Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

իւնը գլխիս զարկեց, - ես քեզ ընկեր մինչեւ ի մահ, {ե՛կ} խնդրենք այդ բոլոր անիրաւութենների վրէժը: - Ե

Կեանքս նորից հետ դառնալու յոյս չմնաց: {Ե՛կ}, Ալեքսանդր, իմ անդրանիկ որդի ժառանգ, Ասաց

վերայ, - գոռաց սատանան դժոխային բարկութեամբ. - {ե՛կ} մի րոպէ իմ մօտ: Գրապետը մօտեցաւ նորան ահ ու դողո

րի վերայից, հայրի՛կ, - պատասխանեց դուստրը: - {Ե՛կ} այստեղ, - ասաց հայրը ելանելով ննջարանից: Երբ

որ աղաղակում է. " թէ շատ վարդապետներ մի՛ լինիք, {ե՛ղբայրներ}, գիտցած եղիք, որ մեծ դատաստան պիտի ընդունինք "

նոյն յարաբերութեան մէջ է, ինչ յարաբերութեան մէջ {ե՛ն} դէպի ինքը չխոստովանուած ազգութիւնքը: Տարբերութիւ

լ, խորհի ըզդիմակ հայութեան ՚ի բաց դնել յերեսաց: {Ե՛ն} յազգին մերում ականջք, որք բաց են զօրհանապազ, են

ոճով, եւ, վերջապես, միանգամայն համոզվեցի, որ {ե՛ս} պետք է ձեզ մխիթարեմ եւ ոչ թե հակառակը, այդ պատճա

՛լ մօտ ծանօթ), ինչպէս եւ քո ամեն նախնիքը։ Իսկ {ե՛ս} ՝ անպիտա՛նս, թէպէտեւ Տիրոջդ առջեւը ամենների կղկղ

նիկների մեղքը թեթե՛ւ եւ չնչի՛ն համարելը։ Բայց {ե՛ս}, իմ կարողութեան չափով, Յունական գիտութեանց պարա

ուստի, այն չարաթոյն մարդիկը, կարծո՛ւմ էին, թէ {ե՛ս} էլ նոցա նման եմ։ Բայց ես չէի դատապարտում ա՛յն պա

ոսը Փելիքս դատաւորին այսպէս է ասում. " յորում եւ {ե՛ս} իսկ ճգնիմ անխիղճ միտս ունել առ Աստուած եւ առ ամեն

ը ալեկոծւում էր սրտի եւ թոքերի մէջ: - Այո՛, {ե՛ս} եմ, - պատասխանեց տիրացուն: - Երեւի, օդի լաւութ

էին յաւելացնում։ Դուք հարցանում էք, թէ " մինչեւ {ե՛րբ} պետք է նախատանաց, բամբասանաց եւ զրպարտութեան պար

՝ եւ ո՛չ մէկը։ Մեր խնդրից դուրս է ցոյց տալ, թէ {ե՛րբ} է երեւում մեր գրքերում առաջին անգամ Էջմիածին անու

արդերի խելք ու միտքը... ցանկալի էր իմանալ, թէ {ե՛րբ} զօրեղ էր մարդու խելքը քան թէ մեր փորձութիւնքը..

կին տետրակը գրկելով, հարցանում էի հեղինակից, թէ {ե՛րբ} լինելու էր դոյն այդ ազատութեան քաղցր պտուղները ճա

զներումն Խնդրել երդմանցն ակնարկէր. " {Ե՛րթ} յետս իմ, սերովբէ՛ Եւ զի՞ բնաւ ոչ մեկնիս.

ում է հարկը, ես այստեղ բժիշկ դառնալով, կարող եմ {ե՛ւ} իմ ծնողացս, ե՛ւ իմ ազգականացս ամեն կերպ օգնական

այստեղ բժիշկ դառնալով, կարող եմ ե՛ւ իմ ծնողացս, {ե՛ւ} իմ ազգականացս ամեն կերպ օգնական լինել. ես գամ ու

պիտի բացահայտ կացուցանեին խնդիրը եւ գնացողների, {ե՛ւ} քաղաքի առաջեւ: Ներկայումս ոչ առաջարկողքը գիտ

ից երեք օր առաջ ասում էր, թե շուտով պիտի ազատվին {ե՛ւ} Հռովմը, ե՛ւ Լոմբարդիան, ե՛ւ Հունգարիան, ե՛ւ Լե

աջ ասում էր, թե շուտով պիտի ազատվին ե՛ւ Հռովմը, {ե՛ւ} Լոմբարդիան, ե՛ւ Հունգարիան, ե՛ւ Լեհաստանը:

շուտով պիտի ազատվին ե՛ւ Հռովմը, ե՛ւ Լոմբարդիան, {ե՛ւ} Հունգարիան, ե՛ւ Լեհաստանը: Այստեղ կան շատ լ

ին ե՛ւ Հռովմը, ե՛ւ Լոմբարդիան, ե՛ւ Հունգարիան, {ե՛ւ} Լեհաստանը: Այստեղ կան շատ լեհացիք եւ դեռեւս

ծ բարեւներ: Մերոնց նամակ գրիր եւ Գրիգոր եղբորս, {ե՛ւ} Վառվառե քրոջս, ու շնորհակալություն հայտնիր նրանց

րժեց իմ ժպիտը. դու գրում ես՝ " քո բարեկամները՝ {ե՛ւ} կանայք եւ աղջիկները եւ այլն ", կարծես աֆիշ լինի

ել այդ երկի մասին: Այժմ, սրտապնդվելով, կկարդամ {ե՛ւ} բուն գիրքը: Առայժմ կարդալու բան ունեմ. եւ ես գր

ստով զբաղվող մի որեւէ արհեստավոր. այսպես վարվելը {ե՛ւ} ամոթ է, ե՛ւ հանցանք: Ցավում եմ, որ նա գլխի

մի որեւէ արհեստավոր. այսպես վարվելը ե՛ւ ամոթ է, {ե՛ւ} հանցանք: Ցավում եմ, որ նա գլխի չի ընկել Նախի

լանում է այս երկու դիպուածներումը, դու, լինելով {ե՛ւ} մինը, ե՛ւ միւսը, ազատապէս կարող ես խօսել, բայց

ս երկու դիպուածներումը, դու, լինելով ե՛ւ մինը, {ե՛ւ} միւսը, ազատապէս կարող ես խօսել, բայց այսքան խնդ

բաժանել. այդ արտօնութիւնքը ստացւում են շատ մեծ՝ {ե՛ւ} ուսումնական քննութեններով, ե՛ւ համալսարանական եւ

ւում են շատ մեծ՝ ե՛ւ ուսումնական քննութեններով, {ե՛ւ} համալսարանական եւ ակադեմիկական հաստատութեններով,

՝ զրկողութիւն. երկուքը միասին դատապարտելի գործ՝ {ե՛ւ} աստուածային, ե՛ւ քաղաքական օրէնքներով: Ի՞նչպէս

կուքը միասին դատապարտելի գործ՝ ե՛ւ աստուածային, {ե՛ւ} քաղաքական օրէնքներով: Ի՞նչպէս կարելի է գովել մի

վատթար, մի չարագործ էակ, դատապարտութեան արժանի {ե՛ւ} մարդկային, ե՛ւ աստուածային դատաստանի առաջեւ:

ագործ էակ, դատապարտութեան արժանի ե՛ւ մարդկային, {ե՛ւ} աստուածային դատաստանի առաջեւ: Արի՛ մի փոքր ֆ

տես էին առնում իւրեանց զաւակների դաստիարակութիւնը {ե՛ւ} կերակրելով, ե՛ւ զգեստաւորելով, ե՛ւ վերջապէս ամո

րեանց զաւակների դաստիարակութիւնը ե՛ւ կերակրելով, {ե՛ւ} զգեստաւորելով, ե՛ւ վերջապէս ամուսնացուցանելով նո

իարակութիւնը ե՛ւ կերակրելով, ե՛ւ զգեստաւորելով, {ե՛ւ} վերջապէս ամուսնացուցանելով նորանց, համարում էին

արկելու ժամանակ աշխատեն այնպիսի բան ուղարկել, որ {ե՛ւ} իւրեանց, ե՛ւ ինձ, ե՛ւ պատուելի ընթերցողներին ժա

կ աշխատեն այնպիսի բան ուղարկել, որ ե՛ւ իւրեանց, {ե՛ւ} ինձ, ե՛ւ պատուելի ընթերցողներին ժամանակի զուր կո

այնպիսի բան ուղարկել, որ ե՛ւ իւրեանց, ե՛ւ ինձ, {ե՛ւ} պատուելի ընթերցողներին ժամանակի զուր կորուստ չլին

թիւնը եւ իշխանութիւնը: Պատահում են րոպէներ, երբ {ե՛ւ} բարբարոսը, ե՛ւ աւազակը թուլանում է, եթէ յանկարծ

թիւնը: Պատահում են րոպէներ, երբ ե՛ւ բարբարոսը, {ե՛ւ} աւազակը թուլանում է, եթէ յանկարծ եւ մեծ ուժով նե

քո վերայ. դու կարող էիր աւելի պիտանի մարդ լինել {ե՛ւ} քեզ, ե՛ւ քո ազգին, եթէ ծառայէիր իմ մօտ: -

. դու կարող էիր աւելի պիտանի մարդ լինել ե՛ւ քեզ, {ե՛ւ} քո ազգին, եթէ ծառայէիր իմ մօտ: - Իմ՝ ձեր մ

եր ազգը, կամ որի կապանքի տակ գտանւում էր ճնշուած {ե՛ւ} բարոյապէս, ե՛ւ քաղաքականապէս: Այդպիսի սովորութի

ի կապանքի տակ գտանւում էր ճնշուած ե՛ւ բարոյապէս, {ե՛ւ} քաղաքականապէս: Այդպիսի սովորութիւնքը որպէս ընդհա

կար լինելով շնչառութեան, կարող է խեղդամահ սպանել {ե՛ւ} քուրմերը, ե՛ւ ուխտաւորքը: Հեղինակը շատ տեղ

առութեան, կարող է խեղդամահ սպանել ե՛ւ քուրմերը, {ե՛ւ} ուխտաւորքը: Հեղինակը շատ տեղ օդերի մասին եւ

կին... Ժամանակը թագաւորում է տիեզերքի վերայ. նա {ե՛ւ} անցողական է, ե՛ւ յաւիտենական, նորա ատամները պիտ

ագաւորում է տիեզերքի վերայ. նա ե՛ւ անցողական է, {ե՛ւ} յաւիտենական, նորա ատամները պիտի մաշեն մեզ ամեննե

ն, եւ այլն: Արգոյ հեղինակը նոյն յորդորը տալիս է {ե՛ւ} Յոյներին, ե՛ւ Հրէաներին եւ վերջապէս պատուիրում է

րգոյ հեղինակը նոյն յորդորը տալիս է ե՛ւ Յոյներին, {ե՛ւ} Հրէաներին եւ վերջապէս պատուիրում է Հայերին ամենեւ

ը. եթէ սա չէ մեռել կամ չէ դադարել ներգործելուց, {ե՛ւ} արծաթը կը կանաչի, ե՛ւ դաստիարակներ կ՚երեւեն: Տա

չէ դադարել ներգործելուց, ե՛ւ արծաթը կը կանաչի, {ե՛ւ} դաստիարակներ կ՚երեւեն: Տարակոյս չկայ, որ այսպիս

ասուցանում այս նպատակին, այլ մեծապէս վնասակար են {ե՛ւ} նիւթական, ե՛ւ բարոյական կողմից: Շատ անգամ բ

նպատակին, այլ մեծապէս վնասակար են ե՛ւ նիւթական, {ե՛ւ} բարոյական կողմից: Շատ անգամ բերանացի եւ նամա

եւ այս մեր ակնկալութիւնը, անշուշտ, յառաջանում է {ե՛ւ} ֆիզիկական, ե՛ւ բարոյական պատճառներից:

լութիւնը, անշուշտ, յառաջանում է ե՛ւ ֆիզիկական, {ե՛ւ} բարոյական պատճառներից: Մեհեկի 16, Հայ

թիւնը յայտնեմ բացարձակապէս, պիտի զրկեմ ապրուստից {ե՛ւ} ինձ, ե՛ւ իմ ընտանիքս, ծառայ լինելուց դադարելով

նեմ բացարձակապէս, պիտի զրկեմ ապրուստից ե՛ւ ինձ, {ե՛ւ} իմ ընտանիքս, ծառայ լինելուց դադարելով, եւ այս բ

նուականութեան մահու դատակնիքը ստորագրել է: Ուստի {ե՛ւ} կառավարութիւնը, ե՛ւ ազնուականը, վախնալով բարձրա

ատակնիքը ստորագրել է: Ուստի ե՛ւ կառավարութիւնը, {ե՛ւ} ազնուականը, վախնալով բարձրացնել այս ճակատագրական

տակութիւն եւ խաբէութիւն: Մարդն է փիլիսոփայութեան {ե՛ւ} հեղինակը, ե՛ւ առարկան: Անցան այն ժամանակները,

բէութիւն: Մարդն է փիլիսոփայութեան ե՛ւ հեղինակը, {ե՛ւ} առարկան: Անցան այն ժամանակները, երբ մի տեսակ եր

ունդի վերայ է, մարդն է նորա աթոռը, մարդն է նորա {ե՛ւ} քննողը, ե՛ւ քննելին: Բայց մարդը, յառաջ, քան թ

, մարդն է նորա աթոռը, մարդն է նորա ե՛ւ քննողը, {ե՛ւ} քննելին: Բայց մարդը, յառաջ, քան թէ պիտի գոյանա

ան հիւրընկալ գիրկը, յարաբերութիւնքը փոխւում են. {ե՛ւ} միջնորդը, ե՛ւ մեծ վաճառականը, ե՛ւ գործարանը, ե

րկը, յարաբերութիւնքը փոխւում են. ե՛ւ միջնորդը, {ե՛ւ} մեծ վաճառականը, ե՛ւ գործարանը, ե՛ւ միւսը, ե՛ւ

փոխւում են. ե՛ւ միջնորդը, ե՛ւ մեծ վաճառականը, {ե՛ւ} գործարանը, ե՛ւ միւսը, ե՛ւ միւսը կարօտ կը լինին

ւ միջնորդը, ե՛ւ մեծ վաճառականը, ե՛ւ գործարանը, {ե՛ւ} միւսը, ե՛ւ միւսը կարօտ կը լինին նորան: Ոյժը կ'ա

ե՛ւ մեծ վաճառականը, ե՛ւ գործարանը, ե՛ւ միւսը, {ե՛ւ} միւսը կարօտ կը լինին նորան: Ոյժը կ'անցնէ նորա ձե

երեւում են որպէս ջուր, որի յատկութիւնը տարբեր է {ե՛ւ} թթուածնի, ե՛ւ ջրածնի յատկութեններից, մեզ մնում

էս ջուր, որի յատկութիւնը տարբեր է ե՛ւ թթուածնի, {ե՛ւ} ջրածնի յատկութեններից, մեզ մնում է ընդունել այս

լինիմք ՚ի բազմապատիկ աշխատութիւնս յաւէտ օգտակարս {ե՛ւ} մեզ, ե՛ւ ազգին։ Այլ զի՞նչ, եթէ նախախնամութեան

բազմապատիկ աշխատութիւնս յաւէտ օգտակարս ե՛ւ մեզ, {ե՛ւ} ազգին։ Այլ զի՞նչ, եթէ նախախնամութեան կամք եւ այ

մուծանելոյ յայն զայնպիսիս, ընդ որս մտանել ունէին {ե՛ւ} նոր ե՛ւ այլ իմաստք. ուստի յաւելու վարդապետն " եւ

ոյ յայն զայնպիսիս, ընդ որս մտանել ունէին ե՛ւ նոր {ե՛ւ} այլ իմաստք. ուստի յաւելու վարդապետն " եւ մեք պար

՛չ մարմին, այլ ուրոյն անձնաւորութիւն, բե՛ր ասել {ե՛ւ} մտօք ե՛ւ կամօք, զի սոքա հետեւականք են աղբերացեալ

, այլ ուրոյն անձնաւորութիւն, բե՛ր ասել ե՛ւ մտօք {ե՛ւ} կամօք, զի սոքա հետեւականք են աղբերացեալ ի զօրութ

ցն փոխի ի կենդանի անձնաւորութիւն Յիսուսի Քրիստոսի {ե՛ւ} հոգւով ե՛ւ մտօք, եւ Աստուածութեամբ: Ընդ տեսակաւ

ենդանի անձնաւորութիւն Յիսուսի Քրիստոսի ե՛ւ հոգւով {ե՛ւ} մտօք, եւ Աստուածութեամբ: Ընդ տեսակաւ հացին՝ հա

ամենուն կը հանդիպի Մի օրինակ, անխըտիր {Ե՛ւ} հանգչողին պալատներում, Ե՛ւ գործողին միշտ եր

կ, անխըտիր Ե՛ւ հանգչողին պալատներում, {Ե՛ւ} գործողին միշտ երկիր. Զարմանալի է այս բանը.

ութեամբ Կը լուսաւորես արիւն ու սուրը, {Ե՛ւ} սպանուածին, ե՛ւ մարդասպանին Քո լուսից կը տ

ուսաւորես արիւն ու սուրը, Ե՛ւ սպանուածին, {ե՛ւ} մարդասպանին Քո լուսից կը տաս հաւասար բաժին

այնպիսի բաներով պարապեցուցանել ընթերցողները, որ {ե՛ւ} հասկանալի լինէին նոցա, ե՛ւ ազդեցութիւն ունենային

նել ընթերցողները, որ ե՛ւ հասկանալի լինէին նոցա, {ե՛ւ} ազդեցութիւն ունենային նոցա հոգեղէն զարգացման վերա

լու իւր գործին, որով անտարակոյս օգտակար է լինում {ե՛ւ} հասարակութեանը, ե՛ւ հեղինակին։ Առողջ բանակա

անտարակոյս օգտակար է լինում ե՛ւ հասարակութեանը, {ե՛ւ} հեղինակին։ Առողջ բանականութիւնը, ցանկանալով

եւ ժողովրդի ձեռքը, որ երկո՛ւքն էլ մահապարտ էին՝ {ե՛ւ} Հրէից ժողովուրդը, ե՛ւ օրէնքը։ Սոքա՛, չդիմանալո

երկո՛ւքն էլ մահապարտ էին՝ ե՛ւ Հրէից ժողովուրդը, {ե՛ւ} օրէնքը։ Սոքա՛, չդիմանալով դիւամոլ նախանձին, մա

թիւնքը, նոյն ակնարկութիւնքը միօրինակ տեսնում ենք {ե՛ւ} Պատմութեան, ե՛ւ Թղթին մէջ։ Մենք հաւաքել ենք, ի

արկութիւնքը միօրինակ տեսնում ենք ե՛ւ Պատմութեան, {ե՛ւ} Թղթին մէջ։ Մենք հաւաքել ենք, ինչ որ այս Թղթի եւ

աւագ էլ կար նոցա մէջ, ինչպէս միաբերան վկայում են {ե՛ւ} Եղիշէն, ե՛ւ Փարպեցին։ Վերի օրինակը թերեւս այս է

ոցա մէջ, ինչպէս միաբերան վկայում են ե՛ւ Եղիշէն, {ե՛ւ} Փարպեցին։ Վերի օրինակը թերեւս այս էլ կարող է ցոյ

կ թէ անդէմ, օրինակ՝ աներեւոյթ եղանակ, այն ժամանակ {ե՛ւ} վեվ է աւելանում, ե՛ւ եչը փոխւում է ինի. ինչպէս՝ գ

ներեւոյթ եղանակ, այն ժամանակ ե՛ւ վեվ է աւելանում, {ե՛ւ} եչը փոխւում է ինի. ինչպէս՝ գրում եմ-գրվում եմ, գր

գրելով։ Այս բոլոր հոլովմունքը մանրամասն {ե՛ւ} իրենց խոտորմունքներով, ե՛ւ բացառութիւններով աւանդ

հոլովմունքը մանրամասն ե՛ւ իրենց խոտորմունքներով, {ե՛ւ} բացառութիւններով աւանդելը քերականութեան գործն է ե

րի եւ Ս. Ղեւոնդեանց մասին խօսելով՝ պատմում են մեզ {ե՛ւ} Փարպեցին, ե՛ւ Եղիշէն՝ առանց Ձուիկի կամ որեւիցէ կն

դեանց մասին խօսելով՝ պատմում են մեզ ե՛ւ Փարպեցին, {ե՛ւ} Եղիշէն՝ առանց Ձուիկի կամ որեւիցէ կնոջ անուն յիշել

այլում են նորա աչքերում։ Այն օրը սուգի օր է եղած {ե՛ւ} վարժապետի, ե՛ւ աշակերտների համար։ Միւս օրից արդ

չքերում։ Այն օրը սուգի օր է եղած ե՛ւ վարժապետի, {ե՛ւ} աշակերտների համար։ Միւս օրից արդէն ուսման ընթացք

նակալութեան մէջ դորա ձեռքը չմաքրուեցաւ կաշառքից. {ե՛ւ} ստացաւ, ե՛ւ տուեց: Բղջախոհութեան դեւը, մի

էջ դորա ձեռքը չմաքրուեցաւ կաշառքից. ե՛ւ ստացաւ, {ե՛ւ} տուեց: Բղջախոհութեան դեւը, մինչեւ դորա մահ

արդալով տխուր եւ սխալներով լի տապանագիրքը, որոնց {ե՛ւ} գրել տուողը, ե՛ւ գրողը, ե՛ւ փորողը չեն գիտեցած

խալներով լի տապանագիրքը, որոնց ե՛ւ գրել տուողը, {ե՛ւ} գրողը, ե՛ւ փորողը չեն գիտեցած հայերէն, անցաւ դէ

տապանագիրքը, որոնց ե՛ւ գրել տուողը, ե՛ւ գրողը, {ե՛ւ} փորողը չեն գիտեցած հայերէն, անցաւ դէպի եկեղեցու

, եւ պատահած տեղը կ'աշխատեմ իսպառ խայտառակել նորա {ե՛ւ} անունը, ե՛ւ անձը: Լաւ, ապա եթէ այդ նզովեալը վե

տեղը կ'աշխատեմ իսպառ խայտառակել նորա ե՛ւ անունը, {ե՛ւ} անձը: Լաւ, ապա եթէ այդ նզովեալը վեր կենայ, եւ

մի ճնճղուկ կամ մի մուկ կերակրելու համար, այո՛, {ե՛ւ} օձի, ե՛ւ զանազան ժժմունքների բոյն եւս դառնալու հ

կ կամ մի մուկ կերակրելու համար, այո՛, ե՛ւ օձի, {ե՛ւ} զանազան ժժմունքների բոյն եւս դառնալու համար: Բայ

այդ է պատճառը, - պատասխանեց կինը, - բայց այդտեղ, {ե՛ւ} նա մեղաւոր է, ե՛ւ մէք մեղաւոր ենք. եթէ նա այնպէ

տասխանեց կինը, - բայց այդտեղ, ե՛ւ նա մեղաւոր է, {ե՛ւ} մէք մեղաւոր ենք. եթէ նա այնպէս շուտ չպահանջէր,

թեան, թէպէտեւ շատ անմխիթար յիշատակարանք, այո՛, {ե՛ւ} թագաւորների հրովարտակքը, ե՛ւ կաթողիկոսների կոնդա

շատակարանք, այո՛, ե՛ւ թագաւորների հրովարտակքը, {ե՛ւ} կաթողիկոսների կոնդակները ցոյց են տալիս մեզ իւրեան

տարածել Հայոց ազգի մէջ պապական ուղղափառութիւնը։ {Ե՛ւ} Պապը, ե՛ւ Վենետիկեան կառավարութիւնը նայում են այ

յոց ազգի մէջ պապական ուղղափառութիւնը։ Ե՛ւ Պապը, {ե՛ւ} Վենետիկեան կառավարութիւնը նայում են այս միաբանութ

չ մեռեալն լատինախօսութեան՝ որ [զինչ եւ էր. նոյն {ե՛ւ]} մնացեալ է ցարդ ի մատենագրութիւնս հեղինակաց, եւ

ին այսպիսի աբեղայական Կարգերը, որոնք անօգուտ էին {ե՛ւ} մարդկութեանը, ե՛ւ Քրիստոնէութեանը եւ Պապական իշխ

ան Կարգերը, որոնք անօգուտ էին ե՛ւ մարդկութեանը, {ե՛ւ} Քրիստոնէութեանը եւ Պապական իշխանութեանը։ Նորա եր

ձեռք առին նոքա իւրեանց խորամանկութիւնը, որ խաբեն {ե՛ւ} Պապը, ե՛ւ Լուդովիկոս XIVը։ Նոքա հաւատացուցին Կլ

ոքա իւրեանց խորամանկութիւնը, որ խաբեն ե՛ւ Պապը, {ե՛ւ} Լուդովիկոս XIVը։ Նոքա հաւատացուցին Կլեմենտ XIին

ոչինչ հաւատ չէր պաշտում։ Նա միօրինակ ծիծաղում էր {ե՛ւ} Յանսէնեանների վերայ, ե՛ւ Յիսուսեանների վերայ, ե

Նա միօրինակ ծիծաղում էր ե՛ւ Յանսէնեանների վերայ, {ե՛ւ} Յիսուսեանների վերայ, ե՛ւ Պապի վերայ։ Երբ հանդիս

ւ Յանսէնեանների վերայ, ե՛ւ Յիսուսեանների վերայ, {ե՛ւ} Պապի վերայ։ Երբ հանդիսաւոր օրերում նա իւր մերձաւ

. 1. pag 139). ) Տես Sinple Coup d'Oeil, {ե՛ւ} Բօրդսի, ե՛ւ Լիոնի Արքեպիսկոպոսի նամակները, ե՛ւ Շա

). ) Տես Sinple Coup d'Oeil, ե՛ւ Բօրդսի, {ե՛ւ} Լիոնի Արքեպիսկոպոսի նամակները, ե՛ւ Շարտրէսի եպիսկ

l, ե՛ւ Բօրդսի, ե՛ւ Լիոնի Արքեպիսկոպոսի նամակները, {ե՛ւ} Շարտրէսի եպիսկոպոսի նամակները, որոնք տպած են ֆրան

ելով Ռուսաց " любопытный " բառին, որ նշանակում է {ե՛ւ} հարցասէր, ե՛ւ հարցասիրելի, բայց զանազանութիւնը

юбопытный " բառին, որ նշանակում է ե՛ւ հարցասէր, {ե՛ւ} հարցասիրելի, բայց զանազանութիւնը մեր եւ Ռուսաց մ

ն։ Հին լեզուի մէջ յատկացուցիչը կարող է դրուել {ե՛ւ} նախադաս, ե՛ւ վերջադաս, բայց նոր լեզուի ընդհանու

ուի մէջ յատկացուցիչը կարող է դրուել ե՛ւ նախադաս, {ե՛ւ} վերջադաս, բայց նոր լեզուի ընդհանուր կանոնն է, ո

կատողութիւններից եւ հարկաւոր փաստերից, որովհետեւ {ե՛ւ} բնութիւնը ե՛ւ Աստուածաշունչը միօրինակ գոյացած են

ից եւ հարկաւոր փաստերից, որովհետեւ ե՛ւ բնութիւնը {ե՛ւ} Աստուածաշունչը միօրինակ գոյացած են աստուածային խօ

։ Իսկ սորա հակառակ ժառանգը թողուլ անխնամ, թերեւս {ե՛ւ} նախատել, ե՛ւ հալածել, ե՛ւ ամուր փաթթուելով մեռա

առակ ժառանգը թողուլ անխնամ, թերեւս ե՛ւ նախատել, {ե՛ւ} հալածել, ե՛ւ ամուր փաթթուելով մեռած դիակի հետ՝

ողուլ անխնամ, թերեւս ե՛ւ նախատել, ե՛ւ հալածել, {ե՛ւ} ամուր փաթթուելով մեռած դիակի հետ՝ երեմիականներ կ

րուէր իր եղբօր հետ։ Արդարեւ կրկին շարժողութիւնքը {ե՛ւ} ի՛ր առանցքի վրայ, ե՛ւ դէպի միւս իր նմանը։ Կա՞յ

դարեւ կրկին շարժողութիւնքը ե՛ւ ի՛ր առանցքի վրայ, {ե՛ւ} դէպի միւս իր նմանը։ Կա՞յ այս շարժողութիւնը։ Ես

ւել եւս ես։ Եթէ վաստակօք, առաւել. եթէ գանիւք, {ե՛ւս} առաւել, եթէ բանտիւ, աւելի քան զնոսա, եթէ մահու

Եւ լուր լինի դատակնիք՝ " Անմեղութիւն, {ե՜րթ} բարեաւ"։ - Իսկ զի՞նչ հարսն, իսկ զի՞նչ քոյ

ու: - Հարիւր հազար քառակուսի գազ... - {Ե՞ս} որչափ ունիմ: - Չգիտե՞ս, որ չունիս: -

ըմ. դու հայրենիքի որդի՞ ես: - Այո: - {Ե՞ս}: - Նոյնպէս: - Հայրենիքի բարիքը եւ ծա

տած պարոն Շահումեանցի տուն, հարցանում է ինձ, թէ {ե՞ս} էի արդեօք պարոն Շահումեանցը. ես ասացի, այո՛, ե

էն հորթը չձուլէր, քո հրամանը կամ պատգամը կարծում {ե՞ս}, թէ տեղ կը հասնի եւ հինգ միլիոն ազգիդ գլխին հին

աչքերը դեպի Ստամպոլին կնային, թե աճաբ այդ նավերն {ե՞րբ} կուգան դեյին, եւ երբ որ գան նե, ես առաջի փոշտիվ

իմացեալ զայնց ամենից՝ մնացի ապաքէն յապշութեան թէ {ե՞րբ} է իմ ունեցեալ զգրութիւն ընդ Բարսեղ քահանային, ու

, թէ՝ այդոքիկ գրութիւնք յումմէ՞ արդեօք ստացաւ եւ {ե՞րբ}, եւ ուստի՞ ստուգեաց թէ իմ էր գրեալ, թէ ունիցեա

որո՞վք ստուգեալ, թէ ես իցիմ նմա գրեալ զայնս, եւ {ե՞րբ} ունեցեալ եմ ես ընդ նմա կամ զգրագրութիւն եւ կամ ծա

հանուր եւ անփոփոխ կանոնի տակ. ո՞ւր եւ լիներ սա, {ե՞րբ} եւ լիներ՝ միշտ միօրինակ կատարվում են սորա վերա բ

ինքդ կտանես այդ սերմերը եւ կկատարես մնացյալը: {Ե՞րբ} կտեսնվենք, վերջապես: Ե՞րբ կլինին թղթերը: Աստվա

կատարես մնացյալը: Ե՞րբ կտեսնվենք, վերջապես: {Ե՞րբ} կլինին թղթերը: Աստված վկա, ոչինչ չեմ հասկանում

րության բավարարել ձեր երաժշտամոլությունը: Արդյոք {ե՞րբ} կլսեմ " Տրովատոր "-ից իմ սիրած երգը՝ Vivea եւ այ

ես, ինչպես կցանկանար ապրել: Սիրելի եղբայր, {ե՞րբ}, արդյոք, մենք կտեսնվենք, որպեսզի ներկայի մասին

նա անպայման կավարտվի իմ ազատվելուց հետո, իսկ թե {ե՞րբ} ՝ այդ եւս չի կարելի ասել, որովհետեւ դժվար խնդիր

եւիր այնտեղ բոլոր բարեկամներիս ու ծանոթներիս: {Ե՞րբ}, վերջապես, լույս կտեսնի Ռ. Պատկանյանին վաղուց

երայ են եւ վէրք վէրքի վերայ դնելու։ Ա՜խ, մինչեւ {ե՞րբ} մեր խեղճ ազգը այս դաժանակիր լծոյ տակը ծնգի եւ տառ

ը այս դաժանակիր լծոյ տակը ծնգի եւ տառապի։ Մինչեւ {ե՞րբ} պէտք է նախատանաց, բամբասանաց եւ զրպարտութեան պար

ինձ, որ այսպէս ընտանեբար վարւում եմ ձեր հետ), {ե՞րբ} կամ ո՞ւր տեսաք, որ հայրենասէրքը ազգի վէրքերի վեր

ո՛վ մարդ, տարիքդ քառասունից անցել են, քո խելքդ {ե՞րբ} է գալու։ Դիցուք թէ փորդ պատառենք, միջումը այբ չ

երջանալի վէճը աբեղաների հետ"։ Մինը հարցանէ, թէ {ե՞րբ} վէճ է բացել Շահբէգը աբեղաների հետ, չգիտեմ՝ ինչ

ու երեսը՝ առանց քօղով ծածկելու նորան: - Այդ {ե՞րբ} է լինելու: - Ինձ չէ տուած գիտենալ ժամը եւ ժա

խատանքը ունայնացնելու համար: Չգիտենք, թէ մինչեւ {ե՞րբ} պիտի յարատեւէ Հայ-Ճիզուիթների ազդեցութիւնը մեր ազ

օգուտից: Այդ երանելի եւ սուրբ Կաթողիկոսները {ե՞րբ} եւ ո՞ւր ցոյց են տուել անձնական օգտի կամ փառասիրու

ն փողը ճիպումս՝ հազարաւոր ձագ է հանել։ Դու {ե՞րբ} տեսար խելօք գիտուն՝ որ հորերուս ատեթով, Աս

ր, Ոսկի բաժակով օղին կարապետ, - {Ե՞րբ} մադերայից նա կմնայ յետ, - Փառաւոր կերպով կե

Դու մոռնալով քո ցաւեր Կասես. ո՞ւր են, {ե՞րբ} անցան: Այս խօսքերն, որ մեր հոգին

մ հեռուից ` խօսքով. Հրացան իմ պէսը կուրծքին {ե՞րբ} սեղմեց... Է՛լ Հայկ, Տիգրանին յիշենք

երկու ներհակ հոգեկան խաղացմունքի մէջ: Եւ թէ այս {ե՞րբ} է պատահում, նշանով ասեմ, որ իմանաս: Այն օրը,

լից արձակւում են այսպիսի ցնորաբանութիւնք: Մինչեւ {ե՞րբ} պիտի խայտառակուին եւ իւրեանց հետ միասին պիտի խայտ

Եւ Ղազա՞րն էր այդ քարոզում. ո՞ւմ կամ ո՞ւր եւ կամ {ե՞րբ} ։ Ղազա՞րը, որ տգէ՜տ է գրոց, որ անկի՜րթ է եւ անո

թէ ո՛րքան ժամանակ մնաց Փարպեցին Աղանին աշակերտ եւ {ե՞րբ} գնաց Յունաստան, բայց պ. Էմինը ընդունում է, որ

նդ աղջիկների երիտասարդ մարդերի հետ խօսելը: Ո՜հ, {ե՞րբ} պէտք է վերանայ այս կեղտը, որ մի թեթեւ կերպով ցոյ

մեռանին անպատճառ, բայց քանի՞ տարուց յետոյ, կամ {ե՞րբ}, այդ մասին ոչինչ չէ ասել դերվիշը: Խանը, ընդ

ակաւ առ տակաւ չմշակեցաւ: Ստեղծագործութիւն լեզուի {ե՞րբ} արդեօք կատարեցաւ ընդ ձեռն միոյ միայնոյ անձին եւ ա

սրտիս խորքից, ասելով. ցաւալի հայոց ազգ, մինչեւ {ե՞րբ} պիտոյ է մնաս այդ մահաբեր քնի մէջ, մինչեւ ե՞րբ պի

եւ ե՞րբ պիտոյ է մնաս այդ մահաբեր քնի մէջ, մինչեւ {ե՞րբ} պիտոյ է քո նախկին կենդանութեան շունչը աննորոգելի

պէս բերանս բաց մնացած, անհամբեր սպասում էի, թէ {ե՞րբ} արեւը պիտի թեքուի, որ իմ ալեւոր Մասիսի կենարար շ

պարապել են հայք որսորդութեամբ. կամ, աւելի լաւ, {ե՞րբ} է մտել նոցայ մէջ երկրագործութիւնը, որպէս ընդհանո

եղն ունի: Մենք, յատուկ այն դիտաւորութեամբ, թէ {ե՞րբ} է սկսուել հայոց երկրագործութիւնը, խուզարկութիւն

թարութիւնից միայն չէ հասկացւում ամբողջ ազգին, նա {ե՞րբ} կը լինի մեղաւոր։ Բայց այն պարոնը, ասում ենք, բ

սանելու համար լինէր այդ մշակութեանը, այն Ժամանակ {Եագէն} եւ ժամէն ֆրանսիացի բնագէտների հոյակապ ֆիզիկաները

[Դ Ր Ա Մ Ա Կ Ա Ն Հ Ա Շ Ի Վ Ն Ե Ր] Պարոն Պետրոս {Եագորիչ} Թութունովէն առեցի 75 մանէթ եւ պիտի տամ Մոսկուա,

անդերձ կնքով պիաթօյ Օրէսթոս եւս Լամաթ. սոցա գինն {Եալջիս} քաթումն թալապ ամ գրել, վասնորոյ յետ մահուանէս կա

խ ա, Շէկ տղայ, կարմիր աղջիկ, - թո՛ղ բռնենք իրար {եախա}: Ամպել ա ձուն չի գալիս, - մթնել ա տուն չի գալիս

անակ ամեն տեղ գործ են ածում եւ շատ անգամ էլ որպէս {եախշի} եօլ), որ, միամտաբար թարգմանելով " բարի ճանապա

ուիլ պտենք. մեր մասիլն էլ որ կայ, ամէն բան նրան {եաղի} ա. եփած կերակուր ա, մարդ, շուն, կատու, ղուրդ

ած զմրուխտ չորս կողմը զարդարած մանր յակինթներով ( {եաղութ} ): Գլխի մազը շատ խնամքով երեք բաժանած եւ մի գէս

պատրաստիր ինչ որ կը հրամայէ քեզ: - Երկու շիշ {Եամայկայի} լաւ Ռօմ, երկու շիշ Կօնեակ, երկու շիշ անգլիական

յցը շատ եւ շատ նստած է, եւ ցաւ գրեթէ չկայ: Եղնջ[ {եան]} տենդը տակաւին կայ, թէեւ խիստ թոյլ, պէտք է բաղն

լայ մայիսի 5-ին, առաւօտ ժամը 8 Սուէզ մտայ երեկոյ[ {եան]} ժամը 3 Սուէզից ելայ (կիրակի օր), մայիսի 7-ին

էն (Թատմոր) մտայ13 Ադէնից ելայ նոյն օրը երեկոյ[ {եան]} Ցէյլոն մտայ մայիսի 22-ին Ցէյլոնից ելայ 23-ին Մ

3-ին Մադրաս մտայ 27-ին Մադրասից ` նոյն օրը երեկոյ[ {եան]} Կալկաթա մտայ (երեկոյ), մայիսի 30-ին Կալկաթա

ուշով. միտ եդեալ ժամանակացն փոփոխութեան եւ այժմ {եան} որպիսութեան ազգին, հնար հնարեն, փորձ փորձեն զնո

: 9-ին տես[ութիւն] եղբօրս, Յովհ[աննէսի] եւ Աճեմ[ {եանի]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 16-

[եանցին] Չեթու, Սահակ Րեդայեցի տուն Սալտիկ[ {եանին]} տէր Յարու[թիւնին] Լոնդոնից 28/10 Նազարեանց

11 Մկրտիչ վարդապետին, Բաբամեանց 112 Քալանթար[ {եանին]}, ստրախ[ովոյէ] 24 113 Սանասարեանցին, Հախուերդի

. Հ. Աբգար 57 Հ. Գ. Աբգար 58 Ս. Թագ[ու]որ[ {եանին]} 59 Տ. Փէշտմալճեանին 12 [60] Տիգրանին 15 [61

տմալճեանին 12 [60] Տիգրանին 15 [61] Ս. Թագուոր[ {եանին]} ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՐԴՈԻԹԵԱՆՍ ԸՆԹԱՑՔԸ 1860 -1861-1862 186

ցին 1 օրի[նակ] Աջեմեանցին 1 - Եզեանց 1 - Բուդաղ[ {եանց]} 1 - Կարկանով 1 - Շանշեանց Խնդիրք Արամայ. Տփխի

րսաքովին Չեթուին Զոթովին Փարիզից 23/5 Նազար[ {եանցին]} Չեթու, Սահակ Րեդայեցի տուն Սալտիկ[եանին]

վիուց Յուլիս 7/19 Մարկոսեանց Սարգիս Թիւյսիւզ[ {եանցին]} Արամ Մոսկուայից Փարիզ Սեպտեմբեր 28 հին ոճո

ին Պետերբ[ուրգից] Փարիզ Նոյեմբեր 2/14 Թիւյսիւզ[ {եանցին]} Քեաթիպ[եանցին] Ոսկանեանցին, եւ բողոքը ՄԱՏԵ

ց] Փարիզ Նոյեմբեր 2/14 Թիւյսիւզ[եանցին] Քեաթիպ[ {եանցին]} Ոսկանեանցին, եւ բողոքը ՄԱՏԵԱՆ ԳՆԱՑԱԾ ԹՂԹԵՐԻ

9 61 Նազարեանցին 22 62 Սրբազանին 30 63 Հայրապետ[ {եանցին]}, Կալկաթայի մասին 64 Հայրա[պետեանցին], կաթ[ողի

ղուին ", 4 պատկ[եր], 300 երկու տ[ող] 54 Խաֆաֆ[ {եանցին]}, պատ[կերի] եւ 2 տողի մա[սին] 55 Լոնդոն 56 Կ

ին] [Մարսէյլից] 21/3 57 Արամին 22/4 58 Բերբեր[ {եանցին]}, Բու[դաղեանցին] 59 Մուրադեանցին 60 Հայրապետ

Բայց կատարել Սըւազցին"։ Ըռխի՜ն {եաշիր}, դու, այդ չքի, Տե՛ս, ինչ մեծ մեծ է բրդո

րդէ ամսեանն Մայիսի 1799 ամի, ի Բատավիա, ի կղզին {Եավա}, որ պատկանի տէրութեանն Հօլանդիոյ եւ հեռի է ի Կալ

քուն սիրեցի, բա՛ս ո՞վ արաւ աշկարայ, Իմ եարն ինձ {եար} պըտի, - ձեռումը ֆանար պրտի, Իմ եարի կաննած տեղըն

զար ըլնիս, - իմ ախպոր սատար ըլնիս, Թէ ինձնից ջոկ {եար} բռնես, - դու սրտապատառ ըլնիս, Քաքուլիդ կալին մեռ

ել ա տուն չի գալիս, Էս անտէր բարձի վրայ, - առանց {եար} քուն չի գալիս: Ոչխարն արել եմ բակը, - դէմ տուել

ս ուզեց չի տուի, ջան, գիւլում, ջան, ջան, Ասի {եարի} ղրկած ա, ջան, ծաղիկ, ջան, ջան: Ա՛յ տղա

, Իմ եարն ինձ եար պըտի, - ձեռումը ֆանար պրտի, Իմ {եարի} կաննած տեղըն, - մէկ չինարի ծառ պըտի: Ա՛յ տղայ,

արին, Մի աղլուխ վարդ եմ քաղել, - ղրկել իմ աղպօր {եարին}: Շատերը կան նոյնպէս ազնիւ, նոյնպէս գ

Ես քեզ թաքուն սիրեցի, բա՛ս ո՞վ արաւ աշկարայ, Իմ {եարն} ինձ եար պըտի, - ձեռումը ֆանար պրտի, Իմ եարի կանն

ան Նովա-Գօրօդի, Չերնիգովի, Րեազանու, Րոստովի, {Եարոսլաւի}, Բելոզերսկի, Ուդօրսկի, Օբդօրսկի, Կօնդիսկի եւ

րօդի, Չերնիգովի, Րեազանու, Պօլօցկի, Րոստովի, {Եարոսլաւի}, Բելօզերսկի, Ուդօրսկի, Օբդօրսկի, Կօնդիսկի, Վ

քը կործանուել ու կտորներն էլ Նեվայից բռնած մինչեւ {Եաւա} հասել, եթէ ազգը հազար տարիներով ծանր ստրկութեան

գիտես եւ քոյդ ասացածովն նոյն քաթում եղած 1425 հատ {եափանի} ոսկե դրամի գին 106871/2 փարդաւն ուղարկել Կալկաթայ

Աստուծով անվնաս Կալկաթայ հասանելէս հանդերձ յիշեալ {եափանու} ոսկէ դրամի վաճառովն զոր ինչ որ գտանեմ Տէր Ստեփանն

անազան օրագիրների մէջ։ Բօնզ նշանակում է {Եափոնացոց} Աբեղայ։ Illos pudet Christum crucihxum

սաւիէ չ'սոսկաց դժուարութենից եւ հազիւ թէ ուսել էր {Եափոներէն} քանի մի խօսք, սկսեց վիճել Բօնզերի) եւ Եափոնիայ

յլտւութենից սկսեցին Աւետարանի քարոզութիւնը՝ կէսը {Եափոներէն}, կէսը Լատիներէն. այնպէս, որ խեղճ անհաւատները շ

մէջ։ Կսաւիէ թողեց այստեղ Կրիմինալը եւ ինքը գնաց {Եափոնիայ} ։ Կրիմինալը կրակով ու սրով ջնջում էր Աւետարան չըն

անցաւ այս միջոցին հնդիկների ծովից եւ հասաւ մինչեւ {Եափոնիայ} ։ Յիսուսեանք տեսան այստեղ մի նոր կրօն՝ " Բուդդակ

մանակեայ եղաւ. 1611 թուականին, Հօլլանդացիք մտան {Եափոնիայ}, որ այն ժամանակ Եւրոպայի մէջ առաջին վաճառական մա

երի վերայ. ամենայն օտարական մարդ, որ մտանում էր {Եափոնիայ}, պարտական էր այնտեղի աստիճանաւորների ներկայութեա

ուսեան Առաքելութիւնք. - Հնդկաստանի, Չինաստանի եւ {Եափոնիայի} մէջ. - Պարագուայի Աստուածպետական Հասարակապետութիւ

ափոներէն քանի մի խօսք, սկսեց վիճել Բօնզերի) եւ {Եափոնիայի} իմաստունների հետ։ Հալածուելով բօնզերից, արհամար

համառօտ գրելով։ Նախ եւ յառաջ քանի մի խօսք ասենք {Եափոնիայի} Յիսուսական Առաքելութեան վերայ։ Այս երկիրը ու

արտարութենով կարողանում էին կռուեցնել միմեանց հետ {Եափոնիայի} զանազան իշխանները, որոնք մի Կայսրի հպատակ էին,

էին ընդունել Քրիստոնէական հաւատը։ 1587 թուականին {Եափոնիայի} մէջ համարւում էր մինչեւ քսան հազար Քրիստոնեայ։ Յ

ապը շատ փաղաքշանքով ընդունեց այս դեսպանութիւնը եւ {Եափոնիայի} համար Եպիսկոպոս նշանակեց Լուտովիկոս Սօտելօ-Ֆրանսի

նարգութիւնը չ'կատարած խաչի վերայ չէր կարող մտանել {Եափոնիայի} Տէրութեան մէջ։ 1648 թուականին Եափոնիայի մէջ Քրիս

ղ մտանել Եափոնիայի Տէրութեան մէջ։ 1648 թուականին {Եափոնիայի} մէջ Քրիստոնէութեան եւ հետքը անգամ չ'մնաց։ Չի

լով հաճոյանալ, քան թէ Քրիստոսի վարդապետութեանը։ {Եափոնիայից} սկսած մինչեւ Մալաբար, Մօլուկկեան կղզիներից մինչե

թէ յաջողի իւրեան ջնջել այնտեղ Բուդդականութիւնը, {Եափոնիայն} կը հետեւի Չինաստանին, ըստ որում՝ նորա կրօնի կեն

ս ահա՛ ներգործում էին Յիսուսեանք Հնդկաստանի մէջ, {Եափոնիայում} եւ Չինաստանում նոքա պահում են միեւնոյն ուղղութիւն

ներգործում էին Յիսուսեան քարոզիչքը Չինաստանում, {Եափոնիայում} եւ Հնդկաստանում. այսպէս էր ահա եւ ամբողջ Կարգի ո

, որ թուրքը իսկի գինի էլ չի խմում ընդհանրապէս, եւ {եաքըշի} եօլ էլ յայտնի է, թէ չունի. բայց եւ այնպէս հայերը

այս բառը աւելի կարօտ էր ծանօթաբանութեան, քան թէ {եաքըշի} օլը, որ ձախողակի ամեն հայի յատնի է թէ՛ ուղիղ, թ

րախս այս կայ առանց Հովուապետի, յօրէ՝ յորմէ հետէ {եբարձ} Տէր զՏէրն մեր ի գլխոյ մերմէ, փոքրիկ հօտս այս պար

կատարեալի երրորդ դէմքում ասում էին ի բեր փոխանակ {եբեր}, նոյնպէս դնեմ-ի կատարեալը եդեր, փոխանակ եդ։ Այսօր

հրոյն որ ուտիցէ զհակառակորդսն " (Թուղթ Պաւղ. առ {Եբր}., գլ. Ժ, համ. 26-27)։ Անթողլի է համարում ա

է, թէ եղածն էլ յունական լեզուիցն է մտել, ինչպէս {Եբր}. գլ. Ը, համ. 1, կարդում ենք. " Եւ բանից գլո

քն՝ խաչի " (եր. 43)։ Բանի զօրութիւնը այս է. {եբրայական} օրէնքով անիծուած էր այն մարդը, որ փայտից կախուել

այտնի է, թէ իր սենեակը կ'երթար, ինչպէս եւ ասում է {Եբրայական} բնագիրը։ Հայկազ. բառարանն էլ, "հնոց" բառի տակը, ճ

անութիւն է յունականից, բայց մի փոքր անհամաձայն է {եբրայականի} հետ։ Բայց թողունք այդ. մենք այստեղ ուրիշ բան ու

տեսանել եւ այդ նոր աստվածաշունչը, մանավանդ որ դա {եբրայականից} է թարգմանված: Աշխատություն հանձն առեք, աղաչո

ինչ ոք համարձակիցի, անզգամութեամբ ասեմ, եւ ես, {Եբրայեցի՞ք} իցեն, եւ ես. Իսրայելացի՞ք իցեն, եւ ես. զաւակ

ասակի հավիտենական շարունակության մեջ, որ կարող է {եգիպտական} մումիայի նման գոյացած պահել միայն ձեւը եւ դրությո

ր արյունաթաթավ Իտալիան ավելի քան կես դար լլկվեցավ {եգիպտական} չարչարանքի մեջ՝ ազնվականը ցույց է տալիս գործով,

րենց եւ հիշյալ չքավորների միջեւ քաշում էին ինչ որ {եգիպտական} սահմանագիծ. բայց դա այլ բան չէր, քան տնաբույս մ

կը գայթակղուիմ եւ կը կորչիմ... Աւա՜ղ, որպէս թէ {եգիպտական} առեղծուածք կտակել էր մեզ Նա, որ, հերքելով ամենա

րշալոյսը, երբ քո ընթերցողքը կարող կը լինին նայել {եգիպտական} աստուածուհու երեսը՝ առանց քօղով ծածկելու նորան:

ի ճիշդ խօսելով, ուրիշներին աշխատեցնում է այդպիսի {եգիպտական} գործի վերայ, բայց մեք ինչպէս կարողանանք կարգաւոր

ամ եւ վնասուած անդամներով, իսկ լուսաբացին, նոյն {եգիպտական} ծառայութիւնը, որ սպասում է նորան: Չկայ այն ընտա

խորամանկութեամբ տիրելով մարդկային բանականութեան, {եգիպտական} առեղծուածներով պատգամ էին տալիս նորան, անցան այն

արդեօք տարբերին սկզբունքդ ՚ի դատապարտելի սկզբանց {եգիպտական} քրմաց, որք առ անձնապահութեան եւ եթ կուրացուցանել

անի որ մեր եկեղեցականներին դեռեւս շատ բան պակաս է {եգիպտական} քուրմ կամ եզուիտ լինելու համար: Այս դրութիւնը

հանդերձանքը, այժմեան խօսակցութիւնդ, իմ համար, {եգիպտական} առեղծուածներից (հանելուկներից) անցան: - Պա

ատում էին, թէ իւրեանց գիտութեան հետքը երեւում են {եգիպտական} քուրմերի սրբազան մատեանների մէջ, եւ թէ Եգիպտացոց

եանք ունէր, որ ապրում էր ոչ որպէս մի հանք կամ մի {եգիպտական} մումիա, այլ որպէս գործարանաւոր էակ յառաջ էր գնո

99-416։) Ճշմարիտ է, որ Մովսէս մարգարէն, {եգիպտական} դաստիարակութեամբ բարոյական լուսաւորութիւն ստանալո

ց Հրէական ժողովուրդը կռապաշտութենից, ազատեց նորան {եգիպտական} գերութենից եւ քարոզելով ճշմարիտ Աստուածը՝ տնկեց ա

մանէթ, մինչդեռ աղտը եւ դաւաճանութեան ամօթը գրեթէ {եգիպտական} բուրգերին հաւասար: Չգիտենք թէ ի՛նչ մտածենք, մի՞

նելով տեսած ենք այն ուխտաւորների մէջ: Թողում ենք {եգիպտական} ծարիրը (սիւրմէ) եւ պարսկական խինան, որոնցից առ

արաւոր ժամանակներով Եգիպտոս մնալով, ընտանացել էր {եգիպտական} բնութեան, նորա ճաշակը եւ հասկացողութիւնը գոյացել

եթէ նորա հասկացողութիւնը գոյացած եւ աճած լինելով {եգիպտական} բնութեան, եգիպտական ադմոսֆերի ազդեցութեան տակ,

իւնը գոյացած եւ աճած լինելով եգիպտական բնութեան, {եգիպտական} ադմոսֆերի ազդեցութեան տակ, գաղափար չունէր ազատու

ռակութեանը միմիայն կարող են հաւասարուիլ այն երկու {եգիպտացի} քոյրերը Ոողայ եւ Ոողիբայ անունով, որ պահում էք Ձ

ւյգ է, որովհետեւ այնտեղ հասունանում են խաղողը եւ {եգիպտացորենը}. բայց, այնուամենայնիվ, հարկավոր է փորձել տեղու

այտնի չէ. չէ պիտոյ որոնել նորան ո՛չ Յունաց, ո՛չ {Եգիպտացոց}, ոչ Հնդկացոց եւ ո՛չ Չինէացոց մէջ. այս իմաստուն

եգիպտական քուրմերի սրբազան մատեանների մէջ, եւ թէ {Եգիպտացոց} ձեռքով Վուլկանին նուիրուած տաճարը կանգնեցուցած էր

ի, Սելջուկեան Թաթարների, Արաբացւոց, Օսմանցոց, {Եգիպտացոց} կամ դեռ չգիտեմ ինչացոց, այն պատմական դառը դէպքեր

նել ճշմարտութիւնը: Իզիսը պիտի քօղով ծածկուի միշտ {եգիպտացու} աչքից։ Այս պատճառով եւս տեսանում ենք զանազան խլր

որ ոչ ոք էանց"։ Յողդյողդ Իսրայէլը, մտքով {Եգիպտոս} դարձող Իսրայէլը, միայն մի կոյր հաւատով կարող էր

Կոստանդնուպոլիս, Կոստանդնուպոլսից Ալեքսանդրիա ( {Եգիպտոս}, Մըսըր), Ալեքսանդրիայից Սուեցեան պարանոցով, Կ

...... 99 Ստանիսլաւին, Լոնդոն 100 Ալփիարին, {Եգիպտոս} 101 Միանսարեանցին, Թիֆլիս 102 Սուաճեանին, Պ

արզ է. որովհետեւ Իսրայէլը, դարաւոր ժամանակներով {Եգիպտոս} մնալով, ընտանացել էր եգիպտական բնութեան, նորա ճ

րբ ջրի աւազանը ծառայում է այստեղ բաժակի փոխանակ, {եգիպտոսեան} մարմարոնեայ դագաղներից մինը շաքարամանի փոխանակ,

ամ Ֆոշեն եւ Դոն Քիշոտը ետ կուղարկեմ: Հրեաների եւ {Եգիպտոսի} մասին հոդվածներում անդադար մատնանշում է ինձ Տոբոզ

էջ միայն փակուած եւ կենտրոնացած կացութիւն, սկսած {Եգիպտոսի} քուրմերից մինչեւ Պիոս եօթերորդի ձեռքով վերականգնե

էս, որ այժմ հին լեզուն մեր ժողովրդի համար եղել է {Եգիպտոսի} մեհենական անմատչելի լեզու։ Անցան այն ժամանակները

գնութիւնը։ Ինչի՞ համար, լորը եւ մանանան թողած, {Եգիպտոսի} սոխ ու սխտորն էր յիշում Իսրայէլը։ Յայտնի է, թէ

րուած լորը եւ մանանան չէին կարող բռնել նորա համար {Եգիպտոսի} սոխի եւ սխտորի տեղը։ Կարո՛ղ ես քո կամքով կամ սեն

էին մի խումբ իսրայէլի վրայ, որ նա ամեն օր չյիշէր {Եգիպտոսի} շօշափելի աստուածները, եթէ այս բոլորը հերիք չէին

ան հրեղէն լեզունե՞րը"։ Մեղաւոր էր Իսրայէլը, որ {Եգիպտոսի} մէջ տեսանելի եւ շօշափելի աստուածների սորված լինել

ւթեան տակ ընկնելով այդ դարաւոր ժամանակամիջոցում, {Եգիպտոսի} ազդեցութիւնը նորա վրայից կտրեց եւ դորա հակառակ Եհ

յանց շնորհքով: Նամակը մի փոքր ուշացել էր, քանզի {Եգիպտոսից} ուղարկել էին Պոլիս, բայց ես արդեն դուրս էի ելած

ինչ ժամանակ յոյները փոխառին կրօնական գիտութիւններ {Եգիպտոսից} եւ Փիւնիկեայից։ Մինչեւ Տրոյացւոց պատերազմը կամ 3

ո՛չ Մովսէս կար եւ ո՛չ Եղիա։ Ի՛նչ է պատճառը, որ {Եգիպտոսից} դուրս եկած օրից այնքան դարաւոր ժամանակներում, ին

ագուրած գաղտնիք, որ պահած լինեին մի քանի առանձին {եգիպտոսյան} քուրմերի համար: Գիտությունը չէ այսօր մի քանի նեղ

ագա: Այդ ժողովուրդն, սկզբից ի վեր սնված լինելով {Եգիպտոսում} բացարձակ ստրկության մեջ, ներծծված էր այնպիսի միս

նսեմանում է հազարամյակներ տեւող ստրկության առջեւ {Եգիպտոսում}, Բաբելոնում եւ, վերջապես, ամբողջ երկրագնդի վրա

այժմ Սադա Դավիդովիչը: Երբ ես Ռուսաստան եկա, նա {Եգիպտոսում} էր: Ինձ հանձնարարված էր Մելքոն Գասպարիչի միջոցով

մ են լայն պողոտայից: Դեռ սրանից 4. 000 տարի առաջ {Եգիպտոսում} վերականգնված էր այն աքսիոմը, որ կոր գիծը երկար է

լ ստուգութէան հաշուոց, ելից եւ մտից եկեղեցւոյն, {եգիտ} զայնս ի պատշաճեալ կարգի, ըստ օրինացն հրամայելոյ

ւթիւնս սեպհականեցաւ քրմանց եւ մեհենականաց, այլեւ {եգիտ} զտեղի ի Դիւանս՝ Արքունեաց: Ժողովուրդն առ հասարա

ի թողեալ [եւ] լքեալ յիւրայոցն՝ այնինչ զօգնութիւն {եգիտ} յօտարաց, [ի հարկէ ստիպեալ գտաւ՝ այնուհետեւ պաշտ

կար ժամանակ բժշկագործող՝ Բժշկականութեան վարդապետ {Եգոր} Իւանովիչ Տկաչեւ, մեր գիտնական բարեկամը, պատմած

ետ աղայեն մեկ թուղթ առեք, որ իրեն կատարյալ չարած {եդ} չի դարձուցին: Եվ իրեն բադորոժնայի մասի կամ իրեն

. Մի՞թե եկեղեցին մեր ընդունի՞ զայլ հիմն, քան զոր {եդ} Յիսուս Քրիստոս, արեամբ իւրով զդաշն ուխտին վաւերա

Ну, вам тогда уж поздно. Ну, կ՚ասի, {եդ} բռբռան Տէրտէրներին տուր փողը, Դիր тел

անակ եբեր, նոյնպէս դնեմ-ի կատարեալը եդեր, փոխանակ {եդ} ։ Այսօր այս բոլորը անհետացել են, եւ Ղրիմից բերած թ

բնաւ եւ մէկ մազի չափ խոտորմոնք չունին. " սահման {եդ} եւ ոչ անցանեն"։ Այդ օրէնքներով կառավարւում է ա

իջեւանն իսկ, ես երկիցս ըմբռնեալ ի չարաշուք ախտէս {եդայ} յանկողին անզգայ, յորմէ օգնութեամբ բժշկաց անդանօր

Ո՞չ տիեզերք գործ ձեռաց Էին հաստեալ, յոր {եդայ}, Կան առաջի իմ աչաց. Ո՞չ ինքնին իսկ Ե

ի դժոխս, անբաժանելի Աստուածութեամբ. իսկ մարմինն {եդաւ} ի գերեզմանի, սապէս, անբաժանելի Աստուածութեամբ:

բերին ի Ղրիմու զայր այն յիմար եւ լատինադաւան եւ {եդեալ} զնա դաստիարակ ի վերայ լուսաւորչածին որդւոց իւրեան

ց ի բաց հանել զիս ի թուոյ աշակերտաց, հակառակորդի {եդեալ} ի վերայ իմ զանուն, թէպէտ եւ ցայն վայր չունէր նա

մարթացայ յայս նուագ կատարել: Եթէ ոչ էր ազգին {եդեալ} յիմ վերայ զգործն Կալկաթեան հրիտակաց, այո՛, բողո

զաւուրս իբր զչորս ի 10/22 ամսոյս ելի անտի եւ դէմ {եդեալ}, յերեկն, որ էր 11/23, մտի ՚ի Լոնդոն, ուստի գր

ակն ոչ կարէ վաւերանալ առանց երից վկայից: Զայս {եդեալ} ի պատճառս, հետեւեցուցանէր, եթէ բողոք իմ պարտի յ

սոփոսն Մովսէս, որոյ եւ ընդ նուիրական ոսկերս մարտ {եդեալ} աբեղենին մերոյ, կապտեալ ի հանգստեանն խշտեաց՝ ՚ի

, որ զրկէ զժողովուրդն յարենէն Քրիստոսի, պատճառս {եդեալ}, եթէ մարմինն ունի յինքեան եւ զարիւն, որով եւ ու

չէ ընկեցեալ 'ի ծով զայն խառն զանգուած։ Յայս ակն {եդեալ} իմ յօրինեցի զառաջին զչորս հատոր գիրս (անուանեալ

նորոգութիւն հայկականս դպրութեան, ուշի ուշով միտ {եդեալ} ժամանակացն փոփոխութեան եւ այժմեան [դրութեան] Ազգի

մք նոցին իմաստուն մտածողացն, որ ուշի ուշով. միտ {եդեալ} ժամանակացն փոփոխութեան եւ այժմ եան որպիսութեան ազ

մտաց ոյժ, զայն ամենայն շատ աջողակութեամբ ի գործ {եդեալ} հոգիացելոցս ի մարմնի, եւ վտարեալ զամենայն նեղութ

օտաւորք սեղանակապուտ ձեռօք ընդ ոսկերս սրբոյն մարտ {եդեալ} ՝ հանէին ի գերեզմանէն եւ ի գետ ամային, զորոց յիշ

ազգաց: Զսորայս հակառակն պիտոյ էր ենթադրել, միտ {եդեալ} անեզր եւ անվերջ յեղափոխութեանց եւ սասանութեանց եղ

ւցաք զփիլիսոփոսն Մովսէս եւ մարտ թերեւս ընդ ոսկերս {եդեալ} արկաք ի գետ, ո՞չ ապաքէն զՂազար մ երկ ողորմելի ի

այլ իննեւտասաներորդ: Նստիլ ի տան, յորում ճրագն {եդեալ} էր ընդ գրուանաւ, նշանակէ նստիլ ի խաւարի եւ չունե

րաւանց, հիմնաւորելոց առ հասարակ ի վերայ օրինաց, {եդելոց} ի Թէոդոսէ եւ ի Յուստիանոսէ, եւ զանազան ճառիւք ի

յր, Եւ զնովաւ սաւառնեալ, Եւ ի բարբառ {Եդեմայ} Ընդ նախահօրն խօսակցէր. Այնմ երկինք են

Վարդան Բարձրաբերդեցի, Կիրակոս Գանձակեցի, Վահրամ {Եդեսացի} ՝ քարտուղար Լեւոնի Արքայի Հայոց: Յովհան Երզնկացի

եանց սրբոյս ականաւոր են. " Յիսուս Որդի ", " Ողբ {Եդեսիոյ} ", ի պատճառս աւերման քաղաքին ի յարձակմանէ իսմայե

էին ի բեր փոխանակ եբեր, նոյնպէս դնեմ-ի կատարեալը {եդեր}, փոխանակ եդ։ Այսօր այս բոլորը անհետացել են, եւ Ղր

իմոյ, ըստ յորդորանաց բարենախանձ անձանց, ի գործ {եդի} զառ յինէն կախեալ միջոցս, վասն մտանելոյ ի հոգեւոր

պ անուամբ զերկոսին դպրատունսն: Իմ յիշեալ տան գին {եդի} յիսուն հազար ռուփի, եւ յիշեայ դպրատանցն եւս մինչ

պէս յիշեալ դեֆտերիս փակածի յատկութիւնն ձեռնադրեալ {եդի} ներ կտակումս նովաւ ամենայն պարզապէս յայտնի կը լին

՚ի գագաթ խարուկին, եւ զմոխիր մնացուածոց իւրեանց {եդին} ի վկայութիւն սերնդոց իւրեանց, առ մեզ, այս թշուա

զոր ՚ի հինգերորդ դարու անտի, ուրեք ուրեք ՚ի գործ {եդին} աստուածաբանք նոցա: Եթէ ժամանակաւոր առաքումն Հոգւ

տօնն շաբաթական, " եւ կարգեցին սուրբ առաքեալքն եւ {եդին} հաստատութեամբ, սուրբ առնել զմիաշաբաթն ի շաբաթուն

ողութիւն աչաց, տեսանեմք, զի աբեղայք էին որ հիմն {եդին} գրականութեան ազգին եւ այն ի ճռաքաղէ յունական այգւ

ւարտեսցի ի Սեպտեմբերի: Զայսմ ամենայնէ քաղի զի թէ {եդից} ի մտի մտանել ՚ի դատաստան յաղագս ի յայտ բերելոյ զկ

նութիւն: Ո՛չ վայրաքարշ ինչ կրից Զսիրտ {եդից} ի թիրախ, Իսկ ընդե՞ր բնաւ ժպտիս, Ուխտ

հինգ հոլովմունքը իրենց սեփական յատկութիւնը միայն {եզականում} ունին, իսկ յոգնականի մէջ բոլորն էլ գնում են առաջ

եթէ մի քանի հոլովմունքի մէջ անունների բացառականքը {եզականումը} ունին է, այդ ընդհանուր կանոն չէ։ Մեք գիտենք, ո

քն ուղղում է իր ազգին եւ, ինչպես երեւում է, այն {եզակի} հայերին, որոնք պաշտպանում են բնությունն ու իր դա

dit " եւ այլն։ Այս յոգնակի բառը՝ hoec, փոխանակ {եզակի} բառիս՝ hoc, երկսայրաբանութիւն տալով ամբողջ սահմ

ւթեան ընդհանուր կանոնը է սեռականից. եւ եթէ միայն {եզակի} բացառականը տեղ տեղ ունի սեփական վերջաւորութիւն,

ռնուս ձեռքդ, որ վրացերէն գրել սովորես, բայց մէկ {եզան} էրի պիտի ճարես. այսինքն էրիի ոսկորը, որ սկիզբը

2 օրինակ Իզմիրեանցին 1 օրի[նակ] Աջեմեանցին 1 - {Եզեանց} 1 - Բուդաղ[եանց] 1 - Կարկանով 1 - Շանշեանց Խնդ

ի, որ կ՚երթայ 23-ին: 25-ին տեսութիւն եղբօրս եւ {Եզեանցի} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է մայիսի 3-ի

յէ] 24 113 Սանասարեանցին, Հախուերդի հետ 26 114 {Եզեանցին}, Ամատունու հետ 28 115 Քաղաքական գլխոյ Ն. Նախիջ[

2/14 48 Հայրապետեանցին 49 Խաֆաֆեանցին 4/16 50 {Եզեանցին} 9/21 51 Սուլթանին [Փարիզից] Ապրիլ 1/13 52 "

էր ոչ խօսեցայ եւ սկսան յարուցանել բանս " (Մարգ. {Եզեկ}., գլ. ԳԺ)։ Պ. Էմինը մի կողմից կարծում է

տեւ Նախիջեւանի ժողովուրդը, համեմատելով Ռուսսիայի {եզերական} քաղաքացիների հետ, միջին թուով շատ վեր է եւ ճոխ ի

րութիւնն Անգլիոյ զբովանդակութենէ գործոյն: Յետ {եզերելոյ} գործոցս ՚ի տուընջեան, ընդ երեկս ՚ի 1 նոյեմբ. մե

, վասն եղանակի իմոց ապագայ կենաց եւ թէ յի՞նչ ունի {եզերիլ} վճիռ Սինօդին եւ գտանիմ ի մեծի չքաւորութեան եւ տառ

" Առնաչափ ահա՝ Ի վեր բարձրանայ {Եզերտից} [?] սահեալ Ընդ մէգ ընդ մռայլ, Աստղիկ

քամին, որ մղեց տարաւ նորանց մինչեւ Կիպրոս կղզու {եզերքը}, արգելառիթ եղաւ այս զարհուրելի դիտաւորութիւնը կա

Մալաբար, Մօլուկկեան կղզիներից մինչեւ Ինդոս գետի {եզերքը} Յիսուսեանք տարածում էին սուտ ու խաբեբայ կարծիքներ

թէ Մասեաց դարեւանդից, այլ Րէդուտկալէից՝ Պոնտոսի {եզերքից}, ինչպէս ինքը՝ Պ. Իսահակեանցը փորձում է եւ կը փ

աւ այն խռովութիւնը, որ հանեցիր հիւսիսումը, գետի {եզերքներում} աւազուտ երկրի վերայ: - Ոչնչով, Ձեր մռայլութ

բնակւում էր հիւսիսային աւազների վերայ մի մեծ գետի {եզերքում}. այս արդէն իսկապէս ծիծաղելի բան էր. ինձ ոչինչ ժ

ր, մեծ-մեծ ծառեր, որ բուսած էին մի գնացական ջրի {եզերքում}: Նախիջեւանի մէջ միայնակ մարդը, եթէ մահի երես

րան եւ շտապեց հասանել Սայքամ կղզին, որ Չինաստանի {եզերքումն} էր։ Այստեղ իմացաւ նա, թէ Չինական Կայսերութիւնը

ւուր հարկեցայ տեղափոխ լինել յայլ շոգենաւ, որ ընդ {եզերօք} նաւել Միջերկրական ծովուն երթալոց էր ի Մարսէյլ եւ

ի շամփուր խորովածի համար մորթում է միւս ազգութեան {եզը}... - Այս ինչ հակառակախօս դրութիւնք են, -

ուժան Արծրունի, ութերորդ դարում, այն է՝ 786 թ-ին, {Եզիտ} ոստիկանի ժամանակ ուրացաւ, որով բոլոր Վասպուրականի

եմն, նորից կրկնում եմ՝ գրքեր, գրքեր եւ գրքեր: {Եզյանից} խնդրիր Շլոսսերը, կարծեմ նա ուներ, իսկ եթե ոչ՝

նների (Pasquier est un pasquin)), մեծ հորթ, {եզն}, էշ, անարժան այն ջրին, որով լուանում են նորա գ

քերթողահայր եւ եւ Մամբրէ վերծանող նորուն եղբայր, {Եզնակ} եւ Կորիւն, Սուրբն Եղիշէ, Դաւիթ փիլիսոփայ եւ Յով

ոյիցն ոչ յանդիմանես, մի՛ լինիր վարդապետ"։ {Եզնիկ} Երկար ժամանակ մտատանջութեամբ չարչարուելուց յե

իւրեանց զՅովսէփ եւ զընկեր նորին ի նմին Կողբ գեղջէ {Եզնիկ} անուն առաքեն ի Միջագետս յԵդեսիա՝ առ ի թարգմանել

այլում հայրենասիրի եւ հնասիրի՝ հանել երեւան: {Եզնիկ} Կողբացին, ընկեր Յովսէփը, ընդ որում առաքեցան ի Բ

աղիկէս կոչմամբ յաբեղենէն վերապատուեալ: Յետ մահու {Եզնկայ} Կողբացւոյ գլխաւորք քահանայութեանն՝ երանելոյս տու

աղայի եւ Նազարեանցի հետ Հիւսիսափայլի 6 համարը պ. {Եզովին} Նախիջեւան, Նազար Չէրքէզով, 1 օրինակ Հիւսիսափայ

եւ դահճանոց տանելու արժանի չէ"։ Ահա՛ այս է {Եզովպոսեան} սառած օձի եւ երախտաւոր մարդու առակի միտքը, որ այ

այժմ կրիտիկոսների կարգը՝ քննելով Գամառ-Քաթիպայի {Եզովպոսի} առակները: Այս բանում եւս չէ կարելի չտեսանել նորա

քը եւ, արդարեւ, Լուդովիկոսը մեռաւ՝ Յիսուսեան ( {եզուիտ}, ճիզուիթ) դարձած: Առաւօտը վաղ վերադարձայ Փ

ններին դեռեւս շատ բան պակաս է եգիպտական քուրմ կամ {եզուիտ} լինելու համար: Այս դրութիւնը մերժելով վերստին

եքեան յիմար են, ամենեքեան օբսկուրանտ, ամենեքեան {եզուիտ}... ի՛նչ ասել է, Աստուած միմիայն կոմս էմմանուէ

յս երկու կորստաբեր ախտերը, որպէս բնական հետեւանք {եզուիտեան} կանոնադրութեան, առաջնորդում են ընկերութեանը։ Այ

: Ցնծացէ՛ք, սո՛ւտ ազգասէրք, օբսկուրանտներ, {եզուիտներ} եւ Մաքիաւելու հոգով խմորուած պարոններ, կատաղեցէք

ծում է, թէ այդ սուտ ազգասէրքը, օբսկուրանտները, {եզուիտները} եւ Մաքիաւելու հոգով տոգորուած մարդիկը մի բան են,

հալածելու եւս: Սուտ ազգասէրքը, օբսկուրանտները, {եզուիտները} եւ Մաքիաւելու հոգով խմորուած մարդիկը լաւ վերահասո

էսը թողում եմ սուտ ազգասէրների, Օբսկուրանտների, {Եզուիտների} եւ Մաքիաւելու հոգով տոգորուած մարդերի գործակատարո

ուռճեանը երկար տարիներով, յարակցութիւն ունենալով {եզուիտների} հետ եւ շատ անգամ գործիք լինելով նոցայ ձեռքում, ա

նալի քարոզելով, բարձրացնում է մինչեւ քուրմերի եւ {եզուիտների} կացութիւնքը: Ոչ բնաւ պիտի ընդունինք այս դրութ

: Հոգեւորականութիւնը իւր տղայական խնդիրներով, {եզուիտների} ձեռքում գործիք դառնալով, ճղակտոր հանեց ազգը, ան

կ իրողութիւն՝ Մխիթարեան միաբանութեան ենթարկուիլը {Եզուիտների} կանոնադրութեան։ Սարսափելի նիւթապաշտութիւն, կեղծ

ւմ, Ճապոնիայում եւ որոնցով աշխատում էին հետագայի {եզվիտ} -առաքյալները " երկնքի որդու " մայրաքաղաքում: Ափսո

կարելի է հավատալ այնքան, որքան կարելի է հավատալ {եզվիտներին}, երբ նրանք շարադրում են 16-րդ եւ հետագա դարերի պ

զգի եւ նորա եկեղեցու ինքնուրոյն գործականութիւնը: {Եզր} անունի սկզբնատառը, դարաւոր ժամանակներից սկսած,

իւր... եւ արհամարհեցին զհրեշտակս նորա " (Առաջ. {Եզր}., գլ. Ա, հ. 50-51)։ " Եւ ասէ Անգէոս հրեշտա

ան տեսութեան, բայց այս խնդրի մէջ բնաւ սխալ չէ եւ {եզրակացականը} եւ մենք առանց յողդյողդուելու կարող ենք մի անհատի

ում, թեեւ շատ նեղ շրջանում, ապա դրանից կարող ես {եզրակացնել}, թե ինչ վիճակում եմ գտնվում ես: Բայց չնայած այս

կարելի է մտածել, եւ արդեօք թո՞յլ է տալիս լօգիկան {եզրակացնել}, թէ Հայք, վերստին (իսկոյն) մերժելով այդ հաղոր

եցուն Աշուշայի դռնում, ուստի եւ իրաւունք չունինք {եզրակացնել} այս բանից, թէ երեւելի եւ հարուստ մարդիկ պիտի եղա

լինել։ Մենք հանդէս ենք հանում, սորանից չէ պիտոյ {եզրակացնել}, թէ բծախնդրութիւն է մեր արածը, ո՛չ այլ մենք այդ

րկիր չկայ եղած Հայաստան: Բայց չէ կարելի սորանից {եզրակացնել}, թէ այդ օրից իսպառ ընկաւ որսորդութիւնը: Գրեթէ ե

ում։ Իսկ եթէ Ձուիկի հօր անունը, Անոյշ-Վռամից {եզրակացնելով}, շինուած է Վռամ կա՛մ Հ. Չամչեանի եւ կա՛մ այն մա

սանում եմ թերութիւնք, - շարունակեց պ. Մարկոսը, - {եզրակացնելով} այն ծանօթութենից, որ տուեցիր ինձ այսօր քո կարճառ

րկված ենք, եւ այս քչիցը, որ մեր ձեռքը հասած է, {եզրակացնում} ենք, որ պիտո է անհամար շատ ունենայինք այսպիսի եր

ւ Ղրիմ գնալ-գալ ունէր: Այս հիման վերայ Մանուշակը {եզրակացնում} էր, որ իւր փեսայացուն խնդրում էր շուտով ամուսնու

ութիւն, եւ Շահումեանցի խօսել եւ լսել կամենալուցը {եզրակացնում} էր, թէ նա պատճառների էր ման եկել իւրեան (Մանուշ

ամենայն Հայոց"։ Ըստ այսմ եւ զպատճէն ազգային {եզրակացութեան}, արարելոյ ի 15 Յուլիսի այսր ամի, որով ազգն զանա

խարքայն Կովկասու եւ ծանուցանելով զբովանդակութեանց {եզրակացութեան} ազգին ի քաղաքիդ եւ երեսփոխանական թղթոյ, խնդրելոց

ախիջեւան, քանզի քաջագէտ է գործոյս այսորիկ, այսմ {եզրակացութեան} համաձայն էին գոգցես բոլոր անդամք, բացի Ղուկաս ար

ն վեհափառութեան զերեսփոխանական զթուղթն եւ զպատճէն {եզրակացութեան} ազգին մերոյ ՚ի Նախիջեւան ՚ի մասին հնդկական հրիտակ

ն վեհափառութեան զերեսփոխանական զթուղթն եւ զպատճէն {եզրակացութեան} ազգին մերոյ ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին Հնդկական հրիտ

նին, որում առաջի առնեմ եւ զթարգմանութիւն պատճէնի {եզրակացութեան} ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, որով բողոքէ նա զանկանո

ն Ձերոյին վեհափառութեան, թէ ՚ի վիմագրեալ պատճէնէ {եզրակացութեան} ազգային ժողովոյն արարելոյ ՚ի Կալկաթա ՚ի 23 դեկտեմ

: 'Ի վերայ հիման վերոյգրեալ ազգային պաշտօնական {եզրակացութեան}, պատուելի եւ յառաջադէմ անդամք ազգի մերոյ, որք ե

նիլ մեզ ՚ի խնդրել զազգային զհրիտակս: Համաձայն {եզրակացութեանն}, զայսմ ամենայնէ իրազեկ արարեալ զՁեզ, խնդրեմ ի յ

, նորին վեհափառութիւնն հաճեցաւ հաստատել զասացեալ {եզրակացութիւն} ազգին մակագրելով այսպէս. " Զայս եզրակացութիւն բո

ալ եզրակացութիւն ազգին մակագրելով այսպէս. " Զայս {եզրակացութիւն} բովանդակ ազգին Հայոց, բնակելոց, ի Նոր Նախիջեւան

ց կարողանալ դուրս բերել մի անկողմնապահ եւ ճշմարիտ {եզրակացութիւն} ։ Բայց ափսո՛ս, որ այս չ'կայ ընդհանուրի մէջ։ Թէպ

նցութիւնը միւս առաքեալներից, որից դուրս է բերում {եզրակացութիւն}, թէ եւ Պապը որպէս յաջորդ Պետրոսի գերազանց է այլ

յետոյ մի քանի լուսաւոր գաղափար ստացել էր, որոնց {եզրակացութիւնը} թոյլ չէր տալիս հաւատալ այսպիսի ցնորամիտ մարդերի հ

ութեան տրտում խորհուրդը, այդ անցքի իմաստասիրական {եզրակացութիւնը} մեր ներկայի համար։ Մխիթարը եւ Հայկական ուսումը,

անբարոյականութեան։ Աւելորդ չէ մի փոքր պարզել այս {եզրակացութիւնը} մեր ընթերցողների առաջեւ, որով եւ ապացուցանել, թ

ԱՊԱՐՀ " Իմ աշխատութեան գաղափարքը միայն {եզրակացութիւնք} են, փաստերի հետեւանք, նոքա ըստ ինքեան գաղափարք

եան մէջ, որպէս գիտութեան մէջ, անպատշաճ են թեթեւ {եզրակացութիւնք}. այսչափ։ § 24. Բնագրում ասած է. " Տէր Աղան

քան զքսան ամ, ընդ այժմեան զդպրութեան եւ հերիք են {եզրակացութիւնք} արտադրեալք ի քննութենէ ի վկայութիւն ասացելոցս ի մ

պատճառով խօսելով այդ գիտութեանց վրայ, չէ կարելի {եզրակացութիւնք} հանել բիբլիական ասացուածներից, այլ, նկատողութիւ

՝ Փարպեցին է կրճատել։ Մեզ թւում է, թէ այս տեսակ {եզրակացութիւնքն} են մանաւանդ պատճառ եղել մեր պատմական յիշատակարանն

զարմանալիորեն արդարացի են: Մինչդեռ դրանից հանած {եզրակացությունը} ոչ բոլորովին հիմնավոր է: Նա նրանց մեջ տեսնում է

. այդ կարող է նրանց շատ վշտացնել եւ զանազան սխալ {եզրակացությունների} հասցնել: Այնուհետեւ, ձեզանից ավելի ուրախ նա

ություններին պատասխանում եմ ոչ պակաս հետաքրքրական {եզրակացություններով}, այն է՝ ձեր ցուցակից երեւում է, որ Նախիջեւանի

, ոչինչ խօսին զայդպիսւոյ գործոյ, ուստի մնայ ինձ {եզրակացուցանել}, թէ գոյութիւն նամակին, որպէս նաեւ առաքումն այնո

ր մարդերի կողմից բամբասանքի տակ եմ ձգել իմ անձը, {եզրակացուցել} է, թէ հա՛, այս է, որ կայ, Կոմս Էմմանուէլի հօր

լեզուով, մեր նոցա լեզուն չհասկանալուց կարելի՞ է {եզրափակել} նոցա անբանութիւնը, ոչ ապաքէն մեր խօսածը եւս նոցա

ի անորոշ զգացմունքով, նորա կերպարանքից կարելի էր {եզրափակել}, թէ սառել ու կապուել էր նորա զգայականութիւնը: Ն

նամք յիշելով զգլխաւորս եւ եթ, յորոց կարեմք արդէն {եզրափակել} զոյժ եւ զկարողութիւն գրականութեան մերոյ, ի վկայո

լ կեանքի անհրաժեշտ պիտոյքը։ Այս բաներից կարելի է {եզրափակել}, թէ ի՞նչքան մեծ գանձ էր բերում Կարգին այս հարուս

երից, որ ասել էր հրապարակական տեղում, կարելի էր {եզրափակել}, թէ նա մի չար դիտաւորութիւն ունէր թագաւորի մասին

անդարձ կամակորութիւն, ուրիշ ոչ այլ ինչ կարող ենք {եզրափակել}, այլ այս միայն, որ այդ մարդիկը, մեռուցանելով ի

նական ժողովն է յաւելացուցել։ Կնքենք այս գլուխը՝ {եզրափակելով}, թէ Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը ունի

ձեռքը ընկաւ, բայց նա յառաջ չտարաւ իւր խօսքը, եւ {եզրափակեց} այստեղ իւր պատմութիւնը այսպէս. Այժմ ունի՞ս դու մ

օրիորդը պիտոյ է գեղեցիկ եւ սուր ձայն ունենայ․ նա {եզրափակում} էր այսպէս նորա աղաղակից, որ արձակել էր անտառի մէ

ղեակ՝ ամենայն անձանց եւ դատաստանատանց, որով եւ {եթ} իւրաքանչիւր զրկեալ յուսայ փրկութեան, քանզի նա մի

նին. իսկ մասնառուք ստանան ամ ըստ ամէ զբաժինսն եւ {եթ}: Եկից այժմ ի խօսիլ զայլոց հրիտակաց, թող

ւ է անշարժ կայս, զորմէ մթին իմն լուայ ի միոյ եւ {եթ} աննշան առնէ, յայնժամ չիք տեղի երկբայութեան, թէ

ց, քանզի այր յիւրաքանչիւր գտանէ ի պանդոկի զմի եւ {եթ} սենեակ եւ զկերակուր (առանց իրիք ոգիաւոր ըմպելեաց

րորդն անվաւեր, որովհետեւ ստորագրեալ է յերկուց եւ {եթ} վկայից, այնինչ ըստ յայնժամեան օրինաց (այժմ հերի

չափ արհամարհանս ապագայից: Առ այժմ զայսչափ եւ {եթ} հասուցեալ ձեզ զտեղեկութիւնս, ի կատարած գործոյն յ

t: Ne sois rien". Béranger Զայս մի եւ {եթ} կանխեմք աղաչել, զի մի՛ ոք համարեսցի եթէ եւ մեք ա

հովուաց բերելով յանձինս զնմանութիւն, զանձանց եւ {եթ} խորհեն, անհոգ զազգէն գնացեալ, որ ընդ հարուածովք

եթէ ի ձանձրալիս թուեսցին Ձեզ բանք իմ, զայս մի եւ {եթ} աղաչեմ յիշել. եթէ քանի՞ արդեօք ձանձրալի է մեզ այ

տն տիեզերաց: Քրիստոնէութիւն ո՛չ շատանայ լոկով եւ {եթ} նշանօք. նա պահանջէ զգործս արժանիս քրիստոնէի եւ հ

եւ յառաջնորդս, իսկ այլն ամեն այն, վարկպարազի եւ {եթ} կանոնադրութիւն, տուեալ յիշխանութիւն առաջնորդաց:

կզբանց եգիպտական քրմաց, որք առ անձնապահութեան եւ {եթ} կուրացուցանել կուրացուցանէին զժողովուրդն, բռնացե

[վիճակեցաւ ընդունել] ի գլուխ [զդաբնեայն] պսակ՝ [ {եթ} է ոչ այնմ], որ [կորովի] մտացն [հնարագիտութեամբ տ

դիւնաւոր գտան, որ եւ ի կարծիս էին թէ] ինքեանց եւ {եթ} պահի յաղթանակս ([թէ] միայն հնար էր [յափշտակել] զ

ագիրս երեւիլ ի կարգի: Հեղինակ աշխատութեանս մի եւ {եթ} կալեալ իւր առաջնորդ զլուսաւոր բանականութիւնն, ճա

ի անգամ, գտանեմք ի նոսա պատմական ծանօթութիւնս եւ {եթ} ՝ աւանդեալս բանաստեղծական ոճով եւ ամենաջան եւ միա

եացն]: Գանգատանքդ զհայկական մանկտւոյն յայնժամ եւ {եթ} [լինէր իրաւացի]: Եթէ հնախօս լեզուն հայոց գէթ կրէ

կտւոյ վիճակ ո՞րպիսի. ասասցէ՛ որ գոնեայ ժամ մի եւ {եթ} նուիրեալ այդպիսի խնդրոց [վերահասու եղեալ իցէ] ճշմ

ւ, տեսեալ իբրեւ պահարան գիտելեաց, յարգելի էր եւ {եթ}. բայց այն լեզուագիտութիւն, որ ոչ ճոխացուցանէ զմ

եղեալք առ արքունի դրանն, պարսկականաւն վարէին եւ {եթ} գրչութեամբ: Ի դարձ առնել Վռամշապհոյ ի Միջագետաց

ոց յունականաւն վարիլ դպրութեամբ, այլ ասորւոյն եւ {եթ}: Որչափ ինչ զօրէ մարդկայինս մտաց ոյժ, զայն ամենա

ն աւանդելոյ շատք գոն մեզ ի ծանօթութիւն անուամբ եւ {եթ}, այլ զի գործք նոցա ծածկին ընդ փոշեաւ վանօրէից Հա

ւ հետեւեալ դարուց, շատանամք յիշելով զգլխաւորս եւ {եթ}, յորոց կարեմք արդէն եզրափակել զոյժ եւ զկարողութի

րուածովք, ընտիր հայախօսութեամբք զոր առ սակաւս եւ {եթ} ոմանս տեսան եմք. այո՛, չկարեմք նոյնպէս մոռանալ

վասն ազգի վճարեաց, այսմ մարթ է պատասխանի առնել, {եթ} է միայն անբիծ իցեն սիրտք մեր յամենայն կրօնամոլակա

բարբառդ: Մխիթարեանք կատարեցին վասն ազգի զայս եւ {եթ} գործ, զի վերականգնեցին զմիջաբեկ շինուած հին հայա

րս ընթերցեալ եմք անընդհաւո, եւ ծանուցեալ զայս եւ {եթ}, զի այդ օրագրութիւն ճանապարհ էր շահաստացութեան ե

պատշաճաւոր գրել, այլ ի պատմութենէ նորին զայս եւ {եթ} արժանի համարիմք ծանօթութեան, զի ի մանկական տիոց

Ազգին: Հարցանեմք եւ ունիմք իրաւունս հարցանելոյ, {եթ} է դիտաւորութիւն պատուական առնդ էր զազգ Հայոց ի մե

կ տետրակք, ըստ խղճի մտացն վկայելոյ, չեն այլ ինչ {եթ} է ոչ խառնուրդ հին եւ նոր հայախօսութեան, ոչ սառն

անաց Եւրոպիոյ ի գիտութեանցն ասպարէզ, այլ զայս եւ {եթ} իբրեւ սիրող ազգի եւ ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ դրութ

րութեամբ ըստ քաղաքաց եւ ըստ աշխարհաց, այլ զմի եւ {եթ} կալեալ շաւիղ հասարակաց հասկանալի՝ որոց ի սփիւռս

նագիտաց համարի զանձինս ունին առ անձնապահութեան եւ {եթ} ախոյեան հանդիսանան երկնային ճշմարտութեանս, թէեւ

յետնեալ գտաւ ի ճշմարտութենէ առ անձնապահութեան եւ {եթ}... զի ո՛չ կարաց դատել, թէ չէր արժան զպակասեալ

եւ ընդ նմին դնել զայն ի շրթունս ազգին ի միում եւ {եթ} ժամու: Զոր ինչ ստուար խումբ դարուց, եւ ընդ նմին

հեղինակք հնախoս գրուածոց. առ տեղեաւս չէ տարադէպ {եթ} է տալ յօժարեսցուք պատուական հեղինակացդ լի կշռով զ

ա՞ւս ներգործէին եւ ներգործեն ի վերայ ժողովրդեան, {եթ} է միայն գիտէին զզիարդն եւ զորպէսն. ամենեւին ոչ,

ժամանակս նախնի Հայկազանց, այլ այս՝ կարծիք է եւ {եթ}, մանաւանդ յառաջ ի հնասիրաց առ ի զօշոտել զաչս հաս

դել յանվեհերութիւն եւ ի քաջութիւն, այլ ի միակ եւ {եթ} կորուստ, այն է ի կնաբարոյ վեհերոտութիւն, որ համ

ն սառուցեալ ի սառն կերակրոյն, յորովայնն զջուր եւ {եթ} արկանէր: Առ ի՛նչ դոցա հոգալ զլուսաւորութենէ ազգի

եզ ասել, թէ ազգն կործանի եւ չքանայ մինչ ի սպառ, {եթ} է նորն լեզու լիցի կիրառական ի մատենագրութեան, ու

որոց տեղեակ է մտածութեանց թէ առ անձնասիրութեան եւ {եթ} անխղճ էին խօսիլ ընդ ազգին հին լեզուաւ, անհասկանա

ն բանագէտ մարդիկ զիւրեանց միտս, այս է մի միակ եւ {եթ} նպատակ ազգային լուսաւորութեան. հեղինակն առանց ժո

աց: Ի դերուն հետէ սովորութիւն է առ մեզ թէ շատ եւ {եթ} փոքր այսու ամենայնիւ զհետ լինիլ կրթելոյ զորդիս մի

այլ նմանապիսի բառս, եւ վարել զնոսա հայկականաւ եւ {եթ} լեզուախօսութեամբ: Իսկ հոգատարութիւն վասն առհասար

թե հոքու բան արա՞վ թե չէ, եւ այլն: Բավ է: {Եթե} կամիք իմ որպիսությունս հարցանել, փառք աստուծո,

եւ մինչեւ այս ամսույս 25-ին հոս գա, հասնի կամ, {եթե} հոսեն ելած ըլլանք, զերե միտք ունինք Քիշնեւ երթալ

խրկիմ, զերե հոս չյունքի բոռդո ֆռանք է, փոշտան, {եթե} բասիլքայի վրա դամուշնայի բեչաթն չըլլա նե, չընդու

նչպես իրենց ալ սրբազանին բերնեն ես գրիլ իմ, ամմա {եթե} շատ կուզին նե, գրիլ է, թող պատկերն իրեն տեղն դն

ն իրեն տեղն դնին. մենք վերջն կօծինք տեյին, զերե {եթե} նրա ոտքը առողջանա, մենք անպատճառ առողջացածովն գա

ամենա, այնպես ճանաչե, բայց ես այսքան կասեմ, որ {եթե} Նախիջեւանից այստեղ եկողներն ինձ ասեին, թե Ղազարո

ուն պատասխան տուր, թե իրավո՞ւնք է այդ: Եղբայր, {եթե} բանը սերի կգա, ես քեզ պարզ ասում եմ ահա, երանի

պարզ ասում եմ ահա, երանի եւ հազար երանի կլիներ, {եթե} ամեն մարդ ունենար այնքան մաքուր սեր, ինչ որ կաս

ք բարի սիրտ ունեին, ես շատ երանելի մարդ կլինեի, {եթե} կարողանայի իմ ընտանյաց կողմից գտնել այնքան սեր,

ոքր ի շատե դուք ինքներդ ալ այս բաները կհասկանաք: {Եթե} ամեն փոշտի ձեզ նամակ չեմ գրել, այդ եւս զուր տեղը

նիմ, բայց ամիսը մեկ կամ երկու գիր միշտ գրած եմ, {եթե} ձեռքերդ չի հասել, ես մեղավոր չեմ, ժամանակները ձ

րել եմ կամ բամբասանքի տեղիք եմ տվել: Կարծեմ, որ {եթե} իմ լավ անունս լսած չեք նե, գեշը բնավ լսած չեք,

րելի է մեղանչել եմ, թող ներեն, բայց լավ կլինի, {եթե} ես էլ իմանամ իմ մեղքս, որ մյուս անգամ չանեմ: Եթ

թե ես էլ իմանամ իմ մեղքս, որ մյուս անգամ չանեմ: {Եթե} հեռու եմ նոցանից տեղով, այդ պահանջում է հարկը,

իք, որ նոր նոր խոցերով սիրտս ծակեք, վիրավորեք: {Եթե} մեղանչել եմ Ավտուշին այստեղ բերելովս, այդ ես բար

վս, այդ ես բարի սրտով եւ խորհրդով արել եմ, բայց {եթե} այդ ձեզ կամ քրոջս ցավ է եղել, եղբայր, կերած-խմա

քրոջս ցավ է եղել, եղբայր, կերած-խմած բան չկա, {եթե} կկամենաք եւ եթե նորա այստեղ ուսումն առնելը ձեզ հա

լ, եղբայր, կերած-խմած բան չկա, եթե կկամենաք եւ {եթե} նորա այստեղ ուսումն առնելը ձեզ հաճո չէ, ինձի սիմ

էր հանեի, բայց հարկադրեցիք նե, ասացի, խնդրեմ, {եթե} ձեզի այս բանով վիրավորեցի, ներեցեք ձեր եղբորը,

եւ, թե ուշացավ, ներեք, որ ես ժամանակ չունիմ, {եթե} այստեղ լինեիք, կտեսնեիք, թե ես ինչքան գործ ունի

ան իմ արդարությունը այս բանի միջում: Ինձ վերա {եթե} հարցնելու եք, հարցուցեք միշտ պարոն Ալաճալովից,

աղցրախոս Վարդանանց պատերազմի նկարագրությունը: {Եթե} տարակույս չունինք, որ լեզուն, ինչպես տեսանք, ի

գուց մեռանելու է եւ նորա տեղը պիտո է որդին բռնե. {եթե} սերմերը ոչնչանային, հետեւաբար մարմինների տեսակը

Մակարիչից ձեր բոլորի որպիսությունը մի ըստ միոջե: {Եթե} այդ կողմերի այդպիսի աղմուկը չլիներ, ես, ինչպես

կա եւ ո՛չ ծան տվող. ասենք թե ծան տալ չեն կարող, {եթե} բան ունին, այստեղ կհարցնին, բայց չկա ոչինչ, մի

անապարհ ընկած կլինի՝ նա Մոսկվա է տեյի, չգրեցի: {Եթե} տեղդ նոր բաներ կա նե, գրիս, եւ Սատեթին հետ 3 հա

պատկերը: Հույս ունինք, որ տերությունը հրամայե, {եթե} միայն մի արգելքը որ կա, մի կերպով վերանա՝ այսին

տ է: Վասն որո ովի՞ն կարող էի դիմել այս խնդրովս, {եթե} ոչ Ձեզ իբրեւ հայրենակցի եւ ազգի օգտին ցավակցողի:

բար այնպիսի մի զարմանալի հոգվո տեր են դարձած, որ {եթե} չկարողանան կամ չկամենան մի բանի օգնություն տալ,

միշտ պատրաստ են. իհարկե այս ոչ այլ ինչ է, բայց {եթե} ապացույց նորա բարոյականության հիվանդությանը:

ճանաչել է ժամանակի իրավունքը, կտեսնեն, թե Հայը {եթե} մի գիր չի առնում ձեռը, բոլոր պատճառը այն չէ, որ

ակից իմացած կլինիս նոր ծրագրի մասին հետեւածներս, {եթե} հաջողի, հույս ունիմ, որ Նախիջեւանու մեջ այդ բան

աքումս մեծ պատրաստություն կա թագադրության մասին, {եթե} ժամանակ կունենաս, արի այս հանդեսը տեսնելու: Օրը

կ կտակարանաք՝ աշխարհս որ կա, միաբանությամբ կա, {եթե} այն նյութերի միաբանությունը քակտվի, աշխարհս եւս

ետք է այր մարդու սիրտ ունենալ եւ կին չդառնալ, եւ {եթե} մենք կամենայինք, որ մեզ ուրիշները պատվեին, պետք

, պետք է որ նախ եւ հառաջ մենք մեր անձը պարտվենք. {եթե} այս չենք կատարում մենք, կանարգենք մեր անձը եւ պա

ւս յոթը նկատելիորեն վերափոխվել: Այն դեպքում, {եթե} յոթ հոդվածներում իմ կատարած զգալի ուղղումները չեն

հայտնել քեզ իմ սրտի շնորհակալությունը, պատճառ, {եթե} այդ գիրքը պետք է երեւի հայոց ազգի մեջ եւ պիտի մի

խոսքերս կընդունես որպես անկեղծ սրտի բխվածք: {Եթե} դու չլինեիր մեծահոգութենով հանձնառու դորա տպագրու

կը. խրիստոմատիան վերջին տիպը դեռ չէ դուրս եկել. {եթե} այն եւս ավարտվի, իսկույն կհասուցանեմ, իսկ պատեր

որ այսպիսի հանձնարարությամբ Ձեզ ձանձրացնում եմ եւ {եթե} Ձեր ազգասեր հոգու որպիսությունը ինձ քաջալերությու

ագրողների անունը, ինչպես պ. Նազարյանցը արել է, {եթե} կամենան, կդնեմ գրքի ճակատումը: Ուրիշ բան չու

սելու առ ժամս, միայն խնդրում եմ կատարել խնդիրս, {եթե} կարելի է մինչեւ դեկտ. վերջը, որ կարողանամ հունվ

ը, որ կարողանամ հունվարից իսկույն գործ սկսանել: {Եթե} արժանի գիտության բան պատահի, կգրեմ Ձեզ անշուշտ:

ացավ, շարժողություն է ցույց տալիս յուր մեջ: Իսկ {եթե} հայկական տպագրությունը ո՛ր աստիճանի մաքրության հա

նորոգում եմ իմ առաջարկությունս, հարակցելով թե, {եթե} դուք, ազգի իշխանքդ եւ կարողքդ չօգնեք մեզ, մենք

պատասխանելուս պատճառը էր իմ անդադար զբաղմունքը եւ {եթե} ճշմարիտը կամիս, վերին աստիճանի թուլությունը եւ վ

թե որքան կթեթեւանա բանը, այդ գիտցողը աստված է. {եթե} այստեղ լինեիր, մի երկու բան եւս կարող էիր լսել ի

երա, թե ինչ վիճակի մեջ է այժմ, լա՞վ թե վատ, եւ {եթե} վատ, արդյոք ի՞նչ դիտավորություն ունիս այդ մասին

Ձեր գրած ապահովյալ նամակը արձակած հուլիսի 15-ից, {եթե} չեմ սխալվում թիվը, ստացա օգոստոսի 1-ին եւ տեսանե

, միշտ կրկնելով " Ցորչափ շնչեմք զօդս " եւ այլն: {Եթե} մեր թշնամիքը միացած պատերազմ անեն, թող անեն եւ մ

մը ծանր է: Հիվանդը դառն դեղը դժվար է ընդունում, {եթե} մերձավորքը չհարկադրեն, բայց մի փոքր առողջանալ սկ

արկել իմ վերա. ես ներքեւում դնում եմ հասցես, որ {եթե} աշխատություն Հանձն առնուք օրհնել ինձ մի նամակով,

, իմանաք, թե ո՛ւր եւ ի՛նչպես պիտո էր մակագրել: {Եթե} Ձեր հովվապետական հորդորը ավելի պտուղ բերելու լինի

ենք, ազգը դժվար է հասկանում առաջին անգամը, բայց {եթե} մի երկու տարի շարունակվի, այն ժամանակ հույս կա,

: Մի՞թե մեք մեղավոր ենք, որ ազգասեր ենք: Այո, {եթե} մեք լինեինք հարուստ մարդիկ, այն ժամանակ հարկավոր

այն ժամանակ կպապանձվեն մեր թշնամիների բերանները: {Եթե} այս 1859 թվականում եւս Նախիջեւանի մեջ այնքան լինե

ե կենտրոն հոգեւորականության է Սինոդոսն Էջմիածնի, {եթե} մեք ընդդեմ հոգեւորականության ունինք մի բան գրած,

արը մեզանից հարցմունք առնել, մեք շատ ուրախ ենք, {եթե} այդպես լինի, որովհետեւ գործի ներկը կբացվի, թող

Լազարյանք, որպես թշնամի ազգային լուսավորության, {եթե} ձեռքերից գա, ամեն րոպե կխափանեին, բայց հույս առ

ծ, ամեն բան կդրստվի: Ամենեւին վատ չէր լինելու, {եթե} մի քանի մարդ նույնպես մի քաղաքավարի նամակ գրեիք Ա

ւթյանը եւ գրողին անվանեց հիմար ավանակ, ասում է՝ {եթե} նա իմ ձեռքում ուսանող լիներ, միայն այս բանի համա

առժամանակ, մինչեւ իմ հասցես կարողանամ ուղարկել, {եթե} կամենաս ինձ նամակ գրել, ուղարկիր պ. Նազարյանցին

գտակար լինի: Նորա դրությունը ինձ հայտնես: Ջրերը {եթե} կամենաս ստանալ (եւ պետք է ստանալ), ես ասել եմ

րերը, հույս ունիմ, որ առողջություն տան ինձ: {Եթե} այնպիսի բաներ ունենաս, որ հարկավոր էին տպվել " Հ

ակիցք եւ բարեկամք ինձ օգնական եւ ձեռնտու կլինիք, {եթե} Մոսկվա փակվի " Հյուսիսափայլը ", նորից ուրիշ տեղ

տությունը, հայրենիքը, եւ այլն եւ այլն: Այժմ {եթե} կամենաք ինձ նամակ գրել, ուղարկեցեք պ. Նազարյանց

ընկել դեպի Էջմիածին [..... ] թե սուտ, սակայն {եթե} Նախիջեւ[.... ] հույս չկա, որ դուք գիտեք ձեր բ

լռությանս պատճառով, բայց պիտի ներողամիտ լինես, {եթե} իմանաս իմ ողորմելի վիճակը եւ դրությունը, որի մեջ

սպես պատերազմով պիտի լինի, բայց երեւակայիր քեզ, {եթե} այս վիճակում Պետերբուրգ գնալու, այնտեղ համալսարա

՞ս կլինի մարդու սիրտը եւ վիճակը: Ինչպե՞ս կլինի, {եթե} երթամ Նազարյանցին 200 մանեթ խնդրեմ, այստեղ 100 մ

, ինչո՞ւ եք բարկանում իմ վերա, ինչ եմ արել ես. {եթե} առաջ չեմ հայտնել իմ վիճակի մասին (երեւի թե այս է

միմյանց տեսած ժամանակներս մանրամասն կխոսինք: {Եթե} դուք այնքան բարի եք, որ կամիք ինձ օգնել եւ իմ խա

ց դեպի լույս քարշել, շատ եւ անչափ շնորհակալ եմ, {եթե} այդ բարերարությունը ինձ առնեք, որ ես կարողանամ 2

մնալ եւ այնտեղ ուղղակի վարդապետի քննություն տալ. {եթե} այսքան դժվարությամբ եւ նեղությամբ գնաց իմ բանս,

թյունս. Փարիզում ես կարող եմ ապրել 800 մանեթով. {եթե} դուք այնքան բարի եք եղել, որ հանձն եք առել զոհել

րով բարեւ. արդյոք ինչպե՞ս է նորա առողջությունը. {եթե} գաս, նորա մասին եւս բաներ ունիմ խոսելու: Պետ

թով յուրաքանչյուրի գինը, այդ ձեզանից է կախվում, {եթե} կարելի է ծախել մինով կամ 75 կոպեկով, լավ է, իսկ

կարելի է ծախել մինով կամ 75 կոպեկով, լավ է, իսկ {եթե} թանկ թվի ձեզ կամ այլ բարեկամի, այն ժամանակ կարող

որպես պատկեր քաղաքի, կարողանան դատաստան մտանել, {եթե} հարկը պահանջել, որպեսզի կառավարության ատյանների

ի ձեռքով հայտ բերեն եւ Նախիջեւանին սեփականացնեն, {եթե} կորած կամ երկբայական բաներ կան: § 3. Իբրեւ վ

ը, որ մինչեւ պատահելը չեն երեւում մարդու աչքի եւ {եթե} կանխատես չէիր, ապա նոքա կծառայեն քեզ հուսահատութ

յան եւ անտանելի նեղության առատ աղբյուրի տեղ։ {Եթե} այս բաները եւս անտես առնենք, չէ պիտո գեթ մոռանալ

հասարակության ընտրությունը ընկնելու էր մեր վերա: {Եթե} ձեր մեջ կան քաջ մարդիկ, որ առաջարկված պայմաններո

երձ քաղաքի շահով: Շատ եւ շատ ուրախ կլինեինք, {եթե} ազատ մնանք մեք այդ հանձնարարութենից, որի վերա գո

կվում ենք ասել, թե անօգուտ չէր նա ազգին: Իսկ {եթե} քաղաքը, որի մեջ ծնած եմ, միաբան ցանկությամբ խնդ

ատիվ կհամարինք մեր ծառայություն ցույց տալ ազգին, {եթե} միայն այդ պաշտոնը հիմնվի կարելի պայմանների վերա,

նալու իրավունք, ոչինչ պայման չեք առաջարկում, որ {եթե} այն գնացողքը հարկադրվին այնտեղ երկար մնալ, ի՛նչ

յուս կտակների զորությամբ ավանդված կայքերը: ։ {Եթե} այս բաները կորած չեն դեռեւս, որ եթե ոչ քաղցրությ

քերը: ։ Եթե այս բաները կորած չեն դեռեւս, որ {եթե} ոչ քաղցրությամբ, գոնե դատաստանով ձեռք բերելու հն

եկան եկամուտքը կամ մյուս կտակներով թողվածքը. իսկ {եթե} կտակակատարքը այն գումարներով եւս անշարժ կայքեր են

կարող էր շատ փոքր բան լինել կամ ամենեւին չլինել, {եթե} գործ դրվել էին անշարժ կայք գնելու կամ եղածների վե

՛չ այդ առաջարկության ընդունելիքը. դորա հակառակ, {եթե} առաջուց վերահասություն գործվեր բանի զորության, ա

հանջելու, կմնանք Հնդկաստան երկու ամիս: § 4. {Եթե} այդքան ժամանակում առանց դատաստանի չկարողանանք գոր

ւմ առանց դատաստանի չկարողանանք գործը ավարտել, եւ {եթե} հարկավոր լինի դատաստան մտանել, այն ժամանակ էլեկտ

ուր խղճմտանքով եւ ամենայն արդարությամբ: § 7. {Եթե}, ինչպես § 4 ասվեցավ, հարկավոր լինի ավելի քան թե

արկադրվի առանց արծաթ չթողուլ մեզ օտարության մեջ, {եթե} հարկ լինի մնալ այնտեղ եւ գործ կատարել: Այլ եւ կա

արակության, նույնպես եւ առձեռն պատրաստ գումարը, {եթե} լինի, քաղաքը, յուր եւ մեր պայմանի զորությամբ,

: Ահավասիկ իմ եւ պ. Հ. Աջեմյանի պայմանները. {եթե} Դուք կամ քաղաքը հավանիք այս պայմաններին, ուրեմն

ակս իրավունք ունիք եւ հասարակության ցույց տալու, {եթե} հարկ լինի, ըստ որում սորա բովանդակությունը ազգայ

բ, նեապոլիտանյան նեղսիրտ ապսոլյուտիզմի ժամանակ, {եթե} չկարողացավ դեմ դնել ազգի միջից դուրս արձակված դիմ

Մարդերի իրավունքը եւ ազատությունը հավասար է. եւ {եթե} մինը ավելի ազատություն եւ ավելի իրավունք ճարեց յո

առաջարկությունը, սպառնացել է ռմբակոծել քաղաքը, {եթե} ստիպեն զիջանիլ դեպի այդ պատերազմական անարգություն

է, թե Մեսսինան կամ Իտալիան զորք չունին այնտեղ՝ {եթե} ՛ ունի մի Բուրբոն, թող ուրեմն պ. Ֆեռգուլան դիմե

ր հուսահատ վիճակի մեջ լինիս. համբերիր, եղբայր, {եթե} ստույգ է այս խավար գուշակությունը, համբերիր մինչ

լինին քո գրվածքում: Ես հաջողությամբ կդառնամ, {եթե} ծովը եւս հաջողե: Մնաս բարյավ, քաղցր տեսությ

ել ի վերջ միւսոյ նամակիս եւ առաքել է Պետերբուրգ: {Եթե} գտայց ես անդր, այն է զի ընկալեալ զայն, իսկոյն ա

բգարին, նա Լոնդոն կուղարկի յուրյանց գործակալին, {եթե} այստեղ լինեմ, այն է որ կստանամ, իսկ թե գնացած՝

ատավոր մի պարոն նշանակել մեր հայտարարության մեջ, {եթե} հնար ունիք կարգել մի բարեկամ, այն բարեկամը կհավա

համար կուղարկեք տոմսակներ, կանոնի համեմատ: {Եթե} մինչեւ առաջիկա սեպտեմբ. 15-[ը] ցրված ավարտած լին

յուն արած եմ, որ Պետերբուրգ ստացվեն այն բոլորը, {եթե} ես չպատահիմ եւս նույն միջոցին հիշյալ քաղաքում:

ս չպատահիմ եւս նույն միջոցին հիշյալ քաղաքում: {Եթե} մինչեւ նշանակյալ ամսաթիվը բոլոր տոմսակները չլինին

, ինչ կլինի մեր ծնողների ու նամանավանդ քեզ հետ, {եթե}, տերը մի՛ արասցե, քո աչքերիդ նույն դժբախտությու

թյուն չունեմ - մենակությունը միշտ առատ է դրանով: {Եթե} առա՜նց ինձ քեզ համար ձանձրալի է եւ տխուր, քեզ հա

համենայն դեպս, նա կարող է այստեղ էլ հարցնել, եւ {եթե} կա, ապա առնել 2-3 մսխալ, հետո Մոսկվայում, նույ

Անցյալ իմ նամակը դու հավանորեն արդեն ստացել ես եւ {եթե} համաձայնվես վերադառնալ տուն, ապա հենց ինքդ կտանե

երի իմ կողմից բերելու նկատմամբ, այնպիսի համառ - {եթե} ավելին չասենք - ժխտմամբ, որ Դուք ստիպված եք եղել

չ էլ մյուսից դուք չեք օգտվում, քաղաքային ծախսերը {եթե} չեն ավելացել, ապա գոնե մնացել են նույնը. հարց է

կությանը իմ գործողությունների մասին: Լավ կլինի, {եթե} իմ օրինակին հետեւին եւ այն անձինք, որոնց ձեռքում

բերանը տալ՝ եկեղեցական կապիտալների օրինակով: {Եթե} նրանց հարուցած աղմուկն այդ նպատակն է հետապնդում,

o " ասում է ինձ, որ ես շուտով նրան պիտի գրկեմ եւ {եթե} այդ չմնա սոսկ ցնորք, այլ իրագործվի de facto, օ՜

ակը չէ, երբ անպատիժ խաբում էին հասարակությունը: {Եթե} ես բանտարկված չլինեի, աշխարհի եւ ոչ մի բարիքի հա

երեւս հեղինակը կուղղե իր մի քանի կոպիտ սխալները, {եթե} բարեխիղճ քննադատությունը ցույց տա նրան այդ. նման

: Եզյանից խնդրիր Շլոսսերը, կարծեմ նա ուներ, իսկ {եթե} ոչ՝ գտիր ինձ համար Մակոլեյի երկերի լիակատար ժողո

կը. այս փորձից հետո նա ուղղակի կարող է փոխարինել {եթե} ոչ կարգավորիչին մեխանիկայում, ապա, համենայն դեպ

ում եմ: Ես քեզ խնդրել էի Շլոսսերը կամ Մակոլեյը, {եթե} քեզ հաջողվի ճարել, ապա, խնդրում եմ, մի քանի հա

եռքս հասնում։ Այդ բաների համար հանգիստ եղեք: {Եթե} մեզ վիճակված չէ շուտով տեսնվել, ապա մի՛ մոռանար

որ փողի կարիք ունիս. ի՞նչ է՝ ստացա՞ր, թե ոչ: {Եթե} չես ստացել, ապա պետք կլինի խնդրել [բանտի] վարչու

նիելի " Աշխարհագրություն " է: Ասացեք Անանիային, {եթե} իրոք դա ուշադրության արժանի է, ապա ինձ համար մի

պես մեկուսացած Անգլիան (անկասկած՝ իր բախտից), {եթե} չենթարկվեց այն սատուրնալիային, որի հեղեղները մայ

նապատվության մեծագույն զգացումով: Ով է իմանում, {եթե} Լամանշի այն կողմն անգլիացիներն իրենց սիստեմն անձե

անգլիացիներն իրենց սիստեմն անձեռնմխելի չպահեին, {եթե}, - ասես ֆրանսիացիներին ի ծաղր, - վայելած չլինեի

վորության: Ես այն ուշադրությամբ կկարդամ, եւ {եթե} ինձ հաջողվի, երբեւէ նրա մասին ձեզ հետ մանրամասն

ս ինչ-որ բան է սարքում գլխիս, տեսնեմ ինչ կլինի, {եթե} չխաղաղվի, կարելի է օգնության կանչել HgCL, որը շ

զարմանալի գրքի գրողները կամ էլ գրաշարները. բայց {եթե} հանդիպումն այդ բառերի հետ նույնպես նման լինի Սանչ

թողնենք այդ ավելի հարմար ժամանակի, քան այժմս է: {Եթե} տեսնեք շատ հարգելի հրեա գիտնական Հայր Ֆիրկովիչին

կան է այդ մասին որքան կարելի է ավելի բան իմանալ: {Եթե} սա գրված է Քրիստոսի ծննդից մի քանի դար առաջ, ապա

ունը (այդ բոլորի մասին Դոն-Քիշոտը լռում է): {Եթե} Անանիան Ուստիմովիչին կամ Կովալսկուն նամակ գրի, ա

ցից առաջինին ցանկանում եմ լիակատար առողջություն, {եթե} տենդից դեռ բոլորովին չի ապաքինվել, իսկ երկրորդին

եմ նրանք այնքան մոտ հարաբերությունների մեջ չէին: {Եթե} ես տեսնեի Անանիային, ապա, հավանաբար, նրան հարց

արհից շեղեր. վերջինիս էլ ես շատ եմ ափսասում: Նա {եթե} Ուստիմովիչի հետ գնար, հավատացած եմ, որ բոլորովի

ինչպես ասում է Անանիան՝ փողոցում: Վայ ինձ, {եթե} Անանիան Մոսկվա կմեկնի նախքան իմ պատմության ավարտվ

, բայց ոչի՛նչ, ես այդ էգոիզմն ինձ թույլ կտայի, {եթե} միայն նրա պայմանները ներեին. եւ թույլ կտայի՝ լի

ն հավատացած, որ նա իմ այդ քմահաճույքը չի մերժի, {եթե} այդ քմահաճույք է եւ ոչ թե ընկերների եւ ազգականներ

նի վերաբերյալ, եւ ի՞նչ տպավորություն թողեց այն: {Եթե} գիտես՝ հաղորդիր ինձ: Հուսով եմ, որ դու տնեցոց

ոդիսլավսկին չի հուսահատվում, նա հավատացած է, որ {եթե} ոչ ներկա սերունդը, ապա հաջորդը իրեն ըստ արժանվու

Է՜հ, աստված նրանց հետ, այդ տեսակցությունների, {եթե} իմ բանտարկությունը դեռ երկար է տեւելու: Ես ուղղա

պրոզայիկ վիճակից երես շրջելով, դառնում եմ դեպի, {եթե} ոչ ավելի բանաստեղծականը, այնուամենայնիվ ավելի հա

ատվի են արժանանում: Չնայած դրանք ոչ այլ ինչ են, {եթե} ոչ նախկինների ձեւափոխությունները՝ այժմ արդեն ծաղ

ական գիտությունների, թեկուզ հօգուտ ֆիզիկայի: {Եթե} Շլոսսերը չկա (Հռոմեական պատմությունից սկսած),

րդեն կգրեմ ձեր ուղարկած թղթի վրա: Ավելացնեմ, որ {եթե} որեւէ կերպ թույլ տան տեսնվելու, ապա վաղօրոք ձեզ

, որ ես ոչ մի դեպքում տեսակցության տեղը չեմ գա, {եթե} դուք կգաք առանց ինձ համար կաշառք բերելու, առանց

եռ հիշում եմ նրա արդ ու զարդը հին ժամանակներում: {Եթե} Անանիան տեր Մովսեսին նամակ գրի, ապա թող նրան հաղ

որ նրա (այսինքն տեր Մովսեսի) համար վատ կլիներ, {եթե} նրա հարեւանները չդադարեցնեին իրենց պարբերականները

ը, իսկ գեղեցիկ սեռին անկեղծ ողջույն եւ հարգանք: {Եթե} տանից որեւէ տեղեկություն ստանաս, ապա, հավատացած

. Շատ ուրախ եմ, որ Անանիան կգա զատկից հետո ( {եթե} միայն խոսքի տերը լինի եւ գա, բացի այդ, եթե եղբո

տո (եթե միայն խոսքի տերը լինի եւ գա, բացի այդ, {եթե} եղբոր հիվանդությունը նրան այնտեղ չպահի): Ինքս է

էր կտրած, բայց ավելի լավն էր, քան սա, ուստի, {եթե} դեկտեմբերին ուղարկածիցդ չի կարելի ճարել, ապա եկո

մի քանի օր սրանից առաջ ուղարկածիցդ, բայց միայն՝ {եթե} կարելի է, հոգ տար, որպեսզի այդքան մանր չկտրեն:

մ զատկին եւ քեզ հետ տեսակցելուն, բայց հազիվ թե, {եթե} նույնիսկ թույլատրեն, հաջողվի առաջին օրը. գուցե

ացնեմ անհրաժեշտը՝ ըստ քո նամակի բովանդակության, {եթե} ոչ, ապա վաղը առավոտյան, միեւնույնն է, կհանձնեմ

բայց միեւնույն է. սա վերջացնում եմ, իսկ բան է, {եթե} այսօր ստացա նամակդ, ապա պատասխանը կգրեմ երկուշաբ

ոնի առթիվ, իմ անխախտ հարգանքը եւ շնորհավորանքը ( {եթե} կարելի է այսպես արտահայտվել) հաղորդես ամենաբարի

կաթոլիկ հայերին հալածելու, այլ կաթոլիկության եւ {եթե} հնարավոր է՝ որեւէ այլ կրոն խրախուսելու մեջ է՝ հ

ուր չի անցնի: Ասենք, ոչ ոք չի տեսնի աշխատանքս, {եթե} ես նրանից գոհ չլինեմ: Այնուհետեւ՝ ցտեսություն,

ձեւերից, բացառությամբ, իհարկե, օտար բառերից՝ {եթե} ժողովուրդը գործածում է առանց կարիքի եւ առանց խտրո

, այնուամենայնիվ, վաղ թե ուշ, ես կկատարեմ այն՝ {եթե} միայն չմեռնեմ: Այսպիսով, առաջին զբաղմունքը,

թե ի՛նչ եմ խնդրել ես: Չափազանց ինձ կուրախացներ, {եթե} դու ինձ համար ձեռք բերեիր " Սոս եւ Վարդիթերը " եւ

ած դասերից: Ի՞նչ խոսք որ, ավելի հաճելի կլիներ, {եթե} մեկ ուրիշը հանձն առներ ձեռնարկելու մի այդպիսի աշխ

լ ենք մեր սխալներն ուղղելու պատրաստակամությունը, {եթե} բարեխղճորեն մեզ ցույց կտան այդ սխալները: Բայց չն

տն ազատ չէ, այլ ստրուկ: Տեսակետը ոչ այլ ինչ է, {եթե} ոչ կենդանի մարդու հատկանիշը, հետեւապես, ժամանակ

ես, ժամանակի եւ քաղաքակրթության արգասիք է: Բայց {եթե} այդ՝ ժամանակը ոչնչով չնախատելով նախորդների ընդու

լական եւ ֆիզիոլոգիական պահանջներին համապատասխան: {Եթե} չկա ավելի գեղեցիկը, մարդ արարածը չի հրաժարվի նու

չէ՞, որ ապուշի անուն ու տիտղոս կվաստակեր մեկը, {եթե} անհրաժեշտ պայմաններից թելադրված՝ ամուսնությունից

բրիկ ստանալ, իհարկե քեզանից, մինչեւ երեքշաբթի, {եթե} ինքդ մոտ օրերս ստանաս: Ողջունի՛ր նորին գերազանցո

ձեւերը: Նոր լեզուն բոլորովին կկորցնի իր իմաստը, {եթե} նա չպետք է դիտվի ինքնուրույնաբար: Ես ինքս էլ առա

ված, կենդանի ձեւերը: Հին ձեւերի համար, որոնք ( {եթե}, ինչպես հավատացնում են) գործ են ածվում Տարոնի բ

րդ կամ հաջորդ դարերի ամեն մի կլասիկ երկում, բայց {եթե} նրա (Տարոնի բարբառի) մեջ կան ժամանակի ընթացքում

Բայց լեզուն ուսմունք չէ, այն չի կարելի քարոզել, {եթե} հավաքես ամբողջ ժողովուրդը եւ աշակերտական նստարանն

գրվում: Որեւէ մտքի արտահայտության լավագույն ձեւը {եթե} գտնենք որեւէ գավառում, մենք այդ պետք է մտցնենք լ

պիսիներով, որպիսիք ուրիշ բարբառներում չկան, կամ {եթե} մի ձեւը գերադասվում է մյուսից: Ընդհանուր պակասու

բարբառոյ յանապատի"։ Զանազան գավառների մարդիկ, {եթե} իրոք ցանկանում են նոր լեզուն բարձրացնել ժողովրդի

ատմության համար: Մեր արխիվը ` ապրող սերունդն է. {եթե} նա չի պահպանել կամ չի մշակել տվյալ մտքի համար որե

կսեփականեր որեւէ թանկարժեք իր: Դա ոչ այլ ինչ է, {եթե} ոչ հավատ դեպի կախարդական գավազանը: Իմ ամբողջ

նասիրությունից: Իմ ինքնասիրությունը կբավարարվի, {եթե} ես կարողանամ կատարել այն, ինչ որ ի վիճակի եմ եւ

նչ որ միայն կարող եմ: Ես միանգամայն գոհ կլինեմ, {եթե} գտնեմ գեթ ամենափոքր արձագանք ո՛չ թե հօգուտ իմ աշխ

՝ այս բառի նեղ մտքով, այլ հօգուտ իմ ուղղության. {եթե} ես կարողանամ համոզել այդ ուղղության անհրաժեշտությ

սանկարը (փոքրադիր): Ողջունիր իրեն եւ հորը, եւ {եթե} նկարը տա՝ նամակիդ հետ ուղարկիր: 85. ՂԱԶԱՐՈՍ

բ շնորհակալությունս հայտնել Մարիա Աֆանասեւնային, {եթե} նա ինձ տեսության գա, ինչպես ասում էր Լազար Իլիչը

էր տանելի տառերով, իսկ սրա համար պետք է զինվել, {եթե} ոչ մանրադիտակով, ապա գոնե խոշորացույցով: Ների՛ր

, թե իբր այդ պատճառով կարելի է գիրքը ետ դարձնել, {եթե} թերթերը դեռեւս կտրտված չեն լինի: Բացի այդ, Հերո

արակությունն անգլերեն կիմանար, քան հունարեն եւ, {եթե} գիրքը թարգմանվում է ռուսերեն, նշանակում է, հաշվ

երեւս տեքստի թարգմանությունն առավելություն ունի, {եթե} չեմ սխալվում, Բույնիցկու թարգմանությունից, բայց

միայի երկրորդ հատորը, որի համար դու տոմս ունես: {Եթե} գիրքն ստանաք, ապա տուր կազմելու ճիշտ այնպես, ին

ասված է չորեքշաբթի, ուրեմն չորեքշաբթի էլ կգաս, {եթե} պ. Եղյանցը ցանկանում է ինձ տեսնել, ապա, հավանո

մար: Նա ընդունակություններ ունի եւ կարող է, {եթե} դուրս գա բարոյական այդ կապանքից, որի մեջ մի անգա

ում է շատերին: Մինչդեռ միշտ հնարավոր է ուղղվել, {եթե} միայն մարդ կամք ունի, եթե նա չի դադարել գիտակից

տ հնարավոր է ուղղվել, եթե միայն մարդ կամք ունի, {եթե} նա չի դադարել գիտակից " ես " լինելուց: Եթե Գրիշա

ւնի, եթե նա չի դադարել գիտակից " ես " լինելուց: {Եթե} Գրիշան լիներ որեւէ բթամիտ երիտասարդ, ես այդքան չ

լուրջ եւ թող Անանիան առանց կատակի զբաղվի դրանով, {եթե} չի ցանկանում մի օր նորից այնպիսի վիճակի մեջ ընկնե

ռաքյալի նման ասի. " Երիցս քարկոծ եղէց"։ Իսկ {եթե} նրան այդ գործը հաջողվի, ապա նա ինձ մեծագույն ծառ

նրադիտակը հարկավոր չափով դեռ չի կատարելագործված: {Եթե} քիմիան ու մանրադիտակը մի քանի քայլ եւս առաջ գնայի

եզման իջավ [ներկ] պատրաստելու եղանակը: Մինչդեռ, {եթե} այս վերին աստիճանի թանկարժեք որդերի պատմությունն

սերի վրա է գտել հանգուցյալը [այդ միջատները], իսկ {եթե} այդ մարդիկ չկան, կարելի է նրանք (միջատները) որ

է նրանք (միջատները) որոնել ու գտնել. չէ՞ որ՝ {եթե} նրանք ապրել են այնտեղ մինչեւ հիշյալ եպիսկոպոսը,

հնարին էլ է պահանջել նրանից: Ինչպես տեսնում եմ, {եթե} միայն երբեւիցե հաջողի ինձ գլուխ բերել որոշած ծրագ

՛յր, եւ ըստ կարելույն լիակատար եւ բազմակողմանի, {եթե} չասեմ համակողմանի: Հետո, վերլուծական մասը կբռնի

վորես նրա դիսերտացիայի վերահաս հաջողությունը ու, {եթե} կարելի է, վերցնես մի օրինակ նրանից եւ ուղարկես ի

անսների կամ ներքին գործերի մինիստրություններում: {Եթե} ես իմանայի բանվորների ընդհանուր թիվը, ապա իմանալ

ասին՝ մեր քաղաքին վերաբերող պատմական տեսակետից, {եթե} այնտեղ մի որեւէ բան կա։ Պ. Մորոզովը թող տպագրե

ուրախացրեց: Կարպ Մակարովիչը երեւի արդեն եկել է, {եթե} այո՛, բարեւեք նրան մինչ տեսակցությունը, իսկ տես

10 հազար ռուբլի արծաթ: Հանաք բան չէ՛ սա: Իսկ {եթե} ընկերությունը համաձայնի օժանդակել ինձ, ո՛հ, այն

կերությունը համարձակ կարող է հույս դնել ինձ վրա, {եթե} ունի որեւէ կարիք եւ եթե այդ կարիքը բավարարելու հա

ող է հույս դնել ինձ վրա, եթե ունի որեւէ կարիք եւ {եթե} այդ կարիքը բավարարելու համար հարկավոր լինի հարաբե

րոնք հաճույքով կկատարեն իմ հանձնարարությունները, {եթե} ես կամենամ խնդրել նրանցից մի որեւէ բան: Ես այ

ը: Իսկ ինչ վերաբերում է վավերագրի էությանը, ապա {եթե} մինչեւ անգամ իսկականը ներկայացնեն չաղճատված եւ նո

ռականորեն չեմ ընդունում այն, եւ չէի էլ ընդունի, {եթե} մինչեւ անգամ այն կատարված լիներ նույն պարոնների կ

ատարել հասարակության անունից եւ ոչ մի վավերագիր, {եթե} հասարակությունը օրինական կարգով չի հանձնարարել նր

նա իրավունք չունի ներկա գտնվելու: Դրա փոխարեն, {եթե}, դիցուք, A անձը ներկա է գտնվել B ժողովին եւ բաց

նդադրում խոսող մյուս անդամները: Սրանից հետո, {եթե} մինչեւ անգամ դժբախտ վավերագիրը հայտարարեր, որ իբ

չունեին, եւ նրանց կատարած վավերագիրն ապօրինի է: {Եթե} դա ունենար գեթ մի փոքր ուժ, մեր հասարակությունը

ղվի, ալյուր կդառնա: Աշխարհումս անվերջ բան չկա, {եթե} դա այդպես է, ապա ուրեմն ինձ այժմ հալածող դժբախտո

Իսկ ի՞նչ եղավ Տրովատորի տեքստի սրբագրությունը: {Եթե} նա այդպես պիտի տպագրի, ապա երբեք վերջ չի ունենա

տեւ ինձ հայտնի է, թե ինչ էր կատարվում մեր տանը. {եթե} չեմ ուզում այստեղ այդ կրկնել, դա այն պատճառով,

քել ես դու, հավանորեն, կարելի է ոչնչացնել, իսկ {եթե} ոչ, բացի քեզանից անկասկած ոչ ոք պատասխանատու չի

կարող, եւ խնդրում եմ քեզ՝ թողնել նրան հանգիստ, {եթե} չես ուզում ` գժտվել ինձ հետ: Վերջին նամակում

բայրը, եւ ոչ այլ ոք: Ես դեռ հույս ունեմ, որ {եթե} քո խոհեմությունը մի րոպե թողել է քեզ, այնուամենա

այնուամենայնիվ ձեռք կբերես այն եւ կլսես ինձ, իսկ {եթե} ոչ, թեեւ ինձ համար մեծ ցավ է ու վիշտ գրել այս բա

ս համենայն դեպս ասում եմ: Բայց ավելի լավ կանես, {եթե} սպասես իմ վերադարձին, մի՛ վախենար, ես այստեղ չե

ը մեջ բերած Ձեր բանքը դղրդեցին մեր հավատը, ուստի {եթե} անարժան չհամարիք Ձեր նամակի մեջ քանի մի տողով ուս

ելով (ծան. 4) ի՞նչ եք հասկանում, ասորերե՞նը, {եթե} այո՛ եւ եթե Լիտան խոսքն էլ այնտեղից եք առնում, ա

4) ի՞նչ եք հասկանում, ասորերե՞նը, եթե այո՛ եւ {եթե} Լիտան խոսքն էլ այնտեղից եք առնում, ասել է թե բնա

արդյոք ասորերենը հայերենից թարգմանված ենթադրել, {եթե} իսպառ անընդունելի համարել " Ճառընտիրների " մեջ այ

ի առաջ. բարբարոսի արարքն էլ ծայր սահման չունին: {Եթե} նամակս հասնի ձեռքդ, գուցե այլ նամակներ գրեմ մանր

որ եղբորս Ղազարոսին՝ Սերոբեն ստացած 700 մանեթը, {եթե} ստուգապես հորս փողն է եղած, ուրեմն ես ընդունում

կլինի գարնան, ես կվերադառնամ օգոստ. 15-ին եւ, {եթե} մինչեւ այն ժամանակ հրաման դուրս չգա ինձ Նախիջեւան

սկ համբակացդ անլուայից ստգիւտ թերեւս ի ճահ: {Եթե} փութացաք ուրեմն քաւիլ յայդպիսեաց՝ թուի մեզ, թէ

մնայ սակայն լռութեան... Ես ի՞մ անդէն, - {եթե} ոչ սուրբ բնութեան։ Ե. ՕՐՀՆԵԱ՜Լ ԼԻՑԻՍ, ՔՈ՛

՜լ լիցիս: Մատաղերամ հէգ այգորդաց {Եթե} զայգիդ տաս ի գործ, Եւ վաստակոցն արդեօք քրտ

նց Յիսուսի Քրիստոսի։ Uխալի Այվազովսքին մեծապէս, {եթե} զմտաւ ածէ, թէ ազգ Հայոց ո՛չ լսէ եւ ո՛չ տեսանէ,

ւ շրջապատող աշխարհի մասին: " Ուսումնականք, {եթե} մի քանի այդպիսի առանձնական մարդիկ կային հայոց մեջ

կագրութեան, [զորս, մի խիստ ումեք թուեսցի բանս, {եթե} ասիցեմ աբեղայական դերձակաց կարկատանս, յաբեղայակա

մարին ողորմելութիւն եւ ողորմելութիւն արտասուելի: {Եթե} ինքեանք վերապատուեալ վարժիչք հայկական դպրութեան ո

ն առանց ամենեւին գիտակցութեան, անձնապահութեան եւ {եթե} աղագաւ, զի եթէ ստուգապէս դիտաւորութիւն կամ լաւ ե

ի համար ", զոր հրատարակեաց գերապատիւ Նազարեանց: {Եթե} աշխարհիկ լեզու Հայոց, յարդարեալ եւ մշակեալ ըստ պ

այնարձակութեան մարց. ի հարկէ բարւոք յոյժ լինէր, {եթե} պատուելի հայրենակիցք մեր ազգասիրաբար խնամ տարեալ

եսաւորութիւնից յառաջ Յիսուսեաններից մինը ասաց. " {Եթե} Պապը միտք ունի այլեւս վշտացնել Յիսուսեանները, այ

ում է այս գիրքը եւ շատ շնորհակալ կը լինէր Պապից, {եթե} դատապարտէր Պապը այս գիրքը։ Կլեմենտ XIը, կարդալո

տաղութեամբ գոռաց: Մի զուարթուն կերպարանեալ {եթերական} կամարից Որ կանգնած էր ժողովրդում ` կանգնած

սին եւ իջանում է ինչքան կարելի է խոր տեղեր, կպրի {եթերական} մասունքը թռչական լինելով, ցրւում են օդի մէջ. իս

ունդ եւ հրեշտակակրօն, երկնաքաղաքացի եւ ամպաչու, {եթերաճեմ} եւ օդասլաց կղերը հոգ տանէր գոնէ՛ այսպիսի բաների,

ած լինելու բանի զօրութիւնը, այլ մի միայն իւրեանց {եթերային} տրամաբանութեամբ: Այսքան միայն յայտնի էր, որ Թիւ

ն: Եւ զի՞ պիտին ինձ պսակք Լուսանորոգք {եթերին}, Քերովբէից ի՞նչ բանակք, Յի՞նչ զորութ

րակողին ուղարկել մի քանի օրինակ պ. Նազարյանցին, {եթեւ} ցենզորն թողու, ուրեմն Նախիջեւան կստանաք Դուք, պ

յն, զոր յառաջնում նուագի գրութեանս գրեալ էի, եւ {եթէ} ձերդ եղբայրութիւնն ո՛չ ստացեալ իցէ զայն, յայնժամ

ն կոչումն, հայ Միքայէլ Ղազարեան Նալպանդովն, իսկ {եթէ} զի՞նչ է խնդիր իմ, այնմ զհետ գան յօդուածք: Յա

միածնի, զի արձակեսցէ զիս ի հոգեւորական կոչմանէ, {եթէ} մուծեալ է, իսկ եթէ չէ կարգադրեալ, ոչնչացուցանել

է զիս ի հոգեւորական կոչմանէ, եթէ մուծեալ է, իսկ {եթէ} չէ կարգադրեալ, ոչնչացուցանել զառաջին գործն իմ եւ

ակ անկանոն գրութիւնքն, եւ ո՛չ զայլ ոք, վասն զի {եթէ} չէր ինքն հեղինակ եւ գրող՝ կարեր ասել զճշմարիտն,

այնիւ կրկին պարտաւորի նա քահանայն Պոպովեանց քանզի {եթէ} ինքն գտանէր յերկբայս զգրողէն թէ Նալպանդեանն էր եւ

ՆԵԱՆՑ, Ողորմած տէ՛ր Ինչ ո՛չ երկմտիմ, թէ, {եթէ} ի խնդրել փութացայց ի բարձրապատուութենէ ձերմէ զայն

դատապարտէր զիս եւ վասն քրէական յանցաւորութեանց, {եթէ} իրօք իցէր իմ գործեալ, թող թէ վասն այդօրինակ անվա

ն այդօրինակ հրաւէրք: Եւ թէ այսպէս եւ թէ այնպէս, {եթէ} միայն պաշտպան կալն իմ յամենայն ժամ իմոյ ուղղափառ

տանի եւ առաւել քան զայն ճանապարհական չարչարանաց, {եթէ} այս միայն է տրիտուր ճշմարիտ արդարադատութեան եւ վա

ւթեան եւ վարձ հարազատութեան առ եկեղեցին ազգային, {եթէ} բազմօրինակ ծեքաբանութիւնք խաբեբայ կաթոլիկին յարգե

, որ 9 ռուբլի քանի կոպեկն թանսուխի փողն առնէիր, {եթէ} առիր, լաւ է, բայց եթէ չես առել, նա ես կը հատու

կն թանսուխի փողն առնէիր, եթէ առիր, լաւ է, բայց {եթէ} չես առել, նա ես կը հատուցանեմ, միամիտ եղիր: Ես

ք: Երեկ մեր Խազարոս աղաչէն գիր առի Յակոռիցկիէն, {եթէ} գիր գրիք նոցա, բարեւ արեք, ես ժամանակ չունիմ գր

ոյ Էջմիածնի ընդունելո՞ց է զիս ի հոգեւոր կոչումն՝ {եթէ} ի պատճառս անյարիր գործոյն մերժելոց: Եւ որովհետեւ

ւ ազատ համարեալ կարեմ զխիղճ իմ յապագայ կեանս իմ, {եթէ} այլ ազգ լիցի վախճան նպատակիս: Պատկառ ակնածութեամ

նօդն սրբոյ Էջմիածնի արձակել զիս ի հոգեւոր կոչմանէ {եթէ} հաստատեալ իցէ, իսկ թէ ոչ, յետս առ իս զարձակման

, յորժամ օրէնք յամենայնի ներողաբար վարէր ընդ իս, {եթէ} իրօք գտանեցեալ էր իմ յիր ինչ յանցաւոր: Այլ այն ա

րաւոր խօսակցութեան, ժամանակին թողեալ յաջողելոյ՝ {եթէ} արժան գտայց տեսանել զՁեզ այսր: Այժմիկ զայս միայն

սրբեցիք զարտասուս աչացս հայրական խնամարկութեամբ: {Եթէ} ազգասիրական ձեռնտուութիւնք Ձեր մեծագունից քան զիս

ուր հանգամանս ազգի մերոյ, մեք հաւատամք դեռ եւս, {եթէ} ազգն մեր չէ ի կորուսելոյ սակի, եւ խոհեմ՝ եւ յար

էս լիակատար երեսփոխան պատգամաւորաց, ակն ունիմ, {եթէ} գործդ այդ անկցի ընդ մանրակրկիտ քննութեամբ կամ Ձեր

րդ, թէ բովանդակութիւն թղթոյն տայ մեզ զայս չափ եւ {եթէ} գիտել թէ ստորագրողը ՚ի նմա, ոչ եթէ տեսեալ են եւ

զ զայս չափ եւ եթէ գիտել թէ ստորագրողը ՚ի նմա, ոչ {եթէ} տեսեալ են եւ քննեալ զհաշիւս Խալիբեանին կամ տեղեկա

լն զթուղթն գոգցես ՚ի ներքին զգացեալ ազդեցութենէ, {եթէ} խարդախութիւն ինչ կայ առ դուրս յաւելեալ են ի ստորա

ին, թէ յօժարին ընդ հիմնաւոր հաշտութիւն, այն է, {եթէ} հաշտութեան հիմունք լիցին իրաւունք եւ արդարութիւն

թողուլ յայնմ աւուր զգործն անկատար, պատճառելով, {եթէ} արժան իցէ ընթերցեալ զբովանդակ զգործն, վերստին գո

Յերկրորդում այս ժողովի երկոքին անդամք պնդեցին {եթէ} նախ քան զկարգելն նորոյ քննութեան ընդ ձեռն առանձին

տճէն հրովարտակին դնեմ ՚ի սմա 'ի տեղեկութիւն Ձեր, {եթէ} զո՛րպիսի անտեղի եւ զանխորհուրդ խնդիրս յարուցանեն

հասուցեալ եմ առ Ձեզ, եւ ի ժողովի անդ իբրեւ տեսի {եթէ} ոչ ուղիղ գնան յիրաւունս ոմանք անդամք, զորոց յանո

ցւոյ ոչինչ աւելի մարթացայ յայս նուագ կատարել: {Եթէ} ոչ էր ազգին եդեալ յիմ վերայ զգործն Կալկաթեան հրիտ

ադատութեամբ տէրութեանն Անգլիոյ իջանել ի Կալկաթա, {եթէ} չիցէ հնարաւոր աւարտել զամենայն յԱնգլիա: Այսպէս ա

տանալոց անդէն, նաւեցի ի Գենուա: Իբրեւ տեսի, {եթէ} առողջութիւն իմ վտանգելով վտանգի ի ձմեռնային ճանապ

ոն, անդէն առնմին փութացի ի նամակատունն, տեսանել {եթէ} գուցէ ինչ նամակ կամ գիր ի Ռուսսիոյ եւ գտեալ յիրաւ

տեմբ. եւ ի Պետերբուրգէ յ2-էն Յունվարի, իմանամ, {եթէ} արք ոմանք անբարեմիտք հռչակեալ են ի Նախիջեւան զձեր

ոյ ՚ի Լոնդոն, սկսանել զգործն, վստահ առնելով զիս {եթէ} ամենայն հանգամանք գործոյն ո՛չ լիցին յայտնի կառավա

ր երկուց աւուրց մեծ նեղութեամբ: Իբրեւ տեսի, {եթէ} առողջութիւնն իմ վտանգելով վտանգի ի ձմեռնային ճանա

ոնդոն, անդէն առ նմին գնացի ի նամակատունն տեսանել {եթէ} գուցէ ինչ նամակ ուստեքէ եւ գրեալ զքանի մի նամական

ն դեկ. եւ 12-էն յունվ. ի Պետերբուրգէ, իմանամ, {եթէ} արք անբարոյականք հռչակեալ են զձերբակալ լինիլ անգո

են զանպարծանք պաշտօնն որսալոյ զայլոց զնամականիս, {եթէ} պարապի նա այդպիսեօք չգիտեմ, միայն նամականիք իմ վ

ան Անգլիոյ, պաշտօնական թղթով, յայտնեալ է նմա, {եթէ} Գերագոյն Տեսչութիւնն Անգլիոյ, համաձայն միջնորդու

խրթնացեալ առաւել քան կիսդարեան բազմութեամբ ամաց, {եթէ} դէպ լիցի ինձ դիմել առ վսեմապատիւ ընդհանրական նահա

դովէ, առ որ պատասխանի արար ինձ պ. հյուպատոսն, {եթէ} հարկ է նախ եւ յառաջ զթուղթն զայն, ընդ ձեռն դեսպ

ամ, թէ առաւելն ցանկալի է ազգին կենդանութիւն իմ, {եթէ} ոչ վասն իմ, գէթ վասն գործոյն ինձ յանձն եղելոյ:

Մնայ ինձ միայն ստանալ ի դեսպանութենէն Ռուսսիոյ, {եթէ} ոչ զպատճէն հրամանի պետութեանն Անգլիոյ, յանուն ըն

զհինգ հազար ռուփիս: Այլ չերեւի ինչ ՚ի գործոցն {եթէ} ո՛ւր վախճանեցաւ այրն այն բարեպաշտ եւ յորո՞ց ի ձեռ

իսկ զտեղեկութիւնս հասուցեալ սրբազանին՝ յաւելու, {եթէ} Սարգիսն Ծատուր Աղաւելեան, արարեալ զվերոգրեալն կ

ս տեղեկութեանց, վերաբերելոց առ այսոսիկ հրիտակս, {եթէ} ունիք ինչ քաղեալ ՚ի լրոյ, կամ ՚ի գրաւոր յիշատակա

՚ի Կալկաթա: Առ այս պատասխանի արար ինձ պ. Հագն, {եթէ} հարկ է սկսանել զգործն, ըստ կերպին օրինադրին (Ա

եւ ի խնդրել, փութացուցանել զպատասխանին, ասաց. {եթէ} յետ եօթնեկի միոյ կարիցէ գրել: Եօթնակդ այդ լրասց

ի տարւոջ, զորմէ ի հարկէ խօսեցայց յատենի Կորտին, {եթէ} այդպէս իցէ ստուգիւ: Քանզի, ի գործոցն ինձ, առի

յ30-երորդ աւուր ամսեանն Մայիսի 1794 ամի, գրէ, {եթէ} ունի զայլ եւս զերկուս տունս, զորս եւ յատկացուցան

շէ, թէ կտակակատար իւր ո՛ւր բնակի, ՚ի Բատավիա՞, {եթէ} ՞ զի Հնդիկս, իսկ ի կտակէն երեւի, թէ զամենայն զստ

ռի է աստի չորեքօրեայ ճանապարհաւ, ընդ ովկիան: {Եթէ} գտցի հնար ինչ, այս է, եթէ այրն այն ունի զոր եւ

հաւ, ընդ ովկիան: Եթէ գտցի հնար ինչ, այս է, {եթէ} այրն այն ունի զոր եւ է անշարժ կայս, զորմէ մթին

րրորդէ աւուր ամսեանն Յունիսի ընկալայ զպատասխանի, {եթէ} չկարէ ինքն այլ ազգ կատարել զպահանջողութիւնս իմ եթ

թէ չկարէ ինքն այլ ազգ կատարել զպահանջողութիւնս իմ {եթէ} ոչ ներկայացուցեալ զգործն յատեան դատաստանի հանեց ա

եւ նոյն զերիս ռուփիս պահանջէ. եւ առնու օրինօք, {եթէ} վարձեսցես ի նոյն իսկ յութերորդ ժամու երեկոյեան փո

լ տանց եւ ի վերադառնալ իմ յԵւրոպա, բարւոք լինի, {եթէ} ազգն տացէ ինձ զայլ թուղթ երեսփոխանութեան վասն վեր

ախուց եւ վարձոց օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից եւ այն, {եթէ} ստուգեսցի այժմէն, թէ կորուստ ազգին մերոյ բազմօք

ս պ. Հագին եւ Տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ, որպէս զի {եթէ} հաւան իցեն եւ նոքա, օրենսգէտն իմ տացէ տպել զայնս

լ զպատմութիւն գործոյն եւ զբողոք իմ, պատճառելով, {եթէ} առաջին կտակն հանգուցեալ Բաբաջանեանին իցէ օրինաոր

այից: Զայս եդեալ ի պատճառս, հետեւեցուցանէր, {եթէ} բողոք իմ պարտի յառաջանալ ըստ զօրութեան կտակին,

արեալ է նորա ՚ի մասին գործոյն: Նա պատասխանի ետ, {եթէ} պատրաստ է զթուղթ ՚ի վերայ առաջնոյ կտակին, քանզի

ընդ ձեռն դատաստանի"։ Առ այս ասացի ցտիկինն - {եթէ} Այվազովսքին գաղտագողի, զանխուլ զհասարակութենէ ար

զովսքին պահանջեալ էր յառաջագոյն: Իբրեւ տեսի, {եթէ} ոչ յօժարի ի խաղաղութիւն, յայնժամ հարկեցան ըստ օր

ւփեաց, եւ ոչ ՚ի ցաւս այնքան եղիցի ինձ եւ ազգին, {եթէ} ատեանն վճռիցէ յօգուտ ազգին, այլ եթէ եւ նա դժուար

ձ եւ ազգին, եթէ ատեանն վճռիցէ յօգուտ ազգին, այլ {եթէ} եւ նա դժուարասցի իսկոյն վճռել եւ թողցէ զգործն ի

լ զՁեզ, արգոյ պարոն, թէ ՚ի շնորհս համարեցայց, {եթէ} հաճեսջիք տալ ինձ զխնդրեալն տեղեկութիւն: Ընկալ

պատուիրանի Ձերում գրեմ ՚ի սմա ՚ի լեզու բնիկ մեզ, {եթէ} յազգասիրութիւն Ձեր ապաստան առնեմ տեսանել զհաշիւ հ

. Պ. Յ. Պալ, յայտնելով առ ժամն պարոնին այնմիկ {եթէ} զՁեր յարգութիւն կարգեմ լիակատար երեսփոխան առ ՚ի վ

կամ անձամբ անձին, կամ այլով ապահով ճանապարհաւ, {եթէ} հանգամանք արգելուցուն զիս ի կատարելոյ ըստ առաջնոյ

որք լրացեալ հաւատոց հասանին առ իս եւ ծանուցանեն, {եթէ} ազգն մեր ՚ի Հնդկաստան ոչ այլ եւս կարելով ժոյժ ուն

եղի նորա հնգամեայ ժամանակօք: Լսեմք նոյնպէս, {եթէ} Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանց իրազեկ եղեալ նախապ

վրդոց մատուցեալ: Չեն ինչ անծանօթ բանական արանց, {եթէ} զիարդ պատրաստին այսօրինակ թուղթք ինքնագովք, թերե

նչ ամենայն լրջութեամբ դիմեմք առ Ձեզ, հաւատալով, {եթէ} վեհափառութիւն Ձեր կարեկից ելով ազգին, չունիցի ան

արճ եւ ապահով ճանապարհաւ զամենայն զթուղթ առ Ձէնջ {եթէ} հաճեսջիք շնորհել: Զայդ ամենայն պարտ է կնքել

Գումարդ այդ, որ մնացեալ է անդր եւ որ մնասցէ, {եթէ} ոչ պահանջիցէք, կարէ սատար լինել Ձեզ, թերեւս ի շ

, զոր հիմնէիք տակաւին ամօք իբր երկուք յառաջ: {Եթէ} հաճութիւն լիցի վեհափառութեանդ, որպէս ասացեալ եմ

յլ ազգ ածել 'ի կատար զայսունակ մեծակշիռ զգործս, {եթէ} ոչ նախ խնդրելով զհաստատութիւն եւ զօրհնութիւն վեհա

ազգ 'ի սպառնացեալ ահաւոր կորստենէ: Հուսացեալք {եթէ} ոչ անտեսեսցէ Տէրդ զայս խնդիր ազգային, յանձն առնե

եփանը քանի տարի գրագիր էր Ներսէս Կաթողիկոսի մօտ. {եթէ} նա ուսումնական, խելացի եւ եւրոպացի մարդ չլինէր,

լով, մերկացնում ես ազգի պակասութիւնքը եւ ամօթը: {Եթէ} մի ճշմարտութիւն հրապարակելու հետ կապակից է ազգայի

կամակորութիւնը ոչինչ այլ բանի պատճառ չէ լինելու, {եթէ} ոչ հարկադրելու ինձ, որ այժմեան Հայոց ազգի դրութի

սում ես դու, թէ յայտնում էի ազգի պակասութիւնքը. {եթէ} այդպէս եւս լինի, մի ուրիշ խորհրդով չէ դա, եթէ ո

. եթէ այդպէս եւս լինի, մի ուրիշ խորհրդով չէ դա, {եթէ} ոչ, որ ազգի սրտացաւ անդամքը, փոքր առ փոքր հասկա

ել է Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին: Հաւատա՛ ինձ, {եթէ} սոքա արժան համարէին գլուխ դնել, այն ժամանակ " Մե

աստիճանին, որ ոչ ոք չէ՛ կարող խլել նորանից, եւ {եթէ} ստուգապէս, ինչպէս դու ասում ես, " Մեղուի " հրատ

վ վատնելով իւրեանց պարոնի արծաթը։ Այս պատճառով, {եթէ} մի այդպիսի տղամարդ դուրս գնալու լինի իմ ծառայութե

.. միւս տեղ... եւ այլն, եւ այլն: Այս կանոնքը, {եթէ} արմատանան Հայոց ազգի մէջ, կարող են գլխաւոր պատճա

չէք աշխարհի երեսին մի երեւելի արծաթագլուխ: - {Եթէ} չճարենք եւս, գո՛նէ մեր խիղճը մաքուր է եւ հոգին հ

տահած կամ լսած անցքերդ գրում ես այնտեղ, մանաւանդ {եթէ} մի արժանի ուշադրութեան բան պատահի. այս օրերս իմ

" օրագրի մէջ, որպէսզի ընդունէ իմ աշխատութիւնքը, {եթէ} պատահի ինձ ուղարկել: Ես կարդում եմ այստեղ " Մեղո

դեօք ստանո՞ւմ էք դուք այդ լրագիրը, թէ ո՛չ, բայց {եթէ} չէք ստանում, մի կորուստ չունիք. դորա գործակատար

անպատուել իմ անձը: Ես բոլորովին համաձայն եմ, եւ {եթէ} այդ գործը յարաբերութիւն չունենար մեր ազգի հետ, ե

է այդ գործը յարաբերութիւն չունենար մեր ազգի հետ, {եթէ} դա յիմար գաղափարներ չտարածէր ազգի մէջ, հաւատա՛,

ասում է, թէ այն ժամանակ միայն պատշաճ էր այդ, " {եթէ} ազգայինք աղաւնեվաճառութեան եւ լոմայափոխութեան մէջ

ժամանակ արժան էր դնել ազգի վերայ այն մեղադրանքը, {եթէ} ազգայինքը աղաւնեվաճառութեան եւ լոմայափոխութեան մէ

մի պակաս արդիւնաբեր կամ անբարոյական գործ են, որ {եթէ} մեր Հայերը եւս պարապելու լինէին այդ գործերով, ար

թեան մէջ, եւ մեք դատապարտելու չէինք Հայոց ազգը, {եթէ} նա եւրոպական կերպով աղաւնեվաճառութեամբ եւ լոմայափ

արգ ունին թէ՛ ազգը եւ թէ՛ նորա պակասութիւնքը եւ, {եթէ} աւելի լաւը կամիք, պակասութիւնքը աւելի նախընտիր ե

ասութիւնքը աւելի նախընտիր են, քան թէ բուն ազգը: {Եթէ} այսպէս չլինէր, դուք, ուրանալով ազգի ապագայ բարօ

ով մասնակից լինել եւրոպական մարդկութեան բարիքին: {Եթէ} մեք՝ որպէս անդամ ազգի, ճանաչում ենք մեր արժանաւ

ական որդիք ունիմ"։ Հայաստանի որդոց գիտութիւնը, {եթէ} կան այդպիսի մարդիկ ուրեւիցէ, այդ Հայոց ազգի շնոր

եան ընդհանուր լուսից իւր բաժին մի քանի ճառագայթ։ {Եթէ} գանգատ ունի Հայաստանը, թո՛ղ բարձրացնէ իւր մեծատո

կ'առնէինք այդ գործը եւ չէինք ծանրաբեռնելու ձեզ, {եթէ} մօտ լինէինք Մասեաց դարեւանդին եւ եթէ նորա Մուզան

ռնելու ձեզ, եթէ մօտ լինէինք Մասեաց դարեւանդին եւ {եթէ} նորա Մուզան խօսակից լինէր մեր հետ: Եւ ձեր հետ խօ

անոնների հետ, եւ, առհասարակ, վատ չէր լինելու, {եթէ} մի բարեկարգ դպրոցում ստանայիք մի հիմնաւոր կրթութի

Պարոններ " հանդէս էք գալիս, պարոն Իսահակեանց, " {եթէ} մեք ազգասէր ենք, եթէ հայրենասիրութիւնը պարծանք ե

ալիս, պարոն Իսահակեանց, " եթէ մեք ազգասէր ենք, {եթէ} հայրենասիրութիւնը պարծանք ենք համարում, այսպէս ա

վ չափ ուրախ կը լինինք ձեր յառաջադիմութեան վերայ, {եթէ} յաջողի ձեզ ստանալ։ Բայց, լսելով ձեզ, դիմել մեր

եծատունների տտիպ համը առել են մեր ատամները։ բայց {եթէ} դուք չէք փորձել, փորձեցէք, եւ կը գայ ժամանակ,

մինչ մեք՝ իբրեւ քրիստոնեայ, դատապարտւում ենք, {եթէ}, կորուսանելով մեր յոյսը, ձգէինք մեր անձը յուսահ

, որ գուցէ թէ անախորժ թուին ձեզ, եւ եղբայրական ( {եթէ} միայն հաճիք ընդունել) խորհուրդ ենք տալիս ձեզ՝ բ

քարշում կայծակը՝ մի մարդու զարկել տալու համար, {եթէ} դա ունէր մի թշնամի: Եւ ահա այսպէս է դորա արարողո

յժմ առաքինի էր, կարո՞ղ էր դա վատթար մարդ լինել, {եթէ} սնած ու աճած լինէր մի վատթար շրջակայքի մէջ, կամ

ը. ի՞նչ պայմաններ են դոքա՝ հողը, օդը, ջուրը: {Եթէ} անտարակոյս էր Հայաստանի եւ Ռուսսիայի հողերի, օդե

մանակ միայն կարող էր պահել իւր բուն յատկութիւնը, {եթէ} իւր անձնաւորութեան եւ արտաքին շրջապատի մէջ կար մի

տի մէջ կար մի ներդաշնակութիւն, մի համակրութիւն: {Եթէ} այսպէս ցոյց է տալիս փորձը, ուրեմն մարդը, իւր կա

մի արիւնկզակ գող եւ աւազակ, կամ, սորա հակառակ, {եթէ} մի աւազակի որդի, որի բնաւորութիւնը դեռեւս կերպար

անագործուած չէր, որ դեռեւս չունէր գիտակցութիւն, {եթէ} մի այդպիսի մանուկ առնուինք եւ տայինք առաքինի դաստ

տեւ շատ անգամ պատահական ուղղութեանն են հետեւում։ {Եթէ} գտանւում են առաքինի մարդերի մէջ, ապա սկսանում են

, ապա սկսանում են ինքեանք եւս օրէ օր առաքինանալ, {եթէ} գտանւում են անբարոյական մարդերի մէջ՝ ամենեւին բն

շանքը կ'երեւին իսկոյն, իհարկէ՝ փոքր դրութեամբ, {եթէ} մի բանագէտ եւ հետախոյզ մարդ, թէեւ սակաւ միջոց,

այս խստութիւնը պիտոյ է գործ դնել իւր անձի վերայ, {եթէ} կենակից էր երեխաների: Մի անզգուշութիւն, մի անտե

մասն է Կին մարդերի վիճակուել, Մեծ մարք գործեցին {եթէ}, Ձեզ, Աստուած է հրամայել: Ես ապրել լաւ գիտէի

ի աշակերտի կամ մի ուսանողի համար, բայց դորանից, {եթէ} մեծ չլինի, գոնէ փոքր չէ մի երեխայի սկզբնական, ը

ութեան տարերքը, դոքա խանգարիչք են առաքինութեան, {եթէ} մի մարդ, ունենալով այդ բոլորը, զուրկ էր ստոյգ դ

ստոյգ դաստիարակութիւն եւ լուսաւորութիւն տալ չէ, {եթէ} մի ծնող դնում է իւր որդին մի օտար ազգի դպրոցի մէջ

ուառ է մի ծնող եւ ամենայն դատապարտութեան արժանի, {եթէ} զանցառու էր այդ սուրբ պարտականութեան մասին:

ային ունայն եւ անցաւոր վայելչութենների համար, եւ {եթէ} մի այդպիսի զաւակ, իւր հօր անհոգութենից անկիրթ ու

ւշացէ՛ք այս ծանր պատասխանատուութենից. հերի՛ք է, {եթէ} մեզանից իւրաքանչիւր ոք իւր համար միայն կարողանայ

նօրէնութիւնքը, որ գործած էր իւր կեանքում"։ {Եթէ} այս տեսութիւնը կապակից չլինէր խաբեբայութեան եւ ան

ուովը լսում եմ նոցանից: Աւանդութիւնը ասում է. " {Եթէ} կայծակից մեռած կնոջ մարմինը լուացուի անձրեւի տակ

վեց շաբաթ, իսկ այդպիսի անձրեւային եղանակի մէջ, {եթէ} վեր առնուի մի հորթ եւ ողջ ողջ թաղուի գետնի մէջ,

ոյնպէս թօթափեց եւ գուցէ կը ձգէր եւս աթոռի վերայ, {եթէ} ծառաս յառաջամատոյց չխնդրէր ինքեան տալ: Երբ ո

տք է ուրախանայ եւ շնորհակալութիւն մատուցանէ ինձ, {եթէ} արժանացել էր մի երկու թերթ տեղ ստանալու Յիշատակար

էր մի երկու թերթ տեղ ստանալու Յիշատակարանիս մէջ: {Եթէ} դու աւելորդ արծաթ ունիս, քեզ մի բարի խորհուրդ տա

րտական եմ ես ազգին, ամենայն ծնող թող հոգս առնէ, {եթէ} կամի, իւր զաւակի դաստիարակութեան վերայ։ Դու կամ

րը"։ Շատ շնորհակալ եմ խրատիցդ: - Եղբա՛յր, {եթէ} դու աւելորդ կարողութիւն ունիս, որ քո ապրուստի հա

ւն ունիս, որ քո ապրուստի համար հարկաւոր չէր, եւ {եթէ} մի այդպիսի արծաթագլուխ յօժարում ես զուր տեղը չքաց

արելի էր այնուհետեւ բարեգործութիւն անուանել այդ, {եթէ} նա, կատարելով որեւիցէ գործողութիւն, վճարել էր ի

լով որեւիցէ գործողութիւն, վճարել էր իւր պարտքը, {եթէ} Աստուած օրհնել է քեզ հարստութեամբ, ինչու դու մաս

ր յառաջանում իւր ընտանիքի եւ իւր համար յատկապէս։ {Եթէ} դու ստացած լինէիր Աստուծուց դուստր եւ դաստիարակած

էր քո յիշատակը եւ աղօթէր քո գերեզմանի վերայ, իսկ {եթէ} դու խնամ տանէիր եւ դաստիարակէիր ուրիշ մարդերի դստ

որոշել իմ եւ քոն: Դու լսի՛ր ինձ, Պ. Բէգզադէ, {եթէ} ունիս կարողութիւն, արի գործ դիր նորան, բարի օրի

կը ծախեմ նորան իմ բաւականութեան համար միայն եւ, {եթէ} սիրտս տայ, երեք հազար մանէթ երեք կոպէկի նման կը

չքացնելու համար. ինձ Բէգզադէ են ասում... - {Եթէ} այդպէս է, եթէ բարի խորհրդի ընդդէմ ականջդ խցում ե

ր. ինձ Բէգզադէ են ասում... - Եթէ այդպէս է, {եթէ} բարի խորհրդի ընդդէմ ականջդ խցում ես իժ օձի նման,

բարի խորհրդի ընդդէմ ականջդ խցում ես իժ օձի նման, {եթէ} այդ քո հարստութիւնը պահում ես ձեռքումդ, որ չարու

յիմար է. նա այսպէս խօսում է այն ժամանակ միայն, {եթէ} մի փոքր աւելի փախել էր անիծած արաղը: - Կատակ

առաւ, որ ամօթ չլինէր հաւատալ այդպիսի բաների: Եւ {եթէ} Աստուած բարկանում է, դորա պատճառը մեք չենք՝ Էֆի

: Էֆիմերդէ ասած բանը Սուրբ գի՞րք է, ի՞նչ է, որ {եթէ} մի մարդ չհաւատար դորան, Աստուած պիտոյ է բարկանար

մի այդպիսի մարդու վերայ։ Ձեր փոյթը չէ ամենեւին, {եթէ} մի մարդ չէր պահում Աստուծոյ պատուէրները, որ Աւետ

րկու խօսք պակաս խօսելու համար, վատ չէր լինելու, {եթէ} թողուիր ինձ միայն: - Ի՛նչ է ասում այս մարդը

ս մարդը։ Է՜յ, բարկացար, ինչ է, մեր տղա՛յ, եւ {եթէ} բարկացար, ո՛վ է վախենում քեզանից, ես դեռ երազս

. ականջներս ցաւում են, չեմ կարող լսել... - {Եթէ} միայն լսելով քո ականջն է ցաւում, ի՞նչ առնէ ապա ա

ում են, թէ մարդ կատաղում է։ Ակամայ կը կատաղիս, {եթէ} այդպիսի կրակ ունենաս փորիդ մէջ: - Ես չեմ հաս

էր: Ափսո՛ս, որ չգիտեմ այդ ոտանաւորի հեղինակը։ {Եթէ} այդ պարոնը հնար տար ինձ, ես նորան կ'ուղարկէի մի

բաժնի մէջ՝ դէպի վեր Թեմերնիկ գետի բերանից: Բայց {եթէ} ձեր բնակութենների համար այնտեղ պակաս էր հողը եւ Ա

ւ կառավարութիւն չէր պիտոյ ցանկանալ Հայերի համար, {եթէ} այդ ընտրութիւնքը միշտ յառաջանային՝ ուշ դնելով քա

ն՝ ուշ դնելով քաղաքի եւ հասարակութեան պիտոյքին, {եթէ} մասնաւոր եւ անձնական բաները խափանարկու չլինէին ըն

ւած են միմիայն բնութեան բժշկարար ներգործութեանը, {եթէ} այսպէս եւս լինէր, ճշմարիտ, մահացութիւնը չէր կար

ան գաւազանի զարկուածով: Եւ սաստիկ սրտնեղում են, {եթէ} մի այդպիսի մարդ մի փոքր ուշացնում էր իւր կատարելի

մի՞թէ կարելի է այդպէս կրակի նման սաստիկ դեղ տալ. {եթէ} արծաթը չէ դիմանում, սեւանում է, ողորմած-հոգու փ

ասում է, - հիւանդին այդ աննշան քանակութիւնը կամ {եթէ} ամբողջ օրի մէջ նշանակած է մի հատադեղ (pilula) "

ել է եւ այժմ եւս գտանւում է մի նոր աւերանքի տակ։ {Եթէ} յառաջ հարիւր բառի մէջ երեսունը Թուրքի ու Թաթարի է

ում է եւ նոր թաղած մեռելների գերեզմանների վերայ, {եթէ} խաղաղ էր եղանակը, եթէ քամին չէր ցրւում, այն գազ

լների գերեզմանների վերայ, եթէ խաղաղ էր եղանակը, {եթէ} քամին չէր ցրւում, այն գազը, որ բաժանուելով մեռա

նը շատ փոքր հանդէս ունի այդ քաղաքի մէջ. պատճառ, {եթէ} կար եւս մի որեւիցէ արհեստ, եւ այն ասիական եւ անը

ղաքի ամբարներից կշտանում են շատ եւրոպական նաւեր: {Եթէ} այդքան մեծագումար հացեղէնքը անմիջապէս ուղարկուէին

ծագումար հացեղէնքը անմիջապէս ուղարկուէին Եւրոպա, {եթէ} մեր սիրելի ազգակիցքը Նախիջեւանի մէջ հաշուատուն կա

իք: Մի մարդ չէ կարող այս բաները առնել, բայց {եթէ} հինգ-տասն երեւելի հարուստք միանային եւ միաբան ուժ

րդ էր լինելու ռուսաց երկրագործի եւ Եւրոպայի մէջ: {Եթէ} Եւրոպացին, երրորդ ձեռքից ստանալով մի ապրանք, որ

լ էին, ուրեմն հետեւաբար եւ թանգացած էր ապրանքը, {եթէ} սորան վաճառում է նա Եւրոպայի մէջ եւ դարձեալ միլիո

անսպառելի գանձատնից ոսկին եւ արծաթը: Երանի՛ էր, {եթէ} գո՛նէ արուեստներ ծաղկեցուցած լինէին՝ բնութենից հ

ենայն ինչ ձեռնտու էր դիւրագին պատրաստութեանը եւ, {եթէ} ընկերութիւնը ամէն մի ֆունտը քսանեւհինգ կոպէկով եւ

ն հետ: Փառք Աստուծոյ, Նախիջեւանը ունի այսօր {եթէ} ոչ շատ, գոնէ մի քանի ընտիր որդիք, որ վաղուց, ա

նական հետեւանք անդաստիարակութեան եւ անկրթութեան: {Եթէ} ունեցած էր Նախիջեւանը մի ազգային կամ եւրոպական բա

ի դրութիւնը կը մնայ այնպէս, ինչպէս որ կայ: Բայց {եթէ} ճիշդ խօսենք, այդպէս եւս չէ կարող մնալ, որովհետե

յս հիմքերի վերայ հարկաւորաբար պիտոյ է մտածել, որ {եթէ} Նախիջեւանը հոգաբարձու չլինի յառաջ գնալու համար,

այդ ճշմարիտ է, բայց դորա ընդդէմ կայ եւ ասելիք: {Եթէ} կամենայ քաղաքը, եթէ յօժարի ճանաչել ճշմարտութիւնը

դորա ընդդէմ կայ եւ ասելիք: Եթէ կամենայ քաղաքը, {եթէ} յօժարի ճանաչել ճշմարտութիւնը եւ, յետ դնելով ամեն

է իւր վերայից անմիաբանութեան եւ գժտութեան արատը, {եթէ} նոյն ճանապարհով ընթանայ, որով գնում են նորա ընտի

տարումը դժուար էր, բայց գոնէ այս տարու սկզբից, {եթէ} հոգաբարձութիւն արած լինէին մի արծաթագլուխ գոյացնե

երը եւ արտօնութիւնքը եւ իրաւունք ունի բողոքելու, {եթէ} մի քանի մարդիկ, հարստահարելով նորան, կամէին ինք

թեան գործի մէջ նորա անդամքը մասնաւոր մարդիկ չեն։ {Եթէ} դոքա մասնաւորք են, եթէ դոցա չէ վերաբերում այդ գո

մքը մասնաւոր մարդիկ չեն։ Եթէ դոքա մասնաւորք են, {եթէ} դոցա չէ վերաբերում այդ գործը ազգի եւ հասարակութեա

մեռանդութեամբ, ինչպէս կ'ընթանար այն դիպուածում, {եթէ} այդ գործը վերաբերուէր մասնաւորապէս իւրեան: Բայց

այդ գործը վերաբերուէր մասնաւորապէս իւրեան: Բայց {եթէ} ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել, ուրեմն հասարակութեա

աչացնելու համար, մի լինելոց ուսումնարանի մասին, {եթէ} ոչ այժմ, գոնէ ապագայումը, եւ մի՞թէ չէ կարելի սկ

հազար մանէթ յետ ձգել տարին ուսումնարանի անունով, {եթէ} այդ կայքերի եւ հողերի կառավարութիւնը տնօրինուէր հ

(խաւարապաշտների) կարծիքով արդէն մի մեծ բան էր, {եթէ} մի աբեղայ կամ մի եպիսկոպոս, մի տիրացու նշանակում

ցոյց տուել մեր ազգին"։ Ո՛վ Նախախնամութիւն, {եթէ}, արդարեւ, այսպէս պիտի խօսի Յիշատակարանիս կարդաց

ին՝ ճշմարիտը ասել եւ կանգնիլ մէջտեղումը: Ազգը, {եթէ} ունի բանականութիւն եւ հասկացողութիւն, ուրեմն կը

ւն չկայ նորա՝ դէպի ինձ բարեկամութեան մասին, իսկ {եթէ} չէ հասկանալու եւ առանց իւր օգուտը ճանաչելու պիտի

ութիւնը եւ շահասիրութիւնը: Անձնապահութիւնը: {Եթէ} այդ օբսկուրանտները մի տղայական, կամ աւելի լաւ `

անց անձը մի բանի կարգում մեր ողբալի ազգի մէջ, եւ {եթէ} մեր ազգը կամ գոնէ նորա մեծ մասը անդատողական երեխա

ջ դէպի մեր ազգը, որպիսում գտանւում են այժմ: Ապա {եթէ} ազգը լուսաւորուի, նայի յետ եւ յառաջ, քննէ իւր ա

ւթենից, չէ կարող զանազանել սեւը եւ ճերմակը, իսկ {եթէ} վառուի ազգի առաջեւ Պրոմէթէոսեան լուսաւորութեան կր

յ նայելով՝ զարմանում էր երբեմն, ոչ այլ ինչ են, {եթէ} ոչ կամակոր տգէտներ, գիշերի զաւակներ եւ ստութեան

քը եւ լցուցանել իւր բազմադիմի կարօտութիւնքը: Ապա {եթէ} ազգը լուսաւորուի, եւ ինքը այնուհետեւ սկսի քերել

գի կեանքը եւ պատկերը։ Սորա հակառակ, անպիտան է, {եթէ} հայելին ուղիղ չէ եւ չէ ցոլացնում ստուգապէս այն բա

ել է ինձ մատենագրութիւնը։ Ես շատ ուրախանում եմ, {եթէ} մի նշանաւոր հիւր գալիս է իմ մօտ, որովհետեւ նորա

րստանում է Յիշատակարանս։ Նոյնպէս ուրախանում եմ, {եթէ} ստանամ եմ իմ բարեկամներից նամակ եւ ծանօթութիւնք,

նկանում հաղորդել իմ ընթերցողքը կամ բարեկամքը, եւ {եթէ} մի նշանաւոր բան տեսանեմ կամ լսեմ, իսկոյն ձգում ե

արող էր ինձ առիթ տալ մտածելու, թէ տկարացած էիր, {եթէ} մեր " Հիւսիսափայլի " մէջ չտեսանէի անդադար քո օրագ

լիս " Մեղուի " հրատարակողին, որ նա աշխատի, եւ, {եթէ} կարելի է, ընդդէմ դառնայ ճակատագրի ձեռքով " Մեղու

մանալի սրամտութիւն: Պարո՛ն ընթերցող, այսուհետեւ {եթէ} պատահի, որ ասեմ, թէ հայերը մի հոյակապ համալսարա

ասեմ, թէ հայերը մի հոյակապ համալսարան ունին, եւ {եթէ} դուք պահանջէք ինձանից ցոյց տալ այդ համալսարանը,

, թէ " այն ժամանակ ազգը արժանի էր մեղադրութեան, {եթէ} գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը աւազակների այր

ետոյ նորա՞ գործ է գրել այդպիսի բան։ Սխալւում է, {եթէ} յոյս ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզայի վերայ: Թող յա

ատալով նորա բարեսրտութեան վերայ՝ կարծում եմ, որ {եթէ} Ֆրանսիա եւ Աւստրիա եւս գնալու լինիմ, նոյնպէս կար

ացէք՝ ինչպէ՞ս չսիրես այդպիսի մի մարդ։ Ճշմարիտ, {եթէ} Ղզլարից դէպի Րեդուտկալէ երկաթի ճանապարհ լինէր, ա

լի օգտակար չէ՞ր Պ. Իսահակեանցին եւ Հայոց ազգին, {եթէ} առաջինը, թողնելով Ղզլարի մանկավարժութիւնը, Եւրո

օրինաւոր կերպով կարդալ եւ հասկանալ Խորենացին, եւ {եթէ} բնագիրը անհասկանալի է, փա՛ռք Աստուծոյ, շուտով Ռ

անին, որովհետեւ այդտեղից շատ բան է երեւում: {Եթէ} հինգերորդ դարումը Սահակ եւ Մեսրոպ խնկելի թարգմանի

չ որ ասում ենք այժմ մեք՝ ազգի հոգաբարձութեամբ ոչ {եթէ} գիտութեան կաթն, այլեւ ո՛չ մի բաժակ լոկ ջուր խմած

էպի ինձ. ոչինչ յարակցութիւն չունիմ նոցա հետ, եւ {եթէ} ինքը՝ Պ. Իսահակեանցը՝ որպէս մանկավարժ, ստիպու

կասկածաւոր մարդերի կարգում, հաւատացած լինելով, {եթէ} Պ. Կ. Էմմանուէլի նկարագրած կասկածաւոր եւ երկչոտ

որ նա չէր նկարագրելու կասկածաւոր մարդերի վիճակը, {եթէ} ես առակուելու լինէի դորանով։ Մի՞թէ այս եւս Մուզա

ասել Պ. Իսահակեանցին: Ես հաւատացած եմ, որ {եթէ} Պ. Կ. Էմմանուէլը մի պակասութիւն տեսանէ իմ վերայ

նայ կը պատժեմ Պ. Կոմս Էմմանուէլի պակասութիւնքը, {եթէ} տեսանեմ, եւ հաւաստի եմ, որ շնորհակալութիւն կը ս

քան զտեսութիւնն աստուածաբան: Պարոնը ասում է. " {Եթէ} կայ եւս մի այդպիսի փոս, ապա ուրեմն Հայաստանը պատ

, որովհետեւ անտեղի մէջ բերելով Առաքելու ասածը. " {Եթէ} զլեզուս մարդկան խօսիցիմ եւ զհրեշտակաց, եւ սէր ոչ

կարող է պահպանել իւր մէջ այդ աստուածային մասնը, {եթէ} ունէր։ Կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը առաւել աճեց

ացաւ Պ. Իսահակեանցը իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը, {եթէ} ոչ իմ խօսքերից, եւ ո՞չ ապաքէն այդ իմ խօսքերից բա

է որպիսի դպրոցներ կամէի, որ լինէին Հայաստանում, {եթէ} Ներսիսեան ազգային փոքրիկ ուսումնարանը հաւատարիմ չ

աները պատմել են Պ. Իսահակեանցին, չգիտեմ։ Միայն {եթէ} նորա քարոզած բուն հայագէտքը (մեր կարծիքով՝ խաւա

այն ժամանակ կը լսեն իւրեանց ձայնի արձագանքը, ոչ {եթէ} Մասեաց դարեւանդից, այլ Րէդուտկալէից՝ Պոնտոսի եզ

՝ Պ. Իսահակեանցը փորձում է եւ կը փորձէ դեռեւս, {եթէ} մոռանայ իւր չափը: Լերմոնտովի մարգարէին չեմ ն

դ չեն: Վա՜յ եւ դատապարտութիւն դոցա յաւիտենական: {Եթէ} Պ. Իսահակեանցի համար այդ քաղաքական եւ եկեղեցական

րտուած գործերը են յիշատակ ճշմարիտ ազգասիրութեան, {եթէ} այդ գործակատարքը են բազմերախտ, երանաշնորհ եւ սրբ

հետ, բայց աւելի երջանիկ լինելու չէ՞ր արդեօք նա, {եթէ} լօգիկան լինէր բարեկամ, քան թէ մի վերացական էակ:

ամ սիրել եմ: Եւ ես մի վատ սովորութիւն ունիմ, որ {եթէ} միանգամ սիրեմ, ասես միւս անգամ բաժանուել լինո՞ւմ

արող մոլորակներիցն է. շուտ շուտ չէ երեւում։ Ապա {եթէ} սխալուել եմ եւ կօմետը ընդունել եմ մոլորակի տեղ,

ալուել եմ եւ կօմետը ընդունել եմ մոլորակի տեղ, որ {եթէ} այս անգամ ցած գնայ հորիզոնից ու միւս անգամ չերեւի

: - Ինչի՞ց գիտես դու նորա սրբութիւնը: - {Եթէ} սուրբ չլինէր, ի՞նչ է շինում երկնքումը: - Քե

ել, որ նա երկնքումն է, նա մեզանից շատ հեռի չէ, {եթէ} համեմատէինք տիեզերքի անչափելի տարածութեան հետ:

ութիւն չէ եւ չէ՛ կարող մեզ ուրախութիւն պատճառել, {եթէ} չկային մեր մէջ ուրախացուցիչ նիւթեր՝ մեր բարի գոր

ի կանաչը եւ կարմիրը ո՛չ ոք չէ տեսել մինչեւ այժմ: {Եթէ} իմ մասին հարցանէք, ես կ՚ասեմ ձեզ, որ իմ կեանքը

ն բացում՝ անտանելի ծանր շղթաներ պատրաստելու եւ, {եթէ} կարելի է, բոլորովին խեղդելու մարդկային բանականու

ւք չէք ճանաչում, վասնորոյ ձեր համար միեւնոյն է, {եթէ} ես այդ իմ ծանօթը անուանեմ Գուլի-Շամամա։ Եւ այսպէ

նացած լինէի դահլիճից, որովհետեւ վերջին բաները ոչ {եթէ} շարունակեցին այն ազնիւ տպաւորութենների կարգը իմ հ

մ պատկանում են այդ անկատարութիւնքը՝ հեղինակի՞ն, {եթէ} մշակողին: Թէատրոնական բանախօսութեան լեզուն չէր ա

լ ժամանակի, յառաջ տանեմ խօսակցութեանս թելը: {Եթէ} քաջ վարժ լինէին ներգործող պարոնները, գուցէ իւրեա

տօնը չափից դուրս անպիտանացուց Պ. Խատիսեանցը, որ {եթէ} ներգործէր չափի ու սահմանի մէջ, մի փոքր աւելի գեղ

ծքի մէջ, ամենայն կայծ կարող է բորբոքել մի կրակ, {եթէ} ձեռնտու լինին հանգամանքների յարմարութիւնքը: Շատ

եւ ընդհանուր հոգեւորականութեան մէջ չբամբասուին։ {Եթէ} կայ, վանքերը միայն են, ուր թէեւ անգործակից ազգա

գւով, այլ իրենց փաստերը յառաջ բերէին արդարապէս, {եթէ} ունէին, թէեւ սոքա էլ շատ քիչ են, կամ թէ երբէք չ

ր շրջապատում էին մի արարած: Ինչո՛ւ համար կտրել: {Եթէ} չկտրուի այդ յարակցութիւնը, այնուհետեւ այդ արարած

իտի խաղալիկ լինի շրջապատող բնութեան ձեռքում, իսկ {եթէ} մի արարած կենդանանայ իւր մէջ, ասել է թէ, մատնու

ւմ ապրել: Ինչո՛ւ համար: Նորա համար, որ {եթէ} զրկուած էր մարդս ընկերութենից, եթէ կտրւում է այն

րա համար, որ եթէ զրկուած էր մարդս ընկերութենից, {եթէ} կտրւում է այն շղթայակապը, որ Նախախնամութիւնը կազ

մանալ շատ անգամ հարիւրամեայ կաղնիքը: Հիւսիսում, {եթէ} Յունիսի եւ Յուլիսի մէջ երկրի մակերեւոյթը, թեթեւա

նաւութիւնքը։ Անտանելի էր մեր վիճակը ներկայումս, {եթէ} չմխիթարուէինք՝ յուսալով, որ բնութեան համար այդ

ատ ունիմ, որոնք միշտ պատրաստ են ինձ նամակ գրել, {եթէ} ես եւս յանձն առնում նոյնպէս նոցա գրել, բայց արի

լ, գուցէ մի բան ընկնի ձեռքս։ Եւ ճշմարիտն ասեմ, {եթէ} հասանէի նպատակիս, такъ и быть, была ни была, ի

ւնը շատ լաւ բան է. ապա ի՛նչ կը լինէր իմ վիճակը, {եթէ} ես չիմանայի նոցա լեզուն, եթէ հարկադրուած լինէի մ

ը լինէր իմ վիճակը, եթէ ես չիմանայի նոցա լեզուն, {եթէ} հարկադրուած լինէի մի միայն կովի նման նայել նոցա ե

օսքը ասել: - Խնդրում եմ չբարկանալ իմ վերայ, {եթէ} ես չկամեցայ կեղծաւորուիլ ձեր առաջեւ, մեր կրօնը ս

դ մեղքը: Ես միշտ վատաբաղդութիւն կը համարեմ ինձ, {եթէ} ո՛րեւիցէ գնով խլուած էր իմ ազատութիւնը: Մեր կրօն

րայ, չենք կարող ոչ մի բանի հետ փոխանակել նորան: {Եթէ} թոյլ կը տաք մի փոքր համարձակախօսել, ես տեսանում

անակ հաստատ էիր քո քրիստոնէական կրօնի վերայ, իսկ {եթէ} կամենաս ընդունել, մեծ մարգարէի ձեռքով քարոզուած

, մեծ մարգարէի ձեռքով քարոզուած ճշմարիտ հաւատը, {եթէ} յօժարիս մեր պէս թլփատել քո մարմնի անթլփատութիւնը

քամակից: - Ո՛ղջ լինիս, - պատասխանեցի ես, - {եթէ} կարելի է, խնդրում եմ չխօսել կրօնի վերայ. պատճառ

սա: - Ուրեմն, - պատասխանեցի ես Շամիլին, - {եթէ} ձեր համար այդպէս հեշտ է կրօնափոխութիւնը, էգուց կ

ապնդելով ասացի այս խօսքերը բռնակալին՝ մտածելով, {եթէ} կը վնասէ ինձ, գլուխը քարը, թո՛ղ վնասէ. ո՞չ ապա

երեցին ձեր առաջեւ։ Ես այսքան միայն ասում եմ, որ {եթէ} դուք փոքր ի շատէ յարգում էք ձեր անձը, ապա ուրեմն

կամիք, եւ ես անչափ շնորհակալ կը լինիմ ձեզանից, {եթէ} առիթ տաք ինձ գործ ունենալ իմ աշխարհի կառավարութեա

ի, խռովում էր դրացի ազգերի խաղաղութիւնը: Նա ո՛չ {եթէ} յաղթութիւն կամի ստանալ ձեր վերայ, այլ պատուհասել

ւք կարո՛ղ էք հասկանալ իմ ասածների ճշմարտութիւնը, {եթէ} մի փոքր մտածէք միայն: Ի՛նչ կ՚ասէ ձեր ազգը, ձեր

էք միայն: Ի՛նչ կ՚ասէ ձեր ազգը, ձեր ժողովուրդը, {եթէ} տեսանէ, որ ձեր գանգատը մի անզօր մարդու վերայ մնո

աշխարհի մէջ կը դառնայ մի անարգութեան ցուցակ, եւ {եթէ} կամենան մի ատելի եւ անպիտան մարդ անարգել, կ՚անու

ր, երբ ե՛ւ բարբարոսը, ե՛ւ աւազակը թուլանում է, {եթէ} յանկարծ եւ մեծ ուժով ներգործես նորա հոգու վերայ:

ով որ մարդերի որսորդ էր, պակաս ուրախանալու չէր, {եթէ} ազատուէր այդ հոգու ներկայութենից: Շատ անգամ մի մ

նամակը: Բայց գիտեմ, որ դու պիտի բարկանաս, {եթէ} չգրեմ, որովհետեւ կատարեալ գաղափար ստանալու չէիր

էջ"։ - Խնդրեմ ներողութի՛ւն, - ասացի ես, - {եթէ} անպարկեշտութեամբ վրդովեցի քո առանձնական ժամերի խո

պէս զզուել ես մարդերից։ Չէ՛ պիտոյ յուսահատուիլ, {եթէ} մի բարի խորհրդի վերայ ես, թո՛ղ ամենակալ Տէրը լին

սում եմ. - Մեծ երջանկութիւն կը համարեմ ինձ, {եթէ} կարողանամ իմանալ, ովի՞ հետ շնորհել է ինձ բաղդը խ

- Ես Հայ եմ, - պատասխանեց, - եւ աւելի ոչինչ: {Եթէ} իմ մարդկութիւնը բաւական չէ քո համար, որ կարեկից

աւելի պիտանի մարդ լինել ե՛ւ քեզ, ե՛ւ քո ազգին, {եթէ} ծառայէիր իմ մօտ: - Իմ՝ ձեր մօտ ծառայութիւնը

րը մինչեւ այժմ դեռ կռիւ ունին իւրեանց մէջ, հին, {եթէ} նոր ռամկական (jargon!) լեզուով պիտոյ էր գիրք շա

նականքդ, որ կարելի է ասել երկու եւ կէս մարդ էք, {եթէ} հաշտ չէք միմեանց հետ, դուք, որ պիտի օրինակ լինէ

իզբը: Մի՛թէ մի քայլափոխ չէ դէպի լուսաւորութիւն, {եթէ} սորա պաշտպանքը հրատարակեն սորա իրաւունքը իւրեանց

ածը չգրեցի՞, մինչեւ գնում էի շոգեշարժ կառքով... {Եթէ} մտածում ես, թէ Կոմս Էմմանուէլը երբեւիցէ կարող էր

ւ հայկական լեզուի մէջ ` զարմանալու չես, իհարկէ, {եթէ} ասեմ, թէ այդ բաւական հաստափոր գիրքը շտեմարան է զ

ընդհատուէր Սեբաստացի Մխիթարի ձեռքով: Մի քանի բան {եթէ} այլապէս է գրուած, ուրեմն ոչ բուն հայաբար, այլ օ

տմական հնախօսութեան մէջ, որ մի քար գտանելով, ոչ {եթէ} ողբում է՝ յիշելով շինուածքի ամբողջութիւնը, որի

նուիրաբերութեան մէջ գրքի ճակատում գրում է. " Զի {եթէ} ի սակաւատառ հնամաշ դրամոց եւ ի կեղակարծ նոցունց դ

ւ առատաձեռն նիւթ մատակարարեսցի մերոյ պատմութեան, {եթէ} ոք աշխատութիւն յանձն առեալ անդուլ հետամուտ եղիցի

՝ պատմելով, թէ Մոնգոլները երաշտութեան ժամանակ, {եթէ} կամենան, կարող են անձրեւ բերել: Հեղինակը վկայ է

ի սովորութիւն, որպէս ազգային ախտ, իրաւունք չէ, {եթէ} այդ սովորութիւնը մտել է ազգի մէջ օտարից, որի հետ

յն վնասակար սովորութիւն եւ կարէի ի սպառ խափանել, {եթէ} ներգործութիւն իմ լինէր ձեռնտու առաջնորդաց: Սերոբ

հրաբուղխների մօտակայ տեղերում կան նաւթի հանքեր։ {Եթէ} փոքրիշատէ ծանօթ լինէին նորան Հանքաբանութիւնը եւ Ք

ջ, որ դրուէր աւելի ցած ջերմութեամբ շրջակայքում, {եթէ} այդ անօթը շրջապատող օդը աւելի ճնշէր այդ անօթը, ք

այլ վիճակի եկեղեցու գոյք սեպհականուի հեղինակին: {Եթէ} հեղինակը ժառանգական ազգակցութիւն եւս ունենար Սուր

ս երես 504), եւ ահա նորա խօսքերը. " Ի վերջոյ, {եթէ} Խորենացին Մովսէս ողբոց իւրոց զհակառակն գտեալ գրես

էին գլխաւոր պալատը եւ մեծ ու փոքր Տրիանոնքը: Եւ {եթէ} այն րոպէին հարիւրաւոր տարիներով յետ գնար ժամանակը

ն րոպէին հարիւրաւոր տարիներով յետ գնար ժամանակը, {եթէ} մտքիս եւ յիշատակիս մէջ կենդանացած մարդերի մարմինք

այ կարելի է ժամանակով յաւելացնել եւ երրորդ յարկ, {եթէ} միաբան հիմքը կարող էր երաշխաւոր լինել յաւելուածի

նդունել այլեւս բուն Հայոց որդիքը: Մեր կարծիքով, {եթէ} մաքուր էր Մխիթարեանց խղճմտանքը (կա՞յ), չէ պիտո

աստիարակ: Նոքա չեն արել այս եւ չեն առնելու. ապա {եթէ} Հայոց ազգը յայտնէ իւր իրաւունքը՝ մասնակից լինելո

նդից շնորհ առնել դադարեցնել այդ վնասակար աղօթքը, {եթէ} չկամին առիթ տալ գայթակղութեան, եթէ չկամին բորբոք

ակար աղօթքը, եթէ չկամին առիթ տալ գայթակղութեան, {եթէ} չկամին բորբոքել մի մեծ տարաձայնութիւն: Ազգի միու

որ կարողանայ ցոյց տալ մի արդիւնք, մի պտուղ, իսկ {եթէ} նա փակւում էր դեռեւս մի անգամ չաւարտած իւր ուսման

հոգու եւ սրտի անդորրութեան, անհնարին բան է, եւ {եթէ} վերջին զօրութիւնքը գործ դրուած թերեւս հնարաւորուի

ոչ միայն օգտակար չէ, այլ շատ եւ շատ վնասակար է, {եթէ} առողջ բանականութեամբ աչքի տակ ձգենք մեր ազգի վիճա

ւ այդ քանքարը կարող էր աւելի պարզ եւ վառ երեւել, {եթէ} աբեղայական սեւաթոյր վերարկուն չլինէր խափանառիթ:

սնակը իւր շողը կը կաթէ նորա գերեզմանաքարի վերայ, {եթէ} իւր այսուհետեւ երգելիքը երգէ աւելի հասկանալի (հա

պատուիրում է Հայերին ամենեւին չխօսել այդ մասին: {Եթէ} վտանգաւոր չէ տպագրութեան միջնորդութեամբ տարածել մ

ը: Ո՛հ, մեք երբէք վախենալու չէինք այդ վտանգից, {եթէ}... եթէ... Վերջապէս, եթէ դրուած լինէինք այլ հան

, մեք երբէք վախենալու չէինք այդ վտանգից, եթէ... {եթէ}... Վերջապէս, եթէ դրուած լինէինք այլ հանգամանքի

ու չէինք այդ վտանգից, եթէ... եթէ... Վերջապէս, {եթէ} դրուած լինէինք այլ հանգամանքի մէջ, քան թէ գտանւո

կարողութենէ վեր ըլլալը կը խոստովանինք, վասնզի, {եթէ} Մխիթարեանց միտքը, գրքին պատասխանատուութիւնն իրեն

, ուրիշ տեղ մ՚ալ " գրեցի եւ կը գրեմ " կ՚ըսէ: Իսկ {եթէ} մինակ հեղինակն էր պատասխանատուն, ի՞նչ հարկաւորու

եանց ու համախոհ ընկերին անել եւ պտուտաւոր ճամբուն {եթէ} քիչ մը մօտենանք դատելու համար, մենք ալ պիտի կորս

զժողովուրդս, եւ իրեն այնպէս հրաման եղած է: Իսկ {եթէ} մեք զՄխիթարեան համախոհը դատելու միտք ունենայինք,

, զհամախոհս մարդիկ կարծելով, ելանք ինքզինքնիս ( {եթէ} ոչ անուշութեամբ, գէթ իրաւամբ) բանաւոր կերպիւ պա

արնող համախոհին ընծան ինչպէ՞ս կրնայինք ընդունել, {եթէ} ոչ կատակաւ: Գիտենք, որ յանուն Բաբկէնի վերի

, ի՛նչ անպատուութիւն կայ այդ անուանը մէջ... "։ {Եթէ} այսպէս ըսէին, գուցէ իրենց պարծանք մըն ալ կ՚ըլլար

տողերը կարդա...: Ան թող ըլլայ քեզի պատասխան, {եթէ} ոչ այսուհետեւ քո արժէքդ կատակ է: Մխիթարեան հ

իւն Պ. Արամեանին եւ առաւել շնորհակալ կը լինինք, {եթէ} բոլորովին ազատօրէն եւ անկախաբար լցուցանէ իւր խոստ

էր այս տունը, որին գործակից էր մի ազգասէր Հայ: {Եթէ} շատ ցորեան կամ այլ ապրանք ուղարկուելու լինի Եւրոպ

արոյական ընկերութիւն աւելի հիմնաւոր է եւ հաստատ, {եթէ} յարակից լինին նորան այնպիսի հանգամանք, որ աղբիւր

աբերեալ, տալու համար պատրաստ է կոմս Էմմանուէլը, {եթէ} խնդրեն նորա միջնորդութիւնը: Ազգային խնդիրներ

ի վերանորոգութիւն, մի բարոյական վերածնելութիւն, {եթէ} կարելի էր երբեւիցէ յուսալ, ապա ուրեմն պիտի լինի

պիսիք օր ու ցերեկով գործւում են Բէգզադէի ձեռքով, {եթէ} նիւթ չլինին հրապարակախօսութեան, եթէ այդպիսի անքր

դէի ձեռքով, եթէ նիւթ չլինին հրապարակախօսութեան, {եթէ} այդպիսի անքրիստոնեայ եւ անբարոյական մարդիկ դպրութ

տողերը եւ ամենայն արդարութեամբ դատաստան կատարել: {Եթէ} այդ դատաստանի մէջ լինի այնքան բարեխղճութիւն, այն

տու՝ խղճմտանքի եւ առողջ դատողութեան առաջեւ: {Եթէ} մեր խորհուրդը լինէր գնալ օգտի եւ շահաստացութեան ք

ուրդը լինէր գնալ օգտի եւ շահաստացութեան քամակից, {եթէ} մեր ցանկութիւնը լինէր սուրբ համարել ամենայն հնար

լ, մինչեւ այն աստիճան մոլորութեան հասանելով, որ {եթէ} " Հիւսիսափայլի " մէջ գրուի, թէ Աստուած կայ, նոք

երով, բայց լսող չկայ։ Գրում է նա եւ շատ անգամ, {եթէ} չէ կամենում Բէգզադէն նոր ապրանք հասուցանել, որպէ

ռնուս նոյն գնով, ինչ գնով ես քեզանից ստացել էի: {Եթէ} մի մանէթի բանը պիտոյ է 75 կոպէկով յետ տալ, պակաս

առուտուրով, գնում է Բէգզադէի մօտ եւ ասում է, որ {եթէ} այդ անգամը Բէգզադէն յօժարի մարդ եւ ապրանք չուղարկ

արութեան անունով իւր մնացորդ եւ փտած ապրանքը, որ {եթէ} վաճառելու լինէր, անշուշտ, իւրաքանչիւր մանէթից 4

- Դուք գաղափար եւս չունիք վաճառականաթեան վերայ. {եթէ} ես խանութը նորա անունով չշինէի, նա երբէք կարողան

ւնենալ նորան իւր խանութի մէջ: Տղան աղաղակում է, {եթէ} չկամիս իմ ծառայութիւնը, ուրեմն իմ տեղը ուղարկի՛ր

լ տղան դէպի իւր վաճառանոցը կամ դէպի իւր աշխարհը: {Եթէ}, որեւիցէ կարեկցութիւն ցոյց տալով, գործակատարը խ

խլելով նորա ձեռքից Բէգզադէի տուած 5 մանէթը: {Եթէ}, ինչպէս յոյս ունինք, մի տեսակ մարդերի օրագիրքը

րութիւնքը չեն կարող ասուիլ ազգային երջանկութիւն, {եթէ} մասնակից չէ դորան հասարակ ժողովուրդը: Հասարակ ժո

զգութեան մեքենան ջարդուած է: Անմտութիւն էր, {եթէ} մտածէինք զարկ տալ մեքենային, մինչ նա, խորտակուա

եսաւ, Քանի՞ հալածանք, քանի՞ նեղութիւն. {Եթէ} օտարից, դեռ այնքան ցաւ չէր... Նոյն իսկ մեր

է բացատրել այս զարհուրելի բառը՝ ազգասպանութիւն: {Եթէ} դպրոցի խորհուրդը եւ նպատակը համաձայն չէ ազգի էակա

դը եւ նպատակը համաձայն չէ ազգի էական օգուտներին, {եթէ} նա մի մեքենայ է՝ Հայի զաւակի մէջ օտարութիւն պատո

Ազգի վերանորոգութիւնը եւ փրկութիւնը լոկ երազ է, {եթէ} փտած էր այդ ազգի ընտանեկան կեանքը: Տէրութիւնը բա

էսներից, թող երեխան աճէ ուրիշի հոգաբարձութեամբ, {եթէ} Հայ չլինի, գոնէ մարդ կը լինի, եթէ Հայի կրօնը չի

բարձութեամբ, եթէ Հայ չլինի, գոնէ մարդ կը լինի, {եթէ} Հայի կրօնը չիմանայ, գոնէ ուրիշինը կ՚իմանայ: Մեր

մ եւս ամենայն ջանք եւ աշխատութիւնք զուր կ՚երթան, {եթէ} դուք չմերկանաք ձեր վերայից անհոգութեան դատապարտել

րկանաք ձեր վերայից անհոգութեան դատապարտելի քօղը, {եթէ} դուք չհագնէք Հայութիւնը ոչ որպէս քրինօլին, այլ ո

են եւ դժուարաւ կը ներգործեն ձեր զաւակների վերայ, {եթէ} նոքա ստացած չէին ձեզանից մի ընդունական դաստիարակո

այրերը, հերիք է մեզ եւ շատ շնորհակալ կը լինինք, {եթէ} դուք ձեր հայկական իստակ կաթի հետ տաք ձեր զաւակներ

ւթեան մէջ գիւղական քահանան զրկւում է իւր ծուխից, {եթէ} յանկարծ մի տղայ կամ աղջիկ երեւէր նորա ժողովրդի մէ

գիտէ, թէ ո՛ր գերդաստանի մէջ քանի զաւակ կայ, եւ {եթէ} ծնողք չկամենան իւր ժամանակին ուղարկել իւրեանց զաւ

մեծ բան չէ, եւ դորանով դեռ ազգը չլուսաւորեցինք, {եթէ} հասանէինք եւս այդ նպատակին, բայց դա այն առաջին ա

կ՝ մեզ շատ հեշտ: Այստեղ հարկաւոր է ազգի կամքը. {եթէ} սա չէ մեռել կամ չէ դադարել ներգործելուց, ե՛ւ արծ

ճակագրական եւ տեղագրական ծանօթութիւնք, որպէսզի, {եթէ} ժամանակով հոգ տարուելու լինի ազգին, իմանան հոգաց

Մեք շատ ուրախ ենք այսպիսի թղթակիցների վերայ եւ, {եթէ} կամենան, կարող են ծածկած մնալ հասարակութենից՝ ե

կ, պատշաճաւոր հոգողութեամբ որոնել: Անտարակոյս, {եթէ} տասնից հինգը դուրս գայ, այն եւս մեծ բան է:

չեւ Վաղարշակը չեն եղել յիշատակարանք կամ գրուածք. {եթէ} լինէին, նա կարօտելու չէր Նինուէի դիւանին։ Բայց

կացած է յունականին ոչ բառացի, այլ տառացի մտքով, {եթէ} կարելի է այսպէս ասել, եւ այս բանը կ՚երեւի պարզ,

կարելի է այսպէս ասել, եւ այս բանը կ՚երեւի պարզ, {եթէ} օրինաւոր կերպով քննութեան տակ դրուի մեր Աստուածաշ

յառաջ, եւ արծաթը, ոսկին կամ այլ անփուտ բաներ, {եթէ} կային մեր մեռելների վերայ, գուցէ մնացին եւ մինչե

է մեր պատմութիւնը, որի շատ երեսները դատարկ են, {եթէ} եւրոպականի ակնոցով նայենք այդ պատմութեան վերայ:

անակութիւնը արծաթի: Ես դարձեալ չեմ տարակուսում, {եթէ} միայն ընկերութիւնը հաստատուէր անխարդախ հիմքերի վե

դատողութիւնը ինքնին հասկացնում է: Յայտնի բան է, {եթէ} ընկերութիւնը կազմուի, նա պիտի ունենայ մի կանոն,

: Աստուծոյ մի նոր շնորհը կը լինի մեր վերայ, {եթէ} այսուհետեւ գէթ աշխարհի լուսաւորութիւնը, մի փոքր

ացնել, որ այս կայսերական պարգեւը եւ հաճութիւնը, {եթէ} մի մասնով պիտի վերաբերուին ճարտարագէտ վիմագրողին

անդուռն բերանով հայհոյում էր այդ գործի հեղինակը: {Եթէ} նորա գրածը լինէր մի այնպիսի բան, որի օրինակը տես

ամբերութիւնը ", պիտոյ էր տպագրութեամբ հայհոյել։ {Եթէ} այդպիսի ծայրագոյն իմաստասիրութեան համար արծաթ եւս

Նորանից խնդրում են կօշիկ, նա կարում է. մանաւանդ {եթէ} ապսպարողը եւս իւր կողմից երբէք մտածել չէ այն բանե

էինք մեզ " Մեղուի " եւ նորա համախոհների գովեստը, {եթէ} դոքա մի օր սխալուելով տալու լինէին մեզ, նախատինք

մէջ: Մարդասէր վիրաբոյժը տեղիք չունի բարկանալու, {եթէ} մի մահառիթ խոց կամ ուռոյց կտրելու ժամանակ արիւն ո

յդ ճակատագրական ձգտողութեանը: Երանի էր մեզ, {եթէ} ունենայինք խելացի հակառակորդք, բայց, որպէս Հայ

Չտպեցինք նոցանից եւ ոչ մինը եւ տպելու եւս չէինք, {եթէ}, ինչպէս Յիշատակարանիս սկզբումը ասացինք, բազմաթի

կութիւնը եղած լինի ընկնել Հայ մատենագրերի կարգը. {եթէ} այդպէս լինէր, ապա նորա աշխատութիւնքը պիտի լինէին

ԱՐԳՈՅ ՊԱՐՈՆ Կոմս Էմմանուէլ. " {Եթէ} զանարժանն ըստ պիտոյիցն ոչ յանդիմանես, մի՛ լինիր

անդիպինք, յայտնի բան է, շատ չնչին ներողութեան, {եթէ} աչքի տակ ձգուին բոլոր մեզ շրջապատող պայմանքը:

զենդական խօսքերի երեւելը: Խորենացին կարդացողը, {եթէ} օրինաւոր կարդացել էր, պիտի անշուշտ տեսանէր, որ

անը պաշտպանելու մտքով չէ դիմել դէպի Կեսարիա: {Եթէ}, արդարեւ, սուրբ Սահակի օրով լինէր դադարեցուցած

աղորդութիւնը, ցաւէին իւրեանց բաժանուելու վերայ: {Եթէ} պիտի ցաւէին, նշանակում է հոգով եւ սրտով ընդունել

տութիւնը չէ կարող ընդունել: Այդ դեռ ապացոյց չէ, {եթէ} ոչ մի տեղում չեղած եւ ոչ մի ուրիշի վկայութեամբ հա

ա՛ն էք ազգի բողոքը ընդդէմ այս բաների հրատարակել, {եթէ} այդպիսիք Ձեր անունով ուղարկուին: " Հիւսիսափ

ել այժմ Վրաց պատմութիւն գրելու։ Բարի՛ ճանապարհ։ {Եթէ} կամի, այդ գործը աւարտելուց յետոյ թող պարապի Բուխ

եսականութիւն համարում էինք լուծանել նորան: Թո՛ղ {եթէ} կամի, այսուհետեւ եւս հրապարակէ այդպիսի լուրեր,

ենք, որ նորա ջանքը կը պսակուի՝ կատարելագործելով {եթէ} ոչ Հայ հեղինակների աշխատութիւնքը, գոնէ հայատիպ մ

" դաւանութիւնը է եւ մեր սրտի խոստովանութիւնը: Եւ {եթէ} պատահի մեզ, ո՛վ գիտէ, ճանապարհորդութեամբ կամ այ

երի պատճառով: Դորա հակառակ շնորհակալ կը լինինք, {եթէ} մի բանասէր ցոյց տայ մեր վնասը ազգի ընդհանրութեանը

սկ գիտակցութիւնը դուրս է բղխում լուսաւորութենից: {Եթէ} օրագիրքը մի կողմից պարտական են պահել իւրեանց ազգա

ւնը եւ աղքատութիւնը բարձրաձայն խօսում են այստեղ: {Եթէ} յոյս ունինք ապագայի վերայ, նորա երեւեցուցիչը դու

եւ նոցանից օգուտ քաղելու։ Ոյժը չէ կարելի զգալ, {եթէ} չկայ դիմադրութիւն, եւ մրցանակը դժուարութեան չափո

ի պատճառով, ժամանակաւորապէս բամբակ չգալուց, ապա {եթէ} հարաւային Ամերիկայի միջից ստրկութիւնը վերնայ, եւ

բազմութեան հետ, շատ աննշան էր եւ չնչին։ Թերեւս {եթէ} հնար լինէր իւրաքանչիւրին տալ ոչ միայն մի քանի շիլ

ոյական եւ թէ՛ նիւթական կարողութեան երեւեցուցիչը: {Եթէ} ասենք, թէ Անգլիան հարուստ է, եւ Անգլիա ասելով հ

րծ մշակները կախուած են իւրեանց ֆերմերից, քանզի, {եթէ} սա զլանայ գործ տալ նոցա, մշակը պիտի սովամահ մեռն

եանց ձեռքում, թէեւ՝ վարձու: Ազնուականը այսօր, {եթէ} կամենայ, կարող է ասել ֆերմերին. " Այսչափ ժամանա

տեղում. այդ ազնուականի հողը մշակող բազմութիւնը, {եթէ} այն ազնուականի անունը չգոռայ, վաղը հող չունի, ո

ւ չէ կարող վշտացնել նորան կամ յետ կացնել գործից, {եթէ} կերպարանագործես նորան պայմանիդ խորհուրդը: Եւ այս

պահանջում է այդ: - Ինչպէ՞ս: - Լսի՛ր, {եթէ} կամենում ես գեղի մէջ բնակուիլ, ապա ուրեմն միւս գ

նի որ գտնւում են այն գեղում կամ այն քաղաքում: Եւ {եթէ} դու, լինելով քաղաքացի, զբաղուած լինելով վաճառակ

ս վարձու տալ եւ այդ կերպով օգուտ քաղել քո հողից: {Եթէ} հող վաճառելու սկզբունքը թոյլ տրուի, այն ժամանակ

ւնդը եւս այն հողի վերայ իրաւունք ունենալուց: Ապա {եթէ} մի գեղի մէջ 100 տարու միջոցում, հողերը աղքատից հ

քեանք վաճառած լինելով՝ հարկ է, որ եւ գնեն: Իսկ {եթէ} 200 տարու միջոցում այդ քսան տէրը դառնայ երկու կամ

Այժմ հարցնում ենք, հարո՞ւստ է անգլիական ազգը, {եթէ} մի քանի գործարան փակուելով, կամ մի ժապաւէն գործա

մահ կորսուիլ: Հարո՞ւստ է ֆրանսիական ժողովուրդը, {եթէ} մի քաղաքում մի քանի գործարանք փակուելով, մի ահագ

այն՝ դրականապէս: Որեւիցէ աղքատ համարուած ազգ, {եթէ} ունի մի կտոր հող, ապահովել է իւր կեանքը, մինչդե

ազգի հարստութեան, բարօրութեան եւ երջանկութեան, {եթէ} ազգի փոքրագոյն մասը պարապում է նորանով, եթէ միւս

ան, եթէ ազգի փոքրագոյն մասը պարապում է նորանով, {եթէ} միւս մեծագոյն մասը ամուր նստած է հողի վերայ եւ գո

երէ. այդ լինելու չէ: Նախ, որ հարստութիւնը, որ {եթէ} կայ այդ ազգի մասնաւորների ձեռքում, կամ վաճառական

մասնաւորների ձեռքում, կամ վաճառականութիւնը, որ {եթէ} վաճառականութիւն է... հիմք չունի, այլ, իբրեւ պա

կեան մի... եւ շան սատակ կը լինիս հարուածիս տակ, {եթէ} կեցցէներ չգոռաս: - Կեցցէ՛, կեցցէ՛: -

թեամբ հաց ճարել իմ ընտանիքի համար: Ազա՞տ եմ ես, {եթէ} տէր ունիմ, որին եթէ իմ ազատութիւնը յայտնեմ բացար

տանիքի համար: Ազա՞տ եմ ես, եթէ տէր ունիմ, որին {եթէ} իմ ազատութիւնը յայտնեմ բացարձակապէս, պիտի զրկեմ

՛նչ խօսք է, աշխարհը ինչպէս կարող է կառավարուիլ, {եթէ} չլինի նիւթի եւ աշխատութեան փոխադարձ հատուցում:

ս մտածում եմ, որ կարող է, եւ մանաւանդ երջանիկ, {եթէ} աշխատութիւնը բռնադատական չէ, այլ կամայական, եթէ

եթէ աշխատութիւնը բռնադատական չէ, այլ կամայական, {եթէ} նա աշխատութիւն է եւ ոչ ծառայութիւն, եթէ մարդկայի

այական, եթէ նա աշխատութիւն է եւ ոչ ծառայութիւն, {եթէ} մարդկային իրաւունքները անխտիր հաւասարաչափ են եւ ո

ւ, գողութիւն է, աւազակութիւն եւ յափշտակութիւն, {եթէ} մինը առնու հարիւրաւոր, հազարաւոր, իսկ միւսը ամե

տի ապրին բոլոր նորա որդիքը անխտիր: - Բայց, {եթէ} ես իմ հողը կիսեմ քո հետ, ես կը քանդուիմ, ես մին

արել՝ ստրկանալով ուրիշին: Բռնակալութիւնը, {եթէ} նորա երեւեցուցիչը մի անհատ է, թո՛ղ լինի այն անհա

նզի այն անհատի հետ գերեզման կ'իջնէ: Բռնութիւնը, {եթէ} նորա երեւեցուցիչը մի ժողով է, մի ծերակոյտ, մի հ

րգմանելի կերպով կատաղի է, կամակոր եւ երկարատեւ, {եթէ} աղբերանում է հասարակ ժողովուրդի ընդունած սկզբունք

բռնակալ կառավարութիւն մի ազգի մէջ ուրիշ բան չէ, {եթէ} ոչ այդ ազգի հոգու երեւեցուցիչը: Շատ անգամ, ինքը

այն բռնութեան եւ անօրէնութեան տարրը: Կարծեց, որ {եթէ} մի մարդու տեղ քսան հոգի նստի, բոլոր բանը կը փոխո

մար վերեւից եկած ազատութիւնը այն ցօղից աւելի չէ, {եթէ} մարդը նախ ինքը իւր մէջ ազատ չէ, եւ երկրորդ, եթէ

եթէ մարդը նախ ինքը իւր մէջ ազատ չէ, եւ երկրորդ, {եթէ} ինքը այնուհետեւ պիտի բռնանայ իւր ընկերի վերայ: Ե

յարաբերութեանց մէջ ազատ չէ. թող քառասուն անգամ, {եթէ} կամենան, փոփոխեն կառավարութեան ձեւը, բայց քանի

վաղո՛ւց եւ վաղուց ազատուած կը լինէր ստրկութենից, {եթէ} կարելի լինէր կառավարութեան կամ ազնուականին ասել ս

է: Պիտի ասեն, որ այդ տեսակ ազատութենից շինականը {եթէ} տնտեսական մասնում աւելի վնաս ունի, քան թէ օգուտ

րեւեցան զանազան ընդդիմութիւնք եւ ապստամբութիւնք, {եթէ} իրաւունք պահանջելը, վսեմ ոճով, կարելի է ապստամբ

ն եւ լարեալ վիճակը անհնար է, որ լինի երկարատեւ: {Եթէ} վաղօրօք խելք գործ չդրուի, ստրուկը իւր հողով հանդ

ութեան պատճառը եւ ի՛նչ ասել է թանգութիւն: - {Եթէ} մինչեւ այժմ չգիտես, թէ ինչ է թանգութիւնը, ինչ ա

նի եւ պահանջում է հարիւր։ Ի՛նչ կարող ես ասել: " {Եթէ} դու չտաս հարիւր, ուրիշ տուող կայ ", - ասում է ն

աս հարիւր, ուրիշ տուող կայ ", - ասում է նա, եւ {եթէ} ես նորան չտամ հարիւր, ուրիշ տեղ եւս պակաս գնով չ

չէ կարող մի ոսկուց պակաս կարել: Խօսելիք ունի՞ս։ {Եթէ} չվճարես ոսկին, առանց կօշիկի կը մնաս: Կարո՞ղ ես

ն աշխատութեամբ ստացած դրամը չունի զօրութիւն: Ապա {եթէ} երկրագործութիւնը ծաղկի, դրամի հետ փոխուելու նիւթ

կարելի՞ է հարստութիւն, հնարաւո՞ր է ապրուստ։ Եւ {եթէ} այսպէս է հասարակ ժողովուրդի վիճակը մի այնպիսի աշխ

տի եւ ձեռագործութեան եւ հազարերորդ մասը չկայ, եւ {եթէ} այն աշխարհների հասարակ ժողովուրդը թողու իւր հողը

ակը. ի՛նչպէս, մի կողմից՝ արտաքին նոր պարտքով ( {եթէ} տան), իսկ միւս կողմից՝ Պօլսի պարտքը տեղափոխելո

ակը տարածելով գաւառական քաղաքներում եւ գեղերում ( {եթէ} ընդունին) եւ այն տեղերի նշխարեալ ոսկին եւ արծաթը

թուղթը եւ չէ վախենում: Նա վստահ է, որ մարդիկ, {եթէ} դադարին նորան իբրեւ դրամ գործ դնելուց, թերեւս չէ

ր լինելով այլ պիտառութեան: Բարի ճանապա՛րհ: {Եթէ} կառավարութեան կողմից չկայ մի խելացի, մի արմատակա

ւ համար այն սոսկալի պատահարից, որին անտարակոյս, {եթէ} ոչ այսօր, վաղը կամ միւս օր պիտի հանդիպի երես առ

նտեղ է, որ նա աղքատ է եւ պիտի առաւել աղքատանայ, {եթէ} ճգնի իւր մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհը շարունակելու

աջ, քան թէ հասել էր մինչեւ նորա կորստական ելքը: {Եթէ} հարուստ լինէր հասարակութիւնը, կարօտութիւն չկար հ

ոց ազգը Պоլսի մէջ կամ այլ գաւառական քաղաքներում, {եթէ} դուրս հանենք արհեստաւորքը եւ հայաստանցի բեռնակիրք

մ: Քաղաքի մէջ, համեմատութեամբ շինական կեանքին, {եթէ} ոչ աւելի, գէթ հարիւրին քառասուն առաւել է եւ ծախք

աւելի, գէթ հարիւրին քառասուն առաւել է եւ ծախքը: {Եթէ} մարդը, հինգ ստանալով, աղքատ էր գեղում, աղքատ կ

տի հանդիպին երկու գերեզման եւ մի ամայի բնակարան, {եթէ} եւ այն չէ անցել օտարի ձեռք: Նա որոշում է մնալ պա

ւածքից: Ի՞նչ կը լինի այն շինուածքի վիճակը, {եթէ} նորան կազմող մասերը օրըստօրէ ընկնին, եւ մնացողը

խելացի հնարը փրկութեան ուրիշ բան չէ կարող լինել, {եթէ} ոչ դառնալ իւր նախկին կացութիւնը: Հողը եւ երկրագո

քատների ընդհանուր կարօտութեան: Կանգնեցուր, {եթէ} կամիս, նոր սիւներ, բայց եթէ հիմքը ոյժ չունի, շ

: Կանգնեցուր, եթէ կամիս, նոր սիւներ, բայց {եթէ} հիմքը ոյժ չունի, շինուածքը ի՞նչպէս կարող է կանգո

ւթիւնը լուսաւորել եւ կրթել մի ահագին բազմութիւն, {եթէ} այդ բազմութիւնը ինքը չէր դիմում դէպի լուսաւորութե

ա չէ կարող աւելի ցանել, որովհետեւ ոյժ չունի, եւ {եթէ} ունենար եւս, դարձեալ ընդունայն, քանզի բնակակից

ն, եւ եղածը առնու՝ արծաթ վճարելով փոխարէն: Ապա {եթէ} հայ շինականի ձեռքը մի փոքր դրամ անցանէ, եթէ նա յ

Ապա եթէ հայ շինականի ձեռքը մի փոքր դրամ անցանէ, {եթէ} նա յոյս ունենայ, որ իւր աշխատութիւնը պիտի գնահատ

յս ունենայ, որ իւր աշխատութիւնը պիտի գնահատուի, {եթէ} նա տեսնէ իւր մշակութեան պտուղը, ո՞չ ապաքէն կրկնա

ն այս ճանապարհով կարող է աճեցնել իւր գումարը: Եւ {եթէ} չկամի նա ապրանքը պահել իւր ձեռքում, մի րոպէի մէջ

ապրանքով վաճառականութիւն առնողի շահին հակառակ է, {եթէ} նոյն ապրանքով վաճառականք բազմանան նորա չորս կողմո

որ գրեթէ դառնում է այսօր մի ազգային աւանդութիւն: {Եթէ} քննութեան տակ դնենք այն սովորութիւնը, անհնարին է

ճառել ապրանքը, որպէսզի պարտքը կարողանայ վճարել: {Եթէ} գործ չդնէ այս հնարը, հարկաւորապէս, պիտի շահով պ

կած է, ոչ ոք ապրանք կամ դրամ չէ տալիս նորան, եւ {եթէ} տային եւս, հարիւրին իննսուն անօգուտ, քանզի նոյն

խողութիւնը ամենայն ժամանակ զգալի չէր, մանաւանդ, {եթէ} գործերը մի փոքր յաջող էին։ Իսկ այժմ՝ դրամական կ

ռայ մի անտաշ եւ տմարդի պարոնի մօտ: Թերեւս, {եթէ} վաճառականին հանդիպեցաւ այս կատաստրօֆը երիտասարդու

կը դիզէ: Եւ այս տեսակ վաճառականութեամբ թերեւս, {եթէ} Հայը միջնորդ կամ գործակատար լինէր երկու համազօր ա

երը գրեթէ մեծ տարբերութիւն չունին, եւ ասիականը, {եթէ} աւելի յարմար, աւելի ձեռնտու եւ աւելի ախորժելի չէ

տութեան բնութիւնը ինքը կարող է մեզ տալ Ասիայում, {եթէ} միայն լինի մեր մէջ ստանալու ձգտողութիւնը: Եւրոպա

այն վայրկենից պիտի սկսանին իւրեանց պատմութիւնը, {եթէ} ընդունակ լինին իբրեւ ազգ ապրելու. իսկ եթէ ոչ, օ

իւնը, եթէ ընդունակ լինին իբրեւ ազգ ապրելու. իսկ {եթէ} ոչ, օրըստօրէ կ'անհետանան, որպէս մի կաթիլ համատա

ութենից: Կարող են, դարձեալ, դիմադրել, որ {եթէ} մեր հայեացքով, միայն մարդ ու հաց կայ աշխարհի երե

այեացքով, միայն մարդ ու հաց կայ աշխարհի երեսին, {եթէ} մեք մի կտոր հողի վերայ քարոզում ենք հաւասար իրաւո

դարձեալ միեւնոյն մարդն է, եւ այլն: Այո՜, {եթէ} հաւասար իրաւունքը այսօր խոստովանուի բոլոր երկրագո

ունքը այսօր խոստովանուի բոլոր երկրագունդի վերայ, {եթէ} ներկայ եղած պետական համակարգութիւնքը այսօր ոչնչան

ը, որ հիների օրերում չկային, նո՞ր ստեղծուեցան, {եթէ} ՞ գետնից բուսան: Եթէ մարդը կայ, եթէ մեք տեսնում

չկային, նո՞ր ստեղծուեցան, եթէ՞ գետնից բուսան: {Եթէ} մարդը կայ, եթէ մեք տեսնում ենք նորան, եթէ շատ ա

տեղծուեցան, եթէ՞ գետնից բուսան: Եթէ մարդը կայ, {եթէ} մեք տեսնում ենք նորան, եթէ շատ անգամ գիտենք նաեւ

սան: Եթէ մարդը կայ, եթէ մեք տեսնում ենք նորան, {եթէ} շատ անգամ գիտենք նաեւ նորա ծագումը, ինչպէս ապա ո

ւթիւնը եւ կ'երեւեցնէ մի բաբելոնեան խառնակութիւն: {Եթէ} Փիւնիկեցիք իւրեանց վերայ կրած չլինէին Փիւնիկեցի յ

եանց վերայ կրած չլինէին Փիւնիկեցի յատուկ անունը, {եթէ} նոքա ապրած լինէին մարդու անունով, նոքա չպիտի վեր

դերի մի ահագին բազմութիւն, համարւում է կենդանի, {եթէ} կայ եւ չէ մեռած նորա հաւաքական անձնաւորութիւնը՝

ձեալ մեռած, դատապարտուած եւ իրաւունքից զրկուած, {եթէ} չկայ այլեւս նորա ազգութիւնը: Վերեւում ասացի

եմն, մեռնում է ազգութիւնը: Մահը անհասկանալի է, {եթէ} չգիտենք կեանքը, ուրեմն յառաջ կեանքը: Ի՛նչ

մ են նորա կազմուածքը: Ազգութիւնը ապրում է, {եթէ} նորա մէջ կայ արտաքին, աւերիչ ոյժերի հաւասարակշիռ

ը խօսինք, այժմ այսչափ միայն հարկաւոր է ասել, որ {եթէ} չկայ այդ զօրութիւնը, արտաքին ոյժերը, յաղթահարել

ս կամ այն կառավարութեան... կարող են հաւատալ, որ {եթէ} յիրաւի՛, Լեհաստանը արժանի լինէր անգլիական համակր

ամ պակաս չէ մասնաւոր անձնապաշտից, որի փոյթը չէ, {եթէ} նորա ընկերը, նորա աչքի առջեւ ընկնում է սովամահ:

յանձն է առնում: Ի՛նչ կ'առնու իւր դրօշի փառքից, {եթէ} այդ փառքը չէ բերում նորան երջանկութիւն եւ հանգիստ

ը չէ բերում նորան երջանկութիւն եւ հանգիստ կեանք, {եթէ} ամեն մինը այդ եղջերուաքաղ փառքերից գնւում են սոսկ

ւթիւնը դարձաւ կառավարութեանց հալածող ուրուականը: {Եթէ} հաւասարակշիռ եւ իրաւունք կայ տէրութեանց մէջ, ուր

ակ հնարը դէմ դնելու նաեւ լուսաւոր բռնակալութեան, {եթէ} միայն բռնակալութիւնը կարող է լուսաւորուիլ, կամ լ

անմեղադրելի է եւ ամենայն ընդունելութեան արժանի, {եթէ} նա խոստովանի միւս ուրիշ ազգութիւնքը անխտիր, նոյն

է ինքը: Ազգութիւնը անմեղադրելի է եւ տօնելի իսկ, {եթէ} նա ընդհանուր մարդկութեան գործը թեթեւացնել աշխատի

թիւնքը հաւասարապէս իւր անդամներին բաշխելով: {Եթէ} ազգութեան ներքին եւ էական խորհուրդը չէ տնտեսական

կնելու քո քարոզութեան պատճառները, ոչ այլ ինչ է, {եթէ} ոչ ֆանատիկոսութիւն, եւ այդ տեսակ քարոզութիւնը եր

: Եւ քաղաքական նաւաբեկութենից ապրած մարդիկ, {եթէ} հասկանում են ազգութիւնը մի ամբողջութիւն, որ երբե

ծ յիշատակարանների վերայ բաբախում է նոցա կուրծքը, {եթէ} նոցա ազգութեան հասկացողութիւնը իւր սկիզբը առնում

ղակի ներկայ սերունդի եւ ներկայ պայմանների վերայ, {եթէ} նոքա մտածում են երեւեցնել իւրեանց ազգութիւնը այն

ըստ որում անցածը չէ ապրում այլեւս: Այսօր, {եթէ} մի ժողովուրդ ստրուկ է, եթէ նա հող չունի եւ եթէ յ

այլեւս: Այսօր, եթէ մի ժողովուրդ ստրուկ է, {եթէ} նա հող չունի եւ եթէ յաջողի նորան հող ձեռք բերել,

, եթէ մի ժողովուրդ ստրուկ է, եթէ նա հող չունի եւ {եթէ} յաջողի նորան հող ձեռք բերել, իրաւունքը եւ ժամանա

ւմ եւ հարկ է, որ յառաջ անկատարը ձեռք բերէ: {Եթէ} մինչեւ այժմ մեր խօսածներից հասկացաւ մեր նեղսիրտ ը

ընթերցողը ազգութեան վերայ մեր ունեցած գաղափարը, {եթէ} համոզուեցաւ կամ գոհացաւ, մեք մեր շնորհակալութիւն

ւնը կանխիկ յայտնում ենք նորան: Իսկ ընդհակառակը, {եթէ} աւելի նեղսրտեցաւ, չենք վհատում: Մեք, ուրիշ անգ

ւր անձը սարսափելի նեղութենից եւ աղքատութենից, որ {եթէ} ոչ այսօր, վաղը պիտի թագաւորէ բոլոր Թիւրքիոյ մէջ

ածի կէսը, կամ քառորդը, կամ աւելի մի փոքր մասը, {եթէ} շատ են քո զաւակները: Եւ ահա կարողութիւնը, ոյժը

. այնպէս եւ նոցա որդիքը եւ այլն եւ այլն: - {Եթէ} հանգամանքները մեզ հնազանդուէին, եթէ մեք ամեն բան

յլն: - Եթէ հանգամանքները մեզ հնազանդուէին, {եթէ} մեք ամեն բան մեր կամեցածի պէս կարողանայինք շինել

եք ամեն բան մեր կամեցածի պէս կարողանայինք շինել, {եթէ} տեսական հաշիւը միշտ ուղիղ գար կեանքի գործնական կո

ընկերութեան անդամ ուրիշ կերպ չէ կարող հարստանալ, {եթէ} ոչ նոյն ընկերութեան միւս անդամների հաշուով: Եւ ա

ստանալ՝ առանց քսանի շահին դպչելու: Ո՞չ ապաքէն, {եթէ} մեզնից մինը իւր ունեցածից աւելի մի հարիւր ստանայ

որ վաղը կ'անցանէ դարձեալ դէպի մի այլ միւսը: {Եթէ} այսպէս չլինէր բանի զօրութիւնը, եթէ փոքրիշատէ կար

միւսը: Եթէ այսպէս չլինէր բանի զօրութիւնը, {եթէ} փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդու ժառանգները նոյնպ

կարգով պիտի հաւասարի ընդհանուր մակերեւոյթին: Եւ {եթէ} մի ընկած հարուստի փոխանակ հարստանայ մի աղքատ, հե

օրէնքին եւ այս հաշուին: Կարող են ասել, որ {եթէ} մարդը եւ նորա կեանքը դրուի ճիշտ մաթեմատիկական հաշ

յսինքն՝ գիտակցութիւն չկայ: Յոյսը ուրիշ բան չէ, {եթէ} ոչ ստոյգ հաշուից բղխելու հետեւանք: Քանի որ յոյսը

ատես աչքերի համար: Ապագան ներկայի ժառանգն է, եւ {եթէ} մարդը քննէ ներկան, այն ժամանակ իսկոյն կը ճեղքուի

ւմ ենք մեր ծունրը: Մարդը չէ գողանում, բայց {եթէ} նա չէ գողանում նորա համար, որ օրէնքը արգելում է

ողանալ, նա գո՜ղ է եւ աւազակ: Մարդը չէ սպանում, {եթէ} այն պատճառով միայն, որ սպանութիւնը արգելուած է,

րջոյ, այն բոլոր յանցանքները, որ նա չէ գործում, {եթէ} չէ գործում իբրեւ ստրուկ, հնազանդուելով մի գերագո

նբարոյական: Մարդը բարոյական է այն ժամանակ, {եթէ} այդ յանցանքները չէ գործում ոչ թէ իւր վերայ եղած հ

ոչ թէ իւր վերայ եղած հեղինակութենից վախելով, այլ {եթէ} գիտակցութիւնը եւ համերաշխութիւնը դրել է նորան այն

է չէ գործել, մեր համար անբարոյական է, որովհետեւ {եթէ} օրէնքը չարգելուր, պիտի գործէր: Եւ չգործեց ոչ թէ

ր, պիտի գործէր: Եւ չգործեց ոչ թէ հասկնալով, որ {եթէ} գործէր, իւր նման մի ուրիշին պիտի զրկանք, վիշտ կ

յանցանքի փոխարէն պատիժ կայ: Ասել է, այնպիսին, {եթէ} իւր անձը վտանգելու չլինէր, ինքը ուրիշի անձերը պի

ութիւն չկայ, այս բարոյականութիւնը պաշտօնական է: {Եթէ} այս կէտից նայելու լինինք բարոյականութեան վերայ,

րմութիւն է տալիս, այսինքն՝ օգնում է կարօտելոց, {եթէ} նա գործում է այն միմիայն այն պատճառով, որ հաւատո

չենք ընդունում նորան որպէս բարոյական, որովհետեւ {եթէ} չհաւատար, թէ փոխարէն պիտի ստանայ, չ'պիտի գործէր

ն պիտի ստանայ, չ'պիտի գործէր: Մարդը ուխտում է, {եթէ} ես այսինչ բան ստանամ կամ այնինչ բանի հասնիմ, այս

ականութեան եւ հո՛տը անգամ չկայ այստեղ, որովհետեւ {եթէ} իւր ցանկացածին չհասնի, չպիտի գործէ: Այս առեւտու

՞նչպէս չդառնաս դարձեալ դէպի տնտեսական խնդիրը, որ {եթէ} կարգի դրուած լինէր, այս խեղճ մարդը իւր կեանքը իբ

թէ թատրոնաբեմը չէ՛, որ կողոպտում է բարոյականը, {եթէ} մարդը բարոյական էր յառաջուց: Յոյս ունինք եւ

, բայց խեղճութիւնը դէպի թշուառութիւն կը փոխուի, {եթէ} եւրոպական ընտանեկան բարքի զեխութիւնքը եւ աւերանքը

փոխանակ իւրեանց մի վիշտ հասուցանողից բողոքելու ( {եթէ} կար), թշնամանք տեղալ բովանդակ թատրոնի վերայ, ն

գործին: Եւ ինչպէ՞ս պիտի մխիթարուէինք մեք, {եթէ} մի քանի ժամանակից լսէինք, որ հայոց ազգը Պոլսի մէ

մի մեծ շարժառիթ է այսպիսի անձնազոհ օգնութենների, {եթէ} միայն ազգի անդամքը կարողութիւն ստանային հասկանալո

որանց որպէս թէ ասելով. " սիրական եղբարք, դուք, {եթէ} անձամբ անձին հանդիսակից էք գտանուել այդ թշուառութ

ձին հանդիսակից էք գտանուել այդ թշուառութեններին, {եթէ} նեղութեան գաւազանը անխնայ չարչարել է ձեզ, մէք եւ

ազգի հոգու վերա յարատեւել տալու: Արդարեւ, {եթէ} հասարակութեան թուլութեամբ, անհոգութեամբ կամ չարա

մանակ, եւ այդ ժամանակը շատ մօտ է վերջանալու, եւ {եթէ} անց կացաւ, այնուհետեւ կորուսանելու է Նախիջեւանը

պարտիմ ինչ սանաթով, չիթով կամ խսեպագրով, ուրեմն {եթէ} ոք պահանջեսցէ ինչ, անընդունակ արասցեն: Յետ այսո

տին եմ տուեալ եկեղեցւոյն յիմ տան գետնիցն, ուրեմն {եթէ} պահանջեսցեն ինչ եւ ձրի ո՛չ թաղեսցեն զդին իմ եւ կա

մպանու մանաթ կամ սարթեփիկէթ առցեն մուդաթ մնասցէ. {եթէ} Կումպանու սանաթ կամ սարթիփիկէթ չստանիցի, գրաւակա

ցի եւ գնեսցեն, եւ յորժամ այնպիսի ինչ պատահեսցի՝ {եթէ} նոյն մուդաթի մապլաղն եւ իւր մուդաթն ո՛չ բաւականաս

իւնումն պահեսցէ յիշեալ Աննայն նոյն խարճովն, բայց {եթէ} տարաձայնութիւն պատահեսցի, մինն եւ կամ միւսն չկամ

ազատեսցեն յաւուրս մեծի աւագ շաբաթու պահոյն, բայց {եթէ} ՚ի նոյն բանտին քրիստոնեայ անձինք չգտանիցին, էն մ

հարկաւոր շինելիքն շինեցից, եւ մնացեալ եկամտովն, {եթէ} յիշեալ տանն մերձ կամ Չինու բազարումն կամ յափն գետ

իմ, զյիշեալ տունն եւ նորա եկամուտն, ամենայն եւս {եթէ} նոր ստացեալ տունք եւ այլն իցեն ընդ այնոցիկ եւ զնո

եալ կառավարչաց օրդնուն, այսու պայմանաւ, այսինքն {եթէ} վերն յիշեալ վաղֆարարութիւնս ստեցից կամ փոխարկեցից

սղեալ խարջն, որքան մազյաղ, որ խարջած լինիցին, {եթէ} մինչ ի քա ռասուն հազար ռուփի եւս իցէ իւր անցեալ ժ

յից իւրեանց: Հինգերորդ, նախ քան զմահն իմ, {եթէ} ի վերն չորրորդ հատորում յիշեցեալ ժառանգորդացս մահ

մին բաժին ընկալցին, որքան որ զաւակ եւ իցէ. այլ {եթէ} զաւակ ամենեւին չիցէ ի Տէր հանգուցեալ որ մին եղբօր

կացն նոցա. թէ ունիցի ոչ, իւրեանք ընկալցին, այլ {եթէ} կտակակատարս եւս ունիցի ոչ, մին բաժինն սրբոյ էջմի

բարցս թէ ունիցին օրինաւոր նախկին արու զաւակ, այլ {եթէ} ունիցին ոչ, ուրեմն ինքեանք ընկալցին: Վեցեր

լ եւ ամենայն հետեւողութեամբ ջանալ բարութեան, այլ {եթէ} գուցէ կենդանի չմնայ եւ մինչեւ ի ժամ ստանալոյ զդրա

րորդ, որպէս ի վերն հինգերորդ հատորում ասացի, որ {եթէ} նախ քան զմահն իմ կտակակատարոյն իմոյ մահ պատահիցի

նց անարժէք համբակներին անգամ յարմար չէ մեղադրել: {Եթէ} կարողանանք քաւել մեզ այդպիսի բաներից, մեզ թւում

ական է մեզ, ճշմարիտ ենք ասում, եւ շատ բաւական, {եթէ} համարձակուենք մտնել հայերէն լեզուի գիտութեան նախա

րծես աստուածային կայծակով ջահաւորուած, այլ միայն {եթէ} միւս հսկայ քերթողների սքանչելի գործերին կարողանան

ց մնում է հաւատարիմ լռութեան... Իսկ ես ինչի՞ն - {եթէ} ոչ սուրբ բնութեան: Ե. ՕՐՀՆՈՒԱ՜Ծ ԼԻՆԵՍ, ՔՈՅՐ.

