիսացաւ գլուխ ան

ոսդ առանց առաքման ի կոնսիստորիայն ի Քիշնեւ յաղագս {դատաքննութեան}, թէպէտ հարկ էր առաքել զայն ի կոնսիստորիայն, սակ

արդ գիտէի, սա՛կայն, լոկ համբաւի վրայ հիմնելով, {դատե՛լ} կամ դատապարտե՛լ բնա՛ւ կամք չունէի, ուստի, այն չ

ոցա որպէս աւանդեն նոքին իսկ պատմիչք կէս մի ի հուր {դատեալ} եւ կէս մի մատնեալ ցանել բանտարգելութիւն: Եթէ գրո

հայելոյ ի ծակախոյզ պատասխանիս քահանային Բարսեղի՝ {դատել} ըստ իրաւանց աստուծոյ հաւատացելոյ դորին վերատեսողո

էր ազգի սիրտը: - Պարո՛ն, քո խելքի բան չէ՝ {դատել} եւ հասկանալ ճշմարտութեան յարգը եւ արժանաւորութիւն

ղինեանցի ձեռքով. այս պատճառով չենք կարող որոշակի {դատել}, թէ ո՛ւմ պատկանում են այդ անկատարութիւնքը՝ հեղի

դիւնքը, համեմատելով այս գաղափարի հետ, կարողանայ {դատել} եւ վճռել օդի վնասակարութիւնը կամ օգտակարութիւնը:

ուխտերնուս դէմ ըրինք. մեր գրութեան հիմը եւ միտքը {դատել} կամ պատասխան տալ չէր, այլ միայն կատակել զհամախոհ

եխայութենից եւ մի փոքր այրութիւն ստանան, սովորեն {դատել} եւ ճանաչել սեւը եւ սպիտակը. մինչեւ այժմ նոքա դատ

տել եւ ճանաչել սեւը եւ սպիտակը. մինչեւ այժմ նոքա {դատել} են միայն գինու եւ պանրի արժանաւորութիւնը: Ժամանա

օսել։ " Մարդը կարող է մտածել, " {Դատել}, կշռել եւ չափել, " Վատութիւնից հեռանալով

, թէ Կրօնական ժողովի գործը եւ պաշտօնը է քննել եւ {դատել} հոգեւորների այն գործերը միայն, որ ուղղակի վերաբե

է... այլ եւ քննել եւ քննելուց յետոյ անաչառ հոգով {դատել} եւ դատապարտել սուտը եւ ստութեան հեղինակը։ Ան

ղ էին համոզել ինձ հաւատ ընծայել քո ասածներին, եւ {դատել} այն հետեւանքը, որ պէտք է չառաջանային դոցայ թիւր

տարածման հաւատոյ, առ 'ի ըստ իւրումն խոհեմութեան {դատել} եւ ուղղել։ Ի վերայ այսր ամենայնի ո՛չ ուրանամ զու

ութենէ առ անձնապահութեան եւ եթ... զի ո՛չ կարաց {դատել}, թէ չէր արժան զպակասեալս յաշխարհիկ լեզուի փոխ առ

ողմանէ, զի զոր չհասկանայ ոք, զնոյն անկարանայ նա {դատել} եւ քննել, իսկ իմաստունքն Հայոց չհասկանան տակաւին

րանորոգութեան լեզուին, ուրեմն եւ չէին իսկ կարողք {դատել} եւ կշռել զօգուտն եւ զվնասն, ընդ որս եւ զճշմարտու

ռ անուսումնասիրութենէ նորա, որպէս թէ չէ կարող նա {դատել} եւ ճանաչել զարժանաւորութիւնս քանքարաց հսկայից իւր

կարելի էր բռնել նորանց, ուր եւ լինէին նոքա, եւ {դատել} դատապարտել Կարգի դատաստանովը։ Եւ եթէ հարկաւոր լի

օսքերը ուրիշ բանի համար չեն, եթէ ոչ ուրիշի գրածը {դատել} եւ պակասութիւնքը երեւան հանել, մինչդեռ մենք ինքն

ենք որպէս իրողութիւն: Բայց սակայն, դժար է այժմ {դատել} թէ այդ լոյսը կամ կրակը Լուսաւորչից առա՞ջ էր տեսել

քը, բայց թե ինչո՞ւ եւ ի՞նչ հիմունքով - այդ մասին {դատելը} երեխայի գործը չէ, իսկ երբ նա կսովորի ու կմեծանա

է զխօսս. նա՛ է, որ տայ կարողութիւն ճանաչելոյ եւ {դատելոյ}, մինչ լեզուն իբրեւ նիւթական մշակ այսր իմացական ն

անցյալի վրա, այնինչ ես ներկայի կարիքն եմ զգում: {Դատելով} ինձ ծանոթ պատմական տվյալներից, հիշյալ արխիվում կ

զգրածս նախնեաց մերոց ի դաւանաբանական մասին, թէեւ {դատելով} իբրեւ մարդու առողջահայեաց, չունեմք իրաւունս եպեր

րին անել եւ պտուտաւոր ճամբուն եթէ քիչ մը մօտենանք {դատելու} համար, մենք ալ պիտի կորսուինք, թո՛ղ որ հեղինակը

ս հրաման եղած է: Իսկ եթէ մեք զՄխիթարեան համախոհը {դատելու} միտք ունենայինք, պիտի հարցնէինք իրեն: Նախ՝

ե՜ծ հայրապետ Բաբգէն կաթողիկոսը, Քաղկեդոնի ժողովը {դատելու} համար, Վաղարշապատի նո՛յն Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցու

է ասես, թէ նորա ցեղը շատ խելօք չեն, եթէ այդպէս {դատելու} լինիս, դու եւ մի աղջիկ եւս չես գտանելու. պատճառ

եկութիւն ի ժամու: Այժմիկ զայս մի ինչ կարեւոր {դատեմ} յայտնել արգոյ պարոնիդ: Ի մտանել իմ ի Լոնդոն, ան

լեզուի հասարակ ասած բայերն էլ, ինչպէս՝ ծնանեմ, {դատեմ} եւ այլն, նոր լեզվում դարձուցել է ներգործական, ո

ի մէջ, եւ անտարակոյս մի օր ազգային կրիտիկոսքը կը {դատեն} այդ բաները՝ աւելի զտելով եւ մաքրելով, ինչ որ դե

տանի ո՛չ այսր եւ ոչ այնր, այլ սրբոյ եկեղեցւոյ զի {դատեսցէ} որպէս եւ ախորժ է, իսկ դոքա զիս թողեալ արկին զդատ

աւորը զայրացած իւր անյաջող արշաւանքի վերայ կրակով {դատեց} հարիւրադուռն Թեբասը: Ականատես էի, երբ պարսիկք,

ելով զմեկնիլ շոգենալուն, այսօր ի Սուէզ, կարեւոր {դատեցայ} զեղելոցն ցարդ իրազեկ առնել զյարգութիւն Ձեր, զայ

եւ 22)։ " Առէ՛ք զնա դուք, եւ ըստ ձերոց օրինացն {դատեցարուք} " (Յովհ., գլ. ԺԸ., համ. 31)։ § 38. Բ

այրագոյն կառավարութիւնն Կովկասում, այսպէս բարւոք {դատեցաւ} եւ դեսպանութիւնն Ռուսսիոյ ՚ի Թիւրքիա: Ուստի,

ծայրագոյն կառավարութիւնն Կովկասու, այսպէս բարւոք {դատեցաւ} եւ դեսպանատունն Ռուսսիոյ ի Թիւրքիա: Ըստ այսմ

ք բնաւ չգտայ դորանում, դո՛ւք առէք եւ ձեր օրէնքով {դատեցէք} "։ Եւ ձգեց նորան օրէնքի եւ ժողովրդի ձեռքը, որ

անշուշտ, ամեն տողերուն մէջը մէյմէկ իմաստ գտաք ու {դատեցիք}, մենք ատոնց վրայ ծաղրէն ուրիշ ի՞նչ կրնայինք աւել

ցը գրում է. " Պարո՛ն, խելացի եւ գիտուն մարդը կը {դատէ} իւր ազգը, բայց չի դատապարտել, նորա վէրքերը կը տ

րդկութեան ապագայ սերունդը, եւ թո՛ղ դոցայ գործերը {դատէ} անաչառ պատմագրութիւնը աշխարհի: Բայց ես շատ եմ զա

րում ասած է. " չլսեն զՊօղոսի բողոքն, թէ զանձինս {դատէաք} " (եր. 50)։ Մեզ թւում է, թէ ձեռագիրը կրճատու

ռս բերէին պարեգօտաւորքն, զայն ամենայն կամ ի հուր {դատէին} եւ կամ առ ի կուլ ջրոյ մատնէին, Նինոսին ախտացեալ

մ եւ չե՛ն լսում Պաւղոսի բողոքը. " թէ որ մեր անձը {դատէինք} " (ապա չպիտի դատապարտուէինք)։ Ուրիշներն էլ,

եցին ձախակողմյանները: Նրանք, պաշտպանելով անիրավ {դատը}, այնքան ծախսեր անել տվին իրենց խնամակալին, որ հ

ի առանց բացատրութեան ասուած է, թէ եկեղեցականների {դատը} պատկանում է Կրօնական ժողովի տեսչութեան: Եկեղեցակ

, շատ անգամ անպատիժ են մնացել, որովհետեւ իւրեանց {դատը} վարում էին իւրեանց նմանների ձեռքով: Այդ շատ սխալ

: Այսպես լինելով բանը, պիտո է մտածել եւ վարելու {դատի} ծախքի վերա եւս: § 3. Ձեզ քաջ հայտնի պիտի լի

Առ մեզ անպէտ առ ամենայն կացութիւն մարդ՝ պիտանի՛ {դատի} առ հոգեւորականութիւն. եւ այսպէս խրթնացեալ եկեղեց

ռ մեզ անպէտ առ ամենայն կացութիւն մարդ, պիտանացու {դատի} առ հոգեւորականութիւն ", մինչեւ այժմ սիմոնականու

սցուք ամենայն ծախք։ Այլ 'ի սաստկանալ վիճի եւ {դատի} 'ի մէջ Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց եւ Քօլլեճեանց 'ի Հ

մանակաւ։ Ապաքէն Աբրահամ կաթողիկոս Լիբանանու վասն {դատի} միոյ ժամու զերիս ամս պարաւանդեցաւ այդր, եւ հուսկ

յր ժամանակի: Ի սոյն կէտ տեղեկացեալ, կարեւոր {դատիմ} յայտնել Ձեզ ի պարտուպատշաճ գիտութիւն բովանդակ ազգ

զվասնէրն բառիս ի լեզու էին լինել, սակայն կարեւոր {դատիմք} խոստանալ թէ վերջինն լինելոց է այս ի մէնջ ի լեզու

ւ եւ բագնայ Գիսանեայ եւ Դեմետրեայ եւ այլոց բազմաց {դատին} անխնայ ի հուր, [ցաւ զանբուժելի] թողեալ հնախոյզ բ

գործեն, որոց տէր Յիսուս յանաչառ դատաստանի իւրոյ {դատիսցէ} եւ իւրաքանչիւրոց զգործոց իւրեանց հատուսցէ: Կ

ացէ ինձ զայլ թուղթ երեսփոխանութեան վասն վերտողեալ {դատից}, այլ տալով ինձ զկատարեալ իշխանութիւն, կարգել ի

լ առաջին բարկութեամբ ասեց։ " Իմ արդար {դատից}, չես երբեք պրծնիլ. Զանազան կերպով հարկ է ք

ունիմ կալ յերեսփոխանութեան, ստգտանաց ինչ արժանի {դատիցիք} զայս, մանաւանդ զի հաւատամ, թէ առաւելն ցանկալի է

ալիս նորանց, եւ իրենք ուրախացած բացագանչում էին {դատողների} առջեւը, ուր, ինչպէս Աւետարանիչը վկայո՛ւմ է, Պի

ն գործ սկսանի ընդ ձեռն նոցա եւ նոցա քննութեամբ եւ {դատողութեամբ} մտանէ յատեանն ՚ի լուր եւ ի վճռադատութիւն դատաւոր

է, բայց ամենայն պահանջողութիւն պիտի լինի բանական {դատողութեամբ}: Աւելորդ ենք համարում ասել, թէ ոչ ոք իրաւու

մբաւը, որ ստացել էր մի քանի հին հայեացքով եւ հին {դատողութեամբ} մարդերից իբրեւ մի ճարտասան, բանիմաց եւ գիտնական

եղբայր, եւ դու, քո նման մարդը, խելացի, հասուն {դատողութեամբ}, անպակաս լինի մեր ազգից... բայց թէ գլուխ գայ

հարթութեամբ ոճոյ նոր հայախօսութեանն, եւ թէ առողջ {դատողութեամբ}, գտաւ ցայս վայր պտղաւէտ եւ օգտակար եւ րստ այսոցի

Այս անունը յանցանքի վերայ դրւում էր Յիսուսեանների {դատողութեամբ}, որոնք փոքր թէ շատ գտանւում էին Գեներալի ազդեցու

ի ընդ գրուանաւ, եւ ես ինքն ենթարկիմ քննութեան եւ {դատողութեան} առ այն իմով խնդրաւ ի 8 նոյն մարտի յանուն Նախիջեւա

տուծոյ առաջեւ, պատասխանատու՝ խղճմտանքի եւ առողջ {դատողութեան} առաջեւ: Եթէ մեր խորհուրդը լինէր գնալ օգտի եւ

դպրոցի եւ ի՛նչ փիլիսոփայութեան հետեւող եմ: Առանց {դատողութեան} չեմ ընդունում ո՛չ Քանթը եւ ո՛չ Հեգելը. նախ, որ

ն, բայց, ձախողակի, Հայերը մնացին միեւնոյն սխալ {դատողութեան} մէջ " (երես 184), այսինքն՝ մերժեցին Քաղկեդոնե

որ շատ պարոններ ուրիշ օրագիրները իրենց բացասական {դատողութեան} տակ ձգելուց յետոյ, երբ իրենք սկսեցին հրատարակել

ւ հասկացողութիւնը հարիւր տարի ետքը, որ հիմիկուայ {դատողութեան} անեմ այն մասին: Նախնիք որ կորցնում էին, մի՞թէ ա

րում եմ քո առաջարկութիւնքը, եթէ հիմնած էին առողջ {դատողութեան} վերայ: - Եւ զտկար դատողութիւնս մարթ է սատանա

նել նոցին, արշաւին ի մարտ պատերազմի ընդդէմ առողջ {դատողութեան}, ոչ կամելով ունկն մատուցանել օրինաւոր բանից եւ ա

պոսի վերաքննութեանը։ Սուրբ Ֆակուլտէտը իւր գրաւոր {դատողութեան} մէջ յայտնեց, թէ այդ " Կարգը սեպհականում է ինքեան

յ պարագաների հետ եւ որը անհամաձայն կը լինէր առողջ {դատողութեան} ` մերժէինք, իսկ որի կողմում որ լինէր աւելի հաւան

պատճառով սանձում ենք մեր գրիչը, որ անգիտութեամբ {դատողութեան} չանենք, այս շատ ցաւելի բաների մասին: Սակա

եւ կիրառութիւն յընկերական կենցաղս: Ո՜վ տղայամիտ {դատողութեանդ}, եւ ո՞վ ի լուսաւորեալ հայոց՝ որոյ քննեալ եւ մաղ

ւթենից։ Բոլոր ժողովը հաւանեց այս կարծիքին եւ {դատողութեանը}, եւ վճռեց, որ Իգնատիոսը, Ֆաբերը եւ Լայենէզը գն

սկոպոսները, ճարերը կտրուած, առաջարկեցին ժողովքի {դատողութեանը}, Հռովմէական Աթոռի գործը, այսինքն՝ իւր կամքով զ

Ուրեմն թողնենք այսպիսի խնդիրները ձեր առողջամիտ {դատողութեանը}, որովետեւ վաղուց յայտնի է, որ դուք մինչեւ անգամ

կարող բացառութիւն լինելով չհանդիպած լինել այնպիսի {դատողութեանը}, որ աւազակաբար կամենում էին կողոպաել հեղինակից ա

որ այդ պարոնները, դեռեւս իւրեանց տգէտ եւ անտեղի {դատողութեանը} ստրկացած, չեն կարողացել հասկանալ այն հիանալի խոր

կեանքը: " Անգլիական պառլամենտի մասին Հեգելի {դատողութեանց} մէջ, լիքը չափով կարելի է նկատել նոյն սահմանափակո

ի հարկաւոր էր աչքի տակ ունենալ այս խամութիւնը այն {դատողութեանց} մէջ, այնպիսի առարկաների մասին, որ բնաւ չեն ենթա

կ բնաւորութիւն է տալիս պոլիտիկական կուսակցութեանց {դատողութեանցը}, երբ նոքա խօսում էին իրենց հակառակ կուսակցութեան

նքը եւս այժմ, ինչպէս մինչեւ այսօր, բնական ուղիղ {դատողութենով} բաց է թողել մեռածը եւ պահել է իւր մէջ կենդանի լեզ

՝ կա՛մ ռուսաց եւ կա՛մ տաճկաց։ Ուստի բնական ուղից {դատողութենով}, քան թէ օտարի լեզուով յայտնել այն միտքը, նա գրե

ւմ է, - ինչ ասացի՜ք... դեռեւս համարձակւում էք {դատողութի՜ւն} առնել.... եկէ՛ք իմ մօտ, թշուառականք, ես ձեզ

է նա, - " չէ կարելի երեւակայել աւելի միակողմանի {դատողութիւն}, քան թէ այն, բացառոցաբար հիմնուած է անգլիական տ

: Սա դեռեւս ծաղիկ հասակի մէջ է, սորա վերայ այժմ {դատողութիւն} առնողները շատ կսխալուին: Երեք հոգատարք Մնա

. եկէ՛ք իմ մօտ, թշուառականք, ես ձեզ ցոյց կը տամ {դատողութիւն} առնել իմ դժոխքի մէջ: - Այն դեւերը, որ կարգ

թէ Թիւթիւնճի-օղլուի Մանուշակը իւր հարսանիքի վերայ {դատողութիւն} է առնում մօր հետ: Այդ լաւ չէ՛, զաւա՛կս, քեզ ի՞

պրութիւն, ո՛չ տեսանէ ակներեւ զայս անհիմն եւ սուտ {դատողութիւն}, որ չէ այլ ինչ, եթէ ոչ հնար իմն արուեստակեալ առ

լ եւ ի վերայ հասանել ճշմարտութեան ասացելոցս, իսկ {դատողութիւն} այրական, իմաստ եւ կարծիք, գաղափարք կենդանիք եւ

կամ գուցէ հզօր է առ նոսա կամակորութիւն քան զառողջ {դատողութիւն} կամ անձնական օգուտ քան զհասարակացն, թէ այսպէս եւ

ելի՞ է, արդեօք, - ասաց Կայսրը, - որ Պապը ճշմարիտ {դատողութիւն} առնէր Չինաստանի մասին, որ երբէք տեսած չէր եւ ոչի

ն իմ համար, թէ եւ ես երկնքի որդի եմ, եթէ մտածէի {դատողութիւն} առնել Եւրոպական գործերի վերայ"։ " Սրբազան Պապը

ական գործերի վերայ"։ " Սրբազան Պապը չէ կամենում {դատողութիւն} առնել Չինաստանի վերայ, - պատասխանեց Մեցցաբարդան.

յսինքն՝ Մօլինի Յիսուսեանի հետեւողների վերայ, որ {դատողութիւն} էր գրել " Աստուծոյ բարութեան մասին, վերաբերեալ դ

ինի, դու երկայնամիտ ես եւ ունիս ճշմարիտ եւ արդար {դատողութիւն} իրողութիւնների մէջ: Ձեր համար ասում են, որ

ուղարկում եմ մի փոքր տետրակ, որի մէջ գրել եմ իմ {դատողութիւնը} Պ. Յովհաննիսեանի՝ Նոր Քնարի եւ առ հասարակ ազգայ

ներորդ դարու մէջ կ՚երթայ, բայց մեր հոգեւորականաց {դատողութիւնը} դեռեւս եօթնեւտասներորդ դարու ազգային յառաջադիմութ

արելի, թէ որ հոգեւորականք իրենց անգործութիւնը եւ {դատողութիւնը} չի փոխեն. ինչպէս որ քաջափորձ եմ, Տաճկաստանի մեր

էի Շամիլի առաջեւ, ո՛րտեղ մնացել էր իմ սառնարիւն {դատողութիւնը}, այն չափը, որով միայն ճշտապէս կարելի է չափել որ

Եւ այլ այսպիսի բաներ, որ չգրեցի, եւ որ առողջ {դատողութիւնը} ինքնին հասկացնում է: Յայտնի բան է, եթէ ընկերութ

ստրկութեան սերմը: " Ուրացի՛ր, - ասում է նա-, քո {դատողութիւնը}, քո բանականութիւնը, քո խելքը, եւ հնազանդուի՛ր

որ մշակած լեզու էր։ Այս տգէտ եւ միանգամայն խաւար {դատողութիւնը} այնքան մի ծիծաղելի բան էր, որ եթէ մի եւրոպացի բա

ակութիւնը, եւ սրտիս նեղութենից գրեցի ուսումնական {դատողութիւններ} կօշկակարների, մշակների, սայլապանների, գրաշարնե

մնած էին առողջ դատողութեան վերայ: - Եւ զտկար {դատողութիւնս} մարթ է սատանայական հայեցուածով առողջն տեսանել:

թուղթն, թուղթն երեսփոխանութեան եւ բողոք իմ այլեւ {դատողութիւնք} օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից ունի տպագրել եւ երբ պատր

դի ընդդէմ: Ինչպէս կուրմարկեան կիսասպան (юнкер) {դատողութիւնք} է անում ամէն ոչինչ բանի վրայ, նոյնպէս է Հեգելի դ

լով ազգի պակասութիւնքը՝ խառնափնդորում էին ամենայն {դատողութիւնք} ՝ յանցանքը որպէս առաքինութիւն ձեւացնելով եւ առաքին

եւ անձնազոհութեան աստիճան բարձրանալը, շատ խելացի {դատողութիւնք}, տեղ-տեղ էլ կանացի սեռին սեփական անձնապահ խորագի

ազգի անսրտութիւնը, նիւթականութիւնը եւ երեխայական {դատողութիւնքը}, խնդրում են պատասխանել, թէ ի՛նչ աղբիւրից յառաջա

ք է անում ամէն ոչինչ բանի վրայ, նոյնպէս է Հեգելի {դատողութիւնքը} անգլիական ազատութեան հիմնական սկզբանց մասին: Հեր

անգամ եւս անիրավացի կլինի իր անզգույշ, բացարձակ {դատողությամբ} ՝ իբր " մենք մեր երեւակայության զավակներն ենք"։

՝ այո կամ ոչ, իսկ դու գլուխդ ազատել ես ընդհանուր {դատողություններով}, կարծես խուսափելով ուղիղ պատասխանից: Սատանան գի

կ՚ասէք ինձ, թէ նոքա յանցաւորք են եւ մահի արժանի {դատուածք}. համաձայն եմ, բայց ինչ յանցանք էք գործել դուք ի

սի Տեառն մերոյ առջեւը կելլէ, եւ ըստ գործոց մերոց {դատուելով} կա՛մ արքայութիւն կերթայ կա՛մ դժոխք"։ Այսուիկ ապ

իւր քարտուղարը Բռնուեցաւ այս յանցանքում ու {դատուեցաւ} ժողովով։ Քարտուղարը խելօք մարդ էր, ն

եցականը, քաղաքական կամ քրէական յանցանքների համար {դատուի} կրօնական ատենի առաջեւ: Մէք բողոքում ենք, մին

կանը, քաղաքական եւ քրէական գործերի պատճառով պիտի {դատուի} քաղաքական եւ քրէական ատեանների առաջեւ, միայն Կրօ

ու հազար ֆրանկ։ Յիսուսեանք պահանջեցին, որ գործը {դատուի} Փարիզի Պարլամենտի մէջ՝ յուսալով Պալատի հետ ունեց

մի բառ, ո՛չ մի արտահայտություն, եւ լեզվի մասին {դատում} եմ հիշողությանս եւ 20-ամյա փորձիս շնորհիվ. բայց

դատաստան կատարէ ձեր գերեզմանի վերայ, ինչպէս դուք {դատում} էք այսօր ձեր նախահարց ոսկերքը: Բայց, այն օրերից

ւնը եւ ազգային այս նոր երեւոյթի վերայ պատշաճ չենք {դատում} մաշուած ձեւերով խօսք բանալ: Հայոց ազգը, զա

ն որոնել ապստամբներին: Ես ականատես էի, երբ սոքա {դատում} էին այն անմեղներին, նոցայ ձայնարկութիւնքը հոգիս

երը արժանի եղան ընդունելու։ Նոյնպէս յարմար եմ {դատում} նոցա հետ յիշել եւ տէր Աբրահամ եպիսկոպոսը, որում

ղի գլուխը: - Իմ ծայրագոյն վէզիրը շատ ուղիղ է {դատում}, - ասաց սատանան փառահեղութեամբ. ես շատ մեծ մարդ

վեցանք ծանօթաբանել, որ մենք ուրիշի ձեւ ու ոճ ենք {դատում}, կարծէ թէ մենք մեր վրայ դրական կամ բռնաւորական գ

լ է ներգործական, որովհետեւ կրաւորականը ծնանվել, {դատվել} եւ այլն է։ Հին լեզվում ներգործականից կրաւորական

ասել, որ օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ քննւում է եւ {դատւում} է նախ գործը եւ ապա գործողը: Գործը գնահատելով կար

այնտեղը, ղահուէտունը մի այնպիսի դատաստան է, ուր {դատւում} են ամենայն մարդիկ, շատ մեծերից բռնած մինչեւ վերջ

փույթը չէ, որ արյունաթաթավ Իտալիան ավելի քան կես {դար} լլկվեցավ եգիպտական չարչարանքի մեջ՝ ազնվականը ցու

ն իմանալ: Եթե սա գրված է Քրիստոսի ծննդից մի քանի {դար} առաջ, ապա այս իսկական գանձ է ստուգելու հրեական ն

թիւնը կընդունի, որով ազգը հոգեւորականներէն երկու {դար} յառաջ անցած կերթան. այսքան երկարութեան մէջ արշաւ

յն կրօն բովանդակել իմ մէջ: - Ափսո՛ս, որ կէս {դար} յառաջ չենք ծնած, ապա թէ ո՛չ, գուցէ դուք եւս ընկ

Թափել վերայից: Քո օրից այսօր քանի՞ {դար} անցաւ, Սիրական լեզուդ ի՛նչ օրեր տեսաւ,

կռուէր ՚ի Մասիս, Ես յերկնաբերձ յայն ՚ի ժայռ {դար} կազմէի ոսկէ հիւս։ Յառաջին հոտ անուշից ողջակիզի ա

տաց հորդան Մէտ ՚ի կշիռ զուգաչափ կիսեցից զայս {դար} սերկեան։ Բաւ քեզ լիցին զանձնէս վէպ զաստանդական ն

Սահման դրիր, չեն անցկենում, հազարաւոր անցնի {դար}: Մարդը քո գործը հասկանալու ամենեւին չունի հ

Ո՞վ է հաշուել, քանի՞ արդեօք քո առաջից անցաւ {դար}, Մենք ` հող, մոխիլ, դու ` մեր հաստիչ, դ

սար, - Նենգժոտ ցեղ անդ քնում է խոր արդէն ինն {դար}. Տե՛ս մի չինարի շուաքում գինու փրփուրը,

ԻՆ Ո՛հ, լուսին, լուսին, արդէն քանի՜ {դար} Դու երկնքումը փայլում ես պայծառ, Բայ

Դու ինչե՞ր ես մտածում, Դրական է այս մեր {դար}: Քո բարձր ճշմարտութեան Ճառագայթ

Թափել վերայից: Քո օրից այսօր քանի՜ {դար} անցաւ, Սիրական լեզուդ ի՜նչ օրեր տեսաւ,

Անմահ ես դու, ոգի արգոյ, Թէեւ հազար սահի {դար}: Քո երկնաշունչ մեծ գործերը Յաւ

ը: Ինչպէ՛ս հրճուանք է գալիս մարդու վրայ, որ կէս {դար} առաջ միմիայն հռչակաւոր փիլիսոփային հասկանալի եւ ը

յ չգնաց, բայց եղան ժամանակներ, երբ մի օրում մէկ {դար} քայլեց: Պարոն, դու գիրքդ ամուր բռնէ ձեռքդ, տես

զ մի զարհուրելի ապերախտութիւն, որ պիտոյ է դարուց {դար} քարոզուի ազգերի մէջ: Ապերախտ կարդինալը փոխանակ ի

որ քրիստոնէական կրօնի հանգանակները, տասն եւ հինգ {դար} գրուելուց եւ խոստովանելուց յետոյ, իւր ներկայ տար

այս գիտութիւնքը Եւրոպա, մինչ ամբողջ հինգ եւ վեց {դար} ամենայն մատենագրական գործունէութիւն ցոյց էր տալիս

նդամը, արիւնի գին արժէ Եւրոպային։ Սա ամբողջ կէս {դար} մանուկ զօրութեամբ սուրը ձեռքին պատերազմեց մի իրաւ

ովքն] երկհատոր տաղաչափութեամբք մակագրելովք " Ոսկի {դար} Հայաստանի " եւ " Արփիական Հայաստանի " եւ միով Ճառ

տութիւն բանից՝ հանդարտաքայլ ընթանալ ընդ ոսկեղէնս {դար}, թերեւս՝ եւ հանգուցանել եւ սփոփել զվշտացեալն սի

որիւն վարդապետ, մականուանեալն Սքանչելի՝ մտանէ ի {դար} ընտիր հեղինակաց, գրեալ մեզ զվարս եւ զկեանս վարդա

յլ մեք յառաջ ընթացուսցուք զկարգ բանիս: Զոսկի {դար} մատենագրութեանս՝ իմա՛ դու ինձ զհինգերորդն, կնքե

ր յիշել՝ որոց յայտնի են մեզ գրածք։ Վեցերորդն {դար} անցանէ, առանց թողլոյ մեզ զկնիք հետոց նշանաւոր գտ

Երկրորդի կաթողիկոսի Եղիվարդացւոյ: Եօթներորդն {դար}, թէեւ բաղդատութեամբ առ այլ հոծ եւ հարուստ դարս,

այս է Կոստանդնուպօլիս յամի 18[52]։ Տասներորդն {դար} հասանէ, բարձեալ բերելով ի գիրկս՝ զԳրիգոր, է այ

այդ օրից իսպառ ընկաւ որսորդութիւնը: Գրեթէ երկու {դար} յետոյ ապրած Արշակ Գ-ի ժամանակի վերաբերութեամբ, լ

վաղուց արդէն ապրող մի բազմութեան, կազմում է նոր {դարագլուխ} կեանքի եւ գոյութեան: Ազգութիւնը միայն կարող

ւն աւելի կանգնած դժոխքի կամարների տակ: Այսօր նոր {դարագլուխ} է դժոխքի համար, որովհետեւ լրանում է, իմ զաւակի

յ, որք զառաջինն իմաստուն գրուածովք կազմեցին զնոր {դարագլուխ} դպրութեան: Նշանաւոր [յառաջախաղացութեան դարուս

նմա եւ այլոց հետեւողաց առողջ բանի՝ ի կազմել զնոր {դարագլուխ} լուսաւոր մատենագրութեան մերկացեալ զխաւար տեսութիւ

ուծեալ: Այն օրից պիտի թուենք ազգային նորոգութեան {դարագլուխը}, երբ ազգը դիմէ դէպի բնութիւնը, որ ոչ միայն կարո

ւրոպայի այժմեան լուսաւորութեան սերմը, սկիզբը կամ {դարագլուխը} ։ Այս մեծակշիռ յեղափոխութեան սկիզբը տեսանում

Այս միջոցին հասաւ Կարգի պատմութեան խորհրդաւոր {դարագլուխը}, այսինքն՝ Լօյոլայի մահը։ Նորա կեանքում պատահած

ա ապերախտութիւնը եւ անհաւատարմութիւնը, կարդինալը {դարան} է գործում եւ յանգեցնում է նորա կեանքի լապտերը: Ա

թոյն ժանիքից գազանների, որ այն օրից սկսած ծածուկ {դարան} մտնելով եւ իրենց անհամար հարստութեան համեմատ շատ

րեւելք " անուն օրագիր (խափանուած մի Հայ ճիզուիթի {դարանագործութեամբ}. ամօթ եւ խայտառակութիւն այդ սեւահոգի անպիտանին)

դինալի դէմ վեր կենալու Դու իմացա՛ր, թէ ի՞նչ {դարանագործութեամբ} ճանապար ` ձգեց կարդինալը այն հմուտ վերակացուին եւ

լով սուտ ազգասէրների, օբսկուրանտների եւ միւսների {դարանագործութեանը}, ոչ թէ միայն շարունակելու են " Հիւսիսափայլ " օրա

յ, թո՛ղ թէ անհանգիստ առնել ինձ իւրեանց եղջերային {դարանակալ} խայթոցներով... Բայց Գուլի-Շամաման չէր եկած ի

այսքան ասել քեզ, որ ո՛չ դու եւ ո՛չ քո գիշերասէր {դարանամուտ} ընկերքը չեն կարող փակել իմ բերանը, որ չխօսէր նա

բացուելը եւ երկիւղ կրելով թշնամուց, թողել էր իւր {դարանը} եւ լաւ էր համարել պատսպարան գտանել անմարդացած փող

նում են եւ չեն համադրվում: Յուրաքանչյուր ժամանակ- {դարաշրջան} իր բնույթըն ու իր դրոշմն ունի: Նույն բնույթը եւ

լինելու դեմ: Բայց նրանք այդ դրոշը բարձրացրին նոր {դարաշրջանի} սկզբին, երբ այնքան էին քաղաքակրթված եւ լուսավորվ

որ ըստ մեծի մասին վերաբերում է Անգլիայի նախընթաց {դարաշրջանին}, եւ իրենց կողմից ոչ մի ծանոթագրություն չեն տալիս

րանսիային, երբ նա, ազատությունն իր հանդուրժելու {դարաշրջանում}, լեգեոն լեգեոնի հետեւից էր ուղարկում Աֆրիկան ստր

րեւելքում բուդդայականության կամ բրահմինականության {դարավոր} տիրապետությունն ավելի շուտ արտահայտությունն է քաղ

երը կենդանի լեզվից չեն վերցված, այլ հնի, մեռածի {դարավոր} ավերակներից, կպցրած են ապրած-անցած սիստեմի ազդեց

ւթյան կազմավորման ասպարեզում խորանալով պատմության {դարավոր} փորձի ուսումնասիրության մեջ, հասկացավ հայերի վրա

ծ ես: Տարակոյս չկայ, մեր ազգի հիւանդութիւնը {դարաւոր} է. այն ապականութիւնքը, որով նա պղծել է իւր հայո

դ իբրեւ արքուն տէր: Նա նոր է զարթել {Դարաւոր} քնից, Հին փոշին նոր է Թափել վերայից:

Արդարեւ, Հայոց ազգը այնքան բարոյական եւ նիւթական {դարաւոր} աւերանքից յետոյ չէր կարող իսկոյն հասկանալ ազգութի

ջանելով Հայ դպրութեան ասպարէզը՝ մեք գիտէինք, որ {դարաւոր} տգիտութիւնը պատերազմ պիտի յայտնէ գիտութեանը, որի

նուրոյն գործականութիւնը: Եզր անունի սկզբնատառը, {դարաւոր} ժամանակներից սկսած, գլխիվայր է գրում ազգը, եւ ա

նք տալ մեզ, որ կտրիճի պէս գործ կատարեցինք եւ մեր {դարաւոր} ցանկութեան, վերջապէս, հասանք: - Ի՛նչ շինե

ան մէջ, ուր մաշեցան մեր նախնեաց եւ մեր ոսկերքը: {Դարաւոր} սպիներով ծածկուած է մեր մէջքը, անզուսպ բարբարոսո

թիւնք: Եւ այն ժամանակ միայն Անգլիան կը հասնի իւր {դարաւոր} նպատակին, որի մէջ է նորա էական շահը"։ Այս

ազգութիւնը մի ամբողջութիւն, որ երբեմն կար եւ որի {դարաւոր} փոշով ծածկուած յիշատակարանների վերայ բաբախում է ն

. ջարդոտուելով մեծ կաղնին, Հրաժարւում է իւր {դարաւոր} արմատից: Օրիորդը կտրում է ու երգում է

րեւ արքուն տէր: Նա նոր է զարթել {Դարաւոր} քնից, Հին փոշին նոր է Թափել վերայից

որացած Երկաթեայ խաչ Քրիստոսեան։ {Դարաւոր} փոշով ծածկուած Տաճարի պարսպի տակ Կայ մի

արութիւնը, որոնք ստրկացած են կամ բռնակալների կամ {դարաւոր} աւանդութիւնների (tradition) որ եւ է խաժամուժ ամ

ւթեամբ յառաջանալով, մեծ մասով պատճառ է եղել ազգի {դարաւոր} թշուառութեան: Այս վերջին պարբերութեան ընդդէմ

նագրական գործունէութիւնը փակուած է այն նեղսիրտ եւ {դարաւոր} հնութեան սահմանի մէջ, քանի որ տասն եւ ինն դարու

արմանք, որ եւ մտքի զգեստը, որ լեզուն է, այդքան {դարաւոր} ժամանակների մէջ պիտոյ է փոփոխուած լինի. լեզուն ե

: Պատերազմում մի ժամ, մի րոպէ հերիք են շատ անգամ {դարաւոր} յոյսեր ոչնչացնելու, աշխարհի զուգակշիռը խանգարելո

, ուր էն, այսինքն կապեալ եւ կալանաւորէալ յիւրում {դարաւոր} գերեզմանի, զի դորա չի՛ք տեղի ի կենդանեացն աշխարհ

յայտնի անձնաւորութիւնների ազդեցութիւնից եւ որպէս {դարաւոր}, ազգի համար աղէտաւոր փորձի արդիւնք, չէր կարող տ

լ եւս իրաւունք չունի այսպիսի խօսքերի հանդէս տալով {դարաւոր} եւ խաւար ժամանակներից սերմանուած եւ տգիտութեան հո

րելի է, անշուշտ, արժա՛ն է քրքրել եւ դուրս բերել {դարաւոր} փոշիների տակից, բայց աւանդութիւնք ենք ասում, որ

են մնացել: Այսքանը յայտնի է, որ Հայաստանը երբեք {դարաւոր} խաղաղութեան երես տեսած չլինելով, անդադար պատերազ

խտորը։ Պատճառը շատ պարզ է. որովհետեւ Իսրայէլը, {դարաւոր} ժամանակներով Եգիպտոս մնալով, ընտանացել էր եգիպտա

չ է պատճառը, որ Եգիպտոսից դուրս եկած օրից այնքան {դարաւոր} ժամանակներում, ինչ որ չկարողացան արգելել Եհովայի

այէլական բնութիւնը յեղափոխութեան տակ ընկնելով այդ {դարաւոր} ժամանակամիջոցում, Եգիպտոսի ազդեցութիւնը նորա վրա

ից, եւ աւելի եւս, քան թէ Մովսիսական կրօնը։ Եթէ {դարաւոր} սովորութեան, բնութեան եւ պատմական դէպքերի ազդեցո

լ, ծաղկիլ եւ պտուղ բերել: Ազգային աւանդութիւն Է {դարբինների} սալը ծեծելը, որ Արտաւազդը դուրս չգայ ու աշխարհքը

ւռ, Թէ փոխարէն ունիցիս Տէգ սիրամուխ, {դարբնեալ} ագուռ՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: Եթէ

զնութեան ամենախոնարհ ծառայ Միքայէլ Ղազարեան {Դարբնեանց} 1848, ի 7 ապրիլի ի Նախիջեւան 4. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋ

. Վառեց շատ սրտում Անշէջ կրակներ, {Դարբնեց} հրացայտ Երկաթի շանթեր. Գընտակ ու վառօ

ւսաւորութեան եւ մարդկային ազատ մտածութեան թշնամիք {դարբնի} գործարանք են բացում՝ անտանելի ծանր շղթաներ պատրա

է փափուկ քո բռան մէջ Գտնես սրած դու մի ցից - Լաւ {դարբնուած} ամուր մի տէգ ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Եթէ ս

փրկութիւն է տեսնում բռնական ֆրիդրիկոսների ձեռքով {դարբնուած} շղթայի մէջ, քան թէ այն սահմանադրութեան, որ միմի

լուց յետոյ չէր կարելի չգնալ Վերսայլ, ուր դարերով {դարբնուել} է Ֆրանսիայի վիճակը: Վերսայլ... Այժմ հեշտ արտաբե

որա չարութեան: Լաւ կը լինէր սորա համար, եթէ իւր {դարբնութեամբ} պարապէր, քան թէ այնպիսի գործերի մէջ խառնուէր, ո

ջին օգնականը Սա բաւական հմուտ մարդ էր միայն {դարբնութեան} մէջ, բայց կարդինալը իւրեան ձեռնտու մարդ համարելո

ոյ կտեսնենք " (եր. 25): Յետոյ- "... Համա, {դարդակ} ամբար, դարդակ ջուալ, էնքան գնայ արի, ոտներիդ տ

եր. 25): Յետոյ- "... Համա, դարդակ ամբար, {դարդակ} ջուալ, էնքան գնայ արի, ոտներիդ տակին էլ կաշի չմ

տած կոշտ հողը չի ցօղիլ աչքի ցօղով։ Կ՚անցնեն {դարեր}, տարիներ, մեր շիրիմը կը կորչի. Պառկի՛ր խ

Իսկ իմ անունն է Անմիաբանութիւն, Մեք շատ {դարեր} անցուցել ենք խռովով, Եւ շատ մարդիկ փոսն են

եց անուն բոցավառ, Թող գան, երթան բիւր բիւր {դարեր}, Նորան չի տիրիլ խաւար: Եո՜ւհա՜

տակար է միմիայն այդ կացութեններին: Այո՛, շատ {դարեր} գնացին մարդիկ այդ ճանապարհը, բայց ի վերջոյ, երբ

նով, արել է մի այսպիսի վերտառութիւն. Թէպէտ {դարեր} շատ անցան են, սակայն անունդ կայ յաշխարհի,

եանց հին կրօնը, որի վերայով անցել գնացել էին շատ {դարեր} ։ Սոքա խորամանկութենով կամենում էին այս նպատակին

ջ հայ աշխարհը, որի վրայից արդէ՛ն գլորուել են շատ {դարեր}: Բայց խոստովանում ենք, որ Ականատեսի աւանդո

քը: Միջին դարերից յետոյ մինչեւ այսօր մի քանի նոր {դարեր} էլ անցան, եթէ դարերը զուր չեն անցնում, ապա ուրե

աջ էր ապրել Թորոսից կամ Նիկողոսի, որ Թորոսից շատ {դարեր} յետոյ էր ծնել: Այդ ժամանակի առաջ ու հետ խաղալը կ

արկել, բայց այդ բանը կարճ ժամանակում չէ լինում, {դարեր} են անցնում եւ ժողովուրդը արդէն ստացած է լինում շա

բին պատկանաւոր: Ի՞նչ կարող են մեզ յիշեցնել միջին {դարերը}, կործանում, գերութիւն, կոտորած, արիւն, կրակ

երը եւ գոթական տաճարները քաղցրութեամբ յիշել միջին {դարերը}, եթէ միայն կարող էին, որովհետեւ նոքա էլ, թէեւ

արների աւերակներին: Գիտենք զուր չեն անցնում {դարերը}, այսինքն նոքա իրենց ազդեցութիւնը անում են ազգերի

տոյ մինչեւ այսօր մի քանի նոր դարեր էլ անցան, եթէ {դարերը} զուր չեն անցնում, ապա ուրեմն այս նոր դարերը բնակ

եթէ դարերը զուր չեն անցնում, ապա ուրեմն այս նոր {դարերը} բնականաբար, քիչ շատ թուլացուցին միջին դարերի մեր

վիտներին, երբ նրանք շարադրում են 16-րդ եւ հետագա {դարերի} պատմությունը: Իհարկե, ով տեղում հիմնավորապես չի

որովհետեւ ես դրանց կարող եմ գտնել 5-րդ կամ հաջորդ {դարերի} ամեն մի կլասիկ երկում, բայց եթե նրա (Տարոնի բար

րանք դժբախտաբար կանգ են առել: 20-րդ եւ հաջորդ {դարերի} մանուկը հավանորեն պիտի ժպտա Բերցելիուսի, Լավուազ

եւ քերականական սխալ: Լեզուն բաւական մօտ է միջին {դարերի} ` վերջերում գրուած հայկական գրքերին, երբ որ Հայո

ուած Կրօնական ժողովը դիմէ դէպի նզովքը, այդ խաւար {դարերի} խաւար մնացորդը, ջաղջախ եղէգը, որ շատ անգամ գաւա

ւ խտրոցը, որ այնքան մեծամարմին ընկած էր V եւ XIX {դարերի} մէջ, ճեղքէր եւ հասանէր ժողովրդին։ Տեղիք չու

մինչեւ այսօր Աբեղայական մատենագրութիւն է, միջին {դարերի} դպրոցական մատենագրութիւն, եթէ այս անունը եւս կար

ճառը պարզ տեսանելի է ամենայն մարդու, եթէ, միջին {դարերի} աբեղայական ակնոցները աչքերի վերայից հանած, նային

անել - թողնելով այդ իրաւունքը չնչին հնապաշտների - {դարերի} ժանգը, որ այլանդակում է անգլիական կառավարչութիւն

ւթիւնը մի վսեմական աւանդ է, ապա այդ աւանդը պահեց {դարերի} յորձանքի երեսից Անգլիան: Մի փոքր ժամանակ անցաւ ա

ւնքը. կարծենք թէ ժամանակ էր արդէն սթափելու միջին {դարերի} արբեցութենից: Այո՛, պ. Չամուռճեանի աստու

դնում այդ Թուղթը օրինակող գրագիրների սխալանքը եւ {դարերի} ծանրութիւնը, որոնց տակ ճնշուել է այդ Թուղթը. պա

: Այստեղ պ. Մարկոսը երեւակայում էր իւրեան միջին {դարերի} ասպետների նման մի բան, որ գինու բաժակը ձեռքում մ

որովհետեւ այդ ազգի բռնած ճանապարհը այնպէս է, որ {դարերի} եւս դժուար թէ կը դիմանար, ուր մնայ յաւիտեանը:

պայմանները, վասն որոյ եւ չդիմացաւ հին կամ միջին {դարերի} քաղաքական փոթորիկներին եւ թագաւորը փոխեց իւր գայի

նցքերի տեսարանը, մարդկային իմացականութիւնը միջին {դարերի} վերջումը խմորուելով դուրս էր թափւում հեղեղաբար՝

հայախօսութիւնը կենդանացաւ տասն եւ ութ-տասն եւ ինն {դարերի} մէջ ապրող մի քանի մասնաւոր մարդերի համար։ Թող ին

աբանութեան, որ մշակագործեց ու հանեց Հայոց լեզուն {դարերի} փոշիների տակից։ Այստեղ կեանք, կենդանութիւն, շա

ց Քրիստոնէական համոզման վերայ, ինչպէս էին առաջին {դարերի} մարտիրոսքը, այլ սոքա մարտիրոսանում էին կոյր հնազ

նկ Յիսուսեաններին, չէր նմանում նոյնպէս եւ նախկին {դարերի} Քրիստոնէական քարոզիչներին, այլ, նայելով նորա ան

երեւում էր ազգերի կեանքը. նա նկարագրում էր միջին {դարերի} լուսաւորութեան հետեւանքը՝ Միութիւն, Ազգութիւն,

պէս ներգործել տուր ինձ, ապա թէ ոչ, թո՛ղ ճնշուիմ {դարերի} ծանրութեան տակ։ Ա՜խ, պարոննե՛ր, մաքուր սրտո

ը այն չէ, որ ամէն անցած խաւար լոյս քարոզէ, ամէն {դարերի} ծանրութեան տակ ճնշուածին անխտիր ծունր դնէ, այլ ո

կորուցինք: Չէ կարող լինել մի այնպիսի բան, միջին {դարերի} պատկանաւոր, որ օգտակար եւ փրկարար խորհուրդ ունեն

կար եւ փրկարար խորհուրդ ունենայ մեր համար: Միջին {դարերի} ժանգը, որ նստել է մեր վրայ, մենք պարտական չենք

միջին դարերում ծնեցան, նոքա ամուր կապուած են այդ {դարերի} հետ եւ սոցայ ժանգը, եթէ երեւում է նոցայ վրայ, ն

ացին նոքա իրենց աչքերը: Մեր յարաբերութիւնը միջին {դարերի} հետ այնպէս չէ: Իբրեւ ազգ անտիկեան ենք. իբրեւ քր

աքացու իրաւունք չունէր Հայաստանում, գէթ անտիկեան {դարերի} վերջի եւ միջին, դարերի սկզբին պատկանաւոր: Ի՞նչ

այաստանում, գէթ անտիկեան դարերի վերջի եւ միջին, {դարերի} սկզբին պատկանաւոր: Ի՞նչ կարող են մեզ յիշեցնել մի

ակ, սով, խաւար եւ մահ: Սոքա են մեզ համար միջին {դարերի} բերածը եւ նոցայ բեռի տակ ճնշուած է այսօր հայ մարդ

իրենց այգիներից, իսկ մենք, որ զոհ գնացինք միջին {դարերի} խաւարին, չենք կարող քաղցր յիշատակ ունենալ նոցայ

նոր դարերը բնականաբար, քիչ շատ թուլացուցին միջին {դարերի} մեր ժողովուրդի վրայ արած ազդեցութիւնը, այո՛, շա

մոռացուցին: Բայց մեր պարոնները անդադար այդ միջին {դարերի} կպրէ կարասում լողալով ազգութեան եւ լուսաւորութեան

եր վեհափառ Ազատ Մասիսը նոյնպէս ձգել [է] այդ խաւար {դարերի} գանձանակը իր լուման: Ո՛վ չգիտէ Էջմիածնի " Լուսաւ

աւորների ժամանակ եւ թէ նոցանից յետոյ, ընկնում են {դարերի} ազդեցութեան տակ: Հարկ չկայ ասել, որ ամէն բան հն

նալով գործադրութեան մէջ, այնուամենայնիւ տալիս են {դարերի}. ազդեցութեան իրենց հարկը, նոքա զրկւում են իրենց

Միայն Արագածը չէ, որ տուել է իր հարկը միջին {դարերին}. մեր վեհափառ Ազատ Մասիսը նոյնպէս ձգել [է] այդ խա

ն ունի: Եւ երբ անգլիական սահմանադրութիւնքը միջին {դարերից} սկսած բնական ճամփով աճելով աճում էր, բոլոր ցամաք

տ մարդիկ, եւ թէ նոր այժմ մի չար բախտով եօթն ութն {դարերից} յետոյ հասել էր Հայերին: - Չար բախտո՞վ. ուրե

եան լուծից, քան թէ մեր պատուելի գրագէտքը: Միջին {դարերից} յետոյ մինչեւ այսօր մի քանի նոր դարեր էլ անցան, ե

ատ հաւաքւում են մի մարդու վրայ, որ այդ մարդը շատ {դարերից} յետոյ դառնում է մի պահարան, մի շտեմարան սքանչելի

լորի ներկայ դրութիւնը. այն սարսափելի խոցը, որ, {դարերով} ճարակելով մեր ազգի հոգին եւ մարմինը, աշխատում է

ճշմարտութեանը խորտակելու գլուխը խաւար վիշապի, որ {դարերով} ծծել է մեր խղճալի ազգի արիւնը, քամել է նորա վերջ

սին: Այն թանձր եւ խաւարատեսիլ ամպերը, որ, {դարերով} ահա հաւաքուելով եւ լեռնանալով, պատել էին հայկակա

ց տեսանելուց յետոյ չէր կարելի չգնալ Վերսայլ, ուր {դարերով} դարբնուել է Ֆրանսիայի վիճակը: Վերսայլ... Այժմ հ

կամ օրագրի հեղինակը պատերազմ ունի ոչ միայն ազգի՝ {դարերով} կարծրացած նախապաշարմունքի հետ, այլեւ խաւարապաշտն

ք համեմատում ենք այն նեխած շարաւի հետ, որ այսքան {դարերով} հաւաքուել է հայկական հիւանդ կազմուածքի մէջ: Մարդ

որա կանխակալ կարծիքները, նորա աւանդութիւնքը, որ {դարերով} նստել են նորա ուղեղի վերայ, արմատացել են նորա ոս

ւր հասած էր արուեստի ներկայ վիճակը, այլ, ինչ որ {դարերով} յառաջ: Նոր գիր ուսանող մարդը թո՛ղ չհամարձակի ուր

դուրս հանել իւր ճակատը սեւ վերարկուի տակից, ուր {դարերով} ահա որջացել են Պարկեանք, ազատութեան բողբոջները մ

սարերը եւ անտառները, խոր գիշերի լռութեան մէջ, - {դարերով} շշնջեցին այդ նահատակների վերջին րոպէում արած բողո

ջ, պարտական է ոչ թէ ձախ ու ծուռ թարգմանութիւնք, {դարերով} յետ մնացած գաղափարք եւ խաւար ֆանատիկոսութիւն տալ

զուի եւ թէ՛ կարիքների կողմից։ Վերջինները շատ տեղ {դարերով} յետ են մնացած այժմեան ժամանակներից։ Եւ առհաս

իացուց, եւ տեսնենք թէ այդ համակարգութիւնը այսքան {դարերով} տեւում է սահմանադրութեան մեռա՞ծ տառի ուժով, թէ՞

ել ազգի մէջ, գոնէ լսւում է մի խուլ աղաղակ այսքան {դարերով} անգործ եւ կաթուածահար թոքերի կիսակենդան ներգործու

ւս շորերի վրայ տանք։ Տասը տարի առաջ, թողնում եմ {դարերով} առաջինները, մեր հագած շորերը, որ շատ գեղեցիկ էի

բարձր աստիճան ջերմութիւնից։ Եթէ Հայոց ազգը, {դարերով} ստրկանալով Պարսից, Մոգոլների, Սելջուկեան Թաթարն

, չէր կարող չընդունել այն տիպը կնիքը, որ այնքան {դարերով}, կրակով եւ բարձրաստիճան ճնշողութեամբ դրոշմում էի

ի շողից պայծառ է, Քո դամբանը նա յաւիտեան եւ {դարերու} մութի մէջ Կը ցոլացնէ, ինչպէս լուսին ` լոյս

մայր ցամաքում - դա դեռ ոչինչ չի նշանակում: Միջին {դարերում}, հռոմեական կայսրության փլատակների վրա, մայր ցամ

իզմին: Ո՞ր սաքսը կամ նորմանը, կամ բրետոնը միջին {դարերում} կխիզախեր բողոքի դրոշ բարձրացնել հռոմեական եպիսկոպ

ապագայի մարգարեքը եւ առաքեալքը: Եւ ինչպէս միջին {դարերում} Ասիոյ անկիւններից խուռն բարբարոսներ իջան ու հեղեղ

կէ Էջմիածին անունով։ Ամենին յայտնի է, որ հին {դարերում} Էջմիածին անունը չկար, կամ գո՛նէ դպրութեան մէջ չէ

իծաղեցաւ իմ վերայ: Նա ասաց, թէ իմ առարկան միջին {դարերում} ահա խելքից հանել էր Եւրոպայում մի քանի թեթեւահաւա

թիւն ասուած խաւարին, որով պատած էր Եւրոպան միջին {դարերում}: Չէ իմանում, որ ամենայն հին բան լաւ է, չէ իման

որամանկ քաղաքականութիւնը։ Այսպէս ահա, միջին {դարերում} պապականութիւնը մեծամեծ քայլերով յառաջ գնաց դէպի ի

րորդ ամենախաւար դարին արձագանք եղած չլինի: Միջին {դարերում}, ջուրը կարող էր ուր ասես երթալ մի գաւազանի զարկե

ործ դնել: Մենք միջնադարեան ազգ չենք. միջին {դարերում} մենք ընկանք, միջին դարերում մեր հարստութիւնը կոր

եան ազգ չենք. միջին դարերում մենք ընկանք, միջին {դարերում} մեր հարստութիւնը կորուցինք: Չէ կարող լինել մի այ

, մենք պարտական չենք պահել: Կան ազգեր, որ միջին {դարերում} ծնեցան, նոքա ամուր կապուած են այդ դարերի հետ եւ

, եթէ ոչ նոյնպէս անտիկեան, ըստ որում առաջին երեք {դարերում} քրիստոնէութիւնը քաղաքացու իրաւունք չունէր Հայաստա

ը։ Պատմութիւնը պատասխանւոմ է՝ քա՛ւ լիցի։ Միջին {դարերումը}, մինչդեռ ժողովրդի դաստիարակութեանը հոգաբարձու էի

այի մէջ ցոյց է տալիս երկու ուղղութիւն. XV եւ XVI {դարերումը} Կարգը պատերազմում է թագաւորների միապետական իշխանո

լ այդպիսի բան։ Սխալւում է, եթէ յոյս ունի Մասեաց {դարեւանդի} Մուզայի վերայ: Թող յայտնի լինի Պ. Իսահակեանցին

որա գոչիւնը, նշանակում է, թէ Մուզայք կան Մասեաց {դարեւանդի} վերայ: Իսկ այն բանը, թէ " Հայաստանը ունի իւր ծո

սահակեանցը, որ այդպիսի բարեկամութիւն ունի Մասեաց {դարեւանդի} Մուզաների հետ, բայց աւելի երջանիկ լինելու չէ՞ր ա

չէինք ծանրաբեռնելու ձեզ, եթէ մօտ լինէինք Մասեաց {դարեւանդին} եւ եթէ նորա Մուզան խօսակից լինէր մեր հետ: Եւ ձեր

արած լինիք ձեր վառ երեւակայութեամբ Մուզայի Մասեաց {դարեւանդից}. պատճառ, մուզայք չեն բնակւում Արարատի վերայ, ա

նի, կոտոշներո՞վ, մինչ խոստովանում է, թէ Մասեաց {դարեւանդից} Մուզան գանչել է եւ դադարեցուցել է նորա գոչիւնը,

երեւի թէ Պ. Իսահակեանցը փոստով ստանում է Մասեաց {դարեւանդից} այդպիսի Մուզայք եւ նոցանից իմանում է ամենայն բան

կ կը լսեն իւրեանց ձայնի արձագանքը, ոչ եթէ Մասեաց {դարեւանդից}, այլ Րէդուտկալէից՝ Պոնտոսի եզերքից, ինչպէս ինք

ել է այս իրողութիւնը, կամ Մուզան ասել է՝ Մասեաց {դարեւանդից} Ղզլար վազելով: Ինչպէս մեծ խորհուրդ եւ ազդեցութիւ

արիտ, արժանի է զարմանալու: Մի՞թէ այդ եւս Մասեաց {դարեւանդից} Մուզան է ասել Պ. Իսահակեանցին: Ճշմարիտ, երջանի

քան խօսելու, մինչեւ որ Մուզան հարկադրուէր Մասեաց {դարեւանդիցը} դադարեցնել ձեր գոչիւնը...: Եղբայր, սիրական

ել նորան այնքան խօսելու, մինչեւ որ Մուզան Մասեաց {դարեւանդիցը} հարկադրուէր դադարեցնել նորա գոչիւնը: Ես խնդր

ական գավազանով հետ դարձնել հայերի համար հինգերորդ {դարը}, բայց այդ պարոնները փորձով կտեսանեն. եւ աստուծո

: Պ. Իսահակեանցը իմ միտքն է ձգում հինգերորդ {դարը} եւ ասում է, թէ " Խորենացիների նման մտավարժ եւ լի

բնաւորութեան: Հին խելքերը, որոնց զլացել էր {դարը} իւր ազդեցութիւնը, որոնք եւ գործարան չունէին իւրե

ով խօսելով, ստիպում են ժողովրդին եւս մոռանալ XIX {դարը}, մոռանալ շրջապատող հանգամանքները եւ յետ գնալ, հ

ատող հանգամանքները եւ յետ գնալ, հեռանալ մինչեւ V {դարը}, ես իմ կողմից կարելի է մեղանչում եմ... Կատարեալ

կները ինքեանք գրելու ժամանակ վերանում են մինչեւ V {դարը}, բաչց ժողովուրդը չէ կարող նոյնպէս գնալ V դարը՝

V դարը, բաչց ժողովուրդը չէ կարող նոյնպէս գնալ V {դարը} ՝ մեր պատուելի XIX դարու հեղինակութիւնքը կարդալու

նչաց ձեռքով եւ կէս մի յետոյ․ մինչեւ տասներեքերորդ {դարը} յաւելանում է շարականների թիւը: Մեր թարգմանիչքը ս

րի՝ մինչեւ տասնեւութերորդ դարու սկիզբը։ Այս {դարը} պիտոյ է աւելի բաղդաւոր ժամանակներ պատրաստէր Հայկա

եւերեքերորդ դարումը, որ մինչեւ տասն եւ հինգերորդ {դարը} խմորուելով՝ վերջապէս այս դարումը դուրս երեւեցաւ

նգիստ եւ անդադար ձգտողութեանը, կասկած 'չկար, որ {դարը} չէր լսելու նորան։ Յիսուսեանք լաւ ճանաչեցին այս ճ

մությունից սկսած), ապա ինձ ուղարկեցեք նրա 18-րդ {դարի} պատմությունը, որ արդեն վաղուց տպագրված է: Ան

ցի թարգմանությունն էին հանդիսանում, կարծես 19-րդ {դարի} հայը ստորագրությամբ պարտավորվել է հին հայերին՝ ա

ի դաստիարակներ, պետք է ծանոթանան մեր լուսավորված {դարի} առաջադիմության հետ եւ օգուտ ու առողջ հայացքներ ստ

անքն ու նրա բովանդակությունը, աչքաթող անելով մեր {դարի} աղաղակող պահանջները եւ մտավոր քաղցից մեռնող հայ ե

յերի մեջ, ինչպես այդ կատարվել եւ կատարվում է մեր {դարի} եվրոպական ժողովուրդների մոտ: Թույլ տվեք ինձ, ող

ագման եւ հանգամանքների մասին խօսք կայ միայն XVIII {դարի} Երուսաղէմի վանականներից մէկի, Հաննայի, տարեգրու

ն մի ձեռագիր, միայն չկարողացան ինձ ասել, թե ո՛ր {դարին} է վերաբերում. թերեւս այդ մասին խոսել են ժուռնալն

ին, որ տասն եւ ինն դարու մէջ ութերորդ ամենախաւար {դարին} արձագանք եղած չլինի: Միջին դարերում, ջուրը կարո

առաւօտ եւ երեկոյ աղօթք են կարդացնում, որ Հայերը {դարձ} գան եւ, դուրս գալով հերետիկոսութենից, մտանեն Պա

դրանն, պարսկականաւն վարէին եւ եթ գրչութեամբ: Ի {դարձ} առնել Վռամշապհոյ ի Միջագետաց, քահանայ ոմն յազգէ

լ եւ երթեալ առ Դանիէլ՝ հմտանայ քաջ նշանագրացն եւ {դարձ} ի ժողովն արարեալ, մատուցանէ Սահակայ եւ Մեսրոպայ

եղծեալ կոկորդախօս Գարգարացւոյ լեզուին նշանագիրս, {դարձ} անդրէն ի Հայաստան առնէ, եւ գտանէ զսուրբն Սահակ ի

ոքա, մարզեալ ի գիտութիւնս յունականին դպրութեան, {դարձ} ի Բիւզանդիոնէ արարին, բերեալ ի Հայաստան զկանոնակ

սորա եւ զհռետորական գիտութեանցն կանոնս առ գրեն ի {դարձ} փոխարինին պատուական ծերունւոյն: Այլ մեզ թուի՝ թ

յերը դժբախտաբար այնպիսի մի զարմանալի հոգվո տեր են {դարձած}, որ եթե չկարողանան կամ չկամենան մի բանի օգնությո

։ Բայց, լսելով ձեզ, դիմել մեր բոլորովին մարմին {դարձած} մեծատունների ոտքը, ազգի անունով բան խնդրելու համ

ան, մահիճ, վերմակ, սփռոց՝ ամենայն ինչ ջուր էր {դարձած}: Շատ մտածեցի այս երազի վերայ, բայց խելքս բանի չ

եղջիւրը: Փոյթ չէ՛, որ այս րոպէիս վատամարդիկ են {դարձած} այդ նահատակները խաժամուժ ամբոխի աչքում։ Փոյթ չէ՛

է իմ ասելուցս մեծատունների մասին, թէ մարմին էին {դարձած}, եւ մեղադրում է, թէ ինչո՛ւ համար շատ լաւերի միջ

նդհանուրի կարգը, իսկ միւսները ընդհանրապէս մարմին {դարձած} ենք ճանաչում, որովհետեւ հոգու համար ոչինչ հոգաբա

ուդովիկոսը մեռաւ՝ Յիսուսեան (եզուիտ, ճիզուիթ) {դարձած}: Առաւօտը վաղ վերադարձայ Փարիզ: Փարիզի մ

նգ, ապրում էին որպէս եւ իցէ. այժմ այն գործաւորը {դարձած} իւր չքաւոր ընտանեաց մէջ, չէ կարող եւ այն մի քանի

իտիկայն, որ համարձակ կարելի է ասել, թէ այդ բանը {դարձած} է մի մեծ ճիւղ մատենագրութեան եւ այն՝ շատ օգտակար

ր աշխատութիւնը, իւր տարիներով չարչարանքի վաստակը {դարձած} է այս րոպէիս մի յաւիտենական գեղեցիկ արձան, որով

րանսիական մեծ յեղափոխութեան շնորհքով մի փոքր մարդ {դարձած} կառավարութիւններով, մթնացնում է այն լուսակամարը

մարմնից բաժանել, նոյնպէս եւ անկարելի է չարութիւն {դարձած} մարդս դէպ ՚ի ուղղութիւն ածել: Այսպիսիները այն խո

իմանալով, որ հռոմէական ժողովրդին առակ նշաւակի է {դարձած}, պէտք է աշխատէր այն կեղտ անունը իւր վերայից քերե

որ, անխե՛լք խօսքերի համար, երկար ժամանակ ատելի {դարձած} լինելով իր եղբօրը, սպանուեցաւ նորա ձեռքով։ Ուզ

, եւ այլն, ամենեքին իւրեանց համար ջոկ ջոկ լեզու {դարձած} խօսում էին պ. Շաքարեանցի փոխանակ: Նա յայտնեց,

օրինակ երիտասարդ մարդիկ, նոր դեռեւս ընտանիքի տէր {դարձած}, նոր տեսած կեանքի արեւը, որոնք դուռը միշտ բաց է

եանցը յառաջ գնալով, արդէն վաղուց եւ ընտանիքի տէր {դարձած} էր: Ունէր բաւական մեծ գերդաստան, կին, որդիք,

թեան միջնորդութենով, որ ստանում էր կրակից, շոգի {դարձած} ցրւում է օդի մէջ. ածխածինը միանալով օդի թթուածնի

ունեցած ուրախութիւնը եւ սրտի ցաւը ուրախութիւն էր {դարձած} միայն այս յաջողութեամբ, որ նամակը կարողացաւ ուղա

եռացնում նոյնպէս պտուկից, որ համարեայ թէ կրակ էր {դարձած}, եւ որի միջի հեղանիւթի եռալու ժամանակ երեւում էի

իրէյ-խանից, նա իւր խելքովը շատ հարստութեան տէր է {դարձած} ճշմարիտ է, մի քանի մարդ կախել տալու պատճառ է եղե

նը Եւրոպայում, մինչ Հայոց ազգը՝ ծառայ եւ ստրուկ {դարձած} օտարի, վիզը դնում էր ամենայն հնարաւոր լուծի տակ

եցան այս գործի մէջ։ Անզօր Կարոլոս II-ը գործիք էր {դարձած} Յիսուսեանների ձեռքում։ Լուդովիկոս XIV-ը արդէն իւ

Մեցցաբարդան իւր դեսպանութեան ժամանակ խաղալիք էր {դարձած} Յիսուսեաններին. նոքա հաւատացնում էին Կայսրին, թ

էջ։ Մեծ թագաւոր Լուդովիկոս XIV-ը մեռաւ Յիսուսեան {դարձած}... )։ Այս կերպով Ֆրանսիայի համար Յիսուսեաննե

առաջ ամուսնաւոր քահանայ էր եւ այրիանալով վանական {դարձած} ։ Առհասարակ, տեղ-տեղ խրթին գաւառական բառեր, որ

սակին ըստ ճգնութեանցն ", այն ժամանակ ըստ-ի խնդիր {դարձած} բառը առնում է սեռական հոլովով եւ նորա մօտ դնում է

նից կան թուրքի բառեր, ընդհանուր ազգին գործածական {դարձած}, որոնց հայերէնը թէեւ կան հին լեզուի մէջ, բայց ե

բնաւ իրենց մթնոլորտի համար անգամ իսպառ հասարակաց {դարձած} չլինելով, նոցա միաւորութեան խնդիրն ենք բարձրացնո

գաւոր դրութեան մէջ, մինչ մեր անիւը կանգնած է իւր {դարձակէտի} վերայ, որ վազէ կա՛մ դէպի փրկութիւն, կա՛մ դէպի յ

այ գեղեցիկ եւ պատուական հոգու տէր մարդերի, որոնք {դարձան} ինձ շատ լաւ ծանօթք, բայց նոքա պարապում էին կամ ի

մի լոկ սովորութիւն, որ հայկական վաճառականք մշակ {դարձան} եւրոպացոց: Որեւիցէ ձեռագործ ապրանքով վաճառա

ւ ներհակ Շինեցին նոքա մի չար ամբարտակ. {Դարձան} թշնամի անհաշտ ազգութեան, Թափեցին արիւն Հայո

րի վերայ, որ սա չէ ընդունել: Թաբաք ծխողները {դարձան} երեք հոգի. ծխով լցուել էր ամբողջ տունը, ծխողքը

Երբ աւարտեց երգը օրիորդ Մարիամը, ամենի, աչքը {դարձան} կոմսի վերայ, որ լսեն նորա կարծիքը այդ երգի մասին

ակի ասեղը դադարեց եւ նորա բոլոր զգայարանքը լսելիք {դարձան}: Պատուելի Թիւթիւնճի-օղլու. Ինքս փոքր

աճելով այն փոքրիկ սերմից պապական հողի վերայ, ծառ {դարձան}, տերեւներ արձակեցին եւ պտուղ բերեցին այնպէս, ին

հ։ Նոքա զանազան խորամանկութեններով խոստովանահայր {դարձան} բոլոր Եւրոպական թագաւորներին, տիրապետեցին նոցա խ

դուրս չ'եկաւ բանդից, մինչեւ երկու տիկինները յետ {դարձան} տուն։ Բացի դորանից, խուզարկու ատեանը սկսեց հետե

րտումը, կը տեսանենք յետոյ, թէ ի՞նչ գործերի ծնող {դարձան} ։ Գարունը վերայ հասաւ։ Հարկաւոր եղաւ մտածել

՝ Իգնատիոսի յաջորդների օրովը, այդ բաները գործիք {դարձան} զարհուրելի քաղաքականութեան։ Իգնատիոսի վարքը

տամբեցան իւրեանց թագաւորի ընդդէմ, ծովային աւազակ {դարձան} եւ այժմ աշխատում են Չինաստան մտանել, որպէս զի Կա

սեանը, վասն որոյ երկու տէրութիւնքը եւս կողմնակից {դարձան} Յիսուսեաններին։ Կլեմենտ XI Պապը տեսաւ, որ ճար չ

ացքս դեպի հավիտենական քաղաքը: Այս Հռովմը փորձանք {դարձավ} մարդկության գլխին: Ստրկության եւ բռնակալության փ

աջ տանելու վսեմ նպատակով, բայց հետո, վերջապես, {դարձավ} գանձվող դրամի հսկիչ. այնուամենայնիվ ավելի լավ վի

լոր վտանգներից հեռու եմ, այդ զրկանքը կրկին զգալի {դարձավ}: Մոտալուտ տեսակցության ձեր հույսը, որի մասին

անի լինի քեզ: - Կրկին աջահամ... Անէ՜. որ մարդ {դարձար} եւ խալֆայ եղար, գնաց: Ո՞վ իմ մխիթարիչ, ար

յդ բոլորը գրել էի ես նորա ճակատին. նա Բրամինապետ {դարձաւ} իմ ազդեցութեամբ: Գրել էի նոյնպէս, որ նա ստանալո

կութիւնը չքաւոր մարդերի համար բաւական օգտակար բան {դարձաւ} վերջին ժամանակներում, երբ գետի ափում ամբարներ ու

Բէգզադէն է: Բէգզադէն չդարձաւ, գլխներիս փորձանք {դարձաւ}, կարող էք ասել՝ ի՞նչ պիտոյ է առնել, այսպիսի Բէ

նս թափել ազատութեան անունի վերայ: Այդ միջոցը {դարձաւ} իմ համար մի գեղեցիկ ուսման ժամանակ, այդտեղ աւելի

Թէեւ դոյն այդ պարծանքի առարկան ժամանակներից յետոյ {դարձաւ} ֆրանսիացոց համար մի խայտառակիչ վկայութիւն թագաւոր

սներկու ամիս քաշուած, մտիկ ընելով գլուխնիս դդում {դարձաւ}... Քաջութիւնը Մխիթարեան համախոհացը չէ, բայց յան

ւ իրաւունքը, այն րոպէից, ասում ենք, ազգութիւնը {դարձաւ} կառավարութեանց հալածող ուրուականը: Եթէ հաւասարակ

Կարօտ շատ նստաւ Դալար արօտի, Ծով {դարձաւ} թափած Արցունքըն աչքի։ Քո գալն ի

Արդիւնք բնութեան է մարմին"։ Բնութեան {դարձաւ} ոգին հնազանդ, Հողս միստիկի գլխին:

նելով իր թագաւորին: Յայտնի է, թէ Գերմանիան մարդ {դարձաւ} Ֆրանսիս XVIII դարու փիլիսոփայութեամբ, որի վերջին

դինալի մօտ երկար ծառայելով, բաւականին արծաթի տէր {դարձաւ} անգոսնելի ճանապարհով: Յետոյ այս քահանայապետի օրե

, որ Ղազարի այս տեղից վերադառնալուն բուն պատճառը {դարձաւ}, որ մարդիկ միւսանգամ խմեն նորա գիտութեան աղբիւրի

բութեամբ ամուսնանալով, այս աշխարհի երկրորդ հայրը {դարձաւ} ։ Այսպէս եւ մարգարէների մէջ մեծը՝ Մովսէ՛սը. այ

արմանում ենք այն ծանօթաբանութեան վրայ (որ պատճառ {դարձաւ} մեզ ակամայ այսքան խօսելու) " կամ զՎաղարշապատ իմա

ւն։ Դնենք, թէ այդ թուականից սննդակից եւ խաղակից {դարձաւ} Փարպեցին Վահանին, դնենք, թէ Փարպեցին " ըստ տիոց

է՛ք կորէ՛ք, յիմարներ: Uատանան սորանից յետոյ {դարձաւ} դէպի իւր Բէհեղզեբուղ վէզիրը եւ հարց արեց օրական կ

Սատանան, ձգելով Աստարօտը դէպի երկրի երեսը, հետ {դարձաւ} փառահեղութեամբ, փչուեցաւ եւ ասաց. - Տեuանո՞

ւելի հեշտ ու յարմար լինի կարդալ: Բուբանդուսը {դարձաւ} դէպի նա քամակով եւ գլուխ տուեց մինչեւ ի գօտին: Ե

դիսից, որ հրովարտակ պատրաստել տայ։ Սատանան {դարձաւ} դէպի գրականութեան դեւը ասելով. - Տեսանում ես ինչ

եան կրօնաւորների կարգը Քեօլն քաղաքում եւ վերջապէս {դարձաւ} Րեգենսբուրգի եպիսկոպոս: Սա եւս Բեքոնի նման աշխատ

էս ուսումնապետ Ալքիմիայի: Մի օտարոտի անցք պատճառ {դարձաւ}, որ նա հրաժարուի այդ պաշտօնից: Նա, ուսուցանելո

ան, անդադար մշակուելով, փոխեց իւր տեսութիւնը եւ {դարձաւ} այսպէս. որովհետեւ ոսկու բաղկացուցիչ մասները շատ

իւր կարգով մի փոքր ժամանակից յետոյ նոյնպէս ջալալի {դարձաւ}: Դարձեալ վերջացան տիրացուի երկբայական խնդիրն

կ Մահտեսի Թովմասի հետ միասին, որով խօսակցութիւնը {դարձաւ} հասարակաց: - Յառաջ գնանք եւ չդադարենք սորա վ

բռնել էր մի թուղթ: Կոմսը վերջացնելով իւր խօսքը, {դարձաւ} դէպի օրիորդը հարցանել, թէ ինչ թուղթ էր այն: Օրի

թէեւ գեղեցիկ հռչակուած, սակայն իմ ընտանիքի համար {դարձաւ} մի անախորժութեան անլուծանելի մակարդ: Ո՛վ ճանապար

ց, երբ աչքը բարձրացնելով չորս կողմը նայեցաւ, ետ {դարձաւ} կրկին իւր գնացած ճանապարհից ու կամաց-կամաց մտաւ Թ

շակը ճանապարհ ձգած Շահումեանցին, ճրագը ձեռքին ետ {դարձաւ}. նամակի պատասխանը գոգնոցի գրպանում էր: Երբ ն

կոյն յաւելացան այլ եւս եօթն, որոնցով բոլորի թիւը {դարձաւ} տասն եւ վեց։ Աւետիքի հալածանքը սաստկանում էր, ե

յն հաղորդակցութիւն այս քաղաքի հետ կտրուած է, յետ {դարձաւ} վերստին Մանրէզ։ Նա վերջացուց երեսը ածիլելը, նոյ

ասել էր իւր նպատակին, փոխուեցաւ. նա մի այլ մարդ {դարձաւ} բոլորովին, նորա սիրտը յղացաւ նոր խորհուրդ աւետար

ց, երեւեցաւ նորա մէջ մտածողութիւն եւ անապատականը {դարձաւ} Քաղաքագէտ (politicus), դարձաւ հիմնադիր մի հզօր

ն եւ անապատականը դարձաւ Քաղաքագէտ (politicus), {դարձաւ} հիմնադիր մի հզօր Կարգի։ Լօյոլան, տեսնելով Ք

Վարժութիւնը"։ Այս կերպով Ֆաբեր առաջին հետեւողը {դարձաւ} Իգնատիոսին։ Սորանից պակաս դժուարութիւն չ'կրեց Իգ

ամար դարձեալ Ֆերդինանդոսի եւ Իզաբելլայի պալատական {դարձաւ}. ամենայն տեսակ կեղծաւորւում էր Կսաւիէի առաջեւ,

Պետրոս Կարաֆֆա եպիսկոպոսի առաջեւը (որ յետոյ Պապ {դարձաւ} ՝ Պաւլոս IV անունով) եւ բոլորովին արդարացաւ նորա

հրաժարուեց միանգամայն, եւ Կարաֆֆայն այս պատճառով {դարձաւ} նորան թշնամի։ Այս միջոցին Իգնատիոսի աշակերտք

րբութիւն եւ ապաշխարութիւն։ Այսպիսի կեանքը սիրելի {դարձաւ} Իգնատիոսին. նա դիպուած էր որոնում, որ կարողանայ

ւ, որով ծովային ճանապարհորդութիւնը շատ վտանգաւոր {դարձաւ} ։ Այն ժամանակ Իգնատիոսը հաւաքեց իւր ընկերքը եւ յա

ողմը շրջէ նորան։ Երբ այս անօգուտ եղաւ, նա լրտես {դարձաւ} եւ Ֆերդինանդի բոլոր մտածութենների մասին ծանօթութի

աբանութիւն տալով ամբողջ սահմանադրութեանը, պատճառ {դարձաւ} վերջումը, որ Յիսուսեանք չ'ընդունին այս ժողովքի բ

կան բնաւորութիւնը եւ յատկութիւնը, այժմ կիսով չափ {դարձաւ} աշխարհական, որ (ինչպէս կը տեսանենք յետոյ) շատ

այի նոր շինած սերմնարանի գլխաւոր տեսչութիւնը, որ {դարձաւ} յետոյ Յիսուսեան ամենահարուստ եւ ամենամեծ Կօլլեգիո

րան նոյնպէս եւ այլ Յիսուսեանք, որոնց մէջ երեւելի {դարձաւ} Կրիմինալը։ Կսաւիէ սոցա մի մասնը թողեց Մալակկայու

յսրի մօտ, որ չունէր եւ ո՛չ մի չինացի, դաստիարակ {դարձաւ} Կայսերական Աթոռի ժառանգին եւ համարեա՛ թէ ազատակամ

հերետիկոսութեան մէջ։ Այս միջոցին մայրաքաղաքը {դարձաւ} Սուրբ Լիգայի ընկերակցութեան կենդրոն։ Տասն եւ վեց

, ո՛չ թէ միայն օտարացաւ ժողովրդից, այլ եւ ատելի {դարձաւ} նորան։ Լուդովիկոսը սկսած այն պատերազմից, որ արե

վտանգ էր միանգամայն։ Այս միջոցին ամենայն աչք {դարձաւ} այն մարդի վերայ, որ կանգնած էր թագաւորի մօտ՝ առ

աւոր զարգացման: Այս ծրագրի իրագործման առիթ {դարձաւ} անցեալ տարում մեռած Երուսաղէմի հայոց պատրիարքի տե

փար է։ Մարդը մեղաւո՞ր եղաւ, որ հետախոյզ բանասէր {դարձաւ}, որ նստի ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ։ Ասեն

ի հետ, որ շատ կարելի է թէ անաջողութեան էլ պատճառ {դարձաւ}: Եթէ երբ եւ լինի այդ կիսատ մնացած գործը աւարտուի

ախորհուրդ միջնորդութիւնը եւ այլն եւ այլն: Այս էլ {դարձաւ} անգի՜ւտ Աբովեանի " Վէրք Հայաստանի " գործի մէջ Մու

ոյ հռոմէական բարքի ընդհանուր ապականութեան ժամանակ {դարձաւ} ազնիւ երիտասարդների, պատրիկիոսների, ծերակոյտ մա

փար է: Մարդը մեղաւո՞ր եղաւ, որ հետախոյզ բանասէր {դարձաւ}, որ նստի ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ: Ասեն

ական աշխատութեան մասին, որ մեզ շատ մտքերի պատճառ {դարձաւ}, որպէս եւ շատ էջեր լցնելու. մենք, հրապարակով,

որ մինչեւ անգամ եւ քրիստոնէութեան մէջ անկիւնաքար {դարձաւ}. " 'ի սկզբանէ էր բանն եւ բանն էր Աստուած եւ Աստո

ատանայական հայեցուածով առողջն տեսանել: - Դու {դարձեա՞լ} խօսում ես այդ լեզուով: - Ո՛չ ապաքէն համոզեց

- Աստուծոյ բարին, - պատասխանեց խօսակիցը: - {Դարձեա՞լ} գերեզման... - Օրհնած, այս տարի դեռ տասներ

եւ թե այսու եւս չընդունին, քսան անգամ եւս կգրենք {դարձեալ}, չենք թողուլ, որ դուրս մնայ, բայց մինն ալ բաւա

րդար խղճի, թերեւս եւ բռնութեամբ իսկ բեւեռեսցեն, {դարձեալ} անդատապարտ համարիմ օրինօք, զի այդոքիկ յօրինեալ ե

հռչակ Ճեմարանէ Ձերմէ, յորում կարգեցեալ էի ի Ձէնչ {դարձեալ} ՝ դասատու հայկական դպրութեան ի ստորին դասատունս:

ութկովայ առ Ձերոյին գերազանցութիւնս՝ ի նոյն միտս {դարձեալ}: Բայց իշխանութիւն տեղւոյս Համալսարանի տեսեալ զայ

եռինն, այլ զոր բարձէք սիրով յանուն ազգի, յազգէն {դարձեալ} աղաչիք հանել ի նաւահանգիստ անդորր, ճարտարութեամբ

հիւպատոսարանն Ռուսսիոյ: Ուստի ի վաղիւ դիմեցից {դարձեալ} ՚ի դեսպանատունն առ ի յայտնել զպատասխանւոյն եւ առ

սունս, յորոց զկէսն, այսինքն զութն մասունս թողու {դարձեալ} յօգուտ ` քաղաքին Նախիջեւանայ, այսինքն յօգուտ դպր

լ զայլոց հրիտակաց, թողելոց այսրէն, ընդ այնոսիկ {դարձեալ} ժամանակս: Ի գործոցն ինձ յանձն եղելոց եւ յերես

սէ Ծատուրեան Աղաւելեան: Այլ զայսմանէ ճգնեցայց {դարձեալ} ճշտել զտեղեկութիւնսն, թէ աստ ՚ի Կալկաթա եւ թէ ի

անեանին, առ ՚ի հիմնել ՚ի Փարիզ զդպրոց: Երեւի {դարձեալ}, թէ հանգուցեալ Ներսէս կաթողիկոսն կարգեալ է ՚ի մա

ն է հարստութեան եւ պատւոյ, Ղազարդ այդ ծառայ մնայ {դարձեալ} առաջնորդին։ Այսմ սակաւուք նմանի սեղանաւորութի

մանէթս արծաթոյ եւ որ ի հարկէ մինչեւ ցարդ աճեալ է {դարձեալ} ընդ ձեռն տօկոսեաց: Զայսմանէ ՚ի խօսիլ իմ ընդ

ստան բանալով սկսեցին պահանջել այդ գումարը, եւ նա {դարձեալ} կամակորուեցաւ, այն ժամանակ պահանջողքը իրաւաբանակ

ւ ոչինչ հնար չկայ դուրս գնալու: - Ո՛վ գիտէ՝ {դարձեալ} ինչ բանով ես պարապած. դու զուր տեղը երեք օր տանը

ից: Ամպերը կամաց կամաց ցրուեցան, եւ տեսանում եմ {դարձեալ} Արամազդը, բայց մարդու միսը վերան փուշ փուշ է լին

նելով, ստացել էի, բայց երբ տեսայ, որ կամակոր է {դարձեալ} եւ կամի իմ հետ պատերազմ բանալ, եկայ Ոլիմպոս: Դո

ահել էի վահանիս տակ, որ անտեսանելի էր նորան, եւ {դարձեալ} լսելով նորա յիմար ընդդիմախօսութիւնքը՝ արձակեցի,

ապրանքը, եթէ սորան վաճառում է նա Եւրոպայի մէջ եւ {դարձեալ} միլիոններ է վաստակում կարճ ժամանակի մէջ, ի՛նչ պա

ւելի դրութիւնը ուսման հանդիսում, հրաշք էր գործել {դարձեալ} " Մեղուի " 37 համարում: Բայց այդ յօդուածը գրելու

արեւին չորացնելու եւ ապուխտ շինելու համար, բայց {դարձեալ} վէրքեր չէին, որ չորացնում են։ Գաստռօնօմիան գործ

ունին, թէ ազգը եւ թէ նորա պակասութիւնքը։ Ասածս {դարձեալ} ապացուցանում է այդ պարոնը՝ ասելով, թէ " ազգը պա

արծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել: {Դարձեալ} մի նոր զարմանք. պատճառ, առաջին անգամ հրապարակեց

ան իւր մահու վրիժառութիւնը... Ազուչենայի ականջին {դարձեալ} լսւում են մօր վերջին խօսքերը՝ վրէժ, վրէժ: Խեղճ

թիկունք դառնան մեզ, որպէս եւ մեք նոցա: {Դարձեալ} մի այլ նամակ ստացայ Պ. Գամառ-Քաթիպայից (Ս. -Պետ

կ ես՝ միայն, ժամանակը՝ փոքր. ո՛ր մինին գրես: {Դարձեալ} Աստուած կեանք տայ Պ. Շահբէգին, որ չէ մոռանում ի

շեմքից, երկու զրահաւորուած մարդիկ բռնեցին ինձ եւ {դարձեալ} տարան եւ փակեցին գոմի մէջ: Այսպէս անցաւ իմ ա

գթութեան օրը: Վերջին խօսքերը ասելու ժամանակ {դարձեալ} վեր բարձրացրեց ձեռքերը եւ աչքերը, բայց սոքա արտա

ն օրը հրաման ստացայ ներկայանալ Շամիլին: Ինձ {դարձեալ} ընդունեց նոյն սենեկի մէջ եւ մի քանի բառ խօսելուց

եք՝ պիտի վերջանար այդ քարոզութիւնը, պիտի խաւարը {դարձեալ} տարածէր իւր մառախլապատ եւ մահադէմ վարագոյրը մեր ա

ւմ, ծա՛նր բան է անձնաքննութիւնը... Մտածութիւն, {դարձեալ} մտածութիւն, անվե՛րջ մտածութիւն... Այս եւ ա

գրողի կենդանութիւնը ապացուցանելու համար: Չկամիմ {դարձեալ} մէջ բերել իմ առ ու տրական գործերիս ընթացքը, որով

, այն ժամանակ, անտարակոյս, շոգին կը լուծանուէր {դարձեալ} դէպի հեղուկ մարմին՝ նաւթ: Այս համառօտ ծանօթաբան

աբանական եւ կենդանաբանական օրինակների: Այնտեղ են {դարձեալ} հիւրընդունարանը եւ կառավարչի եւ վերակացու կամ դաս

" անիկայ մեզնէ շատոնց ի վեր զատուած է " ըսելով, {դարձեալ} նոյն " ա՛ս ալ անցաւն " ըսել էր նէ, ինչո՞ւ համար

թեթեւութեամբ վճարել այս քանակութիւնը արծաթի: Ես {դարձեալ} չեմ տարակուսում, եթէ միայն ընկերութիւնը հաստատու

վճարող չլինի... գո՛նէ, մի քանի տարի ժամանակով, {դարձեալ} կ՚ապահովէ իւր գիտութեան համբաւը, որ սկսել էր արդ

այց մի՞թէ ստոյգ չէ առածը. " Նման զնմանն սիրէ"։ {Դարձեալ} պիտոյ է ասենք ճշմարտութեան պարծանքի համար, որ այ

ատմական գործերում զրկուած է ամենայն արժէքից: {Դարձեալ} Պ. Խուդաբաշեւը գրում է. " Թէեւ կարելի էր, յետո

արիւրաւոր գործարանը եւ բիւրաւոր գործաւորքը մնացին {դարձեալ} անգործ, անհաց, անտուն եւ անտէր: Բողոք բող

լ: Հասարակ ժողովուրդը դառնում է իւր բնակարանը եւ {դարձեալ} պիտի հարկ տայ ազնուականին այն հողի համար, որ գոր

կղզիներ, բնականապէս եւ գլխաւորաբար յառաջանում են {դարձեալ} Բրիտանիոյ մէջ հասարակ ժողովրդի հող չունենալուց:

սան տէրը դառնայ երկու կամ մի, այդպիսի դիպուածում {դարձեալ} նոյն թշուառութիւնը չէ՞, ինչ որ այժմ ունիս Անգլիո

ւ խեղճ մարդը, վարատական եւ անհող, հարկադրուեցաւ {դարձեալ} իւր օրական հացը ճարել՝ ստրկանալով ուրիշին:

հետ, նա բողոքում է նորա ընդդէմ, եւ նորա ընդդէմ {դարձեալ} պաշտպանում է եւ քարոզում է տպագրութեան անպայման ա

երկրագործութիւնը եւ գնաց քաղաք, վաստակ է առնում {դարձեալ}, բայց երկրագործութեան եւ այն վաստակի մէջ կայ մեծ

մ է ծակ տակառի մէջ ջուր լցնելու"։ Մոռանում է, {դարձեալ}, որ գաւառները Կրեսոսի առասպելեալ գանձարանքը չեն

ու համար: - Այո՛, ընդունում ենք այդ, բայց {դարձեալ} կարելի է գործ կատարել: Մի՛թէ սակա՞ւ տեղեր կան մե

վաճառականութիւն. վաճառականը թերեւս ինքը շահուի, {դարձեալ} ազգին բան չկայ: Ի՞նչ կ՚օգնէ սորա անհատական հարստ

պէս չէ բղխում մարդկային կեանքից եւ որ չէ դադարում {դարձեալ} մարդկային կեանքի վերայ, քանի որ մարդը ապրում է ե

ական խնդիրը մահու եւ կեանքի խնդիր է, կրկնում ենք {դարձեալ}: Եւ անկարելի է Հայոց ազգի հիմքը նորոգել, ոյժ եւ

անել, որովհետեւ ոյժ չունի, եւ եթէ ունենար եւս, {դարձեալ} ընդունայն, քանզի բնակակից լինելով մի կաթուածահար

ազգի վիճակը առնում ենք իբրեւ իրողութիւն եւ նորան {դարձեալ} իբրեւ վկայ դնում ենք ազգի առջեւ: Այսքան տարիներ

րթալով Եւրոպա եւ պատրաստուելով այնտեղ, հասնում է {դարձեալ} Ասիա, անցնելով մի քանի ձեռքերից, նոյնը՝ աւելի

ք օգուտ քաղել իւրեանց դրութենից: Կարող են, {դարձեալ}, դիմադրել, որ եթէ մեր հայեացքով, միայն մարդ ու

մարդը ապրել է Հայի անունով, թէ մի այլ անունով, {դարձեալ} միեւնոյն մարդն է, եւ այլն: Այո՜, եթէ հաւա

կայ, բայց ազգը չկայ: " Ազգը եղած ժամանակ, {դարձեալ} այդպիսի մարդերից չէ՞ր բաղկացած: Այս ի՛նչ բաբելոն

ն անձնաւորութիւնը՝ նորա ազգութիւնը. համարւում է {դարձեալ} մեռած, դատապարտուած եւ իրաւունքից զրկուած, եթէ

ի նեղսրտեցաւ, չենք վհատում: Մեք, ուրիշ անգամ, {դարձեալ} կը խօսինք նորա հետ այս խնդիրների վերայ եւ մեր ամե

, որտեղից խոտորեցանք եւ դէպի այնտեղ հրաւիրում ենք {դարձեալ} մեր ընթերցողների ուշադրութիւնը: Որչափ շօշափ

հասնի հարիւրին 5-6 տասանորդ: Իսկ թոռներիդ որդիքը {դարձեալ} պիտի մտանեն այն աղքատ ընդհանրութեան մէջ, որից դո

բարձրութեան մէջ: Կանուխ, թէ ուշ նա պիտի դառնայ {դարձեալ} դէպի այն ընկերութիւնը, որից կեանք էր ստացել սերո

ւթեամբ գահավիժում են իւրեանց հպարտ բարձրութենից, {դարձեալ} դէպի ծով: Այս, բնութեան օրէնք է, օրէնք, որ մի

ջ, այլ մինից անցաւ դէպի միւսը, որ վաղը կ'անցանէ {դարձեալ} դէպի մի այլ միւսը: Եթէ այսպէս չլինէր բանի զ

քը անարգում է մարդկային արժանաւորութիւնը: Այստեղ {դարձեալ} երեւում է բռնակալական ոգին, այստեղ դարձեալ կոպիտ

յստեղ դարձեալ երեւում է բռնակալական ոգին, այստեղ {դարձեալ} կոպիտ կերպով նշանւում է մինի ոյժը, իսկ միւսի տկա

աչքում դու ամբարիշտ ես: Եւ ի՞նչպէս չդառնաս {դարձեալ} դէպի տնտեսական խնդիրը, որ եթէ կարգի դրուած լինէր

յց թատրոնից դուրս գնալու ժամանակ, երբ պիտի մտանէ {դարձեալ} իւր ատմոսֆերի մէջ, չէ մոռանում իւր հետ առնուլ իւ

երի մէջ, չէ մոռանում իւր հետ առնուլ իւր դիմակը. {դարձեալ} դնում է աչքին տեսութիւնը խարդախող ակնոցները եւ ահ

եսցեն համեմատ իմ ի ներքոյ գրեալ պատուիրանին: Արդ {դարձեալ} եւս յիշեալ Աննային եւ Սուզային պատուիրեմ, զի ի վ

թ եւ մին պատահեսցի ի վաճառս, զայնոսիկ եւս գնեցից {դարձեալ} ի ժառանգութիւն յիշեալ դպրատանցն, եւ որպէս յիշեալ

եւ երեք կտակակատարքն եւ երեք սամատեարքն, թողում {դարձեալ} մնալ հաստատուն առ ի կառավարել եւ ի ժառանգել զմիւս

րթ Սոխակի միշտ թովիչ դայլայլն է հնչում "... Նա {դարձեալ}, թէ ` " Ո՞վ ես, քեզ չեմ ճանաչում"։ " 0՜, չը

ն՝ Սոխակին ցանգ մեղեդի աղու "... Նա {դարձեալ}, թէ - Ո՛չ գիտեմ զքեզ: " Ո՛չ զսիրոյ քաջ զե

դ դժպհիլ Ադամայ, Թեւապարէ սաւառնեալ: {Դարձեալ} ժպտի եւ գրգայ: Այլ զի Ադամ ոչ ընդ խաղ

Շոգ օրերում լայնատերեւը: Նա գանչու՞մ է {դարձեալ} իւր մօտ Անապատի անցաւորքը: Անմխ

իս՝ յետքից կարմիր գոյն թողեց: Ես նստած եմ {դարձեալ} նոյն տեղ նկատում եմ աշխարհի Մեքենական գործո

. Ինձ ո՞վ կը տայ նոր զօրութիւն, Եթէ {դարձեալ} դու չօգնես: Մուսա՛յ, յանգիր դու իմ

Ինչքը վատնել անխնայ: " Հայրիկ, {դարձեալ} թռաւ մի աստղ, Վայր ընկաւ նա երկնքից.

Դողդոջուն աչքին այդ մարդասպանի Երեւել {դարձեալ} կապոյտ երկնքում: Թո՛ղ գէթ իմանար այդ

երազ էր... ո՛վ գիտէ, գուցէ այս երեկոյիս, {Դարձեալ} կը թափուի մի մարդու արիւն. Բայց նոյնպէս պա

մ է ու երգում է, Նորա երգը սիրտ կախարդող է {դարձեալ}. " Կտրի՛ր, կտրի՛ր, սրաբերան իմ տապար,

, իմ սիրական, ասա՛ ինձ, Մօտենում եմ նորան {դարձեալ} ասելով. Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ ես եկա

Պատրաստում եմ ես քո դագաղի համար"։ Ասաց, {դարձեալ} անյայտացաւ. ես մնացի: Քայքայուելով

Հեռուիցը երեւեցաւ իմ աչքին. Մօտ վազեցի, {դարձեալ} տեսայ..... ես նորան, Մի գունաթափ, տխու

սիրտս զարկում էր կատաղած: Նա փորելով {դարձեալ} երգում էր մի երգ՝ Մի սրտաշարժ, մի շատ տխ

րկաչափ գետնափոր"։ Մօտենում եմ նորան {դարձեալ} խնդրելով. - Իմ նազելի, իմ սիրական, ասա՛ ի

քնար, այլ մի՛ հնչեր ինձ, Ապոլլոն, յե՛տ առ {դարձեալ} դու նորան, Տո՛ւր մի այլ մարդու, որ ընդունա

Թէեւ այսօր պիղծ բերաններ Ոմանք, {դարձեալ} քո ընդդէմ ` Ոռնան ինչպէս քաղցած գայլեր.

ուտ դիմակները դնում են երեսին, Այդպիսիներին {դարձեալ} պատւում ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Է

յլեց։ Իբրեւ մարգարիտ թափուեցան գետին, {Դարձեալ} առաջին բարկութեամբ ասեց։ " Իմ արդար դ

տին կրկնեցի: Այսօր ինձ յայտնեցին, թէ տեսութիւնը {դարձեալ} դադարացրած է եւ թէ վերստին խնդրւում է թոյլտւութիւ

ը] նշան[ակուած է] 27-ին: 22-ին լերդս գրգռուեցաւ {դարձեալ} երեկոյեան: 23-ին շարունակւում է. վատ գիշեր անցո

գնահատելով կարելի է վարձատրել մի առաքինութիւն եւ {դարձեալ}, պատմել եւ պատուհասել մի չարագործութիւն: Բայց չ

եւ նոցայ յարուցանողը, պահողը եւ դարմանողը ազգն է {դարձեալ}: Անցան այն ժամանակները, երբ մարդիկ ոգեւորւու

լէտի բերանով, բանտ է անուանում երկիրը եւ մնում է {դարձեալ} երկրի վերայ, իսկ Պ. Չամուռճեանը թռչում է նաեւ Օ

անը թռչում է նաեւ Օրիօնից բարձր... Գիտենք, {դարձեալ} պիտի պար գայ Հերոդիադան, դարձեալ պիտի աշխատութիւ

.. Գիտենք, դարձեալ պիտի պար գայ Հերոդիադան, {դարձեալ} պիտի աշխատութիւն յանձն առնու Պ. Չամուռճեանը իւր

ի իրաւունքով գրաւում է մեր ուշադրութիւնը եւ նորան {դարձեալ}, առանց եւ վայրկենական երկմտութեան, նուիրեցինք մ

պարբերութեան ընդդէմ, մասնաւորապէս, պիտի եռ գան {դարձեալ} ախտերը, պիտի դարձեալ կրկնեն նոյն բանը, ինչ որ վ

մասնաւորապէս, պիտի եռ գան դարձեալ ախտերը, պիտի {դարձեալ} կրկնեն նոյն բանը, ինչ որ վաղուց արդէն լսում ենք

մայի եւ ամուլ կեանքի վերայ. աղեխարշ սրտմտում ենք {դարձեալ}, տեսանելով, որ այս անգործութեան, ծայրացեալ թշո

մ է այս անախորժ զգացողութիւնը, մինչ հայ մարդիկ, {դարձեալ}, հանդէս են գալիս եկեղեցականների մտացածին իրաւուն

ազովսքիի Վարդապետարանը: Այս Վարդապետարանն էր {դարձեալ}, որ, առանց նորա դատապարտութիւնը քաջափայլ մինիստ

յ՝ հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան, յետոյ՝ {դարձեալ} հրահանգ, դարձեալ հրահանգ, տասը քսան անգամ միեւն

նէական վարդապետութեան, յետոյ՝ դարձեալ հրահանգ, {դարձեալ} հրահանգ, տասը քսան անգամ միեւնոյն բանը՝ զանազան

], կաթ[ողիկոսի] թղթ[ով] 116 Հայրապետեանցին 117 {դարձեալ} նորան [Տրապիզոնից] Նոյեմբեր 16 118 Միանսարեա

անցին 25 մեր տունը 8/20 26 Հայրապետեանցին 27 {դարձեալ} նորան 6/18 28 Խաֆաֆեանցին 29 Մատթ[էոս] սրբազան

րդ[ան] Խալիբեանցին 5/17 32 Կովայլսկուն 11/23 33 {դարձեալ} նորան 15/27 34 Մարիա Նիկոլաեւնային 35 Րուդնեւի

5 Րուդնեւին 36 Խաֆաֆեանցին 37 " Մեղուին " 38 {դարձեալ} 39 մեր տունը 40 Կովայլսկուն 22/6 41 Հայրապետ

ւնը 40 Կովայլսկուն 22/6 41 Հայրապետեանցին 42 {դարձեալ}, պաշտօնական 43 դարձեալ, Խաֆ[աֆեանցին], ձեռքո

41 Հայրապետեանցին 42 դարձեալ, պաշտօնական 43 {դարձեալ}, Խաֆ[աֆեանցին], ձեռքով 44 Խաֆաֆեանցին 45 Կո

յրապետեանցին 68 Ստանիսլաւին 69 Սուաճեանին 70 {դարձեալ} նորան 71 Uանասարեանցին 72 Բուդաղեանցին 73 Խ

ունիս 12/24 88 Հայրապետեանցին, պաշտօնական 89 {դարձեալ} նորան, հասարակ 90 Խաֆաֆեանցին, Պ[ետեր]բուրգ

37 Ս. Հ. Աբգար Մարտ 3 38 Պապային 39 նորան {դարձեալ} 8 40 Քեաթիպեանցին 11 41 Քեաթիպեանցին 12 42 Բու

րձնում պատմութեան հոգեբանական տարրի վրայ: Այստեղ {դարձեալ} ասում է, թէ ներգործող անձը հանդէս չէ գալիս որպէս

ութեան: Բոլոր այն " ուրեմն "-ները դուրս են գալիս {դարձեալ} այն մովսիսական եսական ոգու ազդելուց, որպէս թէ այ

ւթեան մէջ նոյն ոգին յանցանք է գործում, նոյն ոգին {դարձեալ} պատմում է յանցանքը: Սորա արդիւնքը որչափ որ ըստ ե

նի յանցանք յղանալ, յանցանք գործել, եւ նոյն սէրը {դարձեալ} ընդհանրական փոխազդեցութեամբ եղած յանցանքն էլ ներո

ծը դրական ճշմարտութիւն է, նա ինքնակայ քննութեամբ {դարձեալ} կը գայ դէպի նաեւ անհնարին է որ չգայ, իսկ թէ համե

, բարոյականութիւն: Գերբնական մասը մարդուն մէջ է {դարձեալ}, ուստի եթէ բնական փիլիսոփայութիւնից դուրս գայ,

լի չէ նա այդ մասին, ոչ միայն պախարակելի չէ, այլ {դարձեալ} զարմանալու արժանի մարդ է, որովհետեւ նորանից առաջ

արդարեւ երկիւղը, թէ համաշխարհական հանգստութիւնը {դարձեալ} կը խանգարուի, հանգիստ չէ տալիս Հեգելին: Շարժողո

պ. Հայմը մեծապէս սխալւում է, եւ դորա պատճառն է {դարձեալ} գերմանական փիլիսոփայութիւնը: Նորա, որպէս առաջադ

երի վրայ Բոնապարտը մերկեց իր երկաթը: Ազատութիւնը {դարձեալ} ապաստանեցաւ դէպի այն կղզին, որ միայն մի նեղ ջրան

րող է ենթարկուել սրբագրութեան: Սորանից երեւում է {դարձեալ}, որ անգլիական սահմանադրութիւնքը բխում են ազգի հո

իշխող եւ իշխեցեալ ", ինքը դնում է օրէնք եւ ինքը {դարձեալ} հնազանդում է նորան. վերստին փոխում է օրէնքը եւ ա

շատակարանիդ մէջ, կամ Յիշատակարանիցդ դուրս, բայց {դարձեալ} Հիւսիսափայլի մէջ: Գտանւում էի ես Փարիզում

ծ արտասուք թափելովս, վեր կալայ ձեռիս գաւազանը եւ {դարձեալ} շարունակեցի իմ զբօսանքը: Յանկարծ տեսանում եմ, մ

, ասացի ես նորան, ազնիւ բարեկամ, քո հարցմունքը {դարձեալ} կենդանացնում են իմ մէջ այն տխուր յիշատակների պատկ

որ ձեր հարցասիրութիւնը մնար անլցուցանելի: Սկսենք {դարձեալ} նոր վերակացուից: Որքան սորա նախորդը մի բար

յանցանքի վերայ եւ կամեցաւ նորան դատապարտել, բայց {դարձեալ} գթալով, ներել էր մարդասիրաբար, բաւական համարելո

եւո՛վ կամենայ ազատուիլ, թողութիւն չի ստանայ։ {Դարձեալ} ասում էին. " Աղանդաւո՛ր է"։ Եւ այս բանը աշխատո

ոցա հայհոյանքի խորհուրդը, մի փոքր առաջ յիշուած, {դարձեալ} նոցա ասած բաներին նման էր, ինչպէս պոռնիկների մեղ

գիտցած եղիք, որ մեծ դատաստան պիտի ընդունինք"։ {Դարձեալ} չէի յանդգնեցնում ինձ վարդապետելու, պի՛ղծ եւ վատթ

նորան, որ չար ագահութիւն է պահում իր տանը"։ {Դարձեալ} ասում էին, թէ " մէկ խօսքով պի՛ղծ եւ չարագործ մար

աստան Ս. Լուսաւորչի շինած նաւը, եւ այդ ժողովը, {դարձեալ} հեռատես իմաստութեամբ նաւապետելով նորան եւ փրկելով

լի նամակի մէջ, որ գրեց Աբասին, մեզ թւում է, թէ {դարձեալ} Պաւղոսի այս գաղափարն է յեղյեղում, երբ ասում է.

մենեցուն կղկղանք թէպէտեւ երեւիցեմ " (եր. 39)։ {Դարձեալ}, Պաւղոսի խօսքն է այս. " Եւ համարիմ կղկղանս " (

խօսելով իր սուրբ Գրոց տեղեկութեան մասին, ասում է {դարձեալ}. " իսկ մեր երանելի վարդապետքն, զամենայն զԿտակար

. իսկ երանելւոյն Աղանայ Արծրունւոյ որդւոյ Վասակայ {դարձեալ} 'ի Յունաց աշխարհէն եկն երկիրս Հայոց, նովին կրօնա

յն մարդը, որից բողոքում էր Փարպեցին։ Չպիտի դնէր {դարձեալ} Մուշէի անունը, որովհետեւ անհաշտելի հակասութիւն է

քին վկայ է բռնում Մուշէին, ուրեմն նա այն ժամանակ {դարձեալ} Սիւնեաց առաջնորդ էր եւ ոչ կաթողիկոս, եւ առաւե՛լ

ովհետեւ եթէ կամենային դերանունի տեղ դերանուն դնել {դարձեալ}, ինչպէս, նորանով, բանը պիտի շփոթուէր եւ ընթերց

, եւ Հնդկաստանցին ասում է "լալման եմ"։ Արդեօք այս {դարձեալ} նախդրիւ տրականի ուժով չէ, այսինքն՝ "լալու վրայ եմ

Սմբատ թագաւորի եղբօր՝ Աբասին գրած հիանալի թղթում, {դարձեալ} որպէս բովանդակութիւն գործ է ածում "գլուխ" խօսքը.

Պ. Սարաջեանի օթեւանում, ուր անդադար խօսում էինք {դարձեալ} հանգուցելու վերայ։ Այստեղ ըստ պաշտօնի ընկեր հ

սի շաքար, ձգեց աւազանի մէջ, մի կաթսայից լցրեց, {դարձեալ} աւազանի մէջ, մաքուր արեւելեան նաւթ, որ գործ է ա

ում է այդքան տարի եւս պահել նորան, բայց զուր է. {դարձեալ} բան չէ հասկանալու. պատճառ, ինքը գրողը եւս չէ հա

ն են, բայց անդադար աշխատելով քո փառքի համար, ես {դարձեալ} վիրաւորուեցայ, եւ նորերումս յատկապէս Փարիզի մէջ

ային ժողովրդին տուեցի առանձին թագաւորութիւն, ուր {դարձեալ} կանո՛ն գրեցի չճանաչել ո՛վ է թագաւորը եւ ո՛վ է ժող

քական գործերը դեռեւս խանգարուած են: Բայց դառնանք {դարձեալ} դէպի քո յայտարարութիւնը: Դու պատմեցիր ինձ միայն

ան դեւը, իւր ծննդական լրբութենով կամենում էր ահա {դարձեալ} պատասխանել սատանային, մինչ սա ամենալի բարկութեամ

ուխ տուեց եւ մի ոտքի վերայ պտոյտ եկաւ: Յետոյ {դարձեալ} գլուխ տալով ասաց. - Համարձակւում եմ, եթէ կ

ին ըստ ամենայն արժանեաց գեղեցկախօսել... - {Դարձեալ} յիմարութիւն. յիմարութիւն յիմարութեան վերայ: Եթէ

րպով ոսկեզօծեցին նորա կոտոշները, յետոյ արձակեցին {դարձեալ} աշխարհի երեսը ` սերմանել անդադար մարդկային ազգի ե

. չէ, եղբայր, այդպէս չէ, ես քեզ մի նոր ցուցակ {դարձեալ} կը տամ... վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ, Սարեպտի բալասան

ելով ծառայից, իմացաւ, որ դիւթութեամբ պարապում է {դարձեալ} ախոռում: - Ի՛նչ անքրիստոնեայ մարդ է դարձել դա,

, ուրուականի պէս երեւում էր աչքիս եւ անյայտանում {դարձեալ}: Շատ մտածեցի, շատ որոնեցի մեր քաղաքի մէջ, թէ կ

րժում էր իւր պայծառ, ծաղկանկար թեւերը: Մի անգամ {դարձեալ} սրբում եմ աչքս... եւ դարձեալ տեսանելով նորան վ

թեւերը: Մի անգամ դարձեալ սրբում եմ աչքս... եւ {դարձեալ} տեսանելով նորան վազում եմ դէպի նա... բայց, աւ

համար, միմիայն կոտոշ չունէր գլխին: Ես նայում եմ {դարձեալ}, երեւում է նոյն կերպարանքը, եւ ինձ թուեցաւ, թէ

աժակը խմելով, իսկոյն անհետացաւ ամառը, եւ ցուրտը {դարձեալ} փչեց իւր բոլոր աոաջին խստութեամբ: Երկար ժամա

րմացած էին այդ մետալի վերայ, որ իսկոյն յափշտակեց {դարձեալ} սեղանից եւ բռնելով ձեռքում զննում էր, չտալով Շաք

ս տեսանեմ, - ասաց Շաքարեանցը, - դու տեսել ես եւ {դարձեալ} կը տեսանես: Բացի դորանից, քո համար մի զարմանալի

կը տեսանեմ դեռ յառաջ մի փութ պատրաստելու. յետոյ {դարձեալ} կը շատացնեմ, այժմ չէ կարելի, ըստ որում անօթներս

նը. եթէ եկեղեցին քանդուի, ժողովուրդն է շինում, {դարձեալ} եկեղեցու արդիւնքը ժողովրդիցն է: - Ոչխարը, բ

աշակերտ ունէր, ի՛նչ բան էր հարցանում: Տիրեց {դարձեալ} լռութիւն: Տիրացուն առաջարկեց մի այլ պատմական

փոքր ժամանակից յետոյ նոյնպէս ջալալի դարձաւ: {Դարձեալ} վերջացան տիրացուի երկբայական խնդիրները դարձեալ լռ

Դարձեալ վերջացան տիրացուի երկբայական խնդիրները {դարձեալ} լռութիւն: Փողոցը, որով գնում էին այս երկուք

մօրը, - ահա այն մարդը, որ նոր է եկել, երեւի թէ {դարձեալ} գնում է Մահտեսի Թովմասի տուն, առաւօտ եւս այնտեղ

ն, Որ այժմ է սեպհական Օտար ազգաց"։ {Դարձեալ} մի տխրութեան ամպ անցաւ կոմս էմմանուէլի երեսի վերա

լսելու համար: Ես ժամանակ նշանակեցի էգուց առաւօտ {դարձեալ} տասներկու ժամը, եթէ կարո՛ղ էք, դուք եւս շնորհ բ

յն ճշմարիտ է այն, ինչ որ ասացի: Այս քանի օր է, {դարձեալ}, վեր ու վայր էր այդ պարոնը, իսկոյն հասկացայ, ո

ւր ձեռքի բռնած թեթեւ հրացանով։ Ես տեսայ {դարձեալ}, մի ուրիշ անգամ, Մինչ անհոգ, ուրախ խաղացած

աթոռի վերայ: Ո՛ր մինը յիշեմ. ես տեսայ {դարձեալ}, Մինչ դուրս էր գալիս ծովից լայնարձակ. Հ

Մի ապառաժուտ կղզի երեւեց: Ահա՛, նա {դարձեալ} ծովում լողալով Դիմում է դէպի քարքարուտ կղզին

մանէթ... անտարակոյս, ընդունելուց յետոյ մի բան {դարձեալ} պիտոյ է սեւցնել նորան: - Այո՛, իմ պարոն. բ

անցի ներքին ընտանեկան կեանքին: Բազմութեան մէջ նա {դարձեալ} երեւելի Հայ է, մինը այն ազգասէրներից, որոնք իւր

. " Ողորմած պարոն. Ցաւում եմ, որ ճակատագիրը {դարձեալ} զարկում է մեզ միմեանց. ցաւում եմ մանաւանդ, որով

նց մասին դու տեղեկութիւն չունէիր: Շահումեանցը {դարձեալ} ժպտեցաւ: - Մահը այն է, - յաւելացրեց շուտով Թի

նքն կղմինդրը, հողից շինուած լինելով, դառնում էր {դարձեալ} դէպի հող, եւ այդ փոքր հաւանելի էր, իսկ փայտը դա

ի մէջ, ես նոյնպէս միտք ունիմ... - Երթալո՞ւ {դարձեալ}, - հարցրեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ո՛ր կողմ..

անը եւ նպատակը, մի խօսքով մարդը ամենայն կողմից, {դարձեալ} կրկնւմ եմ ` ոչ ֆիզիկական կողմից, այլ բարոյապէս ե

ծուած է մի քանի վայր ի վերոյ մարդերի մէջ: Չասացի {դարձեալ} ձեր այնտեղ գնալը դատապարտելու մտքով, պատճառ, հա

հին նախապաշարմունքը կը վտարէ ազատութիւնը եւ մարդը {դարձեալ} կը մնայ կապերի եւ կապանքների մէջ: Այսպէս պատահեց

րդովէին քո հոգին: Այդ խօսքերի վերայ Մանուշակը {դարձեալ} շփոթուեցաւ. նա երկիւղ էր կրում, թէ լսելու էր Շա

ն, թէ նոյն օրը ահա բժիշկ էր կանչելու: Մանուշակը {դարձեալ} աղաչում էր ետ դնել այս հոգաբարձութիւնը: Նա ասում

կարող պատճառել ֆիզիկապէս. նա յօժարեցաւ այս բանին {դարձեալ} այն պատճառով, որ հանդարտեցնէ ծնողաց սիրտը, որ մ

ւնքն է ճրագը, վրձինը, մկրատը, հայելին մնում են {դարձեալ} տանը. իսկ միւս բաները բոլորը փաթաթւում են կապոցի

րբ աւարտուել էր երգը, եւ իւրաքանչիւրքը կանգնեցան {դարձեալ} իւրեանց տեղերում ինչպէս յառաջ: Մի փոքր ժամանակ պ

որդ անգամ մլաւեց: Պառաւները այս մլաւելու վերայ, {դարձեալ} սկսեցին պտոյտ գալ խարուկի չորս կողմով եւ երգել նո

" երկրորդ գնդակը հալուեցաւ"։ Այս միջոցին կատուն {դարձեալ} մլաւեց, եւ պառաւները առաջին երկու անգամի պէս, ս

պտոյտ գալով երգել. Մեզ մոռանում չէ աշխարհ, {Դարձեալ} ունենք մեզ պաշտող. Վստահ եղէք, քուրիկներ, Մեր

": Հազիւ թէ ասել էր նա այս խօսքը, կատուն մլաւեց {դարձեալ}, եւ ամենակործան կայծակը դղրդեց Խանլը-դերէն, որ

ղարշ, բաց կապոյտ գունով, որ յետոյ մէջքի վերայով {դարձեալ} աջ կողմը բերած, կապած էր այնպիսի ճարտարութենով,

իւրեանց երգը, աքաղաղը խօսեց... Երեւում էր {դարձեալ} Խանլը-դերէն, իւր տխուր եւ զարհուրելի կերպարանքով

լուն կարծում էր, թէ պարոն Շահումեանցը կամենում է {դարձեալ} մի նոր խնդրի վերայ խօսել, իւրեանց սովորական կերպ

ալով իւր յոյսից, որ ունէր Խաչատուրի վերայ, գնաց {դարձեալ} Հայաստան եւ, յայտնելով իւր խորհուրդը Մարգար վարդ

Մխիթարեանց բարոյականութեան տարերքը որոնելու համար {դարձեալ} պիտոյ է մեզ դիմել դէպի նոցա կրօնը, որ է պապականո

արցէ 'ի Հռովմ, եւ փաստաբանեալ արասցէ զոր կարեն։ {Դարձեալ} առաքեցին եւ զայլ գիր դէպուղիղ 'ի Հռովմ եւ կրկին ե

բարգաւաճութեան եւ վսեմութեան ոճոյն, սորա գործ են {դարձեալ} մեկնութիւն երգոց երգոյն Սողոմոնի, զանազան ճառք ի

գործել, այլ այդոքիկ ամենայն կապեալ կաշկանդեալ են {դարձեալ} ընդ սահմանաւոր եւ պղտորեալ տեսութիւնս իմաստակական

իւրեանց կատարեալ, թող զսակաւ բացառութիւնս, որք {դարձեալ} միջնորդութեամբ յաւէտ այլոց լեզուաց, իմա դու ինձ

ս սերտել զուղղականն, զկոչականն՝ ընդ նմին գրաբար {դարձեալ} պատասխանել առ հարցուածս վարժապետին՝ ըստ մեզ համա

ւթեան վերայ, որ ցոյց էին տուել անարժան մարդերի, {դարձեալ} հալածեցին, ինչպէս մանրամասն կը տեսանենք այս մասի

բերել էր իւր հետ Սպանիայից։ Այն ժամանակ սկսեց նա {դարձեալ} մուրացկանութիւն առնել։ Բայց Ֆրանսիացիք, որ առ հ

ծաբանական դասեր, բայց շուտով նորանից յետոյ սկսեց {դարձեալ} ապաշխարութիւն եւ խիստ բարոյականութիւն քարոզել ժող

ր յուսահատւում։ Նա մի փոքր ժամանակ Կսաւիէի համար {դարձեալ} Ֆերդինանդոսի եւ Իզաբելլայի պալատական դարձաւ. ամե

ստրկական երկիւղ (timor servilis)։ Դառնանք {դարձեալ} դէպի Լօյոլան։ Մօնմարտրեան նշանաւոր երդումից յետո

Լօյոլան։ Մօնմարտրեան նշանաւոր երդումից յետոյ նա {դարձեալ} ընկաւ (եւ արդէն վերջին անգամ) ցնորման մէջ։ Վեր

լ մի ընդհանուր ժողով, որի համար տեղ նշանակուեցաւ {դարձեալ} Տրիդենտը։ Լայենէզը եւ Սալմէրօնը դարձեալ յայտ

եցաւ դարձեալ Տրիդենտը։ Լայենէզը եւ Սալմէրօնը {դարձեալ} յայտնուեցան այս ժողովքի մէջ իբրեւ Պապական Աստուած

ւս բաղդը, մարդկութեան այն ոխերիմ թշնամին, սկսեց {դարձեալ} յաջողել։ Թաթարները, տիրելով Չինաստանի հիւսիսայի

դ, եւ այսպիսի ամօթալի խաբեբայութեամբ ձեռք առեցին {դարձեալ} իւրեանց նախկին իրաւունքը եւ գործը եւ վերջապէս ստա

եաններին։ Կլեմենտ XI Պապը տեսաւ, որ ճար չ'կայ, {դարձեալ} նզովեց Յիսուսեան քարոզիչները եւ 1702 թուականին կա

րից, 1603 թուականի սեպտեմբերի 25ին։ Նոքա ստացան {դարձեալ} Փարիզի մէջ ուխտապահական տունը եւ Կլերմոնտեան Կօլլ

դնել ամենայն կերպ բռնութիւն։ Կարդինալ դը Նոյալը {դարձեալ} երեւեցաւ Պալատի մէջ եւ ստացաւ իւր առաջուայ ոյժը։

ն առանձին. եթէ չլսէ ` մի երկու վկայի առջեւ. եթէ {դարձեալ} չլսէ ` " ասասջիր եկեղեցւոյն եւ եթէ եկեղեցւոյն ոչ

գործերի վերաբերմամբ առաջնին համազօր միւս ժողովը, {դարձեալ} պատրիարքի նախագահութեամբ պարտաւորուած էր վարելու

մանակ ժողովուրդը դիմեց դէպի Դուռը եւ այնտեղ պնդեց {դարձեալ} իր պահանջի վրայ: Նախկին մեծ վէզիր Ալի փաշան խոստ

րի գործը պատճառ է եղել մեզ այս տողերը գրելու։ {Դարձեալ}, մի քանի տեղ լոկ մի հատ բառը կամ մի հատ ձեւը, ո

, օրինակ՝ գալիս, գործ են ածում սեռականը, բայց {դարձեալ} ՝ ս տառը աւելցնելով. ինչպէս՝ " գալուս տեղը տեսա

պնդիլ, փոխանակ ասելու ամրապնդվիլ, յայտնի է, թէ {դարձեալ} հին լեզուի ազդեցութեամբ։ Թող ներեն մեզ, որ մենք

յն գաւառական բարբառներից բառեր ենք առնում։ Այս է {դարձեալ} պատճառը, որ մենք շատ անգամ սեռական կամ ուրիշ հոլ

սող էլ լինի, ինչպէս կան մի քանի նուասէր մարդիկ, {դարձեալ} բառի կազմութեան մէջ վանկի տնտեսութիւն չի լինիլ,

ն հոգու բխուածք լինելով հայ ազգին էին վերաբերւում {դարձեալ}: Ընդհանուր մարդկային գիտութեան վերաբերեալ գրքերը

եւ թուրքի մենամարտութեան նկարագրութիւնում, Սօսը {դարձեալ} դուրս է գալիս իր բնական շրջապատից եւ բնութիւնը դա

դ գործում: Բացի սորանից, ուրիշ կողմից նայելով, {դարձեալ} հարկաւոր էր, որ այն միջոցին աւելի հասակաւոր եղած

ւնը) եւս գիտեմ"։ Սորանից մի վայրկեան առաջ էլ, {դարձեալ} նոյն տեղում Վարդիթերի վրայ է թափում իր ժանգը. "

աւանդութիւնը, թէեւ այդ էլ կրօնական գոյն է ստացել {դարձեալ}, որովհետեւ աւագ ուրբաթ գիշերն է միայն կատարւում

րեն սորան եւ չասեն, որ եթէ սուրբի միջնորդութեամբ {դարձեալ} պիտի մեկնուի այդ կրակը, էլ ո՞ւր Լուսաւորիչը թողա

էս սովորոյթքը վերցուի"։ Բայց մենք երթանք {դարձեալ} Աշտարակ: Ասենք թէ Աշտարակը այգեգործ է. բար

անոններին համաձայն։ Իսկ եթէ նոյն քարերով աշխատես {դարձեալ} երդիկով, առանց պատուհանների եւ հողէ յատակով տուն

նմանելն է ասացին, այստեղ բնութիւնը ուրեմն ստացաւ {դարձեալ} չափի պաշտօնը. ուրեմն եւ լեզուի գեղեցկութիւնը պիտ

ն տիրելու ժամանակները, Բահալը եւ Աստարդը ունէ՞ին {դարձեալ} իսրայելացի պաշտողներ։ Յայտնի է, թէ չէ, թէեւ այ

այ, բնութիւնը անյաղթելի չէ, եթէ կարգով ճամփով, {դարձեալ} բնական հնարներով ընդդէմ դուրս գաս նորան։ Մինչեւ

զ ապահովել նորա հարուածից։ Բայց տե՛ս, բնութիւնը {դարձեալ} զէնք տուեց քո ձեռքը։ Մի երկաթէ ձող է, բայց բորբ

կարապետը։ Չկա՞յ այս։ Բուեր եկէք, եկէք, երթանք {դարձեալ} մեր աւերակների խաւար անկիւններում մեր գլուխը լալո

բոլոր գործերի մասին, քեզ ասում եմ, որ մոխիր եմ {դարձել}. հիվանդությունիցս հետո մի լավ օրինավոր առողջությ

պելով նորան, արդեօք տեսանելու չէի՞նք, որ նա եւս {դարձել} էր մի արիւնկզակ գող եւ աւազակ, կամ, սորա հակառա

բերում այսպիսի թերահաւատ մարդիկ: Դուք բոլորովին {դարձել} էք Լօթեռ ասեմ, Ֆարմասօն ասեմ, Չիք յարութիւն դաւ

, որ մօտ էր իմ սրտին եւ հոգուն, որ վաղուց արդէն {դարձել} էր իմ կեանքը, իմ հոգին, իմ արիւնը եւ ուղեղը:

կարողանար նորան ամաչեցնել: Բէգզադէի երեսը վաղուց {դարձել} է շինականի տրեխ: Երրորդ՝ Բէգզադէն ունէր մի

իճան աւերանքի եւ բարոյական զեղխութեան ընդունակ են {դարձել} մեր կանայքը: Աւելորդ էր մի խօսք եւս ասել մայ

ութիւնքը, ինչպէս ներկայումս: Ազգութիւնը ասես թէ {դարձել} է մի ամենօրեայ հաց, առանց որին չէր կարելի ապրել

, ձեռագործութիւնքը, մեքենաները, որ այսօր գրեթէ {դարձել} են նորա բնաւորութեան յատկութիւնքը, ամենեւին պատա

, այնքան դժբախտ է եղել այդ խնդրի ճակատագիրը: Նա {դարձել} է մի քար, որի վերայ մարդը քանի՛ եւ քանի՛ անգամ գ

ղուց արդէն սրբազանել է ինքը, հասարակութիւնը, որ {դարձել} է նորա հոգին, նորա պաշտական գաղափարը, տեսաւ այս

կել Եւրոպա մի այնպիսի տեղից, ուր ոսկին եւ արծաթը {դարձել} է մի առասպել, եւ ուր ինքը՝ Տէրութիւնը, չգիտէ,

րշում հետզհետէ գրեթէ բոլոր Հայոց ազգը, որի համար {դարձել} են նոքա կատարելութիւն՝ idéal, ոչ միայն լոկ բաց

ուանակոչութիւնքը չեն պատճառ, որ Եւրոպան Եւրոպա է {դարձել}, իսկ Ասիան՝ Ասիա ու յետ է մնացել: Այո՛, կլիմա

աց յորդառատ, Կարծես Նեւան ինքն արտասուք էր {դարձել}: Կամաց-կամաց վերեւից ցած գընալով ` Հ

ցնորք. Վաղո՜ւց մարմնացել ու տեսանելի {Դարձել} է Հայոց լուծը անողոք: Մեր յոյսը սակայ

I-ի եւ Մարիայ Անտուանետտի արիւնոտ գլուխները, այդ {դարձել} էր նորա համար անշարժ զաղափար (idée fixe). նա է

որութիւն արած լինելով մեծ զօրապետի ուղեղի վերայ, {դարձել} էին նորա համար sine qua non, նա կարծում էր թէ ին

ութիւնը, եւ կարդինալի կամքին ծառայելով, գործի է {դարձել} նորա չարութեան: Լաւ կը լինէր սորա համար, եթէ իւ

երը, գործարանի հիմնադիրը եւ պաշտօնատարքը մէկ էին {դարձել} եւ սա մէկ, պաշտպանելու մի այնպիսի անարժան մարդ,

, ինչի՞ չէ կարելի ասել, որ այդ կերպով եւ Հրահատը {դարձել} է Հրատ։ Ինչ որ մեզ է վերաբերւում, մենք այս վ

ել է բարբառ խօսքը եւ մնացել է միայն բառը, որով եւ {դարձել} է մէկ բառ (ածական) գրաբառ, աշխարհաբառ։ Ածական անո

տիպ նիւթը խմորել է գինին եւ այնպիսի թունդ քացախ է {դարձել}, որ բերան է այրում... ճշմարի՛տ, կարծեմ դեռ ք

րում... ճշմարի՛տ, կարծեմ դեռ քացախի թթուուտ է {դարձել}... Այժմ հոկտեմբերը վերջանում է համարեայ, ամեն

ւմ է դարձեալ ախոռում: - Ի՛նչ անքրիստոնեայ մարդ է {դարձել} դա, - մտածում էր պ. Մարկոսը պ. Շաքարեանցի մասի

այն մարդիկը, որ յառաջ շատ սիրելի էին ինձ, այժմ {դարձել} էին իմ աչքում փսխողական փոշի. նոցա իմ մօտ ներս մ

ում էր թէ նա գտանելով փիլիսոփայական քարը, տէր էր {դարձել} անհամար հարստութեան, որոնց մի մասը գործ է դրել տ

հազ տեսանում էին միմեանց. պ. Շաքարեանցի սենեակը {դարձել} էր մի մաքրատուն: Մի քանի վայրկենից յետոյ, այս ե

աւ կոմս էմմանուէլի երեսի վերայով: Այս խեղճ մարդը {դարձել} էր մի ամենազգաստ ծանրաչափ - բարօմետր ազգային բանե

նախապաշարմունքը, անկիրթ ժողովրդի համար, վաղուց {դարձել} է հոգեղէն կամ իմացական կեանքի մի մասնը: Դոյն այդ

ղաքում, իհարկէ ոչ առանց անձնական օգտի, վերջապէս {դարձել} էր նորան ընկերակից: Բնութեան մէջ կայ մի օրէնք,

ա սովորած լինելով քնքշութեան, արուեստական կերպով {դարձել} է մի ջլային խառնուածքի տէր, կենակցութիւնը իւր փե

ւթիւնը, քան թէ իւրեանց Հիմնադրի բուն խորհուրդը, {դարձել} են Պապականութեան մշակողներ կամ, լաւ եւս ասել, ա

ափառաւոր յաղթող ինքնակալութիւն. այլեւ գաղափար էր {դարձել} Եւրոպայի բոլոր ժամանակակից Տէրութեններին։ Յիսուս

ռու նախադրութիւնքը, շատ տեղ եւ գրեթէ մեծ մասով, {դարձել} են վերջաւորութիւն, եթէ ծիծաղելու համար կարելի է

ն կրաւորականը կամ, ինչպէս ասացինք, հասարակ բայը {դարձել} է ներգործական, ուստի եւ կրաւորականի բուն կազմութ

որդութեան բայերի եմ վերջաւորութիւնը էական բա՞յ չէ {դարձել} եւ միայն այն պատճառով, որ երկու երեք ժամանակի մէ

որհրդից եւ դառնում են մի պիտակ բան, ինչպէս այսօր {դարձել} են այն բոլոր արարողութիւնքը որոնց մասին եղաւ մեր

պատուաստը (լաւ է թէ վատ, այն չէ խնդիրը) բնիկ է {դարձել}, հնար կա՞յ այդ բոլորը քերել հանել հինգ միլիոն ժո

Նոր լեզուի մէջ գրեթէ բոլոր հին լեզուի նախադրունքը {դարձել} են վերջադրութիւնք, ածականը անհոլով եւ թուով անհա

կը տանք այնպիսի թուրքի բառեր, որ ընդհանուր ազգին {դարձել} են միօրինակ գործածական եւ որոնց գաղափարը մէկ բառո

ղեղի մէջ քանի մի հին լեզուի մեռեալ բառեր, եւ այս {դարձել} է նոցա համար մի սիւն, թէեւ՝ շատ խախուտ, որին թ

եւ հին լեզուն 1300 տարուայ ցրտերով արդէն սառուց է {դարձել}. պատճառ, որ նախ եւ յառաջ կեանք եւ գործադրութիւն

մ մեզ համար, իսկ հին լեզուն հիմիկուայ հայի համար {դարձել} է Փարիզեան տարազահնարի շորը, արջային շրջանակի տա

ւածքը գտանւում է այն րոպէում, երբ յառաջանալու էր {դարձը} դէպի առողջութիւն, անտես առնել այդպիսի ժառանգութե

մակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից ` 21-ից գրածիս {դարձը}: 25-ին տես[ութիւն եղբ[օրս] հետ: Առաջ[իկայ] տես[

իս կարողութիւն, արի գործ դիր նորան, բարի օրինակ {դարձիր} մեր միւս կարող եղբայրակիցներին, ջերմացո՛ւր քո կր

: Փո՛յթ չէ, դու եւս մի կարդացող մարդ ես, այսօր {դարձիր} եւ խոստովանահայր, ի՛նչ կայ որ: Գ․ Պ. Շաքար

ան ", երկրորդը ` " հակառակութեան ", երրորդը ` " {դարձման} ", իսկ հինգերորդը ` " միջական"։ Նոցանից մինը ձ

ռակներ, բանաստեղծություններ հատված բաներ, որոնք {դարձյալ} մի գալոց հսկայամարմին նոր հայախոսության սաղմն են

նորա հիշատակարանքը. այն զարհուրելի փոփոխությունը {դարձյալ} կարող ենք բնության շոշափելի օրինակներովը մեկնել:

լեզուն պիտո է մնա անմահ, բայց այս անմահությունը {դարձյալ} գործարանավոր մարմինների նման տեսնվում է հաջորդի մ

ալուդ նա երեւացած կլինի՞, թե ոչ, այսուամենայնիվ {դարձյալ} խնդրում եմ, որ թե գա, նորան ընդունեք եւ մեր տու

: Լեբեդեւան ավարտեց ուսումը, բայց բնակվում է {դարձյալ} շկոլայի մեջ մի տարի եւս այդպես պիտի լինի, տարեկա

ես արժանավոր բան չունեի, բայց մյուս փոշտին կգրեմ {դարձյալ}, ողջ եղիր: Քո անփոփոխ բարեկամը Մ. Նալբան

ում է, որ ամեն աշխատություն ի սեր ազգի գործ դնեք {դարձյալ}, որ մնացած տոմսակները եւս, որքան կարելի է, բաժ

ի սիրտ ունեին օգնել նրան: Այս սրտով եւ հոգվով {դարձյալ} դիմում եմ դեպ ի Ձեզ, արգո Հայրենակից եւ խնդրում

, եւ նա կպահե մեզ: Ես Բեռլինից կամ Վիեննայից {դարձյալ} կգրեմ եւ դու առժամանակ, մինչեւ իմ հասցես կարողան

լկաթա հասանիլ, այնտեղ մնալ մի երկու ամիս եւ հետո {դարձյալ} նույն գումարով վերադառնալ: Ովի աչքում որ մեծ

նք դեպի արեւելք մինչեւ 105 աստիճան երկայնության, {դարձյալ} ցած իջանելով դեպի այրեցած գոտին մինչեւ 6 աստիճան

ն վճռադատությամբ, եւ որքան առձեռն պատրաստ գումար {դարձյալ} մեր ձեռքով հասուցանվի քաղաքին, քաղաքը, այդ բոլո

յան ժամանակակից անցքերը, թեթեւ կերպով կրկնվել են {դարձյալ} Նեապոլի մեջ. Ֆրանսիսկոս Երկրորդի անվանագիրը, որ

մ եվրոպյան ցամաքահողի վրա, այն ժամանակ կգրեմ քեզ {դարձյալ} եւ պատասխան եւս կպահանջեմ, բայց այժմ գրում եմ մի

ալ եւ ձեռքերից եկած ծառայությունքը գործ դնել: {Դարձյալ} աղաչում եմ ներել այս աղճատ գրությանս, ժամանակը շ

ղ, ինչպես ասացի, գտնվում էին սերմերը: Կարելի է {դարձյալ} բերել տալ Հնդկաստանից՝ Չինաստանի վրայով, բայց տ

կասի չորեքշաբթին: Այսօր հրաշալի եղանակ էր եւ ես {դարձյալ} դուրս եկա պարտեզ զբոսնելու ու մնացի երեք քառորդ ժ

չդարձնելով իրենց հայրերի գործողությունների վրա, {դարձյալ} մեղադրում են հրեաներին: Այդ եւս հալածանք է, բայ

բիոնն ստանա: Այժմ որտե՞ղ է ծառայում Ալաջալյանը, {դարձյալ} հիվանդանոցի բանվորական բաժանմունքո՞ւմ, թե տեղափո

նստարաններին նստեցնես, - մի բան որ անհնար է, - {դարձյալ} ոչինչ անել չես կարող: Դա շատ նուրբ խնդիր է: Լեզ

ւնեցել ռուս կառավարության հետ: Բայց այդ բոլորը, {դարձյալ} կրկնում եմ, կարող են հետաքրքիր լինել միայն գիտու

ծխափող, միայն թե առանց օղակի: Վերջին ծխափողս ես {դարձյալ} կոտրեցի այդ անիծյալ օղակի պատճառով: Դրա համար հե

եջ եւս նույն ողբի զանազան հատվածները ցիր ու ցան՝ {դարձյալ} վերագրվում են Աբրահամու Խոստովանողին: Մինչեւ Ձեր

. ինձի գիր ալ գրել պետք չէր, բայց այս քանի տողը {դարձյալ} գրեցի: Ուղարկեցի իմ պատկերս մամայիս համար, ե

ապարհին քաշածներս անտանելի էին իմ վիճակում, բայց {դարձյալ} վերջին ուժերս եւ ոգիներս գործ դնելով, դիմացանք:

դեռ կարող են երկարել, ուստի ես բարվոք համարեցա, {դարձյալ} ձեր շահը նայելով, գրել տեղվույդ Մագիստրաթին մի խ

, կարծում են թե կարող են մի մոգական գավազանով հետ {դարձնել} հայերի համար հինգերորդ դարը, բայց այդ պարոնները

ն, վասն որո արժան է պ. Սախավյանի ուշադրությունը {դարձնել} այս բանի վերա թող մի փոքր [բաց] աստուծով նոր կաթո

զատագրում (эмансипация) անիմաստ է: Որպեսզի այն {դարձնել} ընդհանուր խոսակցական լեզու ` ոչ միայն մեզանում,

շացնում է, թե իբր այդ պատճառով կարելի է գիրքը ետ {դարձնել}, եթե թերթերը դեռեւս կտրտված չեն լինի: Բացի այդ

րող էր դրամի հետ, ուրեմն եւ դրամի շրջանառութիւնը {դարձնել} իւր մէջ: Եւ այսպիսի դիպուածում աւելի դառն է հասա

ռները, որ կարողացած լինէին նորանով, իւրեանց մէջ {դարձնել} դրամի շրջանառութիւնը: Գաւառներից գալու մետալեայ

ով, կամք չունինք ազգութիւնը կոյր ֆանատիկոսութիւն {դարձնել}: Հերիք է, որչափ կոյր եւ ֆանատիկական ազգութիւնը

տարությամբ մշակել եւ գիտության ու ուսման շտեմարան {դարձնել}, որպեսզի երիտասարդ սերնդին հնարավորություն տրվի

շխատեցան իւրեանց անդադար դուրս տուած կոնդակներովը {դարձնել} Յիսուսեան քարոզիչքը դէպի Քրիստոսի ճշմարիտ Աւետարա

Սրա հետ մէկտեղ հարկաւոր է առանձին ուշադրութիւն {դարձնել} այն հանգամանքի վրայ, որ յիշուած աւանդութիւնը, ա

ւրերը այդ վարդապետութիւնքը հնարողների սրտերին դէմ {դարձնելով}, նոցա աղեղները փշրեցին, եւ իրենց փրկարար վարդա

ակից դուրս գալով այդ խոր մտածութեան միջից եւ աչքս {դարձնելով} դէպի այն կողմը, որտեղից լսել էի աղաղակը կամ շարժ

լաջալյանին չէր խանգարի իր աչալուրջ ուշադրությունը {դարձնելու} այս հանգամանքի վրա, բայց նրանք ոչ միայն ուշադրու

տի տայ ափեղ ցփեղ Աստուածաբանութեանց թերթերը նորէն {դարձնելու} եւ մեր մոլորութեան տարեգրացը վերջի հատորներն ընդա

ւթիւնը զօրացնելու եւ ազգութեան գաղափարը հասարակաց {դարձնելու} համար ամենամեծ եւ զօրաւոր հնարներից մինն է նաեւ ա

" Չվախնանք, չվախնանք աչքերս մատենագրութեան վերայ {դարձնելու} ", որպէս թէ կար մատենագրութիւն եւ այն՝ շատ ծաղկ

ւնոտ, իսկ կէսը դարւաոր արտասունքից փթթած թերթերը {դարձնելու} ժամանակ, բայց ի՛նչ օգուտ. անցածը յետ կը գա՞յ։

ում, ոչ մի նորություն չգիտեմ, որ ձեզ հաղորղակից {դարձնեմ}. ինձ համար այսօրը երեկվա կրկնությունն է, իսկ վա

եզ, ով դու կոյս, Շուշա՜ն դեռաբոյս, Լուսին կը {դարձնեմ}, Կը փառաբանեմ Մեր նախնեաց պաշտած Տիկին վեհապա

ային թատրոնի սկզբնապատճառքը մասնաւոր ուշադրութիւն {դարձնեն} եւ աշխատին վերցնել այն բաները եւս, որ կարող էին

էին այս նպատակին հասանել եւ որպէս զի հեշտութեամբ {դարձնեն} Հնդկացիքը իւրեանց հաւատից, քարոզում էին նորանց ս

ամեն չարիք կը դնէ, ու գրիչը Փարիզի Հայոց վրայ կը {դարձնէ} եւ առակ չթողուր իրենց կանչելէն ետեւ, անոր ալ գոհ

քանզի, երկրի բերքերը դուրս տալով, իւր մէջ պիտի {դարձնէ} դրամի շրջանառութիւնը: Եւ միայն հում բերքերը

րբ իւր կարգով հասնի քո հասակին եւ քո պէս աչքը հետ {դարձնէ} դէպի իւր անցած ճանապարհը, պիտի տեսանէ նո՜յնպիսի

րատեսչութեան կողմից, որ նա մասնաւոր ուշադրութիւն {դարձնէ} Ա. թատրերգութեանց լեզուի մաքրութեան, յստակութեա

վերայ, վերջին աշխատութիւնը գործ էր դնում, որ ետ {դարձնէ} նորա զգայութիւնը: Վերջապէս Մանուշակը մի խոր հառա

կայծակից յետոյ, եթէ մի նկատող մարդ ուշադրութիւն {դարձնէ} բարձր աշտարակի կամ թարգելի սուր ծայրին, միշտ կար

սուրբ Գէորգի դոլոն եկած աղքատին հոյ չի՞ կարող հետ {դարձնիլ}... Մողնեցիք անբան են... թէ որ նրանք ոնց որ

ան քահանայքդ) եղած էք, դուք էք Հայաստանն աւերակ {դարձնողը}, դո՛ւք էք միլլիոնաւոր ժողովրդոց անհետ ըլլալուն պ

ռակ է իմ համոզմունքներին, եւ ես զզվանքով երես եմ {դարձնում} քաղաքական-վիրաբուժական բոլոր գործողություններից,

ատանքի օգնությամբ: Անանիայի ուշադրությունն եմ {դարձնում} " Coccinella " ընտանիքին պատկանող որդերի պատմությ

նք տակաւին այն, որ ձեռագործի վաճառականութիւնը չէ {դարձնում} դէպի մեր ազգը դրամի շրջանառութիւնը։ Հերի՛ք է միա

: Այս տխուր պատմութիւններից յետոյ, մեր դէմքը {դարձնում} ենք դէպի Կրօնական ժողովը եւ իբրեւ անդամ ազգի եւ ե

շից ջոկ ուրիշ հեղինակները շատ քիչ ուշադրութիւն են {դարձնում} պատմութեան հոգեբանական տարրի վրայ: Այստեղ դարձեա

ալիս, եթէ բնական աներեւոյթ եղանակից յետոյ ումնէլ {դարձնում} ենք ել, ինչպէս՝ մերժումն-մերժել։ Յայտնի է, թէ

ւ ի լուր բոլոր ժողովականաց, եւ ոչ ոք գտաւ ընդդէմ {դարձող} պարբերական բանից թղթոյն: Այլ յորժամ նորին վեհափա

ք էանց"։ Յողդյողդ Իսրայէլը, մտքով Եգիպտոս {դարձող} Իսրայէլը, միայն մի կոյր հաւատով կարող էր հետեւել

բանը հակառակ է։ Ես տեսանում եմ, որ քեզանից մարդ {դարձողը} չկայ, տեսանում եմ, որ քեզանից օգուտ չկայ ո՛չ Մօ

ից եւ յայտնէ հրապարակաւ, թէ ամենեւին Մկրտիչի կին {դարձողը} չէր. բայց Թիւթիւնճի-Օղլուի պատասխանը ցրեց նորա կ

, թէ ինչո՛ւ համար շատ լաւերի միջից միմիայն մարմին {դարձողների} վերայ մատով չեմ ցոյց տուել։ Պատճառն այն է եղել,

, յարմար է հայկական բեմին, ոչ ամենայն եւրոպական {դարձուած} հում հում թարգմանուելով կարող է հայանալ: Հա

նորանում եղած մեծ շնորհին, այլեւ այդ մարդոց նոր {դարձուած} աշակերտների հետ գայթակղեցուցիչ եւ անհանճար բաներ

աբաթ, մի րոպէում կատարելով իւր առանցքի վերայ 666 {դարձուած}. պատճառ, սատանայի ապտակի զօրութիւնը, համեմատել

կերպով ներս է բերում ազգի մէջ ընտիր ոճեր եւ ազդու {դարձուածներ}: Նա չէ միայն ազնուացնում հասարակութեան գաղափարքը

է գործածել, ի՞նչ պատճառով հայերս ամբողջ ոճեր եւ {դարձուածներ} չէ պիտոյ դնենք մեր շարադրութենների մէջ Խորենացուց

, - ես նկատում եմ այդ ոճի մէջ միանգամայն յանդուգն {դարձուածներ}, յիմար եւ անպարկեշտ ձեւեր, որ երբեք չեմ տեսել ճ

նամակը չէր պարունակում իւր մէջ սիրայայտ խօսքեր եւ {դարձուածներ}: Նա տեսանամ էր այստեղ մի սառնութիւն, եւ Շահումե

հետեւաբար եւ այն անօթները, այսինքն այն ոճերը եւ {դարձուածները}, այո՛, շատ անգամ եւ բառերը, որոնց մէջ կարելի է

ասիրելով] " զՎարդապետարանն կրօնի " [մինչ] ամենայն {դարձուածք} բանից [ըմբռնելի էին առ ի ընթերցանելեացն՝ առանց ե

էջ եւ ստացաւ իւր առաջուայ ոյժը։ Համալսարանին յետ {դարձուեցան} այն արտօնութիւնքը, որ Յիսուսեանների օգտի համար խ

ից ու պատվից: Օրագրի " Հիշատակարանների " վերա {դարձուր} առանձին ուշադրություն, մանավանդ 7 եւ 8 համարների

նան այն կարողութեան, որին յաջողել է քեզ հասնել: {Դարձուր} աչքդ դէպի այն օրերը, երբ դու մանուկ էիր, կենդան

նք, գտանւում են ստրկական կրօնի ազդեցութեան տակ։ {Դարձուր}, սիրելի՛ ընթերցող, քո քննող ու զննող աչքերը այդ

գործողութեանը, Հայերէն երգելու ժամանակ իւր վերայ {դարձուց} մեր մասնաւոր ուշադրութիւնը: Կատակերգութիւնը

որովին սուտ, այն ժամանակ Թէորիանոսը ուշադրութիւն {դարձուց} այն բաների վերայ, որ աւելի մեծ էին նորա աչքում ե

դոց։ Իսկ այն օրից, երբ նա թողեց նորանց եւ դէմքը {դարձուց} դէպի բնութեան հիւրընկալ գիրկը, յարաբերութիւնքը փ

ը ծածուկ ամբոխուեց, Նա իւր ուշքը ու աչքերը {դարձուց} դէպի հիւսիս, Ուրալից մինչեւ Դանուբ, մինչ ա

սկզբում, նախանձելով կործանեց նախաստեղծին եւ հո՛ղ {դարձուց} նորան։ Իմաստութեան մէջն էլ վկայում է Աստուածաշո

: Դժոխքի հրամանատարը, խմելով իւր ղահուէն, {դարձուց} իւր հայեացքը դահլիճի եւ ներկայ գտանուող դեւերի վե

ճեցէք քննել: Աստարօտը, ասելով այս խօսքերը, {դարձուց} իւր քամակը սատանային եւ վեր բարձրացնելով պոչը, ց

Կոմս էմմանուէլը բոլորին ողջունելուց յետոյ դէմքը {դարձուց} դէպի օրիորդ Մարիամը եւ ասաց․ - Ես յատկապէս ներս մ

ւռը, որ անզգուշաբար զարկելով եւ աղաղակ հանելով, {դարձուց} պարոնի ուշադրութիւնը դէպի այն կողմը: -Ո՛վ է

ասել էին պատշաճից... Իգնատիոսը իւր ուշադրութիւնը {դարձուց} անպարկեշտ կանանց վերայ. նա հաւաքում էր նորանց մի

ւստ մարդու հետ: Շատ այն է եղել, որ ուշադրութիւն {դարձուցած} չէք փեսայացուի հասակի, բարոյականութեան, խելքի ե

լոյ զժամանակ իմ ի նանիր, յետս առ իս զվկայագիր իմ {դարձուցանել}, որպէսզի ընկալեալ զայն, մարթացից օրինաւոր եղանա

նէ՝ խնամակալ լիջիք ինձ նեղելոյս, եւ հրամայեսջիք {դարձուցանել} առ իս զօրինաւոր վկայագիրս իմ որք գտանին այդր, եւ

անէ վերջին օրն, աւելի քան զոր չկարէ պահել եւ ՚ի {դարձուցանել} նորա զայն ամենայն առ օրէնսգէտն իմ, գործն այն բով

երթերը, ասացին ինձ, թէ անպատշաճ էր ուշադրութիւն {դարձուցանել} այդպիսի մի չնչին գործողութեան վերայ եւ, խօսակից

, ուրեմն նախ եւ յառաջ հարկաւոր է մեծ ուշադրութիւն {դարձուցանել} աղջիկ զաւակների կրթութեան եւ դաստիարակութեան վերա

հարկաւոր էր տնտեսութեան համար եւ որ պարտական էին {դարձուցանել} գանձատանը տասն տարուց յետոյ, բայց տների շինութեա

է ասել, ես " Մեղուի " վերայ չկամիմ ուշադրութիւն {դարձուցանել}, չկամիմ երբէք քննութեան տակ ձգել նորա թերթերը,

ենք մեր եղբայրակիցքը՝ թարգմանութեան ժամանակ ուշ {դարձուցանել} այն բանի վերայ, որ բնագիրը ունենայ մի հաստահիմն

ւմ, ձգել տպագրական մամուլի տակ եւ այս ճանապարհով {դարձուցանել} նորանց հասարակաց ժառանգութիւն: 2. Այն գործե

փոշիների մէջ, երկար ժամանակ կարողանալու չէին ուշ {դարձուցանել} իւրեանց կեանքի խորհրդի վերայ, երկար ժամանակ պիտո

թէ դոցանով կամեցած են ժողովրդի ուշը իւրեանց վերայ {դարձուցանել} եւ ազգասէրների անուն ժառանգել - չարաչար սխալուէր

րծակալին։ Վեհափառ տէրը ժամանակ չունի ուշ եւ միտք {դարձուցանել} Հայոց ազգի նախապատիւ հոգալի օգտի վերայ, նորա թան

լի արշաւանքներովը, ժամանակ չգտանէին ուշադրութիւն {դարձուցանել} պապերի եւ առհասարակ եկեղեցականների անկարգ գործերի

սակաւ յոյժ տեսանին, այլ պիտոյ է սակաւիկ մի զաչս {դարձուցանել} ի վերայ ժամանակակից աբեղենին Հայոց եւ նոցին գլխաւ

ք առանց կրելոյ զխժական տիտղոսը։ Ժամ է արդեն զաչս {դարձուցանել} յաշխատութիւնս պատուելի Մկրտիչ Էմին՝ վերատեսչի Տե

րձ է առ մեզ եթէ չունիմք զայնքան համբերութիւն զաչս {դարձուցանել} յարեւմտեանն Եւրոպա, ազգն Ռուսաց, կարող եմ առանց

զոր չկամին եւ մանաւանդ իմաստունք նոցա չկամին յետս {դարձուցանել} զնորն յարդարեալ եւ մշակեալ, զոր պահէր դեռ ազգն:

պատուելի հայկական իմաստնոց, հրամայեալ լիցի զաչս {դարձուցանել} ի ժողովուրդն եւ զամենայն գոյութիւնս ի լսող դարձու

ս հարկաւոր համարեցի մեր Ազգայինների ուշադրութիւնը {դարձուցանել} այս Կարգի վերայ, որ յառաջ քան թէ " Թափառական հրէ

տար խռովարար եւ յաջող Պալատականք։ Նոքա կարողացան {դարձուցանել} իւրեանց վերայ թագաւորի բարեհաճութիւնը եւ համոզում

եւ ներող աչքով նայելով, մանաւանդ, ուշադրութիւն {դարձուցանելով} հաւաքուած բազմութեան մեծ մասի հասկացողութեան չափի

իւնքը, բացում է ընթերցող հասարակութեան աչքը եւ, {դարձուցանելով} նորա ուշադրութիւնը այս թերութիւնների վերայ, իսկո

Տէր Անդնդապետին, Նորին Մռայլութիւնը ուշադրութիւն {դարձուցանելով}, որ այս ներկայումս տարածուած տգէտ փիլիսոփաների ք

ոյն այդ յատկացուցիչ բնաւորութիւնքը՝ ուշադրութիւն {դարձուցանելով} այն ազգերի վերայ, որ կցորդ էին այդ կրօններին։

ի քեզ: Այս խօսքերը ասաց՝ առանց ուշադրութիւն {դարձուցանելու} իմ վերայ։ Յետոյ, որպէս թէ կերպարանափոխ լինելով

ն մէջ՝ պարտական չհամարելով իւր անձը ուշադրութիւն {դարձուցանելու} անկիւնախօս ճարտասանների իմաստակութեան վերայ:

ս կղզու մէջ եւ Սարակինոսների յափշտակած երկիրը յետ {դարձուցանելու} ։ Սարդինիա կոնդակ ուղարկուեցաւ նոյնպէս, որի մէջ

արու մէջ ամենայն հայ մարդ պարծանքով եւ զմայլանքով {դարձուցաներ} իւր աչքը այդ դպրոցի վերա: Մի այդպիսի ազգայի

նորան երկու խորհրդով. առաջինը՝ որ ժառանգութիւն {դարձուցանէ} այդ բարոյապէս արժանի գործը եւ հայ մարդկութեան, ե

ին նորա միտքը երկնային տեսիլքներից, երազներից եւ {դարձուցանէին} նորան իրական գործերի վերայ։ Իգնատիոսը, բնակուել

է թոյլ տար աշակերտներին ընդունել ուխտը, կա՛մ յետ {դարձուցանէր} նորանց իւրեանց տունը։ Որովհետեւ այս բանը համաձայ

րք հարք, ես խնդրում եմ, որ հաշիւներիս վերայ աչք {դարձուցանէք}, եկեղեցու մի կոպեկը եւս կրակ լինի իմ համար, եթէ

բ անցած եւս է Սահմանադրութեան մէջ. դորա հակառակ {դարձուցանում} ենք ազգի ուշադրութիւնը այս բանի վերայ եւ խնդրում

ւցանել ի ժողովուրդն եւ զամենայն գոյութիւնս ի լսող {դարձուցեալ} գործարան լսել զգանգատ նորա զհինն լեզուէ, զհին հե

հետ, տեսանում ենք, որ հեղինակը փոքր ի շատէ ուշը {դարձուցել} է լեզուի վերայ։ Այնուամենայնիւ պիտի խոստովանել,

լ, ինչպէս՝ ծնանեմ, դատեմ եւ այլն, նոր լեզվում {դարձուցել} է ներգործական, որովհետեւ կրաւորականը ծնանվել, դ

ր չէի ուզել. աղբաթս խառնուեցաւ, նոյն րոպէին հետ {դարձուցի}. չգիտեմ կառնո՞ւ այսօր, թէ ոչ: Նամակ ստացայ եղբ

եւ յոյն Աստուածաշունչ: Նոյն առաւօտը Կորեան գիրքը {դարձուցի}: 19-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 20-ին:

յեն մեկ թուղթ առեք, որ իրեն կատարյալ չարած եդ չի {դարձուցին}: Եվ իրեն բադորոժնայի մասի կամ իրեն գալու մասի խի

մանքի վրա, բայց նրանք ոչ միայն ուշադրություն չեն {դարձրել} դրա վրա, ոչ միայն չեն համարձակվել ձայն ծպտուն հա

այդ պատճառով էլ հասարակությունն ուշադրություն չի {դարձրել} նրա վրա, քանի որ այն ոչ մի դեպքում արգելք չի կար

Ն ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐ, ՔԱՀԱՆԱՅ ԱՍՏՈՒԾՈՅ {ԴԱՐՁՐԵԼՈՅ}, Քան զայս յառաջ նամական միայն ծանուցի հօրդ պա

յի արշաւանքը Եւրոպայի վերայ. նա ողջ Իտալիան աւէր {դարձրուց}. Լեւոն պապի արտասուքի կաթիլները հազիւ կարողացան

այնու տպեցեալ գրքերոջ վաճառի բովանդակութիւնն յետս {դարձցի} առ տպարանն որպէս վայր դրամոյ եւ շահն ի վաճառմանէ

Այլ հերիքասցին առ այժմս բանք զպատմութենէ Հայոց: {Դարձցուք} վերստին ի կարգ մերոց բանից: Խնդիր ի մէջ ելանէ

ի Կալկաթա: Վեհափառ տէ՛ր, մինչդեռ գոյ ժամանակ {դարման} տանելոյ վիրաց ազգային մարմնոյ, որ է լրութիւն հօտ

րք անշուշտ նույնպես կգրեն եւ կխոսեն կաթողիկոսին՝ {դարման} մատուցանել Ջուղային: Տեսանում եմ, որ դուք շա

պետը, հինգ հարիւր հաց բաժանելով, չէ կարողանալու {դարման} տանել վերահաս վտանգին: Բայց Թիւրքիոյ կառավա

հիմնական հաշուի, եւ չկամելուց, արմատական կերպով {դարման} տանել իւր աղքատութեան: Եւ այսպէս, իբրեւ գրաստ,

, ստեղծել ես նոյնպէս հնարներ, որոնցով կարելի էր {դարման} տանել ախտացածներին"։ Իմ աշխատութեան բովանդա

հիւանդանոցը, ուր աւելի խնամարկութեամբ կարելի էր {դարման} տանել ցաւին։ Հանգուցեալը Յունուարի սկզբումը տ

րկաւոր չէ ցաւի պատմութիւնը, որքան այդ տկարութեան {դարման} տանելու հնարը: - Ամենեւին ճշմարտութիւն է, ո

ուստրը ամառանոցում աւելի հնար կ'ունենայ իւր ցաւին {դարման} տանելու... ես վճռել եմ եւ վերջացուցել եմ. էգո

այսմ ամենայն բանիցս ասացելոց զհետ գայ, թէ պարտ է {դարման} առնել այսմ, կամ անձամբ անձին բարձցեն բոլորովին ե

ւ ամայի՜ ի հոգեղէն կերակրոց, որոց պիտոյ էր յաւէտ {դարման} տանել, զառաջինն [զի մի սովամահ կորիցին], քան թէ

իւնքն էր, որ գերդաստանների մէջ թագաւորեց խնամք, {դարմանատարութիւն} եւ խաղաղութիւն. մի խօսքով՝ նորա մահը գրաւական ե

զգեցեալ փութայր, ճեպեր] չիմացականն կենդանութեան {դարմանատարութիւն}: Քանզի զոր օրինակ անցեալ գնացեալ էին դարքն նախնա

տարեկան մարդը, ընտանիքի եւ զաւակների տէր, որոնց {դարմանելու} համար ոչ մի պարոն չէ կարող տալ նորան բաւական վարձ

, թէ վաղը ինչո՞վ պիտի կերակրուի կամ ինչպէ՞ս պիտի {դարմանէ} իւր ընտանիքը, ո՞ւր կը մնայ վերհամբարձ հասկացողու

րպով եւ ո՞ւր պիտոյ է որոնէին իւրեանց վշտի եւ ցաւի {դարմանը}, եթէ ոչ մի գաղափարական եւ աննիւթ աշխարհի մէջ։ Կ

նում էին ծածուկ պահած ազգի վէրքերը՝ վիրաբուժական {դարմաններ} մատուցանելով, այո՛, եւ բարոյական երկաթ ու կրակ

նում էին ազգի ծածուկ պահած վէրքերը՝ վիրաբուժական {դարմաններ} մատուցանելով, այո՛, եւ բարոյական երկաթ ու կրակ

: Ես ասել էի՝ վէրքերը բացում են վիրաբուժական {դարմաններ} մատուցանելով, այո՛, եւ բարոյական երկաթ ու կրակ

կան ազգի համար, եւ նոցայ յարուցանողը, պահողը եւ {դարմանողը} ազգն է դարձեալ: Անցան այն ժամանակները, երբ մ

Ոչ ոք չէ իմանում այս գաղտնիքը, եւ տիկին Բէգզադէն {դարմանում} է Թուրքի զաւակը որպէս իւր որդին՝ անուն տալով նոր

ած ծեծերի սաստկութիւնը, այս դարու մարդասէր հոգին {դարմանում} է նոցա վէրքերը եւ, բռնելով ցանկացողի ձեռքից, հա

ործը չէ: Նախախնամութիւնը միօրինակ պահպանում է եւ {դարմանում} է ամբողջ տիեզերքը առանց խտրութիւն առնելու, թէ այ

համար խտրութիւն չկայ արարածների մէջ, նա միօրինակ {դարմանում} է հանքը, բուսականը եւ կենդանին: - Ընդունում

աջին հատորը 70 թերթ է, եւ դեռ հազիվ մինչեւ 18-րդ {դարն} է հասել: Այժմ ես դժվարությամբ եմ կարդում այնպիսի

կի հայերին, որոնք պաշտպանում են բնությունն ու իր {դարն} ապրած ձեւերը, այդ միջնադարյան մարդկանց, հին դաս

ագրի մերումս լուսաւորութեանս] նշանաւոր հանդիսանայ {դարն} իննուտասներորդ, բերելով յինքեան զնմանութիւն չորր

ամբ կախարդական իմն գաւազանի թռուցեալ փոխադրիցին ի {դարն} չորրորդ կամ հինգերորդ հայկականս դպրութեան, եւ այ

րոց հետք նշմարէին դեռ ի Հայաստան մինչեւ ցութերորդ {դարն}: Երկրորդն Ստեփաննոս Արք եպիսկոպոս Սիւնեաց,

լոյս տացէ ապագայ խուզարկուաց, թէ զիա՞րդ հայեցաւ {դարն} 19-երորդ ի հին լեզուն. այլ այս ամենայն լցուցանեն

ի: Վասն զի հիմա մեր ժողովուրդն էլ իննեւտասներորդ {դարու} մէջ կ՚երթայ, բայց մեր հոգեւորականաց դատողութիւնը

հոգեւորականաց դատողութիւնը դեռեւս եօթնեւտասներորդ {դարու} ազգային յառաջադիմութեան վարդապետութիւնը կընդունի

մ է ստրուկ ազգերի կերած ծեծերի սաստկութիւնը, այս {դարու} մարդասէր հոգին դարմանում է նոցա վէրքերը եւ, բռնե

ն ուշ ծնեցաւ, բայց շատ արագ ծերանում է: Մի քանի {դարու} մէջ նա անցաւ պատմութեան շատ կերպարանքներ՝ phase

տեւել իբրեւ բռնակալութիւն ", - կրկնում ենք, մեր {դարու} երեւելի մտածողներից մինի հետ: Գանք այժմ պար

ոնց վերայ են մտածող մարդերի յոյսերը, ժամանակի եւ {դարու} այն հարազատ որդիքը, իւրեանց կամ ուսումնական եւ կ

ԱԶԳԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆՔ Տասն եւ ութերորդ {դարու} վերջումը, մինչ Ղրիմը ընկնելով Ռուսսիական թագաւոր

րբ բղխի ՚ի Հօրէ եւ յորդւոյ, սահմանեցաւ յութերորդ {դարու} - յառաջ քան զնոյն՝ ընդհանուր եկեղեցին դաւանէր զբ

ի Հօրէ: Վարդապետք պապական յեկեղեցւոյ, յութերորդ {դարու} հիմնեցան ՚ի բառս առաքումն զոր ՚ի հինգերորդ դարու

դարու հիմնեցան ՚ի բառս առաքումն զոր ՚ի հինգերորդ {դարու} անտի, ուրեք ուրեք ՚ի գործ եդին աստուածաբանք նոցա

Իւր եռոտանու վերայ փրփրի. Թո՛ղ միջին {դարու} գաղափարներով Ամբոխը խաբել ճգնի աշխատի:

արաւոր հնութեան սահմանի մէջ, քանի որ տասն եւ ինն {դարու} հեղինակքը, չորրորդ եւ հինգերորդ դարու լեզուով խօ

ասն եւ ինն դարու հեղինակքը, չորրորդ եւ հինգերորդ {դարու} լեզուով խօսելով, ստիպում են ժողովրդին եւս մոռանա

ը չէ կարող նոյնպէս գնալ V դարը՝ մեր պատուելի XIX {դարու} հեղինակութիւնքը կարդալու։ Նա պինդ կապած է ժամանա

ցանկանար, յետ դառնալ այնքան հեռի, տասն եւ չորս {դարու} ճանապարհ։ Ժողովուրդը ուղեկից է ժամանակին եւ մնաց

գերբնական զօրութիւն է հարկաւոր, որ տասն եւ չորս {դարու} խտրոցը, որ այնքան մեծամարմին ընկած էր V եւ XIX դ

- Արձագանք Բիւզանդական անունով յոյն օրագրին: 18 {դարու} վերջին կէսի վերայ մի խորհրդածութիւն, ակնարկելով

րդկությունը: Այսպիսի օրհնությամբ լի ու առատ {դարու} քաղաքացի հայը ի՛նչպես կարող էր ամենեւին սառը մնալ

եւ մտածել, թե նա հարազատ որդի է տասն եւ իններորդ {դարու}, առանց մասնակից լինելու դորա հոգեղեն բարութեններ

Այո՛, կարծում ենք, եւ այն հաստատապէս, որ մեր {դարու} հայ մարդը, շատ եւ շատ բաների մասին գաղափարք չուն

Յայտնի է, թէ Գերմանիան մարդ դարձաւ Ֆրանսիս XVIII {դարու} փիլիսոփայութեամբ, որի վերջին խօսքը էր 1789 եւ 93

93 թուականները: Բայց որտեղի՛ց յանկարծ բխեց XVIII {դարու} այդ փիլիսոփայական յորձանքը, որ հեղեղեց Եւրոպա եւ

ուիթական դպրոցին, այնպիսին պիտի մտածէ, թէ XVIII {դարու} փիլիսոփայութիւնը աղբերանում էր ճիզուիթներից: Բայ

հրաշալի " Անձինքի " այն անմահ երգիչը, եօթներորդ {դարու} սկզբում սրբատաշ քարերով շինեց որպէս Հռիփսիմեանց հ

կարծիքներից։ Վա՛յ մեզ, մենք տասն եւ իններորդ {դարու} մէջ, հերիք չհամարելով այն բոլոր խռիւը, որ դիզու

։ Ստո՛յգ է, այս անունը մենք լսում ենք տասներորդ {դարու} վերաբերութեամբ, բայց կարելի՞ է ասել, թէ այդ տեղ

տից է շինուել, որ փայտէ մնացել է մինչեւ եօթներորդ {դարու} սկիզբը, որ Կոմիտաս կաթողիկոսը, իսպառ վերցնելով, փ

պատերազմի ժամանակ, իսկ կոտոշդ կոտրեցիր դեռ XVII {դարու} սկզբումը, երբ, բարեկամանալով յիսուսեան կարգի աբ

նը դէպի ոսկին: Յուլիոս Ֆիրմիկ Մատուրնոսը չորրորդ {դարու} սկզբումը եւ էնէաս Բլասիուս, հետեւեալ դարում, խօ

ւ էր նոցա, գաղտնիքը բանալու համար: Ութերորդ {դարու} մօտ, ապրել է Արաբացոց մէջ Գեբեր կամ Ջեբեր անունո

ւթեան վերայ, յայտնի բան է հաշուի տակ ձգելով նորա {դարու} անկրթութիւնը եւ տգիտութիւնը, որի մէջ երեւել է Բե

ՅՕԴՈՒԱԾ ԱՌԱՋԻՆ ՄԽԻԹԱՐԸ Տասներեքերորդ {դարու} ելքումը Հայաստանի վերջին արքայական տունը՝ Ռուբեն

է միալար չորս հարիւր տարի՝ մինչեւ տասնեւութերորդ {դարու} սկիզբը։ Այս դարը պիտոյ է աւելի բաղդաւոր ժամա

ի բան էր առանց ընդհանուրին։ Տասն եւ ութերորդ {դարու} գործակատարութիւնը՝ Հայկական դպրութիւնը վերակենցա

ս հարիւր տարի յառաջ, այսինքն՝ տասն եւ եօթներորդ {դարու} սկզբումը, վճիռ էր կապել, որի զօրութեամբ արգելւո

եւ անձանձիր աշխատութեան արդիւնքն է, որ հինգերորդ {դարու} հայախօսութիւնը կենդանացաւ տասն եւ ութ-տասն եւ ինն

ել, այո՛, եւ տպագրեցին ըստ մեծի մասին հինգերորդ {դարու} հեղինակների գործերը, որքան կարողացան ժողովել եւ

ս հեղինակի, [հնաբանելով] ըստ հեղինակաց հինգերորդ {դարու}. այս ինքն է ասպարէզ, յորում բազումք ի հեղինակաց

արդարացի առն՝ որ միայն խօսեսցի ի լեզու հինգերորդ {դարու} յայժմուս ժամանակի՝ յորում ամենայն ազգք եւրոպէակա

դպրութիւն ի կեանս հրաշագործեալ յունական հոգւով ի {դարու} մերոց ` թարգմանչաց՝ տեսանի պահեալ զթերաշունչ կեն

շունչ կենդանութիւն մինչեւ ի վախճան երեքտասաներորդ {դարու}: [Ի սոցա գրաւոր վաստակաց զարդիս հասանեն ի ձեռս մ

նաչել զիրողութիւնս աշխարհի]: Զկնի երեքտասաներորդ {դարու}, խայտաճամուկ կերպարանագործութեամբ ժամանակին՝ կո

մն եւ ամենայն գրուածք հեղինակաց ծաղկելոց յոսկեղէն {դարու} հայկականս դպրութեան մերձենալի ամենայն հայոց, որ

ամարին ուղղութեան հեղինակաց չորրորդ կամ հինգերորդ {դարու} ՝ սխալին յոյժ, եւ թէ ո՞րչափ հակառակ էին ընթացք ս

կս եւ պահանջել, [անխորհրդաբար], զի Հայք 19-րորդ {դարու} հարմամբ կախարդական իմն գաւազանի թռուցեալ փոխադրից

ւ հայկաբանութեան ի Զմիւռնիա, ի մերումս] 19-երորդ {դարու} [ելանէ] ի բեմ [հայկական] խրթնաբանութեան իւրովքն]

լուխ պանծան եւրոպացւոցն մատենագրութիւնք ի մերումս {դարու}. ո՛չ եւ ո՛չ կարեմք նոյնպէս համեմատել զմերս հին դ

երբեմն ժամանակի, այն է ի կատարածի երեքտասաներորդ {դարու}, աբեղայամիտ դպրոցականք, ախոյեան յարուցեալ ընդդէ

ւորն կորստենէ եւ յաւելեալք մինչեւ ցսկիզբն չորրորդ {դարու}, ի ձեռն Լուսաւորչին Հայաստանեայց դատապարտեալ առ

իտութիւնք ծաղկեալք ի Հայաստան, ի կատարած առաջինն {դարու} ՝ առ Արտաշիսիւ Երկրորդաւ, զորոց մանրամասն աւանդէ

ից անցելոց ընդ գրականութիւնս մեր ի սկիզբն չորրորդ {դարու}, անցանէ ի նախաթոռ մատենագրաց մերոց սուրբն Գրիգոր

աստանարան յերգս եկեղեցւոյն Հայոց: Ի սմին չորրորդ {դարու} սուրբ Յակոբ Հայրապետ Մծբնայ, Զգօն կոչեցեալ, ի խ

ոյն Գրիգորի: Զսոյն զայս գիր շարունակէ յեօթներորդ {դարու} Յովհաննէս Մամիկոնեան, յաւելեալ ի վերջէ զծանօթութ

հակ եւ զՄեսրոպ՝ կարապետ լուսաւորութեան հինգերորդ {դարու}: Թոյլ տացի մեզ աստանօր, փոքր ինչ ըստ սահման

եալ նորոգ հոգեւոր ծննդեամբ տանի ի գլուխ հինգերորդ {դարու} զերկոսին զսոսա իբրու պսակ ոսկեփունջ ոսկեղէնն դարո

արու զերկոսին զսոսա իբրու պսակ ոսկեփունջ ոսկեղէնն {դարու}, պարտաւորին որդիք Հայաստանի ցորչափ կանն, եւ մին

Վտանգեալ Հայաստանի յանիշխանութենէ, յութերորդ {դարու} ՝ հանէ ի հրապարակ գէթ զերկուս հոյակապ անձինս, թա

ղաձեռն յաջողութեամբ բերէ յինքեան զտիպար հինգերորդ {դարու}: Մին ի սոցանէ Յովհան Օձնեցի, կաթողիկոս ամենայն

եքսանդրացւոյ գիրք, եւ այլ բազումք: Յիններորդ {դարու} Հայաստան աշխարհ, սրբեալ զարտասուս կարեկցութեամբ

ամ, յառաքեալսն, ի կենագործ խաչն Քրիստոսի: Այսմ {դարու} պատկանին նոյնպէս Ստեփաննոս Ասողիկ, հեղինակ պատմո

ի եւ խալիֆաց արաբացւոց: Ի սկիզբն մետասաներորդ {դարու} եկաց Յովհան Կոզեռն վարժ քաջ ի մաթեմատիքական ուսմո

անգթանալոյ կորուսեալ եմք: Ի սմին մետասաներորդ {դարու} եկաց եւ Արիստակես Լաստիվերտացի, հեղինակ պատմութե

րոյ վասն եւ Վկայասէր կոչեցաւ: Յերկոտասաներորդ {դարու} Գրիգոր Պահլաւունի ուղղագործեալ զտովմար եւ զտօնացո

հատու իմաստից զեղմունս: Ի կատարած երկոտասաներորդ {դարու} Մխիթար առակախօս, մականուանեալ " Գօշ ", մտանէ ի

սկսեալ ի հինգերորդէ մինչեւ ցվախճան երեքտասաներորդ {դարու}, պերճացեալ ընտիր հայախօսութեամբ կործանի ի սպառ ի

ր հայախօսութեամբ կործանի ի սպառ ի չորեքտասաներորդ {դարու}, զի ի հնգետասաներորդ դարուն միայն Թովմա վարդապետ

թիւն՝ որոյ հետք ահա նշմարեալ եղեն ի մետասաներորդ {դարու} եւ անտի օր քան զօր յառաջ խաղալով՝ ձեւակերպեցին զ

ւթեամբ՝ մնայ վայրենացեալ մինչեւ ցսկիզբն 18-երորդ {դարու}, յորում ըստ վերնախնամ տնտեսութեան նախախնամողին Մ

ճախարակեալ յանդիման կացուցանէր ի զգեստը 19-երորդ {դարու}, լինէր վասն ազգի գործ մեծ վճարեալ, այլ ազգն մեր

ատահիլ եւ ամենայն դարս, զի ի հինգերորդ նուիրական {դարու} ոչ ամէն ոք Եղիշէր ոչ ամեն ոք Խորենացի եւ այլն. ա

աւորութիւն պատուական առնդ էր զազգ Հայոց ի մերումս {դարու} ուսուցանել եւ դաստիարակել ի դաւանաբանական գիտութե

յար եւ նման կատականաց աբեղայից Հայոց ի հինգերորդ {դարու}, զոր ուսանիմք ի Թղթոյ Ղազարայ Փարպեցւոյ որ առ Վա

, հերքում է նորան վերագրած շնորհքները։ Բայց XVII {դարու} սկզբումը, երբ Յիսուսեանք Ապօթէոս էին պատրաստում

նը։ Կարգի հիմնադիրքը շատ լաւ են հասկացել իւրեանց {դարու} բանական ուղղութիւնը։ Նոքա յայտնւում են այն ժաման

իւնը յայտնապէս եւ հրապարակով ընդդէմ դուրս գար XVI {դարու} մտքերի անհանգիստ եւ անդադար ձգտողութեանը, կասկած

ւմ են թագաւորութեան մէջ այն, ինչ որ ասացին XVIII {դարու} հեղինակները եւ հասարակապետութեան քարոզիչքը՝ Րուս

տեսկիէն, beneplacita multitudinis։ Բայց այս XVI {դարու} ժողովրդապետականները ինքեանք ջնջում էին իւրեանց գա

տական է այնպիսի ընթացք տալ բանին, որ տասն եւ ինն {դարու} մէջ ութերորդ ամենախաւար դարին արձագանք եղած չլինի

համեմատուել է նոցա դրութեանը եւ նոցա իւրաքանչիւր {դարու} լեզուին եւ խօսուածքին։ Այս միայն հայոց խելօք պար

Այս միայն հայոց խելօք պարոններն են, որ 19 երրորդ {դարու} մարդերը կամենում են լուսաւորել 5 դարու լեզուով,

19 երրորդ դարու մարդերը կամենում են լուսաւորել 5 {դարու} լեզուով, ուրեմն, մատենագրութիւն ասելով, պիտոյ

նաւորներ եւ ոչ խրթին եւ հին հայախօսութիւն, որ 19 {դարու} տգէտ մարդերի միմիայն պարծանքն էր, այլ պիտոյ է տա

որ գաղափարներ ստանալու մասին։ Չէ պիտոյ նորա հինգ {դարու} հայախօսութիւնը. այդ նորան հաց ու ջուր չի տայ։ Ն

սանում ենք նորան միմիայն իբրեւ պահարան հայոց հինգ {դարու} լեզուախօսութեան եւ քանի մի անցքերի։ Ուրեմն եթէ ե

Խաղաղութի՜ւն եւ այդ յառաջաբանը գրողի տասն եւ հինգ {դարուայ} ոսկորներին. հանգի՜ստ յաւիտենական։ § 3. " Քն

այլ հունական թարգմանությունների, որ Որոգինեսը 3 {դարում} քարշքարշելով այս ու այն տեղից բան է շինել, եւ մե

ան նազարեթյան տեքստը եւ Քրիստոսի ծննդից հետո 3-րդ {դարում} Օրիգենի հավաքած հունական թարգմանությունը, որը հա

2 մեկնիչների իսկական թարգմանությունը եւ որից 5-րդ {դարում} կատարված է մեր թարգմանությունը (այդ բոլորի մասին

նուած, զուգուած պաճուճապատանքի վերայ: Հինգերորդ {դարում}, երբ Հայոց ընտիր որդիքը զոհ գնացին պարսկական վիշ

ն սատանայ եւ երբեմն հրեշտակ։ Այժմ՝ այս մարդասէր {դարում}, լուսաւորեալ աշխարհը նայում է կանանց վերայ որպէս

են ամք 7368. զի ծնունդ Քրիստոսի դիպաւ ի վեցերորդ {դարում}, այն է ՚ի 5508 թուականի. Յայս հայի եւ բան Շնորհ

ագրում է հայոց եկեղեցականութիւնը, նաեւ հինգերորդ {դարում}, երբ բան է լուսաւորութեան մասին: " Առ դառնաշ

պատմութիւնը կայսերութեան եւ քրիստոնէութեան առաջին {դարում}. Ադ. Շմիդտ: Собрание сочинений Гран[овского],

ում էր ճիզուիթներից: Բայց ով որ ճանաչում է XVIII {դարում} ներգործող փիլիսոփաներին աւելի մօտից, նա տեսնում

երայ: Դու կարծում ես, բարեկա՛մ, որ իւրաքանչիւր {դարում} այսպիսի մարդիկ պակա՞ս են եղել աղաւաղելու մեծ տղամ

րժանի էի։ Որովհետեւ վերին Նախախնամութիւնը այս {դարում}, քո քաջութիւնդ զօրացնելով, պայծառացուց ամենների

են նորան Կաթուղիկէ։ Սեբէոս եպիսկոպոսը եօթներորդ {դարում} անուանում է նորան Կաթողիկէ։ Յովհաննէս կաթողիկոսը

է նորան Կաթողիկէ։ Յովհաննէս կաթողիկոսը իններորդ {դարում} անուանում է նորան Կաթողիկէ։ Ասողիկը տասն եւ մէկե

անում է նորան Կաթողիկէ։ Ասողիկը տասն եւ մէկերորդ {դարում} անուանում է նորան Կաթողիկէ. նոյնպէս եւ ուրիշ հեղ

ել, որ մենք չգիտենք, թէ ինչի՛ համար, եօթներորդ {դարում}, Սուրէնայ անապատ է կոչւում ս. Կաթողիկէի մօտի կր

, կրօնաւորների բնակարանը կարո՛ղ էր նաեւ հինգերորդ {դարում} Սուրէնայ անապատ կոչուած լինել։ Այսօր էլ կան Ս.