Եւ մի՛ մերժիր ոչ մէկին: Եւ վրանիդ յարկի տակին {Եթէ} դու հիւր ընդունես Սիրակարօտ լքեալ հէգին ` Յար օր

տանաս մի լաւ փորձ... Ծիլը մատղաշ, դալար ու կոր {Եթէ} սիրով դու շտկես ` Բունդ կը լինի միշտ զօրաւոր, -

յրի այծիդ երկուորեակին Սուր եղջիւրները ցցուեն. {Եթէ} փափուկ քո բռան մէջ Գտնես սրած դու մի ցից - Լաւ դ

նուած ամուր մի տէգ ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: {Եթէ} սիրոյ քամին սաստիկ, Կո՜յս, գլորէ քեզ գետին,

նաւավարն բարեբաստիկ Պատրաստ լինի ձեռքն ղեկին, {Եթէ} ցնցուես ` տեղից պոկուած Կայմի խրոխտ շառաչից, Ա

վեր երկինք ուղղած ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: {Եթէ} սիրոյ բոցով վառուած Ցանկութիւնից կենսահուր Ոտներ

այս մի եւ եթ կանխեմք աղաչել, զի մի՛ ոք համարեսցի {եթէ} եւ մեք առ հայկաբանս կամ առ քերթօղս զանձինս գրիցեմ

պատասխանին ճահեցուցանեմք. ո՞չ բազումք իցեն, քան {եթէ} սակաւք, զի առ ծանր թեթեւութեան անձամբ զանձինս յա

իսկ իցէ մեզ, ստուգութեամբ ասեմք, եւ կարի՛ շատ, {եթէ} զանձինս ի նախադրունս անդ համարձակեցուսցուք գիտութ

ականին վսեմ ճարտարութիւն, որով սակաւք յոյժ, քան {եթէ} բազումք, խիլային ի բնութենէ՝ աստուածային գոգցես

ւածային գոգցես կայծակամբք ջահաւորեալ, ըստ որոյ՝ {եթէ} այլոցն միայն քերթողաց հսկայից խելամուտ կարասցուք

տից վարդին՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: {Եթէ} ի ստուեր ուրեք յանկեան Ձեռք հեշտախոյզք գգու

եալ ագուռ՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: {Եթէ} սիրոյն հողմ ուռուցիկ Զքեզ արկցէ ի տապաստ

տրաստ, ՚նդ կայմին յոխորտ շռինդ ահագին {Եթէ} որցեալ ցնցեսցիս, Զաչկունս ի վեր ուղղեալ յեր

լ յերկին՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: {Եթէ} ի բոց սիրոյ կիզեալ Ջրոյ կենդանւոյ ի խնդիր

ոյ: Մարդն, յետ որոյ զգաց սէր, Գոչեաց {եթէ} մեռանիմ, Զի ոչ գոյ ինձ ոք ընկեր, Եւ

չար տգիտութեան, յորում դեդեւին: Շատ իսկ է մեզ, {եթէ} մարթասցին նոքա զանձինս դաստիարակել, զառաջինն ուս

աստիարակութեանց, օտար են եւ ի փիլիսոփայութենէս, {եթէ} անհնար է բարին միոյ միայնոյ անհատի, նախ քան զբար

մ են առ ի գիւտ հնարից կորստեան բողոքաւորացն. իսկ {եթէ} զքարի փշրեսցին ատամունքն, անդէն առ նմին զամենայն

զեաց. եւ եղբայրն հարցուխնդիր լինէր առ ամենեսին, {եթէ} գուցէ արդեօք օրինակ ի պատմութեան մերում, զի կոչե

նհասանելի խա՜ղ ճակատագրի: Որ ամբաստաներն զինէն, {եթէ} քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարոյական գաղափարս, ին

տուցանել Տէրութեանդ: Վեհաստիճա՛ն Հայրապետ, {եթէ} ի ձանձրալիս թուեսցին Ձեզ բանք իմ, զայս մի եւ եթ

ւեսցին Ձեզ բանք իմ, զայս մի եւ եթ աղաչեմ յիշել. {եթէ} քանի՞ արդեօք ձանձրալի է մեզ այսպիսեօք պարապիլ, մ

յաւէտ օգտակարս ե՛ւ մեզ, ե՛ւ ազգին։ Այլ զի՞նչ, {եթէ} նախախնամութեան կամք եւ այսպէս հաճեցան զմեզ աշխատե

զխոստովանութիւն մերոյս եկեղեցւոյ ընդ պապականին: {Եթէ} նա հիմնի ի բանն՝ " զի յիմմէ անտի առնուցու ", կա

տի, ուրեք ուրեք ՚ի գործ եդին աստուածաբանք նոցա: {Եթէ} ժամանակաւոր առաքումն Հոգւոյն յՈրդւոյ կամ հասանել

է: 3) Երես 5. Այվազովսքին, առ հարցումն, {եթէ} մարթ իցէ յաւելուլ ՚ի հանգանակն զոր ի Հօրէ եւ յՈրդ

պարտական եմք հետեւել նոցին ճանապարհի"։ Ուրեմն, {եթէ} կանոնադրութիւն " ո՛չ յաւելուլ ՚ի հանգանակն զբառս

հետ գնալ վկայութեանց յայտնեալ աստուածագիտութեան: {Եթէ} գոյր երկիրս յառաջ քան զ7368 ամս, աստուածաբանութե

անդ " մեռած " առաջինն է՝ զի տուեալ լինի հոգւոց: {Եթէ} եւ ո՛չ խոստովանի Այվազովսքին զհոգիս գոլ մահացուս

դժոխոցն աղարտեալ հզօրապէս, աղատեաց ըզհոգիսն"։ {Եթէ} Այվազովսքին, փոխանակ քաւարանի ՚ի մէջ բերեալ զգոգ

ստոսի ի քարոզութեան, կամելով օրինակաւ ցուցանել, {եթէ} մեծատունք թշուառք դատապարտին ի դժոխս իսկ առաքինի

առաքինի Ղազարոսք երջանկանան յարքայութեան երկնից: {Եթէ} զամենայն առակս ասացեալս ՚ի Քրիստոսէ ունիմք ընդուն

ութիւնդ " միաւորեալ մի բնութիւն " ցուցանէ մէկին, {եթէ} ո՛չ խոստովանի մերս եկեղեցի զմի բնութիւն ի Քրիստոս

յվազովսքին, թերեւս, հակամիտեալ ի Քաղկեդոնիտսն: {Եթէ} ուրեք ուրեք բան լինի առ սուրբ հարս մեր զկրկին բնո

ստոսի, հարկադրի նախ առաջին հարցանել զհարցանողն, {եթէ} զիա՞րդ ընդունի նա ինքն, որպէս զի թէ բաժանող ոք ի

ի հետեւաբար յառաջ բղխի յեզրակացութիւնդ անմխիթար, {եթէ} արտաքս քան զեկեղեցին մեր՝ Այվազովսքին ընդհանրակա

ժողովոյն ի բուն խնդրոյն, որ էր վերանորոգութիւն, {եթէ} ո՛չ Հռովմէական եկեղեցւոյն, գէ՛թ Վատիկանին, բանս

թ պատգամաւորք պապին ցնծացին ընդ կամագիւտն լինել: {Եթէ} ինքեանք պապք, առ ` անձնասիրութեան եւ փառասիրութե

ւնոպօլսի զգլխաւորութիւն իւր թերեւս իրազեկ եղեալ, {եթէ} քանի՞ յանիրաւի ստանձնեալ է իւրեանց զայս պատիւ: Բ

է իւրեանց զայս պատիւ: Բարւոք առնէր Այվազովսքին, {եթէ} հաճէր ընթեռնուլ զմանրամասնութիւն հրաշափառ խայտառա

բեալ ի Քրիստոսի առ փառասիրութեան, ՚ի հարցանելն, {եթէ} ո՛վ իցէ մեծ, եւ այլն: Ունել Պետրոսի զաթոռն Հռով

ք ուսանիլ, թէ է՞ր աղագաւ մասնաւոր կոչի եկեղեցի, {եթէ} միշտ եւ ընդ ամենայն տեղիս ընդունի զվարդապետութիւն

արքայութիւն եւ զո՛րս ՚ի դժոխս, ինչ ո՛չ յաւելու, {եթէ} հոգիքդ այդոքիկ ընդունին ըստ գործոց զերանութիւն կա

իկ ընդունին ըստ գործոց զերանութիւն կամ զտանջանս, {եթէ} կամ մնան միայն սպասելով վերջին եւ ահեղ դատաստանի

զգլխաւոր մեղաց, թուէ զեօթն մահացուս, յարելով, {եթէ} գլխաւոր կոչեցան սոքա, աղբիւր գոլով այլոց բազմապա

ցո՞ւ են"։ Առ այս պատասխանէ բացասաբար, յաւելեալ {եթէ} ըստ ծանրութեանց եւ ըստ թեթեւութեանց երբեմն մահացո

կանալոյ, անդէն շնացաւ ընդ նմա ՚ի սրտի իւրում"։ {Եթէ} լոկ ցանկութիւն, որ դեռ ի սահմանի մտաց եւ կամաց դ

զոր ոչն ըմբռնեմք: 12) Երես 69. Ճառելով, {եթէ} զիա՛րդ եւ ի քանի՛ կերպս կարէ յայտնել մարդ զդաւանո

տ զբերանային սահմանելոյ յասել հանգանակին, յարէ, {եթէ} գործով յայտնել լինի զդաւանութիւն, խաչակնքեալ զդէ

ան ամուլ ծիսից եւ արտաքին արարողութեանց. որք ո՛չ {եթէ} ջեռուցանեն զհոգին, այլ սառն մեքենականութեամբ զքր

ւսանիմք ի սուրբ գրոց, եւ հաւանեմք յոյժ ընդ այն, {եթէ} գործք մեր յանդիման առնեն զմեզ Աստուծոյ: Եւ ՚ի պա

անն, որով կնքեմք զդէմս ի դատապարտութիւն անձանց. {եթէ} գործք մեր չէին համաձայն վարդապետութեան այնորիկ,

Հայոց ո՛չ լսէ եւ ո՛չ տեսանէ, եւ մանաւանդ սխալի, {եթէ} ՚ի թմրութիւն ազգին յուսացեալ, խորհի ըզդիմակ հայո

(երես 79), մինչ պատուիրանազանցութիւն համարի, {եթէ} ուրուք չիցէ պաշտեալ զկիրակէն, առանց ստանալոյ առ

այ առնուլ ՚ի գնալ լճանապարհ, այլ գիտակցութեամբ, {եթէ} արժան է, առ վայր մի թողեալ է մարմնականսն զԱստուծ

ակայն Քրիստոսի ՚ի շատ խնդրելն, որում շատ տուաւ: {Եթէ} այսպէս իցէ, որպէս եւ է ստուգիւ՝ զիա՞րդ ապա զանց

զպաշտելիութեամբ կիւրակէի չունիցի համարիլ ի մեղս, {եթէ} ունիցի ոք առ այն զներողութիւն առաջնորդին. Մի՞թե

դն ուսցի զամենայն ինչ կարծել հնարաւոր եւ ներելի, {եթէ} ունիցի առ այն զաններելի հրաման առաջնորդաց, որպէս

ցանկութեանց նոցա, ուսանելով ընդ նմին լռելեայն, {եթէ} ամեն այն օրէնք եւ մարգարէք մինչեւ յառաջնորդս, իս

ուիրանաւ Աստուծոյ, վասն աւանդութեանց քարոզ էին " {եթէ} ոք ասիցէ ցհայր կամ ցմայր կ՚որբան, զոր յինէն օգտի

Ի հարկաւորագունից սակի համարիմք ուսանիլ նոյնպէս, {եթէ} զիա՛րդ խտրին սկզբունքդ ի պապական դատապարտեա՛լ սկզ

պնդեալ, ի՛նչ ո՛չ սայթաքիմք յանմոլար պողոտայէն, {եթէ} յաւելցուք, թէ մեղանչականք գործեցեալք հրամանաւ առ

ազովսքին աղճատէ զտասնաբանեալսն, առ տգիտութեա՞ն, {եթէ} արհամարհանօք բերեալ զնոցանէ, յերկոսին դիպուածսն

յն եկն Հոգին ՚ի վերայ մկրտելոյն: Եւ մկրտեալ ոք, {եթէ} առ չբերելոյ հանգամանացն չընկալցի զխորհուրդ դրոշմ

շացուցաներ զսնոտիասէրն Իսրայէլ, ընդ ձեռն Դաւթի, {եթէ} " ո՛չ ուտեմ զմիս զուարակաց քոց, եւ զարիւն նոխազա

ուցանէ Այվազովսքին, այլ ըստ վերաuաց մտաց: Աղէ, {եթէ} ըստ Այվազովսքւոյ՝ խորհուրդ պատարագին կայանայ միա

երբէք մեկնեցաւ: Ունայնանայ խորհուրդ պատարագին, {եթէ} առցուք զայն ըստ Այվազովսքւոյ - քա՛ւ լիցի մեզ գլոր

չարափառութեան: 16) Երես 95. Հարցմանս, " {եթէ} ընդ տեսակաւ հացին՝ Քրիստոսի մարմի՞նը միայն կայ,

կէ զժողովուրդն յարենէն Քրիստոսի, պատճառս եդեալ, {եթէ} մարմինն ունի յինքեան եւ զարիւն, որով եւ ունայնաց

ցաք ասացաք, մարմինն ո՛չ լինի միայն լոկ մարմնին, {եթէ} ունի յինքեան զհոգի, այլ՝ ուրոյն անձնավորութիւն

ս: Սխալանք տպագրութեան համարին առ ամենայն ազգս, {եթէ} փոխանակ տառիս դ՝ տպեսցի թ, եւ զայլն: Միթէ տպար

րդեն։ Ամենայն, որ ունի զուղեղ ի գլխի, տեսանէ, {եթէ} փաստաբանութիւն Այվազովսքւոյ անագանեալ է, - քանզի

աստաբանութիւն Այվազովսքւոյ անագանեալ է, - քանզի, {եթէ} սխալանքդ այդոքիկ արդիւնք էին տպագրութեան, եւ եթէ

եթէ սխալանքդ այդոքիկ արդիւնք էին տպագրութեան, եւ {եթէ} ինքնին Այվազովսքին խոստովանի այժմ զմատենիկն սխալա

եկ արարեալ զՎեհափառ Տեառնդ, համարձակիմք յուսալ, {եթէ} ընդ փոյթ ձեռն ի գործ լիցի Տերութիւնդ, ո՛չ միայն

լ յիւրում ժամանակի եւ զհետեւանսն, քաջայոյս եմք, {եթէ} ազգ հայոց ՚ի դէպ ժամու լուիցէ ձայնից ազգային նահա

ր երթանք մենք խանութը բարեւ կուտանք ամենուն {Եթէ} աղայ՝ իշխան՝ անձինք՝ մեզիմէն պատիւ կառնուն,

է միշտ անմոռաց Արարատի ծընունդը։ {Եթէ} կորուց թագն ու սուրը, Գանձ, գաւազան, Աթոռ

Թողուս Հայաստանն անտես։ Հայաստանի {եթէ} նախնի Ծնունդները քեզ մեղան, Ի՞նչ է մե

առի վերան, ենթակայ ես հողմերի, Արշալուսոյ {եթէ} քաղցրիկ ` ցօղը քեզի փաղաքշեց, Միւս օրն ահա

հանգիստ քեզ եւ դիւր, Ուղեւորը ղեկը ձեռին՝ {եթէ} արթուն կը նաւէ, Ծովի կատղած բիւր ալիքը նոր

իտէ հանգիստ ` բաղդը իւր մօտ հիւր ունի, Վա՜յ {եթէ} մին հանդիպեցաւ նա կատաղի մրրկի, Գնաց շիջաւ

երգերից: Նա այն միջոցին ոչինչ այլ բան չէ, Բայց {եթէ} թարգման մուսայի խօսքին, Նորայ ասածը, որ նա լսու

ն ասելում ` թէ չար, թէ բարի: Ողջ մին է նորան ` {եթէ} թագակիր, Եթէ սոսկական քաղաքացի լոկ. Պատճառ ` ու

չար, թէ բարի: Ողջ մին է նորան ` եթէ թագակիր, {Եթէ} սոսկական քաղաքացի լոկ. Պատճառ ` ուղիղը խօսելից յ

չէինք մոռնալու հոգւով, - Ի վեր այսր ամենի, {եթէ} այսպէսն մեռանի, Մեր սուգն ու կոծը շա՜տ շա՜

եանի) Գարնան վարդը ինձի պէտք չէ, {Եթէ} անուշ հոտ չունի. Սոխակի փետրով զարդարած

ւնի։ Ինչի՞ս է պէտք մանկութիւնըս, {Եթէ} միայն հազար ցաւ Կը պատրաստէ սըրտիս համար.

երեսի։ Մանկութիւնը գեղեցիկ էր, {Եթէ} ես գործ դնէի, Իմ գործերին պարապելով՝

լրացուցի: Ես կերակուր կուշտ չկերայ, {եթէ} տեսայ, Թէ սիրական հայրենիքիս մի վտանգ կայ.

առք ու պարծանք պարգեւեցի ես իմ ազգին: {Եթէ} տեսայ ես Ռուսիոյ մի դաշնակից ` Նեղութեան մէ

պէ՞ս. Ինձ ո՞վ կը տայ նոր զօրութիւն, {Եթէ} դարձեալ դու չօգնես: Մուսա՛յ, յանգիր

կը փայլի, Արդեօք ու՞նք է աչքի վերայ, {Եթէ} կամար լուսինի: Երեսն անբիծ, կարմիր

չ լաւ, ո՛չ վատ, ո՛չ մէկ բան։ Մտածում եմ. {եթէ} նա Մեղաւոր է, յանցաւոր, Աղա զատայի հ

. Впрочем, дельно он судит, Ну, նա {եթէ} ինձի հետ Միշտ լաւ լինէր ինչպէս էր, Ве

Քեզ մահի մէջ չկայ զանազանութիւն: {Եթէ} ուրիշը քեզ սպանէ, կամ դու քեզ, Կամ պատահի

Կին մարդերի վիճակուել, Մեծ մարք գործեցին {եթէ}, Ձեզ, Աստուած է հրամայել: Ես

ւրիշի, ում կամիս. Քեզ մի անգամ ասել եմ, Յիշի՛ր {եթէ} միտք ունիս: Կեանքիս գարունն է անցել, Ինձ ուշաց

ն խօսել: Չէ՛... թշուառ չէ Իտալիան, {Եթէ} կանայք այսպէս են: ԶՈԴԵՆ Մայնի վերայ,

ւ, Քանի՜ հալածանք, քանի՜ նեղութիւն: {Եթէ} օտարից, դեռ այնքան ցաւ չէր... Նոյն իսկ մե

ապարակում Պարսիկը առակ արել է Հային. " {Եթէ} Ասորու նման աշխարհում Չկայ մի վատ ազգ, բայց

րեւում է նա պ. Չամուռճեանի կերպարանքով... {Եթէ} վատութիւնը, ձեռնածուների արկղի նման, երկու յատա

սկ մեր վերայ այդչափ եւս տպաւորութիւն չգործեց, եւ {եթէ} այսօր, այդ մասին մի երկու տող գրելու զիջանք, այ

յութեան շօշափելի չքաւորութիւնը յայտնելուց, այլեւ {եթէ} նորանից հրաւիրուած Կրօնական ժողովը դիմէ դէպի նզով

, միմիայն պաշտպանում ենք հասարակաց իրաւունքը: {Եթէ} Պ. Չամուռճեանը երկար տարիներով, յարակցութիւն ու

մասին յայտնեցինք այնպէս, որ աւելի ասելու չէինք, {եթէ} այն բռնաբարուած աղջիկը լինէր մեր քոյրը, եթէ այն

նք, եթէ այն բռնաբարուած աղջիկը լինէր մեր քոյրը, {եթէ} այն ծեծուած կինը լինէր մեր ամուսինը, բայց կարծու

ռճեանը այնպէս խօսելու չէր, ինչպէս այժմ խօսեցաւ, {եթէ} Պօղոսի չարագործութեան ենթակայ եղած լինէր իւր քոյր

թեամբ: Ի՞նչ ունի մեզ ասելու Կրօնական ժողովը, {եթէ} ասենք նորան, թէ Կրօնական ժողովի գործը եւ պաշտօնը

մէջ եղած այս անկարգութեան ընդդէմ: Մեր հոգը չէ, {եթէ} այդ կտորը սխալմամբ անցած եւս է Սահմանադրութեան մէ

րութիւնը այս բանի վերայ եւ խնդրում ենք սրբագրել, {եթէ} յիրաւի առանց բացատրութեան ասուած է, թէ եկեղեցակա

արկ դիպուածում պաշտպանէ պարտաւորուածի իրաւունքը, {եթէ} քաղաքական կամ քրէական ատեանները հակին դէպի անարդա

արելի էր ամենայն անօրէնութիւն գործել անպատիժ: Եւ {եթէ} այդպէս պատահի, ձախողակի, այնուհետեւ այդ եկեղեցա

ենք նորան պատմութեան առաջեւ, իսկ Պ. Չամուռճեանը {եթէ} կամի խունկ եւ զմուռս ծխել այնպիսուն, ազա՜տ է:

ար, դատապարտելու եւ պատժելու: Մեր փոյթը չէ, {եթէ}, ոտքից մինչեւ գլուխ միստիկականութեամբ խմորուած,

որպէս անմերձենալի մարդերի վերայ. մեր փոյթը չէ, {եթէ} միւս կողմից Կրօնական ժողովը իւր տեսչութեան սեփակա

ը քաշքաշելու: Միւս կողմից, Կրօնական ժողովը, {եթէ} ստուգիւ, եւ ոչ որպէս խրտուիլակ կամ մի այդպիսի ժ

միայն բանիւ եւ գրչով, այլեւ զէնքով եւ արիւնով, {եթէ} մի օր արժանի լինինք զէնք առնուլ մեր ձեռքը եւ մինչ

է, եւ իւր պարտքը չի կշռով կատարած պիտի համարի, {եթէ} կարողանայ երկրայինը միայն քարոզել, աստղերից վեր

յոց ազգը ապրում է մինչեւ այժմ աշխարհի երեսին: {Եթէ} կան մի տեսակ մարդիկ, որ ընդունում են այս սնոտի պ

սնաւորապէս: Մեր դրօշը յայտնի է արդէն... {Եթէ} հայոց ազգը իւր կրօնը պահելով մնաց աշխարհի երեսին

ւած լինէր խաւար տգիտութեան մէջ, այնուամենայնիւ, {եթէ} մի մասը գիտակցութեամբ, միւս եւ աւելի մեծ մասը,

տոյ հայերը Լեհաստան գաղթեցին ահագին բազմութեամբ. {եթէ} նոցանից մի մասը փրկուեցաւ եւ այսօր հայութեան անու

րութեամբ ինքը եւս կորաւ ու չքացաւ Լեհաստանից: {Եթէ} հոգեւորք ընդունակ էին ազգը պահելու, ինչու՞ չպահե

րմնաւոր պատիժ գործ դնել ազգի անդամների վերայ: {Եթէ} այս շրջաբերականը դուրս չգայ, այն ժամանակ (այժմէ

: Կրօնական ժողովը կը կարդայ մեր շրջաբերականը, {եթէ} զանցառութեան դժբախտութեան հանդիպի, մեք, իւր ժամ

ւնը: Հրաւիրում ենք, որ ասպարէզ իջանէ, բայց {եթէ} բանը կրօնի եւ սրտի վկայութեան վերայ անհաստատութեա

աւելի ծանր լինի իւր պատասխանատւութիւնը, մանաւանդ {եթէ} գտանուին մարդիկ, որ յանձն առնուն հրատարակել պ.

ննութեամբ, իւր հակառակորդը դատապարտել, մանաւանդ {եթէ} նոցա հայեացքը օգտակար չէին ինքեան: Թող Հ. Սարգս

կարող է հաւատ ընծայել մեր խոստմունքին, մանաւանդ {եթէ} յիշէ, որ ոչ երբեք զանցառու եղանք մինչեւ այժմ կար

, թէ նա ինչպէս պիտի լինէր ինքը իրեն։ Այս մասին, {եթէ} ոչ գրով, գոնէ բերանացի շատ լսած ենք բացասական կա

ս) ես խնդրում էի նոցանից ցոյց տալ ուղիղ ճանփան, {եթէ} մոլորական էր. բայց եւ ոչ մի անգամ լսում էի այդ ո

աւելի եւ ոչ պակաս, որպէս բաբելաբանութեան վրայ, {եթէ} միայն ներելի է ex uso in abuso գործ դնել այս բառը

րել միայն փողոցի խօսակցութեանց ձեւ, զարմանք չէ, {եթէ} ժողովուրդը աւելի հասկացել է նոցա գռեհիկ լեզուն,

սի աշխատութիւն։ " Հիւսիսափայլի " միակ յանցանքը, {եթէ} յանցանք էր այդ, այն էր, որ նա, կամենալով ուժ ե

տմութեան ազդեցութեան տակ առաջ գնացած աճելութիւն։ {Եթէ} նոր լեզուն չունի հին լեզուի ոլորուն ոճերը, եթէ չ

։ Եթէ նոր լեզուն չունի հին լեզուի ոլորուն ոճերը, {եթէ} չէ կարելի նորում միմեանց քամակից շարել ասիական փք

ասիական փքուռոյց հռետորութեամբ նոյնանշան բառեր, {եթէ} նոր լեզուն աւելի պարզ եւ անզարդ է իր ձեւերով, այ

թերեւս բռնաբարել բովանդակ ազգի տրամաբանութիւնը, {եթէ} նաեւ չինէականի տակ լինէր աճում։ Թէ տաճկի, թէ սա

. մեր կարծիքով ուրիշ տեսակ անհնար է։ Անհնար է, {եթէ}, ինչպէս ասացինք, տարապայման մաքրասիրութեամբ ստր

ցութեան արդիւնք լինելով, կարող է ուղղագործուել, {եթէ} անյաջող էր, մինչդեռ առանց չափի, առանց մի որոշեա

գարէների համար վաղուց պատրաստ է Կիսոնի հեղեղատը։ {Եթէ} " Հիւսիսափայլը " չէ կարողացել մայրենի լեզուի մշակ

մ " երեւան ելած մակգիրքը պահում են։ Ուրա՜խ ենք, {եթէ} այդ կերպով եւս օգուտ է բերում նոցա մեր բամբասված

այնիւ միշտ օգտակար է բոլոր մարդկութեան, մանաւանդ {եթէ} նեղսիրտ ազգական հասկացողութիւնքը հանդէս չունենան

թիւնքը հանդէս չունենան այդպիսիների մէջ, մանաւանդ {եթէ} աշխատութեան խորհուրդը է գեղեցիկ մի պատմութիւն կար

ութիւնը այն լեզուով, որ ժողովրդին հասկանալի էր։ {Եթէ} փորձով երեւի, որ ժողովրդի գանգատին արժան է իրաւո

։ Այս, գիտակցութենով եւ հասկացութենով կը լինի. {եթէ} մեք լսէինք մի անհասկանալի բառ, մեր համար միեւնոյ

թութեան մասնաւոր առարկայն մէջ միայն այն ժամանակ, {եթէ} այդ առարկայն, այդ ուսման ճիւղը հնար էր նորա նիւթ

հասկացողը, եւ ո՞ւր է այդ գրքերի հանդէսը։ Այո՛, {եթէ} ունեցել էինք պատշաճաւոր ուսումնարաններ, եթէ գիտո

ո՛, եթէ ունեցել էինք պատշաճաւոր ուսումնարաններ, {եթէ} գիտութեան սանդուղքի համար ունեցել էինք մի ամուր ք

ակ կարելի էր եւ աւելի վեր բարձրանալ։ Իսկ մեք ո՛չ {եթէ} օրինաւոր պատուանդան, այլ եւ առանց մի ոտք կոխելու

ւթիւն է, միջին դարերի դպրոցական մատենագրութիւն, {եթէ} այս անունը եւս կարելի էր տալ։ Չ'կայ նորա մէջ կեա

նը, նա չէ ուսել այդ առարկաները։ Իսկ մեր միջումը {եթէ} կան եւս նորախօս մատեանք, նոցա բովանդակութիւնքը մ

եւս պակաս չ'մնայ։ Բայց ես կարծեմ աւելորդ ասացի. {եթէ} լատիներէն գրելու ժամանակ աշխատում են ամենայն բառ

մէջ կան մարդիկ, այդ օտար դպրութենների շնորհն է։ {Եթէ} պատուելի հեղինակների ընթացքը այսպէս շարունակուի մ

ալի բանի պատճառը պարզ տեսանելի է ամենայն մարդու, {եթէ}, միջին դարերի աբեղայական ակնոցները աչքերի վերայի

յ։ Այո՛, մեծ հանդէս կայ բանիմաց Հայերի առաջեւ, {եթէ} դոքա, հասկանալով իրաց կարգի փոփոխութիւնը, ցանկա

ան սպասելը մի լուսաւրող ժամանակի, ոչ այլ ինչ է, {եթէ} ո՛չ անձնախաբէութիւն։ Կնքելով իմ խօսակցութիւն

րտականութիւն եմ համարում միայն այսքան ասել, որ, {եթէ} մեր Մխիթարեան գերապատիւ Հարք չեն կամեցել այս բանը

ազատ զաւակներն էին։ Այսքան եւս աւելորդ էր ասել, {եթէ} մեր Ազգի բոլոր որդիքը ձեռնհաս լինէին քննել իմաստա

ով, զի քո բանդ ճշմարտութիւն է ")։ Այո՛, {եթէ} այսպէս լինէր եւ ընդհանուրի համար, մեք երանելի մա

Այժմ հարցանում ենք՝ մեղաւո՞ր է մեր ժողովուրդը, {եթէ} մեր պատուելի սխօլաստիկները հասկացրել են նորան, թ

է կրիտիկայն։ Մի՞թէ կարելի է դատապարտել մի մարդ, {եթէ} սորան, որ իւր օրումը չէր տեսած ո՛չ սիրամարգ եւ ո

միւսը, չարաչար գործ էր դրել իւր ընկերը։ Իհարկէ {եթէ} մի կենդանաբանի ցոյց տաս մի սիրամարգ ու արագիլ, թ

անութիւն, որովհետեւ մատենագրութիւնը այլ բան չէ, {եթէ} ո՛չ բանականութեան արձանագրութիւն։ Մատենագրութիւն

ս, թէ մատենագրութիւնը բանականութեան պահապանն է։ {Եթէ} Հայոց ազգի անդամքը իւրեանց բանականութեան բղխուածք

րութիւնը, ապա մեք դատապարութեան արժանի ենք։ Իսկ {եթէ} դորա հակառակ, ժողովրդին անմօտենալի է այդ պահարան

ա հակառակ, ժողովրդին անմօտենալի է այդ պահարանը, {եթէ} նա չունի բանալիք այդ փակած պահարանի համար եւ չէ կ

է ի՞նչպէս էր իւրեանից յառաջ ազգի բանականութիւնը, {եթէ} նա մի հոգեւոր շինութիւն չէ կարող ստանալ նորանից,

գեստ, որ առհասարակ կրում էին մեր ժամանակակիցքը։ {Եթէ} նիւթական զգեստը այսպէս, ապա ի՞նչ զարմանք, որ եւ

ճով գրած ճառեր այն բանի վերայ, թէ ի՞նչ է մարդը, {եթէ} քննում ենք նորա մարմնի կազմուածքը, փոքր ի շատէ հ

աւելի մեծ քայլերով յառաջ գնալը բացայայտ է արդէն, {եթէ} համեմատենք միմեանց հետ նոյն մատենագրի " Առաջին Հո

ւրեանից լաւ խօսողներից"։ Միայն թէ օր մի յառաջ, {եթէ} կան, հանդէս ելանէին այդ աւելի գեղեցիկ հայախօսքը

ոցա յայտարար բառերը եւ ձեւերը. եւ այդ պատճառով, {եթէ} նա լսում է անծանօթ գաղափարներ՝ Հայոց աշխարհաբառ

ութիւնք " Ամեն փիլիսոփայութիւն ուրիշ բան չէ, {եթէ} ոչ նորա ժամանակը, փոխադրուած դէպի միտք (перевед

վրայ: Յայտնի է, թէ ինքը ժամանակը ուրիշ բան չէ, {եթէ} ոչ հասկացողութեան եւ կարծիքի գումար, որեւիցէ առն

էս թէ այն ժամանակ է երեւում ճիշտ հաւասարութիւնը, {եթէ} Մարկոսը Կիրակոսի որդին սպանէ, Կիրակոսը ատեան քաշ

նէ, Կիրակոսը ատեան քաշելով Մարկոսին մահի մատնէ, {Եթէ} արիւն ընդ արեան, ակն ընդ ական սկզբունքը չլինի,

ւթեան միակ աղբիւրը, սէրը չունի՞ հաւասարութիւնը, {Եթէ} Մարկոսն էլ իր կարգով ելնէ Կիրակոսի որդին սպանէ եւ

, նոյնպէս Մարկոսի մահը Կիրակոսի սպանուած որդուն: {Եթէ} մարդու ձեռքում հնար չկայ մեռածը ապրեցնել, արդարո

անութեան նշանաբանը: Մարկոսը թող ներէ Կիրակոսին, {եթէ} նա սպանել է նորա որդին, որպէսզի Կիրակոսն էլ նորա

լ է նորա որդին, որպէսզի Կիրակոսն էլ նորան ներէ, {եթէ} նա սպանէ սորա որդին: Բայց կարգ ու կանոն կը մնա՞յ

Բայց կարգ ու կանոն կը մնա՞յ մի ընկերութեան մէջ, {եթէ} յանցանքը մնայ անպատիժ. եթէ բաց աչքով ներողութեան

մի ընկերութեան մէջ, եթէ յանցանքը մնայ անպատիժ. {եթէ} բաց աչքով ներողութեան տրուի սպանութիւնը: Զարմանք

անցանք գործել Յայտնի է, թէ այս վարդապետութիւնը, {եթէ} հատուցումի երկիւղը չլինի, ուրիշ բան չկայ նորան բ

գին բռնաբարւում է, երբ յանցանքը ներւում է, բայց {եթէ} այդ ներողութիւնը ընդհանուրի համար է, եթէ սէրը ամ

, բայց եթէ այդ ներողութիւնը ընդհանուրի համար է, {եթէ} սէրը ամոքելով եսականութիւնը արդէն մարդու անձին մէ

աւատարիմ գրաւական չէ՞ ընկերութեան բարեկեցութեան: {Եթէ} սիրով ոգեւորուած այդ ընկերութեան իւրաքանչիւր անգա

նկերի վրայ որպէս թշնամու կամ կատաղի գազանի վրայ, {եթէ} փոխանակ երկիւղի, որ ամէնի սրտի մէջ ամրացած դադար

երկրորդից անձնազոհութիւն եւ քաղաքակրթութիւն: {Եթէ} թերեւս հաւասարութեան անունով պիտի պաշտպանեն " ակն

մ փիլիսոփան կանգնած է իւր սեփական հողի վրայ: Ապա {եթէ} նորա համակարգութիւնը բացի իր ազգի կեանքից ունի իր

կեանքից բխած չլինելով քու ազգի մէջ անգործադրելի, {եթէ} գործադրութիւնը հասկանում ենք դրականապէս, եւ իրաւ

ետոյ, քեզ ի՛նչ կարող են օգնել Քանթը կամ Հեգելը, {եթէ} քո խուզարկութեանը խորհուրդը քո ազգի վրայ գործ դնե

ր ճշմարտութիւն է եւ գրեթէ յաւիտենական: Որովհետեւ {եթէ} թափածը դրական ճշմարտութիւն է, նա ինքնակայ քննութ

լիսոփայութիւնը. եւ քո սքանչելի փիլիսոփայութիւնքը {եթէ} կամենաս նորա վրայ պատուաստել կը դառնայ նոյն բանը

ամենաս նորա վրայ պատուաստել կը դառնայ նոյն բանը, {եթէ} մտածես մի տունի վրայ այլ տան հիմք դնել: Ուզո՞ւմ

եմատաբար դրականք են, քննիր նոցայ որակութիւնքը եւ {եթէ} օգտակար եւ յարմար են քո ազգի կեանքին եւ պէտքերին

ան միգապատ եւ քաշկռտուք վարդապետութիւնը ընդունելը {եթէ} քեզ համար փիլիսոփայութիւն է, բարով երթաս: Մարդը

իլիսոփայութիւնը նաեւ ազատութիւն քարոզած ժամանակ, {եթէ} դրականապէս դնում է իր վարդապետութեան ոճը եւ համակ

ւն: Գերբնական մասը մարդուն մէջ է դարձեալ, ուստի {եթէ} բնական փիլիսոփայութիւնից դուրս գայ, կորցնում է ի

ւմ է ազնիւ եւ բարակ զէվզէկութիւն: Այս բոլորը {եթէ} իբրեւ մի առանձին գիտութիւն, համակարգութիւն, աւա

նչեւ այն աստիճան շփոթում է հասկացողութիւնքը: Ապա {եթէ} փիլիսոփայութիւնը, այսինքն որեւիցէ պատրաստ վարդապ

առջեւ, միայն թէ մարդը չծուլանայ օգուտ քաղել: Եւ {եթէ} մարդը ընդունակ չէ այդ բոլորի թելերը իր մտքի մէջ ո

ժանաւորութիւնը է նորա մտքի անսահման ազատութիւնը, {եթէ} այն էլ բռնաբարուեցաւ այս կամ այն հեղինակութիւնից

ութիւն: Բանն էլ այն է, որ ուրիշ խօսքերով եւ {եթէ} մարդկային խօսքը կշիռ ու խորհուրդ ունի, ապա ուրեմ

ւամենայնիւ ըստինքեան եւ էականապէս ուրիշ բան չեն, {եթէ} ոչ հին շինուածքների կործանում: Այնքան շատ եւ այն

կամաց-կամաց կործանելով նրանց բացում է իր ճամփան: {Եթէ} որեւիցէ ստրուկ ազատւում է ստրկութիւնից, այդ չէ ն

ւմն է: Բայց ինչպէս է եւ ինչ պիտի լինի այդ նորը: {Եթէ} մենք քեզ հետ ապրենք մինչեւ այն ժամանակ, եթէ ուսա

րը: Եթէ մենք քեզ հետ ապրենք մինչեւ այն ժամանակ, {եթէ} ուսանենք այն ժամանակի պէտքերը եւ շրջապատող աշխարհ

մարդ ազնիւ է, որովհետեւ առաջանում է աստուծուց. {եթէ} քու ազգաբանութեան մէջ կայ մի մութ աստիճան, անցիր

նցել ամէն չափ ու կշիռ եւ ֆրանսզների համբերութիւնը {եթէ} ապառաժ լինէր, չէր կարող դիմանալ որ չպատռէր: Նա

մ այդ բանի մէջ: Անգլիական տէրութիւնը գտնւում է - {եթէ} հաւատանք գերմանական փիլիսոփայի խօսքերին - այնպիսի

առանց քննելու թէ այդ երեւոյթը ամենեւին անվնաս է, {եթէ} գործ է դրւում միայն որպէս զուգակշիռ պահող տարր ըն

ս մարդկային կեանքը աւելի յաջող ընթացք կ՚ունենայ, {եթէ} այն ռազմական փիլիսոփայութիւնը ընկերական եւ բարերա

կան ազդեցութիւնը իսպառ ուրանալու համար, մանաւանդ {եթէ} կամենում էին բամբասուած դպրոցը պաշտպանել, ասել թ

միայն դէպի կորստաբեր հետեւանքներ: Այս պատճառով, {եթէ} նաեւ յաջողութիւն գտնէ խնդիրը (bill), որի մասին

մնալով միայն որպէս տրամարանական մոմենտ: Հերիք է {եթէ} որոշեալ միջին մոմենտը հասել է էութեան ուրեւիցէ կա

եան սկզբունքն էլ նոյն կէտիցն է իջնում: Արդարեւ, {եթէ} միջին մոմենտները, իւրաքանչիւր դիպուածում անշուշտ

տիւնք չկան, այլ հետեւական շգթայաշարութիւն, բայց {եթէ} մի դիպուածում չէ իրագործւում միջին մոմենտը, այդ

իր ձեւով նման է նորա սկզբին: Երկրորդ առած. {Եթէ} մի որեւիցէ ազգ հասել է իր զարգացման վերին աստիճան

արութեան պատճառով ընդունում են մեր ողջոյնը: {Եթէ} իմ այսօրինակ ողբալի դրութեան մէջ մի հինօրեայ երախ

բայց, աւա՜ղ, այդպէս չէր գրած իմ ճակատի վերայ: {Եթէ} կամիս իմ ընկերիս անունը իմանալ, իմս չմոռանաս: Մ

ս: Մնացել եմ վարանման մէջ եւ չգիտեմ ի՞նչ առնեմ. {եթէ} վերադառնամ իմ հայրենիքս այսպէս մերկ ու աղքատ, իմ

վհետեւ նոքա մի անգոսնելի բնութեան տէր մարդիկ են: {Եթէ} մնամ Հնդկաստանում, չունիմ արծաթ, չունիմ կատարեա

այի ձեր տրտմութեան պատճառը, եւ թէ ո՛վ էիք դուք: {Եթէ} կարելի է, պատմի՛ր, աղաչեմ, որովհետեւ քո ծանր կ

տ աղեխարշ են: Իմ պատմութիւնը շատ երկար կը լինի, {եթէ} մի ըստ միոջէ ձեզ ասեմ: Բայց որովհետեւ կամենում է

սիրտը շարժէլու համար կ՚ասեմ ձեզ մի քանի խօսքեր, {եթէ} դուք ուշադրութեամբ կը լսէք: Այս խօսքերից յետոյ ն

կ: Այս գործարանի պատմութիւնը շատ երկար կը լինի, {եթէ} մի ըստ միոջէ քեզ պատմեմ, մանաւանդ շատ ձանձրալի,

էր, որ Հռոմի ժողովուրդը նորա դէմ վեր կը կենաս, {եթէ} նա առանց որեւիցէ օրինաւոր պատճառի արձակ է վերակաց

ւ տախտակի վերայ, խոհեմութեամբ վարուած կը լինէր, {եթէ} բոլոր վէճերը դադարեցնէր, թողնէր այն բարեմիտ մարդ

ժամանակը շատ մեծամեծ անցքեր անցան, որ կպատմեմ, {եթէ} առանց ձանձրութեան կը լսէք: Այստեղ ես նորա խ

է սորան մի ցուցանելի գործ. ապա, օրինակի համար, {եթէ} 2000 ռուբլի կաշառք կ՚առնուր, 500 ռուբլին տալիս է

նը ծածկելու, եւ պապի աչքում երեւելու հաւատարիմ: {Եթէ} պապը նորան ասում էր, ուստի՛ է քեզ այդ արծաթը, ա

տ, թէեւ նորա շատ մերձաւոր բարեկամներից լինի. եւ {եթէ} մի մարդ առաջին անգամը հանդիպի, երկրորդումը անկար

ւոր կամ թէ ազգի օգտի վերայ մտածող անձինք էին: Եւ {եթէ} մի լավ մարդ եւս նոցայ կը պատահէր, ՚ի միասին կ՚աշ

եան, եւ ճշմարտախօսութեան իւր համազգիների համար: {Եթէ} գործարանի հոգատարքը չլինէին, նոր վերակացուն, կա

գործարանի դէպի վատը տեղափոխութեան առաջքը առնուլ, {եթէ} նա յիրաւի բարեմիտ եւ բարեխորհուրդ մարդ էր. այս մ

բարեխորհուրդ մարդ էր. այս մէկ: Երկրորդ, {եթէ} սա լինէր ողջամիտ անձն, պարտ էր նախապատիւ համարել

նորա երանելի հիմնադրի սուրբ յիշատակին: Երրորդ, {եթէ} վատթար կեղծաւորութեան դիմակի տակ ման եկող հոգի չէ

նել այսուհետեւ հո՞ կը խօսեմ նորա վերայ համարձակ: {Եթէ} այս ճշմարտութիւնը կ՚ուրանան նորա բազմաթիւ պաշտօնա

խաբեց նորան. բայց նա իւր գիտեցածը գործ կը դնէ, {եթէ} կարդինալը նորան մի փոքր կը դիպչի: Ինչ չարութիւն

տէ նորա կեանքը, գործերը եւ ուրիշ յանգամանքը, որ {եթէ} գրուին, մի հատ գիրք կը բաղկացնեն: Սա թէպէտ այս

խչէր նորանից, եւ այդ մեծ պաշտօնը յանձն չառնուր. {եթէ} բարոյական անձն էր նա, եւ լաւ իմանալով, որ հռոմէ

էջ վաղուց է արմատացել: Բարի կը լինի սորա համար, {եթէ} իւր վատ կիրքը արտաքսելով իւր սրտից, աշխատի իւր կ

դարձել նորա չարութեան: Լաւ կը լինէր սորա համար, {եթէ} իւր դարբնութեամբ պարապէր, քան թէ այնպիսի գործերի

հեմութիւնը ամէնից տարապայման է եղել: Առաջին, որ {եթէ} սա ճշմարտասէր մարդ լինէր, այնքան բաներ տեսանելու

րատուիլ, վերստին շարունակել է իւր խիստ ընթացքը: {Եթէ} նա ասելու է, թէ վերակացուները ինձ ստիպում էին այ

նլով, չէ կարողացել արդիւնաւորել: Լաւ կը լինէր, {եթէ} յառաջագոյն պատրաստուէր, յետոյ յանձն առնուր այդ մ

րդինալին գրգռողները դէպի այն ազգակործան գործերը: {Եթէ} հանգուցեալ պապը չլինէր, դու կարծո՛ւմ ես, թէ Հռո

, կարելի է տեսանել ներքեւում դրած ծանօթութենից: {Եթէ} սորայ լրտեսները մի տեղ ժողովուէին, կը կազմէին մի

անութիւնները, որ ամենեքին եւս հրամայեն տիրաբար: {Եթէ} սոքա կարողանային կշռել իւրեանց հասկացողութիւնը եւ

լաւ հասկացած: Սոքա առաւել լաւ մարդիկ կը լինէին, {եթէ} իրենց որպիսութիւնը արդարութեամբ խոստովանելով, չմ

են եղել, ինչպէս առհասարակ ապացուցանում է փորձը: {Եթէ} նոքա կամեցած լինէին հայրենիքին ծառայել, կարող էի

եանց ջերմեռանդութիւնը ուրիշ բաներով յայտնել. իսկ {եթէ} դոցանով կամեցած են ժողովրդի ուշը իւրեանց վերայ դա

նոր Աքիլլես հանդիսացաւ այս տրոյիացիների ընդդէմ: {Եթէ} դու տեսանէիր, թէ ինչպէ՞ս սա աներկիւղ եւ առանց նի

բազմախուռն զէնքով, բայց թշնամի չկայ: Ասում են, {եթէ} այսպէս առանց մեր նիզակակցութեան կամեցած էիք խլել

կալանաւորներին: Ա՛յ դու պատճառ ամենայն չարիքի, {եթէ} դու իրաւ այդպիսի բարեմիտ մարդ էիր, ինչո՞ւ ապա չլ

փրկագործ տնօրէնութիւնը հաւատի մասն է: Բայց {եթէ} մի մարդ չհաւատայ կախարդութեան կամ դեւերին, ուրաց

չի՞ այս այսպէս էր լինում, թո՛ղ քննողը հասկանայ, {եթէ} կարող է. ապա թէ ո՛չ, թող լռէ՛։ Արդ, դո՛ւ,

պատրա՛ստ գտնուելով, ձե՛զ հասած վշտերից վախենաք։ {Եթէ} ի՛նձ սիրեցին, ապա եւ ձե՛զ կը սիրեն, եթէ ինձ հալ

խենաք։ Եթէ ի՛նձ սիրեցին, ապա եւ ձե՛զ կը սիրեն, {եթէ} ինձ հալածեցին, ձե՛զ էլ կը հալածեն, եթէ ինձ ատեց

սիրեն, եթէ ինձ հալածեցին, ձե՛զ էլ կը հալածեն, {եթէ} ինձ ատեցի՛ն, ձե՛զ էլ կ'ատեն. եւ եթէ ի՛նձ, որ

հալածեն, եթէ ինձ ատեցի՛ն, ձե՛զ էլ կ'ատեն. եւ {եթէ} ի՛նձ, որ տանը տէ՛րն էի, Բէեղզեբո՛ւղ անուանեցին

ե՛ծ համարուեցաւ Ահարոնեան Փենեհեսի արդարութիւնը, {եթէ} ոչ Զամբրո՛ւն, իր Մադիանացի բոզի հետ միասին, գեղ

հրեղէ՛ն կառքով դէպի հոգեղէն կեանքը վերացաւ։ Իսկ {եթէ} Քրիստոսի պարգեւած Աւետարանից կամենան այսպիսի օրին

յիմար մարդոց օգտի մասին հոգալով։ Որոնց գրուածքը {եթէ} մի մարդ երկա՛ր եւ ջե՛րմ սիրով կարդայ, անվնա՛ս կա

րիստոսի շնորհելով ո՛ղջ եղիր, եւ այրն ոչինչ թեթեւ {եթէ} ես, չեմ համարձակւում երկիւղից նաեւ տեսնե՛լ քեզ,

ամակից ասում էին, թէ " ես վանքում բան չունէի"։ {Եթէ} բոլոր կահ կարասիքի կողմից եւ ամեն հարկաւոր եղած բ

րկու անգամ ջարդուվեցաւ, բայց այս վերջին անգամինը {եթէ} Տէրդ գիտնար եւ ինձանից համար պահանջած լինէր, որ

եզ յայտնուէր, այն ժամանակ կ'իմացուէր, գովութեան {եթէ} մեղադրանքի էի արժանի։ Բայց ես միայն իմ դուրս ձգո

ել, եւ ճիշդ տեղեկանալով, կամ զարմացի՛ր եւ կամ, {եթէ} ճշմարիտ չէ ասածս, անարգէ՛։ Այն օրից, երբ դո՛ւ

՝ Գաղատացիներին գրելով. " Եղբա՛րք, - ասում է, - {եթէ} յանկարծ ձեզանց մէկը որեւիցէ յանցանքի մէջ բռնուի,

ւ գանձերից հին ու նոր դուրս չի հանիլ, մանաւանդ, {եթէ} այդ մարդը քարոզելու ելնէ խոնարհութեամբ եւ ոչ հպար

երի աղօթքով եւ ոչ իր անձի գիտութեամբ պարծենալով։ {Եթէ} Աստուծու ընտիր անօթը՝ Պաւղոսը, Եփեսոսի մէջ հաւա

որ ինձ խօ՛սք տրուի բերանս բանալու ժամանակ ". արդ {եթէ} նա, որ Աստուծու խորհուրդների հազարապե՛տն էր, աղ

էլ չեն անում իսկի քարոզողի համար։ Բացի սորանից, {եթէ} յանկարծ մարդասէր Աստուծուց խօսք շնորհուի, խեղդւո

Աստուծուց խօսք շնորհուի, խեղդւում են նախանձից։ {Եթէ} տեսան ժողովրդից մի մարդ, որ գովում էր, ծա՛ղր ան

տած սատկոցի մօտ, մո՛ւնջ դեւի պէս պապանձուած։ Եւ {եթէ} Մարդասէրը գթալով, ժողովրդոց փրկութեան համար, խր

եւ ախորժելի սիրով, որի անուշութեան համը հերիք է {եթէ} մարդ միանգամ առնու, ուզում էի առաւել մեռնել, քա

ծեն։ Համարձակւում եմ յանդգնութեամբ այս էլ ասել, {եթէ} ստոյգ չեն իմ կարծածները, դո՛ւ, Տէ՛ր, քաղցրութե

արգեւել է եւ բերել է նոցա շքեղութիւն եւ պարծանք, {եթէ} կարելի լինէր, նախանձի պատճառով, շատերը կը կամեն

գեալ զՂազար Փարպեցին -ճարտասան եւ պատմագիր"։ {Եթէ} այս վկայութիւնն էլ չունենայինք, այնուամենայնիւ կ

, այլ երբեմն մէջ բերինք Թղթի բնագրի խօսքերն էլ, {եթէ} որեւիցէ պատճառով հարկաւոր թուեցաւ։ Սուրբ գիրք

նգամ արտագրելով Ս. Գրքի այն տեղերը, եւ երբեմն, {եթէ} երկար էին, լո՛կ տեղերը ցոյց տալով։ Շատ տեղ է

իմ եղիցի ". (եր. 35) Ս. Գրքում այսպէս. " Եւ {եթէ} հանցես զպատուականն յանարգէ, իբրեւ զբերան իմ եղից

եմիայի մարգարէութեան նախադրութեան խօսքերին ԺԵ. " {եթէ} հանցեն զպատուականն յանարժանէ իբրեւ զբերան իմ լիցի

իպէ մեզ երկար խօսել հիմնաւոր փաստաբանութեամբ։ {Եթէ} պ. Էմինը տարակոյս ունի Փարպեցու յանձնուած Սուրբ

ց դէպի հարաւ ուղղուած։ Ղազարապատից դուրս գալով, {եթէ} իսկոյն դէմքդ շրջես արեւմուտք եւ աջ կողմդ Սրբազնագ

ողովը չէր կարող ուրիշ մտքով գումարել Վաղարշապատ, {եթէ} ոչ Ս. Լուսաւորչու ձեռքով հիմնուած Կաթողիկէ եկեղե

ր շինուած)։ Թողնելով ուրիշների վկայութիւնքը, {եթէ} միայն մէջբերենք արժանայիշատակ Սեբէոս եպիսկոպոսի ա

ոպոսի ասածը, որ գրեթէ ժամանակակից էր Կոմիտասին, {եթէ} միայն յիշենք Յովհաննէս կաթողիկոսի խօսքերը, հերիք

ւասիկ այդ տեղերը. " զի ամենայն կահիւ եւ կազմածով {եթէ} սակաւ մի երեւէի նուազեալ քան զայնոսիկ որք յերկերի

եցուն, այլ վանքին վերաբերելով, աւելացնում է. " {եթէ} սակաւ մի երեւէի նուազեալ քան զայնոսիկ, որք յերկե

զանդացու գրածները։ Այս դասակարգութիւնը ուղիղ է, {եթէ} միայն վերաբերենք այդ աշխատութեանց ժամանակին կամ ն

եղինակներ, որ Փարպեցուն դասել են Եղիշէից յետոյ. {եթէ} որպէս պատմագիր, Եղիշէից երկրորդ պիտի համարուի Փա

որժամ զամենայն արդարութիւնս կատարիցէք, ասասջիք, {եթէ} ծառայք անպիտան եմք " (եր. 39)։ Բո՛ւն Աւետարան

՞ իցեն, յանդգնագոյնս ասացից, թէ առաւել եւս ես։ {Եթէ} վաստակօք, առաւել. եթէ գանիւք, ե՛ւս առաւել, եթ

ացից, թէ առաւել եւս ես։ Եթէ վաստակօք, առաւել. {եթէ} գանիւք, ե՛ւս առաւել, եթէ բանտիւ, աւելի քան զնո

թէ վաստակօք, առաւել. եթէ գանիւք, ե՛ւս առաւել, {եթէ} բանտիւ, աւելի քան զնոսա, եթէ մահուամբ, բազում

ւք, ե՛ւս առաւել, եթէ բանտիւ, աւելի քան զնոսա, {եթէ} մահուամբ, բազում անգամ։ 'Ի Հրէից, հնգիցս, քառ

ես հիւանդանամ, ո՞ գայթակղի, եւ ո՛չ ես տապանամ։ {Եթէ} պարծել ինչ պա՛րտիցէ, զտկարութեա՛նն պարծեցայց։ Ա

բանը, որի վրայ ակնարկում է Փարպեցին։ " Լա՛ւ էր {եթէ} ներէիք փոքր մի եւ իմում անզգամութեանս... մի ոք հ

1 թուին. ուրեմն Փարպեցին ծնած էր այդ թւից առաջ, {եթէ} Վռամշապուհի ականատես էր։ Երբեմն ասում է, թէ Փար

կար Փարպեցու աշակերտութեան մասին։ Կը հաւատանք, {եթէ} ասեն մեզ, թէ մի քանի ուրիշ հեղինակներ նոյնպէս խօ

որ վերեւը մէջբերինք, եւ ընթերցողը կարդաց, կամ, {եթէ} սոցանից շատ առաջ ապրած հեղինակների գործերում էլ լ

շայի տանը սննդակից եւ խաղակից եղաւ Փարպեցու հետ, {եթէ} այդ թուականին նաեւ քսան տարեկան պատանի ճանաչենք Փ

րում, երեւակայութեան մէջ էլ տեղ չունէր։ Բայց {եթէ} այս ամենը մոռնալով, միայն այս առնունք, որ ինքը

ը, թէ Աղանն է նորան պարեգօտ հագցրել։ Փարպեցին, {եթէ} նաեւ մի ամիս լինէր աշակերտուած Մեծ Թարգմանչաց, ա

ք, երբ յոքնականապէս վարում է վարդապետ խօսքը, եւ {եթէ} մենք էլ յոքնականապէս պիտի հասկանանք։ Այս վերջին

մ, երբ հարկաւոր էր գտնել այն կաթողիկոսի անունը, {եթէ} անպատճառ պիտի կաթողիկոս իմանանք այն մարդը, որից

ուրիշ աղճատանք, որ չէր կարող Փարպեցին անել։ Եւ {եթէ} այդ աղճատանքը եղել է կա՛մ անհմուտ գրիչների եւ կա՛

արժանի էր Վահանին, չէ յիշում իր ազգակցութիւնը։ {Եթէ} ազգակից լինէր, ո՞րչափ եւս առաւել պիտի ասէր՝ " ը

ծ է. " Տէր Աղան քո Տեառն քեռի էր " (եր. 41)։ {Եթէ} քեռի խօսքը պարզապէս մօրեղբայր հասկանանք, եւ պիտի

լով մեզ, կրկնում է այս բանը դրականապէս։ Ուստի, {եթէ} հիմնուինք քեռի խօսքի վրայ, եւ պէտք է հիմնուել,

հեղինակութիւնը բան արժէ պատմական խնդիրների մէջ։ {Եթէ} Հ. Չամչեանը Վռամ չասէր այլ մի ուրիշ անուն, ապա

ւելցնելով այդ անունի սկզբում կամ վերջում։ Իսկ {եթէ} Ձուիկի հօր անունը, Անոյշ-Վռամից եզրակացնելով, շ

, գլ. Թ, համ. 34)։ " Ոչ իւիք հանէ դա զդեւս, {եթէ} ոչ Բէեղզեբուղա՛ւ իշխանաւն դիւաց " (նոյն, գլ. Ժ

. Ե, համ. 33)։ § 35. " Ո՞չ բարւոք ասեմք, {եթէ} Սամարացի ես դու, եւ դեւ գոյ 'ի քեզ " (Յովհ.,

նք հասարակ ժողովրդի համար ենք գրում։ § 39. " {Եթէ} զիս հալածեցին ապա եւ զձեզ հալածեսցեն. եթէ զբանն

39. " Եթէ զիս հալածեցին ապա եւ զձեզ հալածեսցեն. {եթէ} զբանն իմ պահեցին, ապա եւ զձերն պահեսցեն " (Յովհ

ն " (Յովհ., գլ. ԺԵ., հ. 20)։ § 40. " {Եթէ} զտանուտէրն Բէեղզեբուղ կոչեցին. ո՛րչափ եւս առաւել

համ. 28)։ § 49. Պաւղոսը ինքն է վկայում. " {Եթէ} զփորձ ինչ խնդրէք զՔրիստոսի, որ ինեւս ընդ ձեզ խօս

Են մեղք, որ մահու չափ են. ոչ վասն այնորիկ ասեմ {եթէ} խնդրեսցես. ամենայն անիրաւութիւն մեղք են. եւ են

րա ընդդէմ, որովհետեւ ասում է. " Զի կամակար մտօք {եթէ} յանցանիցեմք յետ ընդունելութեան գիտութեան ճշմարտու

է այստեղ. պատճառ, Պաւղոսը այսպէս է ասում. " Զի {եթէ} զանձինս քննէաք ապա ոչ դատապարտէաք " (Թուղթ Պաւղ

տեղ դրուած հասկանալով թարգմանեցինք. եւ որովհետեւ {եթէ} կամենային դերանունի տեղ դերանուն դնել դարձեալ, ի

է այսպէս. " Արդեօք անուն տեղւո՞յ է Սեւուկս այս, {եթէ} մարդոյ. ինձ կարծի եթէ յատուկ անուն մարդոյ պիտի լ

ւն տեղւո՞յ է Սեւուկս այս, եթէ մարդոյ. ինձ կարծի {եթէ} յատուկ անուն մարդոյ պիտի լինել, եւ գուցէ նոյն իս

անդիման եղեւ մեծի մարզպանին 'ի դրախտին Սեւկոյ"։ {Եթէ} այս Սեւուկը Անձեւացեաց իշխանն էր, ուրեմն իր երկի

ելի էր ենթադրել Փարպեցու Թղթում յիշուած Սեւուկը, {եթէ} այդ մարդը միա՛յն լինէր մեր պատմութեան մէջ այդ անո

ասել, թէ այդ տեղը չկար հինգերորդ դարում, կամ, {եթէ} կար, դեղնուկ չէր կոչւում եւ ոչ Սեւուկ։ Մենք այս

բարկանալ մեր վերայ հայկաբանութեան ուսուցչապետը, {եթէ} այսպէս հասկանանք. " Քեզ-Տեառն յարանց ոմանց դրախտ

ընդդէ՞մ է քերականական ուղիղ կանոններին հասկանալ, {եթէ} արք Սեւկոյ դրախտին խոստանալով կարասի խնդրէին զտեղ

ել։ Բայց ի՜նչ ասել է Սեւուկի պարտէզի մարդիկ։ {Եթէ} Սեւկոյ դրախտը պիտի պարտէզ իմանանք, ուրեմն եւ Հաց

ւթիւնը Սեւուկի մասին՝ ազատ թողնելով ուրիշներին, {եթէ} այդպիսիքը մասնաւոր զուարճութիւն են զգում առասպելա

է այսպէս. " Ոչ յանձն առնումք համարձակապէս ասել, {եթէ} յո՛ր 'ի քահանայապետից մերոց ակնարկէ Ղազար. արդեօ

եկաց ի 480) 'ի Սամուէլ (492) 'ի Մուշէ (502) {եթէ} 'ի Սահակ (510)։ Տրտո՛ւմ ենք, որ պ. Էմինի

պետ խօսքով՝ Հռովմի Պապը։ Թիւր ըմբռնողութիւն է, {եթէ} վերը յիշուած բառերը բացառոցաբար տրւում են կաթողիկ

առանց Ս. Ղեւոնդի հրամանին ոչ մի բան չէր անում. {եթէ} ասենք, թէ եւ չէր խօսում, կարծում ենք, թէ չենք

տ խօսքը վերաբերւում է նաեւ գո՛նէ Սուրբ Ղեւոնդին, {եթէ} ոչ նորա ընկեր միւս բոլոր քահանաներին։ Անտարակ

, Սիւնեաց Մուշէ եպիսկոպոսին կաթողիկոս օր կոչում, {եթէ} չենք սխալւում։ Մենք ընդդէմ չենք եւ չենք մերժում

ատի մէջ, ինչպէս այս վերջինի եւ Աշտարակի մէջ։ Բայց {եթէ} այս շղթայի մէկ կամ երկու ողը հանում ես, այն ժաման

այ, որի կազմուածքը աւելի պարզ է եւ կարճ։ {Եթէ} բայը դիմաւոր է, ներգործականից կրաւորական դառնալու

բարը մակբայ եւ ոչ լոկ ածական անուն։ Բացի սորանից, {եթէ} նոր լեզուն "աշխարհաբար" է, ուրեմն հինը՝ "գրաբար"

են ստանում, ինչպէս գրութիւն։ Միեւնոյն ուժն ունի, {եթէ} ասենք "իմ գրութեանց մէջ կամ իմ գրուածքի մէջ"։ Պար

նչ որ մենք ուրիշ բառերում ուզեցանք ասել. այսինքն՝ {եթէ} ջրին խումը, ապա եւ երկաթին ծեծուածքը։ Յոյս ունինք

ականի անցեալ ընդունելութեան ված վերջաւորութիւնից։ {Եթէ} այսպէս է (որպէս եւ է), ապա ուրեմն կրաւորական ընդո

եան ընդդէմ։ NB. Իւ վերջացած բառերը, ինչպէս պատիւ, {եթէ} գործ են դրվում որպէս պատուած եւ այլն, վերացական ն

ի վրայ ոչ միայն "օր ըստ օրէ", այլ "ժամ ըստ ժամէ", {եթէ} կարելի է այսպէս ասել, աւելանում են ռուսի բառեր. ա

ռուսի բառեր. այնպէս որ, սորանից յիսուն տարի ետքը, {եթէ} այս աղճատանքի առաջը չառնվի, հարիւր բառի մէջ քսան

յ հիմնվելով, հազար տարու աւերանքը շինել. հերիք է, {եթէ} միայն այդ ուղղութիւնով առաջ երթանք։ "Ասւ

տեց թէ՛ գրուածքը եւ թէ՛ նորա հեղինակը՝ ցոյց տալով {եթէ} որքան սխալական եւ մեղանչական է այդ խռովայոյզ ժողո

ի վկայութիւնը բնաւ արժէք չունի մեր աչքում։ Գուցէ, {եթէ} Փարպեցու պատմութիւնը չլինէր եւ Թուղթն էլ չյայտնու

անակ Պերոզի օրով։ Չենք կարող թոյլ տալ, որովհետեւ, {եթէ} Ձուիկը տարուած լինէր Պարսից Դուռը, անհնար է, թէ ն

ատմութեան եւ Թղթի մէջ փոքր այլապէս պիտի խօսուէին, {եթէ} Ձուիկը լինէր երբեւիցէ բռնուած։ Այս պատու

յդպէս կարկտել աններելի ուշաբարձութեամբ. որովհետեւ {եթէ} իսրայէլեան բանակում մի պոռնիկ մարդ կամ մի բոզ յայ

ուրեմն կարող էր յատուկ բոզանոց լինել բանակի մէջ, {եթէ} բոզ եւ պոռնիկ չկար։ Բայց, աբեղայից ինչ հարցնես լօ

յս է պատճառը, որ առաւել զգալի է անկեղծ սրտերին, {եթէ} փոքրանում էր եւ այդ սակաւ եղած ընտիրների թիւը։

րանում է ապա։ Բայց մի՞թէ մարդը մարմին էր միայն. {եթէ} այսպէս հաւատայինք, ապա զուր էր Քրիստոսի մահը մեր

կամ անզգայ, համարուելու էր աւարտած իւր կեանքը, {եթէ} տեղափոխուել էր մի այլ տեղ՝ մի նիւթական, ախտաւոր

նինք։ Այսպիսի տխուր եւ խորհրդաւոր հանդիսում, {եթէ} աչքերս ձգենք միայն այն ժամանակամիջոցի վերայ, երբ

թիւնը, բայց պապական աբեղային հաւատալ չէ կարելի, {եթէ} դժոխքի վերայ եւս խօսելու լինէր. պատճառ, նա մի յ

որոնցով լցուած է լինում դահլիճը մինչեւ առաստաղը: {Եթէ} ձեզ պատահել է երբեւիցէ ընթեռնուլ հայր Բուզենբաում

պաքսիմատները դիւրամարս չեն. ի՞նչ պիտոյ է առնել, {եթէ} չկայ սոցանից լաւը. բայց իմ կարծիքով, թէպէտ ես բ

ուեց եւ խմեց նաւթը վերայից: Պիտոյ է իմանալ, {եթէ} մի սատանայ կերաւ մի որպիսի եւ իցէ շարադրութիւն,

քո կարծիքով։ - Չնչին բան, Ձեր մռայլութիւն. {եթէ} սրտցաւութեամբ եւ Ձեր մռայլութեան գանձին խնայելով

իրաւորուեցայ, եւ նորերումս յատկապէս Փարիզի մէջ: {Եթէ} Ձեր մռայլութիւնը չհաւատայ, ուրեմն ինքներդ բարեհա

ու էր... - Սիրական Աստարօտ, ես գիտեմ, որ {եթէ} դու կամենաս, ամենայն բան կարո՛ղ ես առնել, - ասա

րձեալ գլուխ տալով ասաց. - Համարձակւում եմ, {եթէ} կը ներէք, յանդիման լինել ձեզ... Սատանան

ործերի մասին, ես քո հետ ուրիշ կերպ չեմ խօսելու, {եթէ} ոչ վիպասանաբար, այսինքն ընդհակառակը: - Շատ

ոխային գիտութիւնը այլ ոճով չէ կարելի բացայայտել, {եթէ} ոչ վիպասանական ոճով: - Ինչպէ՞ս մինչեւ այժմ չ

Միմիայն Ֆրանսիայումը կարգեցի չորս տեսակ օրագիր, {եթէ} հինգերորդը չհաշուեմ։ Առաջին կարգը անուանել եմ "

դկաստանին, Կղզիներին եւ բոլոր Ամերիկային: - {Եթէ} Ձեր մռայլութիւնը կը բարեհաճի փորձով իմանալ, թէ ի

կան օրագիր շինելու համար բերել տալ այդ օրագիրքը, {եթէ} այդպիսի հարկաւորութիւն զգալի է դժոխքի համար, մեզ

եղական ազդոյ եւ հարազատ: - Ես մեղաւոր չեմ, {եթէ} դու, թէեւ պաշտօն ունէիր գրականութեան դեւապետի,

ուրեմն պիտոյ էր խօսել պարզ եւ կենդանի բարբառով, {եթէ} կամք ունէիր կենդանի էակների հետ խօսել, եթէ քո խօ

ռով, եթէ կամք ունէիր կենդանի էակների հետ խօսել, {եթէ} քո խօսակցութիւնը ունէր մի իրական խորհուրդ եւ ո՛չ

եալ յիմարութիւն. յիմարութիւն յիմարութեան վերայ: {Եթէ} մի մարդու պատահէիր, որ խօսում էր քո հետ, փոխանա

ռչոտելով, ինչպէս դողում է եւ թռչոտում է սնդիկը, {եթէ} լցած մի դատարկ կաղինի մէջ ձգէիր եռացող ջրի մէջ:

այն որեւիցէ անկարգութիւն, բայց երբեմն, մանաւանդ {եթէ} սեպհական իւր անձին էր վերաբերւում եւ ոչ կառավարու

սանում ես ինչպէս կատարում եմ քո առաջարկութիւնքը, {եթէ} հիմնած էին առողջ դատողութեան վերայ: - Եւ զտկ

ն, ջարդուեցան եւ այր եւ կին եկան մեր մօտ: - {Եթէ} շատ հեշտ է որոգայթ լարել նոցա: - Ինչպէս եւ ի

Այսուամենայնիւ պիտոյ է կարգը պահել. ի՞նչ կասէ, {եթէ} տեսանէ անկարգութիւն, անվայելչականութիւն եւ անարժ

ա շաբաթներով քունը կոտրում էր եւ հաց չէր ուտում, {եթէ} իմանար, որ մի տեղ խռովութիւն կար, ու ջանում էր

: Վերջին անգամը խոստացել էր Ասմոդեյին հոգին տալ, {եթէ} Ասմոդեյը կը տար նորան մի պարգեւ, բայց Ասմոդեյը ա

ը լցուած է ուրախութեամբ, ի՛նչ մնում է ինձ ասել, {եթէ} ոչ սրտիս խորքիցը օրհնել այս օրը: Ձեր մռայլութիւն

էիս խօսեցաւ նորին մռայլութեան խաւարափայլ վէզիրը: {Եթէ} դուք ամենեքին ուրախանում էք դորա այդ կարգից դուրս

րա վերայ, հարիւր վաթսուն երկու, մի բան չէ․ բայց {եթէ} մի վեդրօ արաղը ձգենք յառաջաբանի փոխանակ, իսկ Մար

բարձր գոռալով հայհոյում էր նորան եւ ասում էր, որ {եթէ} չափը չճանաչէ, ոչ միայն այսչափ, այլեւ աչքի լոյսը

ս փչելով: Նա ուրախանում էր, մանաւանդ մտածելով, {եթէ} բոլոր արաղը եւ գինիքը խմուելուց յետոյ, մի քանի մ

երայ է, թէ պ. Մարկոսի համար մի պակասութիւն չէ, {եթէ} նա մտածում է շատ խմելու վերայ, եւ ո′չ այսչափ միա

եցի ես: - Ուրեմն, ինչո՞ւ մեղադրում ես ինձ, {եթէ} ես աշխատել եմ յարգի կացուցանել իմ մարդկութիւնը քա

- Այդ ի՞նչ տարակուսելի բան է: - Տնաքանդ, {եթէ} ճանաչում ես ճշմարտութիւնը, ապա է՞ր չես ընդունում

, որ տուել էր ինձ, մինչ մի բուռն հողից գոյացայ, {եթէ} չաշխատէի հաւասարուիլ եւ գերազանցել այդ չնչին փայտ

մէջ ջուրը գինի փոխեց, դու ինչե՞ր ես խօսում: {Եթէ} մեր Հայերի մէջ կան եւ այսպիսի մտածութեան տէր մարդ

ր ոսկերքը կը հանես գերեզմանից եւ կը վաճառես: {Եթէ} մեր ազգի մէջ կան եւ այսպիսի մտածութեան տէր մարդիկ

ա ի′նչ է նշանակում դաստիարակութեան պակասութիւնը: {Եթէ} նա կարդացած լինէր այն գրեանքը, ինչ որ ես կարդում

Աստուած լուսաւորեսցնէ քո հոգին, Սիմոն վարժապետ, {եթէ} դու չլինէիր, եթէ քո գրեանքը ինձ ժառանգութիւն չմն

ցնէ քո հոգին, Սիմոն վարժապետ, եթէ դու չլինէիր, {եթէ} քո գրեանքը ինձ ժառանգութիւն չմնային, ո՛վ գիտէ,

րախանալ: - Սեւ ուրախութիւն կը գար քո գլխին, {եթէ} չէի կարդացել... ի՛նչ օր էին ձգել քեզ քո բարեկա

արդեօք, կամեցաւ յառաջ ուրանալ այն խորհրդով, որ {եթէ} պ. Մարկոսը ստուգապէս տեսել էր ամենայն բան, ապա

պէս, որ ո՛չ ցերեկս ցերեկ էր, ո՛չ գիշերս գիշեր: {Եթէ} միայն մնում էի տանս եւ ընկնում էի մտածութեան մէջ

թէ կա՞ր արդեօք այդպիսի մի աղջիկ. ճշմարիտն ասեմ, {եթէ} լինէր, այնուհետեւ ամենայն ջանք պիտոյ է գործ դնէի

. շփում եմ ճակատս, սրբում եմ աչքերս, որպէսզի, {եթէ} երեւոյթ է այդ, ապա արիւնը երակներումս ընթացք ստա

ւն ասացեալը ոչինչ յարգ ու արժանաւորութիւն չունի, {եթէ} փակւում է միայն մի մարդու մէջ, եւ եթէ այդ մարդը

ւն չունի, եթէ փակւում է միայն մի մարդու մէջ, եւ {եթէ} այդ մարդը չէ կարող ուրիշները եւս հաղորդել նորան:

լալ եւ գլուխը ծեծել ձեռներով: Նա մտածում էր, որ {եթէ} կիսակատար չթողուր իւր վհկական արարողութիւնը, ապա

խնդիր անտես չառնել, այդ օրիորդը գտանելու համար, {եթէ} միայն կար արդարեւ մի այդպիսի օրիորդ իւրեանց քաղաք

իմանալ, որ ուրախութիւնը ուրախութիւն չէ լինում, {եթէ} նորա շինուածքը, հաստատ պահող հիմքերը չկային, այ

ուխ կը ճաքեցնէ. միւս կողմից ի՛նչ մի մեծ վնաս է, {եթէ} մարդը երբեմն երբեմն անասնանայ նոյնպէս. հաւատա՛ ի

պելիքը առատ, օրը ուրախ, սիրական կինը կողքումը: {Եթէ}, սորանից աւելի, կայ մի երջանկութիւն, ասա, ընդ

անծանօթ են ինձ: Արդեօք աւելի լաւ չէ՞ր լինելու, {եթէ} այդ խորհուրդը կատարէինք պ. Մանթուխեանցի ներկայու

հրդապահ կը լինիս, որ ոչ ոքի չասես այն գաղտնիքը, {եթէ} երդում տալով հաւատայի քեզ: - Երեք հարիւր տաս

իւր տասն եւ ութն հայրապետների նզովքը գլխիս լինի, {եթէ} մի մարդու եւս յայտնեմ այդ բանը, - ասաց ջերմ ջերմ

նալու վարձի մասին: Աբեղան խոստացաւ 100 գուլդըն, {եթէ} միայն առողջանայ: Պարացելսոսը պատրաստեց օփիւմից ե

Բայց ասացէք խնդրեմ, - շարունակեց պ. Մարկոսը, - {եթէ} Մանթուխեանցը այդպէս սաստիկ պարապած է, ասել է, թ

թը: Նորան այն ժամանակ ծանր է դուրս գալ գրպանից, {եթէ} ճարել ես ճակատիդ դառը քրտինքով, եթէ նորան հաւաքե

ալ գրպանից, եթէ ճարել ես ճակատիդ դառը քրտինքով, {եթէ} նորան հաւաքելու համար կոտրել ես մէջքիդ օղը. բայց

նորան հաւաքելու համար կոտրել ես մէջքիդ օղը. բայց {եթէ} ունէիր մի գիտութիւն, որ հրամայում էր պղնձին կամ

Այն նորա քոյրը չէ, - շարունակեց Մանթուխեանցը. - {եթէ} այն օրիորդի համար էք ասում, որ միշտ պատահում է ն

ամբ ծանօթանալ եւ թատրոնական աղջիկների հետ: - {Եթէ} արժան է, հրաւիրենք նորան եւս, - յաւելացրեց պ.

սում. ես շատ ուրախ եմ, որ չկայ նորա անունը. եւ {եթէ} դուք հրաւիրելու միտք ունենայիք, ես անտարակոյս պի

տքից, - ասաց Մանթուխեանցը: - Ինչո՛ւ համար, {եթէ} ամենեքեան հրաւիրում են նորան, - խօսեց Շաքարեանցը

ինքը եւս անխելանալ եւ յիմարանալ: Առածը ասում է, {եթէ} մի քաղաքում բնակուող մարդիկը միականի են, դու եւս

գործ է այդ: Խելացի մարդը յարգում է ուրիշները եւ {եթէ} մի բարձրաստիճան կամ հարուստ մարդ, որ յարգելի էր

րին մի քանի անգամ պատարագ եւ մատաղ են առնում, եւ {եթէ} տեղը գայ, ես Լուսաւորչական եմ, դա Աւետարանական

թեթեւամիտ մարդ իսկոյն համաձայնելով պատասխանեց. " {Եթէ} մի այդպիսի մարդ է Կոմս էմմանուէլը, եղբայր, ապա

Ո՛ր տեղում կարելի է խայտառակել մի այդպիսի մարդ, {եթէ} ոչ մի խնջոյքի մէջ, մանաւանդ եթէ այդ խնջոյքի հրաւ

ի այդպիսի մարդ, եթէ ոչ մի խնջոյքի մէջ, մանաւանդ {եթէ} այդ խնջոյքի հրաւիրուած անդամքը բոլոր մեր մարդիկ է

այութենից, որ ցոյց էր տուել իւր խմելու վերայ, - {եթէ} դուք հրաւիրելը յանձն առնուք, խայտառակելը իմ վիզը

է, հեռի մնալ կոմս էմմանուէլ ասած մարդուց, բայց {եթէ} ձեր միտքը հրաւիրել է, հրաւիրեւցէք, ինձ մի մասնա

հետ, երեսը շուրջ կը տայ եւ կը հեռանայ, մանաւանդ {եթէ} մի այդպիսի խնդիր առաջարկես. թող այդ խնդիրը լինէր

ին: Ասում է, թէ այդ իմաստունքը ոչ այլ ինչ էին, {եթէ} ոչ կրթուած մարդիկ, իւրեանց հայեացքով աւելի վերհա

ի, առաւել շուտով ընդունում էին մի ճշմարտութիւն, {եթէ} բնական պատճառներից յառաջացած գործողութիւնը կամ բն

կան յարաբերութիւն, եւ պատրաստ է ստրկանալ նորան, {եթէ} նա կարողանայ մի զօրութիւն ցոյց տալ. նա չունի մի

՛չ կ'ասեն այժմ Աֆրիկայի կամ Ամերիկայի վայրենիքը, {եթէ} տեսանեն, որ շոգեշարժ կառքը, առանց մի գրաստի կամ

մ են երկու րոպէում, ելեքտրամագնիտական հեռագրով: {Եթէ} մի խաբեբայ մարդ կամենար օգուտ քաղել այդ ազգերի կո

ասաց Շաքարեանցը: - Ո՛ր անզգամը խելացնոր չէ. {եթէ} մի մարդ նորա ասածներին նայելու լինի, անտարակոյս

նը, այլ մի տեսակ կատաղի ցնցողական շարժողութիւն: {Եթէ} մի օտար մարդ նկատէր հեռուից այս տեսարանը, անտարա

յսի եւ հաւատի հաստատութիւնը, եւ այդ վերջին փորձը {եթէ} զուր գնար նոյնպէս, պիտոյ է գլորէր ինձ յուսահատու

եցաւ ու այժմ այսպէս.. ․ - Է՛հ, ինչ առնենք, {եթէ} փորձը չյաջողուեցաւ այն ժամանակ, միթէ դատապարտուե

թիւն ունիս այդ մետալի արդարեւ ոսկի լինելու մասին․ {եթէ} կամիս, տա՛ր ոսկերիչների մօտ, նոքա կը վկայէն քեզ

րծիք բերել տալ օտար աշխարհներից: - Շատ լաւ, {եթէ} մի մի փութ եւս պատրաստելու լինիս, այնուամենայնիւ

Ի սէր Աստուծոյ, ձեռք վեր առէք այդպիսի խորհրդից․ {եթէ} կամիս, որ պատճառ լինինք ազգի կործանութեանը, ապա

ում, ոչ մատաղը, ո՛չ քաւութիւն, ո՛չ թողութիւն: {Եթէ} մի փոքր մեղադրես այդպիսուն նորա սխալների պատճառով

անազան լեզուք, զանազան արտաքին գիտութիւնք, բայց {եթէ} առողջ բանականութեամբ քննենք, այդ բոլորը հոգու փր

մանը օրհնել տալ, մատաղը չմոռանալ եւ պահքը պահել․ {եթէ} սորանից աւելի կամենանք, ընդունելի եւ աստուածահաճ

ածել են եւ մտածում են եւս: Դու ի՛նչ ես կարծում, {եթէ} նոքա չլինէին, մեր լոյս հաւատը կը պահպանուէ՞ր մին

Չսերմանած, հնձելու յոյսը չար անձնախաբէութիւն է. {եթէ} մեր պապերը եւ հայրերը սերմանած լինէին, մեք այժմ

ի դեռ տասներորդն է, որ փորում եմ, միթէ շա՞տ է։ {Եթէ} այսքան եւս չլինի, ասե՞ս որ պիտեր քաղցած մեռանել

րելուց ստանում եմ երկու մանէթ, լուանալու համար, {եթէ} արական է, տալիս են մի բան. մնաց որ մեռեալի շապի

բիւր չունինք: - Ուրեմն, դու ուրախանում ես, {եթէ} մեռանում է մի մարդ: - Ինչ մեղքս պահեմ, այո՛

ը, ասել է, թէ պատրաստութիւն կար ձեռնտու լինել, {եթէ} միայն հնար լինէր, որ այդպիսի գործողութիւնք կատար

ռաւել ստեպ: - Ճշմարի՛տն ասեմ, ցաւելու չեմ, {եթէ} ամենայն օր գերեզման փորեմ այնպիսի մարդերի համար,

ղքատների համար. տօնի, զատկի, տալիս են մի բան, {եթէ} մկրտութիւն կամ մի այլ հոգեւոր պէտք կատարուի նոցա

տարու մէջ ստանում եմ գոնէ՛ մի մանէթ. ճշմարի՛տ, {եթէ} այդպիսիք մեռանին, մինչեւ չորս հինգ մանէթ կը ստան

կը վերջանայ մեռանողին հետ: Ահա այսպիսի մարդիկ, {եթէ} մեռանին, ափսոսում եմ. բայց այն միւս մարդիկը, ո

նէք, եկեղեցու մի կոպեկը եւս կրակ լինի իմ համար, {եթէ} խառնել եմ իմ գոյքի մէջ"։ - Թէ Աստուած սիրում ես

ղը է ժողովուրդը, սորա վերայ է նորա ծանրութիւնը. {եթէ} եկեղեցին քանդուի, ժողովուրդն է շինում, դարձեալ

: Ես շատ զարմանում եմ ձեր ժողովրդի վերայ: - {Եթէ} զարմանում ես, ապա ուրեմն ոչինչ հասկացողութիւն չո

, որ շատ արծաթ ունին: Միջին դասակարգի մարդիկը, {եթէ} հաւաքուին մի այնպիսի տեղ, ուր չկան հարուստ մարդի

կոտութիւնը եւ չխնայուի մի մարդու անձնասիրութիւն, {եթէ} այդ մարդը իւր անձնասիրութեամբ կապում էր ազգի կամ

յց են տալիս, որ ոչ մի կողմին կուսակից չեն, բայց {եթէ} առանձնապէս պատահեն երիտասարդին, գովում են նորա կ

յն անշարժ եղիցի ասելով խաչի կնիքը դնելուց յետոյ, {եթէ} մի կանգուն եւս խորութիւն չունենայ փորածը, մեռեալ

իւրեան խօսել այն րոպէին օդի վերայ: Արդարեւ, {եթէ} մարդու կեանքը առնունք որպէս մի թել, ապա ուրեմն,

ւղեղը․ ականջը, լսողական գործարանը, նոյնպէս, եւ {եթէ} առաջինը կամ երկրորդը հասուցանեն մի կիսատ թերատ տպ

րայ: Բայց, սատանայական, այնպէս է պատահում, որ {եթէ} ոչ միշտ, գոնէ շատ անգամ, այսպիսի քաղցր րոպէները

ս եւս դուրս եմ եկած ման գալու, - ասաց տիրացուն, {եթէ} կամիք, գնանք միասին: Թէպէտեւ շատ ծանր էր կո

եւ ձեր բարեկամների տան մէջ եւս կարո՛ղ էք երգել, {եթէ} մի խնջոյք կամ մի բան պատահի: - Շատ շնորհակա

ելութեան ցանկութիւնը մի գեղեցիկ առաքինութիւն է եւ {եթէ} դուք այդ աչքով նայում էք խնդրի վերայ, ուրեմն թոյ

մօտ քարշելով, Մահտեսի Թովմասին ասաց. - Օրհնած, {եթէ} օրիորդ Մարիամը ունէր " Տէր կեցո "ի նօտերը, ինչո՛

կ նշանակեցի էգուց առաւօտ դարձեալ տասներկու ժամը, {եթէ} կարո՛ղ էք, դուք եւս շնորհ բերէք: - Մեծ ուրա

շտութիւն տեղ չգտանէ նոցա սրտումը. ի՛նչ զարմանք, {եթէ} սառն աչքով նայեն այսպիսի բանի վերայ, առանց որեւի

դատապարտեց իսկոյն, աչքի տակ առնելով այս բոլորը: {Եթէ} այնքան ուժ եւ զօրութիւն ունենար մարդկային բնաւորո

բոլորի արմատական բնաւորութիւնը բիւզանդական է, որ {եթէ} այժմ, մի փոքր դուրս եւս եկել է բիւզանդական ճշտու

, որ հեթանոսութեան յիշատակը ես չմնայ Հայերի մէջ: {Եթէ} նա չէ խնայել այս պատմական յիշատակարանքը, այն հոյ

արկաւոր է առանց ուշադրութեան չթողուլ այն եւս, որ {եթէ} հայերի հեթանոսութեան ժամանակ կային մեհենական երգե

նես, ո՛չ ապաքէն ժամանակ է, որ անցուցանում ենք, {եթէ} միայն ձանձրալի չէր ձեզ մեր ընկերակցութիւնը:

յսինքն ազգի կեանքը: Ազգային է բանաստեղծութիւնը, {եթէ} բովանդակում է իւր մէջ ազգին պատկանած բաներ, եթէ

եթէ բովանդակում է իւր մէջ ազգին պատկանած բաներ, {եթէ} այդ բանաստեղծութեան սկզբնական տարրը է մի իրողութի

ազգին պատկանած. նոյնպէս, ազգային է բանաստեղծը, {եթէ} երգում էր կամ գրում էր մի այնպիսի բան, որ անմիջա

է խնդիրը․ կատարուե՞լ են այդ իրողութիւնքը, կամ, {եթէ} չեն եւս կատարուած, ապա, կարո՛ղ էին կատարուիլ,

կազմէին մի նոր մարմին: Ֆիզիկապէս միաւորուածքը, {եթէ} բաղկանում են հազար մասնից, ապա այդ հազարը եւս պա

ինչ ազդեցութիւն գործեց այդ պատկերի յայտնութիւնը, {եթէ} տեսաւ: - Ի՛նչ պիտոյ է առնել, - ասաց կոմս էմ

սկսեց կարդալ. ՓԵՐԻՆԵՐ ՀՐԱՒԻՐԵԼՈԻ ԽՐԱՏ " {Եթէ} կամենաս փերիները հրաւիրել, հարկ է, որ սուրբ մնա

Իսկ թէ չգան, միւս անգամ կրկնիր ընթերցմունքը. եւ {եթէ} այս անգամ եւս չգան, ապա ուրեմն տղայի անձնաւորութ

ղճ մարդ, ամենայն կարեկցութեան արժանի. ճշմարիտ, {եթէ} պատահէի նորան, կը խրատէի, որ հետ կենար այսպիսի

տ կենար այսպիսի անօգուտ եւ յիմարական բաներից, եւ {եթէ} կամէր մի բան ուսանիլ, պարապէր բնական գիտութեամբ

ց, թէ մի տաղ է, եւ թէ պատրաստ է երգել այն եւս, {եթէ}, դորա փոխանակ, կոմսը խոստանար Եումի սոցա տուն գ

էր նորան ընկերակից: Բնութեան մէջ կայ մի օրէնք, {եթէ} վնասւում է կամ խանգարւում է որեւիցէ զգայարանը մար

լ, որ այսպիսի գործողութենների մէջ մտանող մարդը, {եթէ} հետեւում է այն վարդապետութեան, թէ նպատակը կը սրբ

արծաթ. միթէ՞ յիմարութիւն չէ լինելու իմ կողմից, {եթէ} աւելի ստոր արժանաւորութեան նիւթերից չպատրաստեմ կօ

րը կարմրում էին նորա անխորհուրդ երեսի վերայ: {Եթէ} ինձանից հարցանէին, թէ ո՛ր բանից մանաւանդ զզւում

ս գերադասում եմ չքութիւնը, քան թէ լինելութիւնը, {եթէ} մարդը պիտոյ է լինէր ու ապրէր որպէս մի լոկ բուսակա

աւութիւն վճարւում է ապերախտութեամբ: Եղբայրս որ, {եթէ} ես չլինէի, պիտի ծառայ լինէր ուրիշին, գլխաւոր պա

ծանելի մակարդ: Ո՛վ ճանապարհից հանեց իմ դուստրը, {եթէ} ոչ նա. ո՛վ սովորեցուց նորան... ա՛հ, մտածելը

իկ ծանրանում է նորա շնչառութիւնը: Ինչ ասեմ. {եթէ} բժիշկ կամ թէ բնագէտ լինէիք, կարո՛ղ էի հասկացնել

ւած է նորա ուղեղը... ես կարճ եմ ասում ձեզ, որ {եթէ} դուք չկատարէք իմ առաջարկութիւնը, ձեր դստեր բանը

ով: - Իսկ ես, խնդրում եմ, պարոն բժշկապետ, {եթէ} հնար է ազատ թողուլ ինձ ձեր նկատողութեններից. պատ

ակաց իմ հետ, կամ ինչպէ՛ս եւ ո՛ր չափով ունի, այդ {եթէ} դուք ուրանաք, քաղաքը վկայում է... ես այժմուս

- Մարդը կորուսանում է իւր արժանաւորութիւնը, {եթէ} կամք չունի, եթէ դադարում է նորա մէջ ձգտողութիւնը

ւսանում է իւր արժանաւորութիւնը, եթէ կամք չունի, {եթէ} դադարում է նորա մէջ ձգտողութիւնը: Մեր պարտականու

ծակատարը, ստրկական պատկառանքով: - Շատ լաւ, {եթէ} խօսք դուրս չգայ գործաւորներից, ոչ ով ոչինչ չէ իմ

էն յաոաջուց պատրաստուած... ոչինչ երկիւղ չկայ: {Եթէ} կը ներէք համարձակութեանս, դուք բաւական օգուտ կը

-Պարոն, - պատասխանեց ծառան դողալով, - խնդրեմ, {եթէ} կարելի է, շնորհեցէք ինձ տասն արծաթ: - Ի՛նչ հաշ

յդ արծաթին, պիտոյ է մինը լինէիք այն ռամիկներից, {եթէ} ոչ աւելի վատթար. ըստ որում շատ ռամիկների սիրտ եւ

ւնիմ զօրութիւն իմ ստորագրութեամբ կնքելու, որին, {եթէ} վերստին մի նոր ապացուցի տեղ չկարողանայ ծառայել այ

մէջ: Ուրիշ կերպ չեմ կարող վերջացնել նամակս, {եթէ} ոչ այս խօսքերով, թէ դուք վշտացնելով իմ պատիւը,

խայտառակել նորա ե՛ւ անունը, ե՛ւ անձը: Լաւ, ապա {եթէ} այդ նզովեալը վեր կենայ, եւ ինձ եւս, ինչպէս Բէգզ

ող է ցոյց տալ այս մարդկային ազնիւ զգացողութիւնը, {եթէ} ո՛չ իւր գործի ճակատը զարդարելով մի այդպիսի պատուա

կ մարդերից չէր, որ միմիայն ծիծաղի մարդու վերայ, {եթէ} տեսել էր նորանում մի պակասութիւն, այլ երեխայութե

ս իմ վերայ, կամ թէ այդպէս չէ՛, ուրեմն ներիր ինձ {եթէ} ասեմ, թէ կան դեռեւս բաներ, որոնց մասին դու տեղե

այլ իսկոյն մեռել են: - Չկամի՞ս արդեօք ասել, {եթէ} մահ չլինէր, մարդիկ մեռանելու չէին: - Անտարակ

ձեռքը: - Ուրեմն, - հաւելացրեց Շահումեանցը, - {եթէ} մի ճրագ վառէիր եւ թողուիր նորան հանգիստ, եւ ամեն

է իւղից եւ պատրոյգից, որ Աստուած ստեղծել է. եւ {եթէ} այս պատրաստութիւնքը չլինէին, կարո՞ղ էր մարդը ոչն

անը, դու գոնէ ինձանից առաւել համբերող գտանուիր, {եթէ} ես, կտրելով խօսակցութեան թելը, կարճ ծանօթութիւն

- Ընդունում եմ, - կրկնեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - {Եթէ} այդ ընդունում ես, մեք շուտով կը հասանենք մեր նպա

օղլուն: - Ուրեմն, - բացականչեց Շահումեանցը, - {եթէ} կղմինդրը փոխել էր միւս անգամ իւր ձեւը եւ ստացել է

ացաւ, ես տամ քեզ ի՞նչ բան կամիս եւ դու չքացուր, {եթէ} կտրես: - Ապա մի փայտ տո՛ւր ինձ, ես կ՚այրեմ ե

ի քանի մոխրային աղեր եւ այս է պատճառը, որ մոխիրը {եթէ} բերանդ ես դնում, աղի համ է տալիս: Իսկ կղմինդրը

ւի, եւ շարունակում է. եւ բնութիւնը մեղաւոր չէ, {եթէ} մարդիկ նորա արարածների կերպարանափոխութիւնքը մահ ե

յդքան անձնասէր, - բացականչեց Շահումեանցը, - դու, {եթէ} ունեցած էիր չորս-հինգ որդի, միթէ՞ նոցանից իւրաքա

իւրեանց զաւակների վերայ. եւ միթէ՞ քո որդու մինը {եթէ} պահանջելու լինէր քեզանից, որ դու աւելի սիրէիր նո

է: Այս հիման վրայ միթէ՞ բնութիւնը մեղանչում է, {եթէ} այն մասունքը, որ երբեմն բաղկացնում էին մի մարդու

հանջէ, որ իւր մարմինը ազատ մնար այս օրէնքներից. {եթէ} նա ազատ մնացած լինէր սկզբումը, կամ մնալու վերջու

որ ետ եւ յառաջ պիտոյ է իւր տուածը ստանայ. եւ դու {եթէ} կամենայիր, չէիր կարող վատնել նորա նիւթը, պատճառ

թէ միմեանց վերայ, այլեւ նոյնիսկ բնութեան վերայ, {եթէ} միայն կարելի էր այս... Թիւթիւնճի-օղլուն, որ ձ

բռնանալ եւ նոյնիսկ բնութեան վերայ, աշխատում են, {եթէ} կարելի է խլել նորա իրաւունքը մեր մարմնի վերայից.

մ քեզ մտանել իմ խաղաղ եւ հեզ բնակարանը: - Դու {եթէ} հաւատաս բնութեան հրաշքներին, կը տեսանես, որ այդ

րմանք բան է, որ Նախիջեւանի նման քաղաքի մէջ, ուր {եթէ} գիշերով մի տան վերայ մի չղջիկ նստի, բոլոր քաղաքը

շակի պիտոյքների համար: Կինը շատ անգամ ասում էր, {եթէ} Թիւթիւնճի-օղլուն ոգեւորուած խոստանում էր մի աւելո

գործել տուած բեհեզեայ շապիկը եւս տեսանելու չէիր, {եթէ} պատահէիր այնտեղ. պատճառ, կապայի տակից ծածկում ե

տէի արդարացնել Մանուշակը իմ ընթերցողների առաջեւ, {եթէ} դոքա հայեր չլինէին եւ չիմացող լինէին, թէ Մանուշա

ռհասարակ իւրեանց ամուսինների առաջեւ համարւում էին {եթէ} ո՛չ բոլորովին, գոնէ՛ մի բարակ կերպով, ստրուկի պ

լու եկել էի, - ասաց կակազելով պարոն Մկրտիչը, - որ {եթէ} կարելի է այս եօթն շաբաթի մէջ հարսանիք առնէինք. պ

եզ յայտնի է, որ ես դեռ անցեալ տարի պիտի երթայի, {եթէ} եղբայրս չվախճանէր, բայց այս տարի անպատճառ պէտք է

նք. բարով փեսաներս կը գայ սուրբ Կարապետից. բայց {եթէ} դուք անպատճառ կամենում էք, ի՞նչ պիտոյ է առնել,

ոյ է լինիմ այս քաղաքի բարբարոսական սովորութեանը, {եթէ} դու չփրկես ինձ"։ Այս էր նորա ամենօրեայ աղօթքը,

լուց հասկացել էր, որ նա մի խնդիր ունի. պատճառ, {եթէ} այդպէս չլինէր փեսացուն, փոքր ինչ ազատ կը մտանէր

նուշակի համար, եւ ո՞վի համար ատելի չէր լինելու, {եթէ} մեզանից մինին ընդդէմ մեր կամքին եւ յօժարութեանը կ

կամիմ եւ նորա անունը գրել, եւ երանելի կը լինէի, {եթէ} հարկադրուած չլինէի նորա մասին եւս գրել. բայց ես

- Ահա՛ քեզ ողորմութիւն, - ասաց Մանուշակը, - եւ {եթէ} իմանայի, որ դու հաւատարիմ պառաւ ես, այսինքն, խ

ն տունը կը հարցնեմ, միամիտ կացի՛ր, մարիկս, մէք {եթէ} մեր վնաս-օգուտի բան լինի, խելք ունինք, թէեւ մար

շուտով կամենում է. այս շաբաթներս... - Բայց {եթէ} պատրաստութիւն չկայ, մայրիկ, ի՞նչ կ՚առնու նա պահ

ը մօր հետ իւր հարսանիքի վերայ խօսի, մեր տեսածը, {եթէ} ծնողքը խօսում էին այդ մասին, աղջիկը լուռ եւ տրտո

յդ մասին, աղջիկը լուռ եւ տրտում կը նստէր, կամ, {եթէ} կամենար առաւել ցոյց տալ ծնողքին իւր պարկեշտութիւն

համար, լաց կը լինէր. լաւ որ մի օտար մարդ չկայ, {եթէ} ոչ, խայտառակ կը լինէինք քաղաքի մէջ, թէ Թիւթիւնճ

ս թէ առանց ձայնի եւ խօսքերի պատասխանում էր մօրը, {եթէ} առաջուայ աղջիկները ոչինչ չէին խօսում, այն էր պատ

ինչպէս այս րոպէիս դու, մինչդեռ ոչինչ խօսած չէի. {եթէ} լաց էին լինում, ոչ թէ կամենում էին իւրեանց պարկե

կինը: Թիւթիւնճի-օղլուն ժպտեցաւ եւ ասաց. - {Եթէ} բանը քաղաքավարութեան մնայ, մեք երկուսս եւս միմեա

եցին տուեցին վաճառականի մօտ աշակերտ, փոքր ի շատէ {եթէ} եւ անունս գրել գիտեմ, այդ ինքս իմ աշխատութենովս

րդում է աշխարհաբար Աւետարանը եւ ուսանում է միշտ, {եթէ} ունէր պարապ ժամանակ: Բացի դորանից մեր քաղաքավարո

կամ կիսաքաղցր, կիսաթթու խօսքին, չեմ ասում, դեռ {եթէ} մի այդպիսի պարոն ճաշի կանչէ իւր մօտ, մեծ շնորհ է

ամկական կարծիքով. ճշմարիտ է. Թիւթիւնճի-օղլուն, {եթէ} մի րոպէ ուրախանում էր, կամ այս մտածութիւնը եւս գ

այդ մի մեծ արժանաւորութիւն չէր մի մարդու համար, {եթէ} նա սեղանակից էր եղած մի հարստականի: Թիւթիւնճի

մ կարող կտրական բան ասել: - Շատ լաւ ես ասել. {եթէ} միւս անգամ գայ, ասա՛ նորան, որ ամառից յառաջ չեն

եւ հանդէս չունի մեր խօսակցութեան մէջ. ի հարկէ, {եթէ} դու ասես մարդու ինչ լինելը, այն ժամանակ պիտոյ է

ւթիւն ունենալը մի յարաբերական արժանաւորութիւն է, {եթէ} համեմատելու լինենք նորան այլ կենդանիների հետ, որ

է Աստուծո՞յ. այդ անկարելի է, եւ ապացոյց չկայ. {եթէ} հոգու կողմից ես ասում, ես մասնաւորապէս ընդունում

է մարդը, նորա արժանաւորութիւնը եւ պակասութիւնը. {եթէ} այս գիտենայիր, ապա դու ինքդ կ՚ասէիր, թէ արժանաւ

սած լինէր, այլ առաւել շուտ կարելի էր կարծել, որ {եթէ} Թիւթիւնճի-օղլուն երբեմն կարծիքների անհամաձայնութե

ան չես վարւում իմ տանս, այլ իբրեւ քո տանը: - {Եթէ} թոյլ կը տաք, - ասաց Շահումեանցը, - ես պատիւ կը հա

ահեմ, շատ զզուած էր այս բանից, բայց ո՞վին ասէ. {եթէ} մի խօսք եւս ասել էր Թիւթիւնճի-օղլուին, նա կատաղե

լ մինը եւ հեռանալ միւսից, կամ ընդհակառակը: Բայց {եթէ} դէպի չարը գործ գրեց իւր ազատութիւնը, եթէ ճանաչել

: Բայց եթէ դէպի չարը գործ գրեց իւր ազատութիւնը, {եթէ} ճանաչելով չարը հետեւեցաւ նորան, այն ժամանակ մարդ

եւ այն կողմը նայելու: Մարդը կը լինի արժանաւոր, {եթէ} նա Աստուծուց ստացած քանքարը աճեցնէ, եթէ նա այն բ

անաւոր, եթէ նա Աստուծուց ստացած քանքարը աճեցնէ, {եթէ} նա այն բանական հոգին, որ ստացել էր Աստուծուց, լ

ական հոգին, որ ստացել էր Աստուծուց, լուսաւորէ. {եթէ} նա այն մտքի անդաստանը, որ նոյնպէս Աստուծոյ տուրք

նպէս Աստուծոյ տուրքն էր, մշակէ եւ պտղաբեր շինէ. {եթէ} նա վերջապէս հնազանդ մնայ եւ ականջները սուր պահէ խ

համար: Մէք ինչպէ՞ս կը լինէինք Աստուծոյ պատկեր, {եթէ} նա սէր է, իսկ մէք միանգամայն մարմնացեալ ատելութի

էր է, իսկ մէք միանգամայն մարմնացեալ ատելութիւն, {եթէ} կամենում ենք նմանել Աստուծոյ, ապա պիտոյ է եւ նոր

յս բարոյական լուսաւորութեան աղբիւրը Աւետարանն է: {Եթէ} մի մարդ մի գաղափար կամի ստանալ սիրու, ընկերասիրո

անում են, կրակները շիջանում: Իւրաքանչիւր մարդ, {եթէ} նա կամենում էր յարգելի կացուցանել իւր մարդկութիւն

աքեն, որքան կարող էին: Արծաթ հաւաքելը մեղք չէ, {եթէ} նա դէպի չարը գործ չդնէ այն, եթէ նա օգնէ իւր ընկե

ւաքելը մեղք չէ, եթէ նա դէպի չարը գործ չդնէ այն, {եթէ} նա օգնէ իւր ընկերին, եթէ նա այն արծաթովը օրհնութ

պի չարը գործ չդնէ այն, եթէ նա օգնէ իւր ընկերին, {եթէ} նա այն արծաթովը օրհնութիւն դնէ եւ բարի յիշատակ ժա

արծաթովը օրհնութիւն դնէ եւ բարի յիշատակ ժառանգէ, {եթէ} նա խնամակալ լինի իւր աւելորդ արծաթը գործ դնել չքա

ր եւ անտիրական զաւակները սնուցանելու եւ կրթելու, {եթէ} նա աշխատի նուիրաբեր լինել մարդկութիւնը լուսաւորող

անակին: Այս ամենայն բանը մարդ կարող է առնել, {եթէ} կամենայ, բայց շատ անգամ մի մարդ չէ կարող մեծ գոր

անց շատ վեր մարդ են համարում եւ այնպէս բարակ, որ {եթէ} դորանց հրաւիրէին տէրութենական գործով մի այլ թագաւ

որ այդ մտաւորութենից մի բարոյական օգուտ ծնանէր. {եթէ} դոցայ այդ տեղ ժողովուիլը սէր կամ ընկերասիրութիւն

պիտոյ է ասուի, ուրեմն սէր եւ մարդասիրութիւն է, {եթէ} ես, մի գաւաթ արաղ խմելու համար մտանեմ գինետուն ե

ը: Ես քեզ խօսք տուել եմ եւ հաստատ եմ իմ խօսքիս. {եթէ} դու եւս հաստատ ես քո վերայ, ուրեմն էգուց երեկոյ

ւ էր համարում, լսել նորա մի քանի ասած խօսքը, եւ {եթէ} տեղիք կը լինէր այդպիսի մեղադրանքի, ապա յիշել Շահ

անցը, - որ իմ սէրը անչափ է քո վերայ. գիտե՛ս, որ {եթէ} իմ հոգին աշխարհի երեսին ունի մի թանկագին, կամ առ

շտ ծերունի, դողդոջուն ձեռքով կը հաւաքէր ոսկիքը, {եթէ} գտանէր նորանց ճանապարհի վերայ: Մանուշակը այնպէս

ուսնութիւնը սուրբ է, եւ վա՜յ այն ամուսնութեանը, {եթէ} ամուսինքը չէին սիրում մինը միւսին, եթէ պատրաստ չ

ութեանը, եթէ ամուսինքը չէին սիրում մինը միւսին, {եթէ} պատրաստ չէին նոքա կեանքները զոհել միմեանց համար:

ողմից. սիրով ցանկանում եմ ամուսնանալ քո հետ, եւ {եթէ} դու եւս զգում ես քո մէջ այդ մաքուր եւ վերին ձգտող

գում ես քո մէջ այդ մաքուր եւ վերին ձգտողութիւնը, {եթէ} քո իմ հետ ամուսնանալու ցանկութիւնը շարժուած չէ իմ

ոզը: Ես ինքս գիտեմ, որ ամուսնութիւնը քաղցր չէ, {եթէ} չէ հաստատուած ամուսինների սիրու վերայ, այդպիսի ա

դնէ Մանուշակի վերայ իւր առողջացուցիչ հնարքը, եւ {եթէ} չառողջանայ Մանուշակը, այն ժամանակ բժիշկ կանչեն:

րելով պահում էր նորան, գործ դնել նեղութեան մէջ, {եթէ} Աստուած մի՛ արասցէ, Մանուշակը առողջանալու չլինէր

մ է առանց ամենայն տարակուսութեան: Թեթեւ թափողը, {եթէ} հանդիպի մի այնպիսի մարդու, որ փոքր ի շատէ բան հա

ջրի եզերքում: Նախիջեւանի մէջ միայնակ մարդը, {եթէ} մահի երեսից եւս փախչելու լինի, չէ գնում դէպի այս

մտքին: Վարդ-խաթունը այսպէս սկսեց խօսել: - {Եթէ} պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն այժմ չէ կամենում տալ իւր ա

եմ ինչ տեղից բարակացաւ ստանալով ութ ամսից մեռաւ. {եթէ} նա կենդանի լինէր, ինքը քեզ կը վկայէր, որ աչքի փ

ալիս: Պէտք է ասես, թէ նորա ցեղը շատ խելօք չեն, {եթէ} այդպէս դատելու լինիս, դու եւ մի աղջիկ եւս չես գտ

սելս այն է, թէ մեր ցեղի նման խելօք ցեղ չկայ, եւ {եթէ} խելքի արժանաւորութեանը նայելով պիտի քեզ հարս ընտր

ացքով այնպիսի զօրութիւն է, այնպիսի ոյժ է, որ ոչ {եթէ} շիլ աչքը կարող է ուղղել, այլեւ կտրիճի աչքը անգամ

կարողանայ տեսանել կնոջ աչքը շիլ լինելը... - {Եթէ} դու այդպէս մտածում ես, - խօսքը վեր կալաւ Աղուանեա

յառաջուց տայ. իսկ միւս հազարը ամուսնութեան օրը, {եթէ} այդպէս համաձայնի, պսակը կարող է յետացնել մինչեւ

ւս քառասուն եօթն տարեկան ամուսնացած է, ուրեմն ես {եթէ} երկու տարուց յետոյ եւս պսակուիմ, դէռեւս հօրիցս կ

, դէռեւս հօրիցս կանուխ ամուսնացած պիտոյ է լինիմ: {Եթէ} այդպէս յօժարի, եւս նամակ կը գրէմ Թիւթիւնճի-օղլու

ուսնութենից. ո՜հ, ինչպէս լաւ կը լինէր իմ բանը, {եթէ} այժմ տար ինձ մի հազարը, ա՜խ հազարը... Ի՞նչ կա

, ճշմարիտ, իմ առ ու տուրը կարող է լաւ կանգնել, {եթէ} երկու հազար մանէթ ձրի արծաթ մտանէ իմ գումարի մէջ

որը ինձ եւս պիտոյ է աշխատէր իւր հրամանովը վարել: {Եթէ} Աստուած յաջողէ այս դրացու աղջկայ մասին մեր մտադրո

յաջողէ այս դրացու աղջկայ մասին մեր մտադրութիւնը, {եթէ} Աստուած տայ ինձ այն օրը, որ ես խունկ ծխեմ դրացու

ւն: - Քո ամուսնու մահը չիմանաս այլ պատճառից, {եթէ} ոչ մատանուց, քո ամուսինը փեսայանալուց յառաջ, ին

ի ձէռքումն էր մատանին, այս պատճառով աղաչում եմ, {եթէ} բարով ամուսնանամ, այդ մատանին չտալ իմ կնոջը խօսե

մ եմ քեզանից այդ խորհրդական մատանու պատմութիւնը, {եթէ} չես ասել, իմացած եղիր, որ կեանքդ վտանգի մէջ կը

ւ սպառնալով շարժում էր նորան, երեւի թէ եղբայրը, {եթէ} բացասական պատասխան տալու լինէր, պիտի ուտէր քրոջ

երին աստիճանի անզգամ, ասում եմ այն պատճառով, որ {եթէ} աշխարհի երեսին լինէր մի այնպիսի կառավարութիւն, ո

ն տար անզգամութեանը, այն ժամանակ Վարդ-Խաթունը ոչ {եթէ} միայն կը ստանար Անզգամութեան վարդապետ աստիճանը,

, եւ այլն, այլ հրամայում է. նա կարծում է, ո՛չ {եթէ} միայն իւր ամուսնուն, որդուն, մերձաւորին, այլեւ

ւմն է, թշնամիք չեն կարողանալու յաղթել նորան, եւ {եթէ} այս բանը իմանալով մի մարդ չարագործութենով գողանայ

այդտեղ, ե՛ւ նա մեղաւոր է, ե՛ւ մէք մեղաւոր ենք. {եթէ} նա այնպէս շուտ չպահանջէր, մէք եւս այնքան չհեռացն

թէ այսպիսի քաղաքավարի նամակ գրէ եւ հրաւիրէ, այլ {եթէ} լոկ ծառայի բերանով հրամայական ձեւերով եւս իւր մօտ

ւսել էր ինքն իւրեան: Միշտ այսպէս է պատահում, {եթէ} մի երկբայելի բանի մասին մարդ մի տեղից լուրի սպասէ

անպատճառ պիտոյ է կտրուէր նոցայ բարեկամութիւնը եւ {եթէ} սա ուխտաւոր Մկրտչին գնար, Մկրտիչը ճանաչած լինելո

ինչ ժամանակ պարոն Շահումեանցը այնտեղ կը պատահէր, {եթէ} հօր բարեկամութիւնը եւս կտրուած չլինէր պարոն Շահու

ամակի պատասխանները, որ ստացած էր Մանուշակից, եւ {եթէ} Թիւթիւնճի-օղլուն այսուամենայնիւ կամակոր մնալով,

ենների մասին մի օտար մարդու հետ։ Նա մտածում էր, {եթէ} այո ամէնը ճշմարտուին, անպատճառ դուրս գնալ գիշերո

չզարկել, այո՞, եւ դուրս չգալ կուրծքի վանդակից, {եթէ} չէր լսած հօր խօսակցութիւնը մօր հետ: - Գիտե՞ս

տալուց յետոյ արժան եմ համարում այս եւս ասել, որ {եթէ} իմ տեղը այլ մարդ լինէր, ձեր արած բանի համար բոլո

ջին: Տեսանում ես, մտածում էր պարոն Մկրտիչը, {եթէ} ես եւս հոկտեմբերին ամուսնացած լինէի, ինչպէս մտած

րկու հակառակ կողմերի մէջ, հաշտեցուց նորանց։ {Եթէ} Վենետիկեան հասարակապետութիւնը չէր յօժարում տեղ ու

խորին ցաւակցութեանը։ Մեղաւորը եւ շատ մեղաւորը, {եթէ} կը ներեն Հայք մեր համարձակութեանը, ինքեանք են,

մօտ իբր 60 անդամից, որոնց թիւը նուազած է այժմ, {եթէ} առնունք միմիայն Վենետիկեան Ս. Լազարու միաբանութի

րժան էր Լուսաւորչի լուսազգեստ լինելոց որդիներին, {եթէ} վերջապէս հասկացած էին, թէ անօգուտ, այլեւ վնասակ

մէջ կայ մի աննիւթ էակ, այս մարդիկը, ասում ենք, {եթէ} վշտանում էին նիւթականապէս, որոնում էին նիւթական

հնարներ այդ վիշտը եւ ցաւը փարատելու համար, բայց {եթէ} այդ վշտերն ու ցաւերը երեւէին նոցա մէջ հոգեւորապէս

ւր պիտոյ է որոնէին իւրեանց վշտի եւ ցաւի դարմանը, {եթէ} ոչ մի գաղափարական եւ աննիւթ աշխարհի մէջ։ Կրօնն է

, որ մի բան չէին կարող այլապէս տեսանել եւ քննել, {եթէ} ո՛չ հայելի օրինակով, որ թէեւ հազարաւոր տարիներով

ելուց։ Արդեօք թափելու չէի՞ր արտասուքի հեղեղներ, {եթէ} քո մէջ կար մի ազնիւ հոգի եւ մի փափուկ մարդկային ս

գաղափարը՝ ուսուցանելով այլապէս չկոչել Աստուածը, {եթէ} ոչ հօր անունով եւ սորանով մերժեց գաղափարը, որ Հր

րդկութեան որեւիցէ անդամը, որպէս հայր իւր որդին, {եթէ} սա կը վերադառնար խոզարածութենից դէպի իւր հայրը։

աշխարհից եկած ձայն։ Նոքա զարմացած ապշելու էին, {եթէ} մեք, համարձակ ձեռքով ճեղքելով այդ թագուցիչ վարագ

րօնի ի՞նչ անուն ունէիր տալու, սիրելի՛ ընթերցող, {եթէ} ոչ բուն ստրկական, ազատութեամբ դիմակաւորուած, մա

նը անմիջական հետեւանք է կրօնի եւ լուսաւորութեան։ {Եթէ} ճիշդ լօգիկաբար քննենք, եւ լուսաւորութիւնը հետեւա

րածների մէջ, վառւում է, բորբոքւում է մանաւանդ, {եթէ} մի սեղանապիղծ ձեռք կամ իրողութիւն, փորձ փորձէր կ

քը։ Եւ ճշմարիտ. ո՛վ մեզանից բողոքելու չէր, {եթէ} մի բարբարոս բռնակալ ձեռք կապէր մեզ թէ՛ նիթապէս եւ

ետեւ մեղանչել կարելի է դժրելով մի արգելանքի։ Ապա {եթէ} չկար ոչինչ արգելք ու խափան որեւիցէ թէ՛ նիւթական ե

ան որեւիցէ թէ՛ նիւթական եւ թէ՛ բարոյական կողմից, {եթէ} դորա փոխանակ զրահաւորուած էր լիակատար ազատութեամբ

էս մեծանալու ծովանալու չէր մի անդամի ազատութիւն, {եթէ} չխլէր նա մի այլ իւր պէս մարդկութեան անդամներից։

Աշխարհի ընդհանուր լուսաւորութիւնը նորա համար չէ, {եթէ} լաւ գնահատենք լուսաւորութիւն բառիս արժանաւորութիւ

ապին։ Խօսելով այս բաները՝ չէ պիտոյ մոռանալ, որ {եթէ} Հայոց ազգի յոյսը մնացած լինէր մեր հայկական աբեղան

եցաւ նորան տեսանել այդ միաբանութիւնը ոտքի վերայ, {եթէ} ոչ այն պայմանով, որ այդ միաբանութիւնը, խորթանալ

կ ես յառաւելն բերիմ լսել եւ ակն ունիմ թէ լուայց, {եթէ} չկայցէ թշնամի ընտանի)։ Բայց արդ բացից առակաւ

րո՞վ իրաւամբք անկաւ բանն զհասարակութեամբ համայն։ {Եթէ} դատապարտելի ինչ կայր 'ի նմա, իմ էր դատապարտութիւ

" Նետք տղայոց եղեն վէրք նոցա եւ այլն եւ այլն"։ {Եթէ} սուրբ ժողովն յիմ կոյս է, ո՛վ իցէ իմ հակառակ, եթ

թէ սուրբ ժողովն յիմ կոյս է, ո՛վ իցէ իմ հակառակ, {եթէ} յիմ կոյս եւս չիցէ, ո՛չ երկնչիմ, զի ես նորա եմ ո

, զի ես նորա եմ որդի, նա իմ մայր եւ իմ պաշտպան. {եթէ} կամիցի եւ եթէ ոչ, շատ է ինձ, այո՛ զի նա 'ի մայր

մ որդի, նա իմ մայր եւ իմ պաշտպան. եթէ կամիցի եւ {եթէ} ոչ, շատ է ինձ, այո՛ զի նա 'ի մայրենի իրաւանց իմ

արտութիւն եւ մի՛ երկնչիք 'ի թշնամեաց իմոց, եւ ես {եթէ} մարթացայց, յուսամ թէ ժամանեցից եւ զձեզ անվաստակս

ստահիմ թէ զարհուրեցուցից եւ վանեցից զթշնամիս իմ։ {Եթէ} արդարութիւնն չիցէ մեռեալ, գործեցից գործ մեծ 'ի զ

, գործեցից գործ մեծ 'ի զառամելութեանս իմում, իսկ {եթէ} արդարութիւնն կենդանի գոլով ոչ կամիցի առնել, զոր

գիս ուղղախորհուրդ քաղաքացեացս համօրէն, յառնել ոչ {եթէ} ընդդէմ թշնամեաց, այլ 'ի պաշտպանութիւն զրկելոյս,

նդ քեզ, եկիր յԱրեւելս եւ վճարեցեր զամենայն, ապա {եթէ} վրիպեալ գայիր աստ, մինչ 'ի կատարած աշխարհի տեւէր

պլեպի, հեր տիշ չիյնեմեզ)։ Յերկարել բանից ասեմ- {եթէ} կամիս եւ կարես անսալ, լո՛ւր զինչ ասես ապա, զոր

ւոյ եւ այլն։ Այս հրովարտակ տպագրեալ է 'ի Հռովմ, {եթէ} այս ազգ մինչեւ ցաւուրս սրբազան քահանայապետիդ գտաւ

ր եկեղեցի ընդունի զամենայն ճշմարտութիւն հաւատոյ։ {Եթէ} ունիս զօրինակ, առաջնոյ թղթոյն գրելոյ յինէն առ սր

ին այդ ընկերութեան մէջ, եւ այդ միջոցին փոյթ չէ, {եթէ} գրում են եւ տպում են, թէ Հայոց եկեղեցին հերետիկո

րդը՝ հոգալով նորա հոգեկան պիտոյքը։ Երանի՛ էր մեզ, {եթէ} ապառաժի վերայ չլինէր մեր սերմանածը, երանի՛ էր մեզ

պառաժի վերայ չլինէր մեր սերմանածը, երանի՛ էր մեզ, {եթէ}, ցոյց տալով հրապարակով այս ազգային պակասութիւնքը,

ազատեսցէ զձեզ: Մի ծանր ումեք [թուեսցի], {եթէ} ներեսցուք մեզ [մերոյս վասն հայկական դպրութեան ճառ

ախօսութեան, (որոց չգոյր՝ այլ [խորհուրդ], բայց {եթէ} զանունիկ իմն ժառանգել հնախօս հեղինակի, [հնաբանել

ն զկենդանարարն նիւթ յագուրդ տալ նքողեալ հոգւոյն: {Եթէ} ապացուցութիւն բանիս պահանջեսցի ի հնասիրաց, աղաչե

դատեալ եւ կէս մի մատնեալ ցանել բանտարգելութիւն: {Եթէ} գրուածք մերայոցն միանգամայն հասկանալի էին ժողովրդ

: Զի՞նչ պէտք որոնելոյ զյարգող ուսման Ծերունւոյս, {եթէ} ժամանակակցացն միահաղոյն նովին առաջնորդեալ էր լեզո

քր քան շատ երեւեցան եւ մատենագիրք եւ լեզուագէտք: {Եթէ} այսմ պատասխանի արասցէն առողջ հայեցողութեամբ՝ ընկ

աղացուցանեմք զընթացս բանից, թէ գրոցս այս լեզուաւ {եթէ} խօսէին, կային այնք ի ժամանակս Հայկայ եւ թէ ընդու

ենաջան խրթնութեամբ գոլն գործին գրել զինչ եւ իցէ, {եթէ} հետեւել համարին ուղղութեան հեղինակաց չորրորդ կամ

րելոյն, որով եւ զլեզուին անգործ թողուին պաշտօն: {Եթէ} թարգմանիչք մեր առաջնորդեալ եղեն յունական տեսութեա

իարդն եւ զորպէսն նոր հայախօսութեան: Եւ արդարեւ՝ {եթէ} չէր դոցա պակասեալ ի հասկացողութենէ, հարկ էր դոցա

յաղարտ վարել զհիմունս հին հայկաբանութեան, քանզի {եթէ} յայս կէտ ուղղեալ էր զիւր ընթացս, որ զնորախօսութի

ստ քաղաքաց եւ ըստ աշխարհաց: Լեզու չէ՛ր այլ ինչ՝ {եթէ} ո՛չ գործարան եւ հնար՝ որով բաւական էր մտածողն զխ

շինութեամբ նորոյն, ուսցուք ի լուսաւորեալ ազգաց, {եթէ} չզօրեմք մեզէն ճանաչել. զի՞նչ այլայլութիւն ձգեաց

այկական մանկտւոյն յայնժամ եւ եթ [լինէր իրաւացի]: {Եթէ} հնախօս լեզուն հայոց գէթ կրէր յինքեան զուuանելիս ե

անց որոյ առաջի կայցէ կործանումն ազգի, մանաւանդ, {եթէ} մատենագրեսցի նոր եւ վճիտ հայախօսութեամբ, որ ունի

զայս անհիմն եւ սուտ դատողութիւն, որ չէ այլ ինչ, {եթէ} ոչ հնար իմն արուեստակեալ առ ի խաբել զազգին պարզամ

ո՛չ կարեն հասկանալ՝ թէ ասացեալն Ազգ չէ այլ ինչ, {եթէ} ո՛չ լեզու, առանց որոյ չէ մարթ լինել ազգի. նա հո

աստի յայսցանէ հետեւեցուցանեն, թէ կործանի ազգն, {եթէ} ո՛չ թարթափեսցի առ նսեմ լուսով հնոյն մատենագրութեա

թարթափեսցի առ նսեմ լուսով հնոյն մատենագրութեան եւ {եթէ} ջովացեալ պարարտասցի անդաստան բանականութեան նորա կ

թէ զի՞նչ պատասխանի տալոց են մեզ իմաստունքդ մեր՝ {եթէ} ի բանից նոցա առեալ հարցցուք զնոսա, թէ վասն է՞ր ո

էմ նորոյս իտալախօսութեան ոչ այլ ինչ պտղաբերեցին, {եթէ} ոչ քաջալերելով զժողովուրդն արձան զանմահ երախտագիտ

հանդիսացաւ գլուխ անկեան հոյակապ իտալախօսութեան: {Եթէ} հնասէրք հայոց համարեն զայս ամենայն յանուրջս անցեա

անալ նոցա, թերեւս եւ շնորհեսցի Ամենակալ Տեառնէ՝ {եթէ} հնասէրք հայոց՝ խնամ տարեալ հայկական մանկտւոյն,

բանէ անտի Հայոցս քրիստոնէութեան աւանդեցին ազգին, {եթէ} ո՛չ ըստ այսմ կանոնի, գէթ այլապես, որչափ զօրեցին

ոց [շատ թէ սակաւք հասկանալի է հինն բարբառ, [բայց {եթէ} սմին հակառակ] ջանք նոցա միտեալ էին ի լուսաւորութի

դեօք կարէ բարբառիլ դժբաղդ լեզուն՝ աղաչեմք ասել, {եթէ} զգայութիւն ո՛չ թելադրէ նմա անդէն առ նմին զխօսելիս

յութիւն ո՛չ թելադրէ նմա անդէն առ նմին զխօսելիսն, {եթէ} բանականութիւնն ծածկեալ է դեռ եւս փշովք եւ մամռովք

թեանն՝ զգալի գործելով լսելեաց եւ ընթերցանելեաց: {Եթէ} ըստ պատասխանելոյ հնասիրացդ, դիտաւորութիւն դոցա է

տեանսն փաթաղիկէս կոչմամբ, եւ չէ ինչ անհավանելի, {եթէ} զորքան յօրինակաց երկասիրութեանցն ի ձեռս բերէին պա

ութեան: Ղազար Փարպեցի, որոյ կենաց եւ վարուց {եթէ} ոք վերահասու լինել կամիցի՝ կարէ տեսանել ի Թղթի ն

ինչ ո՛չ մեղանչեմք եւ ո՛չ ըստ չափ ինչ զանցանեմք՝ {եթէ} կոչել զսա համարձակեսցուք " Ոսկի բերան " առ Հայս,

լ հոգւոյ. եւ յիրաւի՝ ո՛չ իսկ վրիպէաք ի յուսոյ, {եթէ} աբեղենին գործք ո՛չ կսկծեցուցան էին զսիրտ մեր: Այ

բեղենին գործք ո՛չ կսկծեցուցան էին զսիրտ մեր: Այլ {եթէ} յոսկեղէնն դարում, գոնեա՛ եւ այս անգամ չկարացաք ա

ի մատենագրաց, ինչ ոչ տեսանեմք այնուհետեւ, բայց {եթէ} հարուած վերահաս յասպատակութեանց Թաթարաց եւ այլոց

օթեւտասաներորդ դարս եւ լեզուին աղճատել ապացուցանի {եթէ} ո՛չ ի մէջ բերցուք զայլս պատմագրութեամբ Առաքել վար

եւ զպատմութիւն նորա յերիս մեծամարմին հատորս, այլ {եթէ} ուսաք զճշմարտութիւն պաշտել, բեր ապա ասասցուք, ա

իմք առ տեղեաւս խօսիլ սակաւուք զՊատմութենէ Հայոց, {եթէ}, միայն կարելի էր անուանել զայն պատմութիւն: Ուսա

ւթիւն: Ուսանիմք առ հասարակ ի լուսաւորեալ ազգաց, {եթէ} պատմութիւնդ անուն պարտի անշուշտ ունել ըստ գործարա

հասկանալ զօրեմք: Այլ ի վերայ այսր ամ ենայնի ո՛չ {եթէ} միայն անօգուտ էր, այլ եւ հարկաւոր եւ կարի հարկաւ

րգք եւ օրէնք պատմաբանականք. չիք յայսմ տարակոյս, {եթէ} զայս ամ ենայն պիտոյ էր տալ նոր հայոյն եւ նոր յոճ

ժան համարեսցի զայս գործ իւրումն աշխատասիրութեան, {եթէ} միայն հասանէին ի թիկունս ազգասիրական քաջալերք առո

Խնդիր ի մէջ ելանէ, այո եւ հարցասիրութիւն իսկ, {եթէ} միաբանութիւնն Մխիթարեան՝ զի՞նչ գործ վասն ազգի վճ

նեն զանպատեհութիւն գործոյս, եւ թէ եկեղեցին Հայոց {եթէ} մաքրութեամբ իւրով չէր ի վեր քան զհռովմէական եկեղե

յց կարծիս. զի քաջ գիտեմք եւ չիք յայսմ տարակոյս, {եթէ} զկենդանութիւն ազգին պահեն թագաւորութիւն, կրօնն ե

. մնայ ուրեմն ապաստանիլ ի կրօնն եւ ի լեզուն, այլ {եթէ} պատուելի Մխիթարեանք, ընկալեալ զինքնակոչ ազգասէր

ն Հայոց ազգի: Պաշտօն նորա, ջանք եւ վաստակք, {եթէ} ըստ խղճի մտաց վկայեսցուք, եղեւ միայն աղճատել եւ

եալ յօտարաց չար է, քան զսեպհական խաuար, ի հարկէ {եթէ} առողջ բանականութեամբ քննէր այր իւրաքանչիւր զխորհո

րաց, թագաւորեցին ի վերայ լեզուին շատ կամ սակաւ, {եթէ} թագաւորեցին: Չունիմք բան ասելոյ վասն ուսումնասէր

ղեալս ի վայրի հանգստեան Հայկական բուն եկեղեցւոյ, {եթէ} միայն լուրջ հովիւք, որոց պատկանին ոչխարք, տացեն

չօք: Ուսումնական ընկերութիւնք առ Հայս Տաճկաստանի {եթէ} շատ ինչ ոչ արարին վասն ազգի, գոնեայ ոչ վերջացան

որ կացուցանել վասն ժամանակցաց իւրոց եւ ապագայից, {եթէ} զոր գրեաց, գրեալ էր ի լեզու առ հասարակ հասկանալի

ցէ ազգն յայդպիսի երկասիրութեանց, որք չեն այլ ինչ {եթէ} ոչ բացայայտութիւնք իրաց այլով տարազու, փոփոխեալ

իտ ցաւող ընդ ողորմ դրութիւն նորա ասեմք թէ մի՞թէ՝ {եթէ} չէր մարթ զմեծն կատարել եւ զփոքրն պիտոյ էր անտեսել

չէր մարթ զմեծն կատարել եւ զփոքրն պիտոյ էր անտեսել {եթէ} չկարէաք հիմնել հաստատել զմեծ ուսումնական ընկերութ

արի, ջուր տալ եւ սնուցանել առ պտղաբեր գործելոյ, {եթէ} ո՛չ խօսիլ ընդ ազգին լեզուաւ՝ որոյ ուսանելոյ վասն

հրաժարեսցի ի գրասիրութենէ եւ յուսումնասիրութենէ, {եթէ} հասկանայցէ զայնս առեալ ի ձեռն անկարօտ մնալով մեկն

յոց առ ի լուսաւորութիւն ազգին, զոր ի գործ դնեն. {եթէ} դնեն առանց ամենեւին գիտակցութեան, անձնապահութեան

գիտակցութեան, անձնապահութեան եւ եթե աղագաւ, զի {եթէ} ստուգապէս դիտաւորութիւն կամ լաւ եւս ուղղութիւն իմ

րսից կամ յԱրաբացւոց, այլ ի սեպհական հին լեզուէ, {եթէ} վերահասու լեալ էր նորա կազմութեան Հռովմէական լեզո

այս պիտին ժամանակ եւ բազում գրողը: Մերձ է առ մեզ {եթէ} չունիմք զայնքան համբերութիւն զաչս դարձուցանել յար

րանի դոցա քանի՞ գրեանք գտանին ի Սինէացւոց լեզու, {եթէ} ծանուցեալ էր դոցա զյարգ եւ զպատիւ, նաեւ զարժանաւ

է միայն գիտէին զզիարդն եւ զորպէսն. ամենեւին ոչ, {եթէ} կամեցեալ էր դոցա յորդորել եւ քարոզել զժողովուրդն

եւորրականք մեր, առ ի՞նչ արդեօք ձգտեն միտք դոցա, {եթէ} ոչ համոզել զժողովուրդն արծաթով պատել զորպիսի եւ ի

նալ եւ մաքուր սրտիւ կազմել զմիաբանութիւն, այլ եւ {եթէ} ուսումնականք եւ ուսանողը ինքեանք գէթ կազմէին զայս

զնոսա եւ հնար տալ առ ի լուսաւորութիւն: Դիցուք {եթէ} նախնիք այժմեան Ռուսահայոց անխնամ թողեալ զայս գործ

ն յիւրում կարգի առ հասարակ ի վերայ ենթալուսնէից, {եթէ} այսմ չիցէր, սապէս զպատմութիւն մարդկութեան ոչ հան

կ Հայք ի հարկէ ծայրագոյն պակասամտութեամբ մտածեն, {եթէ} մտածեն, թէ նախախնամութիւնն առանց ամենայնի ի կոչմ

ս Հայոց իբրեւ զանձրեւ յերես երկրի անձրեւեալ, իսկ {եթէ} ոչ այսպէս, ուրեմն տարագիր է ի մտաց Հայոց մինչ ի

հարսանիս, այսպէս եւ մուսայն ոչ երբէք մերձենայ, {եթէ} ոչ շարժեալ ի հանգամանաց եւ ի զօրութենէ գործոյն:

ականջս իմաստնոց Հայոց, որոց շատ եւ կարի շատ էր, {եթէ} միայն սքանչանային ընդ բառից բաղդասութիւնս ոմանց հ

ցին քիմք դոցա եւ նմանապիսեաց այդունակ կերակրովք, {եթէ} միայն կարելի էր իրօք պարարել եւ կերակրել հանգոյն

գալ զլուսաւորութենէ ազգի. հերիք է զաւակաց ազգի, {եթէ} միայն կարող էին իմանալ զքանի մի մեռեալ եւ փտեալ ի

այոց, եւ պահանջէ (եւ ունի իրաւունս պահանջելոյ, {եթէ} միայն մեք պահանջէաք ի նմանէ ընթեռնուլ զգրուածս մե

քաղաքս զուսումնարանս վասն աղջկանց, յորս զառաջինն {եթէ} չէին քաղաքացիք բաւական կարգաւորել զայն ըստ օրինակ

ռն կարկառելոյ առ որս զարդիս դեգերեմք մուրողաբար, {եթէ} կերակուր այլովք ձեռովք հասուցեալ ի բերան կարէր ու

ր ցոյց էին տալիս, թէ ինքեանք ոչինչ այլ բան չեն, {եթէ} ոչ Պապի արբանեակներ եւ Հռովմէական եկեղեցու հարազա

երի առաջեւ փակած մնացին աշխարհների դուռերը։ Բայց {եթէ} մի քանի տեղերում, ինչպէս Ռուսսիա եւ Պրուսսիա, ը

ջ, ուր քաղաքականութիւն կամ բոլորովին չ'կար, կամ {եթէ} կար, այն եւս իւր սկզբնական կոշտ ձեւով։ Ցոյց կը

ն իւրեանց ներգործութեան ձեւը եւ ուղղութիւնը։ {Եթէ} ես յանձն առնուի գրել Յիսուսեանների մասին այնպէս,

հագաւ երկաթի շղթաներ, հաց չէր ուտում այլ կերպ, {եթէ} ոչ մոխիր խառնած հետը։ Կոշտ շորեր հագած ման էր գա

կած չ'կայ թէ նա կը մեռանէր այնտեղ քաղցածութենից, {եթէ} չ'գտանէին նորան մի աղբիւրի մօտ կիսամեռ ընկած եւ չ

եր երեւել էին աշխարհի երեսին եւ յետոյ անհետացել, {եթէ} կամակորութենով սկսէր աշխատել իւր նախկին նպատակին

խորհուրդքը եւ ճշմարտութիւնքը։ Ահա, թէ ինչպէս։ {Եթէ} բանը վերաբերւում է Քրիստոսի կեանքում պատահած մի ա

աւոր է երեւակայել մի սահմանեալ տեղ. զոր օրինակ, {եթէ} Քրիստոսի քարոզութիւնների վերայ, պիտոյ է նախ եւ յ

րհ, հարթ կամ անհարթ (viam planam aut arduam), {եթէ} նորա Գեթսեմանի պարտէզումը աղօթելու վերայ, պիտի ե

ան հիւանդանոցներ՝ տկարներին սպասաւորելու համար։ {Եթէ} կարելի է հաւատ ընծայել Յիսուսեան կարգի պատմիչների

րով հիւանդը լուացել էր իւր վէրքը, մինչեւ անգամ, {եթէ} կար բժշկական հարկաւորութիւնը, ծծում էր այս տարափ

ուած ուրիշ բանի համար չէ բորբոքել այս պատերազմը, {եթէ} ոչ նոցա նախկին մտադրութիւնքը խանգարելու եւ նոր նպ

յ ամբողջ ժողովքից. ըստ որում, ասում է Լայենէզ, {եթէ} իւրաքանչիւր եպիսկոպոս առանձին առանձին պարտական են

ի, ուրեմն կասկած չ'կայ, որ բոլորը միասին առած, {եթէ} հակառակուին Պապին, հերետիկոս կը համարուին, եւ ժ

վերագրում են մի առանձին քանքար։ Ճշմարիտը խօսելով {եթէ} ասենք, նա, ո՛չ այն է եւ ո՛չ այն. նորա հռչակուա

այն. նորա հռչակուած սրբութիւնը ո՛չ այլ ինչ էր, {եթէ} ո՛չ կամակոր մոլակրօնութիւն։ Նա իբրեւ Սպանիացի ու

շռայլութիւնը։ Նա վերին աստիճանի անկիրթ մարդ էր։ {Եթէ} արդարութենով, նորանից սահմանուած Կարգը իւր քաղաք

մարմինը պահւում է այս անշուք եւ նեղ բլուրի տակ։ {Եթէ} դու մեծ ես համարում, կամ Պոմպէոսը, կամ Կեսարը կ

ծուած օրինատուերի եւ Տէրութենական մարդերի համար, {եթէ} 1584 թուականումը, երբ Յիսուսեանք հասան արդէն վեր

իսի պարտականութիւնք, որոնց մանաւանդ յարմար էին։ {Եթէ} նոցանում չ'երեւէին ոչ մի բանի ընդունակութիւն, որ

ամենայն ժամանակ կարող էր յետ կանչել քարոզիչները, {եթէ} կամենար, առանց խնդրելու Պապի յատուկ համաձայնութի

նոքա, եւ դատել դատապարտել Կարգի դատաստանովը։ Եւ {եթէ} հարկաւոր լինէր, աշխարհական իշխանաւորները, երկիւ

աւորութենից։ Այս դիպուածները հետեւեալքն են՝ I) {եթէ} նա մեղանչէր ողջախոհութեան ընդդէմ, II) եթէ Կօլլե

՝ I) եթէ նա մեղանչէր ողջախոհութեան ընդդէմ, II) {եթէ} Կօլլեգիաների եւ նորընծայական տների կայքը անցուցան

նցուցանէր օտարի ձեռքը, առանց Կարգի օգտին, III) {եթէ} ընկնէր կրօնական մոլորութեան մէջ. այս յանցանքով դ

էր այս ծանօթութիւնքը գաւառներից ստացածների հետ։ {Եթէ} մի առաւել հարկաւոր կամ գաղտնի բան լինէր, այս ծան

յն ժամանակ, երբ նա յորձանքներով սկսել էր բղխել։ {Եթէ} այս հասարակութիւնը յայտնապէս եւ հրապարակով ընդդէմ

ն, անպատճառ դառնում էին Յիսուսեան, մինչեւ անգամ {եթէ} ծնողքը եւս չ'կամենային, որովհետեւ Պապից Յիսուսեա

փրկչի։ Այս Քրիստոնեայքը խաչ չէին ընդունում) եւ {եթէ} հանդիսաւոր օրերում հարկաւորում էր անպատճառ խաչի գ

lla die) անունով կոնդակը, մահու չափ մեղանչեց։ {Եթէ} այդ կոնդակը գործ դրուի, եւ կատարուի այն, ինչ որ

Ի՞նչ կ'ասէին իմ համար, թէ եւ ես երկնքի որդի եմ, {եթէ} մտածէի դատողութիւն առնել Եւրոպական գործերի վերայ

րտութիւն ապացուցանելու համար հայհոյել եւ նզովել. {եթէ} ունին նոքա իրաւունք, փաստ եւ պատճառ, թո՛ղ հանդէ

ւրեանց ճշմարտութիւնը։ Այս բաները ոչ այլ ինչ են, {եթէ} ոչ յայտնի ապացոյց եւ քարոզ, թէ այդ Յիսուսեան աբե

նութենով եւ խելքով կ'ապացուցանուի ճշմարտութիւնը, {եթէ} կայ, բայց հայհոյութիւն, գաւազան եւ բռնութիւն եր

ուցուի, մի ազատ եւ օրինաւոր, լրացեալ ժողովքով։ {Եթէ} Սիկստոս չ'հնազանդուի, ինչպէս հրամայում են եկեղեց

նայ նորա հետ մշտնջենական եւ անհաշտ պատերազմ... {Եթէ} առաջուայ ժամանակներումը նորա նախորդ թագաւորները գ

բ, որ ապացուցանէ, թէ ինքը կատարեց այս գործը ո՛չ {եթէ} Պապից երկիւղ կրելով։ " Paris vaut bien une messe

ի կատարած կրօնին եւ Ֆրանսիային եւ սուրբ կը լինի, {եթէ} ինքը կորչի այս հսկայական քաջագործութիւնը կատարելո

անչելով, ես իմ կեանքս վտանգի մէջ եմ ձգում, բայց {եթէ} չ'թողում նոցա Ֆրանսիա մտանել, այսուամենայնիւ չեմ

ն եւ իմ մասին, թէ ես վախենում եմ նորանցից։ Բայց {եթէ} բանը մահի կերպի վերայ մտածելու գայ, ես կեսարին հ

՝ մահացուցիչ։ Մեծ շփոթութեան մէջ ընկան բոլորը։ {Եթէ} Րաւալեակ ձեռքից թողնէր իսկոյն դանակը եւ անհետանար

դեռ մերկ չէ, դեռեւս նա գտանւում է պատեանի մէջ։ {Եթէ} այսօր, այս ժողովքի մէջ, թագուհին չ'ընդունուի եւ

հակառակուեց այս ցանկութեանը եւ ասաց թագաւորին. " {Եթէ} Կարդինալը այս րոպէիս երեւի Պալատի մէջ, ամենեքեան

ատասխանեց Լուդովիկոսը. - ես միշտ սիրել եմ նորան։ {Եթէ} չէ կարելի, որ նա գայ ինձ՝ մեռանողիս մօտ, թո՛ղ

անի մէջ. ահա՛, ինչ որ ես կարո՛ղ եմ առնել այժմ։ {Եթէ} դուք խաբեցիք ինձ, ո՛չ ես, այլ դուք պիտոյ է պատա

նեց Յանսէնեանների վերայ, արգելեց վերջին թոշակը, {եթէ} մեռանողը դեռ կենդանութեան ժամանակ չէր ընդունել Un

ր արդեօք խորհրդակիցք, նա միշտ պատասխանում էր. " {Եթէ} ունիմ եւս, բայց նոքա այստեղ չեն"։ Պարլամենտը,

, դեռ եւս իւր վերա կրէր հայկական աբեղայի անունը, {եթէ} հին խելքերի դրութիւնքը չխորտակուէին Մեղուի զարկու

ն խմոր: Ստոյգ արժանաւորութեան վկայութիւնը, {եթէ} կայ, այդ է միայն պակասութեան խոստովանելը: Ազգի

ակի մէջ հանդիսանայ ընդհանուր մարդկութեան առաջեւ: {Եթէ} մի մարդ վախենում է կամ չկամի լուանալ իւր աղտերը,

լի կը մնայ մեզ որեւէ ազգի պատմութեան մի երեւոյթ, {եթէ} ուսած չէինք այդ ազգի օրէնսդրութիւնը, որովհետեւ օ

եւ կեանքը, ինչպէս կեանքը այնպէս եւ պատմութիւնը: {Եթէ} մի ազգի մէջ չկայ օրէնք, չկայ իրաւադատութիւն ` հա

նդրում ենք այս բաների վերայ մի փոքր մտածել: {Եթէ} մէք ստուգապէս ցանկանում ենք ազգի յառաջադիմութեան

տուել չարագործին, կարծեմ թէ բնաւ չեն ախորժում, {եթէ} ցեխոտուի իւրեանց հանդերձը կամ ապականուի իւրեանց տ

Զարհուրելի՜ սրբապղծութիւն: Հոգեւոր անձինք, {եթէ} մինչեւ այժմ իւրեանց անձը համարել են ազգին անպատաս

տակարար շնորհքի, որ ուրիշ կերպով չէ կարող տալ, {եթէ} եկեղեցին չխնդրէ եւ չվկայէ նուիրելու արժանաւորութե

յ նուիրեալը ստանում է քահանայութեան աստիճանը, եւ {եթէ} մի սոսկական անձն քահանայ է դառնում, եւ ըստ վկայո

ժողովուրդի վկայելով չէ՞ լուծւում քահանայութենից: {Եթէ} այսպէս չէ, ապա ուրեմն խաբեբայութիւն է ձեռնադրութ

Թո՛ղ այս խնդիրը գէթ լուծանէ մեր Կրօնական ժողովը, {եթէ} չէ լուծանում Պօղոսի քահանայութիւնը: Եթէ ժող

ը, եթէ չէ լուծանում Պօղոսի քահանայութիւնը: {Եթէ} ժողովուրդը դատապարտելով մի քահանայ, համարում է ն

անայ, համարում է նորան քահանայութենից լուծուած, {եթէ} ժողովուրդը ամենայն իրաւունքով խղճահարւում է օրէնք

ի, որոնց ազատութիւնը գնուած է Քրիստոսի արիւնով. {եթէ} գիտէ դատապարտել, թող ուրեմն դատապարտէ յանցաւորը

եւ անդորրացնէ խղճերը: Քրիստոս հրամայում է, {եթէ} քո եղբայրը մեղանչէ քո ընդդէմ ` խրակիր նորան առանձ

ղբայրը մեղանչէ քո ընդդէմ ` խրակիր նորան առանձին. {եթէ} չլսէ ` մի երկու վկայի առջեւ. եթէ դարձեալ չլսէ `

նորան առանձին. եթէ չլսէ ` մի երկու վկայի առջեւ. {եթէ} դարձեալ չլսէ ` " ասասջիր եկեղեցւոյն եւ եթէ եկեղեց

ռջեւ. եթէ դարձեալ չլսէ ` " ասասջիր եկեղեցւոյն եւ {եթէ} եկեղեցւոյն ոչ լուիցէ, եղիցի քեզ իբրեւ զհեթանոս "

նորա քահանայութիւնը: Պօղոսի պէս հոգեւորք, {եթէ} կան, թո՛ղ այս օրից չոգան իւրեանց գլխի ճարը. կամ

հռովմէական եւ բողոքական եկեղեցիների առաջնորդքը. {եթէ} կարող են առանց իւրեանց եկեղեցին անարգելու ընդունե

եղբայրաբար հաշիւ ու համար կը տեսնեն միմեանց հետ. {եթէ} կը հասկանան ինչպէ՛ս պիտոյ էր նոցայ, ապագայ օրերը

աստանը քաղցրացնէ, Ստեփաննոս վարժապետ, յիրաւի՛, {եթէ} դու չլինէիր, ես եւս պիտոյ է մնայի միւս ռամկականն

Ի հարկէ Սարգիսը եւս պիտոյ է հրամանակատար լինէր. {եթէ} ո՛չ, նոյն ուղտը նորա դրանը կը չոքէր. միեւնոյն ժ

անակին ճիզուիտականների մտրակին չէինք արժանանում. {եթէ} ո՛չ, այդ եւս կը լինէր ինձ համար մէկ աւելի տարաբա

րդարադատ յիշատակարան, այժմ դէպի քեզ եմ դառնում, {եթէ} ասելու էիր ինձ համար, թէ այս ինչ անծանօթ մարդը բ

այելով. միեւնոյն ժամանակին բախտաւոր կը գտնուէի, {եթէ} ինձ եւս չզոհէիր քո մէջ Բէգզադաների շարումը: Բայց

աւոր, խնդրեմ դուք ինքներդ օգնութիւն հասուցանէք, {եթէ} ո՛չ, ինձ եւս գերի կը վարեն դէպի Մասեաց յաղթանդամ

, որ կը ցանկանայիր իմանալ որեւիցէ մէկ նորութիւն, {եթէ} վաղուց լսած լինէիր: Անցեալ 1860 թուականի յունուա

հանգամանքի վրայ, որ յիշուած աւանդութիւնը, անգամ {եթէ} այդպիսին գոյութիւն է ունեցել, այնուամենայնիւ երբ

նթացքը խոստանում է նոր արհաւիրք: Յամենայն դէպս, {եթէ} հայերը ստիպուած լինեն զրկուելու իրենց առաջին կանո

Թուրքիայում տրամադրուած են Ռուսաստանի օգտին, եւ {եթէ} ռուս կառավարութեան կողմից ցոյց տրուի նրանց թէկուզ

անհերքելի իրաւունքը: Ի լրումն ամենայնի, - {եթէ} անյարմար է պահանջել, որ Ռուսաստանի հայերը մասնակ

վուրդը։ Ի՞նչ էր ինքնահակառակութեան պատճառը։ {Եթէ} Պ. Գամառ-Քաթիպայի սրտի վկայութիւնը համաձայն է նո

եան մէջ, որ է " Ռօբինզօն Կռուզօի պատմութիւնը ", {եթէ} սորան համեմատենք նորա տետրակների հետ, տեսանում ե

առականքը ամենայն տեղ է վերջաւորութիւն չունին, եւ {եթէ} մի քանի հոլովմունքի մէջ անունների բացառականքը եզա

կանի կազմութեան ընդհանուր կանոնը է սեռականից. եւ {եթէ} միայն եզակի բացառականը տեղ տեղ ունի սեփական վերջա

խորթ է ու շատ անգամ փոխում է բառի նշանակութիւնը։ {Եթէ} ժողովուրդը այնպէս է գործ ածում այդ բառը իւր խօսել

երի վերջերումը գրեթէ կորուսանում է իւր ձայնը, եւ {եթէ} բռնութեամբ արտաբերուի, բաւական կոշտ կը լինի։ Դի

ձայնինք այն ժամանակ զոհել բառի բուն յատկութիւնը, {եթէ} միայն չհասկանալու վտանգ կար։ Տարակուսելի բան չէ

" ճանապար " հասկացող մարդը կը հասկանայ նոյնպէս, {եթէ} այդ բառերը գրուած լինէին ինչպէս հարկն էր՝ " ճանա

ջ՝ համեմատելով մեր հին լեզուի ամբողջութեան հետ, {եթէ} մեք չստրկանանք որեւիցէ գաւառական բարբառի։ Գր

նաձեւ ապակուց, որ իսկոյն կրակեն այդ կատաստրօֆը, {եթէ} համեմատում ենք գործի ընդհանուր արժանաւորութեան հե

ղի եւ ջլերի անխոտոր եւ առողջ պաշտօնակատարութիւն։ {Եթէ} նորա ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում են, որ նա հանգ

դ որ ինքը՝ արգոյ հեղինակը, կամ մեր ընթերցողքը, {եթէ} ուշադրութեամբ կարդան այս անցքերի նկարագրութիւնը,

նի ողբի պէս կը լինի, որ ո՛չ բարով պիտի ասէր։ {Եթէ} ստոյգ ասենք, մեր քննութեան այն մասը, որ նուիրվա

ատասխանատու չէ եւ ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, {եթէ} մի սարսափելի աւերանքի տակ ընկել նորա լեզուն։ Այս

նայելը, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է գործել։ {Եթէ} ցանկալի եւ հոգով չափ ցանկալի է նոր լեզուի համազգա

կենք մեր տեսութիւնը նոր լեզուի մշակութեան մասին, {եթէ} միայն աջողի մեզ կատարելագործել այդ ձեռքկապ աշխատո

ենք նորա ուղղութիւնը նրա լեզուի մշակութեան մէջ, {եթէ} միայն նախատեսաբար եւ սկզբունքի վերայ հիմնուած ուղ

ն օգտակար լինել նորա ապագայ ասպարիզում, մանաւանդ {եթէ} ուխտ չէ արել միշտ Աշտարակի լեզուով գրելու։ Թէեւ

իւններին, քան թէ մասնաւորապէս պ. Պռօշեանցի։ Եւ {եթէ} այդ ուրիշները նոյնպէս օգուտ քաղեն մեր նկատողութիւ

ործ դնել, 'ի մէջ բերել, ի լոյս հանել, որպէս թէ {եթէ} գործ դնել, մէջ բերել եւ լոյս հանել ասէ, կամ աւե

ադաս։ Այն ժամանակ միայն կարելի է վերջադաս դնել, {եթէ} յատկացուցիչը յարաբերեալ է, այսինքն՝ մի որ, իսկ

ւ յարաբերականի մէջ չկարողանալով ուրիշ բան մտնել, {եթէ} յարաբերական ունեցող յատկացուցիչը սովորական կանոնի

ղ եւ գրեթէ մեծ մասով, դարձել են վերջաւորութիւն, {եթէ} ծիծաղելու համար կարելի է այսպէս ասել, եւ շատ տեղ

ակերտը իսպառ դուրս ընկել, ուստի չպիտի զարմանալ, {եթէ} տալիս-ը աներեւոյթ եղանակի նախդրիւ տրական է դիմորո

իս զարմացան ". ինչ են այս նայելիսը, տեսնելիսը, {եթէ} ոչ ի տեսանել, ի նայել։ Ս տառը չպէտք է ընդունել

է, այլ՝ ուում է։ Պէտք չէր գործ դնել այս ձեւը, {եթէ} հարկ չկայ։ Այսպէս ասում ենք այն պատճառով, որ եր

y իպիսլոնը։ Եւ իրաւունք ունի։ Նոր լեզուի մէջ, {եթէ} ու վերջաւորութիւնը հոլովվում է, իսկոյն վեվի ձայն

որովհետեւ շատ բառ ժողովրդին հասկանալի է լինում, {եթէ} հոլովված ժամանակ իր ուղղական վիճակը պահում է. մա

թէ ամեն քայլափոխ հակառակ վկայութիւնք եմ տեսնում։ {Եթէ} գիտենային, եթէ գրելու ժամանակ իրենք իրենց հաշիւ

հակառակ վկայութիւնք եմ տեսնում։ Եթէ գիտենային, {եթէ} գրելու ժամանակ իրենք իրենց հաշիւ տային, թէ ի՞նչ

. հին լեզուի բայը բայ է, նոր լեզուինը բայ չէ՞։ {Եթէ} հին լեզուի առաջին լծորդութեան բայերի եմ վերջաւորո

վհետեւ այդ եմը ունի իր սեփական վերջաւորութիւնքը։ {Եթէ} եմը էական բայ է, ինչպէս կարծում են բաժանողքը, հ

ում, պէտք է որ նա կպչի նոյնպէս ում մասնիկի հետ։ {Եթէ} ասենք կամ գրենք " նորա ձեռքերը ներկում են " եւ այ

առնում է նորան խնդիր եւ ուրիշ բան չէ հասկացնում, {եթէ} ոչ այս թէ " նորա ձեռքերը ներկի մէջ են"։ Իսկ եթէ

եթէ ոչ այս թէ " նորա ձեռքերը ներկի մէջ են"։ Իսկ {եթէ} գրենք " նորա ձեռքերը ներկումեն ", այս տեղ ենը ըն

է ներկի մէջ են, այլ ներկելու գործողութեան վրայ։ {Եթէ} եմ, ես, է բայական վերջաւորութիւնը էական բայ է,

բայերի կազմութիւնը։ Նախ, հերիք է, շատ անգամ, {եթէ} եղանակ, ժամանակ, դէմք եւ թիւ ցոյց տուող վերջաւո

պէս՝ " գնում է կարդում, յետոյ բերում վառում"։ {Եթէ} եմ, ես, է'ն էական բայ է եւ նոր լեզուի բայերի կա

աց գնում է բայում։ Երկրորդ, շատ անգամ հերիք է, {եթէ} հարցնողը իր խօսքի բայով ցոյց տայ ժամանակը, դէմքը

ւածում չէ հասկացվում այս եմը որպէս էական բայ։ Եւ {եթէ} նախադաս դրվելով՝ բաժան է գրվում, ինչի՞ չէ կարող

ինում բայից. չենք ասում " ձեռքերը են ներկում ", {եթէ} անորոշ է ներկը, իսկ թէ որոշեալ, այն ժամանակ նոր

բառի վրայ մէկ վանկ է աւելցուցել, նու է փոխվում, {եթէ} հետեւեալ բառը ձայնաւոր տառով է սկսվում, եւ այդ ն

մբողջ վանկ պակասում է, որով խօսքը թեթեւանում է։ {Եթէ} գրենք " ներկում են ", այն ժամանակ ձեռքերը խօսքը

ամանակ ձեռքերը խօսքը չէ կարող իր ըթը նու փոխել եւ {եթէ} այդպէս խօսող էլ լինի, ինչպէս կան մի քանի նուասէր

ակութեան տեսութեանը մէջ, որ մի ներածութիւն է... {Եթէ}, ինչպէս մի անգամ ասացինք, աջողի մեզ գլուխ բերել

անբաժան, ինչպէս փայլումէ։ բ) Կարելի է բաժնել, {եթէ} այս վերջաւորութիւնը նախադաս է դրվում, ինչպէս, է

թիւնը նախադաս է դրվում, ինչպէս, է փայլում։ գ) {Եթէ} մի որպիսի եւ իցէ բայ ամբողջ գրվում է, ինչպէս՝ գ

ւթեան գրվիլ։ Եւ դ), նոյն այս կանոնի զօրութեամբ {եթէ} Մարկոսը իր հարցմունքի մէջ գործ է դնում բայը եղանա

կանի մէջ բոլորն էլ գնում են առաջին հոլովման տակ, {եթէ} միայն դուրս հանենք մի քանի բառ, որ երբեմն գործ ե

րապէս հետեւում է բուն Արարատեան առաջին հոլովման, {եթէ} այդ հոլովումի տակ է հոլովվում բառը, ինչպէս՝ ճիւ

ովհետեւ օտար է ժողովրդին) պիտի թոյլ տալ երբեմն, {եթէ} նոր յոգնականը բազմավանկ է, մանաւանդ եթէ երկու կա

երբեմն, եթէ նոր յոգնականը բազմավանկ է, մանաւանդ {եթէ} երկու կամ երեք այդպիսի սեռականք (վերջահոլով տրակ

յից ")։ Միշտ ներելի է հին լեզուից փոխ առնուլ, {եթէ} նորում չկայ այդ ձեւը կամ այդ բառը, բայց միշտ՝ խ

։ Խորենացու հնչեցուցածը նուա՞գն է, թէ բամբիռը։ {Եթէ} հնչեցուցածը նուագ է (ինչ ասել է՝ նուագ հնչեցնել

՝ կածելով, թէ մեր խօսքերը ուրիշ բանի համար չեն, {եթէ} ոչ ուրիշի գրածը դատել եւ պակասութիւնքը երեւան հան

այց, ինչպէս մի չգիտցած լեզու սովորելու ժամանակ, {եթէ} առանձին առանձին առնված բառեր միայն սորվենք, հերի

երով խօսող ազգի լեզուն հասկանալ եւ դորա հակառակ, {եթէ} այդ լեզուի կազմութեան օրէնքը եւ բաղդասութիւնը սոր

օթ բառեր ենք գործ դնում, կը հասկանայ մեր գրածը, {եթէ} հաւատարիմ մնանք նոր լեզուի ոգուն բաղդասութեան եւ

ենք։ Մտքի զօրութիւնը բաղդասութեան օրէնքի մէջ է. {եթէ} այդ օրէնքը մեզ յայտնի է, մեզ անծանօթ բառ հանդիպե

որովհետեւ բաղդասութիւնը եւ ձեւերը ծանօթ են։ Ապա {եթէ} մի այնպիսի բառի պատահենք, որ չկարողանանք հասկանա

եր տարակոյսը։ Սորա հակառակ, ինչպէս վերը ասինք, {եթէ} լեզուի բաղդասութեան օրէնքը անհասկանալի են մեզ, բ

կարող է կամաց կամաց սորվել եւ հասկանալ, մանաւանդ {եթէ} մի փոքր ուշադրութեամբ կարդայ, կամ թէ մի մարդու հ

մ օտար լեզուների բառերից։ Գաւառական բառերը, {եթէ} բուն հայերէն են եւ այդ բառի գաղափարը հասկացնելու

, այնքան պարզ կը տեսնվի մտքի ամբողջ նկարը, բայց {եթէ} կոպտութեամբ միայն գլխաւոր եւ խոշոր գոյների քամակի

ք, արհամարհանք այս կամ այն գաւառական բառի վրայ, {եթէ} ոչ կորստաբեր ազդեցութիւն կունենայ նոր լեզուի մշակ

ց էլ օգուտ քաղել խնամով եւ շրջանկատ ընտրութեամբ։ {Եթէ} այժմեան գրագէտը մի որոշեալ գաղափարի համար բառի կա

ւն է ստանում, ուրեմն ժողովուրդը դատապարտելի չէ, {եթէ} այդ ումն վերացական առքական անուններն փոխանակել է

ու աներեւոյթ եղանակներ միմեանց քամակից են գալիս, {եթէ} բնական աներեւոյթ եղանակից յետոյ ումնէլ դարձնում ե

րքերը, թէեւ այո՜, մեծ պատիւ են բերում մի ազգի, {եթէ} սա հարուստ էր այդպիսիներով, այնուամենայնիւ այդ գ

եւ կերպարա[նա]գործութիւն, - դժուար չէ հասկանալ, {եթէ} միայն չկամենայինք անձնախաբէութեամբ եւ կամաւոր կու

ր շատ կարելի է թէ անաջողութեան էլ պատճառ դարձաւ: {Եթէ} երբ եւ լինի այդ կիսատ մնացած գործը աւարտուի, միե

մի փոքր էլ հեղինակին շրջապատող աշխարհի ազդացքը, {եթէ} նաեւ ամենայն խստութեամբ դրուին անդամահատական դանա

ու արդարադատ, թէեւ խիստ եւ անկաշառ քննութիւնը, {եթէ} համբուրելի հեղինակին օգուտ չբերէ, վնաս ոչ երբեք

կանի նկարագրութեանը պաշարը գործ գրուելուց յետոյ, {եթէ} հեղինակը չպարապի երկրորդական բնաւորութեանը կերպար

փելու տպաւորութիւնը: " Սոս եւ Վարդիթերը ", {եթէ} ուղիղն ասենք, պիտի նայուի որպէս ամբողջ մի ընկերո

այս է, ինչպէս ծանօթաբանում է յառաջաբանի մէջ: Եւ {եթէ} լաւ ուշադրութեամբ նայենք այս գործին, կը տեսնենք

ղ հաւասարապէս հասարակաց է ներգործութեան պաշտօնը: {Եթէ} պ. Պռոշեանցի գործը համեմատենք նկարչութեան հետ,

ել: Պ. Պռոշեանցը երբեք կարօտ չէ այդ օգնութեան, {եթէ} հաւատարիմ մնայ իր քանքարի բնաւորութեան, նորա ստո

ռ նոր է մտել տասնումի տարեկանութեան մէջ: Սորանից {եթէ} երկու տարին էլ հանենք, այն ժամանակ կը տեսնենք,

կի եւ ստիպողութեան ընկել է այս հակասութեանը մէջ: {Եթէ} մտածենք, թէ նորա դիտաւորութեանը եղել է պախարակել

ը իգական սեռի, այդ բանում էլ անաջող է. պատճառ, {եթէ} ութը, ինը տարեկան աղջիկը սիրահարւում է եւ տասը կ

ան նշմարք եւ համարում ենք այս մի ակամայ սխալանք, {եթէ} միայն մենք չենք սխալւում: Գիտենք, հեղինակը կամ

կան հացի կարօտ ծնողք վաճառել են իրենց աղջիկները, {եթէ} թողունք ոմանց մօտ շռայլութեան կամ ունայն պճնասիրո

րութեան համար արծաթ ճարելու բարբարոս խորհուրդը, {եթէ} թողունք դժոխային պառաւների դաւաճանութեան զոհուածն

, որովհետեւ ձանձրալի կարող էր լինել ընթերցողին, {եթէ} մենք անդամազննաբար, ֆիզիոլոգիկաբար եւ հոգեբանաբա

, կամ մանաւանդ նորա պաշտօնը: Գործի կատաստրոֆը, {եթէ} ուղիղն ասենք, գլխաւորաբար հիմնուած է Արշաւրի դրժ

հիմնուած է Արշաւրի դրժողութեան վրայ: (Արշաւիրը {եթէ} չդրժէր, կարող էր Տիրանի մեքենայքը խայտառակել):

(եր. 116): Հայի պատիւը, որեւէ կերպով, {եթէ} ոչ բոլորովին փրկելու, գէթ մի մասնով պաշտպանելու

մանալով էրկայ դաւաճան խորհուրդը իր եղբօր ընդդէմ, {եթէ} չկարողանար յայտնի դէմ դնել նորան, գէթ ծածուկ տեղ

է, շատ անտեղի անցք եւ բոլորովին խելքի հակառակ, {եթէ} աչքի տակ ենք առնում բոլոր հանգամանքը: Ի՛նչ երեխա

րեգնի ձու նկարելը: Մենք ասելիք ունենալու չէինք, {եթէ}, գլուխը քարը, լոկ մի խօսք կամ մի նշան գրէր նա ձ

է ասել, որ պատահմունք է այս. կը համաձայնէինք, {եթէ} հեղինակը այդ վիճակները հանելով առաջուց չտեսնէր Սօ

չէ դրուած, որ ներելի էր, որովհետեւ ժողովրդի մէջ {եթէ} կայ այս վարդապետութիւնը, հեղինակը մեղաւոր կամ պա

Մենք գիտենք, որ մեր ազգը ինչպէս նաեւ ամէն ազգ, {եթէ} հանենք նոցայ միջից լուսաւորեալ բաժինը, հաւատում

իւնը, եւ երբ նորա բովանդակութիւնը ուրիշ բան չէ, {եթէ} ոչ ներկայ անցքի ներկայ տեսարանի առաջուց արած ճիշտ

, մենք բան չէինք ունենալ արգոյ հեղինակին ասելու, {եթէ} նա այս կամ այն. անձը նկարագրէր կախարդութեան հաւա

ս թէ բոլոր վիպասանութեան խորհուրդը ուրիշ բան չէ, {եթէ} ոչ կախարդութեան էութիւնը եւ ներգործականութիւնը ապ

թիւնը դատապարտելու մեծ իրաւունք ունինք, մանաւանդ {եթէ} յիշենք թէ պարզ եւ հասարակ ժողովրդի համար որքա՞ն վ

եւ ապակուց, որ իսկոյն կրակեն, - այդ կատաստրոֆը, {եթէ} համեմատում ենք գործի ընդհանուր արժանաւորութեան հե

ղի եւ ջլերի անխոտոր եւ առողջ պաշտօնակատարութիւն: {Եթէ} նորա ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում են, որ նա հանգ

Իսկ միւս ներքին գործարանների կաթուածահարութիւնը, {եթէ} ոչ պիտի սպանէին իսկոյն, պիտի անշուշտ պատճառ դառն

աւանդ որ ինքը արգոյ հեղինակը կամ մեր ընթերցողքը, {եթէ} ուշադրութեամբ կարդան այս անցքերի նկարագրութիւնը,

ես կամ ուրիշ մանր կենդանից լիքն են: Այսօր, {եթէ} տակաւին գիտութիւնը ոտք չէ կոխել ազգի մէջ, գոնէ լ

ամուր կապուած են այդ դարերի հետ եւ սոցայ ժանգը, {եթէ} երեւում է նոցայ վրայ, նոքա դեռ կարող են պատմական

չէ: Իբրեւ ազգ անտիկեան ենք. իբրեւ քրիստոնեայ, {եթէ} ոչ նոյնպէս անտիկեան, ըստ որում առաջին երեք դարեր

թական տաճարները քաղցրութեամբ յիշել միջին դարերը, {եթէ} միայն կարող էին, որովհետեւ նոքա էլ, թէեւ Հռովմի

, թէ՞ ջնջել այդ ազդեցութեանը հետեւանքն անգամ: Եւ {եթէ} պիտի կապենք մեզ այդ խաւար անցածի հետ, եթէ խոստով

մ: Եւ եթէ պիտի կապենք մեզ այդ խաւար անցածի հետ, {եթէ} խոստովանելով մեր հիւանդութիւնը, այնուամենայնիւ պ

մեր վրայ որպէս նախապահպանողական հնար (ինչի՞ց), {եթէ} նոյնիսկ մեր ցաւի եւ հիւանդութեան պատճառը պիտի առն

ց յետոյ մինչեւ այսօր մի քանի նոր դարեր էլ անցան, {եթէ} դարերը զուր չեն անցնում, ապա ուրեմն այս նոր դարե

է հաւի ձու ածած տեղում, բոլորովին պիտակաբար. եւ {եթէ} թուխս եկած խեղճ հաւը, իր անխոհեմ տիրոջ որկրամոլո

եռ զարմանալի է, որ այսքան էլ մնացել է, մանաւանդ {եթէ} յիշենք, որ նախիջեւանցին անեցի է եւ տասն եւ չորրո

ենք, որ հեղինակը ոչինչ չէ ասում մեզ: Անշուշտ, {եթէ} աւանդութիւնը կորել է, հեղինակը պատասխանատու չէ,

այստեղ բառերի ծագումը քննելու համար չդադարեցանք. {եթէ} այդ մասին խօսելու լինինք, այսինքն ընդհանրապէս այ

պէս նաեւ մի հրաշագործութիւն մի երեւելի զօրավարի: {Եթէ} ազգը Թորոսի օրով տեսել է մի խորհրդաւոր անցք, բայ

ւմ: Հայոց ազգը, Արագածի վրայ կրակ կամ լոյս {եթէ} չտեսնէր, անհնար է, թէ նա չեղած տեղից կանթեղ հնա

նաւորութիւն, ինչպէս միւս վերեւում յիշուածները, - {եթէ} հասկանալի չլինին ժողովրդին եւ չբացատրուին նորան,

ւնքը ոչինչ ուրիշ բանով չեն փարատուիլ, մերժուիլ, {եթէ} ոչ բնութիւնը ուղիղ հասկանալով: Ահա այս է պատճառը

ւսանել բնութեան օրէնքները, այլեւ ուրիշին օգնել, {եթէ} ինքը աւելի փորձառած էր, քան թէ այդ ուրիշը, որ կ

եցին մեզ, թէ այդ սքանչելի կանթեղը ուրիշ բան չէ, {եթէ} ոչ սուրբ Հելմոսի կրակը, որ մի դիպուածում էլ անու

ողք մի գերբնական բան չհամարեն սորան եւ չասեն, որ {եթէ} սուրբի միջնորդութեամբ դարձեալ պիտի մեկնուի այդ կր

ր ի շատէ գաղափար ունի էլեկտրականութեան վրայ, ապա {եթէ} այս չենթադրելով խօսելու լինինք, այն ժամանակ պիտի

կան օրէնքով նոքա քաւում են, որ միանան իրար հետ: {Եթէ} ամպի էլեկտրականութիւնը յանկարծապէս միանայ երկրագո

ամանակ (նոյնպէս ասել ենք) ձգտում են չէզոքանալ - {եթէ} կարելի է այսպէս ասել - այսինքն միաւորուիլ: Երկու

այժմ, կայծակից առաջ կամ շուտով կայծակից յետոյ, {եթէ} մի նկատող մարդ ուշադրութիւն դարձնէ բարձր աշտարակի

կայմերի վրայ, նոյնպէս յաճախ է պատահում այս. եւ {եթէ} միայն մի լեզուաձեւ լոյս է երեւում, սնապաշտ նաւաս

յել, որ ամէն կարգի ժողովրդին հասկանալի կը լինի, {եթէ} արժանապէս թարգմանուի: Բնական գիտութեանց բոլոր ճի

եւ մեր յիշած գրքի մէջ էլ կան, որոնց հեղինակքը, {եթէ} այսօր գրելու լինէին այդ բաները անշուշտ, այնպէս գ

, թէ մեծ ծառայութիւն ցոյց տուած կը լինէր ազգին, {եթէ} պ. Խատիսեանցը, Թիֆլիսի մագնիսեան դիտանոցի արգոյ

ր մեր յիշած ֆիզիկան հայերնէն մշակելու: Անշուշտ, {եթէ} միայն դպրոցներում, համակարգաբար դաս տալու կամ ու

պիտի ասեն, թէ իրենք վաղուց գիտեն իմ ասածները: " {Եթէ} կոյրք էիք ոչ էր ձեր մեղ, բայց արդ տեսանէք եւ մեղ

որ երկուքը միասին չեն կարող լինել մի տեղում, եւ {եթէ} մեր գրագէտքը, որպէս սիրելի է մեզ կարծել, ուզում

ամ առասպելներով: Մեղադրելի չէ ժողովուրդը, {եթէ} վազում է դէպի գերբնականը, մինչդեռ Արագածի վրայ ե

աստուծու աչքի, ձեռքի, կամ բարեկամութեան մասին: {Եթէ} ազգի խամութեան պատճառով հնարաւոր է այս, ապա ուրե

ի վտանգ, մի մոլորութիւն չկայ եւ չէ կարող լինել, {եթէ} ժողովուրդը չգիտէ այս բանի զօրութիւնը, բայց եւ այ

տին բարձր է, քան թէ կարող էր կամ թէ պիտի լինէր, {եթէ} նորա շրջապատը ընդարձակ եւ արեւակէզ դաշտ եղած չլին

ակրել նորան եւ առհասարակ դէպ դնել մի կոպիտ ուժի, {եթէ} սա որեւիցէ կերպով կամենար վրդովիլ նորա ընտանեկան

ւ համար սուտ ու մուտ բաներ էր հնարում, երկրորդ, {եթէ}, ստուգապէս, կատաղած շան խածած էին եւ ջրվախութիւ

ժշկութեան բնական պատճառը, որ անհնար է թէ չլինի, {եթէ} ջրվախր բժշկւում է: Ինչ որ մեզ է վերաբերւում, մ

ր, քան թէ թողում է " հետախոյզ բանասիրաց"։ {Եթէ} ստոյգը ասենք, մեր քննութեան այն մասը, որ նուիրո

լեզուն եւ նորա շատ ձախ յառաջաբանութիւնը, վերջինս {եթէ} չլինէր, առաւել գոհ պիտի լինէինք: Հեղինակի

ատասխանատու չէ եւ ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, {եթէ} մի սարսափելի աւերանքի տակ է ընկել այդ լեզուն: Սո

արել նորը դրականապէս: Ի՞նչ պիտի պատասխանեն մեզ, {եթէ} հարցնենք, թէ ինչ բանում է կատարելութիւնը " տուր

ելութիւնը " տուր ինձ զհացէ կամ ու՛ր է աղճատանքը ` {եթէ} ասում ենք " հաց տուր ինձ "- երթալ ի տուն, - տուն

ու: Լեզուի խորհուրդը ձեւի մէջ չէ, այլ իրի մէջ. {եթէ} ես " հաց տուր ինձ " ասելով հասկանում եմ այն, ինչ

նցածի լուծի տակ, այնպիսուն ասելիք չունինք: {Եթէ} ցանկալի եւ հոգով լափ ցանկալի է նոր լեզուի համազգա

, գուցէ այս կրկնութեամբ բժշկուի նոցա միտքը: {Եթէ} այն պատճառով պիտի մեղադրուի հեղինակը, որ նորա գո

եան բնակարանը է բովանդակ մարդկութեան հոգին: {Եթէ} պ. Պռոշեանցը չէ ստեղծել կամ չէ նկարագրում մեզ բն

ը արդեօք չպիտի՞ դուրս եկած լինէր բնականութիւնից, {եթէ} հայկական կեանքի մէջ (ընդհանուր առքով) երեւեցնէր

ա իր շինուածքը: Յայտնի է թէ ազգն էլ մեղաւոր չէ, {եթէ} նորա կեանքը չէ երեւեցնում այսօր այնպիսի բնաւորութ

րութիւնը գուցէ թէ լցնէ լուսաւորութիւնը մի մասով, {եթէ} գիտութիւնը ոտք կոխէ Հայաստան: Բայց ինչ որ ն

Բանն այն է, որ դրսի խօսքերը բոլորը ճշմարիտ են եւ {եթէ} բանը երես-երեսի գալու ընկնի, տարակոյս չկայ, որ

շեցնում է նորան աշխարհի երեսին մահ լինիլը: Ո՛հ, {եթէ} կրօնը ազդէր բարոյականութեան վրայ, երկիրը դրախտ ե

անքի կարգում էլ չեն: Սօս եւ Վարդիթերից ` գոնէ՛, {եթէ} ոչ ուրիշ աղբիւրից, շատերին յայտնի է, թէ բոլոր ա

ք զտէր հնձոցդ հանել զմշակս ի հունձս իւր"։ {Եթէ} մեր սրբասնունդ եւ հրեշտակակրօն, երկնաքաղաքացի եւ

նը, որ առանց ծանր ուժ գործ դնելու առաջանում են, {եթէ} միայն աչքաբաց խնամատարութիւն լինի շինականի կողմից

այն աչքաբաց խնամատարութիւն լինի շինականի կողմից: {Եթէ} միայն շերամաբուծութեանը առնելու լինինք, որ գրեթէ

առնելու լինինք, որ գրեթէ լոկ մայիս ամսի գործ է, {եթէ} չասենք էլ, որ երիտասարդքը մայիսին գրեթէ ազատ են

ոչ թաղելու, ոչ էտելու եւ ոչ այգեքաղի Ժամանակ է, {եթէ} չասենք, որ նաեւ վար ու ցանքով պարապած երիտասարդք

ժը ծախել: Իսկ մեծ գեղերում, ինչպէս Աշտարակն է, {եթէ} շատ շերամ պահողք լինին, հեշտ կարելի է ընկերովի բ

րա շրջանում ման գալը, որչա՞փ կը կենդանանայ օդը, {եթէ} մի քանի կարգ ծառ տնկուի այդ շուրթի վրայ: Բայց ոչ

ակներից անհնար է թէ մի բաժինը չնստի ծառերի վրայ, {եթէ} սոքա լինին, որով ճեմելիքի վրայ ման եկողների համա

Տարապայման բթամտութիւն պիտի լինէր մեր կողմից, {եթէ} մեղադրել ուզենայինք մեր միաբանին, թէ ինչի՞ չգիտէ

աստան կատարէ: Աշտարակի տնտեսական կեանքի մէջ {եթէ} կան տխուր բաներ, գոնէ՛ կայ մի շատ մխիթարական բան

որ ներս են մտած նոքա ազգի մէջ, որ հայ դպրութիւնը {եթէ} 200 տարի էլ ներգործէ օրինաւոր կերպով, այնուամենա

խաւար դատողութիւնը այնքան մի ծիծաղելի բան էր, որ {եթէ} մի եւրոպացի բանագէտ մարդ հանդիպէր այն գրուածին,

ուն ունէր կեանք ու գործածութիւն ընկերութեան մէջ։ {Եթէ} պատահում էր հարցանել դոցա, թէ ինչո՞ւ հին լեզուով

նել հաստատուն եւ տեւողական։ Այժմ այդ պարոնները, {եթէ} խոստովանէին ճշմարտութիւնը եւ համաձայնէին, որ հին

անք եւ մտածութիւնք ազգի լուսաւորութեան մասին։ {Եթէ} հին լեզուով մատենագրութիւնը անհասկանալի լինելով մ

եզուով նոր ժողովուրդը լուսաւորել։ Խնդրում էինք, {եթէ} միայն կը պատասխանէին մեզ այդ պարոնները, ո՞րտեղ է

չունի այն ջերմացուցիչ եւ սնունդ տուող հիւթը, որ {եթէ} դնէիր այն սառուցեալ մարդին, նորան կենդանութիւն հ

նչ որ կայ նոր լեզուի մէջ։ Այդ պատուելի պարոնները {եթէ} փոքրիշատէ ուղիղ տեսութիւն ստացած լինէին, կը տեսա

ը լուսաւորելու։ Հին լեզուով ոչինչ չի յառաջանայ. {եթէ} յառաջացող էր, մինչեւ հիմայ կը յառաջանար։ Կարծեմ

եպհական կենդանութիւնն ունենայ։ Ինձ ինչ օգուտ է, {եթէ} ես տեսնում էի մի հարուստ մարդ եւ մասնակից չէի նոր

ինչ օգուտ է օտարի առողջութիւնը եւ կենդանութիւնը, {եթէ} ես հիւանդ այսօր կամ վաղը սպասում եմ մահին, հայոց

ինչպէս յարմար էր ժամանակի հարկաւորութեանցը։ Ապա {եթէ} այս չլինի, հեղինակ, աշխատելով տիւ եւ գիշեր եւ վ

են. մինը առանց միւսին ոչինչ չեն կարող առնել, եւ {եթէ} այսպիսի պատշաճաւոր միաբանութիւններ չկային, եթէ ա

ւ եթէ այսպիսի պատշաճաւոր միաբանութիւններ չկային, {եթէ} ամենի նպատակը ազգի լուսաւորութիւնը չէր ուղիղ ճանա

ատակը ազգի լուսաւորութիւնը չէր ուղիղ ճանապարհով, {եթէ} հին լեզուն կենդանի աշխարհքիցը տարագիր չէր, սուտ

ներին օգնական գտանուիլ, թէ ո՛չինչ ազգ չի կորչի, {եթէ} նորա լեզուն պատշաճաւոր կերպով ճոխանայ, արմատանայ

րութիւնը եւ լեզուն. ազգ ինքն ըստ ինքեան ազգ չէ, {եթէ} չունի լեզու։ Մեք տեսանում ենք մարդումս բաղկացութ

։ Ոչինչ բան չէ կարող բնութեան մէջ լինել կենդանի, {եթէ} չկային նորանում հոգի. այս հոգին լեզուն էր։ Բայց

Խորենացիին, այդ մի այնպիսի խելագարութիւն էր, որ {եթէ} իւրեանցից եւս հարցանէիր, չունէր պատասխան։ Թող ո

մէջ. այդպիսի ձգտողութիւնքը ոչ այլ ինչ էին, բայց {եթէ} մոլեռանդ թռիչք երեւակայութեան, որ գիտէ ոչինչ գոյ

այոց զաւակներին։ Այս բաները խօսելուց յետոյ, {եթէ} պատահելու լինի մեզ տեսանել այդ հնամոլ պարոնների կ

, չեն կարողացել մինչեւ հիմա ճանաչել, թէ լեզուն, {եթէ} չունի իւր մէջ այն սննդարար ուղը եւ ծուծը, եթէ նա

, եթէ չունի իւր մէջ այն սննդարար ուղը եւ ծուծը, {եթէ} նա մշակած չէ ինչպէս պահանջում էր հարկը, ոչ այլ ի

է ինչպէս պահանջում էր հարկը, ոչ այլ ինչ է, բայց {եթէ} մին թարգման, որ մտքի ծնուցածը դուրս է հաղորդում

դարու լեզուախօսութեան եւ քանի մի անցքերի։ Ուրեմն {եթէ} եւ շատ քաջ սովորէր հայոց մանուկը այդ լեզուն, այն

. միմիայն մի չոր լեզու գիտենալը փոր չի կշտացնի, {եթէ} նորա հետ կապակից չէին այն յագեցուցիչ եւ սննդարար

իւր հին լեզուն հանդէս հանելու. ոտանաւո՞ր գրելն, {եթէ} քանի մի հատուկոտոր տղայական ճառեր, եւ որո՞նք էին

խօսել այնպէս, որ դժուար լինէր հասկանալը։ Ուրեմն {եթէ} դժուար հասկանալի խօսելը գովելի մի բան էր, բնաւ չ

ի էր հասկացուել եւ ամենայն տեղ գտանուած հայերից, {եթէ} նոքա ծանօթ էին միայն մայրենի լեզուին, այսինքն՝

նոքա ծանօթ էին միայն մայրենի լեզուին, այսինքն՝ {եթէ} եւ նոր լեզուն չէին կորուսել, ինչպէս Տաճկաստանում

մեզ իւրեանց մաքուր հայախօսութենովը։ Այնպէս որ, {եթէ} գերապատիւ Նազարեանցի գրածը կարող էր լինել 10000 մ

նքը եւս անծանօթ չի մնայ ազգին, գոնէ այսուհետեւ, {եթէ} ամենակալ տէրը կը բաշխէր մեզ կարողութիւն... Ազ

ռ տգէտը չէ կարող մերժել այս դրութիւնը. որովհետեւ {եթէ} այդպիսի պատճառներ չլինէին, լեզուն չէր ընկնիլ յեղ

անգութիւնը իր ձեռքը անցնէ։ Եւ մէկ անգամ մեռածը, {եթէ} դուրս էլ գալու լինի գերեզմանից, ժառանգը նորան իբ

ա՜րձ գնաց, որովհետեւ հին ժամանակները գնացին, եւ {եթէ} գնացած չլինէին վաղուց, հին չէր լինէին. ինչ որ մ

ած եւ անհիւթ արմատի վրայ։ Եւ աւերակի քարերը, {եթէ} քո դիտաւորութիւնը այն է, որ շինուածքը ծառայէ քո

, նոր ճարտարապետութեան կանոններին համաձայն։ Իսկ {եթէ} նոյն քարերով աշխատես դարձեալ երդիկով, առանց պատո

մատ կը լինի միտքը։ Եւ լեզուն, որ ուրիշ բան չէ, {եթէ} ոչ մտքի յայտարարը, բնականապէս պիտի նմանի մտքին,

որա ձեւը ուրիշ բան չէ կարող լինել եւ չպիտի լինի, {եթէ} ոչ մտքի ձեւի ցոլացումը։ Սորանից պարզ երեւում

ւմ է, որ գեղեցկութիւն խօսքը, լոկ անզօր խօսք է, {եթէ} գործ է դրւում հին լեզուի իրաւունքը ջատագովելու հա

կ էին թւում մեզ, այսօր մարդ չկայ, որ հագնի, եւ {եթէ} ծակ ու ծուկից մի մարդ դուրս էլ է գալիս այն շորերո

ւ ոչ միայն այս չափ, այլ շատ անգամ եւ զզուա՜նքը։ {Եթէ} բաց աչքով տեսնում ենք շորի նոյնութիւնը, նորա անփ

եան պատճառները պիտի փնտռենք մեր մէջ։ Որովհետեւ, {եթէ} երկու բանի նախնի յարաբերութիւնը փոխուել է, հարկ

աղցը, բայց ոչ պէտքերի քաղցը, եւ ամեն բանից առաջ {եթէ} մենք պէտքի քաղցը չկշտացնենք, մեր գոյութեան հաւաս

հանդերձը եւ կը ստիպին փաթաթուիլ արջի մորթու մէջ, {եթէ} ընկնին բեւեռային սառոյցների մէջ։ Լուկուլլոսը (ո

ւ փառաւորապէս կ՚ուտէր Մորժերի եւ ջրշունների եղը, {եթէ} ընկնէր նոր Գրենլանդիու կամ թերեւս Լաբրադօրի Էսկիմ

է, քան թէ գեղեցկութիւնը, որովհետեւ կեանք չկայ, {եթէ} պէտքերը չհոգացուին։ Ցրտի տակ ընկած մերկ մարդը էլ

ս սերունդը թողեցին, որին այժմ դու չես հաւանում։ {Եթէ} մենք էլ քո խելքին ընկնինք, ասել է թէ առանց կնիկ

ամ ճապաղութիւնք, աւելի իրաւունք կար զարմանալու, {եթէ} չլինէին դոքա, որովհետեւ այդ լեզուն մինչեւ այժմ գ

ը տաշուին, կը կոկուին նոր լեզուի պակասութիւնքը, {եթէ} ոչ մշակութեամբ եւ գրի տակ ձգելով։ Ինչո՞վ կը սահմ

իւնքը, ինչո՞վ կ՚ազնուանան նորա ձեւերը եւ ոճերը, {եթէ} ոչ ուսումնասիրելով այդ լեզուն, գործ դնելով նորան

դրի ընդդէմ եւս կարող են գործ դրուել։ Որովհետեւ, {եթէ} հին լեզուն նախընտիր համարելով՝ նորը անարգելը եւ

մանուկի կազմուածքի վրայ, անշուշտ մահառիթ են, եւ {եթէ} մահ էլ չպատճառեն, ապա ուրեմն պիտի համաձայնել, ո

պատերազմել։ Այս տեսակ ձգտողութեան տէր մարդիկը, {եթէ} ուրիշ բան չգիտեն, գո՛նէ պիտի ենթադրել, որ Աստու

տակի հին լեզուի ձեւին, ոճին կամ տրամաբանութեան։ {Եթէ} ցերեկը ամպը եւ գիշերը կրակէ սիւնը, եթէ Եհովայի ո

նութեան։ Եթէ ցերեկը ամպը եւ գիշերը կրակէ սիւնը, {եթէ} Եհովայի որոտները Սինայի գլխից եւ Մովսէսի պատուէրն

նա ամեն օր չյիշէր Եգիպտոսի շօշափելի աստուածները, {եթէ} այս բոլորը հերիք չէին նաեւ Ահարոնի համար, որ նա

անշօշափելի Աստուած։ Կարելի՞ է դատապարտել նորան, {եթէ} նորա հասկացողութիւնը գոյացած եւ աճած լինելով եգիպ

թիւնից, եւ աւելի եւս, քան թէ Մովսիսական կրօնը։ {Եթէ} դարաւոր սովորութեան, բնութեան եւ պատմական դէպքեր

ին։ Հեղեղը, որ իջնում է սարից, կարգելուի՞, {եթէ} մտածես պատ քաշել նորա առջեւ եւ քո տունը այդ ճամփո

փրկուել։ Բնութիւնը կրա՛կ է, կ՚ա՛յրէ, կը մաշէ, {եթէ} անմիջապէս եւ կոպտութեամբ վարուիս նորա հետ, բայց

ց, չնայելով սորա վրայ, բնութիւնը անյաղթելի չէ, {եթէ} կարգով ճամփով, դարձեալ բնական հնարներով ընդդէմ դ

մէջ է իր անչափելի բարձր աստիճան ջերմութիւնից։ {Եթէ} Հայոց ազգը, դարերով ստրկանալով Պարսից, Մոգոլներ

ճնշողութեամբ դրոշմում էին նորա փափուկ սրտի վրայ, {եթէ} նորա կեանքը ենթարկուած էր այն ազգերի անպայման ազդ

ժամանակ, բայց ի՛նչ օգուտ. անցածը յետ կը գա՞յ։ {Եթէ} մնար հայկական անկախութիւնը, գուցէ հայկական լեզու

ու կտորներն էլ Նեվայից բռնած մինչեւ Եաւա հասել, {եթէ} ազգը հազար տարիներով ծանր ստրկութեան մէջ շատ անգա

երկար ձայնաւորները դէպի կարճ փոխել, մէկ խօսքով՝ {եթէ} ազգը ստիպուել է, հայախօսութիւնը որպէս մաքսանենգո

գագաթնակէտը։ Նորա համար չկայ բարոյական խնդիր։ ( {Եթէ} գիտեն սորանից աւելի թշուառ վիճակ, թող ասեն մեզ.

ինք, մունջը է անբան կենդանիների ամենակատարեալը. {եթէ} օրանգութանգի կամ կօրիլլի համար կայ բարոյական խնդի

, ինչպէս նորա ընթերցողքը, մի՛ դատապարտէք նորան, {եթէ} նա այն ծանր վճիռը դնում է իր ազգի վրայ, անկողմնա

րտութիւնը։ Կարելի էր քարոզել նորան այն ժամանակ, {եթէ} նա, սեւը սեւ եւ սպիտակը սպիտակ խոստովանելով, յա

այդ դիպուածում իրաւունք ունիք դատապարտել նորան, {եթէ} նա այդպէս էր ճանաչում իր հոգու կարողութիւնքը լիամ

րից, ընտանիքը՝ անհատներից։ Ազգը ուրիշ բան չէ, {եթէ} ոչ ժողով անհատների, որոնց մէջ կային հասարակաց բա

" Լեզու չէ՞, որով գրում ես այս տողերը"։ Ո՛հ, {եթէ} սա լինէր հասարակաց ազգի, ո՛չ սա, այլ երկու աստի

ասածի պէս, ես " յափսիթերս եմ թաթոդնում"։ Ո՛հ, {եթէ} դու, եւ ով դու որ գուցէ մի պարոն ոք մին ես, այլ

ւ որ գուցէ մի պարոն ոք մին ես, այլ եւ քո ծառան, {եթէ} գտնէ այդ փիլիսոփայական քարը, ես ոչ միայն " աշակե

ր կարծում է, թէ նա առաջ է գնում, որ մտածում է ( {եթէ} կարող էր կատարել այս պաշտօնը), թէ ազգը սքանչելի

մարձակուելու մօտենալ գիտութեանց, թող ներեն մեզ, {եթէ} դորան լեզու չխոստովանենք։ Այսօր երկու գլխաւոր

լուսի դուռը բանալու համար։ Եւ դեռ հերիք չէր, {եթէ} բարբառները առանձին առանձին առաջ երթային լոկ իրենց

եալ պայմանների ազդեցութեան տակ խմորում է շաղախը՝ {եթէ} հացի եւ եթէ այլ բաների։ Անհնար է, թէ լեզուն, յ

րի ազդեցութեան տակ խմորում է շաղախը՝ եթէ հացի եւ {եթէ} այլ բաների։ Անհնար է, թէ լեզուն, յեղափոխուելով

Եւ բամբասեցին Մարիամ եւ Ահարոն զՄովսէս վասն կնոջն {Եթէովպացւոյ}, զոր ա՛ռ Մովսէս. զի կին Եթովպացի առ։ Եւ ասեն,

բաց կը թողնեմ, Թէ ո՛չ բեսսայմաղանա ` {Եթիմի} պէս վեր կ՚ընկնեմ: Ну, ведь, էսպէս էլ եղաւ

երազնեայք ՚ի Կալկաթայ, երթեալ վատնէ զամենայն զոր {եթող} հայրն իւր եւ ՚ի վճարիլն վատնէ՜ եւ զթողեալսն առ ի

այս ամառնային ջերմութիւնքը սկսանում են, ասես թէ {եթովպացի} ես դառնում: Ո՞վ է թքում քո հարստութեան վերայ եւ

վասն կնոջն Եթէովպացւոյ, զոր ա՛ռ Մովսէս. զի կին {Եթովպացի} առ։ Եւ ասեն, թէ ընդ Մովսիսի միա՞յն խօսեցաւ Տէր

եւ լուր էր պտտվում, թե Իսահակն ամուսնանում է Նադ[ {եժդա]} Նիկոլաեւնայի հետ, չնայած դրան ես ոչ մի կերպ հավ

երկրորդ անգամ կոմիտեի քննարկմանը ներկայացնելու " {Եժեն} Սյուի ստեղծագործության (Թափառական հրեա) ներածակ

բայր ցանգ ինձ մնայր, Ուր սուրբ էին մուտ եւ {ել} ՝ Եւ սէր իսկ ոչ հնանայր: Գ. ՀՐԵՇՏԱԿՆ

ութեան կամքը։ Հանգուցեալը, պարապելով անդադար եւ {ել} ու մուտ անելով Պ. Կրէյզերի հիւանդանոցի մէջ, ուր

բայց այսքան պիտի իմանալ, որ շատ օրիորդք մուտ եւ {ել} ունին նորա տան մէջ, եւ այդ օրիորդքը թատրոնախաղ ա

րը պահուած է հոգեւոր իշխանութեան: - Եկեղեցու {ել} ու մուտը հոգեւոր պաշտօն չէ, մի սրբազան խորհուրդ

ասին: Պարոնը ապրում էր բաւական լաւ, եւ նորա մօտ {ել} ու մուտ ունէին ոչ թէ միայն նորա նման մարդիկ, այլ

գուհւոյն։ Բողոք կալաւ յայնժամ տասնապետն իւր, եւ {ել} հրաման մենամարտելոյ նոցա առ 'ի մահ նահատակեալ։ Յ

րտելոյ նոցա առ 'ի մահ նահատակեալ։ Յայնժամ ծերոյն {ել} ընդդէմ եւ կործանեաց զախոյեանն։ Աւասիկ ես պատրաստ

զար. զայն տեսեալ Իսկենտերայ նստաւ 'ի պատգարակ եւ {ել} ընդդէմ նոցա։ Իբրեւ լուան նոքա թէ Իսկենտեր ինքնին

մս պարաւանդեցաւ այդր, եւ հուսկ զկնի առանց կոչման {ել} բռնի յատեան դոցա, եւ 'ի միջոյ կիսոյ ժամու էառ զո

օրինակի առ հասարակ երկասիրութեանց՝ մարթ էր կազմ {ել} զլեզու, ըստ ամենայնի կազմ եւ պատրաստ եւ ընդ նմին

ական աներեւոյթ եղանակից յետոյ ումնէլ դարձնում ենք {ել}, ինչպէս՝ մերժումն-մերժել։ Յայտնի է, թէ այս բո

այս ամսույս 25-ին հոս գա, հասնի կամ, եթե հոսեն {ելած} ըլլանք, զերե միտք ունինք Քիշնեւ երթալու, հոն կո

տոսից ուղարկել էին Պոլիս, բայց ես արդեն դուրս էի {ելած} Պոլսից դեպի Լոնդոն: Ձեր նամակը եւ պ. Հարությ

ը մնացին: Նամակս պիտ վերջացնեի, ինչու, որ լեշս {ելած} կգրեմ, բայց աս ալ հիշեմ ասի, որ Մագիստրատ տված

ը, որ իրենց սքեմին եւ տպարանի մամուլներուն տակէն {ելած} էին, հիմա նոյնը նորոգող եւ ընծայի հագուստով դռնե

, անմեղաց արեան շոգին Աստուծոյ կենդանւոյն առջեւն {ելած} " բնակութեան ձեր աւերակ լիցի " ըսելու վրայ է...

լ կամ շարունակուիլ մեր մէջ ներկայումս։ Մենք չենք {ելած} քննելու այն պատճառները, որից առաջանում են մեր օր

ն քանի պարբերականք, որ " Հիւսիսափայլում " երեւան {ելած} մակգիրքը պահում են։ Ուրա՜խ ենք, եթէ այդ կերպով

վ, Մնացի ամբողջ երեք օր վերջին։ {Ելայ} ու գնացի մեր գիւղին մօտիկ Գեղեցիկ մի դաշտ,

ԸՆԹԱՑՔԸ 1860 -1861-1862 1860 թիւ Պետերբ[ուրգից] {ելայ}...., յունիսի 15 Մոսկուա մտայ Մոսկ[ուա

..., յունիսի 15 Մոսկուա մտայ Մոսկ[ուայից] {ելայ} Նախիջեւան մտայ Նախիջեւանից ելայ Թիֆլիս մտայ Թի

այ Մոսկ[ուայից] ելայ Նախիջեւան մտայ Նախիջեւանից {ելայ} Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից ելայ էջմիածին մտայ էջմիած

եւան մտայ Նախիջեւանից ելայ Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից {ելայ} էջմիածին մտայ էջմիած[նից] ելայ Թիֆլիս մտայ Թիֆ

իս մտայ Թիֆլիսից ելայ էջմիածին մտայ էջմիած[նից] {ելայ} Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից ելայ Փոթի մտայ Փոթուց ել

ածին մտայ էջմիած[նից] ելայ Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից {ելայ} Փոթի մտայ Փոթուց ելայ Բաթում Տրապիզ[ոն] Տրապ

այ Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից ելայ Փոթի մտայ Փոթուց {ելայ} Բաթում Տրապիզ[ոն] Տրապիզ[ոնից] ելայ Պոլիս մտա

այ Փոթուց ելայ Բաթում Տրապիզ[ոն] Տրապիզ[ոնից] {ելայ} Պոլիս մտայ Պոլսից ելայ Մեսսինա մտայ Մեսսինայի

Տրապիզ[ոն] Տրապիզ[ոնից] ելայ Պոլիս մտայ Պոլսից {ելայ} Մեսսինա մտայ Մեսսինայից ելայ Նէապոլիս մտայ 186

Պոլիս մտայ Պոլսից ելայ Մեսսինա մտայ Մեսսինայից {ելայ} Նէապոլիս մտայ 1861 Նէապոլսից ելայ Գենուա մտայ

այ Մեսսինայից ելայ Նէապոլիս մտայ 1861 Նէապոլսից {ելայ} Գենուա մտայ Նոյն օրը ելայ Գենուայից եւ Թուրինի

ս մտայ 1861 Նէապոլսից ելայ Գենուա մտայ Նոյն օրը {ելայ} Գենուայից եւ Թուրինի եւ Սաւոյի վերայով Փարիզ մտայ

եւ Թուրինի եւ Սաւոյի վերայով Փարիզ մտայ Փարիզից {ելայ} Լոնդոն մտայ Լոնդոնից ելայ Փարիզ մտայ Փարիզից

Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Լոնդոն մտայ Լոնդոնից {ելայ} Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Լոնդոն մտայ Լոնդոնից

Լոնդոն մտայ Լոնդոնից ելայ Փարիզ մտայ Փարիզից {ելայ} Լոնդոն մտայ Լոնդոնից ելայ Փարիզ մտայ Փարիզից

Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Լոնդոն մտայ Լոնդոնից {ելայ} Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Մարսէյլ մտայ Մարսէյլի

Լոնդոն մտայ Լոնդոնից ելայ Փարիզ մտայ Փարիզից {ելայ} Մարսէյլ մտայ Մարսէյլից ելայ 23, որ էր Զատկի ա

Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Մարսէյլ մտայ Մարսէյլից {ելայ} 23, որ էր Զատկի ա) օրը Ալեքսանդրիա մտայ (մտանք

օրը Ալեքսանդրիա մտայ (մտանք) 29 Ալեքսանդրիայից {ելայ} մայիսի 2, առաւօտ ժամը 9 Քահիրէ (մտայ), նոյն օ

նի կէս աւուր (կէսօրից յետոյ) ժամը 4-ին Քահիրէից {ելայ} մայիսի 5-ին, առաւօտ ժամը 8 Սուէզ մտայ երեկոյ[եան

ւօտ ժամը 8 Սուէզ մտայ երեկոյ[եան] ժամը 3 Սուէզից {ելայ} (կիրակի օր), մայիսի 7-ին Ադէն (Թատմոր) մտայ1

օր), մայիսի 7-ին Ադէն (Թատմոր) մտայ13 Ադէնից {ելայ} նոյն օրը երեկոյ[եան] Ցէյլոն մտայ մայիսի 22-ին Ցէ

րը երեկոյ[եան] Ցէյլոն մտայ մայիսի 22-ին Ցէյլոնից {ելայ} 23-ին Մադրաս մտայ 27-ին Մադրասից ` նոյն օրը երեկ

ալկաթա մտայ (երեկոյ), մայիսի 30-ին Կալկաթայից {ելայ} սեպտեմբերի 27 Սուէզ մտայ հոկտեմբերի 24 Քահիրէ ` ն

հոկտեմբերի 24 Քահիրէ ` նոյն օրր Ալեքսանդրիա 20 {Ելայ} նոյեմբերի 2 Երուսաղէմ մտայ 4 Ելայ 8 Յոպպէ 9-10 Ալ

Ալեքսանդրիա 20 Ելայ նոյեմբերի 2 Երուսաղէմ մտայ 4 {Ելայ} 8 Յոպպէ 9-10 Ալէք[սանդրետ] 11 Ելայ 14 Իզմիր մտայ

ուսաղէմ մտայ 4 Ելայ 8 Յոպպէ 9-10 Ալէք[սանդրետ] 11 {Ելայ} 14 Իզմիր մտայ 18 Ելայ Պոլիս մտայ նոյեմբ. 20

Յոպպէ 9-10 Ալէք[սանդրետ] 11 Ելայ 14 Իզմիր մտայ 18 {Ելայ} Պոլիս մտայ նոյեմբ. 20 Պոլսից ելայ դեկտեմբ.

իր մտայ 18 Ելայ Պոլիս մտայ նոյեմբ. 20 Պոլսից {ելայ} դեկտեմբ. 27 1862 Մարսէլ մտայ յունուար 2 Ելայ 4 Փ

սից ելայ դեկտեմբ. 27 1862 Մարսէլ մտայ յունուար 2 {Ելայ} 4 Փարիզ մտայ 5 Ելայ 8 Լոնդոն մտայ 9 Ելայ փետ.

1862 Մարսէլ մտայ յունուար 2 Ելայ 4 Փարիզ մտայ 5 {Ելայ} 8 Լոնդոն մտայ 9 Ելայ փետ. 12 Փարիզ մտայ 13 Ելայ

ուար 2 Ելայ 4 Փարիզ մտայ 5 Ելայ 8 Լոնդոն մտայ 9 {Ելայ} փետ. 12 Փարիզ մտայ 13 Ելայ Լոնդոն մտայ Ելայ ՀԱՍ

Ելայ 8 Լոնդոն մտայ 9 Ելայ փետ. 12 Փարիզ մտայ 13 {Ելայ} Լոնդոն մտայ Ելայ ՀԱՍՑԷՔ Paris 4 Hоnоrè Chevalie

այ 9 Ելայ փետ. 12 Փարիզ մտայ 13 Ելայ Լոնդոն մտայ {Ելայ} ՀԱՍՑԷՔ Paris 4 Hоnоrè Chevalier, Mr. Sarkis

արակոյս պիտի լսած լինէր այդ անպարկեշտ մարդը: Վեր {ելայ} պարսպի վերայ, կամելով տեսանել թէ ո՛վ էր այն, եւ

. ազգային թիկնապահ գունդը հավաքում է, որ ընդառաջ {ելանել} յուր նոր գալու իշխանին: Բոլոր այդ գնդի հրացաններ

զեկ լինելոյ հանգամանաց գործոյն, անհրաժեշտ վարկաւ {ելանել} ինձ նախ եւ յառաջ ի Լոնդոն եւ անդէն ի վերայ հիման

՚ի Կալկաթայ: Վսեմափայլ դեսպանն անհրաժեշտ վարկաւ {ելանել} ինձ նախ եւ յառաջ ՚ի Լոնդոն, եւ անդէն ի վերայ հիմ

(Անգլիայի մտեալ ՚ի ծով ի 21 դեկտեմբ., յուսալով {ելանել} ի Մարսիլիա, այլ չարագուշակ մրրիկք ձմեռնայինք հող

րու Տի՛կին, Ներքոյ ստորագրեալս, ցանկալով այց {ելանել} եւ խօսիլ ընդ ձեզ, ի մասին հրիտակին թողելոյ ՚ի հա

րո՛ւ տիկին Ի ներքոյ ստորագրեալս ցանկանալով այց {ելանել} եւ խօսիլ ընդ Ձեզ, ըստ պաշտօնի իւրոյ, ի մասին հր

պատուիրեաց յիշեալ օրէնսգիտին թոյլ տալ բողոքանացն {ելանել} յանդիման դատաւորաց Սուպրիմ Կորտի, քանզի նոցա գոր

րեւ ազգասէր եւ բարեմիտ, փութացաւ առ այժմ միայնակ {ելանել} յԷջմիածին եւ արկանել զազգային զխնդիրս ընդ գարշապա

եւ դուրս գնաց նայիբների հետ՝ հրամայելով ինձ եւս {ելանել} նորա քամակից: Երբ ոտքս դուրս կոխեցի շեմքից,

Որ քեզ նոյնպէս, ինչպէս այլոց, կ՚ուգայ երկրից {ելանել}: Ծայրակարմիր հորիզոնում այս երեկոյ խաղացին

մ է թէ "քանզի խաղաղասէր էր 'ի Քրիստոս, ոչ կամեցաւ {ելանել} ընդ առաջ պատերազմաւ. այլ այր մի Անատօլ անուն, որ

չեն աւարտում իւրեանց ճաշը, երեկոյին վախենում են {ելանել} մի տեղ ժամանակ անցուցանելու համար, գիշերը թռչում

արմանք են զի ոչ ոք 'ի նոցանէ իշխեաց ցայժմ ախոյեան {ելանել} ընդդէմ իմ յետ բազում անգամ թախանձելոյ իմ զնոսա,

ռ նա առաքելոյ: Եւ ո՛չ կամեցեալ ձեռնունայն ի Հայս {ելանել} թափուր ի յուսոյն եղեալ՝ անցանէ յԵդեսիայ եւ ընդ Փ

արած գործոյն յայտնեցից զո՛րպէսն եղերելոյ եւ զերբն {ելանելոյ} իմ աստի, զորոց չկարեմ այժմիկ գուշակել: Մեծար

Երկրորդ, աղաչելովն Յիսուսի, օրումս առաջ դրվեցայ {ելանելոյ} աստի ծովով առ ի յերկիրն Մադրաս եւ Կալկաթայ, վասն

եւ մարմին իմ անարատ մինչեւ ի կէտ մահուանս եւ յետ {ելանելոյ} ի տեղի ցանկալի տեսութեան արարչիդ իմոյ եւ արա արժա

գործոյն ո՛չ լիցին յայտնի կառավարութեանն Անգլիոյ, {ելանելով} ի Հնդիկս չունիմ ինչ օգտիլ: Այսպէս խորհուրդ տա

յին բիւրաւոր անձեր կանթեղները: Արեգակը հսկայաձեւ {ելանելով} հորիզոնի մշտնջենաւոր կամարի վերայ, վերածնում էր

ի հանգամանք հասուցել է դորան այդ պատուին: Նա այց {ելանելով} եւրոպական համալսարանների մեծ մասին, գերի ընկել է

ատասխանեց դուստրը: - Ե՛կ այստեղ, - ասաց հայրը {ելանելով} ննջարանից: Երբ Մանուշակը ներս մտաւ հիւրընդուն

նորընտիր Հայրապետ՝ Մեծ քահանայ Մատթէոսը, Պօլսից {ելանելու} ժամանակ երդմամբ չափ պատուէր է տուել ազգին՝ անօգն

ց, այլ եւ զայս թէ յետ աւուրց իբր երկուց կամ երից {ելանեմ} [Էջմիածնէ ՚ի Թիֆլիս, ըստ գրութեան նորին վեհափառո

խարքայէն եւ է, որ սպասելով երեսփոխանակցին իմոյ, {ելանեմ} ի Փոթի, ուղղիչ շոգեշարժ նաւով ի Կոստանդնուպօլիս

սն այնորիկ ցրուեցան օրէնք եւ իրաւունք 'ի գլուխ ոչ {ելանեն}. զի ամբարիշտն յաղթահարէ զարդարն. վասն այնորիկ ե

իանգամայն ոչինչ, զի հազարաւոր խոչընդակք ընդ առաջ {ելանեն} ի մերայնոց իսկ եւ խափան արկանեն հնարից ազգային լո

պարհի ծախքը ստանալու համար, որ այդտեղից ճանապարհ {ելանենք} դեպի Կալկաթա: Այս պայմաններից դուրս ոչինչ պայ

., դեպ ուղիղ ՚ի Մարսեյլ քաղաք ֆրանսիական, ուստի {ելանէ} երկաթուղին ի Լոնդոն, այլ զճանապարհայն չարագուշակ

րեան, եւ առեալ ընդ իւր զամենայն զստացուածս իւր, {ելանէ} ի նաւ՝ յուղի անկանիլ ՚ի Մադրաս կամ այսր ՚ի Կալկա

տպարանին Նախիջեւանայ 5000 ռուփի եւ ասէ, թէ ինքն {ելանէ} ծովու ՚ի Բատավիոյ ի Մադրաս կամ ՚ի Կալկաթա, կտակ

Յոր ոչ բնաւ ուժ է մարդն"։ Ընդ հենգն {ելանէ} Ադամ Եւ առ սերովբէն բարբառի, Ժպիտ ի դ

Եւ զի՞ բնաւ ոչ մեկնիս. Բան քո ըստ չափ {ելանէ}, Ոչինչ զզամ, համարի՞ս: Մխի՞մ յիրս ձ

միայն ՚ի Հօրէ - " Հոգին ճշմարտութեան, որ ի Հօրէն {ելանէ} "։ Ո՛չինչ առնու յՈրդւոյ, եւ ո՛չ յառաջ գայ յՈրդւ

ց ջատագովութիւն եւ այս այնու օրինակաւ, որ ընդդէմ {ելանէ} միշտ կրթութեան եւ դիտաւորութեան Հռովմէական սուրբ

յն եղեւ եւ լինի, բայց ընդ վայր, զի կամ 'ի դերեւ {ելանէ}, կամ բազում ժամանակաց ակնկալէ ըստ սովորութեան տե

արս, ո՛չ [ապաքէն] ամենօրեայ փորձն ինքնին ախոյեան {ելանէ} ընդդէմ մոլար հնասիրութեանդ, որ [վնասակար էր ազգի

բանութեան ի Զմիւռնիա, ի մերումս] 19-երորդ դարու [ {ելանէ]} ի բեմ [հայկական] խրթնաբանութեան իւրովքն] երկհատո

երեւեալ, եւ յետ զառաքելականն կատարելոյ զպարտս, {ելանէ} ի Վաղարշապատ առ սուրբն Սահակ: Ուստի խորհուրդ արա

ռի է ի Մովսիսէ Խորենացւոյ: Մովսես Կաղանկատացի {ելանէ} ի հանդէս ի կատարած եօթներորդ դարուց իւրով Աղուանի

ձցուք վերստին ի կարգ մերոց բանից: Խնդիր ի մէջ {ելանէ}, այո եւ հարցասիրութիւն իսկ, եթէ միաբանութիւնն Մ

ցս թէ երիցս, ո՛չ կարեմ ստուգիւ ի միտ բերել, այց {ելանէի} նմա: Այլ ո՛չ բաւականացեալ եւ այն, միացեալ ընդ մ

ներից"։ Միայն թէ օր մի յառաջ, եթէ կան, հանդէս {ելանէին} այդ աւելի գեղեցիկ հայախօսքը, մեր ամեններիս մխիթա

իցիս"։ § 5. Բնագրի խօսքը. " 'ի շնորհացն որ {ելանէին} 'ի բերանոյ նորա " (եր. 36) յիշեցնում է մեզ " ը

ր. 36) յիշեցնում է մեզ " ընդ բանս շնորհացն, որ {ելանէին} 'ի բերանոյ նորա ", Աւետ. Ղուկ. գլ. Դ. համար

ն. զի ամբարիշտն յաղթահարէ զարդարն. վասն այնորիկ {ելանէր} դատաստանն թիւր " (Մարգ. Ամբակ. գլ. Ա, համ.

երանոյ բարեկամաց. բայց ճշմարտութիւն այնպիսի՝ որ {ելանէր} ի բերանոյ թշնամեաց, անընդունելի էր. ուստի զհետ

ա, նա, որ ուրիշ աշխարհներում փեսայի պէս դուրս է {ելանում} ծովերի ծայրերից՝ իւր ոսկեղէն ճառագայթները ցոլացն

ուխտեալ ճանապարհից: Այսօր, վերստին հանդէպ է {ելանում} մեզ խաւար տգիտութիւնը, իւր սոփեստական մեծ վայելչ

րոշւում էր նրանով միայն, որ նա շատ անգամ կառք էր {ելանում}, երբ երկարատեւ պատերազմելուց վաստակում էր: Բայց

որ տեսանեն այս հրաշալի մարդու երեսը։ Կսաւիէ վեր {ելանում} էր առ հասարակ ծառերի վերայ եւ այնտեղից քարզում էր

վրայ դրաւ, մենք ալ, զհամախոհս մարդիկ կարծելով, {ելանք} ինքզինքնիս (եթէ ոչ անուշութեամբ, գէթ իրաւամբ)

նք մեր խօսքը: Անանուն Փեփէ Մարիձայի մը զաւակ {ելաւ}, տետրակ մը հանեց, որով անուն եւ ածականազարդ չար

ալ իր նախորդաց ճամբուն մէջը գտնուելուն իրաւամբ, {ելաւ} բանադրեց զարհամարհողս եւ աղեկ ըրաւ, իրաւամբ ըրաւ

, էականապէս կենդրոնանում է այնտեղ, որտեղից դուրս {ելաւ} այն ապրանքը կամ գումարը: Զօրութիւնը եւ ոյժը այնտ

տարու 1 յուլիս 30 նոյեմբեր ` թիւ 85 Երեւակի մէջ, {ելաւ} սրբագրեց ու հաւատքի մասունքները յաւելացուց, մի ն

տեսանում ենք... բռնեց քարերից Եւ շուտ վեր {ելաւ} իբր աննիւթ մարմին: Հոգնած, ուժաթափ, մ

Մանուշակը առանց եւ մի խօսք եւս ասելու իսկոյն վեր {ելաւ} սանդուղքից, արձակելով սանդուղքի ծայրումը մի հեկե

մը եւ հրամայելով աղախնուն դնել թէյի մեքենան, վեր {ելաւ} սանդուղքից լերդագոյն երեսով, պատճառ, խոնաւ տեղո

ղում գրում էր ասեղով եւ շատ աննշմարելի այս բառը " {ելդըրըմ} "։ Մոմը վառուելով մինչ հասանում էր այս խօսքին,

ւրս իբրեւ զվեց տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս: {Ելեալ} ի ցամաք, ի Մեսսինա քաղաք Սիկիլիոյ, գոգցես անշնչ

ատս քան զԿովկաս, անցի է որ սահնական եւ ուր ուրէք {ելեալ} ՚ի ջորի մինչեւ ցերկաթուղին, տարեալ մեծի ցրտութեա

ւրս իբրեւ զվեց տիւ եւ գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս։ {Ելեալ} ի Մեսսինայէ, գոգցես անշնչացեալ ի տառապանաց մրրկի

ք վկայիւք ըստ յայնժամեան եւ արդի օրինաց Անգլիոյ: {Ելեալ} անտի գնացի առ օրէնսգէտն իմ եւ առանց յայտնելոյ նմա

գոյացեալ 175, 000 ռուփեաց գումարաւն արդեաց: {Ելեալ} անտի, փութացայ առ փաստաբանն իմ եւ խնդրեցի բողոքե

արպեցու ասածը իր Թղթում. " Եւ դու (Վահան) յայց {ելեալ} խնդրել զիս եւ գտել յաշխարհին յայնմ ածէր 'ի տուն ո

եանց եւ յընդվայր հարկանել զմեզ, ժողովուրդ ընդդէմ {ելեալ} եւ զուլից սոցա կախեալ կսկծեցուցանեն ասելով, - այս

: Թոյլ տացի մեզ աստանօր, փոքր ինչ ըստ սահման {ելեալ} ճառիս, առ որով պաշտի համառօտութիւն բանից՝ հանդա

, բուռն հարկանէ զլուսաւորութենէ Ազգին եւ ի խնդիր {ելեալ} հայկական նշանագրաց առ ի կենագործել զդպրութիւնն՝

ն հողմոյն ընդդէմ լինելոյ՝ խոտորեցաւ. յԻտալիա եւ {ելեալ} ի Հռոմ, եկաց առ ժամանակ ինչ շահեցեալ զգիտութիւն

լրագիր Վիեննայի, 1853 առաջին թերթ յունուար 20, {ելեալ} ի ծոցոյ պապին, առեալ զգրիչ վասն պապին, ջանացեալ

ուրեմն եւ այլ ամենայն լեզուք, որք ի լատինականէն {ելեալ} կերպաւորեցան ի զանազան բարբառս Եւրոպիոյ, են ռամկ

ւամբը պատսպարեր ու պատասխանատուութեան հրաժարականն {ելեր} ի սկզբանէ տուեր է. ասոր ի՛նչ ըսենք, ի՛նչպէս հաս

ից, որ այն միջոցին բնաւ պակաս չէին եւ " զմի միով {ելեւելս} առնէին ", ինչպէս ասում է Փարպեցին իր Պատմութեան

րբ զգացմունք էին խաղում նոցայ հոգիների մէջ: Նոքա {ելեւելք} առնելով միմեանց վերայից, ժողովուում էին ճշմարտու

ն բարւոքելու համար, իսկոյն այդ րոպէին, որպէս մի {ելեքտրական} հարուածով վերջանալու են մարդ լինելուց նորա խարդախ

ան հետ, կապւում է եւ ուղղւում է դէպի երկրագունդի {ելեքտրական} կենդրոնը, որ նոյն պիտի լինի եւ նորա երկրաչափական

, այն կամուրջի միջնորդութեամբ կպչելով երկրագունդի {ելեքտրականութան} հետ, կապւում է եւ ուղղւում է դէպի երկրագունդի ել

յիմար բաներ ես ասում. ի՛նչ յարակցութիւն կայ օդի {ելեքտրականութեան} եւ մի մոմի մէջ, թող գլխիվայր եւս վառէիր։ Ինչպէ՞

ւ միջակ թիւը: Երկրորդ՝ ելեքտրաչափով քննելով օդի {ելեքտրականութեան} չափը կամ որպիսութիւնը, որ մեծ ազդեցութիւն ունենա

ամենօրեայ հաց, առանց որին չէր կարելի ապրել, մի {ելեքտրականութեան} պէս բան, որ փայլակի շուտութեամբ տարածւում է զանա

ուած կրակի վրայ ջուր ածելու պէս, նստեցնում է օդի {ելեքտրականութեան} գործունէութիւնը եւ ապահովում է քեզ ու քո տունը։

որան եւ սահմանափակել նորա կարողութիւնը, որ իբրեւ {ելեքտրականութեան} լաւ առաջնորդ, կամուրջ է լինում օդի եւ երկրագունդ

րոնի հետ, որովհետեւ ջերմութիւնը նոյնպէս աղբիւր է {ելեքտրականութեան}, եւ որովհետեւ երկրագունդի կենդրոնը հալուած վիճակ

ները։ Բնութեան ահարկու ուժերից յետոյ, որպիսի են {ելեքտրականութիւն}, ջերմութիւն եւ այլն, լեզուն առաջին զօրութիւնն է

նում օդի եւ երկրագունդի մէջ, այնպէս որ ատմոսֆերի {ելեքտրականութիւնը}, այն կամուրջի միջնորդութեամբ կպչելով երկրագունդի

մի աշխարհից դէպի միւսը խօսում են երկու րոպէում, {ելեքտրամագնիտական} հեռագրով: Եթէ մի խաբեբայ մարդ կամենար օգուտ քաղե

եւ ջերմութեան ընդհանուր եւ միջակ թիւը: Երկրորդ՝ {ելեքտրաչափով} քննելով օդի ելեքտրականութեան չափը կամ որպիսութիւն

այնտեղ միշտ ինձ էր մնում, Եւ ուր սուրբ էին թէ՛ {ելը}, թէ՛ մուտ. Ուր սէրը երբեք, օ, չէ՛ր հնանում:

ապարհորդութենէ ընդ ծով, իսպառ թողեալ զշոգենաւն, {ելի} ի Գէնուա ի ցամաք, ուստի ընդ երկաթուղին գնացի մին

ով վտանգի ի ձմեռնային ճանապարհորդութենէ ընդ ծով, {ելի} ի Գէնուա ի ցամաք եւ անտի երկաթուղով գնացի մինչեւ

եղի կալեալ անդէն զաւուրս իբր զչորս ի 10/22 ամսոյս {ելի} անտի եւ դէմ եդեալ, յերեկն, որ էր 11/23, մտի ՚ի

զայ, ողջամբ մտեալ ի Կալկաթա, ՚ի վաղիւ անդր այց {ելի} պ. Յարութիւնի Աբգարեանց: Ծերունիս այս, ամաց իւ

յ, Յոյն, Հրէայ ազգ չթողուր, ամենուն ալ " սըկէց {ելի} հունա նստէ ", " այդ կուժը ձգէ, միւսն առ " եւ աս

ն լուսավորութեան եւ վերանորոգութեան ազգաց իւրեանց {ելին}, ի վերջէ ՚ի գագաթ խարուկին, եւ զմոխիր մնացուածո

հող իւրեանց հայրենի], արդէն զընթացսն կատարեալ, {ելին} անցին ի գահագլուխ թագաւորութեան գիտութեանց. իսկ

փոստ ձգած: Այսօր գրեցի պ. Ուդովին, որ ինձ գինի {Ելիսեեւից} գնէ եւ ոչ Ֆոխտից: 7-8 վատ էր. 8-ին տես[ութիւն]

տար, Չկամիմ թողուլ խորհուրդս անկատար, {Ելիր} ու գնա կրկին քո տեղին, Ուստի քո տիրոջ հրամա

ահանջեաց նախ, մատաղ անել ինքեան զմանրամասն հաշիւ {ելից} եւ մտից տան եւ կրպակաց պ. Բաբաջանեանի, սկսեալ յ

՚ի թիւս այլոց թղթոց եւ զպատճէն հաշուոց, տարեկան {ելից} եւ մտից շինուածոցն ի վերոյ յիշելոց, տեսանէ զի ամ

լիւղն լինել, Զի զսրտիդ առագաստ Սիրոյն {ելից} մրրիկ, Հուր, բոց տիեզերասաստ, Ապրես

: Երեսփոխանը բերում է. եւ ահա, եկեղեցու տարեկան {ելից} եւ մտից տակը գրւում է գեղեցիկ գրչով. " Հոգեւոր կ

ավարութիւնս վերահասու եղեալ ստուգութէան հաշուոց, {ելից} եւ մտից եկեղեցւոյն, եգիտ զայնս ի պատշաճեալ կարգի

նչու որ ան թերմաշ խնդիրը գրեցի Մագիստրատ, մեռելս {ելլավ}: Ինչեւիցե, ասի, ինչ ալ ըլա նե, գրեմ, աղջիկը

ւն ունիմ, որ ոչ ոք չի կարող իմ դրությունը կարդալ {ելլեսիս} վերա: Ուրախ եմ միայն, որ առողջ եմ, եւ տկարությ

այնոց կամացը դէմ եւ մեր աչաց առջեւը, տներուն մէջ {ելնել} մտնելով, իրենց ըրած անզգամութեանց մանրամասն նկար

է, որ այդ չափ խրտեր են ու չկրցին օր մը ոտքի վրայ {ելնելով} ըսել, թէ " այո՛, հերձուած ենք անոնցմէ, որք եկե

, վասնորոյ չենք ուզեր, որ Մխիթարեանց համախոհներն {ելնեն} որեւիցէ կերպիւ մեր ազգայնոց ներքին սէրն ատելութեա

ղուն զհեղինակ, որ անհամաձայն եւ անխոհեմ կերպիւ կ՚ {ելնէ} ` " ըսի, կըսեմ եւ ըսելէն չեմ դադարիր ", ուրիշ տ

ուրիշ ինչի՞ արժան էր: Մխիթարեան համախոհ մը կ՚ {ելնէ} հռովմէականութեան հրաւիրող գրութիւն մը կը հրատարակ

թողուր իրենց կանչելէն ետեւ, անոր ալ գոհ չըլլար կ՚ {ելնէ} (իբրեւ կարեկից) Էջմիածնայ վարդապետի մը խնդրոյ մ

չունի՞ հաւասարութիւնը, Եթէ Մարկոսն էլ իր կարգով {ելնէ} Կիրակոսի որդին սպանէ եւ Կիրակոսի այրին ատենի ձեռք

ւրս չի հանիլ, մանաւանդ, եթէ այդ մարդը քարոզելու {ելնէ} խոնարհութեամբ եւ ոչ հպարտական գիտութեամբ, լսողնե

բաց է անում նա, Որ իր ետեւից եկողը վստահ Մտնի- {ելնի} հեշտ ու յարմար Եւ կեր գտնի իրեն համար: Ահաւասի

եւի, թէ ուղղափառ ճանաչէ զխոստովանութիւն բղխման, {ելողութեան} Հոգւոյն եւ յՈրդւոյ: Եւ ո՞ր անհրաժեշտ հարկ ստիպէր

ուց, կացուցաւ առ Մովսիսիւ: Քրիստոս բազում ուրեք {ելոյծ} զշաբաթսն, որպէս տէր շաբաթուց եւ դատապարել կամելո

ցարդ անփորձ, Մի՛ թշնամի՞ Աստուած ի քեզ զայդ {ելոյց} "։ Զայս առ կոյսն, եւ զնորա իրանաւ Պարապատե

ասաներորդ դարս, բորբոքեցաւ վերստին ի կայծէ, զոր {ելոյց} Մխիթար Սեբաստացի հանճարեղ մտացն ծննդականութեամբ:

ռ Ձեզ, հաւատալով, եթէ վեհափառութիւն Ձեր կարեկից {ելով} ազգին, չունիցի անտեսել զբողոք նորա, երբ մինչ առ

լիս՝ փութացաւ յԱյրարատ, տեսոյ վարդապետացն իւրոց {ելով} կաթոգին: Սուգ անհնարին պաշարեաց զերանելին, այն

նքնին աշխատել եւ գործակից լինել կարդինալին հեռացն {ելու} գործարանից այն ամենահարկաւոր մարդը, եւ նորա տեղ

է չգտանի, այլ զի կենարար վարդապետին Յիսուսի բան {ելցէ} ի կատար թէ զոր խօսեցիք յունկանէ, քարոզեսցի ի վեր

ենայն փակեալ բանայ, Զի որ զկնին նորա գայ՝ {Ելցէ} եւ մտցէ՝ Եւ ճարակ գտցէ: Եւ ահա կոյս հրաշաւ

յօրինեն Բնութիւն եւ հրաման անբուն. Ո՞ {ելցէ} յաղթ ի մարտէն Եւ ո՞ւմ տեղի ճակատուն.

ասիկ ես պատրաստեալ եմ նահատակիլ, ո՛վ է ոսոխ իմ, {ելցէ} ընդդէմ. բայց քանզի իսպառ տկարացեալ եմ, առաւել ք

ն բարի անդաստան աշակերտաց իւրեանց, որոց ընդ առաջ {ելցուք} ի ստորեւ: " Հայաստան աշխարհի վերակենցաղեալ նո

ծանրութիւնը: Մնում է մէջտեղը որպէս միակ բարերար {ելք} հասարակական սկզբունքը (общинное начало), որ կա

սէ Տէր ցՄովսէս ահա ետու զքեզ աստուած Փարաւոնի " ( {Ելք}., գլ. Է, համ. 1)։ " Ո՞չ յօրէնս ձեր գրեալ է

ալաշիւ 600 ղուռուշ ծախելով առաքեցին 'ի Պուքրէշ առ {Ելքենճի} խանն, զի անձամբ տարցէ 'ի Հռովմ, եւ փաստաբանեալ

աստղը քարշում է մեզ դէպի այդ խորհրդական ճանապարհի {ելքը}, եւ մեք հետեւում ենք այդ ճակատագրական ձգտողութեա

րան յառաջ, քան թէ հասել էր մինչեւ նորա կորստական {ելքը}: Եթէ հարուստ լինէր հասարակութիւնը, կարօտութիւն

Յորդանանու իստակ ջրի մօտ Արեւու {ելքը} քեզ փաղաքշեց, Լիւան լերանց գիշերուայ հողմը

ւմս, ի՛նչ ճանապարհ է մեր գնացածը եւ ո՛ւր է դորայ {ելքը}: Սոքա են ահա խնդիրքը, որ ամենայն բանական հայ

սպիսի խեղճ վիճակի մէջ իրողապէս, գերմանիկ ոգին իր {ելքը} աշխատեցաւ փնտրել անպտուղ իդէալների մէջ եւ մինչեւ

qua non, նա կարծում էր թէ ինչպէս պատերազմի յաջող {ելքը} շատ դիպուածում կախւում է գնդի անձայն հնազանդութիւ

ԴՈՒԱԾ ԱՌԱՋԻՆ ՄԽԻԹԱՐԸ Տասներեքերորդ դարու {ելքումը} Հայաստանի վերջին արքայական տունը՝ Ռուբենեանց իշխ

ակատագի՛ր, - որոտաց աստուածների հայրը. - հանդէս {եկ} եւ համար տուր ինձ, ո՞վ է այդ մարդը, եւ ի՞նչ ես

րա նախկին բարեկամքը Չեն ասում նորան. " Խղճո՛ւկ, {Եկ} դու մեր մօտ, մեք կ՚ամոքենք Քո վիճակի դառնութիւն

րից, որ սպանել էին իմ թոռը, հանեցիր մեր վրէժը: {Եկ} գրկախառնիր ինձ, տէր սատանայի պոչը անպակաս լինի բ

եմ եւ վերջացուցել եմ. էգուց գնում եմ, կամի՛ս, {եկ}, չկամիս ` ինչպէս գիտես: Տիկին Յովնաթանեանցի

դ դուրս գայ, այնպէս գրէ, որ ամենքը հասկանան"։ {Եկ} դու գրէ այդպէս, տեսնո՞ւմ ես, երբեմն արժանայիշատ

նացինք մինչեւ ժամը 10, հետո նա գնաց տուն, ես էլ {եկա} իմ տունս, Ավտուշն եւս հետներս էր: Հույս ունիմ,

մակս չկարողացա գրել, որովհետեւ մարտի 24-ին դուրս {եկա} Մոսկվայից եւ այսօր հասա Վարսովիա: Իմ տկարության

պրեցնելով իմ գործը շարունակել եւ այս հուսով դուրս {եկա} Մոսկվայից եւ ահա գտանվում եմ Պ. բուրգի համալսարան

տեսանել թատրոնը եւ երբ ընդհատության միջոցին դուրս {եկա} ղահվետունը թաբակ ծխելու, այն բավական ընդարձակ դա

առարկա դառնալ: ՝ Ամբողջ քաղաքը գիտի, որ ես {եկա} Նախիջեւան հուլիսի 10-ի երեկոյան եւ ձերբակալվեցի 1

թին: Այսօր հրաշալի եղանակ էր եւ ես դարձյալ դուրս {եկա} պարտեզ զբոսնելու ու մնացի երեք քառորդ ժամ. երեկ

, երբ ես ի վիճակի կլինեմ նրան ասելու. ահա՛ եւ ես {եկա}: Թերեւս կգա եւ այդ ժամանակը, որովհետեւ Դոն-Չեզա

անզգամից պաշտպանվելու համար դիմեց ինձ: Ես դուրս {եկա} տախտակամածը, իսկ միսիոները, բոլորովին չկասկածել

: Ո՞ւր է այժմ Սադա Դավիդովիչը: Երբ ես Ռուսաստան {եկա}, նա Եգիպտոսում էր: Ինձ հանձնարարված էր Մելքոն Գ

նն հրեղէն ունէր ոսկի խարիսխ (եր. 337)"։ " {Եկա՛յք} զնկատեալ տեղին տէրունական տանն եւ մեզ հրամայեալ,

՞դ է, թէ ոչ: - Իմ խելքս գլխիս է, բայց քոնը {եկա՞ւ} թէ չէ. մի ժամ յառաջ խելագարուել էիր ախոռից ներս

խոսք հասկացունել: Ես կխնդրիմ քեզի, որ դուն տեղն {եկած} վախտն ասիս իրենց, որ ատոր համար սիրտերն թող չի ց

այն բանից են դուրս բերել, որ ես նոցա մոտ գնացած {եկած} չեմ, ես չեմ կարող ամեն օր ամենի մոտը պատահել, ե

անջության մեջ չմնամ: Մարտին Մակարիչի անունով {եկած} ձուկը եւ երեշկիկ ապուխտը ստացա, շնորհակալ եմ, բ

հայտնում եմ, որ մեր օրագրի թույլտվությունը դուրս {եկած} լինելով, հրատարակում ենք այժմ հայտարարությունքը

րակության համար: Մինչեւ այս րոպես դեռ Մոսկով չեն {եկած} Սիբիրից ո՛չ ձեր եղբայրը, եւ ո՛չ Հակոբ Մաթեւոսյան

գոնե կկարողանանք ազգին պեսքը հասկանալ եւ ձեռքերից {եկած} ծառայությունքը գործ դնել: Դարձյալ աղաչում եմ

ատթեոսի հետ Զմյուռնիայից ժառանգության գործի համար {եկած} հայազգի Բաղդասարը, " Արշալույս Արարատյան " թերթի

լը մենք կարծում էինք, թե այդ հատվածները դուրս են {եկած} " Արեւելեաց " գրքից, որ Թովմ. Արծր. հիշում է պ

։ Ես նայում եմ նորա վերայ, նա երկար ժամանակ չէր {եկած} իմ մօտ, եւ այդ էր պատճառը, որ ծառաս չէր ճանաչու

որ ես Էֆիմերդէ բանամ քո համար եւ այդ պատճառով եւս {եկած} ես իմ մօտ, այնպէս չէ՞: - Ամենեւին այդպէս:

անձնում ենք ՄԵՔ այս բոլոր՝ Ղրիմից նորա հետ դուրս {եկած} Հայերի հոգեւոր հօտը, եւ թոյլ ենք տալիս նոցա եկեղ

ս կան մի քանի գրեանք, որ բաւական մաքուր դուրս են {եկած} այդ տպարանից, որպիսիք են՝ " Յիսուս Որդի, Ժամագ

նդնուպօլսի մէջ եւ այն մարդիկը, որ Վանայ կողմերից {եկած} էին բեռնակրութիւն առնելու համար, իւրաքանչիւրը այ

ութեան ձայնը թւում է նորան որպէս մի օտար աշխարհից {եկած} ձայն: Այդ ձայնը, հասանելով նորա ականջին, վշտաց

ւի: Այս բոլոր գրեանքը, որոնցից շատերը դուրս {եկած} են, եւ միայն երկուքը (" Պաւլոս եւ Վիրգինիա " եւ

Պ. Կոմս Էմմանուէլը " Մեղուի " Ապրիլի 19-ին դուրս {եկած} թերթը կարդում է Մոսկուայի մէջ Ապրիլի 20-ին: Ես բ

անակալ խայթոցներով... Բայց Գուլի-Շամաման չէր {եկած} իմ մօտ քսութեան համար, չէր եկած, որ պատմէ Պ. Բ

ուլի-Շամաման չէր եկած իմ մօտ քսութեան համար, չէր {եկած}, որ պատմէ Պ. Բէգզադէի յիմարաբանութիւնքը։ Նա բա

մս, որ դա քո եղբայրն էր... Իմ մօր վրէժը դուրս է {եկած} արդէն... "։ Մինչդեռ ես պատմում էի այս բաներ

եւ կին, ներկայ էին այդ հանդէսին, որոնցից ոմանք {եկած} էին մեքենաբար, լոկ հետաքրքրութեան համար, ոմանք

լեզուով եւ ցաւում ենք, որ այդքան քրտինքով յառաջ {եկած} գործը մեռած է ազգի համար: Մեք ցաւում ենք, մ

ռնում յիշել այստեղ պատմութեան անունով մեր մէջ ման {եկած} գրքերի թերութիւնքը եւ խակութիւնքը, զանց եմ առնու

ազդեցութեան ենթակայ: Մարդուն համար վերեւից {եկած} ազատութիւնը այն ցօղից աւելի չէ, եթէ մարդը նախ ին

արակութիւնը, պարտական է, կողմնակի եւ իւր ձեռքից {եկած} հնարները գործ դնելով, աշխատիլ՝ ազատուելու համար

տ անգամ մնում է անվաճառ՝ կա՛մ սովորութենից դուրս {եկած} լինելով, կա՛մ մի այլ պատճառով։ Մինչդեռ հում նիւ

ողի մէջ եղած բոլոր ածուխի հանքերը, նոցանից դուրս {եկած} ածուխը եւ Անգլիոյ տարեկան ածուխի պէտքը, եւ գտանե

Ուր եմ ծնած, ա՞յդ ես քննում. Այստեղ {եկած} եմ Թիֆլիզից: Ես տուն ունիմ եւ այն քա

ս մօտեցայ եւ ասում եմ նազելով, Ո՛ր տեղից ես {եկած} այստեղ եւ ինչո՛ւ, Այդ ի՛նչ բան է, լուանու

եալ ասելով. Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ ես {եկած}, Է՞ր տախտակներ կտրատում ես երգելով:

ց գրուած, որով ուղարկեցին ռնգեղջիւրի մասին դուրս {եկած} թղթի պատճէնը եւ 10 նարինջ: 23-ին նամակ գրեցի Ղա

հ[աննէսի հետ]. եղբայրս հիւանդութեան պատճառով չէր {եկած}, առաջիկայ տես[ութիւնը] նշանակուած է 28-ին: 22-

[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 19-ին: Տունից {եկած} թղթերն էլ կարդացի, եւ աղբաթս սաստիկ խառնուեցաւ:

էս վերեւումը ասացինք, բաւական վաղուց արդէն դուրս {եկած} լինելով, երկրորդը եւս այս օրերումս դուրս կը գայ

աւելի ճոխ հատորի վերայ, որ այս օրերումը դուրս է {եկած} տպագրական մամուլի տակից։ 1858 թ. յունուար

, դրական հնազանդութիւն գնուիլ: Զինուորը դուրս է {եկած} իր ընկերական կեանքի շրջանից. նա ընկերական եւ քաղ

իր մօտ, ինչ տեղ որ լինէր ինքը ապահովութեան դուրս {եկած} ։ Եւ ա՛յսպէս, իմ առաջուայ վարք ու բարքս գիտեն

ց աւելի Ակիթ անունով մի մարդ, որ Գարդմանի վանքից {եկած} էր մեր վանքը, այն օրից, երբ սորա հիմքը ձգել էին

պ. Էմինի յառաջաբանից երեւում է, Թուղթը դուրս է {եկած} Ս. Էջմիածնի գրատունից, եւ ինքը պ. հրատարակողը

ատողապէս ապացուցանել, թէ Փարպեցու գրչիցն է դուրս {եկած} այդ Թուղթը. պա՛տճառ, սորա ոճը, նո՛յն է Փարպեցո

ր Պարոնը ասում թէ Փարպեցին (Աշուշայի տանից դուրս {եկած} ) աշակերտուեցաւ Աղանին եւ " զկնի յերկար մի դեգերե

Մուշէի մօտ, որ տանում էր ինձ, ուր եւ ինքը դուրս {եկած} էր լինում ապահովութեան, այդ միջոցի կեանքիս որպիս

ժանի անունը պէտք չէ շփոթել Արծրունեաց տանից դուրս {եկած} ուրացող Մեհրուժանների հետ։ Այս պատուական Մերհուժա

եւ այլ Ռուս բարեկամք եւ ընկերք հանգուցելուն, որ {եկած} էին մասնակից լինելու այս տխուր հանդիսին։ Սգաս

մռայլագոյն սատանայ: Ես այժմ ապիկար զօրական եմ, {եկած} եմ արձակուրդ խնդրել Ձեզանից, վեց ամիս ժամանակով

ն դեւից, աչքը ձգեց նորա վերայ եւ տեսաւ, որ գուճ {եկած} գրում է այնպէս դողդողալով եւ բոլոր մարմնով թռչոտե

ը, որ առանց Ասմոդեյի կողմից պարգեւի, նորա հոգին {եկած} է ձեր խաւար տէրութեան մօտ, որպէս արժանի զօրական

այնտեղ երկու բարեկամքը: Զ․ Պ. Մարկոսը դուրս {եկած} չեկած Շաքարեանցի տանից, Մանթուխեանցը, որ մինչեւ

յ, մաքուր խղճմտանքով եւ անկեղծ սրտով միմեանց մօտ {եկած} մի ազգային գործի համար, որի օգուտը անմիջական յար

ու համար, անձրեւը փոքր է: - Ես եւս դուրս եմ {եկած} ման գալու, - ասաց տիրացուն, եթէ կամիք, գնանք մ

շարունակեց Մահտեսի Թովմասը, - բոլոր Եւրոպա ման է {եկած}, վերջումը պատահել է Պետերբուրգ, կարծեմ Մոսկուա

ճառ, նա բնիկ նախիջեւանցի չէր. այլ օտար աշխարհից {եկած} լինելով, յայտնի էր միայն անունովս Թիւթեանճի-օղլո

բանալով դուռը, հարցրեց Մանուշակից, " հայրդ չէ՞ {եկած} դեռեւս"։ - Ոչ, - պատասխանեց Մանուշակը: -

քիթդ կախած: - Ամբողջ օրը տուն չես եկել, այժմ {եկած} չեկած, այդ է քո քաղաքավարական խօսքը, - պատասխանե

- շարունակեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ղահուէտնից դուրս {եկած} տուն էի գալիս, յանկարծ պատահեց պարոն Շահումեանցը

եանը, մեր խօսելիքը երեւելու էին մի օտար աշխարհից {եկած} ձայն։ Նոքա զարմացած ապշելու էին, եթէ մեք, համա

է տալիս մի այնպիսի կենտրոն, արարչի ձեռքից դուրս {եկած} գործարանաւոր մարմինների մէջ, ուր ժողովուած են բո

ն առաջնորդելով, որ միացած էին այն զօրքի հետ, որ {եկած} էր այնտեղ ապստամբութիւնը շիջուցանելու համար, ընկ

նէ այսպէս է մեր հայեացքը եւ այն պատճառը, որ տեղն {եկած} ժամանակ, երբ ուրիշ հնար չկայ, չենք փախչում հին

նշան է դնում: Աշնան Մողնու ուխտին, իր մօտ հիւր {եկած} կին մարդուն պատմում է ինչ որ Սօսի գլխովն անց էր կ

ածած տեղում, բոլորովին պիտակաբար. եւ եթէ թուխս {եկած} խեղճ հաւը, իր անխոհեմ տիրոջ որկրամոլութեամբ, զր

նեցի է եւ տասն եւ չորրորդ դարում Հայաստանից դուրս {եկած}. յայտնի է, թէ շատ աւանդութիւնք կամ ոտանաւորք եւ

եւ բազմանում է, թէեւ առաջին մարդը միայն դուրս էր {եկած} բուն աստուծու ձեռքից: Ամէն հրաշք, որ ո՛վ եւ իցէ

անութեան եւ ծանօթաբանութեան: Լոկ, խօսքով հանդէս {եկած} չհամարուելու համար, մենք հրաւիրում ենք մեր բնագէ

ւ ցան ընկած, թէ աւերակներից մնացած եւ թէ սարերից {եկած} անհամ քարերը: Թէեւ, այո՛, ոչ փոքր բան են սոքա

Բացի սորանից, պ. Պոոշեանցը արդեօք չպիտի՞ դուրս {եկած} լինէր բնականութիւնից, եթէ հայկական կեանքի մէջ (

րգոյ հեղինակը, " որ ըխտաւոր Մողնու գեղումն ա վեր {եկած}, իրանց բարեկամի կամ ճանանչի տներումը, նրանց մատ

ա. ամէն մի տան տասը տասնըհինգ տընուոր կըլնին վեր {եկած}, ընենց տուն չի ըլնիլ սրանցում որ էս իրէք օրը իրա

ճ ասելով, սրտաբաց ըխտաւորն էլ սուրբ Գէորգի դոլոն {եկած} աղքատին հոյ չի՞ կարող հետ դարձնիլ... Մողնեցիք

եւ ո՛չ Եղիա։ Ի՛նչ է պատճառը, որ Եգիպտոսից դուրս {եկած} օրից այնքան դարաւոր ժամանակներում, ինչ որ չկարող

դառը դէպքերի տակ ընկճուած, մեռած ու հոգին բերանը {եկած}, չէր կարող բնական օրէնքի ազդեցութիւնքը քերել իր

ից ծածկելով, որպէս մի սրբազան աւանդ սիրտը բերանը {եկած} այսօր այս կերպարանքով բերել թողել ներկայ սերունդի

րայ՝ յարգելով նորա ազնիւ ձգտողութիւնը իւր ձեռքից {եկածի} չափ հարստացնելու մեր ժողովրդական աղքատին դպրութիւ

քիցը. կինը իւր կարգով սպասում է իւր սիրականին եւ {եկածի} պէս կրկնում է միեւնոյն խօսքերը: Իմ գլուխը պտոյտ

ւ ցնծաց. ես քո այս բանի վերա ուրախանալուդ անցյալ {եկածիդ} " Ռուսսկի Վեստնիկ " գրվածեդ գիտեի: Հետեւյալ փ

ին այսպիսի լուրեր եւ պաշտպանում էին ուրիշից դուրս {եկածները}, որպէս զի առաւել եւս զայրացնեն ժողովուրդը Յիսուս

էրցու: Что такой значит. Երեկոյին ես {եկամ}, Ведъ դուոռնիկին ձայն տուիմ Եւ նրա հե

աների ռուսական ֆաբրիկացիային 5. 500. 000 համախառն {եկամուտ}: Այդ գումարով, պահպանելով ` պահանջի շուկան, յո

՝ խնդրել ու շորթել էր 60 ֆ[ունտ] ստերլինգ տարեկան {եկամուտ}. այս բոլորը փաստ է: Իսկ ինչ վերաբերում է նրա լր

ոյ 1860 թուականի եկամուտի եւ ծախքի ցուցակը: {Եկամուտ}....... 70, 283, 674 Լիբրէ ստերլինգ Ծ

արու, Թիւրքիայի եկամուտի եւ ծախքի ցուցակը. {Եկամուտ}...... 286, 100, 615 Ֆրանկ Ծախք...

, գրաւականով մուդաթի դիցեն, մինչեւ մին արժանաւոր {եկամուտ} բերող տուն, կամ գաթ, կամ դուքաններ եւ կամ այլ ի

որոյ եւ ես իմ տանս եկամուտն քառասուն հազար ռուփոյ {եկամուտ} խսելով, այսպէս տուր եւ առութիւն արարի, որ իմ յի

ւ փոշի ցընդեցնում է օդի մէջ՝ մաքրելով գիտութիւնը {եկամուտ} եւ կամամտածական կարծիքներից։ Վա՛յ մեզ, մենք

թագաւոր եւ իշխան: Ձեր մռայլութիւնը ամենայն տարի {եկամուտ} պիտոյ է ստանայ գոնէ՛ 40. 000 կորած հոգի: -

սութիւն չիմանամք երբէք զխարխարեալն եւ զխառնակեալն {եկամուտ} օտարաձայնութեամբ, այլ մաքրեալ, մշակեալ եւ զպակ

ր տարի բերում էր աւելի քան թէ քսան միլլիոն տալլեր {եկամուտ}. համարեա թէ սորա կէսի չափ բերում էին Հնդկաստանի

թեան ոգին բուն հայկական է եւ կատարելապէս ազատ այն {եկամուտ} ձեւերից, որ Ռուսիայում, շատ ռուսագէտ հեղինակներ

ջանի թողած կայքը վաճառելի բան չէ, այլ միայն նորա {եկամուտը} պիտի ստացվի կտակի զորությամբ: Մեզ մինչեւ այժմ ոչ

մնացածը (ստանա) անշարժ կայքերով, որոնց տարեկան {եկամուտը} պիտի սեփականվեին քաղաքին: Այժմ խնդիր է, գնաց

, թե կառավարության եւ թե յուրաքանչյուր տարի նոցա {եկամուտը} ստանալու վերաբերյալ հաստատ տեղեկությունք եւ ճանապ

մն՝ բոլոր մանուֆակտուրային գործարանների համախառն {եկամուտը}: Նախիջեւանը յուրաքանչյուր տարի տալիս է մանուֆակտ

լ էր: Նա հազիւհազ ծայրը ծայրին է հասուցանում իւր {եկամուտը} եւ ծախքը, նա վարձկան է, իսկ վարձկանի աշխատութիւ

էրութեանց մօտ: Մեր առջեւ դրած է բոլոր տէրութեանց {եկամուտի} եւ ծախքի ցուցակները: Ահաւասիկ ամենահարուստ համար

ասիկ ամենահարուստ համարուած Անգլիոյ 1860 թուականի {եկամուտի} եւ ծախքի ցուցակը: Եկամուտ....... 70

երով: Ահա՛ այդ համեմատական լաւ տարու, Թիւրքիայի {եկամուտի} եւ ծախքի ցուցակը. Եկամուտ...... 286

րիր, մինչեւ իմ այն տեղից հալածուելու օրը, վանքի {եկամուտից} կամ բերուած ընծաներից մինչեւ անգամ եւ մէկ դրամ վր

ստանում էին նոքա իւրեանց ապրուստ այս շինուածների {եկամուտից} ։ Ժողովողների ուխտը կատարւում էր հրապարակով, բայ

րն զճիշտ եւ զմանրամասն հաշիւսն առ օրէնսգէտն: {Եկամուտն}, ի տանէն եւ ի կրպակաց, ըստ ասելոյ ազգայնոց, յ

մենայն տարւոջ դեկտեմբեր ամսոյ իմ ստատի նոյն տարէն {եկամուտն} ջամ անեն եւ ջամ եղած մապլաղիցն նախ իւրեանց ֆի հար

սուն հազար ռուփոյ մուդաթ, վասնորոյ եւ ես իմ տանս {եկամուտն} քառասուն հազար ռուփոյ եկամուտ խսելով, այսպէս տու

ն ցորքան կենդանի մնացից ես, զյիշեալ տունն եւ իւր {եկամուտն} ի ներքոյ կառավարութեանս պահելով իբրեւ ի կողմանէ ն

ւ ի կողմանէ նոցա գործակալ, հաւատարմաբար զամենայն {եկամուտն} ժողովեցից, հարկաւոր շինելիքն շինեցից, եւ մնացեա

ռանգութիւն յիշեալ դպրատանցն, եւ որպէս յիշեալ տան {եկամուտն}, նոյնպէս եւ նոր ստացելոց զեկամուտն առաքեցից ՚ի Ն

րինին յաջորդելով զտեղի իմ, զյիշեալ տունն եւ նորա {եկամուտն}, ամենայն եւս եթէ նոր ստացեալ տունք եւ այլն իցեն

պառ լուծանեմ, այլ միայն զայս յիշեալ տունն եւ իւր {եկամուտն} հանելով անտի ի բաց յիշխանութենէ կտակակատարացն եւ

իակատար արեւելեան իմաստով: Եկեղեցական եւ վանական {եկամուտները}, կամաւոր նուիրաբերութիւնները, նմանապէս եւ ազգայ

ստոնեայ շինելուց եւ հոգս էին առնում միմիայն կարգի {եկամուտների} մասին։ Յիսուսեան երկու վաճառատուները, Փէքինի մէ

տունք եւ այլն իցեն ընդ այնոցիկ եւ զնոցին ամենայն {եկամուտսն} զամենայն որոշելով եւ յատկացուցանելով յիմ ստադից ա

ուցելոցն ՚ի Ջուղա: Առ ի՞նչ պէտս արդեօք վատնին {եկամուտք} վանացն մինչ եւ դպրոցն ազգային ՚ի Ջուղա ի բազում ա

քից կարելի է յուսալ, որ Ձեր մռայլութիւնը տարեկան {եկամուտք} ստանայ 10000 կորած հոգի: - Gut, - ասաց սատ

է, ովի՞ ձեռքում կամ ո՞ւր եւ ի՞նչ են արել տարեկան {եկամուտքը} կամ մյուս կտակների զորությամբ ավանդված կայքերը:

ակ եւս քաղաքի իսկույն ստանալիքը պիտի լինի տարեկան {եկամուտքը} կամ մյուս կտակներով թողվածքը. իսկ եթե կտակակատար

մի անգամ գալիս էր Գեներալ Պրօկուրօրը, հաշւում էր {եկամուտքը} եւ գոյացած դրամը մուրհակներով ուղարկում էր Հռովմ

խատէր քահանային, այս պատճառով ահա մեռեալից աւելի {եկամուտքի} արդիւնաւոր աղբիւր չունինք: - Ուրեմն, դու ու

նչյուր տարի հարկ է դրվել, գոյություն ունեին նաեւ {եկամտի} ուրիշ հարյուրավոր, գերազանցորեն կամայական աղբյու

եւս իշխել այսուհետեւ ի վերայ յիշեալ տանն եւ նորա {եկամտին} իբրեւ տէր, այլ միայն ցորքան կենդանի մնացից ես,

տեմ: Ուստի ամ ըստ ամէ, ՚ի բաց հանել ՚ի տարեկան {եկամտից} զհարկն տէրութեան եւ զվարկ Ադմինիստրատորին, մնացե

ենափրկչեան վանաց, որ յետ ունելոյ զայնքան աղբիւրս {եկամտից} եւ առանց ծախելոյ, զդանկ մի ի շինութիւն ազգի կամ

ցեալ ժամանակաց մուդաթովն, յիմ տների եւ յիմ ստատի {եկամտիցն} պարտական են հատուցանել իմ կտակակատարքն, որպէս եւ

ողովեցից, հարկաւոր շինելիքն շինեցից, եւ մնացեալ {եկամտովն}, եթէ յիշեալ տանն մերձ կամ Չինու բազարումն կամ յա

կամակոր է դարձեալ եւ կամի իմ հետ պատերազմ բանալ, {եկայ} Ոլիմպոս: Դուք լսում էիք այն միջոցին Աստղկի հաճոյ

այն մի՛ մոռանար Շամիլի մեծահոգութիւնը: Դուրս {եկայ} նորա սենեկից, արձակեցին ձեռքիս շղթաները, երկու

Լսեցէ՛ք ինձ, Արարատի Որդիք, որոնց հիւր {եկայ}, Միայն ձեր մէջ դուք հնչեցէք Իմ քընարը

ւած պարսպով ահագին։ " Այստեղից ահա ես {եկայ} քո մօտ, Պատմել մի անցք, որ այս առաւօտ

մբողջ օրը առաւ[ոտեան] 9-ից մինչեւ 4 ոտքի վրայ ման {եկայ}, որով մի փոքր հանգիստ էի, 4-ին քնեցի հանգիստ մի

էս: Երեկեան երեկոյին, երկինքը պայծառ էր, դուրս {եկայ} բակը մի փոքր ման գալու: Տեսանեմ որ այդ պարոնը եւ

լի պարզախօս լինել մեր պարտականութիւնն է: Երբ {եկայ} ես այս քաղաքը, որից երկար ժամանակ հեռացել էի, մ

մ ալ կ՚ուզեմ, - բարակ մէջքիս շալ կ՚ուզեմ, Երբ ես {եկայ} ձեր տունը - ոսկին սարեսար կ՚ուզեմ: Կիրակի էլ պա

տկարութիւնը, իւրեանց փափկասնունդ կեանքը, դուրս {եկան} իւրեանց փառահեղ բնակարաններից եւ պարզ երկնքի տակ

ղութեան վերայ: Շատ ձմեռներ անցան, շատ գարուններ {եկան}, նոցա հետ միասին՝ եւ գարնան ծիծեռնակներ, բայց

.. Քազ հետ նոքա կը խօսեն, որ պատահմամբ հիւր {եկան} Ահա ինչպէս ես այսօր՝ ծածկված քօղով տխրութեա

ած են մէջտեղ։ Չանցաւ մի րոպէ, եւ ահա {եկան} Զանազան մարդիկ, իմ մօտ ներս մտան. Ամե

իւն տեսութեան: Եղբայրս եւ Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահը] {եկան} ինձ այցելութեան: 13-ին նամակ գրեցի եղբօրս. պատ

ան մահու թագաւորութեան մէջ եւ իւրեանց մակոյկներով {եկան} մեզ օգնութիւն: Երեք ժամ հաւասարապէս կատարելով հո

կից յետոյ ահա կռուեցին, ջարդուեցան եւ այր եւ կին {եկան} մեր մօտ: - Եթէ շատ հեշտ է որոգայթ լարել նոցա

Այս միջոցին անիծեալների բազմութեան միջից դուրս {եկան} երեք ուրուականք, հայր, որդի եւ թոռն, որ իւրեան

անակ առ ժամանակ հպատակեցան Հայք: Նորերումս դուրս {եկան} ազգային երգերի անունով մի քանի անալի ոտանաւորք,

եց ամուսնանալ Մարիա Մեդիչիսի հետ։ Յիսուսեանք յետ {եկան} աքսորից եւ իւրեանց երախտագիտութիւնը ցոյց տուեցին

ետոյ թշնամացան նորանց Բօնզերը եւ հակառակորդ դուրս {եկան} ՝ տեսանելով իւրեանց հաւատի անարգութիւնը։ Շատ Յիս

կանեն եւ նորանց վերայ իշխանութիւնը, ընդդէմ դուրս {եկան} քարոզիչներին։ Յիսուսեանք զօրք դուրս բերեցին, որ

ս հետեւում էին այս բանին։ Նոքա մեծագին ընծաներով {եկան} Կանտօն քաղաքը, բայց խարդախ Շօյլլը հաւատացուց իւր

ենով մտաւ այս վէճի մէջ, որի առաջարկութենով դուրս {եկան} անթիւ պապական կանոնադրութիւնք Չինաստանի Քրիստոնէա

։ Ահա այս կենդանացուցիչ իշխանութեան ընդդէմ դուրս {եկան} Յիսուսեան Հասարակապետական քարոզիչքը, մանաւանդ՝

Սպա։ Եւ ո՞վ կարող էր մտածել. նոքա ընդդէմ դուրս {եկան} ժողովրդական իրաւունքի անունով՝ ի հարկէ խառնելով

հակառակորդներ"։ Եւ արդարեւ Յիսուսեանք դուրս {եկան} Ֆրանսիայից, բայց նոցա մի մասնը մնաց Հիեննայում ե

ի նեղ փողոցից դէպի միւսը շուռ գալու ժամանակ դուրս {եկան} նոցա առաջեւը մի քանի սայլեր՝ խոտով բեռնաւորած։

աշխարհին, թէ մարդիկ հաւասար իրաւունքներով դուրս {եկան} արարչագործ աստուծոյ ձեռքից: Մարդկային օրէնքը դրո

ից յետոյ, - բայց մեր խօսքը մահի վերայ էր եւ դուրս {եկանք} կղմինդրի եւ փայտի վերայ: - Այո՛, մահի վերայ

տաք է, մեկ երկու շաբաթ առաջ քիչ մը ցրտեց եւ բուք {եկավ}, այժմ տաք է, փառք աստուծո: Ծանի՛ր, եղբայր

հետո խնդրել էի ինձ մոտ ճաշ ուտել, շնորհակալ եմ, {եկավ}: Ճաշից հետո, ժամը 5-ին երկաթի ճանապարհով գնա

Այստեղ նոր բան ոչինչ չկա, միայն սրբազան հայրը {եկավ} Մոսկվա հուլիսի 1-ին եւ 9-ին գնաց Պետերբուրգ կայսր

եմ անկեղծորեն մեր դրությունը: Երեկի երեկոյին {եկավ} Սավել Դավիդիչը, տեսանելով միմյանց, ուրախացանք ե

ի, որպեսզի քրտնեմ: Մյուս առավոտյան արդեն բժիշկը {եկավ} մոտս: Կեցցե՛ HCI-ը: Այդ թթվից acid mur. concen

ամար, որի մասին վաղուց խնդրած էի Ձեր օգնությունը {եկավորների} բերանով, թե մի փոքր հարկավոր էր սպասել: Այն օրի

իս վասն գործոցն Մասեհ Բաբաջանեանի եւ վասն գործոյն {Եկատարինայ} Խօջամալեան 300 ռուփի: 9. Գրութիւն պ. Պայլի

Մասեհի Բաբաջանեան իսկ զերիս հարիւրս վասն հրիտակին {Եկատարինեայ} Խօջամալեան: Այս ամենայն գումար պարտ ՚ի ծախիլ ի պ

այս կարապները օրէ օր աւելի գործի տէր էին դառնում {Եկատարինէ} Մետիչիսի պալատումը, Սպանիացիք ներգործում էին նոց

ւն: Այսօր ձեռքս ընկաւ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ {ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ} ԵՐԿՐՈՐԴ Ռուսաց ԿԱՅՍԵՐՈՒՀՈՒ ԲԱՐՁՐԱԳՈՅՆ հրովարտակի

ամենայն մայրական գթասրտութիւնը՝ ի Տէր հանգուցեալ {ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ} ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԱՅՍՐՈՒՀՒՈՅՆ, եւ Ռուսաց Կայսրների ողորմո

Աստուծոյ յաջողեցուցիչ ողորմութեամբ Մեք՝ {ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ} ԵՐԿՐՈՐԴ, ԿԱՅՍԵՐՈՒՀԻ եւ Ինքնակալուհի ամենայն Ռուս

ՈՒԹԵԱՆ սեպհական ձեռքով ստորագրած է այսպէս. " {ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ} " Հանդէպը նշանադրեց Վիցէ-Կանցլեր Կոմս Իւան Օս

ԵՐ Ամենասիրելի ծնողի՝ երանելի յիշատակի ԿԱՅՍՐՈՒՀԻ {ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ} Բ-ի ձեռքով, 1779 թուականի տրուածքը եւ պարգեւաթղթ

ս քեզ հայտնի է, առաջինը տանը մնաց, իսկ երկրորդը {Եկատերինոսլավումն} է: Խնդրում եմ, թող Անանիան այս մասին հանգամանոր

իմային։ Անհետացի՛ր իմ աշխարհից ինչ ճանապարհով որ {եկար}, միայն մի՛ մոռանար Շամիլի մեծահոգութիւնը: Դ

ի մտանեն այն աղքատ ընդհանրութեան մէջ, որից դուրս {եկար} դու, եւ ազատ կարծեցիր այնուհետեւ նորա վիճակակցու

ասա՛ ինձ, Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ դու {եկար}, Կամ այդ փոսը դու փորում ես ո՞ւմ համար: -

նա կրկին քո տեղին, Ուստի քո տիրոջ հրամանովն {եկար} ։ Շատ մարդիկ ինձի երբեմն խօսքով,

լով, թէ դու տանն էիր, բայց լաւ եղաւ, որ շուտով {եկար}: Թիւթիւնճի-օղլուն առեց ծխաքարշը, լցրեց թաբակ

, այլանդակ տրամաբանութեամբ, որում մեծապէս ընդդէմ {եկաց} թեմակալ արքեպիսկոպոսն Փարիզու: Եւ ի բազմանալ խռո

բարգաւաճեալ չորիւք նշանօք, իմանայ զայն, յորում {եկաց} աւելի քան զամս երեսուն, արիաբար մարտուցեալ ընդ ա

էի վերաբերութեամբ այսպէս է ծանօթաբանում. " Մուշէ {եկաց} կաթողիկոս զկնի Սամուէլի 'ի 502 ամի"։ Չենք ամ

" (Թիւք, գլ. ԻԵ, հ. 6-8, եւ 10-15)։ " Ապա {եկաց} 'ի մէջ Փենէէս, քաւեաց եւ արգելաւ մահ. համարեցաւ

ոց ակնարկէ Ղազար. արդեօք 'ի Յովհան Մանդակունին ( {եկաց} ի 480) 'ի Սամուէլ (492) 'ի Մուշէ (502) եթէ '

մ լինելոյ՝ խոտորեցաւ. յԻտալիա եւ ելեալ ի Հռոմ, {եկաց} առ ժամանակ ինչ շահեցեալ զգիտութիւն զանազան իրաց,

ալիֆաց արաբացւոց: Ի սկիզբն մետասաներորդ դարու {եկաց} Յովհան Կոզեռն վարժ քաջ ի մաթեմատիքական ուսմունս:

ալոյ կորուսեալ եմք: Ի սմին մետասաներորդ դարու {եկաց} եւ Արիստակես Լաստիվերտացի, հեղինակ պատմութեան Հա

ակի անգիտակից ազատութեանը: Սեւ ծով ասացի, միտքս {եկաւ}. նորերումս այդ ծովի մէջ մի նաւ, անցանելով Սինոպ

րայ: Երբ մի այլ նաւից օգնութիւն ստանալով՝ դուրս {եկաւ} այդ վտանգաւոր դրութենից, նաւապետը նկատեց, որ մա

էին մնում մարդկային արիւնից: Ճշմարիտ, Մայիսը որ {եկաւ}, արդէն մի հարկաւորութիւն է ճանաչւում արիւն թողու

էլ կրկնեմ, որտե՛ղ մեր ազգի մէջ Մեսրովբ մի դուրս {եկաւ}, որ գտած լինէր իւր համար մի Վռամշապուհ. մեր հար

լինէր, մի պատանի գեղեցկադէմ եւ գեղեցկազգեստ մօտ {եկաւ} գոմի դուռին եւ կանչեց ինձ Խալիլ նայիբի բարեկամի ա

մանալ, որ չարտասուեմ: Միւս կողմից՝ մի զմայլանք {եկաւ} իմ սրտի վերայ՝ տեսանելով, որ այդպիսի քնքուշ սրտ

մեծ շնորհակալութեան: Մեր ներկայութեամբ դուրս {եկաւ} այդ տպարանից մի գիրք՝ " Փելիքս եւ Պաւլինէ "՝ Պ

ածել այս գործը, որչափ որ կարելի է դիմանալ: {Եկաւ} արեւելեան պատերազմը, կառավարութիւնը ընկաւ պարտքի

Բայց երբ 1861, փետրուար 19-ի հրովարտակը դուրս {եկաւ}, որի մէջ կայսրը ասում էր, թէ ստրուկները ազատ են

այլեց: Թէ երկինքը քեզ ամլացաւ ` մրրիկը քեզ {եկաւ} հիւր, Փոխվեցաւ շուտ սիրուն դէմքդ, չկայ հա

եւով կնքած, սեւ ներկած սեւ լուրը Երբ դուրս {եկաւ} Պետերբուրգից անկարծիք, Խորտակում էր ճամբի

րախացի՛ր, շքեղ դէմքդ փայլեցուր, Որ Արցախից {եկաւ} քեզ մօտ Գասպարեանցը ընտիր հիւր. Քո թաղերում

րախացի՛ր, շքեղ դէմքդ փայլեցուր, Որ Արցախից {եկաւ} քեզ մօտ Գասպարեանցը ընտիր հիւր: ՆՈՒԷՐ ԱՄԻՐԵ

սկոր, - Մարդ սոսկում է տեսնելից: {Եկաւ} դժբաղդի մօտը, Նա իւր դանդաղ քայլերով

Խաւար ու զուրկ պարզ լուսից։ Մահը {եկաւ}, բացեց դուռը. Մեծատունը ըսկըսաւ Անզօր

էք անխղճմտանք, Ազգի գլխից ձերպէսներով {Եկաւ} անցաւ այնքան փորձանք... Ողորմելի՜, դ

նացի ես փոսի մօտ նայելու, Սարսափելի մի ձայն {եկաւ} ականջիս. Յետ եմ նայում, տեսանում եմ այլ ա

նակ միայն ուրախացնելու: Ձեզանից յետոյ {եկաւ} գիտութիւն, Իւր ծանր հայեացքով աշխարհի վերայ

էջ, ուրախացայ շատ եւ ասես թէ մի նոր կենդանութիւն {եկաւ} վերաս: Չար լեզուներ ասել էին ինձ, թէ քո թոքախտո

հողը ազատութիւն գտնելով եւ կորցնելով հոգին բերանը {եկաւ}, Անգլիան, իր այն թերի համարուած, եւ իրաւամբ մի

Դնենք, թէ նոյն 455 թուականին, երբ Վահանը յետ {եկաւ} Պարսկաստանից իր երկու եղբարց հետ, նորա մայրը՝ Ձ

գերապատիւ Ստեփանոս Եսայեան Նազարեանց հանդէս դուրս {եկաւ} բազմութեան միջից եւ ասաց մի դամբանական ճառ՝ այնպ

սատանայի ննջարանի երկաթեայ ժանգոտ դռները, դուրս {եկաւ} խաւարի թագաւորը, մտաւ դահլիճը եւ բազմեցաւ իւր գա

յիշուած, մեզ անլսելի, աղաղակը դադարեցաւ, դուրս {եկաւ} Լուկուլլոսը բռնած ունենալով ձեռքում մի ահագին սկո

անիծեալ դեւը, անցաւ բոլոր բազմութիւնից եւ յառաջ {եկաւ} դժոխատիրոջ դիմաց: Այս դեւը զինուորական ճարտա

թեան արհի նախագահը, - ասաց սատանան: Գ Յառաջ {եկաւ} մի անպիտան, պատառոտուած, վիրաւոր, կեղտոտ, անճ

եան եւ յեղափոխութեան, որի անունը Աստարօտ: Յառաջ {եկաւ} Աստարօտը. գլուխ տուեց սատանային եւ, առաւել յար

լ յարգութիւն ցոյց տալու համար, երեք անգամ պտոյտ {եկաւ} օդի մէջ: - Ի՞նչ նոր բան ունիս, - ասաց խաւար

պոչովը, Ձեր մռայլութիւն: - Բայց ի՛նչ դուրս {եկաւ} դորանից: - Շատ գեղեցիկ բան: Այս պայմանով ես

, կանգնեցաւ, գլուխ տուեց եւ մի ոտքի վերայ պտոյտ {եկաւ}: Յետոյ դարձեալ գլուխ տալով ասաց. - Համ

հարցանէ, չէ կարելի բան խօսել: Հանդէս դուրս {եկաւ} Բէհեղզեբուղը յայտարարութիւնը ձեռքին, գլուխ տուեց

ձեռքին բռնած գալարած մի թերթ թուղթ, յառաջ դուրս {եկաւ} հրապարակ եւ գլուխ տալով տէր սատանային, սկսեց իւր

գտաւ Մանթուխեանցի գրչագիրը եւ ինքնաբաւական կերպով {եկաւ} միւս սենեակը, ուր պ. Մարկոսը երգում էր իւր մեղե

նալ Բազըլից: Նա զրկուած ամենայն օգնութենից, ման {եկաւ} շատ քաղաքներ, յետոյ հասանելով վերջին աղքատութեան

ծոցումս է... Շաքարեանցի ականջին շատ քաղցր {եկաւ} ոսկու ձայնը, վասն որոյ վերջին անգամ համբուրելով

ր պիտոյքը: Այսպէս ահա, իննսունից երեսունը դուրս {եկաւ}, մնաց վաթսուն: Բայց այս վաթսունը եւս չէ խօսում

ակոչը երկու ձեռքը դնելով գերեզմանի ափերին, դուրս {եկաւ} նորա միջից: - Հերիք է այսքանը, - ասաց նա ին

(Յառաջ մեր նաւից տեսան նաւաստիք): {Եկաւ} մօտեցաւ նաւը մեր նաւին. Ի՛նչ սիրտ կտրատող մի

փից, յուսահատութիւնը սրտապնդեց նորան եւ նա յառաջ {եկաւ} ոտքի մատների վերայ երեք քայլ: Նորա այդ երեք քայլ

բան չկար, որ խոսէր ողորմելի ծառան, ուստի դուրս {եկաւ}, անիծելով իւր ծնած օրը, իւր հայութիւնը, որովհե

րեց, որ աւարտուի զանգակի զարկը. նա շուտով դուրս {եկաւ} ննջարանից եւ անցանելով խոհարանից, ուր խոր քնով ք

քնով քնած էր աղախինը, կամաց բացեց դուռը եւ դուրս {եկաւ} բակը... Մութ եւ մառախուղ: Փողոցից լսւու

վերին աստիճանի ամբոխմունքը: Նա մի քանի քայլ առաջ {եկաւ} եղբօր առաջեւ եւ ընդհատուած խօսքերով ասաց դրականապ

ճանապարհորդեց դէպի Հայաստանի հռչակաւոր վանքերը, {եկաւ} եւ Էջմիածին։ Նա քսան տարեկան հասակում ձեռնադրուե

թեան տեղ ու ապրուստի հնար։ Այս հիմքի վերայ դուրս {եկաւ} Մխիթարը Ցանթէ կղզուց եւ 1703 թ. հասաւ Մօդոն կամ

ռով նորան յափշտակեցին եւ բանդ դրեցին։ Նա դուրս չ' {եկաւ} բանդից, մինչեւ երկու տիկինները յետ դարձան տուն։

ոյ զուարթ եւ ուրախ երեսով դուրս վազեց մատուռից եւ {եկաւ} աշակերտների մօտ, յայտնեց նորանց, թէ աղօթքի ժամա

քննութիւնը. այս կերպով ընդհանուր ժողովը գլուխ չ' {եկաւ} ։ Ի վերայ այսր ամենայնի. այն վէրքը, որ Վերա

ումն։ Այստեղ իւր ամենայն ճոխութենով հանդէս դուրս {եկաւ} Յիսուսեանների դպրոցական Աստուածաբանութիւնը։ Զուր

սուսեան Կարգը։ Սարսափելով տեսան յետոյ, որ դուրս {եկաւ} Եւրոպական Տէրութենների մէջ մի ահարկու իշխանութիւն

տակ էին եւ որոնց մէջ կային օրէնք ու կանոն. դուրս {եկաւ} մի այնպիսի իշխանութիւն, որ աշխատում էր հիմնել մի

հլու եւ հնազանդ էին շինում իւրեանց Կարգին։ Դուրս {եկաւ} երեխաների հասարակապետութիւն, որ իւր կեանքի երջան

իպուածը փրկեց նորա կեանքը։ Ի՞նչպէս։ Շատէլ դուրս {եկաւ} թագնուած տեղից, այսինքն՝ վարագուրի քամակից, ու

թշնամիները հալածելու համար, մի նոր հնար. դուրս {եկաւ} Քենելի գիրը (Quesnel), որ գրուած էր Ֆրանսիարէն

այս հանդիսաւորներին քո որսածները ". իսկոյն դուրս {եկաւ} մի հաստափոր արջի կերպարանքով կենդանի, կանգնեց տի

չէին կանթեղի աւանդութեան: Յետոյ ի՛նչ դուրս {եկաւ}. էլ ոչինչ չմնաց, այս չէ, այն չէ: Ո՛չ, մ

սը չի... չարեն կտրեց խեղճ երիցի, քո՛ռ փոշիման {եկաւ} տեղը կաննեց, ու թու՛, թու՛, ասեց, կոտորուիք դ

ւթիւնքը եւ ձգտողութիւնքը։ Նա չգիտէ թէ ի՞նչ տեղից {եկաւ} եւ ո՛ւր է գնում։ (Թէեւ այս բանը եւ շատ ուրիշներ

ան Ստեփանեանց մեծարգոյ պարոնի տանը: Մոսկուայի եւ {եկաւոր} Հայերից մօտ իբր երկու հարիւր մարդ՝ այր եւ կին,

անդամը Նա իսկապէս Քուէպէք քաղաքից չէր, այլ {եկաւոր} էր. նա, որ այժմ այնպէս շքեղ է, առաջին օրերումը

առաջ մտան սատանայի մօտ շնորհաւորել դժոխքի այս նոր {եկաւոր} հիւրը, որին այսպիսի փառաւոր հանդէսով սպասում էին

օրութեան: Նոր բնակիչն դժոխոց յԱրեւելից {եկաւոր}, Մերոյս ցեղի շառաւիղ Է Բրամին գլխաւոր

մ սոցանից աւելի բան չկայ, որ կարողանար գրաւել մի {եկաւոր} կամ հարցախնդիր մարդու ուշադրութիւն: Առհասարակ շա

ների տակ օդ վայելելու համար նստում են Նախիջեւանից {եկաւորքը}: Վանքի ամենաբազմամարդ օրը է Վարդավառի կիւրակ

արողացավ գալ: Միայն ահա թե ինչ պետք է քեզ ասեմ. {եկե՛ք} կանուխ, մոտ ժամը 11-ին: Դա ամենահարմար ժամանակն

եւ սիրտք լցեալ խնդութեամբ, աղաղակեն. " Օրհնեալ {եկեալ} յանուն Տեառն, օրհնեալ, որ գաս յանուն Տեառն"։

չէր աստ ի գալս, եւ երիւք աւուրբք յառաջ քան զայս {եկեալ} ի Կալկաթա բնակի ՚ի տան իւրում: Այսօր ուղղեցի առ

ծաթ, իսկ սպասաւոր առաջնորդի վանացն, որպէս ծառայ {եկեալ} ընդ առաջնորդին ի Ջուղա, հարուստ լինի քան զտէր իւ

ու սամն նոյն ջաներ ամսումն բաժանեսցեն Հայաստանիցն {եկեալ} ղարիպական բիռուզիգար մարդկանց, իսկ մնացեալ վեց ս

պէս, Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս: {Եկեալ} ումեք վարդիցդ ի հայց, Դու՝ որպէս մայր գթո

զխրոխտ բրգանց... Եւ ի համբոյր վառ վարդիցն {եկեալ}. Այլ նա խուսել ճգնի յիմ ձեռաց, Եւ ըն

րախտին: Այգուն այգուն զգնայ, Յողջոյն {եկեալ} չուառիս, Եւ չիցէ՞ ինձ հերիք նա: Զարմ

, ուր Եւայ Ցարդ իսկ ցաւօք ծնանի, Թէեւ {եկեալ} Մեսիայ: - Իսկ Ադա՞մ. - " Տակաւ քրտնի"։

նի կալոյ... Այլ առաւելագոյն այր մի Ակիթ անուն որ {եկեալ} 'ի տեղիդ 'ի Գարդմանայ վանաց 'ի նմին աւուր յորում

ոց 'ի մեծի շաբաթու զատկին, յանկարծակի յանզգաստից {եկեալ} հասանէին 'ի վերայ նոցա իշխանն Անձեւացեաց Սեւուկ ա

Աստուածընկալ դրանէ... աստուածային օրհնութիւնն {եկեալ} հանգիցէ, ծաւալեսցի ի վերայ ձեր եւ համայն ձերայնո

են զկնի նորա, միայն գիտեալ զօգուտ ազգին։ Եւ {եկեալ} 'ի Կոստանդնուպօլիս յետ բազում քարոզութեանց յեկեղե

նս ընդ այս դիպուած, որպէս եւ պատանի ոմն նորընծայ {եկեալ} 'ի վանացն վկայեաց այսմ. Հ. Էմմաննուէլ Ջախջախեան

.. ի Տուհաց գաւառէն, զՔասաղ գետով, {Եկեալ} նըստեալ զՇրեշ բըլրով զԱրտիմէդ քաղաքաւ,

երտիմ եւ հետեւիմ ", այլեւ, " Օ՜վսաննայ, օրհնալ {եկեալ} յանուն Տեառն " ասելով, ծունկ կը չոքեմ նաեւ նորա

ովի առակը. խրիստոմատիան վերջին տիպը դեռ չէ դուրս {եկել}. եթե այն եւս ավարտվի, իսկույն կհասուցանեմ, իսկ

հին հետ մարտ դնե եւ քանի որ չէ հաղթել ու չէ դուրս {եկել} ներկայից, ապագայի մեծ ճանապարհը ընկնելու՝ նորան

ան, իսկ մյուսը բուրբոնյան, որ դղյակից թատրոն էր {եկել} եւ ղահվետնում հանդիպելով անպատվության՝ կամեցել է

ելի է նրանց դրականապես ասել, որ շատ ուշ եք ուշքի {եկել}: Ընդունեցե՛ք ողորմած տեր, առ Ձեզ անկեղծ հարգանա

րեխիղճ աշխատանք է, որովհետեւ վրիպումներն առաջ են {եկել} ոչ թե հոգու խարդախությունից՝ ճշմարտությունը խեղա

եւ տառապանքների, իբրեւ ալֆա եւ օմեգա, հանդես են {եկել} այդ անհատները: Դրանցից մի քանիսը գործում են միմի

ինձ շատ ուրախացրեց: Կարպ Մակարովիչը երեւի արդեն {եկել} է, եթե այո՛, բարեւեք նրան մինչ տեսակցությունը,

Պ. Խ... մէջ, որ ընդդէմ ամենայն քաղաքավարութեան {եկել} էր իմ մօտ գիշերազգեստով (խալաթով): Բարեկամ

ց Ստեփանոս քահանան, այնպէս տղամարդի պէս հանդէս է {եկել} եւ խայտառակում է Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին, ո

իմ մինչեւ այժմ խօսածը կատակ էր), - ես գործի եմ {եկել} եւ շատ հարկաւոր գործի: Տեսանո՞ւմ ես՝ այս սաստիկ

Էֆիմերդէս ո՞րն է... - Նոր նոր հաւեր են դուրս {եկել}, երկաթի ձուեր են ածում. մինչեւ այժմ խելօքները,

որ նորերումս հանդիպեցայ Պ. Բէգզադէին, որ նոր էր {եկել} մի այլ քաղաքից, բայց ինչպէս վշտահար, վատած եւ ց

րաբանութիւնքը։ Նա բարի տղայ է եւ բարի սրտով։ Նա {եկել} էր հարցանել ինձանից, թէ ի՞նչ բան է Տրովատոր ողբե

ւ ազգութեան անունը անգամ չլսած ձեզանից, դուրս են {եկել} նիւթականութեան ծառայելու: Դուք պարտակա՛ն էք նոր

բայց ոչ այնպէս առոյգ եւ զուարթ, ինչպէս դուրս էր {եկել} այնտեղից, այլ հասակն առած, ոյժաթափ եւ թօշնած:

սահմաններում: Այն ժողովուրդը, որ դուրս չէ {եկել} իւր պատմական աշխարհից, թող եւ չշարժի, մեք ընդդէ

խարհն, ուր Եւան Ծնում է ցաւո՛վ մինչ այսօր, Թէեւ {եկել} է Մեսիան: - Իսկ Ադա՞մը, - " Դեռ քրտնո՜ւմ է"։

Արդեօք նորա ընկե՞րն է, որ իւր սէրը յիշելով {Եկել} է նորա հողը ցօղել ջերմ արտասուքով։ Չէ՛, մե

ւ. բայց գիտեմ որ Գերմանիոյ թագուհին Հիւր էր {եկել} պապի մօտը մի օր, երբ նա տանը չէր. " Պարտէզ

լապէս, բայց յետոյ ի՞նչ էլ: Կ՚ասէ. " {Եկել} եմ, մայր իմ հարազատ, Գիրկդ բաց որդուդ քո

Յայտնում է, թէ Սուլթանը նոյեմբերի 24-ին դուրս է {եկել} Թիֆլիսից: 16-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ

իմացայ, թէ Սուլթ[անշահը] դեկտեմբերի 2-ին դուրս է {եկել} Տաք ջուրից: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, խաղող

յին, շատ դրական եւ վճռական կերպով հանդէս է դուրս {եկել} Հայերի մէջ։ Այս բանը ինձ պատճառ տուեց գերապատիւ

աքուին դէպի մի որոշեալ աղբիւր, որտեղից դուրս էին {եկել}: Յայտնի է, թէ այս դրութիւնը իսպառ սասանեցնում է

պի գործարանը ունեցած առնչութեններից, սա ինքն կամ {եկել} է նորա փոխանակ վերակացու կարգուիլ, ինչս ես մի քա

գիտէր, որ լռելու չե՛նք, բարեմտութենից շարժուած {եկել} էր մեզ մօտ, աղաչելու, որ բան չգրենք այդ հատուած

պիտի կարդանք, որովհետեւ միայն Փարպեցու գլխին էր {եկել} փոթորիկը, եւ նա էր վիրաւորը։ Բացի սոցանից,

։ Փարպեցին գնացել է այնտեղ նոյն 484-ին, եւ յետ է {եկել} 486-ին, որովհետեւ, վերադառնալով Սիւնեաց երկրից

փոխանակ տեսէք ինչպէ՛ս տպած է, եւ դեռ նոր է դուրս {եկել} տպարանից: - Քանի՞-քանի անգամ ասացի ես քեզ,

արծաթասէր չես կոչում քեզ. ինչ է, ականջիդ լա՞ւ է {եկել} ազգասիրի անունը, դու առանց զրկանքի կամիս առաքինի

դնում եղած, ինքը, իւր ոտքով, միայն մի շապիկով {եկել} է կէս գիշերին պ. Շաքարեանցի ախոռը եւ ծունկ չոքած

ինչեւ էգուց բանը աւարտած կը լինի: Երեկի երեկոյին {եկել} էր իմ մօտ, որ ածուխ գնելու համար կէս մանէթ արծաթ

րայ ասաց, - Չէ՞ք հրաւիրելու այն մարդուն, որ նոր {եկել} է այստեղ եւ որ ամէնուրեք գտանւում է, ինչպէ՜ս է ն

: Ահա այս քաղաքը գալով կոմս էմմանուէլը ման էր {եկել} համարեա թէ բոլոր փողոցները, տեսել էր բոլոր եկեղե

դին, դու դեռ տղայ ես, ի՛նչ մարդ ես որ մէջտեղ ես {եկել}, քո խելքի բան է այսպիսի բաների վերայ խօսել: Երի

ացուն: - Երեւի, օդի լաւութեան պատճառով դուրս էք {եկել} ման գալու, շատ լաւ էք արել: Միմիայն երջանկութիւ

սաց դուստրը իւր մօրը, - ահա այն մարդը, որ նոր է {եկել}, երեւի թէ դարձեալ գնում է Մահտեսի Թովմասի տուն,

նելով, որ այստեղ շատ սակաւ մարդ կար ֆրանսիագէտ, {եկել} էր մեր տուն, որ ինչ ասես բաների մասին խոսէ:

ը բիւզանդական է, որ եթէ այժմ, մի փոքր դուրս եւս {եկել} է բիւզանդական ճշտութենից, այդ պատահել է բոլորովի

եւ հասած լինելով վերջին տառապանքի եւ նեղութեան, {եկել} էր խնդրել իւր անցած ծառայութեան վարձը: - Ինչո՛ւ

խնդրել իւր անցած ծառայութեան վարձը: - Ինչո՛ւ ես {եկել}, - հարց արեց պ. Յովնաթանեանցը: -Պարոն, -

, թէ հետը բերած արծաթ ունէր կամ գոհարեղէնք, երբ {եկել} էր Նախիջեւան, որպէս թէ կամաց-կամաց վաճառում է եւ

ը վայելէ: - Չէ. ես ձեզ տեսանելու եւ խնդրելու {եկել} էի, - ասաց կակազելով պարոն Մկրտիչը, - որ եթէ կարե

կաւորութիւն կար շուտով խօսելու նորա հետ: Մկրտիչը {եկել} էր... Մանուշակը դողաց այս անունը լսելով.

ոյ գունաթափուեցաւ ինչպէս մարմարիոն: - Մկրտիչը {եկել} էր, - շարունակեց իւր խօսքը մայրը, - որ շուտով հար

յ. ի՞նչի է քիթդ կախած: - Ամբողջ օրը տուն չես {եկել}, այժմ եկած չեկած, այդ է քո քաղաքավարական խօսքը

անքի բնաւորութեանը: - Այսօր մեր փեսայ Մկրտիչը {եկել} էր մեր մօտ, - վեր առեց կինը, - եւ գիտե՞ս ինչ պատճ

ին չհեռացնելով այն օրուայ ճաշկերութենից: - Նա {եկել} էր, - շարունակեց կինը, - որ խնդրէ քեզանից, որ դո

ենալուցը եզրակացնում էր, թէ նա պատճառների էր ման {եկել} իւրեան (Մանուշակը) մի կերպով գլխից ցանելու. պա

նդ որ արդէն բաւական ժամանակ էր, քանի նա դուրս էր {եկել} տանից, ասաց նորան. - Այժմ տու՛ն գնայ, սիրակ

ւելով նորա գրկից: Մանուշակը հազիւ թէ դուրս էր {եկել} պարտիզից եւ մօտեցել իւրեանց տան դուռին, մինչ Շահ

VIII Քանի օր անցաւ այն օրից, երբ Աղուանեանցը {եկել} էր Թիւթիւնճի-օղլուի տուն հարսանիք խնդրելու, բայց

մէջ երեւում է մի դերվիշ Շեյիխուլիսլամ, որպէս թէ {եկել} է Մէքքէից, ուր գնացած է եղած Մէհէմմէդի գերեզմանը

, եւ ես ինքս զարմացած եմ, թէ ի՞նչ տեղից գլուխն է {եկել} այս բանը, նորա նման հարուստ, ուսումնական մարդու

իւնը, այլ մնաց այն ոգեւորութեամբ, որով դուրս էր {եկել} Լօյոլայի " Հոգեւոր Վարժութենից"։ Նորա կոյր եւ ա

րպագում էին նորան։ Յառաջ քան թէ Յիսուսեանք, {եկել} էին այստեղ Կապուսինեան քարոզիչքը, բայց նոքա շատ

, ինչպէս ասում են, Տացիտ, Տիվերի եւ Լիվի, չէին {եկել} իւրեանց սպանած թագաւորի մարմինը թաղելու այն պատճա

ագահ եղած լինէր իր կեանքում, գերեզմանից դուրս չէ {եկել}, որ իր ժառանգների իրաւունքը բռնաբարէ եւ ժառանգու

ստ թելադրութեան տէր Ստեփանոս քահանայի, ժողովարար {եկելոյ} ՚ի Նոր Նախիջեւանայ ՚ի Հնդիկս, ըստ կարգադրութեան

եւանայ, իսկ մնացեալն կիսի ի վերայ պանդուխտ հայոց {եկելոց} այսր եւ բանտարկելոցն ի փոքր ատենի, վասն պարտուց

ելոյ յինքեան զնուիրականն բարբառ, չաւանդէ մեզ ապա {եկելոցս} զայլ ինչ, ուստի բաց ի Ազգային պատմութեանցն տեղեկ

տակաց], ապահովեալ 101 Պատգամ[աւորաց], ի մասին {եկեղ[եցական]} դրամոց, ապահովեալ 102 Հայրապետեանցին 103 Մա

ւնել մի այդպիսի մարդ եւ հաղորդութիւն ունենալ հետը {եկեղեցաբար}, թող ընդունին, այդ նոցայ գործն է: Խնդրեմ

ղբայր, նախարարն հրաման է գրել Ստրոգան[ովին] վասն {եկեղեցական} գումարաց, բայց մեզ ծանոթություն չէ տվել, ես մաս

գրեցիք սրբազան Մատթեոս առաջնորդին պ. Խալիբյանցի {եկեղեցական} մեծագումար պարտքի մասին: Թող հայտնի լինի Ձեզ, ո

ք միակամ ընտրութեամբ ազգին յաղագս զննելոյ զհաշիւս {եկեղեցական} դրամոց անցելոց ի ձեռս աստիճանաւոր Խալիբեանցին, վ

իսկոպոսունք, զգալի կերպիւ պաշտպանէին զվնասապարտն {եկեղեցական} օգտի զաստիճանաւոր Խալիբեանցն եւ զգործակից նորա զԱ

լ թղթոց եւ յայտարարութեանց իմոց եւ այլոց ՚ի մասին {եկեղեցական} հաշուոց, թողու զայն ՚ի վճռադատութեան ըստ ամենայն

ոգաբարձութիւն Ձեր եւ համօրէն ազգիս, զի մի՛ դրամն {եկեղեցական} մատնեսցի ՚ի կորուստ, մինչդեռ ազգն մեր ի քանի տեղ

րս բռնաբարի ազգային ոգին յօտարութիւն: Զգործն {եկեղեցական} դրամոց վարեալ առ ի Ձէնջ առաքեցից ի Թիֆլիզոյ առաջի

լերդապատառ դեպի Հռովմ, իսկ մյուս մասը հրաժարելով {եկեղեցական} պաշտոն վարելուց, կան դեռեւս յուրյանց տներում: Ն

րիտանացս, թերեւս ի պայծառութիւն դպրոցին հիմնելոյ {եկեղեցական} գումարօք ի պարապետէ իւրեանց ի պ. Խալիբեանէ յանու

յեկեղեցւոջ մերում, ուր խնկօք եւ մոմեղենօք եւ այլ {եկեղեցական} զարդուք բերեալ լինին նշանք ՚ի տէրութենէ պարսից եւ

խուսել են նրան, երբ մեր երկու հարյուր հազարի չափ {եկեղեցական} գումարները ոչնչացել են - էլ ինչո՞ւ են նրանք քրքրո

ւմ արդյոք նրանք եւ ա՛յդ փողերը քամու բերանը տալ՝ {եկեղեցական} կապիտալների օրինակով: Եթե նրանց հարուցած աղմո

ցել են մեր պատմության, գրականության պատմության, {եկեղեցական} պատմության մասին եւ շատ ռուսերեն եւ եվրոպական լեզ

ի Նախիջեւան գալը, նամանավանդ որ այդ վերաբերում է {եկեղեցական} գումարների գործին, որոնց համար, ահա, կարելի է

հասել է: Այժմ մենք առավել եւս պետք է ուրախանանք {եկեղեցական} փողերի [խնդրի] հարություն առնելուն, քանի որ նրան

արակությունը: Հապա 64. 000 ռուբլի՞ն, Հապա մյուս {եկեղեցական} գումարնե՞րը, որոնք 1848-56 թթ. հանձնված էին շահ

գ ամաց հիտէ: Հրիտակքն այնոքիկ, 'ի միասին ընդ {եկեղեցական} գումարացն, յորոյ մասին, ըստ ակնարկութեան Տեառնդ

թեամբ կատարելով նոցա մէջ իւրեանց օրէնքի պէս բոլոր {եկեղեցական} կարգերը, եւ Արքիմանդրիտը եւ Հայոց քահանայքը պիտո

կոսը 1845 թուականի Նոյեմբերի մէջ կարգել էր ստորին {եկեղեցական} պաշտօնեաների եւ նորընծայ քահանաների վերայ վարժապե

ուց, ընդունելի չէ մկրտութեան ժամանակ, որովհետեւ {եկեղեցական} խորհուրդներից ոչ մինը չէ կատարւում մեքենաբար միայ

ական: Եթէ Պ. Իսահակեանցի համար այդ քաղաքական եւ {եկեղեցական} օրէնքներով, որպէս սոսկալի սրբապղծութիւն, դատապա

ր պատրաստելուց յետոյ մարդիկ կ՚ընտրէր՝ ազգային եւ {եկեղեցական} պատմութիւնքը գրելու: 7. Բոլոր ուսումնական ա

, երբեւիցէ կարող էր իւր անձնականը գերադաս համարել {եկեղեցական} օգուտից: Այդ երանելի եւ սուրբ Կաթողիկոսները

յութիւնը հերիք է՝ ապացուցանելու համար ազգային եւ {եկեղեցական} պատմութեան անտեղեակ Պ. Խուդաբաշեւին, թէ Հայոց ա

Պօղոսը եւ պահպանել նորա խայտառակուած ճակատի վերայ {եկեղեցական} անունը: Որչափ եւս գրուածքի սկզբում գործ դնէ Պ.

Չամուռճեանի շնորհակալութեան հետ, Պօղոս չարագործը {եկեղեցական} ճանաչելով, հարստահարութեան կողմնակից լինելու թէո

սակ անասելի եւ անլսելի ոճիրների համար, չարագործը {եկեղեցական} կամ քրիստոնեայ չճանաչելը յանցա՞նք է կամ անօրէնութ

ակի բռնանալ մեր ազատ խղճմտանքի վերայ եւ հարկադրել {եկեղեցական} ճանաչել մի պիղծ էակ, որ կորուսանում է իւր սոսկ մ

: Մեր համար, օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ, ոչ {եկեղեցական} կայ, ծայրացեալ իրաւունքներով եւ ոչ անհագագ ստրու

եւ պատուհասել մի չարագործութիւն: Բայց չարագործը {եկեղեցական} է, մեր փոյթը չէ. մեք կը դատապարտենք նորան պատմո

նք ժողովրդի ընտրութեամբ եւ հաւանութեամբ լինում են {եկեղեցական}, քանի որ մեր եկեղեցու կառավարութիւնը սահմանադրակ

ւմ: Որտե՛ղ մի գայթակղութիւն, որի պատճառը չէր {եկեղեցական}, որտե՛ղ հարստահարութիւն, որի հերոսը չէր եկեղեցա

ղեցական, որտե՛ղ հարստահարութիւն, որի հերոսը չէր {եկեղեցական}, որտե՛ղ խռովութիւն, որի խմորը չէր եկեղեցական:

էր եկեղեցական, որտե՛ղ խռովութիւն, որի խմորը չէր {եկեղեցական}: Այո՛, ժամանակը լցուած է, ուստի եւ հրապարակ

հրապարակի առաջեւ ասում ենք, տէրութենական լրտես - {եկեղեցական}, ազգը մատնող եւ դաւաճանող - եկեղեցական, փառքի ե

ն լրտես - եկեղեցական, ազգը մատնող եւ դաւաճանող - {եկեղեցական}, փառքի եւ պատուանշանի համար, թողունք նիւթական կ

ք նիւթական կողոպուտը... կաթողիկոս թունաւորող - {եկեղեցական}, եկեղեցի կողոպտող - եկեղեցական, չարաչար արբեցու

իկոս թունաւորող - եկեղեցական, եկեղեցի կողոպտող - {եկեղեցական}, չարաչար արբեցութեան համար պատուհասուելուց փախչե

իւր եկեղեցուն դրժող եւ դէպի պապականութիւն դիմող - {եկեղեցական}, կաթողիկոս չընտրուելու համար հաւատն ուրացող - եկ

ան, կաթողիկոս չընտրուելու համար հաւատն ուրացող - {եկեղեցական}, հրապարակեալ ճակաճանութեան մասին դատաստանից խիթա

չեւ իւր անասնական կեանքի վերջը բոզի հետ կենակից - {եկեղեցական}, դպրոցների գումարը անհետացնող- եկեղեցական, ի վե

ակից - եկեղեցական, դպրոցների գումարը անհետացնող- {եկեղեցական}, ի վերջոյ ամէն բան, եկեղեցական. վասն զի ձանձրա

մարը անհետացնող- եկեղեցական, ի վերջոյ ամէն բան, {եկեղեցական}. վասն զի ձանձրալի է մի ըստ միոջէ թուել: Իրաւ

ր: Հիւսիսափայլի խնդրած ռեֆօրմը վերաբերւում էր {եկեղեցական} կառավարչութեան, ռեֆօրմ, որով պիտի սանձահարուէին

եսական կառավարութեան մէջ, որպէսզի այսուհետեւ գէթ {եկեղեցական} գանձերը չյափշտակուին, չգողացուին եւ եկեղեցական ո

թ եկեղեցական գանձերը չյափշտակուին, չգողացուին եւ {եկեղեցական} ոսկի եւ արծաթի սպասքը հրէայ ոսկերիչների քուրաների

եղը չունի... Ռեֆօրմ պահանջում ենք առհասարակ {եկեղեցական} կառավարութեան մէջ, որ խառն ի խուռն եւ անկարգութե

ազեանի նման մարդիկ աշխատութիւն են կրում մեր համար {եկեղեցական} պատմութիւն գրելու։ Հայոց ազգը " շէն տուն հարս կը

ին։ Պարոն Փափազեանը իւր 1848 թուականում տպած {եկեղեցական} պատմութեան մէջ սկսած 923 երեսից մինչեւ 932 երեսը

ին եւ չարաբանելով իւր մեծ բարերարը, որի հետ պապը {եկեղեցական} գործերի պատճառով ունէր շատ վէճեր: Թող մեզ խրատ լ

այում։ Իսկ այժմ լիրբ եւ նախանձոտ մարդերից շատերը {եկեղեցական} գրքերի անունները անգամ կամ կանոնների կարգադրութիւ

րդու ձեռքում։ Վաղարշապատի մէջ հաւաքուած բոլոր {եկեղեցական} ժողովները լինում են Սուրբ Կաթուղիկէի եկեղեցում։

ոլոր կահն"։ Այս ջարդուած բաներն էլ չենք իմանում {եկեղեցական} անօթք, այլ կրօնաւորների բնակութեան սարք ու կարգը

, այլ՝ եպիսկոպոս, առաջնորդ, վանահայր եւ այլն։ {Եկեղեցական} ժողովների վերաբերութեամբ սովորաբար ասւում է այսքա

մսարականների մօտ էր այդ միջոցին, եւ բնաւ որեւիցէ {եկեղեցական} պաշտօնի մէջ չէր։ գ) 484-ին Վահանը հաշտուեցաւ

երբ որ պիտոյ է սկսանուէին ննջեցելու վերայ տան եւ {եկեղեցական} կարգերը, գերապատիւ Ստեփանոս Եսայեան Նազարեանց հա

ւթեամբ, որ բոլոր ներկայ գտանուողքը արտասուեցին։ {Եկեղեցական} կարգի աւարտուելուց յետոյ, մինչ պիտոյ է երգէին "

բաղդից հանդիպեցան նորա ձեռքին Իգնատիոս Փափազեանի {Եկեղեցական} պատմութիւնը, Եւրոպա լրագրի 1856 թուականի յունուա

ց կոմս էմմանուէլը: - Հը՛մ, ժողովրդին ի՛նչ. {եկեղեցական} գործերի մէջ ի՛նչ գործ ունի ժողովուրդը. այստեղ հո

ց այդ բանը մինչ այժմ էլ չի յաջողուել ինձ: - {Եկեղեցական} երգերի կամ շարականների մասին ի՛նչ է ձեր կարծիքը:

ոյ էր ներս բերել: Բացի սորանից, շարականները կամ {եկեղեցական} երգերը, որ լսում ենք այժմ եկեղեցու մէջ, կէս մի

նւում է յունական հոգու ներկայութիւնը, այսպէս եւս {եկեղեցական} երգերի ճակատագիրը: Վերջին ժամանակների երգերը. բ

ղ մարդկութիւնը՝ հոգեւոր անարժան ստրկութեան մէջ, {եկեղեցական} իշխանութեան չարաչար գործադրութեամբը հանդէս էր հան

խօսքերով։ Մինը Հռովմի քահանայապետներից կողոպտեց {եկեղեցական} գանձը, իւր աւարով հանդերձ դուրս փախաւ Հռովմից,

վտանգ կարելի բան էր, հերիք է ցոյց տալ Բարոնիոս, {եկեղեցական} պատմիչի վկայութեան վերայ։ Ահա այն իրողութիւն

մի քանի իրողութիւնք, բայց, այդ բոլորը թողնելով {եկեղեցական} պատմութիւնը Հայոց ազգի մէջ հերոսաբար հանդէս հանել

բաժանուի՝ թելադրելով ժողովրդին ներկայ չլինել այն {եկեղեցական} աստուածպաշտութեանը, որ պիտոյ է կատարուէր ամուսնա

էր Սիքստոս հինգերորդի նզովքի տակ, եկեղեցու մէջ, {եկեղեցական} զգեստներով զգեստաւորուած Կարդինալների ձեռքով ծեծո

ց Աւգերեանի Թասսոնի թարգմանութիւնը, եւ Փափազեանի {եկեղեցական} պատմութիւնը ապացուցանում են մի ուրիշ բան։ Այդ մի

, 1854 г., Спб. стр. IV. Տես Փափազեանի " {Եկեղեցական} պատմութեան" (տպած 1848, Վենետ. ) 923 երեսից մինչեւ

ւթիւնքը, այլեւ հատ ու կտոր տեղեկութիւններ քաղելով {եկեղեցական} սուրբ հարց մասին, մեր ազգային հեղինակների գործերի

ուրումն Թէոդորի " զԳիրս պիտոյից " եւ զայլ բազում {եկեղեցական} երգս, որք մի առ մի յիշատակին ի յառաջաբանութիւնս

անէ իսմայելացւոց յամին 1144, Պատմութիւն Հայոց եւ {եկեղեցական} երգք ի զանազան դէպս: Յարձակ շարադրութիւնս նորա զ

ւրս սորա ծաղկի Խաչատուր վարդապետ Կեչառացի, երգիչ {եկեղեցական} շարականաց։ Հայկականս դպրութիւն կենագործեալ յո

, որք լրացուցեալ զշինութիւն տառիցն ի թիւս զանազան {եկեղեցական} գրեանց տպագրեն նաեւ զառաջինն առ Հայս զԱստուածաշու

ութեամբ համարեն զայն կրթել զորդիս, տուեալ զնա առ {եկեղեցական} ոք՝ սերտել անգիր զսաղմոս եւ զշարական եւ զայլ նմա

ի օրերը պահք էին պահում եւ չէին գնում Կօլլէգիումը {եկեղեցական} վէճերը լսելու, որ ամենայն տօնի օր ուսանողները բա

նը, հարկաւոր համարում եմ մի քանի խօսք ասել։ {Եկեղեցական} Վերանորոգութիւնը անհաւատալի արագութենով տարածւում

եպիսկոպոսները մնացին Տրիդենտի մէջ եւ շարունակեցին {եկեղեցական} գործերի քննութիւնը. այս կերպով ընդհանուր ժողովը

էր կրում վերջացնել այն գործը, որ սկսած էր ընդդէմ {եկեղեցական} Վերանորոգութեանը, վասնորոյ եւ թողնում էր իւրեան

, որ մի Տիեզերական ժողով լինի, եւ քննուին այնտեղ {եկեղեցական} գործերը։ Վերջապէս կորուսին նոքա իւրեանց համբերու

՝ Դօն Մատիա-դը-Հօրտարին, բաժանած էր երեսուն վեց {եկեղեցական} գաւառներ (վիճակ), որոնցից իւրաքանչիւրքը ունէին

Յիսուսեան Կարգին։ Սոցա միջնորդութենով Պուասսիու {եկեղեցական} ժողովքը, որ յայտնի էր անունովս colloque de poiss

։ Եթէ Սիկստոս չ'հնազանդուի, ինչպէս հրամայում են {եկեղեցական} կանոնները, այն ժամանակ թագաւոր Հենրիկոսը կը քարո

կանոն՝ մեծ մասնով դուրս բերած Օգոստինոսի եւ այլ {եկեղեցական} հարց գրուածներից. ուրեմն, բաւական նման բան է Յա

ag. 34. Զարմանալի է, որ Պարոն Փափազեան, {եկեղեցական} պատմութեան պարզերես հեղինակը, իւր գրքի մէջ սեւ գո

անութիւնը, այս բառի լիակատար արեւելեան իմաստով: {Եկեղեցական} եւ վանական եկամուտները, կամաւոր նուիրաբերութիւնն

ր նշանակութիւն էին տալիս նրանք: Այդ աւանդութիւնը {եկեղեցական} մի կանոնադրութիւն չէ. այն սկիզբ չէ առնում որեւէ

լու պէտք չէ դատապարտել մի հեղինակ, որ չի դիպչում {եկեղեցական} կանոնադրութեանց, այլ, բնութեան օրէնքներին եւ որ

կրտելոց"։ Ուսանիմք ի գրոց եւ ՚ի կանոնադրութեանց {եկեղեցականաց}, թէ խորհուրդ դրոշմին տուեալ լինի միայն ի զօրացու

ամասն պատմություն առնս ոչ նուազ երեւելոյ ի խումբս {եկեղեցականաց} մերոց չէ առ տեղեաւս պատշաճաւոր գրել, այլ ի պատմո

կան խնդիրների: Ո՞ր աշխարհի մէջ տեսուած է, որ {եկեղեցականը}, քաղաքական կամ քրէական յանցանքների համար դատուի

երի դատը պատկանում է Կրօնական ժողովի տեսչութեան: {Եկեղեցականը}, քաղաքական եւ քրէական գործերի պատճառով պիտի դատո

ատեանները հակին դէպի անարդարութիւն: Եւ մի՞թէ {եկեղեցականը}, գողութեան, անառակութեան եւ սպանութեան համար պի

դատաստանին ենթակայ, միթէ՞ այդ յանցանքները գործող {եկեղեցականը} նոյն պատիժը կրելու չէ, ինչ որ պիտի կրէր մի աշխար

րել, եթէ յիրաւի առանց բացատրութեան ասուած է, թէ {եկեղեցականների} դատը պատկանում է Կրօնական ժողովի տեսչութեան: Եկե

բանը, թէ Պ. Չամուռճեանը, ի՛նչ նկատմամբ արդեօք {եկեղեցականների} դասը աշխարհականներին անմերձենալի քարոզելով, բարձ

։ Պ. Չամուռճեանի կարկատած աստուածաբանութեամբ {եկեղեցականների} գործերը պահւում են Կրօնական ժողովին, այսինքն, ն

ֆօրմ պահանջում ենք հոգեւոր իշխանների եւ առհասարակ {եկեղեցականների} դէպի ազգը ունեցած յարաբերութեան մէջ: Պարտակա՛ն ե

արածէք եւ ոչ զխաշինս"։ Ռեֆօրմ պահանջում ենք {եկեղեցականների} կրթութեան եւ դաստիարակութեան մէջ: Քահանայ ունինք

հայերէն չէ կարող խօսել: Ռեֆօրմ պահանջում ենք {եկեղեցականների} ձեռնադրութեան պայմանների մէջ, մինչեւ այժմ " Առ մ

տեսակ մարդիկ, որ ընդունում են այս սնոտի պարծանքը {եկեղեցականների}, ոչ միայն չկատարած, այլեւ երազում անգամ չտեսած

ք մեր կողմից հոգու ամենայն զօրութեամբ մերժում ենք {եկեղեցականների} այդ մտացածին արդիւնքը եւ խնդրում ենք գործ ցուցանե

տուած են օտարի գաւազանի հետ, ենթարկուիլ նաեւ իւր {եկեղեցականների} հարստահարութեան: Բայց մինչեւ ո′ր աստիճան բարձ

ւնը, մինչ հայ մարդիկ, դարձեալ, հանդէս են գալիս {եկեղեցականների} մտացածին իրաւունքը ջատագովելու եւ ազգի ստրկութեան

ւնքը Հայաստանի որբ զաւակների, հարստահարողների եւ {եկեղեցականների} գաւազանի տակից: Ուրիշ ազգերի նահատակների ուրո

նէին ուշադրութիւն դարձուցանել պապերի եւ առհասարակ {եկեղեցականների} անկարգ գործերի վերայ։ Դեռեւս շատ յառաջ այս ի

րհական դպրոց տղաների եւ աղջիկների համար, այլեւ ոչ {եկեղեցականների} համար, որի վերին աստիճանի կարօտութիւնը զգալի է ամ

եցու կառավարութիւնը սահմանադրական է, քանի որ մեր {եկեղեցականներին} դեռեւս շատ բան պակաս է եգիպտական քուրմ կամ եզուիտ

ը պահւում են Կրօնական ժողովին, այսինքն, նոյնիսկ {եկեղեցականներին}, եւ ազգը իրաւունք չունի այդ բաների մէջ խառնուելո

կրորդ, նոյնը հասկացնել իւր իրաւասութեան տակ եղած {եկեղեցականներին}, որպէսզի իւրեանց ընթացքը յարմարեցնեն այս գաղափար

գաղափարին: Երրորդ, սաստիկ պատուէր տալ բոլոր {եկեղեցականներին}, առանց աստիճանի եւ պաշտօնի խտրութեան, չհամարձակ

որ պիտի կրէր մի աշխարհական: Այդպիսի դիպուածում, {եկեղեցականութիւնը} չէ՞ դառնում արդեօք մի ապաստանարան, ուր կարելի էր

Եւ եթէ այդպէս պատահի, ձախողակի, այնուհետեւ այդ {եկեղեցականութիւնը} պիտի դատաւո՞ր նստի ուրիշի խղճմտանքին, պիտի յանդգ

: Ողորմելի՛ է այն մարդը, որ պիտի ընդունէ այդպիսի {եկեղեցականութիւնը}: Մեր համար, օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ, ոչ

աւոր նզովք գրեց հայոց կաթողիկոսի վերայ: Հայոց {եկեղեցականութիւնը} եւ մահով չհաշտուեցաւ այն պատկառելի ծերունու հետ.

ամասն պատմելուց յետոյ գեղեցիկ նկարագրում է հայոց {եկեղեցականութիւնը}, նաեւ հինգերորդ դարում, երբ բան է լուսաւորութեա

չ բնաւ պիտի ընդունինք այս դրութիւնը, քանի որ մեր {եկեղեցականք} ժողովրդի ընտրութեամբ եւ հաւանութեամբ լինում են եկ

ական հրամանին, յատկապէս այս բովանդակութեամբ, որ {եկեղեցականք} չհամարձակուին որեւիցէ դիպուածում, մարմնաւոր պատի

ն Արշակունեաց, որք յաւէտ գործք էին քաղաքականք եւ {եկեղեցականք}, յաւելուլ զեղերս առ այն թէ չէ ոք ի միջի որ յարգե

արուած էր մեր ամուսնութեան խորհուրդը քաղաքապէս եւ {եկեղեցապէս}: Ամուսնութիւնը խաղալիք չէ, որ կատարուէր առանց մ

ատելի իսկ, եւ ինձ մնաց միայն ողբալ զթշուառութիւն {եկեղեցեաց} վիճակիս, որոց առաջնորդէ մատնիչ ոք կամ դահիճ: Ան

ս երեսուն, արիաբար մարտուցեալ ընդ այլոց մասնաւոր {եկեղեցեաց}, զորս ուղղափառս խոստովանի այժմ առ հարկին ստիպելո

. Տփխիսի բնակիչք որչափ են եւ մասնաւորապէս հայք, {եկեղեցեաց} թիւը, Ռուսաստանի բոլոր հայոց թիւը Այն տղայի համ

այդ քաղաքի անունով։ Այսօրուայ մեր ամենայն Հայոց {եկեղեցեաց} Մայրը բնա՛ւ Վաղարշապատի մէջն էլ չէ, այլ նորա հար

ուանից 'ի Նոր քաղաքի 'ի Սուրբ Կաթուղիկէի 'ի մայրն {եկեղեցեաց} Հայոց"։ (Յովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., եր. 36

ուղիկէի անունը տալով, իսկոյն յարում է՝ 'ի մայրն {եկեղեցեաց} Հայոց)։ Արդ, բացի այսօրուայ Ս. Կաթողիկէ Է

ապազ խուժանն 'ի վերայ իմ կուտէր, եւ հոգք ամենայն {եկեղեցեաց} ։ Ո՞ հիւանդանայ, եւ ո՛չ ես հիւանդանամ, ո՞ գայթա

ակայ վանքի, վրայ խօսելով կոչում է նորան եւս "Մայր {եկեղեցեաց} ամենայն Հայաստանեայց", բայց այս այն պատճառով միայ

Մադրասայ, մինն Կալկաթու եւ երկուսն Հալաբայ սուրբ {եկեղեցեացն} նուիրվի վասն յիշատակի իմոյ: Հարիւր եւ յիսու

նաց: Ութ հարիւր ռուպլի Հալաբայ երկու սուրբ {եկեղեցեացն} ։ Այսինքն՝ սուրբ Քառասուն մանկանց եւ սուրբ

. նոքա տարին մի անգամ՝ Ծաղկազարդի օրը, գնում են {եկեղեցի}, իսկ այլ ժամանակ Աստուծոյ տուն գնալը համարւում է

է նորանից, որ տարին մի քանի անգամ գնում են Հայոց {եկեղեցի} եւ մինչեւ անգամ խոտովանութիւնը եւս կատարում են օտ

՛ դատի առ հոգեւորականութիւն. եւ այսպէս խրթնացեալ {եկեղեցի} մեր ի վայելուչ բարեզարդութեանց, զբարոյական աւերա

ակաւոր առաքումն Հոգւոյն յՈրդւոյ՝ ո՛չ ճանաչէ մերս {եկեղեցի}, որպէս զյատկացուցիչ բնաւորութիւն անձնաւութեան Հո

բնութիւն " ցուցանէ մէկին, եթէ ո՛չ խոստովանի մերս {եկեղեցի} զմի բնութիւն ի Քրիստոս ըստ շփոթմանն Եւտիքեայ, եւ

, թերեւս մատնացոյց եղեալ յայն, թէ Հայաստանեայցս {եկեղեցի}, թէ եւ բաց յերից ժողովոց ո՛չ ճանաչէ զայլսն ընդհա

ւոր եկեղեցին ուղղափառաց ալ կրնա՞ն ըսուիլ կաթողիկէ {եկեղեցի} "։ Զայս հարցումն առաջարկէ Այվազովսքին, յետ խօսե

: Ախորժեմք ուսանիլ, թէ է՞ր աղագաւ մասնաւոր կոչի {եկեղեցի}, եթէ միշտ եւ ընդ ամենայն տեղիս ընդունի զվարդապետ

ւն ընդհանրական եկեղեցւոյն Քրիստոսի, եւ ո՛ր է այս {եկեղեցի}, բաժանեալ ի բուն եկեղեցւոյ, բայց պահեալ զբնաւոր

եղեցւոյ վերագրէ Հռովմեական եկեղեցւոյն, եւ բառիւս {եկեղեցի}, բարգաւաճեալ չորիւք նշանօք, իմանայ զայն, յորու

ես 52, երեւի. " ուրեմն, ո՞ր եկեղեցին է ճշմարիտ {եկեղեցի} Քրիստոսի ". թէ " որն որ այս չորս նշաններն ալ ուն

եւ այլն ուղղափառք են որպէս նաեւ մերս Հայաստանեայց {եկեղեցի}: Այսպէս երբեմն Իսրայէլ դառնայր մտօք յԵգիպտոս, ե

աստանեայցս մի, սուրբ, ընդհանրական եւ առաքելական {եկեղեցի} ։ Ամսօրեայ իբր ժամանակօք յառաջ քան զայս, նա

գիտցածը մեզի կօգտէ, թէ հաւատքի զօրութիւնը, {Եկեղեցի}, աւետարան, ամուր պահենք մեր մտքումը։

Թշնամու արիւնով մեր թրին ջուր տանք, Ազգ, {եկեղեցի} փրկենք ազատենք։ Ապա թէ խօսենք։ ՅԻՇԵՆ

ղոպուտը... կաթողիկոս թունաւորող - եկեղեցական, {եկեղեցի} կողոպտող - եկեղեցական, չարաչար արբեցութեան համար

Ռուսաստանում, - գրում է պ. Նազարյանցը, - չեն ոչ {եկեղեցի} եւ ոչ ազգ, եկեղեցին ու ազգը ժողովուրդն է, որչափ

ւելի եւ հոյակապ տեղը, որի անունը Սուրբ Կաթուղիկէ {եկեղեցի} էր, վանքովը հանդերձ)։ Ղազարն էլ, մարզպանի հր

, թէ պարզ ըմբռնողութիւն չունի այն մասին, թէ ինչ {եկեղեցի} էր Փարպեցուն յանձնուածը, որովհետեւ թոյլ է տալիս

ատութեան անշարժութիւն է եւ սիւնն հրեղէն Կաթուղիկէ {եկեղեցի} է " (Նոյն եր. 332)։ " Եւ տեղին այն տաճար լ

րշապատի կաթուղիկէ եկեղեցին, որպէս նախամեծար Մայր {եկեղեցի}, հանդիսարան է լինում երեւելի դէպքերի։ Հայոց կաթ

եւ շինած հայկական նախամեծար եկեղեցին։ Ի՜նչ ուրիշ {եկեղեցի} առաւել յարմարութեամբ կարո՛ղ էր հանդիսարան լինել ա

ացի այսօրուայ Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը, ի՞նչ ուրիշ {եկեղեցի} կարող էր լինել Վաղարշապատում, որի համար Յովհաննէ

րկու հատ չէր, այլ մէկ հատ Սուրբ Կաթողիկէ անունով {եկեղեցի}, եւ այն մեր Մայր եկեղեցին, որի համար Փարպեցու Թ

ին 'ի Նոր քաղաքի, որում անուն էր Սուրբ Կաթուղիկէ {եկեղեցի} " (եր. 36-7)։ Մենք կարող էինք եւ ուրիշ վկա

ղին 'ի Նոր քաղաքի, որում անուն էր Սուրբ Կաթողիկէ {եկեղեցի} վանօքն " (եր. 37)։ Ինքը՝ Փարպեցին, յիշելով

ո՛չ որպէս այժմեան հասկացողութեամբ վանք կամ վանքի {եկեղեցի} կամ կրօնաւորների բնակարան, այլ որպէս մայր եկեղեց

կեղեցի կամ կրօնաւորների բնակարան, այլ որպէս մայր {եկեղեցի} թագաւորանիստ Վաղարշապատի, որով եւ ամենայն Հայաստ

սա մի հիւսիսային երեւելի քաղաքի մէջ շինեց մի աւագ {եկեղեցի}, որի երեք պատը գողացաւ. հաւատացնելով հաշուապահա

էր: Ինչպէ՛ս գեղեցիկ մեկնում էր ժողովածուն. ապա {եկեղեցի} եւ կաթողիկոս բառերի մեկնութիւնը, չկարծեմ, որ եպ

այլեւ մեծ պահքը պահում են ամբողջ երեկոյ, առաւօտ {եկեղեցի} են գնում, տարին մի քանի անգամ պատարագ եւ մատաղ ե

էլը հեռացաւ դէպի քաղաքի ծայրը, դէպի մի պարսպաւոր {եկեղեցի}, որի բակը էր միեւնոյն ժամանակ եւ գերեզմանատուն:

ան զանգակը կը զարկեն, ժողովուրդ գուցէ սկսանի գալ {եկեղեցի} եւ խափան լինել մեր գործին"։ Առհասարակ շատ բարես

, պարգեւ ստացաւ մի կտոր հող՝ նորա վերայ վանք ու {եկեղեցի} շինելու համար։ Այս ժամանակիս կամ թէ մի փոքր յառա

իթարը, անուանուեցաւ Աբբա։ Մխիթարը, վանք ու {եկեղեցի} շինելով Մօթոնէումը, երկար չը կարողացաւ մնալ այդտ

սեպտեմբերի 8-ին։ Այստեղ Մխիթարը հիմնարկեց մի նոր {եկեղեցի} եւ մի նոր վանք, որ կայ եւ մինչեւ այսօր։ Պատմում

այլեւայլ ազգօք եւ բնակչօք ետ նմա տեղի բնակութեան {եկեղեցի} եւ այլ եւ այլն։ Ապա Մխիթար աբբայ առաքեալ զոմ

ա Մխիթարը կազմեց իւր միաբանութիւնը, ունի վանք եւ {եկեղեցի}, ունի մի փոքրիկ դպրոց, բայց այն հնարքը, որ գոր

նձի եւ կապարի, եւ յառաւելն ուշաբերեալ, զի սուրբ {եկեղեցի} չէ ընկեցեալ 'ի ծով զայն խառն զանգուած։ Յայս ակն

րբ գահին իբր բողոք եկեղեցւոյն Հայոց, ըստ որում է {եկեղեցի} ։ Եւ մինչդեռ ես յայս խորհուրդս էի, գողք հանին 'ի

ւթիւն ճշմարտութեան եկեղեցւոյն Հայոց, ըստ որում է {եկեղեցի}. իսկ այն գիրք հայի 'ի վանումն մոլորեցուցչաց Հայո

ելի է յինէն։ Իսկ դիտումն Վահանին է ցուցանել, թէ {եկեղեցի} Հայոց իբր եկեղեցի ընդունի զամենայն ճշմարտութիւն հ

դիտումն Վահանին է ցուցանել, թէ եկեղեցի Հայոց իբր {եկեղեցի} ընդունի զամենայն ճշմարտութիւն հաւատոյ։ Եթէ ունիս

կալեալ զքահանայութիւն. այլ ի վերջէ լքեալ զօտարին {եկեղեցի}, ոչ տարակուսեցաւ դիմել առ իւրն եւ ախոյեան հանդիս

որ տեղում նոքա հաստատւում էին, իսկոյն շինում էին {եկեղեցի} եւ նորա մօտ հոյակապ դպրոց՝ հարուստ ամենայն տեսակ

եբայ կարծիքներ Աստուծոյ մասին, քարոզում էին սուտ {եկեղեցի} ։ Իննովկենդիոս X, Կլեմենտ IX, Կլեմենտ XII եւ Բե

ւոր մարդերով, որ բաժանորդ էին նորա կարծիքներին, {եկեղեցի} էր գնում, ժողովուրդը յայտնի յայտնի քրթմնջում էր

ովմունքի տակ եղած անունները, զորօրինակ, " գետ, {եկեղեցի}, Տրդատ, Եսայի ", իւրեանց բացառականքը կազմում ե

նութեան զոհուածները: Օ՜հ, այդ պառաւները ամէն օր {եկեղեցի} են դնում, եւ ինչպէ՜ս ջերմեռանդ աղօթում: Այ

ճշմարիտ արդարադատութեան եւ վարձ հարազատութեան առ {եկեղեցին} ազգային, եթէ բազմօրինակ ծեքաբանութիւնք խաբեբայ կ

տոն վարելուց, կան դեռեւս յուրյանց տներում: Նոցա {եկեղեցին} խլված է եւ գտանվում է այլ կրոնավորների ձեռքում:

կրոնը, Դռան համար վտանգավոր են, որովհետեւ նրանց {եկեղեցին} քիչ բանով է տարբերվում հունական եկեղեցուց: Պ

որում պարոն Խալիպովն թոյլ չետ առանց դրամոց, թէեւ {եկեղեցին} մեր չունի եւ հերքէ զսիմոնականութիւն: Հայր սրբազա

, որովհետեւ քաղաքի կենտրոնը, ուր գտանւում է Աւագ {եկեղեցին}, եւ գլխաւոր հրապարակը, այլեւ միւս եկեղեցիների հ

, որպէս ստիպողք աշակերտներին ուրանալ իւրեանց բուն {եկեղեցին}, հարկ են համարել, խոյս տալով յառաջանալու անախոր

: Այսպիսի Հայրապետ մը, երբ որ իմացաւ, թէ Հայոց {եկեղեցին} ուրիշներէն կ՚արհամարհուի, լուսաւորչաց աւանդութիւ

բանի արժանաւորութիւն մը չունիք եղեր: Հայոց {եկեղեցին} Բաբկէնին ըրածը տարուէ տարի նորոգելէն շատոնց դադրե

տայ իւր անձին եւ ազատ թողու բռնաբարութենից Հայոց {եկեղեցին}, որ երբէք չէ խնդրել պարոնի փաստաբանութիւնը եւ այ

ց, որոնց յիշատակը հանդիսավեհութեամբ տօնում է մեր {եկեղեցին}, որոնցից սուրբ Սահակին ճանաչում է Հայոց ազգը մեծ

առաջարկողին. այս պատճառով մեծ խորհուրդ է ունեցել {եկեղեցին} Հայոց անցած գնացած կեանքի մէջ: Աւելորդ մի բա

Հայոց մէջ գտանուած զօրքերից, պահանջեց, որ Հայոց {եկեղեցին} միանայ Յունաց եկեղեցու հետ: Հայք՝ իւրեանց Կաթող

ական գործարան, պարտակա՛ն է պաշտպանել իւր ազգը եւ {եկեղեցին}: Հերի՛ք է, արտասուքը խեղդում են խօսքերս կոկ

ցաւ յութերորդ դարու - յառաջ քան զնոյն՝ ընդհանուր {եկեղեցին} դաւանէր զբղխումն Հոգւոյն միմիայն ի Հօրէ: Վարդապե

յին զհոգին, ո՞չ զնոյն տայ այսօր քահանայութիւն եւ {եկեղեցին} - ուրեմն եւ ի նոցանէ բղխի Հոգին: Ո՜վ հայհոյութեա

՚ի քաւարանն պապական, զոր, ո՛չ ընդունի Արեւելեան {եկեղեցին}, որոշակի խոստովանելով զերկուս կայարանս հոգւոց,

թէ է՞ր վասն երկնչի Այվազովսքին վճռաբար ասել, թէ {եկեղեցին} մեր խոստովանի ի Քրիստոս զմիաւորեալ մի բնութիւն չի

տ զպապն Հռովմայ, իբր զյաջորդ առաքելոյն Պետրոսի: {Եկեղեցին} Հայոց ընդհանրականս ճանաչէ մի միայն զերիս ժողովս,

, սակայն ընդհանրականք են սոքին, ուրեմն եւ հայոց {եկեղեցին} սխալեալ։ Ի մասնաւոր ժողովս խօսեցան այո՛ զիրաւասո

, եւ զարդիս ընդունի միայն Այվազովսքին: Արեւելեան {եկեղեցին}, եւ մասն Արեւմտեան եկեղեցւոյ միշտ հերքեցին զգլխա

րթոլոմեայ: 8) Երես 52, Հարց. - " Մասնաւոր {եկեղեցին} ուղղափառաց ալ կրնա՞ն ըսուիլ կաթողիկէ եկեղեցի"։

որ առ հարցումն, երես 52, երեւի. " ուրեմն, ո՞ր {եկեղեցին} է ճշմարիտ եկեղեցի Քրիստոսի ". թէ " որն որ այս չո

ներն ալ ունի, ինչպես նաեւ մ եր Հայաստանեաց սուրբ {եկեղեցին} "։ Շաղկապս նաեւ ցուցանէ զերկրորդականութիւն եւ զե

ին, արեամբ իւրով սրբէ ալ զուխտն կտակին։ Պապական {եկեղեցին}, որոյ խորհուրդ բազում ուրեք քաղաքական ուղղեցեալ

ունիցի ոք առ այն զներողութիւն առաջնորդին. Մի՞թե {եկեղեցին} մեր ընդունի՞ զայլ հիմն, քան զոր եդ Յիսուս Քրիստո

ամաձայն բանից Քրիստոսի, թէ " ա՛յս է մարմին իմ! " {եկեղեցին} մեր ընդունի զճշմարիտ մարմին Քրիստոսի, եւ ընդ տես

ոց բազմութիւնը ըստ կրօնի կրօնի Վազեց երդուել {եկեղեցին} սուրբ սեղանոյն առաջի, Թէ պատրաստ է նորա հա

Այս դրութիւնը մերժելով վերստին կրկնում ենք, թէ {եկեղեցին} ազգն է, իսկ հոգեւորականութիւնը սպասաւոր այդ եկեղ

ւունք չունի այդ բաների մէջ խառնուելու, որովհետեւ {եկեղեցին} կազմողը է ազգը, որովհետեւ եկեղեցին ազգինն է. հր

ւ, որովհետեւ եկեղեցին կազմողը է ազգը, որովհետեւ {եկեղեցին} ազգինն է. հրաշալի լօգիկա: Ո՛չ երբեք, ո՛չ բ

գրելով ներկայացել է Փարիզի արքեպիսկոպոսին, հայոց {եկեղեցին} հռովմէական խոստովանելու համա՞ր, որ հանգամանքների

ւմ է պ. Նազարյանցը, - չեն ոչ եկեղեցի եւ ոչ ազգ, {եկեղեցին} ու ազգը ժողովուրդն է, որչափ եւս նվազ լիներ դորա

թյան չէ կարող պահպանել ո՛չ յուր լեզուն, ո՛չ յուր {եկեղեցին} եւ ո՛չ յուր ազգությունը, այլ պիտո է մի տխուր եւ

գրուածքը, որոնց Սուրբ, Կաթուղիկէ եւ առաքելական {Եկեղեցին} նզովե՛լ եւ դո՛ւրս է ձգել, որոնք հեռացած Աստուծու

նն եւ ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ զմեծ կաթուղիկէ {եկեղեցին} որ 'ի Հայս վերստին մեծապէս նորոգեաց, զդասս կրօնա

ար, շտապում ենք յայտնել, թէ այն Սուրբ Կաթուղիկէ {եկեղեցին}, որ Մամիկոնեան Մեծ Վահանը յանձնել էր երանելի Փար

ո՛չ աւելի եւ ո՛չ պակաս, է նոյն այն Ս. Կաթուղիկէ {եկեղեցին}, որ այսօր յայտնի է մեզ Ս. Կաթուղիկէ Էջմիածին ան

ղոսը եւ Ղազար Փարպեցին, ստէպ յիշելով Վաղարշապատի {եկեղեցին}, անուանում են նորան Կաթուղիկէ։ Սեբէոս եպիսկոպոս

ները։ Վաղարշապատ քաղաքը ունի այսօր իր սեփական {եկեղեցին}, եւ Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը էլ չէ կոչւում այդ քաղ

մում, առանձին եւ շէնից մեկուսի։ Բայց սակայն այդ {եկեղեցին} շինուել է Վաղարշապատի կենտրոնում, եւ այս մասին կ

իմեանց մի ընկերը եւ ուր այժմ տեսնում ենք Շողակաթի {եկեղեցին} ։ " Որոյ սեան խարիսխն ոսկի էր եւ նորին սիւնն հ

որ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի հիմնած եւ շինած կաթողիկէ {եկեղեցին} էր Վաղարշապատի մէջը եւ ոչ նորանից դուրս, ինչպէս

էջը եւ ոչ նորանից դուրս, ինչպէս այսօր նոյն սուրբ {եկեղեցին} ։ Մեր պատմութեան մէջ անդադար տեսնում ենք, որ

էջ անդադար տեսնում ենք, որ Վաղարշապատի կաթուղիկէ {եկեղեցին}, որպէս նախամեծար Մայր եկեղեցի, հանդիսարան է լին

Ս. Լուսաւորչի հիմնած եւ շինած հայկական նախամեծար {եկեղեցին} ։ Ի՜նչ ուրիշ եկեղեցի առաւել յարմարութեամբ կարո՛ղ

րողութիւնը։ Ըստ որում, Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկէ {եկեղեցին} Մայր էր ամենայն Հայոց եւ աթոռ քահանայապետութեան,

) եւ 'ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ զմեծ Կաթողիկէ {եկեղեցին} որ 'ի Հայս վերստին մեծապէս նորոգեաց " (Ասողիկ,

Սուրբ Կաթողիկէ անունով եկեղեցի, եւ այն մեր Մայր {եկեղեցին}, որի համար Փարպեցու Թղթի յառաջաբանն էլ ասում է.

պեցին առաջինը չէր, որ կառավարում էր Ս. Կաթողիկէ {եկեղեցին}, որովհետեւ Վարդանանց Աւարայրի պատերազմից եւ սուր

յ, որ շատ անգամ կամ շատ ժամանակ կառավարել էր այդ {եկեղեցին}. ըստ որում այսպէս է ասում. " Քանզի յոլով նորա ա

տոյ՝ Կոմիտաս կաթողիկոսի օրով, կառավարում էր այդ {եկեղեցին} մի Յովհաննիկ անունով վարդապետ։ Սեբէոս եպիսկոպոսը

թէ չեղած տեղում նո՛ր է շինել Վաղարշապատի Կաթողիկէ {եկեղեցին}, այլ թէ նորոգել է հիմն ի վեր։ Երկրորդ՝ Թղթի յա

բնակեալքն ընդ իս"։ Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկէ {եկեղեցին} Ս. Լուսաւորչի ձեռքով հիմնուեցաւ, ո՛չ որպէս այժմ

գնութիւն է գալիս մեզ, երբ, Մեծ Վահանի Կաթուղիկէ {եկեղեցին} մեծապէս նորոգելը պատմելով, յարում է. " զդասս կր

ը։ Փարպեցուն յանձնուել է Նոր քաղաքի Ս. Կաթողիկէ {եկեղեցին}, իսկ Նոր քաղաքը Վաղարշապատն է, եւ Վաղարշապատի Ս

աղաքը Վաղարշապատն է, եւ Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկէ {եկեղեցին} ՝ մեր այսօրուայ Ս. Էջմիածինը։ Ուրեմն Ղազար Փարպ

Փարպեցուն յանձնուածը եղել է Հայոց նախամեծար մայր {եկեղեցին} ՝ նոյն ինքը Սուրբ Կաթողիկէ Էջմիածինը։ Այսպէս

առ Կողոս., գլ. Ա, համ. 24)։ Ամենայն Հայոց {եկեղեցին} մեր բազմերախտ Հօրն է երգում. " Խոստովանօղ Քրիստո

գիստ կատարելով այնտեղ, յառաջ շարժուեցաւ դէպի մեր {եկեղեցին}. որի քամակից լուռ եւ տխուր հանդիսաւորութեամբ հետ

ղքը ձեռքի վերայ հասուցին նորա դագաղը մինչեւ Հայոց {եկեղեցին} ։ Ճաշու ժամերգութեան աւարտուելուց յետոյ, երբ

որ չէ. նորա խունկ ու մոմը պէտք չէ, միայն թէ մեր {եկեղեցին} թող չգայ: Ես տեսանել չկամիմ մի այդպիսի ինքնահաւա

բեւեռեցաւ " ասում է խաչի տաղը: Իմ կարծիքով ազգը {եկեղեցին} է, հոգեւորքն են, մեք մասնաւոր մարդիկ ենք, մեք

իւները, որպէս թէ գողերի եւ աւազակների ձեռքում էր {եկեղեցին}: Հանճարեղ երեսփոխանը պատասխանում էր. " Չէ՛, տե

ջ հիւանդանալով հարկադրուեցաւ թողուլ իւր արհեստը, {եկեղեցին}, բացի քանի մի փուդ մոմից, կոճատից եւ խունկից այ

, ճակատի քրտինքը սրբելով: - Շատ բարի. բայց {եկեղեցին} ո՛չ հոգեւոր կառավարութեանն է եւ ոչ առաջնորդին. ե

ն ո՛չ հոգեւոր կառավարութեանն է եւ ոչ առաջնորդին. {եկեղեցին} պատկանում է ժողովրդին եւ դեռ օրէնքի զօրութեամբ եւ

տեսութեանը, որ հասարակաց ոչինչ չունի կրօնի հետ: {Եկեղեցին} շինողը եւ պահողը է ժողովուրդը, սորա վերայ է նորա

ժողովուրդը, սորա վերայ է նորա ծանրութիւնը. եթէ {եկեղեցին} քանդուի, ժողովուրդն է շինում, դարձեալ եկեղեցու

մ են, ըստ որում ութ ձայները, ինչպէս ունի Յունաց {եկեղեցին}, վաղուց ահա ներս էին մտած մեր եկեղեցու մէջ: Հար

խ, սեւ աչքերով, սեւ մօրուքով... Նոքա մտան {եկեղեցին}, բայց ժամասացութիւնը արդեն աւարտուած էր: Քահ

րբ որ Մօթոնէում լսած էին, թէ Մխիթարեանց վանքն ու {եկեղեցին} քարուքանդ են եղած Տաճիկների ձեռքով (1717-ին),

ը թղթերով ու երդումներով նզովէր իւր բուն Հայկական {եկեղեցին} եւ այդ ճանապարհով շահէր Պապի սիրտը, երբ նորա միա

պատուելի վարդապետների վերադարձը դէպի իւրեանց ծնող {եկեղեցին}, եւ այս պարտականութիւնը կատարելու ժամանակ, վերջ

ագաւորում են Վատիկանի կամարների տակ, իսկ որբացած {եկեղեցին}, հարսնացած միեւնոյն ժամանակ երեք փեսայի (այսպէս

դայեակի գրկից, վազէր դէպի իւր ծնող բուն հայկական {եկեղեցին} ։ Բ. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ԲԱՐՈՅԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ Մի մար

ան հարիւրամեայ ժամանակաց եւ այն առանց քննութեան։ {Եկեղեցին} Քրիստոսի բերս ոչ սաղարթի։ Բայց արդ յի՞նչ իրաւուն

րութեան իմում։ Բայց ակն ունիմ, թէ նա ինքն սուրբ {եկեղեցին} առանց ինչ տեսանելոյ զտրուպս արդարացուսցէ զիս, քա

ցին փոյթ չէ, եթէ գրում են եւ տպում են, թէ Հայոց {եկեղեցին} հերետիկոսական է, Հայերը հերետիկոս են, դժոխքի բա

էական եղջերուաքաղս: Կաթողիկոսք մեր եւ առ հասարակ {եկեղեցին} լուսաւորչական մինչ հերքեն զկարծեցեալ գլխավորութիւ

ռ եւ աներկիւղ յԱստուծոյ, քարաձիգ եղեն ի ծնողական {եկեղեցին} ՝ արկեալ զանձամբ զաբեղայական սքեմ աղճատեալ եկեղեց

ւսումնական, չկարաց անպղտոր աչօք տեսանել զմայրենի {եկեղեցին}, այլ մա՞րթ ինչ իցէ արդեօք հաւատալ այսմ ի 19-երոր

նք իսկ ո՛չ տեսանեն զանպատեհութիւն գործոյս, եւ թէ {եկեղեցին} Հայոց եթէ մաքրութեամբ իւրով չէր ի վեր քան զհռովմէ

ց եթէ մաքրութեամբ իւրով չէր ի վեր քան զհռովմէական {եկեղեցին}, չէր եւ ոչ ինչ ստոր կամ նուազ քան զայն: Եւ զի՞ա

կնի զբազմութիւն դիւրագայթ ոմանց Հայոց ի մոլորական {եկեղեցին} Հռովմայ: Այսոքիկ ամենայն տխուր յիշատակարանք հ

որ թագաւորը ընծայեց Կարգին Լիսաբօնի Սուրբ Անտօնի {եկեղեցին} եւ Կօիմբրի դպրոցը։ Ինքը՝ Պապը, Սալմերոն եւ Բրո

րար շնորհքի, որ ուրիշ կերպով չէ կարող տալ, եթէ {եկեղեցին} չխնդրէ եւ չվկայէ նուիրելու արժանաւորութեանը, իսկ

կայէ նուիրելու արժանաւորութեանը, իսկ արդ, ո՛վ է {եկեղեցին}, ո՛չ ապաքէն հաւատացեալների բազմութիւնը անխտիր:

Եւ ինչպէ՞ս, միթէ՛ ձեռնադրութեանը գործակից չէ՞ {եկեղեցին} - ժողովուրդը. նա չէ՞ աղօթում: Լսենք եպիսկոպոսին

ապարտել, թող ուրեմն դատապարտէ յանցաւորը եւ մաքրէ {եկեղեցին}, վերացնել անմեղ ժողովրդի գայթակղութիւնը եւ անդոր

եղեցիների առաջնորդքը. եթէ կարող են առանց իւրեանց {եկեղեցին} անարգելու ընդունել մի այդպիսի մարդ եւ հաղորդութիւ

ած գնանք մի սուրբ Հելմոսի քամակից, որին բնաւ մեր {եկեղեցին} չէ ճանաչում: Սուրբ Հելմոս խօսքը, ինչպէս կարծում

նները, թափեց բոլորը ծովը եւ նոցա փոխանակ կանգնեց {եկեղեցիներ} եւ ժամատուններ։ Այս ծովեզրից անցաւ նա Տրաւանկօր

թեան նշանը, ազնուականների եւ ռամիկների համար ջոկ {եկեղեցիներ} էին շինում, պատարագի ժամանակ պահում էին առ հասար

րեցություն հայտաբերել աճուրդով վաճառելու նաեւ մեր {եկեղեցիները}, բայց միթե՞ հասարակությունը պարտավոր է օրինական

րդիկը, Ղազարի գիտութեան մասին լսելով, գովեցին։ {Եկեղեցիները}, նահատակների մատուռները եւ ուսումնարանները ամեն

ղով, վարում էր ազգային բոլոր հիմնարկութիւնները ` {եկեղեցիները}, դպրոցները, հիւանդանոցները եւ աստուածահաճոյ միւ

Աւագ եկեղեցին, եւ գլխաւոր հրապարակը, այլեւ միւս {եկեղեցիների} համարեա թէ միաչափ հեռաւորութիւնը կենտրոնից, սորա

կտակներ աւանդում էին Նախիջեւանի լինելոց դպրոցի, {եկեղեցիների}, աղքատանոցի եւ հիւանդանոցի անուններով. մշտնջենա

ում, որի համար Յովհաննէս կաթողիկոսը ասէր " Հայոց {եկեղեցիների} մայրը"։ " Նոյնն (Վահան) եւ 'ի ժամանակս իշխ

ր գլխաւոր պարտականութիւնն է եկեղեցիք շինել, եղած {եկեղեցիների} պատկերները արծաթապատել, քառասնիցը անպակաս առնել

այկաբանութիւնը, կարելի՞ է, որ թոյլ տար հիմնուած {եկեղեցիների} մէջ, քրիստոնէական ունենար մշտելութեան յարակից եղ

ւմ. այդ մասին թող մտածեն հռովմէական եւ բողոքական {եկեղեցիների} առաջնորդքը. եթէ կարող են առանց իւրեանց եկեղեցին

կեան առասպելի հերոսքը: Շատ անգամ պատահում է, որ {եկեղեցիների} գլխի խաչերը լուսաւորւում են այսպիսի էլեկտրական լո

լով իւր հաղորդութիւնը Յոյներից եւ բոլոր Արեւմտեան {եկեղեցիներից}, որ այն ժամանակ ընդհանրական եկեղեցու հետ մի էին

ինքնուրոյնաբար, հեռի մնալով պապական եւ բողոքական {եկեղեցիներից}: Կրօնական հաւատալիքը, վերացական բաներ լինելո

էլ յայտնում է, որ առաջին է ժամանակով բոլոր հայոց {եկեղեցիներից} ։ Թղթի յառաջաբանի մէջ յիշուած եկեղեցու փ

ր քաղում: Խօսելով Նոր-Նախիջեւանի վերայ, խօսելով {եկեղեցիներում} գտանուած գրչագիրների մասին՝ ասում է (տե՛ս երես

ոսի թուղթը: Ազգն արգելեց նոյնիսկ թղթի ընթերցումը {եկեղեցիներում}, եւ երբ անհնազանդ հոգեւորականութիւնը, ազգի կամք

ից, որ ընծայում էին Կարգին, այսինքն՝ Յիսուսեան {եկեղեցիներուն} եւ Կօլլեգիումներուն, իսկ ինքեանք պիտոյ է ապրէին

լով ըսել, թէ " այո՛, հերձուած ենք անոնցմէ, որք {եկեղեցինիս} կ՚արհամարհեն, ի՛նչ անպատուութիւն կայ այդ անուանը

եկած Հայերի հոգեւոր հօտը, եւ թոյլ ենք տալիս նոցա {եկեղեցիք} ու զանգակատունք շինել՝ ազատութեամբ կատարելով նոց

պատասխանէ առ հարցումն ստորասաբար, զի եւ մասնաւոր {եկեղեցիք} կարեն համարիլ ուղղափառս, ըստ որում պահեալ էր նոց

մեզ տեսանել հոյակապ, բայց այժմ ամայի, հայկական {եկեղեցիք}, իսկ հայ եւ ո՛չ մի հատ, ի՞նչ եղան, ո՞ւր գնացին

, որոնց մի մասը գործ է դրել տներ եւ մինչեւ անգամ {եկեղեցիք} շինելու համար, եւ մեռած ձեւանալով, իւր կնոջ հետ

ժանընդունակ լինէր: Մեր գլխաւոր պարտականութիւնն է {եկեղեցիք} շինել, եղած եկեղեցիների պատկերները արծաթապատել,

աշխարհ ", ի ժամանակաց Շնորհալւոյն՝ " Ողբացէ՛ք, {եկեղեցիք} " եւ այլն, յորս, լսին գէթ վայ, կականմունք եւ հ

: Բայց Գառիբայլդին մի կողմից սպառնալով գնդակոծել {եկեղեցիքը}, իսկ մյուս կողմից առաջընթացքը ահացուցանելով իտալ

ում, համարեա՛ թէ բոլորը քարից ու աղիւսից շինած: {Եկեղեցիքը}, որ վեց հատ են թուով, հոյակապ եւ ամենեւին նոր ճ

վամպիր, ծծում է Լեհաստանի արիւնը, փակում է նորա {եկեղեցիքը}, դպրոցները եւ հրամայում է քար կամ փայտ դառնալ:

եկել համարեա թէ բոլոր փողոցները, տեսել էր բոլոր {եկեղեցիքը}, վաճառանոցները, ըստ որում հայաբնակ քաղաքներում

քաղաք զԹէոդոսիա, յուրում բնակին ազգականք նորա: {Եկեղեցիքն}, ընդ ձեռն օրինաւոր դատաստանի պարտաւորեալ զԽալիպե

ւ եւ բոլոր մեր գլխից եւ ձեր գլխից, այլեւ ազգի եւ {եկեղեցու} գլխից անցածները ճշմարտությամբ հրատարակելու համար

կ մյուս կողմից առաջընթացքը ահացուցանելով իտալական {եկեղեցու} վերանորոգությամբ, որ այսուհետեւ պիտի դուրս գար պ

ատանին միսիոների հարցերի տարափի տակ շփոթված, մեր {եկեղեցու} նկատմամբ նրա լկտի ծաղր ու ծանակից ամոթահար եղած ե

ղություն չունեն: Ավելին, շատերը ետ են դառել մեր {եկեղեցու} ծոցը: Յուրաքանչյուր ոք, ով այդ խնդիրը դիտի այն

երի կարգը չէր թոյլ տալու, որ այդ հանդէսը բացուէր {եկեղեցու} մէջ, բայց եկեղեցուց դուրս։ Ի՞նչ մի պակաս բան է

, Բայց ես նոցանից խելօք Գտանուեցայ, հաստատուն, {Եկեղեցու} միջումը Օրէնքով պսակուելով: Ես ապրել լաւ գիտէի

ուէտնում, իսկ կանայք պիտոյ է տեսանեն միմեանց կամ {եկեղեցու} մէջ եւ կամ բաղանիքում: Օրիորդների վերայ խօսք եւս

եսանում են իւրեանց քաղաքի բազմութիւնը Սուրբ Գէորգ {եկեղեցու} մօտ։ Այդ օրը Թաթարի բառով անուանում են Խդրելեզ:

օրը Թաթարի բառով անուանում են Խդրելեզ: Խդրելեզին {եկեղեցու} պարսպի մօտումը շինւում են զանազան խանութներ, եւ

ւէլ,... Ով որ ազգի համար չէ ծներ, ազգի եւ {եկեղեցու} անդամ չէ։ Ազգին անդամ եղողը ազգի կենդանութեան հա

իրաւունք է համարուել, որ բոլորովին մի այլ վիճակի {եկեղեցու} գոյք սեպհականուի հեղինակին: Եթէ հեղինակը ժառանգա

յսպէս է, թէ ազգը պիտի իւր գոյութիւնը պահպանէ իւր {եկեղեցու} միջնորդութեամբ: Համաշխարհական յեղափոխութենների մ

ջնորդութեամբ: Համաշխարհական յեղափոխութենների մէջ {եկեղեցու} ինքնուրոյնութիւնը եղել է եւ մեր ազգի ապահովութեան

րահամ եւ այլ կաթողիկոսների ձեռքով մերժել է մի այլ {եկեղեցու} իրաւասութիւն իւր վերայ, ըստ որում, դորա բարոյակ

նք է տալիս այդ մարդերին, որ, պահպանելով իւրեանց {եկեղեցու} անկախութիւնը, պահպանեցին ազգի գոյութիւնը, եւ մե

երանելի նախնեաց ուխտը, նենգեցին մեր ազգի եւ նորա {եկեղեցու} ինքնուրոյն գործականութիւնը: Եզր անունի սկզբնատառ

երսէս Շնորհալին, որոնց անունը խնկւում է հայկական {եկեղեցու} մէջ, եւ որոնց գերեզմանի հողը համբուրելի են մեզ:

ալ տողերը. " Ներսէսի մահուց յետոյ դրուած է Հայոց {եկեղեցու} ընդհանրականից բաժանուելու կորստական սկիզբը։ Ներս

դ Սահակը, ջերմեռանդութեամբ պաշտպանելով ոչ այնքան {եկեղեցու} օգուտը, որքան իւր անձնական արտօնութիւնքը եւ իրաւ

ածելով մեծ Սուրբի մասին, որպէս թէ նա, ոչ այնքան {եկեղեցու} օգուտը, որքան իւր անձնականը պաշտպանելու մտքով չէ

տեղիք չէր տալիս մտածելու, թէ այդ առաքինի հոգին, {եկեղեցու} եւ ազգի համար կենդանի նահատակը, երբեւիցէ կարող է

ս՝ մահու բաժակը ազգի անունով, ազգի լաւութեան եւ {եկեղեցու} հաստատութեան համար մինչեւ տակը խմելով, պիտի՞ համ

Ինչպէս թողունք Պ. Խուդաբաշեւին ասել, թէ " Հայոց {եկեղեցու} ընդհանրականի հաղորդութենից բաժանմանը յարակից եղան

եւմտեան եկեղեցիներից, որ այն ժամանակ ընդհանրական {եկեղեցու} հետ մի էին, Հայերը զրկուեցան օգնականներից եւ պաշ

ութեան՝ պատկանելով մի ինքնուրոյն, ազատ եւ անկախ {եկեղեցու} ։ Հայերը գիտէին, որ այդ օտար պետութիւնքը, ձեռք

հանջեց Կաթողիկոսից, որ սա անխախտելի պահէ ազգային {եկեղեցու} անկախութիւնը եւ ինքնուրոյնութիւնը, երբ Յունաց Կո

երից, պահանջեց, որ Հայոց եկեղեցին միանայ Յունաց {եկեղեցու} հետ: Հայք՝ իւրեանց Կաթողիկոսով եւ ազգային եպիսկ

տանը, հրամայեց իւր հոգեւոր դասուն քարոզել Հայոց {եկեղեցու} մէջ Քաղկեդոնեան ժողովը եւ պատարագել, ուր Ներսէսը

ն հարկադրուեցաւ չափաւորութիւն քարոզել, որովհետեւ {եկեղեցու} անկախութիւնը պաշտպանելու եւ օտարից հեռանալու զգաց

ւնաց Մանուէլ կայսրը, շատ եւ շատ ցանկանալով Հայոց {եկեղեցու} ՝ Յունաց հետ միաւորութեան, բացել էր մի շարունակ

սորանից, մի քանի բաներ, որ վերաբերւում էին մեր {եկեղեցու} յատկական բնաւորութեան, որ մինչեւ այսօր պաշտւում

եշտութեամբ ուղղուելիք: Ներսէսը խոստացաւ ուղղափառ {եկեղեցու} հետ միանալու համար ամենայն հնար գործ դնել: Այս օ

ոյց էր տալիս իւր առ ի սրտէ ցանկութիւնը՝ ուղղափառ {եկեղեցու} հետ միաւորուելու, եւ վկայում էր, թէ, հաւասար ա

կի գրութիւնը կամ գոյութիւնը: Ազգի եւ ազգային {եկեղեցու} անունով խնդրում ենք բոլոր հայկական օրագրերից եւ լ

նոցանից խելօք Գտանուեցայ, հաստատուն, {Եկեղեցու} միջումը ` Օրէնքով պսակուելով: Ես

ւ հաւանութեամբ լինում են եկեղեցական, քանի որ մեր {եկեղեցու} կառավարութիւնը սահմանադրական է, քանի որ մեր եկեղ

ք, թէ հոգեւոր անձինք, որպէս մարդ եւ որպէս անդամ {եկեղեցու} ազատ չեն հասարակաց ազգի անկողոպտելի իրաւասութենից

վէսը, ամբարտաւանը, ազգատեացը եւ այլն, եւ այլն {եկեղեցու} բեմի վերայից չքացնելու համար: Թող չվախենայ Պ

լ: Իրաւունք չունէ՞ր արդեօք Հիւսիսափայլը հայոց {եկեղեցու} ոտքից մինչեւ գլուխ ռեֆօրմը պահանջելու: Այո՛

րի որեւէ պաշտօն ստանալը: Ռեֆօրմ պահանջում ենք {եկեղեցու} տնտեսական կառավարութեան մէջ, որպէսզի այսուհետեւ

մ ենք դէպի Կրօնական ժողովը եւ իբրեւ անդամ ազգի եւ {եկեղեցու} առաջարկում ենք նախ, հասկանալ եւ ընդունիլ, որ հո

քներից եւ յոյսերից բռնադատուած վազել է դէպի հայոց {եկեղեցու}, ոչ երբեք փակուած, գիրկը՞ եւ որ, աւելին ասեմ,

ի առաջնորդ կարգուելուց յետոյ հրատարակել է, հայոց {եկեղեցու} հակառակ Վարդապետարա՞ն Քրիստոնէական հաւատոյ:

ընթերցաւ, քննեց եւ, գտանելով սխալական եւ հայոց {եկեղեցու} վարդապետութեան պետութեան հակառակ, արգելեց: Այս

անի մէջ, պ, Այվազովսքին հակառակում է բուն հայոց {եկեղեցու} վարդապետութեան: - Տպագրութեան սխալանք են, գր

էն տուն հարս կը գնայ "՝ Փափազեանից ուսանելով իւր {եկեղեցու} պատմութիւնը։ Չեմ ասում դեռեւս այն, որ աբեղայակա

ութեանց, եւ ուրիշ տեսակ արտօնութեանց, անգլիական {եկեղեցու} դրութեանց, անճոռնի կառավարութեան Իռլանդիոյ եւ նո

է նա իւր մտքում մի յանդուգն խորհուրդ, Հռոմէական {եկեղեցու} եռապսակ պապ դառնալ: Գործարանի գրագիրը եւ խորհրդա

կա՛ն է ամենայն քրիստոնեայ. պատճառ ` քրիստոնէական {եկեղեցու} հիմքը դրուած է այս հաւատալիքի վերայ. Քրիստոսի փր

հրամանը ընդունելով, կառավարում էր այդ վանքը։ {Եկեղեցու} փայտեղէն շինուածքի կրակից վնասուելու պատճառով շատ

սկոպոսութեան, կամ նոցա մէջ առաջին պաշտօնի եւ կամ {եկեղեցու} դատաւորութեան, այլ քորեպիսկոպոս էլ չարաւ ինձ նոց

եղաւ Ղազարի՝ մեր աշխարհից հեռանալը. պատճառ, նա {եկեղեցու} զարդ էր"։ Եւ լսողները, ուրիշ բան չկարողանալով

ս այս ու այն խօսել։ Իսկ մեր երանելի ուսուցիչքը, {եկեղեցու} բոլոր Կտակարանքը երեք չորս անգամ ծայր ի ծայր մեզ

տարակոյս ունի Փարպեցու յանձնուած Սուրբ Կաթուղիկէ {եկեղեցու} ՝ Վաղարշապատում կամ Նորքում լինելու վրայ, ասել է

ը՝ մօտ թագաւորական պալատին, որ գուցէ ընկնում էր {եկեղեցու} հարաւային արեւելեան կողմը, ըստ որում՝ այդ կողմի

իրենց ուխտերը եւ նուէրները կատարեցին նախ Կաթողիկէ {եկեղեցու} մէջ եւ ապա կոյսերի նահատակուած տեղերում (տե՛ս Փա

դատելու համար, Վաղարշապատի նո՛յն Սուրբ Կաթողիկէ {եկեղեցու} մէջ հաւաքեց այն սուրբ ժողովը, որի վերջին խօսքը է

, եթէ ոչ Ս. Լուսաւորչու ձեռքով հիմնուած Կաթողիկէ {եկեղեցու} մէջ կատարելու համար այն մեծախորհուրդ իրողութիւնը

ս նորոգեաց " (Ասողիկ, եր. 82)։ Ի՞նչ ուրիշ {եկեղեցու} համար կարելի էր այսպէս խօսել, բացի Ս. Կաթողիկէ

յակապ վկայարանը, նոյնպէս եւ Վաղարշապատի Կաթողիկէ {եկեղեցու} գմբէթը, որ առաջ փայտից էր շինուած)։ Թողնելով

6, 57)։ Նախ՝ ինքը Փարպեցին, Ս. Կաթուղիկէ {եկեղեցու} վերաբերութեամբ այսպէս է փարատում ամենայն տարակոյս

։ Յայտնի է, թէ սոցանից ոչ մինը չէ բնակուել բո՛ւն {եկեղեցու} մէջ, այլ այն շինուածքում, որի անհաստատութիւնից

ւեց Պարսից տէրութեան, թէ՛ Հայոց ազգի եւ թէ՛ նորա {եկեղեցու} իրաւունքները։ Այս հաշտութեան մանրամասն նկարագրու

§ 66. Հայոց ազգի մեղքից, այս բանը ասես թէ նորա {եկեղեցու} ճակատումն է գրուած։ Այսօր էլ Կիլիկիոյ մէջ Կօզանօ

եղեցիներից։ Թղթի յառաջաբանի մէջ յիշուած {եկեղեցու} փայտակերտը, որ վնասուել էր կրակից, մենք հասկանում

իւնը խմելով, հինգ տարի անդադար թուր քաշեց ազգի եւ {եկեղեցու} ընդդէմ, մինչեւ վերջին պատերազմում Հայոց սպարապետ

շատ ընտիր եւ պատուական մարդիկ են եղել, եւ ազգի եւ {եկեղեցու} համար արիւն թափել. ուստի մի քանի չքերի պատճառով ա

ւնէին վերաբերութեամբ դէպի Հայոց ազգային օգուտը եւ {եկեղեցու} պայծառութիւնը)։ Այս իրողութենների մէջ ահա ժ

ի մատուռի մէջ, ուր դրած էր հանգուցելու մարմինը։ {Եկեղեցու} ուխտը, հոգեհանգիստ կատարելով այնտեղ, յառաջ շարժ

ական ողջոյնը։ Մինչ այս պաշտօնը կատարւում էր, {եկեղեցու} մէջ ներկայ էին, բացի ուսանողներից եւ հանգուցելու

։ Փետրուարի 18-ին 1858. Հայկական {եկեղեցու} մէջ։

ուրիշ պարտականութիւն չունինք, իսկ ազգի բաները, {եկեղեցու} բաները թող հոգան. փառք Աստուծոյ, կաթողիկոս ունի

եւ գերեզմանատուն: Կանաչապատ էր բոլորովին այդ {եկեղեցու} բակը, եւ շատ ծառեր տնկած կային պարսպի հետ զուգահ

եղ, քամին միայն, որոտը, է նշանակեալ ժամերում, {եկեղեցու} տխուր հնչող զանգակը կարող են ընդհատել միշտ թագաւո

ողը, ե՛ւ փորողը չեն գիտեցած հայերէն, անցաւ դէպի {եկեղեցու} սեղանի քամակը, այսինքն, արեւելեան կողմը. այստե

ն տեսակի մարդերին: - Աւելի վատթար: Սա, մեր {եկեղեցու} նախկին երեսփոխանն էր, տասն եւ հինգ տարի կատարեց

պատճառով եւս ասում էին. - օրհնա՛ծ, այսքան տարի {եկեղեցու} դրանը ծերացար, այժմ պիտի խարդախութի՛ւն գործէիր հ

նդրում եմ, որ հաշիւներիս վերայ աչք դարձուցանէք, {եկեղեցու} մի կոպեկը եւս կրակ լինի իմ համար, եթէ խառնել եմ

կում են քահանայք: Երեսփոխանը բերում է. եւ ահա, {եկեղեցու} տարեկան ելից եւ մտից տակը գրւում է գեղեցիկ գրչով

ոյ վկայէ"։ Այնուհետեւ մի ամբողջ տարի ո՛վ էր {եկեղեցու} մօտ եկողը, ո՛վ էր հաշիւ հարցնողը: Տարեգլխին, ն

նքի զօրութեամբ եւս ժողովուրդը պիտի վերահասու լինի {եկեղեցու} տարեկան արդիւնքին եւ ծախքին: Երեսփոխանը ի՛նչ է.

նչ է. ովի՛ երեսփոխանն է նա. ո՞չ ապաքէն ժողովրդի {եկեղեցու} մէջ, ժողովրդի գործակատարը: Ժողովուրդը դնում է մ

ժողովրդի գործակատարը: Ժողովուրդը դնում է մի մարդ {եկեղեցու} մէջ, որ նա տնտեսէ տարեկան արդիւնքը եւ ծախքը, այ

տարեկան արդիւնքը եւ ծախքը, այլեւ հոգաբարձու լինի {եկեղեցու} պիտոյքին: - Մեր ժողովուրդը այդպիսի բան չգիտէ

այդ բոլորը պահուած է հոգեւոր իշխանութեան: - {Եկեղեցու} ել ու մուտը հոգեւոր պաշտօն չէ, մի սրբազան խորհու

ու: Հոգեւոր իշխանութեան գործը է հոգաբարձու լինել {եկեղեցու} կրօնական մասին եւ ոչ եկեղեցու տնտեսութեանը, որ հ

է հոգաբարձու լինել եկեղեցու կրօնական մասին եւ ոչ {եկեղեցու} տնտեսութեանը, որ հասարակաց ոչինչ չունի կրօնի հետ

եկեղեցին քանդուի, ժողովուրդն է շինում, դարձեալ {եկեղեցու} արդիւնքը ժողովրդիցն է: - Ոչխարը, բուրդը եւ

կանները կամ եկեղեցական երգերը, որ լսում ենք այժմ {եկեղեցու} մէջ, կէս մի գրուեցան թարգմանչաց ժամանակին, թարգ

նի Յունաց եկեղեցին, վաղուց ահա ներս էին մտած մեր {եկեղեցու} մէջ: Հարկաւոր է առանց ուշադրութեան չթողուլ այն ե

, այլեւ ճաշակ ունէր աշխարհի բաների մէջ: Սա մի օր {եկեղեցու} մէջ պատահմամբ խօսածի համար յանդիմանութիւն լսելով

մանաւանդ պարապին մտածելով օգուտը իւրեանց ազգի եւ {եկեղեցու}, այլեւ աշխատին, ճանաչելով իւրեանց տգիտութիւնը,

աւօտեան տասն ժամին երկու ձիաւոր մտան Սուրբ Գէորգի {եկեղեցու} բակը. նոցա փոշոտուած հանդերձներից, երկայնացած մ

լինի եւ նորա յատկապէս փոխանցութիւնը դէպի Պապական {եկեղեցու} հետ միաւորուած Հայերի կողմը։ Վենետիկեան Ծերա

տարօք։ Նորա մարմինը թաղուած է Ս. Լազարու վանքի {եկեղեցու} մէջ։ Մխիթարը արեց, ինչ որ կարողացաւ եւ ինչպէս մ

այ բնակիչքը, պապերը մի կերպով իւրեանց անձը գլուխ {եկեղեցու} ցոյց տալու մտքով, միւս կողմից՝ ազգերի մտածութիւ

վերադարձած արշաւանքից, եւ ահա պապական կոնդակները {եկեղեցու} բեմերը դըրդում են՝ երկրորդը քարոզելով։ Երկու էր

դորանով սովորեցնէին ազգերը նայել պապի վերայ որպէս {եկեղեցու} գլխի վերայ. երկրորդ, որ ազգերը եւ մանաւանդ նոցա

եւ չորս պապերից, որ այս միջոցին նստան Հռովմէական {եկեղեցու} աթոռի վերայ, երկուքը սպանուեցան, հինգը աքսորուե

ալով, յօժարում է Կոստանդնուպօլսի պատրիարգը գլուխ {եկեղեցու} ճանաչել։ Ամենայն սուրբ բան դառնում է վաճառելի,

Սալոմոն թագաւորին, թէ սորա տէրութիւնը Հռովմէական {եկեղեցու} սեպհականութիւնն է։ Սալոմոնը, չհաւատալով եւ կամա

րտ ձմեռան մէջ երեք օր գլխաբաց եւ ոտաբոբիկ կանգնած {եկեղեցու} դռնումը, պիտոյ է ապաշխարէր։ Դեսպանքը միւս Հենրի

րդի, որ ընկել էր Սիքստոս հինգերորդի նզովքի տակ, {եկեղեցու} մէջ, եկեղեցական զգեստներով զգեստաւորուած Կարդինա

բռնակալութեան խաւարատեսիլ եւ դժոխադէմ զինուորքը, {եկեղեցու} բեմերը թնդեցնում էին նզովք ու դատապարտութիւն կարդ

նորա գործերը. գրում է Վահան հաւատոյ գիրքը Հայոց {եկեղեցու} իրաւունքը, ծէսերը եւ դաւանաբանութիւնը պաշտպանելո

պատմութեան մէջ ամենայն քայլափոխում զոհում է Հայոց {եկեղեցու} անկախութիւնը Հռովմի վատիկանին։ Այնտեղ, Հայոց կա

, ուրեմն համաձայն են Չամչեանին հաստատ մնալ Հայոց {եկեղեցու} ինքնօրէն եկեղեցութեան վերայ, բայց Աւգերեանի Թասս

եան միաբանութեան միջից կամ միանալով բուն Հայկական {եկեղեցու} հետ եւ կամ վշտացած լինելով միաբանութենից՝ իսկոյն

լ բան չեն, եթէ ոչ Պապի արբանեակներ եւ Հռովմէական {եկեղեցու} հարազատ զաւակներ... Կլեմենդ XIV Պապը, հաս

երի մաքրութեան մասին։ Այն միջոցին Հռովմէական {եկեղեցու} հոգեւորականները, Ալեքսանդր VI-ի գործերովը եւ Լեւ

րին, թոյլ տուեց Յիսուսեաններին պատարագել ամենայն {եկեղեցու} մէջ, Պապական աշխարհի բոլոր քաղաքների մէջ, քարոզ

անք Յիսուսեանք են հերետիկոս եւ կամենում են խռովել {եկեղեցու} խաղաղութիւնը։ Պապի դեսպանները եւ Յիսուսեաննե

տարանական քրիստոնէութիւն չէր, ո՛չ առաքեալների եւ {եկեղեցու} առաջին վարդապետների քրիստոնէութիւն, եւ ո՛չ մինչե

եւ այլ Յիսուսեանք. նոքա թողում էին Քրիստոնէական {եկեղեցու} մէջ հեթանոսական արարողութիւններ, թոյլ էին տալիս

իւ պապական կանոնադրութիւնք Չինաստանի Քրիստոնէական {եկեղեցու} միջից հեթանոսական արարողութիւնքը դուրս ձգելու համ

եւոր պատիժը, բայց այն պայմանով, որ այդ կատարուի {եկեղեցու} մէջ, Կարդինալները հագած լինին իւրեանց կարդինալակ

igenitus կոնդակը իբրեւ հիմնաւոր հաւատալիք պապական {եկեղեցու}, եւ Յանսէնեանք դիմեցին դէպի թագաւորի միջնորդութի

լ. մանաւանդ այն պատճառաւ, որ Պարոն Փափազեանը, իւր {եկեղեցու} պատմութեան մէջ խօսելով Ռուսաստանի Յիսուսեանները ն

տնեց իւր վճիռը մի Պօղոսի մասին, որ հայոց ազգի եւ {եկեղեցու} նախատինքի համար, գուցէ թէ, դեռ եւս իւր վերա կրէ

դ մի այնպիսի անդամի, որ իւր անձը նուիրած լինելով {եկեղեցու} սպասաւորութեան, յետեւաբար, մեծապէս պարտական էր

ուրեմն աշխատում են մի այդպիսի ապականութիւն պահել {եկեղեցու} մէջ, որ մի նուիրակա՜ ն սրբութիւն է, ուր հաւատու

զգը. ես իմ կողմից, որպէս անդամ հայկական ազգի եւ {եկեղեցու}, ո՛չ միայն համաձայն եմ Մեղուի վճռին, այլ աւելի

nnére, հ. XXX) - երբ կայծակը զարկեց Հասսելտեան {եկեղեցու} աշտարակին, Ցուոլլէյի եւ Հասսելտի միջոցում (Հոլլ

էն դու գուխը տուր, էլ ինձանում մեղք չկա"։ {Եկեղեցու} մէջ, երկար բարակ Վարդիթերի հետ մտերմաբար խօսելու

առհասարակ մեծ աջողութիւն է բերել հեղինակի գրչին: {Եկեղեցու} մէջ ժողովրդի նկարագրութիւնը, Փառք ի բարձունսը,

են Չամչեանին հաստատ մնալ Հայոց եկեղեցու ինքնօրէն {եկեղեցութեան} վերայ, բայց Աւգերեանի Թասսոնի թարգմանութիւնը, ե

եան) չափը, այդ չափով մոմ էր շինում եւ վառում էր {եկեղեցում}, բայց ոչ սովորական կերպով, այլ գլխիվայր։ Մոմի

չեմ տեսած, թէպէտ եւ այդ կինը շատ անգամ վառում էր {եկեղեցում} մի այդպիսի մոմ... "։ Ահա անկրթութեան եւ թեթ

հարիւր ռուպլին բաժին հոգոյս մնալով Մադրասայ սուրբ {եկեղեցում}, որ յամէն շաբաթում օր մի պատարագ մատուցանվի վասն

եւ աղօթքը կատարում են Վաղարշապատի Սուրբ Կաթողիկէ {եկեղեցում}, եւ յետոյ կոյսերի վկայարաններում։ Ինքը՝ Մեծ Վա

ր եկեղեցական ժողովները լինում են Սուրբ Կաթուղիկէի {եկեղեցում} ։ Մեր մե՜ծ հայրապետ Բաբգէն կաթողիկոսը, Քաղկեդոնի

ինը թողած, կարող էր այդ ժողովը գումարուիլ մի այլ {եկեղեցում} ։ Ամենին յայտնի է, թէ ի՞նչ ծա՛նր եւ մեծակշիռ խոր

կարող թոյլ տալ, որ այդ ժողովը եղած լինէր մի այլ {եկեղեցում}, մանաւանդ, որ Բաբգէն կաթողիկոսը, ինքն Դուին նս

եցաւ կարդալ թուղթը, ժողովուրդը աղմուկ բարձրացրեց {եկեղեցում}. քահանային բռնեցին, կաթողիկոսի թուղթը պատառ-պատ

Անոյշին եւ լսում ենք նորա խօսքերը ծաղկազարդի օրը {եկեղեցում} եւ տերեւ տարած ժամանակը - Վարդիթերի հետ, որպէս ն

դ կիրակի օրը իր քաղած մանուշակները Վարդիթերին տալ {եկեղեցում}: Անոյշը սրտով ուզում է կատարել իր ազգականի խնդիր

ի անգամ քարոզ տուեց նա Ղալաթիայի Սուրբ Լուսաւորիչ {եկեղեցումը}, ուր օրէ օր բազմացան նորա լսողքը։ Արդէն իւր առա

վ լցինք Դուին, Արտաշատ, Ծխի մէջ կորաւ խաչն {եկեղեցուն}, Երբ այս ամենը մենք կատարել ենք. Հիմի

եցին ազգն է, իսկ հոգեւորականութիւնը սպասաւոր այդ {եկեղեցուն}: Ազգը, ամենայն օր իրաւունք ունի, այդ հոգեւորնե

արբեցութեան համար պատուհասուելուց փախչելով, իւր {եկեղեցուն} դրժող եւ դէպի պապականութիւն դիմող - եկեղեցական,

վ իր կահ կարասիքը եւ կազմածը, ո՛չ Սուրբ Կաթողիկէ {եկեղեցուն}, այլ վանքին վերաբերելով, աւելացնում է. " եթէ ս

արկաւ տեղւոյդ " խօսքը վերաբերւում է Ս. Կաթուղիկէ {եկեղեցուն} ո՛չ, այլ վանքին, այսինքն՝ կրօնաւորների բնակարա

ապրիլի 8-ին՝ հաստատ եւ հաւատարիմ մնալով ազգին եւ {եկեղեցուն} ։ Բայց այս Մեհրուժանն էլ համ չ'առաւ իր ուրացութիւն

ութիւնքը, որոնց խորհուրդը եւ նպատակն էր մօտ մնալ {եկեղեցուն} եւ հոգեւորներին, որոնց միջնորդութեամբ կարող էր թ

նչպէս երեւում է, դաւանող էր իւր Հայկական ազգային {եկեղեցուն}, իւր Լատինական հոգեւորների հետ ունեցած կենակցութ

ողնելով Մօթոնէ քաղաքում, որպէս պահապան վանքին եւ {եկեղեցուն} ։ Երբ որ Մօթոնէում լսած էին, թէ Մխիթարեանց վանքն

ւը. նա գիտէ, որ ես բարի ցանկանում էի Հռովմէական {եկեղեցուն} եւ Ֆրանսիային"։ Ինչ ժամանակ Լուդովիկոս XIV-

բրեւ զհեթանոս"։ Երբեմնական կրօնաւորը լսե՞ց {եկեղեցուն}. ատեանը կազմուեցաւ, բայց նա չկամելով լսել չքացա

եւ նրանց եկեղեցին քիչ բանով է տարբերվում հունական {եկեղեցուց}: Պետք է ավելացնել նաեւ, որ այդ ամբողջ պրոպա

ալու, որ այդ հանդէսը բացուէր եկեղեցու մէջ, բայց {եկեղեցուց} դուրս։ Ի՞նչ մի պակաս բան է թռչնավաճառութիւնը։ Ձ

ի բարօրութեան վերաբերութեամբ: Բաժանուելով Ասորաց {եկեղեցուց}, որպէսզի կախողութիւն չունենայ նորա հոգեւոր իշխա

ել Հայոց ազգը, որ այսքան ժամանակ դուրս էր մնացել {եկեղեցուց}, եւ յետոյ աղօթք առնել մոլորութեան մէջ (այսինքն

ւ դո՛ւրս է ձգել, որոնք հեռացած Աստուծու ուղղափառ {եկեղեցուց}, մինչեւ այսօր վարւում են, ամենքը իր չարութեամբ

ասե՞ս որ պիտեր քաղցած մեռանել: Ինչ է իմ ստացածս {եկեղեցուց}, որպէս տարեկան ռոճիկ, - երեսուն մանէթ. Աստուծո

րիմ, վատթար որդի, որ, բաժանուելով իւր մայրական {եկեղեցուց}, միացել է օտար ազգի ու կրօնի հետ եւ այդպէս եղել

թ. յաջորդելով Կլեմենտ ութերորդին, դուրս էր ձգել {եկեղեցուց} Ծերակոյտը եւ նախագահը եւ բանադրել էր բոլոր հասարա

է Հայոց ազգին Պապականութիւն քարոզել, Հռովմէական {եկեղեցուց} դուրս գտանուած Հայերը հերետիկոս, հերձուածող եւ փ

անաւորութիւնը այն վարդապետութեամբ, թէ Հռովմէական {եկեղեցուց} դուրս չկա փրկութիւն, եւ թէ Քրիստոսը խոստացել էր

սական է, Հայերը հերետիկոս են, դժոխքի բաժին են ( {եկեղեցուց} դուրս) եւ այլն եւ այլն։ Բայց մի այդպիսի անդամ դ

աւորները, երկիւղ կրելով, որ չ'արտաքսէին իւրեանց {եկեղեցուց}, հարկադրւում էին իսկոյն հասուցանել իւրենաց օգնու

ից, Յիսուսեանների սովորական կանոնով արտաքսուեցան {եկեղեցուց} եւ զրկուեցան սուրբ խորհրդի հաղորդութենից։ Յիսուս

ում է այն նզովքի կոնդակը, որով Պապը դուրս է ձգում {եկեղեցուց} Յիսուսեան քարոզիչքը։ Norbert. Mèmores h

ւրեանց անձը, վարքը եւ բարքը, կամ դուրս գնան մեր {եկեղեցուց}: Ո՞ւր գնան, Հռովմէակա՞ն դառնան, բողոքակա՞

17/29 Օգոստ. 1861 Կալկաթա № 126 ԱՌ ԱՐԳՈՅ {ԵԿԵՂԵՑՊԱՆ} ՍՈՒՐԲ ՆԱԶԱՐԷԹ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ Պ. ԿԱՐ

տի շնորհ ունիմ դիմել գրութեամբս առ Ձեզ, որպէս առ {եկեղեցպան} տեղւոյս եւ հաւաստի առնել զՁեզ, արգոյ պարոն, թէ

նի, թէ ՚ի վաղ ժամանակաց հետէ մնացեալ կայ ՚ի ձեռս {եկեղեցպանի} սուրբ Նազարէթ եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա, պատրաս

Խաֆաֆեանցին 125 մեր տունը 17/29 126 Կալկաթայի {եկեղեցպանին}, պ. Կարապետ Հ. Վրթանէսեանց 28/9 127 Հայրապետե

է Միքայէլ Ղազարեան " դպիրն սրբոյ Լուսաւորչայ աւագ {եկեղեցւոյ}, ի 1846 ի յերեքն մարտի, ի մայր աթոռն Էջմիածին

անապազ զակնյայտնի հակառակութիւն նորա ընդ ուղղափառ {եկեղեցւոյ} Հայոց եւ զանարգանս, որք ո՛չ մի անգամ վիժէին ի բե

երանոյ նորին ի վերայ ամենասուրբ անուան Առաքելական {եկեղեցւոյ} Հայոց, նոյնպէս եւ զապարդիւն նորին դաստիարակութիւ

նեանին, է վասն նորին հակառակութեանց ընդ ուղղափառ {եկեղեցւոյ} մերոյ, եւ վասն ստուգապէս կաթոլիկ լինելոյն նորա կ

լ տոմարագիրք խոստովանութեան եւ հաղորդութեան լատին {եկեղեցւոյ} Թաղանրօգու, որպէս եւ քահանայն նոցա յաւուր միում

միայն պաշտպան կալն իմ յամենայն ժամ իմոյ ուղղափառ {եկեղեցւոյ} ենթարկէ զիս քննութեան եւ դատաստանի եւ առաւել քան

ուեալ առ գղերս Նախիջեւանայ սուրբ Լուսաւորչայ աւագ {եկեղեցւոյ}, այլ թէ զի՞նչ այնմ զհետ գան յօդուածք 1 Յամի 1

ւ դասաւորեաց ի կարգի գղերաց սուրբ Լուսաւորչի աւագ {եկեղեցւոյ} տեղւոյն, իսկ յամի 1848, ի գալ նորին բարձր սրբազ

կրկիտ քննութեան եւ յարուցանելոյ զիրաւունս ազգի եւ {եկեղեցւոյ}, զոր անխղճօրէն մեռուցին արք մեղմեխք եւ անբարեմիտ

ի վերոյգրեալ երկուց անդամոց առ վնասապարտս ազգի եւ {եկեղեցւոյ} ոչինչ աւելի մարթացայ յայս նուագ կատարել: Եթէ

, թէ տէր Յովսէփ Ստեփանեան քահանայն Կալկաթայի հայ {եկեղեցւոյ}, յամի 1825, ՚ի 10-երորդ թուականէ Ապրիլի, նամակ

Ց, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ՄԱՅՐ {ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ} ՄԵՐՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ Խոնարհ Միքայէլ Ն

է պարսից եւ գոհութիւնք առ աստուած ՚ի քրիստոնէական {եկեղեցւոյ} ընթանան զմահմեդական թագաւորէ, եւ յետ այսր ամենա

Գերաստիճանեալ Հայրապետիդ Հայաստանեայցս առաքելական {եկեղեցւոյ}: Երեսփոխանակից նորին, պ. Աջեմեանցն յաւուրս

ւ հոգեւորականութեան շարունակութիւնը կը պահեն, եւ {եկեղեցւոյ} կառավարութեան ղեկը ձեռքերնին ունին: Ո՛ր իշխա

տակացն իմ յայտնեալ երից տանց մինն, այսինքն է մեր {եկեղեցւոյ} սահմանակից իմ նորաշէն մեծ բալախանայ տունն իւր ամե

ւ ի ժառանգութիւն հոգեւոր զյիշեալ սուրբ Լուսաւորչի {եկեղեցւոյ} սուրբ Սահակ եւ սուրբ Մեսրոպ անուամբ զերկոսին դպրա

ենգաւոր եւ ի յանդադար թշնամեաց իմոց, ահա զյիշեալ {եկեղեցւոյ} սահմանակից իմ տան հիւսիսային կողման զորմէ եւ յորմ

ոյն իմոյ անտի մինչեւ ցյիշեալ սուրբ տաճարի որմն որ {եկեղեցւոյ} գաւիթ է, զնորին իսկ ձեւն եւ զչափն աստ ի ներքոյ ն

տեսանել աչօք բացօք զպատիւ եւ զփառս ազգի մերոյ եւ {եկեղեցւոյ} առաթուր կոխեալ: Խորամանկութեամբ եւ ճիզվիթական հն

Այվազովսքին, այլ ըստ խոստովանութեան Հայաստանեայց {եկեղեցւոյ}, յատկութիւնք աստուածային անձանց ա՛յսպէս սահմանին

սքին ըստ իմիք մերձեցուցանէ զխոստովանութիւն մերոյս {եկեղեցւոյ} ընդ պապականին: Եթէ նա հիմնի ի բանն՝ " զի յիմմէ

առող յՈրդւոյ անճառաբար ", քանզի ըստ մտաց պապական {եկեղեցւոյ} առեալ զայս բան, հակասութիւն լինի խոստովանութեանց

բնաւ տարակուսել: Ըստ աստուածաբանութեան Արեւելեան {եկեղեցւոյ}, որ հիմնի ՚ի թուաբերութիւն եօթանասնից, ի սեղծմա

ւրեանց եւ այլն եւ այլն: Խոստովանութիւն Արեւելեան {եկեղեցւոյ} զտեղեաց հոգւոց, հիմնի ՚ի պարզիմաց բանս Քրիստոսի

տոս"։ Բուն խոստովանութիւն Հայաստանեայց ուղղափառ {եկեղեցւոյ} այսպէս վարդապետէ. " եւ եղեւ Աստուածն կատարեալ՝

ի Քրիստոս, այն ո՛չ է ի մուծանել ի խոստուանութիւն {եկեղեցւոյ}, այլ ՚ի մեկնաբանել զգաղափար միաւորեալ մի բնութեա

ազովսքին: Արեւելեան եկեղեցին, եւ մասն Արեւմտեան {եկեղեցւոյ} միշտ հերքեցին զգլխաւորութիւն պապին: Ո՞ւր թողցուք

սելոյ եւ սահմանելոյ զյատկութիւն ուղղափառ կաթողիկէ {եկեղեցւոյ}. (միութիւն, սրբութիւն, ընդհանրականութիւն եւ ա

ւթիւն միայնոյ, սուրբ, ընդհանրական եւ առաքելական {եկեղեցւոյ}: Ախորժեմք ուսանիլ, թէ է՞ր աղագաւ մասնաւոր կոչի

Քրիստոսի, եւ ո՛ր է այս եկեղեցի, բաժանեալ ի բուն {եկեղեցւոյ}, բայց պահեալ զբնաւորութիւն եւ զյատկութիւն ճշմարի

ազովսքւոյ յայտնի նշմարի, զի զամենայն զնշանս բուն {եկեղեցւոյ} վերագրէ Հռովմեական եկեղեցւոյն, եւ բառիւս եկեղեցի

լն եւ որք ի կարգին են։ Աստուածաբանք Հայաստանեայց {եկեղեցւոյ}, զայսոսիկ մեղս միշտ մահուչափ ուսուցին մեզ, բայց

՝ առնելու, չհասկցուածին հաւատալու, եւ յամենայնի {եկեղեցւոյ} դատաստանին հպատակելու է"։ Քրիստոնէութիւն հիմնի

էնս այս համազօր է վասն անձնիւր անդամոց Քրիստոսեան {եկեղեցւոյ} - քանզի մկրտելոյն ի Քրիստոս չի՛ք խտիր: Պատուիրա

աղճատողաց զխոստովանութիւն եւ զկանոնս Հայաստանեայց {եկեղեցւոյ}, որպէս թէ այնոքիկ ամենայն սխալանք իցեն տպագրութե

քւոյ պատուէր տալ պատկառ կալ խոստովանութեան մերոյս {եկեղեցւոյ}, այլեւ, որոց հակամ իտեալ իցեն ի պէսպէս տեսութիւ

հակամ իտեալ իցեն ի պէսպէս տեսութիւնս օտարս մեզ եւ {եկեղեցւոյ} մերում: Որպէս ի վեր անդր ասացաք, կանգուն կ

բթացուցանել զսուսեր թշնամեաց խաղաղութեան ազգի եւ {եկեղեցւոյ}: Ոչի՛նչ են առ մեզ ախտացելոց ոմանց ըղձակաթու

, կամ աբեղայ, կամ եպիսկոպոս, որ ձեռն մխիցէ յիրս {եկեղեցւոյ}, օտար հոգւով, զայնպիսին արտաքս քան զհայութիւն,

ւ այլոց, որոց դրժեցին պայմանաց եւ դաշանց ազգի եւ {եկեղեցւոյ}: Եւ զանուանս եւ զյիշատակ այդպիսեաց արձանագրեմք ՚

խուսեսցի վանել զամենայն դիմամարտ ՚ի պաշտպանութիւն {եկեղեցւոյ} իւրոյ սրբոյ, որում իղձ լինիմք: Յանձն արարե

թող այդ ուսումը, դու որ այժմէն՝ չես հաւան {Եկեղեցւոյ} կանոնքներուն, վաղն կըլլաս փրօդեստան. Ո՛չ պ

, որ ովսաննայ գոչելով, բազմեցրեց նորան հռոմէական {եկեղեցւոյ} քահանայապետութեան աթոռի վերայ եւ ցոյց տուեց այնքա

ալի նահատակ Հայրենիքի, անդրդուելի սիւն Հռոմէական {եկեղեցւոյ}, եւ ուրիշ այսպիսի տարապայմանութիւնը, իսկ նորա մ

իսկ մեր երանելի վարդապետքն, զամենայն զԿտակարանս {եկեղեցւոյ} երիցս եւ չորիցս ուսուցեալ մեզ ", եւ այլն։ Որո՛ն

ր յանձնեաց Վահան Ղազարայ զվերակացութիւն Կաթուղիկէ {եկեղեցւոյ} 'ի Նոր քաղաքի " (եր. 51)։ Մեզ թւում է, որ

զիս կրթութեան եւ վարդապետութեան սրբոյ Հռովմէական {եկեղեցւոյ} եւ սրբոյ ժողովոյն տարածման հաւատոյ միանալով հոգւո

արարեալ դատաստանի ո՛չ այսր եւ ոչ այնր, այլ սրբոյ {եկեղեցւոյ} զի դատեսցէ որպէս եւ ախորժ է, իսկ դոքա զիս թողեալ

՛չ ննջեսցուք մինչեւ ոչ տեսցուք զխաղաղութիւն սուրբ {եկեղեցւոյ}, եւ զառաջին վիճակ անդորրութեան Մխիթարեանց միաբան

վկայէ, ազգ Հայոց, ազգ մեծ, հարազատ որդի սուրբ {եկեղեցւոյ} եւ այլն։ Այս հրովարտակ տպագրեալ է 'ի Հռովմ, եթէ

ահանայապետիդ գտաւ հարազատ եւ հաւատարիմ որդի սուրբ {եկեղեցւոյ}, ուրեմն անմոլար էջ յայնժամ, ապա թէ ո՛չ անհարազա

տոսի, զի յետ վաստակելոյ իմ զամս բազումս 'ի պատիւ {եկեղեցւոյ}, 'ի ձեռն գողոց դատապարտեցայ 'ի ծերութեան իմում,

ների համար ", զկնի որոյ ի շինութիւն Հայաստանեայց {եկեղեցւոյ} ընծայէ ազգին " զՎարդապետարանն կրօնի " իմաստուն յա

ասել զայրս զայս արդարեւ հօտապետ եւ մխիթար Ազգային {եկեղեցւոյ}:. Ի չափաբերական բանաստեղծութեանց սրբոյս ակա

Քրիստոսի գտանին կամ ենայն Ճաշու գիրս Հայաստանեայց {եկեղեցւոյ}: Ոճ սորա եւ ազդուութիւն իմաստիցն պատճառս տայ գոն

եւ զանազան ճառիւք ի վերայ կարգաց եւ ծիսից Հայոցս {եկեղեցւոյ}: Յերեքտասաներորդ եւ չորեքտասաներորդ դարս թէպէ

զգառինս մակաղեալս ի վայրի հանգստեան Հայկական բուն {եկեղեցւոյ}, եթէ միայն լուրջ հովիւք, որոց պատկանին ոչխարք,

Պապին, որ նա այս կոնդակը հրատարակէ իբրեւ պապական {եկեղեցւոյ} հիմնաւոր հաւատալիք։ Հակառակութեան բոցը բարձրացաւ

ր միշտ լնու զպէտս սրբոյ սպասաւորութէան առաքելական {եկեղեցւոյ}, կոչէ (զայս անուն) սարկաւագս ՚ի սարկաւագութենէ

աւագս ՚ի սարկաւագութենէ է, քահանայութիւն, սրբոյ {եկեղեցւոյ} ՚ի սպասաւորութիւն, ըստ վկայութէան անձին իւրոյ եւ

օրէ անտի մանկութեան սկսեալ ի 1837 ամէ ծառայեալ եմ {եկեղեցւոյն} ), նոյնպէս եւ զկարգիլ իմ ի ջահընկալութիւն ի վերա

տ քմաց ի հաճոյս Խալիբեանի եւ առաքուր կոխելով զշահ {եկեղեցւոյն}, այլ Այվազովսքին առանց պաշտոնական ձեւոյ, առանց

ԱՆԱՊԱՏԻՎ ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԱՒԱԳ ՔԱՀԱՆԱՅ ՍՈՒՐԲ ՆԱԶԱՐԷԹ {ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ} ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ Լիակատար երեսփոխան բովանդակ ա

րկուս այլ եւս փոքրիկ տունս բաց ի տանէն եղելոյ կից {եկեղեցւոյն} հայոց, այլ ՚ի տեղեկութեանց, որք հասանին ինձ բեր

Կալկաթա № 126 ԱՌ ԱՐԳՈՅ ԵԿԵՂԵՑՊԱՆ ՍՈՒՐԲ ՆԱԶԱՐԷԹ {ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ} ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏ Յ. ՎՐԹԱՆԷՍԵԱՆՑ Ա

ան. մինն ՚ի սրբակրօն աւագ քահանայէ սուրբ Նազարէթ {եկեղեցւոյն} Հայոց ի Կալկաթա, ՚ի տէր Յովհաննիսէ Խաչիկեան, իս

առաջնորդին ՚ի Ջուղա, ՚ի ժողով գումարեալ ՚ի սրահ {եկեղեցւոյն} մերոյ ՚ի Կալկաթայ յերեքն դեկտեմբերի 1861 ամի, վճ

հետէ մնացեալ կայ ՚ի ձեռս եկեղեցպանի սուրբ Նազարէթ {եկեղեցւոյն} Հայոց ի Կալկաթա, պատրաստի գումար դրամոց, պատկան

ալ տեսանի, այսինքն առաջինն այս է, զի մերձ Հայոց {եկեղեցւոյն} ունիմ մին մեծ բալախանայ տուն, որ ընդ լայնութեամբ

իմ դուքանները են, իսկ հիւսիսայինն է գաւիթն սուրբ {եկեղեցւոյն}. այսինքն յարեւելից առ յարեւմուտս հաւասար չափոյ տ

թեան ուղղագիծ որմն ձգի, յայնկոյս որմոյն ի հիւսիս {եկեղեցւոյն} գաւիթն է, յայսկոյս որմոյն ի հարաւ հանդերձ որմովն

է։ Երկրորդ տունն է մերձ Հայոց եւ լատինացոց {եկեղեցւոյն} եւ է սահմանակից առ յարեւելս եւ առ հիւսիս Գաբրիէլ

ակատարացն իմոց, զի թաղեսցեն զիմ մարմինս ի գաւիթն {եկեղեցւոյն}, մերձ գերեզմանի մօրն իմ, կատարելով զամենայն հոգ

եղելոցն, երկու քաթայ եւ մին կարտ գետին եմ տուեալ {եկեղեցւոյն} յիմ տան գետնիցն, ուրեմն եթէ պահանջեսցեն ինչ եւ ձ

նին ինգլիզաց, եւ զյիշեալ Աննայն թաղեսցեն ի գաւթի {եկեղեցւոյն}, տալով զգին տեղւոյն գերեզմանին նորա նման այլոց.

ջեւան քաղաքի սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի անուամբ աւագ {եկեղեցւոյն}, անմասն առնելով այսմ տանս զմիւս սամատեարսն որ ի

լ տունն մշտնջենաւոր վաղֆ մնասցէ յիշեալ Լուսաւորչի {եկեղեցւոյն}, սակս կառավարութեան երկու դպրատանցն, նմանապէս ե

ստեցից կամ փոխարկեցից հանելով ի յիշեալ Լուսաւորչի {եկեղեցւոյն} կամ ըստ բոլորովին եւ կամ ըստ մասին իւրք ինչ կերպի

մին բաժինն յանձնվի Հալաբայ սուրբ քառասուն մանկանց {եկեղեցւոյն}, որ նոյն դրամիցն յամեն շաբաթում օր մի պատարագ մա

զՄատթէոս արքեպիսկոպոսն, կալաւ զաթոռ նորա ՚ի վնաս {եկեղեցւոյն} հայոց, եւ միացեալ ընդ բազմավնաս Խալիպեանի, զրկե

ն ձեւ խօսից, այլ ըստ ամենայնի պատկառ կալ սահմանի {եկեղեցւոյն}: 2) Երես 5. Հոգին սուրբ բղխի միայն ՚ի Հօր

րոյն, որ էր վերանորոգութիւն, եթէ ո՛չ Հռովմէական {եկեղեցւոյն}, գէ՛թ Վատիկանին, բանս ՚ի մէջ արկին զիրաւասութիւ

ամենայն տեղիս ընդունի զվարդապետութիւն ընդհանրական {եկեղեցւոյն} Քրիստոսի, եւ ո՛ր է այս եկեղեցի, բաժանեալ ի բուն

բայց պահեալ զբնաւորութիւն եւ զյատկութիւն ճշմարիտ {եկեղեցւոյն}: Մասնաւոր կոչիլ եկեղեցւոյն արդէն ընդդէմ է ընդհան

ւ զյատկութիւն ճշմարիտ եկեղեցւոյն: Մասնաւոր կոչիլ {եկեղեցւոյն} արդէն ընդդէմ է ընդհանրականութեան նորա, ընդ նմին

իւն եւ ընդհանրականութիւն անկապտելի յատկութիւնք են {եկեղեցւոյն} Քրիստոսի: Այլ յոճոյ խօսից Այվազովսքւոյ յայտնի նշ

զամենայն զնշանս բուն եկեղեցւոյ վերագրէ Հռովմեական {եկեղեցւոյն}, եւ բառիւս եկեղեցի, բարգաւաճեալ չորիւք նշանօք,

եր Վահան։ Բայց Վահան դեռ նայեցաւ {Եկեղեցւոյն}, որ շինեց. Նա տեսաւ շքեղ տաճար Ու դէ

" կատարէր զսովորական ուխտս եւ զպատարագս 'ի սուրբ {եկեղեցւոյն} Կաթուղիկէի զոր հիմնարկեալ նորոգեաց մեծապայծառ շքե

երահասու եղեալ ստուգութէան հաշուոց, ելից եւ մտից {եկեղեցւոյն}, եգիտ զայնս ի պատշաճեալ կարգի, ըստ օրինացն հրամ

նչ լինիցի, առաջի ընծայեսցի սուրբ գահին իբր բողոք {եկեղեցւոյն} Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի։ Եւ մինչդեռ ես յայս

'ի Վահանի- ասէ- որպէս լսեմ, գրեալ է կարգ դարուց {եկեղեցւոյն} Հայոց անմոլոր իջեալ, եւ զիա՞րդ լինիցի այս։ Ետու

սես, այս գիրք հայի 'ի ջատագովութիւն ճշմարտութեան {եկեղեցւոյն} Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի. իսկ այն գիրք հայի '

ն սրբութեանդ կարէ բարեկարգել, իբրեւ այն որ գլուխ {եկեղեցւոյն} Քրիստոսի. ապա թէ ոչ, կատարածն հայի 'ի յատակս դը

զայսպիսիս ունին [իւրեանց կէտ| նպատակի կրթել զուխտ {եկեղեցւոյն}, որոց [շատ թէ սակաւք հասկանալի է հինն բարբառ, [

ինգ եւ ի վեցերորդ դարս, գտանէ զապաստանարան յերգս {եկեղեցւոյն} Հայոց: Ի սմին չորրորդ դարու սուրբ Յակոբ Հայրապետ

ասորի գրէ ըստ հրամանի սրբոյն Գրիգորի զպատմութիւն {եկեղեցւոյն} Քրիստոսի ի Տարօն, յորոյ ի հաստատիլ եւ ինքն գտաւ

եղեցին՝ արկեալ զանձամբ զաբեղայական սքեմ աղճատեալ {եկեղեցւոյն} Հռովմայ, յորում ոչ այնքան Աստուածայնոյն պաշտեն պ

դաւաճանեալ ի լատինացեալ աբեղայից անկեալ էր ի գոգ {եկեղեցւոյն} Հռովմայ, յորում եւ ընկալեալ զքահանայութիւն. այլ

նկերն. իսկ առ մեզ հոգեւորականն, ուսեալ ի դրունս {եկեղեցւոյն} զշարական եւ զսաղմոս առանց ամենայն գիտակցութեան եւ

երկու վկայի առջեւ. եթէ դարձեալ չլսէ ` " ասասջիր {եկեղեցւոյն} եւ եթէ եկեղեցւոյն ոչ լուիցէ, եղիցի քեզ իբրեւ զհե

. եթէ դարձեալ չլսէ ` " ասասջիր եկեղեցւոյն եւ եթէ {եկեղեցւոյն} ոչ լուիցէ, եղիցի քեզ իբրեւ զհեթանոս"։ Երբ

ելով զմկրտութիւն երկուորեակ զաւակաց իւրոց ի Հայոց {եկեղեցւոջ} ընդ ձեռն Մարտիրոս քահանային Թորոսեան, որ արարեալ

ոլիկն չէ՜ երբէք խոստովանեալ եւ հաղորդեալ ի մերում {եկեղեցւոջ}, զորմէ կարեն վկայել ամենայն քահանայք Նախիջեւանայ

մեր ազգ ղարիպական աղքատ բիռուզիգար մարդկանցն որք {եկեսցեն} աստ, որպէս վերն գրեցի, թէ իմ ամենայն ստատն տասն

լ տայր ասելով, դեռեւս չէր դիպող ժամ եւ ժամանակ. {եկեսցեն} աւուրք, յորս առ սակաւ սակաւ կարասջիք ընտելացուցա

գերազանցութեանց այլապէս. կենդանի է յոյս իմ, թէ {եկեսցէ} ժամանակ, յորում Ձերով Հայրագութ խնամովք աւարտեալ

ական ոչ բոլորից՝ այլ ոմանց նախապաշարեալ անձանց: {Եկեսցուք} այժմ ի քննութիւն, թէ միաբանութիւնն Վիեննայի, որ

եսցէ զիւր նպատակ եւ պատճառ այդունակ ուղղութեանն: {Եկեսցուք} այժմ ի զննել " Բազմավէպ " օրագրոյն Մխիթարեանց անց

բու։ Եւ կոչեցին զնոսա 'ի զո՛հս կռոց իւրեանց, եւ {եկեր} ժողովուրդն 'ի զոհից նոցա։ Եւ նուիրեցաւ Իսրայէլ Բ

ութիւն, որ յետոյ աւազակները կողոպտեցին ինձանից։ {Եկեք} գնանք այնտեղ հետեւեալ պայմանով: Ձեզանից իւրաքանչ

ր ձայնով ամեն օր մեղաւորներ է կանչում. " Ինձ մօտ {եկէ՛ք}, ամեն հոգնածներ եւ ո՛վ որ ծանր բեռներ ունի, եւ

դեռեւս համարձակւում էք դատողութի՜ւն առնել.... {եկէ՛ք} իմ մօտ, թշուառականք, ես ձեզ ցոյց կը տամ դատողու

ինչո՞ւ ձեր արծաթով անարգանք գնում էք ձեր համար, {եկէք} մեր մօտ... Ձեզ հարկաւոր չէ նոցա դեղը... Թանգագի

որանից աւելի ինչ հասարակ բան կարող է լինել: Բայց {եկէք} նայենք այս հասարակ բանի հետեւանքին: Հազարաւոր խա

հրաշափառ արեւ լուսի կարապետը։ Չկա՞յ այս։ Բուեր {եկէք}, եկէք, երթանք դարձեալ մեր աւերակների խաւար անկի

առ արեւ լուսի կարապետը։ Չկա՞յ այս։ Բուեր եկէք, {եկէք}, երթանք դարձեալ մեր աւերակների խաւար անկիւններու

նեանց։ Ի նստիլ տասնապետի միոյ ծերոյ 'ի պանդոկի, {եկին} անդ եւ ոմանք յՕսմանեանց անտի, յըմպել նոցա եւ յար

գեաց յինքն Կիկերոնեանն լեզու, մինչ ի նմանէ յառաջ {եկին} այնքան բազմաճիւղ բարբառք Եւրոպիոյ՝ Հռովմէականս ա

իմ ազգատոհմի վերայ, բարեաւ լինի քո գալը, ողջամբ {եկիր}. գոհ եմ քեզանից, որ մեր ցեղի թշնամիներից, որ ս

, զի 'ի կամիլ զդատ մեր մեծ, զոր ունէաք ընդ քեզ, {եկիր} յԱրեւելս եւ վճարեցեր զամենայն, ապա եթէ վրիպեալ գ

սնառուք ստանան ամ ըստ ամէ զբաժինսն եւ եթ: {Եկից} այժմ ի խօսիլ զայլոց հրիտակաց, թողելոց այսրէն,

ան, թէ ո՞րպէս իցէ արժան գրել զթուղթն: Այլ ես {եկից} ի կարգ պատմութեանս. այնինչ օրէնսգէտն իմ յարդարեա

գլիոյ: Ահա ներկայ վիճակ Բաբաջանեան գործոյն. {եկից} այժմ առ հրիտակն հանգուցեալ Տիկնոջ Կատարինեայ Խօջա

, որպէս եւ ի մկրտել Փիլիպպոսի զներքինին, իսկոյն {եկն} Հոգին ՚ի վերայ մկրտելոյն: Եւ մկրտեալ ոք, եթէ առ

ոյ... եւ 'ի ձեռին իւրում ուռն մի մեծ ոսկի... եւ {եկն} եհաս մինչեւ մօտ ի յատակս երկրիս, 'ի շինամէջ քաղա

րունւոյ որդւոյ Վասակայ դարձեալ 'ի Յունաց աշխարհէն {եկն} երկիրս Հայոց, նովին կրօնաւորական խստամբերութեամբ

վարդապետաց նոցա. եւ յետ բազում դիպուածոց ո՛րպէս {եկն} 'ի միտս ժողովել զաշակերտս եւ ուսուցանել նոցա զուղ

գաց եւ գահին Հռովմայ եւ կարգաց կրօնաւորաց 'ի միտս {եկն} ընդ հովանաւորութեան Եւրոպեան Տէրութեանց կառուցանե

եզ ինչ մի հարեւանցի. յաւուրս Թերեզեայ թագուհւոյն {եկն} դեսպան 'ի Պէջ քաղաք յՕսմանեանց։ Ի նստիլ տասնապետ

եթե դեկտեմբերին ուղարկածիցդ չի կարելի ճարել, ապա {եկող} շաբաթ կուղարկես մի ֆունտ՝ մի քանի օր սրանից առաջ

լոցն. եւ երկու մասն թողում եմ մնալ վասն Կալկաթայ {եկող} Հայոց ազգ ղարիպականացն, այսինքն Հայաստան աշխարհի

Երրորդ, եթէ վատթար կեղծաւորութեան դիմակի տակ ման {եկող} հոգի չէր, ապա քահանայապետի կենդանութեան ժամանակը

. Ամեն փակ դուռը բաց է անում նա, Որ իր ետեւից {եկողը} վստահ Մտնի-ելնի հեշտ ու յարմար Եւ կեր գտնի իրեն

կամ, թէ թշնամի, երբ նա արդէն մեռած է։ Այն {եկողը} չգիտէ, ո՞վ է պառկած այն տեղը, Որի՞ ոսկերքն

Այնուհետեւ մի ամբողջ տարի ո՛վ էր եկեղեցու մօտ {եկողը}, ո՛վ էր հաշիւ հարցնողը: Տարեգլխին, նոյն քահանա

իմ մի ասեք, գրեցեք պարզ, վեր առնեմ մի հավատարիմ {եկողի} հետ ուղարկեմ։ Ես իմ պարտականությունս կատարեցի,

ն չունի: Լազարյանց պատկերները կստանաս շուտով մեկ {եկողի} հետ եւ, թե ուշացավ, ներեք, որ ես ժամանակ չունի

ոտ, բերող չլինելով. Սահակին հանձնել եմ, առաջին {եկողի} հետ կուղարկե: Կտակը յուր հառաջաբանով եւ վերջա

րբ Կարապետից էին գալիս. պատճառ, Սուրբ Կարապետից {եկողները} ուղիղ Սուրբ Գէորգ կ՚երթան, ինչպէս նաեւ գնալու ժա

ք, թե ինձ սիրում եք իբրեւ եղբայր, հետո Մոսկովից {եկողների} խոսքին նայելով, ինձ գրում եք այդպիսի վշտացուցիչ

րի վրայ, եթէ սոքա լինին, որով ճեմելիքի վրայ ման {եկողների} համար աւելի քիչ կը լինին քան թէ այժմ: Տարապ

ելով, քեզի միշտ սիրով ցույց կուտաս եւ կասես, որ {եկողներից} լսել ես, թե ես հայի վերա սեր չունիմ, դու այդ բա

բայց ես այսքան կասեմ, որ եթե Նախիջեւանից այստեղ {եկողներն} ինձ ասեին, թե Ղազարոսը հայի սեր չունի, ես նոցա

նեն զոր հաճին եւ խօսին 'ի հաճիլ. (գնա՛ մեռի՛ր, {եկու} սիրեմ), հատանեն զգլուխս անպարտ եւ սանտրեն զմօրո

ակ ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օրից եւ Աւտ[ուշից] 25 դ[ {եկտեմբերի]}. 7-ին պատասխանեցի: 10-ին նամակ ստացայ 8-ից գրո

ասիկ երեքտասաներորդ Գրիգոր սրբազան պապն հրովարտակ {եհան} վասն Հայոց, յորում վկայէ, ազգ Հայոց, ազգ մեծ,

.. եւ 'ի ձեռին իւրում ուռն մի մեծ ոսկի... եւ եկն {եհաս} մինչեւ մօտ ի յատակս երկրիս, 'ի շինամէջ քաղաքիս.

, մերժեն։ Յաւուր միում 'ի ժողովն Մանուկեանց {եհարց} եղբայր նորա Մաթոս աղայն- 'ի Վահանի- ասէ- որպէս լս

Հայրապետեանցին, հասարակ 21 105 Կռնկին 22 106 Վ[ {եհափառ]} կաթողիկոսին, ԺԲ պարբեր[ական] 107 Եսայի վարդապ

յ, Կան առաջի իմ աչաց. Ո՞չ ինքնին իսկ {Եհովայ} Զօր հանապազ ի դրախտին: Այգուն այգուն

եան։ Եթէ ցերեկը ամպը եւ գիշերը կրակէ սիւնը, եթէ {Եհովայի} որոտները Սինայի գլխից եւ Մովսէսի պատուէրները այնք

Իսրայէլը էլ ո՛չ ամպ էր տեսնում, ո՛չ սիւնը, ո՛չ {Եհովայի} կրակն ու բոցը, ո՛չ Մովսէս կար եւ ո՛չ Եղիա։ Ի՛նչ

դարաւոր ժամանակներում, ինչ որ չկարողացան արգելել {Եհովայի}, Մովսէսի եւ միւս մարգարէների աւտօրիտէտը, Իսրայէ

սի ազդեցութիւնը նորա վրայից կտրեց եւ դորա հակառակ {Եհովայի} ազդեցութեան տակ մնալով՝ էլ չէր կարող տեսանելի եւ

ոչ միայն չկամեցաւ լսել, այլ Մովսէսի քարոզած պարզ {Եհովայի} կրօնի վրայ պատուաստեց նաեւ մարտադիր եւ ժողովական

սոփա չէ եւ ոչ էլ դոկտրինյոր, պահպանե նրան Ադովնա {Եհովան}: Ի դեպ, ես կկարդամ հրեաների մասին հոդվածը: Ես

Ամաղեկացոց համար միայն վկայում է Սուրբ գիրքը, թէ {Եհովան} կոտորել տուեց եւ չթողեց եւ ոչ մի Ամաղեկացի, իսկ

, այս ահա՛, Իմ աչքերի առաջ չէ. Եւ ինքն իսկ չէ՞ {Եհովան}, Որ շրջում է, ժուռ գալիս Այս դրախտում պատուական

այդ գիտութեան կարծեցեալ քուրմերից, ինչպէս երբեմն {Եհովան} ՝ Իսրայէլի կարծեցեալ մարգարէներից. " որք ասէին,

ազատութեան էական սկզբունքի մասին։ Յայտնի է, թէ {Եհովան} շատ վաղ էր մի այդպիսի ժողովրդի համար եւ այնքան վա

1-2 idem 2-ին այսօր ընդունեցի 8-երորդ բաղնիսը, {եղ} ստացայ եւ մերժեցի. նամակ գրեցի եղբօրս, որ նորից

մակ գրեցի եղբօրս, որ նորից ուղարկէ ինձ կէս ֆունտ {եղ}: 2-3 id[em] 3-ին ընդ[ունեցի] 9-երորդ բաղնիսը,

ի տեղ էլ ներգործականն է բանում. չենք ասում հալված {եղ}, այլ՝ հալած եղ. յայտնի է, թէ հալածը կրաւորականի զ

ծականն է բանում. չենք ասում հալված եղ, այլ՝ հալած {եղ}. յայտնի է, թէ հալածը կրաւորականի զօրութիւնով է գո

եւ համբուրուելով նորանից զգում է, թէ " օխտը թիզ {եղ} է կանգնում նորա սրտին " (եր. 26): Պէտք չէ նոյ

էկել ա Շիլայ շապիկ հագել ա Կարմիր գօտիկ կապել ա {Եղ} բերէր պորտը քսենք, Զար բերէք գլխին ածենք Մեր Նու

նում էդ Նուրինի գլխին, ու երեխեքանցը բրինձ, կամ {եղ}, կամ ձու տալի, որ տանեն քէֆ անեն"։ Վերեւ

լիօնները։ Բազար որ տանիս, շինականը քեզ ալիւր ու {եղ} կը տա՞յ, որ բերես քո զաւակները կերակրես։ Թէ որ

սած լինելով այդտեղի դրությունը, բայց այժմ միամիտ {եղա}, տեղյակ իմանալով Մարտին Մակարիչից ձեր բոլորի որպ

է գործ կատարել եւ այն՝ ձրի: Մինչեւ այժմ ես զոհ {եղա}, թող աստված ընդունե այդ զոհը, բայց տեսանում եմ

սսեյնի կշինե, այլեւ երկաթի: Ես այնտեղ վերահասու {եղա} ամեն բանին, ճարեցի ազնիվ բարեկամք, թե հայ եւ թե

իրին մեջը, առի եւ ձեր ողջությունը իմանալով ուրախ {եղա}: Կգրես, թե աս քանիում գիրս է պատասխան չունիմ

ղալիք էին շինել իւրեանց վատթար կամքին: Վերահասու {եղա՞ր} դու դոցայ խարդախութեններին: Ճշմարիտն ասա՛, ո՞ր

Նախիջեւանից կամ երբեմն ամիսներով չեմ առնուլ: Ես {եղած} բան չէ, որ ձեզանից նամակ ստանամ ու պատասխան չգրե

ների փոշիներով ծածկված գրականություններին, որոնք {եղած} են աշխարհի երեսին կամ թե կան այժմուս: Հայկակ

յալ հասակին հասանել, որ է երիտասարդություն: {Եղած} են աշխարհի երեսին լեզուներ, որոնք հազիվ թե մանկո

երիտասարդություն այլ այդ հասակները այնպես սուղ է {եղած}, այնպես կարճատեւ, որ չի երեւում աչքի, այլ մնաց

կրոնական չնչին վեճերու վրա, որոնք ժողովրդի համար {եղած} թե չեղած միեւնույն է: Մեր ցանկությունը այն է

այժմյան պաշտոնավարությունը եւ ուրախ եմ, որ անտես {եղած} ազգային գործերը այժմ Ձեր հոգաբարձությամբ կարող են

բոլոր բաները, աչքի տակ առնելով, թե այս վիճակում {եղած} մարդու սիրտը եւ հոգին ինչպես կլիներ, մի՛ մեղադրի

նք քրքրել եւ վերահասություն գործել այդ բաներին եւ {եղած} կամ գտանված կայքի եւ գույքի մասին լիակատար ծանոթո

ակի թիվը եւ գումարի որքանությունը։ Ձեր ներկա {եղած} քաղաքից դուրս, ուր մենք չենք կարողացել աշխատավոր

կան շրջանում, սորգոյի ծլելուց հետո, թփերի միջեւ {եղած} տարածությունը փափկացնում են եւ քաղհանում են մոլախ

ված են ճակատագրի անեծքով, որովհետեւ մինչեւ այսօր {եղած} բոլոր փորձերն անհաջող են եղել: Դրա համար էլ հասա

նից թույլտվություն, որպեսզի ես կարողանամ ինձ մոտ {եղած} փողից քեզ ուղարկել. նրանք այնպես էլ, արդեն յոթ

լիկների մասին: Տարօրինա՜կ է հայերի թվի մասին {եղած} վիճակագրության բախտը: Զանազան պատահական մարդիկ ի

իսկ այդ տեսքով տուն ուղարկել չի կարելի, կամ հարկ {եղած} դեպքում հնարավոր չէ դրանով ճանապարհ գնալ: Անիվնե

իս 27-ի նամակիս պատասխանն էլ, այն ժամանակ, հարկ {եղած} դեպքում, կավելացնեմ անհրաժեշտը՝ ըստ քո նամակի բ

եղեցու նկատմամբ նրա լկտի ծաղր ու ծանակից ամոթահար {եղած} եւ այլն, համարյա արտասվելով, այդ անզգամից պաշտպ

գրի, բացի, իհարկե, քննադատությունից եւ ինձ վրա {եղած} հարձակումների պատասխաններից, որոնց ես դեռ չեմ պա

(կալիումի քլորը եւս մոռացված չէ, KCI) Փարիզում {եղած} ժամանակ խոսում է մի նորեկ հայի հետ՝ Փարիզի վայրե

առաջին հատորը: Միայն տես, չմոռանաս, որ գրքում {եղած} աղյուսակները պետք է առանձնացնել, եւ ոչ թե գրքի հ

արել է քառասնական թվականներին Թուրքիայում դեսպան {եղած} Կապինգը, որից զարմանալի խմբագիրը՝ մի ինչ որ լրտ

ի, այնպես որ դժվարանում էի կուլ տալ: Ձեռքիս տակ {եղած} միջոցներն իսկույն գործի դրի, որպեսզի քրտնեմ: Մյ

բեն ստացած 700 մանեթը, եթե ստուգապես հորս փողն է {եղած}, ուրեմն ես ընդունում եմ իմ հաշվիս վրա։ Իհարկե գ

ր համարձակութեանս, տեսանում եմ, որ շատ բոբիկ ես {եղած} ուսումնականութենից: - Բոլորովին ներում եմ քե

, թող լինի նա տասն տարի ծառայած, թո՛ղ եւ օգտակար {եղած} լինի, այնուամենայնիւ իմ մշտնջենական կանոնը այն է

եւ կանգնեցնէր առաքինութեան դրօշակը ջարդ ու փշուր {եղած} չարագործութեան ամրոցի վերայ: Պարո՛ն Իսահակեանց,

կողմով, ցոյց են տալիս, որ քաղաքի հիմնարկութիւնը {եղած} է առանց ուշադիր լինելու այն օգուտներին, որ յառաջ

ր յառաջանալու էին գետի մօտաւորութենից: Ինչպէս եւ {եղած} լինէր այս, միայն քաղաքը բաւական գեղեցկաշէն է, տ

Տպարանը պիտոյ է մտածել, որ բաւական օրինաւոր բան {եղած} լինի, որովհետեւ մինչեւ այսօր եւս կան մի քանի գրե

եան հետ: Յայտնի է եւ այն, որ ստութիւնը, ինչպէս {եղած} է միշտ եւ կայ այժմուս աշխարհի երեսին, պիտոյ է շա

ւրոպական բազմակողմանի ուսումնարան, որի խորհուրդը {եղած} լինէր պատրաստել կրթեալ եւ խելացի քաղաքացիք, գիտո

ո՛ ասելով փրփրելուց, այլ բան չգիտէր։ Ազգի համար {եղած}, թէ չեղած, այդպիսի չնչին բաներ միեւնոյն են: Ամ

ինի Պ. Իսահակեանցին, որ ազգը մեղադրւում է ոչ թէ {եղած} տունը աւազակների այր շինելու համար, այլ մի այդպի

ւմը Սահակ եւ Մեսրոպ խնկելի թարգմանիչքը հոգաբարձու {եղած} չլինէին, նոցա աշակերտքը ինքեանք գնացած լինէին Եւ

ց, բայց ցաւելին այս է, որ այդ օրինակը եւս հերիք {եղած} չէ Պ. Իսահակեանցին: Պ. Իսահակեանցը ասում է

գրած նամակի երկու թերթերը եւս, վասն ի վերուստ են {եղած} դոյն այդ աբեղաների ձեռքով, որովհետեւ նոցա մասին

ռաջեւ՝ պատճառելով, թէ այն մարդը Աւետարանական էր {եղած}: Այս գործողութիւնը այնպիսի վատ տպաւորութիւն գործ

չէ կարող ուրախութիւն պատճառել, բացի նորանից, որ {եղած} էր կամ լինում էր մեր տարաբաղդ ազգի օգտի համար, ի

անը, որի համար Ասիայի մէջ բուսանելու հողը եւս չէ {եղած}, այսինքն՝ մարդկային ազատ գործականութեան հանդէսը

րդարանան, այն ժամանակը պիտի ասենք, որ վիճակները {եղած} հոգեւորականք, գործակից են ազգային լուսաւորութեան

ին տակ կը պախարակուին, պատասխան տային ամեն իրենց {եղած} գրաւոր բամբասանքներին, ո՛չ որպէս վիճաբանասէր կամ

ռութիւն պահելով՝ իբր թէ կ՚արհամարհեն իրենց վերայ {եղած} խօսքերը, բայց շատ կը սխալին, եւ ապագային այս լռ

յդ տունը, ուր այժմ բնակւում եմ ես, եւ որ երբեմն {եղած} է իմ պապերի բնակարանը, տեսել է շատ ցրտաշունչ փոթ

ր հասուցանելով քեզ։ Բայց արի տե՛ս, որ այլապէս է {եղած} Նախախնամութեան կամքը, եւ ես այս րոպէիս երեք ամսա

երի կոշտ ընթացքը իմ հետ, բայց մի՛ ասա, այդտեղ է {եղած} իմ մեծ տարաբաղդութեան սկիզբը: - Խալիլ նայի՞բ

չեւ այժմ յայտնի բնական օրէնքներին: Ինչպէս եւ {եղած} լինէր, միայն բանը այս է, որ Շամիլը մի թրջուած կ

, կամ սա՛ եւս արժանի հեղինակին արժանի սրբագրող է {եղած}, ինչեւիցէ: Այս երկրորդ հատորը, որ անտարակոյս տ

, եւ այսպիսի ներկայի հետեւելու ապագան, երբէք չէ {եղած} նորա համար ուսումնասիրութեան եւ փիլիսոփայական մտա

կանութեան, ներկայացուցած է Վատիկանին եւ արժանի է {եղած} առանձին ինդուլգենցիայի: Ազգը այսքան տարիներով լռ

իսարանը, բայց այդ դիպուածներում գնալու խորհուրդս {եղած} է մի բան ուսանել: Շեկսպիրը՝ անգլիական թէատր

րու եւ այլ ախտերի, Վերսայլի օդը միշտ վարակուած է {եղած} սիրու ախտով, Վերսայլի բնակիչքը եւ այցելուքը միշտ

ական կոյր ախտով, որի հետեւանքը, ցաւելի է ասել, {եղած} է եւ է կամակոր եղբայրատեցութիւն: Ինձ շատ յար

իւնը անգամ: Նա ասաց ինձ, թէ գուցէ որեւիցէ աղօթք {եղած} լինի դպրոցում Հ. Ռափայէլ Թրեանցի կառավարութեան ժ

չ, եւ թէ որոշ տեղեկութիւն եւս չունի Թրեանցի օրով {եղած} աղօթքի մասին: Միւս կողմից այլ մարդիկ եւ երբեմն Մ

մէական դաւանութենից, հաստատեցին մեզ, թէ արդարեւ {եղած} է մի այդպիսի աղօթք Թրեանցի ժամանակ եւ թէ մինչեւ ա

ոխ տալով՝ Հեղինակը պատասխանատու կեցնելէն եւ հարկ {եղած} ատենը, անոր վրայ ցնդած ածականը դնելէն ետեւ, " ա

չգայթակղեցնել զժողովուրդս, եւ իրեն այնպէս հրաման {եղած} է: Իսկ եթէ մեք զՄխիթարեան համախոհը դատելու միտք

ական, թէ՛ Հռովմէական եւ թէ՛ Յունական քահանայքդ) {եղած} էք, դուք էք Հայաստանն աւերակ դարձնողը, դո՛ւք էք

ում էր բարեկամս, - չգիտեմ՝ ինչ կերպով ստանում է {եղած} Փարիզի " Արեւմուտք " օրագիրը: Մի անգամ ներս է մտ

ջ մեր Արամ նահապետի ոսկերքը... Իրաւունք ունի {եղած} Հայ բանասէրը մինչ սորանից քանի տարի յառաջ գրում է

խիր է կերել հացի տեղ, եւ նորա խմելիքը խառնուած է {եղած} արտասուքով: Բռնակալութեան մուրճերը այնպէս սաստիկ

՝ կազմել մի մատեան, ուր պիտի երեւէր երկրիս վերայ {եղած} Հայերի ստոյգ թիւը ներկայումս, եւ թէ որքան ո՛ր աշ

որ գլուխ, որի օրինաւոր հրամանները միշտ ընդունելի {եղած} են, ընդունելի են եւ պիտի լինեն հոգեւոր դասուն:

կորած էր կամ ճիշդ չէր: Մինչեւ որ այս բաները {եղած} չէին, Հայոց ուսումնականի գրած պատմութիւնը նոյն բ

ատմութիւնը նոյն բանը կը լինի, ինչ որ մինչեւ այժմ {եղած} է եւ ինչ որ մի օտար եւրոպացի գրել է կամ կարող էր

երը, որ այսօր կարող էին հասկացնել մեզ Հայոց ազգի {եղած} ճարտարագիտութեան չափ ու կշիռը, եւ Քրիստոնէութիւն

յք եւս ունեցած լինէին այս սովորութիւնը: Գուցէ թէ {եղած} եւս լինի այս Հայերի մէջ, բայց սոցա անուսումնասիր

էր ներկել անդաստիարակ եւ անկիրթ պարոնների աչքեր, {եղած} էին նորա անյագ չարախօսութիւնքը այս կամ այն պարոնի

Չենք կարծում, թէ Պ. Խուդաբաշեւի ցանկութիւնը {եղած} լինի ընկնել Հայ մատենագրերի կարգը. եթէ այդպէս լի

հագրութենից օգուտ եմ քաղել " ասելով, հասկանում է {եղած} իւր բառ առ բառ թարգմանելը։ Թողունք Պ. Խուդաբաշե

տի անշուշտ տեսանէր, որ Հայերը տիրապէս կռապաշտ են {եղած}, եւ Վահագնի երգը ցոյց է տալիս, ինչպէս, այո՛,

դաշնակցութիւն պահպանել Հայաստանի հետ: Կտոր փշուր {եղած} դէպքերը եւս ապացուցել են արդէն վաղուց, որ Հայաստ

եւ թշնամութեան աստիճան: Որքան խօսք ու ժողովք {եղած} են միաւորութեան խնդրի մասին, այդ բոլորը միշտ պատ

կարգութիւն, մի զարհուրելի խաօս, որպիսի հազիւ թէ {եղած} է տիեզերքի արարչագործութենից յառաջ: Լսւում է

Աւարտելով մեր խօսքը այն չորս խնդիրների մասին, որ {եղած} էին մեզանից՝ չենք կարող չյայտնել մեր ցաւը այն պա

անքի գինը: - Ների՛ր, պարո՛ն, հաստգլուխ ես {եղած}, որ մինչեւ այժմ չհասկցար: Ապրանքը նոցա ապրանքը

տնտեսականքը, հաշուի տակ դնելով իւրեանց հողի մէջ {եղած} բոլոր ածուխի հանքերը, նոցանից դուրս եկած ածուխը

խոստովանուի բոլոր երկրագունդի վերայ, եթէ ներկայ {եղած} պետական համակարգութիւնքը այսօր ոչնչանան, վաղը ոչ

տրտմութիւնը ոչինչ է՝ համեմատելով այն մինչեւ այժմ {եղած} կարգի հետ, ուստի մեր կարողութիւնքը ուղղում ենք մ

ւթիւնը. մարդը կայ, բայց ազգը չկայ: " Ազգը {եղած} ժամանակ, դարձեալ այդպիսի մարդերից չէ՞ր բաղկացած

խտում է ինձ, իմ կենդանութիւնը պահելու համար պէտք {եղած} կարիքը կամ նորանց լցնելու հնարները: - Եւ այ

մ չկայ մի ոյժ, որ կարող լինէր մեր, քսանից դուրս {եղած} արծաթը ներս բերել մեր մէջ, մեզնից մինը կարո՞ղ է

, եթէ այդ յանցանքները չէ գործում ոչ թէ իւր վերայ {եղած} հեղինակութենից վախելով, այլ եթէ գիտակցութիւնը եւ

յց եւ վաղ ժամանակներից արգելք եւ խափան պակաս չէին {եղած} այդ մեծախորհուրդ գործի սկզբնաւորութեան: Հին

մսոյ իմ ստատի նոյն տարէն եկամուտն ջամ անեն եւ ջամ {եղած} մապլաղիցն նախ իւրեանց ֆի հարիւրն ինչ իւրեանց հախս

դ, որպէս իսկ գիտես եւ քոյդ ասացածովն նոյն քաթում {եղած} 1425 հատ եափանի ոսկե դրամի գին 106871/2 փարդաւն ո

, Դէպի թշուառ մի հայրենիք, Որ ոտնակոխ {եղած} էր: Սորա կէսը, կէսի կէսը, Գէթ

, թէ Կալկաթայի երեսփոխանութեան թուղթը պիտի երթայ {եղած} մայիսի 1-ին: 7-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 8-ին

այժմ խօսեցաւ, եթէ Պօղոսի չարագործութեան ենթակայ {եղած} լինէր իւր քոյրը կամ կինը: Ինչի՞ համար է այս խ

ջեւ: Մէք բողոքում ենք, մինչեւ այժմ հայոց մէջ {եղած} այս անկարգութեան ընդդէմ: Մեր հոգը չէ, եթէ այդ կ

մ իւրեանց մտքից, այլ հոգեւորը եւ Կրօնական ժողովը {եղած} են եւ կան ազգի համար, եւ նոցայ յարուցանողը, պահ

ո՛չ բնաւ: Մինչ իսպառ բողոքելով, մինչեւ այժմ {եղած} հոգեւորական չարաչար կառավարութենից եւ Հիւսիսափայլ

Երկրորդ, նոյնը հասկացնել իւր իրաւասութեան տակ {եղած} եկեղեցականներին, որպէսզի իւրեանց ընթացքը յարմարե

այս նամակների մասին: Այն ժամանակ նա չէ ճանաչում {եղած} Հ. Սարգսին եւ յետոյ, ճանաչելով, ի Յայտարարութէ

արակելով կամ գիրք թարգմանելով, երբէք ուշադիր չեն {եղած} լեզուի մշակութեան, որպէս թէ այդ կամ հարկաւոր չէր

քաղցից մեռնող հայ երիտասարդությանը: Ռուսաստանում {եղած} այդ, այսպես կոչված հայագետների, խորապես ողորմել

ինին խօսք, միւսին հարս " անունով այժմուս տպի տակ {եղած} գործի յառաջաբանութեան մէջ, ուր խօսք է լինում բաւ

ս՝ մի բաւական մանրամասն ճառ բնութեան եւ նորա մէջ {եղած} երեւոյթների վերայ, յետոյ՝ բարոյական առածք, սկզ

եւ նոյն սէրը դարձեալ ընդհանրական փոխազդեցութեամբ {եղած} յանցանքն էլ ներում է, որով զարմանալի կերպով փոքր

վհետեւ նորանից առաջ ուղեղի համար քար էլ է ասող չէ {եղած}, պատրաստ գիտութիւնքը ժառանգել եւ նոցայ լուսով ան

յժմ մեր հասկացողութեամբ կորուստ են, նոցայ աչքում {եղած} են որպէս վնասակար բաների մերժողութիւնք: Եւ գիտէի

ւ կոմիզմ է բարձրանում, երբ քաղաքականապէս ճղակտոր {եղած} եւ մարդկային իրական կեանքին բոլորովին անտեղեակ եւ

լիս ֆրանսիական կազմուածքից: Վաղուց սովորութիւն է {եղած} դպրոցի բնաւորական ազդեցութիւնը իսպառ ուրանալու հա

ի էր ամէն տեսակ փիլիսոփայութեան եւ կարծիքների մէջ {եղած} առանձին յատկութեանց: Նա ձգտում էր հպատակեցնել մի

էինք միմեանց, հազիւ նշմարում էինք մեր չորս կողմի {եղած} նիւթերը, հազիւ նկատում էինք Հնդկաստանի անձկալի ա

եցինք նորա վերայ: Իմ բոլոր ընկերները սրտաթափ էին {եղած}, նաւապետը երկիւղից սասանուած էր, բայց ես չէի տա

ող վարդապետների պիտոյքի համար: Այդ գործարանի մէջ {եղած} անցքերը ահա պատմեմ քեզ երեք շրջանով: Գործարանի ա

նը նորանից է յառաջացել, որ նոքա խելօք մարդիկ չեն {եղած}, որ գործարանի խորհուրդը լաւ հասկանային եւ այնպիս

րգործող անձինքը, այս սուրբ խորհրդից շատ հեռու են {եղած}. միայն իւրեանց սուտ փառքի վերայ են մտածել, ո՛չ

ուսի կամ շատ անզգայ, կամ շատ անհմուտ մարդ պէտք է {եղած} լինի. թէ ի՞նչ բանումն է երեւում նորա անհմտութիւն

արանախանձ էր կոչում: Այն պապին, որ անբախտ Հռոմի {եղած} չեղած յոյսն էր, որի կեանքը գիշեր ցերեկ նուիրած է

: Այս անձը շատ անհմուտ եւ սնապարծ մարդ պիտի {եղած} լինի, որովհետեւ սա չկարողանալով իւր գիտութիւնը կ

երբեմն այն մարդոց վրայ, որ նախանձել էին նորանում {եղած} մեծ շնորհին, այլեւ այդ մարդոց նոր դարձուած աշակե

եր անուանեց նորանց), եւ, չկարողանալով դիմանալ {եղած} գայթակղութեանը, Քրիստոսի կանոնին ընդդէմ վարուեցա

ո՛վ արդեօք բերնով կարող է պատմել, որ մարմնի մէջ {եղած} ժամանակ անմարմինների պէս ապրելով հրեղէ՛ն կառքով դ

տնել եւ, տկարամիտ մարդերին հաւատացնելով, իմ մէջ {եղած} շնորհի վարդապետութեանը, որպէս մի թերի բանի վրայ

։ Այս պատճառով եւ մի՛ւս բոլորը եւ ինչ որ նոցա մօտ {եղած} մարդո՛ցը վերաբերեալ, նորա ծառաները, Աղեքսանդրա

տ, երբէք էլ սորա կամ նորա կամքը հարցնողներից չեմ {եղած}, որ մի իշխանութեան գործ գտնեմ, ո՛չ երբէ՛ք. Պա

։ Եթէ բոլոր կահ կարասիքի կողմից եւ ամեն հարկաւոր {եղած} բաներով, երկու հարիւր տարուց շինուած վանքերից փո

գտնուիլ եւ մէջտեղում լինել դո՛ւ, Տէ՛ր պատճառ ես {եղած} ։ Այժմ, տեսնելով Տիրոջդ օրէ օր Աստուծու փառաւորո

Փարպեցին անում է զանազան ակնարկութիւնք Ս. Գրքում {եղած} բաների վրայ. բացատրութեանց մէջ մենք հանդէս հանեց

ռաջաբանը, պարզ երեւում է, որ պահել են իրենց մէջ {եղած} բաների հազիւ մի հարիւրերորդ մասը, եւ այս է պատճա

. Գրիգոր Լուսաւորչի եւ Տրդատի օրով Վաղարշապատը, {եղած} լինելով կենտրոն քրիստոնէութեան ամենայն Հայոց, որ

աքը, ուր իր սովորութեան համեմատ, ինքը եւ իր հետ {եղած} ուխտապահ եւ քաջարանց նախարարքը մի քանի օր մնացին

ողը։ Մենք չենք կարող թոյլ տալ, որ այդ ժողովը {եղած} լինէր մի այլ եկեղեցում, մանաւանդ, որ Բաբգէն կաթ

զարի վրայից, որովհետեւ նա կարող էր մի ա՛յլ Ղազար {եղած} լինել, քան թէ Փարպեցին, ինչպէս եւ կա՛ր էլ մի ու

ճառ ուզում է, որ Փարպեցին Մեծ Թարգմանչաց աշակերտ {եղած} լինէր։ Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ Խորենացին, Կոր

որա ասածները։ Սոքան են այս րոպէիս մեր ձեռքում {եղած} գրքերը, որոնց մէջ խօսք կար Փարպեցու աշակերտութեա

նա անգամ եւ այդքան. քսան տարեկան տղայ չէր կարող {եղած} լինել նա, երբ խաղակից էր Վահանին Աշուշայի տանը։

3 թուականին։ Ո՛ւր կը մնայ Փարպեցուն նոցա աշակերտ {եղած} լինելը, կամ Չամչեանի թէ Վռամշապուհին ականատես էր

ւշէն էր։ Փարպեցու բարեկամ Մուշէ եպիսկոպոսը միայն {եղած} չէ, որ Մուշէ անուն էր կրում. նորանից առաջ էլ,

Մուշէ անուն էր կրում. նորանից առաջ էլ, յետոյ էլ {եղած} են Մուշէներ։ Պատճառ չունինք չընդունելու, որ նոր

է իմ վարքս ու բարքս, ըստ որում Սիւնեաց աշխարհում {եղած} ժամանակս ինձ իր մօտ էր պահում ամառները։ Թէ ինչ է

իւն ուզում է մեզ հաւատացնել, թէ այդ կրճատութիւնը {եղած} է բո՛ւն Ղազար Փարպեցու ձեռքով։ Մեզ թւում է՝ պ.

կրճատել եւ մի այնպիսի անուն շինել, որ բնա՛ւ չէր {եղած} Հայերի մէջ։ Բայց պ. Էմինը պնդում է, որ Փարպ

նել այս բանից, թէ երեւելի եւ հարուստ մարդիկ պիտի {եղած} լինէին Փարպեցու ծնողքը։ Երկրորդ, Փարպեցին,

ոյլ են Փարպեցին ականաւոր եւ հարուստ մարդերի զաւակ {եղած} ենթադրելու։ Մենք այսքանը գիտենք, ինչպէս առաջ էլ

արդուն անուն կարծենք. միթէ չէ՞ր կարող տեղի անուն {եղած} լինել։ Միթէ չկա՞յ մեր աշխարհագրութեան մէջ տեղ,

սզի ցոյց տանք, որ Սեւուկը կարող էր եւ տեղի անուն {եղած} լինել, ինչպէս ցոյց տուինք, որ, Անձեւացեաց իշխա

նչպէս ցոյց տուինք, որ, Անձեւացեաց իշխանից զատ, {եղած} են եւ ուրիշ Սեւուկներ։ Բայց մենք ուզում ենք տ

14)։ Չէ՞ր կարող Սեւկոյ դրախտն էլ մի վանքի անուն {եղած} լինել, որի միաբաններից ոմանք " կարասի խոստովանել

ղիկոսների վրայ հասկանալ. կարո՛ղ էր, որ այդ բանը {եղած} լինէր եւ եպիսկոպոսների վրայ։ Թէեւ այո՛, մենք էլ

թարգմանութիւնը ոչ թէ հրէական բնագրին հետեւելով է {եղած}, այլ թէ այն տեղում մենք այսպէս ենք հասկացել այդ բ

է անկեղծ սրտերին, եթէ փոքրանում էր եւ այդ սակաւ {եղած} ընտիրների թիւը։ Այս առաքինի երիտասարդը, որ թ

որ փայլում են նորա աչքերում։ Այն օրը սուգի օր է {եղած} ե՛ւ վարժապետի, ե՛ւ աշակերտների համար։ Միւս օրից

սիրելի ընթերցող, հասկանալ: Ինչպէս աշխարհի երեսի {եղած} բաների, նոյնպէս եւ դժոխքի մասին խօսելու ժամանակ

թիւն, իմ գործերը երբեք այնպէս ծաղկեալ վիճակի մէջ {եղած} չեն, ինչպէս այժմ: - Ամուսնութեան մէջ թագաւո

ինքը պիտի թագաւորէ: Սատանան միշտ վերահասու {եղած} լինելով, իւր ոստիկանների եւ լրտեսների ձեռքով, հ

րոններ, որ տէր սատանայի շնորհքով այսօր արժանի էք {եղած} դժոխքի որդի կոչուիլ, ինքներդ լսում էք ահա, թէ ի

որ մի շատ գեղեցիկ աղջիկ, որի վերայ սիրահարուած է {եղած} երկար ժամանակ, եւ որ պ. Շաքարեանցին ամենեւին մա

պ. Շաքարեանցին ամենեւին մարդու տեղ եւս չէ դնում {եղած}, ինքը, իւր ոտքով, միայն մի շապիկով եկել է կէս

պիսի հրաւէրի ժամանակ, հարկաւոր էր, որ վերահասու {եղած} լինէինք դոցա բոլորի բնաւորութեանը, որովհետեւ առա

կայ մի այդպիսի գիտութիւն եւ թէ շատ խելացի մարդիկ {եղած} են դորա սպասաւորք: - Աստուծոյ սիրուն, ցոյց

այն բոլոր տեղեկութիւնքը Ալքիմիայի մասին, ինչքան {եղած} էին դոքա մինչեւ նորա օրը: Այղ աշխատութեան խորհու

հնումը կար, այժմ չկայ. ինչ երեւելի փիլիսոփաներ {եղած} են Յունաց մէջ, ի՜նչ ճարտասաններ Հռոմայեցոց մէջ.

ար գալոց օրերը: Արեւելեան ազգերը, շատ անձնատուր {եղած} լինելով երեւակայութեան եւ ֆանտաստիկական պատկերներ

: Մեր գլխաւոր պարտականութիւնն է եկեղեցիք շինել, {եղած} եկեղեցիների պատկերները արծաթապատել, քառասնիցը ան

ը չէր կարող խօսել այլ բանի մասին, քան թէ նիւթ էր {եղած} նորա ամբոխմունքին: Տիրացուի լռութիւնը յառաջանում

: - Նշանակում է, ազնիւ ծագում էք վերագրում {եղած} այդ տուներին: Ես չգիտեմ այդ տուների ծագման պատմո

րի մէջ, քրիստոնէական ունենար մշտելութեան յարակից {եղած} աղօթքները եւ միշտ երգել թէեւ հեթանոսական ժամանակի

ական կամ իրողութենների կատարուելու համար հարկաւոր {եղած} մեքենականութեան կանոններին: Արդարեւ պատմութեան ե

րուիլ, թէ ո՛չ: Այն գերբնական տեսարանքը, որ ո՛չ {եղած} են, ո՛չ կան եւ ո՛չ եւս լինելու են, բայց համաձա՛

ողովուրդը պատմական ժողովուրդ չէ եւ նորա կեանքը չէ {եղած} պատմաբանական, կապակից եւ լոգիկական, այլ կցկտուր

նաստեղծութիւնը եւս աւելի չէր կարող լինել, քան թէ {եղած} է: Բայց ինչ կար. ոչի՜նչ: Ասացի մի անգամ, երան

Սարերի նման մեծամեծ ալիքի Կատաղած ծովին {եղած} խաղալիկ, Գալիս էր մի նաւ, ջարդուած կայմերով

տունը, այն րոպէին երբ կոմս էմմանուէլը անձնատուր {եղած} մելամաղձութեան, ուղղում էր ընթացքը դէպի իւր օթեւ

ց ոչինչ ունէր թողնելու, ըստ որում հոգաբարձու չէր {եղած} իւր զաւակների կրթութեան մասին: Պարոնը ապրում էր

ախտաւոր յայտնութեններով: Քաջ գիտէք դուք, որ նա {եղած} չէ իմ բժշկական հոգաբարձութեան տակ իւր ամուսնութեն

ս էք գնում: - Նորա համար, որ դուք երբեք չէք {եղած} չափի տակ. եւ ձեր այդպիսի անբարեխառնութիւնը ցոլան

բայց այժմ տեսանում եմ, որ դուք առաւել անբաղդ էք {եղած}, քան թէ ես: Հաւասարութիւն որոնել այս աշխարհում

ի մէջ ափեղ ցփեղ բաներ խօսուելուց յետոյ, ասւում է {եղած}, թէ դուք հետամուտ էք խլել այդ պարոնի պաշտօնը եւ

, որ դեռեւս չնչին արժէքի բան է, որ կարող էր վատ {եղած} ժամանակը դուրս ձգել բոլորովին, իսկ ամուսնութիւնը

րութիւն չէր մի մարդու համար, եթէ նա սեղանակից էր {եղած} մի հարստականի: Թիւթիւնճի-օղլուն լաւ գիտէր, ո

մի փոքր պատճառ դղրդում է քո ջլերը: Ի՞նչ պիտոյ է {եղած} լինէր այն... Անպատճառ կատու կը լինէր, որ քեզա

ընդունելու: Խեղճ դայեկը, որ շատ բարեհոգի կին է {եղած}, որին մինչեւ այսօր օրհնում են Նախիջեւանի ծեր ծնո

ի մարդ կախել տալու պատճառ է եղել, որոնք անմեղ են {եղած}, բայց ի՞նչ առնես, այդպիսի բռնակալ մարդերի չէ կա

տանջուելով խղճմտանքից, որ իւր ձեռքովը պատճառ էր {եղած} քո ամուսնու մահին, ինքը եւս հիւանդացաւ եւ մեռաւ

ւած փոքր-ռուսիացոց եւ լեհացոց հետ, պատրաստւում է {եղած} յարձակուել Մեծ-Ռուսիայի վերայ: Այս միջոցին Բա

ուլիսլամ, որպէս թէ եկել է Մէքքէից, ուր գնացած է {եղած} Մէհէմմէդի գերեզմանը համբուրելու. այս դերվիշը տես

ասպատակութեան ժամանակ նորա ճանապարհը լուացւում է {եղած} արիւնով: Մի օր մեր ցեղապետը Խանի ուրախ ժամանա

պանութիւնքը, այնպէս, որպէս թէ ինքն եւս գործակից {եղած} լինէր: Մեր ցեղապետը զարմացած եւ զարհուրած դերվիշ

: Մանուշակը ոչինչ չունէր, բայց թէ նորանն էին {եղած} աշխարհի բոլոր հարստութիւնը, նա բոլորը միասին պատ

նա դառնալով դէպի իւր կինը, - այս պարոնը մտածում է {եղած}, որ շնորհ է ցուցանում մեզ մեր աղջիկը առնելով. ն

եսփոխան լինելու վերայ, արձակել էր, ընդունելի էր {եղած} Կապուցինեան եւ Յիսուսեան աբեղաներին միայն։ Ծերակ

արդէն այդ միջոցին Պապականութիւնը։ Ինչպէս եւ {եղած} լինէր այդ բանի շարժառիթը, այսքանս ստոյգ յայտնի է

ին, թէ Մխիթարեանց վանքն ու եկեղեցին քարուքանդ են {եղած} Տաճիկների ձեռքով (1717-ին), Վենետիկեան Ծերակոյ

նորա աշակերտքը տեղափոխուեցան դէպի այդ կղզին, ուր {եղած} էր յառաջուց մի հիւանդանոց, ուստի յառաջացած էր եւ

)։ Մեք հաւատացած ենք, որ Մխիթարի սիրտը մաքուր է {եղած}, որ նա, ընկնելով Պապականութեան հողի վերայ, հար

սանել այն սկզբունքը կամ այն տարերքը, որ նիւթ էին {եղած} այդ մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան բարոյապէս

ահա պապերը սովորել են մտածել, թէ Սուրբ գրքի մէջ {եղած} ամենայն ազատութեան գաղափար ասուած էր իւրեանց օգտի

ֆոտների վերայից, մինչ պապականութիւնը, անձնատուր {եղած} սպանդարամետական զգացմունքի, զմայլում էր՝ տեսանե

եանց ճշմարտութիւնը եւ լուսաւորութեան քարոզութիւնը {եղած} է մահու դատակնիք։ Պապական կրակն ու սուրը այրել ո

, որ Մխիթարեանք մինչեւ այս օրս լոկ թարգմանիչք են {եղած} եւ մի երեւելի հեղինակութիւն չէ յառաջացել նոցանից

ախչելը լուսաւորութենից, կարծում է՝ ոչ թէ այդ բանը {եղած} է միայն իւր օրերումը, այլ եւ հին ժամանակներում։ Թ

կանութիւն, գիտութիւն եւ լուսաւորութիւն ասած բանը, {եղած} է միշտ այնպիսի տասներորդական կամ քսաներորդական առ

՝ գունաթափած, չարչարուած եւ միանգամայն հալումաշ {եղած} պահքից եւ հիւանդութենից, ոչինչ տեղում չէր գտանու

րտես համարելով նորան. ըստ որում Պաւիա քաղաքի մօտ {եղած} պատերազմը դեռ չէին մոռացել։ Իգնատիոսը մի աբեղայի

արկել նորանց Ասիա։ Յիսուսեանները, ջարդ ու փշուր {եղած} Սրբազան ֆակուլտէտի եւ Փարիզի Արքեպիսկոպոսի դատակն

սուսեանք իւրեանց կամեցածի պէս սրբագրել էին. մէջի {եղած} գլխաւոր բաները դուրս էր հանած, իսկ աշակերտներին

ամենայն տեղից հալածուած, անարգուած եւ քարուքանդ {եղած} հասարակութիւնը արտաբերում է իւր վերջին խօսքը, այ

րոզ, թէ այդ Յիսուսեան աբեղայքը ջարդ ու փշուր էին {եղած} բարոյապէս եւ ջախջախուած խորտակուած միանգամայն Պաս

երի՝ Մարշալ Բիրոնի ընդդէմ դաւադրութեանը մասնակից {եղած} լինելը եւ այլ թագաւորութենների մէջ նոցա ձգած խռով

, կարդալով այս գրքի Լատիներէն թարգմանութիւնը, որ {եղած} էր Յանսէնեանների ձեռքով, ուրեմն կարդալով միանգամ

քեցին դէպի մի գալոց ժողովք, որ եւ մինչեւ այժմ չէ {եղած} եւ երեւի թէ եւ չէ լինելու այսուհետեւ եւս։ Քե

հաւատալիք ", գ. " Մինչեւ այժմ այս կոնդակի մասին {եղած} վէճերը եւ խօսակցութիւնքը տրւում են մոռացութեան "

նի օգոստոսի 18 օրումը, վերականգնեց ջարդ ու փշուր {եղած} Յիսուսեան Կարգը։ Օրհնեալ Ալեքսանդր Կայսեր հրովար

ւնք, իսկ փտածները, որ մինչեւ այժմ եւս արգելք են {եղած} ազգի ընթացքին, պիտի մերժենք եւ դատապարտենք:

ւր կանոն չէ։ Մեք գիտենք, որ այլ հոլովմունքի տակ {եղած} անունները, զորօրինակ, " գետ, եկեղեցի, Տրդատ,

ռաւորների եւ ընդհանուր ուսումնասիրութեան նիւթ չէր {եղած}. պատճառ, նոր լեզուի հիմնաւոր գիտութիւնը, նորա

մ, պիտի խնամով, զգուշութեամբ եւ միայն անհրաժեշտ {եղած} տեղը գործ դնել եւ ոչ թէ բան գործ շինել։ Իսկ բուն

թէեւ նոցայ մշակողքը միայն մի քանի առաջադէմ ազգեր {եղած} լինէին: Ազգերի սեփական դպրութեան մէջ, այսինքն ն

ղջիւրի մէջ: Արարատեան գաւառը, որի ցուրտը առակ է {եղած} հին աշխարհում, չունի յիշուած աշխարհների ազդեցութ

ձեալ հարկաւոր էր, որ այն միջոցին աւելի հասակաւոր {եղած} լինէր Վարդիթերը, նորա հայրը ` Հեթումը, անատամ ծ

քան " են: Կ՚ուզէինք, որ մի քանի թերութիւնք {եղած} չլինէին, որոնց կարգն ենք գնում. ա) Գարեգնի ձու

ինն դարու մէջ ութերորդ ամենախաւար դարին արձագանք {եղած} չլինի: Միջին դարերում, ջուրը կարող էր ուր ասես

ան օրէնքները եւ նոցայ կերպարանագործութեան յարակից {եղած} հանգամանքները, այն ժամանակ իրենք էլ կը տեսնեն մի

ից դուրս գալու համար հարկաւոր էր, որ այս վերջինը {եղած} լինէր դպրութեան մէջ, մինչդեռ Ապարան խօսքը (յատո

անը, որպէս այժմ նոյնպէս եւ առաջ ապահովութեան տեղ {եղած} լինելով, շատ հաւանական է, թէ ապարան հասարակ անո

ի՞ կարող էր մի իշխանի կամ թագաւորի ապարանը այնտեղ {եղած} լինիլ: Բայց մենք այստեղ բառերի ծագումը քննելու հ

մ մեկնել, բայց եւ այնպէս անհնար է թէ նոցայ հիմքը {եղած} չլինի կամ մի ստոյգ պատահած իրողութիւն (թէեւ այլա

ր, դնենք, Թորոսի ժամանակ, այդ բանը համարւում է {եղած} կամ Մինասի ժամանակ, որ շատ առաջ էր ապրել Թորոսից

ր խնդիր է առաջ գալիս, թէ ի՞նչ լոյս կամ ի՞նչ կրակ {եղած} պիտի լինի: Հարկ չկայ ասել, որ բնական երեւոյթը ա

նուինք բնութեան մէջ (բացի երկնքի լուսաւորներից) {եղած} բոլոր կրակները կամ լոյսերը, քննէինք նորանց, համ

թիւնք, որ առանձնանում են ամպի եւ երկրագունդի մէջ {եղած} օդով, որովհետեւ օդը վատ առաջնորդ է էլեկտրականութ

մենք բիւրաւոր ժողովրդի մահին, տառապանքին պատճառ {եղած} չլինինք: " Ուխտիւք խնդրէի ես իսկ ի՛նքն նզով լինի

թեան, աւելի բարձր է, քան թէ նոյն լայնութեան տակ {եղած} ուրիշ սարերի ձիւնական գօտին: Հաշուելով ծովի մակե

նէր, եթէ նորա շրջապատը ընդարձակ եւ արեւակէզ դաշտ {եղած} չլինէր: Ձիւնական գօտին Մեքսիկայի Անագուակա սարեր

ծ եմ այս բնութեան զուարթարար պարգեւը, էշ նահատակ {եղած} լինելով ցերեկուայ դժոխային ջերմութիւնից: Պէ՞տք է

, որ մեր թագաւորական պալատներում կամ քաղաքներում {եղած} չլինէր այնպիսի սովորութիւն, ինչպէս տեսնում ենք Հ

է մի անգամ զարգացման այդ աստիճանը, եւ մեր համար {եղած} է երբեմն ժամանակ, երբ ամէն հարստութեան յայտարարք

, յարձակողութեանց կամ պաշտպանողութեանց հանդիսարան {եղած} լինելով, չէ կարելի ենթադրել, մանաւանդ հին ժաման

ժամանակների վերաբերութեամբ, թէ երկրագործութիւնը {եղած} լինի ընդհանուր ժողովրդի ապրուստի լծակը: Այն մարդ

մ, մինչեւ որ այդ թագաւորի օրով անգործ երկիր չկայ {եղած} Հայաստան: Բայց չէ կարելի սորանից եզրակացնել, թ

միտքը, թէ ցանկալի է, որ ամէն գրագէտ իր երկրում {եղած}, մեր ազգի վարքը, բարքը, սովորոյթքը, ծէսերը,

է կրօնը ազդէր բարոյականութեան վրայ, երկիրը դրախտ {եղած} կը լինէր. բայց ո՜ւր է: Նոյնպէս Բագրատ աղան

աւարի խօսքը: Վերջին աստիճանի բարբարոս ազգերի մէջ {եղած} կանացի ստրկութեան նշանակը, - արջի նման, կանանց ե

Մինչեւ այսօր ոչ մի մեռած մարդ, թէեւ շատ էլ ագահ {եղած} լինէր իր կեանքում, գերեզմանից դուրս չէ եկել, որ

աբանութեամբ ապացուցանում էր, թէ Նապալէոն առաջինը {եղած} չէ աշխարհի երեսին։ Գեղեցկութիւնը իրաւունք չէ

է իմ միտքը։ Բայց ձեւերը եւ տրամաբանութիւնը մօտ է {եղած} տաճկականին, ինձ ինչ փոյթ. կամ ինչ օգուտ իմ բուն

ա դատապարտէ այդ գոյները, ուստի քանի որ նա ներկայ {եղած} ճշմարտութիւնն է խոստովանում, իրաւունք չունիք եւ

ալ աս էր առածս, քանիում գիրս է տեյին խոռոզլամիշ {եղածդ} ի՛նչ է, ատմիշ կարդացող պիտ՝ լաս: Գիտեմ որ դուն

2 անգամ սոպա կվառինք, կենե չի տաքնալ ցուրտին մեծ {եղածեն}, նայինք երբ պիտի վերջանա: ՀԱՎԵԼՎԱԾ Մ.

մասն քննության ենթարկի, եւ ապա, որպեսզի նա հարկ {եղածը} հիմնավորապես ուղղել տա, եւ ոչ թե հենց այնպես, ի

երկար բարակ դատաստաններու սիրտ չունիմ եւ մեջտեղի {եղածը} շարժիլ տավա տալապայի, մնաց որ պատշաճ բան էլ չէ.

ապրանք խնդրէ նորանից, ապրանք ապսպարէ նորան, եւ {եղածը} առնու՝ արծաթ վճարելով փոխարէն: Ապա եթէ հայ շինա

Մովսէս Խորենացուց, որ Հացեաց դրախտը վանքի անունը {եղածը} մեզ իմացնում է (Խոր., Գիրք Գ., գլ. 14)։ Չ

կը վկայէն քեզ, որ ստուգապէս ոսկի էր: - Ոսկի {եղածը} ոսկի է, խօսք չկայ... - Ուրեմն ինչ: Այդ պ

ր էր այն երանութիւնը, որ հնար լինէր սրտիս վերայի {եղածը} դուրս տալ եւ թեթեւանալ այն անտանելի ծանրութենից,

մի անգամ, երանի՜ թէ քանի չեմ մեռած, թափէի սրտիս {եղածը} մեր ազգի առաջեւ, պատառէի մի քանի կախարդական վարա

ւստի սենեկին: - Ես չգիտեմ Ֆաուստի ով կամ ինչ {եղածը}, միայն ճշմարիտ է այն, ինչ որ ասացի: Այս քանի օ

ւ յօժարութիւն չլինելուց: Մկրտիչը սէր ասացեալ ինչ {եղածը} չգիտէր. պատճառ, դորայ համար հարկաւոր է քնքուշ ս

պատասխանատու չէ. նա իր վիզը առել է ժողովրդի մէջ {եղածը} նկարագրել, բայց ցաւն այս է, որ հեղինակը ինքը իր

ն ազգի գիտութեան համար: 6. Բոլոր կամ կարելի {եղածի} չափ նիւթեր պատրաստելուց յետոյ մարդիկ կ՚ընտրէր՝ ա

§4. " Հիւսիսափայլը " կամ Յիշատակարանս կարելի {եղածի} չափ պարապում են ազգային բաներով եւ միշտ պիտի պարա

իզի, անասնոց գոմի եւ այլ կարեւոր բաների հարկաւոր {եղածի} չափ հողի քանակութիւն, որի վերայ կը շինես քո բնակ

ս անգործութեան, ծայրացեալ թշուառութեան եւ կարելի {եղածի} չափ ստրկութեան մէջ, հայերը դատապարտուած են օտարի

նանց վրայ, Փարպեցին առիթ չէ բաց թողում, որ կարելի {եղածի} չափ մանրամասն չպատմէ Մամիկոնեանց գերդաստանին վերա

ում, շատ սիրել էր նորան, այդպէս պարզ սրտով մարդ {եղածի} համար, այնուհետեւ ծանօթացել էր նորա հետ, միշտ գ

նշանակութիւն են ստացել Հայաստանի հողում, կարելի {եղածի} չափ յարմարուելով Աստուածաշնչի պատմութեանցը, ապա

ում է միմիայն կեանքի էական պիտոյքը հոգալ՝ կարելի {եղածին} չափ տնտեսութիւն գործ դնելով ձեռագործ բաների մէջ:

Որ այս աշխարհըս երկու Ունի դռներ. պէտք {եղածին} Մտնելու եւ դուրս գալու, Նա չի ուզում ա

չենք կարող գովել, այլ մի տանելի ձեւ, որ կարելի {եղածին} չափ մօտ մնալով եւ օրէ օր էլ աւելի մօտենալով ժողով

ձեւը կամ այդ բառը, բայց միշտ՝ խնայելով եւ պէտք {եղածից} աւելի չառնելով։ Մենք ասացինք, որ ըստ-ը պիտի ստի

ղած օգտակարը չէ կարող ներս բերել ազգի մէջ, այլեւ {եղածիցն} էլ օգուտ չէ քաղում: Ամէնին յայտնի է Էջմիածն

աբանութեանցը մտիկ ընելու գլուխ ունինք: Մեզի պէտք {եղածն} ու ազգային իրաւունքնիս այն է, որ Բաբկէն իր ատենի

ործածական չէ հին լեզուի մէջ. եւ մեզ թվում է, թէ {եղածն} էլ յունական լեզուիցն է մտել, ինչպէս Եբր. գլ. Ը

բ, բանաստեղծութիւն, այն առասպելական ժամանակների {եղածները} պիտի լինէին շատ հասարակ եւ խեղճ բաներ: Թողնելով

լինել, եթե գործ դրվել էին անշարժ կայք գնելու կամ {եղածների} վերանորոգության մասին, ըստ որում շատ տարիք են ան

այն օգտակար գործը յառաջացնելու համար, որովհետեւ {եղածների} մասին անհոգ մնալով՝ կորուսանում էր իւր ձեռքից.