. Պաւղ. առ Գաղատ. գլ. Զ, համ. 10։ Իններորդ {դարում} ծաղկած հրաշալի Մաշտոցը իր հոյակապ եւ սքանչելի նամ

ութեան արդիւնք է նոր ժամանակների, որ, հինգերորդ {դարում}, երեւակայութեան մէջ էլ տեղ չունէր։ Բայց եթէ

103)։ Աստուծու սիրուն, աղաչում ենք, հինգերորդ {դարում} չէի՞ն կարող ուրիշ Սեւուկներ լինել, բացի Անձեւացե

բայց կարելի՞ է ասել, թէ այդ տեղը չկար հինգերորդ {դարում}, կամ, եթէ կար, դեղնուկ չէր կոչւում եւ ոչ Սեւու

րկրորդ չիքը, նոյնպէս Մեհրուժան Արծրունի, ութերորդ {դարում}, այն է՝ 786 թ-ին, Եզիտ ոստիկանի ժամանակ ուրացաւ,

րրորդ դարու սկզբումը եւ էնէաս Բլասիուս, հետեւեալ {դարում}, խօսում են այդ գիտութեան վերայ, որպէս արդէն բոլ

, որ Հայաստանի կրօնական լուսաւորութիւնը, չորրորդ {դարում} կատարուած սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի ձեռքով, ծագում

այսօր իսկ՝ անձամբ անձին: Հնասէր մատենագիրք {դարում}, որն ամենաջան խրթնութեամբ գոլն գործին գրել զինչ

կելոց ի նախնի դարս, այժմ իկ ի լուսաւորեալ 19-րդ {դարում} ՝ նախատինք էին անլուանալի, որոց սովին տեսութեամբ

ս զմատենագրութենէ Հայոց: Զմատենագրութիւն չորրորդ {դարում}, որչափ մեզ յայտնի է՝ կնքեն Փաւստոս Բիւզանդացի ե

ն"։ Ի սկզբանէ հարեւանցի պատմութեան հինգերորդ {դարում}, անտեսեալ մեր զհամառօտութեամբ՝ ակնկալաք մխիթարո

ո՛չ կսկծեցուցան էին զսիրտ մեր: Այլ եթէ յոսկեղէնն {դարում}, գոնեա՛ եւ այս անգամ չկարացաք այնմ պատահիլ ի յաջ

իչ Էմին տալ տպագրութեամբ ի լոյս: Զմատենագրութիւն {դարում} կնքէ Յովհաննէս Մամիկոնեան, շարունակեալ զգրած Զեն

այլ մա՞րթ ինչ իցէ արդեօք հաւատալ այսմ ի 19-երորդ {դարում}, թէ պատուելի հարք Մխիթարեանք ինքեանք իսկ ո՛չ տես

այի եւ անանունդ մնալ ի հոյակապ գիտութեանց մերումս {դարում}: Այլ եւ մանուկն Հայոց կարօտի հասկանալի լեզուի,

քը, չպիտի փոքրոգութեամբ սրտնեղենք, թէ ինչի՛ մէկ {դարում} կամ հինգ դարում չէ շինւում։ Այն, որ հազար տարին

գութեամբ սրտնեղենք, թէ ինչի՛ մէկ դարում կամ հինգ {դարում} չէ շինւում։ Այն, որ հազար տարիներով, տարբեր աշ

շենք, որ նախիջեւանցին անեցի է եւ տասն եւ չորրորդ {դարում} Հայաստանից դուրս եկած. յայտնի է, թէ շատ աւանդու

ացնեմ եւ այն այս իրական աշխարհում, այս անողոքելի {դարում}, որի թագաւորը չէ մի որպիսի եւ իցէ քնաբեր նանիկ,

աշտամունքը: Այժմուս մեր լեզվի վերանորոգության {դարումը} կարծես թե ամենայն կողմից պահվում է նույնպես այս կ

եւ այդտեղից շատ բան է երեւում: Եթէ հինգերորդ {դարումը} Սահակ եւ Մեսրոպ խնկելի թարգմանիչքը հոգաբարձու եղա

են եւ այժմ եւս ամենայն ջանք գործ են դնում մնալ V {դարումը} եւ ամենեւին ցած չ'գալ այս դարուցը։ Ուրեմն ի՞նչպէ

արժան պրոֆեսորի բառերը: " Մեր մարդասեր եվրոպական {դարումը}, որ ունի արդարեւ մի ցավակից սիրտ դեպի յուր ընկեր

անձն է: Տարաբախտ ճշմարտութիւն, դու ապականութեան {դարումը} Թեբայի անապատը գտար քեզ ապաստանարան, այժմ ու՞ր պ

գնալ չէի կարող: Ձեզ յայտնի է, որ դեռ հինգերորդ {դարումը} պայման էինք կապել, որի զօրութեամբ դեւերը պարտակ

տեղաբաշխութիւն, որ ներս էին մտել Եւրոպա վեցերորդ {դարումը} Կասսիոդորոսի, Իզիդորոսի եւ Մարկիանոսի անճոռնի գր

յեղափոխութեան սկիզբը տեսանում ենք տասնեւերեքերորդ {դարումը}, որ մինչեւ տասն եւ հինգերորդ դարը խմորուելով՝ վ

տասն եւ հինգերորդ դարը խմորուելով՝ վերջապէս այս {դարումը} դուրս երեւեցաւ ամենայն տեղից հեղեղի յորձանքներով

շատէ ոտքի տեղ գտել էր Հայաստանում դեռեւս 13-երորդ {դարումը} մինչ կատարւում էին խաչակիր զինուորութիւնքը։ Միաբ

ահ մեռաւ։ Այսպիսի անսովոր դիպուածը XVIII անհաւատ {դարումը} պիտոյ է, որ տպաւորութիւն գործէր հասարակ ժողովրդի

ը տեսնելով չէ կարելի պնդել, թէ ստուգապէս չորրորդ {դարումն} է երեւել այդ կրակը: Այո՛, կարող էր եւ այն ժաման

խառնուածքի տէր, կենակցութիւնը իւր փեսայի հետ այս {դարումս} միակ հնար է կին մարդերի համար, ազատուելու իւրեան

որհալւոյն յԱրարչականին " զգեցաւ որդին գրած ՚ի վեց {դարուն} մարմին մեղաց"։ Ուսումն կրօնական պարտի զհետ գնալ

պառ ի չորեքտասաներորդ դարու, զի ի հնգետասաներորդ {դարուն} միայն Թովմա վարդապետ Մեծոփեցի ճառէ զանցս աղետից ա

ալ է այլ յիմաստնոց Հայոց, որք չկամ ին անգամ զթիւ {դարուն} համարե ալ զգալ թէ դարս ներկայ չէր հինգերորդ, այլ

յն: Նա՛ զի ուղղութիւն եւ հայեացք փիլիսոփայութեան {դարուս} ո՛չ անկանին ՚ի մի կէտ ընդ հայեացս հոգեւորաց, ուս

արակութիւն, որ ո՛չ բղխի ի ներկայ փիլիսոփայութենէ {դարուս}, եւ որ ո՛չ զօրէ կենդանացուցանել զմեռեալն, այն ի

գիրք կարդալով չի կըշտանալ փորերնիս։ Ներկայ {դարուս} ուսումնականք ի՛նչ մեծ գիտեն, ի՛նչ իշխան. Ա

ագլուխ դպրութեան: Նշանաւոր [յառաջախաղացութեան {դարուս} իննուտասներորդի] ապացոյց տամք [մանաւանդի զնոր հայ

արի անցան նորանից յետոյ, եւ նոր պատմութիւնը (16 {դարուց} ) պատնէշ է քաշել հին եւ նոր մարդկութեան մէջ: Մի՞

թիւնը եւ լեզուի յիշատակարանքը սկսանում են չորրորդ {դարուց}, այսինքն՝ Լուսաւորչից, որի Յաճախապատում գիրքը

աւի եւ խարդախի յարանց, զորս հայր ճանաչել ուսաւ ի {դարուց} ժամանակաց: Այո՛, պատմութեան է գործ բողոքել լիապ

աջնորդն քան զեկեղեցին եւ քան զպատուիրանն սրբեալ ի {դարուց} ժամանակաց, մինչդեռ հարքն առաջինք ընդ ամպովն ՚ի Ս

Ահա քեզ մի զարհուրելի ապերախտութիւն, որ պիտոյ է {դարուց} դար քարոզուի ազգերի մէջ: Ապերախտ կարդինալը փոխան

աղայն- 'ի Վահանի- ասէ- որպէս լսեմ, գրեալ է կարգ {դարուց} եկեղեցւոյն Հայոց անմոլոր իջեալ, եւ զիա՞րդ լինիցի

սցուք, որ ինչ ասելի զգործոյն որ եւ ի խրթնութիւնս {դարուց} ապագայից [որ անցանելոց էին ըստ կարգի, ահա անցելո

ն ո՛չ կարելով այլ եւս գնալ զճանապարհ մոլախոտեալ ի {դարուց} ժամանակաց, եւ շուարեալ ի վարանս տարակուսի]. մի՞

զգակից խաւար ճշմարտութեան պապականաց յընթացս միջին {դարուց} եւ անդր եւս. իմա՛ դու ինձ զայն ճշմարտութիւն, որ

հնախոյզ բանասիրացն սրտի, [որով] ընդ մէջ անցելոց {դարուց} ցչորրոդն զկնի Քրիստոսի [խտրոց ի մէջ անկանի], վիհ

ես Կաղանկատացի ելանէ ի հանդէս ի կատարած եօթներորդ {դարուց} իւրով Աղուանից պատմութեամբ, զոր ընդ ձիգ ժամանակս

ղինակս որպէս երկոտասաներորդ, նոյնպէս եւ հետեւեալ {դարուց}, շատանամք յիշելով զգլխաւորս եւ եթ, յորոց կարեմք

ոգւով, երբեմն երբեմն յընթացս ամբողջ ութն կամ ինն {դարուց}, այն է սկսեալ ի հինգերորդէ մինչեւ ցվախճան երեքտա

յր 16 եւ 17-երորդ տարուց, առաջնորդեալ եղեւ միջին {դարուց} տեսութեամբ, եւ կամ իբրեւ այր ո՛չ ուսումնասէր եւ

ւ լեզուախօսութիւնն Հայկական չորրորդ կամ հինգերորդ {դարուց}: Այլ յաղագս ապագայ հարցասիրաց եւ խուզարկուաց հին

ախօսութեամբ, զի ոչ ոք ի հեղինակաց 18 եւ 19-երորդ {դարուց} աշխատեցաւ պաշտել զներգործութիւն ժամանակին ի վերայ

զմատենագրութիւնս ի հին լեզու՝ հինգ եւ 19- երորդ {դարուց}, չգտանիցեն ի նոսա զզանազանութիւն եւ զյարաբերութի

ընդ սահմանաւոր եւ պղտորեալ տեսութիւնս իմաստակական {դարուց}, յորս կեցին դպրոցականք: Եւ ոչ յաջողեցաւ այդպիսե

նկտին ընդ անմատչելի առապարս մոլախոտեալ յերեքտասան {դարուց} հետէ: Թող զի ո՛չ երբէք կարող էին զմտաւ անգամ ածե

Ստեփաննոս վարդապետի կորուսեալ է անգիւտ ի յորձանս {դարուց} անցելոց (Յառաջ. " Հոգեբանութեան ", տպեալ ի Մոս

ազգին ի միում եւ եթ ժամու: Զոր ինչ ստուար խումբ {դարուց}, եւ ընդ նմին խուռն ամբոխին աղճատել աղճատեաց զլեզ

ն եւ զարձակել նորա ի Սլաւոնական կապանաց իննեւտասն {դարուց}, կարեմք համեմատել զդպրութիւն ազգիս, զոր ինչ յառ

սցէ զբողբոջ լեզուին, որ նոր ուրեմն յետ երեքտասան {դարուց} ձմեռոց պտկեալ ի ստեղէնս, եւ խոստանայ զպտուղ շատ

եւ փշրել զկեղեւ տգիտութեան թանձրացեալ յերեքտասան {դարուց} հետ է: Յայս ամենայն հայեցուցեալ զպատուական եւ զս

տի բացականչութեան. " զմանկունս ծնեալ մեզ ի միջին {դարուց} սերմանէն զվիմի՜ հարցուք"։ Թողանք արեւմտեան նոր

են դնում մնալ V դարումը եւ ամենեւին ցած չ'գալ այս {դարուցը} ։ Ուրեմն ի՞նչպէս պիտոյ է սոքա միմեանց հասկանան։

ող այդ պարոններն իմանան, որ հայոց ազգը հինգերորդ {դարուցը} մինչեւ հիմա իւր մատենագրութեան մէջ մնացել է միշտ

ց, Եւ ընդվզեալ ամբառնայ զձայն, Եւ ի {դարպաս} ձգտեալ պարտիզիս՝ Բայց տուժեցա՛ւ... զի իմ

'առնենք մեք քո հետ. բացի սորանից հարկաւոր է, որ {դարպաս} ուղարկենք Երուսաղէմ, Մշու սուրբ Կարապետ եւ այլ ա

գաւորութեան սպասաւորից եւ սկսեց դիմել դէպի պարսպի {դարպասը}, որ գնայ իւր օթեւանը: Նա մտածում էր, թէ արդարե

ռով: Այլ այս պղտորեալ տեսութիւն էր կելոց ի նախնի {դարս}, այժմ իկ ի լուսաւորեալ 19-րդ դարում՝ նախատինք է

ոյ յինքեան զսննդարարն զայն հիւթ, զորպիսի պահանջէ {դարս} լուսաւորեալ՝ առ ի պահպանել ըստ կարի զկենդանութիւ

անց դիւցազանց, զորս դեռ ի չորրորդ եւ ի հինգերորդ {դարս} երգիչքն ի Գողթան բամբռամբ երգէին։ Հիմնեալ հաստա

թափառեալ անպատսպար ի վերջոյ ի հինգ եւ ի վեցերորդ {դարս}, գտանէ զապաստանարան յերգս եկեղեցւոյն Հայոց: Ի ս

դն դար, թէեւ բաղդատութեամբ առ այլ հոծ եւ հարուստ {դարս}, անբերրի եւ ամուլ գտաւ ի ծննդականութենէ, սակայն

եկեղեցւոյ: Յերեքտասաներորդ եւ չորեքտասաներորդ {դարս} թէպէտ եւ երեւին ի պատմութեան գրականութեան մերում

րութեան մերում ի վեշտասաներորդ եւ եօթեւտասաներորդ {դարս} եւ լեզուին աղճատել ապացուցանի եթէ ո՛չ ի մէջ բերցո

, աճիւնացեալ ի վեշտասաներորդ եւ եօթնեւտասաներորդ {դարս}, բորբոքեցաւ վերստին ի կայծէ, զոր ելոյց Մխիթար Ս

չէ խնդիրս. այդ ամենայն կարեն պատահիլ եւ ամենայն {դարս}, զի ի հինգերորդ նուիրական դարու ոչ ամէն ոք Եղիշէ

, որք չկամ ին անգամ զթիւ դարուն համարե ալ զգալ թէ {դարս} ներկայ չէր հինգերորդ, այլ իննեւտասաներորդ: Նստի

անիցեն ի նոսա զզանազանութիւն եւ զյարաբերութիւն աւ {դարսն}, յորս կեցին հեղինակքն, գուցէ մինն քան զմիւսն ա

րսից, Յունաց եւ այլոց շատ կամ սակաւ՝ հայեցեալ ի {դարսն}, որք անցին զնոքօք, հարկաւ պարտէին վիճակի վհատեա

օդի ճնշողութեան աստիճանը չափուեցաւ եւ " բնութեանը {դարտակութիւնից} վախում է " առածը մերժուեցաւ, այն օրից, երբ Նիւ

րւում մեր յիշատակարանների կէսը արիւնոտ, իսկ կէսը {դարւաոր} արտասունքից փթթած թերթերը դարձնելու ժամանակ, բայ

ս անգամ [հայկական ոգւոյ, յար եւ նման] անցանեն եւ {դարք} գոգցես ի չորեքտասանիցն սկսեալ մինչեւ ցայս վայր,

ցոլանալ ի լոյս աչաց նստելոցն ի տան, սապէս ամբողջ {դարք} խափանաբար լինին ժողովրդեան հասկանալ զլեզու առաջնո

նատարութիւն: Քանզի զոր օրինակ անցեալ գնացեալ էին {դարքն} նախնականք եւ որք զկնի Քրիստոսի ցչորրորդն մալեալ ե

յ իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող {դաւ} դնէ թշնամին, Ես մինչ ի մահ, կախաղան, Մինչեւ ան

ք, որ սորան բամբասենք, նորան հայհոյենք, միւսին {դաւ} դնենք, սորա տունը քանդենք, միւսին գլխակոր վայր

տայ իմ գլխին Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող {դաւ} դնէ թշնամին, Ես մինչ ի մահ, կախաղան, Մինչեւ ան

յ իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, թող {դաւ} դնէ թշնամին. Ես մինչ ի մահ, կախաղան, մինչ անար

գտանիմ ըստ ամենայնի անծանօթ նոր օրինակ հիւսուածոց {դաւադիր} ծուղակի Բարսեղի քահանային Պոպովեան: Վասն որոյ

ր իր եղբօրը, առանց ամենեւին հոգով սրտով իր էրկայ {դաւադրութեան} հաղորդ լինելու: Ազգակցական եւ քոյր-եղբայրական բն

տանել։ Բայց Յիսուսեանների՝ Մարշալ Բիրոնի ընդդէմ {դաւադրութեանը} մասնակից եղած լինելը եւ այլ թագաւորութենների մէջ

տիրոջ, կօշկակարի, դերձակի եւ ջրկիրի կամքից կամ {դաւադրութենից}, բոլորովին անխելք եւ տղայական: Դրամի արժէքը պայ

բնութիւնը ծաղրում է նաեւ Հիմալայի, Չումալարի եւ {Դաւալագիրի} հսկայութիւնքը, ուր է մնում նոցա հետ համեմատելով

տաստանն կայ ձեռին Աստուծոյ. Նզովեալ լինիս, {դաւաճան} ազգի... Կայեն, Մէհրուժան, դահիճ արդարոյ.

րբ անգլիացին ազատութեան անունով պատերազմում էր իր {դաւաճան} թագաւորի ` Կարլոս առաջինի հետ, երբ զիջողութիւնք

քան թէ կարող էր մարդը, եւ խեղճ Րօճեր Բեքոնը իւր {դաւաճան} կարգակիցների ձեռքով ձգուեցաւ բանդի մէջ: Այդ

խին: Աւելի հաւանական է, որ քոյրը իմանալով էրկայ {դաւաճան} խորհուրդը իր եղբօր ընդդէմ, եթէ չկարողանար յայտնի

որ Սօսի մայրը Տիրանի ձեռքում, երկուքն էլ ակամայ {դաւաճանակից} են լինում, մէկը իր որդուն, միւսը իր փեսային: Ա

ոխութենէ Սինօդին Էջմիածնի ՚ի Թէոդոսիայ խորհելով: {Դաւաճանեալ} զՄատթէոս արքեպիսկոպոսն, կալաւ զաթոռ նորա ՚ի վնաս

արժանի համարիմք ծանօթութեան, զի ի մանկական տիոց {դաւաճանեալ} ի լատինացեալ աբեղայից անկեալ էր ի գոգ եկեղեցւոյն

- աղաղակեցին Լեզգիները միաձայն, - նա, որ կամէր {դաւաճանել} Մեծ Մարգարէի փոխանորդի կեանքը եւ որ քանի ամիս սոր

Մեծին Ներսիսի, ամօթալի յղանայ զխորհուրդ՝ զկեանս {դաւաճանել} զսրբոյն (զմօրն ընթանալով ճանապարհ) եւ գաղտ արբո

թէ ի՞նչ դիպուածներում կարելի է թագաւորական կեանքը {դաւաճանել} ։ Այս գիրը 1610 թուականին մեծ հանդիսով այրուեցաւ Փ

ռաբար հաւասար, յոյս ունինք, որ ոչինչ չկարողանայ {դաւաճանել} ճշմարտութեան: Մեր հատուածը նոյնպէս շպար չունի,

մակից յաջորդում են մեր անմիաբանութենից եւ միմեանց {դաւաճանելուց} ։ Այո՛, մի մասնով այս եւս կարելի է ասել, որ " մ

սիրով Թունալի բաժակը տեղափոխեց նա, Որով {դաւաճանը} թունաւորուելով, Թմրեցաւ մնաց, աթոռի վերայ:

տէրութենական լրտես - եկեղեցական, ազգը մատնող եւ {դաւաճանող} - եկեղեցական, փառքի եւ պատուանշանի համար, թողու

աղէտ կործանումը. երեք օր Հռոմայեցիք կոտորում էին {դաւաճանութեամբ} խաբուած անզէն մարդիկը: Երբ լցուեցան փողոցները նո

համար երկրորդ ես, որ անշուշտ կ'անէի։ Իսկոյն {դաւաճանութեամբ} նենգողների մօտ վազելով եւ միտք պղտորող խաբէբայակա

ը, խնամքը եւ սէրը չպէ՞տք է հանէր դորայ մտքից այն {դաւաճանութեան} մթերքը. ի՛նչ եմ ասում ես, նա խոստացաւ մինչեւ իւ

ադրեցին այդպէս գործ կատարել: Խարդախութեան եւ {դաւաճանութեան} կողմից այնպէս անուն ունէր դա, որ ոչինչ մարդ բարե

ը, շատ անպիտան եւ անարժան մարդերի ձեռքում եղել է {դաւաճանութեան} եւ արիւնահեղութեան գործիք: Շատ ամբարիշտ մարդիկ ի

ինքեանք հեղինակ եւ վարդապետ էին խորամանկութեան, {դաւաճանութեան} եւ այլ սարսափելի յանցանքների։ Նոքա հաւատացուցին

նում գիշերադէ՜մ մարդոց դժոխային կրօնամոլութեան եւ {դաւաճանութեան}, որին կարող էր նախանձել եւ ինքը Լոյոլան, ուր ազ

բարոս խորհուրդը, եթէ թողունք դժոխային պառաւների {դաւաճանութեան} զոհուածները: Օ՜հ, այդ պառաւները ամէն օր եկեղեցի

ալու կաշառքը մի թշուառ 15 մանէթ, մինչդեռ աղտը եւ {դաւաճանութեան} ամօթը գրեթէ եգիպտական բուրգերին հաւասար: Չգիտենք

ցաւ այն Բօնզի մահը, որ զոհ էր եղել Յիսուսեանների {դաւաճանութեանը}, ինչպէս փոքր ինչ յառաջ ասացի։ Այլ ի վերայ այսր

ւ մինչեւ անգամ թագուհին եւս իբր մասնակից թագաւորի {դաւաճանութեանը} ։ Մարիա Մեդիչիսի վարմունքը դէպի Սիւլլին եւ հանգու

ում ենք կատարելութիւն չգտնել Սօսի փեսայի կամ քրոջ {դաւաճանութեանը} նկարագրութեան մէջ: Ասենք, թէ Տիրանը որպէս մի ան

են ի սովորականսն: Մինչեւ ցե՞րբ ազգ Հայոց զոհեսցի {դաւաճանութեանց}, մինչեւ ցե՞րբ անգթասցին դիմակաւոր հոգեւորք մեր:

թշնամացած լինելով երջանիկ Գէորգ կաթողիկոսի հետ եւ {դաւաճանութիւն} հնարելով նորա ընդդէմ, երբ նամակ էր գրել Մաշտոցին,

րդը իմանալով կարդինալի միտքը, եւ հասկանալով նորա {դաւաճանութիւնը}, այսքան միայն խօսեց. Ես չգիտէի, թէ կարդինալն ե

, տկարամիտ եւ անզգոյշ մարդ եմ, ուստի չկարողացայ {դաւաճանութիւնը} այն միջոցին հասկանալ. բայց ինձ պէտք էր իսկոյն ոտ

ւնք, որոնց կարգումն են կեղծաւորութիւնը, սուտը, {դաւաճանութիւնը} եւ այլ սոցա նման արատներ, որով զրահաւորուիլ հարկ

անդակութեան մէջ չկայ տեղ, ուր հանդէս ունենար այս {դաւաճանութիւնը} եւ կապուած լինէր վիպասանութեան ընթացքի հետ որեւէ

սը յայտնի տեսաւ իր փեսայի եւ մինչեւ անգամ իր քրոջ {դաւաճանութիւնը}: Ինչպէ՞ս կարելի է թոյլ տալ, որ Սօսը այդքան բանի

շանով ասեմ, որ իմանաս: Այն օրը, երբ վերակացուի {դաւաճանութիւնքը} հասնում են իւրեանց նպատակին, եւ որոշւում է նորա

ւնէութեան վրայ: Էապէս, Տիրանի ո՛չ թըլիսմը, այլ {դաւաճանութիւնքը} քանդում են բանը. Արշաւրի նենգութիւնը ձեռնտու է լ

որա գլուխը, բայց ինքը Գարեգինը իր ներգործութեամբ {դաւաճանում} է հեղինակին եւ շատ տեղ երեւում է ոչ աւելի, քան թ

՝ Յունաց հետ միաւորութեան, բացել էր մի շարունակ {դաւանաբանական} գրագրութիւն այս առարկայի վերայ՝ ուղարկելով ուրիշ

յն գործերը միայն, որ ուղղակի վերաբերութիւն ունին {դաւանաբանական} խնդիրների: Ո՞ր աշխարհի մէջ տեսուած է, որ եկե

ին Հռովմայ, այլեւ աղճատել զգրածս նախնեաց մերոց ի {դաւանաբանական} մասին, թէեւ դատելով իբրեւ մարդու առողջահայեաց,

Հայոց ի մերումս դարու ուսուցանել եւ դաստիարակել ի {դաւանաբանական} գիտութեան, ընդէ՞ր ոչ մատենագրեաց ի լեզու հասկանա

իւսիսափայլի խնդրած վերանորոգութիւնը վերաբերւում է {դաւանաբանութեան}, թեւ առին ու թռան, ո՛հ, ո՛հ, Հիւսիսափայլը բող

, գոչելով: Հիւսիսափայլը կրօնական օրագիր չէ եւ {դաւանաբանութեան} հետ բնաւ վերաբերութիւն չունի: Նորան հերիք է, եւ

ետութեան " (զոր աւելի արժան էր ասել քրիստոնէական {դաւանաբանութիւն} (կատեխիզիս), քան թէ հրահանգ քրիստոնէական վարդա

աւատոյ գիրքը Հայոց եկեղեցու իրաւունքը, ծէսերը եւ {դաւանաբանութիւնը} պաշտպանելու համար Կոլլեգիացոց եւ միւսերի երեսից,

ւոր. Անպարտելի դու ի զինուց, որս եղեր չար {դաւանաց} Ապերախտին անգութ ձեռամբ խզեցաւ թել քո կենաց

հեցին՝ քեզ համապատիւ զնշդեհեալն յԱտրիդեան ալիս՝ {դաւանել}, թերեւս եւ զանպարտականդ՝ պարտաւոր նմին կացուցեա

խօսքերի ճշմարտութիւնը, բայց վախենում են, յայտնի {դաւանել} ճշմարտութիւնը: Արշամը իր սերունդի երեւեցուցիչն է

րկու: Պատասխանի՝ " Մի կամ միաւորեալ բնութիւն կը {դաւանենք} ի Քրիստոս, ընդդէմ չարաչար բաժանողաց զմի Քրիստոս

րորդ դարու - յառաջ քան զնոյն՝ ընդհանուր եկեղեցին {դաւանէր} զբղխումն Հոգւոյն միմիայն ի Հօրէ: Վարդապետք պապակ

ձել էք Լօթեռ ասեմ, Ֆարմասօն ասեմ, Չիք յարութիւն {դաւանող} ասեմ, Աստուած ազատէ: - Մեզ օրինակ չեն քո յի

ուածող, անաստուած, դժոխքի բաժին, Չիք յարութիւն {դաւանող}, Մուտ եւ տես... - Հերիք է, հերիք է, ցոյց

ւթեան համար։ Մխիթարը, որ ինչպէս երեւում է, {դաւանող} էր իւր Հայկական ազգային եկեղեցուն, իւր Լատինական

երով միայն Պապական, իսկ իրողապէս Աստուած մի անձն {դաւանող} եւ մինչեւ անգամ անաստուած, շատախօս, կաչաղակ, ա

բնակիչքը բոլորը Հայք են՝ բուն հայկական ուղղափառ {դաւանութեամբ}, որոնց մէջ գտանւում է միայն մի հատ պապական Հայ,

ւռ: Աշակերտքը այդ դպրոցի որդիք են հռովմէական {դաւանութեան} Հայերի, եւ բուն հայկական կամ աւետարանական Հայերի

ղութիւնը, որ Հայերը սուր են ցոյց տալիս կրօնի կամ {դաւանութեան} դաշինքներին փոփոխութիւն առաջարկողին. այս պատճառո

է՝ քարոզելով հանապազօր զանյողդողդ հաստատութիւն ի {դաւանութեան} զոր ունիմք, եւ տարածելով զլուսաւորութիւն, տնկել

Christenthums von Ad. Schmidt, Berlin, 1847 ( {Դաւանութեան} եւ մտքի ազատութեան պատմութիւնը կայսերութեան եւ քր

հակառակ հիմք լինելով Քրիստոսի արդիւնքին հաւատացող {դաւանութեան}: Որպէս հայ, ամօթահար զայրանում ենք, որ այ

իւն ընկալաւ 'ի գրոց վասն ճշմարիտ հաւատոյ եւ ուղիղ {դաւանութեան}, եւ թէ զիարդ շըրջեցաւ 'ի քարոզութիւն 'ի մէջ Հայո

լ հնարս եւ առնուլ 'ի ձեռաց Հայոց եղանակ ինչ ուղիղ {դաւանութեան} զոր կարասցեն եւ 'ի տիպ արձանացուցանել, որով ազատ

Կարգը՝ դատապարտելով նորան որպէս վնասակար Պապական {դաւանութեան} ։ Բայց Յիսուսեանների Մաքիաւելական հոգին չէր կարել

Unigenitus կոնդակը Ֆրանսիայի թագաւորած Հռովմէական {դաւանութեան} մէջ կրօնական հաւատալիք չէ, սակայն, պիտոյ է նորա

այդ օտար պետութիւնքը, ձեռք տալով նորա կրօնին կամ {դաւանութեանը}, կամենում էին վեր առնուլ այն որոշող պատը, որ բա

, ծնեալ ի քաղաքն կոչեցեալ Հալաբ, ազգաւ հայ եւ ի {դաւանութենէ} բազմաչարչար Հօրն մերոյ Սրբոյն Գրիգորի լուսաւորչին

նում գտանուած ազգային պատանիք, թերեւս Հռովմէական {դաւանութենից}, հաստատեցին մեզ, թէ արդարեւ եղած է մի այդպիսի ա

սու, որ վասն ընդունելոյ զկաթոլիկս ի լուսաւորչեան {դաւանութիւն} ), որք գիտեն մանաւանդ զի էին սովորութիւն է նոցա

: Նոքա լաւ էին հասկանում, որ կրօն ասացեալը, {դաւանութիւն} ասացեալը, խղճմտանքի բան լինելով, բնաւ վերաբերու

ւն է. նոյնպէս կամելով ասել է՝ նոցունց էութենէ: {Դաւանութիւն} պապականաց, թե Հոգին սուրբ բղխի ՚ի Հօրէ եւ յորդւո

մանրամասն հանգամանքը) վերստին ընդունեցի Սուննաթի {դաւանութիւնը}, անդէն առ նմին հասկացայ, որ սխալուած էի՝ Շիյեա

բաղդի բերելով ընկել է մեր կրօնի մէջ: Շիյեաթների {դաւանութիւնը} ուրացաւ ոչ այն պատճառով, որ ճանաչեց նորա մոլորակ

կը յայտնուի ընթերցողներին մեր իրաւունքը: Մեր {դաւանութիւնը} Հայոց ազգի ամբողջական ապահովութեան վերաբերութեամբ

կարող ցոյց տալ մեզ, որ Հայերը իւրեանց կրօնը կամ {դաւանութիւնը} զոհ բերած լինէին իւրեանց քաղաքականութեան կամ մի ա

ի: Հայերը խիստ լաւ գիտէին, որ իւրեանց կրօնը կամ {դաւանութիւնը} վնասակար չէր նոցա, որ կամ դրացի էին Հայաստանին,

րայ այնր ամենայնի անխախտ պահելով իւրեանց կրօնը եւ {դաւանութիւնը}, չեն կարող ընդունել կայսրի առաջարկութիւնը: Այս

ոյ աղօթք առնել մոլորութեան մէջ (այսինքն՝ Յունաց {դաւանութիւնը} չընդունելով) մեռածների համար, որ Աստուած ներէ ն

յլի " հետ ենք եղել եւ կը մնանք. " Հիւսիսափայլի " {դաւանութիւնը} է եւ մեր սրտի խոստովանութիւնը: Եւ եթէ պատահի մեզ

նը նուիրել եւ սրբել մեր արիւնով: Ահաւասիկ մեր {դաւանութիւնը}, որի մէջ տեսանում ենք ազգի փրկութիւնը: Քրքրե

մակը գրելուց յետոյ Հենրիկոս IV-ը ընդունեց Պապական {դաւանութիւնը} ՝ որպէս թէ այն դիտաւորութեամբ, որ ապացուցանէ, թ

նարիւք ծածկելով զիւրն փօլիթիքա, եւ զիւր ուղղափառ {դաւանութիւնն} առաջի դնելով, յինքն յանկոյց զՀռովմ. բայց ո՛չ կա

ախօսք, թէ բովանդակեալ կայ 'ի նմա ճշմարիտ հաւատոյ {դաւանութիւնք}, եւ այժմ զիա՞րդ մոլորամիտ գտաւ։ Պատմագիրք Հ

կեանքի վերջը փորձել աշխարհի երեսի բոլոր կրօնքը եւ {դաւանութիւնքը}: Ասել է մի խօսքով, թէ ոչինչ սուրբ բան չկայ ձեր

դիրը, տեսնում ենք մարդկային համերաշխութիւնը, որ {դաւանում} ենք աղբիւր, անկեղծ եւ հաշուատու բարոյականութեան

րկպառակութեամբ Ուրիշ բան չունինք, բայց իրար {դաւել}, Եւ սարսափելի ազգուրացութեամբ Մեր նախն

րանալոյ յօտարէն զչնչին փառս ՚ի վաճառ հանեն զմեզ, {դաւեն} եւ մատնեն զմեզ, ոսոխանան եւ նզովեն զմեզ, մարտնչ

գործերում ունեցած իր միջամտութեամբ, վաղուց ի վեր {դաւեր} է լարում գաւառներում, խոստանալով հայերին ֆրանսիա

39. ՍԱԴԱ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԵԱՆԻՆ ՀՈԳԵԿԻՑ ԲԱՐԵԿԱՄ ՍԱԴԱ {ԴԱՒԹԵԱՆ}, Ահա ուղարկում եմ Ձեզ տեր Մովսեսի ինձ գրած նա

արգարեան, պ. Դանիէլ Թորոսեան, պ. Սաղաթիէլ {Դաւթեան}, պ. Պետրոս Դանիէլեան, պ. Յակոբ Մատթէոսեան

եք հարիւր ռուպլին խոստովանահօրն իմոյ տէր Մարտիրոս {Դաւթեան}: Հինգ հարիւր ռուպլին Նոր Նախիջեւանու ժողովա

ութեանց: Գիտնական հայրենակից մեր պարոն Մեսրոպ {Դաւթեան} Թաղիադեանց, ոչ սակաւ քան զայր աշխատասէր զանազան

34 Պալին 35 Թ. Խ. Աւետում 36 Մ. Կ. Մ. {Դաւթեանց} 37 Ս. Հ. Աբգար Մարտ 3 38 Պապային 39 նորան

եւս զգուշացուցաներ զսնոտիասէրն Իսրայէլ, ընդ ձեռն {Դաւթի}, եթէ " ո՛չ ուտեմ զմիս զուարակաց քոց, եւ զարիւն

կարողացան, որ իմանային, թէ որոնք որ լաւ գիտեն, {Դաւթի} սաղմոսը պէտք է միայն ժամի միջոցին անսխալ իմանալ ե

նելով, համար էին պահանջում մեզանից եւ այն բոլորը {Դաւթի} սաղմոսի պէս գիտնալ էին հրամայում։ Իսկ այժմ լիրբ

կումն " (Սաղմ., ՃԵ, համ. 28-29)։ § 44. {Դաւթի} որդու Ամոնի անզգամութեան վրայ է ակնարկում իր քրոջ

ատես վկայ: Զայս պատմութիւն գրեալ է սորա ի խնդրոյ {Դաւթի} երիցուն են սորա եւ այլ ճառք, աստուածաբանականք եւ

ն այլ ո՞չ եւս յաւելուցու յառնել... Սաղմոս {Դաւթի}, Խ. համար 9. Ազգային սեփական դպրութ

յեւար գրած մին կտակ եւս ամ գրել տվել Տէր Մարտիրոս {Դաւթին}, որոյ կտակակատարն այ պարոն Աբրահամ Ավետմալն եւ զ

թշնամին կործանող եւ ժողովուրդը ապրեցնող մարդուն՝ {Դաւթին}, անդադար ականատներ էր դնում եւ աշխատում էր կորցն

ղը իր վերջին պատերազմում մեռաւ եւ նորա մահի լուրը {Դաւթին} հասաւ, այն ժամանակ սա պատռեց իր շորերը եւ ողբաց

իցեն հոգեւորք, զի՞նչ յոյս ազգին, որ զօրահանապազ {դաւի} եւ խարդախի յարանց, զորս հայր ճանաչել ուսաւ ի դար

նորուն եղբայր, Եզնակ եւ Կորիւն, Սուրբն Եղիշէ, {Դաւիթ} փիլիսոփայ եւ Յովհաննէս, տէր Աբրահամ, Արձան, Մո

ւն Փարպեցու ձեռքով դրուած նախդիր։ " Եւ ողբայ {Դաւիթ} զողբս զայս 'ի վերայ Սաւուղայ եւ 'ի վերայ Յովնաթան

ռնում էր իր երկիրը, Վան քաղաքում նստող Մամիկոնեան {Դաւիթ} իշխանը, նորա առաջը դուրս գալով, Վասպուրականի տեղ

այ ընդունեց իւր խնամարկութեան տակ այժմ հանգուցեալ {Դաւիթ} Թամամշեանը։ Այստեղ մտաւ նա գաւառական ճեմարանը,

մ, անգիր էին ուսանում Արիստոտէլի Պորփիւրոսը, եւ {Դաւիթ} Անյաղթ փիլիսոփայի սահմանքը։ Տխո՛ւր տեսարան, ողբ

նելու համար ամենայն բան ներելի է, մարդասպանը եւս {Դաւիթ} եւ Յուդիթ է դառնում։ Իսկ թէ ինչ ամենամօտ յարակցո

, եւ ի գալուստ Քրիստոսի յԵրուսաղէմ աւանակաւ: {Դաւիթ}, կոչեցեալն Անյաղթ, կամ փիլիսոփայ, յորդեգրաց Մե

ան, - ուր էլեկտրական մասին մէջ, առաջ բերելով Բեն {Դաւիթի}, Միխայէլիսի եւ Լիհտենբերգի ուսումնական քննութիւն

անցութեան եւս եւ յանուն նորին գերազանցութեան Իւան {Դաւիթիչի} կարեն խօսիլ փոխանակ իմ՝ ընդ իմ, եւ թէ զի՞նչ անց

ւթեան, երկրորդ՝ որ, նուիրելով նորան հանգուցեալ {Դաւիկ} Թամամշեանի՝ իւր բարերերի յիշատակին, փոքր ի շատէ

լներ դառնալով, մանաւանդ այս վերջինս, նենգում եւ {դաւում} էին Անգլիոյ ազատութեան: Նա մոռացել էր Բուրբոններ

մէջ բերցուք զայլս պատմագրութեամբ Առաքել վարդապետի {Դաւրիժեցւոյ}, զոր Ոսկան վարդապետ տպագրեաց ի Հոլլանդա ի տպարան

ած մի ջահ, լուսաւորում է Արարատը: Սորա տակ՝ մի {դափնեայ} պսակի մէջ, գրած են հետեւեալ տառերը՝ Ս. Գ. Ա.

յելու կիսակենդան մնացածները: Պատմութիւնը մի {դափնեայ} պսակ կը փայլեցնէ սոցայ ճակատի վերայ եւ նոցայ գործ

ական դատարանից զինուորներ բերելու, որ յաղթութեան {դափնին} ինքն ստանայ Այս կռւումը նորա կողմից շատ քաջութիւն

անց ստեղծողները, hավանորեն, հանգիստ են վայելում {դափնիների} վրա: Buone notta! Լիխուտինի գիրքը, չնայած իր

եւ դերասանուհեաց ընդդէմ, նա շատ անգամ պատրաստ է {դափնիներով} պսակել այնտեղ այդ նուիրական տաճարի քուրմերը եւ քր

նչ խաղում էր հանդիսում, Դղրդում էր թէատրոնը, Նա {դափնիք} շատ էր հնձում. Ժողովուրդը հաւաքւում էր Մօտ թատրո

ցութեան նիւթ էր եղել եւ հնձում էր նոցայ գովութեան {դափնիքը}, նորան չէր հաւանում սա: Այն պապին, որ մոռացութ

ատիոսը եւ նորա առաջին ընկերը՝ Պետրոս Ֆաբեր իբրեւ {Դաֆնիս} եւ Լիցիդա)։ Հիները կարդացւում էին միայն հատ

Մարիամն: Եօթներորդ, կտակումն եղեալ ասացեալ {դաֆտերիս} փակածի յատկութիւնն ցոյց կտայ թալապի չորրորդ հատոր

ւմ են մի, երկու կամ երեք ժամը մի անգամ մի սեղանի {դգալ}. " Ի՞նչ պիտոյ է օգնէ, - ասում է, - հիւանդին այ

ց լցուած սպիտակ ջուրը ծիրանագոյն ներկում է արծաթի {դգալը} կամ յետոյ սեւացնում է եւս, այդպիսի դիպուածում,

ը եւ աղիքը արծաթ չէին, չկամի փորձել, որ փայտեայ {դգալի} մէջ տեսանելու չէր այդ գունափոխութիւնը: Իսկ երբեմ

րին տասներկու ամիս քաշուած, մտիկ ընելով գլուխնիս {դդում} դարձաւ... Քաջութիւնը Մխիթարեան համախոհացը չէ, բ

, կարծես հարցդ հավիտենության գիրկն է սուզվել: {Դե}, ժամ է ինձ հանգստանալու, ավելին գրելու տեղ էլ չ

Թերեւս կգա եւ այդ ժամանակը, որովհետեւ Դոն-Չեզար {դե} Բազանի հետ կրկնում եմ՝ " Աշխարհում ամեն ինչ չափ

են անգամ անունների բառարան կազմելու հարկ չկա: {Դե} ՛, ցտեսություն: Ի դեպ, խնդրեմ այդպես ուշ չգաս,

մասը, ներածությունը եւ դրական քերականությունը: {Դե՛հ}, բավական է այս մասին: Հավանորեն կրկին կերթաս Մա

իմոց: 7 Ես տեսանելով զի ողորմելի աղքատութեամբ {դեգերեալ} ի դրունս այլոց գրագրութեամբ հազիւ թոշակեմ զաւուրն

լայ ՚ի 16/28 այնր Յունիսի: Աւելի քան զամիս մի {դեգերեալ} առ օրէնսգէտս եւ առ փաստաբանս պարապեցայ պատրաստութ

ծառայութենէ աշխարհիս պարեգօտիւք։ Զկնի յերկար մի {դեգերելոյ} յուսումն սրբազան տառից առ ոտս սրբակրօն առնս ըստ հ

ս եկած) աշակերտուեցաւ Աղանին եւ " զկնի յերկար մի {դեգերելոյ} յուսումն սրբազան տառից առ ոտս սրբակրօն առնս ըստ հ

մինը ընդունում է, որ եղել է այս " զկնի յերկար մի {դեգերելոյ} յուսումն սրբազան տառից " Աղանի մօտ։ Մենք այսքանը

թուլութեան մինչեւ չիմանալ զառնել եւ զգործել իմ, {դեգերելով} տառապագին ի դրունս բժշկաց եւ դեղավաճառաց, յետ ըն

արտակս առանց օտարին ձեռն կարկառելոյ առ որս զարդիս {դեգերեմք} մուրողաբար, եթէ կերակուր այլովք ձեռովք հասուցեալ

ն ջահք փայլուն, Զի յաշխարհի մի՛ յիւր ընթացս {դեգերեսցի} վայրապար։ Խի՜ղճ ազդեսցէ գո՛նէ ի սիրտդ

մարի գոլ լուսաւորելոցն, եւ յայնժամ եւս չէր արժան {դեգերեցուցանել} զմանկտին ընդ անմատչելի առապարս մոլախոտեալ յերեքտա

ւմն եւ կամ թէ անարժան ոք ղատիմ առ այն, առանց զիս {դեգերեցուցանելոյ} եւ ծախելոյ զժամանակ իմ ի նանիր, յետս առ իս զվկայ

այդ առ տիրացու Սարգիսն, երբ նա ինքնին աստանդական {դեգերէր} յԱթոռն, եւ ո՛չ կարեն զայդ ի վերայ իմ հաստատել ըս

ական, Ֆրանսիական եւ Ռուսսիական Համալսարաններումը {դեգերուելով} օտարութեան մէջ, հազարաւոր նեղութենների համբերելո

նապարհորդութիւնքը Եւրոպայում, ամսօրեայ ժամանակով {դեգերուիլը} հանքային ջրերում, տկարութեան կատաղաբար զայրանալը

է հասել, որ պ. Ալաջալյանը (իսկ գուցե եւ Ընկ. {Դեգտյարնի} նրբանցքից) պաշտոնական ժողովում, ենթադրում եմ՝

շխարհի. մինչ վարդապետարանն քրիստոնէութեան ինքնին {դեդեւի}, եւ առանց ամենայն հիման դիմէ երբեմն ՚ի վեց, եւ

փառասիրութեան կամ առ չարաչար տգիտութեան, յորում {դեդեւին}: Շատ իսկ է մեզ, եթէ մարթասցին նոքա զանձինս դաստ

՛ տար զոհ գնալ թշնամիների, Նա այլ չէ լսում {Դելֆեան} հարցուկին: ԱՊՈԼԼՈՆԻՆ Դու Ապոլլոն, ո

եր կեանքին: Թո՛ղ պատգամախօսը, հնացած {Դելֆի}, Իւր եռոտանու վերայ փրփրի. Թո՛ղ միջ

մականիս բարեկամաց, տողելոց ՚ի Նախիջեւանէ ի 27-էն {դեկ}. եւ 12-էն յունվ. ի Պետերբուրգէ, իմանամ, եթէ ա

ելու։ Այս խորհրդի վերայ դիմեց նա դէպի ֆակուլտէտի {Դեկան} եւ ուսուցչապէս Անքէ վարդապետը։ Բայց սա, շատ սիր

որան որպէս ընտիր ուսած աշակերտ, այլեւ միտ դնելով {Դեկան} Անքէ վարդապետի վկայութեանը, սիրեց նորան իբրեւ մի

մերազնեայ բարեկամներից, նաեւ բժշկական ֆակուլտէտի {Դեկան} եւ ուսուցչապետ Անքէ Վարդապետը եւ այլ Ռուս բարեկամ

ւած են այս կամ այն հեղինակութեան: Իրաւունք ունէր {Դեկարտը} մինչ գրում էր, թէ " ես սկսելով քննել, առաջին գո

Կոկիսոն հայոց բարձրացնել, թէ ես Քանթի, Ֆիխթէի, {Դեկարտի}, Բեկոնի, Հեգելի եւ այլն եւ այլն փիլիսոփայութիւն

ն խնդրում եմ կատարել խնդիրս, եթե կարելի է մինչեւ {դեկտ}. վերջը, որ կարողանամ հունվարից իսկույն գործ սկս

խիջեւան քաղաքի 54. ՅԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՍՎԱՃԵԱՆԻՆ 30 {դեկտ}. 1860, 11 հունվ. 1861 Նեապոլիս ԱՐԳՈ ՀԱՅՐԵՆԱ

բանդյանց 100. Ք. Տ. -ին Կամիշին 15 {դեկտ}. - 3 հունվար. 1865 Ք. Տ.... Ամսիս 7-

Արգոյ պարոնիդ խ. ծ. Մ. Նալբանդեանց 19 {դեկտ}. 18 60 Պերա-Կոստանդնուպոլիս

եր խոնարհագոյն ծառայ Միքայէլ Նալբանդեանց յ2 {դեկտեմ}. 1851 ամի. Քիշինեւ 11. ԿԱՐԱՊԵՏ ՉՈԼԱԽԵԱՆԻՆ Ա

տէ խոնարհագոյն ծառայ Միքայել Նալբանդեանց յ9 {դեկտեմ}. 1851 ամի ի Քիշինեւ 1852 12. ԿԱՐԱՊԵՏ

, Պարկեշտք եւ ժրաջանք: Պերայ 17 {դեկտեմ}. 1861

կյանքը փրկելու համար: Մեսսինա մտած երեկոյիս ( {դեկտեմբ}. 26 հին ոճով) գնացի տեսանել թատրոնը եւ երբ ընդհ

իմ ի Կոստանդնուպօլսոյ յԱնգլիա, մտեալ ՚ի ծովի 21 {դեկտեմբ}., դեպ ուղիղ ՚ի Մարսեյլ քաղաք ֆրանսիական, ուստի

նամականիս բարեկամաց տողելոց ի Նախիջեւանէ ի 27-էն {դեկտեմբ}. եւ ի Պետերբուրգէ յ2-էն Յունվարի, իմանամ, եթէ

լսոյ ուղղեցի զընթացս (Անգլիայի մտեալ ՚ի ծով ի 21 {դեկտեմբ}., յուսալով ելանել ի Մարսիլիա, այլ չարագուշակ մ

կի յիշեալ քահանային եւ պ. Յարութիւնի Աբգար ՚ի 27 {դեկտեմբ}. 1859 ամի առ Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանց:

Մի այլ նամակից, որ ստացել եմ Օշականից՝ գրած {Դեկտեմբ}. 27-ից " Սուրբ Մեսրոպի գերեզմանին այցելու " ստոր

այ 18 Ելայ Պոլիս մտայ նոյեմբ. 20 Պոլսից ելայ {դեկտեմբ}. 27 1862 Մարսէլ մտայ յունուար 2 Ելայ 4 Փարիզ մտա

ծ բարեացակամ խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց 19 {դեկտեմբեր}, 1858, Մոսկվա Հ. Գ. Սրբազանին գրած թղթին օ

սպիսի հաւատարմաբար հոգացողութեամբ յամենայն տարւոջ {դեկտեմբեր} ամսոյ իմ ստատի նոյն տարէն եկամուտն ջամ անեն եւ ջա

ապետեանցին 22 120 մեր տունը 29 121 Հայրապետեանցին {Դեկտեմբեր} 6 122 Հայրապետեանցին 123 Փափազեանցին 13 124 Սա

143 Անջելօ Ռազետտօ 144 Ստանիսլաւին [Պոլսից] [ {Դեկտեմբեր]} 1/13 145 Սուաճեանին 146 Պօղոս Մելիտոս ՆԱՄԱ

Ոստիկանութիւն յուլիս 2. 1864 Արտաքին գործոց {դեկտեմբեր} 1 Բաժին հայկական Համար 86 Ամենահ

նակից լինել Պապական թագաւորների հետ 1584 թուականի {դեկտեմբեր} ամսումը (ligue dèfensive et offensive)։ Այս դա

ԱՅ ՉՈԼԱԽԵԱՆ, Զգրութիւն Ձեր ընկալայ որ ի 18-էն {դեկտեմբերի}, եւ ծանուցեալ զքաջառողջ դրութենէ ձերմէ ուրախ եղէ

իային թէմիս: Միքայէլ դպիր Նալբանդեանց Ի 10 {դեկտեմբերի} 1852 ամի եւ յազգականին ՌՅԲ ի Քիշինեւ 1

ինութիւն, պարտաւորեցայ առանձին խնդրագրաւ ի 10-էն {դեկտեմբերի} անցեալ 1852 ամի աղերսել զնոյն ատեան փութացուցանել

իֆլիսէ, ստորագրեալք յառաջներորդ թուականէ անցելոյ {դեկտեմբերի}, ոչինչ խօսին զայդպիսւոյ գործոյ, ուստի մնայ ինձ

արեալ ՚ի սրահ եկեղեցւոյն մերոյ ՚ի Կալկաթայ յերեքն {դեկտեմբերի} 1861 ամի, վճռեալ են աղերս արկանել առ վեհափառութի

ութեան ազգային ժողովոյն արարելոյ ՚ի Կալկաթա ՚ի 23 {դեկտեմբերի} 1860 ամի, ի մետասաներորդ յօդուածոյ նորին տեսանի

м праздником Христовым. Твой брат. 1862, {դեկտեմբերի} 30, Ս[անկտ] Պետերբուրգ ԻՄ ԹԱՆԿԱԳԻՆ ԵՎ ՇԱՏ ՍԻՐ

ԱՆԿԱԳԻՆ ԵՎ ՇԱՏ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ՂԱԶԱՐ ՂԱԶԱՐՅԱՆ Քո {դեկտեմբերի} 29-ին գրած նամակն այսօր առավոտյան ստացա: Նա ինձ

եւ այլն: Նախ՝ մեր տոնը հունվարի 6-ին է եւ ոչ թե {դեկտեմբերի} 25-ին, հետեւապես, կարիք չկար օրդ լացով անցկացնե

ր Անանիա, Ղազարոս եղբայրս տեղեկացրել է ինձ քո {դեկտեմբերի} 17-ին գրած նամակի բովանդակության մասին: Վերջապես

րը: Տակավին անտեղյակ քո Նախիջեւան հասնելուդ, {դեկտեմբերի} 7-ին ես արդեն գրել էի Հովհաննես եղբորս, որպեսզի

ճ. հակառակ դեպքում ոչ մի արդյունք չի ստացվի: {Դեկտեմբերի} 7-ին ես գրել եմ եղբորս յոթ կետի մասին, որոնց վեր

րբուրգ քաղաքում հազար ութն հարիւր երկու թուականին {Դեկտեմբերի} քսան եւ մի երրորդ օրում՝ ՄԵՐ Թագաւորութեան երկրո

աժարական ողջոյն տալով Թէորիանոսին (1170 թուականի {Դեկտեմբերի} մէջ)՝ Ներսէսը յանձնեց նորան երկու նամակ Կայսեր

յղացան այս մեծ խորհուրդը, ճգնեցան, քրտնեցան եւ {դեկտեմբերի} 14-ի երեկոյին խուռն հայկազանց ներկայութեամբ առաջի

] Ի[լյիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է {դեկտեմբերի} 2-ին: Այսօր իմացայ, թէ վեհափառ կաթողիկոսը ընծայ

ղբօրս 28-ից ստացածիս պատասխան, որ կ՚երթայ վաղը: {Դեկտեմբերի} 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյեմբերի 30-ից, որով

ս եւ այլոց հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է {դեկտեմբերի} 9-ին: 3-ին նամակ գրեցի եղբօրս 6 թերթի վրայ հնդկ

թէ վերոգրեալ թղթերը ստացել է եւ ճամփու է դնում: [ {Դեկտեմբերի]} 9-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ. առաջ

վհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է {դեկտեմբերի} 16-ին: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից գրուած

նակուած է 23-ին: Այսօր իմացայ, թէ Սուլթ[անշահը] {դեկտեմբերի} 2-ին դուրս է եկել Տաք ջուրից: 18-ին նամակ ստացա

օրս հետ եւ այլոց: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է {դեկտեմբերի} 30-ին: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 25-ից, գիրք

նէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] {դեկտեմբերի} 7-ին [Դեկտեմբերի] 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որ

կայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] դեկտեմբերի 7-ին [ {Դեկտեմբերի]} 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է մօր

ցաւելի եւ կսկծալի վախճանը։ Անցեալ 1857 թուականի {Դեկտեմբերի} սկզբումը արդէն կարողութիւն չունէր տանից դուրս գալ

est hic, եւ որ նոյն պապի կոնդակով 1540 թուականի {դեկտեմբերի} 27 օրումը հաստատուած էր։ Այս կանոնադրութեան վերա

վերապատուելութեանց ձերոց, գրեալ 'ի Հռովմայ յ9-էն {դեկտեմբերի} 1815, ընկալայ 'ի 16 փետրուարի 1816. ընթերցայ առ

վեր առեց խարիսխը եւ ապահովութեամբ հասաւ Երուսալեմ {դեկտեմբերի} 4-ին 1523 թուականին։ Իգնատիոսը վաճառեց իւր ունեց

ելով։ Այս կերպով Վենետիկ մտան նոքա 1536 թուականի {դեկտեմբերի} վերջերումը։ Այստեղ նոքա, ողջը միասին հետեւե

ւլոս III Պապը իւր կոնդակովը, որ գրած էր 1540 թիւ {դեկտեմբերի} 27-ին հաստատեց կարգը միայն այն պայմանով, որ այս

՝ միեւնոյն ժամանակումը, այսինքն՝ 1594 թուականի {դեկտեմբերի} 29ին, վճռեց, թէ " Յիսուսեան աբեղայք իբրեւ խանգա

համար տրուեցաւ կառավարող ծերակուտին 1815 թուականի {դեկտեմբերի} 19 օրումը. շուտով սորանից յետոյ հալածուեցան Ռուս

ազատելու համար: Կ. Պոլիս, 22 {դեկտեմբերի} 1861 թ. 3 յունուարի 1862 թ.

852 ամի եւ ընդ ձեռն Սինօդի սրբոյ Էջմիածնի ի 10-էն {դեկտեմբերին} նոյն ամ ի, առաւել քան զորս չունիմ ասել ինչ, ըստ

ձագանքել"։ Ծխախոտը բոլորովին այն չէ, ինչ որ {դեկտեմբերին} ուղարկել էիր, դրա համար էլ ետ եմ վերադարձնում,

կտրած, բայց ավելի լավն էր, քան սա, ուստի, եթե {դեկտեմբերին} ուղարկածիցդ չի կարելի ճարել, ապա եկող շաբաթ կուղ

ազարոսն արդեն ամուսնացել է: Ավետիքը, գոնե, դեռ {դեկտեմբերին} գրել էր, որ շուտով ամուսնանալու է. իմ կողմից շն

ր թէ մի մարդ մեռած, թե մի հաւ սատակած։ Այդ ի՞նչ {դեղ} է, մի՞թէ կարելի է այդպէս կրակի նման սաստիկ դեղ տ

չ դեղ է, մի՞թէ կարելի է այդպէս կրակի նման սաստիկ {դեղ} տալ. եթէ արծաթը չէ դիմանում, սեւանում է, ողորմ

ազմուածքի մէջ օտար մարմիններ, չգիտէ, թէ ամենայն {դեղ}, որքան եւս օգտակար լինէր դա մի տկարութիւն բժշկել

են մեր վէրքերը... Մեք առողջ, հիւանդ չենք, մեզ {դեղ} չէ հարկաւոր, ունինք զՄովսէս եւ զմարգարէս, եւ կա

րիցս մահի դուռն եմ հասած, քո պարտքն է այսուհետեւ {դեղ} դնել եւ բժշկել, իսկ թէ մեռնիմ, տանել գերեզման ե

ց շուտով յօժարեցաւ մօր կարծիքին, որովհետեւ ոչինչ {դեղ} եւ ոչինչ բան մտանելու չէին նորա կազմուածքի մէջ,

օրն ընթանալով ճանապարհ) եւ գաղտ արբուցեալ Սրբոյն {դեղ} մահու՝ լուծանէ ի կենցաղոյս, թողեալ զերկոսին ամո

լոյս տուեալ զեպիսկոպոսութիւնն Բագրեւանդայ, իբրեւ {դեղ} մահու հեղձուցանեն ի նմին, եւ զի ընդ այս նոցա ամօ

եւ հիւանդութեան պատճառը պիտի առնունք որպէս ճար ու {դեղ}, է՛լ ո՞ւր ենք խօսում կրթութեան եւ լուսաւորութեան

՞ս կ՚ըլնի: Աշտարակ բարձր տեղ ա, - ջուրը հիւանդին {դեղ} ա, Սիրածը սիրածին չեն տալ- էս ի՛նչ անիրաւ գեղ ա

ներ, մինչեւ անգամ Լուդովիկոս XVIի հօր՝ Դօֆինի, {դեղամահ} սպանութիւնը, աշխատում էր առաջին յաջող դիպուածում

մեռաւ՝ բոլորովին սեւացած։ Տարակոյս չ'կար նորան {դեղամահ} առնելու մէջ։ Յիսուսեան կողմնակիցքը համբաւ հրատար

ով լուացուիլ, զբօսնուլ, ճանապարհորդել, ոգիաւոր {դեղանիւթերից} հեռի մնալ եւ այլն, եւ այլն. այս պատճառով եւս չե

ործել իմ, դեգերելով տառապագին ի դրունս բժշկաց եւ {դեղավաճառաց}, յետ ընդ երկար վարանմանց այն ինչ բարձաւ յինէն յո

անձորդների վրէժխնդրութեանը, որոնք մի խնջոյքի մէջ {դեղել} էին նորան: 1703 թուականին. երեւեցաւ Անգլիայ

վերայ։ Մի այդպիսի մարդ տալիս է հիւանդին այնպիսի {դեղեր} եւ այնպիսի չափերով, որ առողջ մարդը եւս մեծապէս վ

ութիւն. նոքա անհաւան են նոյնպէս, որ բժշկի տուած {դեղերը} հիւանդի առողջ մերձաւորների զգալիքի վերայ չունին մ

չէր այդ գունափոխութիւնը: Իսկ երբեմն, որովհետեւ {դեղերը} շատ անգամ տրւում են մի, երկու կամ երեք ժամը մի ա

հիւանդ չէ ինքը, եւ թէ չէր ընդունելու բժշկի տուած {դեղերը}, երեւի Մանուշակը մտածում էր, թէ իւր տկարութեան

ը հազար անգամ ստոյգ ներգործողք էին, քան թէ բժշկի {դեղերը}, բայց իւր ամուսնու բարկութիւնը չշարժէլու, եւ նո

չափազանց լինել ամենայն բանի մէջ, մինչեւ անգամ եւ {դեղերի} մէջ։ Նա չկամի հասկանալ, թէ դեղերի օգտակարութիւն

նչեւ անգամ եւ դեղերի մէջ։ Նա չկամի հասկանալ, թէ {դեղերի} օգտակարութիւնը եւ վնասակարութիւնը մեծ մասնով կախո

ել: Կինը, որ առհասարակ չէր հաւատում բժշկի տուած {դեղերին}, որովհետեւ նա այն կնիկ մարդերից էր, որ աղօթելով

ւժաթափութենից, օգուտ ստանալու չէր բժշկի նիւթական {դեղերից}: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն, յաջող ժամանակ համար

մի՛ արասցէ, Մանուշակը առողջանալու չլինէր իւր մօր {դեղերով}: Մանուշակը թէեւ լաւ գիտէր իւր մօր ճարերի չնչի

1855 հուլիսի 11 Մոսկվա [Հ. Գ. ] Խրկած {դեղերս} արդյոք ի՞նչ օգուտ տվին քեզ կամ թե գործ ածեցի՞ր,

խնդրեմ, բայց առաջին անգամը ծանր է: Հիվանդը դառն {դեղը} դժվար է ընդունում, եթե մերձավորքը չհարկադրեն, բ

մանք, կրծքի տառապանքների դեպքում, չեն տալիս այդ {դեղը} որոշ հիմունքով, եւ այդ կանխակալ կարծիքն այնքան է

ին ընդհանրապէս, չգիտէ, որ մի ցորենակշիռ աւելորդ {դեղը} խլում է կազմուածքի կեանքի գումարից սորա տասը ֆուն

ձեր համար, եկէք մեր մօտ... Ձեզ հարկաւոր չէ նոցա {դեղը}... Թանգագին է, մեք աւելի՛ դիւրին գնով մկնդեղ կը

19-ին այսօր առողջութիւնս լաւ է: Վաղը ուզում եմ {դեղը} վերջացնել: 20-ին դեղը վերջացուցի եւ, փառք Աստծ

նս լաւ է: Վաղը ուզում եմ դեղը վերջացնել: 20-ին {դեղը} վերջացուցի եւ, փառք Աստծոյ, լաւ եմ: Այսօր նամա

դէպի ոսկի փոխարկելու գաղտնիքը եւ գտնել ընդհանուր {դեղը} - կենսական կաթիլը: Եւ արդարեւ Ջեբերը, իւր կարմի

անի Ալքիմիկոսք կարող են ոսկի շինել եւ գտել են այն {դեղը}, որի օգնութեամբ կարելի է քանի հարիւր տարիներ ապր

մօտ: Պարացելսոսը պարապում էր որոնելով ընդհանուր {դեղը} եւ անորոշ ժամանակով կեանք երկարացնելու հնարը: Իւ

ագաւորել ի վերայ իմ ցմահ, յընթացս այսր առողջարար {դեղընկալութեան} հրաւիրեալ եղէ յոմանց ազգասիրաց յանձին առնուլ վերս

մրեցուցիչ թոյն մտել է նորա մէջ, մեզ մնում է այժմ {դեղթափներ} գործ դնել: Մենք միջնադարեան ազգ չենք. միջի

արութիւնը մեծ մասնով կախուած է չափերից միայն: Մի {դեղի} մի երկու ցորենակշիռը փրկարար է մի հիւանդութեան մէ

ենների մէջ նա մեծ զանազանութիւն է դնում ընդհանուր {դեղի}, раnасеа, եւ կենսական կաթիլի մէջ: Իւր նպատակի

քի մէջ, որ նոյնպէս դեղնած էր: Երեսը ընդհանրապէս {դեղին}, բայց այտերի վերին մասները մոյգ կարմիր: Այդ կար

հանեց կեղտոտ եւ հնոտի սերտուկի ծոցից մի սեւագոյն {դեղին} մետալի կտոր եւ դրեց սեղանի վերայ: Բայց նորա սիրտ

ւ լուծողութիւն. երկրորդ, ներկում էր երեսը կանաչ- {դեղին} գունով: Թշուառ Մկրտիչը գերի էր իւր քրոջ ձեռքին,

եց Վարդ-խաթունի սիրտը, բայց երեսը ծածկեցաւ կանաչ- {դեղին} վարագուրով, որ, ինչպէս ասացինք, պատճառւում էր

տացնել, թէ կարմիր գոյնը սպիտակ է, իսկ սպիտակը՝ {դեղին} ։ Ի՞նչ կարելի է մտածել այն մարդերի մասին, որ միե

իեւնոյն գոյնը անուանում են երբեմն սպիտակ, երբեմն {դեղին} եւ երբեմն կարմիր"։ Դեսպանը պատասխանեց, թէ

լուխը, այնպիսի ծաղրածու, որի գլխին պիտոյ է դնել {դեղին} գլխարկ՝ աքաղաղի փետուրներով եւ բոժոժներով, օձ,

ւերը նոր լեզվի համար նույնքան են պետքական, որքան {դեղձենու} կեղեւը փշատերեւ ծառերի համար. ձեւով տարատեսակներ

նի՞նք. հաւողի ժամանակ ա գալի, թազայ հաւող, լաւ {դեղձը}, չի՞ հարկաւոր տանի՞նք. էս հո մենակ մեզ համար չի

խարհը մեռեալ ծով ասեց, Նորանից դէն դաշտումը {դեղնագոյն} Նեղոս ` Թագաւորների դամբանը լուանում է իբր

ծածկում էր նորանց: Աչքերի կոպերը, ծածկած սպիտակ- {դեղնագոյն} ճպռով, որ եւ փոքր ինչ յառաջ վազել էր թշերի եւ քթ

որոտմունքի փայլակը երբեմն-երբեմն ներկում է դաշտը {դեղնախառն}, կարմիր գունով, Խանլը-դերէն, առհասարակ դատապար

ցր հովանի էին մեր համար այրող արեւի երեսից, այժմ {դեղնած} ու թառամած թափուել են գետնի վերայ՝ ծառերի տակին

ա, որպէս դու, Թէ ցրիւ ընկան կտորները {Դեղնած} տերեւների վերայ: Իմացի՛ր, ջերմեռանդ

նով սեւ գծեր: Նորա ալեխառն մազերը համարեա թէ {դեղնած} էին բոլորովին եւ այդ անկանոն գունափոխութիւնը մազե

մարեա թէ ծածկւում էր թաւ ընչացքի մէջ, որ նոյնպէս {դեղնած} էր: Երեսը ընդհանրապէս դեղին, բայց այտերի վերին

ան, աստուա՜ծ ազատէ, թէ ի՜նչ վիճակում է: Շերամի {դեղնացաւը} պատճառւում է Մարինոսի չար աչքից. դորա ճարն էլ Պէ

այդ տեղը չկար հինգերորդ դարում, կամ, եթէ կար, {դեղնուկ} չէր կոչւում եւ ոչ Սեւուկ։ Մենք այս մարդի անունը

Առողջությունս վատ չէ. հույս կա, որ առանց որեւէ {դեղորայքի} կանցկացնեմ. կրկին շնորհակալություն եմ հայտնում Ա

օրեայ ժամանակի յետ ծախելոյ զբազում ինչս բժշկաց եւ {դեղորէից} վերջապես հաստատեցաւ ի վերայ իմ մնալով անբոյժ, ու

ագս այլոց ամօթոյ զխաբէական զեպիսկոպոսութիւնս նման {դեղոց} մահու արբուցեալ սրբոյն՝ հեղձուցին. որոց ի ժամ վ

ղծաւորուելով, ճաշի հրաւիրում է իւր մօտ Սուրբը եւ {դեղում} է նորան: Այս էր եղերերգութեան բովանդակութիւնը:

նհոգ չենք եղել, որ ազգի թշնամիների հարձակմունքին {դեմ} ենք դրել մեր կուրծքը եւ ճակատը, որ ազգի օգտի համ

ան նեղսիրտ ապսոլյուտիզմի ժամանակ, եթե չկարողացավ {դեմ} դնել ազգի միջից դուրս արձակված դիմագրավ զորության

պետներին ըստ արժանվույն եւ նրանք, իրենց հերթին, {դեմ} կառնեն ծանծաղուտի: Հիմա այն ժամանակը չէ, երբ ան

ւմ այդ նավագնացությունը, անհավասար պայքար մահվան {դեմ} եւ, որ վատթարագույնն է, գարշաhոտության դեմ: Կե

հվան դեմ եւ, որ վատթարագույնն է, գարշաhոտության {դեմ}: Կեցցե՜ ջրարջի մորթուց մուշտակը. այս փորձից հետ

2. 000 տարի է, ինչ ամբողջ քրիստոնյա աշխարհը նրա {դեմ} է, ու չի մնացել այլեւս փորձության որեւէ բաժակ,

ած է՝ ցանկացածի պես ապրելուն արգելակող միջոցների {դեմ} մղած պայքարից եւ իրական այն կյանքից, որ նա վարու

ական եպիսկոպոսի տեղակալության անմեղանչելի լինելու {դեմ}: Բայց նրանք այդ դրոշը բարձրացրին նոր դարաշրջանի

ին շատ հարգալիր եւ սուր բողոքներ այդ միսիոներների {դեմ}: Ախր նրանք մեծ աշխատավարձ էին ստանում՝ Թուրքիայ

իր կողքին մահացու թույն է գտնվում դավանափոխության {դեմ} ՝ թուրքերեն լեզվով հանգիստ շարունակեց իր գործը:

ամենաթանկագին անձը, երկրորդ՝ բողոք եղբորս արածի {դեմ}, առանց իմ գիտության: Ինձ համար այդ անհրաժեշտ է

սակցությունից հետո տենդս ուժեղացավ, իսկ երեկոյան {դեմ} փոխվեցավ խստագույն պարոքսիզմի, այնպես որ, բժիշկ

ղոքանս ժպտին առ վայրկեան եւ ապա որպէս զխելակորոյս {դեմ} են առ ի գիւտ հնարից կորստեան բողոքաւորացն. իսկ ե

հեանս Աշտիշատու, Արտաշատու եւ բագնայ Գիսանեայ եւ {Դեմետրեայ} եւ այլոց բազմաց դատին անխնայ ի հուր, [ցաւ զանբու

յս։ Ետու պատասխանի, " այդ քեզ անհասկանելի է " ( {դեմիրտէն} պիր լեպլեպի, հեր տիշ չիյնեմեզ)։ Յերկարել բանից

չի բերում հայ մամուլին, ունի միայն մի խմբագիր ի {դեմս} կաշառված Ղուկաս Բալտազարյանի, հիրավի հենց նա է ք

կերպով. իմ նպատակն այն է՝ որպեսզի յուրաքանչյուր {դեմք} իր տեղում լինի եւ իր բնական դիրքով: Ինչ վերաբերո

կծագի՝ լուսավորելու եւ ջերմացնելու մռայլ եւ սառը {դեմքերը} ՝ հոգնած երկար ժամանակ տանջանքի լծի տակ համբերելո

ների առկայության դեպքում՝ պոլիտիպաժով, պատմական {դեմքերի} կենսագրական բնութագրության ժամանակ՝ պատկերներով

հանջել, որ նկարի յուրաքանչյուր, առանձին վերցրած {դեմքը} նկարված լինի գերազանց կերպով. իմ նպատակն այն է՝

Գառիբայլդիու բանակին: Այդ վառվռուն երիտասարդների {դեմքի} վերա գծագրված էր ուրախություն եւ խղճի հանգստությո

Ստամպոլին կնային, թե աճաբ այդ նավերն ե՞րբ կուգան {դեյին}, եւ երբ որ գան նե, ես առաջի փոշտիվ իմաց կուտամ

տմությունից սկսած. մենք հետեւակներ ենք եւ Հռոմից {դենը} չենք գնում՝ մնացածը առայժմ տրամադրելով Վինկելման

ռաջինն՝ ընդդէմ հեթանոսութեան, երկրորդն՝ ընդդէմ {դենին} Պարսից եւ քաւդէից նոցին, երրորդն՝ ընդդէմ իմաստն

լ նրան: Այս սրտով եւ հոգվով դարձյալ դիմում եմ {դեպ} ի Ձեզ, արգո Հայրենակից եւ խնդրում եմ ազգի անունո

նք, որ 55 աստիճան երկայնությունից պիտի հետ գնանք {դեպ} արեւմուտք մինչեւ 40 աստիճան երկայնության, միեւնո

ջանում են տարբեր սկզբունքներ րից, վերաբերությամբ {դեպ} ի Գառիբայլդի եւ դեպ ի Վիկտոր Էմմանուելը, բայց "

բունքներ րից, վերաբերությամբ դեպ ի Գառիբայլդի եւ {դեպ} ի Վիկտոր Էմմանուելը, բայց " Իտալիան " ամոքում է

դնուպօլսոյ յԱնգլիա, մտեալ ՚ի ծովի 21 դեկտեմբ., {դեպ} ուղիղ ՚ի Մարսեյլ քաղաք ֆրանսիական, ուստի ելանէ ե

ն քննությունների, այլեւ գիտության ասպարեզում: Ի {դեպ} ՝ մի խնդիրք ունեմ նրան. ասա, խնդրեմ, նրան, որ

հանրագիտական բառարանի եւ Լիխուտինի գրքի մասին: Ի {դեպ}, այդ գրքերն ընդսմին վերադարձնում եմ: Ես քեզ խնդ

այստեղ Գլազունովի մոտ կա, Սադովայա փողոցում: Ի {դեպ}, ես շարունակ ծախսեր եմ փաթաթում քո վզին, բայց ա

Ֆոշեն խոսում է իբրեւ կորիֆեի [նշանավոր դեպքի]: Ի {դեպ}, ինչպես կարելի է կռահել, այդ գիրքը բավական հին

որոնց մեջ, անկասկած, մտնում է նաեւ ծխելս: Ի {դեպ}, Օվսյաննիկովի գրացուցակի մասին: Նոր շատ գրքեր ե

ոչ էլ դոկտրինյոր, պահպանե նրան Ադովնա Եհովան: Ի {դեպ}, ես կկարդամ հրեաների մասին հոդվածը: Ես դեռ զբաղ

, ահա 8 ամիս է, ինչ ես թողել եմ Մոսկվան: Ի {դեպ} ՝ կառքը, որ ես թողել էի Մոսկվայում եւ որն այժմ գ

: Ի՞նչ է, նրա պատմությունը դեռ լույս չտեսա՞վ: Ի {դեպ}, իր այս երրորդ հատորն այնքան մանրատառ է տպագրված

ուղարկեք Գերվինուսի շարունակությունը նույնպես: Ի {դեպ}, ում միջոցով, որ հարկ է, ուղարկեցեք մի կապուկ

է՛հ, այդ էլ ոչինչ, մի կերպ կկառավարվենք: Ի {դեպ}, մոտ օրերս հավանորեն լույս կտեսնի Իլենկովի տեխնի

արան կազմելու հարկ չկա: Դե՛, ցտեսություն: Ի {դեպ}, խնդրեմ այդպես ուշ չգաս, այդ ի՞նչ արիստոկրատակա

եռի բարեկամներիս: Քո Միշել [Հ. Գ. ] Ի {դեպ}, շնորհավոր նոր տարի: Անցիր, խնդրում եմ, ծնողն

տնում եւ աշտարակի ժամացույցը ժամի 11-ի զարկեց, ի {դեպ}, ես էլ ընդունեցի իմ HCI-ը: Ներկայումս բոլորովին

արտաքին զնոսա եւ երկրորդականս անուանեալ, այլ թէ {դեպ} լինէր հարցանել, թէ զի՞նչ ապա պիտոյ էր ուսանիլ,

քից: Ամենայն անգամ ես գիտեմ, թէ ի՛նչ եմ կրում. {Դեպարտամենտի} դուռերը մաշուեցան: - Է՛հ, ձեզ գիտեն...

ազերկյաններն տեղիս ամեն օր պիռժան կերթան, աչքերը {դեպի} Ստամպոլին կնային, թե աճաբ այդ նավերն ե՞րբ կուգան

րում է եւ այնքան սիրում է, որ դուք երբեք չունեիք {դեպի} նա այն սերը, թեեւ դուք նորան թուրքի կամ չերքեզի

ւն կան աստիճաններ, որոնց վերայից թռչել եւ անցնել {դեպի} ծերությունը անհնար էր, ինչպե՞ս արդյոք պիտո է մեկ

հաստատապես հավատացած լինելով Ձեր ազգասիրության եւ {դեպի} իմ նվաստությունը բարեկամության եւ սիրո վերա, առա

գամայն շարժվիք եւ ազգասիրությամբ եւ կարեկցությամբ {դեպի} ինձ: Ձեզ հայտնել էի մասնավորապես, որ շարադրել է

մսատետրակը ստացաք, այժմ երկրորդը ճանապարհ կընկնի {դեպի} Ձեզ այս շաբաթ, եւ ապրիլի մեջ կտպենք մարտը եւ ապր

ովսկիին) մասնավորապես, մեք բողոքեցինք այս մասին {դեպի} Էջմիածնի սրբազնագույն Սինոդոսն, թե նա անտեղի մեջ

, մեծ անբավականություն կարող է ծագել ազգի կողմից {դեպի} նա: Այս բանը շատ ձեռնտու է մեզ, միայն Լազարյ

24-ին երեկոյան 6 1/2 ժամին դուրս կերթամ Մոսկվայից {դեպի} Վարշավ... իմ հոգաբարձությունը հանձնելով իմ բար

որ համարվեցավ մի քանի ժամանակ դուրս գալ Մոսկվայից {դեպի} օտար աշխարհ, իհարկե դուն լավ գիտես իմ տկարության

, Ահա գտանվում եմ Փարիզում եւ էգուց դուրս կգամ {դեպի} Լոնդոն, միշտ իմ հետ տանելով ձեր ազնիվ բարեկամութ

Այստեղ լսեցի, որ կաթողիկոսը ճանապարհ է ընկել {դեպի} Էջմիածին [..... ] թե սուտ, սակայն եթե Նախիջե

արի եք, որ կամիք ինձ օգնել եւ իմ խավար դրութենից {դեպի} լույս քարշել, շատ եւ անչափ շնորհակալ եմ, եթե այ

ւսիսային լայնության 47 աստիճանից պիտի ցած իջանենք {դեպի} հասարակածը մինչեւ տասն եւ հինգ աստիճան: Ահա այս

լայնության 15 աստիճան գիծերով, պիտի հառաջ խաղանք {դեպի} արեւելք մինչեւ 105 աստիճան երկայնության, դարձյալ

ւ 105 աստիճան երկայնության, դարձյալ ցած իջանելով {դեպի} այրեցած գոտին մինչեւ 6 աստիճան հյուսիսային լայնու

ահեռավոր Ցեյլոն կղզին, որից անցանելով պիտի գնանք {դեպի} վեր՝ հյուսիս, Գանգես գետի վերայով Կալկաթա:

Մեք անմիջապես դուրս կգանք Նախիջեւանից եւ կերթանք {դեպի} Հնդկաստան. հասանելով այնտեղ, կսկսենք քրքրել եւ

խքը ստանալու համար, որ այդտեղից ճանապարհ ելանենք {դեպի} Կալկաթա: Այս պայմաններից դուրս ոչինչ պայման ը

. Հ. ՍՎԱՃՅԱՆ Մրրիկը չթողեց ինձ ուղղակի նավել {դեպի} Մարսեյլ՝ հարկադրվեցա ոտք կոխել Սիկիլիա կղզին: Ե

ծ երեւույթքը. իսկ երբ բավական ճանապարհ կատարելով {դեպի} ապագան, կամենա ետ նայել յուր անցածի վերա, յուր

սպառնացել է ռմբակոծել քաղաքը, եթե ստիպեն զիջանիլ {դեպի} այդ պատերազմական անարգությունը: Տեսե՛ք, թե մ

՛ ունի մի Բուրբոն, թող ուրեմն պ. Ֆեռգուլան դիմե {դեպի} նա: Այսչափ նեղության դիմանում է այս անպարծանք պա

սված լինելով, մտա թատրոն եւ մյուս օր ուղեւորվեցա {դեպի} Նեապոլիս: Նեապոլսի մեջ համարյա թե նույն չափով

ռանալ իսկույն Նեապոլսից, որոց մի մասը լերդապատառ {դեպի} Հռովմ, իսկ մյուս մասը հրաժարելով եկեղեցական պաշտ

լի եւ սրտաշարժ տեսարան: Էգուց կուղղեմ ընթացքս {դեպի} հավիտենական քաղաքը: Այս Հռովմը փորձանք դարձավ մա

թե շուտով կհնչե եւ Հռովմի ճակատագրական զանգակը՝ {դեպի} Հռո՞վմ: Գուցե թե " ոտքերս թեթեւ լինի"։ Նեա

այլոց չեմ գրած, կվիրավորվին. հույս ունիմ որ իմ {դեպի} քեզ այս բարեկամությունը առիթ չշինես ուրիշների հետ

ել էին Պոլիս, բայց ես արդեն դուրս էի ելած Պոլսից {դեպի} Լոնդոն: Ձեր նամակը եւ պ. Հարություն Աբգարյան

կարեկցության համար։ Ես երբեք չեմ կասկածել նրա՝ {դեպի} ինձ տածած սիրո մեջ: Այդ մասին ինքը լավ գիտե: Բա

սիստեմի (de facto) վերջին հետքերը քշեցին հեռու {դեպի} բաց ծովը, ապա միաժամանակ, նա չէր կարող չտեսնել

արմատական հեղաշրջում տեղի ունենալ նրանց կենցաղում {դեպի} լավը, չնայած զանազան պետությունների որոշ պետական

գամայն պրոզայիկ վիճակից երես շրջելով, դառնում եմ {դեպի}, եթե ոչ ավելի բանաստեղծականը, այնուամենայնիվ ավ

եւէ թանկարժեք իր: Դա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հավատ {դեպի} կախարդական գավազանը: Իմ ամբողջ շարադրածից պար

առները մասնավոր կերպով, դժբախտաբար տեղափոխվում է {դեպի} Սարատով. ուստի ինձ հարկ եղավ ամսույս 15-ից վաղօր

րոպական դարումը, որ ունի արդարեւ մի ցավակից սիրտ {դեպի} յուր ընկերը, որ այո գիտե ներողապես եւ սիրողապես

ործություն սիրող ռուսական ընկերության կենտրոնական {դեպոյի} ցանկի մեջ զետեղված է տնտեսական սերմերի կարգում.

գիտեմ, թե կաթողիկոսի մասին ո՞վ ձեզանից ընտրվեցավ {դեպուտատ}: Ժամ առ ժամ սպասում եմ Ձեր ավետավոր նամակին:

ոք այստեղ, բայց Մոսկվայում անշուշտ կա. համենայն {դեպս}, նա կարող է այստեղ էլ հարցնել, եւ եթե կա, ապա

եթե ոչ կարգավորիչին մեխանիկայում, ապա, համենայն {դեպս}, ազատարար նավակներին, որոնց մասին այնքան շատ գո

ական տորոնի լատինական անունը չենք գտել, համենայն {դեպս} եղբայրաբար սեղմում եմ ձեռքը: Ինչ վերաբերում է այ

նախքան իմ պատմության ավարտվելը. այժմ, համենայն {դեպս}, ես տեղեկություններ եմ ստանում այն շրջանից, ուր

ւ ոչ թե ընկերների եւ ազգականների կարոտ: Համենայն {դեպս}, հույս ունեմ, որ նա այդ զոհաբերությունը կանի:

նայած այդ ծխախոտն ավելի թունդ է, բայց, համենայն {դեպս}, կոկորդդ ու քիթդ մրի նման չի ծածկում: Առայժ

ն: Թեկուզ նորագույն փիլիսոփայությունը, համենայն {դեպս}, ժխտում է քաղաքատնտեսությունը որպես գիտություն,

ան չի դիմանա: Ինչ էլ լինի, նրա խիղճը, համենայն {դեպս}, մաքուր է: Բարեւս հաղորդիր Ս. Ի. Նազարյանցին

տեմ, մենք անասնապահություն չունենք եւ, համենայն {դեպս}, ոչ 500. 000 արծաթ ռուբլու. գուցե դու դրանով կա

ն արդարության, խստապահանջ արդարության: Համենայն {դեպս}, ճշմարիտ է մեր գործը, առավել եւս՝ աներեսպաշտ ա

ն ծախսեր անել տվին իրենց խնամակալին, որ համենայն {դեպս} կբավարարեին հասարակության պահանջները, մինչդեռ նա

սիոմը, որ կոր գիծը երկար է ուղիղից: Համենայն {դեպս}, այդ պարոնները անփոխարինելի վնաս հասցրին հասարակ

Ճիշտ է, այդ դեռ մի մեծ բան չէ, բայց, համենայն {դեպս}, մեկն ավելի է զերոյից, բացի այդ՝ ինչո՞ւ յուրաք

Նրան քեզանից պակաս չեն խնամում, եւ ես, համենայն {դեպս}, արել եմ նաեւ իմ կարգադրությունները: Երբ ես

իրավունքը: Սա իմ վերջին խոսքն է, որ ես համենայն {դեպս} ասում եմ: Բայց ավելի լավ կանես, եթե սպասես իմ վ

ւ վայրենի աշխարհներում Ասիայի մեջ եւ այն անակնկալ {դեպքերը} եւ ծախքերը, որ մինչեւ պատահելը չեն երեւում մարդո

, կարծում է սիրտս եւ այրում է հոգիս: Եվրոպայի {դեպքերը} ի՞նչ վերաբերություն ունին մեզ, կասեն ինձ մի տեսա

շատ լավ է ներգործում համարյա բոլոր բորբոքումների {դեպքերում}, իբր քակող եւ լուծողական միջոց: Բժիշկներից ոման

որի մասին Ֆոշեն խոսում է իբրեւ կորիֆեի [նշանավոր {դեպքի]}: Ի դեպ, ինչպես կարելի է կռահել, այդ գիրքը բավ

, իսկ մյուս յոթը նկատելիորեն վերափոխվել: Այն {դեպքում}, եթե յոթ հոդվածներում իմ կատարած զգալի ուղղումնե

մները, պատմությունները արցունքների մասին - ոչ մի {դեպքում} չեն կարող սփոփել ինձ, ընդհակառակն, նրանք տաղտու

ճամպրուկի մեջ, այլ ոչ թե պահել բացօթյա: Հակառակ {դեպքում} կփչանան: Քանի որ մենք հող չունենք, թող նա ո

տնօրինի այն իր ընտրած մարդկանց ձեռքով եւ նա ոչ մի {դեպքում} չի կարող հանձնել այդ գումարը որեւէ կողմնակի մարդկ

նել այդ գումարը որեւէ կողմնակի մարդկանց. հակառակ {դեպքում} հասարակությունը պարտավորվում է իր հաշվից լրացնել

բայց ունեմ պատիվ եւ ես պատրաստ եմ առաջին հնարավոր {դեպքում} լրիվ, ամենամանրամասն, մինչեւ վերջին կոպեկը, հա

լ պարագայում հավանական են արյան զարկերակայնության {դեպքում}: Աչքի առաջ ունենալով իմ ներկա վիճակը, հիվանդութ

ան դիրք ընդունել. հարձակողական գործողությունների {դեպքում} պահանջվում են միանգամայն այլ պայմաններ, - այդ թվ

բարեխիղճ քննադատությունը ցույց տա նրան այդ. նման {դեպքում}, իհարկե, գիրքն ավելի կմոտենա ճշմարտության:

, անհայտ չէր Անանիային: Իհարկե, նման հյուծախտի {դեպքում} կարմիր քամու բորբոքը կարող էր հասցնել օրհասական վ

մ, թե ուղարկում են ինձ, բացի նրանից, որ առաջին {դեպքում} ծխախոտն ավելի շուտ է ձեռքս հասնում։ Այդ բաների հ

եի՝ " քաղաքական փիլիսոփայության առաջադիմության " {դեպքում}: Միթե՞ նա մատնացույց կանի Վերսալը: Ո՞վ գիտե, մ

իային հանդիմանելով հնամոլության համար, Ֆոշեն այդ {դեպքում}, նրան չպետք է հանդիմաներ նվաճման համար. բայց ին

կան միջոց: Բժիշկներից ոմանք, կրծքի տառապանքների {դեպքում}, չեն տալիս այդ դեղը որոշ հիմունքով, եւ այդ կանխ

եղծ կեցության մեջ, եւ այդպիսի մոլի հակառակության {դեպքում} հազիվ թե կարող է արմատական հեղաշրջում տեղի ունենա

ականանա: Սպասելով տեսակցության կամ անհաջողության {դեպքում} ՝ գոնե հանգամանալից նամակի, ք

յդ տեսքով տուն ուղարկել չի կարելի, կամ հարկ եղած {դեպքում} հնարավոր չէ դրանով ճանապարհ գնալ: Անիվների օղակն

շնորհակալությամբ կվճարեմ՝ առաջին հնարավորության {դեպքում}: Նստատեղի եւ կառապանի տեղի տակի արկղները պակասու

մենք տեսակցությունից զրկված ենք, որովհետեւ ոչ մի {դեպքում} կյանքը վտանգի չէի ենթարկի ու դուրս չէի գա սենյակի

ստի թուղթ 25 ծրարի հետ, որպեսզի ձեզ նամակ գրելու {դեպքում} գործածեմ՝ առանց ոչ ոքի նեղություն տալու: Հույս

ու, ապա վաղօրոք ձեզ զգուշացնում եմ, որ ես ոչ մի {դեպքում} տեսակցության տեղը չեմ գա, եթե դուք կգաք առանց ին

-ի նամակիս պատասխանն էլ, այն ժամանակ, հարկ եղած {դեպքում}, կավելացնեմ անհրաժեշտը՝ ըստ քո նամակի բովանդակո

: Իսկ ի՞նչ բան է տեսակետը: Հեղինակությո՞ւն: Այդ {դեպքում} հռչակավոր տեսակետն ազատ չէ, այլ ստրուկ: Տեսակետ

աբանությունից ոչինչ չգիտեմ, բայց առաջին հնարավոր {դեպքում} պիտի զբաղվեմ այդ գիտությամբ, նա կարեւոր է թե՛ բն

ցավ գարշելի ռեւմատիզմի պատճառով, որովհետեւ ոչ մի {դեպքում} հնարավոր չէր մարդու պես նստել եւ աշխատել քիչ թե շ

ն կետին, ուր եւ խարիսխ պիտի ձգեմ, որովհետեւ այս {դեպքում} ինձ հարկավոր կլինեն համարյա այն բոլոր գրքերը, որ

րի նկատմամբ՝ դրանով օժանդակի իմ գործին, հակառակ {դեպքում} ավելի ոչինչ չպիտի կարողանամ անել, եւ տա աստված,

է մեր գործը, առավել եւս՝ աներեսպաշտ արդարության {դեպքում}: Տնային եւ օրենքի առաջ ոչ մի զորություն եւ իմ

շման եւ դրանով փրկում են նրա պատիվը, որը հակառակ {դեպքում} ավելի կամ պակաս չափով պիտի տուժեր: Բայց ես արդեն

ղաքային հասարակության կողմից - ազնիվ են: Հակառակ {դեպքում}, հասարակությունն իր անողոք դատավճռով հեռացնում է

ովորությունները: Մի կողմ թողնելով բոլորը, տվյալ {դեպքում} բավական է մատնանշել միայն մի սովորություն, մի թա

ին: Բացակայությունը կամ մինչեւ իսկ ներկա լինելու {դեպքում} լռություն պահպանելն ապացույց չէ, որ բացակայողը կ

ադրություն չի դարձրել նրա վրա, քանի որ այն ոչ մի {դեպքում} արգելք չի կարող հանդիսանալ հասարակության իրավացի

ւցե հասկանան, որ հասարակական գործում նրանք ոչ մի {դեպքում} ավելի կարեւորություն, ավելի ձայն չունեն, քան վե

ն փոխարեն վնաս հասցրին իրենց խնամակալին, եւ այս {դեպքում} նրանք շատ են հիշեցնում կռիլովյան արջին, որն իր ս

րեաս սրբազանը գործի անբասիր եւ բարեխիղճ. հակառակ {դեպքում} ոչ մի արդյունք չի ստացվի: Դեկտեմբերի 7-ին ես

ական թերթերով: Բնագիտական հոդվածների առկայության {դեպքում} ՝ պոլիտիպաժով, պատմական դեմքերի կենսագրական բնու

: Եղանակն տեղւոյս է ամառնային կամ գարնանային, {դեռ} չեմք տեսեալ զցուրտ, եւ ոչ անգամ զգեցեալ զմուշտակ

ը նույն դրության մեջ են՝ գրագրություն շատ, բայց {դեռ} բանի էսենցիալն չկա, այս քանի օրս ամեն բանը վախճա

զապոնկաները, իսկ գիրքերը փոշտով կստանաս: Ես {դեռ} կատարյալ առողջ չեմ, եւ այս օրերս շատ ցուրտեր կա

րկում եմ Քռիլովի առակը. խրիստոմատիան վերջին տիպը {դեռ} չէ դուրս եկել. եթե այն եւս ավարտվի, իսկույն կհա

ւթյան եւ դաստիարակության համար: Մինչեւ այս րոպես {դեռ} Մոսկով չեն եկած Սիբիրից ո՛չ ձեր եղբայրը, եւ ո՛չ

լորովին անգետ լինիս իմ հանգամանքներին, ըստ որում {դեռ} անցյալ տարի բացել էի քեզ իմ սիրտը: Չկամիմ երկար

մտածիր ինքդ ու հետո դատապարտե: Այս բոլոր բաները {դեռ} անցյալ տարուց քեզ հայտնի էր: Մտածեցի, մտածե

պասում եմ պ. Հայրապետյանցին: Պոլիցիայի գործը {դեռ} շուտով հառաջ շարժվելու չէ, ըստ որում Ստռոգոնովը

եցեալ ի տխուր հանգամանս ազգի մերոյ, մեք հաւատամք {դեռ} եւս, եթէ ազգն մեր չէ ի կորուսելոյ սակի, եւ խոհե

Կալկաթա: Գործերս բավական լավ են գնում, բայց {դեռ} ավարտվելու աստղը ծագած չէ հորիզոնում. երեւում է

վրա ". որովհետեւ երկու շաբաթից ավելի է, իսկ նա {դեռ} ճանապարհորդում է Մոսկվայից Պետերբուրգ. տրովադյան

իք չկա. մեր քաղաքի նախկին խղճուկ կառավարությունը {դեռ} ամենքի թարմ հիշողության մեջ է, եւ այդ նյութի մաս

չ թե հոմեոպաթիկ չափերով՝ մեկական գրքույկ: Սիգար {դեռ} ունեմ եւ կբավականացնի մինչեւ հետեւյալ ամսվա սկիզբ

ովին չեմ կարող պարծենալ նրանով, բայց հուսահատվել {դեռ} շուտ է, մանավանդ որ վաղուց արդեն տառապանքներին ս

մը զարգացել է մի քիչ վաղ, քան մայր ցամաքում - դա {դեռ} ոչինչ չի նշանակում: Միջին դարերում, հռոմեական կ

անոթագրություն չեն տալիս. ես հավատացած եմ, թեեւ {դեռ} ամբողջ գիրքը չեմ կարդացել, որ այն ժամանակներից շ

post facto, որովհետեւ գիրքը կազմելու ժամանակ այդ {դեռ} տեղի չէր ունեցել: Իհարկե, այդ գրքի վերլուծու

եւ, պիտի խոստովանեմ, ուժ էլ չունեմ, չեմ ասում {դեռ} այն, որ գրելու բան էլ չկա. սպասում եմ ձեզանից լ

: Ի դեպ, ես կկարդամ հրեաների մասին հոդվածը: Ես {դեռ} զբաղված եմ Ֆոշեով: Նրա գիրքը վերջնականապես ետ է

շ բառերին, որոնց, բարեբախտաբար, խմբագրությունը {դեռ} չի հասել, ոչ էլ այդ զարմանալի գրքի գրողները կամ

Նախիջեւանում - Բեսարաբիայի թեմում՝ 36 հազար. ես {դեռ} չեմ խոսում Գալիցիայի, Տրանսիլվանիայի եւ Եվրոպակա

ն ցանկանում եմ լիակատար առողջություն, եթե տենդից {դեռ} բոլորովին չի ապաքինվել, իսկ երկրորդին ցանկանում

երին: Ինչպե՞ս է Գրիշան: Համալսարանը թողե՞ց, թե {դեռ} համարվում է ուսանող " ex officio"։ Ես նրան շատ

նել: Ո՞րն է այժմ նրա ապագա հեռանկարը: Ի՞նչ, նա {դեռ} Մար[իա] Նիկ[ոլաեւնայի] մոտ է ապրում, թե եղբոր,

կել եմ քեզ հանձնելու համար, բայց նրանք, երեւի, {դեռ} մի որեւէ տեղ ընկած են: Այժմ վերադարձնում եմ Ֆոշե

բաժանորդներից երբեք ոչինչ չի ստացել, այլ ինքն է {դեռ} վճարել նրանց փոխարեն, ինչպես նաեւ փոխադրածախսը։

, այդ տեսակցությունների, եթե իմ բանտարկությունը {դեռ} երկար է տեւելու: Ես ուղղակի ոչինչ չեմ հասկանում

ն, կկարդամ հաճույքով: Ի՞նչ է, նրա պատմությունը {դեռ} լույս չտեսա՞վ: Ի դեպ, իր այս երրորդ հատորն այնք

ով. ասացեք խնդրեմ, առաջին հատորը 70 թերթ է, եւ {դեռ} հազիվ մինչեւ 18-րդ դարն է հասել: Այժմ ես դժվարու

նքից առաջադրում են տեսություն տեսության հետեւից, {դեռ} մինչեւ հիմա պարզամտորեն ենթադրելով, որ մարդու կյ

ր, որոնց վրա նա այժմ ծիծաղում է, բայց մի քանիսը {դեռ} պատվի են արժանանում: Չնայած դրանք ոչ այլ ինչ են

այժմ արդեն ծաղրված, այնուամենայնիվ, աչքերի կապը {դեռ} պինդ է: Ժամանակն է արդեն մի քիչ հրաժարվել մետաֆի

քրքրական կարող է լինել նրանց համար, ովքեր փորձով {դեռ} ծանոթ չեն Անգլիային: Հույս ունեմ, որ կուղարկեք

ան, հենց պատրաստ է այդ օրը նրանց մոտ գնալու: Ես {դեռ} հիշում եմ նրա արդ ու զարդը հին ժամանակներում: Եթ

եմ տանից տված տեղեկություններիդ համար, այնինչ ես {դեռ} 26-ին (նամակումս) զարմանում էի, թե ինչո՞ւ այսք

ձ վրա եղած հարձակումների պատասխաններից, որոնց ես {դեռ} չեմ պատասխանել: Ես պարտքի տակ եմ: Միշել 8

բայց այդ բոլորը քիչ են: Ընդհանրապես մեզանում {դեռ} շատ սակավ են իմ ներկա ձեռնարկության համար անհրաժե

ունենալով մի որեւէ ֆոն՝ իմ աշխատանքը: Իսկ քանի {դեռ} մեզանում չկա քաղաքացիական լեզվի թեկուզ մոտավոր քե

րիտի մասին մտածելն անգամ դեռեւս անկարելի է, քանի {դեռ} այդ քերականությունը ուսուցիչների եւ աշակերտների ձ

նանիային նամակ գրե եւ ասա, որ չծուլանա գրել: Ես {դեռ} հույս ունեմ նրա մասին խաբրիկ ստանալ, իհարկե քեզա

", ինչպես արտահայտվել եմ վերեւում: Չնայած ես {դեռ} բայերին չեմ հասել, բայց նախապես կարող եմ ասել,

Բոլորի համար ի սրտե շնորհակալ եմ եւ հույս ունեմ {դեռ} անձամբ շնորհակալությունս հայտնել Մարիա Աֆանասեւնա

րկյան կլսեմ իմ սրտակիցների կենդանի ձայնը. իսկ նա {դեռ} մի օր էլ հետաձգում է՝ լոկ ի սեր վարդապետի. այդ

անել. Անանիայի եղբայրը եւ իմ քրոջորդի Վատուժյանը {դեռ} կարող են նրան օրինակ ծառայել: Այն կյանքը, որ այ

պա նա ինձ մեծագույն ծառայություն մատուցած կլինի, {դեռ} չեմ ասում, որ նա փրկած կլինի մի խորտակվող մարդու

ի մասին, եւ նրա նամակից կարելի կլինի իմանալ, թե {դեռ} հույս կա՞ Գրիշայի փրկության համար: Թող նա (Գրիշ

նացածի մասին ես նրան կասեմ: Կասկած չկա, որ նրան {դեռ} անհրաժեշտ է սովորել եւ հատկապես պարապել աստղաբաշխ

մ եղբայր. 29-ին գրեցի քեզ մի նամակ, ընդորում {դեռ} մի նամակ էլ՝ ծնողներիս ուղարկելու համար, որ դու

ությունը որպես գիտություն, բայց չնայած դրան, նա {դեռ} հարկավոր է: Գիտությո՞ւն է արդյոք նա, - ինչպես պ

ն: Մարդն իր կենցաղը չի կարող բարելավել, քանի {դեռ} բնությունն իրեն չի ենթարկել, այսինքն՝ քանի դեռ

դեռ բնությունն իրեն չի ենթարկել, այսինքն՝ քանի {դեռ} հասու չի լինի նրա գաղտնիքներին: Իսկ բնապատմությո

դա, եղբայր, հրաշալի գիտություն է. ճշմարիտ է, {դեռ} մանուկ է նա, բայց թե ինչպիսի՞ ապագա է սպասում նր

ւնների համար: Ափսո՛ս, որ քիմիան շատ բաներում {դեռ} կաղում է, թեեւ նա դրական գիտություն է, բայց մին

" եւ այլն: Ափսոս, որ մանրադիտակը հարկավոր չափով {դեռ} չի կատարելագործված: Եթե քիմիան ու մանրադիտակը մի

նամակի հետ, ծխախոտ, եւ այլն, եւ այլն: Ծխախոտը {դեռ} չեմ փորձել, որովհետեւ ունեցածս մինչեւ վաղը տակավ

եսը եւ քերականության քառորդը: Ծանոթագրություններ {դեռ} բնավ չեմ գրել, որովհետեւ ձեռքիս տակ գրքեր չունեմ

, որոնք արահետները գերադասում են լայն պողոտայից: {Դեռ} սրանից 4. 000 տարի առաջ Եգիպտոսում վերականգնված է

րակության պահանջը: Նախ որ, ի հաշիվ իր պարտքի նա {դեռ} 1856 թվին վճարել է մեր Մագիստրատին 64 հազար ռուբլ

անիչների անվան նախագծվող ճեմարանին: Ճիշտ է, այդ {դեռ} մի մեծ բան չէ, բայց, համենայն դեպս, մեկն ավելի

դի Ղազարոսն արդեն ամուսնացել է: Ավետիքը, գոնե, {դեռ} դեկտեմբերին գրել էր, որ շուտով ամուսնանալու է.

վունք ունեմ, բայց դու միայն այն ես մոռանում, որ {դեռ} ոչ ոք չի կարող օգտվել այդ իրավունքով. կգա ժամանա

մ, գիտենալով, որ մայրս կհոգա հորս մասին: Ես {դեռ} շատ բան ունեի քեզ գրելու, բայց վերոհիշյալ պատճառ

նգնած է քո հարազատ եղբայրը, եւ ոչ այլ ոք: Ես {դեռ} հույս ունեմ, որ եթե քո խոհեմությունը մի րոպե թող

իմ երթալու տեղես կգրեմ իսկույն, բայց մեկ քանի օր {դեռ} կմնամ այստեղ: Մեր բոլոր ազգականաց շատ բարեւ, չո

մ աքսորը եւ տկարությունը մինչեւ այժմ տեւում են եւ {դեռ} կարող են երկարել, ուստի ես բարվոք համարեցա, դար

տի եւ չունի ոչինչ ժամանակ, գանգատելու իրաւունք. {դեռ} Հայաստանը չունի գիտնական որդիք, որ իւր կաթով լին

յ, եւ եթէ բարկացար, ո՛վ է վախենում քեզանից, ես {դեռ} երազս պիտի պատմեմ քեզ... Ինձ Բէգզադէ են ասում..

եղ: Միմիայն ազգականը գնում է իւր ազգականի տուն: {Դեռ} ես այր մարդիկը պատահում են միմեանց փողոցի մէջ, վ

թիւնը, բայց ես չեմ մեղաւոր, որ շտապեցի քո մօտ. {դեռ} նոր էի տեսել քեզ հեռուից, եւ ահա սիրտս սաստիկ սկ

նելու յարմարաւոր: Ի՛նչ ասեմ, Հայերը մինչեւ այժմ {դեռ} կռիւ ունին իւրեանց մէջ, հին, եթէ նոր ռամկական (

վերայ, չտեսանելով իւր աշխատութեան թուլութիւնը, {դեռ} նուիրաբերութեան մէջ գրքի ճակատում գրում է. " Զի

ամանօք եւ ուշադրութեամբ անցուցանել ի գիր զամենայն {դեռ} կանգուն շինուածս նախնեաց եւ զաւերակս տաճարաց, վա

ամբը կը կանչուինք, զիրար ատելու միտք չունենալնիս {դեռ} քսան չորս ժամ չեղաւ, որ հրատարակեցինք եւ ըսինք,

այն 2000 մանէթ, այլ 2076 մանէթ է ստացել, ուրեմն {դեռ} նա պարտական էր Բէգզադէին 76 մանէթ: Գործակատարը ա

նի՞ հալածանք, քանի՞ նեղութիւն. Եթէ օտարից, {դեռ} այնքան ցաւ չէր... Նոյն իսկ մեր եղբարք թշնամի

ռակ պարտական է նա քաջանալ իւր լեզուի մէջ: Հայերը {դեռ} խօսել չգիտեն, թո՛ղ ուրեմն Հայ մանուկը նախ եւ յառ

բարոյապէս։ Մեք պատասխանում ենք՝ ո՛չ: Նոքա {դեռ} նոր աշխարհ բերած մանուկը, ըստ մեծի մասին, յանձն

ն Հայոց լեզու ուսանելը մի մեծ բան չէ, եւ դորանով {դեռ} ազգը չլուսաւորեցինք, եթէ հասանէինք եւս այդ նպատա

ուրոյն Կաթողիկոսութիւնը սուրբ Սահակից շատ յառաջ՝ {դեռ} Մեծ Ներսէս Պարթեւի կաթողիկոսութեան սկզբումը հաստա

էս Շնորհալին, գիտութիւնը չէ կարող ընդունել: Այդ {դեռ} ապացոյց չէ, եթէ ոչ մի տեղում չեղած եւ ոչ մի ուրի

ին եւ առաւօտեան, բարձրից գալու ցօղի վերայ: Ցօղը {դեռ} հազիւհազ նստում է նորա տերեւների վերայ, հազիւհազ

է ինքնըստինքեան, քանզի երկրագործական գիտութիւնքը {դեռ} ոտք չեն կոխել այն կողմերում: Եւ փո՞քր գործ

շ սեռից յուսալու իրաւունք ստանայինք: Ո՛հ, {դեռ} շատ ժամանակ հարկաւո՛ր է, որ պարզուի մարդու պղտոր

ան նախադասութիւն, այս բոլորը, ասում ենք, մարդը {դեռ} չէ կարողացել մարսել եւ փոխանակ հասարակաց հաւասարո

րագ Ճանապարհւում է նորից. Ադամն ոչինչ չգիտէ, Նա {դեռ} քնած է հանդարտ, Զի այդ ամենն հազիւ թէ Տեւում է մ

չ այսօր, Թէեւ եկել է Մեսիան: - Իսկ Ադա՞մը, - " {Դեռ} քրտնո՜ւմ է"։

թաւալիմք առ վարդենեաւ Ի դալարիս, յոր երկինք {դեռ} ցօղէին. Եւ ձեռք քաղուսք սրտի կուսին պատահին

ական խորհրդոյ, ունէր՝ եւ այսօր իսկ ունի զերկուս {դեռ} անօթս, որոց՝ ոչինչ ընդհատ քան զառաջինն մեծակշիռ

իրութիւն եւ փարիսականութիւն: Ազգն մեր չետես {դեռ} եւս զճեմարան ինչ հոգեւոր, յորում ուսանելոց էին ք

ընդունել որպէս իրողութիւն արդէն կատարեալս եւ ո՛չ {դեռ} կատարելիս յետ մահու Քրիստոսի կամ ՚ի կատարածի աշխա

նդ նմա ՚ի սրտի իւրում"։ Եթէ լոկ ցանկութիւն, որ {դեռ} ի սահմանի մտաց եւ կամաց դատապարտի որպէս գործ կատա

վայ տան։ - Անարժան է իմ քնարին, {Դեռ} Հայաստանն, լսի՛ր ինձ, Նորան չի լինիլ խընայ

Տունէ յետ դառնում (հարկ է թէ քաղցած), {Դեռ} իմ դատաւորն տեղերում նստած Ջերմ-ջերմ փորում

ամենայն օր նկարում է արեւը, Քանի չի հասել {դեռ} կէս օրը, ուրախ է եւ տխուրը: Ընդհակառ

Կամ հին տաղեր երգեցին: Միթէ կա՞յ {դեռ} արմաւենին ` Շոգ օրերում լայնատերեւը:

եզ թաղել կը պատրաստին: Այո՛, թաղել: {Դեռ} կը ծագի նա քո վերա, կը խփէ շող դամբանիդ,

ց երկինք, հեղեղը չեղաւ խափան, Ծառի ծայրր {դեռ} վառւում է ջրի տակում իբր ի տան. Եւ բնութեա

որ ընկաւ, Բան հարցանող չերեւեց: Մինչ {դեռ} լուսինն արծաթափայլ Լոյս էր տալիս գիշերին,

ը, ոտաբոբիկ Կանգնած, ժամի դռնումը. Շատ ժամանակ {դեռ} չէ անցել, Երբ նա փառքով ու պատուով Ման էր գալիս

ը, Մի րոպէում սպանում էիք ձեր անձը, {Դեռ} որպէս թէ չէր դողդոջում ձեր ձեռքը. Բայց ա՞յ

ց հասանում է ականջիս Ջրի ձայնը, բայց ջուրը {դեռ} չեմ տեսնում: Իմ գնացած ճանապարհի ծայ

ի՜ հալածանք, քանի՜ նեղութիւն: Եթէ օտարից, {դեռ} այնքան ցաւ չէր... Նոյն իսկ մեր եղբարք թշնա

Ուստի հերոսն մեր Վահան։ Բայց Վահան {դեռ} նայեցաւ Եկեղեցւոյն, որ շինեց. Նա տես

Կարգում է տեսուչ ըստ իւր չար մտաց Եւ մենք {դեռ} ՝ " կեցցէ՛ արին " գոռում ենք. Հիմի է՞լ խօսե

՛ յաւիտեան այրին Հայաստան, Նա, որ իր որդոց {դեռ} սրտի խորքում Չունի հաստատուն մի ոտքի կայան

եղ անխնայ թափել էր. Ձմեռան ցուրտ շունչ թէեւ {դեռ} չկար, Բայց պարզ նորա հետք երեւելի էր։

Անպտուղ եղան քո պատճառներով... "։ {Դեռ} խօսքը կիսատ, դռները բացուեց Սեւագլուխ մի մա

անով, որով յայտնում է. ա) թէ 17-ից գրած նամակս {դեռ} չէ ստացել. երեւի այս էլ 10-ի նամակիս քովն է գնաց

ան թէ մի նահատակուած կին, քան թէ մի զաւակ, որ, {դեռ} հրապարակի լոյսը չտեսած, սպանւում է Պ. Չամուռճեա

ից հրաժարւում է ներկայումս: - Խե՞ղճ մարդ, որ {դեռ} չգիտես, թէ ճշմարտութիւնը օրացուցի պէս, տարին մի

ծ չէ լուծանել։ Նոր լեզուն դեռեւս մանուկ է. {դեռ} շատ եւ շատ դժուարութիւնք կան այս լեզուով գեղեցիկ

, կ'ըստանայ իւր այրական հասակը. մանաւանդ որ այժմ {դեռ} շատ բաներ կան, որոնց մասին Հայերը, ամենեւին գաղ

քո ծանր ու բարակ սահմաններով, սեռերով եւ չդիտեմ {դեռ} ինչ զահրումարով: Մարդը տուն չունի, մարդը հա

սիոյ մէջ, - կատարուած է այն աշխատութիւնը, ինչ որ {դեռ} Անգլիան պիտի կատարէ. պրուսական թագաւորների խորին

ան երկար եւ ձանձրալի են պատմելիքս, բայց որ միջոց {դեռ} շատ ունինք մինչեւ երեկոյեան խաղաղական ժամերը, մա

անք դէպի վերակացուն. սոցայ վերայ խօսելու համար, {դեռ} շատ ժամանակ ունինք: Նոր վերակացուն իւր անձ

րը, սիրող եւ պարապող այսպիսի երկնաւոր արուեստի, {դեռ} երեխայական հասակից սկիզբն անելով բանական գիտութեա

ինել իմ փոխանակ. բայց թէ կարողանայի՜ն լինել։ {Դեռ} արարածների սկզբի՛ց շատ ոճիրներ գործեց նախանձը աշխ

շատ ոճիրներ գործեց նախանձը աշխարհում։ Սատանա՛ն, {դեռ} սկզբում, նախանձելով կործանեց նախաստեղծին եւ հո՛ղ

, թէ " Սատանայի նախանձե՛լով մահը աշխարհ մտաւ"։ {Դեռ} երկո՛ւ մարդ միայն ծնուել էին Ադամից աշխարհի երեսի

իր եղբօրը, սպանուեցաւ նորա ձեռքով։ Ուզո՞ւմ են {դեռ} Մովսիսի գրած պատմութիւնից եւ ուրիշ մարգարէներից լ

համարձակւում երկիւղից նաեւ տեսնե՛լ քեզ, բայց դու {դեռ} ասում ես, թէ գամ բժշկեմ եւ կամ թաղէ՛. չլինի թէ

պէս եւ Տիրոջդ եղբօրորդիներից նշանակուածը. այն էլ {դեռ} հերիք էր լինում ինձ, եւ երբեմն իմ աւելորդներից վ

խարհի անյայտ դէպքերից անկանգնելի ընկնելու մասին, {դեռ} չընկնողներին, զգուշացնում է՝ Գաղատացիներին գրել

ը, անհանգիստ հալածանքով վախճանեցուցին եւ այժմ էլ {դեռ} անյագութեան գինով հարբած մեռածին հետ կռւում են։

սրովիկը, տակաւին մեր երկրի սահմանը չհասած, մինչ {դեռ} գալիս էր եւ սոքա լսեցին, ինչպէս մի թշնամու վրայ

Իսրայէլի առ Ճանճիկ աստուածն Ակկարոնի դիմեցին"։ {Դեռ} լա՛ւ է, որ այս հեռաւոր Հիւսիսում այսքանն էլ գտնւ

րց ժառանգութեամբ տիրում էր Գեղամայ ծովակին, մինչ {դեռ} Հայաստանը գտանւում էր Պարսից իշխանութեան տակ։ Գէ

ր հարազատ զաւակի վերայ։ 1846 թուականին, մինչ {դեռ} Ներսէս Արքեպիսկոպոսը, ստանալով կաթողիկոսական գաւ

են, բայց դորա փոխանակ տեսէք ինչպէ՛ս տպած է, եւ {դեռ} նոր է դուրս եկել տպարանից: - Քանի՞-քանի անգա

քրքրութեամբ հանեց բերանից խածած կտորը, որի վերայ {դեռ} երեւում էին գրի անունի հետեւեալ տառերը.... նգ

ր զօրքերի պատերազմի ժամանակ, իսկ կոտոշդ կոտրեցիր {դեռ} XVII դարու սկզբումը, երբ, բարեկամանալով յիսուսե

ում էին միմեանց. կորան, չքացան, եւ մինչեւ այժմ {դեռ} չեն կարող հաշիւ ու համար տալ ինքեանց, թէ ինչ պատ

ք: Հռովմի մօտ գնալ չէի կարող: Ձեզ յայտնի է, որ {դեռ} հինգերորդ դարումը պայման էինք կապել, որի զօրութ

արձել, որ բերան է այրում... ճշմարի՛տ, կարծեմ {դեռ} քացախի թթուուտ է դարձել... Այժմ հոկտեմբերը վեր

լ, թէ քո լեզուն թէեւ ծանր էր, այլ գրիչդ ոչ, եւ {դեռ} համարձակւում ես մարգարէի լեզուն բերան առնուլ, որ

ԱՐՑՈՒԿ Ա. 1858 թուականի մայիս ամիսն էր: {Դեռ} նոր լուսացել էր առաւօտը, դեռեւս նոր վեր բարձրացե

անում եմ: Ինչպէ՞ս չտեսայ Պոստրանայի պատկերը, եւ {դեռ} եւս ներկով նկարած: - Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ, ես

ութիւնը, երեւել էր ինձ այդ դիւական կերպարանքով, {դեռ} եւս ծիծաղելով իմ վերայ... Այստեղ կորուսի ես ին

շատ փորձեր. Բայց, - ասում է Պարացելսոսը, - ես {դեռ} շատ յառաջ գիտէի փիլիսոփայական քարի գաղտնիքը, որ

ջողութիւն տուեց ինձ, ես պատրաստութիւն կը տեսանեմ {դեռ} յառաջ մի փութ պատրաստելու. յետոյ դարձեալ կը շատա

- Դարձեա՞լ գերեզման... - Օրհնած, այս տարի {դեռ} տասներորդն է, որ փորում եմ, միթէ շա՞տ է։ Եթէ ա

ոչ առաջնորդին. եկեղեցին պատկանում է ժողովրդին եւ {դեռ} օրէնքի զօրութեամբ եւս ժողովուրդը պիտի վերահասու լ

ք պարգեւին միմեանց: Ախ, պարո՛ն, երեւում է, որ {դեռ} անփորձ ես եւ երիտասարդ, արիւնդ տաք, ինչ ասես մտ

ռնամերձ լինելու, ծերը ազդում է երիտասարդին, դու {դեռ} տղայ ես, ի՛նչ մարդ ես որ մէջտեղ ես եկել, քո խել

արտել, թէեւ դադարել էր մրրիկը: Մրրկից յետոյ եւս {դեռ} բաւական ժամանակ վազում են կատաղութեամբ դէպի ծովեզ

չէինք մեք ծովեզերքից... Ջրեղէն դաշտում, {դեռ} նոր խաղաղած Մի ապառաժուտ կղզի երեւեց:

Քեզ ո՛վ է կարգել հինգ մանէթ թոշակ. քո պէս ծառան {դեռ} կերած հացի համար եւս պիտոյ է մի բան վճարէ տիրոջը

է, - պատասխանեց պ. Յովնաթանեանցը. - Նախ որ ես {դեռ} որոշած չէի գնալու օրը, երկրորդ, գործերս դեռ չեմ

ես դեռ որոշած չէի գնալու օրը, երկրորդ, գործերս {դեռ} չեմ աւարտել, երրորդ, դստերս հիւանդութիւնը...

եւ այս երեկոյ արեց, հարցանելով մահի ինչութիւնը, {դեռ} կարելի է, որ այս երեկոյ եւ բարեւ չտուած. պատճառ

անաւոր պաստառներից: Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, որին {դեռ} չենք ծանօթացրել մեր ընթերցողքը, շատ սրտաբաց կին

ալով գետնատնումը մօրը տեղ: Այս պատճառով անծանօթը {դեռ} չէր ուղղուած իւր շփոթութենից մինչ Թիւթիւնճի-օղլու

պատասխանեց պարոն Մկրտիչը, - ձեզ յայտնի է, որ ես {դեռ} անցեալ տարի պիտի երթայի, եթէ եղբայրս չվախճանէր,

նճի-օղլուի տիկինը իջանելով գետնատունը, որովհետեւ {դեռ} ճրագ չէին վառած այնտեղ, չկարողացաւ նկատել, որ ա

տին կամ կիսաքաղցր, կիսաթթու խօսքին, չեմ ասում, {դեռ} եթէ մի այդպիսի պարոն ճաշի կանչէ իւր մօտ, մեծ շնո

եւ այլն, այդ չէ միայն քարոզում Քրիստոս, եւ այդ {դեռ} կատարեալ սէր չէ. մէք պարտական ենք սիրել մեր ընկե

րը եւ ջլերը. այսպիսի կեանքը էր պատճառը, որ նա, {դեռ} երիտասարդութեան մէջ, ստացել էր խորտակուած պառաւի

ազգը, մանաւանդ կանայք, եւ մանաւանդ աղջիկները: {Դեռ} մէջտեղումը ոչինչ չկար, բայց Մանուշակը արդէն մտած

ումեանց Գէորգի: - Միթէ՞ նա ամուսնացաւ: - {Դեռ} անցեալ տարի նոյեմբերի վերջին: Տեսանում ես, մ

ենոն Դանեմարքացուց։ Լեհացիներից, որ այն ժամանակ {դեռ} նոր ընդունել էին պապականութիւնը, Գրիգորը, մէջբե

եղքերը՝ ընդունելով միայն պապական իրաւասութիւնը։ {Դեռ} եւս պապական իրաւասութեան ընդունելը բաւական մեծ բա

ո՛չ մարթացեալ ճանաչել զլուսափայլ ճշմարտութիւնն, {դեռ} եւս բազում հանճարոյ եւ իմացականութեան պէտս ունին

նձ խոստովանել աստանօր, թէ պատուելի իմաստունք մեր {դեռ} ո՛չ կարեն հասկանալ՝ թէ ասացեալն Ազգ չէ այլ ինչ,

: Անտեսեալ զայս ամենայն իմաստնոցն Հայոց, մինչ {դեռ} հարկ է վերայ կայր խնամով հոգաբարձու լինել նոցին,

առ նմին զխօսելիսն, եթէ բանականութիւնն ծածկեալ է {դեռ} եւս փշովք եւ մամռովք՝ ոչինչ ունի հանելոյ ի հրապա

ասանական երգովք զքաջագործութեանց դիւցազանց, զորս {դեռ} ի չորրորդ եւ ի հինգերորդ դարս երգիչքն ի Գողթան բա

կ. " Երանելի փիլիսոփոսն Մովսէս, որ արդարեւ մինչ {դեռ} էր ի մարմնի՝ ցանկ երկնային զօրացն էր քաղաքակից.

՝ անհանգիստ հալածանօք վախճանեցուցին, որք եւ այժմ {դեռ} եւս անյագութեամբ գինով ընդ մեռելոյն կագին"։ Մի՞

ենացւոյ, աւանդէ մեզ զքանի մի ճառս, յորոց երկուք {դեռ} տեսին զլոյս, ի յարութիւնն Ղազարու, եւ ի գալուստ

. գ) Ճառ ընդդէմ արեւորդեաց, որոց հետք նշմարէին {դեռ} ի Հայաստան մինչեւ ցութերորդ դարն: Երկրորդն Ս

ցի ի սկզբանէ ծաղկման լեզուին մինչ ցայս վայր, մնա {դեռ} մեզ յիշել աստանօր զազգային օրագիրս եւ լրագիրս, ո

եալ են ի շարադրութիւնս իւրեանց զնախնական երգոց եւ {դեռ} ի մէջ բերեալ զբուն երգս ի ծերունւոյն Խորնոյ, եւ

ի տակաւ առ տակաւ եւ աստիճան առ աստիճան, իսկ մինչ {դեռ} պաշտօնակատար գտանի հինն բարբառ, սուտ է ամենայն ջ

արձուցանել զնորն յարդարեալ եւ մշակեալ, զոր պահէր {դեռ} ազգն: Կորուստ լեզուին, կորուստ քաղաքական կեն

բոլորովին նոր կոչումն։ Նորա երեւակայութիւնը, որ {դեռ} չէր ամրացած սաստիկ հարինքից յետոյ, պատրաստ էր ըն

արգի։ Իգնատիոսի վարքագրիչքը ասում են, թէ երբ նա {դեռ} մտատանջութեան մէջ էր, ընտրէ՞ այս ասպարէզը, թէ ո

պատասխանել, եւ ինչպէս կարող էր պատասխանել, մինչ {դեռ} ոչինչ չգիտէր։ Վանահայրը, տեսանելով նորա տգիտութ

նորան. ըստ որում Պաւիա քաղաքի մօտ եղած պատերազմը {դեռ} չէին մոռացել։ Իգնատիոսը մի աբեղայի խորհրդով ուսո

եւ Սպանիայի մէջ, նորանց հարկադրեց թողնել Փարիզը {դեռ} 1536 թուականում։ Նոքա ճանապարհ ընկան ուխտաւորներ

ելի Աստուածաբանը, որի հետ Իգնատիոսը լաւ չէր մինչ {դեռ} Փարիզումն էր համալսարանի մէջ։ Այսուամենայնիւ, ա

, նա թոյլ տուեց նոցա միջից նորանց, որոնք չունէին {դեռ} քահանայական կարգը, ձեռնադրուել քահանայ ո՛ր եպիսկ

էր վազում դէպի ամենայն կողմ ժողովրդի մէջ։ Այո՛, {դեռ} Ադրիանոս VI-ը մտածում էր վերանորոգել Պապականութիւ

դուրս գալով, անվերջանալի էր լինում, եւ ժողովքը {դեռ} չէր սկսած իւր գլխաւոր գործը։ Վերջապէս Ֆրանսի

ների մէջ, կամ դեռեւս ուսանում էին ինքեանք։ Նոցա {դեռ} յայտնի չէր, թէ ի՞նչ կամ ո՞ր աստիճանակարգի մէջ պի

ժութեան " մէջ, որ գրել էր Իգնատիոսը, երեւում են {դեռ} ոգեւորութեան նշմարանք, կանոնադրութեան մէջ՝ ամեն

է Յիսուսեանք, ինչպէս Տրիդենտեան ժողովի մէջ, երբ {դեռ} այնքան զօրեղ չէին, որ ջոկէին յայտնապէս իւրեանց օ

պատմական կեանքը դեռեւս չէր ամրացել, Տէրութիւնքը {դեռ} չէին կարող կուլ տալ մասնաւոր իշխանութիւնքը, որ դ

ակիցք, նոքա ամենայն ժամանակ կը տանեն ինձ։ Գուցէ {դեռ} ասեն եւ իմ մասին, թէ ես վախենում եմ նորանցից։ Բ

, ասաց որոտալիր ձայնով. " Պարոննե՛ր, այս սուրը {դեռ} մերկ չէ, դեռեւս նա գտանւում է պատեանի մէջ։ Եթէ

ների վերայ, արգելեց վերջին թոշակը, եթէ մեռանողը {դեռ} կենդանութեան ժամանակ չէր ընդունել Unigenitus կոնդ

անի խօսք ասելով, հեռացաւ նորանից։ Բայց այս բանը {դեռ} հաստատ ապացոյց չէր. պատճառ, Դամիէնը ծառայում էր

յոց ազգի եւ եկեղեցու նախատինքի համար, գուցէ թէ, {դեռ} եւս իւր վերա կրէր հայկական աբեղայի անունը, եթէ հ

ակուէին Մեղուի զարկուածքից: Հայոց ազգի մէջ {դեռ} առաջին անգամն է, որ մի օրագիր, իւր վճիռը հրապար

ր մօտ թաղելու խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը, երբ {դեռ} Սօսը մեռած չէ, որին արգոյ հեղինակը մի վայրկեան Փ

ովրդին ականջ դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ {դեռ} թարմ են եւ աճելու վրայ, կապելով եւ ճնշելով անցած

երկու տարի է, որ մաշում է նորա սիրտը եւ հոգին, {դեռ} նոր է փոխել ատամները, դեռ նոր է մտել տասնումի տա

նորա սիրտը եւ հոգին, դեռ նոր է փոխել ատամները, {դեռ} նոր է մտել տասնումի տարեկանութեան մէջ: Սորանից ե

երի ազդեցութիւնը, այնտեղ տասնումի տարեկան աղջիկը {դեռ} տղայ է, ո՛ւր մնայ ութը կամ ինը տարեկանը: Եւ այդ

որ այս ծերունիքը տասնումի տարեկան աղջիկ ունէին, {դեռ} նորանից յետոյ էլ ծնել են Փափակը, որ Գարեգինի մօտ

այն ստորագրութիւնը ամբողջ երեսից աւելի է: Թողանք {դեռ} այն, որ նկարի միջնորդութեամբ եւ այդ ստորագրութեա

եւ Վարդիթերի գլխին պատրաստուող փոթորիկը: Եւ այս {դեռ} բոլորը չէ, "... Համա, խե՛ղճ տղայ, զուր ես

ր մօտ թաղելու խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը, երբ {դեռ} Սօսը մեռած չէ: Արգոյ հեղինակը այստեղ մի վայրկեան

եւ սոցայ ժանգը, եթէ երեւում է նոցայ վրայ, նոքա {դեռ} կարող են պատմական իրաւունքով արդարացնել, ժանգոտ

չ չեմ լսել նոցանից, որովհետեւ իրենք էլ չգիտէին: {Դեռ} զարմանալի է, որ այսքան էլ մնացել է, մանաւանդ եթ

Վարդիթերը չէ հատցրել նորա պաշարը. մանաւանդ, որ {դեռ} շատ բան մնում է, որին բնաւ չէ դիպել հեղինակի գրի

ութիւնից եւ աչքի յայտնի ճշմարտութիւնից: Բայց երբ {դեռ} բանը չէր հասել այդտեղ նա ունի գրած մի պատուական ն

ովրդին ականջ դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ {դեռ} թարմ են եւ կերպարանագործուելու վրայ, կապելով եւ

անն էլ կը մնայ անօգուտ: Գիտենք, որ ասիացին {դեռ} երկա՜ր ժամանակ չպիտի կարողանայ եւրոպացու պէս թել

ես քեզ կը ստրկացնեմ եւ ոչինչ օգուտ չտալուց յետոյ {դեռ} զրկանքներ էլ կը պատճառեմ քեզ"։ Դպրոց պէ՞տք է,

օսք " Սոս եւ Վարդիթեր " գործի վերաբերութեամբ, որ {դեռ} չենք ասել: Արգոյ հեղինակը հետեւելով պ. Աբո

ի մէջ մտած են հնդիկներ, որ Լուսաւորչի ժամանակ էլ {դեռ} իրենց նախահարցը որպէս աստուած պաշտում էին Տարօնու

իւնք եւ նոր նոր գաղափարներ, որ հին լեզուն կարծես {դեռ} նոցա ստուերի մին քառորդն եւս չունի իւր մէջ։ Ուրե

են դէպի ուրիշ գաղափարները անզգայ։ Մեք, օրինակ, {դեռ} չենք տեսած, որ հացը թէեւ միայն նիւթական բան էր,

պայծառ ճշմարտութիւնը չեն կարողանում այդ պարոնները {դեռ} իստակ աչքով տեսանել, ուստի եւ ասում են, որ պիտո

ց մէջ, մանաւանդ՝ գաղղիացւոց, որոնց բառերի շատը {դեռ} պահում է իւր մէջ բնական Լատին ձայն։ Լեզուն մի այ

իւս հոգեկան քաղցերը կամ ցանկութիւնքը, որոնց շատը {դեռ} անծանօթ եւս են շատ միլիոնների, բայց այդ միլիոննե

Թաթարների, Արաբացւոց, Օսմանցոց, Եգիպտացոց կամ {դեռ} չգիտեմ ինչացոց, այն պատմական դառը դէպքերի տակ ըն

ունենալ, որ ցօղը նորան չթրջէր կամ կրակը չէրէր։ {Դեռ} մեծ տղամարդութիւն է Հայոց ազգի կողմից, որ այնքան

ղ ոստելով եւ, այս ամեն սքանչելի յատկութեններով, {դեռ} խօսել լոկ առտնին խոշոր բաների մասին, կամ առ եւ տ

ար մի բանալիք՝ լուսի դուռը բանալու համար։ Եւ {դեռ} հերիք չէր, եթէ բարբառները առանձին առանձին առաջ ե

ւ։ Շատերը կը ծիծաղեն պարզամտութեանս վրայ, որ {դեռ} այդ երկու բարբառքն էլ բնաւ իրենց մթնոլորտի համար

ըւում բագնում: Իսկ քեզ, ով դու կոյս, Շուշա՜ն {դեռաբոյս}, Լուսին կը դարձնեմ, Կը փառաբանեմ Մեր նախնեաց

բագնօք: Իսկ զքեզ, ո՛վ կոյս, Շուշան {դեռաբոյս}, Ի լուսին կարգեմ, Սխրացուցանեմ.

հել է կրօնական մտքով, ապա ուրեմն Մխիթարը եւ նորա {դեռահաս} միաբանութիւնը ընդունած էին արդէն այդ միջոցին Պապա

եւ ոչ եւս պարտ էին կրթել այնուհետեւ զմանկունս 'ի {դեռափթիթ} հասակէ անտի լցուցանելով զմիտս նոցա այնու պաշարմամ

դ դառնա, բայց թե չեք կամենալ, այլ ինձ այդ բանով {դեռեւս} բամբասում եք, մեղքը ձեր վիզը, ես անպարտ եմ, կփ

ժամանակ կունենաս, արի այս հանդեսը տեսնելու: Օրը {դեռեւս} հայտնի չէ, իմացվածովը կգրեմ: Շնորհավոր լինի

սում էի Ձեզանից իմ նամակի պատասխանին, որ գրել էի {դեռեւս} անցյալ տարումը, բայց մի ձայն եւս չլսելով Ձեր կող

տալ եւ միաբան ուժով ջարդել խավար վիշապի գլուխը: {Դեռեւս} նոր կաթողիկոսի հաստատությունը չկա. ձայն կա, որ

եղեկացա: Քո գնալուց հետո, մինչդեռ Մոսկվա էին {դեռեւս} պ. Ալեքսանովն եւ պ. Պոպովն, ես հիվանդացա եւ պա

առ, շուտով գնալու է, միգուցե քո ուղարկելու փողը {դեռեւս} ուշանա, ահա, եղբայր, իմ որպիսությունը: Ես անչ

արկել են Այվազ[ովսկուն] եւ ինչպես ասում է Էզովը, {դեռեւս} չկարդացած. պ. Հայրապետյանցը այնպես գիտե, որ մի

ել եւ մեր կյանքը, որ կարծում ենք, թե չէ կատարել {դեռեւս} յուր խորհուրդը ազգին վերաբերությամբ, նույնպես հա

ավանդված կայքերը: ։ Եթե այս բաները կորած չեն {դեռեւս}, որ եթե ոչ քաղցրությամբ, գոնե դատաստանով ձեռք բ

բարեկամը եւ ո՛վ էր թշնամին: Մեսսինայի դղյակը {դեռեւս} կրում է յուր պարսպի վերա նեապոլիտանյան խայտառակ դ

ուշտ խեղդելու էր Իտալիայի նորաբողբոջ ազատությունը {դեռեւս} խանձարուրքի մեջ: Իտալիայի ազատության պատմությ

մասը հրաժարելով եկեղեցական պաշտոն վարելուց, կան {դեռեւս} յուրյանց տներում: Նոցա եկեղեցին խլված է եւ գտանվ

ն, ե՛ւ Լեհաստանը: Այստեղ կան շատ լեհացիք եւ {դեռեւս} օրեօր հավելանում են՝ լսվում է մի խուլ ձայն, որպ

մտա Կալկաթա Մայիսի 30/11 Հունիսի եւ երեւում է որ {դեռեւս} կմնամ մի քանի ժամանակ: Սուեզից մինչեւ այստեղ 24

իզոնում. երեւում է թե ամիս եւ կես կամ երկու ամիս {դեռեւս} կմնամ այստեղ: Բայց վերադարձիս ո՛ր ճանապարհով կդա

իչ-քիչ ", վերադարձա բնակավայրս, որպեսզի ավարտեմ {դեռեւս} առավոտյան սկսած նամակս: Երկար եւ առանց ընդմիջման

չեմ կարող ասել, մանավանդ որ, իմ խնդրի պատասխանը {դեռեւս} չունեմ: Խնդրում եմ անկեղծ հարգանքս հաղորդեք ն

վոր քերականությունը, ճշգրիտի մասին մտածելն անգամ {դեռեւս} անկարելի է, քանի դեռ այդ քերականությունը ուսուցի

անհրաժեշտ էր լինում դրանց գործածել, բայց մենք, {դեռեւս} տատանվելով եւ ոչ բոլորովին հաստատ հողի վրա կանգնա

ի մեծ աշխատության ներածության համար, մի բան, որ {դեռեւս} բոլորովին չի եղել (հիշում եմ Դավրիշովին): Դրան

: Ես նրանից սովորեցի: Բայց այդ նյութերն ինձ մոտ {դեռեւս} բաժան-բաժան են, որովհետեւ գրում եմ յուրաքանչյուր

պատճառով կարելի է գիրքը ետ դարձնել, եթե թերթերը {դեռեւս} կտրտված չեն լինի: Բացի այդ, Հերոդոտի եւ հունակա

տք է տեղափոխվի, որովհետեւ այդ մասին ես խնդրել եմ {դեռեւս} անցյալ տարի, հունիսի սկզբին, եւ նրանք խոստացան

ուղարկել ինձ այն երաժշտական նօտերը, որոնց մասին {դեռեւս} գրել էի Մարտի մէջ, դուք չգիտէք, թէ այսպիսի մի խ

ցած չէ եւ այլն։ Այսքան պիտոյ է իմանալ, որ ոչ ոք {դեռեւս} ճշմարտախօս հեղինակներից պարսաւապետ չէ, եւ այդ պա

ար տարեկան. սովորական տարեգրութեանը նայելով՝ նա {դեռեւս} հազար երեք հարիւրի եւ հազար չորս հարիւրի մէջ է,

էր արդեօք իւր բնական որակութիւնքը, որ ունէր կամ {դեռեւս} պիտոյ է ստանար՝ մնալով իւր հայրենի հողի վերայ:

ւ զաւակ, որի բնաւորութիւնը կերպարանագործուած չէր {դեռեւս}, եւ ձգենք այդ մանուկը աւազակների եւ գողերի ընկեր

հակառակ, եթէ մի աւազակի որդի, որի բնաւորութիւնը {դեռեւս} կերպարանագործուած չէր, որ դեռեւս չունէր գիտակցու

ի բնաւորութիւնը դեռեւս կերպարանագործուած չէր, որ {դեռեւս} չունէր գիտակցութիւն, եթէ մի այդպիսի մանուկ առնու

Երեխայն, որի բնաւորութիւնը կերպարանագործուած չէր {դեռեւս}, մի հայելի է, որի մէջ կը ցոլանայ այն, ինչ որ ց

ն վերայ։ Դու կամիս, որ ծիծաղեն իմ վերայ եւ ասեն {դեռեւս} հասարակաց առածը, թէ " խելագարի հացը խելօքի փորը

անային անձրեւները կամ ձիւնհալը, այնուամենայնիւ, {դեռեւս} ո՛չ մինը քաղաքի գլուխ ընտրուած պարոններից հոգ չէ

բայց կին մարդերի մէջ, մանաւանդ պառաւների մէջ կան {դեռեւս} բաւական Թաթարի ձեւեր: Ամենագեղեցիկը եւ ամենալաւը

ող էր տգէտների համար լինել ծաղրածութեան առարկայ: {Դեռեւս} չգիտեն մտածել, որ մի ազգ բաժանւում է միւսից իւր

տեսանում եւ ո՛չ միայն այսչափ, այլեւ մինչեւ այսօր {դեռեւս} հոգաբարձու չեն Նախիջեւանի լինելոց ուսումնարանի ան

, ծիծաղելու էր իմ վերայ, ծաղր առնելու ինձ, եւ, {դեռեւս} մի կարեկցութիւն ցոյց տալով, ասելու էր. " Խե՛ղճ

ից արծաթ խնդրելու, բացում էր ուսումնարաններ, եւ {դեռեւս} գովում էր մեզ, մեր ազգը, մեր նախնական աւանդութի

սերը, արդարացնելով ազգի գանգատը, յաւելացնում են {դեռեւս}. " Դուք ի՜նչ զարմանալի մարդիկ էք, ինչո՞ւ ձեր ար

մասին մերկ տղայքը որոնում են նոցա մէջ կաղին, որ {դեռեւս} ընկած չէին հաւաքողի ձեռքը: Աշունը, մանաւանդ թէ

չպէս ինքը՝ Պ. Իսահակեանցը փորձում է եւ կը փորձէ {դեռեւս}, եթէ մոռանայ իւր չափը: Լերմոնտովի մարգարէին

մանք մի ֆանատիկոսական անխորհուրդ ազգասիրութեամբ՝ {դեռեւս} մտածելով, թէ մեծ շնորհ էր, մեծ բարերարութիւն էր

մէջ կ՚երթայ, բայց մեր հոգեւորականաց դատողութիւնը {դեռեւս} եօթնեւտասներորդ դարու ազգային յառաջադիմութեան վար

ացու իրաւունքից ձեր սահմաններում... Անտարակոյս, {դեռեւս} վաղ էր պահանջել... Բայց դուք, որ համարւում էք ձ

նիսականութեամբ, որի լինելութիւնը եւ ազդեցութիւնը {դեռեւս} չէ ապացուցուած եւ ընդդէմ է մինչեւ այժմ յայտնի բնա

յլ այդ թշուառ վիճակի դառն տպաւորութիւնը մի մասնով {դեռեւս} անհետացած չէր իմ ուղեղից: - Անիրաւ եւ բռնակա

հասուցել էին Նորան այդ անարգ մահը: Նա չէ՞ր, որ {դեռեւս} Հօրից ներողութիւն էր խնդրում իւր չարչարողներին:

է իմ կազմուածքի միջից: Ցաւը, որ տանջում է ինձ, {դեռեւս} չէ ընկել եւ չէ եւս ընկնելու ոչ մի Պատօլօգիայի մէջ

որ այսօր Ռուսսիայի առաջնակարգ քաղաքներից մինն է, {դեռեւս} տպում է այնպէս, ինչպէս Գուդդեմբերգը փորձեց տպագր

ք Կաթողիկոսից, որ նա իւր Հայրապետութեան սկզբումը {դեռեւս} առաջը փակէ այս բանիս, որ մեծ եւ մեծ վնասակարների

տալ մի արդիւնք, մի պտուղ, իսկ եթէ նա փակւում էր {դեռեւս} մի անգամ չաւարտած իւր ուսման շրջանը, ի՛նչ օգուտ

է դոցա արածը, որ ապօթէոս են պահանջում մեզանից՝ {դեռեւս} չորս միլլիոն ազգի երեսփոխան քարոզելով իւրեանց։

Նահապետ ստորագրութեամբ հրատարակած կամ մինչեւ այժմ {դեռեւս} չտպուած տաղերգութիւնքը տպել է առանձին՝ որպէս Նու

են այդ բաները՝ աւելի զտելով եւ մաքրելով, ինչ որ {դեռեւս} մնացած էր խառն եւ շփոթ: Արգոյ վարդապետը այս բանե

յարգը նորա աչքում... Ինձ հարկաւոր է այդ, ես... {դեռեւս} կը ծիծաղեմ նոցա երկուքի վերայ եւս: Չորրորդ՝

մօր պէս խօսում էր իւր զաւակների հետ. մեք չտեսանք {դեռեւս}, եւ չտեսնելու պատճառն այն է, որ մեր կանայք կորո

րես թեքել բոլոր Հայոց ազգի կին մարդերից, որոնցից {դեռեւս} յոյս ունինք, եւ սոցա վերայ սաստիկ զարկում է մեր

Բայց ներկայումս, կրկնում ենք, մինչդեռ չկայ {դեռեւս} մէջտեղում ընտանեկան կամ մայրենի դաստիարակութիւն,

անը: Ի՛նչ էր այդ այլ բանը. այն, որ մեք չգիտենք {դեռեւս} մեր ազգի քանակութիւնը ստուգապէս: Այս բանի մասին

ն ժամանակ յիշիր, որ Հայերը ունին եւ պահպանում են {դեռեւս} մի կրօնական միութիւն, յիշիր, որ ամենայն տեղ կան

ց չէ. ստանալը այնպէս դիւրին չէ, որովհետեւ մարդը {դեռեւս} տղայ է: Գայթակղեցաւ նա աս գայթակղութեան քարի վեր

, բոլոր ձեռքի ապրանքը պարտքի փոխանակ տալուց յետոյ {դեռեւս} պարտական մնաց եւ առանց ամենայն հնարի, որ անհրաժե

շատ կերպարանքներ՝ phase, փոփոխեց եւ փոփոխում է {դեռեւս} կառավարութեանց ձեւերը, բայց ցարդ չհասաւ իւր նպատ

միմիայն իւրեանց անձնապահութեան համար: Մարդը {դեռեւս} թովուած է, կառավարութեանց բժժանքը դեռեւս ազդում

Մարդը դեռեւս թովուած է, կառավարութեանց բժժանքը {դեռեւս} ազդում են նորա վերայ: Նա տանում է աղքատութեան ծա

մել է իւրեան մի ճանապարհ, որով ապրել է եւ կ'ապրի {դեռեւս}, այդպիսի մարդը, բնականապէս եւ ծանր նստած իւր տե

շատ են քո զաւակները: Եւ ահա կարողութիւնը, ոյժը {դեռեւս} առաջին ազգում (պորտ) կիսուեցաւ, քառորդուեցաւ,

զութիւնը անուանէն նիւթականութիւն, կամ ո՛վ գիտէ, {դեռեւս} ինչ ութիւն: Մեք չենք կարող նոցանից ամեն մին

է այժմ այդ խաւար ճանապարհը, կամ թէ որչա՛փ մարդիկ {դեռեւս} առ թարթափ գնում են նորանով, շատ անգամ առաջնորդու

ւնը սահմանադրական է, քանի որ մեր եկեղեցականներին {դեռեւս} շատ բան պակաս է եգիպտական քուրմ կամ եզուիտ լինելո

. Այս բոլորը պատմական ֆակտեր լինելուց յետոյ, {դեռեւս} հոգեւորականութիւնը պիտի պարծի թէ ա՞զգ պահեց:

դ չկար վանքում յունարէն կարդացող: Խոսրովիկը, {դեռեւս} Հայաստան չմտած, երբ լսեցին թէ գալիս է, փրփրեցան

ից ուսանելով իւր եկեղեցու պատմութիւնը։ Չեմ ասում {դեռեւս} այն, որ աբեղայական խուցը, չէ՛ եւ չէ՛ այն դիտանո

Այդ խնդիրը իմ գործ չէ լուծանել։ Նոր լեզուն {դեռեւս} մանուկ է. դեռ շատ եւ շատ դժուարութիւնք կան այս լ

ռանձին հաճութեամբ կատարեց այդ յանձնարարութիւնը եւ {դեռեւս} մեղադրելով թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկին, թէ սա շտապ

ն, մի անմշակ եւ անմարդացած լեզու լինելով, չունի {դեռեւս} այն բոլոր ձեւերը, այն լօգիկաբար կապակից պարբերու

ափարներին է տեղեակ եւ ո՛չ եւս ձեւերին. Այսինքն՝ {դեռեւս} չգիտէ նա խօսել, ուրեմն եւ չգիտէ մտածել։ Բայց այ

ռաքինական հոգին նորա անպաճոյճ գերեզմանի վրայ, որ {դեռեւս} չէ շքեղազարդած մարդահաճութեան յիշատակարանով կամ ա

իսի անտեղի խօսքեր մէկ մէկու վերաբարդել, եւ այն, {դեռեւս} ողջակիզի մարմինը մահուան օթեւանի մէջ չամփոփուած:

ուցանել եւ իւր անձը ամենեցուն սիրելի ընծայել: Սա {դեռեւս} ծաղիկ հասակի մէջ է, սորա վերայ այժմ դատողութիւն

ովոր էր մտածել ազատ րոպէների մէջ իւր ազգի վերայ. {դեռեւս} ուսման ժամանակին թարգմանել էր գերմանական լեզուից

լու համար։ Շատ անգամ խօսում էր մեր հետ այդ մասին {դեռեւս} իւր ուսման ընթացքը աւարտելուց մի տարի յառաջ, երբ

ւ անգամ տաքացրած եւս չէ, այլ ամենեւին սառն... {դեռեւս} խաշխաշով է, - յաւելացրեց խաւարի իշխանը, մի լաւ

որդական սատանայ. չէ՛, հարկաւոր չէ՛, այս դժոխքը {դեռեւս} շատ լաւ է իմ համար, առաջինը, որ տաք է, երկրորդ

յն բան տեսնում է եւ լսում է, - ինչ ասացի՜ք... {դեռեւս} համարձակւում էք դատողութի՜ւն առնել.... եկէ՛ք

երկրորդ, որ ինձ հարկաւոր ես. քաղաքական գործերը {դեռեւս} խանգարուած են: Բայց դառնանք դարձեալ դէպի քո յայտ

ն ծայրագոյն Բրամինը, կրակուած ծծմբալճի վերայով. {դեռեւս} այնքան մօտ չէր, որ կարելի լինէր միմեանց երես տես

էր սատանայի առաջեւ: Մահադեղից պատճառուած փրփուրը {դեռեւս} թափում էր նորա չորացած շրթունքի վերայից. գլուխը

նի մայիս ամիսն էր: Դեռ նոր լուսացել էր առաւօտը, {դեռեւս} նոր վեր բարձրացել էր արեւը հորիզոնի վերայ, ոսկեզ

ոսկեզօծելով ամպեղէն կաթնագոյն սարերի գագաթները, {դեռեւս} նոր զարթնում էին մարդիկ իւրեանց քնից, որ մանաւան

ն եւ այսպիսի մտածութեան տէր մարդիկ, ապա ուրեմն, {դեռեւս} պ. Մարկոսը մի երանելի մարդ է: Որովհետեւ խօսք ըն

կապոյտ գրերով ուրբաթագիրք ասես, որ չունենար. նա {դեռեւս} պարծենում է, թէ վեցհազարեակ եւս ունի... Շ

հ... ո′հ, - եւ մի քանի այսպիսի կցկտուր խօսքեր {դեռեւս} արտաբերելով, ընկաւ աթոռի վերայ ամենեւին ուժաթափ

ործական էր նորա աչքում: Պ․ Շաքարեանցը քնեց... {Դեռեւս} ամբոխուած էր նորա շնչառութիւնը, սիրտը մի առանձին

աւելի կամենանք, ընդունելի եւ աստուածահաճոյ բաներ {դեռեւս} շատ կան, ջրհոր փորել, տանը մնացած աղջիկ լոյս ու

մ նորա կողմից ասել այնքան, որքան ասացի կամ որքան {դեռեւս} պիտի ասեմ: Բացի սորանից, կոմս էմմանուէլը մի

ւ աղբիւրն էր մխիթարութեան: Ո՛հ, արեւը շատ անգամ {դեռեւս} պիտի մտանէ Հայերի ասիական պղտոր հայեացքի վերայով

երայով... գնայուն մեռեալները (ходячие трупы) {դեռեւս} շատ ժամանակ պիտի կենդանի մարդիկ թուին մեր արտասու

- Ինչպէս չէ: Զօրօրինակ երիտասարդ մարդիկ, նոր {դեռեւս} ընտանիքի տէր դարձած, նոր տեսած կեանքի արեւը, որ

քը. բաբելոնեան խառնակութիւն: Բայց այս բոլորը չէ {դեռեւս} ․ այնտեղ երկու երեք մարդ, միօրինակ դատապարտում են

ազգը թէպէտեւ քանի հազար տարեկան, այնուամենայնիւ {դեռեւս} մի խակ տղայ է եւ գուցէ երբեք դուրս գալու չէ այս տ

ասաց կոմսը փոխուած ձայնով: Նորա կիրքը նստած չէր {դեռեւս}, եւ արիւնը ալեկոծւում էր սրտի եւ թոքերի մէջ:

- Բացի դորանից, - յաւելացուց Մահտեսի Թովմասը, - {դեռեւս} տասն ժամը չկայ, թէ տուն գնաս ի՛նչ պիտոյ է առնես

ով, մի փոքր ի շատէ հարուստ վաճառականի գործակալ, {դեռեւս} իւր երիտասարդութեան ժամանակ ուղարկուած էր այստեղ

ւնը էր արծաթը, եւ նա այնպիսի մարդերից էր, որոնք {դեռեւս} զարմանում են, թէ ինչպէ՛ս Աստուած ստեղծել է աշխար

ականութեամբ ատմոսֆէրայի մէջ աճելով եւ կրթուելով, {դեռեւս} երեխայութենից սկսեցին մարդու երջանկութիւնը որոնել

է այդպէս չէ՛, ուրեմն ներիր ինձ եթէ ասեմ, թէ կան {դեռեւս} բաներ, որոնց մասին դու տեղեկութիւն չունէիր:

կս տուն կը դառնան, այժմ քանիերո՞րդ ժամն է: - {Դեռեւս} վեցերորդ, - պատասխանեց Շահումեանցը, նայելով իւր

ունելի առնէ. բայց, որդի՛ս, բանը այս է, որ մէք {դեռեւս} պատրաստութիւն չունինք: Նա եւս անցեալները, որ խ

արդ-խաթուն տիկինը: - Յատուկ շնորհակալ եմ: {Դեռեւս} պարոն Մկրտիչը բակի դուռը չէր բացած, մինչ կարմրած

երկու սիրահարքը օրհնութեան պսակի կապով: Բայց այդ {դեռեւս} չոր յոյս էր: III Այն, որ չգիտէր Մանուշակը,

լով դուռը, հարցրեց Մանուշակից, " հայրդ չէ՞ եկած {դեռեւս} "։ - Ոչ, - պատասխանեց Մանուշակը: - Զարման

անունը միայն լսում էին եւ պսակուած ժամանակները, {դեռեւս}, մինչ Աստուածային տաճարի մէջ, այն ահարկու դատաւ

լու լինի, հարիւր անգամ կը նայի, որ չխաբուի, որ {դեռեւս} չնչին արժէքի բան է, որ կարող էր վատ եղած ժամանակ

ետ, որ չունէին այդ բաները, բայց ինքն ըստ ինքեան {դեռեւս} չկայ դորայ մէջ մի ընդհանուր արժանաւորութիւն, պատ

մեր է հաւաքում իւր ամբարի մէջ ձմեռուայ համար, եւ {դեռեւս} այնքան, որքան հարկաւոր էր, եւ ոչ արծաթասէր մարդ

, ապա թէ ոչ, առանց Աստուծոյ գործերը գործելու եւ {դեռեւս} լցուելով ամենայն տեսակ մոլութեններով ասել, թէ "

ալը միմեանց հետ, սէր են համարում, եւ կարծում են {դեռեւս}, թէ շատ սէր հասկացող մարդիկ լինելով, իրաւունք ո

վ իւր անձը: V Երեկոյեան տասն ժամը զարկեց: {Դեռեւս} արեւը մայրը մտանելու ժամանակ, մի թանձր մառախուղ

տուած պատասխանեց Մանուշակը, որի սիրտը զարկում էր {դեռեւս}, եւ որի ձեռների սառնութիւնը չէր անցանում, չնայե

լով, թէ ընկած էր մեզիմեն աղեկների մէջ, սայլումը {դեռեւս} նստած, առանց ձայն հանելու, կամաց թափում է գոգնո

ր մի առանձին, սքանչելի գեղեցկութենով, որի նմանը {դեռեւս} չէ ստեղծել մարդկային ճարտարութիւնը: Երեւում էր,

սրտի յօժարութեան ընդդէմ. ես ասացի միայն հարկը, {դեռեւս} հարկաւոր էր ասել, թէ մի անզգամ կին ի՛նչ բաներ չէ

նչ է. ես կամեցայ իմ Մանուշակս տալ նորան, իսկ նա {դեռեւս} պիտի կոտրատուի՞. նա չեղաւ, ուրիշը կը ճարեմ: Մա

որհուրդը, խնդրեց նորա օգնականութիւնը։ Կամենալով {դեռեւս} խունկ ծխել Խաչատուրի պատուասիրութեանը, առաջարկեց

այերի կողմը։ Վենետիկեան Ծերակոյտը (սենատը) {դեռեւս} հարիւր տարի յառաջ, այսինքն՝ տասն եւ եօթներորդ դ

աբանութեան, ընդդէմ դնէր եւ ոչ թոյլ տայր ասելով, {դեռեւս} չէր դիպող ժամ եւ ժամանակ. եկեսցեն աւուրք, յորս

պէս գոյութեանը։ Բաց ի այս զգուշաւոր քննութենից, {դեռեւս} ամենայն շրջանկատութեամբ պիտոյ է հաշուի եւ համարի

Հրէայք, Մօհամմեդականք, որոնց ականջին հասած չէր {դեռեւս} Քրիստոսի կենարար եւ փրկաւէտ քարոզութեան ձայնը՝ Ա

ւետարանի միջնորդութեամբ, որոնց համար գիշեր էր եւ {դեռեւս} չէր լուսացել բանական լուսաւորութեան գեղեցիկ առաւօ

ւ եւ գերապատիւ լինի միւս ազգերից, որոնք, մնալով {դեռեւս} ստրկական կրօնի խաւարի մէջ, պիտոյ է խարխափելով քա

Վատիկանի պատի վերայ։ Մինչդեռ մարդկութիւնը, նոր {դեռեւս} ազատուելով սատանայի գերութենից եւ հոգեւորուած, պ

հասարակ եկեղեցականների անկարգ գործերի վերայ։ {Դեռեւս} շատ յառաջ այս իրողութեններից ստեղծագործել էին պապ

են գանգատներ Գրիգորի նամակագրութենների մէջ։ {Դեռեւս} շատ բաներ ունէինք հանդէս բերելու, բայց ժամանակի

անութիւնը ազգեր չքացուց իւր ապահովութեան համար եւ {դեռեւս} ՝ պաշտպան քրիստոնէութեան հրատարակելով իւր անձը։

խիթարը արդէն հրատարակել էր իւր անձը պապական։ {Դեռեւս} նոր կազմուել էր Մխիթարեան միաբանութիւնը։ Մխիթարը

մէջ, որ փոքր ի շատէ ոտքի տեղ գտել էր Հայաստանում {դեռեւս} 13-երորդ դարումը մինչ կատարւում էին խաչակիր զինու

նիքը եւ ծնողաց աղաչանքին ականջ դնելով, կամ գուցէ {դեռեւս} աշխարհի ապագայ փառաւոր յոյսերից հրապուրուելով, մ

ր տեսանում ենք Կարգի անդամների մէջ, մինչեւ Կարգը {դեռեւս} ծնած չէր, այլ միայն յղացած Լօյոլայի սրտումը, կը

ութեան մասին։ Իգնատիոսը կարծում էր, թէ կանուխ է {դեռեւս} Կարգին օրինաւոր եւ վաւերական հաստատութիւն խնդրել

ան իրաւունքների չարաչար գործադրութիւնը, եւ գուցէ {դեռեւս} կը պահանջէր, որ իսկական Պապական կառավարութիւնը,

ւմ երեխաների դաստիարակութեան համար։ Պարլամենտը, {դեռեւս} այս հրամանը չ'կատարած, բովանդակ գործը ենթարկեց Փ

ն զրկուած ուժից, ընկած էր մահուան մահճի մէջ, նա {դեռեւս} թելադրեց իւր շարադրութիւնը՝ " Հնազանդութեան օգտա

ը, որոնք կամ ուսուցանում էին դպրոցների մէջ, կամ {դեռեւս} ուսանում էին ինքեանք։ Նոցա դեռ յայտնի չէր, թէ ի

է իւր պատմութեան մէջ հիմնարկողի կեանքը։ Սկզբումը {դեռեւս} Ֆրանսիսկոս Կսաւիէն, Րոդրիգէզը եւ Բոբադիլիան ունէ

կղեցուցիչ կեանք՝ շատ անգամ զոհելով պատշաճը... {Դեռեւս} 1780 թուականին Պետրոս Հալլերշտէյն Շուապացի Յիսուս

ռիթ էին այս տեսութեանը. ժողովրդի պատմական կեանքը {դեռեւս} չէր ամրացել, Տէրութիւնքը դեռ չէին կարող կուլ տալ

ռ չէին կարող կուլ տալ մասնաւոր իշխանութիւնքը, որ {դեռեւս} չէին ոչնչացած, վասն որոյ Սարպի եւ այլ Հասարակապե

պատմութեան մէջ Ֆրանսիայում։ Մեք տեսանք, որ {դեռեւս} նոր էր կազմուել Յիսուսեան Կարգը, մինչ իսկոյն Ֆրա

նաւանդ փայլեցաւ այս պաշտպանութենով, եւ որի մասին {դեռեւս} ժողովքի առաջին նիստումը գովասանութիւն էր խօսել հռ

ոցա մի մասնը մնաց Հիեննայում եւ Լանգեդօկում, ուր {դեռեւս} կարող էին մի կերպով դիմանալ Սրբազան Լիգայի կողմնա

իր ձայնով. " Պարոննե՛ր, այս սուրը դեռ մերկ չէ, {դեռեւս} նա գտանւում է պատեանի մէջ։ Եթէ այսօր, այս ժողով

են իւրեանց Արքայական դուռնի քարերը։ Բայց այս {դեռեւս} հերիք չէր Յիսուսեանների համար։ Շուտով բացուեցաւ

ծելով, այդ մարդիկը իրողապէս ապացուցանում են, որ {դեռեւս} չեն հասկանում, թէ այլ է ազգութիւնը կամ ազգութեան

բանին, թէ այդ հնարների գործ դնողքը ազատուած չէին {դեռեւս} անցածի ազդեցութենից: Բոլոր բնական եւ մարդկա

ջին անգամ պիտի ողջունէր Հայոց մանուկը, որ չգիտէր {դեռեւս} ընթեռնուլ։ Ներկայ աշխատութեան մէջ, որ է " Ռ

աւաքելու։ Սորանով երեւում է, որ այդ պարոնները, {դեռեւս} իւրեանց տգէտ եւ անտեղի դատողութեանը ստրկացած, չե

անից ամրոցի համար, որպէս արօտի դաշտ, երեք հազար {դեսեատին} հող, այլեւ ձկնորսութեան համար տեղացի բնակիչներին

շինականքը, որոնց մարդագլուխ սահմանւում է երեսուն {դեսեատին} հող, վճարելու են ամենայն տարի՝ իւրաքանչիւր դեսի

ախիջեւան անունով, եւ ստացել էիք դորա հետ 12. 000 {դեսեատին} հող՝ որպէս արօտի դաշտ, հրամայում ենք ձեզ հաստատ

բիւրներ, մի՞թէ իւր անշարժ կայքերից եւ քսան հազար {դեսեատին} հողի արդիւնքից չէ կարող հինգ հազար մանէթ յետ ձգել

Եւ հոգի Վենետիկեան վանաց երեւի յայտ յանդիման 'ի ( {Դեսերդացիօնէ} ) գրոց Սեղբոսեան Յովհաննէս աղայի, եւ 'ի Վահան հա

տ, չեմ իմանում, համա հիմի իմացուեց, էրեկուանից {դեսը} հարիր հետ կռիւ ա քցել, թէ կամ թուրը վեր կունիմ ի

ատին հող, վճարելու են ամենայն տարի՝ իւրաքանչիւր {դեսիատինի} համար հինգ հինգ կոպէկ, բայց չունեւորքը կ'ստանան

լ. այդ արել է քառասնական թվականներին Թուրքիայում {դեսպան} եղած Կապինգը, որից զարմանալի խմբագիրը՝ մի ինչ ո

ց ճռվըղով Կ՚օրհնեն քո գալը, Ո՛վ երկնից {դեսպան}, Դու ես մեր կեանքի Պաշար ու պաշտպան։

կողմից խրախուսում է իւրայինները, եւ միւս կողմից {դեսպան} է ուղարկում քաղաքական դատարանից զինուորներ բերելո

ում, գտանուելով Ռուսաց թագաւորի որդու (?), որ {դեսպան} էր այդ մայրաքաղաքում, պաշտօնեաների կարգում:

րաւիրէին տէրութենական գործով մի այլ թագաւորութիւն {դեսպան} գնալու, հրաժարուելու չէին այդ ծանր պաշտօնից, այ

լ նորան՝ որպէս տէրութեան իսկական տիրոջ։ Կօրսիկա {դեսպան} ուղարկուեցաւ պապական սեպհականութիւնքը կառավարելու

նչ մի հարեւանցի. յաւուրս Թերեզեայ թագուհւոյն եկն {դեսպան} 'ի Պէջ քաղաք յՕսմանեանց։ Ի նստիլ տասնապետի միոյ

լացոց փոխարքային դեսպանութիւն ուղարկել Չինաստան։ {Դեսպան} նշանակուեցաւ մի Պօրտուգալացի հարուստ վաճառական։

րողութիւնը Կայսերական Դռնումը ոչնչացնելու համար։ {Դեսպան} նշանակուեցաւ Մեցցաբարդան, որ հռչակաւոր էր իւր ան

մ է նույնքան աննշան մի գումար Թուրքիայի անգլիական {դեսպանատնից} ՝ տարեկան 60 ֆունտ ստերլինգ, իսկ թուրքական կառավ

առավարութիւնն Կովկասու, այսպէս բարւոք դատեցաւ եւ {դեսպանատունն} Ռուսսիոյ ի Թիւրքիա: Ըստ այսմ եւ ես ի Կոստանդն

պետն: Երիւք աւուրբք յառաջ քան զայս կոչեցայ ի {դեսպանատունն} Ռուսսիոյ, ուր ըստ թելադրութեան պ. դեսպանին, խո

նն Ռուսսիոյ: Ուստի ի վաղիւ դիմեցից դարձեալ ՚ի {դեսպանատունն} առ ի յայտնել զպատասխանւոյն եւ առ ի խնդրել զանօրէ

իւ Michei Nalbandoff Cheshom hous Cheshom place-ի {դեսպանատունն} Ռուսսիոյ ի Լոնդոն: № 1. Գրութիւն պ. Յ. Գ.