իրեն դորա փոխանակ, իր կամամտածական կարծիքներն էլ {եղածների} վրայ աւելցնել։ § 23. Հնար չկայ իմանալու, թէ

ծ գիտե. այս ոչ թե լոկ իմ՝ խոսքն է, այլ այստեղի {եղածներից} ամենալավ Վինոգրադով բժիշկը ինձ պարզապես ասաց, եւ

պատրաստել, իսկոյն, զինաթափ լինելով, անձնատուր {եղայ}... Լեզգիները կապեցին ձեռքս մի մազեղէն պարանով եւ

ասուցի։ Բայց արձակ մեր մեղքն խոստովան {եղայ}. Մեր դատաստանը ձեր կամացն կայ. Տուէք

նալի է, ուստի եւ աւելորդ է գործ դնել թաց արի, թաց {եղայ}, փոխանակ թրչվեցի, թրչվեցայ, որի կազմուածքը աւելի

վատ ծառայեցի մինչեւ այժմ, կամ միթէ այժմ զանցառու {եղայ} իմ ծառայական պարտականութեանը: Ո՞չ ապաքէն դուք ին

ա հաստատված կառավարությունքը իսկույն կերպարանափոխ {եղան} քրիստոնեական կրոնի ազդեցութենից՝ դորա հակառակ,

հետ: Դա անհերքելի փաստ է: Այժմ տեսնենք, թե ինչ {եղան} այդ կոնստիտուցիաները, Ֆոշեի՝ " քաղաքական փիլիսո

. Խ... Մեր բոլոր խօսակցութիւնքը նորա հետ այն {եղան}, ինչ որ գրած է Յիշատակարանիս մէջ: Այս խօսակցութ

ար։ Ազգին հասած հարուածներին քաջութեամբ մասնակից {եղան} նոքա, իւրեանց ամուսինների հետ միասին: Նոքա չուր

եցու ընդհանրականի հաղորդութենից բաժանմանը յարակից {եղան} կորստական հետեւանք ազգի բարօրութեան վերաբերութեամ

է նա օգնեց ուրիշներին, ինչպէս առիւծ, Նոքա {եղան} նորա հանդէպ ապերախտ ինձ: Գայիսոնը, գ

ՀԵՆՐԻԿՈՍ ԹՈՎՄԱՍ ԲՈՔԼԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ {Եղան} մարդիկ, որ մեկնեցին Մեզ բնութեան շատ գաղտն

ր մեկնեցին Մեզ բնութեան շատ գաղտնիք. {Եղան} խելքեր, որ չափեցին Արեւ, աստղեր ու երկինք

, որ չափեցին Արեւ, աստղեր ու երկինք, {Եղան}, որ խոր իջան երկրի Արգանդի մէջ մուրճերով

զգոյշ մեր ազգասէրը. " Բահ ու հրացան, ի՞նչ {եղան} նոքա, Թէ՞ քշում էիր դու ուրջուները... "

նգագ, Վեստ Սարգիս, դիւածին Սուրմակ, {Եղան} ազգութեան կործանիչ պատճառ, Աւերման երկրի,

. Բայց եւ բոլորի վատաբանութիւնք Անպտուղ {եղան} քո պատճառներով... "։ Դեռ խօսքը կիսատ

հայկական եկեղեցիք, իսկ հայ եւ ո՛չ մի հատ, ի՞նչ {եղան}, ո՞ւր գնացին: Հոգեւորականութիւնը իւր տղայակա

ւթեամբ, իսկ ոմանք ակամայ եւ տգիտութեամբ գործակից {եղան} չուառ գաղթականութիւնը կորուստի անդունդը գլորելու

է առնում, կէս մի վազում է անհնարին արագութեամբ: {Եղան} ժամանակներ, որ մարդը հարիւր տարի ապրեցաւ, բայց

տարի ապրեցաւ, բայց մի օրուայ ճամփայ չգնաց, բայց {եղան} ժամանակներ, երբ մի օրում մէկ դար քայլեց: Պարոն

կայ աղբիւր, կան քննութեան նիւթեր, որ պատուանդան {եղան} նորա համակարգութեան: Իսկ թէ նորա փիլիսոփայութիւն

ինալի սխալմունքը, եւ հասուցած վնասները շատ զգալի {եղան} Հռոմայ համար. ինչ որ նորան առաւել զզուելի է կաց

ա մայրենի գրկումը զարգացած: Մնացածները ի՞նչ {եղան}, ասացի ես նորան, պատմիր, որ լաւ հասկանալով բան

ւմ. եւ ճշմարի՛տ որ, Տիրոջդ կամքի կատարողքը դոքա {եղան} ։ Որովհետեւ այն օրից, երբ դու, Տէ՛ր, քո անարգ

եծարող խնամքովդ ինձ քո ընտանիքին յանձնեցիր, դոքա {եղան} իմ վրայ քո խօսքի հրամանը կատարողքը, առանձին առան

փափաքելի ոսկերքը մենք ո՛չ, այլ ուրիշները արժանի {եղան} ընդունելու։ Նոյնպէս յարմար եմ դատում նոցա հետ

դիքը մինչեւ վերջը հաւատարիմ մնացին Մեծ Վահանին եւ {եղան} նորա թեւը եւ թիկունքը։ Փարպեցին սոցա մօտ է կեցել

պատճառով չկայ ոչ մի օրինաւոր ապստամբութիւն. ի՞նչ {եղան} այն ապստամբութիւնքը, որ քանի տարի սորանից յառաջ

մահին, ինքը եւս հիւանդացաւ եւ մեռաւ, որով երկու {եղան} մատանու զոհերը մեր ցեղից, բայց աւանդութիւնը ասու

ամբողջ ազգերի զօրութիւնք, բոլորովին կերպարանափոխ {եղան} ։ Դորա հակառակ՝ յաւիտենական քաղաքը, հիմնուած լի

Սորանից յետոյ հասարակութեան անդամքը ձեռնամուխ {եղան} Գեներալի ընտրութեանը։ Ամենայն մարդ ցանկանում էր

ն հռչակաւոր ժողովը։ Այն բաների մասին, որ պատճառ {եղան} այս ժողովքի կազմութեանը, հարկաւոր համարում եմ մի

իւրեանց հաւատի անարգութիւնը։ Շատ Յիսուսեանք զոհ {եղան} նոցա վրէժխնդրութեանը։ Բայց ի վերայ այսր ամենայնի

է դը-Տու նախագահի խօսքերից, առաւել կատաղի դահիճք {եղան} այն հռչակաւոր սպանութեան մէջ, որ յայտնի է անունո

յն ջանք գործ դրեց կրակը մարելու համար, բայց զուր {եղան} բոլոր աշխատութիւնքը. թղթերը այրուեցան եւ ոչինչ բ

ծայրայեղութեան հասան: Սրա գլխաւոր սկզբնապատճառը {եղան} ազգային-կրօնական վարչութեան մի քանի անձինք, որոն

եղներից փթեցան, շատ հողեր գիտենք, որ ցիր ու ցան {եղան}, որոնց անունն անգամ մոռցուած է այսօր։ Լա՞ւ է

են կարծում այդ պարոնները, խոնարհածները աներեւոյթ {եղանա՛կ} է, թէ ընդունելութիւն որ եմ, ես է'ն իբրեւ էական

այսեր եւ արձակեալ ի հոգեւորական կոչմանէ գտից զայլ {եղանակ} կենաց ըստ հասարակեալ օրինաց: Խոնարհ ծառա Մ

ծրար մի պահարանեալ յանուն ձեր։ Ի հետևումն այս {եղանակ} հրամանի նորին Գերամբարձ Սրբազան քահանայապետութեան

րկին վերադառնում եմ ներկա վիճակիս: Այսօր հրաշալի {եղանակ} էր եւ ես նրանից օգտվեցի 20 րոպե, կարող էի բաց օդ

ես, տեսնենք ինչ կասի չորեքշաբթին: Այսօր հրաշալի {եղանակ} էր եւ ես դարձյալ դուրս եկա պարտեզ զբոսնելու ու մն

ոք իրեն հաշիվ չի տվել, թե նոր լեզվում բայը քանի {եղանակ} եւ քանի ժամանակ ունի: Թեկուզ այժմ այդ ծիծաղելի է

այումս, փոխանակ չոր ցրտի, թագաւորում է մի խոնաւ {եղանակ} ՝ մարդու կազմուածքը տրամադրող դէպի մի անտանելի Ռե

այն խաւար եւ տխուր տպաւորութիւնը, որ մի անպիտան {եղանակ} կարող էր յառաջացնել մի մելամաղձութեան անձնատուր հ

եղճ մարդը եւ հեռացաւ հրապարակից: Տարին չորս {եղանակ} ունի, իսկ մարդկային կեանքը բիւրաւոր չորսեր: Այն

յին կեանքը բիւրաւոր չորսեր: Այն օրերը լոկ կեցցէի {եղանակ} էր եւ ուրիշ բանի վերայ խօսողը մահի պարտաւոր:

Մի՛ ինչ օտարոտի թուեսցի Վեհափառութեան Ձերում {եղանակ} բանիցս. սիրտ մեր լցաւ արեամբ ի տեսանել աչօք բացօ

մի վեվ է առնում, իսկ թէ անդէմ, օրինակ՝ աներեւոյթ {եղանակ}, այն ժամանակ ե՛ւ վեվ է աւելանում, ե՛ւ եչը փոխւում

ել-գրվիլ։ Պ. Պռօշեանցը որպէս կրաւորական աներեւոյթ {եղանակ} գործ է ածել մի տեղ կատարելագործուել, փոխանակ կատա

ենեքին եւ զիւր ձեռնասուն աշակերտս վարժեաց 'ի նոյն {եղանակ}, որոց գլխաւորն եւ իբրեւ իւր երկրորդ եղեւ Հ. Մկր

իւրայինս, հնարել հնարս եւ առնուլ 'ի ձեռաց Հայոց {եղանակ} ինչ ուղիղ դաւանութեան զոր կարասցեն եւ 'ի տիպ արձա

անց Յիսուսական հանդերձը եւ երեք օրից յետոյ կեանքի {եղանակ} որոշել, այսինքն՝ կացութիւն (status)։ Մինչեւ

երի կազմութիւնը։ Նախ, հերիք է, շատ անգամ, եթէ {եղանակ}, ժամանակ, դէմք եւ թիւ ցոյց տուող վերջաւորութիւն

հետեւեալ բայերը ցոյց են տալիս գործողութիւն, բայց {եղանակ}, ժամանակ, դէմք եւ թիւ նախընթաց բայի վերջաւորութ

ւ չկարիմ առաւել մնալ աստանօր ՚ի պատճառս աշնանային {եղանակաց} եւ առ դուրս գալոյ ձմեռան, մինչդեռ կայ մնայ ինձ ը

Մարտի, առաւել կամ պակաս, հայեցեալ յորակութեան {եղանակաց} եւ հողմոց: Զմեկնելոյ իմոյ ՚ի Լոնդոնէ յայտնեցից Ձ

ցանել, որպէսզի ընկալեալ զայն, մարթացից օրինաւոր {եղանակաւ} մտանել յամենահպատակ ծառայութիւն Ձերդ կայսերական մ

ն ի մասին գործոյն զեկեղեցական հաշուոց, տարականօն {եղանակաւ} խանգարելոյ խարդախութեամբ Այվազովսքի վարդապետին:

ական հրիտակացն, եւ թէ նոյն տեսչութիւնն պատշաճեալ {եղանակաւ} հրամանագրեալ է արդեն ընդհանրական նահանգապետին Անգ

նւոյն եւ առ ի խնդրել զանօրէնութիւն յաղագս պատշաճ {եղանակաւ} հաստատելոյ զթուղթն, յիւրում լրացեալ զօրութեան:

փոխանորդութիւն իմ առ ՚ի վարել զդատն: Գէթ այսպիսի {եղանակաւ} ազգն զերծանի ի ծախուց բնակութեան առաքելոյն ի Կալկ

նքն ի 24 ամեայ իմում հասակի՝ բուռն հարեալ զայլոց {եղանակէ} կենաց՝ վասնորոյ գտանիմ եւ ի մեծի աղքատութեան, հ

ն ձեռնհաս չեմ " Հյուսիսափայլի " համար աշխատելու. {եղանակը}, դատաստանական զբաղմունքը, պանդխտության դժնդակ ծ

ներին եւ նրա հետ գերեզման իջավ [ներկ] պատրաստելու {եղանակը}: Մինչդեռ, եթե այս վերին աստիճանի թանկարժեք որդե

կյանքը լավ ուսումնասիրենք, նաեւ նրանց աճեցնելու {եղանակը}, ապա կարելի է Արարատյան դաշտի հայ շինականների բա

թաղած մեռելների գերեզմանների վերայ, եթէ խաղաղ էր {եղանակը}, եթէ քամին չէր ցրւում, այն գազը, որ բաժանուելո

ը պիտի լինի հեշտ կերպով կատարել մի գործ, երբ այդ {եղանակը} անօգուտ էր ժողովրդին: Արդարեւ, մեծ աշխատութիւն

նութեան վերայ եւ կատաղաբար փրփրում էր: Երկինքը, {եղանակը} եւ հեղաշունչ հողմիկը մեզ խոստանում էին մի բարեյաջ

տուասիրելու համար հրամայեց նա սեղան դնել այգում. {եղանակը} ձմեռն էր: Յայտնի բան է, որ կոմսը եւ նորա մարդիկ

ւ, որ ածում էին " Տէ՛ր, կեցո՛ դու զՀայս " երգի {եղանակը}: Տիրացուն նկատեց, որ այս ձայնը տպաւորութիւն գոր

ի գործէր նորա վերայ, այդ էր տաղի երաժշտութիւնը - {եղանակը}, բայց դուք եւս, ինչպէս ես, գիտէ՛ք, որ նորա եղ

կը, բայց դուք եւս, ինչպէս ես, գիտէ՛ք, որ նորա {եղանակը} հայկական չէ: Անտարակոյս, նա ցանկացած էր լսել մի

որոնք յօժարեցան փոխել իւրեանց հանդերձը եւ կեանքի {եղանակը} որոշել, միւսքը, որ մանաւանդ հոգի ունէին, յուսա

պէս Երուսաղէմի վանականների միջից: Ընտրութեան այս {եղանակը} տարածուելու է նաեւ բոլոր հայ վանքերի վրայ, վանահ

բնաւ տալի ընդունելութիւնը չէ, այլ տալ աներեւոյթ {եղանակը} եւ տալիսը հոլովեալ աներեւոյթ է, նախդրիւ տրական,

ր Սալլանթեանց Միքայէլ եպիսկոպոսը, բացի աներեւոյթ {եղանակը} ուրանալով, ընկնելը եւ հերքելը անկման եւ հերքման

ն, այլ եւ բառի կազմութեամբ։ Ստոյգ է, աներեւոյթ {եղանակը} անունի պարագաները ունի եւ բայի պարագայք չունի, բ

հետեւ նշանակութիւններն մի եւ նոյնն է եւ աներեւոյթ {եղանակը} տարբերվում է այդ անուններից նորանով, որ միայն դէ

ն, կամ մոլորեալ ի վերայ երկուց ճանապարհաց, վասն {եղանակի} իմոց ապագայ կենաց եւ թէ յի՞նչ ունի եզերիլ վճիռ Սի

գամ մանրամասն կգրեմ այդ ազնիվ բույսի տարրալուծման {եղանակի} մասին, որ եւ կազմում է փորձի գլխավոր նպատակը, ա

ւի այդ անձրեւը վեց շաբաթ, իսկ այդպիսի անձրեւային {եղանակի} մէջ, եթէ վեր առնուի մի հորթ եւ ողջ ողջ թաղուի գե

յ, բայց, երկիւղ կրելով, որ մի՛գուցէ անձրեւային {եղանակի} խոնաւութենից ոսկրացաւս նորոգուի, կրկնապատկեցի ար

ւթիւնը: Ճարս կտրուեցաւ, վեր կացայ եւ, չնայելով {եղանակի} այսպիսի անյարմարութեանը, ահա գտանւում եմ քո մօտ

ր հոգու մէջ: Ի՛նչ անսիրելի ներդաշնակութիւն՝ {եղանակի} անախորժութիւն, ֆիզիկական տկարութիւն, տան անպիտա

կը կարող է խանգարուել, իսկ այդ կարծիքը աւանդելու {եղանակի} մէջ տեսականի ծայրայեղ իմաստականութիւնը (умничань

րդեօք անընդհատ աշխատութենի՞ց, թէ Մոսկուայի ցուրտ {եղանակի} ազդեցութենից, որին անսովոր են առհասարակ Հարաւի բ

ցած գլուխը հանգչած էր Շահումեանցի ուսի վրայ, իսկ {եղանակի} թացութիւնը անխնայ տամկացրել էր նորա զգեստը եւ մազ

եւ ոչ վսեմ. ու վերջաւորութիւն սեռական աներեւոյթ {եղանակի}, որպէս համօրէն ազգի գործածած, նոր լեզուի մէջ մի

ել, ուստի չպիտի զարմանալ, եթէ տալիս-ը աներեւոյթ {եղանակի} նախդրիւ տրական է դիմորոշ յօդի հետ միացած։ Օրինակ

բայց այդ պատահական նմանութիւն է միայն սահմանական {եղանակի} ներկայի եւ անցեալ անկատարի մէջ, որովհետեւ եմ բայ

ւթիւնը, մինչդեռ բայանունները, որ ճիշտ աներեւոյթ {եղանակի} նշանակութիւն ունին, չեն կարող այս կերպով բայի պա

հանգամանք արգելուցուն զիս ի կատարելոյ ըստ առաջնոյ {եղանակին}: Որովհետեւ հանգամանք պաշտամանս ոչ կախին զինէն

ր միմեանց քամակից են գալիս, եթէ բնական աներեւոյթ {եղանակից} յետոյ ումնէլ դարձնում ենք ել, ինչպէս՝ մերժումն-

եալ կորզեաց զողորմելի անձն իմ ի գերեզմանէ:: {Եղանակն} տեղւոյս է ամառնային կամ գարնանային, դեռ չեմք տես

տեանն տեղւոյդ պահպանել ի գրութիւնս իւր զսահմանեալ {եղանակն} թղթակցութեան՝ խոյս տալով յայնմ ամենայնէ, որք ու

կուայում այդ երգը չերգուեցաւ այնպէս, ինչպէս նորա {եղանակն} էր, այլ Պ. Վերստովսկու " Ах, подруженки, какъ

ալ այս ձեւը, որովհետեւ շատ անգամ երկու աներեւոյթ {եղանակներ} միմեանց քամակից են գալիս, եթէ բնական աներեւոյթ ե

ս կատակ չէ. հավելացուր սորա վերա եւ այն դժոխային {եղանակները} կամ ծովային մրրիկները եւ վտանգները, որոնք շատ նա

ի մի բայ եւ ուրախությամբ տեսա, որ ժամանակները եւ {եղանակները} շատ ավելի ճշգրիտ եւ ուղիղ են, քան հին լեզվի մեջ

ի 30. Ահա սկսանում է Հոկտեմբերը։ Ցուրտ եւ խոնաւ {եղանակները} իւրեանց անախորժ քամիներով սկսեցին մռայլել սիրտը։

ն դատապարտութիւն է դրել դորա վերայ: Չէ՛, եւ {եղանակները} փոխւում են, եւ ինքը՝ երկրագունդը, ենթարկւում է

են շատ բան պատճառել, բայց Եւրոպայի եւ փոքր Ասիոյ {եղանակները} գրեթէ մեծ տարբերութիւն չունին, եւ ասիականը, եթէ

առանձին ժողով կարգել, ոսկեգործութեան հնարները եւ {եղանակները} քննելու համար: Երբ հարկադրեցին Պրայսին փորձ կատա

ողութեան պէս երգելով, փոքր ի շատէ հեռացել են այդ {եղանակները} յունական գաղափարից, թէեւ կան նոյնպէս մի քանի ձայ

լոր միւս բայերի նախդրիւ տրական հոլովված աներեւոյթ {եղանակները} ՝ տեսնելիս, նայելիս, օրինակ՝ " նորան տեսնելիս

է, որ այս բայանունները կամ նոյն բայերի աներեւոյթ {եղանակները} կարող են միմեանց փոխանակ գործ դրվիլ, որովհետեւ ն

չ մի կեղծ գիծ: Սարերը, դաշտերը, այգիքը, տարու {եղանակները}, նոցայ ազդեցութիւնքը լեզու են առել հեղինակի գրչի

ւմ էին միայն նրանք, որոնք հին լեզվի համապատասխան {եղանակների} եւ ժամանակների բառացի թարգմանությունն էին հանդիսա

ւմ է եւ սահմանւում է նախ եւ յառաջ, տարու զանազան {եղանակների} մէջ քանի օրերով ծանրաչափի եւ ջերմաչափի գործադրութ

Ապա հնուց մնացած տաղերը՞ եւ խաղերը՞: - Նոցա {եղանակների} մեծ մասը թուրքերից է առած․ միւսները, նայելով թէ

ությամբ, թե դրանք չկան հին լեզվի մեջ, որովհետեւ {եղանակներից} եւ ժամանակներից գործածվում էին միայն նրանք, որոն

արող եմ ասել, որ խոնարհումները պակասում են, իսկ {եղանակներն} ու ժամանակներն ավելանում, մի բան, որ չկա հին լե

նոր են տպւում զանազան տեղերում, որոնց մի քանիքը {եղանակներն} են գուշակում, միւսը արիւն թողնելու համար չար ու

ւ հեթանոսական ժամանակից մնացած, այլ բուն ազգային {եղանակներով}: Եւ անհնարին էր թոյլ տալ, որ ժողովուրդը լսէ վեր

չհամաձայնեցաւ, որ Թիւթիւնճի-օղլուն, աշնան խառն {եղանակներում} դուրս գայ, թէեւ շատ ցանկանում էր: - Ուրեմն,

ծառերի համար. ձեւով տարատեսակները չեն միացվում, {եղանակով} տարատեսակները իրար ձրգում են, եւ ընդհակառակը՝ ձ

րն իրար ձգում են, այսինքն՝ համադրվում են, բայց {եղանակով} միատեսակները՝ իրար վանում են եւ չեն համադրվում:

ցնել օդընտելացնողներից՝ կարելի՞ է արդյոք եւ ի՞նչ {եղանակով} օդընտելացնել Փոքր Ասիայի գխտորաբեր պիծակ (opeхот

ստովսկու " Ах, подруженки, какъ грустно! " երգի {եղանակով}: Մի բան եւս չէ պիտոյ թողուլ առանց ուշադրութեան.

ւ համազօր աշխարհների մէջ, գուցէ կարողանար ապահով {եղանակով} ապրիլ, թէեւ միմիայն իւր համար, այսինքն՝ առանց

սերնդին հնարավորություն տրվի բնական, աստվածահաճո {եղանակով} սնվել, աճել ու ամրանալ, այսինքն՝ հոգեկան կերտվ

լիս անելու գործողութիւնը առաջին դէմքում, որոշեալ {եղանակով}, ժամանակով եւ թըվով։ Անելը կամ ցոյց տալը, այսի

բ եթէ Մարկոսը իր հարցմունքի մէջ գործ է դնում բայը {եղանակով}, ժամանակով, դէմքով եւ թվով, ինչպէս " ինչ են ան

. այդ բառերը փոխանակել է նա նոցա բայերի աներեւոյթ {եղանակով}, ինչպէս ընկնել, հերքել եւ այլն, եւ որ նոյնն բա

քական անուններն փոխանակել է նոյն բայերի աներեւոյթ {եղանակով}, որ հեշտ հոլովվում է երկրորդ հոլովումի տակ, ինչ

մ, եւ իմ ծանօթքը այնքան խելք ունէին, որ այսպիսի {եղանակում} ոտք դուրս չէին դնելու շեմքից: Մտածեցի, թէ այդ մ

: - Է՛հ, քեզ ո՞վ է ասել, որ այսպիսի անախորժ {եղանակում} ոտքդ դուրս դնես տանից։ Ես, ահա ինչպէս տեսանում

ղեցիկ տեսարանքը վայելելու։ Ես չէի՞, որ այն ջերմ {եղանակում} ծառի տակ՝ մի փայտեայ, շինականի աթոռի վերայ նստա

չէ կարող բայական զօրութիւն տալ բառին, սահմանական {եղանակում}, պէտք է որ նա կպչի նոյնպէս ում մասնիկի հետ։ Եթէ

ոյնպէս եւ օտար լեզուների մէջ մի բայ իր մի որոշեալ {եղանակում}, ժամանակում, դէմքում, թվում, պահում է իր կազմ

էն առ նմին ուղեւորիլ ի Հնդկաստան, այլ ձմեռնային {եղանակք} արգելուն զիս, յելանելոյ իսկոյն ի ճանապարհ: Քան

ւր կեանքը, որի եւ ոսկերքը օտարք եւ ոչ մեք արժանի {եղանք} ընդունելու: Խորենացու տգիտահալած մատեանները Փ

ունքին, մանաւանդ եթէ յիշէ, որ ոչ երբեք զանցառու {եղանք} մինչեւ այժմ կարելի հրատարակութիւնների մասին:

վին եւ բժշկեցայց " ասելով: Այժմ միայն կարող {եղանք} կատարելապէս հասկանալ Ջալալեան Սարգիս եպիսկոպոսի մ

իս աւելի լաւ օրինակ չունենալով մեր ձեռքում՝ գո՛հ {եղանք} գտնուածով։ Յայտնի է, թէ " առ 'ի չգոյէ Աստուծոյ

մյուս անգամ գիր գրելու ժամանակ հայտնես ինձ, ի՞նչ {եղավ} մեր վարժապետի գործը, հույս կա՞ փրկության կամ ողջ

սիմ մի օր: Ամառը խոստացել էիր գալու, ինչպե՞ս {եղավ}: Բռասլետի եւ զապոնկաների ստացածդ մինչեւ այժմ չի

կոպեկով, որ շնորհակալ եմ, Ֆեոդր Միխայիլիչը երես {եղավ} եւ առավ Քաչադքով ասած մարդից, որ Նաժավոյ լինիում

բանի համար 1 կգրեի: Ինչեւիցե, վերջին խոսքը այս {եղավ} որ՝ заочно лечить невозможно, пусть посоветуютс

յուր անարգությունը: Թե ուր տարին նորան եւ ինչ {եղավ} վերջը, չիմացա, ըստ որում թատրոնական գործողությո

ան, որ երբեմն Սողոմոն շինեց եւ որ վերջումը նյութ {եղավ} արաբական բանաստեղծներին. իհարկե, հիշում ես Անթա

ալիս, իմ սիրելի եղբայր: Ասացեք խնդրեմ, ի՞նչ {եղավ} հավատարմագիրը, որ պետք էր Հնդկաստան ուղարկել, ե

անիայի նամակին: Փոքրիկ պաթոլոգիական հարձակում {եղավ}. ահա մոտ մի ամիս է, ինչ ձախ թիակիս տակ ինձ տանջ

քի են հանում նրա տպարանական պարագաները: Իսկ ի՞նչ {եղավ} ծխախոտի խանութը, գոլորշիացա՞վ: Այս՝ Հովհանն

ունինք տոմսակ. այդ մասին էլ իմացիր: Իսկ ի՞նչ {եղավ} Տրովատորի տեքստի սրբագրությունը: Եթե նա այդպես պ

տաբար տեղափոխվում է դեպի Սարատով. ուստի ինձ հարկ {եղավ} ամսույս 15-ից վաղօրոք խնդիր գրել առ գավառապետն,

Ո՞ր բլուրների կամ ո՞ր հովտի Դու զարդ {եղար} գեղեցկութեան: Յորդանանու իստակ ջրի մ

աչք փակած եւ դիտող, Ի ժամու, տարաժամ դու {եղար} միայն օգնող: Քեզ սիրեց Հայաստան, Քե

րկին աջահամ... Անէ՜. որ մարդ դարձար եւ խալֆայ {եղար}, գնաց: Ո՞վ իմ մխիթարիչ, արդարադատ յիշատակ

իրեար ողջունելուց յետոյ իմ հիւրի առաջին խօսքը այն {եղաւ}, որ հարցանէ ինձանից զանազան նորութենների մասին.

ծաթը ձեռք բերելու մասին, թէեւ հրատարակութիւն եւս {եղաւ} դորա համար Կալկաթայի Ազգասէր օրագրի միջնորդութեամ

ր մարդկութեան համար մեռաւ խաչի վերայ, վրէժխնդի՞ր {եղաւ} նոցանից, որ հասուցել էին Նորան այդ անարգ մահը:

ի՝ նոր բացուած հոգեւոր դպրոցը, որքան մեզ յայտնի {եղաւ} դորա ուսման առաջարկութիւնը, շատ աննշան է։ Հարկա

անամօթ հայհոյութենից, բան չգտանք, ուստի եւ հարկ {եղաւ} լռութեամբ մերժել, որ պատասխանելով մի գուցէ մեք ե

եւ թօշնած: Վերադառնում է իւր տունը... բայց ի՞նչ {եղաւ} արդեօք այն լքեալ տունի եւ ընտանիքի վիճակը նորա բա

րրորդ եւ միւս վճարները հետզհետէ, մահի պէս: Ի՛նչ {եղաւ} հետեւանքը: Մանր վաճառականը բոլոր ժամանակ աշխատեց

նք: Եւ մեղեդին քաղցրաձայն Սերովբէից քո անտես ` {Եղաւ} զուարթ երգակից Օրհներգութեան - ձօնուած քեզ: Տէ՛

չի՛ ասւում այդ: Այն, ինչ պիտի կատարուէր ` Գիտակ {եղաւ} սերովբէն. " Արդ շտապիր նաւարկել, Ո՛վ տէր Ադամ,

ր գալիս շնչի տակ Վարդի - մեծն բալասան... Ամե՛ն. {եղաւ} հոտանուշ Ընծայաբերո՜ւմն բնութեան Եւ դրախտից հեշտա

ՎԷՃ (Լերմոնտովից) Մի անգամ, ինչպէս {եղաւ}, ազգական սարերի մէջ Կազբէգն ու Էլբրուսը բա

զմութեան, Խոր հառաչանք քաշեց սրտից, յոյսը {եղաւ} ողջ ունայն. Տեսաւ բազմած Նիկողոսի գահումը ն

թիմի պէս վեր կ՚ընկնեմ: Ну, ведь, էսպէս էլ {եղաւ}: Ես էդ բանից բեխաբար, Էն молодой че

կ՚առնու, բայց չեկաւ, նամակն էլ այնտեղ մեռելկոխ {եղաւ}: 29-ին նամակ գրեցի եղբօրս 28-ից ստացածիս պատասխ

ան համար երկրից երկիր գաղթեցնելով մի կէսին պատճառ {եղաւ} մահի, օդի եւ կեանքի հանգամանքներին անսովորութենի

արդարացած վերստին հրատարակելու: Բայց այլապէս {եղաւ} բանի վախճանը: Վեհափառ կաթողիկոսը ընթերցաւ, քննե

ցողների ձեռքում։ Այդ խօսքերի վերայ ինձ քաղցր {եղաւ} դուրս տալ Եւժէն Սիւ Պարոնի " Թափառական Հրէայ " ան

ոսի այրին ատենի ձեռքով Մարկոսին մահի մատնէ. ի՛նչ {եղաւ} այս սքանչելի հաւասարութեան էական եւ շօշափելի արդի

՞ մարդ էր այն կարդինալը, որ այդքան աղէտքի պատճառ {եղաւ} Հռոմին, յետոյ կը պատմես այն անցքերը: " Նորա մայ

ռով կարդինալը խէթ աչքով էր նայում սորան: Սա ինքն {եղաւ} իւր արձակման պատճառը: Որովհետեւ, ինչպէս ականատե

ով, պսակուեցաւ սպարապետից: Այն պատերազմումը այս {եղաւ} սորա յառաջանալու պատճառը, որովհետեւ նա իւր արծաթ

ատեցի իմանալ, թէ այս անցքից յետոյ գործարանը ի՞նչ {եղաւ} եւ որի՛ ձեռքը ընկաւ, բայց նա յառաջ չտարաւ իւր խօ

րձրացնել եւ ձեռները դէպի ինձ երկայնել եւ շնչարգել {եղաւ}: Ինչպէս մարդու շատ անգամ պատահում է երազի մէջ,

յօդուածը, Մոլորութեան Ոստիկանի ձեռքով ` յանդիման {եղաւ} Տէր Անդնդապետին, Նորին Մռայլութիւնը ուշադրութիւն

անգստացուց եւ իմ հալածուելու ժամանակ իմ կերակրիչը {եղաւ} ։ Ոմանք էլ ասում էին, թէ " ես Տիրոջդ տանը որպ

րածների արարիչը մեղաւորների փրկութեան համար մա՛րդ {եղաւ}, շատ անարգութեան, գլխին զարկելու եւ երեսին թուք

այս պատճառով, երբ թարգմանեցինք այս Թուղթը, հարկ {եղաւ} հրապարակել թէ՛ մեր անհամաձայնութիւնը եւ՛ թէ սորա

Հոռոմս"։ Սուրբ Վարդանանց Աւարայրի պատերազմը {եղաւ} 451 թուականի գարնան։ Չի՛ք Վասակը 450ի աշնանը բռն

Պարսկաստանից եւ Աշուշայի տանը սննդակից եւ խաղակից {եղաւ} Փարպեցու հետ, եթէ այդ թուականին նաեւ քսան տարեկա

որ, ինչպէս յայտնի է, Եփեսոսի Ս. Ժողովից յետոյ {եղաւ} ՝ 433 թուականին։ Ո՛ւր կը մնայ Փարպեցուն նոցա աշա

այսինքն՝ նորա հաշտութիւնը Պարսից տէրութեան հետ, {եղաւ} 484 թուին, երբ Պերոզի տեղը նստաւ Վաղարշ թագաւորը

ան ասպարէզի առաջին ընթացքում, այնպէս, որ անհնար {եղաւ} նորան, տարու վերջումը ենթարկուիլ հարցափորձութեան

սկիզբը շատ ծիծաղելի էր, թէպէտեւ եւ վերջը անախորժ {եղաւ}, ես կպատմեմ ձեզ բոլորը եւ ամբողջապէս համար կը տա

կ է, ահա լաւ բան, - ասաց սատանան. - յետոյ ի՞նչ {եղաւ}: - Չորրորդ օրը ես հաշտեցուցի նորանց այն պայմ

տեսաք, սորանից մի փոքր յառաջ: - Վերջը ի՞նչ {եղաւ}: - Ոչի՛նչ, մռայլագոյն սատանայ: Ես այժմ ապ

ը պակաս էր: Վերջապէս սառեցաւ խառնուրդը եւ կարելի {եղաւ} քննել նորան... Ո՛վ, բաղդիս, գործողութիւնը յա

"ն, բայց դուք դադարեցաք իսկոյն: Այժմ կրկնապատիկ {եղաւ} իմ ցաւը, նախ, որ ես չեմ լսում, երկրորդ, որ իմ

: - Առաւօտուն չկար, եւ մի օտարոտի բան պատճառ {եղաւ}, որ գնեցի երգարանը։ Մի մարդ, այսօր առաւօտ, ձե

երստին լսելով կոմս էմմանուէլի գովեստը, շնորհակալ {եղաւ} նորանից, կատարելով մի խորին րեւերանս: - Տես

ասին: Բայց կոմսը ոչինչ չասաց, միմիայն շնորհակալ {եղաւ} օրիորդից, որ զուարճութիւն պատճառեց, երգելով ու

էին նորա մարմնի մակերեւոյթի վերայ. վերջապէս քուն {եղաւ}... քուն եղաւ, բայց նորա աչքին, երազում, երե

մակերեւոյթի վերայ. վերջապէս քուն եղաւ... քուն {եղաւ}, բայց նորա աչքին, երազում, երեւեցան կոմս էմման

եց կինը, - կարծելով, թէ դու տանն էիր, բայց լաւ {եղաւ}, որ շուտով եկար: Թիւթիւնճի-օղլուն առեց ծխաքա

ասաց Շահումեանցը, - ես պատիւ կը համարիմ, - խօսքը {եղաւ} սորա պատասխանը: Բայց այս խօսակցութեան մէջ ար

ջուր: Շահումեանցը քաղաքավարի կերպով շնորհակալ {եղաւ} Մանուշակի աշխատութեան մասին, եւ համը նայելով թէյ

այն է, որ փոքր ինչ վիրաւորուեց, թէ չէ, մի ամիս {եղաւ} գնացածը, ի՛նչ քաղաքավարութիւն է մի նամակ չգրել:

ենայն կարելի թեթեւութիւնք։ Այսպէս միայն հնարաւոր {եղաւ} Մխիթարին վաստակել այն անսովոր մեծ վաստակը, որ ար

. մի խօսքով՝ նորա մահը գրաւական եւ ապահովութիւն {եղաւ} ամենայն կերպով մեր կեանքին եւ գոյութեանը։ Քր

նը հասանելով, հանգամանքների դժուարութիւնը արգելք {եղաւ} այս զարհուրելի գործերին, որպէս յառաջ խաղալուն նո

աւ մեռելի նման։ Նորա այս վիրաւորութիւնը դատակնիք {եղաւ} պաշարեալներին. Ֆրանսիացիք մի քանի օրից յետոյ քաղ

աջին խորհուրդը եւ նպատակը Երուսալեմ ճանապարհորդել {եղաւ} ՝ սուրբ տեղերին երկրպագելու. բայց որովհետեւ նորա

ղորմութենով, այսինքն՝ մուրացկանութենով։ Դժուար {եղաւ} նորա այս ճանապարհորդութիւնը. բոլոր Իտալիա ամայաց

ը հռչակաւոր Սպանիացիների հետ նորան այնքան օգտակար {եղաւ}, որ հնար ունեցաւ նստել այն զինուորական նաւը, որ

րաւ նորանց մինչեւ Կիպրոս կղզու եզերքը, արգելառիթ {եղաւ} այս զարհուրելի դիտաւորութիւնը կատարելու։ Նաւը,

ծնող դարձան։ Գարունը վերայ հասաւ։ Հարկաւոր {եղաւ} մտածել դէպի սուրբ տեղերը ցանկալի ճանապարհորդութեա

։ Բանը այսպէս լինելուց յետոյ Իգնատիոսին հարկաւոր {եղաւ} դիմել դէպի Պապի պաշտպանութիւնը, որ իւր կոնդակովը

նորոգել Պապականութիւնը, բայց վերահաս մահը արգելք {եղաւ} նորան իւր ցանկութիւնը կատարելու։ Պապական Աթոռը զ

նում, որ Պապի կողմը շրջէ նորան։ Երբ այս անօգուտ {եղաւ}, նա լրտես դարձաւ եւ Ֆերդինանդի բոլոր մտածութեննե

րած հեզութեան ուխտին։ Այս բանը բոլորովին անհաճոյ {եղաւ} Իգնատիոսին. պատճառ, որ գրեց Միրային. " Այդպիսի

որ (ինչպէս կը տեսանենք յետոյ) շատ վէճերի պատճառ {եղաւ} Փարիզի Պարլամենտի հետ։ Բայց Կարգը իւր արագ յ

կեանքը յուլիսի 31 թուականին 1556 տարումը։ Այսպէս {եղաւ} այս հռչակաւոր մարդի վախճանը, որի մասին զանազան մ

ը՝ Լօյոլա։ Այս բանի անհրաժեշտ հետեւանքը այն {եղաւ}, որ աճեցան չնչին ընդունակութիւնները. կործանուեց

անուեցաւ " Առաքեալ Հնդկաստանի ", առաջին քարոզիչը {եղաւ} Յիսուսեանների միջից։ Նա Պօրտուգալացոց նաւատորմիղ

ւր սրտի անհամբերութենից եւ սպասելուց։ Այսպէս {եղաւ} այս հռչակաւոր մարդի վախճանը, որ միմիայն իւր ջերմ

ակ Յիսուսեանների ուրախութիւնը շատ կարճաժամանակեայ {եղաւ}. 1611 թուականին, Հօլլանդացիք մտան Եափոնիայ, որ

արոզիչքը եւ փողարքը։ Նոցա միջից մանաւանդ երեւելի {եղաւ} Հենրիկոս Սամմիէ անունով Յիսուսեան աբեղայն, որ քա

ելով, Հուգենօտների ընդդէմ շատ անգամ կերպարանափոխ {եղաւ} ՝ երբեմն զինուորի, երբեմն քահանայի, երբեմն աղքա

աբեղայն հասաւ Սէն-Կլու։ Ամբողջ գիշեր աղօթքի հետ {եղաւ} եւ միւս օրը գնաց Արքունի պալատ։ Երբ կամենում էր

նուած վանքը։ Լետելիէի առաջին քաջագործութիւնը {եղաւ} Արքայական դուռնը քանդելը, որի քարը չ'թողուեցաւ ք

րծած մեղքերը, որ Լուդովիկոսը բոլորովին անձնատուր {եղաւ} նորան. եւ այս սրբակաց ծերութեան ժամանակ ո՛չ ոք չ

Նոյալը զրկուեցաւ իւր արժանաւորութենից եւ սովամահ {եղաւ} միմիայն այն պատճառով, որ բռնել էր Քենելի կողմը։

այի համար Յիսուսեանների խռովարարութեան պտուղը այն {եղաւ}, որ նորա երեւելի թագաւորներից մինը, իւր կեանքի

ցողքը եւ նորա մեծութեան պատուասիրողքը։ Կրկնապատիկ {եղաւ} ճակատագրի խորհուրդը, որ է տալ Գաղղիացոց, ինչ որ կ

հայկական գործերը կարգի բերելու համար: Հետեւանքը {եղաւ} այն, որ իր անձնական հայեցողութեամբ կազմեն յատուկ

։ Այս շատ անգործադրելի գաղափար է։ Մարդը մեղաւո՞ր {եղաւ}, որ հետախոյզ բանասէր դարձաւ, որ նստի ծանր ու բա

րցուցի, " Խալֆա՛յ, ո՞ւմ էր հրամայում ", ճիպոտն {եղաւ} պատասխանը, այնպէս որ ցաւիցը մղկտալով, վարպետիս

օր դարձել են այն բոլոր արարողութիւնքը որոնց մասին {եղաւ} մեր խօսքը, պատճառ կեանքի եւ ընկերական պայմանքը փ

: Այս շատ անգործադրելի գաղափար է: Մարդը մեղաւո՞ր {եղաւ}, որ հետախոյզ բանասէր դարձաւ, որ նստի ծանր ու բա

կողմից ճշմարտութեան դրօշակը բարձրացնելը շարժառիթ {եղաւ} մեր վերայ քանի մի կամակոր մարդերից բամբասանք հաւա

ցիկ էր երեւում եւ մենք էլ էինք հագնում։ Հիմի ինչ {եղաւ}, որ նոյն շորը շարժում է մեր ծիծաղը, եւ ոչ միայն

՚ունենային ձանձրանալու։ Բայց մի քանի օրինակ հարկ {եղաւ} դնելու, որովհետեւ չկամեցանք չոր դրութեններով միա

վերջասցուք ի գիր անցուցեալ աւանդել յետնոց, որոց {եղաք} եւ լինելոց եմք ականատեսք. սակայն զի՞նչ մօտալուտ

բօրիցս: 24-ին պատասխանեցի: 25-ին նամակ ստացայ {եղբ[օրիցս]}: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 28-ին տեսութիւ

է. այսօր նամակ գրեցի եղբօրս: 17-ին նամակ ստացայ {եղբ[օրիցս]} 16-ից գրուած: 19-ին տեսութիւն եղբ[օրս] հետ. շ

եօդո]ր Իւան[ովիչը] մօրս մասին: 5-ին նամակ ստացայ {եղբ[օրիցս]} նոյն օրից, որով գրում է ` ա) նամակս մինչեւ այժ

սխ[անեցի], որ կ՚երթայ վաղը: 27-ին նամակ ստացայ {եղբ[օրիցս]} 25-ից գրուած, որով յայտնում է Վարդերեսի գալը եւ

սութիւնը նշանակ[ուած է] 11-ին: 6-ին նամակ ստացայ {եղբ[օրիցս]} նոյն օրից եւ Աւտ[ուշից] 25 դ[եկտեմբերի]. 7-ին պ

րեկը մի-փոքր նեղութիւն տուեց: 20-ին նամակ ստացայ {եղբ[օրիցս]} եւ թաբակ, նոյն օրը պատասխանեցի: 20-21 եւ 21-2

3-ին ընդ[ունեցի] 9-երորդ բաղնիսը, նամակ ստացայ {եղբ[օրիցս]} այսօրիցս գրուած: 3-4 id[em] 4-ին ընդ[ունեցի] 1

18-19 id[em] 19-20 id[em]. այսօր նամակ ստացայ {եղբ[օրիցս]} 19-ից, բայց փոստ ձգած այսօրից: 20-21 id[em] 2

ստացայ եղբօրիցս 16-ից գրուած: 18-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 25-

թուականից ` 21-ից գրածիս դարձը: 25-ին տես[ութիւն {եղբ[օրս]} հետ: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] յու

Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս: 22-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 29-

: 28-ին նոյնպէս, 23-ից թուեալ: 29-ին տեսութիւն {եղբ[օրս]} հետ. այսօր իմացայ Անանուշին մահը: Առաջ[իկայ] տ

Յովհ[աննէսից] եւ եղբօր[իցս]: 13-ին տես[ութիւնս] {եղբ[օրս]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 20-

սխանեցի, Աւտուշին եւս գրեցի: 17-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս]} եւ վարդապետի հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանա

23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս]} հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 31-

ստացայ եղբօրիցս 11-ից գրուած: 14-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 21-

ստացայ եղբ[օրիցս] 16-ից գրուած: 19-ին տեսութիւն {եղբ[օրս]} հետ. շատ նեղացայ: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

. թէեւ սխալմամբ 22 էր գրուած: 26-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] նոյ

ց, 2-ից (նոյեմբ. ) գրուած: 16-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս]} հետ, Յովհ[աննէսի] եւ տէր Գրի[գորի]: Առաջ[իկայ]

ին նամակ ստացայ 27-ից գրուած: 30-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս]}, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Մ

ը. Աստուած վերջերս բարին անէ: 7-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս} հետ] եւ Բերբ[երի]: Առաջ[իկայ] տեսութիւնը 14-ին:

ստացայ եղբօրիցս 18-ից գրուած: 21-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 28-

5 Շնորհաւոր նոր տարի: Յունուարի 1-ին տես[ութիւն {եղբ[օրս]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 4-ի

0-ին նամակ ստացայ 8-ից գրուած: 11-ին տե[սութիւն] {եղբ[օրս]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 18-

, յետոյ շատ թոյլ երեւեցաւ. տեսնենք: Տես[ութիւն] {եղբ[օրս]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 25-

եան տենդը գրեթէ աննշմարելի է: 25-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] փետ

գնէ եւ ոչ Ֆոխտից: 7-8 վատ էր. 8-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս]}, նոյնպէս բժշկին Լ[ազար] Ի[լյիչի], Մ[ագդաղինէի

էի, 14-15 գրեթէ իսպառ լաւ եմ: 15-ին տես[ութիւն] {եղբ[օրս]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 22-

ը եւ կուրծքիս ցաւը իսպառ քամեց ուժս. տես[ութիւն] {եղբ[օրս]} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] մարտի 1-ին: 22-23

վերը ասուած է, հոգիս հանեց: 1 մարտի տեսութիւն {եղբ[օրս]}, Մագ[դաղինէի], Գոհ[արինէի], Յովհ[աննէսի] եւ Ա

այ 1855 20. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ {ԵՂԲԱ՛ՅՐ} ԻՄ. ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Երեկի, որ էր ամսու

կտորի աշխատանքը՝ այստեղ: Ա՜յ թե պատմություն է, {եղբա՛յր}: Հետո, շարունակելով ընթերցումը, տեսա, որ դա Բ

րածության համար. մեծ ներածություն եմ ձեռնարկել, {եղբա՛յր}, եւ ըստ կարելույն լիակատար եւ բազմակողմանի, եթե

թէ ինչո՛ւ համար կամ ինչպէ՛ս է խայտառակել: - {Եղբա՛յր}, Նազարեանցի վարդապետութիւնը երեւակայական չէ, ին

խելօքի փորը"։ Շատ շնորհակալ եմ խրատիցդ: - {Եղբա՛յր}, եթէ դու աւելորդ կարողութիւն ունիս, որ քո ապրու

, որ ամեն հոգեւորականք էլ Մեսրովբ դառնան: Չէ՛, {եղբա՛յր}. առանց Վռամշապուհներ ունենալու, Մեսրովբներ չի ո

երեսուն աճեցուցած է մինչեւ մեր օրերը: Ահա, {եղբա՛յր}, մի նոր երեւոյթ, բուն հայկական, ասիական եւ անմ

դիտմամբ կտրելով պ. Մարկոսի խօսքը, ասաց. - {Եղբա՛յր}, ինչե՛ր ես խօսում, ի՛նչ դեւ, ի՛նչ աղօթք, ի՛նչ

մելուց յետոյ, ցած դնելով բաժակը: - Խօսենք, {եղբա՛յր}, խօսենք, - պատասխանեց պ. Շաքարեանցը մեքենաբար,

յ մէջ անգործ եւ յուսահատ գործաւորներին եւ ասի. " {Եղբա՛րք}, ահաւասիկ երկրագունդի այսինչ կէտի վերայ ես ունէի

դիքն պանդո՜ւխտ, իրենց բո՛ւն երկրում: {Եղբա՛րք}, բանը չէ անշօշափելի, Միայն թէ կամաւ չկարծ

ղներին, զգուշացնում է՝ Գաղատացիներին գրելով. " {Եղբա՛րք}, - ասում է, - եթէ յանկարծ ձեզանց մէկը որեւիցէ յան

զգի աչքից։ § 67. " Մի բազում վարդապետս լինել {եղբա՛րք} իմ, գիտասջիք, զի մեծ դատաստան ընդունելոց եմք "

րին ճանաչելը պարգեւում է մեզ անմահութիւն։ Ուրեմն {եղբա՛րք}, չափաւորելով մեր տրտմութիւնը, տանք մեր վերջին հ

ւցէ քեզանից շատ խմէ, - ասաց Մանթուխեանցր: - {Եղբա՜յր}, դու վշտացնում ես ինձ. նա ինչ մարդ է, որ ինձան

1. ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳՍԻՆ ՊԱՏՈՒԱՐԺԱՆ ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳԻՍ, {ԵՂԲԱՅՐ} ԻՄ ԸՍՏ ՀՈԳՒՈՅ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ, Ի բազմաց հետէ զրկեալ

իջեւան առ Տօնաւ: 2. ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳՍԻՆ ՍԻՐԵԼԻ {ԵՂԲԱՅՐ} ԻՄ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ, ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳԻՍ, ՇՆՈՐՀՈՒՆԱԿ ԲԱՐԵԿԱ

ԱՑՈՒ ՍԱՐԳԻՍ, ՇՆՈՐՀՈՒՆԱԿ ԲԱՐԵԿԱՄ, Զի՞ է քեզ, {եղբայր}, ի մոռացօնս արկանել զյիշատակ իմ, զի իցէ թէ ստաց

ք եկավ, այժմ տաք է, փառք աստուծո: Ծանի՛ր, {եղբայր} իմ, Գրիգոր Ղազարյան: Սրբազանն այս փոշտի Պապային

ր գրից, որ թաթիմորիին Կարապետին խրկեն: Խնդրեմ, {եղբայր}, նարա ասիք, որ ինքը տված թուղթեն թող չի վախնա,

րախավոյ գիրով մեզի հասցէնուք: Ծանիր, Խազարոս {եղբայր}, գրած բանիդ շատ աղեկներն կան հոս եւ շատ աղեկն կա

ին դուն ալ օր չանցուցած հետեւե: Սիրելի Գրիգոր {եղբայր}, մեք թեպետ անցյալներն Մանուկ աղային գրեցինք պատկ

սի լուսանցքի վրա ավելացրած է]. Սիրելի Խազարոս {եղբայր}, ով որ քեզի ասիլ է, թե Ներսեսն վերարկուով կքալե

յապահովութիւն սննդեան պանդխտացելոյն, ես, իբրեւ {եղբայր} նորա հարազատ, նոյն եւ որդի ծնողի նորա, իմոյս եր

ալբանդեանց 14. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ {ԵՂԲԱՅՐ} ԻՄ, ԳՐԻԳՈՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆ, Գրած գիրդ ընկալայ, եւ

ոսում եք. առաջ ասում եք, թե ինձ սիրում եք իբրեւ {եղբայր}, հետո Մոսկովից եկողների խոսքին նայելով, ինձ գրո

ին եւ հոգուն պատասխան տուր, թե իրավո՞ւնք է այդ: {Եղբայր}, եթե բանը սերի կգա, ես քեզ պարզ ասում եմ ահա,

ն ալ ստացած չես, որ մեղադրում ես: Ձեր կամքն է, {եղբայր}, այնքան մեղադրեցեք, այնքան գեշ ասեք, ինչքան կա

տածել, կուզեք ինձ օտարի կարգ դրեք, կուզեք իբրեւ {եղբայր} ընդունեցեք, իրավունք ունիք, իմ սրտիսն էլ թող աս

արել եմ, բայց եթե այդ ձեզ կամ քրոջս ցավ է եղել, {եղբայր}, կերած-խմած բան չկա, եթե կկամենաք եւ եթե նորա ա

աստուծով կտեսանենք եւ այս բաները կմոռնանք։ Քո {եղբայր} Միքայել Նալբանդյանց 10 փետրվարի 1855 Մ

5 Մոսկվա 22. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ ՍԻՐԱԿԱՆ {ԵՂԲԱՅՐ} ԻՄ, ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Եղբայրական ողջույն մատ

իք եւ ամենակալ աստվածը թող ձեզ հետ լինի միշտ: {Եղբայր} քո Մ. Նալբանդյանց 1855 հուլիսի 11 Մոսկ

8. 1856 23. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ ՍԻՐԱԿԱՆ {ԵՂԲԱՅՐ} ԻՄ, ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Հունվարի 10-ին գրած սի

լը թարաքը հանե, մինչեւ զատիկ անարատ կլինես: {Եղբայր}, ինչ որ սրբազանի մասին կգրիս նե, սուտ բան է, ն

հարցնին, բայց չկա ոչինչ, միամիտ եղիր. եւ դու, {եղբայր}, մեկ բանը կգրես, բայց կիսակատար, չես գրիլ, թե

իմյանց տեսնելու եւ ուրախանալու արժանի անե: Քո {եղբայր} Մ. Նալբանդյանց 23 հունվարի 1856 Մոսկվ

Մոսկվա 25. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ: ԱՄԵՆԱՊԱՏՎԱԿԱՆ {ԵՂԲԱՅՐ} ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, 38, 54, 76 Ձեր գրած ե

մանալով Ձեր առողջությունը. փույթ չէ, մեղադրիր, {եղբայր}, ինձ համար շատ քաղցր է լսել բարեկամի մեղադրությո

արժանի էի մեղադրության իմ լռութենովը: Սիրական {եղբայր}, նամակ չգրելս ո՛չ թե մի սիրտ ցավելու բան ունեի,

18-356 26 26. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՊԱՏՎԵԼԻ {ԵՂԲԱՅՐ}, ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ. Շնորհավորում եմ քեզ Քրիս

եւ պատճառ կտանք ուրիշներուն եւս անարգել մեզ: {Եղբայր} սիրելի, այժմ այնպիսի ժամանակ է, որ ամեն մարդ ամ

անդյանց 1857 29. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ {ԵՂԲԱՅՐ} ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Մարտի 29-ին գրած գիրդ ս

ավոյ գիրիս պատասխանին: Ձեր հարազատ բարեկամ {եղբայր} Մ. Նալբանդյանց 12 ապրիլի 1857 Մոսկվա

1857 Մոսկվա 30. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ {ԵՂԲԱՅՐ} ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած նամակներդ ստացել ե

ունը. ամեն թերթ պիտո է երեք անգամ սրբագրել: {Եղբայր}, ես գիտեի քո մեծահոգությունը, վասն որոյ եւ այնպ

րբեք անօգնական եւ հուսահատության մեջ: Սիրական {եղբայր}, նախարարն հրաման է գրել Ստրոգան[ովին] վասն եկեղե

ես, որ ոչինչ անհամությունք չպատահին: Սիրական {եղբայր}, փոքր ինչ երկայնամիտ եղեք, մի՛ կարծեք, թե մեք

. կաթոլիկների մեջքը կոտրելու է այդ: Առայժմ ներե {եղբայր}, որ երկար չեմ գրում, թեեւ հարկավորություն եւս չ

Մոսկվայի մեջն 31. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՊԱՏՎԱԿԱՆ {ԵՂԲԱՅՐ} ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Սիրո ողջունով հայտնում եմ

ություն սիրելովը քան թե այլ քաղաքներ: Սիրական {եղբայր}, գիտես մեր գիշեր ցերեկ աշխատությունը եւ ջանքը,

նորա մաքուր, գեղեցիկ եւ անսխալ տպագրությանը: {Եղբայր}, ես խոսք չունիմ, որով կարողանայի կատարելապես հա

որ բան չունիմ. Սուլթանին թամամ հազար անգամ ասի, {եղբայր}, ես դոցա խոսք հասկացնել չկարողացա, չգիտեմ ի՞նչ

անել տվի: 32. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ՊԱՏՎԱԿԱՆ {ԵՂԲԱՅՐ} ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ Մեծապատիվ բարեկամ, Ձեր

ոսկվա, 1858 34. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ {ԵՂԲԱՅՐ} ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ, ՀՈԳԵՀԱՐԱԶԱՏ ԲԱՐԵԿԱՄ,

, չնայելով որ երբեմն նամակներս ուշանում էին: {Եղբայր}, խնդրում եմ ներողություն " Թափառական Հրեայի " ճա

ր դուք ձեր ազգասիրական օգնությունը չեք խնայելու: {Եղբայր}, մեք առանց ձեր ոչինչ ենք, նույնպես եւ դուք առան

ունիմ գրելու, ողջ եղիր: Քեզ միշտ բարեացակամ {եղբայր}, Մ. Նալբանդյանց 1858 սեպտեմբերի 1, Մ

ույնպես եւ Դուք, որպես երեւելի անդամ մեր ազգի եւ {եղբայր} մեր ճշմարտավարոզ եւ ճշմարտասեր ընկերության, պիտի

ան զոհում ենք ազգի օգտի համար: Ահա, սիրական {եղբայր}, մեր դրությունը, տարակույս չկա, որ մեք օտար մա

, Մոսկվա 40. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԱԿԱՆ {ԵՂԲԱՅՐ} ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Երկու նամակդ՝ մինը Նախ

միգուցե քո ուղարկելու փողը դեռեւս ուշանա, ահա, {եղբայր}, իմ որպիսությունը: Ես անչափ շնորհակալ եմ քեզանի

ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 31 մարտի 1859, Վարսովիա ՍԻՐԱԿԱՆ {ԵՂԲԱՅՐ} ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Հույս ունիմ, որ Մոսկվայից

յց կտամ յուրյանց հոր հարսանիքը. հանգիստ կացի՛ր, {եղբայր}, մեք այդպես կիրակոսներու լեզվի տակ չենք մնալու,

23 ապրիլի 1859 թիվ Փարիզ 5 մայիսի ՍԻՐԱԿԱՆ {ԵՂԲԱՅՐ} ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Ահա գտանվում եմ Փարիզու

թյանը նվիրել եմ իմ սիրեկան Ազգին: Աղաչում եմ {եղբայր}, չմոռանալ ինձ այս օտարության մեջ, չմոռանալ, որ

ինի միշտ: Ձեր անխարդախ բարյացակամ եւ հարազատ {եղբայր} Մ. Նալբանդյանց 43. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ

ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 27 հոկտեմ. 1859, Մոսկվա ՍԻՐԱԿԱՆ {ԵՂԲԱՅՐ} ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆՑ, Գիտեմ բարկացած ես իմ այսք

ակները եւս պիտի սիրտս խառնվի ու փսխելիքս գա. ահա {եղբայր}, այժմ իմ դրությունը եւ հուսահատության չափը։

լա՞վ է, սիրտ կմնա՞, չե՞ս հուսահատվիլ... Ահա {եղբայր}, իմ հանգամանքները, թողում եմ Սադայի 250 մանեթ պ

38 նոյեմբ. 1859, Ս. Պ. բուրգ ՍԻՐԵԼԻ ԵՎ ՀՈԳԵԿԻՑ {ԵՂԲԱՅՐ} ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած ցավակցական նամակդ

որհակալ եմ եւ հավատում եմ, որ պիտի ցավեիք, բայց {եղբայր}, ինչո՞ւ եք բարկանում իմ վերա, ինչ եմ արել ես.

նսիացի, այն ժամանակ կցնծացնում ամեն բան։ Ահա {եղբայր}, իմ միակ խնդիրս եւ ցանկությունս. Փարիզում ես կա

ԲԱՆԴԵԱՆԻՆ 30 մարտի 1860, Ս. Պ. Բուրգ ՍԻՐԵԼԻ {ԵՂԲԱՅՐ} ԻՄ, ԼՈՒՍԵՂԵՆ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Այս րոպեիս ստացա քո մ

ինեմ, ողջ եղեք ամենայն հաջողությամբ: Հարազատ {եղբայր} քո Մ. Նալբանդյանց 46. ՄԱՏԹԷՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ

ւփի: Յիշեալ հանգուցեալ Էլիազն, որպէս կտակակատար {եղբայր} հանգուցելոյ քեռն, այր բարեպաշտ եւ երկեղած, ըստ

Հունիսի 26/8 հուլիսի, 1861, Կալկաթա ՍԻՐԵԼԻ {ԵՂԲԱՅՐ} ԻՄ, Ա[ՆԱՆԻԱ] ՍՈՒԼԹԱՆ[ՇԱՀ] Մինչեւ այժմ չկար

ում է, որ հուսահատ վիճակի մեջ լինիս. համբերիր, {եղբայր}, եթե ստույգ է այս խավար գուշակությունը, համբերի

, Ս[անկտ] Պետերբուրգ ԻՄ ԹԱՆԿԱԳԻՆ ԵՎ ՇԱՏ ՍԻՐԵԼԻ {ԵՂԲԱՅՐ} ՂԱԶԱՐ ՂԱԶԱՐՅԱՆ Քո դեկտեմբերի 29-ին գրած նամակն

ւթյունը պատահի, ինչ 1856 թվականին: Զգուշացի՛ր, {եղբայր}, այս տողերը ես գրում եմ ամենայն լրջությամբ: Վեր

հանջում այս շատ օգտակար պլանտացիան: Խնդրում եմ, {եղբայր}, հենց որ Սուլթան-Շահը գա, ցույց տուր դու նրան ա

Աստված վկա, ոչինչ չեմ հասկանում: Ցտեսություն, {եղբայր}, առողջ եւ ուրախ եղիր: Հավետ քո Միքայել Նա

գալիք նոր տարին եւ Քրիստոսի մոտալուտ տոնը: Քո {եղբայր} 1863 74. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆԻՆ 18 генва

ից Իմ խնդրանով իշխանությունը հանձնել է իմ {եղբայր} Ղազարոսին Հնդկական այն գործին վերաբերող թղթերը,

1863, փետրվարի 14, Ս. Պ. բուրգ Սիրելի {եղբայր}. Երեկ երեկոյան մեծ հաճությամբ ստացա քո փետրվա

- Բելոկամեննուց [Մոսկվայից] Պիտեր [Պետերբուրգ]: {Եղբայր} սիրելիս, այդպիսի հանդուգն ճանապարհորդությունը ու

անձրույթից շատ խոսեցի: Համբուրում եմ քեզ: Քո {եղբայր} Միքայել Նալբանդյան 76. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

ետր. 17 Ս. Պետերբուրգ Սիրելի եւ անգին {եղբայր}. Երեկ երեկոյան, այսինքն 16-ին, ստացա նամակդ

լի է անվանել կենդանի մահ, ո՛չ ավելի: Սիրելի {եղբայր}, հարցրու Անանիային, գիտե արդյոք, որ ես Մոսկվայ

8, երեկո, ժամը 9, Ս. Պ[ետեր]Բ. Սիրելի {եղբայր}, Քո այսօրվա թվով գրած տոմսակդ հանրագիտական բա

. Բ. Երեկոյան ժամը 9-ին. Nocturna Սիրելի {եղբայր}, Երեկվա թվակիր քո սիրելի նամակը Շլոսսերի երկր

ւմ է այնպես, ինչպես կցանկանար ապրել: Սիրելի {եղբայր}, ե՞րբ, արդյոք, մենք կտեսնվենք, որպեսզի ներկայ

ամանալից նամակի, քո հավատարիմ {եղբայր} ՝

3 թ., փետրվարի 24, U. Պետերբուրգ Անգին {եղբայր}, Քեզ ընդարձակ նամակ գրելու իմ բուռն ցանկությա

ւնեմ, որ նա այդ զոհաբերությունը կանի: Սիրելի {եղբայր}, շուտափույթ տեսակցության սպասելով, իմ նախորդ նա

1863 թ. Մարտի 2 Պետերբուրգ Սիրելի {եղբայր}, Փետրվարի 28-ի նամակդ ստացա այս րոպեին՝ Մակո

դրա համար էլ քեզ նեղություն եմ տալիս, իմ սիրելի {եղբայր}: Ասացեք խնդրեմ, ի՞նչ եղավ հավատարմագիրը, որ

նամակը, եւ սպասելով մեծադիր թղթի, մնամ հավետ քո {եղբայր} Միշել Նորին գերազանցության Ս. Գ. Սուլ

1863 թ., մարտի 29, Ս. Պ. Բ. Թանկագին {եղբայր}, Երեկ, միանգամայն անսպասելի, ստացա մարտի 27

պատասխանը կգրեմ երկուշաբթի: Ցտեսություն: Քո {եղբայր} 82. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 8 апреля 1863 г.

թ., ապրիլի 8, Պետերբուրգ Իմ սիրելի {եղբայր}, Երեկ չէ մյուս օրն ստացել եմ գրքերն ու խմորեղ

3, ապրիլի 12, Ս. Պետերբուրգ Իմ անգին {եղբայր}, Երեկ երեկոյան, ծխախոտի եւ գրքույկի հետ միաս

63, ապրիլի14, Ս. Պետերբուրգ Իմ թանկագին {եղբայր}, Այս րոպեին ստացա 13-ի թվակիր նամակդ 12 շիշ գ

3, ապրիլի 19, Ս. Պետերբուրգ Թանկագին իմ {եղբայր}. 17 թվակիր նամակդ ստացա երեկ երեկոյան՝ պաքսի

մանրադիտակով, ապա գոնե խոշորացույցով: Ների՛ր, {եղբայր}, անհնարին է կարդալ, եւ ամենազվարճալին այն է, ո

63, մայիսի 1, Ս. Պետերբուրգ Թանկագին իմ {եղբայր}. 29-ին գրեցի քեզ մի նամակ, ընդորում դեռ մի ն

ր Անանիային զբաղեցնում է սաղմնաբանությունը. դա, {եղբայր}, հրաշալի գիտություն է. ճշմարիտ է, դեռ մանուկ է

1863, հունիսի 6. Ս. Պետերբուրգ Սիրելի {եղբայր}, Երեկ ստացա քո նամակը Անանիայի նամակի հետ, ծ

որության սահմաններում հաճախ գրես ինձ, մանավանդ, {եղբայր}, տառապում եմ ձանձրույթից, գիրք չունեմ համարյա ա

1863, հուլիսի 13, U. Պետերբուրգ Սիրելի {եղբայր}, Երեկ առավոտյան ուղարկած իմ նամակից հետո, ժա

5 %-անոց տոմսակներին վերաբերող գործին: Սիրելի {եղբայր}, դու ինձ գրում ես, որ քեզ մոտ է եղել ավագերեց հ

որ բարեկամներիս, իմ առողջությունը - idem. Քո {եղբայր} Միքայել Հ. Գ. Նամակն ուշադրությամբ կարդ

63, հուլիսի 18, Ս. Պետերբուրգ Իմ սիրելի {եղբայր}, Երեկ երեկոյան ստացա նույն երեկվա թվով գրած ն

64, հունվարի 1, Սանկտ Պետերբուրգ Սիրելի {եղբայր} Անանիա, Ղազարոս եղբայրս տեղեկացրել է ինձ քո դ

1864, հունվարի 22, Ս. Պ. Բ. Իմ սիրելի {եղբայր} Գրիգոր, Վաղուց ուզում էի քեզ գրել, բայց չէր

ունիմ ներկա լինելու նրա հարսանիքին: Այլեւս, {եղբայր}, բան չունեմ գրելու, բարեւիր երկու սեռի բարեկամն

ամներիս եւ ծանոթներիս: Ցուրախ տեսություն: Քո {եղբայր} Միքայել 92. ԲԱՆՏԻ ՊԱՐԵՏԻՆ ЕГО ПРЕВОСХОДИТЕ

ь положительно нет, но горло все-таки болит. {Եղբայր} քո Միքայել Նալբանդյան 1864, հունիսի 17,

իսի 17, Ս. Պետերբուրգ, կեսօր Իմ սիրելի {եղբայր}, Այս րոպեին ստացա քո նամակը ծխախոտի հետ միաս

անան: Առայժմ այլեւս բան չունեմ գրելու: Քո {եղբայր} Միքայել Հ. Գ. Այս նամակը թեեւ սկսել էի կեսօր

երմ չունեմ, բայց եւ այնպես կոկորդս ցավում է: {Եղբայր} քո Միքայել Նալբանդյան: 94. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱ

1864, հունիսի 24, Ս. Պ. Բ. Իմ սիրելի {եղբայր} Գրիգոր, Նամակներդ հասել են ինձ. նրանց բովանդ

իմ ժառանգական իրավունքների մասին. շնորհակալ եմ, {եղբայր}, իսկ ես բնավ չգիտեի, որ ես եւս իրավունք ունեմ,

ենա որեւէ հարաբերության մեջ մտնել նրա հետ: Քո {եղբայր} Միքայել 1865 95. ՀԱՅՐ ԱԹԱՆԱԳԻՆԵԻՆ 1865

ԻՆ 26 հուլիսի, 1865 Ս. Պ. Բ ՍԻՐԵԼԻ ՍԵՐՈԲ {ԵՂԲԱՅՐ}, Ահա այս նամակս կստանաս Ղազարոս եղբորս ձեռքով

մ ուրիշ գրելիք, եւ ժամանակն ալ խիստ կարճ էր: {Եղբայր} քո Միքայել Նալբանդյանց 100. Ք. Տ. -ին

ՅԱՆԻՆ 8 փետրվարի 1866, Կամիշին Սիրելի {եղբայր} իմ, Գրիգոր Ղազարյան, Եղբայրական ողջունիվ hայ

քդ աչքովդ տեսնես խոսքիս ստուգությունը: Սիրելի {եղբայր}, ես այսքան տարի չարչարված լինելուց հետո, այսօր

իլ: Մնամ քեզ միշտ եւ առ ի սրտե բարյաց փափագող {եղբայր} Մ. Նալբանդյանց 103. ԳԱՅԱՆԵ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻՆ

ղ: Է՜հ, տահա ինչ ասիմ. աստուծո ասածը ըլլա: {Եղբայր} քո անբաժանելի Մ. Նալբանդյանց Ցուրտերը, պո

սեաց դարեւանդիցը դադարեցնել ձեր գոչիւնը...: {Եղբայր}, սիրական, պարոն (ներեցէք ինձ, որ այսպէս ընտան

ջութիւն եւ յաջողութիւն՝ մնամ Ձեզ միշտ բարեացակամ {եղբայր}, Ս. Խ. Շահբէգ: Ես շատ շնորհակա՛լ

եմ նամակդ չպակասեցնես ինձանից։ Ողջ եղիր: Քո {եղբայր} Ս. Խ. ՇԱՀԲԷԳ: _________ Համար 2.

ետարանական Հայքս, մէկ սերունդէ, մէկ ընդանիքէ եւ {եղբայր} ենք, մեր երակներուն արիւնը մէկ տեղէ կը բղխի, եւ

նձ վերաբերեալ բանի համար անհանգիստ առնէի մի ուրիշ {եղբայր} ։ Տխրութեանս աղբիւրն է մեր արտասուելի ազգը:

թ, բռնանալ խօսողի կարծիքի վերայ: - Ասա՛, {եղբայր}, ասա՛, ինչու չէ. ես պատրաստ եմ քեզ լսելու:

տուր ինձ քո հողից, մեք մի հայրենիքի որդիք ենք, {եղբայր} ենք: Ինչպէս քեզ հարկաւոր է ապրուստ, նոյնպէս եւ

է, ուստի եւ դու կենդանի չես, որպէս Հայ: - {Եղբայր}, ի՞նչպէս կենդանի չեմ, ես խօսում եմ քո հետ. մեռ

տանեմ, բայց զի լուեալ եմ զանցեալ տարաբախտութիւնն {եղբայր} Յովհաննէսին, որոյ վասն բոլորովին ընծայ թողում մի

իայնակ նմա եւ մի՛ ինչ պահանջմունք ունիցին ի նմանէ {եղբայր} Գէորգն, եւ կամ քոյր Մարիամն: Եօթներորդ, կ

ինձ եւ թռչիմ Ի մենացեալն Գրընել՝ Ուր {եղբայր} ցանգ ինձ մնայր, Ուր սուրբ էին մուտ եւ ել՝

" Այդ մեծ մեղք է, ես գիտեմ, Բայց, {եղբայր}, հերետիկոս ես արդէն. Չես հաւատում ո՛չ պապ

ւնով Պիտի լինի ազատուած: Ահա՛, {եղբայր}, քեզ մի դրօշ, Որ իմ ձեռքով գործեցի,

գի Ազատութեան կը զոհուի: Գնա՛, {եղբայր}, Աստուած քեզ յոյս, Ազգի սէրը քաջալեր,

ի Պետրոս պէյ Պոլիս, Միքայէլ աղա Արզումանեանին ` {եղբայր} տիկնոջ, որ է կառավարիչ աղջկանց դպրատան: Алекса

ւ Մովսէս քերթողահայր եւ եւ Մամբրէ վերծանող նորուն {եղբայր}, Եզնակ եւ Կորիւն, Սուրբն Եղիշէ, Դաւիթ փիլիսոփա

Արծրունին լինելը, որպէս նաեւ Մերհուժանի՝ Աղանին {եղբայր} լինելը տարակոյսի ենթակայ խնդիր չէ։ Նախ, ինքը՝

ատառելով ապաշխարեց եւ մեղայ գոչեց։ Սմբատ թագաւորի {եղբայր} Աբասը, իր եղբօր թագաւորութեան մասին թշնամացած լին

եղայական է...: - Բաւ է, արդեօք այդպէս է {եղբայր}... - Այո՛, այդպէս է, Ձեր մռայլութիւն: Ա

իստակ արաղով կամենում է աչքերս ներկել... չէ, {եղբայր}, այդպէս չէ, ես քեզ մի նոր ցուցակ դարձեալ կը տամ

բան տեսա՞ր, - կտրեց խօսքը պ. Շաքարեանցը: - {Եղբայր}, ես կոյր չեմ, եւ ինչ որ մարդկային աչքով կարելի

յ կարելի է ուրախութեան պալատներ եւս շինել: - {Եղբայր}, ների՛ր, մոռացել եմ. միգուցէ այդ բանը վերագրես

ած տայ, Աստուած տայ, ես ուրախ եմ, հարստացի՛ր, {եղբայր}, եւ դու, քո նման մարդը, խելացի, հասուն դատողո

, որ ոչ ոք չկամի լսել նորա խօսակցութիւնը: Չէ՛, {եղբայր}, նա մեր ընկեր մարդ չէ, հեռի մնանք այդպիսիներից

խանեց. " Եթէ մի այդպիսի մարդ է Կոմս էմմանուէլը, {եղբայր}, ապա նզովեալ լինի դորա ծնունդը. ինչ հարկաւոր է

սխանի մնալով: - Ինչպէս չէ, կպատասխանէ քեզ. {եղբայր}, նա քո ասած մարդերից չէ եւ ոչ միայն քո ասած, այ

բաղդ մարդ եմ, - շարունակեց նա, - անբաղդ, որպէս {եղբայր}, անբաղդ, որպէս ամուսին, անբաղդ, որպէս հայր:

ենների, վատահամբաւութենների պատճառքը ովքե՛ր են. {եղբայր}, եղբօր կին, դստերք, փեսայ, որդիք եւ վերջապէս

ԵՒ ԱԶՆԻՒ ԱՆԴԱՄԻ ՄԵՐ ԱԶԳԻ ՆՈՒԷՐ ՍԻՐԱԿԱՆ {ԵՂԲԱՅՐ} Քո եռանդուն ազգասիրութիւնը, քո միշտ պատր

րծ լսելով խորտակուին միանգամայն: - Շատ բարի, {եղբայր}, կարող ես հաստատ յոյս եւ հաւատ ունենալ իմ վերայ

ին գործս քեզ մի թաւշեայ վերայնոց... - Ո՞հ, {եղբայր}, ճշմարիտ է ասածդ հազարի մասին, եւ ես շատ ուրախ

ամեցածի պէս: Այսպիսի անզգամ կնոջ, այնպիսի տխմար {եղբայր}. բերան կար, լեզու չկար. նորա սաստիկ բարկանալը

ժեն։ Յաւուր միում 'ի ժողովն Մանուկեանց եհարց {եղբայր} նորա Մաթոս աղայն- 'ի Վահանի- ասէ- որպէս լսեմ, գր

գօտաւորացս չքստմնիլ.... Մամբրէ վերծանող, {եղբայր} Մովսիսի Խորենացւոյ, աւանդէ մեզ զքանի մի ճառս, յ

խօսելով Սոսենց վրայ մի անգամ ասում է թէ սոքա երեք {եղբայր} են (եր. 98), իսկ ուրիշ անդամ՝ թէ չորս (եր.

կրում: Գեղամ է եղել Սօսի եղբայրը թէ Արշամ, երեք {եղբայր} են թէ չորս, դորանով այլ ընթացք չէ ստանում կեանքը

տորոնի լատինական անունը չենք գտել, համենայն դեպս {եղբայրաբար} սեղմում եմ ձեռքը: Ինչ վերաբերում է այն բանին, ո

եմն, սիրելի՛ ընթերցող, մեք քո հետ ասենք միմեանց {եղբայրաբար}, թէ ինչպէս էին մեր գործերը անցեալ տարում. արդեօ

ել, բայց մեր հոգով չափ սիրելի Հայերը չկամին, որ {եղբայրաբար} խօսելով նոցա հետ, խնդրէինք վերացնել այն տգեղութի

դնացած տխուր օրերի դառն ճաշակը, եւ մի քանի րոպէ {եղբայրաբար} հաշիւ ու համար կը տեսնեն միմեանց հետ. եթէ կը հաս

ւյնս հասուցանես պարոն Խատամովին եւ ասես, որ նորա {եղբայրական} սերը մոռացած չեմ, այլ թե մինչեւ այժմ մին մինի գի

ԴՅԱՆԻՆ ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, {Եղբայրական} ողջույն մատուցանելով, հայտնում եմ, որ այս գիրս

ե, այժմ փառք աստուծո: Ես հուսով եմ, որ մեր {եղբայրական} անխարդախ սերը նույն է եւ նույն պիտի մնա, չնայելո

տանց շնորհակալ եմ Անանիային՝ իմ նկատմամբ ունեցած {եղբայրական} վերաբերմունքի համար. ավելին չեմ ասում, որովհետե

ն Սիրելի եղբայր իմ, Գրիգոր Ղազարյան, {Եղբայրական} ողջունիվ hայտ առնեմ, որ հունվարի 11-ից գրած նամա

ատողութիւնքը, որ գուցէ թէ անախորժ թուին ձեզ, եւ {եղբայրական} (եթէ միայն հաճիք ընդունել) խորհուրդ ենք տալիս ձ

ծի վերջումը (" Հիւսիսափ. ", Մայիս, երես 385) {եղբայրական} խորհուրդ էի տուել Պ. Իսահակեանցին " բան գրելու ժ

ութիւնը եւ ազգային անդամների դէպի իրեար ունենալու {եղբայրական} եւ հարազատ արենակցութեան սէրը այնքան ծանր կշիռ,

նոյնպէս եւ մահից յետոյ, անձանձիր աշխատութեամբ եւ {եղբայրական} ջերմ սիրով գլխաւոր գործակատար գտանուեցաւ այս մեր

դաւադրութեան հաղորդ լինելու: Ազգակցական եւ քոյր- {եղբայրական} բնական կապերը այնքան ամուր, իսկ ստանալու կաշառքը

ԵՂԲԱՐՑ ԻՄՈՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ԵՎ ՂԱԶԱՐՈՍԻ ԽԱԶԱՐԵԱՆՑ ՆՈՒԻՐԵՄ {ԵՂԲԱՅՐԱԿԱՆՆ} ՈՂՋՈՅՆ, Ձեր գրած գիրերն եւ Կայանուշինն ստացա

ոյ թողում Ժառանգութիւն նախ առ կտակակատարին իմոյ, {եղբայրակից} պարոն Վարդանին եւ ապա երկու հարազատ եղբարցս Յովհա

եցածի քաթէն այ, քաթէս այս վերաբերի կտակակատար եւ {եղբայրակից} պարոն Վարդանիդ, որպէս իսկ գիտես եւ քոյդ ասացածով

պետք է լինի մի աչառու ներբող՝ մասնագիտությամբ իր {եղբայրակիցների} ՝ ամերիկական արկածախնդիրների օգտին: Այդ խնդրի մա

Ամենայն հոգով ցանկանում ենք, որ մեր ազգային {եղբայրակիցների} մէջ բացուին զանազան կապակցութիւնք: Մի բարոյական

տուիք բոլորովին, դուք կարեկցութիւն կը գտանէք ձեր {եղբայրակիցների} մէջ. մեք բաժանորդ լինելով ` ձեր վշտերին, արդէն

համարուելու համար, մենք հրաւիրում ենք մեր բնագէտ {եղբայրակիցների} ուշադրութիւնը մեսմերականութեան վրայ, որ գերմանաց

ործ դիր նորան, բարի օրինակ դարձիր մեր միւս կարող {եղբայրակիցներին}, ջերմացո՛ւր քո կրակով եւ նոցա սիրտը մեր անտէր ազ

բացադրութեան կարօտ չէ՛ իմ նպատակը, իսկ մեր միւս {եղբայրակիցներին}, որ կէս մի բաղդի անգթանալովը, կէս մի իւրեանց մե

եր ձայնը եւ արձակ համարձակ քարոզել մեր շատ սիրելի {եղբայրակիցներին}, թէ ահա, մեր նոր մատենագրութիւնը խլելով մի հնաց

ց մեր արդարացի մեղադրութիւնը թո՛ղ հասնի մեր բժիշկ {եղբայրակիցներին}, որ տասներով գտնւում են այսօր Արարատեան աշխարհու

ունով կիսամսագիրը: Ազգային արգոյ եւ պատուելի {եղբայրակիցք} ՝ Պ. Թիւյսիւզեան, Պ. Քեաթիպեան եւ այլք, հոգաբ

նչ մատենագրական արժանաւորութիւն: Աղաչում ենք մեր {եղբայրակիցքը} ՝ թարգմանութեան ժամանակ ուշ դարձուցանել այն բանի

արոն Փափազեանը կամ, թէ նա ինքը կենդանի չէ, նորա {եղբայրակիցքը}, կարդալով այս գրուածը, այսքան միայն հասկանան,

պրել: Ֆրանսիսկեան կարգի աբեղայքը, նորա նախանձոտ {եղբայրակիցքը}, դատապարտեցին նորան որպէս կախարդ, երեւի թէ պղնձ

մ ենք եւ ցաւելով չենք կարող չմեղադրել մեր պոլսեցի {եղբայրակիցքը}, որ մինչեւ այժմ հայերէն չթարգմանեցին այդ գործը

տարակի օրերից բաժանուածքը միաւորում է դէպի մի կապ {եղբայրակցութեան} եւ սրտակցութեան։ Նա է այն աստուածային հուրը, որ

որ է մեզ հրաւիրել մի այդպիսի գազան մեր ազգասէր եւ {եղբայրասէր} ընկերութեան մէջ"։ - Մի բան ասեմ. մանաւանդ

հեկեկէր, ես ցաւակից լինէի։ Նախամարդոյն անդրանիկ {եղբայրասպան} մինչ Կայէն ՚Ի խելս եղեւ բանդագուշ, իմ զովան

մի փոքրիկ եւ նեղ բանի վրայ նայել տուեց Կայէնին՝ {եղբայրասպան} անելով։ Եսա՛ւը, նախանձի՛ց գրգռուելով Յակոբի վրա

ի հետեւանքը, ցաւելի է ասել, եղած է եւ է կամակոր {եղբայրատեցութիւն}: Ինձ շատ յարգելի է Հայր Ղեւոնդի անձը, այս պ

ի, պատճառ, որ ինձ մեծ ամոթ կհամարեի, որ ես քու {եղբայրդ} լինելով, չպիտի կարողացած լինիմ քեզ ճանաչել եւ օտ

չեւ այս րոպես դեռ Մոսկով չեն եկած Սիբիրից ո՛չ ձեր {եղբայրը}, եւ ո՛չ Հակոբ Մաթեւոսյանը: Տեր Մովսեսը ստացա

ան: Մնաս բարեւ մինչեւ տեսություն: Քո հարազատ {եղբայրը} ՝ Մ. Նալբանդյանց 1860 45. ԼՈՒՍԵՂԷՆ ՆԱԼ

ղանա առնել: Ողջունեցեք հատկապես ձեր պատվական {եղբայրը}: Մնամ խորին հարգանք Խ. ծ. Միքայել Նալբան

որպեսզի հնարավոր լիներ մատնացույց անել. Անանիայի {եղբայրը} եւ իմ քրոջորդի Վատուժյանը դեռ կարող են նրան օրինա

, նրան ոչ մի արդյունքի չի հասցնի, իսկ նրա հիշյալ {եղբայրը} նրա մասին մտածել անգամ մոռացել է: Դա նրա համար մ

, նախ, ներողություն խնդրելու պես մի բան, որ իմ {եղբայրը}, անփափկանկատ գտնվելու հետեւանքով, անհանգստացրել

ժմ ո՛չ քեզ, ո՛չ ինձ այն հարկավոր չէ: Սերովբե {եղբայրը} կմնա. ես նրան խնդրել եմ այդ մասին, նա ինձ փոխար

համար, հետեւապես, քո առաջ կանգնած է քո հարազատ {եղբայրը}, եւ ոչ այլ ոք: Ես դեռ հույս ունեմ, որ եթե ք

ունեմ, որ Դուք բաց գրկով կ՚ընդունիք Ձեր հեռաւոր {եղբայրը} եւ մասնակից կը լինիք այն տխրութեան, որով շրջապատ

գնաց արիւն թափեց, խեղացաւ, ջարդուեցաւ, որդին, {եղբայրը} կամ հայրը զոհեց: Ազնուականը հայրենիքի հողից բաժի

եւ որին յաջորդեց ուրիշ կերպարանքով նորա գաղթական {եղբայրը} ` Հիւսիսային ամերիկեան դաշնակցութիւնը: Ո՛վ չ

Վասակ Արծրունու որդի է, եւ թէ Մերհուժանը՝ Աղանի {եղբայրը} (եր. 108)։ Երկրորդ՝ Արծրունեաց տոհմի պատմ

Այս պատուական Մերհուժան Արծրունին՝ երանելի Աղանի {եղբայրը}, ինչպէս պատմում է Փարպեցին (Պատմ. եր. 108), ուխտա

էջ. եւ դուք, գերադաս համարելով ձեզ, քան թէ ձեր {եղբայրը}, տեղի՞ք ունէիք բամբասել Նախախնամութիւնը, թէ նա

ջրի շիշը եւ սպառնալով շարժում էր նորան, երեւի թէ {եղբայրը}, եթէ բացասական պատասխան տալու լինէր, պիտի ուտէր

ը բացած լսում էր այս պատմութիւնը: Երբ որ աւարտեց {եղբայրը} իւր խօսքը, քոյրը մի գազանական լացով ողբաց իւր ամ

քի մէջ. զուր տեղը նորա ծերունի հայրը եւ մանաւանդ {եղբայրը} ծունկ չոքած նորա առաջեւը աղաչում էին մնալ։ Նա հե

րրացնէ խղճերը: Քրիստոս հրամայում է, եթէ քո {եղբայրը} մեղանչէ քո ընդդէմ ` խրակիր նորան առանձին. եթէ չլ

, որ աւելի ծանօթութիւն չունինք: Նոյնպէս Սօսի մեծ {եղբայրը} ` Պարէտը, հազիւ մի երկու անգամ հանդէս է գալիս,

էս է գալիս, նորա կինը բնաւ չի երեւում, իսկ փոքր {եղբայրը} ` Արշամը կամ Գեղամը մի երկու անգամ պիտակաբար երեւ

րգ չենք դնում այն չնչին անուշադրութիւնը, որ Սօսի {եղբայրը} ` երբեմն անուանւում է Գեղամ (եր. 48), իսկ երբ

եւ բանի ընթացքը վնաս չէ կրում: Գեղամ է եղել Սօսի {եղբայրը} թէ Արշամ, երեք եղբայր են թէ չորս, դորանով այլ ը

մանում եմ քեզ վրայ, - խօսքի մէջ է մտնում Սօսի մեծ {եղբայրը} Պարէտը, - ա՜յ տղայ, բաս իշխանները քու հօր մշա՞կն

նի կողքին գրուած են, - ասում է Արշամը, Սօսի փոքր {եղբայրը}, Սօսին ու Պարէտին, - սաքի ընչի՞ էք երկու երեսանո

է տալիս Ազուչենան. " Իմացի՛ր, կո՛մս, որ դա քո {եղբայրն} էր... Իմ մօր վրէժը դուրս է եկած արդէն... "։

լարուած ` Դիմում եմ դէպի Գրընելն ` անփոյթ, Ուր {եղբայրն} այնտեղ միշտ ինձ էր մնում, Եւ ուր սուրբ էին թէ՛

՚ի վաղիւ զկաթողիկոսական իշխանութենէ երազեաց. եւ {եղբայրն} հարցուխնդիր լինէր առ ամենեսին, եթէ գուցէ արդեօք

ործած, Ուր երեք գոյն կան որոշ: {Եղբայրն} առաւ եւ ողջունեց Իւր սիրական քնքուշ քոյր,

իր ունի, Հատ. Ա, եր. 508, ասում է. " էառ եւ {եղբայրն} Վարդանայ Հմայեակ իւր կին զդուստր Վռամայ ուրումն մ

ելով, կարո՞ղ էր առանց զզուելու նայել իւր հօր կամ {եղբայրների} դատապարտելի գործի վերայ։ Ամենեւին ոչ. պատճառ,

իւր ուսումնական, ազգասէր, լուսաւոր, ճշմարտասէր {եղբայրների} խորհրդակցութեամբ կազմել մի առաջարկութիւն ` հիմնել

ործերում: Հաղորդի՛ր իմ բարեւը մեր ծնողներին, {եղբայրներին}, քույրերին, փեսաներին, եղբորորդիներին եւ աղջիկ

թենից, ի՛նչպէս ներենք Ձեր աշխարհում բնակուող մեր {եղբայրներին}, որոնք այսպիսի լուսաւորեալ ժամանակում, բան ու գ

քից: Ըստ որում, չմոռանաս բարեւ գրել ծնողներիս, {եղբայրներիս}, քույրերիս, փեսաներիս, եղբոր եւ քրոջ որդիներին

փառք աստծո, ողջ ենք եւ առողջ: Գրիգոր եւ Սերովբե {եղբայրներիս} նամակների պատասխանը, ինչպես նաեւ Ավետիք քրոջորդո

րակեցինք եւ ըսինք, թէ մեք ձեզի գործիք ըլլալէն եւ {եղբայրնիս} ուրանալէն կամ սպանելէն դադրեցանք եւ ուխտ ըրինք՝

լեզվով խոսում է հասարակ մարդու եւ ժողովրդի հետ, {եղբայրորեն} բաժանում է յուր ճոխ ստացվածքը մարդկային ընկերությ

համակիմ, եւ ոչ զոք գտեալ իմ սրտակից, որպէս Ձերդ {եղբայրութիւն} կարեկից էր մեզ: Այժմ տէր Գաբրիէլն Պատկանեան չուե

Կեցցէ՛ ազատութիւն, կեցցէ՛ հաւասարութիւն, կեցցէ՛ {եղբայրութիւն} "։ - Կեցցէ՛, կեցցէ՛, - հնչեցին ամեն կողմից

- Չե՞ս տեսնում. ազատութիւն, հաւասարութիւն, {եղբայրութիւն}, կեցցէ՛: - Կեցցէ՛, կեցցէ՛: - Թո՛ղ կ

ւ: - Ուրեմն, Ազատութիւն, Հաւասարութիւն եւ {Եղբայրութիւն}, այնպէս չէ՞, բուն իսկ բարոյական եւ բնական սկզբո

յետոյ, երբ արդէն ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ {եղբայրութիւնը} նստել էին արքայական գահի վերայ, երբ բոլոր փողոցն

զատ, մեր իրաւունքները կը հաւասարուին, եւ ճշգրիտ {եղբայրութիւնը} երեւան կելնէ: - Հողը իմ սեպհականութիւնս է.

ճանապարհից: Ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ {եղբայրութիւնը} իւրեանց յիշատակը թողեցին մի քանի ոսկիների վերայ.

յառաջնում նուագի գրութեանս գրեալ էի, եւ եթէ ձերդ {եղբայրութիւնն} ո՛չ ստացեալ իցէ զայն, յայնժամ ըստ այսմ գրութեանս

ր հոգու եւ մարմնի նորոգություն լինի։ Հայտնում եմ {եղբայրությանդ}, որ ապրիլի 3-ին գրած սիրո նամակը ստացա եւ ինչ որ

ել, թե այս ինչպես ազգականություն, որդիություն, {եղբայրություն} է սոցա մեջ, որ միմյանց որպիսություն օտարից են հա

գար ընկերության " անունով կատարած հավատարմագիրը՝ {եղբայրս} ուղարկել է Ձեզ սույն հունվարի 12-ին հավատարմագրի

շխական մամուլին չզիջող ուժով: Ի՞նչ է, Հովհաննես {եղբայրս} ոչինչ չի գրում. վաղուց է, ես նրա նամակները չեմ

երբուրգ Սիրելի եղբայր Անանիա, Ղազարոս {եղբայրս} տեղեկացրել է ինձ քո դեկտեմբերի 17-ին գրած նամակի

իր, խնդրում եմ, ծնողներիս մոտ եւ ասա, որ ես եւ {եղբայրս} ՝ Ղազարոսը, փառք աստծո, ողջ ենք եւ առողջ: Գրիգ

նձ համար այդ անհրաժեշտ է, որպեսզի նա չկարծի, թե {եղբայրս} այդ արել է իմ ներշնչմամբ եւ որ, միանգամ ընդմիշտ

16/28 Մայիսի 1859, Բեդուտ-Կալէ: " ՊԱՏՈՒԱԿԱՆ {ԵՂԲԱՅՐՍ} ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ Բեռլինից, Ապրիլի 12-ից գ

30/18 Մարտի 1860, Րէդութկալէն: Սիրելի {եղբայրս} Կոմս Էմմանուէլ. Քո վերջին նամակը՝ Փետր

անգուցեալ որ մին եղբօրս, յայնժամ բաժին չորս միւս {եղբայրս} գտանէ, բայց նախ պարտ է տալ հինգ հազար ռուպլի միո

ստ գերագոյն հրամանի ` սկզբնաւորութիւն տեսութեան: {Եղբայրս} եւ Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահը] եկան ինձ այցելութեան:

[երեանի] նամակը տուի: Օգոստոսի 28-ից գրած նամակս {եղբայրս} չէ ստացել: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է սեպտեմ

ի գրել եւ թողել բերդակալի մօտ, կարծելով թէ 27-ին {եղբայրս} կը գայ կ՚առնու, բայց չեկաւ, նամակն էլ այնտեղ մե

1-ին տեսութիւն Մագդաղ[ինէի] եւ Յովհ[աննէսի հետ]. {եղբայրս} հիւանդութեան պատճառով չէր եկած, առաջիկայ տես[ութ

8-ին նամակ ստացայ 7-ից գրուած, որով յայտնում է {եղբայրս} հօրս վախճանելը: Տէր լուսաւորեսցէ հոգին: 8-ին պա

սին ամենայն լաւութիւն վճարւում է ապերախտութեամբ: {Եղբայրս} որ, եթէ ես չլինէի, պիտի ծառայ լինէր ուրիշին, գ

այտնի է, որ ես դեռ անցեալ տարի պիտի երթայի, եթէ {եղբայրս} չվախճանէր, բայց այս տարի անպատճառ պէտք է գնալ,

ակը, - շարունակեց նա, հանելով գոգնոցի գրպանից, - {եղբայրս} բերել է սորան Մոսկուայից... ճանաչու՞մ ես եղբօր

տի աւելի լինենք, քան թէ մտերիմ, ըստ որում, մեք {եղբայրք} ենք, ըստ որում, մեր երկուքի արիւնը եւս մի աղբիւ

6. ԳՐԻԳՈՐ ԵՒ ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՆԵՐԻՆ ՍԻՐԵՑԵԱԼ {ԵՂԲԱՐՑ} ԻՄՈՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ԵՎ ՂԱԶԱՐՈՍԻ ԽԱԶԱՐԵԱՆՑ ՆՈՒԻՐԵՄ ԵՂԲԱՅՐ

դ իս, քանզի ո՛չ ոք էր այլ ոք ի մերոց հոգեւորական {եղբարց}, որ խոտէր զնորին աղանդ եւ խաբեբայութիւն ի հրապար

եւ այն, միացեալ ընդ միում ի հոգեւորականաց մերոց {եղբարց}, զորոյ չկամիմ յիշել զանուն, թագուցեն ինձ եւ զայ

ինչ որ կաս իմ սրտիս մեջ ոչ թե միայն իմ ծնողաց եւ {եղբարց} եւ ազգականաց վերեւ, այլեւ օտարները, որոնք բարի

գը միաբան գործակցութեամբ տնկած լինէր, եւ ազգային {եղբարց} կծու, բայց ճշմարտախօս մեղադրանքը ամենեւին յառաջա

ար քաղաքացի եւ Առաջին կարգի վաճառական Հայրապետեան {եղբարց}: Ցաւելի է նոյնպէս գետի սակաւաջուր լինելը Յուլիս

, վիշտս յանապատի, վիշտս 'ի ծովու, վիշտս 'ի սուտ {եղբարց} ։ 'Ի ջանս եւ 'ի վաստակս, 'ի տքնութիւնս բազում ան

կանին, երբ Վահանը յետ եկաւ Պարսկաստանից իր երկու {եղբարց} հետ, նորա մայրը՝ Ձուիկը, տարաւ նորան Աշուշայի

իտաւորութիւն] ուղղեալ էր ի լուաաւորութիւն ազգակից {եղբարց} ՝ որոց չեւ էր ողջունեալ զհինն դպրութիւն, եւ թէ [

խնդրէի ես իսկ ի՛նքն նզով լինիլ ի Քրիստոսէ, վասն {եղբարց} եւ ազգականաց իմոք ըստ մարմնոյ, որ են իսրայէլացիք

ռը խօսքերի ճշմարտութիւնը, այլեւ դատապարտում է իր {եղբարց} երկու երեսանութիւնը: Ինչպէս առաջ էլ ասացինք, ափ

Մարսելիայի վաճառական Հուֆրին եւ Լէօնսի ազգանունով {եղբարցը} մի միլլիոն հինգ հարիւր երկու հազար ֆրանկ։ Յիսուս

դիթերին) իրար կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխիթարէ, {եղբարցը} մնաս բարով ասէ, ինքն էլ ուրախ կենայ (!), յետո

դիթերին) իրար կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխիթարէ, {եղբարցը} մնաս բարով ասէ, ինքն էլ ուրախ կենայ (!), յետո

ղջույնը հասուցանել ծերունի հորս եւ սիրական մորս, {եղբարցս} բոլորին եւ քրոջներուս եւ բոլոր ազգականաց, եւ այս

իս եւ զավակացը սիրով ողջույն, Սերոբե եւ Լուսեղեն {եղբարցս} կարոտիվ շատ բարեւ, Վառվառ քրոջս եւ զավակացը սիրո

, եղբայրակից պարոն Վարդանին եւ ապա երկու հարազատ {եղբարցս} Յովհաննէս եւ Գէորգին նաեւ մայր Սիրուն Գուլին եւ ք

ն իմ ընկալցի չորս բաժին. վեց բաժին երկու հարազատ {եղբարցս} համահաւասար, ֆի ոմն՝ երեք բաժին եւ մնացեալ երկո

վի այսու կերպիւ որպէս ի վայր: Բաժին հարազատ {եղբարցս}, թէ օրինաւոր ուստր եւ կամ դուստր զաւակ ունիցեն ն

րս ստանայցէ եւ մնացեալ երկու բաժինն երկու հարազատ {եղբարցս} օրինաւոր նախկին զաւակացն նոցա ուստեր կամ դստեր՝

ին բաժինն ստասցէ եւ միւս մին բաժինն երկու հարազատ {եղբարցս} նախկին արու զաւակացն նոցա. թէ ունիցի ոչ, իւրեան

մ գրեցելոյս եւ մնացեալ երկու բաժինն երկու հարազատ {եղբարցս} թէ ունիցին օրինաւոր նախկին արու զաւակ, այլ եթէ ո

ւ 10 նարինջ: 23-ին նամակ գրեցի Ղազարոս եւ Սերոբ {եղբարցս}, որ կ՚երթայ 24-ին. Սերոբի նամակը թուեալ է մայիս

ի վէրք ստանալը եւ ճար են խնդրում: 3-ին տեսութիւն {եղբարցս} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին: 5-

ս գիրը: 23-ին նամակ գրեցի Ղազ[արոս] եւ Գրիգ[որ] {եղբարցս}: Այսօր ստացայ թաբակ, Ստաուդ եւ Վելիգայ: 26-ին

7 Սէթ Հ. Աբգար 8 տէր Յովհաննէս Խաչկեան 4 9 {եղբարցս} 10 Խաֆաֆեանցին 11 Բերբերեանցին 12 Սուլթանին

պետեանցին 48 Խաֆաֆեանցին 49 Բերբերեանցին 50 {եղբարցս} 19 51 " Մեղուին " 22 52 Խաֆաֆեանցին 53 Հայրապե

վում ենք պարտքի տակ: Մի՞թե արժան չէ, որ ազգային {եղբարք} օգնեին մեզ, մանավանդ մինչ տեսանում են, որ ամեն

օտարից, դեռ այնքան ցաւ չէր... Նոյն իսկ մեր {եղբարք} թշնամի էին Այն նուիրական քո սուրբ աւանդին:

ԵՐՄ ՍԻՐՈՎ ՆՈՒԻՐՈԻՄ Է ՀԵՂԻՆԱԿԸ ԻՄ ՔԱՂՑՐ {ԵՂԲԱՐՔ} Կենդանութեան նուիրուած այս փոքրիկ գործ

ւքը, մխիթարել նորանց որպէս թէ ասելով. " սիրական {եղբարք}, դուք, եթէ անձամբ անձին հանդիսակից էք գտանուել

, շատ անգամ արիւնով լցուել է ձեր համար: Սիրական {եղբարք}, դուք մեր անբախտացած գերդաստանի արիւնակից անդամք

չըկայ, Իմ հիւրերը հարիւրաւոր: {Եղբարք} ունիմ, ունիմ որդիք, Դստերք ու այլ շատ ազգ

տարից, դեռ այնքան ցաւ չէր... Նոյն իսկ մեր {եղբարք} թշնամի էին Այն նուիրական քո սուրբ աւանդին:

ՄԵԾ ՎԱՀԱՆԻ ՊԱՏԱՍԽԱՆԸ Հիմի է՞լ խօսենք, {եղբարք}, հիմի՞ էլ, Երբ ընտանեկան երկպառակութեամբ

ՅԻՇԵՆՔ Հայկ ու Տիգրանին յիշենք միշտ, {եղբարք}, Թափենք նոցանից հնութեան փոշին. Նոր

... Է՛լ Հայկ, Տիգրանին յիշենք մենք, {եղբարք}, Նորոգենք նոցա փառքը սուրբ անուան, Գ

ինակների գործակատարութիւնը մինչեւ այսօր։ Ազգային {եղբարք} պարտական են նոյնպէս քաջալերել իւրեանց համար աշխատ

ի բան ստանալու: Այս պարոնը ունէր նոյնպէս մի քանի {եղբարք}, որոնցից փոքրը աւելի մօտ յարակցութիւն ունէր մեր

ռասիրութենէ սայթաքեցան եւ մոռացան, թէ են նոցա եւ {եղբարք} զուրկ եւ ամայի՜ ի հոգեղէն կերակրոց, որոց պիտոյ է

կորովաբան թուին հարք՝ Վրթանէս Ասկերեան, երկոքին {եղբարք} Աւգերեանք, Ջախջախեան, Ինճիճեան իւրով [տաժանելի]

ոնդակը, որի զօրութեամբ միեւնոյն ժամանակում երկու {եղբարք} չէին կարող Կարդինալ լինել։ Համբաւ եւս տարածուեցա

՛տ կացիր քո սիրու մէջ դէպի քո աշխարհը, սիրի՛ր քո {եղբարքը}, պահի՛ր քո լեզուն, որ է քո ազգութեան դրօշը եւ ա

Յովսէփին դէպի ստրկութիւն վաճառեցին նորա խելացնոր {եղբարքը} ։ Նախանձի՛ ձեռքով Ահարոնին եւ Մարիամին՝ այդ երկ

կրակին կը մատնէ։ Եւ ինձ բարեկամ էին անուանում քո {եղբարքը}, Տիրոջդ, սուրբ գրուանի գին, եղբօրորդու հետ միա

ռ Գաղատ., գլ. Գ, համ. 13)։ Մեր ուսումնական {եղբարքը} չնեղանան մեզ, որ այսպիսի մանրամասն ծանօթութիւնք

ստացաւ եւ այս այն ժամանակ, երբ նորա երկու երանելի {եղբարքը} ՝ Սահակը եւ Համազասպը, դահճի ձեռքով մորթուեցան նոյ

ին անցաւոր բռնակալի հաճոյանալու համար չխնայեց իւր {եղբարքը}, որոնց երախտապարտ էր, բայց այստեղ ծառայելով իմ

րդական ներգործողների հետ ծանօթացնելու: Վարդիթերի {եղբարքը}, բացի Արշաւրից եւ Փափակից, մնում են բոլորովին մ

գին պարտաւորելու թող ճշմարիտը ասեն։ Բայց երեք {եղբարքն} էլ սիրում էին Սուրբ Կաթուղիկէի վանքը՝ ընծաներ եւ

եմ " Տրովատորի " եւ " Ռիգոլետոյի " մեջ Հովհաննես {եղբոր} կատարած վարժությունների համար եւ ցանկանում եմ նրա

, նա դեռ Մար[իա] Նիկ[ոլաեւնայի] մոտ է ապրում, թե {եղբոր}, ինչպես ասում է Անանիան՝ փողոցում: Վայ ինձ

չինչ: Սրտանց շնորհակալ եմ Անանիային՝ ընկերոջ եւ {եղբոր} պարտքը զարմանալի բարեխղճությամբ կատարելու եւ ինձ

եթե միայն խոսքի տերը լինի եւ գա, բացի այդ, եթե {եղբոր} հիվանդությունը նրան այնտեղ չպահի): Ինքս էլ չգիտ

ւ արի՛ ուղիղ ժամը 11-ին: Սեղմում եմ Հովհաննես {եղբոր} ձեռքը, իսկ Սաշային ասա, որպեսզի չտանջե իր շանը

ծնողներիս, եղբայրներիս, քույրերիս, փեսաներիս, {եղբոր} եւ քրոջ որդիներին եւ դուստրերին: Ավետիքի նամա

տուանուններով եւ պատուանշաններով հաւասար լինիմ իմ {եղբոր} հետ, որ ոչինչ ունէր. դուք ուրանում էք մարդկային

ողջություն, մնամ գերապատիվ բարեկամիդ եւ ազգասեր {եղբորդ} խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց 27 նոյեմբեր,

մ ենակալ տերը թող լինի քեղ պահապան: Անձնանվեր {եղբորդ} հարազատ բարեկամ Մ. Նալբանդյանց 42. ԳՐԻԳՈՐ

րեմ, եթե ձեզի այս բանով վիրավորեցի, ներեցեք ձեր {եղբորը}, որ ձեզ միշտ սիրում է եւ այնքան սիրում է, որ դո

անց կգրեի. բայց մի՞թե նրանք չեն հավատում Ղազարոս {եղբորը}, որ այդքան անհանգստանում են: Ինչ նամակ էլ ստանո

այտնես նրան: Խնդրում եմ հաճախակի գրես Ղազարոս {եղբորը} մեր ընտանիքի կացության մասին. շատ հաճախ անիմաստ

ան, վիշտ ու թախիծ են պատճառում։ Հավանորեն, մեր {եղբորորդի} Ղազարոսն արդեն ամուսնացել է: Ավետիքը, գոնե, դե

ծնողներին, եղբայրներին, քույրերին, փեսաներին, {եղբորորդիներին} եւ աղջիկներին, մի խոսքով մեր բոլոր ազգականներին

ենք: Սիրելի ծնողացս շատ եւ շատ բարեւ՝ Գրիգոր {եղբորս}, Ֆլորա յանգայիս եւ զավակացը սիրով ողջույն, Սերո

որ չի մոռանում: Անցյալները Խոնղուռին հետ Գրիգոր {եղբորս} մի գիր գրեցի, չգիտեմ ստացավ թե ոչ, պատասխան չու

բոլորին ամենայն բարիք: Սեղմում եմ Հովհաննես {եղբորս} ձեռքը: Ափսոս որ նա այնքան զբաղված է, որ չի կարո

եւ անկեղծ բարեւներ: Մերոնց նամակ գրիր եւ Գրիգոր {եղբորս}, ե՛ւ Վառվառե քրոջս, ու շնորհակալություն հայտնիր

նել նաեւ պարտքի մեջ: Իմ փոխարեն սեղմիր Հովհաննես {եղբորս} ձեռքը. Հուսով եմ, որ նա այժմ արդեն կսկսի ըստ հն

ուն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին, Անանիային, Հովհաննես {եղբորս} եւ երկսեռ բոլոր բարեկամներիս եւ ծանոթներիս:

, քանի որ դու ոչինչ չես գրում, տա՛ աստված: {Եղբորս} թախիծը շատ բնական է. ցավում եմ, որ նա ինձ համար

ան Ս. Գ. Սուլթան-Շահին, Անանիային եւ Հովհաննես {եղբորս} ձեռքերը սեղմում եմ՝ ջրաբաշխական մամուլին չզիջող

ան-Շահին եւ երկսեռ բոլոր բարեկամներիս: Հովհաննես {եղբորս} համբույրին պատասխանում եմ համբույրով: Այժմ, տոն

ի՛ր նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին։ {Եղբորս} ՝ Հովհաննեսին, գրկում եմ: Երեւի ռնգեղջյուրի վեր

լուդ, դեկտեմբերի 7-ին ես արդեն գրել էի Հովհաննես {եղբորս}, որպեսզի նա իմ անունից դիմեր Անդրեաս արքեպիսկոպո

րդյունք չի ստացվի: Դեկտեմբերի 7-ին ես գրել եմ {եղբորս} յոթ կետի մասին, որոնց վերաբերյալ հարկավոր է խնդր

ողջ եւ առողջ եմ. յուրաքանչյուր շաբաթ տեսնվում եմ {եղբորս} հետ եւ ինձ համար պարապում եմ կամ ընթերցանությամբ

տացրել է նրա ամենաթանկագին անձը, երկրորդ՝ բողոք {եղբորս} արածի դեմ, առանց իմ գիտության: Ինձ համար այդ ան

ՍԵՐՈԲ ԵՂԲԱՅՐ, Ահա այս նամակս կստանաս Ղազարոս {եղբորս} ձեռքովը եւ ամեն բանը կիմանաս նորանից. ինձի գիր ա

օր այս թղթիս հետ փոշտ տվի, գրած եմ նույնպես, որ {եղբորս} Ղազարոսին՝ Սերոբեն ստացած 700 մանեթը, եթե ստուգ

Սիրելի քույր իմ Գայանե, Թե որ անցյալ փոշտի {եղբորս} Ղազարոսին գրած գիրիս մեջ խոստացած չլինեի, թե դիմ

, ինչու որ չի հասկանալ, կասիք: Սիրական Ղազարոս {եղբորս} շատ եւ շատ բարեւ, աստված կատարյալ առողջություն տ

լուսանայ նէ, լատով քամէ, ջուր խմէ: ի ձեռն {եղբօր} իմոյ Գրիգորի Ղազարեան Նալբանդեանց Ի Ն

ն եւ չորրորդ Սարգսի Ծատուրեան: Ի գրութենէ {եղբօր}, հանգուցեալ կտակարար տիկնոջ, հանգուցեալ Էլիազի

սուրբ Ներսէս Շնորհալու ժամանակ, ինչպէս նաեւ նորա {եղբօր} ՝ Գրիգոր Կաթողիկոսի ժամանակ Յունաց Մանուէլ կայսրը

նդրում էին այդ տեղը։ Եւ դու, Տէ՛ր, կանչելով քո {եղբօր} ՝ տէր Վարդին, Հայդիկին եւ իմ անարժանութիւնս, Տ

վ զերանելի մայրն հոգացեալ իբրեւ զեղբայրս 'ի վերայ {եղբօր}, այլ առաւելս զայրացուցեալ, գրգռելով զկամացն իւր

պարծանքը, որ այն միջոցին գտնւում էր նորա սիրելի {եղբօր} որդու ձեռքում։ Վաղարշապատի մէջ հաւաքուած բոլո

ոռներն էին։ Յայտնի է, թէ Մեծ Վահանը Մեծ Վարդանի {եղբօր} երանելի Հմայեկի որդին է, իսկ Մեծ Վարդանը իր կրտս

ց եւ մեղայ գոչեց։ Սմբատ թագաւորի եղբայր Աբասը, իր {եղբօր} թագաւորութեան մասին թշնամացած լինելով երջանիկ Գէո

որդու անունը դրել է Մեհրուժան։ Թող նմանի նա Աղանի {եղբօր} Մեհրուժանին։ Մեզ թւում է, թէ այս ոճ

Երանելի Մաշտոց կաթողիկոսը Սմբատ թագաւորի {եղբօր} ՝ Աբասին գրած հիանալի թղթում, դարձեալ որպէս բովանդ

ցեալը։ Այսպէս աւարտուեցաւ մեր սիրելի ընկերի, {եղբօր} եւ բարեկամի թաղումը, մի այնպիսի թաղում, որին պա

դրացի էին միմեանց, եւ համարեա թէ միասին աճելով, {եղբօր} պէս վարւում էին մինչեւ այժմ, թէպէտ պ. Շաքարեանց

վատահամբաւութենների պատճառքը ովքե՛ր են. եղբայր, {եղբօր} կին, դստերք, փեսայ, որդիք եւ վերջապէս ամուսինս

, ինչպէս կը տեսանենք, մեծ ազդեցութիւն ունէր իւր {եղբօր} վերայ իբրեւ երէց քոյր: Այն միջոցին երբ Աղուանեան

ելով, քոյրը բացեց իւր սենեակի դուռը եւ ներս մտաւ {եղբօր} մօտ: Նա զարմացաւ տեսանելով եղբօր դէմքի փոփոխութի

ռը եւ ներս մտաւ եղբօր մօտ: Նա զարմացաւ տեսանելով {եղբօր} դէմքի փոփոխութիւնը եւ առաւել եւս զարմացաւ, լսելո

ւն համարձակուի այսպիսի բացասական պատասխան տալ իւր {եղբօր} առաջարկութեանը, որ նոյնպէս համաձայն էր իւր մտքին

մ անբախտութեանը: Վարդ-խաթուն քոյրը նայում էր {եղբօր} վերայ մի անորոշ զգացմունքով, նորա կերպարանքից կա

աստիճանի ամբոխմունքը: Նա մի քանի քայլ առաջ եկաւ {եղբօր} առաջեւ եւ ընդհատուած խօսքերով ասաց դրականապէս:

ում, որ կին միջնորդի ձեռքով ինքը վաճառում էր իւր {եղբօր} ապրանքը կամեցածի պէս: Այսպիսի անզգամ կնոջ, այնպ

կանս, թողու զաթոռ Հայրապետութեան յաջորդել կրտսեր {եղբօր} իւրոյ Ներսիսի Շնորհալւոյ, որ վասն ի Հռոմկլայ բնա

րդարեւ մի քանի ժամանակից յետոյ Պապը դրեց նախարարի {եղբօր} ՝ Ալֆոնս Դիւպլեսսու գլխին Կարդինալական գլխարկը,

հերքել իւր ասածները։ Րիշիէ չ'լսեց խիստ նախարարի {եղբօր} հրամանին, եւ հաստատ կերպով ջատագովում էր իւր կար

ալ նորա հետ " ի հոգեւորս ", որպէս լոկ քրիստոնեայ {եղբօր} հետ: Ո՛ւր մնաց նորա քահանայութիւնը: Պօղոսի

րճի Պռոշեանց, 1860, Թիֆլիս (Սիրական {եղբօր}, Խ. Պ. ՕՏ... ԻՆ ՆՈՒԵՐ) Միթէ որ ննջ

, բայց Սօսի քոյրը, որ ոչինչ թշնամութիւն չունի իր {եղբօր} հետ, ինչպէ՞ս, միայն իր էրկայ սադրելով, այն խաղ

է՞ս, միայն իր էրկայ սադրելով, այն խաղը կը խաղար {եղբօր} գլխին: Աւելի հաւանական է, որ քոյրը իմանալով էրկ

է, որ քոյրը իմանալով էրկայ դաւաճան խորհուրդը իր {եղբօր} ընդդէմ, եթէ չկարողանար յայտնի դէմ դնել նորան, գ

տեղ, իբրեւ մի անհագագ բան երեւում է նորա մայրը, {եղբօր} անունն ենք միայն լսում, հարսի անունն անգամ չգիտե

, որ իսպառ զանց առնելի էր, որպէս նաեւ Սօսի, իր {եղբօր} Պարէտին, իր սիրահարուիլը պատմելը, ուր ասում է Ս

է Վարդիթերի սիրտը ցաւեցնէ, բայց հարկադրուելով իր {եղբօր} Գարեգնի խօսքերից կատարում է, Վարդիթերը, թէեւ սա

իր բարբառի տակը, այլ եւ մօտենար եւ միաւորուէր իր {եղբօր} հետ։ Արդարեւ կրկին շարժողութիւնքը ե՛ւ ի՛ր առանցք

պիտան թաբակ: 12-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ {եղբօր[իցս]}: 13-ին տես[ութիւնս] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ]

, Պատերազմի գործերում ` Կարէ օգնել իւր {եղբօրը}, Զանց չարեցի քո սիրուն: Ահա՛ ի

ցին"։ Ասաց. տուեց օրիորդը Իւր {եղբօրը} մի դրօշ, Մետաքսից էր, ազնիւ գործած,

երի համար, երկար ժամանակ ատելի դարձած լինելով իր {եղբօրը}, սպանուեցաւ նորա ձեռքով։ Ուզո՞ւմ են դեռ Մովսիս

դէմ դնել նորան, գէթ ծածուկ տեղեկութիւն կը տար իր {եղբօրը}, առանց ամենեւին հոգով սրտով իր էրկայ դաւադրութեա

պատճառ, անզգամ կինը չէ խնդրում իւր ամուսնուց կամ {եղբօրից} եւ այլն, եւ այլն, այլ հրամայում է. նա կարծում

5-ին 100 հատ սիգար-ծաղիկ ուպմանեան: Նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, նոյն թուականից: Այսօր աւելորդ շորերը տուին նոր

ին, որ գնաց նոյն օրը: Յունիսի 2-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 1-ից գրուած, որով յայտնում են ռնգեղջիւրի վէրք ստ

ակուած է 17-ին: 12-ին նամակ ստացայ 2 հատ. մինը {եղբօրիցս} նոյն թուականից, իսկ միւսը մեր տունից յունիսի 4-ի

ակը սխալմամբ թուեալ է 12-ից: 16-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 15-ից գրուած, ուր յայտնում են 13-ից գրած նամակնե

նշանակուած է յունիսի 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյն օրից գրած եւ նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթ

ասխանեցի, որ կ՚երթայ 21-ին: 22-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյն օրից գրած, որով ուղարկեց ձուկ, բակսիմատ եւ

ռնուած է Ուպմանից. 100 հատ: 26-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, նոյն թուականից: 27-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթա

ասխանեցի, որ կ՚երթայ 28-ին: 29-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, 28-ից գրուած: Այսօր առողջութիւնս լաւ է, քան թ

ր ցաւում եւ թուլութիւն ունէի: 2-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} Սուլթանի նամակի զօրութեամբ: Առողջութիւնս ուղղւու

եցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 4-ին: 7-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, 6-ից գրուած: 8-ին տեսութիւն եղբօրս, Յովհ[անն

կ գրեցի եղբօրս, որ եւ կ՚երթայ իսկ: Նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 10-ից արձակած, երեւի թէ սխալ դրել են թուականը:

ւցի. չգիտեմ կառնո՞ւ այսօր, թէ ոչ: Նամակ ստացայ {եղբօրիցս} այսօրուայ թուականով: 18-ին պատասխանեցի, որ կ՚եր

ասխանեցի, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ գրքեր: 22-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[ր

ին սկսեցի սիգարը 100 հատ. տկար եմ: Նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, անթուական, կլուբնիկա եւ մալինայով, որով յայտն

ասխանեցի, որ կ՚երթայ 25-ին: 28-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 27-ից գրուած: 29-ին տեսութիւն եղբօրս, Կ[արապետ

նշանակուած է օգոստոսի 5-ին: 31-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} այսօրուայ թուականով եւ մի ֆունտ թաբակ: Օգոստոսի

, որ կ՚երթայ 2-ին: Տկա՛ր եմ: 4-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ Բոկլի գիրքը: Նամակը թուեալ է 2-ից եւ մէջը կար

ր: Երեկոյեան մի փոքր լաւ էի: 7-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} այսօրից, հանդերձ մրգօք: Գրում են, թէ մերոնք ող

ս գրում եմ, հանգիստ եմ: Այս րոպէիս նամակ ստացայ {եղբօրիցս} այսօրից թուականով, որով ուղարկում են մրգեր, թամ

եսութիւնը նշանակուած է 19-ին: 14-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 13-ից գրուած, որով ուղարկեց մի ֆունտ թաբակ: 15-

սութիւնը նշանակուած է 26-ին: 21-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյն թուականով գրուած. 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚

ամադարմանութիւն եւ պակսիմատ: 24-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյն թուականից եւ պակսիմատ: 25-ին փոքր-ինչ տկար

նշանակուած է սեպտեմբերի 2-ին: 28-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 27-ից, հանդ[երձ] 1 ֆ[ունտ] թաբակ[ով], կազմ[ած]

թիւն. նոյն օրը պատասխանեցի: 31-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ Բերբերեանից 23 թուականից օգոստոսի, որին պատրա

ը նշանակած է սեպտեմբերի 9-ին: 4-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ Սուլթանից, երկուքն էլ անթուական: 5-ին պատաս

գրեցի, որ տուի առաւօտ 6-ին: 6-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 5-ից գրուած, այլեւ պակսիմատ եւ Ռանքէ: 9-ին տեսո

տեսութիւնը նշանակած է 16-ին: 12-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} այսօրուայ թուականով եւ 1 ֆ[ունտ] թաբակ: Պատասխան

վաղը առաւօտ, այսինքն 13-ին: 14-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} այսօրուայ թուականով, որով ուղարկեց պակսիմատ եւ "

տեսութիւնը նշանակած է 23-ին: 18-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} այսօրուայ թուականով, հանդերձ տետրակներով եւ խաղո

ասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} երէկուայ թուականով, որով ուղարկեց " հասարակաց շա

քը: Նոյնպէս բերեց եւ խաղող: 25-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 24-ից գրուած, որով յայտնում է իր տկարութիւնը: 2

, որ կ՚երթայ վաղը: 27-ին երեկոյեան նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, որով ուղարկեց պակսիմատ եւ խաղող, եւ որով յայտն

նտ թաբակ ստացայ: [Հոկտեմբերի] 2-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 1-ից գրուած որով ուղարկեց պակսիմատ: 5-ին զուր տե

տեսութիւնը նշանակած է 14-ին: 9-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 8-ից գրուած, որով յայտնում է, թէ տանից ոչ լուր

ասխանեցի, որ կ՚երթայ 11-ին: 12-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} այսօրուայ թուականով, որով ուղարկեց 1 ֆունտ թաբակ

տեսութիւնը նշանակած է 21-ին: 16-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} այսօրուայ թուականով եւ խաղող: 17-ին պատասխանեցի

՚երթայ վաղը, այսինքն 18-ին: 19-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} այսօրուայ թուականով, որով յայտնում է. ա) թէ 17

տեսութիւնը նշանակած է 28-ին: 23-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} այսօրուայ թուականով, որով ուղարկեց Վադուժի նամակ

նշանակուած է նոյեմբերի 4-ին: 30-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ 1 ֆ[ունտ] թաբակ: 30-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթ

գրեցի եղբօրս եւ գրքեր ուզեցի: 6-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ իսկոյն պատասխանեցի: Այսօր ուղարկել էր ինձ հին

տասխանեցի, որ կ՚երթայ 15-ին: 16-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյն օրից գրուած: 18-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ

ն: Այսօր բերին բառարանները: 20-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} հանդերձ թաբակով եւ մունշտուկներով, նոյն օրը պատա

տասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 24-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 21-ից գրուած: 25-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն]

դունելութիւն է արել Այվազին: 28-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 27-ից գրուած: 26-ին նամակ էի գրել եւ թողել բերդա

, որ կ՚երթայ վաղը: Դեկտեմբերի 1-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյեմբերի 30-ից, որով յայտնում է Չերքեզեանցի մահ

դկական գործի եւ դպրոցի մասին: 4-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} հանդերձ քեռորդուոց նամակներով, նոյն օրը պատասխան

գնալու թղթերը թուեալ են 7-ից: 8-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 7-ից գրուած, որով յայտնում է, թէ վերոգրեալ թղթե

անակուած է դեկտեմբերի 16-ին: 11-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 10-ից գրուած, գրքեր, ձուկ եւ պակսիմատ: 12-ին պ

տասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} երէկուայ թուականով: Յայտնում է, թէ Սուլթանը նոյ

-ին դուրս է եկել Տաք ջուրից: 18-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, խաղող, գիրք եւ թաբակ: 19-ին պատասխանեցի, որ

տասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, որով յայտնում է Ղազարոսի հարսանիքը, Բերբերի հի

նշանակած է դեկտեմբերի 30-ին: 26-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 25-ից, գիրք եւ ung[uentum] loliolis: Այսօր ինձ

Շնորհաւոր նոր տարի Յունուարի 1-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, Հիւսիսափայլ եւ Կռունկ: 2-ին պատասխանեցի, որ կ

եղբօրս Աւետիքին գրուած նամակը: 8-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 7-ից գրուած, որով յայտնում է զանազան Նախիջեւանի

ցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 11-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյն թուականից: 13-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առ

տեսութիւնը նշանակած է 20-ին: 15-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյն թուականից: 20-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առ

տեսութիւնը նշանակած է 27-ին: 22-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ միեւնոյն օրը պատասխանեցի: 26-ին նամակ ստացայ

եւ միեւնոյն օրը պատասխանեցի: 26-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 2 հատ. մինը անցած շաբթից մնացած, Աւտուշիցն էլ է

յ տեսութիւնը փետրուարի 3-ին: 29-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, 30-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Փետրուարի

ի, որ կ՚երթայ վաղը: Փետրուարի 1-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 3-ին

լ էր, եւ կ՚երթայ միայն 8-ին: 8-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյն օրից: 10-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ

սութիւնը նշանակուած է 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, թերթեր, թաբակ, խաղող եւ այլն. նոյն օրը պատաս

-ին տուի գրուածքս քննութեան: 21-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 24-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: 28-ին տեսութիւն

. առաջիկայ տեսութիւնը 9-ին է: 4-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 5-ին պատասխանեցի: 9-ին տեսութիւն եղբօրս հետ

1-ին Քերոբի գրքերը ուղարկեցի. 11-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, պակսիմատ, թաբակ եւ տետրակներ: 12-ին պատասխան

տասխանեցի, որ կ՚երթայ 13-ին: 14-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 16-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութ

ւթիւնը] նշան[ակուած է] 23-ին: 18-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ յոյն Աստուածաշունչ: Նոյն առաւօտը Կորեան գիրքը

ի եղբօրս, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 23-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. այսօր տուի Սերոբին

տասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 28-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, որով յայտնում է, թէ չեն թոյլ տալիս ինձ բան տպե

կուած է ապրիլի 6-ին: [Ապրիլի] 1-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը պատասխանեցի, չգիտեմ

սխանեցի, չգիտեմ երբ կ՚երթայ: 3-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 1-ից գրածիս պատասխանը: 6-ին տեսութիւն եղբօրս հե

ւթիւնը] նշան[ակուած է] 13-ին: 8-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ Հիւսիսափայլը, 1864 №2: Նոյն օրը պատասխանեցի

աջ[իկայ] տե[սութիւնը] 20-ին: 15-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 16-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 18-ին ն

թիւնը] նշան[ակուած է] 27-ին: 23-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 22-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ

տասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 26-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 27-ին տես[ութիւն]. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

, որ ուղարկէ, թուեալ 29-ից: 28-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ թաբակ: 29-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը:

եցի, որ կ՚երթայ վաղը: Մայիսի 2-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյն օրից գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առ

ցայ Հիւսիսափայլի երրորդ թիւը: 7-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին

տասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 9-ից գրուած: 11-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջի

սութիւնը նշանակուած է 18-ին: 14-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: [Յետոյ

լացրած] Այս թուղթը չէ գնացել: 17-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 16-ից գրուած: 18-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ.

ւթիւնը] նշան[ակուած է] 25-ին: 21-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 20-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի: Յոյս ունիմ

Յոյս ունիմ, թէ վաղը երթայ: 24-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյն թուականից ` 21-ից գրածիս դարձը: 25-ին տես[ո

: Այսօր տուի Սերոբին նամակը: 28-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 27-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ

անգամ կանչեցին ինձ ծերակոյտ: Այսօր նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 31-ից (մայիս) գրուած: Երեկոյեան ժամը 6-ին տեսո

ացրած] Այվազը գնացել է 4-ին: 3-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյն օրից, 4-ին պատասխանեցի: 7-ին նամակ ստացայ

նոյն օրից, 4-ին պատասխանեցի: 7-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 5-ից գրուած, 4-ից գրածիս պատասխանը: Յունիսի] 8-

թիւնը] նշանակ[ուած է] 15-ին: 12-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, նոյն օրը պատասխանեցի հանդերձ հեռագրով ի Նախիջեւ

ւնեմ, որ վաղը իսպառ լաւանամ: Այսօր նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը պատասխանեցի: Այս նամ

ցի եւ, փառք Աստծոյ, լաւ եմ: Այսօր նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 22-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տե

ելու համար: Թուեալ է 25-ից: 27-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 28-ին նոյնպէս, 23-ից թուեալ: 29-ին տեսութիւն

սից] եւ նոյն օրը պատասխանեցի: 4-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, որով յայտնում է Սերոբից նամակ ստանալը եւ այլն,

աւ անցուցի, լերդս հանդարտ է: Այսօր նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 22-ից գրուած: 27-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ, առ

նամակ ստացայ, թաբակ եւ բալ: 9-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, որով ուղարկում է Աւտուշի նամակը: 9-ին նամակ պա

աջ[իկայ] տես[ութիւնը] 17-ին: 13-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ նոյն օրը պատասխանեցի, Աւտուշին եւս գրեցի: 1

ս[ութիւնը] նշանակած է 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, ձուկն եւ խաւիար: 20-ին պատասխանեցի: 21-ին ն

խաւիար: 20-ին պատասխանեցի: 21-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 20-ից գրուած: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24

տացայ եղբօրիցս 20-ից գրուած: 23-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 24-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ, առաջ[իկայ] տե

տասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 30-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 31-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: Առաջ[իկայ] տես[ու

] սեպտեմբերի 7-ին: Սեպտեմբերի 2-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} նոյն թուականից, 3-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վա

ատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 6-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 4-ից գրուած: 7-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ

ւթիւնը] նշան[ակուած է] 14-ին: 9-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 8-ից գրուած: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղ

տասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 12-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 11-ից գրուած: 14-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ.

ւթիւնը] նշան[ակուած է] 21-ին: 16-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 17-ին պատասխանեցի: 19-ին նամակ ստացայ: 21-ի

: 22-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 23-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 24-ին պատասխանեցի: 25-ին նամակ ստացայ եղբ[օր

-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս]: 26-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 28-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջ[իկայ] տես[ու

է հոկտեմբերի 5-ին: Հոկտեմբերի 1-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, նոյն օրը պատասխանեցի: 3-ին նամակ ստացայ եղբօր

օրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի: 3-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 2-ից գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, Մագ[դա

սխան գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, ուր գտայ եւ Սուլթ[անշահի] նամակը: Պատասխան գրե

քուած էր: 14-ին փոքր լաւ է. այսօր նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 13-ից գրած: 15-ին իսպառ լաւ է. այսօր նամակ գրեց

եղբ[օրս] հետ. շատ նեղացայ: 21-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}: 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 23-ին: 24-ին

ան[ակուած է] նոյեմբերի 2-ին: 29-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 27-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ

տասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 31-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 29-ից գրուած, բայց 31-ին փոստ ձգած, ուր գրել էր

տեսութեան: Ապա թէ ոչ ` 13-ին: 4-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 3-ից գրուած: 5-ին առաւօտ պատասխանեցի, 4-ից թուե

թիւնը] նշանակ[ուած է] 16-ին: 11-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 10-ի երեկոյից: 12-ին պատասխան գրեցի, որ կ՚երթա

խան գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ Աւտուշից, 2-ից (նոյեմբ. ) գրուած: 16-ին տ

ցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 19-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} եւ Փաւստոս Բուզ[անդ]: 22-ին նամակ ստացայ Յովհան

. ստացայ Մոսկ[ուայից] գրեանք: 26-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 24-ից գրուած, որով յայտնում է Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւ

է] դեկտեմբերի 7-ին [Դեկտեմբերի] 3-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, որով յայտնում է մօրս տկարութիւնը եւ Բերբերի եւ

: Այս գիրը տուի 11-ին առաւօտ: 12-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 11-ից գրուած: 14-ին տես[ութիւն] եղբօրս եւ Սուլթ

եցի եղբօրս, որ կ՚առնու վաղը: 19-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 18-ից գրուած: 21-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. ա

թիւնը] նշան[ակուած է] 28-ին: 24-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 23-ից գրուած, նոյն օրը պատասխ[անեցի], որ կ՚երթա

որով խնդրեցի օրէնքի Թ հատորը: 14-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}. 15-ին պատասխանեցի: 15-ին տկարութիւնս շարունակւ

րութիւնս տակաւին շատ զգալի է: Այսօր նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 15-ից: 16-ին լոյս 17 գիշերը բաւական տանելի էր,

յոյս կայ, որ շուտով կորչի: 21-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, 22-ին պատասխանեցի, առաւօտ: 22-ին ընդունեցի 4

էի, երեսիս ուռեցքը աւելի է: 24-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 22-ից գրուած: 24-ին լոյս 25 ֆլիւսը շատ նեղեց.

ս 28-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 28-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 26-ից գրած թէեւ, բայց փոստ ձգած 28-ին: 28-29 լա

-30 idem 28-ին 6-երորդ բաղնիս: 30 նամակ ստացայ {եղբօրիցս} այսօրից թուեալ: 30-31 idem 31-1 idem [Փետրուարի]

2[երորդ] բաղնիսը: 6-7 id[em] 7-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 5-ից գրուած, բայց 6-ին փոստ ձգած: Այսօր գրեցի պ

րորդ բաղնիսը: 9-10 լաւ էր: 10-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} 9-ից գրած եւ այսօր փոստ տուած եւ պատասխանեցի ` վա

դ[ունեցի] 15[երորդ] բաղնիսը: 14-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս}. 13-14 լաւ էի, 14-15 գրեթէ իսպառ լաւ եմ: 15-ին

դ[ունեցի] 17[երորդ] բաղնիսը: 17-ին նամակ ստացայ {եղբօրիցս} գրած 16-ից, բայց փոստ ձգած այսօրից: 17-18 id[em

2-23 id[em] 23-24 լաւ եմ մասնաւոր. նամակ ստացայ {եղբօրիցս}, իսկոյն պատասխանեցի, նոյնպէս եւ Սերոբին գրեցի մ

ի եւ ձիու համար), յայտնի՛ է։ Նոյնպէս եւ Տիրոջդ {եղբօրորդիներից} նշանակուածը. այն էլ դեռ հերիք էր լինում ինձ, եւ

երկիրներից իմ բերած բաներս եւ ինչ որ բո՛ւն Տիրոջդ {եղբօրորդիներից} ստացել էի, այդ բոլորը՝ իւրաքանչիւրի տուածը առան

Պճնում ճակատն սիրածի. Ու գեղգեղո՜ւմ է, հնչում {Եղբօրորդու} քնարը ` Զերթ աղաւնեակն է մնչում... Եւ պարտէզի գ

յօժարութեամբ գուցէ միտքդ բերես, Գիւտ կաթողիկոսի {եղբօրորդու} երանելի Յովհաննի, Սեւուկի պարտէզում, մի քանի մ

ուանում քո եղբարքը, Տիրոջդ, սուրբ գրուանի գին, {եղբօրորդու} հետ միասին։ Այդ երեքն էլ հոգեպէս եւ մարմնապէս կր

, Սրտացելոյն Վառեն զճակատ եւ հնչէ {Եղբօրորդւոյն} Քնար, ՚ւ աղաւնեակն զի՜ մնչէ... Եւ ի

ալ պատգամն երանելւոյն Յովհաննու Գիւտայ կաթողիկոսի {եղբօրորդւոյն}, քեզ Տեառն 'ի Սեւկոյ դրախտին յարանց ոմանց, որք

լ եթէ զաւակ ամենեւին չիցէ ի Տէր հանգուցեալ որ մին {եղբօրս}, յայնժամ բաժին չորս միւս եղբայրս գտանէ, բայց նա

կոյտ տրուելը: 13-ին տեսութիւն պ. Սուլթանշահի, {եղբօրս} եւ ուրիշների հետ: Փետրուարի 1-ին վերջին անգամ տե

շների հետ: Փետրուարի 1-ին վերջին անգամ տեսութիւն {եղբօրս} հետ: 12-ին առաջին անգամ կանչեցին ինձ ծերակոյտ:

անշահը] եկան ինձ այցելութեան: 13-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}. պատասխան չստանալով, 17-ին կրկնեցի: 21-ին վեր

կին տեսութիւն թոյլ կը տան: Ապրիլի 1-ին տեսութիւն {եղբօրս} եւ այլոց: 3-ին նամակ ստացայ հանդերձ 1 ֆ[ունտ] թ

սխանեցի 8-ին, որ գնաց նոյն օրը: 9-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ եւ Յովհանն[էսի]: 11-ին նամակ ստացայ. պատաս

նձի չէ, այլ բոլոր բանտարկելոց: 16-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Սուլթանշահի, Նազարեանցի եւ Լ[ազար] Իլի[չի] հետ

պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 23-ին: 25-ին տեսութիւն {եղբօրս} եւ Եզեանցի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է

ընտիր ծաղիկ, Ուպմանից: Մայիսի 1-ին նամակ գրեցի {եղբօրս} ` ապրիլի 29-ին ստացածիս պատասխանը: 2-ին նամակ ս

ացածիս պատասխանը: 2-ին նամակ ստացայ 1-ից գրած, {եղբօրս} եւ օրիորդ Մագդալինէի ստորագրութեամբ: Ստացայ նաեւ

ամբ: Ստացայ նաեւ 1 ֆունտ թաբակ: 3-ին տեսութիւն {եղբօրս}, տէրտէրի, Մարի[ա] Աթանաս[եւնայի] եւ Մագդ[ալինէի

նակուած է 10-ին, այսինքն վաղը: 10-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Յովհ[աննէսի] եւ Աջ[եմեանի] հետ: Առաջիկայ տեսու

Ս[ուլթանշահ]ից եւ 10 նարինջ: 18-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[

րեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ տէր Մատթէոսի հետ. առ

սօր աւելորդ շորերը տուին նորան: 27-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Վ[արդերեսի] հետ: Առաջիկայ

րինջ 10 հատ, որ եւ ընծայեցի: 30-ին նամակ գրեցի {եղբօրս} կուպոնների մասին, որ գնաց նոյն օրը: Յունիսի 2-ի

եցին թաբակ, նարինջ եւ խաւիար: 6-ին նամակ գրեցի {եղբօրս} եւ Սուլթանին նամակին պատասխան միեւնոյն նամակի մէջ

ն պատասխան միեւնոյն նամակի մէջ: 10-ին տեսութիւն {եղբօրս}, տէր Մատթէոսի եւ Ալեքսանդրի հետ. առաջիկայ տեսու

է նէ, Աստուած ընդունելի անէ: 13-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}, մեր տունը եւ Մատթէոս սրբազանին, որ կ՚երթայ 14-

3-ից գրած նամակներիս ստացուելը: 17-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Միքայէլի հետ: Առաջիկ

ակսիմատ եւ փոշտի թուղթ եւ այլն: 24-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Յովհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ

տ լաւ է, քան թէ երէկ: [Յուլիսի] 1-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Մարտին Մակարիչի, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Մ[ո

ւթիւնս ուղղւում է կամաց-կամաց: 3-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}, որ կ՚երթայ 4-ին: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս,

կ ստացայ եղբօրիցս, 6-ից գրուած: 8-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Յովհ[աննէսի], Ալեքս[անդրի], Սուլթ[անշահի], Կ

լբի վիճակագրութիւնը եւ Լուիսի գիրքը, նամակ գրեցի {եղբօրս}, որ կ՚երթայ վաղը: Այս նամակը պատռեցի, չուղարկե

ար աղբաթս էլ խառնուած է: 12-ին այսօր նամակ գրեցի {եղբօրս}, որ եւ կ՚երթայ իսկ: Նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից

մակ ստացայ Աւետիք քեռորդուցս: 13-ին նամակ գրեցի {եղբօրս} ` 10-ից գրածին պատասխան: Այսօր վերակացուի ձեռքով

(14 յուլիս, 1862-ից սկսած): 15-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Սուլթ[անշահի] եւ Բաղդա

յ տեսութիւնը նշանակած է 22-ին: Այսօր նամակ գրեցի {եղբօրս} գրքերի մասին եւ մի նամակ դրի մէջը մեր տունը ուղար

հետեւ փոշտի օր է: 17-ին առաւօտ կանուխ բերին ինձ {եղբօրս} ուղարկած գրքերը, որ չէի ուզել. աղբաթս խառնուեցա

նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ գրքեր: 22-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Սուլթանի հետ: Առաջիկ

կ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 29-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Կ[արապետ] Մ[արգարեանի], Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] եւ

նով եւ մի ֆունտ թաբակ: Օգոստոսի 1-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}, որ կ՚երթայ 2-ին: Տկա՛ր եմ: 4-ին նամակ ստացայ

էլի նամակը յուլիսի 26-ից գրուած: 5-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հ

փառք Աստծոյ: Ես էլ լաւ եմ այսօր: Պատասխան գրեցի {եղբօրս}, որ վաղը կ՚առնու: 7-ին ի լոյս 8 սաստիկ տկարացայ

12-ին առողջութիւնս գրեթէ ուղղուեցաւ: Տեսութիւն {եղբօրս}, Մ[արիա] Ա[ֆանասեւնայի], Մագդաղ[ինէի], Ս[իմէոն

իքից, 9-ից գրուած. պատասխան գրեցի նոյն օրը, որ {եղբօրս} տամ երկուշաբթի: 19-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար]

օրը, որ եղբօրս տամ երկուշաբթի: 19-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Վարդ[երեսի] հետ: Վադուժի ն

ց: 26-ին տկարութիւնս շարունակւում է: Տեսութիւն {եղբօրս} հետ եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Յովհ[աննէսի] եւ Յ

րին պատրաստեցի պատասխան սեպտեմբերի 1-ին, որ 2-ին {եղբօրս} տամ, տեսութեան ժամանակ, փոշտ ձգելու համար: [Ս

փոշտ ձգելու համար: [Սեպտեմբերի] 2-ին տեսութիւն {եղբօրս} եւ Յովհ[աննէսի] հետ: Բերբ[երեանի] նամակը տուի:

գրուած, այլեւ պակսիմատ եւ Ռանքէ: 9-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Սուլթանշահի հետ: Առաջիկայ

կաց շահի " տպած գրքերի ցուցակը: 16-ին տեսութիւն {եղբօրս} եւ Յովհ[աննէսի] հետ, բերել էին պակսիմատ եւ Ռանքէ

ւեց Սերոբի որդու մահուան մասին: 23-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Ա. Սուլթ[անշահի] հետ

: 30-ին առաւօտ խաղող ստացայ եւ տանձ: Տեսութիւն {եղբօրս} եւ Յովհաննէսին հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած

: 5-ին զուր տեղը նամակի սպասեցի: 7-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Լ[ազար] Ի[լյիչի], տէր Գրիգ[որի], Ս[իմէոն] Գ[ր

է ինքը ուզում է տեսութեան գնալ: 14-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Մ[արիա] Ա[ֆանասեւնայի]

ձգում: Տեսնենք վաղը ինչ կ՚ասէ: 21-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Վարդ[երեսի], Յովհ[աննէսի] եւ Միք[այէլի] հետ.

ւղարկեց Վադուժի նամակը: 24-ին պատասխան գրեցի թէ {եղբօրս} եւ թէ Վադուժին. կ՚երթայ 25-ին: 28-ին տեսութիւն

եւ թէ Վադուժին. կ՚երթայ 25-ին: 28-ին տեսութիւն {եղբօրս} եւ Բուդաղեանցի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակու

ցի, որ կ՚երթայ 31-ին: Նոյեմբերի 4-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ եւ այլոց. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 1

նշանակուած է 11-ին: Այսօր երեկոյեան նամակ գրեցի {եղբօրս} եւ գրքեր ուզեցի: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ

ւղարկել էր ինձ հին հեղինակները: 11-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ եւ այլոց, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 1

տացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրուած: 18-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ եւ Յովհ[աննէսի], եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի]:

կ ստացայ եղբօրիցս 21-ից գրուած: 25-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ

մակն էլ այնտեղ մեռելկոխ եղաւ: 29-ին նամակ գրեցի {եղբօրս} 28-ից ստացածիս պատասխան, որ կ՚երթայ վաղը: Դեկտե

րով յայտնում է Չերքեզեանցի մահը: 2-ին տեսութիւն {եղբօրս} եւ այլոց հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է դ

նշանակուած է դեկտեմբերի 9-ին: 3-ին նամակ գրեցի {եղբօրս} 6 թերթի վրայ հնդկական գործի եւ դպրոցի մասին: 4-

դերձ քեռորդուոց նամակներով, նոյն օրը պատասխանեցի {եղբօրս}, Աւտուշին, Գաբրիէլին եւ Բերբերովին, որ կ՚երթայ

է եւ ճամփու է դնում: [Դեկտեմբերի] 9-ին տեսութիւն {եղբօրս} եւ Յովհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակո

րի 24-ին դուրս է եկել Թիֆլիսից: 16-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 23-ին: Այ

անշահի] Նախիջեւան գալը եւ այլն: 23-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ եւ այլոց: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է դեկ

, թէ վաղը տեսութիւն է նշանակած: 27-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջիկայ տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 30-ին

[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 30-ին: 30-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Մարիամ Աթանասեանի եւ Մագդաղինէի հետ: Առաջիկայ

ն պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 7-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ, դրսուանց, հազիւ 1/2 ժամ. առաջիկայ տեսութի

առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 13-ին: Այսօր տուի {եղբօրս} Աւետիքին գրուած նամակը: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրի

մ է զանազան Նախիջեւանի լուրեր: 9-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}, որ կ՚երթայ վաղը: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից: 13-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 20-ին: 15-

ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից: 20-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 27-ին: 22-

ցած, Աւտուշիցն էլ էր մի նամակ: 27-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը փետրուարի 3-ին: 29-ին

ը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 3-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին: 6

նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից: 10-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ, առաջիկայ տես[ութիւնը] 17-ին: 13-ին նամակ

6-ին նամակ ստացայ 15-ից գրուած: 17-ին տեսութիւն {եղբօրս} եւ Մագդաղինէի հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուա

: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ: 28-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: [Մարտի] 2-ին

: 24-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: 28-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ: [Մարտի] 2-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկա

-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: [Մարտի] 2-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը 9-ին է: 4-ին նամակ ստ

այ եղբօրիցս: 5-ին պատասխանեցի: 9-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 16-ի

ն: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 16-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 23-ի

առաւօտը Կորեան գիրքը դարձուցի: 19-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 23-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. այսօր տուի Սերոբին ուղարկուելու թուղթը, թո

ափայլում մինչեւ իմ գործի վճիռը: 30-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է ապրիլի 6-ի

եղբօրիցս 1-ից գրածիս պատասխանը: 6-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ: Աոաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 13-ի

պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 13-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջ[իկայ] տե[սութիւնը] 20-ին: 15-ին նամա

թայ վաղը: 18-ին նամակ ստացայ: 20-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 27-ի

[ութիւնը] նշանակ[ուած է] մայիսի 4-ին: Այսօր տուի {եղբօրս} Սերոբ եղբօրս գիրը, որ ուղարկէ, թուեալ 29-ից:

նակ[ուած է] մայիսի 4-ին: Այսօր տուի եղբօրս Սերոբ {եղբօրս} գիրը, որ ուղարկէ, թուեալ 29-ից: 28-ին նամակ ս

ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրուած: 5-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջ[իկայ] տե[սութիւնը] նշանակ[ուած է] 11-ի

ակ ստացայ եղբօրիցս 9-ից գրուած: 11-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 18-ին: 1

(մայիս) գրուած: Երեկոյեան ժամը 6-ին տեսութիւն {եղբօրս} եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ: Այսօր իմացայ Այվա

, 4-ից գրածիս պատասխանը: Յունիսի] 8-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 15-ի

ից գրուած, փոստ ձգած էր 13-ին: 15-ին տեսութիւն {եղբօրս} եւ Անանիային հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ա

այ թաբակ, Ստաուդ եւ Վելիգայ: 26-ին նամակ գրեցի {եղբօրս} եւ ուղարկեցի Կիպրիանոսին թուղթը եւ նորա պատճէնը,

նամակ ստանալը եւ այլն, եւ այլն: 6-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 13-ի

սից] եւ 2 ֆ[ունտ] ազնիւ թաբակ: 15-ին նամակ գրեցի {եղբօրս} եւ ասի, որ Սերոբին ապահովեալ թուղթ գրէ: 20-ին տ

ր Սերոբին ապահովեալ թուղթ գրէ: 20-ին տես[ութիւն] {եղբօրս} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 27-ի

շարունակւում է. վատ գիշեր անցուցի: Նամակ գրեցի {եղբօրս}: 24-ին լաւ եմ, գիշերը լաւ անցուցի, լերդս հանդա

ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած: 27-ին տես[ութիւն] {եղբօրս} հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակուած է օգոստո

ակուած է օգոստոսի 3-ին: Օգոստոսի 3-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 10-ի

ի հոտից գլուխս սաստիկ ցաւում է: 7-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}, նոյն օրը երեկոյեան նամակ ստացայ, թաբակ եւ բալ

եալ է 11-ից, որ պիտի տամ վաղը: 10-ին տեսութիւն {եղբօրս} եւ Սուլթ[անշահի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] 17

: 30-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 31-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] սեպտ

կ ստացայ եղբօրիցս 4-ից գրուած: 7-ին տես[ութիւն] {եղբօրս} հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 14-ի

[ութիւնը] նշանակուած է 28-ին: 22-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին պատասխանե

: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 28-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակուած է հոկտեմ

մակ ստացայ եղբօրիցս 2-ից գրուած: 5-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ, Մագ[դաղինէի] եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի]. առաջ[իկա

ասխան գրեցի Սուլթ[անշահին] թուեալ 12-ից, որ տամ {եղբօրս} տեսութեան ժամանակն: 12-ին տես[ութիւն] եղբօրս եւ

մ եղբօրս տեսութեան ժամանակն: 12-ին տես[ութիւն] {եղբօրս} եւ Յովհ[աննէսի] հետ. այսօր տուի Սուլթ[անշահի] նա

3-ից գրած: 15-ին իսպառ լաւ է. այսօր նամակ գրեցի {եղբօրս}: 17-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 16-ից գրուած: 1

ր գրել էր եւ Սուլթանը: Նոյեմբերի 2-ին տեսութիւն {եղբօրս} հետ, Բերբ[երեանին], Մագղաղին[էին], Սուլթ[անշահ

ռաւօտ պատասխանեցի, 4-ից թուեալ: 7-ին տեսութիւն {եղբօրս} եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ: 9-ին տես[ութիւն] եղբօր

ղբօրս եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ: 9-ին տես[ութիւն] {եղբօրս}, Յովհ[աննէսի] եւ Աճեմ[եանի] հետ. առաջ[իկայ] տես

ւթիւնը] նշան[ակուած է] 23-ին: 18-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}, որ կ՚երթայ վաղը: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

տացայ Յովհաննէսից 21-ից գրուած: 23-ին տեսութիւն {եղբօրս}, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Յովհ[աննէսի] հետ. ստացայ Մ

Առաջ[իկայ] տեսութիւնը 14-ին: 10-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}, որովհետեւ իրմէն նամակ չունէի: Այս գիրը տուի 11

ստացայ եղբօրիցս 11-ից գրուած: 14-ին տես[ութիւն] {եղբօրս} եւ Սուլթ[անշահի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

ինը ` 9-ից գրած, բ) 15 -ից: 17-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}, որ կ՚առնու վաղը: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1

ը եւ հ[այր] Ղ[եւոնդի] նամակը: 28-ին տես[ութիւն] {եղբօրս} հետ: 31-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ Անան[ի

[ութիւնը] նշան[ակուած է] 4-ին: 4-ին տես[ութիւն] {եղբօրս} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ[ուած է] 11-ին:

28 idem 28-ին 6-երորդ բաղնիս 28-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 26-ից գրած թէեւ,

րորդ բաղնիսը, եղ ստացայ եւ մերժեցի. նամակ գրեցի {եղբօրս}, որ նորից ուղարկէ ինձ կէս ֆունտ եղ: 2-3 id[em]

ստ ձգած այսօրից: 17-18 id[em] 18-ին նամակ գրեցի {եղբօրս}: 18-19 id[em] 19-20 id[em]. այսօր նամակ ստացա

, ամենայն հանգամանօք 36 Քարաքաշին 37 Ղազարոս {եղբօրս} 38 Ուստիմովիչին 19 39 Սիմէոն վարդապետին, Աստր

արեանցին 29 48 Հայրապետեանցին Կ. Մ. 49 Սերոբ {եղբօրս} 30 50 Ղազարոս եղբօրս 51 Լուսեղէն եղբօրս 52 Հ

ետեանցին Կ. Մ. 49 Սերոբ եղբօրս 30 50 Ղազարոս {եղբօրս} 51 Լուսեղէն եղբօրս 52 Հայրապետեանցին Կ. Մ.

Սերոբ եղբօրս 30 50 Ղազարոս եղբօրս 51 Լուսեղէն {եղբօրս} 52 Հայրապետեանցին Կ. Մ. Ապրիլ 6 53 Նազարեան

ն Կ. Մ. Ապրիլ 6 53 Նազարեանցին 20 54 Ղազարոս {եղբօրս} 22 55 Սրբազանին, կոնդ[ակի] պատճէնով 8 56 Պոլիս

76 Նազարեանցին 8 77 Հայրապետեանցին 78 Ղազարոս {եղբօրս} 79 Սրբազանին, Աստրախան 10 80 Նազարեանցին [

26 84 Հայրապետեանցին, ստր[ախովոյէ] 85 Ղազարոս {եղբօրս} 86 Հայրապետեանցին, 2 ձեռ[ագրով] 27 87 Կաթողիկ

19 93 Հայրապետեանցին, ապա[հովագրեալ] 94 Ղազարոս {եղբօրս} 95 Սիմէոնեանցին, ապա[հովագրեալ] 96 Քալանթարե

նցին 60 Հայրապետեանցին, մուրհ[ակով] 61 Սերոբ {եղբօրս} 62 Տրապ[իզոնի] ռուսի շոգ[ենաւային] ընկեր[ութեան

իսլաւին [Ալեքսանդրիայից] Մայիս 1/13 66 Սերոբ {եղբօրս} 67 Հայրապետեանցին 68 Ստանիսլաւին 69 Սուաճեանի

136 U. Հ. Աբգար 137 պ. Պ. Հ. Պալ 138 {եղբօրս} [Ալեքսանդրիայից] 31/12 139 Հայրապետեանցին 14

139 Հայրապետեանցին 140 Խաֆաֆեանցին 141 Սերոբ {եղբօրս} Նոյեմբեր 14/26 142 Սէթ Հ. Աբգար 143 Անջելօ

ւարի 4-ի փոստով, հին տոմ[ար] 1 Բերբերեանցին 2 {եղբօրս} ` Ղազարոսին 3 Խաֆաֆեանցին 4 Հայրապետեանցին

բայրս բերել է սորան Մոսկուայից... ճանաչու՞մ ես {եղբօրս}... - Չէ՛, - ասաց պառաւը, - եւ քեզ եւս չեմ ճ

ոստոց արմաւենեաց զմեզ զամենեսին յորդեգրութիւն եւ {եղեալ} մեզ առաջնորդ ըստ հոգւոյ ու ըստ մարմնոյ՝ հա՛ն զմե

ւթեանց, վասնորոյ եւ ց1850 ամն չունէի ես զայնմանէ {եղեալ} ուրեք խնդրագործ, իսկ յամի 1850 յամսեանն մարտի իբ

րութենէ գործոյն եւ ո՛չ առաւել, քան զայս հետամուտ {եղեալ} այնմ: Ահաւասիկ այսոքիկ են հանգամանք գործոյն,

ամանօք վերահասու լինել զօրութեան բանին: Ի ներկայ {եղեալ} անդամոց երկոքին անդամք, որ գոն Ղուկաս եւ Մակար ա

ւնն Ռուսսիոյ ՚ի Թիւրքիա: Ուստի, զի մի անլուր {եղեալ} խորհրդոցս եւ իջեալ ի Հնդիկս, հարկեցայց անգործ նս

ւ յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ, խօսիլ զյանձն {եղեալ} ինձ գործոյ զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն ս

ղիւ յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ խօսել զյանձն {եղեալ} ինձ գործոյ. զհետեւանաց այսր տեսութեան եւ զորպէսն

ալ ի Կատարինեայ Խօջամալեանց ի ժամ մահուան նորա, {եղեալ} է 2342 ռուփի: Յիշեալ հանգուցեալ Էլիազն, որպէս կ

տոսարանի օսմանեան պետութեան, բազմիցս հետամուտ են {եղեալ} ի ձեռս բերել զգումարն դրամոց Մ. Բաբաջանեանին, ա

յնպէս, եթէ Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանց իրազեկ {եղեալ} նախապատրաստութեանց ազգին ՚ի Հնդկաստան, կորզեալ է

աջահամբոյրս, ուստի լոկ հրաման նորա առանց օրինակի {եղեալ} է անպտուղ"։ Այստեղ բամբասւում է Սերովբէ Արք

նօր վերն յիշեալ սամատէրերիցն եւ նոցա կողմանէ տեղս {եղեալ} վէքիլներիցն, որ իմ կտակակատարն պետք է լինին, ի

ց, իսկ մնացեալ վեց սամն Կօրտ աֆռէկուշտի բանտումն {եղեալ} քրիստոնեայ բանտարկելոցն, քանի անձին պարտքն վճարե

այս պատուիրեմ, զի նոյն մապլաղովն ի նոյն բանտումն {եղեալ} Քուրդ եւ Հեթանոս ազգ բանտարկեալս ազատեսցեն, քանզ

զՆոր Նախիջեւանում բարեկարգութեանց կողմանէ՝ տեղս {եղեալ} բանակատարսն կամ վէքիլսն իւրաքանչիւրում Ժամանակի ո

որդին: Երկու հարիւր ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ {եղեալ} միաբանացն: Երկու հարիւր ռուպլի Երուսաղէմայ

Հարիւր ռուպլի նոր Ջուղայու սրբոյ Ամենափրկչի վանայ {եղեալ} սրբակրօն միաբանացն։ Հարիւր եւ յիսուն ռուպլի

միաբանացն։ Հարիւր եւ յիսուն ռուպլի Հալաբայ {եղեալ} աղքատաց ողորմութիւն: Հինգ հարիւր ռուպլի սր

, եւ կամ քոյր Մարիամն: Եօթներորդ, կտակումն {եղեալ} ասացեալ դաֆտերիս փակածի յատկութիւնն ցոյց կտայ թալ

ան միշտ բնութեան Տուրք մշակութեան: Ուղւոյ {եղեալ} այլ ոք այր Ընդ բոխասեր առապար, Ո՞չ զս

ոցեղէն, Մի՛ լիցի քեզ տուայտիլ՝ Կամաւ {եղեալ} անձնամատն Ի բոց հրոյ, եւ բերիլ՝ Յոր

անրականս ճանաչէ եւ զայլ ժողովս, թերեւս մատնացոյց {եղեալ} յայն, թէ Հայաստանեայցս եկեղեցի, թէ եւ բաց յերից

Կոստանդունոպօլսի զգլխաւորութիւն իւր թերեւս իրազեկ {եղեալ}, եթէ քանի՞ յանիրաւի ստանձնեալ է իւրեանց զայս պատ

օք յառաջ քան զայս, նախարարն ներքին գործոց իրազեկ {եղեալ} հոգւոյ եւ ուղղութեան մատենկանն Այվազովսքւոյ, արձ

, որպէս թէ բացակայութիւն իւր ՚ի ժամ տպագրութեան՝ {եղեալ} իցէ պատճառ սպրդման այլանդակ գաղափարաց, աղճատողաց

, գլ. Գ, համ. 8)։ § 15. Բնագիրը. " Առն {եղեալ} որդի " (եր. 40)։ Մենք թէեւ թարգմանեցինք բառ ա

ասում է. " Քրիստոս գնեաց զմեզ յանիծից օրինացն, {եղեալ} վասն մեր անէծք). զի գրեալ է, թէ անիծեալ ամենա

ես ոչ հրեշտակս՝ եւ վարդապետ եւ ոչ երբէք իսկ չեմ {եղեալ} բանիս այս ըստ երբէք 'ի հարցողաց ուրուք կամաց գործ

եղեցիկ գրչով. " Հոգեւոր կառավարութիւնս վերահասու {եղեալ} ստուգութէան հաշուոց, ելից եւ մտից եկեղեցւոյն, ե

ւթեանն միշտ օտար եւ միշտ անմատչելի: Ազգ Հայոց չէ {եղեալ} երբէք մասնակից այդպիսի օտարաշունչ ազգային դպրութե

յ ժամ մի եւ եթ նուիրեալ այդպիսի խնդրոց [վերահասու {եղեալ} իցէ] ճշմարտութեան. բայց ինձ այլապէս թուի, ճշմար

առայացելոյ եւ ստրկացելոյ այլասեռ իշխանաց, որպիսի {եղեալ} է Հայոցն, հարկաւ ուներ լինել ինչ մի ի ստորագունի

իւրմէ մերձաւորէ. այլ Վռամշապհոյ անլուր խոստմանցն {եղեալ}, յելանել իւրում ի Հայս գտանէ ժողովեալ առ Մեծն Սա

րոպայ զնշանագիրսն, որոց զկնի ուսանելոյ վերահասու {եղեալ} ՝ թէ նշանագիրքն չեն բաւական առ ի յօդել զամենայն վ

ամեցեալ ձեռնունայն ի Հայս ելանել թափուր ի յուսոյն {եղեալ} ՝ անցանէ յԵդեսիայ եւ ընդ Փիւնիկէ եւ հասեալ ի Սամո

կաւուք խոստովանիմք, զի կեանք ազգի մերոյ չեն բնաւ {եղեալ} պատմականք, զորպիսի առ այլս նկատեմք, այլ՝ ընդհա

Կորուստ լեզուին, կորուստ քաղաքական կենդանութեան {եղեալ} է պատճառ կորստեան բանաստեղծական հոգւոյ առ Հայս,

առձեռն, եւ այսպէս կրթեալ աղջկունքդ այդոքիկ մայր {եղեալ} երբեմն զաւակաց կարէին զնոսա հաղորդել նոր հայախօսո

յԱրշալոյս եւ ի Հիւսիսափայլ օրագիրս այլեւ զօրինակս {եղեալս} առ իս, գտաք ստուգիւ, թէ յերկրորդ թղթի գտանի սսո

դիմեն փափագանօք ի նոյն առաքելութիւն եւ առ Հայս, {եղեալս} ի բաժնի Պարսից՝ դիմեն փափագանօք ի նոյն առաքելութ

դիմեն փափագանօք ի նոյն առաքելութիւն եւ առ Հայս, {եղեալս} ի բաժնի Յունաց. այլ հանդիպեալ ատելութեան եւ ո՛չ

արկութեանց, գերփեաց զբնակիչս եւ զամենայն մատեանս {եղեալս} յաշխարհին Հայոց՝ կապեաց յանել աշտարակի ի հայրենի

ն ի ներկայութեան երեք բարեխառն անձանց եւ զամենայն {եղեալսն} ՚ի նմա, յիշեալ ներկայ պարոնաց վկայութեամբն եւ թա

ի յետ մեկնելոյ սրբոյն Մեսրոպայ՝ դպիրք առ հասարակ {եղեալք} առ արքունի դրանն, պարսկականաւն վարէին եւ եթ գրչո

լ եմ իմ ծնողացս տրտմության, ինչո՞վ ես անարժան եմ {եղել} նոցա որդիությանը - օտար տեղ գեշ անունս լսե՞լ են,

րհրդով արել եմ, բայց եթե այդ ձեզ կամ քրոջս ցավ է {եղել}, եղբայր, կերած-խմած բան չկա, եթե կկամենաք եւ ե

ը բոլորովին ոչնչացրել եմ, ուստի ես հարկադրված եմ {եղել} արտագրելու այդ էջերը. 18, 19-ը վերափոխված են,

ժամանակով մեր ապագայից, որ ազգի համար անհոգ չենք {եղել}, որ ազգի թշնամիների հարձակմունքին դեմ ենք դրել մ

իմ դրությունը որ ոչ ոք չգիտե, քեզ միշտ հայտնի է {եղել} եւ անչափ գոհ եմ, որ դուն ինձ միշտ օգնել ես:

ող եմ ապրել 800 մանեթով. եթե դուք այնքան բարի եք {եղել}, որ հանձն եք առել զոհել 600, տարակույս չունիմ,

եթե ավելին չասենք - ժխտմամբ, որ Դուք ստիպված եք {եղել} ընդհանուր ժողովում ցույց տալ նրան եւ մյուսներին բ

վհետեւ մինչեւ այսօր եղած բոլոր փորձերն անհաջող են {եղել}: Դրա համար էլ հասարակությունը կհատուցի գրական գո

եաները Հակոբի ժամանակներից մինչեւ այսօր ստրուկ են {եղել}: Նրանց կարճատեւ ինքնուրույն գոյությունն ինքնին ն

ով քրիստոնեության կողմից, որի հիմնադրի նպատակն է {եղել} զրկվածների ազատությունը եւ հանգստությունը եւ ոչ թ

մասին պետք է որ իմանա. նա մոսկվացի է, բացի այդ {եղել} է Նիժեգորոդի տոնավաճառում, որտեղ մշտապես շամախեց

յան, այն բանի, որ մի ժամանակ պաշտվել եւ իդեալ է {եղել}: Ժամանակակից մարդուն ի՞նչ օգուտ (սոցիալական

րածության համար, մի բան, որ դեռեւս բոլորովին չի {եղել} (հիշում եմ Դավրիշովին): Դրանով ես պարտական եմ

չգիտեի, որ հենց երեկ կոտրած իմ ծխափողը վերջինն է {եղել} եւ գլխի ընկա այն ժամանակ, երբ նամակս վաղուց արդե

Սիրելի եղբայր, դու ինձ գրում ես, որ քեզ մոտ է {եղել} ավագերեց հայր Մատթեոսի հետ Զմյուռնիայից ժառանգութ

գրքերը, բայց քո նամակն ինձ համոզեց, որ դու չես {եղել} պ. պարետի մոտ: Սույն նամակն ստանալուն պես, ստա

ագրել են այդ հռչակավոր վավերագիրը, լիազորվա՞ծ են {եղել} արդյոք հասարակության համախոսականով կատարելու այդ

Պուասսոնը երկար ժամանակ ֆրանսիական պալատի անդամ է {եղել} եւ միշտ ներկա է գտնվել, մինչդեռ իր ներկայացուցչո

ոլորը, ինչ որ գործի մեջ բոլորովին օգտագործված չի {եղել}, սակայն ինձ հայտնեցին, որ իմ բոլոր թղթերն ուղար

ն ինձ հայտնեցին, որ իմ բոլոր թղթերն ուղարկված են {եղել} Հանձնաժողովին եւ ըստ տեղեկանքի պարզվեց, որ Հանձն

հարսնությանդ ժամանակ ավելոքով առիլ իս, եւ ինքն է {եղել} պապայիս ստակ տվողը, ադ ալ նոր լսեցինք: Այս

եսանո՞ւմ ես՝ այս սաստիկ անձրեւը եւս արգելառիթ չէ {եղել} իմ գալուն... - Ասա՛, ես լսում եմ քեզ:

րովին մեռուցանել նորան: Եւ այդպիսի անկարգութիւնք {եղել} են եւ լինելու են միշտ անկիրթ ազգերի մէջ, որպէս ն

ողների վերայ մատով չեմ ցոյց տուել։ Պատճառն այն է {եղել}, որ մեր մեծատուններից մարմին չդարձողները այնքան

թիւնը կը տանէր՝ մի բարի գործի մասնակից լինելու, {եղել} ենք, թէ սորա հակառակ, մեր սրտի եւ հոգու դատաւոր

յց այս վերջին տասն նոր տարիքը ի՜նչ բաների վկայ են {եղել} իմ հետ միասին, ի՜նչ ողբալի եւ արտասուելի գործերի

եւ հիմնաւոր հաշիւ տեսանելուց փախչելով, պատճառ է {եղել} այս իմ վատաբաղդութեանս: - Վատաբաղդութեա՞ն,

այն ազատութիւնը, որ սկզբից մինչեւ այսօր պատճառ է {եղել} արիւնահեղութեան, բանտի, հալածանքի, կապանքի, ն

գամ: - Մի՞թէ մարդերի անարդարութիւնը պատճառ է {եղել}, որ այդպէս զզուել ես մարդերից։ Չէ՛ պիտոյ յուսահ

, որ այդ իմ սուրբ եւ մաքուր ցանկութիւնը պատճառ է {եղել} իմ հալածանքին անիրաւ եւ բռնակալ մարդերի կողմից:

թիւն է ցոյց տուել, կամ թէ գոնեայ որին ձեռնտու չէ {եղել} յարգի հեղինակի ջանադրութիւնը խափանելու տօն կատարե

յժմ ձեր աղջիկների մասին ձեր հոգաբարձութիւնը այն է {եղել} միայն, որ պահէք, մեծացնէք, պայծառ եւ փառաւոր զ

րքան կարելի է, մի հարուստ մարդու հետ: Շատ այն է {եղել}, որ ուշադրութիւն դարձուցած չէք փեսայացուի հասակի

րեանց զաւակներին: Տղաների մասին եւս աւելի լաւ չէ {եղել} ձեր հոգաբարձութիւնը. նոքա, ազգի եւ ազգութեան ան

լխաւոր պատճառը, որ ամենայն թշուառ վիճակ տանելի է {եղել} մեր խեղճ եւ քարուքանդ ազգին. նա, երկար ժամանակ

ասին, բայց մի այլ բան մէջ ընկնելով՝ խափանառիթ է {եղել} այս խնդրի մշակութեանը: Ի՛նչ էր այդ այլ բանը. այ

կել եւ բարեկարգուիլ: Այո՛, մինչեւ Վաղարշակը չեն {եղել} յիշատակարանք կամ գրուածք. եթէ լինէին, նա կարօտե

Չենք կարող ուրանալ, որ այդ գրուածը հաւանելի էր {եղել} մի թեթեւամիտ պառաւի, որ երբեմն մի քանի կեղծաւոր

էս, որ Պ. Չերքեզեանի գործը շատ եւ շատ հաճելի էր {եղել} մի այլ երկակենցաղ պարոնի, որ թէեւ ատում էր գործի

ն յեղափոխութենների մէջ եկեղեցու ինքնուրոյնութիւնը {եղել} է եւ մեր ազգի ապահովութեան գրաւականը: Մեք միշտ ո

ւնը քաղաքականութեան կամ կրօնի մասին երբէք նիւթ չէ {եղել} նորա մտածութեան: Բոլոր Հայոց պատմութեան մէջ Պ.

ղովը: Ազգային պատմիչների վկայելով՝ այսպէս է {եղել} բանի ընթացքը, իսկ այսպիսի երկիւղի համար րոպէական

ն բան չէր: Մեք միշտ " Հիւսիսափայլի " հետ ենք {եղել} եւ կը մնանք. " Հիւսիսափայլի " դաւանութիւնը է եւ

դը անքակտելի կապուած է նորա հետ, այնքան դժբախտ է {եղել} այդ խնդրի ճակատագիրը: Նա դարձել է մի քար, որի վ

Հայոց ազգը չգիտէ այս: Բայց միանգամ սովորութիւն է {եղել} նորան այն ճանապարհը, որով գնում է եւ այժմ ծանր է

կին, որի մէջ է նորա էական շահը"։ Այսպէս է {եղել} ազգութեանց ընթացքը մարդկութեան ասպարիզում: Մինչե

տրում իւր թեւով: Այս կոշտ հողը շատ է {եղել} մեզպէսներին օթեւան. Երկինքը շատ թափեց անձր

Զարհուրելի կը թըւի, Քեզ համար միշտ նոյն է {եղել}, Նոյն կը լինի յաւիտեան, - Ապրել արեւ

: Կեցցէ՛ Հայաստան, որ երազական {Եղել} է այսօր իրօք եւ խօսքով, Ոչինչ աւելի հնախօսա

իւնը մինչեւ ի մահ տիրելով նոցայ վերայ, պատճառ էր {եղել} այդ ցնցողական եւ անգիտակից շարժողութեններին:

եւ անկարգութեամբ յառաջանալով, մեծ մասով պատճառ է {եղել} ազգի դարաւոր թշուառութեան: Այս վերջին պարբերո

հոգեղէն կեանքը կը շարունակուի մի օրինակ, ինչպէս {եղել} է եւ կայ եւ կը մնայ այնպէս, այսինքն՝ հասարակ ժո

յժմ աշխարհական դպրութիւն չեն ունեցել. լաւ ու վատ {եղել} է եւ կայ աբեղայական դպրութիւն, ինչպէս վերեւումը

ից այնպէս, որ այժմ հին լեզուն մեր ժողովրդի համար {եղել} է Եգիպտոսի մեհենական անմատչելի լեզու։ Անցան այն

հասարակաց ժառանգութիւն, թէեւ դժբաղդաբար այսպէս է {եղել} մեր հեղինակների գործակատարութիւնը մինչեւ այսօր։

ւնը չէ կարելի ոչնչացուցանել։ Իմ խորհուրդը այն չէ {եղել}, որ իմ գրածը ուրիշին օրինակ դառնայ. ես միմիայն

քը, մանր եւ կեղտոտ դիպուածներում միշտ ոտնահար են {եղել} եւ պիտի միշտ լինին գերմանականութեան: Ընկած լ

ացել է շահասէր եւ ագահ օլիգարխիա, որ գործակից էր {եղել} (օգնել էր, содействовавшная) ամենեւին գարշելի

նաւը չշինէր, շոգենաւ չէր կարող շինել: Թէ ուր է {եղել} այս փորձը, այսինքն որտեղ եւ երբ հասել են այս միջ

, նորա վերայ ներգործող անձինքը միշտ անհամաձայն են {եղել} միմեանց, իւրաքանչիւր ոք կամելով իւրեան սեփականել

ակացուք եւ շատ հոգատարք ունեցաւ, որոնցից երկուքը {եղել} են պապի քահանաներից: Նոցանից եւ ո՛չ մինը իւ

, որ իւրաքանչիւր դարում այսպիսի մարդիկ պակա՞ս են {եղել} աղաւաղելու մեծ տղամարդերի պատմութիւնը եւ արատաւոր

ր ուղղութեամբ: Խղճալի՛ գործարան, դու խաղալիք ես {եղել} այդ անբարոյական մարդերի ձեռքում, բոլորովին խոտոր

, որ եւ մի ժամանակ եւրոպացոց խօսակցութեան նիւթ էր {եղել} եւ հնձում էր նոցայ գովութեան դափնիքը, նորան չէր

աշտօնից: Սորա անխոհեմութիւնը ամէնից տարապայման է {եղել}: Առաջին, որ եթէ սա ճշմարտասէր մարդ լինէր, այնք

մեծ արծաթ ժողովեց: Որովհետեւ աւազակների ընկեր էր {եղել} եւ նոցայ գողութեան կէս բաժինը ինքն էր ստանում, փ

որոնց, ինչպէս կարելի է գուշակել, շատ յարմար են {եղել}, չի առնուէին գործարանի ներքին իրողութենների մէջ

Հռոմի համար: Ինչպէս երեւում է, սոքա շատ հեռի են {եղել} այդպիսի սուրբ դիտաւորութենից: Նոքա կամեցել են մի

մ, որոնցից, ինչպէս երեւում է, սոքա շատ դուր են {եղել}, ինչպէս առհասարակ ապացուցանում է փորձը: Եթէ նոք

աթիլ վազում էր եւ իմ գիրքը գրեթէ բոլորովին թաց էր {եղել} արտասուքիս առատահոս հեղեղից: Ալֆօնզօ Ռաթթի

տեսնէ այդ գրքի անունը, իմանայ, թէ ինչ օրինակ է {եղել} մեր ձեռքում, եւ թէ ո՛ր տպագրութեան երեսներն ենք

զ, բայց հաւանականաբար կարելի է ենթադրել, թէ այդ {եղել} է մեր քրիստոնէութիւնից յետոյ եւ շատ կարելի է, թէ

չենք կարող ասել, թէ բո՛ւն Ս. Լուսաւորչի օրով է {եղել} այդ անուանափոխութիւնը. ըստ որում, նորա սկսածը կ

Ս. Էջմիածինը։ Ուրեմն Ղազար Փարպեցուն յանձնուածը {եղել} է Հայոց նախամեծար մայր եկեղեցին՝ նոյն ինքը Սուրբ

ղին էլ ասել չենք կարող։ § 9. Փարպեցին ինքն է {եղել} առաջինը, որ երրորդ է կոչել իր Պատմութիւնը՝ առաջ

լու եւրոպական գիտութեան դատաստանից։ Հայոց մէջ {եղել} են հեղինակներ, որ Փարպեցուն դասել են Եղիշէից յետ

գիրքը ինքնուրոյնաբար գրում են միայն այն բանը, որ {եղել} է իրենց օրով, կամ մօտ է իրենց ժամանակին, իսկ հի

ւռ մերժում ենք։ Ղազար Փարպեցին ո՛չ գործակից է {եղել} Ս. Գրքի թարգմանութեան, ո՛չ աշակերտ է եղել Մեծ Թ

կից է եղել Ս. Գրքի թարգմանութեան, ո՛չ աշակերտ է {եղել} Մեծ Թարգմանչաց, ո՛չ ուսել է նոցա դպրոցում " ինչ

գնաց Յունաստան, բայց պ. Էմինը ընդունում է, որ {եղել} է այս " զկնի յերկար մի դեգերելոյ յուսումն սրբազան

տենք, որ Փարպեցին տղայութեան ժամանակ բնակակից էր {եղել} Վահանին, որովհետեւ վկայ է բռնում սորան իր տղայու

ւր կը մնայ Վարդանի ասելը, թէ Փարպեցին գործակից է {եղել} Մեծ Թարգմանչաց Աստուածաշունչը երկրորդ անգամ թարգմ

այլի պիտի ասենք, որ այդ առաքինի մարդը աշակերտ է {եղել} Աղանին եւ ոչ՝ Մեծ Թարգմանչաց։ Փարպեցին թէ՛ Պատմ

ւմ է, թէ ինքը աշակերտ է երանելի Աղանին, թէ սա է {եղել} Ղազարի ազատութեան պատճառը, թէ իր տղայութեան ժամա

ն իր Պատմութեան մէջ։ Մեզ թւում է, թէ Աղանը թէեւ {եղել} է Փարպեցու դաստիարակութեան գլխաւոր ուղղիչը, այնո

մարիտը, որ Փարպեցին Մեծ Թարգմանչաց ո՛չ աշակերտ է {եղել} եւ ո՛չ նոցա հրամանով Յունաստան գնացել. թո՛ղ այսո

որ չէր կարող Փարպեցին անել։ Եւ եթէ այդ աղճատանքը {եղել} է կա՛մ անհմուտ գրիչների եւ կա՛մ ժամանակի ձեռքով,

Խուժիկ կոչել, որովհետեւ այդ մարդը հոգաբարձու էր {եղել} Ս. Ղեւոնդեանց մարմինները ձեռք բերելու։ Փարպեցին

եր բոլոր պատմութեան մէջ, որքան մեզ յայտնի է, չէ {եղել} երբէք մի մարդ, որ Հրատ անուն ունենար. եւ մենք մ

, թէ այս տեսակ եզրակացութիւնքն են մանաւանդ պատճառ {եղել} մեր պատմական յիշատակարանների մթութեանց, շփոթութե

ապա ուրեմն մեզ մնում է ասել, որ բաւական աջո՛ղ է {եղել} այդ առասպելի արուեստականութիւնը։ Խնդրի վախճանակա

րած էր։ Բայց երաշխաւոր ենք, որ թէ ինչ էլ գրած է {եղել} Փարպեցին, այնուամենայնիւ Յովհաննէս Աւետարանչին է

ոքա ասում են "գալման եմ", "գոլման եմ" (Գալը գոլ է {եղել} ։ Երբ առաջին անգամ լսեցի այբի ո կամ ե փոխուելը (նո

ից մենք տեսնում ենք, որ այս երանելի տիկինը մայր է {եղել} մեր հոյակապ վարդապետին, Փարպեցու Պատմութեան մէջ կ

ր այդ անուններով շատ ընտիր եւ պատուական մարդիկ են {եղել}, եւ ազգի եւ եկեղեցու համար արիւն թափել. ուստի մի

քաշկռտուք մեկնութիւնը։ Մենք վէճ չունինք, գուցէ {եղել} են մարդիկ, որ հնոց բառը այդ տեղում արդարացնելու հ

շի կոտորակներով: Ամենայն ոք, որ մինչեւ անգամ չէ {եղել} Փարիզում, իսկոյն, տեսածի պես, այս դեւը կը ճանա

ց ես տուել քո անունով, այդ բոլորը օտարի վաստակ է {եղել}. դու եւ բուն գրող կամ կարդացող. ես շատ լաւ ճանա

.. ափսո՛ս եւ հազար ափսո՛ս, այդ մի յիմարութիւն է {եղել}, երեւի թէ դրացուս կողմից, որովհետեւ նա նկարել գ

արդարեւ նորա անդադար Նարեկ կարդալը շատ ձեռնտու էր {եղել} նորան ընթերցանութեան մէջ վարժուելու: Պ. Շաք

եղ եւ Նիկոլայոս Ֆլամելը, որ շատ խօսքերի պատճառ է {եղել} իւր կեանքի մասին: Ազգը ասում էր թէ նա գտանելով փ

տոնէութիւնը, չարաչար գործ դրուած, միշտ պատճառ է {եղել} անքրիստոնեայ բարբարոսութենների․ քրիստոնէութիւնը,

ւրբ բանը, շատ անպիտան եւ անարժան մարդերի ձեռքում {եղել} է դաւաճանութեան եւ արիւնահեղութեան գործիք: Շատ ա

դէպի ցեխոտ փողոցը, որովհետեւ աշունը շատ առատ էր {եղել} իւր անձրեւներովը: Սենեակը, որի մէջ նստած էին,

այս մտածութիւնը եւս գալիս էր միտքը, որ արժանի է {եղել} պարոն Շահումեանցի սեղանին, միւս րոպէումը իսկոյն

ս, եւ այն կիսաքուն թմրութեան մէջ քո ուրուականն է {եղել} ինձ մխիթարողը: - Դա մի՛ բարկանար իմ վերայ, ո

ձած ճշմարիտ է, մի քանի մարդ կախել տալու պատճառ է {եղել}, որոնք անմեղ են եղած, բայց ի՞նչ առնես, այդպիսի

եցուց, միացել է օտար ազգի ու կրօնի հետ եւ այդպէս {եղել} է իւր ազգին ոչ թէ արդիւնաբեր, այլ վնասաբեր եւս,

յց այս նորա հեզութիւնը եւ խաղաղասիրութիւնը առիթ է {եղել}, որ Հայաստանի աբեղայքը մականուանել են նորան " լա

այդ գործունէութեան հետեւանքը ամենեւին բնականաբար {եղել} է միմիայն լեզուի մշակագործութիւնը եւ պահպանութիւն

, մի քանիսին վիճակեցաւ այն Բօնզի մահը, որ զոհ էր {եղել} Յիսուսեանների դաւաճանութեանը, ինչպէս փոքր ինչ յա

ինալ լինել։ Համբաւ եւս տարածուեցաւ, թէ այդ բանը {եղել} է Կարդինալ Րիշիլէին հաճոյանալու համար, որ հովանա

նրանք աւելացրել են աւանդութեանը մի նզովք, որ չի {եղել} նոյնիսկ Հաննայի բուն ձեռագրում: Բացայայտ մի կեղծ

վանահայրերի ընտրութեան ժամանակ, մի բան, որ չէր {եղել} երբեք: Կան նաեւ բազմաթիւ այդպիսի որոշումներ

յն հին լեզուն, այլեւ՝ նորը, որքան մեզ կարելի է {եղել}, եւ մի քանի էլ գաւառական բարբառներ։ Այսպիսի բառ

տ տարիներ ապրել։ Թոքերը կամ սի՞րտն է կաթուածահար {եղել}. այն ժամանակ պիտի՛ որ մեռնէր՝ առանց ոչ թէ շաբաթ

այս անբնականութիւնը։ Եւ որպէս թէ հերիք չէր, ինչ {եղել} էր, այն պատուական տապանագրից յետոյ. " Ահա սի

ստացել հասարակաց կեանքը, որի արդիւնքը բնականաբար {եղել} է այս կամ այն բարբառը։ Եւ որովհետեւ բնութեան եւ

նից ո՛չ, այլ պ. Պռօշեանցից, որի գործը պատճառ է {եղել} մեզ այս տողերը գրելու։ Դարձեալ, մի քանի տեղ

Օրինակ՝ հին լեզուում հաշտեմ բայը նոր լեզուի մէջ {եղել} է հաշտվում եմ. էլ հաշտուում եմ գրելու ժամանակ,

արօտ բանաստեղծութեան օգնութեան: Թէ ինչպէս է {եղել} մեր ազգի շատ հին ժամանակների բանաստեղծութիւնը մեն

ւթեանը մէջ: Եթէ մտածենք, թէ նորա դիտաւորութեանը {եղել} է պախարակել այդ կողմերի վաղ ամուսնութիւնը իգական

որ սորանի 60-70 տարի առաջ, Նոր-նախիջեւանի մէջ էլ {եղել} են այդպիսի անճոռնի պսակներ, բնութեան տարաժամ բռն

, որովհետեւ բանի ընթացքը վնաս չէ կրում: Գեղամ է {եղել} Սօսի եղբայրը թէ Արշամ, երեք եղբայր են թէ չորս,

տարիներ ապրիլ: Թոքե՞րը կամ սի՞րտն է կաթուածահար {եղել}, այն ժամանակ պիտի որ իսկոյն մեռնէր, առանց շաբաթ

անբնականութիւնը: Եւ որպէս թէ հերիք չէր ինչ {եղել} էր. այն պատուական տապանագրից յետոյ. - " Ահ

ել հասարակաց կեանքը, որի արդիւնքը, բնականաբար, {եղել} է այս կամ այն գաւառական բարբառը: Եւ որովհետեւ բն

ծ օտար սերունդքը հազարաւոր տարիներով մասնակից էին {եղել} նորա ճակատագրին, նորա ցաւին եւ ուրախութեան, եւ

, չէ կարելի բացայայտել, իսկ թէ ինչո՞ւ համար խառն {եղել} է գերապատիւ Նազարեանցի խօսուածքը գրոց լեզուի հետ

000 մարդի լինի միայն, բայց չլինի այնպէս, ինչպէս {եղել} է մինչեւ հիմա, որ չորս ու կէս միլլիոն ժողովուրդի

, որոնց անունն անգամ մոռցուած է այսօր։ Լա՞ւ է {եղել}, վա՞տ է եղել, խնդիրը այդ չէ։ Ամեն մարդ գիտէ,

անգամ մոռցուած է այսօր։ Լա՞ւ է եղել, վա՞տ է {եղել}, խնդիրը այդ չէ։ Ամեն մարդ գիտէ, որ այդ սոսկալի

լի փոթորիկներ, որ անցան մեր ազգի գլխից, բայց որ {եղել} են ու պատահել են եւ իրենց հետքն էլ թողել են ազգի

րեւ, բանը Աստուած է, արդարեւ ամեն բան նորանով է {եղել}, նորանով է լինում եւ պիտի լինի։ Լեզուն է այն սա

որդութեան Ռուսսիոյ պ. մինիստրին արտաքին գործոց, {եղելոյ} ընդ ձեռն պ. բառն Բրուննովի, ճանաչէ զիս լիակատար

իմ, եթէ ոչ վասն իմ, գէթ վասն գործոյն ինձ յանձն {եղելոյ}: Ուստի ՚ի կատարել զամենայն զգործս ի Լոնդոն,

թողեալ է զերկուս այլ եւս փոքրիկ տունս բաց ի տանէն {եղելոյ} կից եկեղեցւոյն հայոց, այլ ՚ի տեղեկութեանց, որք

վիրաց ազգային մարմնոյ, որ է լրութիւն հօտին յանձն {եղելոյ} Ձեզ յաստուծոյ եւ յազգէն, փութացարուք ՚ի բժշկել,

նտեսութիւն բարոյական պիտոյից ազգին, այժմիկ յանձն {եղելոյ} իմում կառավարութեան: 'Ի վերայ հիման վերոյգրեա

սիրական զգացողութեամբ՝ գտայք ասպնջական հալածական {եղելոյս} ի նանիր՝ յերեսաց իմոց թշնամեաց եւ սրբեցիք զարտաս

ահանայապետ, մանաւանդ շարժեալ ի զգացմանց սեպհական {եղելոց} հարց, քան հատուցանելով զարժանին իմում փոքրութեան

մանս ի նոցանէ, ի ձեռն ոմանց խռովասիրաց ոչ անյայտ {եղելոց} ձեզ եւ այլոց բազմաց, այլ եւ զայս թէ յետ աւուրց ի

տութեանցն Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ։ Ի գործոց յանձն {եղելոց} ինձ յազգէն Հայոց որ ի Նոր Նախիջեւան եւ ի վեհափառ

ստուգիւ: Քանզի, ի գործոցն ինձ, առի Ձէնջ յանձն {եղելոց} տեսանի, թէ տէր Յովսէփ Ստեփանեան քահանայն Կալկաթա

անուն սրբոցն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, հաւանական է թէ {եղելոց} ի Նախիջեւան, ընդ այնոսիկ ժամանակս, որովհետեւ ա

այնոսիկ դարձեալ ժամանակս: Ի գործոցն ինձ յանձն {եղելոց} եւ յերեսփոխանական թղթոյն երեւի, թէ վասն չորից հր

ՊԱՐՈՆ ՊԱԼ Մեծարու պարոն, ՚Ի գործոց յանձն {եղելոց} ինձ ՚ի քաղաքական կառավարութենէ Նոր Նախիջեւանայ եր

րատորաց Թերթըն անուն վատնեալ է զմեծ գումար դրամոց {եղելոց} ի ձեռս իւր, յորում գտանի եւ բաժին ինչ յարդեանց տ

ազգին զգածեալ գոլով։ Ահա յայս երկրորդ վիճակի {եղելոց} Հայոց ծնաւ Մխիթար աբբայ, եւ 'ի մանկութեան սնաւ ա

, եւ առ այս ոչ ոք այնպէս կարող էր օգնել ուղղափառ {եղելոց} այնր ժամանակի, որպէս ազգն Հայոց որք յօժարամիտ էի

պարն. հայեցեալ եւ յոսկին կանգնեցի ընդդէմ նետաձիգ {եղելոց} զվահանն։ Բայց քանզի ուրուական իմն էր այն, ոչ եր

ալ անեզր եւ անվերջ յեղափոխութեանց եւ սասանութեանց {եղելոց} ի Հայաստանեայց աշխարհի: Անպտղութիւն եւ առ հաս

անզի սակս տեղւոյ գերեզմանացն իմոյ եւ վասն իմ տանս {եղելոցն}, երկու քաթայ եւ մին կարտ գետին եմ տուեալ եկեղեցւ

։ Մեզ թւում է, թէ այս բանը, որպէս նաեւ բովանդակ {եղելութեանց} մէջ, Ս. Ղեւոնդի գլխաւորապէս պաշտօն վարելը, որի

ի պ. Յարութիւնէ Աբգարեանց: Ծրարքս այսոքիկ յանձն {եղեն} ինձ առ անկորուստ մատուցանելոյ վեհափառութեանդ, կա

աքանչիւր զընտանի իւր զնուիրեալ Բէլփէգովրայ... Եւ {եղեն} մեռեալքն 'ի հարուածոցն յայնցանէ քսա՛ն եւ չորք հազ

եւ 'ի Հայոց ստացաւ բազում բարեկամս. եւ բանք նորա {եղեն} միշտ համաձայն 'ի բարեհաճել զմին եւ զմիւսն եւ կամա

նետք ձեր յաչս իմ եւ ոչ յաչս այլոց. " Նետք տղայոց {եղեն} վէրք նոցա եւ այլն եւ այլն"։ Եթէ սուրբ ժողովն յի

այց արդ յի՞նչ իրաւունս հաստատեալ թշնամեաց 'ի սոյն {եղեն} ձեռնամուխս, վասն զի ասեն - տպագրեալ գրեանք նոցա

ծ թողուին պաշտօն: Եթէ թարգմանիչք մեր առաջնորդեալ {եղեն} յունական տեսութեամբ, այլ եւ յաղթահարեալ յընդաբոյ

ում եւ տենչալի նշխարացն այլք՝ եւ ոչ մեք, արժանի {եղեն} ընդունակութեան"։ Ի սկզբանէ հարեւանցի պատմութ

դէպ ի նոր հայախօսութիւն՝ որոյ հետք ահա նշմարեալ {եղեն} ի մետասաներորդ դարու եւ անտի օր քան զօր յառաջ խաղ

տս, որք անպատկառ եւ աներկիւղ յԱստուծոյ, քարաձիգ {եղեն} ի ծնողական եկեղեցին՝ արկեալ զանձամբ զաբեղայական

սին բազմօք յետնեալ են յարդեան հեղինակաց, որպիսիք {եղեն} եւ են՝ Աւգերեանք, Ջախջախեան, Ասկերեան, Ինճիճե

ռից հին լեզուի, այս ամենայն խօսք եւ զրոյցք լսելի {եղեն} զկնի տպագրութեան " Առաջին հոգեղէն կերակրոյ Հայազգ

քո կենաց, Յաւերժ առնել չարագործին ըզյիշատակ {եղեռանց}: Իսկ Կարդինալի անարժան ճակատի վերայ Ս

արժան ճակատի վերայ Սեւ տառերով միայն բառս " {Եղեռնագործ} "։ Կարդինալի համար մի ընդարձակ ասպարել է բա

է նորա վերայ, եւ թէ նա պիտի պատժուի չարաչար իւր {եղեռնագործութեան} մասին: Այստեղ դերվիշը մանրամասն պատմում է մեր ցե

, որ մեռանելու էին մատանու տիրոջ ցեղից, սոսկալի՜ {եղեռնագործութիւն}. եւ ինչպէ՞ս կարելի է, որ մի հայր այդպիսի կամեցո

ինչեւ սեպտեմբեր գրեթե ես կմնամ այնտեղ, ինչ կըլլա {եղեր} ։ Ինձանից շատ նամակ մի՛ պահանջեցեք. գիտե աստված

եւ, կատակէն ուրիշ բանի արժանաւորութիւն մը չունիք {եղեր}: Հայոց եկեղեցին Բաբկէնին ըրածը տարուէ տարի

սկսել էր արդէն գունաթափուիլ: - Ի՛նչ կ՚ըլլայ {եղեր}: - Բայց արդեօք այդ գրուածովը հասա՞ւ գրողը իւ

նոյ բիւրաւոր. Անպարտելի դու ի զինուց, որս {եղեր} չար դաւանաց Ապերախտին անգութ ձեռամբ խզեցաւ

ղեկութիւնս, ի կատարած գործոյն յայտնեցից զո՛րպէսն {եղերելոյ} եւ զերբն ելանելոյ իմ աստի, զորոց չկարեմ այժմիկ գ

յի մէջ առտնին թէատրոնական բեմի վերայ կատարեցին մի {եղերերգական} եւ մի կատակերգական խաղարկութիւնք: Այս բանը պատահ

ութիւնը եւ չքաւորութիւնը: Այս եւս պիտի ասել, որ {եղերերգական} խաղարկութիւնը կատարուեցաւ ոչ այնպէս, ինչպէս գրած

իրում է իւր մօտ Սուրբը եւ դեղում է նորան: Այս էր {եղերերգութեան} բովանդակութիւնը: Առհասարակ, շատ թոյլ բան եւ զու

չերեւեցաւ բեմի վերայ։ Այս ասելով՝ չեմ մեղադրում {եղերերգութեան} հեղինակը կամ մշակողը, այլ կամիմ մատով ցոյց տալ ա

աստիճանի վերայ, կարելի է ասել, որ վատ չէր: {Եղերերգութեան} մէջ Հայոց զօրքը, Պարսից պատերազմից յետ դառնալով

Բայց այդ անցքերը] Խաղացողքը այդ [ողբեր[գութեան]] {եղերերգութեան}, յայտնի բանէ համեմատաբար խօսելով, ճշմարիտ որ վա

եցին իմ հոգին... Պատմաբանական չորս հատուածով {եղերերգութիւնը} ՝ Արիստակէս անուանուած, ձեւացնում էր Ներսէս Մեծը

ցէ իւրեանց խաղարկութեամբ մի փոքր կենդանացնէին այդ {եղերերգութիւնը}, բայց ինչ օգուտ, նոքա ունին իւրեանց պատճառները.

նն արձակէ զիս ի վարդապետութենէ, որպեսզի ընկալեալ {եղեց} ի թիւս օրինաւոր ուսանողաց: Ես չունելով ի ձեռին զ

անոյ տէր Բաղդասարն գտանի հիւանդագին. այս ամենայն {եղեւ} ի գալստենէ փէրիին (օղուռսըզ ոտքը Բեսարաբեայ կոխա

ասն դաստիարակելոյ զորդիս իւրեանց, իբրեւ արգելեալ {եղեւ} օրինօք յուսուցանելոյ, ըստ տնօրէնութեանց սմօթրիտե

նչ ՚ի գիշերին յորում ձգիւր լարն, ոչ ումեք յայտնի {եղեւ} ինչ եւ ոչ զկնի ցայսօր ժամանակի: Երրորդ, թէ

իս վարդապետի տէր Գասպարեան, թուղթն այն ընթերցեալ {եղեւ} ի լուր բոլոր ժողովականաց, եւ ոչ ոք գտաւ ընդդէմ դ

նախընթաց ամի, հաստատեցաւ թուղթն այն եւ անցուցեալ {եղեւ} ի մատեան դիւանին համարաւ 1302: Նորին պայծառա

շաճաւոր եւ վաւերական վկայաբանութեամբ եւ անցուցեալ {եղեւ} ՚ի մատեան դիւանին համարաւ 1302: Նորին պայծառա

սն եւ վեց սամ խuեպվի, ահա այս երեք տեղեաց բաժինն {եղեւ} տասն եւ վեց սամ որպէս վերն uամ արածիցն յայտնի է:

կրպագութիւն մատուցի անզրաւ յաւիտենիւ ամէն։ {Եղեւ} յամի Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն եւ չորս ի Մա

եմ փառս եւ երկրպագութիւնս անզրաւ յաւիտենիւ ամէն: {Եղեւ} յամի Տեառն 1795, Ապրիլի ամսոյ մինն ի Կալկաթա:

ն Մադրաս եւ Կալկաթայ, վասնորոյ դեֆտերն իմ փակեալ {եղեւ} ցոյց տալով ի աշխատանաց իմոց զամենայն ստացուածք,

աւաչ Վարդի արհին բալասան... Ամէ՛ն. {եղեւ} պատարագս Բնութեան ի հոտ անուշից, Եւ ամ

ապագայ սերնդեան։ Նաւաբեկութիւնս չարաշուք պատճառ {եղեւ} եւ մեծապէս սատար տարածման նիւթականութեան յազգի մե

անդերձ: Այսու գործողութեամբ պատուելի Այվազն ծաղր {եղեւ} համակ ազգայնոց եւ ատելի իսկ, եւ ինձ մնաց միայն ո

անեայց ուղղափառ եկեղեցւոյ այսպէս վարդապետէ. " եւ {եղեւ} Աստուածն կատարեալ՝ մարդ կատարեալ հոգւով, եւ մտօ

դոյն անդրանիկ եղբայրասպան մինչ Կայէն ՚Ի խելս {եղեւ} բանդագուշ, իմ զովանայր սիրտ անդէն։ Համայնաջինջ

կոսի վերը յիշուած նորոգութիւնքը, ասում է. " Այս {եղեւ} յամս Յովհանկան վանուց երիցու Սրբոյ Կաթուղիկէին "

չ 'ի դպրատան նոցա, եւ յետ մահու նոցին աշակերտեալ {եղեւ} երանելւոյն Աղանայ"։ (Հատ. Ա., եր. 540)։

պարեգօտիւք 'ի ծառայութեան աշխարհիս եւ ա՛զատութեան {եղեւ} մեզ առիթ տէր Աղան քո տեառն քեռի էր " (եր. 41)

զում անգամ հանգոյց զիս եւ 'ի հալածման կերակրիչ իմ {եղեւ} " (Թուղթ, եր. 57)։ Բայց սակայն, մենք երբ

ոչ ապաքէն եւ ընդ մե՞զ խօսեցաւ եւ լուաւ Տէր... Եւ {եղեւ} բարկութիւն սրտմտութեան Տեառն 'ի վերայ նոցա՝ եւ գ

քահանայութեան յաւիտենական. փոխանակ զի քինախնդիր {եղեւ} Աստուծոյ իւրում եւ քաւեաց վասն որդւոցն Իսրայէլի։

, համ. 1-22, 27-29 եւ 32։ § 45. " Եւ հաճոյ {եղեւ} Ենովք Աստուծոյ. եւ ոչ ուրէք գտանէր, զի փոխեաց զ

ունական բնագրին համաձայն)։ § 69. " Առաջի իմ {եղեւ} դատաստան, եւ առնոյր դատաւորն կաշառս. վասն այնոր

Պ. Էմինը խօսում է իր յառաջաբանի մէջ. " Յանդիման {եղեւ} (Փարպեցին) մեծի մարզպանին՝ այն ինչ զօրավարն Հա

եաց երկրից վերադառնալով, առաջին անգամ " յանդիման {եղեւ} մեծի մարզպանին 'ի Սեւկոյ դրախտին"։ Մեզ թւում

րպեցին, Սիւնեաց երկրից վերադառնալով, " յանդիման {եղեւ} մեծի մարզպանին 'ի դրախտին Սեւկոյ"։ Եթէ այս Սեւո

Ց Ի ՎԵՆԵՏԻԿ " " Կառուցանող միաբանութեանս {եղեւ} նա ինքն Մխիթար Աբբայ, որ էր Սեբաստացի, սնեալ 'ի

յ զայլ աստիճանս, եւ ապա քահանայ, յետոյ վարդապետ {եղեւ} ըստ սովորութեան Հայոց ազգին 'ի Մարգար վարդապետէ ե

այն ստիպող չքաւորութիւն նոցա 'ի սկզբան անդ, առիթ {եղեւ} փօլիթիքայի նոյն իսկ Մխիթարայ աբբայ հօր եւ հետեւող

լեճեանց, ժողովեաց 'ի նոցանէ արդիւնս, որով կարող {եղեւ} յառաջ վարել զսկսեալ գործն եւ կատարել։ Բնաւորութի

նոյն եղանակ, որոց գլխաւորն եւ իբրեւ իւր երկրորդ {եղեւ} Հ. Մկրտիչ Աւգերեան ջատագով նմա հանդերձ ընկերօք ի

եւ արձակ համարձակ ջատագովութիւն նոցա զազգէն Հայոց {եղեւ} քար գայթակղութեան նոյն կրօնի։ Եւ հոգի Վենետիկեան

'ի յընդարձակ Աստուածաբանութենէ Հ. Մկրտչի աբբայի {եղեւ} գժտութիւն եւ հակառակութիւն 'ի մէջ Մխիթարեանց Վենե

փառս 'ի վտանգէ մահու։ Այլ այս յետին դիպուած, որ {եղեւ} ընդ Հայս, գրեաց երկրորդ Ստեփանոս աբբա Գիւվեր Ագո

նչ խնդրեցաւ 'ի վանաց 'ի գալ հարկին, եւ ո՛չ լսելի {եղեւ} բացարձակ։ Էր, էր եւ արտաքին եւ բանաւոր պատճառ,

արածման հաւատոյ, ուստի որչափ եւ այսպիսի դիպուածս {եղեւ} հետեւողութիւն Վենետիկեան Մխիթարեանց, նա միշտ զհա

զընդդէմն պարտաւորեաց ուսուցանել, որպէս եւ յայտնի {եղեւ} ։ Յայսմ ամենայն բանիցս ասացելոց զհետ գայ, թէ

կրկին եւս առաքեցին եւ ունին առաքել։ Այս ամենայն {եղեւ} եւ լինի, բայց ընդ վայր, զի կամ 'ի դերեւ ելանէ,

վանիլ, այդ եւս ըստ օրինակի առաջնոցն էանց գնաց եւ {եղեւ} ի մոռացօնս ազգին, զի փոյթ չեղեւ [պատուելի հեղինա

թար իբրեւ այր 16 եւ 17-երորդ տարուց, առաջնորդեալ {եղեւ} միջին դարուց տեսութեամբ, եւ կամ իբրեւ այր ո՛չ ու

ջանք եւ վաստակք, եթէ ըստ խղճի մտաց վկայեսցուք, {եղեւ} միայն աղճատել եւ թեքթեքել զհին լեզուն մեր իւրով ա

ւմ մինչեւ այժմ ոչ ոք ի Հայս Ռուսաստանեայց ուշադիր {եղեւ} եւ լինել կամի, այս է՝ շինութիւն հայկական ուսում

վք բարձր ի գլուխ պանծան Եւրոպացի մանկտիք: Դէպ {եղեւ} մեզ երբեմն խօսիլ ընդ ուրումն հնասիրի (որ շատ թէ

Ձեռք կանանց ողորմածաց եփեցին զմանկունս իւրեանց եւ {եղեւ} նոցայ ի կերակուր ", ասում է պատմիչը (Յովհ. կաթ

. նա էր 'ի սկզբանէ առ Աստուած, ամենայն ինչ նովաւ {եղեւ} եւ առանց նորա եղեւ եւ ո՛չինչ որ ինչ եղեւն. նովաւ

առ Աստուած, ամենայն ինչ նովաւ եղեւ եւ առանց նորա {եղեւ} եւ ո՛չինչ որ ինչ եղեւն. նովաւ կեանք էր"։ "

է լինել միմիայն լուսի մէջ, եւ " եւ խաւար նմա ոչ {եղեւ} հասու"։ Կարծեմ աւելորդ էր ասել, որ այս լոյսը լ

նչ նովաւ եղեւ եւ առանց նորա եղեւ եւ ո՛չինչ որ ինչ {եղեւն}. նովաւ կեանք էր"։ " Ախ՝ լեզուն, լեզուն.

տեղ, երկրորդ, ես նոցա մոտ գնալ-գալ չունիմ: Ողջ {եղեք} եւ աստված քեզ կատարյալ առողջություն պարգեւե, ամա

ան արձան կլինի մեր անկեղծ բարեկամությանը: Ողջ {եղեք} եւ ուրախ Ձեր բոլոր գերդաստանով: Ի 21 մարտի,

պատահին: Սիրական եղբայր, փոքր ինչ երկայնամիտ {եղեք}, մի՛ կարծեք, թե մեք քնած էինք. գիշեր ցերեկ աշխ

կացուցեք եւ դորանով այս ազգապարծանք գործին պատճառ {եղեք} հառաջ գնալուն: Հերի՛ք է, սրբենք մեր վերայից

յս օրերս վանքի մասին տնօրինություն կլինի, միամիտ {եղեք}: ՝ Ես գիշեր ցերեկ քուն չունիմ այդ բոլոր գործ

մ առ ժամ սպասում եմ Ձեր ավետավոր նամակին: Ողջ {եղեք}: Ձեզ միշտ հարգող ու պատվող խ. ծառս Միքայել Ն

եմ ու առողջ եւ ամառը անպատճառ այդտեղ կլինեմ, ողջ {եղեք} ամենայն հաջողությամբ: Հարազատ եղբայր քո Մ

ի շուտ է ձեռքս հասնում։ Այդ բաների համար հանգիստ {եղեք}: Եթե մեզ վիճակված չէ շուտով տեսնվել, ապա մի՛

ընկած են: Իմ առողջության վերաբերմամբ հանգիստ {եղեք}. բոլորովին չեմ կարող պարծենալ նրանով, բայց հուս

անչյուրին առանձին-առանձին: Այնուհետեւ բոլորդ ողջ {եղեք} եւ ներողամիտ շփերթ նամակիս համար: Ամբողջովին

. Սուլթան-Շահին նա - ինձ ուղարկեց Բոկը՝ " Առո՛ղջ {եղեք} "։ Բոկը շատ խնդիրներում իրավացի է: Բայց նորից,

եւ ես գլխովին տատանեալ ի մտայոյզ խռովութեան յոգիս {եղէ} ապաստան եւ մինչեւ ցայժմ չստացեալ զպատասխանին, ի

երի, եւ ծանուցեալ զքաջառողջ դրութենէ ձերմէ ուրախ {եղէ}, առ որ մատուցանեմ զիմս լիաբերան շնորհակալիս, առ

ակենցաղելոյ ըստ գուշակության բժշկացն, հարկադրեալ {եղէ} հրաժեշտ տալ հոգեւոր կոչմանն ապիկար զանձս առ սպասա

, յընթացս այսր առողջարար դեղընկալութեան հրաւիրեալ {եղէ} յոմանց ազգասիրաց յանձին առնուլ վերստին զպաշտօն հո

րդկան խօսիցիմ եւ զհրեշտակաց, եւ սէր ոչ ունիցիմ, {եղէ} ես իբրեւ զպղինձ, որ հնչէ, կամ իբրեւ զծնծղայս,

որ ինձ յետ տանում ամ եւ ի յօրէ այնմանէ զինչ գնեալ {եղէ} նմա յօժարացայ առնելոյ հոգեւորդի ինձ եւ այժմս, թէ

միով պակաս արբի. երիցս ձաղկեցայ. միանգամ քարկոծ {եղէ}. երիցս նաւակո՛ծ եղէ. զտի՛ւ եւ զգիշեր յանդունդս

ցս ձաղկեցայ. միանգամ քարկոծ եղէ. երիցս նաւակո՛ծ {եղէ}. զտի՛ւ եւ զգիշեր յանդունդս տառապեցայ. 'ի ճանապա

անցեալ անկատարի մէջ, որովհետեւ եմ բայի կատարեալը {եղէ}, ապառնին եղէց է, մինչդեռ եմ լծորդութեան տակ գնա

ղ ծարաւն զջուր խնդրեալ, Եւ ջո՛ւր նմա՝ ընդ {եղէ՜գնն}. Եւ ոռոգի այն ինչ հերկեալ Անդաստան ըն

նզովքը, այդ խաւար դարերի խաւար մնացորդը, ջաղջախ {եղէգը}, որ շատ անգամ գաւազան են կարծում ողորմելի՜ մարդի

վտակի մօտ՝ ամենեւին ճախինի մէջ, ուր բուսանում է {եղէգն} եւ ապրում են զանազան զեռունք եւ սողունք։ Այս շնչ

, բրինձ, վարսակ, գարի, տօրոն, սուսամ, շաքար- {եղէգն}, ճակնդեղ եւ այլ, հազար բուսական եւ ընդեղէն, եւ

շիպի կտոր, պատճառ, նա չէ գործածում ճակնդեղի կամ {եղէգնաբոյսի} շաքար, ձգեց աւազանի մէջ, մի կաթսայից լցրեց, դա

Կոկիւսոնը Հայոց մինչեւ... Ջուր է խնդրում, ու {եղէգնից} Վարար ջուր է տրւում նրան, Գնալ-գալուց ոռոգւում

կնել, որպեսզի առաքյալի նման ասի. " Երիցս քարկոծ {եղէց} "։ Իսկ եթե նրան այդ գործը հաջողվի, ապա նա ին

կանել ընդ քննութեամբ: Ո՛չ յայն միտս զի վրէժխնդիր {եղէց} նմա, քա՛ւ, զի ամօթ ինձ համարիմ մարտ դնել ընդ նմ

օրէն հէգ մանկան, Ո՛չ ճանաչեն զիս բնաւ թէ եւ {եղէց} յաւիտեան։ Այլ մինչ աւուրց նոցա օձ զիւր տուտ խածե

տ հարցի ինձ ի դիմի ողջ աշխարհ, Ո՛չ յուսաբեկ {եղէց} երբէք, թէպէտ անկեայց ի դժուար: Յուսամ զի ե

ի մէջ, որովհետեւ եմ բայի կատարեալը եղէ, ապառնին {եղէց} է, մինչդեռ եմ լծորդութեան տակ գնացող բայերի կատա

նալի միջնորդեց, որ անպատճառ ընդունին, եւ միամիտ {եղէք}, որ կ՚ընդունին, եւ թե այսու եւս չընդունին, քսա

ահանջէք ինձանից ցոյց տալ այդ համալսարանը, իմացած {եղէք}, որ պիտի կրկնեմ Պ. Իսահակեանցի պատասխանը, թէ ա

ում չէ աշխարհ, Դարձեալ ունենք մեզ պաշտող. Վստահ {եղէք}, քուրիկներ, Մեր գործը կ՚երթայ յաջող: Հասիք,

չխար, գոմէշ, ձի, գութան, չութ պահում. հացը, {եղը}, պանիրը, բուրդը, ամէն բանն էլ իրան իրան գալիս

ւրքը եւ փառաւորապէս կ՚ուտէր Մորժերի եւ ջրշունների {եղը}, եթէ ընկնէր նոր Գրենլանդիու կամ թերեւս Լաբրադօրի

ցէ մենք սխալւում ենք այսպէս կարծելով), որ հալած {եղի} տեղ ընդունի այս երազում սկսուած, բայց լրջութեան

դամոց՝ Կարապետ եւ Յովհաննէս քահանայից եւ գրագրաց {Եղիա} եւ 1-ոապիոն դպրաց եւ այլոց հոգեւորականաց, խնդրեա

նեան կամ, հասարակ կոչմամբ, Աբդըլմսեհ Մարտիրոս, {Եղիա} Յակոբեան, Կատարինէ Խոջամալ եւ Սարգիս Ծատուրեան,

ամենախոնարհ եւ յայտնել (ձեռնա գրեալ) ծառայ {Եղիա} Յակոբեան Վկայեմ որ ձեռնագրեաց. ձեռնագ

հա կառք հրեղէնք եւ երիվարք հրեղէնք... եւ վերացաւ {Եղիա} շարժմամբ յերկինս " (Չորրորդ Թագ., գլ. Բ, համ

երեւելի մեծամեծաց աբբայեան ժողովրդոց, եւ ապա Հ. {Եղիա} եւ Հ. Փիլիպպոս եւ այլքն. եւ ոչ թէ այն անձինք,

ո՛չ Եհովայի կրակն ու բոցը, ո՛չ Մովսէս կար եւ ո՛չ {Եղիա} ։ Ի՛նչ է պատճառը, որ Եգիպտոսից դուրս եկած օրից ա

: Թէ եւ վեհափառ կաթողիկոսն եւ սրբազան եպիսկոպոսն {Եղիազար} իրաւունս համարեալ զառաջին զայն որոշումն եւ զխնդիր

Միւնատի՞ն, Նալբանդեա՞նցը: Մովսէս, Մելիքսէթ եւ {Եղիազար} կաթողիկոսների կամ կիսասիրտ կամ թէ ասել երկդիմի գո

09 Գրիգ. վ[արդապետ] Տէր. Ստեփ[անոսեանցին] 110 {Եղիազար} եպ[իսկոպոսին] 111 Մկրտիչ վարդապետին, Բաբամեան

նիոս Գրիգոր Աբրահամեան Փէշտմալճեան, Քիւրքչի խան {Եղիազար} Յովհաննիսեան, Հուջիխան Բեշիքդաշ. խնդրել սոցանից

րան խորանին վկայութեան։ Եւ տեսեալ Փենէէսի որդւոյ {Եղիազարու}, որդւոյ Ահարոնի քահանայի, յարեաւ 'ի միջոյ ժողով

. Եւ խօսեցաւ Տէր ընդ Մովսիսի եւ ասէ. Փենէէս որդի {Եղիազարու}, որդւոյ Ահարոնի քահանայի ցածոյց զսրտմտութիւն իմ

ալեանց, երկոքին ազգայինք, որպիսիք են՝ Կեսարացի {Եղիայ} Մահտեսի Յակոբեան եւ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, նո

տիկնոջն Կատարինեայ Խօջամալեանց, երրորդ, Յակոբու {Եղիայեան} եւ չորրորդ Սարգսի Ծատուրեան: Ի գրութենէ ե

ցաւ այսքանոյ եւ այլն: Երրորդ կտակն է Յակոբու {Եղիայեան}, ստորագրեալ 19-երորդէ ամսեանն Մայիսի 1799 ամի,

նց: Պատճէն կտակի առաջնոյն, այն է հանգուցեալ {Եղիայի} Յակոբեան, որոյ բնագիրն վաւերացեալ է ստորագրութեա

անէ թե չունի զոչինչ տեղեկութիւնս ի մասին հրիտակաց {Եղիայի} Յակոբեան եւ Սարգսի Ծատուր Աղաւելեան: Ընդ այսմ առ

եամբ պատուած Յեսո՛ւն։ Իսկ այն զարմանալի մարդու՝ {Եղիայի} գովութիւնը ո՛վ արդեօք բերնով կարող է պատմել, որ

Եղիսա կարդալով թարգմանեցինք, որովհետեւ Եղիսէն, {Եղիայի} սքանչելի ճանապարհորդութիւնից յետոյ, երկար ժամանա

վներէն չի վրդովուիք. թէպէտ կանչել էին ինչպէս տէր {Եղիային}, բայց ես ժամանակ չունէի, վասն որոյ պատասխան տու

րդ ներքոյ ձեռնադրող կեսարիացի Մահտեսի Յակոբի որդի {Եղիէս}, ծնեալ ի քաղաքն կոչեցեալ Հալաբ, ազգաւ հայ եւ ի

մար չըլլա թե խասեվեթ անիք, թե պեդերցիլ է կամ ինչ {եղիլ} է տեյին, չէ, միայն փող խարճած պերածներս անոր հա

ն պատճառով. որի վերայ պիտոյ է բուսանին մամուռ եւ {եղինճ}, եւ ուր պիտոյ է բոյն շինեն մողէսները եւ բազիլիսկ

ից, բայց փոստ ձգած այսօրից: 20-21 id[em] 21-22 {եղինջը} արդէն քանի օր է թոյլ է, բայց հազը եւ կուրծքիս ցա

նամակ: Մարտ մինչեւ մարտի 1-ը, որ չեմ գրել, {եղինջը} գրեթէ աներեւութանում է, բայ[ց] կուրծքիս ցաւը եւ

նչ ասաց ի ժամանակին՝ կատարեաց ըստ կամաց նոցա... " ( {Եղիշ}. եր. 13-14)։ Թէեւ այս բանը Հայոց օգնութիւն խնդրել

ւթյունը: Հին լեզվի երիտասարդությունը համարում եմ {Եղիշեի} քաղցրախոս Վարդանանց պատերազմի նկարագրությունը:

րեւէր մեր ազգում. Բայց մեր կանայք... ո՜ւր {Եղիշէ}, Ո՜ւր մեր տիկնայք փափկասուն: Ո՛

սեպհական գրուածքը, զորօրինակ՝ Մովսէս Խորենացի, {Եղիշէ} վարդապետ, Կորիւն, Ղազար Փարպեցի եւ որ սոցա կարգ

մօտ շարել, համարում էին իւրեանց անձը Խորենացի ու {Եղիշէ} ։ Մեր այսպէս խօսածը առանց հիմքի չէ։ 1853 թու

դպրի Աղեքսանդր կաթողիկոսի յանձնարարութեամբ։ {Եղիշէ} վարդապետ, Մոսկուա, 1861, հրատ. պ. Յ. Քաթանե

վերծանող նորուն եղբայր, Եզնակ եւ Կորիւն, Սուրբն {Եղիշէ}, Դաւիթ փիլիսոփայ եւ Յովհաննէս, տէր Աբրահամ, Ար

մենեւին հակառակ ամփոփախօս Մովսիսի Խորենացւոյ: {Եղիշէ} եպիսկոպոս Ամատունեաց, աշակերտ Սահակայ Պարթեւի եւ

նի իւր անունը։ Եւ թէ փոքր ինչ ուսել է հնախօսել, {Եղիշէի} հետ հաւասար է իւր մտքումը, Փարպեցին շատ ցած է նո

Թող ինչ կամի, ասէ Չամչեանը, հիմնուելով {Եղիշէի} "եպիսկոպոս" բառի վրայ, որ տեսուչ է նշանակում, մեն

որ ամենեւին ա՛յլ է քան զդարս Մովսիսի Խորենացւոյ, {Եղիշէի} եւ այլոց հնախօս հեղինակաց: Բայց խառնել եւ շփոթել

դադարեալ տեսանեմք զոճ հայախօսութեան Խորենացւոյ եւ {Եղիշէի}: Ստեփանոս Օրբելի պատմաբան, որ յաւէտ ի յարգի է վ

է առնել եւ հայ մարդուն, որ նա խօսի Խորենացու կամ {Եղիշէի} ոճով ու լեզուով։ Յայտնի է, թէ ներկայ Հայի համար

պիկի նման աշխատ լինելով՝ նմանեցնել իւրեանց գրածը {Եղիշէին} կամ Խորենացիին, այդ մի այնպիսի խելագարութիւն էր

ոց մէջ եղել են հեղինակներ, որ Փարպեցուն դասել են {Եղիշէից} յետոյ. եթէ որպէս պատմագիր, Եղիշէից երկրորդ պիտի

ուն դասել են Եղիշէից յետոյ. եթէ որպէս պատմագիր, {Եղիշէից} երկրորդ պիտի համարուի Փարպեցին, այդ մենք չենք ըն

է զարթել այս ծերունու մէջ գրելու ցանկութիւնը, եւ {Եղիշէն} իւր խորին ծերութեան մէջ Ֆրանսիարէն տպելով՝ ձեռք

էլ կար նոցա մէջ, ինչպէս միաբերան վկայում են ե՛ւ {Եղիշէն}, ե՛ւ Փարպեցին։ Վերի օրինակը թերեւս այս էլ կարող

ց մասին խօսելով՝ պատմում են մեզ ե՛ւ Փարպեցին, ե՛ւ {Եղիշէն} ՝ առանց Ձուիկի կամ որեւիցէ կնոջ անուն յիշելու։ Չեն

դէմ օգնութիւն խնդրելու (Ինչ ապրանք էր այդ կայսրը, {Եղիշէն} ասում է թէ "քանզի խաղաղասէր էր 'ի Քրիստոս, ոչ կամ

դարս, զի ի հինգերորդ նուիրական դարու ոչ ամէն ոք {Եղիշէր} ոչ ամեն ոք Խորենացի եւ այլն. այլ գտան եւ այնպիսի

ռին Երգեց Յունաց հերոսները Ու քանդուիլն {Եղիոնին} ։ Բա՛ւ է, որքան Արարատը Մնաց զրկ

" իսկ զարմանալին զառնէն զԵղիսայէ " եւ այլն. մենք {Եղիսա} կարդալով թարգմանեցինք, որովհետեւ Եղիսէն, Եղիայի

լն. մենք Եղիսա կարդալով թարգմանեցինք, որովհետեւ {Եղիսէն}, Եղիայի սքանչելի ճանապարհորդութիւնից յետոյ, երկ

թեամբ տումարին ի ձեռն Մովսիսի Երկրորդի կաթողիկոսի {Եղիվարդացւոյ}: Եօթներորդն դար, թէեւ բաղդատութեամբ առ այլ հ

լա նե, չընդունիլ, անոր համար չի խրկեցի, միամիտ {եղիր}: Ես հոսեն շատ լավն կառնում եւ կտանիմ Քիշնեւ, հո

բայց եթէ չես առել, նա ես կը հատուցանեմ, միամիտ {եղիր}: Ես ողջ եւ առողջ եմ, նոյնպէս ցանկամ, որ դուք ա

ունին, այստեղ կհարցնին, բայց չկա ոչինչ, միամիտ {եղիր}. եւ դու, եղբայր, մեկ բանը կգրես, բայց կիսակատ

գնաց: Այժմ այստեղ ոչինչ նորություն չկա, ողջ {եղիր}. սպասում եմ ստրախավոյ գիրիս պատասխանին: Ձեր

ան չունեի, բայց մյուս փոշտին կգրեմ դարձյալ, ողջ {եղիր}: Քո անփոփոխ բարեկամը Մ. Նալբանդյանց 2

բուրգի քաֆե-րեստորանումը: Մնաս բարյավ եւ ողջ {եղիր}. սպասում եմ պատվական նամակիդ։ Քեզ միշտ հոգո

վորում եմ: Առ ժամս ուրիշ բան չունիմ գրելու, ողջ {եղիր}: Քեզ միշտ բարեացակամ եղբայր, Մ. Նալբանդ

հա պիտի հասանի նորան. տակի գրերը հոգացի, միամիտ {եղիր}: 25 մանեթը Կամենիցքին վերան մնացած է մինչեւ ա

առայժմս այսքան, մինչեւ հետեւյալ նամակս: Ողջ {եղիր} աստուծով հանդերձ, եւ սմ ենակալ տերը թող լինի քեղ

դրիր ինձ իմ լռության համար, այլ ներիր եւ ցավակից {եղիր} որպես բարեկամ. ասացի՝ սիրտս արյունի ծով է: Խնդ

կվելու խանութներդ ձեռքերեդ առնուլ, ուրեմն միամիտ {եղիր}: Շատ ուրախացա, որ գոնե այս պատճառով գիր ստաց

հասկանում: Ցտեսություն, եղբայր, առողջ եւ ուրախ {եղիր}: Հավետ քո Միքայել Նալբանդյան Հ. Գ. Չ

ս բարով: Խնդրեմ նամակդ չպակասեցնես ինձանից։ Ողջ {եղիր}: Քո եղբայր Ս. Խ. ՇԱՀԲԷԳ: _______

գալու է մեր կողմերը եւ գնալու Էջմիածին: Ո՛ղջ {եղիր} ամենայն յաջողութեամբ, ամենակալ Տէրը թող առաջնորդ

մ ուրիշ ոչի՛նչ գրելիք, սպասում եմ նամակիդ: Ո՛ղջ {եղիր}: Քո Ս. Շահբէգ"։ Այո՛, ես պատահե

լսում ենք ծերունի հօր բերանից, այս է. " Պապեան {եղիր}, որ խալսիս"։ Լսեցինք, թէ այս թերթը եւս ընդուն

քթաքուր Շտապում են երկուսով... Ո՛վ աչք, պահ մի {եղիր} կո՜յր: " Ո՞վ կը պատմի սիրոյ ձօն Բերողների մասի

ուին իւրեանց խրատը. " Որդեա՛կ, գործիդ {եղիր} արի, Տե՛ս, չըմատնես քեզ սէրի. Երեկոյ

ահն ու սուրը ա՛ռ դու, որդեակ, Քո նախահարց {եղիր} արժան ընտիր ժառանգ Իմ հոգին քեզ կ՚առաջնորդէ

Մի՛ գոռար, մի՛ որոտար, Մա՛րդ {եղիր} եւ դու մեր պէս. Վերացական խօսքերով Մի

վ, ասաց պատգամաբերին. " Քրիստոսի շնորհելով ո՛ղջ {եղիր}, եւ այրն ոչինչ թեթեւ եթէ ես, չեմ համարձակւում ե

ննիր նոցա լեզուախօսութեան ձեւ ու ոճը եւ վերահասու {եղիր}, որտե՛ղ եւ ո՛ր ազգ խօսում է մի այնպիսի լեզուով,

դական մատանու պատմութիւնը, եթէ չես ասել, իմացած {եղիր}, որ կեանքդ վտանգի մէջ կը ձգես, ես այժմ հասկացայ

եթէ հանցես զպատուականն յանարգէ, իբրեւ զբերան իմ {եղիցես} "։ Մարգ. Երեմ. գլ. համար 19։ Մեր Աստուածաշնչ

դեանց 9 յունուարի 1852 Քիշնեւ Շնորհաւոր {եղիցի} մուտ նորոգ տարւոյս եւ տօն հրաշափառ ծննդեան եւ յայ

քան զերկուս հազարս ռուփեաց, եւ ոչ ՚ի ցաւս այնքան {եղիցի} ինձ եւ ազգին, եթէ ատեանն վճռիցէ յօգուտ ազգին, ա

, եթէ ոք աշխատութիւն յանձն առեալ անդուլ հետամուտ {եղիցի} ամենայն հանգամանօք եւ ուշադրութեամբ անցուցանել ի

մի անգամ յամենայն կայից իմոց եւ նոյն հինգ ռուփին {եղիցի} իւրեանց մասն։ Ե. ՀԱՏՈՐ. Հուսկ յետոյ

, որ առանց ոչ ինչ պատճառ բարւոք կերպիւ մատուցումն {եղիցի}: Չորրորդ, ամենայն զատ զուտ մնացեալ վաթսուն

ւթիւնը. " որ հանէ զպատուականն յանարգէ, բերան իմ {եղիցի} ". (եր. 35) Ս. Գրքում այսպէս. " Եւ եթէ հանց

" որ հանէ զպատուականն յանարժանէն իբրեւ զբերան իմ {եղիցի} " (եր. 344), որ բաւական մօտ է Երեմիայի մարգար

նին իբրեւ զպաշտօնեայս արդարութեան, որոց կատարածն {եղիցի} ըստ գործոց իւրեանց " (Թուղթ. Պաւղ. առ Կորնթ.

Իսրայէլի... ահա ես տաց նմա ուխտ խաղաղութեան. եւ {եղիցի} նմա եւ զաւակի նորա յետ նորա ուխտ քահանայութեան յա

մեռեալը, այդ երբեք լինելու չէ: Քահանայն անշարժ {եղիցի} ասելով խաչի կնիքը դնելուց յետոյ, եթէ մի կանգուն

աւան ընդ ճշմարտախօսութիւն մեր ` գտեալ, մատնացոյց {եղիցի} մեզ յիւր փոքրիկ տետրակս եւ " Հաւատապատում " գրեալ

ազնուագոյն է քան զկիրառականն, իսկ թէ մատենագրեալ {եղիցի} նոր եւ հասարակաց հասկանալի բարբառով, ժողովուրդն

ասասջիր եկեղեցւոյն եւ եթէ եկեղեցւոյն ոչ լուիցէ, {եղիցի} քեզ իբրեւ զհեթանոս"։ Երբեմնական կրօնաւորը

ւ պատուիրում եմ, որ մշտապես հաւատարմաբար հետեւող {եղիցին} տների մարամաթին եւ քրէհով տալոյն, որ մի գուցէ ան

իոնիսիոս Հայրապետեանն, վասնորոյ հաստատեմ զի նոքա {եղիցին} ինձ առաջին կտակակատար եւ կատարեալ վէքիլ: Այլ եւս

ատճառ առաջի փոշտով կխրկինք ձեզի, այդ մաuի միամիտ {եղիք}, միայն վասն սրբազանին միամտության Կարապետ աղայեն

ինչպէս հարկն էր, ուստի դուք ըստ ամենայնի միամիտ {եղիք} իմ մասին: Յուսամ, որ Պատկանովին յանձնած լինես 7

հասակի հիշատակարանք կարող են համարվել: Ո՛ղջ {եղիք}: Ձեր բարեկամ Մ. Նալբանդյանց 12 մայիսի

ղաքումդ կլինի: Ուրիշ բան չունիմ գրելու. ողջ {եղիք} եւ ամենակալ աստվածը թող ձեզ հետ լինի միշտ: Եղ

տրելու ժամանակ օգտակար լինին այս գրվածքը: Ողջ {եղիք} ամենայն հաջողությամբ, մեծարողապես Ձեր Մ.

րը խռովում են անդադար Սեւ ծովի տարածութիւնը: Ողջ {եղիք}: Միշտ պատրաստական խոնարհ ծառայ Սերովբէ

է շատ վարդապետներ մի՛ լինիք, ե՛ղբայրներ, գիտցած {եղիք}, որ մեծ դատաստան պիտի ընդունինք"։ Դարձեալ չէի

, հեզութեան հոգով կանգնեցրէ՛ք այնպիսուն. զգո՛յշ {եղիք} ձեր անձին, որ չլինի թէ դուք էլ յանցանքի մէջ ընկն

կի սկզբնապատճառիս: Խնդացէք ուրեմն, խնդակից {եղիք} ծերունուս, դժոխքի զօրութիւնք, որ այսօր տեսանում

վճարէ տիրոջը: - Պարոն, աղաչում եմ արդարադատ {եղիք}. միթէ վատ ծառայեցի մինչեւ այժմ, կամ միթէ այժմ զ

մ հետ եւ կը զղջաք ձեր յամառութեան վերայ: Ողջ {եղիք}, ձեր անձը եւ բարքը փոխելու, այլեւ փոքր ինչ խելք

տուած ներողամտութեան վերայ դէպի իմ հրաւէրը: Ողջ {եղիք}: Խ. Ծ. Գէորգ Շահումեանց: Մանուշակը

Ուրեմն ողջունեցէք իմ հարսը եւ զոքանչը եւ պատրաստ {եղիք} գալոց տարու վերափոխման տօնից յետոյ հարսանիքը առնե

ու վերափոխման տօնից յետոյ հարսանիքը առնելու: Ողջ {եղիք}: Ձեր խոնարհ ծաոայ Մկրտիչ: 18 նոյեմբ. 18

նդիոն՝ թուղու մեզ զերկասիրութիւն իւր մակագրեալ " {Եղծ} աղանդոց " ի չորս հատուածս տրոհեալ. առաջինն՝ ընդ

առ իս զարձակման թուղթն իմ առաքել, զոր եւ ընկալայ {եղծեալ} խաչագծիւ: 4 Ի 1848 ամ է (1852 ամն, նորին բա

ողու ապագայի դատապարտութեան եւ արհամարհանքին նորա {եղկելի} եւ թշուառ յիշատակը: Դորա հակառակ՝ ճշմարտութեան

ն, թող զբռնութիւն գազանական, այլ զէն ո՛չ ունի: {Եղկելի} ՛ ճշմարտութիւն]:: Ոչ կարացեալ ցայս վայր իմաս

րա դրժողութիւնը մեծ պաշտօն են վարում գործի մէջ եւ {եղկելի} վերջի թելերը մի մասնով լարւում են եւ կառավարուած

չորեքշաբթի, ուրեմն չորեքշաբթի էլ կգաս, եթե պ. {Եղյանցը} ցանկանում է ինձ տեսնել, ապա, հավանորեն, հնարավ

գարին, քուրդը ` նրա գառն ու ոչխարը, թուրքը նրա {եղն} ու պանիրը, դաշտցին ` եօնջէն, ցորենը. ամէն մարդ

ը էլ առաջ է տանում իր բողոքը, - ի՞նչ են խարջում, {եղն} էլ, հացն էլ, միսն էլ, ամէն բանն էլ գեղիցը գզիր

ուռոյցը շատ եւ շատ նստած է, եւ ցաւ գրեթէ չկայ: {Եղնջ[եան]} տենդը տակաւին կայ, թէեւ խիստ թոյլ, պէտք է բաղն

ց գրուած: 24-ին լոյս 25 ֆլիւսը շատ նեղեց. թէեւ {եղնջեան} տենդը գրեթէ աննշմարելի է: 25-ին տես[ութիւն] եղբ

ների վերջին րոպէում արած բողոքների արձագանքը: {Եղո՜ւկ} ձեզ, Հայաստանի սարեր, Հայաստանի ձորեր եւ Հայաստ

ին մէկ հասարակաց տուն, որ ազգի զգացմանը գործակից {եղող} հոգեւորականք այնտեղ ապաստանին, բացի վանքերէն, ո

զգային խնդիրներով պարապող եւ ազգի վիճակին ուշադիր {եղող} մարդը չէ կարող չտեսանել, որ Հայերի մէջ եւս օրէ օ

գիտե՞ս... չիցէ՛ թէ ծառայի կամ մի այլ նորա տանը {եղող} մարդու տաս, ժամուց չի լինի: - Շատ բարի, հոգ

ն ո՛չ ոք չ'հասկացաւ։ Լօյոլայից յետոյ միւս ներկայ {եղող} անդամքը նոյնպէս երդում կերան, միայն այս զանազանո

չէ ծներ, ազգի եւ եկեղեցու անդամ չէ։ Ազգին անդամ {եղողը} ազգի կենդանութեան համար պիտի գործէ, ինչպէս մարմն

ռայութիւնից պարեգօտով որոշող եւ ազատութեան պատճառ {եղողը} Տէր Աղանն էր՝ Տիրոջդ մօրեղբայրը։ Այդ պատճառով

ն ազգասիրութենովը հորդոր լինիս, որ սորա մասնակից {եղողների} թիվը շատանա, որպեսզի այս գործը գլուխ գալով, վեն

րոնք, փորձ առած լինելով, կարող էին փորձանքի մէջ {եղողներին} օգնական գտանուիլ, թէ ո՛չինչ ազգ չի կորչի, եթէ ն

անազան պատճառների խոր քննութեան, միմիայն իր վրայ {եղուած} տպաւորութեանը նայելով այս կամ այն տեղի մասին այսպ

երժէին որպէս ոչ բնիկ հայեր: Հազար տարի ազգի վրայ {եղուած} բնական եւ պատմական ազդեցութիւնը ուրանալով, նորա

րէզ։ Նա վերջացուց երեսը ածիլելը, նոյնպէս մազ եւ {եղունգ} կտրելը, հագաւ երկաթի շղթաներ, հաց չէր ուտում այ

ոցա ձեռքի թաթերը, չոր, ինչպէս ոսկր, մատննրը եւ {եղունգները} երկայն, որոնց տակի կեղտը մի զզուելի կապոյտ գոյն

է առողջութիւն, իսկոյն մօրուքը ածիլեց, մազերը եւ {եղունգները} կտրեց, հանդերձը փոքր ինչ կարգի բերեց եւ սկսեց փո

իւղ էին լցնում բացուած վէրքերի վերայ, հանում էին {եղունգները} եւ այլն եւ այլն։ Ոչինչ բան չ'կարողացաւ ներգործել

մի զզուելի կապոյտ գոյն էր տալիս երկայն ու կորացած {եղունգներին}, որ առաւել նման էին գիշատող թռչունների մագիլների

ի մեջ պարունակելով, երբեմն եւս այս հեղուկը պատած {եղջերային} կամ ոսկրանյութ պատենով. ուրեմն եւ լեզուն պիտո է

րգերի վերայ, թո՛ղ թէ անհանգիստ առնել ինձ իւրեանց {եղջերային} դարանակալ խայթոցներով... Բայց Գուլի-Շամաման

ելը, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է գործել: Օ՜հ, {եղջերաւոր} յիմարութիւն: Ներկայ եւ կենդանի սերունդը անցածի ե

Եւ ընդ գճեալ շեշտ ընդ ակնն Նկրտի կոփել {եղջերբ}: Քաջաբար վերելակեալ Յընթադրեալն դրախտ

Գրիչը ձեռին թղթի դաշտումը Կը վազէ արագ, ինչպէս {եղջերու}, Ո՛չ ոք չէ կարող նորա հակառակ Ի զուր փորձ փորձել

երջանկութիւն եւ հանգիստ կեանք, եթէ ամեն մինը այդ {եղջերուաքաղ} փառքերից գնւում են սոսկալի հարկերի եւ սարսափելի պ

վանդակ ընթացս բանին զամբողջ առասպելս, հռովմէական {եղջերուաքաղս}: Կաթողիկոսք մեր եւ առ հասարակ եկեղեցին լուսաւորչ

լ ազգ ընթանալ եւ զզայրոյթ սրտից իւրեանց բռնադատին {եղջերուաքաղօք} մխիթարել: Ոչինչ է իմ գրեալ ի Թիֆլիզէ առ պ. Ն

ւն առնէ՝ հրապարակի: Խայտառակութիւնն ոչ լինի {եղջիւրաւոր}: Այլ մեք դառնամք ՚ի խորհուրդ թղթոյս: Ունիմք

այստեղ պիտոյ է խորտակուի խաւարի ամբարտաւանութեան {եղջիւրը}: Փոյթ չէ՛, որ այս րոպէիս վատամարդիկ են դարձած ա

ռներ քեզ գգուեն, Վայրի այծիդ երկուորեակին Սուր {եղջիւրները} ցցուեն. Եթէ փափուկ քո բռան մէջ Գտնես սրած դու

տին Հուժկու ուժով նժոյգի Եւ ձգտում է հարուածել Իր {եղջիւրով} շեշտակի. Ապա, ոտքի՛ քաջաբար Կպչում է լաւ ճմլուա

Զուլուցդ երկուորիս այծեման, Եւ ուլուց {եղջիւրք} ցցուեն Ի կուսական քո գիրգ ագուռ, Թէ փ

յց չէ: Հոգով չափ ցանկալի էր, որ մեր բնագէտ {եղրայրակիցքը} աշխատութիւն յանձն առնուին այդ ֆիզիկան թարգմանելու

նպատակ գրութեանս է այս. ի բազմաց հետէ շարադրեալ {եմ} " զՄարդեղութիւն Քրիստոսի ", որպէս եւ դուք տեսեալ

կարդալով հասկացա մեջի գրվածներն, եւ ես ալ հուսով {եմ}, որ դուք ալ իմ ամենայն փոշտի գրած գիրերս կստանաք

Խնդիր Նախ՝ ըստ հաւաստի տեղեկութեանս իմացեալ {եմ} զի Բարսեղ քահանայն Պոպովեանց, ի լինելն տակաւին ի

րքան որ կարողանամ միշտ վասն ձեր լավութեան աշխատող {եմ}, լերուք միամիտ եւ թէ մէկ հարկաւոր բան կ՚ունենաք

կանուան, գոլով գրեալ Ուստայեանց, յորժամ ես ինքն {եմ} Նալբանդեանց, ըստ զօրութեան արձանագրութեանց ութն

լ, թէ ես իցիմ նմա գրեալ զայնս, եւ ե՞րբ ունեցեալ {եմ} ես ընդ նմա կամ զգրագրութիւն եւ կամ ծանօթութիւն:

ւ Պօղոս քահանայի Խռճեանց եւ այլոց, որոց մոռացեալ {եմ} զանուն, որ կարէ վկայել ըստ ամենայն քրիստոնէական

ր գրել էիր, կարդալով իմացա: Ահա պատասխանն գրում {եմ}, որ ինձի համար միամիտ լինիք եւ այնպես յիմար համբ

ես կը հատուցանեմ, միամիտ եղիր: Ես ողջ եւ առողջ {եմ}, նոյնպէս ցանկամ, որ դուք ալ ողջ լինիք: Մեր բոլ

տ յօրէ անտի մանկութեան սկսեալ ի 1837 ամէ ծառայեալ {եմ} եկեղեցւոյն), նոյնպէս եւ զկարգիլ իմ ի ջահընկալու

ես ի դէմս պահանջողութեանց նորին սրբութեան տուեալ {եմ} զիմ պատասխանի ընդ ձեռն բարձր սրբազնութեան Մատթէոս

տի առաջին կուրսում, Ձերդ գերազանցությանը խնդրում {եմ} այս առթիվ ինձ տոմս տալ: Ընդ որում, պատիվ ունեմ

, նշան երախտապարտութեան սրտիս. զարդիս անձեռնհաս {եմ}, անմահ բարերարք՝ ի մարմնացուցանել զայն առաջի Ձ

չունելով ի ձեռին զհարկաւորեալ վկայագիրս իմ մտեալ {եմ} ի Համալսարանն՝ իբրեւ ազատալուր, զի այլ ազգ չկար

անգամայն եւ զքննութիւն մտանելոյ անդր, զոր սկսեալ {եմ}, եւ որ մնաց անկատար վասն չունելոյ զարձակուրդ ի ճ

այսօր, որ ամսույս 10 է, ահա առաջին պոչտով գրում {եմ} քո ամեն մի խոսքիդ պատասխանը: Առաջինը ինձի շատ

ինձ այսպես ճանաչեցեք կամ այնպես, այսինքն ինչ որ {եմ} ես, ամեն մարդ ունի յուրյան ազատ կամքը, ամենայն

եեւ ձեր աչքումը եւ մեկ թուրքի կամ չերքեզի կարգում {եմ}, որ ամեն նամակներիդ միջումը դնում ենք երեք կանգո

: Եղբայր, եթե բանը սերի կգա, ես քեզ պարզ ասում {եմ} ահա, երանի եւ հազար երանի կլիներ, եթե ամեն մարդ

յն մարդը, որ գիրին չի հավատալ, բայց ես հավատում {եմ} ձեր գրին, այն մասին էլ չեմ հարցրել, բայց այս եւ

մանալ, ամեն մինչ որպիսությունը հարցրել տեղեկացել {եմ}, թե ոչ. դուք իհարկե հարցրել եք այն մարդերին, ո

ցրել եք այն մարդերին, որոնց մի անգամ միայն տեսել {եմ}, եւ նոքա իմ հայ չսիրելս կարելի է այն բանից են դո

օր ամենի մոտը պատահել, ես բանի ու գործի տեր մարդ {եմ}, առավոտ մինչեւ 2 ժամը լինում եմ ամեն օր Համալսար

ւ գործի տեր մարդ եմ, առավոտ մինչեւ 2 ժամը լինում {եմ} ամեն օր Համալսարանումը, հետո նստում եմ տանս իմ գ

մը լինում եմ ամեն օր Համալսարանումը, հետո նստում {եմ} տանս իմ գործերովս պարապած, այդ ասողների գլխուն վ

կ չունիմ, բայց ամիսը մեկ կամ երկու գիր միշտ գրած {եմ}, եթե ձեռքերդ չի հասել, ես մեղավոր չեմ, ժամանակ

տված գիտնա: Ես չգիտեմ, թե ինչո՞վ պատճառ տվել {եմ} իմ ծնողացս տրտմության, ինչո՞վ ես անարժան եմ եղել

տվել եմ իմ ծնողացս տրտմության, ինչո՞վ ես անարժան {եմ} եղել նոցա որդիությանը - օտար տեղ գեշ անունս լսե՞լ

ր տեղ գեշ անունս լսե՞լ են, թե նոցա անունը կոտրել {եմ} կամ բամբասանքի տեղիք եմ տվել: Կարծեմ, որ եթե իմ

ն, թե նոցա անունը կոտրել եմ կամ բամբասանքի տեղիք {եմ} տվել: Կարծեմ, որ եթե իմ լավ անունս լսած չեք նե

քս, ասացեք, որ ես էլ իմանամ. կարելի է մեղանչել {եմ}, թող ներեն, բայց լավ կլինի, եթե ես էլ իմանամ ի

մանամ իմ մեղքս, որ մյուս անգամ չանեմ: Եթե հեռու {եմ} նոցանից տեղով, այդ պահանջում է հարկը, ես այստեղ

անջում է հարկը, ես այստեղ բժիշկ դառնալով, կարող {եմ} ե՛ւ իմ ծնողացս, ե՛ւ իմ ազգականացս ամեն կերպ օգնա

որ խոցերով սիրտս ծակեք, վիրավորեք: Եթե մեղանչել {եմ} Ավտուշին այստեղ բերելովս, այդ ես բարի սրտով եւ խ

տեղ բերելովս, այդ ես բարի սրտով եւ խորհրդով արել {եմ}, բայց եթե այդ ձեզ կամ քրոջս ցավ է եղել, եղբայր

դեռեւս բամբասում եք, մեղքը ձեր վիզը, ես անպարտ {եմ}, կփաթթեմ, կղրկեմ։ Մինչեւ այս հասակը այդտեղ էլ

Այս բաները փոքր ի շատե խոսելուց հետո, հայտնում {եմ} իմ որպիսությունս, որ ես ողջ եմ եւ առողջ եւ հետեւ

ց հետո, հայտնում եմ իմ որպիսությունս, որ ես ողջ {եմ} եւ առողջ եւ հետեւում եմ իմ գործիս, նույնպես Ավտո

որպիսությունս, որ ես ողջ եմ եւ առողջ եւ հետեւում {եմ} իմ գործիս, նույնպես Ավտուշն ողջ եւ առողջ է, այս

Лазаревичу г-ну Налбандову в Москве. Խնդրում {եմ} ողջույնս հասուցանես պարոն Խատամովին եւ ասես, որ

երությունը: Հին լեզվի երիտասարդությունը համարում {եմ} Եղիշեի քաղցրախոս Վարդանանց պատերազմի նկարագրությո

տեսանք, իբրեւ բնության այլ մարմինները (իմանում {եմ} գործարանավորք, corpora organica) ենթարկված են բ

ված կորած են, որոնց անունը եւս օրըստօրե մոռանում {եմ}: Վասն որո ինչքան որ այժմ ձեռումս ունիմ այս տետրա

ժմ ձեռումս ունիմ այս տետրակիս մեջ գրած, ավանդում {եմ} ձեզ, հուսալով, որ ձեզ մոտ չէ կարող Սատուրնոսը մ

Ն, Եղբայրական ողջույն մատուցանելով, հայտնում {եմ}, որ այս գիրս գրած ժամանակս աստուծո ողորմությունո

րած ժամանակս աստուծո ողորմությունովը ողջ եւ առողջ {եմ}, նույնպես Ավետիքը եւ Մարտին Մակարիչը, որ տեսա ա

ամից հետո խնդրել էի ինձ մոտ ճաշ ուտել, շնորհակալ {եմ}, եկավ: Ճաշից հետո, ժամը 5-ին երկաթի ճանապար

աստուծով: Այս գիրիցս քանի մի օր առաջ մի գիր գրիլ {եմ} օֆիցեր հայ Գեորգ Հովհաննիսյան Շահխաթունյանցի հետ

ծ կլինի՞, թե ոչ, այսուամենայնիվ դարձյալ խնդրում {եմ}, որ թե գա, նորան ընդունեք եւ մեր տունը կամ մեր

ափայել Գավրիլիչին, բոլոր նոցա աղջիկներուն: Լսել {եմ}, երկու աղջիկ ունին որպես թե: Շատ բարեւ նույնպես

վ եկած ձուկը եւ երեշկիկ ապուխտը ստացա, շնորհակալ {եմ}, բայց նա խոստացավ Նախիջեւան հասածովը մի գիր գրել

անուշին գրած մի քանի տող գիրը կարդացի, շնորհակալ {եմ}, որ չի մոռանում: Անցյալները Խոնղուռին հետ Գրիգո

դրեմ գիրիս պատասխանը առաջին փոշտով գրիս, սպասում {եմ}: Աստված քեզ կատարյալ առողջություն տա եւ միմյա

ՅԱՆ, ԱՐԳՈ ԲԱՐԵԿԱՄ Առաջին նամակը, որ գրում {եմ} Ձեզ, մանավանդ առաջին անգամ ծանոթանալուց հետո, պ

ելով այս անհարմարության վերա, ես բաց սրտով գրում {եմ} Ձեզ այս նամակը, առանց սուտ քաղաքավարությունների

ով պարապել այսպես բանի, թեպետեւ առանձին գործակից {եմ} օրագրին, ըստ որում մի մարդու անկարելի է այդ գործ

ուսավորության հնար: Այս հիման վերա ես խնդրում {եմ} Ձեզանից չխնայել ձեր աշխատությունը, որ նախարարութ

Բայց այսքան ասեմ միայն, որ ես երկու նամակ ստացել {եմ} Ձեզանից, երրորդը, որ ասում եք, իմ ձեռքը չէ հաս

ուրգից: Այստեղ ոչինչ նոր բան չկա, ինքս պարապում {եմ} եւ ոչ թե 76-ի, 54-ի, այլ 38-ի եւս ժամանակ չկա:

ՎԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ, ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ. Շնորհավորում {եմ} քեզ Քրիստոսի Սուրբ Հարությունը, տա աստված, որ դ

ամար հոգու եւ մարմնի նորոգություն լինի։ Հայտնում {եմ} եղբայրությանդ, որ ապրիլի 3-ին գրած սիրո նամակը ս

ն: Ուրիշ բան չունիմ գրելու առ ժամս: Մնում {եմ} քեզ միշտ բարյացակամ Մ. Նալբանդյանց 19 ապրի

ափառական հրեա) ներածականը " խորագրով. անհրաժեշտ {եմ} համարում միաժամանակ հայտնել, որ դրան հաջորդելու

եզվի ուսուցիչ Միքայել Նալբանդյանց Բնակվում {եմ} Բոլշայա Դմիտրովկա, պ. Ռուդակովի տանը: 28.

րի 19-ի N: 704 գրության հետ: Ընդ սմին պարտք {եմ} համարում տեղեկացնել, որ ամբողջապես նշված 29 հոդվ

ած 29 հոդվածներից առաջին 17-ը բոլորովին ոչնչացրել {եմ}, ուստի ես հարկադրված եմ եղել արտագրելու այդ էջեր

17-ը բոլորովին ոչնչացրել եմ, ուստի ես հարկադրված {եմ} եղել արտագրելու այդ էջերը. 18, 19-ը վերափոխված

, որոնք կարող էին հավանություն չգտնել, ես հանել {եմ} բոլորովին: Հայոց լեզվի ուսուցիչ Միքայել Ն

Մարտի 29-ին գրած գիրդ ստացա, անչափ շնորհակալ {եմ}, որ այդպես ստեպ գրագրություն կանես: Ես քեզ ապրի

անես: Ես քեզ ապրիլի 8-ին մի ստրախավոյ նամակ գրել {եմ} եւ Ֆեոդոր Միխայլիչից 200 մանեթ առածս հայտնել եմ,

լ եմ եւ Ֆեոդոր Միխայլիչից 200 մանեթ առածս հայտնել {եմ}, հուսամ, որ մինչեւ այս նամակիս ստանալը այն եւս

բարկացած չես: Ֆեոդոր Միխայլիչն, ինչպես հայտնել {եմ}, գինիներն ծախել է, բայց մարդը տահա վերուցած չէ

մեջը հայտնիլ իմ Օդդենի փասիլկան չառածը, սպասում {եմ} գրիդ, որ այն կերպով ընթանամ նորա հետ: Ուրիշ

այստեղ ոչինչ նորություն չկա, ողջ եղիր. սպասում {եմ} ստրախավոյ գիրիս պատասխանին: Ձեր հարազատ բարեկ

Ր ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած նամակներդ ստացել {եմ}, նույնպես եւ Ֆեոդր Միխ[այլովիչի] հարյուր մանեթ գ

ձեռքով ստրախ[ավոյ] գիրդ եւս առի, անչափ շնորհակալ {եմ}, որ այդպես մեծահոգությամբ հայտնում ես քո ազգասիր

գությամբ հայտնում ես քո ազգասիրությունը: Աղաչում {եմ} ինձ ներել, որ մինչեւ այժմ չէի կարողացել քո մի քա

րոյ եւ այնպես արել էի. եւ շատ եւ անչափ շնորհակալ {եմ} եւ քաջալերվում եմ, որ իմ ազգի համար աշխատություն

էի. եւ շատ եւ անչափ շնորհակալ եմ եւ քաջալերվում {եմ}, որ իմ ազգի համար աշխատությունս կորած չէ. գոնե

ԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Սիրո ողջունով հայտնում {եմ}, որ մեր օրագրի թույլտվությունը դուրս եկած լինելո

րակում ենք այժմ հայտարարությունքը: Ահա ուղարկում {եմ} քեզ մի օրինակ, որ կարդաս, հոգիդ փառավորվի ու ցն

վական մեր անքակտելի բարեկամությանը: Ուղարկում {եմ} Քռիլովի առակը. խրիստոմատիան վերջին տիպը դեռ չէ դ

երու հոտը եւս չկա այժմ Մոսկվայի մեջ: Խնդրում {եմ} քո մեծահոգի ներողամտությունը, որ քո հանձնարարութ

տությունը, որ քո հանձնարարությունքը փոքր ինչ ուշ {եմ} կատարում, հավատա աստված, որ մոխիր կտրել եմ, դո

ուշ եմ կատարում, հավատա աստված, որ մոխիր կտրել {եմ}, դուռեն դուրս գնալու ժամանակ չունիմ. համալսարան

նիմ ղուլլուղիդ աղա ջան, պահել իմ տանս եւ սպասում {եմ} հրամանիդ: Ինչ որ մինչեւ այժմ փող եմ ստացած Ֆ

սպասում եմ հրամանիդ: Ինչ որ մինչեւ այժմ փող {եմ} ստացած Ֆեոդր Միխայիլիչից, այսինքն 200 մանեթ մի ա

ի անգամ եւ հարյուր մանեթ վերջին անգամը, հասուցել {եմ} Լազարյանց Ճեմարան տպագրության բոլոր վարձը, իսկ թ

յուրաքանչյուրը 3 մանեթ 25 կոպեկով, որ շնորհակալ {եմ}, Ֆեոդր Միխայիլիչը երես եղավ եւ առավ Քաչադքով ասա

կ քուն չունիմ այդ բոլոր գործերի մասին, քեզ ասում {եմ}, որ մոխիր եմ դարձել. հիվանդությունիցս հետո մի լ

այդ բոլոր գործերի մասին, քեզ ասում եմ, որ մոխիր {եմ} դարձել. հիվանդությունիցս հետո մի լավ օրինավոր առ

տորանումը: Մնաս բարյավ եւ ողջ եղիր. սպասում {եմ} պատվական նամակիդ։ Քեզ միշտ հոգով ու սրտով բա

Լսեցի Ձեր այժմյան պաշտոնավարությունը եւ ուրախ {եմ}, որ անտես եղած ազգային գործերը այժմ Ձեր հոգաբարձ

արող են արժանապես ընթացք ստանալ: Շնորհավորում {եմ} Ձեր պատվանուն քաղաքացիության վկայագիր ստանալը, շ

անուն քաղաքացիության վկայագիր ստանալը, շատ ուրախ {եմ} եւ հոգվով, որ Ձեր ազգասիրական հոգու արժանավորութ

տությունը բարեկամության եւ սիրո վերա, առաջարկում {եմ} իմ անձնական խնդիրս, որ թեպետ ուղղված է ազգին, մ

նի եւ կբարվոքե իմ աղավաղյալ վիճակը: Ես գրում {եմ} Ձեզ որպես բարեկամի, առանց թագուցանելու, որպեսզի

նը կարոտ է 400 մանեթ ծախքի, այս պատճառով խնդրում {եմ}, որ ինչպես Նազարյանցի հանդեսը տպվեցավ ստորագրութ

աժին կամ ավելի ուրիշին տա ստորագրել: Հավաստի {եմ}, որ Դուք չեք հրաժարվիլ ինձ այսպիսի մի ազգասիրակա

աշխատությունը պիտի կենդանանա ազգի համար, հավաստի {եմ} նույնպես, որ բավական կմնաք իմ աշխատությունից, ո

, որովհետեւ ամենայն մաքուր խղճմտանքով գործակատար {եմ} գտնված։ Խնդրեմ ներեցեք, որ այսպիսի հանձնարար

ցեք, որ այսպիսի հանձնարարությամբ Ձեզ ձանձրացնում {եմ} եւ եթե Ձեր ազգասեր հոգու որպիսությունը ինձ քաջալե

ւթյուն չտար, ես համարձակվելու չէի: Հավատացած {եմ}, որ կկատարեք իմ խնդիրը: Ստորագրողների անունը,

Ուրիշ բան չունեմ ասելու առ ժամս, միայն խնդրում {եմ} կատարել խնդիրս, եթե կարելի է մինչեւ դեկտ. վերջը

ԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ Արգո հայրենակից, Շնորհավորում {եմ} Ձեզ Քրիստոսի տեառն մերո սուրբ Հարությունը եւ խնդր

Քրիստոսի տեառն մերո սուրբ Հարությունը եւ խնդրում {եմ} աստուծուց ողջություն եւ հաջողություն Ձեր եւ Ձեր ա

համար: Այս շնորհավորական մաղթանքից հետո արժան {եմ} համարում հայտնել, որ մեր գրագրությունը վաղուց դա

ւթյունը վաղուց դադարած լինելով, ամենեւին անծանոթ {եմ} Ձեր գործերի կամ լավ ասել ազգային գործերի առհասարա

րների եւ նորատիպ մատյանների մեջ: Եվ ես պարծենում {եմ} նորանով, որ այդ տպարանը եւ օրագիրը պարտական է յո

այսօր հինգ կամ վեց ամիս անցավ, վասն որո նորոգում {եմ} իմ առաջարկությունս, հարակցելով թե, եթե դուք, ա

գնել նրան: Այս սրտով եւ հոգվով դարձյալ դիմում {եմ} դեպ ի Ձեզ, արգո Հայրենակից եւ խնդրում եմ ազգի ան

դիմում եմ դեպ ի Ձեզ, արգո Հայրենակից եւ խնդրում {եմ} ազգի անունով անտես չառնել իմ խնդիրը, այլ մի քանի

այդ միջոցում գործ չկա տպարանում: Այս մասին գրել {եմ} այս փոշտով եւ խնդրել եմ պ. Սաղաթել Դավթյան Քայալ

պարանում: Այս մասին գրել եմ այս փոշտով եւ խնդրել {եմ} պ. Սաղաթել Դավթյան Քայալյանից եւ հույս ունիմ, ո

եզանից ընտրվեցավ դեպուտատ: Ժամ առ ժամ սպասում {եմ} Ձեր ավետավոր նամակին: Ողջ եղեք: Ձեզ միշտ հար

նս, ինչեւիցե, այժմ փառք աստուծո: Ես հուսով {եմ}, որ մեր եղբայրական անխարդախ սերը նույն է եւ նույ

եմն նամակներս ուշանում էին: Եղբայր, խնդրում {եմ} ներողություն " Թափառական Հրեայի " ճակատին գրած եր

ոստովցովը: Վարժապետի գործի մասին այսքան կարող {եմ} հայտնել, որ ինչ այստեղ կարելի էր, նորա օգտի համ

859 թվակ. ՝ " Հյուսիսափայլի " համար, ես կարծում {եմ} որ ուշ չէ, բայց դու քո խորհուրդը հայտնել մեզ: Ե

այի սիրով ողջույնը ես մոռացած չեմ եւ միշտ մտածում {եմ} նորա առողջության որպիսությանը վերա, թե ինչ վիճակ

րոս Նիկողայոսյանի նշանածներդ իմացա, շնորհավորում {եմ}: Առ ժամս ուրիշ բան չունիմ գրելու, ողջ եղիր:

կյանքը իմ աչքումը ոչինչ է, եւ ամեն րոպե պատրաստ {եմ} զոհել, եւ այն օրից, երբ գրիչ վեր եմ առել ձեռքս

ոպե պատրաստ եմ զոհել, եւ այն օրից, երբ գրիչ վեր {եմ} առել ձեռքս, մինչեւ գերեզման ես պիտի պատերազմեմ ս

ասելուն եւս գիտեք եւ հասկանում եք: Ցանկանում {եմ} Ձեզ հոգվով եւ սրտով առողջություն, երկար կյանք եւ

րը կարող եք ուղարկել իմ վերա. ես ներքեւում դնում {եմ} հասցես, որ եթե աշխատություն Հանձն առնուք օրհնել

որ ճշմարտությունից եւ խղճմտանքից հարկադրված գրել {եմ}, գուցե դորանով ստանալու եմ մի քանի զորեղ թշնամիք

անքից հարկադրված գրել եմ, գուցե դորանով ստանալու {եմ} մի քանի զորեղ թշնամիք, ինձ հակառակորդ, բայց անհ

աները Դուք ինքներդ եւս լավ գիտեք, բայց հիշեցնում {եմ} Ձեզ եւ հայտնում եմ անկեղծորեն մեր դրությունը:

եւս լավ գիտեք, բայց հիշեցնում եմ Ձեզ եւ հայտնում {եմ} անկեղծորեն մեր դրությունը: Երեկի երեկոյին եկա

մակ եւս կգրեմ բոլորովին այլ գործի մասին: Սպասում {եմ} Ձեր մխիթարական նամակին եւ գործունեությանը: Խնդրե

ԱՊԱՏԻՎ ԲԱՐԵԿԱՄ, ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Ահա գրում {եմ} Ձեզ երրորդ նամակս, որ խոստացել էի առաջին նամակիս

№ մեջ: Շուտով 12 № կարձակենք տպարանից: Սպասում {եմ} Հնդկաստանի փողերի մասին թղթերի օրինակին, որ կարո

Հ. Գ. Սրբազանին գրած թղթին օրինակը, որ խնդրել {եմ}, ուղարկեցեք պ. Սալթիքյանցի անունով, Նովսքու-րե

Ն ՀՈԳԵԿԻՑ ԲԱՐԵԿԱՄ ՍԱԴԱ ԴԱՒԹԵԱՆ, Ահա ուղարկում {եմ} Ձեզ տեր Մովսեսի ինձ գրած նամակը, որով խոստանում

քո վեհանձն օգնականությանը, բայց ինչպես տեսանում {եմ}, այժմ պիտի մի մարդուց առնուլ եւ տալ նորան, պատճ

, եղբայր, իմ որպիսությունը: Ես անչափ շնորհակալ {եմ} քեզանից եւ մինչեւ ի մահ մոռանալու չեմ քո սերը իմ

չեւ ի մահ մոռանալու չեմ քո սերը իմ վերա: Խնդրում {եմ}, որ ինձ հասուցանելու 250 մանեթը (ավելի չեմ համա

սիսի սրայի բանը վերջացավ: Զանֆդլեբինին փողը տվել {եմ}. շլյափը բերող չկա, Պետր Նիկոլաեւիչի նամակը ստաց

ճառով, խորհրդով Վանավինսկուն եւ Գլեբովին, գնում {եմ} սահմանից դուրս, այս բանը հարկավոր էր իմ կյանքը փ

եք քո հետ տվել ենք Սիվերսին, ես արդարեւ հասուցել {եմ} Սիվերսին այդ բանի օրինակը, բայց ասացի թե քո հետ

ո, խնդրեմ մերոնց միամտացնես, թե ես ողջ եւ առողջ {եմ} եւ թե բան ուսանելու գնացել եմ զագրանից, որ խեղճ

թե ես ողջ եւ առողջ եմ եւ թե բան ուսանելու գնացել {եմ} զագրանից, որ խեղճ մայրս հոգս չառնե: Եվ գնալուս

ես: Այսքանը առայժմս բավական է, միայն աղաչում {եմ}, նամակս ստացածովդ փողի մասին հոգաբարձություն առն

, որ գրել է պ. Բալասանյանցը: Ես երկու օր մնում {եմ} Վարսովիա, որ հարկ մերժողությունը գրեմ (опроверж

եթե կամենաս ստանալ (եւ պետք է ստանալ), ես ասել {եմ} Սահակին եւ խնդրել եմ, նա կկատարե. պատկերներն յո

եւ պետք է ստանալ), ես ասել եմ Սահակին եւ խնդրել {եմ}, նա կկատարե. պատկերներն յուրյանց մակագրով հանդե

Դյուլյուի մոտ, բերող չլինելով. Սահակին հանձնել {եմ}, առաջին եկողի հետ կուղարկե: Կտակը յուր հառաջ

ԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Ահա գտանվում {եմ} Փարիզում եւ էգուց դուրս կգամ դեպի Լոնդոն, միշտ ի

նելով ձեր ազնիվ բարեկամությունը եւ սերը: Խնդրում {եմ} իմ հարգությունը հայտնել Գայանե Նիկոլաեւնային եւ Պ

ան, որ հ[ուսալով] աստուծո նախախնամությանը նվիրել {եմ} իմ սիրեկան Ազգին: Աղաչում եմ եղբայր, չմոռան

մությանը նվիրել եմ իմ սիրեկան Ազգին: Աղաչում {եմ} եղբայր, չմոռանալ ինձ այս օտարության մեջ, չմոռան

արության մեջ, չմոռանալ, որ ես այս բոլորը քաշում {եմ} ազգի համար մեր դժոխքի սպասավոր ճիզվիտ հոգեւորական

վ վայելել նորա բարիքը: Ես գիշեր ցերեկ մտածում {եմ} ձեր բոլորի վերա եւ մեր ողբալի ազգի խեղճ վիճակի վե

նների բարբարոսությունից ազատությունը: Աղաչում {եմ} աստվածը օգնել ձեզ, օգնել ինձ, պանդխտականիս..

կյանքս մաշվում է: Այժմ այսքան ասեմ, որ գնում {եմ} Պետերբուրգ, կանդիդատի քննություն տալու, որպեսզի

եղա, թող աստված ընդունե այդ զոհը, բայց տեսանում {եմ}, որ այսուհետեւ անկարելի է։ Քեզ քաջ հայտնի է, ո

ջ հայտնի է, որ ես բարոյապես թուլացած չեմ, կարող {եմ} շատ աշխատել, բայց աշխատելու համար հարկավոր են պա

ի կարող իմ դրությունը կարդալ ելլեսիս վերա: Ուրախ {եմ} միայն, որ առողջ եմ, եւ տկարությունս իսպառ փարատ

ը կարդալ ելլեսիս վերա: Ուրախ եմ միայն, որ առողջ {եմ}, եւ տկարությունս իսպառ փարատեցավ: Որպես ապր

րուստի ճանապարհ ես պիտո է լինեի կանդիդատ եւ գնում {եմ} Պետերբուրգ մնալ մի քանի ամիս ու քննություն տալ.

տվիլ... Ահա եղբայր, իմ հանգամանքները, թողում {եմ} Սադայի 250 մանեթ պարտքը, որի մասին հայտնած եմ եր

ւմ եմ Սադայի 250 մանեթ պարտքը, որի մասին հայտնած {եմ} երբեմն եւ ամեն օր մաշում է հոգիս: Իմանալով այ

ալով փոքր չեղավ իմ մխիթարությունը. շատ շնորհակալ {եմ}, որ ինձ չես մոռանում, ինչպես ես եւս չեմ մոռանու

ր բարկացել եք: Ցավածներուդ համար անչափ շնորհակալ {եմ} եւ հավատում եմ, որ պիտի ցավեիք, բայց եղբայր, ի

Ցավածներուդ համար անչափ շնորհակալ եմ եւ հավատում {եմ}, որ պիտի ցավեիք, բայց եղբայր, ինչո՞ւ եք բարկան

, բայց եղբայր, ինչո՞ւ եք բարկանում իմ վերա, ինչ {եմ} արել ես. եթե առաջ չեմ հայտնել իմ վիճակի մասին (

ի թե այս է մեղքս), ի՛նչ հայտնեի. ես ինքս զզված {եմ} իմ դրությունից, ուրեմն ինչ ուրիշներին եւս զզվանք

ոչ ոք չգիտե, քեզ միշտ հայտնի է եղել եւ անչափ գոհ {եմ}, որ դուն ինձ միշտ օգնել ես: Բժշկությունը ինձ

եւ այս հուսով դուրս եկա Մոսկվայից եւ ահա գտանվում {եմ} Պ. բուրգի համալսարանում։ Իմացիր որ ես մայիսին

համալսարանում։ Իմացիր որ ես մայիսին կանդիդատ {եմ} առանց այլեւայլի. թող այդ ստանամ, ինձ վնաս բերել

ւթենից դեպի լույս քարշել, շատ եւ անչափ շնորհակալ {եմ}, եթե այդ բարերարությունը ինձ առնեք, որ ես կարող

մ միակ խնդիրս եւ ցանկությունս. Փարիզում ես կարող {եմ} ապրել 800 մանեթով. եթե դուք այնքան բարի եք եղել

ս չունիմ, որ կզոհեք եւ 800 մանեթ, ես էլ թե մարդ {եմ}, կճանաչեմ ձեր ազնվությունը. ինչ երկար խոսիմ, տ

ր խոսիմ, տեսած ժամանակներս կխոսինք: Սպասում {եմ} պ. Հայրապետյանցին: Պոլիցիայի գործը դեռ շուտո

ությունս շատ վեր է. ահա միայն սորանով մխիթարվում {եմ} իմ վշտահար եւ հուսահատ դրության մեջ: Գայանե

ինձի հայտնեց, որ ես առ միամիտ լինեմ: Ես ողջ {եմ} ու առողջ եւ ամառը անպատճառ այդտեղ կլինեմ, ողջ եղ

շ արժանավոր եւ հարմարավոր մարդ գտանել, ուղարկում {եմ} ձեզ այն պատկերները եւ շատ խնդրում եմ, որ աշխատու

, ուղարկում եմ ձեզ այն պատկերները եւ շատ խնդրում {եմ}, որ աշխատություն հանձն առնուք հրատարակել այդ պատ

մ էիք, ահավասիկ, առաջին սուրհանդակով, հայտնում {եմ} Ձեզ իմ կարծիքը եւ մտքերը այդ գործին վերաբերությամ

տ չէր նա ազգին: Իսկ եթե քաղաքը, որի մեջ ծնած {եմ}, միաբան ցանկությամբ խնդրե մեզանից, ազգի անունով

ԻՑ Պ. ՄԵԼՔՈՆ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ, Այս նամակովս խնդրում {եմ} Ձեզանից առաջին մեքենայով ուղարկել ինձ մի օրինակ Կ

, Աստվածաշունչի վերաբերյալ խոսքերի պատճառով գրում {եմ} մի հոդված, քննելով մեր Աստվածաշունչի թերությունք

թարգմանված: Աշխատություն հանձն առեք, աղաչում {եմ}, տալ մի օրինակ երկաթի ճանապարհը, կարելով կտավի

նչ քննչացն թուեսցի կարօտ բացայայտութեան, պատրաստ {եմ} պարզել եւ լուսափայլ կացուցանել, որպէս բերան կամ

ն զվճիռ ի սրբագումար ատենին: Յառաջ քան զկոչել {եմ} երկրորդ ժողովն վերասաց, պատրաստեալ էի զթուղթ մի

արբերութեամբ, զորոյ զպատճէն վաղ ուրեմն հասուցեալ {եմ} առ Ձեզ, եւ ի ժողովի անդ իբրեւ տեսի եթէ ոչ ուղիղ

.. Ահա այսքան լուր միայն Իտալիո մասին կարող {եմ} գրել առայժմ: Չեմ նախանձում Իտալիայի ազատության,

տալիայի ազատության, դորա հակառակ առ ի սրտե ուրախ {եմ}, սակայն տեսանելով նորա ազատությունը եւ իմ ազգի տ

ելով: Այո՛, վերաբերություն չունին, կրկնում {եմ} ես, ինչու որ դուք արժանի չեք վերաբերություն ունե

ռափայլ փոխարքայն Կովկասու, արդէն գրեալ ծանուցեալ {եմ} Ձեզ ի Թիֆլիսէ, պաշտօնական գրութեամբ: Նորին

այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ զպատասխանին ընկալեալ {եմ} յիւրում ժամանակի: Այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ

ռափայլ փոխարքայն Կովկասու, արդէն գրեալ ծանուցեալ {եմ} Ձեզ ի Թիֆլիսէ պաշտօնական գրութեամբ: Նորին պայ

մխիթարութիւն դիւախորհուրդ սրտից թշնամեաց: Ուրախ {եմ}, զի պ. Յովնանեանցին ընծայեալ են զանպարծանք պաշտ

լոյն, մինչեւ ցմուտ գործել իմ ի Լոնդոն, յայտնեալ {եմ} արդէն վաղ ուրեմն Ձեզ: Վերջին պաշտօնական թուղթն ա

րձյալ եւ պատասխան եւս կպահանջեմ, բայց այժմ գրում {եմ} միայն, որ դու իմանաս թե ես ողջամբ մտա Կալկաթա Մա

ուն չորս (284) կումպանու ռուփիս, զորմէ խնդրեալ {եմ} ՚ի պ. Պալէ մուծանել զայն ՚ի ցուցակ ծախսուցն եւ ՚

թա ՄԵԾԱՐՈՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, ԱՐԳՈ Պ. ՍԵԹ Խնդրում {եմ} Ձեզանից իմ հաշվով տալ ծերունի եւ աղքատ Ռեթեոսին (

Եթէ հաճութիւն լիցի վեհափառութեանդ, որպէս ասացեալ {եմ} ի միւսում թղթիս, կարէք զկոնդակն կնքեալ մակագրել

հայրապետիդ ի գլուխ իմ, մնամ միշտ, որպէս էի եւ {եմ} Ձերոյին սրբազնակատար տէրութեան ամենախոնարհ ծառ

շտ ծերունվո նամակը առ վեհափառ կաթողիկոսը ուղարկել {եմ} հունվարի 20-ին մի առանձին նամակով, որի պատճենը ա

առանձին նամակով, որի պատճենը այս մեկով ուղարկել {եմ} առ պ. Ս. Հ. Աբգար, եւ խնդրել եմ որ ինքյանք կա

եկով ուղարկել եմ առ պ. Ս. Հ. Աբգար, եւ խնդրել {եմ} որ ինքյանք կարդան եւ ձեզ եւս ցույց տան: Այնտե

եւս ցույց տան: Այնտեղ կտեսանեք, որ ես հաստատ {եմ} իմ խոստմունքիս մեջ. բայց թե ցարդ չկարողացա ինքս

իկոսին՝ դարման մատուցանել Ջուղային: Տեսանում {եմ}, որ դուք շատ վշտացած եւ շատ խռոված եք եպիսկոպոսի

է, որի մասին կարծեմ թե մասնավորապես ձեզ եւս ասած {եմ}: Թիֆլիսի եւ Էջմիածնի բարեկամքը, հավատացեք,

կած ծառայությունքը գործ դնել: Դարձյալ աղաչում {եմ} ներել այս աղճատ գրությանս, ժամանակը շատ կարճ էր

եկություն կտա Ձեզ հայտարարությունս: Ուղարկում {եմ} Ձեզ մի տպյալ 30 տոմսակի տետրակ, սկսած 931 համարի

սկսած 931 համարից մինչեւ 960 համարը, եւ խնդրում {եմ} չխնայել Ձեր աշխատությունը այս ազգօգուտ գործի մասի

ված է հայտարարության մեջ: Ես կարգադրություն արած {եմ}, որ Պետերբուրգ ստացվեն այն բոլորը, եթե ես չպատա

կանին: Զգուշացի՛ր, եղբայր, այս տողերը ես գրում {եմ} ամենայն լրջությամբ: Վերջապես, դու պիտի հասկանաս

ապա դրանից կարող ես եզրակացնել, թե ինչ վիճակում {եմ} գտնվում ես: Բայց չնայած այս ամենին, լաց չեմ լին

ս ամենին, լաց չեմ լինում եւ համբերությամբ տանում {եմ} իմ խաչը: Ուրեմն դու այլեւս լաց չես լինի ու չե

յնպես, որ չտխրեն իմ մասին ու լաց չլինեն: Ես շատ {եմ} նեղվում, որ չորս կողմից անընդհատ ռմբակոծում են ի

նչ վերաբերում է նրա ուղարկածին՝ անկեղծ շնորհակալ {եմ}, բայց ես, ինչպես բազմիցս ասել եմ քեզ, մի անգամ

կեղծ շնորհակալ եմ, բայց ես, ինչպես բազմիցս ասել {եմ} քեզ, մի անգամ էլ կրկնում եմ - ինձ ոչինչ հարկավոր

ինչպես բազմիցս ասել եմ քեզ, մի անգամ էլ կրկնում {եմ} - ինձ ոչինչ հարկավոր չէ, մի՛ ուղարկիր: Խնդրում

- ինձ ոչինչ հարկավոր չէ, մի՛ ուղարկիր: Խնդրում {եմ} ՝ թող սիրելի քույրիկս զբաղվի իր առողջությամբ. նր

ս եւ ծանոթներիս ողջունիր իմ կողմից: Շնորհավորում {եմ} նրանց բոլորի առաջիկա նոր տարին եւ Քրիստոսի ծննդյա

ան եւ հայտնության գալիք տոները: Ի սրտե ցանկանում {եմ} նրանց բոլորին ամենայն բարիք: Սեղմում եմ Հովհ

նում եմ նրանց բոլորին ամենայն բարիք: Սեղմում {եմ} Հովհաննես եղբորս ձեռքը: Ափսոս որ նա այնքան զբաղվ

երադասելի է տեսակցությունից: Ի սրտե շնորհակալ {եմ} սիրելի բարեկամ Անանիա Պավլովիչ Սուլթան-Շահին, նր

. տրովադյան ձին էլ արդեն հասած կլիներ: Շատ ուրախ {եմ}, որ նա քննություն է տալիս դոկտորի աստիճան ստանալ

ի աստիճան ստանալու համար. ի բոլոր սրտե ցանկանում {եմ} նրան հաջողություն ո՛չ միայն քննությունների, այլե

ին, որ հանձն առնի այդ աշխատանքը, եւ ես համոզված {եմ}, որ նա ինձ համար չի հրաժարվի դրանից: Սերմերը

չի պահանջում այս շատ օգտակար պլանտացիան: Խնդրում {եմ}, եղբայր, հենց որ Սուլթան-Շահը գա, ցույց տուր դ

նարարությունները. հանուն բարեկամության, խնդրում {եմ} անուշադրության չմատնի իմ այս խնդիրը: Թող նա, իր

ը, բայց ես, այնուամենայնիվ, նորից շնորհավորում {եմ} քեզ գալիք նոր տարին եւ Քրիստոսի մոտալուտ տոնը:

յացնելն այն բանի մասին, որի համար ես պարտավորվել {եմ} անգլիական դատարանի առջեւ, այսինքն, որ այդ դրամը

աշվից լրացնել վատնած գումարը: Ես լիովին վստահ {եմ}, որ Դուք, ողորմած տեր, ճշտությամբ կկատարեք իմ

յարնի նրբանցքից) պաշտոնական ժողովում, ենթադրում {եմ} ՝ մեր քաղաքի հասարակության, իրեն եւ Ընկ. հատուկ

ության աչքում, - այդ կողմից ես բոլորովին հանգիստ {եմ}, - այլ որովհետեւ նրանց սրտում եռացող կրքերը տակա

աջալյանի եւ Ընկ. դատարկ հետաքրքրությունը: Ասում {եմ} դատարկ հետաքրքրություն, որովհետեւ լրիվ համոզված

դատարկ հետաքրքրություն, որովհետեւ լրիվ համոզված {եմ} նրանց անտարբերության մեջ՝ երբ խոսքը վերաբերում է

ստություն չունեմ, բայց ունեմ պատիվ եւ ես պատրաստ {եմ} առաջին հնարավոր դեպքում լրիվ, ամենամանրամասն, մ

Սկսեմ իմ սիրելի բարեկամ Անանիայից: Շնորհավորում {եմ} նորա բարեհաջող գալուստը երկարատեւ ու միաժամանակ դ

իմ ներկա վիճակը, հիվանդությանս նկատմամբ ես կարող {եմ} միմիայն պաշտպանողական դիրք ընդունել. հարձակողակա

ն: Ֆ. Մ. Ռուդնեւի մահը, միանգամայն անկեղծ {եմ} ասում, խորապես վշտացրեց ինձ. Հանգի՛ստ խեղճի ոսկ

հասցնել օրհասական վախճանի, իսկ ես նրան ափսոսում {եմ}, այո, շատ եմ ափսոսում: Նա ուներ այնպիսի մեղմ,

կան վախճանի, իսկ ես նրան ափսոսում եմ, այո, շատ {եմ} ափսոսում: Նա ուներ այնպիսի մեղմ, բացսիրտ եւ խաղ

տարիներ ուրախ եւ առողջ անցկացնի այդ օրը: Սեղմում {եմ} սիրելի Անանիայի եւ Հովհաննեսի ձեռքը: Բոլոր մնացա

վի չարաբաստիկ արկածների մասին: Իհարկե նախադասում {եմ} առաջինը: Այսպես ուրեմն, նորից կրկնում եմ՝ գրքե

դասում եմ առաջինը: Այսպես ուրեմն, նորից կրկնում {եմ} ՝ գրքեր, գրքեր եւ գրքեր: Եզյանից խնդրիր Շլոսսեր

մ, ինչպես tartarus stibioticus-ը, ուստի խնդրում {եմ} գրքերն ընտրել ամենայն ուշադրությամբ, որպեսզի նրա

ելու հետեւանքով: Է՛հ, տերը նրա հետ, ես կարծում {եմ}, որ նա կատակ անելու ժամանակ չուներ. չէ՞ որ վտան

ցտեսություն, ձանձրույթից շատ խոսեցի: Համբուրում {եմ} քեզ: Քո եղբայր Միքայել Նալբանդյան 76. ՂԱԶ

ժմ հասել է քո ձեռքը, որի մեջ ես արդեն արտահայտել {եմ} իմ կարծիքը հանրագիտական բառարանի եւ Լիխուտինի գրք

ի մասին: Ի դեպ, այդ գրքերն ընդսմին վերադարձնում {եմ}: Ես քեզ խնդրել էի Շլոսսերը կամ Մակոլեյը, եթե քե

Մակոլեյը, եթե քեզ հաջողվի ճարել, ապա, խնդրում {եմ}, մի քանի հատոր միասին բերես, եւ ոչ թե հոմեոպաթի

Անանիային՝ առաջարկած ձկան համար, միայն խնդրում {եմ}, մի՛ բերի, ինձ ոչինչ հարկավոր չէ: Ծխախոտ ես գն

ի՛ բերի, ինձ ոչինչ հարկավոր չէ: Ծխախոտ ես գնում {եմ} այնտեղից, որտեղից դուք էլ կգնեիք, ուրեմն ոչ մի

ք էլ կգնեիք, ուրեմն ոչ մի տարբերություն չկա՝ ես {եմ} գնում, թե ուղարկում են ինձ, բացի նրանից, որ առ

ունը ներկայացվում է որպես անելանելի: Խոստովանում {եմ}, որ նման խոսքերը չեն կարող ինձ ուրախություն պատճ

ն ինձ մխիթարելու համար: Մինչդեռ ես արդեն սովորել {եմ} ձեր անվերջ արցունքներին եւ արտահայտություններին՝

հակառակը, այդ պատճառով ձեզ լիակատար ազատություն {եմ} տալիս լաց լինելու եւ սգալու եւ ամեն անգամ չմոռանա

բաները, դրանցից օգուտ չկա: Սրտանց շնորհակալ {եմ} Անանիային՝ իմ նկատմամբ ունեցած եղբայրական վերաբե

ասում, որովհետեւ ինքն էլ գիտե, որ ես գնահատում {եմ} նրա անբասիր եւ անդավաճան բարեկամությունը: Միայն

ունը չենք գտել, համենայն դեպս եղբայրաբար սեղմում {եմ} ձեռքը: Ինչ վերաբերում է այն բանին, որ ես նրան ո

, մանավանդ որ վաղուց արդեն տառապանքներին սովորել {եմ}. իմ կյանքի ճանապարհին երբեք վարդեր չեն փթթել..

եք վարդեր չեն փթթել... ։ Բոլորիցդ շնորհակալ {եմ}, որ իմ կենացը խմել եք. ես երբեք չեմ կասկածել իմ

, Սադովայա փողոցում: Ի դեպ, ես շարունակ ծախսեր {եմ} փաթաթում քո վզին, բայց արդյոք փող ունե՞ս. առանց

ոք ստացա՞ր եւ պարտքերն արդյոք վճարեցի՞ր: Խնդրում {եմ} չմոռանաս այդ մասին ինձ գրել: Ինձ տանջում է այն մ

Իմ փոխարեն սեղմիր Հովհաննես եղբորս ձեռքը. Հուսով {եմ}, որ նա այժմ արդեն կսկսի ըստ հնարավորության բավար

ունն ի՞նչ ընդունելություն ցույց տվեց: Շատ ցավում {եմ}, որ մեր " Հյուսիսափայլն " արդեն գոյություն չունի

ակ գրիր տուն եւ ինչպես անցյալ նամակում արդեն ասել {եմ}, նրանցից թաքցրու մեր տեսակցությունների ընդհատվել

ւ, ձեզանից ավելի ուրախ նամակի սպասելով, անցնում {եմ} Ֆոշեի գրքին, իհարկե, սոսկ միայն ներածությանը,

իհարկե, սոսկ միայն ներածությանը, որ ես կարդացել {եմ}, եւ որի մեջ, ինչպես ինձ թվում է, հեղինակը լիով

վտանգ՝ հանձին Կարլոս I-ի: Այդ ասելով, ես հեռու {եմ} Կրոմվելին արդարացնելու մտքից. ամեն մի բռնի միջոց

ակառակ է իմ համոզմունքներին, եւ ես զզվանքով երես {եմ} դարձնում քաղաքական-վիրաբուժական բոլոր գործողությո

ից ոչ մի ծանոթագրություն չեն տալիս. ես հավատացած {եմ}, թեեւ դեռ ամբողջ գիրքը չեմ կարդացել, որ այն ժամ

իբրեւ ներկա: Ես անգլիամոլ չեմ, բայց գերադասում {եմ} ճշմարտությունը։ Ֆոշեն, խախուտ այլ հանդիմանությո

ղադրում է Հնդկաստանի եւ Կանադայի համար: Համաձայն {եմ}, բայց մի՞թե Ֆրանսիան պակաս մածուցիկ թաթեր ունի:

ելի է լուրջ եւ ընդարձակորեն խոսել). եւ ես հեռու {եմ} այն մտքից, որ ուսումնասիրեմ այդ գիրքն այժմ, եւ

հետ մանրամասն կխոսեմ: Այժմ կրկին վերադառնում {եմ} ներկա վիճակիս: Այսօր հրաշալի եղանակ էր եւ ես նրա

մեջքիս վրա, դրա համար յուրաքանչյուր նամակս գրում {եմ} տարբեր ընդմիջումներով, որոնց մեջ, անկասկած, մտ

պ, Օվսյաննիկովի գրացուցակի մասին: Նոր շատ գրքեր {եմ} տեսնում, որոնք չկային 60 թվականի սկզբին, երբ ես

ը՝ այսօրվա կրկնությունը կլինի: Ես այնպիսի կյանք {եմ} վարում, որը ոչ ոքի օգտակար չէ: " Ни богу свечка

տի եւ գլխավոր ոստիկանապետի թույլտվությամբ, թողել {եմ} իմ սեփական կառքը կապալառու Կարպովին հանձնելու համ

իրենց հերթին վերցրե՞լ են արդյոք նրանից: Խնդրում {եմ}, որպեսզի քո նամակում իմ բոլոր հարցերի պատասխանը

եմ ասում դեռ այն, որ գրելու բան էլ չկա. սպասում {եմ} ձեզանից լավ եւ ուրախ խաբարիկների եւ թարմ նորությո

առիկի հետ միասին ստացա: Նախօրոք շնորհակալություն {եմ} հայտնում Մակոլեյի կամ Շլոսսերի համար: Երեկ ես գր

յտնում Մակոլեյի կամ Շլոսսերի համար: Երեկ ես գրել {եմ} քեզ երկար նամակ եւ վերադարձրել գրքերը: Շատ ուրախ

նեմ տեսնել քեզ. ես վաղուց արդեն անհամբեր սպասում {եմ} թույլտվության տեսակցության համար, որը գեթ մի քան

ու մնացի երեք քառորդ ժամ. երեկ նույնպես զբոսնել {եմ}, բայց ավելի քիչ: Առողջությունս իմ - ոչինչ, բայ

յունների մնացած բոլոր ճյուղերի մեջ: Ես շատ ուրախ {եմ}, որ Անանիան զբաղվում է իմ հիվանդությամբ եւ դրա հ

առի ընկերոջ պարտականությունն է: Ես շատ հավատացած {եմ}, որ նա նատուր-փիլիսոփա չէ եւ ոչ էլ դոկտրինյոր,

ս կկարդամ հրեաների մասին հոդվածը: Ես դեռ զբաղված {եմ} Ֆոշեով: Նրա գիրքը վերջնականապես ետ է մնում, բայ

րդի կրթության ընդհանուր մակարդակը, որքան ես առիթ {եմ} ունեցել տեսնել այս եւ այն պետության մեջ, շատ բար

ս հանրագիտական բառարանը որոշ տեսակետից համեմատում {եմ} Դոն Քիշոտի հետ, այն է՝ Դոն-Քիշոտը իր բոլոր թափա

ց ինձ հիշելու համար: Արդ, ցտեսություն, սեղմում {եմ} ձեր բոլորի ձեռքը: Ամբողջովին ձերը՝ Միշել

ո: Նամակիդ քննության մեջ չմտնելով, առաջինը հարկ {եմ} համարում նկատել, որ վերոհիշյալների հետ ստացա նու

րցերին ես մի պատասխան ունեմ - այն որ, տարակուսած {եմ} եւ բոլորովին ոչինչ չեմ հասկանում: Նամակում գրում

րզ խոսքերով շարադրված նամակիդ, ես առայժմ ինձ մոտ {եմ} թողնում հիշյալ պատճենները եւ անցնում եմ նամակիդ:

մ ինձ մոտ եմ թողնում հիշյալ պատճենները եւ անցնում {եմ} նամակիդ: Գրքերի համար շատ եւ շատ շնորհակալությու

եւէ դեղորայքի կանցկացնեմ. կրկին շնորհակալություն {եմ} հայտնում Անանիային իր խորհուրդների եւ ընկեր-բարեկ

արկած ողջույնի համար: Նրանցից առաջինին ցանկանում {եմ} լիակատար առողջություն, եթե տենդից դեռ բոլորովին

բոլորովին չի ապաքինվել, իսկ երկրորդին ցանկանում {եմ}, որ ամբիոնն ստանա: Այժմ որտե՞ղ է ծառայում Ալաջա

համարվում է ուսանող " ex officio"։ Ես նրան շատ {եմ} խղճում. հանցանքի ծանրությունը կընկնի Իսահակի վրա

ներկայի ցավերը պահանջում են արդի միջոցներ: Ուրախ {եմ} " Տրովատորի " եւ " Ռիգոլետոյի " մեջ Հովհաննես եղբ

եղբոր կատարած վարժությունների համար եւ ցանկանում {եմ} նրան լիակատար հաջողություն: Շնորհակալ եմ բոլոր ն

նկանում եմ նրան լիակատար հաջողություն: Շնորհակալ {եմ} բոլոր նրանց, ովքեր ողջունում են ինձ: Նրանց թվար

րախոսություն " չի սիրում. միայն շնորհակալություն {եմ} հայտնում նրան՝ իմ մասին հայտնած շատ բարենպաստ կա

տուն եւ ողջունիր բոլորին, ասա, որ ես ողջ-առողջ {եմ}, եւ որ մենք առաջվա նման տեսնվում ենք: Թերեւս դա

երեկվա թվակիր նամակդ ստացա երեկոյան, այսօր գրում {եմ} պատասխանը, որ դու, հավանորեն, կստանաս վաղը:

բոլոր տեղեկությունների համար շատ եւ շատ շնորհակալ {եմ}. մի քանի անգամ կարդացի նամակդ, որ ինձ մեծ բավակ

ում նվաղեր այն բանից հետո, երբ ես արդեն կարդացել {եմ} Գիզոյի նույնանման պատմությունը Փարիզում եւ բելգիա

ի փոքր հանգստացա, բայց այնուամենայնիվ, վախենում {եմ}, որ Բոքլն ամբողջ քաղաքակրթությունը չբխեցնի բողոք

ոլիկությունից. ուղիղն ասած, ես այդ հարցը դիտում {եմ} բոլորովին հակառակ տեսանկյունից: Ըստ իս, պրոգրես

րա՝ նրա քաղաքակրթության գործում, բայց ես խոսում {եմ} հիմնական խթանի, այսինքն՝ ազդակի կամ դիաստազզի մ

բոլորին, Բոքլն ուղարկեցեք, ես մի տեղ ինչ-որ բան {եմ} կարդացել այդ երկի մասին: Այժմ, սրտապնդվելով, կ

ալու բան ունեմ. եւ ես գրքերը ո՛չ թե սոսկ կարդում {եմ}, այլ ուսումնասիրում՝ վերլուծական եւ քննադատական

ուրիշ զբաղմունք չունեմ: Նամակիս հետ վերադարձնում {եմ} Գերվինուսը եւ հանրագիտական բառարանը: Մակոլեյը վե

հանրագիտական բառարանը: Մակոլեյը վերջացնելու վրա {եմ}. այնուհետեւ կսկսեմ Շլոսսերը եւ ապա նորից Ֆոշեն:

ավական է այս հարցերի մասին: " Հոգով շնորհակալ {եմ} սիրելի Անանիայից քո այս նամակում մանրամասնորեն շա

ս նամակում մանրամասնորեն շարադրածի համար, Հուսով {եմ}, որ առաջիկայում էլ իր հումորից ինձ չի զրկի: Ալա

մոտ նա յուրայինների շրջանումն է։ Ես նրան (լուրջ {եմ} ասում), խղճում եմ. նա չար չէ, այլ շատ վատ ուղ

շրջանումն է։ Ես նրան (լուրջ եմ ասում), խղճում {եմ}. նա չար չէ, այլ շատ վատ ուղու վրա է: Սատանան գ

ղճ Գրիշային ճանապարհից շեղեր. վերջինիս էլ ես շատ {եմ} ափսասում: Նա եթե Ուստիմովիչի հետ գնար, հավատացա

փսասում: Նա եթե Ուստիմովիչի հետ գնար, հավատացած {եմ}, որ բոլորովին կուղղվեր եւ Ուստիմովիչի ղեկավարութ

տվելը. այժմ, համենայն դեպս, ես տեղեկություններ {եմ} ստանում այն շրջանից, ուր մի ժամանակ ապրել եմ, թ

ներ եմ ստանում այն շրջանից, ուր մի ժամանակ ապրել {եմ}, թե չէ ես ինձ կզգայի ուղղակի բեւեռից դուրս, ինչ

պատասխանից: Սատանան գիտե ինչու՝ մի տեսակ բթացել {եմ}. ուշ եմ հասկանում մութ եւ խճճված պատասխանները:

ց: Սատանան գիտե ինչու՝ մի տեսակ բթացել եմ. ուշ {եմ} հասկանում մութ եւ խճճված պատասխանները: Հուսով եմ

եմ հասկանում մութ եւ խճճված պատասխանները: Հուսով {եմ}, որ այս անգամ կբավարարես իմ ցանկությունը: Ստ

ուն թողեց այն: Եթե գիտես՝ հաղորդիր ինձ: Հուսով {եմ}, որ դու տնեցոց հաճախ ես գրում եւ հետեւաբար, իմ

կին): Մանավանդ որ, ահա 8 ամիս է, ինչ ես թողել {եմ} Մոսկվան: Ի դեպ՝ կառքը, որ ես թողել էի Մոսկ

մնաց, իսկ երկրորդը Եկատերինոսլավումն է: Խնդրում {եմ}, թող Անանիան այս մասին հանգամանորեն գրի Կամենշչի

անակը, որովհետեւ Դոն-Չեզար դե Բազանի հետ կրկնում {եմ} ՝ " Աշխարհում ամեն ինչ չափ ունի, ամեն ինչ վախճան

ն տեսակ հասարակությունից (свет) հեռու, կարդում {եմ} ։ Այնուհետեւ՝ ցտեսություն. մինչեւ ամենահաճելի տ

ինչեւ ամենահաճելի տեսությունը ձեզ հետ: Գրկում {եմ} քեզ: Քո Միշել Հ. Գ. Ի՞նչ նորություններ

ւններ կան Մոսկվայի թատերական աշխարհում: Հարցնում {եմ} ձանձրույթից, իսկ պատասխանը հաճույք կպատճառի ինձ

այն Գերվինուսը, այլեւ Շլոսսերը ես արդեն ուղարկել {եմ} քեզ հանձնելու համար, բայց նրանք, երեւի, դեռ մի

ի, դեռ մի որեւէ տեղ ընկած են: Այժմ վերադարձնում {եմ} Ֆոշեն: Այսպիսով, ինձ մոտ մնում է այն, ինչ ուղա

ետրվարի 28-ին, եւ ուրիշ ոչինչ: Սրտանց շնորհակալ {եմ} Անանիային՝ ընկերոջ եւ եղբոր պարտքը զարմանալի բար

առից, սակայն այդպես չեղավ: Եվ միայն այսօր կարող {եմ} որոշակիորեն ասել, որ նրանից այլեւս չեմ վախենում

կերպվի, որովհետեւ կարգին տենդում էի, եւ, կարող {եմ} ասել, որ այդպիսի մի քանի փոխակերպումներից հետո ո

ույթը գնալով հանդարտվում է: Այժմ միայն ընդունում {եմ} Aq. laurocerasi cum acotas morphi 1/2 gran, որպ

այժմ, հենց որ սթափվեցի եւ բոլոր վտանգներից հեռու {եմ}, այդ զրկանքը կրկին զգալի դարձավ: Մոտալուտ տե

իանգամայն պրոզայիկ վիճակից երես շրջելով, դառնում {եմ} դեպի, եթե ոչ ավելի բանաստեղծականը, այնուամենայն

ոլորովին չեմ կարող: Ութ ամիս գիշեր-ցերեկ կարդում {եմ}, կամա-ակամա ամեն աչք կհոգնի: Մինչդեռ դա իմ մ

: Բայց ինչ վերաբերում է Բոքլին, ապա խոստովանում {եմ}, որ նա ինձ վախեցնում է ո՛չ միայն ծավալով, այլեւ

մինչեւ 18-րդ դարն է հասել: Այժմ ես դժվարությամբ {եմ} կարդում այնպիսի գրքեր, որոնք փիլիսոփայական երկաս

ու հավակնություն ունեն, վերջիններից ես խուսափում {եմ} այնպես, ինչպես Պուշկինը սեմինարիստներից: Բոլոր

ր արդեն վաղուց տպագրված է: Անանիային խորհուրդ {եմ} տալիս կարդալ Ֆոշեն: Չնայած այդ գիրքը ժամանակակից

թույլ տան տեսնվելու, ապա վաղօրոք ձեզ զգուշացնում {եմ}, որ ես ոչ մի դեպքում տեսակցության տեղը չեմ գա,

, թե ինչպիսին կգնեն, դրա համար էլ քեզ նեղություն {եմ} տալիս, իմ սիրելի եղբայր: Ասացեք խնդրեմ, ի՞ն

աստված: Եղբորս թախիծը շատ բնական է. ցավում {եմ}, որ նա ինձ համար տառապում է. մի անգամ եւս կարդա

ատրաստ է այդ օրը նրանց մոտ գնալու: Ես դեռ հիշում {եմ} նրա արդ ու զարդը հին ժամանակներում: Եթե Անանիան

հավելումով կստանա, որ ես նրանց բոլորին ողջունում {եմ}: Ասա խնդրեմ, ինչու Dandy-ն (Ալաջալյանը) այստե

նձ ստիպեց ծիծաղել խելագարի նման: Շնորհավորում {եմ} M-lle Mari Sultan-Schah-ի անցած ծննդյան տարեդարձը

անցած ծննդյան տարեդարձը. ամբողջ հոգով ցանկանում {եմ} նրան երկար տարիներ տոնել այդ օրը: Սեղմում եմ բոլ

ում եմ նրան երկար տարիներ տոնել այդ օրը: Սեղմում {եմ} բոլոր բարեկամներիս ձեռքը, իսկ գեղեցիկ սեռին անկե

տանից որեւէ տեղեկություն ստանաս, ապա, հավատացած {եմ}, չես մոռանա ինձ հաղորդել: Առայժմ չեմ կարող ավել

ն, Անանիային եւ Հովհաննես եղբորս ձեռքերը սեղմում {եմ} ՝ ջրաբաշխական մամուլին չզիջող ուժով: Ի՞նչ է, Հո

ա առաջ գրում էր: Անանիա, այնուամենայնիվ սպասում {եմ} Տոբոզոյին: Գրքերի համար պետք է գալ եւ փնտրել

արտի 27-ի նամակդ՝ ծխախոտի հետ միասին: Շնորհակալ {եմ} տանից տված տեղեկություններիդ համար, այնինչ ես դե

ստծո, որ մերոնք բոլորը ողջ-առողջ են, որը եւ քեզ {եմ} ցանկանում: Փառք աստծո, ես նույնպես առողջ եմ

եմ ցանկանում: Փառք աստծո, ես նույնպես առողջ {եմ} եւ միայն քո տեսության եմ փափագում։ Երեկ չէ մյուս

ստծո, ես նույնպես առողջ եմ եւ միայն քո տեսության {եմ} փափագում։ Երեկ չէ մյուս օրը վարչությունից խնդրել

փափագում։ Երեկ չէ մյուս օրը վարչությունից խնդրել {եմ}, որ գոնե զատկին թույլ տան տեսակցության, բայց մի

այս րոպեն խնդրիս պատասխանը չունեմ, չնայած հուսով {եմ}... Շատ ուրախ եմ, որ Անանիան կգա զատկից հետ

խանը չունեմ, չնայած հուսով եմ... Շատ ուրախ {եմ}, որ Անանիան կգա զատկից հետո (եթե միայն խոսքի տե

ունը նրան այնտեղ չպահի): Ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչու {եմ} ուրախանում, չէ՞ որ միեւնույնն է՝ այստեղ է նա,

ինչ որ դեկտեմբերին ուղարկել էիր, դրա համար էլ ետ {եմ} վերադարձնում, որովհետեւ ծխել բոլորովին չեմ կարող

: Առայժմ ուրիշ ոչինչ չունեմ գրելու: Սպասում {եմ} զատկին եւ քեզ հետ տեսակցելուն, բայց հազիվ թե, ե

ր, իմ խնդրի պատասխանը դեռեւս չունեմ: Խնդրում {եմ} անկեղծ հարգանքս հաղորդեք նորին գերազանցություն Ս

ամներիս: Հովհաննես եղբորս համբույրին պատասխանում {եմ} համբույրով: Այժմ, տոների առթիվ, երեւի մեր հորե

նամակդ չստացա, բայց միեւնույն է. սա վերջացնում {եմ}, իսկ բան է, եթե այսօր ստացա նամակդ, ապա պատասխ

Իմ սիրելի եղբայր, Երեկ չէ մյուս օրն ստացել {եմ} գրքերն ու խմորեղենը, իսկ երեկ ստացա ամսիս 4-ին ե

ստացա ամսիս 4-ին եւ 6-ին գրած նամակներդ: Ցավում {եմ}, որ տեսակցությունը չհաջողվեց, այնուամենայնիվ քե

հետաքրքրական տեղեկությունների համար: Խնդրում {եմ}, Քրիստոսի տոնի առթիվ, իմ անխախտ հարգանքը եւ շնո

ենաբարի Մարիա Նիկոլաեւնա Պանովային: Ես շատ հաճախ {եմ} մտածում նրա ներկա վիճակի մասին, մանավանդ այն ժամ

նույնպես մենակ է ազատության մեջ, ինչպես ես մենակ {եմ} կալանքի տակ: Շատ հավանական է, որ նա այժմ հաճախ

իշելու եւ իր անկեղծ զգացմունքների համար. սեղմում {եմ} նրա ձեռքը եւ ցանկանում եմ, որ լինի առողջ, ուրախ

ւնքների համար. սեղմում եմ նրա ձեռքը եւ ցանկանում {եմ}, որ լինի առողջ, ուրախ եւ երջանիկ: Ահա այն ամեն

այ բողոքականների մասին ինչ է տպագրել, բայց զգում {եմ}, որ դա պետք է լինի մի աչառու ներբող՝ մասնագիտու

ւթյունս՝ ուղարկածի համար: Փառք աստծո, ես առողջ {եմ} եւ բավական լուրջ պարապում եմ. հուսով եմ, որ տքն

առք աստծո, ես առողջ եմ եւ բավական լուրջ պարապում {եմ}. հուսով եմ, որ տքնությունս իզուր չի անցնի: Ասե

ես առողջ եմ եւ բավական լուրջ պարապում եմ. հուսով {եմ}, որ տքնությունս իզուր չի անցնի: Ասենք, ոչ ոք չ

ոհ չլինեմ: Այնուհետեւ՝ ցտեսություն, համբուրում {եմ} քեզ, Հովհաննեսին եւ Սաշային: Հավետ քո Միշել

Հավելում. Մի կտոր թուղթ եւս գտնելով, գրում {եմ} այն բաների մասին, ինչի մասին, որ մոռացել էի: Ո

չեմ կասկածում, որ նա փողն ստացել է, եւ հարցնում {եմ} ոչ թե դրա համար, այլ միայն ցանկանում եմ իմանալ ն

հարցնում եմ ոչ թե դրա համար, այլ միայն ցանկանում {եմ} իմանալ նրա առողջության մասին եւ թե՝ որտեղ է գտնվ

, բացի պարբերականների համաճարակից: Ես հավատացած {եմ}, որ այժմ որեւէ լավ պարբերաթերթ, իսկ ամենից ավել

ունեմ, եւ որն արդեն, որքան հնարավոր է, մշակել {եմ} (իհարկե, մտովին), նույնիսկ ամենափոքր մանրամաս

ակ հնար չունեի դրանով զբաղվելու, այժմ ես պատրաստ {եմ} նման, թեկուզ հանդուգն, աշխատանքի, սակայն ոչինչ

մինչեւ որ չավարտեմ այդ խնդիրը՝ այնպես ինչպես ես {եմ} ցանկանում ավարտել՝ ոչ մի տեղ չեմ գրի, բացի, իհ

րից, որոնց ես դեռ չեմ պատասխանել: Ես պարտքի տակ {եմ}: Միշել 83. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 12 апр

նը: Հույս ունեմ, որ դու այժմ հասկացար, թե ի՛նչ {եմ} խնդրել ես: Չափազանց ինձ կուրախացներ, եթե դու ին

ն ", այստեղ, երեւի, ծանոթների մոտ կա. աղաչում {եմ} ՝ խնդրեցեք եւ ուղարկեցեք: Բացի այդ, ինձ էլի հար

, ո՛չ մի արտահայտություն, եւ լեզվի մասին դատում {եմ} հիշողությանս եւ 20-ամյա փորձիս շնորհիվ. բայց այդ

հեղեղում: Ակներեւ է, որ այս խոսքերով ես ինձ էլ {եմ} մեղադրում եւ ոչ թե միայն ուրիշներին, եւ այս գիտա

իայն ուրիշներին, եւ այս գիտակցությունը ես դասում {եմ} ամեն սխալից բարձր եւ ամեն հանդիմանությունից դուրս

րին դիպա եւ շատախոսեցի, մոռանալով, որ քեզ նամակ {եմ} գրում, այլ ոչ դիսերտացիա: Շնորհակալ եմ Մարիա

նամակ եմ գրում, այլ ոչ դիսերտացիա: Շնորհակալ {եմ} Մարիա Աֆանասեւնայից իր նեղության համար, եւ խնդրո

րիա Աֆանասեւնայից իր նեղության համար, եւ խնդրում {եմ} հաղորդել նրան, ինչպես եւ երկու սեռի բարեկամներիս

դյոք: Բայց այդ մասին կխոսենք երեքշաբթի: Խնդրում {եմ} աշխատես քեզ հետ բերել " Սոս եւ Վարդիթերն " ու " Վ

Գ. Սուլթան-Շահին։ Եղբորս՝ Հովհաննեսին, գրկում {եմ}: Երեւի ռնգեղջյուրի վերաբերյալ գրություններն արդե

վեցին: Ես քեզանից գինի չեմ ` խնդրել եւ զարմանում {եմ}, որ դու այդպիսի աններելի վրիպումներ ես գործում։

մի արդյունքի չի հասցնի, եւ դրա համար էլ անցնում {եմ} սիրելի Անանիայից ստացած տեղեկություններին: Ին

անվել են լեզվի լավագույն ձեւերը"։ Ես հարգում {եմ} հանգուցյալ հայրենակցիս գիտելիքներն ու տաղանդը, ա

ս գիտելիքներն ու տաղանդը, այնուամենայնիվ, գնում {եմ} այլ ուղղությամբ: Տարոնի բարբառը նա հանձնարարո

ւմ, այսինքն՝ ավելի մոտ հին ձեւերին. ես փնտրում {եմ} ուրիշ բան, թե որ բարբառում ավելի շատ են լեզվի մշ

դիմելու հարկ չեմ զգում, որովհետեւ ես դրանց կարող {եմ} գտնել 5-րդ կամ հաջորդ դարերի ամեն մի կլասիկ երկու

փռել միայն անցյալի վրա, այնինչ ես ներկայի կարիքն {եմ} զգում: Դատելով ինձ ծանոթ պատմական տվյալներից, հ

վարության հետ: Բայց այդ բոլորը, դարձյալ կրկնում {եմ}, կարող են հետաքրքիր լինել միայն գիտության համար

օգնի, սխալ է այն ուղղությունը (այստեղ ես հիշում {եմ} Դովրիտովին), որ իբր թե լեզուն, ինչ որ ադամանդի

ամբողջ շարադրածից պարզ է, թե ես ինչ ուղղություն {եմ} բռնել: Ոչ մի կերպ ես ինձ վրա պատասխանատվություն

ելի լիներ ասել Satis est կամ ecce homo. ես հեռու {եմ} այդպիսի մանր ինքնասիրությունից: Իմ ինքնասիրությո

, եթե ես կարողանամ կատարել այն, ինչ որ ի վիճակի {եմ} եւ ինչ որ միայն կարող եմ: Ես միանգամայն գոհ կլին

ել այն, ինչ որ ի վիճակի եմ եւ ինչ որ միայն կարող {եմ}: Ես միանգամայն գոհ կլինեմ, եթե գտնեմ գեթ ամենափ

առանձին վերցրած միավոր, մասնակի հարցերում կարող {եմ} եւ մեծ սխալներ գործել՝ թող նկատողներն ուղղեն: Ն

րենք չէ, չի հրամանագրվում ", ինչպես արտահայտվել {եմ} վերեւում: Չնայած ես դեռ բայերին չեմ հասել, բ

յած ես դեռ բայերին չեմ հասել, բայց նախապես կարող {եմ} ասել, որ խոնարհումները պակասում են, իսկ եղանակն

ի մեջ: Բայց այս մասին բավական է: Ես նյութեր {եմ} պատրաստում ֆիզիկո-ֆիլոլոգիական, պատմա-աշխարհագրա

ր, մի բան, որ դեռեւս բոլորովին չի եղել (հիշում {եմ} Դավրիշովին): Դրանով ես պարտական եմ Բոքլին: Ես

ղել (հիշում եմ Դավրիշովին): Դրանով ես պարտական {եմ} Բոքլին: Ես նրանից սովորեցի: Բայց այդ նյութերն ի

ն ինձ մոտ դեռեւս բաժան-բաժան են, որովհետեւ գրում {եմ} յուրաքանչյուր թեզի մասին առանձին: Այստեղ այդ նյո

արդեն ստացել ես 12-ի թվակիր նամակս: Ողջունում {եմ} երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս, եւ սպասում խոստաց

րքի հետ միասին: Բոլորի համար ի սրտե շնորհակալ {եմ} եւ հույս ունեմ դեռ անձամբ շնորհակալությունս հայտն

: Բայց բանն այն է, որ այդ մասը ես արդեն կարդացել {եմ}. պետք է, ուրեմն, սպասել մինչեւ լույս կտեսնի հե

պետք է տեղափոխվի, որովհետեւ այդ մասին ես խնդրել {եմ} դեռեւս անցյալ տարի, հունիսի սկզբին, եւ նրանք խո

ւ, որպեսզի թափ տա): Ես առանց այն էլ ձանձրանում {եմ} եւ օրերն եմ հաշվում, թե երբ կենդանի մարդ կտեսնեմ

թափ տա): Ես առանց այն էլ ձանձրանում եմ եւ օրերն {եմ} հաշվում, թե երբ կենդանի մարդ կտեսնեմ եւ գոնե մի

. այս ավելի ճիշտ է թվում: Սրա մասին ես գրում {եմ} միանգամայն լուրջ եւ թող Անանիան առանց կատակի զբաղ

որ նա օժանդակի այդ բարի գործին, եւ ես հավատացած {եմ}, որ նա կգործադրել իր ամբողջ ուժը: 86. ՂԱԶԱՐ

պիսի բան չանի, թե չէ վա՜յ նրան: ՝ Շատ ուրախ {եմ} կենդանաբանական այգու բացման համար, մանավանդ որ ն

շատ է պարտական: Եվ ամեն անգամ, երբ ես որեւէ բան {եմ} լսում վերոհիշյալ օդընտելացման մասին, տխրում եմ,

ն եմ լսում վերոհիշյալ օդընտելացման մասին, տխրում {եմ}, որովհետեւ նա, որ անհապաղ ընթանալով Ս. Ի. Ժոֆ

բանական այգում կանցկացներ: Նույնպես շատ ուրախ {եմ}, որ Անանիային զբաղեցնում է սաղմնաբանությունը. դ

ւ համար - ինչպես եւ ուրիշ շատերի վրա: Խնդրում {եմ} Անանիային գրես, որպեսզի հիմնավորապես եւ մասնագիտ

սպես վարվելը ե՛ւ ամոթ է, ե՛ւ հանցանք: Ցավում {եմ}, որ նա գլխի չի ընկել Նախիջեւան ուղարկելու Կոխինխ

իներ տարածել եւ ուրիշ տեղեր: Մի անգամ էլ կրկնում {եմ} ՝ կենդանիների եւ բույսերի օդընտելացումը մարդկային

աշխատանքի օգնությամբ: Անանիայի ուշադրությունն {եմ} դարձնում " Coccinella " ընտանիքին պատկանող որդերի

լ եւ շատ հեշտությամբ ուսումնասիրել: Շնորհակալ {եմ} Անանիային, որ սկսել է հետաքրքրվել Գրիշայով, բայ

որ սկսել է հետաքրքրվել Գրիշայով, բայց ցանկանում {եմ}, որպեսզի այդ լոկ խոսքով չլինի, այլ de facto: Մ

, այլ de facto: Մի անգամ եւս նրա ուշադրությունն {եմ} հրավիրում այդ հարցի վրա եւ խնդրում եմ լարել բոլոր

ադրությունն եմ հրավիրում այդ հարցի վրա եւ խնդրում {եմ} լարել բոլոր ուժերը նպատակին հասնելու համար: Ա

րծածել իբրեւ անուշահոտություն: Անանիային խնդրում {եմ} այդ մասին հարցնել խնդրի մասնագետից՝ Գովարտովսկու

տելու: Ինչ վերաբերում է ինձ, ես առայժմ աշխատում {եմ} քերականության վրա, մի վերին աստիճանի ծանր գործ,

րամաբուծության պիտանի ու կարգին ձեռնարկ: Սպասում {եմ} Անանիայից այս հարցի պատասխանին: Հարցնել օդընտելա

րը (чернильный орешок) Զմյուռնիայից է: Սպասում {եմ} պատասխանի: Նորից Հ. Գ. Ի՞նչ բույս է խավ տվո

ծածվում եւ ինչպե՞ս է մշակվում: Պատասխանն սպասում {եմ} Անանիայից: 87. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ ԵՎ ԱՆԱՆԻ

ավելի եւ ոչ պակաս " թույլ " են, ուստի եւ խնդրում {եմ} ազատել ինձ նրանցից: Բարեւիր երկու սեռի բոլոր

ու սեռի բոլոր ծանոթներիս եւ բարեկամներիս. Հուսով {եմ}, մյուս երկուշաբթի կտեսնեմ նորին գերազանցություն

մի՛ մոռանա եւ արի՛ ուղիղ ժամը 11-ին: Սեղմում {եմ} Հովհաննես եղբոր ձեռքը, իսկ Սաշային ասա, որպեսզի

ին ասա, որպեսզի չտանջե իր շանը: Այժմ անցնում {եմ} Անանիայի նամակին: Փոքրիկ պաթոլոգիական հարձակո

հանձնարարած օծանելիքը ես չբանեցրի, թեեւ ի նկատի {եմ} ունեցել այն, մի ամբողջ ամիս աղտոտվեցա, հետեւյալ

նը նոր բան չէ, ընդհակառակն, այժմ ես կազդուրվում {եմ}. տեսնում եմ, որ ծիծաղում ես եւ ասում. " из кул

, ընդհակառակն, այժմ ես կազդուրվում եմ. տեսնում {եմ}, որ ծիծաղում ես եւ ասում. " из кулька в рогожку

բ եւ անպետք կլինեի ճարպակալման համար: Խնդրում {եմ} հաղորդիր անձամբ Մարիա Նիկոլաեւնա Պանովային իմ ջեր

երմ պատասխանը նրա ջերմ բարեւին: Սրտանց շնորհակալ {եմ}, որ նա մտերմորեն հիշում է այն բարեկամին, որն իր

որ անհնարին էլ է պահանջել նրանից: Ինչպես տեսնում {եմ}, եթե միայն երբեւիցե հաջողի ինձ գլուխ բերել որոշա

րկավոր կլինի ներածության համար. մեծ ներածություն {եմ} ձեռնարկել, եղբա՛յր, եւ ըստ կարելույն լիակատար ե

Հետո, վերլուծական մասը կբռնի, ինչպես ենթադրում {եմ}, 10 - 15 թերթ, որովհետեւ ես կամենում եմ, քերակ

թադրում եմ, 10 - 15 թերթ, որովհետեւ ես կամենում {եմ}, քերականությունն ազատել զանազան ավելորդաբանությո

երյալ: Դրական քերականությունը ես մեկուսացնում {եմ} այն պատճառով, որ ինչքան կարճ է, այնքան պարզ է,

ացած լրագիրը, որի մասին դու գրում ես: Շատ ուրախ {եմ} Րեստենի վերաբերյալ: Խնդրում եմ բարեւս հաղորդես Կ

ւմ ես: Շատ ուրախ եմ Րեստենի վերաբերյալ: Խնդրում {եմ} բարեւս հաղորդես Կովալսկուն եւ շնորհավորես նրա դիս

րան, որպեսզի բարեւի Կոլյա Ուստիմովիչին: Խնդրում {եմ}, հնարավորության սահմաններում հաճախ գրես ինձ, մա

ում հաճախ գրես ինձ, մանավանդ, եղբայր, տառապում {եմ} ձանձրույթից, գիրք չունեմ համարյա այն օրվանից, ե

համալսարան մտնելու քննություններով, հաջողություն {եմ} նրան ցանկանում եւ առողջություն: Քո Միշել 8

վաղուց արդեն ուղարկված էր: Այդ պատճառով խնդրում {եմ}, որ դու երկուշաբթի բերես ինձ նույն տեսակի մի ծխա

ծխախոտը, գրքերը եւ ծխափողը։ Այժմ. անցնում {եմ} քո նամակի բովանդակությանը. 1) Առեւտրական տեղ

ինձ, Պրովանսի ձեթ, պղպեղ, եւ այլն: Ես կարծում {եմ}, որ նույնպես աննշան է: Մինչդեռ ձեր հետաքրքր

եռ ձեր հետաքրքրական տեղեկություններին պատասխանում {եմ} ոչ պակաս հետաքրքրական եզրակացություններով, այն է

զարյանի, հիրավի հենց նա է քեզ այցելողը: Խնդրում {եմ} այլեւս չթողնես քեզ մոտ այդ սրիկային: Նա մի վարձկ

նց, որ նամակը մենք ստացել ենք եւ որ ես շնորհակալ {եմ} Ավետիքից: Ըստ որում, չմոռանաս բարեւ գրել ծնողնե

ասին ինձ հասցրու այն գրքերը, որոնց մասին ես գրել {եմ} քեզ 15-ին: Առանց գրքերի չափազանց ձանձրալի է, իս

րքերի չափազանց ձանձրալի է, իսկ ես քեզ արդեն գրել {եմ}, որ հիվանդության հետեւանքով ամենեւին չեմ կարող մ

ինձ զրկում են պարապելու հաճույքից: Դժվարությամբ {եմ} նստում մի հասարակ նամակ գրելու համար: Հիվանդո

եւ չի թուլանում: Այսօր քսան օր է, ինչ ընդունում {եմ} ծծմբային խինին եւ գործ եմ ածում իբրեւ օծանելիք k

ան օր է, ինչ ընդունում եմ ծծմբային խինին եւ գործ {եմ} ածում իբրեւ օծանելիք kali jodatum։ Երկուշաբթի օ

jodatum։ Երկուշաբթի օրից սկսած առավոտները խմում {եմ} մեկական բաժակ դառը ջուր, բայց տակավին " ավելի լա

Ինձ հայտնած բոլոր լուրերի համար շատ շնորհակալ {եմ}: Հուսով եմ, որ քո հաջորդ նամակում կկարդամ Կարպ

նած բոլոր լուրերի համար շատ շնորհակալ եմ: Հուսով {եմ}, որ քո հաջորդ նամակում կկարդամ Կարպ Մակարովիչի ե

ռնգեղջյուրի մասին. ես մի քանի բան այդ մասին գրել {եմ} այս թերթի կեսի վրա, որն ընդ սմին ուղարկում եմ:

ել եմ այս թերթի կեսի վրա, որն ընդ սմին ուղարկում {եմ}: Ես շատ կկամենայի ծառայել Մոսկվայի նորահաստատ

, սակայն ես այդ չեմ կարողանա անել, քանի տառապում {եմ} այստեղ, ու բացի այդ, քանի օդընտելացման ընկերութ

ն է այստեղ խոսքը: Սրանից հետո էլ ինչո՞վ ես կարող {եմ} շահագրգռել նրանց հանուն գիտության, երբ նրանք հաղ

աղորդակից չեն այդ գիտությանը: Էլ ինչո՞վ ես կարող {եմ} նրանց խնդրել եւ հրավիրել զոհաբերելու համարյա 10 հ

ել ինձ, ո՛հ, այն ժամանակ այլ բան է, եւ ես խոսք {եմ} տալիս, որ իմ ազատվելուցս մի տարի հետո մի գեղեցիկ

, որ ամեն մեկն այնքան աներ, որքան ես արդեն արել {եմ} այդ շատ օգտակար ընկերության համար, որին համակրու

յդ շատ օգտակար ընկերության համար, որին համակրում {եմ} եւ ի սրտե ցանկանում ամենայն հաջողություն: Երբ

ա զարգացումն իմ սիրելի բարեկամ Անանիային: Հուսով {եմ}, որ այդ մասին նա լուրջ հարաբերությունների մեջ կմ

ւնքի մասին ինձ անտեղյակ չի թողնի։ Խոստովանում {եմ}, որ չեմ կարող չզարմանալ Ռափայելի անհաջողությանը

յան մասին: Վերջապես, դու տանն ես, ես շատ ուրախ {եմ} եւ ավելի կուրախանամ, երբ գրկեմ քեզ: Ինձ շատ

չ է, ուրեմն, ցույց տալիս այս: Ես մատնանշում {եմ} այս անբարեխիղճ միջոցառումը ոչ թե նրա համար, որ ա

եւ բացակայել C. ժողովից, դրա փոխարեն, կրկնում {եմ}, D անձը, որը բացակա էր B ժողովից, ներկա է գտնվ

արակության իրավացի գործին: Ես հաստատ համոզված {եմ}, որ այդ գործի արդարացի քննությունը հսկայական օգո

առ զերծ էին վտանգից, բայց ավա՜ղ: Այժմ ենթադրում {եմ}, հետքն անգամ չկա՛։ Տա աստված, որ գոնե որեւէ բա

ի արդյունք չի ստացվի: Դեկտեմբերի 7-ին ես գրել {եմ} եղբորս յոթ կետի մասին, որոնց վերաբերյալ հարկավոր

ի հույժ ազնվությանը. բայց դրա հետ միասին աղաչում {եմ} աստծուն, որպեսզի հետեւանքներն ավելի եւս հաստատեն

կարծիքը: Հայտնիր նրան իմ ակնկալությունը: Հուսով {եմ}, որ ուրախ լուր կբերես այս գործի վերաբերյալ, որի

կբերես այս գործի վերաբերյալ, որի համար ես ավելի {եմ} մտածում, քան իմ թշվառ գործի մասին եւ որը, վերաբ

րդկանց ուշադրության: Այժմ ես վերստին անցնում {եմ} մեր սորգոյին: Դու արդեն գիտես, որ փորձն անցավ ա

ленница, մյուս անգամ հետեւանք էլ կլինի. խնդրում {եմ} միայն, որ դու լավ բացատրես, թե ինչպես պետք է ցա

Գ. ] Ի դեպ, շնորհավոր նոր տարի: Անցիր, խնդրում {եմ}, ծնողներիս մոտ եւ ասա, որ ես եւ եղբայրս՝ Ղազար

ւս, կգրեմ հետեւյալ փոստով: Ցտեսություն, գրկում {եմ} քեզ: Միշել 91. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 22

քեզ գրել, բայց չէր հաջողվում: Շնորհակալություն {եմ} հայտնում քեզ, որ դու այդքան անհանգստանում ես իմ

ժբախտությունը նույնպես վերջ ունի: Ես քեզ խնդրում {եմ} հանգստացնել մեր ծնողներին: Ես, փառք՝ աստծո

ր ծնողներին: Ես, փառք՝ աստծո, ողջ եւ առողջ {եմ}. յուրաքանչյուր շաբաթ տեսնվում եմ եղբորս հետ եւ ի

, ողջ եւ առողջ եմ. յուրաքանչյուր շաբաթ տեսնվում {եմ} եղբորս հետ եւ ինձ համար պարապում եմ կամ ընթերցանո

աբաթ տեսնվում եմ եղբորս հետ եւ ինձ համար պարապում {եմ} կամ ընթերցանությամբ, կամ թե այս կամ այն բանն եմ

եմ կամ ընթերցանությամբ, կամ թե այս կամ այն բանն {եմ} գրում: Հաղորդիր իմ հարգանքը կնոջդ, իմ ամենաս

ավակներին: Ի սեր աստծո, մի անգամ էլ խնդրում {եմ}, հանգստացրու մեր ծնողներին: Ափսոս որ չի կարելի

որ այդքան անհանգստանում են: Ինչ նամակ էլ ստանում {եմ}, ուրիշ ոչինչ չեմ լսում, բացի նրանց կացության մա

լսում, բացի նրանց կացության մասին. խոստովանում {եմ}, որ դա շատ ծանր է ինձ համար: Դժբախտաբար, իմ

ուրիշ բան չունիմ գրելու: Հա՛, մոռացա, ես լսել {եմ}, որ դու լինում ես նորերումս Նախիջեւան ժամանած Ա

տ, հաղորդիր նրան իմ բարեւը, ի սրտե հաջողություն {եմ} ցանկանում նրան իր գործերում: Հաղորդի՛ր իմ բար

ին, մի խոսքով մեր բոլոր ազգականներին. շնորհակալ {եմ} նրանց համակրանքի համար: Բարեւիր Բերբերյանին ե

ր Բերբերյանին եւ Սուլթան-Շահին. վերջինս, հուսով {եմ}, ամառն այստեղ կգա, կամ էլ Նիժնի Նովգորոդի Մակար

առից: Խնդրեմ այս մասին հայտնես նրան: Խնդրում {եմ} հաճախակի գրես Ղազարոս եղբորը մեր ընտանիքի կացությ

խ ն դ ի ր Իմ խոնարհ խնդրագրով համարձակվում {եմ} ձերդ գերազանցությանը նեղություն պատճառել, խնդրել

որ ինձ համար բնավ երկրորդական հարց չէ։ Թույլ {եմ} տալիս ինձ խոնարհաբար հուսալու, որ ձերդ գերազանցո

ին ստացա քո նամակը ծխախոտի հետ միասին. շնորհակալ {եմ}. Նախիջեւան գրած նամակներիդ համար նույնպես: Ես ի

գրած նամակներիդ համար նույնպես: Ես ինքս մտածում {եմ} մի փոքրիկ նամակ պատրաստել Խալիբյանին: Այդ կլինի

r. concentrat, երեք ժամը մեկ անգամ՝ երեք կաթիլ {եմ} ընդունում՝ մորու ընտիր շաքարաջրի մեջ: Թթուն ներ

ւ մեզ այլեւս ուրիշ ոչինչ հարկավոր չէ: Սպասում {եմ} խոստացած ընդարձակ նամակիդ՝ ըստ Տրեդյակովսկու պեր

րել: Օգտվելով Անանիայի այդտեղ լինելուց, խնդրում {եմ} նրան՝ տեղեկանալ, լո՞ւյս չի տեսել արդյոք Բոկլի ե

մ է Մոսկվայում եւ առաջին հատորը ես արդեն կարդացել {եմ} մեծ հաճույքով։ Հեղինակը պողպատե տրամաբանություն

հարկավոր բաների մասին, որովհետեւ ես նրան խնդրել {եմ}. այլեւս միայն այսքանն եմ ավելացնում - ոչ մի բան

րովհետեւ ես նրան խնդրել եմ. այլեւս միայն այսքանն {եմ} ավելացնում - ոչ մի բան չձեռնարկել մինչեւ իմ վերադ

վակով անհանգստացնել մորս, չեմ կարող, եւ խնդրում {եմ} քեզ՝ թողնել նրան հանգիստ, եթե չես ուզում ` գժտվ

էիր իմ ժառանգական իրավունքների մասին. շնորհակալ {եմ}, եղբայր, իսկ ես բնավ չգիտեի, որ ես եւս իրավուն

վոր չէ: Սերովբե եղբայրը կմնա. ես նրան խնդրել {եմ} այդ մասին, նա ինձ փոխարինում է. քո կողմից ամենա

պակաս չեն խնամում, եւ ես, համենայն դեպս, արել {եմ} նաեւ իմ կարգադրությունները: Երբ ես կգամ, այն

ժամանակ մնացածը կլրացնեմ. իսկ առայժմ ես հանգիստ {եմ}, գիտենալով, որ մայրս կհոգա հորս մասին: Ես դ

այդ նա անելու է իմ ներշնչմամբ եւ ես պատասխանատու {եմ} նրա բոլոր գործողությունների համար, հետեւապես, ք

Սա իմ վերջին խոսքն է, որ ես համենայն դեպս ասում {եմ}: Բայց ավելի լավ կանես, եթե սպասես իմ վերադարձին

ով Ձերդ գերազանցությանը, ամենախոնարհաբար խնդրում {եմ} չմերժել Ձեր աջակցությունը վերոհիշյալ թղթերն ետ ստ

խարհագրական քարտեզի տպագրության մասին, ուղարկում {եմ} Ձեզ մի համառոտ բան, աղաչելով, որ մի փոքր տեղ տա

փոքր տեղ տաք նորան Ձեր լրագրի մեջ: Հավատացած {եմ}, ոչ չպիտի մերժվի խնդիրս, քանի որ էլ չեմ կարող հ

ճարելու աշխատելով, ահա այսօր առաջին նամակը գրում {եմ} Ձեզ եւ... Այս քաղաքի մասին լավ բան չունիմ ա

, որ չունիմ ուժ եւ զորություն: Այս տողերը գրում {եմ}, բայց կուրծքս եւ թիկունքս ցավից խեղդում են, երբ

բժիշկը ինձ պարզապես ասաց, եւ ես օրե օր մոտենում {եմ} գերեզմանին: Հավատացեք, այնպես վատած եմ այժմ, ո

մոտենում եմ գերեզմանին: Հավատացեք, այնպես վատած {եմ} այժմ, որ ինքս ինձ հայելիի մեջ տեսնել վախենում եմ

եմ այժմ, որ ինքս ինձ հայելիի մեջ տեսնել վախենում {եմ}, վկա է աստված. ջերմը ամենայն օր հոգիս է հանում

ինելուց հետո, այսօր էլ ծանր հիվանդության տիրացած {եմ}, որ մաշում է ինձ առավել քան թե տարի, ուստի եւ բ

նդրի մեջ, որ այսօր այս թղթիս հետ փոշտ տվի, գրած {եմ} նույնպես, որ եղբորս Ղազարոսին՝ Սերոբեն ստացած 7

ստուգապես հորս փողն է եղած, ուրեմն ես ընդունում {եմ} իմ հաշվիս վրա։ Իհարկե գրածիս օրինակը քեզ կուտան

առ միտք ունիս գալու ինձ տեսության, շատ շնորհակալ {եմ}, բայց այս է բանը, որ շոգենավերը հազիվ հազ ապրիլ

երթալու եւ արդեն մեկ ամիս է, որ մինիստրից խնդրել {եմ} եւ այս օրերս հույս ունիմ հրամանը անպատճառ ստանալո

ք, որ գրեմ սրտիս ուզածը ու բերեք, շատ շնորհակալ {եմ}, ինձ ոչ մի բան հարկավոր չէ, եւ դուք զուր տեղը ա

րում երկար բարակ նամակ գրել, ուստի եւ վերջացնում {եմ} գիրս, ցանկալով քեզ ու քո ընտանիքին առ ի սրտե ամե

տ գիր առիլ էի, պատասխանը հատուկ քո անունովդ գրիլ {եմ} հունվարի 28-ին, անկից ետեւ մեմ ալ աս էր առածս,

միմ եւ բեհրիզ իմ. կհավատաս՝ հոգիես արեւես զզվիլ {եմ}. ասօր մեռնիմ նե, աչքիս չերեւնալ, բայց երեւումը

ստրատ տված թուղթիս մեջ քեզի ալ եւ Մամայիս ալ գրիլ {եմ}, ասիլ եմ, որ հորս մեռնելեն ետքը, 3 աղբար, 1 ք

թուղթիս մեջ քեզի ալ եւ Մամայիս ալ գրիլ եմ, ասիլ {եմ}, որ հորս մեռնելեն ետքը, 3 աղբար, 1 քուր եւ մայ

3 աղբար, 1 քուր եւ մայրս մնաց. նույնպես խնդրիլ {եմ}, որ քո եւ մորս իրավունքները տեղը բերին եւ ինչ որ

է քանակութիւնս դրամոց առ որ եւ իցէ վախճան պատրաստ {եմ} հատուցանել, ըստ որում պարոն Խալիպովն թոյլ չետ առ

ն թերթերից Ա. Ապրիլի 20. այսօր շատ վաստակած {եմ} եւ բաւական թոյլ, բայց տկարութիւնս բաւական թեթեւ

բան գիտես, այժմ ներիր համարձակութեանս, տեսանում {եմ}, որ շատ բոբիկ ես եղած ուսումնականութենից: -

եղած ուսումնականութենից: - Բոլորովին ներում {եմ} քեզ, - պատասխանեցի ես, - կարող ես ինչ կամիս խօս

ը, ազատապէս կարող ես խօսել, բայց այսքան խնդրում {եմ} հասկանալ, որ " Մեղուի " հրատարակողի գրագիր լինել

ինչպէ՞ս համարձակւում ես... - Ես ճշմարիտ բան {եմ} ասում, եւ սուտ չկայ խօսածիս մէջ. ո՛վ կարող է ար

ին. ես ոչ թէ մի սեւահոգի մարդու պէս այն խորհրդով {եմ} մերկացնում այդ պակասութիւնքը, որ ծիծաղեմ դոցա վե

մի ազգ անարգելու. քաւ լիցի, բայց ինչ որ խօսում {եմ}, խօսում եմ որպէս պաշտօնեայ ճշմարտութեան։ Ճշմարտ

գելու. քաւ լիցի, բայց ինչ որ խօսում եմ, խօսում {եմ} որպէս պաշտօնեայ ճշմարտութեան։ Ճշմարտութիւնը աւել

չ որ դու ասում ես Հայոց լեզուի համար, ես ամաչում {եմ} պատասխանել, ամաչում եմ խոստովանել, որ այժմ եւս

լեզուի համար, ես ամաչում եմ պատասխանել, ամաչում {եմ} խոստովանել, որ այժմ եւս կան Հայերի մէջ մարդիկ,

: Այս խօսակցութեան մին բանի վերայ միայն զարմացած {եմ}, թէ ինչպէս մի քանի մարդիկ տեղ են տալիս իւրեանց ս

ի է նորա բովանդակութիւնը. այս պատճառով արտագրում {եմ} բառ առ բառ: Պ. Կոմս Էմմանուէլ. "

բառ: Պ. Կոմս Էմմանուէլ. " Ես լսած {եմ}, որ դու յիշատակարան ես պահում տանդ եւ ամենայն օր

կինը քամակից"։ Բ. Մայիսի 1: Մտածում {եմ}, թէ մինչեւ ո՞ր աստիճան ողբալի էր կասկածամիտ մարդ

արդերի դրութիւնը. այդ բանի քանի օրինակները տեսած {եմ}: Խեղճ ողորմելիքը չէին կարող հաց ուտել հանգիստ,

փայլ " անունով օրագրի մի քանի համարներից տեսանում {եմ}, որ դուք գործակից էք այդ օրագրին։ Ուրախ եմ եւ հ

նում եմ, որ դուք գործակից էք այդ օրագրին։ Ուրախ {եմ} եւ հոգւով չափ ուրախ, որ ձեր կոչումը եւ դրութիւնը

ւթիւնք տալ այդ պատուական օրագրին, բայց երկբայում {եմ}, մի գուցէ պարոն հրատարակողը տեղ չգտանէ իւր օրագր

ւ ո՛չ Պ. Նալբանդեանցի հետ, որ, ինչպէս տեսանում {եմ}, պիտոյ է գլխաւոր աշխատակից լինի Պ. Հրատարակողին

է գլխաւոր աշխատակից լինի Պ. Հրատարակողին, գրում {եմ} ձեզ այս նամակը այն խորհրդով, որ դուք մի նամակով

ատութիւնքը, եթէ պատահի ինձ ուղարկել: Ես կարդում {եմ} այստեղ " Մեղու Հայաստանի " անունով լրագիրը եւ շատ

Հայաստանի " անունով լրագիրը եւ շատ անգամ տեսանում {եմ} նորա մէջ այնպիսի բաներ, որ արժանի չէին բերանից հ

ադար գրագրութիւն ունենալով Թիֆլիզի հետ, տեսանում {եմ}, որ այնտեղ եւս խելացի եւ բանագէտ մարդիկ այդ աչքո

ի հետ, անպատուել իմ անձը: Ես բոլորովին համաձայն {եմ}, եւ եթէ այդ գործը յարաբերութիւն չունենար մեր ազգ

, անունը եւս տալու չէի այդ գործին: Ուղարկում {եմ} այժմ իմ մի քանի նկատողութիւնքը՝ " Հրաւիրակ հայրե

գրութեամբը յայտնում է իւր որպիսութիւնը։ Տեսանում {եմ}, որ դա բարեմիտ եւ աշխոյժ երեւակայութեամբ մի երիտ

պարոն (ներեցէք ինձ, որ այսպէս ընտանեբար վարւում {եմ} ձեր հետ), ե՞րբ կամ ո՞ւր տեսաք, որ հայրենասէրքը

րան։ Ոչ ոք չէ կատարել այդպիսի գործ։ Ես տեսանում {եմ}, որ դուք՝ Հայոց ազգի մի քանի այլ անդամների հետ

Շինականը. - " Պարո՛ն, քաղաք մտանելով՝ տեսանում {եմ} բարձր տների վերայ ձողեր, որոնցից վայր է գնում մի

ութենով պարապուած է միտքս այս րոպէիս, մինչ գրում {եմ} Յիշատակարանիս այս տողերը, Մայիսի 30-ին: Շատ

ոցներում ստացած նամակներիցս հետեւեալ նամակը կարող {եմ} մէջ բերել Յիշատակարանիս մէջ: ՊԱՐՈՆ ԿՈՄՍ

ակը (տպած Մոսկուա, 1858): Ահաւասիկ, կատարում {եմ} իմ խոստմունքս. այս նամակիս հետ ուղարկում եմ մի փ

րում եմ իմ խոստմունքս. այս նամակիս հետ ուղարկում {եմ} մի փոքր տետրակ, որի մէջ գրել եմ իմ դատողութիւնը

իս հետ ուղարկում եմ մի փոքր տետրակ, որի մէջ գրել {եմ} իմ դատողութիւնը Պ. Յովհաննիսեանի՝ Նոր Քնարի եւ

ոնց մասին կարողանայի ծանօթութիւն տալ ձեզ. վարում {եմ} մի ձանձրալի եւ միօրինակ կեանք: Շատ անգամ սրտիս ն

միօրինակ կեանք: Շատ անգամ սրտիս նեղութենից գնում {եմ} ծովի ափը եւ, տեսանելով Սեւ ծովի սպիտակ փրփուրներ

ատութեամբ շարժւում են յետ եւ յառաջ, ակամայ երանի {եմ} տալիս մինչեւ անգամ այդ անշունչ էակի անգիտակից ազա

, Ս. Խ. Շահբէգ: Ես շատ շնորհակա՛լ {եմ} այս Պարոնից, դա միշտ կերակուր է տալիս իմ Յիշատակ

ծ հորթի մէջ։ Ես ինքս չեմ հասկանում, միայն գրում {եմ} այն, ինչ որ կայ շինականների մէջ եւ ինչ որ նոցա կ

կանների մէջ եւ ինչ որ նոցա կենդանի լեզուովը լսում {եմ} նոցանից: Աւանդութիւնը ասում է. " Եթէ կայծակից մ

չափ անքուն գիշերներ, եւ այդ միջոցին, երբ սկսում {եմ} իմ պատմութիւնը, գտանւում էի պատուհանիս մօտ մի տա

նում ստուգապէս ճանաչել այդ մարդը: Վերջապէս լսում {եմ} ՝ դուռիս զանգակը զարկեցին... Ծառաս գնաց դէպի դու

աց դէպի դուռը եւ մի քանի վայրկեան ուշացաւ: Լսում {եմ} մի խօսակցութեան անորոշ ձայն, բայց բան չեմ հասկան

սկսեց թօթափել նորան առանձնարանիս մէջ։ Ես նայում {եմ} նորա վերայ, նա երկար ժամանակ չէր եկած իմ մօտ, ե

, ահա ինչպէս տեսանում ես, երեք օր է, որ փակուել {եմ} տանս, որովհետեւ ոչինչ հնար չկայ դուրս գնալու:

թ դառնայ քո Յիշատակարանիդ։ Ես գիտե՞ս ինչպէս մարդ {եմ}... Ես ուրիշների նման չեմ... Երեք հազար մանէթ ջո

չունիմ, իսկ օտարի զաւակների վերայ ես հոգաբարձո՞ւ {եմ}, ինչ եմ: Ի՞նչ պարտական եմ ես ազգին, ամենայն ծն

իսկ օտարի զաւակների վերայ ես հոգաբարձո՞ւ եմ, ինչ {եմ}: Ի՞նչ պարտական եմ ես ազգին, ամենայն ծնող թող հո

վերայ ես հոգաբարձո՞ւ եմ, ինչ եմ: Ի՞նչ պարտական {եմ} ես ազգին, ամենայն ծնող թող հոգս առնէ, եթէ կամի

թէ " խելագարի հացը խելօքի փորը"։ Շատ շնորհակալ {եմ} խրատիցդ: - Եղբա՛յր, եթէ դու աւելորդ կարողու

գանալ ընտանիքի լաւութեան մասին, ամօթ չէ՞, ասում {եմ}, միեւնոյն ընտանիքի մէջ որոշել իմ եւ քոն: Դու լս

: - Քո քարոզը մեծ պասից երկայն էր։ Ես արծաթ {եմ} վաստակել՝ քրտինք թափելով, եւ կը ծախեմ նորան իմ

թէ իմ մինչեւ այժմ խօսածը կատակ էր), - ես գործի {եմ} եկել եւ շատ հարկաւոր գործի: Տեսանո՞ւմ ես՝ այս ս

լառիթ չէ եղել իմ գալուն... - Ասա՛, ես լսում {եմ} քեզ: - Լսելով բան չէ դառնում, դու մի Էֆիմեր

դու մի Էֆիմերդէն առնուս ձեռքդ, մի սարսափելի երազ {եմ} տեսել... - Ես Էֆիմերդէ չունիմ։ Ա՞յդ է քո շա

, քան թէ քնել էի, եւ ահա քունս տարաւ: Տեսանում {եմ} երազիս մէջ, որ աշխարհի ժամանակը յետ է գնացել քան

քանի հազար տարիներով։ Թւում է ինձ, թէ գտանւում {եմ} Յունաստանի մէջ... Մի սարի վերայ... Յետոյ ինքս ի

րի Ոլիմպոսի վերայ: Մի փոքր ժամանակից յետոյ լսում {եմ} որոտմունք, թնդիւն, եւ ահա Արամազդը երեւում է իւ

մակից: Ամպերը կամաց կամաց ցրուեցան, եւ տեսանում {եմ} դարձեալ Արամազդը, բայց մարդու միսը վերան փուշ փո

ոռում է, աղաղակում է նա, բայց, ինչպէս տեսանում {եմ}, կռիւը Աթենասի հետ է: - Իմ շանթե՛րը, - գո

- Գիրսաս է այդ Բրամինապետի անունը, ճանաչում {եմ} մօրը, բայց հօր անունը չկայ մեր մատեանների մէջ.

ով եղանակի այսպիսի անյարմարութեանը, ահա գտանւում {եմ} քո մօտ: Աստուծոյ սիրուն, նայի՛ր մի Էֆիմերդէն,

րող լցուցանել քո ցանկութիւնը: Միայն այսքան կարող {եմ} ասել քեզ, որ երազ ասացեալը հաւատալու բան չէ։ Դո

վ, գնաց: Յիշատակարանիս ընթերցողներին թողում {եմ} իմաստասիրել, թէ անկրթութիւնը մինչեւ ո՞ր աստիճան

ր հօրեղբօրիցս ծածուկ շարադրել էի եւ շատ հաւատացած {եմ}, որ կ'ուրախանար այդ նամակի վերայ: Ե.

րայ: Ե. Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, սիրում {եմ} հին բաներ։ Ինչ պիտոյ է առնել, ամենայն մարդ ունի

նունով միայն գիտեն այդ հրովարտակը, ուստի կարծում {եմ}, որ կը ցանկանային կարդալ որպէս բնագրի հաւատարիմ

ն պատճէնը՝ թարգմանութեամբ հանդերձ, եւ հաւատացած {եմ}, որ մեր ազգը Նախիջեւանու մէջ, որին այս րոպէիս յ

ազգը Նախիջեւանու մէջ, որին այս րոպէիս յիշեցնում {եմ} այն ամենայն մայրական գթասրտութիւնը՝ ի Տէր հանգու

աները, որոնց չլինելու վերայ մորմոքուելով՝ յառաջ {եմ} տանում իմ տխուր Յիշատակարանը, եւ որոնց միայնակ ծ

րը, որ ունէինք այդ քաղաքից: Իհարկէ, լսելու {եմ} այն սովորական պատասխանը, թէ մի այդպիսի ուսումնար

կարողանար դիմանալ այդ ծախքին: Գիտեմ եւ ընդունում {եմ}, այդ ճշմարիտ է, բայց դորա ընդդէմ կայ եւ ասելիք

ց այսպիսի հոգաբարձութիւնք ես բոլորովին անտես արած {եմ} տեսանում եւ ո՛չ միայն այսչափ, այլեւ մինչեւ այսօր

փարատելի տխրութիւն է գալիս իմ վերայ, երբ մտածում {եմ}, թէ իմ սիրական Հայը, առաջնորդուած լինելով մինչե

գամ խելացնոր մարդու արժանի լօգիկայով, ես անարժան {եմ} համարում ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ, որովհետեւ

ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ, որովհետեւ ափսոսում {եմ} ժամանակիս, որ պիտի կորուսանէի, ափսոսում եմ ընթե

սում եմ ժամանակիս, որ պիտի կորուսանէի, ափսոսում {եմ} ընթերցողներիս ուշադրութիւնը, որ զուր տեղը պիտի լ

իմ պղծել իմ գրիչը եւ այդ անպարծանք հանդէսը թողում {եմ} սուտ ազգասէրների, Օբսկուրանտների, Եզուիտների եւ

Սուտ ազգասէրների սրտի մեծ ցաւի համար հարկաւոր {եմ} համարում ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ այն գրեանքը

անդուլ գործունէութեան մասին: Եւ այսպէս յայտնում {եմ}, ահա, հրապարակով, որ ճշմարտութեան քարոզիչքը գո

ես թէ լաց է լինում մարդու գլխին: Շատ անգամ դուրս {եմ} գալիս դաշտ, բայց չկայ այն ախորժ բերկրութիւնը, ո

մնացել է ինձ մատենագրութիւնը։ Ես շատ ուրախանում {եմ}, եթէ մի նշանաւոր հիւր գալիս է իմ մօտ, որովհետեւ

յն հարստանում է Յիշատակարանս։ Նոյնպէս ուրախանում {եմ}, եթէ ստանամ եմ իմ բարեկամներից նամակ եւ ծանօթութ

Յիշատակարանս։ Նոյնպէս ուրախանում եմ, եթէ ստանամ {եմ} իմ բարեկամներից նամակ եւ ծանօթութիւնք, որ, զբաղ

է մի նշանաւոր բան տեսանեմ կամ լսեմ, իսկոյն ձգում {եմ} Յիշատակարանիս մէջ, որ ուրիշները եւս կարդան եւ տե

ծ նամակներիցս կամ լուրերիցս հետեւեալ բաները կարող {եմ} մէջ բերել: Համար 1. Սեպտեմբերի 18

ազիւհազ շատ մօտ բարեկամներիս գրուածքին կարողանում {եմ} պատասխանել: Ասածիս ապացոյցը կը տեսանես իմ մի քան

ջին նկատողութեանը, որ, ուղարկելով քեզ, խնդրում {եմ} հասուցանել " Հիւսիսափայլի " հրատարակողին: Հաւատա

փայլի " հրատարակողին: Հաւատա՛ ինձ, այնքան սիրել {եմ} Պ. Իսահակեանցին, որ երեկի առաւօտ իմ բոլոր ժաման

ուշադրութեան բան չունիմ գրելու, սաստիկ վաստակած {եմ} ։ Մնաս բարով: Խնդրեմ նամակդ չպակասեցնես ինձանից

ին առաջին անգամից շատ սիրեցի, եւ այժմ եւս սիրում {եմ}. ի՞նչ պիտոյ է առնել, մարդ ենք, ունինք շատ թուլ

իւր անձը արդարացուցած: Այդպէս չէ։ Ես պահանջում {եմ} իմ հարցմունքի ճիշտ եւ որոշ պատասխանը, իսկ նորա ա

կադրուէր դադարեցնել նորա գոչիւնը: Ես խնդրում {եմ} նորանից ցոյց տալ ինձ ազգի գիտութեան եւ յառաջադիմո

գի գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը։ Պատասխանի {եմ} ստանում, թէ " այստեղ ազգի անցեալ եւ ներկայ բարօր

ւն: Հաւատալով նորա բարեսրտութեան վերայ՝ կարծում {եմ}, որ եթէ Ֆրանսիա եւ Աւստրիա եւս գնալու լինիմ, նո

անսիա եւ Աւստրիա եւս գնալու լինիմ, նոյնպէս կարող {եմ} երթալու հրամանագիր ստանալ Պ. Իսահակեանցից: Ցնծա

չ իրաւունք չունի մեզանից բան պահանջելու, - ասում {եմ} շեշտելով, - թո՛ղ նա յառաջ սերմանէ, յետոյ հնձելո

լ, մանաւանդ, հանդէս տալով այդ խնդրին, ցանկացել {եմ} զգալի կացուցանել մեր ազգին այդ նորա տարապայման կա

իրտը չէ դիմանում մի առ մի նկարագրել: Ես տեսանում {եմ}, որ Պ. Իսահակեանցը ամենեւին անտեղեակ է մեր մատե

որ իշխանների սիրտը կարեվէր խոցելուց յետոյ, ասում {եմ}, թէ նորա հետ խօսելու վերայ եւս կասկած ունինք"։

որ իշխանների վիրաւորութիւնը: Ես ասել էի եւ ասում {եմ} այժմ եւս, որ մեծ կասկած եւ երկբայութիւն ունիմ մո

ւնը, ասում է, թէ կասկածաւոր մարդու վիճակը կարող {եմ} տեսանել, իմ ողորմած պարոն Կոմս Էմմանուէլի ճշգրիտ

Մուզան է ասել Պ. Իսահակեանցին: Ես հաւատացած {եմ}, որ եթէ Պ. Կ. Էմմանուէլը մի պակասութիւն տեսանէ

մանուէլի պակասութիւնքը, եթէ տեսանեմ, եւ հաւաստի {եմ}, որ շնորհակալութիւն կը ստանամ նորանից: Պ.

ուրացող մուրացկան որդոց համար"։ Ես յաւելացնում {եմ} դորա վերայ եւ այս, թէ սուտ պարծեցող, աղքատ հպար

աչար գործ դնել սուրբ գիրքը, բոլորովին հրաժարւում {եմ} նորան իմ զաւակի կնքահայր շինելու մտքից, որովհետե

ապէս ասելով։ Ես, որպէս եւ ուրիշները, հասկանում {եմ} այդ խօսքով այն իդէայն, որ հասկացւում է լատինական

օբսկուրանտները, որոնց մէջ մի չար բաղդով տեսանում {եմ} այս րոպէիս եւ Պ. Իսահակեանցը: Դա է այն ապառաժը

այլ, մէջբերելով այդ ոտանաւորի հատուածը, կամեցել {եմ} միայն ցոյց տալ Պ. Իսահակեանցին, թէ ճշմարտութիւն

կան եւ ռուս օրագիրների եւ լրագիրների մէջ։ Թողում {եմ} այն մեծ գայթակղութիւնը մօտակայ Հայ ժողովրդին, որ

ժողովրդին, որին մի չար բաղդով անձամբ անձին վկայ {եմ} գտանուած: Պ. Իսահակեանցը այս տեսակ աբեղաներին ա

եւ ես չեմ կարող բաժանուիլ նորանից. միանգամ սիրել {եմ}: Եւ ես մի վատ սովորութիւն ունիմ, որ եթէ միանգամ

տեմ, վատ սովորութիւն է, բայց միանգամ ենթարկուել {եմ} դորան, ճար չկայ: Ցաւելին այս է, որ Պարոն

երիցն է. շուտ շուտ չէ երեւում։ Ապա եթէ սխալուել {եմ} եւ կօմետը ընդունել եմ մոլորակի տեղ, որ եթէ այս ա

երեւում։ Ապա եթէ սխալուել եմ եւ կօմետը ընդունել {եմ} մոլորակի տեղ, որ եթէ այս անգամ ցած գնայ հորիզոնի

ինչպէս վշտահար, վատած եւ ցաւագարուած: Հարցանում {եմ}. - Պարո՛ն, ի՞նչ է պատահել քեզ, միգուցէ հիւ

- Ի՞նչ ծիծաղելու բան կայ. ես քեզանից հարցանում {եմ} քո այդպիսի փոփոխութեան պատճառը... - Մի՞թէ մ

ելութեններին, վասնորոյ, տանը նստած, առաւել լաւ {եմ} համարում մի փոքր մտածել քո հետ, պատուելի՛ ընթերց

եմ ձեզ, որ իմ կեանքը սկսած այն օրից, երբ յիշում {եմ} ինձ, մինչեւ ներկայ րոպէս գտանւում է միօրինակ տխր

օգտի համար, իմ անձնականը եւ ստացականը այն օրիցն {եմ} ես ուրացել, երբ, աչքս բանալով, բարոյապէս նայել

ես ուրացել, երբ, աչքս բանալով, բարոյապէս նայել {եմ} մարդկութեան վերայ: Այս պատճառով, որպէս իմ մասնա

վերայ: Ո՛հ, ահա երեսուն նոր տարիք անցուցել {եմ} ես, նոցանից մինչեւ քսանը նոյնպէս ուրախացուցել են

լներ: Ասես թէ այս Նոր տարում ես առաւել ուրախ {եմ}, քան թէ անցած նոր տարիներում. պատճառ, նախընթաց

եւ ձգելով Յիշատակարանիս մէջ, ահա քեզ եւս պատճառ {եմ} տալիս մտածելու, որ առաւել օգտակա՛ր է քեզ, քան թ

ախասենեակում: Այս կարճ յառաջաբանութեամբ սկսանում {եմ} ահա իմ Յիշատակարանի տարեկան շրջանառութիւնը, որ հ

նորհաւորեմ քո անբաղդութիւնը, որի վերայ ուրախացել {եմ} խիստ շատ. Աստուած կեանք տայ դորա պատճառին: Փա՛ռ

անալով, որ ես տկար մարդերի կողմից բամբասանքի տակ {եմ} ձգել իմ անձը, եզրակացուցել է, թէ հա՛, այս է,

Պ. Շահբէգի՝ ինձ գրած նամակից, որ ես շատ սիրում {եմ} այդ ողբերգութիւնը, վասնորոյ մեծ ուրախութեամբ պատ

է Գուլի-Շամաման: - Մի կոմս, - պատասխանում {եմ}, - խարուկի վերայ այրում է մի ժամանակ մի ցիգան կի

քնքշութեամբ խնամարկել իւր թշնամու որդին, - ասում {եմ} ես: - Իսկ ես ասում եմ, որ կան այդպիսի օրինա

շնամու որդին, - ասում եմ ես: - Իսկ ես ասում {եմ}, որ կան այդպիսի օրինակներ եւ չէ պիտոյ հեռի տեղեր

որան Բէգզադէ: Լսելով այս պատմութիւնը՝ ասում {եմ} Գուլի-Շամամային. - Ի՛նչ լաւ պատահեց քո՝ իմ

շատ խօսակցութեններից յետոյ, որ առ այժմս անպատշաճ {եմ} համարում ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ, գնաց Գուլ

Այժմ արձանագրեմ մի քանի նամակներ, որ ստացել {եմ} զանազան տեղերից եւ զանազան պարոններից:

Էմմանուէլ, " Սրտի մեծ ուրախութեամբ յայտնում {եմ} ձեզ Մոսկուայի նորութեններից ամենապատուականը: Համ

թեան: _______ Մի այլ նամակից, որ ստացել {եմ} Օշականից՝ գրած Դեկտեմբ. 27-ից " Սուրբ Մեսրոպի գ

սրոպի գերեզմանին այցելու " ստորագրութեամբ, դնում {եմ} այստեղ մի քանի պարբերութիւնք. " Պարոն Կոմս Է

ւնը եւ դատողութիւնը չի փոխեն. ինչպէս որ քաջափորձ {եմ}, Տաճկաստանի մեր հոգեւորականներն էլ այս դրութեան

ցելուի նամակը ձգելով Յիշատակարանիս մէջ՝ կատարում {եմ} իմ պարտականութիւնը: Ինչպէս երեւում է, այդ անուն

մ եւ ոչ նորա գլխաւոր աշխատակիցը. ես պատասխանատու {եմ} այն բաների մասին, որ պիտի ընկնէին Յիշատակարանիս

պէս չեմ կարող, ըստ որում, ինչպէս վաղուց յայտնել {եմ} ձեզ, պատուելի՛ ընթերցողք, մի հօրեղբայր ունիմ,

ւսիսափայլի " մէջ տպուելու գրուածները ես ուղարկում {եմ} Պ. Հրատարակողին, ինչպէս Պ. Գամառ-Քաթիպայի եւ մ

բան է. այդտեղ ես իմ Յիշատակարանի անմիջական տէրն {եմ} ։ Միայն խնդրում եմ ամէն մի մարդուց, որ խնայեն իմ

իմ Յիշատակարանի անմիջական տէրն եմ։ Միայն խնդրում {եմ} ամէն մի մարդուց, որ խնայեն իմ Յիշատակարանը, եւ

իւսիսում հաստատել մի բնակութիւն, եւ ահա գտանւում {եմ} ես մի հիւսիսային գիւղում՝ ութ ամիս ձմեռը փակուած

աւերակների վերայ: Այդ տունը, ուր այժմ բնակւում {եմ} ես, եւ որ երբեմն եղած է իմ պապերի բնակարանը, տե

ահա կը տեսանես ամենայն, որի մէջ կամ որպէս ապրում {եմ} ես: Ահա, այս վիճակի մէջ անցուցանելով օրերս

օտենալով գերեզմանի բերանին, աչքս՝ դուռը, նստած {եմ}, թէ ո՛վ արդեօք շնորհ կը բերէ իմ մօտ կամ ո՛ր բարե

թիւնը, արժանի լինելով հարցասիրութեան, արտագրում {եմ} բառ առ բառ. " Րեդուտկալէ, 14 Փետր.

ս րոպէիս երեք ամսական լռութենից յետոյ հարկադրուած {եմ}, փոխանակ զուարճալի բաների, ստորագրել քեզ այն տխ

ցքը, որ անցաւ իմ գլխից: Այսպէս, ահա, սկսանում {եմ} իմ պատմութիւնը, առանց ճարտար ներածութենների, եւ

անց ճարտար ներածութենների, եւ խոնարհաբար խնդրում {եմ}, որ դու եւ քո Յիշատակարանիդ սիրողքը առանձին ուշա

արեց Շամիլը բաւական քաղաքավարութեամբ: - Հայ {եմ}, - պատասխանեցի ես: - Ինչու՞ համար ներկայացա

ւմ, յանդգնո՞ւմ ես այդ խօսքը ասել: - Խնդրում {եմ} չբարկանալ իմ վերայ, եթէ ես չկամեցայ կեղծաւորուիլ

թոյլ կը տաք մի փոքր համարձակախօսել, ես տեսանում {եմ}, որ ազատութիւնը զրկուած է իւր սեպհական քաղաքացու

նիս, - պատասխանեցի ես, - եթէ կարելի է, խնդրում {եմ} չխօսել կրօնի վերայ. պատճառ, այդ բանը, շատ մօտ

իմ բանականութիւն, ունիմ գիտակցութիւն եւ ճանաչում {եմ} սեւը եւ սպիտակը: Կրօնափոխութիւնը իմ ախորժակի յար

ալ Սարգիս Բուխարացու ձեռքով: Ես ունիմ եւ պաշտում {եմ} մի այնպիսի կրօն, որ լոյս է եւ լոյս է տալիս իւրեա

ւթեան մասին, որ այժմ յայտնեցիք ինձ, ես ճանաչում {եմ} իշխանութեան չարաչար գործադրութիւն այն անզօր մարդե

ղիղ կրօն չկայ աշխարհի երեսին: Ո՛րքան վէճ ունեցել {եմ} կրօնի մասին, ո՛րքան բան գրել եմ այդ առարկայի վեր

րքան վէճ ունեցել եմ կրօնի մասին, ո՛րքան բան գրել {եմ} այդ առարկայի վերայ, բայց երբ... (քեզ հարկաւոր

էիք ընդունել եւ Բուդդականութիւն. ինչպէս տեսանում {եմ} ես (ներեցէք, որ համարձակւում եմ տեսանել, ըստ ո

ինչպէս տեսանում եմ ես (ներեցէք, որ համարձակւում {եմ} տեսանել, ըստ որում, անզօր մարդ լինելով, դուք ա

ի եւ լայն սիրտ ունիմ եւ այնպիսի բազմակողմանի մարդ {եմ}, որ կարող եմ ամենայն կրօն բովանդակել իմ մէջ:

ունիմ եւ այնպիսի բազմակողմանի մարդ եմ, որ կարող {եմ} ամենայն կրօն բովանդակել իմ մէջ: - Ափսո՛ս, ո

ին ինձ բերեցին ձեր առաջեւ։ Ես այսքան միայն ասում {եմ}, որ եթէ դուք փոքր ի շատէ յարգում էք ձեր անձը, ա

դուք: - Բայց մի՛ մոռանար, որ ես մի մեծ մարդ {եմ} եւ այնքան մեծ, որ ձեր կայսրը արժան է համարում իմ

այց ես այդպիսի բարեկամների լինելութիւնը եւս ձգում {եմ} երկբայութեան տակ: Ձեր որդին գտել է իւր հետ խօսող

բաղդացած հպատակին, վասն որոյ բարի խորհուրդ տալիս {եմ} ձեզ արձակել ինձ՝ առանց հրապարակելու մեր խօսակցու

յ: Այս պատճառով իմ երազներից գլխաւորը ստորագրում {եմ} այստեղ, բայց այն պայմանով, որ դու միայն կարդաս

երից յետոյ քնեցայ: Ինձ թուեցաւ, թէ գտանւում {եմ} մի գեղեցիկ դաշտում՝ կանաչ արօտի վերայ, թեք ընկա

արդ կարեկից լինի նորան: Մօտեցայ եւ ողջունում {եմ}: Նա, փոխանակ իմ ողջոյնը ընդունելու, դէպի երկին

անդիպակացի շրթունքի վերայ: - Ես մի խեղճ մարդ {եմ}, - ասաց նա, - եւ իմ մէջ, բացի հիւանդութենից,

ութիւն էր գործել քո վերայ: Առաջին անգամ տեսանում {եմ} ես մի մարդ, որ այդպէս քնքշութեամբ խօսում էր իմ հ

քի խորհուրդները, գիտէ, որ ես լաւութիւն եւ բարի՛ {եմ} ցանկացել ամեն մի մարդու, գիտէ, որ այդ իմ սուրբ

ն իմ հոգին, թէեւ երազում չէի զգում, որ գտանւում {եմ} գերութեան մէջ, այլ այդ թշուառ վիճակի դառն տպաւոր

բոլոր անիրաւութենների վրէժը: - Ես քրիստոնեայ {եմ}, - կտրեց խօսքս իմ անծանօթ սիրելին. - ես չէ պիտո

ում էին ամօթից, որպէս կրակից: - Ես ուխտաւոր {եմ} թողուլ բոլորի մեղքը, եւ այդ ուխտը ամրացած է մի ս

նպարտ արիւնով, - շարունակեց նա: - Ես կարօտ {եմ} կարեկցութեան, ես հիւանդ եմ, եւ իմ հիւանդութեան

նա: - Ես կարօտ եմ կարեկցութեան, ես հիւանդ {եմ}, եւ իմ հիւանդութեան պատճառը դուրս է իմ կազմուածք

արկաւոր է այլ ճար... " Ո՜չ, ո՜չ ", - աղաղակում {եմ} ես: " Դու չգիտես, - պատասխանում են սրբապիղծքը,

ց ինձ ահա այս կապոցը՝ ասելով, թէ դորա մէջ կարող {եմ} գտանել իմ ցաւի ճարը: Ո՜հ, թէեւ շատ արտասուք թափ

Յետոյ, խօսելով մի քանի մխիթարական խօսքեր, ասում {եմ}. - Մեծ երջանկութիւն կը համարեմ ինձ, եթէ կար

շնորհել է ինձ բաղդը խօսակից լինել: - Ես Հայ {եմ}, - պատասխանեց, - եւ աւելի ոչինչ: Եթէ իմ մարդկո

է իմ Հայութիւնը շարժէ քո սիրտը եւ հոգին: Ես որդի {եմ} մի անբաղդ ազգի, որ երբեմն ունեցել է իւր քաղաքակա

փաթաթուեցայ նորա վզին՝ աղաղակելով. " Եւ ես Հա՛յ {եմ}, եւ ես Հայ, մեր սիրական Հայերին առ ի սրտէ բարի

ց զարթելով քնից, չէի կարող հաւատալ, թէ գտանւում {եմ} բանտում՝ գոմի մէջ, մի ապականեալ մսուրի մօտ:

այ խօսքերիցդ տեսայ, որ մոլորուած ես դու, ցաւում {եմ} քո վերայ. դու կարող էիր աւելի պիտանի մարդ լինել

ենայն բան գիտեմ: - Այդ գրողներից մինը եւս ես {եմ}, որ կանգնած եմ ձեր առաջեւ: - Ուրեմն, դու ե

: - Այդ գրողներից մինը եւս ես եմ, որ կանգնած {եմ} ձեր առաջեւ: - Ուրեմն, դու եւս պատերազմի մէջ

: - Ձեր ամենայն բանը հակառակ է։ Ես տեսանում {եմ}, որ քեզանից մարդ դարձողը չկայ, տեսանում եմ, որ

նում եմ, որ քեզանից մարդ դարձողը չկայ, տեսանում {եմ}, որ քեզանից օգուտ չկայ ո՛չ Մօհամմեդին, ո՛չ Ալիո

ակամ Ս. Խ. Շահբէգ: P. S. Լսում {եմ}, որ Փարիզում հրատարակւում է մի նոր ազգային օրագի

լու, ուրիշները եւս նոյնպէս, ըստ որում, մտածում {եմ}, որ այդ գործը բաւական արժանաւոր բան լինի: Հրատա

քանքար: Շահբէգ: Այս նամակով կնքում {եմ} այս անգամի Յիշատակարանս, ըստ որում, բաւական երկ

չեւ այժմ սիրել են իմ Յիշատակարանը, ուստի թողնում {եմ} այլ բաների մասին խօսել մինչեւ մի այլ յաջող րոպէ:

իտների եւ չարագործների մահու չափ ատելի, դէպի քեզ {եմ} դառնում եւ խնդրում եմ քո մեծահոգի ներողամտութիւնը

մահու չափ ատելի, դէպի քեզ եմ դառնում եւ խնդրում {եմ} քո մեծահոգի ներողամտութիւնը, որ ինձ եւս ձգես քո

աջին տեղը բռնել Յիշատակարանումս, բայց ես թողնում {եմ} նորանց, մինչեւ որ մի փոքր նստի նոցա ջերմութիւնը

թանաք, թուղթ, եւ ահա Պ. Շահբէգի նամակով բացում {եմ} Յիշատակարանիս դուռը: 16/28 Մայիսի 185

խուր պատճառը, ստացայ ամսուս 14-ին, եւ ահա գրում {եմ} պատասխանը՝ առանց գիտելու, թէ ուր էիր այժմ, միմ

ռաուն անունով բժշկի շնորհի վերայ, որին ուղարկում {եմ} այս նամակը քեզ հասուցանելու համար, աշխարհի մոռաց

որ վաղուց սրբացած է իմ եւ քո համար: Սկսանում {եմ} նորանից, որ այս օրերումս ձեռքս հասաւ Թիֆլիզի առա

արդացի կատարեալ ուշադրութեամբ, այնպէս, որ կարող {եմ} մաքուր խղճմտանքով յայտնել իմ կարծիքը: Գրքի բ

րելը Աստրախանում: Այն ժամանակ, ինչքան ես յիշում {եմ}, առաջնորդ չունէր Աստրախանը, պաշտօնը վարում էր Բ

նդանութեան մօրս թշուառացելոյ, ապա թէ ոչ ընկղմեալ {եմ} եւ ընկղմիմ ի թշուառութենէ ի թշուառութիւն եւ ի վշտ

րոցը կապուեցաւ Էջմիածնեան աթոռի հետ: Կարծում {եմ}, որ դու աւելի հիմնաւոր տեղեկութիւնք ունենաս այս

գրութիւնը: Առ այժմ ուրիշ ոչի՛նչ գրելիք, սպասում {եմ} նամակիդ: Ո՛ղջ եղիր: Քո Ս. Շահբէգ"։

քաղաք մտանելով՝ ես ոչ միայն անարժան, այլեւ ամօթ {եմ} համարում փողոցներ չափել դատարկ նորասիրութեան պատճ

ատարկ նորասիրութեան պատճառով: Ես չտեսած հաւատում {եմ}, որ կայսրների, թագաւորների եւ դուքսերի ապարանքն

մ աչքում, որ այդ բանի համար թէ ինչի ասես պատրաստ {եմ}... Չկարծեմ, որ անյայտ լինի Մխիթարեանց, թէ

անունի տակ: Գրքի բովանդակութիւնը, ինչո՛ւ գիրքն {եմ} ասում, յառաջաբանը, կամ աւելի լաւ, գրքի ճակատու

ը, ես չեմ կերել, չեմ վատնել, այլ որքան վաճառել {եմ}, նոցա բոլորի արծաթը քեզ հասացանելով եւ այն քսան

ւմ է Բէգզադէն, - գիտե՞ս, թէ ինչ խորհրդով առնում {եմ} ես այդ բաները: - Ո՞րտեղից պիտի իմանամ:

ահել իւր կնոջ համար, այս պատճառով ես սովորեցնում {եմ} հարսնացուն կառքերի եւ այլ այսպիսի շռայլութենների

գրութենից, ուր ամենայն օր թուով եւ համարով գրում {եմ} տեսածս եւ լսածս: Բայց հերիք է առ այժմ, շրջե

՞ս համարձակւում ես կարդալ այն բանը, որ ես նզովել {եմ}: - Ի՞նչ նզովելու բան կայ այստեղ. ճշմարտութի

տում էին մի քանի երիտասարդք այս խնդրի վերայ, մէջ {եմ} բերում մեր բարեկամներիցս մինի նամակը, որի բովանդ

ագրական եւ տեղագրական ծանօթութիւնք, ես ընդունում {եմ}, այո՛, եւ սրտով հաւատում եմ, որ անարդիւն լինել

իւնք, ես ընդունում եմ, այո՛, եւ սրտով հաւատում {եմ}, որ անարդիւն լինելու չէր մեր ուսումնական ազգային

լ ազգի ստոյգ քանակութիւնը: Կատարեալ իրաւունք {եմ} տալիս քո գաղափարին, թէ թուի հետ հարկաւոր էին եւ

քը լսել եւս չկամին մի այդպիսի բան, ուստի մտածում {եմ}, թէ առ այժմս պիտոյ էր ազգի թուովը միայն շատանալ

Բերելով այս նամակը Յիշատակարանիս մէջ՝ կատարում {եմ} այն բարոյական պարտականութիւնը, որ մեր պատուելի թ

կիցը դնում էր մեր վերայ, եւ հոգւով չափ ցանկանում {եմ}, որ մի բարի հետեւանք ունենայ այս հրատարակութիւնը

Ահա, այս պատճառներից ստիպուած եւ ես իջանում {եմ} հայկական դպրութեան ասպարէզ, եւ ես կամիմ մի երկու

րդեօք ի՛նչ դպրոցի եւ ի՛նչ փիլիսոփայութեան հետեւող {եմ}: Առանց դատողութեան չեմ ընդունում ո՛չ Քանթը եւ ո՛

մօրէն մարդկութեան սեպհական բան լինելով, ուսանում {եմ} ներկայումս ազգերի ժամանակակից պատմութեններից եւ ե

ելով իմ հայեացքի եւ սկզբունքի մասին՝ շարունակում {եմ} խօսքս, թէ մեր ազգութիւնը զօրացնելու եւ ազգութեան

դիմանար եւրոպական քննութեան հրափորձութեանը: Զանց {եմ} առնում յիշել այստեղ պատմութեան անունով մեր մէջ մա

ման եկած գրքերի թերութիւնքը եւ խակութիւնքը, զանց {եմ} առնում նոյնպէս հռչակել յառաջանալի օգուտը մի օրինա

ր տեղը պիտի ժամանակ կորուսած լինէի։ Այլ հարկաւոր {եմ} համարում մի երկու խօսք ասել այն մասին, թէ ինչ բա

ն ծանրաբեռնելու իւր պատուելի անդամքը: Ես մտածում {եմ}, որ Տաճկաստանի Հայերի մէջ եւս կը լինին հազարաւոր

նել սրտի խորհուրդը: Թողունք այս եւս, ես Հայ {եմ}, Դուք եւս Հայ էք. մի՞թէ այս անունը չունի իւր մէ

Ձեր Հայութիւնը գրաւական չեն մեր մտերմութեան, ինչ {եմ} ասում ես, մեք պիտի աւելի լինենք, քան թէ մտերիմ

մեր երկուքի արիւնը եւս մի աղբիւրից է: Ես կարծում {եմ}, որ այս բոլորը իրաւունք են տալիս ինձ ընտանեբար վ

որ պարոնը, " Եւժեն Բօռէի աշխարհագրութենից օգուտ {եմ} քաղել " ասելով, հասկանում է եղած իւր բառ առ բառ

յժմ առաւել լալու, քան թէ գիր գրելու։ Վերջացնում {եմ} նամակս եւ ցանկութիւն չունիմ միւս անգամ ձեռք առնու

նգամ ձեռք առնուլ այդ գիրքը: Ես այս օրից մոռանում {եմ} յաւիտեան որպէս գիրքը, նոյնպէս եւ նորա հեղինակը:

իր իմ հողը, ինձ հատուցիր այսքան վարձ, շնորհակալ {եմ}, այսուհետեւ չեմ կարող իմ հողը տալ քեզ. ինձ հարկ

իրը աւազակի ձեռքից ազատելու համար. այս պահանջում {եմ} ձեզանից: Իսկ սորա փոխանակ, ես, իմ ազգի անունով

կ սորա փոխանակ, ես, իմ ազգի անունով, խոստանում {եմ} ձեզանից իւրաքանչիւր զէնքով գնացող անհատին այնչափ

իւրաքանչիւր անհատին պիտի բաժին ընկնի: Խոստանում {եմ} ձեզ, որ դուք յաւիտեանս յաւիտենից կարող էք մշակել

նաս այն հողի վերայ, որ պիտի ազատենք, - ընդհատում {եմ} ես նորա խօսքը: - Բայց դու պայման դրեցիր, ո

բռնութեան տանել... - Մի՛ բարկանար, աղաչում {եմ}, մի հարցմունք... - Այժմ կեցցէից աւելի ուրի

- Ասա՛, եղբայր, ասա՛, ինչու չէ. ես պատրաստ {եմ} քեզ լսելու: - Ուրեմն, Ազատութիւն, Հաւասար

չորս: - Շատ բարի. բայց ասա՛ խնդրեմ, ազա՞տ {եմ} ես, միմիայն օրէնքով, քաղաքականապէս ազատ կոչուել

յն օրէնքով, քաղաքականապէս ազատ կոչուելով, ազա՞տ {եմ} ես, քանի որ նիւթական կարօտութիւնը ստիպում է ինձ

ծառայութեամբ հաց ճարել իմ ընտանիքի համար: Ազա՞տ {եմ} ես, եթէ տէր ունիմ, որին եթէ իմ ազատութիւնը յայտ

յ լինելուց դադարելով, եւ այս բոլորից յետոյ ազա՞տ {եմ} ես... երեւակայութեա՞ն մէջ, թէ՞ օդի մէջ: -

ւթեան փոխադարձ հատուցում: - Բայց ես մտածում {եմ}, որ կարող է, եւ մանաւանդ երջանիկ, եթէ աշխատութ

լում ես հայրենիքի բարին, իսկ ես քո հաւասար կրում {եմ} միայն ծանրութիւնը: Բաժի՛ն տուր ինձ քո հողից, մե

նչպէս դու կրում ես հայրենիքի բեռը, նոյնպէս կրում {եմ} ես: Բաժի՛ն տուր ինձ քո հողից, այն ժամանակ ես չե

սեմ քո հետ, ես կը քանդուիմ, ես մինչ ցարդ ապրում {եմ} նորանով. ի՛նչ կը լինի յետոյ իմ ժառանգների եւ իմ

ղ ես բռնի յափշտակել: Այն տունը, ուր ես բնակւում {եմ}, սորանից տասն տարի յառաջ վարձում էի յիսուն ոսկու

ով չէ պիտոյ գտանեմ, ուստի եւ հարկադրուած վճարում {եմ} այժմ հարիւր: Ի՛նչ հարկաւոր է տան վերայ խօսիլ, ո

այ խօսիլ, ո՞ր բանը այսպէս չէ: Այսքան տարի ապրել {եմ} եւ միշտ կօշիկ եմ հագել, եւ միշտ մի զոյգ կօշիկի հ

նը այսպէս չէ: Այսքան տարի ապրել եմ եւ միշտ կօշիկ {եմ} հագել, եւ միշտ մի զոյգ կօշիկի համար վճարել եմ կէ

իկ եմ հագել, եւ միշտ մի զոյգ կօշիկի համար վճարել {եմ} կէս ոսկի։ Այժմ, այն նզովից արմատ կօշկակարը ասու

իւնը ապացուցանում են իւրեանց ազգութեամբ: Կենդանի {եմ} ես եւ խօսում եմ առջեւս կանգնած մարդու հետ, բայց

մ են իւրեանց ազգութեամբ: Կենդանի եմ ես եւ խօսում {եմ} առջեւս կանգնած մարդու հետ, բայց նա չէ ընդունում

մարդու հետ, բայց նա չէ ընդունում, թէ ես կենդանի {եմ}: Նա ասում է ինձ, որովհետեւ քո ազգութիւնը մեռած

: - Եղբայր, ի՞նչպէս կենդանի չեմ, ես խօսում {եմ} քո հետ. մեռելները վաղուց արդէն թողել են խօսելու

ն՝ իրաւունքի անունով, բայց ինձ, որ բնաւին օտար {եմ} քեզ եւ ամենեւին վերաբերութիւն չունիմ քո հետ, ի՛ն

իւնքը եւ այլն, եւ այլն։ Շա՛տ բարի, պատասխանում {եմ} ես, բայց, ասա՛ խնդրեմ, ի՛նչ բանի համար պահենք

վաստկեցայ այսչափ գումար. մեռնելուց յետոյ թողնում {եմ} իմ ընտանիքին նոյնը, այլեւ մի քանի տուն եւ այլն ե

քը, եւ հնազանդուի՛ր ինձ: Դու մեքենայ ես, եւ ես {եմ} քեզ շարժող զօրութիւնը"։ Մեր բառարանի մէջ հնազան

՝ իմ քեզ հաց տալուց կամ չտալուց, բայց ես զոհում {եմ} քեզ այս կտոր հացը, քո կեանքը յարատեւել տալու համ

տալու համար: Դորա փոխանակ դու պիտի զգաս, որ ես {եմ} քո ազատիչը... Թշուա՜ռ... յառաջ քան թէ փրկե

ւած որոգայթների վերայ -այսպիսի ժամանակում, ասում {եմ}, մինչ հայոց ազգի հիւանդ կազմուածքը գտանւում է այ

եւ կամ հասարակ կոչմամբ Մարտիրոսի որդի Մասէհս, որ {եմ} հաւատով ուղղափառ Քրիստոնեայ, ազգաւ Հայ, քաղաքաւ

ն իմ տանս եղելոցն, երկու քաթայ եւ մին կարտ գետին {եմ} տուեալ եկեղեցւոյն յիմ տան գետնիցն, ուրեմն եթէ պա

գին մեր։ Եւ մնացեալ յութն մասանց վեց մասն թողում {եմ} մնալ վասն Կալկաթայ քաղաքիս Կօրտ Աֆռէկուիշտի բանտա

նքն փոքր Ջըլի բանտարկելոցն. եւ երկու մասն թողում {եմ} մնալ վասն Կալկաթայ եկող Հայոց ազգ ղարիպականացն,

մ կտակակատարն պետք է լինին, ի նոցանէ եւս խնդրում {եմ} եւ պատուիրում եմ, որ մշտապես հաւատարմաբար հետեւո

ք է լինին, ի նոցանէ եւս խնդրում եմ եւ պատուիրում {եմ}, որ մշտապես հաւատարմաբար հետեւող եղիցին տների մա

ն օրինակ կտակ ունիմ գրեալ, յորոց եւ մինն առաքեալ {եմ} ի Նախիջեւան Նոր. եւ այժմ վասն ներկայ իմ առաւել հ

զնորին իսկ ձեւն եւ զչափն աստ ի ներքոյ նշանաւորում {եմ} ըստ այսմ եւ վասն ապագայ ապահով մնալոյ իմ ստատին ե

յ ապահով մնալոյ իմ ստատին եւ ի տանցն եւ այլն, եւ {եմ} վասն միամտեալ գնալոյ առ տէր։ ԶՆոր Նախիջեւանում բ

ս մահ պատահիցի, յայնժամ ժառանգութիւնս զոր տուեալ {եմ} նոցա, փոխարկվի այսու կերպիւ որպէս ի վայր:

ին ժառանգութեանն զոր պիտի գտանեմ, բայց զի լուեալ {եմ} զանցեալ տարաբախտութիւնն եղբայր Յովհաննէսին, որոյ

ամ Կալկաթայ հասնելն, նախ քան զամենայն՝ մկրտելոց {եմ} նորա նոյնոյ անուանակոչութեամբ եւ յետ այնու ընդուն

նոյնոյ անուանակոչութեամբ եւ յետ այնու ընդունելոց {եմ} իբրու հոգեւորդի, վասնորոյ խնդրեմ հարկիւ ի ժառանգ

, որ է Մայիսի 9, թիւն փրկչին 1799-ում: Որ {եմ} ամենախոնարհ եւ յայտնել (ձեռնա գրեալ) ծառայ

ԷՊՔ Ալպեան լեռներից դէպ վայր սահելով Ուղեւորւում {եմ} դէպի Ֆրանսիա, Տանջուած, յոգնաբեկ, խղճալի տեսք

Խնջոյք է անվերջ, պար ու խրախճան: Ես ոսկորներս {եմ} քարշ տալիս ուժատ, Իմ կապանքները կտրած հազիւհազ

սակով. Եւ ես մթան մէջ կորցըրած ուղիս ` Անցնում {եմ} սխալ, ա՛յլ ճանապարհով... " Այստեղո՛վ, պարո՛ն

նառաք, Թողած պատրաստի թակարդը լարուած ` Դիմում {եմ} դէպի Գրընելն ` անփոյթ, Ուր եղբայրն այնտեղ միշտ

: " Եւ ինչո՞ւ ես դու հառաչում տխրադէմ, - Ասում {եմ} ես կոյսին ` կանգնած նրա դէմ, - Միթէ ցաւն այդ քեզ

Դրաւ քո մէջ նենգ աստուա՞ծը նախանձոտ"։ - Ասում {եմ} ես եւ իրանին փաթաթուած Թաւալում ենք շուքի ներքոյ

տահում: Ապա ձեռքըս վեր տանելով կրծքի մօտ ` Բաց {եմ} անում պինդ կոճակը նախանձոտ. Եւ արեւի ծիրան ցոլք

Մնայ զարմացած, Միայն թէ զոհե՜ս ` Ինչ տենչում {եմ} ես "................................

ա ` " Ո՞վ ես, բնաւ քեզ չեմ ճանաչում"։ " Ես նա {եմ}, քոյր, ում պարտիզում որ զուարթ Սոխակի միշտ թով

իսկ: " Եւ չե՜ս ժպտում, այո՛, ես այդ տեսնում {եմ} "... Ակնթարթում նրա վզից բռնելով Փաթաթւում եմ

եմ "... Ակնթարթում նրա վզից բռնելով Փաթաթւում {եմ} նրա խրոխտ բուրգերին... Եւ այտերը վառում իմ տաք

Եւ բարձրացնում աղաղակող ձայնը - զո՜ւր, Սեղմել {եմ} ես նրա մարմինը ամուր: Նետւում է նա պարտէզիս դու

ում... - Ծիպ, ծիպ, ծիպ, ծիպ, շուտ Ինձ մօտ {եմ} կանչում... Մարին գալիս, գգւում է տաք, Իմ մէջ

ինչեւ ամառը թուխս նստեմ նորից ` Ծածկիր, խնդրում {եմ}, դու ինձ, աքաղա՛ղ ". Ասում է, փափկում, Տեղն

այո՛, այդ ինձ բաւ է, բա՜ւ "... Ես սողոսկում {եմ} ճեղքը շտապաւ: " Կուտ, կուտ, կուտ, կուտ - կի՜

" Կղզում է տափած: - Բերքն առա՛տ լինի, - Ասում {եմ} արբած Եւ զիլ ու հպարտ ` ձայնով նուագուն ` Հնչեց

ծ Եւ զիլ ու հպարտ ` ձայնով նուագուն ` Հնչեցնում {եմ} ես իմ կուկուրի կուն: ԱՐԿԱԾՔ ՆԱԽԱՀՕՐՆ Ա " Yes,

ւնում թշուառիս ` Միթէ չէ՞ ինձ բաւական: Զարմանում {եմ} անհանճար Քո խօսքերին, սերովբէ՛, Ըստ քեզ, դէպի

ստ քեզ, դէպի վսեմը Սիրտն անզգա՞յ է միթէ: Կարո՜ղ {եմ} ես Աստըծուն Սիրել սիրով վերամբարձ, Արարածները հա

ռօտ: Մարդը հէնց որ սէր զգաց, Գոչեց. " Մեռնու՛մ {եմ}, Աստուա՛ծ, Չունե՜մ ընկեր կաթոգին ". Տէրը տուաւ

հեռանում, Անզգա՞յ ես կարծում ինձ. Ես խառնւո՞ւմ {եմ} ձեր գործին, Լսե՞լ էք մի խօսք ինձնից: Թէ՞ ասելիք

եք ուխտազանց, Ինչո՞ւ է ինձ տրուել կին: Խոստացել {եմ} չլինել Ես ուխտադրուժ - այդ շա՛տ լաւ, Բայց թէ սիր

տոս չասաց մեզ, տուեալ զհացն կամ զգինին, թէ " Ես {եմ} այս ", այլ թէ " մարմին է իմ կամ արիւն"։ Քրիստո

, երկինք թող վկայ գայ, Ես քեզ միայն սիրում {եմ}. Հոգիս ազատ, ճիչըս առատ, Հոգս, աշխա

ը այս տեսարան։ Ահա այսպէս քեզ պաշտում {եմ}, Իմ կեանք, իմ փոր, իմ Բաքոս, Բաժակո

Գոնէ տեղիք տուր ասելու՝ " Երջանիկ {եմ}, իմ զաւակք, " Մուսաները ինձ սիրում են

անգիս Իմ քընարի թելը կտրել. Ես փախչում {եմ} նոցանից։ Արարատը սառուցապատ Զըրկ

. Ո՛չ ոք չասի, թէ աշխարքումս՝ ես հարուստ {եմ} գերապանծ: Քաղցր ու դառը խառնուած է ա

այց երբ ամբոխուած քաղաքից Ես շտապով անցնում {եմ}, Ծերերը անձնասիրութեամբ Իւրեանց տղերք

աչքիս՝ յետքից կարմիր գոյն թողեց: Ես նստած {եմ} դարձեալ նոյն տեղ նկատում եմ աշխարհի Մեքենակ

ողեց: Ես նստած եմ դարձեալ նոյն տեղ նկատում {եմ} աշխարհի Մեքենական գործողութիւն. Գիշերավարն

եկամք Տըխուր նըստած միայնակ, Ես պարում {եմ} աղջկայ հետ Ու համարում ինձ այդ փառք։

թագը, որ ստացայ Իմ նախորդից, նոյն թողնում {եմ} քեզի ահա՛. Բայց իմացի՛ր, դու անդրանիկ իմ

ցայ այս երկիրը խոպան, անշեն, Բայց թողնում {եմ} քաջ մշակեալ նորան անդրէն. Ինչ որ կարո՛ղ էի

" Ոչինչ չունեմ, բայց միայն սէր Քեզի տալիս {եմ} հաւատով"։ Այնտեղ շատ մարդ զբօսնում են,

ւեց բամբիշն իւր սէրը, Նորան ասաց. " ես քո՛ {եմ} "։ Ամիրեանն էր այն պատանին, Որ ես այ

իրեանն էր այն պատանին, Որ ես այստեղ յիշում {եմ}: Իսկի կայ մարդ, որ ստանար Այս խ

ւմ ես, Աղա զատան չի սիրիլ, Ահա ասում {եմ} ես քեզ: Hy, хopoшo, չես ուզում, Hy

Ո՛չ լաւ, ո՛չ վատ, ո՛չ մէկ բան։ Մտածում {եմ}. եթէ նա Մեղաւոր է, յանցաւոր, Աղա զա

ой Ողջ սորա հետ ընկել են: Ведь ուզում {եմ} հարցանել, Ведь վախում եմ, в самом деле,

Ведь ուզում եմ հարցանել, Ведь վախում {եմ}, в самом деле, Թոփերը ինձ շուռ կը գայ,

զքեզ, Հարցանում ես դու ինձանից. Ուր {եմ} ծնած, ա՞յդ ես քննում. Այստեղ եկած եմ Թիֆլ

Ուր եմ ծնած, ա՞յդ ես քննում. Այստեղ եկած {եմ} Թիֆլիզից: Ես տուն ունիմ եւ այն քարեա

զ. Ցոյց տուր ինձ դու յառաջ քոնը. Ճաշ {եմ} ուտում, ազնիւ ընթրիք, Որ չէ կերել Լուկուլլ

Որ չէ կերել Լուկուլլոսը: Ես խմում {եմ} Շամպայն, Մադեռ, Ուռցնում ես դու փորդ ջրով

Ամենեւին չկամիք լսել: Ես սիրում {եմ} հայրենիքը, Նորան միշտ ու միշտ գովում եմ.

ւմ եմ հայրենիքը, Նորան միշտ ու միշտ գովում {եմ}. Օտար ազգի առաջեւը Պակասութիւնքը ծած

Օտար ազգի առաջեւը Պակասութիւնքը ծածկում {եմ}: Թէ մի աղքատ կը գայ իմ մօտ, Նոր

ես.... Եւ թէպէտ ես այս րոպէիս կարող {եմ}, Բայց մի երկու խափանարար պատճառ կայ.

ամ շահուեցայ: Մինչեւ անգամ ես յիշում {եմ} շնորհը, Որ ցուցի՛ր ինձ անցեալ ձմեռի վերջին

րդ չսպանել բնաւին. Բայց գլխիդ գինն ըստացել {եմ} յառաջուց, Լսի՛ր, ուրեմն, այս իմ առաջարկու

դու չէիր հրաժարուելու այս բանից Գէթ, ասում {եմ}, հրապուրուելով պարծանքից: Ուրեմն, ի

այս գիշեր, Որպէս թէ մի պարտիզի մէջ կանգնած {եմ}. Մշտադալար զարդարուած է կանաչով, Բիւ

ոյն տուին, զմայլեցաւ իմ սիրտը: Գնում {եմ} խոր պարտիզի մէջ. մարդ չկայ, Ոչ մի տեղից ձ

ա՛, լսեմ, ով ես դու. Ես մօտեցայ եւ ասում {եմ} նազելով, Ո՛ր տեղից ես եկած այստեղ եւ ինչո՛ւ

էս. " Պատրա՛ստ կաց, Մահու պատանք լուանում {եմ} քո համար ". Եւ այս խօսքը ասած չասած, ծուխ

յայտացաւ իմ աչքիցը ամէն բան: Տեսանում {եմ}, որ կանգնած եմ անտառում, Ծառի կատարքը հասա

ցը ամէն բան: Տեսանում եմ, որ կանգնած {եմ} անտառում, Ծառի կատարքը հասանում են երկնքին

քերս... Կացինի ձայն հեռուից յանկարծ լսում {եմ}. Խիտ ծառերի միջերից դուրս վազելով, Յ

ազելով, Յանկարծ մի այլ նոր երեւոյթ տեսնում {եմ}: Մի հաստաբուն, բարձր կաղնի ահագին,

մ նազելի, իմ սիրական, ասա՛ ինձ, Մօտենում {եմ} նորան դարձեալ ասելով. Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ

Քո օրհասը մօտեցել է, տախտակներ Պատրաստում {եմ} ես քո դագաղի համար"։ Ասաց, դարձեալ անյայ

: Քայքայուելով հոգիս ու սիրտս նայում {եմ}... Ահա դաշտը սեւանում է չորս կողմից.

իտեմ, թէ ի՛նչ պիտի գայ գլխիս, Բայց դողում {եմ} բոլոր մարմնով երկիւղից: Երթում եմ ես

ւմ եմ բոլոր մարմնով երկիւղից: Երթում {եմ} ես... բայց ամպի պէս մի պատկեր Հեռուիցը երե

իմ, մի գրկաչափ գետնափոր"։ Մօտենում {եմ} նորան դարձեալ խնդրելով. - Իմ նազելի, իմ սի

սխանում է այսպէս. " Ես քո համար պատրաստում {եմ} գերեզման"։ Ճայթեց սիրտս... եւ երկիւղից ե

, Սարսափելի մի ձայն եկաւ ականջիս. Յետ {եմ} նայում, տեսանում եմ այլ աղջիկ, Նոյնպէս չքն

այն եկաւ ականջիս. Յետ եմ նայում, տեսանում {եմ} այլ աղջիկ, Նոյնպէս չքնաղ, նոյնպէս մատաղ,

Մրրիկի նման Թռան գնացին. Ես ծերանում {եմ}. Արծաթաջրած Մազերի թելեր Իմ գլ

Ձեզանից յետոյ ծանրացան նոքա, Ո՛հ, անիծում {եմ} ես այս օրերը: Լո՛ւռ կաց, դու քնար,

չէ, Տո՛ւր ուրիշի, ում կամիս. Քեզ մի անգամ ասել {եմ}, Յիշի՛ր եթէ միտք ունիս: Կեանքիս գարունն է անցե

ու ինձ՝ Իբրեւ որդւոյ քո ազգի, Ապերախտ {եմ} առաջիդ Որպէս անդամ ամբողջի, Օշակ

ձեռքը Տապանաքարիդ վրան: Ծո՜ւնր {եմ} դնում ես այդ քարին, Ութսուն եօթը տարուց յե

, բայց յետոյ ի՞նչ էլ: Կ՚ասէ. " Եկել {եմ}, մայր իմ հարազատ, Գիրկդ բաց որդուդ քո չու

Գիրկդ բաց որդուդ քո չուառական.. Համբուրում {եմ} քո փոշին անարատ... " Յետո՞յ, մի ամբողջ գա

ուրջուները... " - Ես այդ ամենը անում {եմ} բերնով, Կեցցէ՛ սուրբ Մեսրոպ, որ մեզ գիր տ

ցէ՛ սուրբ Մեսրոպ, որ մեզ գիր տուեց. Հողեր {եմ} վարում հեռուից ` խօսքով. Հրացան իմ պէսը կու

" Անունս է Ոգի հայասէր մարդկան. Ծնունդ {եմ} միակ սիրոյ մարդկութեան. Սկզբից մինչեւ այժմ

զբից մինչեւ այժմ, անարգ մարդու պէս, Շրջում {եմ} անտուն եւ միշտ անկայան։ Ամեն մի հայի

իրաւ, անգութ, անխիղճ դիւածին, Քանի կենդան {եմ}, ինձնից չես փրկուիլ, Իսկ այն աշխարհո

թէեւ լաւ է, քան թէ առաջ, բայց տակաւին շատ տկար {եմ}. լերդս եւ գլուխս ցաւում են: Նամակ չստանալուս հա

ւած է 29-ին: 24-ին սկսեցի սիգարը 100 հատ. տկար {եմ}: Նամակ ստացայ եղբօրիցս, անթուական, կլուբնիկա ե

1-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 2-ին: Տկա՛ր {եմ}: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Բոկլի գիրքը: Նա

փոշին չեմ ընդունում, թէեւ երէկ էլ միայն մի անգամ {եմ} ընդունել: Սաստիկ թոյլ եմ: Կէսօր: Երեկոյեան մի

երէկ էլ միայն մի անգամ եմ ընդունել: Սաստիկ թոյլ {եմ}: Կէսօր: Երեկոյեան մի փոքր լաւ էի: 7-ին նամակ

է մերոնք ողջով առողջ են. փառք Աստծոյ: Ես էլ լաւ {եմ} այսօր: Պատասխան գրեցի եղբօրս, որ վաղը կ՚առնու:

-ին շարունակւում է տկարութիւնս, չնայելով որ գործ {եմ} դնում սաստիկ հնարներ, ինչ որ ցոյց է տալիս բժշկու

սօրից մինչեւ երեկոյ ժամը 10, որ այս տողերս գրում {եմ}, հանգիստ եմ: Այս րոպէիս նամակ ստացայ եղբօրիցս ա

երեկոյ ժամը 10, որ այս տողերս գրում եմ, հանգիստ {եմ}: Այս րոպէիս նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրից թուակա

ից եւ պակսիմատ: 25-ին փոքր-ինչ տկարութիւն զգում {եմ} լերդի գրգռականութիւնից: 26-ին տկարութիւնս շարու

11-ին երեկոյեան: Այս 1863 թիւը վերջացնելու վրայ {եմ} բիւր տեսակ մտածութիւններով: Երանի թէ 1864-ը, որ

է: 19-ին այսօր առողջութիւնս լաւ է: Վաղը ուզում {եմ} դեղը վերջացնել: 20-ին դեղը վերջացուցի եւ, փառք

լ: 20-ին դեղը վերջացուցի եւ, փառք Աստծոյ, լաւ {եմ}: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս: 22-ին տես[ութիւն

ատ գիշեր անցուցի: Նամակ գրեցի եղբօրս: 24-ին լաւ {եմ}, գիշերը լաւ անցուցի, լերդս հանդարտ է: Այսօր նա

ունեցի երկրորդ բաղանիսը եւ 111/2 ժամին, որ գրում {եմ} այս, գրեթէ հանգիստ եմ, թէեւ տկարութիւնս տակաւին

եւ 111/2 ժամին, որ գրում եմ այս, գրեթէ հանգիստ {եմ}, թէեւ տկարութիւնս տակաւին շատ զգալի է: Այսօր նա

ր նեղութիւն ունէի, բայց չորրորդ ժամին, որ գրում {եմ} այս, գրեթէ բոլորովին հանգիստ եմ, տկարութիւնս խի

ժամին, որ գրում եմ այս, գրեթէ բոլորովին հանգիստ {եմ}, տկարութիւնս խիստ թոյլ է ազդում այս րոպէիս: 17

, նոյն օրը պատասխանեցի: 20-21 եւ 21-22 հանգիստ {եմ}, տկարութիւնս շատ թոյլ է. յոյս կայ, որ շուտով կ

ւշս ուռած է եւ ցաւում է: Թեթեւ տենդի նման մի բան {եմ} զգում: Ընդունեցի 5[երորդ] բաղնիսը: 23-24 հանգիս

յ եղբօրիցս. 13-14 լաւ էի, 14-15 գրեթէ իսպառ լաւ {եմ}: 15-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես

տես[ութիւնը] մարտի 1-ին: 22-23 id[em] 23-24 լաւ {եմ} մասնաւոր. նամակ ստացայ եղբօրիցս, իսկոյն պատասխա

ը, որ տպագրութեամբ հրատարակել է. " Կաթոլիկ ծնած {եմ} եւ կաթոլիկ պիտի մեռանիմ ", որ Տատեան Պօղոս բէյին

ատարակողի եւ իմ յանցանքները, որ լսում էի, գրում {եմ} այստեղ, որ յետոյ մի քանի խօսք ասեմ դոցա մասին։

թիւն չունէին եւ հայերէն խօսելու ժամանակ, ամաչում {եմ} ասել, ռուսերէն մտածելով, ռուս բառերը, նախադասո

re opinion, я раздѣляю ваше мнѣнiе, ես բաժանում {եմ} ձեր կարծիքը եւ այլն այսպիսիք անխտիր եւ մինչ մենք

րենի լեզուի ոգուն, գրում էինք կամ " ես ընդունում {եմ} ձեր կարծիքը ", կամ " համամիտ եմ ձեզ ", կամ " մա

մ " ես ընդունում եմ ձեր կարծիքը ", կամ " համամիտ {եմ} ձեզ ", կամ " մասնակից եմ ձեր ուրախութեան, ցաւին

րծիքը ", կամ " համամիտ եմ ձեզ ", կամ " մասնակից {եմ} ձեր ուրախութեան, ցաւին " եւ այլն եւ այլն, " Հիւ

ը հասկացնէ բանի զօրութիւնը։ Այս խօսքերը ես ասում {եմ} ընդհանրապէս, իսկ, իմ կարծիքով, մինչեւ մէջտեղու

լ մինչեւ V դարը, ես իմ կողմից կարելի է մեղանչում {եմ}... Կատարեալ իրաւունք կը տամ ժողովրդի անգրասիրութ

եւնոյն բանը՝ զանազան կերպարանափոխութենով։ Ինչի՞ {եմ} մոռանում քերականութիւնները, որ զանազանւում են մի

ն՝ ժամանակի հանգամանքներին յարմար։ Բայց ցաւելով {եմ} խոստովանում, որ մեր հին լեզուով խօսող հեղինակներ

նների աշտանակին։ Անցան այն ժամանակները, կրկնում {եմ}, երբ չափով ու կշռով տալիս էին ազգին իմաստութեան

այութիւն չունիմ այս փոփոխութեան վերայ. միայն այս {եմ} մտածում, թէ հազարաւոր տարիներով քնելուց յետոյ ո՞

զգային խօսքի շինութեան մասին խօսակցութիւնս կնքում {եմ} սորանով, թէ մինչեւ նոր լեզուն չ'լինի առհասարակ մ

սակցութիւնը հայկական մատենագրութեան վերայ, արժան {եմ} համարում ծանօթութիւն տալ այստեղ մի քանի բաների մա

ս մասին երկար բարակ քարոզ կարդալ, պարտականութիւն {եմ} համարում միայն այսքան ասել, որ, եթէ մեր Մխիթարե

յութեան դուռը բացող եւ փակող... (մի՞թէ)։ Գո՛հ {եմ} Աստուծուց, որ, Պապական չ'լինելով, ունիմ ազատու

թեան մէջ, ամենայն քայլափոխումս նոր քաջալերութիւն {եմ} զգացել, որովհետեւ պիտոյ է բարձրացնէի ճշմարտութեա

ցանել, իսկ հակառակորդների լոյսը՝ խաւար։ Ցաւում {եմ}, որ պատուելի հեղինակը չէ՛ կարողացել գո՛նէ մասնաւ

, դէպի հուր, դէպի սուր, նոյն մարդիկը, կրկնում {եմ}, մի անփախչելի մտաւորական ինկուիզիցիօ են կարգել ե

լի Մխիթարեանց մէջ, որոնց շատերին ես ինքս պատահել {եմ}, որոնք, բացի Rosarium եւ Pater noster աղօթելուց

ստախօսքը... Այո՛, կան եւ շատ կան այժմ, կրկնում {եմ}, եւ սրտիս երախտագիտութենից դէպի Աստուած, ստիպւո

եւ սրտիս երախտագիտութենից դէպի Աստուած, ստիպւում {եմ} ասել հանապազ. " Փա՛ռք քեզ, Տէ՛ր Աստուած, որ,

քան ծանօթութիւն տալուց յետոյ մի երկու խօսք պատշաճ {եմ} համարում ասել այն մասին, թէ ես իմ այս աշխատութեա

յն մասին, թէ ես իմ այս աշխատութեան մէջ գործ դրել {եմ} ամենայն ջանք, որ իմ գրածը պարզ լինի եւ հասկանալի

մօտ ժողովրդի կենդանի լեզուին։ Բայց արդեօք հասե՞լ {եմ} նպատակիս։ Այդ խնդիրը իմ գործ չէ լուծանել։

գրածը ուրիշին օրինակ դառնայ. ես միմիայն ցանկացել {եմ}, որ այս վիպասանութիւնը եւ Յիսուսեան Կարգի պատմու

համար եւս կենդանի լինի աշխարհի երեսին։ Ես հասած {եմ} իմ նպատակիս։ 1857 թ.

այն կասկած եւ տարակոյս փարատուեցաւ, եւ ես ցնծում {եմ}, որ, թէ կենդանութիւն լինի, ամբողջ տարի պիտի վա

ջ էլ ուզում է նրանք արտահայտվելիս լինեն, շտապում {եմ} տեղեկացնել ձեզ, ողորմած պարոն, մեր մայրաքաղաքի

Բեկոնի, Հեգելի եւ այլն եւ այլն փիլիսոփայութիւնքն {եմ} սորվել, եւ պահանջել, որ հանդիպողը ծունր դնէ իր

հասկացողութեանը գումարը, այն ժամանակ միայն կարող {եմ} քեզ ասել, թէ ինչպէս բան է այդ նորը, բայց մինչեւ

ա յանցաւորք են եւ մահի արժանի դատուածք. համաձայն {եմ}, բայց ինչ յանցանք էք գործել դուք ինքներդ, որի հ

ոփայութեան իջնելու կէտն է այս: Ես անհամ կերակուր {եմ} ուտում, փիլիսոփան չէ հաւնում եւ իր մտքի մէջ աւել

ւթեանց վրայ, որի լոկ Habeas corpus ակտը, թողում {եմ} մնացածը, ամբողջ Գերմանիոյ հաւասար գին ունի: Եւ

քան վտանգը մեծ տեսանեմ, այնքան եւս սրտապնդութիւն {եմ} ստանում, խրախուսեցի ընկերներս, եւ քաջալերեցի ահ

ինձ ամեն տեղ: Ես քեզանից մարմնով միայն հեռանում {եմ}, հոգով միշտ մօտ եմ քեզ: Գնա՛, ասացի ես ն

զանից մարմնով միայն հեռանում եմ, հոգով միշտ մօտ {եմ} քեզ: Գնա՛, ասացի ես նորան, տարաբախտութեան

արձեալ շարունակեցի իմ զբօսանքը: Յանկարծ տեսանում {եմ}, մի առոյգ պատանի գալիս է, դէպի ինձ ուղղած իւր ք

կարողացել փոքր-ինչ հանել իմ մտքից: Ես ազգով հայ {եմ}, անուամբ Նահատակ. հռչակաւոր Փարիզից մեր բոլոր ա

ան արեւը այլեւս ծագելու չէ իմ վերայ: Այժմ մնացել {եմ} միայնակ, նախատինք իմ ոխերիմ թշնամիների բերանում

ած էր իմ համար: Ահա ես այս դառն վիճակի տէր մարդն {եմ}: Մեծայոյս էի, որ պարզերես կը վերադառնամ իմ հայր

իմ ընկերիս անունը իմանալ, իմս չմոռանաս: Մնացել {եմ} վարանման մէջ եւ չգիտեմ ի՞նչ առնեմ. եթէ վերադառնա

թ, չունիմ կատարեալ ուսում, եւ չունիմ տէր, պարտ {եմ} սորա եւ նորա դրանը մուրալով ապրել: Երկու կողմից

դրանը մուրալով ապրել: Երկու կողմից եւս պաշարուած {եմ}: Իմ խօսքս վերջացնելուց յետոյ ես ասացի նրան, կը

: Նա խոր հոգոց հանեց եւ ասաց: Ես արեւմտքից {եմ} գալիս, արեւելք եմ գնում: Բովանդակ աշխարհը մի վա

ց հանեց եւ ասաց: Ես արեւմտքից եմ գալիս, արեւելք {եմ} գնում: Բովանդակ աշխարհը մի վայրկենում պտուտում ե

մ գնում: Բովանդակ աշխարհը մի վայրկենում պտուտում {եմ}, տեսանելու մարդերի անարժան եւ արժանաւոր գործերը

նդեմ պատմութեանը: Ես մարդկութեան անկեղծ բարեկամն {եմ}, որի հետ միացել եմ մի անխզելի կապով: Նորա հետ ե

ս մարդկութեան անկեղծ բարեկամն եմ, որի հետ միացել {եմ} մի անխզելի կապով: Նորա հետ եմ ծնուել, նորա հետ

մ, որի հետ միացել եմ մի անխզելի կապով: Նորա հետ {եմ} ծնուել, նորա հետ եւս պէտք է թաղվիմ միեւնոյն գերե

արստահարուել է, ես նորա հետ միասին հարստահարուած {եմ}: Որ ազգը անբախտացել է, ես նորա հետ անբախտացել ե

մ: Որ ազգը անբախտացել է, ես նորա հետ անբախտացել {եմ}, որ ազգը հարուածուել է, ես այնպէս եմ կարծում,

անբախտացել եմ, որ ազգը հարուածուել է, ես այնպէս {եմ} կարծում, որ նորա թշնամու վրէժխնդիր նետը նախ իմ ա

իս երեսից, ես մինչեւ նորա գերեզման մտանելը թափել {եմ} մի արտասուքի հեղեղ նորա վերայ: Ես տեսայ, թէ ինչ

բերանից հանեց այս խօսքերը, որ նոյնութեամբ դնում {եմ} այստեղ: Ո՛վ դու անմահ պատմութիւն, ասաց նա

մարդու, եւ անաչառ դատաւոր ամենայն գործերի, քե՛զ {եմ} յանձնում իմ խօսքերը, որ յաւէրժացնես քո յիշատակար

ել եւ ո՛չ թէ ազգի: Հաւատացէ՛ք, կարեկցաբար {եմ} ասում, խեղճ գործարանը իւր կարճատեւ, խռովալից շր

ա մահից յետոյ իսպառ մոռացաւ նորա անունը եւ, ի՞նչ {եմ} ասում, այո՛ շատերը նոցանից նորա անաղօտ փառքի վեր

մարդերի հետ ունի բարեկամութիւն եւ սէր, հարկաւոր {եմ} համարում ասել մի քանի խօսք եւ նորա ծառայապետի համ

երբ որ սա հարցրել էր նորանից. թէ ես ինչպէ՞ս մարդ {եմ}: " Յառաջ ասա՛ դու ինձ, թէ ովքե՞ր են քո բարեկամն

հանէր դորայ մտքից այն դաւաճանութեան մթերքը. ի՛նչ {եմ} ասում ես, նա խոստացաւ մինչեւ իւր կեանքի վերջին ժ

սում, որ ես իմ վերակացուի պատուերն միայն լցուցել {եմ}: Չորրորդ, դիցո՛ւք թէ վերակացուն անբարոյական անձ

էնքը եւ ասում է. չմոռանաք, որ ես ձեր սիրոյ զոհն {եմ} լինում: Նոքա շատ ցաւում են, դէպի կարդինալն են դ

դատէ անաչառ պատմագրութիւնը աշխարհի: Բայց ես շատ {եմ} զարմանում նախկին վերակացուի պարզմտութեան եւ անմեղ

եց մի քանի կիսահնչիւն բառեր, որ, ինչպէս կարծում {եմ}, պէտք է կարդինալի, հոգատարների, վերակացուի, խ

արհի ծախս տուեց: Եւ նորա անունը շնորհակալութեամբ {եմ} յիշում այս տեղ. այսպէս հասայ իմ հայրենիքը նորա ձ

արեգօտաւորների շնորհից (ահա անզգամեցայ եւ խօսում {եմ}, աղաչում եմ մի փոքր ներէ՛ իմ անզգամութեան), այ

ի շնորհից (ահա անզգամեցայ եւ խօսում եմ, աղաչում {եմ} մի փոքր ներէ՛ իմ անզգամութեան), այս պատճառով էլ

ի՛շդ եւ առաւե՛լ, քե՛զ միայն արժանի էի։ Եւ ես {եմ} ա՛յն Ղազարը, որին, քո եւ շա՛տ ուրիշների ասածին

դնում եւ աշխատում էր կորցնել։ Բայց, էլ ո՞ւր {եմ} խօսում արարածների միմեանց ունեցած նախանձի մասին,

ն նորան, ձեռքերը լուանալով, ասաց. " Ես անպա՛րտ {եմ} այդ մարդու արիւնից, որովհետեւ մահի արժանի յանցան

այդ բոլորը մանրամասն գրել այստեղ շա՛տ աշխատութիւն {եմ} համարում եւ աւելո՛րդ. պա՛տճառ, Հաւատքի տեղեա՛կ

ում, ինչպէս եւ ես, որ ամեն մարդերից էլ մեղաւո՛ր {եմ}. բայց մեղքը մե՛ղք չէ ասել, ո՞ր արհամարհոտ եւ ամ

բասում էին ինձ, գրով գրելու համար ես շա՛տ աղտեղի {եմ} համարում։ Բայց նոցա հայհոյանքի խորհուրդը, մի փո

պելով, իմ տկա՛ր մտքի զօրելու համեմատ, կարդացա՛ծ {եմ} գրուածքը սո՛ւրբ մարդոց, որ Սուրբ Հոգու զէնքով զի

թոյն մարդիկը, կարծո՛ւմ էին, թէ ե՛ս էլ նոցա նման {եմ} ։ Բայց ես չէի դատապարտում ա՛յն պատճառով որ ուսել

տուած ասացին մարգարէքը։ Իսկ ես, որ ո՛չ հրեշտակ {եմ} եւ ո՛չ վարդապետ, երբէք էլ սորա կամ նորա կամքը հա

եւ ես, երկրաւոր մտքով, տկարամիտ եւ անզգոյշ մարդ {եմ}, ուստի չկարողացայ դաւաճանութիւնը այն միջոցին հաս

այ հասնելով՝ դէպի մահ խոցոտեցին։ Բայց խնդում {եմ} ցնծալով, որ այն վէրքերով, իմ հոգիս, որ առաջուց

, այլ ստո՛յգ իրողութիւն է, որ Տիրոջդ առջեւ դնում {եմ} ։ Մի երեւելի ազնուական մարդ, ականաւոր տոհմից

անթիւ նետերով խոցոտեց ինձ. վէրքերիցս մահի դուռն {եմ} հասած, քո պարտքն է այսուհետեւ դեղ դնել եւ բժշկել

"։ Այս բաները ասողների գործերի մասին ես ահա լուռ {եմ} կենում, որովհետեւ ինձ բնա՛ւ հարկ չկայ ասել. Քրի

ը հատուցանելով։ Մեռնելու չափ անմխիթար տրտում {եմ}, որ գայլերի նման վազեցին իմ ունեցած չունեցածի վր

որ իմ բաներիցս վանքումը մնաց, այդ մասին, ուրա՛խ {եմ} եւ ցնծում, որովհետեւ մի սո՛ւրբ եւ հոգեւոր տեղում

րդարութիւն փնտռող մտքիդ ընդունելի երեւի, խնդրում {եմ} Տիրոջիցդ, ամեն բանից առաջ այդ բանը քննել, եւ ճի

յժմ, խօսքս վերջացնելու գալով, յարմա՛ր եւ արժա՛ն {եմ} համարում յիշել զարմանալի եւ երեք անգամ երանելի աւ

ատ արժանի պատուհաս ընդունեցի ահա, եւ խոստովանում {եմ} հրեշտակների եւ մարդերի առջեւ, բայց ուրիշ առաքելա

իշները արժանի եղան ընդունելու։ Նոյնպէս յարմար {եմ} դատում նոցա հետ յիշել եւ տէր Աբրահամ եպիսկոպոսը,

իրենց բերանը։ Այս պատճառով զարհուրած վախենում {եմ}, չլինի թէ եւ դոցա կպչի Աւետարանի սպառնալիքը, որ

աճարի եւ սեղանի մէջտեղը սպանեցիք, ճշմարիտն ասում {եմ} ձեզ, որ այդ ազգից պիտի պահանջեմ"։ Այլ տգէտները

, որոնք նոյնտեսակ գործեր կը գործեն։ Համարձակւում {եմ} յանդգնութեամբ այս էլ ասել, եթէ ստոյգ չեն իմ կարծ

ուր լուաց զձեռս առաջի ժողովրդեանն եւ ասէ. քաւեալ {եմ} ես յարենէ արդարոյդ այդորիկ. դուք գիտասջիք " (Մա

ւպանիլ։) Վխտալ՝ кишѣть։ "Լալիս {եմ} " քիչ ենք լսել, սովորաբար լինիմ բայով է վարվում, "

չ ենք լսել, սովորաբար լինիմ բայով է վարվում, "լաց {եմ} լինում" եւ այլն։ Տալը, գալը, Աստրախանցիք խոնարհու

ւ այլն։ Տալը, գալը, Աստրախանցիք խոնարհում են "տամ {եմ} ", "գամ եմ", բայց այս շատ անգործադրելի է եւ տգեղ,

լը, գալը, Աստրախանցիք խոնարհում են "տամ եմ", "գամ {եմ} ", բայց այս շատ անգործադրելի է եւ տգեղ, յայտնի է թ

ում մի ուրիշ ձեւ են ստացել։ Նոքա ասում են "գալման {եմ} ", "գոլման եմ" (Գալը գոլ է եղել։ Երբ առաջին անգամ

ձեւ են ստացել։ Նոքա ասում են "գալման եմ", "գոլման {եմ} " (Գալը գոլ է եղել։ Երբ առաջին անգամ լսեցի այբի ո

բայց լալումն կայ, եւ Հնդկաստանցին ասում է "լալման {եմ} "։ Արդեօք այս դարձեալ նախդրիւ տրականի ուժով չէ, այ

ալ նախդրիւ տրականի ուժով չէ, այսինքն՝ "լալու վրայ {եմ} ". մենք գոնէ կարծում ենք։ NB Լինիմ բայով վարվում է

է աւելանում, ե՛ւ եչը փոխւում է ինի. ինչպէս՝ գրում {եմ} -գրվում եմ, գրել-գրվիլ։ Պ. Պռօշեանցը որպէս կրաւորա

մ, ե՛ւ եչը փոխւում է ինի. ինչպէս՝ գրում եմ-գրվում {եմ}, գրել-գրվիլ։ Պ. Պռօշեանցը որպէս կրաւորական աներեւ

, որ չեմ սիրում վերստին տաքացրած բաներ, եւ ասել {եմ}, որ տաս ինձ միայն թեթեւ բաներ, որ մանաւանդ ախոր

մ բաներ... - Մռայլագոյն տէր, համարձակւում {եմ} հաւատացնել ձեզ, որ դոքա մեր ժամանակի շատ լաւ եւ

- Ես մեղաւոր չեմ, Ձեր մռայլութիւն. ես գրապետ {եմ}, ես չեմ այդ յիմարութիւնների հեղինակը, այլ որպէս

թիւնների հեղինակը, այլ որպէս գրապետ ես ընդունում {եմ} նորանց մատենադարանի մէջ եւ շարում եմ կարգով, ինչ

ես ընդունում եմ նորանց մատենադարանի մէջ եւ շարում {եմ} կարգով, ինչպէս հարկն է: Դուք ասացիք, որ այս պա

թեանը յայտնի է, թէ ի՛նչ ջերմեռանդութեամբ աշխատել {եմ} միշտ դժոխքի օգտի համար, Ձեզ յայտնի է, թէ ինչպէ՛

ր, Ձեզ յայտնի է, թէ ինչպէ՛ս անդադար կռուեցուցել {եմ} ես մարդիկը միմեանց հետ. ասածներիս ապացոյց կարող

ւմ ես դու ինձ, 800 տարի է շարունակ. ես կարդացել {եմ}, միտքս գալիս է, բաղանդիստների շարադրութիւնների

եւս հնարած է: - Անհնարին է: - Երդւում {եմ} քո անիծեալ պոչովը, Ձեր մռայլութիւն: - Բայց

եան մասին. այս աշխատասիրութեան վաստակքը կամենում {եմ} ընծայել Ձեր մռայլութեանը: - Ընծայիր նորանց

՛նչ, մռայլագոյն սատանայ: Ես այժմ ապիկար զօրական {եմ}, եկած եմ արձակուրդ խնդրել Ձեզանից, վեց ամիս ժամ

լագոյն սատանայ: Ես այժմ ապիկար զօրական եմ, եկած {եմ} արձակուրդ խնդրել Ձեզանից, վեց ամիս ժամանակով օտա

մբողջ թիւ Die deutsche Tribune օրագրի. ես ցրւում {եմ} այս գրուածքը բովանդակ Գերմանիայում, բայց գերմանա

րդէն զզուեցուցին ինձ այս գերմանացիք. հաւատացնում {եմ} Ձեր մռայլութեանը, եւ նոցա ամէնից շատ նզովեալը եւ

ս, փոքր ինչ շարժի՛ր, հոգա՛... - Աշխատում {եմ}, վազում եմ, հոգում եմ, բայց դժուար է, Ձեր մռա

շարժի՛ր, հոգա՛... - Աշխատում եմ, վազում {եմ}, հոգում եմ, բայց դժուար է, Ձեր մռայլութիւն. ժ

ոգա՛... - Աշխատում եմ, վազում եմ, հոգում {եմ}, բայց դժուար է, Ձեր մռայլութիւն. ժամանակները փ

խելօքանալու չէին.... - Բայց հաւատացնում {եմ}, Ձեր մռայլութիւնը... - Լո՛ւռ կաց....

արկէ դուք դեւ տեսած կլինիք), երեւակայեցէք ասում {եմ} մի դեւիկ, հասակի բարձրութիւնը հինգ ոտնաչափ եւ եր

ոյ դարձեալ գլուխ տալով ասաց. - Համարձակւում {եմ}, եթէ կը ներէք, յանդիման լինել ձեզ... Սա

Վերջից դէպի սկիզբը, - ասաց սատանան, - ես սիրում {եմ} վիպասանութիւն. այնտեղ ամենայն բան մութն է ու զար

այժմ չէինք հասկացել այս բանը... ես միշտ սիրում {եմ} վիպասանութիւն: - Ձեր մռայլութիւնը միշտ ունեց

ս յառաջ եւս ծառայ կարդացի եւ այժմ նոյնպէս կարդում {եմ}. ես չեմ կարող այլեւս ստորագրուել ձեր հաւատարիմ հ

պէս ասում է պարոն Մոգենը: Ես մինչեւ անգամ մտադիր {եմ} հարկադրել Ֆրանսիայի բոլոր պալատականներին, կանոն

նից. - յաւելացրեց դեւերի թագաւորը, - ես նկատում {եմ} այդ ոճի մէջ միանգամայն յանդուգն դարձուածներ, յիմ

, - ասաց սատանան փառահեղութեամբ. ես շատ մեծ մարդ {եմ}... կարդա՛ ինձ ճարտասանական ոճով, առանց ծանրաց

ՐԱՐՈՒԹԻՒՆ " Մռայլագոյն սատանայ, Յայտնում {եմ} Ձեր մռայլութեանը, որ, աշխատելով առաւել ընդարձակ

, եթէ հինգերորդը չհաշուեմ։ Առաջին կարգը անուանել {եմ} " օրագիր շարժողութեան ", երկրորդը ` " հակառակութ

ով, որ հնարեցի ես եւ որոնց վերայ գլխաւոր ոստիկան {եմ} Ձեր մռայլութեան պաշտօնական հրովարտակով: Չպար

ան պաշտօնական հրովարտակով: Չպարծենալով ասում {եմ}, Ձեր մռայլութիւն, ես իմ բոլոր ընկերներից առաւել

Կարճը ասել, այս թերթերի օգնականութեամբ ես պահում {եմ} բոլորին կատարեալ խռովութեան եւ անհանգստութեան մէջ

րեալ խռովութեան եւ անհանգստութեան մէջ. ապսպարում {եմ} ապստամբութիւն նշանակուած օրում եւ ժամում, գահավի

ամբութիւն նշանակուած օրում եւ ժամում, գահավիժում {եմ} իշխանութիւններ, փոփոխում եմ օրէնքներ իմ ճաշակով

ժամում, գահավիժում եմ իշխանութիւններ, փոփոխում {եմ} օրէնքներ իմ ճաշակով, եւ ինքնիշխան տիրում եմ երկր

խում եմ օրէնքներ իմ ճաշակով, եւ ինքնիշխան տիրում {եմ} երկրի մեծ մասին, այսինքն, Ֆրանսիային, Անգլիայի

իմանալ, թէ ի՛նչ կատարելութեան աստիճանի հասուցել {եմ} ես դժոխքի իշխանութիւնը աշխարհի վերայ՝ օրագիրների

նգ հատ քաղաքական-պաշտօնական օրագիր, պարտաւորւում {եմ} պոչովս եւ երդւում եմ, որ երեք ամսից այնպիսի խառն

օնական օրագիր, պարտաւորւում եմ պոչովս եւ երդւում {եմ}, որ երեք ամսից այնպիսի խառնակութիւն կը ձգեմ դժոխ

լի գործակատար մատենագրութեան մէջ: - Ես ասում {եմ} եւ հաստատում եմ, թէ օգտակար կլինին դժոխքի համար

տենագրութեան մէջ: - Ես ասում եմ եւ հաստատում {եմ}, թէ օգտակար կլինին դժոխքի համար այս տետրակները,

՞նչ կարող էիր գործել... ես յաւիտեան վերջացնում {եմ} իմ թագաւորութեան մէջ այդ հին եւ մեռեալ ձեւը խօսել

: - Անբաղդութիւն, Ձեր մռայլութիւն. մեղաւոր {եմ}. պատժեցէք, բայց եւ գթացէ՛ք... - Ին՞չ բան

հանել.... Ո՛չ, այդպէս չէ: Ես քեզ հրամայում {եմ} իմ ասածի նման գրել, պարզ, առողջ, բնական, հասկ

ւ եւ բուն գրող կամ կարդացող. ես շատ լաւ ճանաչում {եմ} քեզ, քո սիրտը կը ճայթէ մի երես բան կարդալու ժամա

ւթեան դեւը ասելով. - Տեսանում ես ինչպէս կատարում {եմ} քո առաջարկութիւնքը, եթէ հիմնած էին առողջ դատողու

ւթիւնը մեծ շնորհ ունի իմ վերայ: - Ես ճշմարիտ {եմ} ասում, որովհետեւ քո գործերի ընթացքը շատ արագ է:

րել նոցա: - Ինչպէս եւ իցէ, բայց ես պարտական {եմ} գնահատել քո արժանաւորութիւնը եւ արժանի վարձ տալ ք

ա՛ չափեցէք իմ ուրախութիւնը, ուրախութիւնը, ասում {եմ}, նախահօրս եւ այնպիսի բազմարդիւն զաւակի սկզբնապատ

ծափահարութիւնք): Իսկ դու, իմ զաւակ, քեզ {եմ} դառնում այժմ, իմ հարազատ զաւակ, որ քո շատ տարեկ

ի վերայ, բարեաւ լինի քո գալը, ողջամբ եկիր. գոհ {եմ} քեզանից, որ մեր ցեղի թշնամիներից, որ սպանել էին

պիտոյ է ամենայն ասած բան կատարուի. այժմ վաստակած {եմ}. շուտով երեկոյ է, Հռովմումը կը սկսեն առաւօտեան

ՐԿՈՍ․ Չնեղանաս բաց խօսածիցս, ինչպէս նկատում {եմ}, քո խոստանալը շատ է, քան թէ կատարելդ. խօսքս մե

խնջոյքի հոգաբարձուն: Ամենայն պատրաստութիւն տեսել {եմ}, թէ կերակրեղէնի եւ թէ ըմպելիքի մասին: Միմիայն ա

ակրեղէնի եւ թէ ըմպելիքի մասին: Միմիայն արաղ առել {եմ} մի վեդրօ, իսկ հասարակ խմելի գինի հարիւր քսան շիշ

Ուրեմն, ինչո՞ւ մեղադրում ես ինձ, եթէ ես աշխատել {եմ} յարգի կացուցանել իմ մարդկութիւնը քան թէ մի անբան

ս ճշմարտութիւնը, ապա է՞ր չես ընդունում: Ես մարդ {եմ}, լաւ նայիր իմ վերայ, ես Աստուծոյ պատկեր եմ, ես

մարդ եմ, լաւ նայիր իմ վերայ, ես Աստուծոյ պատկեր {եմ}, ես բանականութիւն ունիմ, եւ այս խօսքերիցս տեսան

օսքերիցս տեսանում ես ահա, որ ես շատ լաւ ճանաչում {եմ} իմ արժանաւորութիւնը աշխարհի արարածների մէջ: Մի ա

Աստուծոյ պատկեր էր, այդպիսի մի չնչին էակ, ասում {եմ}, տանում է իւր մէջ մինչեւ քառասուն վեդրօ գինի. ե

ւ քառասուն վեդրօ գինի. ես տեսանելով այս, կարո՞ղ {եմ} մինչեւ այն աստիճան անարգել իմ մարդկութիւնը, որ ս

մ համարուել ուրիշների աչքում: Ես այս խօսքը ասում {եմ} միմիայն մեր հայերի համար եւ ոչ ուրիշ ազգերի. պատ

նա կարդացած լինէր այն գրեանքը, ինչ որ ես կարդում {եմ}, այն ժամանակ, մազերը գլխի վերայ ցցուելու էին:

մազերը գլխի վերայ ցցուելու էին: Ես երանելի մարդ {եմ}, - մտածում էր նա, - որ երեխայ ժամանակից աշակերտ

այլ ժամանակի... - Չգնաք, չգնաք, աղաչում {եմ}, - գոռաց ծառան, համարեա թէ արտասուքը աչքերում,

ղօթքները: Բացի դորանից, ես միշտ իմ վերայ պահում {եմ} կտորը այն ծառի, որին կապել էին Քրիստոսին Գէթսեմա

մարդկային աչքով կարելի է տեսանել, միշտ տեսանում {եմ}: Ինչպէ՞ս չտեսայ Պոստրանայի պատկերը, եւ դեռ եւս

ած: - Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ, ես այժմ հասկանում {եմ}, - ասելով զարկեց երկու ձեռքով ճակատին: - Ես խաբ

ասելով զարկեց երկու ձեռքով ճակատին: - Ես խաբուել {եմ}... ափսո՛ս եւ հազար ափսո՛ս, այդ մի յիմարութիւն

հոգի՛ս, դու գիտես, որ ես քեզ հոգուս պէս սիրում {եմ} եւ քեզանից երբեք մի բան ծածկած չեմ, ուրեմն լսիր

րայ երկբայութիւն չունիմ, ուստի եւ անկասկած կարող {եմ} հաւատալ քեզ իմ գաղտնիքը, որովհետեւ ճակատագիրը այ

ր դէպի նա անկեղծ բարեկամութիւնը: - Շնորհակալ {եմ}, շնորհակալ եմ, - ասաց Շաքարեանցը, - ես գիտեմ ք

ծ բարեկամութիւնը: - Շնորհակալ եմ, շնորհակալ {եմ}, - ասաց Շաքարեանցը, - ես գիտեմ քո բարեկամութիւն

խնդրելու, որովհետեւ ինձ թւում էր, թէ ստեղծուած {եմ} միմիայն նորա համար, եւ միմիայն նորա հետ ամուսնան

գալու ժամանակ, յանկարծ, ծառերի քամակից տեսանում {եմ} այդ աղջիկը, որ կանգնած, կամենում է բռնել մի թիթ

ռնակ: Ինձ թուեց, թէ աչքիս է երեւում... շփում {եմ} ճակատս, սրբում եմ աչքերս, որպէսզի, եթէ երեւոյթ

թէ աչքիս է երեւում... շփում եմ ճակատս, սրբում {եմ} աչքերս, որպէսզի, եթէ երեւոյթ է այդ, ապա արիւնը

յծառ, ծաղկանկար թեւերը: Մի անգամ դարձեալ սրբում {եմ} աչքս... եւ դարձեալ տեսանելով նորան վազում եմ դ

մ եմ աչքս... եւ դարձեալ տեսանելով նորան վազում {եմ} դէպի նա... բայց, աւա՛ղ... աղջիկը մի զարհու

էի կամենում, յուսալով, որ առանց դորան եւս կարող {եմ} մի բան իմանալ: Քանի օր էր արդէն, որ վճռել էի կա

լ էի, թափելով սրտիս ուրախութեան աւելորդը, լսում {եմ} ահա, որ մի մարդ, պարսպի միւս կողմից ծիծաղում է

- Քեզ արդէն յայտնի է, որ ես շատ անգամ կատարել {եմ} եւ աւելի ծանր գործեր, այս պատճառով ոչինչ տարակոյ

նը կատարած, մեծ եւ անզովանալի փափագով աչքս ձգում {եմ} պտուկի վերայ, երեւում է ինձ մի կերպարանք, որ սա

ու համար, միմիայն կոտոշ չունէր գլխին: Ես նայում {եմ} դարձեալ, երեւում է նոյն կերպարանքը, եւ ինձ թուե

գնացածը: - Քո պատրաստութեան մէջ ես տեսանում {եմ} թերութիւնք, - շարունակեց պ. Մարկոսը, - եզրակացնե

ատներ եւս շինել: - Եղբայր, ների՛ր, մոռացել {եմ}. միգուցէ այդ բանը վերագրես իմ ժլատութեանը. ես ի

մ ժլատութեանը. ես իսկոյն կը հոգամ, եւ շնորհակալ {եմ}, որ ասացիր, թէեւ կարող էի ես եւս միտք բերել, բ

անեց պ. Մարկոսը: - Այո՛, այդպէս: Ես շինել {եմ} ահա մի ցուցակ, որի մէջ գրել եմ մեր հրաւիրելի բար

այդպէս: Ես շինել եմ ահա մի ցուցակ, որի մէջ գրել {եմ} մեր հրաւիրելի բարեկամների եւ ծանօթների անունները

լ հրաւիրելի մարդերի մէջ: - Ամենեւին համաձայն {եմ}, եւ այդ պատճառով եւս խնդրել եմ քեզ իմ մօտ. արի՛

Ամենեւին համաձայն եմ, եւ այդ պատճառով եւս խնդրել {եմ} քեզ իմ մօտ. արի՛ նստենք եւ կատարենք մեր գործը:

ել Ալքիմիան: - Ճշմարի՛տ, առաջին անգամ լսում {եմ} այդպիսի բան: - Ապա ի՛նչ էիր կարծում, սիրելի

յց ձայնով, ես եւս կամիմ լսել, որովհետեւ մոռացել {եմ} դորա բովանդակութիւնը, - ասաց պ. Շաքարեանցը, տա

նձանից է ստանում հարկաւոր արծաթը, ես արդէն տուել {եմ} նորան մօտ իբր երեք հարիւր մանէթ. երեք հազար եւս

ու էր աշխարհի հարստութեան տէր: - Ես տեսանում {եմ}, որ դու մի ընկերութեան նման բան ունիս նորա հետ.

ս նորա հետ. Աստուած տայ, Աստուած տայ, ես ուրախ {եմ}, հարստացի՛ր, եղբայր, եւ դու, քո նման մարդը,

ռէի քեզ. խնդրեմ, հրամայեցէք նստեցէք, շատ ուրախ {եմ}: - Բարով, - Մանթուխեանցը, դառնալով դէպի պ

- ճշմարիտը պիտոյ է ասել, այսօր շատ վաստակած {եմ}... - - Ինչպէ՛ս վերջացաւ բանը, յաջո՛ղ, թէ

- Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, այսօր շատ վաստակած {եմ}, - կրկնեց պ. Մանթուխեանցը, - մի բաժակ արաղ արժէ

ին բարեկամքը միաբերան: - Սատանայական մոռացել {եմ}... ա՜հ... այնպէս է, այնպէս, կոմս էմմանուե

արկոսը: - Ինչ բաներ էք խօսում. ես շատ ուրախ {եմ}, որ չկայ նորա անունը. եւ եթէ դուք հրաւիրելու մի

աղ են առնում, եւ եթէ տեղը գայ, ես Լուսաւորչական {եմ}, դա Աւետարանական է, ասելով, պատրաստ են միմեանց

ւ է խելագարութիւն եւ յիմարութիւն: Ես, որ խօսում {եմ} այս բաները, փորձով գիտեմ: Մի անգամ բնական գիտու

կը, քան թէ մի օտարին: Գիտե՞ս, թէ ինչքան քրտինք {եմ} թափել ես, մինչեւ հասել եմ դորան: Մանթուխեան

ե՞ս, թէ ինչքան քրտինք եմ թափել ես, մինչեւ հասել {եմ} դորան: Մանթուխեանցը այս խօսքերը ասելով տուեց

ոսկի էր այն, - բայց մի բանի վերայ շատ զարմանում {եմ}, - ասաց նա, - ինչպէս է, որ առանց մկնդեղի ստացո

թիւնը եւս հարկաւոր է, այստեղ ես համարեա թէ ոչինչ {եմ}: - Ի՞նչ բաներ են ապա, - հարց արեց Մանթուխեա

յտնի է, որ քանի-քանի անգամ չնչին արծաթներ խնդրած {եմ} քեզանից ածուխ գնելու համար: Այժմ, որ Աստուած ամ

- Այդ ուրիշ բան է. ես այդ խնդրի մասին պատրաստ {եմ} օրերով խօսել, սիրական Շաքարեանց, եւ բացայայտ կե

- Օրհնած, այս տարի դեռ տասներորդն է, որ փորում {եմ}, միթէ շա՞տ է։ Եթէ այսքան եւս չլինի, ասե՞ս որ պ

ում: Մնում է մեռեալը. գերեզման փորելուց ստանում {եմ} երկու մանէթ, լուանալու համար, եթէ արական է, տա

որեմ այնպիսի մարդերի համար, որպիսու համար փորում {եմ} այս գերեզմանը: - Ուրեմն կան մարդիկ, որոնց մ

Որքան եւ իցէ, այդպիսի մարդերից տարու մէջ ստանում {եմ} գոնէ՛ մի մանէթ. ճշմարի՛տ, եթէ այդպիսիք մեռանին

հետ: Ահա այսպիսի մարդիկ, եթէ մեռանին, ափսոսում {եմ}. բայց այն միւս մարդիկը, որոնցից ոչինչ արդիւնք չ

պատասխանում էր. " Չէ՛, տեարք հարք, ես խնդրում {եմ}, որ հաշիւներիս վերայ աչք դարձուցանէք, եկեղեցու

ցու մի կոպեկը եւս կրակ լինի իմ համար, եթէ խառնել {եմ} իմ գոյքի մէջ"։ - Թէ Աստուած սիրում ես, ձեռք վե

հետ, որպէս անբան անասունի հետ: Ես շատ զարմանում {եմ} ձեր ժողովրդի վերայ: - Եթէ զարմանում ես, ապա

ել ջրաղացի դռնում, այլ ժողովրդի մէջ. եւ ես մտել {եմ} ժողովրդի ամէն մի կարգի մէջ, սկսած յետին աղքատից

ց մինչեւ երեւելի պարոնը: Տարու մէջ, ես տեսանում {եմ} շատ տեսակ հասարակութիւնք: Ամէն մի թաղումի, կիրա

կամ առաջեւս դնում են կերակուրը. շատ անգամ տեսել {եմ}, որ բաժակը կամ ամանը, որ եւս գործ էի դրել, իսկ

նը ժողովրդի մէջ, ինքս ոչինչ չխօսելով հարկադրւում {եմ} ականջ դնել ուրիշների խօսածին: Մի անգամ մի տան մէ

եկոծւում էր սրտի եւ թոքերի մէջ: - Այո՛, ե՛ս {եմ}, - պատասխանեց տիրացուն: - Երեւի, օդի լաւութեան

եկոյեան ժամանակ: - Ստո՛յգ է, ես եւս նկատում {եմ} այդ, - պատասխանեց կոմսը, բայց այնպիսի սառնութեա

նելու համար, անձրեւը փոքր է: - Ես եւս դուրս {եմ} եկած ման գալու, - ասաց տիրացուն, եթէ կամիք, գն

այսպէս... ուղիղ. պատճառ, ես այժմ վերադառնում {եմ} դէպի տուն եւ միտք չունիմ երկար միջոց ման գալու:

ծեց կոմսի վերայ, վասնորոյ եւ ասաց. " Ես իմանում {եմ}, թէ ով է դորա ածողը, ահա, այն սպիտակ տանիցն է

դրած կը լինէի ածել այդ եւս, ըստ որում շատ սիրում {եմ} այդ տաղը: - Ճշմարի՛տ է, լաւ տաղը շատ լաւ բա

վկայութիւն ձեր մասին: Առանց կեղծաւորութեան ասում {եմ}, դուք շատ գեղեցիկ երգում էք, եւ ոչ միայն ձեր,

ի խնջոյք կամ մի բան պատահի: - Շատ շնորհակալ {եմ}. բայց չեմ կարող ընդունել ձեր ասածները հալած իւղի

ածները հալած իւղի տեղ, ըստ որում ես ինքս նկատում {եմ} զանազան թերութիւնք իմ երգեցողութեան մէջ: - Ա

եցողութեան մէջ: - Ա՛, ա՛, ես այժմ տեսանում {եմ}, որ դուք կամէիք ոչինչ թերութիւն չունենալ երգելու

չունենալ երգելու մէջ, այդ այլ բան է. ես խօսում {եմ} համեմատաբար: Այո՛, կատարելութեան ցանկութիւնը մի

հաւելացոյց կոմսը ծիծաղելով: - Շատ շնորհակալ {եմ}. ես ինքս բաւական նեղութիւն զգում եմ ցած խազեր եր

ատ շնորհակալ եմ. ես ինքս բաւական նեղութիւն զգում {եմ} ցած խազեր երգելու ժամանակ, վասն որոյ իրաւունք տա

ց: Ես ման գալով շատ հայաբնակ տեղեր, շատ աշխատել {եմ}, որ բուն հայկական մի բան կարողանամ լսել, բայց ա

... բայց դժուար թէ յաջողի ինձ այս եւ ես վախում {եմ}, որ այն բաները ինչ որ այժմ ճնշում են հոգիս, պիտ

նադատեց ականջ դնել: Մօտեցայ պատին, եւ ահա լսում {եմ}, որ շաղփաղփում է մի գեղեցիկ օրիորդի մասին, որ չ

ինձանից հարցանէին, թէ ո՛ր բանից մանաւանդ զզւում {եմ} աշխարհի երեսին, ապա պատասխանելու էի, թէ մի երես

ւ, որ նստած էր մի կազմուածքի մէջ: Ես գերադասում {եմ} չքութիւնը, քան թէ լինելութիւնը, եթէ մարդը պիտոյ

մ դէպի որեւիցէ արարած, բայց դորա փոխանակ յարգում {եմ} նորանց իւրեանց տեղում. մարդկային պատկերի տակ անա

ի մասին այսքան տեղեկութեան տալուց յետոյ, շտապում {եմ} սկսանել իմ պատմութիւնը այն րոպէից, երբ, ինչպէս

ը այս քաղաքի մէջ մինչ ի սպառ: Ես շատ անբաղդ մարդ {եմ}, - շարունակեց նա, - անբաղդ, որպէս եղբայր, անբ

ջուց ունեցած հիւանդութեան մասին այսքան միայն լսած {եմ} բժշկող պարոններից, թէ յառաջանում էր արիւնի անկար

անառութենից սեռական գործարաններում: Ես ընդունում {եմ} յարգելի բժիշկների վկայութիւնը, որպէս ստոյգ իրողո

Յովնաթանեանցը, - եւ ես մեծ յօժարութեամբ պատրաստ {եմ} լսել ձեր մարդասիրական խորհուրդը: - Լաւ ասացի

ի վերայ, առանց զգալու... - Ես շատ պարապած {եմ}, ուստի շատ անգամ շփոթւում եմ, - պատասխանեց պ.

- Ես շատ պարապած եմ, ուստի շատ անգամ շփոթւում {եմ}, - պատասխանեց պ. Յովնաթանեանցը, ծածկելով իւր տ

նցը, ծածկելով իւր տհաճութիւնը: - Սակայն խնդրում {եմ} լսել ձեր խորհուրդը, որի պատճառով այսքան խօսք յառ

ամենայն օր բորբոքուած է նորա ուղեղը... ես կարճ {եմ} ասում ձեզ, որ եթէ դուք չկատարէք իմ առաջարկութիւն

քի մասին, բարի խորհրդով: - Իսկ ես, խնդրում {եմ}, պարոն բժշկապետ, եթէ հնար է ազատ թողուլ ինձ ձեր

առաջ ինձ համարում էի անբաղդ, բայց այժմ տեսանում {եմ}, որ դուք առաւել անբաղդ էք եղած, քան թէ ես: Հաւ

ուութիւնը, պարոն բժշկապետ: - Ես խոստովանում {եմ} եւ քարոզում եմ մարդկային արժանաւորութիւնը մարդկու

ոն բժշկապետ: - Ես խոստովանում եմ եւ քարոզում {եմ} մարդկային արժանաւորութիւնը մարդկութեան եւ ոչ արտա

'անցանէ ձեռքից: Ամենայն անգամ ես գիտեմ, թէ ի՛նչ {եմ} կրում. Դեպարտամենտի դուռերը մաշուեցան: - Է՛

ան խնդրել, առ ժամս հերիք է տասն արծաթը: Խնդրում {եմ}, ոտքերդ համբուրում եմ, մի մերժէք ինձ, ես աղքատ

իք է տասն արծաթը: Խնդրում եմ, ոտքերդ համբուրում {եմ}, մի մերժէք ինձ, ես աղքատ տղայ եմ... - Այդ բո

երդ համբուրում եմ, մի մերժէք ինձ, ես աղքատ տղայ {եմ}... - Այդ բոլորը լաւ, բայց ամսական հինգ մանէթի

տոյ է մի բան վճարէ տիրոջը: - Պարոն, աղաչում {եմ} արդարադատ եղիք. միթէ վատ ծառայեցի մինչեւ այժմ,

կութիւնը այսպէս էր. " Ողորմած պարոն. Ցաւում {եմ}, որ ճակատագիրը դարձեալ զարկում է մեզ միմեանց. ց

ճակատագիրը դարձեալ զարկում է մեզ միմեանց. ցաւում {եմ} մանաւանդ, որովհետեւ երբէք ցանկալի չէր ինձ գործ ո

կցութիւն մի այնպիսի մարդու հետ, որին արհամարհում {եմ} հոգով եւ հոգու բոլոր զօրութեամբ: Մի մոռանաք, գէ

ելով այն պարոնին, որի հետ վաղ ուրեմն վերջացուցած {եմ} ամենայն յարակցութիւն, բորբոքում էք զուր տեղը նոր

մէջ բերել, չգիտեմ, այլ այսքան դրականապէս ասում {եմ}, որ ձեր կողմից այդպիսի կարծիք տալը իմ մասին մեծ

ի ակնկալութեամբ, սակայն ձեր ընթացքի մէջ տեսանում {եմ} մի վերին աստիճանի տմարդութիւն: Թողունք ամենա

կներից, որոնց վերայ գոռում է ձեր արծաթը. արծաթն {եմ} ասում եւ ոչ դուք, որովհետեւ արծաթն է տալիս ձեզ ա

յլեւ փոքր ինչ խելք ուսանելու համար, իսկ ես մնում {եմ} միշտ պատրաստ, որքան կարող եմ ձեզ օգտակար լինել:

ամար, իսկ ես մնում եմ միշտ պատրաստ, որքան կարող {եմ} ձեզ օգտակար լինել: Ձեր իրաւասութիւնը մերժո

ին, որոնց մէջ ընկայ... Ստոյգ է, որ ես, ասել {եմ} քաջափայլ պարոնին, թէ կոմսն էր այն անստորագիր նամ

իւը նորա ընտանիքի աչքում: - Առաւօտը ես գնում {եմ} ամառանոց, - ասաց տիկինը, - արդէն ժամանակ է. հա

նք փտում ենք այստեղ: Ամենայն պատրաստութիւն տեսել {եմ}. կահ կարասիք բարձուած են սայլերի վերայ: Դուք էգ

կ'ունենայ իւր ցաւին դարման տանելու... ես վճռել {եմ} եւ վերջացուցել եմ. էգուց գնում եմ, կամի՛ս, եկ

ն դարման տանելու... ես վճռել եմ եւ վերջացուցել {եմ}. էգուց գնում եմ, կամի՛ս, եկ, չկամիս ` ինչպէս

... ես վճռել եմ եւ վերջացուցել եմ. էգուց գնում {եմ}, կամի՛ս, եկ, չկամիս ` ինչպէս գիտես: Տիկին

ան եւ ազնիւ երիտասարդի անունով, եւ ահա՛ ես հասած {եմ} իմ փափագին: Մնում է ինձ խնդրել քեզանից միմիայ

զերը ճաղատ ճակատի վերայ, ասաց. - Ես տեսանում {եմ}, որ դու յայտնի ծիծաղում ես իմ վերայ, կամ թէ այդ

դ չկար, որ հասկանար քո ասելիքը, ասա՛, ես լսում {եմ}, կը հասկանամ եւ կը պատասխանեմ քեզ, եւ լաւ է, ո

ւում էին այդ օրէնքի ազդեցութենով: - Ընդունում {եմ}, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Շատ բարի, -

է հանքը, բուսականը եւ կենդանին: - Ընդունում {եմ}, - կրկնեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Եթէ այդ ընդունո

կայ, ամենայն ինչ աւերւում է, քանդւում է եւ լսել {եմ} խելօք մարդերից, որ ասում էին, թէ այն բանը, որ

բանը, որ սկիզբ ունի, նաեւ վերջ ունի: Ես տեսել {եմ}, եւ այդ բանը ինձ բաւական արծաթ է նստել, որ տանս

, բայց երկրորդ օրինակդ յարմար չէ եւ ես շատ ուրախ {եմ}, որ շփոթուեցար: - Ի՞նչ զանազանութիւն կայ առա

արգում էր Շահումեանցը: - Շատ բարի, ընդունում {եմ} եւ փայտի օրինակը եւ խոստովանում եմ, որ բան չքացն

րի, ընդունում եմ եւ փայտի օրինակը եւ խոստովանում {եմ}, որ բան չքացնել չէ կարելի աշխարհի երեսին, - վեր

Շատ բարի, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես ընդունում {եմ} քո ասածը, բայց մի բան կայ, որ փոքր ինչ ուրիշ տե

ն զարմացած, ասաց նորան: - Ես անչափ շնորհակալ {եմ} այդ գեղեցիկ խուսակցութեանդ վերայ. ճշմարի՛տ, ես

նդունէի այդ ասածներդ... Բայց, ինչպէս տեսանում {եմ}, զուր է իմ ընդունելը կամ չընդունելը. պատճառ, ե

ուքի մէջ այնպիսի մեծ փոս է փորել, որ ես շատ հեռի {եմ} քեզանից եւ չեմ կարող համարձակուիլ անցնել այդ փոսը

ր միշտ քեզ հետ լինէի, եւ այսչափիցը եւս շնորհակալ {եմ}, որ դու արժան ես համարում քեզ մտանել իմ խաղաղ եւ

ք ունենալ դէպի ինձ... - Այսուհետեւ հաւատում {եմ} ամենայն բանի, ինչ որ կը քարոզեն ինձ բնութեան անո

ոլոր քաղաքը կ՚իմանայ, այսպիսի քաղաքի մէջ, ասում {եմ} ես, ուր ամբողջ ընկերութիւններ կան, սորա նորա ան

սանիք առնէինք. պատճառ, ես յիսնակից յետոյ գնալու {եմ} Ղրիմ եւ կը մնամ այնտեղ մինչեւ զատիկ. զատկից յետո

, աւուր կարճութիւն է. մանաւանդ ես ինչ որ խնդրել {եմ}, ուխտ դնելով, ստացել եմ, փառք Աստուծոյ: -

նաւանդ ես ինչ որ խնդրել եմ, ուխտ դնելով, ստացել {եմ}, փառք Աստուծոյ: - Շատ բարի, - պատասխանեց Թիւ

դի, որ մեզ կառում է եւ կապում է, որ դժուարանում {եմ} այս րոպէիս ձեզ խօսք տալ: - Ուրեմն ես մի քանի

խնդրեմ Վարդ-խաթուն տիկինը: - Յատուկ շնորհակալ {եմ}: Դեռեւս պարոն Մկրտիչը բակի դուռը չէր բացած,

նա. ի հարկէ հասկանում ես, թէ ո՛վի մասին խօսում {եմ}, չկամիմ եւ նորա անունը գրել, եւ երանելի կը լինէ

ծ չլինէի նորա մասին եւս գրել. բայց ես շատ թշուառ {եմ}, ձուկի նման մունջ. ձայն չունիմ, որ ասեմ ծնողքի

այստեղ իմ յոյսը դու ես... Բայց ինչպէ՛ս անխելք {եմ} ես... Ինչպէ՛ս համարձակւում եմ մտածել, որ դու

ց ինչպէ՛ս անխելք եմ ես... Ինչպէ՛ս համարձակւում {եմ} մտածել, որ դու անպատճառ պարտական էիր ինձ ազատել

ուն ու տան... Յոյս ունիմ քո վերայ, համբուրում {եմ} քեզ. մնաս բարեա՜ւ. Քո սիրական Մանուշակը

տասխանեց պառաւը, - ամենայն չորեքշաբաթ օր ես գնում {եմ} Աստուածածնի դուռը: - Այն թաղի մէջ հարցրո՛ւ պա

ք, թէեւ մարդիկ մեզ անխելք են կարծում. շնորհակալ {եմ}, որ ինձ բարի կամենալով, զգուշացնում ես ինձ. ճշ

նս գրել գիտեմ, այդ ինքս իմ աշխատութենովս սովորել {եմ}. իսկ դու այդ եւս չգիտես, - յաւելացրեց նա մի տեսա

ի արդեօք պարոն Շահումեանցը. ես ասացի, այո՛, ես {եմ}, տուր նամակը եւ կամենում էի առնուլ նամակը ձեռքից

ացոյցներ պահանջել, հարցրեց, թէ ո՞ր տեղից նամակի {եմ} սպասում, ո՞վ ունիմ Մոսկուայի մէջ. սիրտս նեղացաւ

վերայ, Աստուած մի օրդ հազար առնէ, ես աղքատ կին {եմ}... Հետաքրքրութիւնս ստիպեց հարցնել նորանից,

պարոն Շահումեանցը: - Ես վաղուց արդէն հրամայել {եմ} թէյի մեքենան դնել, - պատասխանեց կինը, - կարծելո

նճի-օղլուից: - Փառք Աստուծոյ: - Շատ ուրախ {եմ}: - Այդ դատարկ բաներ են, - կտրեց խօսքը Թիւթիւն

, - հարցրեց Շահումեանցը, - այս երեկոյ ես կամենում {եմ} խօսել այս հարցմունքի վերայ, պատճառ, առաւել մօտ

րցմունքդ, թէ նորա կազմուածքի: - Ես հարցանում {եմ} մարդը, նորա ինչ լինելը, նորա կազմուածքը քեզ պէտ

կզբումը եւս ասացի, թէ մարդ հարցանելով, կամենում {եմ}, որ դու պատասխանես ինձ նորա մասին կատարելապէս,

, մի խօսքով մարդը ամենայն կողմից, դարձեալ կրկնւմ {եմ} ` ոչ ֆիզիկական կողմից, այլ բարոյապէս եւ հոգեբանա

հոգու կողմից ես ասում, ես մասնաւորապէս ընդունում {եմ}, իսկ ընդհանրապէս ո՛չ: Մի՞թէ քո կարծիքներով ամեն

յ, բայց Աստուծոյ պատկեր լինելը ես միշտ ընդունում {եմ}: - Սխալ է, - ասաց Շահումեանցը, - եւ դորայ պատ

չ բան է, - կանչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես տան մարդ {եմ}. խնդրե՛մ հրամայեցէք, ի՞նչ ասել է փոխանակ տան տէ

րոջը: - Չէ՞, - ասաց Շահումեանցը, - ես պատւում {եմ} քեզ. ո՛չ թէ իբրեւ տան տէր, այլ իբրեւ ինձանից առ

, - շարունակեց Շահումեանցը: - Յատուկ շնորհակալ {եմ}, որ այդպէս սէր ցոյց ես տալիս ինձ, - պատասխանեց Թ

ասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - եւ մանաւանդ շնորհակալ {եմ}, որ հիւրի նման չես վարւում իմ տանս, այլ իբրեւ ք

ն տեսակ մոլութեններով ասել, թէ " աստուծոյ պատկեր {եմ} " սուտ բան է, եւ այդտեղ պատկերի բան չկայ: Ահա մ

Շահումեանց, ես այն մարդերից չեմ. ես, թէ գնում {եմ} այնտեղ, գնում եմ մի քանի պատուելի ծերունիների հե

յն մարդերից չեմ. ես, թէ գնում եմ այնտեղ, գնում {եմ} մի քանի պատուելի ծերունիների հետ տեսութիւն առնելո

այդ ծանր պաշտօնից, այդպիսիներին շատ անգամ ասում {եմ}, որ ձեռք վեր առնուն իւրեանց սուտ փիլիսոփայութենի

մ, - կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես շատ ուրախ {եմ}, եւ ցանկանում էի միշտ միասին լինել ձեր հետ, եւ

նացէք բարեա՛ւ: - Երթաք բարեաւ, շատ շնորհակալ {եմ}: Այս ասելով, մի ճրագ Թիւթիւնճի-օղլուն, միւս

ուած էր քո հոգու խաղաղութիւնը: Ես քեզ խօսք տուել {եմ} եւ հաստատ եմ իմ խօսքիս. եթէ դու եւս հաստատ ես քո

գու խաղաղութիւնը: Ես քեզ խօսք տուել եմ եւ հաստատ {եմ} իմ խօսքիս. եթէ դու եւս հաստատ ես քո վերայ, ուրե

արի մէջ: Հանդարտի՛ր, հոգիս, այժմ ես քո մօտումն {եմ}. ուրեմն պատճառ չունիս երկիւղ կրելու: Ճշմարիտ է

լ հարկադրէի քեզ: Ներիր ի՛նձ. այդ, ինչպէս ասում {եմ}, պատահեց պահապանի պարսպին մօտ կանգնած լինելուց:

րող այժմ, պատճառ, աղմկուած է քո սիրտը եւ երկիւղ {եմ} կրում, թէ միգուցէ այդ խօսքերը առաւել եւս վրդովէի

ոգու վերջին կարողութիւնը, ասաց. - Ես հանգիստ {եմ} այժմ... Ասա, ի՛նչ որ ունէիր ասելի... Կը տա

ս ունիմ մի հիմնաւոր պատճառ. այս է, թէ ես նայում {եմ} ամուսնութեան վերայ, ինչպէս մի սուրբ եւ անխախտելի

էս մի սուրբ եւ անխախտելի բանի վերայ: Ես տեսանում {եմ} այնտեղ մի խորհուրդ, որ սրբացած էր ամուսինների փո

ել միմեանց համար: Ես իմ կողմից. սիրով ցանկանում {եմ} ամուսնանալ քո հետ, եւ եթէ դու եւս զգում ես քո մէ

այրենի եւ բարբարոսական սովորութեանը: Ես նուիրում {եմ} քեզ իմ սիրտը, բայց դորայ փոխանակ պահանջում եմ նո

ւմ եմ քեզ իմ սիրտը, բայց դորայ փոխանակ պահանջում {եմ} նոյնպէս քո սիրտը, ես ուխտ եմ դնում հաւատարիմ մնա

յ փոխանակ պահանջում եմ նոյնպէս քո սիրտը, ես ուխտ {եմ} դնում հաւատարիմ մնալ քեզ մինչեւ իմ մահը, եւ նոյն

մնալ քեզ մինչեւ իմ մահը, եւ նոյն ուխտը պահանջում {եմ} եւ քեզանից: Մի՛ վիրաւորուիր դու իմ այս խօսքերից

պսակի կապով: Ինչպէս դու, նոյնպէս եւ ես, տալիս {եմ} քեզ իմ սիրտը, այսուհետեւ նա իմը չէ, այլ քոնը,

ճառագայթներին զարկել սոցայ վերայ: - Ընդունում {եմ} քո երդումը, սիրական, - ասաց Շահումեանցը համբուր

կը օրիորդ Թիւթիւնճի-օղլուի անունով, ես պարգեւում {եմ} նորան առողջութիւն: Խմեցին եւ միւս բոլոր օրիորդնե

, եւ ճակատը շփելով սկսեց ճեմել տան մէջ: Աւելորդ {եմ} համարում նկարագրել նորա փոքրիկ փայտեայ տունը, որ

քը վեր կալաւ Աղուանեանցը, - ես բոլորովին համաձայն {եմ} քեզ ուրեմն խնամախօսութիւն բաց դրացու հետ, միայն

ատուիս Թիւթիւնճի-օղլուի աղջկանից, ինչպէս ես լսել {եմ}, նա ոչ թէ իմ հրամանովը պիտոյ է վարուէր, այլ քեզ

քուրիկ, բայց այդ մատանին... Ա՜խ... Խնդրում {եմ}. մի այլ բան ընծայիր, եւ ոչ մատանին... - Ի

, որի ձէռքումն էր մատանին, այս պատճառով աղաչում {եմ}, եթէ բարով ամուսնանամ, այդ մատանին չտալ իմ կնոջ

քերով ասաց դրականապէս: - Այս րոպէիս պահանջում {եմ} քեզանից այդ խորհրդական մատանու պատմութիւնը, եթէ

թիւն ունենայ դէպի իւր աղջիկը... Ասա՜, ստիպում {եմ} քեզ, ասա՛ մանրամասն այդ մատանու պատմութիւնը, ապ

, քուրիկ, կը լցնեմ քո ցանկութիւնը, որքան կարող {եմ}, կը հաղորդեմ քեզ այդ խորհրդական մատանու պատմութի

ան ինձ յայտնի էր այն, միեւնոյն ժամանակ երաշխաւոր {եմ}, որ հայրս անգիտութենով նուիրել էր նորան քո փեսայ

նկարագրել նորանց. վերին աստիճանի անզգամ, ասում {եմ} այն պատճառով, որ եթէ աշխարհի երեսին լինէր մի այն

Թաթարի իշխանի իշխանութեան ժամանակին. շատ տարիներ {եմ} ասում եւ ո՛չ թուականը իսկապէս, այն պատճառով, որ

, այն պատճառով, որ չգիտեմ. միայն այս քան կարող {եմ} ասել, որ այն տարում Գիրեյ-խանը միաւորուած փոքր-ռ

նու ողբալի պատմութիւնը. ահա այս պատճառով խնդրում {եմ} քեզանից, որ չընծայես այն իմ հարսին խունկ ծխելու

ղ է վեց եօթն ամիս եւ համբերել. եւ ինչպէս կարծում {եմ}, գիր չգրածի պատճառն այն է, որ փոքր ինչ վիրաւորո

: - Դո՞ւք էք պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն: - Ես {եմ}, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, մօտենալով ծառայի

ց շատ հարկաւոր բան ունենալով ձեզ ասելու, խնդրում {եմ}, որ դուք անպատճառ շնորհ բերէք իմ մօտ. յոյս ունե

, ո՛վ մա՛րդ: - Ճշմարիտ, եւ ես ինքս զարմացած {եմ}, թէ ի՞նչ տեղից գլուխն է եկել այս բանը, նորա նմա

ես առնում այդտեղ, Մանուշակ: - Փոշին մաքրում {եմ} պատկերի վերայից, հայրի՛կ, - պատասխանեց դուստրը:

, որ դու նորանն էիր, իսկ ես քո կողմից երաշխաւոր {եմ} կացած իմ ազնիւ խօսքովը: Մանուշակը արտասուքը ա

Գերապատիւ Թիւթիւնճի-օղլու. Ես Ղրիմում {եմ} ահա, իմ գործը սկսել եմ ինչպէս արժանն էր, եւ կը

նճի-օղլու. Ես Ղրիմում եմ ահա, իմ գործը սկսել {եմ} ինչպէս արժանն էր, եւ կը մնամ այստեղ մինչեւ յունի

ոսի 15: Այսքան ծանօթութիւն տալուց յետոյ արժան {եմ} համարում այս եւս ասել, որ եթէ իմ տեղը այլ մարդ լ

. բայց ես այնպէս վատ սրտով մարդ չեմ. խօսք տուել {եմ}, կը կատարեմ: Ուրեմն ողջունեցէք իմ հարսը եւ զոքա

ւէր ամուսնաւոր քահանայի ձեռքով։ Այս պապը, ասում {եմ}, հրապարակով յայտնեց աշխարհին, թէ ամենայն մարդկա

ուիլ այն ձայնին, որ բարձր աղաղակում է՝ " անսխալ {եմ} ", ո՞ր խելապատակումը ուղեղ ունեցող մարդը ճշմարիտ

, թէ զանազան էին Մխիթարեանց ուղղութիւնքը։ Դնում {եմ} այստեղ այդ նամակի բառացի պատճէնը։ " Վերապատո

թեամբ մերով դիմեցին անպատճառ յայն ատեան, յոր եսն {եմ} ապաւինեալ։ Զի՛ կայր քո եւ սոյնպիսեացդ, հա՛յր Մի

եթէ յիմ կոյս եւս չիցէ, ո՛չ երկնչիմ, զի ես նորա {եմ} որդի, նա իմ մայր եւ իմ պաշտպան. եթէ կամիցի եւ ե

րեցարն. պաշարեցայ այո՛, բայց 'ի պաշարմանս վստահ {եմ} ։ Պատմեցից ձեզ ինչ մի հարեւանցի. յաւուրս Թերեզեա

դէմ եւ կործանեաց զախոյեանն։ Աւասիկ ես պատրաստեալ {եմ} նահատակիլ, ո՛վ է ոսոխ իմ, ելցէ ընդդէմ. բայց քա

սոխ իմ, ելցէ ընդդէմ. բայց քանզի իսպառ տկարացեալ {եմ}, առաւել քան զոր կարծէք, եւ անկեալ 'ի յիշողութեն

ւր Աստուծոյ. զի որ քրիստափոր անուանիմ քրիստոնեայ {եմ}. այլ առանձինն գոհանամ զԱստուծոյ, զի այսպիսի վար

ան սխալ գտայ։ Նա թուով էր խօսում, բայց ես մոռացել {եմ} թիւը։ Հիւսիսափայլի հետեւեալ համարների մ

արկառեն մեզ զերկասիրութիւն իւրեանց, սակայն անգամ {եմ} ատելի զանազանք ի կորովաբան հայախօսից, որպէս Գրիգ

լեզու հայ յօտարաց, յորս ըստ իս, որչափ պատահեալ {եմ} գրուածոց նոցին առ հասարակ, կորովաբան թուին հարք

ձուցանել յարեւմտեանն Եւրոպա, ազգն Ռուսաց, կարող {եմ} առանց իրիք նեղութեան քննել եւ քրքրել զպատմութիւն

անել անխառն ի մարդկային կանոնադրութեանց, որք համ {եմ} ատութեամբ առ երկնային Վարդապետութիւն Տեառն մերոյ

մի կերպով ներգործել ժողովրդի վերայ։ Ինչպէս խօսել {եմ} յառաջաբանութեանս մէջ, ես հարկաւոր համարեցի մեր Ա

ելութիւնը։ Հզօր քաղաքականութիւն ասելով՝ իմանում {եմ} Ֆրանսիայն, եւ դիտաւորութիւն ունիմ խօսել միայն Ֆր

ջերմեռանդութիւնը դէպի Առաքելական Աթոռը, կամենում {եմ} ասել, թէ կազմուեցաւ Տրիդենտեան հռչակաւոր ժողովը

եղան այս ժողովքի կազմութեանը, հարկաւոր համարում {եմ} մի քանի խօսք ասել։ Եկեղեցական Վերանորոգութիւ

պրոցական իմաստակութեան (սոփեստութեան)։ Աւելորդ {եմ} համարում դուրս գրել այստեղ նորա բոլոր ճառը, որ ա

սել այս մասին, վասն որոյ որքան կարելի է շատանում {եմ} համառօտ գրելով։ Նախ եւ յառաջ քանի մի խօսք ասենք

ին։ Ի՞նչ կ'ասէին իմ համար, թէ եւ ես երկնքի որդի {եմ}, եթէ մտածէի դատողութիւն առնել Եւրոպական գործերի

իւն հիմնարկելու գաղափարը. այս ասելով՝ ես խօսում {եմ} Պարագուայի վերայ։ Յիսուսեանք Ֆիլիպպ IIIին գա

ջ։ Այս շատ նշանաւոր պատասխան է, վասն որոյ դուրս {եմ} գրում այստեղ բառ առ բառ։ " Թող Պասկիէ շաղփաղփէ ա

ողեցէ՛ք դորան. ինձ համար կ'ասեն, թէ ես հալածում {եմ} աբեղայքը եւ չեմ կամենում տեսանել նորանց"։ Յ

ուսեանները յետ կանչելով, ես իմ կեանքս վտանգի մէջ {եմ} ձգում, բայց եթէ չ'թողում նոցա Ֆրանսիա մտանել, ա

ինձ։ Գուցէ դեռ ասեն եւ իմ մասին, թէ ես վախենում {եմ} նորանցից։ Բայց եթէ բանը մահի կերպի վերայ մտածելո

երգործողը դառնալ յետոյ Ֆրանսիայի մէջ։ Ես աւելորդ {եմ} համարում նկարագրել Յիսուսեան աբեղաների անքուն եւ

միայն Ֆրանսիան, այլ եւ բոլոր Եւրոպան։ Ես յիշում {եմ} Յանսենեանների հալածման ժամանակը։ Անհասկանալի

էպի նա, - պատասխանեց Լուդովիկոսը. - ես միշտ սիրել {եմ} նորան։ Եթէ չէ կարելի, որ նա գայ ինձ՝ մեռանողիս

եր եւ իմ ժողովուրդի մէջ։ Մեռանելով ահա, աղաչում {եմ} Աստուած, որ իմ յաջորդքը ինձանից բաղդաւոր լինին ա

աւոր լինին այս բանի մէջ. ահա՛, ինչ որ ես կարո՛ղ {եմ} առնել այժմ։ Եթէ դուք խաբեցիք ինձ, ո՛չ ես, այլ

բոլորովին գունաթափեցաւ եւ ասելով՝ ես վիրաւորուած {եմ}, ցնցուեցաւ երկիւղիցը, թէպէտ եւ վէրքը անվտանգ էր

էր նոցա շատ պատուականներից։ Ես յիշում {եմ} Բարթոլոմէոսեան գիշերը։ Sully. Economies

des reflexions morales, 5. p. 31. Դնում {եմ} այս կարգով, թէ Յիսուսեանք, ո՞ր թուականում ո՞ր աշխ

րմի Դքսութենից եւ Մալթա կղզիից։ Ցաւում {եմ}, որ չունիմ պատրաստի Օրհնեալ Ալեքսանդր Կայսեր հրով

ան շնորհին, որ բաշխել էր նորանց։ Խոստովանում {եմ} իմ ընթերցողներին, մի այլ ժամանակ տպել այս հրովարտ

յառաջացած վէրքը բժշկւում է իսկոյն, երբ տեսանում {եմ}, որ ազգը դատապարտում է վնասի պարտաւորը. երբ ազգ

ամ հայկական ազգի եւ եկեղեցու, ո՛չ միայն համաձայն {եմ} Մեղուի վճռին, այլ աւելի եւս: Մեղուն հրատարակեց

նձը միմիայն քահանայութենից զրկուած. իսկ ես ասում {եմ}, որ երբեմնական կրօնաւոր, իսկ այժմ սոսկական Պօղո

Պ. կոմս Էմմանուէլ Խոնարհաբար խնդրում {եմ} Ձեր ազնուամտութենից, որ ճշմարիտ քրիստոնէաբար ներ

տ ազգակից, հետ այսպիսի տխուր մտածմունքի յայտնում {եմ} ձեր յարգութեանը իմ անարուեստ ոճով նամակագրութեան

մխիթարիչ, արդարադատ յիշատակարան, այժմ դէպի քեզ {եմ} դառնում, եթէ ասելու էիր ինձ համար, թէ այս ինչ ա

ուր եւ միակ լծորդութիւնը է ումեմ. օրինակ՝ գրում {եմ}, տեսնում եմ եւ այլն։ Իսկ տալը, գալը, երբեմն ե

ծորդութիւնը է ումեմ. օրինակ՝ գրում եմ, տեսնում {եմ} եւ այլն։ Իսկ տալը, գալը, երբեմն եւ՝ լալը խոնա

ալը, գալը, երբեմն եւ՝ լալը խոնարհւում են տալիս {եմ}, գալիս եմ եւ լալիս եմ)։ Բայց, չնայելով այս բ

, երբեմն եւ՝ լալը խոնարհւում են տալիս եմ, գալիս {եմ} եւ լալիս եմ)։ Բայց, չնայելով այս բոլոր Արարատ

՝ լալը խոնարհւում են տալիս եմ, գալիս եմ եւ լալիս {եմ} )։ Բայց, չնայելով այս բոլոր Արարատեան աշխարհին

իթերից), որ թէ բայի վերջաւորութիւնը, այսինքն՝ {եմ}, ես, էն նախընթաց է դրւում բայարմատից, ինչպէս չ

Պռօշեանցը ուրիշ շատերի նման կարծում է, թէ տալիս {եմ} -ը շինւում է տալի ընդունելութիւնից, որի ծայրն թար

յն թարմատար համարված Ս տառը եւ առանց նորան, տալի {եմ} ասելով, չենք կարող ցոյց տալ այն գործողութիւնը,

կատարվում է ներկայում։ Եւ մեզ թվում է, թէ տալիս {եմ} -ի արմատը բնաւ տալի ընդունելութիւնը չէ, այլ տալ ա

վեալ աներեւոյթ է, նախդրիւ տրական, որ, միանալով {եմ}, ես, է-ի հետ, դիմաւոր բայի զօրութիւն է ստանում

զուում հաշտեմ բայը նոր լեզուի մէջ եղել է հաշտվում {եմ}. էլ հաշտուում եմ գրելու ժամանակ, այդ ուն ինչ իր

նոր լեզուի մէջ եղել է հաշտվում եմ. էլ հաշտուում {եմ} գրելու ժամանակ, այդ ուն ինչ իրաւունքով եւ որտեղի

րայ ումը թողնելով, իսկ բայական վերջաւորութիւնը՝ {եմ}, ես, է, առանձին գրելով։ Բայց, արդարութեան ան

նքն՝ բուն բայի պաշտօնակատարութիւնը երեւում է այս {եմ} վերջաւորութեան մէջ, որ միանալով գործի'ն հետ, գո

նին տալիս է բայի զօրութիւն։ Հին լեզուի մէջ միայն {եմ} վերջաւորութիւնը չէ, որ ունի այս ոյժը, այլ կան ե

ւ առաջին լծորդութեան վերջաւորութիւնը նման է էական {եմ} բային, բայց այդ պատահական նմանութիւն է միայն սահ

ղանակի ներկայի եւ անցեալ անկատարի մէջ, որովհետեւ {եմ} բայի կատարեալը եղէ, ապառնին եղէց է, մինչդեռ եմ

եմ բայի կատարեալը եղէ, ապառնին եղէց է, մինչդեռ {եմ} լծորդութեան տակ գնացող բայերի կատարեալի եւ ապառնո

յ, մանաւանդ թէ ամեն քայլափոխ հակառակ վկայութիւնք {եմ} տեսնում։ Եթէ գիտենային, եթէ գրելու ժամանակ իրեն

ածները աներեւոյթ եղանա՛կ է, թէ ընդունելութիւն որ {եմ}, ես է'ն իբրեւ էական բայ գրում են առանձին։ Թերեւ

լ։ Պէտք չէ՞, որ մտածեն, թէ չէ կարելի գրել գործ {եմ}, մեղանչ եմ, եւայլ եւայլն, այլ թէ գործեմ, մեղա

, որ մտածեն, թէ չէ կարելի գրել գործ եմ, մեղանչ {եմ}, եւայլ եւայլն, այլ թէ գործեմ, մեղանչեմ, եւ այ

այ չէ՞։ Եթէ հին լեզուի առաջին լծորդութեան բայերի {եմ} վերջաւորութիւնը էական բա՞յ չէ դարձել եւ միայն այն

որ նոր լեզուի մէջ, թէեւ գրեթէ միակ լծորդութիւնը {եմ} է, այնուամենայնիւ միայն ինքը եմը չէ կարող բայակա

րկի մէջ են, այլ ներկելու գործողութեան վրայ։ Եթէ {եմ}, ես, է բայական վերջաւորութիւնը էական բայ է, եւ

՝ " գնում է կարդում, յետոյ բերում վառում"։ Եթէ {եմ}, ես, է'ն էական բայ է եւ նոր լեզուի բայերի կազմո

ւ թիւը, պատասխանի մէջ կարելի է բայերը դնել առանց {եմ}, ես է'ի. օրինակ, " ի՞նչ են անում ծոյլերը "՝ "

ում են, խմում են, պառկում են։ Յայտնի է, որ թէ {եմ}, ես էն էական բայ լինէր եւ միւս բայերի կազմող, ո

ւնենալ առանց, անպատճառ, իրենց վերջում ունենալու {եմ}, ես, է։ Եւ այս եմ, ես, է բայական վերջաւորութ

առ, իրենց վերջում ունենալու եմ, ես, է։ Եւ այս {եմ}, ես, է բայական վերջաւորութիւնք բուն էական բայի

երջաւորութիւնքը դնում ենք նախադաս, ինչպէս " տուն {եմ} գնում ". ի՞նչպէս է, որ այս դիպուածում չէ հասկաց

դաս եւ մենք գրում ենք. բայց, այսպիսի դիպուածում {եմ}, ես, է'ն չեն կարող բուն էական բայ կարծվել, որո

արոննե՛ր, մաքուր սրտով եւ սուրբ խղճմտանքով ասում {եմ} ձեզ, քանի որ դուք այդ վսեմ ոճերի քամակից գնաք,

յ Նոր-նախիջեւանում. գոնէ շատ տարի առաջ, ես լսել {եմ} պառաւներից: Որքան միտքս գալիս է, այնտեղ մի փոքր

արարողութեան կամ խորհրդի: Չորս տող միայն յիշում {եմ}. ահաւասիկ. Նորին Նորին Նազարէթ Նորինը բա

նի մասին. լաւ գիտեմ, որ տղայութեանս ժամանակ շատ {եմ} զզուեցուցել պառաւներին, որ պատմեն ինձ, թէ ո՛վ է

անդեան " եռացնում են ահագին ովկիանը, ես խելագա՞ր {եմ}, որ ովկիանի մեծափառ հրաշքը թողած, քո երկու կաթի

ո՛չ բնաւ անօգուտ է եւ ուսանողներին: Հակամէտ {եմ} կարծել, որ մեր գրագէտքը կարդալով, իմ մինչեւ այս

տենք"։ Ես լաւ գիտեմ, որ այն դուռը, որտեղից ես {եմ} մտնում, բաց է ամէն մարդու համար, եւ վկայում եմ

եմ մտնում, բաց է ամէն մարդու համար, եւ վկայում {եմ}, որ ինձանից լաւ իմացողներ էլ կան, բայց այդ աւել

պէս եւ Արագածի վիթխարի քարակտուր մարմինը: Թողում {եմ} բոլոր դաշտի մէջ ցիր ու ցան ընկած, թէ աւերակներից

լլ քաղաքում (point de Galle) ես նոյնպէս վայելած {եմ} այս բնութեան զուարթարար պարգեւը, էշ նահատակ եղած

րի մէջ. եթէ ես " հաց տուր ինձ " ասելով հասկանում {եմ} այն, ինչ որ 4. 000 տարի առաջ հասկացնում էին " տո

ի առջեւ. " Քա՛, ինձ տուր, ես քո աղպոր ղարաւաշն {եմ} (աղախին), - ասում է նա, - նրա ազիզ խաթէր համար

յ կինը իսկոյն ճանաչւում է: Փարպու ճանապարհի բանն {եմ} ասում: Երբ Համասփիւռը բարկացած Սօսենց խաղ ասելու

ւ բացում դէպի իր այգին, " իմ ողորմածիկ հօրիցը էս {եմ} տեսել ասելով ", մինչդեռ ջրի հերթը իրենը չէ, այլ

այն մէկիցն էլ հրաժարուելով ասում է. " շնորհակալ {եմ}, աղա՛... էն մի ոչխարն էլ քեզ բաշխեցի. թող աս

(արագիլ) կը մարսի... "։ Քեզ որ տեսնում {եմ}, դու ոչ միայն օձի փուշ, մասթոդոնի ոլոքն էլ կը

էս ի՞նչ ա, հիմի խարջ են կիտում, ես մի խեղճ մարդ {եմ}, նրանք ինչ որ ինձ կը հասնէր խարջը տալու, էրկու

մեր իշխաններն էլ են շահւում: - Ես արմանում {եմ} քեզ վրայ, - խօսքի մէջ է մտնում Սօսի մեծ եղբայրը Պ

մ, հետը նստում վեր կենում. համա ես, որ տեսնում {եմ} էկաւ, գլուխս առնում եմ կորչում, թէ հիմի գզիրը կ

ւմ. համա ես, որ տեսնում եմ էկաւ, գլուխս առնում {եմ} կորչում, թէ հիմի գզիրը կը քցի ճիպոտի տակը (!)