ցող մարդիկ. նոքա եւս լաւ իմանալով, որ Ֆրանսիայի {դեսպանը} շատ մօտիկ բարեկամ է կարդինալին, ակամայ կամքով լռ

մն սպիտակ, երբեմն դեղին եւ երբեմն կարմիր"։ {Դեսպանը} պատասխանեց, թէ Պապը, իբրեւ Քրիստոսի փոխանորդ աշ

իսուսեաններին. նոքա հաւատացնում էին Կայսրին, թէ {դեսպանը} կամենում է խզել քրիստոնեաների խաղաղութիւնը եւ կպչ

աճութիւնը, որ արտաքին գործերի նախարարը անգլիական {դեսպանի}, Անգլիոյ կառավարութեան ձեռքով պահանջէ այդ արծաթա

րդինալը նոր վերակացուին պաշտպանում էր ֆրանսիացւոց {դեսպանի} թեւարկութեամբ: Այս մարդը առանց տարակուսի կամ շատ

վաճառականներից, վերադարձան Վենետիկ, ուր Պապական {դեսպանի} առջեւ ուխտեցին կամաւոր աղքատութեան եւ ողջախոհութե

Կայսրի աթոռի չորս կողմումը կանգնած, ծիծաղում էին {դեսպանի} վերայ։ Այս տեսաւորութիւնից յառաջ Յիսուսեաններից

անգամ եւ իւր մարդիկը, չէին կարող միայնակ տեսանել {դեսպանի} երեսը։ Մեցցաբարդան, վերջապէս բարեաւ մնաս առնելո

րար Շուազեօլը։ Վերջապէս իւր՝ Հռովմի մէջ ունեցած {դեսպանի} ձեռքով խօսակցութիւն բացեց Կարգի Գեներալի հետ, այ

ւն թղթոյս, նոյնպէս եւ զյանձնարարական զգիր յանուն {դեսպանին} Ռուսիոյ ի Կոստանդնուպօլիս, որպէս զի սա, յիւրմ է

նուպօլիս, որպէս զի սա, յիւրմ է կողմանէ ծանուսցէ {դեսպանին} Անգլիոյ որ ի Կոստանդնուպօլիս ի պատկանաւորն տնօրէն

ձեռն նախարարին արտաքին գործոց Ռուսիոյ եւ ընդ ձեռն {դեսպանին} Անգլիոյ, որ ՚ի Սանկտպետերբուրգ: Յետ զաւուրս

փոխանական թղթոյն, միջնորդութեամբ պ. Բրուննովի, {դեսպանին} Ռուսսիոյ ի Լոնդոն, սկսանել զգործն եւ ապա գիտութե

ւստի գրեմ զայս նամակ: ՚Ի վաղիւ յանդիման լինիմ {դեսպանին} Ռուսսիոյ, խօսիլ զյանձն եղեալ ինձ գործոյ զհետեւան

եսփոխանական թղթոյն, միջնորդութեամբ պ. Բրուննովի {դեսպանին} Ռուսսիոյ ՚ի Լոնդոն, սկսանել զգործն, վստահ առնել

տեղծեալ խելագարութիւն: Ի վաղիւ յանդիման լինիմ {դեսպանին} Ռուսսիոյ խօսել զյանձն եղեալ ինձ գործոյ. զհետեւան

յծառափայլ փոխարքային Կովկասու առ ինքն, գրեալ պ. {դեսպանին} Ռուսսիոյ, որ ՚ի Լոնդոն, զբովանդակութենէ գրութեա

մինիստրն Անգլիոյ պ. Ջոն Ռօսսըլըն առ այս գրութիւն {դեսպանին} Ռուսսիոյ, յետ գրագրութեան իւրոյ, ընդ ներքին Գեր

դեսպանատունն Ռուսսիոյ, ուր ըստ թելադրութեան պ. {դեսպանին}, խորհրդականն դեսպանութեան Ռուսսիոյ, պ. կոմս Բլ

ք աջողութի՛ւն եւ ընթա՛ցք ենք մաղթում այդ երկնային {դեսպանին}: Պ. Պռոշեանցը, Աշտարակի տնտեսական վիճակը

ստ պատշաճեալ կարգին ներկայացեալ առ պ. Բույլվեր, {դեսպանն} Անգլիոյ, խնդրեցի ՚ի նմանէ տալ ինձ զթուղթ ընծայու

ան կառավարութեան Անգլիոյ ի Կալկաթա: Վսեմափայլ {դեսպանն}, յետ ամենայն մանրամասնութեամբ իրազեկ լինելոյ հան

ստ պատշաճեալ կարգին ներկայացեալ առ պ. Բույլվել, {դեսպանն} Անգլիոյ, խնդրեցի տալ ինձ զթուղթ ծանօթարար յանուն

կան կառավարութեան Անգլիոյ ՚ի Կալկաթայ: Վսեմափայլ {դեսպանն} անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ եւ յառաջ ՚ի Լոնդո

զտէրութիւնն Անգլիոյ, պատշաճեալ կերպիւ: Պ. {Դեսպանն}, բառոն Բրուննով, գրութեամբ իւրով խնդրեաց ՚ի մին

ղմը դատապարտելու համար, երկու կողմից եւս անդադար {դեսպաններ} էին ուղարկում Պապի մօտ։ Պապերը գործ էին դնում եր

րդեց Կլեմենտ VIII-ը, որի մօտ ուղարկուեցան շուտով {դեսպաններ} Հենրիկոս IV-ի կողմից՝ Դիւպերրոն եւ դ'Օսսա՛, այն

ազան տպաւորութիւն գործեց լսողների վերայ։ Պապական {դեսպանները} մինչեւ երկինք բարձրացուցին Լայենէզի խելքը եւ ճարտ

մենում են խռովել եկեղեցու խաղաղութիւնը։ Պապի {դեսպանները} եւ Յիսուսեանները գործ դրեցին իւրեանց բոլոր խարդախ

, բոլոր Կարդինալների ներկայութեամբը։ Ազնուասիրտ {դեսպանները} երկար ժամանակ վիճելուց յետոյ համաձայնեցան կրել այ

համբերի, քանի որ իր նամազն էլ նա առանց արեւմտյան {դեսպանների} թույլտվության չի կատարում: Է՛հ, բավական է այս մ

կամենում է տեսնել իւր ստորադրեալքը, կամ լսել իւր {դեսպանների} յայտարարութիւնքը, կամ երբ կամենում է ընդունել մի

կ տալ ամենայն տարի երկու սու, եւ հրամայում է իւր {դեսպաններին} ժողովել այս հարկը՝ որպէս Ֆրանսիայի դէպի սուրբ գա

լոր մտածութենների մասին ծանօթութիւն էր տալիս Պապի {դեսպաններին} եւ Յիսուսեաններին, որոնք իմանալով, վաղ ուրեմն ն

դինալական հոգեւոր զգեստքը եւ թոյլ տրուի իւրեանց, {դեսպաններին}, կանգնած լինել պատիժը կատարելու ժամանակ)։ Հեն

, ուր ըստ թելադրութեան պ. դեսպանին, խորհրդականն {դեսպանութեան} Ռուսսիոյ, պ. կոմս Բլուդովն յայտնեալ ինձ զայսմ ա

եթէ հարկ է նախ եւ յառաջ զթուղթն զայն, ընդ ձեռն {դեսպանութեան} առաքել յատենատեղի մի անուանեալ " Ֆօռն օֆֆիս " եւ

եւ դրոշման կայսերական կնքոյն Ռուսսիոյ, ընդ ձեռն {դեսպանութեան} նորին յԱնգլիա, հաստատեաց եւ վաւերացոյց զերեսփոխա

սին գրաւոր կարելի է խօսք ու զրոյց բանալ տէրութեան {դեսպանութեան} ձեռքով, բայց, ինչպէս իրաւագէտ մարդիկ, որոնցից

նը անչափ քաղաքավարի էք ")։ Մեցցաբարդան իւր {դեսպանութեան} ժամանակ խաղալիք էր դարձած Յիսուսեաններին. նոքա հ

տենի, ուր ուրէք եւ իցէ: Մնայ ինձ միայն ստանալ ի {դեսպանութենէն} Ռուսսիոյ, եթէ ոչ զպատճէն հրամանի պետութեանն Անգլ

դարձաւ նա Գօա եւ համոզեց Պօրտուգալացոց փոխարքային {դեսպանութիւն} ուղարկել Չինաստան։ Դեսպան նշանակուեցաւ մի Պօրտու

իւրեանց Կարգը հանդիսացուցանել Եւրոպայի առաջեւը, {դեսպանութիւն} ուղարկեցին Հռովմ, որի մէջ կային երեք հատ նորադար

ը օրէ օր առաւելանում էին։ Կլեմենտ XIը որոշեց {դեսպանութիւն} ուղարկել Չինացոց Կայսրի մօտ Յիսուսեանների կարողու

իէն գտանւում էր նորա մարդերի մէջ։ 1552 թուականին {դեսպանութիւնը} հասաւ Մալակկա։ Այնտեղի զինուորական գաւառապետը,

ետը, անսովոր բան համարելով մի հասարակ վաճառականի {դեսպանութիւնը} այդպիսի Ասիական հզօր ինքնակալութեան մօտ, ընդդիմա

չ'լինելով, հրամայեց երկաթի շղթաներով կապել բոլոր {դեսպանութիւնը} ։ Կսաւիէն հազիւ փախաւ նորա ձեռքից մի հասարակ նաւա

աններ։ Պիոս IV Պապը շատ փաղաքշանքով ընդունեց այս {դեսպանութիւնը} եւ Եափոնիայի համար Եպիսկոպոս նշանակեց Լուտովիկոս

ռավարութիւնն Կովկասում, այսպէս բարւոք դատեցաւ եւ {դեսպանութիւնն} Ռուսսիոյ ՚ի Թիւրքիա: Ուստի, զի մի անլուր եղե

րպես մահմեդականներ եւ կանխիկ դրամով կամ անգլիական {դեսպանության} հովանավորությամբ գնված դավանափոխների չնչին թիվը հ

Կայսերութիւնը անմօտենալի էր օտարականներին, եւ թէ {դեսպանք} միայն կարո՛ղ էին մտանել նորա մէջ։ Բայց այս դժուա

։ Ֆրանսիայի, Սպանիայի եւ Գերմանիայի մէջ պապական {դեսպանքը} ունէին պապի իշխանութիւն, որոնց թուլութեան կամ սա

իկ կանգնած եկեղեցու դռնումը, պիտոյ է ապաշխարէր։ {Դեսպանքը} միւս Հենրիկոս չորրորդի, որ ընկել էր Սիքստոս հինգ

ի կոնդակը։ Պապը շատ սիրով ընդունեց Հենրիկոսի {դեսպանքը}, բայց պահանջեց անպատճառ, որ թոյլ տան այս դեսպան

սպանքը, բայց պահանջեց անպատճառ, որ թոյլ տան այս {դեսպանքը} ծեծել իւրեանց գաւազաններով թագաւորի անուան վերայ

ով արիստոկրատի, այն էլ նախիջեւանցի արիստոկրատի, {դեր} խաղալու ձգտումը: Այդ լոնդոնցի պլեբեյից ավելի լավ

այնպիսի գրքեր, որոնք փիլիսոփայական երկասիրության {դեր} խաղալու հավակնություն ունեն, վերջիններից ես խուս

ն առաջ իսկ խաղալու հայ ժողովուրդը ներկայացնողների {դեր}: Կասկած չկայ, որ իրերի այս վիճակում, վերջ

կզբանէ, ուստի եւ ես: Այլապէս, փոխանակ ստացական {դերանուանս} ՝ յիմմէ, հարկ լինէր զէականն ի գործ դնել՝ յինէն

նեցինք. եւ որովհետեւ եթէ կամենային դերանունի տեղ {դերանուն} դնել դարձեալ, ինչպէս, նորանով, բանը պիտի շփոթո

ն հին լեզուի մէջ էլ սովորական չէ այն ձեւը՝ էական {դերանուն}, ինչպէս սա, դա, նա, գործ դնել անշունչ առարկան

լեզուն, ինչպէս մեր լեզուն, նա եւ նոյն, առանձին {դերանուն} չունի, այլ երկուքի գաղափարն էլ տալիս է միեւնոյն

ւ իմոյ չմարթացեալ աղօթել " (եր. 52). ստացական {դերանուն} փոխանակ էականի։ Ստո՛յգ է, որպէս Ս. Գրքում, նո

չենք հասկանում միայն, թէ ո՞ւմ է վերաբերում նորա {դերանունը} ։ Իսկ թէ Փարպեցին վերջին կառավարիչը չէր, այդ

աղակ՝ մանաւանդ թէ նովաւ " (եր. 50)։ Մենք այս {դերանունը} աղաղակի տեղ դրուած հասկանալով թարգմանեցինք. եւ ո

կանալով թարգմանեցինք. եւ որովհետեւ եթէ կամենային {դերանունի} տեղ դերանուն դնել դարձեալ, ինչպէս, նորանով, բա

փոթուել է նոր լեզուի մէջ։ Առանց նորան էլ մեր մէջ {դերանունները}, սեռ չունենալով, ծանուցում են բանը. բայց երբ ա

ապէս, տալիս է մեր " Հիւսիսափայլը ", նոյն եւ այն {դերանունները} չեն գործածւում հոլովուած։ Մնացել են միայն ուղղակ

րա հակառակ Կոստանդնուպօլսի բարբառում, նա եւ նոյն {դերանունները} ուղղականում միայն եւ անխտիր ամեն բանի տեղ գործածո

նոյնի։ Հին լեզուի մէջ այս " նա նոյն եւ այն " {դերանունների} տարբեր գործածութիւնը, որ շատ դիւրութիւն է տալիս

սեռ չունենալով, ծանուցում են բանը. բայց երբ այդ {դերանուններից} էլ լոկ մի հատը միայն գործ ենք դնում, այն ժամանակ

քի գաղափարն էլ տալիս է միեւնոյն խօսքով, միեւնոյն {դերանունով}, որ նախնիք թէեւ սովորաբար թարգմանում են մեր լեզո

սութիւն լինի խոստովանութեանց Շնորհալւոյն այլուր: {Դերանունս} ՝ " ՚ի նոցունց " ի կիր առեալ ի Լուսաւորչէն, ածակ

նում է աչքին տեսութիւնը խարդախող ակնոցները եւ ահա {դերասանը} եւ դերասանուհին փոքրանում են, ստորանում են նորա

աւելի մեծ թշնամի չունի դերասանուհին, որպէս նաեւ {դերասանը}: Հպարտութեան երեւեցած օրից կը դադարի դերասանի մէ

ողութիւնը այն կէտի վերայ, ուր հասած էր. մինչդեռ {դերասանը} եւ դերասանուհին, մինչեւ իւրեանց ասպարէզի կատարած

եւ դերասանը: Հպարտութեան երեւեցած օրից կը դադարի {դերասանի} մէջ յառաջադիմութեան ձգտողութիւնը այն կէտի վերայ,

նախապաշարմունքի ընդդէմ եւ այս նախապաշարմունքը էր {դերասանների} եւ դերասանուհեաց մասին հասարակութեան թիւր եւ սխալ

ցքին, զուգահեռաբար երգում էին գործողութեան հետ. {դերասանների} ցոյց տուած ախտերը եւ կիրքերը արդէն բացարձակուել է

Եւ թատրոնի մէջ նա մոռանում է իւր նախապաշարմունքը {դերասանների} եւ դերասանուհեաց ընդդէմ, նա շատ անգամ պատրաստ է

պատահեցաւ " Երկու մոռացկոտների " ժամանակ եւ այն, {դերասանների} իւրեանց պաշտօնը տարապայման դանդաղկոտութեամբ կատար

լ մինչեւ ոստիկանութիւնը... Սորա հակառակ, {դերասանների} եւ դերասանուհեաց ջանքը, արգոյ հասարակութեան ընդո

ի ընդդէմ եւ այս նախապաշարմունքը էր դերասանների եւ {դերասանուհեաց} մասին հասարակութեան թիւր եւ սխալ կարծիք ունենալը

նա մոռանում է իւր նախապաշարմունքը դերասանների եւ {դերասանուհեաց} ընդդէմ, նա շատ անգամ պատրաստ է դափնիներով պսակել

նութիւնը... Սորա հակառակ, դերասանների եւ {դերասանուհեաց} ջանքը, արգոյ հասարակութեան ընդունելութեան հետ,

տեսութիւնը խարդախող ակնոցները եւ ահա դերասանը եւ {դերասանուհին} փոքրանում են, ստորանում են նորա աչքի առաջեւ:

ուհիք: Հպարտութենից աւելի մեծ թշնամի չունի {դերասանուհին}, որպէս նաեւ դերասանը: Հպարտութեան երեւեցած օրից

ն կէտի վերայ, ուր հասած էր. մինչդեռ դերասանը եւ {դերասանուհին}, մինչեւ իւրեանց ասպարէզի կատարածը պիտի որ յառաջ

պարծանք երիտասարդութեան յառաջադէմ քայլափոխին, եւ {ԴԵՐԱՍԱՆՈՒՀԻՔ}: Հայկական թատրոնի պատմութիւնը չէ պիտոյ մոռա

եան վիհը, ուր գահավէժ անհետացել են շատ եւրոպական {դերասանուհիք}: Հպարտութենից աւելի մեծ թշնամի չունի դերաս

տրոնք. Կեցցէ՛ն եւ դերասանք: Կեցցէ՛ն {դերասանուհիք}, Պարկեշտք եւ ժրաջանք: Պերայ 17

ող սանձ դնել մեր ուրախութեան, տեսանելով հայկական {դերասանք} եւ ոչ միայն այսչափ, փա՛ռք եւ պարծանք երիտասարդու

րելագործուին: Քաղցր է մեզ յուսալ, որ արգոյ {դերասանք}, նոյնպէս, օգուտ քաղեն հասարակութեան ընդունելութ

Կեցցէ՛ն բոլոր հայ թատրոնք. Կեցցէ՛ն եւ {դերասանք}: Կեցցէ՛ն դերասանուհիք, Պարկեշտք եւ ժ

բառից բաղդասութիւնս ոմանց հեղինակաց յորս մանաւանդ {դերբայն} ի վերջոյ քան զխնդիրն եւ կամ ի գործ ածեալ էին գոյա

ամենայն եղեւ եւ լինի, բայց ընդ վայր, զի կամ 'ի {դերեւ} ելանէ, կամ բազում ժամանակաց ակնկալէ ըստ սովորութ

խիջեւանի բոլոր բնակիչներին այս անուններով, Խանլը- {դերէ}, աւէր կամուրջ, աւէր ջաղաց, բաղանիք, աղբիւրներ

անձրեւը գետի նման թափւում էր երկնքից, բայց Խանլը- {դերէի} մէջ ոչինչ չկար: VIII Քանի օր անցաւ այն օրից,

ներկում է դաշտը դեղնախառն, կարմիր գունով, Խանլը- {դերէն}, առհասարակ դատապարտուած իբրեւ ոգիաբանի, զարհուր

ւեց դարձեալ, եւ ամենակործան կայծակը դղրդեց Խանլը- {դերէն}, որ լցուած էր նոյն իսկ րոպէին անհամար քուրերով,

, աքաղաղը խօսեց... Երեւում էր դարձեալ Խանլը- {դերէն}, իւր տխուր եւ զարհուրելի կերպարանքով. անձրեւը գ

նաեւ հրեաների վերաբերյալ: Նրանք կատարել են իրենց {դերը} մարդկային պատմության բնագավառում. թեեւ այդ ազգը

ի խիստ ումեք թուեսցի բանս, եթե ասիցեմ աբեղայական {դերձակաց} կարկատանս, յաբեղայական հոգւոյ յղացեալս եւ ի լոյս

մնաս: Կարո՞ղ ես բռնի կարել տալ: Ո՞ր մինը ասեմ, {դերձակը} եւս նոյն երգն է երգում, մինչեւ անգամ ջրկիրը կրկն

ում ես, թէ յառաջանում է տանը տիրոջ, կօշկակարի, {դերձակի} եւ ջրկիրի կամքից կամ դաւադրութենից, բոլորովին ան

ասուն տարեկան, երեխայ ժամանակից աշակերտուելով մի {դերձակի} մօտ, այժմ համարւում է լաւ դերձակներից մինը: Բայ

ակերտուելով մի դերձակի մօտ, այժմ համարւում է լաւ {դերձակներից} մինը: Բայց հաց ճարելով այդպիսի ծառայական արհեստո

զայլ ինչ վերաբերեալ առ լուսաւորութիւն զաւակաց: Ի {դերուն} հետէ սովորութիւն է առ մեզ թէ շատ եւ եթ փոքր այսու

յաջորդեալ՝ Ղեւոնդ եւ զԵնովք՝ ի Սպեր, զԳինթ՝ ի {Դերջան}, եւ զԴանան՝ յԵկեղեաց գաւառի, ինքնին խաղայ յԱյր

այ: Այս միջոցին Բաղչէ-սարայի մէջ երեւում է մի {դերվիշ} Շեյիխուլիսլամ, որպէս թէ եկել է Մէքքէից, ուր գնա

ր մեր ցեղապետի սրտի անդորրութիւնը վրդովուում է մի {դերվիշ}, սա գալիս է Կոստանդնուպոլսում նորա մօտ եւ ասում

ացած է եղած Մէհէմմէդի գերեզմանը համբուրելու. այս {դերվիշը} տեսանելով Գիրէյ-խանի պատերազմական պատրաստութիւնը

, եւ հրամայում է թաբակ եւ ղահուէ բերել նորան: {Դերվիշը}, սիրտը շարժուելով Խանի այսպիսի բարեհոգութենից,

տարուց յետոյ, կամ ե՞րբ, այդ մասին ոչինչ չէ ասել {դերվիշը}: Խանը, ընդունել է այս հոգեւոր պարգեւը շատ սի

տժուի չարաչար իւր եղեռնագործութեան մասին: Այստեղ {դերվիշը} մանրամասն պատմում է մեր ցեղապետի սպանութիւնքը, ա

նում է գալուց պատիժների որպիսութիւնը եւ պատճառը: {Դերվիշը} պատասխանում է, թէ քանի այն մատանին գտանւում է մե

ց եղած լինէր: Մեր ցեղապետը զարմացած եւ զարհուրած {դերվիշի} այս տեղեկութենների վերայ, հարցանում է գալուց պատ

եւ հրամայել է գանձապետին մեծ արծաթ վճարել բարերար {դերվիշին} նորա այս նուէրի փոխանակ: Խանը, վահանափակելով

, որպէս առ հոտեալ դիական, պապանձեալ իբրեւ զհամր {դեւ} "։ Այս տխուր պատմութիւններից յետոյ, մեր դէմք

Չէ՞ որ ճշմարիտ ենք ասում, թէ Սամարացի՛ ես դու եւ {դեւ} կայ քո մէջ"։ Յետոյ, սուտ վկանե՛ր ժողովելով,

5. " Ո՞չ բարւոք ասեմք, եթէ Սամարացի ես դու, եւ {դեւ} գոյ 'ի քեզ " (Յովհ., գլ. Ը., համ. 48)։ Տ

խառնափնդոր, մի աչքը փորած, մի կոտոշը կոտրած ծեր {դեւ}. ճանկերը բորենու ճանկերի նման, ատամները առանց շ

.. Դ Երեւակայեցէք ձեզ մի դեւիկ (իհարկէ դուք {դեւ} տեսած կլինիք), երեւակայեցէք ասում եմ մի դեւիկ,

նմանում ուրիշ դեւերի. սա կրթուած եւ ուսումնական {դեւ} է. հասակի բարձրութիւնը հինգ ոտնաչափ, բաւական հա

սում էին: - Ինչպէ՛ս է առողջութիւնդ, կէտադիր {դեւ}, - ասաց սատանան: - Մտերիմ ծառայ Ձեր դժոխայի

ժամանակ իմ գահը դղրդում է. դու ինքդ գրականութեան {դեւ} ես, ի՞նչ տրամաբանութեամբ մտածում ես. նա, որ չգ

ի քեզ, բայց համադիւական ապաբաղդութեամբ արժանաւոր {դեւ} չունիմ... գնա՛: Վէզիրը գլուխ տուեց եւ դու

ական գործերի գլխաւոր կառավարչի անունը), շատ լաւ {դեւ} է, շատ խորամանկ, բայց միեւնոյն ժամանակ շատ սիրե

եծ պատիւ է: Մանկլաւիկներին հետեւում էին չորս {դեւ} ոսկեզօծ կոտոշներով, ուսերի վերայ բարձած մի ասորո

ին չէր յայտնում, նստած էր գահի վերայ: Երկու {դեւ} մտած երկու թեւերի տակ, բերում էին ծայրագոյն Բրամ

, ասաց. - Եղբա՛յր, ինչե՛ր ես խօսում, ի՛նչ {դեւ}, ի՛նչ աղօթք, ի՛նչ բան. խելքդ գլխի՞դ է, թէ ոչ

ր չեմ, եթէ դու, թէեւ պաշտօն ունէիր գրականութեան {դեւապետի}, քո տգիտութեամբը, ծուլութեամբը եւ եսական անխորհ

լով, ինչպէս. " Դեւերի իշխան Բէեղզեբուղի ձեռքո՛վ {դեւեր} է հանում դա՛"։ Երբեմն, գինեմո՛լ եւ ուտող խմող

ակ: - Բերում են, բերում են, - կրկնեցին շատ {դեւեր} միաձայն: Բէհեղզեբուղը պատրաստուեցաւ յայտարարութի

նակութեան մէջ, ուր ստեպ հաւաքւում էին փերիներ եւ {դեւեր}: Պ. Մարկոսը, թողնելով իւր հետաքրքրութիւնը

րդութեամբ, թերի է: Ուրեմն կախարդութիւնը եւ {դեւերը} հաւատքի մասունք են եւ Քրիստոսի փրկագործ տնօրէնութ

ւ ինչպէ՞ս կարելի [է] այդքան եւս տգէտ լինել, - թէ {դեւերը} ցերեկը քնում են, եւ զարթնում են արեւը մայր մտնել

տամ դատողութիւն առնել իմ դժոխքի մէջ: - Այն {դեւերը}, որ կարգուած էին դահլիճի բարեկարգութիւնը պահպանե

եւ... փռը՜շ... փռնգաց բարձր ձայնով: Բոլոր {դեւերը} ցած ձայնով աղաղակեցին - ապրի՛ք. իսկ Բրուսսելի օր

երորդ դարումը պայման էինք կապել, որի զօրութեամբ {դեւերը} պարտական էին չմօտենալ Հռովմին շուրջանակի տասն մղո

գտանում ես. քո ծուլութենից հետեւում է, որ այժմ {դեւերը} միայն պիտոյ է դաշնադրութիւնների սրբութիւնը պաշտեն

տարօտը սկսեց փախչել, սատանան նորա քամակից: Միւս {դեւերը}, որ ներկայ էին հանդիսին, երկիւղից սկսեցին առաստ

ւ սաստիկ ճայթոցով ընկաւ իսկ Փարիզի մէջտեղը: Բայց {դեւերը}, ինչպէս նաեւ կատուները, անվնաս են մնում եւ սաստ

ութեանը, հրամայիր ոսկեզօծել սորա կոտոշները: {Դեւերը}, որ կանգնած էին այնտեղ որպէս պահակ, վեր առեցին

կամարների տակ լսւում էր կոչնակի անընդհատ ձայնը. {դեւերը} մեղուների նման ամենայն կողմից հաւաքւում էին դէպի

եւեալ կարգով: Ողջից յառաջ գնում էին հետեւակ {դեւերը}, նոցայ քամակից ` ձիաւոր ասպետները, ձեռքերին բռն

ւեցան: Դուռի մուտքին մօտ չորս ոսկեզօծ կոտոշներով {դեւերը} ցած դրեցին իւրեանց ուսի վերայից ասորու սրածայր եւ

ին եւ կամենում էր մի բան ասել, բայց մօտի կանգնած {դեւերը} նշանացի արեցին նորան, թէ մինչեւ ինքը սատանան չհա

եցար դժոխքի փառքին համար աշխարհի երեսին: Այն {դեւերը}, որ կանգնած են կատարելու մեր սատանայի հրամանը,

ագիրք, որի զօրութեանը չեն դիմանում ոչ թէ հասարակ {դեւերը}, այլեւ բէեղզեբուղը, բելիարը եւ սատանան իսկ:

ի տրամաբանութիւնն է, որ այսօր ապացուցեց մեզ, թէ {դեւերի} գոյութիւնը կամ կախարդութեան լինելութիւնը մերժելը

ռանց կախարդութեան, որ ենթադրւում է, թէ լինում է {դեւերի} հաղորդութեամբ, թերի է: Ուրեմն կախարդութիւն

իւնքը չե՛ն կարող ընդունուիլ առանց կախարդութեան եւ {դեւերի} գոյութիւնը ընդունելու, դրա հակառակ հիմք լինելով

դդէմ պ. Չամուռճեանի, բացի կարեկցութենից: Առանց {դեւերի} միջնորդութեան, միմիայն Քրիստոսի արդիւնքին հաւատա

չքում, որի հիւանդութիւնն էր սիլլաների, քաջերի, {դեւերի} եւ կախարդութեան հաւատալ: Այսպիսի մի պարոն,

ամանում էին՝ երբեմն կախա՛րդ կոչելով, ինչպէս. " {Դեւերի} իշխան Բէեղզեբուղի ձեռքո՛վ դեւեր է հանում դա՛"։

ահլիճը, ուր հաւաքուած է մեծ բազմութիւն հաւատարիմ {դեւերի} ` խաւարի իշխանները, դժոխային կեղծաւորները, դժոխ

ւր է Անասնագլուխը, - գոռաց նա բարկացած: Յանկարծ {դեւերի} բազմութեան միջից դուրս պրծաւ մի ոգի, միջակ հասակ

, դարձուց իւր հայեացքը դահլիճի եւ ներկայ գտանուող {դեւերի} վերայ. կարծես թէ մի բան անհանգիստ էր առնում նորա

ամար չկայ կողմնապահութիւն, կաշառառութիւն. 52 օր {դեւերի} բարեխօսութիւնը եւս յարգութիւն չունի տէր սատանայի

ելու... - Արձակուրդ չկա՛յ քեզ, - աղաղակեց {դեւերի} զարհուրելի թագաւորը: - Նախ, որ դու արժանի չես ն

ու կամենաս, ամենայն բան կարո՛ղ ես առնել, - ասաց {դեւերի} թագաւորը, որի բարկութիւնը հատել էր մի փոքր, - ա

կամ կարդալով մտածել. բացի դրանից. - յաւելացրեց {դեւերի} թագաւորը, - ես նկատում եմ այդ ոճի մէջ միանգամայն

ութեան դիւապետը յայտնուեցաւ: Սա չէ նմանում ուրիշ {դեւերի}. սա կրթուած եւ ուսումնական դեւ է. հասակի բարձրո

խանեց կէտադիրը: - Ա՛յ դու խելագար, - գոռաց {դեւերի} թագաւորը սաստիկ բարկացած. - կը վերջացնե՞ս մի օր

ջ տանել իւր հռետորութիւնը, պատճառ, մի մեծ ամբոխ {դեւերի}, դուրս պրծած դժոխքի աջ կողմից, խառն ի խուռն աղա

միմիայն իշխանների մէջ. պատճառ, խաժամուժ ամբոխը {դեւերի} չգիտէ ոչինչ թաքուն բան: Իբր թէ ժամանակով մահ

անելի էր տէր սատանայի աշտարակաձեւ սեւացած գահը եւ {դեւերի} անհամար բազմութիւն նորա չորս կողմում. ծայրագոյն

: Բայց եթէ մի մարդ չհաւատայ կախարդութեան կամ {դեւերին}, ուրացած կը լինի Քրիստոսի արդիւնքը եւ այս պատճառ

րչարւում է մելամաղձութեամբ եւ արհամարհում է բոլոր {դեւերին}: Չնայելով, որ սատանան ներկայ էր այնտեղ, գրական

մենում է ընդունել մի շնորհաւորութիւն իւր նշանաւոր {դեւերից}, որոնցով լցուած է լինում դահլիճը մինչեւ առաստաղը

ր, իմաստուններ, կրօնամոլներ, որոնց եւ ոչ ոք իմ {դեւերից} չէր կարող հրապուրել. բայց դու ընկար թէ չէ քամակն

րեք անգամ երեսը խաչ հանեց, որպէս թէ հրաժարուելով {դեւերից} եւ վահանափակելով իւր անձը սատանայական փորձանքների

տոսին Գէթսեմանի պարտիզում մատնութեան գիշերին: Ես {դեւերից} երկիւղ չունիմ... "։ - Գուցէ ճշմարիտ էք խօ

կ'աշխատինք դուրս վանել ստութեան եւ խաբեբայութեան {դեւը} Հայաստանի նուիրական աւերակներից եւ կը հասնենք մեր

այաստանի ծխեալ աւերակներից խաւարի եւ ստութեան չար {դեւը}: Մեք բուն այդ վէճի մէջ տեսանում ենք լուսաւորութե

պարտանում է, ցնծում Իբրեւ փեսան նորհարսի, Իսկ {դեւը} դառն հեծեծում Հեռու կանգնած մեկուսի: Թ. ԱՅՍ

եւ մէջտեղ դրին մի այնպիսի սոսկալի բռնութիւն, որի {դեւը} այնպիսի մեծ եւ զարհուրելի ցնցիւններ գործեց, երբ

մից աշխարհի երեսին՝ Կայէ՛ն եւ Աբէլ, նախանձ ձգող {դեւը} տիեզերքի անչափելի տարածութեան վրայ որպէս մի փոքրի

իր Շահի մօտ երեւելի լեզուագէտի պաշտօն ունէր: Այս {դեւը} անգիր գիտէր բոլոր շարադրութիւնների անունները, կա

յտ: - Ձեր մռայլութիւն, - պատասխանեց վախեցած {դեւը}, - լաւը չկարողացայ գտնել. իրաւ է, շարադրութիւն

: Բ Միջահասակ, կնճռադէմ եւ անշնորհք անիծեալ {դեւը}, անցաւ բոլոր բազմութիւնից եւ յառաջ եկաւ դժոխատիր

ութիւնից եւ յառաջ եկաւ դժոխատիրոջ դիմաց: Այս {դեւը} զինուորական ճարտարապետ էր յառաջ. սա մի հիւսիսայի

կանութեան վերայ: - Զարմանք չէ, - պատասխանեց {դեւը}, - նա առհասարակ թշնամի է ամենայն լուսաւորութեան

դուքսը, օրագրութեան ոստիկանը, գրականութեան մեծ {դեւը} եւ ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարիչը: Բացի ս

նգամ չէ եղել Փարիզում, իսկոյն, տեսածի պես, այս {դեւը} կը ճանաչէր նորա դէմքից, թէ՛ սա չար ոգի էր խռովու

զօրութիւնը: - Ես եւս չեմ հասկանում, - ասաց {դեւը}, - եւ ո՛չ ոք չէ կարող հասկանալ, բայց այս պայման

... - Լո՛ւռ կաց.... Ապստամբութեան {դեւը}, իւր ծննդական լրբութենով կամենում էր ահա դարձեալ

գեց սարսափելի զօրութեամբ: Ապստամբութեան խեղճ {դեւը}, թափանցելով բոլոր դժոխքից, անցավ երկրի օդի մէջ

ուսաւորների կարգը: Այս միջոցին ապստամբութեան {դեւը} թռաւ, թռաւ, թռաւ ու սաստիկ ճայթոցով ընկաւ իսկ Փ

դանի բարբառով, - կրկնեց ինքը ինքեան գրականութեան {դեւը}, միանգամայն քարացած, - պարզ եւ կենդանի բարբառով

ւմ էր գրականութեան դեւի դատարկ գլխին այս քարոզը, {դեւը} պինդ սեղմած ճանկերի մէջ գրիչը, եւ ահաբեկ լինելու

Այս ձայնի վերայ վեր թռաւ նստած տեղից գրականութեան {դեւը}, եւ այս շփոթութեան մէջ շրջեց թանաքամանը տետրակի

րձան յիշատակի երախտապարտու... Գրականութեան {դեւը} չկարողացաւ յառաջ տանել իւր հռետորութիւնը, պատճառ

ւկուլլոսը հեռացած էր տէր սատանայից, գրականութեան {դեւը} նոր ի նորոյ սկսեց. - Կացցէ մնասցէ այս արձան

րզ, խելացի... - կրկնեց քթի տակին գրականութեան {դեւը}. - մռայլութիւն Ձեր հետամուտ լինի հնար դիւականս հ

աստել տայ։ Սատանան դարձաւ դէպի գրականութեան {դեւը} ասելով. - Տեսանում ես ինչպէս կատարում եմ քո առաջ

րա հետ. այսքան միայն պիտոյ է ասել, որ Ֆիֆիքոքոյ {դեւը} (այսպէս է ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարչի ա

- Արդարեւ այդքան, Ձեր մռայլութիւն, - պատասխանեց {դեւը}: - Գովելի է, գովելի է, - բացագանչեց սատանա

քից. ե՛ւ ստացաւ, ե՛ւ տուեց: Բղջախոհութեան {դեւը}, մինչեւ դորա մահը չբաժանուեցաւ դորանից. դա ամեն

: Թէպէտ շատ մարդիկ կան, որ ունին իւրեանց մէջ այդ {դեւը}, միայն հաւատացէ՛ք, մռայլագոյն տէր, որ դորա անա

հետ միասին պիտի խայտառակեն հայ մամուլը, մեր այս {դեւընկալ} իմաստունքը. կարծենք թէ ժամանակ էր արդէն սթափելու

ղութենների վերայ, բայց ի՛նչպես լուռ մնանք՝ համր {դեւի} պէս պապանձուած, կամ ի՛նչպես չբողոքենք այն զրպարտ

Այն ինձ համար թալիսման Ու կենսաղբիւր թող լինի, {Դեւի} համար ` դառնութեան Բաժակ - մահու թոյնով լի՛՛...

, նստում են ինչպէս մի հոտած սատկոցի մօտ, մո՛ւնջ {դեւի} պէս պապանձուած։ Եւ եթէ Մարդասէրը գթալով, ժողովր

ւնը հազի՛ւ կարանում են գիտել, բայց, նախանձ ձգող {դեւի} գրգռելով, միմենաց մօտ նստած, ուրիշներին լսելի կ

անայի մօտ: Պիտոյ է ծանօթաբանել, որ դժոխքումը մի {դեւի} պաշտօն տալու համար չկայ կողմնապահութիւն, կաշառառ

ացել, որպէսզի ապահովէ իւր անձը, ականջին ասաց մի {դեւի}, որ կանգնած էր իւր մոտում, թէ այս ժլատ սատանան

նը: Մինչդեռ սատանան կարդում էր գրականութեան {դեւի} դատարկ գլխին այս քարոզը, դեւը պինդ սեղմած ճանկեր

նկատում էր մի այսպիսի լրբութիւն իւր գրականութեան {դեւի} կողմից: - Ին՞չ ես շինում այդտեղ, - կրկնեց խ

: Սատանան ոչինչ այլ բան չխօսեց գրականութեան {դեւի} հետ: Վէզիրը, որ հրովարտակ ապսպրելով վերադարձել

իմ նկարագրել ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարիչ {դեւի} արտաքին կերպարանքը. պատճառ, իմ գրածը կարդացող ա

րժողութիւնքը առանց բացատրութեան, լոկ Լաւուազիէ, {Դեւի} եւ Լիբիղ հեղինակների անուններով, առանց ասում ենք

ւ թանգագին մարդիկ... Դ Երեւակայեցէք ձեզ մի {դեւիկ} (իհարկէ դուք դեւ տեսած կլինիք), երեւակայեցէք ա

ուք դեւ տեսած կլինիք), երեւակայեցէք ասում եմ մի {դեւիկ}, հասակի բարձրութիւնը հինգ ոտնաչափ եւ երկու մետր

փչում էր քամին: Երեւակայելով ձեզ մի այնպիսի {դեւիկ}, կարող էք ծանօթութիւն ունենալ Բուբանդուսի ձեւին

ել էր իւր խօսքը, պատասխան չստանալով գրականութեան {դեւից}, աչքը ձգեց նորա վերայ եւ տեսաւ, որ գուճ եկած գր

րք ասեն, թէ չի՛ք կախարդութիւն, կամ, թէ ո՛չ գոն {դեւք}, զայնպիսիսն նզովէ մեծ տրամաբան եւ աստուածաբան,

օթք, եւ երեք անգամ կրկնելով հալին մեղք, հալածին {դեւք} խօսքերը, այլեւ մի փոքր ջուր սրսկելով Շաքարեանցի

վ բժշկող, ոմանք՝ թեթեւ թափելով բժշկող, ոմանք՝ {դեքոքտ} խմեցնող, եւ ոմանք, որ մի բաւական պաշտօնական բան

80548) քաղաթ դրամ ի այլոց տալիքէս, որպէս յիշեալ {դեֆտերիս} փակածի յատկութիւնն ձեռնադրեալ եդի ներ կտակումս նո

ծովով առ ի յերկիրն Մադրաս եւ Կալկաթայ, վասնորոյ {դեֆտերն} իմ փակեալ եղեւ ցոյց տալով ի աշխատանաց իմոց զամենա

նի, յետոյ արի, էշը ցեխից դու հանա՛, փալանը դու {դզի}, նօխտէն դու գուխը տուր, էլ ինձանում մեղք չկա "

աբերութեամբ ինքը ուղիղ է, որ հաւան չէ իմ հացին: {Դէ} սատկեցէք քաղցած: Անգլիան իր կառավարութեան ստգտան

ելով այս բանի վերայ՝ Ֆրանսիացի Գեներալ Պրօկուրօր {Դէ} -Մօնկլարը իւր շարադրութեան մէջ " Compte rendu des

մ է աղջիկը, - սպիտակ բեդանայ թթենուցն ա: - {Դէ} ՛, տա՛ր, դէ՛, տա՛ր, - շարունակում է Հեթումը, -

սպիտակ բեդանայ թթենուցն ա: - Դէ՛, տա՛ր, {դէ} ՛, տա՛ր, - շարունակում է Հեթումը, - ճիճուները սով

, այն ժամանակ հին պարսպի մնացորդը կը հանդիպի քեզ {դէ՛մ} յանդիման՝ Քասաղի առուի վրայ։ Թէ ո՞րքան երկայնւո

ուրքի ասածի պէս. մասգարալըք փարայ իլեն փուլ իլեն {դէիլ} տըր: Տտես թէ ինչ է պատմում Հայմը Հեգելի բեր

րպէս ուսանող բժշկականութեան։ Բժշկական Ֆակուլտէտի {Դէկան} եւ ուսուցչապետ Անքէ վարդապետը իսկոյն սիրեց նորան

ատասխանւոյ Բարսեղ քահանային Պոպովեանց՝ հրամայէ ի {դէմ} այնր տալ զապացուցութիւն ըստ որում պատասխանի կամ ա

նդէն զաւուրս իբր զչորս ի 10/22 ամսոյս ելի անտի եւ {դէմ} եդեալ, յերեկն, որ էր 11/23, մտի ՚ի Լոնդոն, ու

ութեան, որպէսզի նոքին շարժեալ յազգասիրական ոգւոյ {դէմ} դիցեն չուել 'ի Հնդիկս եւ, յանուն ազգի մերոյ 'ի Ն

ւ մէջ, իսկ թէ ընդունիս մեր կրօնը, այն ժամանակ, {դէմ} յանդիման տեսանելով ամենայն բան, կը ճանաչես իմ քա

ն համախոհաց վրայ քիչ մը խօսինք ու ազգայնոց կամացը {դէմ} եւ մեր աչաց առջեւը, տներուն մէջ ելնել մտնելով,

Բայց ինչո՞ւ մեր նպատակէն շեղելով՝ ուխտերնուս {դէմ} ըրինք. մեր գրութեան հիմը եւ միտքը դատել կամ պատա

զատութեան անունով, պատերազմ բացեց հարաւային մասի {դէմ}. քանզի այս մասը չէ յօժարում վերցնել իւր միջից մա

վ Պօլիս: Այս է նորա միակ հնարը, որով կամենում է {դէմ} դնել Պօլսի դրամական հոգեվարութեան: Թիւրքիոյ կառա

, տասն ոյժը ի՞նչ կարող է օգնել, ի՞նչպէս կարող է {դէմ} դնել միլիոնաւոր ժողովրդի կարօտութեան: Եւ մի՞թէ կ

տարել, նա ունի իւր ներսում ոյժ եւ զօրութիւն, որ {դէմ} է գնում արտաքին աւերիչ ոյժերի ազդեցութեան եւ քանի

չ ոյժերի ազդեցութեան եւ քանի որ կարողանում է նոցա {դէմ} դնել, պահպանում է իւր անձը՝ ապրում է: Բայց երբ

ում է հաւասարակշիռը, երբ էակը չէ կարող իւր ոյժով {դէմ} դնել արտաքին ազդեցութեանց, նա չէ կարող պահպանել

բռնակալութեան ընդդէմ: " Ազգութիւնն է միակ հնարը {դէմ} դնելու նաեւ լուսաւոր բռնակալութեան, եթէ միայն բռ

չում տխրադէմ, - Ասում եմ ես կոյսին ` կանգնած նրա {դէմ}, - Միթէ ցաւն այդ քեզ մինչեւ այդ անծանօթ Դրաւ քո

նութեան Ճզմել կզակը սանձով, Եւ կամ նրա զօրութեան {Դէմ} դնել իր թոյլ կրծքով. Բնութիւնն ինչո՞վ է շարժւում

րեալ հոգւով, եւ մտօք, եւ մարմնով, մի անձն, մի {դէմ} եւ միաւորեալ մի բնութիւն"։ Յայսմ խոստովանութեն

նի յինքեան զհոգի, այլ՝ ուրոյն անձնավորութիւն եւ {դէմ}: Իսկ Քրիստոս չասաց մեզ, տուեալ զհացն կամ զգինին

Նուիրական մեր նշան, Թո՛ղ փողփողի թշնամու {դէմ}, Թո՛ղ կործանուի Աւստրիան: Ինչք

նքը պէտք է գործ դրուէին Յիսուսեան աբեղաների կարգի {դէմ} զինուորուող վարդապետների պիտոյքի համար: Այդ գործ

րդինալին քաջ յայտնի էր, որ Հռոմի ժողովուրդը նորա {դէմ} վեր կը կենաս, եթէ նա առանց որեւիցէ օրինաւոր պատճ

ուցիչ անցքը, որ պատճառ տուեց ժողովրդին կարդինալի {դէմ} վեր կենալու Դու իմացա՛ր, թէ ի՞նչ դարանագործ

վերակացուին, գիտես թէ ի՛նչ մեքենաներ լարեց նոցայ {դէմ}, եւս առաւել պաշտօնաւորներին: Միշտ յուսադրում էր

թէ այն անմիտը զգաստանար մի փոքր, որ ճշմարտութեան {դէմ} պատերազմելը ամենեւին անօգուտ էր եւ խթանի դէմ աքաց

թեան դէմ պատերազմելը ամենեւին անօգուտ էր եւ խթանի {դէմ} աքացողը պիտի միայն իւր ոտքը վիրաւորէր. այս չէ՞ր

ումը, ինչքան ունեցաւ: Հռոմի ողջ ժողովուրդը նորա {դէմ} վեր կացաւ, երբ որ իմացաւ նորա անպատշաճ վարքը եւ

խակալութիւնները, որ ունէր տարեւոր ժամանակով նորա {դէմ}: Այս բոլորիս պատճառն այն էր, որ պապը մի ժամանակ

տակին, յետոյ մեծամեծ տհաճութիւններ յարուցին նորա {դէմ}, տեսանելով, որ նա ճշմարտութեան հետեւող եւ անկա

րունակեց իւր գիտեցածը, մինչեւ բարեմիտ մարդիկ իւր {դէմ} զինուորելով, արձակուեցաւ իւր պաշտօնից: Սորա անխ

է գործարանի դուռները փակել այն կէս գիշերին նոցայ {դէմ}: Սոքա աշխատում են ներս թափուիլ, նոքա ընդդիմանու

միաբանուեցան հասարակաց հետ եւ վերկացման կարդինալ {դէմ}: Թէպէտ ես շատ աշխատեցի իմանալ, թէ այս անց

ն սուրերը այդ վարդապետութիւնքը հնարողների սրտերին {դէմ} դարձնելով, նոցա աղեղները փշրեցին, եւ իրենց փրկ

նոր ուրեմն բնութիւն ինքնին ախոյեան յարուցեալ ընդ {դէմ} ողորմ տգիտութեան՝ բանայ ոսկեղէն մատամբ զմուտ նոր

(պարեգօտաւորք Հայոց) որպէս ի վերայ թշնամւոյ ընդ {դէմ} զինեցան՝ ասելով. " Ահա ո՞ւր գայ միւս թարգմանն "

գի կալուածքը Ֆրանսիայի մէջ պիտոյ է խլուէին պարտքի {դէմ} ։ Բայց Յիսուսեանք պատասխանեցին, թէ Հ. Լաւալլետը

ւ ի վերջոյ մուծելու նրա մէջ այնպիսի բաներ, որոնց {դէմ} վերջին դէպքերի ընթացքում շարունակում էր բողոքել ա

սպէս թէ այնպէս ընդհանուր կարծիքը ուղղուած է դրանց {դէմ}, եւ մտքերի ընթացքը խոստանում է նոր արհաւիրք: Յա

խորհուրդը իր եղբօր ընդդէմ, եթէ չկարողանար յայտնի {դէմ} դնել նորան, գէթ ծածուկ տեղեկութիւն կը տար իր եղբ

եւ նորա գործի մէջ. բնութեան զուգակշռող հիմնական {դէմ} է այդ կատարելութեան գաղափարը այնպիսի մեծ բան է,

առանց եար քուն չի գալիս: Ոչխարն արել եմ բակը, - {դէմ} տուել սելի ակը, Ով իմ սիրածը առնի, - չի վելի (վ

շանթարգելը, որ հազար տարի Մասիսի նման ապառաժ էլ {դէմ} անէիր կայծակին, կարո՞ղ էիր քեզ ապահովել նորա հար

մ է մի չնչին երկաթի կտոր։ Յայտնի է, թէ, Մասիսը {դէմ} դնելով կայծակին, մի անգամ խելքիդ նստեցրել էիր,

համեմատելով մեր մէկ թիզ Մասիսը։ Բայց երկաթը, որ {դէմ} ես անում նորան, այնտեղ քո խորհուրդը բռնանալ չէ բ

ի ազդեցութիւնից, քանի որ կորուցել էր այդ ուժերին {դէմ} դնող անձնապահական զօրութիւնը, կեանքը, որ անդադա

նգատելու (Բէգզադէն բնակւում էր Պօլիցմէյստերի տան {դէմուդէմ} ): Բէգզադէն, լսելով տղայի սպառնալիքը, սկսում է

լ էր իմ յիր ինչ յանցաւոր: Այլ այն ամենայնիւ ես ի {դէմս} պահանջողութեանց նորին սրբութեան տուեալ եմ զիմ պատ

է Ադամ Եւ առ սերովբէն բարբառի, Ժպիտ ի {դէմս} առ վայրկեան Փայլեալ շողայ դժպհի. - Որ

տութեանց, որովք լցեալ է Եւրոպա: Գիտեմք քաջ թէ ի {դէմս} ածիցեն մեզ զքաղաքական կենդանութիւն նոցա, զբազմու

րը: Այս ժողովները պատասխանատու էին ազգի առաջ ` ի {դէմս} նրա պատգամաւորների: Միւս ժողովները - ուսումնական

խտաճուն Յագչի ոչ թերաքամեալ Եւ ընձուին {դէմք} քաջարւոյն: Մեղկութի՞ւն ինչ իցէ այս, Կ

փայտաշեն եւ կեղտոտ տների տեսքը, առաւել եւս տխուր {դէմք} էին ցոյց տալիս, թրջուելով սեւանալուց եւ օդի միգա

յել։ Ս տառը չպէտք է ընդունել այստեղ որպէս առաջին {դէմք} ցոյց տուող, այլ որպէս բանի մօտաւորութիւնը, ներկ

ախ, հերիք է, շատ անգամ, եթէ եղանակ, ժամանակ, {դէմք} եւ թիւ ցոյց տուող վերջաւորութիւնը մէկ անգամ երեւի

ց են տալիս գործողութիւն, բայց եղանակ, ժամանակ, {դէմք} եւ թիւ նախընթաց բայի վերջաւորութեան ուժով, ինչպէ

ուլ, հաշտիլ, որոնք իրենց ծայրի տառերը, միմիայն {դէմք} ցոյց տուող տառերով փոխանակելով, ինչպէս՝ մ, ս,

կը տարբերվում է այդ անուններից նորանով, որ միայն {դէմք} ցոյց տուող տառեր առնելով՝ իր վերջը կատարելապէս բ

մրրիկը քեզ եկաւ հիւր, Փոխվեցաւ շուտ սիրուն {դէմքդ}, չկայ հանգիստ քեզ եւ դիւր, Ուղեւորը ղեկը

ԱՐԲԱՏ Ցնծա՛յ, Արբատ, ուրախացի՛ր, շքեղ {դէմքդ} փայլեցուր, Որ Արցախից եկաւ քեզ մօտ Գասպարեա

իրական.. Ցնծա՛յ, Արբատ, ուրախացի՛ր, շքեղ {դէմքդ} փայլեցուր, Որ Արցախից եկաւ քեզ մօտ Գասպարեա

ւ ուղղուած։ Ղազարապատից դուրս գալով, եթէ իսկոյն {դէմքդ} շրջես արեւմուտք եւ աջ կողմդ Սրբազնագոյն Սիւնհոդոս

երութիւններ ունենալով թուրք կառավարութեան ազդեցիկ {դէմքերի} հետ, իւրացրել են իրաւունք ` խառնուելու հայկական

էր մարդոց։ Իսկ այն օրից, երբ նա թողեց նորանց եւ {դէմքը} դարձուց դէպի բնութեան հիւրընկալ գիրկը, յարաբերու

ն: Ազգութիւնը է ազգի անձնաւորութիւնը, ազգի {դէմքը} ։ Միլիոնաւոր մարդիկ կորուսանում են իւրեանց անհատա

էս եւ ծանր նստած իւր տեղում, կէս մի թթուեցնում է {դէմքը}, տհաճութիւն զգալով մեր խօսքերի մռայլոտ կերպարանք

Անզօր ձայներ բերնից թողնել, Երբ մահու {դէմքը} տեսաւ։ Զո՛ւր է, չի լսիլ քո ձայնը, Հե

րզ նշաններ. Գիրսաս էր անուն։ Փառահեղ {դէմքը} ծեր մարդոյ, ուրախ, Սկսաւ բարբառել հոգով ան

դեւ"։ Այս տխուր պատմութիւններից յետոյ, մեր {դէմքը} դարձնում ենք դէպի Կրօնական ժողովը եւ իբրեւ անդամ

ոտ ատամներով եւ անտանելի բերանի գարշահոտութեամբ, {դէմքը} կնճռuծ, ունքերը կիտած: Գլուխ տուեց սատանային եւ

օսեց, որ, ասես թէ, նորա բոլոր շարժողութիւնքը, {դէմքը}, աչքերի փայլը, ձայնը, եւ այլն, եւ այլն, ամեն

ը: Կոմս էմմանուէլը բոլորին ողջունելուց յետոյ {դէմքը} դարձուց դէպի օրիորդ Մարիամը եւ ասաց․ - Ես յատկապէ

արճութիւն, դորա հակառակ մթնում եւ մթնում էր նորա {դէմքը}, որքան երգը մօտենում էր վերջանալուն: Նորա հեղին

նայում էին երեքը միասին պտուկին. գլխաւոր պառաւի {դէմքը} առաւել զարհուրելի էր նորա գլխի անդադար ցնցուելուց

ար է, որ իւրաքանչիւր բայի իւրաքանչիւր ժամանակը, {դէմքը} եւ թիւը գրվեն առանց էական բայի։ Բայց մենք տեսնու

առում բայեր են եւ ամբողջ բայական զօրութեամբ, որի {դէմքը}, թիւը եւ ժամանակը երեւում միայն նախընթաց գնում է

, եթէ հարցնողը իր խօսքի բայով ցոյց տայ ժամանակը, {դէմքը} եւ թիւը, պատասխանի մէջ կարելի է բայերը դնել առան

քաջ ներկեր, Որ կարենամ նկարագրել Նորա {դէմքի} ճիշտ պատկեր: ՚Ւ հիւսած մազերն թուխ-թո

Բայց ո՛րքան ստեպ լուսաւորում ես Ուրախ {դէմքի} տեղ մի տխուր երես: Քեզ խոր տխրութեամ

րտ կտրատող հարցմունքի պատասխանը լինում է Աբովեանի {դէմքի} տխուր գծագրութիւնը եւ արտասուքը, որ փայլում են ն

ր տէր սատանայի մօտ: Սատանան նկատելով Լուկուլլոսի {դէմքի} փոփոխութիւնը, իսկոյն հարց արեց. - Ի՞նչ լուր

երեսին դժոխքի օգտի համար, վախճանել է: Սատանայի {դէմքի} վերայ փայլեց մի ժպիտ եւ ետեւի ոտքով ականջը քորելո

քարեանցը, այս իւր յառաջաբանով, այլեւ ձեռների եւ {դէմքի} շարժուածքով մի այնպիսի ձեւ ցոյց տուեց պ. Մարկոսի

անացի արեց. նորա ինքնաբաւականութիւնը երեւեցաւ եւ {դէմքի} ուրախ ցուցակութեան մէջ, որ համարեա թէ գտանւում է

մազերով, բահը ձեռքին փորում էր... Նորա խոշոր {դէմքի} գծագրութեան հանդարտութենից երեւում էր, որ շատ սա

մի ձայն լսելու, միմիայն նայելով խօսողի բերանի, {դէմքի} եւ ձեռքերի շարժողութիւններին, խուլը կարողանում է

: Թիւթիւնճի-Օղլուն բանի տեղ չդրեց Շահումեանցի {դէմքի} փոփոխութիւնը. պատճառ, նա նորա հարցմունքը եւս հա

ռեց ծխաքարշը, լցրեց թաբակով եւ սկսեց ծխել. նորա {դէմքի} վերայ երեւում էր իսկոյն մի տղայական հպարտութիւն,

պառաւի երեսին, հասկանալ կամելով նորա միտքը նորա {դէմքի} շարժողութենից: Նոցա ձեռքի թաթերը, չոր, ինչպ

ներս մտաւ եղբօր մօտ: Նա զարմացաւ տեսանելով եղբօր {դէմքի} փոփոխութիւնը եւ առաւել եւս զարմացաւ, լսելով այս

Սերովբէին եւ ասում, Եւ մի վայրկեան լոկ ` դժնէ ` {Դէմքին} ժպիտն է փայլում. " Դո՛ւ, որ մարդ չես հողանիւթ,

ան կերպարանքից, ինչ օգուտ Փարիզի փառաւոր եւ զեղխ {դէմքից}, Բեռլինի եւ Գերմանիայի մտածող եւ փիլիսոփայական պ

է հասարակութիւնը: Թատրոնի դուռի մօտ ցած է դնում {դէմքից} այն դիմակը, որ աշխարհի սուտ դասակարգութիւնքը դրե

, իսկոյն, տեսածի պես, այս դեւը կը ճանաչէր նորա {դէմքից}, թէ՛ սա չար ոգի էր խռովութեան, ապստամբութեան եւ

գլուխը կախած, անձրեւից թրջուած եւ բնութեան թթու {դէմքից} տխրած մի մարդ, միջահասակ, թուխ, սեւ աչքերով,

Փառաբանւո՜ւմ էր Աստուած: Անդ վեցթեւեան երկուսով {ԴԷմքն} է սքողում սարսափած, Ոտքերն ` ցածի թեւերով, Միջի

որամիտ։ Մահն իւր գործը կատարած Մեծատան {դէմքն} այլանդակեց Երկու աչքն էլ թողեց բաց։

աքրելու իւր անձը, որպէս զի արժանի լինի լուսափայլ {դէմքով} մասնակից լինել եւրոպական մարդկութեան բարիքին: Եթ

եսայ..... ես նորան, Մի գունաթափ, տխուր {դէմքով} ուրուական: Մի ծանր մուրճ բռնած էր պի

տք երեւելի էր։ Արեւն, երբ որ գեղեցիկ {դէմքով} Հորիզոն ի վեր խաղում է փառքով, Առաջին

գաթից իջանում է ցած։ Ուրախ ու փայլուն {դէմքով} մօտեցաւ, Անունս, ազգանունս իսկոյն հարց արա

եւագլուխ մի մարդ մեր ներս մօտ վազեց, Կատաղի {դէմքով} նայեց չոքածին Եւ նորա կողքին ինքն եւս չոքեց

Ընծայիր նորանց քո բարեկամին, - ասաց սատանան թթու {դէմքով}. - ինձ հարկաւոր չեն քո շարադրութիւնքը, այլ ցանկ

ը մէկ մասն բանի է, որ ցոյց է տալիս անել կամ կրել {դէմքով}, ժամանակով եւ այլն։ Գործ բայ չէ, այլ՝ անուն,

ւնքի մէջ գործ է դնում բայը եղանակով, ժամանակով, {դէմքով} եւ թվով, ինչպէս " ինչ են անում ", Կիրակոսը կարո

հին լեզուին, օրինակ՝ բերեմ բայի կատարեալի երրորդ {դէմքում} ասում էին ի բեր փոխանակ եբեր, նոյնպէս դնեմ-ի կատա

բայ է եւ ցոյց է տալիս անելու գործողութիւնը առաջին {դէմքում}, որոշեալ եղանակով, ժամանակով եւ թըվով։ Անելը կ

մէջ մի բայ իր մի որոշեալ եղանակում, ժամանակում, {դէմքում}, թվում, պահում է իր կազմուածքը անխախտելի, անթե

րիմ հեթանոս Մօհանայ բաբուն եւ իմ սարքար Պալիչերեն {Դէյն}, ամսական վարձիւք պահեսցէ յիշեալ իմ տեղակալ օրդեն

Ու անշարժ աշխարհը մեռեալ ծով ասեց, Նորանից {դէն} դաշտումը դեղնագոյն Նեղոս ` Թագաւորների դամբ

նդէի, ումն ուզէի կը շինէի, ձիս որ դհովն ուզէի, {դէնը} կը քշէի, հիմի մովրովը գալուս, թէզով իշխանն ա գն

այն է ի 1 նոյեմբերի, ընդ երեկո մեկնեցա ի Թիֆլիսէ {դէպ} ուղիղ ի Փօթի եւ անտի ընդ Սեաւ ծով է Կոստանդնուպոլ

ացեալ առաւել քան կիսդարեան բազմութեամբ ամաց, եթէ {դէպ} լիցի ինձ դիմել առ վսեմապատիւ ընդհանրական նահանգապ

ւթեան վերայ, եւ գրեթէ ատելութեան աչքով նայում էր {դէպ} ուղիղ նորա աչքերի մէջ: - Ինչու՞ այդպէս շփոթ

, Թող անսէրը անհաւատ: Բ. ԴԷՊՔ Ալպեան լեռներից {դէպ} վայր սահելով Ուղեւորւում եմ դէպի Ֆրանսիա, Տանջ

ի տեսքով: Մեքենաները վիթխարահսկայ Ծխում են ահա {դէպ} երկինքն ի վեր Ու բարձրաղաղակ սուլում, ձայն տալի

, դէպի՜ Փարիզ... Եւ շտապում են նստած կառքերում {Դէպ} ազատութեան չքնաղ օրօրան, Դէպի սուրբ սիրոյ հայրե

կի Թովիչ դայլա՜յլն է հնչում, Եւ սերովբէն թեւապար {Դէպ} աստղերն է սլանում, Անցնելով հուր այն կամար ` Արա

ելով Կայծը կիզիչ բոց-կրակ Այն ծխացող սեղանից, Եւ {դէպ} երկիրը ` արագ Ճանապարհւում է նորից. Ադամն ոչինչ

գ-զոյգ Կրքով վառուած, խայտ ի խայտ Փախչում վայրեր {դէպ} ծածուկ, Թէ ինչո՞ւ... - չի՛ ասւում այդ: Այն,

թէ ի բարւոք ի կիր առնուլ զայսոսիկ անօթս, ազգն ի {դէպ} ժամ ու կարէ յարուցանել զկոթող ազգային պարծանաց ի

ի եւ զհետեւանսն, քաջայոյս եմք, եթէ ազգ հայոց ՚ի {դէպ} ժամու լուիցէ ձայնից ազգային նահատակաց, եւ խրախու

խօս, Շարժեց երկինք ու գետին, Արարատից {դէպ} Արագած Բիւր արձագանգ խաղացին։ -

պա ո՞վ է գիշերը, որ երբեմն սրտադող Վազում է {դէպ} այն շիրիմ, կամենում է մտնել հող... Արդեօք

իւրասիրութենից շարժուած, քան թէ պարտականութենից {դէպ} ի մեր արժանաւորութիւնը, որ բնաւ պահանջողութեան յ

ել, նոյնպէս եւ անկարելի է չարութիւն դարձած մարդս {դէպ} ՚ի ուղղութիւն ածել: Այսպիսիները այն խորհրդով դու

Ես շատ նայեցայ... բայց մեր նաւն արագ Վազեց {դէպ} յառաջ... կորաւ իմ աչքից... Եւ այլ միւս

Այլեւ ժամանակն [ինքնին] սկսանի ճանապարհ յարդարել {դէպ} ի նոր հայախօսութիւն՝ որոյ հետք ահա նշմարեալ եղեն

որովք բարձր ի գլուխ պանծան Եւրոպացի մանկտիք: {Դէպ} եղեւ մեզ երբեմն խօսիլ ընդ ուրումն հնասիրի (որ շա

արհում։ Յիսուսեանք միեւնոյն դրութեան մէջ էին {դէպ} ի Հնդկաց շռայլութիւնը, զանազան վիճակները եւ հազա

այնտեղի բնակիչքը, եւ անհաւանութենովը, որ ունէին {դէպ} ի Յիսուսեան քարոզիչքը, արգելք էին Քրիստոնէութեան

շտպանել իր ընտանիքը, կերակրել նորան եւ առհասարակ {դէպ} դնել մի կոպիտ ուժի, եթէ սա որեւիցէ կերպով կամենա

ր եփած հացը, որ աւել սննդարար էր եւ ձեռքը պարզէր {դէպ} 'ի քարացած հացը, որ յառաջ քան ստամոքսը գնալը բոլ

րիտը ասեմ, որ իմ կառավարութեան բոլոր մասներից քո {դէպարտամենտը} սռաւել բարեկարգ է: - Ձեր մռայլութիւնը մեծ շն

ջեան, ընդ երեկս ՚ի 1 նոյեմբ. մեկնեցայ ի Թիֆլիզէ {դէպի} Փոթի, եւ անտի, թէեւ բազմապատիկ նեղութեամբ, այլ

էի համար ճշմարտութիւնը շատ անգամ ճանապարհ է բացել {դէպի} գլխապարտութեան սիւնը (էշաֆօդ), շատ անգամ հանել

տած իմ սենեկի մէջ միայնակ, նայում էի պատուհանիցս {դէպի} դուրս: Աչքս ոչինչ այլ բան չէր տեսանում, բացի պա

վերարկուի մէջ, այս սաստիկ անձրեւի տակով վազում է {դէպի} իմ տան կողմը: Ես ամենեւին չկարծեցի, թէ իմ մօտ է

ուն, կամ գուցէ ինքը դրացիս է, որ վերադառնում էր {դէպի} տուն՝ մի շատ հարկաւոր ընտանեկան գործի համար դուր

լսում եմ՝ դուռիս զանգակը զարկեցին... Ծառաս գնաց {դէպի} դուռը եւ մի քանի վայրկեան ուշացաւ: Լսում եմ մի խ

- Լսի՛ր, - աղաղակեց Պ. Բէգզադէն՝ աջ ձեռքը {դէպի} յառաջ պարզելով օդի մէջ, - այսօր քնած էի ճաշից յե

ում էր Ղրիմեցի Հայերին, երբ սոքա գաղթեցին Ղրիմից {դէպի} Դօն գետի ափը՝ Ազովից ո՛չ շատ հեռի, եւ նոքա, քա

Ք. Առաջին. Ձեր ներկայ տեղափոխութեան միջոցին {դէպի} Ազովեան գաւառը, փոխադրել Ղրիմից ՄԵՐ ծախքով այն ձ

միտրիյ Րօստովսկիու ամրոցին, ինչպէս դորա սահմանքը {դէպի} Դօնու զօրքի բնակատեղին որոշուած են՝ թողնելով դոր

այն գետի սահմանից ընկնում էր այդ հողաբաժնի մէջ՝ {դէպի} վեր Թեմերնիկ գետի բերանից: Բայց եթէ ձեր բնակութե

ն օգտի եւ շահի համար առանց որեւիցէ հարկատուութեան {դէպի} ՄԵՐ գանձատունը: Երրորդ. Թագաւորութեան բնակի

չափերով ձեր բնակութիւն հաստատած տեղերում, բայց, {դէպի} Ռուսսիայի ներքին քաղաքներ դուրս հանելով, կարող է

րը եւ ցոյց տալու համար ՄԵՐ մշտական բարեհաճութիւնը {դէպի} Նախիջեւանի Հայոց հասարակութեան անյողդողդ հաւատարմ

արանքը, մինչ արիւնը առատութեամբ վազում էր մարմնի {դէպի} այդ սահմանքը, արդէն մեծ յաջողութեամբ ձեռնտու են

րան եւս ջրացած լինելով, հասարակ տենդը փոխելու էր {դէպի} ջլային (feb. nervosa): Ո՛վ կարող է երաշխաւոր

ի անունով վանքը գտանւում է Նախիջեւանից եօթն վերստ {դէպի} հիւսիս հեռաւորութեամբ՝ մի բաւական բարձր ապառաժեա

րոված ուտելու համար: Վանքի սարից որ ցած ես գնում {դէպի} աջ, վանքից կէս վերստ հեռաւորութեամբ, կամ աւելի

անցանէ այն նեղ եւ փշոտ ճանապարհից՝ դիմելու համար {դէպի} ճշմարտութեան կենդանարար աղբիւրը՝ Յիսուսի Քրիստոս

ի սպասաւորութեանը, քարաձիգ եւ նետաձիգ էին լինում {դէպի} միւս բաժինը, որի դրօշակի վերայ լուսեղէն տառերով

շմարտութիւնը, ուրեմն եւ երկբայութիւն չկայ նորա՝ {դէպի} ինձ բարեկամութեան մասին, իսկ եթէ չէ հասկանալու ե

եամբ պատասխանելով՝ արդեօք բորբոքելու չէի՞նք նոցա {դէպի} մեզ ատելութեան փայլակները։ Ի՛նչ փոյթ, միանգամ ա

էրքը եւ միւսները մնալու են նոյն յարաբերութեան մէջ {դէպի} մեր ազգը, որպիսում գտանւում են այժմ: Ապա եթէ ազ

շրջապատող բնութիւնը տրամադրում էր սիրտը եւ հոգին {դէպի} մելամաղձութիւն, առաւել կարօտ է մխիթարութեան, քա

որձերի հետեւանքը շատ անմխիթար են, վերաբերութեամբ {դէպի} նոցա գործադրութիւնը որոշեալ ցաւերի մէջ։ Լինդմանը

որհուրդը եւս, որ տալիս էինք մի մարդու, ամենեւին {դէպի} չարը գործ դրուելով, չեն հասանում իւրեանց բուն նպ

՞ս չսիրես այդպիսի մի մարդ։ Ճշմարիտ, եթէ Ղզլարից {դէպի} Րեդուտկալէ երկաթի ճանապարհ լինէր, անպատճառ, կնք

փափագով դիմեցին Աթէնք, Ալեքսանդրիա, Բիւզանդիա, {դէպի} յունական դպրոցները, եւ թէ այդ երանելիքը չեն ասել

տիպել էր Սուրբ թարգմանիչներին աշակերտներ ուղարկել {դէպի} յունական դպրոցները, որ ՚ի լեզու պանծալի եւ ստոյգ

ների եւ իշխանների բարեկամութիւնը կամ թշնամութիւնը {դէպի} ինձ. ոչինչ յարակցութիւն չունիմ նոցա հետ, եւ եթէ

ձակած իւրեանց ձիւնի պէս սպիտակ թեւերը, թռչում են {դէպի} անմահութեան տաճարը... Թռչում են վերեւից, բարձրի

ու տառապանքի միջոցին, ողորմելի ձայնով բողոքում է {դէպի} իւր դուստրը, յանձնում է նորան իւր մահու վրիժառու

նրիկօյին իւր եւ մօր գլխի անցքը: Մանրիկօն գնում է {դէպի} վանքը եւ տեսանում է, որ երիտասարդ կոմսը խօսում է

շղթաներով կապած տանում են Մանրիկօյի տան առաջեւից {դէպի} բանտ, որդին տեսանում է նորան եւ վազում է փրկել,

իսի մէջ: Եւ այսպէս, սիրելի՛ Հայք, յառա՛ջ, {դէպի} յառա՛ջ, եւ մի հատ աւազը կորած չէ սարի ահագին կազ

մ է մի խոնաւ եղանակ՝ մարդու կազմուածքը տրամադրող {դէպի} մի անտանելի Ռեւմատիսմուս: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել

համար այդ մի փոխանցական միջոց էր կոշտ խստութենից {դէպի} քաղցր մեղմութիւն: Բայց այս մխիթարութիւնը հիմ

՝ ի՛նչ չար հոգի դրդեց ինձ դուրս գալ Րեդուտկալէից {դէպի} Կովկասու սարերը... Ի՛նչ ծածկեմ պատճառը, մի փոքր

գնում: - Գալիս էի Ռուսսիայից՝ Րեդուտկալէից {դէպի} ձեր իշխանութեան սահմանը: Գուցէ ձեզ յայտնի չլինի

ութեան եւ մեր կրօնի վերայ, կէս մի իմ ատելութիւնը {դէպի} նորա ստրկական կրօնը, դէպի նորա անձը, որպէս դէպի

կէս մի իմ ատելութիւնը դէպի նորա ստրկական կրօնը, {դէպի} նորա անձը, որպէս դէպի մի բռնակալ եւ թշնամի Ռուսս

դէպի նորա ստրկական կրօնը, դէպի նորա անձը, որպէս {դէպի} մի բռնակալ եւ թշնամի Ռուսսիայի, որի խաղաղ քաղաքա

պա ուրեմն առանց ամենայն վնասի ինձ պիտոյ է արձակէք {դէպի} իմ աշխարհը, որովհետեւ ամենայն իշխանութիւն՝ չարա

ծատուն բարեկամք, ինձ արժէ միայն մի նամակ արձակել {դէպի} Պետերբուրգ, այնուհետեւ աւարտուած էր քո ասպարէզը

ան օգտին, այդ միջոցին, մանաւանդ, վեր բարձրացան {դէպի} երկինք իմ ջերմեռանդ աղօթքի խունկերը, եւ Ամենաբար

ջունում եմ: Նա, փոխանակ իմ ողջոյնը ընդունելու, {դէպի} երկինք վեր բարձրացրեց իւր նիհար ձեռքերը եւ վշտահա

ալ ինձ շրջապատող բնութիւնը եւ վեր բարձրանալ մտքով {դէպի} քեզ: Այս խօսքերը ասաց՝ առանց ուշադրութիւն դ

իստ բարոյականութեան սկիզբը: Մի՛թէ մի քայլափոխ չէ {դէպի} լուսաւորութիւն, եթէ սորա պաշտպանքը հրատարակեն սո

հիւանդամիտների եւ չարագործների մահու չափ ատելի, {դէպի} քեզ եմ դառնում եւ խնդրում եմ քո մեծահոգի ներողամտ

ած է աւելի բարձրաստիճան ջերմութեան, լուծանւում է {դէպի} զանազան բաղադրութիւնք, որոնցից մինը է նաւթը: Սա

լճերը: Բայց այն շոգիքը, որ ճանապարհ ստացել էին {դէպի} երկրի մակերեւոյթը մի վուլկանական ճեղքուածքի միջով

լով ջրի կամ մի աւելի սառն շրջակայքի, հասանում են {դէպի} վեր շոգու յատկութեամբ, եւ հերիք է մի լուցկի մօտե

ամանակ, անտարակոյս, շոգին կը լուծանուէր դարձեալ {դէպի} հեղուկ մարմին՝ նաւթ: Այս համառօտ ծանօթաբանութիւ

մէջ. ահա, այսպիսի գրուածք պիտի առաջնորդեն ազգին {դէպի} լուսաւորութիւն: Բիւր անգամ ցաւելի երեւոյթ:

երսայլի բնակիչքը եւ այցելուքը միշտ վիրաւորուել են {դէպի} սիրտը Աստղկի որդու նետերից... Այն ամայացած տ

այն ժամանակից, երբ ֆրանսիական ազգի սիրտը ցրտացաւ {դէպի} Լուդովիկոս Տասնեւչորսերորդը: Այս ցրտութիւնը հաւա

աձայնութիւն: Ազգի միութիւնը եւ ազգային անդամների {դէպի} իրեար ունենալու եղբայրական եւ հարազատ արենակցութե

հրդով կատարուած աղօթքները չեն անցանում մթնոլորտից {դէպի} վեր: Բուն ազգային անուանուած վարժարանը գտանւ

է մեր՝ այնտեղ գտանուած ազգայինքը շատ դիւրավառ են {դէպի} այսպիսի գործեր, որ յետոյ շիջանում են շուտով՝ չլ

ատը, երկնքի վերայ՝ ծիածան, եւ աղաւնին թռչում է {դէպի} տապանը: Երկու հրեշտակ, որոնցից մինի գլխի վերայ

մբ: Գլխաւոր խորհուրդը " Ընծայի " յորդորել Հայերը {դէպի} միաբանութիւն, բայց այս միաբանութիւնը արգոյ ծերու

իւր խոստմունքը: Ազատ գրատպութիւնը մեծ քայլափոխ է {դէպի} յառաջադիմութիւն, եւ ամենայն մարդ, որ կարող էր ո

ւնչը, որ աշտարակի օրերից բաժանուածքը միաւորում է {դէպի} մի կապ եղբայրակցութեան եւ սրտակցութեան։ Նա է այն

գեւորների կողմից նզովքի շանթեր եւս տեսանում ենք՝ {դէպի} մեզ արձակուած, բայց այդպիսի շանթերը փութով շիջան

պարոնը իւր ապրանքի հետ միասին հեռացած էր քաղաքից {դէպի} վաճառահանդէսը, Բէգզադէն միւս օրը գնում է վաճառափ

եռին, եւ ասում է, որ չհամարձակուի ուղարկել տղան {դէպի} իւր վաճառանոցը կամ դէպի իւր աշխարհը: Եթէ, որեւի

համարձակուի ուղարկել տղան դէպի իւր վաճառանոցը կամ {դէպի} իւր աշխարհը: Եթէ, որեւիցէ կարեկցութիւն ցոյց տալ

Տղան հաւատացած է, թէ շուտով ինքը եւս գնալու էր {դէպի} այնտեղ, ուր գտանուելու էր իւր պարոնը: Բէգզա

երկու օրից յետոյ պիտոյ է միասին ճանապարհ ընկնէին {դէպի} Մ..., հարցանում է տղայից, թէ չունէ՞ր արդեօք եր

ր. մնում է միայն այս գազանական անգթութեան ընդդէմ {դէպի} երկինք բողոքել: Մի քանի բարեսիրտ Հայեր, խղճ

ովում են մի քանի մանէթ եւ ճանապարհ են ձգում նորան {դէպի} այն քաղաքը, ուր էր Բէգզադէն: Եօթներորդ՝ Բէ

հոգով եւ սրտով Հայութիւն եւ երրորդ՝ անձնազոհ սէր {դէպի} ազգութիւնը, դէպի մեր ազատ կրօնը: Աշխարհը յա

ութիւն եւ երրորդ՝ անձնազոհ սէր դէպի ազգութիւնը, {դէպի} մեր ազատ կրօնը: Աշխարհը յառաջ է գնում, վերս

անկացողի ձեռքից, հանում է ցեխից եւ ապականութենից {դէպի} վեր, դէպի մի երջանիկ կեանք: Մեր ազգը վաղուց

ռքից, հանում է ցեխից եւ ապականութենից դէպի վեր, {դէպի} մի երջանիկ կեանք: Մեր ազգը վաղուց մոռացել է

ոսական կեանքին, Լուսաւորչի ձեռքով դատապարտուեցան {դէպի} կորուստ, դէպի կրակ՝ առանց ամենեւին խնայելու, կ

, Լուսաւորչի ձեռքով դատապարտուեցան դէպի կորուստ, {դէպի} կրակ՝ առանց ամենեւին խնայելու, կորան, կործանու

վ այն յարգութեանը, որ Ռուսաց Թագաւոր Կայսրը ունի {դէպի} ամենայն Հայոց Վեհափառ Կաթողիկոսը: ԺԴ.

բոլորին, յաղթահարում է մեզ եւ հարկադրում է դիմել {դէպի} մամուլի օգնութիւնը: Այս պատճառով եւս որոշեցինք Յ

անկիւնում երկու մարդու մէջ կար: Մեք դառնում ենք {դէպի} հասարակութիւնը, որի համար, գո՛նէ արտաքին ձեւով

ամինք այստեղ նկատել դորա հետեւանքը վերաբերութեամբ {դէպի} հեղինակը: Հասարակութիւնը միաբերան մերժեց այդ

հեղինակը, բայց, աւելի մեծ ատելութիւն ունենալով {դէպի} " Հիւսիսափայլի " գործակատարքը, այնքան ուրախացել

մեր ուխտեալ ճանապարհից. մեր աստղը քարշում է մեզ {դէպի} այդ խորհրդական ճանապարհի ելքը, եւ մեք հետեւում ե

լ խօսել Պ. Չերքեզեանի գրուածի պատճառով, այլապէս {դէպի} չարը պիտի գործ դրած լինէինք ընթերցող հասարակութեա

Նազարեանցի պատճառով գրելու գրքի մէջ, դառնում ենք {դէպի} երկրորդ խնդիրը, որ արել էին մեզանից: §2. Ե

ելի բարերարներին, Հայոց ազգը արհամարհութիւն ունի {դէպի} այն մարդիկը, որ կա՛մ անձնական օգտի, կա՛մ երկիւղ

որում է հին նահապետական հոգին՝ պարզութեամբ դիմել {դէպի} մի մարդ եւ առանց վարագոյրների յայտնել սրտի խորհու

նիւը կանգնած է իւր դարձակէտի վերայ, որ վազէ կա՛մ {դէպի} փրկութիւն, կա՛մ դէպի յաւիտենական կորուստ, այսպի

ձակէտի վերայ, որ վազէ կա՛մ դէպի փրկութիւն, կա՛մ {դէպի} յաւիտենական կորուստ, այսպիսի մի խորհրդաւոր ժաման

, որքան իւր անձնականը պաշտպանելու մտքով չէ դիմել {դէպի} Կեսարիա: Եթէ, արդարեւ, սուրբ Սահակի օրով լ

նա, կը սկսեմ գրել բոլոր Հայոց եպիսկոպոսներին եւ {դէպի} ժողովը կը հրաւիրեմ նորանց այս գործի համար եւ, եր

օգտակար անուանած) գործի մասին: Այժմ դառնանք {դէպի} երրորդ խնդիրը: §3. Սկայորդու տարածած լուրեր

վիճակում գրել է Սկայորդին իւր վսեմական նամակները {դէպի} " Մեղուն ", այս պատճառով եւս աւելորդ համարեցինք

, որովհետեւ կեանքի հոսանքը միայն մի ընթացք ունի՝ {դէպի} յառաջ: Յառա՜ջ... Այնտեղ միայն կարող ենք հա

ութիւնը: Այն ո՛ր սիրտն է, որ համակրութիւն չունի {դէպի} հիւսիսային Ամերիկայի այս դիւցազնական անձնազոհութի

աւունքը, կարելի՞ բան է, որ համակրութիւն ունենայ {դէպի} հարաւային Ամերիկան, ուրախանայ նորա յաղթութեններո

երմութիւն եւ ոչ սառնութիւն, տէրութիւնը դառնում է {դէպի} ազգը, ազնուականը դիմում է դէպի իւր հողի վերայ բն

ութիւնը դառնում է դէպի ազգը, ազնուականը դիմում է {դէպի} իւր հողի վերայ բնակողները, կարդում է ճառեր, բոր

մի ահագին բազմութիւն գործաւորների կը դատապարտուի {դէպի} մուրացկանութիւն... Չէ՛, հարուստ չէ, ասում ենք

է: Գայթակղեցաւ նա աս գայթակղութեան քարի վերայ եւ {դէպի} ձախ, շրջան յառաջ, ծռեց պատմութիւնը իւր ուղիղ ճա

զատ էք կատարելապէս եւ ձեր ստրկական յարաբերութիւնը {դէպի} ձեր պարոնները վերջացած է. գնացէ՛ք, ուր կամիք եւ

ու տարու վերջը պիտի մնան նոյն յարաբերութեան մէջ, {դէպի} իւրեանց պարոնները, ինչպէս յառաջ, ստրուկները եւ

գրաւոր, եւ օր ու ցերեկով: Իհարկէ, շատերը թռան {դէպի} Սիբիր, շատերը մաշւում են բանտերի եւ ամրոցների մէ

կսած մեր ընթերցողների ուշադրութիւնը հրաւիրում ենք {դէպի} Թիւրքիա, որի կազմութեան մէջ մտանում է Հայաստանի

ճարել, աղքատութիւնը եւ սովը պիտի հարկադրէ նորանց {դէպի} յափշտակութիւն եւ կողոպուտ, մի խօսքով, բաբելոնեա

քը ծայրացեալ թշուառութեան մէջ, կամ վերադառնում է {դէպի} իւր երկիրը: Վերադառնո՛ւմ է... բայց ոչ այնպէս առ

ն ճանապարհը, որով գնում է եւ այժմ ծանր է շարժում {դէպի} մի այլ ուղղութիւն: Ահագին տխրութեան ամպ ծանրանու

բազմութիւն, եթէ այդ բազմութիւնը ինքը չէր դիմում {դէպի} լուսաւորութեան արեւը: Եւ այդ ահագին բազմութիւնը

ն այն, որ ձեռագործի վաճառականութիւնը չէ դարձնում {դէպի} մեր ազգը դրամի շրջանառութիւնը։ Հերի՛ք է միայն ցո

մինչեւ այսօր բռնած ընթացքի մէջ, եւ մինչեւ չդիմէ {դէպի} բնութեան գոգը, յառաջադիմութիւնը աներեւակայելի է

նք ազգային նորոգութեան դարագլուխը, երբ ազգը դիմէ {դէպի} բնութիւնը, որ ոչ միայն կարող է փրկել եւ ազատել ա

կ այն օրից, երբ նա թողեց նորանց եւ դէմքը դարձուց {դէպի} բնութեան հիւրընկալ գիրկը, յարաբերութիւնքը փոխւու

եւ պատերազմը, զուր է)։ Հարաւայնոց ատելութիւնը {դէպի} Հիւսիսայինքը աննկարագրելի խոր է եւ սաստիկ: Խաղաղ

ն յարաբերութեան մէջ է, ինչ յարաբերութեան մէջ ե՛ն {դէպի} ինքը չխոստովանուած ազգութիւնքը: Տարբերութիւնը էա

էրութեան ընդդէմ ապստամբք, կարո՛ղ են դատապարտուիլ {դէպի} թիարան... - Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

պահի՛ր քո ազգութիւնը, հաստա՛տ կացիր քո սիրու մէջ {դէպի} քո աշխարհը, սիրի՛ր քո եղբարքը, պահի՛ր քո լեզուն

պարանագործել մեր գաղափարը: Այժմ դառնում ենք {դէպի} այն կէտը, որտեղից խոտորեցանք եւ դէպի այնտեղ հրաւ

դառնում ենք դէպի այն կէտը, որտեղից խոտորեցանք եւ {դէպի} այնտեղ հրաւիրում ենք դարձեալ մեր ընթերցողների ուշ

յս ի՛նչ Մովսէս է, որ ճանապարհ է ցոյց տալիս ազգին {դէպի} մի երկիր"։ - Մովսէս չենք, եւ Մովսիսի խոստ

միայն մի կոյր հաւատով կարող էր հետեւել Մովսիսին, {դէպի} կաթն եւ մեղր բղխող երկիրը, ըստ որում անծանօթ էր

րակ Հայոց ազգից չենք պահանջում եւ այն կոյր հաւատը {դէպի} մեր քարոզութիւնը: Երկիրը եւ բերքերը քաջ ծանօթ են

թեան մէջ: Կանուխ, թէ ուշ նա պիտի դառնայ դարձեալ {դէպի} այն ընկերութիւնը, որից կեանք էր ստացել սերունդի

ահավիժում են իւրեանց հպարտ բարձրութենից, դարձեալ {դէպի} ծով: Այս, բնութեան օրէնք է, օրէնք, որ մի մազի

ուր չկայ դուրս արտադրող զօրութիւն, որ իւր կարգով {դէպի} ներս պիտի գրաւէր դուրսի հարստութիւնը, այնտեղ մի

, այլ պատահական հակումն հարստութեան կշռի, երբեմն {դէպի} այս եւ երբեմն դէպի այն կողմը: Այսօր դու ես հարու

ումն հարստութեան կշռի, երբեմն դէպի այս եւ երբեմն {դէպի} այն կողմը: Այսօր դու ես հարուստ, վաղը ես կը լին

ր արծաթ չմտաւ ընդհանրութեան մէջ, այլ մինից անցաւ {դէպի} միւսը, որ վաղը կ'անցանէ դարձեալ դէպի մի այլ միւս

մինից անցաւ դէպի միւսը, որ վաղը կ'անցանէ դարձեալ {դէպի} մի այլ միւսը: Եթէ այսպէս չլինէր բանի զօրութ

մատիկական հաշիւը, տանելով մարդկային ընկերութիւնը {դէպի} համերաշխութիւն, կարող է ազատել նորան մեքենայ դառ

ութեան, որին յաջողել է քեզ հասնել: Դարձուր աչքդ {դէպի} այն օրերը, երբ դու մանուկ էիր, կենդանացուր քո յ

կարգով հասնի քո հասակին եւ քո պէս աչքը հետ դարձնէ {դէպի} իւր անցած ճանապարհը, պիտի տեսանէ նո՜յնպիսի աւերա

դու ամբարիշտ ես: Եւ ի՞նչպէս չդառնաս դարձեալ {դէպի} տնտեսական խնդիրը, որ եթէ կարգի դրուած լինէր, այ

րձական կրթութեամբ, այլ յարաբերութեան մէջ լինելով {դէպի} ազգը, քան թէ նոցայ ամուլ նախնիքը, յղացան այս մե

է ինչպէս մի ասիական ազգի կեանք, բայց խեղճութիւնը {դէպի} թշուառութիւն կը փոխուի, եթէ եւրոպական ընտանեկան

ան հայախօս թատրոնը. այստեղ յաջող ենք համարում եւ {դէպի} նոցայ ուղղել մեր առ ի սրտէ շնորհակալութիւնը եւ ըն

ուելով թաթարների բռնակալութեան լծից, գաղթում էին {դէպի} Դօն գետի ափը եւ Նախիջեւան քաղաքը շինելով սկսանում

, ահա խնդիրը: Արդէն վաթսուն տարին լրացած ` {դէպի} եօթանասունն է գնում, բայց նախիջեւանեցոց համար այ

ւնը, հնար ստանալու են մի մեծ բարոյական (ի հարկէ {դէպի} լաւը) յեղափոխութիւն գործել իւրեանց հասարակութեան

շատէ երեւում է հոգեկան-բարոյական շարժողութիւն եւ {դէպի} լոյսը ձգտողութիւն, մինչ հանդիսի մէջ երեւում են մ

գտանւում է այն րոպէում, երբ յառաջանալու էր դարձը {դէպի} առողջութիւն, անտես առնել այդպիսի ժառանգութեններ

լինելու էր ինքը ` անմիջապէս ազգը, առանց դիմելու {դէպի} հոգեւոր մարդերի գործակցութիւնը, ըստ որում, ինչպ

Ալպեան լեռներից դէպ վայր սահելով Ուղեւորւում եմ {դէպի} Ֆրանսիա, Տանջուած, յոգնաբեկ, խղճալի տեսքով:

տալիս, Խռնըւում ճամբորդ հոծ բազմութիւններ: - {Դէպի} ՜ Փարիզ, դէպի՜ Փարիզ... Եւ շտապում են նստած կառ

ւում ճամբորդ հոծ բազմութիւններ: - Դէպի՜ Փարիզ, {դէպի} ՜ Փարիզ... Եւ շտապում են նստած կառքերում Դէպ ազ

ն նստած կառքերում Դէպ ազատութեան չքնաղ օրօրան, {Դէպի} սուրբ սիրոյ հայրենիքը, ուր Խնջոյք է անվերջ, պա

աք, Թողած պատրաստի թակարդը լարուած ` Դիմում եմ {դէպի} Գրընելն ` անփոյթ, Ուր եղբայրն այնտեղ միշտ ինձ է

նրա մարմինը ամուր: Նետւում է նա պարտէզիս դուռը {դէպի}. Բայց նա տուժե՜ց... որովհետեւ ես իսկոյն Նրա

ւմ եմ անհանճար Քո խօսքերին, սերովբէ՛, Ըստ քեզ, {դէպի} վսեմը Սիրտն անզգա՞յ է միթէ: Կարո՜ղ եմ ես Աստըծու

ովբէն: Եւ կարկառւում է ստեղծիչ Աջն էութեանց վա՛ր {դէպի}, Բարեխօսներն շուրթերից Այս են լսում - " Թող տրու

Մնաց զրկուած քո ձայնից. Յնշի՛ր, քանի՛ {դէպի} Պառնաս Իռիս հասաւ նորանից։ Խնդրե

նքներով լցուած Թփթփում էր ` պատուհանից աչքս {դէպի} դուրս ձգած: Ահա՛ պայծառ երկնից դժխոյն իւր շ

վրացու նկարէն վարդիկի վերայ թափելը. Հակուած {դէպի} ղալեանի ծուխը ի ծաղկաւէտ դիւան Մարգարտի աղբ

ամբոխուեց, Նա իւր ուշքը ու աչքերը դարձուց {դէպի} հիւսիս, Ուրալից մինչեւ Դանուբ, մինչ այն մե

ց մինչեւ Դանուբ, մինչ այն մեծ գետը Շարելով {դէպի} առաջ գալիս է զօրքը: Ծռծռում են սուլթանները

եսաւ բազմած Նիկողոսի գահումը նոր թագաւոր Ու {դէպի} նա տեսաւ ազգի սրտում վառած սիրոյ հուր:

ին տուր փողը, Դիր телега-ն ու ճամբէ ` {Դէպի} իւրեանց родину. Ну, ведь, տէրտէր, դու պս

թափ, մազերն արձակ Վազեց աղջիկ սգաւոր {Դէպի} գեղի գերեզմանքը, Ծունկ չոքեց մի շիրմի մօտ:

անքը սիրած աղջկան: Ես պիտի դուրս գամ {դէպի} հրապարակ, Առանց քնարի, անզարդ խօսքերով.

ց ու խնկեց, Մի՛ կարծեր թէ միջաբեկ, Պիտ՚ պաղատիմ {դէպի} քեզ: Ես կ՚ընդունիմ կամակար, Թէ բախտ անգութ ոխե

իմ, դու մի՛ սգար, Իմացի՛ր որ տարեցի {Դէպի} մահու արքայութիւն Իմ հետ քանի թշնամի: -

հետ քանի թշնամի: - Ասաց. վազեց {դէպի} հանդէս Աւստրիացոց յանդիման, Իւր արիւն

տը կտրատւում է Տեսանելով այսպէս սէր, {Դէպի} թշուառ մի հայրենիք, Որ ոտնակոխ եղած էր:

յն, որ շինեց. Նա տեսաւ շքեղ տաճար Ու {դէպի} նա աղօթեց։ Իմ աչքին ի՞նչ երեւաց՝

ւղարկում է Աւտուշի նամակը: 9-ին նամակ պատրաստեցի {դէպի} տուն, թուեալ է 11-ից, որ պիտի տամ վաղը: 10-ին

, երկու շարժառիթ տեսանք, որ կարապետել են Պարոնին {դէպի} այդ վիհը: Առաջին, երբ մեր փոքրութիւնը ոտք կո

այլեւ եթէ նորանից հրաւիրուած Կրօնական ժողովը դիմէ {դէպի} նզովքը, այդ խաւար դարերի խաւար մնացորդը, ջաղջախ

ւիլ բարոյական հարինքից եւ ճօճալ մի տղայամտութենից {դէպի} միւս սոփեստութիւնը, մի սխօլաստիկականութենից դէպի

դէպի միւս սոփեստութիւնը, մի սխօլաստիկականութենից {դէպի} միւս աբեղայամտութիւնը: Երջանիկ կը համարինք մե

նի վարդապետի ձեռքով եւ մօր արգանդից տեղափոխւում է {դէպի} գերեզման: Եւ այս տեսակ անասելի եւ անլսելի ոճի

ունքը, եթէ քաղաքական կամ քրէական ատեանները հակին {դէպի} անարդարութիւն: Եւ մի՞թէ եկեղեցականը, գողութե

ած ազատ է եւ առաջին լոյս. ուստի եւ ամենայն հաւատ {դէպի} նա ազատ խղճմտանքով եւ գիտակից ազատութեամբ: Կա

օթը ճանապարհ կատարել Բիլուարտի աստուածաբանութենից {դէպի} Թեսաւրոսի փիլիսոփայութիւնը, եւ այս վերջինից դէպի

դէպի Թեսաւրոսի փիլիսոփայութիւնը, եւ այս վերջինից {դէպի} առաջինը: Մեք ազատակամ նուիրեցինք մեզ հասարակ

պատուհասուելուց փախչելով, իւր եկեղեցուն դրժող եւ {դէպի} պապականութիւն դիմող - եկեղեցական, կաթողիկոս չընտ

ենք հոգեւոր իշխանների եւ առհասարակ եկեղեցականների {դէպի} ազգը ունեցած յարաբերութեան մէջ: Պարտակա՛ն են նոք

ւր պատմութիւններից յետոյ, մեր դէմքը դարձնում ենք {դէպի} Կրօնական ժողովը եւ իբրեւ անդամ ազգի եւ եկեղեցու ա

որ հանգամանքներից եւ յոյսերից բռնադատուած վազել է {դէպի} հայոց եկեղեցու, ոչ երբեք փակուած, գիրկը՞ եւ որ

այս բառը։ Մենք չենք ուզում կողմնապահ լինել նաեւ {դէպի} մեզ. այս պատճառով ինչպէս առաջ, այնպէս եւ այս գր

ը երբէք չէին կարող հասցնել նոր լեզուի մշակութիւնը {դէպի} նորա ցանկալի նպատակը։ Մեր ընդդիմախօսքը, օրագիր

մար լինելով, չեն զարթեցնում Ազգի հոգու մէջ եռանդ {դէպի} գրասիրութին, վասնորոյ եւ մնում են սորա եւ նորա տ

ւր եւ հասարկ կրթութիւն, որպէս պատրաստողական հնար {դէպի} առաւել բարձր եւ հիմնաւոր կրթութիւն, եւ ո՛չ բարձր

կողմնապահութեան նկարագրելով Յիսուսեանների ընթացքը {դէպի} Րեննըպօնի ժառանգները, կարո՛ղ էր ըմբռնելի կերպով

մտքի թեւերին եւ ունենալով զանազան յարաբերութիւնք {դէպի} Յիսուսեանները, կերպարանագործել է Րոդէնի, դ'Էգրի

որ երբեմն ինկուիզիտորների ձեռքով դատապարտւում էին {դէպի} բանդ, դէպի հուր, դէպի սուր, նոյն մարդիկը, կրկ

կուիզիտորների ձեռքով դատապարտւում էին դէպի բանդ, {դէպի} հուր, դէպի սուր, նոյն մարդիկը, կրկնում եմ, մի

ի ձեռքով դատապարտւում էին դէպի բանդ, դէպի հուր, {դէպի} սուր, նոյն մարդիկը, կրկնում եմ, մի անփախչելի մ

մի անփախչելի մտաւորական ինկուիզիցիօ են կարգել եւ {դէպի} յաւիտենական ամօթ դատապարտում են ապականութեան անքր

կան այժմ, կրկնում եմ, եւ սրտիս երախտագիտութենից {դէպի} Աստուած, ստիպւում եմ ասել հանապազ. " Փա՛ռք քեզ

, որքան աճում են կարիքը: Թեւերը բանալ եւ թռչել {դէպի} անմահութեան տաճարը: Անարգական սիւների վերայով բ

բուել էր իւր տգիտութեամբը, որովհետեւ նորա հաւատը {դէպի} միւսը, չարաչար գործ էր դրել իւր ընկերը։ Իհարկէ

սութեանը միայն եւ ուղիղ պահելով արդարութեան կշիռը {դէպի} որեւիցէ հեղինակ՝ թէ՛ բարեկամ եւ թէ՛ թշնամի. այո

բան, որ մի հեղինակ գիտութեամբ, թէ անգիտութեամբ {դէպի} չարն է գործ դրել, որ շատ հեշտ կարող էր հալած իւղ

սոցա նման ուղեղ գրգռող բաներ, սառնասիրտ է մնում {դէպի} գործի գլխաւոր արժանաւորութիւնը, որ, ճշմարտապէս

ների հոգին, գրգռում է եւ ջերմացնում է նոցա սիրտը {դէպի} այդ գործի ընդունելութիւնը։ Երկրորդ, արժանապէս գ

ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ նորա ժամանակը, փոխադրուած {դէպի} միտք (переведенное в мыслы) եւ յիմարութիւն է կա

փիլիսոփայութիւն անցնում է իր ժամանակակից աշխարհից {դէպի} դուրս " (Հեգել, Իրաւանց փիլիսոփայութեան յառաջաբ

ոգին, մինչեւ նորա մասնաւոր երեւոյթքը չհաւաքուին {դէպի} մի որոշեալ աղբիւր, որտեղից դուրս էին եկել: Յայտ

տեղը անարդարութիւն է տնկում եւ միտում է կշռի թաթը {դէպի} անհաւասարութիւն, ուրեմն քրիստոնէական կրօնը թշնամ

է, երբ մարդիկ ընդհանրապէս վազում են այս սիստեմից {դէպի} այն սիստեմը, " փիլիսոփայ " դառնալու համար իր ազգ

տութիւն է, նա ինքնակայ քննութեամբ դարձեալ կը գայ {դէպի} նաեւ անհնարին է որ չգայ, իսկ թէ համեմատական էր,

ազգի կեանքը եւ թող քո բոլոր իմաստութիւնը ուղղուի {դէպի} նորա կեանքը: Սոփեստութիւնը, մէջէմէջ վերացական մ

ճան, անցիր նորա վրայից, կանգնիր բարձր: Վերացիր {դէպի} ազնուութեան աղբիւրը, դէպի այն, որից մենք ամէնքս

անգնիր բարձր: Վերացիր դէպի ազնուութեան աղբիւրը, {դէպի} այն, որից մենք ամէնքս առաջացել ենք - մենք ամէնքս

տեսարաններից առաջին քրիստոնեաներին: Նա դառնում է {դէպի} թամաշաւորքը դառն խօսքերով. " Առանց բարկութեան,

դ կատարելութիւն ասուածը արդեօք անշա՞րժ նպատակ է, {դէպի} որը մօտեցնէր ամէն մի յաջող քայլափոխ, ամէն մի որո

նանալու չափով եւ կատարելութեան գաղափարը շարժում է {դէպի} առաջ: Յայտնի է, թէ փրկութիւնը դրած է դէպի կատար

ում է դէպի առաջ: Յայտնի է, թէ փրկութիւնը դրած է {դէպի} կատարելութիւնը անդադար ձգտողութեան մէջ, որովհետե

երկեց իր երկաթը: Ազատութիւնը դարձեալ ապաստանեցաւ {դէպի} այն կղզին, որ միայն մի նեղ ջրանցքով բաժանւում էր

ս առաջուց կարելի է գուշակել, կ՚առաջնորդէ միմիայն {դէպի} կորստաբեր հետեւանքներ: Այս պատճառով, եթէ նաեւ յ

ill), որի մասին է այժմ վէճը, եւ ճանապարհ բանայ {դէպի} պառլամենտը տիրապետող համակարգութեան հակադիր մարդո

ւ բաւական պաշար վեր առած, Փարիզից ուղեւորուեցանք {դէպի} Բօրդօ, շոգեշարժ կառքով: Նոր էին լոյսն ու մ

անդին, ուր սովորաբար հանգիստ են առնում Եւրոպայից {դէպի} Հնդկաստան ճանապարհորդ բոլոր վաճառական շոգենաւերը

մերը երբեմն մեր շոգենաւը լեռնաձեւ կոճակների վերայ {դէպի} երկինք էին բարձրացնում եւ երբեմն ճեղքում էին ծովի

ի եւ սպառնալից թշուառութենների: Եւ միշտ նկրտելով {դէպի} բարին, հեռանում էինք չարից: Այս անպաճոյճ կեանքը

րումը: Երբ զայրանում էր սրտիս վիշտը, այնուհետեւ {դէպի} սարերն էի փախչում ես, նոցայ մեջ պատսպարան որոնել

բաց երկնակամարի տակ, իմ միայնութեան մէջ ձեռներս {դէպի} երկինք տարածանելով, արտասուալից աչքով աղօթք արեց

: Յանկարծ տեսանում եմ, մի առոյգ պատանի գալիս է, {դէպի} ինձ ուղղած իւր քայլերը, նորա պարզ երեսի վերայ տա

նկերներիս հետ շոգենաւ նստեցի Բօրդօ քաղաքից գնալու {դէպի} արեւմտեան Հնդկաստան: Ամէն դժուարութեան յաղթելով

ամանակներին երեւում է կարդինալի անհաւատարմութիւնը {դէպի} պապը եւ նորա Յիսուսեան կարգի հետ ունեցած հաղորդա

ան անդամը, պապի մեռանելուց յետոյ, անց են կենում {դէպի} կարդինայի կողմը, եւ նոցայ հետ միանում են հոգատար

բ, իսկ հոգատարքը իւրեանց հարստութեամբ գրաւել էին {դէպի} իւրեանց կողմը եւ պղտորել էին միտքը ռամիկ ժողովրդի

ածող: Բանի թելը շարունակ պահելու համար, դառնանք {դէպի} վերակացուն. սոցայ վերայ խօսելու համար, դեռ շատ

ան տակ ձգէր, եւ ամենայն ջանքով աշխատէր գործարանի {դէպի} վատը տեղափոխութեան առաջքը առնուլ, եթէ նա յիրաւի

է այդպիսի անարգամիտը: Ինչպէս երեւում է սորա {դէպի} գործարանը ունեցած առնչութեններից, սա ինքն կամ եկ

ղոպտել, ուստի իւր ամեն այն զօրութիւնքը ուղղեցրեց {դէպի} այդ կէտը: Նորան փոքր չօգնեց եւ իւր գեղեցիկ համբա

րհուն նաւուղիղ: Այդ մեքենային մի շարժողութիւն եւ {դէպի} մի նպատակ ձգտող ընթացք տալու համար, այս պատուակա

ւթեան պատճառները: Սոքա էին կարդինալին գրգռողները {դէպի} այն ազգակործան գործերը: Եթէ հանգուցեալ պապը չլին

ղներից ո՞րն է ցուցանում առաւել ջերմեռանդ մեծարանք {դէպի} նա: Որին արի կը նկատէր այսօրինակ ուշադրութեան մէ

ս ձեր սիրոյ զոհն եմ լինում: Նոքա շատ ցաւում են, {դէպի} կարդինալն են դիմում, օգնութիւն խնդրելու: Տղայամ

ամից ո՛չ մի հատուցումն չստանալով, վերադառնում են {դէպի} գործարանը: Վերակացուն տեսանելով նոցա անհամեմատ ս

ծարանը: Վերակացուն տեսանելով նոցա անհամեմատ սէրը {դէպի} նա եւ ատելութիւնը դէպի ինքը, չարանում է եւ հրամա

անելով նոցա անհամեմատ սէրը դէպի նա եւ ատելութիւնը {դէպի} ինքը, չարանում է եւ հրամայում է գործարանի դուռնե

ձայնարկութիւնքը հոգիս մաշեցին, նոցայ կողկողանքը {դէպի} երկինք էր բարձրանում, նոցայ հառաչանքն անգամ գործ

խօսակցութենից յետոյ սկսաւ նա այլագունիլ, աչքերը {դէպի} երկինք բարձրացնել եւ ձեռները դէպի ինձ երկայնել եւ

գունիլ, աչքերը դէպի երկինք բարձրացնել եւ ձեռները {դէպի} ինձ երկայնել եւ շնչարգել եղաւ: Ինչպէս մարդու շատ

ցաւ եւ անհետացաւ: Միւս օրը որպէս թէ կամեցայ {դէպի} հայրենիքս վերադառնալ, բայց արծաթի պակասութեան պա

Քրիստոսի արդիւնքը եւ այս պատճառով հաւատը միմիայն {դէպի} Քրիստոսի փրկարար տնօրէնութիւնքը, առանց կախարդութ

Այսպիսի մի պարոն, աւելի շուտով կը յօժարի դիմել {դէպի} գերբնական ուժերի ազդեցութիւնքը, " որով հարայ նով

եան եւ ազդեցութեան հաւատալու, ընդունայն է հաւատը {դէպի} մեր թշնամին - Քրիստոսը. բայց Դուք առաւել քաջ հան

մահն էր մտածում։ Նախանձի՛ ձեռքով անմեղ Յովսէփին {դէպի} ստրկութիւն վաճառեցին նորա խելացնոր եղբարքը։ Նախ

րկայնամիտ եւ բարկութիւն չունեցող Աստուածը դրդելով {դէպի} այնպիսի ահաւոր բարկութիւն շարժեց, որ ջրհեղեղ անէ

պէս ամուսնացա՛ծ էր, հաճո՛յ գտնուեցաւ Աստուծու եւ {դէպի} անմահական վիճակը փոխուեցաւ։ Նո՛յը, շատ ժամանակ

ծ ժամանակ անմարմինների պէս ապրելով հրեղէ՛ն կառքով {դէպի} հոգեղէն կեանքը վերացաւ։ Իսկ եթէ Քրիստոսի պարգեւ

ում են։ Իսկ ինքս ինձ յանդգնութեամբ առաջ քշել {դէպի} վարդապետութիւն, ինչպէս անպիտաններից շատերին տեսն

քամակիցս, իմ գնացքը խափանեցին եւ վրայ հասնելով՝ {դէպի} մահ խոցոտեցին։ Բայց խնդում եմ ցնծալով, որ այ

մ, ամենքը իրենց սիրտը զարթեցնելով բարձրացնում են {դէպի} Աստուած. թեւերը բանալով՝ խաչի նման են լինում եւ

այծերը, կրակի բոցի կայծեր են, որոնցից ամեն մէկը {դէպի} բարին գործ դնողներին մտցնում է արքայութիւն, իսկ

բարին գործ դնողներին մտցնում է արքայութիւն, իսկ {դէպի} չարը վարողներին դժողքն է ժառանգեցնում։ Արդեօ

ւթիւն եւ պատիւ եւ փա՛ռք, իսկ մի քանիսին էլ մահից {դէպի} կեանք եւ կորստից դէպի գտնուիլ եւ մէջտեղում լինել

ք, իսկ մի քանիսին էլ մահից դէպի կեանք եւ կորստից {դէպի} գտնուիլ եւ մէջտեղում լինել դո՛ւ, Տէ՛ր պատճառ ես

ը՝ քաղաքից աւելի հեռու, քան թէ վանքը, հիւսիսից {դէպի} հարաւ ուղղուած։ Ղազարապատից դուրս գալով, եթէ իս

կողմդ Ներսէսեան լիճը բռնած առաջ գնաս բաւական տեղ {դէպի} արեւմուտք, այն ժամանակ հին պարսպի մնացորդը կը հա

րայ։ Թէ ո՞րքան երկայնւում էր տակաւին այդ պարիսպը {դէպի} հարաւ, չէ կարելի այլեւս հաստատ ասել. բայց երեւի

թողիկոսական գաւազան, վերադառնում է Բեսսարաբիայից {դէպի} Էջմիածին, Աբովեանը իւր յառաջադէմ աշակերտների հետ

ած լինելով հայրապետական աթոռը, Աբովեանը դիմում է {դէպի} նա՝ խնդրելով որոշել ժամանակը, երբ կամք էր վեհափ

ութիւն, որ ոչինչ խորհուրդ չունէին վերաբերութեամբ {դէպի} Հայոց ազգային օգուտը եւ եկեղեցու պայծառութիւնը)

րկուեցաւ նա վերոյիշեալ Թամամշեանի հոգաբարձութեամբ {դէպի} Պետերբուրգ, այժմ հանգուցեալ Ագաթոն Ակիմեանցի վեր

ումը ենթարկուիլ հարցափորձութեան, տեղափոխ լինելու {դէպի} երկրորդ ուսումնակարգը։ Ամառը, քաղաքից դուրս, բ

պարտիքը հատուցանելու։ Այս խորհրդի վերայ դիմեց նա {դէպի} ֆակուլտէտի Դեկան եւ ուսուցչապէս Անքէ վարդապետը։

ւել էր բոլոր ընկեր բժիշկների եւ վարդապետների սէրը {դէպի} ինքը եւ այնպիսի մեծ մեծ քայլերով յառաջ էր խաղում

ր Պ. Ինոզեմցովը խորհուրդ տուեց նորան տեղափոխուիլ {դէպի} Կայսերական համալսարանի հիւանդանոցը, ուր աւելի խն

։ Հանգուցեալը Յունուարի սկզբումը տեղափոխուեցաւ {դէպի} յիշեալ հիւանդանոցը. բայց բանը բանից անցել էր ահա

, հոգեհանգիստ կատարելով այնտեղ, յառաջ շարժուեցաւ {դէպի} մեր եկեղեցին. որի քամակից լուռ եւ տխուր հանդիսաւ

ուր հանդիսին։ Սգասիրտ խումբը յառաջ շարժուեցաւ {դէպի} Վագայնկով). մի երկու ժամից յետոյ պիտոյ է հողին

՝ ապացուցանելով իւրեանց սէրը եւ ջերմեռանդութիւնը {դէպի} հանգուցեալը։ Այսպէս աւարտուեցաւ մեր սիրելի ըն

տեղ՝ մի նիւթական, ախտաւոր եւ ալէկոծուն աշխարհից {դէպի} մի աննիւթ, անախտ եւ խաղաղ աշխարհ։ Այո՛, Մարգար

ր վերայից այս ծանր եւ ախտաւոր զգեստը, վերացել էր {դէպի} մի այլ աշխարհ, ուր չկային ո՛չ ախտ, ո՛չ ցաւ, ո՛

աւոր հօրից, միաւորել հանգուցեալը այն լուսի հետ, {դէպի} որը նայում էինք մեք ամենեքին։ Աղաչենք եւ Հոգին ս

թեանը։ Քեզ ողջո՛յն, սիրական, գնա՛ խաղաղութեամբ {դէպի} խաղաղութիւնը։ Աստուծոյ հրեշտակը քեզ առաջնորդ. ն

ահաւանի տեղ մի խելօքը, - ասաց սատանան, դառնալով {դէպի} իւր վեզիր Բէհեղզեբուղը. - ես միտք ունիմ ժամանակո

երում զգաց մի անհանգիստ կսկիծ. յանկարծ, նայելով {դէպի} վեր առաստաղի վերայ, տեսաւ մի ծակ, որից անցանում

ան, եւ յետոյ, արեգակի ջերմութիւնից շոգիանալով, {դէպի} ամպը բարձրացան: Ահա այս քաջագործութեան համար

կացած (նա միշտ այսպիսի բացագանչութեամբ դառնում է {դէպի} իւր պաշտօնեայքը), - ամենայն օր ահագին հաշիւներ

ար ժպտելով, - հին շինուածքները միշտ խոնարհում են {դէպի} կործանումն. այս ծակը յառաջացաւ վերջին երկրաշարժո

լու.... Այս խօսքերից յետոյ, պարզեց ձեռքը {դէպի} տակառը, բոլոր պալատականքը անչափ հետաքրքրութեամբ

դուլգենցիաներից մինը, նայեցաւ նորա վերայ եւ ձգեց {դէպի} ճարտարապետի ճակատը, ասելով. - վեր առ այս ներողո

փչեց նորա քթումը եւ ասաց: - Գնա՛, անպիտան, {դէպի} գեհեանը եւ այստեղ ամենայն վայրկեան երկու անգամ փռ

եւ դո՛ւ, աներկիւղ փիլիսոփայ, - ասաց նա դառնալով {դէպի} երկրորդը, - նստի՛ր նորա մօտ եւ ամենայն փռնգալուն

է՛ք, յիմարներ: Uատանան սորանից յետոյ դարձաւ {դէպի} իւր Բէհեղզեբուղ վէզիրը եւ հարց արեց օրական կարգի

իս, - ասաց խաւարի իշխանը: - Հաւատարմութիւն {դէպի} Ձեր մռայլութեան գահը, որ առաջնորդում է իմ տկար զ

ունակում իւրեանց մէջ, սկսանում են հնազանդութեամբ {դէպի} իմ գահը: Ասա ինձ, համառօտ եւ բացայայտ, քանի՞ ն

ք արժանաւոր ապստամբութիւններից յետոյ ես քաշուեցայ {դէպի} Փարիզ - իմ գլխաւոր բնակութիւնը, եւ սրտիս նեղութե

րծերը դեռեւս խանգարուած են: Բայց դառնանք դարձեալ {դէպի} քո յայտարարութիւնը: Դու պատմեցիր ինձ միայն երեք

այժմ որպէս յառաջ: - Մարդերի հաւատը կորե՞լ է {դէպի} մեզ, - բացագանչեց սատանան, - ի՞նչ բանից պատճառո

յին, մինչ սա ամենալի բարկութեամբ վեր թռաւ գահիցը {դէպի} նա, կայծակներ թափելով աչքերից, բերանը եւ ճանկեր

նորա առաջին վէրքը: Սատանան, ձգելով Աստարօտը {դէպի} երկրի երեսը, հետ դարձաւ փառահեղութեամբ, փչուեցա

պասանական թէ ճարտասանական ձեւով, այսինքն վերջի՞ց {դէպի} սկիզբը, թէ սկզբից դէպի վերջը: - Վերջից դէպի

ն ձեւով, այսինքն վերջի՞ց դէպի սկիզբը, թէ սկզբից {դէպի} վերջը: - Վերջից դէպի սկիզբը, - ասաց սատանան

դէպի սկիզբը, թէ սկզբից դէպի վերջը: - Վերջից {դէպի} սկիզբը, - ասաց սատանան, - ես սիրում եմ վիպասանո

շտ ու յարմար լինի կարդալ: Բուբանդուսը դարձաւ {դէպի} նա քամակով եւ գլուխ տուեց մինչեւ ի գօտին: Երկրի

ը շատ ընդունելի է եւ շնորհակալութեան գլխաւոր ցոյց {դէպի} այն մարդը, որ հրաւիրում էր նստել: Բուբանդուսը ն

գլխիվայր, փռնդաց, սուլեց եւ սկսեց կարդալ վերջից {դէպի} վեր վիպասանական ձեւով. - եւ այլն, եւ այլն, եւ

ան ճաշակ: - Կարդա՛, - ասաց սատանան դառնալով {դէպի} չար ոգի օրագրապետը, - բայց կրկնի՛ր եւ այն, ինչ

պասանական ոճր. Կարդա՛ ճարտասանական ոճով, սկզբից {դէպի} վերջը: - Այստեղ բանը Ձեր մռայլութեան վերայ

: - Զարմանք բան է, - ասաց սատանան, դառնալով {դէպի} իւր վէզիր Բէհեղզեբուղը, - ի՛նչ տեսակ գրում են դո

գրում են դոքա այժմ. կարդայ ինչպէս կամիս, սկզբից {դէպի} վերջը, վերջից դէպի սկիզբը, վիպասանական թէ ճարտա

կարդայ ինչպէս կամիս, սկզբից դէպի վերջը, վերջից {դէպի} սկիզբը, վիպասանական թէ ճարտասանական ձեւերով, այ

ժոխքի աջ կողմից, խառն ի խուռն աղաղակով գալիս էին {դէպի} սատանայի գահը: Նոցա մէջ երեւում էր Լուկուլլոսը,

եղ ի՞նչ օգտի կամ ինչ վնասի բան կայ վերաբերութեամբ {դէպի} իմ խաւար գահը: - Ի խօսելն մեր հասկանալի ոճով

որ հրովարտակ պատրաստել տայ։ Սատանան դարձաւ {դէպի} գրականութեան դեւը ասելով. - Տեսանում ես ինչպէս կ

եւերը մեղուների նման ամենայն կողմից հաւաքւում էին {դէպի} դժոխքի դուռը, որտեղից պիտոյ է ներս մտանէր ծայրագ

չէ, բայց նորա հարազատութիւնը եւ ջերմեռանդութիւնը {դէպի} ձեր գահը հարկադրեցին այդպէս գործ կատարել: Խա

լոր հանդիսականքը ծափ զարկեցին, զմայլելով այսպիսի {դէպի} դժոխքը ջերմեռանդութեան վերայ, որ ցուցել էր ծայրա

ը, իսկոյն վեր առեցին ծայրագոյն Բրամինը, տարեցին {դէպի} այն բնակարանը, որի շինութեան համար հաւաքել էր այ

, փոքր է մնացել, որ իւրեանց մտքումը դրած խնջոյքը {դէպի} տրտմութիւն փոխուի, իւր կարգով սկսեց գործ դնել իւ

չհամարեց վերստին հաւատացնել պ. Շաքարեանցին, իւր {դէպի} նա անկեղծ բարեկամութիւնը: - Շնորհակալ եմ, շ

գալով այդ խոր մտածութեան միջից եւ աչքս դարձնելով {դէպի} այն կողմը, որտեղից լսել էի աղաղակը կամ շարժողութ

մ աչքս... եւ դարձեալ տեսանելով նորան վազում եմ {դէպի} նա... բայց, աւա՛ղ... աղջիկը մի զարհուրալից

իք պատճառ են դառնում, որ նոցա հոգին ուրախութենից {դէպի} տրտմութիւն փոխադրուի: Եւ ճշմարիտը պիտոյ է ասել,

ից ոսկի շինել, նոյնքան հին է, որքան ագահութիւնը {դէպի} ոսկին: Յուլիոս Ֆիրմիկ Մատուրնոսը չորրորդ դարու ս

ը: Այղ աշխատութեան խորհուրդը է, բանալ մետալների {դէպի} ոսկի փոխարկելու գաղտնիքը եւ գտնել ընդհանուր դեղը

սին, գերի ընկել էր Թաթարների ձեռք եւ արձակուելով {դէպի} Ռուսսիա, ներկայացել էր թագաւորին, երեւի թէ Վասի

գը, պղինձը, երկաթը եւ միւսները փոխարկուելու էին {դէպի} ոսկի: Այս փորձերի մէջ ներգործողքը էին զանազան աղ

հողային վիճակից հեշտութեամբ կարող են յեղափոխուիլ {դէպի} մետալ, իսկ կերպարանափոխութիւնը, որ գործւում է ն

ութեամբ, ամենախոշոր մետալները կարելի է յեղափոխել {դէպի} լաւ, այսինքն դէպի ոսկի: Այս համառօտ ծանօթաբ

ր մետալները կարելի է յեղափոխել դէպի լաւ, այսինքն {դէպի} ոսկի: Այս համառօտ ծանօթաբանութիւնը քաղուած է

թեան վերայ), որի ծայրը բուի կտուցի նման կեռացած {դէպի} վերին շրթունքը, համարեա թէ ծածկւում էր թաւ ընչաց

ւրախ եմ: - Բարով, - Մանթուխեանցը, դառնալով {դէպի} պ. Մարկոսը, եւ քարշելով մի աթոռ, նստաւ սեղանի

էր կոմս էմմանուէլը, թշնամական ուղղութիւն տուեցին {դէպի} սա: Զարմանք բան է. շատ անգամ պատահում է, որ մե

ժմ ճանաչել էին աղբիւր յառաջ շարժողութեան մի տեղից {դէպի} մի այլ տեղ, վազում է անհաւատալի արագութեամբ մի օ

իւրաւոր մղոններ, կամ թէ տեսանեն, որ մի աշխարհից {դէպի} միւսը խօսում են երկու րոպէում, ելեքտրամագնիտական

ետալների հետ խառնելու համար: Բայց երբ վերադարձայ {դէպի} արուեստանոցս, չես կարող երեւակայել, թէ ինչ աստի

եզ ողորմիմ ասողը չէ՞ր, որ ծովի վերայ ոտքով վազեց {դէպի} նաւը, որով Աստուած, ողորմի՛ր ինձ աղօթքը ուսուցա

կը խօսենք, - ասաց Մանթուխեանցը, ձեռքը պարզելով {դէպի} արաղի շիշը: Շաքարեանցը յառաջամատոյց գտանուեցաւ ե

ոճը Շաքարեանցի հետ, եւ կրաւորական բնաւորութիւնը {դէպի} ներգործական: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, Շաքարեանցը

առ ժամանակ սորանց այստեղ, եւ տեղափոխուինք մտքով {դէպի} մի այլ ընկերութիւն: Է․ Շատ ժամանակ չէր, որ

... Երեկոյեան ժամանակ, կոմս էմմանուէլը հեռացաւ {դէպի} քաղաքի ծայրը, դէպի մի պարսպաւոր եկեղեցի, որի բա

նակ, կոմս էմմանուէլը հեռացաւ դէպի քաղաքի ծայրը, {դէպի} մի պարսպաւոր եկեղեցի, որի բակը էր միեւնոյն ժաման

սկայական երկայնութիւն, որքան արեւը խոնարհւում էր {դէպի} մուտ: Թեթեւ քամին, խաղալով ծառերի տերեւների հետ

՛ւ գրողը, ե՛ւ փորողը չեն գիտեցած հայերէն, անցաւ {դէպի} եկեղեցու սեղանի քամակը, այսինքն, արեւելեան կողմ

խորհուրդ կատարեն, եւ իւրեանց մասնաւոր ձայները, {դէպի} մի ամբողջ հաւաքելով, լսեցնեն որպէս մի հասարակաց

ցաւ մահու թագաւորութեան սպասաւորից եւ սկսեց դիմել {դէպի} պարսպի դարպասը, որ գնայ իւր օթեւանը: Նա մտածում

վերայ ընկած ճառագայթը մի առարկայից, չէ հասանում {դէպի} ուղեղը․ ականջը, լսողական գործարանը, նոյնպէս, ե

մ երկրորդը հասուցանեն մի կիսատ թերատ տպաւորութիւն {դէպի} ուղեղը, սա յագ է եւ չէ կարող ընդունել տպաւորութի

պէս... ուղիղ. պատճառ, ես այժմ վերադառնում եմ {դէպի} տուն եւ միտք չունիմ երկար միջոց ման գալու: Ս

ոյ եւս դեռ բաւական ժամանակ վազում են կատաղութեամբ {դէպի} ծովեզրը փրփրած ու դէպի վեր ցից ցից գագաթներով սու

նակ վազում են կատաղութեամբ դէպի ծովեզրը փրփրած ու {դէպի} վեր ցից ցից գագաթներով սուր անկիւնաւոր ալիքները,

մմանուէլը բոլորին ողջունելուց յետոյ դէմքը դարձուց {դէպի} օրիորդ Մարիամը եւ ասաց․ - Ես յատկապէս ներս մտայ,

ն էր, որ կատարում էիք, - շարունակեց նա դաոնալով {դէպի} օրիորդ Մարիամը: - Այո՛, - պատասխանեց օրիորդը

ող դորանով բաւականանալ: Նա բարձրանում է իրականից {դէպի} մի այլ անչափելի տարածութեամբ լայն աշխարհ - մի անն

անուած պարոնների աչքում, ոչինչ են վերաբերութեամբ {դէպի} ազգի քաղաքական կեանքը: Տէրութեան սահմանագլխի այս

րեւում է միմիայն ազգութեան մէջ, զանազան անհատներ {դէպի} մի ամբողջ հաւաքող զօրութեան մէջ. եւ օտար ազգերի

քական փոթորիկներին եւ թագաւորը փոխեց իւր գայիսոնը {դէպի} մի թափառական թշուառի գաւազան: Կառավարութեան հայե

րեմն տղայի անձնաւորութեան մէջ կայ մի ներհակութիւն {դէպի} փերիները, ուստի փոխի՛ր տղան եւ երրորդ անգամ կարդ

ր մի թուղթ: Կոմսը վերջացնելով իւր խօսքը, դարձաւ {դէպի} օրիորդը հարցանել, թէ ինչ թուղթ էր այն: Օրիորդը

Մինչ ոտքից գլուխ սպիտակ հագած Դիմում էր տխուր {դէպի} պատժարան, Անհոգ արձակած սաթի պէս մազերը,

Ահա՛, նա դարձեալ ծովում լողալով Դիմում է {դէպի} քարքարուտ կղզին. Մեք տեսանում ենք... բռնե

հանգիստ մաշել իմ կեանքը Եւ խաղաղ սրտով մտնել {դէպի} հող: Երբ աւարտեց երգը օրիորդ Մարիամը

ւգապէս պատահած անցքից... - Արդէն ժամանակ է {դէպի} տուն դառնալու, - ասաց կոմսը եւ հրաժարական ողջոյն

նձնատուր եղած մելամաղձութեան, ուղղում էր ընթացքը {դէպի} իւր օթեւանը: Պ. Յովնաթանեանցը, որպէս, Հայ

այնպէս, ինչպէս մի մարդ կը նայէր բարձր աշտարակից {դէպի} վայր, փոքր ինչ յառաջ, իւր հետ միասին մի յատակի

ծ իւրեանց հօր հարստութեամբ, բոլորովին անզգայացած {դէպի} ամենայն մարդկային եւ վայելչական բան, իւրեանց անո

ի լոկ բուսական կամ շնչական արարած: Ես անգութ չեմ {դէպի} որեւիցէ արարած, բայց դորա փոխանակ յարգում եմ նոր

, որի տասը կտորը միասին կարող էր տանել մի մրջիւն {դէպի} իւր բոյնը: Նա ստացել էր քարեայ, երկու յարկո

նում էր երկու փողոցի. նորա պատուհանքը նայում էին {դէպի} արեւելք եւ արեւմուտք: Թո՛ղ որքան կամին զրպարտեն

յց մի այդպիսի տան մէջ, որի պատուհանքը նայում էին {դէպի} զանազան փողոցներ, երբէք չէր կարելի ձանձրոյթ զգալ

րող էր տրամադրել պատանի օրիորդների սիրտը եւ հոգին {դէպի} մի րօմանական կեանք... Պ. Յովնաթանեանցի մա

րպարանք: Այս կերպարանքը երկու քայլ յառաջ սողալով {դէպի} խօսողքը, յետ գնաց յանկարծ երեք քայլ: Պ. Յովնաթ

եց այս կերպարանքը. բայց նորա պատահական հայեացքից {դէպի} դռան կողմը սարսափեցաւ կերպարանքը, եւ ասես թէ յառ

յանկարծ եւ մի վայրկենի մէջ այնպէս սաստիկ հետ գնաց {դէպի} դուռը, որ անզգուշաբար զարկելով եւ աղաղակ հանելով

եւ աղաղակ հանելով, դարձուց պարոնի ուշադրութիւնը {դէպի} այն կողմը: -Ո՛վ է այդտեղ, - գոռաց պ. Յովնա

- Այո՛, - պատասխանեց գործակատարը եւ ձեռքը տարաւ {դէպի} ծոցը, որ հանէ եւ ցոյց տայ: - Ներողութի՛ւն,

ութիւն, բորբոքում էք զուր տեղը նորա թշնամութիւնը {դէպի} ինձ: Թէ ի՛նչ է ձեր փաստը, եւ ի՛նչ հաստատող վկայ

անցի ցաւը չէր, որ մի երկու օր յետոյ տեղափոխուէին {դէպի} ամառանոց, բայց տիկինը այդ օրում ժամադրել էր ամառ

էր, քան թէ կենդանի: Երկար ժամանակ սենեկի մէջ, {դէպի} այս եւ այն կողմը ման գալուց յետոյ, մտաւ անկողին

նուածքը փայտեայ, երեք պատուհանով, որ նայում էին {դէպի} ցեխոտ փողոցը, որովհետեւ աշունը շատ առատ էր եղել

ճառ, սենեակի միւս երկու դուռները տանում էին մինը {դէպի} Թիւթիւնճի-օղլուի, իսկ միւսը դէպի Մանուշակի ննջար

տանում էին մինը դէպի Թիւթիւնճի-օղլուի, իսկ միւսը {դէպի} Մանուշակի ննջարանը: Ինքը Թիւթիւնճի-օղլուն, կ

նդրը, հողից շինուած լինելով, դառնում էր դարձեալ {դէպի} հող, եւ այդ փոքր հաւանելի էր, իսկ փայտը դառնում

բոլորը մի փոխանցական միջոցներ են մի տեսակ կեանքից {դէպի} մի այլ տեսակ կեանք. ածխածինը, ջրածինը, թթուածի

դժուար չէ լինելու այսուհետեւ ազատ ընթացք ունենալ {դէպի} ինձ... - Այսուհետեւ հաւատում եմ ամենայն բան

վերայ, նորա խարտեաշ աչքերը թէպէտ եւ ուղղեցած էին {դէպի} իւր կարը, այսուամենայնիւ փայլում էին խիտ եւ երկա

ց եւ ձեռքից թողնելով կարը, պատրաստ էր ահա փախչել {դէպի} իւր ննջարանը, մինչ այն մարդը եւս նոյնպէս ամբոխու

յ շփոթուած, կարմրեցաւ մինչեւ ականջները եւ աչքերը {դէպի} գետին կորացուցած, մի փոքր լուռ կանգնելուց յետոյ

ս մտանելը զօրացուց իմ ատելութիւնը եւ արհամարհանքը {դէպի} նա. ի հարկէ հասկանում ես, թէ ո՛վի մասին խօսում

նը եւ հեռանալ միւսից, կամ ընդհակառակը: Բայց եթէ {դէպի} չարը գործ գրեց իւր ազատութիւնը, եթէ ճանաչելով չա

որքան կարող էին: Արծաթ հաւաքելը մեղք չէ, եթէ նա {դէպի} չարը գործ չդնէ այն, եթէ նա օգնէ իւր ընկերին, եթ

ա մօտից եւ անյայտանում է պարսպի միւս կողմում, որ {դէպի} փողոցն էր նայում: Խեղճ Մանուշակը ուշաթափ ընկաւ մ

ժամանակ, դու գիտե՛ս, որ իմ սիրտը դուրս է թռչում {դէպի} քեզ. գիտե՛ս, որ իմ հոգին ապրում է քո հոգու կեան

ր, զգում նա իւր մարմնի մէջ, որ յետոյ փոխւում էր {դէպի} նոյն չափով ջերմութիւն, որով նորա տկարութիւնը համ

այ խղճմտանքը այն բանի մէջ, թէ անխնամ չէին մնացած {դէպի} իւրեանց սիրական, մի հատիկ Մանուշակի առողջութիւնը

ողը կ՚իմանայ յետագայ գլխումը: Այժմ մենք դառնանք {դէպի} մեր պատմութիւնը: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն պատրա

եւ մի ճրագ: Ինքը Մանուշակը, ոչինչ հաւատ չունէր {դէպի} այս գործողութիւնը. նա թոյլ տուեց կատարել այս արա

դը, եթէ մահի երեսից եւս փախչելու լինի, չէ գնում {դէպի} այս տեղերը գիշերով: * * * Ուրբաթամուտ:

չքից նոցայ մերկութիւնը... Աջ ուսերի վերայից {դէպի} մէջքի ձախ կողմը, ձգած է. ուրարաձեւ նոյնպիսի պաս

րելի է, որ մի հայր այդպիսի կամեցողութիւն ունենայ {դէպի} իւր աղջիկը... Ասա՜, ստիպում եմ քեզ, ասա՛ ման

, չէք զղջալու ձեր ցոյց տուած ներողամտութեան վերայ {դէպի} իմ հրաւէրը: Ողջ եղիք: Խ. Ծ. Գէորգ Շահումեա

ել իւր ուրախութիւնը, որ յայտնի չլինի տրտմութենից {դէպի} ուրախութիւն փոխանցումը: Նա ուրախանում էր այն պատ

ր վզին, բիւր անգամ համբուրեց նորան, յետոյ վազեց {դէպի} մայրը, նորան եւս նոյնպէս գրկախառնեց եւ քանի անգա

այս տարի: Տեսանո՛ւմ ես, - յաւելացրեց նա դառնալով {դէպի} իւր կինը, - այս պարոնը մտածում է եղած, որ շնորհ

տարագիր գնալով իւր աշխարհից, ցան ու ցիր է լինում {դէպի} երկրի չորս կողմերը՝ որոնելով աշխարհի վերայ մի տե

ստիա քաղաքումը փոքր Հայաստանի, երկու օրաճանապարհ {դէպի} հարաւ հեռի Թոխաթից, 1676 թ. փետրուարի 7-ին։ Մխ

ակում ձեռնադրուեցաւ սարկաւագ եւ ապա ճանապարհորդեց {դէպի} Հայաստանի հռչակաւոր վանքերը, եկաւ եւ Էջմիածին։

աժարական պատասխանի։ Այնուհետեւ ճանապարհ ընկաւ նա {դէպի} Կոստանդնուպօլիս, ուր բնակւում էր Կարնեցի Խաչատու

ր գնալու էր Մօրէա, մտաւ նորա մէջ եւ անցաւ շուտով {դէպի} Մօրէա։ Մի քանի ժամանակ մնաց նա Ցանթէ կղզումը, ո

տոյ է պատահած լինի եւ նորա յատկապէս փոխանցութիւնը {դէպի} Պապական եկեղեցու հետ միաւորուած Հայերի կողմը։

մօտ մի ժամ հեռաւորութեամբ Մարկոսեան հրապարակից, {դէպի} Լիդօ։ Մխիթարը եւ նորա աշակերտքը տեղափոխուեցան դէ

պի Լիդօ։ Մխիթարը եւ նորա աշակերտքը տեղափոխուեցան {դէպի} այդ կղզին, ուր եղած էր յառաջուց մի հիւանդանոց,

պէս էր Մխիթարի եւ նորա ընկերութեան յարաբերութիւնը {դէպի} մեր ազգը կամ դէպի Պապական աթոռը։ Այս նամակը յայտ

նորա ընկերութեան յարաբերութիւնը դէպի մեր ազգը կամ {դէպի} Պապական աթոռը։ Այս նամակը յայտնում է նոյնպէս Կոլ

յայտնում է նոյնպէս Կոլլեգիացոց յարաբերութիւնքը, {դէպի} մեզ, դէպի Մխիթարեանք եւ դէպի Վատիկանը։ Համա

նոյնպէս Կոլլեգիացոց յարաբերութիւնքը, դէպի մեզ, {դէպի} Մխիթարեանք եւ դէպի Վատիկանը։ Համառօտապէս խօս

ց յարաբերութիւնքը, դէպի մեզ, դէպի Մխիթարեանք եւ {դէպի} Վատիկանը։ Համառօտապէս խօսելով այստեղ Մխիթարի

ն եւ նոցա հոգու ուղղութեան եւ յարաբերութեան վերայ {դէպի} մեր ազգը։ ՅՕԴՈՒԱԾ ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ Ա.

ն գործունէութիւնը, այս գործունէութեան շարժառիթքը {դէպի} մեր ազգը, նորա ներկայ դրութիւնը, որից անշուշտ ե

հետեւանքը՝ չորս պատուելի վարդապետների վերադարձը {դէպի} իւրեանց ծնող եկեղեցին, եւ այս պարտականութիւնը կա

, անարատ խղճի մաքրութիւնը, ականջներս բաց պահելով {դէպի} Քրիստոսի այն խօսքերը. " Վա՛յ, որ ասիցէ զխաւարն

, որ ասիցէ զխաւարն լոյս, եւ զլոյսն խաւար ", եւ {դէպի} առաքեալի ասածը, թէ. " Խօսեցարո՛ւք զճշմարտութիւն

րայ։ Ի՛նչ է կրօնը եւ ի՛նչ յարաբերութիւն ունի {դէպի} մի մարդ, դէպի մի ազգ, դէպի մի ընկերութիւն, որ

է կրօնը եւ ի՛նչ յարաբերութիւն ունի դէպի մի մարդ, {դէպի} մի ազգ, դէպի մի ընկերութիւն, որ խոստովանում էին

չ յարաբերութիւն ունի դէպի մի մարդ, դէպի մի ազգ, {դէպի} մի ընկերութիւն, որ խոստովանում էին այդ կրօնը։

զատ ձգողութեանը հետեւելով, թռչում է, վերանում է {դէպի} բոլորի գոյութեան պատճառը եւ այս կերպով դղրդեցնում

ը, իւր գործողութիւնքը կատարելու ժամանակ դիմում է {դէպի} կրօնը եւ հարցանում է նորանից խորհուրդ՝ արդեօք այ

ին։ Չնչին եւ նիւթական բաները, որ վերաբերութեամբ {դէպի} հոգին, ոչինչ էին ամենեւին՝ այդ անխորհուրդ եւ ամ

արանքն էին։ Նա տարածեց մարդկային ազգի մէջ, սորա {դէպի} Աստուած ունեցած առնչութեան հայր որդիական գաղափարը

է անմօտենալի է Աստուածը եւ թէ նորա յարաբերութիւնը {դէպի} մարդկութիւնը ամենեւին այնպէս է, ինչպէս մի իշխանի

մենեւին այնպէս է, ինչպէս մի իշխանի յարաբերութիւն {դէպի} իւր ծառայքը։ Վաղուց ահա հրէական ժողովուրդը,

իշտները կը սատակեցնէ։ Փարիսեցիները եւ դպիրները, {դէպի} չարը գործ դնելով այս գաղափարքը, ահաբեկ էին առնու

էր ժողովրդի ստրկութիւնը, այլեւ նորա կոյր հաւատը {դէպի} կրօնի պաշտօնեայքը, որոնց ձեռքով միայն կարելի էր

ստրկական գաղափարների մէջ, անտարակոյս դիմելու էր {դէպի} այս միջնորդ անուանուած տղամարդերը՝ թափելով նոցա

ր իւր որդին, եթէ սա կը վերադառնար խոզարածութենից {դէպի} իւր հայրը։ Նա սովորեցուց Հոգի ճանաչել Աստուածը ե

կոյր եւ անպայման հաւատ. հաւատ, ոչ թէ անմիջապէս {դէպի} Աստուած, այլ պապի միջնորդութեամբ, որովհետեւ արք

ր դեսպաններին ժողովել այս հարկը՝ որպէս Ֆրանսիայի {դէպի} սուրբ գահը հպատակութեան նշան։ Նա հաւատացնում է Հ

ով երիտասարդ արքայազնի խնդրին, ընդունել է նորա՝ {դէպի} սուրբ Պետրոսը եւ դէպի նորա յաջորդքը հաւատարմութեա

խնդրին, ընդունել է նորա՝ դէպի սուրբ Պետրոսը եւ {դէպի} նորա յաջորդքը հաւատարմութեան երդումը՝ առանց երկբ

րերում պապականութիւնը մեծամեծ քայլերով յառաջ գնաց {դէպի} իւր դատապարտելի եւ անքրիստոնեայ նպատակը՝ բռնանալ

մի մարդ, որ փախչելով օտար դայեակի գրկից, վազէր {դէպի} իւր ծնող բուն հայկական եկեղեցին։ Բ. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ

տարերքը որոնելու համար դարձեալ պիտոյ է մեզ դիմել {դէպի} նոցա կրօնը, որ է պապականութիւն։ Թէ ի՛նչ է պապակ

ւն ունէին այդ գիտութենների վերայ՝ յարաբերութեամբ {դէպի} նոցա յառաջադիմութիւնը։ Պատմութիւնը պատասխանւոմ է

երը։ Ամենայն տեղ քարոզւում էր կոյր հնազանդութիւն {դէպի} պապը, ամենայն տեղ ներւում էին բոլոր մեղքերը՝ ըն

Այս բոլոր բաները լինում էին ազգերին առաջնորդելու {դէպի} փրկութեան ճանապարհը... Մի կողմից, քարոզիչնե

է գալիս զանազան իրողութենների մէջ։ Յառաջենք այժմ {դէպի} ճառիս երրորդ գլուխը, ուր պիտոյ է քննուի նոցա գոր

լով մի դպրոցի մէջ, որի աշակերտքը պատրաստւում էին {դէպի} կրօնաւորութիւն, լարում էին իւրեանց ոյժը լեզուներ

գնում էր նա այս վանքից միւս վանքը, այս աբեղայից {դէպի} միւս աբեղան՝ խորհուրդ կատարելու ազգի լուսաւորութ

եսանք նորա փախստականի պէս դուրս գնալը Տաճկաստանից {դէպի} Մօրէա՝ իւր մանուկ ընկերութեամբ հանդերձ, Կոստանդ

ետոյ ցոյց կը տանք այդ միաբանութեան յարաբերութիւնը {դէպի} մեր ազգը։ Եւրոպա լրագիր. Վիեննա, 1853,

ցական վիճակ էր մարդկութեան համար, ստրկական կրօնից {դէպի} ազատականը։ Եւ որովհետեւ չկան բնութեան մէջ ոստիւնք

աժեշտ էր այդ վերանորոգութիւնը, որ առաջին քայլն էր {դէպի} մարդկային ազատութիւնը։ Քրիստոսի ժամանա

ասում ենք՝ ոչ թէ նայելով ազգի այժմեան սառնութեանը {դէպի} ուսումնականութիւնը, ոչ թէ տեսանելով այժմեան անսրտ

ականութիւնը, ոչ թէ տեսանելով այժմեան անսրտութիւնը {դէպի} լուսաւորութիւն, այլ մանաւանդ վկայ ունինք մեր խօսք

սան վերջապէս, թէ Յիսուսականների ջերմեռանդութիւնը {դէպի} Հռովմէական գահը էր միմիայն կեղծաւորութիւն եւ խաբե

րայ, եւ ուխտաւորի հանդերձով ճանապարհ ընկաւ ոտքով {դէպի} Բարսելոն, որպէս զի այնտեղ նաւ գտանելով՝ նստի եւ

քատի հռչակաւոր ծագումը, բնակիչների կարեկցութիւնը {դէպի} նա օրէ օր աւելանում էր, որ բազմութենով գալիս էին

զութիւնը եւ կամենում է գայթակղեցուցանել, հեռացաւ {դէպի} մի այր, ուր անցուց քանի մի ժամանակ համարեա՛ թէ ա

ցաւ, որ միմիայն խելքի զօրութենով կարելի է ազգերը {դէպի} այս կողմ քարշել երկրպագութեան համար։ Այս օրից ահ

մենահարկաւոր բաները, ինքը միմիայն ճանապարհ ընկաւ {դէպի} Փարիզ, ուր պիտոյ է ընկնէր նոր փորձանքների մէջ եւ

եղայի խորհրդով ուսումնապարապի ժամանակ ուղեւորեցաւ {դէպի} Սպանիական Նիդերլանդիա ողորմութիւն հաւաքելու, որ

գետին, Իգնատիոսը դուրս բարձրացաւ ջրից՝ գոռալով {դէպի} նա. " Ա՛յ անբաղդ, ո՞ւր ես գնում, չե՞ս տեսանում

ւթիւն կրեց մինչեւ կարողացաւ համոզել այս ուսանողին {դէպի} թափառական Հոգեւոր Ասպետութիւնը։ Վերջապէս նորան յ

ւմ էր մուրացկանութենով, վերջապէս կարողացաւ նորան {դէպի} իւր կողմը շրջել։ " Հոգեւոր Վարժութիւնքը " խզեցին

, երբ արդեն նորա վառ աշխոյժը եւ եռանդը փոխւում էր {դէպի} մի սառն քաղաքականութիւն։ Այս գրքի մէջ պարունակւո

րդեօք այս ծածուկ եւ ծպտեալ կերպարանքով անցնել չէ՞ {դէպի} հոգու թագաւորութիւնը... եւ այսպիսի չնչին զգուշու

ներին միմիայն ձեւի եւ կարգի անուրը եւ պահանջում է {դէպի} իւր Աստուածը ո՛չ թէ մանկական սէր եւ խոնարհութիւն

ն երկիւղ (timor servilis)։ Դառնանք դարձեալ {դէպի} Լօյոլան։ Մօնմարտրեան նշանաւոր երդումից յետոյ նա

ն, որոնք խորհուրդ էին տալիս Իգնատիոսին ուղեւորիլ {դէպի} հարաւ, բայց նա ամենեւին չէր համաձայնում։ Վերջապ

նորանց մնալ Փարիզի մէջ, իսկ ինքը ճանապարհ ընկաւ {դէպի} Սպանիա՝ հաւաքուելու տեղ նշանակելով աշակերտներ Վե

ա խնդիրը, հրաժարուեց նորանց օգնութենից եւ շտապեց {դէպի} Վենետիկ, ուր եւ հասաւ 1537 թուականին։ Այստեղ նա

նորա օգնութենով։ Բայց եպիսկոպոսի բարեհաճութիւնը {դէպի} Իգնատիոսը երկար չ'տեւեց. պատճառ, Կարաֆֆայն ինքը

։ Գարունը վերայ հասաւ։ Հարկաւոր եղաւ մտածել {դէպի} սուրբ տեղերը ցանկալի ճանապարհորդութեան մասին։ Իգ

արձի։ Իգնատիոսը, Ֆաբերը եւ Լայենէզը ուղեւորեցան {դէպի} Հռովմ։ Այս վերջի երկուսը շատ փոքր յոյս ունէին գո

նց. նա ճանապարհի վերայ փոքր ինչ հեռացաւ նորանցից {դէպի} մի մատուռ՝ աղօթք կատարելու պատճառով։ Քիչ ժամանա

ցին երկու հետեւեալ ուխտերը՝ " Կոյր հնազանդութիւն {դէպի} կարգի Գեներալը եւ Պապը"։ Վերջին ուխտը Լօյոլա ան

անօգտութիւնը եւ մինչեւ անգամ նոցա վնասակարութիւնը {դէպի} Պապական իշխանութիւնը։ Այս պատճառով պահանջում էր

ապաշխարութիւն, վարքի սրբութիւն եւ հնազանդութիւն {դէպի} Պապական աթոռը։ Նոցա բարեպաշտութեան համբաւը տարած

ողջախոհութեան ուխտը եւ կոյր հնազանդութիւն ունենալ {դէպի} առաքեալի փոխանորդը, ուր եւ բարեհաճէր նա ուղարկել

պէս լինելուց յետոյ Իգնատիոսին հարկաւոր եղաւ դիմել {դէպի} Պապի պաշտպանութիւնը, որ իւր կոնդակովը սրբեց Իգնա

սեանների առաջ ցոյց տալու իւրեանց ջերմեռանդութիւնը {դէպի} Առաքելական Աթոռը, կամենում եմ ասել, թէ կազմուեց

ս մի կրակ չոր նիւթերի մէջ, այնպէս առաջ էր վազում {դէպի} ամենայն կողմ ժողովրդի մէջ։ Այո՛, դեռ Ադրիանոս V

հնազանդութիւնը Պապական իշխանութեան, ատելութիւնը {դէպի} հերետիկոսները, վէճերի եւ խռովութենների մէջ վարժո

ակ ողջամիտ եպիսկոպոսները լցուել էին արհամարհանքով {դէպի} նա եւ դէպի նորա գոված Պապը։ Մանաւանդ Փարիզի Արքե

եպիսկոպոսները լցուել էին արհամարհանքով դէպի նա եւ {դէպի} նորա գոված Պապը։ Մանաւանդ Փարիզի Արքեպիսկոպոսը մ

ապական աշխարհի մէջ։ Այս խորհրդով Իգնատիոսը դիմեց {դէպի} Լօտարինգեան Կարդինալը, որ գտանւում էր այն ժամանա

ողջախոհութիւն, աղքատութիւն եւ կոյր հնազանդութիւն {դէպի} Գեներալի կամքը։ Ժողովողների եւ չորս ուխտերի

երդում էին ուտում կատարեալ հնազանդութիւն ունենալ {դէպի} Պապը, ուր եւ ուղարկելու լինէր նորանց Աւետարանի ք

քաղաքավարութիւնը իւր բոլոր պարագաներով անցնում է {դէպի} Ակուաւիու եւ նորա յաջորդների հոգին. մինչեւ անգամ

րոսանում էին կոյր հնազանդութեան վերայ, որ ունէին {դէպի} Կարգի կամքը, ընտիր զինուորների նման, որ քաջութե

ւ ամենամեծ Կօլլեգիում։ Կսաւիէ ուղեւորեցաւ շուտով {դէպի} մարգարտաբեր ծովեզրը, ուր գտանւում էին Պօրտուգալա

մարդի վախճանը, որ միմիայն իւր ջերմեռանդութենովը {դէպի} Քրիստոնէական հաւատը, առանց գործ դնելու խորամանկո

րս տուած կոնդակներովը դարձնել Յիսուսեան քարոզիչքը {դէպի} Քրիստոսի ճշմարիտ Աւետարանը։ Զարմանալի բան է աշխա

ւում էին Քրիստոնէութեան առաջին քարոզիչքը Հռովմում {դէպի} նորա հաստատ եւ հզօր քաղաքականութիւնը, որի հիմքը

, թէ նոքա իւրեանց խստութենովը, որ գործ էին դնում {դէպի} այնտեղի բնակիչքը, եւ անհաւանութենովը, որ ունէին

ս էին բերում նոքա այս վայրենի Ազգի մէջ հաստատ Սէր {դէպի} բարեկարգութիւն, եւ ընտելացնում էին նորանց բնակու

զում էին։ Կոյր եւ անսահման հնազանդութիւն ունենալ {դէպի} այս դաբիրաները առաջին կրօնական պահանջողութիւնն էր

երայ եւ տնկել նոցա հոգու մէջ սէր եւ հնազանդութիւն {դէպի} իւրեանց տիրողքը, այսինքն՝ Յիսուսեանքը։ Քաղաքակ

ռով հեռացնում էին նորանցից ամենայն գիտութիւն, որ {դէպի} չարը կարելի էր գործ դնել։ Մասնաւոր սեպհականութիւ

այելով գործի ընթացքի վերայ, ատելութիւն ունենալով {դէպի} Պրօտեստանտները, յետ դրեց այս գործի վախճանական վճ

էջ կենդանի կենդանի կը թաղուի. այնպիսի գերեզման, {դէպի} որը հարիւր մղոնից պիտոյ է թռչին, հասանեն ագռաւնե

կական Վատիկանի դուռի վերայ հետեւեալ նամակը՝ գրած {դէպի} Սիկստոս V-ը։ " Հենրիկոս, Աստուծոյ ողորմութե

. պատճառ, Յիսուսեանք չարաչար հանեցին որդուց հօրը {դէպի} Յիսուսեանները ատելութեան վրէժը։ Ընդհանուր էր գան

ասպետը տեսաւ մի անծանօթ մարդ, որ գնում էր կամաց {դէպի} դուռը, իսկոյն կանգնեցրեց նորան եւ ասաց. " Երկու

ծ դրեց ամենավճռական հնարներ։ Շատէլը դատապարտելով {դէպի} մահ՝ միեւնոյն ժամանակումը, այսինքն՝ 1594 թուակ

հաւատ չունէր իւրեանց վերայ։ Նոքա որոշեցին ուղղել {դէպի} նորա սիրտը Րավալեակի սուրը այն ժամանակ, երբ Հենր

դը-լա-Ֆօրս եւ Միրաբոյ մարկիզները։ Մի նեղ փողոցից {դէպի} միւսը շուռ գալու ժամանակ դուրս եկան նոցա առաջեւը

ագաւորի դաւաճանութեանը։ Մարիա Մեդիչիսի վարմունքը {դէպի} Սիւլլին եւ հանգուցեալ թագաւորի դէպի այլ հաւատարիմ

իսի վարմունքը դէպի Սիւլլին եւ հանգուցեալ թագաւորի {դէպի} այլ հաւատարիմքը, նորա շարունակ հրաժարուելը Րավալ

ւեցան Րիշիէի վերայ եւ ուղղեցին երկու դանակ, մինը {դէպի} կուրծքը, միւսը դէպի թիկունքը։ Ողորմելի Րիշիէ ճա

ուղղեցին երկու դանակ, մինը դէպի կուրծքը, միւսը {դէպի} թիկունքը։ Ողորմելի Րիշիէ ճար չ'գտաւ, որ չ'ստորա

ն էր գրել " Աստուծոյ բարութեան մասին, վերաբերեալ {դէպի} մարդկային ազատութիւնը"։ Մահը ազատեց Յանսէնը Յիս

Րիշիլիէի մահից յետոյ Յիսուսեանների գործի ընթացքը {դէպի} Մազարինի Կարդինալը մնաց միօրինակ, ինչպէս էր դէպի

դէպի Մազարինի Կարդինալը մնաց միօրինակ, ինչպէս էր {դէպի} Րիշիլիէն. պատճառ որ, սա ինքը եւս իւր թշնամիքը հ

տ ու կոշտ վարմունքը շարժեց Ֆրանսիացոց ատելութիւնը {դէպի} Յիսուսեան աբեղայքը, որ ոչինչ ժամանակ չէր հասած ա

ով բռնութենից, ընդունում էին կոնդակը, բողոքեցին {դէպի} մի գալոց ժողովք, որ եւ մինչեւ այժմ չէ եղած եւ եր

աւատալիք պապական եկեղեցու, եւ Յանսէնեանք դիմեցին {դէպի} թագաւորի միջնորդութիւնը։ Լուդովիկոս XIV-ը ծե

ք նորա անձը"։ " Բայց ես չունիմ ոչինչ ատելութիւն {դէպի} նա, - պատասխանեց Լուդովիկոսը. - ես միշտ սիրել եմ

արլամենտը, ուր տարուել էր գործը, փոխանակ Ժիրարը {դէպի} մահ դատապարտելու, վճռեց աքսորել նորան այն նահանգ

անդամներին, որոնց մի կէսը դատապարտում էր Ժիրարը {դէպի} կրակ, իսկ միւս կէսը՝ դէպի հասարակ մահ։ Պարլամե

դատապարտում էր Ժիրարը դէպի կրակ, իսկ միւս կէսը՝ {դէպի} հասարակ մահ։ Պարլամենտը միեւնոյն ժամանակ արդարաց

տալիս, թէ ինչ աստիճանի էր հասած ազգի ատելութիւնը {դէպի} Յիսուսեան աբեղայքը։ Լա-Կատիեր իւր յօժարութենովը

րայ։ Այն աստիճանի սաստիկ էր ժողովրդի ատելութիւնը {դէպի} նա, որ Բուրժի Արքեպիսկոպոսը, որի վիճակի մէջ կամ

ն մէջ զինուորական ոյժը, այս պատճառով եւս դիմեցին {դէպի} զօրքերի գունդը։ Խոստովանութեան միջնորդութենով,

վանահարց ներգործութիւնքը, զուր տեղը բողոքում էին {դէպի} Կլեմենտ XI-ը, որ գալոց ժողովքը հրաւիրուի։ Օ

արածուեցաւ մայրաքաղաքի մէջ, ամենայն ոք վազում էր {դէպի} այրը, ուր բնակւում էր Պարին, կտրատում էին մեռած

էին եւ փոխանակ նամակի, անդամներից մինը թռչում էր {դէպի} հարկ տեղը, թէ եւ հինգ հարիւր Լիօի ճանապարհ լինէր

րտակը։ Այս անցքից յետոյ Յիսուսեանք քաշուեցին {դէպի} Հռովմ, բայց եւ այնտեղ նոցա համար պատրաստ էր հալա

րից, որոնք ճանաչում էին Յիսուսեաններին եւ ունէին {դէպի} այս մարդիկը մի արդար եւ բնական ատելութիւն։ Այս ժ

մոռանան այս խօսքը այն ազգասէրքը, որ իւրեանց սէրը {դէպի} ազգը յայտնում են նորա պակասութիւնքը քօղարկելով,

Պօղոսին, եւ որ մի սարսափելի գգուանք պատճառեց մեզ {դէպի} խայտառակուած չարագործի անձը, հերիք է որ բորբոքէ

թենից, որ ճշմարիտ քրիստոնէաբար ներողամիտ գտնուիք {դէպի} մեր անծանօթ բարեկամական համարձակութիւնը եւ չձանձր

սպասաւորը քաջ գիտենալով իւր սուրբ պարտականութիւնը {դէպի} իւր կրօնը եւ դէպի իւր ընկերը, հաւասարապէս լցուցե

նալով իւր սուրբ պարտականութիւնը դէպի իւր կրօնը եւ {դէպի} իւր ընկերը, հաւասարապէս լցուցել է մինչեւ ցայսօր

ղուց յայտնի է, որ դուք մինչեւ անգամ ներողամիտ էք {դէպի} ձեր անհաշտ թշնամին, ուր մնաց դէպի ինձ նման անծան

մ ներողամիտ էք դէպի ձեր անհաշտ թշնամին, ուր մնաց {դէպի} ինձ նման անծանօթները, որոնք անմիջապէս մեծարանք ե

ուշակ ձայնին, որ նորա ճակատին առաջին անգամ հնչեց {դէպի} մեզ, " այսուհետեւ լոյս եւ ճշմարտութիւն եւ ազատու

յդ բարբարոսական երջանկութեանը, որով պիտի դիմէինք {դէպի} լուսաւորութեան եւ գիտնականութեան նախագահը, որովհ

Ո՞վ իմ մխիթարիչ, արդարադատ յիշատակարան, այժմ {դէպի} քեզ եմ դառնում, եթէ ասելու էիր ինձ համար, թէ այ

թիւն հասուցանէք, եթէ ո՛չ, ինձ եւս գերի կը վարեն {դէպի} Մասեաց յաղթանդամ ուրուականների ամրոցը: Զօրօրինակ

ին, որ արիւնկզակ լեզգիների ձեռքով գերի տարուեցաւ {դէպի} Շամիլանիստ աթոռը, երեւի որ պ. Իսահակեանցի անիծե

փոխանակ պ. Շահբէգի, գերի տարուեցաւ ինքը Շամիլը {դէպի} Ռուսսիայ: Պատուելի առողջամիտ ազգակից, գիտե

ը չէր համաձայնւում: Այն ժամանակ ժողովուրդը դիմեց {դէպի} Դուռը եւ այնտեղ պնդեց դարձեալ իր պահանջի վրայ: Ն

դէպքում մեր եպիսկոպոսների առաջ կը բացուի ճանապարհ {դէպի} Թուրքիայ: Ուղղակի կախում ունենալով ռուս կառավարո

կարծում են, թէ գինուն են մաղթում այդ բարի ճամբան {դէպի} փորը։ Բայց մենք դառնանք դէպի Պ. Պռօշեանցի գործը

ում այդ բարի ճամբան դէպի փորը։ Բայց մենք դառնանք {դէպի} Պ. Պռօշեանցի գործը։ Ֆաթալիզմի վրայ խօսելով՝

թեանց հետ մեր հաշիւը վերջացնենք ու այնպէս դառնանք {դէպի} վիպասանութեան բովանդակութիւնը։ Ծանօթութեանց մ

, թէ՛ սխալ հասկացողութեամբ։ Այժմ դառնում ենք {դէպի} " Սօս եւ Վարդիթերի " բովանդակութիւնը։ Մենք ար

գտնվում ենք անդադար ընթացքի մէջ, մեր կարծիքով՝ {դէպի} առաջ։ Յայտնի է, թէ այն մարդը, որ գիշեր ցերեկ ա

չեւ բոլոր գաւառական բարբառներից ճանփաներ չբացուին {դէպի} գրական լեզուի կենդրոնը, սա ոչ միայն չէ կարող ծաղ

նց մի նեղ սահմանի մէջ փակուելու ազատօրէն վազում է {դէպի} ուր որ քաշում է նորան բնութեան օրէնքը, հովութիւն

իւններից աւելի, ընթերցողը պիտի իր հայեացքը ուղղէ {դէպի} հեղինակի խօսքերը, որ առանց ուրիշի բերան տալու,

խեղճերից, որ անողորմաբար դատապարտում էին նորանց {դէպի} մահ: Բայց պ. Պռոշեանցը իր բերնից է խօսում այս

ասես երթալ մի գաւազանի զարկելով, թերեւս, ձորից {դէպի} վեր, սարի գլուխը բարձրանալ, բայց այն օրից, երբ

բ Գալիլեյը իր գնդակները ձգեց Պիզայի թէք զանգատնից {դէպի} վայր, այն օրից, երբ ծանրութիւնը որպէս ընդհանուր

րհը բաւական տարածութեամբ երբեմն փորած ու բացած էր {դէպի} Էջմիածին, այսօր մի այդպիսի սքանչելի կերպով չէ կա

չ-Թէփէլերի բարձրաւանդակից անցնիլ, որ յետոյ վազէր {դէպի} Էջմիածին, ու խե՛ղճ միաբանին ազատէր այն անմաքուր

երբեմն բոլորշի եւ երբեմն լեզուաձեւ իր սուր ծայրով {դէպի} վեր, ինչպէս ճրագի կամ կանթեղի լոյսը, բայց մի ոտ

ով: Մեղադրելի չէ ժողովուրդը, եթէ վազում է {դէպի} գերբնականը, մինչդեռ Արագածի վրայ երեւացած լոյսը

քան թէ սեղմ օդը, սկսում են կամաց-կամաց բարձրանալ {դէպի} վեր եւ այս է պատճառը, որ ջերմութեան ժամանակ անօս

դաշտի օդը լայնանալով անօսրանում է եւ բարձրանում է {դէպի} վեր, երբ միւս կողմից Մասիսի օդը ցրտից ճնշուած սե

ադրութիւն չգտնելով լայնացած օդից, սկսում է վազել {դէպի} դաշտը, պատճառելով այն ախորժ քամին: Այդ քամու ու

ս 86) կապում է ուրիշի այգու ջուրը եւ առու բացում {դէպի} իր այգին, " իմ ողորմածիկ հօրիցը էս եմ տեսել ասել

անքը ամենայն րոպէ հասանում է եւ պիտոյ է հասանի եւ {դէպի} նոցա անհիմն բամբասանքը եւ երեխայական դատաստանը։

հայոց հին եւ մեռեալ լեզուն ուսանելով՝ մնացել են {դէպի} ուրիշ գաղափարները անզգայ։ Մեք, օրինակ, դեռ չեն

նալ գերապատիւ Նազարեանցի աշխատութիւնը եւ անխարդախ {դէպի} ինքը սէրը, նա ուղիղ եւ պարզ մտքով կը տեսանէ այս

մ կամ այլայլում. այլ լեզուի ամեն շարժողութիւնը, {դէպի} որ կողմը եւ լինի, լինում է որպէս հետեւանք ներգոր

ի, սորանից աւելի հզօր ապացոյց չունի նա՝ իր սէրը {դէպի} մեռածը վկայելու։ Իսկ սորա հակառակ ժառանգը թողուլ

լ կամենաս, չես կարող, որ վերաստեղծես այդ քարերը {դէպի} իրենց սկզբնական ձեւը, քո բոլոր աշխատութիւնը պիտի

ունչ կարդում են։ Մենք էլ այս պատճառով դիմում ենք {դէպի} նորա օգնութիւնը։ Ինչի՞ համար, լորը եւ մանանան թ

նդի ելեքտրականութան հետ, կապւում է եւ ուղղւում է {դէպի} երկրագունդի ելեքտրական կենդրոնը, որ նոյն պիտի լի

մար ակռաները եւ պռոշները սխմած երկար ձայնաւորները {դէպի} կարճ փոխել, մէկ խօսքով՝ եթէ ազգը ստիպուել է, հ

մնապահ ճշմարտութեան անունով։ Պակա՞ս էր նորա սէրը {դէպի} իր ազգը, քան ձեր սէրը. դժուար թէ կարողանաք ապաց

ւ կրկին շարժողութիւնքը ե՛ւ ի՛ր առանցքի վրայ, ե՛ւ {դէպի} միւս իր նմանը։ Կա՞յ այս շարժողութիւնը։ Ես գդակս

արը, եւ, փաթաթելով մի կտաւի մէջ մեռած մանուկը, {դէպուղիղ} գնում է մի աղքատ Թուրք կնոջ տուն, որ նոյն օրին ա

էր մեզ: - Ուրեմն, ինձ պիտի տանէ՞ք... - {Դէպուղիղ} Շամիլի մօտ, - խօսքս կտրեցին Լեզգիները: Երկո

ց: Ես կարծեցի, թէ ահա լարեցի Արամազդի շանթը {դէպուղիղ} գլխիս վերայ: - Հը՛մ... - արեց Շամիլը, - ձե

է իւր բոլոր ունեցածը: Գործակատարը ստանում է եւ, {դէպուղիղ} գնալով իւր բնակարանը, ուր պատրաստ սպասում էր նոր

լ արասցէ զոր կարեն։ Դարձեալ առաքեցին եւ զայլ գիր {դէպուղիղ} 'ի Հռովմ եւ կրկին եւս առաքեցին եւ ունին առաքել։

նձին այցելուք (visitator)։ Բոլոր գաւառների {դէպուտատները} անդամ էին Կարգի խորհրդարանին եւ միշտ հաւաքւում էի

թեան: Ընդ այսմ համարձակիմ խնդրել զայս եւս, զի ի {դէպս} չընդունելոյ զիս Սինօդին ի հոգեւոր կոչումն, բարեհ

ովհետեւ պ. պաշտօնակատարն պրօկուրօրի լռէ յամենայն {դէպս} ոչ ի գործ դնելով զիւրովսանն պարտականութիւն, յայն

տ կորուսելոցն: Այլ զայսմանէ գրեցից զկնի, եւ ընդ {դէպս} հարկաւորութեան առաքեցից եւ զօրինակ թղթոյ երեսփոխա

ր, որ կարիցէ ընդունել բողոք (аппеляция) եւ ընդ {դէպս} անիրաւութեան, գործն փոխադրի ի Լոնդոն ի վերազնութ

, զոր 'ի Պատմութեան իւրում յիշատակէ Ղազար յերկուս {դէպս} ՝ կոչելով զնա իշխան Անձեւացեաց Սեւուկ (Պատմ. Ղա

4, Պատմութիւն Հայոց եւ եկեղեցական երգք ի զանազան {դէպս}: Յարձակ շարադրութիւնս նորա զառաջին տեղի ունի " Գ

տքերի ընթացքը խոստանում է նոր արհաւիրք: Յամենայն {դէպս}, եթէ հայերը ստիպուած լինեն զրկուելու իրենց առաջի

-Չմեղադրի նրանց, օ՜, Թող անսէրը անհաւատ: Բ. {ԴԷՊՔ} Ալպեան լեռներից դէպ վայր սահելով Ուղեւորւում եմ

սիական յեղափոխութեան մրրիկը ցամաքահողի մէջ այնքան {դէպքեր} պատճառելով անվնաս անցել էր նորա գլխից: - Վեր

ռնուք նորանոր անցքեր, եւ սիրում էք լսել նորալուր {դէպքեր}, աւելորդ չհամարեցի ուղարկել Ձեզ մի յօդուած, որի

կցութիւն պահպանել Հայաստանի հետ: Կտոր փշուր եղած {դէպքերը} եւս ապացուցել են արդէն վաղուց, որ Հայաստանին օգն

արհագրական եւ բնութեան ազդեցութեան տակ, պատմական {դէպքերը} չեն անցել նորա վրայից առանց իրենց հետքը խոր դրոշմ

այսպէս, թէ ինչի պատահել են այս կամ այն պատմական {դէպքերը} եւ ինչի համար այնպիսի ընթացք եւ ուղղութիւն է ստաց

րհագրական եւ բնութեան ազդեցութեանց տակ. պատմական {դէպքերը} չեն անցել նորա վրայից, առանց իրենց հետքը խոր դրո

այսպէս. թէ ինչի՜ պատահել են այս կամ այն պատմական {դէպքերը} եւ ինչի՜ համար այնպիսի ուղղութիւն է ստացել հասարա

(etnographique) ազդեցութիւնքը, այլեւ պատմական {դէպքերը}, որ անցան մեր ազգի գլխից։ Ուրանալով այս դէպքերը

դէպքերը, որ անցան մեր ազգի գլխից։ Ուրանալով այս {դէպքերը} պիտի անշուշտ հաւասարէինք մեր անձը այն չնաշխարհիկ

պատուաստեց եւ ոչ Կիրակոսը, բնութիւնը, պատմական {դէպքերը} եւ հազարամեայ ժամանակները տուին նորան այն ձեւ ու

եծ կամ փոքր ընկերութիւններ, նորանցից ոմանք ընկան {դէպքերի} հարուածի տակ, ոմանք տեւում են կիսամեռ, բայց մին

ամեծար Մայր եկեղեցի, հանդիսարան է լինում երեւելի {դէպքերի} ։ Հայոց կաթողիկոսքը, մարզպանքը, նախարարքը, զօր

մուծելու նրա մէջ այնպիսի բաներ, որոնց դէմ վերջին {դէպքերի} ընթացքում շարունակում էր բողոքել ազգը: Այս

տարիներով, տարբեր աշխարհների եւ տարբեր պատմական {դէպքերի} տակ աւերվել է եւ այդ հազար տարիների միջոցում ամեն

ձեւով։ Բայց նոր լեզուն, գոյանալով ա՛յլ պատմական {դէպքերի}, ա՛յլ աշխարհների եւ ա՛յլ ժամանակների ազդեցութեան

վիպասանութիւն, բայց, ոչ ձեւի մտածութիւնը եւ ոչ {դէպքերի} դասակարգութիւնը կարող են, գոնէ՛ մասնաւորապէս, հ

իւնը, այլ որպէս շատ անաջող փոխանակութիւնք բնական {դէպքերի}: Ասես թէ հեղինակի ուժը կտրւում է եւ գործ է դնում

յն որ հազար տարիներով տարբեր աշխարհների եւ տարբեր {դէպքերի} տակ գոյացել է եւ ամէն տեղ էլ այդ տարբեր ազդեցութե

։ Եթէ դարաւոր սովորութեան, բնութեան եւ պատմական {դէպքերի} ազդեցութեանց մէջ չփնտռենք այս բաների բուն պատճառք

պտացոց կամ դեռ չգիտեմ ինչացոց, այն պատմական դառը {դէպքերի} տակ ընկճուած, մեռած ու հոգին բերանը եկած, չէր կ

աւ, որ ինչպէս նորա վարդապետութիւնը համեմատուելով {դէպքերին} ` կերպարանափոխ է լինում, ինչպէս վերջինը ջնջում է

կը հանգստացնեմ ձեզ ". եւ Պաւղոսը աշխարհի անյայտ {դէպքերից} անկանգնելի ընկնելու մասին, դեռ չընկնողներին, զգ

կարող են բաց անել նիստերը եւ չորսի համաձայնութեան {դէպքում} վճռել հարցերը: 2. Նախ քան Կանոնադրութիւնը

ել ` ոչնչացնելու Երուսաղէմի պատրիարքութիւնը: Այդ {դէպքում} մեր եպիսկոպոսների առաջ կը բացուի ճանապարհ դէպի Թո

, որ շատ սիրով ընդունեց նորանց, առաջին հարկաւոր {դէպքումը} խոստացաւ գործ դնել նոցա ծառայութիւնը, Ֆաբերին եւ

, ուրեմն ես եթէ երկու տարուց յետոյ եւս պսակուիմ, {դէռեւս} հօրիցս կանուխ ամուսնացած պիտոյ է լինիմ: Եթէ այդպ

սակաւուց բաբախին սիրտք ի վերայ Ձեր, եւ ամենեքին {դէտ} ակն կալեալ ըղձան իրազեկ լինել զազգաշահ գործոց եւ

ւ, ինչպէս ասում ես, կրկնապատկել ես արաղով շինած {դէքոքտի} չափը, արիւնը թանձրացել է գլխիդ մէջ, իսկ ջլերդ,

ից ոսկրացաւս նորոգուի, կրկնապատկեցի արաղով շինած {դէքոքտիս} չափը յառաջ, քան թէ քնել էի, եւ ահա քունս տարաւ

ական Հրէայ (առաջին մեծ հատոր): 5) Դքսուհի {դը} Շեւրեօզ: 6) Պաւլոս եւ Վիրգինիա: 7) Մի

ելով. աւելի լաւ էր բառ առ բառ օրինակել Բեռնարդէն {դը} Սան-Պիեռի " Պաւլոս եւ Վիրգինէն ", քան թէ նոյն բա

րդացած էր " Պաւլոս եւ Վիրգինէ " անունով Բեռնարդէն {դը} Սան-Պիեռի գործը, " Փելիքս եւ Պաւլինէի " մէջ պիտի

, որ Մահտեսիովին տայ փողը 22 44 Հայրապետեանցին, {դը} Պետրովիչի մասին, որ օգնեն 27 45 Հայրապետեանցին

գիտութեամբ: Այս մարդերից մինը, յատկապէս Յովհան {դը} Մեօն (Jean de Meun), վարդի պատմութեան հեղինակը

Պօդօզի քաղաքի ընդհանրական նահանգապետը՝ Դօն Մատիա- {դը} -Հօրտարին, բաժանած էր երեսուն վեց եկեղեցական գաւա

գործում էին նոցա ձեռքով։ Նոքա, ինչպէս երեւում է {դը} -Տու նախագահի խօսքերից, առաւել կատաղի դահիճք եղան

երնօն, Մօնբազօն, Լեւարդէն եւ Րօկլօր դուքսերը եւ {դը} -լա-Ֆօրս եւ Միրաբոյ մարկիզները։ Մի նեղ փողոցից դէ

ց Րաւալեակը Մօնտինի ասպետի ձեռքը, որ փակեց նորան {դը} -Րէ անունով պանդոկի մէջ, ուր ամենայն մարդ ազատ մո

կոսի առաջուայ սիրելի Փարիզի Արքեպիսկոպոս Կարդինալ {դը} Նոյալը զրկուեցաւ իւր արժանաւորութենից եւ սովամահ

ուրդը գործ դնել ամենայն կերպ բռնութիւն։ Կարդինալ {դը} Նոյալը դարձեալ երեւեցաւ Պալատի մէջ եւ ստացաւ իւր

նակուայ բաների կարգին ընդդէմ։ Զուր տեղը Կարդինալ {դը} Նոյալը եւ ուրիշ հոգեւորական մեծ աստիճանաւորքը աշխ

ի վերայ, բայց հոգեւորականք, մանաւանդ՝ Կարդինալ- {դը} Նոյալը, ջատագով էին նորան։ Նոքա ինքեանք տարածու

ներին ընդդէմ։ Բայց ցաւը այս էր, որ Կարդինալ {դը} Նոյալը շուտով վախճանեցաւ խոր ծերութեան մէջ։ Նորա

ւթենով Փարիզի Արքեպիսկոպոս նշանակուեցաւ Քրիստափոր {դը} Բոմոմ անունով անուսումն եւ անկիրթ, բայց խիստ եւ

յն Քրիստոսի. ապա թէ ոչ, կատարածն հայի 'ի յատակս {դըժոխոց} ։ Այո՛, ձեռն սրբութեանդ, որոյ հայրագութ տեսչութ

ւ այդ թուրքերէնի թարգմանութիւն է " բաշ շէյ սաղլըք {դըր} "։ Նոր լեզուի մէջ ընդհանրապէս տանելի չէ այն ձեւը

անքից, եւ ահա պապական կոնդակները եկեղեցու բեմերը {դըրդում} են՝ երկրորդը քարոզելով։ Երկու էր այս բաների խոր

դեցութեան տակ, մինչեւ այն աստիճան, որ շատ անգամ {դժար} է լինում հասկանալ կամ մեկնել, բայց եւ այնպէս անհ

այ ընդունում ենք որպէս իրողութիւն: Բայց սակայն, {դժար} է այժմ դատել թէ այդ լոյսը կամ կրակը Լուսաւորչից ա

ի, ու պահելու խորհուրդն ի՞նչ է. ընթերցանութիւնը {դժարցնել} ։ Ինչ որ մեզ է վերաբերում, մենք ընդդէմ ենք այս տ

" Համբավաբեր Ռուսիո "-ի վախճանի մասին: Այդ ի՞նչ {դժբախտ} օր է հոկտեմբերի 17-ը: Նրա խմբագիրը բարի ժամու չի

ուս անդամները: Սրանից հետո, եթե մինչեւ անգամ {դժբախտ} վավերագիրը հայտարարեր, որ իբր մենք, ներքո ստորա

մշակութեան, կա՛մ վաճառականութեան. եւ որեւիցէ մի {դժբախտ} դիպուածում, այդ փոքրագոյն մասից ամենափոքրագոյն մ

դը: Եւ այսպէս, դնենք, թէ խօսում ենք մի այդպիսի {դժբախտ} գործաւորի կամ անհող երկրագործի հետ: - Կը գա

որչափ մարդը անքակտելի կապուած է նորա հետ, այնքան {դժբախտ} է եղել այդ խնդրի ճակատագիրը: Նա դարձել է մի քար

ց պակաս չէ: Արտասուել պիտի, քան թէ սրտնեղել այն {դժբախտ} ծնողների եւ աւելի դժբախտ աղջիկների վրայ: Մե

տի, քան թէ սրտնեղել այն դժբախտ ծնողների եւ աւելի {դժբախտ} աղջիկների վրայ: Մենք հերիք համարում ենք որք

իշ մարդերից չէր կարելի խնդրել պատճառը, որ հայերը {դժբախտաբար} այնպիսի մի զարմանալի հոգվո տեր են դարձած, որ եթե

բողջ հինգ ֆունտ, որ ստացված էր Չինաստանից, բայց {դժբախտաբար}, այն ճամպրուկը, որի մեջ էին սերմերը, կորավ Սաո

տխուր հեռանկարը, որ անողոքաբար նրան սպասում է: {Դժբախտաբար}, մեզանում կարճ ժամանակամիջոցում բավականաչափ օրին

ընդունակությունների տեր մարդկանցից չէ, չնայած, {դժբախտաբար}, ընտանիքի աղքատությունը հարկադրել է նրան ապրել Ի

նոր ճշմարիտ ճանապարհ: Բայց հենց այստեղ էլ նրանք {դժբախտաբար} կանգ են առել: 20-րդ եւ հաջորդ դարերի մանուկը

խոստովանում եմ, որ դա շատ ծանր է ինձ համար: {Դժբախտաբար}, իմ գործը անշարժ վիճակում ընկած է սենատում, ու

որ կումիսով պարպում էր ամառները մասնավոր կերպով, {դժբախտաբար} տեղափոխվում է դեպի Սարատով. ուստի ինձ հարկ եղավ

ք ծախուք զուսումնարան եւ զտպարան, թէեւ ի նմա եւս {դժբախտաբար} պաշտի հինն դպրութիւն, եւ առ հասարակ լեզուն գործա

րդիկ, կա՛մ իւրեանց ծուլութեան պատճառով, կա՛մ մի {դժբախտութեամբ} աղքատ լինելով, աղքատը կը վաճառէ հարուստին իւր հո

ովը կը կարդայ մեր շրջաբերականը, եթէ զանցառութեան {դժբախտութեան} հանդիպի, մեք, իւր ժամանակին, աոանձին ծրարի մէջ

խեղճ դպրոցի նստարանից գրիչ է առնում ձեռքը եւ ազգի {դժբախտութիւնից} լցնում է մի քանի վայր ի վերոյ թերթեր յօդուածի եւ

եզ հետ, եթե, տերը մի՛ արասցե, քո աչքերիդ նույն {դժբախտությունը} պատահի, ինչ 1856 թվականին: Զգուշացի՛ր, եղբայր

ա, եթե դա այդպես է, ապա ուրեմն ինձ այժմ հալածող {դժբախտությունը} նույնպես վերջ ունի: Ես քեզ խնդրում եմ հանգստացնե

մը Քեզի այդպէս բողբոջեց: Սալեմի {դժբաղդ} որդիքը ` Երբ քո տերեւքը հիւսում էին,

ական է լուսաւորելոցն: Զի՞նչ արդեօք կարէ բարբառիլ {դժբաղդ} լեզուն՝ աղաչեմք ասել, եթէ զգայութիւն ո՛չ թելադր

Էմմանուէլի ճշգրիտ նկարագրութենից, եւ թէ ինձ եւս {դժբաղդաբար} տեսանում է այն կասկածաւոր մարդերի կարգում, հաւատ

տենագրութեան մէջ ի՞նչ գրքեր կան. Սուրբ գիրք, որ {դժբաղդաբար} հասկանում եւս չէ ժողովուրդը, թարգմանչաց իւրեանց

ժամանակ. պատճառ, կենդանի ճշմարտութիւն է, թէեւ {դժբաղդաբար} " Ձայն բարբառոյ յանապատի"։ Դպրոցական աշխատո

իւնը պիտոյ է դառնայ հասարակաց ժառանգութիւն, թէեւ {դժբաղդաբար} այսպէս է եղել մեր հեղինակների գործակատարութիւնը մ

, որ ցոյց էր տալիս Յիսուսեաններին, ճշմարտում են {դժբաղդաբար} այս զարհուրելի կասկածը։ Թագաւորի մեռանելուց

գը, Թէ լոկ գրերումն է յիշւում: {Դժբաղդը} շատ տարիներ ` Մանկութենից ծերութիւն Ա

նչեւ ցած ` Վերջումը մահ է գրած: {Դժբաղդը} այն միջոցին Ասաց հոգուն. իմ ընկե՛ր,

ՅU Շա՜տ տարիներ, շա՜տ օրեր Անցան {դժբաղդի} գլխից. Շատ նեղութիւն, չարչարանք, Կր

, - Մարդ սոսկում է տեսնելից: Եկաւ {դժբաղդի} մօտը, Նա իւր դանդաղ քայլերով Տուեց նո

, Մի այլանդակ չոր պատկեր: Տեսաւ {դժբաղդն} նորանում Մի ծեր մարդու կերպարանք, Ձեռ

հայ ճիզվիթներ։ Եւ մենք այնպիսի անձինք տեսեր ենք {դժբաղդութեամբ} վանքին մէջ որ ո՛չ միայն վարուք ճիզվիթ էին, այլեւ

ից, որ սեղմում է եւ չէ թողնում ման գալ: Այսպիսի {դժբաղդութեան} մէջ ի՛նչ կ'օգնէ ճանապարհի լայնութիւնը, քանի որ կ

տելով մի քաղցրահամ խմելիք - Ձեր մռայլութիւն, {դժբաղդութիւնը} այս է, որ Ֆրանսիայի այգիքը մեզ անմօտենալի են, ո

ազգի եւ կառավարութեան մէջտեղը՝ երկու կողմից եւս {դժգոհ}, երկու կողմին եւս թշնամի, եւ, ընդդէմ կամելով ն

դ թէ տեղիք տալ տկարամիտ մարդերի, փոխանակ իւրեանց {դժգոհութիւնը} նոյնիսկ կարծեցեալ անկարգութեան ընդդէմ ուղղելու,

վ այդ բանի վերայ, այնպիսի գարշելի կերպարանքով եւ {դժգոյն} ներկերով ներկում են, որ մենք հրաժարւում ենք նորա

ամ Կամաց նորա կալ պատկառ. Ուստի ոչինչ {դժդմնեալ} Ընդ դժպհիլ Ադամայ, Թեւապարէ սաւառնեալ

ից աչքս դէպի դուրս ձգած: Ահա՛ պայծառ երկնից {դժխոյն} իւր շառաւիղքն ամփոփեց, Չերեւեցաւ աւել աչքի

մք, բացի Ղուկաս արքեպիսկոպոսէ, որ յայտնի յայտնի {դժկամակէր} ընդ վերանորոգութիւն գործոյն, ուստի եւ զամենայն զ

մարդ էր, նա ուշ չդարձրեց ժողովրդի տրտնջանքին եւ {դժկամակութեանը}, այլ նորան գործարանումը վերակացու կարգեց, երկու

եղանակը, դատաստանական զբաղմունքը, պանդխտության {դժնդակ} ծանրությունը խլում են ինձնից իմ վերջին հնարները:

ես մինչեւ մահս անմեկնելի կը մնայի քեզանից, բայց {դժնդակ} բախտը հալածում է ինձ ամեն տեղ: Ես քեզանից մարմնո

գնում է Սերովբէին եւ ասում, Եւ մի վայրկեան լոկ ` {դժնէ} ` Դէմքին ժպիտն է փայլում. " Դո՛ւ, որ մարդ չես հ

՞նչ վերաբերություն ունին մեզ, կասեն ինձ մի տեսակ {դժոխադեմ} մարդիկ, եւ իրավունք ունին, որովհետեւ ինքյանք օր

ստրկութեան որդիքը եւ բռնակալութեան խաւարատեսիլ եւ {դժոխադէմ} զինուորքը, եկեղեցու բեմերը թնդեցնում էին նզովք ո

, յորս էանց զչափ անգթութեան առաւել քան զամենեսին {դժոխածինն} Լանկթամուր, որ ճակատ յարդարեալ ընդդէմ Խաչին Քրիս

ամեայ չարաչար լռութեան: Վաթսուն եւ հի՞նգ ամ. {դժոխայի՞ն} անհոգութիւն: Եւ մեք որդիքս անհոգ հարց, զնոցա զա

երստ: Այս կատակ չէ. հավելացուր սորա վերա եւ այն {դժոխային} եղանակները կամ ծովային մրրիկները եւ վտանգները, ո

ալի ապացույց այն բանին, թե բռնակալության արվեստի {դժոխային} մեքենան հանգչում է անձնասեր եւ եսասեր ազնվականներ

ղզին, ուր երբեմն ճիզվիտները գնացել էին, երբ այս {դժոխային} կարգը նոր էր հիմնվում: Ցեյլոնից Մադրաս, իսկ Մադ

զորացնում է իմ ֆիզիկական թուլությունը՝ պատճառված {դժոխային} ջերմությունից։ Ռ[ոմյուրի] ջերմաչափը պատուհանիս վ

, մի վասն սաստիկ յորդահոս անձրեւաց, երկրորդ վասն {դժոխային} ջերմութեան եւ երրորդ վասն տարածութեան քաղաքիս: Ը

ամբ եւ յաջողութեամբ կարողանան հաստատ պահել խաւարի {դժոխային} իշխանութիւնը մեր ցաւելի եւ արտասուելի ազգի վերայ

նէինք մի յաղթակիր գործիք: Բայց թող հեռի մնան այդ {դժոխային} հնարքը. նոքա սեպհական են օբսկուրանտներին եւ ճիզո

քը, սկսում է ջարդել ողորմելի տղայի քիթը բերանը՝ {դժոխային} խօսքեր դուրս ժայթքելով բերանից։ Պօլիցմէյստերը պա

Բացի սորանից, ընտանեկան կեանքից զրկուիլը, {դժոխային} աշխատութիւնը, որով պիտի շահի նա այն մի քանի յաւե

շտ ուրախ եւ միշտ զուարթ Փարիզը եւ գնում է Ափրիկէի {դժոխային} գօտիների տակ մի կտոր հող ճանկելու եւ նորա մշակութ

գիւտ բարեկենդանութեան կամ ի զովացումն փառասիրական {դժոխային} ծարաւոյ, որոյց ըղձակաթն լինին: Հոգեւորք, որոց

կտրուած բաժանուած հասարակաց մարմնից, ոգեւորուած {դժոխային} եսականութեամբ, բռնաբարեցին ուրիշները եւ յափշտակե

ետ: Բայց նորա վերջին օրերում դուրս երեւեցան նորա {դժոխային} կիրքը, ինչպէս խոր գիշերումը խիտ անտառի մէջ իւրեա

կիզի մարմինը մահուան օթեւանի մէջ չամփոփուած: Ո՛վ {դժոխային} կիրք: Դիցո՛ւք թէ նա կարծում էր, թէ պապը անիրաւո

բազմութիւն հաւատարիմ դեւերի ` խաւարի իշխանները, {դժոխային} կեղծաւորները, դժոխային պալատականները եւ դժոխային

ւերի ` խաւարի իշխանները, դժոխային կեղծաւորները, {դժոխային} պալատականները եւ դժոխային լրտեսները: Այստեղ կը գ

դժոխային կեղծաւորները, դժոխային պալատականները եւ {դժոխային} լրտեսները: Այստեղ կը գտնէք դուք շատ հերետիկոսներ

ակւում ես ծիծաղե՞լ եւս իմ վերայ, - գոռաց սատանան {դժոխային} բարկութեամբ. - ե՛կ մի րոպէ իմ մօտ: Գրապետը մօտե

որ մածուած էր պոչի տակին: Սատանան եւ բոլոր {դժոխային} խումբը ծիծաղեցան որպէս խելագար, հա՛, հա՛, հա՛

ը, եւ նոցա ամէնից շատ նզովեալը եւս պիտանի չէ Ձեր {դժոխային} թագաւորութեանը: Նոքա մինչեւ այն աստիճան սառն են

ոստիկանի պոչից... յետոյ բարձրացնելով օդի մէջ, {դժոխային} կատակով ասաց. - Ա՛, ա՛, դու քարոզում ես ի

եղքուածքի չափ, ուստի դուրս թափեցան բոց ու ծուխ: {Դժոխային} խաւարի մէջ դուրս գալով այս բոցը սատանայի կոկորդից

Շատ բարի, - պատասխանեց վէզիրը. իրաւ որ իսկական {դժոխային} գիտութիւնը այլ ոճով չէ կարելի բացայայտել, եթէ ոչ

դիր դեւ, - ասաց սատանան: - Մտերիմ ծառայ Ձեր {դժոխային} մռայլութեան.... - Շատ ժամանակ է, որ տես

ս այստեղ, ուրեմն եւ արժան է ծանօթացնել նորան մեր {դժոխային} անիծեալների հետ: - Մռայլագոյն տէր, նա առաւե

աթսուն տարի սորանից առաջ նշանաւոր էր գտանուած իւր {դժոխային} խռովասիրութեամբ. նա շաբաթներով քունը կոտրում էր

տեսնուած չէ, ամենայն կերպով հաւատարիմ կացաւ իւր {դժոխային} հոգու պարտականութեանը: Ագահութեան կողմից, հ

պահում էք Ձեր կանանոցի մէջ, որպէս վարդապետութիւն {դժոխային} ամուսնութեան, կամ ինչպէս մի ազգ ասաց, որպէս աստ

քիցը օրհնել այս օրը: Ձեր մռայլութիւն, եւ դուք, {դժոխային} հոգիք, դուք, պարոններ, որ տէր սատանայի շնորհքո

ութեան հետ միասին լսւում էին շատ կողմերից զանազան {դժոխային} գովասանական խօսքեր ծայրագոյն Բրամինի մինչեւ այժմ

չէր լսւում ձայն կամ աղաղակ, ամենեքին լռուել էին {դժոխային} լռութեամբ, որովհետեւ խօսելու կարգը հասել էր տէր

ն է, չկայ հոգու խաղաղութիւն. այնտեղ տիրում է մի {դժոխային} ամբոխումն եւ նախանձի որդերը եռ են գալիս այն ապակա

լուց: Նա մի քանի վայրկեան նայելով պտուկին, ասաց {դժոխային} ձայնով. - " վերջին գնդակը հալուեցաւ"։ Հազիւ թէ

՝ թեեւ ցաւ է մեզ խոստովանիլ՝ առ տարրացեալ ի Հայս {դժոխային} իմն հոգւոյ անմիաբանութեան եւ անմիտ նախանձու ընդ յ

օրիորդը, Ագապին, զոհ է գնում գիշերադէ՜մ մարդոց {դժոխային} կրօնամոլութեան եւ դաւաճանութեան, որին կարող էր ն

ր արծաթ ճարելու բարբարոս խորհուրդը, եթէ թողունք {դժոխային} պառաւների դաւաճանութեան զոհուածները: Օ՜հ, այդ պ

թարար պարգեւը, էշ նահատակ եղած լինելով ցերեկուայ {դժոխային} ջերմութիւնից: Պէ՞տք էր աւելացնել, թէ տրոպիկական

, տարիք ձեր փառասէր անկալութեանց իբրեւ փոխարէն, {դժոխաորդոց} ձեռքը գրաւ ձգեցիք... Դո՛ւք էք, որ երեւելի ե

ինէր. պատճառ, նա մի յարակցութիւն ստեղծագործելով {դժոխատիրոջ} հետ, մի տեսակ օգուտ ստանալու ակնկալութեամբ շատ ս

եալ դեւը, անցաւ բոլոր բազմութիւնից եւ յառաջ եկաւ {դժոխատիրոջ} դիմաց: Այս դեւը զինուորական ճարտարապետ էր յա

զգիտունսն եւ զիմաստունսն, որք զրահաւորեալ ընդդէմ {դժոխաց} փոքր մի եւս ի հող բնակեցուցին զփառս նորա: Ձերում

ողանալ նիւթեր, եւ մի այլ տեղում շինել մի առանձին {դժոխիկ}, քո սիրեկանի անունով, եւ բնակել այնտեղ իբրեւ եր

ով Ի քում խաւար զօրութեան: Նոր բնակիչն {դժոխոց} յԱրեւելից եկաւոր, Մերոյս ցեղի շառաւիղ

: Ո՛չ զիւր զդաժան գէթ հոգի Ետ յողջակէզ {դժոխոց}, Այլ եւ բազմաց առաջնորդ Հանդիսացաւ յայ

Քրիստոսի անբաժանելի յԱստուածութենէն. " եւ ըզնիգս {դժոխոցն} աղարտեալ հզօրապէս, աղատեաց ըզհոգիսն"։ Եթէ Այվա

ութիւն երկնից եւ զդժոխս: Եւ հոգիք նախահարց էին ի {դժոխս}, յոր էջ բանական հոգին Քրիստոսի անբաժանելի յԱստու

կաւ ցուցանել, եթէ մեծատունք թշուառք դատապարտին ի {դժոխս} իսկ առաքինի Ղազարոսք երջանկանան յարքայութեան երկն

արձակելով զհոգիս, զո՛րս յարքայութիւն եւ զո՛րս ՚ի {դժոխս}, ինչ ո՛չ յաւելու, եթէ հոգիքդ այդոքիկ ընդունին ը

: Քրիստոս մեռաւ ՚ի խաչին. բանական հոգի նորա էջ ի {դժոխս}, անբաժանելի Աստուածութեամբ. իսկ մարմինն եդաւ ի

կային բանական հոգւոյն որ բաժանեալ ի մարմնոյն էջ ի {դժոխս} ի փրկել զնախահարս: Այսոքիկ ամենայն յօդուածք

յին աւանդութիւնը, որ Մասեաց ոտքումը կայ մի փոս՝ {դժոխք} անուանուած, ուր շատ անգամ ընկնում են մարդիկ...

, որ պատմէր մեզ, թէ Մասեաց ոտքումը կայ մի փոս՝ {դժոխք} անուանուած հնումը։ Դորա մեղաւորը ես չեմ, ինչու

րծոց մերոց դատուելով կա՛մ արքայութիւն կերթայ կա՛մ {դժոխք} "։ Այսուիկ ապաքէն ուսուցանէ զմասնաւոր դատաստանն

մահով մեռանիս, Քո ճանապարհը պիտի տանի քեզ {դժոխք}. Ուրեմն, վճռի՛ր... "։ - Չկամ

մբք: Ուզո՞ւմ են, որ մի խօսքով Դորանց {դժոխք} ուղարկեմ, Կամ նզովքի շանթերով Շան սատ

իշխանը, նորա առաջը դուրս գալով, Վասպուրականի տեղ {դժոխք} ուղարկեց՝ նոյն իսկ հանդիպած տեղում նորա պատանը ձե

կան, որ աշխարհի փորձութիւններից ազատուելու համար {դժոխք} էր գնացել, որպէսզի ապահովէ իւր անձը, ականջին աս

թիւններովը գերազանցելով տէր սատանայից, պիտի գնայ {դժոխք} եւ գահավիժելով դժոխքի թագաւորը իւր գահի վերայից,

եւ զգուշութեամբ գրականութեան դիւապետը: Գնա՛ {դժոխք} յաւիտեան, Ցնծա՛, քեզ փառք յաւիտեան,

գութեամբ Զսիրտ որսաց խուժանին: Ցնծա՛, {դժոխք}, յաւիտեան, Ցնծա՛, քեզ փառք յաւիտեան,

րդ Հանդիսացաւ յայս հուր, բոց: Ցնծա՛, {դժոխք}, յաւիտեան, Ցնծա՛, քեզ փառք յաւիտեան,

էին երբեմն Աստուածամայրը, երբեմն Սրբերը, երբեմն {դժոխք} եւ սատանայի փորձութիւնքը։ Վերջապէս տեսանելով, ո

րեւում էին նորան սուրբեր ու հրեշտակներ, երբեմն՝ {դժոխք} ու սատանաներ։ Իգնատիոսի հոգու այսպիսի խառնափնդոր

էր, չըներ նէ, շատերուն պէս ազգատեաց կ՚ըլլար եւ {դժոխքը} կ՚երթար... Մխիթարեան համախոհք ասոր ըսելիք ու

եւ երկրորդական սատանայ. չէ՛, հարկաւոր չէ՛, այս {դժոխքը} դեռեւս շատ լաւ է իմ համար, առաջինը, որ տաք է,

եալների մէջ, որ Դուք կը հարկադրուիք յայտնել, թէ {դժոխքը} պատած պաշարած է թշնամիներից եւ թէ գտանւում է պատե

այ, դուք թէեւ այսպիսի անկարգութեան մէջ պահում էք {դժոխքը}, բայց անարժան էր, պիտոյ է քննութիւն բանալ:

անդիսականքը ծափ զարկեցին, զմայլելով այսպիսի դէպի {դժոխքը} ջերմեռանդութեան վերայ, որ ցուցել էր ծայրագոյն Բր

գանչութիւնք (in exclamationes prorumpêre), դ) {Դժոխքը} միտք բերելու ժամանակ, որ ունի իւր մէջ երկու մուտ

ռանալ, որ ես այս բոլորը քաշում եմ ազգի համար մեր {դժոխքի} սպասավոր ճիզվիտ հոգեւորականներից, որոնց վերջին ջ

- Անհաւատ, հերետիկոս, հերձուածող, անաստուած, {դժոխքի} բաժին, Չիք յարութիւն դաւանող, Մուտ եւ տես...

վ, այդ մարդը մի շարժական գահ է սատանայի եւ բոլոր {դժոխքի} զօրութեան. նորերումս ձեռքերը ներկեց մի՞ ծերունու

գահոգի մարդ է, նորա անունը սեւ տառերով է դրոշմած {դժոխքի} դրան ճակատի վերայ, իւր մարդասպանութեան պատճառով

ւածի վերայ, ահացուցանելով եւ սպառնալով մեզ բոլոր {դժոխքի} արհաւիրքը: Երբ, կատակ համարելով, մեր բարեկամի

ը, բայց պապական աբեղային հաւատալ չէ կարելի, եթէ {դժոխքի} վերայ եւս խօսելու լինէր. պատճառ, նա մի յարակցու

ր, նոյնպէս մի մեծ պաշտօնական դահլիճ, ուր դրած է {դժոխքի} իշխանի փառաւոր գահը, կազմած մարդու ոսկերքից եւ զ

երի եւ ընծայաբերութիւնների մէջ. մի խօսքով ամբողջ {դժոխքի} փառքը: Այս տեղագրական եւ համառօտ պատմական ծ

լ: Ինչպէս աշխարհի երեսի եղած բաների, նոյնպէս եւ {դժոխքի} մասին խօսելու ժամանակ, ճշդութիւնը անհրաժեշտ պայմ

ով եւ այլ հացեղէնով, պատրաստ դրած էր ահագնատեսիլ {դժոխքի} թագաւորի նախաճաշիկի համար: Սատանան հանեց դագաղից

ան չեն. մերը եփած է, իսկ դժոխքինը՝ տպած: {Դժոխքի} թագաւորը խիստ սուր ճաշակ ունի. նա կուլ է տալիս ա

րայ: Այն ահագին հսկայի ծանրութեան տակ, տարաբաղդ {դժոխքի} գրապետը իսկոյն սեղմուեցաւ այն կոշտ մեկնութեան երե

բայց դոցա մասին մնում է մի պաշտօնական ծանօթութիւն {դժոխքի} մէջ: Դժոխքի հրամանատարը, խմելով իւր ղահուէ

ում է մի պաշտօնական ծանօթութիւն դժոխքի մէջ: {Դժոխքի} հրամանատարը, խմելով իւր ղահուէն, դարձուց իւր հա

յս չկայ ուրեմն, որ նորա ձեռքի գիրը կարող է փակել {դժոխքի} մի ծակը. մանաւանդ այդքան խաւար եւ անթափանցելի մտ

առականք, ես ձեզ ցոյց կը տամ դատողութիւն առնել իմ {դժոխքի} մէջ: - Այն դեւերը, որ կարգուած էին դահլիճի

յտնի է, թէ ի՛նչ ջերմեռանդութեամբ աշխատել եմ միշտ {դժոխքի} օգտի համար, Ձեզ յայտնի է, թէ ինչպէ՛ս անդադար կռ

, հա՛.. - Ողորմելի՛ Աստարօտ, - ձայն տուեց {դժոխքի} տէրը ուրախ հոգով, - ո՞վ այդպէս անխղճաբար վիրաւոր

ւորութեանը: Նոքա մինչեւ այն աստիճան սառն են, որ {դժոխքի} բոլոր կրակով չէ կարելի ջերմացնել նորանց, թո՛ղ թէ

սպարէզ տեղ վազեցին զանազան ուղղութենով: Վերջապէս {դժոխքի} իշխանը բռնեց իւր խորամանկ ոստիկանի պոչից... յե

Նորին մռայլութեան մօտ: Բուբանդուսը շատ սիրական է {դժոխքի} թագաւորին. նա երկու պաշտօն ունի այնտեղ, պալատակ

ս " անունով դուրս է գալիս դժոխքումը: Այս օրագիրը {դժոխքի} մէջ յայտնի է եւ ընդունւում է որպէս պաշտօնական: Ն

ասանութեան վերայ եւս չկամիմ մտածել, - պատասխանեց {դժոխքի} թագաւորը բարկացած, - ի՞նչ հարկաւոր է ինձ այդ փոր

լ, թէ ի՛նչ կատարելութեան աստիճանի հասուցել եմ ես {դժոխքի} իշխանութիւնը աշխարհի վերայ՝ օրագիրների միջնորդու

մ եմ, որ երեք ամսից այնպիսի խառնակութիւն կը ձգեմ {դժոխքի} նզովեալների մէջ, որ Դուք կը հարկադրուիք յայտնել

տալ ֆրանսիական, անգլիական օրագիրներ. դոքա ի՛նչ {դժոխքի} բաներ են, մանաւանդ ինչ յատկութիւններ, որ այդ ան

ներին, բոլորը սուտ են, եւ կամի իմ աչքը ներկել: {Դժոխքի}, եւ առհասարակ իմ խաւար թագաւորութեան առաջին թշնա

այդ օրագիրքը, եթէ այդպիսի հարկաւորութիւն զգալի է {դժոխքի} համար, մեզ աւելի օգտակար է բերել տալ այն տետրակն

- Ես ասում եմ եւ հաստատում եմ, թէ օգտակար կլինին {դժոխքի} համար այս տետրակները, նախ այն պատճառով, որ ոչին

տու տետրակները, առաջարկում է օրագիրներ բերել տալ {դժոխքի} փառքի համար: -Գանչեցէք գրականութեան դիւապետը

ի թագաւորը այնպիսի ահագին ձայնով, որից սասանեցան {դժոխքի} պատերը: Այս ձայնի վերայ վեր թռաւ նստած տեղից գրա

իւնը, պատճառ, մի մեծ ամբոխ դեւերի, դուրս պրծած {դժոխքի} աջ կողմից, խառն ի խուռն աղաղակով գալիս էին դէպի

. որ շատ տարիներով ահա ծառայում էր աշխարհի երեսին {դժոխքի} օգտի համար, վախճանել է: Սատանայի դէմքի վերայ փա

տ եւ ետեւի ոտքով ականջը քորելով ասաց. - Հրամայիր {դժոխքի} առաստաղից կախած մեծ կոչնակը զարկել, հանդէս պատրա

ի դիպլոմատ է: - Ի՞նչ նոր բան կայ, հարց արեց {դժոխքի} թագաւորը, ինչպէ՞ս են քեզ յանձնած գործերը:

ալիս ինձ այդքան նզովեալ հոգի. որքա՛ն շատ են այժմ {դժոխքի} մէջ երեւելի մարդիկ, խորիմաստ փիլիսոփաներ, աստու

- գանչեց սատանան (Ասմոդեյը վերակացու էր այն օրը {դժոխքի} մէջ), - Ասմոդե՛յ, որպէս վարձ երկրի վերայի ամու

ու ցեղի մէջ վէճ եւ խռովութիւն: Ը Այս միջոցին {դժոխքի} կամարների տակ լսւում էր կոչնակի անընդհատ ձայնը.

մեղուների նման ամենայն կողմից հաւաքւում էին դէպի {դժոխքի} դուռը, որտեղից պիտոյ է ներս մտանէր ծայրագոյն Բրա

ը, ծոյլերը, ագահները, որկրամոլները. մի խօսքով {դժոխքի} բոլոր փառքը: Երբ սոքա բոլորը անցել էին, երեւեցա

բոլորը անցել էին, երեւեցան մանկլաւիկները. բայց {դժոխքի} մանկլաւիկները աշխարհի երեսի մանկլաւիկների նման չե

ի ընդառաջ: Ինչ կարգով որ գնում էին, նոյն կարգով {դժոխքի} դուռի երկու կողմումը շարուեցան: Դուռի մուտքին մօ

իւս ոստիկանքը յառաջ մտան սատանայի մօտ շնորհաւորել {դժոխքի} այս նոր եկաւոր հիւրը, որին այսպիսի փառաւոր հանդէ

որ գործերի մասին, որ այնքան երկար տարի աշխատեցաւ {դժոխքի} օգտի համար, որպէսզի նա, ներս մտածի պէս, կարդաս

աւանդութեանը, որ պաշտօնական կերպով ընդունուած է {դժոխքի} միմիայն իշխանների մէջ. պատճառ, խաժամուժ ամբոխը

ով տէր սատանայից, պիտի գնայ դժոխք եւ գահավիժելով {դժոխքի} թագաւորը իւր գահի վերայից, ինքը պիտի թագաւորէ:

արծ լսուեցաւ սաստիկ դղրդիւն եւ յետոյ մի բան ընկաւ {դժոխքի} դուռից ծծումբի լճի մէջ նոյն աղաղակը գործելով, որ

կատագիրը պատրաստել էր նորան անօթ ընտրութեան լինիլ {դժոխքի} համար: Նա լինելով այնպիսի ազգի մէջ, ինչպէս հնդկ

ռովութիւնը բորբոքուի, վէճը, կռիւը, բողոքը, որ {դժոխքի} եւ ձեր մռայլութեան զաւակներն են, ծաղկին եւ զուար

տացաւ ծայրագոյն իշխանութիւնը, նախանձաւոր լինելով {դժոխքի} փառքին, քանդեց եւ կործանեց այդ վարժատունքը, ցրո

, որին սիրում էր եւ հաւատում էր, այն կտրիճ որդին {դժոխքի}, վերջապէս մահադեղ տուեց իւր բարերար ծայրագոյն Բր

ր, որ տէր սատանայի շնորհքով այսօր արժանի էք եղած {դժոխքի} որդի կոչուիլ, ինքներդ լսում էք ահա, թէ ի՛նչ արժ

: Խնդացէք ուրեմն, խնդակից եղիք ծերունուս, {դժոխքի} զօրութիւնք, որ այսօր տեսանում ենք մի հաստապինդ ս

յսօր տեսանում ենք մի հաստապինդ սիւն աւելի կանգնած {դժոխքի} կամարների տակ: Այսօր նոր դարագլուխ է դժոխքի համա

գնած դժոխքի կամարների տակ: Այսօր նոր դարագլուխ է {դժոխքի} համար, որովհետեւ լրանում է, իմ զաւակի գալովը,

համար, որովհետեւ լրանում է, իմ զաւակի գալովը, {դժոխքի} զօրութեան չափը, ես յոյս ունիմ, որ այն դժուար խն

տէր սատանայի տգիտութեան եւ թուլամորթութեան ամօթը {դժոխքի} պայծառ դրօշակի վերայից, այո, իմ որդին արժանի էր

ջացան տաղի հետ միասին: Տիրեց րոպէական լռութիւն: {Դժոխքի} այն ահագին տարածութեան մէջ, բորբոքուած ծծմբալճի

այն սատանայապետը, որ խոստանում էր աւանդութիւնը: {Դժոխքի} թագաւորը ձեռքը ձգելով, այսպէս սկսեց խօսել. - Ըն

տացիր այն չարչարանքների փոխանակ, որ չարչարուեցար {դժոխքի} փառքին համար աշխարհի երեսին: Այն դեւերը, որ

արտելով այս հանդէսը, ձեռք ձգեց չորս կողմը եւ ահա {դժոխքի} բոլոր փառքը անյայտացաւ, եւ ինքը գտանուեցաւ իւր ա

յստեղից․ մի չոր հոգի ունինք, պէտք է աշխատել, որ {դժոխքի} բաժին չլինի մեր խեղճ հոգին: Ուսում ստացողը նոյնպ

արւում էին միեւնոյն քրիստոնեայ աշխարհում։ Արդեօք {դժոխքի} դուռերը պիտոյ է յաղթահարէի՞ն վերջապէս պապական աթո

եկեղեցին հերետիկոսական է, Հայերը հերետիկոս են, {դժոխքի} բաժին են (եկեղեցուց դուրս) եւ այլն եւ այլն։ Բա

մատնելը, իւր սարոք ի՛նչ ուղղափառութիւն է: Թո՛ղ {դժոխքի} ջամբռ մատենի մէջ գրէ մեր անունը պարոն Բեհեղզեբուղ

եալների, որոնց հաւատարիմ եւ գովանի ծառայութիւնքը {դժոխքին} պիտոյ է հրատարակուէին պաշտօնական կերպով, եւ արժա

երը մեր պաքսիմատների նման չեն. մերը եփած է, իսկ {դժոխքինը} ՝ տպած: Դժոխքի թագաւորը խիստ սուր ճաշակ ուն

Սատանայ բնութեամբ, մի մարդ անպիտան Սողաց {դժոխքից}, ի՛նչ կայծակ զարկեց, Թափեց արիւնը... ծերի

: Ապստամբութեան խեղճ դեւը, թափանցելով բոլոր {դժոխքից}, անցավ երկրի օդի մէջ եւ մի քանի ժամ թռչում էր,

ծմբային թթւուտ, որ սովորական է կաթի տեղ գործածել {դժոխքում}. իւր ահագին սեւ թաթը կոխեց տակառի մէջ ` մի քանի

հայրենի գահը: Բացի սորանից, ինչ հարկաւոր է մեզ {դժոխքում} քաղաքական պաշտօնական օրագիր շինելու համար բերել տ

ք լինում, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ, Երկնքում կամ {դժոխքում}, Կառած, կապած, թէ արձակ: Երէք անգամ պտ

ք լինում, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ, Երկնքում կամ {դժոխքում}, Կառած, կապած, թէ արձակ: Առաջին անգամի

ք լինում, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ, Երկնքում կամ {դժոխքում}, Կառած, կապած, թէ արձակ: Պառաւները երր

անհրաժեշտ պայման է. պատճառ, դու կը տեսնես, որ {դժոխքումը} սատանան միեւնոյն կարգով կատարում է իւր պաշտօնական

ակառի մէջ ` մի քանի պաքսիմատ տանելու համար. բայց {դժոխքումը} եւ պաքսիմատները մեր պաքսիմատների նման չեն. մերը

րապետ տէր սատանայի մօտ: Պիտոյ է ծանօթաբանել, որ {դժոխքումը} մի դեւի պաշտօն տալու համար չկայ կողմնապահութիւն,

անգամ, " Ստախօսից ստախօս " անունով դուրս է գալիս {դժոխքումը}: Այս օրագիրը դժոխքի մէջ յայտնի է եւ ընդունւում է

ադրութեան, եւ իրաւունք եւս ունի.... երեւի թէ {դժոխքումը} եւս, ինչպէս աշխարհի երեսին, փոքր էր օրինաւոր եւ

լինէին. բայց ինչպէս եւ իցէ, ով եւ լինէին դոքա, {դժոխքումը} մանկլաւիկ լինել տէր սատանայի պալատումը ` մեծ պատի

Մռայլագոյն տէր, նա առաւել ճիշտ գիտէ, թէ ո՛վ կայ {դժոխքումը}. պատճառ, նա իւր ամբողջ կեանքը վարեց ընկերակցութ

Մատանց նորա գործք անբան բողոք կալան սաստկագոյն։ {Դժողակէզ} ապստամբն խիստ ՚ի շղթայս ահագին, Կաշկանդեցաւ

մտցնում է արքայութիւն, իսկ դէպի չարը վարողներին {դժողքն} է ժառանգեցնում։ Արդեօք, այս ժամանակումս կա՞

լոր ճիւղերը կապուած են ֆիզիկայի հետ. այնպէս, որ {դժուա՛ր} է ձեռք զարկել բնագիտութեան միւս ճիւղերը մշակելու

է, որ կայ։ Դիցուք, առաջին քսան եւ հինգ տարումը {դժուար} էր, բայց գոնէ այս տարու սկզբից, եթէ հոգաբարձութ

ափոխութիւնը մի պարարտ խորոված չէ, որ կուշտ փորով {դժուար} լինէր ուտել, դա ոչինչ բան չունի ախորժակի հետ, կ

ր մի այսպիսի հիմնաւոր քննութիւն եւ հասկացողութիւն {դժուար} էր նորան առանց ձեռքում ունելու բաղդատող կշիռը եւ

Լամարթինի կեանքը անցած է եւ անցնում է այնպէս, որ {դժուար} էր նորան չընկնել միստիկականութեան մէջ: Չարաչար խ

րում են խաւարած Հայաստանը: Մեր համար ոչինչ աւելի {դժուար} բան չկայ, ոչինչ աւելի ծանր չգիտենք, քան թէ յետ

կօշիկը նեղ է: Այո՛, Եւրոպան կանգնած է այսօր մի {դժուար} լուծանելի խնդրի առջեւ։ Այդ տնտեսական խնդիրն է,

կ կարելի է ասել՝ նոր ի նորոյ ձեռք բերելուց աւելի {դժուար}: Ուրիշների փորձերից, որ փորձողներին արժում են ա

աւոր արծուին. Մարդիկ շատ խորամանկ են, թէեւ {դժուար} էր, Զգուշացի՛ր, բազմամարդ ու կարող է Արեւ

, Ո՛չ յուսաբեկ եղէց երբէք, թէպէտ անկեայց ի {դժուար}: Յուսամ զի ես կարեմ ապրել յովկիանու ջուրցն

ծարել պատուով ու յարգութեամբ, նորա մահից յետոյ, {դժուար} բան չէ. բայց մի աղքատ եւ չքաւոր առաքինութիւն ճան

ւնքը հարկաւոր էին որպէս ներածութիւն, այլապէս շատ {դժուար} կը լինէր քեզ, սիրելի ընթերցող, հասկանալ: Ինչպէ

ծ գանչեց գլուխը քերելով. - Փող չկայ այժմ, {դժուար} ժամանակ է, եւ չնայելով այդ դժուարութիւնների վերա

- Աշխատում եմ, վազում եմ, հոգում եմ, բայց {դժուար} է, Ձեր մռայլութիւն. ժամանակները փոխուած են:

, դժոխքի զօրութեան չափը, ես յոյս ունիմ, որ այն {դժուար} խնդիրներում մինչ տէր սատանան պիտոյ է կապուէր մնար

գտանելով որպիսի եւ իցէ կերպով ազատուել մի որեւիցէ {դժուար} գործից, իմ որդին կը հասուցանէ նորան իւր փրկարար

ը եւ ինչո՛ւ չէ համարելու իւրեան ազգասէր, ի՜նչ մի {դժուար} բան է ազգասէր համարել իւրեան կամ համարուել ուրիշն

է մեր ազգի մէջ ազգասէրի անուն ժառանգել, նոյնքան {դժուար} է այդ ուրիշ ազգերի մէջ: Ինչո՞ւ, հայ մարդը, որ

յց արդեօք պիտի տեսանէի՞ն մեր որդիքը կամ թոռները, {դժուար} է հաւատալ: Չսերմանած, հնձելու յոյսը չար անձնախա

այդ ազգի բռնած ճանապարհը այնպէս է, որ դարերի եւս {դժուար} թէ կը դիմանար, ուր մնայ յաւիտեանը:... Ե

պատառէի մի քանի կախարդական վարագոյրներ... բայց {դժուար} թէ յաջողի ինձ այս եւ ես վախում եմ, որ այն բաները

ցանկութիւնը իսկոյն գործով ապացուցանելու: Ի՛նչ մի {դժուար} բան է խօսքերով միայն լինել ազգասէր եւ այսպիսի ամո

ատ մեծ կարծած փոսը նա մի րոպէում կը լցնէ, եւ քեզ {դժուար} չէ լինելու այսուհետեւ ազատ ընթացք ունենալ դէպի ին

մենայնի գիտակցութեան զհնութիւն ախտացեալ զախտ, չէ {դժուար} պնդել թէ ի ժամանակի [յայնմիկ նոյն] էր [ոճ խօսից]

եալ գիտութեանց, առանց ի վերայ կուտակելոյ զլերինս {դժուար} ուսանելի եւ ապարդիւն հին հայախօսութեան: Առ ի վկա

րականն, իսկ նորն առ նոսա աղճատեալ ցայն վայր, զի {դժուար} էր ականջաց լսել զխժալուր բարբառդ: Մխիթարեանք կատ

սցուք եւ զհեղինակաց մերոց առ Ռուսահայս, թէպէտ եւ {դժուար} եւ կարի դժուար էր որոնել եւ գտանել զնոսա յաղագս ա

ակաց մերոց առ Ռուսահայս, թէպէտ եւ դժուար եւ կարի {դժուար} էր որոնել եւ գտանել զնոսա յաղագս անարդիւն եւ ժլատ

ւմ էր ողորմութենով, այսինքն՝ մուրացկանութենով։ {Դժուար} եղաւ նորա այս ճանապարհորդութիւնը. բոլոր Իտալիա ա

նգամ եւ Կայսերական Դռնումը։ Բայց այս բանը այնքան {դժուար} չէր, որքան երեւում էր. պատճառ, Յիսուսեանները ն

ան պահանջողութիւնն էր։ Այս կերպով Յիսուսեաններին {դժուար} չէր այն ազգը, որ երախտապարտ էր նորանց իւր հանգստ

գրքի հարիւր մի կանոնքը՝ respective et in globo։ {Դժուար} չէր հաւատացնել եւ Լուդովիկոս XIVին, թէ Պապը շատ

ախու նահանգի ղաբալիու անտառի արջ ասացին. մի փոքր {դժուար} նկատելի էր, որովհետեւ այդ անասնանոցի մէջ կախուած

ն արեւմուտք, լեզուն դառնում է մի մածնաբրդոշ, էլ {դժուար} է այնուհետեւ հաւատալ, թէ այդ լեզուով գիրք կամ օր

լոգիկական աճելութիւն եւ կերպարա[նա]գործութիւն, - {դժուար} չէ հասկանալ, եթէ միայն չկամենայինք անձնախաբէութե

արների աղքատութիւնք ենք համարում: Բացի սորանից, {դժուար} թէ կարելի է թոյլ տալ այն աստիճանի պարզամտութիւն լ

արեցնող քան թէ մի հին մոլորութիւն, որովհետեւ շատ {դժուար} է հերքել սուտ վարդապետութիւնը. պատճառ, նա հիմնո

կանոն են հաստատել, թէ պիտոյ էր խօսել այնպէս, որ {դժուար} լինէր հասկանալը։ Ուրեմն եթէ դժուար հասկանալի խօս

լ այնպէս, որ դժուար լինէր հասկանալը։ Ուրեմն եթէ {դժուար} հասկանալի խօսելը գովելի մի բան էր, բնաւ չխօսելը

Պակա՞ս էր նորա սէրը դէպի իր ազգը, քան ձեր սէրը. {դժուար} թէ կարողանաք ապացուցանել։ Բուն այն ճշմարիտ սէրը

նել ջերմութեան աստիճանը, որ անպատճառ հարկաւոր էր {դժուարահալ} մետալները հալեցնելու համար: Բաւական չէր միայն նո

. ի հարկէ նոցայ աչքով խելօքը նա է, որ մի նոր եւ {դժուարահաւատալի} բան ասէ. բայց հաւատա՛յ ինձ, պարոն Շահումեանց,

երեւում են այնուհետեւ հասարակութեանը ներկուած եւ {դժուարաճանաչելի} բրդով: - Այո՛, կայ այդ բանի մէջ ճշմարտութիւ

նաց ի ներկայութեան բոլոր կոչնականաց, որոց զանուն {դժուարանամ} գիտել, բայց կարծեմ թէ Մարտիրոս քահանայն Թորոսեան

զձեզ որպէս եւ էք իսկ երեսփոխան ազգին, յայն սակս {դժուարանամ} կատարել զպահանջողութիւն ձեր, մինչեւ ոչ հրամայեսց

ռեր ու ոճեր. այնպէս որ, այդ լեզուքը չիմացողը կը {դժուարանայ} հասկանալ Նախիջեւանցուն, եւ այդ բառերը գործ են ած

ած բաների մասին նախընթաց տեղեկութիւն չունեցողը կը {դժուարանայ} շատ անգամ հասկանալ բանի զօրութիւնը. ճշմարի՞տ է ա

, նորանով, բանը պիտի շփոթուէր եւ ընթերցողը պիտի {դժուարանար} հասկանալ, թէ ո՛ւմ է վերաբերում, մարգարէի՞ն, թէ

պարանքից, որ հեղինակը, գործի արարիչը, ստեղծողը {դժուարանում} է ճանաչել իւր գործը, իւր մտքի եւ աշխատութեան զաւ

, սիրելի՛ որդի, որ մեզ կառում է եւ կապում է, որ {դժուարանում} եմ այս րոպէիս ձեզ խօսք տալ: - Ուրեմն ես մի քա

անքը ա՛ռ, Կամ փակ այգիդ այդ դրախտ - Ուրիշներին {դժուարանց} ` Թոյլ տուր ինձի բանալ դու Եւ գլուխըս վեր բռնած

ը մայր բնութեան: Եւ մարդը երբոր ճամբայ է գնում {Դժուարանցանելի} քարքարուտներով, Խոչ ու խութերը մի՞թէ չի հարթում

, եթէ ատեանն վճռիցէ յօգուտ ազգին, այլ եթէ եւ նա {դժուարասցի} իսկոյն վճռել եւ թողցէ զգործն ի քննութեան, մինչե

լցրել են օդը, որ բոլոր մարդկութեան շնչառութիւնը {դժուարացել} է... Նա ազգասէր է. Աստուած կեանք տայ, Աստուա

ղովրդական բարբառին։ Բայց այստեղ բառերը չեն միայն {դժուարացուցիչքը}, այլեւ մտքերը եւ հեղինակի անձնաւորութիւնը։ Չէ կ

գիտութիւն՝ դպրոցներում աւանդուած, ուշացած են եւ {դժուարաւ} կը ներգործեն ձեր զաւակների վերայ, եթէ նոքա ստացա

րէ այսօր, կամ էգուց առաւօտ եւ կը վերջացնէ բանը: {Դժուարը} եօթանասուն հինգ փորձն էր, որ կատարել է, երկու փ

արեալ յընդաբոյս, ասիական պաշարմանց մատենագրեցին [ {դժուարիմաց}, այո՛ եւ ոչ իսկ հարազատ հայկական հոգով], մի՞թէ

յից եւ անկնդրուկ եպիսկոպոսաց, եւ այնքան շատ, զի {դժուարիմք} ընտրութիւն առնել ընդ բարին եւ ընդ խոտանն ի նոցանէ

: Այս եւս մի ահաւոր խնդիր է, որի լուծումը որքան {դժուարին} եւ անհնարին է երեւում շատերին, դորա հակառակ՝ մե

կում Ադամին ` Խնդրել ներումն նորից ` Երդման համար {դժուարին}: " Գնա՛, կորի՛ր, սերովբէ, Խօսքերդ անցնում են

ռնուլ հոգատարքը"։ Թէպէտ այն բարեբարոյ անձին շատ {դժուարին} էր նոցայ հետ մասնակցութիւն ունենալ, բայց յօգուտ

: Եւ նա սխալուած չէր իւր հաշւում: Հայոց ազգի մէջ {դժուարին} չէ ստանալ մեծարողական պատուանուններ, որովհետեւ ն

վ, այնուհետեւ երեւում էին հասարակութեանը մի փոքր {դժուարին} կերպով. - սոյդպէս չէ՞: - Այո՛, այդպէս, կ

յն աստիճան ստրկացնել հին լեզուի ձեւերին, որ ազգը {դժուարութեամբ} հասկանայ, անխորհուրդ մաքրասիրութիւն է եւ մենք մե

րիտասարդների, որ ման էին գայիս մի Ռուսի հետ, որ {դժուարութեամբ} կանգնում էր ոտքի վերայ եւ որի լեզուն, համարեա թէ

կարելի զգալ, եթէ չկայ դիմադրութիւն, եւ մրցանակը {դժուարութեան} չափով յարգ ունի: Թողէ՛ք մեռելներին թաղել ի

դօ քաղաքից գնալու դէպի արեւմտեան Հնդկաստան: Ամէն {դժուարութեան} յաղթելով, Հնդկաստանի ափերի մօտ մի ահագին փոթորիկ

ւակին, բայց խելացի հարք մեր դժուարութիւն ի վերայ {դժուարութեան} բարդելով, կարծին գործ մեծ կատարել եւ այդպէս իւրե

երով եւ կենդանի աւանդութեններով։ Կսաւիէ չ'սոսկաց {դժուարութենից} եւ հազիւ թէ ուսել էր Եափոներէն քանի մի խօսք, սկս

անունները: Հայկական թատրոնի պատճառքը, շատ {դժուարութենների} տանելուց յետոյ պիտի պատերազմէին եւ մի հինցած նախա

նորան աշխատութեան մէջ, այլեւ յաղթելու այն բոլոր {դժուարութեններին}, որոնց հանդիպում էր նա: Ալբերտոսը մի անգամ ճաշի

ին մնալոց հայկական զաւակին, բայց խելացի հարք մեր {դժուարութիւն} ի վերայ դժուարութեան բարդելով, կարծին գործ մեծ կ

ան եւ միանգամայն զոճ բանին. զայդ ի վճռել ոչ գոյր {դժուարութիւն}, այլ զայսմանէ բան լիցի զկնի: Գուցէ պարոն Մսեր Զ

առաջին հետեւողը դարձաւ Իգնատիոսին։ Սորանից պակաս {դժուարութիւն} չ'կրեց Իգնատիոսը իւր երկրորդ ընկերը ճարելու համար

ց Աստուծոյ ողորմութիւնը հասանելով, հանգամանքների {դժուարութիւնը} արգելք եղաւ այս զարհուրելի գործերին, որպէս յառաջ

սպանք միայն կարո՛ղ էին մտանել նորա մէջ։ Բայց այս {դժուարութիւնը} արգելք չեղաւ Կսաւիէին. շուտով վերադարձաւ նա Գօա

ող չկայ այժմ, դժուար ժամանակ է, եւ չնայելով այդ {դժուարութիւնների} վերայ ` մեր ծախքը անչափ. մօտ տեղերում կամ մօտ ժա

։ Մխիթարը իւր ձեռնարկութեան մէջ ունէր յաղթել շատ {դժուարութիւնների}, բայց նա չվախեցաւ։ Սորա հակառակ, նա այն մարդեր

Նոր լեզուն դեռեւս մանուկ է. դեռ շատ եւ շատ {դժուարութիւնք} կան այս լեզուով գեղեցիկ եւ յաջող խօսելու։ Այդ կը

էր Մխիթարի առաջարկութիւնը։ Այս պատճառով եւս շատ {դժուարութիւնք}, այլեւ մեծ արծաթագլխի կարօտութիւն մէջ բերելով,

պէս առաջին յօդուածի մէջ յիշուեցաւ, հանգամանքների {դժուարութիւնքը} արգելառիթ էին այս տեսութեանը. ժողովրդի պատմական

արքունին ճանապարհ, զի յաւուրս մեր շատ եւ շատ էին {դժուարութիւնքն} ծովացեալ եւ յանհնարինս ճիւղաւորեալ գիտութեանց, ա

Ժպիտ ի դէմս առ վայրկեան Փայլեալ շողայ {դժպհի}. - Որ ոչ մարդ է հողեղէն, Զմարդոյն զիա

Նոքա արհամարհեցին օտարի տուած պատիւը եւ աշխատեցան {դժպհի} պատուանշանների տեղ կրել իւրեանց ազգութեան անունը

կալ պատկառ. Ուստի ոչինչ դժդմնեալ Ընդ {դժպհիլ} Ադամայ, Թեւապարէ սաւառնեալ: Դարձեալ

ղ, ինչքան լինի, փոքր է, օտարությունը նրա համար {դժվար} է: Քաղաքումս մեծ պատրաստություն կա թագադրութ

մ, բայց առաջին անգամը ծանր է: Հիվանդը դառն դեղը {դժվար} է ընդունում, եթե մերձավորքը չհարկադրեն, բայց մի

խատելու ծանրությունը: Ի՞նչ պիտի ասենք, ազգը {դժվար} է հասկանում առաջին անգամը, բայց եթե մի երկու տար

մոզեց ինձ, որ պատմությունն առանց աշխարհագրության {դժվար} հասկանալի է: Որտե՞ղ էր կատարվում այդ նավագնացութ

իսկ թե ե՞րբ՝ այդ եւս չի կարելի ասել, որովհետեւ {դժվար} խնդիր է: Բարեւներ երկու սեռի բարեկամներիս, ն

, թերեւս կարելի է նույնպես մի բան անել, բայց շատ {դժվար} է. հաճախ հիշողությունս հրաժարվում է օգնելուց եւ

մ անիծյալ հիվանդության հետեւանքով, ինձ համար շատ {դժվար} է աշխատելը: Տանից ստացված լուրն ինձ շատ ուրա

ւն գործվեր բանի զորության, այն ժամանակ եւ քաղաքը {դժվարանալու} չէր ծախք նշանակել թե այնտեղ մնալու եւ թե հարկավոր

րա հետ միասին կոկորդումս ես ցավ զգացի, այնպես որ {դժվարանում} էի կուլ տալ: Ձեռքիս տակ եղած միջոցներն իսկույն գ

մ նորա բարեհաջող գալուստը երկարատեւ ու միաժամանակ {դժվարին} ու շատ վտանգավոր ճանապարհորդությունից հետո - Բելո

տեղ ուղղակի վարդապետի քննություն տալ. եթե այսքան {դժվարությամբ} եւ նեղությամբ գնաց իմ բանս, գոնե դորանով մխիթարվ

եւ դեռ հազիվ մինչեւ 18-րդ դարն է հասել: Այժմ ես {դժվարությամբ} եմ կարդում այնպիսի գրքեր, որոնք փիլիսոփայական եր

կողքիս ցավը, ինձ զրկում են պարապելու հաճույքից: {Դժվարությամբ} եմ նստում մի հասարակ նամակ գրելու համար: Հիվա

պատրաստ է ծառայել, որպեսզի տերությունը չհանդիպի {դժվարության} եւ թույլ տա: Լավ գիտեմ, որ թե այդտեղ մի հոգա

րորդ հատորն այնքան մանրատառ է տպագրված, որ առանց {դժվարության} հնարավոր չէ կարդալ, մանավանդ որ իմ աչքերով պարծե

եմն եւ անմեղանչական, որովհետեւ մեղանչել կարելի է {դժրելով} մի արգելանքի։ Ապա եթէ չկար ոչինչ արգելք ու խափան

ւրիշ ի՞նչ պատուոյ արժանի էր: Ասոնց ամենը մէկ {դի}: Համախոհաց ծիծաղելի Աստուածաբանութեան առանց

, տակաւին աշխատում ենք մի քանի խուրձ աւելցնել։ " {Դի՛ր} զմեղս 'ի վերայ մեղաց"։ Բայց բարձրացնում ենք այս

, որ սուրբ մնաս անկողնուց: Առ մի կլայեկած աման, {դի՛ր} նորա մէջ մի հայելի, յետոյ այնքան ջուր լի՛ց ամանի

պիտոյ է լինիք որպէս մի լոկ մեքենայ, որպէս մեռեալ {դիակ}. դուք կամք չունիք... Ձեզ եւ հարկաւոր չէ լեզու ե

լ է նորա վերջին ոյժը եւ, շինելով նորան մի մեռեալ {դիակ}, մի անշարժ եւ անկենդան էակ, զուարճանում է իւր յ

կապուած կաշկանդուած, որպէս մի չորացուցած մեռեալ {դիակ}, բովանդակւում էին երրեակ եւ քառեակ ասացեալ արուե

ի մերձ առ սերովբէն ահագին։ Աղեխորով մինչ Եւայ առ {դիակամբ} Աբելի Արտասուաթոր հեկեկէր, ես ցաւակից լինէի

ատեալ եւ քօղարկեալ երեսօք նստին, որպէս առ հոտեալ {դիական}, պապանձեալ իբրեւ զհամր դեւ"։ Այս տխուր պատմ

ւ ճանկերի նման, ատամները առանց շրթունքի, ինչպէս {դիակը} լինում է. մի մեծ սպեղանի դրած պոչի տակում. թեւե

վ եւ Առլեզներով չէ կարողանում Արայի նոր անշնչացած {դիակը} կենդանացնել, ես երկու հազար կամ երեք հազար տարու

թապէս ազգային անձնաւորութեան վերաբերութեամբ։ Ո՞ր {դիակը} դաշտումը վեր ընկնի, որ կենդանիք նրան չմաքրազարդե

ախատել, ե՛ւ հալածել, ե՛ւ ամուր փաթթուելով մեռած {դիակի} հետ՝ երեմիականներ կարդալ, պարզ եւ յայտնի թշնամո

հոգին. Էգուց կարող է նոյն շողը հանդիպել քո {դիակին}, Երբ պատանած սուրբ կտաւօք քեզ թաղել կը պատր

ղոցները նոցայ դիակներով, սկսան ճանկերով ետ քաղել {դիակները} եւ տուն մտանել կոտորելու կենդանի մնացածները: Ես

ական զգացմունքի, զմայլում էր՝ տեսանելով գօսացած {դիակները} սիւների վերայ, որոնց սիւնից վայր իջուցանելու համ

ուած անզէն մարդիկը: Երբ լցուեցան փողոցները նոցայ {դիակներով}, սկսան ճանկերով ետ քաղել դիակները եւ տուն մտանել

ում էր, տները այրւում էին, փողոցները լցուած էին {դիակներով}, ո՛չ ոք չգիտէր, թէ ի՞նչ խորհուրդ ունի գործը..

ս խոսում եմ հիմնական խթանի, այսինքն՝ ազդակի կամ {դիաստազզի} մասին, լծակի մասին, որն առաջինն է ուժ հաղորդում

վեգիու, Դուքս Շլեզուիդ-Հօլստինեան, Ստորմանեան, {Դիդմարսենեան} եւ Օլդենբուրգեան եւ Թագաւոր Եւերեան, եւ այլոց,

նայն այլանդակ եւ զնորահնար ուսմունս. իբրեւ զկաթն {դիեցուցանել} նկրտեալ: Ժամանակն սրաթեւ, ո՛չ ընդ վայր ինչ թռչի

ւամենայնիւ կարճ միջոցում մեծ հարստութիւն կարելի է {դիզել}: - Երկբայութիւն չունիմ այդ մասին: - Այդ

ռականութիւն, որչափ որ մասնաւոր մարդիկ միլիոններ {դիզեն}, այսուամենայնիւ ենթակայ են բամբակի եւ ժապաւէնի ա

Թո՛ղ ընթերցողը " Ընծայի " յօդուածներն իրարու վրայ {դիզէ} ու խալկինի մը մէջ դնէ եւ ամենավարպէտ քիմիագէտի մը

ր պարտքը եւ աւելորդ շահով ինքը կ'ապրի կամ գանձ կը {դիզէ}: Եւ այս տեսակ վաճառականութեամբ թերեւս, եթէ Հայը

ղալով թափւում է Բենկալի ծոցը, եւ ահա՛ արեւմտքում {դիզուած} սեւ սեւ ամպերը ծածկեցին արեւը մեր աչքից: Մեք ընկ

դարու մէջ, հերիք չհամարելով այն բոլոր խռիւը, որ {դիզուած} է մեր պատմութեան վրայ, տակաւին աշխատում ենք մի ք

մի կռիւ անենք, թէ էրկու մարդ իմ բարեկամներից իմ {դիհը} քաշի, տասը մարդ գեղիցը քու դիհը կը պահեն, ընդու

բարեկամներից իմ դիհը քաշի, տասը մարդ գեղիցը քու {դիհը} կը պահեն, ընդուր որ գիտեն, թէ դու ինձանից լաւ ե

, մինչեւ իւրեանց ասպարէզի կատարածը պիտի որ յառաջ {դիմ} են, պիտի որ կատարելագործուին: Քաղցր է մեզ

ուղարութեանն պաշտօն առ Արքունի դրան եւ փուլթացեալ {դիմ} ի ցանկալին միայնակեցութիւն, Հոգւով կամելով ոգւոց

եթե չկարողացավ դեմ դնել ազգի միջից դուրս արձակված {դիմագրավ} զորության, գեթ մեծ տհաճությամբ լսեց եւ լսում է ա

ղել իւրեանց դրութենից: Կարող են, դարձեալ, {դիմադրել}, որ եթէ մեր հայեացքով, միայն մարդ ու հաց կայ աշ

նքը հոսանուտ բան է եւ հազար տեսակ յարակցութեանը, {դիմադրութեանը}, - աւելցուր սրա վերա անհատական ձգտողութիւնքը (յա

պատրիարքարան, շրջապատեց այն, եւ, չնայած զօրքի {դիմադրութեանը}, ցրեց այն ժողովը, որ ընտրութիւն էր կատարում Սար

ից օգուտ քաղելու։ Ոյժը չէ կարելի զգալ, եթէ չկայ {դիմադրութիւն}, եւ մրցանակը դժուարութեան չափով յարգ ունի:

վարութեան եւ ներկայ բաների կարգի ընդդէմ ` միմիայն {դիմադրութիւն}: Իսկ այդ սկզբունքները չեն կարող ցոյց տալ իրենց խ

կսում էր սեղմուել, այն ժամանակ, Մասիսի օդը, էլ {դիմադրութիւն} չգտնելով լայնացած օդից, սկսում է վազել դէպի դաշտ

մինչեւ անգամ խօսակցութիւնքը (առաջարկութիւնքը եւ {դիմադրութիւնքը} ) եւ պառլամենտական ճառերը համարում է որպէս չնչին

արատը: Ես չեմ կարող տեսանել մի գործ, որ ազգային {դիմակ} ծածկելով երեսին, բայց էապէս հիմնուած լինելով նիւ

թէ այդպիսի սուտ ազգասէրք, որոնք, ազգասիրութեան {դիմակ} ծածկելով երեսի վերայ, երկաթի կօշիկները հագած, մ

ակ ի պախուց, Կամ զօրութեա՞ն դնիցէ Նորա {դիմակ} զիւր թոյլ կուրծ: Եւ յի՞նչ շարժի բնութիւն,

ա կրօնը եւ Քրիստոնէութեան պաշտպան ձեւանալը չէր մի {դիմակ} ՝ պահպանող աշխարհի հանգամանքներից, եւրոպացի թագա

Այվազեանի հետ, թէ Մխիթարեանց պապականութիւնը լոկ {դիմակ} էր, թէ ամենայն րոպէ կարելի էր վայր ձգել երեսի վե

Մխիթարը պապականութիւնը դրեց իւր երեսին որպէս {դիմակ}, նորա ապագայքը ծնանում են արդէն դիմակով, բայց՝

ներքինը՝ հայութիւն, դառնում է արտաքին, մի լոկ {դիմակ}, որով երեւում են միմիայն Հայոց ազգի առաջեւ։

տճառով յետ մնայ խրախճաններից, պարահանդէսներից եւ {դիմակահանդէսներից}, թող երեխան աճէ ուրիշի հոգաբարձութեամբ, եթէ Հայ

Սկիզբն գոլոյ, եւ ո՛չ ինչ Գտցի ուխտիս {դիմակաց} "։ Այլ սերովբէն, որ գիտէր Մարդոյն սր

ց զոհեսցի դաւաճանութեանց, մինչեւ ցե՞րբ անգթասցին {դիմակաւոր} հոգեւորք մեր: Եւ մի՞թէ չիցէ տեղւոյս արժան, զորա

խարդախ մի մատենագրութիւն է, ստութեան վարագուրով {դիմակաւորուած} մի անձնաւորութիւն: Ահա այդ մատենագրութեան մէջ վա

է ժողովրդից. դա ազգի հոգու բղխուածքը չէ, այլ մի {դիմակաւորուած} անձնաւորութիւն։ Իսկ այն մատենագրութիւնը, որ անք

լի՛ ընթերցող, եթէ ոչ բուն ստրկական, ազատութեամբ {դիմակաւորուած}, մանաւանդ, որ տեսել էիր այստեղ ստրկական եւ ազատ

ութեամբ յառաջ է տարել, իսկոյն վայր է ձգում երեսի {դիմակը} եւ ասպարէզ է մտանում։ Այս ի՞նչ դատաստան է, որ մ

ւթիւնը: Թատրոնի դուռի մօտ ցած է դնում դէմքից այն {դիմակը}, որ աշխարհի սուտ դասակարգութիւնքը դրել են նորա ե

ւր ատմոսֆերի մէջ, չէ մոռանում իւր հետ առնուլ իւր {դիմակը}. դարձեալ դնում է աչքին տեսութիւնը խարդախող ակնոց

կարելի էր վայր ձգել երեսի վերայից այդ խաւարատեսիլ {դիմակը} ։ Ընդդէմ չենք, գուցէ լինին մարդիկ դոցա մէջ,

քողարկել են իրենց կեղծավորությունը սուտ ճգնավորի {դիմակի} տակ: Նրանց իդեալը, նախատիպը, կիսաստվածը 12

ատութեանը աճել եւ ոչ իսկ յիշել նորան: Ազատութեան {դիմակի} տակ գոյացել է շահասէր եւ ագահ օլիգարխիա, որ գործ

րբ յիշատակին: Երրորդ, եթէ վատթար կեղծաւորութեան {դիմակի} տակ ման եկող հոգի չէր, ապա քահանայապետի կենդանու

համար։ Նա ներգործում է կրօնի եւ կրօնապաշտութեան {դիմակի} տակ, բայց դոքա երկրորդական բան են համեմատութեամբ

ն կամ բռնաւորական գաղափար ունինք։ Բռնութիւնը ո՛ր {դիմակի} կամ ինչ շպարի տակ եւս ծածկվի, այնուամենայնիւ մին

Որ դրան շուն են, եւ մեզ տեսնելիս՝ Շուտ {դիմակները} դնում են երեսին, Այդպիսիներին դարձեալ պատւո

անց դպրոցական նեղ սահմանների, առանց ճարտասանական {դիմակների}, հասկանո՞ւմ ես թէ չէ: - Գրել առողջ, պարզ

ծւում է, այո՛, քրիստոնէութեան եւ բարեպաշտութեան {դիմակների} տակ: Քրիստոնէութիւնը, չարաչար գործ դրուած, միշ

ւթիւնը եւ խորհուրդը աղքատութեան եւ բարեպաշտութեան {դիմակներով}, վերջին ջանքը ու աշխատանքը գործ էր դնում, որ կա

Որ ներէ յանցանք այն չոքած մարդու Որ մերկ {դիմակով} սատանայ խարդախ։ Ասեց. ո՛վ Գիրսաս, ծ

եսին որպէս դիմակ, նորա ապագայքը ծնանում են արդէն {դիմակով}, բայց՝ հայկական դիմակով։ Մխիթարի արտաքինը՝ պա

ագայքը ծնանում են արդէն դիմակով, բայց՝ հայկական {դիմակով} ։ Մխիթարի արտաքինը՝ պապականութիւնը, դառնում է ն

է խօսում էր Հայերի հետ, ուրեմն, առանց հայութեան {դիմակով} ծածկելու իւր պապականութիւնը, հրապարակով քարոզեց

րք տեսանել տեսանեն զամենայն. ո՛չ միայն չխաբին ՚ի {դիմակս}, այլ եւ զխորհուրդ աղեաց հաշուեն մինչ չեւ էր խօսո

ազգային նահատակաց, եւ խրախուսեսցի վանել զամենայն {դիմամարտ} ՚ի պաշտպանութիւն եկեղեցւոյ իւրոյ սրբոյ, որում իղ

ջ է ընկնում, որ նրա մոտ շատ բան քննադատության չի {դիմանա}: Ինչ էլ լինի, նրա խիղճը, համենայն դեպս, մաքու

ն, Զի սրտերին առագաստ Լցրեց սիրոյ բոց-մրրիկ, Կը {դիմանա՞յ} բոցին սաստ Արդեօք մակոյկըդ փոքրիկ"։ Արդ, այսպէ

աղաքի գանձարանը չունի այնքան արծաթ, որ կարողանար {դիմանալ} այդ ծախքին: Գիտեմ եւ ընդունում եմ, այդ ճշմարիտ

շինականների տան ծածքը, որի զօրութեանը չեն կարող {դիմանալ} շատ անգամ հարիւրամեայ կաղնիքը: Հիւսիսում, եթէ Յ

եւ այդ պառաւների արարիչը: Այստեղ չկարողացայ {դիմանալ}, որ չարտասուեմ: Միւս կողմից՝ մի զմայլանք եկաւ

ակերտի տուողի վարձը եւս չմոռանալ: Չկարողացայ {դիմանալ}, որ այլեւս խօսէր նա, արիւնը ապստամբուեցաւ երակն

ս չունին այն յարատեւ ոյժը, որ կարողանան պահել եւ {դիմանալ} միլիոնաւոր գերդաստանների ծանրութեան: Եւ մինչ, բ

ռ մնալ եւ քարշ ածել այս գործը, որչափ որ կարելի է {դիմանալ}: Եկաւ արեւելեան պատերազմը, կառավարութիւնը

սօր չէ կարող արդարանալ եւ մարդկային բանականութեան {դիմանալ}: Ի՛նչ էր այդ փաստը: Այն, թէ հզօր կառավարութիւն

նչ բան ժամանակի կարգից դուրս չէ կարող երկար միջոց {դիմանալ} ժամանակի ուտող մաշող ատամներին. ուրեմն եւ մի ազգ

սզների համբերութիւնը եթէ ապառաժ լինէր, չէր կարող {դիմանալ} որ չպատռէր: Նա էլ չէր յիշում Անգլիոյ քաշածները Կ

ւտ մշակներ անուանեց նորանց), եւ, չկարողանալով {դիմանալ} եղած գայթակղութեանը, Քրիստոսի կանոնին ընդդէմ վար

ս հռչակաւոր Կարգի կազմակերպութիւնը, որ կարողացաւ {դիմանալ} Եւրոպական ապստամբութեններին, որի պատճառը ակներեւ

մ եւ Լանգեդօկում, ուր դեռեւս կարող էին մի կերպով {դիմանալ} Սրբազան Լիգայի կողմնակիցքը։ Յիսուսեան Կարգի բոլո

բնականութիւն: " Ագապին " արուեստի կողմից կարող է {դիմանալ} խիստ քննութեան: Բնականութեան կողմից եւ հոգեբանակ

նքը անդադար օգնութիւն են տալիս Թիւրքիային, որ նա {դիմանայ} եւ չկործանուի: - Որպէսզի Թիւրքիոյ ստրկացած

թափեմ, կը բանամ քսակիս բերանը, թո՛ղ մեր Սարգիսը {դիմանայ} միայն խցանը բանալով․ բայց բանը այդ չէ, մեք ուրիշ

ն, բայց թէ բանը հասաւ յուսահատութեան, որտե՞ղ կը {դիմանայ} նորան այր մարդը: Նամակը կնքելուց յետոյ, մէք

պատմութիւն, մի այնպիսի գործ, որ արժանի լինէր եւ {դիմանար} եւրոպական քննութեան հրափորձութեանը: Զանց եմ առնո

ծ ճանապարհը այնպէս է, որ դարերի եւս դժուար թէ կը {դիմանար}, ուր մնայ յաւիտեանը:... Երեկոյեան ժաման

եմն պ. Ֆեռգուլան դիմե դեպի նա: Այսչափ նեղության {դիմանում} է այս անպարծանք պարոնը, ասելով, թե չէ պիտո զենք

այդպէս կրակի նման սաստիկ դեղ տալ. եթէ արծաթը չէ {դիմանում}, սեւանում է, ողորմած-հոգու փորը եւ աղիքը ի՛նչպէ

ի՛նչպէս կատարեցին իւրեանց ասպարէզը, իմ սիրտը չէ {դիմանում} մի առ մի նկարագրել: Ես տեսանում եմ, որ Պ. Իսահ

արժում են տեսանողի կարեկցութիւնը: Մարմարիոնը չէ՛ {դիմանում} ժամանակին... Ժամանակը թագաւորում է տիեզերքի վերա

րը պիտի մաշեն մեզ ամեններիս... Միայն մի բան, որ {դիմանում} էր ժամանակի հոսանքին, որի վերայ չէր կարող ժամանա

, Ճառագայթիդ եւ մեր հոգուոյ աչքն էլ բնաւ չի {դիմանում}. Դո՛ւ, որ բնութիւնը ստեղծեցիր, ինչո՞ւ իմ

աթ կրակով է փորձում այսօր գիտութիւնը եւ ինչ որ չէ {դիմանում} այդ հրափորձութեան իբրեւ փոշի ցընդեցնում է օդի մէջ

տամ քեզ մի գրչագիր աղօթագիրք, որի զօրութեանը չեն {դիմանում} ոչ թէ հասարակ դեւերը, այլեւ բէեղզեբուղը, բելիար

երսեմ: Աբէլ վարդապետին Արարատեանց ողջոյն սիրոյ ի {դիմաց} իմոց մատուցանիջիք, ես եւս՝ մնամ ձերումդ գրութեա

դանոցքը եւ ակադեմիան. մեր համալսարանը Ակադեմիայի {դիմաց} այնպես է, ինչպես Մոսկվան Պետերբուրգի դիմաց. հար

միայի դիմաց այնպես է, ինչպես Մոսկվան Պետերբուրգի {դիմաց}. հարկ չկա սկսել, որ ֆրանսիարեն կուսանիմ որպես ֆ

է տիկին Ամեդիի համար, քանի որ վերջինիս պարտքերի {դիմաց} վաճառքի են հանում նրա տպարանական պարագաները: Իսկ

ց Ի սերովբէից ամրափակ Նստէր Ադամ, եւ {դիմաց} Տեսիլ էր տխրադիտակ. " Ես հի՞մ, ասէ,

Պարսից լոկ մատեան Գունդը մեր վաթսուն հազարի {դիմաց}. Երբ մեր վատութեամբ՝ ո՜ղջ կորուսել ենք.

արիւն. Պարզաբար տեսայ տեսիլ մռայլուն. {Դիմաց} գծագիրն ինձի ցոյց տուեց, Այս պարզ նշաններ.

ոյ դադարեց. խորին լռութիւն Տիրեց սրտերին, {դիմաց} ամենուն, Ապա ալեզարդ ծերը բարկութեամբ

անցաւ բոլոր բազմութիւնից եւ յառաջ եկաւ դժոխատիրոջ {դիմաց}: Այս դեւը զինուորական ճարտարապետ էր յառաջ.

յ է նա, բայց չգիտէ։ Իմացական աշխարհը փակ է նորա {դիմաց} ։ Ահա այն սոսկալի վատաբաղդութիւնը։ Ոչ մի գաղափար

աճութեամբ եւ հաւանութեամբ ընդունուած եւ քննութեան {դիմացած}, նոր գրուած պատմութիւնը Հայոց կը տպէր երկու գլխա

յց դարձյալ վերջին ուժերս եւ ոգիներս գործ դնելով, {դիմացանք}: Հասա այստեղ, հազիվ մի բնակարան գտա եւ 4 օր պառ

երը, մինը միւսի քամակից, կայծակի նման թափուելով {դիմացը} կանգնած մարդու վերայ, ձգում են նորան մի կաշկանդո

լը հայտնի չէ, բայց թե գա Մոսկվա, կարծիք կա, որ {դիմացի} ձմեռը այստեղ մնա մինչեւ գարուն: Խնդրեմ հարցա

եք, իմ ձեռքը չէ հասած: Այն ոտանավորն կուղարկեմ {դիմացի} շաբաթ, խնդրեմ ներողություն: Պարոն Նազարյանցի

որս Ղազարոսին գրած գիրիս մեջ խոստացած չլինեի, թե {դիմացի} փոշտով քեզի ալ կգրիմ տեյի, հեչ գրելու ուժ չկար վ

Հույսս խըմըզին վրան է, մեմ ալ տաք տեղ մը երթալու {դիմացի} ձմեռը կամ Նախիջեւան մնալու. արդխ նայինք, ո՛րը ա

շատ բարեւ, աստված կատարյալ առողջություն տա: {Դիմացի} փոշտին ալ Բերբերովին կգրիմ, ամենը մեկ օր չեմ կար

ւմ են, որ պիտոյ է մարդ այնպիսի լեզուով խօսի, որ {դիմացի} մարդը նորան չհասկանայ, եւ որչափ խրթին եւ մութը կ

չ ստորասական եւ ո՛չ բացասական, այն խորհրդով, որ {դիմացս} կանգնած մարդը հակառակախօսութեան պատճառը չգտանելով

ազմուածքը աւելի պարզ է եւ կարճ։ Եթէ բայը {դիմաւոր} է, ներգործականից կրաւորական դառնալու համար (յայտն

ախդրիւ տրական, որ, միանալով եմ, ես, է-ի հետ, {դիմաւոր} բայի զօրութիւն է ստանում. որպէս թէ ասէր, ի գալս

դութիւնը: Յայտնի է բոլորին, թէ որպիսի զայրոյթով {դիմաւորեց} ազգը կաթողիկոսի թուղթը: Ազգն արգելեց նոյնիսկ թղթ

՝ եթե՛ ունի մի Բուրբոն, թող ուրեմն պ. Ֆեռգուլան {դիմե} դեպի նա: Այսչափ նեղության դիմանում է այս անպարծա

րան, որ անհոգության չմատնի իր առողջությունը, որ {դիմե} լավագույն բժշկի խորհուրդին եւ կատարե նրա բոլոր պա

10 յօդուածոյ բարձրագույն կարգադրութեան: Ուստի {դիմեալ} յուսով առ Ձերդ բարձր սրբազնութեան, ամենախոնարհաբ

լ զհնար առ ի գիւտ այնոցիկ հրիտանաց, յայս սակս, {դիմեալ} առ արժանապատուութիւն Ձեր, շնորհ ունիմ խոնարհաբար

նդ որ պատճառը պատրաստ է: Վասն որո ովի՞ն կարող էի {դիմել} այս խնդրովս, եթե ոչ Ձեզ իբրեւ հայրենակցի եւ ազգի

քան կիսդարեան բազմութեամբ ամաց, եթէ դէպ լիցի ինձ {դիմել} առ վսեմապատիւ ընդհանրական նահանգապետն: Երիւք

եծապէս կարօտիմ տեղեկութեան: Ուստի շնորհ ունիմ {դիմել} գրութեամբս առ Ձեզ, որպէս առ եկեղեցպան տեղւոյս եւ

մեր է պարտականութիւն, եւ զի՞նչ արդեօք, զառաջինն {դիմել} առ Ձեզ, որպէս առ ընդհանրական Հայրապետ ազգի, առա

սկանում - ապա ի՞նչ տրամաբանությամբ մենք կարող ենք {դիմել} մի բարբառի, որտեղ այնպես առատ են հին ձեւերը: Նո

շտ հավատացած լինի, որ ես ավելի շուտ կհամաձայնվեմ {դիմել} Մեֆիստոֆելի օգնության, քան թե նրա: Առանց ավելոր

րայ, եթէ յաջողի ձեզ ստանալ։ Բայց, լսելով ձեզ, {դիմել} մեր բոլորովին մարմին դարձած մեծատունների ոտքը, ա

լ այդ բոլորին, յաղթահարում է մեզ եւ հարկադրում է {դիմել} դէպի մամուլի օգնութիւնը: Այս պատճառով եւս որոշեց

թագաւորում է հին նահապետական հոգին՝ պարզութեամբ {դիմել} դէպի մի մարդ եւ առանց վարագոյրների յայտնել սրտի խ

օնութիւնքը եւ իրաւունքը, չկամեցաւ այլեւս Կեսարիա {դիմել} ՝ իւր կաթողիկոսական իշխանութեան հաստատութիւն ստան

օգուտը, որքան իւր անձնականը պաշտպանելու մտքով չէ {դիմել} դէպի Կեսարիա: Եթէ, արդարեւ, սուրբ Սահակի օ

ճիւաղի պէս, փողոցից փողոց եւ տունից տուն վազելով {դիմել} մինչեւ ոստիկանութիւնը... Սորա հակառակ, դ

: Այսպիսի մի պարոն, աւելի շուտով կը յօժարի {դիմել} դէպի գերբնական ուժերի ազդեցութիւնքը, " որով հարա

ժանուեցաւ մահու թագաւորութեան սպասաւորից եւ սկսեց {դիմել} դէպի պարսպի դարպասը, որ գնայ իւր օթեւանը: Նա մտ

րի Յակինթոս վանահօր հետ, որի հովանաւորութեան տակ {դիմել} էր Մխիթարը Յիսուսեան աբեղաների խորհրդով, այլ այս

ութեան տարերքը որոնելու համար դարձեալ պիտոյ է մեզ {դիմել} դէպի նոցա կրօնը, որ է պապականութիւն։ Թէ ի՛նչ է

լ ի վերջէ լքեալ զօտարին եկեղեցի, ոչ տարակուսեցաւ {դիմել} առ իւրն եւ ախոյեան հանդիսացեալ ընդդէմ լատինահայոց

նը այսպէս լինելուց յետոյ Իգնատիոսին հարկաւոր եղաւ {դիմել} դէպի Պապի պաշտպանութիւնը, որ իւր կոնդակովը սրբեց

վ իրենց սահմանափակ թիւը, չէին կարող որեւէ միջոցի {դիմել} հակառակելով ընդհանուր ձգտման: Մինչդեռ ազգը, որ

կել է Արդարադատության մինիստրություն: Ուստի, {դիմելով} Ձերդ գերազանցությանը, ամենախոնարհաբար խնդրում եմ

ն) գործ են ածվում Տարոնի բարբառում, ես վերջինիս {դիմելու} հարկ չեմ զգում, որովհետեւ ես դրանց կարող եմ գտնե

կտրիճի պէս կ'անցանէ այն նեղ եւ փշոտ ճանապարհից՝ {դիմելու} համար դէպի ճշմարտութեան կենդանարար աղբիւրը՝ Յիսո

արած լինելով, սուրբ Սահակը պատճառ չունէր Կեսարիա {դիմելու}, թէ եւ պարոնը չէ ուղարկում նորան Կեսարիա՝ հրատա

որի տէրը լինելու էր ինքը ` անմիջապէս ազգը, առանց {դիմելու} դէպի հոգեւոր մարդերի գործակցութիւնը, ըստ որում,

յս խաւար եւ ստրկական գաղափարների մէջ, անտարակոյս {դիմելու} էր դէպի այս միջնորդ անուանուած տղամարդերը՝ թափել

նութիւն համարի լցեալ, այն ինչ ամենայն լրջութեամբ {դիմեմք} առ Ձեզ, հաւատալով, եթէ վեհափառութիւն Ձեր կարեկի

թիւն տալ ազգի զաւակներին. սոքա հարկ եւ հարկ պիտի {դիմեն} օտարի դպրոցը եւ այնտեղ ուսանին: Այո՛, այս իրողո

եւ այլոց կարեւոր ուսմանց ի Հայս ի բաժնի Պարսից՝ {դիմեն} փափագանօք ի նոյն առաքելութիւն եւ առ Հայս, եղեալս

առաքելութիւն եւ առ Հայս, եղեալս ի բաժնի Պարսից՝ {դիմեն} փափագանօք ի նոյն առաքելութիւն եւ առ Հայս, եղեալս

ռաքել՝ առանց կամաց եւ հրամանի վարդապետաց իւրեանց {դիմեն} շեշտակի ի Բիւզանդիոն եւ վարժեալ յունական դպրութեա

գրել էի Հովհաննես եղբորս, որպեսզի նա իմ անունից {դիմեր} Անդրեաս արքեպիսկոպոսին եւ խնդրեր վերոհիշյալ գործի

արյա արտասվելով, այդ անզգամից պաշտպանվելու համար {դիմեց} ինձ: Ես դուրս եկա տախտակամածը, իսկ միսիոները,

ննութեան պարտիքը հատուցանելու։ Այս խորհրդի վերայ {դիմեց} նա դէպի ֆակուլտէտի Դեկան եւ ուսուցչապէս Անքէ վարդ

ւսումն տարածելու դպրոցին (Propaganda): Մխիթարը {դիմեց} այդ դաժան հոգու տէր մարդու մօտ եւ, յայտնելով իւր

ի էր Պապական աշխարհի մէջ։ Այս խորհրդով Իգնատիոսը {դիմեց} դէպի Լօտարինգեան Կարդինալը, որ գտանւում էր այն ժ

կարգադրութեան մասին, գազազած ժողովուրդը խռներամ {դիմեց} պատրիարքարան, շրջապատեց այն, եւ, չնայած զօրքի

տրիարքը չէր համաձայնւում: Այն ժամանակ ժողովուրդը {դիմեց} դէպի Դուռը եւ այնտեղ պնդեց դարձեալ իր պահանջի վրա

ուց վկայից: Այլ ոչ կամեցեալ սովին եւս հերիքնալ, {դիմեցաք} ի Սուպրիմ Կօրտն առ ի տեսանել զբնագիր կտակին եւ եր

գտաք զերկուս վկայս: Իբրեւ այսպէս խուճապէաք, {դիմեցի} առ հիւպատոսս Ֆրանսիոյ եւ Բելգիոյ խորհուրդ հարցանե

ման մտավարժ եւ լիահանճար մանուկները անյագ փափագով {դիմեցին} Աթէնք, Ալեքսանդրիա, Բիւզանդիա, դէպի յունական դ

բարի եւ օրհնեալ յիշատակի արժանի մարդիկը ինքեա՞նք {դիմեցին}, թէ ուրիշի ձեռքով եւ հոգաբարձութեամբ ուղարկուեցա

ուծոյ 'ի մէջ Իսրայէլի առ Ճանճիկ աստուածն Ակկարոնի {դիմեցին} "։ Դեռ լա՛ւ է, որ այս հեռաւոր Հիւսիսում այսքանն

եւ իբրեւ մեղուք բորբոքեալք զհասարակութեամբ մերով {դիմեցին} անպատճառ յայն ատեան, յոր եսն եմ ապաւինեալ։ Զի՛

մնաւոր հաւատալիք պապական եկեղեցու, եւ Յանսէնեանք {դիմեցին} դէպի թագաւորի միջնորդութիւնը։ Լուդովիկոս XIV

ւորութեան մէջ զինուորական ոյժը, այս պատճառով եւս {դիմեցին} դէպի զօրքերի գունդը։ Խոստովանութեան միջնորդութեն

ւ ապա ի հիւպատոսարանն Ռուսսիոյ: Ուստի ի վաղիւ {դիմեցից} դարձեալ ՚ի դեսպանատունն առ ի յայտնել զպատասխանւոյ

թուենք ազգային նորոգութեան դարագլուխը, երբ ազգը {դիմէ} դէպի բնութիւնը, որ ոչ միայն կարող է փրկել եւ ազա

տոնէութեան ինքնին դեդեւի, եւ առանց ամենայն հիման {դիմէ} երբեմն ՚ի վեց, եւ երբեմն յեօթն հազար թուականն,

ւց, այլեւ եթէ նորանից հրաւիրուած Կրօնական ժողովը {դիմէ} դէպի նզովքը, այդ խաւար դարերի խաւար մնացորդը, ջ

էր մեզ այդ բարբարոսական երջանկութեանը, որով պիտի {դիմէինք} դէպի լուսաւորութեան եւ գիտնականութեան նախագահը,

նվեհեր. Ո՛չ երկէայց ես, թէպէտ հարցի ինձ ի {դիմի} ողջ աշխարհ, Ո՛չ յուսաբեկ եղէց երբէք, թէպէտ

յլ օգնութեամբ Բարձրելոյն քաջալերեալք հարկանէին 'ի {դիմի} աներկիւղապէս " եւ այլն (եր. 221-22)։ Ո՛ւր

, միւս բնակութեններից առանձնացած հողաբաժինը Սուրբ {Դիմիտրիյ} Րօստովսկիու ամրոցին, ինչպէս դորա սահմանքը դէպի Դ

չելով, իւր եկեղեցուն դրժող եւ դէպի պապականութիւն {դիմող} - եկեղեցական, կաթողիկոս չընտրուելու համար հաւատն

, եթէ տալիս-ը աներեւոյթ եղանակի նախդրիւ տրական է {դիմորոշ} յօդի հետ միացած։ Օրինակներով այդ ամենը ցոյց տալը

ուսուցչի պաշտոնակատար Միքայել Նալբանդյանից {Դիմում} Ցանկանալով, որպես ազատ ունկնդիր, դասախոսությ

ւնեին օգնել նրան: Այս սրտով եւ հոգվով դարձյալ {դիմում} եմ դեպ ի Ձեզ, արգո Հայրենակից եւ խնդրում եմ ազգի

անակո՞ւմ է, արդյոք, որ այդ պատճենների հիման վրա {դիմում} է արված կամ թե՝ ով որ դիմումը պիտի գրեր՝ հրաժար

ծարավի են դրան: Այդ առաջարկությամբ ինձ հաճախ էին {դիմում}, բայց ես այն ժամանակ հնար չունեի դրանով զբաղվելո

իւն, տէրութիւնը դառնում է դէպի ազգը, ազնուականը {դիմում} է դէպի իւր հողի վերայ բնակողները, կարդում է ճառե

ահագին բազմութիւն, եթէ այդ բազմութիւնը ինքը չէր {դիմում} դէպի լուսաւորութեան արեւը: Եւ այդ ահագին բազմութ

րով երկնառաք, Թողած պատրաստի թակարդը լարուած ` {Դիմում} եմ դէպի Գրընելն ` անփոյթ, Ուր եղբայրն այնտեղ մի

նկալայի եւ մօտիկ ծովեզրեայ բնակիչները բազմութեամբ {դիմում} էին ծովի ափը ականատես լինելու այս ահաւոր տեսարանի

չէին մեր աղէտքին եւ տհաճ էին նոցայ վերայ, որոնք {դիմում} էին օգնելու մեզ, տառապեալներիս: Նախախնամութիւնը

մ լինում: Նոքա շատ ցաւում են, դէպի կարդինալն են {դիմում}, օգնութիւն խնդրելու: Տղայամիտնե՛ր, միթէ՞ այդ բ

ած ու նստած լինելով հայրապետական աթոռը, Աբովեանը {դիմում} է դէպի նա՝ խնդրելով որոշել ժամանակը, երբ կամք է

ուղարկել նորան Կովկասու Բորջոմ ասացեալ տեղը, ուր {դիմում} են անհամար հիւանդներ՝ հանքային ջրերով բժշկուելու

չքից։ Մինչ ոտքից գլուխ սպիտակ հագած {Դիմում} էր տխուր դէպի պատժարան, Անհոգ արձակած սաթի պ

ց: Ահա՛, նա դարձեալ ծովում լողալով {Դիմում} է դէպի քարքարուտ կղզին. Մեք տեսանում ենք..

րօնի ճրագը, իւր գործողութիւնքը կատարելու ժամանակ {դիմում} է դէպի կրօնը եւ հարցանում է նորանից խորհուրդ՝ ար

, չնայած հետզհետէ ու աստիճանաբար աճող ծախսերին, {դիմում} էին անկման: Բայց թէ ո՞ւր էին գնում այդ փողե

ր Աստուածաշունչ կարդում են։ Մենք էլ այս պատճառով {դիմում} ենք դէպի նորա օգնութիւնը։ Ինչի՞ համար, լորը եւ

ровке, в доме г. Рудаковa. Միքայել Նալբանդյանի {դիմումը} գրաքննչական կոմիտէին ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿ

го языка Михаил Налбандянц Միքայել Նալբանդյանի {դիմումը} գրաքննչական կոմիտէին ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱ

ատճենների հիման վրա դիմում է արված կամ թե՝ ով որ {դիմումը} պիտի գրեր՝ հրաժարվել է եւ ես պիտի գրեմ՝ ըստ այդ

ին լռեցի, բայց չեմ կարող լռել Խալիբյանին արած քո {դիմումի} մասին: Ասա՛, խնդրեմ, ո՞ւր է քո գլուխը: Դու ին

թողնում, Մինչեւ ի մահ եւ մահից յետ պայծառ {դիմօք} հանդիպում. Ա՜խ, փարելի դու իմ ընկեր, իմ

նորան լոյս երկնից արեւը սիրուն... Անբաղդի {դին} թաց չեղաւ ընկերի արտասուքով, Նորան մոռցան

ր այրած գօտին. Կամ ուժաչափ գործիքը, {Դինամօմետր} երկաթին: Բայց թէ պրծանք այս անգամ

, իսկ այն մեծ տակառը, որի մէջ անցուց իւր կեանքը {Դիոգինէսը}, լցուած պաքսիմատներով եւ այլ հացեղէնով, պատրաստ

ին առ մեզ՝ են սոքին, թարգմանեալք ի յունականէն, {Դիոնեսիոսի} Արիոպագացւոյ՝ Յաղագս երկնայնոցն քահանայապետութեա

որպէս ներկայ են պարոն Ներսէս Յովհաննէսն եւ պարոն {Դիոնիսիոս} Հայրապետեանն, վասնորոյ հաստատեմ զի նոքա եղիցին ի

եւ պրոբէթ դրած ասացեալ Կոռտի կնքով. Հայրապետեան {Դիոնիսիոս} մի ՚ի կտակակատարաց: ՀԱՄԱՐ 2 Յայտնի լիցի ամ

վ, եւ որ ունէր այսպիսի ստորագրութիւն՝ " Աբրահամ {Դիոսկորոսեան} Բաբկենեանց"։ Պ. Բաբկենեանցի նամակը կարող է

կարանի մէջ, իսկ ես մնամ եւ այլն... Աբրահամ {Դիոսկորոսեան} Բաբկէնեանց Տարակոյս չկայ, որ, կարդալով այս

հեղ հիմարություն է: Է՜հ, ես ինքս իմ թույլ լարին {դիպա} եւ շատախոսեցի, մոռանալով, որ քեզ նամակ եմ գրում

գաների վազում է սարի լանջով եւ իր գնացքի մէջ, իր {դիպած} ամէն մի խոտի, ամէն մի թփի տերեւները պսակում է ադ

մ Կրիայի սանըրով. Նա հագնում էր բեհեզ, կերպաս, {Դիպակ}, թաւիշ թանգագին. Նա չգիտէր ի՞նչ ասել է Արծաթի կ

րածինը փաթաթելու համար, բերում են նորան թանկագին {դիպակից} վերմակներ, հոլանդեան կտաւից սփռոցնէր եւ այլն, ե

ակնկալ ճոխութեանց: ՚Ի հրատարակել զմատենիկն, ո՛չ {դիպայ} ես ՚ի Ռուսիա, հիւանդութեան աղագաւ զամիսս քանիս բ

ռը բացեց, Իւր թաւուտ կուրծքը Քեզ կանաչ {դիպայ} Փռեց հովիտը, Սիրահար սոխակը Իւր վ

ու մերկ էր, Հաւասար է մեծատան հետ, Որ {դիպայ} չոր հագնում էր։ Երկուսի էլ չոր կմախքը

ըստ այլ եւ այլ ժամանակին հանգամանաց ", " թէ ըստ {դիպաց}, թէ ըստ հանգամանաց եւ թէ ըստ այլ եւ այլ իրողութե

շխարհի մինչ ցարդ են ամք 7368. զի ծնունդ Քրիստոսի {դիպաւ} ի վեցերորդ դարում, այն է ՚ի 5508 թուականի. Յայս

արասու-բազար ի գլուխ հ. Մինասայ Բժշկեան, քանիցս {դիպեալ} էր ինձ զգուշացուցանել զնա ի թշնամանելոյ զեկեղեցին

ալ վիպիս Ոճով ասել զամենայն, Զոր ինչ {դիպեալ} ամոլից: Գամ մի յերկրի՝ հարսն քոյր Եւ

դաստիարակեալ ըստ Վարդապետարանի Այվազովսքւոյ, ՚ի {դիպել} նմա յայտնել հարցանողին զխոստովանութիւն իւր ՚ի մաս

մանաւանդ, որ դեռ շատ բան մնում է, որին բնաւ չէ {դիպել} հեղինակի գրիչը: Ապարան բառի ստուգաբանութիւն

յանկողին անզգայ, յորմէ օգնութեամբ բժշկաց անդանօր {դիպելոց} առողջացեալ, անկայ հետեւաբար յախտ թուլութեան մինչ

աղթելով, Հնդկաստանի ափերի մօտ մի ահագին փոթորիկի {դիպեցանք}. ծովեզերեայ բնակիչների բարեսիրտ հոգացողութեամբ հ

ատանան, մի նայէք, որ սատանայ է, նա շատ երեւելի {դիպլոմատ} է: - Ի՞նչ նոր բան կայ, հարց արեց դժոխքի թագ

ալ, ժապաւինեալ եւ կնքեալ ստորագրութեամբ եւ կնքով {դիպլոմատիկական} դիւանատան իւրոյ, այլեւ գրեալ առ մինիստրն արտաքին

, համաձայն խնդրոյ վեհափառ հայրապետին, հրամայեաց {դիպլոմատիկական} դիւանատան իւրում, թարգմանեալ զթուղթն երեսփոխանու

գրութեան վեհափառ կաթողիկոսին առ ինքն, հրամայեաց {դիպլոմատիկական} դիւանատան իւրում թարգմանեալ զթուղթն երեսփոխանութե

լեզու, ի ֆրանսիական թարգմանութենէն, արարելոյ ի {դիպլոմատիկական} դիվանատան պայծառափայլ փոխարքային Կովկասու, հրաւի

, ընդդէմ դնէր եւ ոչ թոյլ տայր ասելով, դեռեւս չէր {դիպող} ժամ եւ ժամանակ. եկեսցեն աւուրք, յորս առ սակաւ ս

պատճառով, որ մեր խնջոյքի մէջ կարող էր մի անախորժ {դիպուած} յառաջանալ, պատճառուած որեւիցէ յիմարութենից. երկ

ւցանել զուղղափառս 'ի վտանգէ մահու։ Այլ այս յետին {դիպուած}, որ եղեւ ընդ Հայս, գրեաց երկրորդ Ստեփանոս աբբա

բազմացուցէք զթիւն. եւ ուրախ էին 'ի վանս ընդ այս {դիպուած}, որպէս եւ պատանի ոմն նորընծայ եկեալ 'ի վանացն վկ

ւն։ Այսպիսի կեանքը սիրելի դարձաւ Իգնատիոսին. նա {դիպուած} էր որոնում, որ կարողանայ իւր առաջուայ ուխտիցը,

իցը, այսինքն՝ Երուսալեմ գնալուց յետ կենալ։ Այս {դիպուածը} շուտով պատահեցաւ։ Փորթուգալիայի եւ Վենետկի մէջ պ

կը։ Հենրիկոսը խոնարհեցաւ, որ վեր առնու, եւ այս {դիպուածը} փրկեց նորա կեանքը։ Ի՞նչպէս։ Շատէլ դուրս եկաւ թա

լով մի այրի մէջ՝ սովամահ մեռաւ։ Այսպիսի անսովոր {դիպուածը} XVIII անհաւատ դարումը պիտոյ է, որ տպաւորութիւն գ

եցին երգել այս տաղը, որ շարադրել էր յատկապէս այս {դիպուածի} համար պ. Նաենափետս անունով փողոցի բանաստեղծը, ե

խօսում էր հանգուցելու մասին. յիշում էինք զանազան {դիպուածներ} նորա կեանքից, նորա խօսքերը եւ գործածական զուարճա

թարթում կատարուեցաւ"։ Որքա՞ն ուրիշ այսպիսի {դիպուածներ} առաջ է բերում Արագօն, վերը յիշուած հոյակապ աշխատ

էին զրկել Գեներալը իւրեան արժանաւորութենից։ Այս {դիպուածները} հետեւեալքն են՝ I) եթէ նա մեղանչէր ողջախոհութեան

նչ առնեն. նոքա ամենայն րոպէ սպասում են կորստական {դիպուածների}, վազում են, խուճապում են, կապում են կայքերը,

ապետութիւնը, չէր կարող այլապէս ներգործել այսպիսի {դիպուածների} մէջ, քան թէ քաղաքական կամ կրօնական խորհրդով։ Այ

անմիջաբար յարաբերում էին Կարգին, այլ եւ ամենայն {դիպուածների} մասին զանազան թագաւորութենների մէջ։ Կառավարիչքը

ը շիջուցանելու ժամանակներումը. այս բոլոր երեւելի {դիպուածների} մէջ նշանաւոր էր հանճարեղ Րիշիլիէն։ Ես ցոյց կը տա

ջեւանատուութենից աստիճանաւորների համար, բացի այն {դիպուածներից}, երբ որ զօրքերի գունդեր անցանելու էին ձեր բնակու

քից Հանում է ճիշտ օրէնքներ Եւ փրկում է {դիպուածներից} Մարդկութեան կեանքի գործեր: " Չկ

մարիտը պիտոյ է ասել, ինչո՞ւ չէ պիտոյ օգուտ քաղել {դիպուածներից}, օգուտը գողութիւն չէ, յափշտակութիւն չէ, այլ յա

եւ սրտին, այնուհետեւ ամենայն կարող մարդ զանազան {դիպուածներում} չէր խնայելու իւր օգնութիւնը: Այն արծաթը, որ մի

նը, Լոնդոնի համաշխարհական հանդիսարանը, բայց այդ {դիպուածներում} գնալու խորհուրդս եղած է մի բան ուսանել: Շեկս

աստիարակներ կ՚երեւեն: Տարակոյս չկայ, որ այսպիսի {դիպուածներում} հարկաւոր են վճռական հնարներ. կիսակտուր հնարները

նը օրացուցի պէս, տարին մի անգամ փոխւում է. հարկ {դիպուածներում} եւ ամիսը մի անգամ: - Հասկացայ, եւ օ՞րը քանի

ի բաժինն էլ ուղղակի ինձ էր հասնում։ Ամեն այսպիսի {դիպուածներում} (երբեմն պատահում էր որ հինգ-տասը հոգի միասին էին

կնում ընթերցողների ուշադրութեան տակ։ Այսպիսի {դիպուածներում} է ահա կրիտիկայի հանդէսը, այստեղ երեւում է նա իւր

ւ ընկերական կեանքի թշնամութիւնքը, մանր եւ կեղտոտ {դիպուածներում} միշտ ոտնահար են եղել եւ պիտի միշտ լինին գերմանակա

ար կը լինի եւ ձեզ եւ իմ պարոնիս: Նա միշտ այդպիսի {դիպուածներում} արգելում է մտանել ախոռը եւ մօտենալ նորան, որովհե

, ազգասիրութիւն էր ցոյց տալիս այնպիսի տեղերում եւ {դիպուածներում}, ուր հարկ չկայ իւր ցանկութիւնը իսկոյն գործով ապա

ւրհանդակ, ուրեմն ի՞նչ պիտոյ է առնէր: Այսպիսի {դիպուածներում} այր մարդերի բոլոր հնարագիտութիւնը հեզ եւ խոնարհ կ

քի մէջ Րավայլեակի դանակը։ Պապականութիւնը շատ {դիպուածներում} զոհում էր իւր անսխալելի կանոնադրութիւնքը, շատ մե

ընդունել կամ չ'ընդունել այն։ Միմիայն նշանակուած {դիպուածներում} Յիսուսեանք կարո՛ղ էին զրկել Գեներալը իւրեան արժան

թերցանութեան համար, որի մէջ սահմանում էր, թէ ի՞նչ {դիպուածներում} կարելի է թագաւորական կեանքը դաւաճանել։ Այս գիրը 1

ոյն հետեւում է կամ ում, կամ ութիւն։ Այս այնպիսի {դիպուածներում}, երբ բառը իր ուղղական վիճակում ու է վերջանում,

երացական նշանակութիւն առնելու համար։ Մնացած միւս {դիպուածներում} մենք յօժար ենք ժողովրդի ընթերցանութիւնը հեշտացնել

նամակների մէջ, " երեւակայութիւնը, հարիւր հազար {դիպուածներում} ստեղծում է հարիւր հազար մոլորութիւնը. եւ չկայ ոչ

, եւ զոր ունիցին բարձցի ի նմանէ ", ճիշտ այսպիսի {դիպուածներում} է կատարւում: Հայոց ազգը, Արագածի վրայ կրակ

ունին իրենց իրիկնաքամին, որ ծովից է փչում, այն {դիպուածներում} ծովը կատարում է Մասիսի պաշտօնը, որովհետեւ իւրը ա

րէնքի եւ պատշաճի խստութիւնը թուլանում է այս երկու {դիպուածներումը}, դու, լինելով ե՛ւ մինը, ե՛ւ միւսը, ազատապէս կ

գտնուին տեղեր, ուր տասն տարին մի անգամ, եւ այն {դիպուածով}, հազիւ ոտք է կոխում մի մարդ: Եւրոպան ուշ ծ

կարդինալը: Սա իւր մանկութեան օրերում պատահում է {դիպուածով} մի հռոմէական վարդապէտի, որ բնակում էր հին Կապուա

կայում է ինքը՝ Փարպեցին, երբ վանքից հալածուելու {դիպուածով} ասում է. " Բայց բերեալքն իմ յԱղուանից եւ 'ի Վրաց

էին Ֆրանսիայի թագաւորի կեանքը կտրելու համար: Այս {դիպուածով} ահա Աստարօտ զրկուեցաւ իւր պոչից, որ տարաւ ռումբի

կանապէս պատասխանել նորա հարցասիրութեանը, թէ ի՛նչ {դիպուածով} յատկապէս ընկել էր Շաքարեանցը այդ վիճակի մէջ: Շաք

նոցայ առաջադիմութեան: Քաջ Լամբրոնացին մի ուրիշ {դիպուածով} աղաղակում է. " զմանկունս ծնեալ մեզ ի քաղդէացւոց

րդելով իբր զմի 'ի վարդապետաց նոցա. եւ յետ բազում {դիպուածոց} ո՛րպէս եկն 'ի միտս ժողովել զաշակերտս եւ ուսուցանե

Արշակունեաց: Ողբս անդէն յօրինէ ի վերայ չարաշուք {դիպուածոցս}, զորս գտանեմք ի վախճանի պատմութեան Հայոց արարելո

ւթիւնը, չիք լինի այդպիսի ճշմարտութիւնը, այդպիսի {դիպուածում} լաւ է սուտը, որ վարագուրում էր ազգի պակասութիւնը

կին առաջարկութիւնն է արիւն թողուլ, որովհետեւ այդ {դիպուածում} ստանալու էր քսան կամ քսանեւհինգ կոպէկ արծաթ: Վար

արծաթի դգալը կամ յետոյ սեւացնում է եւս, այդպիսի {դիպուածում}, մանաւանդ թէ, հիւանդը վախճանի, ինչքան ծակ մարգ

ով եւ այն ջերմեռանդութեամբ, ինչպէս կ'ընթանար այն {դիպուածում}, եթէ այդ գործը վերաբերուէր մասնաւորապէս իւրեան:

, գիշերի զաւակներ եւ ստութեան սպասաւորք։ Այդպիսի {դիպուածում} ոչ թէ միայն ազգը ուրանալու էր նորանից իւր յարգութ

եւ մեծ ուժով ներգործես նորա հոգու վերայ: Այդպիսի {դիպուածում} ազդու հոգու խօսքերը, մինը միւսի քամակից, կայծակ

եր ազգին հարկաւոր է հեռի մնալ: Մեզ օրինակ չէ այս {դիպուածում} եւրոպացին. նորա բարոյական եւ լուսաւորութեան ոտքե

նորա մասին խօսելը է աւելի վտանգաւոր, եւ այդպիսի {դիպուածում} ո՞ր կողմից է վտանգը: Ո՛հ, մեք երբէք վախենալու չ

ղարկուելու լինի Եւրոպա Մարսէյլի վերայով, այդպիսի {դիպուածում} Պ. Թիւյսիւզեանը եւ Պ. Գռէյլը պատրաստ են մի առան

ր քնով, նորան պիտոյ է զարթեցնել։ Բայց այս երկու {դիպուածում} եւս ամենայն ջանք եւ աշխատութիւնք զուր կ՚երթան, ե

եան, կա՛մ վաճառականութեան. եւ որեւիցէ մի դժբախտ {դիպուածում}, այդ փոքրագոյն մասից ամենափոքրագոյն մի մասը միայ

չիւր գնացող պիտի զէնք ունենայ իւր ձեռքում եւ հարկ {դիպուածում} պատերազմ պիտի մղէ, իմ հետ հաւասար, երկիրը աւազա

ուն եւ բնակութիւն հաստատելու համար: Եւ այս երկու {դիպուածում}, այսինքն՝ թէ՛ գեղում եւ թէ՛ քաղաքում, քեզ տրու

ելու, կամ մարդիկ վարձելով մշակել տալու, այդպիսի {դիպուածում}, կարող ես վարձու տալ եւ այդ կերպով օգուտ քաղել ք

ոցում այդ քսան տէրը դառնայ երկու կամ մի, այդպիսի {դիպուածում} դարձեալ նոյն թշուառութիւնը չէ՞, ինչ որ այժմ ունի

դրամի շրջանառութիւնը դարձնել իւր մէջ: Եւ այսպիսի {դիպուածում} աւելի դառն է հասարակ ժողովուրդի վիճակը. դրամը կե

: Բայց չէ պիտոյ մոռանալ, որ մի այսպիսի վատաբաղդ {դիպուածում}, առաջ քրիստոնեայք կը կողոպտուին, կը մերկանան եւ

աւելի արժողութեամբ, կայ գործ. եւ պարտքը այսպիսի {դիպուածում} սնանկութիւն չէ: Նոքա ունին երկաթուղիք, ունին հս

ղ կեանք չկայ, այնտեղ թագաւորում է մահը: Այսպիսի {դիպուածում} անունը յանցանք չունի: Եւրոպայի մի ոտնաչափ հողը ե

եւ հասարակ ժողովուրդը զրկելով իրաւունքից: Վերջին {դիպուածում} ազգութիւնը ազատութիւն չէ ժողովրդին. նա փոխում է

ը դուրս գան եւ կորչին Նախիջեւանի ձեռքից, ապա այդ {դիպուածում} նախիջեւանեցոց գալոց սերունդքը պիտի յաւիտենական նա

. Ռուսսօյի համար, նոյնպէս եւ իմ համար, այդպիսի {դիպուածում} Ժ. Ժ. Ռուսսօյի գրութեան հետեւող չեղանք, այլ ճշ

ովի կողմից մի պատգամաւորի ներկայութեամբ, որ հարկ {դիպուածում} պաշտպանէ պարտաւորուածի իրաւունքը, եթէ քաղաքական

լու չէ, ինչ որ պիտի կրէր մի աշխարհական: Այդպիսի {դիպուածում}, եկեղեցականութիւնը չէ՞ դառնում արդեօք մի ապաստան

րկուած ամենայն իրաւունքից եւ արտօնութենից. երկու {դիպուածում} եւս տեսանում ենք լոկ մարդ, բոլոր մարդկային կատար

դակութեամբ, որ եկեղեցականք չհամարձակուին որեւիցէ {դիպուածում}, մարմնաւոր պատիժ գործ դնել ազգի անդամների վերայ

ուն անհասկանալի չդառնայ ազգին, որովհետեւ այսպիսի {դիպուածում} բոլորովին ոչնչանում է լեզուի խորհուրդը։ " Հիւսիս

նորան, թէ այս է ահա սիրամարգը։ Այսպիսի վատաբաղդ {դիպուածում} մեք չենք դատապարտում այն մարդը, որ, իւր խղճմտան

ատմութիւնից, ինչ ազգի ինքը պատկանում է. այսպիսի {դիպուածում} փիլիսոփան կանգնած է իւր սեփական հողի վրայ: Ապա ե

նա կարծում էր թէ ինչպէս պատերազմի յաջող ելքը շատ {դիպուածում} կախւում է գնդի անձայն հնազանդութիւնից, այնպէս եւ

ւմ: Արդարեւ, եթէ միջին մոմենտները, իւրաքանչիւր {դիպուածում} անշուշտ հասնելու լինէին առարկայական էութեան, զար

կան, այլ հետեւական շգթայաշարութիւն, բայց եթէ մի {դիպուածում} չէ իրագործւում միջին մոմենտը, այդ շղթան չէ կտրւո

ր է հրաժարուիլ ամենայն պայմանից. այդպիսի վատաբաղդ {դիպուածում} եւս մեր հոգին հանդարտ է եւ խղճմտանքը՝ հանգիստ։ Մե

ճշմարիտ էք խօսում, ապա ուրեմն, այդպիսի վատաբաղդ {դիպուածում} վնասը կը հասանի իմ պարոնին: - Բան չկայ, գոն

առ հոգի, մի կենդանի լեզու, այնուամենայնիւ, այս {դիպուածում}, այնպէս խօսեց, որ, ասես թէ, նորա բոլոր շարժող

ումս․ երկուքի եւս մեռելութիւնը միեւնոյն է, երկու {դիպուածում} եւս մահ, եւ ո՛չ ոք մինչեւ այժմ չէ տեսել, մարդու

րեանց կողմում ունէին ճշմարտութիւնը, բայց այդպիսի {դիպուածում} չարաչար էր գործ դրուած ճշմարտութեան անունը:

ւր է իմ ընդունելը կամ չընդունելը. պատճառ, երկու {դիպուածում} եւս մեռանելու էի, եւ բնութիւնը կատարելու էր իմ վ

, այս է մարդը եւ նորա արժանաւորութիւնը. այսպիսի {դիպուածում} նա Աստուծոյ պատկեր է, ապա թէ ոչ, առանց Աստուծոյ

գերեզմանի մէջ, եւ թէ ինքն երջանիկ էր լինելու այս {դիպուածում} առաւել, քան թէ ամուսնանալով Մկրտչի հետ: Տղայ

րորդ՝ երեւելի Աստուածաբան եւ կանոնագէտ։ Այսպիսի {դիպուածում} կարո՞ղ էր արդեօք նա մոռանալ Յիսուսեանները, նոցա

դկային օրէնքը դրուեցաւ, թէպէտեւ շատ անգամ եւ շատ {դիպուածում} շեղուելով բնական օրէնքից, ի վերայ այսր ամենայնի

է մեռնում։ Ոտքե՞րն են կաթուածահարուել. այնպիսի {դիպուածում} նա կարող է շատ տարիներ ապրել։ Թոքերը կամ սի՞րտն

կարելի է դնել առանց այդ վերջաւորութեան. այսպիսի {դիպուածում} էլ այս հետեւեալ բայերը ցոյց են տալիս գործողութիւն

ս, ինչպէս " տուն եմ գնում ". ի՞նչպէս է, որ այս {դիպուածում} չէ հասկացվում այս եմը որպէս էական բայ։ Եւ եթէ նա

ը գրել նախադաս եւ մենք գրում ենք. բայց, այսպիսի {դիպուածում} եմ, ես, է'ն չեն կարող բուն էական բայ կարծվել,

ամ՛ օտար բառ է գործ ածում։ Յայտնի է, թէ այդպիսի {դիպուածում} պիտի բառ փոխ առնենք հին լեզուից, եւ այնպէս գաղափ

որ բնաւորութիւնը, որ ամէն տեղ երեւում է, այդ մի {դիպուածում} բռնաբարելով կեղծ յատկութիւնը դնել նորա վրայ:

Ոտքե՞րն են կաթուածահարուել թէ՞ ձեռքերը ․ այդպիսի {դիպուածում} նա կարող է շատ տարիներ ապրիլ: Թոքե՞րը կամ սի՞րտն

կորել է, հեղինակը պատասխանատու չէ, բայց այդպիսի {դիպուածում} էլ բնաւ աւելորդ չէր գոնէ՛ մի բացասական ծանօթութիւ

ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ սուրբ Հելմոսի կրակը, որ մի {դիպուածում} էլ անուանում է Կաստոր եւ Պոլլուկս: Այդ կրակ

նոյն այդ կրակը, ինչպէս ասացինք, անուանւում է մի {դիպուածում} Կաստոր եւ Պոլլուկս, որի մասին կ՚ասենք մի երկու խ

մրրիկ կը լինի այնուհետեւ, իսկ թէ երկու հատ, այդ {դիպուածում} նորան ասում են Կաստորը եւ Պոլլուկս, - նաւաստիքը

ալիոյ (Պիեմոնտ) մէջ քաշուած թելը, բայց այդպիսի {դիպուածում} կարելի է բօժօժը ծախել: Իսկ մեծ գեղերում, ինչպէս

լ է նորա տեսութիւնը՝ ապացուցէք. բայց եւ ո՛չ այդ {դիպուածում} իրաւունք ունիք դատապարտել նորան, եթէ նա այդպէս է

կ չէր հասած այս աստիճանի սաստկութեան, ինչպէս այս {դիպուածումը} ։ Նոքա ինքեանք Եւրոպայի ամենայն աշխարհներից հալած

, դեղամահ սպանութիւնը, աշխատում էր առաջին յաջող {դիպուածումը}, գլուխ բերել իւր մտքի դրածը այս Կարգի մասին, որ

, կա՛մ չորցած, ամուլ եւ անպտուղ կը մնայ. երկու {դիպուածումն} էլ լեզուն, հանրականութեան խորհուրդը կորցնելով,

տանես չորցած ծառի արմատի վրայ պատուաստես, երկու {դիպուածումն} էլ զուր տեղը կտրեցիր քո ապրող ծառը, որովհետեւ ոչ

մ ժամանակի եւս նոյն ոգի երեւի 'ի նոսա 'ի նոյնպիսի {դիպուածս}, իսկ յայլ իրս ամենեւին տարտամ։ Ուստի Մխիթար աբբ

ողովոյն տարածման հաւատոյ, ուստի որչափ եւ այսպիսի {դիպուածս} եղեւ հետեւողութիւն Վենետիկեան Մխիթարեանց, նա միշ

եա՞ն, եթէ արհամարհանօք բերեալ զնոցանէ, յերկոսին {դիպուածսն} եւս ծիծաղելի եւ խայտառակութեան հանդիսարան:

ուղղակի ի կաթողիկոսութիւն, եւ լուեալ զԶաքարիայի {դիպումն} ՝ ուրախ լինէր, զտեղափոխութենէ Սինօդին Էջմիածնի ՚

արթնացած, մոլեգնաբար յարձակւում էին մեր վերայ եւ {դիպչելով} շոգենաւի կողերին, խորտակւում էին մռնչելով: Մեզ

զադէ են ասում... Լաւ նայիր, հա՛... - Գլխիդ {դիպչի} քո Բէգզադէութիւնը։ Ի սէր Աստուծոյ, ձեռք վեր առ

ցածը գործ կը դնէ, եթէ կարդինալը նորան մի փոքր կը {դիպչի}: Ինչ չարութիւն որ մարդուս մտքից անգամ չէ անցանել

ալիս իր խնամի Յարութիւնին. " ասածս սարին, քարին {դիպչի}, քամին տանի... քո գլուխը որ կայ, սար ա, անձ

կայ, սար ա, անձրեւ, ձին, կարկուտ, կայծակ թող {դիպչի} էլ, գա՛յ էլ, ի՞նչ վէճդ ա"։ Բագրատ աղայի

արտած՝ տընից էր դուրս գալի Ուսանողն ճաշած՝ {դիպչում} էր օդի։ " Ի՞նչ փուչ մարդիկ են ", - ասաց իւ

ռանց լսելու պէտք չէ դատապարտել մի հեղինակ, որ չի {դիպչում} եկեղեցական կանոնադրութեանց, այլ, բնութեան օրէնք

ր բնաւ չեն ենթարկւում ամբոխի նկատողութեանց եւ չեն {դիպչում} հոգու բարօրութեան, - ինչպէս են բնական գիտութիւնքը

լինի, քան թե մեք տոմսակ էինք ուղարկած, այդպիսի {դիպվածում} կարող եք ստանալ նորա խընդիրը եւ հասուցանել ինձ նո

սաթիվը բոլոր տոմսակները չլինին բաժանված, այդպիսի {դիպվածում}, մի միայն մի նամակով տեղեկություն կտաք ինձ, մին

ի մասին կարելի է գրել ոչ թե մի նամակ, այլ ամբողջ {դիսերտացիա} ի խրատ քաղաքային կառավարչության պաշտոնաթող փարիսե

սեցի, մոռանալով, որ քեզ նամակ եմ գրում, այլ ոչ {դիսերտացիա}: Շնորհակալ եմ Մարիա Աֆանասեւնայից իր նեղությա

եմ բարեւս հաղորդես Կովալսկուն եւ շնորհավորես նրա {դիսերտացիայի} վերահաս հաջողությունը ու, եթե կարելի է, վերցնես

րեալ էիք վասն Վահանին, թէ 'ի նմա նշմարիցի ընթացք {Դիսսերտացիօնին}, ծանի՛ր զի այդ մտածութիւն չունի յայս գործ. զի դ

՛ր զի այդ մտածութիւն չունի յայս գործ. զի դիտումն {Դիսսերտացիօնին} է ցուցանել, թէ մարթ է ուղղափառաց հաղորդութիւն առ

սիական թարգմանութենէն, արարելոյ ի դիպլոմատիկական {դիվանատան} պայծառափայլ փոխարքային Կովկասու, հրաւիրելով զիս

ել են նույնը. հարց է ծագում, թե ինչո՞ւ Ձեր օրոք {դիվիդենդ} էլ է մնում, իսկ նրանց ժամանակ X=0: Պարոն Ալաջալ

հրեշտակ, Եւ ի բոսոր Վառի կուսին պերճ {դիտակ}: Համբոյրք խաղան... Եւ ի վանդակս կր

, այսինքն՝ մեր հայեացքը։ Հայեացքը մի կախարդական {դիտակ} է, որի մէջ ճաշակի, սովորութեան, հասկացողութեան

ենք հրաժարւում ենք նորանից։ Եւ այս խաղը խաղում է {դիտակը} միեւնոյն բանի հետ երբեմն եւ քանի մի անգամ, այսին

ւ նորոյս Եւրոպիոյ: Եւ խուց աբեղայից չէ երբեք այն {դիտանոց}, ուստի կարելի էր համբարձեալ զաչս նկատել եւ ճանաչ

դեռեւս այն, որ աբեղայական խուցը, չէ՛ եւ չէ՛ այն {դիտանոցը}, որտեղից կարելի լինէր ազատ տեսողութենով նկատել ա

էր ազգին, եթէ պ. Խատիսեանցը, Թիֆլիսի մագնիսեան {դիտանոցի} արգոյ կառավարիչը, աշխատութիւն յանձն առնուր մեր յ

իստոնէութեան հրատարակելով իւր անձը։ Ճշմարտութեան {դիտանոցից} նայելով պապականութեան վերայ՝ մի՞թէ կարելի է չտես

ջ է այժմ, լա՞վ թե վատ, եւ եթե վատ, արդյոք ի՞նչ {դիտավորություն} ունիս այդ մասին: Պետրոս Նիկողայոսյանի նշանածն

անախորժութիւնը: Բայց իզուր, որովհետեւ կարդինալը {դիտաւորուել} էր անպատճառ հեռացնել նորան, որ կարողանայ իւր նպա

ն միայն հասկանան, թէ ինչ որ իւրեանք գրում են այն {դիտաւորութեամբ}, որ Հայոց ազգը իւրեանց գրածը ընդունէ հալած իւղի

անօթաբանութիւնը քաղուած է վերոյիշեալ գրչագրից այն {դիտաւորութեամբ}, որ չհասկացող մարդիկ ծաղր չառնեն մեր գիտութիւնը

դպրոցից, ուր դրել էր նորանց նոցա հայրը, ո՛չ այն {դիտաւորութեամբ}, որ բան ուսանէին (պ. Յովնաթանեանցը, իւր սրտու

մար, զոհեց մինչեւ անգամ իւր ազգային կրօնը, բայց {դիտաւորութեամբ} ենթարկուեցաւ նա պապական լուծի տակ։ Նորա ամեն մի

IV-ը ընդունեց Պապական դաւանութիւնը՝ որպէս թէ այն {դիտաւորութեամբ}, որ ապացուցանէ, թէ ինքը կատարեց այս գործը ո՛չ ե

դութիւնը ոչ վերջին տեղն ունի: Մենք, յատուկ այն {դիտաւորութեամբ}, թէ ե՞րբ է սկսուել հայոց երկրագործութիւնը, խուզ

խորհուրդ տուեց նորան մի քանի ժամանակ յետ դնել այդ {դիտաւորութեան} իրագործութիւնը, մինչեւ իւր բարոյական զօրութեանը

յնու օրինակաւ, որ ընդդէմ ելանէ միշտ կրթութեան եւ {դիտաւորութեան} Հռովմէական սուրբ ժողովոյն տարածման հաւատոյ, ուստ

վարձատրւում է կամ դատապարտւում է այդ գործողութեան {դիտաւորութեան} եւ շարժառթի համեմատ։ Խորհուրդը կամ շարժառիթը է մ

ել է այս հակասութեանը մէջ: Եթէ մտածենք, թէ նորա {դիտաւորութեանը} եղել է պախարակել այդ կողմերի վաղ ամուսնութիւնը իգ

ս երեւում է, սոքա շատ հեռի են եղել այդպիսի սուրբ {դիտաւորութենից}: Նոքա կամեցել են միայն սնափառութեամբ կշիռ ունենա

ի չգոյէ դպրի ընձիւղել անմարթ էր. միթէ չգիտէ՞ր թե {դիտաւորութիւն} հեղինակի գրութեան չէր այլ ինչ միայն բեւեռել յիմ

մ սիրտը, եւ շատ արտասուքի պատճառ են դառնում: Ես {դիտաւորութիւն} չունիմ մի մարդ կամ մի ազգ անարգելու. քաւ լիցի,

կարելի է, - պատասխանեց մայրը, -գուցէ նշանուելու {դիտաւորութիւն} ունի։ Մահտեսի Թովմասի Մարիամը գեղեցիկ աղջիկ է եւ

ի Քօլլեճեան քահանայից, փափագելով յայտնել զայս իմ {դիտաւորութիւն} ամենայն հաւատացելոց։ Մեսրովպ վարդապետ Աղաջրա

թեռնուցուն: [Հարկիմք] խոստովանել, թէ հեղինակիս [ {դիտաւորութիւն]} ուղղեալ էր ի լուաաւորութիւն ազգակից եղբարց՝ որո

ընթերցանելեաց: Եթէ ըստ պատասխանելոյ հնասիրացդ, {դիտաւորութիւն} դոցա էր ստուգապէս լոյս ընձեռել Ազգային մանկտւոյն

ճեալ ընդ բիւր հարուածովք ժամանակին: Եւ զի չէ մեր {դիտաւորութիւն} զպատմութիւն աւանդել զհայոցս գրականութեան, որպէս

: Հարցանեմք եւ ունիմք իրաւունս հարցանելոյ, եթ է {դիտաւորութիւն} պատուական առնդ էր զազգ Հայոց ի մերումս դարու ուսո

, անձնապահութեան եւ եթե աղագաւ, զի եթէ ստուգապէս {դիտաւորութիւն} կամ լաւ եւս ուղղութիւն իմաստնոցդ Հայոց էր անդնդաս

աղաքականութիւն ասելով՝ իմանում եմ Ֆրանսիայն, եւ {դիտաւորութիւն} ունիմ խօսել միայն Ֆրանսիայի մասին այն պատճառով,

կական տեղում, կարելի էր եզրափակել, թէ նա մի չար {դիտաւորութիւն} ունէր թագաւորի մասին։ Երբ բանը ընկաւ հարցուփորձի

ի այդ շուրթի վրայ: Բայց ոչ ծառ կայ եւ ոչ տնկելու {դիտաւորութիւն}: Ի՞նչ է պատճառը. ինձ պատասխանեցին, թէ առանց ծա

րբելու էր եւ դու զգաստ մնալու, որ կարողանայիր քո {դիտաւորութիւնդ} իրագործել, նա մի ջիլ մարդ է, գուցէ քեզանից շատ

եր ներկայ խորհրդին բնաւ վերաբերութիւն չունի։ Մեր {դիտաւորութիւնը} է միայն յայտնել մեր կարծիքը մի օրագրի մասին, թէ

ւթեան նուազութիւնը արգելք լինէր գլուխ բերելու այն {դիտաւորութիւնը}, որ յղացել էր նորա աննիւթ հոգին։ Նա, լաւ ճանաչ

մեծ վհկական արարողութիւն, բայց մնացել էր այդ իմ {դիտաւորութիւնը} անկատար, չգտանելով մի բոլորովին սեւ հաւ, որ անշ

ներից․ հասարակ կերպով հասկացրու ինձ եւ յայտնիր քո {դիտաւորութիւնը}: Իմ կարծիքը այս է, որ շատ ոսկի շինելուց յետոյ,

ռաւել, գրաւել յաղթութեան արմաւենին։ Մխիթարը իւր {դիտաւորութիւնը} յայտնեց մի քանի վարդապետների, որ իւր ժամանակումը

ութեններին, այս Յիսուսականութիւնը, ծածկելով իւր {դիտաւորութիւնը} եւ խորհուրդը աղքատութեան եւ բարեպաշտութեան դիմակն

վերարկու եւ խոստովանուելով մի աբեղայի յայտնեց իւր {դիտաւորութիւնը}, թէ կամենում էր Քրիստոսի գերեզմանի մօտ կատարել ի

օտ կատարել իւր ապաշխարութիւնը։ Աբեղայն գովեց այս {դիտաւորութիւնը} ։ Իգնատիոսը, քանի օր, քանի գիշեր ծունկի վերայ մ

պրոս կղզու եզերքը, արգելառիթ եղաւ այս զարհուրելի {դիտաւորութիւնը} կատարելու։ Նաւը, մի քանի օր այնտեղ կանգնելով,

որ յետ ձգէ եւ միանգամայն ոչնչացնէ ժողով կազմելու {դիտաւորութիւնը}, եւ նորա յաջորդը, երբ նստաւ Հռովմի գահի վերայ,

. բայց մենք չենք ուզում աւելի ձգացնել բանը: Մեր {դիտաւորութիւնը} էր մի համառօտ տեղեկութիւն տալ միայն " Լուսաւորչու

նհիւթ արմատի վրայ։ Եւ աւերակի քարերը, եթէ քո {դիտաւորութիւնը} այն է, որ շինուածքը ծառայէ քո իրական պէտքերին,

րծը այս տեսակ օրինակների շատութիւնով բեռնաւորելու {դիտաւորութիւնից}, որովհետեւ աշխարհի երեսին ոչինչ այնքան շատ չկայ

է ձեզ, - խաղաղ սրտով ասաց պ. Մարկոսը, - ես շատ {դիտաւորութիւնք} ունէի... Այս խօսքերը ասելու ժամանակ մի այնպիսի

րջին վրդովմունքի վախճանը Այս տեսութեան կէտից {դիտելով}, պիտի գուշակէր հեռատես աչքը. որ թէ վաղ, թէ ան

'ի գործ ածել երբեմն յաջ եւ երբեմն յահեակ, միայն {դիտելով} զօգուտ անձանց իւրեանց, կեղծաւորութիւն յար եւ նմա

յդ մեռելների հետ խօսի: Իսկ մենք, կենդանիքս, որ {դիտենք} խոստովանիլ ժամանակի եւ պատմութեան իրաւունքը, չեն

եկեղեցու ծոցը: Յուրաքանչյուր ոք, ով այդ խնդիրը {դիտի} այն տեսանկյունից, բնականաբար կհանգի հետեւյալ հար

յն բան, ապա ինքն եւս խոստովանելու էր բոլորը․ այս {դիտմամբ} կտրելով պ. Մարկոսի խօսքը, ասաց. - Եղբա՛յր

ին հաց որբից: Քնած էր Ամիրան, աչք փակած եւ {դիտող}, Ի ժամու, տարաժամ դու եղար միայն օգնող:

սահակեանցը, մեծ շնորհ է ցոյց տալիս ինձ՝ " առանց {դիտողութեան} թողնելով իմ անվերջանալի վէճը աբեղաների հետ"։ Մի

եր երգելու ժամանակ, վասն որոյ իրաւունք տալով ձեր {դիտողութեանը}, կ'աշխատեմ օգուտ քաղել նորանից, սակայն այս է բա

այժմ, եւ իմ այժմյան վիճակում. բայց այս մի քանի {դիտողությունները} թող մնան որպես հուշարձան Ֆոշեի գրքի՝ իմ վրա գործ

ման կաթոլիկությունից. ուղիղն ասած, ես այդ հարցը {դիտում} եմ բոլորովին հակառակ տեսանկյունից: Ըստ իս, պրոգ

ագնայ ` Ափին ` նաւորդն ալեկոծեալ. Ի՜նչ կարօտով {դիտում} է նա Փարոսի հուր - շողը պայծառ. Եւ ստրուկը բազ

ն, ծանի՛ր զի այդ մտածութիւն չունի յայս գործ. զի {դիտումն} Դիսսերտացիօնին է ցուցանել, թէ մարթ է ուղղափառաց

ածողաց 'ի հոգեւորս, կարծիք մերժելի է յինէն։ Իսկ {դիտումն} Վահանին է ցուցանել, թէ եկեղեցի Հայոց իբր եկեղեցի

զուն բոլորովին կկորցնի իր իմաստը, եթե նա չպետք է {դիտվի} ինքնուրույնաբար: Ես ինքս էլ առաջ, ավելի կամ պակ

ան, ասեմ], աւետարանական [ընկերութեան միաբանից) {Դիտրիխ} եւ Զարեմբա գերմանական քահանայից, որոց կամեցեալ հ

ների ուսումնարան։ Դու այդ քո աւելորդ արծաթը գործ {դիր} գոնէ առ ժամս, մի փոքրիկ ուսումնարան բաց, ուր թո

, Պ. Բէգզադէ, եթէ ունիս կարողութիւն, արի գործ {դիր} նորան, բարի օրինակ դարձիր մեր միւս կարող եղբայրա

սի, եդ բռբռան Տէրտէրներին տուր փողը, {Դիր} телега-ն ու ճամբէ ` Դէպի իւրեանց родину.

րծադրելի չեն, այս կամ այն կերպարանքով ծալիր ծոցդ {դիր}, կամ գնայ համալսարանների պատշգամբներում քարոզէ,

, ջան: Ա՛յ տղայ հիլ անիլ տուր, - մատնաչափ {դիր} անիլ տուր, Ինձնից էլ քեզ ճար չի կայ - քաքուլդ վե

ան տեառն հրամայեալ են կառավարութեան ճեմարանին կամ {դիրեկտորին} ընդունել ի թիւս ձրիավարժ որդեգրաց ճեմարանին:

նա լուրջ հարաբերությունների մեջ կմտնի ընկերության {դիրեկտորների} հետ եւ իր միսիայի արդյունքի մասին ինձ անտեղյակ չի

աբերան շնորհակալիս, առաքեմ ընդ այսմ իսկական գիրն {դիրեկտօրին} զոր գրեաց նորին գերամբարձ քահանայապետութեան, յաղ

նութեանց սմօթրիտելին Ուեզդնի վարժատան Ռոստովու եւ {դիրեկցիային} Թաղանրօգու, մնաց ընդերկար, ցգալուստ վեհափառ Հայ

ւթյանս նկատմամբ ես կարող եմ միմիայն պաշտպանողական {դիրք} ընդունել. հարձակողական գործողությունների դեպքում

զի յուրաքանչյուր դեմք իր տեղում լինի եւ իր բնական {դիրքով}: Ինչ վերաբերում է նրանց նրբագեղությանը կամ արտահ

րեւապաշտք եւ կրակապաշտք էին, իսկ ինքն ըստ ինքյան {դիցաբանությունը} բանաստեղծություն է, եւ ի՞նչ հնար կար, որ առանց

այինք եւ մեհենական կամ նվիրական երգեր, որովհետեւ {դիցապաշտք}, արեւապաշտք եւ կրակապաշտք էին, իսկ ինքն ըստ ինք

ան, որպէսզի նոքին շարժեալ յազգասիրական ոգւոյ դէմ {դիցեն} չուել 'ի Հնդիկս եւ, յանուն ազգի մերոյ 'ի Նախիջեւ

անաթ կամ սարթիփիկէթ չստանիցի, գրաւականով մուդաթի {դիցեն}, մինչեւ մին արժանաւոր եկամուտ բերող տուն, կամ գ

Եւրոպացի առ 'ի շահել զամենեսին, զի մի ոք հայասէր {դիցէ}, եւ այս էր արդեօք կեղծաւորութիւն. եւ 'ի տեսանել

), զի ամենայն որ գիտուն է դպրութեան Հայոց, ջան {դիցէ} լուսափայլ կացուցանել զխնդիրս, զմթութիւնս վերաբեր

ուան օթեւանի մէջ չամփոփուած: Ո՛վ դժոխային կիրք: {Դիցո՛ւք} թէ նա կարծում էր, թէ պապը անիրաւութիւն է արել նո

վերակացուի պատուերն միայն լցուցել եմ: Չորրորդ, {դիցո՛ւք} թէ վերակացուն անբարոյական անձն լինելով, նորան հր

ակն Ասիոյ ի նիւթ սեւակի, զանտառս Կովկասու ի գործ {դիցուք} փոխանակ գրչի, արդեօք կարե՞մք ի նմին բովանդակել զ

տի իմանալ, որ մենք մարդ ենք, անմարմին չենք, եւ {դիցուք} թէ մի տարի զոհեցինք ազգին մեր տարժանելի աշխատությ

ավունք չունի ներկա գտնվելու: Դրա փոխարեն, եթե, {դիցուք}, A անձը ներկա է գտնվել B ժողովին եւ բացակայել C

րոնները անփոխարինելի վնաս հասցրին հասարակության: {Դիցուք} թե պարտապանը ճանաչվի պարտապան, բայց դա ապահովո՞ւ

յսպիսի յեղափոխութիւն: Առնունք մի բոյս, որ, {դիցուք} թէ, բուսանում էր Հայաստանում, եւ բերենք, տնկեն

դպէս: Առնունք այժմ մի կենդանի, որ ծնել էր, {դիցուք} թէ, Հարաւային Ամերիկայում եւ բերենք այդ կենդանին

իքդ քառասունից անցել են, քո խելքդ ե՞րբ է գալու։ {Դիցուք} թէ փորդ պատառենք, միջումը այբ չկայ, բայց եւ խել

ւթիւնը մինչեւ ո՞ր աստիճան մոլորեցնում է մի մարդ: {Դիցուք} թէ երազ էր տեսել։ Դորանից մի օգուտ կամ վնաս չկար

: Քաղաքը եօթանասուն եւ հինգ տարի է, որ կայ։ {Դիցուք}, առաջին քսան եւ հինգ տարումը դժուար էր, բայց գո

հիկ ժողովածուի ընդդէմ: Ի՛նչ խօսէինք դորա վերայ։ {Դիցուք} թէ Պ. Խուդաբաշեւը, ձանձրոյթից ստիպուած, ձեռք է

րծների թիւը, հետեւաբար ընկնում է եւ զուգակշիռը: {Դիցուք} հազար հոգի շինական երկիր էին գործում, որոնք, եր

նը, գուցէ ` մի փոքր քաղաքային ամոք կերպարանքով: {Դիցուք}, գեղում ստանում էր նա օրական հինգ ղուրուշ, իսկ

, զրկուելու էին այդ նիւթական մեծագումար հնարից: {Դիցուք} թէ անցածը անցել է, բայց այս լուսաւորեալ ժամանակո

ն կեանքի մասին, որ պակաս էր թողել պատմութիւնը: {Դիցուք} թէ բանաստեղծութիւնը, պատմելով մի անցք կամ խօսելո

վ մի բարոյեական խոց մեր ազգի վերայ, ծածկել նորան։ {Դիցուք} թէ վարագուրում էին առ ժամանակ այդ վէրքը օտարի աչք

teneatis, amici) զեկեղեցի Հռովմայ առձայնելով: {Դիցուք} թէ Մխիթար իբրեւ այր 16 եւ 17-երորդ տարուց, առաջն

անաչել զնոսա եւ հնար տալ առ ի լուսաւորութիւն: {Դիցուք} եթէ նախնիք այժմեան Ռուսահայոց անխնամ թողեալ զայս

թէ բռնութեամբ արտաբերուի, բաւական կոշտ կը լինի։ {Դիցուք} թէ արտաբերում է ժողովուրդը կամ չէ արտաբերում. ի՞

աւորք զայնմանէ զայդ ամենայն թողում ի մխիթարութիւն {դիւախորհուրդ} սրտից մերոց պառաւամիտ թշնամեաց, որք չկարելով վնա

որք զայնմանէ, զայդ ամենայն թողում ի մխիթարութիւն {դիւախորհուրդ} սրտից թշնամեաց: Ուրախ եմ, զի պ. Յովնանեանցին ը

ւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ չենք ցանկանում, որ այդ {դիւախորհուրդ} մարդիկը գովէին մեզ, մեր գործը, մեր ուղղութիւնը

կ, Նիկոլ, Կիրակոս, Զանգագ, Վեստ Սարգիս, {դիւածին} Սուրմակ, Եղան ազգութեան կործանիչ պատճ

րկ է քեզ տանջուիլ, Անիրաւ, անգութ, անխիղճ {դիւածին}, Քանի կենդան եմ, ինձնից չես փրկուիլ,

լխակոր վայր ձգենք... - Աստուած ազատէ այդպիսի {դիւական} ընկերութենից, - ասելով հեռանում է բարեպաշտ Հայը

ա՛յ դու մարդասպան, Անխիղճ, անհոգի, բաժին {դիւական}. Ի՞նչպէս իշխեցիր ձեռներդ Յուդայի Թաթաւ

իւնը բաժանում էր երեք տեսակ, օդական, շնչական եւ {դիւական}. * * * * * * * * * * * * * * * * ** *

: - Ձեր մռայլութիւնը միշտ ունեցել է նուրբ եւ {դիւական} ճաշակ: - Կարդա՛, - ասաց սատանան դառնալով դէ

գեւորեալ գտանի անսուրբ ազդեցութեամբ. նա շնչէ զօդ {դիւական}. Ոլիմպոսն յունական տապալեալ է հիմն ի վեր, կործա

մանկութեան Առ դրան կացեալ մեհենին ` Նա {դիւական} նենգութեամբ Զսիրտ որսաց խուժանին: Ցնծա

լինել, գուցէ ես եւս Շաքարեանցի նման գլուխս տայի {դիւական} պարապմունքի: Այստեղ պ. Մարկոսը երեք անգամ ե

յտառակելով իմ թեթեւամտութիւնը, երեւել էր ինձ այդ {դիւական} կերպարանքով, դեռ եւս ծիծաղելով իմ վերայ... Այ

ւթեան դեւը. - մռայլութիւն Ձեր հետամուտ լինի հնար {դիւականս} հնարել առ ի չարչարել զմեզ եւ թափուր ի փառաց հեղին

չեն պահում եւ խառն ուտում են " ասելով։ Նորան " {դիւահա՛ր} " էլ կոչեցին. " Չէ՞ որ ճշմարիտ ենք ասում, թէ Սա

ո՞ր օրի համար է, յիմա՛ր, Նարեկացու սքանչելի եւ {դիւահալած} աղօթքները: Բացի դորանից, ես միշտ իմ վերայ պահու

րդը պատառել էր"։ Թէեւ պ. Մարկոսը, զանազան {դիւահալած} աղօթքներով վահանափակել էր իւր անձը, այնուամենայն

ուստի կարծելով, որ այդտեղ պիտոյ է կատարուած լինի {դիւահարցութիւնը}, ներս մտաւ նորա մէջ: Ախոռի յատակի վերայ քարշած

ում են, աղաղակում են, կռւում են, սպառնում են, {դիւահարւում} են, կեղծաւորւում են, բամբասում են. խռովութիւն

րէից ժողովուրդը, ե՛ւ օրէնքը։ Սոքա՛, չդիմանալով {դիւամոլ} նախանձին, մահի մատնեցին Նորան, եւ ո՛չ արդարների

փելը. Հակուած դէպի ղալեանի ծուխը ի ծաղկաւէտ {դիւան} Մարգարտի աղբիւրի մօտ մրափէ Թեհերան:

յի մօտ եւ որ պատմեց ինձ, թէ Տաճկի կառավարութիւնը {Դիւանական} կերպով համարում է իւր հպատակ Հայերը 3. 800. 000:

կերպուած, յայտնի կարգի մէջ բերուած թէեւ անազատ, {դիւանապետական} (buregrattic) պոլիցակազմ ազատութեան մէջ"։

ը տեսնելով այս բոլորը սարսափում է եւ նորա նեղսիրտ {դիւանապետական} ստամոքսը չէ կարող մարսել, ուստի եւ չէ հերիքանում

ով իր ստորագրութիւնը եւ նկարագրելով Հեգելին աւելի {դիւանապետական}, քան թէ նոյնիսկ Պրուսիոյ այն ժամանակուայ տէրութի

, - ասում է Հայմը, - մերժել ինքնաբաւական եւ երկչոտ {դիւանապետականութեան} շաղակրատութիւնքը: Շուտով այդ բաները գրուելուց յե

ին իրենց հակառակ կուսակցութեանը մասին: Պրուսական {դիւանապետականութիւնը} միաւորուած գերմանական գաղափարականութեան (idealis

եւ կնքեալ ստորագրութեամբ եւ կնքով դիպլոմատիկական {դիւանատան} իւրոյ, այլեւ գրեալ առ մինիստրն արտաքին գործոց ի

րոյ վեհափառ հայրապետին, հրամայեաց դիպլոմատիկական {դիւանատան} իւրում, թարգմանեալ զթուղթն երեսփոխանութեան ի լեզ

առ կաթողիկոսին առ ինքն, հրամայեաց դիպլոմատիկական {դիւանատան} իւրում թարգմանեալ զթուղթն երեսփոխանութեան ի լեզու

նորա ծննդաբանական թուղթը, Կայսերական Համալսարանի {դիւանատան} մէջ, ծնած է 1831 թուականին։ Իւր սկզբնական կր

ԱՆԴԱՄՈՅ Հ. Հ. ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆ Ս. Պ. -ԲՈՒՐՂԱՅ {Դիւանատուն} Լուսաւորչական Հայուց Թեմակալ Առաջնորդի Նոր Նախիջե

արգի Գեներալ Րիկչին բանդ դրուեցաւ, Յիսուսեանների {Դիւանատունը} եւ գանձարանը կնքուեցան։ Նոյն երեկոյին Հունգարացո

յ հմր. 74, ի 4 մարտի 1852 ամի, ի Քիշնեւ {Դիւանատունս} ընկալեալ ի 2 ներկայ մարտի ընդ միաւորականի Հոգեւոր

ամանի նորին Գերամբարձ Սրբազան քահանայապետութեան՝ {դիւանատունս} պատիւ ունի ընդ այսմ առաքել առ ձեզ զայն ծրար, ծան

, զի զսա գտանեմք յերգս վիպասանաց, եւ առ արքունի {դիւանաւ} Տրդատայ. իմա դու ինձ զմատենագրութիւն Ագաֆանգելեա

զթուղթն երեսփոխանութեան իմոյ, եւ զայն թարգմանին {դիւանի} իւրոյ, առ ի թարգմանել յանգլիական լեզու, ի ֆրան

հաստատեցաւ թուղթն այն եւ անցուցեալ եղեւ ի մատեան {դիւանին} համարաւ 1302: Նորին պայծառափայլութիւն տէր փո

րական վկայաբանութեամբ եւ անցուցեալ եղեւ ՚ի մատեան {դիւանին} համարաւ 1302: Նորին պայծառափայլութիւնն, ՚ի յ

մ գրուածք. եթէ լինէին, նա կարօտելու չէր Նինուէի {դիւանին} ։ Բայց Վաղարշակի հիմք դնելով եւ նորա օրինակով պիտ

որ մինչեւ այժմ պահպանւում է Փարիզի Պարլամենտի հին {դիւանների} մէջ։ Այս շատ նշանաւոր պատասխան է, վասն որոյ դու

ը մտնել. խառնակութիւնը շատ մեծ էր, որպէս թուրքի {դիւանում}, պատերազմի գործերը որոշելու մասին: Սատանան վազո

անեցաւ քրմանց եւ մեհենականաց, այլեւ եգիտ զտեղի ի {Դիւանս} ՝ Արքունեաց: Ժողովուրդն առ հասարակ ըստ հարկին պա

լ դժոխքի փառքի համար: -Գանչեցէք գրականութեան {դիւապետը} (աւելի լաւ է ասել ` Այսապետը), որ կատարէ իւր յ

Զ Վէզիրը նրան տուեց կոտոշով, եւ գրականութեան {դիւապետը} յայտնուեցաւ: Սա չէ նմանում ուրիշ դեւերի. սա կրթ

ելով, որ սատանան ներկայ էր այնտեղ, գրականութեան {դիւապետը} երգում էր անհոգաբար Յօղակն ի ճախրը եւ այլն, եւ պ

ւթեանը: ` Այս անցքի միջոցում, գրականութեան {դիւապետը} ժամանակ ունեցաւ մի ստորակէտի փոխանակ բութ դնել,

էր մեծ աշխատութեամբ եւ զգուշութեամբ գրականութեան {դիւապետը}: Գնա՛ դժոխք յաւիտեան, Ցնծա՛, քեզ փառք

: Հաւատամք ՚ի փրկութիւն հոգւոց, հաղորդակցութեամբ {դիւաց}: Իսկ որք ասեն, թէ չի՛ք կախարդութիւն, կամ, թէ

. հ. 22)։ " Իսկ փարիսեցիքն ասէին, թէ իշխանաւ {դիւաց} հանէ դա զդեւս " (Աւ. Մատթ., գլ. Թ, համ. 34

ւիք հանէ դա զդեւս, եթէ ոչ Բէեղզեբուղա՛ւ իշխանաւն {դիւաց} " (նոյն, գլ. ԺԲ., համ. 24)։ " Բէեղզեբուղա

գլ. ԺԲ., համ. 24)։ " Բէեղզեբուղաւ իշխանաւն {դիւաց} հանէ դա զդեւս " (Աւ. Ղուկ., գլ. ԺԱ., համ.

լ էին ասէին թէ բէեղզեբուղ գոյ 'ի դմա, եւ իշխանաւ {դիւացն} հանէ դա զդեւս " (Աւետ. Մարկ. գլ. Գ. հ. 22)

... խուռն յորձանքով յիշեցնում են Լուդովիկոսները, {Դիւբարրի}, Մենթնոն եւ Փոմփադուր սիրուհիքը: Ամեն մի սե

աւատարմութիւնը եւ սիրելի մնաց նորան մինչեւ մահը։ {Դիւբուա} առաջին նախարար լինելուց յետոյ աշխատում էր ստանալ

կան հաւատալիք, վասն որոյ վերադարձան աքսորանքից։ {Դիւբուա} ստացաւ Կարդինալութիւնը։ Յիսուսեանք հանդիսացան յա

եանները, կերպարանագործել է Րոդէնի, դ'Էգրինիէի, {Դիւբուայի} եւ այլ մարդերի մէջ զանազան բնաւորութիւնք, այլ,

ծարծէ իւր անզօրացած կարողութիւնը։ Վերջապէս Աբբայ {Դիւբուայն} միանգամայն ձեռք առեց Տէրութեան կառավարութիւնը։ Ա

, թէպէտ մինը նոցանից կարծում էր իւր անձը երեւելի {դիւթ} (чародей, կախարդ), իսկ միւսը երեւելի ալքիմիկո

կը լինի նա 36 տարօք) անդադար պարապում էր զանազան {դիւթական} գրքերով. ինչ հին, ձեռագիր ախտարք ասես, որ նա չ

ած է իւր ընկերներին եւ բարեկամներին, թէ նա, իւր {դիւթական} արարողութեան միջնորդութեամբ, հասել է շատ բաների

զանդեցաւ նորա ասածներին, մանաւանդ ինքը պարապելով {դիւթական} բաներով, մի փոքր երկիւղ եւս ունէր, որ միգուցէ Ա

սրտի վկայութենից. նա հաստատապէս հաւատում էր, թէ {դիւթական} սնոտի արարողութիւնքը հազար անգամ ստոյգ ներգործողք

նը, վահանափակելով իւր անձը այս կէս հոգեւոր, կէս {դիւթական} պարգեւովը, յաւելացրել է ուր սեփական խստութիւնը ա

ացի ախոռ կատարելու իմ վհկական արարողութիւնը: Այդ {դիւթիւթեան} խորհուրդը այն էր, որ անմաքուր ոգիների միջնորդութ

ւ նորան այնտեղ: Հարցանելով ծառայից, իմացաւ, որ {դիւթութեամբ} պարապում է դարձեալ ախոռում: - Ի՛նչ անքրիստոնեայ

որոնց միջնորդութեամբ կարող էր թողուլ Աստուած իւր {դիւթութեամբ} պարապելու մեղքը: - Մեք այս բաների վերայ ուրի

Յուլիա Պոստրանայի պատկերը եւս անհրաժեշտ առարկայ է {դիւթութեան} մէջ, որ չղջկի ոսկրի հետ միասին դրել էիր ջրով լիք

րագիրը պատկերացնելու համար, պիտոյ են էժեն Սիւ եւ {Դիւմայ}, ֆրանսիական բանաստեղծների գրիչը եւ քանքարը:

այդ մարդու նպատակը: Մի՞գուցէ Պ. Իսահակեանցը Պ. {Դիւմայի} կոմս Ֆենիքսի նման ամենայն բան գուշակում է՝ գործ

արկուեցան շուտով դեսպաններ Հենրիկոս IV-ի կողմից՝ {Դիւպերրոն} եւ դ'Օսսա՛, այն մասին, որ խնդրեն չքացնել Հենրիկ

առաջին նիստումը գովասանութիւն էր խօսել հռչակաւոր {Դիւպէնը}, շատ սաստիկ վրդովեց Յիսուսեաններին։ Նոքա տեսան

ժամանակից յետոյ Պապը դրեց նախարարի եղբօր՝ Ալֆոնս {Դիւպլեսսու} գլխին Կարդինալական գլխարկը, որ միեւնոյն ժամանակո

վ թողել էր Յիսուսեաններին, նոցա կողմնակից Հիյլեօմ {Դիւպրա}, Կլերմոնդի Եպիսկոպոսը, որ հռչակաւոր Դիւպրա (Dupra

իյլեօմ Դիւպրա, Կլերմոնդի Եպիսկոպոսը, որ հռչակաւոր {Դիւպրա} (Duprat) Կանցլերի ապօրինի որդին էր, որ կամենում է

ականսն զԱստուծոյ եւ զԱստուածայնոցն խորհել, սապէս {դիւր} առնելով շատ այն է տաժանեալ մարմնոյ ընդ բազմապատիկ

Փոխվեցաւ շուտ սիրուն դէմքդ, չկայ հանգիստ քեզ եւ {դիւր}, Ուղեւորը ղեկը ձեռին՝ եթէ արթուն կը նաւէ

ունի ապրուստ, տուն ու հանգիստ, Չունի սակաւ {դիւր} անձին։ Նորա կեանքը միշտ լեղի է.