չի վեր գալի, համա ես իմ աղքատ տեղովս քեզանից շատ {եմ} խարջ տալի, կոռ քաշում, ձի տալի, թէ ես ու դուն

է եւ անբնական. - ինձ ի՛նչ փոյթ, - ես բուն հայերէն {եմ} խօսում. ժողովուրդը խանգարել է իր բաղդասութիւնը,

քեզ ճար չի կայ - քաքուլդ վեր անիլ տուր: Ես աղջիկ {եմ} ալ կ՚ուզեմ, - բարակ մէջքիս շալ կ՚ուզեմ, Երբ ես ե

քուլիդ կալին մեռնիմ, - երեսիդ խալին մեռնիմ, Լսել {եմ} կարդացող ես, - սաղմոսիդ ծալին մեռնիմ: Ամպե

նձ ո՞նց ա պահել, - ծալած գիւլբանդի նման, Կանգնել {եմ} ախա բախա, - շաւաղուս տուտը կախ ա, Շէկ տղայ, կար

րձի վրայ, - առանց եար քուն չի գալիս: Ոչխարն արել {եմ} բակը, - դէմ տուել սելի ակը, Ով իմ սիրածը առնի, -

ննել ա քարին, - կտուցը լիքը արին, Մի աղլուխ վարդ {եմ} քաղել, - ղրկել իմ աղպօր եարին: Շատերը

դանութիւնը, եթէ ես հիւանդ այսօր կամ վաղը սպասում {եմ} մահին, հայոց ազգի անբաղդ զաւակները մինչեւ այսօր

չխոստովանել։ Քանի մի խօսք եւս պատշաճ համարում {եմ} ասել այն մարդերին, որոնք այնուամենայնիւ իւրեանց

երեւս շորերի վրայ տանք։ Տասը տարի առաջ, թողնում {եմ} դարերով առաջինները, մեր հագած շորերը, որ շատ գե

ը՞, թէ փարան կամ գռօշը։ Ասենք թէ ես պսակուած {եմ}, կնիկս շատ էլ տգեղ է, գիտեմ, բայց երբ որ իմ կե

Ես, գործ դնելով նոր լեզուն, կատարելապէս հասնում {եմ} իմ նպատակին, եւ այն մարդը հասկանում է իմ միտքը։

արակաց ազգութեան անունով։ Կրօ՞ն, քանիսը հաշւում {եմ}, լուսաւորչական, հռովմէական, բողոքական, յունակ

, լեզո՞ւ, ա՛հ, աչքդ լոյս, ես էլ դորա քամակիցն {եմ}. ո՞ւր է։ " Ուրեմն մեր ազգը անլեզո՞ւ է"։ Դու ե

անայիշատակ Թաղիադեանցի ասածի պէս, ես " յափսիթերս {եմ} թաթոդնում"։ Ո՛հ, եթէ դու, եւ ով դու որ գուցէ

գած։ Ո՛վ է մեղաւորը։ Անտարակոյս, ես, որ ասում {եմ} այս, իսկ նա, որ գո՛հ է ազգի վիճակից, որ կարծու

իր նմանը։ Կա՞յ այս շարժողութիւնը։ Ես գդակս վեր {եմ} ձգում եւ այն ժամանակ կը համարձակուիմ այն աղօտ եւ

ղը: 10-ին տեսութիւն եղբօրս, Յովհ[աննէսի] եւ Աջ[ {եմեանի]} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է մայիսի 20

նոյն պաշտօնակատարութիւնն ունին ինչպէս վերը դրված {եմը} ։ Այս վերջաւորութիւնքը առանձին առնված բայ չեն, բ

ժամանակների մէջ բոլորովին կորչում, որովհետեւ այդ {եմը} ունի իր սեփական վերջաւորութիւնքը։ Եթէ եմը էական

եւ այդ եմը ունի իր սեփական վերջաւորութիւնքը։ Եթէ {եմը} էական բայ է, ինչպէս կարծում են բաժանողքը, հարկա

իակ լծորդութիւնը եմ է, այնուամենայնիւ միայն ինքը {եմը} չէ կարող բայական զօրութիւն տալ բառին, սահմանական

. ի՞նչպէս է, որ այս դիպուածում չէ հասկացվում այս {եմը} որպէս էական բայ։ Եւ եթէ նախադաս դրվելով՝ բաժան

անումն էլ միա՛յն մի տեղ. " Նախանձո՜ւ բանսարկուին {եմուտ} մահ յաշխարհ " (Իմաստութիւն, գլ. Բ, համ. 24)

ի եւ ասէր իսկ Իմաստունն, թէ նախանձու բանսարկուին {եմուտ} մահ յաշխարհ " (Ագաթ, եր. 119)։ § 28. " Ե

ջոյ ժողովրդեանն, եւ առեալ գեղարդն 'ի ձեռն իւր եւ {եմուտ} զհետ առնն Իսրայէլացւոյ 'ի հնոցն) եւ խոցեաց զեր

րէնսգէտին Հագի, որով ճգնի նա ի վնաս ազգին, որոյ {եմս} երեսփոխան, գրել զթուղթն անուանելով զայն կտակ, ա

իսությունս հարցանել, փառք աստուծո, ողջ եւ առողջ {եմք} ամենեքյանքս, եւ սրբազան հայրն ալ նմանապես:

ոտքը առողջանա, մենք անպատճառ առողջացածովն գալու {եմք}: Մի՞թե այդքան կարելի չէ խոսք հասկացունել: Ես կխ

իքս անհոգ հարց, զնոցա զանհոգութեան զյանցանս պարտ {եմք} քաւել անօրինակ կորստեամբ: Սարգիս Ծատուրն Աղա

ր անցուցեալ աւանդել յետնոց, որոց եղաք եւ լինելոց {եմք} ականատեսք. սակայն զի՞նչ մօտալուտ օգուտ ի բողոքան

մաստք. ուստի յաւելու վարդապետն " եւ մեք պարտական {եմք} հետեւել նոցին ճանապարհի"։ Ուրեմն, եթէ կանոնադր

ս մեր ո՛չ սակաւ քան զԱյվազովսքին, գրեալ եւ տպեալ {եմք} արդեն։ Ամենայն, որ ունի զուղեղ ի գլխի, տեսանէ

ութիւն սրտի !ւ ի վերայ վկայութեանս այսմիկ պատրաստ {եմք} եւ զանձինս դնել: Ո՛չ կամիմք վերջանալ ՚ի հայութեն

ւնս առ պահպանութիւն ազգի եւ կրօնի մերոյ: Սերունդ {եմք} քաջաց, որոց ո՛չ ձանձրանան պարանոցք, ՚ի բթացուցա

ցորդեալ յիւրում ժամանակի եւ զհետեւանսն, քաջայոյս {եմք}, եթէ ազգ հայոց ՚ի դէպ ժամու լուիցէ ձայնից ազգայի

կամքը. Այն սուրբ կամքը կատարելու ամենեքին {եմք} պատրաստ - Ծեր ու տղայ, երիտասարդ, կին, գո

րութիւնս կատարիցէք, ասասջիք, եթէ ծառայք անպիտան {եմք} " (եր. 39)։ Բո՛ւն Աւետարանի խօսքերը. " Յորժա

յն հրամայեալսն ձեզ, ասասջիք, թէ ծառայք անպիտանք {եմք}, զոր պարտեա՛քն առնել արարաք " (Ղուկ. գլ. ԺԷ,

. գլ. ԺԱ, համ. 13-15)։ § 12. " Քանզի ոչ {եմք} իբրեւ զայլսն, որ վաճառական լինին բանին Աստուծոյ

ղբա՛րք իմ, գիտասջիք, զի մեծ դատաստան ընդունելոց {եմք} " (Թ. Կաթ. Յակ. Առաք., գլ. Գ, համ 1)։

ինչ լինելը, յարում է. " Իսկ այլքս եւ ես միապէս {եմք} ըստ կարգի քահանայութեան " (Փարպ., Պատմ., եր

ատացեալներին, բացի դորանից, " Մեք 'ի յայն փայտն {եմք} յուսացէալ, յոր Տէր Յիսուս բեւեռեցաւ " ասում է խա

զճշմարտութիւն իւրաքանչիւր ընդ ընկերի իւրում, զի {եմք} միմեանց անդամք"։ Այս հիմքերի վերայ գործակատ

աբաղդութեան, զայս թոյլ լիցի ասել (թէ եւ պատրաստ {եմք} ի պատասխանի ապացուցական փաստիւք [որոց] այլապէսն խ

ապատակս հայոց ո՛չ գովեմք մեք, այլ ամենեւին հաւան {եմք} նոցին իմաստուն մտածողացն, որ ուշի ուշով. միտ եդ

կոնեան, շարունակեալ զգրած Զենոբայ, զորմէ յիշեալ {եմք} կանխաւ, հանդերձ հաւելուածովն որ ի վերջոյ՝ զմատե

նց, զորս թէեւ ըստ ժամանակին անգթանալոյ կորուսեալ {եմք}: Ի սմին մետասաներորդ դարու եկաց եւ Արիստակես

ր հայախօսութեամբք զոր առ սակաւս եւ եթ ոմանս տեսան {եմք}. այո՛, չկարեմք նոյնպէս մոռանալ զՄիքայել Չամչեան

դի: Անհոգութիւն առանց պատասխանի տալոյ: Քաջայոյս {եմք}, թէ գերապատիւ Ստեփանոս վարդապետ Նազարեանց ո՛չ ան

անտի գոյութեան նորա մինչեւ ցնոր աւուրս ընթերցեալ {եմք} անընդհաւո, եւ ծանուցեալ զայս եւ եթ, զի այդ օրագ

Ճեմարանի Մսեր Գրիգորեան Զմիւռնացի, զորմէ յիշեալ {եմք} սակաւուք յիւրում տեղւոջ, այն է ի սկզբան ճառիս,

ասիրութիւն նորա եւ զբիւր հանգամանս, յորոց զրկեալ {եմք} առ հասարակ, ընդունիմք եւ խոստովանիմք զայդ ամենայ

րանջատ են ի նոցանէ ամենայնիւ որպէս ի վերոյ թուեալ {եմք}, զծաղու գան թերեւս, յար եւ նման կատականաց աբեղա

զայլ ինչ նոր տպելի նոր հայախօսութեամբ: Քաջայոյս {եմք} թէ պատուելի հասարակութիւնն մեր զկնի սակաւ ժամանակ

ողջոյն նուիրէ եւ ամենայն ընտանիք ձեր ողջ եւ առողջ {են}: Խնդրեմ զպատասխանին գրեսջիք: Ի Նախիջեւան առ

ՆՏԻՐ ԲԱՐՁՐ ՍՐԲԱԶԱՆ ՀՈՎՈՒԱՊԵՏ, Բազում ժամանակք {են}, յորս բանաւոր փարախս այս կայ առանց Հովուապետի,

բր ըստ յանձնարարութեան նորին վեհափառութեան հասեալ {են} առ Նախիջեւանայ քաղաքական գլուխ ազնուական աղայ Յար

ըստ յարգելի միջնորդութեան սրբազան տեառն հրամայեալ {են} կառավարութեան ճեմարանին կամ դիրեկտորին ընդունել ի

ցանել զինքեանս բարեկամ Հայոց ազգի, յորմէ անկեալն {են}, թերեւս եւ ուղղափառ Հայ, որպէսզի հասցեն նպատակի

ան զայս հետամուտ եղեալ այնմ: Ահաւասիկ այսոքիկ {են} հանգամանք գործոյն, որոյ վասն կոչիմ եւ յաթոռն, բ

յց որովհետեւ հանգամանք անձին իմոյ ամենեւին յայտնի {են} Ձերոյին գերամբարձ սրբազնութեան, որոց գլխաւորն է

ալն բաղկացուցանէ զ4600 վերսս, առ որ անշուշտ պէտք {են} դրամոց իբրեւ 400 մանէթ արծաթ, այլ ես փոխանակ ուն

զատ կացուցանել զիս յայսմանէ, քանզի իմ պատասխանիք {են} այսոքիկ, նախ, զի, որպէս ի վերոյ ի ճառ արկի, ա

, եւ կարծեմ թէ այսքան հաւաստի վկայութիւնք բաւական {են} վասն ապացուցանելոյ զնորին կաթոլիկութիւն: Երկրորդ

լ անդատապարտ համարիմ օրինօք, զի այդոքիկ յօրինեալ {են} ընդ ձեռն իմոց բարեկամաց յամի 1846, եւ ես յայնժամ

բազնութենէ վիճակաւոր արքեպիսկոպոսէ թէմիս՝ յայտնի {են} արդէն Սինոդի սրբոյ Էջմիածնի, այլ՝ դրութիւն իմ ո

ութիւնք Ձեր մեծագունից քան զիս անձանց պարտաւորեալ {են} միշտ զնոսա Ձեզ, ո՜րչափ զիս զնեղեալս յիմում անմեղ

սեալ զայնս՝ ոչ բաւականանայ, զի այնոքիկ ապացոյցք {են} գէթ իմում վարժապետութեան, եւ թէ գտանիմ ի Ձերոյին

կեցջիք ի սփոփանս ազգի, զի ամենեցուն, որ յազգին {են} աչք՝ ի Ձեզ հային, իբրեւ ի պաշտպան տառապեալ որդւ

թյուն է սոցա մեջ, որ միմյանց որպիսություն օտարից {են} հարցանում, մի՞թե դոքա մին մինի նամակով չեն հայտն

ել եմ, եւ նոքա իմ հայ չսիրելս կարելի է այն բանից {են} դուրս բերել, որ ես նոցա մոտ գնացած եկած չեմ, ես

եղել նոցա որդիությանը - օտար տեղ գեշ անունս լսե՞լ {են}, թե նոցա անունը կոտրել եմ կամ բամբասանքի տեղիք ե

փոշիներով ծածկված գրականություններին, որոնք եղած {են} աշխարհի երեսին կամ թե կան այժմուս: Հայկական

թենովը կամ այլ ոսկեփորիկների միջնորդութենով հասած {են} մեզ. որպես " Երկնէր երկին եւ երկիր ", " Հատուած

վում է նույնպես այս կանոնը, ամենայն տեղից լսվում {են} երգերի ձայներ, տեսնվում են առակներ, բանաստեղծու

ամենայն տեղից լսվում են երգերի ձայներ, տեսնվում {են} առակներ, բանաստեղծություններ հատված բաներ, որոն

յալ մի գալոց հսկայամարմին նոր հայախոսության սաղմն {են} (conceptus). սորանից երեւում է, որ լեզուն իբր

իներ սա, ե՞րբ եւ լիներ՝ միշտ միօրինակ կատարվում {են} սորա վերա բնության պայմանները: Լեզվի հղությունը

նը, եւ այլ հետեւյալ հասակները անհրաժարելի դաշինք {են} լեզվի գոյությանը եւ էությանը: Լեզուն մինչեւ այս

ասակին հասանել, որ է երիտասարդություն: Եղած {են} աշխարհի երեսին լեզուներ, որոնք հազիվ թե մանկությ

հազիվ թե մանկության հասակին հասած՝ արդեն ծերացել {են}. այս բանը տեսանում ենք աչքով, բայց որովհետեւ մա

մ եմ գործարանավորք, corpora organica) ենթարկված {են} բնության առհասարակ կանոններին, իմանում ենք նույն

երին, իմանում ենք նույնպես, որ մարմինները անմահ {են} մնում յուրյանց հաջորդների մեջ, որ թողնում էին կա

գրած բաներից շատերը այս կամ այն կողմ ցրված կորած {են}, որոնց անունը եւս օրըստօրե մոռանում եմ: Վասն որ

յլ նոր լեզվի տղայության հասակի հիշատակարանք կարող {են} համարվել: Ո՛ղջ եղիք: Ձեր բարեկամ Մ.

, սիրտս պաղեցավ. ասացի, ինչպես առհասարակ ասում {են}. " ասոր մեկ խայիրլըսըն կա " եւ հանձնեցի աստծուն

շատ օտար մարդիկ մեզ այս օտար աշխարհներումը ցույց {են} տալիս շատ մարդասիրություն, ուրեմն մեք եւս նույն

հայերը դժբախտաբար այնպիսի մի զարմանալի հոգվո տեր {են} դարձած, որ եթե չկարողանան կամ չկամենան մի բանի օ

գնություն տալ, վնասելու եւ քանդելու միշտ պատրաստ {են}. իհարկե այս ոչ այլ ինչ է, բայց եթե ապացույց նոր

դոքա հին եւ մեռյալ լեզվի քամակից գնալով, կարծում {են} թե կարող են մի մոգական գավազանով հետ դարձնել հայե

մեռյալ լեզվի քամակից գնալով, կարծում են թե կարող {են} մի մոգական գավազանով հետ դարձնել հայերի համար հին

հասկանում եւ, թե մինչեւ այժմ հայերի համար գրվել {են} միմիայն մի սխոլաստիկական կրոնական չնչին վեճերու վ

է: Մեք ամենքյան, որոնց որ ճանաչում ես, ողջ {են} եւ առողջ եւ ողջունում են ձեզ:, Այս անգամ այ

ոնց որ ճանաչում ես, ողջ են եւ առողջ եւ ողջունում {են} ձեզ:, Այս անգամ այսչափ գրով բավականացիր, հ

եղել արտագրելու այդ էջերը. 18, 19-ը վերափոխված {են}, 20 եւ 21-ը ոչնչացված են, 22-ը վերափոխված է, 2

. 18, 19-ը վերափոխված են, 20 եւ 21-ը ոչնչացված {են}, 22-ը վերափոխված է, 23-ը ոչնչացված, 24 եւ 25-ը

փոխված է, 23-ը ոչնչացված, 24 եւ 25-ը վերափոխված {են}, 26, 27 եւ 28-ը ոչնչացված են, 29-ը վերափոխված

եւ 25-ը վերափոխված են, 26, 27 եւ 28-ը ոչնչացված {են}, 29-ը վերափոխված: Սույն ուղղումներն իմ կողմի

ափոխված: Սույն ուղղումներն իմ կողմից կատարված {են} այդ նույն էջերի վրա, բացառությամբ 18 եւ 29 հոդվա

ացառությամբ 18 եւ 29 հոդվածների, որոնք տեղադրված {են} տետրակի վերջում՝ 47-րդ էջում նույն թվահամարներով

ս. 29 հոդվածներից իմ կողմից ամբողջովին ոչնչացվել {են} 22-ը, իսկ մյուս յոթը նկատելիորեն վերափոխվել:

տված չէ: Սրբազանի բաները նույն դրության մեջ {են} ՝ գրագրություն շատ, բայց դեռ բանի էսենցիալն չկա

նը չկամի ամենեւին առնուլ եւ նորան մեծ օյինի բերել {են}, մի մարդ 8000 մանեթը երես քաշել է. ես ձմեռվանե

բազան Հայրն, Նազարյանցն եւ քահանայք ողջ եւ առողջ {են} եւ ողջունում են քեզ: Պետք է տեսնես թե " Ժիտը

զարյանցն եւ քահանայք ողջ եւ առողջ են եւ ողջունում {են} քեզ: Պետք է տեսնես թե " Ժիտը " ի՛նչ փառավոր տ

յի ", օրագրի եւ վերջապես սրբազանի գործերը այնպես {են} արել իմ դրությունը, որ համարյա թե ամեն րոպես հաշ

ած ազգային գործերը այժմ Ձեր հոգաբարձությամբ կարող {են} արժանապես ընթացք ստանալ: Շնորհավորում եմ Ձեր

ամ թե նորերումս Փարիզը, թե դոքա պիտո է կամ կարող {են} միայն ազգը դաստիարակել, բայց մենք ցույց կտանք եւ

ցողներին, որ իմանան: 8-ի մեջ շատ սաստիկ խառնված {են} մեր թշնամիների աղբաթը եւ այսուհետեւ եւս պիտի խառն

կա, որ Լանսկոյն պիտի փոխվի եւ նորա տեղը, ասում {են}, որ պիտի կարգվի Ռոստովցովը: Վարժապետի գործի

զմիրյանը կամ, մի քանի այլ մարդիկ տարեկանը սկելու {են} յուրյանց ծախքով։ Այս օրերս մեր օրագիրը մի երկ

Էմմանուելի անունով " Հյուսիսափայլի " մեջ, կարող {են} հավատարիմ գրավական լինել ասած կամ խոստացած բաների

ունվարից Մըսըրը կամի " Ճռաքաղ " տպիլ- դորան կարող {են} ստորագրվել միայն մեր թշնամիքը: Ինչ ասեմ, կարծեմ

հոգվով եւ սրտով առողջություն, երկար կյանք եւ ամ {են} տեսակ հաջողություն։ Աստված մեր հետ է։ Ձեզ մի

ր վերա, եւ սոքա մի անտեղի նամակով սպառնանք գրում {են} մեզ, հայտնելով մեր օրագիրը, թե մենք ազգը մոլորե

զգային եղբարք օգնեին մեզ, մանավանդ մինչ տեսանում {են}, որ ամեն բան զոհում ենք ազգի օգտի համար: Ահ

քանի մարդիկ, որոնց մեջ եւ պ. Իզմիրյանցն, նամակ {են} գրել Այվազովսկուն, որ նա զուր տեղը չհետեւի վնասե

ել կամ կարճել " Հյուսիսափայլը ", որովհետեւ ասում {են}, մեծ անբավականություն կարող է ծագել ազգի կողմից

ազարյանք քո նամակը եւ մյուս բանը իսկույն ուղարկել {են} Այվազ[ովսկուն] եւ ինչպես ասում է Էզովը, դեռեւս չ

երան մնացած է մինչեւ այսօր, քալփաքիներն էլ ընկած {են} կեցած տեղը: Մերոնց ողջունիր, ժամանակ չունեի

են Գալֆայանք մեծ նեղության եւ անտանելի պարտքի մեջ {են}: Ես հույս ունեմ, որ դուք բոլոր մեր ճշմարտասե

ող եմ շատ աշխատել, բայց աշխատելու համար հարկավոր {են} պայմանք, որ ես չունիմ եւ որի մասին չկամիմ ոչ ոքի

նալ զդժուարութիւն մեծակշիռ գործոյս, այլ ուր կամք {են} հասարակաց, կամք հաստատեալ ի վէմ գիտակցութեան եւ

աւապետեալ ազգային նաւուն: Սիրտք Հայոց լինելոց {են} ընդ Ձեզ, եւ զօրհանապազ աղօթք մեր ընդ Ձեր առաջի ս

րությանը վերա մեր կարծիքը եւ մտածությունքը այսպես {են}. § 1. 3000 մանեթ արծաթը, որ երկու մարդ

անձին գնացած էին Լոնդոնից մինչեւ Կալկաթա, այսպես {են} այդ հավաստի լուրերը, որ առանց հաշվելու Կալկաթայո

րոնք շատ նավեր եւ շոգեշարժ պտուտակավոր նավեր կուլ {են} տվել եւ տալիս են անդադար, որպիսի վտանգներ պիտի ա

շոգեշարժ պտուտակավոր նավեր կուլ են տվել եւ տալիս {են} անդադար, որպիսի վտանգներ պիտի աչքի տակ առնու ճան

դատաստային լինելով (открытый суд) գործերը կարոտ {են} երկու կողմից փաստաբանների պաշտպանության: Ավս

ղ, բան մնացե՞լ է, ովի՞ ձեռքում կամ ո՞ւր եւ ի՞նչ {են} արել տարեկան եկամուտքը կամ մյուս կտակների զորությ

թե կտակակատարքը այն գումարներով եւս անշարժ կայքեր {են} գնած կտակի զորությամբ, գուցե թե քաղաքը առ ժամս բ

ծների վերանորոգության մասին, ըստ որում շատ տարիք {են} անցած կտակի օրից: Տեսանում եք ահա՛, որ մոտից

ու այն տեղից բան է շինել, եւ մերայինք թարգմանել {են} 5 տարում: Ինչեւիցե, դուք կտեսանեք այս բաների

ուրօրի, ի մէջ բերին զթուղթն զոր 41 անձինք տուեալ {են} վարդապետին Այվազեան: Առ այդ հարկեցայ յայտնել ժող

կամակար ստորագրեալ, զմնացեալսն գրեթէ բռնադատեալ {են} ի ստորագրել է որ ողոքելով եւ է սպառնացեալ: Երկրո

եւ եթէ գիտել թէ ստորագրողը ՚ի նմա, ոչ եթէ տեսեալ {են} եւ քննեալ զհաշիւս Խալիբեանին կամ տեղեկացեալ իրաւա

ի Խալիբեանէ, կամ ի պատգամաւորացն, այլ թէ յօժար {են} նոքա, առանց դատաստանական վիճմանց վերջաւորել զգոր

թենէ, եթէ խարդախութիւն ինչ կայ առ դուրս յաւելեալ {են} ի ստորագրին, թէ յօժարին ընդ հիմնաւոր հաշտութիւն

եսանել տեսանէին, թէ ի բանիլ քննութեան մերկանալոց {են} խարդաւանութիւնք պաշտպանելոցն առ ի նոցանէ գործք քս

ի, որոնց կարմիր շապիկը վկայում էր, թե պատկանում {են} իտալական Հերոսին՝ Գառիբայլդիու բանակին: Այդ վառ

կեցցե՜ Իտալիա, կեցցե՜ Վիկտոր Էմմանուել, գոչում {են} քաղաքացիք, այսինքն միջնակարգ ժողովուրդը: Այս ու

ուրախական բացականչությունքը, թեպետեւ հառաջանում {են} տարբեր սկզբունքներ րից, վերաբերությամբ դեպ ի Գառ

, հավատարիմ մնացած Ֆրանսիսկոս Երկրորդին, փակված {են} այնտեղ եւ նոցա առաջնորդում է մայոռ Ֆեռգուլան:

մինը ֆրանսիական, իսկ մյուսը անգլիական, կանգնած {են} Մեսսինայի ծովածոցի մեջ, որպես պահապան մանուկ ազա

շատ ողբալի է եւ բարոյապես եւ նյութապես: Տառապում {են} սովից եւ գանակոծ լինելուց: Պ. Ֆեռգուլան դրամ է

եւս հեռի չէ. այսօր չորրորդ օրն է, որ ռմբակոծում {են} Գայեթան՝ Սպանիան եւ Հռոմը երկու շոգենավ ունին պա

քի համար, այժմ ջարդ ու փշուր խորտակված թավալվում {են} փոշու մեջ: Երեւում է, որ սորանից իբր երկու հարյ

ության ժամանակակից անցքերը, թեթեւ կերպով կրկնվել {են} դարձյալ Նեապոլի մեջ. Ֆրանսիսկոս Երկրորդի անվանագ

յդ բոլորը, առանց ամենայն բացառության, խորտակված {են} այժմուս եւ նոցա փոխանակ դրվում է Վ. Էմմանուելի ա

հեղափոխության: Հիսուսյանք (ճիզվիթները) հրաման {են} ստացել հեռանալ իսկույն Նեապոլսից, որոց մի մասը լ

վորների ձեռքում: Նեապոլսի ծովածոցում կանգնած {են} նույնպես զինվորյալ ֆրանսիական եւ անգլիական նավեր

: Բոլոր այդ գնդի հրացանների խողովակի ծայրը խրված {են} վարդի փնջեր, հիանալի եւ սրտաշարժ տեսարան: Էգ

ներկա վիճակը, խելքերի ընդհանուր խմորումը վկայում {են}, թե շուտով կհնչե եւ Հռովմի ճակատագրական զանգակը

Այստեղ կան շատ լեհացիք եւ դեռեւս օրեօր հավելանում {են} ՝ լսվում է մի խուլ ձայն, որպես թե նոքա կամին կազ

ւնք ունին, որովհետեւ ինքյանք օր ու գիշեր պարապած {են} յուրյանց թշվառ աբեղաների գործերով, կրոնական վեճե

, անցանել այն փրկության կամուրջը, որից անցանում {են} ուրիշ ազգեր: Էտնան եւ Վեզուվին ծխվում են. Ար

նում են ուրիշ ազգեր: Էտնան եւ Վեզուվին ծխվում {են}. Արարատի հին վուլկանի մեջ մի՞թե կրակ կմնա իսպառ

վարի, իմանամ, եթէ արք ոմանք անբարեմիտք հռչակեալ {են} ի Նախիջեւան զձերբակալ լինել անգոյ նամակի իրիք, ո

երբուրգէ, իմանամ, եթէ արք անբարոյականք հռչակեալ {են} զձերբակալ լինիլ անգոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ յ

շնամեաց: Ուրախ եմ, զի պ. Յովնանեանցին ընծայեալ {են} զանպարծանք պաշտօնն որսալոյ զայլոց զնամականիս, եթ

զոր կարէին ի գործ դնել թշնամիք, անկորուստ հասեալ {են} միշտ առ որս ուղղեալ են, թողեալ զթշնամիս բերանաբա

թշնամիք, անկորուստ հասեալ են միշտ առ որս ուղղեալ {են}, թողեալ զթշնամիս բերանաբաց մէկուսի: Խնդրեմ

եւ հասեալ առ իս ի պաշտօնական անձանց, իրողութիւնք {են} եւ որպէս ասացին ինձ, պատճէնք ոմանց ՚ի թղթոցս պար

տարինեայ Խոջամալեանց, երկոքին ազգայինք, որպիսիք {են} ՝ Կեսարացի Եղիայ Մահտեսի Յակոբեան եւ Սարգիս Ծատու

բեան եւ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, նոյնպէս թողեալ {են} յօգուտ աստուածահաճոյ շինութեանց ի Նոր Նախիջեւան,

0, 000): Երրորդ՝ թէ զգում արդ զայդ տնտեսեալ {են} երեք կտակակատարք նորա. - երկու անգլիացիք եւ մի հ

ին անգլիացիք, ընդ փոյթ զրաւեալ ՚ի կենաց, թողեալ {են} զողջոյն զկտակակատարութիւնն, որպէս եւ զդրամսն ՚ի

պ. Բաբաջանեանի, սկսեալ յօրէ, յորմէ հետէ անցեալ {են} այնք ՚ի տեսչութիւն, Ադմինիստրացիօնին եւ երկրորդ

, այլ վասն վաճառական գործողութեանց: Քարեղեն {են} շինուածքն եւ պարտ է տալ զարժանի իրաւունս պատպանու

ալ ՚ի բերանս բերանս ոմանց յազգայնոց այնքան տարբեր {են} եւ հեռի ի միմեանց, մինչեւ հարկադրել զլսօղն չհաւա

, ստորագրելոյ յամի 1795, ՚ի 1 Ապրիլի, սեպհականք {են} երկուց ազգային դպրոցացն, յանուն սրբոցն Սահակայ ե

քդ այդոքիկ, մինչեւ ՚ի կատարած ժամանակաց, մնալոց {են} ՚ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին, զի մեք չկարեմք տիրել ե

վախճանեալ է յամի 1812: Յետ վախճանի նոր վախճանեալ {են} նոյնպէս երկու անգլիացի կտակակատարք նորա եւ բովանդ

ս, իսկ Մադրասից Կալկաթա: Գործերս բավական լավ {են} գնում, բայց դեռ ավարտվելու աստղը ծագած չէ հորիզո

աղմունքը, պանդխտության դժնդակ ծանրությունը խլում {են} ինձնից իմ վերջին հնարները: Բայց դու աշխատիր գեթ

աց: Զայս ամենայն առեալ ի նկատի իմ կարծիք այս {են}, թէ յաջողիլ ինձ տիրել տանն եւ ի ստանալ զգումար

կայից, այնինչ ըստ յայնժամեան օրինաց (այժմ հերիք {են} ստորագրութիւնք երկուց վկայից) կտակն ոչ կարէ վաւե

անական գրութեան առաքելոյ առ ՚ի նմանէ, ստորագրեալ {են} երեւելիք ի Նախիջեւանայ"։ - Ոչ այդպէս, - պատ

: - Ոչ այդպէս, - պատասխանեմ նմա, թէոդոսեցիք {են} ստորագրողք, գուցէ ընդ անուամբ Նախիջեւանցւոց, եւ

ացն զկնիք յաւիտենական խայտառակութեան: Բազում {են} այժմ գրաւոր տեղեկութիւնք հասեալք առ իս ի մասին հր

ւպատոսարանի օսմանեան պետութեան, բազմիցս հետամուտ {են} եղեալ ի ձեռս բերել զգումարն դրամոց Մ. Բաբաջանեան

ովանդակ կայից եւ կալուածոց զցուցակ, որք սեպհական {են} Ամենափրկչեան վանաց ազգիս ի Ջուղա, այլ վասն ստուա

յ ՚ի Կալկաթայ յերեքն դեկտեմբերի 1861 ամի, վճռեալ {են} աղերս արկանել առ վեհափառութիւն Ձեր յաղագս յետս կո

ի Պետերբուրգէ ՚ի 11-էն փետրվարի 1850 ամի, առ Ձեզ {են} բազմապատիկ բողոքանք զանազան հասարակութեանց ազգի մ

գրել, կամ իսպառ զանց առնել, կամք վեհափառութեանդ {են}, ես զիմ կատարեցի զպարտականութիւն: Աղաչելով զ

այն ժամանակ տոմսակների մնացորդ մասը, որ կազմում {են} տետրակի ձախակողմյան բաժինը, հանդերձ սույն հաշվի

ռով ես կարծում էի, թե քո աչքերը առավել բորբոքվել {են}, որի համար եւ շատ էի անհանգստանում: Այժմ, փառք

կացնել. երկրորդ, չեմ հասկանում, թե ինչի՞ համար {են} այդ արցունքները. ի՞նչ է, նրանք քեզ բավականությո

դ արցունքները. ի՞նչ է, նրանք քեզ բավականություն {են} պատճառում, թե՞ կարող են սփոփել ինձ: Մինչդեռ քո

նրանք քեզ բավականություն են պատճառում, թե՞ կարող {են} սփոփել ինձ: Մինչդեռ քո աչքերն այնքա՜ն թույլ են:

ղ են սփոփել ինձ: Մինչդեռ քո աչքերն այնքա՜ն թույլ {են}: Ինքդ մտածիր, ինչ կլինի մեր ծնողների ու նամանավ

փոփել ինձ, ընդհակառակն, նրանք տաղտուկին տաղտուկ {են} ավելացնում, իսկ ես այդ բանին կարոտություն չունեմ

տ եմ նեղվում, որ չորս կողմից անընդհատ ռմբակոծում {են} ինձ արցունքներով. վերջ տվեք, ի սեր Քրիստոսի, ա

ն, ըստ իր սովորության, գնում է, ինչպես մեզ մոտ {են} ասում՝ " փայտե ձիու վրա ". որովհետեւ երկու շաբա

րը հողի եւ կլիմայի համեմատ՝ ֆիզիկապես ենթարկվում {են} փոփոխության եւ ավելի կամ պակաս շեղվում նորմայից,

փով, այդ ստույգ է, որովհետեւ այնտեղ հասունանում {են} խաղողը եւ եգիպտացորենը. բայց, այնուամենայնիվ,

, սառնամանիքներ չպետք է լինեն: Եվ ահա թե ինչպես {են} կատարում այդ ցանքը. հողը հերկում են սովորական կա

հա թե ինչպես են կատարում այդ ցանքը. հողը հերկում {են} սովորական կարգով, ինչպես այլ ցանքսերի համար, հե

չպես այլ ցանքսերի համար, հետո հողը հավասարեցնում {են} տափանով կամ որեւէ այլ այգեգործական գործիքով (որո

րձ, փոքր չափով), որից հետո որեւէ գործիքով [անց {են} կացնում] իրար հատող զուգահեռ գծեր, որոնք գտնվում

կացնում] իրար հատող զուգահեռ գծեր, որոնք գտնվում {են} միմյանցից 12 վերշոկ հեռավորության վրա, ահա այս ձ

, եւ այդ գծերի յուրաքանչյուր հատման կետում ցանում {են} մեկական սերմ։ 12 12 12 12 12 12 12 12 1

12 12 12 Սերմերը ծածկում {են} հողով: Մոռացա ասել, որ հողը պետք է հերկել ըստ կ

հետո, թփերի միջեւ եղած տարածությունը փափկացնում {են} եւ քաղհանում են մոլախոտը, իսկ երբ այն հասնում է

ջեւ եղած տարածությունը փափկացնում են եւ քաղհանում {են} մոլախոտը, իսկ երբ այն հասնում է 1-11/2 արշին բար

1/2 արշին բարձրության, այն ժամանակ հողը հավաքում {են} արմատների մոտ: Դա անհրաժեշտ է, որեւէ այլ խնամք

եւ իմ գործիս վերջանալը, որովհետեւ թղթերն էլ դրամ {են}, չեն կարող հանձնվել հասարակությանը առանց իմ՝ հա

մ եռացող կրքերը տակավին չեն հանգստացել եւ ստիպում {են} նրանց ծիծաղի եւ ընդհանուր անպատվության առարկա դառ

ւ բարությունը, երկար ժամանակի ընթացքում քողարկել {են} իրենց կեղծավորությունը սուտ ճգնավորի դիմակի տակ:

աքային ծախսերը եթե չեն ավելացել, ապա գոնե մնացել {են} նույնը. հարց է ծագում, թե ինչո՞ւ Ձեր օրոք դիվիդ

բացի դրանից, իրենց երկդիմի վարմունքով խրախուսել {են} նրան, երբ մեր երկու հարյուր հազարի չափ եկեղեցակա

հարյուր հազարի չափ եկեղեցական գումարները ոչնչացել {են} - էլ ինչո՞ւ են նրանք քրքրում մեր հին վերքերը: Մի

չափ եկեղեցական գումարները ոչնչացել են - էլ ինչո՞ւ {են} նրանք քրքրում մեր հին վերքերը: Մի՞թե նրանք այն ա

մեր հին վերքերը: Մի՞թե նրանք այն աստիճանի աղքատ {են} մտքով, որ չեն կարողանում հասկանալ, որ չնայած մե

խաղաղասեր ոգուն, մեր կամքի հակառակ, հարկադրում {են} մեզ մերկացնել հենց իրենց սեփական պակասությունները

ակներն ենք"։ Ա՜յ քեզ մտահայաց զառանցանք: Իրենք {են} անցել կոորդինատի այն կողմը եւ կամենում են մեզ հավ

: Իրենք են անցել կոորդինատի այն կողմը եւ կամենում {են} մեզ հավատացնել, որ մենք բոլորս բացասական մեծությ

յտնել, որ այդ միջոցները վաղուց արդեն գործադրվում {են} սերտերյան ջրի հավելումով, որպեսզի ալկալիական այդ

արտաթորումները, որոնք տվյալ պարագայում հավանական {են} արյան զարկերակայնության դեպքում: Աչքի առաջ ունեն

հարձակողական գործողությունների դեպքում պահանջվում {են} միանգամայն այլ պայմաններ, - այդ թվում նաեւ հոգու

եզ մոտ բոլոր հանրագիտական ձեռնարկումները դրոշմված {են} ճակատագրի անեծքով, որովհետեւ մինչեւ այսօր եղած բ

որովհետեւ մինչեւ այսօր եղած բոլոր փորձերն անհաջող {են} եղել: Դրա համար էլ հասարակությունը կհատուցի գրակ

իլ այդ բառարանին. այժմ նրանք բոլորը ներդաշնակում {են} իրար ու նրանց ստեղծողները, hավանորեն, հանգիստ ե

ն իրար ու նրանց ստեղծողները, hավանորեն, հանգիստ {են} վայելում դափնիների վրա: Buone notta! Լիխուտին

բարեխիղճ աշխատանք է, որովհետեւ վրիպումներն առաջ {են} եկել ոչ թե հոգու խարդախությունից՝ ճշմարտությունը

ի " գլուխս ազատեմ " (отписаться), ինչպես ասում {են} բյուրոկրատները - այն է՝ գրքերի եւ Գալուստովի չար

, որ նա քեզ հաղորդի այդ մասին: Վեպերը ձանձրացրել {են}, իսկ բառարանները զզվանք են առաջացնում, ինչպես t

ն: Վեպերը ձանձրացրել են, իսկ բառարանները զզվանք {են} առաջացնում, ինչպես tartarus stibioticus-ը, ուստ

րոնց ծանրության վրա այնքան իրավացիորեն գանգատվում {են}, պահելով նավը համեմատաբար ավելի բարձր ջրի մակերե

մի տարբերություն չկա՝ ես եմ գնում, թե ուղարկում {են} ինձ, բացի նրանից, որ առաջին դեպքում ծխախոտն ավե

հասնում իրենց նպատակին, քանի որ դրանք սահմանված {են} ինձ մխիթարելու համար: Մինչդեռ ես արդեն սովորել ե

պես էլ, արդեն յոթ ամիս է, ինձ մոտ անօգուտ ընկած {են}: Իմ առողջության վերաբերմամբ հանգիստ եղեք. բո

ացահայտել պատմական այն պատճառները, որոնք ստիպում {են} ինձ լրիվ չընդունել հեղինակի կարծիքը: Անգլիացիներ

ին Հեղինակի բոլոր ասածները զարմանալիորեն արդարացի {են}: Մինչդեռ դրանից հանած եզրակացությունը ոչ բոլորով

այացուցչական սիստեմը, ինչպես որ մի անգամ կազմվել {են}, այնպես էլ մնացել են, մինչդեռ, ըստ հեղինակի՝

ինչպես որ մի անգամ կազմվել են, այնպես էլ մնացել {են}, մինչդեռ, ըստ հեղինակի՝ " այն ժամանակներից քաղ

իսոփայության առաջադիմության"։ Ֆրանսիացիները շատ {են} սիրում իրենց ռեւոլյուցիայի մասին խոսել սեփական ար

ւցիչն այն է, որ պ. պ. թարգմանիչները թարգմանում {են} մի գիրք, որ ըստ մեծի մասին վերաբերում է Անգլիայի

ց պետք է ասեմ, որ նրանց մեջ ծանրակշիռ գրքերը քիչ {են} եւ գներն էլ չտեսնված թանկ են: Որեւէ խեղճ գրականա

ծանրակշիռ գրքերը քիչ են եւ գներն էլ չտեսնված թանկ {են}: Որեւէ խեղճ գրականագետ, որպեսզի անհրաժեշտ գրքեր

ինս պետք է հանձնել մեր հարազատներին, որոնք հաճախ {են} լինում Մոսկվայում. Կարպովն ստացե՞լ է արդյոք քաղա

րդյոք քաղաքամասից եւ մերոնք իրենց հերթին վերցրե՞լ {են} արդյոք նրանից: Խնդրում եմ, որպեսզի քո նամակում

ահը որեւէ կարծրացումից կամ բորբոքումից գերադասում {են} ընդունված գծից շեղվելուն: Բայց այդ մարդիկ պատկան

ունված գծից շեղվելուն: Բայց այդ մարդիկ պատկանում {են} բացարձակ դպրոցին, որն իր հերթին չի արդարանում ո՛

կիրառել նաեւ հրեաների վերաբերյալ: Նրանք կատարել {են} իրենց դերը մարդկային պատմության բնագավառում. թեե

խարակտերով, եռանդով եւ հանճարով շատ ավելի բարձր {են} կանգնած անտիկ աշխարհի բովանդակ քաղաքակրթությունից

րի եւ տառապանքների, իբրեւ ալֆա եւ օմեգա, հանդես {են} եկել այդ անհատները: Դրանցից մի քանիսը գործում են

են եկել այդ անհատները: Դրանցից մի քանիսը գործում {են} միմիայն իրենց հողի վրա, իրենց ժողովըրդի մեջ, իս

Նրանց համար, ովքեր գեթ մակերեսորեն ուսումնասիրել {են} Աստվածաշունչը, շոշափելու չափ պարզ է, որ այդ ժող

ատների համար, որոնց մեջ, այսպես ասած, ընկղմված {են}, կլիներ անարդարացի: Չի կարելի դատավճիռ կարդալ մ

նելով այն խթաններին, որոնք ֆիզիոլոգիորեն հասցրել {են} նրան այդ դրության: Կարելի է դրականորեն ասել

հրեաները Հակոբի ժամանակներից մինչեւ այսօր ստրուկ {են} եղել: Նրանց կարճատեւ ինքնուրույն գոյությունն ինք

դ արատները, որոնք այսօր այդքան կոպիտ կերպով աչքի {են} ընկնում, պատվաստվել են այն հայրերի ձեռքով, որոն

այդքան կոպիտ կերպով աչքի են ընկնում, պատվաստվել {են} այն հայրերի ձեռքով, որոնց որդիները, ուշադրությո

հայրերի գործողությունների վրա, դարձյալ մեղադրում {են} հրեաներին: Այդ եւս հալածանք է, բայց գոնե ո՛չ ար

նք է, բայց գոնե ո՛չ արյունահեղ: Հրեաներն արժանի {են} ամեն տեսակ գթասրտության եւ կենցաղի ամենայն բարելա

բ եւ վերջինս հրեաների նկատմամբ ներկայումս գտնվում {են} կեղծ կեցության մեջ, եւ այդպիսի մոլի հակառակությա

հայտնի նամակների պատճենները: Բայց ի՞նչ նպատակով {են} այդ պատճեններն ինձ ուղարկված: Քո նամակում դու հա

ւէ մի փոքրիկ իր գտնելով, հաստատապես վերականգնում {են} վաղուց անհետացած իրականության պատկերը: Հաճախ է պ

ճախ է պատահում, որ այդպիսի մարդիկ, որոնք օժտված {են} հանճարեղ մտքով, Պոմպեյի կամ Հերկուլանումի ավերակ

այում, Վալախիայում, Մոլդավիայում եւ այլն ապրում {են} ավելի քան 500, 000 հայեր: Միայն Եվրոպական Թուրքի

այլն, ըստ նորագույն հետազոտությունների՝ ապրում {են} 450, 000 հայեր. Վալախիայում եւ Մոլդավիայում՝ 36

գրության բախտը: Զանազան պատահական մարդիկ ինչքա՞ն {են} գրել այդ փափուկ եւ սայթաքուն նյութի մասին. այդ բ

ուղիղ մեր սիրելի Անանիայի աղբահորը նետելու բաներ {են} ։ Իսկ ըստ զանազան փաստական տվյալների, ճշմարտությ

ե ո՛ր դարին է վերաբերում. թերեւս այդ մասին խոսել {են} ժուռնալներում, թերեւս այդ մասին պ. Ֆիրկովիչը գի

նկերական շրջանում գիշերներ էինք լուսացնում. ո՞ւր {են} այժմ մեր անատոմա-պաթոլոգիական եւ ֆիզիկո-բժշկական

" կյանքի մայիսը մի անգամ է ծաղկում ", անդառնալի {են} մեզ համար ավյունով ու հույսերով լի այն երջանիկ օր

ին խոսենք, որովհետեւ անցյալի հուշերը թեեւ հաճելի {են}, միայն մասամբ են բուժիչ բալասան դնում ներկայի վե

տեւ անցյալի հուշերը թեեւ հաճելի են, միայն մասամբ {են} բուժիչ բալասան դնում ներկայի վերքերին, եւ ոչ ավե

, եւ ոչ ավելին, մինչդեռ ներկայի ցավերը պահանջում {են} արդի միջոցներ: Ուրախ եմ " Տրովատորի " եւ " Ռիգոլ

յուն: Շնորհակալ եմ բոլոր նրանց, ովքեր ողջունում {են} ինձ: Նրանց թվարկումը քո նամակում շարժեց իմ ժպիտը

տք է: Խելքս չի հասնում, թե թարգմանիչներն ինչպես {են} հրապարակ հանել առանց ծանոթագրությունների, in mod

նչպես ուրիշներն, առանց այլեւայլության, բխեցնում {են} անպայման կաթոլիկությունից. ուղիղն ասած, ես այդ

ությունը քաղաքակրթության անխուսափելի հետեւանքներն {են} ՝ նրա զարգացման տվյալ մոմենտին: Հեռավոր Արեւելքո

եւ լուսավորության ցածր աստիճանի, որի վրա գտնվում {են} այդ կրոնները դավանողները: Կասկած չկա, որ կրոնն

դրանով ճանապարհ գնալ: Անիվների օղակները թուլացել {են}, պետք է ամրացնել, եւ թերեւս ուրիշ վնասվածքներ է

Նստատեղի եւ կառապանի տեղի տակի արկղները պակասում {են}, բայց պատրաստելու պետք չկա, ինչպես քեզ հայտնի է

մար, բայց նրանք, երեւի, դեռ մի որեւէ տեղ ընկած {են}: Այժմ վերադարձնում եմ Ֆոշեն: Այսպիսով, ինձ մոտ

պարբերաթերթերի cornage-ը: Ոչ պակաս հետաքրքրական {են} թատերական նորությունները: Մոխրագույն մազեր,

յան) խցանային ուղեղ ունեցող գրողի ճիգերը հասնում {են} կոմիզմի: Խեղճ Ռոդիսլավսկի: Նա միշտ ստվերի մեջ է

Ես ուղղակի ոչինչ չեմ հասկանում: Ամիսներն անցնում {են}, հույսերը թռչում են, մնում է միայն իմ անմխիթար

հասկանում: Ամիսներն անցնում են, հույսերը թռչում {են}, մնում է միայն իմ անմխիթար բանտարկությունը: Տա՛

լիսոփաներն իրենց ամբիոնների բարձունքից առաջադրում {են} տեսություն տեսության հետեւից, դեռ մինչեւ հիմա պա

վրա նա այժմ ծիծաղում է, բայց մի քանիսը դեռ պատվի {են} արժանանում: Չնայած դրանք ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ

դեռ պատվի են արժանանում: Չնայած դրանք ոչ այլ ինչ {են}, եթե ոչ նախկինների ձեւափոխությունները՝ այժմ արդ

մակ չկա: Փառք աստծո, որ մերոնք բոլորը ողջ-առողջ {են}, որը եւ քեզ եմ ցանկանում: Փառք աստծո, ես նո

կարելի է հավատալ եզվիտներին, երբ նրանք շարադրում {են} 16-րդ եւ հետագա դարերի պատմությունը: Իհարկե, ով

տեղում հիմնավորապես չի ուսումնասիրել, թե ո՛վքեր {են} հայ բողոքականները եւ որ գլխավորն է, թե ի՛նչ տեսա

քականները եւ որ գլխավորն է, թե ի՛նչ տեսակ մարդիկ {են} այդ պարոնայք միսիոներները, նա անպայման կխաբվի,

այի ատյանի առաջ ամբողջ հայ ժողովուրդը ներկայացրել {են} որպես մահմեդականներ եւ կանխիկ դրամով կամ անգլիակա

ե ի՛նչ է: Հայերը Թուրքիայում բոլորովին անպաշտպան {են}: Անգլիական եւ ֆրանսիական կառավարություններն այդ

ական կառավարություններն այդ հանգամանքը գործադրում {են} իրենց օգտին: Փաշաների բռնություններից նրանք իրեն

երի բռնություններից նրանք իրենց պաշտպանության տակ {են} վերցնում այն քրիստոնյաներին, որոնք բողոքական կամ

այն քրիստոնյաներին, որոնք բողոքական կամ կաթոլիկ {են} դառնում: Ահա՛ այն միակ թալիսմանը, որով պայմանավ

ւմ: Ահա՛ այն միակ թալիսմանը, որով պայմանավորված {են} այդ դավանանքների հաջողությունները Թուրքիայում՝ ք

նք ոչ մի հաջողություն չունեն: Ավելին, շատերը ետ {են} դառել մեր եկեղեցու ծոցը: Յուրաքանչյուր ոք, ով ա

Այդ հարցը շատ պատասխաններ ունի, բայց դրանք կարճ {են}: Առաջին. - Քառասնական թվականներին, հայ-կաթ

ակ Դռանը կրկնում էին, որ հայերը, որոնք դավանում {են} իրենց հին կրոնը, Դռան համար վտանգավոր են, որովհ

ավանում են իրենց հին կրոնը, Դռան համար վտանգավոր {են}, որովհետեւ նրանց եկեղեցին քիչ բանով է տարբերվում

ն ընդհատվելու առթիվ: Լավ է, որ նրանք դադարեցրել {են}, թե չէ, իրավ, տեր Մովսեսի բանը վատ կլիներ: Հա

րոդի տոնավաճառում, որտեղ մշտապես շամախեցիներ շատ {են} լինում: Չկա՞ն արդյոք մեր լեզվով գրական նորությու

Ես գիտեմ, որ Թուրքիայի միլիոնավոր հայերը ծարավի {են} դրան: Այդ առաջարկությամբ ինձ հաճախ էին դիմում,

բոլորովին այլ է: Քո ուղարկած ոտանավորները գրված {են} ո՛չ թե որեւէ գավառական բարբառով, այս բառի իսկակա

պես եւ իսկական իմաստով այն բարբառով, որով խոսում {են} Վրաստանի հայերը: Ինձ անհրաժեշտ են բնորոշ բարբառն

, որով խոսում են Վրաստանի հայերը: Ինձ անհրաժեշտ {են} բնորոշ բարբառներ եւ ոչ թե լեզուների խառնուրդ: Սա

րեցեք եւ ուղարկեցեք: Բացի այդ, ինձ էլի հարկավոր {են} մի քանի գրքեր եւ բառարաններ, բայց այդ մասին ես ա

ս եւ 20-ամյա փորձիս շնորհիվ. բայց այդ բոլորը քիչ {են}: Ընդհանրապես մեզանում դեռ շատ սակավ են իմ ներ

րը քիչ են: Ընդհանրապես մեզանում դեռ շատ սակավ {են} իմ ներկա ձեռնարկության համար անհրաժեշտ նյութերը,

ծ, այլ հնի, մեռածի դարավոր ավերակներից, կպցրած {են} ապրած-անցած սիստեմի ազդեցությամբ, որտեղ թեկուզ ե

մի ազդեցությամբ, որտեղ թեկուզ երբեմն, լսվում էլ {են} նախադասություններ կենդանի լեզվից, բայց դրանք ընդ

ր կենդանի լեզվից, բայց դրանք ընդհանրապես կորչում {են} խիստ սիստեմամոլության հեղեղում: Ակներեւ է, որ ա

-նպատակը տանող ամենակարճ ուղիղ ճանապարհից շեղվում {են}, հանդիսանում են հե՛նց այն խութերը, որոնցից խուս

ենակարճ ուղիղ ճանապարհից շեղվում են, հանդիսանում {են} հե՛նց այն խութերը, որոնցից խուսափում է ժողովուրդ

րոնք անանցանելի պատի նման գրականությունը բաժանում {են} ժողովրդից: Նոր լեզվի մի քանի ձեւերը նույնպես

րին՝ ապագայում չարտահայտվել այլ կերպ, քան խոսել {են} նրանից 2000 տարի առաջ: Ահա՛ աղաղակող եւ՝ նոր լե

եղությամբ եւ գեղեցկությամբ շատ ու շատ գերազանցում {են} նրան: Ճիշտ չէ՞, որ ապուշի անուն ու տիտղոս կվաստ

ը: Տանից հաղորդած լուրը, թե մերոնք բոլորն առողջ {են} ՝ ինձ ուրախացրեց. ես այն ժամանակ մոռացա հարցնել

նել հեռագրի մասին՝ ուղարկեցի՞ր եւ մերոնք ստացե՞լ {են}, արդյոք: Բայց այդ մասին կխոսենք երեքշաբթի: Խնդ

ջյուրի վերաբերյալ գրություններն արդեն ընթացքի մեջ {են}. այս մասին կասես տեսակցության ժամանակ: 84.

պիսի աններելի վրիպումներ ես գործում։ Ինչի՞ համար {են} այդ բոլորը: Ավելին ասել ex post facto նույնպես ո

ի գավառում ավելի շատ, քան մի այլ տեղ, պահպանվել {են} լեզվի լավագույն ձեւերը"։ Ես հարգում եմ հանգո

նք կարող ենք դիմել մի բարբառի, որտեղ այնպես առատ {են} հին ձեւերը: Նոր լեզուն բոլորովին կկորցնի իր իմաս

եւորություն չունի, թե ո՛ր բարբառով ավելի նրբագեղ {են} խոսում, այսինքն՝ ավելի մոտ հին ձեւերին. ես փնտ

փնտրում եմ ուրիշ բան, թե որ բարբառում ավելի շատ {են} լեզվի մշակված, կենդանի ձեւերը: Հին ձեւերի համար

ն ձեւերի համար, որոնք (եթե, ինչպես հավատացնում {են} ) գործ են ածվում Տարոնի բարբառում, ես վերջինիս դ

ամար, որոնք (եթե, ինչպես հավատացնում են) գործ {են} ածվում Տարոնի բարբառում, ես վերջինիս դիմելու հար

Որեւէ բարբառի հին ձեւերը նոր լեզվի համար նույնքան {են} պետքական, որքան դեղձենու կեղեւը փշատերեւ ծառերի

չեն միացվում, եղանակով տարատեսակները իրար ձրգում {են}, եւ ընդհակառակը՝ ձեւով միատեսակներն իրար ձգում

, եւ ընդհակառակը՝ ձեւով միատեսակներն իրար ձգում {են}, այսինքն՝ համադրվում են, բայց եղանակով միատեսա

միատեսակներն իրար ձգում են, այսինքն՝ համադրվում {են}, բայց եղանակով միատեսակները՝ իրար վանում են եւ

ում են, բայց եղանակով միատեսակները՝ իրար վանում {են} եւ չեն համադրվում: Յուրաքանչյուր ժամանակ-դարաշրջ

ձեւ: Գավառաբարբառներն ընդհանուր լեզվին կարող {են} օգնել ինքնուրույնաբար մշակված առանձին բառերով եւ

": Զանազան գավառների մարդիկ, եթե իրոք ցանկանում {են} նոր լեզուն բարձրացնել ժողովրդի բարոյական գործոնի

լինի. այստեղ ձեւը եւ գեղեցկությունը երկրորդական {են}: Ոչ մի կասկած չկա, որ ժողովուրդն ի վիճակի չի լի

են վերաբերում: Նյութերի նման հավաքածուները կարող {են} լույս սփռել միայն անցյալի վրա, այնինչ ես ներկայի

ծանոթ պատմական տվյալներից, հիշյալ արխիվում կարող {են} լինել միայն մի քանի հիշատակարաններ Ջուղայի կամ Պա

իխայլովիչ ցարի ժամանակներից առեւտրական որոշ կապեր {են} ունեցել ռուս կառավարության հետ: Բայց այդ բոլորը

ետ: Բայց այդ բոլորը, դարձյալ կրկնում եմ, կարող {են} հետաքրքիր լինել միայն գիտության համար, հետաքրքրո

նախապես կարող եմ ասել, որ խոնարհումները պակասում {են}, իսկ եղանակներն ու ժամանակներն ավելանում, մի բա

մանակները եւ եղանակները շատ ավելի ճշգրիտ եւ ուղիղ {են}, քան հին լեզվի մեջ: Բայց այս մասին բավական է:

ցի: Բայց այդ նյութերն ինձ մոտ դեռեւս բաժան-բաժան {են}, որովհետեւ գրում եմ յուրաքանչյուր թեզի մասին առա

երի շատ մեջբերումները թարգմանված չեն, այլ բերված {են} բնագրերը: Այդ ավելի քան հիմարություն է: Ավելի շ

ւմ մեծամասնության անգլերեն չիմանալը, ապա ինչպե՞ս {են} անթարգմանելի թողնում հունական մեջբերումները:

նիայի եղբայրը եւ իմ քրոջորդի Վատուժյանը դեռ կարող {են} նրան օրինակ ծառայել: Այն կյանքը, որ այժմ վարում

իայով: Հիշյալ այս բոլոր գիտություններն անհրաժեշտ {են}, իսկ հայերեն ինքս հանձն կառնեմ նրան սովորեցնել։

ւթյունը եւ քաղաքատնտեսությունն առանց նրանց մեռյալ {են}, կամ թե՝ առանց կողմնացույցի նավարկություն: Թեկ

վոր է: Գիտությո՞ւն է արդյոք նա, - ինչպես պնդում {են} շատերը, - թե ոչ՝ ինչպես ասում են եվրոպական մի ք

ինչպես պնդում են շատերը, - թե ոչ՝ ինչպես ասում {են} եվրոպական մի քանի հրապարակախոսներ, դա բոլորովին

ալ միայն կարելի է, որ քիմիան եւ մանրադիտակը կանգ {են} առել արդեն այն սահմանագծի վրա, այն շեմքում, որտ

ապարհ: Բայց հենց այստեղ էլ նրանք դժբախտաբար կանգ {են} առել: 20-րդ եւ հաջորդ դարերի մանուկը հավանորե

, թեեւ, որքան մեզ հայտնի է, այդ որդերը գտնվում {են} " կակտուս " ընտանիքին պատկանող բույսերի վրա, այն

ները) որոնել ու գտնել. չէ՞ որ՝ եթե նրանք ապրել {են} այնտեղ մինչեւ հիշյալ եպիսկոպոսը, ապա, անպայման

շյալ եպիսկոպոսը, ապա, անպայման, այժմ էլ ապրում {են}: Բայց առաջին գործն է՝ լավ ուսումնասիրել այս խնդ

, պետք է ասեմ, որ ոչ ավելի եւ ոչ պակաս " թույլ " {են}, ուստի եւ խնդրում եմ ազատել ինձ նրանցից: Բար

յուն պ. պարետի շնորհիվ մինչեւ ժամը 11-ն ինձ իմաց {են} տալիս առաջիկա տեսակցության մասին եւ ես, միանգամա

ն բոլոր գրքերը, որ մեր գրականության մեջ երեւացել {են} մեր պատմության, գրականության պատմության, եկեղեց

մի օրինակ նրանից եւ ուղարկես ինձ: Ի՞նչ է, տալիս {են} նրան սաղմնաբանության ամբիոնը: Ասա նրան, որպեսզի

նային բանվորների նկատմամբ, որոնք նույնպես մտնում {են} Ռուսաստանի բնակիչների կազմի մեջ, ինչպես " Северн

800 արծաթ պիաստր: Այդ կառավարությունները կարծում {են}, որ նա իբրեւ ժուռնալիստ որեւէ կշիռ ունի եւ այդ պ

ժուռնալիստ որեւէ կշիռ ունի եւ այդ պատճառով տալիս {են} նրան, իբրեւ ողորմություն, այդ չնչին գումարը: Բ

ամակը եւ շատ ուրախացա, որ մերոնք բոլորն էլ առողջ {են}, այդ նամակի պատասխանը կգրեմ այս մի քանի օրերս,

արդի մեծանալուց առաջացած կողքիս ցավը, ինձ զրկում {են} պարապելու հաճույքից: Դժվարությամբ եմ նստում մի հ

ի համար, քանի որ վերջինիս պարտքերի դիմաց վաճառքի {են} հանում նրա տպարանական պարագաները: Իսկ ի՞նչ եղավ

ված եւ թարգմանված էին այլ կերպ. նրանք ստորագրվել {են} այդ, ինքն ըստ ինքյան ոչինչ չնշանակող, վավերագրի

ւժ կունենար, ո՛չ, այլ իբրեւ նմուշ, թե ինչ ոգով {են} վարել ամբողջ գործը: Իսկ ինչ վերաբերում է վավերագ

ա ասում է միայն, որ ստորագրող պարոնները համաձայն {են} հաշիվներն առանց դատարանի վերջացնելուն, այսինքն,

երջացնելուն, այսինքն, ուրիշ խոսքով, նրանք բարի {են} ցանկանում պարտատիրոջը եւ թույլ են տալիս նրան վճար

ով, նրանք բարի են ցանկանում պարտատիրոջը եւ թույլ {են} տալիս նրան վճարել իր պարտքն առանց դատական կամ վեր

նց դատական կամ վերջնական որոշման եւ դրանով փրկում {են} նրա պատիվը, որը հակառակ դեպքում ավելի կամ պակաս

: Արդ, հարց է ծագում, 40 անձը, որ ստորագրել {են} այդ հռչակավոր վավերագիրը, լիազորվա՞ծ են եղել արդ

տորագրել են այդ հռչակավոր վավերագիրը, լիազորվա՞ծ {են} եղել արդյոք հասարակության համախոսականով կատարելու

ասարակության անունից եւ նրանք, իսկապես, հայտնել {են} միայն իրենց անձնական համաձայնությունը: Նրանք կար

րանց չի արգելվում օրենքով, սակայն նրանք պարտավոր {են} արտահայտել իրենց կարծիքը ընդհանուր ժողովում քաղաք

, թերեւս, համաձայն իրենց բնածին հակումների կարող {են} ձեռներեցություն հայտաբերել աճուրդով վաճառելու նաե

օրինական ճանաչելու նրանց աճուրդը: Սակայն ովքե՞ր {են} այդ պարոնները. կասեն՝ ազնիվ մարդիկ են: Նախ եւ

յն ովքե՞ր են այդ պարոնները. կասեն՝ ազնիվ մարդիկ {են}: Նախ եւ առաջ, այդ բառն այժմ այնքան առաձգական է

նշանակում. երկրորդ, բոլոր մարդիկ, որոնք ապրում {են} ու հանդուրժելի են քաղաքային հասարակության կողմից

դ, բոլոր մարդիկ, որոնք ապրում են ու հանդուրժելի {են} քաղաքային հասարակության կողմից - ազնիվ են: Հակառ

ուրժելի են քաղաքային հասարակության կողմից - ազնիվ {են}: Հակառակ դեպքում, հասարակությունն իր անողոք դատ

իկաբար նույնպես հավասար ենք իրար, ինչպես հավասար {են} նման եռանկյունների անկյունները: Մենք ունենք բարձ

կան իրավունքներով ու սովորություններով"։ Որո՞նք {են} մեր իրավունքներն ու սովորությունները: Մի կողմ թո

ք. հասարակության վերաբերյալ բոլոր գործերը վճռում {են} ընդհանուր ձայնատվությամբ - par suffrage universal

մ, օրինակ, պառլամենտներում, ոչ բոլոր անդամներն {են} ներկա լինում. մի՞թե այդ ապացուցում է, որ բացակա

երունդը մինչեւ իսկ չիմանա, թե 50 տարի առաջ ապրել {են} նման ողորմելի արարածներ: Մեզանում ոչ ոք չի մ

կանց, այլ բոլոր հայերին, որոնք կամավոր ընդունել {են} ռուս հպատակություն եւ գաղթել են: Ես այդպես ըն

կամավոր ընդունել են ռուս հպատակություն եւ գաղթել {են}: Ես այդպես ընդարձակորեն զարգացրի այս գաղափարը

ղափարը, որովհետեւ ձախակողմյանները կարեւորություն {են} տալիս անմիտ այդ վավերագրին, որն ինքն ըստ ինքյան

այսինքն նրանք, ովքեր հասարակական շահը փոխարինում {են} սեփական շահով, ծառայության փոխարեն վնաս հասցրին

սցրին իրենց խնամակալին, եւ այս դեպքում նրանք շատ {են} հիշեցնում կռիլովյան արջին, որն իր սիրելի տիրոջը

դաս է այն մարդկանց, որոնք արահետները գերադասում {են} լայն պողոտայից: Դեռ սրանից 4. 000 տարի առաջ Եգիպ

յինի հետ հակադարձ համեմատական է. նրանք ավելանում {են} կամ նվազում են մեկը մյուսի հաշվին։ Վերջապես, ավ

րձ համեմատական է. նրանք ավելանում են կամ նվազում {են} մեկը մյուսի հաշվին։ Վերջապես, ավելորդ է խոսել պ

հավատում Ղազարոս եղբորը, որ այդքան անհանգստանում {են}: Ինչ նամակ էլ ստանում եմ, ուրիշ ոչինչ չեմ լսում

ում, որոնք, փոխանակ ուրախության, վիշտ ու թախիծ {են} պատճառում։ Հավանորեն, մեր եղբորորդի Ղազարոսն ար

Իմ սիրելի եղբայր Գրիգոր, Նամակներդ հասել {են} ինձ. նրանց բովանդակությունը առաջուց համարյա ես գ

անազան հատվածները ցիր ու ցան՝ դարձյալ վերագրվում {են} Աբրահամու Խոստովանողին: Մինչեւ Ձեր տպածը տեսնելը

սնելը մենք կարծում էինք, թե այդ հատվածները դուրս {են} եկած " Արեւելեաց " գրքից, որ Թովմ. Արծր. հիշու

կայն ինձ հայտնեցին, որ իմ բոլոր թղթերն ուղարկված {են} եղել Հանձնաժողովին եւ ըստ տեղեկանքի պարզվեց, որ

մի տեղ է եւ ձմեռը բոլորովին մեռած։ Ամառը, ասում {են}, մի կենդանություն փայլում է անդադար շոգենավերի ե

գրում եմ, բայց կուրծքս եւ թիկունքս ցավից խեղդում {են}, երբ մի փոքր առողջանամ, պարապությունից այնքան գ

վիրում է սաստիկ խաղաղություն հոգվո, բայց թողո՞ւմ {են} խաղաղ. մի չնչին խաղաղություն ինչերով է ձեռք գալի

ետեւ իմ աքսորը եւ տկարությունը մինչեւ այժմ տեւում {են} եւ դեռ կարող են երկարել, ուստի ես բարվոք համարեց

ւ տկարությունը մինչեւ այժմ տեւում են եւ դեռ կարող {են} երկարել, ուստի ես բարվոք համարեցա, դարձյալ ձեր

ուրտերը, պոռան խըյամեթները 10 օր է խափաթմիշ արել {են} ինձի, տանը մեռելկոխ նստիլ իմ, դուրսը մարդ մարդո

ք իւրովք արարելովք ընդ ժամանակս ժամանակս աւանդեալ {են} յօգուտ ազգիս մերոյ բնակելոյ 'ի Նոր Նախիջեւան քաղա

ն առաւ. իհարկէ, այդ բաները քո համար անհասկանալի {են}, միայն պիտոյ է ինձ այսքան ասել քեզ, որ ո՛չ դու

, այսքան տարիներ թաքուն մնալով բժիշկներից, կարօտ {են} այժմ մեծամեծ վիրաբուժական հնարների: Այնպէս է, մ

եւանցի նոցա մօտով. ոչ, այդ պակասութիւնքը ծակում {են} իմ սիրտը, եւ շատ արտասուքի պատճառ են դառնում: Ե

ւնքը ծակում են իմ սիրտը, եւ շատ արտասուքի պատճառ {են} դառնում: Ես դիտաւորութիւն չունիմ մի մարդ կամ մի

եռ Չամչեանը, Աւգերեանը եւ Ինճիճեանը ապացուցանում {են} հայոց լեզուի առաջնութիւնը եւ Ադամի լեզու լինելը:

րդապետութիւն բաժանել. այդ արտօնութիւնքը ստացւում {են} շատ մեծ՝ ե՛ւ ուսումնական քննութեններով, ե՛ւ համ

Մեղուի " հրատարակողը եւս, պարսաւը կրիտիկայի տեղ {են} գործ ածում, արագիլը սիրամարգի տեղ, ինչպէս ասել

որ սիւնը, գլխաւոր հաստարանը, որի վերայ շարժւում {են} իմ բոլոր խանութները այստեղ... այնտեղ... միւս տե

յս կանոնքը, եթէ արմատանան Հայոց ազգի մէջ, կարող {են} գլխաւոր պատճառ դառնալ ազգի հարստութեանը: - Ս

մ. ո՛վ գիտէ, որքա՛ն խեղճ Հայ պատանիք անբաղդացած {են} քո բարբարոսութենով, եւ դու, այդպիսի կեղտոտ ճանա

թէ աշխարհի երեսին հարստականքը արդարութեա՞մբ ճարել {են} իւրեանց արծաթի կարողութիւնը։ Ո՛չ, սխալւում ես.

ամեծ զրկողութենների գին։ Գաղտնիքը, որով վարւում {են} առհասարակ վաճառականք, անմօտենալի են քեզ եւ քո նմ

որով վարւում են առհասարակ վաճառականք, անմօտենալի {են} քեզ եւ քո նման մարդերի. դուք ձեր բարոյականութեամ

է բոլոր հարուստ մարդիկ իւրեանց հարստութիւնը ճարել {են} արիւնով, զրկողութենով եւ այլ յանցանքներով, ես չ

նում այդ. կան մարդիկ, որ արդարութեամբ վաստակում {են}, եւ ամենակալ Տէրը օրհնել է նոցա վաստակը: Եր

միայն զարմացած եմ, թէ ինչպէս մի քանի մարդիկ տեղ {են} տալիս իւրեանց սրտի մէջ մի վայրախօսութեան եւ բանի

իս իւրեանց սրտի մէջ մի վայրախօսութեան եւ բանի տեղ {են} դնում " Մեղուի " ցնորաբանութիւնքը։ Բայց չէ պիտոյ

տեղ եւս խելացի եւ բանագէտ մարդիկ այդ աչքով նայում {են} դորա վերայ: Մի քանիքը իմ բարեկամներից, լսելով ի

ց այստեղ: Հիւսիսային արեւելեան մրրիկները խռովում {են} անդադար Սեւ ծովի տարածութիւնը: Ողջ եղիք: Մի

։ Այս ի՞նչ դատաստան է, որ մեր լեզուագէտները գործ {են} դնում: Այս ի՞նչ հայրենասիրութիւն է, որ կացին եւ

եր առած, լեզուները սրած՝ ազգը պախարակելու վերայ {են} եւ վէրք վէրքի վերայ դնելու։ Ա՜խ, մինչեւ ե՞րբ մե

երը ի՛նչ մի պակաս արդիւնաբեր կամ անբարոյական գործ {են}, որ եթէ մեր Հայերը եւս պարապելու լինէին այդ գործ

ր արձակուեն ազգի վերայ։ Յառաջուց ասացէք՝ ո՞վքեր {են} այդ մարդիկը, որ անարգում էին ազգը եւ թքում ու մր

է աւելի լաւը կամիք, պակասութիւնքը աւելի նախընտիր {են}, քան թէ բուն ազգը: Եթէ այսպէս չլինէր, դուք, ո

ուտ ազգասէրքը, որ խեղճ ողորմելի " Մեղուին " լծել {են} մի սայլի եւ, ինքեանք լծուելով մէջը, հարկադրում

մի սայլի եւ, ինքեանք լծուելով մէջը, հարկադրում {են} նորան աւելի մեծ ասպարէզ կատարել աշխարհի երեսին,

ր տուել " Մեղուին"։ Այդ սուտ ազգասէրքը անարգում {են} ազգի անունը ամենայն եւրոպացի մարդու առաջեւ, որով

ւթիւն: Հայերի միջից շատ մարդիկ անպատճառ կամենում {են}, որ թագաւորէ սուտը եւ թաքնութիւնը, բայց ամենայն

եւ ջրային տենդ ստանալով, որ շատ անգամ պատճառում {են} Արարատի եւ Արագածի մէջ խաղացած սառն հողմերը: Մեք

մի փոս՝ դժոխք անուանուած, ուր շատ անգամ ընկնում {են} մարդիկ... Պարո՛ն, դուք, մեղադրելով ուրիշնե

ք, որ իսկապէս այդ բաները այնպիսի թունաւոր տարերք {են}, որ մտանելով դաստիարակութեան մէջ, կտրում են նոր

երք են, որ մտանելով դաստիարակութեան մէջ, կտրում {են} նորա ընթացքը, եւ մի մարդ, ձեր կերպով դաստիարակո

ք այդ բաների, եւ մեր մեծատունների տտիպ համը առել {են} մեր ատամները։ բայց եթէ դուք չէք փորձել, փորձեցէ

մէջ կատարւում էին այն իրողութիւնքը, որոնց վերայ {են} մեր խօսք ու զրոյցը: Ճշմարտութեան պաշտօնեայ լ

րեսին, եւ մտածող մարդիկ վաղուց ահա փորձով իմացած {են}, որ ճշմարտութիւնը հալածւում է միշտ եւ պատճառ է լ

ն ենք համարում կանացի ողբ ու կոծը, որ յառաջանում {են} մեծ մասով յուսահատութենից, մինչ մեք՝ իբրեւ քրիս

թող լսէ, իսկ Հայոց ազգի համար շատ բաներ անցանում {են} որպէս " ձայն բարբառոյ յանապատի"։ Դուք կամիք արդ

տկառելի ծերունու հետ, սեղանապիղծ ձեռքով մօտենում {են} նորա խնկելի ոսկրներին եւ, հանելով գերեզմանից, թ

խնկելի ոսկրներին եւ, հանելով գերեզմանից, թափում {են} ջրի մէջ: Այստեղ աւելորդ չէ խնդրել ձեզանից, որ յ

գնում մինչեւ գետինը մի երկաթի լար, դոքա ինչացո՞ւ {են} "։ Վաճառականը. - " Այդ շանթապահ գործիք է,

Շատ փորձեր եւ օրինակներ ստորասաբար պատասխանում {են} այս խնդրին, այո՛, եւ իմ սեպհական նկատողութիւնքը

արդերի նկատողութենների հետ, դրականապէս հաստատում {են} այս բանը, թէ մարդը ծնանելով չունի իւր մէջ առաքին

բն կամ տարր, եւ հոգու այդ ունակութիւնքը հետեւանք {են} նորա լաւ կամ վատ շրջակայքի ազդեցութենից: Արտ

ոյ է կերպարանագործուէր այդ բոյսը. ի՞նչ պայմաններ {են} դոքա՝ հողը, օդը, ջուրը: Եթէ անտարակոյս էր Հայ

ւս Սիբիրիայից Ռուսսիա բերուած կատուքը կորուսանում {են} իւրեանց բրդի յատկութիւնը: Շատ կան այսպիսի օրինակ

ր ամենայն ձեւ տալ: Երեխայն աճում է, բացւում {են} նորա հոգեկան ընդունակութիւնքը, բայց այդ ընդունակ

ւնակութիւնքը, բայց այդ ընդունակութիւնքը գտանւում {են} մի տարբեր վիճակի մէջ. այդ ընդունակութիւնքը՝ աճա

. այդ ընդունակութիւնքը՝ աճած ու անտարբեր, նման {են} մի վարած հողի, որ այն կը բուսուցանէ, ինչ որ սեր

ւնքը, այնուհետեւ շատ անգամ պատահական ուղղութեանն {են} հետեւում։ Եթէ գտանւում են առաքինի մարդերի մէջ,

պատահական ուղղութեանն են հետեւում։ Եթէ գտանւում {են} առաքինի մարդերի մէջ, ապա սկսանում են ինքեանք եւս

թէ գտանւում են առաքինի մարդերի մէջ, ապա սկսանում {են} ինքեանք եւս օրէ օր առաքինանալ, եթէ գտանւում են ա

մ են ինքեանք եւս օրէ օր առաքինանալ, եթէ գտանւում {են} անբարոյական մարդերի մէջ՝ ամենեւին բնականաբար վատ

ի հետ: Այսպիսի փորձական քննութիւնք հաւաստում {են} մեզ, թէ մարդու առաքինի կամ վատթար լինելը պատահակ

ն մարդկային առաքինութեան տարերքը, դոքա խանգարիչք {են} առաքինութեան, եթէ մի մարդ, ունենալով այդ բոլորը

, որովհետեւ այդ դաստիարակութեան մէջ պարունակւում {են} նորա զաւակի ապագայ առաքինութեան, երջանկութեան,

պիտի սիրէ սորանց բոլորին, եւ այս բաները հնարաւոր {են} միայն դաստիրակութեան միջնորդութեամբ: Որքա՛ն մեծ

ի սպիտակ փրփուրները, որ շատ հեռի տեղերից երեւում {են} ալիքների գագաթի վերայ, եւ որոնք ազատութեամբ շարժ

ների գագաթի վերայ, եւ որոնք ազատութեամբ շարժւում {են} յետ եւ յառաջ, ակամայ երանի եմ տալիս մինչեւ անգամ

ցանելուց յետոյ բողոքում է, թէ անօրինաբար վարուել {են} իւրեան հետ, եւ թէ նա, իւր պարտապահանջների ապօրի

էր տալիս իւրեան պարտական, բայց որովհետեւ արգելք {են} դրել կայքի վերայ, վասնորոյ չէ կարողացել գրաւ դնե

լ իւր պարտապահանջներից որպէս տուգանք: Եւ պատմում {են}, թէ այդ մարդը ունի մի քանի՝ ցախ աւելով հաւաքած

ասպել, թէ կայծակից զարկուած ու մեռած կին լուացել {են} անձրեւի տակ այդ կնոջ անզգոյշ մերձաւորքը, եւ թէ ա

մեծ վնաս ունէին անձրեւից, կենդանի կենդանի թաղել {են} մի հորթ, որ կտրուի անձրեւը, որպէսզի հնար ստանան

, որ քո Յիշատակարանդ արեւ չտեսանէ... Ինձ Բէգզադէ {են} ասում: - Թող եւ Շահզադէ լինէիր դու, այնուամ

, ունիմ երկու հարիւր ութսուն բարեկամ, միայն նոքա {են} տեսանում: Եւ այն մարդը կամ այն անցքը կ'ընկնի Յիշ

մ՝ քո Յիշատակարանդ չքացնելու համար. ինձ Բէգզադէ {են} ասում... - Եթէ այդպէս է, եթէ բարի խորհրդի ը

ես, բայց երբ այս ամառնային ջերմութիւնքը սկսանում {են}, ասես թէ եթովպացի ես դառնում: Ո՞վ է թքում քո հա

նիս մէջ: - Մեծ մեծ մի՛ խօսիր... Ինձ Բէգզադէ {են} ասում... - Ասացի քեզ միանգամ, թէ կամիս Շահզ

նիս ընթերցող երկու հարիւր ութսուն բարեկամքս կարող {են} զարմանալ, թէ այս ի՛նչ տեսակ խօսակցութիւն է: Պատ

քիդ աղ առնեմ. ո՛վ մարդ, տարիքդ քառասունից անցել {են}, քո խելքդ ե՞րբ է գալու։ Դիցուք թէ փորդ պատառենք

ասում, Էֆիմերդէս ո՞րն է... - Նոր նոր հաւեր {են} դուրս եկել, երկաթի ձուեր են ածում. մինչեւ այժմ

- Նոր նոր հաւեր են դուրս եկել, երկաթի ձուեր {են} ածում. մինչեւ այժմ խելօքները, գիտնականները, կա

ասես, վարդապետ ասես, եպիսկոպոս ասես, հաւատացել {են} եւ գործ են ածել Էֆիմերդէն, սա չէ հաւատում եւ չէ

ապետ ասես, եպիսկոպոս ասես, հաւատացել են եւ գործ {են} ածել Էֆիմերդէն, սա չէ հաւատում եւ չէ ընդունում։

այ, ի՛նչպէս չբարկանայ, երբ աշխարհը տակ ու վերեւ {են} բերում այսպիսի թերահաւատ մարդիկ: Դուք բոլորովին

Էֆիմերդէ չընդունողներս, այլ նոքա, որ ընդունում {են}, ինքեանք իւրեանց տգիտութեամբ մոլորւում են, յետո

ունում են, ինքեանք իւրեանց տգիտութեամբ մոլորւում {են}, յետոյ պատճառ են դառնում եւ ուրիշների մոլորութեա

ք իւրեանց տգիտութեամբ մոլորւում են, յետոյ պատճառ {են} դառնում եւ ուրիշների մոլորութեանը: Էֆիմերդէ ասած

Աստուծոյ պատուէրները, որ Աւետարանի մէջ քարոզւում {են} Քրիստոսի բերանով, եւ չկամիք մտածել, թէ այդ բանի

ար. նորա համար, որ նոցա կրօնի աղբիւրքը գտանւում {են} այդ գրքերի մէջ, իսկ մեր Պ. Բէգզադէները Էֆիմերդէ

այդ գրքերի մէջ, իսկ մեր Պ. Բէգզադէները Էֆիմերդէ {են} որոնում: Դու ասում ես, թէ մեք թերահաւատ էինք։

ից, ես դեռ երազս պիտի պատմեմ քեզ... Ինձ Բէգզադէ {են} ասում... Լաւ նայիր, հա՛... - Գլխիդ դիպչի ք

Աստուծոյ, ձեռք վեր առ ինձանից. ականջներս ցաւում {են}, չեմ կարող լսել... - Եթէ միայն լսելով քո ակ

ել է վերին աստիճանի կատաղութեան մէջ: Յետոյ ասում {են}, թէ մարդ կատաղում է։ Ակամայ կը կատաղիս, եթէ այ

- Իմ շանթե՛րը, - գոռում է Արամազդը, - ո՞ւր {են} իմ շանթերը: Աթենասը շնորհալի կերպով, քաղցր

ը, - որոտում է Արամազդը: - Քո շանթերը հասած {են} իւրեանց նպատակին, - ասում է Աթենասը: - Ի՛նչ

յր, քո շանթերը, որ այժմ նորա փորի մէջ պատճառում {են} այնպիսի հրայրեացք, որպիսի չէր պատճառել յունական

էին նորա անարժան Բրամինապետութեան կեանքին: Անչափ {են} դորա չարագործութիւնքը. մի խօսքով, այդ մարդը մի

ն հպատակքը ՄԵԶԱՆԻՑ եւ ՄԵՐ Նախնիքից հնուց վայելում {են}, այլեւ, բացի դորանից, հրամայեցինք ՄԵՔ. Առ

որա սահմանքը դէպի Դօնու զօրքի բնակատեղին որոշուած {են} ՝ թողնելով դորանից ամրոցի համար, որպէս արօտի դաշ

լուխ սահմանւում է երեսուն դեսեատին հող, վճարելու {են} ամենայն տարի՝ իւրաքանչիւր դեսիատինի համար հինգ հ

ուին գանձարանից առանց վճարի, իսկ ունեւորքը կարող {են} նոցա տրուած հողերի վերայ շինել տներ, խանութներ,

ումը եւ գիւղերումը պաշտպանութեան համար կարգուելու {են} առանձին մեծաւորներ Ռուսաց ազգից, որ, չխառնուելո

Այս առանձնաշնորհութիւնքը վերստին հաստատուած {են} այլ Բարձրագոյն հրովարտակներով, որ, պատշաճ համար

պանւում էին անփոփոխ, որքան ժամանակ դոքա համաձայն {են} թագաւորութեան ընդհանուր օրինադրութենների հետ, բա

եւ Հայ դատաւորների ձեռքում, որ վիճակով ընտրւում {են} հասարակութեան կամեցողութեամբ երեք տարի ժամանակով

րհ պիտոյ է կատարել մինչեւ քաղաքի սկիզբը: Պատմում {են}, թէ կամեցած էին սկզբումը գետի ափից սկսանել քաղաք

եռաւորութիւնը կենտրոնից, սորա չորս կողմով, ցոյց {են} տալիս, որ քաղաքի հիմնարկութիւնը եղած է առանց ուշ

ը քարից ու աղիւսից շինած: Եկեղեցիքը, որ վեց հատ {են} թուով, հոյակապ եւ ամենեւին նոր ճարտարապետութեան

Ամենայն շինուածք՝ մեծ, թէ փոքր, սեպհականութիւն {են} մասնաւոր մարդերի: Քաղաքը ունի մի քանի խանութներ

ի գծի վերայ լինելով, այլեւ միմեանց մօտ, կազմում {են} այս րոպէիս մի բաւական տարածուն նաւահանգիստ: Սոցա

ր. չկան նորա մէջ այն անմաքրութիւնքը, որ երեւում {են} մօտակայ քաղաքների մէջ, որպիսի է Ռոստովը: Ջուրը

ակել այն, որ ամենայն տարի աշնան ժամանակ մորթւում {են} այդ քաղաքում բիւրաւոր ոչխարներ, որոնց ճարպը (ճր

ւղարկելու համար: Քաղաքի բնակիչքը բոլորը Հայք {են} ՝ բուն հայկական ուղղափառ դաւանութեամբ, որոնց մէջ

օրինակ է եւ ձանձրալի. կանայք եւ աղջիկները վարում {են} մի վնասակար եւ նստողական կեանք, դոցանից շատը զոհ

Ասիայի մէջ, ըստ մեծի մասին գործածական կերակուրքը {են} խմորեղէն, որ, մեծապէս զօրացնելով զօլօտուխա ասաց

էպի այդ սահմանքը, արդէն մեծ յաջողութեամբ ձեռնտու {են} լինում, որ բարակացաւական բլրակները բաժանուէին ար

Եւ մի օրիորդ, բոլորովին հիւանդանալով, յանձնուած {են} միմիայն բնութեան բժշկարար ներգործութեանը, եթէ այ

ր կացող մարդը բժիշկ է։ Դոցանից ոմանք թուղթ նայող {են} (գիր բացող, чернокнижникъ), ոմանք՝ կարդալով

ոչինչ չգիտէ։ Բայց հասարակ ժողովրդի աչքում լինում {են} վարսաւիրայք, ո՛րտեղ է մնում բժիշկը, շատ մեծ յար

արդական գաւազանի զարկուածով: Եւ սաստիկ սրտնեղում {են}, եթէ մի այդպիսի մարդ մի փոքր ուշացնում էր իւր կա

աշխատում էր հասանել նպատակին: Նախիջեւանցիք սովոր {են} բժիշկ մարդերից պահանջել այսպիսի շուտափոյթ գործողո

ջել այսպիսի շուտափոյթ գործողութիւն. նոքա անհաւան {են} նոյնպէս, որ բժշկի տուած դեղերը հիւանդի առողջ մեր

հոտ, համ եւ այլն, եւ այլն, կամ երբեմն նկատում {են}, որ մի սեւ շիշի միջից լցուած սպիտակ ջուրը ծիրանա

թէ, հիւանդը վախճանի, ինչքան ծակ մարգարէութիւնք {են} լինում. " Բժիշկը դատապարտելի է, անխղճմտանք է,

: Իսկ երբեմն, որովհետեւ դեղերը շատ անգամ տրւում {են} մի, երկու կամ երեք ժամը մի անգամ մի սեղանի դգալ

ուած է մեծ փոփոխութեան: Այր մարդիկ զգեստաւորւում {են} համարեա՛ թէ եւրոպական ձեւով, բայց կին մարդերի մէ

ը այս սովորութեններից է այն, որ օրիորդքը ծածկում {են} իւրեանց գլխին բարխատեայ կամ ատլասեայ ոսկեղէն կամ

ծ մի կողմից ֆէս. ափսո՛ս, որ այդ բանը վերջացնում {են} օրըստօրէ: Հոգով չափ ցանկալի էր, որ այդ գեղեցիկ

րանայ հասկանալ Նախիջեւանցուն, եւ այդ բառերը գործ {են} ածւում անխտիր որպէս բուն ազգային բառեր: Նախիջեւա

յդ եօթանասունից երեսունը կամ քառասունը փոխանակում {են} Ռուսի բառերով այնպէս, որ ներկայ ժամանակումս Նախի

ութիւն ունէին Ռուսերի հետ, ամենայն կերպ աշխատում {են} իւրեանց Հայերէն խօսակցութեան մէջ որքան կարելի է շ

լի է շատ գործ ածել Ռուսի բառեր: Նոքա մտածում {են}, թէ որքան այլանդակեն իւրեանց լեզուն օտարի բառերո

Թաթարի բառեր հայկական վերջաւորութեններով ծառայում {են} Նախիջեւանի ժողովրդին որպէս միտք բացայայտելու հնար

է իւր ազգականի տուն: Դեռ ես այր մարդիկը պատահում {են} միմեանց փողոցի մէջ, վաճառանոցում կամ ղահուէտնում

կա. նոքա տարին մի անգամ՝ Ծաղկազարդի օրը, գնում {են} եկեղեցի, իսկ այլ ժամանակ Աստուծոյ տուն գնալը համ

ջեւանցիք տարին մի անգամ՝ Ապրիլի 23-ին, տեսանում {են} իւրեանց քաղաքի բազմութիւնը Սուրբ Գէորգ եկեղեցու մ

որգ եկեղեցու մօտ։ Այդ օրը Թաթարի բառով անուանում {են} Խդրելեզ: Խդրելեզին եկեղեցու պարսպի մօտումը շինւո

րելեզ: Խդրելեզին եկեղեցու պարսպի մօտումը շինւում {են} զանազան խանութներ, եւ ժողովուրդը ամբողջ երեք օր

իս այդտեղ: Շատ երիտասարդք ամբողջ ամիսներ սպասում {են}, որ Խդրելեզը գայ, որպէսզի կարողանան հարսն որոնե

տեղ երբեմն ուսումնարան եւ տպարան, որ կառավարուել {են} բաւական երկար ժամանակ մի Թադէոս վարդապետի ձեռքով

բան ուսած չեն այդտեղ, որոնցից ոմանք քահանայացած {են}, եւ Յիշատակարանիս գրողը շատ անգամ խօսած է նոցա հ

եւս կան մի քանի գրեանք, որ բաւական մաքուր դուրս {են} եկած այդ տպարանից, որպիսիք են՝ " Յիսուս Որդի,

ւական մաքուր դուրս են եկած այդ տպարանից, որպիսիք {են} ՝ " Յիսուս Որդի, Ժամագիրք, Սաղմոս, Աղօթամատոյց

, որոնց ստուերների տակ օդ վայելելու համար նստում {են} Նախիջեւանից եկաւորքը: Վանքի ամենաբազմամարդ օ

ակէն եւ երկուշաբաթին. հարիւրաւոր գերդաստան գնում {են} քաղաքից եւ գեղերից, ոմանք վանքի պարսպի մէջ, ոմա

ոմանք վանքի պարսպի մէջ, ոմանք պարտէզումը նստում {են} իւրեանց շինած կտաւեղէն տաղաւարների տակ: Վանքը,

րեայ սանդուղք, որի վերայ Վարդավառի տօնին երեւում {են} այր եւ կին մարդերի, զանազան հասակի բազմութիւն,

արդավառից, ամառները՝ ամենայն կիւրակէ, պատահում {են} այդտեղ տասն, քսան գերդաստան, որ գնում են ծառերի

տահում են այդտեղ տասն, քսան գերդաստան, որ գնում {են} ծառերի տակին կանաչ արօտի վերայ թէյ խմելու կամ խոր

աղլըգ-սու (առողջարար ջուր)։ Այդ ջրով լուացւում {են} ամենայն ջերմնախտ ունեցող մարդ եւ, իւրեանց հանդեր

մի բան կապելով մօտակայ ծառերի ճիւղերին, հաւատում {են}, թէ բժշկւում էին: Աղբիւրը ստացել է առողջարար ան

եւին ճախինի մէջ, ուր բուսանում է եղէգն եւ ապրում {են} զանազան զեռունք եւ սողունք։ Այս շնչաւորների մեռա

Այն մարդուն կամ այն ժողովրդին, որին անհասկանալի {են} բնութեան օրէնքները, սոցա բնական եւ աստուածադիր պ

ն: Նախիջեւանի բնակիչքը մեծ մասնով վաճառականք {են} ։ Արհեստասիրութիւնը շատ փոքր հանդէս ունի այդ քաղա

նելի մերձակայ քաղաքների բնակիչներին, որ օտարազգի {են} եւ որ գնողք պիտի լինէին այդ արհեստաւորների աշխատո

խիջեւանի մէջ ամենայն տեսակ ծառայութիւնք կատարւում {են} ռուս ծառաների եւ աղախինների ձեռքով: Ի՛նչպէս կարե

եւ անգամ միեւնոյն գերդաստանների անդամք, աշխատում {են} առանձին կերպով վարել իւրեանց առուտուրքը եւ առանձն

որով պարապողքը մեծ մասնով երեւելի արծաթագլխի տէր {են}: Այդ վաճառականներից ոչ մինը չունի Եւրոպայում իւր

կան ընկերութեններին եւ հաշուատներին, որ գտանւում {են} Նախիջեւանից կէս ժամ հեռաւորութեամբ՝ Ռոստով քաղաք

եղերից մինն է, եւ այդ քաղաքի ամբարներից կշտանում {են} շատ եւրոպական նաւեր: Եթէ այդքան մեծագումար հացեղ

լեւ երկաթ, իւղ եւ կաշի, որոնց առուտուրքին ծանօթ {են} Նախիջեւանցիք: Մի մարդ չէ կարող այս բաները առ

քի մէջ: Երկրագործութեան զանազան ճիւղերը, որպիսի {են} մեղուադարմանութիւն (пчеловодство) եւ շերամադարմ

մադարմանութիւն (шелководство) նոյնպէս բարձիթողի {են} արած: Ի՛նչ գեղեցիկ եւ պտղաբեր դաշտեր կան Նախիջեւ

անհրաժեշտ բաներ լինելով շինուածքի համար, երեւում {են} հարկաւորաբար յառաջացուցած: Զարմանալի բան. Մ

Նախիջեւանի մէջ։ Բայց այդ քաղաքներում պատրաստում {են} ստէարինեան ճրագներ եւ, ուղարկելով, չասեմ ուրիշ

եր, այլ միայն հարաւային եւ Փոքր Ռուսսիա, շինում {են} միլիոններ։ Ինքը՝ նախիջեւանցին, գնում է այդ ճրա

ն հոգին, ինչո՛ւ նորա բնակիչներից շատերը պարապում {են} մի մեքենական վաճառականութեամբ, որի հիմքը էր փոխա

նեղ է եւ փշոտ, նորա դրօշակը կրողի վերայ արձակում {են} մանաւանդ ստութեան խաւարատեսիլ զինուորքը իւրեանց ն

ստեղ ստութիւնը եւ ազգատեցութիւնը յաղթուելու վերայ {են}, եւ այստեղ պիտոյ է խորտակուի խաւարի ամբարտաւանու

եան եղջիւրը: Փոյթ չէ՛, որ այս րոպէիս վատամարդիկ {են} դարձած այդ նահատակները խաժամուժ ամբոխի աչքում։ Փ

ռաջնորդի անունները վառվռուն աստղերի նման փայլելու {են} մշտնջենաւոր ժամանակով՝ գալոց հայկական սերունդի ա

Հայերը, որպէս նաեւ Ասիացիք, այն խօսքը ընդունում {են}, որ դուրս էր գալիս բարեկամի կամ համախոհի բերանից

, թէ ես եւ իմ քարոզած ճշմարտութիւնը ջոկ ջոկ բաներ {են}, թէ ճշմարտութիւն ասացեալը սեպհականութիւն չէ Մարկ

բուսական եւ կենդանական կեանքերը կերպարանագործւում {են}, իսկ գլխաւորը բանական կեանքը, որով միայն պիտի զ

ստիարակութիւն, ուր նիւթականը եւ ժանգը յաղթահարել {են} աննիւթը եւ անապականը, ուր չէ քարոզւում ուսումնար

թիւն, արիութիւն եւ այլն, եւ այլն, ինչպէս կարող {են} յառաջանալ այն բարի, բարի բաները, որոնց չլինելու

արատը, եթէ նոյն ճանապարհով ընթանայ, որով գնում {են} նորա ընտիր որդիքը, ճշմարտութեան եւ ազգասիրութեան

թող ինչ կամին, առնեն "՝ առանց մտածելու, թէ ո՛վ {են} այդ կամեցողքը եւ առնողքը, ո՞չ ապաքէն իւր նման ան

ողքը եւս, իւրեանց մասնաւորի տեղ դնելով, թողնում {են} քաղաքի եւ հասարակութեան օգուտը երեսի վերայ: Ամեն

անդամքը մասնաւոր մարդիկ չեն։ Եթէ դոքա մասնաւորք {են}, եթէ դոցա չէ վերաբերում այդ գործը ազգի եւ հասարա

թ եւս կը համաձայնի ձգել, եւ գիւղացիք անգամ կարող {են} մասնակից լինել դորան: Մի՞թէ քաղաքը չէ կարող գոյա

. Ափսո՛ս եւ հազար ափսո՛ս, որ այս ասածներս մնալու {են} Յիշատակարանիս մէջ՝ առանց մասնակցութիւն գտանելու

ար եղած, թէ չեղած, այդպիսի չնչին բաներ միեւնոյն {են}: Ամենայն ողջամիտ Հայի յայտնի է, որ կամին ներկել

իկ պէտք էին մեր ազգին... Մեր ազգին հարկաւոր {են} ճշմարտապէս ազգի վերայ մտածողը եւ ոչ թէ այդպիսի սո

ելով երեսի վերայ, երկաթի կօշիկները հագած, մաշել {են} Հայաստանի քաղաքների եւ գիւղերի շէմքերը՝ սորան վա

ծ խօսել, թէ հասուցած էին 400 աշակերտք: Ովին {են} խաբում. թո՛ղ գնան իւրեանց գիւղերումը պարծենան շի

յնպիսի չնչին գործողութիւնք, որպիսիք հրատարակւում {են} Հայաստանի " Մեղուի " մէջ, շատ անգամ խելացնոր մար

ու պատիւը եւ այն անարգանքն ու նախատինքը համարւում {են} վաւերական եւ ուշադրութեան արժանի, որ հետեւանք էի

կամ աւելի լաւ ` պառաւական ցնորամտութեամբ համարում {են} իւրեանց անձը մի բանի կարգում մեր ողբալի ազգի մէջ

ները եւ Մաքիաւելու հոգով տոգորուած մարդիկը մի բան {են}, մի նշանակութիւն ունին որպէս մարդ մարդկեղէն աշխա

երեւում յիշուած սուտ ազգասէրքը եւ միւսները մնալու {են} նոյն յարաբերութեան մէջ դէպի մեր ազգը, որպիսում գ

րաբերութեան մէջ դէպի մեր ազգը, որպիսում գտանւում {են} այժմ: Ապա եթէ ազգը լուսաւորուի, նայի յետ եւ յառ

րոպէին, որպէս մի ելեքտրական հարուածով վերջանալու {են} մարդ լինելուց նորա խարդախ, առաջնորդ ձեւացած սուտ

ով միմիայն իւրեանց անձը պահպանելու համար ստիպւում {են} ՝ որքան կարող էին թանձր ամպերով պատել ժողովրդի տե

վերայ նայելով՝ զարմանում էր երբեմն, ոչ այլ ինչ {են}, եթէ ոչ կամակոր տգէտներ, գիշերի զաւակներ եւ ստո

ւ Մաքիաւելու հոգով խմորուած մարդիկը լաւ վերահասու {են} այս բանին, ուստի եւ ստիպուած են իւրեանց փառասիրո

կը լաւ վերահասու են այս բանին, ուստի եւ ստիպուած {են} իւրեանց փառասիրութեան հարկը ազգից անընդհատ ստանալ

ասում է. " Այս ինչ բան է, մեզ մինչեւ այժմ գովել {են}, պատուել են, այժմ մի քանի պարոններ բոլորովին այ

յս ինչ բան է, մեզ մինչեւ այժմ գովել են, պատուել {են}, այժմ մի քանի պարոններ բոլորովին այլ ուղղութեամբ

ի քանի պարոններ բոլորովին այլ ուղղութեամբ վարւում {են} մեր հետ, ինչո՞ւ բացում են մեր վէրքերը... Մեք առ

յլ ուղղութեամբ վարւում են մեր հետ, ինչո՞ւ բացում {են} մեր վէրքերը... Մեք առողջ, հիւանդ չենք, մեզ դեղ

արօտ չենք այն պարոններին, որ ամենայն րոպէ ծակում {են} մեր սիրտը... Այս պատճառով, ճշմարտութիւնը հնչում

միւսերը, արդարացնելով ազգի գանգատը, յաւելացնում {են} դեռեւս. " Դուք ի՜նչ զարմանալի մարդիկ էք, ինչո՞ւ

մեռուցանել նորան: Եւ այդպիսի անկարգութիւնք եղել {են} եւ լինելու են միշտ անկիրթ ազգերի մէջ, որպէս նաեւ

րան: Եւ այդպիսի անկարգութիւնք եղել են եւ լինելու {են} միշտ անկիրթ ազգերի մէջ, որպէս նաեւ մեր ազգի մէջ

աւորութիւն: Ահա այդ մատենագրութեան մէջ վաստակում {են} Հայոց ազգի սուտ ազգասէրքը եւ միւս նոցա ընկերքը.

այդ մատենագրութեան աշխատաւորների վերայ արձակւում {են} խաւարի զինուորների խեցեղէն նետերը՝ լարակտուր աղե

ետեւ խելք, բանականութիւն չկայ: Այս դրութեան մէջ {են} այժմ սուտ ազգասէրքը՝ տեսանելով, որ բուն ազգային

, արհամարհելով ամենայն արգելք եւ խափան, աշխատում {են} բանալ ազգի աչքը եւ դորանով հողի հետ հաւասարեցնել

. " Ճշմարտութեան քարոզիչների լեզուն, որով խօսում {են} կամ գրում են, անպիտան է եւ անհասկանալի ", բայց

եան քարոզիչների լեզուն, որով խօսում են կամ գրում {են}, անպիտան է եւ անհասկանալի ", բայց ամենայն մարդ

ւրանտներ։ Շուտով ահա արեւի ճառագայթքը նեղացնելու {են} ձեր աչքի լայնացած բբերը, որ, զուր տեղը բանալով

արանիս մէջ այն գրեանքը, որ տպուեցան եւ որ տպւում {են} ժողովրդական ընտիր լեզուով. 1) Հոգեղէն կերակ

Այս բոլոր գրեանքը, որոնցից շատերը դուրս եկած {են}, եւ միայն երկուքը (" Պաւլոս եւ Վիրգինիա " եւ "

" եւ " Մինին ` խօսք, միւսին ` հարսն ") գտանւում {են} տպագրական մամուլի տակ, կարող են հաւատարիմ առհաւա

րսն ") գտանւում են տպագրական մամուլի տակ, կարող {են} հաւատարիմ առհաւատչեայ լինել ճշմարտութեան քարոզիչն

, հրապարակով, որ ճշմարտութեան քարոզիչքը գործելու {են} անդադար, եւ, չնայելով սուտ ազգասէրների, օբսկու

ների դարանագործութեանը, ոչ թէ միայն շարունակելու {են} " Հիւսիսափայլ " օրագիրը, այլեւ նոր նոր գրքեր եւս

ային ժամանակ։ Ծառերը իւրեանց խշխշոցով կարծես լաց {են} լինում իւրեանց տերեւաթափութիւնը. այն կանաչ ու թա

րող արեւի երեսից, այժմ դեղնած ու թառամած թափուել {են} գետնի վերայ՝ ծառերի տակին, եւ շինականների անգոր

, ոտաբոբիկ եւ ըստ մեծի մասին մերկ տղայքը որոնում {են} նոցա մէջ կաղին, որ դեռեւս ընկած չէին հաւաքողի ձե

ինչպէս պատմեց նա, փորձերի հետեւանքը շատ անմխիթար {են}, վերաբերութեամբ դէպի նոցա գործադրութիւնը որոշեալ

ալէ կնքահայր խնդրել: Բայց սոքա երկրորդական բաներ {են}, մանաւանդ թէ՝ ընտանեկան. այժմ հարկաւոր չէ դորա

ա ասածներին կը պատասխանեմ մեծ ուրախութեամբ: Սոքա {են} իմ խնդիրները, որ հրատարակուեցան " Հիւսիսափայլի "

յետոյ մէջ կը բերեմ, ուրիշները միլիոններ հաւատում {են} միմեանց, դուք ինձ մի չոր ապացոյց չէ՞ք հաւատում.

ուտ ազգասէրքը, որ խեղճ ողորմելի " Մեղուին " լծել {են} մի սայլի եւ, ինքեանք լցուելով մէջը, հարկադրում

մի սայլի եւ, ինքեանք լցուելով մէջը, հարկադրում {են} նորա աւելի մեծ ասպարէզ կատարել աշխարհի երեսին հայ

ր տուել " Մեղուին"։ Այդ սուտ ազգասէրքը անարգում {են} ազգի անունը ամենայն Եւրոպացի մարդու առաջեւ, որով

մար, թէ որ ազգը պակասաւոր լինելու համար անարգում {են}, թող նոքա որոնեն իւրեանց համար մի այլ անբիծ աշխա

յլն, եւ այլն"։ Ես ասել էի՝ վէրքերը բացում {են} վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, եւ բ

Պ. Իսահակեանցին թուել է, որ ազգի վէրքերը արեւին {են} ցոյց տալիս: Խիռուռգիայի մէջ այդպիսի բան չկայ, բ

նօմիա է. արդարեւ, այդ արուեստի մէջ շատ բան ցոյց {են} տալիս արեւին չորացնելու եւ ապուխտ շինելու համար,

ւ համար, բայց դարձեալ վէրքեր չէին, որ չորացնում {են} ։ Գաստռօնօմիան գործ ունի առողջ անասունների հետ,

ելով, թէ " ազգը պակասաւոր լինելու համար անարգում {են} եւ այլն"։ Դու հազար անգամ ասա՛ մի այդպիսի պարոն

ի պարոնի, թէ ազգը չեն անարգում, այլ դատապարտում {են} ազգի պակասութիւնքը։ Ազգը ինքը պակասութիւն չէ. ա

րժանի էին, որ դատապարտուէին. այդ արատները կարօտ {են} սրբուելու: Բայց ի՛նչ ասեմ ես այն մարդուն, ո

ն ասել, որ պարտական չէին Հայաստանին, այլ շտապել {են} գալ Հայաստան լուսաւորել եւ այլն, եւ այլն"։ Ցան

է կարող ընկնել այն կատեգօրիայի տակ, ուր գտանւում {են} կասկածաւոր բնաւորութեան տէր մարդիկը: Այլ է մի ան

իւրեանց հոգեկան չքաւորութեան վերայ, հրատարակում {են} իւրեանց անձը առատացած ամենայն բանով՝ տղայական մե

շ Մուզայք, որոց անմահ յիշատակները անդադար ողբում {են} եւ կոծում են ազգիս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկ

րոց անմահ յիշատակները անդադար ողբում են եւ կոծում {են} ազգիս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց գլուխը "

, որ Հայաստանը ունի իւր ծոցումը, անդադար ողբում {են} եւ կոծում են ազգիս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկ

նը ունի իւր ծոցումը, անդադար ողբում են եւ կոծում {են} ազգիս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց գլուխը "

նշանակում է՝ Հայաստանի Մուզաները չեն, որ ողբում {են}, այլ նոցա անմահ յիշատակները: Այսպէս չէ կարելի խ

ր։ Կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը առաւել աճեցնում {են} եւ կերպարանագործում են սէրը: Բայց ես, տեսանելով

ւորութիւնը առաւել աճեցնում են եւ կերպարանագործում {են} սէրը: Բայց ես, տեսանելով, որ Պ. Իսահակեանցը յ

քերին, ուրեմն իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը այլ բան {են} եւ խօսքերս՝ այլ։ Շատ բարի։ Ինչ տեղից իմացաւ Պ

Մասեաց քնքուշ Մուզաների հետ, որոնց համար պատմում {են}, թէ շատ անգամ գլորուելով Մասիսի ձիւնապատ գագաթից

ձիւնապատ գագաթից եւ լանջից, սառուցի տեղ ծառայում {են} ծարաւի մարդու համար, որովհետեւ ասում են, թէ այդ

ծառայում են ծարաւի մարդու համար, որովհետեւ ասում {են}, թէ այդ քնքուշ մարմինքը, ձգուելով որեւիցէ ջրի մ

ը, ձգուելով որեւիցէ ջրի մէջ, սաստիկ սառուցանում {են} նորան, երեւի թէ Պ. Իսահակեանցը փոստով ստանում է

հետեւ այն պարոնի խնդրած դպրոցները նոյնպէս ցանկալի {են} ինձ, որպէս եւ ամենայն ճշմարիտ ազգասիրի: Իսկ Թիֆ

մեր մեծատուններից մարմին չդարձողները այնքան փոքր {են} եւ աննշան, որ չեն մտանում ընդհանուրի կարգը, իսկ

աճոյ չէ աշխարհին, այն ճշմարտութիւնը, որին ատում {են} սուտ ազգասէրքը եւ օբսկուրանտները, որոնց մէջ մի չ

նախատինք։ Գուցէ այդ եւս Մասեաց Մուզաները պատմել {են} Պ. Իսահակեանցին, չգիտեմ։ Միայն եթէ նորա քարոզա

այն երախայամիտ խօսքը, թէ " հանգամանքը բռնի խլել {են} Խորենացու բերանից նորա ողբը ", կցորդել էի, թէ ա

ին գրած նամակի երկու թերթերը եւս, վասն ի վերուստ {են} եղած դոյն այդ աբեղաների ձեռքով, որովհետեւ նոցա մ

րպէս սոսկալի սրբապղծութիւն, դատապարտուած գործերը {են} յիշատակ ճշմարիտ ազգասիրութեան, եթէ այդ գործակատա

ատակ ճշմարիտ ազգասիրութեան, եթէ այդ գործակատարքը {են} բազմերախտ, երանաշնորհ եւ սրբազնագործ, թո՛ղ նոցա

նիքը շինովի էին, որ շատ թէ փոքր, յայտնի երեւում {են} առաջին անգամ աչք ձգելու ժամանակ: Սաստիկ խայտ

առահանդիսից: Լսած էի, թէ Կեսարիայում էշ ներկում {են}, բայց արագիլից եւ մօրահաւից կազուար շինել, ծածկ

ելով իւրեանց ընդդիմութեան ունայնութիւնը՝ քարշում {են} պոչերը: Ը. Նոր տարի 1859 - Բէգզադէի ն

ահա Նոր տարի շնորհաւորողքը գլուխ կոտրելով չափում {են} փողոցները... Ես, տկար կազմուածքի տէր մարդ լինել

եր՝ մեր բարի գործերը: Առհասարակ, տօները բերում {են} իւրեանց հետ մի պայմանաւոր ուրախութիւն. այդ օրերո

թիւն. այդ օրերում շատ վշտակիր մարդիկ հարկադրւում {են} պատշաճից ուրախութեան քօղ ձգել իւրեանց դառն կամ թթ

շատանում է, այնքան սաստկանում է, որքան շատանում {են} եւ սաստկանում են կարիքը եւ հարկաւորութիւնքը: Այս

ան սաստկանում է, որքան շատանում են եւ սաստկանում {են} կարիքը եւ հարկաւորութիւնքը: Այս ասածներիցս երեւո

սիլ թանձր ամպերը, որ շատ անգամ նստելով ծանրանում {են} սրտիս վերայ: Ո՛հ, ահա երեսուն նոր տարիք անց

եմ ես, նոցանից մինչեւ քսանը նոյնպէս ուրախացուցել {են} ինձ, ինչպէս այժմ շատ մարդերի, բայց այս վերջին տ

բայց այս վերջին տասն նոր տարիքը ի՜նչ բաների վկայ {են} եղել իմ հետ միասին, ի՜նչ ողբալի եւ արտասուելի գո

: Որքա՛ն մարդիկ՝ մեզ ծանօթ ու անծանօթ, աւարտել {են} իւրեանց երկնաւոր կեանքը, քանի՛ բարեկամք սուգ եւ

ր կեանքը, քանի՛ բարեկամք սուգ եւ արտասուք կտակել {են} մեզ: Քանի քանի՛ անգամ ցաւելու համար պատահել է մե

մօտ, մեռանելու ժամանակին իւրեանց անունը կտակում {են} աստղերին. զո՜ւր աշխատանք: Միւս տեղ խելակորոյս ե

Միւս տեղ խելակորոյս եւ խաւարապաշտ մարդիկ փախչում {են} ճշմարտութենից այնպիսի կամակոր եւ անձնաբռնադատ զօր

արդկային ազատ մտածութեան թշնամիք դարբնի գործարանք {են} բացում՝ անտանելի ծանր շղթաներ պատրաստելու եւ, ե

ազատ հոսանքը: Տեղ տեղ, բայց շատ փոքր, երեւում {են} այլ մարդիկ, որ հոգիացած Աստուծոյ շնչով եւ արձակա

արձակած իւրեանց ձիւնի պէս սպիտակ թեւերը, թռչում {են} դէպի անմահութեան տաճարը... Թռչում են վերեւից, բ

րը, թռչում են դէպի անմահութեան տաճարը... Թռչում {են} վերեւից, բարձրից՝ ոտքի տակ տեսանելով այն բոլորը

ագնդի կենտրոնի հետ... Այսպիսի բաներ պատահում {են} տարու սկզբից մինչեւ նորա վերջը: Շատ անգամ լսւում

տարու սկզբից մինչեւ նորա վերջը: Շատ անգամ լսւում {են} օդի մէջ հարստահարուած մարդերի ողբերը եւ հառաչանքը

իւնը: Յաւիտենակա՜ն ամօթի ժառանգ նոքա, որ ճնշում {են} անզօրի աչքերից մի քանի արտասուքի կաթիլներ: Ա

լրտուեցան մի քանի միտքեր, որոնք մեծ յոյսեր տալիս {են} Հայերի յառաջադիմութեան մասին: Այն թանձր եւ

ում է մի գեղեցիկ առաւօտ: Այս բոլոր բաները վառում {են} սրտիս մէջ մի փոքրիկ լապտեր ուրախութեան, որ անշիջ

ին կարդացել էր մի լրագրում, թէ անդադար ձեւացնում {են} թէատրոնական բեմի վերայ: Ձեզ յայտնի կը լինի Պ. Շ

մահի համար. ողորմելի կնոջ վերջին խօսքերը լինում {են} վրէժ, վրէժ. ուտող եւ մաշող կրակը կապում է նորա

իժառութիւնը... Ազուչենայի ականջին դարձեալ լսւում {են} մօր վերջին խօսքերը՝ վրէժ, վրէժ: Խեղճ Ազուչենան

իւս որդին: Երկու հակառակորդքը մի անգամ հանդիպում {են} միմեանց Լէոնորայի ներկայութեամբ։ Կոմսի որդին ահ

մսը, միտք ունէր ամուսնանալու: Այս խօսքերը տեղիք {են} տալիս մենամարտութեան. քաջ եւ յաջողաշարժ Մանրիկօն

: Այդ րոպէից կոմսի որդին եւ Մանրիկօն դառնում {են} միմեանց թշնամի: Կոմսի որդին հրատարակում է մի սու

մայրն է: Երբ Ազուչենային շղթաներով կապած տանում {են} Մանրիկօյի տան առաջեւից դէպի բանտ, որդին տեսանում

ած լինելով, քնած է այդ միջոցին. Մանրիկօն տանում {են} գլխատելու... Զարթնում է Ազուչենան եւ, չտեսանելո

տեսանելով իւր որդին, աղաղակում է... Նորան ասում {են}, թէ տարան Մանրիկօն գլխատելու։ Նա գանչում է կոմս

սնուցանել իւր որդու պէս, բայց ի՞նչ... Պատահում {են} այդպիսի բաներ... - Ի՛նչպէս թէ պատահում են.

ւմ են այդպիսի բաներ... - Ի՛նչպէս թէ պատահում {են}. դա շատ հազուագիւտ կանացի սիրտ է, որ կարողացել

տան։ Պատերազմ է լինում պարսիկների հետ, յաղթւում {են} սոքա, եւ Պապը, եւ Հայաստանը հանգստանալով, յետ

սոքա, եւ Պապը, եւ Հայաստանը հանգստանալով, յետ {են} դառնում Յունաց զօրքը: Պապը, նմանելով իւր հօրը,

առով չենք կարող որոշակի դատել, թէ ո՛ւմ պատկանում {են} այդ անկատարութիւնքը՝ հեղինակի՞ն, եթէ մշակողին:

նին իւրեանց պատճառները. առաջին անգամն է, անփորձ {են}... Բայց, համեմատաբար եւ ներող աչքով նայելով, մ

, ուստի եւ նոքա եւս ազգին համար գործելու պարտական {են}: Բայց այսպէս չէ. ազգի ուսումնական զգացմանը համա

նութեան մէջ չբամբասուին։ Եթէ կայ, վանքերը միայն {են}, ուր թէեւ անգործակից ազգային մարմնոյ կենդանութեա

ասենք, որ վիճակները եղած հոգեւորականք, գործակից {են} ազգային լուսաւորութեանը, իսկ վանքերինը հազիւհազ

էին արդարապէս, եթէ ունէին, թէեւ սոքա էլ շատ քիչ {են}, կամ թէ երբէք չկան: Բայց լռութիւն կը պահեն եւ լ

ճկաստանի մեր հոգեւորականներն էլ այս դրութեան մէջն {են}: Արգո՛յ բարեկամ, այս գրածներս կամ այսպիսի բ

զրկուած է այն բոլոր վայելչութենից, որով փայլում {են} բարեխառն գօտիների տակ գտանուած աշխարհները: Բոլոր

յդ ցուրտ աշխարհի պայմանների տակ գոյանալով, կրում {են} իւրեանց ճակատի վերայ աշխարհի որպիսութեան կնիքը:

տ ալիքների վերայ: Հիւսիսում դաշտերը ծածկուած {են} յաւիտենական ձիւներով, ծովերը գտանւում են սառցապա

ածկուած են յաւիտենական ձիւներով, ծովերը գտանւում {են} սառցապատ բանտերի մէջ: Հիւսիսում՝ արջային շրջանա

դրել դորա վերայ: Չէ՛, եւ եղանակները փոխւում {են}, եւ ինքը՝ երկրագունդը, ենթարկւում է յեղափոխութ

մեր ժամանակը. ասես թէ այս փոփոխութիւնքը սկսուած {են} արդէն, ասես թէ մեզ էր պահուած վկայ գտանուիլ դորա

ր փոքրացել է այս աշխարհի վերայ. մի փոքր մեղմացած {են} երեւում կործանական փոթորիկների գնացքը եւ յարձակմո

տ որում սովորած ենք, հիւսիսային Բորէասից շատ վատ {են} արեւմտեան խոնաւութիւնքը։ Անտանելի էր մեր վիճակը

ակով: Բարեկամ շատ ունիմ, որոնք միշտ պատրաստ {են} ինձ նամակ գրել, եթէ ես եւս յանձն առնում նոյնպէս

մ նոյնպէս նոցա գրել, բայց արի տե՛ս, որ նոքա շատ {են}, իսկ ես՝ միայն, ժամանակը՝ փոքր. ո՛ր մինին գր

ը ինձ եւս պատահեցաւ փորձել, ինչպէս շատերը փորձել {են}: Վերջին նամակովս խոստացել էի քեզ ցնծացնել քո

յն հզօր մարդերի համար, միւս անզօր մարդիկ զրկուած {են} նորանից: Եւ այդ է պատճառը, որ միները տիրողք են

են նորանից: Եւ այդ է պատճառը, որ միները տիրողք {են}, իշխող եւ հրամայող, իսկ միւսերը՝ ծառայ, ստրու

զ, ըստ որում, ձեր ժողովրդի անօրէնութիւնքը հասած {են} մինչեւ երկինք: Դուք պարծենում էք կամ մեծ յոյս ու

, որ, քաղաքագէտ մարդիկ լինելով, մի կերպ վարուել {են} նորա հետ, բայց ներկայ ժամանակումս բարեկամ գտանել

լով, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան յիմար եւ բարբարոսական {են} ձեր պահանջողութիւնքը: Դուք տեսանում էք, որ ձեր

մի ժամ իւր զօրութիւնը եւ իշխանութիւնը: Պատահում {են} րոպէներ, երբ ե՛ւ բարբարոսը, ե՛ւ աւազակը թուլանո

ման թափուելով դիմացը կանգնած մարդու վերայ, ձգում {են} նորան մի կաշկանդուած վիճակի մէջ: Աւազակի հոգին մ

Խաբեբայ մարդիկ այս հոգեբանական երեւոյթը մեկնում {են} շնչական մագնիսականութեամբ, որի լինելութիւնը եւ ա

քերը, թէ " անիրա՛ւ եւ բռնակալ մարդիկ հարստահարել {են} նորան ", դղրդեցին իմ հոգին, թէեւ երազում չէի զգ

- աղաղակում եմ ես: " Դու չգիտես, - պատասխանում {են} սրբապիղծքը, - դու, մեր հոգաբարձութեան տակ լինել

իտոյ էր գիրք շարադրել կամ օրագիր տպել: Եւ ո՛վքեր {են} կռուողքը, չկարծես հասարակ մարդիկ, այլ՝ ուսումն

ուցէ ձանձրացնեմ ընթերցողքս, որ մինչեւ այժմ սիրել {են} իմ Յիշատակարանը, ուստի թողնում եմ այլ բաների մաս

նէին մեր ազգի կեանքի վերայ: - Իմ համար ասում {են}, թէ շատ բաներ ունիմ առակի ձեւերով, եւ թէ իմ բով

րութիւնը. ճշմարի՞տ է այս: Ճշմարի՞տ է, որ ասում {են}, թէ ես ներկարարի կարաս ունիմ եւ թէ կենդանիք, որ

կենդանիք, որ ընկել էին այդ կարասի մէջ, երեւում {են} այնուհետեւ հասարակութեանը ներկուած եւ դժուարաճանա

ական պատկերից, մինչ նոցա հետ միասին աչքիս առաջեւ {են} գալիս աւերակ Հայաստանը, ցիրուցան ժողովուրդը, ան

ն անուանուած պարոնները, որ թիթեռնակի պէս թռթռում {են} ճրագի չորս կողմով, երբ սա երեւում էր հայկական թա

... Այս եւ այն տեղից ստացած նամակներս ընկած {են} ցիր ու ցան, որոնց շատերը մինչեւ այսօր անպատասխան

րացուց իմ ջղերը, եւ ահա ձեռքիս մատերը կարողանում {են} գրիչ սեղմել իւրեանց մէջ: Դադարեցաւ կարմրագոյ

նոյնպէս եւ պատուելի " Մեղուի " տպագրութիւնը կարող {են} ստուգել ասածս: Քեզ քաջ յայտնի լինելով, թէ մ

ատակարանը: Հայոց պատմութեան թերութիւնքը գտանուել {են} նորա կեանքի մէջ եւ պատմութեան բաց մնացած երեսները

քին եւ թէ վանքերի միաբանքը քանի՞ պատարագ խոստացել {են} նորան: Հնախօսութիւնը մի առանձին եւ հոյակապ գ

գոլները երաշտութեան ժամանակ, եթէ կամենան, կարող {են} անձրեւ բերել: Հեղինակը վկայ է բերում այս բնութեա

ածխային բաղադրութիւն, որպիսի գազով լուսաւորւում {են} այժմ եւրոպական քաղաքները: Հեղինակի ծծմբային օդ կ

աքները: Հեղինակի ծծմբային օդ կարծածը նաւթի շոգիք {են}, իսկ նաւթը պատկանում է ածխային մարմինների: Քարե

ուրը, հաւաքւում է ջրերի երեսին, որից յառաջանում {են} նաւթի հորերը եւ լճերը: Բայց այն շոգիքը, որ ճանա

իպելով ջրի կամ մի աւելի սառն շրջակայքի, հասանում {են} դէպի վեր շոգու յատկութեամբ, եւ հերիք է մի լուցկի

Աննշան եւ միանգամայն անխորհուրդ բաներ շատ մեծ բան {են} երեւում հեղինակին, եւ այս հետեւում է նորանից, ո

արտասուաց"։ Այս հակառակաբանութիւնքը ծագում {են} նորանից, որ հեղինակի գրուածքը, խակ մտածութեան ա

արիզից ստացած նամակներս միմեանց քամակից հաւաստում {են}, թէ յարգի Ամբրոսիոս եւ Խորէն Գալֆայեան վարդապետք

Ամբրոսիոս եւ Խորէն Գալֆայեան վարդապետքը կամենում {են} մի նոր օրագիր հրատարակել՝ " Հրեշտակն Հայաստանի "

հայկական դպրոցի մասին ստացած լուրերս շատ անմխիթար {են}, եւ ինչպէս պատմում են, վերատեսուչ վարդապետքը գտ

տացած լուրերս շատ անմխիթար են, եւ ինչպէս պատմում {են}, վերատեսուչ վարդապետքը գտանւում են մեծ նեղութեան

նչպէս պատմում են, վերատեսուչ վարդապետքը գտանւում {են} մեծ նեղութեան մէջ: Ասում են, թէ դպրոցը ունի մօտ

վարդապետքը գտանւում են մեծ նեղութեան մէջ: Ասում {են}, թէ դպրոցը ունի մօտ իբր քսան աշակերտ ընդամենը,

զաւակների սրտի մէջ, որոնց առաւօտ եւ երեկոյ աղօթք {են} կարդացնում, որ Հայերը դարձ գան եւ, դուրս գալով

բոլոր մահկանացուների բնակարաններից ամենափառաւորքն {են}: Այո՛, ես գնացի Բեռլինի մուզէոնը, Լոնդոնի կենդ

նորա պատշաճի գաղափարքը երկար ժամանակ ազդեցութիւն {են} գործել եւրոպական պալատների վերայ: Ես տեսայ ա

ա՛ այն գոգաւոր հայելին, որի կենդրոնում հաւաքուած {են} ֆրանսիական փառքի, պարծանքի, հասկացողութեան եւ կ

րիւրաւոր գեղեցիկ մարմարիոնեայ արձաններով. այնտեղ {են} բոլոր մարդերի եւ աստուածների արձանքը, որ պատկանո

լոր մարդերի եւ աստուածների արձանքը, որ պատկանում {են} Յունական եւ Հռովմէական հնութեններին: Ժամանակը,

ւթեններին: Ժամանակը, անձրեւի կաթիլները սեւացրել {են} եւ մաշել են այդ հոյակապ արձանների վերին մակերեւոյ

Ժամանակը, անձրեւի կաթիլները սեւացրել են եւ մաշել {են} այդ հոյակապ արձանների վերին մակերեւոյթքը, այնպէս

ելով իւրեանց փայլը եւ ծաղկաւեր դառնալով, շարժում {են} տեսանողի կարեկցութիւնը: Մարմարիոնը չէ՛ դիմանում

, Վերսայլի բնակիչքը եւ այցելուքը միշտ վիրաւորուել {են} դէպի սիրտը Աստղկի որդու նետերից... Այն ամայա

րից... Այն ամայացած տները, որոնց մէջ մնացել {են} այժմ նոցա նախկին բնակիչների պատկերքը եւ կահ կարաս

րդական առանձնարանքը... խուռն յորձանքով յիշեցնում {են} Լուդովիկոսները, Դիւբարրի, Մենթնոն եւ Փոմփադուր

պահովութեանը: Գլխաւոր շինութեան մէջ բովանդակւում {են} մատենադարանը եւ մի փոքրիկ հաւաքոյթ ֆիզիկական գործ

անքաբանական եւ կենդանաբանական օրինակների: Այնտեղ {են} դարձեալ հիւրընդունարանը եւ կառավարչի եւ վերակացու

արանքը: Գլխաւոր շինութեան աջ ու ձախ կողմից շինած {են} նոյնպէս բնակութիւնք, որոնցից մինի մէջ բովանդակւո

յնպէս բնակութիւնք, որոնցից մինի մէջ բովանդակւում {են} աշակերտների ննջարանքը՝ ամենայն աշակերտի համար առ

ընդարձակ մատուռ: Աշակերտքը այդ դպրոցի որդիք {են} հռովմէական դաւանութեան Հայերի, եւ բուն հայկական

բեղայական դաստիարակութիւն։ Վարժապետքը մեծ մասնով {են} Մխիթարեան աբեղայք, մնացածքը՝ մի երկու ֆրանսիացի

: Արժանահաւատ անձինք, որ շատ տարիներով բնակւում {են} Փարիզում, վկայեցին մեզ, թէ ոչ մի աշակերտ մինչեւ

եանց իրաւունքը, որի վերայ հիմնուելով՝ ընդունում {են} միմիայն հռովմէական Հայերի որդիքը՝ չնայելով կտակո

աշակերտներին ուրանալ իւրեանց բուն եկեղեցին, հարկ {են} համարել, խոյս տալով յառաջանալու անախորժութենների

րժարանը, թէեւ միեւնոյն անյարմարութեան ենթարկուած {են} երկուքը եւս, այն է՝ քաղաքից հեռաւորութիւնը, որ

մանաւանդ պատճառը, որ շատ հասարակ մարդիկ դասատու {են} այդ դպրոցներում: Ազգային վարժարանը բաղկանում է մ

աղկանում է մի բաւական գեղեցիկ տնից, ուր գտանւում {են} արգոյ կառավարիչների բնակարանքը, հիւրընդունարանը

ժամերում: Բացի ասացեալ տնից, նորա մօտ գտանւում {են} երկու փոքրիկ շինութիւնք, ուր բովանդակւում են դաս

ում են երկու փոքրիկ շինութիւնք, ուր բովանդակւում {են} դասատունքը եւ աշակերտների ննջարանքը: Ընդ ամե

ան տեսչութեան տակ, որոնցից իւրաքանչիւրքը դասատու {են} նոյնպէս մի քանի առարկայի: Դպրոցը բացուած է Սարգի

նգամ Տաճկաստանի, Կոստանդնուպօլսի մէջ, հաստատում {են}, թէ մեր՝ այնտեղ գտանուած ազգայինքը շատ դիւրավառ

, թէ մեր՝ այնտեղ գտանուած ազգայինքը շատ դիւրավառ {են} դէպի այսպիսի գործեր, որ յետոյ շիջանում են շուտով

ւրավառ են դէպի այսպիսի գործեր, որ յետոյ շիջանում {են} շուտով՝ չլինելով հնարք պահպանութեան: Պէտք էր մի

խօսակցութեան նիւթ է Տաճկաստանում: Ոմանք համարում {են} օգտակար, իսկ ոմանք ուրանում են դրականապէս այդ դպ

: Ոմանք համարում են օգտակար, իսկ ոմանք ուրանում {են} դրականապէս այդ դպրոցի օգուտը. երկու կողմը եւս յա

կանապէս այդ դպրոցի օգուտը. երկու կողմը եւս յառաջ {են} բերում զանազան համոզիչ եւ ճշմարտանման փաստեր: Մե

Ամբրոսիոս եւ Խորէն Գալֆայեան վարդապետքը աշխատում {են} իւրեանց կարողութեան չափ դպրոցի վերայ՝ ինքեանք,

դրութեան միջից, որի հորիզոնում արդէն իսկ երեւում {են} յուսահատութեան անմխիթար ամպերը: Գործ կատարել, ո

ւոր բանաստեղծներից, եւ թէ նորա գործերը արժանացած {են} լուսաւորեալ աշխարհի համակրութեանը, բայց Լամարթին

ող գտանուելով որեւիցէ նշանաւոր գործերում, փոխում {են} իւրեանց մտքերի տրամադրութիւնը ամենեւին անգիտակից

ենեւին անգիտակից, բնական ազդեցութեամբ եւ ընկնում {են} որոնել իւրեանց ցաւի ճարը վերացականութեան մէջ: Այ

ն հիւանդութիւն է, որով վարակուելով՝ կորուսանում {են} այնուհետեւ յոյս եւ հաւատը իւրեանց վերայ, հանդիսա

հետեւ յոյս եւ հաւատը իւրեանց վերայ, հանդիսացնում {են} մի ողորմելի պատկեր մտաւորական մեռելութեան, մինչե

նորա բարոյական եւ լուսաւորութեան ոտքերը ադամանդից {են} շինուած, եւ միստիկականութիւնը տեղ չէ գտանելու հա

Արարատը: Սորա տակ՝ մի դափնեայ պսակի մէջ, գրած {են} հետեւեալ տառերը՝ Ս. Գ. Ա. Խ.: Այս բոլորը (

Խ.: Այս բոլորը (պատկերը եւ տառերը) նշանակում {են}, թէ Սարգիս, Գաբրիէլ, Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապ

եզուագիտութիւնը եւ բանաստեղծութիւնը, լուսաւորում {են} խաւարած Հայաստանը: Մեր համար ոչինչ աւելի դժուար

Ցանկալի էր իմանալ՝ ինչ է դոցա արածը, որ ապօթէոս {են} պահանջում մեզանից՝ դեռեւս չորս միլլիոն ազգի երես

ենք: Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապէտքը պարապում {են} այժմ Ֆրանսիարէնից Հայերէն, Հայերէնից Ֆրանսիարէն

Ֆրանսիարէն ընդարձակ բառարանների վերայ, թարգմանել {են} ժողովրդական լեզուով Ֆենելոնի Տելեմաքը, որի կէսը

պատկերազարդ եւ հոյակապ Պ. Արամի տպարանում թողում {են} կիսակատար եւ այլ տպարանում նորուց պիտի սկսանեն տպ

թարգմանիչքը յառաջ էին բերել տպագրապետին, թէ նամակ {են} ստացած Հնդկաստանից, որով գրում էին, թէ ամօթ է վ

ր յղացողը կամ այդ խրատաբանութեան հետեւողքը ապրում {են} միեւնոյն արեւի լուսի տակ, ինչպէս բնակւում են միե

ում են միեւնոյն արեւի լուսի տակ, ինչպէս բնակւում {են} միեւնոյն մոլորակի վերայ. անգոսնելի կիրք: Մո

, " Պլպուլն Աւարայրի " տաղերգութիւնքը ջերմացուցել {են} շատ սրտեր Նահապետի անունի վերայ: Հ. Ղեւոնդ Ալիշ

կոյ: Այս վերջին բացայայտիչ խօսքերը թերեւս գրւում {են} այն մտքով, որ ընթերցողը իսկոյն հասկանայ, որ նա

իզբն եւ վերջ ընդունելութեան " ստորագրով, շարժում {են} մի անզովանալի ծիծաղ: Այդ գրքի մէջ երեւում է

նակ բան. նա գործում է հրաշքներ, նորան ցանկանում {են} ստանալ, ամենայն տեղից յառաջանում են թղթակցութիւն

ան ցանկանում են ստանալ, ամենայն տեղից յառաջանում {են} թղթակցութիւնք, որոնց մէջ երեւում է եւ ճիշտ նկարա

" Ընծայի ընդունելութեան " վերջին երեսները արժանի {են} ուշադրութեան, ըստ որում՝ ցան ու ցիր բոլոր գրքի

ու ցիր բոլոր գրքի մէջ տարածուած մտքերը ամփոփուած {են} այնտեղ, վասնորոյ աւելորդ չեմ համարում ներս բերել

չափը լաւ գիտենք, որ ժողովուրդք ամեն ատեն պատրաստ {են} գայթակղելու, եւ անոր համար իրենց արգելք մը չէ դր

ած անունին վրայ եւ ի՞նչ ըսել է, որ այդ չափ խրտեր {են} ու չկրցին օր մը ոտքի վրայ ելնելով ըսել, թէ " այո

մբ եւ մեկնաբանութեամբ տպելու: Այս գործերը տպւում {են} " Շար Հայ մատենագրաց " մակագրութեամբ եւ բաժանւում

" Շար Հայ մատենագրաց " մակագրութեամբ եւ բաժանւում {են} նոցա, որոնք յառաջուց գրուած էին այս հրատարակութե

րով: Այդ տպարանի մէջ գործածական տառերը սովորաբար {են} նոր ոճով շինուածք, թէպէտ եւ ոչ բոլորովին կատարեա

անգամ խօսակցութեան նիւթը եւս: Այստեղ եւս երեւում {են} երկու անբաղդ գերդաստանք, երկու աղքատ ու անմեղ սի

: Ազգը եւ ազգութիւնը ասես թէ կամաց կամաց դառնալու {են} հասարակաց խօսակցութեան նիւթ, բայց մեր ցանկութիւն

լինելով բոլոր տպագրութեան ծանրութեանը, հրաւիրած {են} Պ. Ոսկանեանին յանձն առնուլ միայն շարադրելը: Ազն

ւ կէս մանէթ: Ցանկացողքը ստանալ այս օրագիրը կարող {են} ՝ իւրեանց խնդիրը պատկանեալ արծաթով հանդերձ հասուց

րի հաւատը: Ազգային վաճառականք ուրեւիցէ կարող {են} ամենայն ապահովութեամբ գործ կատարել այս տան հետ,

դիպուածում Պ. Թիւյսիւզեանը եւ Պ. Գռէյլը պատրաստ {են} մի առանձին տուն բանալ Մարսէյլում: Ահաւասիկ Պ. Թ

արակցութիւն չունենալով Եւրոպայի հետ, հարկադրուած {են} հնազանդուիլ եւրոպական վաճառական տներին, որ գտանւ

զանդուիլ եւրոպական վաճառական տներին, որ գտանւում {են} Ռոստով եւ Նախիջեւան քաղաքների մէջ: Ինչպէս մեզ քա

արմարութիւն կայ մեր Հայ վաճառականներին, որ կարող {են} Հայ լեզուով թղթակցիլ, մինչդեռ օտար տների հետ գոր

րի մէջ եւս օրէ օր առաւել շատ դուրս երեւելու վերայ {են} օրագիրք, լրագիրք կամ այլ բանասիրական հանդէսք: Թ

ը եւ լրագիրքը համարեա թէ ամենայն ամիս հրատարակում {են} այս կամ այն հրատարակուելու նոր օրագրի յայտարարութ

րք հազիւ թէ տեսած հրապարակի լոյսը եւ ահա շիջանում {են} ասուպների նման՝ մի տխուր յիշատակ թողնելով մեզ իւ

, բայց այժմ լսում ենք, որ ամենայն ազգից կարգուած {են} ցենզօրք (քննիչք) եւ, ինչպէս պատմում են, մեր ա

արգուած են ցենզօրք (քննիչք) եւ, ինչպէս պատմում {են}, մեր ազգից կարգուած պարոնը առաւել խիստ վարւում է

: Այնպիսի գործեր, որպիսիք օր ու ցերեկով գործւում {են} Բէգզադէի ձեռքով, եթէ նիւթ չլինին հրապարակախօսութ

թող մաքրեն խղճմտանքները եւ մի փոքր մտածեն՝ լա՞ւ {են} արդեօք այն գործերը, որոնց մասին դատապարտւում է Բ

աւելի վատթար կեղտերով: Յիշատակարանիս աչքերը բա՛ց {են} եւ ականջները սո՛ւր... Բարւոք է իւր անձը մաքրել,

ով նա պղծել է իւր հայութեան անունը, մեծ հնարների {են} կարօտ, որ սրբուէին, բայց մեք մեր կարողութեան չա

կարող էր մի մատենագիր մարդ: Այս բաների մէջ ոչինչ {են} մեր աչքում մի քանի կռապաշտ Հայերի պատուասիրութիւն

թող հեռի մնան այդ դժոխային հնարքը. նոքա սեպհական {են} օբսկուրանտներին եւ ճիզուիթներին, որոնց հետ չունի

ճանաչել սեւը եւ սպիտակը. մինչեւ այժմ նոքա դատել {են} միայն գինու եւ պանրի արժանաւորութիւնը: Ժամանակ է

ր մտածել ուսանին, որովհետեւ մինչեւ այժմ գտանուել {են} նոյն դրութեան մէջ, ինչ վիճակում էր Նաբուգոդոնոսո

ականութիւնը եւ երեխայական դատողութիւնքը, խնդրում {են} պատասխանել, թէ ի՛նչ աղբիւրից յառաջանում էին դոքա

տիճան անարգել իւր անձը: Մեզ շատ անգամ բռնադատում {են} կարմրել եւ ամաչել, բայց մեր հոգով չափ սիրելի Հայ

առաջեւ: Մեր ազգի խոցերը եւ ցաւերը քաջ յայտնի {են} մեզ, բայց ինքը՝ ազգը, չկամի խոստովանել իւր հիւ

կել իւր ողորմելի դրութիւնը. այդ վէրքերը ճարակում {են} նորա հոգին, եւ այս պատճառով եւս Հայը մարմնով միա

լրագրերի խելացնոր կարծիքներ եւ գաղափարք հասանում {են} մեր ականջին, բայց դոքա կոտրած զանգակի ձայնից աւե

առն է մեր համար, ըստ որում, այդ բաները գործւում {են} մեր ազգի մէջ: Այդ երեխայամիտ օրագիրքը եւ լրա

Այդ երեխայամիտ օրագիրքը եւ լրագիրքը մինչեւ ուխտ {են} դրել բամբասել մեզ եւ մեր ասածի հակառակը պնդել, մ

փայլի " մէջ գրուի, թէ Աստուած կայ, նոքա պատրաստ {են} եւ այդ ուրանալ: Մի քանի հոգեւորների կողմից նզովք

արձակուած, բայց այդպիսի շանթերը փութով շիջանողք {են} եւ վաղուց արդէն կորուսել են մարդկեղէն աշխարհում ի

նթերը փութով շիջանողք են եւ վաղուց արդէն կորուսել {են} մարդկեղէն աշխարհում իւրեանց գաղտնածածուկ խորհուրդ

։ Գուցէ մեղաւոր ենք նորանով, որ մեր աչքի առաջեւ {են} Հայոց ազգի համար սորանից հարիւր տարի յետոյ գալոց

ս երիտասարդը, խանութի ապրանքները օրէ օր սկսանում {են} հատանիլ, այս պատճառով եւս տեսակի պակասութենից առ

Այս գործողութենից յետոյ մի քանի մարդիկ տեսնում {են} Բէգզադէին, որ նա քաղաքի նշանաւոր փողոցի մէջ՝ իւ

իրաւունք ունի: - Ի՞նչ պատճառով, - հարցանում {են} վաճառականք: - Այս ինչ պարոնի այսքան արծաթի ա

թ կերած չէ, ոչինչ խարդախութիւն արած չէ, - ասում {են} մարդիկ: - Խօսքս այն չէ, - պատասխանում է Բէգ

էջ ունեցած յարաբերութեան մասին չար լեզուներ խօսած {են} շատ կեղտոտ բաներ... ): Ինչեւիցէ: Ահա այդ գործա

է ցոյց տալիս հարսնացու օրիորդի վերայ, զարմանում {են}: Բայց այդ զարմանքը հասանում է մինչեւ ի սարսափ,

կան է մնում հատուցանել այդ գումարը: Գտանւում {են} մարդիկ, որ հարցանում են Բէգզադէից, թէ ի՛նչպէս ա

դ գումարը: Գտանւում են մարդիկ, որ հարցանում {են} Բէգզադէից, թէ ի՛նչպէս այդքան արծաթ հաւատացիր, մ

այմանեալ արծաթը: - Այդ ինչպէ՞ս, - հարցանում {են} մարդիկ: - Շատ հասարակ կերպով, - պատասխանում

ը... - Նոցա ծնունդը չորանայ, նոքա իմ տունն {են} քանդել, - ասելով լցնում է քիթը թաբակով եւ, գլխի

ք ու մուր եւ այլ անասելի եւ անխելք խօսքեր թափւում {են} Բէգզադէի կողմից աղքատ պատանու վերայ: Բանը այնտեղ

թեան համար, եւ թէ այդ տղայի ցեղը տանով տեղով գող {են}: Այս ասելով՝ հանում է ծոցից մի նամակ տղայի մօր

ացքը ծառայի հետ եւ թէ այդպիսի խարդախութիւնք կարող {են} մեծ անպատուութիւնք ծնուցանել: Այսպիսի խօսքերով հ

եր, խղճալով այս անօգնական տղայի վերայ, ժողովում {են} մի քանի մանէթ եւ ճանապարհ են ձգում նորան դէպի այն

այի վերայ, ժողովում են մի քանի մանէթ եւ ճանապարհ {են} ձգում նորան դէպի այն քաղաքը, ուր էր Բէգզադէն:

հանդերձ, որոնց իւրաքանչիւրքը իւր ժամանակին ընկած {են} օրագրութեանս մէջ: Յիշատակարանքս հատուած են այդ ը

ընկած են օրագրութեանս մէջ: Յիշատակարանքս հատուած {են} այդ ընդհանուր եւ մանրամասն օրագրութենից, ուր ամե

, շատ աննշան է։ Հարկաւոր է զօրացնել, բայց ասում {են}, թէ առաջնորդը չունի այն ազատութիւնը գերագոյն իշխ

յն ազատութիւնը գերագոյն իշխանութենից, որից օգուտ {են} քաղում ուրիշները՝ թերեւս չարաչար գործ դնելով իւր

ան թէ աշխարհական քահանան եւ այս պատճառով շատ կոշտ {են} վարւում քահանաների հետ՝ ամենայն րոպէ իշխանութիւն

ոցա իրաւասութիւնը քահանաների վերայ, ինչո՞վ բարձր {են}, քան թէ քահանայքը, եւ ինչո՞ւ համար շատ անգամ ան

այքը, եւ ինչո՞ւ համար շատ անգամ անգթաբար վարւում {են} քահանաների հետ: Աբեղան պատասխանեց, թէ ինքեանք,

նքի մէջ չլբուր ուտելով եւ սաղմոս ասելով, հոգեմաշ {են} լինում, իսկ քահանայք միշտ ժողովրդի մէջ, ամուսին

ողովրդի մէջ, ամուսինի եւ ընտանիքի տէր, վայելում {են} աշխարհի վայելչութիւնը: Աբեղան, տեսանելով,

ել է մի թշուառ յեղափոխութեան, այլ մանաւանդ օգուտ {են} քաղել դորանից եւ առաւել ապահովել են իւրեանց բարեկ

անաւանդ օգուտ են քաղել դորանից եւ առաւել ապահովել {են} իւրեանց բարեկենդանութիւնը: Երբեւիցէ խօսելով

մւում է ազգութեան մեքենան. լուսաւոր մարդիկ կարող {են} եւ պարտական են միայն ուղղութիւն, զարկ եւ ընթացք

ան մեքենան. լուսաւոր մարդիկ կարող են եւ պարտական {են} միայն ուղղութիւն, զարկ եւ ընթացք տալ այդ մեքենայ

խնդիր, որ ազգի կարողքը եւ ուսումնականքը պարտական {են} լուծանել։ Չկայ աշխարհի երեսին մի այնպիսի բան, ո

լ է մարդկութիւնը: Ազգի հոգին եւ ազգի սիրտը կարող {են} իւրեանց յատկութիւնը եւ որակութիւնը մաքուր պահել՝

ն գործ դնում իւրեանց պաշտօնատարութիւնը, յանցաւոր {են} լինում ազգի առաջեւ, եւ այս յանցանքի գաղափարը միմ

յս իրողութիւն է, բայց ազգային դպրոցները պարտական {են} բանալ մանուկների միտքը, պինդ տնկել նոցա մէջ ազգո

ազգի ապագայի սերմը, բայց մեր ազգի մայրերը տալիս {են} ազգին կեղեւով միայն Հայ զաւակներ: Հայ կանա՛յ

պանդոկներում: Մեր ընտանիքների մէջ լսուած խօսքերը {են} կերակրի, հանդերձի, զբօսանքի եւ այլ զուարճութենն

ր, եւ շատ անգամ այս տղայական բաները հերիք պատճառ {են} լինում ընտանիքների կարծեցեալ երջանկութիւնը եւս խա

չտեսնելու պատճառն այն է, որ մեր կանայք կորուսել {են} իւրեանց խորհուրդը: Մայրը պիտի ուսուցանէ իւր զաւա

ստանի մայր, իսկ գերդաստանների մայրերը ազգի մայրն {են}: Բայց ի՛նչպէս են մեր ազգի մայրերը ներկայումս. ա

երդաստանների մայրերը ազգի մայրն են: Բայց ի՛նչպէս {են} մեր ազգի մայրերը ներկայումս. արդեօք իւրեանց կեան

ց կեանքի մէջ մի օր, մի ժամ, մի վայրկեան մտածում {են} իւրեանց զաւակների մասին բարոյապէս։ Մեք պատասխանո

աշխարհ բերած մանուկը, ըստ մեծի մասին, յանձնում {են} օտարազգի դայեակների, Հայի զաւակը աճում է օտարի կ

յ, գոնէ ուրիշինը կ՚իմանայ: Մեր շրթունքը այրւում {են} այս խօսքերը կրկնելու ժամանակ, եւ զայրացած ամօթապ

աստիճան աւերանքի եւ բարոյական զեղխութեան ընդունակ {են} դարձել մեր կանայքը: Աւելորդ էր մի խօսք եւս ա

տանուած Հայ կանանց մասին. նոքա վաղ ուրեմն կորա՛ծ {են} մեր համար, կորա՛ծ են եւ նոցա զաւակները: Նոցա Հա

ին. նոքա վաղ ուրեմն կորա՛ծ են մեր համար, կորա՛ծ {են} եւ նոցա զաւակները: Նոցա Հայութիւնը գուցէ երեւում

երեւում է նորանից, որ տարին մի քանի անգամ գնում {են} Հայոց եկեղեցի եւ մինչեւ անգամ խոտովանութիւնը եւս

եղեցի եւ մինչեւ անգամ խոտովանութիւնը եւս կատարում {են} օտարի լեզուով: Մեք վերջացրել ենք մեր հաշիւը նոցա

հ ենք մեր զաւակներով, ինչպէս մեր նախնիքը կենդանի {են} մեզանով: Յիշեցէ՛ք ձեր ազգութիւնը, ձեր զաւակների

մն եւ գիտութիւն՝ դպրոցներում աւանդուած, ուշացած {են} եւ դժուարաւ կը ներգործեն ձեր զաւակների վերայ, եթ

օնը: Աշխարհը յառաջ է գնում, վերստին ծաղկում {են} թառամած ազգութիւնք, եւ մեզ արժան է անհոգ չլինել

ած է Հայութեանը մարդկութեան մէջ: Հայերը պարտական {են} լուսաւորուիլ եւ գործիք լինել Նախախնամութեան ձեռքո

ի եւ ազգութեան անունը անգամ չլսած ձեզանից, դուրս {են} եկել նիւթականութեան ծառայելու: Դուք պարտակա՛ն էք

քով: Բռնակալութեան մուրճերը այնպէս սաստիկ ջարդել {են} մեր ազգը, որ մինչեւ այսօր չէ կարողանում զգաստանա

կամ ուռած քրինօլինները։ Ձեր պարծանքը եւ յիշատակը {են} ձեր զաւակները: Նոցա ձեռքով եւ նոցա արժանաւորութե

արակութիւն, այս պատճառով ազգային դպրոցք պարտական {են} կատարել այս պաշտօնը քնքուշ խնամով: Մեր ազգին

գիտութիւնք չունին այն խորհուրդը, ինչպէս մտածում {են} ոմանք: Հայոց ազգը շատ տեղ գրել կարդալ չգիտէ, շա

ոլդովաներէնը, Վրացերէնը կամ ուրիշները, որ բռնել {են} ազգային լեզուի տեղը: Հայաստանի բոլոր գիւղերում ե

այերը։ Ո՛չ, նոքա կորած չեն, այլ միայն գտանւում {են} մի այնպիսի չար ճանապարհի վերայ, որի վերջը կորուս

գրել կարդալ ուսուցանել, միւս կողմից՝ անհրաժեշտ {են} ազգային օրինաւոր դպրոցների հիմնարկութիւնք: Բայց

րի հիմնարկութիւնք: Բայց այս րոպէիս ի՛նչպէս կարող {են} հիմնուիլ այդ դպրոցքը, մինչ ո՛չ արծաթագլուխ կայ ե

Տարակոյս չկայ, որ այսպիսի դիպուածներում հարկաւոր {են} վճռական հնարներ. կիսակտուր հնարները ոչ թէ միայն

ն հասուցանում այս նպատակին, այլ մեծապէս վնասակար {են} ե՛ւ նիւթական, ե՛ւ բարոյական կողմից: Շատ անգ

այն ժամանակ յիշիր, որ Հայերը ունին եւ պահպանում {են} դեռեւս մի կրօնական միութիւն, յիշիր, որ ամենայն

յիշիր, որ ամենայն տեղ կան քահանայք եւ պատկանում {են} մի վիճակի, մի իշխանութեան, այսինքն՝ ենթադրեալ

մի վիճակի, մի իշխանութեան, այսինքն՝ ենթադրեալ {են} մի եպիսկոպոսի։ Եպիսկոպոսքը գտանւում են մասնաւոր

ենթադրեալ են մի եպիսկոպոսի։ Եպիսկոպոսքը գտանւում {են} մասնաւոր պատրիարքների կամ Սսու եւ Աղթամարի կաթողի

սութեան տակ, իսկ բոլորը միասին ունին եւ ճանաչում {են} մի հոգեւոր գլուխ, որի օրինաւոր հրամանները միշտ ը

ուխ, որի օրինաւոր հրամանները միշտ ընդունելի եղած {են}, ընդունելի են եւ պիտի լինեն հոգեւոր դասուն: Կար

ւոր հրամանները միշտ ընդունելի եղած են, ընդունելի {են} եւ պիտի լինեն հոգեւոր դասուն: Կարծեմ, որ այժմ հ

ւմս մի քանի մարդ, չգիտեմ ինչ նպատակով, աշխատում {են} փոքր ցոյց տալ Հայերի թիւը, այսինքն՝ 3-4 միլիոն

, որոնցից, ասում է հեղինակը, 400. 000 բնակւում {են} եւրոպական Տաճկաստանում, իսկ մնացեալ երեք միլիոն

յսպիսի թղթակիցների վերայ եւ, եթէ կամենան, կարող {են} ծածկած մնալ հասարակութենից՝ երեւելով բոլորովին ա

րը ընկնում է եւ մեր ազգի մէջ, եւ մեզանում լսւում {են} ձայներ, եւ մեր մէջ սկսում է բաբախել մի կենդանի ս

ցակեր եւ հարիւրաւոր տարեկան մագաղաթների մէջ փտում {են} վանքերի կամ այս ու այն մատենարանի անկիւններում,

2. Այն գործերը, որոնց անունները միայն հասել {են} մեզ, իսկ ինքեանք կա՛մ ստուգիւ կորած են ձախողակի

այն հասել են մեզ, իսկ ինքեանք կա՛մ ստուգիւ կորած {են} ձախողակի, կա՛մ թաղուած փոշիների եւ փլատակների տա

պաշտօնը պատմութեան մէջ այն է, որ շատ անգամ կարող {են} վկայ լինել ժամանակագրութեան մի երեւելի անցքի, որ

ր մեր դպրութիւնը եւ լեզուի յիշատակարանքը սկսանում {են} չորրորդ դարուց, այսինքն՝ Լուսաւորչից, որի Յաճա

չից յետոյ, բայց եւ այս պայծառ օրերը Հայերի անցել {են} առանց մի ծառայութիւն ցույց տալու ազգին՝ քրքրելով

զգում է մեր պատմութիւնը, որի շատ երեսները դատարկ {են}, եթէ եւրոպականի ակնոցով նայենք այդ պատմութեան վե

անից, ըստ որում, պատմութեան չլինելը արդէն զգում {են} շատերը: Եւ ի՛նչ ծանրութիւն էր Հայոց ազգի անդ

աճկաստանի հաշուով ասել է 54 ղուռուշ. մի՛թէ սակաւ {են} այն մարդիկը, որ ոյժ ունէին ամենայն թեթեւութեամբ

իարքների փոփոխութիւնքը: §1. Մեզ գրում {են}, թէ ինչո՞ւ համար լուռ մնացինք՝ կարդալով Տէր-Ման

թէ՛ նորա գործակիցների վերայ: §2. Մեզ գրում {են}, թէ ի՛նչ պատճառով մինչեւ այժմ մի քանի բառ չխօսեց

ր այնտեղ Յիշատակարանիս համար: §3. Մեզ գրում {են}, թէ ո՛ր զանցառութեան պատճառով չմերժեցինք լուրերը

ր երկարատեւ լռութեան պատճառը: §4. Մեզ գրում {են}, թէ ինչո՛ւ համար Յիշատակարանս կամ " Հիւսիսափայլը

ային խնդիրների մօտից: Այս չորս խնդիրքը հասել {են} մեզ բազմաթիւ նամակներով, թէպէտեւ առ ի սրտէ պատրա

պիտանի էր այդ գործը ապսպարողին: Նորանից խնդրում {են} կօշիկ, նա կարում է. մանաւանդ եթէ ապսպարողը եւս

: Մեծ ուրախութիւն է, որ այդպիսի մարդիկ հայհոյում {են} մեզ, եւ ներկայումս շատերը բացերեւ տեսանում են "

ւմ են մեզ, եւ ներկայումս շատերը բացերեւ տեսանում {են} " Հիւսիսափայլի " եւ " Մեղուի " ուղղութիւնքը:

մեր վերայ յարձակուած: Հայհոյութիւնքը, որ բղխում {են} Հայ սրտերից եւ դուրս են երեւում Հայ մամուլներից,

այհոյութիւնքը, որ բղխում են Հայ սրտերից եւ դուրս {են} երեւում Հայ մամուլներից, մեք համեմատում ենք այն

, պահպանեցին ազգի գոյութիւնը, եւ մեր համար սուրբ {են} նոցա յիշատակքը: Այս երախտագիտական զգացմունքի չափ

բիւրից է: Ես կարծում եմ, որ այս բոլորը իրաւունք {են} տալիս ինձ ընտանեբար վարուիլ Ձեր հետ՝ գրելով միգո

ն թշուառութիւնք, որ մինը միւսի քամակից յաջորդում {են} մեր անմիաբանութենից եւ միմեանց դաւաճանելուց։ Այո

զուարթանալը եւ ընդարձակուիլը, այդ բաները լինում {են} մեր քթի տակ, բայց մեք կրօնական վէճերը քրքրելուց

ին զոհ գնալուց: Աղետալի անցքեր, որ պատահում {են} ամենայն օր մեր կողմերում, յատկապէս այս կրօնական

այս կրօնական վէճերի պատճառով, շատ մեծ շարժառիթք {են}, որ նստիս ու լաս, մինչեւ որ թաղման գերեզմանդ լց

սաւորեալ ժամանակում, բան ու գործ թողած, ընկնում {են} այդ վէճերի քամակից: Օտարոտի են Ձեզ իմ խօսքերը,

ծ թողած, ընկնում են այդ վէճերի քամակից: Օտարոտի {են} Ձեզ իմ խօսքերը, այնպէս չէ՞։ Պարզեմ, որ հասկանա

եկեղեցու մէջ, եւ որոնց գերեզմանի հողը համբուրելի {են} մեզ: Ի՛նչպես չհարցանենք Պ. Խուդաբաշեւից, թ

պիտի անշուշտ տեսանէր, որ Հայերը տիրապէս կռապաշտ {են} եղած, եւ Վահագնի երգը ցոյց է տալիս, ինչպէս, այ

երես 105): Այստեղ յիշուած Ներսէսը եւ Սահակը {են} մեծ Պարթեւները՝ բուն Լուսաւորչի ցեղից, որոնց յի

երանելի եւ սուրբ Կաթողիկոսները ե՞րբ եւ ո՞ւր ցոյց {են} տուել անձնական օգտի կամ փառասիրութեան ծարաւ. խեղ

ր պատմութեան մէջ այն իրողութիւնը, որ Հայերը սուր {են} ցոյց տալիս կրօնի կամ դաւանութեան դաշինքներին փոփո

ստանի հետ: Կտոր փշուր եղած դէպքերը եւս ապացուցել {են} արդէն վաղուց, որ Հայաստանին օգնելու մտքով չէր,

ական թարգմանութիւն): Այս բաները վերաբերւում {են} Ներսէս Երրորդի ժամանակակից անցքերին: Ո՛ր Հայը,

նամութեան աստիճան: Որքան խօսք ու ժողովք եղած {են} միաւորութեան խնդրի մասին, այդ բոլորը միշտ պատահե

իաւորութեան խնդրի մասին, այդ բոլորը միշտ պատահել {են} նախ՝ Յոյների առաջարկութեամբ եւ երկրորդ՝ ազգի ան

անցանելուց յետոյ, անլուանալի մեղադրութեան պատճառ {են} լինում, քանի որ Հայոց տառը պիտի կարդացուի:

հայեացքով, ինչ չափով եւ ինչ հայեացքով աւանդւում {են} այնտեղ: Պ. Խուդաբաշեւը, որպէս ստոյգ պատմու

յատկական բնաւորութեան, որ մինչեւ այսօր պաշտւում {են}, եւ որ Պ. Խուդաբաշեւի սրտի մեծ ցաւի համար պիտի

նոցա այն բոլոր վկայութիւնքը, որոնց վերայ մտածում {են} Հայերը հաստատել իւրեանց վարդապետութիւնը, նոյնպէս

ր Շնորհալու, որի հոգին եւ ուղղութիւնը քաջ յայտնի {են} մեզ բոլորովին այլ կողմից, նոյնիսկ՝ Շնորհալու ըն

գը եւ եկեղեցին: Հերի՛ք է, արտասուքը խեղդում {են} խօսքերս կոկորդիս մէջ, աչքերս ընդունակ են այժմ առ

խեղդում են խօսքերս կոկորդիս մէջ, աչքերս ընդունակ {են} այժմ առաւել լալու, քան թէ գիր գրելու։ Վերջացնու

ծակցութենից: Շատ անգամ սաստիկ ցանկութիւնքը ձգում {են} մարդս մի ջլային թուլութեան մէջ, շատ անգամ զառանց

այլը " կամ Յիշատակարանս կարելի եղածի չափ պարապում {են} ազգային բաներով եւ միշտ պիտի պարապին այն չափով,

խնդրում ենք այն մարդերից, որ թեթեւ աչքով նայում {են} մի շարունակ հրատարակութեան վերայ, իջանել հայկակա

ենք տրտնջանքին, որ ժամանակ առ ժամանակ բարձրանում {են} այսպիսի չնչին զոհերի պատճառով: Դորա հակառակ շնոր

ապատը, որի մէջ կանք մեք, վաղուց արդէն հարկադրել {են} մեզ հայկական դպրութեանը տալ այն ակնարկական ուղղու

լուսաւորութենից: Եթէ օրագիրքը մի կողմից պարտական {են} պահել իւրեանց ազգայնութեան նեղ շրջանակը, միւս կո

է, ստրկութիւնը եւ աղքատութիւնը բարձրաձայն խօսում {են} այստեղ: Եթէ յոյս ունինք ապագայի վերայ, նորա երե

" Իմ աշխատութեան գաղափարքը միայն եզրակացութիւնք {են}, փաստերի հետեւանք, նոքա ըստ ինքեան գաղափարք չեն

պա ուրեմն ակամայ, քանզի յաղթութիւնքը, որ տանում {են} այժմ հիւսիսայինք հարաւայնոց վերայ, շատ եւ շատ ծա

ւսիսայինք հարաւայնոց վերայ, շատ եւ շատ ծանրանում {են} Անգլիոյ սրտին: Անգլիան ուրախ էր մինչ սորանի

ային, նորա բամբակեղէն ապրանքի գործարանքը փակւում {են}, գործարանատերքը սնանկանում, եւ անգործ մնացած բի

ունում ենք որպէս իրողութիւն: Մեր աչքի առջեւ {են} բիւրաւոր անգործ գործաւորքը, որ տանջւում են սովից

առջեւ են բիւրաւոր անգործ գործաւորքը, որ տանջւում {են} սովից եւ վերջին ճիգն են թափում՝ պատերազմելով մի

գործաւորքը, որ տանջւում են սովից եւ վերջին ճիգն {են} թափում՝ պատերազմելով մի ծայրացեալ աղքատութեան հե

փելը արմատի չորութեան չէ օգնում. տերեւքը ստանում {են} մի րոպէական զովութիւն եւ այս չափ միայն: Այս

երկիրները ազնուականների մասնաւոր սեպհականութիւնք {են}, հասարակ ժողովուրդը մի հատ ցից զարկելու հող չուն

ործութեամբ պարապիլ. այն միլիոնները, որ բնակւում {են} Անգլիոյ մէջ, օրական աշխատող, վարձկան մշակներ են

են Անգլիոյ մէջ, օրական աշխատող, վարձկան մշակներ {են}, ծառայ եւ գործաւոր: Այդ միլիոնաւոր բազմութեան մ

միջից այն մարդիկը, որ դրամագլուխ ունին, վարձում {են} մի որեւիցէ ազնուականի հողը, վարձում են հազարաւոր

, վարձում են մի որեւիցէ ազնուականի հողը, վարձում {են} հազարաւոր մշակներ եւ գործում են երկիրը. սոքա են

նի հողը, վարձում են հազարաւոր մշակներ եւ գործում {են} երկիրը. սոքա են ֆերմեր ասացեալքը: Վարձկան-երկրա

են հազարաւոր մշակներ եւ գործում են երկիրը. սոքա {են} ֆերմեր ասացեալքը: Վարձկան-երկրագործ մշակները կախ

եր ասացեալքը: Վարձկան-երկրագործ մշակները կախուած {են} իւրեանց ֆերմերից, քանզի, եթէ սա զլանայ գործ տալ

չ գործէ. իսկ ֆերմերքը, իւրեանց կարգով, կախուած {են} այն ազնուականներից, որոնց հողը ունին իւրեանց ձեռ

գործութիւնքը, մեքենաները, որ այսօր գրեթէ դարձել {են} նորա բնաւորութեան յատկութիւնքը, ամենեւին պատահակ

ւթիւնքը, ամենեւին պատահական չեն, այլ յառաջանում {են} նորանից, որ հասարակ ժողովուրդը հող չունի: Որովհ

ան կղզիներ, բնականապէս եւ գլխաւորաբար յառաջանում {են} դարձեալ Բրիտանիոյ մէջ հասարակ ժողովրդի հող չունեն

ւ այն ինչպէ՛ս զինուորք: Զինուորք, որ քաջ տեղեակ {են} երկրագործութեան, գիւղական տնտեսութեան եւ այլ ամե

Քաղաքի կամ գեղի բնակիչքը հաւասար իրաւունքով ազատ {են} իւրեանց բաժինը գործել եւ մշակել, քանի որ գտնւում

իւրեանց բաժինը գործել եւ մշակել, քանի որ գտնւում {են} այն գեղում կամ այն քաղաքում: Եւ եթէ դու, լինելո

ստանք, դառն աղքատութեան հետ պատերազմելով, կարող {են} սովամահ կորսուիլ: Հարո՞ւստ է ֆրանսիական ժողովուր

տանների ծանրութեան: Եւ մինչ, բնականաբար կտրւում {են}, եւ ահա ողբ, աղաղակ, տառապանք, սով եւ մահ: Վ

ը փառք չէ, պատիւ չէ, դոքա երեխայական գաղափարներ {են}, այլ հնար գտնել իւր կեանքը եւ գոյութիւնը ապահովե

ր մարդիկ միլիոններ դիզեն, այսուամենայնիւ ենթակայ {են} բամբակի եւ ժապաւէնի ազդեցութեան: Մի մրրիկ, մի փ

ն, եթէ մարդկային իրաւունքները անխտիր հաւասարաչափ {են} եւ ոչ մինինը աւելի, իսկ միւսինը՝ պակաս: -

նիքի բարիքը եւ ծանրութիւնը հաւասարաչա՞փ պատկանում {են} մեզ: - Այո՛: - Ուրեմն, ինչպէ՛ս հաւաս

ւնդը անհատի սեպհականութիւն չէ, նորա վերայ ապրում {են} եւ պիտի ապրին բոլոր նորա որդիքը անխտիր: - Բ

արծիքները, նորա աւանդութիւնքը, որ դարերով նստել {են} նորա ուղեղի վերայ, արմատացել են նորա ոսկերքի մէջ

որ դարերով նստել են նորա ուղեղի վերայ, արմատացել {են} նորա ոսկերքի մէջ, շատ անգամ, չէ կարող հաշտ աչքո

լքով, ո՛չ, նա լաւ գիտէ, որ սոքա անհնարին բաներ {են} Անգլիոյ մէջ, նա հալածում է մանր հնարներով եւ աղտ

անցեալը չէ կարելի շարունակել, լարերը շատ ձգուած {են}, ուստի մի փոքր թուլացրեց ժողովրդեան սանձը: Մինչ

աւ, որի մէջ կայսրը ասում էր, թէ ստրուկները ազատ {են} եւ իւրեանց հողը պիտի ստանան հրովարտակի թուեալ օրի

ւթեան տունկը: Եւ այսօր, ամենայն րոպէ, հեռանում {են} միմեանցից ազգը եւ կառավարութիւնը: Ազնուականութիւ

Իհարկէ, շատերը թռան դէպի Սիբիր, շատերը մաշւում {են} բանտերի եւ ամրոցների մէջ: Այս տողերը գրելու միջո

աջընթաց կուսակցութենից տասն եւ երեք հոգի մատնուել {են} ծերակուտի հինգերորդ բաժնի ձեռք, այսինքն՝ քրէակա

րէական ատենի ձեռք, որովհետեւ ստորագրութեամբ գրած {են} գաւառական ատենին, թէ չեն կարող եւ չպիտի ներգործե

եւ այսօր երկու երեք միմեանց հակառակ տարերք գնում {են} միեւնոյն ճանապարհը: Եւ կառավարութիւնը, իւր կարգ

ծաթի հանք, որ ամենայն տարի անդադար ոսկի եւ արծաթ {են} թափում զանազան տէրութեանց գանձարանների մէջ, գրեթ

ը, որ ժողովուրդը չէ տեսնում նորա երեսը, եւ ո՞ւր {են} այն ոսկիքը: Մի՞թէ տէրութեանց մօտ: Մեր առջեւ դրա

մօնօպօլիստ սեղանաւորների մօտ, որ աշխարհը խեղդում {են} պարտքի մէջ, եւ երկրորդ, հողատէրերի մօտ: Ոսկին

ւթեանց ծախքերը, օրըստօրէ բարձրանալով, լեռնանում {են}, եւ քանի որ ժողովուրդը հող չունի, եւ ուր որ ուն

չունենալով պիտի ուրիշ զօրութեամբ շարժին, վարձկան {են} այդ զօրութեան: Նոցա շահը այն է, որ հազիւ հազ ապ

զօրութեան: Նոցա շահը այն է, որ հազիւ հազ ապրում {են}, բայց նոցա կեանքը զոհուած է զօրութեան շահին:

լորը, բայց ի՞նչ է պատճառը, որ բոլորը եւս միացել {են} եւ կրկնապատկել են իւրեանց ապրանքի գինը: - Ն

պատճառը, որ բոլորը եւս միացել են եւ կրկնապատկել {են} իւրեանց ապրանքի գինը: - Ների՛ր, պարո՛ն, հ

ում բնակիչքը գրեթէ հարիւրին տասն եւ հինգ շատանում {են} ամենայն տարի: Թողո՛ւնք ուրիշ քաղաքները, միմիայն

երից: Նա մխիթարւում է՝ տեսանելով, որ աւելի շատ {են} այլ տէրութեանց պարտքերը: Նա զարմանում է միայն,

շատ նեղութեան մէջ լինէին, քան թէ ինքը, ծիծաղում {են} Թիւրքիոյ ղուրուշների երեսն ի վեր եւ երկու երեք ան

ղուրուշների երեսն ի վեր եւ երկու երեք անգամ կարող {են} բարձրացնել իւրեանց ոսկիների գինը: Մեղքը Մօհամմէդ

մասը այս տեսակ վաճառականների հազիւհազ կարողանում {են} ապրիլ, բաւական բազմաթիւ մասը զոհ գնաց Թիւրքիայի

հայեացքը, որ առանց ձայնի, առանց խօսելու, կարող {են} ամոքել ճակատագրի դառնութիւնը, եւ այս բոլորը անխո

ց, որ քեզ այդ օրը ձգեց: Պանդխտակիցքը գալիս {են} նորան մխիթարելու: Մի երկու բաժակ գինի... մ

ց խումբից: Արդեօք որքա՞ն գերդաստանք ընկնում {են} այսպէս: Սոցա վիճակից աւելի քաղցր չէ այն ման

իճակը, որ նոյնպէս լքանելով իւրեանց երկիրը՝ ձեռք {են} զարկում վաճառականութեան՝ պանդխտանալով օտար աշխար

երը նկարագրելուց: Նոցա ահարկու կերպարանքը սարսափ {են} բերում մեր վերայ: Այն մարդը, որի մէջ կայ մի թար

չ ճանապարհ, ոչինչ հաղորդակցութիւն, որ անհրաժեշտ {են} թէ՛ երկրագործին՝ իւր բերքը տանելու մի տեղ, եւ թ

կա՞ւ տեղեր կան մեծ եւ փոքր Հայաստանի մէջ, որ մօտ {են} Սեւ ծովին եւ Միջերկրականին, երկու, երեք, չորս

երկրագործութիւնը, միւս մասերում, որ թերեւս հեռի {են} ծովից, նոյնպէս կը զարթի: Վաճառականութիւնը

ր շերամադարմանութիւնը եւ մետաքսագործութիւնը կարող {են} ծաղկիլ ու բարգաւաճիլ: Այս անուանուած բերքեր

անուանուած բերքերից գէթ երկուքը կամ երեքը բաւական {են} հարստացնել մի բազմութիւն, որ արիաջան փութով պարա

էր այն նուիրական գործով: Ո՞ւր արդեօք կարող {են} անվաճառ մնալ եւ վնաս տալ երկրագործին բամբակը, մե

նում ազգային հարստութեան սերմը: Եւ մի՞թէ կարծում {են} մեր պատուելի վաճառականք, թէ Մէնչեստրի, Մարսէյլի

գենք այս հիմքը. լուսաւորութի՞ւն տարածելով: Ո՞ւր {են} մեր հնարքը, որ կարողանայինք գործ դնել այս խորհրդ

իւր ձեռքում, մի րոպէի մէջ կամեցաւ եւ ահա պատրաստ {են} վաճառականք գնել նորա ապրանքը: Այս ճանապարհո

ց ոմանք ընկան դէպքերի հարուածի տակ, ոմանք տեւում {են} կիսամեռ, բայց մինչեւ այժմ չերեւեցաւ եւ ո՛չ մի ըն

ործելի կամ մշակելի նիւթերի, որոնց վերայ հիմնւում {են} նորա ձեռագործութիւնքը, նորա գործարանքը եւ նորա մ

առականք եւրոպական ձեռագործի առեւտուրը սովորութիւն {են} արել ինքեանց: Այո՛, սովորութիւն է այս, բայց այ

մօտենում է անխնայ: Վաճառականը շուարել է, շատերն {են} շուարել նորա նման։ Մնում է առանց վաստակի վաճառել

իջեցնում է եւ նա: Կէս-մեռ, կէս-կենդան, անցնում {են} մի քանի օր: Բայց վճարի ժամանակը աւելի մօտեցաւ,

ախւում է նոցանից, թէ մի անյաջող վայրկենում կարող {են} նոքա ճմլել նորան: Բայց, չնայելով այս բոլորի վեր

չէ կարող լինել մի հրապուրիչ բան: Մեզ կարող {են} ասել, թէ մեք նկարագրում ենք այս կացութենների միա

թարիչ եւ լուսափայլ կողմերը, որ այդպէս հրապուրում {են} եւ իւրեանց են քարշում հետզհետէ գրեթէ բոլոր Հայոց

փայլ կողմերը, որ այդպէս հրապուրում են եւ իւրեանց {են} քարշում հետզհետէ գրեթէ բոլոր Հայոց ազգը, որի համ

ետզհետէ գրեթէ բոլոր Հայոց ազգը, որի համար դարձել {են} նոքա կատարելութիւն՝ idéal, ոչ միայն լոկ բացառո

ատարելութիւն՝ idéal, ոչ միայն լոկ բացառութիւնք {են}, այլեւ տեսաբանական խաբէութիւն՝ illusion optique

է վաճառականութիւնը: Այն, ինչ որ նոքա անուանում {են} վաճառականութիւն, թո՛ղ ներուի մեզ հրատարակել, լո

), օդին ապաստան արած իւրեանց կեանքը: Նոքա գալիս {են} եւ գնում են, " որպէս հողմ, որ շնչէ, որ ոչ գիտէ

ստան արած իւրեանց կեանքը: Նոքա գալիս են եւ գնում {են}, " որպէս հողմ, որ շնչէ, որ ոչ գիտէ, ուստի՛ գա

ջապէս հողի՛ց ստանում է բնութեան բերքերը, եւ նոքա {են} նորա նիւթական ոյժը եւ կարողութիւնը, հաստա՛տ է իւ

նութեան հիւրընկալ գիրկը, յարաբերութիւնքը փոխւում {են}. ե՛ւ միջնորդը, ե՛ւ մեծ վաճառականը, ե՛ւ գործարա

դիպել, եւ այլ հարիւրաւոր հարցական միթէներ լսւում {են} այստեղ: " Վնաս վնասից տարբեր է: Անհիմն վաճ

թիւնը: Եւ միայն հում բերքերը չեն, որ կարող {են} գրաւել հայ վաճառականի գործունէութիւնը. այդ բերքե

ն այն գործարանքը, նոյն այն մեքենաները, որ կարող {են} ներգործել Եւրոպայի մէջ, ծանր պայմանների տակ, կա

գործել Եւրոպայի մէջ, ծանր պայմանների տակ, կարող {են} ներգործել եւ Ասիոյ մէջ, ուր կեանքի պիտոյքը, պար

ւ այլ բնական հանգամանքները աւելի դիւրութիւն կարող {են} տալ այսպիսի ձեռնարկութեանց: Շատ մեքենայք,

: Շատ մեքենայք, որ Եւրոպայի մէջ ներգործում {են} կրակի եւ շոգու զօրութեամբ, Ասիոյ պարզութեան մէջ

եւ շոգու զօրութեամբ, Ասիոյ պարզութեան մէջ կարո՛ղ {են} ներգործել սարերից կատաղաբար վազած ջրերով, որի հա

ն՝ Ասիա ու յետ է մնացել: Այո՛, կլիմաները կարող {են} շատ բան պատճառել, բայց Եւրոպայի եւ փոքր Ասիոյ եղ

բերքերը, որ ո՛չ արուեստը եւ ո՛չ գիտութիւնը կարող {են} յառաջ բերել Եւրոպիոյ մէջ, եւ որ այնպէս առատօրէն

մէջ, ահա այս երկու տարի է, որ " Երեմիայի ողբ " {են} կարդում իւրեանց գլխին, իսկ Ասիան մոռանում է միշտ

նորա առաջքը, թէեւ այսօր հալածակա՜ն եւ աքսորակա՜ն {են} այդ ապագայի մարգարեքը եւ առաքեալքը: Եւ ինչպէս մի

Աւստրալիան, այլ երկիրներ եւ կղզիք կենդանի վկայք {են} մեր խօսքին: Ասիոյ ապագան աւելի մեծ է, աւելի լայ

աղօրօք օգուտ քաղել իւրեանց դրութենից: Կարող {են}, դարձեալ, դիմադրել, որ եթէ մեր հայեացքով, միա

եան եզը... - Այս ինչ հակառակախօս դրութիւնք {են}, - մտածում է մեր ընթերցողների միջից նեղսիրտ մարդ

է միայն իւր ազգի շահի համար, երբ մարդիկ հասանում {են} մինչեւ այնտեղ, որ ոչ միայն մարդը չեն ճանաչում մա

անգամ միլիոնաւոր բազմութեանց գոյութիւնքը ուրանում {են} ՝ չնայելով, որ այդ բազմութիւնքը ներկայ են. երբ

րանում են՝ չնայելով, որ այդ բազմութիւնքը ներկայ {են}. երբ թթուածինը եւ ջրածինը միանալով, կորուսանում

. երբ թթուածինը եւ ջրածինը միանալով, կորուսանում {են} իւրեանց տարրական յատկութիւնը եւ երեւում են որպէս

սանում են իւրեանց տարրական յատկութիւնը եւ երեւում {են} որպէս ջուր, որի յատկութիւնը տարբեր է ե՛ւ թթուածն

րի բազմութիւնը ազգ ճանաչելով՝ շատ անգամ ուրանում {են} նոցա սերունդի գոյութիւնը: Փիւնիկեցիք չկան, կամ

ը մեռնում է, բայց նորան կազմող անհատները կենդանի {են}, նոքա չեն կորչում, չեն չքանում եւ մարդերի թիւը

իւնը, ազգի դէմքը։ Միլիոնաւոր մարդիկ կորուսանում {են} իւրեանց անհատական ինքնուրոյնութիւնը այդ անձնաւորո

իւն եւ անձնապահութիւն: Արտաքին ոյժերը ներգործում {են} էակի վերայ (սովորական ոճով խօսելով) աւերողապէս

այն րոպէին մեռնում է: Արտաքին ոյժերը յաղթահարում {են} նորան եւ լուծում են նորա կազմուածքը: Ազգութ

: Արտաքին ոյժերը յաղթահարում են նորան եւ լուծում {են} նորա կազմուածքը: Ազգութիւնը ապրում է, եթէ

րտաքին ոյժերը, յաղթահարելով ազգութիւնը, լուծում {են} նորա կազմուածքը: Եւ ինչպէս բնական էակները, կորո

ց ոյժը, յաղթահարուելով արտաքին ոյժերից, մեռնում {են}, եւ ինչպէս նոցա կազմուածքի մէջ մտած նիւթերը, լո

ած նիւթերը, լուծուելով կազմուածքից, շարունակում {են} իւրեանց կեանքը՝ կազմելով մի այլ էակ կամ իբրեւ նի

ռնելուց յետոյ նորան բաղկացնող անհատները ընդունում {են} այլ բարոյական կերպարանք՝ կազմելով մի առանձին ազգ

ձին ազգութիւն, ա՛յլ պայմանների տակ, կամ մտանում {են} ուրիշ ազգութեանց կազմուածքի մէջ: Բնութիւնը

իւրեանց գոյութիւնը եւ ներկայութիւնը ապացուցանում {են} իւրեանց ազգութեամբ: Կենդանի եմ ես եւ խօսում եմ ա

ս խօսում եմ քո հետ. մեռելները վաղուց արդէն թողել {են} խօսելու սովորութիւնը: - Ինձ ի՛նչ փոյթ, դու

հագրական անուն է"։ Պարզամիտ մարդիկ կարող {են} հաւատալ այս կամ այն կառավարութեան... կարող են հա

ող են հաւատալ այս կամ այն կառավարութեան... կարող {են} հաւատալ, որ եթէ յիրաւի՛, Լեհաստանը արժանի լինէր

կերպով չեն համարւում կենդանի։ Այո՛, նոքա ստրուկ {են} ուրիշներին։ Բայց եւ այն մարդիկը, որոնց ազգութիւ

ցնում է երկրագունդը բեւեռից մինչեւ բեւեռ, ստրուկ {են} իւրեանց կառավարութեան ձեռքում: Կառավարութիւնքը,

ներ եւ առհասարակ գլխիվայր հասկացողութիւնք պաշտելի {են} նոցա, խորամանկութեամբ օգուտ են քաղում նոցա թուլո

ողութիւնք պաշտելի են նոցա, խորամանկութեամբ օգուտ {են} քաղում նոցա թուլութենից, տիրում են նոցա վերայ եւ

ութեամբ օգուտ են քաղում նոցա թուլութենից, տիրում {են} նոցա վերայ եւ նոցա անունով ներգործում են, միմիայ

, տիրում են նոցա վերայ եւ նոցա անունով ներգործում {են}, միմիայն իւրեանց անձնապահութեան համար: Մար

թովուած է, կառավարութեանց բժժանքը դեռեւս ազդում {են} նորա վերայ: Նա տանում է աղքատութեան ծանր լուծը՝

ռանց հաշիւ տալու ինքը ինքեան, թէ ի՛նչ բանի համար {են} այն զրկանքը, որ յանձն է առնում: Ի՛նչ կ'առնու իւ

ք, եթէ ամեն մինը այդ եղջերուաքաղ փառքերից գնւում {են} սոսկալի հարկերի եւ սարսափելի պարտքերի ծանրութեամբ

է դնում: - Տարակոյս չկայ, դոքա պատկանելիք {են} կառավարութեան: - Ապա ազգը՞: - Ազգը ի՛

յելով այս բոլորի վերայ, այդ ազգութիւնքը հետեւում {են} տակաւին իւրեանց կառավարութեան, ուրիշ աշխարհների

այդ փաստը: Այն, թէ հզօր կառավարութիւնքը տիրում {են} զանազան աշխարհների, զանազան ազգերի, միմիայն վայ

տրկացնել զանազան ազգեր, որովհետեւ այդ ազգերը յետ {են} մնում եւ չեն քաղաքակրթւում: - Այսպէ՞ս, ուր

ատողքը, իբրեւ տէրութեան ընդդէմ ապստամբք, կարո՛ղ {են} դատապարտուիլ դէպի թիարան... - Քաղաքակրթութի

ր պատկանում է Իտալիային, եւ երբ խնդիրները սկսում {են} սաստիկ յուզուիլ, երբ առաջարկութիւնք առաջարկութեա

երբ առաջարկութիւնք առաջարկութեանց քամակից հասնում {են} նորան, թողուլ այս աշխարհի թագաւորութիւնը, նա չէ

րները, անզէն մարդոց վերայ յարձակուելով, սպանում {են} ՝ առանց խնայելու հասակի եւ սեռի, Ռուսիոյ գերմանա

: - Եւրոպական տէրութիւնքը անդադար օգնութիւն {են} տալիս Թիւրքիային, որ նա դիմանայ եւ չկործանուի:

քա ամէնքը, իբրեւ բռնի վարժապետ, քաղաքակրթութիւն {են} տարածում, եւ ոչ ոք չէ հարցնում աշակերտի կամքը,

երութիւնը մեր հասկացած քաղաքակրթութենից: Բանդերը {են} նոցա դպրոցները, պօլիցականք եւ ժանդարմը՝ դաստիար

րող է տեղի տալ միւս կիրքերի, որ հանգամանքը կարող {են} ծնուցանել: Ազգութիւնը հարկաւոր է եւ օգտակար այն

քական նաւաբեկութենից ապրած մարդիկ, եթէ հասկանում {են} ազգութիւնը մի ամբողջութիւն, որ երբեմն կար եւ որի

նդի եւ ներկայ պայմանների վերայ, եթէ նոքա մտածում {են} երեւեցնել իւրեանց ազգութիւնը այն շրջանակի մէջ, ի

հող ձեռք բերել, իրաւունքը եւ ժամանակը պահանջում {են} տնօրինել այնպէս, ինչպէս ցոյց է տալիս ներկայ հարկ

րերից մնացած, աւանդական կառավարութիւնքը տնօրինել {են} մինչեւ այժմ, այսինքն՝ տէրութեան կամ ազնուականու

ուար: Ուրիշների փորձերից, որ փորձողներին արժում {են} արեան ծովեր եւ որ բոլորովին ձրի ներկայանում են մե

ւմ են արեան ծովեր եւ որ բոլորովին ձրի ներկայանում {են} մեզ, իբրեւ օրինակ, հարկ է, որ խրատուինք եւ չ'ե

, մորթը, միսը, կաթը եւ այլն, որ նոյնպէս արժանի {են} ուշադրութեան եւ մշակութեան: Մեք ցոյց ենք տալիս մ

յց ենք տալիս մի երկիր, որի հանքերը մեծապէս կարօտ {են} մշակութեան եւ, որոնք, մինչեւ այսօր մնացած են մա

օտ են մշակութեան եւ, որոնք, մինչեւ այսօր մնացած {են} մարդկութեան համար " որպէս աղբիւր փակեալ եւ դուռն

պի մեր քարոզութիւնը: Երկիրը եւ բերքերը քաջ ծանօթ {են} նոցա, եւ անծանօթների համար պատրաստ են իւրեանց գո

քաջ ծանօթ են նոցա, եւ անծանօթների համար պատրաստ {են} իւրեանց գոյութեամբ վկայելու մեր ասածին: Մեր

ը ապահով էր, նոյնպէս եւ իմ ժառանգները ապահովուած {են} "։ Նորա մտածութիւնը աւելի չէ տարածւում, քան թէ

ն, եւ նորանով կարծում ես թէ քո ժառանգները ապահով {են}, իսկ մեք ասում ենք, որ այդ կարծեցեալ ապահովութի

, կամ քառորդը, կամ աւելի մի փոքր մասը, եթէ շատ {են} քո զաւակները: Եւ ահա կարողութիւնը, ոյժը դեռեւս

ամ իբրեւ կարկուտ, անհնարին բռնութեամբ գահավիժում {են} իւրեանց հպարտ բարձրութենից, դարձեալ դէպի ծով: Ա

դորա փոխանակ, եւ աղքատների ժառանգներ հարստանում {են}: - Այնպէս, ինչպէս ընկնող հարուստը, եւ նոյ

ալիս է զրոյ: Այո՛, բնութեան օրէնքները կատարւում {են} ճիշդ մաթեմատիկական հաշուով, եւ մարդը, որպէս անդ

րդկային կեանքը, որպէս երեւոյթ բնութեան, ենթակայ {են} այս օրէնքին եւ այս հաշուին: Կարող են ասել,

նթակայ են այս օրէնքին եւ այս հաշուին: Կարող {են} ասել, որ եթէ մարդը եւ նորա կեանքը դրուի ճիշտ մաթ

ան առջեւ այն շրջապատը, որի մէջ ապրեցար, ի՞նչպէս {են}, կա՞ն այն հարուստները, որ տեսել էիր: Այնպէս չէ

ունից, որ դու ճանաչում էիր, այսօր կան եւ տեւում {են} միայն երկու տուն: Հաւատա՛, որ այսօրուայ մանուկը

՜յնպիսի նաւաբեկութեան մնացորդք, որ այսօր երեւում {են} քեզ: Մինչդեռ ընդհանուրը ապահովուած չէ, մասնաւոր

չունինք, այլ, որովհետեւ շատ ականջներ մարմաջում {են}, եւ իրական ճշմարտութիւնը, ո՜հ, շատ մերկ է: Եւ

է: Եւ աւելորդ է պատասխան տալ այնտեղ, ուր խօսում {են} հեղինակութեան անունով, որ մեք չենք ընդունում: Մ

ստիկները չկամին այս տեսնել, նոքա վերացականութիւն {են} խնդրում, նոքա այնքան բարձր կանգնած են, որ մարդը

ականութիւն են խնդրում, նոքա այնքան բարձր կանգնած {են}, որ մարդը հող եւ մոխիր է նոցա առջեւ։ Բռնակալնե

մոխիր է նոցա առջեւ։ Բռնակալները սեպհականութիւն {են} պահանջում, նոքա կենդրոնացած են իւրեանց մէջ, իւր

րը սեպհականութիւն են պահանջում, նոքա կենդրոնացած {են} իւրեանց մէջ, իւրեանց գոյութիւնը քարոզում են ուրի

ացած են իւրեանց մէջ, իւրեանց գոյութիւնը քարոզում {են} ուրիշներին, իբրեւ հաւատալիք, իսկ այդ ուրիշների

ւատալիք, իսկ այդ ուրիշների գոյութեան վերայ թքում {են} լրբաբար: - Ի՞նչ է մնում այն մարդերին, որ ո

- Ի՞նչ է մնում այն մարդերին, որ ո՛չ միստիկ {են} եւ ո՛չ բռնակալ: Ի՞նչ է մնում մեզ: " Քարոզե

Բայց այն վառ երիտասարդութիւնը, որոնց վերայ {են} մտածող մարդերի յոյսերը, ժամանակի եւ դարու այն հա

ը մի տեղ է, ուր զուարճանալու համար միայն երեւում {են} մարդիկ. բայց միթէ՞ այդ է թատրոնի բուն եւ էական խ

րութիւնը եւ յանցանքը, առանց աչառութեան, ստանում {են} իւրեանց արժանի հատուցումը: Մարդկային բանականութի

մի վերայ: Նա մի նոր տեսակ դպրոց է, ուր ուսանում {են} ամեն հասակի մարդիկ: Նա ուսուցանում է գեղեցիկ հայ

տ անգամ մի երեկոյի մէջ պատառոտուելով անպիտանանում {են} կատաղի ծափահարութենից: Ի՞նչ է սորա պատճառը:

յն դիմակը, որ աշխարհի սուտ դասակարգութիւնքը դրել {են} նորա երեսի վերայ. նա որպէս մի օտար աշխարհ մտանու

նոցները եւ ահա դերասանը եւ դերասանուհին փոքրանում {են}, ստորանում են նորա աչքի առաջեւ: Ամենափո՛քր

դերասանը եւ դերասանուհին փոքրանում են, ստորանում {են} նորա աչքի առաջեւ: Ամենափո՛քր է նա, որ ուրի

ազեանց արգոյ օրիորդների անունները, որոնք առաջինն {են}, որ քաջութեամբ ոտք կոխեցին թատրոնաբեմի վերայ: Ք

մոռանալով մի քանի թերութիւնք, որ գրեթէ անհրաժեշտ {են} ամէն մարդու մի նոր պաշտօն կատարելու ժամանակ:

ն նորանց հպարտութեան վիհը, ուր գահավէժ անհետացել {են} շատ եւրոպական դերասանուհիք: Հպարտութենից ա

ինչեւ իւրեանց ասպարէզի կատարածը պիտի որ յառաջ դիմ {են}, պիտի որ կատարելագործուին: Քաղցր է մեզ յու

, արգոյ հասարակութեան ընդունելութեան հետ, կարո՛ղ {են} մեծ ընթացք տալ թատրոնին: Յոյս ունենք, որ ա

ւ իւրեանց ազգը: Թէպէտեւ փոքր եւ շատ փոքր երեւում {են} մեր ազգի մէջ այդպիսի մարդիկ, այնուամենայնիւ երեւ

ր ազգի մէջ այդպիսի մարդիկ, այնուամենայնիւ երեւել {են} եւ երեւում են եւ չէ կարելի իսպառ ուրանալ: Մեծ ցա

պիսի մարդիկ, այնուամենայնիւ երեւել են եւ երեւում {են} եւ չէ կարելի իսպառ ուրանալ: Մեծ ցաւը այն է, որ

այն մաuներում գտնուած հայերի մէջ, եւ ահա երեւում {են} մարդիկ, որ կամէին սրբել իւրեանց ազգակիցների աչքի

եւանը, այլ քրիստոնէավայել բարի նախանձով հետեւում {են} նոցա օրինակին: Բայց այն խնկելի մարդերի բարի

եցոց համար այդ արծաթքը եւ աւանդութիւնքը համարւում {են} մի արաբական վիպասանութեան նման բան: Նախիջեւանցիք

աբական վիպասանութեան նման բան: Նախիջեւանցիք լսել {են}, թէ կան այդպիսի ժառանգութիւնք, հասկանում են, ո

սել են, թէ կան այդպիսի ժառանգութիւնք, հասկանում {են}, որ ձեռք բերելով այդ կարողութիւնը, հնար ստանալո

որ ձեռք բերելով այդ կարողութիւնը, հնար ստանալու {են} մի մեծ բարոյական (ի հարկէ դէպի լաւը) յեղափոխութ

թեան մէջ, բայց մի աններելի թուլութեամբ անհոգացած {են} մինչեւ այժմս, չնայելով որ, ինչպէս մի անգամ Կալկ

դէպի լոյսը ձգտողութիւն, մինչ հանդիսի մէջ երեւում {են} մարդիկ, որ պարզ աչքով տեսանելով եւ հասկանալով ճշ

տեսանելով եւ հասկանալով ճշմարտութիւնը, քարոզում {են} նորան մարդասիրական անձնազոհութեամբ, մինչ ազգի բա

ոզութիւնը եւ անաչառ հրապարակախօսութիւնը ընդունում {են} ամենայն ողջմտութեամբ, զզուանքով նայելով օբսկուրա

մ է բոլորի գումարը, ո՛ւր եւ որի՛ ձեռքում գտնւում {են} ներկայումս: Թէպէտեւ այդ բաների մասին գրաւոր կարե

ւածոյն յարեւմտեան որմի անդ ծայրէ ի ծայր դուքաններ {են}, զոր յանցեալ տարւոջն շինել ետու ի հիմանէ հաստահե

որ Չինի բազարի սկիզբն կոչի, ուր է իմ դուքանները {են}, իսկ հիւսիսայինն է գաւիթն սուրբ եկեղեցւոյն. այս

լն, փաթեքն եւ այլն, յերկաթեայ սանդղոջս գտանէլոց {են} ։ Եւ զայս եւս յայտնեմ, զի ես ի սկզբանէ անտի ընդ

այլն անխափան եւ անպատճառ տացեն, քանզի թազում ամք {են} յորմէ հետէ սպասաւորքն են տանս իմ եւ մանաւանդ մինչ

տացեն, քանզի թազում ամք են յորմէ հետէ սպասաւորքն {են} տանս իմ եւ մանաւանդ մինչ քրիստոնէական հաւատս ընկա

ւրաքանչիւրում Ժամանակի ոյք եւ իցեն, որպէս ներկայ {են} պարոն Ներսէս Յովհաննէսն եւ պարոն Դիոնիսիոս Հայրապ

ւ աստ յիշեալ երեք պարոնքն ինձ վէքիլ եւ կտակակատար {են}, վասնորոյ եւ երեքինն ՚ի միասին մին կամքով եւ մին

դաթովն, յիմ տների եւ յիմ ստատի եկամտիցն պարտական {են} հատուցանել իմ կտակակատարքն, որպէս եւ ահա պատուիր

շեալ իմ տեղակալ օրդենին ի սպասու իւր, քանզի սոքա {են} տեղեակ իմ ամենայն անցիցն։ Ես ահա առ այս զեր

ը (եւ ոչ քչերը), որոնք մեծ թեթեւութեամբ այնքան {են} յանդգնում, մինչեւ գուցէ մեր բազմերախտ եւ առաքելա

մեր բազմերախտ եւ առաքելանման թարգմանիչների գահից {են} բռնում: Քչե՞րը կան մեզ մօտ, թող թոյլ տրուի հարց

, որոնք մի անգամ արուեստակեալ տաղաչափութեամբ քամի {են} փչել եւ լրբութեամբ Շեքսպիրի կամ Շիլլէրի հովեր են

են փչել եւ լրբութեամբ Շեքսպիրի կամ Շիլլէրի հովեր {են} առնում, որոնց անարժէք համբակներին անգամ յարմար չ

ք քերթողականի վսեմ ճարտարութիւնը, որով շատ քչերն {են} օժտուած բնութիւնից ` կարծես աստուածային կայծակով

բուրում վարդերը Եւ իր սիրած հրեշտակին. Շիկնում {են} շառ այտերը, Սիրտը զարկում հեշտագին: Համբոյրներ

ը, Սիրտը զարկում հեշտագին: Համբոյրները խաղո՜ւմ {են} Կուրծքի վրայ հոլանի, Բաբախում են սրտերը... Արդ

յրները խաղո՜ւմ են Կուրծքի վրայ հոլանի, Բաբախում {են} սրտերը... Արդարոց բի՜ւր երանի: Վճիտ սիրով անբա

րտէզի գաղտնաթով ` Թաւուտներում թաքթաքուր Շտապում {են} երկուսով... Ո՛վ աչք, պահ մի եղիր կո՜յր: " Ո՞վ

, խղճալի տեսքով: Մեքենաները վիթխարահսկայ Ծխում {են} ահա դէպ երկինքն ի վեր Ու բարձրաղաղակ սուլում, ձ

եր: - Դէպի՜ Փարիզ, դէպի՜ Փարիզ... Եւ շտապում {են} նստած կառքերում Դէպ ազատութեան չքնաղ օրօրան, Դ

յս Քո անունով կոչելու, Տունն այս, որտեղ ապրում {են} Քո որդիները հլու: Սեղան շինուեց սրբութեան, Տէ՛

ան, Տէ՛ր, քեզ համար, ուր արթուն ` Հաց ու գինի {են} ձօնում Ի յիշատակ քո որդուն: Դու չե՞ս գալիս հարա

ւմ. Թռչունները իրենց զուարթ համերգով Ողջունում {են} այգաբացը հոգեթով: " Եւ ինչո՞ւ ես դու հառաչում տ

, որոնց երկինքն է ցօղում. Ու ձեռներըս տաք սրտին {են} պատահում: Ապա ձեռքըս վեր տանելով կրծքի մօտ ` Բ

տ. Եւ արեւի ծիրան ցոլքերն անդրանիկ ` Ցոլցըլում {են} ստինքներից իր գողտրիկ: " Որքա՜ն վսեմ ու վայելո

վառող լեռն ի վար Զառիվայրի գաղտնաթով Թաւուտներն {են} գգւում յար, Սահում են լուռ շօշափող Մատները մեր

յրի գաղտնաթով Թաւուտներն են գգւում յար, Սահում {են} լուռ շօշափող Մատները մեր հրեշտակի ` Շրթունքները

ապից յետոյ. Մերկանալով տխուր ` ինչպէ՜ս Սառչում {են} լիճ, դաշտ ու անտառ: Գարնան շնչից ջրերն ինչպէս

ու անտառ: Գարնան շնչից ջրերն ինչպէս Կարկաչում {են} զիլ ու կայտառ. Գեղջուկն ինչպէ՜ս տենչում է իր Ց

եան շղթայակապ Զոհը ` բանտի խորտակուելուն: Ի՞նչ {են} սոքա ողջ միասին Անձկութեան հետ հրեշտակի, Թէ նա

նում է: Սափորները կոկ ու գողտրիկ, Օ՜, ժպտում {են} նրան կարծես, Վիզն է նրա այնտեղ մօտիկ, Սիրտն է

ջ արդեօք, Թեփը չի գցում մաքրելու համար: Մնում {են} միշտ մշակութեան Բարիքները մայր բնութեան: Եւ մա

.................... Տաշում է ակը եւ թռչում {են} մանր Փայլուն բեկորներ նման յակինթի... Ու բաբախ

ինչո՞ւ ես կարգուեցի Արարածոց տէր, իշխան: Ինչի՞ս {են} պէտք ինձ պսակք, Լուսապաճոյճ, օդային, Է՞ր հրեշտ

այտուն խումբք Ո՛չ սոխակի երգն անուշ, Որով ամենքն {են} հրճւում - Բնութիւնք բիրտ եւ քնքուշ: Նախ տու՛ր ին

օ՛, հմուտ, Այդ որտեղի՞ց ուսար դու: Զարմացնում {են} ինձ սաստիկ Քո խօսքերը, յիրաւի, Եւ քանզի չեմ սեր

կային, Իբր անուշ խունկ, առ Աստուած, Ալելուներն {են} հնչում Երկնային ողջ զօրութեանց: Հոտոտո՜ւմ է լիառ

ջն էութեանց վա՛ր դէպի, Բարեխօսներն շուրթերից Այս {են} լսում - " Թող տրուի՛"։ Սու՛րբ, սու՛րբ, սուրբ

` կենդանիքն այն ամեն Կրակի տեսքից խրտնելով, Մասն {են} առնում - ասում են - Սիրոյ հրից հոգեթով. Եւ ամոլն

են Կրակի տեսքից խրտնելով, Մասն են առնում - ասում {են} - Սիրոյ հրից հոգեթով. Եւ ամոլները զոյգ-զոյգ Կրքո

րին: " Գնա՛, կորի՛ր, սերովբէ, Խօսքերդ անցնում {են} չափից, Եւ ինչո՞ւ չես հեռանում, Անզգա՞յ ես կարծո

այն ի՞նչ ` Թէ ` աճեցեք... " եւ լռեց: Եւ կռւում {են} խիստ անհաշտ Խենթ հրամանն ու բնութիւնն, Ո՞ւմ կը մ

նրան հակառակ: Որք պաշտամունք բնութեան Բռնադատել {են} ջանում, Նրանց հրեշտակն բարձրաձայն ` Խելագար է ան

որ երկրում հարսնքոյր Եւ խորանի վարագոյր Պատառւում {են} անկարկատ ` Նաեւ թել-թել, աննկատ ` Կտրտւում են ար

ւմ են անկարկատ ` Նաեւ թել-թել, աննկատ ` Կտրտւում {են} արնատար Անօթները մազանման ` Արդեօք հեղուած առաջին

րիւնը չէ՞ սրբազան: Կոյս զոյգերը թեւիթեւ Գլորւում {են} տագնապով, Դատավճիռը պարզ է ` " Անմեղութիւն, գնա

աւ ի տաճարս Ոչ բնակիս ձեռագործ, Որոյ {են} երկինք աթոռ Եւ երկիր կայ ընդ աթուր,

նս՝ Կապարանին խորտակման: Պատի՜ր սոքա {են} ուրուականք Առ անձկութեամբ հրեշտակին.

այ Ընդ նախահօրն խօսակցէր. Այնմ երկինք {են} վկայ՝ Սերովբէն ինչ ո՛չ ստէր: " Մխիթա

ւրբ, սո՛ւրբ, սո՛ւրբ ես, Տէր, որ Էն, Լի՛ {են} երկինք փառօք քովք, Նուագս յօրինէ սերովբէն

ականութիւն, կրօն եւ լեզու: Ազգ, որոյ խորտակեալ {են} անօթք, կորնչի անհետ, որպէս կաթիլ մի ի ծովու: Զ

րոց՝ ոչինչ ընդհատ քան զառաջինն մեծակշիռ շնորհեալ {են} պաշտօնք ի պահպանութիւն ազգիանօթ քդ այդոքիկ - կրօն

տ ա՛յն է՝ առանց զընթերցեալն հասկանալով, թշնամիք {են} լուսաւորութեան, եւ բազում ուրեք շանթիւք նզովից մ

նայն մարդկային ուսմանց եւ դաստիարակութեանց, օտար {են} եւ ի փիլիսոփայութենէս, եթէ անհնար է բարին միոյ մ

լ ի պատմական իրողութիւնս ներկա ժամանակիս: Բազում {են} առ մեզ օրինակք աննուէր քահանայից եւ անկնդրուկ եպի

նս ժպտին առ վայրկեան եւ ապա որպէս զխելակորոյս դեմ {են} առ ի գիւտ հնարից կորստեան բողոքաւորացն. իսկ եթէ

րութիւն եօթանասնից, ի սեղծմանէ աշխարհի մինչ ցարդ {են} ամք 7368. զի ծնունդ Քրիստոսի դիպաւ ի վեցերորդ դա

վսքին, թէ ընդհանրական ժողովք միշտ առաջին համարել {են} միշտ զպապն Հռովմայ, իբր զյաջորդ առաքելոյն Պետրոս

ց ընդհանրականս ճանաչէ մի միայն զերիս ժողովս, որք {են} Նիկիո, Եփեսոսի եւ Կոստանդնուպօլսոյ, իսկ զայլսն

ճանաչէ զայլսն ընդհանրականս, սակայն ընդհանրականք {են} սոքին, ուրեմն եւ հայոց եկեղեցին սխալեալ։ Ի մասն

եան եւ փառասիրութեան իւրեանց համարեալ եւ քարոզեալ {են} զանձինս գերադաս քան զամենայն եպիսկոպոսունս, զայդ

ութիւն եւ ընդհանրականութիւն անկապտելի յատկութիւնք {են} եկեղեցւոյն Քրիստոսի: Այլ յոճոյ խօսից Այվազովսքւո

պապականն, Նեստորականն եւ այլն եւ այլն ուղղափառք {են} որպէս նաեւ մերս Հայաստանեայց եկեղեցի: Այսպէս երբ

գլխաւոր մեղքերուն ամենն ալ մահուչափ կամ մահացո՞ւ {են} "։ Առ այս պատասխանէ բացասաբար, յաւելեալ եթէ ըստ

ստ ծանրութեանց եւ ըստ թեթեւութեանց երբեմն մահացու {են} եւ երբեմն ներելի: Ի վերջէ յարէ զանուանս գլխաւոր

ոն, հպարտութիւն, նախանձ եւ այլն եւ որք ի կարգին {են} ։ Աստուածաբանք Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, զայսոսիկ

եցեալ աստիճան թեթեւութեան, համարի ներելիս: Ո՞յք {են} այդոքիկ եւ զիա՛րդ որոշեն աստիճանքդ, մինչ Քրիստոս

դնել յերեսաց: Ե՛ն յազգին մերում ականջք, որք բաց {են} զօրհանապազ, են եւ աչք, որք տեսանել տեսանեն զամե

՛ն յազգին մերում ականջք, որք բաց են զօրհանապազ, {են} եւ աչք, որք տեսանել տեսանեն զամենայն. ո՛չ միայն

կրօնական մասին, եւ ահա պատգամքն ահաւոր աղճատեալ {են} ՚ի նմա: Եւ որ գլխաւորն է, զորով չկարեմք բնաւ զա

արմնին, եւ գինւոյն ՚ի ճշմարիտ արիւն, հետեւականք {են}, հիմնեալ յանսուտ բան Քրիստոսի. " ա՛յս է մարմին

բե՛ր ասել ե՛ւ մտօք ե՛ւ կամօք, զի սոքա հետեւականք {են} աղբերացեալ ի զօրութենէ հոգւոյն։ Ուրեմն Այվազովսք

ւ մինչ իսպառ մատնել յաւիտենական կորստեան: Այսպէս {են} այժմուս, մեր ամենեցուն, լուսաւորելոցս Հայոց, վ

ամեաց խաղաղութեան ազգի եւ եկեղեցւոյ: Ոչի՛նչ {են} առ մեզ ախտացելոց ոմանց ըղձակաթութիւնք, ժողով գու

Քեզ էլ սպառնում է վտանգ. Ինչպէս խեղդվում {են} երեխայք, Շոգ օրերին լողալիս, Էն կողմ

լիս։ Նուիրական ջրի ափին Ծաղկում {են} ճոխ աւաններ. Թէ զինուորն է նոցա պաշտպան,

եր, Սիրուն կոյսեր, տուն շտապեցէք Ման {են} գալիս չեչէններ։ ԿԵԱՆՔ. Կեանք երջ

մ կարող քեզ ուրանալ, Ինչպէս շատերն ուրացել {են}, Որոնց անունն չուզեմ տալ. Բայց որ գո՛

իշտ պատրաստ։ " Այսպէս ապրեն թէ ապրում {են}, - " Ասում է փորն իմ ճարպոտ, - " Բաքո

անիկ եմ, իմ զաւակք, " Մուսաները ինձ սիրում {են} " Իմ կարօտի փոխանակ "... Հնչեց

մ Արարատ. Նորա որդիք իմ քընարիս Թշնամի {են} միշտ անհաշտ։ Ամեն մինը դանակ ձեռին

Զըրկըւած է կանաչից... Սոխակները հալածուած {են} Ագռաւների սեւ գնդից։ Ես անխիղճ չ

է անհնարին։ Շատերը մինչեւ այսօր ասած {են}, Թէ ուսանողներն դատարկ մարդիկ են, Նոց

այսօր ասած են, Թէ ուսանողներն դատարկ մարդիկ {են}, Նոցա պատասխան ես կ՚ասեմ այսօր, - Այդ

ճաշած՝ դիպչում էր օդի։ " Ի՞նչ փուչ մարդիկ {են} ", - ասաց իւր մտքում, - " Բան ու գործ չուն

Այդ պատճառով էլ ուսանողները Դատարկ մարդիկ {են} նոցա աչքումը։ ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (I) Ան

, Լսի՛ր Քրիստոսի խօսքերին, թէ անվախճան այս {են} կեանք, Որ հաւատա՛յ Աստուած, Քրիստոս, թէե

աւերժի ուխտը պահելով ` Ինձ արբածք խոնարհում {են}. Աստղերն էլ խօսքիս լսելով ` Ուրախ շո

երն էլ խօսքիս լսելով ` Ուրախ շողերով խաղում {են}: Բայց երբ ամբոխուած քաղաքից Ես

երերը անձնասիրութեամբ Իւրեանց տղերքին ասում {են}. " Նայեցէ՛ք, սա օրինակ ձեզ, Չ

, անարգ, խեղճ, կնճռադէմ Ինչպէ՞ս անարգում {են} նորան"։ ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (II) Ա՜խ,

է տեսել ալիքներ, Նորա նաւի առագաստը՝ շատ {են} ուռցրել գիժ հողմեր: Բայց անվտանգ, հաստատ

բազում անգամ անշուշտ նաւի կորուստը. Սովոր {են} միշտ այնպիսիքը՝ ցամաք հողի երեսին Քնել հան

ւտը, Չգիտեն, թէ կայծակները՝ միշտ մաքրում {են} մեր օդը, Չգիտեն, որ անչափ քաղցր է՝ մրրկից

անգանակ, Աստուածային խաղաղութիւն: Լի {են} միշտ, լի քո կողքումը: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (III)

Իմացի՛ր, որ ջոկ-ջոկ տեղ Նոքա կշռում {են} պէս-պէս: Թէ մոռացար բեւեռը, Մի

նկերի արտասուքով, Նորան մոռցան... Պարում {են} տօնի շքեղ զգեստով. Ապա ո՞վ է գիշերը, որ եր

չգիտէ, ո՞վ է պառկած այն տեղը, Որի՞ ոսկերքն {են} փթում հարստացնել սեւ հողը։ Նա իւր անձն է պա

մէգ ու թագաւոր արծուին. Մարդիկ շատ խորամանկ {են}, թէեւ դժուար էր, Զգուշացի՛ր, բազմամարդ ո

Շարելով դէպի առաջ գալիս է զօրքը: Ծռծռում {են} սուլթանները զինչ խոտեր դաշտի, Պիսակ ուլանն

տեր դաշտի, Պիսակ ուլանները բռնում, հանում {են} փոշի: Պատերազմական վաշտերը կարգով գալիս են

են փոշի: Պատերազմական վաշտերը կարգով գալիս {են}, Առաջից դրօշակները, թմբուկ խփում են:

գալիս են, Առաջից դրօշակները, թմբուկ խփում {են}: Թնդանօթները պղնձեայ վազում, որոտում..

Առաջնորդէ սպառն[աց]այտ զօրապետ ծերիկ Գալիս {են} կարող գնդերը զինչ յուզեալ հեղեղ Զարհուրելի-

ոխը արեւմուտքում մի մրրիկ բարձրացած. " Տօն {են} տօնում մեր թշնամիք ", - նա կատաղութեամբ գոռաց:

լեւորեալ մի ծեր մարդու կերպարանք). - Ասում {են} որ, ի՞նչ ասում են, այդ շատ հաստատ, ճիշտ լուր է

դու կերպարանք). - Ասում են որ, ի՞նչ ասում {են}, այդ շատ հաստատ, ճիշտ լուր է, Մեր արքայի

ալիս եմ հաւատով"։ Այնտեղ շատ մարդ զբօսնում {են}, Բայց մեռած է սրտերը, Մի պատանի աշխ

րորդ էր, Մանաւանդ այս համարները խորհրդական {են} թիւեր։ 1885 թ. Մոսկուա ՅՈՅU

ն, Դու մոռնալով քո ցաւեր Կասես. ո՞ւր {են}, ե՞րբ անցան: Այս խօսքերն, որ մեր հո

տակ մահու պատանք: Ատամները խիստ սուր {են}, Ճակատը լերկ մազերից, Բազուկները չոր

Ռուսաստանի Խոր-խոր քունջերից Հաւաքուած {են} պատանիներ Ամենայն ազգից: Նոցայ անուն

Մա՛րդ, իմացիր դու աշխարհը, Ունայն {են} քո հոգսերը. Մի՛ տառապիլ զուր բեռի տակ,

Մի վարդապետ опытной Ողջ սորա հետ ընկել {են}: Ведь ուզում եմ հարցանել, Ведь վախու

Կապոյտ երկնքի վերայ Որքա՞ն աստղեր փայլում {են} վառ, Ասես համար, թիւ չկայ. Ասում են

են վառ, Ասես համար, թիւ չկայ. Ասում {են} որ ամենայն մարդ Աստղիկ ունի երկնքում.

չքնաղ երեսին. Այժմ նորան չեն ճանաչում, Մոռացել {են} բնաւին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, ա

րենիքդ. Կամ ունի՞ս դու ուրեւիցէ, Ո՛վ {են} արդեօք ազգակիցքդ: Հայ մարդ, ասա՛,

եզանից չէ հեռացնում նա, Որի կորուստքը անչափ {են} կեանքում, Որ արտասւում է իւր բաղդի վերայ:

փայլուն, Չեն տանելի մեր աչքին, Ատելի {են} մեր հոգուն: Ճանաչում ենք, հաւատում,

ց չկամինք խոստովանել. Պատճառ՝ նոքա շփոթում {են} Մեր երջանիկ կեանքի թել: Մեք կամ

ա թէ ո՛չ, ահա սուրս... ինձ պատուէր Sուել {են} քեզ սպանանել. ի՛նչ առնես.... Եւ թէ

կանաչով, Բիւր ծաղիկներ իւրեանց հոտը բուրում {են}: Ուրախ ուրախ թռչունները երգելով,

է մարմինը, Աչքը յօնքը սեւ սաթի պէս փայլում {են}: Չքնաղ իրան, մէջքը բարակ, իսկ կուր

կանգնած եմ անտառում, Ծառի կատարքը հասանում {են} երկնքին. Իւր մռայլոտ գագաթովը անտառը,

եր անցուցել ենք խռովով, Եւ շատ մարդիկ փոսն {են} ընկել մեր ձեռքով"։ Ասաց, ժպտաց. կա

ս յիշեցնում. Բայց նոքա ոչ միշտ Քաղցր {են} ինձ հետ, Այլ շատ այն է որ ` Ինձ են տ

ր են ինձ հետ, Այլ շատ այն է որ ` Ինձ {են} տխրեցնում: Կեանքիս օրերը Մրրիկի նման

ազերի թելեր Իմ գլխի վերայ Որոշ փայլում {են}: Անցած իմ օրեր, Իսկ ես ընդունայն

, ինչպէս շատ Մարդիկ, որ չեն իմանում, Թէ էակներ {են} ազատ: Էմս, 1859, Մայիս 31

կասուն: Ո՛հ... արտասուք ինձ խեղդում {են}, Այլ չեմ կարող բան խօսել: Չէ՛... թ

... թշուառ չէ Իտալիան, Եթէ կանայք այսպէս {են}: ԶՈԴԵՆ Մայնի վերայ, Ֆրանկֆուրտի մօտ

յ Պանսա։ " Ասա՛, հաճի Կարապետ, Ո՞ւր {են} կիտուել այդ յիմարք, Ուզում են կռուե՞լ մեր

, Ո՞ւր են կիտուել այդ յիմարք, Ուզում {են} կռուե՞լ մեր հետ. Ա՛հ, խելագար ապստամբք:

հետ. Ա՛հ, խելագար ապստամբք: Ուզո՞ւմ {են}, որ մի խօսքով Դորանց դժոխք ուղարկեմ,

ստրուկ մարդիկ նստան մեր գլխին Եւ մեզ կարծում {են} հող իրենց ոտքի, Ու մենք մեզ կոխող ո՜տքը լիզ

ողջունում ենք մենք այդ չքերին, Որ դրան շուն {են}, եւ մեզ տեսնելիս՝ Շուտ դիմակները դնում են

են, եւ մեզ տեսնելիս՝ Շուտ դիմակները դնում {են} երեսին, Այդպիսիներին դարձեալ պատւում ենք.