Ու հետեւել օրհասին։ Նորան այն էլ {դիւր} է սրտին, Որ անտրտում, անվրդով Քընի խա

նքան Աստուածայնոյն պաշտեն պատուէր հրամանի, որքան {դիւրագայթ} եւ սխալական մարդոց, զորս փոքր մի եւս եւ աստուածա

հանդիսացաւ գայթակղութեան, ձգեալ զկնի զբազմութիւն {դիւրագայթ} ոմանց Հայոց ի մոլորական եկեղեցին Հռովմայ: Այս

ոնդոն, մեկնեցայց աստի այլուր, ուր պիտոյք կենաց {դիւրագին} իցեն, առաւել քան յԱնգլիայ, եւ անդ մնացից մինչեւ

գործարան այդ բանի համար: Ամենայն ինչ ձեռնտու էր {դիւրագին} պատրաստութեանը եւ, եթէ ընկերութիւնը ամէն մի ֆուն

Ռուսսիայի մէջ այդ ճրագի վաճառականութիւնը, աւելի {դիւրագին} վաճառելով եւ աւելի մօտ լինելով այդ սահմանին:

հասկանալ: Պատուելի թարգմանիչքը ասացին, թէ աւելի {դիւրագին} կը լինի այլ տպարանում նորուց տպել, քան թէ Պ. Արա

եւ լաւ թղթի վերայ պատկերազարդ տպագրութեանը, շատ {դիւրագին} է՝ մանաւանդ համեմատելով Պետերբուրգ քաղաքի մէջ տպ

Ո՞չ զսատանն օ՜ն ի բաց, Եւ ռահ հորդեալ {դիւրագնաց}: Սոսկ ի մարդոյն մուրճ Յարդարի կամուրջ: Ո՞

շրթանց փոքունց Ի յաւէրժհարսանց Պարզեալ {դիւրալոյծ} Սնդուն գեղապանծ Ունի զտաճարին Զմ

Խիստ շատ աշխատեց, Որ իւր աղօթքը Լինի {դիւրալուր}, Տեսնէ քո արեւ, Շնչէ քո զեփիւռ։

ասին, Րիկցի, ինքեան կողմնակից ունենալով մի քանի {դիւրահաւան} Մանդարիններ, կարողացաւ համոզել եւ հաւատացնել Կայ

այն ժամանակ։ Դուք կը զղջաք, երբ կը տեսանէք ձեր {դիւրահաւանութեան} կորստական հետեւանքը, այսինքն՝ ամենայն կարգի եւ

եւ փառաւոր կաշով կազմած. սոքա համարւում են աւելի {դիւրամարս} եւ այնպէս անվնաս սատանայի ստամոքսի եւ գլխի համար

ս ինձ միայն թեթեւ բաներ, որ մանաւանդ ախորժելի եւ {դիւրամարս} էին, բայց դու չնայելով այդ պատուէրներին, այլ կա

նչպէս հարկն է: Դուք ասացիք, որ այս պաքսիմատները {դիւրամարս} չեն. ի՞նչ պիտոյ է առնել, եթէ չկայ սոցանից լաւը

ց իմ կարծիքով, թէպէտ ես բժիշկ չեմ, պիտոյ է դոքա {դիւրամարս} լինէին. պատճառ, այդ բոլորի մէջ եւս չկայ եւ ո՛չ

մի օրուայ մէջ. կին մարդու սիրտը շատ քնքուշ է եւ {դիւրաշարժ}, ճշմարի՛տ է, կանայք երկչոտ են, բայց թէ բանը հա

Ի թաւալոցէն, Հրեշտակին մատունք Սահին {դիւրաշուրջք}, Ընդ կմբայն կայտառ Շրթանցն ի ծրար:

երեխայի մօտ, նման է մի կայծի, որ, ընկնելով մի {դիւրավառ} նիւթի մէջ, յառաջանում էր մի մեծ հրկէզ ու անթիւ ա

ատում են, թէ մեր՝ այնտեղ գտանուած ազգայինքը շատ {դիւրավառ} են դէպի այսպիսի գործեր, որ յետոյ շիջանում են շու

ուսուցանել, բայց Պեդագօգիան շատ կարծր բան է նորա {դիւրափխրելի} ատամների համար: Պ. Իսահակեանցը, ասելով " ե

հակառակորդները ապուշ մարդիկ էին, կարողացաւ նոցայ {դիւրեաւ} յաղթել, այսինքն, մօտենալով քահանայապետին եւ չար

առ՝ Արկեալ ի զով զիւր ստուեր, Շնչոյն {դիւրէր} տուր եւ առ՝ Եւ սերովբէն հասանէր: Եւ

հարկաւոր չէ նոցա դեղը... Թանգագին է, մեք աւելի՛ {դիւրին} գնով մկնդեղ կը տանք ձեզ. այդ շատ լաւ է, եւ ինչ

նդրի վսեմութեան եւ թէ այդ խնդիրը լուծանելու մասին {դիւրին} ճանապարհներ մէջբերելու համար: Ահա այդ նամակի բառ

... Կը ստանայ նորան... Բայց չէ. ստանալը այնպէս {դիւրին} չէ, որովհետեւ մարդը դեռեւս տղայ է: Գայթակղեցաւ

ը հրատարակուի: Ո՜հ, ինչ պատմութիւն... Աւելի {դիւրին} պիտի լինէր պ. Այվազովսքիին Հիւսիսափայլի մի ուրիշ

րել էին միտքը ռամիկ ժողովրդին, որին խաբել մի շատ {դիւրին} բան է. մնում էին մի քանի հասկացող մարդիկ. նոքա

՞նց եւ ի քսանի՞ց նմանապիսի ոգւով ախտացելոց, որոց {դիւրին} էր միշտ ժխտել օգտի հասարակութեան՝ քան անձամբ զան

ը, պարզութիւնը եւ այլ բնական հանգամանքները աւելի {դիւրութիւն} կարող են տալ այսպիսի ձեռնարկութեանց: Շատ մե

այն " դերանունների տարբեր գործածութիւնը, որ շատ {դիւրութիւն} է տալիս բանի պարզ հասկացողութեանը, ձախողակի, շփ

նութիւնքը մի աննշան բաներ են համեմատելով յունական {դիւցաբանութեան} հետ: " Բայց զի՞նչ արդէօք տարփանք քեզ, եւ Բիւրաս

ն ազգս սկսանի վիպասանական երգովք զքաջագործութեանց {դիւցազանց}, զորս դեռ ի չորրորդ եւ ի հինգերորդ դարս երգիչքն

համակրութիւն չունի դէպի հիւսիսային Ամերիկայի այս {դիւցազնական} անձնազոհութիւնը, ո՛ր խղճմտանքն է, որ հաշտ կարող

ս վկայում է, որ ազգը Վահագնին եւս անցուցել է իւր {դիւցազների} կարգը եւ պաշտել է: Բացի սորանից, Պ. Խուդաբաշեւ

յս գործին, կը տեսնենք, որ նորա մէջ դիւցազուն եւ {դիւցազնուհի} ասուածները իսկի միւս ներգործողներից աւելի պաշտօն

եամբ նայենք այս գործին, կը տեսնենք, որ նորա մէջ {դիւցազուն} եւ դիւցազնուհի ասուածները իսկի միւս ներգործողների

շուտ աժըննալու է խայրախը եւ հոռչիկը, ռամաշկան, {դիֆտիկը}, մեհլեմը, անկլիցքի սոլին, սապռին ու հոքնան: Պ

նն ուզէի կը քանդէի, ումն ուզէի կը շինէի, ձիս որ {դհովն} ուզէի, դէնը կը քշէի, հիմի մովրովը գալուս, թէզո

էր յուր բարեկամը եւ ո՛վ էր թշնամին: Մեսսինայի {դղյակը} դեռեւս կրում է յուր պարսպի վերա նեապոլիտանյան խայ

թյան: Որչափ կարողացա հարց ու փորձ առնել, որ {դղյակի} մեջ փակված զորքի վիճակը շատ ողբալի է եւ բարոյապես

[իկտոր] Էմմանուելյան, իսկ մյուսը բուրբոնյան, որ {դղյակից} թատրոն էր եկել եւ ղահվետնում հանդիպելով անպատվութ

Նա հիւանդ էր այն ժամանակ հոգեպէս, որդու կորուստը {դղրդել} էր նորա ուղեղը, ուստի եւ նորա աչքի առջեւ երեւում

գերմանացոց հետ, մինչ չէ կարելի նորանց շարժէլ ու {դղրդել}... Բարեհաճեցէք տեսանել, ահա այժմ եւս իմ մօտ կ

ւրբ գիտութեան ընդդէմ․ եօթանասուն վեց զուր փորձերը {դղրդել} էին իմ յոյսի եւ հաւատի հաստատութիւնը, եւ այդ վեր

շատ հարճեր պահում էին) եւ փոքր ի շատէ կարողացաւ {դղրդել} այս սովորութեան զօրութիւնը։ Պօրտուգալիայի տէ

այս անունի մի կախարդական գաւազանի զարկուածքի պէս {դղրդեց} ուղեղս: Աչքիս երեւեցան իսկոյն ֆրանսիական Պուպլից

, կատուն մլաւեց դարձեալ, եւ ամենակործան կայծակը {դղրդեց} Խանլը-դերէն, որ լցուած էր նոյն իսկ րոպէին անհամա

րեւելեաց " գիրքը, բայց վերջը մեջ բերած Ձեր բանքը {դղրդեցին} մեր հավատը, ուստի եթե անարժան չհամարիք Ձեր նամակ

իճակել էր ինձ Նախախնամութիւնը. այս բոլորը միասին {դղրդեցին} իմ հոգին եւ պատճառ տուեցին այդ խօսքերը խօսելու:

նիրա՛ւ եւ բռնակալ մարդիկ հարստահարել են նորան ", {դղրդեցին} իմ հոգին, թէեւ երազում չէի զգում, որ գտանւում ե

ում է դէպի բոլորի գոյութեան պատճառը եւ այս կերպով {դղրդեցնում} է այդ մարդու կամակոր ուրացութեան սիւները, թէեւ մ

ան կենդանութեան մինչ զդրացի թագաւորութիւնս ահաբեկ {դղրդեցուցանէին}, այսու ամենայնիւ զրկեալ էին բանաստեղծական քանքար

ւրնիյ Կոմիտետից, թե ինչպե՞ս թույլ է տվել այդպիսի {դղրդեցուցիչ} հոդվածք, մեք ծանոթություն տվեցինք Ցենզուրական Կո

է եւ չէ կարող ընդունել տպաւորութիւնք, մինչեւ մի {դղրդեցուցիչ} խթան չներգործէ նորա վերայ: Բայց, սատանայական,

տացած սատանայապետը: Յանկարծ լսուեցաւ սաստիկ {դղրդիւն} եւ յետոյ մի բան ընկաւ դժոխքի դուռից ծծումբի լճի մ

ն բան աներեւութացաւ, թնդաց երկինքը, եւ ես, այս {դղրդիւնից} զարթելով, գտայ ինձ մահճիս մէջ հանգստացած. կայծա

եսին: Արեւը մայրն էր մտել արդէն։ Որոտմունքը {դղրդում} էին ոչ թէ միայն երկնակամարի օդը, այլեւ իմ ողորմե

տրոնում յայտնւում էր, Մինչ խաղում էր հանդիսում, {Դղրդում} էր թէատրոնը, Նա դափնիք շատ էր հնձում. Ժողովուրդ

րձրանում, նոցայ հառաչանքն անգամ գործարանի պատերը {դղրդում} էին, բայց շատ անզօր գտանուեցան շարժելու մարդերի

ն առնուլ, որի անունը արտաբերելու ժամանակ իմ գահը {դղրդում} է. դու ինքդ գրականութեան դեւ ես, ի՞նչ տրամաբանո

պէ՞ս թոյլ ես Մանուշակ, եւ ինչպէ՞ս մի փոքր պատճառ {դղրդում} է քո ջլերը: Ի՞նչ պիտոյ է եղած լինէր այն... Ան

ոյժ հոգի պարմանեկին քոյդ թակարդես ի ծուղակ. {Դմա} թոյլ արա գարունագեղ լուսաւորիլ հոգւով օ՜ն,

յԵրուսաղեմէ իջեալ էին ասէին թէ բէեղզեբուղ գոյ 'ի {դմա}, եւ իշխանաւ դիւացն հանէ դա զդեւս " (Աւետ. Մարկ

, աճեցէք եւ բազմացարուք եւ լցէք զերկիր եւ տիրեցէք {դմա} " (Ծնունդք, գլ. Թ, համ. 1)։ § 47. " Եւ

տներումը, նրանց մատաղների էրին էլ, մորթին էլ, {դմակի} կէս փայը, մատաղի կէս փայը, ոտ ու գլուխն էլ տան

վկայէին սո՛ւտ զնմանէ, եւ ասէին, թէ մեք լուաք 'ի {դմանէ} զի ասէր. ես քակեցից զտաճա՛րդ զայդ ձեռագործ, եւ

ւթեան, որպէս եւ նորին ազնուութիւնն պահանջեալ է ի {դմին} Ատենէ յիմմէ կողմանէ զպատգամաւոր ոք, եւ որովհետեւ

նամանաւանդ բազմաժամանակեայ պաշտօնատար գրագրութեան {դմին} Ատենի, միթէ չգիտէր թէ Ուստայեան դպիր Միքայէլ անո

ատակութիւնը։ Յայտնի է նոյնպէս, որ պապը պարգեւեց {Դմիտրի} Դալմաթեան դուքսին թագաւորի պատուանուն, այն պայմա

հիւսիսումը քո յիմար կատակը, քանի անգամ արքայազն {Դմիտրիու} փոխանակ քարոզելով քեզ: - Ճշմարիտ է, մռայլագ

իչ Միքայել Նալբանդյանց Բնակվում եմ Բոլշայա {Դմիտրովկա}, պ. Ռուդակովի տանը: 28. ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ

ներկայությամբ. տեր Գեորգի շլյափը ողբալով կեցած է {Դյուլյուի} մոտ, բերող չլինելով. Սահակին հանձնել եմ, առաջի

ակահարմար կերպով, որպեսզի գործողության արդյունքը {դյուրամարս} լինի. այստեղ ձեւը եւ գեղեցկությունը երկրորդական

գավառացուն մատչելի լինի եւ դրանով գիտության համար {դյուրանցանելի} ուղի բանալ, առանց որի ամեն մի լուսավորություն եւ

վի մշակման առաջին խնդիրն այն է, որպեսզի նա հասնի {դյուրըմբռնելի} բարոյական գործիքի աստիճանին, որպեսզի նա քիչ թե շ

երի, այդ բոլորը ես կշարադրեմ նրան որքան կարելի է {դյուրըմբռնելի}: Դուք, երեւի, հիշում եք, որ մեր տեսակցությ

ին ազնվական կացությունը, որ հերիքանալով անձնական {դյուրությամբ}, նեապոլիտանյան նեղսիրտ ապսոլյուտիզմի ժամանակ, ե

ական սերունդքը անդադար կը մտածեն իւրեանց անցած ու {դնացած} տխուր օրերի դառն ճաշակը, եւ մի քանի րոպէ եղբայրա

ղճ վիճակի մեջ տառապելով, պատմական մահին հետ մարտ {դնե} եւ քանի որ չէ հաղթել ու չէ դուրս եկել ներկայից,

անպարծանք պարոնը, ասելով, թե չէ պիտո զենքը ցած {դնե}, մինչեւ որ Ֆրանսիսկոս Երկրորդը անձնատուր չլինի:

ան դատապարտեա՛լ սկզբանց, որք զազատութիւն ազգաց, {դնեալ} արեամբ Յիսուսի Քրիստոսի, խլեալ ՚ի նոցանէ, պնդեց

նելոյ զժամանակ իմ յընդվայր կարողացայց զայն ի գործ {դնել} յամենահպատակ ծառայութիւն Ձերոյին կայսերական մեծու

նների, որ մինչեւ այժմ եւս չեն ամաչում ոմանք գործ {դնել}: Երկար ժամանակ է, որ ես եւ պարոն Նազարյանցն

մոտեցնել փոքր ինչ դպրության հետ, նյութ եւ սնունդ {դնել} հայկական չոր ու ցամաք դպրության մեջ, եւ, ինչպես

այս բաները լավ հարկավոր է իմանալ եւ իմացածը գործ {դնել} խելոք կերպով, պետք է այր մարդու սիրտ ունենալ եւ

ս, եւ մինչ զմնացուածն ի դրամոց պարտ է մեզ ի գործ {դնել} վասն բանալոյ այդրէն զդպրոց ինչ ազգային բազմօք գեր

եղսիրտ ապսոլյուտիզմի ժամանակ, եթե չկարողացավ դեմ {դնել} ազգի միջից դուրս արձակված դիմագրավ զորության, գե

ինեալ առաւել իմաստութեամբ, քան զոր կարէին ի գործ {դնել} թշնամիք, անկորուստ հասեալ են միշտ առ որս ուղղեալ

ակ ազգին Հայոց ի Նախիջեւան եւ հրաւիրել Ձեզ ի գործ {դնել} զպատշաճեալ հնարս առ ի կարճել զներգործութիւնս ոյր

. Յարութիւն Աբգարեանց. եւ յետոյ զայդ կնքեալ ծրար {դնել} յայլ պահարան եւ վերստին կնքեալ ի վերայ արտաքին պա

սքը հասկանալ եւ ձեռքերից եկած ծառայությունքը գործ {դնել}: Դարձյալ աղաչում եմ ներել այս աղճատ գրությանս

որպեսզի սերմերը չսառչեն, այսինքն՝ լավ փաթաթված {դնել} ճամպրուկի մեջ, այլ ոչ թե պահել բացօթյա: Հակառակ

ւնը։ Այնինչ ընկերությունը համարձակ կարող է հույս {դնել} ինձ վրա, եթե ունի որեւէ կարիք եւ եթե այդ կարիքը

ք է խոր փորել, 1/2 արշին, եւ յուրաքանչյուր սերմ {դնել} 3/4 արշին հեռավորության վրա մեկը մյուսից: Ցանել

բարբարոս կառավարությունը էլ չգիտե ինչ միջոց գործ {դնել} ազատ խոսքը բռնաբարելու եւ մեր գաղափարքը ոչնչացնել

ցին: Հաւատա՛ ինձ, եթէ սոքա արժան համարէին գլուխ {դնել}, այն ժամանակ " Մեղուի " եւ նորա հրատարակողի շնչա

կողմից: Դուք ասում էք, թէ ա՛յն ժամանակ արժան էր {դնել} ազգի վերայ այն մեղադրանքը, եթէ ազգայինքը աղաւնեվ

րէնքը, բայց մանաւանդ այս խստութիւնը պիտոյ է գործ {դնել} իւր անձի վերայ, եթէ կենակից էր երեխաների: Մի ան

, թէ իւր կայքը, այսքան արժելով, կարո՛ղ էր գրաւ {դնել} եւ ստանալ այսքան արծաթ, որ, գործ դնելով վաճառակ

են դրել կայքի վերայ, վասնորոյ չէ կարողացել գրաւ {դնել}, չէ կարողացել արծաթ առնուլ, ուրեմն եւ այն մեծ շ

դ գումարով հատուցանել իւր պարտքը եւ մնացորդը գործ {դնել} շամպայն գնելու համար, որովհետեւ շատ է սիրում նա

անցը յօժարամիտ է շատ... մարդերի հետ չարաչար գործ {դնել} սուրբ գիրքը, բոլորովին հրաժարւում եմ նորան իմ զա

ս չէր կարելի. պատճառ, ի՛նչ խօսքեր կարող էր գործ {դնել} մի մարդ, ամենեւին թարմատար նշանակութեամբ, որ դո

սրի մօտ, խնդրում է ողորմիլ Հայաստանին եւ թագաւոր {դնել} Արշակի որդի Պապը: Թէոդոսը թագ է կապում Պապին եւ

ն էք ճանաչում, մինչդեռ չէք կարող ազատութիւն գործ {դնել} ձեր հասկացողութեան եւ վկայութեան վերայ: - Հա

րելի էր աւելի շատ օգտի յուսով, հիմնաւորապէս գործ {դնել}, մանաւանդ, որ դպրոցի պէս բանը գոնէ վեց եօթն տար

քը, այն ժամանակ սուրբ պարտականութիւն կը համարենք {դնել} նոցա առաջեւ Բէգզադէի ամբողջ եւ լիակատար վարքագրու

խելքերի դրութիւնքը չէին կարող այլ հետեւանք դուրս {դնել}: Ազգային շինութիւնը բնական կերպով պիտի յառա

նից. լեզուն է, որ միմիայն կարող է այդ վերնագիրը {դնել} դպրոցի ճակատին: Անհիմն եւ ամենայն ընդունելութեան

թեան տունկը եւ ծնողական սուրբ իրաւունքներով պարտք {դնել} նոցա վերայ նոյնը՝ աւելի աճեցուցած, տալ իւրեանց

ական դպրութեան ասպարէզ, եւ ես կամիմ մի երկու քար {դնել} այնտեղ, որի վերայ գուցէ թէ բարձրանայ մի օր Հայ ա

փառ եկեղեցու հետ միանալու համար ամենայն հնար գործ {դնել}: Այս օրից, ասում էր նա, կը սկսեմ գրել բոլոր Հա

արել ես եւ թէ ոչ, ազատ ես, կամեցածիդ պէս, գրաւ {դնել}, վաճառել, ընծայել, ի վերջոյ, դու նորա անպայմա

լիս: Այս է նորա միակ հնարը, որով կամենում է դէմ {դնել} Պօլսի դրամական հոգեվարութեան: Թիւրքիոյ կառավարու

անդիպի երես առ երես: Ի՛նչ հնար կարող է գործ {դնել} հասարակութիւնը այդ վտանգից ազատուելու համար: Նա

րոգել, կենդանութիւն տալ նորան, ոյժ եւ զօրութիւն {դնել} նորա մէջ, որպէսզի կարողանայ հաստատ պահել իւր վեր

ծելով: Ո՞ւր են մեր հնարքը, որ կարողանայինք գործ {դնել} այս խորհրդով: Հինգ, տասն հոգի ազգասէր, թե

ասն ոյժը ի՞նչ կարող է օգնել, ի՞նչպէս կարող է դէմ {դնել} միլիոնաւոր ժողովրդի կարօտութեան: Եւ մի՞թէ կարող

ելի է Հայոց ազգի հիմքը նորոգել, ոյժ եւ զօրութիւն {դնել} նորա մէջ, քանի որ ազգը, հասարակ ժողովուրդը, կա

ժերի ազդեցութեան եւ քանի որ կարողանում է նոցա դէմ {դնել}, պահպանում է իւր անձը՝ ապրում է: Բայց երբ էակի

է հաւասարակշիռը, երբ էակը չէ կարող իւր ոյժով դէմ {դնել} արտաքին ազդեցութեանց, նա չէ կարող պահպանել իւր ա

ով այս բոլորի վերայ, միւս կողմից չենք կարող սանձ {դնել} մեր ուրախութեան, տեսանելով հայկական դերասանք եւ

այլն, առանց վաճառել, առանց գրաւել եւ առանց գին {դնել} մնասցէ. քանզի ամրափակեմ կտակաւս իմով եւ բառնամ զ

չունի եւ չունիցի ոք կարողութիւն վաճառել կամ գրաւ {դնել} զիմ անուամբ եւ ստացուածով գտեալ տներն եւ այլ: Եւ

խարճովն, բայց չունիցի կարողութիւն վաճառել, գրաւ {դնել} եւ կամ շնորհել ումեք զտունն եւ կամ ՚ի տան սարանջա

եան Ճզմել կզակը սանձով, Եւ կամ նրա զօրութեան Դէմ {դնել} իր թոյլ կրծքով. Բնութիւնն ինչո՞վ է շարժւում, Ո՞

չ. որ զտիեզերս առլցեր. Եւ ժպրհեսցի՞ ստգիւտ {դնել} ի գործ քոյ Որդնն չնչին. բանիւ անդուռն բերա

ժխնդիր եղէց նմա, քա՛ւ, զի ամօթ ինձ համարիմ մարտ {դնել} ընդ նմա, այլ զի բացցին աչք ազգին, եւ ապրեսցին մ

ուծոյ եւ զաստուածային ստորոգելեաց չէ՛ մարթ ի գործ {դնել} զայդպիսի կամայական ձեւ խօսից, այլ ըստ ամենայնի պ

ան դերանուանս՝ յիմմէ, հարկ լինէր զէականն ի գործ {դնել} ՝ յինէն: Շնորհալի եւս, որ պարզoրեն խոստովանի զբ

ազգին յուսացեալ, խորհի ըզդիմակ հայութեան ՚ի բաց {դնել} յերեսաց: Ե՛ն յազգին մերում ականջք, որք բաց են զ

ի վերայ վկայութեանս այսմիկ պատրաստ եմք եւ զանձինս {դնել}: Ո՛չ կամիմք վերջանալ ՚ի հայութենէ, եւ պակաս ինչ

Նա երկու... բերել էր։ Ո՞վ կարող է սահման {դնել} Կեանքի այս երջանկութեան, Երբ ամեն օր

բողոքելուց, ամուսնութիւնը լուծել եւ վերստին պսակ {դնել} մի այլ մարդու հետ: Մի ուրիշի ամուսնութիւն հին

ձակուին որեւիցէ դիպուածում, մարմնաւոր պատիժ գործ {դնել} ազգի անդամների վերայ: Եթէ այս շրջաբերականը դո

ան վրայ, եթէ միայն ներելի է ex uso in abuso գործ {դնել} այս բառը։ Մենք չենք ուզում կողմնապահ լինել նաեւ

այդ, այն էր, որ նա, կամենալով ուժ եւ զօրութիւն {դնել} մայրենի նորախօս լեզուի մէջ, դրել էր այդ լեզուն մ

ապատիւ Եւժէեն Սիւ հեղինակի վիպասանութեան սկզբումը {դնել} Յիսուսեան Կարգի պատմութիւնը՝ քաղելով արդարամիտ ե

ր ընկերը, որ այո գիտե ներողապես եւ սիրողապես միտ {դնել} ազգերի կարոտությանը եւ պիտույքին, մեր լուսավորյա

համար, զանազան հատուածներ դուրս գրել դորանից եւ {դնել} կրիտիկայի մէջ։ Բայց մեք հերիքանում ենք՝ ասելով

եթէ քո խուզարկութեանը խորհուրդը քո ազգի վրայ գործ {դնել} է նոցայ համակարգութիւնքը: Մնաց որ չէ կարելի

նոյն բանը, եթէ մտածես մի տունի վրայ այլ տան հիմք {դնել}: Ուզո՞ւմ ես փիլիսոփայ դառնալ քո ազգի համար (որո

յց որ չես կարող նորան մարմնացնել, չես կարող գործ {դնել}, օգուտը ինչ է: Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ գերման

զատ իրաւունքի բռնաբարութիւն: Եւ ո՛վ կարող է գործ {դնել} այղ հնարը: Եւ այն, որ անգլիացու աչքում բնական է

մահի դուռն եմ հասած, քո պարտքն է այսուհետեւ դեղ {դնել} եւ բժշկել, իսկ թէ մեռնիմ, տանել գերեզման եւ թաղ

տասնաւոր, այլ հարիւրաւոր ապացոյցներ պատրա՛ստ ենք {դնել} պահանջողի առջեւը։ Բանը այն է, որ Խորենացին,

եւ որովհետեւ եթէ կամենային դերանունի տեղ դերանուն {դնել} դարձեալ, ինչպէս, նորանով, բանը պիտի շփոթուէր ե

եւը՝ էական դերանուն, ինչպէս սա, դա, նա, գործ {դնել} անշունչ առարկաների կամ վերացեալ ըմբռնողութեանց տե

րենց մտքի կամ երեւակայութեան արդիւնքը կամենում են {դնել} մեր առջեւ որպէս գիտութեան խօսքը։ Գիտութեան խօսքե

որ ամեն տեղ հասկանալի է, ուստի եւ աւելորդ է գործ {դնել} թաց արի, թաց եղայ, փոխանակ թրչվեցի, թրչվեցայ, որի

ացվել, թէեւ պատած կարելի է եւ կրաւորականապէս գործ {դնել}, ինչպէս հալածը, որի մասին խօսեցանք։ Առ հասարակ

րեմտաբեր խորհուրդ տուեց նորան մի քանի ժամանակ յետ {դնել} այդ դիտաւորութեան իրագործութիւնը, մինչեւ իւր բար

իւապետը ժամանակ ունեցաւ մի ստորակէտի փոխանակ բութ {դնել}, որովհետեւ այլք չէին գործածում այդ նշանը եւ երբ

քը դէպի տրտմութիւն փոխուի, իւր կարգով սկսեց գործ {դնել} իւր արհեստը, եւ, կանգնելով պ. Շաքարեանցի գլխի

կուելով ամենայն բարեյաջող յոյսերից, մտածեցի գործ {դնել} իմ գերմարդկային զօրութիւնը... ես յառաջ եւս կար

իւր ծոցի տետրակի մէջ, խոստացաւ ամենայն հնար գործ {դնել}, ամենայն հարց ու խնդիր անտես չառնել, այդ օրիորդ

, որ չկարողանար բարեկամների համար մի քանի ժամ հետ {դնել} իւր պարապմունքը: - Ճշմարի՛տ է, նորա բուն գո

հիւրը աւելի պատուասիրելու համար հրամայեց նա սեղան {դնել} այգում. եղանակը ձմեռն էր: Յայտնի բան է, որ կոմ

յի մօտ: Պարացելսոսը, յառաջ քան թէ սկսած էր գործ {դնել} իւր բժշկութիւնը, հարկաւոր համարեց պայման կապել ի

արեւանցի գծագրութիւնը: Այժմ անցանենք համառօտապէս {դնել} այստեղ Ալքիմիայի տեսութիւնը, թէ նա ի՛նչ հիման վե

հարցախնդիր անտես չառնել, ամենայն կերպ հնար գործ {դնել} նորա սիրական օրիորդը որոնելու համար, մեծ ախորժան

դի մէջ, ինքս ոչինչ չխօսելով հարկադրւում եմ ականջ {դնել} ուրիշների խօսածին: Մի անգամ մի տան մէջ հաւաքուած

ցի անունը, հարկաւոր էր համարում զգուշութիւն գործ {դնել}, որովհետեւ կոմսը համարուած էր այդ քաղաքում որպէս

ն՞չ մեղքս պահեմ, հետաքրքրութիւնս բռնադատեց ականջ {դնել}: Մօտեցայ պատին, եւ ահա լսում եմ, որ շաղփաղփում

ճանէր, բայց այս տարի անպատճառ պէտք է գնալ, ուխտ {դնել} եւ չկատարելը յաջողութեան մեծ վնաս է, աւուր կարճո

տեսանել: Մանուշակը մտածեց վճռական հնարք գործ {դնել} այս անհաւասար ամուսնութենից ազատուելու համար: Նա

ելով իւր գործը գետնատնումը եւ հրամայելով աղախնուն {դնել} թէյի մեքենան, վեր ելաւ սանդուղքից լերդագոյն երես

ը: - Ես վաղուց արդէն հրամայել եմ թէյի մեքենան {դնել}, - պատասխանեց կինը, - կարծելով, թէ դու տանն էի

ոպէումը իսկոյն անձնաճանաչութիւնը հրամայում էր լափ {դնել} այդ ուրախութեանը, զգացուցանելով, թէ այդ մի մեծ

տ անգամ հարկաւոր կը լինի արժանաւոր մարդուն կեանքը {դնել} սիրու համար: Մէք ինչպէ՞ս կը լինէինք Աստուծոյ պատ

գէ, եթէ նա խնամակալ լինի իւր աւելորդ արծաթը գործ {դնել} չքաւորների անտէր եւ անտիրական զաւակները սնուցանել

իշկ էր կանչելու: Մանուշակը դարձեալ աղաչում էր ետ {դնել} այս հոգաբարձութիւնը: Նա ասում էր, թէ հիւանդ չէ

այլ առաւել ստոյգ համարելով պահում էր նորան, գործ {դնել} նեղութեան մէջ, եթէ Աստուած մի՛ արասցէ, Մանուշակ

րը՝ որոնելով աշխարհի վերայ մի տեղ, ուր կարո՛ղ է {դնել} իւր գլուխը, ուր կարո՛ղ էր որեւիցէ ճանապարհով վաս

նայն շրջանկատութեամբ պիտոյ է հաշուի եւ համարի տակ {դնել} այն հանգամանքները, որ ծնուցել էին այդ սկզբունքը

թիւն։ Մեր ասածի վկայութեան համար հարկաւոր էր {դնել} այստեղ պապական պատմութենից մի քանի իրողութիւնք,

յլ 'ի պաշտպանութիւն զրկելոյս, մինչեւ զանձինս եւս {դնել} 'ի վերայ միաբանութեանս մերոյ, որոյ վասն բազում ա

ս աւանդութեանց, զգործոց նախնի Հայկազանց ի հանդէս {դնել} առաջի նոր հայոյն, որպէս պահանջէին կարգք եւ օրէնք

ռ ի ոչ անիրաւել առ Մխիթար հաւատափոխ, պարտ էր միտ {դնել} բռնակալ հանգամանաց ժամանակին, իբրեւ ի վերայ մարդ

զլեզու, ըստ ամենայնի կազմ եւ պատրաստ եւ ընդ նմին {դնել} զայն ի շրթունս ազգին ի միում եւ եթ ժամու: Զոր ին

դ վայր զժամանակն կորուսանել մինչ կարող էաք ի գործ {դնել} զայն մատենագրութիւն ի նոր լեզու, մանաւանդ զբնակա

թենով գիրք գրել, որի վերայ տարիներ պիտոյ էր գործ {դնել} ։ Այդ իմ կողմից, իմ այժմեան հանգամանքների մէջ ան

սկոպոսի առաջեւը։ Եպիսկոպոսը իսկոյն հրամայեց բանդ {դնել} նորան եւ բոլոր նորա աշակերտքը։ Իգնատիոսը եւ աշակ

ս թագաւորի հետ, յետոյ փոքր առ փոքր թագաւորի տեղը {դնել} Քրիստոսը, ժողովրդի տեղ՝ իւր անձը. ահա այս կերպ

ց նորանց, առաջին հարկաւոր դէպքումը խոստացաւ գործ {դնել} նոցա ծառայութիւնը, Ֆաբերին եւ Կսաւիէին շնորհեց d

'վհատեցան ամենեւին։ Նոքա առաւել եւս սկսեցին գործ {դնել} իւրեանց ջերմեռանդութիւնը, որ կարողանան շահել Պապ

ց ամենայն գիտութիւն, որ դէպի չարը կարելի էր գործ {դնել} ։ Մասնաւոր սեպհականութիւնք ջնջուած էին. հասարակա

որա գլուխը, այնպիսի ծաղրածու, որի գլխին պիտոյ է {դնել} դեղին գլխարկ՝ աքաղաղի փետուրներով եւ բոժոժներով

ութեան զօրութենով նոքա բոլորը պարտաւորուեցան գործ {դնել} ամենայն զօրութիւն Պապականութիւնը Ֆրանսիայի մէջ պա

ովութեանը, որի ընդդէմ պատրաստ էր ժողովուրդը գործ {դնել} ամենայն կերպ բռնութիւն։ Կարդինալ դը Նոյալը դարձե

ցաւ բաւարարել ժողովրդի պահանջը եւ միաժամանակ գործ {դնել} բոլոր միջոցները ` իբր թէ հայկական գործերը կարգի բ

իւրերի հետ։ Հեղինակը ազատ է այս ու այն ձեւը գործ {դնել} կամ չդնել, բայց մի գաւառի բնակիչ (մեր խօսքը բու

հին լեզուի լծից ազատելով՝ նոր լեզուի մշակութիւնը {դնել} այս կամ այն գաւառական բարբառի լծի տակ։ Տեղական բ

լեզուի արտօնութիւնը յափշտակելու։ Նոյնպէս ի գործ {դնել}, 'ի մէջ բերել, ի լոյս հանել, որպէս թէ եթէ գործ

, 'ի մէջ բերել, ի լոյս հանել, որպէս թէ եթէ գործ {դնել}, մէջ բերել եւ լոյս հանել ասէ, կամ աւելի անարգ է

մածուցիկ բան էլ չունին, որ մի հեղինակ թէ կամենայ {դնել} ազգի շրթունքի վրայ, կպչեն մնան ու վայր չընկնեն։

իշտ նախադաս։ Այն ժամանակ միայն կարելի է վերջադաս {դնել}, եթէ յատկացուցիչը յարաբերեալ է, այսինքն՝ մի որ

ը առաջ երթայ։ Բացի սորանից, վեվի տեղ ու գործ {դնել} այնտեղ, ուր իսկոյն յաջորդում է ումը, շատ ծանր է

չէ կարդում վում է, այլ՝ ուում է։ Պէտք չէր գործ {դնել} այս ձեւը, եթէ հարկ չկայ։ Այսպէս ասում ենք այն պ

ը մէկ անգամ երեւի, նորան հետեւող բայերը կարելի է {դնել} առանց այդ վերջաւորութեան. այսպիսի դիպուածում էլ

ը, դէմքը եւ թիւը, պատասխանի մէջ կարելի է բայերը {դնել} առանց եմ, ես է'ի. օրինակ, " ի՞նչ են անում ծոյլ

լ, բայց եւ այնտեղ պարտք կայ մեր վրայ խնամով գործ {դնել} եւ աշխատել, որ բուն իր խնդրի մօտ մի հին յոգնակի

, զգուշութեամբ եւ միայն անհրաժեշտ եղած տեղը գործ {դնել} եւ ոչ թէ բան գործ շինել։ Իսկ բուն հին ձեւի գործա

ց եւ կարճութեան համար) ստիպվում ենք երբեմն գործ {դնել} ։

եան ունին, բայց երբեմն աւելի զօրութեան կամենալով {դնել} գլխաւոր (համարուած) ներգործողների մէջ եւ անդադա

ուրիշներ էլ, իբրեւ իրողութեան կարող են իմ առջեւը {դնել} այն բանը, թէ Արարատեան աշխարհում շատ անգամ պսակե

ուրդը իր եղբօր ընդդէմ, եթէ չկարողանար յայտնի դէմ {դնել} նորան, գէթ ծածուկ տեղեկութիւն կը տար իր եղբօրը,

, այդ մի դիպուածում բռնաբարելով կեղծ յատկութիւնը {դնել} նորա վրայ: " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կան տեղ

դարեան մառախուղը, բանալ ազգի աչքը եւ աւելի հաւատ {դնել} նորա մէջ իր վրայ, իր մարդկային արժանաւորութեան ե

մտել է նորա մէջ, մեզ մնում է այժմ դեղթափներ գործ {դնել}: Մենք միջնադարեան ազգ չենք. միջին դարերում

մանի ֆիզիկայի մէջ, մենք չենք ուզում ամենը այստեղ {դնել}: Այլ այնչափ միայն յիշեցինք, որ տեսնեն եւ հաւատա

նել իր ընտանիքը, կերակրել նորան եւ առհասարակ դէպ {դնել} մի կոպիտ ուժի, եթէ սա որեւիցէ կերպով կամենար վրդ

: Հեղինակը շատ անգամ ազատ է այս ու այն ձեւը գործ {դնել} կամ չդնել, բայց մի գաւառի բնակիչ (մեր խօսքը բան

նը ուրանալով եւ իրաւունքից հրաժարուելով, իր վիզը {դնել} անցածի լուծի տակ, այնպիսուն ասելիք չունինք:

լեզուի լծից ազատելով նոր լեզուի մշակութիւնը պիտի {դնել} այս կամ այն գաւառական բարբառի լծի տակ: Տեղական կ

բովանդակ գործի մէջ միշտ աչքի առջեւ ունեցել է գործ {դնել} ազգային առածներ, ասացածներ: Մենք լիասիրտ շնորհա

ղ բուն հայկական տրամաբանութիւնը կամ բաղդասութիւնը {դնել}, որ այսօր անսովոր է ազգին: Ի՞նչ էական խորհուրդ

ածի պէս կարող է գրել եւ խօսել, ինչ ձեւ ուզէ գործ {դնել}, բայց բոլոր ազգը չունի այդ ազատութիւնը. նա չէ կ

, չնայելով սորա վրայ, կարո՞ղ ես իբրեւ դրամ գործ {դնել} նորա մետալիօնները։ Բազար որ տանիս, շինականը քեզ

ն լինւում է լեզուի մշակութեանը՝ աշխատելով օրէ օր {դնել} նորան մի կարգի տակ։ Կարգ ասելով՝ չենք իմանում բ

ելէն եւ հարկ եղած ատենը, անոր վրայ ցնդած ածականը {դնելէն} ետեւ, " անիկայ մեզնէ շատոնց ի վեր զատուած է " ըս

ք նորա վարքը եւ իւր անունով ասած ընկերութեան հիմք {դնելը} ։ Այս երկրորդ յօդուածի մէջ մեր խօսքի առարկան լինե

պէս կորցվիլ. մէկ խօսքով, կրաւորականը վեվով գործ {դնելը} համօրէն ազգի հանրական կանոն է եւ ոչ մի տեղ չենք լ

ւն " բառը վերջապէս կ՚արտասանէ, քանի մը կէտ ետեւէ {դնելն} ալ չմոռանալով, Մուրադին կը հասնի: Պատասխաննիս ա

որ յիշատակ մնալոց է առանց վաճառելոյ եւ առանց գրաւ {դնելոյ} յաւիտեանս ժամանակաց, որպէս վերն յիշեալ տներն եւ

իղ եւ նոցին առաջնորդեալ տեսութեամբ, եւ առանց միտ {դնելոյ} սեպհական ազգի պիտոյիցն] ` նախընտիր վարկան որպէս զ

տօնակատարն պրօկուրօրի լռէ յամենայն դէպս ոչ ի գործ {դնելով} զիւրովսանն պարտականութիւն, յայն սակս հայեցեալ մա

կում, բայց դարձյալ վերջին ուժերս եւ ոգիներս գործ {դնելով}, դիմացանք: Հասա այստեղ, հազիվ մի բնակարան գտա

ւցանելով, այո՛, եւ բարոյական երկաթ ու կրակ գործ {դնելով}, այլ այն սուտ ազգասէրքը, որ խեղճ ողորմելի " Մեղ

ղ էր գրաւ դնել եւ ստանալ այսքան արծաթ, որ, գործ {դնելով} վաճառականութեան մէջ, պիտի անպատճառ շահուէր այսքա

մար, եթէ այդ ընտրութիւնքը միշտ յառաջանային՝ ուշ {դնելով} քաղաքի եւ հասարակութեան պիտոյքին, եթէ մասնաւոր ե

ելու մասին, թէեւ շատ հեշտ ճանապարհ ունէր՝ կանոն {դնելով} ամենայն քաղաք մտանող շինականների սայլերից պահանջե

ավիրայք՝ տեղի-անտեղի արիւն թողնելով եւ տզրուկներ {դնելով}: Այդ քաղաքում երկար ժամանակ բժշկագործող՝ Բժշկակ

սութեններից եւ, ամենայն կերպով ամենայն ջանք գործ {դնելով} քաղաքի եւ հասարակութեան օգտի համար, աշխատում էին

աղաքը, եթէ յօժարի ճանաչել ճշմարտութիւնը եւ, յետ {դնելով} ամենայն կոյր կամակորութիւն, սրբէ իւր վերայից անմ

դ հատուածի պատկանողքը եւս, իւրեանց մասնաւորի տեղ {դնելով}, թողնում են քաղաքի եւ հասարակութեան օգուտը երեսի

ւցանելով, այո՛, եւ բարոյական երկաթ ու կրակ գործ {դնելով}, այլ այն սուտ ազգասէրքը, որ խեղճ ողորմելի " Մեղ

ւցանելով, այո՛, եւ բարոյական երկաթ ու կրակ գործ {դնելով}, բայց Պ. Իսահակեանցին թուել է, որ ազգի վէրքերը

եց մեր համար: Ինչպէս կարող էին նոքա, պատճառ {դնելով} Հայաստանում համալսարան չլինելը, ուրանալ Հայաստան

կոմս Ֆենիքսի նման ամենայն բան գուշակում է՝ գործ {դնելով} Մեսմերի արուեստը: Մեղայ, մեղայ, Պ. Իսահակեանց

րում ուրախանում է եւ աղքատը, իւր վերջին դահեկանը {դնելով} սեղանի վերայ իւր ընտանիքի եւ զաւակների առաջեւ, ա

Գործակատարը գնում է, մուշտակը եւ այլ բաները գրաւ {դնելով}, ճարում է 76 մանէթ արծաթ: Եւ սեւցնելով Բէգզադէի

ց օգուտ են քաղում ուրիշները՝ թերեւս չարաչար գործ {դնելով} իւրեանց իշխանութիւնը: Աստրախանի առաջնորդ սրբազան

ւմ քահանաների հետ՝ ամենայն րոպէ իշխանութիւն գործ {դնելով} նոցա վերայ: Apropos. մի անգամ հարցուցի մի աբեղա

րօտելու չէր Նինուէի դիւանին։ Բայց Վաղարշակի հիմք {դնելով} եւ նորա օրինակով պիտոյ է մտածել, որ մեր ազգի մէջ

կան է, կողմնակի եւ իւր ձեռքից եկած հնարները գործ {դնելով}, աշխատիլ՝ ազատուելու համար այն սոսկալի պատահարի

իտոյքը հոգալ՝ կարելի եղածին չափ տնտեսութիւն գործ {դնելով} ձեռագործ բաների մէջ: Բացի սորանից, մեր հայ

Անգլիոյ երկրագէտքը եւ տնտեսականքը, հաշուի տակ {դնելով} իւրեանց հողի մէջ եղած բոլոր ածուխի հանքերը, նոցա

ներին, միւս կողմից իւրեանց անձը իբրեւ վկայութիւն {դնելով} հասարակութեան առաջեւ, ապացուցանելու համար, թէ թ

րդալով այս շարքերը, վառուի գործունէութեամբ եւ ետ {դնելով} ամենայն պղտորամտութիւն, անմիջապէս ինքը հոգաբարձո

ագելու հետեւանքը, յանցանքը եւ մեղքը, այս օրից, {դնելով} Կրօնական ժողովի զանցառութեան վերայ: Այս խօսքե

, " Հիւսիսափայլի " առաջին անգամ երեւցած օրից ուշ {դնելով} մայրենի նորախօսութեան, միշտ չափի ու կշռի տակ առա

եւ մեր պատուելի հեղինակները, դպրոցական փառքը յետ {դնելով}, Ազգի համար չ'աշխատէին առողջամիտ կերպով, եւ միւ

մարդը, որ, իւր խղճմտանքը ուրիշի խղճմտանքի վերայ {դնելով}, խաբուել էր իւր տգիտութեամբը, որովհետեւ նորա հա

ն իւր արդարացի հարկը մի այդպիսի աշխատութեան՝ միտ {դնելով} դորա որպիսութեանը միայն եւ ուղիղ պահելով արդարութ

իւնը կործանեց եւ փշրեց այս վարդապետութիւնը, սէրը {դնելով} ընկերական կեանքի, հիմքը եւ բարոյականութեան նշանա

տրուի սպանութիւնը: Զարմանք յանցանքի ընդդէմ պատիժ {դնելով} մի՞թէ կարելի է յանցանքը սանձել: Սպանութեան ա

ու վերջին կարողութիւնքը ամենայն ուժգնութեամբ գործ {դնելով} Ֆրանսիոյ յեղափոխական շարժողութեան, խաչակիր արշաւ

ն յանձն առած, իւրեանց կեանքը մեր փրկութեան վերայ {դնելով}, արիաբար ներս մտան մահու թագաւորութեան մէջ եւ իւ

հռոմայեցի էր, ասաց նա, որին իբրեւ մանուկ, միտ {դնելով} պատմութեանը, փախցնում է մի մարդ. նոցա զուգաւոր

նքան յառաջադէմ լինելու: Իսկ սա իւր գործերը կարգի {դնելով}, ստիպեց նորան, մնաք բարեաւ ասել: Ահա՛ այստեղ կ

իայն հիմնուելով այդ երկու գործի վրայ, այլեւ անկաճ {դնելով} այդ բարբառներին։ Հին լեզ. խուպանիլ։

ած կարմիր շամփուրը պսակ շինելով եւ ուրացօղի գլխին {դնելով}, տեղն ի տեղը շան սատակ արաւ (381 թ-ին)։ Երկրոր

սուցչապետ Անքէ վարդապետը իսկոյն սիրեց նորան՝ միտ {դնելով} այն բանագիտութեանը, որ ցոյց տուեց հանգուցեալը ըն

ւրս, բնակուելով եւ զանազան բժշկական հնարներ գործ {դնելով}, բաւական ամրացուց իւր առողջութիւնը այնքան, որ կ

չելով նորան որպէս ընտիր ուսած աշակերտ, այլեւ միտ {դնելով} Դեկան Անքէ վարդապետի վկայութեանը, սիրեց նորան իբ

հնչիւնք համարիմ ես. զայս ասեմ համարձակապէս, միտ {դնելով} Ձերոյդ մռայլութեան օգտի, որ ի մերոյս անհասկանալի

նը ստացաւ մի գործունեայ բնաւորութիւն: Նա մտքումը {դնելով} անպատճառ գտանել այդ օրիորդը, որի համար խելքը թռո

ն, - ասաց պ. Մարկոսը, արաղը խմելուց յետոյ, ցած {դնելով} բաժակը: - Խօսենք, եղբա՛յր, խօսենք, - պատաս

ուխեանցը, որ մինչեւ այս րոպէս մեծ բռնութիւն գործ {դնելով} իւր վերայ, վարագուրել էր իւր ուրախութիւնը, վեր

րեւելի ալքիմիկոս: Երբ բաւական զօրութիւն գործ {դնելով} երկուքը եւս ուժաթափուեցան, Մանթուխեանցը, ուրախա

մնացել, - ասաց Մանթուխեանցը, մի կտոր հաց բերանը {դնելով}, - եւ ճշմարիտը պիտոյ է ասել, փոքր մնաց, որ մեղ

ենք նորան եւ գոյացնենք մի մեծ արծաթագլուխ, որ եւ {դնելով} մի շահաւէտ գանձարանի մէջ, կարողանանք մի հոյակապ

որի անունով ամենայն երկրորդական պղտորութիւնք հետ {դնելով} բարեկամական ձեռք պարգեւին միմեանց: Ախ, պարո՛ն,

ց իւր վերջին ճառագայթքը, եւ ժամակոչը երկու ձեռքը {դնելով} գերեզմանի ափերին, դուրս եկաւ նորա միջից: -

ասաւ մի ֆորտոպիանօի ձայն․.. Ուշադրութեամբ ականջ {դնելով} հասկացաւ, որ ածում էին " Տէ՛ր, կեցո՛ դու զՀայս

ասելով դուրս գնաց բժշկապետը, իւր արծաթապահի մէջ {դնելով} մի տասն մանէթանոց թղթարծաթ: Պ. Յովնաթանեանց

արճութիւն է. մանաւանդ ես ինչ որ խնդրել եմ, ուխտ {դնելով}, ստացել եմ, փառք Աստուծոյ: - Շատ բարի, - պա

նական կողմից Իտալական պարսաւագրքերով։ Բայց, միտ {դնելով} ներգործող պատճառներին, Մխիթարեան ընկերութեան նոյ

կան պայմաններին պապական հովանաւորութեան տակ, միտ {դնելով}, այո, եւ մարդերի անձնապահպանութեանը, երբէք զար

րն փօլիթիքա, եւ զիւր ուղղափառ դաւանութիւնն առաջի {դնելով}, յինքն յանկոյց զՀռովմ. բայց ո՛չ կամեցաւ ունիլ տ

կեցնէ։ Փարիսեցիները եւ դպիրները, դէպի չարը գործ {դնելով} այս գաղափարքը, ահաբեկ էին առնում ժողովուրդը՝ յա

կերպով կարող է գնահատուիլ, հաշուի ու համարի տակ {դնելով} շատ հանգամանք, որ անմիջաբար առիթ էին այդ գործուն

ուղի հատանել լուսաւորութեան ընդ կենդանին բարբառ, {դնելով} ի նմա ուղ եւ ծուծ բաւական առ ի կեանս հրաշագործել

ի թէ ողջոյն օրագիրք մեր նովին ընթանային կանոնօք, {դնելով} առաջի Հայկական ազգին մաքուր, որքան եւ որչափ կարե

ւորական նաւը, որ նաւում էր Պալեստին։ Բանի տեղ չ' {դնելով} ծովային հիւանդութիւնը՝ նա սեւ հաց էր ուտում եւ ն

թալով իւրեանց հայրենիքը եւ ծնողաց աղաչանքին ականջ {դնելով}, կամ գուցէ դեռեւս աշխարհի ապագայ փառաւոր յոյսերի

քարաւոր մարդիկ ընդունում էր Կարգի անդամ՝ հաշիւ չ' {դնելով} նոցա մեղքերը, որչափ եւ մեծ լինէին սոքա։ Ունկնդի

մահին դ'Էպերնոն դուքսը մտաւ Պարլամենտ եւ, ձեռքը {դնելով} սուրի վերայ, ասաց որոտալիր ձայնով. " Պարոննե՛ր

համար նոր նշանակուած Գեբերտ նահանգապետին ճանապարհ {դնելով} ՝ ասաց. "Ողորմա՛ծ Պարոն, յիշեցէ՛ք, թէ ինչ որ դուք

ջ ազգ, որ չէր կարող իւր լռութեամբ կամ չտեսանելու {դնելով} լռելեայն քաջալերել յանցաւորը: Բնական օրէնքը

ջքի վրայ, յետ գնում, գլուխը Գարեգինի ձեռքի վրայ {դնելով} ՝ խնդրում է, որ աշխատի երկուսին (իրեն եւ Վարդիթ

մէջքի վրայ հետ գնում, գլուխը Գարեգնի ձեռքի վրայ {դնելով} խնդրում է, որ աշխատի երկուսին (իրեն եւ Վարդիթեր

ամար տարաւ իր տունը (եր. 107-109): Նա, խաղող {դնելով} նոցայ առջեւը, ներողութիւն է խնդրում, որ մի ուրի

որդիները, բայց կարելի է այս որդիքը փրկելու ջանք {դնելով} նախ եւ յառաջ այդպիսի յիշատակաց արձանները կտայ կու

ոճերը, եթէ ոչ ուսումնասիրելով այդ լեզուն, գործ {դնելով} նորան եւ օրէ օր աճեցնելով։ Իրաւունք ունի Բէկոնը

միտքը առջեւիս կանգնած մարդը հասկանայ։ Ես, գործ {դնելով} նոր լեզուն, կատարելապէս հասնում եմ իմ նպատակին,

մի չնչին երկաթի կտոր։ Յայտնի է, թէ, Մասիսը դէմ {դնելով} կայծակին, մի անգամ խելքիդ նստեցրել էիր, որ պիտի

ամ քաղաքի պատիվը, որի երեսփոխանքն էին, ոտքի տակ {դնելու}: Մեք այս բաները գրում ենք որպես լոկ քաղաքացի

ան ճանապարհից՝ չնայած նրան ճշմարիտ ճանապարհի վրա {դնելու} իմ ջանքերին: - Ուստիմովիչն ինչո՞ւ էր Իսահակի հետ

ծ՝ ազգը պախարակելու վերայ են եւ վէրք վէրքի վերայ {դնելու} ։ Ա՜խ, մինչեւ ե՞րբ մեր խեղճ ազգը այս դաժանակիր լ

խելք ունէին, որ այսպիսի եղանակում ոտք դուրս չէին {դնելու} շեմքից: Մտածեցի, թէ այդ մարդը գալիս է իմ դրացու

իդ տակը, հասկացայ եւ ժամանակ չունիմ քո հետ գլուխ {դնելու}, գլուխս ցաւում է: Դու խնդրում ես, որ ես Էֆիմեր

յայտնի է, որ Ֆրանսիայի դրամական խնդիրները կարգի {դնելու} համար կազմած ժողովից դուրս ցոլացաւ Ռեւօլիւցիայի բ

լ ձեր բաժին ընկած հողը, առանց վաճառելու կամ գրաւ {դնելու} իրաւունք ունենալու, քանզի ես եւ իմ ազգի իւրաքանչ

զգի իւրաքանչիւր անհատը նոյնպէս չպիտի ունենայ գրաւ {դնելու} կամ վաճառելու իրաւունքը"։ Մի այսպիսի գործունեայ

նդունելութեան արժանի: Եւ վաճառելու կամ գրաւ {դնելու} իրաւունք չունենալը բնաւ չէ կարող վշտացնել նորան կ

ա խօսքը: - Բայց դու պայման դրեցիր, որ գրաւ {դնելու} կամ վաճառելու իրաւունք չպիտի ունենանք: - Ա

նարի գործադրութիւն, քաղաքական տնտեսութիւնը կարգի {դնելու} եւ դուրս տուած եւ ներս ընդունած ապրանքի կամ դրամի

ակալութեան ընդդէմ: " Ազգութիւնն է միակ հնարը դէմ {դնելու} նաեւ լուսաւոր բռնակալութեան, եթէ միայն բռնակալու

ացի կերպով ձեռք բերելու եւ խելացի ճանապարհով գործ {դնելու} ազգի պիտոյքների վերայ, ահա խնդիրը: Արդէն

յդ դատապարտութեան մէջ, որպէս նաեւ դատավճիռը գործ {դնելու} մէջ, պաշտօնակատար է միմիայն խղճմտանքը եւ իրաւադա

տիճանին, առանց այնքան ժամանակ եւ այնքան ուժ գործ {դնելու}, որքան առաջին ազգը, եւ բնաւ չհանդիպելով միջին մ

ազգերի մէջ: Ապերախտ կարդինալը փոխանակ իւր կեանքը {դնելու} իւր առատաշնորհ բարերարի կեանքի վերայ, փոխանակ ջե

իս ժամանակ առ ժամանակ, առանց օրագիր անունը վերան {դնելու}, որպէս թէ իւրեանց խելքով խաբում էին կառավարութիւ

անդութենովը դէպի Քրիստոնէական հաւատը, առանց գործ {դնելու} խորամանկութիւն եւ կեղծաւորութիւն, որոնք Յիսուսեա

յդ Կանոնադրութեան միջոցով հայերը յոյս ունէին վերջ {դնելու} մէկ ընդմիշտ ազգային-կրօնական վարչութեան մէջ տեղի

, ստրկանալով հին լեզուին, առանց ժողովրդին ականջ {դնելու}, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են եւ աճել

որ ստրկանալով հին լեզուին, առանց ժողովրդին ականջ {դնելու}, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են եւ կերպ

նպիսի թեթեւ աշխատութիւնը, որ առանց ծանր ուժ գործ {դնելու} առաջանում են, եթէ միայն աչքաբաց խնամատարութիւն լ

գործ դրած բաղդասութիւնը մերժելը եւ նորա տեղ հինը {դնելու} փորձը ինչ զանազանութիւն ունի վերը դրուած մաքրասիր

անքի մէջ առանց այդ կեանքի սեփական ձեւ ու ոճը գործ {դնելու}: Մենք չենք ուզում երկար խօսել այս մասին, որովհե

նային ձանձրանալու։ Բայց մի քանի օրինակ հարկ եղաւ {դնելու}, որովհետեւ չկամեցանք չոր դրութեններով միայն շատա

ազատութիւնը պահել ուզեց, անոր ուզելուն եւ ի գործ {դնելուն} պատճառաւն է, որ մինչեւ հիմա Հայոց ազգը կանգուն կ

է, որ մարդիկ, եթէ դադարին նորան իբրեւ դրամ գործ {դնելուց}, թերեւս չէ պիտոյ իսպառ մերժուի՝ յարմար լինելով

ելու չէ: Քահանայն անշարժ եղիցի ասելով խաչի կնիքը {դնելուց} յետոյ, եթէ մի կանգուն եւս խորութիւն չունենայ փոր

արժանի է"։ Հերիք չէր այս, ինքը եպիսկոպոսը ձեռք {դնելուց} յառաջ վերստին կրկնում է " Աստուածային եւ երկնաւոր

ութիւնն եւ օրէնքն տէրութեան: Զպատճէն հրովարտակին {դնեմ} ՚ի սմա 'ի տեղեկութիւն Ձեր, եթէ զո՛րպիսի անտեղի ե

հրիտակն, ոչ բաւեսցէ առ ի ծախս: Զայս ամենայն {դնեմ} ի տեսութիւն ազգին եւ, որպէս երեսփոխան նորա եւ որ

րայ այսր ամենայնի պարտական է ծախուցն, զոր ի գործ {դնեմ} առ ի ցրել զորոգայթն լարեալ առ ՚ի նմանէ եւ թէ յայս

ուրիշների նման չեմ... Երեք հազար մանէթ ջուրը կը {դնեմ}, որ քո Յիշատակարանդ արեւ չտեսանէ... Ինձ Բէգզադէ

որդ դէմքում ասում էին ի բեր փոխանակ եբեր, նոյնպէս {դնեմ} -ի կատարեալը եդեր, փոխանակ եդ։ Այսօր այս բոլորը ան

ահի սրտնեղութիւն կամ փսխել, այս պատճառով գործ կը {դնեմ} իմ թագաւորական վճռական հնարները: - Եւ զի՞նչ

շինել, քեզ այն շնորհը կ՚առնեմ, որ քո գլուխը կը {դնեմ} աշտարակի ծայրումը, այնպէս, որ քո գլուխը կը կազմ

ովն, ընթերցիր, զի յայն թուղթ բովանդակի Վահանն։ {Դնեմ} 'ի գրիս թուղթ մի համառօտ, որոյ օրինակն այս է։

ուրդը. նա չէ՞ աղօթում: Լսենք եպիսկոպոսին: " Ես {դնեմ} ձեռս ի վերայ սորա եւ դուք ամենեքին աղօթս արարէք,

այլ այսպիսի բաներ: Այժմ նոքա ամեն ջանք գործ պիտի {դնեն}, որ մենք ստորագրող չգտնելով, ընկնենք տարապայման

օրինացն Ռուսսիոյ, ըստ պաշտամանս, հարկ անժխտելի {դնեն} յիմ վերայ քաղել զմանրամասն ծանօթութիւնս եւ զամեն

նի բարեկամքը, հավատացեք, որ ամեն ջանք պիտի գործ {դնեն}, որ դուք ամենեքին հասանեք ձեր նպատակին, եւ թշվա

ասանութեններով ներկելով նորա աչքը, նորա յանցանքը {դնեն} նորա առաջեւ որպէս առաքինութիւն եւ հեռացնեն ժողովո

թեան, ո՛չ միայն ամենայն ջանք եւ աշխատութիւն գործ {դնեն} իւրեանց կատարելագործութեան համար (մանաւանդ շարժո

դ գողացել էին, որ մի տուն այրելու ժամանակ, գործ {դնեն} նորանց լուցկիքի տեղ: Ես վաղուց կը փոխէի քեզ, բա

ննեսցեն զայն, թէ որ Հայք եւ յորում տեղւոջ ի գործ {դնեն} յաշխարհաբառն զտառն զ որպէս հայցականացուցիչ, զոր

տնոց Հայոց առ ի լուսաւորութիւն ազգին, զոր ի գործ {դնեն}. եթէ դնեն առանց ամենեւին գիտակցութեան, անձնապահ

առ ի լուսաւորութիւն ազգին, զոր ի գործ դնեն. եթէ {դնեն} առանց ամենեւին գիտակցութեան, անձնապահութեան եւ ե

տնեցին, թէ ինքեանք կամէին գնալ Սպանիա, որ կարգի {դնեն} այնտեղ հասարակութեան գործերը։ Իգնատիոսը երկիւղ կ

ի ազատութիւնը խաւարից, ապա ուրեմն պիտի լոյս գործ {դնեն}: Խաւարը, ո՛չ ինքն իրեն կը փարատուի եւ ոչ խաւարո

քննենք այս առաջարկությունքը, մտածենք, եւ դուրս {դնենք} մեր մտածության հետեւանքը. ըստ որում այսպիսի մեծա

լի փախել էր անիծած արաղը: - Կատակը միւս կողմ {դնենք}, - ասաց Պ. Բէգզադէն (որպէս թէ իմ մինչեւ այժմ խ

որ սորան բամբասենք, նորան հայհոյենք, միւսին դաւ {դնենք}, սորա տունը քանդենք, միւսին գլխակոր վայր ձգենք

հանգիստ արած չլինէին մեզ: Մի քանի տողից յետոյ կը {դնենք} այդ նկատողութեններից մինը, որ ստացել ենք նամակի

րանագործես նորան պայմանիդ խորհուրդը: Եւ այսպէս, {դնենք}, թէ խօսում ենք մի այդպիսի դժբախտ գործաւորի կամ ա

սն հոգի ազգասէր, թերեւս կարողութեան տէր մարդիկ, {դնենք} թէ կամենային զոհել իւրեանց ստացուածքը ազգի օգտին

այսօր մի ազգային աւանդութիւն: Եթէ քննութեան տակ {դնենք} այն սովորութիւնը, անհնարին է լինում չափել այն սա

նդիպեցաւ այս կատաստրօֆը երիտասարդութեան ժամանակ, {դնենք}, թէ ատամները սեղմելով, սեւ ճակատագրին հնազանդու

մար խօսք չկայ, ոչ սուրբ եւ ոչ անսուրբ գրքերում: {Դնենք}, թէ հին ազգերը մեռան եւ յաջորդք չթողեցին, բայց

ղթութեամբ, իւր սահմանների օրըստօրէ լայնութեամբ: {Դնենք}, թէ այն մարդիկը, որոնց ազգութիւնը խոստովանուած

եւ ընդհանուրը՝ փոքրի եւ մասնաւորի կերպարանքով: {Դնենք}, թէ քսան հոգի, մեք ապրում ենք մի տեղում եւ վաճա

ոլորի ունեցած կարողութիւնքը իրար վերայ բարդելով, {դնենք}, թէ ստանում ենք հազար ոսկու մի դրամագլուխ: Արդ

նով, որ մեք չենք ընդունում: Մեք նորա առջեւ պիտի {դնենք} գործ, նա մեր առջեւ պիտի դնէ հրաման: Գործը ցոյց

ց մինչեւ այսօր մի վհատեցուցիչ միօրինակութիւն։ Եւ {դնենք}, թէ մի հայ մարդ առնուր իւր ձեռքը հին լեզուով շար

տճառով հայերս ամբողջ ոճեր եւ դարձուածներ չէ պիտոյ {դնենք} մեր շարադրութենների մէջ Խորենացուց եւ Յովհաննէս Կ

ի. միմիայն հեղինակները ո՛չինչ չեն կարո՛ղ առնել։ {Դնենք}, թէ գրեցին շատ բաներ. գրուածքը կարօտ են տպուելո

ին յոյժ տղայք"։ (Փարպ. Պատմ. եր. 185)։ {Դնենք}, թէ նոյն 455 թուականին, երբ Վահանը յետ եկաւ Պար

Աշուշայի տունը, ուր ուսում էին տալիս Փարպեցուն։ {Դնենք}, թէ այդ թուականից սննդակից եւ խաղակից դարձաւ Փար

նից սննդակից եւ խաղակից դարձաւ Փարպեցին Վահանին, {դնենք}, թէ Փարպեցին " ըստ տիոց աւագագոյն էր քան զՎահան

օսքերը լոկ կաթողիկոս չեն նշանակում։ Երկրորդ, {դնենք}, թէ կարելի է այս տեղում գլխաւոր քահանայութեան խօ

ործերը օրինաւոր եւ խելացի կերպով յառաջ վարելուց: {Դնենք}, թէ ես պարտականութեան էի առել իմ վերայ Տէրութեան

րաստել, իւրաքանչիւր կօշկի համար ես պիտի ստանամ, {դնենք} թէ մի եւ կէս մանէթ: Բայց այն կօշիկը, որ ցոյց էի

զադէին մատին փաթեթ շինէ եւ աշխարհին խայտառակէ: {Դնենք}, թէ ես չունիմ այնպիսի գործեր, որ կարողանային եր

րեւցող եւ ամեն մարդու հասկանալի մէկ պատճառը միայն {դնենք} ։ Նոր լեզուի բաղաձայն բառով վերջացած հայցականը կա

աղկանում, իսկ թէ բայական վերջաւորութիւնը նախադաս {դնենք}, այն ժամանակ ենը իր հաշուով է հնչում ձեռքերի նու

ք, կամ մի իրողութիւն, որ ստուգապէս պատահած էր, {դնենք}, Թորոսի ժամանակ, այդ բանը համարւում է եղած կամ

տեսնուի, թագաւորներից մնացած կարծուի: Երկրորդ, {դնենք} թէ մեր պատմութեան յիշատակարանքը տեղ-տեղ պահել են

է ասել, որ այսպիսի անախորժ եղանակում ոտքդ դուրս {դնես} տանից։ Ես, ահա ինչպէս տեսանում ես, երեք օր է,

խնդրում է, որ ամեն աշխատություն ի սեր ազգի գործ {դնեք} դարձյալ, որ մնացած տոմսակները եւս, որքան կարելի

եւ ազգինն է, պիտի ամեն ջանք եւ աշխատություն գործ {դնեք}, որ ինչքան կարելի է բազմաթիվ լինեն ստորագրողքը,

. Իսահակեանցը ինքն չէ իմանում կշռի ո՛ր թաթի վերայ {դնէ} իւր ծանրութեան քարը: Այդ պարոնը ազգի յետ մնալու

րկէ նշտրակը եւ այն ժամանակ միայն իւղոտ բամբակը կը {դնէ} վիրաբերանի վերայ, երբ պղնձի թասի մէջ հաւաքուել է

դրոշմը (клеймо): Թո՛ղ ստութիւնը հազարներով {դնէ} իւր կարծիքական եւ սուտ պարծանքը, ճշմարտութիւնը կ

" Յետ բանիցս " ըսելով՝ Հայոց բերնին կղպանք մը կը {դնէ}, որ այս բանին վրայ օտար ազգաց հետ ամենեւին չխօսի

էր: Մխիթարեան համախոհը Հայոց վրայ ամեն չարիք կը {դնէ}, ու գրիչը Փարիզի Հայոց վրայ կը դարձնէ եւ առակ չթ

տոնց գիտէինք, այսուամենայնիւ, այս օրուան օրս կը {դնէ}, կը վերցնէ Հայաստանեայց Հայրապետ մը անկէց ինչ վա

" յօդուածներն իրարու վրայ դիզէ ու խալկինի մը մէջ {դնէ} եւ ամենավարպէտ քիմիագէտի մը ձեռնտուութեամբ զտէ,

գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ {դնէ} թշնամին, Ես մինչ ի մահ, կախաղան, Մինչեւ անարգ

եղան, որ սա բերանացի խօսէ Շնորհալու հետ եւ կարգի {դնէ} միաւորութեան խնդիրը: Այս բաների մասին, որպէ

եք նորա առջեւ պիտի դնենք գործ, նա մեր առջեւ պիտի {դնէ} հրաման: Գործը ցոյց տալով՝ պիտի խօսինք համոզման

ու տկար. " Դու ըսպասիր նորա գլխին ` նա ուշ {դնէ} քո ոտքին ", Սովրեցնում է մեզ Մովսէսը, սա

իմ գլխին Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ {դնէ} թշնամին, Ես մինչ ի մահ, կախաղան, Մինչեւ անարգ

գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, թող դաւ {դնէ} թշնամին. Ես մինչ ի մահ, կախաղան, մինչ անարգ մա

եղեցական անունը: Որչափ եւս գրուածքի սկզբում գործ {դնէ} Պ. Չամուռճեանը իւր նուիրական վերացեալ եւ թանձրաց

ւնքն եմ սորվել, եւ պահանջել, որ հանդիպողը ծունր {դնէ} իր առջեւ, պարզ ցոյց է տալիս, որ այդ փիլիսոփայ պ

տ, թէ խաբեց նորան. բայց նա իւր գիտեցածը գործ կը {դնէ}, եթէ կարդինալը նորան մի փոքր կը դիպչի: Ինչ չարո

րդը միտք է արել, որ Փարպեցու Պատմութեան քամակում {դնէ} եւ նորա այս Թուղթը, որ, մորմոքուելով ենք ասում

յլութիւն, այժմ Ձերումդ մեծ եւ ազատ հրամանի ունկն {դնէ} գրականութիւն, Դուք թագաւորէք ի վերայ բովանդակ գի

օգնէ իւր ընկերին, եթէ նա այն արծաթովը օրհնութիւն {դնէ} եւ բարի յիշատակ ժառանգէ, եթէ նա խնամակալ լինի իւ

, որ մի երկու օր եւս սպասէ, մինչեւ որ ինքը գործ {դնէ} Մանուշակի վերայ իւր առողջացուցիչ հնարքը, եւ եթէ

օղլուն այժմ չէ կամենում տալ իւր աղջիկը, թող թթու {դնէ} նորան, մեզ հարկաւոր չէ. ես քեզ ուրիշ աղջիկ կը գ

վանկ բառից, առ պակասաւորութեանն զորոց թիւ Ասողիկ {դնէ} քսան եւ ինն, իսկ Վարդան քսան եւ երկու: Ինքնին ս

ը հարկադրեցին թագաւորին, որ իւր մտադրութիւնը յետ {դնէ} ։ Հայր Մաճիօ, որ Մարիա Մեդիչիսի հետ էր, Փարիզ հ

ամէն դարերի ծանրութեան տակ ճնշուածին անխտիր ծունր {դնէ}, այլ որպէսզի փարատէ այդ խաւարը: Այդ տեսակ բաներ

ք տեսնում, տիեզերքի անչափելի տարածութեան մէջ: " {Դնէ} զձիւն որպէս զասր եւ զմէգ որպէս փոշի ցանեաց: Արկա

ան եւ այլն եւ այլն վիճակը լոյս հանէ ու ազգի առջեւ {դնէ}: Այս խօսքերը եւ այս գաղափարը ամենայն ընդունելութ

արապետից կամ սիրողից կը խնդրենք, որ իր չափը ծոցը {դնէ}, որովհետեւ նորը, ընդունակութիւն եւ ձգականութիւն

Մանկութիւնը գեղեցիկ էր, Եթէ ես գործ {դնէի}, Իմ գործերին պարապելով՝ Ինձ ճանապարհ

եթէ լինէր, այնուհետեւ ամենայն ջանք պիտոյ է գործ {դնէի}, այդ աղջիկը ինձ կին խնդրելու, որովհետեւ ինձ թւո

շանթերը, լափելով նորա փորոտիքը, պիտոյ է վախճան {դնէին} նորա անարժան Բրամինապետութեան կեանքին: Անչափ են

անի պարոններ իւրեանց լեզուն մաքրէին եւ կանոնի տակ {դնէին} ՝ հետեւելով ճշմարտութեան քարոզիչների ոճին: Խ

ր նորա ընկերքը եւ բոլոր վարդապետները պիտոյ է գործ {դնէին} ամենայն աշխատութիւն նորան Համալսարանից արտաքսելու

այսպիսի ընթացք ստացաւ, պիտոյ է ամենայն ջանք գործ {դնէին} ժողովքի առջեւը փակելու, որ թէ կազմուէր, անտարակ

րութեններով, եւ ի՞նչքան աշխատութիւն պիտոյ է գործ {դնէին} Յիսուսեանք, որ ջնջէին Պարագուայի եւ Եւրոպայի միմ

սնուած, որ մի սառած մարդ ջերմացնելու համար նորան {դնէին} սառուցի մէջ։ Այն ողորմելին ի՞նչ ջերմութիւն կարող

ռնուինք եւ տայինք առաքինի դաստիարակի ձեռք, յետոյ {դնէինք} նորան մի բարեկարգ եւ բարոյական դպրոցի մէջ, այնու

նի այն ջերմացուցիչ եւ սնունդ տուող հիւթը, որ եթէ {դնէիր} այն սառուցեալ մարդին, նորան կենդանութիւն հաղորդէ

անք այն մարդը, որից բողոքում էր Փարպեցին։ Չպիտի {դնէր} դարձեալ Մուշէի անունը, որովհետեւ անհաշտելի հակաս

ողանայի մի մշտնջենաւոր միաբանութիւն հաստատել, որ {դնէր} իւր առաջեւ, որպէս գլխաւոր կէտ նպատակի, տարածել

անողութեան եւ ծիսից եւ թէ հայկաբանութեան, ընդդէմ {դնէր} եւ ոչ թոյլ տայր ասելով, դեռեւս չէր դիպող ժամ եւ

թէ՛ նիթապէս եւ թէ՛ բարոյապէս, կամ արգելանքի տակ {դնէր} մեր ազատութիւնը, մեր կամքը, որ հետեւանք էին մեր

850 յամսեանն մարտի իբրեւ տեսի, թէ արդարութիւն իմ {դնի} ըստ ամենայնի ընդ գրուանաւ, եւ ես ինքն ենթարկիմ ք

ընկճելով, որ ընդ հուր եւ ընդ ջուր անցեալ ոգեսպառ {դնի} ընդ հայրագութ հոգողութեամբ Մեծի Քահանայապետիդ:

ի: Քաջայայտ է ապաքէն, թէ հին լեզուն մեռեալ է եւ {դնի} ի խորս գերեզմանի, ըստ որում չունի կեանք եւ կիրառ

նական է, որ այսուհետեւ եւս միշտ աշխատութիւն գործ {դնի} գտանել եւ ընթեռնուլ այն մատեանները, որ գրւում էի

թե շատ կուզին նե, գրիլ է, թող պատկերն իրեն տեղն {դնին}. մենք վերջն կօծինք տեյին, զերե եթե նրա ոտքը առո

իցէ՞ Ոք զկզակ ի պախուց, Կամ զօրութեա՞ն {դնիցէ} Նորա դիմակ զիւր թոյլ կուրծ: Եւ յի՞նչ շ

ինձանից, դուք՝ գիշերադէմ մարդիկ"։ Բայց ականջ {դնող} չեղաւ իմ բողոքին։ Նոցանից մինը, համարեա թէ բռնո

դեցութիւնից, քանի որ կորուցել էր այդ ուժերին դէմ {դնող} անձնապահական զօրութիւնը, կեանքը, որ անդադար շար

ց այդ տեղերում խօսված լեզուին ուշադրութեամբ ականճ {դնողը} կարող է տարբերութիւն գտնել։ Պ. Աբովեանի Վէրք Հայա

ւատի հոգին, բայց ո՞վ էր Պապական կոնդակների ականջ {դնողը}, թէպէտեւ նոցա անդամները, որոնք Պապի երեսն էին տ

մարիոնեայ գունդերի վերին կիսաբաժինքը, եւ լաւ ուշ {դնողի} համար կարելի էր նկատել, որ նորա կուսական սիրտը զ

ան խօսքը, ասողի՞ համար. չէ՞ որ ախորժանքով անկաջ {դնողների}, լսողների եւ նոցա խնդրուածքի համար։ Նայեցէ՛ք Յո

ոցի կայծեր են, որոնցից ամեն մէկը դէպի բարին գործ {դնողներին} մտցնում է արքայութիւն, իսկ դէպի չարը վարողներին

նմերժելի ապացոյց այն բանին, թէ այդ հնարների գործ {դնողքը} ազատուած չէին դեռեւս անցածի ազդեցութենից: Բ

մ չերքեզի կարգում եմ, որ ամեն նամակներիդ միջումը {դնում} ենք երեք կանգուննոց ասեղներ, որ քանի կարելի է,

ան գները կարող եք ուղարկել իմ վերա. ես ներքեւում {դնում} եմ հասցես, որ եթե աշխատություն Հանձն առնուք օրհն

ը թեեւ հաճելի են, միայն մասամբ են բուժիչ բալասան {դնում} ներկայի վերքերին, եւ ոչ ավելին, մինչդեռ ներկայի

իւրեանց սրտի մէջ մի վայրախօսութեան եւ բանի տեղ են {դնում} " Մեղուի " ցնորաբանութիւնքը։ Բայց չէ պիտոյ մոռան

րոնը ազգի յետ մնալու պատճառ լուսաւորութեան կողմից {դնում} է այն բանը, որ բուն հնարն էր նորա յառաջխաղացութե

յս ի՞նչ դատաստան է, որ մեր լեզուագէտները գործ են {դնում}: Այս ի՞նչ հայրենասիրութիւն է, որ կացին եւ մանգա

արակութիւն եւ լուսաւորութիւն տալ չէ, եթէ մի ծնող {դնում} է իւր որդին մի օտար ազգի դպրոցի մէջ. նա այն օտար

տիարակելու եւ լուսաւորելու իւր զաւակը եւ չէր գործ {դնում} այդ հնարը կամ, անհոգ լինելով իւր զաւակի բարոյակա

եսանելով եւ հնար ունենալով փրկել նորան, գործ չէր {դնում} իւր հնարը, եւ այն խեղճը կորչում էր այնպէս զուր տ

ողնում է՝ առողջանալու յուսով, իսկ առողջը գործ է {դնում} այդ՝ որպէս առողջապահական հնար: Եւ մի մարդ՝ առո

մաշուած ու տրորուած խորամանկութիւն է, որ գործ է {դնում} Պ. Իսահակեանցը՝ կամենալով հաճոյանալ մեծատուններ

ւրբ Մեսրոպի գերեզմանին այցելու " ստորագրութեամբ, {դնում} եմ այստեղ մի քանի պարբերութիւնք. " Պարոն Կոմ

քաղելով իւր պատահական դրութենից, չարաչար գործ էր {դնում} իւր ոյժը ձեռք ձգած մարդու վերայ, որ կանգնած էր ն

, որ, չպահպանելով ազգի օգուտը, չարաչար էին գործ {դնում} իւրեանց պաշտօնատարութիւնը, յանցաւոր են լինում ազ

ոյական պարտականութիւնը, որ մեր պատուելի թղթակիցը {դնում} էր մեր վերայ, եւ հոգւով չափ ցանկանում եմ, որ մի

նքն՝ Լուսաւորչից, որի Յաճախապատում գիրքը սկիզբն {դնում} է քրիստոնէական Հայոց մատենագրութեան: Բայց Հա

վերայ: Իբրեւ ապացոյցք մեր այս մասին ասածներին՝ {դնում} ենք Պ. Խուդաբաշեւի առաջեւ մեր ազգային հեղինակներ

ենք այն խօսքերի ընդդէմ, որ Թէորիանոսը կամայաբար {դնում} է Շնորհալու բերանը, մերժում ենք որպէս մերկ սուտ

ը այն բանի, որ առանց մեր աշխատութեան, բնութիւնը {դնում} է մեր առջեւ, գողութիւն է, աւազակութիւն եւ յափշտ

իքը: Կարողութեան տէր մարդը ո՞չ ապաքէն իւր արծաթը {դնում} է սեղանաւորի մօտ կամ տալիս է մասնաւոր մարդերի՝ տ

ենք իբրեւ իրողութիւն եւ նորան դարձեալ իբրեւ վկայ {դնում} ենք ազգի առջեւ: Այսքան տարիներ գնում է ազգը այս

, հարստահարում է միւս ազգը եւ իւր զէնքով սահման է {դնում} նորա հողի վերայ, բայց որովհետեւ մեր տրտմութիւնը

ոտորիլ մեր ուղիղ ճանապարհից: Այս պատճառով մէջտեղ {դնում} ենք խնդիրը՝ ի՛նչ է ազգութիւնը: Ազգութիւնը

մեն մարդ առանց երկբայութեան, իբրեւ մի ապահով տեղ {դնում} է իւր ունեցածը: Եւ ինչի՞ պիտի վախենայ, քանի որ

լն, կառավարութեան սեպհականութի՞ւնն է, որ գրաւ է {դնում}: - Տարակոյս չկայ, դոքա պատկանելիք են կառավ

ռով, հակառակ իմ կամքին, առնում ես եւ բռնութեամբ {դնում} ես քո կշռի թաթի մէջ: Ուրիշ տէրութեանց հետ խօսում

ւմ է նորա եւ ամենանուրբ կողմերը, եւ մերկապարանոց {դնում} է հասարակութեան դատաստանի առաջեւ: Բայց այն

անկեղծ է հասարակութիւնը: Թատրոնի դուռի մօտ ցած է {դնում} դէմքից այն դիմակը, որ աշխարհի սուտ դասակարգութիւ

, չէ մոռանում իւր հետ առնուլ իւր դիմակը. դարձեալ {դնում} է աչքին տեսութիւնը խարդախող ակնոցները եւ ահա դերա

ծի, թէ մենք մեզ հայկաբանի կամ բանաստեղծի տեղ ենք {դնում}. քա՜ւ լիցի: Դուզնաքեայ մէկը, տառապեալ մարդ, խ

ամին ` Նստում ձախ կողմը նրա Եւ կիզիչ կայծը ջերմին {Դնում} կրծքին... Եւ ահա՛, Ծխում մորթը իսկոյն Եւ այրըւ

ռքը Տապանաքարիդ վրան: Ծո՜ւնր եմ {դնում} ես այդ քարին, Ութսուն եօթը տարուց յետ `

ն շուն են, եւ մեզ տեսնելիս՝ Շուտ դիմակները {դնում} են երեսին, Այդպիսիներին դարձեալ պատւում ենք

շարունակւում է տկարութիւնս, չնայելով որ գործ եմ {դնում} սաստիկ հնարներ, ինչ որ ցոյց է տալիս բժշկութիւնը

նում է, թէ վերոգրեալ թղթերը ստացել է եւ ճամփու է {դնում}: [Դեկտեմբերի] 9-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհ[աննէ

Պ. Այվազովսքին իւր դպրոցի կանոնների մէջ (§34) {դնում} է, " թէ որ մէկը պատիժ կ՚ընդունի, առաջ պիտի կատա

մէջ չգտնելով եւ ժողովրդին յայտնի բառերով գործ էին {դնում} մի ձեւ բուն հին լեզուի ոգուն հաւատարիմ մնալով,

ր գործ դրած բառերը եւ ոճերը, երբ մենք գործ չէինք {դնում}, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառնում։ Երբ Ֆր

ին հաշիւ ու համար տալ, թէ ինչ հիմքի վրայ գործ են {դնում} այս կամ այն ձեւը կամ միեւնոյն գաղափարը տալու համա

նքից, մնացել են եւ այժմ եւս ամենայն ջանք գործ են {դնում} մնալ V դարումը եւ ամենեւին ցած չ'գալ այս դարուցը

Կարգի հակառակորդների ընդդէմ, ամենայն ջանք գործ է {դնում} Յիսուսեանների խաւարը լոյս ապացուցանել, իսկ հակառ

նաեւ ազատութիւն քարոզած ժամանակ, եթէ դրականապէս {դնում} է իր վարդապետութեան ոճը եւ համակարգութիւնը որպէս

յ ինքը պառլամենտը եւ " իշխող եւ իշխեցեալ ", ինքը {դնում} է օրէնք եւ ինքը դարձեալ հնազանդում է նորան. վերս

ւերը յայտնագործելով, որոնց միջնորդութեամբ առաջ է {դնում} զարգացման գործողութիւնը: Այս յայտնագործութեանց հ

ելով, բերանից հանեց այս խօսքերը, որ նոյնութեամբ {դնում} եմ այստեղ: Ո՛վ դու անմահ պատմութիւն, ասաց

թենների չափը լցուցանելու համար մահադեղով վախճան է {դնում} այն բազմաշխատ մարդու կեանքին, որի սիրել ոչի՛նչ մ

ծարանի հաւատարիմ մարդ չէ, եւ թէ նա արծաթը գործ է {դնում} յօգուտ Յիսուսեանց: Իսկ վերակացուին առաջարկում էր

թ վանքի մէջ, ինչ որ կարողանում է, բոլորը գործ է {դնում}, վարդապետական պաշտօնը քրմապետութիւն փոխելով, Բա

յ քաջազունքը: Թէպէտ եւ չէր անզէն, բայց չէր գործ {դնում} նորան, բաւականանալով միայն նորա շողիւնով ահաբեկե

ապրեցնող մարդուն՝ Դաւթին, անդադար ականատներ էր {դնում} եւ աշխատում էր կորցնել։ Բայց, էլ ո՞ւր եմ խօ

րհում ", բայց արհամարհողների պէս, բանի տեղ չեն {դնում} ։ Բայց մարդ մարմնի թուլութեան պատճառով մեղք է գոր

ողմից, այլ ստո՛յգ իրողութիւն է, որ Տիրոջդ առջեւ {դնում} եմ։ Մի երեւելի ազնուական մարդ, ականաւոր տոհմ

եւ կամ այսինչ թուականին, մենք միանգամ այստեղ ենք {դնում} այդ բոլորը, որ կարդացողը, երբ բացատրութեանց մէջ

Կոտայի նահանգից էր, գեղի անունը զանազան ձեւով են {դնում} ժամանակագիրք՝ ոմանք՝ Աղբերից, ոմանք՝ Այլաբերի

Ինչպէս երեւում է, պ. Էմինը բնա՛ւ հաշուի մէջ չէ {դնում} այդ Թուղթը օրինակող գրագիրների սխալանքը եւ դարերի

ն ուղղութիւնը, որ ապացոյց չունեցող ենթադրութիւնը {դնում} է աշխարհի առջեւ, որպէս աներկբայելի իրողութիւն։

ղանան մեզ, որ այսպիսի մանրամասն ծանօթութիւնք ենք {դնում} ամեն քայլափոխ. նոքա ազա՛տ են չկարդալ. մենք հասա

բ այդ դերանուններից էլ լոկ մի հատը միայն գործ ենք {դնում}, այն ժամանակ ստիպւում ենք շատ տեղ բուն անունը կր

ալ դորա կեանքի հանգամանքների մասին, որ համառօտիւ {դնում} ենք այստեղ, ինչպէս յայտնի են դոքա նոյնիսկ հանգու

տածութիւն: Երբ գրապետը ամենայն ջանք գործ էր {դնում} արդարանալ տէր սատանայի առաջեւը, թափելով իւր բոլո

երեսների մէջ, ինչպէս մի չոր անանուխի տերեւ, որ {դնում} են երեխայք իւրեանց գրքերի մէջ. հերիք չէր այս, ս

եւ որ պ. Շաքարեանցին ամենեւին մարդու տեղ եւս չէ {դնում} եղած, ինքը, իւր ոտքով, միայն մի շապիկով եկել է

նելով, թողուր ինձ հանգիստ: Ամենայն ջանք գործ էի {դնում} հեռի փախչել որեւիցէ ընկերակցութենից. այն մարդիկը

ը: Իւր աշխատութենների մէջ նա մեծ զանազանութիւն է {դնում} ընդհանուր դեղի, раnасеа, եւ կենսական կաթիլի մէ

ստի չլինելով յաջողութեան մասին, խնայաբար գործ էի {դնում} միշտ նիւթերը, որ թէեւ թեթեւագին բաներ են, այնու

որ գերեզման նոր քար է, որ ստանում է բնութիւնը եւ {դնում} է եւ զանազան ուղղութիւններով շարում է իւր խաղակից

եկեղեցու մէջ, ժողովրդի գործակատարը: Ժողովուրդը {դնում} է մի մարդ եկեղեցու մէջ, որ նա տնտեսէ տարեկան արդ

զզուելով տալիս են ինձ մի բաժակ արաղ, կամ առաջեւս {դնում} են կերակուրը. շատ անգամ տեսել եմ, որ բաժակը կամ

րդու մասին, չէ պահում այդ անցքերի կարգը, գործ է {դնում} զանազան կամայական եւ հնարաստեղծեալ հանգամանքներ,

ը, մեծ ուշադրութեամբ եւ մասնակցութեամբ ականջ էին {դնում}: Կոմսը կարդալով ասաց, - Խեղճ մարդ, ամենայն կար

տճառով սկսեց. - Պարոն, դու, որ բանի տեղ չես {դնում} իմ հարցմունքը, ասել է, թէ գիտես մահի ինչ լինելը

ն աղեր եւ այս է պատճառը, որ մոխիրը եթէ բերանդ ես {դնում}, աղի համ է տալիս: Իսկ կղմինդրը, որովհետեւ այսչ

ւմ արարածների մէջ, մի այնպիսի տնտեսութիւն է գործ {դնում}, այո՛, արժան էր, որ մէք եւս ուսանէինք նորանից

ար տեսակ հարկադրող պատճառներից, ի՞նչ ուխտ է, որ {դնում} է աղջիկը մի մարդու հետ առանց նորա երեսը անգամ տես

ունէին Աստուծոյ նմանել: Այդ ի՞նչ սէր է, որ դուք {դնում} էք այդտեղ ժամանակը մի կերպ կորուսանելու համար նստ

նկած նստարանի վերայ, վերջին աշխատութիւնը գործ էր {դնում}, որ ետ դարձնէ նորա զգայութիւնը: Վերջապէս Մանուշ

ոխանակ պահանջում եմ նոյնպէս քո սիրտը, ես ուխտ եմ {դնում} հաւատարիմ մնալ քեզ մինչեւ իմ մահը, եւ նոյն ուխտը

ախ եւ յառաջ, առնում են մի ցորեանի մաղ. սորա մէջ {դնում} են եօթն տեսակ չոր միրգ, զոր օրինակ արմաւ, չամիչ

ր օրինակ արմաւ, չամիչ, թուզ եւ այլն, եւ այլն. {դնում} են մի ճրագ, մեղր, իւղ, բրինձ, կորեկ, փոքրիկ

որը պատրաստ էր, մաղը հանդերձ իւր միջի բաներովը, {դնում} են ամբողջ գիշեր հիւանդի գլխի տակ. միւս օրը երեկո

նը աւարտուած, մաղը իւր սարքովը եւ վառած մոմերովը {դնում} են տան շեմքի վերայ, եւ առաջարկում են հիւանդին,

, երեք անգամ պտուտում է հիւանդի գլխին կապոցը, եւ {դնում} է ձգել ճարը նշանակուած տեղում: Թեթեւ թափողի արդ

իսկ խանի մարմինը գորգերի մէջ փաթաթած տանում են, {դնում} են այն նեղ վանդակապատ տեղը, որի դուռը յայտնի էր

ն մեր ցեղապետը մի նոր մարդասպանութենով. նա միտքը {դնում} է սպանել խոհարարը, որպէսզի ինքը տէր մնայ բոլոր հ

Հայոց ազգը՝ ծառայ եւ ստրուկ դարձած օտարի, վիզը {դնում} էր ամենայն հնարաւոր լուծի տակ մի կտոր հացի համար

բանին, թէ զանազան էին Մխիթարեանց ուղղութիւնքը։ {Դնում} եմ այստեղ այդ նամակի բառացի պատճէնը։ " Վերապ

ան դիմակներով, վերջին ջանքը ու աշխատանքը գործ էր {դնում}, որ կարողանայ ձեռք ձգել բոլորի կառավարութեան սան

րմանալի էր Յիսուսականութեան հնարները, որ գործ էր {դնում} իւր օգտի համար։ Այս հնարների կարգումն են շատ դատ

լ Իգնատիոսին. այս մի խիստ պատիժ էր, որ գործ էին {դնում} այն ժամանակ, երբ բանը նեղ տեղը կ'ընկնէր։ Իգնատի

որութեան ամենայն աստիճաններից անցանելով, կարգի է {դնում} բոլոր փորձերը, որ կատարել էր իւր վերայ, մինչեւ

ինքի մէջ։ Նա Ֆիզիկա եւ Քիմիա ուսուցանելու ձեւերը {դնում} է այն բանի վերայ, որ ամենայն ձեւերից բարձր է, ա

րտների կարգումը լինել։ Բայց դորա փոխանակ գործ էր {դնում} նա իւր բոլոր ջանքը եւ հնարը Պապի դռնումը, որ յառ

որ գտանւում էր Կայսրի մօտ, ամենայն հնար գործ էր {դնում}, որ Պապի կողմը շրջէ նորան։ Երբ այս անօգուտ եղաւ

էին եւ ճանաչում նոցա բնաւորութիւնը եւ այս կերպով {դնում} էին նորընծաների վերայ այնպիսի պարտականութիւնք, ո

ատահմունքների համար կամ Գեներալը, կամ կառավարիչը {դնում} էին իւրեանց վճիռը։ Խօսինք այժմ Յիսուսեանների

եսպաններ էին ուղարկում Պապի մօտ։ Պապերը գործ էին {դնում} երբեմն ողոքանք, երբեմն սպառնալիք, բայց երկուսը

վերայ, թէ նոքա իւրեանց խստութենովը, որ գործ էին {դնում} դէպի այնտեղի բնակիչքը, եւ անհաւանութենովը, որ ո

աւոր մարդ շինել երեխայից։ Այն ձեւը, որ գործ էին {դնում} Յիսուսեանք Սպանիական նահանգապետների գաւազանի տակ

ւ քննում էին տարեկան բոլոր գործերը. նոր օրէնքներ {դնում} էին եւ հիները փոխում։ Յիսուսեանների գլխաւոր

այ։ Հենրիկոս III-ը, որ սկզբումը շատ ուշ չէր {դնում} սուրբ Լիգայի վերայ, զարհուրեցաւ, երբ լսեց, թէ

սա ինքը եւս իւր թշնամիքը հալածելու համար գործ էր {դնում} Յանսէնի գիրը իբրեւ առիթ. ուրեմն բնականաբար պիտոյ

ռանող թագաւորին ստորագրել այն թուղթը, որ հարկ էր {դնում} թագաւորական ժառանգի վերայ ընդունել Ֆրանսիայի մէջ

եւ աղճատեալ արձանի անուն է, որի վերայ Հռովմի մէջ {դնում} են ամենայն տեսակ զրպարտ թշնամանք։ Այս ա

torie des reflexions morales, 5. p. 31. {Դնում} եմ այս կարգով, թէ Յիսուսեանք, ո՞ր թուականում ո՞ր

լով նուիրելու եւ ամենայն ժողովրդեան վկայութիւնը, {դնում} է ձեռքը նուիրելու գլխին: Եւ ինչպէ՞ս, միթէ՛

եր ընթերցողքը եւ մենք այս անկարգութիւնքը վկայ ենք {դնում} այն բանին, թէ մտել ենք քննութեան մէջ առանց ծածու

Վարդիթեր ", որ շատ ընտիր է, կարճ եւ ազդու, {դնում} է Գարեգինի անտէր ողբը։ Ամբողջ գործի մէջ բոլոր ոտ

ղ ենք ասել, թէ. " Ինչի՞ այս ձեւը այսպէս ես գործ {դնում} կամ այնպէս ", այդպէս չենք կարող խօսել հազարների

խելքը զօրում է. սորան որպէս անմերժելի վկայութիւն {դնում} ենք մեր գրուածքը 1857-ից սկսած, որոնց ժամանակագր

Ասացինք շատ անգամ, որովհետեւ կրաւորականը գործ են {դնում} որպէս կորցվիլ. մէկ խօսքով, կրաւորականը վեվով գո

ի՞ ուրեմն բաժանում ենք, երբ այդ վերջաւորութիւնքը {դնում} ենք նախադաս, ինչպէս " տուն եմ գնում ". ի՞նչպէս

ի զօրութեամբ եթէ Մարկոսը իր հարցմունքի մէջ գործ է {դնում} բայը եղանակով, ժամանակով, դէմքով եւ թվով, ինչպ

այց եւ այնպէս երբեմն խոտորվում է եւ անխտիր գործ է {դնում} ճիւղեր, ճիւղերու։ Խօսքը այն չէ, թէ առաջինն է գ

դարձած բառը առնում է սեռական հոլովով եւ նորա մօտ {դնում} է կամ չափ խօսքը՝ գործիական չափով, կամ համեմատ խ

բեմն հարկից ստիպուած նորան անծանօթ բառեր ենք գործ {դնում}, կը հասկանայ մեր գրածը, եթէ հաւատարիմ մնանք նոր

գրական լեզուն բառ չունի կամ երկու երեք բառ է գործ {դնում} այն գաւառական մէկ բառի տեղ, այն ժամանակ նախընտիր

ճկաստանի նորահիւս հայ հեղինակները շատ տեղ գործ են {դնում} այս առքական անունները առանց նուի, ինչպէս՝ հերքո

ասանութեան: Այո՜, արդարութիւնը նոյնպէս պարտք է {դնում} մեր վրայ բարձրաբարբառ հռչակել պ. Գաբրիէլ Տէր-Յով

եւ այլն, այլ շատ զգալի կերպով կեղծ վիճակի մէջ է {դնում} իր գլխաւոր ներգործողներին, ինչպէս են, Սօսի թագա

կամ Վարդիթերը: Այս գործի մէջ բանի ընթացքը առաջ է {դնում} առանց Սօսից եւ Վարդիթերից կախում ունենալու. այնտ

ւխը: Այսպիսի թերութեանց եւ հակասութեանց կարգ ենք {դնում} մենք, օրինակի համար, հետեւեալ մի քանիքը:

ուածները: Օ՜հ, այդ պառաւները ամէն օր եկեղեցի են {դնում}, եւ ինչպէ՜ս ջերմեռանդ աղօթում: Այո՛, սարս

անա-վանքում) համբուրել տալով Վարդիթերին, նշան է {դնում}: Աշնան Մողնու ուխտին, իր մօտ հիւր եկած կին մարդ

ասելուց յետոյ, այնուհետեւ ի՛նչ աղջիկների կարգ է {դնում} նորան. սորա վրայ հարկաւոր էր մի փոքր մտածել: Այ

ք, ինչպէս առաջ էլ ասացինք, թերութեանը կարգ չենք {դնում} այն չնչին անուշադրութիւնը, որ Սօսի եղբայրը ` երբ

պքերի: Ասես թէ հեղինակի ուժը կտրւում է եւ գործ է {դնում} այդ հնարը մնացած պարապութիւնը լցնելու համար, որ

ր"։ որ շատ ընտիր է, կարճ եւ ազդու, {դնում} է այն Գարեգնի անտէր ողբը: Ամբողջ գործի մէջ, որ

մակ առ Madama Christina Granduchessa madre, որից {դնում} ենք հետեւեալ քաղուածքը: " Մենք մեր յայտնագործութ

րար հետ, տեսութիւն էին նշանակում կամ մի նշանաբան {դնում}: Եւ երբ ամէնքն էլ իրենց ցանկութեան հասած էին, մ

արող ենք ասել " թէ ` ինչի այս ձեւը այսպէս ես գործ {դնում} կամ այնպէս ". այդպէս չենք կարող խօսել հազարների

երեսի մէջ տեղակել: Արժանաւորութեան կարգ ենք {դնում}, գործի սկզբից մինչեւ վերջը, բնութեան նկարագրութ

հեղինակի գրչի տակ: Արժանաւորութեան կարգ ենք {դնում} Անոյշի նկարագրութիւնը (եր. 15) ուր զարմանալի հ

իւնները, թող նա այն աշխատութիւնը, ինչ որ գործ է {դնում} հին եւ մեռած լեզուն սովորելու համար, գործ ածէ հա

մնալ այն ազդեցութենից։ Մի տեղ խոտ, մի բուռը հող {դնում} ես մէջտեղը ու ետքը բոլոր աշխարհը ծածկում ես ջրհեղ

քը, մի՛ դատապարտէք նորան, եթէ նա այն ծանր վճիռը {դնում} է իր ազգի վրայ, անկողմնապահ ճշմարտութեան անունով

բար փոթորիկի քամակից ` Դուրս է գալիս երկնից {դշխոյն} խաւար ամպերի տակից. Ղեկավարը ժիր իւր գործին

րա իրաւունքը եւ նորա մարդկային արժանաւորութիւնը: {Դո՛ւ} դադարեցար մարդ լինելուց, որովհետեւ ինչ որ ուղղակ

վայրկեան լոկ ` դժնէ ` Դէմքին ժպիտն է փայլում. " {Դո՛ւ}, որ մարդ չես հողանիւթ, Ինչպէ՞ս բընոյթը մարդու Գ

դ եւ մեր հոգուոյ աչքն էլ բնաւ չի դիմանում. {Դո՛ւ}, որ բնութիւնը ստեղծեցիր, ինչո՞ւ իմ պարոն մարդին

, եթէ կարող է. ապա թէ ո՛չ, թող լռէ՛։ Արդ, {դո՛ւ}, Տէ՛ր, քա՛ղցր, խոնարհամի՛տ, արդարասէ՛ր եւ ճշմ

րեւ մի անզգամ, ինչպէս Պաւղոս մեծ առաքեալը, բայց {դո՛ւ} Քրիստոսին նմանելով, տանելով եւ ներելով իմ անզգամ

ղայութեանս ժամանակ իմ վարած կեանքի որպիսութիւնը, {դո՛ւ}, Տէ՛ր, ի՛նքդ լաւ գիտես)։ Իմ ուսուցիչների

ը մարզպանին էլ գրել է նա"։ Թէ ճշմարի՞տ էր այդ, {դո՛ւ}, Տէ՛ր, խիստ լաւ գիտես, քան թէ այն սո՛ւտ կարծող

՛ վատնողների պէտքերը, եւ՛ վանքի պաշարը։ Բայց {դո՛ւ}, Տէր, լաւ յիշողութիւն ունիս եւ բան չես մոռանում

րովհետեւ մտածում էին, " թէ իմ ո՞ր արուեստի համար {դո՛ւ}, Տէ՛ր, պահպանելով պիտի մեծարէիր ինձ"։ Սորանու

, եթէ ճշմարիտ չէ ասածս, անարգէ՛։ Այն օրից, երբ {դո՛ւ}, Տէ՛ր, ինձ վանքը տարիր, մինչեւ իմ այն տեղից հա

թեամբ այս էլ ասել, եթէ ստոյգ չեն իմ կարծածները, {դո՛ւ}, Տէ՛ր, քաղցրութեամբ, բանի տեղ չդնելով, ներէ՛

կեանք եւ կորստից դէպի գտնուիլ եւ մէջտեղում լինել {դո՛ւ}, Տէ՛ր պատճառ ես եղած։ Այժմ, տեսնելով Տիրոջդ օր

հի հետ միմիայն իւր որդու կենդանութեամբը։ Բայց {դո՛ւ}, բարեկամ մեր, որ այս րոպէիս հեռացած ես, ընդուն

ամենայն վայրկեան երկու անգամ փռնգա 3333 տարի. եւ {դո՛ւ}, աներկիւղ փիլիսոփայ, - ասաց նա դառնալով դէպի եր

. ես քեզ ուրիշ աղջիկ կը գտտնեմ, Նախիջեւանը մեծ, {դո՛ւ} կտրիճ տղայ, ի՞նչ կայ. մի՞թէ այժմեան ժամանակումը

ւրբ, Կաթուղիկէ եւ առաքելական Եկեղեցին նզովե՛լ եւ {դո՛ւրս} է ձգել, որոնք հեռացած Աստուծու ուղղափառ եկեղեցու

ն եւ ութ կոպեկանոցի տեղ: - Կորի՛ր, անիծած, {դո՛ւրս}, դո՛ւրս, անզգամ: Սպասի՛ր, ես քեզ այն օրը ձգեմ

կոպեկանոցի տեղ: - Կորի՛ր, անիծած, դո՛ւրս, {դո՛ւրս}, անզգամ: Սպասի՛ր, ես քեզ այն օրը ձգեմ, որ օրա

տեղից լուր ստանում ենք եւ բավական մխիթարական: {Դո՛ւք} պիտի պահպանեք մեր ծրագիրը, նա եւ Ձերն է, որովհե

դ) եղած էք, դուք էք Հայաստանն աւերակ դարձնողը, {դո՛ւք} էք միլլիոնաւոր ժողովրդոց անհետ ըլլալուն պատճառը,

եւ փոխարէն, դժոխաորդոց ձեռքը գրաւ ձգեցիք... {Դո՛ւք} էք, որ երեւելի եւ աներեւոյթ ծաղրալի խնդիրներով ա

ութիւննիս մահուան եւ գերեզմանաց դռները հասուցիք: {Դո՛ւք} էք, որ մինչեւ ցայսօր չկշտացաք մեր արիւնը ծծելէն

ովհետեւ մահի արժանի յանցանք բնաւ չգտայ դորանում, {դո՛ւք} առէք եւ ձեր օրէնքով դատեցէք"։ Եւ ձգեց նորան օր

ես մի փոքր երկար պահեմ Եումը մեր մօտ, այնպէս որ {դո՛ւք} հանդիպէք նորան այստեղ: - Լսելու համար այդ եր

առողջ մարդիկ կարող են հիւանդանալ եւ մեռանել եւս: {Դո՛ւք}, ձեր տարապայման ժլատութեան պատճառով, չկամենալով

րով, որ մարդու ձեռքը իշխանութիւն չունի բաժանել: {Դո՛ւք} չարաչար գործ դրեցիք ձեր ծնողական իշխանութիւնը, ո

զաւակի ամուսնութենից յետոյ, վերջանում է իսկոյն, {դո՛ւք} չարաչար օգուտ քաղեցիք ձեր հարստութենից, եւ առանց

դ հարսնացուին կառքերով, բաներով... - Հը՛մ, {դո՞ւ} եւս չես հասկացել, - պատասխանում է Բէգզադէն, - գ

Բարոյական խնդի՞ր... Ո՞ւր է դորա աղբիւրը, միթէ {դո՞ւրս} է դա մարդկութիւնից, որ մունջ մարդ լինելով՝ անմա

սրտի: Կոմսի հետ խօսողը էր մի տիրացու: - {Դո՞ւք} էք, - ասաց կոմսը փոխուած ձայնով: Նորա կիրքը նստ

ց Գէորգի ծառան ներս մտաւ ` մի նամակ ձեռքին: - {Դո՞ւք} էք պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն: - Ես եմ, - պատասխա

քը հէնց դրել են մէջտեղ որպէս մի հաւատալիք, որպէս {դոգմա}, մենք ոչ թէ ձեռնոց ենք նետում իմաստութեան, այլ

ում ենք նոյն վարդապետութիւնը, որ երեւում է որպէս {դոգմա}: Չէ պէտք մոռնալ, որ մինչեւ այժմ մարդու արած յառ

ու խեղճ ասելով, սրտաբաց ըխտաւորն էլ սուրբ Գէորգի {դոլոն} եկած աղքատին հոյ չի՞ կարող հետ դարձնիլ... Մողն

ք պահեցէք զայն գիր միշտ առ Ձեզ իբրեւ զամրագիր կամ {դոկումենտ}: Դրութիւն մեր եւ առողջ. գոհանամք զաստուծոյ.

ճեմարանի պարսկա-արաբական գրականության պրոֆեսոր, {դոկտոր} Նազարյանցը, բարձրագույն բարեհաճությամբ, նախատես

կլիներ: Շատ ուրախ եմ, որ նա քննություն է տալիս {դոկտորի} աստիճան ստանալու համար. ի բոլոր սրտե ցանկանում ե

մեկի՝ փիլիսոփայության եւ աստվածաբանության ինչ-որ {դոկտորի} աշխատանքը՝ այստեղ: Ա՜յ թե պատմություն է, եղբա՛

նդրեմ տվեք: Լեզուն որեւէ ուսմունք, այսինքն՝ {դոկտրինա}, չէ. ամենագռեհիկ ուսմունքը կարելի է անցկացնել ե

հավատացած եմ, որ նա նատուր-փիլիսոփա չէ եւ ոչ էլ {դոկտրինյոր}, պահպանե նրան Ադովնա Եհովան: Ի դեպ, ես կկարդամ

, Խլել մեր հանգիստ քունը, Սրտերիս մէջ {դող} ձգել: Չենք կամենում լսել քեզ,

ւց նա մի ջերմախտական վիճակի մէջ, երբեմն մի բարակ {դող} եւ երբեմն ջերմութիւն խաղում էին նորա մարմնի մակեր

նը ծեփիր, այն միւսին ընծայ տուր... իսկ որքա՛ն {դողալ} հարկաւոր է, մինչեւ այդ բոլորը ամենայն ապահովութե

ամակ, Ծրարը կնքած սեւով: Բացեց խեղճը {դողալով}. Բայց ի՞նչ կարդաց, ի՞նչ տեսնէ - Յոյ

Յովնաթանեանցը: -Պարոն, - պատասխանեց ծառան {դողալով}, - խնդրեմ, եթէ կարելի է, շնորհեցէք ինձ տասն ա

պսակ բազմաքուք։ Ընդ տարապարտ մինչ ընդ մահ երկիր {դողայր} լայնատարր, Արեգն ընդ իս լուսափիւռ խոր համակ

եւ ժողովուրդն յակճիռս կայ անշարժ, լսէ զձայն իմ, {դողան} ջիլք լսելեաց, այլ ուղեղն ըմբռնէ եւ ոչինչ, վասն

րպէս ի ձեռագործս, այլ ի հեզս եւ ի խոնարհս եւ որք {դողան} ի բանից նորա. ուսումնական եւ ուսանողն ողբան զանձ

ու նորա հետ: Մկրտիչը եկել էր... Մանուշակը {դողաց} այս անունը լսելով. նա յառաջ կարմրեցաւ, յետոյ գո

րիշներին։ Բայց եւ այն մարդիկը, որոնց ազգութիւնը {դողացնում} է երկրագունդը բեւեռից մինչեւ բեւեռ, ստրուկ են իւ

իզմի, այնպես որ, բժիշկ Կեպեն հավանորեն ավելի չի {դողացրել}, որոնելով Ֆրանկլինին բեւեռային սառույցների մեջ:

ւը մօտենալով այդ տեղին, մագնիսեան սլաքը սկսում է {դողդողալով} փոխել իւր ուղղութիւնը եւ հեռանալ հիւսիսային Բեւեռ

մտաւ իւր տուն, Պատսպարուիլ ցրտիցը: Ժամի դռնում {դողդողալով} Կանգնած է մի աղքատ կին. Նորա հանդերձը պատառ պատա

նորա վերայ եւ տեսաւ, որ գուճ եկած գրում է այնպէս {դողդողալով} եւ բոլոր մարմնով թռչոտելով, ինչպէս դողում է եւ թ

ը, Եւ ամեն ինչ տեսնում էր Նրա անվրէպ սուր աչքը ` {Դողդողում} էր երդումից Եւ ակնարկում Ադամին ` Խնդրել ներումն

ում սպանում էիք ձեր անձը, Դեռ որպէս թէ չէր {դողդոջում} ձեր ձեռքը. Բայց ա՞յժմ............ "։

թնում, Լցուիլ արիւնով, եւ այդ նշանով {Դողդոջուն} աչքին այդ մարդասպանի Երեւել դարձեալ կապոյտ

էր նա վառման կանթեղին, զօր ունիցի հալածեալ ոք ի {դողդոջուն} ձեռս իւր: Ի միջոյ մահառիթ եւ զարհուրելի օդոյ անը

ճանկերի մէջ գրիչը, եւ ահաբեկ լինելուցը բոլորովին {դողդոջուն} գլխով ու ձեռքով մի բան գրում էր ծունկի վերայ մի տ

մեծ մասը: Որքան տեղ մնացել էր մաքուր, նոյնքանը {դողդոջուն} ձայնով սկսեց կարդալ: - Կացցէ մնասցէ այս արձա

որա երեսի մեռելատիպ կերպարանքը, վշտահար աչքերը, {դողդոջուն} ձայնը եւ հեկեկանքից ընդհատուած կարճ եւ արագ շնչառ

ծարաւով, ինչպէս մի ագահ եւ արծաթապաշտ ծերունի, {դողդոջուն} ձեռքով կը հաւաքէր ոսկիքը, եթէ գտանէր նորանց ճանա

գալ խարուկի չորս կողմով, կամաց, բայց զզուելի եւ {դողդոջուն} ձայնով երգելով. Հասիք, հասիք, քուրիկներ.

մ ծանրութիւն էին Պապական իշխանութեանը, որ ահի ու {դողի} մէջ էր Լուտերի Վերանորոգութենից, մի անսովոր արագ

ե՛կ մի րոպէ իմ մօտ: Գրապետը մօտեցաւ նորան ահ ու {դողով}: Սատանան բռնեց նորա ականջից, բարձրացրեց օդի մէջ

գտանուեցաւ իւր առանձնարանի մէջ: Վէզիրը ահ ու {դողով} կանգնած էր տէր սատանայի առաջեւը: Սատանան բոլորով

՝ որպէս թէ յաղթահարուելով այն ազդու հոգուց, որից {դողում} է եւ սարսափում է, եւ ինքը, չնայելով որ մարդերի

տալիս, Գլխից բռնած մինչի ոտըս Երակներս {դողում} է։ Ամենայն օր ես ու Բաքոս, Աշխա

Ես չգիտեմ, թէ ի՛նչ պիտի գայ գլխիս, Բայց {դողում} եմ բոլոր մարմնով երկիւղից: Երթում եմ

էս դողդողալով եւ բոլոր մարմնով թռչոտելով, ինչպէս {դողում} է եւ թռչոտում է սնդիկը, եթէ լցած մի դատարկ կաղին

ելուց բաւական երկար մնում էր օդի մէջ, որ միմիայն {դողում} էր այս անասունների բառանչելուց: Այս եւ այն բ

արեց, որ չկարողացայ պատասխան տալ: Մանուշակը {դողում} էր վախեցածից, բայց որքա՞ն շնորհակալ էր պառաւից,

ար ծխում էր թաբակը, փակուած իւր սենեակի մէջ, եւ {դողում} էին ոչ թէ միայն ձեռք ու ոտքը, այլեւ բոլոր մարմնի

րդ եւ ծնած է Շուաբիում, 1205 թուականին: Նա մտաւ {Դոմինիկեան} կրօնաւորների կարգը Քեօլն քաղաքում եւ վերջապէս դար

ց, խուզարկու ատեանը սկսեց հետեւել նոցա քամակից։ {Դոմինիկեան} աբեղաները, նախանձելով Իգնատիոսի յառաջադիմութեանը

, որ պատահել էին Սալամանկայում այն ժամանակ, երբ {Դոմինիկեան} կրօնաւորները բանդ էին դրել Իգնատիոսը իբրեւ ժողովր

իզիտորական բնաւորութեանը, շուտով նորան կարելի էր {Դոմինիկեան} ասել։ Սորա մահից երկու տարի յետոյ մարմինը բե

րէնսդրութիւնքը: Անգլիական պառլամենտները խաւար {դոմինիկեանների} ժողովները չեն, անգլիական օրէնսդրութեամբ մարդու ա

ղեցկախօսութեամբ ջատագովում էր Մարիամի կուսութիւնը {Դոմինիկեանների} հակառակ, որ ներկայ գտանուած եպիսկոպոսները համարե

ինեան աբեղայքը ջատագովում էին Մարիամի կուսութիւնը {Դոմինիկեանների} հակառակ, թէ եւ երկու կողմը եւս չ'խլեց մինը միւսի

ոյն եւ որդի ծնողի նորա, իմոյս երախտաւորի, սովին {դոյզն} նամակագրութեամբ խնդրեմ ի բարձրապատուութենէ ձերմէ

անից [ըմբռնելի էին առ ի ընթերցանելեացն՝ առանց եւ {դոյզն} բացառութեան, եւ ո՞վ արդեօք կարիցէ [կորզել] յընկե

երգն է երգում, մինչեւ անգամ ջրկիրը կրկնապատկել է {դոյլ} ջրի գինը: - Ճշմարիտ է այդ բոլորը, բայց ի՞ն

բայց ճշմարտախօս մեղադրանքը ամենեւին յառաջանում է {դոյն} այդ բաների չլինելուց: Խնդրում ենք ցոյց տալ մեզ ե

ւ որակութիւնը, թէեւ բացում էր հոտաւէտ ծաղիկներ։ {Դոյն} այդ ծառը, տնկուելով Մեծ Ռուսսիայի մէջ, կորուսան

րի գրած կամ ասած բաների վերայ, ընդհանրապէս, իսկ {դոյն} այդ Քնարի չորրորդ տետրակի եւ մանաւանդ նորա յառաջա

ւր պահել խաւարի թագաւորութիւնը մեր ազգի վերայ, է {դոյն} այդ օբսկուրանտների անձնապահութիւնը, փառասիրութիւ

ի բաներ, որ մինչեւ այժմ սուտ ազգասէրքը եւ միւսքը {դոյն} այդ պակասութիւնքը գովել էին ազգին որպէս կատարելու

խնդրած չէին, եւ մի քանի ամսից յետոյ հրապարակով, {դոյն} այդ լրագրի միջնորդութեամբ արծաթ պահանջել: Ասացին

նամակի երկու թերթերը եւս, վասն ի վերուստ են եղած {դոյն} այդ աբեղաների ձեռքով, որովհետեւ նոցա մասին, բայ

, հասկացողութեան եւ կարողութեան ճառագայթքը: Թէեւ {դոյն} այդ պարծանքի առարկան ժամանակներից յետոյ դարձաւ ֆր

պուեցաւ հաղորդուիլ: Սակայն պիտոյ է ասել, որ {դոյն} այդ հաղորդութեան օրում, մի եպիսկոպոս չհաղորդուեց

նն է, որ հաստատ է մնում իւր սուրբ պայմանի վրայ: {Դոյն} այդ առաքինական հոգին նորա անպաճոյճ գերեզմանի վրայ

բ Հռովմումը կատարում են երեկոյեան ժամերգութիւնը: {Դոյն} այդ ժամանակումը զարթնում է եւ սատանան. երբ որ զա

ց դարձել է հոգեղէն կամ իմացական կեանքի մի մասնը: {Դոյն} այդ բանը երբեք դուրս գալու չէ Հայոց ազգի սրտից,

գիտութիւնը եւ լեզուի օրէ օր աղաւաղուիլը, թէպէտեւ {դոյն} այդ ժամանակում լսում ենք Լամբրոնացու գանգատները ա

իստոնէական։ Այս տեսակ բաժանման հիմքը ամփոփւում է {դոյն} իսկ կրօնների բնաւորութենների մէջ։ Բեր քննենք այս

որա անմիջական աշակերտներից յետոյ էին նախ եւ յառաջ {դոյն} միաբանութեան երկդիմի կեղծաւորութիւնը Հայոց ազգի ե

վէրքը օտարի աչքից։ Ո՞չ ապաքէն մի փոքր ժամանակից, {դոյն} այդ վէրքը փտելով եւ ճարակելով անդարման թողած մարմ

ս ամբարիշտների եւ խաւարապաշտների նետաձգութեանը եւ {դոյն} այդ ճշմարտութեան սպասաւորը քաջ գիտենալով իւր սուր

լով, հարցանում էի հեղինակից, թէ ե՛րբ լինելու էր {դոյն} այդ ազատութեան քաղցր պտուղները ճաշակել: Պատասխան

զարգանալու, գիտութեան առարկայք մատակարարւում էին {դոյն} այդ քահանայի աշխատասիրութեամբ վրաց լեզուով, որ ա

անրագիտական բառարանը որոշ տեսակետից համեմատում եմ {Դոն} Քիշոտի հետ, այն է՝ Դոն-Քիշոտը իր բոլոր թափառում

տեսակետից համեմատում եմ Դոն Քիշոտի հետ, այն է՝ {Դոն} -Քիշոտը իր բոլոր թափառումների ժամանակ (երկրորդ ճա

ապագա coup de baton-ի համար, որով հյուրասիրել է {Դոն} -Քիշոտը խեղճ եւ հավատարիմ Սանչոյին՝ հանուն Դուլսի

աբար կամ տարապայմանորեն: Հետեւյալ անգամ Ֆոշեն եւ {Դոն} Քիշոտը ետ կուղարկեմ: Հրեաների եւ Եգիպտոսի մասին

կատարված է մեր թարգմանությունը (այդ բոլորի մասին {Դոն} -Քիշոտը լռում է): Եթե Անանիան Ուստիմովիչին կա

ւ ես եկա: Թերեւս կգա եւ այդ ժամանակը, որովհետեւ {Դոն} -Չեզար դե Բազանի հետ կրկնում եմ՝ " Աշխարհում ամեն

երքին համոզումն"։ Յոյս ունինք, թէ եւ դպրութեան {Դոն} Քիշօդները կը դադարեն մի օր իւրեանց ասպետական քաջա

ա ուղարկի Կարպ Մակարովիչի անունով, որպեսզի ցանեն {Դոնի} ափում գտնվող նրա այգում: Ինչ վերաբերում է ցանքսի

ելի խեղճութեամբ բնակութիւն հաստատելով Ազովի մօտ, {Դոնի} ափում, կորուսանելով իւրեանց հարստութիւնը, շատեր

հասնիլ նորան, քանի որ նա ուրիշների պէս իմաստական {դոնկիխոտութեանց} չէ նուիրել իր անձը (եւ ուրա՛խ ենք, եւ փա՛ռք աստ

ԵՐԿՐՈՐԴ Րոստով Դօնի վրայ. Տպարան " {Դոնսկայա} Րէչ " 1906 Ростовъ на Дону. Типограф

ի, սխալ է այն ուղղությունը (այստեղ ես հիշում եմ {Դովրիտովին} ), որ իբր թե լեզուն, ինչ որ ադամանդի պես կարելի

ա՝ միեւնույն ժամանակ պապականների աղբաթը խառնող, {դորա} պատճառը դու էիր: Հույս ունիմ, որ իմ այս խոսք

ծք: Եթե դու չլինեիր մեծահոգութենով հանձնառու {դորա} տպագրությանը, այդ աշխատությունը պիտի մնար ո՞վ գի

որությունը եւ ո՛չ այդ առաջարկության ընդունելիքը. {դորա} հակառակ, եթե առաջուց վերահասություն գործվեր բանի

ովհետեւ Կալկաթայից Նախիջեւան նամակ հասուցանելը եւ {դորա} պատսախանը Կալկաթա ստանալը կարոտ է գոնե հինգ ամիս

րպարանափոխ եղան քրիստոնեական կրոնի ազդեցութենից՝ {դորա} հակառակ, Հռովմը ստրկությամբ եւ բռնակալությամբ հի

գրել առայժմ: Չեմ նախանձում Իտալիայի ազատության, {դորա} հակառակ առ ի սրտե ուրախ եմ, սակայն տեսանելով նոր

նել նորա Վարդապետութեանը, ապա հաւատացած կաց, որ {դորա} համար պատասխանատու կը լինի նա Տէրութեան դատաստանի

նդրում էր ինձանից իւր մօտ հիւր գնալ: Ես զարմացայ {դորա} անզգամութեան վերայ, որովհետեւ այդքան կծու խօսակց

ո՛չ, բայց եթէ չէք ստանում, մի կորուստ չունիք. {դորա} գործակատարների մէջ չէ՛ երեւում մի հաստատ բնաւորու

րեայ բան է, եւ ճակատագիրը նոյն վիճակով վճռելու է {դորա} ապագան, որով վճռուեցան Կովկասը եւ Արարատը: Ես չ

եւս խելացի եւ բանագէտ մարդիկ այդ աչքով նայում են {դորա} վերայ: Մի քանիքը իմ բարեկամներից, լսելով ինձանի

, թէ կամենում էի երբեմն երբեմն քննութեան տակ ձգել {դորա} թերթերը, ասացին ինձ, թէ անպատշաճ էր ուշադրութիւ

։ Մեք եւս, ինչպէս դուք, ազգի որդիք ենք եւ կցորդ {դորա} փառքին եւ անարգանքին, դորա հարստութեանը եւ կարօտ

գի որդիք ենք եւ կցորդ դորա փառքին եւ անարգանքին, {դորա} հարստութեանը եւ կարօտութեանը, տեղեակ նորա կարողո

ան ոյժը չէր կարող յաղթահարուիլ չարութենից, այլ, {դորա} հակառակ, պիտոյ է յաղթէր նորան եւ կանգնեցնէր առաք

Ասում էք, թէ Խորենացու ողբից բան չէ յառաջացել. {դորա} մեղաւորը Խորենացին չէ: Աշխարհիս երեսին ձայն ասաց

համար, եթէ դա ունէր մի թշնամի: Եւ ահա այսպէս է {դորա} արարողութիւնը. ինչ մարդու կամենար, որ նա կայծակ

սովորական բան, գործուէին այդպիսի անօրէնութիւնք. {դորա} հակառակ, նորա հոգու մէջ տնկել էին առաքինութեան ս

լինել իւր զաւակի դաստիարկութեան համար, որովհետեւ {դորա} մէջ պարունակւում էր նորա մարմնաւոր եւ հոգեկան երջ

տալ այդպիսի բաների: Եւ եթէ Աստուած բարկանում է, {դորա} պատճառը մեք չենք՝ Էֆիմերդէ չընդունողներս, այլ ն

ամար տուր ինձ, ո՞վ է այդ մարդը, եւ ի՞նչ ես գրել {դորա} ճակատի վերայ: Երեւեցաւ Ճակատագիրը եւ, գլուխ

նորա անարժան Բրամինապետութեան կեանքին: Անչափ են {դորա} չարագործութիւնքը. մի խօսքով, այդ մարդը մի շարժա

ասին բարի ու չար օրերը չկային նշանակած. երեւի թէ {դորա} շինողը եւս մի թերահաւատ մարդ էր: Միայն մի խաչ է

աժինը Սուրբ Դիմիտրիյ Րօստովսկիու ամրոցին, ինչպէս {դորա} սահմանքը դէպի Դօնու զօրքի բնակատեղին որոշուած են

լ սահմանի մօտ, Նախիջեւան անունով, եւ ստացել էիք {դորա} հետ 12. 000 դեսեատին հող՝ որպէս արօտի դաշտ, հրա

քաղաքի շինուածքը չեն սկսանում իսկոյն գետի ափից, {դորա} հակառակ գետեզրից կէս վերստ ճանապարհ պիտոյ է կատար

օրիորդական ասացեալ տկարութիւնը (chlorosis), եւ {դորա} յառաջանալու պատճառը ճանաչւում է նոցա նստողական կե

ներ է վաստակում կարճ ժամանակի մէջ, ի՛նչ պատճառով {դորա} անմիջական վաճառատունը չէ շահուելու կրկին անգամ աւ

եւ արհամարհանքին նորա եղկելի եւ թշուառ յիշատակը: {Դորա} հակառակ՝ ճշմարտութեան զինուորների եւ նոցա առաջնո

ին: Գիտեմ եւ ընդունում եմ, այդ ճշմարիտ է, բայց {դորա} ընդդէմ կայ եւ ասելիք: Եթէ կամենայ քաղաքը, եթէ յ

ձեռք բերելու մասին, թէեւ հրատարակութիւն եւս եղաւ {դորա} համար Կալկաթայի Ազգասէր օրագրի միջնորդութեամբ: Ա

ւնով, ուրեմն ո՞վ է հասարակութիւնը, ո՞վ է ազգը: {Դորա} հակառակ ամեն մի բարոյական մարդու վերայ պարտականու

եւ այդ ճանապարհով որսալ ազգի բարեացակամութիւնը: {Դորա} հակառակ, իմ ուղղութիւնը ա՛յլ է բոլորովին՝ ճշմար

ակութիւն ունին որպէս մարդ մարդկեղէն աշխարհի մէջ. {դորա} պատճառը է մեր ազգի անկրթութիւնը եւ լուսաւորութենի

մահանման քնից, որով քնում է նա հազար տարիներով։ {Դորա} հակառակ, սուտ սուտ գովասանութիւնները, օրօրոցի ե

ունէութիւնը մի ժամանակաւոր բան չէ, այսօր մեք ենք {դորա} հանդիսադիրքը, էգուց մեր աշակերտքը, ճշմարտութեան

ր են, մանաւանդ թէ՝ ընտանեկան. այժմ հարկաւոր չէ {դորա} վերայ խօսիլ, նկատենք Պ. Իսահակեանցի հրաշագործու

աց ոտքումը կայ մի փոս՝ դժոխք անուանուած հնումը։ {Դորա} մեղաւորը ես չեմ, ինչու չէ ուսանում, եւ Խորենացո

րացող մուրացկան որդոց համար"։ Ես յաւելացնում եմ {դորա} վերայ եւ այս, թէ սուտ պարծեցող, աղքատ հպարտ, տ

է, որ ձեզ համար խաղալիկ էք շինե՛լ՝ անպատուելով {դորա} սուրբ անունը"։ Զարմանք չէ, որ չէ ճանաչում ճշմա

յ, վերահասու լինելով նորա տիրոջ խաբեբայութեանը. {դորա} գազանանոցի կենդանիքը շինովի էին, որ շատ թէ փոքր

որք... Ցնորք, բայց այդ բանը մաշում է իմ հոգին: {Դորա} հետ միացաւ եւ այժմեան պոչաւոր աստղի երեւիլը. այդ

լրութիւնը մահ է զօրութեան եւ ձգտողութեան համար: {Դորա} հակառակ, մեր գործունէութիւնը, ձգտողութիւնը, ոյ

երցող, ես քո մօտ չեկայ Նոր տարին շնորհաւորելու։ {Դորա} փոխանակ, մտածելով այս բաների վերայ եւ ձգելով Յիշ

ի վերայ ուրախացել եմ խիստ շատ. Աստուած կեանք տայ {դորա} պատճառին: Փա՛ռք Աստուծոյ, ազատուեցայ քո ձեռքից

է պիտոյ հեռի տեղերում որոնել. մեր մէջ եւս կայ մի {դորա} նման բան: - Ի՛նչպէս: - Դու գիտես Պ. Բէ

ւրկ ամենայն բանաստեղծական ճարտարութենից. ասես թէ {դորա} հեղինակը հարկադրանքով գրել է այդ գործը: Նա ամենա

տուեց հայկական բնաւորութեններին: Շնորհակալութիւն {դորա} հեղինակին: Թէեւ մի նպատակ կամ մի վճռողական կէտ չ

Նախախնամութիւնը յաւիտենական դատապարտութիւն է դրել {դորա} վերայ: Չէ՛, եւ եղանակները փոխւում են, եւ ի

ծ են արդէն, ասես թէ մեզ էր պահուած վկայ գտանուիլ {դորա} սկզբին, ասես թէ արեւը մի փոքր փոքրացել է այս աշխ

եռքումս, ճշմարտութեան մուրճի հարուածը հասուցանեմ {դորա} ճակատին: Բայց Շամիլը այդ մտքի վերայ չէր։ Նա իմ

ն բարբարոսութեամբ կամիք ցոյց տալ ձեր մեծութիւնը։ {Դորա} հակառակ, նա հայր է այն ազգերին, որոնց կառավարու

մեր խօսակցութիւնը մեր կառավարութեանը, որովհետեւ {դորա} հետեւանքը միմիայն խայտառակութիւն էր ձեր համար:

ր արծաթը, տուեց ինձ ահա այս կապոցը՝ ասելով, թէ {դորա} մէջ կարող եմ գտանել իմ ցաւի ճարը: Ո՜հ, թէեւ շատ

եան երկրորդ հատորը ` տպած Թիֆլիզում 1858-ին: {Դորա} առաջին հատորը տեսած ես, ուստի աւելո՛րդ է տեղեկու

ութիւնը Լուդովիկոսի վերայ: Ասես թէ ազգը զգում էր {դորա} հետեւանքը եւ, արդարեւ, Լուդովիկոսը մեռաւ՝ Յիսո

արճանալու՝ տեսանելով Բէգզադէի բրդգզութիւնը, այլ {դորա} փոխանակ թող մաքրեն խղճմտանքները եւ մի փոքր մտածեն

որ բացուած հոգեւոր դպրոցը, որքան մեզ յայտնի եղաւ {դորա} ուսման առաջարկութիւնը, շատ աննշան է։ Հարկաւոր է

ր բանը չէ, որ ազգի զաւակը ուսանի օտար լեզուներ. {դորա} հակառակ պարտական է նա քաջանալ իւր լեզուի մէջ: Հա

ը, բայց միմիայն արծաթի եւ ոսկու վերաբերութեամբ. {դորա} հակառակ մի բարոյական պարծանքի գաղափար, մի ընդհան

մը որքան դժուարին եւ անհնարին է երեւում շատերին, {դորա} հակառակ՝ մեզ շատ հեշտ: Այստեղ հարկաւոր է ազգի կ

, տպուել էր այդ գործը. մեք կամինք այստեղ նկատել {դորա} հետեւանքը վերաբերութեամբ դէպի հեղինակը: Հասա

այլ եկեղեցու իրաւասութիւն իւր վերայ, ըստ որում, {դորա} բարոյական ազդեցութիւնը պիտի վտանգէր ազգութիւնը:

ռութիւն՝ թոյլ տալով, որ ինքնըստինքեան թանձրանայ {դորա} վերայ ժամանակի յաւիտենական դատապարտութիւնը: Աւել

աշեւի չնաշխարհիկ ժողովածուի ընդդէմ: Ի՛նչ խօսէինք {դորա} վերայ։ Դիցուք թէ Պ. Խուդաբաշեւը, ձանձրոյթից ստ

նակ բարձրանում են այսպիսի չնչին զոհերի պատճառով: {Դորա} հակառակ շնորհակալ կը լինինք, եթէ մի բանասէր ցոյց

իակ յոյսը: Ինչ չափով պիտի արդարացնէք այդ յոյսը, {դորա} վկան եւ չափողը պիտի լինի ձեր գործը: Մի՛ մոռ

ծայել, ի վերջոյ, դու նորա անպայման տէրն ես, եւ {դորա} վերայ խօսելիք չկայ: Իսկ խօսելիքը վերաբերւում է դ

ին. այսօր քո կարողութիւնը կը չափաւորուի, բայց, {դորա} փոխանակ, իմ ամբողջ սերունդը չէ պիտոյ այլեւս մահո

ր շինականին։ Այո՛, պիտի ազատուէր պարոնից, բայց {դորա} փոխանակ պիտի ընկնէր կառավարութեան աստիճանաւորների

հաստա՛տ է իւր ոտքի վերայ։ Նա կարօտ չէ ուրիշին. {դորա} փոխանակ, ուրիշը կարօտ է նորան: Մանր վաճառականը

նքը, ո՛ւր մնացին նորա ժառանգները: - Բայց, {դորա} փոխանակ, եւ աղքատների ժառանգներ հարստանում են:

այս կտոր հացը, քո կեանքը յարատեւել տալու համար: {Դորա} փոխանակ դու պիտի զգաս, որ ես եմ քո ազատիչը...

Գերբնական է այդ աղջկայ տեսիլը, Ոչինչ չկայ {դորա} վերայ հողեղէն. Լուսեղէն է, թափանցիկ է մար

թիւնը Դառնում է ճիշտ գիտութիւն. Ո՞վ է {դորա} հեղինակը - Բո՜քլ, անմահ անգլիացին:

կտորը սխալմամբ անցած եւս է Սահմանադրութեան մէջ. {դորա} հակառակ դարձուցանում ենք ազգի ուշադրութիւնը այս բ

զուի ոգուն, չէինք գործ ածում այս օտար ձեւը, այլ {դորա} փոխանակ տեղեկութիւն տալ, մասնակից անել այս ինչ բ

րատել կոյր եւ մարդատեաց ֆանատիկոսութեան խաւարը եւ {դորա} տեղ քարոզել սէր, խղճի ազատութիւն, մարդկային բան

տեղ անց կը կենա՞յ. գո՛նէ մինչեւ այժմ չէ երեւում {դորա} մի դրական ապացոյցը։ Բանը այստեղ հասած լինելո

ղեցին ու ազգը ժողովուրդն է, որչափ եւս նվազ լիներ {դորա} կրթության եւ հասկացողության չափը: Ուրեմն, մեր տ

է տասն եւ իններորդ դարու, առանց մասնակից լինելու {դորա} հոգեղեն բարութեններին, պաշտելով միայն յուր մարմն

թիւնը խլելով մի հնացած ու վաստակած ծերունու ձեռից {դորա} կարգից դուրս երկարատեւ քաղաքական իրաւունքը, որպէ

այդ թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկը սխալներ), եւ թէ {դորա} հեղինակը պախարակելի էր, ըստ որում յառաջ փակեղ է

րդարացի հարկը մի այդպիսի աշխատութեան՝ միտ դնելով {դորա} որպիսութեանը միայն եւ ուղիղ պահելով արդարութեան կ

իւնը, ապա մեք դատապարութեան արժանի ենք։ Իսկ եթէ {դորա} հակառակ, ժողովրդին անմօտենալի է այդ պահարանը, ե

ելով ամենեւին այլայլուած ու փոփոխուած, ուրեմն եւ {դորա} յայտարար ձեւերը, որոնց մինը եւ առաւել գլխաւորը լ

չ հայաբար, այլ եւրոպէաբար բացատրել է իւր միտքը, {դորա} պատճառը կարծում ենք այն, որ Հայոց ազգի ժողովրդակ

Այս խօսքերում, պ. Հայմը մեծապէս սխալւում է, եւ {դորա} պատճառն է դարձեալ գերմանական փիլիսոփայութիւնը: Ն

ր ըստինքեան ոչինչ արժէք չունի եւ թէ նա (Հեգելը) {դորա} հակառակ տեսնում է ազատութեան բոլոր արժանաւորութիւ

ճան պարունակութեան (объем) այդպիսի մեծութեան եւ {դորա} հետ միասին ոչ մի տեղ, այդ չափով եւ այդպիսի ուժով

ն, - շնո՛րհ ուղարկէ. բո՛ւն դու ինքդ խօսէ մեզ հետ {դորա} բերնով, ինչպէս երբեմն խօսում է՛իր սուրբ Պաւղոսի

ողքը օգնութիւն չեն ստանում Կիրակոսից։ Փոխանակ {դորա}, Վարդան պատմիչը, որ ժամանակակից եւ աշակերտակից

աքուր խղճմտանքով ներգործելով, ոչ բնաւ ներել իրեն {դորա} փոխանակ, իր կամամտածական կարծիքներն էլ եղածների

ի մեր բարեմիտ Հայերին մի քանի տեղեկութիւնք ստանալ {դորա} կեանքի հանգամանքների մասին, որ համառօտիւ դնում ե

. Նազարեանց վարդապետը իւր դամբանական ճառի մէջ. " {Դորա} համար արեւը մայրն է մտել՝ գրքի մօտ նստած, քրտնե

ւսանելով, նկատելով, եւ առաւօտու լոյսը բացուել է {դորա} վերայ՝ նոյնպէս գիրքը ձեռքին, պարապելով իւր ուսմ

աւ է, շարադրութիւնքը բաւական հին բաներ են, բայց {դորա} փոխանակ տեսէք ինչպէ՛ս տպած է, եւ դեռ նոր է դուրս

ով, - ո՞վ այդպէս անխղճաբար վիրաւորեց քեզ: - {Դորա} պատմութիւնը բաւական երկար է. այդ բանի սկիզբը շատ

ը մեծ հաճութեամբ ընդունեց ժողովուրդը: - Բայց {դորա} մէջ ոչինչ միտք չկայ: - Այդ պատճառով եւս հնա

լաւ էր թէ թողել էիր դոցա առաւել ծեծկուիլ: - {Դորա} հակառակ, օգուտը ակներեւ է: Միմեանց ջարդելուց եր

ղանչում էին յառաջ համառօտ եւ հին մեղքի ցուցակով. {դորա} հակառակ, այժմ մեղանչում են, բացի այդ ցուցակների

ագաւորութեան մէջ այդ հին եւ մեռեալ ձեւը խօսելու. {դորա} մէջ չկայ այլ խորհուրդ, բացի չար եւ տղայական անմտ

ուարթանան: Սա մի լաւ պաշտօնեայ էր ստութեան, {դորա} մէջ ոչինչ ճշմարտութիւն տեսնուած չէ, ամենայն կերպ

փշտակեց նոցա կալուածքը, իւր պաշտօնակալութեան մէջ {դորա} ձեռքը չմաքրուեցաւ կաշառքից. ե՛ւ ստացաւ, ե՛ւ տու

աւ, ե՛ւ տուեց: Բղջախոհութեան դեւը, մինչեւ {դորա} մահը չբաժանուեցաւ դորանից. դա ամենայն քաղաքի մէջ

այդ դեւը, միայն հաւատացէ՛ք, մռայլագոյն տէր, որ {դորա} անառակութեանը միմիայն կարող են հաւասարուիլ այն եր

ր նախագահութիւնը ոչովին չէ տալիս Հնդկաստանի մէջ. {դորա} ծայրագոյն Բրամին դառնալուց յառաջ, լաւ ու վատ կայ

ւարափայլ վէզիրը: Եթէ դուք ամենեքին ուրախանում էք {դորա} այդ կարգից դուրս արժանաւորութիւնների վերայ, որի

ասն եւ ութն եւս, հարիւր երեսուն ութն, քսան չորս {դորա} վերայ, հարիւր վաթսուն երկու, մի բան չէ․ բայց եթ

ոսի վերայ, ապա թող ծանօթացնենք մեր ընթերցողներին {դորա} ով լինելը: Դա մի երիտասարդ է քառասուն տարեկան,

, - ասաց պ. Մարկոսը, - գոնէ՛ քնեց: Արի մի գնամ {դորա} ախոռը․ ի՞նչ կայ այդտեղ, որ այս խեղճի լերդը պատառ

լով մի գլխատած հաւի մարմին, ուտում էր մռմռալով: {Դորա} մօտ դրած էր մի պտուկ: Պ. Մարկոսը մօտեցաւ պտուկի

աւորս գտել էր մի այդպիսի հաւ, եւ այնպէս ուրախ էի {դորա} վերայ, որպէս թէ այդ հաւի մէջ տեսանում էի այն գեղ

այդպիսի գիտութիւն եւ թէ շատ խելացի մարդիկ եղած են {դորա} սպասաւորք: - Աստուծոյ սիրուն, ցոյց տուր ինձ

ղթը, ես շատ ուրախ կը լինիմ եւ շատ շնորհակալ, եւ {դորա} փոխանակ կը տամ քեզ մի գրչագիր աղօթագիրք, որի զօր

ձայնով, ես եւս կամիմ լսել, որովհետեւ մոռացել եմ {դորա} բովանդակութիւնը, - ասաց պ. Շաքարեանցը, տալով թ

արդ է Կոմս էմմանուէլը, եղբայր, ապա նզովեալ լինի {դորա} ծնունդը. ինչ հարկաւոր է մեզ հրաւիրել մի այդպիսի

յանձն էր առնում Մանթուխեանցի կոպիտ քնքշութիւնքը: {Դորա} փոխանակ, Մանթուխեանցը հասած լինելով վերջապէս իւր

քո համար մի զարմանալի բան չէ, ո՞ր ապաքէն դու ես {դորա} արարիչը, ո՞չ ապաքէն էգուց փութերով կարող ես ստան

ն է դա, այդ պատճառով եւս ինձ աւելի քաղցր է նայել {դորա} վերայ, քան թէ մի այլ մարդու: Միթէ՞ չգիտես, որ

՞ն: Աստուած, ողորմիր ինձ ասել չուսանողը, այլ, {դորա} փոխանակ, Աստուած, ես քեզ ողորմիմ ասողը չէ՞ր, ո

ես եւս, կամ իմ ընտանիքիցս մի մարդ մեռանի. բայց {դորա} փոխանակ, այն ի՛նչ արդիւնք էր այն տարում...

վերայ: Նա սորված չէր օդից խոնաւութիւն ընդունել. {դորա} հակառակ, այն տեսակ մարդերից էր, որոնց ջրհեղեղ է

այ, վասնորոյ եւ ասաց. " Ես իմանում եմ, թէ ով է {դորա} ածողը, ահա, այն սպիտակ տանիցն է լսւում... Մա

ալ: - Ի՛նչ պատճառով: - Ո՛հ, շատ խո՛ր է {դորա} պատճառը, եւ որքան խոր, այնքան եւս խորին ցաւակցո

խորին ցաւակցութեան արժանի: Ի՛նչ հարկաւոր է այժմ {դորա} մասին խօսք բանալ եւ տխուր մտածութեններով կամ քննո

: Նոքա ունին միայն մի պայման եւ համարում են, թէ {դորա} մէջ էր ամէն բան - երգիչը Հայ է: Բայց Հայ է միայն

ած գորտ ու չղջիկ, բու եւ այլ այսպիսի բաներ լի են {դորա} ախոռի մէջ... - Ձեր պատմելով, - խօսքը ընդմ

. - Ձեր պատմելով, - խօսքը ընդմիջեց կոմսը, - {դորա} ախոռը բաւական նմանութիւն ունի Ֆաուստի սենեկին:

իսի բաների, վասն որոյ մտքումս դրեցի մի խաղ խաղալ {դորա} հետ: Խոր գիշերի մէջ, մինչ ամենայն մարդ քնեց ու

մի տաղ է, եւ թէ պատրաստ է երգել այն եւս, եթէ, {դորա} փոխանակ, կոմսը խոստանար Եումի սոցա տուն գալու ժա

էր ցոյց տալիս, թէ նա զգացած լինէր զուարճութիւն, {դորա} հակառակ մթնում եւ մթնում էր նորա դէմքը, որքան եր

արարած: Ես անգութ չեմ դէպի որեւիցէ արարած, բայց {դորա} փոխանակ յարգում եմ նորանց իւրեանց տեղում. մարդկա

րիք պատճառ է, որ դուք չհարստանայիք երբեք: - {Դորա} փոխանակ, դուք հարստացել էք. բայց արծաթի ժանգը ն

առութիւն է. պատճառ, մի մազի չափով եւս խելք չկայ {դորա} մէջ: Ինչպէս կարելի է, որ ես իմ պատուանուններով

՛մ իւր ազգի թեւերի տակ, կա՛մ օտարի թեւերի տակ եւ {դորա} բոլոր վնասակար հետեւանքներով միասին. Tertium non

եւ այժմ ասած էինք, այնուամենայնիւ անխորհուրդ չէր {դորա} հրատարակութիւնը, եւ թո՛ղ մեր սիրելի ընթերցողքը ո

ռաջնութիւնը եւ նախամեծարութիւնը ազգերի, որպէս եւ {դորա} հակառակ, նոցա յետ մնալը եւ թշուառութիւնը, այդ բ

րեւիցէ թէ՛ նիւթական եւ թէ՛ բարոյական կողմից, եթէ {դորա} փոխանակ զրահաւորուած էր լիակատար ազատութեամբ, ու

ազգերի զօրութիւնք, բոլորովին կերպարանափոխ եղան։ {Դորա} հակառակ՝ յաւիտենական քաղաքը, հիմնուած լինելով ս

Մխիթարը իւր հաշւում։ Բայց մեր համար զարմանք չէ. {դորա} փոխանակ մի շատ բնական գործ։ Մատենագրական յառաջ խ

ինքը Չամչեանը վկայում է, նամակը ցոյց է տալիս, որ {դորա} գրողը սպառուած է զօրութենից եւ պիտի ասել, որ մեք

ալ եւ կալանաւորէալ յիւրում դարաւոր գերեզմանի, զի {դորա} չի՛ք տեղի ի կենդանեացն աշխարհի, եւ յայժմուս ժամա

" եւ յաւելու, թէ այդոքիկ խժականք էին. գործեալ է {դորա} այդ արդարեւ, այլ խորհուրդ նորա իրագործեալ է ոչ ն

ւ զհեղինակութեանցն եւ խոստովան լինիմք [1 անընթ. ] {դորա} զննութիւն տպագրութեամբ հին հեղինակաց, այլ դադարե

յոլային եւ նորա աշակերտների կարգումը լինել։ Բայց {դորա} փոխանակ գործ էր դնում նա իւր բոլոր ջանքը եւ հնարը

նացիները, որոնց կարգումը եւ Յիսուսեանները, բայց {դորա} փոխանակ Սպանիայի մէջ առանձին պաշտպանութիւն ցոյց տ

նք բարձրացուցին Լայենէզի խելքը եւ ճարտարութիւնը, {դորա} հակառակ ողջամիտ եպիսկոպոսները լցուել էին արհամարհ

բովանդակ մասներով։ Իգնատիոսը եւ մտածած չէր անգամ {դորա} մասին, եւ կարողութիւն եւս չունէր նորան հասանելու

աների խորամանկ Քաղաքականութեան մէջ պարունակւում է {դորա} պատճառը։ Այս միջոցներում Յիսուսեան կարգը հաս

գիումը Կլերմոնտեան անուանւում էր այն պատճառով, որ {դորա} գումարը կտակով թողել էր Յիսուսեաններին, նոցա կողմ

գուցէ, սաստիկ սեւ լինելով, կարմիր չ'ներկուի, այլ {դորա} հակառակ հրաշափառ խայտառակ գոյն։ "Յետինն չար քան զ

րելով այդ գիրքը՝ զուարճացանք հոգեպէս, որովհետեւ {դորա} աշխարհ յայտնուիլը եւս բարի խորհուրդ ունէր մեր ազգ

ածի բովանդակութեան վերայ երկար խօսել մեր կողմից։ {Դորա} ընդհանուր արժանաւորութեան վերայ պիտոյ է այսքանն ա

լու ժամանակ, որ որոշակի չէ լսւում հ տառի ձայնը, {դորա} պատճառը է տառի հագագային լինելը, որ բառերի վերջե

վրդականութիւնը, մշակել այդ լեզուն՝ ներս բերելով {դորա} մէջ նորա մարդավայել եւ արժանի Եւրոպական անունի գա

կամ կորցնել. յայտնի է, թէ ներգործական է, բայց {դորա} կրաւորականը լինում է շատ անգամ կորչել։ Ասացինք շ

չէ մեզ այդ բառերով խօսող ազգի լեզուն հասկանալ եւ {դորա} հակառակ, եթէ այդ լեզուի կազմութեան օրէնքը եւ բաղ

պիտի գործ ածել իրենց բուն, ճիշտ նշանակութեամբ եւ {դորա} նման մի բառ ունինք ասելով այն բառը շռայլութիւն չհ

հաւատում է կախարդութեան, խնդիրը այդ չէ, եւ մենք {դորա} վրայ վէճ չունինք. այլ այն մանաւանդ, թէ հարկաւո՞

, որ Ականատեսի աւանդութիւնը (եր. 108) չունի մի {դորա} նման արժէք: Անշուշտ, հեղինակը չէ շարադրել նորան

Մարմինները ինչպէս ջերմութիւնից լայնանում են, {դորա} հակառակ, ցրտից սեղմւում են: Արարատի յաւիտենական

, мизгир) մի մարդ կամ մանաւանդ մի աղջիկ խայթէ, {դորա} միակ ճարը պար գալն է. եւ պար գալ բազմութեամբ, խ

-աստիճան աճէին ու հասակ առնուին կարդացողի առջեւ, {դորա} փոխանակ հասարակաց կեանքի նկարագիրը շատ վառուն եւ

երամի դեղնացաւը պատճառւում է Մարինոսի չար աչքից. {դորա} ճարն էլ Պէտքականենց Համազին երթալ " օխտը ձիու մու

րինոսի աչքին եւ օխտը ձիու մուննաթ անելուն, ո՜հ, {դորա} ընդդէմ շատ բան կայ ասելիք, որ թողում ենք մի ուրի

, միայն, չե՞ն կարող երջանկացնել մարդկային ազգը, {դորա} վրայ թող խորհի ընթերցողը եւ առողջ դատաստան կատարէ

ը-քսան երիտասարդք եւ մի օրում աւարտում են գործը: {Դորա} փոխանակ Հեթումի որդիքն էլ գնում են միւս օր աշխատո

եւ Աշըգ-Կարիբի խաղերը: Ո՞րն է լաւ, ո՞րն է վատ ` {դորա} վրայ չէ խնդիրը, երեւոյթը հարկաւոր է առնուլ որպէս

որուիլ. ոտանաւորով ոչինչ չի յառաջանայ։ Երանի թէ {դորա} գրողներն կենդանի եւ առողջ ականջ ունենային՝ այս խ

ցում, Եգիպտոսի ազդեցութիւնը նորա վրայից կտրեց եւ {դորա} հակառակ Եհովայի ազդեցութեան տակ մնալով՝ էլ չէր կ

գոնէ, չգիտենք)։ Բարոյական խնդի՞ր... Ո՞ւր է {դորա} աղբիւրը, միթէ դո՞ւրս է դա մարդկութիւնից, որ մու

կան, յունական, լեզո՞ւ, ա՛հ, աչքդ լոյս, ես էլ {դորա} քամակիցն եմ. ո՞ւր է։ " Ուրեմն մեր ազգը անլեզո՞ւ

երկայումս, ի՛նչ ճանապարհ է մեր գնացածը եւ ո՛ւր է {դորայ} ելքը: Սոքա են ահա խնդիրքը, որ ամենայն բանակա

կից լինել իւրեան. ծերացած քահանայապետը խաբուեցաւ {դորայ} շողոմարարութեամբ, ինչպէս միւս շատ բաների մէջ խաբ

յց թո՛ղ սոքա մնան մի փոքր լռութեան մէջ, տեսանենք {դորայ} ապաշնորհութիւնը ուրիշ բաների մէջ: Սա լինել

ած բարեկամութիւնը, խնամքը եւ սէրը չպէ՞տք է հանէր {դորայ} մտքից այն դաւաճանութեան մթերքը. ի՛նչ եմ ասում ես

կ՚ուրանան նորա բազմաթիւ պաշտօնակիցքը, վախենալով {դորայ} վրէժխնդրութենից, ճշմարտութեան համար արիւն թափող

այդ փառաւոր հանդիuի մէջ. ինքը ժամանակը քրքրելով {դորայ} չարագործութեան գաղտնիքը, կը խայտառակէ այդպիսի ան

սիրով ` թագաւորել նորա սրտի մէջ: Երեւի թէ կային {դորայ} մէջ այնպիսի սկզբունք, որ պէտք էր արմատախիլ առնել

որուիլ եւ մի ձեւ ու յատկութիւն ստանալ, բայց բանը {դորայ} վերայ չէ: - Այդ բաները, ինչ որ ասում ես դու

: Մկրտիչը սէր ասացեալ ինչ եղածը չգիտէր. պատճառ, {դորայ} համար հարկաւոր է քնքուշ սիրտ. նա պսակւում էր Ման

էին այդ բաները, բայց ինքն ըստ ինքեան դեռեւս չկայ {դորայ} մէջ մի ընդհանուր արժանաւորութիւն, պատճառ, դու չ

ունում եմ: - Սխալ է, - ասաց Շահումեանցը, - եւ {դորայ} պատճառը այն է, որ դու չգիտես, թէ ի՞նչ է մարդը,

այց շատ անգամ մի մարդ չէ կարող մեծ գործ կատարել, {դորայ} ճարը կայ ` սէրը, միաբանութիւնը: Այն, ինչ որ մի

սովորութեանը: Ես նուիրում եմ քեզ իմ սիրտը, բայց {դորայ} փոխանակ պահանջում եմ նոյնպէս քո սիրտը, ես ուխտ ե

ռաջինն ես նորա մի տարի լեզու պահել կը տամ, բայց {դորայ} փոխանակ խօսելու վարձ մի տարուց յետոյ կ՚ընծայեմ նո

ցին այդ գործը: Թէ ի՞նչ պատճառով տաճկերէն է գրել {դորայ} հեղինակը, կամ թէ ո՞վ է այդ ազնիւ հեղինակը, մեզ

ան նախապաշարմունքները եւ նանրահաւատութիւնքը. թէ՞ {դորայ} հակառակ, բնութեան օրէնքներով հրաշալին մեկնելով,

լու չէ միջնադարեան ուղղութիւնքը, մերժելուց, այլ {դորայ} հակառակ այդ մերժողութիւնը միակ պայման է նոցայ առա

վրայ այդ խաւար ուղղութեան տիրապետութիւնը: Ի՞նչ է {դորայ} խորհուրդը. ի՞նչ յոյս ունին դորանից: Խորհու

ական երեւոյթը առասպելով մեկնաբանել մեր գործը չէ. {դորայ} փոխանակ առասպելեալ բնական երեւոյթը, իր մոգական ք

նէինք նորանց, համեմատէինք կանթեղի աւանդութեան եւ {դորայ} պարագաների հետ եւ որը անհամաձայն կը լինէր առողջ դ

թէ չենք ոզում, որ շատանան մեր հեղինակքը, այլ, {դորայ} հակառակ Մովսիսի հետ ենք ասում, " Ո՛ տայր ինձ զամ

, կփաթթեմ, կղրկեմ։ Մինչեւ այս հասակը այդտեղ էլ {դորան} պիտի կարդալու տայիք. նա այժմ վաճառական լինելու չ

Սարգիսը: Հունվարից Մըսըրը կամի " Ճռաքաղ " տպիլ- {դորան} կարող են ստորագրվել միայն մեր թշնամիքը: Ինչ ասեմ

Սուրբ գի՞րք է, ի՞նչ է, որ եթէ մի մարդ չհաւատար {դորան}, Աստուած պիտոյ է բարկանար մի այդպիսի մարդու վերա

հոգը չէ, նա ամենեւին տգէտ է, որ արիւնը, առանց {դորան} եւս ջրացած լինելով, հասարակ տենդը փոխելու էր դէպ

ձգել, եւ գիւղացիք անգամ կարող են մասնակից լինել {դորան}: Մի՞թէ քաղաքը չէ կարող գոյացնել իւր լինելոց ուսո

արանիս մէջ, որ ուրիշները եւս կարդան եւ տեղեկանան {դորան}: Մօտ ժամանակներումս ստացած նամակներիցս կամ լ

րականապէս բարեաւ մնայ է ասել լօգիկային, որ առանց {դորան} եւս շատ սիրելի չէ օբսկուրանտներին: Ճշմարիտը պիտո

, վատ սովորութիւն է, բայց միանգամ ենթարկուել եմ {դորան}, ճար չկայ: Ցաւելին այս է, որ Պարոն Իսահակ

մի նորութիւն. գոնէ աւելի հաճութեամբ կը կարդայինք {դորան}: Ամենայն մարդ, որ կարդացած էր " Պաւլոս եւ Վիրգի

կատարելութեան գաղափարը այնքան ծանր կշիռ ունի, որ {դորան} պահպանելու եւ օգնելու մտքով պատրաստ ենք ամենայն զ

րող ասուիլ ազգային երջանկութիւն, եթէ մասնակից չէ {դորան} հասարակ ժողովուրդը: Հասարակ ժողովրդի երջանկութիւ

ան. այս մեր հասարակաց վատաբաղդութիւնն է։ Բայց, {դորան} նայելով, հրաժարուիլ գործունէութիւնից, մեր կարծի

դ անզուգական գիտնականը, յորդորում էր մեզ մօտենալ {դորան} ։ Բայց մեք, վաղուց արդէն հասկացած լինելով մեր բա

եւորականութեան մէջ միաւորութեան ձգտողութիւն, իսկ {դորան} հակառակ՝ միտումն ամենայն քայլափոխում, մինչեւ որ

այ, որ պիտի հարստանայ. այդ անբնական մի բան է եւ {դորան} յուսալը՝ խելագարութիւն: Թո՛ղ բնաւ չյուսայ, որ

դիրը, այլ հարկաւոր եւս չէ: Բայց այս է բանը, որ {դորան} հասնելը ժամանակի է կարօտ, եւ մինչեւ այն ժամանակ

աստիարակութեանը, որ եւ պիտոյ է շատ ձեռնտու լինէր {դորան} ։ Մեք մեր կողմից, որպէս ազգի օգտին ճշմարտապէ

ասն Ղազար 'ի տան Բդեշխին Վրաց Աշուշայի, յորոյ 'ի {դորան} կրթէին յուսումն դպրութեան"։ Մեզ թւում է, թէ

լ։ Իսկ Թէ Սիւնեաց երկրում նա աղքատ մի մարդ չէր, {դորան} վկայում է ինքը՝ Փարպեցին, երբ վանքից հալածուելո

նպէս անուն ունէր դա, որ ոչինչ մարդ բարեկամ չմնաց {դորան}. այն ամենասիրելի Բրամինը, որին սիրում էր եւ հաւ

ը առնել, բայց չէի կամենում, յուսալով, որ առանց {դորան} եւս կարող եմ մի բան իմանալ: Քանի օր էր արդէն, ո

ի կարգում: Մի զարմանալի հանգամանք հասուցել է {դորան} այդ պատուին: Նա այց ելանելով եւրոպական համալսարա

էգուց փութերով կարող ես ստանալ․ թող մի լաւ զննեմ {դորան}: - Որովհետեւ իմ աշխատութեան վաստակն է դա,

, թէ ինչքան քրտինք եմ թափել ես, մինչեւ հասել եմ {դորան}: Մանթուխեանցը այս խօսքերը ասելով տուեց մետալ

՛նչ ազդեցութիւն պիտի գործէ. նա չէ կարող ընդունել {դորան}, որպէս բուն հայկական ազգային երգ: - Ի՛նչ պա

նւում է, եւ շօշափւում է... - Ես ընդդէմ չեմ {դորան}. բայց փայտը կորուսանում է իւր փայտութիւնը, - կտր

ուած մարդերին թէպէտ շատ անհաճոյ էր այս բանը, բայց {դորան} ընդդէմ դուրս գալ վախենում էին ժողովրդից, որովհետե

, կանչեց պատուհանից, որ բաց էր. " Ներս թողեցէ՛ք {դորան}. ինձ համար կ'ասեն, թէ ես հալածում եմ աբեղայքը ե

ուստի եւ ո՛չ քրքրել, այլ միայն արժանի լինել, որ {դորան} ուրիշները քրքրէին եւ քննէին։ Այդ կարող է, վասն

տենալ, այդ գիտեմ ես, բայց թէ գիտե՞ն ստուգապէս, {դորան} դրական ապացոյց չկայ, մանաւանդ թէ ամեն քայլափոխ հ

ը պիտի թողուին իրենց հետքը այդ գործի վրայ, առանց {դորան} չէր լինիլ բայց աջողակի, ինչպէս արդերն ասացինք,

իշտ նկարուած է լինում մի անհեթեթ շինուածք. առանց {դորան} չէր լինիլ, - այդ Նոյեան տապանն է: Արագածի գլխին

վ կամենայ եւ երբ, ուզածին պէս շինէ, կերպաւորէ. {դորան} հարկաւոր է ժամանակ։ Շատ անգամ հարիւրաւոր տարիներ

ակուելու մօտենալ գիտութեանց, թող ներեն մեզ, եթէ {դորան} լեզու չխոստովանենք։ Այսօր երկու գլխաւոր բարբա

ղ կարելի էր, նորա օգտի համար գործ դրվեցավ, բացի {դորանից} մարդ գնայ այստեղից Պետեր., որովհետեւ գործը մտավ

Բժշկությունը ինձ ոչ թե միայն ատելի չէ, այլ եւ {դորանից} ավելի սիրելի բան չունիմ, սակայն համաձայնիր ինքդ

րդ ունին մի աշակերտի կամ մի ուսանողի համար, բայց {դորանից}, եթէ մեծ չլինի, գոնէ փոքր չէ մի երեխայի սկզբնակ

ակրէ իւր զաւակը այդ վերին հոգեւոր կերակուրներով, {դորանից} յետոյ դպրոցական եւ համալսարանական կրթութիւնը կարո

մոլորեցնում է մի մարդ: Դիցուք թէ երազ էր տեսել։ {Դորանից} մի օգուտ կամ վնաս չկար իւրեան. շանթը ինքը չէր ու

եւ ՄԵՐ Նախնիքից հնուց վայելում են, այլեւ, բացի {դորանից}, հրամայեցինք ՄԵՔ. Առաջին. Ձեր ներկայ տեղափ

էպի Դօնու զօրքի բնակատեղին որոշուած են՝ թողնելով {դորանից} ամրոցի համար, որպէս արօտի դաշտ, երեք հազար դեսե

րաւոր վաստակը Պ. Իսահակեանցի յօդուածի պատճառով, {դորանից} յառաջ եւ ո՛չ մի տող բան տպած ու հրապարակած չունէի

ազատօրէն փոխել ձեր սրտի եւ հոգու վկայութիւնը: Եւ {դորանից} յետոյ ասում էք, թէ ազատութիւն էք ճանաչում, մինչ

դ վարդապետութիւնը: Ինձ թւում էր այն ժամանակ, թէ {դորանից} ճշմարիտ, դորանից ուղիղ կրօն չկայ աշխարհի երեսին

: Ինձ թւում էր այն ժամանակ, թէ դորանից ճշմարիտ, {դորանից} ուղիղ կրօն չկայ աշխարհի երեսին: Ո՛րքան վէճ ունեց

լինելով եւ թողնելով չայրուած ածխածին արիւնի մէջ, {դորանից} պիտի յառաջանար արեան թանձրութիւն, շնչառութեան ստ

շուառ յեղափոխութեան, այլ մանաւանդ օգուտ են քաղել {դորանից} եւ առաւել ապահովել են իւրեանց բարեկենդանութիւնը:

ափելի տանջանք է։ Բայց ի՞նչ օգուտ կարո՛ղ էր քաղել {դորանից} ։ Ո՛չինչ, եւ Աստուած վկայ է, ո՛չինչ։ Մարդկային

հաստատելու համար, զանազան հատուածներ դուրս գրել {դորանից} եւ դնել կրիտիկայի մէջ։ Բայց մեք հերիքանում ենք՝

դ գործը յանձն չառնուր, թէպէտեւ շատ օգուտ ունենար {դորանից}: Իսկ յանձն առնելուց յետոյ, նորան պէտք չէ՞ր այսպ

թեան մէջ մտաւ: Երբ տեսաւ, որ չէ կարողանում {դորանից} օգուտ քաղել, քաղաքական պաշտօնի մէջ մտաւ: Սա այն

ը, Ձեր մռայլութիւն: - Բայց ի՛նչ դուրս եկաւ {դորանից}: - Շատ գեղեցիկ բան: Այս պայմանով ես այնպէս

ածի կամ կատաղածի նման: - Բայց ինձ ի՞նչ օգուտ {դորանից}. լաւ էր թէ թողել էիր դոցա առաւել ծեծկուիլ:

ղջախոհութեան դեւը, մինչեւ դորա մահը չբաժանուեցաւ {դորանից}. դա ամենայն քաղաքի մէջ, ուր նստում էր, որպէս պ

Նարեկացու սքանչելի եւ դիւահալած աղօթքները: Բացի {դորանից}, ես միշտ իմ վերայ պահում եմ կտորը այն ծառի, որի

ին: - Դու եւս ճշմարիտ ես խօսում: - Բացի {դորանից}, մարդը ինչո՛վ է զանազանւում անասուններից, եւ ի՛

ծիքը այս է, որ ինչքան կարելի է պիտոյ է հեռի մնալ {դորանից}. բայց այս մի լոկ կարծիք է իմ կողմից, դուք ազատ

նցը, - դու տեսել ես եւ դարձեալ կը տեսանես: Բացի {դորանից}, քո համար մի զարմանալի բան չէ, ո՞ր ապաքէն դու ե

անները անբարբառ բարեխօս են հաւատացեալներին, բացի {դորանից}, " Մեք 'ի յայն փայտն եմք յուսացէալ, յոր Տէր Յիս

ստացած լինելով մի օտար ազգի դպրոցում: - Բացի {դորանից}, - յաւելացուց Մահտեսի Թովմասը, - դեռեւս տասն ժա

ուսանում է միշտ, եթէ ունէր պարապ ժամանակ: Բացի {դորանից} մեր քաղաքավարութեան ժամանակը անցել է, այժմ թող մ

սկոյն կ՚երթամ դրացու տուն եւ կը խօսեմ: - Բացի {դորանից} այնպէս արա՛, որ երկու հազար մանէթի հազարը յառաջո

ց, մինչեւ երկու տիկինները յետ դարձան տուն։ Բացի {դորանից}, խուզարկու ատեանը սկսեց հետեւել նոցա քամակից։ Դ

հնութիւնը եւ ճանապարհի համար յիսուն դուկատ։ Բացի {դորանից}, նա թոյլ տուեց նոցա միջից նորանց, որոնք չունէին

աբերեալ խնդիրները քննելու եւ վճռելու համար։ Բացի {դորանից}, Ֆրանսիայի եւ Սպանիայի Եպիսկոպոսքը պահանջում էին

ը մեզ կարող են ասել, թէ այդ հին լեզուի կանոն է, {դորանից} նոր լեզուին ի՞նչ)։ Ինչպէս թէ ինչ. հին լեզուի

ւթիւնը: Ի՞նչ է դորայ խորհուրդը. ի՞նչ յոյս ունին {դորանից}: Խորհուրդ չկայ. յոյսն էլ թեթեւութեան արդիւ

միեւնոյն ձեւն ենք տեսնում եւ հայի եւ թուրքի մէջ, {դորանից} խրտնելով, թէ վայ, թուրքը որովհետեւ այսպէս է ասո

ւր մատենագրութեան մէջ մնացել է միշտ ոտանաւոր, եւ {դորանից} է, որ հասել է այս ողորմելի վիճակին։ Այժմ հարկաւ

ձեր կողմից բան չհասկացողներին բան հասկացուցեք եւ {դորանով} այս ազգապարծանք գործին պատճառ եղեք հառաջ գնալուն

ի " ճակատին գրած երկու տող բանիս համար, ես կամեի {դորանով} ցույց տալ քեզ իմ երախտագիտական շնորհակալությունը

ւթյունից եւ խղճմտանքից հարկադրված գրել եմ, գուցե {դորանով} ստանալու եմ մի քանի զորեղ թշնամիք, ինձ հակառակոր

ան դժվարությամբ եւ նեղությամբ գնաց իմ բանս, գոնե {դորանով} մխիթարվիմ, որ Փարիզի Ակադեմիայի մեջ ավարտեմ իմ գ

նդակուած է, որ ոչինչ ազնիւ մտածութիւնք չէ կարելի {դորանով} բացատրել, որովհետեւ ժողովրդի կեանքը, ամենեւին ն

, նա կաշառքը ձեռքին նստած է պատրաստ, նա կարող է {դորանով} հաճոյանալ մարդերին եւ մի անցաւոր եւ ունայն փառք ճ

ւակին եւ նորա ժառանգներին մշտնջենաւոր ժամանակով, {դորանով} ապահովում էր նա իւր զաւակի կրթութիւնը եւ լուսաւոր

արգելք եւ խափան, աշխատում են բանալ ազգի աչքը եւ {դորանով} հողի հետ հաւասարեցնել սուտ ազգասէրների եւ միւսներ

սկածաւոր մարդերի վիճակը, եթէ ես առակուելու լինէի {դորանով} ։ Մի՞թէ այս եւս Մուզան է ասել Պ. Իսահակեանցին:

է օրօրոցից նորա որդին, որ տանի, այրէ կրակում եւ {դորանով} հանէ մօր վրէժը: Բայց այդ միջոցին Ազուչենայի գրկո

, միմիայն Հայոց լեզու ուսանելը մի մեծ բան չէ, եւ {դորանով} դեռ ազգը չլուսաւորեցինք, եթէ հասանէինք եւս այդ ն

եան վերայ, իջանել հայկական դպրութեան ասպարէզը եւ {դորանով} ոչ միայն լցուցանել մեր պակաս թողածքը, այլեւ փորձ

քով, որ բամբասեն հեղինակների արդարաբանութիւնը եւ {դորանով} ծածկեն իւրեանց անուսումնասիրութեան մեղքը, այն ժա

այդ անճոռնի փիլիսոփայութեան օրինակները, որպէս զի {դորանով} խայտառակուի այն պարոնի գործը։ Մոսկուացի հայ

ացուած սովորութեանց. եւ արդէն մարած կեանքի մէջ. {դորանով} իսկ պարզապէս վկայում է, որ այդպիսի օրէնքը կենդան

, երբ այդ անդրանկական համակարգութիւնը կ՚ընկնի եւ {դորանով} հողը դուրս կը գայ կապանքի տակից, բայց եւ այն ժամ

ւանելին չգտաւ: - Օրիորդ Մարիամը ցոյց է տուել {դորանով} իւր ճաշակագիտութիւնը, - ասաց կոմսը: - Ուրեմն այ

ն իրական աշխարհը, բայց բանաստեղծութիւնը չէ կարող {դորանով} բաւականանալ: Նա բարձրանում է իրականից դէպի մի այ

չ թէ կամենում էին իւրեանց պարկեշտութիւնը ցոյց տալ {դորանով}, այլ խեղճ ողորմելիքը լաց էին լինում իւրեանց անբա

որ ցոյց տային, թէ պաշտպան են քրիստոնէութեան, եւ {դորանով} սովորեցնէին ազգերը նայել պապի վերայ որպէս եկեղեցո

նշանակում ասել, թէ հաւատ չ'կայ հոգու վերայ, եւ {դորանով} չէ՞ հեռանում Քրիստոնէական իսկութենից։ Արդեօք այս

կ Պապութիւնը ենթարկուի վերանորոգութեան, որ գո՛նէ {դորանով} կարելի լինի փակել Պրօտեստանտութեան առաջը, որ ինչ

ւթեանը, շատացուցին նորանց գանգատաւորների թիւը եւ {դորանով} իսկ պատճառ տուեցին Վերանորոգութեանը յաղթանակելու

է, որ տարածէ Պապի իշխանութիւնը Չինաստանի մէջ եւ {դորանով} վնասէ Կայսրի իշխանութեանը։ Այսպէս խօսում էին Յիս

ատակերգութեանը, բայց կարծեց, թէ ահա վերջանում է {դորանով} ամենայն անհամաձայնութիւնը, թէ վերջապէս կը սկսի հ

տինոս " անունով, որ գրեց Կուռնէլիոս Յանսէնը, եւ {դորանով} ինքը Յանսենականութիւնը կարողացաւ տեղ գտանել այն ժ

գիշեր ցերեկ աշխատում է մի բան աւելի առաջ տանել, {դորանով} ներկայ վիճակը չէ կարող նորան գոհացնել աւելի փոքր

Սօսի եղբայրը թէ Արշամ, երեք եղբայր են թէ չորս, {դորանով} այլ ընթացք չէ ստանում կեանքը, բայց մենք տխրում ե

արիւնը այս կամ այն ժամանակ եռ է գալիս, ուզում ես {դորանով} քարոզել ինձ այլեւ աստուածը, որի գրած օրէնքները,

. պատճառ, ինչպէս ասացինք, փեսան ապացուցանում է {դորանով}, թէ կարօղ է հոգալ իր ընտանիքի ապրուստը: Մենք կա

ութիւնը։ Ասենք թէ խելագարուեցայ եւ դուրս ձգեցի, {դորանով} ի՞նչ կշահուիմ. այն փափկասուն տիկինները կը կենդան

րիւնից, որովհետեւ մահի արժանի յանցանք բնաւ չգտայ {դորանում}, դո՛ւք առէք եւ ձեր օրէնքով դատեցէք"։ Եւ ձգեց

յ. առողջ բանականութիւնը պահանջում է հանդէս հանել {դորանց} եւ խայտառակել եւ դատապարտել, որպէսզի օրէ օր վերա

ր ապստամբք: Ուզո՞ւմ են, որ մի խօսքով {Դորանց} դժոխք ուղարկեմ, Կամ նզովքի շանթերով Շ

ում է օրագիրները, այնպէս, որ ոչ ոք չկամի կարդալ {դորանց}: - Չէ, չեմ լսած այդպիսի ազգի մասին, - պատա

շատ վեր մարդ են համարում եւ այնպէս բարակ, որ եթէ {դորանց} հրաւիրէին տէրութենական գործով մի այլ թագաւորութիւ

ուէին իրենց ընտրած աղջիկների հետ, ասենք՝ թողէ՛ք {դորանց}, տգեղ են, չունին այն ազնիւ եւ վերին գեղեցկութիւ

Բարսեղի՝ դատել ըստ իրաւանց աստուծոյ հաւատացելոյ {դորին} վերատեսողութեան յամենաողորմած տէրութենէ, առանց

ւ խորհուրդը էր, նմանող լինելով իւր դաստիարակին, {Դորպատ} գնալ եւ այնտեղ կատարել իւր ուսման ընթացքը, բայց

Աբովեանի ձեռքով, որ, 1835 թուականին վերադարձած {Դորպատեան} ճոխ եւ պայծառ համալսարանից, աշխատում էր, որքան

անց սիրում է կարդինալը այս վատթար ծառային միայն, {դորս} ժլատութեան, մարդատեցութեան, եւ շողոքորթութեան պ

մ. Սուլթանին թամամ հազար անգամ ասի, եղբայր, ես {դոցա} խոսք հասկացնել չկարողացա, չգիտեմ ի՞նչ է միտքերը

ս, որ հարկավոր էին տպվել " Հյուսիսափայլի " մեջ, {դոցա} մասին երկու խոսքով ինձ գրե, այնուհետեւ տերս գիտե

րդով եմ մերկացնում այդ պակասութիւնքը, որ ծիծաղեմ {դոցա} վերայ, կամ պախարակելով անցանեմ հարեւանցի նոցա մօ

առով բնութիւնը այդպէս վշտացուցել է այդ մարդերին: {Դոցա} մէջ թագաւորուած է մի ստրկական երկիւղ, երկիւղ օտա

, ինչ որ սերմանէիր: Այսպիսի երեխայքը, մանաւանդ {դոցա} միջից նոքա, որ աւելի հոգի ունէին (энергія), ե

թեան կերպարանագործութիւնը կարօտ է ժամանակի, բայց {դոցա} նշանքը կ'երեւին իսկոյն, իհարկէ՝ փոքր դրութեամբ

ու չէ մի այդպիսի աշտանակ լուսաւորութեան, քանի որ {դոցա} երեխայքը, իւրեանց անունները հազիւհազ գրել ուսանե

մասնաւոր մարդիկ չեն։ Եթէ դոքա մասնաւորք են, եթէ {դոցա} չէ վերաբերում այդ գործը ազգի եւ հասարակութեան անո

նարանը նման չէ այդ օբսկուրանտների ուսումնարանին. {դոցա} վարժապետքը, այն ողորմելի եւ թշուառ էակները աշխար

ան շարժառիթը, ի՞նչ է, որ այդպէս հաստատ պահում է {դոցա} իւրեանց կամակորութեան մէջ: Բայց այս հարցմունքին

ազգասէրքը եւ միւս նոցա ընկերքը. փառք եւ պարծանք {դոցա}: Եւ մատենագրութիւնը, որ, հարազատ մնալով ազ

պոս չեն, այլեւ մարդ չեն: Վա՜յ եւ դատապարտութիւն {դոցա} յաւիտենական: Եթէ Պ. Իսահակեանցի համար այդ քաղաք

ն եւ պատուամոլ գործից: Ցանկալի էր իմանալ՝ ինչ է {դոցա} արածը, որ ապօթէոս են պահանջում մեզանից՝ դեռեւս

ի չունին ուրիշ արժանաւորութիւն: Մեք ծիծաղում ենք {դոցա} վերայ, բայց այդ ծիծաղը արտասուքից դառն է մեր համ

ստուածների կարգը դասէին այդ քննութեան հեղինակը: {Դոցա} մէջ էր գտանուել եւ մեր բարեկամներից մինը, որ 185

անի՜ այն մարդուն, որ իւր անձը եւ գրիչը կը նուիրէ {դոցա} անբնական իշխանութիւնը ազգի վերայ պահելու համար,

էի, գրում եմ այստեղ, որ յետոյ մի քանի խօսք ասեմ {դոցա} մասին։ Առաջին յանցանք. " Հիւսիսափայլի " լեզուն

ւթեան մեծ մասը այսպիսի բաներից է բաղկացած։ Ո՞վ է {դոցա} կարդացողը եւ հասկացողը, եւ ո՞ւր է այդ գրքերի հան

սին գաղափարք չունենալով իւր մէջ, իհարկէ չունի եւ {դոցա} յայտարար բառերը եւ ձեւերը. եւ այդ պատճառով, եթէ

, որ արդարեւ ունենալով իւր մէջ գաղափարներ՝ ունի {դոցա} համար եւ ձեւեր՝ առած նոյն իսկ ազգային լեզուի աղբ

խօսում Ղազարը, իսկ այժմ՝ անգիտաբար"։ Քանի որ {դոցա} մէջ տակաւին լուռ էր նախանձը, իմ մէջ զօրացած էր շ

Այս պատճառով զարհուրած վախենում եմ, չլինի թէ եւ {դոցա} կպչի Աւետարանի սպառնալիքը, որ ասում է. " Ահաւաս

յսմաւուրք եւ այլն չունինք մեր մօտ, բայց հազիւ թէ {դոցա} հեղինակութիւնը բան արժէ պատմական խնդիրների մէջ։

մէջ ոչինչ տեղ յիշատակութիւն չկայ այս մասին, բայց {դոցա} մասին մնում է մի պաշտօնական ծանօթութիւն դժոխքի մէ

Բայց ինձ ի՞նչ օգուտ դորանից. լաւ էր թէ թողել էիր {դոցա} առաւել ծեծկուիլ: - Դորա հակառակ, օգուտը ակ

՞ս, ի՞նչ պայմաններով, հասկացողութիւն եւս չունին {դոցա} վերայ, այլեւ թեթեւամտելով բոլորովին, համարում է

րարողութեան միջնորդութեամբ, հասել է շատ բաների: {Դոցա} կարգումն է եւ այն, որ մի շատ գեղեցիկ աղջիկ, որի

ժամանակ, հարկաւոր էր, որ վերահասու եղած լինէինք {դոցա} բոլորի բնաւորութեանը, որովհետեւ առանց այսպիսի խտ

շկը պատրաստում էր փոշիներ, սպիտակ եւ կարմիր, եւ {դոցա} միջնորդութեամբ, կամեցածի պէս, ժիպակը փոխարկում

ն, այլեւ այն նախապատիւ սիրու պատճառով, որ ունէր {դոցա} հետ, կասկածանք տուեց Կոստանդնուպօլսի Աւետիք վարդ

կամք, ամենայն գործունէութիւն եւ ամենայն կեանք։ {Դոցա} փոխանակ տարրացնում է նոցա սրտի եւ հոգու մէջ ստրկո

ութիւնը եւ դպիրների կոյր եւ կամակոր տգիտութիւնը։ {Դոցա} փոխանակ տարրացուց այն գաղափարը, թէ Աստուծոյ բանը

սիլ դիմակը։ Ընդդէմ չենք, գուցէ լինին մարդիկ {դոցա} մէջ, որոնց հոգու բարոյական զօրութիւնը մեծ լինելո

ական կերպով յառաջացան լեզուագիտութեան հանդիսում։ {Դոցա} մէջ երեւեցան քաջ Յունագէտք, Անգլիագէտք, Ֆրանսիա

ւեցաւ Մխիթարեանց մէջ։ Մինչեւ այս օրս չէ երեւեցած {դոցա} մէջ մի ուսումնական անձն՝ Եւրոպական բազմակողմանի

Եւրոպական բազմակողմանի եւ տիեզերական կրթութեամբ. {դոցա} գիտութիւնքը այս եւ այն ուսման ճիւղին մէջ են՝ Էնց

այդր, եւ հուսկ զկնի առանց կոչման ել բռնի յատեան {դոցա}, եւ 'ի միջոյ կիսոյ ժամու էառ զոր խնդրէրն զի պատր

ելի աբեղայից. ըսո որում պատմագրութեանն հանդէս չէ {դոցա}, այլ արանց աշխարհականաց եւ քաղաքականաց, որպիսիք

զորպէսն նոր հայախօսութեան: Եւ արդարեւ՝ եթէ չէր {դոցա} պակասեալ ի հասկացողութենէ, հարկ էր դոցա վաղ ուրե

եթէ չէր դոցա պակասեալ ի հասկացողութենէ, հարկ էր {դոցա} վաղ ուրեմն մերկանդամ տեսանել զայն բաւիղ տարակուսա

էպէտ կոյրք ոչինչ տեսանեն, ըստ որում տեսութիւն չէ {դոցա} սեպհական), զայդպիսի բաբելոնեան խառնակութիւն ի խ

ողք, այնքան գերազանց համարիցի բանն. ո՞վ պատմեաց {դոցա}, թէ [զասացեալն գիտութիւն, որ պատկանի հասարակաց]

նք ուսումնականք՝ թէ զի՞նչ մինչեւ ցայսօր ուսեալ է {դոցա} ի հին մատենագրութենէ, տոմսակս ոմանս, հրահանգիկս

աք արդէն եւ խնդիր ի մէջ արկաք, թէ զի՞նչ ուսեալ է {դոցա} ի հին մատենագրութենէ, կամիմք լսել. թո՛ղ խօսեսցի

: Եթէ ըստ պատասխանելոյ հնասիրացդ, դիտաւորութիւն {դոցա} էր ստուգապէս լոյս ընձեռել Ազգային մանկտւոյն եւ բա

եւ կցեն զամենայն դրունս լուսաւորութեան: Բայց ըստ {դոցա} լեզու Հայոց, եւ լուսաւորութիւն երկու որոշ որոշ ի

թիւն երկու որոշ որոշ իրք տեսանին, մեծ ինչ երեւին {դոցա} քանի մի աղքատին բեկորք Հայ հնախօսութեան, մինչ `

եւ գտանել զնոսա յաղագս անարդիւն եւ ժլատ վաստակոց {դոցա}: Պատճառ իրողութեանդ գաղտածածուկ էր առաւել քան թէ

էին ընդ գրականութիւն իւրեանց, եւ մի՞թէ չէ լուեալ {դոցա} զօրհանապազն գանգատ ժողովրդեան առ ոչ հասկանալոյ նո

, զորոց զլեզուս չգիտ էին, եւ յաղքատ մատենադարանի {դոցա} քանի՞ գրեանք գտանին ի Սինէացւոց լեզու, եթէ ծանու

րեանք գտանին ի Սինէացւոց լեզու, եթէ ծանուցեալ էր {դոցա} զյարգ եւ զպատիւ, նաեւ զարժանաւորութիւն հեղինակաց

զիարդն եւ զորպէսն. ամենեւին ոչ, եթէ կամեցեալ էր {դոցա} յորդորել եւ քարոզել զժողովուրդն, տալ նմա զայնպիս

՞նչ հոգեւորրականք մեր, առ ի՞նչ արդեօք ձգտեն միտք {դոցա}, եթէ ոչ համոզել զժողովուրդն արծաթով պատել զորպիս

րկանել, գերի գերել եւ այլն, թող պարարեսցին քիմք {դոցա} եւ նմանապիսեաց այդունակ կերակրովք, եթէ միայն կար

րակրոյն, յորովայնն զջուր եւ եթ արկանէր: Առ ի՛նչ {դոցա} հոգալ զլուսաւորութենէ ազգի. հերիք է զաւակաց ազգի

չէ կարող ուսանիլ. մարդը պէտք է տեսնէ, լսէ, եւ {դոցա} օգուտը ճանաչէ, որ յետոյ համոզուի եւ գնա՛յ նոցա ք

ութիւն ընկերութեան մէջ։ Եթէ պատահում էր հարցանել {դոցա}, թէ ինչո՞ւ հին լեզուով չեն խօսում ընդհանրապէս,

տանային։ Թէեւ ցաւելով հարկէ խոստովանել՝ ի՞նչ էր {դոցա} գրածը՝ բաղդատելով եւրոպէական բազմաճիւղ եւ բազմօր

ան տէրութենական կեանքի այն մութ կողմերի վրայ, եւ {դոցայ} պատճառով չէ ուզում տեսնել նորա մէջ շրջան առնող առ

տմահաղո՛րդ ընկեր. քա՛ջ գիտեմ, որ կը գան օրեր, - {դոցայ} կարմիր ծայրերը բացուել են արդէն, - երբ կը խայտառա

վ մտան Հայաստան եւ հիմն ի վեր տապալեցին աշխարհը. {դոցայ} փլատակները մինչեւ այսօր եւս կան: Ես տեսայ Քարկեդ

ր, ասելով. բարեկա՛մ, ժողովուրդը որ տեսանում էր {դոցայ} անիրաւութիւնը, Ինչպէ՞ս չէին արգելում: Նա ինձ այ

, եւ դատել այն հետեւանքը, որ պէտք է չառաջանային {դոցայ} թիւր ուղղութեամբ: Խղճալի՛ գործարան, դու խաղալիք

յս ամենը, այն ժամանակ առաւել պարզ վճիռ կը հատանէ {դոցայ} արարքի վերայ: Իմացիր, բարեկամ, յաւելցրեց նա այ

անի որպիսութիւնը կարողանամ օրինաւոր կերպով մտածել {դոցայ} վերայ: Մնացածները, կրկնեց նա, որոնք կարող

շինել իւրեանց վատթար կամքին: Վերահասու եղա՞ր դու {դոցայ} խարդախութեններին: Ճշմարիտն ասա՛, ո՞ր կողմն է ար

բանը քննել մարդկութեան ապագայ սերունդը, եւ թո՛ղ {դոցայ} գործերը դատէ անաչառ պատմագրութիւնը աշխարհի: Բայց

տ մարդ, դու ինչպէ՞ս կարող էիր քո արդարամտութեամբ {դոցայ} հետ վարուել, որոնց գործակիցները սատահակք էին: Ո

ւրդը կատարէինք պ. Մանթուխեանցի ներկայութեամբ․ նա {դոցայ} բոլորին ճանաչում է, եւ բարեկամ լինելով մեզ, իհա

այդ մտաւորութենից մի բարոյական օգուտ ծնանէր. եթէ {դոցայ} այդ տեղ ժողովուիլը սէր կամ ընկերասիրութիւն պիտոյ

սօր էլ պիտի երեւնին դոքա: Բայց, այս է բանը, որ {դոցայ} վերանալը կամ մնալը, որեւիցէ կապով կապուած չէ նոց

իկները վարում են մի վնասակար եւ նստողական կեանք, {դոցանից} շատը զոհ է լինում բարակացաւ ասացեալ տկարութեանը:

Եւ այդ քաղաքի մէջ տեղից վեր կացող մարդը բժիշկ է։ {Դոցանից} ոմանք թուղթ նայող են (գիր բացող, чернокнижникъ

յետ չէ դառնում, եւ պարգեւքը չեն պակասում ", այլ {դոցանից}, որ իրենց փրկութեան խօսքը չլսեն. որոնց վրայ կատ

ին ձեր գլխից այս տեսակ փորձանքներ. ձեռք վեր առէք {դոցանից} եւ այն բարձրաստիճան պատուանդաններից իջէ՛ք հասարակ

ցաց, շատ ցաւելի տպաւորութիւն է գործել մեր վրայ: {Դոցանից} մեծագոյն մասի, Տաճկաստանից կամ Պարսկաստանից գաղթ

, որովհետեւ ներկայ աղջիկները դոքա են, որ կան եւ {դոցանից} ուիրշ էլ չկան։ Բնութիւնը եւ ընկերական կեանքը կնի

արեղէն, Իմ պարծանքը, իմ գանձերը. Թէ {դոցանով} չես բաւական, Տե՛ս իմ երկու պատուի նշանքը:

ջերմեռանդութիւնը ուրիշ բաներով յայտնել. իսկ եթէ {դոցանով} կամեցած են ժողովրդի ուշը իւրեանց վերայ դարձուցանե

ին ոխակալութիւն յղանալ եւ նախանձ ծնանել։ Իսկ երբ {դոցանում} առատացաւ այդպիսի չարակամութիւնը, խօսքը դադարեցաւ

ասեմք. " Քրիստոս ի մէջ մեր յայտնեցաւ"։ Այո՛, {դու} ես Տէր մեր, դու ես Օծեալ մեր, դու ես Փրկիչ մեր

ս ի մէջ մեր յայտնեցաւ"։ Այո՛, դու ես Տէր մեր, {դու} ես Օծեալ մեր, դու ես Փրկիչ մեր, եւ զքեզ օրհնեսց

աւ"։ Այո՛, դու ես Տէր մեր, դու ես Օծեալ մեր, {դու} ես Փրկիչ մեր, եւ զքեզ օրհնեսցեն անձինք մեր: Եւ

եկողներից լսել ես, թե ես հայի վերա սեր չունիմ, {դու} այդ բանը համարում ես դրուստ: Ես ոչ ոքի, իհարկե

ուն ստանաս, եւ հույս ունիմ, որ կարո՛ղ է, միայն {դու} քեզ պահպանի՛ր, առաջինը չմրսես, երկրորդը՝ ծխելը

ստեղ կհարցնին, բայց չկա ոչինչ, միամիտ եղիր. եւ {դու}, եղբայր, մեկ բանը կգրես, բայց կիսակատար, չես

ք անողը, որ ես ալ իմանամ, թե ի՞նչ կուզիս ասիլ, {դու} ինքդ գիտես նը, կարծում իս, թե ես ալ կիմանամ, բ

քն երկու շաբաթից կամ տասն օրից: Նորա մեջ կկարդաս {դու} եւս նոր բան ինչպես ինձ դուք քո կողմից գրել էիր,

ժամանակ պապականների աղբաթը խառնող, դորա պատճառը {դու} էիր: Հույս ունիմ, որ իմ այս խոսքերս կընդունե

քերս կընդունես որպես անկեղծ սրտի բխվածք: Եթե {դու} չլինեիր մեծահոգութենով հանձնառու դորա տպագրության

որ Նաժավոյ լինիումը ունի յուր խանութը, մինչեւ որ {դու} այս մասին հոգաբարձություն առնես: Սրբազանի գո

իսափայլի " համար, ես կարծում եմ որ ուշ չէ, բայց {դու} քո խորհուրդը հայտնել մեզ: Եվ մի փոքր կամ մնում ե

աց Աղավնու " վերա, իհարկե կկարդաս, միայն ինչ որ {դու} կկարդաս եւ կհասկանաս, աշխատել որ ուրիշներին եւս

ա մին փոքր: Ահա գիր չգրածիս պատճառը: Երբ որ {դու} գնացիր այստեղից, խոստանալով հասուցանել ինձ 250 մ

մի մարդ 25 մանեթ տվեց ինձ, անունը չգիտեմ, որին {դու} ճանաչում ես: Իմ գնալուս համբավը, որ Նախիջեւա

: Ես Բեռլինից կամ Վիեննայից դարձյալ կգրեմ եւ {դու} առժամանակ, մինչեւ իմ հասցես կարողանամ ուղարկել,

ու իրավունք ունենայի: Ինչ եւ իցե, ես գիտեմ, որ {դու} ինձ մոռացած չես ինչպես ես քեզ: Երբ ավելի մոտենամ

խան եւս կպահանջեմ, բայց այժմ գրում եմ միայն, որ {դու} իմանաս թե ես ողջամբ մտա Կալկաթա Մայիսի 30/11 Հուն

ւթյունը խլում են ինձնից իմ վերջին հնարները: Բայց {դու} աշխատիր գեթ մի հատ ազատամիտ բան թարգմանելու: Ինչ

եւ շատ էի անհանգստանում: Այժմ, փառք աստծո, որ {դու} առողջ ես, ամենակարեւորն առողջությունն է: Դու

դու առողջ ես, ամենակարեւորն առողջությունն է: {Դու} ինձ ասում ես, որ ուրիշները տոնում էին, իսկ դու

Դու ինձ ասում ես, որ ուրիշները տոնում էին, իսկ {դու} արտասուք էիր թափում եւ այլն: Նախ՝ մեր տոնը հուն

ողերը ես գրում եմ ամենայն լրջությամբ: Վերջապես, {դու} պիտի հասկանաս գոնե, այն, որ վշտալի տեղեկություն

ւմ եւ համբերությամբ տանում եմ իմ խաչը: Ուրեմն {դու} այլեւս լաց չես լինի ու չես տրտմի, այնպես չէ՞: Ի

մ, եղբայր, հենց որ Սուլթան-Շահը գա, ցույց տուր {դու} նրան այս նամակը, - թող նա արտագրի այն ամենը ինչ

ի նրա անմիջական հսկողության: Անցյալ իմ նամակը {դու} հավանորեն արդեն ստացել ես եւ եթե համաձայնվես վերա

քայել Նալբանդյան Հ. Գ. Չգիտեմ, երբ կստանաս {դու} այս նամակը, բայց ես, այնուամենայնիվ, նորից շնո

ույն, հանգստացրու նրանց իմ նկատմամբ։ Հենց որ {դու} որեւէ լուր ստանաս ռնգեղջյուրի վերաբերյալ, անմիջա

երին: Ահա ձեզ ծրագիր: Գալուստովի արկածը, որ {դու} այդքան պաթետիկ նկարագրել ես, մի անդամ եւս համոզե

հետո մտածել: Մեր վերջին տեսակցության ժամանակ {դու} ասացիր, որ փողի կարիք ունիս. ի՞նչ է՝ ստացա՞ր,

այդ մասին ինձ գրել: Ինձ տանջում է այն միտքը, որ {դու} այստեղ, օտարության մեջ, կարող ես առանց փողի մնա

ց իմ սիրած երգը՝ Vivea եւ այլն: Հիշո՞ւմ ես, {դու} ինձ ասում էիր, թե Ռ. Պատկանյանը ցանկանում է ինչ

կով են այդ պատճեններն ինձ ուղարկված: Քո նամակում {դու} համառորեն լռում ես այդ մասին, ուստի ես ոչ մի կեր

ձ: Նրանց թվարկումը քո նամակում շարժեց իմ ժպիտը. {դու} գրում ես՝ " քո բարեկամները՝ ե՛ւ կանայք եւ աղջիկ

կդ ստացա երեկոյան, այսօր գրում եմ պատասխանը, որ {դու}, հավանորեն, կստանաս վաղը: Ինձ հաղորդած քո

սպասելով, իմ նախորդ նամակներում չասացի քեզ, որ {դու} չես պատասխանել իմ հարցին, թե տանից ստացե՞լ ես ար

րզ է, որ դրա պատասխանը կարճ է՝ այո կամ ոչ, իսկ {դու} գլուխդ ազատել ես ընդհանուր դատողություններով, կա

ց այն: Եթե գիտես՝ հաղորդիր ինձ: Հուսով եմ, որ {դու} տնեցոց հաճախ ես գրում եւ հետեւաբար, իմ եւ քո առո

, որ քո նամակում որոշ նորություններ գրի (քանի որ {դու} ռուսերեն չես գրում) Մոսկվայի մեզ ծանոթ միջավայրի

է ենթադրել, որ նա նույնպես առողջացել է, քանի որ {դու} ոչինչ չես գրում, տա՛ աստված: Եղբորս թախիծը

, ապա վաղը առավոտյան, միեւնույնն է, կհանձնեմ, {դու} բոլորը կստանաս հենց վաղը երեկոյան: Կրկին ձեզ

, եւ ավելի... առայժմ ոչինչ: Հույս ունեմ, որ {դու} ամեն ինչ ճշտորեն կհաղորդես, որով ինձ շատ ու շատ

ց 11-ի թվակիր նամակդ: Միայն՝ քեզ պիտի ասեմ, որ {դու} բոլորովին այն չես ուղարկել, ինչ որ ես խնդրել էի

նի այդ բարբառի վերլուծությունը: Հույս ունեմ, որ {դու} այժմ հասկացար, թե ի՛նչ եմ խնդրել ես: Չափազանց ի

՛նչ եմ խնդրել ես: Չափազանց ինձ կուրախացներ, եթե {դու} ինձ համար ձեռք բերեիր " Սոս եւ Վարդիթերը " եւ " Վ

չի տրվում, հետեւապես այնտեղից չի կարելի, թեկուզ {դու} գրում ես, որ այնտեղ գուցե կգտնես: Անանիային նամ

գինու հետ, որի մասին նամակումդ ոչինչ չի ասվում։ {Դու} ինձ խոստացար պաքսիմատ (սուխարի) ինչո՞ւ դրանք գի

Ես քեզանից գինի չեմ ` խնդրել եւ զարմանում եմ, որ {դու} այդպիսի աններելի վրիպումներ ես գործում։ Ինչի՞ հա

ովի տեխնիկական քիմիայի երկրորդ հատորը, որի համար {դու} տոմս ունես: Եթե գիրքն ստանաք, ապա տուր կազմելու

ղջունեցեք երկու սեռի բոլոր բարեկամներին: Բոլորին {դու} գիտես ու դրա համար ամեն անգամ անունների բառարան կ

րելի գալ ժամը 12-ին կամ մեկին, բայց ոչ ուշ, իսկ {դու} արդեն սկսել ես 2-ին գալ: 2-ը անց կեսին կամ երեքի

դեռ մի նամակ էլ՝ ծնողներիս ուղարկելու համար, որ {դու} արդեն, հավանաբար, ստացել ես: Նույն օրը քեզանից

Լիբիխի եւ Ֆրեզենիուսի միամտության վրա, ինչպես որ {դու} ժպտում ես փիլիսոփաներից մեծագույնի՝ Արիստոտելի վ

Բարեւներ երկու սեռի բարեկամներիս, նրանց բոլորին {դու} գիտես: Ցտեսություն մինչեւ ուրբաթ: Գրի՛ր Անանիայ

. Պատկանյանին վաղուց խոստացած լրագիրը, որի մասին {դու} գրում ես: Շատ ուրախ եմ Րեստենի վերաբերյալ: Խնդր

նձրույթից, գիրք չունեմ համարյա այն օրվանից, երբ {դու} հեռացար այստեղից, երեկ չէ մյուս օրը: Շնորհակալո

արդեն ուղարկված էր: Այդ պատճառով խնդրում եմ, որ {դու} երկուշաբթի բերես ինձ նույն տեսակի մի ծխափող, միա

համենայն դեպս, ոչ 500. 000 արծաթ ռուբլու. գուցե {դու} դրանով կամեցել ես խոսել անասնավաճառության մասին.

տոմսակներին վերաբերող գործին: Սիրելի եղբայր, {դու} ինձ գրում ես, որ քեզ մոտ է եղել ավագերեց հայր Մա

րեմ այս մի քանի օրերս, հիմա այլեւս տեղ չկա, իսկ {դու} կիրակի օրն իմաց տուր նրանց, որ նամակը մենք ստացե

ա նույն երեկվա թվով գրած նամակդ: Այն գրքերը, որ {դու} ուղարկել ես ինձ երեքշաբթի, ես նույն օրն էլ վերադ

ով, որ ամսույս 15-ին իմ գրած նամակի հետեւանքով, {դու} կգաս այնտեղ Լյուիսն ստանալու եւ միաժամանակ ետ կվե

ցնես այդ գրքերը, բայց քո նամակն ինձ համոզեց, որ {դու} չես եղել պ. պարետի մոտ: Սույն նամակն ստանալուն

րով ձեզ իմաց տան՝ հենց որ նրանք ժամանեն այնտեղ: {Դու} ինձնից տեղեկություն էիր խնդրել ռնգեղջյուրի մասին

նկերությունը չի ընձեռնել ինձ բարոյական միջոցներ: {Դու} լավ գիտես, որ ինձ, իսկապես, ոչինչ հարկավոր չէ

յց ես ինձ համար չեմ հոգս քաշում, այլ ուրիշների: {Դու} հասկանում ես, թե ինչի մասին է այստեղ խոսքը: Սրա

եւ ի սրտե ցանկանում ամենայն հաջողություն: Երբ {դու} գնաս Մոսկվա, խնդրեմ այդ մասին հանգամանորեն խոսես

ալ Ռափայելի անհաջողությանը իր ձեռնարկած գործում. {դու} շատ հաջող համեմատում ես ճակատագրի հալածանքը թափառ

-ին գրած նամակի բովանդակության մասին: Վերջապես, {դու} տանն ես, ես շատ ուրախ եմ եւ ավելի կուրախանամ, ե

ն: Այժմ ես վերստին անցնում եմ մեր սորգոյին: {Դու} արդեն գիտես, որ փորձն անցավ առանց հետեւանքի. բա

ս անգամ հետեւանք էլ կլինի. խնդրում եմ միայն, որ {դու} լավ բացատրես, թե ինչպես պետք է ցանել, գլխավորը

հաջողվում: Շնորհակալություն եմ հայտնում քեզ, որ {դու} այդքան անհանգստանում ես իմ մասին, բայց չպետք է վ

ն չունիմ գրելու: Հա՛, մոռացա, ես լսել եմ, որ {դու} լինում ես նորերումս Նախիջեւան ժամանած Անդրեաս եպի

ապրել ես մինչեւ այսօր, պայմանագիրը, որ կնքել ես {դու}, հավանորեն, կարելի է ոչնչացնել, իսկ եթե ոչ, բ

ացի քեզանից անկասկած ոչ ոք պատասխանատու չի լինի: {Դու} էլ, քո հերթին, կարող ես պայմանագրով բնակարան վա

չես ուզում ` գժտվել ինձ հետ: Վերջին նամակում {դու} ինձ գրում էիր իմ ժառանգական իրավունքների մասին.

ես բնավ չգիտեի, որ ես եւս իրավունք ունեմ, բայց {դու} միայն այն ես մոռանում, որ դեռ ոչ ոք չի կարող օգտ

նից քո իրավունքները: Ինչի՞ն վերագրել այն, որ {դու} որոնում ես տան կալվածագիրը, ինչի՞դ է հարկավոր այ

ղ չկա. 2) հանգի՛ստ թող մորս: Ոչ մի գործ չունիս {դու} նրա հետ: Ինչ էլ որ նա անի, այդ նա անելու է իմ ն

իմումի մասին: Ասա՛, խնդրեմ, ո՞ւր է քո գլուխը: {Դու} ինձ հարկադրեցիր բողոք գրել նրան. իսկ ես չէի կամե

աշվիս վրա։ Իհարկե գրածիս օրինակը քեզ կուտան, եւ {դու} կտեսնես, որ բնավ կողմնապահություն չկա, այլ ուզա

ինէին իւրեանց մինչեւ այժմ գրածների վերայ, ինչպէս {դու} ասում ես, " հանդիպելով մի այդպիսի հզօր եւ գիտնակ

ունակեց. - Պարո՛ն, ներիր ինձ ասել քեզ, որ {դու} ոչինչ հասկացողութիւն չունիս ուսումնական բաների մէ

, թէ ինչ մտածեմ քո մասին. յառաջ կարծում էի, որ {դու} փոքրիշատէ բան գիտես, այժմ ներիր համարձակութեանս

խստութիւնը թուլանում է այս երկու դիպուածներումը, {դու}, լինելով ե՛ւ մինը, ե՛ւ միւսը, ազատապէս կարող ե

ի են, միայն պիտոյ է ինձ այսքան ասել քեզ, որ ո՛չ {դու} եւ ո՛չ քո գիշերասէր դարանամուտ ընկերքը չեն կարող

ու համար: Ես, ճշմարտութիւն քարոզելով, ասում ես {դու}, թէ յայտնում էի ազգի պակասութիւնքը. եթէ այդպէս

րում խայտառակել էր Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին։ {Դու} ի՞նչ ես ասում այս մասին: - Ինչպէ՞ս է խայտառա

է՛ կարող խլել նորանից, եւ եթէ ստուգապէս, ինչպէս {դու} ասում ես, " Մեղուի " հրատարակողը համարձակուել է

ու կը լինի նա Տէրութեան դատաստանի առաջեւ: Ինչ որ {դու} ասում ես Հայոց լեզուի համար, ես ամաչում եմ պատաս

իլը սիրամարգի տեղ, ինչպէս ասել էր Նալբանդեանցը: {Դու} առհասարակ լա՛ւ կարդա " Հիւսիսափայլը " եւ կը տեսան

լինէր իմ վաճառական տեսութեանը (теорія): - {Դու} ի՛նչ անձնասէր մարդ ես, ինչ բան որ համաձայն չէ քո

Հայ պատանիք անբաղդացած են քո բարբարոսութենով, եւ {դու}, այդպիսի կեղտոտ ճանապարհով ձեռք բերելով քո հարստ

, որ գնուած էր ուրիշների աշխատանքի գնով... - {Դու} ինչ անհասկանալի մարդ ես, ես փիլիսոփայութեան վերա

ւթեան ընդդէմ եւ չպղծել մի գործի սրբութիւն: - {Դու} կարծում ես, թէ աշխարհի երեսին հարստականքը արդարո

նձ զրկեց եւ ինքը հարստացաւ: Բայց ինչ որ ասում ես {դու}, թէ բոլոր հարուստ մարդիկ իւրեանց հարստութիւնը ճա

Պ. Կոմս Էմմանուէլ. " Ես լսած եմ, որ {դու} յիշատակարան ես պահում տանդ եւ ամենայն օրում պատահ

մարդը, որի չափով շինած էր մոմը"։ Վաճ. - " {Դու} ինչ յիմար բաներ ես ասում. ի՛նչ յարակցութիւն կայ

իր։ Ինչպէ՞ս կարելի է հաւատալ այդպիսի բաների: Եւ {դու} տեսա՞ծ ես մի օր, որ այդ կնոջ կամքով կայծակը մի մ

ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Եւ {դու} մեծ մայր, դու նորանց Սիրու՞մ էիր, ինչպէս քեզ Պա

, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Եւ դու մեծ մայր, {դու} նորանց Սիրու՞մ էիր, ինչպէս քեզ Պաշտում էին սիրող

կամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մեծ մայր, {դու}, քնքո՞ւշ սիրո՛վ Սիրում էիր այն մարդուն: - " Քն

կութիւն չունիս, դուրսը բոլորովին ջրհեղեղ է, իսկ {դու} հանգիստ նստել ես տանդ: - Է՛հ, քեզ ո՞վ է ասե

: - Ո՛վ գիտէ՝ դարձեալ ինչ բանով ես պարապած. {դու} զուր տեղը երեք օր տանը չես նստում. երեւի թէ հարս

նձ Բէգզադէ են ասում: - Թող եւ Շահզադէ լինէիր {դու}, այնուամենայնիւ, այդ քո մականունը ոչինչ բան չու

ի երկու թերթ տեղ ստանալու Յիշատակարանիս մէջ: Եթէ {դու} աւելորդ արծաթ ունիս, քեզ մի բարի խորհուրդ տամ։

դ տամ։ Մեր գեղի մէջ չկայ աղջիկների ուսումնարան։ {Դու} այդ քո աւելորդ արծաթը գործ դիր գոնէ առ ժամս, մի

է, եթէ կամի, իւր զաւակի դաստիարակութեան վերայ։ {Դու} կամիս, որ ծիծաղեն իմ վերայ եւ ասեն դեռեւս հասարա

։ Շատ շնորհակալ եմ խրատիցդ: - Եղբա՛յր, եթէ {դու} աւելորդ կարողութիւն ունիս, որ քո ապրուստի համար

սանելով, սիրով կը սովորէին արտաբերել քո անունը: {Դու} ասում ես, թէ " դուստր չունիս եւ թէ ոչինչ պարտակա

ուստր չունիս եւ թէ ոչինչ պարտական չէիր ազգին, թէ {դու} ուրիշի զաւակների հոգաբարձուն չէիր"։ Մի՞թէ մի մա

ը, եթէ Աստուած օրհնել է քեզ հարստութեամբ, ինչու {դու} մասնակից չառնես այդ բարութեան մի ուրիշը, որ զուր

ոթայի վերայ՝ մարդկութեան կեղտը լուանալու համար: {Դու} ասում ես, թէ չունէիր դուստր. մի՞թէ մարդը պիտոյ

ռաջանում իւր ընտանիքի եւ իւր համար յատկապէս։ Եթէ {դու} ստացած լինէիր Աստուծուց դուստր եւ դաստիարակած նոր

ո յիշատակը եւ աղօթէր քո գերեզմանի վերայ, իսկ եթէ {դու} խնամ տանէիր եւ դաստիարակէիր ուրիշ մարդերի դստերքը

արտասուքով պատուելու էին քո գերեզմանի հանգիստը: {Դու} ասում ես, թէ " հոգաբարձու չէիր ուրիշի զաւակներին

ում եմ, միեւնոյն ընտանիքի մէջ որոշել իմ եւ քոն: {Դու} լսի՛ր ինձ, Պ. Բէգզադէ, եթէ ունիս կարողութիւն,

քո հարստութեան վերայ եւ ապացուցանելու համար, թէ {դու} ոչինչ վնաս չէիր կարող տալ ինձ քո արծաթովը, անպատ

, ես լսում եմ քեզ: - Լսելով բան չէ դառնում, {դու} մի Էֆիմերդէն առնուս ձեռքդ, մի սարսափելի երազ եմ

ջ, իսկ մեր Պ. Բէգզադէները Էֆիմերդէ են որոնում: {Դու} ասում ես, թէ մեք թերահաւատ էինք։ Ողորմելի մարդ

երանով անուանւում էինք Լօթեռ ու Ֆարմասօն։ Գիտե՞ս {դու}, թէ ինչ ասել է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... - Կարծ

ակ չունիմ քո հետ գլուխ դնելու, գլուխս ցաւում է: {Դու} խնդրում ես, որ ես Էֆիմերդէ բանամ քո համար եւ այդ

նչ մարդ, ի՛նչ փոր: - Իհարկէ, չգիտես, բայց {դու} հարցուր մի ինձանից, Աստուած հեռի արասցէ, խեղճ մ

փորիդ մէջ: - Ես չեմ հասկանում քեզ, կարծեմ, {դու} խելքդ թռցրել ես: Եւ, յիրաւի, մեծ երկիւղի մէջ է

: - Ի՛նչպէս: - Ի՛նչ բանի համար պահում ես {դու} այդ շանթերը, ո՞չ ապաքէն չարագործ մարդիկ պատժելու

եմ ասել քեզ, որ երազ ասացեալը հաւատալու բան չէ։ {Դու}, ինչպէս ասում ես, կրկնապատկել ես արաղով շինած դ

ը պակասաւոր լինելու համար անարգում են եւ այլն"։ {Դու} հազար անգամ ասա՛ մի այդպիսի պարոնի, թէ ազգը չեն

կի եւ գրողների մեղքը յանձն ես առնում եւ քաւում ես {դու} ։ Ի՞նչ պիտոյ է առնել. երեւի այդպէս նախասահմանուա

մ է. - Ես անհաւատ մարդերի հետ գործ չունիմ, {դու} ծիծաղում ես իմ վերայ: - Ի՞նչ ծիծաղելու բան

ր մարդ, բայց նա՝ սուրբ...: - Ինչի՞ց գիտես {դու} նորա սրբութիւնը: - Եթէ սուրբ չլինէր, ի՞նչ է

մատէինք տիեզերքի անչափելի տարածութեան հետ: - {Դու} ինչ կամիս, ասա՛, ես Էֆիմերդէ գտայ, նայեցի, շա

եւս կայ մի դորա նման բան: - Ի՛նչպէս: - {Դու} գիտես Պ. Բէգզադէի ազգաբանութիւնը: - Ո՛րտեղի

ար ներածութենների, եւ խոնարհաբար խնդրում եմ, որ {դու} եւ քո Յիշատակարանիդ սիրողքը առանձին ուշադրութեամբ

չեւ գլուխս չափեցին իւրեանց աչքերով: - Ո՞վ ես {դու}, - հարց արեց Շամիլը բաւական քաղաքավարութեամբ:

մեծ մարգարէի փոխանորդիս, վատաբաղդութի՞ւն է, եւ {դու}, այս րոպէիս գտանուելով իմ ձեռքում, յանդգնո՞ւմ ե

իւն, իսկ ապստամբութիւնը՝ պատժի արժանի յանցանք: {Դու} այնքան երկար կը մնաս այդ մոլորական հասկացողութեան

լով, - վկայ է Մարգարէի մօրուքը, որ մոլորուած ես {դու}: Այն, որ լերդապատառ որոնում էք դուք ազատութեան

կելի է գաւազանը, նոյնքան մեծ է եւ իշխանութիւնը: {Դու}, լինելով խեղճ եւ անզօր մարդ, միմիայն ազատութիւն

ես ընդդէմ այն հզօրին, որի իշխանութեան տակ կայիր {դու}, եւ մեղանչելով այդպէս՝ գտանւում ես մահու պարտակ

պատշաճ ազատութիւն. ձեր տեսութիւնը սխալ է: - {Դու} այժմ ամենայն բան տեսանում ես որպէս հայելու մէջ,

ծ էր նորա առաջեւ: - Հը՛մ, - արեց Շամիլը, - {դու} ուրախ կը լինէիր, որ ես իմ ձեռքով առնէի քո դատաստ

աւատի արիւնով պղծել իմ ձեռքը: Տարակոյս չկայ, որ {դու} յանցաւոր ես եւ մահու պարտական, որովհետեւ այս ծեր

նձնեմ այն աշխարհի կառավարութեանը, որին հպատակ ես {դու}: - Միայն թէ արձակեցէ՛ք ինձ այստեղից, այնուհ

րազներով է լցրել իւր նամակը: Բայց գիտեմ, որ {դու} պիտի բարկանաս, եթէ չգրեմ, որովհետեւ կատարեալ գա

որը ստորագրում եմ այստեղ, բայց այն պայմանով, որ {դու} միայն կարդաս, եւ Յիշատակարանիդ մէջ չերեւի. բարե

, - եւ իմ մէջ, բացի հիւանդութենից, ոչինչ չկայ: {Դու} զարմացնում ես ինձ՝ պատմելով, որպէս թէ իմ ներկայ

այլ ճար... " Ո՜չ, ո՜չ ", - աղաղակում եմ ես: " {Դու} չգիտես, - պատասխանում են սրբապիղծքը, - դու, մե

: " Դու չգիտես, - պատասխանում են սրբապիղծքը, - {դու}, մեր հոգաբարձութեան տակ լինելով, պիտի լսես մեզ

լուսաւորութեան մասին: Չգիտեմ, թէ ի՛նչ ազգից ես {դու}, բայց ով եւ լինէիր, մի՛ արհամարհիր իմ անձը, մի

- Անցեալ օրուայ խօսքերիցդ տեսայ, որ մոլորուած ես {դու}, ցաւում եմ քո վերայ. դու կարող էիր աւելի պիտանի

եսայ, որ մոլորուած ես դու, ցաւում եմ քո վերայ. {դու} կարող էիր աւելի պիտանի մարդ լինել ե՛ւ քեզ, ե՛ւ ք

ես եմ, որ կանգնած եմ ձեր առաջեւ: - Ուրեմն, {դու} եւս պատերազմի մէջ ես այդ խնդիրների վերայ: -

րկ մնաց Յիշատակարանումս: - Ո՛վ Յիշատակարան՝ {դու} իմ առաջին եւ վերջին մխիթարութիւն, արդարամիտ եւ բ

լ քեզանից, շատ սխալւում ես: - Ի՞նչ պատճառով {դու} այդպէս սիրում ես ինձ, - հարցանում է Յիշատակարանը

- Այո՛, կայ այդ բանի մէջ ճշմարտութիւն, բայց {դու}, զուգահեռաբար յառաջ գնալով ազգի կեանքի հետ, ամե

տիարակ եւ ասիացի ազգերին, այդ վնաս չունի, միայն {դու} յառաջ գնա: Կը գայ օրը, կը ծագէ եւ քո համար այն

ժամանակը, ինձ տուած է միայն գուշակել... - {Դու} մարգարէ՞ ես, ինչ ես, որ գուշակում ես: - Ո՛

քո նամակը յայտնեց ինձ հաղորդակցութեան հնարը, եւ {դու} կարող ես մի քանի ձայներ լսել մեր կողմից: Չկա

չես, հարկադրում է մի քանի բառ խօսել, մինչեւ որ {դու} ինքդ տեսանես եւ գրես մի օրինաւոր քննութիւն:

ուեցաւ Էջմիածնեան աթոռի հետ: Կարծում եմ, որ {դու} աւելի հիմնաւոր տեղեկութիւնք ունենաս այս բաների մա

, - ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերեւից. - Ազատութեա՞ն {դու} զինուոր Կամիս գրուիլ այս օրից: Ո՛

նայն պատասխանում է՝ " Արեւմուտք " օրագիր: - {Դու} ինչպէ՞ս համարձակւում ես կարդալ այն բանը, որ ես ն

1/13-ից, ինձ աւելի զարմացրեց, քան թէ համոզեց: {Դու} իմ առաջարկութենների ընդդէմ գրում ես ինձ, թէ անհն

ատենք, - ընդհատում եմ ես նորա խօսքը: - Բայց {դու} պայման դրեցիր, որ գրաւ դնելու կամ վաճառելու իրաւ

պէս, գրաւ դնել, վաճառել, ընծայել, ի վերջոյ, {դու} նորա անպայման տէրն ես, եւ դորա վերայ խօսելիք չկա

ր գտնւում են այն գեղում կամ այն քաղաքում: Եւ եթէ {դու}, լինելով քաղաքացի, զբաղուած լինելով վաճառականու

ը աւելի հեռատես էին: - Ինչպէ՞ս, թշուառական {դու}... վայրկեան մի... եւ շան սատակ կը լինիս հարուած

նչպէս թէ չկայ: - Շատ հասարակ կերպով: Ես եւ {դու} հաւասար իրաւունք ունինք, իբրեւ հայրենիքի հաւասար

Կը հասկընաս, եւ, այս րոպէիս: Որքա՞ն հող ունիս {դու}: - Հարիւր հազար քառակուսի գազ... - Ե՞

ունիմ: - Չգիտե՞ս, որ չունիս: - Հըմ. {դու} հայրենիքի որդի՞ ես: - Այո: - Ե՞ս:

՛: - Ուրեմն, ինչպէ՛ս հաւասարութիւն է այս. {դու} ունիս այսչափ հող, իսկ ես ոչինչ, քո բաժին միայնա

քեզ հարկաւոր է ապրուստ, նոյնպէս եւ ինձ, ինչպէս {դու} կրում ես հայրենիքի բեռը, նոյնպէս կրում եմ ես: Բ

նութիւնը: Ո՛չ նա իրաւունք ունէր վաճառելու եւ ո՛չ {դու} իրաւունք ունէիր գնելու. նա՛ գող է, եւ դու՝ գող

ւ ո՛չ դու իրաւունք ունէիր գնելու. նա՛ գող է, եւ {դու} ՝ գողակից, որովհետեւ երկրագունդը անհատի սեպհական

, երբ իմ հողի քանակութիւնը փոքրացրել էի: - {Դու} մտածում ես քո ապրուստի համար, աչքիդ առջեւ ունիս

ոչինչ ստանալու չեն ինձանից, ապրելու չե՞ն: Բայց {դու} կը քանդուիս, այսինքն՝ քո աւելորդը կը չափաւորուի

, իսկ իմ ցեղը միշտ զուրկ է մնացել նորանից: Այսօր {դու} կքանդուիս, բայց վաղը մեր երկուքի սերունդը կը հաւ

, մանաւանդ մի նոր կարծիքի հաւանութիւն տալ: - Եւ {դու} կարծեցիր, թէ խելքիս նստեցուցի՞ր ասածներդ...

նստեցուցի՞ր ասածներդ... - Ի՛նչ կայ: - {Դու} ասացիր, որ դրամի պակասութիւնը հետեւանք է երկրագո

ւ պահանջում է հարիւր։ Ի՛նչ կարող ես ասել: " Եթէ {դու} չտաս հարիւր, ուրիշ տուող կայ ", - ասում է նա,

ինձ, որովհետեւ քո ազգութիւնը մեռած է, ուստի եւ {դու} կենդանի չես, որպէս Հայ: - Եղբայր, ի՞նչպէս

են խօսելու սովորութիւնը: - Ինձ ի՛նչ փոյթ, {դու} կենդանի չես, - կրկնում է նա ամենայն սառնութեամբ

գը: - Եւ ի՛նչ հարկաւոր է քեզ կերակուր, երբ {դու} ապրում ես այդ փառքով: Չնայելով այս բոլորի վ

իտի լինի տէրութեանց եւ նոցա ստրկացած ազգերի մէջ: {Դու} կամենում ես քո հաւասարակշիռը պահել եւ այն՝ իրաւո

քին ոյժերի ընդդէմ, որով եւ ազգութիւնը ապրում է: {Դու} հազար տարի քարոզէ ինձ քո վերացական ազգութիւնը, ե

քո վերացական ազգութիւնը, ես միշտ չպիտի հասկնամ: {Դու} ինձ ասում ես՝ պահենք մեր ազգութիւնը, մեր լեզուն

յն րոպէ զարկւում է իրական կարիքների հետ: Իսկ երբ {դու} ասես ինձ՝ պահի՛ր քո ազգութիւնը, հաստա՛տ կացիր ք

է կարողութեան տէր մարդուն ասում ենք. " Շատ լաւ, {դու} ունիս բաւական գումար, ունիս տուներ եւ այլն, եւ

- Ինչպէ՛ս, - հարցնում է նա մեզ: - Այսօր {դու} ես քո բոլոր ստացուածքի տէրը, որպէս նաեւ քո բոլոր

նեն այն աղքատ ընդհանրութեան մէջ, որից դուրս եկար {դու}, եւ ազատ կարծեցիր այնուհետեւ նորա վիճակակցութենի

երբեմն դէպի այս եւ երբեմն դէպի այն կողմը: Այսօր {դու} ես հարուստ, վաղը ես կը լինիմ, եւ այն ժամանակ քո

է քեզ հասնել: Դարձուր աչքդ դէպի այն օրերը, երբ {դու} մանուկ էիր, կենդանացուր քո յիշողութեան առջեւ այն

լ էիր: Այնպէս չէ՞, որ այն տասն քսան տունից, որ {դու} ճանաչում էիր, այսօր կան եւ տեւում են միայն երկու

բանականութիւնը, քո խելքը, եւ հնազանդուի՛ր ինձ: {Դու} մեքենայ ես, եւ ես եմ քեզ շարժող զօրութիւնը"։ Մ

, քո կեանքը յարատեւել տալու համար: Դորա փոխանակ {դու} պիտի զգաս, որ ես եմ քո ազատիչը... Թշուա՜ռ

էր քարոզեցիր նորա կեանքին: Հազար կեանք փրկէ {դու} այդ ճանապարհով, թող պաշտօնական բարոյականք կնտրու

շտօնական բարոյականք կնտրուկ ծխեն քեզ, մեր աչքում {դու} ամբարիշտ ես: Եւ ի՞նչպէս չդառնաս դարձեալ դէպ

երբեք, օ, չէ՛ր հնանում: Գ. ԱՂՕԹՔԻ ՀՐԵՇՏԱԿԸ {Դու}, որ երբեք չես կենում Տաճարներում հասարակ, Երկի

ինքը գահ քեզ համար Ու երկիրը ոտքիդ տակ, Հաճեցար {դու} մատուռն այս Քո անունով կոչելու, Տունն այս, որտ

ն ` Հաց ու գինի են ձօնում Ի յիշատակ քո որդուն: {Դու} չե՞ս գալիս հարաւէն, Փառան սարից չե՞ս, Աստուած

մի՛ յիշիր. Աջըդ լինի նրանց վրայ, Իսկ ինձ չարից {դու} փրկի՜ր, Որդուն քո հեզ աղախնու, Ում սիրտ տուիր

Ողջունում են այգաբացը հոգեթով: " Եւ ինչո՞ւ ես {դու} հառաչում տխրադէմ, - Ասում եմ ես կոյսին ` կանգնած

մի՛ մերժիր ոչ մէկին: Եւ վրանիդ յարկի տակին Եթէ {դու} հիւր ընդունես Սիրակարօտ լքեալ հէգին ` Յար օրհնու

ր ընդունես Սիրակարօտ լքեալ հէգին ` Յար օրհնուա՜ծ {դու} լինես: Թէ ոք գլխի տեղ չունենայ, Դու բարձերըդ

օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ ոք գլխի տեղ չունենայ, {Դու} բարձերըդ տաս նրան... Ու թէ շոյուի գլուխը կոր...

նուց ` քեզ Ցից ընծայէ ամէն տարին. Յար օրհնուա՜ծ {դու} լինես: Թէ սիրակէզ հէգ ծարաւին Պտղից պտկից ջուր

րիցըդ տաս խմի, Առատահոս աղբըրակիդ Անոյշ բախտից {դու} հրճուես, Չի՛ ցամաքի աղբիւրդ վճիտ, - Յար օրհնու

ուես, Չի՛ ցամաքի աղբիւրդ վճիտ, - Յար օրհնուա՜ծ {դու} լինես: Թէ տաս այգիդ մշակելու Ջահէլներին այգեգոր

լու Ջահէլներին այգեգործ, Եւ քրտինքի արդար շահից {Դու} ստանաս մի լաւ փորձ... Ծիլը մատղաշ, դալար ու կո

աւ փորձ... Ծիլը մատղաշ, դալար ու կոր Եթէ սիրով {դու} շտկես ` Բունդ կը լինի միշտ զօրաւոր, - Յար օրհնո

ս ` Բունդ կը լինի միշտ զօրաւոր, - Յար օրհնուա՜ծ {դու} լինես: Թէ մէկը գայ վարդըդ խնդրի, Դու - որպէս մ

օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ մէկը գայ վարդըդ խնդրի, {Դու} - որպէս մայր գթութեան - Վարդի հետ քո, անչա՜փ բա

աս նրան. Եւ կեանք տուող այգուդ գինու Խառնարանը {դու} տանես Եւ տաս գինին քո խմելու ` Յար օրհնուա՜ծ դու

դու տանես Եւ տաս գինին քո խմելու ` Յար օրհնուա՜ծ {դու} լինես: Զ. ՄՈԳԱՊԱՇՏԸ ԶՈՀԱԲԵՐՈՒՄ Է "Celestial D

ոչւում հնում, Պաշտըւում բագնում: Իսկ քեզ, ով {դու} կոյս, Շուշա՜ն դեռաբոյս, Լուսին կը դարձնեմ,

եզ չեմ ճանաչում"։ " 0՜, չըգիտե՞ս սիրոյ երգչին {դու} վսեմ"։ - Չեմ հասկանում ` ինչ ես ասում մինչեւ ի

արծանքի: " Հիմէ՜ն, ով կոյս տենչավառ, Պահելով {դու} միշտ անխախտ ` Հրեշտակիս կեանքը ա՛ռ, Կամ փակ այ

տ - Ուրիշներին դժուարանց ` Թոյլ տուր ինձի բանալ {դու} Եւ գլուխըս վեր բռնած ` Թաքստոցը մտնելու: Ի՛նձ

ր բռնած ` Թաքստոցը մտնելու: Ի՛նձ վրայ, կոյս, {դու} ցօղիր Կուսութիւնըդ անարատ, Սանիրայիդ կենսաձիր

լիալոյս Արփին լերանց գագաթներին Շողշողալիս, ով {դու} կոյս, Պարտէզն իջած թէ փարուես դու Սիրեցեալիդ ա

ղշողալիս, ով դու կոյս, Պարտէզն իջած թէ փարուես {դու} Սիրեցեալիդ անձկալից - Սիրոյ զոհըդ մատուցելու..

յիշի՜ր ինձ: Երեկոյեան խաղաղ ու զով Թէ ծառի տակ {դու} պառկես, Վարդի բոյրից թէ հարբելով Անոյշ գրկի մէ

ները ցցուեն. Եթէ փափուկ քո բռան մէջ Գտնես սրած {դու} մի ցից - Լաւ դարբնուած ամուր մի տէգ ` Մի՛ մոռանա

ամառը թուխս նստեմ նորից ` Ծածկիր, խնդրում եմ, {դու} ինձ, աքաղա՛ղ ". Ասում է, փափկում, Տեղնուտեղ

պա իրօ՛ք կը կորչէր Անդորրութիւնը հոգուդ: Եւ ո՞ւր {դու} կը թափէիր Բորբ կայծերը նրա բարկ, Կարո՞ղ էիր դու

դու կը թափէիր Բորբ կայծերը նրա բարկ, Կարո՞ղ էիր {դու} միթէ Ցոլքն այն կրել կրծքիդ տակ. Եւ ո՞վ պէտք է քե

ովբէ, Եւ զուր ` ստեր հնարում, Մարդուն, իսպառ, {դու}, ի՞նչ է, Անզգա՞յ ես համարում. Եւ տիեզերքը, մի

. Երբե՛ք ստոր կրքերի Համար սիրտը չէ՛ թիրախ. Իսկ {դու} ինչո՞ւ ես ժպտում, Ուխտ չեմ անում ես խարդախ"։ "

Կրկնում էր հեզ սերովբէն. " Թող չըշնչե՜ս յաւիտեան {Դու} այն օդը բոցեղէն. Չը տառապե՜ս թող ` կամայ Անձըդ հ

ու Գիտես այդպէս, օ՛, հմուտ, Այդ որտեղի՞ց ուսար {դու}: Զարմացնում են ինձ սաստիկ Քո խօսքերը, յիրաւի,

: Թէ ոյր չիցէ գլխոյն տեղի, Եւ {դու} նմա զքո բարձս... Թէ կորացեալ գլուխ գգուի

ւր խնդրել Նահապետին ի Յակոբու Ջրհորոյդ {դու} տաս ըմպել, Կրկնավտակ աղբերակիդ Յանոյշ

: Եկեալ ումեք վարդիցդ ի հայց, {Դու} ՝ որպէս մայր գթութեան, Տաս եւ զոյգս փթթեալ

ղջույն "... Այլ նա առ այս. - Եւ, ո՞ իցես {դու}: " Յոյր ի դրախտին երգի վարդենւոյն՝

րոյ քաջ զերգի՞չ վսեմ"։ - Չիմանամ իսկ, այր {դու}, զոր ասես: " Եւ ո՛չ ժմտիս - այո՛, տեսանե

անաց Կուսից ամոթլեաց: " Հիմէ՜ն, ո՛վ {դու} կո՛յս, Եւ պահեա՜լ անխախտ, Լե՛ր ինձ կ

Լուսաբերին յառաւօտել Ընդ արշալուրշսն, ո՜ {դու} կոյս, Ընդ արեւուն արտափայլել Ընդ խրոխ

րն Առ սերովբէն, յանզգա՞յս Բնաւ ունիս {դու} զմարդն: Ո՞չ տիեզերք գործ ձեռաց Էին հ

ութեամբ պարուրէ մահուան ջամբեալ զ՚ճաշակ... Մնա՛ {դու} հետ Թորգոմայ ես ընթացիցս տաց հորդան Մէտ ՚ի կ

մեր հօրը, սակայն շատ մեծ օգուտով։ Ինձ վրայ {դու} մէկ լաւ նայէ՝ որ չգիտեմ անունս գրել. Ընդ հ

առակն փողը ճիպումս՝ հազարաւոր ձագ է հանել։ {Դու} ե՞րբ տեսար խելօք գիտուն՝ որ հորերուս ատեթով,

պահէր հաւատքով, Արի՛ բա՛ց թող այդ ուսումը, {դու} որ այժմէն՝ չես հաւան Եկեղեցւոյ կանոնքներուն

է ոսկի արծաթ փողերով, Փիլիսոփայ գիտնականէն {դու} միշտ վե՛ր ես՝ իմ խելքով՝ Զերէ փողով ամեն բ

նդակ։ Զի՞նչ որ ուսումն ո՛չ ընձեռէ ո՜վ {դու} ժպիրհ ցնդաբան, Զո՞յր զկուրացեալ հոգւոյ ակու

ման, Որում թշուառ քով վիճակաւ զանխուլ ի քէն {դու} կարօտ։ Բաբէ՜, խաւար մտայց հոգւոյդ,

է ի ճահ, Բանասիրաց՝ զի զշինուածս փլուզանես {դու} յոխորտ։ Թո՜ղ պատանեակդ, մինչ յառոյգ

Ո՞ւր քո ապա ոսկւոյ անուն, ո՞ւր արծաթին, ո՜ {դու} կոյր, Յոր դանդաչես զառանցանօք, զլուսոյ բար

Իւր նիզակին պսպղուն. Զինուո՛ր, մի՛ քնիլ {դու} մութ ժամին, Մօտըդ չեչէն կայ զարթուն։

ն չուզեմ տալ. Բայց որ գո՛նէ մի գաղափար {Դու} ունենաս նոցա վրան, (Թէ եւ այս տեղ իւր տեղը

ռաջ Նորա խելքը լաւ չափել, Ասի. - Բայց {դու} ի՛նչ ես կարծում, Նա սկսաւ այս խօսել։

ածը երբ բարկացած Նորան քըշեց շանթահար, {Դու} Պառնասի աստուածները ցած բերեցիր Հովուաց պար

Մի՛ մոռանար, ինպէս անոյշ Տիրմոսերեայ {դու} ձեռին Անապատում դու հնչեցիր, Երբ յուսա

ս անոյշ Տիրմոսերեայ դու ձեռին Անապատում {դու} հնչեցիր, Երբ յուսահատն առանձին Մ

Մահ էր խընդրում ճարակըտուր, Սփոփեցիր {դու} նորան։ Ծառ ու անտառ, լերին, գազանք Ք

ազանք Քու ձայնով թունդ թըմրեցան։ {Դու} հնչեցիր Պառնասումը, Երբ Արմազդ յաղթական

որա վիշտն ու սեւ օրը։ Միթէ՞ անխիղճ ես {դու} այնքան Կամ կեղծաւոր, երկերես, Որ ողջ

Թո՛ղ փայլի սիրտս, չըմնայ մի մուր։ {Դու} սըրբեցիր ինձ՝ երբ որ ես ծնայ, Ես քո մէջ իս

այ, Ես քո մէջ իստակ ձեռքով թաղուեցայ. {Դու} լուացող ես հոգու ու մարմնի, Լուա՛ իմ սիրտս

պէս փայլի։ Թող մաքուր լինիմ, ինչպէս {դու} սուրբ ես, Թող ողջ աշխարհին երեւիմ քեզ պէս։

լ կոտրած է սիրտը՝ լինում է թոյլ ու տկար. " {Դու} ըսպասիր նորա գլխին ` նա ուշ դնէ քո ոտքին ",

Մովսէսը, սա է պատգամ երկնային: Այլ {դու}, ո՛վ մարդ, այս աշխարհքում բեռնաւորուած յոյսերով

աթահերն երկնից գահէն երբ ցոլացնէ իւր լոյսը, {Դու} կը տեսնես նորա լուսով մակագիրը արձանի:

ովկիան ` կեանքիդ թելը կտրած է. Թէ վախճան ես {դու} որոնում, ինչպէս շատերը քեզ պէս, Կեանք գտան

աղկեցար, Ո՞ր բլուրների կամ ո՞ր հովտի {Դու} զարդ եղար գեղեցկութեան: Յորդանանու ի

Անմխիթար բաժանմա՞ն մէջ Թառամեցաւ նա, որպէս {դու}, Թէ ցրիւ ընկան կտորները Դեղնած տերեւն

ուորն էր Այնպէս պայծառ ճակատով, Ինչպէս {դու}, միշտ երկնից արժան, Մարդերի եւ աստուծոյ ա

ով ` Սուրբ պատկերի առջեւը ` Կանգնած ես {դու}, ոստ Սալեմի, Սրբութեան լուրջ պահապան:

՞ւ չքնաղ արեգակին բարեաւ մնա՛ս չասացի: Ա՛խ {դու}, թո՛յլ մարդ, ա՜խ, հողածին, չես կամենում մտածե

ց յետ պայծառ դիմօք հանդիպում. Ա՜խ, փարելի {դու} իմ ընկեր, իմ սիրական անխարդախ, Մի՛ մոռանար

ն էլ իմ աչքիցը խլեցին..... Ով բնութեան {դու} Արարիչ, իսկոյն գոռաց իմ սիրտը, Ի՞նչ պատկեր

կերքըդ սփոփուին... Ծածկած է քո օթեւան... {Դու} ընկեր ես վշտերին... Քազ հետ նոքա կը խօսեն

քո առաջից անցաւ դար, Մենք ` հող, մոխիլ, {դու} ` մեր հաստիչ, դու մեզ տուիր միտք ու բան,

ր, Մենք ` հող, մոխիլ, դու ` մեր հաստիչ, {դու} մեզ տուիր միտք ու բան, Քննել, տեսնել որչա

ւելքի գործ չէ, որ ինձի յաղթէ"։ " Առաջուց {դու} մի՛ պարծենար, - ասաց Էլբրուս, - Միգում մի բա

Թո՛ղ քեզանով սփոփուի"։ Ա՜խ, կատաղի {դու} մանկութիւն, Ա՜խ, կատաղի դու արիւն, Ի

Ա՜խ, կատաղի դու մանկութիւն, Ա՜խ, կատաղի {դու} արիւն, Ինչո՞ւ շուտով դուք մոռցաք Ձեր ս

նոյն թողնում եմ քեզի ահա՛. Բայց իմացի՛ր, {դու} անդրանիկ իմ սիրական, Լաւ ճանաչէ թող եւ ամբ

ախտ ինձ: Գայիսոնը, գահն ու սուրը ա՛ռ {դու}, որդեակ, Քո նախահարց եղիր արժան ընտիր ժառ

ը քո մէջ այժմիկ իւր տեղ ընտրեց բնակել: {Դու} չես իրաւ մայր քաղաքիս մի նշանաւոր փողոց, Բայ

ող ես յայտնի ասել, թէեւ չէիր շատ հինուց, Թէ {դու} քո մէջ ծաղկեցնում ես մի ազգասէր ուսանող, Որ

ցնծացնում է օրէցօր: Ցնծա՛յ, ուրեմն եւ {դու} ինքնին ` ցնծա՛յ, դու պար բոլորէ, Ես աստղեր

Ցնծա՛յ, ուրեմն եւ դու ինքնին ` ցնծա՛յ, {դու} պար բոլորէ, Ես աստղերուն կը հրամայեմ, որ ք

Ինձ ո՞վ կը տայ նոր զօրութիւն, Եթէ դարձեալ {դու} չօգնես: Մուսա՛յ, յանգիր դու իմ վերա

դարձեալ դու չօգնես: Մուսա՛յ, յանգիր {դու} իմ վերայ, Լարէ քնարիս թելերը, Առաջն

Կայ ` միմիայն այն նա է: Րախացի՛ր, {դու}, ցնծա՛յ, բերկրեա՞յ, Մուսան ասաց Ամիրեա՛ն

Մուսան ասաց Ամիրեա՛ն, Որ աշխարհքումս {դու} ճարեցիր Քեզ այսպիսի սիրական: ՎԵՑԵՐՈՐԴ

էր. Նա իւր մտքում ուրախացաւ, ասաց՝ ա՜ ա՜ {դու} էլ ընկար. Առաւ ածուխ, գրեց պատին. " վեցեր

ասում էր. Կգայ մի օր, մի վայրկեան, {Դու} մոռնալով քո ցաւեր Կասես. ո՞ւր են, ե՞րբ ան

Կ՚օրհնեն քո գալը, Ո՛վ երկնից դեսպան, {Դու} ես մեր կեանքի Պաշար ու պաշտպան։

855 ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆ Մա՛րդ, իմացիր {դու} աշխարհը, Ունայն են քո հոգսերը. Մի՛ տա

կ, Մի՛ չարչարիլ քո անձը։ Մի լաւ նայիր {դու} կազմութեան Հողագնդի շրջանին, Կտեսնես

։ Զո՛ւր է, չի լսիլ քո ձայնը, Հետեւիր {դու} կոչողին։ Նա աւելի խլանում է, Երբ տեսն

ւան։ Hy, XOPОШO! Hy, տէրտէր, {դու} շատ вeдъ Բըռ, բըռ, բըռ, բըռ, խօսում ես

Դէպի իւրեանց родину. Ну, ведь, տէրտէր, {դու} պստիկ Մանճ էիր ձեռիս տակին, Դու պէտք

էր, դու պստիկ Մանճ էիր ձեռիս տակին, {Դու} պէտք է գաս, ֆըշշ անես Ամէն օր իմ ականջին.

обедать: Փակեցեք ժամի դուռը Աչառը առ {դու} հետըդ: ՎԱՅՐ ԸՆԿՆՈՂ ԱՍՏՂԵՐ (Թարգմանութիւն

մօտ: " Հայրի՛կ, աստղիկդ չէ փայլում, {Դու} յաւիտեան քնեցիր. Ա՛ռ ինձ քո մօտ, քո ծոց,

նախկին բարեկամքը Չեն ասում նորան. " Խղճո՛ւկ, Եկ {դու} մեր մօտ, մեք կ՚ամոքենք Քո վիճակի դառնութիւն, Կը

օք Ո՛րտեղ է քո հայրենիքդ. Կամ ունի՞ս {դու} ուրեւիցէ, Ո՛վ են արդեօք ազգակիցքդ:

Ունի՞ս մի բան քեզ սեպհական. Ցոյց տուր ինձ {դու} քո պարծանքդ: " Ի՞նչ հայրենիք, յիմար

" Ի՞նչ հայրենիք, յիմար զքեզ, Հարցանում ես {դու} ինձանից. Ուր եմ ծնած, ա՞յդ ես քննում.

Իմ պարծա՞նքը, յիմա՛ր զքեզ. Ցոյց տուր ինձ {դու} յառաջ քոնը. Ճաշ եմ ուտում, ազնիւ ընթրիք,

Ես խմում եմ Շամպայն, Մադեռ, Ուռցնում ես {դու} փորդ ջրով. Ունիմ քանի տեսակ կառքեր,

ջրով. Ունիմ քանի տեսակ կառքեր, Բայց {դու} ման ես գալիս ոտքով: Ոսկի, արծաթ, գո

, Տե՛ս իմ երկու պատուի նշանքը: {Դու} ի՛նչ կենտրոն ես հարցանում, Իմ կենտրոնը է իմ

ւ անցաւ այնքան փորձանք... Ողորմելի՜, {դու} կարծում ես, Թէ հայրենիքդ սիրելով Բան

կ՚երթամ արքայութիւն"։ Ուրախացի՛ր, {դու} Հայաստան, Լսելով քո որդու խօսքը. Փառ

Ո՛հ, լուսին, լուսին, արդէն քանի՜ դար {Դու} երկնքումը փայլում ես պայծառ, Բայց ո՛րքան ս

ր բաղդի վերայ: Ո՛հ, պայծառ լուսին, {դու} պայծառ լուսին, Վկայ չես միայն լոկ արտասուքի

ուսին, Վկայ չես միայն լոկ արտասուքի. {Դու} ո՛րքան յաճախ քո խաւար գահից Տեսող ես լինում

ուի մի մարդու արիւն. Բայց նոյնպէս պայծառ, {դու} նոյն սառնութեամբ Կը լուսաւորես արիւն ու սուր

Ի՛նչ ես գոռում, ի՛նչ խնդրում, {Դու} անհանգիստ հեղինակ. Մեզ խաղալիք շինեցիր,

Մի՛ գոռար, մի՛ որոտար, Մա՛րդ եղիր եւ {դու} մեր պէս. Վերացական խօսքերով Մի՛ գար մ

առօրեայ բաների Ծառայում ենք անդադար, {Դու} ինչե՞ր ես մտածում, Դրական է այս մեր դար:

ութեան միջոցին, Մարսողութեան լաւ ժամին {Դու} դատաւոր մի՛ նստիր Խրատներով մեր գլխին:

ց. " Իմ պարոն, Լսի՛ր խօսքիս, բայց տե՛ս, {դու} ձայն չհանես. Ապա թէ ո՛չ, ահա սուրս... ին

ւրիշն գուցէ սուրս առնուր ինձ ըսպանէր. Բայց {դու} հոգիդ, գիտեմ, չես կորուսանում Եւ խոստացած

իր, քան թէ իմ տունը քանդես, Արի մորթի՛ր, {դու} քո ձեռքով ինքդ քեզ. Ի՛նչ դանակ է, - ածելո

անութիւն: Եթէ ուրիշը քեզ սպանէ, կամ {դու} քեզ, Կամ պատահի, որ քո մահով մեռանիս,

մ: " Ո՛հ, պարոն, Ես կարծեցի, {դու} որպէս անգլիացի Ունիս մի փոքր հպարտութիւն.

Ունիս մի փոքր հպարտութիւն. կարծեցի, Թէ {դու} չէիր հրաժարուելու այս բանից Գէթ, ասում եմ

Մնաս բարեաւ մինչեւ էգուց, իմ ընկեր, Բայց {դու} այժմ մտքիս մէջ ես ամեն ժամ, Ազնուաբար չվարո

: - Ո՛վ իմ չքնաղ, ասա՛, լսեմ, ով ես {դու}. Ես մօտեցայ եւ ասում եմ նազելով, Ո՛ր

տրտում երգ. " Մու՛րճ իմ, մուրճ իմ, փորիր {դու} ինձ մի փոս խոր, Փորի՛ր, մուրճ իմ, մի գրկա

ան, ասա՛ ինձ, Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ {դու} եկար, Կամ այդ փոսը դու փորում ես ո՞ւմ համար

ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ դու եկար, Կամ այդ փոսը {դու} փորում ես ո՞ւմ համար: - Իմ հարցմունք

ատաղ, թափանցիկ: - Իմ նազելի, գոնէ՛ {դու} ինձ գթա՛, ասա՛, Ո՞վ է փորող օրիորդը եւ դո

ու ինձ գթա՛, ասա՛, Ո՞վ է փորող օրիորդը եւ {դու} ո՛վ. Ինչո՛ւ այդպէս գիշատում էք իմ սիրտը,

, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Եւ {դու}, մեծ մայր, դու նորանց Սիրո՞ւմ էիր, ինչպէ

, սիրուն ոտք"։ - Եւ դու, մեծ մայր, {դու} նորանց Սիրո՞ւմ էիր, ինչպէս քեզ, Պաշտ

անոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մեծ մայր, {դու} քնքուշ սիրով Սիրո՞ւմ էիր այն մարդուն: -

Այժմ վերջացաւ Մեր ամենայն բան: Մնաս {դու} բարեաւ Անշարժ յաւիտեան, Գուցէ միւս ա

*** Անցած օրերի, Անցած ժամերի {Դու} յիշատակներ Ինձ ես յիշեցնում. Բայց նո

անիծում եմ ես այս օրերը: Լո՛ւռ կաց, {դու} քնար, այլ մի՛ հնչեր ինձ, Ապոլլոն, յե՛տ առ

յլ մի՛ հնչեր ինձ, Ապոլլոն, յե՛տ առ դարձեալ {դու} նորան, Տո՛ւր մի այլ մարդու, որ ընդունակ է

քս ունինք բերանում: " Ո՛վ Հայր, ո՛վ {դու} Հայր, որ երկնքումն ես, Խնայիր թշուառ մեր

է լսում Դելֆեան հարցուկին: ԱՊՈԼԼՈՆԻՆ {Դու} Ապոլլոն, որ տուիր Ինձ այս քնար հոգեմաշ, Այո՛,

Օտար աշխարհ պանդխտիլ Ինձ մնում է մշտայար: Բայց {դու}, որ քեզ մարդ տկար Աստուած կանչեց ու խնկեց, Մի՛

Բայց իմ հոգին քեզ ընկեր։ Գնա՛ մեռիր {դու} քաջի պէս, Թող չտեսնէ թշնամին Քո թիկու

ձ, երբ մկրտուած Արտասուքով ու կնքած, {Դու} յանձնեցիր ինձ յիշատակ, Հայրենիքի նուիրուած

Հայրենիքի նուիրուած: Թէ մեռանիմ, {դու} մի՛ սգար, Իմացի՛ր որ տարեցի Դէպի մահ

", ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերեւից. " Ազատութեա՞ն {դու} զինուոր Կամիս գրուիլ այս օրից: Ո՛հ, փշոտ է ճանա

մոմո՛վ տեսանել։ Ոհ, Մեսրո՛բ, ների՛ր {դու} ինձ՝ Իբրեւ որդւոյ քո ազգի, Ապերախտ եմ

յց կատարել Սըւազցին"։ Ըռխի՜ն եաշիր, {դու}, այդ չքի, Տե՛ս, ինչ մեծ մեծ է բրդում,

ան, աչք փակած եւ դիտող, Ի ժամու, տարաժամ {դու} եղար միայն օգնող: Քեզ սիրեց Հայաստան

ւսսօ, Պիտի մոռանայ աշխարհ. Անմահ ես {դու}, ոգի արգոյ, Թէեւ հազար սահի դար:

ծեցին Կեղծաւորաց խումբերը: Բայց {դու} մենա՜կ, մարդ քաջարի, Միշտ անդղորդ, անսասա

ու հրացան, ի՞նչ եղան նոքա, Թէ՞ քշում էիր {դու} ուրջուները... " - Ես այդ ամենը անում

ց բարձրաձայն յայտնի բոլորուն։ " Մահու {դու} որդի... ա՛յ դու մարդասպան, Անխիղճ, անհոգ

ի բոլորուն։ " Մահու դու որդի... ա՛յ {դու} մարդասպան, Անխիղճ, անհոգի, բաժին դիւական

նաեւ շատ միջակ հասկացողութեամբ մարգոց: Բայց {դու} տե՛ս, որ Հեգելի դրութիւնը ներգործում է եւ իր փիլ

ացողութեանց գումարը կերպարանափոխ է լինում: Է՜յ, {դու}, որ եւ ոչ բնաւ գերմանացի ես, դու որ ապրում ես հ

լինում: Է՜յ, դու, որ եւ ոչ բնաւ գերմանացի ես, {դու} որ ապրում ես հարիւր տարի Քանթից յետոյ, քեզ ի՛նչ

ամանակներ, երբ մի օրում մէկ դար քայլեց: Պարոն, {դու} գիրքդ ամուր բռնէ ձեռքդ, տեսնեմ քու փիլիսոփայական

իւնը: Մարդկութեան կեանքի այս անչափելի հեղեղի մէջ {դու} որի՞ տունն ես հարցնում քո ծանր ու բարակ սահմաններ

ան վրայ. բնական աշխարհի մէջ, բնութեան որդոց մէջ {դու} տեղ չունի՜ս, կարցա՞նք հասկացնել: P. S. Որ

թէ փիլիսոփաների ճիգը եւ նպատակն էլ այն է, ինչ որ {դու} ասում ես ուրիշ խօսքերով, էլ ինչ երկար բարակ գլխա

յն չարաբաստ ծառայն քո: Յիշխանականն ի յաթոռ {դու} զոյ կամիս նստուցանես, Եւ ում զլանաս ի փառա

ուցանես, Եւ ում զլանաս ի փառաց հեշտին զնայ {դու} կապտես: Արտասուաթոր անոք հիգին դու ես միայ

ին զնայ դու կապտես: Արտասուաթոր անոք հիգին {դու} ես միայն ապաւէն. Ում ոտնահար լինին մարդիկ

թելը նա բաց արեց, եւ ինձ հարցրեց այսպէս: Ո՛վ ես {դու}, անծանօթ բարեկամ, որտեղի՞ց ես գալիս, ի՞նչ պատճ

քո ազդու խօսքերից հեշտ կարելի է իմաստասիրել, որ {դու} շատ բաներ տեսած եւ շատ բաներ լսած ես քո կեանքի մէ

թիւնը անասելի է: Ես քեզ ո՞րը պատմեմ: Այս բոլորը {դու} կարող ես լիովին ընթեռնուլ աշխարհի պատմութեան մէջ

սքերը, որ նոյնութեամբ դնում եմ այստեղ: Ո՛վ {դու} անմահ պատմութիւն, ասաց նա, եւ դաստիարակութիւն ա

դատապարտութիւններ յարուցին նորա յիշատակի վերայ: {Դու} կարծում ես, բարեկա՛մ, որ իւրաքանչիւր դարում այս

գտցեն գովեստ ի բերանոյ բիւրաւոր. Անպարտելի {դու} ի զինուց, որս եղեր չար դաւանաց Ապերախտին ա

նոքա ինչ որ քեզ առաջարկեն, այն եւս կը լցուցանես {դու}: Հեզահոգի մարդը իմանալով կարդինալի միտքը, եւ հա

էր նորանից. թէ ես ինչպէ՞ս մարդ եմ: " Յառաջ ասա՛ {դու} ինձ, թէ ովքե՞ր են քո բարեկամները, ապա ես քեզ կ՚

ովքե՞ր են քո բարեկամները, ապա ես քեզ կ՚ասեմ, թէ {դու} ինչպիսի՛ մարդ ես ", պատասխանել էր նորան փիլիսոփա

առ տուեց ժողովրդին կարդինալի դէմ վեր կենալու {Դու} իմացա՛ր, թէ ի՞նչ դարանագործութեամբ ճանապար ` ձգե

նային դոցայ թիւր ուղղութեամբ: Խղճալի՛ գործարան, {դու} խաղալիք ես եղել այդ անբարոյական մարդերի ձեռքում,

երակների վերայ կանգնեցուցին ճիշմարտութեան դրօշը: {Դու} տեսանում ես, որ թէպէտ այն մարդերի կեանքը վաղուց

լինի, սակայն քա՛ջ իմացիր, որ մի փոքր ժամանակից {դու} ինքդ կ՚ասես. " թէ այդ մարդը ո՛չ թէ գործարան, այ

ւթեան յանդիմանող անձն է: Տարաբախտ ճշմարտութիւն, {դու} ապականութեան դարումը Թեբայի անապատը գտար քեզ ապաս

ազգակործան գործերը: Եթէ հանգուցեալ պապը չլինէր, {դու} կարծո՛ւմ ես, թէ Հռոմի ժողովուրդը այդ աւազակներին

Աքիլլես հանդիսացաւ այս տրոյիացիների ընդդէմ: Եթէ {դու} տեսանէիր, թէ ինչպէ՞ս սա աներկիւղ եւ առանց նիզակա

ցոյց տուեց եւ հրամայեց բերել կալանաւորներին: Ա՛յ {դու} պատճառ ամենայն չարիքի, եթէ դու իրաւ այդպիսի բարե

անաւորներին: Ա՛յ դու պատճառ ամենայն չարիքի, եթէ {դու} իրաւ այդպիսի բարեմիտ մարդ էիր, ինչո՞ւ ապա չլսեցի

որովհետեւ դա լաւ հետեւանք չէր ունենալու: Գիտե՞ս {դու}, թէ ի՛նչ փառքի ասպարէզներ բացուելու էին քեզ. այ

փակեց այստեղ իւր պատմութիւնը այսպէս. Այժմ ունի՞ս {դու} մի ուղիղ հայեացք այս մարդերի գործերի վերայ. տեսա

ուղիղ հայեացք այս մարդերի գործերի վերայ. տեսա՞ր {դու} այդ մարդերի ապաշնորհութեան չափը. տեսա՞ր, թէ դոք

էին շինել իւրեանց վատթար կամքին: Վերահասու եղա՞ր {դու} դոցայ խարդախութեններին: Ճշմարիտն ասա՛, ո՞ր կողմ

մտութեան եւ անմեղութեան վերայ: Արդարամի՞տ մարդ, {դու} ինչպէ՞ս կարող էիր քո արդարամտութեամբ դոցայ հետ վա

իք մարդկութեան թունաւորեցին քո փրկութեան բաժակը: {Դու} կորցրեցիր քո առաջին փառքը, եւ շիջուցիր քեզ լուսա

պաշտպանը եւ քո բարեբախտութեան վերայ մտածողներին: {Դու} պէտք է մինչեւ այն օրը հառաչես, մինչեւ քո անօրէնո

գիտէ վերը յիշուած Սիւնեաց աշխարհի եպիսկոպոսը։ Եւ {դու}, փնտռելով ինձ եւ գտնելով Սիւնեաց աշխարհում, տար

ին. " Չէ՞ որ ճշմարիտ ենք ասում, թէ Սամարացի՛ ես {դու} եւ դեւ կայ քո մէջ"։ Յետոյ, սուտ վկանե՛ր ժողով

քեզ արծաթ խոստանալով, խնդրում էին այդ տեղը։ Եւ {դու}, Տէ՛ր, կանչելով քո եղբօր՝ տէր Վարդին, Հայդիկի

նգամ կրկնէ այն մարդոց ուղարկած խօսքը. որի ընդդէմ {դու}, Տէր, ուրիշ էլ շատ բաներ ասելով, տուած պատասխա

չեմ համարձակւում երկիւղից նաեւ տեսնե՛լ քեզ, բայց {դու} դեռ ասում ես, թէ գամ բժշկեմ եւ կամ թաղէ՛. չլինի

քի կատարողքը դոքա եղան։ Որովհետեւ այն օրից, երբ {դու}, Տէ՛ր, քո անարգ մարդ մեծարող խնամքովդ ինձ քո ըն

ակվողքը, կամ ուրիշներին պիտի լուսաւորե՞ն։ Եւ {դու}, Տէ՛ր, եւ այս մի բանը չես իմացած, բայց արժա՛ն

Խօ՛սք տուր, - ասում են, - շնո՛րհ ուղարկէ. բո՛ւն {դու} ինքդ խօսէ մեզ հետ դորա բերնով, ինչպէս երբեմն խօս

առի տակ, բերել է Փարպեցու ասածը իր Թղթում. " Եւ {դու} (Վահան) յայց ելեալ խնդրել զիս եւ գտել յաշխարհին

։ § 35. " Ո՞չ բարւոք ասեմք, եթէ Սամարացի ես {դու}, եւ դեւ գոյ 'ի քեզ " (Յովհ., գլ. Ը., համ.

տ են կանչում, լեզուն սիրում, զարմանալի չի՞"։ Բայց {դու} կրակը տես, որ թուրքը իսկի գինի էլ չի խմում ընդհան

ղանչական է այդ խռովայոյզ ժողովի սահմանադրութիւնը, {դու} ասա, Լեւոնի տումարը։ Երանելի Մաշտոցը, անախտակի

. քեզ մի բան ասացին, այլեւս ձեռք չես վեր առնում {դու} "։ Այս տխուր խորհրդաւոր խօսքերը Կաթողիկոսի բերան

ամանակ, ճշդութիւնը անհրաժեշտ պայման է. պատճառ, {դու} կը տեսնես, որ դժոխքումը սատանան միեւնոյն կարգով

եր, որ մանաւանդ ախորժելի եւ դիւրամարս էին, բայց {դու} չնայելով այդ պատուէրներին, այլ կամակորուած միանգ

ճիք քնել այսպիսի նախաճաշիկ ուտելուց յետոյ: - {Դու} խաբում ես ինձ եւ համարձակւում ես ծիծաղե՞լ եւս իմ

... - Հարկաւոր չէ՛, - գանչեց սատանան, - {դու} այդ շինութեան ժամանակ մտքումդ ունիս գողանալ նիւթե

խաւար լինելը, որովհետեւ դա մեր բոլորի ծնողն էր. {դու} ուրուագիծ եւ հաշիւ կազմիր միայն առաստաղի վերանորո

ռջեւ են այժմ... - Այդ աչքի համար ասում ես {դու} ինձ, 800 տարի է շարունակ. ես կարդացել եմ, միտք

աղաղակեց դեւերի զարհուրելի թագաւորը: - Նախ, որ {դու} արժանի չես նորան, երկրորդ, որ ինձ հարկաւոր ես.

: Բայց դառնանք դարձեալ դէպի քո յայտարարութիւնը: {Դու} պատմեցիր ինձ միայն երեք ապստամբութիւնների մասին,

վմին շուրջանակի տասն մղոն հեռաւորութեամբ: - {Դու} ամենայն բանի մի պատճառ գտանում ես. քո ծուլութենի

ր... - Սիրական Աստարօտ, ես գիտեմ, որ եթէ {դու} կամենաս, ամենայն բան կարո՛ղ ես առնել, - ասաց դե

դի մէջ, դժոխային կատակով ասաց. - Ա՛, ա՛, {դու} քարոզում ես ինձ մարդերի խելօքանալը՛, ես քեզ ցո՛յ

նան, ընդհատելով ընթերցուածը. - վէզի՛ր, լսեցի՞ր {դու} սորա սկիզբը. եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն...:

վառուեցան ինչպէս փայլակն, - կանգնի՛ր, հերիք է. {դու} ինքդ կը մնաս իմ մօտ յիմարացած ու խաբուած. ինչպէ՞

օտ յիմարացած ու խաբուած. ինչպէ՞ս համարձակւում ես {դու} ասել ինձ " իմ մռայլութիւն "... չկամիմ այլեւս լ

իմ հարբղխով, - պատասխանեց կէտադիրը: - Ա՛յ {դու} խելագար, - գոռաց դեւերի թագաւորը սաստիկ բարկացած

ան ազդոյ եւ հարազատ: - Ես մեղաւոր չեմ, եթէ {դու}, թէեւ պաշտօն ունէիր գրականութեան դեւապետի, քո տ

որա խօսքին պատասխանելու, պիտո՞յ է ասէիր, թէ գնա {դու} այժմ, եւ ես խօսքիդ պատասխանը կը գրեմ նամակով այն

դպրի... - Ձայնդ կտրի՛ր, լի՜րբ, անզգամ. {դու} այժմ կամիս նոյն բանը ինձ ասել, թէ քո լեզուն թէեւ

րի անունը արտաբերելու ժամանակ իմ գահը դղրդում է. {դու} ինքդ գրականութեան դեւ ես, ի՞նչ տրամաբանութեամբ մ

անական ոճով եւ այլն հին լեզ.... - Լսեցի՞ր {դու} իմ կամքս, թէ չէ՞.... - Լուայ, Ձերոյին մ

արտակը... - Հերի՛ք է, - գոռաց սատանան, - {դու} քո օրումդ քո խելքից մի բան գրած չես, ինչ որ ցոյց

ւել քո անունով, այդ բոլորը օտարի վաստակ է եղել. {դու} եւ բուն գրող կամ կարդացող. ես շատ լաւ ճանաչում ե

է սատանայական հայեցուածով առողջն տեսանել: - {Դու} դարձեա՞լ խօսում ես այդ լեզուով: - Ո՛չ ապաքէ

էջ.... ասա խնդրեմ, միթէ՞ այս կարճ ժամանակում {դու} այսքան ամուսնութիւն խանգարեցիր ` 777, 777. այս

նց եւ ոչ ոք իմ դեւերից չէր կարող հրապուրել. բայց {դու} ընկար թէ չէ քամակներից, իսկոյն ամուսնացուցիր. փ

ցուցանել իմ խօսքերը (ծափահարութիւնք): Իսկ {դու}, իմ զաւակ, քեզ եմ դառնում այժմ, իմ հարազատ զաւ

առաւօտեան ժամը. հանգստանալու ժամանակ է. գնա եւ {դու} հանգստացիր: Մնացածը ուրիշ անգամ:

արբեցութեան մասին, այսպէս խօսեց. - Պարոն, {դու} գիտե՞ս, որ մարդը աշխարհի միւս բոլոր արարածներից

ա-Գալիլիայումը, հարսանիքի մէջ ջուրը գինի փոխեց, {դու} ինչե՞ր ես խօսում: Եթէ մեր Հայերի մէջ կան եւ

վ էր ման գալիս, իսկ մեք՝ ոտով: Հեռի՛ մեզանից, {դու} յանդուգն յիմար, կորի՛ր մեր աչքից, ստախօս եւ անպ

ուգն յիմար, կորի՛ր մեր աչքից, ստախօս եւ անպատիւ {դու}, մեք ճանաչում ենք քո խաբեբայութիւնը, քո արհեստը

զ. ինչ է, ականջիդ լա՞ւ է եկել ազգասիրի անունը, {դու} առանց զրկանքի կամիս առաքինի լինել, ինչպէ՞ս կարել

ւն էր գործում: Զրկանք յանձն առնո՞ւս. քավ լիցի, {դու} երկու կոպեկով. ոչ միայն ազգասէր պատուանունը, այ

ւած լուսաւորեսցնէ քո հոգին, Սիմոն վարժապետ, եթէ {դու} չլինէիր, եթէ քո գրեանքը ինձ ժառանգութիւն չմնային

էին ձգել քեզ քո բարեկամքը. հաւատա՛, Շաքարեանց, {դու} մի օր յանկարծ կը մեռանիս եւ հոգիդ բաց աչքով կը մա

, որ կերակուր լինի սատանայի: Միթէ՞ ամօթ չունիս, {դու} քրիստոնեայ մարդ ես. ինչպէ՛ս կարելի է սատանայական

ին դրել էիր ջրով լիքը պտուկի մէջ... - Միթէ {դու} մի բան տեսա՞ր, - կտրեց խօսքը պ. Շաքարեանցը:

ուկներից) անցան: - Պարո՛ն Մարկոս, հոգի՛ս, {դու} գիտես, որ ես քեզ հոգուս պէս սիրում եմ եւ քեզանից

սիր եւ այս գաղտնիքս, որ ոչ ոք չգիտէ, եւ առաջինը {դու} պիտոյ է լինիս, որ իմանաս: Ես քո բարեկամութեան վ

ղտնիքը, որովհետեւ ճակատագիրը այսպէս է բերել, որ {դու} իմանայիր նորան: Փո՛յթ չէ, դու եւս մի կարդացող մ

սպէս է բերել, որ դու իմանայիր նորան: Փո՛յթ չէ, {դու} եւս մի կարդացող մարդ ես, այսօր դարձիր եւ խոստովա

վազեցի... բայց թէ ի՛նչ էր պատահել այնուհետեւ, {դու} պիտոյ է ինձանից լաւ իմանաս, որովհետեւ ներկայ էիր

նից, որ տուեցիր ինձ այսօր քո կարճառօտ տոմսակով: {Դու} մոռացել ես հոգալ, նախ, Ռօմ, երկրորդ, անգլիակա

ի բանէր կային, որոնց վերայ պիտոյ է խօսել: - {Դու} գրում էիր, թէ պիտոյ է խորհուրդ կատարել, ովի՛ն հ

իսի ժամանակ պիտի մի փոքր անասնանայ... կարծեմ, {դու} եւս ընդդէմ չես այս իմ կարծիքին: - Քո ասածը զ

նքը մեր կեանքից շատ վատ չէ աշխարհի երեսին: - {Դու} եւս ճշմարիտ ես խօսում: - Բացի դորանից, մարդ

տած ճնճղուկը, ագռաւը, կամ շունը կը սպասե՞ն, որ {դու} զարկէիր նորանց: Եւ ինչ տեղից գիտենք, որ այդ անա

զարկելով պ. Մարկոսի ուսին, - եւ յոյս ունիմ, որ {դու} այնքան խորհրդապահ կը լինիս, որ ոչ ոքի չասես այն

տես, յետոյ ես ինքս ման կը գամ գրքերի մէջ: - {Դու} զուր տեղը մի՛ որոնիր քո գրքերի մէջ, ոչինչ գտանել

խարհի հարստութեան տէր: - Ես տեսանում եմ, որ {դու} մի ընկերութեան նման բան ունիս նորա հետ. Աստուած

ուած տայ, ես ուրախ եմ, հարստացի՛ր, եղբայր, եւ {դու}, քո նման մարդը, խելացի, հասուն դատողութեամբ,

է, եթէ մի քաղաքում բնակուող մարդիկը միականի են, {դու} եւս, մտանելով այդ քաղաքը, պարտական ես մի աչքդ հ

պ. Մարկոսը: - Գիտե՞ս, որ նա հարբելու էր եւ {դու} զգաստ մնալու, որ կարողանայիր քո դիտաւորութիւնդ ի

ց շատ խմէ, - ասաց Մանթուխեանցր: - Եղբա՜յր, {դու} վշտացնում ես ինձ. նա ինչ մարդ է, որ ինձանից շատ

ինձանից շատ խմէ: Ես մինչեւ այժմ կարծում էի, թէ {դու} փոքր ի շատէ ճանաչում էիր ինձ, փոքր ի շատէ յարգու

ւ ոչ միայն քո ասած, այլ նա մարդ չէ ընդհանրապէս: {Դու} կարծում ես, թէ նա կը խոսէ՞ քո հետ, երեսը շուրջ

լաւ, թող ես եւս տեսանեմ, - ասաց Շաքարեանցը, - {դու} տեսել ես եւ դարձեալ կը տեսանես: Բացի դորանից, ք

րանից, քո համար մի զարմանալի բան չէ, ո՞ր ապաքէն {դու} ես դորա արարիչը, ո՞չ ապաքէն էգուց փութերով կարող

դատապարտուեցա՞ն այդ նիւթերը երբեք չյաջողուելու: {Դու} փոխանակ ուրախանալու, տրտմում ես..., - ասաց Մ

սած մտածելիքը զուարճալի բաներ են, եւ կարծեմ, որ {դու} եւս հեռի չմնաս այդ բաներից, անտարակոյս քո յօժարո

էր մի Հայի պարտականութիւնը իւր ազգի առջեւ: - {Դու} մի գիտուն մարդ ես, մի գուցէ սկսանես այժմ խոր փիլ

ծեն այդ բաները, եւ մտածել են եւ մտածում են եւս: {Դու} ի՛նչ ես կարծում, եթէ նոքա չլինէին, մեր լոյս հաւ

մուտքի արդիւնաւոր աղբիւր չունինք: - Ուրեմն, {դու} ուրախանում ես, եթէ մեռանում է մի մարդ: - Ին

երեսփոխանք այն հոգին ու հաւատը ունենային, ինչ որ {դու} ունիս. բե՛ր մատեանները, - շարունակում են քահանա

, այնպէս չէ՞: - Ամենեւին այդպէս: - Բայց {դու}, տեսա՞ր, երբեւիցէ քո կեանքում, երկու Հայ, մաք

ի ձեռնամերձ լինելու, ծերը ազդում է երիտասարդին, {դու} դեռ տղայ ես, ի՛նչ մարդ ես որ մէջտեղ ես եկել, քո

անջ դնելով հասկացաւ, որ ածում էին " Տէ՛ր, կեցո՛ {դու} զՀայս " երգի եղանակը: Տիրացուն նկատեց, որ այս

անելու նոցանից, պիտի լինի տղայի միջնորդութեամբ, {դու} կ'ասես տղային, իսկ սա կը հարցանէ փերիներից, որո

աչք բացող բան: Այս պատճառով սկսեց. - Պարոն, {դու}, որ բանի տեղ չես դնում իմ հարցմունքը, ասել է,

ատ ճակատի վերայ, ասաց. - Ես տեսանում եմ, որ {դու} յայտնի ծիծաղում ես իմ վերայ, կամ թէ այդպէս չէ՛,

ինձ եթէ ասեմ, թէ կան դեռեւս բաներ, որոնց մասին {դու} տեղեկութիւն չունէիր: Շահումեանցը դարձեալ ժպտե

ն են, - գանչեց Թիւթիւնճի-0ղլուն, - ես չգիտէի, որ {դու} անհաւատ ես: - Ինչից իմ անհաւատութիւնը, - հարց

- Նորանից, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ {դու}, մարդը, որ հոգի ունի, որ Աստուծոյ պատկեր է, հ

ո՞ղ էր մարդը ոչնչից բան գոյացնել, բայց որովհետեւ {դու} այդ տեսակ մտածութիւններ ունիս, - յաւելացրեց Շահու

րելի՛ ընթերցող, ներելով իմ այս անհամբերութեանը, {դու} գոնէ ինձանից առաւել համբերող գտանուիր, եթէ ես,

ռով, որ Թիւթիւնճի-օղլուն կասկած չտանի... - {Դու} ընդունու՞մ ես, - խօսքը յառաջ տարաւ Շահումեանցը, -

սաց Շահումեանցը, յաւելացնելով այս հարցմունքը: - {Դու} տեսե՞լ ես աշխարհի բոլոր արարածների մէջ մի էակ, ո

բոլորովին ոչնչացան եւ ինձ ծախքի մէջ ձգեցին, բայց {դու}, երեւի, փոխանակ գոյութիւն ասելու, սխալմամբ ձեւ

ի վերայ է եւ ո՛չ նորա ձեւի: - Ի՞նչ առնես, որ {դու} իր ասելով ձեւ ու կերպարանք ես հասկանում, եւ քո հ

օղլուն: - Տեսանո՛ւմ ես, - ասաց Շահումեանցը, - {դու} ես, որ ձեւը ընդունում ես գոյութեան տեղ. կղմինդր

ւնոյն հողը չէր, միայն ուրիշ կերպարանքով, ինչպէս {դու} ասում ես: - Ամենեւին այդպէս, - ասաց Թիւթիւնճի

սել, թէ նա չքացաւ, ես տամ քեզ ի՞նչ բան կամիս եւ {դու} չքացուր, եթէ կտրես: - Ապա մի փայտ տո՛ւր ինձ

քը Թիւթիւնճի-օղլուն, - մոխիրը այլ է, փայտը այլ. {դու} ինձ կղմինդրի օրինակովը փոքր մնաց, որ պիտի հաւանե

որայ վերայ չէ: - Այդ բաները, ինչ որ ասում ես {դու}, " Էֆիմերտէի " `, կամ " Ժողովածուի " մէջ կա՞ն գ

, մահի վերայ էր, - պատասխանեց Շահումեանցը, -բայց {դու} ինձ հարկադրեցիր, որ ապացուցանեմ քեզ, թէ, մահ չ

մ եւ այդքան անձնասէր, - բացականչեց Շահումեանցը, - {դու}, եթէ ունեցած էիր չորս-հինգ որդի, միթէ՞ նոցանից

՞ քո որդու մինը եթէ պահանջելու լինէր քեզանից, որ {դու} աւելի սիրէիր նորան, քան թէ միւսերը, դու եւ քո մ

ից, որ դու աւելի սիրէիր նորան, քան թէ միւսերը, {դու} եւ քո միւս որդիքը ասելու չէիք նորան, որ նա անձնա

սիքի է ստանում այն գումարը, ինչ որ գործ էիր դրել {դու} քո վերայ, եւ այս պատճառով շատ ճիշտ է տուածը պահա

ա, որ ետ եւ յառաջ պիտոյ է իւր տուածը ստանայ. եւ {դու} եթէ կամենայիր, չէիր կարող վատնել նորա նիւթը, պա

եզ հետ լինէի, եւ այսչափիցը եւս շնորհակալ եմ, որ {դու} արժան ես համարում քեզ մտանել իմ խաղաղ եւ հեզ բնակ

արում քեզ մտանել իմ խաղաղ եւ հեզ բնակարանը: - {Դու} եթէ հաւատաս բնութեան հրաշքներին, կը տեսանես, որ

, այսինքն, որ խոստացել ես, պիտի կատարես: - {Դու} ուխտի մասին ես խօսում, - շարունակեց Թիւթիւնճի-օղլ

լինիմ այս քաղաքի բարբարոսական սովորութեանը, եթէ {դու} չփրկես ինձ"։ Այս էր նորա ամենօրեայ աղօթքը, որ

ու կերպին եւ այլ հանգամանքներին, այստեղ իմ յոյսը {դու} ես... Բայց ինչպէ՛ս անխելք եմ ես... Ինչպէ՛ս

ք եմ ես... Ինչպէ՛ս համարձակւում եմ մտածել, որ {դու} անպատճառ պարտական էիր ինձ ազատել... Թէեւ դու ա

ր դու անպատճառ պարտական էիր ինձ ազատել... Թէեւ {դու} ազնիւ սիրտ ունենալով բիւր անգամ խոստացել էիր այդ

դ... Չէ՛, ես չեմ սխալուած... Աստուա՛ծ իմ, {դու} կը կատարես քո խոստմունքը... Այնպէս չէ՞: Ի՛նչ

րմութիւն, - ասաց Մանուշակը, - եւ եթէ իմանայի, որ {դու} հաւատարիմ պառաւ ես, այսինքն, խաբեբայութիւն չես

, այս պատճառով կը ցանկանայ, որ ինքը հասուցանէ, {դու} պառաւ կին ես եւ անզօր, կը խլեն նամակը ձեռքիցդ եւ

կը խլեն նամակը ձեռքիցդ եւ ինքեանք կը տանեն, իսկ {դու}, քո անզգուշութենովը կը զրկուիս ժամուցիցդ որ առատ

նողքը կապում էին նոցայ բերանը, ինչպէս այս րոպէիս {դու}, մինչդեռ ոչինչ խօսած չէի. եթէ լաց էին լինում,

իտեմ, այդ ինքս իմ աշխատութենովս սովորել եմ. իսկ {դու} այդ եւս չգիտես, - յաւելացրեց նա մի տեսակ կատակով

տան նամակի տէրը: - Գիտէի, - ասաց պառաւը, - որ {դու} չէիր, պարոն, բայց մի՛ բարկանար իմ վերայ, Աստու

եքենան դնել, - պատասխանեց կինը, - կարծելով, թէ {դու} տանն էիր, բայց լաւ եղաւ, որ շուտով եկար: Թի

ել էր, - շարունակեց կինը, - որ խնդրէ քեզանից, որ {դու} այս եօթն շաբաթի մէջ ամուսնացնես Մանուշակը նորա հե

- ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, համարեայ թէ բարկացած, - {դու} ի՞նչ ասացիր, - յաւելացրեց նա: - Ես ասացի, որ

ես ստանալիքներ ունիմ, որոց ժամանակը յուլիսին է, {դու} այս մասին բան մի՛ ասա, միայն թէ ժամանակ չունինք

հանդէս չունի մեր խօսակցութեան մէջ. ի հարկէ, եթէ {դու} ասես մարդու ինչ լինելը, այն ժամանակ պիտոյ է ասես

դորայ մէջ մի ընդհանուր արժանաւորութիւն, պատճառ, {դու} չես ասում այդ արժանաւորութիւնների որակութիւնքը:

արժանաւորութիւնների որակութիւնքը: - Որովհետեւ {դու} հարցրեցիր ինձանից, թէ ի՞նչ է մարդը ընդհանրապէս,

եւս ասացի, թէ մարդ հարցանելով, կամենում եմ, որ {դու} պատասխանես ինձ նորա մասին կատարելապէս, նորա արժա

րդը պատկեր է Աստուծոյ: - Եւ այդ պատկեր լինելը {դու} ի՞նչ տեսակ ես հասկանում, մարդը նման է Աստուծո՞յ

- ասաց Շահումեանցը, - եւ դորայ պատճառը այն է, որ {դու} չգիտես, թէ ի՞նչ է մարդը, նորա արժանաւորութիւնը

ութիւնը եւ պակասութիւնը. եթէ այս գիտենայիր, ապա {դու} ինքդ կ՚ասէիր, թէ արժանաւոր մարդը միայն պատկեր է

ղտոտ եւ մրոտ բաների մէջ սէր չէ կարող լինել: - {Դու} կարելի է ունիս հիմնաւոր պատճառ խօսելու ուրիշ մարդ

Ես քեզ խօսք տուել եմ եւ հաստատ եմ իմ խօսքիս. եթէ {դու} եւս հաստատ ես քո վերայ, ուրեմն էգուց երեկոյ, տա

նկնիլ... Առանց պատճառի... Անկարելի է: - {Դու} ուշացար, Շահումեանց, ես այստեղ սպասում էի քեզ ո

նչ չգիտեմ: Երբ միւս անգամ աչքս բացի, տեսայ, որ {դու} կանգնած ես մօտումս: - Ինչպէ՞ս թոյլ ես Մանուշա

Մանուշակը մի փոքր հանդարտած էր երեւում: - {Դու} գիտե՞ս, Մանուշակ, - ասաց Շահումեանցը, - որ իմ սէ

մի թանկագին, կամ առաւել լաւ ասել անգին բան, այդ {դու} էիր. ուրեմն, ինչպէս կարելի է, որ ես ուշանայի ե

երդումը: Այո՞, կամէի ստոյգ իմանալ, սիրու՞մ էիր {դու} ինձ, թէ չկամենալով ամուսնանալ Աղուանեանցի հետ,

այդպիսի սիրտ խոցոտող հարցմունք առնելու ժամանակ, {դու} գիտե՛ս, որ իմ սիրտը դուրս է թռչում դէպի քեզ. գի

ւրդ, որ սրբացած էր ամուսինների փոխադարձ սիրովը: {Դու}, երիտասարդ աղջիկ, չկամելով ամուսնանալ Աղուանեան

ց. սիրով ցանկանում եմ ամուսնանալ քո հետ, եւ եթէ {դու} եւս զգում ես քո մէջ այդ մաքուր եւ վերին ձգտողութի

ն ուխտը պահանջում եմ եւ քեզանից: Մի՛ վիրաւորուիր {դու} իմ այս խօսքերից, պատճառ, հարկաւոր էր, որ լսէիր

իմ այս խօսքերից, պատճառ, հարկաւոր էր, որ լսէիր {դու} նորանց յառաջուց, քան թէ կատարուած էր մեր ամուսնո

լ էր իւր խօսքը, Մանուշակը վեր առեց. - Ինչ որ {դու} ասում ես ամուսնութեան մասին, բոլորն ճշմարիտ է,

կարող արդարացնել քեզ իմ աչքումը այն բանի մէջ, որ {դու} կասկածում ես իմ սրտիցը եւ համարելով, թէ ամուսնան

ղ սրտերը կապուէին օրհնութեան պսակի կապով: Ինչպէս {դու}, նոյնպէս եւ ես, տալիս եմ քեզ իմ սիրտը, այսուհե

անցը համբուրելով Մանուշակի ձեռքը, - եւ այս օրից, {դու} կարող ես ազատ համարել քեզ Աղուանեանցի հետ ամուսնա

ա ցեղը շատ խելօք չեն, եթէ այդպէս դատելու լինիս, {դու} եւ մի աղջիկ եւս չես գտանելու. պատճառ, մեր ցեղից

ղանայ տեսանել կնոջ աչքը շիլ լինելը... - Եթէ {դու} այդպէս մտածում ես, - խօսքը վեր կալաւ Աղուանեանցը

էնով դրած է պահարանումը. եւս ուրախ կը լինիմ, որ {դու} կ՚ազատուիս Թիւթիւնճի-օղլուի աղջկանից, ինչպէս ես

- Գիտեմ, - ընդհատեց խօսքը Աղուանեանցը, - բայց {դու} չգիտես, թէ ինչ ապաբախտութիւն կապած է այդ մատանու

ս Նախիջեւանի մէջ, որ խնդրում է Մանուշակին: - {Դու} ի՞նչ պատասխանեցիր, - հարցրեց կինը: - Կարօտութ

սօր նշանուեցար. նա տալիս է քեզ այս գրաւական, որ {դու} նորանն էիր, իսկ ես քո կողմից երաշխաւոր եմ կացած

որպիսութեանը։ Ասա ինձ՝ ո՞ր կրօնի խոստովանող ես {դու}, ես կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ դրութե

ն գլխումը, թէ " ասա՛ ինձ ո՛ր կրօնի խոստովանող ես {դու}, ես կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ վիճակի

ընդէ՞ր. զի կուրացաւ տուն իւր։ Զի՞ կուրացար ո՛վ {դու}, բարձրացո՛ եւ դու զտուն քո, զի թոյլ տուեալ է յա

աւ տուն իւր։ Զի՞ կուրացար ո՛վ դու, բարձրացո՛ եւ {դու} զտուն քո, զի թոյլ տուեալ է յարքայէ. յոչ կարել ն

նմոլար էջ յայնժամ, ապա թէ ո՛չ անհարազատ գտանէր, {դու} զի ասես։ " Ոչ քննութիւն եւ ոչ հարցումն, այլ զին

ալս երբեմն ի [վաստակս՝ առաջնոց մատենագրաց, իմա՛ {դու} ինձ զթարգմանիչս մեր: Ասասցեն պաշտպանք հին հայախօ

պապականաց յընթացս միջին դարուց եւ անդր եւս. իմա՛ {դու} ինձ զայն ճշմարտութիւն, որ հաստատի հրամանաւ, սպա

ս վիպասանաց, եւ առ արքունի դիւանաւ Տրդատայ. իմա {դու} ինձ զմատենագրութիւն Ագաֆանգելեայ յոյն պատգամագրի

կարգ բանիս: Զոսկի դար մատենագրութեանս՝ իմա՛ {դու} ինձ զհինգերորդն, կնքեն Յովհան Մանդակունի կաթողիկ

իւնն մեր եւ առ հասարակ կենդանութիւն լեզուին, իմա {դու} ինձ զբառդ անձուկ նշանակութեամբ՝ մնայ վայրենացեալ

դարձեալ միջնորդութեամբ յաւէտ այլոց լեզուաց, իմա {դու} ինձ օտարաց, թագաւորեցին ի վերայ լեզուին շատ կամ

: Ըստ մեզ Հայք իբրեւ ժողովուրդ ոչ պատմականք (իմա {դու} ինձ զբառդ անձուկ նշանակութեամբ) չկարէին ունել եւ

յ արիւն քրտինքի մէջ աղօթում է մարդկութեան համար, {դու}, փոխանակ այս բանը միմիայն միտք բերելով հիանալու

րտէզը չափելով, նորա ճանապարհների կարգը զննելով. {դու}, Թափորի ստորոտումը այն այլակերպութեան անթարգմանե

մինը պահւում է այս անշուք եւ նեղ բլուրի տակ։ Եթէ {դու} մեծ ես համարում, կամ Պոմպէոսը, կամ Կեսարը կամ Ա

խօսակցութեան վերայ։ " Իմ այս համեմատութեան համար {դու} ի՞նչ ես մտածում, - հարցրեց Կայսրը Մեցցաբարդայից,

սաց. " Երկուսիցս մինը վիրաւորեց թագաւորին՝ կա՛մ {դու}, կա՛մ ես"։ Շատէլ խոստովանեցաւ, բայց չկամեցաւ

նը քաղցրացնէ, Ստեփաննոս վարժապետ, յիրաւի՛, եթէ {դու} չլինէիր, ես եւս պիտոյ է մնայի միւս ռամկականների

առնում, բայց վարժապետը հրամայեց ասելով. որդի, {դու} ո՞յ քահանայ չես լինելու, էնդուր համար, որ ժամագ

ադաների շարումը: Բայց չկարծեմ, որ այդպէս լինի, {դու} երկայնամիտ ես եւ ունիս ճշմարիտ եւ արդար դատողութի

գործարանի կարասները չունին նիւթերի պակասութիւն եւ {դու} հարկադրած ես այդ գործերը յառաջ տանել մինչեւ ժաման

սեւ սրտի աղջիկ. ի՛նչ անեմ, խաւարէր էն օրը, որ {դու} լիս ընկար, էն քշերը հէրդ ջաղացն էր գնացել ի՞նչ կ

առնում բոլոր հանգամանքը: Ի՛նչ երեխայութիւն է. " {Դու} այսպէս ասա կամ այնպէս ասա " եւ այն խրատողից թելադ

ատ որեւիցէ անցքի միայն մի մոմենտը նկարէր. բայց, {դու} կրա՛կը տես, որ պատկերների բովանդակութիւնը այնպիս

ծու արտօնութիւնն է յափշտակում երկրի երեսից: {Դու}, որ Նէապոլսի մէջ ցոյց ես տալիս ինձ մի շիշ, ուր

ամա թէ որ խռովի, չի առնի, յետոյ արի, էշը ցեխից {դու} հանա՛, փալանը դու դզի, նօխտէն դու գուխը տուր,

ի առնի, յետոյ արի, էշը ցեխից դու հանա՛, փալանը {դու} դզի, նօխտէն դու գուխը տուր, էլ ինձանում մեղք չկ

ի, էշը ցեխից դու հանա՛, փալանը դու դզի, նօխտէն {դու} գուխը տուր, էլ ինձանում մեղք չկա"։ Եկեղեց

մնայ. " համայ, իմ աղլուխը քու գլուխը, ես տղայ {դու} աղջիկ, թէ որ ինձանից հետ կաննես ", - ասում է նա

գիլ) կը մարսի... "։ Քեզ որ տեսնում եմ, {դու} ոչ միայն օձի փուշ, մասթոդոնի ոլոքն էլ կը մարսես

ւի միս չի՞ պէտքը, գառը, գինի, արաղ չի՞ պէտքը, {դու} քու երեխին, որ մի կապայ ես կարում, թէ էքսի օրը

է ա՜յ որդի, քեզ շոր կարեցի, որ ինձ ականջ անես, {դու} ջլիս (իսպառ) քառականջ (խուլ) դառար: Հիմի նա

նակ մեզ համար չի՞. սաղ աշխարհքի օրէնքն ըտենց ա. {դու} քու բարութիւնիցն ես տանում, աբարանցին էլ տանում

րի տունն ա քանդւում, հո սուտ չի՞: Հիմի ասենք թէ {դու} ինձանից համբա ես, քու տանն էլ ոչով չի վեր գալի,

դ գեղիցը քու դիհը կը պահեն, ընդուր որ գիտեն, թէ {դու} ինձանից լաւ ես. քեզնից խէր կը հանեն, համա ինձնի

կը թողայ ինձ կը ծեծի (!!!), յետոյ, հալբա՛թ, {դու} էլ մի կարաս գինի կը խոստանաս, կը բարձես ձիուդ ու

կաննած տեղըն, - մէկ չինարի ծառ պըտի: Ա՛յ տղայ, {դու} հազար ըլնիս, - իմ ախպոր սատար ըլնիս, Թէ ինձնից ջ

իմ ախպոր սատար ըլնիս, Թէ ինձնից ջոկ եար բռնես, - {դու} սրտապատառ ըլնիս, Քաքուլիդ կալին մեռնիմ, - երեսիդ

ք մի անկիւնն են կորցրել, ոմանք խոռոջ են ստացել, {դու} որքան էլ կամենաս, չես կարող, որ վերաստեղծես այդ

րի առաջ, եւ մեզ այս սերունդը թողեցին, որին այժմ {դու} չես հաւանում։ Եթէ մենք էլ քո խելքին ընկնինք, աս

ցն եմ. ո՞ւր է։ " Ուրեմն մեր ազգը անլեզո՞ւ է"։ {Դու} ես ասում։ " Լեզու չէ՞, որով գրում ես այս տողերը

ուրս գայ, այնպէս գրէ, որ ամենքը հասկանան"։ Եկ {դու} գրէ այդպէս, տեսնո՞ւմ ես, երբեմն արժանայիշատակ Թ

ի պէս, ես " յափսիթերս եմ թաթոդնում"։ Ո՛հ, եթէ {դու}, եւ ով դու որ գուցէ մի պարոն ոք մին ես, այլ եւ

յափսիթերս եմ թաթոդնում"։ Ո՛հ, եթէ դու, եւ ով {դու} որ գուցէ մի պարոն ոք մին ես, այլ եւ քո ծառան, ե

ել էին տասնյակ հազարների: Սուտը ի վերջո բացվեց: {Դուայտին} կանչեցին Ամերիկա, որտեղ նա անցյալ տարի մեռավ: Գ

քեզ: Hy, хopoшo, չես ուզում, Hy, {դուզ} ասա, He xoчy, Что такой ничего Նա կ

. Արշաւրի միտքը ընչանք հիմի թէ ծուռն ա էլել, թէ {դուզ} ա էլել ձեր հետ, չեմ իմանում, համա հիմի իմացուեց

կաբանի կամ բանաստեղծի տեղ ենք դնում. քա՜ւ լիցի: {Դուզնաքեայ} մէկը, տառապեալ մարդ, խոստովանում ենք, բայց սպա

ս կամ առ քերթօղս զանձինս գրիցեմք. քաւ լիցի մեզ: {Դուզնաքեայ} ոք, այր մի տառապեալ խոստովանիմք, այլ՝ սպաս արա

ու հասկանալի, այլ թէ ոչ ասողն լիցի խուց եւ լսողն {դուժ}: Մատենագիրք մեր ցայս վայր ժամանակի թողին լքին զա

ց Հայաստանի վերայ, որ հպատակեցնէ իւրեան, եւ երբ {Դուին} քաղաքում բնակուեցաւ Կաթողիկոսի տանը, հրամայեց իւ

ենք մեր ազգի արիւնը խմում, Մոխրատնով լցինք {Դուին}, Արտաշատ, Ծխի մէջ կորաւ խաչն եկեղեցուն,

կեղեցում, մանաւանդ, որ Բաբգէն կաթողիկոսը, ինքն {Դուին} նստելով, ժողովը չէր կարող ուրիշ մտքով գումարել Վ

որպէս եւ նորանից յետոյ մեր կաթողիկոսքը նստում էին {Դուին} քաղաքում, ուստի բնականաբար, վանահօր ձեռքով պիտի

կութիւնից յետոյ կաթողիկոսական աթոռը փոխադրուել էր {Դուին}, իսկ այդ թուականներից մինչեւ Մեծ Վահանի մարզպանո

դեօք պատահում է մարզպանին Սեւուկի պարտէզում, թէ՞ {Դուին} վերադառնելուց յետոյ յատկապէս գնում է Անձեւացեաց ե

ճառներից: Մեհեկի 16, Հայոց 1309 թ., {Դուինի} աւերակներում. ԱՐԳՈՅ ՊԱՐՈՆ Կոմս Էմմանուէլ

ածք սորա համարին. ա) Ճառ, զոր խօսեցաւ ի ժողովն {Դուինի} յ719 թուականի յերկրորդ ամի կաթողիկոսութեանն. բ)

մ էլ, որ հանդիպում էր, ուղարկում էր Տոբոզո, իր {Դուլսինեայի} մոտ, իսկ հանրագիտական բառարանը բոլոր ընթերցողներ

բառերի հետ նույնպես նման լինի Սանչոյի հանդիպմանը {Դուլսինեայի} հետ Տոբոզոյում, ապա վաղօրոք կարելի է շնորհավորել

է Դոն-Քիշոտը խեղճ եւ հավատարիմ Սանչոյին՝ հանուն {Դուլսինեայի} ազատագրման կախարդանքից: Հայտնիր իմ հարգանքներ

ր տուեց իւր օրհնութիւնը եւ ճանապարհի համար յիսուն {դուկատ} ։ Բացի դորանից, նա թոյլ տուեց նոցա միջից նորանց

թենից, ստանալով նորա օրհնութիւնը եւ երկու հարիւր {դուկատը}, որ հաւաքուած էր Հռովմում Սպանիացի վաճառականների

ատ լավն կառնում եւ կտանիմ Քիշնեւ, հոնեն կխրկիմ: {Դուն} խնդրեմ, գիրդ մի՛ պակասեր եւ թաթիեորիի բանին դուն

Դուն խնդրեմ, գիրդ մի՛ պակասեր եւ թաթիեորիի բանին {դուն} ալ օր չանցուցած հետեւե: Սիրելի Գրիգոր եղբայր

կարելի չէ խոսք հասկացունել: Ես կխնդրիմ քեզի, որ {դուն} տեղն եկած վախտն ասիս իրենց, որ ատոր համար սիրտեր

պատասխանը: Առաջինը ինձի շատ զարմանալի է, որ {դուն} ինքդ, ինձի՝ ձեզի մոռացող համարելով, քեզի միշտ

ը կգրեմ: Շնորհավոր լինի խաղաղությունը (տեսար {դուն} 76-ին ժամանակը) ափսո՛ս, որ այդտեղ չէ Ձեր բար

Պարոն Օդդենը չկամի այն բաներն առնուլ, ես եւս, {դուն} իս իմ պարունս, արզ ունիմ ղուլլուղիդ աղա ջան, պա

նակ դուրս գալ Մոսկվայից դեպի օտար աշխարհ, իհարկե {դուն} լավ գիտես իմ տկարության որպիսությունը եւ հույս ու

իտե, քեզ միշտ հայտնի է եղել եւ անչափ գոհ եմ, որ {դուն} ինձ միշտ օգնել ես: Բժշկությունը ինձ ոչ թե միա

նամակ կգրեմ, քանի որ Նախիջեւան ես, անտարակույս {դուն} եւս կգրես: Առողջությունս շատ վեր է. ահա միայ

այի, մնաց որ պատշաճ բան էլ չէ. հույս ունիմ, որ {դուն} ալ նույն ոգվույն կհետեւիս եւ օր առաջ այս գործը վե

ղածդ ի՛նչ է, ատմիշ կարդացող պիտ՝ լաս: Գիտեմ որ {դուն} ալ, սիրելի ճիճաս ալ սիրտերդ թըփ-թըփ կեցիլիք. աճ

ն մը չէ, բայց ինչ կուզե թող ըլլա, տղոց տեր իս, {դուն} ալ ան հորը զավակն իս, ինչ օրենք է քեզի զրկել:

ոն Գրիգորը ինձի գրել էր մեկ անգամ Պետերբուրգ, թե {դուն} քո բաժինդ հարսնությանդ ժամանակ ավելոքով առիլ իս,

ատ ու առանձին ազգ մը կը ճանչնար զիրենք: Հիմա {դուն} ըսէ, սրամի՛տ ընթերցող, այս մտքով շաղեալ ազգդ Հռ

լ ի յաջորդսն յուսալ՝ չէ առն բանագիտի գործ, յորս {դուն} ուրեք երեւին արք ականաւորք, ի բանս արգասաւորս:

ատ եմ խարջ տալի, կոռ քաշում, ձի տալի, թէ ես ու {դուն} էլ մի կռիւ անենք, թէ էրկու մարդ իմ բարեկամներից

վ զոռով տղայ դա՛ռ. Սաղ աշխարհքը ձեռդ առ. Էս մեր {դուշման} ազգերին, Խեղճացրու հոգին առ: Ձենդ լսողը սասանի

Փչացաւ մեր կէս փայ ազգը: Իմ Գրիգորը մենծանայ, {Դուշմանի} աչքը հանա. Հայի ազգին օգնելով, Փառք ու պատուի տ

такой значит. Երեկոյին ես եկամ, Ведъ {դուոռնիկին} ձայն տուիմ Եւ նրա հետ խօսեցամ, И моло

Մինչ նա տանը նստած էր, Յանկարծ բաղխեց նորա {դուռ}, Մի այլանդակ չոր պատկեր: Տեսաւ

եւելեան կողմը, ըստ որում՝ այդ կողմից փակուած մի {դուռ} մինչեւ այսօր էլ աւանդութեամբ կոչւում է " Տրդատայ

մինչեւ այսօր էլ աւանդութեամբ կոչւում է " Տրդատայ {դուռ} "։ Ս. Էջմիածնի արեւմտեան կողմից տակաւին երեւ

ս, ողորմութի՛ւն, - կրկնեց պառաւը, - Աստուած բարի {դուռ} բանայ քեզ: Մանուշակը նշանացի արեց աղքատին,

եմ կատարում, հավատա աստված, որ մոխիր կտրել եմ, {դուռեն} դուրս գնալու ժամանակ չունիմ. համալսարանի գործերը

այիս ընդունել նորան. նախասենեակի եւ առանձնարանիս {դուռերը} բացուեցան եւ փակուեցան, եւ ներս մտաւ պ. Բէգզադէ

ն մէջ: Մինչդեռ սոքա զբաղուած էին, եւ ահա սենեկի {դուռերը} բացուեցան յանկարծ եւ շեմքի վերայ երեւեցաւ քիթը բե

բակը եւ որովհետեւ միշտ համարեա բաց են նորա ախոռի {դուռերը}, խնամով ընկղմեցի պատկերը պտուկի մէջ եւ լաւ զետեղ

անգամ ես գիտեմ, թէ ի՛նչ եմ կրում. Դեպարտամենտի {դուռերը} մաշուեցան: - Է՛հ, ձեզ գիտեն... - Գիտ

ւր առաջարկութիւնքը ձեռքին, ծեծում էր թագաւորների {դուռերը} եւ, ստանալով մի փոքր պաշտպանութիւն, մտանում էր

լ Վենետիկեան կառավարութեան եւ Պապի մարդասիրութեան {դուռերը} ։ Այս տեղերում ցոյց է տալիս նա որպէս միակ խորհուր

էին միեւնոյն քրիստոնեայ աշխարհում։ Արդեօք դժոխքի {դուռերը} պիտոյ է յաղթահարէի՞ն վերջապէս պապական աթոռը։ Ապա

եւ նորա անդամների առաջեւ փակած մնացին աշխարհների {դուռերը} ։ Բայց եթէ մի քանի տեղերում, ինչպէս Ռուսսիա եւ Պ

են նորա ապահով անցագիրը եւ առանց նորա ազգի կեանքի {դուռերը} փակ են հեղինակի առջեւ: Յայտնի է, թէ ամէն գիտակա

ն չավերվիլ: Հարկ կլինի կայսեր խնդիրք տալ, ուրիշ {դուռը} չկա, ինչպես հարցուցի իրավագետ եւ զորեղ մարդերից

, որ հառաջընթացքը պիտի ոտք կոխեն մինչեւ Վատիկանի {դուռը}: Բայց Գառիբայլդին մի կողմից սպառնալով գնդակոծել

աճում է նաեւ Ֆրանսիայի բարոյական ազդեցությունը: {Դուռը} հասկացել է միայն [մեդալի] առաջին երեսը, հենց այն

եմ՝ դուռիս զանգակը զարկեցին... Ծառաս գնաց դէպի {դուռը} եւ մի քանի վայրկեան ուշացաւ: Լսում եմ մի խօսակցո

ն օր մի քայլ մօտենալով գերեզմանի բերանին, աչքս՝ {դուռը}, նստած եմ, թէ ո՛վ արդեօք շնորհ կը բերէ իմ մօտ կ

ւ ահա Պ. Շահբէգի նամակով բացում եմ Յիշատակարանիս {դուռը}: 16/28 Մայիսի 1859, Բեդուտ-Կալէ:

ոմանք՝ կապած ձեռք ու ոտքով այս կամ այն բռնակալի {դուռը} տանուելով, բերուելով եւ շղթաների մէջ իւրեանց անա

կայ, քանզի հացի խնդիրը ամեն րոպէ բաղխում է նորա {դուռը}: Եւ մի այդպիսի վատաբաղդ մարդու համար հեշտ չէ նաե

արբերութիւնը էական խնդրի մէջ չէ. տնտեսական խնդրի {դուռը} եւ նորա համար փակուած է: Նորա ազատութիւնը անուան

թող սիրտդ օտար լինի Զուր, անտեղի նազանքին. Քո {դուռը} բաց, ով որ զարնի, Եւ մի՛ մերժիր ոչ մէկին: Եւ

եմ ես նրա մարմինը ամուր: Նետւում է նա պարտէզիս {դուռը} դէպի. Բայց նա տուժե՜ց... որովհետեւ ես իսկոյն

մի՞թէ Օրէնքն այս յարգող ջատագովը չէ. Ամեն փակ {դուռը} բաց է անում նա, Որ իր ետեւից եկողը վստահ Մտնի-

զուրկ պարզ լուսից։ Մահը եկաւ, բացեց {դուռը}. Մեծատունը ըսկըսաւ Անզօր ձայներ բերնից

а мне Идти туда обедать: Փակեցեք ժամի {դուռը} Աչառը առ դու հետըդ: ՎԱՅՐ ԸՆԿՆՈՂ ԱՍՏՂԵ

մի մարդու, որ Աստուծոյ փոխանորդ էր, արքայութեան {դուռը} բացող եւ փակող... (մի՞թէ)։ Գո՛հ եմ Աստուծուց

կնոջ անուն չկայ) բռնեց եւ Հմայեկի երեք որդոցը եւ {Դուռը} տարաւ, երբ աշուշան, Պարսկաստանից յետ բերելով, նոր

լ տալ, որովհետեւ, եթէ Ձուիկը տարուած լինէր Պարսից {Դուռը}, անհնար է, թէ նորա պէս ժրագլուխ կինը հանդէս չունե

երի նման ամենայն կողմից հաւաքւում էին դէպի դժոխքի {դուռը}, որտեղից պիտոյ է ներս մտանէր ծայրագոյն Բրամինը:

եւ յառաջ գնաց... Նա տեսաւ, որ ախոռներից մինի {դուռը} բաց է, ուստի կարծելով, որ այդտեղ պիտոյ է կատարո

անիքի տէր դարձած, նոր տեսած կեանքի արեւը, որոնք {դուռը} միշտ բաց է իմ պէս աղքատների համար. տօնի, զատկի

տալ բժշկապետին, յօնքերը մօտ քարշեց աչքերին: {Դուռը} բացուեցաւ, եւ բժշկապետը երեւեցաւ շեմքի վերայ:

ի հետ, ամենայն զգուշութեամբ բացուեցաւ նախասենեկի {դուռը}: Պ. Յովնաթանեանցի առաջեւ դրած սեղանի վերայ վառւ

ն լուսաւորում տան հեռաւոր անկիւնը, ուր բացուեցաւ {դուռը}, այս պատճառով եւս, դուռը բացուելուց յետոյ, շեմ

նկիւնը, ուր բացուեցաւ դուռը, այս պատճառով եւս, {դուռը} բացուելուց յետոյ, շեմքի վերայ երեւեցաւ միայն մի

րծ եւ մի վայրկենի մէջ այնպէս սաստիկ հետ գնաց դէպի {դուռը}, որ անզգուշաբար զարկելով եւ աղաղակ հանելով, դար

մունքի վերայ, որ ամենեւին չէր հասկանում: Տան {դուռը} բացուեց եւ ներս մտան տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն եւ նո

ր եւ ցածանում էր նորա շնչառութեան հետ միասին: {Դուռը} բացուեց յանկարծ, եւ շեմքի վերայ երեւեցաւ այն մար

, վազեց իւր ննջարանը եւ շուտով փակեց քամակից իւր {դուռը}, ամրացնելով նորան փոքրիկ երկաթի կարթով, որ կախա

բան: Տարակոյս չկայ, որ Մանուշակը փակելով այն {դուռը}, որ հիւրընդունարանն էր հանում, բացեց միւսը, որ

ւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ամենայն ժամանակ բաց է մեր {դուռը}: Ինչպէ՞ս է Վարդ-խաթուն խնամուս առողջութիւնը:

ատուկ շնորհակալ եմ: Դեռեւս պարոն Մկրտիչը բակի {դուռը} չէր բացած, մինչ կարմրած աչքերով նստել էր իւր տեղ

իւր տեղումը Մանուշակը պատուհանի տակ, երբ որ բակի {դուռը} բացուեց ու փակուեց, նա աչքերը ձգած պատուհանին մի

, - ամենայն չորեքշաբաթ օր ես գնում եմ Աստուածածնի {դուռը}: - Այն թաղի մէջ հարցրո՛ւ պարոն Շահումեանց Գէո

ստելուց արիւնը թանձրացել էր գլխի մէջ: Նա բանալով {դուռը}, հարցրեց Մանուշակից, " հայրդ չէ՞ եկած դեռեւս "

Մինչդեռ Մանուշակը այս մտածութիւնների վերայ էր, {դուռը} բացուեցաւ Թիւթիւնճի-օղլուի ձեռքով: Այս ուրախ

աք բարեա՛ւ, - պատասխանեց նորան Թիւթիւնճի-օղլուն, {դուռը} փակելով: Մանուշակը ճանապարհ ձգած Շահումեանցին

, անորոշ զգացմունքով: Մտանելով իւր ննջարանը, {դուռը} փակեց իսկոյն, եւ սկսեց կարդալ Շահումեանցի նամակը

անից, ուր խոր քնով քնած էր աղախինը, կամաց բացեց {դուռը} եւ դուրս եկաւ բակը... Մութ եւ մառախուղ:

ն այնպիսի երկիւղով, ինչպէս մի գող բանում է օտարի {դուռը}, մտաւ պարտէզը, նայում էր այս եւ այն կողմը, եւ

: Մի գիշեր գալիս են եւ բախում են Մանուշակ դայեկի {դուռը}. դայեկը վեր է կենում, ճրագ է վառում, տեսանում

իկ նայում են պատուհանից եւ նշանացի են առնում, որ {դուռը} բանայ: Դայեկը բացում է դուռը. մարդիկ առանց ն

ի են առնում, որ դուռը բանայ: Դայեկը բացում է {դուռը}. մարդիկ առանց ներս մտանելու, կարճ խօսքերով խնդր

չէ նկատում մութ տեղը: Հասանում է տուն, եւ մինչ {դուռը} կամենում է բախել, իսկոյն անյայտանում են եւ բերող

եմն-երբեմն բացականչելով, քոյրը բացեց իւր սենեակի {դուռը} եւ ներս մտաւ եղբօր մօտ: Նա զարմացաւ տեսանելով եղ

անում են, դնում են այն նեղ վանդակապատ տեղը, որի {դուռը} յայտնի էր միայն պալատականներին եւ Խանին, եւ ուր

ը փառաւոր դահլիճի մէջ. այս դահլիճը եւ այս գաղտնի {դուռը} իւր վանդակապատ շէնքովը, տեսանւում է մինչեւ այսօր

ժամացոյցի տասն եւ մինը զարկելու հետ, բացուեց տան {դուռը} եւ ներս մտաւ Թիւթիւնճի-օղլուն: Մանուշակը գունաթա

րեց իւր հօրը ներս մտանել Մանուշակի ննջարանը, երբ {դուռը} բացուեց, այս ձայնը տպաւորութիւն գործելով նորա ջլ

ի համար նոցա մայրենի լեզուի եւ դպրութեան ժանգոտած {դուռը} ։ Ոմանք համարում են նորան մի անհաւատարիմ, վատթար

տը տեսաւ մի անծանօթ մարդ, որ գնում էր կամաց դէպի {դուռը}, իսկոյն կանգնեցրեց նորան եւ ասաց. " Երկուսիցս մ

ներշնչումները վերջիվերջոյ կեղծ դրութեան մէջ դրին {Դուռը} ` թէ՛ Կանոնադրութեան եւ թէ՛ հայ ազգի վերաբերմամբ

ուի բացառապէս Երուսաղէմի վանականների միջից: {Դուռը} ակնբախ շատ ունէր պաշտպանելու աւանդութիւնը. լաւագ

յ: Տեղի ունեցած անկարգութիւնների հետեւանքով {Դուռը} փութաց կարգադրելու Սարգիս պատրիարքին ` ժողով հրաւ

համաձայնւում: Այն ժամանակ ժողովուրդը դիմեց դէպի {Դուռը} եւ այնտեղ պնդեց դարձեալ իր պահանջի վրայ: Նախկին

է ուղարկել Դռանը բոլոր եպիսկոպոսների ցուցակը, եւ {Դուռը}, նշելով դրանց մէջ քաղաքականապէս կասկածելի անձնաւ

գանդը: Ինչ վերաբերում է Երուսաղէմի հարցին, {Դուռը} ոչ միայն խախտում է Խաթթի-Հիւմայունը, այլեւ մասնա

մի՞թէ հաւատանք: Բացի սորանից, ինչ խորհուրդ ունի {դուռը} կողպել եւ բանալիքն էլ հանել: Սօսին իրենց տանը փա

քաղել, մանաւանդ, երբ նա բարկացած գոռում է թէ " {Դուռը} բաց արեք ", Տիրանը, ահից, ծակերն է մտնում: Մն

, մենք այդ ամէնը գիտենք"։ Ես լաւ գիտեմ, որ այն {դուռը}, որտեղից ես եմ մտնում, բաց է ամէն մարդու համար

ի մօտենալով ժողովրդին՝ դառնար մի բանալիք՝ լուսի {դուռը} բանալու համար։ Եւ դեռ հերիք չէր, եթէ բարբառն

Թատրոնի մէջ անկեղծ է հասարակութիւնը: Թատրոնի {դուռի} մօտ ցած է դնում դէմքից այն դիմակը, որ աշխարհի սո

աջ: Ինչ կարգով որ գնում էին, նոյն կարգով դժոխքի {դուռի} երկու կողմումը շարուեցան: Դուռի մուտքին մօտ չորս

յն կարգով դժոխքի դուռի երկու կողմումը շարուեցան: {Դուռի} մուտքին մօտ չորս ոսկեզօծ կոտոշներով դեւերը ցած դր

րացնելով նորան փոքրիկ երկաթի կարթով, որ կախած էր {դուռի} վերայից: Անծանօթ մարդը մնաց միւս տանը կանգնած

, ոչ պակաս մի սպիտակ կատու էր, որ լսելով պարտիզի {դուռի} բացուելը եւ երկիւղ կրելով թշնամուց, թողել էր իւր

դուռին, որ ամենայն սրտի զարկելը բացարձակւում էր {դուռի} վերայ, այնպէս, որ լաւ նկատողը, դուռից կարող էր

ուտք տալ Վենետիկ։ Ճշմարիտ. մինչեւ անգամ Վենետկի {դուռի} պահապանքը չ'հարցրեցին Իգնատիոսից, թէ ո՞վ է, ո՞ր

աւ յանկարծ հարինքով եւ մեռաւ՝ փակած Կայսերութեան {դուռի} մօտ, իւր սրտի անհամբերութենից եւ սպասելուց։

ութիւն կար Մեցցաբարդայի վերայ, որ նորա բնակարանի {դուռի} մօտ պահապանք էին կանգնած, եւ ո՛չ ոք, մինչեւ անգ

առով ուղարկում էր Հռովմ, զարկել իսկական Վատիկանի {դուռի} վերայ հետեւեալ նամակը՝ գրած դէպի Սիկստոս V-ը։

ի պատանի գեղեցկադէմ եւ գեղեցկազգեստ մօտ եկաւ գոմի {դուռին} եւ կանչեց ինձ Խալիլ նայիբի բարեկամի անունով: Երբ

թաթուելով իւր կարճ մուշտակի մէջ, մօտեցաւ պարտիզի {դուռին}, բացեց նորան այնպիսի երկիւղով, ինչպէս մի գող բա

թէ դուրս էր եկել պարտիզից եւ մօտեցել իւրեանց տան {դուռին}, մինչ Շահումեանցը նեղ եւ ցեխոտ փողոցով, փաթաթու

ց Թիւթիւնճի- Օղլուն: Մանուշակը այնպէս կպել էր {դուռին}, որ ամենայն սրտի զարկելը բացարձակւում էր դուռի վ

ստուգապէս ճանաչել այդ մարդը: Վերջապէս լսում եմ՝ {դուռիս} զանգակը զարկեցին... Ծառաս գնաց դէպի դուռը եւ մի

ւեցաւ սաստիկ դղրդիւն եւ յետոյ մի բան ընկաւ դժոխքի {դուռից} ծծումբի լճի մէջ նոյն աղաղակը գործելով, որ պատճառ

հումեանցը միշտ գալիս էր Թիւթիւնճի-օղլուի մօտ, եւ {դուռից} ներս մտած չմտած, բարեւը ասած չասած առաջարկում էր

ակւում էր դուռի վերայ, այնպէս, որ լաւ նկատողը, {դուռից} կարող էր իմանալ նորա կուրծքի խռովութեան աստիճանը

յդ ամբողջ պրոպագանդը մղվում էր հանուն կրոնի, իսկ {Դուռն} իրավունք չունի քրիստոնյաների կրոնական գործերին մի

ն, կախաղանը եւ գլխապարտութեան խայտառակ սիւնը ` " {Դուռն} ճշմարիտ, որ տանի ի կէանս յաւիտենականս "...

ցած են մարդկութեան համար " որպէս աղբիւր փակեալ եւ {դուռն} կնքեալ, ընդ որ ոչ ոք էանց"։ Յողդյողդ Իսրա

շնամին անթիւ նետերով խոցոտեց ինձ. վէրքերիցս մահի {դուռն} եմ հասած, քո պարտքն է այսուհետեւ դեղ դնել եւ բժշ

'ի դայեկաց, որպէս զորդիս մահապարտաց եւ տարեալ 'ի {Դուռն} զի մեռցցին, որք էին յոյժ տղայք"։ (Փարպ. Պատմ

եր, չարն Վասակ՝ զկին եւ զերեսին որդիս Հմայեկայ 'ի {Դուռն} տանէր" (Վարդան, Պատմ., եր. 56)։ Մենք չենք ընդունո

ն Վարդանաւ հանդերձ անցանէ յԱյրարատեանն աշխարհ, ի {դուռն} առաքելով Պարսից ըստ քաղաքական գործոց ժամանակին՝

երի բնակութեան կենդրոնը էր Port-royal (Արքայական {դուռն} ) անուանուած վանքը։ Լետելիէի առաջին քաջագործ

ջ չկար որեւէ բան, որ կարող լինէր փոխել հայերի առ {Դուռն} ունեցած հպատակութիւնը, քանի որ այն վերաբերում էր

ն հայ ազգի ներքին ու կրօնական գործերին: Ուստի եւ {Դուռն} հնարաւորութիւն չունէր ձեռնարկելու սահմանուած կարգ

ը դէպի ինքը, չարանում է եւ հրամայում է գործարանի {դուռները} փակել այն կէս գիշերին նոցայ դէմ: Սոքա աշխատում ե

հիւրընդունարանն էր. պատճառ, սենեակի միւս երկու {դուռները} տանում էին մինը դէպի Թիւթիւնճի-օղլուի, իսկ միւսը

կսած մինչեւ Չինաստանի անհիւրընկալ, ժանգոտ երկաթի {դուռները} ։ Ամենայն տեղ քարոզւում էր կոյր հնազանդութիւն դէպ

ւր աշակերտների հետ միասին մնաց բանդումը, թէպէտեւ {դուռները} բաց էին։ Այս բանը այնպէս գրաւեց բոլորի սիրտը, ո

եղայի խօսածը, վասն որոյ փակած մնացին Համալսարանի {դուռները} Յիսուսեան աբեղաների առաջեւ։ Շուտով սորանից յ

Լետելիէի առաջին քաջագործութիւնը եղաւ Արքայական {դուռնը} քանդելը, որի քարը չ'թողուեցաւ քարի վերայ, մինչե

տոյ խոստովանեցան, թէ ճնշում են իւրեանց Արքայական {դուռնի} քարերը։ Բայց այս դեռեւս հերիք չէր Յիսուսեանն

ամենեքեան կը մտածեն, թէ Ձեր Մեծութիւնը գերեզմանի {դուռնի} մօտ, զղջում էիք, որ այնպէս վարուեցաք նորա հետ ե

եւ անգամ տաճիկների վերայ, որ փաշան, Պայծառափայլ {Դուռնից} հրաման խնդրելով, առանձին գերեզմանատուն նշանակեց

խին, որ մի կապայ ես կարում, թէ էքսի օրը խօսքիցդ {դուս} ա գալի, ասում ես, թէ ա՜յ որդի, քեզ շոր կարեցի

ւմ. ի՞նչ բանի համար ջուրը ձգեմ այդքան արծաթ, ես {դուստր} չունիմ, իսկ օտարի զաւակների վերայ ես հոգաբարձո՞ւ

ովորէին արտաբերել քո անունը: Դու ասում ես, թէ " {դուստր} չունիս եւ թէ ոչինչ պարտական չէիր ազգին, թէ դու ո

կեղտը լուանալու համար: Դու ասում ես, թէ չունէիր {դուստր}. մի՞թէ մարդը պիտոյ է այն բանը առնէ միայն, որից

համար յատկապէս։ Եթէ դու ստացած լինէիր Աստուծուց {դուստր} եւ դաստիարակած նորան, նա պիտոյ է ապագայումը օրհն

ին՝ որպէս կախարդ եւ գող։ Այս կինը ունենում է մի {դուստր} ՝ Ազուչենա անունով: Մայրը կրակի մէջ այրուելու ժա

որչափ եւս նոր ժամանակների ծնունդ, այնուամենայնիւ {դուստր} կամ թոռներ էք այն մեծահոգի եւ խնկելի քաջ արմենուհ

Բաժին հարազատ եղբարցս, թէ օրինաւոր ուստր եւ կամ {դուստր} զաւակ ունիցեն նոքա, լինին ժառանգ ինձ փոխանակի ի

ուցեալ հօրն իւրեանց. ուստր զաւակն երկու բաժին եւ {դուստր} զաւակն մին բաժին ընկալցին, որքան որ զաւակ եւ իցէ

աժին: Բաժին քուերս թէ օրինաւոր ուստր եւ կամ {դուստր} զաւակ ունիցի, նոյնքն ստանայցեն այսպէս. ուստր զա

քն ստանայցեն այսպէս. ուստր զաւակն երկու բաժին եւ {դուստր} մի բաժին, որքան որ զաւակ եւ իցէ։ Բաժինն կտակակա

լ Չամչեանը՝ թէ Ձուիկը Վռամ անունով մի մեծ իշխանի {դուստր} էր, այդ մեզ յայտնի չէ։ Ստո՛յգ է, Յայսմաւուրք ե

յդ ժամանակ, Ձուիկին ճանաչում ենք Վասակ Արծրունու {դուստր} ։ § 25. Այս բդեշխը մեր շատ անգամ յիշած Աշուշա

այժմ ի քննութիւն, թէ միաբանութիւնն Վիեննայի, որ {դուստր} էր արժան իւրումն Վենետիկեան մօր, զի՞նչ գործ վճար

ույրերիս, փեսաներիս, եղբոր եւ քրոջ որդիներին եւ {դուստրերին}: Ավետիքի նամակից երեւում է, որ Կարպ Մակարովի

նդկական Բրամինների, որ անարգում էր հրապարակով քո {դուստրը}, որ մահու չափ հալածում էր ինձ: Ես գործ դրեցի այ

Նա պատմեց ինձ, որ Մարիենբադի քո տանուտիրոջ Սոֆիա {դուստրը}, որ, ֆօրտօպիանօն այնպէս քաղցր ածելով, Տրովատօր

ուտող եւ մաշող կրակը կապում է նորա լեզուն... {Դուստրը}, կամենալով կատարել իւր մօր կտակը, գնում է մի օր

նքի միջոցին, ողորմելի ձայնով բողոքում է դէպի իւր {դուստրը}, յանձնում է նորան իւր մահու վրիժառութիւնը... Ազ

Ր (Թարգմանութիւն) " Հայրիկ, - ասաց {դուստրը} հօրը, - Կապոյտ երկնքի վերայ Որքա՞ն աս

անով աւելի իրաւունք ունի Պ. Չամուռճեանի պատուելի {դուստրը} կամ ամուսինը, քան թէ մի վանցի լլկուած եւ բռնաբար

անելի Հմայեկի որդին է, իսկ Մեծ Վարդանը իր կրտսեր {դուստրը}, որի անունը Վարդ-Անոյշ էր, ամուսնացուցած էր Արշ

ացողների վերայ: - Մայրի՜կ, մայրի՜կ, - ասաց {դուստրը} իւր մօրը, - ահա այն մարդը, որ նոր է եկել, երեւ

թեան անլուծանելի մակարդ: Ո՛վ ճանապարհից հանեց իմ {դուստրը}, եթէ ոչ նա. ո՛վ սովորեցուց նորան... ա՛հ, մտ

կ իւր ամուսնութենից յառաջ. ես այն օրից տեսայ ձեր {դուստրը}, երբ նա կարօտեցաւ իմ մանկաբարձական օգնութեանը:

մուածքը: Դուք գանգատել էք ինձ շատ անգամ, թէ ձեր {դուստրը} երկար ժամանակ ունեցած էր էպիլեպսիա, եւ թէ այժմ,

ք դուք ձեր փեսան... Համաձայնեցէք ինքներդ. ձեր {դուստրը} գտանւում է պատանեկութեան հասակում. նա սովորած լի

րի խօսքերից եւ նկատողութեններից. մանաւանդ որ ձեր {դուստրը} ամենայն օր շրջապատուած է հրապոյրներով, ամենայն օ

անբնական գործողութեան հետեւանքը չէ, որ այսօր ձեր {դուստրը} գտանւում է այդ վիճակում: Յայտնի բան է, մինչդեռ

չէր կարող լցուցանել, եւ որի հետ զուգուած էր ձեր {դուստրը} այնպիսի անքակտելի կապերով, որ մարդու ձեռքը իշխան

երկրորդ, ձեր գործերը վերջ չունին. երրորդ, մեր {դուստրը} ամառանոցում աւելի հնար կ'ունենայ իւր ցաւին դարման

ր ինքը: Թիւթիւնճի-օղլուն այնպէս սիրում էր իւր {դուստրը}, այնպէս սուրբ էր նորա համար Մանուշակի խօսքը, որ

աքրում եմ պատկերի վերայից, հայրի՛կ, - պատասխանեց {դուստրը}: - Ե՛կ այստեղ, - ասաց հայրը ելանելով ննջարանի

յիշած Փարպու ճանապարհին հրապարակով նախատում է իր {դուստրը}, խայտառակելով եւ ամէնի առաջ յայտնելով, թէ երիտա

լ տալ, որ մի մայր այդպէս հրապարակով խայտառակէ իր {դուստրը}, ուր աւելի չնչին բաները համարւում են խայտառակութ

արդաւառի անցքը, ուր Վարդիթերի մայրը նշանում է իր {դուստրը} Սօսի հետ եւ համբուրել տալիս: Մենք ուզում ենք մէջ

անիցն է լսւում... Մահտեսի Թովմասի տանից, նորա {դուստրն} է ածողը"։ Արդարեւ մի վայրկենից յետոյ լսուեցաւ մ

ահանջւում, որոնցից, ինչպէս երեւում է, սոքա շատ {դուր} են եղել, ինչպէս առհասարակ ապացուցանում է փորձը:

, ո՛չ. նոքա շատ անգամ մարմին են առնում Շիւայի, {Դուրգայի} եւ Վիշնուի անհեթեթ կերպարանքներով եւ այնուհետեւ խ

րեց նրա յոյսերը: Իրերի այս վիճակը չէր կարող {դուրեկան} լինել մի քանի անձանց: Բայց նրանք չէին կորցնում գ

քսան անգամ եւս կգրենք դարձեալ, չենք թողուլ, որ {դուրս} մնայ, բայց մինն ալ բաւական է, եւ այն սկիզբն, ո

նայ, բայց մինն ալ բաւական է, եւ այն սկիզբն, որ {դուրս} մնացել է, պատճառն է Խաչատուր աղային Պետերբուրգ չ

եմ, եւ նոքա իմ հայ չսիրելս կարելի է այն բանից են {դուրս} բերել, որ ես նոցա մոտ գնացած եկած չեմ, ես չեմ կ

անակ է, որ ես եւ պարոն Նազարյանցն ցանկանում էինք {դուրս} տալ մի հայկական օրագիր, աշխարհաբառ լեզվով, հասա

նակությունը այս է. առաջինը՝ որ այդ օրագիրը պիտի {դուրս} տա պ. Նազարյանցը, ամենայն ամիս ութածալ ութն թեր

կցողի: Թեպետեւ այս բանը Ձեր ծառայության պաշտոնից {դուրս} է, այսուամենայնիվ դուք շատ բարեկամներ ունենալով

ունով հայտնում եմ, որ մեր օրագրի թույլտվությունը {դուրս} եկած լինելով, հրատարակում ենք այժմ հայտարարությո

մ Քռիլովի առակը. խրիստոմատիան վերջին տիպը դեռ չէ {դուրս} եկել. եթե այն եւս ավարտվի, իսկույն կհասուցանեմ

րում, հավատա աստված, որ մոխիր կտրել եմ, դուռեն {դուրս} գնալու ժամանակ չունիմ. համալսարանի գործերը, " Թ

րդով Վանավինսկուն եւ Գլեբովին, գնում եմ սահմանից {դուրս}, այս բանը հարկավոր էր իմ կյանքը փրկելու համար.

ստծո հաջողելով, մարտի 24-ին երեկոյան 6 1/2 ժամին {դուրս} կերթամ Մոսկվայից դեպի Վարշավ... իմ հոգաբարձութ

վոյ նամակս չկարողացա գրել, որովհետեւ մարտի 24-ին {դուրս} եկա Մոսկվայից եւ այսօր հասա Վարսովիա: Իմ տկարութ

թյան պատճառով հարկավոր համարվեցավ մի քանի ժամանակ {դուրս} գալ Մոսկվայից դեպի օտար աշխարհ, իհարկե դուն լավ

ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Ահա գտանվում եմ Փարիզում եւ էգուց {դուրս} կգամ դեպի Լոնդոն, միշտ իմ հետ տանելով ձեր ազնիվ

ուխս ապրեցնելով իմ գործը շարունակել եւ այս հուսով {դուրս} եկա Մոսկվայից եւ ահա գտանվում եմ Պ. բուրգի համալս

ի փոքր քննենք այս առաջարկությունքը, մտածենք, եւ {դուրս} դնենք մեր մտածության հետեւանքը. ըստ որում այսպիս

դ յուր ընթացքով հայտնի ցույց է տալիս, որ ոչ ոտքը {դուրս} է դրել Ռուսիայից, ոչ օտար աշխարհ ճանապարհ է կատա

երեւելի սեղանավորի վերա: § 2. Մեք անմիջապես {դուրս} կգանք Նախիջեւանից եւ կերթանք դեպի Հնդկաստան. հաս

քաղաքին եւ Հնդկաստան ոտք կոխած օրերիցս երկու ամիս {դուրս} հանելով, մնացած յուրաքանչյուր ամիսների համար, ո

ւ այլ ամենայն գործին վերաբերյալ բաների մասին, որ {դուրս} էին մեր անձնական ծախքերից, նշանակված արծաթի կամ

անապարհ ելանենք դեպի Կալկաթա: Այս պայմաններից {դուրս} ոչինչ պայման ընդունելի չէ մեզ, եւ թե պատվելի հաս

զգացեալ ազդեցութենէ, եթէ խարդախութիւն ինչ կայ առ {դուրս} յաւելեալ են ի ստորագրին, թէ յօժարին ընդ հիմնաւոր

մնալ աստանօր ՚ի պատճառս աշնանային եղանակաց եւ առ {դուրս} գալոյ ձմեռան, մինչդեռ կայ մնայ ինձ ընդ ցամաք, ա

իզմի ժամանակ, եթե չկարողացավ դեմ դնել ազգի միջից {դուրս} արձակված դիմագրավ զորության, գեթ մեծ տհաճությամբ

կան մահին հետ մարտ դնե եւ քանի որ չէ հաղթել ու չէ {դուրս} եկել ներկայից, ապագայի մեծ ճանապարհը ընկնելու՝

գնացի տեսանել թատրոնը եւ երբ ընդհատության միջոցին {դուրս} եկա ղահվետունը թաբակ ծխելու, այն բավական ընդարձա

ան եկեղեցու վերանորոգությամբ, որ այսուհետեւ պիտի {դուրս} գար պապի իրավասության տակից, հոգեւորականությունը

րա էի. շատ մրրիկների եւս պատահեցի: Կարմիր ծովից {դուրս} գալու ժամանակ կանգնեցանք չորս ժամ Ադեն քաղաքի առա

անզի Եգիպտոսից ուղարկել էին Պոլիս, բայց ես արդեն {դուրս} էի ելած Պոլսից դեպի Լոնդոն: Ձեր նամակը եւ պ.

ումարի որքանությունը։ Ձեր ներկա եղած քաղաքից {դուրս}, ուր մենք չենք կարողացել աշխատավոր մի պարոն նշան

Վերջին անգամ ես նրան տեսա հունիսի վերջերին, երբ {դուրս} էի գալիս Մոսկվայից. այն ժամանակ նա խճճված էր միա

րեքշաբթին: Այսօր հրաշալի եղանակ էր եւ ես դարձյալ {դուրս} եկա պարտեզ զբոսնելու ու մնացի երեք քառորդ ժամ. ե

ակ ապրել եմ, թե չէ ես ինձ կզգայի ուղղակի բեւեռից {դուրս}, ինչպես ասում էր Ամիրյանը: Չնայած էգոիզմ կլիներ

չնայած արեւ է, բայց որովհետեւ սառնամանիք էլ է, {դուրս} չեմ գալիս, տեսնենք վաղն ինչպես կլինի: Ողջու

վհետեւ ոչ մի դեպքում կյանքը վտանգի չէի ենթարկի ու {դուրս} չէի գա սենյակից տեսակցության համար: Դրա փոխարեն

, այդ անզգամից պաշտպանվելու համար դիմեց ինձ: Ես {դուրս} եկա տախտակամածը, իսկ միսիոները, բոլորովին չկասկ

նի որ մինչեւ Կոստանդնուպոլիս հասնելը նավասենյակից {դուրս} չեկավ: Ամբողջ խնդիրը, կարճ ասած, ահա թե ի՛ն

, որովհետեւ, թերեւս քեզ հաջողվի երաշխավորությամբ {դուրս} բերել ինձ բանտից. այն ժամանակ կարելի է անհամեմատ

ւմ եմ ամեն սխալից բարձր եւ ամեն հանդիմանությունից {դուրս}: Քաղաքացիական լեզուն մենք առաջինը ընդհանուր գործ

տեւ ձեր մեղքով առաջին հատորի աղյուսակները հատորից {դուրս} մնացին, այդ պատճառով, ճարահատյալ, երկրորդ հատո

արահատյալ, երկրորդ հատորի աղյուսակներն էլ պետք է {դուրս} թողնել, որպեսզի դրանք միասին կազմվեն, իբրեւ երկ

մբողջ ուժը, ամբողջ փորձառությունը, որպեսզի նրան {դուրս} բերի արժանավայել ուղու վրա, որպեսզի ստիպի նրան ա

: Նա ընդունակություններ ունի եւ կարող է, եթե {դուրս} գա բարոյական այդ կապանքից, որի մեջ մի անգամ ընկե

րովհետեւ ձեռքիս տակ գրքեր չունեմ, իսկ այդ բոլորը {դուրս} գրելն անհարմար է եւ տաղտկալի: Այն էլ պիտի ասել,

ածը տեսնելը մենք կարծում էինք, թե այդ հատվածները {դուրս} են եկած " Արեւելեաց " գրքից, որ Թովմ. Արծր. հի

ի 15-ին, թե միայն մնացի կենդանի, կերթամ քաղաքից {դուրս} մի հովտի մեջ, ուր շատ ծառաստանք կան եւ աղբյուրնե

ապրիլի 20-ին սկսին ներգործել, իսկ ես մայիսի 1-ին {դուրս} կուգամ այստեղից Սամարի գավառը խըմըզ խմելու երթալո

օգոստ. 15-ին եւ, եթե մինչեւ այն ժամանակ հրաման {դուրս} չգա ինձ Նախիջեւան գալու, այն ժամանակ հրամեցեք,

ղ չկարողացայ ես ծածկել իմ ծիծաղը, որ առատութեամբ {դուրս} թռաւ կուրծքիցս: Պ. Խ., անորոշ կերպով նայելով

ճի գործադրութիւնը " Մեղուի " կուրծքի վերայ, որ, {դուրս} քարշուելով ապականեալ հիւթերը, ճանապարհ տային ազա

սատան կնիքը... Ապացուցանելու համար, թէ սահմանից {դուրս} գործուած ու ներս բերուած էր: Երկրորդ, որովհետեւ

նի արծաթը։ Այս պատճառով, եթէ մի այդպիսի տղամարդ {դուրս} գնալու լինի իմ ծառայութենից, թող լինի նա տասն տա

այդ հանդէսը բացուէր եկեղեցու մէջ, բայց եկեղեցուց {դուրս} ։ Ի՞նչ մի պակաս բան է թռչնավաճառութիւնը։ Ձեզ յայ

աքի վերայ: Երբ մի այլ նաւից օգնութիւն ստանալով՝ {դուրս} եկաւ այդ վտանգաւոր դրութենից, նաւապետը նկատեց,

գրում էր մի պարոնի տեսութիւնը՝ առանց ծոցից արծաթ {դուրս} տալու իւր պարտքերը հատուցանելու մասին: " Մի

ի ապօրինի ընթացքի պատճառով հասել է մեծ վնասի, որ {դուրս} էր բերում հետեւեալ կերպով: Նա գրում է իւր բողոքի

ան հետ (պարտք հատուցանել՝ առանց իւր ծոցից արծաթ {դուրս} տալու) շատ լաւ բան էր, բայց որովհետեւ դա հիմնու

մ սենեկի մէջ միայնակ, նայում էի պատուհանիցս դէպի {դուրս}: Աչքս ոչինչ այլ բան չէր տեսանում, բացի պատառուո

թքը այնքան խելք ունէին, որ այսպիսի եղանակում ոտք {դուրս} չէին դնելու շեմքից: Մտածեցի, թէ այդ մարդը գալիս

դէպի տուն՝ մի շատ հարկաւոր ընտանեկան գործի համար {դուրս} գնացած լինելով: Օրի մռայլոտ մթութիւնը, այդ մարդ

եզ ո՞վ է ասել, որ այսպիսի անախորժ եղանակում ոտքդ {դուրս} դնես տանից։ Ես, ահա ինչպէս տեսանում ես, երեք օ

, որ փակուել եմ տանս, որովհետեւ ոչինչ հնար չկայ {դուրս} գնալու: - Ո՛վ գիտէ՝ դարձեալ ինչ բանով ես պա

ում, Էֆիմերդէս ո՞րն է... - Նոր նոր հաւեր են {դուրս} եկել, երկաթի ձուեր են ածում. մինչեւ այժմ խելօքն

եամբ յանձնում ենք ՄԵՔ այս բոլոր՝ Ղրիմից նորա հետ {դուրս} եկած Հայերի հոգեւոր հօտը, եւ թոյլ ենք տալիս նոցա

երի, որպէս ազատ վաճառականութիւն՝ թագաւորութենից {դուրս} եւ նորա մէջ, եւ նորա առաւել օգտի համար թոյլ է տր

տեղերում, բայց, դէպի Ռուսսիայի ներքին քաղաքներ {դուրս} հանելով, կարող էիք տակառներով վաճառել. թոյլ տրո

մենայն մարդու պատրաստել ֆրանսիական արաղ, բայց ոչ {դուրս} տանել Ռուսսիայի ներս, մի խօսքով՝ ամենայն տեսակ

նց ճարպը (ճրագուն, сало) ուղարկւում է սահմանից {դուրս}: Շատ ժամանակ չէ, որ մի ֆրանսիական ընկերութիւն ո

այսօր եւս կան մի քանի գրեանք, որ բաւական մաքուր {դուրս} են եկած այդ տպարանից, որպիսիք են՝ " Յիսուս Որդի

որպէս նաեւ Ասիացիք, այն խօսքը ընդունում են, որ {դուրս} էր գալիս բարեկամի կամ համախոհի բերանից: Մի Հայ,

անէթ՝ չնայելով, որ միւս կողմից Խատտի-Հիւմայունի {դուրս} գալուց յետոյ Տաճկաստանի լուծը ծանրացած էր նորա քր

ն լեզուի: Այս բոլոր գրեանքը, որոնցից շատերը {դուրս} եկած են, եւ միայն երկուքը (" Պաւլոս եւ Վիրգինիա

" Հիւսիսափայլ " օրագիրը, այլեւ նոր նոր գրքեր եւս {դուրս} տալու: Եւ այս գործունէութիւնը մի ժամանակաւոր բան

առաւորենք ճշմարտութիւնը, մինչեւ ի մահ կ'աշխատինք {դուրս} վանել ստութեան եւ խաբեբայութեան դեւը Հայաստանի նո

նքը ասես թէ լաց է լինում մարդու գլխին: Շատ անգամ {դուրս} եմ գալիս դաշտ, բայց չկայ այն ախորժ բերկրութիւնը

եշտելով, - թո՛ղ նա յառաջ սերմանէ, յետոյ հնձելու {դուրս} գայ"։ Բայց մեք ինքնին, որպէս մարդ, պարտական ե

սկանալի է, փա՛ռք Աստուծոյ, շուտով Ռուսերէնը եւս {դուրս} կը գայ՝ Պ. էմինի աշխատութեամբ թարգմանուած: Այդ

նոններին, ուրիշ խօսքերով միեւնոյն միտքը այսպէս է {դուրս} գալիս, թէ " անմահ յիշատակները Մուզաների, որ Հայ

ել մի մարդ, ամենեւին թարմատար նշանակութեամբ, որ {դուրս} լինէին նորա միտք հասկացնող բառերից եւ որ չէին բաց

լով, Պ. Կոմս Էմմանուէլը " Մեղուի " Ապրիլի 19-ին {դուրս} եկած թերթը կարդում է Մոսկուայի մէջ Ապրիլի 20-ին:

ը: Կառավարութիւնը, իմանալով այս խարդախութիւնը, {դուրս} վանեց վաճառահանդիսից: Լսած էի, թէ Կեսարիայում է

, այնպէս չէ՞: - Այնքան վատ, որքան քո տանից {դուրս} գնալով երեւիլը փողոցի մէջ: - Արի քո հետ խօս

ելով, կազմում է մի ընկերութիւն իւր հետ, որպէսզի {դուրս} չմնայ մարդկային ընկերութենից, որպէսզի այդ միայնո

բարի բարի յոյսեր խոստանում է մեզ: Անցեալ տարում {դուրս} ցայտեց առաջին անգամ Հայերի համար Հիւսիսային փայլո

՛ր, կո՛մս, որ դա քո եղբայրն էր... Իմ մօր վրէժը {դուրս} է եկած արդէն... "։ Մինչդեռ ես պատմում էի այ

ւ ճշմարիտն ասեմ, երանի թէ այդ ներածութենից յետոյ {դուրս} գնացած լինէի դահլիճից, որովհետեւ վերջին բաները ո

ւ, բայց պետերբուրգեցի աստիճանաւորի պաշտօնը չափից {դուրս} անպիտանացուց Պ. Խատիսեանցը, որ եթէ ներգործէր չա

այստեղ էլ կրկնեմ, որտե՛ղ մեր ազգի մէջ Մեսրովբ մի {դուրս} եկաւ, որ գտած լինէր իւր համար մի Վռամշապուհ. մե

: Լա՛ւ է բանտում կենդանի մնալ, քան թէ բանտից {դուրս} մեռանել: Սխալ է. լա՛ւ է ազատութեան մէջ մեռա

ախնամութիւնը կազմել էր մարդու եւ նորա կազմուածքից {դուրս} գտանուած առարկաների, մարդերի եւ նոյնիսկ բնութեան

խուր է նա, նա, որ ուրիշ աշխարհներում փեսայի պէս {դուրս} է ելանում ծովերի ծայրերից՝ իւր ոսկեղէն ճառագայթն

րհրդի վերայ էի, չգիտեմ՝ ի՛նչ չար հոգի դրդեց ինձ {դուրս} գալ Րեդուտկալէից դէպի Կովկասու սարերը... Ի՛նչ ծա

հաւատացած էր, թէ ո՛չ մի կերպով չէր կարող ձեռքից {դուրս} գալ, եւ, այս կերպով ապահոված լինելով իմ ներկայո

ել մի ամբարտակի մնացորդք, որի կազմուելու ժամանակ {դուրս} էին թռել մեր աչքից ուրախութեան արտասուք. մոռանալ

ի թրջուած կատուի նման վեր կացաւ սօֆայի վերայից եւ {դուրս} գնաց նայիբների հետ՝ հրամայելով ինձ եւս ելանել նո

այելով ինձ եւս ելանել նորա քամակից: Երբ ոտքս {դուրս} կոխեցի շեմքից, երկու զրահաւորուած մարդիկ բռնեցին

ւթեան, ես հիւանդ եմ, եւ իմ հիւանդութեան պատճառը {դուրս} է իմ կազմուածքի միջից: Ցաւը, որ տանջում է ինձ,

ր, միայն մի՛ մոռանար Շամիլի մեծահոգութիւնը: {Դուրս} եկայ նորա սենեկից, արձակեցին ձեռքիս շղթաները, ե

ջերմ հեղանիւթի շատրուանը, որ այնպիսի յորդութեամբ {դուրս} էր զարկում թոքերիցս, եւ ես սկսեցի ազատ շունչ առն

ան մէջ: Մի՞թէ հեղինակը կը ցանկանայ, որ մեր ազգը {դուրս} մնար այդ պատնէշից... Հայերը ունին աւելի հիմն

կոյ աղօթք են կարդացնում, որ Հայերը դարձ գան եւ, {դուրս} գալով հերետիկոսութենից, մտանեն Պապի գիրկը եւ արժ

մական խնդիրները կարգի դնելու համար կազմած ժողովից {դուրս} ցոլացաւ Ռեւօլիւցիայի բոցը: Պալատի զարդարանք

ակագործի ձեռքի տակ, եւ արձանի իւրաքանչիւր գծերից {դուրս} է երեւում բուն հայութեան տիպը: Նորանից ոչ շատ հե

ւշտ, թէ ինչպէս անբաղդ Պոլոնիացի Մարիա Լեշչինսկին {դուրս} էր գալիս մեծ Տրիանոնից անտառի եւ գիշերի առանձնութ

ւ կարդինալին ստրկացած Լուդովիկոս Տասնեւհինգերորդը {դուրս} էր գալիս պալատից՝ ոգեւորուած միմիայն այդ խորհրդա

ն ազգային անուանուած վարժարանը գտանւում է քաղաքից {դուրս} ՝ Գըռընել ասացեալ արուարձանի Վիօլէ փողոցում: Վար

ւն: Արժանապատիւ Խորէն վարդապետը այս օրերումս {դուրս} տուեց Լամարթին ֆրանսիական բանաստեղծի՝ Les Harmon

Ընծայի " անունով գիրքը, որի իւրաքանչիւր տողերից {դուրս} է նայում մի ճոխ կատակերգական քանքար: Այդ գրքի հե

խտիւք կը խնդրենք, որ անոր նման քանի մը հատ գրքեր {դուրս} հանէք, որպէսզի ձեր ծիծաղելի դրութիւնը բոլոր ազգն

ան պատասխանի, բայց այդ թերթի իւրաքանչիւր տողերից {դուրս} է նայում մի ծերացած զօրութիւն, որ իւր մանկութեան

նի՛ է մեծ շնորհակալութեան: Մեր ներկայութեամբ {դուրս} եկաւ այդ տպարանից մի գիրք՝ " Փելիքս եւ Պաւլինէ "

ող չտեսանել, որ Հայերի մէջ եւս օրէ օր առաւել շատ {դուրս} երեւելու վերայ են օրագիրք, լրագիրք կամ այլ բանաս

ակտելի կապակցելու եւ ազգային մարմնի ամբողջութիւնը {դուրս} երեւեցնելու համար: Լուսաւորութիւնն է այն աստուած

Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. Ազատութի՜ւն, {դուրս} թռաւ Իմ մանկական բերանից: - Ազատութի՞ւն, - ինձ

նային աճելու եւ զօրանալու: Ժամանակ է, որ Հայերը {դուրս} գան երեխայութենից եւ մի փոքր այրութիւն ստանան, ս

ով յետ տալ, պակաս մնացած 25 կոպէկը որտեղի՞ց պիտի {դուրս} գայ"։ - Քո վարձից, - շուտով պատասխանում է

րդել ողորմելի տղայի քիթը բերանը՝ դժոխային խօսքեր {դուրս} ժայթքելով բերանից։ Պօլիցմէյստերը պատուանից տեսան

մ էք ճշմարտու... - Ձայնդ կտրի՛ր, - ասելով՝ {դուրս} է գնում աբեղան եւ պաշտօնական թղթով զրկում է նորան

ազգութեան մեքենան, քան թէ մասնաւոր մարդիկ, որ, {դուրս} գալով հասարակաց շրջանից, բարձրացել էին սորա հորի

եւ հին խելքերի դրութիւնքը չէին կարող այլ հետեւանք {դուրս} դնել: Ազգային շինութիւնը բնական կերպով պիտի

կանացի տկարութիւնը, իւրեանց փափկասնունդ կեանքը, {դուրս} եկան իւրեանց փառահեղ բնակարաններից եւ պարզ երկնքի

, ազգի եւ ազգութեան անունը անգամ չլսած ձեզանից, {դուրս} են եկել նիւթականութեան ծառայելու: Դուք պարտակա՛ն

եւ: Քո ասածը, թէ հարկաւոր է, որ մի քանի մարդիկ {դուրս} գային ու ճանապարհորդէին ամեն աշխարհ, ուր գտանւու

: Հայք չունին ակադեմիա՝ ուսումնական ճանապարհորդք {դուրս} ուղարկելու համար: Աւելորդ է ասելը, որ ներկայում

գողութեամբ որոնել: Անտարակոյս, եթէ տասնից հինգը {դուրս} գայ, այն եւս մեծ բան է: 3. Հաւաքել եւ տպել

ած: Հայհոյութիւնքը, որ բղխում են Հայ սրտերից եւ {դուրս} են երեւում Հայ մամուլներից, մեք համեմատում ենք ա

կում այնտեղից նորա երեսին: Վիրաբուժի խորհուրդն է {դուրս} բերել հիւանդի կազմուածքից այդ ապականութիւնքը:

, որ արել էին մեզանից: §2. Երբ առաջին անգամ {դուրս} երեւեցաւ Պ. Խուդաբաշեւի գիրքը, մեք հարկադրուեցա

որդութեան օրում, մի եպիսկոպոս չհաղորդուեցաւ եւ, {դուրս} գնալով բեմից, ծածկուեցաւ ամբոխի մէջ, եւ երբ կայ

խաչը ձեռքին օրհնել Հայոց ազգը, որ այսքան ժամանակ {դուրս} էր մնացել եկեղեցուց, եւ յետոյ աղօթք առնել մոլորո

ւթեան աղբիւրը է գիտակցութիւնը, իսկ գիտակցութիւնը {դուրս} է բղխում լուսաւորութենից: Եթէ օրագիրքը մի կողմից

իւնը: Մի տեսակ ժապաւէն, որ առաջ գործածական էր, {դուրս} ընկաւ սովորութենից, եւ ժողովուրդը դադարեցաւ գնել

յ մշակել, շինել, գործել եւ վաճառել այն, ինչ որ {դուրս} է բերում գետնից նորա մեծագոյն մասը: Ազգի մեծագոյ

գործարան փակուելով, կամ մի ժապաւէն գործածութենից {դուրս} ընկնելով բիւրաւոր մարդիկ եւ բիւրաւոր գերդաստանք,

ու, այսինքն, առանց իւր անձը քննելու, ասպարէզ է {դուրս} գալիս այն չարչարող բռնութեան ընդդէմ, գլխատում է

ի: Բայց երբ 1861, փետրուար 19-ի հրովարտակը {դուրս} եկաւ, որի մէջ կայսրը ասում էր, թէ ստրուկները ազ

նոյն յարաբերութեան մէջ: Զանազան գաւառներում {դուրս} երեւեցան զանազան ընդդիմութիւնք եւ ապստամբութիւնք

կասութիւնը, որչափ որ ամեն կողմից ոսկի եւ արծաթ է {դուրս} բերւում երկրագունդից: Անտարակոյս է, որ մետալեայ

թիւնը հետեւանք է երկրագործութեան ընկնելուն, որից {դուրս} ես բերում զուգակշռի ընկնելը եւ դրամական կենդրոնաց

Բայց եւ այնտեղ տնտեսական խնդրի սահմանից չէ պիտոյ {դուրս} գանք այս անգամ: Ամէն մարդ կարող է վկայել,

դրութիւն, քաղաքական տնտեսութիւնը կարգի դնելու եւ {դուրս} տուած եւ ներս ընդունած ապրանքի կամ դրամի մէջ զուգ

զգը Պоլսի մէջ կամ այլ գաւառական քաղաքներում, եթէ {դուրս} հանենք արհեստաւորքը եւ հայաստանցի բեռնակիրքը, մն

ելու համար: Բայց այդ տեղերում եւս նորան հանդէպ է {դուրս} գալիս էապէս նոյն աղքատութիւնը, գուցէ ` մի փոքր ք

՛ւմ է... բայց ոչ այնպէս առոյգ եւ զուարթ, ինչպէս {դուրս} էր եկել այնտեղից, այլ հասակն առած, ոյժաթափ եւ թ

ողմոց հնչիւնք: Ահա եւ այս տունը մարեցաւ, սա եւս {դուրս} ընկաւ հասարակաց շինուածքից: Ի՞նչ կը լինի այ

մասը երկրագործ լինի, իսկ փոքրագոյնը՝ երկրագործի {դուրս} բերած արդիւնքը մշակող եւ վաճառող, որ զուգակշիռը

տանելու մի տեղ, եւ թէ՛ վաճառականին՝ իւր վաճառքը {դուրս} արձակելու համար: - Այո՛, ընդունում ենք այդ

Բաբելոնի սահմաններում: Այն ժողովուրդը, որ {դուրս} չէ եկել իւր պատմական աշխարհից, թող եւ չշարժի, մ

աղթականութիւն չէ մեր քարոզածը. իսկ այն մասը, որ {դուրս} է իւր աշխարհից, ասել է թէ գտնւում է գաղթականութե

արդը առնում է օդի թթուածինը. եւ երբ վերջին անգամ {դուրս} արձակում է իւր թոքերից ածխաթթուն, առանց վերստին

եւ շատ անգամ մնում է անվաճառ՝ կա՛մ սովորութենից {դուրս} եկած լինելով, կա՛մ մի այլ պատճառով։ Մինչդեռ հու

երջոյ, էականապէս կենդրոնանում է այնտեղ, որտեղից {դուրս} ելաւ այն ապրանքը կամ գումարը: Զօրութիւնը եւ ոյժը

նզի Եւրոպան կարօտ է նորան, քանզի, երկրի բերքերը {դուրս} տալով, իւր մէջ պիտի դարձնէ դրամի շրջանառութիւնը

եանց հողի մէջ եղած բոլոր ածուխի հանքերը, նոցանից {դուրս} եկած ածուխը եւ Անգլիոյ տարեկան ածուխի պէտքը, եւ

ս, էակը անդադար շարժում է, ընդունում է նիւթեր, {դուրս} է տալիս նիւթեր եւ քանի որ կարող է շարժիլ եւ այս գ

ալ պիտի մտանեն այն աղքատ ընդհանրութեան մէջ, որից {դուրս} եկար դու, եւ ազատ կարծեցիր այնուհետեւ նորա վիճակ

յն մարդը, որ իւր հարստութեամբ կամ որեւիցէ առիթով {դուրս} կը բարձրանայ հասարակաց ազգի մակերեւոյթից, բոլոր

սերունդը ապահով լինէին: Բացի սորանից, ուր չկայ {դուրս} արտադրող զօրութիւն, որ իւր կարգով դէպի ներս պիտի

ձեռքում չկայ մի ոյժ, որ կարող լինէր մեր, քսանից {դուրս} եղած արծաթը ներս բերել մեր մէջ, մեզնից մինը կարո

լու չէր նորա անձնական շահին: Բայց թատրոնից {դուրս} գնալու ժամանակ, երբ պիտի մտանէ դարձեալ իւր ատմոս

երի ազգակործան անմիաբանութեամբ այդ ժառանգութիւնքը {դուրս} գան եւ կորչին Նախիջեւանի ձեռքից, ապա այդ դիպուած

։ Ութերորդ, կտակումս յիշեցեալ ստացուածքէս {դուրս} ունիմ հինգ ծառայ որոց անուանքն Բասդայ եւ իւր քոյր

նեւին քաշուելու, իսկական ճշմարտութեամբ եւ փորձից {դուրս} բերելով ` յարմար պատասխանը տալիս ենք։ Մի՞թէ չկան

ան Եւ այնտեղ ` կոյսին Գրանցում - լուսի՜ն: Է. {ԴՈՒՐՍ} ՉԵ՜Մ ՀԱՆԻ... Իմ պարտէզի ծաղկանոցը իջնելով ` Հա

ին Ի մերայոց օթեւան։ Tiens! կացեալ առ {դուրս} տան Ձայնէ առ իս նուիրակ, Եւ ես, յանգ

Ընդ վայրայօն պչրանաց, Որոց բախեն՝ բա՛ց զքո {դուրս}, Մի մերժեսցի ոք ի բաց։ Եւ ընդ յարկաւ

ւ. Գինու մառան կոկորդիցս Յանկարծ խօսքս {դուրս} թըռաւ. " Մարդը ջոկվում է գազանից, " Ո

այից խմեց։ Երբ այս աւարտած՝ տընից էր {դուրս} գալի Ուսանողն ճաշած՝ դիպչում էր օդի։

Նա գիտէ, որ սովորաբար փոթորիկի քամակից ` {Դուրս} է գալիս երկնից դշխոյն խաւար ամպերի տակից. Ղ

ով լցուած Թփթփում էր ` պատուհանից աչքս դէպի {դուրս} ձգած: Ահա՛ պայծառ երկնից դժխոյն իւր շառաւիղ

Սեւով կնքած, սեւ ներկած սեւ լուրը Երբ {դուրս} եկաւ Պետերբուրգից անկարծիք, Խորտակում էր ճ

ի անպարկեշտ նշանակ, Բայց վեցերորդ Պիոս պապը {դուրս} տուեց մի մեծ կոնդակ. " Որ ոչ մի մարդ

կու Ունի դռներ. պէտք եղածին Մտնելու եւ {դուրս} գալու, Նա չի ուզում անունն լսել Այն եր

էք: Hy, գրենք սրբազանին ` Երէցփոխին {դուրս} անի, Սարկաւագն վարդապետ, Տէրտէրն աւ

, Ну, не знаешь ничего, Խելքից մտքից {դուրս} բան է: Ну, սաղ օրը գլուխս Պտուտ է գա

Չքնաղ իրան, մէջքը բարակ, իսկ կուրծքը {Դուրս} է նայում բարակ հագուստի տակից, Որպէս երկու

եռուից յանկարծ լսում եմ. Խիտ ծառերի միջերից {դուրս} վազելով, Յանկարծ մի այլ նոր երեւոյթ տեսնու

հ բերել կեանքը սիրած աղջկան: Ես պիտի {դուրս} գամ դէպի հրապարակ, Առանց քնարի, անզարդ խօս

Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. Ազատութիւ՜ն, {դուրս} թռաւ Իմ մանկական բերանից: " Ազատութի՞ւն ", ինձ

յ 21-ից գրուած, որով ուղարկեցին ռնգեղջիւրի մասին {դուրս} եկած թղթի պատճէնը եւ 10 նարինջ: 23-ին նամակ գրե

ականով: Յայտնում է, թէ Սուլթանը նոյեմբերի 24-ին {դուրս} է եկել Թիֆլիսից: 16-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. ա

: Այսօր իմացայ, թէ Սուլթ[անշահը] դեկտեմբերի 2-ին {դուրս} է եկել Տաք ջուրից: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

այտնի է, որ գրուածքի հոգին, բոլորովին քննականից {դուրս}, պատկերացնում է մի կատաղի թշնամութիւն, երկրորդ

այն աստուածային քուրաները, որոնցից առաջին անգամ {դուրս} թռան ազատութեան կայծերը: Այո՛, գիտենք յարգել

ել ազգի անդամների վերայ: Եթէ այս շրջաբերականը {դուրս} չգայ, այն ժամանակ (այժմէն յայտնում ենք հրապարակ

րի վերայ, իսկ հայը եւ այսօր չէ կարող կատարելապէս {դուրս} հանել իւր ճակատը սեւ վերարկուի տակից, ուր դարերո

ետեւ նոցայ սգազգեստ ժառանգների վերարկուների տակից {դուրս} շողացին պողովատիկները: Նոքա ապրեցան եւ քրտնեց

: Թող պ. Չամուռճեանը քարոզէ, թէ հոգեւորներից {դուրս} փրկութիւն չկայ, թող պ. Այվազովսքին իւր սպառնացա

անում է լեզուի խորհուրդը։ " Հիւսիսափայլը " չափից {դուրս} հայկաբան էր, մանաւանդ՝ 1862ին։ Այդ աստիճանը տա

" Հիւսիսափայլը " կրիտիքելուկ)՝ քննադատելու էին {դուրս} գալիս եւ աջ ու ձախ բրդում։ Մեր ամենամեծ ցանկութի

րի ձեռքում։ Այդ խօսքերի վերայ ինձ քաղցր եղաւ {դուրս} տալ Եւժէն Սիւ Պարոնի " Թափառական Հրէայ " անունով

ւթեններով մտանում էր բերանը, նոյն յատկութեններով {դուրս} գար որովայնից առանց մարսուելու եւ արիւն դառնալու

րակ, քննել նորա պատմութիւնը եւ նորանից կարողանալ {դուրս} բերել մի անկողմնապահ եւ ճշմարիտ եզրակացութիւն։ Բ

ն մէջ սկսած 923 երեսից մինչեւ 932 երեսը, ախոյեան {դուրս} գալով Յիսուսեան Կարգի հակառակորդների ընդդէմ, ամե

կ չ'կային, շատ դրական եւ վճռական կերպով հանդէս է {դուրս} եկել Հայերի մէջ։ Այս բանը ինձ պատճառ տուեց գերապ

յուրյանց մտքի մեջ, որ ոչինչ բան ժամանակի կարգից {դուրս} չէ կարող երկար միջոց դիմանալ ժամանակի ուտող մաշող

մի հնացած ու վաստակած ծերունու ձեռից դորա կարգից {դուրս} երկարատեւ քաղաքական իրաւունքը, որպէս ժամանակի հա

, ինչպէս վերեւումը ասացինք, բաւական վաղուց արդէն {դուրս} եկած լինելով, երկրորդը եւս այս օրերումս դուրս կը

էն դուրս եկած լինելով, երկրորդը եւս այս օրերումս {դուրս} կը գայ, մեր ժողովրդական աղքատին, բայց՝ հարազատ

պացոյցներով հաստատելու համար, զանազան հատուածներ {դուրս} գրել դորանից եւ դնել կրիտիկայի մէջ։ Բայց մեք հեր

երկրորդ աւելի ճոխ հատորի վերայ, որ այս օրերումը {դուրս} է եկած տպագրական մամուլի տակից։ 1858 թ. յո

ոփայութիւն անցնում է իր ժամանակակից աշխարհից դէպի {դուրս} " (Հեգել, Իրաւանց փիլիսոփայութեան յառաջաբանութե

ոյթքը չհաւաքուին դէպի մի որոշեալ աղբիւր, որտեղից {դուրս} էին եկել: Յայտնի է, թէ այս դրութիւնը իսպառ սասա

շնամի է հաւասարութեան: Բոլոր այն " ուրեմն "-ները {դուրս} են գալիս դարձեալ այն մովսիսական եսական ոգու ազդել

էջ է դարձեալ, ուստի եթէ բնական փիլիսոփայութիւնից {դուրս} գայ, կորցնում է իր ամրութիւնը եւ դառնում է ազնիւ

ի հոյակապ արժանաւորութիւն, բայց պատերազմի դաշտից {դուրս}, մարդկային եւ ընկերական յարաբերութեանը վերաբերու

վիճակում, դրական հնազանդութիւն գնուիլ: Զինուորը {դուրս} է եկած իր ընկերական կեանքի շրջանից. նա ընկերական

մեծ եւ զարհուրելի ցնցիւններ գործեց, երբ 79 եւ 93 {դուրս} էր գալիս ֆրանսիական կազմուածքից: Վաղուց սովորութ

դրանկական համակարգութիւնը կ՚ընկնի եւ դորանով հողը {դուրս} կը գայ կապանքի տակից, բայց եւ այն ժամանակ արդեօք

գտանէ կամ Յիշատակարանիդ մէջ, կամ Յիշատակարանիցդ {դուրս}, բայց դարձեալ Հիւսիսափայլի մէջ: Գտանւում

մեր ողորմելի դրութեան մէջ այն էր, որ սովորականից {դուրս} սաստիկ փչող հողմերը երբեմն մեր շոգենաւը լեռնաձեւ

մպերն առ փոքր փոքր սկսան ցանուցիր լինել: Արեգակը {դուրս} գալով ամպերի տակից, լուսաւորեց երկնքի երեսը: Ծո

ց մեզ իւր հզօր բազուկը ծովի անդունդի մէջ, եւ մեզ {դուրս} խլեց նորա կոկորդից. միթէ՞ արժան էր մեզ վհատել,

րւում էր ամենեցուն հետ: Բայց նորա վերջին օրերում {դուրս} երեւեցան նորա դժոխային կիրքը, ինչպէս խոր գիշերու

շերումը խիտ անտառի մէջ իւրեանց որջերից կոկորդաբաց {դուրս} են գալիս գիշակեր գազանները, որս ճարելու: Սա կամ

որաքարշ հոգիների, երբ դոքա կեղծաւորութեամբ չափից {դուրս} խոնարհում են մեր առաջեւ: Պապի հետ եւս շատ խորամա

դէպ ՚ի ուղղութիւն ածել: Այսպիսիները այն խորհրդով {դուրս} է երեւեցնում աշխարհատնտեսի աներեւոյթ աջը, որ նոց

ենգաւոր հոգին իսկոյն սրեց իւր լեզուն նորա վերայ, {դուրս} ցայտեց իւր սրտի միջի ոխակալութիւնները, որ ունէր

քաղել, որովհետեւ երկու շաբաթից յետոյ, նորան եւս {դուրս} արեցին գործարանից: Այս կարդինալի խորամանկութիւնն

ն թէ այնպիսի գործերի մէջ խառնուէր, որ իւր խելքից {դուրս} էին: Յիմար մարդիկը այն ժամանակն են խելօքանում,

ները ծաղկում էին այն շնորհից, որ նորա բերնից էին {դուրս} գալիս). եւ, բանական գիտութեամբ, հայրապետների

ր ինձ իր մօտ, ինչ տեղ որ լինէր ինքը ապահովութեան {դուրս} եկած։ Եւ ա՛յսպէս, իմ առաջուայ վարք ու բարքս

, մնաց վանքում, եւ ինձ մե՛րկ եւ խայտառակութեա՛մբ {դուրս} հանեցին իմ բոլո՛ր ունեցած չունեցածի միջից, ինչ ո

ւթեան եթէ մեղադրանքի էի արժանի։ Բայց ես միայն իմ {դուրս} ձգուելուցս յետոյ ընկայ այս ու այն տեղ՝ իմ պէտքս

մէջ է ժողովում, իսկ հիւանդներին պանդոկից հանելով {դուրս} է ձգում, մե՛ծ ամփութութեամբ։ Քրիստոս Փրկիչը բար

անը չի վառուիլ եւ Սուրբ Հոգու գանձերից հին ու նոր {դուրս} չի հանիլ, մանաւանդ, եթէ այդ մարդը քարոզելու ելն

։ Ինչպէս պ. Էմինի յառաջաբանից երեւում է, Թուղթը {դուրս} է եկած Ս. Էջմիածնի գրատունից, եւ ինքը պ. հրատա

ր հաստատողապէս ապացուցանել, թէ Փարպեցու գրչիցն է {դուրս} եկած այդ Թուղթը. պա՛տճառ, սորա ոճը, նո՛յն է Փա

ողիկէ, բա՛յց Էջմիածին՝ եւ ո՛չ մէկը։ Մեր խնդրից {դուրս} է ցոյց տալ, թէ ե՛րբ է երեւում մեր գրքերում առաջի

անքը, հիւսիսից դէպի հարաւ ուղղուած։ Ղազարապատից {դուրս} գալով, եթէ իսկոյն դէմքդ շրջես արեւմուտք եւ աջ կո

ար, թէ Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը Վաղարշապատ քաղաքից {դուրս} չէր, այլ՝ նորա մէջ։ Բայց ի՛նչ հարկաւոր են մ

որովհետեւ մեր նպատակին յարմար չէր, Վաղարշապատից {դուրս} էին՝ մինը Գայիանեանց, միւսը Հռիփսիմեանց նահատակ

թողիկէ եկեղեցին էր Վաղարշապատի մէջը եւ ոչ նորանից {դուրս}, ինչպէս այսօր նոյն սուրբ եկեղեցին։ Մեր պատմո

նք, որ Պարոնը ասում թէ Փարպեցին (Աշուշայի տանից {դուրս} եկած) աշակերտուեցաւ Աղանին եւ " զկնի յերկար մի դ

ռները Մուշէի մօտ, որ տանում էր ինձ, ուր եւ ինքը {դուրս} եկած էր լինում ապահովութեան, այդ միջոցի կեանքիս

Մուշէի անունը, որովհետեւ անհաշտելի հակասութիւն է {դուրս} գալիս։ Փարպեցին իր Թղթում իր Սիւնեաց աշխարհում ո

թիւն է գրած, իսկ կրաւորականինը՝ գրված. էլ սոցանից {դուրս} անցեալ ընդունելութիւն չկայ։ Մնաց որ շատ անգամ կրա

Մեհրուժանի անունը պէտք չէ շփոթել Արծրունեաց տանից {դուրս} եկած ուրացող Մեհրուժանների հետ։ Այս պատուական Մեր

աղաքում նստող Մամիկոնեան Դաւիթ իշխանը, նորա առաջը {դուրս} գալով, Վասպուրականի տեղ դժոխք ուղարկեց՝ նոյն իսկ

Վարժապետ, ի՛նչ լուր, ի՛նչ համբաւ ", - հանդէպ են {դուրս} գալիս աշակերտքը, որոնց մէջ գտանւում էր մեր հանգո

ելու դէպի երկրորդ ուսումնակարգը։ Ամառը, քաղաքից {դուրս}, բնակուելով եւ զանազան բժշկական հնարներ գործ դնե

թէ այնքան բազմակողմանի գիտութեամբ կարող էր հանդէս {դուրս} գալ այդ տաժանելի քննութեան պարտիքը հատուցանելու։

եկտեմբերի սկզբումը արդէն կարողութիւն չունէր տանից {դուրս} գալու. տկարութիւնը զօրանում էր առաւել եւ առաւել

երը, գերապատիւ Ստեփանոս Եսայեան Նազարեանց հանդէս {դուրս} եկաւ բազմութեան միջից եւ ասաց մի դամբանական ճառ՝

, երբ հարկաւոր էր նորան պաշտօնական կերպով հանդէս {դուրս} գալու. եւ այսպէս, հագնելով վերարկուն դուրս է գա

նդէս դուրս գալու. եւ այսպէս, հագնելով վերարկուն {դուրս} է գալիս դահլիճը, ուր հաւաքուած է մեծ բազմութիւն

ճռացին սատանայի ննջարանի երկաթեայ ժանգոտ դռները, {դուրս} եկաւ խաւարի թագաւորը, մտաւ դահլիճը եւ բազմեցաւ ի

եւում յիշուած, մեզ անլսելի, աղաղակը դադարեցաւ, {դուրս} եկաւ Լուկուլլոսը բռնած ունենալով ձեռքում մի ահագի

ռաց նա բարկացած: Յանկարծ դեւերի բազմութեան միջից {դուրս} պրծաւ մի ոգի, միջակ հասակով, բաւական լիքը, որ

դորա փոխանակ տեսէք ինչպէ՛ս տպած է, եւ դեռ նոր է {դուրս} եկել տպարանից: - Քանի՞-քանի անգամ ասացի ես ք

ահա մոռացւում են այնքան անհամար աշխատութիւնք, որ {դուրս} են գալիս զանազան տեղերում: Թեպէտ գրականութեան մէ

իծեալ պոչովը, Ձեր մռայլութիւն: - Բայց ի՛նչ {դուրս} եկաւ դորանից: - Շատ գեղեցիկ բան: Այս պայման

է ինչ պատճառով ջարդւում էին, եւ ինչ էին կամենում {դուրս} բերել այս բաբելոնեան խառնակութենից: Այս գործից ե

ծնում էր սատանայից ` համարեայ թէ նորա ձեռքի տակից {դուրս} սահելով: Այս անկարգ գործողութիւնը շարունակուեցաւ

մի ամսամէջ մի անգամ, " Ստախօսից ստախօս " անունով {դուրս} է գալիս դժոխքումը: Այս օրագիրը դժոխքի մէջ յայտնի

իկ եւ բացեց բերանը Վեզուվի ճեղքուածքի չափ, ուստի {դուրս} թափեցան բոց ու ծուխ: Դժոխային խաւարի մէջ դուրս գ

ի դուրս թափեցան բոց ու ծուխ: Դժոխային խաւարի մէջ {դուրս} գալով այս բոցը սատանայի կոկորդից, լուսաւորեց նոր

ասանական թէ ճարտասանական ձեւերով, այնուամենայնիւ {դուրս} կը գայ միեւնոյն յիմարութիւնը կամ լրբութիւնը...