Մի քանի մարդոց տեսնում ենք, այո՛, Ովքե՞ր {են} դոքա, ո՞չ երդուեալ ծառայ, Որ օտար լուծին մ

դաշտ, դրութեամբ փոքրիկ, Որի սահմանը փակել {են} բլուրք. Տեսարան աչքի ուրախ, գեղեցիկ։

սենեակ անցայ, եւ միւսում Զանազան աթոռք դրած {են} մէջտեղ։ Չանցաւ մի րոպէ, եւ ահա եկան

որ գնաց 20-ին: 22-ին նամակ ստացայ, ուր յայտնում {են}, թէ այսօր-էգուց պիտի պատասխան ընդունեն, պիտի ըն

: 7-ին նամակ ստացայ 7-ից գրուած, որով ուղարկում {են} պակսիմաթ եւ ասում են, թէ Կալկաթայի երեսփոխանութե

7-ից գրուած, որով ուղարկում են պակսիմաթ եւ ասում {են}, թէ Կալկաթայի երեսփոխանութեան թուղթը պիտի երթայ

ին: 9-ին նամակ ստացայ եւ Բոկլի գիրքը, ուր գրում {են}, թէ տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին, այսինքն վաղը

նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրուած, որով յայտնում {են} ռնգեղջիւրի վէրք ստանալը եւ ճար են խնդրում: 3-ին

, որով յայտնում են ռնգեղջիւրի վէրք ստանալը եւ ճար {են} խնդրում: 3-ին տեսութիւն եղբարցս հետ: Առաջիկայ տ

նամակ ստացայ եղբօրիցս 15-ից գրուած, ուր յայտնում {են} 13-ից գրած նամակներիս ստացուելը: 17-ին տեսութիւ

բայց տակաւին շատ տկար եմ. լերդս եւ գլուխս ցաւում {են}: Նամակ չստանալուս համար աղբաթս էլ խառնուած է: 1

տացայ եղբօրիցս 10-ից արձակած, երեւի թէ սխալ դրել {են} թուականը: 12-ին երեկոյեան 10 ժամին նամակ ստացայ

կ ստացայ եղբօրիցս այսօրից, հանդերձ մրգօք: Գրում {են}, թէ մերոնք ողջով առողջ են. փառք Աստծոյ: Ես էլ

հանդերձ մրգօք: Գրում են, թէ մերոնք ողջով առողջ {են}. փառք Աստծոյ: Ես էլ լաւ եմ այսօր: Պատասխան գրե

տացայ եղբօրիցս այսօրից թուականով, որով ուղարկում {են} մրգեր, թամա՜մ: 12-ին առողջութիւնս գրեթէ ուղղու

որ կ՚երթայ վաղը: Նախիջեւան գնալու թղթերը թուեալ {են} 7-ից: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած,

շարունակւում է: Մէջքս, գլուխս եւ կոկորդս ցաւում {են}: 17-ին ջերմս, մէջքիս եւ գլխիս ցաւերը գնացին,

ելու: Պարոնի վայր ի վերոյ աղճատաբանութիւնքը ստոր {են} ամենայն տեսակ քննութենից եւ Մեղուին եւ պ. Այվատե

ր կարդալով, երկու շարժառիթ տեսանք, որ կարապետել {են} Պարոնին դէպի այդ վիհը: Առաջին, երբ մեր փոքրո

եցութիւն չգործելով, երեւում է թէ նետի նման ծակել {են} չխոստովանուած փիլիսոփայի անձնասիրութիւնը: Մեր

ար մնացորդը, ջաղջախ եղէգը, որ շատ անգամ գաւազան {են} կարծում ողորմելի՜ մարդիկ: Սկզբունքների համար

նը, իրաւունքների հաւասարութիւնը, որոնք ստրկացած {են} կամ բռնակալների կամ դարաւոր աւանդութիւնների (tra

անի համար: Հոգեւորականք նախ եւ յառաջ քաղաքացի {են} եւ ապա հոգեւորական, ուրեմն, որպէս կցորդ քաղաքակ

րհը, կամ թէ որչա՛փ մարդիկ դեռեւս առ թարթափ գնում {են} նորանով, շատ անգամ առաջնորդուած Պ. Չամուռճեանի

ականք ժողովրդի ընտրութեամբ եւ հաւանութեամբ լինում {են} եկեղեցական, քանի որ մեր եկեղեցու կառավարութիւնը

եանց մտքից, այլ հոգեւորը եւ Կրօնական ժողովը եղած {են} եւ կան ազգի համար, եւ նոցայ յարուցանողը, պահողը

ութեամբ չեն կարող շահիլ ազգի համակրութիւնը, փորձ {են} փորձում բռնանալու նոցայ վերայ, կոպիտ ուժի օգնութ

պարհը այլ է բոլորովին եւ սոքա այնպիսի ճանապարհներ {են}, որ ոչ բնաւ հանդիպում են միմեանց: Մեր նուիրա

ոքա այնպիսի ճանապարհներ են, որ ոչ բնաւ հանդիպում {են} միմեանց: Մեր նուիրական պարտականութիւնն է, որ

, նոքա իւրեանց արծաթի թումբերի տակ միշտ անխոցելի {են}, նաեւ բռնակալների իշխանութեան մէջ: Բայց այն

աստուածաբանութեամբ եկեղեցականների գործերը պահւում {են} Կրօնական ժողովին, այսինքն, նոյնիսկ եկեղեցականնե

նդրում ենք այն սկզբունքների մէջ, որոնցից կախուած {են} հոգեւոր մարդերի որեւէ պաշտօն ստանալը: Ռեֆօրմ

ի դէպի ազգը ունեցած յարաբերութեան մէջ: Պարտակա՛ն {են} նոքա ուղղել իւրեանց ընթացքը. մինչեւ այժմ, վարձկ

րեսին: Եթէ կան մի տեսակ մարդիկ, որ ընդունում {են} այս սնոտի պարծանքը եկեղեցականների, ոչ միայն չկատ

ւթեա՞մբ, քարոզութեամբ, ընկերութիւններո՞վ, ո՞ւր {են} ապա այդ բաները, ուրեմն ինչո՞վ... եւ վերստին,

եւ ռէակցիօյի անպարծանք դրօշները նոցայ գլխի վերայ {են} փողփողում մասնաւորապէս: Մեր դրօշը յայտնի է ար

ի՛նչ ցաւալի պաշտօններ, ի՜նչ տխուր առարկաներ նիւթ {են} այսօր մեր խօսքին: Ա՞յս էր մեր գործը: Արիւ

գործը: Արիւն է կաթում մեր սրտից, երբ նայում {են} ազգի ամայի եւ ամուլ կեանքի վերայ. աղեխարշ սրտմտո

լի եղածի չափ ստրկութեան մէջ, հայերը դատապարտուած {են} օտարի գաւազանի հետ, ենթարկուիլ նաեւ իւր եկեղեցակ

գացողութիւնը, մինչ հայ մարդիկ, դարձեալ, հանդէս {են} գալիս եկեղեցականների մտացածին իրաւունքը ջատագովել

ատը սեւ վերարկուի տակից, ուր դարերով ահա որջացել {են} Պարկեանք, ազատութեան բողբոջները մկրատելու համար

կեանքի վերայ եւս մտածել... Տարիները վազում {են} փայլակի շուտութեամբ, օրերը թռչում են, որպէս մի

ները վազում են փայլակի շուտութեամբ, օրերը թռչում {են}, որպէս մի վայրկեան: Վախենում ենք եւ իրաւունք ու

պարհ է մեր գնացածը եւ ո՛ւր է դորայ ելքը: Սոքա {են} ահա խնդիրքը, որ ամենայն բանական հայ պարտակա՛ն է

կեղեցու վարդապետութեան: - Տպագրութեան սխալանք {են}, գրաշարը շարադրել է այն բոլոր կտորները։ - Ո

րքա՛ն շատ, այնքա՛ն լաւ. նոքա բարոյապէս աճեցնում {են} մարդու հասկացողութիւնը... (Աներեւոյթ սատան

կամ այն յատուկ ասպարէզի կամ գիտութեան, այլ գնում {են} կամ ուզում են գնալ միջին ճանփով, ընդհանրապէս։ Ե

ասպարէզի կամ գիտութեան, այլ գնում են կամ ուզում {են} գնալ միջին ճանփով, ընդհանրապէս։ Եւ հազիւ թէ մեր

չենք ելած քննելու այն պատճառները, որից առաջանում {են} մեր օրագիրների տարածութեան սահմանափակութիւնը։ Այ

ը, որի մէջ ոչ համակարգութիւն կայ եւ ոչ ոճ, գործ {են} դրել միայն փողոցի խօսակցութեանց ձեւ, զարմանք չէ

այն ոճերի եւ ձեւերի հետ, որ ընդհանրապէս նայւում {են} որպէս տաճիկ լեզուի ազդեցութիւն. օրինակ՝ շատ նախ

յ, ինչպէս մեր սքանչելի ընդդիմախօսների գրութիւնքն {են}, որոնք, համարձակւում ենք կարծել, հազիւ թէ իրեն

րիշին հաշիւ ու համար տալ, թէ ինչ հիմքի վրայ գործ {են} դնում այս կամ այն ձեւը կամ միեւնոյն գաղափարը տալո

միշտ չափի ու կշռի տակ առաջ տանելով սորան, գիտցել {են}, այո՛, չափել ու կշռել ուրիշների գրչով առաջացած

ութեան նմանելու համար գործ դրին։ Տակաւին երեւում {են} քանի պարբերականք, որ " Հիւսիսափայլում " երեւան ե

որ " Հիւսիսափայլում " երեւան ելած մակգիրքը պահում {են} ։ Ուրա՜խ ենք, եթէ այդ կերպով եւս օգուտ է բերում

նասիրութեան եւ անգրասիրութեան մասին, վիրաւորւում {են} ՝ ցոյց տալով իւրեանց, ինչպէս երեւում է, արդարաց

ին Ազգին։ Երկրորդ՝ թէ մեծ մասով գրուածքը լինում {են} փիլիսոփայական կամ հնասիրական խնդիրների վերայ, որ

ու մէջ եռանդ դէպի գրասիրութին, վասնորոյ եւ մնում {են} սորա եւ նորա տանը ընկած՝ առանց անգամ եւ բացուելո

ն վերայ։ Իսկ թէ Ազգայինքը այդ խօսքերը բերան առել {են} միայն այն մտքով, որ բամբասեն հեղինակների արդարաբ

խ բերած, Ազգին ամենեւին օգուտ չեն բերել, ինչպէս {են} բարձրագոյն ուսումների հրահանգութիւնքը։ Յանկարծ,

ով բարձրանալ։ Այդպիսի բաներ երազում միայն կարո՛ղ {են} կատարուիլ, իսկ արթնութեան մէջ՝ ո՛չ երբէք։

րորդ եւ հինգերորդ դարու լեզուով խօսելով, ստիպում {են} ժողովրդին եւս մոռանալ XIX դարը, մոռանալ շրջապատո

թէեւ հեղինակները ինքեանք գրելու ժամանակ վերանում {են} մինչեւ V դարը, բաչց ժողովուրդը չէ կարող նոյնպէս

ութիւն կամենալով լինել հասարակաց օրէնքից, մնացել {են} եւ այժմ եւս ամենայն ջանք գործ են դնում մնալ V դար

օրէնքից, մնացել են եւ այժմ եւս ամենայն ջանք գործ {են} դնում մնալ V դարումը եւ ամենեւին ցած չ'գալ այս դա

անք, նոցա բովանդակութիւնքը մեծ մասով ուսումնական {են} ։ Չեմ ասում այստեղ նոցա պակասութիւնքը՝ թէ՛ լեզու

կարիքների կողմից։ Վերջինները շատ տեղ դարերով յետ {են} մնացած այժմեան ժամանակներից։ Եւ առհասարակ մե

ապետ, Կորիւն, Ղազար Փարպեցի եւ որ սոցա կարգումը {են} ։ Բայց քանի՞ մարդիկ կային, որ համ էին տեսանում ս

ճշմարտութիւնն է, որ Հայերը օտարի լեզուով կարդում {են} իւրենաց սեպհական հեղինակի գործը։ Բացի սորանցից,

ի՞ եմ մոռանում քերականութիւնները, որ զանազանւում {են} մինը միւսից շատ անգամ նորանով, որ մինը տասը հոլո

ջ չկայ ոչինչ նորութիւն. միեւնոյն բաները կրկնւում {են} ամենայն օր, չեմ ասում օրացոյցների համար, որ միշ

յն օր, չեմ ասում օրացոյցների համար, որ միշտ նոր {են} տպւում զանազան տեղերում, որոնց մի քանիքը եղանակն

ում զանազան տեղերում, որոնց մի քանիքը եղանակներն {են} գուշակում, միւսը արիւն թողնելու համար չար ու բար

րքը, որ մեր ժողովուրդը սիրում է, որի մէջ գրուած {են} ամենայն տարի աշխարհի երեսին պատահելու գործերը, ա

նում, որ մեր հին լեզուով խօսող հեղինակները պակաս {են} այս խորհրդից։ Մի այդպիսի հեղինակի սիրտ տուել է շ

որդ ասացի. եթէ լատիներէն գրելու ժամանակ աշխատում {են} ամենայն բառ այնպէս գործածել, ինչպէս Կիկերոնն է գ

առնենք, որոնք հին ժամանակներումը տեղ տեղ երեւում {են} գործածուած. առաւել անհասկանալի կը լինի մեր գրածը

թենով, որ մեր պատուելի հնասէր հեղինակքը համարում {են}, թէ կարելի էր մեծ ազդեցութիւն ունենալ ժողովրդի լ

այ, թէ Ազգի համար կայ չկայ, միայն ուսումնականքն {են} պարտական գործ կատարել։ Ո՛չ, ազգային խօսքի տնտես

ել։ Դնենք, թէ գրեցին շատ բաներ. գրուածքը կարօտ {են} տպուելու։ Հեղինակը, տարիներով կեանք մաշելուց յե

տարութիւնը մինչեւ այսօր։ Ազգային եղբարք պարտական {են} նոյնպէս քաջալերել իւրեանց համար աշխատողքը, սրբել

ի բաղդի անգթանալովը, կէս մի իւրեանց մեղքովը հեռի {են} մնացել լուսաւորութեան ճրագից, պիտոյ է ասել, թէ

նէր, կայի՞ն արդեօք լինելութեան պատճառները, ո՞ւր {են} Ազգային դպրոցները, ո՞ւր են Ազգի իշխանների այս մա

եան պատճառները, ո՞ւր են Ազգային դպրոցները, ո՞ւր {են} Ազգի իշխանների այս մասին հոգաբարձութիւնքը։ Եւ այ

ճառը, որ Պարոն Փափազեանի նման մարդիկ աշխատութիւն {են} կրում մեր համար եկեղեցական պատմութիւն գրելու։ Հա

, այսքան միայն հասկանան, թէ ինչ որ իւրեանք գրում {են} այն դիտաւորութեամբ, որ Հայոց ազգը իւրեանց գրածը

մանակը, աշխարհի լուսաւորութիւնը, ինքեանք կարգել {են} այժմ Պապական գործերի վերայ քննութեան Ատեան։ Այն

կրկնում եմ, մի անփախչելի մտաւորական ինկուիզիցիօ {են} կարգել եւ դէպի յաւիտենական ամօթ դատապարտում են ապ

իօ են կարգել եւ դէպի յաւիտենական ամօթ դատապարտում {են} ապականութեան անքրիստոնեայ գործերը։ Զարմանալին այ

այերի հետ եւ շօշափելով նոցա տգիտութիւնը, կարծում {են}, թէ մեր բոլոր Ազգը առանց բացառութեան այդպիսի մար

ս այն խեղճ մարդիկը չեն որոշում թոյնը, որ խառնում {են} Մխիթարեանք իւրեանց գրուածների մէջ, նոյնպէս բոլոր

1 - Շանշեանց Խնդիրք Արամայ. Տփխիսի բնակիչք որչափ {են} եւ մասնաւորապէս հայք, եկեղեցեաց թիւը, Ռուսաստան

եռանում է, փախչում է բանտից: Զօրութիւնքը աճում {են}, որքան աճում են կարիքը: Թեւերը բանալ եւ թռչել

ւմ է բանտից: Զօրութիւնքը աճում են, որքան աճում {են} կարիքը: Թեւերը բանալ եւ թռչել դէպի անմահութեան

մբերութիւնքը]: Եւ ահա յաւիտենական ամօթ ժառանգած {են} նոքա, որ ճնշեցին նորա աչքից արտասուքի կաթիլներ:

կություններ, որոնք մեր ժամանակ կենսականորեն պետք {են} յուրաքանչյուր մարդու, հասարակության ո՛ր դասին էլ

ր բառերն ու արտահայտությունները, որոնք աղավաղում {են} զուտ հայկական լեզուն, նրա մոտ կփոխարինվեն հին հա

երեւում է, այն եզակի հայերին, որոնք պաշտպանում {են} բնությունն ու իր դարն ապրած ձեւերը, այդ միջնադար

ւրության մեջ լինելով, մեռած ձեւերի ներքո մոռացել {են} կյանքն ու նրա բովանդակությունը, աչքաթող անելով մ

դկության որդիք լինելով ունին իրավունք եւ պարտական {են} նախանձավոր լինել լուսավորյալ ազգերի լավ շնորհների

թեամբ, որ ասածներիս ճշմարտութեան նշանները սկսում {են} իրագործուիլ։ Բուն այս պատճառը հարկադիր է լինում

թիւնը, որեւիցէ բանի մէջ։ Այս կարծիքով մոլորուած {են} մինչեւ անգամ եւ շատերը այն հայազգի սխօլաստիկ (դպ

վուրդը, եթէ մեր պատուելի սխօլաստիկները հասկացրել {են} նորան, թէ կրիտիկայն բամբասանք է կամ նախատինք (п

կայն բամբասանք է կամ նախատինք (пасквиль), գրել {են} մի այսպիսի յիմար բան եւ ասել են ժողովրդին, թէ ահ

пасквиль), գրել են մի այսպիսի յիմար բան եւ ասել {են} ժողովրդին, թէ ահա այս է կրիտիկայն։ Մի՞թէ կարելի

տան է, մի այնպիսի դատաստան, որի առաջեւ միեւնոյն {են} բարեկամ եւ թշնամի, որ եւ մի անաչառ դատաւորի նման

չունէին իւրեանց վերայ փայլուն զարդարանք, անյայտ {են} մնում հասարակութեանը, որ միշտ որոնում է զանազան

ւնը մի յիշատակարան է, մի պահարան, ուր ամփոփւում {են} մարդկային բանականութեան վաստակքը, մարդկային հոգո

զգի անդամքը իւրեանց բանականութեան բղխուածքը կարող {են} մասնաւորել միմեանց այն լեզուով, որով յառաջ է գնա

արեանցի գիրքը, եւ իսկոյն համաձայնելով հաստատելու {են} մեր փոքր ի շատէ ասածները։ Այժմ Հայոց մանուկը

ուստի գլխաւոր ներգործող անձին որակութիւնքը կարող {են} ազդել այդ կատարման ժամանակի վրայ. եւ ցաւում է,

նտոշից ջոկ ուրիշ հեղինակները շատ քիչ ուշադրութիւն {են} դարձնում պատմութեան հոգեբանական տարրի վրայ: Այստ

երես 9) ասում է թէ " պատմութեան փորձերը անպտուղ {են} անց կենում, խրատական հետք չթողնելով մարդկային յի

եւ կեանքը, ահա այն հասկացողութիւնքը, որ օգնում {են} Հեգելին ներս մտնել քրիստոնէական կրօնի եւ նորա արա

է հաւասարութեան: Բոլոր այն " ուրեմն "-ները դուրս {են} գալիս դարձեալ այն մովսիսական եսական ոգու ազդելուց

այդ հատուցումը իրեն չհասնի, այո, շատ անգամ զուր {են} գնում նորա հոգաբարձութիւնքը եւ մատնւում է, բայց

սարսափելի սխալ է, երբ մարդիկ ընդհանրապէս վազում {են} այս սիստեմից դէպի այն սիստեմը, " փիլիսոփայ " դառ

: Խե՜ղճ. այդ բոլորը գերմանական փիլիսոփայութիւնք {են}. եւ քու ազգի կեանքից բխած չլինելով քու ազգի մէջ

րովհետեւ այդ համակարգութեանց պաշտողքը, ընդունում {են} նորանց որպէս դրական կէտ. որպէս α եւ ω: Բացի սոր

րում ես հարիւր տարի Քանթից յետոյ, քեզ ի՛նչ կարող {են} օգնել Քանթը կամ Հեգելը, եթէ քո խուզարկութեանը խո

, քանի որ մարդու խուզարկունակութիւնքը հպատակուած {են} այս կամ այն հեղինակութեան: Իրաւունք ունէր Դեկարտ

այեացք: Առաջուց գրուած համակարգութիւնքը կանգնում {են}, նա մեռած է այն րոպէից, երբ նորա վերջին միտքը ը

յգ է, կան ճշմարտութիւնք, որ համեմատաբար դրականք {են}, քննիր նոցայ որակութիւնքը եւ եթէ օգտակար եւ յարմ

քննիր նոցայ որակութիւնքը եւ եթէ օգտակար եւ յարմար {են} քո ազգի կեանքին եւ պէտքերին, ապա ուրեմն աշխատիր

ն պարտքերը հատուցանէ, ահա այդ ճամփան եւ հնարներն {են} փիլիսոփայութեան իսկութիւնը. այն միւս մնացած փիլի

մի առանձին գիտութիւն, համակարգութիւն, աւանդւում {են} մի մարդու գրքի մէջ, եւ ուրիշները պատրաստ գտնում

մի մարդու գրքի մէջ, եւ ուրիշները պատրաստ գտնում {են} նորան եւ առանց վերստին իրենց անձը աշխատութեան տալ

նց վերստին իրենց անձը աշխատութեան տալու ընդունում {են} նորան որպէս ծայր գիտութեան, դառնում են այն հեղին

ընդունում են նորան որպէս ծայր գիտութեան, դառնում {են} այն հեղինակի արծաթագին ստրուկը, թէեւ առանց գիտնա

տոյգ է, որ ընդհանուր պատմութիւնը, բնագիտութիւնը {են} փիլիսոփայութեան ճշգրիտ աղբիւրը եւ հաստատ պատուանդ

ած համակարգութիւնքը ընդունելու: Գիտութիւնքը առաջ {են} գնում եւ նոցայ ընթացքը զարմանալի կերպով լծորդուած

անում եւ ահա բովանդակ գիտութիւնքը միայղոյն վազում {են} առաջ: Այս վիճակում լինելով բանի զօրութիւնը, յայ

առ աստիճան: Մասնաւոր դրութիւնք, որ շատ մօտ {են} դրական ճշմարտութեան գաղափարին, արժեն, որ մարդը

ին, արժեն, որ մարդը սորվի եւ տեսնէ. նոքա սրում {են} եւ զուարթացնում են նորա հասկացող ունակութիւնը եւ

դը սորվի եւ տեսնէ. նոքա սրում են եւ զուարթացնում {են} նորա հասկացող ունակութիւնը եւ կան այնպիսի առածներ

քան թէ ամբողջ շինծու համակարգութիւնք, որ օդի մէջ {են} ման գալիս, կամ աւելի վատ ` ոչնչութեան մէջ, որով

մի կենտրոնի մէջ ամփոփել, նորան միօրինակ անօգուտ {են} պատրաստ համակարգութիւնքը: Մարդու էական արժան

էջ: Հազար փիլիսոփայութիւն - մէկ ստակ: Կարող {են} ասել, թէ փիլիսոփաների ճիգը եւ նպատակն էլ այն է,

իսոփայ պարոնները իրենց համակարգութիւնքը հէնց դրել {են} մէջտեղ որպէս մի հաւատալիք, որպէս դոգմա, մենք ոչ

շինուածքների կործանում: Այնքան շատ եւ այնքան խիտ {են} այդ անտէր շինուածքը, որ մարդը ճամփայ չունի, եւ

կորուստներ, որ այժմ մեր հասկացողութեամբ կորուստ {են}, նոցայ աչքում եղած են որպէս վնասակար բաների մերժ

եր հասկացողութեամբ կորուստ են, նոցայ աչքում եղած {են} որպէս վնասակար բաների մերժողութիւնք: Եւ գիտէին ն

կան գրքերի: Չնայելով, որ անդադար ուսումնասիրում {են} հին օրինակները (այսինքն հին հեղինակները), գերմ

ձեւի հետ վարուելու կատարեալ տգիտութիւնը վերագրում {են} գերմանիկ ցեղի աւելի հիմնաւորութեան (Gründlichkei

Հռովմէական ցիրկի արիւնոտ տեսարանները զարթնեցնում {են} նորա մէջ նոյն զգացմունքը, որ հեռացնում էր այդ տե

տխրութեամբ: Դուք կ՚ասէք ինձ, թէ նոքա յանցաւորք {են} եւ մահի արժանի դատուածք. համաձայն եմ, բայց ինչ

- - - - Ասես թէ իրաւունք ունին, մինչ կարծում {են} թէ Հեգելը իր փիլիսոփայութեամբ կամենում էր Գերմանի

իրենց մէջ կենտրոնացած, իրենց կնիքը խոր տպաւորում {են} իրենց հպատակների վրայ, որոնց թող կրօնական, այլե

իւնքը, մանր եւ կեղտոտ դիպուածներում միշտ ոտնահար {են} եղել եւ պիտի միշտ լինին գերմանականութեան: Ըն

նցել էր նորա գլխից: - Վերանորոգեցէք, - ասում {են} Ռոսսելի բարեկամքը, - որ կարողանաք պահպանել. տենդ

գլիական կառավարչութիւնքը (учреждения) երեւցնում {են} մի " անհոգ հաւաքոյթ ստորասական սահմանադրութեանը "

ի պարզ ձեւերը, գոնէ տեսական յարաբերութեամբ կարող {են} համարուել որպէս առաջադիմութիւն"։ Այս խօսքեր

րմելի գերմանացիք ցեխում խրուած, նախանձու տրաքում {են} եւ տակաւին հաւան էլ չեն Անգլիացին: Տօ՛, մի նորա

ձնական դրութեանը բացատրութեամբ եւ նոքա առաջարկում {են} իրենց կարծիքները ոչ որպէս գործին պատկանաւոր անձին

արդերի, ինչպէս է Դուքս Վելլինգտօնը, ողորմութիւն {են} գտնում Հեգելից"։ Մեզ շատ հասկանալի է, թէ ի

ամար Դուքս Վելլինգտօնի յայտարարութիւնքը հանդիպում {են} Հեգելի յարգութեան: Վելլինգտօնը իբրեւ զօրապետ եւ

ութիւնքը եւ հայեացքը փոխադարձ չափով (пропорция) {են} եւ մօտենում այն աստիճան ոչնչութեան, որ նաեւ մի շ

կզբունքների արդիւնքը պատերազմի դաշտում, մոռանում {են}, թէ պատերազմը մարդկային կեանքի մէջ, բնական, սո

զմուածքի մէջ: Պատերազմում մի ժամ, մի րոպէ հերիք {են} շատ անգամ դարաւոր յոյսեր ոչնչացնելու, աշխարհի զո

է դարձեալ, որ անգլիական սահմանադրութիւնքը բխում {են} ազգի հոգուց, եւ դուրսից գրուած չլինելով, կարողա

հոգուց, եւ դուրսից գրուած չլինելով, կարողանում {են} այնպիսի անխախտելի շարունակութեամբ եւ հետեւականութ

), որ կայ Ռուսիոյ մէջ բայց ո՛վ գիտէ թէ երբ կարող {են} զարթել Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ գրակխօսները: Իսկ մինչ

մէջ, վաճառականութիւնը եւ ձեռագործութիւնը ապահո՛վ {են}, ուստի եւ միջին դասակարգը ժողովրդի միշտ պաշտպան

ութեան բազմադարեան աշխատութիւնը, արդէն իրագործել {են} այն, ինչ որ չկարողացան անգլիական ազգին տալ նորա

նել: Միմիայն կառավարութենական իշխանութեամբ կարող {են} յաջողակի իրագործուել իրաւանց եւ ազատութեան խելացի

ութեան մէջ, ինչպէս Գերմանիայում, այլ միայն ցոյց {են} տալիս նորան ֆրանսիական վերացականութեան, անուրջի

ուր է եղել այս փորձը, այսինքն որտեղ եւ երբ հասել {են} այս միջին մոմենտները, իրենց առարկայական էութեան

նք Բարի Յուսոյ սարաւանդին, ուր սովորաբար հանգիստ {են} առնում Եւրոպայից դէպի Հնդկաստան ճանապարհորդ բոլոր

, որ կը գան օրեր, - դոցայ կարմիր ծայրերը բացուել {են} արդէն, - երբ կը խայտառակուին մեր ոխերիմ թշնամիքը

ութեան ամպերի տակ - միայն նոցայ տխուր յիշատակներն {են} մնացել այժմ, որ անմոռանալի կացուցանեն իմ տրտմութ

զնիւ բարեկամ, քո հարցմունքը դարձեալ կենդանացնում {են} իմ մէջ այն տխուր յիշատակների պատկերը, որ հազիւ է

անունը եւ լոկ քաղաքավարութեան պատճառով ընդունում {են} մեր ողջոյնը: Եթէ իմ այսօրինակ ողբալի դրութե

, որովհետեւ նոքա մի անգոսնելի բնութեան տէր մարդիկ {են}: Եթէ մնամ Հնդկաստանում, չունիմ արծաթ, չունիմ կ

գերեզմանի մէջ: Իմ կրած նեղութիւնները տարապայման {են}: Մարդկութեան թէատրոնի մէջ ինձ պատկերացած տեսարան

ատրոնի մէջ ինձ պատկերացած տեսարանները շատ աղեխարշ {են}: Իմ պատմութիւնը շատ երկար կը լինի, եթէ մի ըստ մ

որ Ասիան եւ Եւրոպան: Աշխարհումը այդպիսի անցք շատ {են} պատահել: Դուք ձեր կողմից շատ անխոհեմութեամբ էք վ

յ: Գրեթէ ըստ մեծի մասին այդպէս է. շատ խոստանում {են}, բայց փոքրն եւս չեն կատարում. նոցայ անիրաւութիւ

է ինչպէ՞ս չարագործ մարդիկը քեզանից միշտ նախատուել {են} եւ առաքինիքը պսակուել: Այնուհետեւ յառաջ տա

օր, նորա վերայ ներգործող անձինքը միշտ անհամաձայն {են} եղել միմեանց, իւրաքանչիւր ոք կամելով իւրեան սեփա

ներգործող անձինքը, այս սուրբ խորհրդից շատ հեռու {են} եղած. միայն իւրեանց սուտ փառքի վերայ են մտածել,

ատ հեռու են եղած. միայն իւրեանց սուտ փառքի վերայ {են} մտածել, ո՛չ թէ ազգի բախտաւորութեան, միայն իւրեա

ո՛չ թէ ազգի բախտաւորութեան, միայն իւրեանց օգուտն {են} խնդրել եւ ո՛չ թէ ազգի: Հաւատացէ՛ք, կարեկց

ւք եւ շատ հոգատարք ունեցաւ, որոնցից երկուքը եղել {են} պապի քահանաներից: Նոցանից եւ ո՛չ մինը իւր պ

ա՛մ, որ իւրաքանչիւր դարում այսպիսի մարդիկ պակա՞ս {են} եղել աղաւաղելու մեծ տղամարդերի պատմութիւնը եւ արա

այսպիսի վերտառութիւն. Թէպէտ դարեր շատ անցան {են}, սակայն անունդ կայ յաշխարհի, Որչափ արփին

ւ խորհրդական անդամը, պապի մեռանելուց յետոյ, անց {են} կենում դէպի կարդինայի կողմը, եւ նոցայ հետ միանու

ենում դէպի կարդինայի կողմը, եւ նոցայ հետ միանում {են} հոգատարք եւս: Կարդինալը իւր կուսակիցների օգնական

անգամը ես քեզ ասացի, որ գործարանի հոգատարքը պարտ {են} քեզ օգնական լինել, բայց սուտ էր այդ խօսքը. պապի

ող տեսանել (նորա մանուկներն եւս շատ անգամ քաղցած {են} քնում). նորա երեսից ո՛չ մի մարդ կարող չէ հիւր գ

ցի շեմքի վերայ ոտք կոխել: Բոլոր ծառայքը տանջւում {են} սորա ձեռքում (մի շաբաթու մէջ, մի խոհարար կարդին

նչպէ՞ս մարդ եմ: " Յառաջ ասա՛ դու ինձ, թէ ովքե՞ր {են} քո բարեկամները, ապա ես քեզ կ՚ասեմ, թէ դու ինչպի

Բարեկամ, կրկնեցի ես, դոքա շատ հետաքրքրելի բաներ {են}, խնդրեմ ինձ պատմես, եւ տաս փոքր-ինչ մի ըստ միոջ

բ խորհրդից: Թէպէտ բաւական երկար եւ ձանձրալի {են} պատմելիքս, բայց որ միջոց դեռ շատ ունինք մինչեւ ե

ը խիտ անտառի մէջ իւրեանց որջերից կոկորդաբաց դուրս {են} գալիս գիշակեր գազանները, որս ճարելու: Սա կամենա

, երբ դոքա կեղծաւորութեամբ չափից դուրս խոնարհում {են} մեր առաջեւ: Պապի հետ եւս շատ խորամանկութեամբ վար

ք: Այսպիսի խորամանկ եւ անբարոյական մարդիկն {են}, որ քանդում են ազգի ապագայ երջանկութեան պայմանքը

ի խորամանկ եւ անբարոյական մարդիկն են, որ քանդում {են} ազգի ապագայ երջանկութեան պայմանքը եւ իւրեանց քսակ

յմանքը եւ իւրեանց քսակը միայն ցուցանելով, զոհում {են} պարզամիտ ժողովրդի բարեկենդանութիւնը: Գողգոթայի ն

էքի մէջ, խաբուած քահանայապետի սիրոյ առ նա շնորհն {են}: Բայց թո՛ղ սոքա մնան մի փոքր լռութեան մէջ,

եամբ է ասած: Սորա կեանքը թէ ի՛նչ գեղեցիկ խրատներ {են} մեր համար, թող իմանան ուղեղաւոր գլուխները. որով

իւր խելքից դուրս էին: Յիմար մարդիկը այն ժամանակն {են} խելօքանում, երբ ճաշակում են իւրեանց անխելութեան

մարդիկը այն ժամանակն են խելօքանում, երբ ճաշակում {են} իւրեանց անխելութեան պտուղը: Վերակացուի երկրորդ օ

տուութեամբ գիտութեան փառաւոր ասպարիզումը պսակուել {են}: Շատերը սորա միջնորդութեամբ Ֆրանսիոյ, Գերմանիոյ

մանիոյ հռչակաւոր ուսումնարաններում մեծաքայլ յառաջ {են} գնում, նոցայ ամեն մէկը տարաբախտ Հռոմի համար մի բ

օրագրերը, որ սորայ եռանդագին հոգացողութեամբ արեւ {են} տեսանում այժմ: Սա թէպէտ այժմ անպատուութեան մէջ է

ւցին ծառայողներին, կարծելով, որ նորան եւս կարող {են} ծառայեցնել իւրեանց նպատակին, յետոյ մեծամեծ տհաճո

ւր չկայ երկիւղ, անդ թուլահոգի մարդիկը միշտ խրոխտ {են} լինում. իսկ մի փոքր կասկածելի բանի մէջ, մինչեւ

կածելի բանի մէջ, մինչեւ վերջին աստիճան թուլանում {են}: Մի փոքր ժամանակ անցանելուց յետոյ, սա կրկին շար

ունենալ: Երրորդ, գլխաւոր սխալն այն է, որ չկամ {են} ալով առաջին փորձովը խրատուիլ, վերստին շարունակել

ի գործերից երեւում է, որ գրեթէ նոքա միշտ կամեցել {են} եւ իւրայինների հետ կատարել բոլորեցուն պարտականութ

ը, որոնց, ինչպէս կարելի է գուշակել, շատ յարմար {են} եղել, չի առնուէին գործարանի ներքին իրողութենների

խտ Հռոմի համար: Ինչպէս երեւում է, սոքա շատ հեռի {են} եղել այդպիսի սուրբ դիտաւորութենից: Նոքա կամեցել

եղել այդպիսի սուրբ դիտաւորութենից: Նոքա կամեցել {են} միայն սնափառութեամբ կշիռ ունենալ գործարանումը ծառ

ա բարոյական շրջանը, այդպիսի մարդիկ միշտ վնասակար {են}. պէտք է լաւ հասկացած: Սոքա առաւել լաւ մարդիկ կը

, ողջախոհութիւն, չափաւորութիւն եւ մեծահոգութիւն {են} պահանջւում, որոնցից, ինչպէս երեւում է, սոքա շա

ւում, որոնցից, ինչպէս երեւում է, սոքա շատ դուր {են} եղել, ինչպէս առհասարակ ապացուցանում է փորձը: Եթ

ը ուրիշ բաներով յայտնել. իսկ եթէ դոցանով կամեցած {են} ժողովրդի ուշը իւրեանց վերայ դարձուցանել եւ ազգասէ

եւ ազգասէրների անուն ժառանգել - չարաչար սխալուէր {են}: Որովհետեւ գործարանը իւրեանց ձեռք առնլով,

ծառայել: Ազգի օգտի վերայ մտածողները հարկաւ պարտ {են} մոռանալ իւրեանցը: Ազգասէր անուն կրել կամեցողը,

Այն օրը, երբ վերակացուի դաւաճանութիւնքը հասնում {են} իւրեանց նպատակին, եւ որոշւում է նորա բարոյական օ

օսում է, բոլորեքեան գրեթէ կարեկցութեամբ շարժւում {են} եւ զայրանում են վերակացուի անիրաւութենների վերայ

քեան գրեթէ կարեկցութեամբ շարժւում են եւ զայրանում {են} վերակացուի անիրաւութենների վերայ: Յետոյ նա ողջու

որ ես ձեր սիրոյ զոհն եմ լինում: Նոքա շատ ցաւում {են}, դէպի կարդինալն են դիմում, օգնութիւն խնդրելու:

ն եմ լինում: Նոքա շատ ցաւում են, դէպի կարդինալն {են} դիմում, օգնութիւն խնդրելու: Տղայամիտնե՛ր, միթէ

ատգամից ո՛չ մի հատուցումն չստանալով, վերադառնում {են} դէպի գործարանը: Վերակացուն տեսանելով նոցա անհամե

ը փակել այն կէս գիշերին նոցայ դէմ: Սոքա աշխատում {են} ներս թափուիլ, նոքա ընդդիմանում են: Այստեղ բորբո

Սոքա աշխատում են ներս թափուիլ, նոքա ընդդիմանում {են}: Այստեղ բորբոքւում է մի զարհուրելի պատերազմ: Վե

զէնքի շողշողիւնը բազմաթիւ ճրագների լուսով: Ներս {են} գալիս նոքա կարգով, եւ նոցայ հետ փողոցների գիշերա

ցայ հետ փողոցների գիշերաշրջիկ սրիկաները եւ սկսում {են} ճակատ Յարդարել: Շատ են զարմանում, երբ տեսանում

շրջիկ սրիկաները եւ սկսում են ճակատ Յարդարել: Շատ {են} զարմանում, երբ տեսանում են պատերազմի դաշտի ծածկո

ճակատ Յարդարել: Շատ են զարմանում, երբ տեսանում {են} պատերազմի դաշտի ծածկուած բազմախուռն զէնքով, բայց

ուած բազմախուռն զէնքով, բայց թշնամի չկայ: Ասում {են}, եթէ այսպէս առանց մեր նիզակակցութեան կամեցած էիք

ազանդութեան վրէժը կը հատուցանեն: Այս եւս պատմում {են}, որ երբ գերիներին քաղաքական բանտն էին տանում, ն

իներին քաղաքական բանտն էին տանում, նոքա պատահում {են} մի քանիսին հռոմայեցուոց աւագ մարդերից եւ հառաչանք

ւոց աւագ մարդերից եւ հառաչանքով նոցանից օգնութիւն {են} խնդրում, ասելով. Ազատեցէ՛ք մեզ ի սէր աստուծոյ ա

ատմագրութեան մէջ: Այս յաղթութիւններից յետոյ ներս {են} գալիս հոգատարքը վերակացուի հետ, եւ առաջնորդելով

դիկը, որոնց մասին քեզ վերեւում ասացի, եւ սկսում {են} որոնել ապստամբներին: Ես ականատես էի, երբ սոքա դ

ղ պապանձուին չար լեզուները, որ երբեւիցէ շարժուած {են} այս չնաշխարհիկ պարոնի ընդդէմ: Նորա այսքան տարու

Ուրեմն կախարդութիւնը եւ դեւերը հաւատքի մասունք {են} եւ Քրիստոսի փրկագործ տնօրէնութենից գերադասելիք.

ւմ ենք, որ այս ժամանակում հայ մամուլից արձակւում {են} այսպիսի ցնորաբանութիւնք: Մինչեւ ե՞րբ պիտի խայտառ

: Այս րոպէից մեր բոլոր կիրքերը լռուած ու կապուած {են} ընդդէմ պ. Չամուռճեանի, բացի կարեկցութենից: Առա

ս մարդիկը, վաճառականների նման, ծով ու ցամաք ման {են} գալիս՝ իրենց մտքի խորհուրդը երկնաւոր եւ չապականո

ն մի բան է, որ իմաստունները եւ մեծամեծները գնում {են} վաճառականներից մարգարիտը եւ պատուական հանդերձները

շի ծառայ. որովհետեւ պարեգօտ հագնողները ազատուած {են} Քրիստոսով։ Իսկ ինձ աշխարհի ծառայութիւնից պարեգօտ

չի՛ Յովհաննէսի աշակերտները եւ փարիսեցիները պահում {են} եւ քո աշակերտքը չեն պահում եւ խառն ուտում են " ա

հում են եւ քո աշակերտքը չեն պահում եւ խառն ուտում {են} " ասելով։ Նորան " դիւահա՛ր " էլ կոչեցին. " Չէ՞

ի, ողբալու եւ շատ սուգի արժանի չե՞ն, երբ հանում {են} անպիտան համբաւներ եւ նախանձի պատճառով խօսում են ա

մ են անպիտան համբաւներ եւ նախանձի պատճառով խօսում {են} անարժան բաներ։ Պա՛տճառ, ո՞վ արդեօք երկայնամի

լով իր եղբօրը, սպանուեցաւ նորա ձեռքով։ Ուզո՞ւմ {են} դեռ Մովսիսի գրած պատմութիւնից եւ ուրիշ մարգարէներ

մարդիկը, որ ուրիշների բերնից իրենց կամքի ուզա՛ծն {են} խօսում եւ չե՛ն սոսկում Տարսոնացի Սերովբէ Պաւղոսից

ների արքայութիւն չժառանգելու մասին գրեց խի՛ստ շատ {են}, եւ այդ բոլորը մանրամասն գրել այստեղ շա՛տ աշխատո

առակա՛ն մարդիկը, թէ ինչի՞ նախանձի պատճառով ձգում {են} իրենց անձը չապաշխարուելու մեղքի տակ, որոնց մասին

է՝ ասելով, թէ " կա՛ն մեղքեր, որ մահի՛ հաւասար {են} ", որ եւ Աւետարանչաց գրուածոց մէ՛ջ անգամ կարդում

", որ եւ Աւետարանչաց գրուածոց մէ՛ջ անգամ կարդում {են}, թէ " ո՛վ որ Հոգին Սո՛ւրբը հայհոյէ, նորա մեղքը

ստուծու ուղղափառ եկեղեցուց, մինչեւ այսօր վարւում {են}, ամենքը իր չարութեամբ ներկուած, որ անյայտ չեն մ

ոց էլ յայտնի։ Եւ թէպէտ այս մարդիկը մոլորուա՛ծ {են} եւ չբժշկուե՛լու կերպով կաղում են հաւատքի մէջ, բա

րդիկը մոլորուա՛ծ են եւ չբժշկուե՛լու կերպով կաղում {են} հաւատքի մէջ, բայց, այս խօսքո՛վ է միայն եւ ո՛չ գ

, ամե՛ն ճգնութեանց մէջ, մինը միւսից գերազանցում {են} եւ մա՛նաւանդ՝ կերակրի, խմիչքի եւ ցանկականի համբ

ութեան մէջ։ Իսկ Հայոց աշխարհի աղանդը, որ ասո՛ւմ {են}, մի հիմնադրի անուն չունի իր վրայ եւ գրուած մի բա

ւ գրուած մի բան չէ՛։ Հաւատքից եւ ուսումից զո՛ւրկ {են}, գործի մէջ ծո՛յլ եւ անհամբե՛ր, որոնցից, նայելո

, որ Պարսիկները եւ անարժան մարդիկ այսօր էլ անում {են} ։ Իսկ ինքս ինձ յանդգնութեամբ առաջ քշել դէպի վ

նին չնայելով, ուրիշների աչքին մօտենալով՝ նայում {են}, որ շիւղը հանեն։ Եւ այսպիսի խաբեբայութեամբ աշխա

շիւղը հանեն։ Եւ այսպիսի խաբեբայութեամբ աշխատում {են} իրենց անձը արդա՛ր ցոյց տալ աշխարհի, բայց այդ խաբ

, եւ նոքա է՛լ աւելի շատ յաւելուածներով բարկութիւն {են} հաւաքում իրենց գլխին դատաստանի օրում եւ չե՛ն լսու

գահութեա՛ն ցաւով հիւանդացած, պարտաւորութեան տա՛կ {են} ձգում արդարի՛ն էլ, ա՛նարդարին էլ, եւ արծա՛թը մի

ին էլ, եւ արծա՛թը միայն, որի համար հարստահարում {են}, ձեռք բերածի պէս, այնուհետեւ ամենին էլ արդա՛ր ե

երածի պէս, այնուհետեւ ամենին էլ արդա՛ր եւ անմե՛ղ {են} անուանում եւ չլսո՛ղ լինելով՝ արհամարհում են Ամբա

մե՛ղ են անուանում եւ չլսո՛ղ լինելով՝ արհամարհում {են} Ամբակում մարգարէի աղաղակը, մանաւանդ թէ աղաղակով

եպէս եւ մարմնապէս կրթուած եւ դաստիարակուած մարդիկ {են}, եւ ուղղափառ հաւատի ուսումը ստացած են քո օրհնեալ

ւած մարդիկ են, եւ ուղղափառ հաւատի ուսումը ստացած {են} քո օրհնեալ մօրից եւ նո՛յն իսկ Տիրոջիցդ։ Եւ հասակ

նի եւ Տիրոջից. եւ Քրիստոսի շնորհից ամենքն էլ ողջ {են} եւ մէջտեղում, թո՛ղ հարցանուին նոքա, իմ ըստ աշխա

ետութեան խօսքերի մասին. եւ ինչ որ ամեն մինը լսել {են}, առանց իրենց հոգին պարտաւորելու թող ճշմարիտը ասե

նկայ։ Եւ այժմ, իմ ունեցածներով զարդարուած, ման {են} գալիս՝ ինձ ծաղր անելով։ Իսկ ինչ որ իմ բաներիցս

միկոնեանց տան մի քանի աւագ ծառաները երդումով խօսք {են} տուած մեզ, եւ այդ տան Աւագ անունով քահանան ասել

ւ անգամ եւ Յունարէն գրքե՛րս ինձ չտուին, որ ընկած {են} այժմ վանքում՝ ցեցերի կերակուր լինելու համար. բա

նում, ամենքը իրենց սիրտը զարթեցնելով բարձրացնում {են} դէպի Աստուած. թեւերը բանալով՝ խաչի նման են լինո

նում են դէպի Աստուած. թեւերը բանալով՝ խաչի նման {են} լինում եւ միաձայն խնդրուածքներով եւ արտասուալից ա

յն խնդրուածքներով եւ արտասուալից աղաղակով խնդրում {են} Փրկչից. " Խօ՛սք տուր, - ասում են, - շնո՛րհ ուղար

ղաղակով խնդրում են Փրկչից. " Խօ՛սք տուր, - ասում {են}, - շնո՛րհ ուղարկէ. բո՛ւն դու ինքդ խօսէ մեզ հետ դ

դառնաշունչ նախանձի պատճառով, այդ բաների հակառակն {են} անում, եւ՛ իրա՛ւ որ, մարգարէի ասածին պէս, " ցա

մ, եւ՛ իրա՛ւ որ, մարգարէի ասածին պէս, " ցաւե՛ր {են} յղանում եւ անօրէնութի՛ւն ծնում"։ Աղօ՛թք էլ չեն

նկարծ մարդասէր Աստուծուց խօսք շնորհուի, խեղդւում {են} նախանձից։ Եթէ տեսան ժողովրդից մի մարդ, որ գովու

ի մարդ, որ գովում էր, ծա՛ղր անելով՝ ամաչեցնում {են} նորան։ " Միանգամ թէ խօսեց, էլ լռել չգիտէ, - ասո

րան։ " Միանգամ թէ խօսեց, էլ լռել չգիտէ, - ասում {են}, - եւ զուր տեղը կանչում է եւ հառաչում"։ Իսկ Յու

րը շարժելով եւ կցկտուր ձայներ հանելով, թռչկոտում {են} ։ Բայց դոքա՛, գլուխները ծածկա՛ծ) եւ երեսները փ

լուխները ծածկա՛ծ) եւ երեսները փաթաթա՛ծ, նստում {են} ինչպէս մի հոտած սատկոցի մօտ, մո՛ւնջ դեւի պէս պապ

իր մէջ քաշելով արգելում է շնորհը. անընդդիմանալի {են}, արդա՛րեւ, ինչպէս Օրհնութեանց Օրհնութիւնների մէ

Սէր եւ Նախանձ, նորա կայծերը, կրակի բոցի կայծեր {են}, որոնցից ամեն մէկը դէպի բարին գործ դնողներին մտց

նգամ կամ կանոնների կարգադրութիւնը հազի՛ւ կարանում {են} գիտել, բայց, նախանձ ձգող դեւի գրգռելով, միմենա

ստած, ուրիշներին լսելի կերպով յիմար յիմար խօսում {են} բարձրաձայն։ Էլ ի՞նչ ասեմ. իմ ժամանակս բաւակա

լ դեռ անյագութեան գինով հարբած մեռածին հետ կռւում {են} ։ Անարատ եւ ամեններից յարգուելու արժանի յոյսը

, ինչպէս ամենին յայտնի է, աղճատուած ձեռագիրներից {են} տպուած. այս րոպէիս աւելի լաւ օրինակ չունենալով մ

Թուղթը եւ յառաջաբանը, պարզ երեւում է, որ պահել {են} իրենց մէջ եղած բաների հազիւ մի հարիւրերորդ մասը,

, եւ մանաւանդ անհիմն, ենթադրութիւնքը սար ու ձոր {են} ձգում կարդացողի միտքը։ Մեզ ցաւելի է, որ պ. Էմի

ն, ստէպ յիշելով Վաղարշապատի եկեղեցին, անուանում {են} նորան Կաթուղիկէ։ Սեբէոս եպիսկոպոսը եօթներորդ դար

Այս խօսքերից յետոյ ամեն ուրիշ վկայութիւնք աւելորդ {են} Նոր քաղաքի եւ Վաղարշապատի նոյնութիւնը ապացուցանել

օրօրոց հայկական ընդհանուր Քրիստոնէութեան, փոխել {են} նորա անունը, որ կռապաշտութեան ժամանակից էր մնացա

նը, որ կռապաշտութեան ժամանակից էր մնացած եւ դրել {են} Նոր՝ թերեւս խորհրդով փոխ առնելով այդ անունը Ս.

ուրս չէր, այլ՝ նորա մէջ։ Բայց ի՛նչ հարկաւոր {են} մեզ հողեղէն վկայութիւնք, երբ գրաւոր, պարզ եւ բա

կ չընկնող վկայութիւնքը ապացուցանելով ապացուցանում {են}, որ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի հիմնած եւ շինած կաթողի

ով, նախ եւ առաջ իրենց ուխտերը եւ աղօթքը կատարում {են} Վաղարշապատի Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցում, եւ յետոյ կ

ի մէջ հաւաքուած բոլոր եկեղեցական ժողովները լինում {են} Սուրբ Կաթուղիկէի եկեղեցում։ Մեր մե՜ծ հայրապետ Բա

անես, երբ Փարպեցու Թուղթը կարդացողին սար ու ձոր {են} ձգել՝ " կամ զՎաղարշապատ եւ կամ զմերձակայն Նորք "

Կաթուղիկէին " (Սեբէոս, եր. 14)։ Մեզ կարող {են} ասել, թէ Փարպեցու Թղթում կան տեղեր, որ Փարպեցու

մ կան տեղեր, որ Փարպեցու յանձնուած տեղը ենթադրել {են} տալիս մի նոր հիմնարկութիւն։ Ահաւասիկ այդ տեղե

ւրոպական գիտութեան դատաստանից։ Հայոց մէջ եղել {են} հեղինակներ, որ Փարպեցուն դասել են Եղիշէից յետոյ

Հայոց մէջ եղել են հեղինակներ, որ Փարպեցուն դասել {են} Եղիշէից յետոյ. եթէ որպէս պատմագիր, Եղիշէից երկր

ւ Հրատ Կամսարական գիտեն"։ Այս խօսքերը յիշեցնում {են} մեզ Պաւղոսի Ագգրիպասին տուած պատասխանը. " կենաց

սկզբանէ լեալ յազգի անդ իմում յԵրուսաղէմ, տեղեակ {են} " եւ այլն. Գործք Առաք. գլ. ԻԶ, համ, 4։ §

եւ չորիցս ուսուցեալ մեզ ", եւ այլն։ Որո՛նց վրայ {են} այս ակնկալութիւնքը եւ վարդապետներ ասելով՝ որո՛նց

որովհետեւ երկուքն էլ Վանական վարդապետի աշակերտքն {են}, իր գրքի 51-դ երեսում, ոչ միայն Մեծ Թարգմանչաց

իրքը, չէ կամեցել կրկնել նորա ասածները։ Սոքան {են} այս րոպէիս մեր ձեռքում եղած գրքերը, որոնց մէջ խօ

մեզ, թէ մի քանի ուրիշ հեղինակներ նոյնպէս խօսում {են} այդ բանը. մանաւանդ, որ մեր ժամանակագիրքը ինքնու

աւանդ, որ մեր ժամանակագիրքը ինքնուրոյնաբար գրում {են} միայն այն բանը, որ եղել է իրենց օրով, կամ մօտ է

կին, իսկ հին բաները, թէեւ շատերը նոցանից Ադամից {են} սկսում, այնուամենայնիւ առանց քննութեան, առանց դ

ուամենայնիւ առանց քննութեան, առանց դատաստանի փոխ {են} առնում իրենց նախորդներից, թէեւ այո՛, երբեմն այլ

իչքը այդ միջոցին արդէն 15-16 տարի է, որ վախճանել {են} ։ Բայց պ. Էմինը, այս չափով էլ գոհ չլինելով եւ Փ

զ թւում է, թէ Փարպեցու Թղթում յիշուած վարդապետքը {են} Մեծ Թարգմանչաց աշակերտներից, որ այն միջոցին բնաւ

օտ Կոտայի նահանգից էր, գեղի անունը զանազան ձեւով {են} դնում ժամանակագիրք՝ ոմանք՝ Աղբերից, ոմանք՝ Այ

անուն էր կրում. նորանից առաջ էլ, յետոյ էլ եղած {են} Մուշէներ։ Պատճառ չունինք չընդունելու, որ նորա օ

անում ասել, թէ ինքը Փարպեցին է կրճատել. եւ սոքա {են} մեր պատճառները։ Նախ՝ Ղազար Փարպեցին իր Պատմո

ատել։ Մեզ թւում է, թէ այս տեսակ եզրակացութիւնքն {են} մանաւանդ պատճառ եղել մեր պատմական յիշատակարանների

ւ ծնողքը ականաւոր ոմանք էին եւ հարուստք։ Եւ սոքա {են} մեր պատճառները։ Նախ, Փարպեցու Աշուշայի դռնու

, իսկոյն յարում է. " քանզի պարեգօտաւորք ազատեալ {են} 'ի Քրիստոս"։ Մեզ թւում է, թէ ո՛չ անխորհրդաբար

ինի մէջբերած պատճառաբանութիւնքը չեն կարող եւ թոյլ {են} Փարպեցին ականաւոր եւ հարուստ մարդերի զաւակ եղած ե

, պատմութեան մէջ, որպէս գիտութեան մէջ, անպատշաճ {են} թեթեւ եզրակացութիւնք. այսչափ։ § 24. Բնագրու

Ձուիկը, եւ Աշուշայի կինը՝ Անոյշ-Վռամը, քոյրեր {են} Աղան եւ Մերհուժան) Արծրունիներին. պատճառ, Աղա

ուիկն էլ, Անոյշ-Վռամն էլ Վասակ Արծրունու դստերքն {են} ։ Հ. Մ. Չամչեանը, իր խմբագրի մէջ, որ Հայոց

քաղել է ամբողջ այդ գլխի բովանդակութիւնը։ Եւ սոքա {են} այդ անունները. Խորենացի, Փարպեցի, Յովհաննէս կա

ր անուանւում (ըստ որում, անհիմն կարծիքներ առա՛տ {են} մեր ժամանակներում), ուստի վկայ ենք կանչում Ագաթ

տր գրով տպուած խօսքերը հրէական բնագրին մէջ այսպէս {են}. " եւ ասաց Եսաւ 'ի սրտի իւրում. աւուրք սգոյ հօր

օր իմոյ (այսինքն՝ հօրս մեռնելու օրերը) մերձեալ {են}. սպանից յայնժամ զեղբայր իմ զՅակովբ"։ § 29.

ծանօթութիւնք ենք դնում ամեն քայլափոխ. նոքա ազա՛տ {են} չկարդալ. մենք հասարակ ժողովրդի համար ենք գրում։

51. Բնագրում ասած է. " Քանզի ընդ գիտնոյ Օրինաց {են} խօսքս " (եր. 46)։ Պաւղոսիցն է փոխ առնում այս

ովհաննէս Առաքեալ"։ Ահաւասիկ բուն խօսքերն էլ. " {Են} մեղք, որ մահու չափ են. ոչ վասն այնորիկ ասեմ եթէ

աւասիկ բուն խօսքերն էլ. " Են մեղք, որ մահու չափ {են}. ոչ վասն այնորիկ ասեմ եթէ խնդրեսցես. ամենայն ան

իկ ասեմ եթէ խնդրեսցես. ամենայն անիրաւութիւն մեղք {են}. եւ են մեղք, որ մահու չափ են " (Թուղթ Յովհ. Ա

եթէ խնդրեսցես. ամենայն անիրաւութիւն մեղք են. եւ {են} մեղք, որ մահու չափ են " (Թուղթ Յովհ. Առաք.,

անիրաւութիւն մեղք են. եւ են մեղք, որ մահու չափ {են} " (Թուղթ Յովհ. Առաք., գլ. Ե, համ. 16-17)

ծառայք նորա"։ Ո՛վ է այս նան, կամ որի՛ ծառայքն {են}, որ ունին։ Վերը շատ սրբերի անուն տալով՝ յետոյ

ւ Ասկաղովնը այլազգեաց հինգ նախարարութեանց երկուքն {են}. Գողիաթը Գէթացի էր նոյնպէս։ Երբ Սաւուղը իր վերջ

, համ. 29-30)։ § 63. " Եւ հնձողքն հրեշտակք {են} " (Մատ., գլ. Ժ, հ. 39)։ " Եւ առաքեաց Տէր

դերանունով, որ նախնիք թէեւ սովորաբար թարգմանում {են} մեր լեզուի պահանջողութեան համեմատ երբեմն նա եւ եր

մեր մէջ դերանունները, սեռ չունենալով, ծանուցում {են} բանը. բայց երբ այդ դերանուններից էլ լոկ մի հատը

յն դերանունները չեն գործածւում հոլովուած։ Մնացել {են} միայն ուղղականքը, իսկ միւս հոլովները առնւում են

են միայն ուղղականքը, իսկ միւս հոլովները առնւում {են} նաից։ Սորա հակառակ Կոստանդնուպօլսի բարբառում, ն

ելով, չունին միւս հոլովները։ Սոցա պակասը լցնում {են} այն 'ի հոլովները։ Մեզ թւում է, թէ այս բանի մասի

աջաբանութեան, որ, ճշմարիտն ենք ասում, հիացնում {են} մեզ։ Եւրոպան, իբրեւ արծաթ կրակով է փորձում ա

ր իրենց մտքի կամ երեւակայութեան արդիւնքը կամենում {են} դնել մեր առջեւ որպէս գիտութեան խօսքը։ Գիտութեան

ցոյց տուինք, որ, Անձեւացեաց իշխանից զատ, եղած {են} եւ ուրիշ Սեւուկներ։ Բայց մենք ուզում ենք տակա

ուրիշներին, եթէ այդպիսիքը մասնաւոր զուարճութիւն {են} զգում առասպելաբանութեան մէջ։ § 71. Մեր պատմո

Տրտո՛ւմ ենք, որ պ. Էմինի ծանօթութիւնքը ստիպում {են} մեզ երկար բարակ խօսել։ Նախ՝ գլխաւոր քահանայո

ւն է, եթէ վերը յիշուած բառերը բացառոցաբար տրւում {են} կաթողիկոսների, որովհետեւ գլխաւոր քահայութեան (ո

մեր լեզուի մէջ վերացեալ անունները շատ անգամ գործ {են} ածւում փոխանակ թանձրացեալի) եւ քահանայապետ խօսքե

եպիսկոպոսական աստիճան, բայց եւ այնպէս անուանւում {են} քահանայապետ թէ՛ իւրեանց արժանաւորութեան եւ թէ՛ վա

արկաւագ էլ կար նոցա մէջ, ինչպէս միաբերան վկայում {են} ե՛ւ Եղիշէն, ե՛ւ Փարպեցին։ Վերի օրինակը թերեւս ա

լ. ըստ որում՝ շատ տեղ մեր կաթողիկոսքը եպիսկոպոս {են} կոչում իրենց, որպէս նաեւ բոլոր ուրիշ ազգերի պատր

ր նոյն է՝ քահանայապետ բառերը, միմիայն կաթողիկոս {են} նշանակում։ Նոյնիսկ Խորենացու նզովքը " 'ի վերայ գ

ւ 487-ին։... ։ Ծանօթ. Այստեղ պակասում {են} մի քանի բացատրութիւնք. գուցէ ծանր հիւանդութեան ե

այդ բառարանի բերած վկայութիւնքը արդարեւ այդ միտքն {են} տալիս։ Բայց սակայն այն վկայութիւնքը, որ տիրապ

ակայն այն վկայութիւնքը, որ տիրապէս "գլուխը կախած" {են} հասկանում, բնաւ արգելք չեն եւ "գլուխը ծածկած" հաս

ցը ասում է. (Վէրք Հայաստ., եր. 92) "Ազգին անհաւատ {են} կանչում, լեզուն սիրում, զարմանալի չի՞"։ Բայց դու

ւնի. բայց եւ այնպէս հայերը ոչ միայն թուրքերից փոխ {են} առնում, այլ եւ ծաղկեցնում են նոցա լեզուն։

միայն թուրքերից փոխ են առնում, այլ եւ ծաղկեցնում {են} նոցա լեզուն։ Սոցանից մինը պէտք է որ տպա

շեանցի Սօս եւ Վարդիթերը այս տարբերութեան ծայրումն {են}. Քանաքեռ եւ Աշտարակ, ուստի եւ տարբերութիւնը աւելի

ինում" եւ այլն։ Տալը, գալը, Աստրախանցիք խոնարհում {են} "տամ եմ", "գամ եմ", բայց այս շատ անգործադրելի է ե

ուղայի եւ Հնդկաստանի հայերի բերանում մի ուրիշ ձեւ {են} ստացել։ Նոքա ասում են "գալման եմ", "գոլման եմ" (Գ

այերի բերանում մի ուրիշ ձեւ են ստացել։ Նոքա ասում {են} "գալման եմ", "գոլման եմ" (Գալը գոլ է եղել։ Երբ առ

ատարելագործվել։ Ո՛չ առաջինը եւ ո՛չ երկրորդը տալիս {են} նոր լեզուում կրաւորականի գաղափար։ Շատ մա

գաղափար։ Շատ մարդիկ, որ ամեն բան չափում {են} հին լեզուի չափով, Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլի պէս նոր լ

ափով, Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլի պէս նոր լեզուին ասում {են} "աշխարհաբար"։ Չափեցէք պարոններ, բայց այնպէս արէք,

Շատ նորելուկ գրողներ այնքան սիրահարուած {են} վեվի տեղ ու գործածելու վրայ, որ կրաւորականի անցեա

որականի անցեալ ընդունելութիւնն էլ շատ անգամ գրում {են} ու մասնիկով. ինչպէս, գրված ասելու տեղ ասում են գր

ւմ են ու մասնիկով. ինչպէս, գրված ասելու տեղ ասում {են} գրուած. այս երկուքը տարբեր բաներ են եւ առանց ուղղ

լու տեղ ասում են գրուած. այս երկուքը տարբեր բաներ {են} եւ առանց ուղղախօսութիւնը շփոթելու չեն կարող իրար

մ ածական առմամբ։ Իսկ ուած կամ ուածքը, երբ միանում {են} մի բառի հետ, ինչպէս գրուած կամ գրուածք, գոյական ե

ն մի բառի հետ, ինչպէս գրուած կամ գրուածք, գոյական {են} եւ վերացական նշանակութիւն են ստանում, ինչպէս գրու

կամ գրուածք, գոյական են եւ վերացական նշանակութիւն {են} ստանում, ինչպէս գրութիւն։ Միեւնոյն ուժն ունի, եթէ

մ։ NB. Իւ վերջացած բառերը, ինչպէս պատիւ, եթէ գործ {են} դրվում որպէս պատուած եւ այլն, վերացական նշանակութ

ծ եւ այլն, վերացական նշանակութիւն չունին եւ կարող {են} կրաւորական անցեալ ընդունելութեան տեղ վարվել, մանա

գրողներ գիտենք, որ եւ հին լեզուի մէջ երբեմն գործ {են} ածում իրենց սքանչելի տրամաբանութիւնը. փոխանակ գրե

եալը եդեր, փոխանակ եդ։ Այսօր այս բոլորը անհետացել {են}, եւ Ղրիմից բերած թաթար բառերի պաշարի վրայ ոչ միայ

ամ ըստ ժամէ", եթէ կարելի է այսպէս ասել, աւելանում {են} ռուսի բառեր. այնպէս որ, սորանից յիսուն տարի ետքը,

եւ ամենայն բանի տալ իւր արժանի վարձը, գնահատելու {են} մեր խօսքերը եւ արդարացնելու մեր անձը. փոյթ չէ, որ

շուշտ, պէտք է կարծել, որ դոքա եւս կորած անհետացած {են}, որպէս մի քանի ուրիշ աշխատութիւնքը, որոնց մասին յ

Այն պարոնները, որոնք ամեն ստութեան երկրպագում {են}, միայն թէ ճշմարտութեան երեսից փախչին, ինչպէս սատա

խարարների եւ Ս. Ղեւոնդեանց մասին խօսելով՝ պատմում {են} մեզ ե՛ւ Փարպեցին, ե՛ւ Եղիշէն՝ առանց Ձուիկի կամ որ

, որ այդ անուններով շատ ընտիր եւ պատուական մարդիկ {են} եղել, եւ ազգի եւ եկեղեցու համար արիւն թափել. ուստ

է "ըստ այլոց պոռնկանոց"։ Ցանկալի էր իմանալ՝ ո՞յք {են} այդ "այլքը", որ հնոցը պոռնկանոց են հասկանում. եւ

ր իմանալ՝ ո՞յք են այդ "այլքը", որ հնոցը պոռնկանոց {են} հասկանում. եւ քանի արժէք ունի այդ տեսակ քաշկռտուք

տուք մեկնութիւնը։ Մենք վէճ չունինք, գուցէ եղել {են} մարդիկ, որ հնոց բառը այդ տեղում արդարացնելու համա

հնոց բառը այդ տեղում արդարացնելու համար ստիպուել {են} այդպէս կարկտել աններելի ուշաբարձութեամբ. որովհետե

ն, որ համառօտիւ դնում ենք այստեղ, ինչպէս յայտնի {են} դոքա նոյնիսկ հանգուցելու բերանից լսուելով։ Քա

ուել Հայաստանի ասիական թանձր խաւարը։ Անցանում {են} սորա վերայ մի քանի ամիս, եւ կաթողիկոսը արդէն օծո

" Վարժապետ, ի՛նչ լուր, ի՛նչ համբաւ ", - հանդէպ {են} դուրս գալիս աշակերտքը, որոնց մէջ գտանւում էր մեր

էմքի տխուր գծագրութիւնը եւ արտասուքը, որ փայլում {են} նորա աչքերում։ Այն օրը սուգի օր է եղած ե՛ւ վարժա

սկուայի ցուրտ եղանակի ազդեցութենից, որին անսովոր {են} առհասարակ Հարաւի բնակիչքը, հանգուցեալը սաստիկ տկ

լ նորան Կովկասու Բորջոմ ասացեալ տեղը, ուր դիմում {են} անհամար հիւանդներ՝ հանքային ջրերով բժշկուելու հա

ընդունել նորան իւր հիւանդանոցի մէջ, ուր բժշկւում {են} սառը ջրով, որպէս բանագէտ բժիշկ։ Այս երկու պաշտօ

նոցի մէջ, ուր, ինչպէս ասացինք, միայն սառն ջրով {են} բժշկում, մրսեցաւ քանի անգամ, զօրացուց իւր թոքախ

այդքան եւս տգէտ լինել, - թէ դեւերը ցերեկը քնում {են}, եւ զարթնում են արեւը մայր մտնելու ժամանակ, երբ

լինել, - թէ դեւերը ցերեկը քնում են, եւ զարթնում {են} արեւը մայր մտնելու ժամանակ, երբ Հռովմումը կատարո

եւը մայր մտնելու ժամանակ, երբ Հռովմումը կատարում {են} երեկոյեան ժամերգութիւնը: Դոյն այդ ժամանակումը զա

ուն, որ կարած է հաստ թղթից, որի վերայ նկարագրած {են} բոցավառ կրակներ. այս վերարկուն Թովմաս Տորգուեմատ

մը, փառաւորուած նեռներ, նոցա հետ միասին գտնւում {են} եւ նոքա, որոնք փառաւորեցին այս նեռների անունը իւ

տարում է իւր պաշտօնական հանդէսը, ինչպէս կատարում {են} այդ աշխարհի երեսին: Մեր պատմութիւնը սկսւում

եզանից չէր կարող լսել, որովհետեւ նոքա ուրուականք {են} եւ նոցա ձայնը ուրուականի ձայն, այսպիսին ձայներ լ

ր այս տեսակ պաքսիմատները եւ ուտելիքը, ծանրացնում {են} նորա ստամոքսը. այս պատճառով պաշտօնական հրովարտակ

ոսկեզօծ եւ փառաւոր կաշով կազմած. սոքա համարւում {են} աւելի դիւրամարս եւ այնպէս անվնաս սատանայի ստամոքս

ուղարկել ինձ, - ասաց սատանան բարկութեամբ, - չոր {են} միանգամայն իբրեւ փայտ: - Ձեր մռայլութիւն, -

գտնել. իրաւ է, շարադրութիւնքը բաւական հին բաներ {են}, բայց դորա փոխանակ տեսէք ինչպէ՛ս տպած է, եւ դեռ

որ դոքա մեր ժամանակի շատ լաւ եւ յարգելի գործերիցն {են}: - Դոքա՞ են ձեր ժամանակի գործը. ուրեմն պիտի

ակի շատ լաւ եւ յարգելի գործերիցն են: - Դոքա՞ {են} ձեր ժամանակի գործը. ուրեմն պիտի ասել, որ ձեր ժա

երի մէջ, ինչպէս մի չոր անանուխի տերեւ, որ դնում {են} երեխայք իւրեանց գրքերի մէջ. հերիք չէր այս, սատա

նորա հեղինակի անունը. այս պատճառով ահա մոռացւում {են} այնքան անհամար աշխատութիւնք, որ դուրս են գալիս զ

ռացւում են այնքան անհամար աշխատութիւնք, որ դուրս {են} գալիս զանազան տեղերում: Թեպէտ գրականութեան մէջ ո

, բայց, որ կողմը եւ նայես, ամենայն տեղ երեւում {են} անհամար ծակեր ու ճեղքուածներ: - Հին շինուածք

թաբար ժպտելով, - հին շինուածքները միշտ խոնարհում {են} դէպի կործանումն. այս ծակը յառաջացաւ վերջին երկրա

էր ինձ իմանալ, - շարունակեց սատանան, - թէ ի՛նչ {են} արժում այդ բոլորը քո կարծիքով։ - Չնչին բան,

սորանով առաստաղի ծակը. կան մարդիկ, որ հաւատում {են}, թէ սորա գրողը կարո՛ղ է երկինքը փակել. տարակոյս

, որ ոչինչ չեն պարունակում իւրեանց մէջ, սկսանում {են} հնազանդութեամբ դէպի իմ գահը: Ասա ինձ, համառօտ ե

ին, որովհետեւ այդ հարստահարուած մարդիկը աշխատում {են} միայն իւրեանց սեպհական ազատութիւնը ձեռք բերել:

ես մարդիկը միմեանց հետ. ասածներիս ապացոյց կարող {են} լինել կոտրած կոտոշը եւ փորած աչքը, որ Ձեր մռայլո

ծ կոտոշը եւ փորած աչքը, որ Ձեր մռայլութեան առջեւ {են} այժմ... - Այդ աչքի համար ասում ես դու ինձ

է, մռայլագոյն սատանայ, այս վէրքերը փոքր ինչ հին {են}, բայց անդադար աշխատելով քո փառքի համար, ես դարձ

ցի յիմար մարդերի գլուխը, որ նոքա մինչեւ այժմ ման {են} գալիս արբեցածի կամ կատաղածի նման: - Բայց ինձ

հարկաւոր ես. քաղաքական գործերը դեռեւս խանգարուած {են}: Բայց դառնանք դարձեալ դէպի քո յայտարարութիւնը:

ը բովանդակ Գերմանիայում, բայց գերմանացիք կարդում {են} նորանց նոյն յուսահատեցուցիչ սառնութեամբ, որով խմ

անց նոյն յուսահատեցուցիչ սառնութեամբ, որով խմում {են} սառուցով գարեջուրը եւ պար են գալիս Mein lieber Au

ութեամբ, որով խմում են սառուցով գարեջուրը եւ պար {են} գալիս Mein lieber Augustin երաժշտութեամբ: Մի քան

ի քանի ուսանողներ եւ օրէնքի վարդապետներ աղաղակում {են}, քարոզում են, բայց այդ ոչինչ ներգործութիւն չէ յ

ներ եւ օրէնքի վարդապետներ աղաղակում են, քարոզում {են}, բայց այդ ոչինչ ներգործութիւն չէ յառաջացնում ժող

յին թագաւորութեանը: Նոքա մինչեւ այն աստիճան սառն {են}, որ դժոխքի բոլոր կրակով չէ կարելի ջերմացնել նորա

ւ ես ներգործեցի: Բայց իտալացիք միանգամայն կանայք {են}: Ես կապեցի նոցա մէջ մի գեղեցիկ դաշնադրութիւն. ն

դժուար է, Ձեր մռայլութիւն. ժամանակները փոխուած {են}: - Ի՞նչ են այդ փոփոխութեան պատճառքը: -

մռայլութիւն. ժամանակները փոխուած են: - Ի՞նչ {են} այդ փոփոխութեան պատճառքը: - Այն, որ մարդիկ

ղ խաբել նորանց, որպէս յառաջ. նոքա շատ խելօքացել {են} այժմ... - Լռի՛ր, յիմար, - գոռաց սատանան

չել աստեղաբաշխների աչքից, նոքա այդ բոլորը դասում {են} երկնքի լուսաւորների կարգը: Այս միջոցին ապստա

ղը: Բայց դեւերը, ինչպէս նաեւ կատուները, անվնաս {են} մնում եւ սաստիկ բարձրութենից ընկնելու ժամանակ: Բ

ան թէ մեր փորձութիւնքը... մարդիկ, միշտ մարդիկ {են}... Ա՛հ, սիրելի եւ թանգագին մարդիկ... Դ

բոլոր սխոլաստիկական եւ յիմար գրուածքը, որ տպւում {են} կամ հեղինակի անուն ժառանգելու, կամ մարդ էշացնելո

րելի, եւ ամենայն երկու-երէք բառից յետոյ պատահում {են} անպատճառ մռայլ եւ խաւար բառեր. այդ իսկապէս իմ սի

րը իմանալ, մռայլութիւն ձեր, ինչպէս նոքա խաբուած {են}, որ աշխատելով, վասնզի.... - Կանգնի՛ր,

նից մինը ձգում է խելքերը յառաջ, միւսները քարշում {են} հետ, մինը քարշում է աջ, միւսը ` ձախ, եւ միջակա

միւսը ` ձախ, եւ միջականի հետեւողքը անշարժ մնում {են} միջումը, որպէս պոչատ աղուէս: Սոքա բոլորը գանչու

իջումը, որպէս պոչատ աղուէս: Սոքա բոլորը գանչում {են}, աղաղակում են, կռւում են, սպառնում են, դիւահա

պոչատ աղուէս: Սոքա բոլորը գանչում են, աղաղակում {են}, կռւում են, սպառնում են, դիւահարւում են, կեղծ

: Սոքա բոլորը գանչում են, աղաղակում են, կռւում {են}, սպառնում են, դիւահարւում են, կեղծաւորւում են

գանչում են, աղաղակում են, կռւում են, սպառնում {են}, դիւահարւում են, կեղծաւորւում են, բամբասում են

ղակում են, կռւում են, սպառնում են, դիւահարւում {են}, կեղծաւորւում են, բամբասում են. խռովութիւն, ա

են, սպառնում են, դիւահարւում են, կեղծաւորւում {են}, բամբասում են. խռովութիւն, ապստամբութիւն, զրկ

են, դիւահարւում են, կեղծաւորւում են, բամբասում {են}. խռովութիւն, ապստամբութիւն, զրկանք, արիւն, հ

հաւատան եւ ինչ առնեն. նոքա ամենայն րոպէ սպասում {են} կորստական դիպուածների, վազում են, խուճապում են

յն րոպէ սպասում են կորստական դիպուածների, վազում {են}, խուճապում են, կապում են կայքերը, պահում են բե

են կորստական դիպուածների, վազում են, խուճապում {են}, կապում են կայքերը, պահում են բեռները, լցնում

ն դիպուածների, վազում են, խուճապում են, կապում {են} կայքերը, պահում են բեռները, լցնում են հրացաններ

ւմ են, խուճապում են, կապում են կայքերը, պահում {են} բեռները, լցնում են հրացանները, կամենում են փախչ

, կապում են կայքերը, պահում են բեռները, լցնում {են} հրացանները, կամենում են փախչել եւ կամենում են պա

հում են բեռները, լցնում են հրացանները, կամենում {են} փախչել եւ կամենում են պաշտպանուիլ. նոքա չեն հասկ

ւմ են հրացանները, կամենում են փախչել եւ կամենում {են} պաշտպանուիլ. նոքա չեն հասկանում ով է թշնամին եւ

եկը չեն աւարտում իւրեանց ճաշը, երեկոյին վախենում {են} ելանել մի տեղ ժամանակ անցուցանելու համար, գիշերը

մի տեղ ժամանակ անցուցանելու համար, գիշերը թռչում {են} յանկարծ մահիճներից: Մի խօսքով, թագաւորել է անկա

ին մեղքի ցուցակով. դորա հակառակ, այժմ մեղանչում {են}, բացի այդ ցուցակներից, եւ լրագիրներով եւ օրագիր

ից, եւ լրագիրներով եւ օրագիրներով: Նոցանով սուտ {են} խօսում, գողանում են, սպանում են, խարդախութիւն

ւ օրագիրներով: Նոցանով սուտ են խօսում, գողանում {են}, սպանում են, խարդախութիւն են առնում, սեղանակապ

: Նոցանով սուտ են խօսում, գողանում են, սպանում {են}, խարդախութիւն են առնում, սեղանակապտութիւն են գո

խօսում, գողանում են, սպանում են, խարդախութիւն {են} առնում, սեղանակապտութիւն են գործում. իմ մեծ ու

ւմ են, խարդախութիւն են առնում, սեղանակապտութիւն {են} գործում. իմ մեծ ու ահագին տպած թերթերը ծակում են

են գործում. իմ մեծ ու ահագին տպած թերթերը ծակում {են} անդադար նոցա մարմինքը ախտերի աքցանով, կապում են

են անդադար նոցա մարմինքը ախտերի աքցանով, կապում {են} նոցա միտքը խոստմունքով եւ փառքով, ինչպէս շունը մ

փառքով, ինչպէս շունը մի կտոր կաշիով, թելադրում {են} նոցա հակառակուիլ ամենայն բանի եւ ամենայն մարդու,

ռակուիլ ամենայն բանի եւ ամենայն մարդու, զօշոտում {են} եւ զօշոտած ժամանակը ապականում են աչքերը ցեխով. գ

արդու, զօշոտում են եւ զօշոտած ժամանակը ապականում {են} աչքերը ցեխով. գրգռում են նոցա մէջ գործունէութիւն

ոտած ժամանակը ապականում են աչքերը ցեխով. գրգռում {են} նոցա մէջ գործունէութիւն եւ գրգռելուց յետոյ չեն թո

դէպի իւր վէզիր Բէհեղզեբուղը, - ի՛նչ տեսակ գրում {են} դոքա այժմ. կարդայ ինչպէս կամիս, սկզբից դէպի վեր

ան, անգլիական օրագիրներ. դոքա ի՛նչ դժոխքի բաներ {են}, մանաւանդ ինչ յատկութիւններ, որ այդ անպիտանը տա

ր այդ անպիտանը տալիս էր օրագիրներին, բոլորը սուտ {են}, եւ կամի իմ աչքը ներկել: Դժոխքի, եւ առհասարակ

առհասարակ իմ խաւար թագաւորութեան առաջին թշնամիքն {են} օրագիրները եւ լրագիրները, նորանից օգուտ չունի իմ

ն տետրակները, որ աննշան եւ խելացնոր մարդիկ դուրս {են} տալիս ժամանակ առ ժամանակ, առանց օրագիր անունը վե

րժանականք եւ անըմբերելիք.... - Ին՞չ բաներ {են}, ինչ ես ասում, - բացագանչեց սատանան: - Կամ

լ ճեմարանին վերաբերութեան: - Ինձ ի՞նչ օրինակ {են} մի քանի հայ դպրոցականք, որ քեզ նման խելքերը կորո

թ առնելով իրի կորուստը. ժամանակի անհարազատ որդիք {են} դոքա, կամ խաղ բնութեան, որ երբեմն դուրս է երեւե

. սխալմամբ թէ թշնամութեամբ այդ պաքսիմատները ձգել {են} այն գինու ծովակի մէջ, որ Ձեր ամբողջ տարեկան պաշա

անում է համարեայ, ամենայն տեղ գինիները վաճառուած {են}, չգիտեմ, թէ ի՞նչ կերպով կարողանամ գինի ճարել Ձե

ւթիւնը այս է, որ Ֆրանսիայի այգիքը մեզ անմօտենալի {են}, ուրիշ աշխարհների այգիքը նոյնպէս. Հայաստանի այգ

այգիքը, ուր կարող ենք մտանել, վաղուց ահա քաղել {են}, ամենայն թփի վերայ հազիւ գտանուին մի երկու ճիռ։

յին ճանաչող ինչպէս վայել էր. շատերը միմիայն լսել {են} աշխատել, բայց ինչպէ՞ս, ի՞նչ պայմաններով, հասկա

բոլորովին, համարում էին, թէ իւրեանց ճիռերը լաւ {են} քան թէ ուրիշի ողկոյզքը...: - Ճշմարի՞տ է,

արող է գրել. եւ միթէ՞ լեզուն կամ գրիչը ջոկ բաներ {են}: Անզգամնե՛ր, մինչեւ այն աստիճան լրբացաք, որ ին

աց, այլ ուղեղն ըմբռնէ եւ ոչինչ, վասն զի անկարող {են} ջիլքդ զտպաւորութիւն խօսիցն հասուցանել ի նպատակ իւ

նոր բան կայ, հարց արեց դժոխքի թագաւորը, ինչպէ՞ս {են} քեզ յանձնած գործերը: - Շատ լաւ են, Ձեր մռա

, ինչպէ՞ս են քեզ յանձնած գործերը: - Շատ լաւ {են}, Ձեր մռայլութիւն, իմ գործերը երբեք այնպէս ծաղկե

եւ կանայք ամենայն օր համարեա թէ երեք անգամ կռւում {են} միմեանց հետ, եւ ամենեքին կարօտում են մխիթարութեա

նգամ կռւում են միմեանց հետ, եւ ամենեքին կարօտում {են} մխիթարութեան.... այրը սպասում է իւր սիրականին

ց նա կարդալով ցուցակը, այս որքա՞ն սիրոյ նամակներ {են} գրուած մի ամսի մէջ.... ասա խնդրեմ, միթէ՞ այս

չափ չէ տալիս ինձ այդքան նզովեալ հոգի. որքա՛ն շատ {են} այժմ դժոխքի մէջ երեւելի մարդիկ, խորիմաստ փիլիսոփ

ւնք հաւաքէ այնտեղից նորա մասին: - Ժապաւինա՞ծ {են} այդ մատեանքը, կամ ամբո՞ղջ են բոլոր թերթերը, գու

: - Ժապաւինա՞ծ են այդ մատեանքը, կամ ամբո՞ղջ {են} բոլոր թերթերը, գուցէ մտած լինի մի խարդախութիւն.

ամենայն տարի այդ մատեանքը, որ ժապաւինած ու կնքած {են} նորա կնիքով: - Ուրեմն քաղիր այդ մատեաններից

ի գերան, ջրի մէջ ընկնելու ժամանակ: - Բերում {են}, բերում են, - կրկնեցին շատ դեւեր միաձայն: Բէհե

ի մէջ ընկնելու ժամանակ: - Բերում են, բերում {են}, - կրկնեցին շատ դեւեր միաձայն: Բէհեղզեբուղը պատ

ր: Նա լինելով այնպիսի ազգի մէջ, ինչպէս հնդկացիք {են}, որ փախչելով ամենայն լուսաւորութիւնից, ամենայն

ամենայն լուսաւորութիւնից, ամենայն կերպ աշխատում {են} մնալ խաւարի մէջ, եւ մեծ կարծիք ունին իւրեանց Բրա

, բողոքը, որ դժոխքի եւ ձեր մռայլութեան զաւակներն {են}, ծաղկին եւ զուարթանան: Սա մի լաւ պաշտօնեայ

յլագոյն տէր, որ դորա անառակութեանը միմիայն կարող {են} հաւասարուիլ այն երկու եգիպտացի քոյրերը Ոողայ եւ Ո

եւ խաբեց մի քանի յիմարի, թէ այն պատճառով լինում {են} դոքա, որ ունի մի հոյակապ դպրոց բանալ, որպէս այդ

ամար աշխարհի երեսին: Այն դեւերը, որ կանգնած {են} կատարելու մեր սատանայի հրամանը, իսկոյն վեր առեցի

ւած լինէիր, չտեսայ մինչեւ այսօր: Օրերը անցանում {են}, մեր կեանքը թռչում է, իսկ մեք, քո շնորհքիցը,

մինը լաց էր լինում եւ գանգատում էր, թէ վշտացնում {են} իւրեան, իսկ միւսը բարձր բարձր գոռալով հայհոյում

հետեւ մեր հայ երիտասարդներից շատերը խմելով չափում {են} իւրեանց քաջութիւնը: Սորանից մի քանի տարի յառաջ,

ստիարակութեան եւ տգիտութեան պատճառով դատապարտուած {են} ոտաբոբիկ այս ու այն կողմ վազվազել մի կտոր հաց ճար

ի ասածի պէս բոլորովին մարմին դառնալով, պարարում {են} գիշեր ցերեկ իւրեանց փորը եւ այնուամենայնիւ համարւ

եր ցերեկ իւրեանց փորը եւ այնուամենայնիւ համարւում {են} ազգասէր, ապա ուրեմն պ. Մարկոսը, մի խեղճ մարդ,

թէ վեցհազարեակ եւս ունի... Շատ անգամ տեսել {են} Շաքարեանցին փակուած մի ախոռի մէջ, որ, մի ձեռքին

րշում գետնի վերայ: Նորա ծառայքը, շատ անգամ գտել {են} ախոռի մէջ, այդ բոլորշի գծի կենտրոնում մի մորթած

րը չկային, այն չորս տեսակ ըմպելին այնպիսի սիւներ {են}, որոնց վերայ կարելի է ուրախութեան պալատներ եւս շ

ամբ ոգեւորուած ընկերութեան ուղղութեանը: Պատահում {են} մարդիկ, որ առանց ուշադիր լինելու տեղին, հանգամա

ներին եւ պատշաճին, փիլիսոփայութիւն է, որ առնում {են} եւ այդ կերպով գլխացաւութիւն պատճառելով ներկայ գտն

ելով ներկայ գտնուած մարդերին, արդէն հերիք պատճառ {են} դառնում, որ նոցա հոգին ուրախութենից դէպի տրտմութ

րիտը պիտոյ է ասել, ուրախութեան մէջ ի՛նչ հարկաւոր {են} ուսումնական խօսակցութիւնք. մարդը ուրախանալու ժամ

է՞ նորանով, որ խելօքները եւ ուսումնականքը գոռում {են}, թէ մարդը բանականութիւն ունի, թէ նա մի բարոյակա

յդ փիլիսոփայութիւնը եւ գիտութիւնքը խաբեբայութիւնք {են}: Գոնէ, իմ կարծիքով, վերին աստիճանի փիլիսոփայու

բայց, ինչպէս ասացի, այդ մարդերից շատերը անծանօթ {են} ինձ: Արդեօք աւելի լաւ չէ՞ր լինելու, եթէ այդ խոր

մի այդպիսի գիտութիւն եւ թէ շատ խելացի մարդիկ եղած {են} դորա սպասաւորք: - Աստուծոյ սիրուն, ցոյց տու

ումը եւ էնէաս Բլասիուս, հետեւեալ դարում, խօսում {են} այդ գիտութեան վերայ, որպէս արդէն բոլորովին յայտն

աստատում էին, թէ իւրեանց գիտութեան հետքը երեւում {են} եգիպտական քուրմերի սրբազան մատեանների մէջ, եւ թէ

րծը հաստատում է մեզ, թէ մի քանի Ալքիմիկոսք կարող {են} ոսկի շինել եւ գտել են այն դեղը, որի օգնութեամբ կ

թէ մի քանի Ալքիմիկոսք կարող են ոսկի շինել եւ գտել {են} այն դեղը, որի օգնութեամբ կարելի է քանի հարիւր տա

ajor in philosophia, maximus in theologia: Շատ {են} այս մարդու աշխատութիւնքը, բայց Ալքիմիայի մասին ե

, որ յաջողել էր նորան կատարել: Երկրորդի առարկան {են} հանքերը, որ ցոյց են տալիս հեղինակի հասուն գիտութ

ն կատարել: Երկրորդի առարկան են հանքերը, որ ցոյց {են} տալիս հեղինակի հասուն գիտութիւնը քարերի, մետալնե

սաստիկ անձնատուր էր արբեցութեան, եւ շատերը ասում {են}, թէ նա զոհ գնաց իւր նախանձորդների վրէժխնդրութեան

Բացի այս երեւելի մարդերից ուրիշ շատերը պարապած {են} այս գիտութենով, բայց ցոյց տալու համար թէ ուշադրո

տեսութիւնը այսպէս է, թէ բոլոր մետալները բաղկացած {են} ժիպակից եւ շատ կամ փոքր մաքուր ծծումբից (բացի այ

, թէ այս մարմիններից որքան եւ ինչ չափով գտանւում {են} ոսկու մէջ, կամ միւս հասարակ մետալների մէջ. հասկ

ոսկու բաղկացուցիչ մասները շատ կամ սակաւ գտանւում {են} միւս բոլոր մետալների մէջ, եւ որովհետեւ սաստիկ խա

, եւ որովհետեւ սաստիկ խառնուած լինելով պահանջում {են} մի ամենազուտ մաքրողութիւն, այդ պատճառով կրակը է

թեամբ, հանքերը հողային վիճակից հեշտութեամբ կարող {են} յեղափոխուիլ դէպի մետալ, իսկ կերպարանափոխութիւնը

եցութենից, է մի ապացոյց, թէ այդ մետալները կարող {են} առաւել եւս կատարելագործուիլ: Ալքիմիկոսք կարծում

առաւել եւս կատարելագործուիլ: Ալքիմիկոսք կարծում {են}, թէ կրակի միջնորդութեամբ, ամենախոշոր մետալները

րկոսը, աւարտելով թղթի կարդալը, - այս ի՛նչ բաներ {են}... եւ զխորհուրդս քո ո՛ գիտաց... որպէս զի մե

.. եւ զխորհուրդս քո ո՛ գիտաց... որպէս զի մեծ {են} գործք քո, տէր... - Ապա, պ. Մարկոս, այս

ալներ, զանազան չափերով. բոլոր փորձերը բաղկանում {են} եօթանասուն եւ եօթն փորձից, ուրեմն մնացել են երկո

նում են եօթանասուն եւ եօթն փորձից, ուրեմն մնացել {են} երկու փորձք, որ անտարակոյս կը կատարէ այսօր, կամ

այդ երակները աւելի մեծ մակերեւոյթ ստանալով դուրս {են} փայլեցնում իւրեանց գոյնը երեսի վերայ: Ինչեւիցէ.

նթուխեանցը, - մի բաժակ արաղ արժէ՛ որ խմեմ. ասում {են}, թէ․ " Ծերաց գաւազան է " երկար աշխատութենից յետո

որա տան մէջ, եւ այդ օրիորդքը թատրոնախաղ աղջիկներ {են} մեծ մասնով: Պ. Մարկոսը, որ, ինչպէս յայտնի

ցը: - Ինչո՛ւ համար, եթէ ամենեքեան հրաւիրում {են} նորան, - խօսեց Շաքարեանցը: - Նորա համար..

հաւանէր այդ պարոնը, նորա աչքումը ամենեքեան յիմար {են}, ամենեքեան օբսկուրանտ, ամենեքեան եզուիտ... ի

սում է, եթէ մի քաղաքում բնակուող մարդիկը միականի {են}, դու եւս, մտանելով այդ քաղաքը, պարտական ես մի

մնանք այդպիսիներից, որոնք մարդ խայտառակելը շինել {են} իւրեանց կեանքի եւ գոյութեան խորհուրդ: Այս խօ

այս, ո՛չ ապաքէն Մարկոսը եւ Կիրակոսը քրիստոնեայք {են}: Եւ ինչպէս քրիստոնեայք. ուրբաթի, չորեքշաբաթի,

ի, եւ շաբաթական պահքերը, այլեւ մեծ պահքը պահում {են} ամբողջ երեկոյ, առաւօտ եկեղեցի են գնում, տարին մ

եծ պահքը պահում են ամբողջ երեկոյ, առաւօտ եկեղեցի {են} գնում, տարին մի քանի անգամ պատարագ եւ մատաղ են ա

ի են գնում, տարին մի քանի անգամ պատարագ եւ մատաղ {են} առնում, եւ եթէ տեղը գայ, ես Լուսաւորչական եմ,

որչական եմ, դա Աւետարանական է, ասելով, պատրաստ {են} միմեանց գլուխ ջարդել: Բայց չնայելով այս բաների վ

ծիք: Շատ ամբարիշտ մարդիկ իւրեանց յանցանքը ծածկել {են} քրիստոնէութեան վարագոյրի տակ: Պ. Շաքարեանցը

իսի թունաւոր լեզու ունին, որ վատ առողջութեան տէր {են}, հարբելով դառնում են մի թրջած հաւ, եւ այնուհետե

ին, որ վատ առողջութեան տէր են, հարբելով դառնում {են} մի թրջած հաւ, եւ այնուհետեւ մեր ձեռքումն էր նա,

մը կար, այժմ չկայ. ինչ երեւելի փիլիսոփաներ եղած {են} Յունաց մէջ, ի՜նչ ճարտասաններ Հռոմայեցոց մէջ. նա

քը իւրեանց գիտութեամբ, այժմեան ժամանակումս կարող {են} միայն աշակերտ լինել եւրոպական դպրոցներին, - պատա

մարդերի գուշակութիւնքը աւելի ճշդութեամբ կատարւում {են}, բայց ոչ մինը այդ լուսաւոր մարդերից պահանջողութի

կամ թէ տեսանեն, որ մի աշխարհից դէպի միւսը խօսում {են} երկու րոպէում, ելեքտրամագնիտական հեռագրով: Եթէ

ւրիշ անգամ, սոյն իսկ նիւթերով որ այժմ բաղկացնում {են} այս մետալը, փորձ արել էիր, ինչո՞ւ ապա այն ժաման

- Բայց լսի՛ր, իմ ասած մտածելիքը զուարճալի բաներ {են}, եւ կարծեմ, որ դու եւս հեռի չմնաս այդ բաներից,

այստեղ ես համարեա թէ ոչինչ եմ: - Ի՞նչ բաներ {են} ապա, - հարց արեց Մանթուխեանցը: - Ոսկին, որ

ծ էի դնում միշտ նիւթերը, որ թէեւ թեթեւագին բաներ {են}, այնուամենայնիւ իմ պէս մարդու համար, ինչպէս էի

տացնեմ, այժմ չէ կարելի, ըստ որում անօթներս փոքր {են}, հարկաւոր է անօթներ եւ գործիք բերել տալ օտար աշխ

: - Ուրեմն քո առաջարկած մտածելի բաները ազգի՞ն {են} վերաբերւում: - Այո: - Այդ ուրիշ բան է.

ողորմելի զաւակները, որոնց մասին այսքան աղաղակում {են} օրագիրքը եւ հեղինակները: - Ի սէր Աստուծոյ,

ատեղեր, որ օրհնենքագիր ստանանք: Ախ ի՛նչ գեղեցիկ {են} այդ օրհնութեան գրերի ոճը եւ շարադրութիւնը: 'Ի սո

ինի մեր վերայից. Սուրբ նշանները անբարբառ բարեխօս {են} հաւատացեալներին, բացի դորանից, " Մեք 'ի յայն փա

չի տաղը: Իմ կարծիքով ազգը եկեղեցին է, հոգեւորքն {են}, մեք մասնաւոր մարդիկ ենք, մեք մեր հոգու փրկութե

յաջորդը, պատրիարքներ, առաջնորդներ. վանքերը լի {են} վարդապետներով, թող նոքա մտածեն այդ բաները, եւ մ

պետներով, թող նոքա մտածեն այդ բաները, եւ մտածել {են} եւ մտածում են եւս: Դու ի՛նչ ես կարծում, եթէ նոք

նոքա մտածեն այդ բաները, եւ մտածել են եւ մտածում {են} եւս: Դու ի՛նչ ես կարծում, եթէ նոքա չլինէին, մե

միայնութեան մէջ: Դպրութեան կանոնքը արգելում {են} մեզ, առանց որեւիցէ մարդու կամք ստանալու, տպագրո

իւր Յիշատակարաններով եւ ոտանաւորներով, որ տպւում {են} Հիւսիսափայլ օրագրի մէջ. այս պատճառով եւս իմ ընթե

իսկ ուր չկայ ընկերական կեանք, այնտեղ թագաւորում {են} միմեանցից բաժանող եւ հեռացնող եսական սկզբունք, ո

է շինւում, այլ յառաջուց շինուածները եւս քանդւում {են}: Որեւիցէ գործ, որ պիտի պատկանէր ամբողջ ազգին,

այց մեք եւս չենք սերմանում, ինչպէ՛ս ուրեմն կարող {են} հնձել մեր որդիքը եւ թոռները: Հայերի համար, երէկ

եալ ժամերում, եկեղեցու տխուր հնչող զանգակը կարող {են} ընդհատել միշտ թագաւորող լռութիւնը: Գերեզմանները

ատակի վերայ: Ասես թէ մարդերի գերեզմանքը ծառայում {են} բնութեան ձեռքում Շախմատի քարերի տեղ: Բնութիւնը խ

րով ապրիլ, տուն տեղ եւ ընտանիք պահել: Մեզ ասում {են}, թէ արդիւնք ունէինք ժողովրդից. ի՛նչ տեղից է մեր

ու մանէթ, լուանալու համար, եթէ արական է, տալիս {են} մի բան. մնաց որ մեռեալի շապիկը, վերայի գտանուած

կայ, որ իմ ուրախանալուցս չէ, որ մարդիկ մեռանում {են}: Խոլերայի ժամանակ ճշմարի՛տ աւելի պատճառ ունէի տ

ց է իմ պէս աղքատների համար. տօնի, զատկի, տալիս {են} մի բան, եթէ մկրտութիւն կամ մի այլ հոգեւոր պէտք կ

շեմքը երբեք չենք կոխած, որք հացը մի անգամ ուտում {են}, միւս անգամ կշռում, թէ մի՛ գուցէ պակաս էր, որ

շռում, թէ մի՛ գուցէ պակաս էր, որ բոլորովին նման {են} անպիտան ձիու, որի տէրը միմիայն օգուտ, որ կարո՛ղ

խափան լինել մեր գործին"։ Առհասարակ շատ բարեսիրտ {են} մեր քահանայք, այս չէ կարելի ուրանալ. երախտագիտո

նչ որ դու ունիս. բե՛ր մատեանները, - շարունակում {են} քահանայք: Երեսփոխանը բերում է. եւ ահա, եկեղեցո

դպիսի բան չգիտէ: Նորան վաղուց արդէն հաւատացուցել {են}, որ ժողովուրդը, ազգը հոգեւոր բաների մէջ իրաւուն

երի ժամանակ ` ըստ մեծի մասին մի տան մէջ հաւաքուած {են} լինում երեսուն, քառասուն եւ երբեմն յիսուն կամ վա

եմն յիսուն կամ վաթսուն հոգի: Այդ տեղերում լինում {են} շատ խօսակցութիւնք, եւ այդպիսի տեղերում կարելի է

լ իմ հետ. աղախինքը կամ սպասաւորքը զզուելով տալիս {են} ինձ մի բաժակ արաղ, կամ առաջեւս դնում են կերակուր

ով տալիս են ինձ մի բաժակ արաղ, կամ առաջեւս դնում {են} կերակուրը. շատ անգամ տեսել եմ, որ բաժակը կամ ամ

ոնք ոչ լեզու ունին եւ ոչ բերան, ձուկի նման մունջ {են}: Այս դասակարգը պարկեշտ է, եւ գիտելով իւր աղքատո

ակել իւրեանց կարծիքը. պատճառ, միանգամ հաւատացած {են}, թէ կարծիք յայտնելու իրաւունքը պատկանում է միայն

իսի տեղ, ուր չկան հարուստ մարդիկ, այնտեղ խօսում {են}, քննում են եւ շատ անգամ աւելի առողջարար մտածում

ր չկան հարուստ մարդիկ, այնտեղ խօսում են, քննում {են} եւ շատ անգամ աւելի առողջարար մտածում են, քան թէ

, քննում են եւ շատ անգամ աւելի առողջարար մտածում {են}, քան թէ մի ութսուն տարեկան ջախջախած ծեր, որ միշ

պիտի այս եւս ասել, որ այս մարդիկը եւս բաժանւում {են} զանազան դասակարգ: Ծեր կամ հին ժամանակներից հարու

, իւրեանց ժամանակները, ամենայն բանի վերայ նայում {են} այն աչքով, ինչ աչքով նոցա հայրերը նայում էին, կ

: Այժմեան ժամանակիս տղայքը բոլորովին ուրիշ կերպով {են} նայում եւ հաւան չեն ծերերի կարծիքին: Ծերերը պահա

մ եւ հաւան չեն ծերերի կարծիքին: Ծերերը պահանջում {են}, որ ամենայն բան կամաց կամաց լինի, համբերութեամբ

ասիրութեան մօտենալու, բայց երիտասարդքը պահանջում {են}, որ վճռաբար կատարուի ամենայն գործ, յետ դրուի դա

ր: Միւս մնացող հարուստներից ոմանք նոյնպէս խօսում {են} իւրեանց մէջ: Նոցանից մինը կամ երկուքը պահում են

են իւրեանց մէջ: Նոցանից մինը կամ երկուքը պահում {են} երիտասարդի կողմը, միւսքը պաշտպանում են ծերի կարծ

քը պահում են երիտասարդի կողմը, միւսքը պաշտպանում {են} ծերի կարծիքը. բաբելոնեան խառնակութիւն: Բայց այս

ւս․ այնտեղ երկու երեք մարդ, միօրինակ դատապարտում {են} երկու կողմը եւս, այլեւ արտաքին կերպով ցոյց են տա

ւմ են երկու կողմը եւս, այլեւ արտաքին կերպով ցոյց {են} տալիս, որ ոչ մի կողմին կուսակից չեն, բայց եթէ ա

բայց եթէ առանձնապէս պատահեն երիտասարդին, գովում {են} նորա կարծիքը եւ համաձայնում են նորա հետ. իսկ թէ

իտասարդին, գովում են նորա կարծիքը եւ համաձայնում {են} նորա հետ. իսկ թէ բախտը բերէ պատահել ծերին, նորա

ից եւս չեն հրաժարւում, նորա ասածները եւս ճշմարիտ {են}, եւ այս պարոնները պատրաստ են ստորագրութեամբ հաստ

սածները եւս ճշմարիտ են, եւ այս պարոնները պատրաստ {են} ստորագրութեամբ հաստատել ծերի խօսքերը: Այս տեսակ

քերը: Այս տեսակ չէզոքական մարդիկը այսպէս մտածում {են}. թէ հարկաւոր չէր հասարակաց օգտի համար ստանալ անձ

'ապականէ անպիտան արտաշնչութեամբ, որից յառաջանում {են} զանազան վատ հիւանդութիւնք: Եւ այս է պատճառը, որ

անգուն խորութեամբ փորել գերեզմանը, այս պահանջում {են} առողջապահական կանոնք: Բայց ժամկոչը ուշադիր չ

ց: Այսպիսի ազգերը, ասում էր ինքն իւրեան, կարօտ {են}, որ, ինչպէս անչափահաս որբեր, գտանուին հոգաբարձ

նայելով իւր արտասուքի ընթացքին, - թէպէտ եւ ասում {են}, որ արտասուքի թափուիլը թեթեւութիւն է տալիս մի վշ

իւր անցած կեանքի յիշատակարանների վերայ, որ սուրբ {են} եւ միշտ պիտի սուրբ մնան քնքուշ եւ հասկացող սրտի հ

ամ քրտինքը: Երբեմն, արտասուքներ, որ յառաջանում {են} հոգու խիստ մօտիկ, խիստ սիրական, բայց օտարի համա

ի մէջ, միւս ջղերը եւ գործարանքը ասես թէ դադարում {են} ներգործելուց: Աչքը, տեսողական գործարանը, համար

ոնէ շատ անգամ, այսպիսի քաղցր րոպէները ընդհատւում {են} այդ րոպէների բնաւորութեան մի բոլորովին հակառակ հա

իկը: Մրրկից յետոյ եւս դեռ բաւական ժամանակ վազում {են} կատաղութեամբ դէպի ծովեզրը փրփրած ու դէպի վեր ցից

մի խօսք եւս յաւելացնել. ինքեանք ընթերցողք կարող {են} հասկանալ խեղճ կոմսի դրութիւնը: Ին՜չ պիտոյ է առնե

ես այնպէս էի կարծում, որ այդ տուները յառաջանում {են} Ջալալիներից: - Նշանակում է, ազնիւ ծագում է

տանում ես, որպէս մի մօտ ծանօթի տուն, շատ անտեղի {են} արտաքին քաղաքավարական արարողութիւնքը: Կոմս է

իւնը ընդհանրապէս, բայց մասնաւոր արտասուքի արժանի {են} Հայ կանայքը: Խեղճերը բոլորովին անկիրթ եւ անդաստի

լորովին անկիրթ եւ անդաստիարակ, համարեա թէ ապրում {են} միմիայն բուսական եւ շնչական կեանքով, իմացականի մ

ազատական արուեստների մասին: Նոքա ինչո՛վ մեղաւոր {են}, ո՛վ կրթեց ու դաստիարակեց նորանց, եւ նոքա իւրեա

հասկացողութեան պէս երգելով, փոքր ի շատէ հեռացել {են} այդ եղանակները յունական գաղափարից, թէեւ կան նոյն

ն նոյնպէս մի քանի ձայներ, որ մինչեւ այժմ հարազատ {են} յունականին, զօրօրինակ երկրորդ ձայնը: - Միթէ

ութիւնք: - Տարակոյս չկայ, որ մի բան ունեցել {են}, բայց հեթանոսութեան ժամանակ: Ձեզ յայտնի է, որ

ակների երգերը. բովանդակութեամբ միայն զանազանւում {են}, ըստ որում ութ ձայները, ինչպէս ունի Յունաց եկեղ

- ասաց Մահտեսի Թովմասը, - ահա նոքա եւս ցանկանում {են} լսել, Մարիամս եւս հեռի չէ փախչելու լսելուց:

եսարաններ եւ այլն, բայց այս է խնդիրը․ կատարուե՞լ {են} այդ իրողութիւնքը, կամ, եթէ չեն եւս կատարուած,

, թէ ո՛չ: Այն գերբնական տեսարանքը, որ ո՛չ եղած {են}, ո՛չ կան եւ ո՛չ եւս լինելու են, բայց համաձա՛յն

նքը, որ ո՛չ եղած են, ո՛չ կան եւ ո՛չ եւս լինելու {են}, բայց համաձա՛յն էին նոքա ազգի հասկացողութեանը,

ին մեր գիտուն անուանուած պարոնների աչքում, ոչինչ {են} վերաբերութեամբ դէպի ազգի քաղաքական կեանքը: Տէրու

գեր իւր գայիսոնի տակ խոնարհեցնելը պատահական բաներ {են}, ոչ բղխում են ազգի կեանքի բնաւորութենից եւ ոչ կա

ի տակ խոնարհեցնելը պատահական բաներ են, ոչ բղխում {են} ազգի կեանքի բնաւորութենից եւ ոչ կարող են պահպանել

չ բղխում են ազգի կեանքի բնաւորութենից եւ ոչ կարող {են} պահպանել ազգը կամ տէրութիւնը: Սորա ոյժը եւ կեանք

ր մարմին: Ֆիզիկապէս միաւորուածքը, եթէ բաղկանում {են} հազար մասնից, ապա այդ հազարը եւս պահում են իւրեա

անում են հազար մասնից, ապա այդ հազարը եւս պահում {են} իւրեանց արմատական կամ բնական բնաւորութիւնը: Հայո

ւ ես վախում եմ, որ այն բաները ինչ որ այժմ ճնշում {են} հոգիս, պիտի ճնշեն եւ ոսկերքս գերեզմանի մէջ․․․․․․

ատ ու կոտոր բաներ, որ այժմ անփորձ մարդիկ ազգային {են} համարում, ժողոված են Թուրքից, Թաթարից, Պարսից

այժմ անփորձ մարդիկ ազգային են համարում, ժողոված {են} Թուրքից, Թաթարից, Պարսից, Յոյնից եւ ուրիշներից

ազգային: Նոքա ունին միայն մի պայման եւ համարում {են}, թէ դորա մէջ էր ամէն բան - երգիչը Հայ է: Բայց Հ

վանդակութեան, խորհրդի եւ բանականութեան: Ազգային {են} այն երգերը եւ պիտի համարուին ազգային, քանի որ կա

իւր խօսքը, - բայց ասես թէ ասածներդ խելքիս նստում {են}. ինչեւիցէ, դոքա ուսումնական բաներ են եւ դուք ձե

քիս նստում են. ինչեւիցէ, դոքա ուսումնական բաներ {են} եւ դուք ձեր մէջ ինչ կամիք արեցէք, մեզ չեն վերաբե

ուցած գորտ ու չղջիկ, բու եւ այլ այսպիսի բաներ լի {են} դորա ախոռի մէջ... - Ձեր պատմելով, - խօսքը

ջայ պատից նորա բակը եւ որովհետեւ միշտ համարեա բաց {են} նորա ախոռի դուռերը, խնամով ընկղմեցի պատկերը պտու

ան ամպերը պղտորուած հայկական հորիզոնից, աշխատում {են} ուսանել մի այնպիսի բան, որ չկայ, եւ որի գոյութե

նորանց արձակել, որ գնան, ապա թէ ոչ, պարտակա՛ն {են} մնալու մինչեւ որ հրաման տաս: Արձակելու մասին կար

ը կամ առհասարակ շօշափողական ջլերը այնպէս զօրանում {են} եւ նրբանում են, որ մի մաշուած դրամ եւս շօշափելով

շօշափողական ջլերը այնպէս զօրանում են եւ նրբանում {են}, որ մի մաշուած դրամ եւս շօշափելով կարող են հասկա

անում են, որ մի մաշուած դրամ եւս շօշափելով կարող {են} հասկացնել կուրին դրամի որպիսութիւնը եւ արժէքը: Տ

ւ նա այնպիսի մարդերից էր, որոնք դեռեւս զարմանում {են}, թէ ինչպէ՛ս Աստուած ստեղծել է աշխարհը առանց մի օ

ինչպէ՛ս ամենայն օր երկնքի լուսաւորքը լուսաւորում {են} երկիրը առանց մի բան ստանալու: Այս պարոնը ունէր ն

մասին: Ինքը պարոնը, ինչպէս սովորաբար լինում {են} չնչին դրութենից վեր բարձրացող մարդիկը (թէպէտեւ պ

րժուածքը ջլերի անբացատրելի միջնորդութեամբ երեւում {են} երեսի գծերի վերայ: Եւ երեսը, որ ոչինչ էր ցոյց տ

րժութենների, վատահամբաւութենների պատճառքը ովքե՛ր {են}. եղբայր, եղբօր կին, դստերք, փեսայ, որդիք եւ

որդիք եւ վերջապէս ամուսինս: Ստո՛յգ է, որ ասում {են}, թէ աշխարհի երեսին ամենայն լաւութիւն վճարւում է

խնդրեմ չմոռանալ: - Այս բաները այնքան աննշան {են} եւ մանաւանդ անխորհուրդ ձեր դստեր բժշկութեան մասին

: Նախախնամութեան գոգում, հաւասարապատիւ զաւակներ {են} բոլոր արարածք, որ գոյանում են եւ պահպանւում են բ

սարապատիւ զաւակներ են բոլոր արարածք, որ գոյանում {են} եւ պահպանւում են բնութեան մէջ: - Ես մի ժամ ա

ր են բոլոր արարածք, որ գոյանում են եւ պահպանւում {են} բնութեան մէջ: - Ես մի ժամ առաջ ինձ համարում

րում է մի դժոխային ամբոխումն եւ նախանձի որդերը եռ {են} գալիս այն ապականեալ սրտի վերայ: - Արդեօք այդ

- Անտարակոյս, այո՛: Բժշկութեան մէջ գործակատար {են} ոչ միայն զանազան մարմինք, որ շատ անգամ պիտոյ էր

կարելի հիւանդը բժշկել, այլեւ առողջ մարդիկ կարող {են} հիւանդանալ եւ մեռանել եւս: Դո՛ւք, ձեր տարապայմա

ոքր ուղղուելով, երբեմն զանազան հանգամանք ստիպում {են} մեզ այլապէս ընթանալ, քան թէ ցանկանում էինք:

ք այս գործերը: Աշխատաւորքը գործարանում անձնատուր {են} մեզ, ընդունողը արդէն յաոաջուց պատրաստուած...

ներից, որոնք իւրեանց ազգասիրութեամբ այնքան լցրել {են} օդը, որ բոլոր մարդկութեան շնչառութիւնը դժուարացե

այն պատրաստութիւն տեսել եմ. կահ կարասիք բարձուած {են} սայլերի վերայ: Դուք էգուց ձեր գործերի աւարտելուց

, այնուհետեւ առաւել չեն ապրել, այլ իսկոյն մեռել {են}: - Չկամի՞ս արդեօք ասել, եթէ մահ չլինէր, մար

- Միթէ՞ քո աչքումը մարդը եւ ճրագը հաւասար բան {են}, - գանչեց Թիւթիւնճի-0ղլուն, - ես չգիտէի, որ դու

եւ այս բոլորի բաղկացուցիչ տարրական մասունքը երեք {են} - ջրածին, թթուածին, ածխածին, եւ այսպէս փայտը ե

, կպրի եթերական մասունքը թռչական լինելով, ցրւում {են} օդի մէջ. իսկ մնացած բաները այրուելուց յետոյ, թո

էջ. իսկ մնացած բաները այրուելուց յետոյ, թողնում {են} իւրեանցից մի քանի մոխրային աղեր եւ այս է պատճառը

կեր: Առհասարակ հանքերի բաղկացուցիչ տարերքը երկու {են}, շատ սակաւ երեք, թէեւ կան բաղադրեալ հանքեր, բա

ն առանձին առանձին երկու կամ երեք տարերքից, կարող {են} միաւորուիլ եւ մի ձեւ ու յատկութիւն ստանալ, բայց

մ է եւ դաստիարակում է նորան. այս երկուքը հակառակ {են} միմեանց, եւ այս պատճառով ինչ տեղ բնութիւնը կայ,

ի մեռանում է, դոքա բոլորը մի փոխանցական միջոցներ {են} մի տեսակ կեանքից դէպի մի այլ տեսակ կեանք. ածխածի

ին մի ժամանակ իբրեւ ծառ, իբրեւ բուսական, փոխում {են} իւրեանց ձեւը, շատ անգամ եւ բաղադրութիւնը, պակաս

դրութիւնը, պակասելով կամ յաւելանալով, եւ սկսում {են} մի այլ ձեւով շարունակել իւրեանց կեանքը: Ահա այսպ

է մարդիկ նորա արարածների կերպարանափոխութիւնքը մահ {են} համարում: - Շատ բարի, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն

թէ միւսը, չէ՞ որ ծնողքի համար զաւակները միեւնոյն {են}, չէ՞ որ մի աչքով կը նային նոքա իւրեանց զաւակների

յլն, եւ այլն, ներգործելով նորա վերայ, սկսանում {են} ահա խմորել մարմինը, լուծանել նորան եւ լուծանելով

եան նիւթական բաների օրէնքից, շատ անգամ բռնացնում {են} մեզ ո՛չ թէ միմեանց վերայ, այլեւ նոյնիսկ բնութեան

այդպիսի խօսքեր լսած չէի: Ասածներդ բոլորը ճշմարիտ {են}, բայց չգիտեմ, ի՞նչ բան է, որ ներսիցս ասում է,

թէ մեր կամքը եւ այլ աննիւթ կարողութիւնքը աշխատում {են} բռնանալ եւ նոյնիսկ բնութեան վերայ, աշխատում են,

մ են բռնանալ եւ նոյնիսկ բնութեան վերայ, աշխատում {են}, եթէ կարելի է խլել նորա իրաւունքը մեր մարմնի վեր

եւ պիտի օրհնէ նորա Արարիչը, որի ձեռագործքը անմահ {են}, որ ամենայն բան ստեղծելով մահ չէ ստեղծել: -

ուր շատ անգամ շատ մարդիկ դրականապէս ապացուցանում {են} կամ հերքում են մի բան առանց ամենեւին իմացած լինել

շատ մարդիկ դրականապէս ապացուցանում են կամ հերքում {են} մի բան առանց ամենեւին իմացած լինելու բանի զօրութի

բակեայ ծաղկանկար թաշկինակով, որ այժմ եւս ստանում {են} Տաճկաստանից եւ մեծ յարգ ունի այնտեղ. սորա տակից

է պատահէիր այնտեղ. պատճառ, կապայի տակից ծածկում {են} կուրծքերը մի կերպասեայ թաշկինակով, եւ կապան հագն

. մէջքը կապած մի գօտի, որ ժամարար քահանայքը գործ {են} ածում: Մէք փոքր ինչ մանրամասն նկարագրեցինք այ

նկարգ, ի՛նչ առնես. տան հարկաւորութիւնքը ստիպում {են} երբեմն դուրս գալ սովորական տարազից: - Ոչինչ,

. Աստուած յաջողէ: - Տիկի՛ն, առակ կայ, ասում {են}, թէ " երեխային միրգ խոստացիր, սուրբին մոմ ", ա

նքուշ է եւ դիւրաշարժ, ճշմարի՛տ է, կանայք երկչոտ {են}, բայց թէ բանը հասաւ յուսահատութեան, որտե՞ղ կը դ

ի բան լինի, խելք ունինք, թէեւ մարդիկ մեզ անխելք {են} կարծում. շնորհակալ եմ, որ ինձ բարի կամենալով,

նալով, զգուշացնում ես ինձ. ճշմարի՛տ է, շատ չար {են} ժամանակիս տղայքը: - Ուրեմն առ այս գիրը եւ հաս

մենեւին եւ մտածել չկամին, պատահած ժամանակը ասում {են}, թէ հոգս ունէին եւ մտածութիւնք, բայց մերն է հոգ

յն մի չոր գլուխ, ծառայքը կանգնած պատրաստ սպասում {են} նորա մի նշանացի առնելուն, որ իսկոյն կատարէին նոր

ատ այն տեսակ մարդերից չէր, որ ամենայն բան զոհում {են} մի հարուստի ժպիտին կամ կիսաքաղցր, կիսաթթու խօսքի

երին Սուրբ Կարապետ պիտի երթայ: - Լաւ հաշիւներ {են}. այսպէս պիտի առնէ, այնպէս պիտի առնէ, բայց հարց

ուծոյ: - Շատ ուրախ եմ: - Այդ դատարկ բաներ {են}, - կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - թող նոքա իւրեա

ր: - Չարագործութիւնը եւ յանցանքները այլ բաներ {են}, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն. - նա նորանց փոխան

ը իւրեանը բնական ազդեցութեանը հետեւելով, գործում {են} ամենայն ինչ առանց այս եւ այն կողմը նայելու: Մարդ

նորա հոգին: - Այս բոլոր կանոնները ծնուցանում {են} մի կանոն, որ ողջից մեծն է, սէր, այս է մարդուս

քարը եւս կը հալեցնէ, որի ընդդէմ սուրերը բթանում {են}, կրակները շիջանում: Իւրաքանչիւր մարդ, եթէ նա կ

ութիւնը: Այն, ինչ որ մինը չէ կարող, տասը կարող {են} եւ կայ մի այնպիսի բան, որ տասին եւս կարող է մի շ

, կամ ղահուէտնումը թուղթ խաղալը միմեանց հետ, սէր {են} համարում, եւ կարծում են դեռեւս, թէ շատ սէր հասկ

խաղալը միմեանց հետ, սէր են համարում, եւ կարծում {են} դեռեւս, թէ շատ սէր հասկացող մարդիկ լինելով, իրա

էս թէ չունէին այդ կեղտը եւ սուրբ ձեւանալով նստում {են} մի անկիւնում եւ, գլխներին հաւաքելով մի քանի թերա

վ մի քանի թերահաւատ մարդիկ, ծակ մարգարէութիւններ {են} առնում, գուշակում են հազար վերստերով հեռի քաղաքն

րդիկ, ծակ մարգարէութիւններ են առնում, գուշակում {են} հազար վերստերով հեռի քաղաքների մէջ պատահելու անցք

ի մէջ պատահելու անցքը... Եւ դրականապէս սպասում {են} այդ անցքին եւ ուրիշներին եւս համոզում են սպասել,

սպասում են այդ անցքին եւ ուրիշներին եւս համոզում {են} սպասել, ինչպէս աստղաբաշխքը իմանալով մի մոլորակի

նալով մի մոլորակի մի նշանակեալ տեղ գալը, սպասում {են} րոպէ առ րոպե. սպասում է եւ ամբողջ քաղաքը նոցայ հ

, ղահուէտունը մի այնպիսի դատաստան է, ուր դատւում {են} ամենայն մարդիկ, շատ մեծերից բռնած մինչեւ վերջը:

արդերի խօսակցութիւնները, որ իւրեանց շատ վեր մարդ {են} համարում եւ այնպէս բարակ, որ եթէ դորանց հրաւիրէի

մէջ, սէր կամ ընկերասիրութիւն չէ: Նոքա հաւաքուած {են} այնտեղ, դատարկարանութենով, բամբասանքով վատնելու

զիմեն աղեկների, բայց ընթերցողքը այս գործին կարող {են} համաձայնիլ, որ մի արմատացած նախապաշարմունքից ազա

ւում այդ արարողութիւնը: Նախ եւ յառաջ, առնում {են} մի ցորեանի մաղ. սորա մէջ դնում են եօթն տեսակ չոր

յառաջ, առնում են մի ցորեանի մաղ. սորա մէջ դնում {են} եօթն տեսակ չոր միրգ, զոր օրինակ արմաւ, չամիչ,

ակ արմաւ, չամիչ, թուզ եւ այլն, եւ այլն. դնում {են} մի ճրագ, մեղր, իւղ, բրինձ, կորեկ, փոքրիկ հայ

ետոյ մի հատ ձու, եօթն աւելի ճիւղերի վերայ կապում {են} հիւանդի հին կամ նոր հանդերի եօթն տեսակ կտորներից

անր դրօշակներ, եւ այս բոլոր բաները կարգով շարում {են} մաղի մէջ, որի տակումը փռած էր հիւանդի հանդերձից

տրաստ էր, մաղը հանդերձ իւր միջի բաներովը, դնում {են} ամբողջ գիշեր հիւանդի գլխի տակ. միւս օրը երեկոյեա

երեկոյեան ժամանակ, այսինքն ճաշից յետոյ, կանչում {են} թեթեւ թափողը: Թեթեւ թափողը գալով հիւանդի տուն

տ. հիւանդը պառկում է մէջքի վերայ, երեսը ծածկում {են} մի պաստառով. մի կին, բռնում է մաղը իւր սարքովը

ա մէջ. այստեղ մաղի մէջ գտանուած սանրով, սանրում {են} հիւանդի գլուխը եւ մկրատովը կտրում են մազերից, որ

ով, սանրում են հիւանդի գլուխը եւ մկրատովը կտրում {են} մազերից, որ ձգում են մաղի մէջ: Սորանից յետոյ հի

ի գլուխը եւ մկրատովը կտրում են մազերից, որ ձգում {են} մաղի մէջ: Սորանից յետոյ հիւանդի հանդերձի կոտորի

, գլխից բռնած մինչեւ ոտքը. այստեղ հիւանդին ասում {են}, որ երեք անդամ թքանէ այն կապոցի մէջ: Մոռացանք վ

րտուած, մաղը իւր սարքովը եւ վառած մոմերովը դնում {են} տան շեմքի վերայ, եւ առաջարկում են հիւանդին, երե

մոմերովը դնում են տան շեմքի վերայ, եւ առաջարկում {են} հիւանդին, երեք անգամ անցանել նորա վերայով. սորա

անցանել նորա վերայով. սորանից յետոյ արդէն առնում {են} նորա մրգերը եւ առհասարակ այն բաները, որ պիտի ձգո

րդիւնքն է ճրագը, վրձինը, մկրատը, հայելին մնում {են} դարձեալ տանը. իսկ միւս բաները բոլորը փաթաթւում ե

ն դարձեալ տանը. իսկ միւս բաները բոլորը փաթաթւում {են} կապոցի մէջ ձգուելու համար: Թեթեւ թափողը, որ

լուց յետոյ գալիս է հիւանդի տուն, նորան հարցանում {են}. " ի՞նչ բերեցիր ", նա երեք անգամ ղենջակը թօթափե

աքի շրջակայքումը, որոնք նոյնիսկ քաղաքի բաժիններն {են}, կան զանազան տեղեր, որոնց անունը մի արհաւիրք է

իչների վերայ: Այն տեղերումը շատ անգամ պատահել {են} մարդիկ, որ տեսել են մեզիմեն աղէկների հարսանիք կա

տեղերումը շատ անգամ պատահել են մարդիկ, որ տեսել {են} մեզիմեն աղէկների հարսանիք կամ մի այլ հանդէս կատար

ոքա իւրեանց նուագարանների անուշ ձայնով մոլորեցրել {են} մօտից անցանողքը եւ քարշած իւրեանց մէջ, ծռել են ո

լ են մօտից անցանողքը եւ քարշած իւրեանց մէջ, ծռել {են} որի աչքը, որի ծնօտը, որի ոտք ու ձեռքը: Այս մար

, որի ոտք ու ձեռքը: Այս մարդիկը ինքեանք պատմում {են}, թէ կենդանի մարդը, ինչպէս եւ այլ արարածները, մ

ածները, մեզիմեն աղէկների առաջեւ մոմի նման կակուղ {են}. եւ թէ մեզիմեն աղէկները ինչ ձեւ եւ կամենան կարող

. եւ թէ մեզիմեն աղէկները ինչ ձեւ եւ կամենան կարող {են} տալ զանազան զգայարանքների: Առաւել լաւ հաստատո

երի: Առաւել լաւ հաստատութիւն: Մի գիշեր գալիս {են} եւ բախում են Մանուշակ դայեկի դուռը. դայեկը վեր

ել լաւ հաստատութիւն: Մի գիշեր գալիս են եւ բախում {են} Մանուշակ դայեկի դուռը. դայեկը վեր է կենում, ճր

տեսանում է, որ երկու լաւ հագնուած մարդիկ նայում {են} պատուհանից եւ նշանացի են առնում, որ դուռը բանայ

ւ հագնուած մարդիկ նայում են պատուհանից եւ նշանացի {են} առնում, որ դուռը բանայ: Դայեկը բացում է դուռ

արդիկ առանց ներս մտանելու, կարճ խօսքերով խնդրում {են} նորանից, որ շուտով պատրաստուի եւ գայ իւրեանց հետ

տ բարեհոգի կին է եղած, որին մինչեւ այսօր օրհնում {են} Նախիջեւանի ծեր ծնողքը, հագնում է իսկոյն հանդերձը

, եւ նուիրական արօտը, նստում է սայլը եւ գնում {են}... Գնում են, բայց արդէն դուրս են գալիս քաղաքի

ն արօտը, նստում է սայլը եւ գնում են... Գնում {են}, բայց արդէն դուրս են գալիս քաղաքից, դայեկը հարց

յլը եւ գնում են... Գնում են, բայց արդէն դուրս {են} գալիս քաղաքից, դայեկը հարցնում է, թէ ո՞ւր էին տ

՞ւր էին տանում իւրեան կամ ո՞րի տուն, պատասխանում {են}, թէ փոյթ չէ նորան եւ թէ նա ստանալու էր իւր կրկին

տանալու էր իւր կրկին վարձը: Վերջապէս հասանում {են} քաղաքից դուրս, մի աւէր ջաղացի մօտ, ուր երկու մե

ի ծնանելը, խնդրում է մի ջրով լցրած աման, բերում {են} նորան մի արծաթի ոսկեզօծ աման, ջրով լիքը: Դայեկը

ն անցանում է բոլոր հանդիսականների մէջ, եւ սկսում {են} նոքա մինը միւսի ականջին շշնջել Մանուշակ դայեկի վա

ու: Երեխայի առաջին ձայնի հետ միասին սկսանւում {են} երաժշտութիւնքը, բացւում է շնորհաւորական հացկերու

տառներ խնդրելով նորածինը փաթաթելու համար, բերում {են} նորան թանկագին դիպակից վերմակներ, հոլանդեան կտաւ

ւած մարդիկը, որ բերել էին դայեկին այստեղ, գնում {են} սայլի մէջ եւ անվնաս հասուցանում են նորան իւր տուն

այստեղ, գնում են սայլի մէջ եւ անվնաս հասուցանում {են} նորան իւր տուն: Դայեկը հասկացած լինելով, թէ

ինչպէս եւ իցէ պատահում է, որ երկարը ամրացած մնամ {են} գոգնոցի վերայ, որ նա չէ նկատում մութ տեղը: Հասա

մինչ դուռը կամենում է բախել, իսկոյն անյայտանում {են} եւ բերողքը եւ ձին եւ սայլը, պատճառ, աքաղաղը լու

որոնց ճիշտ նկարագիրը պատկերացնելու համար, պիտոյ {են} էժեն Սիւ եւ Դիւմայ, ֆրանսիական բանաստեղծների գրի

ծների գրիչը եւ քանքարը: Այսպիսի տեղերը յայտնի {են} Նախիջեւանի բոլոր բնակիչներին այս անուններով, Խան

ռ, լաւ բաներ չեն խօսում այդ աղջկայ մասին, ասում {են}, որ շատ բաց աղջիկ է... Ահա մեր դրացի Գասպարի

քանի մարդ կախել տալու պատճառ է եղել, որոնք անմեղ {են} եղած, բայց ի՞նչ առնես, այդպիսի բռնակալ մարդերի

լինելու... Այժմ եւս կան մարդիկ, որ հայհոյում {են} մեր ցեղապետի յիշատակը, բայց այդ բոլորը զուր է,

ութիւն, որ յետոյ մեր պապը եւ հայրը ողջ փչացուցել {են}, ասելս այն է, թէ մեր ցեղի նման խելօք ցեղ չկայ,

նոցա չնչին եւ խելացնոր կամքով, եւ թէ նոքա կարող {են} ամենայն մարդու վերայ դատաստան կատարել, իսկ ուրիշ

ից, սկսեց մատանու պատմութիւնը: - Շատ տարիներ {են} անցել նորանից յետոյ, երբ մեր ցեղապետը ապրել է աշ

մէջ: Գիշերը կոխում է, ապարանքի մէջ հանգչում {են} ճրագները, պալատականներից ամէն մարդ գնում է իւր տ

ը խոհարարի հետ զրահաւորուած դաշնակներով, մտանում {են} Խանի սենեակը, այստեղ երկիւղ է տիրում խոհարարին,

քերով համոզում է խոհարարը եւ երկու դաշնակը ցցւում {են} Խանի կուրծքի մէջ: Մարիան շփոթուած այս սպանութեան

րա լեզուն: Մեր ցեղապետը եւ խոհարարը կողոպտում {են} Խանի բոլոր գոյքը, որոնց մէջ լինում է եւ շատ անգի

եւս, իսկ խանի մարմինը գորգերի մէջ փաթաթած տանում {են}, դնում են այն նեղ վանդակապատ տեղը, որի դուռը յա

անի մարմինը գորգերի մէջ փաթաթած տանում են, դնում {են} այն նեղ վանդակապատ տեղը, որի դուռը յայտնի էր միա

անց իւրեանց անձը վտանգի տակ ձգելու, իսկոյն գրում {են} մի ճանապարհաթուղթ, եւ կնքելով նորան Խանի կնիքով

ուղթ, եւ կնքելով նորան Խանի կնիքով, անյայտանում {են} նոյն գիշերը Բաղչէ-Սարայից: Հետեւեալ օրը մտանում

նոյն գիշերը Բաղչէ-Սարայից: Հետեւեալ օրը մտանում {են} նաւ, եւ փախչում են Կոստանդնուպոլիս, մանաւանդ այ

արայից: Հետեւեալ օրը մտանում են նաւ, եւ փախչում {են} Կոստանդնուպոլիս, մանաւանդ այն մտքով, որ թանկագի

ը, ինչպէս սաստիկ մրրիկները մի րոպէի մէջ հալածում {են} ամպերի բազմութիւնը: - Ամենեւին ո՛չ, - պատասխա

ի հրովարտակքը, ե՛ւ կաթողիկոսների կոնդակները ցոյց {են} տալիս մեզ իւրեանց մէջ եւ իւրեանց կերպարանքով ազգի

սիրութիւնը, այլեւ ականաւոր մարդիկ շատ, աշխատում {են}, ուսումնարաններ շինելով եւ Եւրոպական նոր լեզունե

վ մեծարւում է այս եւ միւս կողմից։ Ոմանք համարում {են} նորան մի մեծ արդիւնաւոր, համաշխարհական պատմութեա

զուի եւ դպրութեան ժանգոտած դուռը։ Ոմանք համարում {են} նորան մի անհաւատարիմ, վատթար որդի, որ, բաժանու

երից էր, որ, հանդիպելով մի ընդդիմութեան, սովոր {են} միան լարել իւրեանց հոգու կարողութիւնքը եւ ամրանալ

ծ էին, թէ Մխիթարեանց վանքն ու եկեղեցին քարուքանդ {են} եղած Տաճիկների ձեռքով (1717-ին), Վենետիկեան Ծե

եւ մի նոր վանք, որ կայ եւ մինչեւ այսօր։ Պատմում {են}, թէ Մխիթարը մի գեղեցիկ կերպարանքով մարդ էր՝ հեզ

ը առիթ է եղել, որ Հայաստանի աբեղայքը մականուանել {են} նորան " լաւ չէ ". պատճառ, Մխիթարը, տեսանելով մ

։ Ե՛ւ Պապը, ե՛ւ Վենետիկեան կառավարութիւնը նայում {են} այս միաբանութեան վերայ որպէս մի Պապականութեան գոր

, քան թէ իւրեանց Հիմնադրի բուն խորհուրդը, դարձել {են} Պապականութեան մշակողներ կամ, լաւ եւս ասել, արծա

, եթէ կը ներեն Հայք մեր համարձակութեանը, ինքեանք {են}, որ չգիտեն եւ չկամին հասկանալ, թէ հայը, օտարի

իաբանութիւնը, որովհետեւ Վիեննայումը եւս գտանւում {են} Մխիթարեանք, որ կազմում են այժմ առանձին միաբանութ

եննայումը եւս գտանւում են Մխիթարեանք, որ կազմում {են} այժմ առանձին միաբանութիւն։ Մխիթարը աւարտեց ո

համար մեր առաջեւ դրած խնդրի մէջ. դոքա աւանդւում {են} կրօնների պատմութեան մէջ, որ այս րոպէիս ժամանակ չ

տատ իւր ուրացութեան մէջ։ Այնուամենայնիւ, լինում {են} այդպիսի մարդու համար րոպէներ, երբ բնական ազդեցու

րութիւնքը, ազդելով նորա զգացողութեան վերայ, յետ {են} գանչում այդ ազատութիւնը եւ փակում են նիւթական կապ

վերայ, յետ են գանչում այդ ազատութիւնը եւ փակում {են} նիւթական կապանքի տակ։ Կրօնի անհրաժեշտ լինելը հեր

նա մի այնպիսի անօթ է, որի մէջ կերպարանագործւում {են} հոգին եւ հոգու բոլոր ունակութիւնքը։ Մարդը, ենթա

րեանց վերայից, այդ ազգերը, ասում ենք, գտանւում {են} ստրկական կրօնի ազդեցութեան տակ։ Դարձուր, սիրելի

բանութիւն։ Նորա գլխաւոր էական մասունքը բաղկանում {են} ամուլ եւ անպտուղ ծիսակատարութենից, նիւթապաշտութի

կենտրոնանում է նորա պաշտօնեաների մէջ, որ վարւում {են} ազգերի հետ ամենեւին նիւթականաբար, ամենեւին այնպէ

եան, զգացողութեան եւ անձնաճանաչութեան ներգործում {են} զանազան ուժերի ազդեցութեամբ։ Եւ ի՛նչ այլ հետեւան

, որ, օգուտ քաղելով ազգերի տգիտութենից, փակում {են} նոցա աչքերը։ Պիտոյ է տեսանենք մորմոքուելու համար

, ցօղուելով Քրիստոսի անմեղ արիւնով, կաշկանդւում {են} եւ կարկամւում են պապականութեան շնչելուց։ Վաղ

տոսի անմեղ արիւնով, կաշկանդւում են եւ կարկամւում {են} պապականութեան շնչելուց։ Վաղուց ահա պապերը սո

անութեան շնչելուց։ Վաղուց ահա պապերը սովորել {են} մտածել, թէ Սուրբ գրքի մէջ եղած ամենայն ազատութեա

եւ ահա պապական կոնդակները եկեղեցու բեմերը դըրդում {են} ՝ երկրորդը քարոզելով։ Երկու էր այս բաների խորհու

ների խորհուրդը. մին, որ ցոյց տային, թէ պաշտպան {են} քրիստոնէութեան, եւ դորանով սովորեցնէին ազգերը նա

նում էին այն մտքի վերայ, թէ ոչխարքը հովուի համար {են} եւ ո՛չ հովիւը՝ ոչխարի համար։ Հեռացնելով ժողովու

ւմ է վաճառելի, արատը եւ անառակութիւնը թագաւորում {են} Վատիկանի կամարների տակ, իսկ որբացած եկեղեցին, հ

պաշտութեան դիմակի տակ, բայց դոքա երկրորդական բան {են} համեմատութեամբ առաջին նպատակին, որին կամի հասանե

րհին, թէ ամենայն մարդկային իշխանութիւնք կարգուած {են} Աստուծուց, թէ ինքը՝ Տէրը, հաւատացել է իւր՝ մա

որոնց թուլութեան կամ սաստկութեան վերայ բարձրանում {են} գանգատներ Գրիգորի նամակագրութենների մէջ։ Դեռ

եւ աշխարհի հանգամանքները երբեմն շատ բաներ ստիպում {են} կատարել, թէեւ մի այդպիսի մարդ ամենեւին պատրաստու

եկած գործարանաւոր մարմինների մէջ, ուր ժողովուած {են} բոլոր մարմնեղէն կատարելութիւնքը, որ ցիր ու ցան ե

մարմնեղէն կատարելութիւնքը, որ ցիր ու ցան երեւում {են} առանձին առանձին կենդանական եւ բուսական թագաւորութ

ւնակութիւնք, որ միւս շնչաւորների մէջ փոխանակւում {են} բնական ազդեցութեամբ։ Այս բոլոր նկատողութիւնքը հա

դեցութեամբ։ Այս բոլոր նկատողութիւնքը հաւանեցնում {են} մեզ, թէ մարդը ստեղծուած է ազատ լինելու համար. ն

դի ընդունակութիւնք եւ մոլութիւնք, որոնց կարգումն {են} կեղծաւորութիւնը, սուտը, դաւաճանութիւնը եւ այլ ս

ք մարդկութեան պատմագրքի մէջ վկայութեամբ հաստատում {են}, թէ դա խլելով բոլորի ազատութիւնը եւ կամքը, իւր

դատակնիք։ Պապական կրակն ու սուրը այրել ու կտրել {են} այն լեզուքը եւ այն գլուխները, որոնց անմիջական քա

Ճշմարտութեան եւ լուսաւորութեան շատ քարոզիչք փչել {են} իւրեանց վերջին շունչը պապական բանտերի բորբոսած պա

։ Այնտեղ, ուր մի կողմից սաստիկ նախապաշարուած {են} մտքերը պապականութեան օգտի համար, միւս կողմից՝ բ

իւս կողմից՝ բռնութիւնը եւ ստրկութիւնը հարկադրում {են} հրաժարուիլ այս եւ այն քննութենից, հնազանդուիլ եւ

եւ այլն եւ այլն։ Բայց, աւա՜ղ, դոքա բոլորը նման {են} այն թզենուն, որին հանդիպեցաւ միանգամ Քրիստոսը Եր

աղցրեղէնին, որ դայեակները (Ասիացոց մէջ) սովո՛ր {են} տալ երեխաներին՝ քնեցնելու համար, բայց՝ քաղցրու

ճան յառաջխաղացութեան մասին. այդ բոլորը աւանդւում {են} նոցա գրականութեան պատմութեան մէջ։ Բայց քերուելով

բոլոր գործողութենների եւ ընթացքի մէջ արդարացնում {են} եւ իրաւացնում են նորա խօսքերը, եւ մի այնպիսի մար

նների եւ ընթացքի մէջ արդարացնում են եւ իրաւացնում {են} նորա խօսքերը, եւ մի այնպիսի մարդու, որ կասկածու

ւնք, որ Մխիթարեանք մինչեւ այս օրս լոկ թարգմանիչք {են} եղած եւ մի երեւելի հեղինակութիւն չէ յառաջացել նոց

բ. դոցա գիտութիւնքը այս եւ այն ուսման ճիւղին մէջ {են} ՝ Էնցիկլոպէդիկական հատ ու կոտոր տեղեկութիւնք, իս

ւթիւնը, ազատ եւ վերհամբարձ մտածութիւնը ստրկանում {են} պապի յանդգնամիտ անմեղանչականութեանը։ Գիտենք

ւորութենից։ Եւ ո՛չ միայն Մխիթարեանք, որ շատ ցած {են} իւրեանց գիտութեամբ եւ ուսումնականութեամբ Յիսուսեա

, այլեւ սոքա՝ այս հռչակաւոր Յիսուսեանքը, յայտնի {են} եւրոպական դպրութեան եւ աշխարհի մէջ որպէս լեզուագէ

ծուռ պատմաբանական գրքերից, որ բոլորովին յարմարած {են} պապականութեան օգտին։ Այսպիսի գրքերի կարգում են ե

ծ են պապականութեան օգտին։ Այսպիսի գրքերի կարգում {են} եւ Չամչեան " Հայոց պատմութիւն " ասուած հատորները

ներ, Թաթարներ, Յոյներ եւ այլ օտար ազգեր աւերում {են} Հայաստանը այն պատճառով, որ Աստուած բարկացել էր Հ

ղիկոսքը եւ եպիսկոպոսքը անդադար հպատակութեան թղթեր {են} գրում Հռովմի պապին։ Խօսելով այս բաները՝ չէ պիտո

մէջ լուսաւորութիւն տարածելու գաղափարը հարկադրուած {են} վարագուրել պապական իշխանութեան աչքից. նոքա երեւո

րագուրել պապական իշխանութեան աչքից. նոքա երեւում {են} բոլորովին այլ զգեստով՝ որպէս քարոզիչ եւ տարածող

մէջ մտանել այլ գործերի։ Նորա աշակերտքը հետեւում {են} իւրեանց վարդապետին։ Բայց մեծ զանազանութիւն կա վա

եւ կերպարանագործւում է, որքան աշակերտքը հեռանում {են} վարդապետից։ Մխիթարի հաստատուն միտքը՝ երբեմն

ակից, թուլանում է նորա աշակերտների մէջ. երեւում {են} մարդիկ, որ մտածում են Մխիթարի պէս, բայց կան այն

աշակերտների մէջ. երեւում են մարդիկ, որ մտածում {են} Մխիթարի պէս, բայց կան այնպիսիք, որ վիճակուած չլ

ն հետեւանք եզուիտեան կանոնադրութեան, առաջնորդում {են} ընկերութեանը։ Այս ախտերի ազդեցութեան տակ աշխատու

նկերութեանը։ Այս ախտերի ազդեցութեան տակ աշխատում {են} այնուհետեւ Մխիթարեանց բոլոր անդամքը անխտիր։

եց իւր երեսին որպէս դիմակ, նորա ապագայքը ծնանում {են} արդէն դիմակով, բայց՝ հայկական դիմակով։ Մխիթարի

, դառնում է արտաքին, մի լոկ դիմակ, որով երեւում {են} միմիայն Հայոց ազգի առաջեւ։ Մխիթարի կենդանութ

թէ ահա հերձուածող ճանաչուած Մխիթարեանքը աշխատում {են} Հայոց ազգի համար։ Վիեննայի միաբանութիւնը շատ բաց

յայտնի երեւեցաւ, որ Մխիթարեանք կտրուած բաժանուած {են} ազգից եւ աշխատում են Հայոց համար, որպէս պապականո

Մխիթարեանք կտրուած բաժանուած են ազգից եւ աշխատում {են} Հայոց համար, որպէս պապականութեան ձեռքով վարձուած

տեսանում ենք ուրիշ պատճառներ եւս, որ թուլացնում {են} այդ գործունէութեան արժանաւորութիւնը։ Եւ մեր

մի այդպիսի ընկերութեան վերայ։ Գրեանք գրուել {են} եւ տպուել են Մխիթարեանց ձեռքով այս կամ այն շարժառ

նկերութեան վերայ։ Գրեանք գրուել են եւ տպուել {են} Մխիթարեանց ձեռքով այս կամ այն շարժառթի ազդեցութեա

առաւելեալք եւ Աստուածաբան վերաձայնեալք. զարմանք {են} զի ոչ ոք 'ի նոցանէ իշխեաց ցայժմ ախոյեան ելանել ըն

ձեզ անվաստակս կացուցից։ Անզգամութեամբ ասեմ, շատ {են} ոսկերք իմ առ շաղփաղփ Աստուածաբան կարծելոցն։

ռնամուխս, վասն զի ասեն - տպագրեալ գրեանք նոցա լի {են} մոլորութեամբք։ " Յո՞ր գիրս արդեօք ". - Աւասիկ- ա

ից սոցա կախեալ կսկծեցուցանեն ասելով, - այսչափ ամք {են}, զի Աբբայեանք գիրս նորանորս հանեն եւ զազգն լուսա

են։- Ընդէ՞ր ապա ոչ ներէք կարողաց։ " Զի խոչընդակ {են} մեզ " նոքա"։ Յաւանն, Վարշարհէյ անուանեալ '

վատիկանին։ Այնտեղ, Հայոց կաթողիկոսքը հպատակում {են} Հռովմի պապին, այստեղ ճանաչում են նորա գլխաւորութ

կոսքը հպատակում են Հռովմի պապին, այստեղ ճանաչում {են} նորա գլխաւորութիւնը, այնտեղ Հայոց ազգի մեծ մասը

նչեւ այժմ ասածերը, բացի Չամչեանից, ապացուցանում {են} եւ միւսքը։ Այս նամակից երեւում է ահա, որ Աւգերե

ան Մկրտիչ եւ Փափազեան Իգնատիոս վարդապետքը համախոհ {են} Չամչեանին եւ պաշտպանում են նորան վատիկանի դատաստա

իոս վարդապետքը համախոհ են Չամչեանին եւ պաշտպանում {են} նորան վատիկանի դատաստանի առաջեւ, ուրեմն համաձայն

նորան վատիկանի դատաստանի առաջեւ, ուրեմն համաձայն {են} Չամչեանին հաստատ մնալ Հայոց եկեղեցու ինքնօրէն եկե

եւ Փափազեանի եկեղեցական պատմութիւնը ապացուցանում {են} մի ուրիշ բան։ Այդ մի ողբալի բան է՝ նոցա կամակոր

նի եւ այնքան կարող է ունենալ, որքան գործ պատահել {են} կամ պիտի պատահեն նորա, մանաւանդ թէ այդ գործը յար

ղուլ առանց յիշատակի, այսինքն՝ թէ Մխիթարեանք տէր {են} իւրեանց գրած կամ տպած բանին մինչեւ այն ժամանակ,

երութեան մէջ, եւ այդ միջոցին փոյթ չէ, եթէ գրում {են} եւ տպում են, թէ Հայոց եկեղեցին հերետիկոսական է,

, եւ այդ միջոցին փոյթ չէ, եթէ գրում են եւ տպում {են}, թէ Հայոց եկեղեցին հերետիկոսական է, Հայերը հերե

Հայոց եկեղեցին հերետիկոսական է, Հայերը հերետիկոս {են}, դժոխքի բաժին են (եկեղեցուց դուրս) եւ այլն եւ

ետիկոսական է, Հայերը հերետիկոս են, դժոխքի բաժին {են} (եկեղեցուց դուրս) եւ այլն եւ այլն։ Բայց մի այդ

ս ասել ենք, եւ այդ շարժառիթքը անմիջական հետեւանք {են} Մխիթարեանց ճիզուիթութեանը... Обще

օսածի վերայ, հարցանում ենք՝ ի՞նչ մի ազգօգուտ գործ {են} կատարել, քանի՞ ուսումնարանք ունին, ո՞րքան վարժապե

ութեան անդամքը, որ եւ Աբբայեանք, որոնց չմերայինքը {են} Կոլլեգիացիք։ Երկիւղ է գրում, որ միգուց

լ յանձին փառասիրութենէ սայթաքեցան եւ մոռացան, թէ {են} նոցա եւ եղբարք զուրկ եւ ամայի՜ ի հոգեղէն կերակրոց

հոյակապ շինուած հին հայկաբանութեան: Զարմանք այս {են} զի պատուելի հեղինակքդ այդոքիկ ցայս վայր ժամանակի

, ուստի եւ ապագայքն ո՛րպէս որդիք ի հօրէ բնաւորեալ {են} յառաջանալ: Աբեղայական՝ տեսութեամբ զարգացեալ

նգամայն անընտել հին հայախօսութեամբ, զի որ ի նոսա {են} շեղջակոյտք [իբր ի բազումս] անգործածական բառից, շ

ւ զարմանք զմեզ պաշարեն՝ թէ զի՞նչ պատասխանի տալոց {են} մեզ իմաստունքդ մեր՝ եթէ ի բանից նոցա առեալ հարցց

երեւս եւ զանպարտականդ՝ պարտաւոր նմին կացուցեալ: {Են} քո որդիք, որք զանուն քո ի վեր քան զարեւ ունին,

աքինեաց եւ զի մի երեւեսցին ընտրեալքն: Սոցա ձեռաց {են} անտարակոյս գործք կորնչիլ եւ չերեւիլ զարդիս ուրեք

ուծոյ gխորին ալեւորութիւն, դուցէ եւ այսոքիկ իսկ {են} մատեանքն տգիտահալածք, զորս յիշէ Փարպեցին փաթաղիկ

թողու զկնի իւր զքանի մի երկասիրութիւնս, որպիսիք {են} " Յաղագս սկզբանց ", թարգմանութիւն Արիստոտելական

արձակեսցուք " Ոսկի բերան " առ Հայս, զի որ սորայս {են} պարզութիւնն ոճոյ լծորդեալ ընդ փիլիսոփայականին, ա

յս պատմութիւն գրեալ է սորա ի խնդրոյ Դաւթի երիցուն {են} սորա եւ այլ ճառք, աստուածաբանականք եւ բարոյականք

լ զի զընթացսն կատարեսցուք բեր յիշել՝ որոց յայտնի {են} մեզ գրածք։ Վեցերորդն դար անցանէ, առանց թողլո

ն մեր՝ համարին կորուսեալ, իսկ որ պահին առ մեզ՝ {են} սոքին, թարգմանեալք ի յունականէն, Դիոնեսիոսի Արի

ցն բարգաւաճութեան եւ վսեմութեան ոճոյն, սորա գործ {են} դարձեալ մեկնութիւն երգոց երգոյն Սողոմոնի, զանազա

րի ծանր ստրկացեալ միանգամայն յունական դպրութեան, {են} սորա նամականին վերաբերեալք ի քաղաքական կառավարութ

ոմկլայ բնակելոյն անուանեցաւ եւ Կլայեցի: Բազմաթիվ {են} գրուածք սորա եւ առ ուսումնական եւ աստուածաբանական

Ի չափաբերական բանաստեղծութեանց սրբոյս ականաւոր {են}. " Յիսուս Որդի ", " Ողբ Եդեսիոյ ", ի պատճառս ա

ով զկազմածն: Այս ամենայն պայմանը, որն անհրաժեշտ {են} ի պատմութեան՝ չիք ի Պատմութեան Հայոց. զայս ասաց

տութեամբ (որք անագան յոյժ յետ տպագրութեան հասեալ {են} առ մեզ առ աշխարհին հեռաւորութեան, յորում գտանի ո

պիսիք՝ որք ի հայկաբանութեան մասին բազմօք յետնեալ {են} յարդեան հեղինակաց, որպիսիք եղեն եւ են՝ Աւգերեան

օք յետնեալ են յարդեան հեղինակաց, որպիսիք եղեն եւ {են} ՝ Աւգերեանք, Ջախջախեան, Ասկերեան, Ինճիճեան, Ա

ոգի աշակերտին քան թէ գրուածքն լոկ. թող թէ բազում {են} եւ յաշխարհիկ մատենագրութեան առանց ի վերայ յաւելոյ

աշագործել, այլ այդոքիկ ամենայն կապեալ կաշկանդեալ {են} դարձեալ ընդ սահմանաւոր եւ պղտորեալ տեսութիւնս իմա

ն թոյլ, այլ շնորհիւ Ամենակալին բերանք մեր բացեալ {են} առ ամենայն հակառակորդը ճշմարտութեան եւ աղեղունք լ

սիրութեան: Հեղինակք առ մեզ ի Ռուսահայս արժանաւոր {են} յոյժ թուով, յորոց սակի Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթ

նդիսացեալ ընդդէմ լատինահայոց՝ այսմ անկաշառ վկայք {են} գրուածք նորա, Կրօնագիտութիւնն եւ այլ կրօնական յօ

պատուական հեղինակիդ եւ մերային եւ օտարք՝ ասացեալ {են} ի շարադրութիւնս իւրեանց զնախնական երգոց եւ դեռ ի

մնատեցութեան առ հասարակ ազգի մերոյ ականատես վկայք {են} եւ քարոզք ինքեանք պատուելի հնասէրք ցայն վայր, զի

թեան ոմանց թերակիրթ անձանց, որք առ հասարակ սովոր {են} յազգի մերում միջամուխ լեալ ի խումբ ռամկին ստանձնե

ր գտանի հինն բարբառ, սուտ է ամենայն ջանք եւ զուր {են} քըրտունք իմաստնոց Հայոց առ ի լուսաւորութիւն ազգին

ն ելեալ կերպաւորեցան ի զանազան բարբառս Եւրոպիոյ, {են} ռամկախօսութիւն, եւ նոյն ինքն որ դատագիտէ զայս՝

աջ քան զքսան ամ, ընդ այժմեան զդպրութեան եւ հերիք {են} եզրակացութիւնք արտադրեալք ի քննութենէ ի վկայութիւ

րութիւն ի լուսաւորութիւն ազգի, այլքն որ տարանջատ {են} ի նոցանէ ամենայնիւ որպէս ի վերոյ թուեալ եմք, զծա

կան, եւ այժմեան հակառակորդք լուսաւորութեան որդիք {են} առաջնոցն, որք զայս արարին: Առ Հայս Ռուսաստան

միանգամայն անբանութեան: Լազարեանք միակ շատ արար {են} համեմատութեամբ առ ազգն ողջոյն, նոքա զառաջինն բաց

բարոսս եւ զմարդակերս հարաւային Ամերիկոյ փոխադրեալ {են} հետզհետէ ի խաւարէ ի լոյս, եւ այս փոխադրութիւն չէ

գամանաց: Լուսաւորութիւն լուսաւորեալ ազգաց՝ գինք {են} անդուլ ճգանց, կամ թէ լաւ ասե՝ գինք արեան. իսկ

ար է պահելոյ զկենդանութիւն նորա: Հայք հարուածեալ {են} յետ բազում հարուածոց եւ պատժոց նաեւ կորստեամբ լեզ

ւ բանաստեղծական բղխուածք կարող էին լինել որպէս եւ {են} ողբք, հառաչանք, կոծ եւ սուգ, սկսեալ ի ժամանակա

մ ցոլանան շառաւիղք կենդանութեան ազգի, անդատապարտ {են} բանաստեղծք մեր ի թողուլ մեզ զերկասիրութիւնս, որք

սարակ բանաստեղծութիւնս Հեղինակաց Ռուսաց, որպիսիք {են} Պուշկին, Ժուկովսկի, Լերմոնտով, Գոգոլ եւ այլն,

դեալ լիցին այն ամենայն գիտութիւնք, որք հասարակաց {են} այժմուս յԵւրոպայ, ուրեմն պիտո է փոքր աշխատութիւն

երեւ եւ ոչ զյաջորդս, որք ի թագչողս իսկ թագուցեալ {են} ի բնութեն է: Այլ դադարեսցին բանքս զհայկական մ

պրոցք։ Բոլոր Աբեղայական կարգերից, որ երեւել {են} աշխարհի երեսին եւ այժմ համարեա՛ թէ անհետացել են,

լ են աշխարհի երեսին եւ այժմ համարեա՛ թէ անհետացել {են}, ո՛չ մինը չ'ստացաւ պատմութեան մէջ այն ասպարէզը,

ծ էր դնում իւր օգտի համար։ Այս հնարների կարգումն {են} շատ դատապարտելի գործեր, որոնց մէջ մանաւանդ այն,

մօտ գտանուած մարդիկը, ինչպէս պատմիչները վկայում {են}, չ'տեսան նորա երեսում երկիւղի կամ չարչարանքի նշա

իր աբեղայական Կարգի։ Իգնատիոսի վարքագրիչքը ասում {են}, թէ երբ նա դեռ մտատանջութեան մէջ էր, ընտրէ՞ այս

ապարակներում քարոզել ժողովրդին։ Ինչպէս ասում {են} նորա պատմիչքը, Իգնատիոսը այս միջոցին գրել է իւր

a spiritualia, եւ որ Յիսուսեանք խիստ շատ պաշտում {են} ։ Չ'նայելով այս գրքի խորհրդական պարունակութեանը,

րքի խորհրդական պարունակութեանը, նորա մէջ երեւում {են} ջանք եւ աշխատութիւն Կարգի օգտի համար սպանել ամենա

ամար. նա համարում էր, թէ այն նեղութիւնքը քաւում {են} նորա մեղքերը, վասնորոյ առաւել զօրանում էր հոգով

։ Այս անտանելի ճանապարհորդութեան մէջ, ասում {են}, որպէս թէ երեւել է նորան Քրիստոս եւ խոստացել է ա

առնել։ Բայց Ֆրանսիացիք, որ առ հասարակ մեծահոգի {են}, ակամայ տալիս էին Սպանիական աղքատին մի բան ողորմ

րքի մէջ իբրեւ գաղափար պարունակուած մտքերի պտուղքն {են} միմիայն։ Լօյոլա, ոգեւորութեան ամենայն աստիճ

զի սրբութեան հասանեն։ Այս գրքի մէջ պարունակւում {են} հետեւեալ կանոնները. ա) թղթի վերայ զանազան մեծու

հետեւեալ կանոնները. ա) բոլոր անդամները պարտական {են} բնակուիլ հիւանդանոցներում եւ ապրիլ մուրացկանութեա

ջ, պիտոյ է փոփոխակի իշխեն միմեանց, գ) պարտական {են} ուսուցանել ժողովրդին փողոցներում եւ հրապարակներու

սեպհական թողութիւն տալ այն մեղքերին, որ յիշուած {են} " Սուրբ Հաղորդութեան " ասուած կոնդակի մէջ։ Ա

անց իւրեանց կողմը։ Այս Կարգի Պատմիչքը ասում {են}, թէ, չ'նայելով, որ Իգնատիոսը հիւանդ էր տենդով

թէ իւրաքանչիւր եպիսկոպոս առանձին առանձին պարտական {են} հնազանդուել Պապին, եւ թէ նորանցից մինը չ'հնազանդ

ւեալ նիստումը ապացուցանել, որ ինքեանք Յիսուսեանք {են} հերետիկոս եւ կամենում են խռովել եկեղեցու խաղաղութ

, որ ինքեանք Յիսուսեանք են հերետիկոս եւ կամենում {են} խռովել եկեղեցու խաղաղութիւնը։ Պապի դեսպաններ

ւսուցանելով Կօիմբրեան Կօլլեգիումի մէջ, սերմանում {են} աշակերտների սրտումը այնպիսի գիտութիւն, որ օգտակա

, որով բաժանուէր Կարգը աշխարհականներից, թէ տուել {են} նորան աւելորդ արտօնութիւնք, որ վնասակար էին եպիս

զան մարդիկ զանազան բաներ ասացին։ Ոմանք սրբացնում {են} նորան, ոմանք վերագրում են մի առանձին քանքար։ Ճշ

ացին։ Ոմանք սրբացնում են նորան, ոմանք վերագրում {են} մի առանձին քանքար։ Ճշմարիտը խօսելով եթէ ասենք,

ականութեան։ Իգնատիոսի վարքը գրողքը ընծայում {են} նորան շատ հրաշքներ։ Միմիայն Րիբադանէյրա, խոստով

եան արժանաւորութենից։ Այս դիպուածները հետեւեալքն {են} ՝ I) եթէ նա մեղանչէր ողջախոհութեան ընդդէմ, II)

ւթիւնը եւ անկախութիւնը։ Կարգի հիմնադիրքը շատ լաւ {են} հասկացել իւրեանց դարու բանական ուղղութիւնը։ Նոքա

ւրեանց դարու բանական ուղղութիւնը։ Նոքա յայտնւում {են} այն ժամանակ, երբ Վերանորոգութեան կարօտութիւնը զգ

Վարժութեան " մէջ, որ գրել էր Իգնատիոսը, երեւում {են} դեռ ոգեւորութեան նշմարանք, կանոնադրութեան մէջ՝

նչ սառն եւ մեռեալ, ինչպէս գետնայարկի մէջ շարուած {են} լինում կարգով յաւիտեանս յաւիտենից անփոփոխ դագաղնե

այսքան պաշտօնների գործերի մէջ, որ շատ լաւ կապած {են} մինը միւսի հետ, չ'կայ մարդ եւ Քրիստոնեայ, չ'կայ

, ընտիր զինուորների նման, որ քաջութեամբ մեռանում {են} ՝ հնազանդուելով իւրեանց իշխանաւորի հրամանին։

տանի մէջ, Եափոնիայում եւ Չինաստանում նոքա պահում {են} միեւնոյն ուղղութիւնը, միեւնոյն որսողական հոգին՝

ւում էին։ Այս գործերից մի քանիսը մանաւանդ արժանի {են} հարցասիրութեան իւրեանց մանրամասն հանգամանքներով։

լու համար Յիսուսեան Կարգի պատմիչքը կամաւ մասնակից {են} լինում Զաքարիայի պապանձմանը։ Շատերը կորան բանդի

յսր ամենայնի Սաղմոսի ասածի նման, թէ ահա մեղաւորք {են} եւ յաջողեալ է նոցա, սոցա եւս բաղդը, մարդկութեան

ի ընդդէմ, ծովային աւազակ դարձան եւ այժմ աշխատում {են} Չինաստան մտանել, որպէս զի Կայսրի թեթեւահաւատութե

Պապը եւ հաւատացնել նորան, թէ Դօմինիկեանք ինքեանք {են} մեղաւոր, թէ նոքա նախանձելով Յիսուսեաններին զրպար

աւոր, թէ նոքա նախանձելով Յիսուսեաններին զրպարտել {են} նորանց։ Նոր Պապը դատապարտեց Դօմինիկեանները եւ ար

. " Ո՛չ ոք չի հաւատայ այն մարդերին, որ կամենում {են} հաւատացնել, թէ կարմիր գոյնը սպիտակ է, իսկ սպիտա

լ այն մարդերի մասին, որ միեւնոյն գոյնը անուանում {են} երբեմն սպիտակ, երբեմն դեղին եւ երբեմն կարմիր"։

աւիէ, որ աննշան մարդիկ էին Եւրոպայումը, մտանում {են} խոր եւ անանցանելի լիճերի, սարերի եւ անտառների մէ

նցանելի լիճերի, սարերի եւ անտառների մէջ, նստում {են} վայրենիների մակոյկներում եւ գնում են՝ հետեւելով

մէջ, նստում են վայրենիների մակոյկներում եւ գնում {են} ՝ հետեւելով խորհրդական գետերի ընթացքին անծանօթ ազ

ս միտքը՝ նոքա ամենայն իշխանութեան հիմք ընդունում {են} թագաւորութեան մէջ այն, ինչ որ ասացին XVIII դարու

ր առեցին այլ ուղղութիւն։ Այս օրից նոքա յայտնւում {են} ամենայն տեղ իբրեւ թագաւորների խոստովանահայր եւ նո

գաւորների խոստովանահայր եւ նոցա ձեռքով ներգործում {են} իւրեանց Կարգի օգտի համար։ Լուդովիկոս XIVի ծե

որթ, եզն, էշ, անարժան այն ջրին, որով լուանում {են} նորա գլուխը, այնպիսի ծաղրածու, որի գլխին պիտոյ

սուսեան աբեղաների ճշմարտութիւնը։ Այսպէս կամենում {են} նոքա ապացուցանել իւրեանց իրաւունքը եւ հերքել հոյա

նեն իւրեանց ճշմարտութիւնը։ Այս բաները ոչ այլ ինչ {են}, եթէ ոչ յայտնի ապացոյց եւ քարոզ, թէ այդ Յիսուսե

կաւոր է իմանալ, թէ Յիսուսեան աբեղայքը աշխարհական {են}, թէ հոգեւորական։ Կարդինալը չ'կարողացաւ այս հարց

խանեց. " Յիսուսեան աբեղաները իրողապէս բաղկացնում {են} աշխարհական հասարակութիւն իւրեանց ուխտերին համաձայ

։ Իսկոյն վճռուեցաւ, թէ այս նամակները կարո՛ղ {են} Յակոբ-Կլեմանի համար անցաթուղթ լինել։ Դուքս Մայէն

շարադրութեններից մինի մէջ Յիսուսեան աբեղայք ասում {են}, թէ Աստուած պատժեց Հենրիկոս III-ը Մարշալ Մատինեօ

քով։ Եթէ Սիկստոս չ'հնազանդուի, ինչպէս հրամայում {են} եկեղեցական կանոնները, այն ժամանակ թագաւոր Հենրիկ

եւ իբրեւ թշնամի թագաւորի եւ Տէրութեանը, պարտական {են} բոլորը, առանց բացառութեան, այս վճիռը յայտնուելո

ծը, քան թէ կանայք. նոքա ինն ամսից արդէն ծնանում {են} "։ " Իմ բարեկա՛մ, - պատասխանեց Հենրիկոսը միեւնոյ

սեանք էին, որ չէին երեւում։ Նոքա, ինչպէս ասում {են}, Տացիտ, Տիվերի եւ Լիվի, չէին եկել իւրեանց սպան

ւնը, որ ցոյց էր տալիս Յիսուսեաններին, ճշմարտում {են} դժբաղդաբար այս զարհուրելի կասկածը։ Թագաւորի

ներից հալածուելուց յետոյ խոստովանեցան, թէ ճնշում {են} իւրեանց Արքայական դուռնի քարերը։ Բայց այս դե

, բ. " Հոգեւոր եւ մարմնաւոր դատարանները պարտական {են} չարագործութիւն ճանաչել, հոգեւոր աստիճանաւորների

ոնդակի մասին եղած վէճերը եւ խօսակցութիւնքը տրւում {են} մոռացութեան"։ Այս թագաւորական հրովարտակը տա

րեւակայել իւր անձը եւ այն առարկաները, որ գտանւում {են} նորա մէջ։ Պարբերութիւն (Punctum) երեւակայած պատկե

(Golloquium) աղօթք է առ Աստուած, որի մէջ նկարւում {են} այն բոլոր զգացողութիւնքը, որ ծնել էին հոգու մէջ պ

րը, ե՛ւ Շարտրէսի եպիսկոպոսի նամակները, որոնք տպած {են} ֆրանսիացոց զանազան օրագիրների մէջ։ Բօնզ

ճատեալ արձանի անուն է, որի վերայ Հռովմի մէջ դնում {են} ամենայն տեսակ զրպարտ թշնամանք։ Այս անցք

եւ այլն։ Պապերը անսխալ եւ անմեղանչական {են} այս հիման վերայ, թէ մարդս սխալական է եւ մեղանչակա

զմւում է ազգը, ամենայն մարդկային իրաւունքով ազատ {են} այդ բանը ընդունել կամ մերժել, արդարացնել կամ պար

ն մարդիկը, որ անդատաստան երեխայի պէս, զայրանում {են} տեսանելով ազգային որեւէ՛ ամօթի հրապարակութիւնը,

ի ներգործելով, այդ մարդիկը իրողապէս ապացուցանում {են}, որ դեռեւս չեն հասկանում, թէ այլ է ազգութիւնը կ

Ամենայն իրաւունք եւ օրէնսդրութիւնք դատապարտում {են} յանցանքը եւ ոճիրը, դատապարտում են այդ յանցանքի գ

նք դատապարտում են յանցանքը եւ ոճիրը, դատապարտում {են} այդ յանցանքի գործողը, գործողութեան կցորդը կամ սո

ն պարկեշտ ականջները մի տեսակ մարդերի, որ նուիրած {են} իւրեանց անձը, խօսքը եւ գրիչը սորա կամ նորա պակաս

, սրտի եւ հոգու քաջութեան պակասութենից, վախենում {են} միանգամ այն կտրել բաժանել իւրեանց անձը տխուր անցա

ւթիւնը վկայում է մեզ, թէ վճռական հնարները բերում {են} առժամանակեայ անախորժութիւնք, բայց նոյն պատմութեա

յն ազգասէրքը, որ իւրեանց սէրը դէպի ազգը յայտնում {են} նորա պակասութիւնքը քօղարկելով, որով անուղղակի կե

ւնքը քօղարկելով, որով անուղղակի կերպով մեղանչում {են} ազգութեան ընդդէմ, ապա ուրեմն արժանի, իւրեանց պա

ռնունք, իսկ փտածները, որ մինչեւ այժմ եւս արգելք {են} եղած ազգի ընթացքին, պիտի մերժենք եւ դատապարտենք

քի ցուցակը, որ Մեղուն հրատարակեց, որ վերագրւում {են} երբեմն կրօնաւոր Պօղոսին, եւ որ մի սարսափելի գգու

, եւ որի թողածը կատարեց Մեղուն, դոքա բարոյականք {են}. այլեւ քաղաքականապէս ենթարկելու նորա անձը այն պա

թարկելու նորա անձը այն պատիժներին, որ սահմանւում {են} քրէական ոճրագործութիւնների փոխարէն: Այն մար

ձը կամ ապականուի իւրեանց տունը, որի մէջ բնակւում {են}. ի՞նչ խղճմըտանքով ուրեմն աշխատում են մի այդպիսի

էջ բնակւում են. ի՞նչ խղճմըտանքով ուրեմն աշխատում {են} մի այդպիսի ապականութիւն պահել եկեղեցու մէջ, որ մ

է, ուր հաւատում ենք, թէ սերովբէներ սպասաւորում {են} ահաւոր աստուծոյ, որի առաջ եւ սոսկալի յանցանքներո

ւոր անձինք, եթէ մինչեւ այժմ իւրեանց անձը համարել {են} ազգին անպատասխանատու, թող սյժմ սովորին համովիլ,

ատու, թող սյժմ սովորին համովիլ, թէ պատասխանատու {են}. թող սովորին այս գաղափարին, թէ հոգեւորականք են

են. թող սովորին այս գաղափարին, թէ հոգեւորականք {են} ազգի համար եւ ոչ ազգը հոգեւորականների համար. ազգ

որ արժանի էին դատապարտութեան, շատ անգամ անպատիժ {են} մնացել, որովհետեւ իւրեանց դատը վարում էին իւրեան

նը, ստորագրութենի՞ց, թէ վեղարից, դոքա արտաքինք {են}, եւ Կրօնական ժողովը, ոչ երբեք համարձակութիւն ու

ն եւ բողոքական եկեղեցիների առաջնորդքը. եթէ կարող {են} առանց իւրեանց եկեղեցին անարգելու ընդունել մի այդպ

ի ինձ նման անծանօթները, որոնք անմիջապէս մեծարանք {են} նուիրած ձեր ճշմարիտ աշխատասիրութեանը եւ ազգօգուտ

եւ այլ այսպիսիք միմիայն քահանայապատկան ուսանելիք {են}, այժմ գրիչ պիտի առնուս ձեռքդ, որ վրացերէն գրել

ղութիւն իրողութիւնների մէջ: Ձեր համար ասում {են}, որ ներկարարի կարասներ ունի իւր բարեկամի գործարա

-կրօնական վարչութեան մի քանի անձինք, որոնք անուն {են} հանել միայն շնորհիւ իրենց հարստութեան: Այս

ուրք կառավարութեան ազդեցիկ դէմքերի հետ, իւրացրել {են} իրաւունք ` խառնուելու հայկական բոլոր գործերին, վ

79 թուին. այդ հրատարակութեան մէջ նրանք աւելացրել {են} աւանդութեանը մի նզովք, որ չի եղել նոյնիսկ Հաննայ

վերոյիշեալ մի քանի անձերը, նկատելով, որ զինաթափ {են} լինում, գործ դրին ամէն տեսակի ջանքեր, Սարգիս պա

գործադրուել: Կան բազմաթիւ օրինակներ, որոնք ցոյց {են} տալիս, թէ Երուսաղէմի պատրիարքներն ընտրւում էին Ե

ներկայացնելու համար: Հետեւեալ կէտերը կարող {են} մերկացնել յանձնաժողովի վարքագիծը: 1. Կենտր

անդամից, որոնցից եօթը որպէս մեծամասնութիւն կարող {են} բաց անել նիստերը եւ չորսի համաձայնութեան դէպքում

ընտրուելու իրաւունքից զրկող խիստ կասկածանքի տեղիք {են} տալիս նրանք, ովքեր որ յարում են Ռուսաստանի կողմը

կասկածանքի տեղիք են տալիս նրանք, ովքեր որ յարում {են} Ռուսաստանի կողմը: Այս մասին պարզ խօսում են Դռան

արում են Ռուսաստանի կողմը: Այս մասին պարզ խօսում {են} Դռան պաշտօնեաները, ինչպէս նաեւ Երուսաղէմի վանակա

ւ Երուսաղէմի վանականները: Այդպիսի կասկածանքի տակ {են} արդէն Գէորգը (Կ. Պոլսի նախկին պատրիարքը, որը Բ

զատուի վերը յիշուած անձերի ձեռքից (որոնք հակուած {են} կաթոլիկութեան կողմը) եւ միաժամանակ յարելու նրանց

եւ միաժամանակ յարելու նրանց, որոնց հովանաւորում {են} Ֆրանսիան եւ Անգլիան: Հայ-կաթոլիկ հովուապետ Հասու

ղեկութիւն ստացուեց, թէ 300 ընտանիք կաթոլիկութիւն {են} ընդունում: Նրանց այստեղի համերկրացիները կարողացա

մ: Մինչդեռ հայերը ամբողջ Թուրքիայում տրամադրուած {են} Ռուսաստանի օգտին, եւ եթէ ռուս կառավարութեան կողմ

պատրիարքի ընտրութեան, ինչպէս որ Թուրքիայի հայերն {են} մասնակցում Էջմիածնի ծայրագոյն պատրիարքի ընտրութեա

ւ գտնուելով սրա հովանաւորութեան տակ, նրանք կարող {են} օգտակար գործիք լինել. Ռուսաստանի բարոյական ազդեց

ը, տետրակներով տպած մինչեւ այժմ, բաւական տարբեր {են} այս ներկայ աշխատութենից։ Ասուած տետրակների մէջ մ

, տաղաչափութեան ստիպանքի տակ լինելով, հարկադրում {են} Պ. Գամառ-Քաթիպային զոհել լեզուի մաքրութիւնը եւ յ

Քաթիպայի ասածը՝ " գրել այնպէս, ինչպէս որ խօսում {են} եւ խօսել այնպէս, ինչպէս որ գրում են"։ Այդ առած

էս որ խօսում են եւ խօսել այնպէս, ինչպէս որ գրում {են} "։ Այդ առածը, որ նա անդադար գործ է ածում իւր աշ

տի խոստովանել, որ նորա լեզուի մէջ անխտիր երեւում {են} տարերքը երկու գլխաւոր ժողովրդական բարբառների, այ

Հայաստանի եւ Տաճկաստանի։ Բացառականքը շինւում {են} առհասարակ ից մասնիկներով, բայց երբեմն մի անհասկա

ի, Տրդատ, Եսայի ", իւրեանց բացառականքը կազմում {են} սեռականից՝ նախդիր յաւելացնելով վերան, եւ չունին

ւմ է, Պ. Գամառ-Քաթիպան եւ ուրիշ մարդիկ սխալւում {են} այդ բանի մէջ՝ հետեւելով Ռուսաց " любопытный " բա

Այս եւ նմանապիսի սխալանքը բաւական յաճախ պատահում {են} Ռուսաստանի Հայերի մէջ, եւ պատճառը ակնյայտնի է առ

ւմը եւ գիտութիւնը ստանալով օտար լեզուով, մտածում {են} եւ խօսում են օտարաբար աւելի, քան թէ հայաբար. շա

իւնը ստանալով օտար լեզուով, մտածում են եւ խօսում {են} օտարաբար աւելի, քան թէ հայաբար. շատ բնական բան

մարդու առաջին անգամ. այն աւերանքը, որ յառաջացել {են} Իտալականի եւ միւս Հռովմէական ասուած լեզուների մէջ

ւն)... Գինի խմելու ժամանակ ամեն տեղ գործ {են} ածում եւ շատ անգամ էլ որպէս եախշի եօլ), որ, մ

միամտաբար թարգմանելով " բարի ճանապարհ ", կարծում {են}, թէ գինուն են մաղթում այդ բարի ճամբան դէպի փորը

անելով " բարի ճանապարհ ", կարծում են, թէ գինուն {են} մաղթում այդ բարի ճամբան դէպի փորը։ Բայց մենք դառ

մ ենք, որ այս բացայայտիչներն նոյնպէս անհասկանալի {են}, ինչպէս բացայայտեալ պօլը. եւ այս ոչ միայն ընդհա

ճլպինդ եւ չալ-օխամ կամ չալ-շխամ բառերը բացատրված {են} ։ Այս բառերից բաշորթիկը թուրքի բառ է երեւում՝ բա

ր թէեւ մեզ հասկանալի այլ ընդհանուրին ո՛չ, մնացել {են} առանց բացատրութեան, թէեւ շատերն էլ բացատրված են

են առանց բացատրութեան, թէեւ շատերն էլ բացատրված {են} ։ Բացի սորանից, ցաւում ենք, որ պ. Պռօշեանցը փո

ին հասկացել, եւ որոնք շատ տեղ, այո՛, աղ ու համ {են} տալիս գործին։ Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւելի յարմար չէ

ծութիւն, նորա տկար եւ թոյլ կողմերը այն տեղերումն {են}, ուր հեղինակը, դուրս գալով բնականի սահմանից, օ

տարութիւն։ Եթէ նորա ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում {են}, որ նա հանգիստ խօսում է, ուղիղ մտածում է, յիշո

անջը լսում, էլ ի՞նչ պատճառից է մեռնում։ Ոտքե՞րն {են} կաթուածահարուել. այնպիսի դիպուածում նա կարող է շ

ոտի քօքերը ձնի տակից հանելիս ու ծամելիս " տեսնում {են} նորան Ապարանցիք։ Մի շաբաթ է, որ նորա քամակից մա

որան Ապարանցիք։ Մի շաբաթ է, որ նորա քամակից ման {են} գալիս Աշտարակի տղաքը, տեսնում են, բայց սիրտ չեն

որա քամակից ման են գալիս Աշտարակի տղաքը, տեսնում {են}, բայց սիրտ չեն անում մօտենալ։ Վերջապէս երկու շա

բողջ գործի մէջ բոլոր ոտանաւորքը, որ տակ ու վերեւ {են} անում, մէկ հատ չկայ այսպիսի անխորհուրդ, անաջող

ւ բարբառները նոցա խօսողի անցուցած կեանքի արդիւնքն {են} ։ Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանատու չէ, թէ

է ազդել բնութիւնը եւ ոչ այսպէս, թէ ինչի պատահել {են} այս կամ այն պատմական դէպքերը եւ ինչի համար այնպիս

անջ դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ {են} եւ աճելու վրայ, կապելով եւ ճնշելով անցածի եւ մեռ

, որ իրենց ձեւով եւ բազմութեամբ աւելի ընդունական {են} կենդանի՝ ընդհանրութեան լեզուի վրայ պատուաստվելու

եւ գերեզման մեզ միշտ ատելի կը մնայ։ Մեզ կարող {են} ասել, թէ պ. Պռօշեանցը հազիւ մի քանի տող է գրած

ռանց սկզբունքի, առանց ուղղութեան հանդիպածը գրում {են}, էլ աջ ու ձախ նայել չկայ։ Լեզուի մասին ատեան են

, յուսալով, թէ մեր մի քանի նկատողութիւնքը կարող {են} նորան օգտակար լինել նորա ապագայ ասպարիզում, մանա

ններից, ուստի մեր նկատողութիւնքը հաշուէ՛ ուղղված {են} ընդհանուրի թերութիւններին, քան թէ մասնաւորապէս պ

անի ֆրանսագէտ հայ հեղինակների գրուածքի մէջ վխտում {են} )։ Հին լեզուի կեղեւին ստրկանալ համարում ենք

օր"։ Չպիտի մոռանալ, որ այդ նախդիրները կորուցել {են} իրենց իրաւունքը ազգի շրթունքի վրայ, եւ տնաքանդնե

մ, երբեմն եւ՝ լամ, որ իրենց լծորդութեամբ դուրս {են} ընդհանուր կանոնից։ Ընդհանուր եւ միակ լծորդութիւն

ն։ Իսկ տալը, գալը, երբեմն եւ՝ լալը խոնարհւում {են} տալիս եմ, գալիս եմ եւ լալիս եմ)։ Բայց, չնայե

ադրութիւնքը, շատ տեղ եւ գրեթէ մեծ մասով, դարձել {են} վերջաւորութիւն, եթէ ծիծաղելու համար կարելի է այս

ելիս ասա ", " նորա վրայ նայելիս զարմացան ". ինչ {են} այս նայելիսը, տեսնելիսը, եթէ ոչ ի տեսանել, ի ն

ում, նախդրիւ տրականի տեղ, օրինակ՝ գալիս, գործ {են} ածում սեռականը, բայց դարձեալ՝ ս տառը աւելցնելով

նչպէս՝ " գալուս տեղը տեսայ"։ Բայց ոչ միշտ գործ {են} ածում այս, որովհետեւ մենք տեսնում ենք, որ արգոյ

վում է վեվի վրայ)։ Կան բայեր, որ երբեմն դուրս {են} գալիս այդ ընդհանուր կանոնից, օրինակ՝ կորուցանել

։ Ասացինք շատ անգամ, որովհետեւ կրաւորականը գործ {են} դնում որպէս կորցվիլ. մէկ խօսքով, կրաւորականը վե

անատու, հարկատու, որ ստէպ ութիւն վերջաւորութիւն {են} ստանում վերացական նշանակութիւն առնելու համար։ Մն

դդէմ ենք այս տեսակ պահպանութեանց, որովհետեւ ծանր {են} գալիս հասարակ ժողովրդին այդ ձեւերը, որ հազիւ հազ

եւ ապառնու վերջաւորութիւնքը եցի եւ եցից է։ Կարող {են} մեզ վրայ ծիծաղել, թէ այդ ինչ ասելու բան է, որ ա

է, որ ասում ես, ո՛վ չգիտէ։ Թէ ամենքը պարտակա՛ն {են} գիտենալ, այդ գիտեմ ես, բայց թէ գիտե՞ն ստուգապէս

մանակ իրենք իրենց հաշիւ տային, թէ ի՞նչ բանի վրայ {են}, այն ժամանակ բայական վերջաւորութիւնը պէտք չէր,

անձին առնված էական բայ բայարմատից բաժանէին. ի՞նչ {են} կարծում այդ պարոնները, խոնարհածները աներեւոյթ եղ

դունելութիւն որ եմ, ես է'ն իբրեւ էական բայ գրում {են} առանձին։ Թերեւս մեր պահանջողութիւնը երիտասարդ գր

չ ասենք այն պարոններին, որոնք ոչ միայն պարծենում {են} իրենց հին լեզուի գիտութեամբ, որպէս միակ արժանաւո

քսան երեսուն տարիներով, ոչ բարով, քերականութիւն {են} դաս տուել։ Պէտք չէ՞, որ մտածեն, թէ չէ կարելի գ

մեղանչեմ, եւ այլն։ Բայց այն պարոնները մեզ կարող {են} ասել, թէ այդ հին լեզուի կանոն է, դորանից նոր լե

որութիւնքը։ Եթէ եմը էական բայ է, ինչպէս կարծում {են} բաժանողքը, հարկաւորապէս պիտի խոստովանեն նոյնպէս

լի՞ է մի այդպիսի լեզուով խօսել։ Կարելի է, ասում {են}, որովհետեւ էական բայը ինչ բայի որ կպչի, նորան բ

հետ։ Եթէ ասենք կամ գրենք " նորա ձեռքերը ներկում {են} " եւ այս ենը ընդունենք որպէս էական բայ, ուրեմն ն

սկացնում, եթէ ոչ այս թէ " նորա ձեռքերը ներկի մէջ {են} "։ Իսկ եթէ գրենք " նորա ձեռքերը ներկումեն ", այ

ն հասկանում ենք, թէ նորա ձեռքերը ոչ թէ ներկի մէջ {են}, այլ ներկելու գործողութեան վրայ։ Եթէ եմ, ես,

. այսպիսի դիպուածում էլ այս հետեւեալ բայերը ցոյց {են} տալիս գործողութիւն, բայց եղանակ, ժամանակ, դէմք

տեսնում ենք, որ կարդում, բերում, վառում բայեր {են} եւ ամբողջ բայական զօրութեամբ, որի դէմքը, թիւը ե

է բայերը դնել առանց եմ, ես է'ի. օրինակ, " ի՞նչ {են} անում ծոյլերը "՝ " ուտում, խմում, պառկում ",

՝ " ուտում, խմում, պառկում ", այսինքն՝ ուտում {են}, խմում են, պառկում են։ Յայտնի է, որ թէ եմ, ե

, խմում, պառկում ", այսինքն՝ ուտում են, խմում {են}, պառկում են։ Յայտնի է, որ թէ եմ, ես էն էական

կում ", այսինքն՝ ուտում են, խմում են, պառկում {են} ։ Յայտնի է, որ թէ եմ, ես էն էական բայ լինէր եւ

նայ եւ գաղափարի շփոթութիւն չծագի։ Բայց մեզ կարող {են} ասել, թէ ինչի՞ ուրեմն բաժանում ենք, երբ այդ վեր

իշտ նախադաս է լինում բայից. չենք ասում " ձեռքերը {են} ներկում ", եթէ անորոշ է ներկը, իսկ թէ որոշեալ,

ամեն մթութիւն։ Ուզելով ասել՝ ձեռքերը ներկի մէջ {են}, այլ ասում ենք " ձեռեքերը ներկում են ", ուր ներ

ը ներկի մէջ են, այլ ասում ենք " ձեռեքերը ներկում {են} ", ուր ներկումը, որպէս նախադաս, խնդիր է լինում

նը նախադաս։ Կան քանի մի պատճառներ, որ պահանջում {են} շատ անգամ բայական վերջաւորութեանը նախադասութիւնը

է, որով խօսքը թեթեւանում է։ Եթէ գրենք " ներկում {են} ", այն ժամանակ ձեռքերը խօսքը չէ կարող իր ըթը նու

չպէս ձեռ-քե-րը, այնպէս էլ ձեռ-քեր-րն երեք վանկից {են} բաղկանում, իսկ թէ բայական վերջաւորութիւնը նախադա

հաշուով է հնչում ձեռքերի նուն, ինչպէս ձեռ-քեր-ն {են} -ներ-կում, որով ձեռքերը խօսքը առանց իր նշանակութի

ութիւնը եւ արտաբերութեան հեշտութիւնը մեծ քայլափոխ {են} արել։ Մենք բաւական նիւթ պատրաստել ենք, որ վերաբ

Մենք բաւական նիւթ պատրաստել ենք, որ վերաբերվում {են} նոր լեզուի անդամազննութեան եւ ֆիզեօլօգեային, բայ

ւ իցէ բայ ամբողջ գրվում է, ինչպէս՝ գնումէ, կամ {են} գնում, հետեւեալ բայերը, ինչպէս՝ կոտրում, բերո

նչպէս՝ կոտրում, բերում, վառում եւ այլն, կարող {են} առանց վերջաւորութեան գրվիլ։ Եւ դ), նոյն այս կա

նակով, ժամանակով, դէմքով եւ թվով, ինչպէս " ինչ {են} անում ", Կիրակոսը կարող է պատասխանել բուն հարցմո

ականում ունին, իսկ յոգնականի մէջ բոլորն էլ գնում {են} առաջին հոլովման տակ, եթէ միայն դուրս հանենք մի ք

է միայն դուրս հանենք մի քանի բառ, որ երբեմն գործ {են} դրվում հին ձեւով, ինչպէս դպրութիւնք-դպրութեանց ե

արով, գրողների պահպանութիւնք կամ թոյլատուութիւնք {են}, այս կամ այն պատճառով եւ ոչ թէ ժողովրդի ոգու կամ

կալ, այնպէս, որ գրեթէ լեզուի բոլոր բառերը գնում {են} այդ հոլովումի տակ խիստ քիչ բացառութեամբ։ Պ.

ք (վերջահոլով տրականն էլ պակաս չէ) իրար քամակից {են} գալիս։ Իսկ միավանկ կամ քիչ վանկով բառերում իսպառ

արութիւն ունի բանին. Ինչպէս՝ " վկաները պսակվում {են} իրենց ճգնութեան չափով " եւ այլն։ Մէկ խօսքով՝ ըս

ւներ սովորել։ Բայց թէ ինչ օրէնքներով միմեանց հետ {են} կապվում այդ բառերը, մէկ խօսքով լեզուի բաղդասութի

անալի է, որովհետեւ բաղդասութիւնը եւ ձեւերը ծանօթ {են} ։ Ապա եթէ մի այնպիսի բառի պատահենք, որ չկարողանա

սինք, եթէ լեզուի բաղդասութեան օրէնքը անհասկանալի {են} մեզ, բանի զօրութիւնը կը մնայ անյայտ, էլ ոչ Մարկ

մենք ընդդէմ ենք, երբ ամբողջ նախադասութիւնք գործ {են} դրվում այդ ձեւով։ Բայց նոր լեզուն, գոյանալով ա՛

աղափարների համար, որ նոր քաղաքակրթութեան արդիւնք {են} եւ բնաւ նոցա բուն բառը հին լեզուում էլ չունինք,

օտար լեզուներից առնունք, ինչպէս մեր նախնիք առել {են}, որ մենք կարող ենք հարիւրներով ցոյց տալ։ Տարակո

բառերից։ Գաւառական բառերը, եթէ բուն հայերէն {են} եւ այդ բառի գաղափարը հասկացնելու համար մեր նոր գր

իացի եւ Տաճկաստանցի հայերը միմիանց գրած աւելի շատ {են} հասկանում, քան թէ տասը տարի առաջ։ Հարկ չկայ ասե

ածը։ Կան գաւառական բառեր, որ գրեթէ նոյնանշան {են}, բայց եւ այնպէս բարակ քննութիւնը բացում է նոցա տ

ներդաշնակութիւնը։ Մտքի գոյները ցոլացնողքը բառերն {են}, եւ աշխարհիս երեսին ոչ մի լեզուում երկու բառ չկա

եւնոյն նշանակութիւնը տուող. ամենքն էլ տարբերվում {են} իրարից՝ թէ՛ շատ եւ թէ՛ քիչ։ Լեզուի հարստութիւնը

եւ թէ՛ քիչ։ Լեզուի հարստութիւնը բառերով է, նոքա {են} այն ամանները, որոնց միջնորդութեամբ մեր միտքը հաս

փոխանակելով, ինչպէս՝ մ, ս, է, արդէն ստանում {են} բայի կատարեալ ուժը եւ զօրութիւնը, մինչդեռ բայանո

ւնները կամ նոյն բայերի աներեւոյթ եղանակները կարող {են} միմեանց փոխանակ գործ դրվիլ, որովհետեւ նշանակութի

Տաճկաստանի նորահիւս հայ հեղինակները շատ տեղ գործ {են} դնում այս առքական անունները առանց նուի, ինչպէս՝

տ անգամ երկու աներեւոյթ եղանակներ միմեանց քամակից {են} գալիս, եթէ բնական աներեւոյթ եղանակից յետոյ ումնէ

տութեան վերաբերեալ գրքերը, թէեւ այո՜, մեծ պատիւ {են} բերում մի ազգի, եթէ սա հարուստ էր այդպիսիներով,

ից: Բնականութիւնը եւ արուեստը իրար հետ լծորդուած {են} այդ գործի մէջ: Վէրք Հայաստանին չունի այնքան արու

եւ ոչ պակաս, մի անխարդախ հայելի է, ուր ցոլանում {են} բնութեան ճառագայթքը: Մենք նայեցանք այդ հայելու մ

ի մտածութիւնը եւ ոչ դէպքերի դասակարգութիւնը կարող {են}, գոնէ՛ մասնաւորապէս, համեմատուիլ նորա պարզ, ան

անցնում երկրորդական ներգործողների մօտից, ինչպեն {են} Անոյշը, Արշամը, որ Գեղամ էլ է ասւում, Գարեգնի

կի մէջ է դնում իր գլխաւոր ներգործողներին, ինչպէս {են}, Սօսի թագաւոր-օձ (Շահ-մար) բռնելը, Սօսի քարափ

յ երկու, որ երկրորդական ներգործողքը շատ շիկանում {են}. թէեւ հեղինակի նպատակը է ընդհանուրի վարքն ու բար

եւ անցքերի, որին մասնակից է բազմութիւնը, որպիսի {են} Մողնու կամ Վարդավառի ուխտերը, վիճակը կամ " Հաւկթ

ապատից եւ բնութիւնը դառնում է առասպել) շատ ընտիր {են} եւ վսեմ, իսկ այնտեղ, ուր բնաւորութեանքը ներգործ

վսեմ, իսկ այնտեղ, ուր բնաւորութեանքը ներգործում {են} առանձին առանձին եւ ուր, նոցայ ներգործութիւններից

իս. ներգործողքը իրենց խօսքերով կամ գործերով ցոյց {են} տալիս մեզ իրենց ո՛վ եւ ի՛նչ լինելը: Մեծ տարբերու

րի հետ, ուր, երբեմն, հազիւհազ մի աննշան պաշտօն {են} ստանում Սօսը կամ Վարդիթերը: Այս գործի մէջ բանի ը

նը, իսկ Սօս եւ Վարդիթեր անձնաւորութեանքը առնուած {են} որպէս օգնական: Սօս եւ Վարդիթերը մենք չենք կարող

օս եւ Վարդիթերի արժանաւորութիւնը, այլ միայն ցոյց {են} տալիս, եւ որ մենք նկատում ենք մեծ ուրախութեամբ,

ատ ուրիշ բանաստեղծք բնականի պակասութիւնը աշխատում {են} երեւակայութեան օգնութեամբ, եւ ոչ միշտ աջողութեամ

րութեանքը այն աստիճանի ուղիղ, կենդանի եւ հարազատ {են}, որ թէ մանր մունր երեւակայութեան անաջող արդիւնքն

իր բնութեան, ուր բնականաբար եւ անբռնադատ փայլում {են} նկարագրուած ընկերութեան կեանքը, հոգեբանական ունա

սացինք, այդ թերութեանքը եւ խորդուբորդքը հարթւում {են}, երբ արժանաւորութեան բլուրները բարձրացնում են իր

ւմ են, երբ արժանաւորութեան բլուրները բարձրացնում {են} իրենց գլուխը: Այսպիսի թերութեանց եւ հակասութեանց

դէն մայր է, բայց այդ աշխարհների սահմանքը փակուած {են} Խեցգետնի եւ Այծեղջիւրի մէջ: Արարատեան գաւառը, ո

տարեկան աղջիկ ունէին, դեռ նորանից յետոյ էլ ծնել {են} Փափակը, որ Գարեգինի մօտ է սորվում: Եւ զարմանալի

նակը կամ շատ ուրիշներ էլ, իբրեւ իրողութեան կարող {են} իմ առջեւը դնել այն բանը, թէ Արարատեան աշխարհում

յն բանը, թէ Արարատեան աշխարհում շատ անգամ պսակել {են} 11-12 տարեկան աղջիկ, ուստի, որպէս թէ անբնական չ

րանի 60-70 տարի առաջ, Նոր-նախիջեւանի մէջ էլ եղել {են} այդպիսի անճոռնի պսակներ, բնութեան տարաժամ բռնաբա

տանի աղջիկները հին կամ նոր Բաբելոնների աղջիկներն {են}, ասես թէ բորբորիտոն Շամիրամի թոռներն են: Մ

ղջիկներն են, ասես թէ բորբորիտոն Շամիրամի թոռներն {են}: Մարդու զեղջն է գալիս, երբ տեսնում է, թէ

ք: Շատ աղքատ կամ օրական հացի կարօտ ծնողք վաճառել {են} իրենց աղջիկները, եթէ թողունք ոմանց մօտ շռայլութե

զոհուածները: Օ՜հ, այդ պառաւները ամէն օր եկեղեցի {են} դնում, եւ ինչպէ՜ս ջերմեռանդ աղօթում: Այո՛

ի յանցանք է ծնողքի կողմից, երբ նոքա անառակութեան {են} ծախում իրենց զաւակը, բայց աւելի թեթե՞ւ է այն գազ

ի թեթե՞ւ է այն գազանական գործը, երբ ծնողքը եփում {են} եւ ուտում են իրենց զաւակները: Յայտնի է թէ այս էլ

ն գազանական գործը, երբ ծնողքը եփում են եւ ուտում {են} իրենց զաւակները: Յայտնի է թէ այս էլ պատահում է ս

աւրի խօսքը փոխելը եւ նորա դրժողութիւնը մեծ պաշտօն {են} վարում գործի մէջ եւ եղկելի վերջի թելերը մի մասնով

ործի մէջ եւ եղկելի վերջի թելերը մի մասնով լարւում {են} եւ կառավարուած են նորա ձեռքով, կամ, նորա ազդեցո

վերջի թելերը մի մասնով լարւում են եւ կառավարուած {են} նորա ձեռքով, կամ, նորա ազդեցութեամբ. բայց, չն

եանքի մէջ րոպէական չնչին տհաճութիւնքն անդամ կարող {են} շատ աւերութեանց պատճառ դառնալ եւ Արշաւիրը ընդունա

ութիւնը Սօսի յետամտութեան վրայ. " Սրտիս տախտա՜կն {են} դաղել ", - ասում է նա (եր. 92) իր հետի ուխտաւո

ջիկը"։ Թէեւ այս փոփոխամտութեանց պատճառները դրած {են} անցքի բովանդակութեան մէջ, բայց դոքա թոյլ են այս

դրած են անցքի բովանդակութեան մէջ, բայց դոքա թոյլ {են} այս տեսակ կտրուկ եւ որոշ հետեւանքներ ունենալու հա

ակէ իր դուստրը, ուր աւելի չնչին բաները համարւում {են} խայտառակութիւն եւ թուք ու բեդնամ են լինում: Մի մ

երը համարւում են խայտառակութիւն եւ թուք ու բեդնամ {են} լինում: Մի մայր, հրապարակով այդպիսի խօսքեր իր ա

րը Տիրանի ձեռքում, երկուքն էլ ակամայ դաւաճանակից {են} լինում, մէկը իր որդուն, միւսը իր փեսային: Ասեն

նակը մէկ մասնով արդարանայ, բայց այս բաները աւելի {են} քան թէ պարզութիւն: Այն մատանու խաղը, որ յի

Սոսենց վրայ մի անգամ ասում է թէ սոքա երեք եղբայր {են} (եր. 98), իսկ ուրիշ անդամ՝ թէ չորս (եր. 17

Գեղամ է եղել Սօսի եղբայրը թէ Արշամ, երեք եղբայր {են} թէ չորս, դորանով այլ ընթացք չէ ստանում կեանքը,

դիթերի եղբարքը, բացի Արշաւրից եւ Փափակից, մնում {են} բոլորովին մութի մէջ, իսկ նոցայ կնանիքը յայտնի է

մէջ, իսկ նոցայ կնանիքը յայտնի է, թէ " չխօսքան " {են}: Կ՚ուզէինք, որ մի քանի թերութիւնք եղած չլի

ի հասնէին իրենց ցանկութեան, միեւնոյն վիճակախօսքն {են} դուրս գալիս, որ գուշակում է նոցայ գլխի գալիքը:

Տիրանի ո՛չ թըլիսմը, այլ դաւաճանութիւնքը քանդում {են} բանը. Արշաւրի նենգութիւնը ձեռնտու է լինում նորան

թէ պարզ եւ հասարակ ժողովրդի համար որքա՞ն վնասակար {են} այդպիսի բաները: Լուսաւորութեան, դպրութեան, բան

, որ Սօս ու Վարդիթերի տկար կողմերը այն տողերումն {են}, ուր հեղինակը, դուրս գալով բնականի սահմանից, օ

ամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչպէս առաջ էլ ասած {են}, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ այնպէս, երբ թէեւ

տարութիւն: Եթէ նորա ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում {են}, որ նա հանգիստ խօսում է, ուղիղ մտածում է, յիշո

կանջը լսում, էլ ինչ պատճառից է մեռնում: Ոտքե՞րն {են} կաթուածահարուել թէ՞ ձեռքերը ․ այդպիսի դիպուածում

ոտի քօքերը ձնի տակից հանելիս ու ծամելիս " տեսնում {են} նորան ապարանցիք: Մի շաբաթ է, որ նորա քամակից մա

որան ապարանցիք: Մի շաբաթ է, որ նորա քամակից ման {են} գալիս աշտարակցի տղաքը ․ տեսնում են, բայց սիրտ չե

րա քամակից ման են գալիս աշտարակցի տղաքը ․ տեսնում {են}, բայց սիրտ չեն անում մօտենալ: Վերջապէս, երկու

նք ասում, որ իբրեւ մի պատմական սերմ, միշտ կարող {են} ազգի կեանքի մէջ ծլիլ, ծաղկիլ եւ պտուղ բերել: Ազ

ւ ամբողջ հայ աշխարհը, որի վրայից արդէ՛ն գլորուել {են} շատ դարեր: Բայց խոստովանում ենք, որ Ականատ

օձ ասես, գորտ ասես կամ ուրիշ մանր կենդանից լիքն {են}: Այսօր, եթէ տակաւին գիտութիւնը ոտք չէ կոխե

ր թոքերի կիսակենդան ներգործութիւնից, որոնք զգում {են} առողջ օդի կարօտութիւն, որքան կարող էին զգալ: Խո

ր, որ միջին դարերում ծնեցան, նոքա ամուր կապուած {են} այդ դարերի հետ եւ սոցայ ժանգը, եթէ երեւում է նոց

ժանգը, եթէ երեւում է նոցայ վրայ, նոքա դեռ կարող {են} պատմական իրաւունքով արդարացնել, ժանգոտ օրօրոցի մ

եւ միջին, դարերի սկզբին պատկանաւոր: Ի՞նչ կարող {են} մեզ յիշեցնել միջին դարերը, կործանում, գերութիւն

ոտորած, արիւն, կրակ, սով, խաւար եւ մահ: Սոքա {են} մեզ համար միջին դարերի բերածը եւ նոցայ բեռի տակ ճ

ռովմից ազատուած, այնուամենայնիւ, ոչ միշտ վարդեր {են} քաղել իրենց այգիներից, իսկ մենք, որ զոհ գնացինք

ւմ դարերը, այսինքն նոքա իրենց ազդեցութիւնը անում {են} ազգերի վրայ. ընդունում ենք, բայց ինչ է մեր պաշտ

է"։ Միջնադարեան բոլոր համակարգութիւնքը հիմնուած {են} այդ նօտր գրերով տպած վարդապետութեան վրայ: Մ

ով ազգութեան եւ լուսաւորութեան անունով, աշխատում {են} նորոգել եւ հաստատել ազգի վրայ այդ խաւար ուղղութեա

ած երեխեքն էլ "- երաշտութիւնից գանգատուելով ասում {են} աշտարակցիք իրենց մէջ (եր. 66) - " Նուրին (Լազ

րակ ա վեր կալել, մէկէլն էլ մի պստի բըժութ ու ման {են} դայի տները, որ դրան առաջին կաննում են, ասում են

ութ ու ման են դայի տները, որ դրան առաջին կաննում {են}, ասում են. Նուրին Նուրինն էկել ա Աջբայ հո

են դայի տները, որ դրան առաջին կաննում են, ասում {են}. Նուրին Նուրինն էկել ա Աջբայ հուրին էկել

, - շարունակում է հեղինակը, - մի աման ջուր բերում {են} լցնում էդ Նուրինի գլխին, ու երեխեքանցը բրինձ, կ

երգեր, մանաւանդ հարսանիքի վերաբերեալ, որ յայտնի {են} անունովս " պար"։ Արդեօք, Աշտարակը, որ պա

նունների մասին, որ այսօր խորհրդաւոր նշանակութիւն {են} ստացել Հայաստանի հողում, կարելի եղածի չափ յարմար

տկերները, որ հայոց ազգի մէջ շատ տեղ կան, պահում {են} իրենց վրայ նաեւ Մասիսի եւ Արագածի երեւակայեալ պատ

ջանար: Այո՛, այդ աւանդութիւնքը, որքան հեռանում {են} իրենց ծագման ժամանակից, այնքան շատ կերպարանափոխ

իրենց ծագման ժամանակից, այնքան շատ կերպարանափոխ {են} լինում, ընկնելով ժամանակների եւ հասկացողութեանց

ւմ, բայց ասիական այլաբանութիւնքը մի աննշան բաներ {են} համեմատելով յունական դիւցաբանութեան հետ: " Բայց

ական ճշտութիւնից, շատ անգամ այնքան շատ հաւաքւում {են} մի մարդու վրայ, որ այդ մարդը շատ դարերից յետոյ դ

կը, այն մէկ նշանաւոր մարդու օգտի համար, զրկւում {են} իրենց ստուգապէս ունեցածից: " զի ամենայնի որ ունի

ուղիղ հասկանալ. սխալ ըմբռնողութիւնքը մեծ վնասներ {են} տալիս: Բնական երեւոյթքը իրենց վսեմափառ կերպարանք

իրենց վսեմափառ կերպարանքով շատ անգամ սարսափեցնում {են} մարդուն. սա միանգամայն ոչնչանում է, երբ աչքի առ

ալի չլինին ժողովրդին եւ չբացատրուին նորան, կարող {են}, այո՛ չարաչար մոլորութեանց պատճառ լինել: Եւ այդ

նային մարդու գլխում, ո՛չ. նոքա շատ անգամ մարմին {են} առնում Շիւայի, Դուրգայի եւ Վիշնուի անհեթեթ կերպա

նուի անհեթեթ կերպարանքներով եւ այնուհետեւ խարազան {են} դառնում մարդկութեան: Որքան մոլորութիւնք, ո

ր կան աշխարհի երեսին, այդ բոլորը սկզբնաբար ծագել {են} կամ բնութիւնը թիւր հասկանալուց, կամ իսպառ չհասկա

չէ ճանաչում: Սուրբ Հելմոս խօսքը, ինչպէս կարծում {են} Հելենէի աւերանքից է առաջացել, որովհետեւ այդ կրակ

վհետեւ այդ կրակը քրիստոնէութիւնից առաջ էլ նշմարած {են}, եւ ինչպէս առաջ, այնպէս եւ քրիստոնէութեան ժաման

ան մասին: Երկրագունդի եւ ամպի մէջ առաջանում {են} էլեկտրական լարողութիւնք, որ առանձնանում են ամպի

անում են էլեկտրական լարողութիւնք, որ առանձնանում {են} ամպի եւ երկրագունդի մէջ եղած օդով, որովհետեւ օդը

ի եւ ամպի մէջ առաջացած էլեկտրականութիւնքը զանազան {են}, նոցանից մինը անուանւում է դրական, իսկ միւսը բա

կան: Եւ որովհետեւ այս էլեկտրականութիւնքը այլասեռ {են}, ուստի բնական օրէնքով նոքա քաւում են, որ միանան

նքը այլասեռ են, ուստի բնական օրէնքով նոքա քաւում {են}, որ միանան իրար հետ: Եթէ ամպի էլեկտրականութիւնը

էս կայծակ: Երկու զանազան ամպերի մէջ էլ գոյեանում {են} շատ անգամ այն վերը յիշուած երկու այլասեռ էլեկարակ

երբ նոքա իրենք այդ օդեղէն բարձրութեան մէջ միանում {են} իրար հետ, մենք տեսնում ենք նոցայ լոյսը ` փայլակ

ինչպէս ասացինք, երկրագունգի եւ ամպի մէջ առաջացել {են} այն այլասեռ էլեկտրականութիւնքը եւ երբ իւրաքանչիւր

իճակում, այն ժամանակ (նոյնպէս ասել ենք) ձգտում {են} չէզոքանալ - եթէ կարելի է այսպէս ասել - այսինքն մի

լասեռ էլեկտրականութիւնքն էլ առանձին-առանձին կարող {են} իրենց ներկայութիւնը յայտնել քննողին եւ այն Ժամանա

ւթիւնը յայտնել քննողին եւ այն Ժամանակ նոքա յայտնի {են}, իսկ երբ միացան, էլ չեն ընկնում զգացողութեան տա

, էլ չեն ընկնում զգացողութեան տակ եւ անյայտանում {են}: Սոցա յանկարծական միաւորութեան մասին խօսեցանք -

իւնքը հիմնելով եւ ժողովրդին խաբելով, աւելի խնամք {են} ունեցել այդպիսի բաները գրով մինչեւ մեզ հասցնելու

լոյս է երեւում, սնապաշտ նաւաստիքը շատ բարկանում {են}, որովհետեւ նոքա հաւատում են թէ մրրիկ կը լինի այն

աստիքը շատ բարկանում են, որովհետեւ նոքա հաւատում {են} թէ մրրիկ կը լինի այնուհետեւ, իսկ թէ երկու հատ,

ւ, իսկ թէ երկու հատ, այդ դիպուածում նորան ասում {են} Կաստորը եւ Պոլլուկս, - նաւաստիքը ուրախանում են,

մ են Կաստորը եւ Պոլլուկս, - նաւաստիքը ուրախանում {են}, որովհետեւ աջող նաւարկութիւն են բերում Կաստորը ե

ստիքը ուրախանում են, որովհետեւ աջող նաւարկութիւն {են} բերում Կաստորը եւ Պոլլուկսը, յունական անտիկեան ա

ահում է, որ եկեղեցիների գլխի խաչերը լուսաւորւում {են} այսպիսի էլեկտրական լուսով. շատ անգամ ագռաւները թ

նում էր երկրագունդի էլեկտրականութեան հետ, երեւել {են} զարմացած եւ ապշած ամբոխին լուսեղէն կտուցով: Նոյն

տեղերում, շատ անգամ ծառերի ճիւղերը լուսաւորուած {են}. շատ անգամ մարդիկ կարծել են, թէ էրւում են կրակո

ճիւղերը լուսաւորուած են. շատ անգամ մարդիկ կարծել {են}, թէ էրւում են կրակում, եւ սարսափել են իրենք իրե

րուած են. շատ անգամ մարդիկ կարծել են, թէ էրւում {են} կրակում, եւ սարսափել են իրենք իրենց տեսնելով " ի

իկ կարծել են, թէ էրւում են կրակում, եւ սարսափել {են} իրենք իրենց տեսնելով " ի հանդերձս լուսաւորս"։

ան, որ բոլոր նոցայ հալաւները (շորերը) կրակուած {են}: Այդ կրակը անցնելու (մարելու, յանգեցնելու) հա

հոյակապ աշխատութեան մէջ. որքա՞ն այսպիսիք յիշուած {են} գերմանացի Ցիմմերմանի ֆիզիկայի մէջ, մենք չենք ուզ

եւ հաւատան, թէ այդ կրակները եւ լուսերը ոչ բարձր {են} ամպերից եւ ոչ առանց երկրի գործակցութեան [են] առաջ

բարձր են ամպերից եւ ոչ առանց երկրի գործակցութեան [ {են]} առաջանում: Բնութիւնը, ինքը, ոչ թէ մի լոկ հրաշ

Ի՛նչ վսեմ նկարագրութիւն: Բայց այս բոլորը լինում {են} այն մէկ անգամ դրուած օրէնքով, ինչպէս մարդը ապրու

րտարապետին, իր սրտի աղօթարանից, " որպէ՜ս զի մեծ {են} գործք քո Տէր ". այլ նա, որ ոչ միայն ինքը չէ ուզ

մ, ինչպէս Երեմիայի " Կաթսայ յեռանդեան " եռացնում {են} ահագին ովկիանը, ես խելագա՞ր եմ, որ ովկիանի մեծա

իլներ, բայց կենդանի արիւնի, ամէն վայրկեան եռում {են} եւ շրջան են կատարում իմ երակներում: Մեծ ճար

կենդանի արիւնի, ամէն վայրկեան եռում են եւ շրջան {են} կատարում իմ երակներում: Մեծ ճարտարապետը, ո

մարձակ քայլափոխներ է անում, այդ մասին հարիւրաւոր {են} ապացոյցքը: Նոյնիսկ մեր յիշած Ցիմմերմանի ֆիզիկան

գմանուի: Բնական գիտութեանց բոլոր ճիւղերը կապուած {են} ֆիզիկայի հետ. այնպէս, որ դժուա՛ր է ձեռք զարկել

էտի վրայ, այլ միշտ առաջ է գնում. ամէն օր լինում {են} նորանոր յայտնագործութիւնք եւ նորանոր պարզաբանութի

Քոփփի սքանչելի կարծիքները ճշմարտանման կերպով առաջ {են} բերուած, բաւական քիմիական մանրամասնութեամբ, մին

տութեանց վերաբերեալ առաջնորդական գրքերի մէջ կարող {են} պատահիլ, որպէս եւ մեր յիշած գրքի մէջ էլ կան, որ

ղ, բայց արդ տեսանէք եւ մեղքն ձեր ի ձեզ հաստատեալ {են} "։ Լոյսը եւ խաւարը միմեանց այն աստիճանի ներ

Լոյսը եւ խաւարը միմեանց այն աստիճանի ներհակ բաներ {են}, որ երկուքը միասին չեն կարող լինել մի տեղում, ե

մեր գրագէտքը, որպէս սիրելի է մեզ կարծել, ուզում {են} փարատել եւ մէկ օր առաջ տեսնել ազգի ազատութիւնը խա

անյայտ: Սոսկալի վնասներ եւ աւերածութիւնք բերում {են} այս կանխամուտ կարծիքները, որ առաջացած էին տգիտու

որքա՜ն կան: Մենք գրագէտներ գիտենք (իրենք ասում {են} թէ գրագէտ են), որ ժողովրդի աչքը բանալը, հերետի

Մենք գրագէտներ գիտենք (իրենք ասում են թէ գրագէտ {են} ), որ ժողովրդի աչքը բանալը, հերետիկոսութիւն են

են), որ ժողովրդի աչքը բանալը, հերետիկոսութիւն {են} համարում, յանդգնաբար հրատարակելով: Կը ցանկանայի

, վասն եղբարց եւ ազգականաց իմոք ըստ մարմնոյ, որ {են} իսրայէլացիք " (թուղթ Պօղոսի առ Հռովմայեցիս, Գլ

ալ նոցայ: Մեր հակառակորդքը սուտ եւ անաստուածական {են} համարում այն բանը, որ իրենք չեն կարող հերքել: Ն

նը, որ իրենք չեն կարող հերքել: Նոքա պաշտպանւում {են} կրօնի կեղծաւոր նախանձաւորութեամբ, բայց նուաստացն

նի կեղծաւոր նախանձաւորութեամբ, բայց նուաստացնում {են} Սուրբ գիրքը, հնար շինելով նորան իրենց անձնական շ

ւթեանց եւ չեն դիպչում հոգու բարօրութեան, - ինչպէս {են} բնական գիտութիւնքը: Այս պատճառով խօսելով այդ գիտ

ե՛ւ բնութիւնը ե՛ւ Աստուածաշունչը միօրինակ գոյացած {են} աստուածային խօսքով " (Յուստոս Լիբիղ, նամակ 4.

րից եկած անհամ քարերը: Թէեւ, այո՛, ոչ փոքր բան {են} սոքա, որովհետեւ բովանդակ դաշտը լիքն է այսպիսի քա

նում է ամենայն մարմին, լայնացնում եւ անոսրացնում {են} Արարատեան դաշտի օդը: Հիւլեքը այս օդի, որ անմիջա

մէջ աւելի տեղ բռնելով, քան թէ սեղմ օդը, սկսում {են} կամաց-կամաց բարձրանալ դէպի վեր եւ այս է պատճառը,

փ: Մարմինները ինչպէս ջերմութիւնից լայնանում {են}, դորա հակառակ, ցրտից սեղմւում են: Արարատի յաւի

ւնից լայնանում են, դորա հակառակ, ցրտից սեղմւում {են}: Արարատի յաւիտենական ձիւները եւ սառցանոցները շօշ

ենք թէ մեր պատմութեան յիշատակարանքը տեղ-տեղ պահել {են} մեր թագաւորների որսորդութեանը յիշատակը, շատ անգա

բոլորը իրենց սիմբոլական բնաւորութեամբ հարկադրում {են} մեզ կարծել, թէ դոքա շատ հին ժամանակներից, եւ թա

ւորներից առաջ ժամանակներից, մնացած արարողութիւնք {են} կամ այդ արարողութեանը փշրանքը: Մի երիտասարդ ամու

թեան ժամանակ ապրել է եւ այժմ եւս վայրենիքը ապրում {են} որսորդութեամբ: Տարակոյս չկայ, որ եւ մեր ազգը ան

, բայց այդ բանը կարճ ժամանակում չէ լինում, դարեր {են} անցնում եւ ժողովուրդը արդէն ստացած է լինում շատ կ

քերել այդ բոլորը: Թէ մինչեւ ո՞ր ժամանակ պարապել {են} հայք որսորդութեամբ. կամ, աւելի լաւ, ե՞րբ է մտե

դի պարապմունք, այդ մասին պատմութեան էջերը դատարկ {են} մնացել: Այսքանը յայտնի է, որ Հայաստանը երբեք դա

ւելի չեն, քան թէ մեր անձնական կարծիք եւ հիմնուած {են} միմիայն անալոգիայի վրայ: Պ. Պռոշեանցը պատմելով

թագաւորների ժամանակ եւ թէ նոցանից յետոյ, ընկնում {են} դարերի ազդեցութեան տակ: Հարկ չկայ ասել, որ ամէն

ը մնալով գործադրութեան մէջ, այնուամենայնիւ տալիս {են} դարերի. ազդեցութեան իրենց հարկը, նոքա զրկւում ե

ն դարերի. ազդեցութեան իրենց հարկը, նոքա զրկւում {են} իրենց ներքին խորհրդից եւ դառնում են մի պիտակ բան

նոքա զրկւում են իրենց ներքին խորհրդից եւ դառնում {են} մի պիտակ բան, ինչպէս այսօր դարձել են այն բոլոր ա

եւ դառնում են մի պիտակ բան, ինչպէս այսօր դարձել {են} այն բոլոր արարողութիւնքը որոնց մասին եղաւ մեր խօս

սքը, պատճառ կեանքի եւ ընկերական պայմանքը փոխուած {են}: Մենք չենք ուզում մեղադրել կատաղած շան աւան

ի մեր բժիշկ եղբայրակիցներին, որ տասներով գտնւում {են} այսօր Արարատեան աշխարհում եւ որոնք ամէն օր լսելով

մասին եւ կարծում ենք, թէ դոքա Սօսի նման ջրվախներ {են}: Իտալիոյ մէջ աւանդութիւն կար, որ թէ մորմը

րայ. ուստի ամէնքն էլ գոհանալով ուրախ-ուրախ գնում {են} իրենց տունը: Ով կարող էր ասել թէ Տարանտելլան (մ

եւ այնպէս ամբոխի աչքին երեւցող լինելով, ստիպում {են} բերանաբաց ժողովրդին խորհուրդ ենթադրել այդ բաների

րբնական գիտութեանը բանալիքը: Մի՞թէ աւելի մեղաւոր {են} Բուդդայի բոնզերը եւ Բրահմայի բրամինները: "

ին անգամ ասում ենք, թէ այսպիսի բաները ներգործում {են} խեղճ եւ պարզամիտ ժողովրդի վրայ այնպէս, ինչպէս հա

բարբառները նոցայ անցուցած կեանքի բնական արդիւնքն {են}: Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանատու չէ, թէ

է ազդել բնութիւնը եւ ոչ այսպէս. թէ ինչի՜ պատահել {են} այս կամ այն պատմական դէպքերը եւ ինչի՜ համար այնպի

լն: Սոքա բոլորը տղայական չնչին եւ խելացնոր բաներ {են}, ձգտողութիւն, բնութեան եւ անցած գնացած ժամանակի

անջ դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ {են} եւ կերպարանագործուելու վրայ, կապելով եւ ճնշելով

սակ մշակութիւնքը արդէն իրենց սկզբունքով հակասական {են} նոր լեզուի մշակութեան սկզբունքին, որ է որքան կար

քը, որ իրենց ձեւով եւ կազմութեամբ աւելի ընդունակ {են}, կենդանի - ընդհանրութեան լեզուի վրայ պատուաստուե

գրի անուններով, այդպիսիքը ասում ենք այնքան կարող {են} օգնել լեզուի մշակութեան, որքան մի որեւիցէ մարդ ա

այս գաղափարը ամենայն ընդունելութեան արժանի բաներ {են} եւ սոցայ ընդդէմ ոչ մեր եւ ոչ ուրիշի կողմից ասելիք

խատութեան էական արժանաւորութիւնքը շատ եւ շօշափելի {են}, մինչդեռ թերութիւնքը չնչին եւ աննշան: Այո՛, կա

, որ ուրիշի արժանաւորութիւնը խոստովանելուց այնպէս {են} փախչում, ինչպէս " սատանան խունկից ", այդ մարդիկ

րդիկ իրենք չունենալով մի արժանաւորութիւն համարում {են} ձեռք բերել նորան ուրիշների արժանաւորութիւնքը ուրա

է մոռնալ, որ այս մարդիկը, որոնց անունը տուինք, {են} ամենամեծ բանաստեղծքը, որ երբեւիցէ ծնել են լուսնի

ւինք, են ամենամեծ բանաստեղծքը, որ երբեւիցէ ծնել {են} լուսնի տակ: Բնութիւնք երբեք չէ իրագործում կատարե

: Նոցա աճելութեան համար հարկաւոր է հող, հարկաւոր {են} պայմաններ եւ հնարներ, որոնցից զուրկ ենք այսօր եւ

քը, տարու եղանակները, նոցայ ազդեցութիւնքը լեզու {են} առել հեղինակի գրչի տակ: Արժանաւորութեան կար

ժամի դռանը հաւաքուիլը, այս բոլորը շատ պատուական {են}: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է քահանայի բարկութեան,

ախատում է Վարդիթերին, այն խեղճ կնանիքը մեղադրում {են} նորա բարկութիւնը եւ անպատշաճ են համարում. " Քա՞

կնանիքը մեղադրում են նորա բարկութիւնը եւ անպատշաճ {են} համարում. " Քա՞, ընչի՞ ես էս բարի լսի առաջին,

հայ կնոջ բերնից. այնչափ բնական եւ այնչափ հարազատ {են} նոքա նորա հասկացողութեան, մտքերին եւ տրամաբանութ

ունի՞ն ըստօնք. ինչ բերաններից դուրս ա գալի քցում {են}, փառք աստըծու, ոչ ով չի մեռել, երես երեսի կ՚ըլ

Բանն այն է, որ դրսի խօսքերը բոլորը ճշմարիտ {են} եւ եթէ բանը երես-երեսի գալու ընկնի, տարակոյս չկա

ոյական խոցերը, որ ծածկուած մնալով ոչ միայն կարող {են} փտիլ, այլեւ իրենց վարակիչ որակութեամբ շատ կորստա

որստաբեր լինել: Սոքա ընդհանուր մարդկութեան խոցեր {են} եւ ոչ լոկ մեր ազգին սեփական. թերեւս շատ, ընդհան

ղերը գրելու միջոցին, մի քանի այդպիսի գրքեր ընկած {են} պատուհանիս վրայ, մեզ սարսափեցնելու համար: Թէպէտ

տաշարժ խօսակցութիւն, երբ Սօսենք, գիշերով, արաղ {են} քաշում իրենց այգում: Դառը բողոք լսւում է Վա

ափսո՛ս որ քեթխուդէքն ու տանուտէրը մի քիչ շահասէր {են}. էս ի՞նչ ա, հիմի խարջ են կիտում, ես մի խեղճ մա

նուտէրը մի քիչ շահասէր են. էս ի՞նչ ա, հիմի խարջ {են} կիտում, ես մի խեղճ մարդ եմ, նրանք ինչ որ ինձ կը

նք ինչ որ ինձ կը հասնէր խարջը տալու, էրկու էնքան {են} առել. սաքի ասում են, որ գեղի միջին տարեկան մասր

էր խարջը տալու, էրկու էնքան են առել. սաքի ասում {են}, որ գեղի միջին տարեկան մասրաֆ ա էլել, փչացել ա

ցել ա, պտի լրացնենք, համա որտե՞ղ, քոմմայ իրանք {են} ուտում, քեասիբ քիւսուբի տունը քանդում, իրանցը շ

ը շինում, ես գրողամնայ մի հիքի ունիմ, ինձ տարել {են} զօռով կապել իրէք հիքատիրոջ հետ, թէ արի՛ խարջ տո՛

մասրաֆ խարջ չի ըլնիլ. սրա միջին մեր իշխաններն էլ {են} շահւում: - Ես արմանում եմ քեզ վրայ, - խօսքի

Պարէտը, - ա՜յ տղայ, բաս իշխանները քու հօր մշա՞կն {են}, որ ամէն մովրով, վարդապետ, մենծ մարդ գալուս,

մէն մովրով, վարդապետ, մենծ մարդ գալուս, տանում {են} իրանց տանը վեր բերում, իրանց երեխի բերնինը կտրու

Բայց Վայկունը էլ առաջ է տանում իր բողոքը, - ի՞նչ {են} խարջում, եղն էլ, հացն էլ, միսն էլ, ամէն բանն

կրում ա, որ մովրովը գնալուց յետոյ տասն օր ուտում {են} չի հատնում. մի տունն ա նրանն ըլնում. ես էլ, որ

- Վայկուն ափոր խօսքերն Աւետարանի կողքին գրուած {են}, - ասում է Արշամը, Սօսի փոքր եղբայրը, Սօսին ու

դին: Պարէտը եւ Սօսը գուցէ իրենց սրտում ընդունում {են} Վայկունի խօսքերի ճշմարտութիւնը, բայց վախենում են

են Վայկունի խօսքերի ճշմարտութիւնը, բայց վախենում {են}, յայտնի դաւանել ճշմարտութիւնը: Արշամը իր սերուն

ին յայտնի է, թէ բոլոր աշտարակցիք այգեգործութեամբ {են} պարապում, այդ է նոցա ապրուստի միակ ճանապարհը: Տ

, որովհետեւ (տանը մարդ չկայ, ամէնքն էլ հիքումն {են}, աշտարակցունն էլ էդ մի հիքին ա, - ասում է նա:

- ասում է նա: - Գարունքը ծագում ա աչքերը տնկում {են} նրա վրեն: Ընչակ մասիլը վեր են ունում իրանցն իրան

ւմ ա աչքերը տնկում են նրա վրեն: Ընչակ մասիլը վեր {են} ունում իրանցն իրանց ա հասնում. աղպե՛ր, դուք, ք

, ինչքան աշխարքումս ժժմունք կան քոմմայ էլ ուտում {են}, կէսը անփոխ հէնց ճամփորդներին ենք տալի կամ աղքատ

կն ընչաք իրիկուն մի մին քերեղաններ ձեռներին մատաղ {են} կիտում, իրանց աղքատ ու խեղճ ասելով, սրտաբաց ըխտ

ին հոյ չի՞ կարող հետ դարձնիլ... Մողնեցիք անբան {են}... թէ որ նրանք ոնց որ էս մատաղ հաւաքելու համար

... թէ որ նրանք ոնց որ էս մատաղ հաւաքելու համար {են} աշխատում իրանց բան ու գործին կենային, հիմի ամէն

ւ հեղինակը վկայում է թէ մողնեցոց ամէն բանները լաւ {են} եւ հանդները շատ: Թէեւ արգոյ հեղինակը ցոյց է տալի

, երբ նոքա այգեքաղի ժամանակ 5-6 հարիւր հոգի գալիս {են} Աշտարակ այգի քաղելու, երբ Վարդիթերի հայրը տասն ա

ացի խրատներ էլ կամ չեն լսում իսպառ, կամ թէ լսում {են} լոկ խաւարի խօսքը: Վերջին աստիճանի բարբարոս ազգեր

ւ պարսկական խինան, որոնցից առաջնովը արտեւանունքն {են} ներկում, իսկ երկրորդովը մատները: Ո՞վ քարոզեց ժո

հուպ տաս երկու այբ չի վեր ընկնիլ, անջախ մաշտոցին {են} ջան տալի, էլ չեն ասում թէ քարոզեն բալքի էս սովոր

ութիւնը, որ առանց ծանր ուժ գործ դնելու առաջանում {են}, եթէ միայն աչքաբաց խնամատարութիւն լինի շինականի

եթէ չասենք էլ, որ երիտասարդքը մայիսին գրեթէ ազատ {են}, որովհետեւ ոչ թաղելու, ոչ էտելու եւ ոչ այգեքաղի

, որ նաեւ վար ու ցանքով պարապած երիտասարդքը ազատ {են} մայիսին, որովհետեւ ցանը վերջացած է, իսկ խոտհնձի

է նորանով կերակրուած միջատները աւելի բարակ մետաքս {են} տալիս, բայց բանը նորա խնամելն է), եւ ուխտ է ան

ն մասին խօսեցանք, բայց միայն այդ չէ, որից կարող {են} օգուտ քաղել հայերը: Կան այնտեղ շատ ուրիշ բաներ ե

որա ձու ածելու տեղը ջուրն է եւ ջրոտ ցեխերը, սոքա {են} նորա օրօրոցը, որ այնտեղ կայ: Սառը բնաւ վերաբերո

": Դպրոց պէ՞տք է, բնական գիտութիւնքը անհրաժե՞շտ {են}, վերացական գիտութիւնքը, միայն, չե՞ն կարող երջա

է հեղինակը փոխադարձ օգնութիւնը, որ գեղացիք անում {են} միմեանց: Օրինակ Հեթումն ուզում է այգին բանալ (թ

ուզում է այգին բանալ (թաղը վեր տալ) նորան գնում {են} օգնելու տասը-քսան երիտասարդք եւ մի օրում աւարտում

օգնելու տասը-քսան երիտասարդք եւ մի օրում աւարտում {են} գործը: Դորա փոխանակ Հեթումի որդիքն էլ գնում են մ

մ են գործը: Դորա փոխանակ Հեթումի որդիքն էլ գնում {են} միւս օր աշխատող երիտասարդներից մինի այգին բանալու

սիրուն ձեւեր եւ ոճեր, որոնք գրեթէ ամէն տեղ գործ {են} ածւում ազգի մէջ, թէեւ նոցանից մի քանիսը ոմանք թո

նիսը ոմանք թուրքից առնուած համարելու միշտ հակամէտ {են}: Մենք այս թուրքից փոխառութեան պատճառով չենք կարո

, օ կիտիշ կիդէօր): Թուրքը եւ հայը գտնւում {են} այսօր գրեթէ միեւնոյն աշխարհում. այդ ազգերը, միե

միեւնոյն կերակրի, միեւնոյն բնութեան ազդեցութեան {են} ենթակայ: Մինչեւ շատ մօտ ժամանակներս գրեթէ եւ միե

, ինչպէս ասացինք, անխտիր միեւնոյն պայմանների տակ {են} ապրում: Ով որ միայն ազգ ազգից բաժանում է անունով

ռոյ յանապատի"։ Երկուքն էլ հազար փառքով նախընտիր {են} համարում երգել. " ափսոս քեզ հայոց խեղճիկ ժողովու

տ. հերիք չէ այս. կան ոճեր եւ ձեւեր, որ սեփական {են} գրեթէ համօրէն մարդկութեան: Մէկ մարդ տասը տա

աղթականք ուրիշ մեծ ազգերի մէջ մտնելով անյայտանում {են} կամաց-կամաց: Հայոց ազգի մէջ մտած են հրէայք, ինչ

անյայտանում են կամաց-կամաց: Հայոց ազգի մէջ մտած {են} հրէայք, ինչպէս Բագրատունիք եւ ուրիշ շատ հասարակ

եւ ուրիշ շատ հասարակ ցեղեր: Հայոց ազգի մէջ մտած {են} հնդիկներ, որ Լուսաւորչի ժամանակ էլ դեռ իրենց նախ

ստուած պաշտում էին Տարօնում: Հայոց ազգի մէջ մտած {են} չինացիք, ինչպէս Մամիկոնեանց ցեղը: Գուցէ այդ ցեղ

ի մէջը մտնել, ապա ուրեմն այդ դատապարտուած ձեւերը {են} նորա ապահով անցագիրը եւ առանց նորա ազգի կեանքի դո

ով անցագիրը եւ առանց նորա ազգի կեանքի դուռերը փակ {են} հեղինակի առջեւ: Յայտնի է, թէ ամէն գիտական առարկ

, որոնք տաճիկ լեզուին ստրկանալու համը հոտը տարել {են}: Աւելցուր սորա վրայ եւ ֆրանսիական լեզուի բաղդասո

, բայց պ. գրագէտքը քաղաքակրթութեան անունով ներս {են} բերում ազգի մէջ եւ խանգարում են լեզուն: Մենք, ո

թեան անունով ներս են բերում ազգի մէջ եւ խանգարում {են} լեզուն: Մենք, որ նոր լեզուի ինքնուրոյն ազատութի

ուի մէջ գրեթէ բոլոր հին լեզուի նախադրունքը դարձել {են} վերջադրութիւնք, ածականը անհոլով եւ թուով անհամաձ

այնպիսի թուրքի բառեր, որ ընդհանուր ազգին դարձել {են} միօրինակ գործածական եւ որոնց գաղափարը մէկ բառով տ

ն հին լեզուի մէջ, բայց եւ այնպէս այնքան խոր ներս {են} մտած նոքա ազգի մէջ, որ հայ դպրութիւնը եթէ 200 տա

ենք մխիթարուել միայն նորանով, որ շատ սահմանափակ {են} այդ տեսակ բառերի թիւը: Չկայ աշխարհիս երեսին լեզո

ր ծածուած կայ այս գործի մէջ։ Այդ պարոնները փչում {են} իւրեանց փողը, թէ կայ չկայ հին լեզուն էր, որ պիտ

թէեւ աղաւաղ, այնուամենայնիւ նոր լեզուով յայտնում {են} իւրեանց միտքը. սորանով իրանք իրանց ապացուցանում

իւրեանց միտքը. սորանով իրանք իրանց ապացուցանում {են}, որ նոր լեզուն ունէր կեանք ու գործածութիւն ընկեր

էջ, ինչպէս հայոցն է, հանդէս հանելու համար խռկել {են} իւրեանց ուղեղի մէջ քանի մի հին լեզուի մեռեալ բառե

, թէեւ՝ շատ խախուտ, որին թիկն տալով՝ կամենում {են} իւրեանց կանգնելու շէնքը անել հաստատուն եւ տեւողակ

նաչեցինք այդ հնամոլների ցանկութիւնը, որ կամենում {են}, թէ մեք նորանց արհամարհենք։ Ահա սորանով հասած թ

ն եւ խօսուածքին։ Այս միայն հայոց խելօք պարոններն {են}, որ 19 երրորդ դարու մարդերը կամենում են լուսաւոր

արոններն են, որ 19 երրորդ դարու մարդերը կամենում {են} լուսաւորել 5 դարու լեզուով, ուրեմն, մատենագրութ

այն հայոց հին եւ մեռեալ լեզուն ուսանելով՝ մնացել {են} դէպի ուրիշ գաղափարները անզգայ։ Մեք, օրինակ, դե

ոց ազգի անբաղդ զաւակները մինչեւ այսօր օտարի հացով {են} իւրեանց ստամոքսը յագեցուցանում եւ օտարի կենդանութ

մոքսը յագեցուցանում եւ օտարի կենդանութենով ապրում {են}, եւ սորանով հետզհետէ օտարանում են, այսուամենայն

ութենով ապրում են, եւ սորանով հետզհետէ օտարանում {են}, այսուամենայնիւ նոքա չեն մեղաւոր, ժամանակի հարկ

աւոր, ժամանակի հարկաւորութիւնքը անխնայ պահանջում {են}, նա, իւր սեպհականը չունելով, օտարի հացի եւ կեա

ւթիւն տային այն մարդերին, որոնք անդադար աշխատում {են}, ինչպէս յարմար էր ժամանակի հարկաւորութեանցը։ Ապ

րմինն, երկուսը լծորդութիւն լինելով, կառուցանում {են} այն արարածների մէջ չքնաղ եւ վսեմ ստեղծուածը, որ

իարակութենով սնունդ առած լինելով, աւելի նախընտիր {են} համարել, որ իւրեանք փառաւոր մարդերի կարգումը երե

դ մարդիկը, մեռուցանելով իւրեանց խիղճը, կամենում {են} պատճառ դառնալ, որ հայոց մանուկների տարաբաղդ վիճա

այդ պարոնները, որ հին լեզուի պոչը բռնած՝ քշում {են} իւրեանց էշերը յառաջ, չեն կարողացել մինչեւ հիմա ճ

արոնները դեռ իստակ աչքով տեսանել, ուստի եւ ասում {են}, որ պիտոյ է մարդ այնպիսի լեզուով խօսի, որ դիմաց

ցմունքը ընկերին յայտնելու մասին, իւրեանցից կանոն {են} հաստատել, թէ պիտոյ էր խօսել այնպէս, որ դժուար լ

միայն, իւրեանց թքածը չկամենալով լիզել, յանձներն {են} առնում համրանալ եւ ճշմարտութիւնը չխոստովանել։

մենայնիւ իւրեանց ողբալի տգիտութենովը համարձակւում {են} բերան առնուլ գերապատիւ Ստեփանոս վարդապետի գրուածք

իմա, որ չորս ու կէս միլլիոն ժողովուրդից հասկացել {են} հինգ հարիւր կամ հազար մարդ։ Ազգը երբէք չի կար

ութեան, որովհետեւ նոր լեզուով խօսող Հայերը ընկած {են} ուրիշ պատմական եւ բնական ազդեցութեանց տակ, քան թ

ութեանց տակ, քան թէ այն Հայերը, որ երբեմն խօսել {են} հին լեզուով։ Աւելորդ է ասել, որ այն պատմական եւ

անելի առարկաների մէջ, որ ամեն օր մեր աչքի առջեւն {են}, շարժողութիւնը ինքը պատճառ չէ, այլ պատճառի հետե

ւմ ես եւ նորա զաւակը։ Աւերակների քարերը կարող {են} պիտոյանալ նոր շինուածքի, ինչպէս պահանջում է ժամա

ետութեան ճաշակը։ Եւ թէ այդ քարերից ոմանք փշրուել {են}, ոմանք մի անկիւնն են կորցրել, ոմանք խոռոջ են ստ

է այդ քարերից ոմանք փշրուել են, ոմանք մի անկիւնն {են} կորցրել, ոմանք խոռոջ են ստացել, դու որքան էլ կա

ել են, ոմանք մի անկիւնն են կորցրել, ոմանք խոռոջ {են} ստացել, դու որքան էլ կամենաս, չես կարող, որ վե

ի նորա մէջ, որովհետեւ այժմեան ժամանակում անպիտան {են} այնպիսի տները։ Այո՛, կարո՛ղ ես շինել նաեւ նախնե

ստեղծի ասուած տունը, կամ ինչպէս առհասարակ փորում {են} եւ բացում են թէ՛ Պոմպէյի եւ թէ՛ Հերքուլանումի տնե

տունը, կամ ինչպէս առհասարակ փորում են եւ բացում {են} թէ՛ Պոմպէյի եւ թէ՛ Հերքուլանումի տները։ Բայց նոք

երը աւելի գեղեցիկ, աւելի հոյակապ եւ աւելի յարմար {են} բնակութեան, քան թէ այն տունը, ուր Քրիստոսի 79 թ

ը. պատճառ, միտքը եւ նորա ձեւը կերպարանագործւում {են} մարդու մէջ բնութեան ազդեցութեամբ կա՛մ անմիջապէս,

յարաբերութիւնը փոխուել է, հարկ է, թէ այդ բաներն {են} փոփոխութեան ենթարկուել, եւ որովհետեւ պատկերները

պատկերները, մեր աչքը եւ յիշողութիւնը մեզ վկայում {են}, որ շորը չէ փոխուել, ապա ուրեմն մենք ենք փոխուո

ւթեան, հասկացողութեան եւ ժամանակի ապակիքը վարում {են} ամենամեծ պաշտօնը, միեւնոյն բանը ցոյց են տալիս առ

ը վարում են ամենամեծ պաշտօնը, միեւնոյն բանը ցոյց {են} տալիս առաջ մեզ գեղեցիկ, ներկում են նորան զանազան

ոյն բանը ցոյց են տալիս առաջ մեզ գեղեցիկ, ներկում {են} նորան զանազան հրապուրիչ գոյներով, յետոյ, ասես թ

սի գարշելի կերպարանքով եւ դժգոյն ներկերով ներկում {են}, որ մենք հրաժարւում ենք նորանից։ Եւ այս խաղը խա

որ գրեթէ բովանդակ քաղաքակրթեալ աշխարհին հրովարտակ {են} տալիս այնպէս կամ այսպէս հագուիլ, իրենք իսկ կը թո

ապահովել էր իր կեանքը, այն ժամանակ միայն զարթում {են} նորա մէջ միւս հոգեկան քաղցերը կամ ցանկութիւնքը,

երը կամ ցանկութիւնքը, որոնց շատը դեռ անծանօթ եւս {են} շատ միլիոնների, բայց այդ միլիոնները նոյնպէս ապրո

տ միլիոնների, բայց այդ միլիոնները նոյնպէս ապրում {են}, ինչպէս ապրում են շատ նկարիչք, որ քսան երեսուն

այդ միլիոնները նոյնպէս ապրում են, ինչպէս ապրում {են} շատ նկարիչք, որ քսան երեսուն տարիներով Հռովմ են

են շատ նկարիչք, որ քսան երեսուն տարիներով Հռովմ {են} նստում՝ սիրահարուելով անտիկեան գեղեցկութեան կամ

աւակը։ Ասենք թէ մեր նախնիք շատ ազնիւ կերակուրներ {են} կերել, բայց որ այսօր մենք չենք կարող ուտել եւ մա

, թէ այն շատ ազնիւ համարուած բանը, որ թէեւ կերել {են} նախնիքը, բայց մենք չենք կարող ուտել։ Չենք ու

տրած աղջիկների հետ, ասենք՝ թողէ՛ք դորանց, տգեղ {են}, չունին այն ազնիւ եւ վերին գեղեցկութիւնը, ինչպէ

անգամ Միքել Անջելօյի ձեռագործքը, ի՜նչպէս գեղեցիկ {են}, ի՜նչպէս կատարեալ, ո՛րքան ներդաշնակութիւն կայ,

կնիկ պիտի մնանք, որովհետեւ ներկայ աղջիկները դոքա {են}, որ կան եւ դոցանից ուիրշ էլ չկան։ Բնութիւնը եւ

ւիրշ էլ չկան։ Բնութիւնը եւ ընկերական կեանքը կնիկ {են} պահանջում, կենդանի, շարժուն, ջերմութիւն եւ երա

ղէն, մեռած անշարժ, սառը արձանները, որ մեզ ցոյց {են} տալիս, թէեւ այո՛, գեղեցիկ են, բայց ինչ օգուտ,

ները, որ մեզ ցոյց են տալիս, թէեւ այո՛, գեղեցիկ {են}, բայց ինչ օգուտ, որ ընկերական կեանքում չեն կարո

ի ընկերութեան մէջ փարայի եւ գռօշի սիքան ընդունում {են} եւ ճանաչում են, ու Չելլինու հրաշալի գործերի համա

էջ փարայի եւ գռօշի սիքան ընդունում են եւ ճանաչում {են}, ու Չելլինու հրաշալի գործերի համար քեզ հաց չեն տ

ատ այդպիսիների գաղափարքը պէտքերի հետ միասին կորած {են} եւ չկան ներկայ Հայի համար, բայց եւ նոր լեզուն ու

եւ սխմուած չէին նորա ձեւերը կամ ոճերը։ Կարող {են} մեզ ասել, թէ մինչեւ այժմ մեր բերած վկայութիւնքը

բերած վկայութիւնքը եւ ապացոյցքը աւելի վերաբերւում {են} այն խնդրին, թէ ո՞րը պիտի նախընտիր համարենք՝ հի՛

, այո՛, մեր փաստերը երկու խնդրի ընդդէմ եւս կարող {են} գործ դրուել։ Որովհետեւ, եթէ հին լեզուն նախընտիր

նորածին մանուկի կազմուածքի վրայ, անշուշտ մահառիթ {են}, եւ եթէ մահ էլ չպատճառեն, ապա ուրեմն պիտի համաձ

ապա ուրեմն պիտի համաձայնել, որ աւելի այլանդակում {են} մանուկի կերպարանքը, քան թէ գեղեցկացնում. պատճառ

երկայն։ Բայց, լսում ենք, այստեղ բարձրանում {են} ձայները, թէ " նոր լեզուն առաջացել է տաճկական տրա

, գո՛նէ պիտի ենթադրել, որ Աստուածաշունչ կարդում {են} ։ Մենք էլ այս պատճառով դիմում ենք դէպի նորա օգնու

եան եւ ճաշակի համար աւելի ազնիւ եւ աւելի նախընտիր {են} լորը եւ մանանան, քան թէ սոխը եւ սխտորը։ Պատճառը

ց նաեւ մարտադիր եւ ժողովական կանոններ, որ յայտնի {են} թալմուտի անունով, որով տրամագծական հակադրութեամբ

նանք եւ մեկնենք երեւոյթը, որ լոկ բնական հետեւանք {են} այն ազդող պատճառներին։ Հեղեղը, որ իջնում է ս

յսօր մեզ պէս ազգի կորած շուարած որդիքը կարողանում {են} նորա կենդանի խօսքով երկու տող գրել։ Այո՛, մենք

թորիկներ, որ անցան մեր ազգի գլխից, բայց որ եղել {են} ու պատահել են եւ իրենց հետքն էլ թողել են ազգի կեա

անցան մեր ազգի գլխից, բայց որ եղել են ու պատահել {են} եւ իրենց հետքն էլ թողել են ազգի կեանքի, նորա մտք

որ եղել են ու պատահել են եւ իրենց հետքն էլ թողել {են} ազգի կեանքի, նորա մտքի եւ նորա լեզուի վրայ, կար

ամբ ես խօսում, թէ խօսում ես, խօսիր ինչպէս խօսել {են} քու նախնիքը, բուն հայկական տրամաբանութեամբ"։ C

ի։ Լեզուն է այն սարսափելի ուժը, որի ընդդէմ տկար {են} նաեւ միլիոնաւոր բարբարոսների սուինները։ Բնութեան

ւինները։ Բնութեան ահարկու ուժերից յետոյ, որպիսի {են} ելեքտրականութիւն, ջերմութիւն եւ այլն, լեզուն առ

լեզու ունենար։ Պատճառ, սոքա երկուքը եւս կապակից {են} իրար հետ եւ մինը չէ կարող առաջ երթալ առանց միւսին

ի մտքի մէջ. սա է այն կամուրջը, որի վրայով կարող {են} ազատօրէն ընթացք ստանալ մտքերի առ եւ տուրքը։ Անլե

ն վայրկեան արտաքին աշխարհի տպաւորութիւնքը թափւում {են} նորա զգացողութեան վրայ։ Բայց պիտի մնան նոքա այնտ

ւն է այդ միջնորդը, որի սպասաւորութեամբ կատարվում {են} իմացականութեան պաշտօնակատարութիւնքը։ Թէեւ մենք ը

չ էր մեր ասելիքը, տեսնում ենք, որ քիթերը կախում {են} եւ երեսները թթուեցնում, բայց մի՛ շտապէք քարկոծել

է, թէ ի՞նչ բնական օրէնքների ազդեցութեամբ երեւում {են} այդ գոյները, եւ որովհետեւ այս գիտակցութիւնը չէ կ

սխալ, քան թէ ուղիղ, որպէս հասարակաց վերագրւում {են} այս կամ այն ազգին։ Ուրեմն ազգը է մի մեծ ընտանիք

զդեցութեան տակ, քայքայւում է կազմուածքը, ցնդում {են} նորան կազմող տարերքը։ Հարկ չկայ ասել, որ առաջին

լեզուի՝ Արարատեան եւ Կ. Պօլսի, լաւ ու վատ գործ {են} կատարում։ Թող նոցա ներքին բազմամասն ճիւղաւորութի

րձերից տեսնում ենք նորա յեղափոխութիւնքը։ Իջնո՞ւմ {են} այդ յեղափոխութիւնքը մինչեւ արմատը, ազդո՞ւմ են հա

ւմ են այդ յեղափոխութիւնքը մինչեւ արմատը, ազդո՞ւմ {են} հասարակաց ժողովրդի լեզուի վրայ. այդ բանը թէեւ չէ

ցական ինչ գործոյլ չէ այն, զի լիցէ՝ յերիւրեալ ամ {ենախրթին} բառիւք, եւ իբր ի բազումս անծանօթիւք բազմաց, այլ

յալ նամակս: Ողջ եղիր աստուծով հանդերձ, եւ սմ {ենակալ} տերը թող լինի քեղ պահապան: Անձնանվեր եղբորդ հ

, նորին վեհափառութիւնն սրբազնակատար կաթողիկոսն ամ[ {ենայն]} Հայոց տէր Մատթէոս, հաճեցաւ այսօր հաստատել զթուղ

ատթէոս կաթողիկոս ամենայն Հայոց"։ Յետ զայս ամ[ {ենայն]} այսպէս հաստատելոյ եւ վաւերացուցանելոյ նորին վեհա

ընկալեալ զխաբէական գրութիւն Այվազովսքւոյ առանց ամ[ {ենայն]} հիման եւ ուշադիր լինելոյ որպիսութեան գործոյն համ

թողիկոսին, թէ թուղթդ այդ ըստ ինքեան զրկեալ է յամ[ {ենայն]} օրինաւորութեանց, հետեւաբար եւ ի յարգանաց ըստ հե

ոգւոյն Աստուծոյ եւ Համբարձման Քրիստոսի գտանին կամ {ենայն} Ճաշու գիրս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ: Ոճ սորա եւ ազ

պատմաբանականք. չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զայս ամ {ենայն} պիտոյ էր տալ նոր հայոյն եւ նոր յոճ խօսից, հասկան

ութեան, որք ըստ կարծեաց նոցա կարեն փոխանակել զամ {ենայն} ազգ գիտութեանց, որովք բարձր ի գլուխ պանծան Եւրոպ

աւորն էր ի պահպանութիւն լեզուին, ըստ որում եւ ամ {ենայն} լեզու համարի մայրենի, եւ մեք զառաջինն պապակիմք հ

լորին միայն հասկանալ զօրեմք: Այլ ի վերայ այսր ամ {ենայնի} ո՛չ եթէ միայն անօգուտ էր, այլ եւ հարկաւոր եւ կար

կով] 61 Սերոբ եղբօրս 62 Տրապ[իզոնի] ռուսի շոգ[ {ենաւային]} ընկեր[ութեանը] 63 Փոթի, Լիւլեւին, աղի համար

սենք կամ գրենք " նորա ձեռքերը ներկում են " եւ այս {ենը} ընդունենք որպէս էական բայ, ուրեմն ներկումը դառնո

սկ եթէ գրենք " նորա ձեռքերը ներկումեն ", այս տեղ {ենը} ընդունելով որպէս բայական վերջաւորութիւն, ումի հե

յական վերջաւորութիւնը նախադաս դնենք, այն ժամանակ {ենը} իր հաշուով է հնչում ձեռքերի նուն, ինչպէս ձեռ-քեր

, ինչ գիտությանը հաստատապես հայտնի է, այլ ոչ թե {ենթադրաբար} կամ տարապայմանորեն: Հետեւյալ անգամ Ֆոշեն եւ Դոն

տկանում են մի վիճակի, մի իշխանութեան, այսինքն՝ {ենթադրեալ} են մի եպիսկոպոսի։ Եպիսկոպոսքը գտանւում են մասնաւ

եւ ահա հրաման արձակէ ի թեմական ատենէն առ ամենայն {ենթադրեալ} հոգեւոր կառավարութիւնս եւ անձինս կատարել զհրամանա

րմար ձեւով փակել նորանց մեր որոգայթների մէջ, ինձ {ենթադրեալ} օրագիրները աշխարհի երեսին բաժանեցի ես զանազան կար

այն Պապի պաշտպանութիւնը փրկեց նորան Յիսուսեանների {ենթադրեալ} վրիժառութենից, որոնց համար ամենասիրելի էր " ճշմա

ինչ վերստին գումարեցաւ ժողովն, կարեմք հաւաստեաւ {ենթադրել}, թէ յետ ընթեռնելոյ եւ ի միտ առնելոյ զամենայն, ո

նչպե՞ս է M-lle Madelaine-ի առողջությունը: Պետք է {ենթադրել}, որ նա նույնպես առողջացել է, քանի որ դու ոչինչ

յդ ավելի քան հիմարություն է: Ավելի շուտ կարելի է {ենթադրել}, որ հասարակությունն անգլերեն կիմանար, քան հունա

Չէ՞ կարելի արդյոք ասորերենը հայերենից թարգմանված {ենթադրել}, եթե իսպառ անընդունելի համարել " Ճառընտիրների "

վարագոյր է, որի տակ իրաւունք ունին մարդիկ եւ մահ {ենթադրել}: Ազգը լուսաւորելու գաղափարը այն ժամանակ միայն կա

այս շատ խուլ լուրը ինձ ստիպում է մի անբախտութիւն {ենթադրել}: 17-ին ուզում էր անպատճառ հեռագիր ուղարկել, ինչ

աբանը, ինչպէս նորա բովանդակութիւնը տեղիք է տալիս {ենթադրել}, գրել է մի արժանաւո՛ր մարդ, որ քա՛ջ էր ճանաչում

ոչինչ չէ ասում մեզ, բայց հաւանականաբար կարելի է {ենթադրել}, թէ այդ եղել է մեր քրիստոնէութիւնից յետոյ եւ շատ

ցու Թղթում կան տեղեր, որ Փարպեցու յանձնուած տեղը {ենթադրել} են տալիս մի նոր հիմնարկութիւն։ Ահաւասիկ այդ տ

ւմ է, թէ այս վկայութիւնքը իրաւունք չեն տալիս մեզ {ենթադրել}, թէ Փարպեցու ծնողքը ականաւոր ոմանք էին եւ հարուս

։ Այն ժամանակ միայն Անձեւացեաց իշխան կարելի էր {ենթադրել} Փարպեցու Թղթում յիշուած Սեւուկը, եթէ այդ մարդը մ

էր։ Սորանից այսքան կարողանում ենք հաւանականաբար {ենթադրել}, որ Վահանը եւ Մանդակունին չէին գնալ մի այդպիսի Յ

անք անուանուեցան, իրաւունք է տալիս հաւանականաբար {ենթադրել}, թէ Փարպեցու քահանայապետ խօսքը վերաբերւում է նաե

ոմեական ասացեալ ազգաց: Զսորայս հակառակն պիտոյ էր {ենթադրել}, միտ եդեալ անեզր եւ անվերջ յեղափոխութեանց եւ սաս

տպանողութեանց հանդիսարան եղած լինելով, չէ կարելի {ենթադրել}, մանաւանդ հին ժամանակների վերաբերութեամբ, թէ եր

լինելով, ստիպում են բերանաբաց ժողովրդին խորհուրդ {ենթադրել} այդ բաների մէջ: Յայտնի է թէ հնարողը, կամ նորա ք

րկու երեք օր Ղազարապատի դրսումը մեզ տեղիք է տալիս {ենթադրել} մի ողբալի աղքատութիւն, որից չէ փրկել գաղթականութ

ութիւն չունի մոծակի բազմանալուն, թերեւս կարելի է {ենթադրել}, թէ ծառը մի մասով պաշտպանում է մեզ մոծակից: Այժ

ն տէր մարդիկը, եթէ ուրիշ բան չգիտեն, գո՛նէ պիտի {ենթադրել}, որ Աստուածաշունչ կարդում են։ Մենք էլ այս պատճա

ն տեսության հետեւից, դեռ մինչեւ հիմա պարզամտորեն {ենթադրելով}, որ մարդու կյանքը կազմվում է ըստ ինչ-որ նախագծվա

քշաբթի, ես նույն օրն էլ վերադարձրի պ. պարետին, {ենթադրելով}, որ ամսույս 15-ին իմ գրած նամակի հետեւանքով, դո

որ յոյս է տալիս մարդուն ապրել ուրիշ մարդու հետ, {ենթադրելով}, որ այդ ուրիշը պատժից վախենալով չպիտի յանցանք գո

ռ չեղած բաները։ Առհասարակ, այս յիշատակարաններից {ենթադրելով} միայն պիտի գուշակել այն դառը հանգամանքը, որոնց մ

եցիկ անզգամութեամբ (եր. 42)։ Պատճառ ունինք {ենթադրելու}, թէ Փարպեցին առաջինը չէր, որ կառավարում էր Ս.