տալ այն տետրակները, որ աննշան եւ խելացնոր մարդիկ {դուրս} են տալիս ժամանակ առ ժամանակ, առանց օրագիր անունը

ազատ որդիք են դոքա, կամ խաղ բնութեան, որ երբեմն {դուրս} է երեւեցնում այդպիսի այլանդակութիւնք, որպէս բացա

ւր հռետորութիւնը, պատճառ, մի մեծ ամբոխ դեւերի, {դուրս} պրծած դժոխքի աջ կողմից, խառն ի խուռն աղաղակով գա

դեւ չունիմ... գնա՛: Վէզիրը գլուխ տուեց եւ {դուրս} գնաց հանդիսից, որ հրովարտակ պատրաստել տայ։

ալ: Այս միջոցին անիծեալների բազմութեան միջից {դուրս} եկան երեք ուրուականք, հայր, որդի եւ թոռն, որ ի

հկանացու մարդերի միջից այնպիսի մի նզովեալ պիտոյ է {դուրս} գայ, որ իւր աշխարհի երեսին արած չարութիւններովը

անան չհարցանէ, չէ կարելի բան խօսել: Հանդէս {դուրս} եկաւ Բէհեղզեբուղը յայտարարութիւնը ձեռքին, գլուխ

ղմից, ձեռքին բռնած գալարած մի թերթ թուղթ, յառաջ {դուրս} եկաւ հրապարակ եւ գլուխ տալով տէր սատանային, սկսե

: Եթէ դուք ամենեքին ուրախանում էք դորա այդ կարգից {դուրս} արժանաւորութիւնների վերայ, որի հետ բացի հոգեկան

ն արձակելով բերանից թաբակի թանձր ծուխը օղերի նման {դուրս} փչելով: Նա ուրախանում էր, մանաւանդ մտածելով, ե

մելը, վեր առաւ վերարկուն, գլխարկը եւ ջոխին, եւ {դուրս} գնաց իւր տանից: Կարդացողը այս գործի, կարելի

աթափ: Պ. Մարկոսը նայում էր զարմացած: Ծառան {դուրս} փախաւ սենեկից, հայր մեր ասելով: Պ. Մարկոսը տես

որ ջրով լիքն է, շրջեց պտուկը, եւ ահա նորա միջից {դուրս} ընկան չղջկի կուրծքի կարթաձեւ ոսկրը եւ Յուլիա Պոստ

թեան մէջ, յանկարծ մի շարժողութենից, մի աղաղակից {դուրս} գալով այդ խոր մտածութեան միջից եւ աչքս դարձնելով

ճ ընկնէի: - Անցեալները... մի օր, քաղաքից {դուրս} գնացած լինելով, մի ծառաստանի մէջ ման գալու ժաման

յաւերժահարսը, որ, մի բարակ բատիստեայ շապիկով, {դուրս} էր գալիս գետից: Ջուրը թացացնելով նորա շապիկը շին

կցորդեց պ. Մարկոսը: Սարգիսը գլուխ տուեց եւ {դուրս} գնաց: Պ. Շաքարեանցը շարունակեց. - Ուրի

ժմ չէ տեսել, մարդու մեռանելու ժամանակ նորա հոգու {դուրս} գնալը մարմնի միջից: Երկրորդ, միթէ՞ անասունքը բա

բան է մեր համար արծաթը: Նորան այն ժամանակ ծանր է {դուրս} գալ գրպանից, եթէ ճարել ես ճակատիդ դառը քրտինքով

լորդ հաւաքուելուն: Արիւնը անդադար եւ սովորականից {դուրս} առատութեամբ մտանելով այդ մազի նման երակների մէջ,

կերպով այդ երակները աւելի մեծ մակերեւոյթ ստանալով {դուրս} են փայլեցնում իւրեանց գոյնը երեսի վերայ: Ինչեւից

մբ հաստատեց Մեղու Հայաստանի անունով լրագիրը, որ {դուրս} է տալիս Թիֆլիզում մեր գիտնական, լուսաւոր, եւրոպ

սի 20-ին: Պ. Մարկոսը, մնաս բարեաւ ասելով, {դուրս} գնաց Շաքարեանցի տանից, թողնելով այնտեղ երկու բար

նելով այնտեղ երկու բարեկամքը: Զ․ Պ. Մարկոսը {դուրս} եկած չեկած Շաքարեանցի տանից, Մանթուխեանցը, որ մ

օրինակ ուրախութեան մասին, որ այսպէս բարբարոսաբար {դուրս} էր երեւում Մանթուխեանցից. այս պատճառով, ամենայն

թողեցի այդ սաստիկ կրակի մէջ իմ պատրաստութիւնքը, {դուրս} գնացի արուեստանոցիցս մի փոքր մկնդեղ բերելու, մետ

է սկսանես այժմ խոր փիլիսոփայութիւններ, իմ գլուխս {դուրս} չէ գալիս այդպիսի բաներից․ հասարակ կերպով հասկացրո

ութիւնքը հարկադրել էին նորան, օդափոխութեան համար {դուրս} գալ իւր մռայլոտ բնակարանից, ուր շատ տարիներ անցո

ի բոլոր պիտոյքը: Այսպէս ահա, իննսունից երեսունը {դուրս} եկաւ, մնաց վաթսուն: Բայց այս վաթսունը եւս չէ խօ

եւ ժամակոչը երկու ձեռքը դնելով գերեզմանի ափերին, {դուրս} եկաւ նորա միջից: - Հերիք է այսքանը, - ասաց

կոմս էմմանուէլը: - Ի՛նչ է, մտածում ես, որ {դուրս} կը փախչի մեռեալը, այդ երբեք լինելու չէ: Քահանայ

անգուն եւս խորութիւն չունենայ փորածը, մեռեալը չէ {դուրս} գալու: - Ես գիտեմ, որ մեռեալը չէր դուրս գալ

չէ դուրս գալու: - Ես գիտեմ, որ մեռեալը չէր {դուրս} գալու, բայց փոքր հողի տակ ծածկուելով մարմինը, ե

յնուամենայնիւ դեռեւս մի խակ տղայ է եւ գուցէ երբեք {դուրս} գալու չէ այս տղայութենից: Այսպիսի ազգերը, ասում

անուէլի սիրտը, եւ արտասուքի երկու խոշոր կաթիլներ {դուրս} թռան նորա լցուած աչքերից եւ թաղուեցան գետնի փոշու

այս ազնիւ հիւ֊թը, որ միմիայն հոգու ներգործելուց {դուրս} է գալիս մարմնից: Այո՛, երանի՜ այն անբաղդին

խանեց տիրացուն: - Երեւի, օդի լաւութեան պատճառով {դուրս} էք եկել ման գալու, շատ լաւ էք արել: Միմիայն երջ

թական աշխարհից, նա մոռանում է իւր շրջակայքը, նա {դուրս} է գալիս մտքի ծովի վերայ եւ այդ ճանապարհորդութեամբ

ացուցանելու համար, անձրեւը փոքր է: - Ես եւս {դուրս} եմ եկած ման գալու, - ասաց տիրացուն, եթէ կամիք,

տուն, առաւօտ եւս այնտեղ էր, ես տեսայ նոցա տանից {դուրս} գնալը: - Շատ կարելի է, - պատասխանեց մայրը

եամբ: Իւրեանց տանից կամ իւրեանց բնակուած քաղաքից {դուրս} աշխարհ կա՞յ, չկայ, այդ մասին եւս չունին ոչինչ տ

աւորութիւնը բիւզանդական է, որ եթէ այժմ, մի փոքր {դուրս} եւս եկել է բիւզանդական ճշտութենից, այդ պատահել է

յն երանութիւնը, որ հնար լինէր սրտիս վերայի եղածը {դուրս} տալ եւ թեթեւանալ այն անտանելի ծանրութենից, որ ճն

րծերի մէջ գտանուած մարդերի, իսկ բանաստեղծութիւնը {դուրս} է գալիս իրական ճշգրտութենից: Այո՛, պատմութեան ա

նց ժամանակ առ ժամանակ հպատակեցան Հայք: Նորերումս {դուրս} եկան ազգային երգերի անունով մի քանի անալի ոտանաւո

րդու պէս: Երեկեան երեկոյին, երկինքը պայծառ էր, {դուրս} եկայ բակը մի փոքր ման գալու: Տեսանեմ որ այդ պարո

ամ իմացական կեանքի մի մասնը: Դոյն այդ բանը երբեք {դուրս} գալու չէ Հայոց ազգի սրտից, քանի նորա լուսաւորութ

Օրիորդ Մարիամը այս թղթի կարդացուելու ժամանակ {դուրս} էր գնացել հիւրընդունարանից եւ արդէն կոմսը խօսելու

Ո՛ր մինը յիշեմ. ես տեսայ դարձեալ, Մինչ {դուրս} էր գալիս ծովից լայնարձակ. Հազար պչրանքով, ք

ցուած աչքերը, Եւ ահա լուսին ամպերի տակից {Դուրս} սողաց տեսնել նորա երեսը: Ես շատ նայեցայ

: Կոմսը, անձնատուր լինելով տխուր մտածութենների, {դուրս} գնաց Մահտեսի Թովմասի տանից: Ժ․ Այն քաղաքի մէ

նուսումնասիրութեան եւ անընդունակութեան պատճառով, {դուրս} քշուեցան դպրոցից, ուր դրել էր նորանց նոցա հայրը

նասի համար: Գունաթափուած էր երեսը եւ քրտինքը {դուրս} էր զարկել ճաղատ ճակատի վերայ կաթ կաթ, ամենեւին ն

անալու չէի այդպիսի հարստութեան: - Դուք չափից {դուրս} էք գնում: - Նորա համար, որ դուք երբեք չէք ե

ծ ճշմարտութեան անունը: Վերջին խօսքերը ասելով {դուրս} գնաց բժշկապետը, իւր արծաթապահի մէջ դնելով մի տաս

, ստրկական պատկառանքով: - Շատ լաւ, եթէ խօսք {դուրս} չգայ գործաւորներից, ոչ ով ոչինչ չէ իմանալու: Այ

Այլ բան չկար, որ խոսէր ողորմելի ծառան, ուստի {դուրս} եկաւ, անիծելով իւր ծնած օրը, իւր հայութիւնը, ո

.. Վերջին, վճռական խօսքերը ասելուց յետոյ, {դուրս} գնաց տիկինը: Ցաւալի էր նայել պ. Յովնաթանեան

ռութենից յետոյ, - բայց մեր խօսքը մահի վերայ էր եւ {դուրս} եկանք կղմինդրի եւ փայտի վերայ: - Այո՛, մահի

ածը, բայց մի բան կայ, որ փոքր ինչ ուրիշ տեսակ է {դուրս} դալիս: - Ի՞նչ բան է այն, - շուտով վերայ բերեց

: Բայց ափսոս, մեր կամքը, մեր զգացողութիւնը, որ {դուրս} էր բնութեան նիւթական բաների օրէնքից, շատ անգամ բ

ն տարեկան հասակը արդէն դրել էր նորա նեղ ճակատի եւ {դուրս} ընկած թուխ թշերի վերայ իւր կնիքը - խորշումը: Նոր

աեւ ասիացոց եւ այլ վայրենիների մէջ, ուր պատշաճից {դուրս} է համարւում կնիկ մարդերի եւ մանաւանդ աղջիկների եր

նչ առնես. տան հարկաւորութիւնքը ստիպում են երբեմն {դուրս} գալ սովորական տարազից: - Ոչինչ, ոչինչ, - կրկ

ով սանդուղքի ծայրումը մի հեկեկանք, որ բռնութեամբ {դուրս} թռաւ նորա կուսական կուրծքից: Ի՛նչ լալու բան կ

ի ձայն փողոցից, պատուհանի տակում: Մանուշակը {դուրս} նայեց պատուհանից եւ տեսաւ մի աղքատ պառաւ կին:

նչին արժէքի բան է, որ կարող էր վատ եղած ժամանակը {դուրս} ձգել բոլորովին, իսկ ամուսնութիւնը մի՞թէ մի ասեղի

կ, մինչ ո՛չ փոխել կարելի էր, ո՛չ վաճառել եւ ո՛չ {դուրս} ձգել: Մինչդեռ Մանուշակը այս մտածութիւնների վե

յսօր, - շարունակեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ղահուէտնից {դուրս} եկած տուն էի գալիս, յանկարծ պատահեց պարոն Շահում

նուշակի ուրախութիւնը ոչինչ չափով չէր չափւում: {Դուրս} էի գալիս այնտեղից, ահա մի պառաւ աղքատ կին մի նամ

րանն է: Այս խօսքերի վերայ Մանուշակի կուրծքիցը {դուրս} թռաւ մի խոր հառաչանք, որ ծնողքը չնկատեցին, խորա

ւ, որ Թիւթիւնճի-օղլուն, աշնան խառն եղանակներում {դուրս} գայ, թէեւ շատ ցանկանում էր: - Ուրեմն, Մանու

չհամբերեց, որ աւարտուի զանգակի զարկը. նա շուտով {դուրս} եկաւ ննջարանից եւ անցանելով խոհարանից, ուր խոր ք

ր խոր քնով քնած էր աղախինը, կամաց բացեց դուռը եւ {դուրս} եկաւ բակը... Մութ եւ մառախուղ: Փողոցից

կ բան... Չգիտեմ ի՞նչ էր, այնտեղ թուփերի միջից {դուրս} թռաւ եւ վազեց ուղղակի վերաս... Աւելի ոչինչ չգի

ցմունք առնելու ժամանակ, դու գիտե՛ս, որ իմ սիրտը {դուրս} է թռչում դէպի քեզ. գիտե՛ս, որ իմ հոգին ապրում է

րդմանը: Այս խօսքերի վերայ, լուսինը գողի նման {դուրս} նայեց մի վայրկեան թանձր եւ խաւար ամպերի տակից. ն

, մանաւանդ որ արդէն բաւական ժամանակ էր, քանի նա {դուրս} էր եկել տանից, ասաց նորան. - Այժմ տու՛ն գնայ

` բաժանուելով նորա գրկից: Մանուշակը հազիւ թէ {դուրս} էր եկել պարտիզից եւ մօտեցել իւրեանց տան դուռին,

այն ժամանակ բժիշկ կանչեն: Այս վերջին խօսքերը {դուրս} չէին գալիս տիկին Թիւթիւնճի֊օզլուի սրտի վկայութենի

ին կնիկը, որ հարիւր, հազար շնորհակալութիւններով {դուրս} գնաց Թիւթիւնճի-օղլուի տանից, ձեռքին բռնած թեթեւի

մ է սայլը եւ գնում են... Գնում են, բայց արդէն {դուրս} են գալիս քաղաքից, դայեկը հարցնում է, թէ ո՞ւր էի

իւր կրկին վարձը: Վերջապէս հասանում են քաղաքից {դուրս}, մի աւէր ջաղացի մօտ, ուր երկու մեծ ուռիների տակ

նական սիրուն... թող սիրտը կատարեալ լինի, աչքը {դուրս} չլինի... Կնոջ առաջին արժանաւորութիւնը. ճշմարի

անալը, քան թէ իմանալը, պատճառ, նորանից լաւ բան {դուրս} չէ գալիս: Պէտք է ասես, թէ նորա ցեղը շատ խելօք չ

ւմ է նորան եւ ասում է, թէ մտանելուց յետոյ դատարկ {դուրս} գնալը մեծ յիմարութիւն էր, եւ թէ ստորագրել էր իւր

ի-օղլու. Ինքս փոքր ինչ տկար լինելով չեմ կարող {դուրս} գալ տանից. բայց շատ հարկաւոր բան ունենալով ձեզ ա

մտածում էր, եթէ այո ամէնը ճշմարտուին, անպատճառ {դուրս} գնալ գիշերով տանից եւ անյայտ կորսուիլ Դօնի հոսանք

ո՞ղ էր մի րոպէում հարիւրներով չզարկել, այո՞, եւ {դուրս} չգալ կուրծքի վանդակից, եթէ չէր լսած հօր խօսակցու

տչին տալ մեր Մանուշակը: Քիչ մնաց որ Մանուշակը {դուրս} վազէ ննջարանից եւ յայտնէ հրապարակաւ, թէ ամենեւին

իմացականութիւնը միջին դարերի վերջումը խմորուելով {դուրս} էր թափւում հեղեղաբար՝ ազգերի դրութիւնը բարւոքելո

չ թէ բուն Հայաստանի հողի վերայ, այլ՝ Հայաստանից {դուրս}, օտար աշխարհում։ Հայկական դպրութեանը պիտոյ էր հ

ատկանաւոր մարդ, որ իւր ազգի գրաւոր յիշատակարանքը {դուրս} է փորել հնութեան աւերակների տակից եւ իւր աշակերտն

ժարուեցաւ Մխիթարի գործակցութենից։ Մխիթարը դատարկ {դուրս} գալով իւր յոյսից, որ ունէր Խաչատուրի վերայ, գնա

բնակութեան տեղ ու ապրուստի հնար։ Այս հիմքի վերայ {դուրս} եկաւ Մխիթարը Ցանթէ կղզուց եւ 1703 թ. հասաւ Մօդոն

դ պապը, 1605 թ. յաջորդելով Կլեմենտ ութերորդին, {դուրս} էր ձգել եկեղեցուց Ծերակոյտը եւ նախագահը եւ բանադր

զգին Պապականութիւն քարոզել, Հռովմէական եկեղեցուց {դուրս} գտանուած Հայերը հերետիկոս, հերձուածող եւ փրկութի

յետոյ պիտոյ է մի օր աճէին, կերպարանք առնուին եւ {դուրս} երեւէին այնպէս, ինչպէս որ տեսուեցան։ Աշխարհի կա

ը իւր պղինձը, արծաթը եւ ոսկին։ Փրկիչը, ախոյեան {դուրս} գալով այս բոլոր անխորհուրդ նանրահաւատութեանը, հր

ի ստուգութեամբ, ճշմարտութեան մուրճը մեր ձեռքին, {դուրս} ենք գալիս հրապարակ, որպէս հաւատարիմ զինուոր ճշմա

ից կողոպտեց եկեղեցական գանձը, իւր աւարով հանդերձ {դուրս} փախաւ Հռովմից, եւ յետոյ վերադարձաւ շուտով, հալա

բ անձին կարողանայ առաջնորդել զօրքերի խումբին, որ {դուրս} էին գնում Հռովմից պատերազմի համար։ Միւս պապը, մ

ձեւացած լինելով, կարող էին մի խորհրդաւոր ժամում {դուրս} երեւեցուցանել իւրեանց սրտի եւ հոգու վկայութիւնը ե

ը ցոյց է տալիս մի այնպիսի կենտրոն, արարչի ձեռքից {դուրս} եկած գործարանաւոր մարմինների մէջ, ուր ժողովուած

նաւորութիւն մարդկային դատաստանի առաջեւ. պատճառ, {դուրս} գալով իւրեանց շղթայակապ արգելանքներից, կամ, աւե

հինգերորդ դարը խմորուելով՝ վերջապէս այս դարումը {դուրս} երեւեցաւ ամենայն տեղից հեղեղի յորձանքներով։

եան կամքը, որպէսզի ընտրեալքը երեւին։ Մեր խնդրից {դուրս} է խօսել այստեղ եւրոպական լուսաւորութեան աստիճան ա

ւնը այն վարդապետութեամբ, թէ Հռովմէական եկեղեցուց {դուրս} չկա փրկութիւն, եւ թէ Քրիստոսը խոստացել էր մի հօտ

արնեցի Խաչատուրի հետ։ Տեսանք նորա փախստականի պէս {դուրս} գնալը Տաճկաստանից դէպի Մօրէա՝ իւր մանուկ ընկերու

Հայերը հերետիկոս են, դժոխքի բաժին են (եկեղեցուց {դուրս} ) եւ այլն եւ այլն։ Բայց մի այդպիսի անդամ դուրս գ

ց դուրս) եւ այլն եւ այլն։ Բայց մի այդպիսի անդամ {դուրս} գալով Մխիթարեան միաբանութեան միջից կամ միանալով բ

թէպէտ շատ անհաճոյ էր այս բանը, բայց դորան ընդդէմ {դուրս} գալ վախենում էին ժողովրդից, որովհետեւ սա որպէս մա

նում էր մեզ, նա դրականապէս պատուիրում է "կտրել եւ {դուրս} ձգել այդպիսի գայթակղեցուցիչ անդամը"։ Վասնորոյ թող

եռքով, մինչ Չամչեանը, պահելով ձեռագիրը բարձի տակ, {դուրս} էր գնացած սենեկից։ Այստեղ երեւում է

նդ այդ՝ թէպէտ մնալ այդպէս ոչ կարէ, ըստ որում առ {դուրս} գայ ժամանակին անվեհեր Հաննիբալ: Հետեւանք այդօրին

ւելքի հզօր իշխանները։ Կոնդակ կոնդակի քամակից {դուրս} էին գալիս ընդդէմ այս քարոզիչներին, որ աղճատում է

կոնդակներին ընդդէմ, 1773 թուականին յուլիսի 21ին {դուրս} տուեց մի կոնդակ, որով եւ ջնջեց այս Կարգը՝ դատապ

ւի գրել Յիսուսեանների մասին այնպէս, որ ոչինչ բան {դուրս} չ'մնար, ինչ որ պատմութիւնը մեզ հասուցել է, ապա

ի անսովոր աղաղակ, Իգնատիոսի սենեակի պատուհանները {դուրս} ընկան, Սատանայն, որ մինչեւ այժմ կապել էր նորան

յս պատճառով նորան յափշտակեցին եւ բանդ դրեցին։ Նա {դուրս} չ'եկաւ բանդից, մինչեւ երկու տիկինները յետ դարձան

Երբ սիրահար երիտասարդը մօտեցաւ գետին, Իգնատիոսը {դուրս} բարձրացաւ ջրից՝ գոռալով դէպի նա. " Ա՛յ անբաղդ,

ծ (januis ac fenestris clausis tantisper), գ) {դուրս} արձակել բացագանչութիւնք (in exclamationes prorum

ն ու թարախը։ Սոսկալի անձնազոհութիւն։ Այս կարգից {դուրս} գործերը եւ ապառաժի նման հաստատ կամքը, որ տեսանու

առով։ Քիչ ժամանակից յետոյ զուարթ եւ ուրախ երեսով {դուրս} վազեց մատուռից եւ եկաւ աշակերտների մօտ, յայտնեց

կործանումն։ Այստեղ իւր ամենայն ճոխութենով հանդէս {դուրս} եկաւ Յիսուսեանների դպրոցական Աստուածաբանութիւնը։

ով խառնափնդորում էին խնդիրները, որ, մինը միւսից {դուրս} գալով, անվերջանալի էր լինում, եւ ժողովքը դեռ չէ

ստակութեան (սոփեստութեան)։ Աւելորդ եմ համարում {դուրս} գրել այստեղ նորա բոլոր ճառը, որ ամբողջ գրուած գտ

Պետրոսի գերազանցութիւնը միւս առաքեալներից, որից {դուրս} է բերում եզրակացութիւն, թէ եւ Պապը որպէս յաջորդ

ն ագարակը, որ Փարիզի Արք եպիսկոպոսի իշխանութենից {դուրս} էր, Սէն-Ժերմէնի Աբբային Պապից պարգեւած արտօնութե

ի միջնորդութենովը, ձգում էր նորան զանազան կարգից {դուրս} գործերի մէջ, որոնք մինչեւ անգամ անհնարին բաների

պէս Յիսուսեան Կարգը։ Սարսափելով տեսան յետոյ, որ {դուրս} եկաւ Եւրոպական Տէրութենների մէջ մի ահարկու իշխանո

հմանի տակ էին եւ որոնց մէջ կային օրէնք ու կանոն. {դուրս} եկաւ մի այնպիսի իշխանութիւն, որ աշխատում էր հիմն

տ, բայց բնակում էին Յիսուսեանների հասարակութենից {դուրս} ։ 1710 թուականին Կարգը ունէր 612 Կօլլեգիա, 340 ա

մ էր կամ հրաժարում էր Կարգի բոլոր աստիճանաւորքը, {դուրս} էր տալիս նոր օրէնքներ, երեւելի գործերի ժամանակ հ

այս հասարակութիւնը յայտնապէս եւ հրապարակով ընդդէմ {դուրս} գար XVI դարու մտքերի անհանգիստ եւ անդադար ձգտողու

եցածի պէս սրբագրել էին. մէջի եղած գլխաւոր բաները {դուրս} էր հանած, իսկ աշակերտներին պարապեցնում էին դպրոց

էս իւրեանց օգուտը Պապական Աթոռի օգուտից, պաշտպան {դուրս} գալով Պապական իշխանութեանը, շատացուցին նորանց գա

բնաւորութիւնը, այլ մնաց այն ոգեւորութեամբ, որով {դուրս} էր եկել Լօյոլայի " Հոգեւոր Վարժութենից"։ Նորա կ

դութիւնը Քրիստոնէութիւն տարածելու համար շատ անգամ {դուրս} էր հանում նորան չափից ու սահմանից, շատ անգամ գոր

ենեդիկտոս XIV զուր տեղը աշխատեցան իւրեանց անդադար {դուրս} տուած կոնդակներովը դարձնել Յիսուսեան քարոզիչքը դէ

իսուսեանք չէին հնազանդւում, եւ այսպիսի հրամաններ {դուրս} էին գալիս անդադար մինչեւ Կարգի բոլորովին ջնջուիլը

մ էր հրաշալի զօրութենով եւ շուտութենով։ Նոքա եւս {դուրս} գալով Հրէաստանի միջից՝ մտան մի նոր աշխարհ, մի հ

երից յետոյ թշնամացան նորանց Բօնզերը եւ հակառակորդ {դուրս} եկան՝ տեսանելով իւրեանց հաւատի անարգութիւնը։ Շա

սեպհականեն եւ նորանց վերայ իշխանութիւնը, ընդդէմ {դուրս} եկան քարոզիչներին։ Յիսուսեանք զօրք դուրս բերեցին

ընդդէմ դուրս եկան քարոզիչներին։ Յիսուսեանք զօրք {դուրս} բերեցին, որոնց ինքեանք էին գլուխ կացած, բայց յա

անդութենով մտաւ այս վէճի մէջ, որի առաջարկութենով {դուրս} եկան անթիւ պապական կանոնադրութիւնք Չինաստանի Քրիս

ոնէական եկեղեցու միջից հեթանոսական արարողութիւնքը {դուրս} ձգելու համար։ Վերջապէս Կլեմենտ X եւ Իննովկենտիոս

այսպիսի գործեր կատարել. ողջին յայտնի է, որ նա, {դուրս} տալով exilla die) անունով կոնդակը, մահու չափ մ

նական հլու եւ հնազանդ էին շինում իւրեանց Կարգին։ {Դուրս} եկաւ երեխաների հասարակապետութիւն, որ իւր կեանքի

ութիւն։ Ահա այս կենդանացուցիչ իշխանութեան ընդդէմ {դուրս} եկան Յիսուսեան Հասարակապետական քարոզիչքը, մանաւա

անուէլ Սպա։ Եւ ո՞վ կարող էր մտածել. նոքա ընդդէմ {դուրս} եկան ժողովրդական իրաւունքի անունով՝ ի հարկէ խառն

, որ հասկանում էին ժամանակակից գործերի ընթացքը, {դուրս} դրեցին Քաղաքական սկիզբն ըստ ամենայնի հակառակ Յիսո

երի մէջ։ Այս շատ նշանաւոր պատասխան է, վասն որոյ {դուրս} եմ գրում այստեղ բառ առ բառ։ " Թող Պասկիէ շաղփաղփ

այս դիպուածը փրկեց նորա կեանքը։ Ի՞նչպէս։ Շատէլ {դուրս} եկաւ թագնուած տեղից, այսինքն՝ վարագուրի քամակից

առութեան, այս վճիռը յայտնուելուց երեք օրից յետոյ {դուրս} գալ Փարիզից, իսկ տասն եւ հինգ օրից յետոյ՝ Ֆրանս

ից յետոյ՝ Ֆրանսիական Տէրութեան միջից։ Նոքա, որ {դուրս} չ'գնան, կամ միւս անգամ ոտք կոխեն Ֆրանսիայի աշխար

այտնի հակառակորդներ"։ Եւ արդարեւ Յիսուսեանք {դուրս} եկան Ֆրանսիայից, բայց նոցա մի մասնը մնաց Հիեննայ

րը։ Մի նեղ փողոցից դէպի միւսը շուռ գալու ժամանակ {դուրս} եկան նոցա առաջեւը մի քանի սայլեր՝ խոտով բեռնաւոր

։ Այս միջոցին Րաւալեակ աբեղայն, անկիւնի քամակից {դուրս} գալով, կանգնեցաւ կառքի քամակի անիւների վերայ, ե

ւրեանց թշնամիները հալածելու համար, մի նոր հնար. {դուրս} եկաւ Քենելի գիրը (Quesnel), որ գրուած էր Ֆրանս

արունակում է իւր մէջ հարիւր մի կանոն՝ մեծ մասնով {դուրս} բերած Օգոստինոսի եւ այլ եկեղեցական հարց գրուածներ

ծում էին այսպիսի լուրեր եւ պաշտպանում էին ուրիշից {դուրս} եկածները, որպէս զի առաւել եւս զայրացնեն ժողովուր

ները։ Արդարեւ, նոցա ատելութեան հետեւանքը շուտով {դուրս} երեւեցան։ 1757 թուականի յունուարի 5ի երեկոյեան ժ

այց ես չեմ զղջում, ես առաջի Աստուծոյ պարտական էի {դուրս} տալ նորան"։ Արդարեւ Կարգի ջնջուելուց ութ ամիս յ

Այսպէս անուանւում է այն նզովքի կոնդակը, որով Պապը {դուրս} է ձգում եկեղեցուց Յիսուսեան քարոզիչքը։

ւցել է աշխարհին, թէ մարդիկ հաւասար իրաւունքներով {դուրս} եկան արարչագործ աստուծոյ ձեռքից: Մարդկային օրէնք

. կամ ուղղեն իւրեանց անձը, վարքը եւ բարքը, կամ {դուրս} գնան մեր եկեղեցուց: Ո՞ւր գնան, Հռովմէակա՞ն

զարմացայ վերահասու լինելով. մի քանի րոպէից յետոյ {դուրս} երեւեցաւ մի լայն վարտիքով հագնուած մարդ. Փանտեսս

րների առաջը. ապա կանչեց բիրտ ձայնով. " Որսկան, {դուրս} արի՛ շուտ եւ պատմիր այս հանդիսաւորներին քո որսածն

ատմիր այս հանդիսաւորներին քո որսածները ". իսկոյն {դուրս} եկաւ մի հաստափոր արջի կերպարանքով կենդանի, կանգն

րկադրեց նրանց հնար փնտրելու նմանօրինակ դրութիւնից {դուրս} գալու համար: Այդ նպատակին հասնելու միակ միջոցը հ

րիարքներն ընտրւում էին Երուսաղէմի վանականութիւնից {դուրս}: Դրա առաջին օրինակը Յակոբ Նալեան պատրիարքն է, ո

անգամ չէ ենթարկվում սառը կանոնների։ Բայց կարգից {դուրս} գալը դուրս գալ է, գոնէ ծանօթութեանց հետ մեր հաշի

նթարկվում սառը կանոնների։ Բայց կարգից դուրս գալը {դուրս} գալ է, գոնէ ծանօթութեանց հետ մեր հաշիւը վերջացնե

եւ թոյլ կողմերը այն տեղերումն են, ուր հեղինակը, {դուրս} գալով բնականի սահմանից, օգնութիւն է խնդրում երեւ

վելով եւ քիմիաբար (ֆիզիկաբար ո՛չ) միանալով պիտի {դուրս} գան ոչ որպէս թլպատութիւն կամ անթլպատութիւն, այլ

մ, գամ, երբեմն եւ՝ լամ, որ իրենց լծորդութեամբ {դուրս} են ընդհանուր կանոնից։ Ընդհանուր եւ միակ լծորդութ

ի է այսպէս ասել, եւ շատ տեղ էլ հոլովակերտը իսպառ {դուրս} ընկել, ուստի չպիտի զարմանալ, եթէ տալիս-ը աներեւ

նը հենվում է վեվի վրայ)։ Կան բայեր, որ երբեմն {դուրս} են գալիս այդ ընդհանուր կանոնից, օրինակ՝ կորուցա

ոլորն էլ գնում են առաջին հոլովման տակ, եթէ միայն {դուրս} հանենք մի քանի բառ, որ երբեմն գործ են դրվում հին

անց ", - գրում է նա, որ պարզ գրաբառի կանոնիցն էլ {դուրս} եւ աւելի միջակ եւ խրթին ոճերի համաձայն, յատկացու

յտնի է թէ պարտք կայ նորա վերա ` բնութեան սահմանից {դուրս} չբերել նորան: Նկարագրութիւնը կեանքի այնպիսի

քի մենամարտութեան նկարագրութիւնում, Սօսը դարձեալ {դուրս} է գալիս իր բնական շրջապատից եւ բնութիւնը դառնում

ասնէին իրենց ցանկութեան, միեւնոյն վիճակախօսքն են {դուրս} գալիս, որ գուշակում է նոցայ գլխի գալիքը: Ի հարկ

. հարիւր տարէն մեռած մարդի գլուխն էլ հողի տակիցը {դուրս} ա գալի, ամէն բանը խարաբ էլած ա ըլնում, համա, է

իդ տակին էլ կաշի չմնայ, էնքան ճամփեքը չափի հոգիդ {դուրս} գայ " (եր. 66): -"... Ըսենց խորհուրդ արին

է թըլիսմի զօրութեան, երբ Վարդիթերի մահից յետոյ, {դուրս} է գալիս նորա ծոցից այն ծակ մարգարէութիւնը, եւ եր

րի տկար կողմերը այն տողերումն են, ուր հեղինակը, {դուրս} գալով բնականի սահմանից, օգնութիւն է խնդրում երեւ

նքը որքան կարելի է, անշուշտ, արժա՛ն է քրքրել եւ {դուրս} բերել դարաւոր փոշիների տակից, բայց աւանդութիւնք

անդութիւն Է դարբինների սալը ծեծելը, որ Արտաւազդը {դուրս} չգայ ու աշխարհքը չքանդէ. եւ մենք մեծ ուրախութիւն

ինի կը նստի) խելքդ ի՛նչ է կտրում, այն քարից ձագ {դուրս} կը գա՞յ: Չէ՞ որ զուր տեղը կը վատնէ ողորմելին իր

նցին անեցի է եւ տասն եւ չորրորդ դարում Հայաստանից {դուրս} եկած. յայտնի է, թէ շատ աւանդութիւնք կամ ոտանաւո

նոր բարդութիւն է. յայտնի է թէ Ապարանը անպարանից {դուրս} գալու համար հարկաւոր էր, որ այս վերջինը եղած լին

մաձայն չէին կանթեղի աւանդութեան: Յետոյ ի՛նչ {դուրս} եկաւ. էլ ոչինչ չմնաց, այս չէ, այն չէ: Ո՛

ւ հաւադէտները (augur) օգուտ քաղելով ամէն կարգից {դուրս} երեւոյթից, նոցա վրայ իրենց գուշակութիւնքը հիմնել

ապրում է եւ բազմանում է, թէեւ առաջին մարդը միայն {դուրս} էր եկած բուն աստուծու ձեռքից: Ամէն հրաշք, որ ո՛

նստած չէ՞ ազգի մէջ: Հայաստանից այնքան բազմութեան {դուրս} գնալն, նորա թափառական պանդխտութիւնը Արեւմտեան Եւ

ների քուրայի մէջ եւ այնտեղ քիմիաբար միանալով պիտի {դուրս} գան " ոչ որպէս թլպատութիւն կամ անթլպատութիւն, այ

թիւն: Բացի սորանից, պ. Պոոշեանցը արդեօք չպիտի՞ {դուրս} եկած լինէր բնականութիւնից, եթէ հայկական կեանքի մ

սում ենք հայկական անբռնադատ խօսքը, երբ այդ ձայնը {դուրս} է գալիս ուղղակի ազգի սրտից, ազգի հասկացողութիւնի

, որովհետեւ ամբողջ այդ երեսները պիտի արտադրէինք, {դուրս} ձգելու ոչ թէ բան, այլեւ բառ չկայ: Մենք հերիքանո

նձը միայն արդարացնելով, այլեւ դատապարտում է դրսէ- {դուրս} խօսողներին: " Ը՛հ, հողս դրանց ասաուսայ գլխին, -

գլխին, - ասում է նա, - թող էնքան հաչան, հոգիները {դուրս} գայ. քա՛, խիզա՛ն, էս ի՛նչ կրակ ա, ամօթ չունի՞

՛նչ կրակ ա, ամօթ չունի՞ն ըստօնք. ինչ բերաններից {դուրս} ա գալի քցում են, փառք աստըծու, ոչ ով չի մեռել,

ում, մանաւանդ երբ ամբողջ բանի ընթացքից մի կտոր է {դուրս} բերւում: Գոնէ՛ մենք աւելի աջողականութիւն չունինք

կաթողիկոսը շինեց: Տօթահար միաբանը կէս օրից յետոյ {դուրս} է գալիս երբեմն այդ լճի լայն շուրթի վրայ ման գալու

լ եւ ջանք անէ փոքր առ փոքր մաքրել իւր խօսուածքը՝ {դուրս} ձգելով այն բառերը, որ օտար ազգերից մտած էին, նո

լ ինչ է, բայց եթէ մին թարգման, որ մտքի ծնուցածը {դուրս} է հաղորդում ուրիշներին։ Տարակոյս չկայ հին լեզուի

ւ շատ էլ ագահ եղած լինէր իր կեանքում, գերեզմանից {դուրս} չէ եկել, որ իր ժառանգների իրաւունքը բռնաբարէ եւ

ւթիւնը իր ձեռքը անցնէ։ Եւ մէկ անգամ մեռածը, եթէ {դուրս} էլ գալու լինի գերեզմանից, ժառանգը նորան իբրեւ օտ

ռածը ապստամբում է բնութեան ընդդէմ՝ իր գերեզմանից {դուրս} գալով։ Հին լեզուն անդա՜րձ գնաց, որովհետեւ հի

րդ չկայ, որ հագնի, եւ եթէ ծակ ու ծուկից մի մարդ {դուրս} էլ է գալիս այն շորերով, ի՜նչպէս տգեղ է երեւում մ

ն է, իմ տան կառավարիչը, ի՞նչպէս ես կարծում, ես {դուրս} կը ձգե՞մ նորան, երբ գաս ու քարոզես ինձ մէկ կողմի

նների " գեղեցկութիւնը։ Ասենք թէ խելագարուեցայ եւ {դուրս} ձգեցի, դորանով ի՞նչ կշահուիմ. այն փափկասուն տիկ

ս կար եւ ո՛չ Եղիա։ Ի՛նչ է պատճառը, որ Եգիպտոսից {դուրս} եկած օրից այնքան դարաւոր ժամանակներում, ինչ որ չ

է կարգով ճամփով, դարձեալ բնական հնարներով ընդդէմ {դուրս} գաս նորան։ Մինչեւ Ֆրանկլինի շանթարգելը, որ հազա

պիտի մաշեն եւ չարչարեն այն զոհը, որ հնար չունէր {դուրս} թափելով նորանց՝ թեթեւանալ իր բեռներից։ Այս է գէ

լուխս քարը կը տայի, էլ չէի խօսիլ։ " Է՛հ, հոգիդ {դուրս} գայ, այնպէս գրէ, որ ամենքը հասկանան"։ Եկ դու

խափաթմիշ արել են ինձի, տանը մեռելկոխ նստիլ իմ, {դուրսը} մարդ մարդու չի տեսնուլ, օրը 2 անգամ սոպա կվառինք

- Մեր տղա՛յ, ոչինչ բանից տեղեկութիւն չունիս, {դուրսը} բոլորովին ջրհեղեղ է, իսկ դու հանգիստ նստել ես տա

ղ զօրութիւն, որ իւր կարգով դէպի ներս պիտի գրաւէր {դուրսի} հարստութիւնը, այնտեղ մի ընկերութեան անդամ ուրիշ

չէ շատ, ունի անհամար պայման. Նայելով նորա {դուրսի} ընթացքին Ուղիղ բան ասել է անհնարին։

ծ արդիւնքը վաճառելով, անշուշտ, պիտի ներս բերէին {դուրսից} իւրեանց մէջ, որեւիցէ քանակութիւն ոսկու եւ արծաթի

միայն փոքրացնում է երկրագործների թիւը, այսինքն՝ {դուրսից}, հասարակ ժողովուրդի մէջ ոսկի եւ արծաթ բերողի թիւ

ողների թիւը: Եւ փոխանակ որ ինքը պիտի դրամ ստանար {դուրսից}, այժմ ինքը պիտի տայ: Այո՛, այն մարդը, որ թողե

իական սահմանադրութիւնքը բխում են ազգի հոգուց, եւ {դուրսից} գրուած չլինելով, կարողանում են այնպիսի անխախտելի

ւած թերթերուկից եւ յօնքից, հազիւ հազ երեւում էին {դուրսից}. ճակատի ոսկրը, որպէս մի հովանոց, ծածկում էր նո

ղեպի Ղրիմ, այնքան արծաթով, որքան ունէր, առանց {դուրսից} մի բան ստանալու: X Առաւօտեան ինն ժամը զարկեց

սաղէմ գնալու ժամանակ։ Դա մի արտաքին փայլ է. այդ {դուրսից} միայն գործունէութիւն ցոյց տուող շարժողութեան տակ

սի խորամանկութեամբ ներգործում էին, որ առ հասարակ {դուրսից} նայելով երեւում էր, որ նոցա գործերը ունէին օրինա

անպարապ գտաւ այրն Աստուծոյ gխորին ալեւորութիւն, {դուցէ} եւ այսոքիկ իսկ են մատեանքն տգիտահալածք, զորս յիշ

արադրեալ եմ " զՄարդեղութիւն Քրիստոսի ", որպէս եւ {դուք} տեսեալ էք. խնդրեմ ի քէն յայտնել ինձ, կարելի՞ է

հասկացա մեջի գրվածներն, եւ ես ալ հուսով եմ, որ {դուք} ալ իմ ամենայն փոշտի գրած գիրերս կստանաք, որոնց մ

տունին ետեւի տերեյին մեջն, ինչ տեղ որ ծառեր կա: {Դուք} ալ խելք արած հոները թաղած ըլլայիք նե, կենե աղեկ

ուտաք եւ իրեմեն փողը ստացածին ձեռագիր թող տա, եւ {դուք} առաջին փոշտիվ մեզի խրկեցեք, կամ Ավետիքին գրիլ տվ

երե միտք ունինք Քիշնեւ երթալու, հոն կուգա, արդխ {դուք} գիտեք: Աս գրածներում համար չըլլա թե խասեվեթ անիք

նիմք համայնովք յողջութեան վիճակի եւ ցանկամք զի եւ {դուք} ի նոյնպիսին մշտնջենաւորեսջիք զաւուրս կենաց ձերոց

ձեր ի լսարանն Լազարեանց ըստ որում չէ մեզ պիտոյ, {դուք} պահեցէք զայն գիր միշտ առ Ձեզ իբրեւ զամրագիր կամ դ

վասն որոյ պատասխան տուի, ինչպէս հարկն էր, ուստի {դուք} ըստ ամենայնի միամիտ եղիք իմ մասին: Յուսամ, որ Պ

տ եղիր: Ես ողջ եւ առողջ եմ, նոյնպէս ցանկամ, որ {դուք} ալ ողջ լինիք: Մեր բոլոր ընտանեաց եւ ազգականաց բա

ղաց: Ես գիրս անպակաս կը գրեմ, ինչպէս բան է, որ {դուք} կենէ միամիտ չէք: Երեկ մեր Խազարոս աղաչէն գիր առի

Ձեր գերազանցութիւն: Յոյս իմ հաստատ է ի Ձեզ, թե {Դուք}, ողորմած տէր, ըստ բարձր խոհականութեան Ձերոյ, կ

այն մնայ ինձ խնդրել ի Ձերոյին գերազանցութենէ, զի {Դուք}, ողորմած տէր, իբրեւ պաշտպան ցուցեալ ինձ ի բարձր

որդւոց Հայկայ, ընդ բաղդին հազարաւոր հարուածովք. {դուք} ընդ Ձեր տոհմի յայտնեցեալ էք միայն ի բարեբարիլ. ե

իս խոցերը, որոնց համարը աստուծո միայն հայտնի է: {Դուք} ձեզի հակառակ խոսում եք. առաջ ասում եք, թե ինձ ս

մինչ որպիսությունը հարցրել տեղեկացել եմ, թե ոչ. {դուք} իհարկե հարցրել եք այն մարդերին, որոնց մի անգամ մ

րթս, հազարավոր բաներ կան, կարծեմ որ փոքր ի շատե {դուք} ինքներդ ալ այս բաները կհասկանաք: Եթե ամեն փոշտի

դ ունի յուր աչքի առաջը յուր ապագա վիճակը, իհարկե {դուք} որ ինձ մեղադրում եք, այս բաները չեք չափել, այլ

րը, որ ձեզ միշտ սիրում է եւ այնքան սիրում է, որ {դուք} երբեք չունեիք դեպի նա այն սերը, թեեւ դուք նորան

է, որ դուք երբեք չունեիք դեպի նա այն սերը, թեեւ {դուք} նորան թուրքի կամ չերքեզի հավասար կկարծեիք ձեր աչք

աղաղության մասին, աստված տա, որ ճշմարիտ լինի եւ {դուք} եւ ամեն մարդ հանդարտեր: Չգիտեմ Մատվեյ Խրիստոֆ

Ձեր ծառայության պաշտոնից դուրս է, այսուամենայնիվ {դուք} շատ բարեկամներ ունենալով, որոնց առաջեւ, հավաստի

ւանու մեջ այդ բանի տարածվելուն, որքան կարելի է, {Դուք} աշխատող կլինիք Ձեր ազգասիրական եւ լուսասիրական հո

րից: Նորա մեջ կկարդաս դու եւս նոր բան ինչպես ինձ {դուք} քո կողմից գրել էիր, այժմ չեմ ասում, որովհետեւ ս

վհետեւ սպասելու բան կա. միայն այսքան իմացեք, որ {դուք} միաբանվելով շատ բան կարո՛ղ եք առնել, իսկ մին մին

ս մեր գիշեր ցերեկ աշխատությունը եւ ջանքը, ուրեմն {դուք} եւս ձեր կողմից բան չհասկացողներին բան հասկացուցեք

Ձեզ որպես բարեկամի, առանց թագուցանելու, որպեսզի {Դուք} իմանալով իմ հանգամանքը, միանգամայն շարժվիք եւ ազ

եսը տպվեցավ ստորագրությամբ նվիրաբերեաց, նույնպես {Դուք} հանձնառու լինիք ի սեր ազգի եւ իմ, բանալ մի ստորա

ավելի ուրիշին տա ստորագրել: Հավաստի եմ, որ {Դուք} չեք հրաժարվիլ ինձ այսպիսի մի ազգասիրական օգնությո

ոգում եմ իմ առաջարկությունս, հարակցելով թե, եթե {դուք}, ազգի իշխանքդ եւ կարողքդ չօգնեք մեզ, մենք ոչինչ

դաստիարակության համար: Այժմ ժամանակ է, որ եւ {դուք} եւ մենք, մինչդեռ կենդանի ենք, աշխատենք որքան կա

ի Ղրիմում եւ Նախիջեւանում, բայց հույս ունիմ, որ {դուք} ձեր ազգասիրական օգնությունը չեք խնայելու: Եղբայր

: Եղբայր, մեք առանց ձեր ոչինչ ենք, նույնպես եւ {դուք} առանց մեր. պետք է ձեռք ձեռքի տալ եւ միաբան ուժով

Նոցա միակ հույսն է, որ օրագիրը խափանվի, բայց {դուք} պիտի պաշտպանեք մեզ ազգի եւ ճշմարտության համար, մ

մեջ կբանանք ստորագրությունը եւ հույս ունենք, որ {դուք} անձանձիր կհետեւեք այս բանին, որ կանգուն մնա մեր

րագրվել միայն մեր թշնամիքը: Ինչ ասեմ, կարծեմ որ {դուք} ամեն բան առանց իմ ասելուն եւս գիտեք եւ հասկանում

տիվ եւ գիշեր մաշվելով այդ բանի վերա, նույնպես եւ {Դուք}, որպես երեւելի անդամ մեր ազգի եւ եղբայր մեր ճշմա

ջերմությամբ կպչել գործին: Գիտեմ, որ այս բաները {Դուք} ինքներդ եւս լավ գիտեք, բայց հիշեցնում եմ Ձեզ եւ

կավոր լինի հավատարիմ պատճենը այն տեղեկության, որ {Դուք} 6 մարտ. վերջին անգամ գրեցիք սրբազան Մատթեոս առաջ

ոքր զգույշ մնար " Հյուսիսափայլին " մասին: Խնդրեմ {Դուք} Ձեր բարեկամությունը եւ նամակակցությունը անընդհատ

ն, եթեւ ցենզորն թողու, ուրեմն Նախիջեւան կստանաք {Դուք}, պ. Հայրապետյանցը, պ. Էմմա[նուել] Պոպովը եւ պ

ւ անտանելի պարտքի մեջ են: Ես հույս ունեմ, որ {դուք} բոլոր մեր ճշմարտասեր եւ ազնվամիտ հայրենակիցք եւ բ

ուտ, սակայն եթե Նախիջեւ[.... ] հույս չկա, որ {դուք} գիտեք ձեր բանը [..... ] Առ ժամս այսքան,

ուրիշներին եւս զզվանք եւ ձանձրություն պատճառեմ, {դուք} լավ գիտեք, որ միմիայն վերջին աստիճանի նեղություն

անց տեսած ժամանակներս մանրամասն կխոսինք: Եթե {դուք} այնքան բարի եք, որ կամիք ինձ օգնել եւ իմ խավար դ

նս. Փարիզում ես կարող եմ ապրել 800 մանեթով. եթե {դուք} այնքան բարի եք եղել, որ հանձն եք առել զոհել 600

գլուխը կորզել եւ տանել ձգել Մխիթարյանց ձեռքը: {Դուք} կամ քաղաքը, առաջարկելով գնացողներին երեսփոխանութ

կառավարության համար Հնդկաստանում: Բացի սրանից, {Դուք} եւ քաղաքը դատաստանը աչքի տակ առած լինելով, չէ պի

Ահավասիկ իմ եւ պ. Հ. Աջեմյանի պայմանները. եթե {Դուք} կամ քաղաքը հավանիք այս պայմաններին, ուրեմն կարող

եւ մերայինք թարգմանել են 5 տարում: Ինչեւիցե, {դուք} կտեսանեք այս բաների ապացույցքը եւ նկատողությունքը

վերաբերություն չունին, կրկնում եմ ես, ինչու որ {դուք} արժանի չեք վերաբերություն ունենալու եվրոպական ազգ

ան արարեալ զկեանս ի չնչին փայտն: Յուսամ թէ ոչ {դուք} եւ ոչ նաեւ ազգն, որոյ շնորհ ունիմ կալ յերեսփոխան

ազովսքի վարդապետն որպէս տէր, եւ որովհետեւ այժմիկ {դուք} խնդրէք զայն եւ ցուցնէք զձեզ որպէս եւ էք իսկ երես

րարեալ է զայն եւ չունի զոչինչ իրաւունս: - " {Դուք} ասէք այդպէս, իսկ յերեսփոխանական գրութեան առաքելո

ն վաւերացուցեալ եւ ոչ իսկ վեհափառ կաթողիկոսն: Եւ {դուք} հարկադրելով զիս մտանել ընդ ձեզ ՚ի դատաստան, ձգէք

դարման մատուցանել Ջուղային: Տեսանում եմ, որ {դուք} շատ վշտացած եւ շատ խռոված եք եպիսկոպոսի սպառնալիք

քը, հավատացեք, որ ամեն ջանք պիտի գործ դնեն, որ {դուք} ամենեքին հասանեք ձեր նպատակին, եւ թշվառացյալ Ջու

դրամների հետ միասին կուղարկե Ձեր հարգության, իսկ {դուք} ստանալով նորանց, կգրեք Ձեր մատենի մեջ եւ յուրաքա

ն հավատարմագրի նախագծի հետ միասին, որը հավանորեն {դուք} կստանաք ավելի շուտ, քան այս նամակը: Այդ թղթե

ացնել վատնած գումարը: Ես լիովին վստահ եմ, որ {Դուք}, ողորմած տեր, ճշտությամբ կկատարեք իմ օրինական խ

այնպիսի համառ - եթե ավելին չասենք - ժխտմամբ, որ {Դուք} ստիպված եք եղել ընդհանուր ժողովում ցույց տալ նրան

ող երեք օրվա ընթացքում պատրաստել հաշվետվություն, {Դուք} նույնպես չէիք կարող ժողով գումարել այդ խնդրի մասի

կամայական աղբյուրներ. ո՛չ մեկից, ո՛չ էլ մյուսից {դուք} չեք օգտվում, քաղաքային ծախսերը եթե չեն ավելացել

րկավոր չէ: Ծխախոտ ես գնում եմ այնտեղից, որտեղից {դուք} էլ կգնեիք, ուրեմն ոչ մի տարբերություն չկա՝ ես ե

ր ես ոչ մի դեպքում տեսակցության տեղը չեմ գա, եթե {դուք} կգաք առանց ինձ համար կաշառք բերելու, առանց սիգար

կշարադրեմ նրան որքան կարելի է դյուրըմբռնելի: {Դուք}, երեւի, հիշում եք, որ մեր տեսակցության պահին ե

րկա նամակում։ Երկուշաբթի ես մոռացա հարցնել, իսկ {դուք} մոռացաք բերել Շերրի վաղուց ի վեր խնդրածս գիրքը.

փոքր առողջանամ, պարապությունից այնքան գրեմ, որ {դուք} էլ զզվիք, բայց առայժմ ներեցեք: 1866 101.

ապա թե ոչ, վնասը ձեզ կլինի, ինձ չէ, ինչու, որ {դուք} առուտուրի մարդ եք: Ինձ համար թե որ երկարելու լին

շատ շնորհակալ եմ, ինձ ոչ մի բան հարկավոր չէ, եւ {դուք} զուր տեղը անհանգիստ մի՛ լինեք: Տկարությունս չ

ի մի յարգ ու արժանաւորութիւն, եւ գուցէ կարող էիք {դուք} այդպիսի մի մարդ գիտնական անուանել, իսկ իմ կարծիք

ճառականք, անմօտենալի են քեզ եւ քո նման մարդերի. {դուք} ձեր բարոյականութեամբը եւ ճշմարտութեամբը երբէք ճար

նունով օրագրի մի քանի համարներից տեսանում եմ, որ {դուք} գործակից էք այդ օրագրին։ Ուրախ եմ եւ հոգւով չափ

կողին, գրում եմ ձեզ այս նամակը այն խորհրդով, որ {դուք} մի նամակով միջնորդ լինիք իմ եւ " Հիւսիսափայլ " օր

ութեան հրատարակելու: Չգիտեմ, արդեօք ստանո՞ւմ էք {դուք} այդ լրագիրը, թէ ո՛չ, բայց եթէ չէք ստանում, մի

ն նօտերը, որոնց մասին դեռեւս գրել էի Մարտի մէջ, {դուք} չգիտէք, թէ այսպիսի մի խուլ տեղում մինչեւ ո՛ր աստ

շաճ էր զուր տեղը ազգը մեղադրել։ Մեք եւս, ինչպէս {դուք}, ազգի որդիք ենք եւ կցորդ դորա փառքին եւ անարգանք

ւրեանց անձը հիւանդոտ եւ կարճատես մարդերի կողմից: {Դուք} ասում էք, թէ ա՛յն ժամանակ արժան էր դնել ազգի վեր

նասէրքը ազգի վէրքերի վերայ վէրք էին յաւելացնում։ {Դուք} հարցանում էք, թէ " մինչեւ ե՛րբ պետք է նախատանաց

ոք չէ կատարել այդպիսի գործ։ Ես տեսանում եմ, որ {դուք} ՝ Հայոց ազգի մի քանի այլ անդամների հետ միասին, ֆ

ընտիր են, քան թէ բուն ազգը: Եթէ այսպէս չլինէր, {դուք}, ուրանալով ազգի ապագայ բարօրութիւնը եւ լուսաւորո

ների եւ հոգեւոր իշխանների անփոյթութեան վերայ, եւ {դուք} ՝ Պ. Իսահակեանց, տուեցէք այդ խորհուրդը Հայաստան

ուր շատ անգամ ընկնում են մարդիկ... Պարո՛ն, {դուք}, մեղադրելով ուրիշների դաստիարակելու կերպը, ցոյց

ձեր վերին աստիճանի թուլութիւնը պեդագօգիայի մէջ։ {Դուք} ասում էք՝ մանկութիւնը պիտոյ է դաստիարակել գգուել

կը դառնայ շատ անբարոյական մարդ: Խնդրում ենք, որ {դուք} մի փոքր աշխատութիւն յանձն առնուիք ծանօթանալ Պեդագ

ունների տտիպ համը առել են մեր ատամները։ բայց եթէ {դուք} չէք փորձել, փորձեցէք, եւ կը գայ ժամանակ, որ ին

եր անցանում են որպէս " ձայն բարբառոյ յանապատի"։ {Դուք} կամիք արդարացնել Խորենացու անձը՝ ասելով, որ հան

միկոնեանց տիրոջ Վահանին (տպած Մոսկուա, 1853): {Դուք} կը տեսանէք այնտեղ, որ Հայոց աբեղայքը մինչեւ ի մա

ելորդ չէ խնդրել ձեզանից, որ յայտնէք նոյնպէս, թէ {դուք} ո՞ր ժամանակից սկսանում էք ձեր տարեգրութիւնը, որ

ն ոտք"։ - Զրկուեցա՞ք վերջապէս, Մեծ մայր, {դուք} ձեր ամուսնուց: - " Այո՛, բայց մեծ զրկանք չէր.

Մեծ մայր, արդեօք արժա՞ն էր Եւ մեզ ապրել, ինչպէս {դուք} Ապրել էիք ձեր կեանքում. - Թոռներն արեցին հարցմու

տակ ու վերեւ են բերում այսպիսի թերահաւատ մարդիկ: {Դուք} բոլորովին դարձել էք Լօթեռ ասեմ, Ֆարմասօն ասեմ,

մար իսկապէս կարող էր Աստուած բարկանալ, որովհետեւ {դուք} ձեր յիմար աւանդութենների համար անտես էիք առնում Ա

ալ եւ կամի իմ հետ պատերազմ բանալ, եկայ Ոլիմպոս: {Դուք} լսում էիք այն միջոցին Աստղկի հաճոյախօսութիւնքը:

րի ժամանակով, բայց այդ ժամանակի անցանելուց յետոյ {դուք} պարտական էք վճարել ՄԵՐ գանձարանին տարուց տարի վաճ

ան Պատրիարգական վանքումը: Հինգերորդ. Երբ որ {դուք} արդէն բնակութիւններ էիք հաստատել մի առանձին քաղաք

րացնելով ազգի գանգատը, յաւելացնում են դեռեւս. " {Դուք} ի՜նչ զարմանալի մարդիկ էք, ինչո՞ւ ձեր արծաթով անա

է, եւ ինչ հարկաւոր է ձեզ կեանք եւ շարժողութիւն, {դուք} մեր ձեռքումը պիտոյ է լինիք որպէս մի լոկ մեքենայ,

լինիք որպէս մի լոկ մեքենայ, որպէս մեռեալ դիակ. {դուք} կամք չունիք... Ձեզ եւ հարկաւոր չէ լեզու եւ բանակ

արծանքին, որովհետեւ մասնակից էին ձեր գործին, եւ {դուք} աշխատում էիք՝ ամրացնելով ձեր ոտքերը նոցա ձիւթապա

, թէ հայերը մի հոյակապ համալսարան ունին, եւ եթէ {դուք} պահանջէք ինձանից ցոյց տալ այդ համալսարանը, իմացա

չէ։ Բացի սորանից, կը բողոքեմ եւս ձեր վերայ, որ {դուք} նորութիւն կամիք ներս բերել մեր ազգի մէջ, եւրոպաց

ցներով եւ փաստերով խօսել։ Այսօր բանը կ'ասեմ, եւ {դուք} պարտական էք հաւատալ եւ ընդունել, ապացոյցը յետոյ

բերեմ, ուրիշները միլիոններ հաւատում են միմեանց, {դուք} ինձ մի չոր ապացոյց չէ՞ք հաւատում... " Մեղուն " ձ

ից յառաջ, գալիս է իմ մօտ ծանօթներիցս մինը, որին {դուք} չէք ճանաչում, վասնորոյ ձեր համար միեւնոյն է, եթ

... Անտարակոյս, դեռեւս վաղ էր պահանջել... Բայց {դուք}, որ համարւում էք ձեր ազգի մէջ ձեր Մարգարէի փոխան

մոլորուած ես դու: Այն, որ լերդապատառ որոնում էք {դուք} ազատութեան անունով, ձեր դատակնիքն է. պատճառ, ո

ում եմ տեսանել, ըստ որում, անզօր մարդ լինելով, {դուք} ասում էք, թէ չունէի ոչինչ իրաւունք), շատ թոյլ

ր բարոյականութիւնը, եւ այդ վիճակում գտանուելով՝ {դուք} ընդունակ էք մինչեւ ձեր կեանքի վերջը փորձել աշխարհ

, որ կէս դար յառաջ չենք ծնած, ապա թէ ո՛չ, գուցէ {դուք} եւս ընկնէիք ֆրանսիական էնցիկլօպեդիստների կարգը,

ին ձեր առաջեւ։ Ես այսքան միայն ասում եմ, որ եթէ {դուք} փոքր ի շատէ յարգում էք ձեր անձը, ապա ուրեմն առան

՝ չարաչար գործ դրուած, արժանի է դատապարտութեան: {Դուք} ՝ որպէս իշխան մի աշխարհի, ուր ամենայն բան խառնիխ

բիւր անգամ լաւ հասկանում է մարդկութիւնը, քան թէ {դուք}: - Բայց մի՛ մոռանար, որ ես մի մեծ մարդ եմ ե

ետեւ աւարտուած էր քո ասպարէզը: - Խնդրեմ, որ {դուք} եւս չմոռանաք, որ մեր կայսրը վարւում է ձեր հետ որ

ժողովրդի անօրէնութիւնքը հասած են մինչեւ երկինք: {Դուք} պարծենում էք կամ մեծ յոյս ունիք ձեր որդու մեծատու

ճառով, որ արգելեմ ձեր գրութիւնը։ Ամենեւին ո՛չ, {դուք} կարող էք գրել իմ մասին ում կամիք, բայց այն մարդը

եր հպատակական երդումը, այնպիսի իշխան չէ, ինչպէս {դուք}, որ միմիայն բարբարոսութեամբ կամիք ցոյց տալ ձեր մ

անքը միմիայն խայտառակութիւն էր ձեր համար: - {Դուք} կարո՛ղ էք հասկանալ իմ ասածների ճշմարտութիւնը, եթ

ն յիմար եւ բարբարոսական են ձեր պահանջողութիւնքը: {Դուք} տեսանում էք, որ ձեր ներկայութիւնը խափան չէ ինձ՝

եւ զրոյց կը բարձրանայ մի այլ աշխարհում, ուր ո՛չ {դուք}, ո՛չ մինը եւ ո՛չ միւսը կարող չէին փակել խօսողի բ

մ բրէտը՝ տակառով մեղրի վերայ... Հեռի՛ ինձանից, {դուք} ՝ գիշերադէմ մարդիկ"։ Բայց ականջ դնող չեղաւ իմ բ

րծես հասարակ մարդիկ, այլ՝ ուսումնականքը: - {Դուք} ի՞նչ տեղից գիտէք այդ բաները: - Ես ամենայն բա

նտարակոյս: - Մոլորութիւն մոլորութեան վերայ: {Դուք}, որ ուսումնականքդ, որ կարելի է ասել երկու եւ կէ

երկու եւ կէս մարդ էք, եթէ հաշտ չէք միմեանց հետ, {դուք}, որ պիտի օրինակ լինէիք ձեր ազգին, քարոզում էք բ

թէեւ յատկապէս քարոզած չլինէիք անբարոյականութիւն, {դուք} պիտի հաշտուէիք նախ եւ յառաջ, որ ազգը եւս բաժին բ

րքի մը կատակէն ուրիշ ի՞նչ պատասխան կրնայինք տալ: {Դուք}, որ այդ գիրքը կարդացիք եւ հեղինակին ըսածին համեմ

են թշուառութեանցը միակ եւ առաջին եւ վերջին պատճառ {դուք} (եւ ձեզի նման ազգատեաց թէ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հ

Հռովմէական եւ թէ՛ Յունական քահանայքդ) եղած էք, {դուք} էք Հայաստանն աւերակ դարձնողը, դո՛ւք էք միլլիոնաւ

էք միլլիոնաւոր ժողովրդոց անհետ ըլլալուն պատճառը, {դուք} էք Հայկայ անմեղ զաւակներուն ետեւէն ու առջեւէն ընկ

ւնով չէր: Ծիծաղում է Բէգզադէն եւ ասում է. - {Դուք} գաղափար եւս չունիք վաճառականաթեան վերայ. եթէ ես

նչ նզովելու բան կայ այստեղ. ճշմարտութիւն, մի՞թէ {դուք} նզովում էք ճշմարտու... - Ձայնդ կտրի՛ր, - աս

ուած կանանց ազգին լցուցանելու: Հա՛յ կանայք, {դուք} որչափ եւս նոր ժամանակների ծնունդ, այնուամենայնիւ

ր վերայ՝ նմանել նոցա եւ հասկանալ ձեր խորհուրդը: {Դուք} ստեղծուած չէք, որ միմիայն հագուիք, ուտէք, խմէք

ս ամենայն ջանք եւ աշխատութիւնք զուր կ՚երթան, եթէ {դուք} չմերկանաք ձեր վերայից անհոգութեան դատապարտելի քօղ

աք ձեր վերայից անհոգութեան դատապարտելի քօղը, եթէ {դուք} չհագնէք Հայութիւնը ոչ որպէս քրինօլին, այլ որպէս

րը, հերիք է մեզ եւ շատ շնորհակալ կը լինինք, եթէ {դուք} ձեր հայկական իստակ կաթի հետ տաք ձեր զաւակներին նա

ուի երեսը: Այս չէր ձեր մայրենի պարտականութիւնը. {դուք} ձեր աղջիկներից պիտի նոր մայրեր պատրաստէք գալոց սե

պիտի նոր մայրեր պատրաստէք գալոց սերունդի համար, {դուք} ձեր աղջիկների մէջ պարտական էք տնկել եւ սնուցանել

եզանից, դուրս են եկել նիւթականութեան ծառայելու: {Դուք} պարտակա՛ն էք նոր հայրեր պատրաստել նոցանից եւ ազգո

ծոյ ժողովուրդը աւետեաց երկիրը: Հա՛յ կանայք, {դուք}, ինչպէս եւ բոլոր արարածք, մահկանացու էք. ձեզ յ

րտի խորհուրդը: Թողունք այս եւս, ես Հայ եմ, {Դուք} եւս Հայ էք. մի՞թէ այս անունը չունի իւր մէջ այն ո

ելով միգուցէ երկարախօս նամակ: Ես յոյս ունեմ, որ {Դուք} բաց գրկով կ՚ընդունիք Ձեր հեռաւոր եղբայրը եւ մասնա

շրջապատող պայմանքը: Իսկ ի՛նչ ասենք, մինչդեռ {Դուք} եւս, լինելով Եւրոպայի մէջ, ազատ չէք այս թշուառո

ամ մարմին առնուլ եւ երեւել ազգի մէջ: Կո՛մս, {Դուք} պարտակա՛ն էք ազգի բողոքը ընդդէմ այս բաների հրատար

Եթէ յոյս ունինք ապագայի վերայ, նորա երեւեցուցիչը {դուք} էք, ձեզանից կախւում է ազգի ապագան եւ ձեր վերայ է

պիտի դատաստան կատարէ ձեր գերեզմանի վերայ, ինչպէս {դուք} դատում էք այսօր ձեր նախահարց ոսկերքը: Բայց, այն

թաղել իւրեանց մեռելները. նոցա արեւը մտած է, իսկ {դուք} կենդանի էք եւ ապագայի արշալոյսը ձեր գլխի վերայ է

անհատին պիտի բաժին ընկնի: Խոստանում եմ ձեզ, որ {դուք} յաւիտեանս յաւիտենից կարող էք մշակել եւ գործել ձեր

եւին այդպէս: - Ուրեմն արդարութիւն չկայ: Եւ {դուք} պիտի համաձայնիք, որ կա՛մ հաւասարութիւն չկայ, կա

պահուի եւ աղքատութիւնը տարագիր գնայ: - Բայց {դուք} մոռանում էք, որ Թիւրքիան Եւրոպա չէ: Նա չունի ոչ

թարել նորանց որպէս թէ ասելով. " սիրական եղբարք, {դուք}, եթէ անձամբ անձին հանդիսակից էք գտանուել այդ թշո

գամ արիւնով լցուել է ձեր համար: Սիրական եղբարք, {դուք} մեր անբախտացած գերդաստանի արիւնակից անդամք, մի՛

ի արիւնակից անդամք, մի՛ յուսահատուիք բոլորովին, {դուք} կարեկցութիւն կը գտանէք ձեր եղբայրակիցների մէջ. մ

որ ինչ կամիք, թէ արասցեն ձեզ մարդիկ, արարե՛ք եւ {դուք} նոցա. ասէր երբեմն վարդապետն տիեզերաց: Քրիստոնէո

իրանափառ զքեւ արկցեն պատմուճան։ Յաթերս կապոյտ եւ {դուք} աստղունք՝ լուսածըղիկք, վառվառուն, Արուսեկի եւ

Որդիք, որոնց հիւր եկայ, Միայն ձեր մէջ {դուք} հնչեցէք Իմ քընարը եօթնաղեայ։ ՎԱԶՈՂ ՋՐԻ

Ա՜խ, կատաղի դու արիւն, Ինչո՞ւ շուտով {դուք} մոռցաք Ձեր սուրբ պարտաւորութիւն։ ՀՈԳԵՎ

այրը մտաւ... ի յիշատակ: Նիկողոսիս {դուք} կը կանգնէք յաւէրժ արձան, Թէ թշնամիք տեղ չո

Տեսնողն է Կիսթի որդին: Hy, տէրտէր, {դուք} գալիս էք, Շուխռի-մուխռի խօսում էք,

քո գործ չէ, ներողութիւն: Ամենայն օր {դուք} մեր ազգը Բամբասում էք անխղճմտանք, Ազգ

, իսկ ես կրտսեր հարազատ... " - Բայց ո՞վ էք {դուք}, - ես հարց արի գոռալով: " Նա ալեւոր

- Զրկուեցա՞ք վերջապէս, Մեծ մայր, {դուք} ձեր ամուսնուց։ - " Այո՛, բայց մեծ զ

յր, արդեօք արժա՞ն էր Եւ մեզ ապրել, ինչպէս {դուք} Ապրել էիք ձեր կեանքում, - Թոռներն արեց

Անցաք գնացիք, այլ չէք դառնալու. Ո՜հ {դուք} երջանիկ, ո՜հ անհոգ օրեր, Ընդունակ միայն ու

ն անտառներ: Այրարատից մինչեւ Տօրոս, ստիպուած էք {դուք} հնչեցնել միայն, հեկեկանքը եւ հռնդիւնքը Հայաստանի

անց բարկութեան, առանց երկիւղի, զբօսանքի համար, {դուք} մահի տալիս էք մարդը եւ հրճւում էք նորա հոգեվարակա

մարդը եւ հրճւում էք նորա հոգեվարական տխրութեամբ: {Դուք} կ՚ասէք ինձ, թէ նոքա յանցաւորք են եւ մահի արժանի

տուածք. համաձայն եմ, բայց ինչ յանցանք էք գործել {դուք} ինքներդ, որի համար դատապարտուել էք ականատես լինե

լ, Անծանօթ սիրելի Ես քաջ իմանալով, որ {դուք} հաճութեամբ կ՚ընթեռնուք նորանոր անցքեր, եւ սիրում

ու: Ա՜խ, իմ փլատակուած օրերի տխուր յիշատակներ, {դուք} խառնուեցաք ժամանակի հոսանքի հետ եւ անհետ չքացաք մ

ելուց յետոյ ես ասացի նրան, կը ցանկամ որ, ինչպէս {դուք} իմս, նոյնպէս եւ ես գիտենայի ձեր տրտմութեան պատճա

ս գիտենայի ձեր տրտմութեան պատճառը, եւ թէ ո՛վ էիք {դուք}: Եթէ կարելի է, պատմի՛ր, աղաչեմ, որովհետեւ քո

տը շարժէլու համար կ՚ասեմ ձեզ մի քանի խօսքեր, եթէ {դուք} ուշադրութեամբ կը լսէք: Այս խօսքերից յետոյ նա սրտ

ւրոպան: Աշխարհումը այդպիսի անցք շատ են պատահել: {Դուք} ձեր կողմից շատ անխոհեմութեամբ էք վարուել, բոլորո

ք մինչեւ երեկոյեան խաղաղական ժամերը, մանաւանդ որ {դուք} եւս սրտանց կամենում էք լսել գործի հանգամանքը եւ ո

ակացուն: Միայն ձեր պարտականութիւնը այն լինի, որ {դուք} այս ապստամբներին, որ կալանաւորեցինք մեք պատերազմ

ւմս տարածուած տգէտ փիլիսոփաների քարոզութեան մէջ, {Դուք} միայն, որպէս " ձայն բարբառոյ յանապատի " երեւեցաք

ւնայն է հաւատը դէպի մեր թշնամին - Քրիստոսը. բայց {Դուք} առաւել քաջ հանդիսացաք այս վսեմակա՜ն ասպարիզի մէջ

յանկարծ ձեզանց մէկը որեւիցէ յանցանքի մէջ բռնուի, {դուք}, որ հոգեւորներ էք, հեզութեան հոգով կանգնեցրէ՛ք

ք այնպիսուն. զգո՛յշ եղիք ձեր անձին, որ չլինի թէ {դուք} էլ յանցանքի մէջ ընկնիք. միմեանց բեռը վերուցէ՛ք ե

նզովք գրով դրել է գլխաւոր քահանաների վրայ, այդ, {դուք} ինքներդ շա՛տ լաւ տեղեկացած լինելով, գիտէք... տի

եմ ձեզ մարգարէներ, իմաստուններ եւ կարդացողներ եւ {դուք} նոցանից կ'սպանէք, կը խաչէք եւ ձեր ժողովարանների

ի՜ստ յաւիտենական։ § 3. " Քննեցէ՛ք զգիրս. զի {դուք} համարի՛ք նոքօ՛ք ունել զկեանսն յաւիտենականս"։ Աւ

ն եւ ասէ. քաւեալ եմ ես յարենէ արդարոյդ այդորիկ. {դուք} գիտասջիք " (Մատթ. գլ. ԻԷ, հ. 18 եւ 24։ Տե՛ս

ԻԳ., համ. 4, 14, 15, եւ 22)։ " Առէ՛ք զնա {դուք}, եւ ըստ ձերոց օրինացն դատեցարուք " (Յովհ., գլ

է աստուածք իցէք, կամ որդիք բարձրելոյ ամենեքեան։ {Դուք} աւադիկ որպէս մարդիկ մեռանիք, եւ որպէս զմի յիշխան

՛յք, ռուսերէ՛ն, - ասում է այնուհետեւ Աբովեանը, - {դուք} ինքներդ պիտի բանաք ձեր ճանապարհը"։ Ահա այսպի

եւ փիլիսոփայի, իմաստուն գրուածքը, ուրեմն գիտէք {դուք}, - եւ ինչպէ՞ս կարելի [է] այդքան եւս տգէտ լինել,

տականները եւ դժոխային լրտեսները: Այստեղ կը գտնէք {դուք} շատ հերետիկոսներ, մեղաւորներ, որոնք յարգելի էին

դարանի մէջ եւ շարում եմ կարգով, ինչպէս հարկն է: {Դուք} ասացիք, որ այս պաքսիմատները դիւրամարս չեն. ի՞նչ

հրամայել էի առաւել ներգործել Իտալիայումը: - {Դուք} հրամայել էիք, եւ ես ներգործեցի: Բայց իտալացիք մ

իկ... Դ Երեւակայեցէք ձեզ մի դեւիկ (իհարկէ {դուք} դեւ տեսած կլինիք), երեւակայեցէք ասում եմ մի դեւ

ի եւ լուսնոտների. իսկ մեծ մարդերի համար, ինչպէս {դուք} էք, ճարտասանական ձեւը աւելի պատկանաւոր է. գոնէ

խառնակութիւն կը ձգեմ դժոխքի նզովեալների մէջ, որ {Դուք} կը հարկադրուիք յայտնել, թէ դժոխքը պատած պաշարած

ւմ էր յատակին խազերը: Առաջին անգամ, որ տեսանէիք {դուք} նորան, կը կարծէիք երեւելի պատմաբան. բայց նա այն

ումդ մեծ եւ ազատ հրամանի ունկն դնէ գրականութիւն, {Դուք} թագաւորէք ի վերայ բովանդակ գիւտից մարդկային հանճա

, կործանեալ է Արամազդ եւ ի գահ նորա ամբարձեալ էք {Դուք}, մռայլագոյն սատանայ: Առ ի բարւօք եւս յապահովի կ

ում ես այդ լեզուով: - Ո՛չ ապաքէն համոզեցայք {Դուք} ինքնին։ - Ես թոյլ տուեցի միայն գրել եւ ո՛չ

, որ կը բողոքէ ընդդէմ իմ, թէ ո՛չ, տէր սատանայ, {դուք} թէեւ այսպիսի անկարգութեան մէջ պահում էք դժոխքը,

տիս խորքիցը օրհնել այս օրը: Ձեր մռայլութիւն, եւ {դուք}, դժոխային հոգիք, դուք, պարոններ, որ տէր սատան

րը: Ձեր մռայլութիւն, եւ դուք, դժոխային հոգիք, {դուք}, պարոններ, որ տէր սատանայի շնորհքով այսօր արժան

խօսեցաւ նորին մռայլութեան խաւարափայլ վէզիրը: Եթէ {դուք} ամենեքին ուրախանում էք դորա այդ կարգից դուրս արժա

. ես շատ ուրախ եմ, որ չկայ նորա անունը. եւ եթէ {դուք} հրաւիրելու միտք ունենայիք, ես անտարակոյս պիտի խո

թենից, որ ցոյց էր տուել իւր խմելու վերայ, - եթէ {դուք} հրաւիրելը յանձն առնուք, խայտառակելը իմ վիզը, կա

զը, կամի՛ք, դաշն բռնենք մի վեդրօ արաղով: - {Դուք} ինձանից խորհուրդ հարցրեցիք, - ասեց Մանթուխեանցը,

ալ դորանից. բայց այս մի լոկ կարծիք է իմ կողմից, {դուք} ազատ էք տնօրինել ինչպէս կամիք, պատասխանեց Մանթու

նում, եւ մեք աւելի լաւ ճանաչում ենք նորան քան թէ {դուք}, ձեր ժամանակը անցաւ, հերիք է որ ձեր պէսների անխ

փուիլը թեթեւութիւն է տալիս մի վշտահար սրտի, բայց {դուք} թաղուելով այս ոտնակոխ փոշու մէջ, տեղիք էք տալիս

տալիս, որ աւելի տխրութեան ամպեր պատեն իմ սրտին: {Դուք} ցոյց էք տալիս ինձ, որ տարագիր ընկած ազգի կամ մաս

եւ վերջապէս ուժ ու սիրտ ստանալով ասաց, - Պարոն, {դուք} ինչպէ՞ս էք վերլուծում " Լոյս զուարթը"։ Ահա

, ուրեմն օրիորդ Մարիամն է ածողը: - Ինչպէ՞ս. {դուք} գիտէք եւ անունը, - հարց արեց տիրացուն, - դուք ճա

. դուք գիտէք եւ անունը, - հարց արեց տիրացուն, - {դուք} ճանաչու՞մ էք նորան: - Այո՜, - պատասխանեց կո

յատկապէս ներս մտայ, որ լսեմ " Տէր կեցո "ն, բայց {դուք} դադարեցաք իսկոյն: Այժմ կրկնապատիկ եղաւ իմ ցաւը,

անուէլը, - եւ ես չէի կարող երբեք երեւակայել, որ {Դուք} ընդունակ էիք հանել բերանից ` երբեւիցէ, մի անարդա

ւթիւն ձեր մասին: Առանց կեղծաւորութեան ասում եմ, {դուք} շատ գեղեցիկ երգում էք, եւ ոչ միայն ձեր, այլ եւ

ան մէջ: - Ա՛, ա՛, ես այժմ տեսանում եմ, որ {դուք} կամէիք ոչինչ թերութիւն չունենալ երգելու մէջ, այդ

թեան ցանկութիւնը մի գեղեցիկ առաքինութիւն է եւ եթէ {դուք} այդ աչքով նայում էք խնդրի վերայ, ուրեմն թոյլ տու

ց առաւօտ դարձեալ տասներկու ժամը, եթէ կարո՛ղ էք, {դուք} եւս շնորհ բերէք: - Մեծ ուրախութեամբ կը գայի

երայ, այդ էր տաղի երաժշտութիւնը - եղանակը, բայց {դուք} եւս, ինչպէս ես, գիտէ՛ք, որ նորա եղանակը հայկակ

ձանձրալի չէր ձեզ մեր ընկերակցութիւնը: - Բայց {դուք} այժմ մի՛ կարծէք, թէ ես ժամերով քարոզ ունէի այդ մ

տում են. ինչեւիցէ, դոքա ուսումնական բաներ են եւ {դուք} ձեր մէջ ինչ կամիք արեցէք, մեզ չեն վերաբերւում սո

է՛ չէ կարելի, - պատասխանեց օրիորդ Մարիամը, - որ {դուք} մի փոքր վաղ ճանապարհ ձգէք ձեր հիւրը, իսկ ես մի փ

ում է վերահաս ախտաւոր յայտնութեններով: Քաջ գիտէք {դուք}, որ նա եղած չէ իմ բժշկական հոգաբարձութեան տակ իւ

որով շատ անգամ վտանգւում է եւ ամբողջ կազմուածքը: {Դուք} գանգատել էք ինձ շատ անգամ, թէ ձեր դուստրը երկար

Բայց այժմ, որքան եւս բացայայտեմ, այնուամենայնիւ {դուք} հասկանալու չէք. այս եւս կայ, որ ձեզ այնքան հարկ

սիրութեան վերայ ենք խօսում ձեր հետ: - Ուրեմն {դուք} չգիտէք ձեր խօսածը, եւ ինչպէս վարձկան լալականը նն

տունի տեսածի պէս սկսանում է իւր ողբը, այնպէս եւ {դուք} մեքենաբար խօսում էք այդպիսի բաների վերայ, առանց

ռաջին եւ վերջին խորհուրդը այս է, որ յետ հրաւիրէք {դուք} ձեր փեսան... Համաձայնեցէք ինքներդ. ձեր դուստր

է նորա ուղեղը... ես կարճ եմ ասում ձեզ, որ եթէ {դուք} չկատարէք իմ առաջարկութիւնը, ձեր դստեր բանը շատ ե

ասխանեց բժշկապետը գերմանական սառնութեամբ: - {Դուք} վաճառական չէք եւ ոչինչ հաշիւ չգիտէք. վաթսուն հազ

ներից, այլ բան չկայ աշխարհի երեսին: - Միթէ՞ {դուք} առանց օգտի կատարում էք ձեր բժշկական պաշտօնը:

- Այդ կորստական սկզբունքը հերիք պատճառ է, որ {դուք} չհարստանայիք երբեք: - Դորա փոխանակ, դուք հա

որ դուք չհարստանայիք երբեք: - Դորա փոխանակ, {դուք} հարստացել էք. բայց արծաթի ժանգը նստել է ձեր ուղե

Երբեք ցանկանալու չէի այդպիսի հարստութեան: - {Դուք} չափից դուրս էք գնում: - Նորա համար, որ դուք

Դուք չափից դուրս էք գնում: - Նորա համար, որ {դուք} երբեք չէք եղած չափի տակ. եւ ձեր այդպիսի անբարեխա

իմ հետ, կամ ինչպէ՛ս եւ ո՛ր չափով ունի, այդ եթէ {դուք} ուրանաք, քաղաքը վկայում է... ես այժմուս կամէի

ձ համարում էի անբաղդ, բայց այժմ տեսանում եմ, որ {դուք} առաւել անբաղդ էք եղած, քան թէ ես: Հաւասարութիւն

րով հաւասար լինիմ իմ եղբոր հետ, որ ոչինչ ունէր. {դուք} ուրանում էք մարդկային արժանապատուութիւնը, պարոն

արտաքին, պատահական, կամ գնած պատիւների մէջ. եւ {դուք}, գերադաս համարելով ձեզ, քան թէ ձեր եղբայրը, տե

հեռանալ ձեր ընտանիքի միջից... Հերիք չէր այս, {դուք} հետ էք պահել ձեր մօտ նորա ամուսինը, որ, աստուած

ն է, մինչդեռ ձեր փեսան հեռանում էր այս քաղաքից, {դուք} մտածեցիք, թէ ոչինչ պակասելու չէր ձեր դստերը այստ

խօսքը: - Համաձայնեցէք, պարոն բժշկապետ, որ {դուք} ձեր խորհուրդը տուեցիք ինձ շատ խիստ խօսքերով:

ոյ է սեւցնել նորան: - Այո՛, իմ պարոն. բայց {դուք} շատ լաւ իմանում էք այս գործերը: Աշխատաւորքը գործ

չինչ երկիւղ չկայ: Եթէ կը ներէք համարձակութեանս, {դուք} բաւական օգուտ կը ստանաք այս գործողութենից: -

ու եղայ իմ ծառայական պարտականութեանը: Ո՞չ ապաքէն {դուք} ինքներդ գովեցիք ինձ, մինչ ես երկու միլիոն կանգու

ր ինձ գործ ուենալ ձեր հետ: Չգիտեմ, թէ ինչ կամիք {դուք} ինձանից: Մի անգամ ձեր անզգուշութեան եւ դատարկաբա

նիքը. բայց երեւում է, որ փոքր էր ձեզ այդքանը. {դուք} վերստին վշտացնում էք իմ այրական պատիւը մրոտ ճանապ

յսուհետեւ, զգուշութեամբ բերան առնուլ իմ անունը. {դուք} չէք կարող ծամել եւ կուլ տալ նորան, նա կփշրէ ձեր

ցփեղ բաներ խօսուելուց յետոյ, ասւում է եղած, թէ {դուք} հետամուտ էք խլել այդ պարոնի պաշտօնը եւ այլ այսպիս

լել այդ պարոնի պաշտօնը եւ այլ այսպիսի շատ բաներ: {Դուք}, իմանալով այս, իսկոյն վճռում էք, թէ պիտոյ է,

ող պատճառքը, այլ այս միայն առնունք աչքի տակ, թէ {դուք} ինչպէ՛ս կարողացաք կարծել, որ կոմս էմմանուէլը կար

որ կոմս էմմանուէլը կարող էր երբեւիցէ մտածել, թէ {դուք} կարող էիք հասանել այն պարոնի պաշտօնին: Գուցէ դու

ուք կարող էիք հասանել այն պարոնի պաշտօնին: Գուցէ {դուք} ձեր ծանծաղամտութեամբ երեւակայում էք ձեզ մի նշանաւ

վերայ գոռում է ձեր արծաթը. արծաթն եմ ասում եւ ոչ {դուք}, որովհետեւ արծաթն է տալիս ձեզ այդպիսի տմարդի իրա

կարող վերջացնել նամակս, եթէ ոչ այս խօսքերով, թէ {դուք} վշտացնելով իմ պատիւը, պարտական էք զղջալ եւ քաւու

եսել եմ. կահ կարասիք բարձուած են սայլերի վերայ: {Դուք} էգուց ձեր գործերի աւարտելուց յետոյ, 5 ժամուն կը

արազից: - Ոչինչ, ոչինչ, - կրկնեց այցելուն, - {դուք} ներեցէ՛ք ինձ, որ ես այսպէս անհանգիստ արեցի ձեզ,

բարով փեսաներս կը գայ սուրբ Կարապետից. բայց եթէ {դուք} անպատճառ կամենում էք, ի՞նչ պիտոյ է առնել, խօսքը

ունք ունէին Աստուծոյ նմանել: Այդ ի՞նչ սէր է, որ {դուք} դնում էք այդտեղ ժամանակը մի կերպ կորուսանելու համ

մարդերի վերայ, բայց ինձ ինչո՞ւ ես մէջ խառնում, {դուք} ասելով, որպէս թէ ես եւս այդ դատարկաբան մարդերից

- Ճշմարիտ է ասածդ, - խօսեց Շահումեանցը, - բայց ես {դուք} ասացի նորա համար, որ դուք եւս գնում էք ղահուէտու

Շահումեանցը, - բայց ես դուք ասացի նորա համար, որ {դուք} եւս գնում էք ղահուէտուն, եւ ոչ նորա համար, որպէ

գնում էք ղահուէտուն, եւ ոչ նորա համար, որպէս թէ {դուք} եւս կցորդ էիք այդ դատարկաբանելու խելագարութեանը,

մից. Անտառներից, ձորերից, Խոր ծովերի տակերից: {Դուք}, որ օդումն էք լինում, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ,

, Հաւատարիմ պաշտօնին. Հետեւեցէք, քուրիկներ, Եւ {դուք} մեր օրինակին: Հասիք, հասիք, քուրիկներ, Մեզ ա

ից. Անտառներից, ձորերից, Խոր ծովերի տակերից: {Դուք}, որ օդումն էք լինում, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ,

մից, Անտառներից, ձորերից: Խոր ծովերի տակերից: {Դուք}, որ օդումն էք լինում, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ,

րկաւոր բան ունենալով ձեզ ասելու, խնդրում եմ, որ {դուք} անպատճառ շնորհ բերէք իմ մօտ. յոյս ունեմ, որ կը

Մկրտչին եւ շնորհաւորեց նորա գալուստը: - Միթէ՞ {դուք} գիտէիք մեր գալը, Տէր հա՛յր, - ասաց Մկրտիչը քահան

'ի վերայ հասարակութեան մերոյ։ Զի՞ կայ ձեր, ո՛վ {դուք}, եւ հասարակութեան մերոյ, յիս ձգեսջիք զնետս ձեր

բայեանք գիրս նորանորս հանեն եւ զազգն լուսաւորեն, {դուք} զի՞ գործէք, դատարկք եւ փասքուսք վայրավատին շրջիք

նգիցուք։ Զինչ ապա ժողովուրդք, - ընդէ՞ր- ասեն- եւ {դուք} ոչ աշխատիք յօրինել զգիրս։ " Չկարեմք " ասեն։- Ըն

են զգլուխս անպարտ եւ սանտրեն զմօրուսն։ Օ՛ ասեն, {դուք} այսպէս եւ այնպէս. ասեն բերանով եւ հեղձուցանեն գո

ի էին միմեանց։ Նա այսպէս վերջաւորեց իւր ճառը. " {Դուք} ինքներդ, Պարոննե՛ր, դուք ինքներդ, որ այժմ ընդո

երջաւորեց իւր ճառը. " Դուք ինքներդ, Պարոննե՛ր, {դուք} ինքներդ, որ այժմ ընդունում էք Յիսուսեանները, կը

, կը զղջաք, բայց գուցէ թէ ուշ լինի այն ժամանակ։ {Դուք} կը զղջաք, երբ կը տեսանէք ձեր դիւրահաւանութեան կո

պարզ հոգով ասաց իւր կարծիքը, Կարդինալը գոռաց. " {Դուք} այժմ պարտական էք հրաժարուիլ ձեր գրքից կամ այս րոպ

ր հաւատալիք, բայց Լուդովիկոսը պատասխանում էր. " {Դուք} գիտէք, որ ես այս բանի մասին բացայայտ տեղեկութիւն

տանքի վերայ յուսացի եւ ներգործեցի այնպէս, ինչպէս {դուք} կամեցաք։ Ինձ չ'յաջողեցաւ խաղաղութիւն տնկել ձեր ե

մէջ. ահա՛, ինչ որ ես կարո՛ղ եմ առնել այժմ։ Եթէ {դուք} խաբեցիք ինձ, ո՛չ ես, այլ դուք պիտոյ է պատասխան

առնել այժմ։ Եթէ դուք խաբեցիք ինձ, ո՛չ ես, այլ {դուք} պիտոյ է պատասխան տաք Աստուծոյ առաջեւը. նա գիտէ,

նելով՝ ասաց. "Ողորմա՛ծ Պարոն, յիշեցէ՛ք, թէ ինչ որ {դուք} մեր հարերին կ'առնէք այնտեղ, նոյն բանը ձեզ կ'առնեն

այնտեղ, նոյն բանը ձեզ կ'առնեն Վերսայլումը, ինչպէս {դուք} այնտեղ նորանց հետ կը վարուիք, այնպէս եւս ձեզ հետ

սենք եպիսկոպոսին: " Ես դնեմ ձեռս ի վերայ սորա եւ {դուք} ամենեքին աղօթս արարէք, որպէս զի արժանի լինիցի սա

ամիտ դատողութեանը, որովետեւ վաղուց յայտնի է, որ {դուք} մինչեւ անգամ ներողամիտ էք դէպի ձեր անհաշտ թշնամին

իւն եւ անվերջ մտածողութիւն: " Պ. Մագեամ, {դուք} չգիտէք, որ հայոց ազգի անկիրթ եւ կոպիտ զաւակները

ասներս սակաւ եւ ներկիս գոյները պակասաւոր, խնդրեմ {դուք} ինքներդ օգնութիւն հասուցանէք, եթէ ո՛չ, ինձ եւս

սրտով եւ սուրբ խղճմտանքով ասում եմ ձեզ, քանի որ {դուք} այդ վսեմ ոճերի քամակից գնաք, միշտ անպակաս պիտի լ

ւ տեղը կաննեց, ու թու՛, թու՛, ասեց, կոտորուիք {դուք}, ջըհըդի ժամ շինեցին էլի, է՞ս ինչ սովորութիւն ա

ը վեր են ունում իրանցն իրանց ա հասնում. աղպե՛ր, {դուք}, քաղքցիք էք, որդ առուտուրի էք, որդ փէշակի, մ

ն ձեր նախնի մայրերը, որոնց պատկերքը եւ արձանները {դուք} ամեն օր տեսնում էք Վատիկանում։ Տեսէք, մինչեւ ան

ն մերձ կամ Չինու բազարումն կամ յափն գետոյն տուն, {դուքան}, քուդամ, գաթ եւ մին պատահեսցի ի վաճառս, զայնոս

երքոյ շինուածոյն յարեւմտեան որմի անդ ծայրէ ի ծայր {դուքաններ} են, զոր յանցեալ տարւոջն շինել ետու ի հիմանէ հաստ

մին արժանաւոր եկամուտ բերող տուն, կամ գաթ, կամ {դուքաններ} եւ կամ այլ ինչ արժանաւոր շինուած պատահեսցի եւ գնե

ոց վաճառի, որ Չինի բազարի սկիզբն կոչի, ուր է իմ {դուքանները} են, իսկ հիւսիսայինն է գաւիթն սուրբ եկեղեցւոյն.

ւիլ. " Աստուած հարցն մերոց յարո՛յց զՅիսուս՝ զոր {դուքն} սպանէք կախեալ զփայտէ " (Գործք Առաք., գլ. Ե,

ժառանգութեամբ Թագաւոր եւ Տէր, Ժառանգ Նորվեգիու, {Դուքս} Շլեզուիդ-Հօլստինեան, Ստորմանեան, Դիդմարսենեան ե

ելացի յայտարարութիւնքը այնպիսի մարդերի, ինչպէս է {Դուքս} Վելլինգտօնը, ողորմութիւն են գտնում Հեգելից"։

ելից"։ Մեզ շատ հասկանալի է, թէ ի՞նչի համար {Դուքս} Վելլինգտօնի յայտարարութիւնքը հանդիպում են Հեգելի

երել իրենց բերնից այն խօսքերը, ինչ որ դրուած էին {Դուքս} Վելլինգտօնի յայտարարութեանց մէջ: նա դրականապէս ը

ին: Իհարկէ, ինչպէս ուրիշ շատերը եւ մանաւանդ {Դուքս} Վելլինգտօնը առատօրէն քաղած լինելով իր սկզբունքներ

ը կարո՛ղ են Յակոբ-Կլեմանի համար անցաթուղթ լինել։ {Դուքս} Մայէնը տուեց այս նամակները Բուրգուանին եւ խնդրեց

րհրդով կառավարւում էին Տասն եւ վեցը եւ մանաւանդ՝ {Դուքս} Մայէնը, որ այն միջոցին գլխաւոր գործակատար էր, Կ

ր է սպանել նորան, եւ անյայտացան բազմութեան մէջ։ {Դուքս} դ'Էպիրնօնը՝ թագուհու սիրելին եւ Յիսուսեանների պա

րձրացրել Աստուծոյ օծեալի վերայ։ Յիսուսեանների եւ {Դուքս} դ'Էպերնօնի խռովարարութեամբ շատ թոյլ կերպով կատարո

սիայի։ Հասարակաց ձայնը եւ կարծիքը դատապարտում էր {Դուքս} դ'Էպերնոնը եւ մինչեւ անգամ թագուհին եւս իբր մասնա

տած էին դ'Էբերնօն, Մօնբազօն, Լեւարդէն եւ Րօկլօր {դուքսերը} եւ դը-լա-Ֆօրս եւ Միրաբոյ մարկիզները։ Մի նեղ փողո

տեսած հաւատում եմ, որ կայսրների, թագաւորների եւ {դուքսերի} ապարանքները բոլոր մահկանացուների բնակարաններից ամ

րհի նախագահը, ապստամբութեան եւ խռովութեան առաջին {դուքսը}, օրագրութեան ոստիկանը, գրականութեան մեծ դեւը եւ

Երեք ժամից յետոյ, զկնի թագաւորի մահին դ'Էպերնոն {դուքսը} մտաւ Պարլամենտ եւ, ձեռքը դնելով սուրի վերայ, աս

պին ընդունել նորան սուրբերի կարգը։ Օրլէանեան {Դուքսը} իւր գործակատարութեան սկզբումը շատ չէր սիրում Յիսո

XI-ը, որ գալոց ժողովքը հրաւիրուի։ Օրլէանեան {Դուքսը} ոչինչ հաւատ չէր պաշտում։ Նա միօրինակ ծիծաղում էր

նորան։ Չ'նայելով իւր փայլուն շնորհքների վերայ՝ {Դուքսը} փոքր առ փոքր կորուսանում էր իւր նախկին աշխոյժը.

Մոսկուայի մէջ 1857 թիւ։ Ինչ ժամանակ Գիզ {Դուքսը}, Յիսուսեանների ձեռքով գրգռուելով Հենրիկոս III-ի ը

որ սորանից իբր երկու հարյուր տարի առաջ, Արգոսյան {դուքսի} ընդդեմ ապստամբության ժամանակակից անցքերը, թեթեւ

էք ծանօթութիւն ունենալ Բուբանդուսի ձեւին, առաջին {դուքսի} եւ օրագրութեան ոստիկանի, որ ծառայում է Նորին մռա

ուելու։ Այն միջոցին, երբ սոքա, հաւաքուած Մային {դուքսի} առանձնարանի մէջ, խորհուրդ էին կատարում, երեւեցա

րսափելի արիւնահեղութենով"։ Զինուորները, որ {Դուքսի} հրամանով շրջապատել էին Պարլամենտը, զօրացնում էին

գեղեցիկներից Բերրիեան դքսուհին, խլում էին Օրլէան {Դուքսի} բոլոր ժամանակը։ Երբ նա հարկադրուած էր պարապիլ Տէ

ն երբեմն սպասաւոր էր Սէն-Լօրանս անունով Օրլէանեան {Դուքսի} դաստիարակի մօտ։ Շուտով զարթեցան Դուքսի մէջ ախտեր

Օրլէանեան Դուքսի դաստիարակի մօտ։ Շուտով զարթեցան {Դուքսի} մէջ ախտերը, եւ Աբբայն այս կերպով կարողացաւ շահիլ

, որ չէր կամենում օրագրի մէջ արձանագրել Օրլէանեան {Դուքսի} հրովարտակը Unigenitus կոնդակը Ֆրանսիայի մէջ իբրեւ

տնի է նոյնպէս, որ պապը պարգեւեց Դմիտրի Դալմաթեան {դուքսին} թագաւորի պատուանուն, այն պայմանով, որ իւրաքանչի

միմյանց որպիսություն օտարից են հարցանում, մի՞թե {դոքա} մին մինի նամակով չեն հայտնում յուրյանց որպիսությո

ի մի հնամոլ մարդերի ընդդեմ պիտի թվի, պատճառ, որ {դոքա} հին եւ մեռյալ լեզվի քամակից գնալով, կարծում են թ

Վենետիկը եւ Վիեննան կամ թե նորերումս Փարիզը, թե {դոքա} պիտո է կամ կարող են միայն ազգը դաստիարակել, բայց

վաստակների վերա մարմնին պատմելու, որ կարողանային {դոքա} երեւել մարդկեղեն աշխարհի մեջ։ Նազարյանցի հանդ

ղ թշնամուց, հեռաւորից եւ մերձաւորից, եւ ասես թէ {դոքա} ինքեանք մի կերպարանուած երկիւղ լինէին, ասես թէ ե

րոնցից վայր է գնում մինչեւ գետինը մի երկաթի լար, {դոքա} ինչացո՞ւ են"։ Վաճառականը. - " Այդ շանթապահ

է կերպարանագործուէր այդ բոյսը. ի՞նչ պայմաններ են {դոքա} ՝ հողը, օդը, ջուրը: Եթէ անտարակոյս էր Հայաստան

հարստութիւն, փայլուն կոչումն եւ այլն, եւ այլն. {դոքա} չեն մարդկային առաքինութեան տարերքը, դոքա խանգարի

այլն. դոքա չեն մարդկային առաքինութեան տարերքը, {դոքա} խանգարիչք են առաքինութեան, եթէ մի մարդ, ունենալ

կին. կարծիք կար այդ մարդու եւ երեխայի վերայ, որ {դոքա} ունենային մի հայր որդիական առնչութիւն, թէեւ այդ

ինչեւ այժմ պահպանւում էին անփոփոխ, որքան ժամանակ {դոքա} համաձայն են թագաւորութեան ընդհանուր օրինադրութենն

գործի մէջ նորա անդամքը մասնաւոր մարդիկ չեն։ Եթէ {դոքա} մասնաւորք են, եթէ դոցա չէ վերաբերում այդ գործը ա

մ են պատասխանել, թէ ի՛նչ աղբիւրից յառաջանում էին {դոքա} եւ թէ կարելի՞ է արդօք մինչեւ այդ աստիճան անարգել

ծիքներ եւ գաղափարք հասանում են մեր ականջին, բայց {դոքա} կոտրած զանգակի ձայնից աւելի չունին ուրիշ արժանաւո

մեզ " Մեղուի " եւ նորա համախոհների գովեստը, եթէ {դոքա} մի օր սխալուելով տալու լինէին մեզ, նախատինք համա

բերելու նպատակը եւ խորհուրդը փառք չէ, պատիւ չէ, {դոքա} երեխայական գաղափարներ են, այլ հնար գտնել իւր կեա

՞ւնն է, որ գրաւ է դնում: - Տարակոյս չկայ, {դոքա} պատկանելիք են կառավարութեան: - Ապա ազգը՞:

քանի մարդոց տեսնում ենք, այո՛, Ովքե՞ր են {դոքա}, ո՞չ երդուեալ ծառայ, Որ օտար լուծին մնան մ

այ։ Որքան մեզ պատահել է լսել այսպիսի կարծիքներ, {դոքա}, մեծ մասով, մեր " Հիւսիսափայլի " վրայ էին եւ մա

ն բոլոր բաները, որի վրայ խօսել էին եւ խօսում էին {դոքա}, ծանօթ էին ժողովրդին։ Բայց խնդրում ենք փորձ փոր

" Վէրք Հայաստանի " եւ " Սօս եւ Վարդիթեր ", բայց {դոքա}, սրտանց խոստովանելով նոցա արժանաւորութիւնը, ասո

Այո՛, մեծ հանդէս կայ բանիմաց Հայերի առաջեւ, եթէ {դոքա}, հասկանալով իրաց կարգի փոփոխութիւնը, ցանկանային

աբանած, սկզբումը իհարկէ պիտոյ է նորան օտար թուին {դոքա}, որովհետեւ Հայը ո՛չ գաղափարներին է տեղեակ եւ ո՛չ

այ կամքով լռում էին: Բարեկամ, կրկնեցի ես, {դոքա} շատ հետաքրքրելի բաներ են, խնդրեմ ինձ պատմես, եւ

ուրիշ անգամ տեղիք չտանք ստորաքարշ հոգիների, երբ {դոքա} կեղծաւորութեամբ չափից դուրս խոնարհում են մեր առաջ

երազմում, պահպանէք ձեր բանտի մէջ մինչեւ առաւօտ. {դոքա} իւրեանց անհնազանդութեան վրէժը կը հատուցանեն: Այս

դու այդ մարդերի ապաշնորհութեան չափը. տեսա՞ր, թէ {դոքա} այն մեծ խորհրդաւոր գործարանը ինչպէ՛ս խաղալիք էին

վանքում. եւ ճշմարի՛տ որ, Տիրոջդ կամքի կատարողքը {դոքա} եղան։ Որովհետեւ այն օրից, երբ դու, Տէ՛ր, քո ա

արդ մեծարող խնամքովդ ինձ քո ընտանիքին յանձնեցիր, {դոքա} եղան իմ վրայ քո խօսքի հրամանը կատարողքը, առանձին

եծարէիր ինձ"։ Սորանում ի՞նչ բանի չէին ցանկանում {դոքա}, արծաթ եւ ոսկի, որ թէ ես մի ունեւոր մարդուց գտն

վ եւ կցկտուր ձայներ հանելով, թռչկոտում են։ Բայց {դոքա} ՛, գլուխները ծածկա՛ծ) եւ երեսները փաթաթա՛ծ, նս

ջեւ որպէս գիտութեան խօսքը։ Գիտութեան խօսքերը չեն {դոքա}, եւ գիտութիւնը նոյնպէս հրաժարւում է այսօր այդ գի

որ մնացել էր նորանից։ Անշուշտ, պէտք է կարծել, որ {դոքա} եւս կորած անհետացած են, որպէս մի քանի ուրիշ աշխատ

որ համառօտիւ դնում ենք այստեղ, ինչպէս յայտնի են {դոքա} նոյնիսկ հանգուցելու բերանից լսուելով։ Քաղաքով

յլագոյն տէր, համարձակւում եմ հաւատացնել ձեզ, որ {դոքա} մեր ժամանակի շատ լաւ եւ յարգելի գործերիցն են:

ժամանակի շատ լաւ եւ յարգելի գործերիցն են: - {Դոքա} ՞ են ձեր ժամանակի գործը. ուրեմն պիտի ասել, որ ձե

. բայց իմ կարծիքով, թէպէտ ես բժիշկ չեմ, պիտոյ է {դոքա} դիւրամարս լինէին. պատճառ, այդ բոլորի մէջ եւս չկ

պի իւր վէզիր Բէհեղզեբուղը, - ի՛նչ տեսակ գրում են {դոքա} այժմ. կարդայ ինչպէս կամիս, սկզբից դէպի վերջը,

ար, բերել տալ ֆրանսիական, անգլիական օրագիրներ. {դոքա} ի՛նչ դժոխքի բաներ են, մանաւանդ ինչ յատկութիւններ

ռնելով իրի կորուստը. ժամանակի անհարազատ որդիք են {դոքա}, կամ խաղ բնութեան, որ երբեմն դուրս է երեւեցնում

, աչքերը ներս ընկած, երեսները գունաթափ, ասես թէ {դոքա} կենդանութեան ժամանակ անապատականք լինէին. բայց ին

տականք լինէին. բայց ինչպէս եւ իցէ, ով եւ լինէին {դոքա}, դժոխքումը մանկլաւիկ լինել տէր սատանայի պալատում

խաբեց մի քանի յիմարի, թէ այն պատճառով լինում են {դոքա}, որ ունի մի հոյակապ դպրոց բանալ, որպէս այդ հոյա

ր տեղեկութիւնքը Ալքիմիայի մասին, ինչքան եղած էին {դոքա} մինչեւ նորա օրը: Այղ աշխատութեան խորհուրդը է, բ

սակայն հաւանական է, որ Ջալալիների ժառանգները չեն {դոքա}, թո՜ղ որ նոցանից Րահան արաբը Արաբիայից Կոստանդնո

յց ասես թէ ասածներդ խելքիս նստում են. ինչեւիցէ, {դոքա} ուսումնական բաներ են եւ դուք ձեր մէջ ինչ կամիք ար

թէ մի ծառ չորանում է, թէ մի կենդանի մեռանում է, {դոքա} բոլորը մի փոխանցական միջոցներ են մի տեսակ կեանքից

արդարացնել Մանուշակը իմ ընթերցողների առաջեւ, եթէ {դոքա} հայեր չլինէին եւ չիմացող լինէին, թէ Մանուշակը ին

ծում լուծանելու համար մեր առաջեւ դրած խնդրի մէջ. {դոքա} աւանդւում են կրօնների պատմութեան մէջ, որ այս րոպ

ծում է կրօնի եւ կրօնապաշտութեան դիմակի տակ, բայց {դոքա} երկրորդական բան են համեմատութեամբ առաջին նպատակին

ութեան թանգարանք եւ այլն եւ այլն։ Բայց, աւա՜ղ, {դոքա} բոլորը նման են այն թզենուն, որին հանդիպեցաւ միան

սրբոյ եկեղեցւոյ զի դատեսցէ որպէս եւ ախորժ է, իսկ {դոքա} զիս թողեալ արկին զդատաստանն զհասարակութեամբ մերով

սարակութեամբ մերով։ Այն իմ գիրք զոր գողացան) {դոքա}, 'ի ձեռս իւրեանց էր եւ ես ինքն աստ էի, աստ եւ ո

լ գայիր աստ, մինչ 'ի կատարած աշխարհի տեւէր այն։ {Դոքա} իրաւունս ունին այսպէս վարելոյ զի իմաստութեամբ գոր

աջոյ՝ որ զծանրակշիռն վճարեաց զյաղթութիւն: [Բայց {դոքա} լուռ կան, համրացեալ ամենեւին, որպէս թուի ասիակա

անալի ընթերցանելեացն. [բայց ասոքիկ ոչ պահանջին, {դոքա]} սքանչանան [միայն ընդ] այս խրթնաբանութիւն եւ իբրե

յն [յոյժ տարակուսելի] ճշմարտութիւն, զոր ընդունին {դոքա} ի բերանոյ բարեկամաց. բայց ճշմարտութիւն այնպիսի՝

իմք լսել. թո՛ղ խօսեսցին պատուելիքդ: Բայց ցորչափ {դոքա} լռութեամբ միայն խոստովանին զիւրեանց պարտութիւն,

ց, զորս փոքր մի եւս եւ աստուածացուցանել ախորժէին {դոքա} անսխալական (risum teneatis, amici) զեկեղեցի Հռ

նկամք ի խորախոհիցդ այդոցիկ, թէ զինչ վարձ ուն էին {դոքա} առ հասարակ վասն հեղինակաց Սինէացւոց, զորոց զլեզո

ապա կարծեաց նոցա իւրաքանչիւրոց, եւ տեսանել, թէ {դոքա} իբրեւ անդամ միոյ ազգի ունէին ամենեքին զմի նպատակ

ել յիշեալ ժողովը, եւ որի թողածը կատարեց Մեղուն, {դոքա} բարոյականք են. այլեւ քաղաքականապէս ենթարկելու նո

ւ քահանայութիւնը, ստորագրութենի՞ց, թէ վեղարից, {դոքա} արտաքինք են, եւ Կրօնական ժողովը, ոչ երբեք համար

ատճառները դրած են անցքի բովանդակութեան մէջ, բայց {դոքա} թոյլ են այս տեսակ կտրուկ եւ որոշ հետեւանքներ ունե

լական բնաւորութեամբ հարկադրում են մեզ կարծել, թէ {դոքա} շատ հին ժամանակներից, եւ թագաւորներից առաջ ժաման

ւխտաւորների ջրվախութեան մասին եւ կարծում ենք, թէ {դոքա} Սօսի նման ջրվախներ են: Իտալիոյ մէջ աւանդութ

ութեան մէջ տեղ ունենար եւ հակամէտ ենք կարծել, թէ {դոքա} ուխտագնացութեան աւելորդութիւնքը լինին: Ասիացին,

սպիսի բաների, միթէ՞ մինչեւ այսօր էլ պիտի երեւնին {դոքա}: Բայց, այս է բանը, որ դոցայ վերանալը կամ մնալը

ռանց կնիկ պիտի մնանք, որովհետեւ ներկայ աղջիկները {դոքա} են, որ կան եւ դոցանից ուիրշ էլ չկան։ Բնութիւնը

ւնք, աւելի իրաւունք կար զարմանալու, եթէ չլինէին {դոքա}, որովհետեւ այդ լեզուն մինչեւ այժմ գրի տակ ընկած

յ, որ ատեն անցնելէն ետեւ, աղջկան ոտքը Լոմպարտիա {դպածին} պէս կառավարութենէ բռնուելուն, եւ անոր անցագրին ի

ումդ գրութեան սպասող: Խոնարհ ծառայ Միքայէլ {դպիր} Ղազարեան Ուստայեանց 1866, ի Նախիջեւան առ Տօ

ամ ակնապիշ գրութեան ձերում, Խոնարհ Միքայէլ {դպիր} Ղազարեան Ուստայեանց Տիրացու Գէորգ Պետրոսե

ար ի բարձրագոյն դատարանս:... Միքայէլ {դպիր} Նալպանտեանց Ի 8 մարտի 1850 ամի, եւ Նախիջեւան

զգիր, թէ Ուստայեանն...... եւ թէ Նալպանտեան {դպիր} չէ գրեալ առ ինքն զգիր։ Ինքն գոլով ծնեալ եւ սնեալ

գրագրութեան դմին Ատենի, միթէ չգիտէր թէ Ուստայեան {դպիր} Միքայէլ անուամբ գտանի ի քաղաքիս թէ ոչ, ըստ որում

մ վերայ զայդ գրութիւն, միթէ չգիտէ՞ր, թե Միքայէլ {դպիր} ի քաղաքիս բաց յինէ չգտանի, այլ զի կենարար վարդա

ւեցելոյ ի 8-էն նախընթաց ամսոյն մարտի: Միքայէլ {դպիր} Նալբանտեանց յ13 ապրիլի 1850 ամի Ի Նախիջեւա

տարեալ հպատակութեամբ խոնարհագոյն ծառայ Միքայէլ {դպիր} Ղազարեան Նալբանդյան Ի 20 ապրիլի, 1852 ամի

նին զցոյց կոշտութեան։ Քարտուղար՝ Միքայէյ {դպիր} Նալբանդեանց 14. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼ

եպիսկոպոսին կամ կոնսիստորիային թէմիս: Միքայէլ {դպիր} Նալբանդեանց Ի 10 դեկտեմբերի 1852 ամի եւ յա

եւան առ Տօնաւիս գետով: Գրէ Միքայէլ Ղազարեան " {դպիրն} սրբոյ Լուսաւորչայ աւագ եկեղեցւոյ, ի 1846 ի յերեք

թէ նա ամբարիշտները կը սատակեցնէ։ Փարիսեցիները եւ {դպիրները}, դէպի չարը գործ դնելով այս գաղափարքը, ահաբեկ էի

չ որ առավել շոյում է մեր ինքնասիրությունը՝ առանց {դպիրների}, բնության երկրպագուների, ինչպես եւ գավառական աղ

արոզութենների միայնակ խորհուրդը էր փարիսեցիների, {դպիրների}, քահանաների եւ քահանայապետների նիւթական շահաստաց

վուրդ կողոպտելը, փարիսեցիների կեղծաւորութիւնը եւ {դպիրների} կոյր եւ կամակոր տգիտութիւնը։ Դոցա փոխանակ տարրաց

կան պիտոյքը, պիտոյ է ձրիաբար բաժանուին։ Նա խլեց {դպիրների} ձեռքից սուրբ գիրքը, այն խաբեբայ կարդացողներից եւ

ք գրիչ ճարտար, զի յետ մեկնելոյ սրբոյն Մեսրոպայ՝ {դպիրք} առ հասարակ եղեալք առ արքունի դրանն, պարսկականաւն

ր անունով եւ սորանով մերժեց գաղափարը, որ Հրէական {դպիրքը} ստեղծագործել էին, թէ անմօտենալի է Աստուածը եւ թէ

ի, իբ, իգ, իդ եւ իզ գլուխները։ § 32. " Եւ {դպիրքն} որք յԵրուսաղեմէ իջեալ էին ասէին թէ բէեղզեբուղ գոյ

եզնից մինը կարո՞ղ է հարստանալ՝ առանց քսանի շահին {դպչելու}: Ո՞չ ապաքէն, եթէ մեզնից մինը իւր ունեցածից աւել

ութեան մէջ։ Ստոյգ է Փաւստոս Բիւզանդացին ( {դպր}. Գ., գլ. ԺԴ). Տարօնի սուրբ Կարապետի՝ Գլակայ վանքի

մանեանին ` եղբայր տիկնոջ, որ է կառավարիչ աղջկանց {դպրատան}: Александр Карлович Мейснер по росс[ийскому] по

ալ էր զնոսա եւ 'ի տղայութեան ուսեալ էր ինչ ինչ 'ի {դպրատան} նոցա, եւ յետ մահու նոցին աշակերտեալ եղեւ երանելւ

մանէ տպեցեալ գրքերոջ ժողովեսցի եւ ամէ յամ ի վերոյ {դպրատանց} մանկանց ծախել եւ յայնցանէ մասն ինչ անել ծախոյ հան

Երուսաղեմայ եւ միւս մին բաժինն՝ Նոր Նախիջեւանայ {դպրատանց}, այնպէս բաժանելով կամենու բաժինն, ըստ ժամանակին

քին հայոց բարեկարգութեանցն. այսինքն՝ երկու մասն {դպրատանցն}, երկու մասն աղքատանոցին, երկու մասն հիւանդանոցի

յիշեալ տան գին եդի յիսուն հազար ռուփի, եւ յիշեայ {դպրատանցն} եւս մինչ հարկաւորս ունել վասն տարեկան խարջին քառա

Լուսաւորչի եկեղեցւոյն, սակս կառավարութեան երկու {դպրատանցն}, նմանապէս եւ յիշեալ դպրատներն մշտնջենաւոր իմ յիշ

զայնոսիկ եւս գնեցից դարձեալ ի ժառանգութիւն յիշեալ {դպրատանցն}, եւ որպէս յիշեալ տան եկամուտն, նոյնպէս եւ նոր ս

առավարութեան երկու դպրատանցն, նմանապէս եւ յիշեալ {դպրատներն} մշտնջենաւոր իմ յիշատակաւ մնասցեն ի Նոր Նախիջեւան

ցւոյ սուրբ Սահակ եւ սուրբ Մեսրոպ անուամբ զերկոսին {դպրատունսն}: Իմ յիշեալ տան գին եդի յիսուն հազար ռուփի, եւ յ

ւ Յովհաննէս քահանայից եւ գրագրաց Եղիա եւ 1-ոապիոն {դպրաց} եւ այլոց հոգեւորականաց, խնդրեաց ի բաց հանել զիս

ապարել կամելով զարտաքին եւ զանխորհուրդ խաբեութիւն {դպրաց} եւ փարիսեցւոց: Քրիստոնէութիւնն յաւուրց անդի նախկ

լ, որո՞վ արդեօք զանազանին դրութիւնքդ ի դրութեանց {դպրաց} եւ փարիսեցւոց, որք նոյնպէս առ անձնապահութեան իւր

ՋԵՒԱՆԱՅ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՒԱՐՈՒԹԵԱՆՆ ի Միքայէլ {դպրէ} Նալպանտեանց Խնդիր Նախ՝ ըստ հաւաստի տեղեկու

ՋԵՒԱՆԱՅ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆՆ Ի Միքայէլ {դպրէ} Նալպանտեանց Խնդիր Զհրովարտակ հոգեւոր կառավա

Ի ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՅ ԵՒ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԱՍՊԵՏԻ Միքայէլ {դպրէ} Ղազարեան Նալբանդեանց, խոնարհադէմ յայտարարութի

ժամ, քան զերիս. եւ յընթացս նոյնքան ամաց ի չգոյէ {դպրի} ընձիւղել անմարթ էր. միթէ չգիտէ՞ր թե դիտաւորութիւ

ՒՍԱՒՈՐՉԵԱՆ ՀԱՅՈՑ ՍԻՆՈԴՆ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ Միքայէլ {դպրի} Նալբանդեանց Խնդիր Նորին բարձր սրբազնութիւնն

օլիս տպած 1709, հրատարակութիւն Մարսուանցի Գրիգոր {դպրի} Աղեքսանդր կաթողիկոսի յանձնարարութեամբ։ Եղիշ

ր խօսողի, որպէս եւ մարգարէին լեզու գրչի արագագիր {դպրի}... - Ձայնդ կտրի՛ր, լի՜րբ, անզգամ. դու ա

, բայց վերջը հաջող է եւ Նախիջեւանի մեջ մի հոյակապ {դպրոց} տեսանելու հույսը քաջալերում է ինձ եւ զորացնում է

հասարակութիւնը շինելու չէ մի հոյակապ բուն ազգային {դպրոց} եւրոպական կարգերով, անմիջապէս ինքը՝ հասարակութի

նչեւ դա օրինաւոր կերպով եւ իրաւունքով արժանի լինի {դպրոց} անունը իւր վերայ կրելու: Այժմեան ժամանակումս, թ

, որ այժմ կը հասկանայ Պ. Իսահակեանցը, թէ որպիսի {դպրոց} կամէի ես իմ ազգի համար: Պ. Իսահակեանցը վիրա

կը նիւթ լինի նոցա ողբերին եւ լացին: Թո՛ղ աշխատին {դպրոց} շինել, աշակերտ հասուցանել, ազգը լուսաւորել: Վա

երում. պատճառ, մի քանի տարի ոտքի վերայ պահել մի {դպրոց} եւ այնուհետեւ խափանել արդէն, յայտնի եւ բաւական զ

ճշմարտանման փաստեր: Մեր դրութիւնը այսպէս է. ա) {Դպրոց} հարկաւոր է հիմնել եւ պահպանել այնտեղ, ուր է ազգը

Էջմիածնի մէջ պիտի հիմնուի՞ արդեօք մի օրինաւոր {դպրոց}, մինչեւ այժմ լուր չունինք: Թիֆլիսի հոգեւոր

նք դրուած էին թատրոնաբեմի վերայ: Նա մի նոր տեսակ {դպրոց} է, ուր ուսանում են ամեն հասակի մարդիկ: Նա ուսու

լ մի առաջարկութիւն ` հիմնելու մի այնպիսի բարեկարգ {դպրոց}, որ առաջինը լինէր, եւ տասն տարու մէջ ամենայն հա

երա: Մի այդպիսի ազգային աշխարհական բարեկարգ {դպրոց} նախ եւ յառաջ կը լինէր մի լուսաւորութեան առողջ ծնն

ր համակարգութիւն, այլեւ մի հզոր եւ մի լայնատարած {դպրոց} (ուղղութիւն) եւ այդ դպրոցը ըստ էութեան էր նորա

նում է նորան համակարգութիւն եւ հնար է տալիս նորան {դպրոց} կազմելու, պատկանում է կրթութեան արդէն անցած ձեւի

այն պատճառով լինում են դոքա, որ ունի մի հոյակապ {դպրոց} բանալ, որպէս այդ հոյակապ դպրոցի բացուելուն արգել

մի շահաւէտ գանձարանի մէջ, կարողանանք մի հոյակապ {դպրոց} բանալ եւ այդ գումարի տարեկան շահովը կրթել ազգի խե

տահել է բոլորովին ակամայ: Պատճառ, երգեցողութեան {դպրոց} չլինելով, ամէն մարդ իւր կարողացածի կամ իւր հասկա

առանց ամենեւին գաղափար ունենալու, թէ ի՛նչ ասել է {դպրոց}, եւ թէ ինչպէս պիտի լինէր նա, որ լցուցանէր իւր խ

անութիւնը, ունի վանք եւ եկեղեցի, ունի մի փոքրիկ {դպրոց}, բայց այն հնարքը, որ գործ էր դրել նա այս բաները

ենք, եւ ոչ մի։ Ո՛չ թէ միայն չունի ազգը աշխարհական {դպրոց} տղաների եւ աղջիկների համար, այլեւ ոչ եկեղեցականնե

ն, իսկոյն շինում էին եկեղեցի եւ նորա մօտ հոյակապ {դպրոց} ՝ հարուստ ամենայն տեսակ բաներով, որ հաճոյ էր բան

վնասակար հետեւանքներ պիտի ունենային մանաւանդ երբ {դպրոց} -մպրոց չլինելուց յետոյ բերանացի խրատներ էլ կամ չեն

ցած գաղափարների քարոզ: Ո՛չ գիրք, ո՛չ կարդացող. {դպրոց} էլ հարկաւոր չէ: Թո՛ղ կործանուի բողոքականութեան ե

տալուց յետոյ դեռ զրկանքներ էլ կը պատճառեմ քեզ"։ {Դպրոց} պէ՞տք է, բնական գիտութիւնքը անհրաժե՞շտ են, վերա

ը այդ վերին հոգեւոր կերակուրներով, դորանից յետոյ {դպրոցական} եւ համալսարանական կրթութիւնը կարո՛ղ է յառաջացնել

այսօր Աբեղայական մատենագրութիւն է, միջին դարերի {դպրոցական} մատենագրութիւն, եթէ այս անունը եւս կարելի էր տալ

թէեւ դժբաղդաբար " Ձայն բարբառոյ յանապատի"։ {Դպրոցական} աշխատութենով, որ մեր պատուելի հնասէր հեղինակքը հ

ց հարկաւորն է, մինչեւ մեր պատուելի հեղինակները, {դպրոցական} փառքը յետ դնելով, Ազգի համար չ'աշխատէին առողջամի

են մինչեւ անգամ եւ շատերը այն հայազգի սխօլաստիկ ( {դպրոցական} ) ուսումնականներից, որոնք, մի երկու բառ ուսանել

գրել, պարզ, առողջ, բնական, հասկանալի, առանց {դպրոցական} նեղ սահմանների, առանց ճարտասանական դիմակների, հ

յոց հնասէրք եւ մանաւանդ որ ի նոսա զարգացեալքն էին {դպրոցական} սահմանափակ տեսութեամբ. եւ զի՞նչ. կարացի՞ն արդեօ

ուսաւոր մատենագրութեան մերկացեալ զխաւար տեսութիւն {դպրոցական} իմաստակաց: Այսպէս դատափետեալն ի յանցանս կործանու

այլ եւ այլ լեզուաց եւ յաստուածաբանական գիտութիւնս {դպրոցական} ոճոյ ի հանդէս գայ իւրով կրօնագիտութեամբ եւ ճարտաս

մենայն ճոխութենով հանդէս դուրս եկաւ Յիսուսեանների {դպրոցական} Աստուածաբանութիւնը։ Զուր տեղը հրամայուեցաւ, որ

եամբ իւր խօսած ճառովը, որ կարո՛ղ էր օրինակ լինել {դպրոցական} իմաստակութեան (սոփեստութեան)։ Աւելորդ եմ համար

որա ճշմարիտ աճեցականութիւնը, ուժաթափ առնեն նորան {դպրոցական} շարժողութիւններով եւ խեղդեն գիտութիւնը իւրեանց գր

դուրս էր հանած, իսկ աշակերտներին պարապեցնում էին {դպրոցական} իմաստակութեններով եւ այլ մանր մունր չնչին բաներով

a), Աստուծոյ գոյութեանը եւ մշտնջենականութեանը։ {Դպրոցական} կամ, այսպէս անուանուած, " Աբեղայական " Աստուածա

արոզիւր բերանով իմաստնոյն Դանթեայ. հալածանք առ ի {դպրոցականաց} ընդդէմ նորոյս իտալախօսութեան ոչ այլ ինչ պտղաբերեց

գաբարձու էին պապական հոգեւորք, ցնծում էր նեղսիրտ {դպրոցականութիւնը} ՝ իւր սոփեստութենով եւ բոլոր մեծվայելչութեամբ։ Գ

աբերութեան: - Ինձ ի՞նչ օրինակ են մի քանի հայ {դպրոցականք}, որ քեզ նման խելքերը կորուսած ընկել էին ձեւի քամ

յն է ի կատարածի երեքտասաներորդ դարու, աբեղայամիտ {դպրոցականք}, ախոյեան յարուցեալ ընդդէմ անմահին Դանթեայ՝ որ զ

տորեալ տեսութիւնս իմաստակական դարուց, յորս կեցին {դպրոցականք}: Եւ ոչ յաջողեցաւ այդպիսեաց տեսանել զցանկութիւն ի

հետեւեցուցանել զի թէ նա գրել տայ յօգուտ այդ անուն {դպրոցաց} ապա ուրեմն կային յայնժամ դպրոցքդ: Այլ բաց ի

եալ յօգուտ ` քաղաքին Նախիջեւանայ, այսինքն յօգուտ {դպրոցաց}, աղքատանոցի, հիւանդանոցի եւ որբանոցի, երկուս բ

ատկացուցեալ միմիայն յօգուտ Սահակեան եւ Մեսրոպեան {դպրոցաց}: Թուի թէ տունքդ այդոքիկ, մինչեւ ՚ի կատարած ժ

մ արարի (отказать в пользу) եւ ետու Նախիջեւանայ {դպրոցաց} եւ այլն եւ այլն: գ) զի թէ կտակագիր էր, ուր

ոյ, զդանկ մի ի շինութիւն ազգի կամ ի պահպանութիւն {դպրոցաց}, որ ըստ օրէ թաղի ընդ պարտուք, որպէս քարոզէ յառա

տութեամբ բաշխէ Այվազովսքին - քանզի ի պէտս ազգային {դպրոցաց} գոլ զմատենիկն հրատարակէ ի ճակատ նորա: Ընթերցեալ

եւ զդպրութիւն Մեսրոպայ զառաջինն մերժեալ եւ զծախս {դպրոցաց} հրամայէր յարքունուստ լինել, ընդ նմին զՎարդան արա

աքացիք բաւական կարգաւորել զայն ըստ օրինակի իրական {դպրոցաց} Եւրոպացւոց, լինէր գէթ նոր լեզու ազգային, լեզու

զուախօսութեամբ: Իսկ հոգատարութիւն վասն առհասարակ {դպրոցաց} ի կրթութիւն եւ արական սեռի, որ չիք այժմ առ մեզ,

1795, ՚ի 1 Ապրիլի, սեպհականք են երկուց ազգային {դպրոցացն}, յանուն սրբոցն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, հաւանական է

եղ դպրոցի մէջ: Թէ ո՞րքան ժամանակ յարատեւել է այդ {դպրոցը}, չկայ այդ մասին մի գրաւոր յիշատակարան. միայն այ

եւ ամենայն ճշմարիտ ազգասիրի: Իսկ Թիֆլիզի հոգեւոր {դպրոցը}, որ յայտնի է անունովս Ներսիսեան (պտուղ արտասուա

պարհորդութեան երկրորդ հատորը. - Փարիզեան ազգային {դպրոցը}. - Հրեշտակն Հայաստանի նոր օրագիրը. - Մուրադեան

ւթենից եւ մի օրինաւոր մարդ չէ տալիս իւր որդին այդ {դպրոցը}: Աշակերտքը, որոնց ընծայւում է գիտութիւն Հայերէն

տքը գտանւում են մեծ նեղութեան մէջ: Ասում են, թէ {դպրոցը} ունի մօտ իբր քսան աշակերտ ընդամենը, որոնցից երկո

ամբ չափ պատուէր է տուել ազգին՝ անօգնական չթողուլ {դպրոցը}, մինչեւ ինքը կարողանայ օգնութիւն հասուցանել Էջմի

սուցանել Էջմիածնից: Եւ ահա, Փարիզի հայկական {դպրոցը} կապուեցաւ Էջմիածնեան աթոռի հետ: Կարծում եմ,

արկաներով, ինչպէս նաեւ Մուրադեան վարժարանի մէջ: {Դպրոցը} գտանւում է Ամբրոսիոս եւ Խորէն յարգելի վարդապետներ

րաքանչիւրքը դասատու են նոյնպէս մի քանի առարկայի: {Դպրոցը} բացուած է Սարգիս, Գաբրիէլ եւ Ամբրոսիոս վարդապետն

հաստատ հիմք ունենալու, այս պատճառով եւս ազգային {դպրոցը}, որպէս արդիւնք մի պատահական կայծի, առանց որեւից

որ է հիմնել եւ պահպանել այնտեղ, ուր է ազգը. բ) {Դպրոցը} հիմնելուց յառաջ ապահովել նորա մշտնջենաւորութիւնը

ային դաստիարակներ պատրաստելու համար. դ) Ազգային {դպրոցը}, աշխարհական լուսաւորութիւնը չշփոթել կրօնի կամ կր

ը որեւիցէ ազգային աշխարհական դպրոցի վերայից. է) {Դպրոցը} վարել ճիշդ եւրոպական ուղղութեամբ. ը) Դպրոցի մէջ

, մինչեւ այժմ լուր չունինք: Թիֆլիսի հոգեւոր {դպրոցը} պիտի բարեկարգուի՞ արդեօք, նոյնպէս չգիտենք:

էս չգիտենք: Աստրախանի՝ նոր բացուած հոգեւոր {դպրոցը}, որքան մեզ յայտնի եղաւ դորա ուսման առաջարկութիւն

զան լուսաւոր գաղափարք: Ազգային չենք ճանաչում այն {դպրոցը}, ուր հրամայւում է խօսել Ռուսերէն, Ֆրանսիարէն,

մտքի ազատութեան, չկայ լուսաւորութիւն: Ազգի {դպրոցը} է այն գործարանը, այն արգանդը, որ յղանում է ազգի

ի զաւակներին. սոքա հարկ եւ հարկ պիտի դիմեն օտարի {դպրոցը} եւ այնտեղ ուսանին: Այո՛, այս իրողութիւն է, բայ

երկու տասն եւ հինգ տարեկան, հարկադրւում է թողուլ {դպրոցը} եւ գնալ ծառայութեան, որ մի քանի ժամանակից յետոյ

ալու համար, մանաւանդ եթէ կամենում էին բամբասուած {դպրոցը} պաշտպանել, ասել թէ Ալեքսանդր Մակեդոնացին Արիստոտ

հզոր եւ մի լայնատարած դպրոց (ուղղութիւն) եւ այդ {դպրոցը} ըստ էութեան էր նորա ստեղծուածը եւ մինչեւ անգամ նո

պատճառ լինինք ազգի կործանութեանը, ապա բանանք այդ {դպրոցը}: - Ի՞նչ ես խօսում: - Ի՞նչ պիտի խօսեմ,

Կարգին Լիսաբօնի Սուրբ Անտօնի եկեղեցին եւ Կօիմբրի {դպրոցը} ։ Ինքը՝ Պապը, Սալմերոն եւ Բրուէ Յիսուսեանները ո

ահաճոյ շինութեանց ի Նոր Նախիջեւան, որ գոն յօգուտ {դպրոցի}, աղքատանոցի, հիւանդանոցի եւ որբանոցի զհրիտակս

Նոր Նախիջեւան քաղաքի զհրիտակս ողորմութեան յանուն {դպրոցի}, աղքատանոցի եւ հիվանդանոցի: Զայս ամենայն հրի

նայիք մի հիմնաւոր կրթութիւն, որովհետեւ Ներսիսեան {դպրոցի} շնորհքով շատ հեռի չէք կարող գնալ: Բայց այս մի խո

եռք, յետոյ դնէինք նորան մի բարեկարգ եւ բարոյական {դպրոցի} մէջ, այնուհետեւ շրջապատէին նորան առաքինի մարդիկ

լ չէ, եթէ մի ծնող դնում է իւր որդին մի օտար ազգի {դպրոցի} մէջ. նա այն օտար շրջակայքի մէջ կը փոխէ իւր բուն

, որ ամենայն ծնող կրթէ իւր որդին ազգային սեպհական {դպրոցի} մէջ. ամենայն բոյս պիտոյ է աճէ իւր հողի վերայ, ա

ը, որպէս թէ խոր գիշերի մէջ, նորա մեհենի մօտ կամ {դպրոցի} մէջ Աստղիկ էր ծագում... Թէեւ երկինքը պատած էին թ

խիայից, բերել է Սուրբ Խաչ վանքը եւ դրել է այնտեղ {դպրոցի} մէջ: Թէ ո՞րքան ժամանակ յարատեւել է այդ դպրոցը,

Հայաստանի իրաւունքը իւրեանց վերայ, մինչ այդպիսի {դպրոցի} չլինելը ստիպել էր Սուրբ թարգմանիչներին աշակերտներ

յս խօսքերը, մինչդեռ բոլոր Նախիջեւանը գանգատում է {դպրոցի} անպիտանութենից եւ մի օրինաւոր մարդ չէ տալիս իւր ո

րեշտակն Հայաստանի " անունով: Փարիզի հայկական {դպրոցի} մասին ստացած լուրերս շատ անմխիթար են, եւ ինչպէս

օլսի մէջ կամի շուտով բարւոքել Փարիզու մեր ազգային {դպրոցի} վիճակը, եւ թէ վեհապատիւ նորընտիր Հայրապետ՝ Մեծ

իկ եւ բաւական ընդարձակ մատուռ: Աշակերտքը այդ {դպրոցի} որդիք են հռովմէական դաւանութեան Հայերի, եւ բուն

րանական Հայերի զաւակները տեղ չեն կարող գտանել այդ {դպրոցի} մէջ: Աւելորդ է մի խօսք եւս ասել՝ դպրոցի ուղղութ

նել այդ դպրոցի մէջ: Աւելորդ է մի խօսք եւս ասել՝ {դպրոցի} ուղղութեան բնաւորութիւնը սահմանելու համար, ըստ ո

դրած էր նորա նոյն իսկ կտակի մէջ, որով նա լինելոց {դպրոցի} կառավարութիւնը յանձնում էր Մխիթարեան աբեղաների տն

քա կտրուեցան պապականութեան հետ հաղորդակցութենից։ {Դպրոցի} ծանրութիւնը գտանւում է Կոստանտնուպօլսի Հայերի ուս

ի յուսով, հիմնաւորապէս գործ դնել, մանաւանդ, որ {դպրոցի} պէս բանը գոնէ վեց եօթն տարի ժամանակի է կարօտ, որ

են օգտակար, իսկ ոմանք ուրանում են դրականապէս այդ {դպրոցի} օգուտը. երկու կողմը եւս յառաջ են բերում զանազան

րութիւնը չշփոթել կրօնի կամ կրօնաւորների հետ. ե) {Դպրոցի} կառավարութիւնը յանձնել ուսումնական աշխարհական անձ

մարդերի իրաւասութիւնը որեւիցէ ազգային աշխարհական {դպրոցի} վերայից. է) Դպրոցը վարել ճիշդ եւրոպական ուղղութ

է) Դպրոցը վարել ճիշդ եւրոպական ուղղութեամբ. ը) {Դպրոցի} մէջ աւանդուելու ուսմունքը եւ գիտութիւնքը յառաջ վա

ան վարդապետքը աշխատում են իւրեանց կարողութեան չափ {դպրոցի} վերայ՝ ինքեանք, մանաւանդ ենթարկուելով նեղութենն

նատուութենների, որ յառաջացած կամ յառաջանալու էին {դպրոցի} տնտեսական մասնում գտանուած անկարգութեան պատճառով

երին, որոնց առաջնորդած է, ուստի եւ ստիպուած ենք {դպրոցի} աննշանաւորութեան պատճառը վերագրել հնարների եւ կար

Սուրբ յիշատակիդ Նոր փառք պատրաստէ: {Դպրոցի} ազգայնութիւնը կախուած չէ աշակերտների եւ վարժապետն

լեզուն է, որ միմիայն կարող է այդ վերնագիրը դնել {դպրոցի} ճակատին: Անհիմն եւ ամենայն ընդունելութեան անարժա

ճշմարտութիւնս ուրացողը ուրացող է ազգութեան: {Դպրոցի} օգուտը պիտի հետեւի նորա ուղղութենից. առանց խղճի

ակութիւնքը, այնպէս եւ աշակերտը կրում է իւր վերայ {դպրոցի} դրոշմը: Կառավարիչքը կամ դաստիարակքը դպրոցների,

ցատրել այս զարհուրելի բառը՝ ազգասպանութիւն: Եթէ {դպրոցի} խորհուրդը եւ նպատակը համաձայն չէ ազգի էական օգուտ

է շարժում էի ձեր հարցասիրութիւնը, թէ արդեօք ի՛նչ {դպրոցի} եւ ի՛նչ փիլիսոփայութեան հետեւող եմ: Առանց դատողո

խօսելով, կտակներ աւանդում էին Նախիջեւանի լինելոց {դպրոցի}, եկեղեցիների, աղքատանոցի եւ հիւանդանոցի անուննե

պարծանքով եւ զմայլանքով դարձուցաներ իւր աչքը այդ {դպրոցի} վերա: Մի այդպիսի ազգային աշխարհական բարեկար

, որ ՚ի հաճոյս Խալիպեանի՝ այլեւ՝ ՚ի կառուցումն {դպրոցի} իւրոյ ընծայս ստացեալ ի Խալիպեանէ, ազատ կացոյց զմ

նամակ գրեցի եղբօրս 6 թերթի վրայ հնդկական գործի եւ {դպրոցի} մասին: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս հանդերձ քեռոր

)- Մի անբարոյական մարդ: - Պ. Այվազովսքին իւր {դպրոցի} կանոնների մէջ (§34) դնում է, " թէ որ մէկը պատի

րանսիական կազմուածքից: Վաղուց սովորութիւն է եղած {դպրոցի} բնաւորական ազդեցութիւնը իսպառ ուրանալու համար, մ

էզի մէջ՝ մտքումը հաստատեց որոնել իւր համար վերին {դպրոցի} բազմահայեաց կրթութիւն։ Այս խորհրդով ուղարկուեցաւ

ր ունի մի հոյակապ դպրոց բանալ, որպէս այդ հոյակապ {դպրոցի} բացուելուն արգելք էր այն, ինչ որ ներկայումը. տա

այդ բանը եւ գիտել եւս չէր կարող, որովհետեւ ոչ մի {դպրոցի} մէջ չեն ուսուցանում, բայց նա փոխանակ խոստովանելո

- Ի՞նչ ես խօսում: - Ի՞նչ պիտի խօսեմ, ո՛ր {դպրոցի} աշակերտը տեսար, որ ազգը սիրէր ու նորա օգուտը պաշ

ն փոխանակ՝ նա, աշակերտ լինելով մոլեկրօն պապական {դպրոցի}, այն ջանքի վերայ էր, որ կարողացածի չափ տարածէր

ն ապարդիւն գտանուեցաւ։ Մխիթարեանք, ուսանելով մի {դպրոցի} մէջ, որի աշակերտքը պատրաստւում էին դէպի կրօնաւոր

տանին, որ տակաւին նոր իջած մի որպիսի եւ իցէ խեղճ {դպրոցի} նստարանից գրիչ է առնում ձեռքը եւ ազգի դժբախտութիւ

bòs degoutent puriste։ * * * Աղեքսանդրեան {դպրոցի} ծաղկեալ ժամանակը բանի վարդապետութիւնը ոչ զուր տե

կտակաւ իւրով արարելով յամի 1808, թողեալ է յօգուտ {դպրոցին} եւ տպարանին Նոր Նախիջեւանայ, որ առ երի ամրոցին

ովսքին լիցի տէր հրիտանացս, թերեւս ի պայծառութիւն {դպրոցին} հիմնելոյ եկեղեցական գումարօք ի պարապետէ իւրեանց ի

ջիցէք, կարէ սատար լինել Ձեզ, թերեւս ի շինութիւն {դպրոցին}, զոր հիմնէիք տակաւին ամօք իբր երկուք յառաջ:

շեղվելուն: Բայց այդ մարդիկ պատկանում են բացարձակ {դպրոցին}, որն իր հերթին չի արդարանում ո՛չ թե միայն բժշկու

ւթիւնը, լինելով տէր եւ հոգաբարձու այդ աշխարհական {դպրոցին}, առանց մէջ բերելու հոգեւոր մարդերի գործակցութիւն

նից) աւանդում է իւր անշարժ գոյքի Նոր Նախիջեւանու {դպրոցին} եւ այլ աստուածահաճոյ շինուածների: Նորա ժամանակակ

սել եւ ճանաչում է նորան որպէս արդիւնք ճիզուիթական {դպրոցին}, այնպիսին պիտի մտածէ, թէ XVIII դարու փիլիսոփայո

ետը, որ աշակերտուած էր պապական ուսումն տարածելու {դպրոցին} (Propaganda): Մխիթարը դիմեց այդ դաժան հոգու տէ

երիք պատճառ է, որ ամենայն Հայի սիրտ օտարանայ այդ {դպրոցից} եւ նայի նորա վերայ, որպէս մի խրտուիլակի վերայ:

ը, որ ազատ մնայ ամենայն պատահարների երեսից. գ) {Դպրոցից} յառաջ հոգաբարձութիւն գործել օրինաւոր ազգային դաստ

եան եւ անընդունակութեան պատճառով, դուրս քշուեցան {դպրոցից}, ուր դրել էր նորանց նոցա հայրը, ո՛չ այն դիտաւոր

մունքը եւ խոնարհմունքը... Բայց Բարսելոնեան {դպրոցից} շատ փոքր օգուտ ստացաւ նա. երբ վարժապետը մեկնում

ռ ի՞նչ պէտս արդեօք վատնին եկամուտք վանացն մինչ եւ {դպրոցն} ազգային ՚ի Ջուղա ի բազում ամաց հետէ պահի եւ յոտին

այն կենդանի պիտոյ է ապրի իւր աշխարհում: Այդ օտար {դպրոցներ} ուղարկուած զաւակներից շատ փոքր պատահում է, որ նմ

այս ինչ աբեղայ կամ այս ինչ եպիսկոպոս ազգասէր է, {դպրոցներ} է բաց անում, ինչ ուսեալ մարդ է, ապա նորա քարոզը

... Պ. Իսահակեանցը անգիտանում է, թէ որպիսի {դպրոցներ} կամէի, որ լինէին Հայաստանում, եթէ Ներսիսեան ազգ

ծուիլ, երբ հիմնած ու պահպանուած էին բուն ազգային {դպրոցներ}, որոնց մէջ պիտի լսուէր հայկական խօսքը, ուր Հայո

տանի բոլոր գիւղերում եւ քաղաքներում հաստատել պարզ {դպրոցներ}, որոնց պաշտօնը էր լեզու եւ գիր ուսուցանել ազգի զ

ս, իսկ, իմ կարծիքով, մինչեւ մէջտեղումը չ'կային {դպրոցներ}, հասարակութիւններ եւ այլ շատ պարագաներ, որ կարո

ամենեւին ունենալու չէր։ Այն ազգը, որ չունէր {դպրոցներ}, ուսումնական ընկերութիւններ, զանազան լուսաւոր գ

ն ուսումների հրահանգութիւնքը։ Յանկարծ, մինչ ո՛չ {Դպրոցներ}, ո՛չ Ճեմարան եւ ո՛չ Համալսարան ունէինք, թարգման

յրագոյն Բրամին դառնալուց յառաջ, լաւ ու վատ կային {դպրոցներ}, ուր մի քանի բան սովորում էին, բայց այն օրից,

ն Աթէնք, Ալեքսանդրիա, Բիւզանդիա, դէպի յունական {դպրոցները}, եւ թէ այդ երանելիքը չեն ասել, որ պարտական չէին

թարգմանիչներին աշակերտներ ուղարկել դէպի յունական {դպրոցները}, որ ՚ի լեզու պանծալի եւ ստոյգ յօդանալով ճեմարանի

լի Յիշատակարանի մէջ, որովհետեւ այն պարոնի խնդրած {դպրոցները} նոյնպէս ցանկալի են ինձ, որպէս եւ ամենայն ճշմարիտ

ուսանին: Այո՛, այս իրողութիւն է, բայց ազգային {դպրոցները} պարտական են բանալ մանուկների միտքը, պինդ տնկել ն

ւմ է Լեհաստանի արիւնը, փակում է նորա եկեղեցիքը, {դպրոցները} եւ հրամայում է քար կամ փայտ դառնալ: - Քաղաք

ը մեր հասկացած քաղաքակրթութենից: Բանդերը են նոցա {դպրոցները}, պօլիցականք եւ ժանդարմը՝ դաստիարակները, շղթան

ն արդեօք լինելութեան պատճառները, ո՞ւր են Ազգային {դպրոցները}, ո՞ւր են Ազգի իշխանների այս մասին հոգաբարձութիւն

ւատը։ Տանենք այժմ մեր ընթերցողները Յիսուսեան {դպրոցները}, որոնց մէջ Յիսուսականութիւնը սպանում է նոյնպէս ա

այ արուող ծախսերը ենթակայ չէին որեւէ վերահսկման: {Դպրոցները}, հիւանդանոցները եւ աստուածահաճոյ միւս ձեռնարկութ

ր ազգային բոլոր հիմնարկութիւնները ` եկեղեցիները, {դպրոցները}, հիւանդանոցները եւ աստուածահաճոյ միւս ձեռնարկութ

որձ, որպես ձեռնարկ ի պետս պատանիների՝ այն բոլոր {դպրոցների} համար, որտեղ լսվում է հայերեն խոսքը: Ես գիտեմ,

Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ Տարակոյս չկայ, որ {դպրոցների} եւ համալսարանների մէջ աւանդուած գիտութիւնքը եւ ու

այդ պանդխտական եւ մշակ մարդերից վճարում է ազգային {դպրոցների}, հիւանդանոցի, աղքատանոցի, անկելանոցի օգտի եւ պ

մանկավարժութիւնը, Եւրոպա գնար եւ մտանէր այնտեղի {դպրոցների} մինի մէջ (տարակոյս չկայ, որ աշակերտի պէս) եւ գ

եւ այլն: Ինչ որ վերաբերւում է իմ ցանկութեանը եւ {դպրոցների} որպիսութեանը, Պ. Իսահակեանցը կարո՛ղ է կարդալ "

ունին աւելի հիմնաւոր եւ խորհրդաւոր ողբալիք, թո՛ղ {դպրոցների} չլինելը կամ լինելութեան չլինելու հաւասար վիճակը ն

րդը Փարիզում՝ վաճառականութեան եւ երկրագործութեան {դպրոցների} մէջ, աւարտելով իւր ուսման ընթացքը, պարապում է ն

պա խնդրել Տիրոջ յաջողութիւնը: Առաջին գործը է {դպրոցների} հիմնարկութիւնը. այս է մեր առաջին եւ վերջին ճանապ

վերայ դպրոցի դրոշմը: Կառավարիչքը կամ դաստիարակքը {դպրոցների}, որ, չպահպանելով ազգի օգուտը, չարաչար էին գործ

նել, միւս կողմից՝ անհրաժեշտ են ազգային օրինաւոր {դպրոցների} հիմնարկութիւնք: Բայց այս րոպէիս ի՛նչպէս կարող են

տ անհատների թիւը, թո՛ղ հարիւրաւոր լինի եւրոպական {դպրոցների} մէջ կրթութիւն ստացողների թիւը։ Ի վերայ այսր ամեն

ական կեանքի վերջը բոզի հետ կենակից - եկեղեցական, {դպրոցների} գումարը անհետացնող- եկեղեցական, ի վերջոյ ամէն բա

այնպէս, որ, առանց նախընթաց կարօտութեան օրինաւոր {դպրոցների} եւ Համալսարանի, հասկանալի լինէր ընթերցողներին եւ

խոհեմ ճանապարհներով հոգս չ'առնէ սեպհական Ազգային {դպրոցների} մասին եւ վերջապէս, որ ամենից հարկաւորն է, մինչե

ջ, ինչ ասես կարելի է պ. Յովնաթանեանցը խօսում էր {դպրոցների} վերայ եւ բերան սերտած բառերով հաստատում էր նոցա օ

ում է Սպանիա եւ նստում է Բարսելոնի եւ Սալամանկայի {դպրոցների} աշակերտական նստարանների վերայ։ Մանրէզի անապատակա

եալ աշակերտների Կարգը, որոնք կամ ուսուցանում էին {դպրոցների} մէջ, կամ դեռեւս ուսանում էին ինքեանք։ Նոցա դեռ

էր լաւ կրթութիւն. պատճառ, նոքա քահանայք էին եւ {դպրոցների} մէջ ուսուցիչք։ Նոյնպէս աննշան մարդերի համար նոցա

դատարկութիւն։ Ինքը՝ Կարգը, նշանակում էր իւրեան {դպրոցների} ուսուցիչներին դասատուութեան կերպը, գաղտնի կանոնա

ի՞նչ նշանակութիւն ունէր այս գիտութիւնը Յիսուսեան {դպրոցների} մէջ. նորա բոլոր ուսման շրջանը կատարւում էր չնչին

քերը եւ այլն եւ այլն, ինչպէս զորօրինակ Յիսուսեան {դպրոցների} մէջ իբրեւ օրինակ ցոյց տուած չափաբերական գրուածը՝

ամանակումս կարող են միայն աշակերտ լինել եւրոպական {դպրոցներին}, - պատասխանեց Մանթուխեանցը: - Ինչպէս է ապա

կանոնին կը վարուէին, իսկոյն կը հալածուէին Կարգի {դպրոցներից} ՝ զրկուելով իւրեանց պաշտօնից։ Փիլիսոփայութիւ

արդիւնքները, որ ստանում էին Եւրոպայում գտանուած {դպրոցներից} եւ մասնաւոր մարդերի նուիրագործութենից, անհաւատալ

ենք գործ ցուցանել մեզ: Ինչո՞վ պահեցին ազգը, {դպրոցներո՞վ}, մատենագրութեա՞մբ, քարոզութեամբ, ընկերութիւննե

թ: Եվ մինչեւ քաղաքացիական նոր լեզուն չդասավանդվի {դպրոցներում}, մինչեւ այդ լեզվի գլխավոր ճյուղերը չբերվեն մի հա

նդ պատճառը, որ շատ հասարակ մարդիկ դասատու են այդ {դպրոցներում}: Ազգային վարժարանը բաղկանում է մի բաւական գեղեցի

ձեր վերայից: Ամենայն ուսումն եւ գիտութիւն՝ {դպրոցներում} աւանդուած, ուշացած են եւ դժուարաւ կը ներգործեն ձ

կը հասկանան եւրոպացի մարդիկ, այլեւ մեր եւրոպական {դպրոցներում} կրթութիւն ստացած ուսումնական հայրենակիցքը Ռուսսիա

ակերտների բարոյականութեանը, որ ուսանում էին նոցա {դպրոցներում}, իբրեւ հասարակաց հանգստութեան վրդովիչք եւ իբրեւ

ծ ֆիզիկան հայերնէն մշակելու: Անշուշտ, եթէ միայն {դպրոցներում}, համակարգաբար դաս տալու կամ ուսանելու համար լինէ

ւ, առհասարակ, վատ չէր լինելու, եթէ մի բարեկարգ {դպրոցում} ստանայիք մի հիմնաւոր կրթութիւն, որովհետեւ Ներսիս

րպարանքով իւր հոգին տրամադրած լինելով մի օրինաւոր {դպրոցում} կամ համալսարանում, լուսաւորութիւնը կը շինէ իւր հ

օսել, որովհետեւ այդ պարոնը, մի ասիական անմխիթար {դպրոցում} այբուբենք միայն ուսանելով, կարող էր գուցէ այբուբ

ում է իմ իստակ սրտից տուած խորհրդին՝ մի բարեկարգ {դպրոցում} ստանալ մի հիմնաւոր կրթութիւն։ Բայց, երանի տալու

: Նա ասաց ինձ, թէ գուցէ որեւիցէ աղօթք եղած լինի {դպրոցում} Հ. Ռափայէլ Թրեանցի կառավարութեան ժամանակ, բայց

աշակերտ է եղել Մեծ Թարգմանչաց, ո՛չ ուսել է նոցա {դպրոցում} " ինչ ինչ 'ի տղայութեան " եւ կարո՛ղ ենք աւելցնել

ց տեսել էր եւ տղայութեան ժամանակ մի քանի բան նոցա {դպրոցում} ուսել էր ասելը։ Ո՛ւր կը մնայ պ. Էմինի կարծիքը,

ոքր ի շատէ կրթութիւնը ստացած լինելով մի օտար ազգի {դպրոցում}: - Բացի դորանից, - յաւելացուց Մահտեսի Թովմա

լ գիտութենների հանդէսը շատ սահմանափակ լինելով այդ {դպրոցում} ՝ ոչինչ ուշադրութեան արժանի երեւոյթ չերեւեցաւ Մխի

ով չէր կարո՛ղ. այո՛, ոտքի տեղ գտանել մի այնպիսի {դպրոցում}, կամ մի այնպիսի ընկերութեան մէջ, ուր պատմութիւն

ուրացկանութենով։ Իգնատիոսը Մոնտեգիւ (Montaigu) {դպրոցում} մի տարի մնալուց յետոյ մտաւ Սուրբ Վառվառէի Կօլլէգի

ալական, է՞ր վասն ուրեմն հրատարակ է լայն եւ տայ ի {դպրոցս} յուսումն մանկտւոյն. ո՞չ ապաքէն այս գործ Այվազովս

է կարող իւր ներկայ աւերանքի մէջ պատրաստել այնպիսի {դպրոցք}, որ կարող էին տիեզերական կրթութիւն տալ ազգի զաւա

ամ մայրենի դաստիարակութիւն, այս պատճառով ազգային {դպրոցք} պարտական են կատարել այս պաշտօնը քնքուշ խնամով:

ների աստիճանքը. -Կառավարութեան կերպը. - Յիսուսեան {Դպրոցք} ։ Բոլոր Աբեղայական կարգերից, որ երեւել են աշ

յօգուտ այդ անուն դպրոցաց ապա ուրեմն կային յայնժամ {դպրոցքդ}: Այլ բաց ի տանէս յայսմանէ եւ ի կրպակացս, հա

ք: Բայց այս րոպէիս ի՛նչպէս կարող են հիմնուիլ այդ {դպրոցքը}, մինչ ո՛չ արծաթագլուխ կայ եւ ո՛չ վարժապետք: Այս

պատուելի է մեզ այս հրատարակութիւնը եւ այն ազգային {դպրութեամբ} պարապողների համար, թող արգոյ տպագրողը հաճի ընդու

ացուք թոյլ ումեք չտային ի Հայոց յունականաւն վարիլ {դպրութեամբ}, այլ ասորւոյն եւ եթ: Որչափ ինչ զօրէ մարդկայինս

նց դիմեն շեշտակի ի Բիւզանդիոն եւ վարժեալ յունական {դպրութեամբ} ՝ ձեռն ի գործ արկանեն ի թարգմանել եւ ի գրել: Նախ

ւմ կարգեցեալ էի ի Ձէնչ դարձեալ՝ դասատու հայկական {դպրութեան} ի ստորին դասատունս: Այո՛ ստացայ ի կառավարութենէ

դ ընթացքով ցոյց էք տալիս ձեր թուլութիւնը Հայկական {դպրութեան} մէջ: Խորենացին, վերադառնալով Ալեքսանդրիայից, չ

նոր երեւոյթ, բուն հայկական, ասիական եւ անմխիթար {դպրութեան} մէջ. ահա, այսպիսի գրուածք պիտի առաջնորդեն ազգին

, եթէ այդպիսի անքրիստոնեայ եւ անբարոյական մարդիկ {դպրութեան} ձեռքով չպատուհասուին, բանականութիւնը, արդարութի

յս պատճառներից ստիպուած եւ ես իջանում եմ հայկական {դպրութեան} ասպարէզ, եւ ես կամիմ մի երկու քար դնել այնտեղ,

ի օրինակը տեսուած լինէր որեւիցէ քաղաքակրթեալ ազգի {դպրութեան} մէջ, անշուշտ, կը հարկադրուէինք պատասխանել, բայ

կազմուածքից այդ ապականութիւնքը: Իջանելով Հայ {դպրութեան} ասպարէզը՝ մեք գիտէինք, որ դարաւոր տգիտութիւնը պ

չէ, այլ ներքին համոզումն"։ Յոյս ունինք, թէ եւ {դպրութեան} Դոն Քիշօդները կը դադարեն մի օր իւրեանց ասպետական

ի շարունակ հրատարակութեան վերայ, իջանել հայկական {դպրութեան} ասպարէզը եւ դորանով ոչ միայն լցուցանել մեր պակաս

յվազովսքին. չե՛մ ք նորընծայ ի տպագրութեան կամ ՚ի {դպրութեան}, եւ ի կեանս մեր ո՛չ սակաւ քան զԱյվազովսքին, գրե

ազատութի՛ւն: Կոմս ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ Հայկական {դպրութեան} ասպարէզը իջանելուց յետոյ, քանի մի անգամ հանդիպեց

վների կարգը այլ է բոլորովին։ Այսպէս ահա՛ մեր {դպրութեան} մէջ չկայ ոչինչ նորութիւն. միեւնոյն բաները կրկնւո

որ հին դարերում Էջմիածին անունը չկար, կամ գո՛նէ {դպրութեան} մէջ չէ գործածուել։ Ագաթանգեղոսը եւ Ղազար Փարպեցի

ին Վրաց Աշուշայի, յորոյ 'ի դորան կրթէին յուսումն {դպրութեան} "։ Մեզ թւում է, թէ այս վկայութիւնքը իրաւունք

այց այս շատ անգործադրելի է եւ տգեղ, յայտնի է թէեւ {դպրութեան} մէջ անընդունելի։ Նոյն այս բայերը Նոր Ջուղայի եւ Հ

ել էր մելամաղձական եւ տխուր միայնութեան մէջ: {Դպրութեան} կանոնքը արգելում են մեզ, առանց որեւիցէ մարդու կա

ոյ է աւելի բաղդաւոր ժամանակներ պատրաստէր Հայկական {դպրութեան} համար. սորա միջոցին վերստին զարթնում է ոչ թէ միա

ջոցին վերստին զարթնում է ոչ թէ միայն հին հայկական {դպրութեան} ուսումնասիրութիւնը, այլեւ ականաւոր մարդիկ շատ,

եռքով բացել է Հայերի համար նոցա մայրենի լեզուի եւ {դպրութեան} ժանգոտած դուռը։ Ոմանք համարում են նորան մի անհաւ

։ Այս բոլոր զոհաբերութիւնքը յանձն է առել Հայկական {դպրութեան} համար։Թ՛ղ նորա բամբասողքը առաւել լաւ գործ կատարե

որ պիտի լուծանէր Մխիթարեանց միաբանութիւնը մեր հին {դպրութեան} հանդիսում, էր հին լեզուի լոկ պահպանութիւնը եւ մշ

՝ այս հռչակաւոր Յիսուսեանքը, յայտնի են եւրոպական {դպրութեան} եւ աշխարհի մէջ որպէս լեզուագէտք եւ որպէս խորամանկ

ուեսցի], եթէ ներեսցուք մեզ [մերոյս վասն հայկական {դպրութեան} ճառի] սկիզբն առնել [այսու բանիւք], թէ ի [նկարագր

գիտութեամբ տքնէր], ճգնէր ի նորոգութիւն հայկականս {դպրութեան}, ուշի ուշով միտ եդեալ ժամանակացն փոփոխութեան եւ

ռաջինն իմաստուն գրուածովք կազմեցին զնոր դարագլուխ {դպրութեան}: Նշանաւոր [յառաջախաղացութեան դարուս իննուտասն

զգն, այլ [ի պղտորեալ վտակաց անագանեալ Բիւզանդեան {դպրութեան} որում գիտակ էին թարգմանիչք, եւ այս իսկ է զի հայա

է եղեալ երբէք մասնակից այդպիսի օտարաշունչ ազգային {դպրութեան}. զի որչափ ինչ հասանէ տեսողութիւն աչաց, տեսանեմք

ուածք հեղինակաց ծաղկելոց յոսկեղէն դարու հայկականս {դպրութեան} մերձենալի ամենայն հայոց, որ գիտէր գէթ ընթեռնուլ

փոխադրիցին ի դարն չորրորդ կամ հինգերորդ հայկականս {դպրութեան}, եւ այն՝ յայսպիսի [տառապեալ] որպիսութեան միջի,

ռնու կրթել զնոսա յուսումն " եւ ի գիտութիւն Հելլէն {դպրութեան}: Սփոփեալ սրբոյն Մեսրոպայ եւ սրբեալ զարտասուս ընդ

ռ Սահակ) զամենայն եպիսկոպոսունս առ հոգալոյ զգիւտ {դպրութեան} Հայոց, եւ յիրազեկ առնել նորա զժողովն բանիցն Աբել

: Վեցեքին սոքա, մարզեալ ի գիտութիւնս յունականին {դպրութեան}, դարձ ի Բիւզանդիոնէ արարին, բերեալ ի Հայաստան զ

ոդորոս Քռթենաւոր ինքնացեալ վարժութեամբ հելլենական {դպրութեան} եւ ըստ ժամանակին տեսութեանց՝ հմուտ աստուածաբանակ

անութիւն եւ զայլ հռետորական ճառս, վարժ գտաւ սա ի {դպրութեան} հելլենականին, եւ առաւել եւս՝ ականաւոր ի հայկաբա

գէթ զերկուս հոյակապ անձինս, թարգմանիչս յունական {դպրութեան}, որոց աջողաձեռն յաջողութեամբ բերէ յինքեան զտիպար

, որոյ ոճ կարի ծանր ստրկացեալ միանգամայն յունական {դպրութեան}, են սորա նամականին վերաբերեալք ի քաղաքական կառավ

ի՝ այր խրոխտ, քաջալեզու եւ գիտուն յոյն եւ լատին {դպրութեան} ի 23-երորդ ամ ի կենաց իւրոց արժանացեալ վերատեսչակ

նուանեալ " Գօշ ", մտանէ ի թիւ հեղինակաց հայկական {դպրութեան} իւրով բարոյական առակօք եւ համախմբութեամբ քաղաքակա

ացի Պլուզ, որ մանաւանդ յայտնի է հանդիսի հայկական {դպրութեան} մեկնութեամբ քերականութեան, եւ աստղաբաշխական գիտո

ըստ սահմանաւոր յոյժ տեղեկութեանց, յոյն եւ լատին {դպրութեան}, զոր յետոյ նոր ի նորոյ տպագրեաց յընտիր օրինակէ Մ

ան զհամառօտաբանութիւն: Աւագ ուսուցիչ Հայկական {դպրութեան} ՝ ի Տեարց Լազարեանց Ճեմարանի Մսեր Գրիգորեան Զմիւռ

ասարակ, այլ հայագիտաց), զի ամենայն որ գիտուն է {դպրութեան} Հայոց, ջան դիցէ լուսափայլ կացուցանել զխնդիրս, զ

ուելի: Եթե ինքեանք վերապատուեալ վարժիչք հայկական {դպրութեան} որոց շնորհեալ է գէթ գիտութիւն լոկ հայկականին, կա

էր գտանել ի գրականութեան Ռուսաց եւ ի Հին հայկական {դպրութեան}: Առ այսոսիկ անտեղի պատճառանս յիշեալ իմաստնոյն Հա

ը Վերսայլեան Տէրութեան ճոխութենով, յաղթութեան եւ {դպրութեան} փառքերով, ցուցանում էր մի ամենակատար եւ ամենափառ

քանի առաջադէմ ազգեր եղած լինէին: Ազգերի սեփական {դպրութեան} մէջ, այսինքն նոցայ բանաստեղծական գործերի մէջ երե

բայց եւ այնպէս ընդհանուր պատմութեան եւ ընդհանուր {դպրութեան} պատմութեան տուած լուսով, - որովհետեւ օրինաւոր բան

ւ հմտութեամբ շարունակուելով, այն ժամանակ մեր նոր {դպրութեան} մէջ այդ գործն այն տեղը կ՚ունենայ, ինչ տեղ ռուս դ

ն մէջ այդ գործն այն տեղը կ՚ունենայ, ինչ տեղ ռուս {դպրութեան} մէջ ստացել է " Մեռած անձինքը"։ Թող կանխիկ ընդու

ա՞ն վնասակար են այդպիսի բաները: Լուսաւորութեան, {դպրութեան}, բանաստեղծի եւ հեղինակի պարտականութիւնն է ժողովր

նք մի փոքր առաջ ասածներս վերստին կրկնում ենք, թէ {դպրութեան} եւ լուսաւորութեան խորհուրդը այն չէ, որ ամէն անցա

րներից եւ վերլուծական ոճով: Թող քրքրեն ընդհանուր {դպրութեան}, նոր եւ լուսաւոր ազգերի քաղաքակրթութեան պատմութի

լու համար հարկաւոր էր, որ այս վերջինը եղած լինէր {դպրութեան} մէջ, մինչդեռ Ապարան խօսքը (յատուկ առքով) երեւո

եւ այժմ հանդիպած չէ խօսք կամ զրոյց մեր կլասիկական {դպրութեան} մէջ. խոստովանում ենք, որ նաեւ որպիսի եւ իցէ յիշ

կանք մեք, վաղուց արդէն հարկադրել են մեզ հայկական {դպրութեանը} տալ այն ակնարկական ուղղութիւնը, որ երբեմն յայտնի

յլ՝ Հայաստանից դուրս, օտար աշխարհում։ Հայկական {դպրութեանը} պիտոյ էր հիւր գնալ Իտալիա եւ օտարի հացով սնանել,

արողացած չէր, ոչ ով չունի իրաւունք։ Նա Հայկական {դպրութեանը} եւ լուսաւորութեանը զոհեց իւր հանգստութիւնը, իւր

բեմն գործ են դրվում հին ձեւով, ինչպէս դպրութիւնք- {դպրութեանց} եւ այլն, կամ Հայաստանեայք-Հայաստանեայց։ Բայց որ

առաջացաւ, եւ թէ Հայերի մէջ կան մարդիկ, այդ օտար {դպրութենների} շնորհն է։ Եթէ պատուելի հեղինակների ընթացքը այսպէ

նեն անտարակոյս, որ Հայերը մինչեւ այժմ աշխարհական {դպրութիւն} չեն ունեցել. լաւ ու վատ եղել է եւ կայ աբեղայական

չեն ունեցել. լաւ ու վատ եղել է եւ կայ աբեղայական {դպրութիւն}, ինչպէս վերեւումը յիշեցինք։ Կը տեսանեն, որ սա

թիւն ազգակից եղբարց՝ որոց չեւ էր ողջունեալ զհինն {դպրութիւն}, եւ թէ [առ ոչինչ] համարիւր յաչս նորա փառքն էին հ

դն՝ որ ուղղեաց զնա ի փրկարարն ուղի: Հայկական {դպրութիւն} ի կեանս հրաշագործեալ յունական հոգւով ի դարու մերո

ւսաւորեալ հայոց՝ որոյ քննեալ եւ մաղեալ իցէ զհինն {դպրութիւն}, ո՛չ տեսանէ ակներեւ զայս անհիմն եւ սուտ դատողութ

ւ. ո՛չ եւ ո՛չ կարեմք նոյնպէս համեմատել զմերս հին {դպրութիւն} ընդ հին դպրութիւնս Յունաց եւ Հռովմայեցւոց, որ զա

իւ առ գիշեր. եւ ոչինչ մխիթարեմք՝ քաջ գիտելով թէ {դպրութիւն} ազգի միշտ ծառայացելոյ եւ ստրկացելոյ այլասեռ իշխան

առացի, երգիչ եկեղեցական շարականաց։ Հայկականս {դպրութիւն} կենագործեալ յունական հոգւով, երբեմն երբեմն յընթա

անընթ. ]։ Բայց] թէ այսպէս եւ թէ այնպէս հայկականս {դպրութիւն}, աճիւնացեալ ի վեշտասաներորդ եւ եօթնեւտասաներորդ

հարուածովք ժամանակին կարէր արդեօք ուսանելով զհին {դպրութիւն} Հայոց՝ կենդանանալ եւ սնանիլ հոգւով եւ ընդ նմին թ

եւ զտպարան, թէեւ ի նմա եւս դժբախտաբար պաշտի հինն {դպրութիւն}, եւ առ հասարակ լեզուն գործական օտար է Հայոց. բա

ից եկածի չափ հարստացնելու մեր ժողովրդական աղքատին {դպրութիւնը}: Բայց չէ կարելի մի քանի խօսք չասել այն մասին, թ

րող: Մեր ազգի ուսումնականներին յայտնի է, որ մեր {դպրութիւնը} եւ լեզուի յիշատակարանքը սկսանում են չորրորդ դարու

րը, ուր պիտոյ էր մտածել, թէ կենդրոնացած էին մեր {դպրութիւնը} եւ կրօնը, կամիմ ասել՝ այն մեհեանները, որ գտանւ

իշատակարանքը, այն հոյակապ արձանները եւ մեհենական {դպրութիւնը}, որ այժմ մեծ լոյս կարող էին ծագել այն խնդրի վերա

սն եւ ութերորդ դարու գործակատարութիւնը՝ Հայկական {դպրութիւնը} վերակենցաղելու համար, կատարուեցաւ Մխիթար Սեբաստա

ստուգապէս այն խորհուրդը, որ վերակենցաղէ Հայկական {դպրութիւնը} ։ Բայց այս առաջարկութենով Մխիթարը չէր կարող բաղխե

է մարդավայել քերականութիւն՝ քրքրելով Հայոց բոլոր {դպրութիւնը} եւ քննելով, թէ մեր մայրենի լեզուն, ինչ կերպարան

մեծապէս մշակագործեցին եւ ճոխացուցին հին Հայկական {դպրութիւնը} ։ Թողունք, որ շատ բան եւս թարգմանուած է Մխիթարեա

Դաւթի, Խ. համար 9. Ազգային սեփական {դպրութիւնը} էապէս հիմնւում է ազգային բանաստեղծութեան վրայ եւ

րը դրուած մաքրասիրութիւնից: Ճշմարիտ է, երբ {դպրութիւնը} միայն գիտական առարկաների վրայ խօսի, այնտեղ այն ա

էս այնքան խոր ներս են մտած նոքա ազգի մէջ, որ հայ {դպրութիւնը} եթէ 200 տարի էլ ներգործէ օրինաւոր կերպով, այնուա

մանչաց եւ նոցին աշակերտաց եւ այլոց նոցա հետեւողաց {դպրութիւնն} հայկական ննջեր զթանձր քուն, մինչեւ ցՄխիթար Սեբա

եւ իբրեւ առ անձնական եւ մասնաւոր ինչ պաշտեն զհին {դպրութիւնս} Յունաց եւ Հռոմայեցոց, այսինքն է ի պէտս պատմաբանա

եմք նոյնպէս համեմատել զմերս հին դպրութիւն ընդ հին {դպրութիւնս} Յունաց եւ Հռովմայեցւոց, որ զայն բան ունէին առ մե

յորոց Միքայել եպիսկոպոսն Սալլանթեանց ինքնացեալ ի {դպրութիւնս} այլ եւ այլ լեզուաց եւ յաստուածաբանական գիտութիւնս

բառ, որ երբեմն գործ են դրվում հին ձեւով, ինչպէս {դպրութիւնք} -դպրութեանց եւ այլն, կամ Հայաստանեայք-Հայաստանեայ

այն է, որ կարողանանք ժողովրդին մոտեցնել փոքր ինչ {դպրության} հետ, նյութ եւ սնունդ դնել հայկական չոր ու ցամաք

հետ, նյութ եւ սնունդ դնել հայկական չոր ու ցամաք {դպրության} մեջ, եւ, ինչպես մի կողմից լեզուն, մյուս կողմից

ես մի կողմից լեզուն, մյուս կողմից եւ նույնինքյան {դպրության} ոգին եւ ուղղությունը որքան կարելի է շինենք ժողովր

մբողջի մեջ փոխադարձ եւ իմանում ենք, որ հայոց հին {դպրությունը} եւս ունեցել է երգեր, ավանդություններ եւ առածներ

ամայն անխոհեմաբար է կաթոլիկ հայերին հալածում, որ {Դռան} շահը ո՛չ թե կաթոլիկ հայերին հալածելու, այլ կաթոլ

, որ հայերը, որոնք դավանում են իրենց հին կրոնը, {Դռան} համար վտանգավոր են, որովհետեւ նրանց եկեղեցին քիչ

" Կա՛ց ", դռնապանը ինձ ձայն է տալիս, Կանգնած {դռան} մօտ հսկայ հասակով. Եւ ես մթան մէջ կորցըրած ուղի

ս կերպարանքը. բայց նորա պատահական հայեացքից դէպի {դռան} կողմը սարսափեցաւ կերպարանքը, եւ ասես թէ յառաջուց

Կ. Պոլսի հայ պատրիարքների միջոցով եւ վերջապէս ` {Դռան} առաջ իսկ խաղալու հայ ժողովուրդը ներկայացնողների դ

ութեան միջից, բայց ահա Երուսաղէմի վանականներրը, {Դռան} ներշնչումով, խռովութիւն առաջացրին ազգի մէջ, պահ

գամայն: Նրանք հրաւիրեցին պատրիարքի ուշադրութիւնը {Դռան} ունեցած շահագրգռութեան վրայ, այլեւ յայտնեցին, ո

նաեւ նրանով, որ յանձնաժողովը, հաւատարիմ մնալով {Դռան} ցուցումներին, գրեթէ լիովին ոչնչացրեց Կանոնադրութ

իւնը թարգմանւում է թուրքերէն ` հաստատման նպատակով {Դռան} ներկայացնելու համար: Հետեւեալ կէտերը կարող

սահմանուած էր Կանոնադրութեամբ, այլեւ հաստատուած {Դռան} կողմից, ինչպէս այդ տեղի ունեցաւ նաեւ վերջին անգա

ւմ են Ռուսաստանի կողմը: Այս մասին պարզ խօսում են {Դռան} պաշտօնեաները, ինչպէս նաեւ Երուսաղէմի վանականները

ուրկ արտաքին ամէն մի պաշտպանութիւնից, ենթարկուած {Դռան} կամայականութեանը, փոքր առ փոքր կ՚անցնի (եւ արդէ

ական աքսորներից հետո, գեղձախտի բժիշկ Լուի Ֆիլիպը {Դռանը} խորհուրդ տվեց, որ նա միանգամայն անխոհեմաբար է կա

էր թուրքերեն: Բացի այդ, ժամանակ առ ժամանակ {Դռանը} կրկնում էին, որ հայերը, որոնք դավանում են իրենց

շողոքորթ եւ իւր տիրոջ պէս շատ ժլատ մարդ է. նորա {դռանը} ո՛չ մի մուրիկ հացի երես չէ կարող տեսանել (նորա մ

յուսով թոյլ տուեց մինչեւ անգամ մօտենալ իւր սենեկի {դռանը} եւ շատ անգամ եւս սեղանակից լինել իւրեան. ծերացած

տրոնական քաղաքական ժողովը պարտաւորւում է ուղարկել {Դռանը} բոլոր եպիսկոպոսների ցուցակը, եւ Դուռը, նշելով դ

ղաղակը, երիտասարդ տղոց աղջիկ տեսնելու համար ժամի {դռանը} հաւաքուիլը, այս բոլորը շատ պատուական են: Իսկ ին

ար, առանց սորան չէ կարելի գամել արեւելեան փոքրիկ {դռնակը}, եւ երթեւեկ առնել քամակի կողմից շուրջանակի, յատ

Հիւրընկալ, համեստ օթեւանում պարզ: " Կա՛ց ", {դռնապանը} ինձ ձայն է տալիս, Կանգնած դռան մօտ հսկայ հասակո

րբեք լսել, Որ այս աշխարհըս երկու Ունի {դռներ}. պէտք եղածին Մտնելու եւ դուրս գալու,

ձգելէն ետեւ, ազգութիւննիս մահուան եւ գերեզմանաց {դռները} հասուցիք: Դո՛ւք էք, որ մինչեւ ցայսօր չկշտացաք մ

պատճառներով... "։ Դեռ խօսքը կիսատ, {դռները} բացուեց Սեւագլուխ մի մարդ մեր ներս մօտ վազեց

Ա Ճռճռացին սատանայի ննջարանի երկաթեայ ժանգոտ {դռները}, դուրս եկաւ խաւարի թագաւորը, մտաւ դահլիճը եւ բա

ելած էին, հիմա նոյնը նորոգող եւ ընծայի հագուստով {դռներնիս} նորէն չալող կաշիերես համախոհը կատակէն ուրիշ ի՞նչ

. տենդային ամբոխմունքով խռնւում է ազգը պառլամենտի {դռներում}, որ կարողանար ստանալ թերեւս ուժի գործադրութեամբ

" թող չպատմուի այս Գէթի մէջ եւ չլսուի՛ Ասկաղովնի {դռներում} ". կարդացողը կը հասկանայ։ Բայց ես թէ՛եւ այդ

ոց մանուկը կը լինի օտարի հացի մուրացկան, ամեն օր {դռնէդուռ} մա գալով՝ կը յագեցուցանէ սորանից եւ նորանից իւր

կան մի քանի պարտիաների բաժանելու համար: Իհարկե, {Դռնից} խնամքով թաքցրին մեդալի մյուս երեսը, որտեղ խորամա

տ։ Յօժարութիւն ցոյց տուեցինք եւ գնացինք: Երբ որ {դռնից} ներս մտանք, մեզ հիւրասիրողը անյայտացաւ միւս սենե

ը Խիղճ ասածը չըգիտէր, Աղքատները նորա {դռնից} Գիշեր ցերեկ հալածուած. Մի մարդ չըկար

ւթիւնը եւ Կանոնադրութիւնից յետոյ, հայ ժողովուրդը {Դռնից} անկախ, ընտրում է Կ. Պոլսի պատրիարք, բայց հիմա

նով: Մայրը կրակի մէջ այրուելու ժամանակ՝ մահուան {դռնում}, կանչում է եւ կտակում է Ազուչենային վրէժխնդիր լի

յն մարդ մտաւ իւր տուն, Պատսպարուիլ ցրտիցը: Ժամի {դռնում} դողդողալով Կանգնած է մի աղքատ կին. Նորա հանդերձը

ո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Ամենայն օր նորա {դռնում} Կանգնած էին շատ կառքեր. Միշտ հացկերոյթ, ընթրիք

արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Ժամի {դռնում} նա կանգնած է, Աչքերը կոր, վիզը ճուկ. Նորա նախկ

, թէ ինչ պատճառով տեսնում ենք Փարպեցուն Աշուշայի {դռնում}, ուստի եւ իրաւունք չունինք եզրակացնել այս բանից

եալ տիկնոջ գովասանութիւնը եւ այնտեղ, ուր խօսում է {Դռնում} կապուած նախարարների՝ Հայաստան մնացած կանանց վրայ,

ործութիւնը: Իմ այս մազերը չեն սպիտակացել ջրաղացի {դռնում}, այլ ժողովրդի մէջ. եւ ես մտել եմ ժողովրդի ամէն

լի աղքատը, Այն ցրտումը, ոտաբոբիկ Կանգնած, ժամի {դռնումը}. Շատ ժամանակ դեռ չէ անցել, Երբ նա փառքով ու պատ

քա են մեր պատճառները։ Նախ, Փարպեցու Աշուշայի {դռնումը} երեւելը կարող էր ունենալ խիստ շատ պատճառ, բացի ն

մէջ երեք օր գլխաբաց եւ ոտաբոբիկ կանգնած եկեղեցու {դռնումը}, պիտոյ է ապաշխարէր։ Դեսպանքը միւս Հենրիկոս չորր

" օգնութեամբը, նոր կողմնակիցներ ստացաւ, որ Պապի {դռնումը} զօրեղ մարդիկ էին։ Նոցա մէջ էին նաեւ Կարդինալ Կօն

ակ գործ էր դնում նա իւր բոլոր ջանքը եւ հնարը Պապի {դռնումը}, որ յառաջադիմութիւն պարգեւէ Իգնատիոսի մտադրութեա

եց իւր վարդապետութեանը մինչեւ անգամ եւ Կայսերական {Դռնումը} ։ Բայց այս բանը այնքան դժուար չէր, որքան երեւում

գործը եւ վերջապէս ստացան միեւնոյն ոյժը Տէրութեան {Դռնումը} ։ Կայսրի սէրը Յիսուսեանների վերայ մինչեւ այն

Կայսրի մօտ Յիսուսեանների կարողութիւնը Կայսերական {Դռնումը} ոչնչացնելու համար։ Դեսպան նշանակուեցաւ Մեցցաբարդ

լուսաւորելու համար, լսելով այս մահաձայն աղեղների {դռնչիւնքը}, աղօթեց առ Տէր եւ վճարեց իւր կեանքը, որի եւ ոսկ

եղբարցս օրինաւոր նախկին զաւակացն նոցա ուստեր կամ {դստեր} ՝ ֆի ոմն մին բաժին: Բաժին քուերս թէ օրինաւո

թէ կոմս էմմանուէլը կամի նշանուիլ Մահտեսի Թովմասի {դստեր} հետ: Մայր ու աղջիկ, որոնց մասին յիշեցի վեր

աները այնքան աննշան են եւ մանաւանդ անխորհուրդ ձեր {դստեր} բժշկութեան մասին, որ չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ, թէ

եզ, որ եթէ դուք չկատարէք իմ առաջարկութիւնը, ձեր {դստեր} բանը շատ եւ շատ վատթարանալու է: - Ներկայումս

, - պատասխանեց պ. Յովնաթանեանցը: - Բայց ձեր {դստեր} համար արգանդի կատաղութիւն (Nymphomania) ստանալը

: - Արդեօք այդ բաները յարակցութիւն ունէի՛ն իմ {դստեր} հիւանդութեան կամ բժշկելու հնարի հետ: - Անտար

ւ առանց մարդկային սրտի զգացողութեան ընթանալով ձեր {դստեր} եւ փեսայի հետ, նոցա հոգու անդորրութիւնը փոխանակե

պատրաստել էր մեզ Հոլոյին կինը, Թիւթիւնճի-օղլուի {դստեր} անունով. ուրեմն, վայելեցէ՛ք եւ ուրախացէք: Ա

նդ նորա համար, որ ամուսնանալով Թիւթիւնճի-օղլուից {դստեր} հետ, պիտոյ է Թիւթիւնճի-օղլուից ստանար հինգ հարիւ

կ կը գրէմ Թիւթիւնճի-օղլուին եւ կը հրաժարուիմ նորա {դստեր} ամուսնութենից. ո՜հ, ինչպէս լաւ կը լինէր իմ բանը

ւանում Թիւթիւնճի-օղլու, շատ չկայ. նորա Մանուշակ {դստեր} հետ ամուսնացաւ, եւ ահա նոցայ որդին է մկրտելին:

զշարական եւ զայլ նմանապիսիս, իսկ կրթութիւն վասն {դստերաց} անտեսանելի է միանգամայն, երբ եւ կարի հարկաւորն է

բ տանք պատուելի հայրենակցաց մերոց գոնէ ուսուցանել {դստերաց} իւրեանց զընթերցանութիւն եւ զգրութիւն ազգային անպա

ի, - ասաց իսկոյն Մահտեսի Թսվմասը եւ նշանացի արեց {դստերը}, որ մօտ գնայ ֆօրտօպիանին: Օրիորդ Մարիամը սկ

աքից, դուք մտածեցիք, թէ ոչինչ պակասելու չէր ձեր {դստերը} այստեղ, բայց մոռացաք, որ պակասելու էր նորան մի

րը, երկրորդ, գործերս դեռ չեմ աւարտել, երրորդ, {դստերս} հիւանդութիւնը... - Առաջինը, - կտրեց խօսքը

նակեցաւ Իսրայէլ 'ի Սատտիմ եւ պըղծեցաւ պոռնկել ընդ {դստերսն} Մովաբու։ Եւ կոչեցին զնոսա 'ի զո՛հս կռոց իւրեանց

: Եղբարք ունիմ, ունիմ որդիք, {Դստերք} ու այլ շատ ազգական, Ընտիր ծանօթք, շատ մեծա

աւետիս յելս Ասկաղովնի. զի մի՛ երբէք ուրախ լիցին {դստերք} այլազգեացն, եւ մի ցնծասցեն դստերք անթլփատիցն " (

էք ուրախ լիցին դստերք այլազգեացն, եւ մի ցնծասցեն {դստերք} անթլփատիցն " (Երկր. Թագ., գլ. Ա, համ. 17 ե

էր: Ունէր բաւական մեծ գերդաստան, կին, որդիք, {դստերք}, որոնց բացի նիւթական հարստութենից ոչինչ ունէր թո

թենների պատճառքը ովքե՛ր են. եղբայր, եղբօր կին, {դստերք}, փեսայ, որդիք եւ վերջապէս ամուսինս: Ստո՛յգ է,

եթէ դու խնամ տանէիր եւ դաստիարակէիր ուրիշ մարդերի {դստերքը}, որ, աղքատ ծնողների զաւակ լինելով, մնալու էին

կան վիշապին, նոցա մայրերը, կանայքը, քոյրերը եւ {դստերքը} պակաս չերեւեցան այն քաջերից, որ ազգի պահպանութեա

իւր ոյժը մաշեց մեր կուրծքի վերայ: Մեր մատաղահաս {դստերքը} զոհ գնացին անխնայ, մեր պարոնների բռնաբարութեան.

ր մեր նկարագրած պարոնին, քան թէ միւսքը: Կինը եւ {դստերքը}, տէր լինելով աւելի հարստութեան, քան թէ իւրեանց

մ սորա չքաւորութիւնը, իսկ իւրեանց հարստութիւնը: {Դստերքը}, այսպիսի ուղղութեամբ եւ այսպիսի խանգարուած բարոյ

ք չէր կարելի ձանձրոյթ զգալ, որովհետեւ մանկահասակ {դստերքը} երբեմն այս եւ երբեմն այն պատուհանից կարող էին մի

ուրեմն Ձուիկն էլ, Անոյշ-Վռամն էլ Վասակ Արծրունու {դստերքն} են։ Հ. Մ. Չամչեանը, իր խմբագրի մէջ, որ Հա

Իմը որտե՞ղ է փայլում"։ - Այո՛, {դստրիկ}, այդ աստղերը Ունին հաշիւ ու համար, Ե

Միւս անգամ այլ չերեւեց " - Ո՛հ, իմ {դստրիկ}, հանգիստ կացիր, Դա մեծատան մի աստղ էր,

Չորս կողմը բակ բռնել է"։ - Ո՛հ, իմ {դստրիկ}, աղօ՛թք արա, Դա ծերունու մի աստղ է,

Որ զրկուեցաւ իւր տեղից"։ - Ո՛հ, {դստրիկս}, հանգիստ կացիր, Կեղծաւորի դա աստղ էր,

ա, բայց նրանք ոչ միայն ուշադրություն չեն դարձրել {դրա} վրա, ոչ միայն չեն համարձակվել ձայն ծպտուն հանել

ջակությունից. այդ գիտե եւ ինքը խմբագրությունն ու {դրա} համար - թեեւ այլ պատճառաբանությամբ - գրքի առաջին

մինչեւ այսօր եղած բոլոր փորձերն անհաջող են եղել: {Դրա} համար էլ հասարակությունը կհատուցի գրական գործերի

նում գրել. անդրադառնում է կրծքիս եւ մեջքիս վրա, {դրա} համար յուրաքանչյուր նամակս գրում եմ տարբեր ընդմիջ

ախ եմ, որ Անանիան զբաղվում է իմ հիվանդությամբ եւ {դրա} հետեւանքով պատվիրում է ինձ զանազան փրկարար միջոցն

ն հոդվածներում անդադար մատնանշում է ինձ Տոբոզոն: {Դրա} հետ միասին " Եվրոպա " հոդվածում ամեն կերպ ճգնում

ր մի թերթ թուղթ, այլ ամբողջ ուսումնասիրություն, {դրա} համար էլ թողնենք այդ ավելի հարմար ժամանակի, քան

փողը, որի մասին գրել էիր, թե՞ ոչ: Պարզ է, որ {դրա} պատասխանը կարճ է՝ այո կամ ոչ, իսկ դու գլուխդ ազ

րկի ու դուրս չէի գա սենյակից տեսակցության համար: {Դրա} փոխարեն այժմ, հենց որ սթափվեցի եւ բոլոր վտանգներ

ի գնելու, բայց աստված գիտե, թե ինչպիսին կգնեն, {դրա} համար էլ քեզ նեղություն եմ տալիս, իմ սիրելի եղբա

որովին այն չէ, ինչ որ դեկտեմբերին ուղարկել էիր, {դրա} համար էլ ետ եմ վերադարձնում, որովհետեւ ծխել բոլո

ծում, որ նա փողն ստացել է, եւ հարցնում եմ ոչ թե {դրա} համար, այլ միայն ցանկանում եմ իմանալ նրա առողջու

ost facto նույնպես ոչ մի արդյունքի չի հասցնի, եւ {դրա} համար էլ անցնում եմ սիրելի Անանիայից ստացած տեղեկ

անել հօգուտ իմ խեղճ որբուկի, իմ սիրելի Սաշայի: {Դրա} հետ մեկտեղ նրան հաղորդեցեք առ նա ունեցած իմ խորին

ու սեռի բոլոր բարեկամներին: Բոլորին դու գիտես ու {դրա} համար ամեն անգամ անունների բառարան կազմելու հարկ

անց կեսին կամ երեքին երբեմն մենք ճաշում ենք, եւ {դրա} համար էլ այդպիսի տարաժամ այցելությունը միանգամայն

յունն էլ չոր ֆորմուլ էր՝ առանց կենսագործման, եւ {դրա} հետեւանքով, նրանով քիչ էին զբաղվում, իսկ անտիկ

ս ես դարձյալ կոտրեցի այդ անիծյալ օղակի պատճառով: {Դրա} համար հենց նամակս սկսեցի ծխափողից, որը սույն նամ

ում երբեք, որ նա իրավունք չունի ներկա գտնվելու: {Դրա} փոխարեն, եթե, դիցուք, A անձը ներկա է գտնվել B

րկա է գտնվել B ժողովին եւ բացակայել C. ժողովից, {դրա} փոխարեն, կրկնում եմ, D անձը, որը բացակա էր B ժ

։ Տա աստված, որ գոնե որեւէ բան վերադարձվի, իսկ {դրա} համար հարկավոր է, որպեսզի ուղարկված Անդրեաս սրբա

արձրաստիճան հոգեւորականի հույժ ազնվությանը. բայց {դրա} հետ միասին աղաչում եմ աստծուն, որպեսզի հետեւանքն

ւններով եւ գրական-գիտական հոդվածներ կազմելով: {Դրա} դրդապատճառը խմբագրության կողմից տրվելիք նյութական

, որոնելով Ֆրանկլինին բեւեռային սառույցների մեջ: {Դրա} հետ միասին կոկորդումս ես ցավ զգացի, այնպես որ դժ

րա գերեզմանի վերը իւր երախտագիտութեան արձանը, եւ {դրա} վերայ քանդակ է ոսկեղէն տառերով այս սուրբ անունս.

նց կախարդութեան եւ դեւերի գոյութիւնը ընդունելու, {դրա} հակառակ հիմք լինելով Քրիստոսի արդիւնքին հաւատացող

ն ընտրւում էին Երուսաղէմի վանականութիւնից դուրս: {Դրա} առաջին օրինակը Յակոբ Նալեան պատրիարքն է, որ ընտր

ասամբ կաթոլիկութեան, մասամբ ` բողոքականութեան եւ {դրա} հետ մէկտեղ կը տարածուի Ֆրանսիայի եւ Անգլիայի բարո

եանը, եւ այդ ֆանտաստիկական գաղափարների սերմը խոր {դրա՞ծ} էր ազգի ուղեղի եւ արիւնի մէջ, ահա խնդիրը: Ա

խախտ ` Հրեշտակիս կեանքը ա՛ռ, Կամ փակ այգիդ այդ {դրախտ} - Ուրիշներին դժուարանց ` Թոյլ տուր ինձի բանալ դ

անխախտ, Լե՛ր ինձ կենախուզ Կամ զկնքեալ {դրախտ} Թողացո՛ բանալ, Բարձր ի գլուխ սիգալ,

լ Ընդ խրոխտ լերանց գագաթունս, Իջեալ ի {դրախտ} ընդ այգս այգոյն, Թէ սիրելեաւ փարիցիս,

" Ես հի՞մ, ասէ, ստեղծայ, Առ ի՞նչ այս {դրախտ} փափկութեան, Առ ի՞նչ հանուրց կացուցայ

Եւ ի սղոխ զեփիւռին Թմրի Ադամ եւ ննջէ, {Դրախտ} զնովաւ սոխակին Ի դայլայլիկս գէթ հնչէ,

հ, եթէ կրօնը ազդէր բարոյականութեան վրայ, երկիրը {դրախտ} եղած կը լինէր. բայց ո՜ւր է: Նոյնպէս Բագրատ

եշտակի. Ապա, ոտքի՛ քաջաբար Կպչում է լաւ ճմլուած {Դրախտաբնակին} գետնահար Եւ քայլո՜ւմ է վեհընթաց: Մեղկութի՞ւն է ո

ղջերբ: Քաջաբար վերելակեալ Յընթադրեալն {դրախտաճուն} Յագչի ոչ թերաքամեալ Եւ ընձուին դէմք քա

մ էր ` լուսաթեւ Ճախրելով շուրջը նրա. Եւ բարբառով {դրախտային} Խօսում նրա հետ - տրտում, Դրան երկինքն է վկայ, Ո

ց ի՜նչ ասել է Սեւուկի պարտէզի մարդիկ։ Եթէ Սեւկոյ {դրախտը} պիտի պարտէզ իմանանք, ուրեմն եւ Հացեաց դրախտն էլ

որհակալ ենք երանելի Մովսէս Խորենացուց, որ Հացեաց {դրախտը} վանքի անունը եղածը մեզ իմացնում է (Խոր., Գիրք

թէ ամեն մարդ, որ երկու ոտքով կաղում-կակազում է, {դրախտի} լեզո՞ւն է խօսում, հայկաբա՞ն է միթէ։ Կամ նա, որ

նչ է մեր հիմքը, որ մենք պիտի ասենք, թէ՛ Սեւուկի {դրախտի} մէջ է անցել յիշուած անցքը։ Ի՛նչ իրաւունք ունինք

լ նա առ այս. - Եւ, ո՞ իցես դու: " Յոյր ի {դրախտին} երգի վարդենւոյն՝ Սոխակին ցանգ մեղեդի աղու

. Ո՞չ ինքնին իսկ Եհովայ Զօր հանապազ ի {դրախտին}: Այգուն այգուն զգնայ, Յողջոյն եկեալ

պատիժ, ՚ի մահ բերիլ մօտալուտ։ Սուր բոցեղէն մինչ {դրախտին} զճանապարհ կենսագործ Փակեաց, ես անդկայի մերձ

Սեւուկ (Պատմ. Ղազարայ եր. 221-22)։ Գուցէ 'ի {դրախտին} Սեւկոյ իշխանիս այսորիկ էր, որ յանձնեաց Վահան Ղազ

մեծի մարզպանին՝ այն ինչ զօրավարն Հայոց 'ի Սեւկոյ {դրախտին} էր " (եր. 21)։ Ի՛նչ տեղից է առնում պ. Էմինը

ին անգամ " յանդիման եղեւ մեծի մարզպանին 'ի Սեւկոյ {դրախտին} "։ Մեզ թւում է, թէ այս մի այնպիսի խօսք է, ո

վերադառնալով, " յանդիման եղեւ մեծի մարզպանին 'ի {դրախտին} Սեւկոյ"։ Եթէ այս Սեւուկը Անձեւացեաց իշխանն էր,

յիշուած անցքը։ Ի՛նչ իրաւունք ունինք " 'ի Սեւկոյ {դրախտին} " խօսքը բացարձակապէս ներգոյական հոլով ճանաչել, "

ներգոյական հոլով ճանաչել, " Սեւկոյ " խօսքն էլ՝ {դրախտին} յատկացուցիչ։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցին իրաւունք

տայ կաթողիկոսի եղբօրորդւոյն, քեզ Տեառն 'ի Սեւկոյ {դրախտին} յարանց ոմանց, որք խոստանալով քեզ Տեառն կարասի խն

, եթէ այսպէս հասկանանք. " Քեզ-Տեառն յարանց ոմանց {դրախտին} Սեւկոյ ". միթէ չէ՞ կարելի մտածել, թէ Սեւկոյ ի ն

անական ուղիղ կանոններին հասկանալ, եթէ արք Սեւկոյ {դրախտին} խոստանալով կարասի խնդրէին զտեղին։ Այս այն աստ

Ամե՛ն. եղաւ հոտանուշ Ընծայաբերո՜ւմն բնութեան Եւ {դրախտից} հեշտալի Արտաքսուեցաւ զոյգն այն Փշոց աշխարհն, ուր

ւմ էր յուզուած. " Ինչո՞ւ ստեղծեց տէրն ինձի, Է՞ր {դրախտն} այս փափկութեան, Եւ ինչո՞ւ ես կարգուեցի Արարածոց

կոյ դրախտը պիտի պարտէզ իմանանք, ուրեմն եւ Հացեաց {դրախտն} էլ Հացեաց պարտէ՞զ։ Բայց շնորհակալ ենք երանելի Մո

Խոր., Գիրք Գ., գլ. 14)։ Չէ՞ր կարող Սեւկոյ {դրախտն} էլ մի վանքի անուն եղած լինել, որի միաբաններից ոմ

նքն իսկ չէ՞ Եհովան, Որ շրջում է, ժուռ գալիս Այս {դրախտում} պատուական Եւ ողջունում թշուառիս ` Միթէ չէ՞ ինձ բա

ահանին Անձեւացեաց աշխարհում, ըստ որում՝ Սեւուկի {դրախտում}, ըստ որում՝ Սեւուկը Անձեւացեաց իշխան։ Մենք

անի որ եւրոպական մեծավայել հոգեւոր սեղանը պատրաստ {դրած} ու Հայոց զաւակը, հոգեւոր սովից եւ քաղցից միանգամ

ին բազմութեան մէջ՝ ամենայն ամօթ ու պատկառանք յետ {դրած}, մեծ-մեծ խօսել, թէ հասուցած էին 400 աշակերտք:

ի է այն հայելին, որ ճիշդ ցոլացնում էր իւր առաջեւ {դրած} առարկայի պատկերը, նոյն չափով մի մատենագրութիւն,

ւ պայծառ ճակատով կարող էինք ձեռքերս սրտերիս վերայ {դրած} վկայել, թէ ինչ որ մեր խելքը կտրում էր, թէ բարի

ւ համար: Այլ տեղ մարդիկ, վաղուց ահա հոգիքը գրաւ {դրած} սատանայի մօտ, մեռանելու ժամանակին իւրեանց անունը

ան, երբ Ազուչենան զգաստանալով տեսանում է իւր մօտ {դրած} կոմսի զաւակը ողջ եւ առողջ: Ազուչենան խելագարութե

չէ կատարուած եւ չէ կատարւում էապէս. սորա պատճառը {դրած} էր նորա նոյն իսկ կտակի մէջ, որով նա լինելոց դպրո

սում, յառաջաբանը, կամ աւելի լաւ, գրքի ճակատում {դրած} պատկերը՝ " սկիզբն եւ վերջ ընդունելութեան " ստորա

ուստի մաքուր խղճմտանքով եւ ձեռքերս սրտերիս վերայ {դրած}, ոչ միայն զոհում ենք նորանց, այլ, որպէս քաղդէա

յական գիտութեան ապացոյցքը գրաւորական կերպով բերած {դրած} չէ հանդիսի մէջ, որ հասարակութիւնը կարող լինէր բա

նի գրուածի պատճառով, այլապէս դէպի չարը պիտի գործ {դրած} լինէինք ընթերցող հասարակութեան համբերութիւնը՝ ձա

են այն ոսկիքը: Մի՞թէ տէրութեանց մօտ: Մեր առջեւ {դրած} է բոլոր տէրութեանց եկամուտի եւ ծախքի ցուցակները:

հեշտ է: Բայց մինչեւ այստեղ, մեք մեր առջեւ {դրած} բուն խնդրին չդպանք, մինչեւ այստեղ աշխատեցանք միմ

պարզամիտ մարդիկ, թէ օդի անչափելի բարձրութեան մէջ {դրած} է փիլիսոփայական աթոռը: Սո՜ւտ. փիլիսոփայութիւնը

անում պրուվ արարի, այսինքն՝ ճշմարտեցի եւ պրոբէթ {դրած} ասացեալ Կոռտի կնքով. Հայրապետեան Դիոնիսիոս մի ՚ի

իքը՝ ցամաք հողի երեսին Քնել հանգիստ գլուխը {դրած} սիրուն կուuի ծունկերին: Նոցայ համար անծանօթ

Թէ իմացայ, որ մի տեղում Ռուսի Աթոռը Ցած է {դրած} ուրիշներից եւ ո՛չ առաջին, Թուրը ձեռիս, կտր

եկից սենեակ անցայ, եւ միւսում Զանազան աթոռք {դրած} են մէջտեղ։ Չանցաւ մի րոպէ, եւ ահա եկ

զուի ընդդէմ մեր սքանչելի հայկաբանների անխտիր գործ {դրած} բառերը եւ ոճերը, երբ մենք գործ չէինք դնում, " Հ

է մշակել այդ լեզուն՝ յարգելով համօրէն ազգի գործ {դրած} տրամաբանութիւնը լեզուի։ Այս պատուանդանի վրայ կամ

այով բարձրանալ մինչեւ փառքի կատարը: Հոգիքը գրաւ {դրած} սատանային ` անունները մտածում էին յանձնել աստղերի

ցիստը, մեզ թւում է թէ աւելի խոր մտած է իր առջեւը {դրած} գաղափարի մէջ, աւելի համարձակ հաստատութեամբ բռնել

րը շարժում է դէպի առաջ: Յայտնի է, թէ փրկութիւնը {դրած} է դէպի կատարելութիւնը անդադար ձգտողութեան մէջ, ո

դա ինչպիսի՛ անձն էր, կարելի է տեսանել ներքեւում {դրած} ծանօթութենից: Եթէ սորայ լրտեսները մի տեղ ժողովո

դունում էին այդպիսի բաների լուրը՝ իրենց մէջ բուն {դրած} չար գործերին որպէս մի օգնութիւն։ Բայց ո՞վ արդ

առած։ Չկամենալով ամեն անգամ կրկնել, թէ մեր գործ {դրած} այս կամ այն գիրքը տպուած է այս կամ այն տեղում եւ

ածաշունչը ձեռքիս չէր, որ նայէի, թէ ինչ բառ է գործ {դրած} այնտեղ։ Հրէական բնագիրը "գլուխը ծածկած" է ասում։

րոններից, որ բամբասելու էին մեզ, ձեռքը սրտի վերայ {դրած} վկայել մեր ասածին, եւ խղճմտանքով, եւ առանց կողմնա

եւ արդարացնելու մեր անձը. փոյթ չէ, որ այն ժամանակ {դրած} կը լինինք հողի տակին յաւիտենական քնով հանգստացած։

ած էինք համալսարանի հիւանդանոցի մատուռի մէջ, ուր {դրած} էր հանգուցելու մարմինը։ Եկեղեցու ուխտը, հոգեհան

ին. երեկ խօսուն, շարժուն եւ զգայուն էակ, այսօր {դրած} դագաղի մէջ լուռ, անշարժ. եւ մի՞թէ ճշմարիտ չէ Մա

թապաշտութիւն։ Ինչ որ մեր առաջեւումը, դագաղի մէջ {դրած} է այս րոպէիս, չէ՛ նա, որին կորուսինք մեք՝ նորա

ենեակներ, նոյնպէս մի մեծ պաշտօնական դահլիճ, ուր {դրած} է դժոխքի իշխանի փառաւոր գահը, կազմած մարդու ոսկե

մի գինետուն եւ մի մատենադարան: Այս սկուտղի վերայ {դրած} էին երկու մեծ մատաղի կաթսաներ, մինը՝ ղահուէով,

, լցուած պաքսիմատներով եւ այլ հացեղէնով, պատրաստ {դրած} էր ահագնատեսիլ դժոխքի թագաւորի նախաճաշիկի համար:

, ահագին, Մատթէոսի Աւետարանի մեկնութեան մէջ, որ {դրած} էր մօտին, եւ որ ժառանգել էր նա հանգուցեալ Իգնատի

շրթունքի, ինչպէս դիակը լինում է. մի մեծ սպեղանի {դրած} պոչի տակում. թեւերի տակին երեւում էր մի խուրձ թո

րգ ճանաչողը: Բուբանդուսը, բուի թեւից գրիչը {դրած} ականջի քամակումը, թեւերի տակին սեւ թղթակիր ապակա

ր բանը վատ է, փոքր է մնացել, որ իւրեանց մտքումը {դրած} խնջոյքը դէպի տրտմութիւն փոխուի, իւր կարգով սկսեց

խատած հաւի մարմին, ուտում էր մռմռալով: Դորա մօտ {դրած} էր մի պտուկ: Պ. Մարկոսը մօտեցաւ պտուկին, տեսաւ

- լեզուն շինել է օձի լեզու, մի աման արիւն գլխին {դրած} ման է գալիս, սորա կամ նորա վերայ թափելու համար,

արեանցի գլխին: Շաքարեանցը մի գիտնական մարդու տեղ {դրած} լինելով Մանթուխեանցին, իսկոյն հնազանդեցաւ նորա ա

ը կամ ուրուականը, մի ջրով լցուած պտուկի մէջ, որ {դրած} էր նորա ախոռում, այլ եւ պիտի խոսէր նորա հետ եւ ա

ց Մահտեսի Թովմասը, - գողացայ ահա այս թուղթը, որ {դրած} էր սեղանի վերայ, պտուկի մօտ, եւ որ տեսայ, մինչ

ւեցաւ նախասենեկի դուռը: Պ. Յովնաթանեանցի առաջեւ {դրած} սեղանի վերայ վառւում էին երկու ճրագ, որ չէին լու

Այս միջոցին Մանուշակը, հասարակ սկուտեղի վերայ {դրած} թէյի բաժակները, բերեց Շահումեանցին. սա պատուել

ած էին թալիսմանական հրաւիրանք: Առաջին գնդակի մէջ {դրած} էր օդում բնակուող մեզիմեն աղեկներին հրաւէր, երկր

րծաթ սպասներով եւ առատ, եօթը տեսակ մրգերով... {Դրած} էր մի ծառազարդ այգու մէջ: Սեղանի ճակատում - առաջ

րքը, այդ շռայլութեան հեղինակքը: Բոլորի գլխին {դրած} էին սպիտակ եւ անուշահոտ շուշանի պսակներ ` կուսութ

արսնութեան ատլաս վերայնոցս սառոյցի նման ժապաւէնով {դրած} է պահարանումը. եւս ուրախ կը լինիմ, որ դու կ՚ազա

խիթարեան միաբանութեան գործականութիւնը, ծածկած ու {դրած} էին նոյն իսկ սերմերի, նոյն իսկ հիմնարկութեան պայ

յդ բոլորը չեն մտածում լուծանելու համար մեր առաջեւ {դրած} խնդրի մէջ. դոքա աւանդւում են կրօնների պատմութեան

շտօնից՝ անհամաձայն համարելով այսպիսի պաշտօնը իւր {դրած} հեզութեան ուխտին։ Այս բանը բոլորովին անհաճոյ եղա

նալով՝ կարո՛ղ էր տեսանել նորան։ Կօտօնը, որ {դրած} էր նորա մօտ, նորան մեռանելու պատրաստելով համոզու

անակովն էր նա վիրաւորել. այս պատճառով անվտանգ էր {դրած} վէրքը։ Այս մարդը անուանւում էր Րոբեր-Ֆրանսիսկոս

ւթիւն տարածելու համար: " Սոս եւ Վարդիթերը " {դրած} է. մեր առջեւ նախ եւ առաջ որպէս բանաստեղծութիւն,

իմ աղջիկը"։ Թէեւ այս փոփոխամտութեանց պատճառները {դրած} են անցքի բովանդակութեան մէջ, բայց դոքա թոյլ են ա

նը ուրանալով, նորա հազար տարի որպէս սեփական գործ {դրած} բաղդասութիւնը մերժելը եւ նորա տեղ հինը դնելու փոր

ր առաջին յաջող դիպուածումը, գլուխ բերել իւր մտքի {դրածը} այս Կարգի մասին, որ եւ շուտով յաջողեցաւ նորան տե

առավորեսցին այժմ երկդիմի կուսակիցք Այվազովսքւոյ, {դրական} թշնամիք ազգի մերոյ եւ յառաջադիմութեան, որ ըստ բռ

շ էր նա, թե թխահեր: Ինչ վերաբերում է մեզ, մենք {դրական} գիտության հետեւողներ ենք եւ մեր ամբողջ ուժը կենտր

ն է արդեն մի քիչ հրաժարվել մետաֆիզիկայից՝ հօգուտ {դրական} գիտությունների, թեկուզ հօգուտ ֆիզիկայի: Եթե

Իսկ բնապատմությունն այդ հարցին տալիս է ուղղակի եւ {դրական} պատասխան, նշանակում է՝ բնության ուսումնասիրությ

ս, որ քիմիան շատ բաներում դեռ կաղում է, թեեւ նա {դրական} գիտություն է, բայց մինչեւ այժմ էմպիրիկ է, շատ բ

ղղության եւ քերականական կանոնների վերաբերյալ: {Դրական} քերականությունը ես մեկուսացնում եմ այն պատճառով,

մից, այսինքն վերլուծական մասը, ներածությունը եւ {դրական} քերականությունը: Դե՛հ, բավական է այս մասին: Հա

ռակուսի սաժենի վրա, որպեսզի հնարավոր լինի ստանալ {դրական} արդյունք: Բարեւիր երկու սեռի բարեկամներիս:

ոգրեալ տեղեկութիւնքը, այն ժամանակ կարելի է աւելի {դրական} կերպով խօսել՝ յարմարուելով ազգի քանակութեան հետ

որոնց մօտ կենդրոնացած է դրամական ոյժը: Ուր որ է {դրական} զօրութիւնը, այնտեղ է եւ դրական շահը: Միւս բոլոր

ն ոյժը: Ուր որ է դրական զօրութիւնը, այնտեղ է եւ {դրական} շահը: Միւս բոլորը, որ ինքեանք զօրութիւն չունենա

արաբերում է Եւրոպային՝ իբրեւ բացասական մեծութիւն {դրական} մեծութեան: Մեզ ուրիշ վկայութիւն հարկաւոր չէ մեր

փոքր լինի նորա ապրանքը. ոյժը, այնուամենայնիւ, {դրական} զօրութիւն է, քանզի ապրանքի փոխարէն պիտի ստանայ զ

ենք անդադար, Դու ինչե՞ր ես մտածում, {Դրական} է այս մեր դար: Քո բարձր ճշմարտութեան

կը կենա՞յ. գո՛նէ մինչեւ այժմ չէ երեւում դորա մի {դրական} ապացոյցը։ Բանը այստեղ հասած լինելով՝ հարկաւ

խիթարեան միաբանութենից, այլ մարդիկ չ'կային, շատ {դրական} եւ վճռական կերպով հանդէս է դուրս եկել Հայերի մէջ

նի է, թէ այս դրութիւնը իսպառ սասանեցնում է կամքի {դրական} ազատութիւնը, որովհետեւ ենթարկւում է շրջապատող աշ

ակարգութեանց պաշտողքը, ընդունում են նորանց որպէս {դրական} կէտ. որպէս α եւ ω: Բացի սորանից, Քանթի փիլիսոփ

իւն է եւ գրեթէ յաւիտենական: Որովհետեւ եթէ թափածը {դրական} ճշմարտութիւն է, նա ինքնակայ քննութեամբ դարձեալ կ

շահուեցաւ, քան թէ համեմատականը ընդունելով որպէս {դրական}: Ինչ որ ինձ է վերաբերւում, ես ոչ մի համակար

աստիճան: Մասնաւոր դրութիւնք, որ շատ մօտ են {դրական} ճշմարտութեան գաղափարին, արժեն, որ մարդը սորվի ե

ընդդէմ էր ամենայն վերնորոգութեան եւ պատերազմական {դրական} կարգերը (дисциплина) շատ խոր տպաւորութիւն արած

ւ յարմարութիւն ունի, ջլերի այն զլուած վիճակում, {դրական} հնազանդութիւն գնուիլ: Զինուորը դուրս է եկած իր ը

ամենօրեայ ընթացքը: Եւ այդ երկու դասակարգն բուռն {դրական} իշխանութիւն ունի իր ձեռքին, ոչ օրէնքը, ոչ գրուա

Իսկ թէ Փարպեցին վերջին կառավարիչը չէր, այդ մասին {դրական} ապացոյց ունինք։ Փարպեցու հալածուելուց առաւել քան

ո՛նց է ուզում մեզ հասկացնել. մենք յանձնառու չենք {դրական} պատասխան տալ այս բանին։ Առ հասարակ, տարածուա

ր բան չէ, մանաւանդ կանանց մէջ, այսպիսի հիմքերով {դրական} բան խօսել: Թ․ Մահտեսի Թովմասի տանը կային շատ

, որ իսկոյն անգործ էր կացուցանում նորա բորբոքուած {դրական} էլեկտրականութիւնը: Բայց թէ նոքա ինչպէ՞ս էին հ

արագոյրով ծածկած խորհրդական բանի վերայ, եւ չունի {դրական} հնարներ այդ ցաւերը բժշկելու, թեթեւը բժշկում է առ

մի խորտակիչ հարուած: Հօր երեսը չէր ցոյց տալիս ոչ {դրական} եւ ոչ բացասական նշան: Նա բաւական սառն կերպով եւ

իշի ձեւ ու ոճ ենք դատում, կարծէ թէ մենք մեր վրայ {դրական} կամ բռնաւորական գաղափար ունինք։ Բռնութիւնը ո՛ր դ

, այդ գիտեմ ես, բայց թէ գիտե՞ն ստուգապէս, դորան {դրական} ապացոյց չկայ, մանաւանդ թէ ամեն քայլափոխ հակառակ

մանակների բանաստեղծութիւնը մենք թէեւ ոչինչ գիտենք {դրական}, բայց եւ այնպէս ընդհանուր պատմութեան եւ ընդհանու

անութիւնքը զանազան են, նոցանից մինը անուանւում է {դրական}, իսկ միւսը բացասական: Եւ որովհետեւ այս էլեկտրակ

ստը: Մենք կարծում ենք, թէ իրաւունք չկայ, առանց {դրական} ապացոյցներ ունենալու, ամէն մի հին աւանդութեան մն

ռը, ապա թէ ոչ փիլիսոփայաբար ուղիղ մտածութեամբ ոչ {դրական} կատարելութիւն կայ եւ ոչ դրական աւերանք մի չեղուի

ղիղ մտածութեամբ ոչ դրական կատարելութիւն կայ եւ ոչ {դրական} աւերանք մի չեղուի, որ ժամանակների պիտոյքին յարմա

րլուկ (իւզերլիք) ծխելու ընդդէմ մենք չենք ուզում {դրական} բան ասել, որովհետեւ եւրոպական շերամաբուծութեան մ

Գեղեցկութիւնը իրաւունք չէ։ Աշխարհիս երեսին ո՛չ {դրական} գեղեցիկ կայ եւ ո՛չ դրական գեղեցկութիւն. ամեն բան

է։ Աշխարհիս երեսին ո՛չ դրական գեղեցիկ կայ եւ ո՛չ {դրական} գեղեցկութիւն. ամեն բան կախւում է այն կէտից, ինչ

որին մասին մենք խօսեցանք, այսինքն՝ յարաբերաբար {դրական} գեղեցկութեան տեղ առնուածը, այլ է մի ուրիշ գեղեցկ

օրինակները դրինք՝ ոչ թէ խոստովանելով հին լեզուի {դրական} գեղեցկութիւնը, կամ նորի դրական տգեղութիւնը, ո՛չ

անելով հին լեզուի դրական գեղեցկութիւնը, կամ նորի {դրական} տգեղութիւնը, ո՛չ, այլ միայն թոյլ տալով, եւ թոյ

րձական եւ վերացական փիլիսոփայութեան, որպէս աւելի {դրական} տեսութեան, բայց այս խնդրի մէջ բնաւ սխալ չէ եւ եզ

ւկն այդ նպատակն է հետապնդում, ապա կարելի է նրանց {դրականապես} ասել, որ շատ ուշ եք ուշքի եկել: Ընդունեցե՛ք ողո

ան վերայ է: - Մի՞թէ վաճառականութիւն ասացեալը {դրականապէս} մի պիղծ բան է, որ անպատճառ պիտոյ է հիմնուած լինէ

ւթիւնքը, ուրիշ շատ մարդերի նկատողութենների հետ, {դրականապէս} հաստատում են այս բանը, թէ մարդը ծնանելով չունի ի

ի " 37 համարում: Բայց այդ յօդուածը գրելուց յառաջ {դրականապէս} բարեաւ մնայ է ասել լօգիկային, որ առանց դորան եւս

ասկածաւոր եւ երկչոտ մարդը լինէի, չէի կարողանալու {դրականապէս} խօսել այս կամ այն բաները Պ. Իսահակեանցի հետ, եւ

ող սահմանել օդի օգտակարութիւնը եւ վնասակարութիւնը {դրականապէս}: Հարկաւո՛ր է, որ այդ մարդը իմանայ յառաջուց, թէ

Ոմանք համարում են օգտակար, իսկ ոմանք ուրանում են {դրականապէս} այդ դպրոցի օգուտը. երկու կողմը եւս յառաջ են բերո

իմնուած էր այլ կանոնների վերայ, մեք ուրանում ենք {դրականապէս} եւ, ցաւելով ազգի կողմից զուր տեղը գործ դրուած ար

: Բայց Բէգզադէն պահում է արծաթը իւր մօտ: Երբ որ {դրականապէս} ասել էր պատանուն, թէ չկամէր ունենալ նորան իւր խա

ւթիւն... Չէ՛, հարուստ չէ, ասում ենք, եւ այն՝ {դրականապէս}: Որեւիցէ աղքատ համարուած ազգ, եթէ ունի մի կտոր

չէ ժողովրդին. նա փոխում է միայն նորա լուծը։ Մեք {դրականապէս} թշնամի՛ ենք այդպիսի ազգութեան, ինչպէս թշնամի ենք

": Ամեն այն գիր, որ ուսուցանէ զհաւատոյս, պարտի {դրականապէս} պատասխանել առ առաջարկեալ հարցմունս, եւ ո՛չ բնաւ

ստ Նեստորի: Խոստովանիմք զմիաւորեալ մի բնութիւն, {դրականապէս} եւ ընդդէմ շփոթողաց եւ՛ ընդդէմ բաժանողաց, առանց ե

կամ անօգուտ, կամ զուր բաները աւելի մեծ չափով եւ {դրականապէս} վնասակար կերպով պաշտեց, քան թէ երբեւիցէ ունեցած

սկին, թէեւ խոստովանում է այս դրութիւնը, բայց ոչ {դրականապէս}: Նա ասում է, թէ որովհետեւ պատմութեան, թէեւ անժ

եւ հաւասարութիւն է, այնուամենայնիւ էականապէս եւ {դրականապէս} ընկերութեանը վնասակար: Սիրով ոգեւորուած ընկե

լ չարագործութեան մէջ, երջանկութեամբ էականապէս եւ {դրականապէս} հաւասար լինելով: Այս մտածմունքը ազդեցին ինձ վերը

ջ անգործադրելի, եթէ գործադրութիւնը հասկանում ենք {դրականապէս}, եւ իրաւունք ունինք այսպէս հասկանալու, որովհետե

ոփայութիւնը նաեւ ազատութիւն քարոզած ժամանակ, եթէ {դրականապէս} դնում է իր վարդապետութեան ոճը եւ համակարգութիւնը

ած էին Դուքս Վելլինգտօնի յայտարարութեանց մէջ: նա {դրականապէս} ընդդէմ էր ամենայն վերնորոգութեան եւ պատերազմական

թիւնքը երեւում է այս վարդապետութիւնը: Հեգելը {դրականապէս} ասում է թէ " Միջին տրամաբանական մոմենտները, աւել

տեղեկութիւնք աւելի տալով մեզ, կրկնում է այս բանը {դրականապէս} ։ Ուստի, եթէ հիմնուինք քեռի խօսքի վրայ, եւ պէտք

նէս Աւետարանչից, ոչ ոք է ասել այդ խօսքերը։ Մենք {դրականապէս} ընդունեցինք պ. Էմինի առաջարկութիւնը. բայց յայտն

րմանք բերեցին պ. Մարկոսի վերայ, բայց չկարողացան {դրականապէս} պատասխանել նորա հարցասիրութեանը, թէ ի՛նչ դիպուած

դ մասին կարող էիք մէջ բերել, չգիտեմ, այլ այսքան {դրականապէս} ասում եմ, որ ձեր կողմից այդպիսի կարծիք տալը իմ մ

մարդու վերայ, այնտեղ, ուր շատ անգամ շատ մարդիկ {դրականապէս} ապացուցանում են կամ հերքում են մի բան առանց ամենե

տերով հեռի քաղաքների մէջ պատահելու անցքը... Եւ {դրականապէս} սպասում են այդ անցքին եւ ուրիշներին եւս համոզում

թիւն տալ թեթեւի մասին, մէք յանձնառու չենք մեկնել {դրականապէս}, թէ ի՞նչ պատճառով այդ արարողութեան անունը թեթեւ

ժամանակ իսպառ հաստատել չէր կարելի, թէ հերքում էր {դրականապէս} թեթեւի գերբնական զօրութիւնը: Այս անորոշ վիճակի մ

ռաջ եկաւ եղբօր առաջեւ եւ ընդհատուած խօսքերով ասաց {դրականապէս}: - Այս րոպէիս պահանջում եմ քեզանից այդ խորհրդ

վերայ այն զգայարանը, որ գայթակղեցնում էր մեզ, նա {դրականապէս} պատուիրում է "կտրել եւ դուրս ձգել այդպիսի գայթակղ

եւ նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական բարբառի տակ, {դրականապէս}, մշակելու գաղափարը նոյնպէս ամուլ եւ անգործադրելի

հուրդ ունէր եւ սկզբունքից առաջ էր գալիս, թէեւ ոչ {դրականապէս} գործադրելի էր այդ սկզբունքը, այլ ստրկանում է հին

կեան բամբիռը չէ ուզում երկբայութեան տակ մնալ, նա {դրականապէս} բողոքում է եւ ասում է, թէ երբ թափեցիր իմ վրայից

՝ մենք պարտական ենք ընդունել այս կանոնը, բայց ոչ {դրականապէս} ։ Տաճկաստանի նորահիւս հայ հեղինակները շատ տեղ գոր

նում էի " վարպետիցս " այդ բանի նշանակութիւնը, նա {դրականապէս} եւ ինքնաբաւական կերպով պատասխանում էր ինձ, թէ "

վանիլ հին լեզուն տիրապէս եւ աղճատանք համարել նորը {դրականապէս}: Ի՞նչ պիտի պատասխանեն մեզ, եթէ հարցնենք, թէ ին

եւ նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական բարբառի տակ, {դրականապէս} մշակելու գաղափարը նոյնպէս ամուլ եւ անգործադրելի է

առաւը օգուտ է քաղում այն ազդեցութիւնից, որ այս, {դրականապէս} խօսելու ձեւը անում է իր էրկայ վրան: Հեղինակը քաջ

յ մի աղքատ, հետեւանքը յառաջադիմութիւն չէ, քանզի {դրականը} բացասականին վերայ տալիս է զրոյ: Այո՛, բնութեան

իորեն հասցրել են նրան այդ դրության: Կարելի է {դրականորեն} ասել, որ հրեաները Հակոբի ժամանակներից մինչեւ այս

Ստոյգ է, կան ճշմարտութիւնք, որ համեմատաբար {դրականք} են, քննիր նոցայ որակութիւնքը եւ եթէ օգտակար եւ յ

պում են սովից եւ գանակոծ լինելուց: Պ. Ֆեռգուլան {դրամ} է խնդրել քաղաքական կառավարութենից զորքի անունով.

ոտորակաց ինչ կորուստ: Թէ որքան իցէ գումարեալն {դրամ} առ Ադմինիստրատորն, զայդ ոչ ոք կարէ գուշակել հաւա

մինչեւ իմ գործիս վերջանալը, որովհետեւ թղթերն էլ {դրամ} են, չեն կարող հանձնվել հասարակությանը առանց իմ՝

ուցիչ յորդորներ. " Ա՛զգ, զինուոր տո՛ւր, ա՛զգ, {դրամ} տո՛ւր, ա՛զգ, կեանքդ տո՛ւր քո հայրենիքը պահպանել

դիւնքի կարօտողների թիւը: Եւ փոխանակ որ ինքը պիտի {դրամ} ստանար դուրսից, այժմ ինքը պիտի տայ: Այո՛, այն

ութական է, որովհետեւ այսօր ամեն մարդու մօտ աւելի {դրամ} կայ, քան թէ սորանից տասն տարի առաջ: Դրամը պակաս

Նա վստահ է, որ մարդիկ, եթէ դադարին նորան իբրեւ {դրամ} գործ դնելուց, թերեւս չէ պիտոյ իսպառ մերժուի՝ յա

ելով փոխարէն: Ապա եթէ հայ շինականի ձեռքը մի փոքր {դրամ} անցանէ, եթէ նա յոյս ունենայ, որ իւր աշխատութիւն

րդը, պատասխանում ենք մեք: Վաճառականը ո՞չ ապաքէն {դրամ} է տալիս իւր վաճառելի ապրանքը ձեռք բերելու համար:

է միայն ցոյց տալ, որ ձեռագործի վաճառականը առողջ {դրամ} պիտի վճարէ Եւրոպայից ստացած ապրանքի փոխարէն, իսկ

րկին անգամ աւելի պիտի կարողանային վաճառել նորան, {դրամ} ուղարկել Եւրոպա մի այնպիսի տեղից, ուր ոսկին եւ ա

ործէ: Հաւատարմութիւնը ընկած է, ոչ ոք ապրանք կամ {դրամ} չէ տալիս նորան, եւ եթէ տային եւս, հարիւրին իննս

նց էականապէս ժողովուրդն է ենթակայ: Կառավարութեան {դրամ} է հարկաւոր, իւր որեւիցէ խորհուրդը յառաջ քշելու հ

այլ որ ինչ եւ գտանիցի ինձ շարժելի ըuտատ, թէ նաղդ {դրամ} իցէ, թէ վաճառելի շարժուն իր եւ թէ թալապներ, զամ

աւականասցի զայն ՚ի գնել, մուդաթի վեր առցեն որքան {դրամ} եւ հարկաւոր իցէ եւ զնոյն գնեսցեն եւ յետոյ յիմ տնե

ար երեք հարիւր քառասուն եւ երկու կէս փարդաւ քաղաթ {դրամ}, որ փոխարկի ութսուն հազար հինգ հարիւր քառասուն ե

հազար հինգ հարիւր քառասուն եւ ութ (80548) քաղաթ {դրամ} ի այլոց տալիքէս, որպէս յիշեալ դեֆտերիս փակածի յա

ւ ստացուածէ իմմէ, քսան հազար 20000 ռուպլին երծաթ {դրամ} թողում վասն հոգոյն իմոյ եւ հատուցումն սորին այսպէ

զար ութ հարիւր քառասուն եւ մին 14841 փարդաւ քաղաթ {դրամ}, եւ որոյ քաթի անուանակոչութիւնն այ բարեկամի կամ

անալով ՚ի ստացուածքէս ֆի ոմն քսան 20 ռուպլի երծաթ {դրամ}. այլեւս ունեցածս Սուֆիայ անմաւոր աղախինն քինչ դա

իլ ի ստացուածէս եւ հարիւր յիսուն 150 ռուպլի արծաթ {դրամ} եւ առանց ոչ ինչ պատճառի հատորս այս կատարելն կխնդր

ամուտից կամ բերուած ընծաներից մինչեւ անգամ եւ մէկ {դրամ} վրաս անցուցած չեմ, եւ ո՛չ իմ պէտքերի համար ում ե

ամենայն հին բան լաւ է, չէ իմանում, որ մի ժանգոտ {դրամ} լաւ է քան թէ նորը եւ փայլունը, ինչպէս ամենայն առ

այնպէս զօրանում են եւ նրբանում են, որ մի մաշուած {դրամ} եւս շօշափելով կարող են հասկացնել կուրին դրամի որպ

նին, բայց, չնայելով սորա վրայ, կարո՞ղ ես իբրեւ {դրամ} գործ դնել նորա մետալիօնները։ Բազար որ տանիս, շի

աւ - 42 - 15 Գումար դրամոց II - 25 - 98 Գումար {դրամ[ոց]} III - 17 - 19 Արտասահմ[անում] 7 75 74 - - - - 5

միջնորդական տուների, գործարանների եւ ի վերջոյ՝ {դրամագլխի} տէր մարդոց։ Իսկ այն օրից, երբ նա թողեց նորանց ե

Այդ միլիոնաւոր բազմութեան միջից այն մարդիկը, որ {դրամագլուխ} ունին, վարձում են մի որեւիցէ ազնուականի հողը, վ

բարդելով, դնենք, թէ ստանում ենք հազար ոսկու մի {դրամագլուխ}: Արդ, հարցնում ենք, երբ որ մեր բոլորի գործողու

օրութիւնը եւ ոյժը այնտեղ է, կրկնում ենք, ուր որ {դրամագլուխը} կամ ապրանքը կայ: Առնողը տկար է, քան թէ տուողը,

զգավնաս շռայլութեանը, եւ յայտնի է, որ Ֆրանսիայի {դրամական} խնդիրները կարգի դնելու համար կազմած ժողովից դուրս

հովութեան, այս րոպէումս գտանւում է նեղութեան մէջ {դրամական} մասին: Մեք՝ Ռուսսիայի Հայերս, սովոր չենք այսպի

իլլիանտիայ մատանի, իսկ Թագաւոր Ժառանգը շնորհել է {դրամական} վարձատրութիւն"։ Պարտականութիւն համարելով մե

թեանց գանձարանների մէջ, գրեթէ ազդեցութիւն չունին {դրամական} խնդրի վերայ: Եւ հասարակ ժողովուրդը այնչափ աւելի

վերասաց մօնօպօլիստների, որոնց մօտ կենդրոնացած է {դրամական} ոյժը: Ուր որ է դրական զօրութիւնը, այնտեղ է եւ դ

ելուն, որից դուրս ես բերում զուգակշռի ընկնելը եւ {դրամական} կենդրոնացութիւնք (centralisation): Այդ սխալ տե

արող է վկայել, որ 1860-ին աւելի լաւ էր Թիւրքիայի {դրամական} վիճակը, քան թէ 1861-62-ին. տարակոյս չկայ, ժողո

վ) այստեղ է հասած: Այժմ կամենում է բարւոքել իւր {դրամական} վիճակը. ի՛նչպէս, մի կողմից՝ արտաքին նոր պարտքո

նորա միակ հնարը, որով կամենում է դէմ դնել Պօլսի {դրամական} հոգեվարութեան: Թիւրքիոյ կառավարութիւնը, ձեռք զա

ապրիլ, բաւական բազմաթիւ մասը զոհ գնաց Թիւրքիայի {դրամական} անկարգութեան: Ամենափոքրագոյն եւ շատ ամենափոքրագո

մեռանի եւ մանաւանդ ազատուի, երբ հասանէ Թիւրքիայի {դրամական} կեանքի վճռական վախճանը: Ազգը, լաւ ու վատ,

նը իւր սովորական չափից աւելի (թէեւ ունենար աւելի {դրամական} ոյժ) չէ կարող ապրանք բերել Եւրոպայից, որովհետեւ

ւանդ, եթէ գործերը մի փոքր յաջող էին։ Իսկ այժմ՝ {դրամական} կամ առեւտրական նաւաբեկութենից յետոյ, հարկը ստիպո

ոպա: Զանուղղայ գործողութենէ Այվազովսքոյ ՚ի {դրամական} գործում ընդ Խալիպեանի, յամի 1858 յամսեանն Նոյեմբ

անսիական պատմության էջերում չկարդար այն արյունալի {դրաման}, որի մասին Ֆոշեն խոսում է իբրեւ կորիֆեի [նշանավո

ութեան տէր լինելը, ի՞նչ հարկաւոր է մեզ անգլիական {դրամանոցի} հսկայութիւնը, ի՞նչ հարկաւոր է անգլիական կառավարո

տանալոյ զմնացորդ գումարին ՚ի պ. Հագէ, ընդ ձեռն {դրամանոցին} Բենգալու անցուցանել զայն յանուն իմ ՚ի Լոնդոն եւ զ

նված էին շահով Օդեսայի հասարակական խնամատարության {դրամատեղին}: Այս վերջին երկուսը իսպառ զերծ էին վտանգից, բայ

անազան ազգասիրական խօսքերով աշխատում է վարագուրել {դրամատիկական} գործողութեան պակասութիւնը եւ չքաւորութիւնը: Այս

Ռուսական ազգը, որի աչքի առջեւ հանդիսանում է այս {դրամատիկական} թատրերգը, կուսակից է ստրուկներին եւ յառաջընթաց ա

իսկույն պ. Սադայից փոխ առի 1 ամիս ժամանակով այդ {դրամը} եւ հասուցի, որոնց արժանն էր, սպասելով քո վեհանձ

ս նամակը: Այդ թղթերը, ինչպես եւ Ձեզ պահ տված {դրամը}, պետք է մնան Ձեզ մոտ մինչեւ իմ գործիս վերջանալը

ել եմ անգլիական դատարանի առջեւ, այսինքն, որ այդ {դրամը} կգործադրվի դատարանի վճռի մեջ որոշակիորեն սահմանվա

ի վերջոյ, որի արժէքը պայմանական է, մի խօսքով՝ {դրամը}, որ մարդը վաստակել է: Բայց հողը նա չէ վաստակել

էր գործում, միայն այս տարբերութեամբ, որ տրուած {դրամը} կամ անձնական աշխատութիւնը, փոխանակ դրամի, համար

բերւում երկրագունդից: Անտարակոյս է, որ մետալեայ {դրամը} ամենայն տարի շատանում է, ի՛նչ է ուրեմն պատճառը,

աւելի դրամ կայ, քան թէ սորանից տասն տարի առաջ: {Դրամը} պակասել չէ, այլ զօրութիւն չունի, որովհետեւ թանգ

ամ սակաւութեան, որոնց հետ կ'ենթադրուէր փոխանակել {դրամը}: Թանգութիւնը եւ դրամի արժէքի ընկնիլը համարձակ կա

ւ կարօտութիւն այն նիւթերի, որոնց հետ պիտի փոխուի {դրամը}. այստեղ կամքը կամ հաճոյքը հանդէս չունի: Երբ որ

ժամանակ նախ՝ դրամի արժէքն է ընկնում, երկրորդ ` {դրամը} կենդրոնանում է, որովհետեւ հասարակ ժողովուրդը չու

պուածում աւելի դառն է հասարակ ժողովուրդի վիճակը. {դրամը} կենդրոնացած է, եւ ժողովուրդը պիտի քարշէ նորան այ

խատութեամբ, եւ այդ մեքենական աշխատութեամբ ստացած {դրամը} չունի զօրութիւն: Ապա եթէ երկրագործութիւնը ծաղկի

նը ծաղկի, դրամի հետ փոխուելու նիւթերը առատանան, {դրամը} չէ կարող կենտրոնանալ զանազան ձեռքերում, հասարակ

դրամի շրջանառութիւնը: Գաւառներից գալու մետալեայ {դրամը} չպիտի կարողանայ, մի տարի միայն, ծածկել Թիւրքիոյ

Բայց խնդիրը այստեղ է, թէ ո՞վ տայ երկրագործին այն {դրամը}, որ հարկաւոր է նորա լքեալ բազուկները զօրացնելու

սել է թէ, փոխանակ տալու, ինքը պիտի ստանայ առողջ {դրամը}: Ձեռագործի վաճառականը իւր սովորական չափից ա

ապրել: Ապրանքը մնում է անվաճառ, կամ վաճառուածի {դրամը} անհնար է ձեռք բերել. գնողը չէ վճարում, միւս կող

ր վազած ջրերով, որի համար հարկաւոր չէ վատնել այն {դրամը}, ինչ որ Եւրոպացին վատնում է ածուխի կամ փայտի համ

շիքդաշ. խնդրել սոցանից պ. Խազեզեանցի գրքերը կամ {դրամը} Աստուածատուր Դաստակեանց Փարիզ, վառօդապետ Պօղոս պ

երալ Պրօկուրօրը, հաշւում էր եկամուտքը եւ գոյացած {դրամը} մուրհակներով ուղարկում էր Հռովմ՝ Գեներալի ձեռքը

անել ինձ 250 մանեթ, եւ երբ զգացի ես կարոտություն {դրամի}, իսկույն պ. Սադայից փոխ առի 1 ամիս ժամանակով այ

նպատակով, բայց հետո, վերջապես, դարձավ գանձվող {դրամի} հսկիչ. այնուամենայնիվ ավելի լավ վիճակի մեջ էր,

ութիւնը, ի՞նչ հարկաւոր է անգլիական կառավարութեան {դրամի} կարօտ չլինելը կամ ուրիշներին փոխ տալը, մինչդեռ

տրուած դրամը կամ անձնական աշխատութիւնը, փոխանակ {դրամի}, համարւում էր հարկ, իսկ այժմ նոյնը պիտի անուանո

յ: Եւ հասարակ ժողովուրդը այնչափ աւելի կարօտում է {դրամի}, այնչափ սաստկանում է դրամի պակասութիւնը, որչափ

նչափ աւելի կարօտում է դրամի, այնչափ սաստկանում է {դրամի} պակասութիւնը, որչափ որ ամեն կողմից ոսկի եւ արծաթ

ա ձեռքում կայ նիւթ, որ ասել է ոյժ եւ կարողութիւն {դրամի} համազօր, բայց երբ նա թողեց երկիրը եւ գնաց քաղաք

ներդ... - Ի՛նչ կայ: - Դու ասացիր, որ {դրամի} պակասութիւնը հետեւանք է երկրագործութեան ընկնելուն

(centralisation): Այդ սխալ տեսութիւն է, քանզի {դրամի} պակասութիւնը երեւութական է, որովհետեւ այսօր ամեն

բոլոր ասածներից մի բան միայն ուղիղ է, այսինքն՝ {դրամի} զօրութիւն չունենալը, իսկ պատճառը, որ կարծում ես

ամ դաւադրութենից, բոլորովին անխելք եւ տղայական: {Դրամի} արժէքը պայմանական մի բան է. նորա զօրութիւնը կամ

հետ կ'ենթադրուէր փոխանակել դրամը: Թանգութիւնը եւ {դրամի} արժէքի ընկնիլը համարձակ կարելի է թարգմանել պակասո

հաճոյքը հանդէս չունի: Երբ որ երկրագործութիւնը, {դրամի} հետ փոխուելու նիւթերի մշակութիւնը, ընկնի, երբ ա

ի, երբ այդ նիւթերը սակաւանան, այն ժամանակ նախ՝ {դրամի} արժէքն է ընկնում, երկրորդ ` դրամը կենդրոնանում է

ժողովուրդը չունի այն բանը, որ փոխանակել կարող էր {դրամի} հետ, ուրեմն եւ դրամի շրջանառութիւնը դարձնել իւր

անը, որ փոխանակել կարող էր դրամի հետ, ուրեմն եւ {դրամի} շրջանառութիւնը դարձնել իւր մէջ: Եւ այսպիսի դիպու

ունի զօրութիւն: Ապա եթէ երկրագործութիւնը ծաղկի, {դրամի} հետ փոխուելու նիւթերը առատանան, դրամը չէ կարող կ

ւթերի զօրութեամբ, կը ցրուէ նորան, որով ոչ միայն {դրամի} շրջանառութիւնը կը մտանէ ժողովրդի մէջ, այլ դրամի

դրամի շրջանառութիւնը կը մտանէ ժողովրդի մէջ, այլ {դրամի} արժէքը եւս կը բարձրանայ նիւթերի շատութեան չափով:

որ կարողացած լինէին նորանով, իւրեանց մէջ դարձնել {դրամի} շրջանառութիւնը: Գաւառներից գալու մետալեայ դրամը

նելու եւ դուրս տուած եւ ներս ընդունած ապրանքի կամ {դրամի} մէջ զուգակշիռը պահելու ձգտողութիւն, երբ հասարակա

է մեզ: Վաճառականութիւն առնել մի աշխարհում, ուր {դրամի} գինը մի օրուայ մէջ այնքան անգամ փոխւում է, որ ո՛

անք գնել նորա ապրանքը: Այս ճանապարհով միայն {դրամի} շրջանառութիւնը կը մտնէ ազգի մէջ, այս ճանապարհով

ագործի վաճառականութիւնը չէ դարձնում դէպի մեր ազգը {դրամի} շրջանառութիւնը։ Հերի՛ք է միայն ցոյց տալ, որ ձեռ

, երկրի բերքերը դուրս տալով, իւր մէջ պիտի դարձնէ {դրամի} շրջանառութիւնը: Եւ միայն հում բերքերը չեն,

դ ասացածովն նոյն քաթում եղած 1425 հատ եափանի ոսկե {դրամի} գին 106871/2 փարդաւն ուղարկել Կալկաթայ Տեր Ստեփան

աս Կալկաթայ հասանելէս հանդերձ յիշեալ եափանու ոսկէ {դրամի} վաճառովն զոր ինչ որ գտանեմ Տէր Ստեփաննոս Յարութիւ

ուած դրամ եւս շօշափելով կարող են հասկացնել կուրին {դրամի} որպիսութիւնը եւ արժէքը: Տեսողութիւնը խուլ մարդեր

լաբայ սուրբ քառասուն մանկանց եկեղեցւոյն, որ նոյն {դրամիցն} յամեն շաբաթում օր մի պատարագ մատուցանվի վասն թողո

ակամ հոգաբարձութիւն Ձեր եւ համօրէն ազգիս, զի մի՛ {դրամն} եկեղեցական մատնեսցի ՚ի կորուստ, մինչդեռ ազգն մեր

ղածին եւ ընդ նմին իւր ունեցած բոլոր զգեստ զարդ եւ {դրամն} մի ոք իշխեսցէ բառնալոյ ի նմանէ, քանզի նոյնոյ գին

այ եւ մինչեւ ի ժամ ստանալոյ զդրամն, յայնժամ նոյն {դրամն} հանդերձ վաշխովն, որքան որ բովանդակվի, երիս բաժի

ւրեանց մեռելների հետ թաղել զանազան յիշատակարանք, {դրամներ}, ոսկեղէն եւ արծաթեղէն զարդեր կամ թէ ուրիշ այնպիս

այն բարեկամը կհավաքե ստորագրությունն եւ անունները {դրամների} հետ միասին կուղարկե Ձեր հարգության, իսկ դուք ստա

գաւորի ուրուականը՝ իւր յիշատակը թողնելով մի քանի {դրամների} վերայ, որ այն ժամանակ կտրուել էին նորա պատկերով

բովանդակութիւնն յետս դարձցի առ տպարանն որպէս վայր {դրամոյ} եւ շահն ի վաճառմանէ տպեցեալ գրքերոջ ժողովեսցի եւ

ւրդը ներկայացրել են որպես մահմեդականներ եւ կանխիկ {դրամով} կամ անգլիական դեսպանության հովանավորությամբ գնված

ղ չեմ, ես հողը չեմ յափշտակել, ես ձրի չեմ առել, {դրամով} է գնել իմ հայրս, իմ պապս: - Ինձ ի՛նչ փոյթ

աճառէ Թիւրքիոյ մէջ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ կերպ կամ ինչ {դրամով}: Սորա հակառակ, հում նիւթերի, երկրագործութեան բ

աշամբ, ինչ գիրք որ հարկաւոր լինիցի, զնոյնն նոյն {դրամով} տպեսցեն առ ի յիշատակի իմոյ եւ ծնողացս եւ յետ այնո

, 998, 101, 532, ոսկով, 99 արծաթով եւ 47 1/8 {դրամով}: Հաւատացէ՛ք ինձ, Ձեր մռայլութիւն. որ սորանից ա

բաղկացուցանէ զ4600 վերսս, առ որ անշուշտ պէտք են {դրամոց} իբրեւ 400 մանէթ արծաթ, այլ ես փոխանակ ունելոյ զա

ս նորա ի մասին գործոյն զեկեղեցական հաշուոց եւ {դրամոց} ՚ի Միքայէլէ Նալբանդեանց Խոնարհադեմ յայտարարութ

տրութեամբ ազգին յաղագս զննելոյ զհաշիւս եկեղեցական {դրամոց} անցելոց ի ձեռս աստիճանաւոր Խալիբեանցին, վաւերակա

ամենայն մանրամասնութիւնք գործոյն, որ զեկեղեցական {դրամոց}: Որպէս լիակատար երեսփոխան պատգամաւորաց, ակն

միասին ընդ Այվազովսքւոյ վերջաւորելոյ զմեծագումար {դրամոց} գործն ըստ քմաց ի հաճոյս Խալիբեանի եւ առաքուր կոխե

ւթեամբ Այվազովսքւոյ, ոչ միայն զպատկանեալ գումարն {դրամոց} ստանալ ի Խալիբեանէ, այլ աւելորդ եւս, որպէս յուս

պատուիրել Սինօդին պահանջել յԱյվազովսքւոյ զգումարս {դրամոց} զորոց յիշեալ է իմ յբ., յգ., եւ ՚ի դ. պարբերո

ղօրայս մեր չունի զեկեղեցիս, եւ մինչ զմնացուածն ի {դրամոց} պարտ է մեզ ի գործ դնել վասն բանալոյ այդրէն զդպրոց

ազգային ոգին յօտարութիւն: Զգործն եկեղեցական {դրամոց} վարեալ առ ի Ձէնջ առաքեցից ի Թիֆլիզոյ առաջին սուրհ

ելոյ պ. Աբգարեանց եւ այլոց ի մերազնէից, գումարն {դրամոց} հասանէ այժմ մինչ ց21, 000 ռուփիս: Գումարդ այդ տո

անեալ եւ սորա յամի 1824, թողու զբովանդակ գումար {դրամոց} Աղաւելեանի ՚ի տեսչութիւն որդւոյ իւրոյ Յարութիւնի

ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին գումար բովանդակ գոյացեալ {դրամոց} հասանէ ց175. 000 ռուփիս, այն է 17, 500 ֆունդ ստե

դմինիստրատորաց Թերթըն անուն վատնեալ է զմեծ գումար {դրամոց} եղելոց ի ձեռս իւր, յորում գտանի եւ բաժին ինչ յար

ի Կալկաթա, առաքելով փոխանորդ կարգելոյն զգումար {դրամոց} լոկ առ ՚ի պէտիս դատաստանական ծախուց եւ վարձոց օրէ

, բազմիցս հետամուտ են եղեալ ի ձեռս բերել զգումարն {դրամոց} Մ. Բաբաջանեանին, առ ՚ի հիմնել ՚ի Փարիզ զդպրոց:

ջնորդն, եւ Ղազար անուն սպասաւոր նորա մեծագումար {դրամոց}, որպէս թէ ի փոխ տուելոց, պահանջող լինի ի վանաց

արէթ եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա, պատրաստի գումար {դրամոց}, պատկանեալ սրբոյ աթոռոյն Էջմիածնի, որ շահուք հա

ն անայս եւ ցինն պղինձ, որ հաշուելով ըստ ռուսական {դրամոց}, ըստ արդի գնոցն, առնէ մերձ իբր 1852 մանէթս արծա

իցէ հատուցանել վասն այսր զոր եւ իցէ քանակութիւնս {դրամոց} առ որ եւ իցէ վախճան պատրաստ եմ հատուցանել, ըստ ո

ուցանել, ըստ որում պարոն Խալիպովն թոյլ չետ առանց {դրամոց}, թէեւ եկեղեցին մեր չունի եւ հերքէ զսիմոնականութի

քի ճակատում գրում է. " Զի եթէ ի սակաւատառ հնամաշ {դրամոց} եւ ի կեղակարծ նոցունց դրոշմատիպ պատկերաց իմաստուն

այս ստացեալ ի Խալիպեանէ, ազատ կացոյց զմեծագումար {դրամոց} պարտապանն. եւ ո՛չ այսչափ միայն, այլեւ բարերար ո

ովեալ 101 Պատգամ[աւորաց], ի մասին եկեղ[եցական] {դրամոց}, ապահովեալ 102 Հայրապետեանցին 103 Մատթ[էոս]

նդամէնն Ֆրանկ[ֆուրտից] Վառշաւ - 42 - 15 Գումար {դրամոց} II - 25 - 98 Գումար դրամ[ոց] III - 17 - 19 Արտաս

փոխանի ազգին մերոյ ՚ի Նոր Նախիջեւան) ստանալ զկէս {դրամոցն} գումարելոց յարդեանց տանց թողելոց ՚ի հանգուցեալ Մա

400 մանէթ արծաթ, այլ ես փոխանակ ունելոյ զայնքան {դրամս} վասն ծախուց ճանապարհի, ի ներքոյ գտանիմ առաւել քա

դ՝ պատրաստել զտունն եւ զկրպակսն այլեւ զգումարեալ {դրամս}, առ ի յանձնել ինձ, ըստ օրինադրեալ կերպին: Ա

րուստ լինի քան զտէր իւր եւ քան զվանս, մեծագումար {դրամս} ի փոխ տայ վանաց, վաճառականութիւն առնէ գոհարաց,

վ. անհրաժեշտ եմ համարում միաժամանակ հայտնել, որ {դրան} հաջորդելու է հիշյալ վեպի թարգմանությունը հայոց լե

ամուսնանում է Նադ[եժդա] Նիկոլաեւնայի հետ, չնայած {դրան} ես ոչ մի կերպ հավատալ չեմ կարող, բայց ո՞վ գիտե ղ

տարում: Է՛հ, բավական է այս մասին, առանց այն էլ {դրան} շատ տեղ հատկացրի: Երեւի Անանիան մոռացել է տեր

գիտեմ, որ Թուրքիայի միլիոնավոր հայերը ծարավի են {դրան}: Այդ առաջարկությամբ ինձ հաճախ էին դիմում, բայց

աղաքատնտեսությունը որպես գիտություն, բայց չնայած {դրան}, նա դեռ հարկավոր է: Գիտությո՞ւն է արդյոք նա, -

անբարեխիղճ միջոցառումը ոչ թե նրա համար, որ առանց {դրան} վավերագիրն ուժ կունենար, ո՛չ, այլ իբրեւ նմուշ,

. Եւ բարբառով դրախտային Խօսում նրա հետ - տրտում, {Դրան} երկինքն է վկայ, Որ սերովբէն չէ՛ր ստում: " Մխիթա

Երբ ողջունում ենք մենք այդ չքերին, Որ {դրան} շուն են, եւ մեզ տեսնելիս՝ Շուտ դիմակները դ

մարդ է, նորա անունը սեւ տառերով է դրոշմած դժոխքի {դրան} ճակատի վերայ, իւր մարդասպանութեան պատճառով. նա

արկ է, թէ կային ուսուցիչք, երբ ասում է " յորում {դրան} եւ զմեզ ուսուցանէին " (եր. 41)։ Զիարդ եւ ի

յն ժողովրդեան որդւոցն Իսրայէլի, եւ նոքա լային առ {դրան} խորանին վկայութեան։ Եւ տեսեալ Փենէէսի որդւոյ Եղի

ին գլխաւոր. Յաւուրց անտի մանկութեան Առ {դրան} կացեալ մեհենին ` Նա դիւական նենգութեամբ

բերել է իմ գլուխը: Փոյթ չէ, դրացի, ես մի օր քո {դրան} առաջեւ եւս կը չոքեմ... - Ասա՛, խնդրեմ, ի

պ թողու լքանէ զքարտուղարութեանն պաշտօն առ Արքունի {դրան} եւ փուլթացեալ դիմ ի ցանկալին միայնակեցութիւն, Հո

րորում, ինչ կարծես կարծի, էդ մի կարծի. աստուած {դրան} քեզ համար չի ստեղծել... ինչ գրուել ա էն պտի ըլ

էկէլն էլ մի պստի բըժութ ու ման են դայի տները, որ {դրան} առաջին կաննում են, ասում են. Նուրին Նուրի

ի ոճը եւ շարադրութիւնը: 'Ի սուրբ եւ Աստուածընկալ {դրանէ}... աստուածային օրհնութիւնն եկեալ հանգիցէ, ծաւ

յդ բանի համար: Սպասի՛ր, Պ. Բէգզադէ, ես քո {դրանը} կը չոքեմ մի օր եւ ինչպէս նախ եւ յառաջ գորգս (խալ

հանդերձով. երկար թափառեցանք այնտեղ սորա եւ նորա {դրանը} մեր աղքատութեան պատճառով: Վերջումը անճարացած ընկ

եալ ուսում, եւ չունիմ տէր, պարտ եմ սորա եւ նորա {դրանը} մուրալով ապրել: Երկու կողմից եւս պաշարուած եմ:

եւս ասում էին. - օրհնա՛ծ, այսքան տարի եկեղեցու {դրանը} ծերացար, այժմ պիտի խարդախութի՛ւն գործէիր հաշիւնե

է հրամանակատար լինէր. եթէ ո՛չ, նոյն ուղտը նորա {դրանը} կը չոքէր. միեւնոյն ժամանակին աշակերտի շալակին ստ

ություն ես վայելում, թեեւ շատ նեղ շրջանում, ապա {դրանից} կարող ես եզրակացնել, թե ինչ վիճակում եմ գտնվում

, եւ ես համոզված եմ, որ նա ինձ համար չի հրաժարվի {դրանից}: Սերմերը պիտի լինեն Նախիջեւանում մարտի սկզբին

ձակվել ձայն ծպտուն հանել նրա ժամանակ, այլեւ բացի {դրանից}, իրենց երկդիմի վարմունքով խրախուսել են նրան, եր

ոլոր ասածները զարմանալիորեն արդարացի են: Մինչդեռ {դրանից} հանած եզրակացությունը ոչ բոլորովին հիմնավոր է: Ն

յն [մեդալի] առաջին երեսը, հենց այն պատճառով, որ {դրանից} ոչ շատ առաջ " Le principe " թարգմանված էր թուրքեր

յեր եւ ուր նրանց բարբառները տեղական երանգ ունեն: {Դրանից} հետո գրել (հենց այստեղ) քերականության փորձ, որ

ճանաչել այն: Պարզ է, որ այդ անկարելի է եւ բացի {դրանից}, այդ վավերագիրը բնավ չունի նման իմաստ եւ օրենքի

վերի եւ անցորդների հաճախության պատճառով: Բայց ես {դրանից} էլ օգուտ չպիտի քաղեմ. պատճառ, ապրիլի 15-ին, թե

է, կարդալ ու մտածել, կամ կարդալով մտածել. բացի {դրանից}. - յաւելացրեց դեւերի թագաւորը, - ես նկատում եմ

ի (455 թիւ), իշխանն Վրաց Աշուշայ աղաչէր զաւագս {դրանն} արքունի, բազում եւ անհամար կարասի ծախեալ իւրաքան

ոյն Մեսրոպայ՝ դպիրք առ հասարակ եղեալք առ արքունի {դրանն}, պարսկականաւն վարէին եւ եթ գրչութեամբ: Ի դարձ ա

ն կարոտություն չունեմ - մենակությունը միշտ առատ է {դրանով}: Եթե առա՜նց ինձ քեզ համար ձանձրալի է եւ տխուր,

Ինչո՞ւ եք ծիծաղում: Այո՛, լավ հնագետը նույնիսկ {դրանով} էլ չի բավականանում: Նա անպայմանորեն կորոշե հնագո

կել չի կարելի, կամ հարկ եղած դեպքում հնարավոր չէ {դրանով} ճանապարհ գնալ: Անիվների օղակները թուլացել են, պ

gran, որպեսզի նյարդերիս գրգռումը հանգստացնեմ եւ {դրանով} զինաթափ անեմ ինձ մշտապես տհաճություն պատճառող ստո

աճախ էին դիմում, բայց ես այն ժամանակ հնար չունեի {դրանով} զբաղվելու, այժմ ես պատրաստ եմ նման, թեկուզ հանդ

նա քիչ թե շատ բանիմաց գավառացուն մատչելի լինի եւ {դրանով} գիտության համար դյուրանցանելի ուղի բանալ, առանց

ռեւս բոլորովին չի եղել (հիշում եմ Դավրիշովին): {Դրանով} ես պարտական եմ Բոքլին: Ես նրանից սովորեցի: Բայց

անգամայն լուրջ եւ թող Անանիան առանց կատակի զբաղվի {դրանով}, եթե չի ցանկանում մի օր նորից այնպիսի վիճակի մեջ

վախճանված նշանավոր Սենտ Իլյեր Ժոֆրուան: Եվրոպան {դրանով} նրան շատ է պարտական: Եվ ամեն անգամ, երբ ես որեւ

նայն դեպս, ոչ 500. 000 արծաթ ռուբլու. գուցե դու {դրանով} կամեցել ես խոսել անասնավաճառության մասին. այդ ար

ունը՝ երախտագետ գտնվելով նվիրատուների նկատմամբ՝ {դրանով} օժանդակի իմ գործին, հակառակ դեպքում ավելի ոչինչ

իր պարտքն առանց դատական կամ վերջնական որոշման եւ {դրանով} փրկում են նրա պատիվը, որը հակառակ դեպքում ավելի

թե՛ իմ եւ թե՛ Ձեր կողմից միջոցներ էին ձեռք առնված {դրանց} նկատմամբ, ուստի անհրաժեշտ էլ չէ ինձ արդարացնելու

Ուղարկիր ինձ Ա. Բուտկովսկու " Весталки "-ն, ես {դրանց} մասին մի քիչ գիտեմ հռոմեական պատմությունից. թերե

ուզ պետք է խոստովանել, հաճախ անհրաժեշտ էր լինում {դրանց} գործածել, բայց մենք, դեռեւս տատանվելով եւ ոչ բո

ես վերջինիս դիմելու հարկ չեմ զգում, որովհետեւ ես {դրանց} կարող եմ գտնել 5-րդ կամ հաջորդ դարերի ամեն մի կլա

ը բոլոր եպիսկոպոսների ցուցակը, եւ Դուռը, նշելով {դրանց} մէջ քաղաքականապէս կասկածելի անձնաւորութիւններին,

ը, այսպէս թէ այնպէս ընդհանուր կարծիքը ուղղուած է {դրանց} դէմ, եւ մտքերի ընթացքը խոստանում է նոր արհաւիրք

ատապարտում է դրսէ-դուրս խօսողներին: " Ը՛հ, հողս {դրանց} ասաուսայ գլխին, - ասում է նա, - թող էնքան հաչան,

նձ կզվարճացնի: Է՛հ, թողնենք այդ դատարկ բաները, {դրանցից} օգուտ չկա: Սրտանց շնորհակալ եմ Անանիային՝ ի

եւ ալֆա եւ օմեգա, հանդես են եկել այդ անհատները: {Դրանցից} մի քանիսը գործում են միմիայն իրենց հողի վրա, իրե

յնիվ փաստ է: Ճիշտ է, հնազանդվելով լեզվի ոգուն, {դրանցից} մի քանիսը մենք անգիտակցաբար գործ էինք ածում, բայ

ն առավել եւս չեն հասնում իրենց նպատակին, քանի որ {դրանք} սահմանված են ինձ մխիթարելու համար: Մինչդեռ ես ար

նասիրում՝ վերլուծական եւ քննադատական տեսակետից: {Դրանք} (այդ գրքերը) շատ բան չեն տալիս ինձ, բայց գիտու

, բայց մի քանիսը դեռ պատվի են արժանանում: Չնայած {դրանք} ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ նախկինների ձեւափոխությունն

ատ պարզ է: Այդ հարցը շատ պատասխաններ ունի, բայց {դրանք} կարճ են: Առաջին. - Քառասնական թվականներին,

ում էլ են նախադասություններ կենդանի լեզվից, բայց {դրանք} ընդհանրապես կորչում են խիստ սիստեմամոլության հեղե

յնպես արհամարհվում էին այն պատճառաբանությամբ, թե {դրանք} չկան հին լեզվի մեջ, որովհետեւ եղանակներից եւ ժամ

ւմ։ Դու ինձ խոստացար պաքսիմատ (սուխարի) ինչո՞ւ {դրանք} գինու վերածվեցին: Ես քեզանից գինի չեմ ` խնդրել ե

որի աղյուսակներն էլ պետք է դուրս թողնել, որպեսզի {դրանք} միասին կազմվեն, իբրեւ երկու հատորների հավելված:

սեալ զթագ եւ զգայիսոն, կէս մի յանբարոյականութենէ {դրացեաց}, կէս մի ինքնին մեղուցեալ եւ նենգեալ թագին իւրոյ

՞ր. դա ինչ է, որ մարդ փառաւորէ: Մեր գեղումը մի {դրացի} կին կար. նա շատ անգամ վայր էր քարշում կայծակը "

լի հետ, որ, տիրապետելով մի աշխարհի, խռովում էր {դրացի} ազգերի խաղաղութիւնը: Նա ո՛չ եթէ յաղթութիւն կամի

բան լինելով, բնաւ վերաբերութիւն չունէր օտար կամ {դրացի} ազգերի: Հայերը խիստ լաւ գիտէին, որ իւրեանց կրօն

կրօնը կամ դաւանութիւնը վնասակար չէր նոցա, որ կամ {դրացի} էին Հայաստանին, կամ տիրապետել էին նորան: Հայերը

կամ էր պ. Շաքարեանցին: Նոքա երեխայութենից սկսած {դրացի} էին միմեանց, եւ համարեա թէ միասին աճելով, եղբօր

մ հետ, եւ այդ բանը բերել է իմ գլուխը: Փոյթ չէ, {դրացի}, ես մի օր քո դրան առաջեւ եւս կը չոքեմ...

ւ ֆանտաստիկական բաներ, մի բան միտքս ձգեց: Ես մի {դրացի} ունիմ, ահա, այս կապոյտ պատուհաններով միայարկ տա

ին, ասում են, որ շատ բաց աղջիկ է... Ահա մեր {դրացի} Գասպարի աղջիկը, թէպէտ շատ սիրուն չէ, բայց ի՞նչ

որ Յիսուսեանք գործ էին ածում պատերազմի ժամանակ, {դրացի} Հնդկացիների հետ, կամ վաճառում էին Եւրոպացոց։

ՀԱՄԱՐ Մի մարդ ունէր մի կին, որ միշտ կռւում էր {դրացիների} հետ։ Տեսաւ մարդը, որ հնար չկա այս ղալմաղալիցն ա

այդ մարդը գալիս է իմ դրացու տուն, կամ գուցէ ինքը {դրացիս} է, որ վերադառնում էր դէպի տուն՝ մի շատ հարկաւոր

դնելու շեմքից: Մտածեցի, թէ այդ մարդը գալիս է իմ {դրացու} տուն, կամ գուցէ ինքը դրացիս է, որ վերադառնում է

տիրապետել էին նորան: Հայերը գիտէին, որ այդ օտար {դրացու} կամ հարստահարողի փոյթը այն չէր, որ Հայերը հասանե

... Կնոջ առաջին արժանաւորութիւնը. ճշմարիտ է, {դրացու} աղջիկը գրել, կարդալ չգիտէ, բայց առաւել լաւ. մա

լորովին համաձայն եմ քեզ ուրեմն խնամախօսութիւն բաց {դրացու} հետ, միայն աշխատիր, որ Թիւթիւնճի-օղլույեանք չիմ

ոյս եւ հաւատ ունենալ իմ վերայ, ես իսկոյն կ՚երթամ {դրացու} տուն եւ կը խօսեմ: - Բացի դորանից այնպէս արա՛

ատէր իւր հրամանովը վարել: Եթէ Աստուած յաջողէ այս {դրացու} աղջկայ մասին մեր մտադրութիւնը, եթէ Աստուած տայ ի

, եթէ Աստուած տայ ինձ այն օրը, որ ես խունկ ծխեմ {դրացու} աղջկանը մեր շեմքի վերայ, իբրեւ քո հարսի ապայ այ

առւում էր մաղձից: Նա խոստացաւ խօսակցութիւն բանալ {դրացու} հետ աղջկայ մասին միւս օրը. պատճառ, այն օրը անցա

զար ափսո՛ս, այդ մի յիմարութիւն է եղել, երեւի թէ {դրացուս} կողմից, որովհետեւ նա նկարել գիտէ... այո՛, նո

ոչ ոք չկար... բայց... արդարացի կասկած ունիմ {դրացուս} վերայ, որի հետ անցեալները կռուել էի մի մսրահաւի

վ անուն եւ ածականազարդ չարիք չթողուց, ազգին վրայ {դրաւ}, մենք ալ, զհամախոհս մարդիկ կարծելով, ելանք ինք

նրա դէմ, - Միթէ ցաւն այդ քեզ մինչեւ այդ անծանօթ {Դրաւ} քո մէջ նենգ աստուա՞ծը նախանձոտ"։ - Ասում եմ ե

ատ բարի, - պատասխանեց Շահումեանցը, փոքրիկ արծաթի {դրգալով} թէյը խմելով, նորա քաղցրութիւնը փորձելու համար.

րով եւ գրական-գիտական հոդվածներ կազմելով: Դրա {դրդապատճառը} խմբագրության կողմից տրվելիք նյութական վարձատրությ

ի ծխափողից, որը սույն նամակի գրության ամենաէական {դրդապատճառն} է: Եվ այսպես, չմոռանաս ծխախոտը, գրքերը եւ ծխափ

. Խուդաբաշեւին ճշմարտութեան երեսը՝ գուցէ թերեւս {դրդելով} նորա սեպհական կարծիքը իւր (օգտակար անուանած) գո

արդեօք երկայնամիտ եւ բարկութիւն չունեցող Աստուածը {դրդելով} դէպի այնպիսի ահաւոր բարկութիւն շարժեց, որ ջրհեղե

ինչ այս խորհրդի վերայ էի, չգիտեմ՝ ի՛նչ չար հոգի {դրդեց} ինձ դուրս գալ Րեդուտկալէից դէպի Կովկասու սարերը.

ւտ եւ անտեղի խօսքերին, քաջ գիտելով, թէ ի՞նչ բան {դրդում} էր նորան այդպիսի բաների վերայ խօսել: Երբ տեսաւ,

տականութիւնը եւ օրէնքը: - Այդ զգացմունքը, որ {դրդում} է քեզ երկբայել բնութեան օրէնքի վերայ, միմիայն ան

րտից] Դրեզդ[էն] 20 I/2 II - 11 - 69 III - 7- 54 {Դրեզդ[ենից]} Բռեսլաւ 6- 45 րոպ. II - 4- 77 III - 3 -28 Բռե

5 մինչեւ Փրես. 15-21 բագաժ 3-10 Ֆրանկ[ֆուրտից] {Դրեզդ[էն]} 20 I/2 II - 11 - 69 III - 7- 54 Դրեզդ[ենից] Բռ

ք եղել, որ ազգի թշնամիների հարձակմունքին դեմ ենք {դրել} մեր կուրծքը եւ ճակատը, որ ազգի օգտի համար զոհել

նթացքով հայտնի ցույց է տալիս, որ ոչ ոտքը դուրս է {դրել} Ռուսիայից, ոչ օտար աշխարհ ճանապարհ է կատարել եւ

սխանում: Նա երբեք բաժանորդագրության վրա հույս չի {դրել} եւ անվանական բաժանորդներից երբեք ոչինչ չի ստացել

տալիս իւրեան պարտական, բայց որովհետեւ արգելք են {դրել} կայքի վերայ, վասնորոյ չէ կարողացել գրաւ դնել, չ

շինողը եւս մի թերահաւատ մարդ էր: Միայն մի խաչ է {դրել} Յունիսի 27-ի առաջեւ, բայց այդ խաչը ցոյց է տալիս

ւիայից եւ Վալախիայից, բերել է Սուրբ Խաչ վանքը եւ {դրել} է այնտեղ դպրոցի մէջ: Թէ ո՞րքան ժամանակ յարատեւել

որի մասին ոմանք արագիլ եւ ոմանք մօրահաւ ասացին, {դրել} է թաղիքից (քեչայից) շինած վահանի նման բան, այլ

ի՞թէ Նախախնամութիւնը յաւիտենական դատապարտութիւն է {դրել} դորա վերայ: Չէ՛, եւ եղանակները փոխւում են,

ես կանգնած սպասում էի լսել իմ դատակնիքը: Մտքումս {դրել} էի, թէ, անտարակոյս, մահը սպասում է ինձ Շամիլի

, չնայելով նորա երիտասարդութեանը, արդէն խորշոմը {դրել} էր նորա ճակատի վերայ իւր կնիքը: Հարցասիրութի

ինելով, պիտի լսես մեզ"։ " Չկամիմ լսել, եւ ո՛վ {դրել} է ձեզ հոգաբարձու իմ վերայ. մի՞թէ Նախախնամութիւնը

նի պարծանքը եւ բանաստեղծական մեծ կախարդը, վաղուց {դրել} էր իմ մէջ մի ցանկութիւն՝ Տօըր եւ Վինդզօրը տեսանե

յդ երեխայամիտ օրագիրքը եւ լրագիրքը մինչեւ ուխտ են {դրել} բամբասել մեզ եւ մեր ասածի հակառակը պնդել, մինչեւ

ախելով, այլ եթէ գիտակցութիւնը եւ համերաշխութիւնը {դրել} է նորան այն կէտի վերայ, որ նա եւ յղանալ չէ կարող

քից այն դիմակը, որ աշխարհի սուտ դասակարգութիւնքը {դրել} են նորա երեսի վերայ. նա որպէս մի օտար աշխարհ մտա

մակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից արձակած, երեւի թէ սխալ {դրել} են թուականը: 12-ին երեկոյեան 10 ժամին նամակ ստաց

որի մէջ ոչ համակարգութիւն կայ եւ ոչ ոճ, գործ են {դրել} միայն փողոցի խօսակցութեանց ձեւ, զարմանք չէ, եթէ

ւժ եւ զօրութիւն դնել մայրենի նորախօս լեզուի մէջ, {դրել} էր այդ լեզուն մի ճիշտ համակարգութեան տակ. այլ եւ

թուականում ժողովրդական լեզուի բաղդասութիւնը տարել {դրել} էր բուն հին լեզուի բաղդասութեան տակ։ Ահա այն միա

սել այն մասին, թէ ես իմ այս աշխատութեան մէջ գործ {դրել} եմ ամենայն ջանք, որ իմ գրածը պարզ լինի եւ հասկան

րովհետեւ նորա հաւատը դէպի միւսը, չարաչար գործ էր {դրել} իւր ընկերը։ Իհարկէ եթէ մի կենդանաբանի ցոյց տաս մ

նակ գիտութեամբ, թէ անգիտութեամբ դէպի չարն է գործ {դրել}, որ շատ հեշտ կարող էր հալած իւղի տեղ ընդունուիլ

кого т. 2. եր. 319-320: Այն հատուածի մէջ, որ {դրել} էր Օդենի գրքի վրայ Histoire de Henri VIII et du s

: Փիլիսոփայ պարոնները իրենց համակարգութիւնքը հէնց {դրել} են մէջտեղ որպէս մի հաւատալիք, որպէս դոգմա, մենք

որ թէ իր վախճանելու ժամանակ ինչ ահաւոր նզովք գրով {դրել} է գլխաւոր քահանաների վրայ, այդ, դուք ինքներդ շա

անունը, որ կռապաշտութեան ժամանակից էր մնացած եւ {դրել} են Նոր՝ թերեւս խորհրդով փոխ առնելով այդ անունը Ս

նախապաշարմունքի ընդդէմ, իր պատուական որդու անունը {դրել} է Մեհրուժան։ Թող նմանի նա Աղանի եղբօր Մեհրուժանին

, ո՛չ ննջել եւ ո՛չ գործ կատարել, ինչ որ մտքումը {դրել} էր: - Այս ձեւով ահա հնարագործելով մի առանձի

րկայ է դիւթութեան մէջ, որ չղջկի ոսկրի հետ միասին {դրել} էիր ջրով լիքը պտուկի մէջ... - Միթէ դու մի

դարձել անհամար հարստութեան, որոնց մի մասը գործ է {դրել} տներ եւ մինչեւ անգամ եկեղեցիք շինելու համար, եւ

մ տեսել եմ, որ բաժակը կամ ամանը, որ եւս գործ էի {դրել}, իսկոյն կոտրում էին, որպէս թէ նա պղծուել էր: Ա

տեսին, - մի վերին աստիճանի ողորմելի մարդ։ Գլխին {դրել} է, թէ աշխարհի երեսին կար մի առանձին գիտութիւն -

նակութեան պատճառով, դուրս քշուեցան դպրոցից, ուր {դրել} էր նորանց նոցա հայրը, ո՛չ այն դիտաւորութեամբ, ո

ւն եւ ստոյգ օգուտը, վաղուց ահա պարտականութիւն էր {դրել} իմ վերայ հրապարակաւ յայտնել քեզ իմ շնորհակալութիւ

տոկոսիքի է ստանում այն գումարը, ինչ որ գործ էիր {դրել} դու քո վերայ, եւ այս պատճառով շատ ճիշտ է տուածը

ասակ, հաստամարմին եւ յիսուն տարեկան հասակը արդէն {դրել} էր նորա նեղ ճակատի եւ դուրս ընկած թուխ թշերի վերա

այլեւ արհամարհում էր նորան իւր մտքումը եւ ուխտ էր {դրել}, թէ նորա ծնողը հարկադրելու լինէին, Դօնը ընկնիլ

ութիւնը կատարելու ժամանակ, վերջին ջանքը գործ ենք {դրել} ճիշդ պահել արդարութեան կշիռը, անարատ խղճի մաքրու

ացնում է այդ կրօնը ամենայն բանականութեան ծիլ, որ {դրել} էր Աստուած մարդու մէջ սորա ստեղծագործութեան րոպէի

այութեան մէջ, այս իրողութենների ճիշդ պատմութիւնը {դրել} է մեր առաջեւ այն անխորտակելի ճշմարտութիւնը, թէ ս

նի մի փոքրիկ դպրոց, բայց այն հնարքը, որ գործ էր {դրել} նա այս բաները յառաջ տանելու համար, տարակոյս չկայ

յն ժամանակ, երբ Դոմինիկեան կրօնաւորները բանդ էին {դրել} Իգնատիոսը իբրեւ ժողովրդի մոլորեցուցիչ։ Բայց ի վե

ւնքը եւ նոցա փոխադարձ հակադրութիւնքը՝ խելք է գործ {դրել} եւ չէ փորձել իւր կարասը, որ մի գուցէ, սաստիկ սեւ

ր. շատ բնական բան։ Պ. Գամառ-Քաթիպան ուշ չէ {դրել} նոյնպէս բառերի յարմարագրութեանը։ Նա, փոխանակ գր

ի համաձայն, բայց նոր լեզուի հակառակ յատկացուցիչը {դրել} է մի տեղում վերջադաս. " այս է կարգը կանգնելոյ "

ւիլը, պատարուիլը եւ այլն։ Բայց մի տեղ էլ գործ է {դրել} ամրապնդիլ, փոխանակ ասելու ամրապնդվիլ, յայտնի է

ոլորը մեզ հասկացնելու համար իր բոլոր ջանքը գործ է {դրել} հեղինակը, ո՞չ միայն մաքուր խղճմտանքով, այլ եւ շ

հեղինակը։ Սոքա բնութեան կանոնին չհաւանելով, որ {դրել} է մարդուս մէջ լեզու եւ բանականութիւն սրտի զգացմու

բառերը, որոնց փոխանակ պատուելի Նազարեանցը գործ է {դրել} հին բառեր, թող այդ պարոնները իրանք գրեն աւելի մա

ուղիով - Կ. Ռուլյեն - օդընտելացման առաջին հիմքը {դրեց}, գրեթե առանց որեւէ օգնության, աղքատիկ միջոցներո

րովհետեւ նոր էի բռնել սորան: Ողջոյն եւս չտուած՝ {դրեց} նա թաց գլխարկը աթոռի վերայ, հանեց վերարկուն, որ

ապստամբութիւն անուանել: Կառավարութիւնը զէնք գործ {դրեց} նոցա վերայ, բայց սպանուածների արիւնը ոռոգեց եւ ա

ք ասելու, բացի այն խօսքերից, որ հռչակաւոր Ֆօքսը {դրեց} մի անգլիական Լօրդի, որ գրել էր նորան հայհոյութեա

նդրում ենք, որ ձեզ մի չար բան չպատահի, եւ միտքը {դրեց} այն տեղից Յունաց կողմերը գնալ։ Հասաւ Ամիթ քաղաքը

րեկ Հայոց աշխարհի լուսաւորութեանը վաստակելու վրայ {դրեց} ։ Ոսկորները հանել էին տալիս եւ գետը թափել, այն հ

անուեցանք գերեզմանից, այն ժամանակ, երբ քահանայն {դրեց} խաչի կնիքը նորա մարմնի յաւիտենական օթեւանի վերայ

երեւում նորա աչքումը, թաթախեց իւր ղահուէի մէջ, {դրեց} բերանը եւ խածեց կէսը. երբ որ ծամել էր, իսկոյն թ

րա ականջից, բարձրացրեց օդի մէջ իբրեւ մի փետուր, {դրեց} նորան Մխիթարի, ահագին, Մատթէոսի Աւետարանի մեկնո

ւելացուցել էին տէր սատանայի հրամանով. այս բոլորը {դրեց} միմեանց վերայ, թաթախեց աւազանի մէջ, կուլ տուեց

կարելի էր նստել, հանեց իւր գլխից թղթեայ գդակը, {դրեց} յատակի վերայ եւ թռաւ նստաւ նորա դրօշակի ծայրումը

: Աղախինը պատրաստելով թէյի մեքենան ներս բերեց եւ {դրեց} սեղանի վերայ: Պ. Մարկոսը սկսեց թէյ պատրաստել եւ

ցօղն է. Նոյ նահապետը ջրհեղեղից յետոյ իսկոյն գործ {դրեց} նորան... ի՞նչ կ'առնուս գորտի նման ջուր խմելուց

էր ինքը իւրեան, որպէս բարակ քաղաքագէտ, մտքումը {դրեց} անպատճառ ծանօթանալ կոմսի հետ, որպէսզի յետոյ կարո

ի սերտուկի ծոցից մի սեւագոյն դեղին մետալի կտոր եւ {դրեց} սեղանի վերայ: Բայց նորա սիրտը եւ հոգին այնպէս ջե

թում էր նորա մեռած աչքերից: Նա վերջին ջանքը գործ {դրեց} իւր անձը սառնարիւն ցոյց տալու, որովհետեւ ձեռնտու

րտութեանը: Այս խօսքերի վերայ Վարդ-խաթունը ցած {դրեց} ձեռքից ջրի շիշը, բայց նորա կատաղութիւնը չէր նստե

բոլոր անդամքը անխտիր։ Մխիթարը պապականութիւնը {դրեց} իւր երեսին որպէս դիմակ, նորա ապագայքը ծնանում են

իոս Մեդիչիսի ձեռքը։ Այս ամենանենգաւոր մարդը գործ {դրեց} իւր բոլոր խորամանկութիւնը, որ յետ ձգէ եւ միանգամ

յ այսր ամենայնի. այն վէրքը, որ Վերանորոգութիւնը {դրեց} Պապական սրտի վերայ, աւելի խոր էր ներգործում հետ

քականութեան օրինակական գործ։ Իգնատիոսը անգիտաբար {դրեց} նորա հիմքը եւ հաւաքեց նիւթեր, որ կարգի դրուեցան

խայտառակուելով իմաստուններից եւ ժողովրդից՝ միտքը {դրեց} գնալ Չինաստան եւ այնտեղ քարոզել՝ յուսալով, որ թ

դդէմ զինաւորել Կայսրը Յիսուսեաններին։ Րիկցի գործ {դրեց} Եւրոպայի մէջ բաւական հասարակեալ մի խորամանկութիւն

, ատելութիւն ունենալով դէպի Պրօտեստանտները, յետ {դրեց} այս գործի վախճանական վճիռը անորոշ ժամանակով եւ թո

վասն որոյ դանակը հասաւ նորա երեսին եւ թեթեւ վէրք {դրեց} շրթունքի վերայ եւ կոտրեց մի ատամը։ Այնպէս շուտ կ

convaincus par ma bouche): Պարլամենտը գործ {դրեց} ամենավճռական հնարներ։ Շատէլը դատապարտելով դէպի մ

ւսեաններին։ Արդարեւ մի քանի ժամանակից յետոյ Պապը {դրեց} նախարարի եղբօր՝ Ալֆոնս Դիւպլեսսու գլխին Կարդինալ

յաւիտեան փակեց իւր աչքերը, Լետիլիէ առեց խաչը եւ {դրեց} թագաւորի ձեռքը։ Այն ժամանակ Յիսուսեանք անընդհատ

ն։ Թէեւ Պապական կառավարութիւնը ամենայն ջանք գործ {դրեց} կրակը մարելու համար, բայց զուր եղան բոլոր աշխատո

դուստրը, որ մահու չափ հալածում էր ինձ: Ես գործ {դրեցի} այն բոլոր շնորհքը, որ, քո ուղեղից ծնանելով, ստ

ւ չեմ հաւատում այդպիսի բաների, վասն որոյ մտքումս {դրեցի} մի խաղ խաղալ դորա հետ: Խոր գիշերի մէջ, մինչ ամե

: - Ես, որ մտայ նորա ախոռը, հերիք չէր, որ {դրեցի} վերասացեալ պատկերը, այլ եւ մի բան եւս գողացայ:

այն ժամանակ պահանջողքը իրաւաբանական կարգով արգելք {դրեցին} նորա անշարժ կայքերի վերայ, որ բաւական մեծ գումար

ակողմանի հայեացքով վերջապէս Աստուծոյ սեղանի վերայ {դրեցին} մի... Եւ պաշտեցին՝ այս է բանականութեան Աստուածը

գրգռութեամբ: Ամենեքեան իւրեանց վերջին ճիգն գործ {դրեցին} ճանապարհ ձգելու վերակացուն: Բանը հասաւ պապին. պ

ռի մուտքին մօտ չորս ոսկեզօծ կոտոշներով դեւերը ցած {դրեցին} իւրեանց ուսի վերայից ասորու սրածայր եւ սեւացած աշ

համարում։ Այս պատճառով նորան յափշտակեցին եւ բանդ {դրեցին} ։ Նա դուրս չ'եկաւ բանդից, մինչեւ երկու տիկինները

թիւնը։ Պապի դեսպանները եւ Յիսուսեանները գործ {դրեցին} իւրեանց բոլոր խարդախութիւնը, որպէս զի այդ նիստը

անհաւան գտանուեցան ամենեւին այս բանին, նոքա գործ {դրեցին} ամենայն հնար, որ կորուսանեն Սօտելօ՛ն, որ եւ վեր

եւ ընծաներով խարբալել այս հռչակաւոր մարդը, գործ {դրեցին} այնուհետեւ իւրեանց բոլոր խորամանկութիւնը նորան կո

հասկանում էին ժամանակակից գործերի ընթացքը, դուրս {դրեցին} Քաղաքական սկիզբն ըստ ամենայնի հակառակ Յիսուսեաննե

ք առ երկնաւոր Հայրը եւ մեր կեանքի փրկութեան յոյսը {դրեցինք} նորա վերայ: Իմ բոլոր ընկերները սրտաթափ էին եղած

դհատում եմ ես նորա խօսքը: - Բայց դու պայման {դրեցիր}, որ գրաւ դնելու կամ վաճառելու իրաւունք չպիտի ուն

քը իշխանութիւն չունի բաժանել: Դո՛ւք չարաչար գործ {դրեցիք} ձեր ծնողական իշխանութիւնը, որ, զաւակի ամուսնութ

, այնպես կարող եք մտածել, կուզեք ինձ օտարի կարգ {դրեք}, կուզեք իբրեւ եղբայր ընդունեցեք, իրավունք ունիք

պէտք չէ. համախո՛հք, գրէ՛ք, քահանաներն ալ մէջը {դրէք}... Չը լեցա՞ւ... Կէս միլլիոն ա՞լ չեղաւ... Վա՜յ

ա, որ յանդգնեցաւ մօտենալ ուրիշի իրաւունքին, կամ {դրժել} ընկերական կամ ընտանեկան նուիրական պայմաններին:

տովանիմք ընդ Վասակայ, Մեհրուժանի եւ այլոց, որոց {դրժեցին} պայմանաց եւ դաշանց ազգի եւ եկեղեցւոյ: Եւ զանուան

ան համար պատուհասուելուց փախչելով, իւր եկեղեցուն {դրժող} եւ դէպի պապականութիւն դիմող - եկեղեցական, կաթողի

եթէ ուղիղն ասենք, գլխաւորաբար հիմնուած է Արշաւրի {դրժողութեան} վրայ: (Արշաւիրը եթէ չդրժէր, կարող էր Տիրանի մե

րի վրայ, մենք բան չգիտենք Արշաւրի նենգութեան կամ {դրժողութեան} պատճառի մասին: Գործի բովանդակութեան մէջ չկայ տեղ

ուք չիցէ պաշտեալ զկիրակէն, առանց ստանալոյ առ այդ {դրժողութիւն} զբացարձակ հրաման յօրինաւոր առաջնորդաց: Սրբել զօր

ից եւ էլ չէ ուզում: Արշաւրի խօսքը փոխելը եւ նորա {դրժողութիւնը} մեծ պաշտօն են վարում գործի մէջ եւ եղկելի վերջի թե

ուլ տալ: Ձեռքիս տակ եղած միջոցներն իսկույն գործի {դրի}, որպեսզի քրտնեմ: Մյուս առավոտյան արդեն բժիշկը ե

... որովհետեւ ես իսկոյն Նրա ներքին ծնօտի տակ ցից {դրի}... Ու զարթնելով իր խոր քնից ` Հրեշտակն զգում

Այսօր նամակ գրեցի եղբօրս գրքերի մասին եւ մի նամակ {դրի} մէջը մեր տունը ուղարկելու համար Աւետիքի անունով,

մ այն հատուածի բովանդակութեան նմանելու համար գործ {դրին} ։ Տակաւին երեւում են քանի պարբերականք, որ " Հիւս

ւնը, հիմնեցին, կազմեցին, պատրաստեցին եւ մէջտեղ {դրին} մի այնպիսի սոսկալի բռնութիւն, որի դեւը այնպիսի մ

րտելի ներշնչումները վերջիվերջոյ կեղծ դրութեան մէջ {դրին} Դուռը ` թէ՛ Կանոնադրութեան եւ թէ՛ հայ ազգի վերաբե

ի անձերը, նկատելով, որ զինաթափ են լինում, գործ {դրին} ամէն տեսակի ջանքեր, Սարգիս պատրիարքին հակառակ հա

ռն է, եւ վերստին իրենց յետ տալու համար միայն գործ {դրինք}, ապա թէ ոչ հայախօսութեան մէջ այսպիսի բայ տեղի չու

ոճ եւ այլն։ Բայց, երկարութիւնից փախչելով, յետ {դրինք} այս անգամ՝ պահելով հրատարակել Փարպեցու Պատմութեա

ռն է, եւ վերստին իրենց յետ տալու համար միայն գործ {դրինք}, ապա թէ ոչ հայախօսութեան մէջ այսպիսի բայ տեղի չու

որ ինչո՞ւ աս քերականութեան աշխարհաբարին) վեվով {դրինք}, անվան, պատվական, հիմակվան, առվօտանց եւ այլն

ւ Արագածի երեւակայեալ պատկերները: Այս խօսքը գործ {դրինք} այն պատճառով, որ ոչ Մասիսը նման է իր պատկերին եւ

է ընկել այդ լեզուն: Սովորական ոճով խօսելով գործ {դրինք} աւերանք բառը, ապա թէ ոչ փիլիսոփայաբար ուղիղ մտած

դրութեններով միայն շատանալ։ Բայց այս օրինակները {դրինք} ՝ ոչ թէ խոստովանելով հին լեզուի դրական գեղեցկութի

ց չտուիր քո ստեղծուածք սուրբ ձեռին, Սահման {դրիր}, չեն անցկենում, հազարաւոր անցնի դար: Մարդ

մանը, կամ բրետոնը միջին դարերում կխիզախեր բողոքի {դրոշ} բարձրացնել հռոմեական եպիսկոպոսի տեղակալության անմ

բանին, որ կանգուն մնա մեր ընկերության (партия) {դրոշակը}: " Մեղուն " հոգեվարք է եւ Թիֆլիզումը լավ խայտառա

ս կրում է յուր պարսպի վերա նեապոլիտանյան խայտառակ {դրոշակը}. 4500 զինվոր, հավատարիմ մնացած Ֆրանսիսկոս Երկրո

որի ծերակույտի վերա ծածանում է Վիկտոր Էմմանուելի {դրոշակը}, երբ քանի մի անգամ առաջարկել է պ. Ֆեռգուլային ա

վարսավիրանների խանութները, ծածանում է Սարդինյան {դրոշակը}, եւ ազգի բերանը ուրախությամբ արտաբերում է յուր ա

աքանչյուր փորձը՝ բոլոր մյուսների համար պարզել իր {դրոշակը} ՝ " խոսի՛ր այսպես " մակագրությամբ, միշտ կմնա " ձ

ալության անմեղանչելի լինելու դեմ: Բայց նրանք այդ {դրոշը} բարձրացրին նոր դարաշրջանի սկզբին, երբ այնքան էին

առանց վերահասու լինելու իմ դրութեանը, ծուլութեան {դրոշմ} չդնես իմ վերայ: Ես քո համար երբէք ծուլացած չեմ.

, եթէ առ չբերելոյ հանգամանացն չընկալցի զխորհուրդ {դրոշմ} ին, այնուամենայնիւ ո՛չ զրկի ՚ի Հոգւոյն, զոր ընկ

լոկ գաղափար, բայց որպէս մի անհերքելի եւ որոշեալ {դրոշմ} ազգի բնաւորութեան վերայ: Բանաստեղծութիւնը կա

րը կ՚երեւին Յիշատակարանիդ մէջ սպիտակի վերայ սեւով {դրոշմած}: Հեղինակի անփորձութիւնը բնագիտութեան մէջ շատ

ա մի նենգահոգի մարդ է, նորա անունը սեւ տառերով է {դրոշմած} դժոխքի դրան ճակատի վերայ, իւր մարդասպանութեան պա

էի իմ կողմից, որ այբբենարանի առաջնաթերթի ճակատին {դրոշմած} " խաչ, օգնէայ ինձ " սորայ օգնականութեամբ շուտով

, ի վերայ հիման թղթակցութեան, վկայաբանութեան եւ {դրոշման} կայսերական կնքոյն Ռուսսիոյ, ընդ ձեռն դեսպանութեա

է ի սակաւատառ հնամաշ դրամոց եւ ի կեղակարծ նոցունց {դրոշմատիպ} պատկերաց իմաստունք շահս մեծ քաղեն ի լոյս աղօտալոյ

ի ի գիր անցուցեալ, աւանդեսցուք ապագայիցն մերոց, {դրոշմեալ} ի ճակատ ողորմելի հակառակորդացն զկնիք յաւիտենական

րբ արանցն, զորս 'ի պատմութեանն նահատակին Գրիգորի {դրոշմեալ} յիշատակէ։ Էլ ինչ ասեմ արդա՛ր եւ արժանաւոր բարեպա

զցուցեալն նմա յԱստուծոյ 'ի տեսլեանն, զյառաջագոյն {դրոշմեալն} իւր եւ կանգնեաց անդ զեկեղեցին Աստուծոյ " (եր. 3

վ զմիտս նոցա այնու պաշարմամբ, եւ ոչ իսկ պարտ էին {դրոշմել} 'ի գիրս իւրեանց զեղանակաւոր ասացուածս կուսակցութե

նունը հին եւ մեռեալ լեզուի արձանի վերայ կարողանան {դրոշմել} ։ Թէեւ այս ողորմելիքը չգիտեն, թէ Ուռանոսի փոքր ո

ան նախատինք լինէր նորան եւ պատճառ տար նորա անունը {դրոշմելու} չարագործների սեւ տախտակի վերայ, խոհեմութեամբ վար

պքերը չեն անցել նորա վրայից առանց իրենց հետքը խոր {դրոշմելու}, եւ բարբառները նոցա խօսողի անցուցած կեանքի արդիւ

երը չեն անցել նորա վրայից, առանց իրենց հետքը խոր {դրոշմելու}, եւ բարբառները նոցայ անցուցած կեանքի բնական արդի

քոյովդ նշանագրօք՝ զքո յիշատակ, ի սիրտս իւրեանց {դրոշմեն} "։ Յաշակերտաց սրբոցս թէ եւ ըստ պատմութեանն աւ

ան ավանդությունների, բարքերի եւ նույնիսկ կլիմայի {դրոշմը} "։ Մի րոպե այստեղ կանգ առնենք: Ենթադրենք, որ Ա

ույթըն ու իր դրոշմն ունի: Նույն բնույթը եւ նույն {դրոշմը}, բնականաբար, պետք է ունենա եւ նորա լեզուն: Մեր

դառնայ յաւիտենական խայտառակութեան եւ արհամարհանքի {դրոշմը} (клеймо): Թո՛ղ ստութիւնը հազարներով դնէ իւ

աշխարհը կը նայի ձեր վերայ որպէս մի խայտառակութեան {դրոշմը} ճակատին աւազակի վերայ, որ, նստելով մի անցքում,

նքը, այնպէս եւ աշակերտը կրում է իւր վերայ դպրոցի {դրոշմը}: Կառավարիչքը կամ դաստիարակքը դպրոցների, որ, չպ

ւթեան հանդիսարան: 14) Երես 92. Հարց. - " {Դրոշմը} ի՞նչ է"։ Պատասխանի. " Այն խորհուրդն է որ զՀոգի

կառավարութիւնը կործանուեցաւ, բայց նիւթականութեան {դրոշմը} մնաց տպաւորուած Հայերի վերայ: Այս շատ խորախորհու

գի սրտի եւ հոգու վրայ. ինչպէ՞ս կարելի է, որ այդ {դրոշմը} չցոլանար նորա լեզուի եւ մտածելու ձեւերի վրայ: Հա

Աստուածի մէջ խաչեցար վասն մեր յաւելացնելը եւ դ. {Դրոշմի} խորհրդի մէջ մզեալ իւղերի գործադրութիւնը " (երես

եւ ՚ի կանոնադրութեանց եկեղեցականաց, թէ խորհուրդ {դրոշմին} տուեալ լինի միայն ի զօրացուցանել զհաւատացեալս յաս

Յուրաքանչյուր ժամանակ-դարաշրջան իր բնույթըն ու իր {դրոշմն} ունի: Նույն բնույթը եւ նույն դրոշմը, բնականաբար

մ երկայն շղթայի օղերը ունին իւրեանց վերայ զանազան {դրոշմներ}, ոմանք ուրախութեան, ոմանք տրտմութեան, ոմանք յո

հաւոր աստուծոյ, որի առաջ եւ սոսկալի յանցանքներով {դրոշմուած} մի անձն պիտի յանդգնէր Քրիստոս պատարագել իւր եւ նե

այն ժամանակ, քո անունը պատմութեան թերթերի մէջ կը {դրոշմուէր} փառաւոր տառերով եւ Հռոմի ժողովուրդը բարերարութիւն

... " Ադամն էլ չէր մնում ետ, Մերթ մի համբոյր էր {դրոշմում} Կոյսի շուշան շուրթերին, Յուզմունքից շունչն սպառւ

քան դարերով, կրակով եւ բարձրաստիճան ճնշողութեամբ {դրոշմում} էին նորա փափուկ սրտի վրայ, եթէ նորա կեանքը ենթար

նորեն, մեզ մոտ բոլոր հանրագիտական ձեռնարկումները {դրոշմված} են ճակատագրի անեծքով, որովհետեւ մինչեւ այսօր եղա

է եւ լոյս է տալիս իւրեան պաշտողներին, որի հիմքը {դրուած} է ազատութեան ապառաժի վերայ, որ ոռոգուած է Յիսուս

հը, որովհետեւ ամենայն իշխանութիւն՝ չարաչար գործ {դրուած}, արժանի է դատապարտութեան: Դուք՝ որպէս իշխան մի

աւական զգալի վնաս է: Գումարը արծաթի, որ գործ էր {դրուած} այդ քանի տարու համար, կարելի էր աւելի շատ օգտի յ

րականապէս եւ, ցաւելով ազգի կողմից զուր տեղը գործ {դրուած} արծաթի վերայ, բողոքում ենք այն մարդերի ընդդէմ,

, անհնարին բան է, եւ եթէ վերջին զօրութիւնքը գործ {դրուած} թերեւս հնարաւորուի, այնուամենայնիւ, կարելի չէ յ

ով: Հին լեզուով գրուածների մէջ տեսանում ենք գործ {դրուած} ամենայն ջանք եւ ճիգն մթնախօս լինելու, իսկ Նահապե

էինք այդ վտանգից, եթէ... եթէ... Վերջապէս, եթէ {դրուած} լինէինք այլ հանգամանքի մէջ, քան թէ գտանւում ենք

են գայթակղելու, եւ անոր համար իրենց արգելք մը չէ {դրուած}, բայց Վարդապետին պարտքն է չգայթակղեցնել զժողովու

թողունք հետեւեալ տողերը. " Ներսէսի մահուց յետոյ {դրուած} է Հայոց եկեղեցու ընդհանրականից բաժանուելու կորստա

ւնը հարուստ է եւ ապահովեալ, որովհետեւ նորա հիմքը {դրուած} է բնականապէս եւ բնութեան վերայ: Եւ այս պատճառով

առօրեայ եւ անցողական նեղութեան, քանզի ազգի հիմքը {դրուած} է երկրի մակերեւոյթի վերայ եւ կախուած չէ օդի մէջ:

ւթիւնը: Վա՛յ այն ծառին եւ բուսականին, որի յոյսը {դրուած} է միմիայն, գիշերային եւ առաւօտեան, բարձրից գալո

նակ ազգային է վաճառականութիւնը, երբ նորա խարիսխը {դրուած} է ազգի հիմքի վերայ: Եւ մինչեւ այս, թող հայ

: Հնազանդութի՛ւն... որի մէջ խորամանկութեամբ {դրուած} է բովանդակ ստրկութեան սերմը: " Ուրացի՛ր, - ասում

ռնաս դարձեալ դէպի տնտեսական խնդիրը, որ եթէ կարգի {դրուած} լինէր, այս խեղճ մարդը իւր կեանքը իբրեւ շնորհք,

երից, որ մարդկային կեանքի փորձերի որպէս հետեւանք {դրուած} էին թատրոնաբեմի վերայ: Նա մի նոր տեսակ դպրոց է,

ուղարկելու համար Աւետիքի անունով, սորա թուականը {դրուած} է 17-ը, որովհետեւ փոշտի օր է: 17-ին առաւօտ կան

չելու արտաբերել իրենց բերնից այն խօսքերը, ինչ որ {դրուած} էին Դուքս Վելլինգտօնի յայտարարութեանց մէջ: նա դր

քրիստոնեայ. պատճառ ` քրիստոնէական եկեղեցու հիմքը {դրուած} է այս հաւատալիքի վերայ. Քրիստոսի փրկագործ տնօրէն

րին, որ կամակար յօժարութեամբ ուղարկեցին մեզ վերը {դրուած} գրքերը, ո՛վ ինչ ունէր։ Մի քանիսը այդ գրքերից,

նախդիրը պաշտպանելու, որպէս բո՛ւն Փարպեցու ձեռքով {դրուած} նախդիր։ " Եւ ողբայ Դաւիթ զողբս զայս 'ի վերայ

աւ " (եր. 50)։ Մենք այս դերանունը աղաղակի տեղ {դրուած} հասկանալով թարգմանեցինք. եւ որովհետեւ եթէ կամենա

ան դիմակների տակ: Քրիստոնէութիւնը, չարաչար գործ {դրուած}, միշտ պատճառ է եղել անքրիստոնեայ բարբարոսութեննե

ութիւնը, բայց այդպիսի դիպուածում չարաչար էր գործ {դրուած} ճշմարտութեան անունը: Վերջին խօսքերը ասելով դ

ատ նայում էին մի պտուկի վերայ, որ հեղանիւթով լիք {դրուած} էր կրակի մէջ: Պառաւները մինը միւսից այլանդակ

ած էին տեղեկութիւն տալ միմեանց մասին։ Այս կանոնը {դրուած} էր ոչ միայն այն պատճառով, որ իմացուի Յիսուսեաննե

քերը վիպասանութեան մէջ ներգործող մարդոց բերանը չէ {դրուած}, որ ներելի էր, որովհետեւ ժողովրդի մէջ եթէ կայ ա

րութիւն: Բայց այս բոլորը լինում են այն մէկ անգամ {դրուած} օրէնքով, ինչպէս մարդը ապրում է եւ բազմանում է,

տեղ հինը դնելու փորձը ինչ զանազանութիւն ունի վերը {դրուած} մաքրասիրութիւնից: Ճշմարիտ է, երբ դպրութիւն

անօսրանում է)։ Մունջը, մի փոքր աւելի լաւ է {դրուած} բնութեան մէջ, քան թէ վերին աստիճանի կերպարանագոր

իր պատասխանատուութիւնը, նորանց պախարակելու չափով {դրուատներ} եւ տաղեր է երգում գերմանական եւ պրուսական տէրութե

ագարական եւ պատահական, որի օրէնքը երբեք չէ կարող {դրուել} մարդկային սովորական եւ ընկերական կեանքի վրայ, առ

չընկնեն։ Հին լեզուի մէջ յատկացուցիչը կարող է {դրուել} ե՛ւ նախադաս, ե՛ւ վերջադաս, բայց նոր լեզուի ընդհ

մեր փաստերը երկու խնդրի ընդդէմ եւս կարող են գործ {դրուել} ։ Որովհետեւ, եթէ հին լեզուն նախընտիր համարելով՝

որ տալիս էինք մի մարդու, ամենեւին դէպի չարը գործ {դրուելով}, չեն հասանում իւրեանց բուն նպատակին: Ներկայ տար

թեան վրայ, ի՛նչ արդիւնք ցոյցը տուեցին, երբ գործ {դրուեցան}: Ստոյգ է, որ պ. Հայմը ինքն էլ զգում է այդ բանի

դրութիւնը: Իսկոյն բոլոր այդ երկչոտ հսկաները բանտ {դրուեցան}. ես ինքս, այդ միջոցին, ահի, տագնապի մէջ էի,

բոլոր անկիւնները՝ աշակերտ ճարելու համար։ Այստեղ {դրուեցան} հասարակութեան համար հետեւեալ կանոնները. ա) բոլո

աբար դրեց նորա հիմքը եւ հաւաքեց նիւթեր, որ կարգի {դրուեցան} յետոյ այլ Գեներալների ձեռքով, մանաւանդ՝ Յակոբ Լ

ական յորձանքը, որ հեղեղեց Եւրոպա եւ չարաչար գործ {դրուեցաւ}: Երբ անգլիացին ազատութեան անունով պատերազմում էր

թագաւորական հրամանի ուժով, շատ տեղ սուր եւս գործ {դրուեցաւ} եւ մի փոքր յառաջ քրիստոնեայ կոտորող ու հալածող հե

յ խորամանկութեանը, ըստ որում նոցա հնարներով բանդ {դրուեցաւ} եւ մեռաւ մարտիրոսական մահով։ Բայց առ հասարակ Յիս

նելու համար։ Նոցա որոգայթներով կարդինալ Տուրնոնը {դրուեցաւ} Մակաօ քաղաքի բանդը։ Պատերազմը այս խնդիրի վերայ,

ոքա հրաման հանել տուեցին Հռովմի մէջ, որով արգելք {դրուեցաւ} այս գրքի վերայ։ Րիշիլիէ Կարդինալը, որ ատում էր

թէ եւ չէ լինելու այսուհետեւ եւս։ Քենելը բանդ {դրուեցաւ}, նորա բոլոր կայքը գրուեցան գրաւեցան, այն գումար

պահպանութեան տակ։ Կարգի Գեներալ Րիկչին բանդ {դրուեցաւ}, Յիսուսեանների Դիւանատունը եւ գանձարանը կնքուեցա

կան արարչագործ աստուծոյ ձեռքից: Մարդկային օրէնքը {դրուեցաւ}, թէպէտեւ շատ անգամ եւ շատ դիպուածում շեղուելով բ

յդ կորած ու գտանուած արծաթի հաշուից պիտի բաժանորդ {դրուէի} " Մասեաց աղաւնուն ", " Մեղուին " եւ " Ճռաքաղին "

եց մի մետաքսի գործարան, որի արդիւնքը պէտք է գործ {դրուէին} Յիսուսեան աբեղաների կարգի դէմ զինուորուող վարդապե

: Իսկ թէ այդ շոգիքը հաւաքուէին մի անօթի մէջ, որ {դրուէր} աւելի ցած ջերմութեամբ շրջակայքում, եթէ այդ անօթը

իրողութիւնը մեկնուէր նոցա գերբնական կերպով, կամ {դրուէր} ֆանտաստիկական շրջանի մէջ: Նա ասում է, թէ այժմեա

վաւերացուցանեմք իսկական ստորագրութեամբս մերով եւ {դրութեամբ} կաթողիկոսական կնքոյ. ի 10 հոկտեմբ[երի], 1860 ամ

առնել զայսմանէ զբարեմիտ ազգայինս, յորոց ամենայն {դրութեամբ} փութացին յայտնել ինձ զսրտից իւրեանց զցաւ ընդ այս

ձեւոց, այն է ստորագրութեամբ կառավարչի ատենին եւ {դրութեամբ} կնքոյ պետութեանն Անգլիոյ: Այժմիկ, թուղթն այն

ւնհոդոսն սրբոյ Էջմիածնի ստորագրութեամբ անդամոց եւ {դրութեամբ} կնքոյ վկայեսցէ այսպես. " Նորին վեհափառութեան իսկ

ւնհոդոսս սրբոյ Էջմիածնի ստորագրութեամբ անդամոց եւ {դրութեամբ} կնքոյ վկայէ " եւ այլն. զայս պահանջեն տեղական օրէ

բայց դոցա նշանքը կ'երեւին իսկոյն, իհարկէ՝ փոքր {դրութեամբ}, եթէ մի բանագէտ եւ հետախոյզ մարդ, թէեւ սակաւ մի

Պիտոյ է ասել, որ Նախիջեւանը՝ իւր աշխարհագրական {դրութեամբ} ՝ Արեւմտեան Եւրոպայի եւ հացաբեր Ռուսիայի մէջ, կե

՝ Փոքր Ասիա, որ աւելի հրապուրիչ է իւր ծովեզերեայ {դրութեամբ}: Հերիք է, որ մի երկու գլխաւոր եւ յարմարաւո

է տարածում: - Իռլանդիան, իւր աշխարհագրական {դրութեամբ}, իւր բնական սահմաններով, իւր կրօնքով, սովորութ

ու գնացի մեր գիւղին մօտիկ Գեղեցիկ մի դաշտ, {դրութեամբ} փոքրիկ, Որի սահմանը փակել են բլուրք.

ւնակում է Հայմը, որպէս թէ սթափուելով եւ հետեւեալ {դրութեամբ} իր առաջուայ կարծիքները հիմն ի վեր կործանելով, -

նացն հրամայելոյ, զորմէ ստորագրութեամբ անդամոց եւ {դրութեամբ} կնքոյ վկայէ"։ Այնուհետեւ մի ամբողջ տարի ո՛վ

ետոյ յանկարծ երեւեցաւ քաղաքավարի մարդը, բայց ինչ {դրութեան} մէջ, զարմանալի բան: Սորա կինը, չիմանալով, որ

ւթենից զուրկ լինելը: Ազգը, մնալով այս սարսափելի {դրութեան} մէջ, վերեւում յիշուած սուտ ազգասէրքը եւ միւսները

ատշաճ, որովհետեւ խելք, բանականութիւն չկայ: Այս {դրութեան} մէջ են այժմ սուտ ազգասէրքը՝ տեսանելով, որ բուն

ում, ներկայումս Հայոց լուսաւորութիւնը այն թշուառ {դրութեան} մէջ է, որ ազգը աւելի շուտով կը հասկանայ Խորենացի

ջափորձ եմ, Տաճկաստանի մեր հոգեւորականներն էլ այս {դրութեան} մէջն են: Արգո՛յ բարեկամ, այս գրածներս կամ ա

ցա՝ վճռելով նոցա ապագան եւ կորզելով այն վհատական {դրութեան} միջից, որի հորիզոնում արդէն իսկ երեւում են յուսա

ուսանին, որովհետեւ մինչեւ այժմ գտանուել են նոյն {դրութեան} մէջ, ինչ վիճակում էր Նաբուգոդոնոսորը երազից յետո

մեր ատամները հարուեցան"։ Բայց այսպիսի վտանգաւոր {դրութեան} մէջ, մինչ մեր անիւը կանգնած է իւր դարձակէտի վերա

առարկայի կամ, լաւ ասել, ուսման ճիւղի։ Այժմեան {դրութեան} մէջ Հայոց ազգը կարո՛ղ է հասանել բարձր կամ վերին կ

աւորական արդիւնք - շատ մօտ է ըստ սեռին Հեգելի այս {դրութեան}: Եւ իրտվ որ, չէ կարելի կարգաւորապէս ուսանել պատ

7, 2vol. ): Հեգելը անդրդուելի հետեւելով իր {դրութեան}, մի ուրիշ տեղ փիլիսոփայութեան պատմութեան յառաջաբ

հաւատանք գերմանական փիլիսոփայի խօսքերին - այնպիսի {դրութեան} մէջ, որ նա ամէն ուրիշից աւելի բարւոքում է պահանջ

ն մռնչելով: Մեզ առաւել սարսափեցնողը մեր ողորմելի {դրութեան} մէջ այն էր, որ սովորականից դուրս սաստիկ փչող հող

ում են մեր ողջոյնը: Եթէ իմ այսօրինակ ողբալի {դրութեան} մէջ մի հինօրեայ երախտագէտ բարեկամ զրկէ ինձ իւր քա

, որ այժմ այնպէս շքեղ է, առաջին օրերումը մի խեղճ {դրութեան} մէջ էր, բայց Քուեպեքի նախկին կարդինալի մօտ երկար

ա իզուր է աշխատում ազատուել նեղից. ահա այսօրինակ {դրութեան} մէջ նա արտաբերեց մի քանի կիսահնչիւն բառեր, որ,

, մի անպատմելի սուգ եւ ողբ բարձրացրեց իմ անակնկալ {դրութեան} վերայ, բայց ես մի ուրիշ մարդ փոխուելով իմ թշուառ

շարած է թշնամիներից եւ թէ գտանւում է պատերազմական {դրութեան} մէջ: Նոյնիսկ Ձեր մռայլութիւնը այնպէս պար կ'ածեմ

երեւոյթը... բայց ահա զարմանք... աղջիկը նոյն {դրութեան} մէջ, կանգնած ոտքի մատների վերայ եւ պարզած աջ ձեռ

կամներին․ բայց ի՛նչ առնես, այս րոպէին նա այնպիսի {դրութեան} մէջ է, որ ժամանակը շատ թանգ արժէ նորան: Ես քեզա

ա զգայականութիւնը: Նա մի փոքր ժամանակ այս անորոշ {դրութեան} մէջ մնալուց յետոյ, ցոյց տուեց իւր բերանի վերայ մ

Վաղուց արդէն հասկացել էր Մխիթարը, թէ ո՛րպիսի ցած {դրութեան} մէջ էր իւր ազգը իմացական մասին։ " Թող Աստուած տա

ես դու, ես կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ {դրութեան} մէջ էր քո բանականութիւնը։ Փիլիսոփայաբար նայ

բաժանորդ էին այդ կրօնին։ Այս ողորմելի եւ թշուառ {դրութեան} մէջ էր բոլոր մարդկութիւնը մինչեւ Յիսուսի Քրիստոսի

րէայք՝ կէս մի կրակով չքացնելով, կէս մի ողորմելի {դրութեան} մէջ հալածական քշելով իւրեանց բնակութեններից. Ինկ

նորհքին, մեր հին լեզուն մնացած կը լինէր այժմ այն {դրութեան} մէջ, ինչ դրութեան մէջ էր վերջին անգամ Մխիթարի օր

եզուն մնացած կը լինէր այժմ այն դրութեան մէջ, ինչ {դրութեան} մէջ էր վերջին անգամ Մխիթարի օրերումը։ Այո՛, տպա

ծական հոգու, չունին կամք, կամին անշարժ մնալ այն {դրութեան} եւ այն վիճակի մէջ, ինչ վիճակի մէջ ճանաչել էին մի

ւշով միտ եդեալ ժամանակացն փոփոխութեան եւ այժմեան [ {դրութեան]} Ազգիս: Ասասցեն՝ որ ինչ ցայս վայր հեղինակք ըստ

բերել եւ նոր աշխարհում։ Յիսուսեանք միեւնոյն {դրութեան} մէջ էին դէպ ի Հնդկաց շռայլութիւնը, զանազան վիճակ

ան վիճակները եւ հազարամեայ սովորութիւնքը, որպիսի {դրութեան} մէջ գտանւում էին Քրիստոնէութեան առաջին քարոզիչքը

ներին, իսկ ինքը ապրում էր ողորմութենով։ Այսպիսի {դրութեան} մէջ ապրեցաւ նա 1722 թուականից մինչեւ 1727 թուական

լաւ մարդը. նա լաւ գիտէր՝ ինչ աստիճանի ողորմելի {դրութեան} մէջ էին թողնում Յիսուսեանք Հռովմի պապերը։ Բացի ա

երբեք պիտի չառաջանայ ազգը, հետեւելով հին խելքերի {դրութեան}: Ոչ երբեք պիտի յառաջանայ ազգը, հետեւելով մի տես

նօրեայ դատապարտելի ներշնչումները վերջիվերջոյ կեղծ {դրութեան} մէջ դրին Դուռը ` թէ՛ Կանոնադրութեան եւ թէ՛ հայ ազ

ղ փշրվի նորա մահաբեր նիզակը։ Մենք չենք կարող այս {դրութեան} հետեւել. նոր լեզուն հնի առջեւ այնպէս յանցաւոր չէ

պարհով հասել էին այս հեղինակները իրենց մերժողական {դրութեան}: Այնտեղ յիշւում է Լիբիղի 1844-ի կատարած քննողութ

րատի ձիւնական գօտին, չնայելով նորա աշխարհագրական {դրութեան}, այսինքն հիւսիսային լայնութեան, աւելի բարձր է,

եւս ձգես քո մէջ, եւ, առանց վերահասու լինելու իմ {դրութեանը}, ծուլութեան դրոշմ չդնես իմ վերայ: Ես քո համար ե

նակի մեծ մասը անցնում է, անդամների իրեն անձնական {դրութեանը} բացատրութեամբ եւ նոքա առաջարկում են իրենց կարծիքն

յդ նախ, Կարգի օգտի համար, երկրորդ հասարակութեան {դրութեանը} համեմատ։ Այս բոլոր աստիճանակարգի մարդիկը կարող է

ւթիւնը ամենայն ազգերի մէջ միշտ համեմատուել է նոցա {դրութեանը} եւ նոցա իւրաքանչիւր դարու լեզուին եւ խօսուածքին։

ս տեղեկանալ, որո՞վ արդեօք զանազանին դրութիւնքդ ի {դրութեանց} դպրաց եւ փարիսեցւոց, որք նոյնպէս առ անձնապահութե

եւ ուրիշ տեսակ արտօնութեանց, անգլիական եկեղեցու {դրութեանց}, անճոռնի կառավարութեան Իռլանդիոյ եւ նորա եւ ընկե

այ որ ի 18-էն դեկտեմբերի, եւ ծանուցեալ զքաջառողջ {դրութենէ} ձերմէ ուրախ եղէ, առ որ մատուցանեմ զիմս լիաբերան

ք այնքան բարի եք, որ կամիք ինձ օգնել եւ իմ խավար {դրութենից} դեպի լույս քարշել, շատ եւ անչափ շնորհակալ եմ, ե

ւից օգնութիւն ստանալով՝ դուրս եկաւ այդ վտանգաւոր {դրութենից}, նաւապետը նկատեց, որ մագնիսեան սլաքը ընդունեց ա

րտը, որ, անիրաւաբար օգուտ քաղելով իւր պատահական {դրութենից}, չարաչար գործ էր դնում իւր ոյժը ձեռք ձգած մարդու

գան: Հայերին մնում է վաղօրօք օգուտ քաղել իւրեանց {դրութենից}: Կարող են, դարձեալ, դիմադրել, որ եթէ մեր

սելով. Ազատեցէ՛ք մեզ ի սէր աստուծոյ այս ողորմելի {դրութենից}. չէ՞ որ մէք Հռոմի որդիքն ենք, նորա ստինքի կաթով

որպէս մի տգէտ մարդ, իսկոյն սկսեց օգուտ քաղել իւր {դրութենից}, փոխեց իւր խօսակցութեան ոճը Շաքարեանցի հետ, եւ

Ինքը պարոնը, ինչպէս սովորաբար լինում են չնչին {դրութենից} վեր բարձրացող մարդիկը (թէպէտեւ պ. Յովնաթանեանցը

հնարները միշտ վնասեցին մարդկութեան, հեռացան հին {դրութենից}, բայց եւ նորին չհասանելով պատկերացուցին մի խղճալ

օրինակ հարկ եղաւ դնելու, որովհետեւ չկամեցանք չոր {դրութեններով} միայն շատանալ։ Բայց այս օրինակները դրինք՝ ոչ թէ

, պիտի երեւակայել մի պարտէզ որոշեալ մեծութենով եւ {դրութենով} (certa magnitudine, figura et habitudine), չա

գիր միշտ առ Ձեզ իբրեւ զամրագիր կամ դոկումենտ: {Դրութիւն} մեր եւ առողջ. գոհանամք զաստուծոյ. զի մարդասիրու

ս՝ յայտնի են արդէն Սինոդի սրբոյ Էջմիածնի, այլ՝ {դրութիւն} իմ ո՛չ ամենեւին: Քանզի՝ աւուրք իմ անցանեն եւ ժա

երեսին, մինչեւ այժմ ազգեր կան: - Խայտառակ {դրութիւն}, - շարունակում է մտածել մեր նեղսիրտը: - Ազգերը

: Պ. Յովնաթանեանցը իսկոյն ընդունեց մի պատուաւոր {դրութիւն} եւ, աշխատելով մի փոքր գործունեայ մարդու կերպարան

աղթ փիլիսոփայի սահմանքը։ Տխո՛ւր տեսարան, ողբալի {դրութիւն}, որի մէջ մեր սիրական Հայոց ազգի կեանքը օր ըստ օր

եւ եթ իբրեւ սիրող ազգի եւ ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ {դրութիւն} նորա ասեմք թէ մի՞թէ՝ եթէ չէր մարթ զմեծն կատարել

որս գտանին մեծատունք հարստականք զթշուառ եւ զողորմ {դրութիւն} հայկական որդւոց, որք ի խնդիր աւուրն պարենի անբան

վարում էին իւրեանց նմանների ձեռքով: Այդ շատ սխալ {դրութիւն} է, ամենեւին հակառակ նուիրելու ձեռնադրութեան պայմ

ն, անուն, որ կազմուած է հայերէն " սահման " եւ " {դրութիւն} " բառերից: Յետագայում առաջացած հայկական հարցի շն

այ վիճակը, որպէսզի հնացած եւ արդէն, մերժուած մի {դրութիւն} չդնէ ուսանել կամեցողի աոջեւը որպէս գիտութեան ներկ

քսիկայի Անագուակա սարերի, որ 20° աւելի հարաւային {դրութիւն} ունին (Արարատը մօտաւորապէս գրանցւում է հիւս լայն

, եթէ ոչ հարկադրելու ինձ, որ այժմեան Հայոց ազգի {դրութիւնը} հրատարակեմ բովանդակ աշխարհի մէջ Հայերէն, Ռուսերէ

է մինչեւ ո՞ր աստիճան ողբալի էր կասկածամիտ մարդերի {դրութիւնը}. այդ բանի քանի օրինակները տեսած եմ: Խեղճ ողորմե

Ուրախ եմ եւ հոգւով չափ ուրախ, որ ձեր կոչումը եւ {դրութիւնը} աշխարհի երեսին խափան չէ ձեզ մի ազգային եւ բարի գո

առատ սեղանին՝ առանց վայելելու նորան, Նախիջեւանի {դրութիւնը} կը մնայ այնպէս, ինչպէս որ կայ: Բայց եթէ ճիշդ խօ

տածեցէք մեր խելքով... Ահա՛ մեր բոլորի ներկայ {դրութիւնը}. այն սարսափելի խոցը, որ, դարերով ճարակելով մեր

լինել նորան, փոխանակ խոստովանելու իւր արտասուելի {դրութիւնը} ուսման հանդիսում, հրաշք էր գործել դարձեալ " Մեղո

: Աւազակի հոգին մոռանում է մի րոպէ իւր պատահական {դրութիւնը}, մոռանում է օգուտ քաղել նորանից՝ որպէս թէ յաղթա

ը, անտարակոյս, պիտի յիշէ իւր վհատական եւ ողբալի {դրութիւնը} Նախիջեւանի մէջ, ուր գտանւում էր դաստիարակական պա

երում զանազան համոզիչ եւ ճշմարտանման փաստեր: Մեր {դրութիւնը} այսպէս է. ա) Դպրոց հարկաւոր է հիմնել եւ պահպանե

մ ենք եւ Խորէն վարդապետի վերայ՝ քաջ գիտելով նոցա {դրութիւնը} եւ հայեացքի, շատ անգամ գուցէ ակամայ, սահմանքը:

ի մը հատ գրքեր դուրս հանէք, որպէսզի ձեր ծիծաղելի {դրութիւնը} բոլոր ազգն աղէկ իմանայ եւ արժէքնիդ ճանչնայ: Բայց

երը ընկերի աչքից, կարող էր պարտակել իւր ողորմելի {դրութիւնը}. այդ վէրքերը ճարակում են նորա հոգին, եւ այս պատ

, քան թէ դառնալ թերակիրթ չհայ: Բայց մեր ազգի {դրութիւնը} այնպէս է, որ նա չէ կարող իւր ներկայ աւերանքի մէջ

կարդալով այս նամակը, կը հասկանան ընթերցողքը մեր {դրութիւնը}, թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժմ լռեցինք եւ լռել ենք Պ. Խ

ն եւ առանց միմեանց հետ խօսելու, միմեանց միտքը եւ {դրութիւնը} լաւ հասկնալով, որոշեցին լուռ մնալ եւ քարշ ածել ա

այդ նորաշէն քաղաքին: Հայերի կեանքը, նոցայ {դրութիւնը} աշխարհի երեսին, արդէն մի մեծ շարժառիթ է այսպիսի

ղ գործ կատարել նիւթական աշխարհումս: Այս ողորմելի {դրութիւնը} ազգի, նորա արտասուքը եւ աղաչանքը մոռացուած չէին

տների կացութիւնքը: Ոչ բնաւ պիտի ընդունինք այս {դրութիւնը}, քանի որ մեր եկեղեցականք ժողովրդի ընտրութեամբ եւ

եգիպտական քուրմ կամ եզուիտ լինելու համար: Այս {դրութիւնը} մերժելով վերստին կրկնում ենք, թէ եկեղեցին ազգն է

բիւր, որտեղից դուրս էին եկել: Յայտնի է, թէ այս {դրութիւնը} իսպառ սասանեցնում է կամքի դրական ազատութիւնը, որ

ռւում է: Գրանովսկին, թէեւ խոստովանում է այս {դրութիւնը}, բայց ոչ դրականապէս: Նա ասում է, թէ որովհետեւ

ժամանակի մէջ ոչ խորհուրդ ունի, ոչ արժէք"։ Այս {դրութիւնը} աւելի պարզ կերպով հասկացնում է եւ արդարացնում է ի

է իր (այս երեսի սկզբում) փիլիսոփայութեան մասին {դրութիւնը}: Ինչպէ՛ս հրճուանք է գալիս մարդու վրայ, որ կէս դ

միայն հռչակաւոր փիլիսոփային հասկանալի եւ ըմբռնելի {դրութիւնը} այսօր կարօտութիւն չունի ապացուցանելու նաեւ շատ մի

ցողութեամբ մարգոց: Բայց դու տե՛ս, որ Հեգելի {դրութիւնը} ներգործում է եւ իր փիլիսոփայոլթեան վրայ, որի ժամ

րարչի (Հեգելի) տրամադրութիւնը (настроение) եւ {դրութիւնը}: Զարմանալով Րիշելիօյի եւ Նապոլէօնի սեփական ա

տէր պարոնների հետ՝ օգնել ազգի ողորմելի եւ թշուառ {դրութիւնը} ․ բայց պ. Շահբէգի ասածի պէս բոլորովին մարմին դառ

էին, որպէս թէ նա պղծուել էր: Այսպէս լինելով իմ {դրութիւնը} ժողովրդի մէջ, ինքս ոչինչ չխօսելով հարկադրւում եմ

րհել եւ գայթակղեցնել մի խեղճ մարդ, որի պատահական {դրութիւնը} նախանձելի մի բան չէր աշխարհի երեսին: - Գնանք

. ինքեանք ընթերցողք կարող են հասկանալ խեղճ կոմսի {դրութիւնը}: Ին՜չ պիտոյ է առնել: Ընկել էր մի անգամ: -

նորա վերայ: Մի րոպէի մէջ ուղղելով իւր այլայլուած {դրութիւնը}, ասաց. - Աա՛, Մահտեսի Թովմասի տանի՞ց, ուր

լեզուի հնութեան պատճառով։ Ցաւելի է մեր ազգի {դրութիւնը} ընդհանրապէս, բայց մասնաւոր արտասուքի արժանի են Հ

ւս չունին ոչինչ տեղեկութիւն: Այսպէս լինելով նոցա {դրութիւնը}, ի՛նչ զարմանք, որ մի տաղ կամ մի կանոնաւոր երաժշ

տը եւ մազերը: Շահումեանցը տեսանելով Մանուշակի {դրութիւնը} պատճառուած օդի ազդեցութիւնից, մանաւանդ որ արդէն

մը խմորուելով դուրս էր թափւում հեղեղաբար՝ ազգերի {դրութիւնը} բարւոքելու, տգիտութեան խաւարը փարատելու եւ նոր ա

ունէութեան շարժառիթքը դէպի մեր ազգը, նորա ներկայ {դրութիւնը}, որից անշուշտ երեւում էր, թէ ո՛րքան ապահով էր ն

ա ստրկական կրօնի ուղղութիւնը եւ այս է այն մարդերի {դրութիւնը}, որ բաժանորդ էին այդ կրօնին։ Այս ողորմելի եւ թշ

ապետի եւ Ղուկաս Վանանդեցու խեղճ ողորմելի վհատական {դրութիւնը} Հօլլանդայի մէջ, այլեւ մեր կաթողիկոսների կիսասիրտ

, օգնութիւն է խնդրում երեւակայութիւնից։ Այս {դրութիւնը} մենք արդէն օրինակներով արդարացուցինք, բայց համեմ

ակայելի է անգամ։ Մենք շատ փաստեր հաւաքած ենք այս {դրութիւնը} պաշտպանելու համար, բայց այստեղ անյարմար է ասպարէ

ական պատճառք։ Եւ իսպառ տգէտը չէ կարող մերժել այս {դրութիւնը}. որովհետեւ եթէ այդպիսի պատճառներ չլինէին, լեզու

, եւ թոյլ տալուց ետքը՝ նոյն իսկ օրինակներով մեր {դրութիւնը} պաշտպանելու եւ հակառակ կարծիքները շօշափելի փաստեր

թիւնը եւ հարկադրեց նրանց հնար փնտրելու նմանօրինակ {դրութիւնից} դուրս գալու համար: Այդ նպատակին հասնելու միակ մի

մի սարսափելի աւերանքի տակ ընկել նորա լեզուն։ Այս {դրութիւնից} պարզ երեւում է, թէ որ աստիճանի թեթեւամտութիւն է

ք կարող կենդանիքը թողած մեռելների հետ խօսել: Այս {դրութիւնից} պարզ երեւում է, թէ որ աստիճանի թեթեւամտութիւն է

վ անտիկեան գեղեցկութեան կամ ճարտարութեան։ Այս {դրութիւնից} պարզ տեսնում ենք, թէ ինչ աստիճանի տղայական է լոկ

ութիւն գտանի ի շրջակայ գիւղօրայս քանզի տէր Յուսկա {դրութիւնն} կարօտ է աստուածային օգնականութեան: Այնպէս եւ Աղք

իւս ազգութեան եզը... - Այս ինչ հակառակախօս {դրութիւնք} են, - մտածում է մեր ընթերցողների միջից նեղսիրտ մ

ւթիւն է ստանում աստիճան առ աստիճան: Մասնաւոր {դրութիւնք}, որ շատ մօտ են դրական ճշմարտութեան գաղափարին, ա

իների վրայ: Մի քանի թերութիւնք, եւ վնասակար {դրութիւնք}, ինչպէս եւ անդրանկական համակարգութիւնը, այո՛,

անայաք, սապէս տեղեկանալ, որո՞վ արդեօք զանազանին {դրութիւնքդ} ի դրութեանց դպրաց եւ փարիսեցւոց, որք նոյնպէս առ

յն ասել, որ հին բարոյական աշխարհի եւ հին խելքերի {դրութիւնքը} չէին կարող այլ հետեւանք դուրս դնել: Ազգային

տել: Այդ փիլիսոփայ պարոնը ի՛նչ տեղից առաւ իր {դրութիւնքը}. յայտնի է, թէ կայ աղբիւր, կան քննութեան նիւթեր

, նետելով միանգամայն բոլոր հաստարմատը եւ փրկարար {դրութիւնքը}, որոնց հիմքերի վրայ աճում է անգլիական մարդու իրա

անակի հայեացքով, լաւ ուսած լինելով ազգերի ներկայ {դրութիւնքը}, նոցա հիման վերայ գուշակում էին նոցա համար գալոց

րա կրէր հայկական աբեղայի անունը, եթէ հին խելքերի {դրութիւնքը} չխորտակուէին Մեղուի զարկուածքից: Հայոց ազգ

ութեան աներեւակայեւի է անգամ: Մեր այստեղ քարոզած {դրութիւնքը} պաշտպանելու համար հաւաքած ենք շատ փաստեր, բայց ա

ւյս կա՞ փրկության կամ ողջ առողջ է, եւ գործը ի՞նչ {դրության} մեջ է: Մեք ամենքյան, որոնց որ ճանաչում ես,

րանքը եւ փողը տված չէ: Սրբազանի բաները նույն {դրության} մեջ են՝ գրագրություն շատ, բայց դեռ բանի էսենցիա

տված տար, որ ես գերեզման չմտած տեսանելի մեր ազգի {դրության} բարվոքվիլը եւ հոգեւորականների բարբարոսությունից ա

իայն սորանով մխիթարվում եմ իմ վշտահար եւ հուսահատ {դրության} մեջ: Գայանե Նիկոլաեւնային շատ սիրով բարեւ.

անին բացարձակապես տիրապետելու: Ուրեմն այժմյան {դրության} մեջ գործերի, մեր կողմից այսպես կարող ենք վճռել ա

բարեկամությունը առիթ չշինես ուրիշների հետ անախորժ {դրության} մեջ մտանելու: Արդյոք ի՞նչ ես անում այժմ, ի՞ն

աններին, որոնք ֆիզիոլոգիորեն հասցրել են նրան այդ {դրության}: Կարելի է դրականորեն ասել, որ հրեաները Հակո

մեզ, որ պիտի ընդունենք այդ առաջարկությունը: Ձեր {դրությանը} վերա մեր կարծիքը եւ մտածությունքը այսպես են.

իպտական մումիայի նման գոյացած պահել միայն ձեւը եւ {դրությունը}, զրկվելով մյուս կենդանական ներգործությունից, ին

նիմ: Բավական հոգսի մեջ էի, լսած լինելով այդտեղի {դրությունը}, բայց այժմ միամիտ եղա, տեղյակ իմանալով Մարտին Մ

րի եւ վերջապես սրբազանի գործերը այնպես են արել իմ {դրությունը}, որ համարյա թե ամեն րոպես հաշված է: Ես գիտեմ

ազգի օգտի համար: Ահա, սիրական եղբայր, մեր {դրությունը}, տարակույս չկա, որ մեք օտար մարդու առջեւ ցույց

եք օտար մարդու առջեւ ցույց չենք տալիս մեր իսկական {դրությունը}, բայց պետք է մեզ մոտ մարդիկ իմանան այս բոլորը եւ

յց հիշեցնում եմ Ձեզ եւ հայտնում եմ անկեղծորեն մեր {դրությունը}: Երեկի երեկոյին եկավ Սավել Դավիդիչը, տեսանել

ուցե Գայանե Նիկոլաեւնային եւս օգտակար լինի: Նորա {դրությունը} ինձ հայտնես: Ջրերը եթե կամենաս ստանալ (եւ պետք

երողամիտ լինես, եթե իմանաս իմ ողորմելի վիճակը եւ {դրությունը}, որի մեջ գտնվեցա մինչեւ այս րոպես: Սիրտս շատ

իրտս խառնվի ու փսխելիքս գա. ահա եղբայր, այժմ իմ {դրությունը} եւ հուսահատության չափը։ Ափսո՛ս ինձ, որ ես եր

քան հոգու զորություն ունիմ, որ ոչ ոք չի կարող իմ {դրությունը} կարդալ ելլեսիս վերա: Ուրախ եմ միայն, որ առողջ ե

ս եւս չեմ մոռանում: Գրում ես, թե իմանալով իմ {դրությունը} ցավել եք եւ մի փոքր բարկացել եք: Ցավածներուդ համ

անից, ես, մանավանդ քեզանից բան թաքցրած չեմ, իմ {դրությունը} որ ոչ ոք չգիտե, քեզ միշտ հայտնի է եղել եւ անչափ

որականությունը շատ կերպով կամեցած է պաշտպանել հին {դրությունը}, տեսանելով, որ հառաջընթացքը պիտի ոտք կոխեն մինչ

սին խոսվում է որպես ձեր միակ ուրախության, եւ ձեր {դրությունը} ներկայացվում է որպես անելանելի: Խոստովանում եմ,

Ինձ ամենից ավելի տանջում է մեր զառամած ծնողների {դրությունը}, եւ ուրիշ ոչինչ, թե չէ ամեն ինչ կաղվի, կմաղվի

յս է մեղքս), ի՛նչ հայտնեի. ես ինքս զզված եմ իմ {դրությունից}, ուրեմն ինչ ուրիշներին եւս զզվանք եւ ձանձրությու

ախ եւ առաջ հարկավոր է մեջ բերել այստեղ Ձեր նամակի {դրությունքը}, որ այսպես էին: § 1. Երկու մարդ ընտրել, ո

Իսկութեան անշուք բանիս, Նօթճեմք, զի չեմք {դրուժան}, Աւասիկ զհաւսստիս: Է՛ր, է՛ր Ադամ ուխ

ի ազատութեան, թէեւ սխալ գործերով, զոհ էր բերում {դրուժան} թագաւորը, ի՛նչ բանի մէջ էր նոյն ինքը Ֆրանսիան,

ց, սովից, նեղութիւն եւ ցաւ սուտ բարեկամներից եւ {դրուժաններից}. այդ հոգիացած առաքինի մարդերից ոմանք՝ ծեծի տակ

կ՚երեւի պարզ, եթէ օրինաւոր կերպով քննութեան տակ {դրուի} մեր Աստուածաշնչի թարգմանութիւնը: Անմահ եւ եր

Կարող են ասել, որ եթէ մարդը եւ նորա կեանքը {դրուի} ճիշտ մաթեմատիկական հաշուի տակ, մարդը կը դառնայ մ

մարմնանալու մէջ կայ ժամանակ եւ ուժ, որ պիտի գործ {դրուի} մինչեւ այն կէտը, բայց եւ կէտը կը վազէ առաջ ձգտող

նջում են, որ վճռաբար կատարուի ամենայն գործ, յետ {դրուի} դանդաղկոտութիւնը եւ չխնայուի մի մարդու անձնասիրու

նդակը, մահու չափ մեղանչեց։ Եթէ այդ կոնդակը գործ {դրուի}, եւ կատարուի այն, ինչ որ գրած է նորա մէջ, այն

ունեցող յատկացուցիչը սովորական կանոնին հետեւելով {դրուի} յատկացուցեալին նախադաս, այն ժամանակ կորցնում է ի

ազդեցութիւն. օրինակ՝ շատ նախադրութեանց վերջադաս {դրուիլը}, յատկացուցչի նախադաս դրուիլը եւ այլն եւ այլն։ Բ

ադրութեանց վերջադաս դրուիլը, յատկացուցչի նախադաս {դրուիլը} եւ այլն եւ այլն։ Բայց մենք կարծում ենք, թէ իրաւ

տող աշխարհի ազդացքը, եթէ նաեւ ամենայն խստութեամբ {դրուին} անդամահատական դանակի տակ, այնուամենայնիւ, գործի

եւ չէ ասելու համար: Օրինակ, կրակ է եւ լոյս ունի {Դրումոնդի} ասած կրակը (ջրածինը վառուած թթուածնի ներկայութեա

անալ զառնել եւ զգործել իմ, դեգերելով տառապագին ի {դրունս} բժշկաց եւ դեղավաճառաց, յետ ընդ երկար վարանմանց ա

Ես տեսանելով զի ողորմելի աղքատութեամբ դեգերեալ ի {դրունս} այլոց գրագրութեամբ հազիւ թոշակեմ զաւուրն պարէն եւ

պատմեսցի այս գէթ ըստ բանի ողբոյն եւ մի լուիցէ 'ի {դրունս} Ասկաղովնի " (եր. 49)։ Գէթ բառի տակ պ. Էմինը

ւ այդպէս իւրեանց իսկ ձեռօք փակեն եւ կցեն զամենայն {դրունս} լուսաւորութեան: Բայց ըստ դոցա լեզու Հայոց, եւ լ

լ եւ զընկերն. իսկ առ մեզ հոգեւորականն, ուսեալ ի {դրունս} եկեղեցւոյն զշարական եւ զսաղմոս առանց ամենայն գիտա

ս հայի վերա սեր չունիմ, դու այդ բանը համարում ես {դրուստ}: Ես ոչ ոքի, իհարկե եւ ձեզ, չեմ կարող հարկադրել

: - Սօ՛ս ջան, - պատասխանում է Վայկունը, - էդ {դրուստ} ես ասում, համա ինչքան էլ որ ըլնի, էդքան շատ մաս

0/11 Նազարեանցին Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] {Դրուցքոյին}, Լոնդ[ոն] [Ֆրանկֆուրտից 31/12 Քեաթիպեանին]

ան արժանի բան չէ եւ թէ ` կարելի է պատրիարք ընտրել {դրսեցիներից}: Այն ժամանակ վերոյիշեալ մի քանի անձերը, ն

թյուն ունենալ իբրեւ անկախ ժողովուրդ: Նա երբեք չի {դրսեւորել} ամբողջական կենդանի օրգանիզմի հատկանիշներ: Նրանց

իր անձը միայն արդարացնելով, այլեւ դատապարտում է {դրսէ} -դուրս խօսողներին: " Ը՛հ, հողս դրանց ասաուսայ գլ

թանձրացել է գլխիդ մէջ, իսկ ջլերդ, հասուցանելով {դրսի} որոտմունքը, եւ թնդիւնը՝ ուղեղդ, սա գտանուել է

նք, էն վախտն ինչ կ՚ասեն"։ Բանն այն է, որ {դրսի} խօսքերը բոլորը ճշմարիտ են եւ եթէ բանը երես-երեսի

դկային բնությունը հանք է, որ ամեն ինչ կազմվում է {դրսից} ՝ ըստ զանազան ֆիզիկական, ընդ որում՝ անփոփոխ օրե

, որ կ՚երթայ վաղը: 7-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, {դրսուանց}, հազիւ 1/2 ժամ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է

լ էր Շաքարեանցը այդ վիճակի մէջ: Շաքարեանցի ծառան {դրսումը} կանգնած զարմանում էր պ. Մարկոսի քաջասրտութեան վե

ր խելքս առել էր գլխիցս: Ուրախ ուրախ ման էի գալիս {դրսումը} ամբողջ գիշերը. լուսնի արծաթափայլ ճառագայթները խա

ստելը, իրենց կեցութիւնը երկու երեք օր Ղազարապատի {դրսումը} մեզ տեղիք է տալիս ենթադրել մի ողբալի աղքատութիւն

ան գործերի մէջ խառնուեցաւ, այնտեղ եւս իւրեան լաւ {դրստեց}: Թէպէտ սորա վերայ շուտով բացուեցան մեծմեծ քննութ

ճարտարությամբ քանդակագործված արձանքը, որ երբեմն {դրված} էին բուրբոնների փառքի համար, այժմ ջարդ ու փշուր

Նեապոլի մեջ. Ֆրանսիսկոս Երկրորդի անվանագիրը, որ {դրված} էր՝ որեւիցե հրապարակական կամ տերութենական շինված

ական այգու բացման համար, մանավանդ որ նրա հիմքում {դրված} է գործնական նպատակ, որը զարմանալիորեն գիտություն

, որ թէ ուրիշ ամենը թողած՝ իր առաջաբանի մէջ գործ {դրված} յատկացուցիչներին նայի, կը տեսնէ, որ ժողովրդի խօ

լ ճիշտ նոյն պաշտօնակատարութիւնն ունին ինչպէս վերը {դրված} եմը։ Այս վերջաւորութիւնքը առանձին առնված բայ չեն

չափով, պաշտպանում էի այն ուղղությունը, որ այժմ {դրվատվում} է " Կռունկում ", բայց ես ճգնաժամ ապրեցի, եւ իմ

շատ փոքր բան լինել կամ ամենեւին չլինել, եթե գործ {դրվել} էին անշարժ կայք գնելու կամ եղածների վերանորոգությ

յան. հասարակության վրա յուրաքանչյուր տարի հարկ է {դրվել}, գոյություն ունեին նաեւ եկամտի ուրիշ հարյուրավոր

ուղղախօսութիւնը շփոթելու չեն կարող իրար տեղ գործ {դրվել} ։ Ներգործականի անցեալ ընդունելութիւն է գրած, իսկ կ

սկացվում այս եմը որպէս էական բայ։ Եւ եթէ նախադաս {դրվելով} ՝ բաժան է գրվում, ինչի՞ չէ կարող բաժան գրվել եւ

: Երկրորդ, աղաչելովն Յիսուսի, օրումս առաջ {դրվեցայ} ելանելոյ աստի ծովով առ ի յերկիրն Մադրաս եւ Կալկաթ

, որ ինչ այստեղ կարելի էր, նորա օգտի համար գործ {դրվեցավ}, բացի դորանից մարդ գնայ այստեղից Պետեր., որովհ

ներեւոյթ եղանակները կարող են միմեանց փոխանակ գործ {դրվիլ}, որովհետեւ նշանակութիւններն մի եւ նոյնն է եւ անե

ացառության, խորտակված են այժմուս եւ նոցա փոխանակ {դրվում} է Վ. Էմմանուելի անվանագիրը: Ամենայն տեղ, սկսած

այտնի է, թէ հալածը կրաւորականի զօրութիւնով է գործ {դրվում} այստեղ։ Պիտի իմանալ նոյնպէս, որ անցեալ ընդունելու

իմանալ նոյնպէս, որ անցեալ ընդունելութիւնը գործ է {դրվում} ածական առմամբ։ Իսկ ուած կամ ուածքը, երբ միանում ե

NB. Իւ վերջացած բառերը, ինչպէս պատիւ, եթէ գործ են {դրվում} որպէս պատուած եւ այլն, վերացական նշանակութիւն չու

րելի է բաժնել, եթէ այս վերջաւորութիւնը նախադաս է {դրվում}, ինչպէս, է փայլում։ գ) Եթէ մի որպիսի եւ իցէ բ

իայն դուրս հանենք մի քանի բառ, որ երբեմն գործ են {դրվում} հին ձեւով, ինչպէս դպրութիւնք-դպրութեանց եւ այլն

նք ընդդէմ ենք, երբ ամբողջ նախադասութիւնք գործ են {դրվում} այդ ձեւով։ Բայց նոր լեզուն, գոյանալով ա՛յլ պատմ

լ, բայց եւ ինքը ընկնում է թշնամու ձեռք եւ բանտ է {դրւում} մօր հետ միասին: Կոմսը վճռում է որդին գլխատել, ի

ի, անշուշտ, թէ ինչպէս փոքր Տրիանոնի պատուհանում {դրւում} էր թագաւորի սիրականի ձեռքով խորհրդաւոր ճրագը, եւ

կան հացի, քանի որ նորա տնտեսական խնդիրը կարգի չէ {դրւում}: Հայոց հասարակ ժողովուրդը աղքատ է եւ, չուն

ու թէ այդ երեւոյթը ամենեւին անվնաս է, եթէ գործ է {դրւում} միայն որպէս զուգակշիռ պահող տարր ընդդէմ նեղսիրտ գ

րբեմն իմ աւելորդներից վանքի պէտքերի համար էր գործ {դրւում} ։ Իսկ Աղուանստանից, Վրաստանից, Սիւնեաց եւ Արշար

եր. 106) որպէս տեսուչ քահանաների անխտիր գործ է {դրւում} եպիսկոպոսների վերաբերութեամբ։ Եւ ոչ միայն այս բա

էս այդ մեծագին ազատութիւնը հետզհետէ կապանքի տակ է {դրւում} պապերի ձեռքով, որ, օգուտ քաղելով ազգերի տգիտութ

, ուր մարդկային ազգի բարոյականութիւնը սանձի տակ է {դրւում} ՝ ահաբեկ լինելով սպառնալիքից, որ տալիս է պապական

ւերուած ու խանգարուած լեզուն շինւում է եւ կարգի է {դրւում} Մխիթարեանց հոգաբարձութեամբ։ Ինքը՝ Մխիթարը, չէ

էր Արտաքոյ եւ յայտնի։ Այս անունը յանցանքի վերայ {դրւում} էր Յիսուսեանների դատողութեամբ, որոնք փոքր թէ շատ

արը, որ բարեկամները նուիրում էին նորան, գործ էր {դրւում} նորա պահապանները եւ բանդապետները կերակրելու համար

րջաւորութիւնը, այսինքն՝ եմ, ես, էն նախընթաց է {դրւում} բայարմատից, ինչպէս չեմ տալիս եւ այլն, չեն ասում

եղեցկութիւն խօսքը, լոկ անզօր խօսք է, եթէ գործ է {դրւում} հին լեզուի իրաւունքը ջատագովելու համար։ Անշուշտ

լինի ազատուած: Ահա՛, եղբայր, քեզ մի {դրօշ}, Որ իմ ձեռքով գործեցի, Գիշերները ես

չարեցի քո սիրուն: Ահա՛ իմ գործ, ահա՛ {դրօշ}, Շուտ ձի հեծի՛ր քաջի պէս, Գնա՛ փրկե

Ասաց. տուեց օրիորդը Իւր եղբօրը մի {դրօշ}, Մետաքսից էր, ազնիւ գործած, Ուր եր

ին, որ է կանգնեցնել այդ նուիրական աւերակների մէջ {դրօշակ}, որի վերայ ոսկեղէն տառերով գրած է Ճշմարտութիւն,

րական թերթերից. այս գդակի սրածայրումը շինած է մի {դրօշակ}, որ պտոյտելով փայտեայ առանցքի վերայ, ցոյց է տալ

, պիտոյ է յաղթէր նորան եւ կանգնեցնէր առաքինութեան {դրօշակը} ջարդ ու փշուր եղած չարագործութեան ամրոցի վերայ:

քինութիւն է, նորա ճանապարհը նեղ է եւ փշոտ, նորա {դրօշակը} կրողի վերայ արձակում են մանաւանդ ստութեան խաւարատ

ր քաղաքականութիւնը, իւր հողը, օրէնքը, սուրը եւ {դրօշակը}: Որ այս րոպէիս բեւեռից մինչեւ բեւեռ ցրուած աշխար

յսինքն՝ իւր անուանաբեկ Քայիմէն, իւր սնանկութեան {դրօշակը} տարածելով գաւառական քաղաքներում եւ գեղերում (եթէ

, գիտէինք, որ նորը պատերազմով պիտի կանգնեցնէր իր {դրօշակը} հնութեան աւերակների վերայ: Այս գիտութենից հետ

գացել, որովհետեւ պիտոյ է բարձրացնէի ճշմարտութեան {դրօշակը} ։ Իմաստուն եւ բանագէտ մարդերի համար բացադրութ

կից կրակը եւ երկաթը բարձրացնում էին պապականութեան {դրօշակը} ՝ ուտելով ու մաշելով այդ աշխարհների ամենայն ազատ

ուր մանուկ առագութեամբ ծածանում է յառաջընթացների {դրօշակը}: Չէ կարելի միեւնոյն ժամանակ երկու ճանապարհ գնալ

տովանում ենք ցաւելով, որ մեր կողմից ճշմարտութեան {դրօշակը} բարձրացնելը շարժառիթ եղաւ մեր վերայ քանի մի կամակ

դակուած բարոյական աշխարհում։ Լեզուն է ազգութեանց {դրօշակը}, լեզուն է նոցա որպիսութեան եւ վիճակի յայտարարը։

աձիգ եւ նետաձիգ էին լինում դէպի միւս բաժինը, որի {դրօշակի} վերայ լուսեղէն տառերով գրած էր՝ " ճշմարտութիւն "

հանդիսադիրքը, էգուց մեր աշակերտքը, ճշմարտութեան {դրօշակի} տակ նահատակուիլ յանձնառու կտրիճ զինուորքը, որոնց

որդ չեմ համարում յայտնել, թէ ճշմարտութիւնը, որի {դրօշակի} տակ զինուորուած է եւ իմ նուաստութիւնը, է Աստուծո

ոխի աչքից ծածկելու խորամանկութեամբ գրեցին իւրեանց {դրօշակի} վերայ հաւասարակշիռը եւ իրաւունքը, այն րոպէից, ա

թեայ գդակը, դրեց յատակի վերայ եւ թռաւ նստաւ նորա {դրօշակի} ծայրումը եւ այնպէս յաջող, որ հանդիպեցաւ ամենեւին

րութենից գեղեցկախօս ճարտասանը, որ նստած էր գդակի {դրօշակի} առանցքի վերայ, սկսեց այնպիսի սաստկութեամբ պտոյտ

տգիտութեան եւ թուլամորթութեան ամօթը դժոխքի պայծառ {դրօշակի} վերայից, այո, իմ որդին արժանի էր շատ մեծ պատիւն

նորա համար, որ պ. Շահբէգը իւրեան ամրացնելով այն {դրօշակի} տակ, որի վերայ գրած է ոսկեայ տառերով, թէ յաղթո

ռերով, թէ յաղթող է ճշմարտութիւնը ընդդէմ ստութեան {դրօշակի} տակ ամրացած սպասաւորների, խնայելով նախախնամութիւ

ան արդուն ոգիք. Միւս անգամ հողմդ Խըփէ {դրօշակին} Մասեաց դաշտերում Հայոց աշխարհին,

տանին, - Մնա՛ս բարեաւ, սիրական, Այս {դրօշակին} պիտի նայի Ամբողջ բանակ իտալեան:

ղ էր մաճ բռնել, նա ստիպուած էր հետեւիլ հայրենիքի {դրօշակին}: Թողնելով այս բոլորը որպէս լոկ ենթադրութիւն, աւ

ին կամ նոր հանդերի եօթն տեսակ կտորներից մանր-մանր {դրօշակներ}, եւ այս բոլոր բաները կարգով շարում են մաղի մէջ,

տերազմական վաշտերը կարգով գալիս են, Առաջից {դրօշակները}, թմբուկ խփում են: Թնդանօթները պղնձեայ վազո

յ հիւանդի հանդերձի կոտորի մէջ լցնում է միրգերը եւ {դրօշակները} եւ քսում է հիւանդի վերայ, գլխից բռնած մինչեւ ոտք

ան մէջ ալեկոծեալ մի չար բաղդով, Արծուէնշան {դրօշակս} ես բաց արի Ու փորձանքից ազատեցի նորան շուտո

տակ, որքան ուրիշը կրում է իւր սեպհական ազգութեան {դրօշը}: Բայց, այս ասելով, կամք չունինք ազգութիւնը կոյ

յսօր ճնշուած մարդերի համար ազգութիւնն է նոցա միակ {դրօշը}, որ կարող է բացուիլ բռնակալութեան ընդդէմ: " Ազգ

քո եղբարքը, պահի՛ր քո լեզուն, որ է քո ազգութեան {դրօշը} եւ այդ բոլորը քեզ իրաւունք կը տան մի կտոր հող ձեռ

ցայ գլխի վերայ են փողփողում մասնաւորապէս: Մեր {դրօշը} յայտնի է արդէն... Եթէ հայոց ազգը իւր կրօնը

ւթեան աւերակների վերայ կանգնեցուցին ճիշմարտութեան {դրօշը}: Դու տեսանում ես, որ թէպէտ այն մարդերի կեանքը վ

ամենիս պարտքն է մինչեւ այն ժամանակ մնալ ազգութեան {դրօշի} տակ, որքան ուրիշը կրում է իւր սեպհական ազգութեան

թով, նորա կառավարութիւնը ներկում է նորա աչքը իւր {դրօշի} փառքով, իւր զէնքի յաղթութեամբ, իւր սահմանների օ

յն զրկանքը, որ յանձն է առնում: Ի՛նչ կ'առնու իւր {դրօշի} փառքից, եթէ այդ փառքը չէ բերում նորան երջանկութի

թիւն է: Ազգը ա՛յլ, կառավարութիւնը ա՛յլ: - {Դրօշի} փառքը՞... - Ազգի՛նն է: - Ցնծա՛, ազգ

րի տիրելու, ուրիշ ազգութիւնք սպանելու եւ իւրեանց {դրօշի} փառքին նորանց եւս մասնակից առնելու: Մինչեւ

լով միմեանց վերայից, ժողովուում էին ճշմարտութեան {դրօշի} տակ: Նոքա կարող չէին երբեք լռել այն ճշմարտութիւն

ի սէր ազգին յանձն առնուլ. մի խօսքով, միայն նորա {դրօշի} տակ զինուորուիլ եւ նորա դրօշի տակ մտանել: Որ ազգ

խօսքով, միայն նորա դրօշի տակ զինուորուիլ եւ նորա {դրօշի} տակ մտանել: Որ ազգն եւս տեսանելով նորա անձնուրաց

ել էր թէ՛ քրիստոնէական խաչի եւ՛ թէ Կարմիր Վարդանի {դրօշի} պարծանքը, որ այն միջոցին գտնւում էր նորա սիրելի

թեան կէսը անցել է արդէն Սուրբ Լիգայի պատկանողների {դրօշի} տակ։ Որոշեց նա վերջապէս ինքը իւրեան Սուրբ Լիգայի

լի, խօսք ենք տալիս, որ մենք առաջինը վազենք նորա {դրօշի} տակ: Բայց ցաւելին այս է եւ մանաւանդ ցաւելի

օն ուսոյց վարդապետին, շատացաք զթուանշանս երեսացն {դրօշմեալ}: * * * 1) Երես 4. Յատկութիւն աստուած

որովհետեւ յետախաղացութեան եւ ռէակցիօյի անպարծանք {դրօշները} նոցայ գլխի վերայ են փողփողում մասնաւորապէս: Մ

Սիկիլիայից, 1768, Պարմի {Դքսութենից} եւ Մալթա կղզիից։ Ցաւում եմ, որ չունիմ

ահուան առաջին պատճառը, յափշտակել է նորա Պօզնայնի {դքսութիւնը} եւ խեղդում է... - Քաղաքակրթութիւն է տարած

) Թափառական Հրէայ (առաջին մեծ հատոր): 5) {Դքսուհի} դը Շեւրեօզ: 6) Պաւլոս եւ Վիրգինիա: 7)

էր այն ժամանակուայ երեւելի գեղեցիկներից Բերրիեան {դքսուհին}, խլում էին Օրլէան Դուքսի բոլոր ժամանակը։ Երբ նա

բէ. Ըստ քեզ միթէ սիրտ մարդոյ Առ վսեմն {դօ՞ս} իցէ։ Ո՞ կարիցեմ ես ի սէր ԶԱստուած սիր

նը խոստովանելու ժամանակ ասել էր իւր խոստովանահայր {Դօբենի} Յիսուսեանին։ Բայց երբ Դօբենին կանչուեցաւ, Պարլա

ր իւր խոստովանահայր Դօբենի Յիսուսեանին։ Բայց երբ {Դօբենին} կանչուեցաւ, Պարլամենտի մէջ պատասխան տալու համար

ի մէջ։ Յիսուսեանք շուտով ահա սկսեցին հալածել {Դօմինիկեան} եւ Ֆրանսիսկեան կրօնաւորները, որ գալիս էին այնտեղ

գալիս էին այնտեղ առաքելութեամբ։ Մօրալէս անունով {Դօմինիկեանը}, փրկուելով Յիսուսեանների հալածանքից եւ Եւրոպա հա

ւրեանց Կարգի համար։ Իննովկենտիոս X Պապը ընդունեց {Դօմինիկեանները} իւր պաշտպանութեան տակ եւ դատապարտեց Յիսուսեան կրօ

եաններին զրպարտել են նորանց։ Նոր Պապը դատապարտեց {Դօմինիկեանները} եւ արդարացուց Յիսուսեան ընկերութիւնը, որ գտանւու

աջորդ Ալեքսանդր VII Պապը եւ հաւատացնել նորան, թէ {Դօմինիկեանք} ինքեանք են մեղաւոր, թէ նոքա նախանձելով Յիսուսեան

ր Ղրիմեցի Հայերին, երբ սոքա գաղթեցին Ղրիմից դէպի {Դօն} գետի ափը՝ Ազովից ո՛չ շատ հեռի, եւ նոքա, քաղաք

նորսութեան համար տեղացի բնակիչներին, քառորդ մասը {Դօն} գետի, այն բաժնից, ինչքան որ այն գետի սահմանից ը

ւ չլինէին ընդհանուր օգտին: Նախիջեւանը գտանւում է {Դօն} գետի աջակողմեան ափում՝ մի բաւական բարձր սարի վեր

վ թաթարների բռնակալութեան լծից, գաղթում էին դէպի {Դօն} գետի ափը եւ Նախիջեւան քաղաքը շինելով սկսանում էին

վկայում է Պօդօզի քաղաքի ընդհանրական նահանգապետը՝ {Դօն} Մատիա-դը-Հօրտարին, բաժանած էր երեսուն վեց եկեղեց

Բեթհովենի սիմֆոնիներին, երկուքի համար էլ Մոցարտի {Դօն} Ժուանը " ձայն բարբառոյ յանապատի"։ Երկուքն էլ հա

ուխտ էր դրել, թէ նորա ծնողը հարկադրելու լինէին, {Դօնը} ընկնիլ խեղդուիլ, քան թէ այսպիսի մարդու կին դառնա

ն: Նոր ժամանակներումս լսւում է, թէ ձկնորսաթիւնը {Դօնի} մէջ բաւական յառաջադէմ է։ Այլեւ կարելի է յիշատակե

ատճառ դուրս գնալ գիշերով տանից եւ անյայտ կորսուիլ {Դօնի} հոսանքի մէջ: Նա ասում էր ինքն իւրեան, թո՛ղ իմ մ

ԵՐԿԵՐԸ ՀԱՏՈՐ ԵՐԿՐՈՐԴ Րոստով {Դօնի} վրայ. Տպարան " Դոնսկայա Րէչ " 1906 Р

յ Րօստովսկիու ամրոցին, ինչպէս դորա սահմանքը դէպի {Դօնու} զօրքի բնակատեղին որոշուած են՝ թողնելով դորանից ա

ործութիւններ, մինչեւ անգամ Լուդովիկոս XVIի հօր՝ {Դօֆինի}, դեղամահ սպանութիւնը, աշխատում էր առաջին յաջող