ն Փարպեցին ականաւոր եւ հարուստ մարդերի զաւակ եղած {ենթադրելու} ։ Մենք այսքանը գիտենք, ինչպէս առաջ էլ ասացինք,

կ կլիմայի դրոշմը"։ Մի րոպե այստեղ կանգ առնենք: {Ենթադրենք}, որ Անգլիայում հիշյալ սիստեմը զարգացել է մի քիչ

ն նիւթերի շատութեան կամ սակաւութեան, որոնց հետ կ' {ենթադրուէր} փոխանակել դրամը: Թանգութիւնը եւ դրամի արժէքի ընկ

րս չբերէ, կարծում ենք, թէ աւելի ուժ է տալիս մեր {ենթադրութեան}. պատճառ, ինչպէս ասացինք, փեսան ապացուցանում է

ուականին, այս չիքի պարտէզը։ Բայց այս, որպէս {ենթադրութիւն}, հիմնաւոր թէ անհիմն, տակաւին կարող էր անել պ.

, որ այս բանը հին է երեւում մեզ, անշուշտ այո լոկ {ենթադրութիւն} է, բայց մանաւանդ ենթադրում ենք այն պատճառով, որ

այրենիքի դրօշակին: Թողնելով այս բոլորը որպէս լոկ {ենթադրութիւն}, աւելցնում ենք, թէ Արտաշէս Բ-ի օրով լսում ենք Խ

նը չէ, այլ այն ուղղութիւնը, որ ապացոյց չունեցող {ենթադրութիւնը} դնում է աշխարհի առջեւ, որպէս աներկբայելի իրողութ

, որ ինքն է յիշում, ապա հազիւ թէ թոյլ կը տար այս {ենթադրութիւնը} ։ Փարպեցու Պատմութեան մէջ յիշուած Սեւուկը մի ուրա

իւնից։ Բանին չվերաբերուած, եւ մանաւանդ անհիմն, {ենթադրութիւնքը} սար ու ձոր են ձգում կարդացողի միտքը։ Մեզ ցաւելի

ղ մարդերի: Այս արարողութեանց մասին մեր արած {ենթադրութիւնքը} աւելի չեն, քան թէ մեր անձնական կարծիք եւ հիմնուա

Յուրաքանչյուր գործի սկիզբն անկատար է լինում: Իմ {ենթադրությամբ}, այդ աշխատանքը ծավալով կլինի թերեւս 15-20 տպագրա

պակաս շեղվում նորմայից, որը թերեւս (իմ անձնական {ենթադրությունն} է), կապված է որեւէ քիմիական փոփոխության հետ հեն

Ընկ. Դեգտյարնի նրբանցքից) պաշտոնական ժողովում, {ենթադրում} եմ՝ մեր քաղաքի հասարակության, իրեն եւ Ընկ. հատ

ակողմանի: Հետո, վերլուծական մասը կբռնի, ինչպես {ենթադրում} եմ, 10 - 15 թերթ, որովհետեւ ես կամենում եմ, քե

րկուսը իսպառ զերծ էին վտանգից, բայց ավա՜ղ: Այժմ {ենթադրում} եմ, հետքն անգամ չկա՛։ Տա աստված, որ գոնե որեւէ

հայերի խոսակցությանը մոտենալու ձգտումով հանդերձ, {ենթադրում} է գործել ինքնուրույն, շրջահայացորեն վերաբերվելով

, անշուշտ այո լոկ ենթադրութիւն է, բայց մանաւանդ {ենթադրում} ենք այն պատճառով, որ այդ ոտանաւորի հետքը կայ Նոր

, ահա մեր ծանօթաբանութեան բուն խորհուրդը: {Ենթադրում} ենք, թէ ընթերցողը փոքր ի շատէ գաղափար ունի էլեկտ

եւ ոչ բնաւ կարելի է թոյլ տալ այս տեղում: Ուստի, {ենթադրում} ենք, ինչպէս ասացինք, մի փոքր գիտութիւն, մի գաղ

, ճահիճները եւ, առհասարակ, այն բաները, որոնցից {ենթադրւում} էր, թէ լինում է շատ արտաշնչութիւն՝ քիմիաբար լու

փրկարար տնօրէնութիւնքը, առանց կախարդութեան, որ {ենթադրւում} է, թէ լինում է դեւերի հաղորդութեամբ, թերի է:

, կային եւ այլ շատ ստորին աստիճանաւորներ, որոնք {ենթադրւում} էին Ուխտապահերի գլխաւորին, սոքա՝ Գաւառականներին

ւոյթը, քան թէ նոր ժամանակներում: Բայց նոյնպէս, {ենթադրւում} է, որ հին ժամանակներում հմայողները եւ հաւադէտներ

ւր ներգործութիւն յիւրում կարգի առ հասարակ ի վերայ {ենթալուսնէից}, եթէ այսմ չիցէր, սապէս զպատմութիւն մարդկութեան

զգը ամեն ազգից աղքատ է եւ ամեն ազգից աւելի վտանգի {ենթակայ}: " Ինչպէ՞ս ", - կը հարցնեն մեզ ընթերցողք:

է... հիմք չունի, այլ, իբրեւ պատահական մի բան, {ենթակայ} եւ պատահարների ազդեցութեան: Երկրորդ, որ հող եւ

մասնաւոր մարդիկ միլիոններ դիզեն, այսուամենայնիւ {ենթակայ} են բամբակի եւ ժապաւէնի ազդեցութեան: Մի մրրիկ, մ

իսկ տերեւքը մնացին այրող ճառագայթների ազդեցութեան {ենթակայ}: Մարդուն համար վերեւից եկած ազատութիւնը այն

րտքերի ծանրութեամբ, որոնց էականապէս ժողովուրդն է {ենթակայ}: Կառավարութեան դրամ է հարկաւոր, իւր որեւիցէ խոր

, եւ մարդկային կեանքը, որպէս երեւոյթ բնութեան, {ենթակայ} են այս օրէնքին եւ այս հաշուին: Կարող են ասե

խաղալիք կրքերի, Ինչպէս տերեւ ծառի վերան, {ենթակայ} ես հողմերի, Արշալուսոյ եթէ քաղցրիկ ` ցօղը

, ինչպէս այժմ խօսեցաւ, եթէ Պօղոսի չարագործութեան {ենթակայ} եղած լինէր իւր քոյրը կամ կինը: Ինչի՞ համար է

ն խնդիրներ, ուրեմն եւ Կրօնական ժողովի դատաստանին {ենթակայ}, միթէ՞ այդ յանցանքները գործող եկեղեցականը նոյն պ

ծներին: Տարակոյս չկայ, որ պ. Չամուռճեանը {ենթակայ} է մի հոգեկան հիւանդութեան. այս խնդիրը չէ՞ ընկնու

կասութիւնը։ Թղթի հարազատութիւնը երկբայութեան {ենթակայ} խնդիր չէ։ Մեծ Վահանի օրով, Ղազար Փարպեցու կրօնա

նաեւ Մերհուժանի՝ Աղանին եղբայր լինելը տարակոյսի {ենթակայ} խնդիր չէ։ Նախ, ինքը՝ Փարպեցին, իր Պատմութեան

եւ ազգային հիմնարկութիւնների վրայ արուող ծախսերը {ենթակայ} չէին որեւէ վերահսկման: Դպրոցները, հիւանդանոցներ

Մարդը, ոչ միայն ֆիզիկապէս, այլեւ բարոյապէս {ենթակայ} է բնութեան ազդեցութեան. բնութեան սրտի զարկը ցոլա

եւնոյն կերակրի, միեւնոյն բնութեան ազդեցութեան են {ենթակայ}: Մինչեւ շատ մօտ ժամանակներս գրեթէ եւ միեւնոյն նո

, բայց սորանից աւելի թշուառութիւն կայ, որին թէեւ {ենթակայ} է նա, բայց չգիտէ։ Իմացական աշխարհը փակ է նորա դ

վհետեւ լեզուն իրողութիւն է եւ սուտ չէ, ուրեմն եւ {ենթակայ} է բնութեան օրէնքներին, իսկ բնութեան մէջ մենք տես

աւաբեկութենից յետոյ, հարկը ստիպում է նորան երթալ {ենթակայանալ} մի կոպիտ յարաբերութեան, որ լինում է պարոնի եւ ծա

զի եւ ո՛չ անգամ ճանաչէր իսկ զնա՝ անհրաժեշտ հարկի {ենթակայանայր} զայնոսիկ գրութիւնս իւր զոր այժմ ուրանայ ուղղել շե

եմք, այլ՝ ընդհատեալ, հատուկոտոր, ստրկացեալ եւ {ենթակայացեալ} ազդեցութեան այլոց իշխանութեանց, եւ այն՝ թեեւ ցա

զբանէ անտի ծագման թագաւորութեան Արշակունեաց գոլով {ենթակայացեալ} եւ ստրկացեալ ազդեցութեանց այլոց պետութեանց, որպէ

ստած էր կանաչ մահուդի առջեւ եւ որ երեւցնում էր իր {ենթակայութիւնը} հրովարտակների (акт) ահագին բազմութեան պատրաստու

ետութեան Հայկականաւ վարել լեզուախօսութեամբ, այժմ {ենթարկեալ} յեղափոխութեանց ժամանակին, ստիպի ինքն կորուսանել

Բայց այս է յաւէտ զարմանալին եւ ցաւելին, զի Հայք {ենթարկեալ} ազդեցութեան չարաշուք արկածից՝ ունէին եւ զչարաշու

չի կարող բարելավել, քանի դեռ բնությունն իրեն չի {ենթարկել}, այսինքն՝ քանի դեռ հասու չի լինի նրա գաղտնիքներ

ու։ Միւս տեղ Գուտտենբերգը, իւր սրածայր գործիքին {ենթարկելով} ձայն նշանակող տառերը, հնարաւորում էր տպագրութեան

մ են հոգին եւ հոգու բոլոր ունակութիւնքը։ Մարդը, {ենթարկելով} իւր անձը կրօնի ազդեցութեանը, ընդունում է նորա կա

տարիներով կատարել է նա՝ իւր կեանքը եւ գոյութիւնը {ենթարկելով} այս փորձութեններին եւ այս բոլորը՝ ստրկութեան եւ

Մեղուն, դոքա բարոյականք են. այլեւ քաղաքականապէս {ենթարկելու} նորա անձը այն պատիժներին, որ սահմանւում են քրէակ

ը, դեռեւս այս հրամանը չ'կատարած, բովանդակ գործը {ենթարկեց} Փարիզի Համալսարանի Աստուածաբանական Ֆակուլտէտի եւ

տպան կալն իմ յամենայն ժամ իմոյ ուղղափառ եկեղեցւոյ {ենթարկէ} զիս քննութեան եւ դատաստանի եւ առաւել քան զայն ճան

վարպետ [կառեթագործ] եւ կառքը մանրամասն քննության {ենթարկի}, եւ ապա, որպեսզի նա հարկ եղածը հիմնավորապես ուղ

ծ ենք, որովհետեւ ոչ մի դեպքում կյանքը վտանգի չէի {ենթարկի} ու դուրս չէի գա սենյակից տեսակցության համար: Դրա

չկարէ նոյն առթել զհրճուանս, զի զգայութիւն մեր ոչ {ենթարկի} կրաւորաբար նորին, ներգործութեան, եւ երրորդ՝ զի

րք գիտեն մանաւանդ զի էին սովորութիւն է նոցա, ընդ {ենթարկիլն} որպիսի եւ իցէ նեղութեան, ցուցանել զինքեանս բարեկ

իւն իմ դնի ըստ ամենայնի ընդ գրուանաւ, եւ ես ինքն {ենթարկիմ} քննութեան եւ դատողութեան առ այն իմով խնդրաւ ի 8 ն

բումը բոլորովին համաձայն էր Թաթարի ձեւերին, այժմ {ենթարկուած} է մեծ փոփոխութեան: Այր մարդիկ զգեստաւորւում են հ

ան խոր էր ընկած գետնի կեղեւապատի մէջ եւ հետեւաբար {ենթարկուած} է աւելի բարձրաստիճան ջերմութեան, լուծանւում է դէ

էր ճշմարտութիւնը: Այս՝ ժամանակի ազդեցութեան {ենթարկուած} արձանների մէջ կանգնած էր եւ մեր Արշակունի Տիգրանի

ուրադեան վարժարանը, թէեւ միեւնոյն անյարմարութեան {ենթարկուած} են երկուքը եւս, այն է՝ քաղաքից հեռաւորութիւնը,

արտէ մի աւելի ազատ եւ աւելի վսեմ սահմանադրութեանց {ենթարկուած} մարդ: Բանը մինչեւ կոմիզմ է բարձրանում, երբ քաղա

ես, - խօսքը յառաջ տարաւ Շահումեանցը, - թէ աշխարհը {ենթարկուած} է մի բնութեան օրէնքի տակ, եւ այնպիսի օրէնքի, որ

այ ազգը, զուրկ արտաքին ամէն մի պաշտպանութիւնից, {ենթարկուած} Դռան կամայականութեանը, փոքր առ փոքր կ՚անցնի (եւ

շմում էին նորա փափուկ սրտի վրայ, եթէ նորա կեանքը {ենթարկուած} էր այն ազգերի անպայման ազդեցութեան, միտքը, որ կ

առնել, գիտեմ, վատ սովորութիւն է, բայց միանգամ {ենթարկուել} եմ դորան, ճար չկայ: Ցաւելին այս է, որ Պար

՛ն, ի՞նչ է պատահել քեզ, միգուցէ հիւանդ էիր, որ {ենթարկուել} ես այդպիսի փոփոխութեան: Ինձ պատասխանում է.

չեն կորուսել իւրեանց բարօրութիւնը, երբ նոցա ազգը {ենթարկուել} է մի թշուառ յեղափոխութեան, այլ մանաւանդ օգուտ են

քում բնական է եւ բաների կարգում, ինչպէ՞ս կարող է {ենթարկուել} սրբագրութեան: Սորանից երեւում է դարձեալ, որ անգ

փոխուել է, հարկ է, թէ այդ բաներն են փոփոխութեան {ենթարկուել}, եւ որովհետեւ պատկերները, մեր աչքը եւ յիշողութի

ուելի վիճակը է ամենամեծ պատուհասը, որին կարող էր {ենթարկուել} մի մարդ։ Կոյրը մխիթարւում է լեզուով, ձեռքից եւ

կնում է կոմսի զինուորների ձեռք եւ, հարց ու փորձի {ենթարկուելով} որպէս կասկածաւոր ցիգան կին, կապւում է շղթաներով

ում է մինչեւ շատ հեռի տեղեր, եւ ամենայն արարած, {ենթարկուելով} նորա ազդեցութեանը, բնական օրէնքներով ինքը իւր մէ

րութիւն: Ինձ թուեցաւ, թէ այդ մարդը, շատ վշտերի {ենթարկուելով}, իրաւունք էր ստացել, որ ամենայն մարդ կարեկից լի

կարողութեան չափ դպրոցի վերայ՝ ինքեանք, մանաւանդ {ենթարկուելով} նեղութենների եւ ծանր ծանր պատասխանատուութենների,

յս անպտղութիւնը բնական է, որովհետեւ ապագայ մարդը {ենթարկուելով} իր ժամանակի ազդեցութեան կրաւորականապէս պիտի ներգո

ն - ջրածին, թթուածին, ածխածին, եւ այսպէս փայտը {ենթարկուելով} այրողութեան, այսինքն քիմիական վերլուծութեան, բա

քննել նորա ընկերութիւնը, որ շատ յեղափոխութենների {ենթարկուեցաւ} մինչեւ մեր օրերը։ Այդ սասանեցուցիչ յեղափոխութիւն

չեւ անգամ իւր ազգային կրօնը, բայց դիտաւորութեամբ {ենթարկուեցաւ} նա պապական լուծի տակ։ Նորա ամեն մի քաջալերական խ

ական Պապական կառավարութիւնը, ինքը իսկ Պապութիւնը {ենթարկուի} վերանորոգութեան, որ գո՛նէ դորանով կարելի լինի փա

տար է շատ կերպով, եւ թէ բնութիւնը երբէք չէ կարող {ենթարկուիլ} որեւիցէ ստիպանքի: Նախիջեւանի ժողովուրդը, եր

րագոյն մասից ամենափոքրագոյն մի մասը միայն կարող է {ենթարկուիլ} առօրեայ եւ անցողական նեղութեան, քանզի ազգի հիմքը

մէջ, հայերը դատապարտուած են օտարի գաւազանի հետ, {ենթարկուիլ} նաեւ իւր եկեղեցականների հարստահարութեան: Բայց

, այնպէս, որ անհնար եղաւ նորան, տարու վերջումը {ենթարկուիլ} հարցափորձութեան, տեղափոխ լինելու դէպի երկրորդ ու

է քաղում մի ծայրացեալ ազատութենից եւ ստիպուած չէ {ենթարկուիլ} տեղագրական, ժամանակագրական կամ իրողութենների կատ

արդէն զգալի էին ժողովրդի համար, եւ սա պատրաստ էր {ենթարկուիլ} մի նոր վերանորոգութեան։ Մեր ասածը ապացուցանում է

լի չարագուշակ իրողութիւն՝ Մխիթարեան միաբանութեան {ենթարկուիլը} Եզուիտների կանոնադրութեան։ Սարսափելի նիւթապաշտու

ամէնից աւելի անհաստատը, փոփոխութեան եւ աղճատանքի {ենթարկուողը} է նոցա ժամանակը: Շատ անգամ աւանդութիւնը գրեթէ ան

ը (իմանում եմ գործարանավորք, corpora organica) {ենթարկված} են բնության առհասարակ կանոններին, իմանում ենք նո

որ փարավոններից մինչեւ այսօր այդպես անիրավացիորեն {ենթարկվել} է անողորմ նեղությունների, զրկանքների, հալածանքն

մ։ Առ հասարակ այդ քաղաքի լեզուն մեծ փոփոխութեան է {ենթարկվել}, որոնց մի քանիսը՝ մեր աչքի առջեւ կատարված։ Սորանի

եւում է, որ լեզուն իբրեւ բնության այլ մարմինները {ենթարկվում} է ընդհանուր եւ անփոփոխ կանոնի տակ. ո՞ւր եւ լիներ

ե նա անտեղի մեջ է մտանում այնպիսի գործերի, որ չէ {ենթարկվում} առաջնորդական տեսչության, գրեցինք թե Այվազովսկին

ր այդ սերմերը հողի եւ կլիմայի համեմատ՝ ֆիզիկապես {ենթարկվում} են փոփոխության եւ ավելի կամ պակաս շեղվում նորմայի

եւ խօսում ենք ուղղակի մեր սրտից, որ շատ անգամ չէ {ենթարկվում} սառը կանոնների։ Բայց կարգից դուրս գալը դուրս գալ

սած չէ նորա ներքին կազմակերպութեան միջից, ինչո՞ւ {ենթարկւում} է այսպէս զգալի փոփոխութեան։ Նորա համար, որ փոխւ

նատուն նշանակեց Աւետարանական Հայերի համար, որ չէ {ենթարկւում} Հայոց առաջնորդի իշխանութեանը: Այս բանի մասին շատ

ւ եղանակները փոխւում են, եւ ինքը՝ երկրագունդը, {ենթարկւում} է յեղափոխութենների, որի հետ, անտարակոյս, կապակ

եսին գտանուած ամենայն ազգի մէջ հասարակ ժողովուրդը {ենթարկւում} է աւելի ծանր զրկողութենների եւ տառապանքի, մինչ խ

ասանեցնում է կամքի դրական ազատութիւնը, որովհետեւ {ենթարկւում} է շրջապատող աշխարհի եւ ժամանակի ազդեցութեան եւ զո

օմիտետի ծախքով՝ արդէն արքունական կանոնադրութեամբ {ենթարկւում} էր այս Կօմիտետի իշխանութեանը։ Կօմիտետի գլխաւոր գ

. երեսի այդ մասը զրկուած լինելով մազերից, առաւել {ենթարկւում} է ջերմութեան ազդեցութեանը, որ գրգռելով կաշին, պ

ուն, - որ գալիս է եւ կտրում է կեանքը, մարդը, որ {ենթարկւում} է մահի ներգործութեանը, մեռանում է իսկոյն: -

նած յառաջ է խաղում, թէ ի՛նչ վերանորոգութենների է {ենթարկւում}, այդ բոլորը չեն մտածում լուծանելու համար մեր առա

շքշելով այն օրէնքները, որ մարդու կամքին բնաւ չեն {ենթարկւում}, այո, այդպիսին աստուծու արտօնութիւնն է յափշտակո

եանց մէջ, այնպիսի առարկաների մասին, որ բնաւ չեն {ենթարկւում} ամբոխի նկատողութեանց եւ չեն դիպչում հոգու բարօրու

հասկացողութիւնից, ուստի եւ ամեն օր փոփոխութեան է {ենթարկւում} ։ Անցեալ տարուայ գեղեցիկը այսօր է տգեղ լինում, ի

ամենայն վերոյասացեալ Ինճիճեան խորհրդոց, չոքան 'ի {Ենի} -խափու, խաբեալ 'ի բանից Յովհաննէս աղայի Երեմեան,

վ, Կոստանդնուպոլսի մէջ, չնչին արծաթ վճարելով մի {ենիչերու}, սպանել է տալիս խոհարարը փողոցի մէջ անողորմաբար

Դրեզդ[էն] 20 I/2 II - 11 - 69 III - 7- 54 Դրեզդ[ {ենից]} Բռեսլաւ 6- 45 րոպ. II - 4- 77 III - 3 -28 Բռե

հարց ապաշխարութեան ճանապարհը։ Աստուծու մա՛րդը՝ {Ենո՛վքը}, որ օրինաւորապէս ամուսնացա՛ծ էր, հաճո՛յ գտնուեց

. 1-22, 27-29 եւ 32։ § 45. " Եւ հաճոյ եղեւ {Ենովք} Աստուծոյ. եւ ոչ ուրէք գտանէր, զի փոխեաց զնա Աստ

եզի կարգում եմ, որ ամեն նամակներիդ միջումը դնում {ենք} երեք կանգուննոց ասեղներ, որ քանի կարելի է, լավ

եզու ամենեւին բաց առնված չէ այս կանոնից: Տեսնում {ենք} ամբողջի օրինակը մեր մասնավորումը, նույնպես մասնա

յնպես մասնավորինը ամբողջի մեջ փոխադարձ եւ իմանում {ենք}, որ հայոց հին դպրությունը եւս ունեցել է երգեր,

ը, որոնց շատիցը բախտի անգթանալովը այժմուս զրկված {ենք}, եւ այս քչիցը, որ մեր ձեռքը հասած է, եզրակացնո

եւ այս քչիցը, որ մեր ձեռքը հասած է, եզրակացնում {ենք}, որ պիտո է անհամար շատ ունենայինք այսպիսի երգեր

ակին հասած՝ արդեն ծերացել են. այս բանը տեսանում {ենք} աչքով, բայց որովհետեւ մանկությունից մինչեւ ծերու

զուն. նորա տղայությունը կամ մանկությունը տեսնում {ենք} հին երգերի մեջ, նորանից հետո հանկարծ գալիս է մեր

անքը. այն զարհուրելի փոփոխությունը դարձյալ կարող {ենք} բնության շոշափելի օրինակներովը մեկնել: Գիտենք որ

արկված են բնության առհասարակ կանոններին, իմանում {ենք} նույնպես, որ մարմինները անմահ են մնում յուրյանց

աբար կամ լավ եւս իմաստասիրաբար քննելով՝ պարտավոր {ենք} տածել ու խնամել նոր բողբոջները, որ գինի սերմիցը

ամսույս 8ին երեկոյան ժամանակ: Այժմ միշտ տեսանում {ենք}, եւ երեկի, որ էր ամսույս 10, կիրակի օրը ժամից

իմ բարեկամս է, ամիսներով նորա հետ միասին բնակվել {ենք} Պետերբուրգում: Չգիտեմ մինչեւ այս գիրս ստանալուդ

գիր գրել, մինչեւ այժմ չտեսա: Ես եւ Ավտուշն ողջ {ենք} եւ առողջ: Մեր բոլոր ընտանյացը սիրո բարեւ, Կա

հայ ցենզորի համար ջոկ ռոճիկ նշանակել, հոժարացել {ենք} ինքներս նորան տարեկան բավականություն տալ եւ խնդիր

րան տարեկան բավականություն տալ եւ խնդիրի մեջ գրել {ենք}, թե նա առանց վարձի պատրաստ է ծառայել, որպեսզի տ

ծայրն է դասած, եւ մի՞թե մենք այնքան անարգ մարդիկ {ենք}, որ մինչեւ այնքան տեղը լինինք հասած, որ չկամենա

կարծեք, թե մեք քնած էինք. գիշեր ցերեկ աշխատում {ենք} ամեն բանի մասին: Օդդենը չկամի ամենեւին առնուլ եւ

թույլտվությունը դուրս եկած լինելով, հրատարակում {ենք} այժմ հայտարարությունքը: Ահա ուղարկում եմ քեզ մի

ան ընթացք չունեցան մինչեւ այժմ, օրըստօրե սպասում {ենք} հրամանի, որ, ինչպես լսում ենք մասնավոր կերպերով

օրըստօրե սպասում ենք հրամանի, որ, ինչպես լսում {ենք} մասնավոր կերպերով, պիտո է լինի անպատճառ: Մի երկ

նինք: Օրագրի այսքան գլուխ գալու վրա եւս ուրախ {ենք}, որ գոնե կարողանանք մենք ցույց տալ, թե ինչպե՛ս

ասած բանը մեր ազգի դաստիարակության համար. ուրախ {ենք}, որ մեր մատենագրությունը մի փոքր ձեռք ու ոտք ստա

, ազգի իշխանքդ եւ կարողքդ չօգնեք մեզ, մենք ոչինչ {ենք} եւ ոչինչ գործ չենք կարող հառաջ տանել ազգի լուսավո

ժամանակ է, որ եւ դուք եւ մենք, մինչդեռ կենդանի {ենք}, աշխատենք որքան կարող ենք, մեր ժամանակից մի փոք

մենք, մինչդեռ կենդանի ենք, աշխատենք որքան կարող {ենք}, մեր ժամանակից մի փոքր պարծանք թողուլ ապագա սերո

երեկ կուրծք կոտրելով եւ աչք խավարեցնելով աշխատում {ենք} գրելով ու սրբագրելով, տպելով ու չարչարվելով. այ

յունը չեք խնայելու: Եղբայր, մեք առանց ձեր ոչինչ {ենք}, նույնպես եւ դուք առանց մեր. պետք է ձեռք ձեռքի

ւ քո խորհուրդը հայտնել մեզ: Եվ մի փոքր կամ մնում {ենք} ձեւը մեծացնել կամ մի երկու թերթ ավելացնել: Մս

գիրը պիտի հասաներ մի այդպիսի պարոնի: Ավելորդ {ենք} համարում ասել այստեղ, որ " Հյուսիսափայլը " լուռ

հայտնելով մեր օրագիրը, թե մենք ազգը մոլորեցնում {ենք} եւ այլ այսպիսի բաներ: Այժմ նոքա ամեն ջանք գործ պ

րություն, թեպետեւ այստեղից այնտեղից լուր ստանում {ենք} եւ բավական մխիթարական: Դո՛ւք պիտի պահպանեք մե

ւսիսափայլը " մեր ազգին, ուրեմն ինչպես մեք զոհում {ենք} մեր հանգստությունը եւ կյանքը՝ տիվ եւ գիշեր մաշվե

որագրություն գալոց տարու համար աշխատել հանձն առած {ենք}: Տարեկան ծախքը օրագրի հազիվ հազ կարողանում ենք

ենք: Տարեկան ծախքը օրագրի հազիվ հազ կարողանում {ենք} ծածկել, ասում ենք հազիվ տալ, բայց պիտի իմանալ,

ը օրագրի հազիվ հազ կարողանում ենք ծածկել, ասում {ենք} հազիվ տալ, բայց պիտի իմանալ, որ մենք մարդ ենք,

մ ենք հազիվ տալ, բայց պիտի իմանալ, որ մենք մարդ {ենք}, անմարմին չենք, եւ դիցուք թէ մի տարի զոհեցինք ա

ք էշի նահատակ լինել: Մեք՝ երկու մարդ, հանձն {ենք} առնում այս ահագին աշխատությունը եւ ծանրությունը,

ունը եւ մի փոքր քաջալերել մեզ: Մի՞թե մեք մեղավոր {ենք}, որ ազգասեր ենք: Այո, եթե մեք լինեինք հարուստ

աջալերել մեզ: Մի՞թե մեք մեղավոր ենք, որ ազգասեր {ենք}: Այո, եթե մեք լինեինք հարուստ մարդիկ, այն ժամա

րության փողը չենք ստացած եւ այդ պատճառով գտանվում {ենք} պարտքի տակ: Մի՞թե արժան չէ, որ ազգային եղբարք օ

, մանավանդ մինչ տեսանում են, որ ամեն բան զոհում {ենք} ազգի օգտի համար: Ահա, սիրական եղբայր, մեր

կանից, ունի եւ բարոյական օգուտ, որովհետեւ կարող {ենք} ցույց տալ պարծանքով, թե ահա ազգը ընդունում է եւ

նախարարը մեզանից հարցմունք առնել, մեք շատ ուրախ {ենք}, եթե այդպես լինի, որովհետեւ գործի ներկը կբացվի

այնպես գիտե, որ մի օրինակ մնենի մեք քո հետ տվել {ենք} Սիվերսին, ես արդարեւ հասուցել եմ Սիվերսին այդ բա

րտության վերա: Մեք բոլոր բան հասկացողքս պարտական {ենք} ընդդեմ զինվորվել եւ ցույց տալ ժամանակով մեր ապագա

չենք եղել, որ ազգի թշնամիների հարձակմունքին դեմ {ենք} դրել մեր կուրծքը եւ ճակատը, որ ազգի օգտի համար զ

մեր կուրծքը եւ ճակատը, որ ազգի օգտի համար զոհել {ենք} մեր հանգստությունը, հայրենիքը, եւ այլն եւ այլն

դոն հասանում է 350 ֆունտ ստերլինգի: Իսկ մեք հեռի {ենք} Հնդկաստանից առավել քան թե մի լոնդոնցի, ուրեմն մե

չ ասել է կամ ո՛ւր է Կալկաթա: Մենք հատուկ խնդրում {ենք} Ձեզանից, որ աշխատություն հանձն առնուք ցույց տալ

ն էին, ոտքի տակ դնելու: Մեք այս բաները գրում {ենք} որպես լոկ քաղաքացի եւ որպես լոկ ազգի օգտին ցանկաց

ործ կատարել, ամենայն մաքրությամբ հոգու ցանկանում {ենք} այնպիսուն կատարյալ հաջողություն եւ ողջամբ վերադար

գուցե թե պատահի զոհել եւ մեր կյանքը, որ կարծում {ենք}, թե չէ կատարել դեռեւս յուր խորհուրդը ազգին վերաբ

ւրդը ազգին վերաբերությամբ, նույնպես համարձակվում {ենք} ասել, թե անօգուտ չէր նա ազգին: Իսկ եթե քաղաք

ան դրության մեջ գործերի, մեր կողմից այսպես կարող {ենք} վճռել այս խնդիրը: Ես եւ պ. Հարություն Աջեմյա

ցը, որի հետ Ձեր նամակի հիման վերա խոսեցա, հոժար {ենք} երթալ Հնդկաստան, վերոհիշյալ ազգային գործի պատճառ

ց արած ծախքի հաշիվը քաղաքին ցույց տալու հանձնառու {ենք}, մաքուր խղճմտանքով եւ ամենայն արդարությամբ:

հասարակությունը չհավանի սորան, ուրեմն ցանկանում {ենք} ամենայն հաջողություն մի այլ մարդ ընտրելու: Ա

ւ իմ գալը, անշուշտ մի գործ կգտնենք, քանի ընկեր [ {ենք]} միասին մի կտոր հաց խաղաղությամբ վայելելու համար

ությամբ՝ իբր " մենք մեր երեւակայության զավակներն {ենք} "։ Ա՜յ քեզ մտահայաց զառանցանք: Իրենք են անցել կ

վատացնել, որ մենք բոլորս բացասական մեծություններ {ենք}. այդպես չի՛ կարելի: Ինչ վերաբերում է Անանիայ

են անունը, հավանաբար երբեւէ մենք այդ մասին խոսել {ենք} եւ հայկական տորոնի լատինական անունը չենք գտել, հ

լ հռոմեական պատմությունից սկսած. մենք հետեւակներ {ենք} եւ Հռոմից դենը չենք գնում՝ մնացածը առայժմ տրամադ

րաբերում է մեզ, մենք դրական գիտության հետեւողներ {ենք} եւ մեր ամբողջ ուժը կենտրոնացնում ենք միայն ուսում

ն հետեւողներ ենք եւ մեր ամբողջ ուժը կենտրոնացնում {ենք} միայն ուսումնասիրելու այն, ինչ գիտությանը հաստատ

ես ողջ-առողջ եմ, եւ որ մենք առաջվա նման տեսնվում {ենք}: Թերեւս դա իրականանա: Սպասելով տեսակցության կամ

ամ չեմ ափսոսացել, որ մենք տեսակցությունից զրկված {ենք}, որովհետեւ ոչ մի դեպքում կյանքը վտանգի չէի ենթար

առաջին գիրքը, եւ մենք միշտ մամուլում արտահայտել {ենք} մեր սխալներն ուղղելու պատրաստակամությունը, եթե բ

հանձնարարում է բացարձակորեն, իսկ մենք ընդունում {ենք} միայն հարաբերականորեն, որովհետեւ նրա առաջ բացարձ

ր պրոգրեսիվ լեզվի, որքան այդ բարբառի մեջ տեսնում {ենք} լիովին պահպանված հին լեզվի ձեւերը: Ժողովուրդը մշ

ի հասկանում - ապա ի՞նչ տրամաբանությամբ մենք կարող {ենք} դիմել մի բարբառի, որտեղ այնպես առատ են հին ձեւեր

գալ: 2-ը անց կեսին կամ երեքին երբեմն մենք ճաշում {ենք}, եւ դրա համար էլ այդպիսի տարաժամ այցելությունը մ

ստոկրատները ձեռքերը ծալած նստեն, իսկ մենք կոչված {ենք} աշխատելու: Ինչ վերաբերում է ինձ, ես առայժմ աշխա

յն պատրաստ, նույնպես եւ պ. վերակացուն, սպասում {ենք} միայն ձեր գալստյան: Անցյալ անգամ գրեթե մի ամբողջ

: Նախ՝ համեմատություն կազմելով, մենք գտնում {ենք}, որ Նախիջեւանի հասարակության հարաբերությունը կայ

գործարանային գործվածքների շրջանառության, գտնում {ենք}, որ նրա հարաբերությունը կայսրության ընդհանուր ար

իրակի օրն իմաց տուր նրանց, որ նամակը մենք ստացել {ենք} եւ որ ես շնորհակալ եմ Ավետիքից: Ըստ որում, չմոռ

րելի է ասել, 15 տարի է արդեն, ինչ մենք պատերազմ {ենք} մղում: Ո՞վ գիտե, գուցե այդ գործի ժամն արդեն հաս

րադառնալի եւ որ ավելի, քան երբեւիցե նրանց կարիքն {ենք} զգում, ի նկատի ունենալով մեր սուրբ թարգմանիչներ

ի է եւ որոնց նա դադարել է վստահել: Մենք հայեր {ենք}. մենք չունենք ոչ մի քաղաքացիական կաստաներ եւ մեն

ն կաստաներ եւ մենք մաթեմատիկաբար նույնպես հավասար {ենք} իրար, ինչպես հավասար են նման եռանկյունների անկյո

րարեր, որ իբր մենք, ներքո ստորագրողներս, հոժար {ենք} ու գոհ արդեն կատարված գործով եւ այլն, կարելի՞ էր

, որ ես եւ եղբայրս՝ Ղազարոսը, փառք աստծո, ողջ {ենք} եւ առողջ: Գրիգոր եւ Սերովբե եղբայրներիս նամակներ

նիքի կացության մասին. շատ հաճախ անիմաստ նամակներ {ենք} ստանում, որոնք, փոխանակ ուրախության, վիշտ ու թ

զգը մեղադրել։ Մեք եւս, ինչպէս դուք, ազգի որդիք {ենք} եւ կցորդ դորա փառքին եւ անարգանքին, դորա հարստու

յառաջանում է դոյն այդ բաների չլինելուց: Խնդրում {ենք} ցոյց տալ մեզ երկու Հայ, որ միասին խորհուրդ կատար

մ էք ազգի հետ հասարակաբար, բայց յանկարծ տեսանում {ենք} յետոյ, որ գործ ունիք մի քանի պարոնների հետ. ցան

ն բարիքին: Եթէ մեք՝ որպէս անդամ ազգի, ճանաչում {ենք} մեր արժանաւորութիւնը, պիտոյ է ուրեմն խոստովանենք

ութեան ամրոցի վերայ: Պարո՛ն Իսահակեանց, խնդրում {ենք} անհանգիստ չլինել, թէ Հայաստանի փլատակների տակից

ած սառն հողմերը: Մեք մուզաների բնակարան ճանաչում {ենք} Պարնասը, այլեւ գիտենք մեր ազգային աւանդութիւնը,

անալով, կը դառնայ շատ անբարոյական մարդ: Խնդրում {ենք}, որ դուք մի փոքր աշխատութիւն յանձն առնուիք ծանօթ

ս էք գալիս, պարոն Իսահակեանց, " եթէ մեք ազգասէր {ենք}, եթէ հայրենասիրութիւնը պարծանք ենք համարում, այ

է մեք ազգասէր ենք, եթէ հայրենասիրութիւնը պարծանք {ենք} համարում, այսպէս առնենք կամ այնպէս առնենք ", ին

խնդրելու համար, յանձնառու չենք։ Մեք փորձը առած {ենք} այդ բաների, եւ մեր մեծատունների տտիպ համը առել ե

, սատանայի գործ է. հեռի՛ մեզանից, եւ մեք անպարտ {ենք}: Թող բամբասուինք ճշմարտութեան համար, փոյթ չէ,

կութիւն ունի բիւրը, բայց մեք տասն հազար համարում {ենք} մի բիւր: Նմանապէս մեք անարժան ենք համարում կանաց

հազար համարում ենք մի բիւր: Նմանապէս մեք անարժան {ենք} համարում կանացի ողբ ու կոծը, որ յառաջանում են մե

ենից, մինչ մեք՝ իբրեւ քրիստոնեայ, դատապարտւում {ենք}, եթէ, կորուսանելով մեր յոյսը, ձգէինք մեր անձը

յ: Եւ այսպէս, Պ. Իսահակեանց, մեք աւարտում {ենք} մեր նկատողութիւնքը, որ գուցէ թէ անախորժ թուին ձե

եղբայրական (եթէ միայն հաճիք ընդունել) խորհուրդ {ենք} տալիս ձեզ՝ բան գրելու ժամանակ չպատկանել այս եւ ա

պիսի օրինակներ, բայց մեք այս փոքրից եւս տեսանում {ենք} ահա, որ բնական աշխարհի օրէնքը թոյլ է տալիս անհատ

ւմ էր այնպէս զուր տեղը: Մեք ամենքս մի ազգի որդիք {ենք}, մեր հայրը Հայկն է, եւ մեք բոլորս՝ մի գերդաստա

սակցութիւն է: Պատճառն այն է, որ վաղուց ճանաչում {ենք} միմեանց, եւ Պ. Բէգզադէն այնքան վատ մարդ չէ, թէ

տում եւ չէ ընդունում։ Տէ՛ր Աստուած, յետոյ ասում {ենք}, թէ Աստուած բարկանում է մեր վերայ, ի՛նչպէս չբար

ու բանականութիւն է տուել, մեք քո հետ ո՛չ երեխայ {ենք} եւ ո՛չ խելացնոր պառաւ, որ ամօթ չլինէր հաւատալ այ

րութեան մշտնջենաւոր հպատակութեան մէջ, բարեհաճում {ենք} ՄԵՔ ոչ թէ միայն ընդունել ձեզ՝ ամենեքեանքդ, ՄԵՐ

Ր անընդհատ հոգաբարձութիւնը այդ մասին, այլեւ թոյլ {ենք} տալիս ձեզ ՄԵՐ Թագաւորութեան մէջ վայելել ոչ թէ միա

կնորսութեան տեղեր, ամենողորմ գթութեամբ պարգեւում {ենք} մշտնջենաւոր ժամանակով բոլոր հասարակութեան օգտի եւ

երայ բաժանելուց յետոյ ամենողորմ գթութեամբ ազատում {ենք} ամենեքեանքդ բոլոր Տէրութենական հարկերից եւ պաշտօն

ենների մօտից, իսկ զօրք տալուց Տէրութեանը ազատում {ենք} ձեզ մշտնջենաւոր ժամանակով, բացի ով որ ինքը կամք

ն մինչեւ նորա մահը Գերագոյն ողորմութեամբ յանձնում {ենք} ՄԵՔ այս բոլոր՝ Ղրիմից նորա հետ դուրս եկած Հայերի

նորա հետ դուրս եկած Հայերի հոգեւոր հօտը, եւ թոյլ {ենք} տալիս նոցա եկեղեցիք ու զանգակատունք շինել՝ ազատո

. 000 դեսեատին հող՝ որպէս արօտի դաշտ, հրամայում {ենք} ձեզ հաստատել մագիստրատ եւ այնտեղ դատ ու վճիռ կատա

նտրած կարգը՝ թագաւորութեան մէջ բնակողների, թոյլ {ենք} տալիս նորան վայելել մշտնջենաւոր ժամանակով եւ ժառա

սարակութեան վերայ մշտնջենաւոր ժամանակով հաստատում {ենք}: Տրուած է, Յունուարի 4-ին 1799 թուականին:

աւատարմացնել, որպէս եւ այս հրովարտակով հաստատում {ենք} եւ հաւատարմացնում ենք այդ իրաւունքների եւ առանձնա

ւ այս հրովարտակով հաստատում ենք եւ հաւատարմացնում {ենք} այդ իրաւունքների եւ առանձնաշնորհութենների զօրութի

, Կիրակոսի, այլ՝ Աստուծոյ, որին մասնակից կարող {ենք} լինել Յիսուսի Քրիստոսի ձեռքով: Այս շատ տխուր բան

գային ուսումնարան " խօսքը, թէեւ իսկոյն վերաբերած {ենք} Եւրոպական եւ բազմակողմանի որպիսութիւն յայտնող բառ

արժանաւորութենների նման ցոյց տալու համար: Տեսած {ենք} այդպիսի սուտ ազգասէրներից եւ այնպիսիքը, որ իւրեա

անի երեխայք՝ այբբենարանները ձեռքերին, շատ ուրախ {ենք} եւ շատ շնորհակալ այն մարդուց, որ այդպիսի մեծ եւ

գործունէութիւնը մի ժամանակաւոր բան չէ, այսօր մեք {ենք} դորա հանդիսադիրքը, էգուց մեր աշակերտքը, ճշմարտո

291): Զարմանալի բան. այնպիսի ժամանակի {ենք} հասել, որ բարի խորհուրդը եւս, որ տալիս էինք մի

եւ այժմ եւս սիրում եմ. ի՞նչ պիտոյ է առնել, մարդ {ենք}, ունինք շատ թուլութիւնք. երբեմն սիրում ենք մի մ

մարդ ենք, ունինք շատ թուլութիւնք. երբեմն սիրում {ենք} մի մարդ՝ առանց կարողանալու հաշիւ ու համար տալ մե

ս գայ"։ Բայց մեք ինքնին, որպէս մարդ, պարտական {ենք} օգնական գտանուիլ մարդկութեանը, եւ որովհետեւ ընդհ

, եւ որովհետեւ ընդհանուր մարդկութեան մէջ մտանում {ենք} մեր Հայ մարդկութեամբ, որովհետեւ Հայ մարդկութիւնը

մօտ է մեզ, այս պատճառով պարտականութիւն համարում {ենք} մեզ անփոյթ չլինել Հայոց ազգի յառաջադիմութեան եւ լ

ն մասին: Բայց որպէս մարդ եւ որպէս քրիստոնեայ մեք {ենք}, որ համարում ենք մեզ պարտական, իսկ այլ ոք չունի

էս մարդ եւ որպէս քրիստոնեայ մեք ենք, որ համարում {ենք} մեզ պարտական, իսկ այլ ոք չունի համարձակութիւն պա

մի հարկադրական պահանջողութենից, ինքնին աշխատում {ենք} օգնական գտանուիլ Հայ մարդկութեանը, որպէս եւ ինչ

եղեակ է մեր մատենագրութեան պատմութեանը: Խորհուրդ {ենք} տալիս օրինաւոր կերպով կարդալ եւ հասկանալ Խորենացի

այ Խորենացին Ռուսերէն, քան թէ Հայերէն: Խորհուրդ {ենք} տալիս նոյնպէս կարդալ Ղազար Փարպեցու նամակը՝ գրած

ամանակ նոքա եւս կարող էին ասել այն, ինչ որ ասում {ենք} այժմ մեք՝ ազգի հոգաբարձութեամբ ոչ եթէ գիտութեան

արօտելու քնքուշ Մուզաների գործակցութեանը, ողբում {ենք} անդադար օբսկուրանտների թշուառ գլուխը, եւ շատ կար

րի կարգը, իսկ միւսները ընդհանրապէս մարմին դարձած {ենք} ճանաչում, որովհետեւ հոգու համար ոչինչ հոգաբարձու

ւմ չարը՝ կտրատելով միայն նորա ճիւղերը, աշխատում {ենք} արմատը կտրել այդ չարին, որ իսպառ չորանայ: Բայց

ինչ որ մեր խելքը կտրում էր, թէ բարի է, կատարել {ենք} ՝ ինչքան մեր կարողութիւնը կը տանէր՝ մի բարի գործ

կը տանէր՝ մի բարի գործի մասնակից լինելու, եղել {ենք}, թէ սորա հակառակ, մեր սրտի եւ հոգու դատաւորը,

ունէր մեզ ասելու: Արդեօք անցեալ տարում ճանաչե՞լ {ենք} մեզ, թէ մարդ ենք, ուրեմն եւ արժան էր ապրել եւ մ

: Արդեօք անցեալ տարում ճանաչե՞լ ենք մեզ, թէ մարդ {ենք}, ուրեմն եւ արժան էր ապրել եւ մարդկութեան համար՝

, այսօր " Հիւսիսափայլի " ճառագայթների տակ նկատում {ենք} փարատուած։ Անցան գիշերային մրրիկները, եւ փիլիսո

ի՞նչ պիտոյ է առնել, այսպիսի Բէգզադէների պարտական {ենք} ցոյց տալ ամենայն մարդկային կարեկցութիւն՝ առանց զ

կէտ չունէր այդ գործը, ուստի եւ մեք աւելի յարմար {ենք} տեսանում նկարագիր անուանել նորան - картины, քան

րիտը պիտոյ է ասել. մեր համար, ըստ որում սովորած {ենք}, հիւսիսային Բորէասից շատ վատ են արեւմտեան խոնաւո

րի կողմից ազատութեամբ յառաջացուցած, մեք ճանաչում {ենք} ապստամբութիւն, իսկ ապստամբութիւնը՝ պատժի արժանի

ձեր կոչումը եւ անձը: Մեր կայսրը, որին հատուցել {ենք} մեր հպատակական երդումը, այնպիսի իշխան չէ, ինչպէ

նդդէմը... - Ո՛վ է ասել ձեզ, թէ մեք քարոզում {ենք} ընդդէմ բարոյականութեան։ Այդ մի ցած զրպարտութիւն

տութեան չար դեւը: Մեք բուն այդ վէճի մէջ տեսանում {ենք} լուսաւորութեան եւ խիստ բարոյականութեան սկիզբը: Մ

ւն՝ մեր Աստրախանեցի Հայերի վերայ գրած, նշմարում {ենք} հեղինակի կողմից՝ կարդալով հետեւեալ տողերը (տե՛ս

ով զանազան հայաբնակ տեղերում, ուր եւ մեք պատահած {ենք} երբեմն երբեմն... Բանը միայն տօն կատարելու վերայ

որ հիմնուած էր այլ կանոնների վերայ, մեք ուրանում {ենք} դրականապէս եւ, ցաւելով ազգի կողմից զուր տեղը գոր

մից զուր տեղը գործ դրուած արծաթի վերայ, բողոքում {ենք} այն մարդերի ընդդէմ, որ զանազան առիթներից եւ ախտե

լ ոտանաւորը, որ գրուած էր օտար լեզուով եւ ցաւում {ենք}, որ այդքան քրտինքով յառաջ եկած գործը մեռած է ազգ

աջ եկած գործը մեռած է ազգի համար: Մեք ցաւում {ենք}, մանաւանդ, արգոյ վարդապետի աշխատութեան, քան թէ

ազգի երեսփոխան քարոզելով իւրեանց։ Մեք բողոքում {ենք}: Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապէտքը պարապում են ա

նի մակագրով: Հին լեզուով գրուածների մէջ տեսանում {ենք} գործ դրուած ամենայն ջանք եւ ճիգն մթնախօս լինելու

րարկուն չլինէր խափանառիթ: Միեւնոյն կերպով ցաւում {ենք} եւ Խորէն վարդապետի վերայ՝ քաջ գիտելով նոցա դրութ

կը կացուցանէ մեզ ծերունի Նահապետը, եւ խոստանում {ենք}, որ Հայաստանի լուսնակը իւր շողը կը կաթէ նորա գեր

խոստացել է մեզ այս իւր կողմից, ուստի եւ աւելորդ {ենք} համարում վերստին խնդրելով ձանձրութիւն պատճառել:

ած է եւ գրքի մակագիրը՝ " Ընծայ"։ Շնորհակալ {ենք} պատուելի ծերունուց, որ պատուասիրեց մեզ ընծաներով

ուած լինէինք այլ հանգամանքի մէջ, քան թէ գտանւում {ենք}: Սորանից քանի տարիներով յառաջ բարձրացած կրօն

" վիճակը այլապէս էր վճռել ճակատագիրը: Շնորհակալ {ենք} " Ընծայից ", որ առիթ տուեց կարդալու " Ընդունելու

հատորներն ընդարձակելու։ Բայց մենք ոչ այն կողմերն {ենք} եւ ոչ իրենց տրամաբանութեանցը մտիկ ընելու գլուխ ու

մը ոտքի վրայ ելնելով ըսել, թէ " այո՛, հերձուած {ենք} անոնցմէ, որք եկեղեցինիս կ՚արհամարհեն, ի՛նչ անպա

կան Հայքս, մէկ սերունդէ, մէկ ընդանիքէ եւ եղբայր {ենք}, մեր երակներուն արիւնը մէկ տեղէ կը բղխի, եւ անո

Հայկայ զաւակներս, համոզուած եւ մտքերնիս հաստատած {ենք}, թէ մեր ամեն թշուառութեանցը միակ եւ առաջին եւ վե

անկէց ալ ուրիշ արժէք մը չունիք"։ Շնորհակալ {ենք} Պ. Կըկռիկեանից եւ, մանաւանդ, ուրախ ենք նորա կա

որհակալ ենք Պ. Կըկռիկեանից եւ, մանաւանդ, ուրախ {ենք} նորա կատակերգական քանքարի վերայ, բայց չենք կարող

, ամենեւին անարժան է նորան: Հոգով չափ ցանկանում {ենք}, որ արգոյ հեղինակը իւր մտքի ծնունդը աւելի պատշաճ

ի պնդութեամբ։ Ամենազօրաւոր պատասխանին, որ լսում {ենք} ծերունի հօր բերանից, այս է. " Պապեան եղիր, որ

քան հոգեւոր վիճակից մարդերի վերայ՝ հարկ համարում {ենք} հանդէս հանել Յիշատակարանիս մէջ արգոյ Շահնազարեանց

ւց գրուած էին այս հրատարակութեան բաժանորդ: Լսում {ենք}, թէ տասն եւ չորս հատոր պիտի լինի բոլոր հրատարակո

տպագրողի սեպհական ծանօթութեններին, մեք գտանւում {ենք} մեծ տարակուսի մէջ, եւ անտարակոյս մի օր ազգային կ

պարանում: Խօսելով տպարանի վերայ՝ պարտականութիւն {ենք} համարում մեզ լուռ չմնալ Պ. Ճանիկ Արամեանի տպարան

ասելու պարոն թարգմանողին, ներողամիտ աչքով նայում {ենք} թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ թարգմանութեան թերութենների վերա

ունի ոչինչ մատենագրական արժանաւորութիւն: Աղաչում {ենք} մեր եղբայրակիցքը՝ թարգմանութեան ժամանակ ուշ դարձ

ենայ մի հաստահիմն արժանաւորութիւն: Մեք ուրախ {ենք}, որ ամենայն տեղ Հայերի մէջ երեւում է այժմ փոքրիշ

միշտ եգիպտացու աչքից։ Այս պատճառով եւս տեսանում {ենք} զանազան խլրտմունք եւ թշնամական յարձակմունք՝ " Ար

է հրապարակական շնորհակալութիւնը, որոնց ցանկանում {ենք} նոյնպէս ամենայն յաջողութիւն եւ յառաջադիմութիւն:

ris, M. Tuysuzian. Ամենայն հոգով ցանկանում {ենք}, որ մեր ազգային եղբայրակիցների մէջ բացուին զանազ

ագրի յայտարարութիւնք: Այո՛, ցաւելով խոստովանում {ենք}, որ շատ անգամ այդպիսի օրագիրք հազիւ թէ տեսած հրա

ինչեւ այժմ ազատ էր գրատպութիւնը, բայց այժմ լսում {ենք}, որ ամենայն ազգից կարգուած են ցենզօրք (քննիչք)

ը: Այստեղ երեւում է մոլի եռանդը... Մեք բողոքում {ենք} այդպիսի քննիչների ընդդէմ, եւ խնդրում ենք, ուշադ

ողոքում ենք այդպիսի քննիչների ընդդէմ, եւ խնդրում {ենք}, ուշադիր լինելով մեր անբաղդացած ազգի վիճակին, տ

էն խոստովանել իւր սրտի վկայութիւնը, մեք ճանաչում {ենք} կորստաբեր իմաստակութիւն՝ առաջնորդուած ճիզուիթակա

եզ՝ գրողներիս, կը դատապարտէ: Մեք հրաւիրում {ենք} բոլոր Հայոց վաճառականքը ուշադրութեամբ կարդալ այս

սրբուէին, բայց մեք մեր կարողութեան չափ պարտական {ենք} սպասաւորել այս սուրբ պաշտօնին: Մեր համար ազգութի

նի, որ դորան պահպանելու եւ օգնելու մտքով պատրաստ {ենք} ամենայն զոհաբերութեան, ինչ որ միայն կարող էր մի

վ եւ ձեռքերս սրտերիս վերայ դրած, ոչ միայն զոհում {ենք} նորանց, այլ, որպէս քաղդէական սերմից յառաջացած ծ

րպէս քաղդէական սերմից յառաջացած ծնունդներ, քարին {ենք} զարկում: Շատ լաւ գիտենք, որ մեք այս ճանապար

Շատ լաւ գիտենք, որ մեք այս ճանապարհով ատելի {ենք} կացուցանում մեր անձը, եւ այս է պատճառը, որ " Հի

սափայլը " փուշ է շատերի աչքին։ Բայց միշտ մտածում {ենք}, թէ պատասխանատու ենք Աստուծոյ առաջեւ, պատասխանա

ի աչքին։ Բայց միշտ մտածում ենք, թէ պատասխանատու {ենք} Աստուծոյ առաջեւ, պատասխանատու՝ խղճմտանքի եւ առո

ոյս չկայ, բայց փուշ եւ որոմ՝ բիւրաւոր։ Աղաչում {ենք} ամենակալ Տէրը սրտացաւ գործաւորներ ուղարկել, որ խ

ւ յինէն ", - ասում էր նա մարգարէին: Ամաչում {ենք} մի օտար մարդու առաջեւ, երբ պատմելով մեզ մեր ազգի

աւելի չունին ուրիշ արժանաւորութիւն: Մեք ծիծաղում {ենք} դոցա վերայ, բայց այդ ծիծաղը արտասուքից դառն է մե

անի հոգեւորների կողմից նզովքի շանթեր եւս տեսանում {ենք} ՝ դէպի մեզ արձակուած, բայց այդպիսի շանթերը փութո

գիշերադէմ մարդիկ հայհոյեցին մեզ, այլ սպասաւորում {ենք} ազգի օգտին։ Գուցէ մեղաւոր ենք նորանով, որ մեր ա

, այլ սպասաւորում ենք ազգի օգտին։ Գուցէ մեղաւոր {ենք} նորանով, որ մեր աչքի առաջեւ են Հայոց ազգի համար

ց հարիւր տարի յետոյ գալոց օրերը... Հրաւիրում {ենք} կեղծաւորները շարել իւրեանց գործարանքը եւ արդարացն

րութիւնը բամբասանքի ընկերութիւն է: Մեք հաւաքւում {ենք}, որ սորան բամբասենք, նորան հայհոյենք, միւսին դ

ծուլութիւնը եւ անհոգութիւնը, մեք ինքնին պարտական {ենք} նախ գործ սկսանել եւ ապա խնդրել Տիրոջ յաջողութիւնը

ւրդներին, որոնց առաջնորդած է, ուստի եւ ստիպուած {ենք} դպրոցի աննշանաւորութեան պատճառը վերագրել հնարների

արանիս մէջ՝ չունինք համարձակութիւն: Հարկադրւում {ենք} այսքան միայն ասել, որ հին բարոյական աշխարհի եւ հ

րեանց զաւակների մասին բարոյապէս։ Մեք պատասխանում {ենք} ՝ ո՛չ: Նոքա դեռ նոր աշխարհ բերած մանուկը, ը

քերը կրկնելու ժամանակ, եւ զայրացած ամօթապարտւում {ենք} մեր խղճմտանքի առաջեւ՝ մտածելով, թէ մինչեւ ո՛ր ա

ւնը եւս կատարում են օտարի լեզուով: Մեք վերջացրել {ենք} մեր հաշիւը նոցա հետ։ Թողնում ենք, որ նոքա լողան

: Մեք վերջացրել ենք մեր հաշիւը նոցա հետ։ Թողնում {ենք}, որ նոքա լողան իւրեանց քրինօլինների մէջ՝ մոլորո

այութիւնը երեւեցնել ձեր զաւակների մէջ. մեք անմահ {ենք} մեր զաւակներով, ինչպէս մեր նախնիքը կենդանի են մե

ան հորիզոնի վերայ: Բայց ներկայումս, կրկնում {ենք}, մինչդեռ չկայ դեռեւս մէջտեղում ընտանեկան կամ մայ

ղմից: Շատ անգամ բերանացի եւ նամակներով խօսած {ենք} զանազան մարդերի հետ մի ընդհանուր ազգային արծաթագլ

նելը։ Բայց առանց այդ ճանապարհորդութեան եւս կարող {ենք} մեր ներկայ խնդիրը լուծանել, այսինքն՝ իմանալ ազգ

: Բայց արի տես, որ, մեծի քամակից գնալով, կարող {ենք} եւ փոքրը կորուստնել: Ո՛վ է մեզանից ճանապարհ ընկն

եր թիւը, որքանութիւնը եւ վիճակը, եւ հարկադրուած {ենք} սուտ ու մուտ ծանօթութիւնք մուրալ այս կամ այն օտար

, խօսելով այս բաների վերայ, համարեա՛ թէ խարխափել {ենք} մի խաւար գետնափորի մէջ, իսկ երբ երեւան հանուին վ

էր՝ 17 Փետր. 1860, Թիֆլիս: Մեք շատ ուրախ {ենք} այսպիսի թղթակիցների վերայ եւ, եթէ կամենան, կարո

՝ երեւելով բոլորովին այլ զգեստով։ Միայն խնդրում {ենք}, որ մեզ հասուցած տպելիքը յարմարեցուցած լինին ազգ

ովոր էին գրքերի քամակներում գրել, եւ մեք կարծում {ենք}, թէ Էջմիածնի, Աղթամարի եւ Սսու կաթողիկոսական մա

այլն Մեսրոպ Տիրատուրեան: Շնորհակալ {ենք} մեր անծանօթ բարեկամից նորա այս գովելի գաղափարի մա

ած խնդիրը շատ մեծ յարգ ունի մեր աչքում. համաձայն {ենք} նորա թէ՛ գաղափարին եւ թէ՛ այդ գաղափարը իրագործելո

՛յս: - Արժանաւոր հատուցումն: Մեք կտրում {ենք} այս մասնաւոր խօսակցութեան թելը, որ մի տան անկիւն

տան անկիւնում երկու մարդու մէջ կար: Մեք դառնում {ենք} դէպի հասարակութիւնը, որի համար, գո՛նէ արտաքին ձ

որ մինչեւ անգամ ոգեւորուել էր... Բայց զարմանում {ենք}, թէ ինչպէս " Կոտրած ոտքով կովի " անմահ տաղերգուն

ր սխալուելով տալու լինէին մեզ, նախատինք համարում {ենք} ներկայումս եւ պիտի համարենք ապագայում, ըստ որում

դուրս են երեւում Հայ մամուլներից, մեք համեմատում {ենք} այն նեխած շարաւի հետ, որ այսքան դարերով հաւաքուե

ի այդ խորհրդական ճանապարհի ելքը, եւ մեք հետեւում {ենք} այդ ճակատագրական ձգտողութեանը: Երանի էր մեզ

ք խելացի հակառակորդք, բայց, որպէս Հայ, զրկուած {ենք} ներկայումս այդ պարծանքից: Չկամինք առաւել խօս

Պ. Նազարեանցի պատճառով գրելու գրքի մէջ, դառնում {ենք} դէպի երկրորդ խնդիրը, որ արել էին մեզանից: §

գի ապահովութեան գրաւականը: Մեք միշտ ուրախութեամբ {ենք} յիշել, որ Հայոց ազգը իւր յիշատակի արժանաւոր Բաբկ

ոյ կը դնենք այդ նկատողութեններից մինը, որ ստացել {ենք} նամակի ձեւով, եւ որ ունէր այսպիսի ստորագրութիւն

յաւելացնում այդ նամակի վերայ, այլ միայն խնդրում {ենք} արգոյ ժողովագրից, որ, խնայելով իւր ութսունամեայ

րկաւորապէս այլ կերպարանքով եւ այլ հոգով։ Թողնում {ենք}, որ ներկայումս, մի փոքր աւելի բան հարկաւոր է Հա

արութիւն պահանջելու, բայց մեք՝ ասիացիքս, զուրկ {ենք} այդպիսի բարակ բաներից. մեր մէջ ասիական կոպտութեա

լինենք, քան թէ մտերիմ, ըստ որում, մեք եղբայրք {ենք}, ըստ որում, մեր երկուքի արիւնը եւս մի աղբիւրից

տուեց Հայաստանը մինչեւ այսօր: Մեր աչքով տեսանում {ենք} ուրիշ թառամած ազգերի վերստին ծաղկիլը, ճնշուած եւ

գերադասողք: Համօրէն Հայոց ազգի անունով բողոքում {ենք} Պ. Խուդաբաշեւի ընդդէմ: Ուշադրութեան արժանի

կութիւնը: Այս բանի մանրամասն պատմութիւնը գտանում {ենք} Սեբէոս Եպիսկոպոսի Պատմութեան մէջ, ուր պահուած է

Քաղկեդոնեան ժողովը: Պարտականութիւն համարում {ենք} հրապարակով յայտնել անարուեստ կոմպիլատորին, թէ մե

: Իբրեւ ապացոյցք մեր այս մասին ասածներին՝ դնում {ենք} Պ. Խուդաբաշեւի առաջեւ մեր ազգային հեղինակների գո

ռաջեւ մեր ազգային հեղինակների գործերը եւ խորհուրդ {ենք} տալիս նորան մի փոքր ուսումնասիրել այդ հեղինակութի

պատճառով եւս այդ անցքերի պատմութեան վերայ նայում {ենք} այն չափով եւ այն հայեացքով, ինչ չափով եւ ինչ հայ

այսպիսի բաներ չենք կարող: Այս բոլորը հրատարակում {ենք} անարգ զրպարտութիւնք Ներսէս Շնորհալու վերայ եւ ոչ

ններից կամ այլ աշխատութեններից: Մեք բողոքում {ենք} այն խօսքերի ընդդէմ, որ Թէորիանոսը կամայաբար դնու

նոսը կամայաբար դնում է Շնորհալու բերանը, մերժում {ենք} որպէս մերկ սուտ նորա արտասուալի պաղատելը Թէորիանո

էորիանոսին եւ Հայերը մոլորուած ճանաչելը, մերժում {ենք} սաստկութեամբ նորան վերագրուած երկդիմի բնաւորութիւ

նորան վերագրուած երկդիմի բնաւորութիւնը, մերժում {ենք} եւ ծածուկ նամակի գրութիւնը կամ գոյութիւնը: Ա

նը: Ազգի եւ ազգային եկեղեցու անունով խնդրում {ենք} բոլոր հայկական օրագրերից եւ լրագրերից, բոլոր գրչ

դրութիւնը, թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժմ լռեցինք եւ լռել {ենք} Պ. Խուդաբաշեւի չնաշխարհիկ ժողովածուի ընդդէմ: Ի՛

: Սորանից աւելի բան չունինք ասելու եւ ցաւում {ենք} շատ, որ իբրեւ յիշատակագիր, մի փոքր մերկանդամ հա

թեան սխալները: Ամենայն յաջողութիւն ցանկանում {ենք} պարոնին այս նոր ասպարէզի մէջ եւ հաւատում ենք, որ

նում ենք պարոնին այս նոր ասպարէզի մէջ եւ հաւատում {ենք}, որ նորա ջանքը կը պսակուի՝ կատարելագործելով եթէ

Մեր երկարատեւ լռութեան մասին այսքան միայն արժան {ենք} համարում ասել, որ դա մի կամայական բան չէր:

յական բան չէր: Մեք միշտ " Հիւսիսափայլի " հետ {ենք} եղել եւ կը մնանք. " Հիւսիսափայլի " դաւանութիւնը

աւելի երկար լուռ մնալ, այնուամենայնիւ, անբաժան {ենք} " Հիւսիսափայլից ", եւ Յիշատակարանը պիտի երեւի նո

կ հասարակութիւն գործակատար գտանուիլ: Մեք խնդրում {ենք} այն մարդերից, որ թեթեւ աչքով նայում են մի շարուն

թիւն պիտի լինի բանական դատողութեամբ: Աւելորդ {ենք} համարում ասել, թէ ոչ ոք իրաւունք չունի բռնադատել

տակութեան վերայ: Ազգի էական օգուտներին զոհել {ենք} եւ պիտի զոհենք ամենայն բան։ Պատասխանելու չենք տր

եւ քաղաքակրթութեան պտղաւէտ սկզբունքը մեք պարտական {ենք} որոնել երկրորդի մէջ: Ճշմարի՛տ է եւ այն, որ

՝ դէպի յառաջ: Յառա՜ջ... Այնտեղ միայն կարող {ենք} հանդիպել մեր ազգի կենսանորոգ եւ որոտընդոստ յարութ

երկայ պատերազմի այսօրուայ հետեւանքը մեք ընդունում {ենք} որպէս իրողութիւն: Մեր աչքի առջեւ են բիւրաւո

": Հազարաւոր գովեստներ, բիւրաւոր երանիներ լսած {ենք} հարիւրաւոր անգամ. նոյնը գրեթէ եւ Ֆրանսիոյ վերաբե

նուականութիւն: Այն ժամանակ միայն ստուգապէս կարող {ենք} ասել, թէ Անգլիան հարուստ է, երբ այն միլիոններ բ

այմանիդ խորհուրդը: Եւ այսպէս, դնենք, թէ խօսում {ենք} մի այդպիսի դժբախտ գործաւորի կամ անհող երկրագործի

դիպի, կա՛մ իսպառ կարօտ մնայ"։ Մեք վկայում {ենք}, որ այս պայմանը ծնրադրութեամբ կ՚ընդունին, քանզի

արդկայի՛ն է, քանզի արդա՛ր է: Այժմ հարցնում {ենք}, հարո՞ւստ է անգլիական ազգը, եթէ մի քանի գործարա

դէպի մուրացկանութիւն... Չէ՛, հարուստ չէ, ասում {ենք}, եւ այն՝ դրականապէս: Որեւիցէ աղքատ համարուած ա

Բաժի՛ն տուր ինձ քո հողից, մեք մի հայրենիքի որդիք {ենք}, եղբայր ենք: Ինչպէս քեզ հարկաւոր է ապրուստ, նո

նձ քո հողից, մեք մի հայրենիքի որդիք ենք, եղբայր {ենք}: Ինչպէս քեզ հարկաւոր է ապրուստ, նոյնպէս եւ ինձ

ւ Ստիւարտ Միլը, տեսաւ եւ գոչեց. " Մեք սուզանում {ենք} "։ Կեմբրիջի համալսարանի երկրագիտութեան վարդ

որ մօտ է մեզ, որի հետ անքակտելի կապերով կապուած {ենք}, մեր խնդիրը է մեր խե՜ղճ ազգի թշուառութիւնը: Այս

ից սկսած մեր ընթերցողների ուշադրութիւնը հրաւիրում {ենք} դէպի Թիւրքիա, որի կազմութեան մէջ մտանում է Հայաս

- Այո՛, երկու կամ երեք հատ: Մեք հրաժարւում {ենք} այս թշուառութեանց պատկերները նկարագրելուց: Նոցա

ը դուրս արձակելու համար: - Այո՛, ընդունում {ենք} այդ, բայց դարձեալ կարելի է գործ կատարել: Մի՛թէ

ւր պատմական աշխարհից, թող եւ չշարժի, մեք ընդդէմ {ենք} գաղթականութեան եւ գաղթականութիւն չէ մեր քարոզածը

թականութեան եւ պանդխտութեան մէջ, նորան հրաւիրում {ենք} վերադառնալ, մանաւանդ՝ Փոքր Ասիա, որ աւելի հրապ

թեան ամպ ծանրանում է մեր սրտի վերայ, երբ մտածում {ենք}, թէ Անգլիացին գնում է Կանատայ, Աւստրալիա, Հնդկ

զ ասել այս խօսքը, բայց ծածկել այն, ինչ որ զգում {ենք}, համարում ենք ոչ միայն կեղծաւորութիւն, այլեւ վա

ը, բայց ծածկել այն, ինչ որ զգում ենք, համարում {ենք} ոչ միայն կեղծաւորութիւն, այլեւ վատութիւն:

յլեւ վատութիւն: Մի քանի տարի կայ, որ լսում {ենք} հանապազ մեր վաճառականներից մի կարծիք, թէ հարկաւո

, որպէսզի ազգը հարստանայ: Երանի՜ թէ, ասում {ենք} մեք, քանզի այն տեսակ վաճառականութեան մէջ չենք տե

ր մարդը ապրում է եւ օդ է շնչում, մեք հրատարակում {ենք} նորան իմաստակութիւն եւ խաբէութիւն: Մարդն է փիլիս

ւ Սինայի հետ վերաբերութիւն չունի, այլ, կամենում {ենք} ասել, թէ մարդը նախ եւ առաջ կենդանի է, եւ ապա բա

նտեսական խնդիրը մահու եւ կեանքի խնդիր է, կրկնում {ենք} դարձեալ: Եւ անկարելի է Հայոց ազգի հիմքը նորոգել

կամ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը, պատասխանում {ենք} մեք: Վաճառականը ո՞չ ապաքէն դրամ է տալիս իւր վաճա

ք, փրկուա՞ծ է ձեռագործի վաճառականը: Մեք թողնում {ենք} համեմատական բաղդատութիւնը վաճառականութեան երկու մ

բան: Մեզ կարող են ասել, թէ մեք նկարագրում {ենք} այս կացութենների միայն տխուր եւ սեւ կողմերը:

ուր եւ սեւ կողմերը: Որովհետեւ, պատասխանում {ենք}, այն մխիթարիչ եւ լուսափայլ կողմերը, որ այդպէս հ

մ գումարը: Զօրութիւնը եւ ոյժը այնտեղ է, կրկնում {ենք}, ուր որ դրամագլուխը կամ ապրանքը կայ: Առնողը տկա

եր ասածը ապացուցանելու համար. ազգի վիճակը առնում {ենք} իբրեւ իրողութիւն եւ նորան դարձեալ իբրեւ վկայ դնու

բրեւ իրողութիւն եւ նորան դարձեալ իբրեւ վկայ դնում {ենք} ազգի առջեւ: Այսքան տարիներ գնում է ազգը այս ճանա

կտրուել է, որ վաղուայ համար մտածէ: Մեք կարծում {ենք}, թէ աւելի շուտով այս բնաւորութեանց մէջ է Եւրոպիո

արհի երեսին, եթէ մեք մի կտոր հողի վերայ քարոզում {ենք} հաւասար իրաւունք, ուրեմն, ազգութեան խնդիրը եւ ո

եղած կարգի հետ, ուստի մեր կարողութիւնքը ուղղում {ենք} մեր ազգութիւնը պաշտպանելու համար: Եւ մեր ամենիս

ւթիւնը ունի իւր եսական կողմերը. հերի՛ք է, ասում {ենք}, որ մի ազգութիւն իւր մի շամփուր խորովածի համար մ

մեր ուղիղ ճանապարհից: Այս պատճառով մէջտեղ դնում {ենք} խնդիրը՝ ի՛նչ է ազգութիւնը: Ազգութիւնը, իբ

՞ գետնից բուսան: Եթէ մարդը կայ, եթէ մեք տեսնում {ենք} նորան, եթէ շատ անգամ գիտենք նաեւ նորա ծագումը,

ամ գիտենք նաեւ նորա ծագումը, ինչպէս ապա ուրանում {ենք} նորա լինելութիւնը: - Մեք ուրանում ենք ազգի

անում ենք նորա լինելութիւնը: - Մեք ուրանում {ենք} ազգի լինելութիւնը. մարդը կայ, բայց ազգը չկայ:

թագաւորը։ " Իսկ մարդը յաւիտեան կայ ", - կցորդում {ենք} մեք: Չքացած ազգը ապրում է իւր ժառանգների մէ

էր ամենայն բան: - Այսօր չէ, վաղը, - ասում {ենք} մեք: - To-morrow morning!, - ասում է հեգնո

յ հաւասարակշիռը եւ իրաւունքը, այն րոպէից, ասում {ենք}, ազգութիւնը դարձաւ կառավարութեանց հալածող ուրուա

տոյ՝ յարատեւել իբրեւ բռնակալութիւն ", - կրկնում {ենք}, մեր դարու երեւելի մտածողներից մինի հետ: Գ

, որ ընթացակից չէ նորան, յետ է մնում: Մեք կարող {ենք} բռնել ժամանակի այն ակնթարթը միայն, որ անցնում է

ոխում է միայն նորա լուծը։ Մեք դրականապէս թշնամի՛ {ենք} այդպիսի ազգութեան, ինչպէս թշնամի ենք բռնակալութե

պէս թշնամի՛ ենք այդպիսի ազգութեան, ինչպէս թշնամի {ենք} բռնակալութեան, ո՛ւր կամ ինչ կերպով, որ յայտնուի

ոհացաւ, մեք մեր շնորհակալութիւնը կանխիկ յայտնում {ենք} նորան: Իսկ ընդհակառակը, եթէ աւելի նեղսրտեցաւ,

կերպարանագործել մեր գաղափարը: Այժմ դառնում {ենք} դէպի այն կէտը, որտեղից խոտորեցանք եւ դէպի այնտեղ

էտը, որտեղից խոտորեցանք եւ դէպի այնտեղ հրաւիրում {ենք} դարձեալ մեր ընթերցողների ուշադրութիւնը: Որչ

եղր, մեր քարոզութիւնը աւելի պարկեշտ է: Մեք ցոյց {ենք} տալիս մի երկիր, որ բուսուցանում է բամբակ, մետաք

բրինձ, սուսամ, տորոն եւ այլ ընդեղէնք: Մեք ցոյց {ենք} տալիս մի երկիր, ուր ամենայն ընտանի գրաստ աճում է

ս արժանի են ուշադրութեան եւ մշակութեան: Մեք ցոյց {ենք} տալիս մի երկիր, որի հանքերը մեծապէս կարօտ են մշա

անքից, կէս մի այլապէս է մտածում, քան թէ մտածում {ենք} մեք, քան թէ աշխատեցանք մեք նորա առջեւ կերպարանել

: Մեք այդ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդուն ասում {ենք}. " Շատ լաւ, դու ունիս բաւական գումար, ունիս տո

ում ես թէ քո ժառանգները ապահով են, իսկ մեք ասում {ենք}, որ այդ կարծեցեալ ապահովութիւնը անհիմն է"։

ի կերպարանքով: Դնենք, թէ քսան հոգի, մեք ապրում {ենք} մի տեղում եւ վաճառականութիւն ենք առնում մեր մէջ:

ոգի, մեք ապրում ենք մի տեղում եւ վաճառականութիւն {ենք} առնում մեր մէջ: Մեք ամենքս գործում ենք առանձին ա

կանութիւն ենք առնում մեր մէջ: Մեք ամենքս գործում {ենք} առանձին առանձին, իւրաքանչիւր մարդ՝ իւր օգտի համ

ութիւնքը իրար վերայ բարդելով, դնենք, թէ ստանում {ենք} հազար ոսկու մի դրամագլուխ: Արդ, հարցնում ենք,

ւմ ենք հազար ոսկու մի դրամագլուխ: Արդ, հարցնում {ենք}, երբ որ մեր բոլորի գործողութիւնը այն հազար ոսկու

անապատ է մարդու կեանքը: Մի՞թէ մեք հակառակն {ենք} կարծում: Բնութեան պարզութեան մէջ միայն կարող է փ

դի, քանզի լոկ տեսաբանական խաբէութիւն է, կրկնում {ենք} վերստին: Մեր մինչեւ այստեղ խօսածից երեւում

, որ մեք մարդուն համար իբրեւ առաջին խնդիր առնում {ենք} տնտեսական խնդիրը եւ անուանում ենք նորան " մահու ե

ին խնդիր առնում ենք տնտեսական խնդիրը եւ անուանում {ենք} նորան " մահու եւ կեանքի խնդիր"։ Այս բաւական է,

իւն չունինք: Էական եւ իրական պէտքերի մէջ տեսնում {ենք} նորա կեանքը, կեանքի պայմանները: Պայմանների մէջ

անքը, կեանքի պայմանները: Պայմանների մէջ տեսնում {ենք} տնտեսական խնդիրը, տեսնում ենք մարդկային համերաշխ

անների մէջ տեսնում ենք տնտեսական խնդիրը, տեսնում {ենք} մարդկային համերաշխութիւնը, որ դաւանում ենք աղբիւ

սնում ենք մարդկային համերաշխութիւնը, որ դաւանում {ենք} աղբիւր, անկեղծ եւ հաշուատու բարոյականութեան եւ ո

ւ բարոյականութեան եւ որի առջեւ միայն խոնարհեցնում {ենք} մեր ծունրը: Մարդը չէ գողանում, բայց եթէ նա

րպէս " Ձայն բարբառոյ յանապատի ", այս հին խելքերն {ենք} ասում, չէին կարող եւ չէ պիտոյ պատճառ եւ հիմն լին

նայն անհատական նախադասութիւն, այս բոլորը, ասում {ենք}, մարդը դեռ չէ կարողացել մարսել եւ փոխանակ հասարա

անց մէջ բաւական յաջողեցան նոքա. ո՛չ միայն գովում {ենք}, այլ եւ աղօթում ենք նոցայ վերայ, մոռանալով մի ք

եցան նոքա. ո՛չ միայն գովում ենք, այլ եւ աղօթում {ենք} նոցայ վերայ, մոռանալով մի քանի թերութիւնք, որ գ

գոհութիւնը եւ շնորհակալութիւնը միահամուռ յայտնում {ենք} բովանդակ խումբին, որի մէջ տեսանում ենք քանքար խո

յայտնում ենք բովանդակ խումբին, որի մէջ տեսանում {ենք} քանքար խոստացող բոյսեր: Յոյս ունինք թատրոնա

նուրաց ընկերութեան հայախօս թատրոնը. այստեղ յաջող {ենք} համարում եւ դէպի նոցայ ուղղել մեր առ ի սրտէ շնորհ

ինելով ` ձեր վշտերին, արդէն բաժանորդ կացուցանում {ենք} ձեզ մեր հնարներին, որով օրհնել է ամենակալ տէրը մ

նչեւ այս րոպէս չեն հասել իւրեանց նպատակին, զգում {ենք} մի մեծ ցաւ մեր ազգի շատ վնասակար անհոգութեան վերա

տ վնասակար անհոգութեան վերայ: Ջերմ սրտով աղաչում {ենք} Ամենակալ Տէրը, որ նա խնայելով Նախիջեւանի հասարակ

բայց, ինչպէս իրաւագէտ մարդիկ, որոնցից խորհուրդ {ենք} հարցուցած, ասացին մեզ անկեղծութեամբ, թէ կարճ ճա

րծակցութիւնը, ըստ որում, ինչպէս քանի անգամ ասած {ենք}, նեղ է նոցայ հանդէսը այդ բանում, եւ այժմեան լու

Ne sois rien". Béranger Ամենից առաջ այս մի բանն {ենք} խնդրում, որ ոչ մէկը չկարծի, թէ մենք մեզ հայկաբա

չկարծի, թէ մենք մեզ հայկաբանի կամ բանաստեղծի տեղ {ենք} դնում. քա՜ւ լիցի: Դուզնաքեայ մէկը, տառապեալ մա

ի: Դուզնաքեայ մէկը, տառապեալ մարդ, խոստովանում {ենք}, բայց սպասարկել ենք ճշմարտութեան, երբեք մեզ չեն

տառապեալ մարդ, խոստովանում ենք, բայց սպասարկել {ենք} ճշմարտութեան, երբեք մեզ չենք համարում այն, ինչ

է ", - ասում է Գիրքը: Քա՜ւ եւ մի լիցի. ասում {ենք} եւ վերջացնում, այլ ինչ որ պէտք է, առանց ամենեւի

եւ փորձից դուրս բերելով ` յարմար պատասխանը տալիս {ենք} ։ Մի՞թէ չկան շատերը (եւ ոչ քչերը), որոնք մեծ թ

է այլեւս սխալուած չենք: Բաւական է մեզ, ճշմարիտ {ենք} ասում, եւ շատ բաւական, եթէ համարձակուենք մտնել

": - Ասում եմ ես եւ իրանին փաթաթուած Թաւալում {ենք} շուքի ներքոյ վարդենեաց, Կանաչներում, որոնց երկ

որ չեն հաւատում Այս խօսքերիս անպաճոյճ ` Յայտնում {ենք}, որ չենք խաբում, Ահաւասիկ ապացոյց: Ադամն ուխտե

աժանողաց զմի Քրիստոս, եւ երկու բնութիւն կը դալան {ենք} ընդդէմ նոցա, որ աստուածութիւնն ու մարդկութիւնը շ

Ամենայն օր ես ու Բաքոս, Աշխատում {ենք} ժիր ջանքով, Որ իմ փորիս հաստութիւնը Չա

եւ ատելի բորենին։ - Բայց ափսոս որ մենք կոյր {ենք}, չենք տեսնում այս բանը, Թէ ինչ որ մենք արե

ւտեն որդ ու ցեց։ Այս բանը մենք միշտ տեսնում {ենք}. Բայց չենք ուզում ճանաչել, Որ մեծատան

էս: Մեք առօրեայ բաների Ծառայում {ենք} անդադար, Դու ինչե՞ր ես մտածում, Դրակ

, Ատելի են մեր հոգուն: Ճանաչում {ենք}, հաւատում, Բայց չկամինք խոստովանել.

րկու խափանարար պատճառ կայ. Որ մեք բարեկամք {ենք} միմեանց ` առաջին, Երկրորդ ` քեզնից ես շատ ա

նազելի խղճալով: - " Մեք երկուքս քոյր {ենք} միմեանց անբաժան ", Օրիորդը պատասխանեց հեգն

ն է Անմիաբանութիւն, Մեք շատ դարեր անցուցել {ենք} խռովով, Եւ շատ մարդիկ փոսն են ընկել մեր ձե

ո՛ղ մխիթարուի ծովի ափերում, Մեք ազատութեան {ենք} միայն թարգման, Միայն այս խօսքս ունինք բերան

զգուրացութեամբ Մեր նախնեաց ուխտը ոտքով կոխել {ենք}. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսե

ի դիմաց. Երբ մեր վատութեամբ՝ ո՜ղջ կորուսել {ենք}. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսե

Հիմի է՞լ խօսենք, երբ օտարից շատ Մենք {ենք} մեր ազգի արիւնը խմում, Մոխրատնով լցինք Դուի

խաչն եկեղեցուն, Երբ այս ամենը մենք կատարել {ենք}. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսե

ան Ասորին Էլ վատ է Հայը ", մենք այս տանո՜ւմ {ենք}. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսե

իրենց ոտքի, Ու մենք մեզ կոխող ո՜տքը լիզում {ենք}, Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսե

ար մտաց Եւ մենք դեռ՝ " կեցցէ՛ արին " գոռում {ենք}. Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսե

՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ ձեռք {ենք} տալիս, Երբ ողջունում ենք մենք այդ չքերին,

խօսենք, երբ ձեռք ենք տալիս, Երբ ողջունում {ենք} մենք այդ չքերին, Որ դրան շուն են, եւ մեզ տ

ում են երեսին, Այդպիսիներին դարձեալ պատւում {ենք}. Հիմի է՞լ խօսենք։ Էլ մեր երեսին

եան իղձ շրթունքի վրայ Մի քանի մարդոց տեսնում {ենք}, այո՛, Ովքե՞ր են դոքա, ո՞չ երդուեալ ծառա

ոփայի անձնասիրութիւնը: Մեր սրտի խորքից ցաւում {ենք}, որ մեր անունը, թերեւս առանց մեր կամքի եւ գիտու

անել: Ինչ որ մեր ամբաստանուած նամակի մէջ ասել {ենք}, նոյնը կրկնում ենք այսօր եւ վճռաբար յայտնում ենք

ամբաստանուած նամակի մէջ ասել ենք, նոյնը կրկնում {ենք} այսօր եւ վճռաբար յայտնում ենք, որ մի քայլափոխ եւ

ենք, նոյնը կրկնում ենք այսօր եւ վճռաբար յայտնում {ենք}, որ մի քայլափոխ եւս յետ կոխելու կամք չունինք, ո

ւ այլն, եւ այլն ածականների վերայ միօրինակ ժպտում {ենք} եւ շտապում ենք յայտնել, որ չենք ընդունում ոչինչ

ն ածականների վերայ միօրինակ ժպտում ենք եւ շտապում {ենք} յայտնել, որ չենք ընդունում ոչինչ հեղինակութիւն (

ո՛չ Ռուսսօյի եւ ոչ Վօլթեռի, այո՛, պարտական իսկ {ենք} մեծարել եւ յարգել հանճարը եւ բանականութիւնը, այն

աղաքական կառավարութեան ձեռքը, միմիայն պաշտպանում {ենք} հասարակաց իրաւունքը: Եթէ Պ. Չամուռճեանը երկա

ժէ եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն: Մէք սարսափում {ենք} այս տողերը գրելով, որովհետեւ արեամբ չափ յարգում

այս տողերը գրելով, որովհետեւ արեամբ չափ յարգում {ենք} մարդկային ազատութիւնը եւ իրաւունքը, իսկ Պ. Չամո

յն ծեծուած կինը լինէր մեր ամուսինը, բայց կարծում {ենք}, թէ Պ. Չամուռճեանը այնպէս խօսելու չէր, ինչպէս

ար դատուի կրօնական ատենի առաջեւ: Մէք բողոքում {ենք}, մինչեւ այժմ հայոց մէջ եղած այս անկարգութեան ընդ

Սահմանադրութեան մէջ. դորա հակառակ դարձուցանում {ենք} ազգի ուշադրութիւնը այս բանի վերայ եւ խնդրում ենք

ենք ազգի ուշադրութիւնը այս բանի վերայ եւ խնդրում {ենք} սրբագրել, եթէ յիրաւի առանց բացատրութեան ասուած է

ց եւ արտօնութենից. երկու դիպուածում եւս տեսանում {ենք} լոկ մարդ, բոլոր մարդկային կատարելութիւններով եւ

ն մեր կողմից Պ. Չամուռճեանին ընծայելով, շտապում {ենք} ասել, որ օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ քննւում է եւ

պաշտպանելու կամ դատապարտելու ժամանակ մեք հիմնւում {ենք} միմիայն այն անխախտելի հիմքերի վերայ, որ ազատ իրա

մէջ, որովհետեւ այս հատուցումը, վերստին կրկնում {ենք}, մի լոկ վրէժխնդրութիւն չէ, այլ հասարակաց իրաւու

յն միստիկական խորհուրդը, ինչ որ ունեցած տեսանում {ենք} Պ. Չամուռճեանի համար: Հոգեւորականք նախ եւ յա

համար: Այս դրութիւնը մերժելով վերստին կրկնում {ենք}, թէ եկեղեցին ազգն է, իսկ հոգեւորականութիւնը սպա

ան համարում է հոգեւորների դատաստանը, մէք կրկնում {ենք}, թէ հոգեւոր անձինք, որպէս մարդ եւ որպէս անդամ ե

Այս խօսքերը ասելուց յետոյ ամենայն իրաւունք տալիս {ենք} Պ. Չամուռճեանին, կամեցածի չափ, Մաշտոցի կամ Սու

, սպասաւորել մարդկութեան, քանի որ միասին ապրում {ենք} երկրագունդի վերայ. խոստովանում ենք մեր տկարութիւ

միասին ապրում ենք երկրագունդի վերայ. խոստովանում {ենք} մեր տկարութիւնը, որ չենք կարող բաժանուիլ երկրագո

ամբ: Կարկատած աբեղայական խօսքեր, հաւատացնում {ենք}, որ ժանգոտ փարայի արժէք չունին մեր աչքում: Ա

արժէք չունին մեր աչքում: Ահաւասիկ մէք կանգնած {ենք} այժմ, բաց հրապարակի վերայ եւ, թշնամիների զէնքեր

ց չենք հաւատում, որ չենք ընդունում եւ որ մերժում {ենք} միահամուռ: Մէք խօսում ենք պարզ, այնպէս, ինչպէս

նդունում եւ որ մերժում ենք միահամուռ: Մէք խօսում {ենք} պարզ, այնպէս, ինչպէս առանց կարմրելու կարող էինք

սածների համար: Բայց եւ այսպէս ոչ երբեք արգելառիթ {ենք} Պ. Չամուռճեանին, օրը եօթը ճանապարհ կատարել Բիլո

: Ահաւասիկ մեր դաւանութիւնը, որի մէջ տեսանում {ենք} ազգի փրկութիւնը: Քրքրելով մեր անբախտացած ազգի

անբախտացած ազգի թշուառութիւնների տարեգիրքը, ինչ {ենք} տեսանում: Որտե՛ղ մի գայթակղութիւն, որի պատճա

մանակը լցուած է, ուստի եւ հրապարակի առաջեւ ասում {ենք}, տէրութենական լրտես - եկեղեցական, ազգը մատնող ե

ատ խոստովանութիւնը եւ Հիւսիսափայլը, համարձակւում {ենք} այսօր ասել, ազատամտութեան կողմից վերջին օրագիրը

ւ Հիւսիսափայլ խնդրած ռեֆօրմը հետ չառնելով կրկնում {ենք} այսօր նոյն պահանջողութիւնքը: Այո՛, ռեֆօրմ խն

նոյն պահանջողութիւնքը: Այո՛, ռեֆօրմ խնդրում {ենք} այն սկզբունքների մէջ, որոնցից կախուած են հոգեւոր

արդերի որեւէ պաշտօն ստանալը: Ռեֆօրմ պահանջում {ենք} եկեղեցու տնտեսական կառավարութեան մէջ, որպէսզի այ

քուրաների մէջ չհալուին... Ռեֆօրմ պահանջում {ենք} հոգեւոր իշխանների եւ առհասարակ եկեղեցականների դէպ

ձինս արածէք եւ ոչ զխաշինս"։ Ռեֆօրմ պահանջում {ենք} եկեղեցականների կրթութեան եւ դաստիարակութեան մէջ:

, որ հայերէն չէ կարող խօսել: Ռեֆօրմ պահանջում {ենք} եկեղեցականների ձեռնադրութեան պայմանների մէջ, մին

թիւնը վերջին տեղը չունի... Ռեֆօրմ պահանջում {ենք} առհասարակ եկեղեցական կառավարութեան մէջ, որ խառն

ձեալ կրկնեն նոյն բանը, ինչ որ վաղուց արդէն լսում {ենք} զանազան հոգեւորներից, թէ նոցայ արդիւնքն է, որ հ

. մէք մեր կողմից հոգու ամենայն զօրութեամբ մերժում {ենք} եկեղեցականների այդ մտացածին արդիւնքը եւ խնդրում ե

ք եկեղեցականների այդ մտացածին արդիւնքը եւ խնդրում {ենք} գործ ցուցանել մեզ: Ինչո՞վ պահեցին ազգը, դպրո

ակը ապացուցելու համար փաստերը մեր ձեռքում կանգնած {ենք} եւ այսուհետեւ հայի պարտականութիւնն է անխնայ հանդի

տխուր պատմութիւններից յետոյ, մեր դէմքը դարձնում {ենք} դէպի Կրօնական ժողովը եւ իբրեւ անդամ ազգի եւ եկեղե

ժողովը եւ իբրեւ անդամ ազգի եւ եկեղեցու առաջարկում {ենք} նախ, հասկանալ եւ ընդունիլ, որ հոգեւորականութիւն

րականը դուրս չգայ, այն ժամանակ (այժմէն յայտնում {ենք} հրապարակով), որ մէք կը հանենք մի շրջաբերական,

ժողովի զանցառութեան վերայ: Այս խօսքերը ասում {ենք} ամենայն լրջութեամբ եւ ծանրութեամբ: Կրօնական ժողո

մինչեւ մեր գերեզմանի ափը վյրեժխնդիր եւ նախանձաւոր {ենք} հասարակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպանելու եւ այս խոր

գի ամայի եւ ամուլ կեանքի վերայ. աղեխարշ սրտմտում {ենք} դարձեալ, տեսանելով, որ այս անգործութեան, ծայրա

ւ համար, մինչեւ ո′ր աստիճան... մեք հրաժարւում {ենք} սահմանել: Ազատութիւնը, այն վսեմակա՜ն աքսորակ

, օրերը թռչում են, որպէս մի վայրկեան: Վախենում {ենք} եւ իրաւունք ունինք վախենալու, թէ մի՛ գուցէ, մին

Ի՛նչ մնաց մեզ մեր անցած օրերից, ի՛նչ վիճակի մէջ {ենք} ներկայումս, ի՛նչ ճանապարհ է մեր գնացածը եւ ո՛ւր

, մէք երկիւղ չունինք անունից, ուստի եւ ընդունում {ենք} նաեւ պ. Այվազովսքիի սպառնալիքը, Մասեաց Աղաւնու

նդիմանել նորա հերետիկոսականութիւնը: Հրաւիրում {ենք}, որ ասպարէզ իջանէ, բայց եթէ բանը կրօնի եւ սրտի

րտի վկայութեան վերայ անհաստատութեան գայ, կարծում {ենք} թէ աւելի ծանր լինի իւր պատասխանատւութիւնը, մանաւ

, բայց ընթերցող հասարակութեան, այժմեն գուշակում {ենք} պ. Այվազովսքիի ասելիքը այս նամակների մասին: Այն

իջոց չունինք ուրիշ բան ասելու, առայժմ հերիքանում {ենք} երկու տողով: Բայց մեր տեսածը եւ լսածը մեր հետ գե

ւ լսածը մեր հետ գերեզման չտանելու խոստումը առնում {ենք} հրապարակով: Ընթերցող հասարակութեանը կարող է հաւա

մասնաւորապէս այս կամ այն նիւթին։ Այս խօսքը ասում {ենք} մենք՝ նայելով մեր ազգի ներկայ վիճակին. ընդհանրա

Այս մասին, եթէ ոչ գրով, գոնէ բերանացի շատ լսած {ենք} բացասական կարծիքներ, այսինքն թէ ինչպէս չպիտի լին

ով ունի այս տեսակ գերմանախօսութիւնք, խոստովանում {ենք}. եւ ոչ միայն այսքան, այլեւ յայտնում ենք, որ բն

ովանում ենք. եւ ոչ միայն այսքան, այլեւ յայտնում {ենք}, որ բնաւ չենք ցանկանում այն տեսակ սքանչելի հայկա

իտը խօսելով, մենք այդ հայկաբանութեան վրայ նայում {ենք}, ինչ էք կարծում, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս, որպէս բ

ում էին դոքա, ծանօթ էին ժողովրդին։ Բայց խնդրում {ենք} փորձ փորձել գիտութիւնք աւանդել, մարդու վայելուչ

կանոնաւոր կերպով գրած բան. սորա ապացոյցը տեսնում {ենք} մենք եւ կարող ենք ցոյց տալ մեր ընդդիմախօսներին նա

րած բան. սորա ապացոյցը տեսնում ենք մենք եւ կարող {ենք} ցոյց տալ մեր ընդդիմախօսներին նաեւ նոցա անոճ եւ խե

բաղդասութեան տակ։ Ահա այն միակ եւ, կրկին ասում {ենք}, միակ սխալը " Հիւսիսափայլի " լեզուախօսութեան։ Ս

ալը " Հիւսիսափայլի " լեզուախօսութեան։ Սխալ ասում {ենք} նորա համար, որ ներկայ սերնդի իրաւունքը նոյնպէս ա

իսափայլի " 1862-ի նոր համակարգութիւնը (նոր ասում {ենք} տարբերելու համար 1858-1861 թուականների հրատարակու

խադաս դրուիլը եւ այլն եւ այլն։ Բայց մենք կարծում {ենք}, թէ իրաւունք չէ, անհնար է թերեւս բռնաբարել բովա

ենը ունի իր իրաւունքը եւ սուրբ է։ Որքան նեղանում {ենք}, որ ամեն քայլափոխ ստիպուած ենք ծանօթաբանել, որպ

։ Որքան նեղանում ենք, որ ամեն քայլափոխ ստիպուած {ենք} ծանօթաբանել, որպէս եւ այստեղ, թէ վերի խօսքերով

դդիմախօսների գրութիւնքն են, որոնք, համարձակւում {ենք} կարծել, հազիւ թէ իրենց բոլոր կեանքի մէջ մէկ վայր

, թէ ինչպէս էր այդ չափը, բայց եւ այնպէս կարծում {ենք}, որ չափը, գիտակցութեան արդիւնք լինելով, կարող

արծեն, թէ մենք չենք ուզում կամ ծուռ աչքով նայում {ենք} նոցա գրքին կամ օրագրին, քաւ. Մովսիսի հետ ենք աս

ւմ ենք նոցա գրքին կամ օրագրին, քաւ. Մովսիսի հետ {ենք} ասում, ո՛ տայր ինձ զամենայն Իսրայէլ ի մարգարէս,

կարօտ էին " Հիւսիսափայլի " լեզուին։ Մենք թողում {ենք} այն անյաջող կապկութիւնները, որ մի քանի անարուեստ

փայլում " երեւան ելած մակգիրքը պահում են։ Ուրա՜խ {ենք}, եթէ այդ կերպով եւս օգուտ է բերում նոցա մեր բամբ

ը մեր ազգին վերաբերութիւն չունին։ Մենք հաւատացած {ենք}, որ ընտիր մի գրուածք, ազատ հայեցուածքներով, ըն

սրտանց խոստովանելով նոցա արժանաւորութիւնը, ասում {ենք}, ոչ միայն ինչ որ մարդկութեան հարկաւոր էր, բոլոր

մ ինչ թերթ ասես, որ առանց վէպի օր անցնէ։ Թողում {ենք} այն բազմահատոր վիպասանութիւնքը զանազան հեղինակներ

եւ առանց մի ոտք կոխելու տեղ ունենալու, կամենում {ենք} օդի վերայ սանդուղք ամրացնել եւ նորա վերայով բարձր

ովրդական լեզվի երկրպագու, ամբողջ հոգով ցանկանում {ենք} հարգելի պրոֆեսորին լրիվ հաջողություն, հավաստիացա

ան երկար հին եւ նոր հայկական բարբառի վերայ, ասած {ենք}, " թէ շատ չէ անցանելու, որ ժողովուրդը աչքը այս

, ընթերցասիրելով այդ գործի առաջին հատորը, արժան {ենք} համարում մասնակից առնել ընթերցող ազգը այն տպաւորո

նք ժողովուրդը այդ պատուական աշխատութեանը, պատշաճ {ենք} համարում փոքր ինչ խօսել մեր ազգի հետ, թէ ի՞նչ է

ներից եւ կարծիքներից։ Թէ ի՞նչ պատճառավ տալիս {ենք} մեր յօդուածին մի այսպիսի յառաջաբան, պատուելի ընթ

ւ այլ այսպիսի ցնդաբանութիւնք։ Այժմ հարցանում {ենք} ՝ մեղաւո՞ր է մեր ժողովուրդը, եթէ մեր պատուելի սխ

մանակ, որովհետեւ մի չար բաղդով այս րոպէիս այնտեղ {ենք} հասած, որ չենք կարող, առանց մեր խղճմտանքը արատա

գրութեան վերայ։ Այս խնդիրը վճռելու համար կրկնում {ենք} սորանից յառաջ ասածներս, թէ մատենագրութիւնը բանակ

ան մատենագրութիւնը, ապա մեք դատապարութեան արժանի {ենք} ։ Իսկ եթէ դորա հակառակ, ժողովրդին անմօտենալի է ա

, ըստ որում հնացած ու անպատշաճ էր երեւում։ Ի՞նչ {ենք} ասում Լուդովիկոս տասն եւ չորսերրորդի օրերում. տա

ր ժամանակների մէջ պիտոյ է փոփոխուած լինի. լեզուն {ենք} ասում, որ, մի կենդանի, հոսանուտ բան լինելով,

անականութեան առողջ թելադրութեանը, պարտականութիւն {ենք} համարում մեր վերայ հրապարակով քարոզել, թէ նոր ահ

դասակարգերի մասին։ Այլեւ յիշեալ գրքի մէջ գտանում {ենք} մեք բաւական երկար ու պարունակ թեթեւ ոճով գրած ճառ

ռեր այն բանի վերայ, թէ ի՞նչ է մարդը, եթէ քննում {ենք} նորա մարմնի կազմուածքը, փոքր ի շատէ հոգեբանական

րանից եւ դնել կրիտիկայի մէջ։ Բայց մեք հերիքանում {ենք} ՝ ասելով, թող բանիմաց Հայերը ձեռք առնուն գերապատ

մեան Նոր Հայախօսութեան հանդէսը։ Այո՛, ցանկանում {ենք} առաւել ժողովրդացած տեսանել նորա լեզուն. պատճառ,

էաբար բացատրել է իւր միտքը, դորա պատճառը կարծում {ենք} այն, որ Հայոց ազգի ժողովրդական լեզուն, մի անմշա

ն գաղափար թափել հայերէնի մէջ։ Այո՛, կարծում {ենք}, եւ այն հաստատապէս, որ մեր դարու հայ մարդը, շա

ազգի օգտին ճշմարտապէս ցանկացող, անպատմելի ուրախ {ենք}, որ ժողովրդական լեզուն ձեռք ու ոտք է ստացել եւ մ

նել գերապատիւ հեղինակը, որին հոգով չափ ցանկանում {ենք} կարողութիւն եւ յաջողութիւն ապագայ աշխատութենների

նեն " ակն ընդ ական " վարդապետութիւնը, մենք թքում {ենք} այն հաւասարութեան վրայ, որ երեւում է միայն թշուա

երեւում է միայն թշուառութեան եւ մահի մէջ եւ յօժար {ենք} անհաւասար լինել չարագործութեան մէջ, երջանկութեամ

ի մէջ անգործադրելի, եթէ գործադրութիւնը հասկանում {ենք} դրականապէս, եւ իրաւունք ունինք այսպէս հասկանալու

էս մի հաւատալիք, որպէս դոգմա, մենք ոչ թէ ձեռնոց {ենք} նետում իմաստութեան, այլ այն ձեւին եւ դատապարտում

նետում իմաստութեան, այլ այն ձեւին եւ դատապարտում {ենք} նոյն վարդապետութիւնը, որ երեւում է որպէս դոգմա:

ան աղբիւրը, դէպի այն, որից մենք ամէնքս առաջացել {ենք} - մենք ամէնքս աստուծոյ որդիք ենք"։ Այս խօսքերի

ամէնքս առաջացել ենք - մենք ամէնքս աստուծոյ որդիք {ենք} "։ Այս խօսքերի մէջ հնչում է քրիստոնէութեան նախազ

գութիւնից: Ազգ ասելով հասկացանք եւ հասկանում {ենք} անգլիական հասարակութեան այն բաժինը, որ ուղղակի կ

շաղկապը սաստկապէս սասանեցնելու"։ " Աւելորդ {ենք} համարում, - ասում է Հայմը, - մերժել ինքնաբաւական

ւ խոլերից նոյեմբեր 14-ին 1831-ին"։ Պարտական {ենք} այստեղ մի երկու խօսք աւելացնել այն պատճառով, ման

մասին նմանեցուցինք Բոռքին: Բայց վերստին կրկնում {ենք}, Բոռքը հիւանդ եւ սասանեալ ուղեղով, եւ մինչդեռ Հ

, Օգոստոս 16, կէս գիշեր: Ոչ Հեգելի աշակերտ {ենք} եւ ոչ Շելլինգի, բայց արդարութիւնը ստիպում է խոստ

մ, որ այս բոլոր նեղութիւնները, որոնց մեք տանում {ենք} Կալկաթայի պէս վաճառաշահական քաղաքում, բոլորը այն

ր դաշնակիցների օգնութիւնը: Առանց ձեզ եւս կատարել {ենք} յաղթութիւնը, այնտեղից գոռում է վերակացուն: Միայ

այս ողորմելի դրութենից. չէ՞ որ մէք Հռոմի որդիքն {ենք}, նորա ստինքի կաթով սնուցած եւ նորա մայրենի գրկու

դաւանութեան: Որպէս հայ, ամօթահար զայրանում {ենք}, որ այս ժամանակում հայ մամուլից արձակւում են այս

, աղօթք էր անում՝ ասելով, թէ Աստուծուց խնդրում {ենք}, որ ձեզ մի չար բան չպատահի, եւ միտքը դրեց այն տ

որ հարկն է կատարէք, ասացէ՛ք, թէ անպիտան ծառաներ {ենք} )։ Բայց ինչի՞ Աստուծու հոգեւոր մշակ սուրբ Պաւղո

Նորան " դիւահա՛ր " էլ կոչեցին. " Չէ՞ որ ճշմարիտ {ենք} ասում, թէ Սամարացի՛ ես դու եւ դեւ կայ քո մէջ"։

մեր գործած յանցանքի համեմատ, արժանապէս ընդունում {ենք} այս փոխարէնը ", եւ, Փրկչի վրայ ցոյց տալով, թէ

այութիւնքը, նոյն ակնարկութիւնքը միօրինակ տեսնում {ենք} ե՛ւ Պատմութեան, ե՛ւ Թղթին մէջ։ Մենք հաւաքել ենք

ենք ե՛ւ Պատմութեան, ե՛ւ Թղթին մէջ։ Մենք հաւաքել {ենք}, ինչ որ այս Թղթի եւ Պատմութեան մէջ միօրինակ բանե

ը. եւ սորա պատճառը մեր բացատրութեանց մէջ յայտնած {ենք} մի տեղում։ Կարդացողը երբեմն վկայութիւնք պիտի

սնէ մեր բացատրութեանց մէջ, որ մենք ուրիշ գրքերից {ենք} առած։ Չկամենալով ամեն անգամ կրկնել, թէ մեր գործ

ում եւ կամ այսինչ թուականին, մենք միանգամ այստեղ {ենք} դնում այդ բոլորը, որ կարդացողը, երբ բացատրութեա

եղել մեր ձեռքում, եւ թէ ո՛ր տպագրութեան երեսներն {ենք} ցոյց տալիս։ Ագաթանգեղոս, Կ. Պօլիս տպած 1709

ր Փարպեցու արժանաւորութիւնը։ Անտարակո՛յս, նորան {ենք} պարտական, որ այս հրաշալի Թուղթը կարդում ենք այսօ

որան ենք պարտական, որ այս հրաշալի Թուղթը կարդում {ենք} այսօր մենք՝ մեր նախահարց օրերից հեռացած, նոցա ս

մակում դնէ եւ նորա այս Թուղթը, որ, մորմոքուելով {ենք} ասում, մի քանի տեղերում աղճատուած է այսօր, եւ,

կարդացողների միտքը հանգստացնելու համար, շտապում {ենք} յայտնել, թէ այն Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցին, որ Մա

անգեղ. եր. 329)։ Սորանից մենք պարզ տեսնում {ենք}, որ ոսկի խարիսխ ունեցող հրեղէն սիւնը երեւել է Վա

կուեցաւ Հռիփսիմեանց մի ընկերը եւ ուր այժմ տեսնում {ենք} Շողակաթի եկեղեցին։ " Որոյ սեան խարիսխն ոսկի է

եկեղեցին։ Մեր պատմութեան մէջ անդադար տեսնում {ենք}, որ Վաղարշապատի կաթուղիկէ եկեղեցին, որպէս նախամ

յսչափն էլ գուցէ աւելորդ երեւի ոմանց։ Խոստովանում {ենք}, բայց ի՛նչ անես, երբ Փարպեցու Թուղթը կարդացողին

րպ., Պատմ., եր. 273)։ Սորանից մենք տեսնում {ենք}, որ Մեծ Վահանը, ոչ թէ չեղած տեղում նո՛ր է շինել

ակո՛յս անյայտ չէ՛ր եւ պ. Էմինից, մենք զարմանում {ենք} այն ծանօթաբանութեան վրայ (որ պատճառ դարձաւ մեզ ա

Մենք թէեւ թարգմանեցինք բառ առ բառ, բայց յայտնում {ենք} այստեղ, որ միտքը չենք հասկանում պարզապէս. ուստի

կոպոս ", եւ այլն (եր. 17)։ Այստեղ տեսնում {ենք} մի Ղազարի անուն, բայց չենք կարող ասել, թէ Կիրակ

նք ոչ միայն չենք մեղադրում Չամչեանին, այլ ուրա՛խ {ենք}, որ նա, շատ անգամ կարդացած լինելով Վարդան վարդա

րում էլ լինի սոցա նմանքը, մենք միահամուռ մերժում {ենք} ։ Ղազար Փարպեցին ո՛չ գործակից է եղել Ս. Գրքի

նոցա դպրոցում " ինչ ինչ 'ի տղայութեան " եւ կարո՛ղ {ենք} աւելցնել, թէ եւ ոչ իսկ տեսել է նորանց։ Մինչե

" եւ այլն (եր. 20)։ Աւելի քան թէ զարմանում {ենք}, որ պ. Էմինը, Փարպեցու Թուղթը իր ձեռքում ունեն

հետ միասին, տպում է այս խօսքերը։ Մենք զարմանում {ենք}, ոչ թէ պ. Էմինի առհասարակ ձեւի վրայ, որով խօսո

ք է երեւում, որովհետեւ հիմք չկայ, այլ զարմանում {ենք}, որ Պարոնը ասում թէ Փարպեցին (Աշուշայի տանից դո

րի եւ մի ամսուայ երախտիքը, մանաւանդ մենք տեսնում {ենք}, թէ ի՜նչ որդիական եւ արժանի յարգութեամբ է խօսում

կանապէս պիտի հասկանանք։ Այս վերջին խօսքերը ասում {ենք} այն պատճառով, որ Փարպեցու ասած " առ 'ի բժշկութիւ

ոս չհասկանան Մուշէի քահանայապետութիւնը, յայտնում {ենք}, որ 491 թուականի Վաղարշապատի Սուրբ Ժողովում, որ

կանի Վաղարշապատի Սուրբ Ժողովում, որի մասին խօսել {ենք} (§ 6), մենք տեսնում ենք Մուշէին որպէս Սիւնեաց

վում, որի մասին խօսել ենք (§ 6), մենք տեսնում {ենք} Մուշէին որպէս Սիւնեաց եպիսկոպոս, միւս գաւառների

որ Հրատ անուն ունենար. եւ մենք մանաւանդ կարծում {ենք}, թէ Փարպեցին չէր կարող իր բարեկամի անունը այնպէս

ատմութիւնը մեզ չէ ասում, թէ ինչ պատճառով տեսնում {ենք} Փարպեցուն Աշուշայի դռնում, ուստի եւ իրաւունք չու

բանը իր գրքի 57-դ գլխում, որի լուսանցում կարդում {ենք} հետեւեալ հեղինակների անունները, որոնց գործերից ո

ո՛չ տասնաւոր, այլ հարիւրաւոր ապացոյցներ պատրա՛ստ {ենք} դնել պահանջողի առջեւը։ Բանը այն է, որ Խորենա

եստականութիւնը։ Խնդրի վախճանական լուծումը թողում {ենք} ժամանակին. բայց, մինչեւ այդ ժամանակ, Ձուիկին ճ

ին. բայց, մինչեւ այդ ժամանակ, Ձուիկին ճանաչում {ենք} Վասակ Արծրունու դուստր։ § 25. Այս բդեշխը մեր

րծիքներ առա՛տ են մեր ժամանակներում), ուստի վկայ {ենք} կանչում Ագաթանգեղոսը, ուր Ս. Լուսաւորիչը ասում

չնեղանան մեզ, որ այսպիսի մանրամասն ծանօթութիւնք {ենք} դնում ամեն քայլափոխ. նոքա ազա՛տ են չկարդալ. մեն

քա ազա՛տ են չկարդալ. մենք հասարակ ժողովրդի համար {ենք} գրում։ § 39. " Եթէ զիս հալածեցին ապա եւ զձեզ

ասում է " վասն անհանճար խօսիցն ", մենք հասկանում {ենք} այդ Յովնադաբի տուած խորհուրդը։ Մենք չենք արտագրո

որդ Թագ., գլ. Բ, համ. 11)։ Այստեղ յայտնում {ենք} ընթերցողին, որ Թղթի բնագրում ասած էր. " իսկ զար

ւ այլն։ Ինչպէս ընթերցողը արդէն տեսաւ, մենք գրել {ենք} " առաջին թղթում ", որովհետեւ յերկրորդումն խօսքը

ունեցինք պ. Էմինի առաջարկութիւնը. բայց յայտնում {ենք}, որ մենք երաշխաւոր չենք, թէ Փարպեցին անպատճառ Յ

ւնի. գուցէ նոցանից մինը գրած էր։ Բայց երաշխաւոր {ենք}, որ թէ ինչ էլ գրած է եղել Փարպեցին, այնուամենայ

ինչպէս կարո՛ղ է տեսնել ընթերցողը, թէեւ թարգմանել {ենք} գրեթէ բառ առ բառ, բայց խոստովանում ենք, որ մի փ

թարգմանել ենք գրեթէ բառ առ բառ, բայց խոստովանում {ենք}, որ մի փոքր մութ է երեւում մեզ այս ասացուածը. պ

ղ, որ ընթերցողը տեսնէ։ § 60. Պարտականութիւն {ենք} համարում պահել այստեղ այդ հոյակապ առածի բնագիրը.

ի գէթ"։ Ինչպէս ընթերցողը տեսնում է, մենք օգուտ {ենք} քաղել պ. Էմինի սրբագրութիւնից. եւ պատճառը այս է

նութեան, եւ ոչ երբէք " (եր. 49)։ Մենք այնպէս {ենք} հասկանում, ինչպէս թարգմանել ենք։ § 66. Հայո

)։ Մենք այնպէս ենք հասկանում, ինչպէս թարգմանել {ենք} ։ § 66. Հայոց ազգի մեղքից, այս բանը ասես թէ

ց երբ այդ դերանուններից էլ լոկ մի հատը միայն գործ {ենք} դնում, այն ժամանակ ստիպւում ենք շատ տեղ բուն անո

հատը միայն գործ ենք դնում, այն ժամանակ ստիպւում {ենք} շատ տեղ բուն անունը կրկնել, որպէսզի գաղափարքը չշ

անալի խօսքերը այդ յառաջաբանութեան, որ, ճշմարիտն {ենք} ասում, հիացնում են մեզ։ Եւրոպան, իբրեւ արծա

դիզուած է մեր պատմութեան վրայ, տակաւին աշխատում {ենք} մի քանի խուրձ աւելցնել։ " Դի՛ր զմեղս 'ի վերայ մե

" Դի՛ր զմեղս 'ի վերայ մեղաց"։ Բայց բարձրացնում {ենք} այստեղ մեր բողոքը ընդդէմ այն բոլոր մարդերին, որ

ւանէին " (եր. 103)։ Աստուծու սիրուն, աղաչում {ենք}, հինգերորդ դարում չէի՞ն կարող ուրիշ Սեւուկներ լի

կ (եր. 179)։ Ստո՛յգ է, այս անունը մենք լսում {ենք} տասներորդ դարու վերաբերութեամբ, բայց կարելի՞ է ա

եղած են եւ ուրիշ Սեւուկներ։ Բայց մենք ուզում {ենք} տակաւին մի քայլափոխ առաջ տանել մեր սկեպտիցիզմը։

Հացեաց դրախտն էլ Հացեաց պարտէ՞զ։ Բայց շնորհակալ {ենք} երանելի Մովսէս Խորենացուց, որ Հացեաց դրախտը վանք

րացեալ չքերից մինն էր։ Սորանից այսքան կարողանում {ենք} հաւանականաբար ենթադրել, որ Վահանը եւ Մանդակունին

ւմ՝ Սեւուկը Անձեւացեաց իշխան։ Մենք աւելի լաւ {ենք} համարում ճշմարտութեամբ խոստովանել ընթերցողի առջեւ

է մտել, ինչպէս Եբր. գլ. Ը, համ. 1, կարդում {ենք}. " Եւ բանից գլուխ խօսիցս ", որ բառ առ բառ է յու

ւոր բանի ", լոկ պատահական նմանութիւն է, կարծում {ենք}, յունականին. որովհետեւ այդ թուրքերէնի թարգմանու

ի Մուշէ (502) եթէ 'ի Սահակ (510)։ Տրտո՛ւմ {ենք}, որ պ. Էմինի ծանօթութիւնքը ստիպում են մեզ երկար

ւ " հայրապետ " բառը եպիսկոպոսներին տրուած տեսնում {ենք} շատ տեղ, որպէս նաեւ Ասողիկի Պատմութեան 79 երեսու

էր անում. եթէ ասենք, թէ եւ չէր խօսում, կարծում {ենք}, թէ չենք սխալւում։ Եւ այս յայտնի է Փարպեցու ստո

ս Աւետարանիչը լոկ երէց է ստորագրում։ Բայց ընդդէմ {ենք} եւ չենք կարող թոյլ տալ, թէ Հայոց լեզուի մէջ գլխա

թեան, պ. Էմինին հետեւելով, այդ նզովքը վերագրած {ենք} կաթողիկոսներին, բայց այս սխա՛լ է, քանի որ վերը

Այստեղ հարկաւոր {ենք} համարում ծանօթաբանել, որ բնագրում ասած է, Գլխարկե

ն հետեւելով է եղած, այլ թէ այն տեղում մենք այսպէս {ենք} հասկացել այդ բառը, թէեւ ընդդէմ չենք, որ կարելի է

անութեանց ձեւի եւ ոճի մէջ։ Մենք այս խօսքերը ասում {ենք} ոչ միայն հիմնուելով այդ երկու գործի վրայ, այլեւ ա

) Վխտալ՝ кишѣть։ "Լալիս եմ" քիչ {ենք} լսել, սովորաբար լինիմ բայով է վարվում, "լաց եմ լի

վ չէ, այսինքն՝ "լալու վրայ եմ". մենք գոնէ կարծում {ենք} ։ NB Լինիմ բայով վարվում է տեղ տեղ եւ թաց'ը-թաց լի

ռ, ուրեմն եւ աշխարհաբառ եւ ոչ աշխարհաբար։ Շտապում {ենք} այդ պարոններին իմացնել, որ գրաբառ կամ աշխարհաբառ

այտնվի։ Պ. Պռօշեանցի գործի մէջ (եր. 1088) կարդում {ենք} "Ամբերթը գոված ջուր ա, համա սրա խումը չունի"։ Այս

ծը, որի մասին խօսեցանք։ Առ հասարակ մենք խօսում {ենք} ընդհանուր կանոնների վրայ, որոնց մանրամասն եւ բացա

ք որպէս ուսումն եւ խրատ ամեններիս համար, պարտական {ենք} տեղեկանալ մեր բարոյական ցաւերին ու խոցերին, եւ այ

գուտը եւ նորա յառաջադիմութեան շարժառիթքը։ Խնդրում {ենք} այդ պարոններից, որ բամբասելու էին մեզ, ձեռքը սրտի

էս մի քանի ուրիշ աշխատութիւնքը, որոնց մասին յիշել {ենք} մեր յառաջաբանութեան մէջ։ Ստոյգ է Փաւստոս

փայտակերտը, որ վնասուել էր կրակից, մենք հասկանում {ենք} Ս. Էջմիածնի գմբէթը, որ ինչպէս երեւում է, էրվելուց

ք ընդունում Վարդանի խօսքը։ Փարպեցու Թղթից իմանում {ենք} նորա յարաբերութիւնը Ձուիկի հետ, այնտեղից մենք տես

յարաբերութիւնը Ձուիկի հետ, այնտեղից մենք տեսնում {ենք}, որ այս երանելի տիկինը մայր է եղել մեր հոյակապ վա

յակապ վարդապետին, Փարպեցու Պատմութեան մէջ կարդում {ենք} այդ օրհնեալ տիկնոջ գովասանութիւնը եւ այնտեղ, ուր

ւնն էլ կորցնելը լաւ բան չէ։ Մենք սրտանց շնորհակալ {ենք} մեր հին բարեկամից, որ այս նախապաշարմունքի ընդդէմ,

կան լեզուի ուղղակի ազդեցութիւն, ըստ որում կարդում {ենք}... Այստեղ պակասում է շարունակութիւնը, այսինքն՝

Բառական թարգմանութիւն է յունականից, ուր կարդում {ենք} Kapivos, մինչդեռ հրէական բնագրում.......... պարզ

, մենք, Փարպեցու կրկին եւ բացատրութիւնը ընդունում {ենք} որպէս անհերքելի վկայութիւն այն բանին, թէ Ս. Յովսէ

ազգին, բայց մի չար բաղդով այս րոպէիս հարկադրուած {ենք} մեր գրիչքը շաղախել արտասուքով. պատճառ, պիտոյ է

ազնուատոհմ, Գէորգ Նազարեան Գեղամեանցը։ Կարծում {ենք}, ախորժ կը լինի մեր բարեմիտ Հայերին մի քանի տեղեկ

ա կեանքի հանգամանքների մասին, որ համառօտիւ դնում {ենք} այստեղ, ինչպէս յայտնի են դոքա նոյնիսկ հանգուցելո

էջ հանգուցեալ Գեղամեանցի հօրեղբայրը, ինչպէս լսած {ենք} նորա բերանից, շատ ընդդիմութիւն է ցոյց տալիս։ Տի

էին նորան ամենայն կերպ։ Այստեղ պարտականութիւն {ենք} համարում նոյնպէս յայտնել մեր առ ի սրտէ անկեղծ շնո

ւ մեծարել, ա՛յդ է ահա գործը։ Այսպէս յայտնում {ենք} մեր մաքուր սրտով շնորհակալութիւնը եւ բժիշկ Պ. Յա

օգնելով այդ տետրակների հեղինակներին, մեք գրաւում {ենք} մեր կողմը այն իրաւունքը, որով այդ տետրակներից մի

երի այգիքը նոյնպէս. Հայաստանի այգիքը, ուր կարող {ենք} մտանել, վաղուց ահա քաղել են, ամենայն թփի վերայ

ծերունուս, դժոխքի զօրութիւնք, որ այսօր տեսանում {ենք} մի հաստապինդ սիւն աւելի կանգնած դժոխքի կամարների

որհքիցը, բանտարկուած մեր բնակարաններում թառամում {ենք} տխրութեան մէջ: Տեսանելով, որ բանը այսպէս է, որ

. վը ասաց մեզ հայերէն. - տեսանո՞ւմ էք, ի՛նչ օրն {ենք} ձգել սորան, այսինքն թէ ինչպէ՛ս արբեցած է: Խ

ւծոյ շունչը, որ փչել էր մեր վերայ, մեք պարտական {ենք} իրաւացուցանել Արարիչը, յարգի կացուցանելով այն շն

զ էր ընտրել իւր բոլոր ձեռագործերից: Մեք պարտական {ենք} ոչ թէ միայն հաւասարուիլ տակառին, այլեւ անցանել ն

մեր աչքից, ստախօս եւ անպատիւ դու, մեք ճանաչում {ենք} քո խաբեբայութիւնը, քո արհեստը ընթացք չունի մեր մ

ուածաբանի աշխատութենների մէջ աոաջին անգամ տեսնում {ենք} աստեղահմայութեան եւ Ալքիմիայի զուգակցութիւնը:

ած հաւ, եւ այնուհետեւ մեր ձեռքումն էր նա, կարող {ենք} ամենայն տեսակ լրբութիւն առնել, - յառաջ տարաւ իւր

ը եկեղեցին է, հոգեւորքն են, մեք մասնաւոր մարդիկ {ենք}, մեք մեր հոգու փրկութեան մասին մտածելուց աւելի ո

ց առաւել մեծ մարդու մօտ, ըստ որում, ինչպէս ասել {ենք} իւր տեղում, Շաքարեանցը ունէր մի փոքր կարողութիւն

հաւատում քեզ: Մեր գալը մի օրէնք է, որ կատարում {ենք}, լցուցանում ենք առաջնորդի հրամանը, որ սաստիկ պա

եր գալը մի օրէնք է, որ կատարում ենք, լցուցանում {ենք} առաջնորդի հրամանը, որ սաստիկ պատուիրում է ուշի ո

մ ես, ձեռք վեր առ այդ բաներից, մեք լաւ ճանաչում {ենք} քեզ, Աստուած տայ, որ բոլոր երեսփոխանք այն հոգին

անակը մեզ է պատկանում, եւ մեք աւելի լաւ ճանաչում {ենք} նորան քան թէ դուք, ձեր ժամանակը անցաւ, հերիք է

կը կառավարուի, մեք մեր կեանքի շատ մասը անցուցել {ենք}, թող մեր որդիքը ինչ կամին առնեն: Ահա քեզ,

ից, շարականները կամ եկեղեցական երգերը, որ լսում {ենք} այժմ եկեղեցու մէջ, կէս մի գրուեցան թարգմանչաց ժա

յ է առնես, ո՛չ ապաքէն ժամանակ է, որ անցուցանում {ենք}, եթէ միայն ձանձրալի չէր ձեզ մեր ընկերակցութիւնը

թեան, չունինք բանաստեղծութիւն, որովհետեւ ապրում {ենք} միմիայն բուսականաբար եւ շնչականաբար: Հաւը կորեկ

մը եւ հոտած ճահիճը, որի մէջ պարանոցաթաղ խեղդւում {ենք}, նուիրական է, որովհետեւ մեք նորա մէջ ենք...

ղդւում ենք, նուիրական է, որովհետեւ մեք նորա մէջ {ենք}... Ո՛վ բաբելոնեան խառնակութեանս մտքերի. բայց

Դիմում է դէպի քարքարուտ կղզին. Մեք տեսանում {ենք}... բռնեց քարերից Եւ շուտ վեր ելաւ իբր աննի

տահում է մեր ընթերցողներին, ուստի պարտականութիւն {ենք} համարում մի փոքր տեղեկութիւն տալ նորա մասին, որ

ներողութիւն, ինձ թուեցաւ թէ ազգասիրութեան վերայ {ենք} խօսում ձեր հետ: - Ուրեմն դուք չգիտէք ձեր խօս

իւնը պիտի ստանար որպէս անգլիական կլայեկ: Կարծում {ենք}, թէ այժմ կը հասկանան մեզ, մանաւանդ նոքա, որ փո

ղաքը բնակւում է այժմ ամառանոցում, իսկ մենք փտում {ենք} այստեղ: Ամենայն պատրաստութիւն տեսել եմ. կահ կար

Թիւթիւնճի-օղլու, այն տեղ, ինչ տեղ մէք տեսանում {ենք} մեռելութիւն, բնութիւնը սկսանում է մի նոր կեանք.

զուգահեռաբար: Այս միջոցին, որի մասին խօսում {ենք} այստեղ, տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն աղախնի հետ միասին

ւթենով ներկէ նորա աչքերը: - Մէք միշտ պարտական {ենք} հասակը պատուել, եւ այս բնական օրէնք է, պատճառ,

ք միանգամայն մարմնացեալ ատելութիւն, եթէ կամենում {ենք} նմանել Աստուծոյ, ապա պիտոյ է եւ նորա գործերը եւս

իստոս, եւ այդ դեռ կատարեալ սէր չէ. մէք պարտական {ենք} սիրել մեր ընկերը, պարտական ենք սիրել ամբողջ մարդ

չէ. մէք պարտական ենք սիրել մեր ընկերը, պարտական {ենք} սիրել ամբողջ մարդկութիւնը, առանց խտրելու, - թէ

եւ այլն, եւ այլն, բոլորն ի միասին մի հօր որդիք {ենք}. բոլորն ի միասին մարդկութեան անդամ, լաւ կամ վատ

թեթեւի պատրաստութիւնը տեսանել: Այստեղ պատշաճ {ենք} համարում ծանօթացնել մեր ընթերցողներին, թէ ի՞նչ է

րին բժշկութիւն եւ թեթեւութիւն, վասն որոյ մտածում {ենք}, թէ այս պատճառով եւս ստացած լինի այդ արարողութիւ

բայց այդտեղ, ե՛ւ նա մեղաւոր է, ե՛ւ մէք մեղաւոր {ենք}. եթէ նա այնպէս շուտ չպահանջէր, մէք եւս այնքան չ

բօթ: - Ի հարկէ հրաժարուեցա՛ր, որովհետեւ խօսք {ենք} տուած Մկրտչին տալ մեր Մանուշակը: Քիչ մնաց որ

հանան, - մէք մկրտութիւն ունինք առնելու, կնքահօրն {ենք} սպասում: - Ովի՞ երեխայն է մկրտելին: - Շահ

ր աղաւաղուիլը, թէպէտեւ դոյն այդ ժամանակում լսում {ենք} Լամբրոնացու գանգատները այնպիսի բաների վերայ, որ

մար է ապրում եւ այլն եւ այլն ")։ Մեք հաւատացած {ենք}, որ Մխիթարի սիրտը մաքուր է եղած, որ նա, ընկնել

պղտոր պապական լուսաւորութիւնը։ Այստեղ պատշաճ {ենք} համարում հրատարակել մի նամակ՝ " Տեղեկութիւն ի վե

արկան լինելու է ահա նոյն այդ ընկերութիւնը. յանձն {ենք} առել քննել եւ նկարագրել այս ընկերութեան սկզբունքը

ականութիւնը կատարելու ժամանակ, վերջին ջանքը գործ {ենք} դրել ճիշդ պահել արդարութեան կշիռը, անարատ խղճի մ

Մխիթարեան ասացեալ ընկերութիւնը, այդ մասին խօսել {ենք} նախընթաց յօդուածի մէջ), ուր եւ ընկերութեան հիմ

ւր եւ ընկերութեան հիմնադրի վարքագրութեան մէջ ցոյց {ենք} տուել այն հանգամանքները, այն օդեղէն շրջապատը, ո

արմնի մէջ կայ մի աննիւթ էակ, այս մարդիկը, ասում {ենք}, եթէ վշտանում էին նիւթականապէս, որոնում էին նիւ

այդ կապանքը իւրեանց վերայից, այդ ազգերը, ասում {ենք}, գտանւում են ստրկական կրօնի ազդեցութեան տակ։ Դա

ա յետ մնալը եւ թշուառութիւնը, այդ բոլորը, ասում {ենք}, շատ բնական կերպով, նոցա կրօնի հետեւանքն է։ Կր

գութեամբ, ճշմարտութեան մուրճը մեր ձեռքին, դուրս {ենք} գալիս հրապարակ, որպէս հաւատարիմ զինուոր ճշմարտու

՝ մինչեւ Կարլովինգեան տան վերջանալը, եւ տեսանում {ենք} ահա, որ քսան եւ չորս պապերից, որ այս միջոցին նս

կերպով։ Պատմութեան թերթի մի երեսի վերայ կարդում {ենք} այն սարսափելի անցքը, թէ ինչպէս հակապապի մեռած մա

կնիքը լսելու համար, իսկ երկրորդ երեսում տեսանում {ենք}, թէ ինքը՝ այդ դատաւորը, ի՞նչպէս լսում է իւր այ

հասակում, միւսը՝ տասներկուսից յառաջ։ Տեսանում {ենք} մի պապ, որ փոխանորդ է ընտրում ինքեան այն պատճառո

ազգի մէջ հերոսաբար հանդէս հանելոցին, հերիքանում {ենք} ՝ պատմելով մի կարճ բան Գրիգոր եօթներորդ պապի կեան

կածանքի եւ երկբայութեան տակ ընկնելու։ Մեք խօսում {ենք} այսպէս ճիշտ կրօնական մտքով. ընդհանրապէս չէ կարել

կրօնական միութեանը, ուստի եւ գրկաբաց ողջունելու {ենք} մի մարդ, որ փախչելով օտար դայեակի գրկից, վազէր

ը հետեւանք է կրօնի, ինչպէս նախընթաց գլխումը ասել {ենք} ։ Ուրեմն Մխիթարեանց բարոյականութեան տարերքը որոնե

է պապականութիւն։ Թէ ի՛նչ է պապականութիւնը, ասել {ենք} նախընթաց գլխումը։ Մարդկութեան տառապանքը, այ

ների։ Մեր խօսքը այս կերպով յառաջ տանելով՝ ասում {ենք}, թէ մարդը որոշւում է այլ կենդանածին անասուններից

վ մարդը ֆիզիկական եւ հոգեբանական կողմից՝ նկատում {ենք}, որ նորա կազմուածքը ցոյց է տալիս մի այնպիսի կենտ

անական եւ բուսական թագաւորութենների մէջ։ Նկատում {ենք} հոգեկան կարողութիւնք եւ ունակութիւնք, որ միւս շն

ա մեղանչէր։ Եւ ազատութիւն ասացեալը, ինչպէս ասել {ենք}, սեպհականութիւն լինելով ամբողջ մարդկութեան, սոր

յօժարի ընդունել։ Մեր ասածի վկայութիւնը պարտական {ենք} որոնել մարդկութեան պատմագրքի մէջ, որ, մարդկութե

կացուցանել մի ճշմարտութիւն։ Եւ այսպէս, հարցնում {ենք} պատմութիւնից, թէ ի՛նչ վիճակի եւ ո՛ր աստիճանի մէջ

։ Այս մեծակշիռ յեղափոխութեան սկիզբը տեսանում {ենք} տասնեւերեքերորդ դարումը, որ մինչեւ տասն եւ հինգե

նք այստեղ մի իրողութիւն, որի մասին միանգամ խօսած {ենք} այլ տեղում։ Հենրիկոս չորրորդ Ֆրանսիայի թագաւ

ել է հայ ճիզվիթներ։ Եւ մենք այնպիսի անձինք տեսեր {ենք} դժբաղդութեամբ վանքին մէջ որ ո՛չ միայն վարուք ճիզվ

արդու, որ կասկածում էր այս բանի վերայ, խորհուրդ {ենք} տալիս կարդալ այն գրուածքը Մխիթարեանց, որ յարաբեր

մանելու համար։ Հետեւեալ գլուխների մէջ հանդիպելու {ենք} նոցա բարոյականութեան մասնաւոր նկարագրութեանը, որ

ու այս գործունէութեան արժանաւորութիւնը, որ պահել {ենք} հետեւեալ գլխին, որ եւ յառաջուց քննելով եւ իմաստա

նութիւն, շարժողութիւն եւ այլն եւ այլն, որ ասում {ենք}, այդ բոլորը մասնաւոր բան է, մասնաւորների համար

հայեաց եւրոպական կրթութիւն"։ Այո՛, պատասխանում {ենք}, որովհետեւ Մխիթարեանց պապական լինելը զրկում էր ն

ջեւ ունենալով այս հանգամանքները՝ մեք հարկադրւում {ենք} կրկին շնորհակալութիւն մատուցանել Մխիթարեան միաբան

թէ մի այլ պատճառ, եւ ահա սրտցաւութեամբ տեսանում {ենք} ուրիշ պատճառներ եւս, որ թուլացնում են այդ գործու

ոս պապականութիւնը։ Այդ գործերի մէջ մեք հանդիպում {ենք} նոցա որպէս իտալական ճիզուիթների, բայց ոչ աւելի։

յ Ճիզուիթների եւ Մխիթարեանց մէջ, այդ մասին խօսել {ենք} այս յօդուածի երկրորդ գլխում՝ քննելով Մխիթարեանց

գործունէութիւնը ունի երկու շարժառիթ, ինչպէս ասել {ենք}, եւ այդ շարժառիթքը անմիջական հետեւանք են Մխիթարե

րի արմատական ախտերից մինն է։ Այս ծանր խօսքը ասում {ենք} ՝ ոչ թէ նայելով ազգի այժմեան սառնութեանը դէպի ուսո

յինների եւ թէ՛ օտարի ամօթը։ Մահացու մեղք համարում {ենք} մեզ, տեսանելով մի բարոյեական խոց մեր ազգի վերայ,

լ, իւր փառաւոր ապրուստի վերայ հոգալ։ Մեք այն ազգն {ենք}, որի մէջ առաջին անգամ հայոց նշանագիրքը եւ նոցա ու

գայիսոնի ուժով բռնութեամբ ներս մտանէին։ Այն ազգն {ենք}, որ ճշմարիտ խօսողը համարում էինք մեզ թշնամի, այն

ճշմարիտ խօսողը համարում էինք մեզ թշնամի, այն ազգն {ենք}, որի Կաթողիկոսքը եւ աբեղայքը Մովսէս Խորենացու պէս

նեղսրտելու էին մեր այսպէս խօսածի վերայ, հարցանում {ենք} ՝ ի՞նչ մի ազգօգուտ գործ են կատարել, քանի՞ ուսումնա

ercitia Spiritualia), որ արդէն քանի անգամ յիշել {ենք} ։ Այս ի՞նչ հրաշալի գիրք է, որին չեն կարող ընդդիմ

լն։ Բացի սորանցից, այս հրաշալի գրքի մէջ գտանում {ենք} հետեւեալ բաները. աղօթելու երրորդ կերպը բաղկանում

ործերը եւ ապառաժի նման հաստատ կամքը, որ տեսանում {ենք} Կարգի անդամների մէջ, մինչեւ Կարգը դեռեւս ծնած չէ

ի պաշտօնքը հակառակ չեն մեր կոչմանը. մեք պարտական {ենք} չ'արհամարհել հասարակաց կարծիքով շատ ցած ճանաչուած

ծ։ Ամենայն Քրիստոնէական ժողովքի մէջ մեք տեսանում {ենք} Քրիստոնեայ եւ մարդ, Յիսուսեանների մէջ՝ միայն գա

մէջ առաւել ազդու կերպով ասում է. " Մեք կամենում {ենք} եւ հրամայում ենք, որ ստորակարգ մարդերը Սուրբ խոր

կերպով ասում է. " Մեք կամենում ենք եւ հրամայում {ենք}, որ ստորակարգ մարդերը Սուրբ խորհուրդին հաղորդելո

ղ, ուր սկսանում է պատմական կեանքը, մեք տեսանում {ենք} ստէպ արիւնահեղ պատերազմներ, որոնցով ամրանում է ա

սում, ասաց. " Sumus tales quales " (մեք այնպէս {ենք}, ինչպէս)։ Կառավարիչը խնդրեց նորանից բացայայտել

է բանաւոր հասարակութեան կարծիքը: Անպատմելի ուրախ {ենք} այս բանի վերայ. մենք այստեղ տեսանում ենք մի փրկա

ի ուրախ ենք այս բանի վերայ. մենք այստեղ տեսանում {ենք} մի փրկարար սկզբունք, այն է հանդէս տալ ազգի կարծի

այ միայն կարող է մի ազգ յառաջանալ: Մենք ուսանում {ենք} ազգերի պատմութիւնը, բայց շատ անգամ անհասկանալի կ

յ օրէնք, չկայ իրաւադատութիւն ` համարձակ քարոզում {ենք} այդ ազգի կեանքը բարբարոսական: Թող սարսափին

, բայց նոյն պատմութեան միւս երեսի վերայ տեսանում {ենք}, որ այդ, առժամանակեայ անախորժութիւնների գնով գն

Բոլոր բնական եւ մարդկային օրէնքների մէջ զտանում {ենք} միայն այո՛, կամ ո՛չ. երրորդը չկայ: Չմոռանան այ

Այսպիսի " չէ կարելիներ " հազարաւոր կան. խնդրում {ենք} այս բաների վերայ մի փոքր մտածել: Եթէ մէք ստ

մի փոքր մտածել: Եթէ մէք ստուգապէս ցանկանում {ենք} ազգի յառաջադիմութեան, ապա ուրեմն պիտի քննենք եւ

ն, բայց մէք այդ արդարացի հատուցումի մէջ տեսանում {ենք} հասարակաց իրաւունքի պաշտպանութիւն: Ոչ ոք չէ կարո

էջ, որ մի նուիրակա՜ ն սրբութիւն է, ուր հաւատում {ենք}, թէ սերովբէներ սպասաւորում են ահաւոր աստուծոյ,

եւ ամենայն ժողովրդէանէ, նոյն քահանան, հարցանում {ենք}, անարատ չպահելով իւր քահանայութիւնը, իւր դատապա

անի խորհուրդը նոյնն էր։ Այս պատճառով մեք աւելորդ {ենք} համարում այդ նոր տպածի բովանդակութեան վերայ երկար

էին կարդալ հայերէն։ Հոգով եւ սրտով ցանկանում {ենք}, որ ամենայն ծնող, փոխանակ մի խաղալի բան պարգեւե

զուի մասին, որով գրած է այդ աշխատութիւնը, կարող {ենք} տալ այսպիսի կարծիք։ Պ. Գամառ-Քաթիպայի աշխատ

ծ տետրակների մէջ մեք ամենայն քայլափոխում տեսանում {ենք}, որ Պ. Գամառ-Քաթիպան ուշադիր չէ լեզուի մաքրութե

է սորան համեմատենք նորա տետրակների հետ, տեսանում {ենք}, որ հեղինակը փոքր ի շատէ ուշը դարձուցել է լեզուի

յրենի անասուններէն " եւ այլ այսպիսիք, որ աւելորդ {ենք} համարում կրկնել. պատճառ, ուշադրութեամբ կարդացող

մեր կարծիքը։ Մեր եւ օտար լեզուների մէջ տեսանում {ենք}, որ բացառականի ոյժը եւ զօրութիւնը հասկացւում է ն

նակ, " մանկանց " եւ այլն եւ այլն, բայց տեսանում {ենք}, նոյնպէս, որ նորը եւս պահուած է շատ տեղ, այս պ

նորը եւս պահուած է շատ տեղ, այս պատճառով կարծում {ենք}, որ այդ ակամայ սխալ լինի, ինչպէս նաեւ մեզ պատահ

ուր եւ իցէ։ Վերջացնելով մեր խօսքը, յայտնում {ենք} Պ. Գամառ-Քաթիպային մեր սրտի անկեղծ շնորհակալութի

եզ մեր ընթերցողքը եւ մենք այս անկարգութիւնքը վկայ {ենք} դնում այն բանին, թէ մտել ենք քննութեան մէջ առանց

անկարգութիւնքը վկայ ենք դնում այն բանին, թէ մտել {ենք} քննութեան մէջ առանց ծածուկ մտքերի, այլ պարզութեա

առանց ծածուկ մտքերի, այլ պարզութեամբ, եւ խօսում {ենք} ուղղակի մեր սրտից, որ շատ անգամ չէ ենթարկվում սա

այտված է կոտ, կամ կօպի, կամ կօլոտ։ Խոստովանում {ենք}, որ այս բացայայտիչներն նոյնպէս անհասկանալի են,

այլ եւ մեզ իսկ, մինչ փոքր ի շատէ հայերէն սորված {ենք}, ոչ միայն հին լեզուն, այլեւ՝ նորը, որքան մեզ

եւ շատերն էլ բացատրված են։ Բացի սորանից, ցաւում {ենք}, որ պ. Պռօշեանցը փոխաբերաբար առնուած ոճերի եւ ձ

ագիտաց"։ Ինչ որ մեզ է վերաբերվում, խոստովանում {ենք}, որ ախորժակ չունենք մի այդպիսի բառարան շինելու,

ու, թէեւ բոլոր այլաբանութիւնքը շատ լաւ հասկանում {ենք} ։ A propos, Հորթաթողի բարեկենդան կամ Հորթաթողի պ

ւղիղ, թէ՛ սխալ հասկացողութեամբ։ Այժմ դառնում {ենք} դէպի " Սօս եւ Վարդիթերի " բովանդակութիւնը։ Մե

Վարդիթերի " բովանդակութիւնը։ Մենք արդէն ասած {ենք}, որ թէ " Սօս եւ Վարդիթերը " առնունք որպէս բանաստ

որ իսկոյն կրակեն այդ կատաստրօֆը, եթէ համեմատում {ենք} գործի ընդհանուր արժանաւորութեան հետ, շատ թոյլ է

ամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչպէս առաջ էլ ասած {ենք}, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ այնպէս, իբր թէ ե

նականութիւնը եւ հակասութիւնը։ Այսչափ միայն ասում {ենք}, որ վիպասանութեան շինուածքին մեծ հարուած է տուել

, այլ եւ մեծ շնորհակալութեան արժանի։ Մենք կարող {ենք} որեւիցէ գաւառական բարբառ քննել, սորվել, տեսնել

սչափ միայն եւ ոչ աւելի։ Ինչպէս մի հեղինակի կարող {ենք} ասել, թէ. " Ինչի՞ այս ձեւը այսպէս ես գործ դնում

ն աներեւակայելի է անգամ։ Մենք շատ փաստեր հաւաքած {ենք} այս դրութիւնը պաշտպանելու համար, բայց այստեղ անյ

։ Բայց այս չափ միայն, գոնէ հարեւանցի, անհրաժեշտ {ենք} համարում ասել, որ, ստրկանալով հին լեզուին, առա

եան գաղափարին. քա՛ւ լիցի։ Մենք ամեն օր ուսանում {ենք} նոր լեզուն, ամեն օր մշակում ենք, որքան մեր խելք

ամեն օր ուսանում ենք նոր լեզուն, ամեն օր մշակում {ենք}, որքան մեր խելքը զօրում է. սորան որպէս անմերժել

զօրում է. սորան որպէս անմերժելի վկայութիւն դնում {ենք} մեր գրուածքը 1857-ից սկսած, որոնց ժամանակագրական

րզ երեւում է, թէ մենք կանգնած չենք, այլ գտնվում {ենք} անդադար ընթացքի մէջ, մեր կարծիքով՝ դէպի առաջ։

Ստիպվեցանք ծանօթաբանել, որ մենք ուրիշի ձեւ ու ոճ {ենք} դատում, կարծէ թէ մենք մեր վրայ դրական կամ բռնաւո

ւր ձեւով, բայց այդ մի քանի տողից էլ պարզ տեսնում {ենք} նորա ուղղութիւնը նրա լեզուի մշակութեան մէջ, եթէ

են, էլ աջ ու ձախ նայել չկայ։ Լեզուի մասին ատեան {ենք} կանչում պ. Պռօշեանցին՝ ոչ ծաղրելու եւ ոչ պախարա

լեզուով գրելու։ Թէեւ ճշմարտութեան անունով ասում {ենք}, որ նորա բնագրի (Աշտարակի) լեզուն համեմատաբար

անդէս հանելով այստեղ այն թերութիւնքը, որ տեսնում {ենք} պ. Պռօշեանցի սեփական ձեւ ու ոճի մէջ, ստիպվում ե

ք պ. Պռօշեանցի սեփական ձեւ ու ոճի մէջ, ստիպվում {ենք} ասել, թէ գրողների մեծագոյն մասը ազատ չէ այդ տեսա

եւս կարող էր տպագրութեան սխալ լինել։ Մենք հանդէս {ենք} հանում, սորանից չէ պիտոյ եզրակացնել, թէ բծախնդր

եր արածը, ո՛չ այլ մենք այդ բոլորի վրայ թէ խօսում {ենք}, այն է պատճառը, որ պ. Պռօշեանցի գործի մէջ մի ա

ւմ։ Պ. Պռօշեանցի ձեւ ու ոճի մէջ մենք տեսնում {ենք} հին լեզուին ստրկութիւն։ Բայց արգոյ հեղինակը ստրկ

մ են)։ Հին լեզուի կեղեւին ստրկանալ համարում {ենք}, երբ մի հեղինակ, փոխանակ ժողովրդի հանրական ձեւի

ամ անհասկանալի. սորանից լաւերը կան՝ " ջանի գործ {ենք} լինում ", " յօրէ անտի իւր հաստատութեան մինչեւ ցա

անդ որ տալին էլ գործ է ածում ժողովուրդը։ Շտապում {ենք} ծանօթաբանել, որ ներկայութիւն, մօտաւորութիւն ցոյ

պատճառ տանք մեր գրագէտներին, որ թէ մենք սխալվում {ենք} այսպէս կարծելով, մեր սխալը մեզ ցոյց տան, որ մեն

ի ասպարէզը։ Մենք, բացի գալ, տալ բայերից, ցոյց {ենք} տալիս բոլոր միւս բայերի նախդրիւ տրական հոլովված ա

, ես գիշեր, այլ, այս տեղը, ուր որ այժմ կանգնած {ենք}, անապատ է, այս օրը, որ անցնում է, ուշացել է,

չ միշտ գործ են ածում այս, որովհետեւ մենք տեսնում {ենք}, որ արգոյ Պռօշեանցը գրում է. "... շնորհակալութ

սպիսի մէկ-մէկ հատ երեւցած արտուղութեանց վրայ խօսք {ենք} բանում. բանը շատի կամ քչի վրայ չէ, այլ կանոնի վ

գործ դնել այս ձեւը, եթէ հարկ չկայ։ Այսպէս ասում {ենք} այն պատճառով, որ երբեմն հարկը ստիպում է վեվի տեղ

ելու համար։ Մնացած միւս դիպուածներում մենք յօժար {ենք} ժողովրդի ընթերցանութիւնը հեշտացնելու համար եւ կամ

համար եւ կամ ւիւնը վեվով փոխանակել, ինչպէս գրում {ենք} թիւ, թվի, թվական։ Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլեան ակա

անակ, երբ այս ու այն գաւառական բարբառներից բառեր {ենք} առնում։ Այս է դարձեալ պատճառը, որ մենք շատ անգա

մենք շատ անգամ սեռական կամ ուրիշ հոլովում պահում {ենք} բառերի ամբողջ ուղղականը, մինչդեռ նոքա, ընդհանու

դժարցնել։ Ինչ որ մեզ է վերաբերում, մենք ընդդէմ {ենք} այս տեսակ պահպանութեանց, որովհետեւ ծանր են գալիս

ն գրելով։ Բայց, արդարութեան անունով խոստովանում {ենք}, որ այս ձեւը բնաւ պ. Պռօշեանցին միայն սեփական չ

, բացի մեզանից եւ պ. Նազարեանցից, որքան յիշում {ենք} ։ Հարկ չկայ ասել, որ այս մի աններելի սխալ է, որ

րջաւորութիւն, ումի հետ միացած, իսկոյն հասկանում {ենք}, թէ նորա ձեռքերը ոչ թէ ներկի մէջ են, այլ ներկել

ւ թիւը գրվեն առանց էական բայի։ Բայց մենք տեսնում {ենք}, որ ինչպէս մեր լեզուի, նոյնպէս եւ օտար լեզուներ

չպիտի բայ լինի, բայց մենք վերի օրինակից տեսնում {ենք}, որ կարդում, բերում, վառում բայեր են եւ ամբողջ

ւելու համար չէ կարելի բաժան գրել, երբ բայը գրում {ենք} ամբողջապէս, ինչպէս " ներկում է ", որպէսզի ներկո

Բայց մեզ կարող են ասել, թէ ինչի՞ ուրեմն բաժանում {ենք}, երբ այդ վերջաւորութիւնքը դնում ենք նախադաս, ին

եմն բաժանում ենք, երբ այդ վերջաւորութիւնքը դնում {ենք} նախադաս, ինչպէս " տուն եմ գնում ". ի՞նչպէս է,

է այդ վերջաւորութիւնքը գրել նախադաս եւ մենք գրում {ենք}. բայց, այսպիսի դիպուածում եմ, ես, է'ն չեն կար

։ Ուզելով ասել՝ ձեռքերը ներկի մէջ են, այլ ասում {ենք} " ձեռեքերը ներկում են ", ուր ներկումը, որպէս նա

եծ քայլափոխ են արել։ Մենք բաւական նիւթ պատրաստել {ենք}, որ վերաբերվում են նոր լեզուի անդամազննութեան եւ

նդրով կենդանի լեզուի մէջ չէ գործածվում։ Համաձայն {ենք}, որ գիտնական առարկաների մէջ, ուզենք չուզենք, պ

ը կորուցել է։ Մենք ամեն քայլափոխի մէջ տեսնում {ենք} հին ձեւերի ազդեցութիւնը պ. Պռօշեանցի լեզուի վրայ

վ, որքան այժմ Սիքստոսի տուած խաչով։ Համաձայն {ենք}, որ մէկ մարդ, կարդալով մեր այս տողերը եւ տեսնել

ատապարտելով, ինքներս շատ անգամ աւելի խրթին բառեր {ենք} առնում հին լեզուից, որ ժողովուրդը չէ գործածում,

նել, մինչդեռ մենք ինքներս մինչեւ մեր վիզը թաղված {ենք} այդ տեսակ պակասութեանց մէջ։ Աւելորդ չէ երկու խօս

վ, որ երբեմն հարկից ստիպուած նորան անծանօթ բառեր {ենք} գործ դնում, կը հասկանայ մեր գրածը, եթէ հաւատարի

առեր սորվելը շատ հեշտ է, մենք մեր փորձերից կարող {ենք} ստուգել, երբ սկսում ենք օտար լեզուներ սովորել։

մենք մեր փորձերից կարող ենք ստուգել, երբ սկսում {ենք} օտար լեզուներ սովորել։ Բայց թէ ինչ օրէնքներով մի

ասութիւնը այնպէս հեշտ չէ եւ երկար տարիներով կեանք {ենք} մաշում, մինչեւ սորվում ենք։ Մտքի զօրութիւնը բաղ

երկար տարիներով կեանք ենք մաշում, մինչեւ սորվում {ենք} ։ Մտքի զօրութիւնը բաղդասութեան օրէնքի մէջ է. եթէ

նի, շատ անգամ առանց բառարանի օգնութեան հասկանում {ենք} նորա նշանակութիւնը, որովհետեւ ամբողջ բանի զօրութ

ողովուրդը չի մարսիլ. այս պատճառով էլ մենք ընդդէմ {ենք}, երբ ամբողջ նախադասութիւնք գործ են դրվում այդ ձե

նունք, ինչպէս մեր նախնիք առել են, որ մենք կարող {ենք} հարիւրներով ցոյց տալ։ Տարակոյս չկայ, որ ժողովու

պատուաստվի էլ ազգի լեզուի վրայ։ Վերստին կրկնում {ենք}, մինչեւ բոլոր գաւառական բարբառներից ճանփաներ չբա

րդու։ Հաւատարիմ մնալով ժողովրդին՝ մենք պարտական {ենք} ընդունել այս կանոնը, բայց ոչ դրականապէս։ Տաճկաս

է բնական աներեւոյթ եղանակից յետոյ ումնէլ դարձնում {ենք} ել, ինչպէս՝ մերժումն-մերժել։ Յայտնի է, թէ այս

Յայտնի է, թէ այս բոլոր բացառութիւնքը, որ անում {ենք} ժողովրդի ձեւի ընդդէմ, պիտի խնամով, զգուշութեամբ

ազատ չենք նորանից եւ կարճութեան համար) ստիպվում {ենք} երբեմն գործ դնել։

ց շնորհակալութիւնը հայկական Գոգըլը, որին մաղթում {ենք} մի փայլուն գալոցք: Մենք մի ուրիշ աշխատութի

էեւ, այլ եւ այնպէս, տաճկերէն գրած: Մենք խօսում {ենք} " Ագապի " մակագրով ազգային վիպասանութեան մասինկ:

ոպական ամենաւուր վիպասանութիւններից: Մենք ցաւում {ենք} եւ ցաւելով չենք կարող չմեղադրել մեր պոլսեցի եղբայ

նգամ կարդացինք այս գործը եւ ուշադրութեամբ. գալիս {ենք} այժմ անաչառապէս հրատարակելու մեր կարծիքը այդ աշխա

քանքարի փայլը, այս պատճառով մենք հաստատ որոշում {ենք} ամէն նորա արժանաւորութիւնը խոստովանելով, տեղ-տեղ

երեւցած անհարթութիւնքը չմոռնալ: Հաստատ հաւատացած {ենք} եւ յոյս ունինք, որ մեր անկեղծ ու արդարադատ, թէե

օգուտ չբերէ, վնաս ոչ երբեք: Համարձակ կարող {ենք} ասել, որ արգոյ հեղինակը իր նկարագրած կեանքի վերա

թ լինելով մեզ նորա ցոյց տուած բնութիւնը, վկայում {ենք} հայելու արժանաւորութիւնը: Պ. Պռոշեանցը պրծաւ իր

նը, այլ միայն ցոյց են տալիս, եւ որ մենք նկատում {ենք} մեծ ուրախութեամբ, թէ պ. Պռոշեանցի քանքարը աւելի

գլուխը: Այսպիսի թերութեանց եւ հակասութեանց կարգ {ենք} դնում մենք, օրինակի համար, հետեւեալ մի քանիքը:

փական անձնապահ խորագիտութիւն, այս ամէնը, - ասում {ենք}, - զարմանալի ներհակութիւն ունին այն հասակին, որ

չենք տեսնում մի պախարակութեան նշմարք եւ համարում {ենք} այս մի ակամայ սխալանք, եթէ միայն մենք չենք սխալւ

ասակը: Պսակե՞լ: Ինչի՛ չէ, կարելի է, մենք լսած {ենք} մեր պառաւներից, որ սորանի 60-70 տարի առաջ, Նոր-

Եւ մե՛ր ազգի պատմական յիշատակարանների մէջ տեսնում {ենք} այսպիսի զարհուրելի օրինակներ. " Ձեռք կանանց ողոր

դժբախտ աղջիկների վրայ: Մենք հերիք համարում {ենք} որքան խօսեցանք հասակի մասին, որովհետեւ ձանձրալի

իտի տամ Զայրմայրի էջմիածնեցի քաւորին"։ Համաձայն {ենք}, որ կոպիտ, կամ, նախնական եւ անքաղաքակիրթ կեանք

րկելու, գէթ մի մասնով պաշտպանելու համար ստիպւում {ենք} կատարելութիւն չգտնել Սօսի փեսայի կամ քրոջ դաւաճան

ղի անցք եւ բոլորովին խելքի հակառակ, եթէ աչքի տակ {ենք} առնում բոլոր հանգամանքը: Ի՛նչ երեխայութիւն է. "

ի անհագագ բան երեւում է նորա մայրը, եղբօր անունն {ենք} միայն լսում, հարսի անունն անգամ չգիտենք: Հազիւ

նն անգամ չգիտենք: Հազիւ երկու-երէք անգամ տեսնում {ենք} Անոյշին եւ լսում ենք նորա խօսքերը ծաղկազարդի օրը

զիւ երկու-երէք անգամ տեսնում ենք Անոյշին եւ լսում {ենք} նորա խօսքերը ծաղկազարդի օրը եկեղեցում եւ տերեւ տա

կազարդի մանուշակների կամ գաթայի պատճառով: Ցաւում {ենք}, որ աւելի ծանօթութիւն չունինք: Նոյնպէս Սօսի մեծ

գում, արաղ քաշած երեկոյին: Մենք մանաւանդ ցաւում {ենք} սորա մասին, որ այսպէս փոքր հանդէս ունի սա. պատճ

վ այլ ընթացք չէ ստանում կեանքը, բայց մենք տխրում {ենք} նայելով հեղինակի ժլատութեան վրայ, երբ բանը գալիս

որ մի քանի թերութիւնք եղած չլինէին, որոնց կարգն {ենք} գնում. ա) Գարեգնի ձու նկարելը: Մենք ասելիք ուն

ցուի գործ չէ. բ) Այն անտէր երազները մենք առնում {ենք} ոչ միայն որպէս աւելորդ ներմուծութիւնը, այլ որպէս

այնպէս գրական թերութիւնը եւ հնարների աղքատութիւնք {ենք} համարում: Բացի սորանից, դժուար թէ կարելի է թոյլ

պարզամտութիւն լսողի կողմից (գուցէ մենք սխալւում {ենք} այսպէս կարծելով), որ հալած եղի տեղ ընդունի այս

եղադրեցինք Սօսի քարափի գլխին աղօթելը եւ այն հերիք {ենք} համարում, որ վերստին չյիշենք ապառաժի անմատչելի լ

երի մոմերը եւ այլն եւ այլն, բայց այսքան ստիպուած {ենք} ասել, որ Սօսը, որքան մենք այժմ նորան ճանաչում ե

ք ասել, որ Սօսը, որքան մենք այժմ նորան ճանաչում {ենք}, շատ հեռու է այդ տեսակ բաներից: Եւ զարմանում են

նք, շատ հեռու է այդ տեսակ բաներից: Եւ զարմանում {ենք}. ի՛նչ հարկ կայ Սօսի սիրող, երգող, ուրախ եւ աշխ

ի վրայ բուսած փուշերին ջուր ցօղել: Մենք հաւատում {ենք}, որ ոչ միայն աշտարակցիք, այլ եւ ուրիշ շատ հազար

գնից ծածուկ ուղարկէր Վարդիթերին: Արդէն ասած {ենք}, որ Սօս ու Վարդիթերի տկար կողմերը այն տողերումն

իսկոյն կրակեն, - այդ կատաստրոֆը, եթէ համեմատում {ենք} գործի ընդհանուր արժանաւորութեան հետ, շատ թոյլ է

նականութիւնը եւ հակասութիւնը: Այսչափ միայն ասում {ենք}, որ վիպասանութեան շինուածքին մեծ հարուած է տուել

բերել դարաւոր փոշիների տակից, բայց աւանդութիւնք {ենք} ասում, որ իբրեւ մի պատմական սերմ, միշտ կարող են

է՛ն գլորուել են շատ դարեր: Բայց խոստովանում {ենք}, որ Ականատեսի աւանդութիւնը (եր. 108) չունի մի

, բայց մենք մի փոքր առաջ ասածներս վերստին կրկնում {ենք}, թէ դպրութեան եւ լուսաւորութեան խորհուրդը այն չէ

ւն, որքան կարող էին զգալ: Խորհրդաւոր ժամանակում {ենք} ապրում մենք. եւ մեծ պարտականութիւն կայ մեր վրայ

ը միջին դարերի հետ այնպէս չէ: Իբրեւ ազգ անտիկեան {ենք}. իբրեւ քրիստոնեայ, եթէ ոչ նոյնպէս անտիկեան, ըս

հարցուք"։ Մենք, մի փոքր փոփոխութեամբ ձայնակից {ենք} լինում մեր երանաշնորհ վարդապետի բացականչութեան.

ենց ազդեցութիւնը անում են ազգերի վրայ. ընդունում {ենք}, բայց ինչ է մեր պաշտօնը: Ի՞նչ է քաղաքակրթութիւն

պատճառը պիտի առնունք որպէս ճար ու դեղ, է՛լ ո՞ւր {ենք} խօսում կրթութեան եւ լուսաւորութեան վրայ, ու՛ր են

նք խօսում կրթութեան եւ լուսաւորութեան վրայ, ու՛ր {ենք} առաջադիմութիւն եւ քաղաքակրթութիւն բառերը բերան առ

Մենք փորձերով, եւ շատ տարբեր տեղերում, ստուգած {ենք}, որ մեր հասարակ ժողովուրդը շատ անգամ աւելի ազատ

եւ նոցայ հետ չէ մեր խօսքը: Մենք եւ ոչ իսկ ուզում {ենք} վրդովել նոցայ քունը. " ննջեցէք եւ հանգերուք ", -

լ նոցայ քունը. " ննջեցէք եւ հանգերուք ", - ասում {ենք} նոցայ: Միջնադարեան անշահ ուղղութիւնը իր ամլ

րծը կը վերջանայ հաւի մահովը: Հարկ չկայ, կարծում {ենք}, ասել, որ այս բոլոր խօսք ու զրոյցքը ոչ թէ լոկ մ

ան դոնկիխոտութեանց չէ նուիրել իր անձը (եւ ուրա՛խ {ենք}, եւ փա՛ռք աստուծու) քանի որ կան մարդիկ, մեր ար

նաւոր, որոնք, այո՛, մենք մինչեւ այսօր պարտական {ենք} մնացել: Երաշտութեան ընդդէմ Նուրինի աւանդութ

չ արարողութեան մնացորդ, բայց եւ այնպէս, կարծում {ենք} թէ հին բան լինի: Սաստիկ գրգռում է այդ բանը մեր հ

դ բանը մեր հարցասիրութիւնը, մանաւանդ երբ տեսնում {ենք}, որ շատ խոր արմատացած է նա ազգի հասկացողութեան մ

լիս ու ճար անի"։ Սորանից այսչափ միայն գուշակում {ենք}, թէ այդ բանը ընդունւում է որպէս մի հաշտեցուցիչ ա

այո լոկ ենթադրութիւն է, բայց մանաւանդ ենթադրում {ենք} այն պատճառով, որ այդ ոտանաւորի հետքը կայ Նոր-նախ

ոց կարծիքով ո՛վ է կամ ի՛նչ է այդ Նուրինը. ցաւում {ենք}, որ հեղինակը ոչինչ չէ ասում մեզ: Անշուշտ, եթէ

րան այն սքանչելի կանթեղի հետ, մենք իսպառ մերժում {ենք}. նախ, որ անպարան խօսքը, այսինքն պարան միացած բ

այն սքանչելի կանթեղը Արագածի եւ նորա մասին ուզում {ենք} մի երկու խօսք ասել: Մեզ մինչեւ այժմ հանդիպա

զրոյց մեր կլասիկական դպրութեան մէջ. խոստովանում {ենք}, որ նաեւ որպիսի եւ իցէ յիշատակարան անգամ չենք տե

: Մենք այդ լոյսը կամ կրակը Արագածի վրայ ընդունում {ենք} որպէս իրողութիւն: Բայց սակայն, դժար է այժմ դատե

հասկացնել " ի մեծ շինութիւն ազգին ", մենք սիրում {ենք} որպէս ճշմարտութիւն: Մարդը, ոչ միայն ֆիզիկ

ք, թէեւ այդ վերլուծութիւնը մեր մտքում արդէն արել {ենք}, բայց այստեղ աւելորդ համարեցինք մեր ընթերցողների

ծանօթաբանութեան բուն խորհուրդը: Ենթադրում {ենք}, թէ ընթերցողը փոքր ի շատէ գաղափար ունի էլեկտրակա

կարելի է թոյլ տալ այս տեղում: Ուստի, ենթադրում {ենք}, ինչպէս ասացինք, մի փոքր գիտութիւն, մի գաղափար

արձրութեան մէջ միանում են իրար հետ, մենք տեսնում {ենք} նոցայ լոյսը ` փայլակ, եւ լսում ենք նոցայ միաւորո

մենք տեսնում ենք նոցայ լոյսը ` փայլակ, եւ լսում {ենք} նոցայ միաւորութիւնից առաջացած ձայնը ` որոտ: Բայց

մ է լարուած վիճակում, այն ժամանակ (նոյնպէս ասել {ենք} ) ձգտում են չէզոքանալ - եթէ կարելի է այսպէս ասել

անզգայի է լինում մեզ, իսկ երբեմն, մենք տեսնում {ենք} այն լոյսը, որ սուրբ Հելմոսի կրակի անունով յայտնի

էնքներով կառավարւում է ամէն ինչ, որ մենք տեսնում {ենք}, կամ ինչ որ բնաւ չենք տեսնում, տիեզերքի անչափել

յդ գործը գրուած է հասարակ ժողովրդի համար եւ կարող {ենք} հաստատապէս վկայել, որ ամէն կարգի ժողովրդին հասկա

վ հանդէս եկած չհամարուելու համար, մենք հրաւիրում {ենք} մեր բնագէտ եղբայրակիցների ուշադրութիւնը մեսմերակա

եւի եւ Լիբիղ հեղինակների անուններով, առանց ասում {ենք}, գոնէ՛ մասնաւորապէս յիշելու թէ ի՛նչ ճանապարհով հ

: Թո՛ղ չկարծուի, թէ մենք տգիտաբար զարմանում {ենք} այս նեղսիրտ եւ հալածասէր ուղղութեանց վրայ. քա՛ւ

թէ կարգը, մէկ օր մեզ էլ պիտի հասնէր, եւ ուրա՛խ {ենք}, որ հասել է. պատճառ, դա ցոյց է տալիս մեզ ազգի

Madama Christina Granduchessa madre, որից դնում {ենք} հետեւեալ քաղուածքը: " Մենք մեր յայտնագործութիւնն

ը. չենք ուզում կործանել գիտութիւնքը, այլ ուզում {ենք} լուսաւորել նորանց եւ ստոյգ հիմք տալ նոցայ: Մեր հ

ւ այնպէս գիտենալը աւելի օգտակար համարելով, գրում {ենք} մի քանի տող, ներողութիւն խնդրելով ընթերցողից, ո

իւն տալ միայն " Լուսաւորչու քամուն"։ Մենք հասած {ենք} մեր նպատակին: Առաջ ենք գնում: Առհասար

ամուն"։ Մենք հասած ենք մեր նպատակին: Առաջ {ենք} գնում: Առհասարակ պ. Պռոշեանցի ծանօթաբանութ

ոքա զուարճութեան համար. այդ, առաջին անգամ լսում {ենք} պ. Պռոշեանցից: Գո՛նէ խոստովանում ենք մեր տգիտու

նգամ լսում ենք պ. Պռոշեանցից: Գո՛նէ խոստովանում {ենք} մեր տգիտութիւնը, որ մենք չգիտենք, թէ հայոց թագա

եղած չլինէր այնպիսի սովորութիւն, ինչպէս տեսնում {ենք} Հռովմի կրկէսում - գլադիատորներին (ըմբիշ), որ ա

չ բանի նշան է թուրը, այդ մասին խօսիլն էլ աւելորդ {ենք} համարում, իսկ որսի համար ասում ենք այսքան, որ

ն էլ աւելորդ ենք համարում, իսկ որսի համար ասում {ենք} այսքան, որ ամէն ազգ իր մանկութեան ժամանակ ապրել

լով այս բոլորը որպէս լոկ ենթադրութիւն, աւելցնում {ենք}, թէ Արտաշէս Բ-ի օրով լսում ենք Խորենացու բերանից

ւթիւն, աւելցնում ենք, թէ Արտաշէս Բ-ի օրով լսում {ենք} Խորենացու բերանից երկրագործութեան տարածումը Հայաս

յ ապրած Արշակ Գ-ի ժամանակի վերաբերութեամբ, լսում {ենք} մեր երանելի Ղազար Փարպեցու բերանից այնպիսի պատմու

ւր ուտել մինչեւ որսի չգնայ եւ որս չբերէ, կարծում {ենք}, թէ աւելի ուժ է տալիս մեր ենթադրութեան. պատճառ

կարօղ է հոգալ իր ընտանիքի ապրուստը: Մենք կարծում {ենք}, թէ իրաւունք չկայ, առանց դրական ապացոյցներ ունե

է: Ինչ որ մեզ է վերաբերւում, մենք խոստովանում {ենք}, որ թէեւ շատ ենք լսած այդ սքանչելի բժշկութեան պա

վերաբերւում, մենք խոստովանում ենք, որ թէեւ շատ {ենք} լսած այդ սքանչելի բժշկութեան պատմութիւնը, այնուա

հիւանդ ուխտաւորների ջրվախութեան մասին եւ կարծում {ենք}, թէ դոքա Սօսի նման ջրվախներ են: Իտալիոյ մէ

տեսնում, որ բնութեան մէջ տեղ ունենար եւ հակամէտ {ենք} կարծել, թէ դոքա ուխտագնացութեան աւելորդութիւնքը

երեւակայութեանը միշտ բորբոքուած է (Ասիան առնում {ենք} միայն բարեխառն եւ ջերմ աշխարհների վերաբերութեամբ

ձանձրացանք այս յիմար բաներից, վերջին անգամ ասում {ենք}, թէ այսպիսի բաները ներգործում են խեղճ եւ պարզամի

, ինչպէս հաշիշը կազմուածքի վրայ, ուստի պարտական {ենք} ամենայն խնամով արմատախիլ անել այդպիսիքը եւ մաքրել

ց, այլեւ մեծ շնորհակալութեան արժանի: Մենք կարող {ենք} որեւիցէ գաւառական բարբառ քննել, սորուիլ, տեսնել

բայց, այսչափ միայն: Ինչպէս մի հեղինակի ` կարող {ենք} ասել " թէ ` ինչի այս ձեւը այսպէս ես գործ դնում կա

" տուր ինձ զհացէ կամ ու՛ր է աղճատանքը ` եթէ ասում {ենք} " հաց տուր ինձ "- երթալ ի տուն, - տուն երթալ. եւ

ստեղ քարոզած դրութիւնքը պաշտպանելու համար հաւաքած {ենք} շատ փաստեր, բայց այստեղ, մեր հատուածի նեղ շրջան

ում ազատ ընթացք տալ նոցայ: Բայց այսչափ անհրաժեշտ {ենք} համարում ասել, որ ստրկանալով հին լեզուին, առանց

ր յօդուածի եւ օրագրի անուններով, այդպիսիքը ասում {ենք} այնքան կարող են օգնել լեզուի մշակութեան, որքան մ

ն մեր հեղինակքը, այլ, դորայ հակառակ Մովսիսի հետ {ենք} ասում, " Ո՛ տայր ինձ զամենայն Իսրայէլ ի մարգարէս

մէկ կամ հինգ տարում չէ շինւում ինչ որ մենք ուզում {ենք}: Այն որ հազար տարիներով տարբեր աշխարհների եւ տար

կան մարդիկ, եւ մենք իսկ մի քանիսը նորանցից տեսել {ենք}, որ ուրիշի արժանաւորութիւնը խոստովանելուց այնպէս

հեղինակից այն, ինչ որ անկողոպտելի է: Մենք ասում {ենք} այս խօսքը, որովհետեւ մի քանի այդպիսի ինքնահաւան

ի քանի այդպիսի ինքնահաւան եւ անգործ մարդերից լսել {ենք} զանազան խօսքեր " Սոս եւ Վարդիթերի " վրայ: Տակաւի

, որ նորա գործի մէջ անկատարութիւնք կան, հարցնում {ենք}. " ո՞րի գործն է կատարեալ"։ Այսօր Միլտոնը եւ Շե

հարկաւոր են պայմաններ եւ հնարներ, որոնցից զուրկ {ենք} այսօր եւ որոնց թերութիւնը գուցէ թէ լցնէ լուսաւորո

չենք կարող մի քանիսը ցոյց չտալ: Այո՞, պարտակա՞ն {ենք} ցոյց տալ, որովհետեւ մինչեւ այժմ թերութիւնքն ենք

ենք ցոյց տալ, որովհետեւ մինչեւ այժմ թերութիւնքն {ենք} միայն ցոյց տուել, որովհետեւ արժանաւորութեան մասի

ւել, որովհետեւ արժանաւորութեան մասին ընդհանրապէս {ենք} միայն խօսել: Բայը կատարել այս պարտականութիւնը,

անի երեսի մէջ տեղակել: Արժանաւորութեան կարգ {ենք} դնում, գործի սկզբից մինչեւ վերջը, բնութեան նկար

ռել հեղինակի գրչի տակ: Արժանաւորութեան կարգ {ենք} դնում Անոյշի նկարագրութիւնը (եր. 15) ուր զարմա

: Շատ քաղցր է գալիս մեր ականջին, երբ լսում {ենք} հայկական անբռնադատ խօսքը, երբ այդ ձայնը դուրս է

քահանայի բնաւորութեան հարազատութեանը մենք ուզում {ենք} լռել, որ հեղինակը խօսի: " Երեխեքը... ճօճանակ

շտարակի կանանց ջերմ կրօնասիրութիւնը, ուր տեսնում {ենք} մանկական պարզամտութիւն, ներողամտութիւն, եւ ուր

ելու ոչ թէ բան, այլեւ բառ չկայ: Մենք հերիքանում {ենք} այդ երեսների թուանշանքը ցոյց տալով: " Սոս ե

դուստրը Սօսի հետ եւ համբուրել տալիս: Մենք ուզում {ենք} մէջ բերել պառաւի այն խօսքերը միայն, որ նա Հանավա

արսես... Մենք մեր կողմից շնորհակալութիւն {ենք} յայտնում արգոյ հեղինակին, որ բացում է ազգի այս տ

մեր ազգը: Չկարծեն, թէ այս խօսքերը ասելով խունկ {ենք} ծխում ազգին, ո՛չ. միայն ճշմարտութիւնն ենք խոստո

խունկ ենք ծխում ազգին, ո՛չ. միայն ճշմարտութիւնն {ենք} խոստովանում: Կ՚ուզէի՞ն որ աւելի ասենք. ահաւասիկ

, ազգերի բարոյականութիւնը (ազգ ասելով հասկանում {ենք} հասարակ ժողովուրդը) շա՛տ ցած է հայոց ազգի բարոյա

ցած է հայոց ազգի բարոյականութիւնից: Մենք կարդում {ենք} լուսաւոր աշխարհներում գործուած յանցանքների եւ ոճի

ր, բայց կենդանի ազդը, որի հետ փոքր ի շատէ ծանօթ {ենք}, առնում ենք որպէս անխարդախ գիրք, եւ համեմատելով

անի ազդը, որի հետ փոքր ի շատէ ծանօթ ենք, առնում {ենք} որպէս անխարդախ գիրք, եւ համեմատելով ուրիշների վի

ւ համեմատելով ուրիշների վիճակագրութեանը հետ ասում {ենք} այն խօսքը, թէ մեր ազգը շատ խոցերից ազատ է:

չութեան եւ հասարակաց տնտեսութեան մասին մենք լսում {ենք} մի շատ պարզ եւ սրտաշարժ խօսակցութիւն, երբ Սօսենք

): Տխրութիւն է գալիս մեր վրայ, երբ յիշում {ենք}, թէ հարստահարուած երկրագործը կամ շինականը բռնադա

ծ ազգային կառավարիչների մասին, թէեւ մենք պատրաստ {ենք} ընդունել որպէս մի չար երգիծաբանութիւն, բայց խոստ

լ որպէս մի չար երգիծաբանութիւն, բայց խոստովանում {ենք} ցաւելով, որ շատ մարդ ստուգապէս այդ կարծիքի տէր է

ր երեւում է Արշամում, թէեւ այս չափիցն էլ տեսնում {ենք} կենարար սկեպտիցիզմի արած ազդեցութիւնը: Մենք աջող

ի արած ազդեցութիւնը: Մենք աջողութի՛ւն եւ ընթա՛ցք {ենք} մաղթում այդ երկնային դեսպանին: Պ. Պռոշեանց

նն էլ իրան իրան գալիս ա. մենք երկուսիցն էլ զուրկ {ենք}, էս մի հիքու երեսին ենք մտիկ տալի. աստուած մի՛

մենք երկուսիցն էլ զուրկ ենք, էս մի հիքու երեսին {ենք} մտիկ տալի. աստուած մի՛ արասցէ կամ կարկուտը տայ,

ոմմայ էլ ուտում են, կէսը անփոխ հէնց ճամփորդներին {ենք} տալի կամ աղքատներին, էս լաւ ա հլա խէր ա ըլնում.

մերն ա որ մէջտեղը փչանում ա: Մարդս մի երկու կով {ենք} պահում, թէ երեխեքանց մածուն էլ ա ըլնի, էն էլ չե

, էն էլ չենք կարում եօլայ տանել, ամէն բան փողով {ենք} առնում"։ Ինչի՞ պիտի այսպէս լինի Աշտարակի վ

կովը մին հաւող խոստանալով: Մենք խոստովանում {ենք}, որ բնաւ տեղեկութիւն չունինք, թէ ինչպէ՛ս էին այ

րի յարաբերութիւնը հողի հետ: Այս պատճառով սանձում {ենք} մեր գրիչը, որ անգիտութեամբ դատողութեան չանենք,

քթից ահագին օղ անցնելը, - աղեկտուր լինելով տեսած {ենք} այն ուխտաւորների մէջ: Թողում ենք եգիպտական ծարիր

ր լինելով տեսած ենք այն ուխտաւորների մէջ: Թողում {ենք} եգիպտական ծարիրը (սիւրմէ) եւ պարսկական խինան,

եր: Բայց " Սոս եւ Վարդիթերից " մենք տեսնում {ենք}, թէ ի՛նչ ողորմելի վիճակում է շերամաբուծութիւնը Ա

ո՜հ, դորա ընդդէմ շատ բան կայ ասելիք, որ թողում {ենք} մի ուրիշ ժամանակի: Յայտնի է, թէ մարդը ինչ

էր շինելու թելերի մէջ, այնուամենայնիւ մենք վստահ {ենք}, հայ կանանց ձեռքի շնորհքի վրայ, որ թէ նորա ձեռք

ն ի՞նչ է, որ մարդ նորա կեանքը սորուի: Ընդունում {ենք}, մոծակը մի զզուեցուցիչ եւ խայթող միջատ է եւ մեր

ուածը Մաթուսաղայի կեանքից անց կացաւ: Մենք թողում {ենք} այն բանի վրայ խօսելը մի ուրիշ աւելի յարմար ժամանա

ռածներ, ասացածներ: Մենք լիասիրտ շնորհակալութիւն {ենք} յայտնում մեր հեղինակին: Բացի սորանից, " Սոս եւ

եր կարծիքը չյայտնել: Մենք գիտութեամբ առնում {ենք} " Սոս եւ Վարդիթերից " մի այնպիսի ոճ, որ իրա՛ւ,

ք այս երեւոյթը առնելով որպէս իրողութիւն, տեսնում {ենք}, որ չնայելով մեր նոր լեզուի բարբառների տարբերութ

ն արած պրծած ազգեցութիւնքը ուրանալու: Մենք կարող {ենք} շատ բան ցոյց տալ եւ հին լեզուից, որ նոյն է այսօր

րեկամքը, որ նոյնպէս մտան հայոց ազգի մէջ. թողում {ենք} պատմութեան անյայտ խառնուրդները քիչ կամ շատ: Այսօ

անուն չունէին այսօր, այդ տոհմական հայերը, ասում {ենք} նորանց էլ պիտի մերժէին որպէս ոչ բնիկ հայեր: Հազա

: Սակայն, չենք ասում, այլ մանաւանդ ընդդէմ {ենք}, որ ազգի լեզուն էլ աւելի ստրկանայ եւ ընկճուի թու

ութեան տակ: Այս մասին շատ ցաւալի երեւոյթ տեսնում {ենք} Տաճկաստանի հայոց մէջ, որոնք տաճիկ լեզուին ստրկան

ուն: Մենք, որ նոր լեզուի ինքնուրոյն ազատութիւնն {ենք} քարոզում եւ հին լեզուի ձեւերից անկախութիւնը, որպ

: Բայց երբ այս կամ այն բանում այսօր միեւնոյն ձեւն {ենք} տեսնում եւ հայի եւ թուրքի մէջ, դորանից խրտնելով

ը կամ գէթ աշխատում է բռնաբարել, մենք հրատարակում {ենք} մաքուր եւ զուտ ֆանատիկոսութիւն: Նոր լեզուի մէջ գ

եր հայեացքն է, մեր կարծիքը: Եւ ինչպէս մենք ազատ {ենք} այսպէս կարծել, նոյնպէս ուրիշը ազատ է այլապէս կար

ամբ խոսէր եւ ազգի մեծագոյն մասին հասկանալի, խօսք {ենք} տալիս, որ մենք առաջինը վազենք նորա դրօշի տակ:

ս յայտարար, ինչպէս գիտական առարկաներում ստիպուած {ենք} եւրոպական բառեր առնուլ: Մենք մի օր ցոյց կը տանք

եփական, բայց ազգի համար մեռած բառեր: Կարող {ենք} մխիթարուել միայն նորանով, որ շատ սահմանափակ են ա

ք, հերիք համարելով առայժմս այսքան խօսքը, կտրում {ենք} մեր ճառի ընթացքը, ձեռք զարկած լինելով մի տեսութե

երցողներին, թէեւ այգ գործի վրայ անձանձիր աշխատել {ենք} եւ աշխատում ենք, այս րոպէիս էլ: Վերջացնենք

ւ այգ գործի վրայ անձանձիր աշխատել ենք եւ աշխատում {ենք}, այս րոպէիս էլ: Վերջացնենք մեր հատուածը:

մբողջ ազգի ոգու եւ ձեւի հետ: Օրինակի համար գնում {ենք} այստեղ նորա " Ջան գիւլումը " (եր. 74). Խնձոր

ոյնպէս ազնիւ, նոյնպէս գեղեցիկ, բայց մենք ուզում {ենք} միայն Նանիկը մէջ բերել (եր. 100), ուր հայ պառ

ք, հրապարակով, հանդիսաբար եւ կացրդաբար յայտնում {ենք} արգոյ հեղինակին մեր սրտա՜նց շնորհակալութիւնը, աւ

պայծառ ընդունակութեանը: Մեզ էլ շնորհաւորում {ենք}, Խանումի խօսքերով (եր. 76), թէ " Աչքդ լիս.

ն եւ գիտութեան գաղափարների մէջ։ Բայց խոստովանում {ենք} ցաւելով, որ մեր կողմից ճշմարտութեան դրօշակը բարձ

կրօնի վերաբերեալները։ Ընդհակառակն, մեք տեսանում {ենք}, որ մի անպիտան եւ խաւար ազգի կրօն լցուած է լինու

օնի արժանաւորութիւնը եւ յատկութիւնը։ Մեք տեսնում {ենք} գոնէ Յունաստանի կրօնի մէջ, որ նա ինչ ժամանակ իւր

կ է, որ լուսաւորուած է, եւ մեք սխալ կարծիքի մէջ {ենք}. պատճառ, որ եւրոպացի լեզուներով, որ հայոց հին

բանագէտ մարդերի եւ ամբողջ եւրոպայի համաձայն ասում {ենք}, թէ շատ հեշտ է գերեզմանից մեռեալները հանել կենդա

ի՜ թէ եւ այս բաները գրուած լինէին ինչպէս տեսանում {ենք} օտար լեզուների մէջ։ Նոր լեզուի միջում կայ հիա

, զուր ջան եւ անօգուտ վաստակ։ Մեք գոնէ լսում {ենք} բանագէտ մարդերի բերանից, որոնք, փորձ առած լինել

ստ ինքեան ազգ չէ, եթէ չունի լեզու։ Մեք տեսանում {ենք} մարդումս բաղկացութիւն երկու իրի, առանց որոց եւ չ

մից անդարձ կամակորութիւն, ուրիշ ոչ այլ ինչ կարող {ենք} եզրափակել, այլ այս միայն, որ այդ մարդիկը, մեռո

որքան եւ որչափ կարելի էր։ Մեք որչափ կարողացել {ենք} քննել եւ ճանաչել, հասկացել ենք, որ մարդումս լեզ

ք որչափ կարողացել ենք քննել եւ ճանաչել, հասկացել {ենք}, որ մարդումս լեզուն այն ժամանակ կարող է խօսել,

ուղեւծուծ եւ սնունդ չլինելուն։ Արդէն ցոյց տուել {ենք}, որ նա չունի այդ բաները։ Մեք տեսանում ենք նորան

տուել ենք, որ նա չունի այդ բաները։ Մեք տեսանում {ենք} նորան միմիայն իբրեւ պահարան հայոց հինգ դարու լեզո

կին առաջին արգելքը կը լինէր այդ, այլ միշտ իմացել {ենք} այն յստակ հայախօսութիւնը, որ կարելի էր հասկացուե

է հին լեզուի բառերով։ Այս բանը մեք միշտ տեսանում {ենք} եւրոպացւոց մէջ, մանաւանդ՝ գաղղիացւոց, որոնց բա

բնութիւնը նորան չափ դառնայ։ Մենք արդէն խօսած {ենք} բնութեան ազդեցութեան մասին, բայց եւ այստեղ վերստ

ազդեցութեան մասին, բայց եւ այստեղ վերստին ասում {ենք}, որ լեզուի վերաբերութեամբ միտքն է բնութիւնը, լե

յլ շատ անգամ եւ զզուա՜նքը։ Եթէ բաց աչքով տեսնում {ենք} շորի նոյնութիւնը, նորա անփոփոխութիւնը, ինչպէս է

վկայում են, որ շորը չէ փոխուել, ապա ուրեմն մենք {ենք} փոխուողը, այսինքն՝ մեր հայեացքը։ Հայեացքը մի կ

ւ դժգոյն ներկերով ներկում են, որ մենք հրաժարւում {ենք} նորանից։ Եւ այս խաղը խաղում է դիտակը միեւնոյն բա

ացել էր բոլոր էական պէտքերը, երբ այդ բոլոր ասում {ենք} հոգալով ապահովել էր իր կեանքը, այն ժամանակ միայն

կամ ճարտարութեան։ Այս դրութիւնից պարզ տեսնում {ենք}, թէ ինչ աստիճանի տղայական է լոկ գեղեցկութեան խնդ

ցանկութեան։ Ուստի ամենայն իրաւունքով հարցնում {ենք}, հին լեզուի գեղեցկութիւնը, թերեւս թոյլ տալով այ

իտնալով մեր գրածը կարդացողին։ Այս պատճառով ասում {ենք} ՝ երթանք Իտալիա եւ այնտեղ Իտալացոց, որ պիտի պսակ

րը չեն կարւում կամ լուացւում։ Կարող ես, կրկնում {ենք}, գտնել գո՛նէ մէկ մարդ, որ լսէ քեզ եւ, վերացակա

մ է մարդկային մտքի ամլութեան նախատինքը։ Հեռու {ենք} մենք մեր այս գործը այս տեսակ օրինակների շատութիւն

աշխատութեան փորը ձանձրալի է թւում մեզ եւ կարծում {ենք}, որ ընթերցողք եւս իրաւունք կ՚ունենային ձանձրանալ

սի չափ էլ մշակուած ու գործածուած չէ։ Խոստովանում {ենք}, որ նոր լեզուի մէջ կան թերութիւնք, կամ ճապաղութ

ւթեան ստրկանալով։ Բայց սորա ընդդէմ մենք ասում {ենք}, որ հին լեզուն նորից նախընտիր, գեղեցիկ եւ մշակո

համար կա՛մ կարճ է, կա՛մ երկայն։ Բայց, լսում {ենք}, այստեղ բարձրանում են ձայները, թէ " նոր լեզուն

ածաշունչ կարդում են։ Մենք էլ այս պատճառով դիմում {ենք} դէպի նորա օգնութիւնը։ Ինչի՞ համար, լորը եւ մանա

օնակատարութիւնքը։ Թէեւ մենք ընդհանրապէս կուսակից {ենք} փորձական եւ վերացական փիլիսոփայութեան, որպէս աւե

ւ եզրակացականը եւ մենք առանց յողդյողդուելու կարող {ենք} մի անհատի մի մունջ մարդու տեղ առնուլ մի ամբողջ ազ

րդէն գուշակեցին, թէ ինչ էր մեր ասելիքը, տեսնում {ենք}, որ քիթերը կախում են եւ երեսները թթուեցնում, բա

ազգին այս բարոյական մահը. այսօր մենք վերլուծւում {ենք}, քակւում ենք միայն նիւթապէս ազգային անձնաւորութե

յական մահը. այսօր մենք վերլուծւում ենք, քակւում {ենք} միայն նիւթապէս ազգային անձնաւորութեան վերաբերութե

նա ե՞րբ կը լինի մեղաւոր։ Բայց այն պարոնը, ասում {ենք}, բաց ու համարձակ երկու տող չէ կարող գրել, որ հա

ն երազ է հասարակաց ազգի առաջ գնալը։ Բայց կրկնում {ենք}, այս շատ զգուշալի եւ նազիկ խնդիր է, որովհետեւ հ

արակաց դարձած չլինելով, նոցա միաւորութեան խնդիրն {ենք} բարձրացնում։ Այդ խորիմաստ փիլիսոփային էլ խորոհու

նք մեր կարճ կեանքում եւ մեր արած փորձերից տեսնում {ենք} նորա յեղափոխութիւնքը։ Իջնո՞ւմ են այդ յեղափոխութի

ութեան օրէնքներին, իսկ բնութեան մէջ մենք տեսնում {ենք}, որ մի փոքրիկ խմորոցը որոշեալ պայմանների ազդեցու

ր դարեր, Նորան չի տիրիլ խաւար: {Եո՜ւհա} ՜, ծթռած իմաստակներ, Վասակի զարմ ուրացող,

ւշադրութիւնը այս պատմութիւնը լսելու համար: - {Եում} է այդ մարդու ազգը, - շարունակեց Մահտեսի Թովմասը

ապարհ ձգէք ձեր հիւրը, իսկ ես մի փոքր երկար պահեմ {Եումը} մեր մօտ, այնպէս որ դո՛ւք հանդիպէք նորան այստեղ:

ովմասը, - ի՛նչ ազդեցութիւն կը գործէ այս տաղը պ. {Եումի} վերայ: - Ի՛նչ ազդեցութիւն պիտի գործէ. նա չէ

գել այն եւս, եթէ, դորա փոխանակ, կոմսը խոստանար {Եումի} սոցա տուն գալու ժամանակ ներկայ լինել: - Ինչպ

վ բոլորին, խոստացաւ օրիորդ Մարիամին ներկայ լինել {Եումի} գալու ժամանակ: Կոմսը, անձնատուր լինելով տխուր մ

ւոյթ եղանակ, այն ժամանակ ե՛ւ վեվ է աւելանում, ե՛ւ {եչը} փոխւում է ինի. ինչպէս՝ գրում եմ-գրվում եմ, գրել-գ

երած օրինակում, նա հերիք է համարում, ներգործականի {եչը} ինի անելով կրաւորականացնել, ինչպէս ամրապնդիլը, իս

անից կրաւորական է դառնում բայը միայն ներգործականի {եչը} ինի փոխվելով, օրինակ՝ գործեմ-գործիմ, բայց նոր

ր տակաւին իր լեզուի ուղղութիւնը չգիտէ, որ անխտիր {եչի} տեղ է, ռայի տեղ րէ եւ այլն է գործ ածում, այդպիս

. վ[արդապետ] Տէր. Ստեփ[անոսեանցին] 110 Եղիազար {եպ[իսկոպոսին]} 111 Մկրտիչ վարդապետին, Բաբամեանց 112 Քալան

սիտէսին Աքիլլես ասելով, Պիւրհռոսին ` Ալեքսանդր, {Եպամինոնդին} ` Փիլիպպոս: Բանը ի՞նչ երկարացնեմ, սա իւր քաջաքա

ելով իբրեւ մարդու առողջահայեաց, չունեմք իրաւունս {եպերելոյ} զնա, վասն զի թողեալ [եւ] լքեալ յիւրայոցն՝ այնին

զիմաստունս մեր: Այո՛, չունիմք ամենեւին իրաւունս {եպերելոյ} զնոսա վասն այսր, արդէն անժխտելի ճշմարտութիւն է գ

ր առաքել զայն ի կոնսիստորիայն, սակայն չգտանի անդ {եպիսկոպոս}, վասնորոյ առ քեզ գրեմ, եւ զժամանակ օծութեան կաթ

ութիւնի Աբգար ՚ի 27 դեկտեմբ. 1859 ամի առ Թադթէոս {եպիսկոպոս} Բեկնազարեանց: 7. Գրութիւն օրէնսգէտ Պայլին ՚

ամեայ ժամանակօք: Լսեմք նոյնպէս, եթէ Թադթէոս {եպիսկոպոս} Բեկնազարեանց իրազեկ եղեալ նախապատրաստութեանց ազգի

մ նրանց հայտաբերել է 20 կամ 25 տարի առաջ ծաղկարար {եպիսկոպոս} Սահակը, որի համար եւ ռուս կառավարության կողմից ա

ը, կարդացողները, քահանայ ասես, վարդապետ ասես, {եպիսկոպոս} ասես, հաւատացել են եւ գործ են ածել Էֆիմերդէն, ս

րծիքով արդէն մի մեծ բան էր, եթէ մի աբեղայ կամ մի {եպիսկոպոս}, մի տիրացու նշանակում էր մի գիւղում վարժապետ եւ

ժ ամբոխի աչքը, թէ ահա այս ինչ աբեղայ կամ այս ինչ {եպիսկոպոս} ազգասէր է, դպրոցներ է բաց անում, ինչ ուսեալ մար

արի սորանից յառաջ ասիական Տաճկաստանի մէջ մի Հայոց {եպիսկոպոս} գերեզմանից փորել ու հանել է մի Հայ քրիստոնէի ննջե

թէ միայն քրիստոնեայ չեն, ոչ թէ միայն քահանայ կամ {եպիսկոպոս} չեն, այլեւ մարդ չեն: Վա՜յ եւ դատապարտութիւն դոց

իտոյ է ասել, որ դոյն այդ հաղորդութեան օրում, մի {եպիսկոպոս} չհաղորդուեցաւ եւ, դուրս գնալով բեմից, ծածկուեցա

զանարատութիւն: Եւ քահանայ ոք, կամ աբեղայ, կամ {եպիսկոպոս}, որ ձեռն մխիցէ յիրս եկեղեցւոյ, օտար հոգւով, զա

մէկ անգամ է տպուել եւ էլ չպիտի տպուի։ Սեբէոս {եպիսկոպոս}, (Պատմ). 'ի Հերակլն, Կ. Պօլիս, 1851, հրատ

Մուշէ, Խոսրով, Ղազար եւ յետոյ Ստեփանոս Սիւնեաց {եպիսկոպոս} ", եւ այլն (եր. 17)։ Այստեղ տեսնում ենք մ

շած քահանայապետը Հայոց կաթողիկոս չէ, այլ Սիւնեաց {եպիսկոպոս}, Սիւնեաց հռչակաւոր Ստեփանոս եպիսկոպոսի յաջորդը,

մ։ Փարպեցին պարզապէս անուանում է Մուշէին Սիւնեաց {եպիսկոպոս}, երբ " երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի " ասելուց յետոյ, ն

(§ 6), մենք տեսնում ենք Մուշէին որպէս Սիւնեաց {եպիսկոպոս}, միւս գաւառների եպիսկոպոսների կարգում։ Երրոր

չպէս եւ չէ ասում, թէ Սամուէլին յաջորդողը Սիւնեաց {եպիսկոպոս} Մուշէն էր։ Փարպեցու բարեկամ Մուշէ եպիսկոպոսը միա

եր է կարգում. շատ անգամ, այո՛, բռնադատում է եւ {եպիսկոպոս} ձեռնադրել իր արբանեակները, որի օրինակները եւ սոց

րապետ խօսքը կաթողիկոս չէ նշանակում այստեղ, այլ՝ {եպիսկոպոս}, առաջնորդ, վանահայր եւ այլն։ Եկեղեցական ժողովն

ռ ոչ միայն այդ բոլորը կաթողիկոսք չէին, այլ եւ ոչ {եպիսկոպոս}, որովհետեւ հասարակ քահանայք միշտ շատ կային այդ ժ

Ռշտունեաց Սահակ եպիսկոպոսը, Ղեւոնդեանց մէջ ուրիշ {եպիսկոպոս} չկար։ Այո՛, կար Յովսէփը՝ տեղապահ կաթողիկոսը,

ոս հասկանալ. ըստ որում՝ շատ տեղ մեր կաթողիկոսքը {եպիսկոպոս} են կոչում իրենց, որպէս նաեւ բոլոր ուրիշ ազգերի պ

Թող ինչ կամի, ասէ Չամչեանը, հիմնուելով Եղիշէի " {եպիսկոպոս} " բառի վրայ, որ տեսուչ է նշանակում, մենք, Փարպեցու

նհերքելի վկայութիւն այն բանին, թէ Ս. Յովսէփը բնաւ {եպիսկոպոս} չէ ձեռնադրուած։ --------------- -------

գը Քեօլն քաղաքում եւ վերջապէս դարձաւ Րեգենսբուրգի {եպիսկոպոս}: Սա եւս Բեքոնի նման աշխատում էր այն ամենայն ուսմ

ան երկրորդ Ստեփանոս աբբայ, որ եւ ապա ձեռնադրեցաւ {եպիսկոպոս}. 'ի ժամանակի սորա առաւել գժտութիւն, հակառակութի

այս, գրեաց երկրորդ Ստեփանոս աբբա Գիւվեր Ագոնց եւ {եպիսկոպոս} առ իւր կրօնակիցս, թէ բարւոք է արարք ձեր. բայց յ

ի թագաւորքը իւրեանց հողի վերայ իշխանութիւն ունէին {եպիսկոպոս} եւ վանահայր կարգելու։ Մինչեւ սորա ժամանակը պապեր

լ նոցա տանել զթուղթս առ Թէոդոս կայսր, առ Ատտիկոս {եպիսկոպոս} Յունաց, որ ի Հայոցս ազգէ Սեբաստացի քաղաքաւ եւ առ

ն հակառակ ամփոփախօս Մովսիսի Խորենացւոյ: Եղիշէ {եպիսկոպոս} Ամատունեաց, աշակերտ Սահակայ Պարթեւի եւ Մեծին Մես

կերտի նորին Սարգսի Բուխարացւոյ: Մովսէս Սիւնի {եպիսկոպոս} քերթող առ մեզ անուանեալ յաղագս յօրինելոյ զքերական

ինչեւ ցութերորդ դարն: Երկրորդն Ստեփաննոս Արք {եպիսկոպոս} Սիւնեաց, որոյ երկասիրութեանց շատք վասն մեր՝ համ

հայս արժանաւոր են յոյժ թուով, յորոց սակի Միքայել {եպիսկոպոս} Սալլանթեան, Խուդաբաշեանց, Մսեր Զմիւռնացի, Մկրտ

կս ի յառաջաբանութեան ճարտասանութեան իւրոյ Միքայել {եպիսկոպոս} Սալլանթեանց " որ զհայերէն միայն գիտէ՝ ոչինչ գիտէ

ց. ըստ որում, ասում է Լայենէզ, եթէ իւրաքանչիւր {եպիսկոպոս} առանձին առանձին պարտական են հնազանդուել Պապին, ե

քով ընդունեց այս դեսպանութիւնը եւ Եափոնիայի համար {Եպիսկոպոս} նշանակեց Լուտովիկոս Սօտելօ-Ֆրանսիսկեան կրօնաւորը

ացաւ լինել ահա՛ այս ցանկացած պատճառը։ Յանսէն {եպիսկոպոս} էր Հօլլանդիայի Իպր քաղաքի։ Հռչակաւոր լինելով իւր

զարեանց զգենուն զնոր իմն կերպարան, իսպառ անարժան {եպիսկոպոսական} կոչման նորա եւ աստիճանի, յայն սակս ստիպիմ փութալ

թէ նաեւ լոկ քահանայք, որ ձեռնադրութեամբ չունէին {եպիսկոպոսական} աստիճան, բայց եւ այնպէս անուանւում են քահանայապե

պոսքը պահանջում էին իւրեանց արտօնութիւնը մանաւանդ {Եպիսկոպոսական} գործերի մէջ, այն արտօնութիւնը, որ Հռովմի աթոռը

մէական Աթոռի գործը, այսինքն՝ իւր կամքով զանազան {եպիսկոպոսական} հոգեւոր իրաւասութենների ինքեան սեպհականելը։ Այստ

հիմքը։ Բայց Լօյոլա միանգամայն այլապէս էր մտածում {եպիսկոպոսական} արժանաւորութեան մասին եւ երբէք չէր կամենում թոյլ

յլ տալ Լէ-Ժէին Կայսրի ձեռքից ընդունել Աուգսբուրգի {եպիսկոպոսական} աթոռը։ Նա երկիւղ էր կրում, թէ մի գուցէ Կարգի քա

լ են նորան աւելորդ արտօնութիւնք, որ վնասակար էին {եպիսկոպոսական} եւ քահանայական իրաւունքներին, թէ Կարգը այս ճանապ

ղոքանք զանազան հասարակութեանց ազգի մերոյ զզանազան {եպիսկոպոսաց} եւ զառաջնորդաց իւրեանց, ի թիւս նոցա զաւելու այժմ

են առ մեզ օրինակք աննուէր քահանայից եւ անկնդրուկ {եպիսկոպոսաց}, եւ այնքան շատ, զի դժուարիմք ընտրութիւն առնել ը

Պետրոսի՝ չտայ նմա իրաւունս ինչ առաւել քան այլոց {եպիսկոպոսաց}, ըստ որում ինքն Պետրոս չէ՛ առաւել քան զայլ առաքե

խօսքին. " Մեծ հայրապետն Հայոց Բաբգէն առնէ ժողով {եպիսկոպոսաց} Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից 'ի Նոր քաղաքի 'ի Սուրբ Կ

մայ եւ զանտեղի իշխանութիւն նորա ի վերայ ընդհանուր {եպիսկոպոսաց} իբրեւ փոխանորդ Քրիստոսի եւ գահակալ Պետրոսի, պատո

ինչ հոգեւոր, յորում ուսանելոց էին քահանայացուք, {եպիսկոպոսացուք} եւ առաջնորդացուք: Հոգեւորք մեր անկիրթ եւ վայրենի

զառաջս առնուլ գրութեան թղթոյն խնդրելոյ ի Թադթէոս {եպիսկոպոսէ}, զի մի՛ շփոթեսցեն ընթացք գործոյն եւ անախորժութեա

րժանի հաւատոց, քան զթուղթն յօրինեալ յամբաստանեալ {եպիսկոպոսէ} կամ յարբանեկաց նորա եւ ձեռնագրեալ ՚ի խղճալի եւ ՚ի

ոստանայ նմա զնշանագիրս Հայոց յարմարեալս ի Դանիէլէ {եպիսկոպոսէ} յիւրմէ մերձաւորէ. այլ Վռամշապհոյ անլուր խոստմանց

հոգ կացեք: Կաթողիկոսի հարաբերությունը առ Թադթեոս {եպիսկոպոսը} ինձ հայտնի է, որի մասին կարծեմ թե մասնավորապես ձ

կաթողիկոսի կողմից ձեզ ոչինչ չար պատահելու չէ, եւ {եպիսկոպոսը} ոչինչ չէ պիտո կարողանա առնել: Ողջունեցեք հատ

վարության կողմից արժանացավ ցմահ կենսաթոշակի: Այս {եպիսկոպոսը} մեռավ 50-ական թվականներին եւ նրա հետ գերեզման իջա

չէ՞ որ՝ եթե նրանք ապրել են այնտեղ մինչեւ հիշյալ {եպիսկոպոսը}, ապա, անպայման, այժմ էլ ապրում են: Բայց առաջի

ջնորդ չունէր Աստրախանը, պաշտօնը վարում էր Բարսեղ {Եպիսկոպոսը} Տէր Մարտիրոսեան, որ եւ շուտով զրկուեցաւ իւր պաշտ

ոնց մէջ մեհրուժանեան պսակով փայլում է Նիկոլ, չիք {եպիսկոպոսը}, սոքա ամէնը միասին, ոմանք կամքով եւ գիտութեամբ

երը, այն տեղի շատ տաք լինելու պատճառով, Սիւնեաց {եպիսկոպոսը} ՝ տէր Մուշէն, տանում էր ինձ իր մօտ, ինչ տեղ որ

իս որպիսութիւնը գիտէ վերը յիշուած Սիւնեաց աշխարհի {եպիսկոպոսը} ։ Եւ դու, փնտռելով ինձ եւ գտնելով Սիւնեաց աշխարհ

էս յարմար եմ դատում նոցա հետ յիշել եւ տէր Աբրահամ {եպիսկոպոսը}, որում ըստ ձաթի խորհրդոյն եւ չհանգուցանէր 'ի ծեր

՝ իսպառ պակաս։ Շահխաթունեան Յովհաննէս սրբազան {եպիսկոպոսը} գտել է այս Թուղթը Փարպեցու Պատմութեան քամակում։

եկեղեցին, անուանում են նորան Կաթուղիկէ։ Սեբէոս {եպիսկոպոսը} եօթներորդ դարում անուանում է նորան Կաթողիկէ։ Յով

դ եկեղեցին մի Յովհաննիկ անունով վարդապետ։ Սեբէոս {եպիսկոպոսը}, պատմելով Կոմիտաս կաթողիկոսի վերը յիշուած նորոգո

իջոցի կեանքիս որպիսութիւնն էլ այս յիշուած Սիւնեաց {եպիսկոպոսը} գիտէ։ Երկրորդ, ինչպէս առաջ էլ ասացինք (§ 20

նեաց եպիսկոպոս Մուշէն էր։ Փարպեցու բարեկամ Մուշէ {եպիսկոպոսը} միայն եղած չէ, որ Մուշէ անուն էր կրում. նորանից

54)։ Աւելորդ է ասել, որ, բացի Ռշտունեաց Սահակ {եպիսկոպոսը}, Ղեւոնդեանց մէջ ուրիշ եպիսկոպոս չկար։ Այո՛, կա

ան խունկից, չեն ամաչում մինչեւ այսօր էլ այս սուրբ {եպիսկոպոսը} քաղկեդոնական հռչակել՝ առիթ առնելով նորա րոպէական

ապետին, խնդրեց նորա ձեռնտուութիւնը։ Բայց եւ այս {եպիսկոպոսը} չէր կամենում կամ չէր կարող օգնել Մխիթարին. այս պ

ժողովրդի մոլորեցուցիչ տարեց Եպիսկոպոսի առաջեւը։ {Եպիսկոպոսը} իսկոյն հրամայեց բանդ դնել նորան եւ բոլոր նորա աշա

ռովմի մէջ՝ Կարաֆֆա Կարդինալը (առաջուայ Վենետիկի {Եպիսկոպոսը} ) եւ Պետրոս Օրտիցը, այն երեւելի Աստուածաբանը, ո

ւթիւնը։ Այս քարոզիչքը, ինչպէս վկայում է Կանտօնի {Եպիսկոպոսը} իւր նամակի մէջ, որ գրել էր Բենեդիկտոս XIV Պապին

աններին, նոցա կողմնակից Հիյլեօմ Դիւպրա, Կլերմոնդի {Եպիսկոպոսը}, որ հռչակաւոր Դիւպրա (Duprat) Կանցլերի ապօրինի որ

եռնադրութեան պայմանին: Այո՛, կարգը տալիս է {եպիսկոպոսը}, բայց ինչպէ՞ս: Եպիսկոպոսը այդ բանում մի տնտես է

Այո՛, կարգը տալիս է եպիսկոպոսը, բայց ինչպէ՞ս: {Եպիսկոպոսը} այդ բանում մի տնտես է, մի մատակարար շնորհքի, ո

է երեք անգամ " արժանի է"։ Հերիք չէր այս, ինքը {եպիսկոպոսը} ձեռք դնելուց յառաջ վերստին կրկնում է " Աստուածայի

նոյնն բանն ասել է, մինչեւ որ Սալլանթեանց Միքայէլ {եպիսկոպոսը}, բացի աներեւոյթ եղանակը ուրանալով, ընկնելը եւ հ

տացեալ իցէն նոքա, մասամբ գէթ, ընդ ձեռն Վրթանիսի {եպիսկոպոսի}, յաւուրս յառաջնորդութեան Գրիգոր արքեպիսկոպոսի ի

սմ մասին եւ զխռովութիւն Գրիգորիապօլսի ընդ Գրիգոր {եպիսկոպոսի} իւրեանց: Առ այժմ ոչ աւելի, քան զոր գրեցի

Ռուսսիոյ եւ որովհետեւ բռնակալական ընթացք Թադթէոս {եպիսկոպոսի} Բեկնազարեանց զգենուն զնոր իմն կերպարան, իսպառ ան

մականիսն, որք վերաբերին առ առաջնորդութիւն յիշեալ {եպիսկոպոսի}: Ի նստիլ իմ ի Կալկաթա, զամիսս աւելի քան զչոր

՚ի նոցանէ ինքնահալածք եւ ոմանք հալածեալք յերեսաց {եպիսկոպոսի} իւրեանց. տեսի զբազումս ՚ի բնակչաց Ջուղայոյ, զար

եսանում եմ, որ դուք շատ վշտացած եւ շատ խռոված եք {եպիսկոպոսի} սպառնալիքներից, հավատացեք, որ ոչինչ չէ կարող առ

նել ձեզ: Երկյուղ ունիք կաթողիկոսից, թե մի գուցե {եպիսկոպոսի} նամակը հառաջացած լինելով քան զձերը, պղտորած լինի

արերում կխիզախեր բողոքի դրոշ բարձրացնել հռոմեական {եպիսկոպոսի} տեղակալության անմեղանչելի լինելու դեմ: Բայց նրան

դու լինում ես նորերումս Նախիջեւան ժամանած Անդրեաս {եպիսկոպոսի} մոտ, հաղորդիր նրան իմ բարեւը, ի սրտե հաջողությո

ճակի, մի իշխանութեան, այսինքն՝ ենթադրեալ են մի {եպիսկոպոսի} ։ Եպիսկոպոսքը գտանւում են մասնաւոր պատրիարքների կ

Այս բանի մանրամասն պատմութիւնը գտանում ենք Սեբէոս {Եպիսկոպոսի} Պատմութեան մէջ, ուր պահուած է եւ վերեւում յիշուա

կարող եղանք կատարելապէս հասկանալ Ջալալեան Սարգիս {եպիսկոպոսի} մինչեւ այսօր մեր կողմից ժխտուած իրաւունքը, մինչ

ոց, Ամստերդամ, 1695-ին, հրատ. Վանանդեցի Թովմա {եպիսկոպոսի} ։ Կիրակոս Գանձակեցի, Մոսկուա, 1858, հրատ.

թիւնքը, եթէ միայն մէջբերենք արժանայիշատակ Սեբէոս {եպիսկոպոսի} ասածը, որ գրեթէ ժամանակակից էր Կոմիտասին, եթէ մ

յլ Սիւնեաց եպիսկոպոս, Սիւնեաց հռչակաւոր Ստեփանոս {եպիսկոպոսի} յաջորդը, որ եւ նոյնչափ երեւելի եւ առաւել եւս, Պ

դը, որ եւ նոյնչափ երեւելի եւ առաւել եւս, Պետրոս {եպիսկոպոսի} նախորդը, որ քերթող է կոչւում։ Փարպեցին պարզապէս

ք՝ Այլաբերդից ասելով։ Իսկ Սիւնեաց աշխարհի Մուշէ {եպիսկոպոսի} ինչ տեղից լինելը մեզ չէ ասում պատմութիւնը, ինչպէ

Շնորհազարդ սուրբ հայրապետ " ասում է Մաշտոցը ամեն {եպիսկոպոսի}, եւ այս տողերը գրել է Սուրբ Յովհան Մանդակունին։

յայտնելով Սուրբ Յովսէփի եւ Սուրբ Սահակ Ռշտունեաց {եպիսկոպոսի} ո՛վ եւ ինչ լինելը, յարում է. " Իսկ այլքս եւ ես

մաթեմատիքական ուսմունս: Սա ըստ խնդրոյ Անանիայի՝ {եպիսկոպոսի} Վաղարշապատեցւոյ, գրեաց զճառ վասն տումարի, եւ զգ

եւ իբրեւ խաբեբայ կամ ժողովրդի մոլորեցուցիչ տարեց {Եպիսկոպոսի} առաջեւը։ Եպիսկոպոսը իսկոյն հրամայեց բանդ դնել նո

ից։ Նա սկսեց կեղծաւորուիլ այնտեղի Պետրոս Կարաֆֆա {եպիսկոպոսի} առաջեւը (որ յետոյ Պապ դարձաւ՝ Պաւլոս IV անունով

վ) եւ բոլորովին արդարացաւ նորա օգնութենով։ Բայց {եպիսկոպոսի} բարեհաճութիւնը դէպի Իգնատիոսը երկար չ'տեւեց. պատ

իքով, հեռացան Սէն-Ժերմէն ագարակը, որ Փարիզի Արք {եպիսկոպոսի} իշխանութենից դուրս էր, Սէն-Ժերմէնի Աբբային Պապից

եղեցկախօս մարդ էր (Բօսսիւետի բարեկամ), Անտիոքի {Եպիսկոպոսի} պատուանունով արեւելեան Հնդկաստան եւ Չինաստան ուղա

, ե՛ւ Լիոնի Արքեպիսկոպոսի նամակները, ե՛ւ Շարտրէսի {եպիսկոպոսի} նամակները, որոնք տպած են ֆրանսիացոց զանազան օրագի

իէլ վարդապետն, յետ գրագրութեան իւրոյ ընդ Թադթէոս {եպիսկոպոսին} Ասպահանու եւ Հնդկաստանի, հաստատեալ է ի Թէոդոսիա

ճառը, որ ինչպէս § 21 ցոյց տուինք, Սիւնեաց Մուշէ {եպիսկոպոսին} կաթողիկոս օր կոչում, եթէ չենք սխալւում։ Մենք ըն

, զորմէ գրեաց ի խնդրոյ իշխանին Վրաց Վախթանկայ եւ {եպիսկոպոսին} Տփխիսայ յամին 1284: Ի սմա դադարեալ տեսանեմք զոճ

ան եւ Պօրտուգալական Տէրութեններից, յայտնեց Գօայի {Եպիսկոպոսին} եւ ստացաւ նորանից եւս թոյլտւութիւն իւր իրաւունքնե

է՞ եկեղեցին - ժողովուրդը. նա չէ՞ աղօթում: Լսենք {եպիսկոպոսին}: " Ես դնեմ ձեռս ի վերայ սորա եւ դուք ամենեքին աղ

պիտի անշուշտ հաւասարէինք մեր անձը այն չնաշխարհիկ {եպիսկոպոսին}, որ իր սքանչելի տրամաբանութեամբ ապացուցանում էր

ը հանգուցեալ տէր Յովհաննէս Շահխաթունեան արժանաւոր {եպիսկոպոսից} ։ Մեզ, նոյնպէս, պատահեցաւ տեսանել այս Թղթի մի ձ

ն դեռ քահանայական կարգը, ձեռնադրուել քահանայ ո՛ր {եպիսկոպոսից} եւ կամենան։ Իգնատիոսի աշակերտքը, շատ շնորհակալ

ուխտը։ Նոքա, քահանայ ձեռնադրուելով Արդէնեան {Եպիսկոպոսից} պահքով ու աղօթքով, բնակւում էին Վենետիկ քաղաքի մ

, աս ալ այնպես կպատկանի հայրապետաց կանոնովս, որ {եպիսկոպոսն} օծե, ինչպես իրենց ալ սրբազանին բերնեն ես գրիլ իմ

ակապտութեան: Թէ եւ վեհափառ կաթողիկոսն եւ սրբազան {եպիսկոպոսն} Եղիազար իրաւունս համարեալ զառաջին զայն որոշումն ե

կայ երկբայութեան: Բաց ի սմանէ, նոյն Թադթէոս {եպիսկոպոսն}, պաշտօնական գրութեամբ իւրով, առ Այվազովսքին, խ

հիւպատոսին Անգլիոյ, յորում եւ (պատուիրէ Թադթէոս {եպիսկոպոսն} ), գրել, " թէ զաւանդեալ կտակօք զհրիտակս ՚ի Հնդկ

րով ձեռնագրով"։ Յետ այսորիկ, յաւելու յիշեալ {եպիսկոպոսն}, թէ " ինքն ունի յառաջագոյն ստանալ զհրիտակսն, յո

Ընդ այսմ առաքէ զպատճէն գրութեան իւրոյ առ Թադթէոս {եպիսկոպոսն} Բեկնազարեան ՚ի մասին հրիտակին տիկնոջն Խօջամալեան

ոհարաց, որպէս վկայեն ականատեսք, եւ մինչ Թադթէոս {եպիսկոպոսն} պարգեւատրի ՚ի շահէն պարսից երկրորդ աստիճանի նշանա

առ վեհափառութիւն Ձեր յաղագս յետս կոչելոյ զԹադթէոս {եպիսկոպոսն} յառաջնորդութենէ Ջուղայոյ եւ առաքելոյ զայլ ոք ՚ի տ

էհ եւ Հրատ Կամսարական գիտեն զՍիւնեացն յառաջագրեալ {եպիսկոպոսն} աշխարհին " (եր. 40)։ Պ. Էմինը տէր Մուշէի

ւ Հրատ Կամսարական գիտեն. զՍիւնեացն՝ յառաջագրեալ {եպիսկոպոսն} աշխարհին ", որ ասել է՝ Յունաստանից վերադառնելու

ռնացի, Մկրտիչ Էմին եւ այլք ոմանք, յորոց Միքայել {եպիսկոպոսն} Սալլանթեանց ինքնացեալ ի դպրութիւնս այլ եւ այլ լեզ

մէջ Մագիստրոսներ եւ Վարդապետներ, գիտուն եւ խելացի {եպիսկոպոսներ}, լուսաւոր Կաթողիկոսներ, որ կարող էին հայր դառնալ

ցի եւ կաթողիկոս բառերի մեկնութիւնը, չկարծեմ, որ {եպիսկոպոսները} եւս այնպէս իմանան: Աստուած լուսաւորեսցնէ քո հոգի

թիւնը Դոմինիկեանների հակառակ, որ ներկայ գտանուած {եպիսկոպոսները} համարեցին, թէ տեսանում էին իւրեանց առաջեւումը ո՛

ացին այս քաղաքը, բայց Գերմանացւոց եւ Ֆրանսիացւոց {եպիսկոպոսները} մնացին Տրիդենտի մէջ եւ շարունակեցին եկեղեցական գո

աւոր գործը։ Վերջապէս Ֆրանսիայի եւ Գերմանիայի {Եպիսկոպոսները}, ճարերը կտրուած, առաջարկեցին ժողովքի դատողութեա

էզի խելքը եւ ճարտարութիւնը, դորա հակառակ ողջամիտ {եպիսկոպոսները} լցուել էին արհամարհանքով դէպի նա եւ դէպի նորա գով

Վերջապէս հասան իւրեանց նպատակին՝ զանազան ազգերի {Եպիսկոպոսները}, մանաւանդ՝ ֆրանսիացիները եւ սպանացիները կռուեցն

եան հին եւ բնաւորեալ սովորութեններին։ Սպանիայում {եպիսկոպոսները} շատ լաւ չէին նոյնպէս Յիսուսեանների հետ՝ մտքերում

թէ Քենելը հետեւող էր Յանսէնի աղանդին։ Ֆրանսիացոց {եպիսկոպոսները} պահանջեցին, որ Պապը բացայայտէ, թէ Քենելի գրքի կ

սի ծածկամիտ, առանց այբ եօթն տունը. չկարծեմ, որ {եպիսկոպոսները} եւս այնպէս իմանան, թէպէտ մի փոքր ի՞նչ խաղողի ջրի

ղեցու հետ: Հայք՝ իւրեանց Կաթողիկոսով եւ ազգային {եպիսկոպոսների} ժողովով, նամակ գրեցին կայսրին եւ յայտնելով, թէ

մասին Թիւրքիայում հայոց եւ յունաց պատրիարքների, {եպիսկոպոսների} եւ վարդապետների արած անդադար տեսութիւնքը: Մասիսը

իս). եւ, բանական գիտութեամբ, հայրապետների եւ {եպիսկոպոսների} մէջ արուսեակ աստղի պէս պայծառացած էր փայլում։

ի է, թէ այդ միջոցում մասնաւոր մարդոց, այսինքն՝ {եպիսկոպոսների} կամ արժանաւոր վարդապետների ձեռքով էր կառավարւում

Մուշէին որպէս Սիւնեաց եպիսկոպոս, միւս գաւառների {եպիսկոպոսների} կարգում։ Երրորդ՝ Սամուէլ կաթողիկոսից յետոյ 5

06) որպէս տեսուչ քահանաների անխտիր գործ է դրւում {եպիսկոպոսների} վերաբերութեամբ։ Եւ ոչ միայն այս բառերը, այլ նաե

հասկանալ. կարո՛ղ էր, որ այդ բանը եղած լինէր եւ {եպիսկոպոսների} վրայ։ Թէեւ այո՛, մենք էլ երբեմն, առանց քննութե

ր կայսրների, թագաւորների, բոլոր պատրիարգների եւ {եպիսկոպոսների} վերայ, որ պարտական էին պապի ձեռքից ստանալ իւրեան

ազատ կամք։ Շուտով Պապի երեսփոխանների եւ այլ {եպիսկոպոսների} մէջ յայտնի թշնամութիւն ծագեցաւ։ Պապը, օգուտ քաղ

իայն այն պայմանով, որ ընդունէին այլ Կարգերի նման {եպիսկոպոսների} իրաւասութիւնը եւ առ հասարակ Ֆրանսիայի մէջ հրաժարո

աքական ժողովը պարտաւորւում է ուղարկել Դռանը բոլոր {եպիսկոպոսների} ցուցակը, եւ Դուռը, նշելով դրանց մէջ քաղաքականապ

նաւորութիւններին, ուղղակի հանում է նրանց ընտրելի {եպիսկոպոսների} ցուցակից: Պատրիարք ընտրուելու իրաւունքից զրկող խ

ելու Երուսաղէմի պատրիարքութիւնը: Այդ դէպքում մեր {եպիսկոպոսների} առաջ կը բացուի ճանապարհ դէպի Թուրքիայ: Ուղղակի կ

յս օրից, ասում էր նա, կը սկսեմ գրել բոլոր Հայոց {եպիսկոպոսներին} եւ դէպի ժողովը կը հրաւիրեմ նորանց այս գործի համար

ոչ միայն այս բառերը, այլ նաեւ " հայրապետ " բառը {եպիսկոպոսներին} տրուած տեսնում ենք շատ տեղ, որպէս նաեւ Ասողիկի Պ

ասնութիւնը: Նա զրկում է Ռուսաստանում գտնուած հայ {եպիսկոպոսներին} Երուսաղէմի պատրիարք ընտրուելու իրաւունքից եւ յատկ

, թէ եւ Պապը որպէս յաջորդ Պետրոսի գերազանց է այլ {եպիսկոպոսներից}, որոնք միւս առաքեալների յաջորդներն էին, ուրեմն

ղկեդոնեան ժողովը եւ պատարագել, ուր Ներսէսը՝ իւր {եպիսկոպոսներով} հանդերձ, ստիպուեցաւ հաղորդուիլ: Սակայն պիտո

մեծ մասը, որ մնաց Լեհաստանում, ո՛ւր է, իւրեան {եպիսկոպոսներով} եւ քահանաներով: Լեհաստանի մէջ մեր ճանապարհորդութ

իչքը, թող թէ մեծ մեծ պաշտօնների հասցնել, ինչպէս {եպիսկոպոսութեան}, կամ նոցա մէջ առաջին պաշտօնի եւ կամ եկեղեցու դատ

ին չարաչար հալածուեցաւ, որին ի վերջոյ Բագրեւանդի {եպիսկոպոսութիւնը}, որպէս մահադեղ տալով, անհանգիստ հալածանքով վախճ

ատեսելով, յետոյ, ուրիշներից ամաչելով, խաբէական {եպիսկոպոսութիւնքը} մահադեղի պէս խմեցնելով սուրբին, խեղդեցին. որ թէ

արեալ եւ քարոզեալ են զանձինս գերադաս քան զամենայն {եպիսկոպոսունս}, զայդ ընկալան միայն պապականք, եւ զարդիս ընդունի

եսրոպ (որ վերստին գնացեալ էր առ Սահակ) զամենայն {եպիսկոպոսունս} առ հոգալոյ զգիւտ դպրութեան Հայոց, եւ յիրազեկ առն

ւ պարզ, եւ թէ ինքը չէ կարո՛ղ սխալուիլ)։ Քանի {եպիսկոպոսունք} յանցաւոր համարուեցան որպէս Յանսէնականք, բայց քաջ

րով Եւրոպայի ամենայն տեղերից Հռովմ գանչուեցան շատ {եպիսկոպոսք}, որոնց մի քանիքը զրկուեցան կարգից, իսկ միւսները

անութեան, այսինքն՝ ենթադրեալ են մի եպիսկոպոսի։ {Եպիսկոպոսքը} գտանւում են մասնաւոր պատրիարքների կամ Սսու եւ Աղթ

քի մէջ. այն հատորները, ուր Հայոց կաթողիկոսքը եւ {եպիսկոպոսքը} անդադար հպատակութեան թղթեր են գրում Հռովմի պապին

ելու համար։ Բացի դորանից, Ֆրանսիայի եւ Սպանիայի {Եպիսկոպոսքը} պահանջում էին իւրեանց արտօնութիւնը մանաւանդ Եպիսկ

սիայ եւ ընդ Փիւնիկէ եւ հասեալ ի Սամոս առ աշակերտ {Եպիփանու} Հռոփանոս անուն, որ վարժ էր ի գրթեան Հելլենականին

Ես ներս մտայ Վերսայլի այն բնակարանքը, ուր երբեմն {եռ} էր գալիս մի կեանք՝ թունաւորուած բիւր հրապոյրներո

Զի այդ շարժման ժամանակ Հեշտին ` անօթն ընտրութեան {Եռ} էր գալիս շնչի տակ Վարդի - մեծն բալասան... Ամե՛ն

վերջին պարբերութեան ընդդէմ, մասնաւորապէս, պիտի {եռ} գան դարձեալ ախտերը, պիտի դարձեալ կրկնեն նոյն բան

չէր միայն նոցա հալուիլը, այլ եւ հարկաւոր էր, որ {եռ} գային․ այս պատճառով թողեցի այդ սաստիկ կրակի մէջ ի

տիրում է մի դժոխային ամբոխումն եւ նախանձի որդերը {եռ} են գալիս այն ապականեալ սրտի վերայ: - Արդեօք

ն եւ պատմելով, թէ այդ արիւնը այս կամ այն ժամանակ {եռ} է գալիս, ուզում ես դորանով քարոզել ինձ այլեւ աստ

ամարեայ թէ կրակ էր դարձած, եւ որի միջի հեղանիւթի {եռալու} ժամանակ երեւում էին գնդակներ: Այս գնդակների մ

հոգիս, որ չկարողացայ զսպել սրտիս խորհուրդը, որ {եռած} ջրի նման վեր ու վայր էր լինում իմ մէջ: Սկսեցի բա

Ուսումնարանն Հայոց ի նորոյ կառուցաւ աղիւսակերտ, {եռայարկ} եւ բազմասենեակ, արդեամբ աղայ Մկրտչի ` արդէն հանգ

կութեանը, յառաջացնել նոցայ մէջ մի գործունէութեան {եռանդ} այդ արծաթագլուխքը ձեռք բերելու եւ նոցանով իւր բար

անյարմար լինելով, չեն զարթեցնում Ազգի հոգու մէջ {եռանդ} դէպի գրասիրութին, վասնորոյ եւ մնում են սորա եւ ն

ռհաւատչեայ: Ես չեմ ասում այն օրագրերը, որ սորայ {եռանդագին} հոգացողութեամբ արեւ են տեսանում այժմ: Սա թէպէտ ա

խարխալեալ կառավարութիւնը: Այստեղ երեւում է մոլի {եռանդը}... Մեք բողոքում ենք այդպիսի քննիչների ընդդէմ, ե

ցնելու, մի կերպով զարթեցնելու նորա մէջ այն ազնիւ {եռանդը} լուսաւորութեան, որ մարդկութեան պարծանքն էր։ Ուր

, վառել Հայերի սրտի մէջ լուսաւորութեան եւ ուսման {եռանդը}, որով, ինչպէս ամենայն ազնուամիտ բանագէտ մարդ,

իզում այն ժամանակ, երբ արդեն նորա վառ աշխոյժը եւ {եռանդը} փոխւում էր դէպի մի սառն քաղաքականութիւն։ Այս գրք

եմ նմա... Մարին գայ եւ գգուի Սէր {եռանդն} յիս բորբոքի։ " Գողացա՛ն զձուս, Ո՞ տ

ն մեջ մի քանի անհատներ, որոնք իրենց խարակտերով, {եռանդով} եւ հանճարով շատ ավելի բարձր են կանգնած անտիկ աշխա

քեզանից զուրկ մընան։ Հնչի՛ր, Մուսա, {եռանդով} հա՛ր Աստուածային քո քնար. Թո՛ղ մի խնդա

վ, ծագում էր յունական աղբիւրից: Լուսաւորիչը մեծ {եռանդով} քրիստոնէութիւնը վերստին հաստատելով Հայերի մէջ, Տ

ական կառավարութեան զօրեղ հովանաւորութիւնը. նուազ {եռանդով} չեն գործում նաեւ ամերիկեան միսիոներները: Ա

ր առատաշնորհ բարերարի կեանքի վերայ, փոխանակ ջերմ {եռանդութեամբ} աշխատելու իւր երախտագիտութեան պարտքը վճարել, չար

Ինձ քաղցր է ասել, գոչեց նա, մի քանի խօսք այն {եռանդուն} եւ կրակոտ երիտասարդի վերայ, որին բնութիւնը առատ

ԵՐ ԱԶԳԻ ՆՈՒԷՐ ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ Քո {եռանդուն} ազգասիրութիւնը, քո միշտ պատրաստականութիւնը յառաջ

արողացաւ յագեցուցանել նորա վառ երեւակայութիւնը եւ {եռանդուն} գործունէութիւնը, վասնորոյ թողեց նա այս կեանքը եւ

շատ գործածական է աշխարհի երեսին, կապել յունական {եռանկիւնի} կամար, առանց սորան չէ կարելի գամել արեւելեան փոք

ույնպես հավասար ենք իրար, ինչպես հավասար են նման {եռանկյունների} անկյունները: Մենք ունենք բարձրագույնս շնորհված հ

մտքում մի յանդուգն խորհուրդ, Հռոմէական եկեղեցու {եռապսակ} պապ դառնալ: Գործարանի գրագիրը եւ խորհրդական անդա

ակնթարթում, ինչպէս Երեմիայի " Կաթսայ յեռանդեան " {եռացնում} են ահագին ովկիանը, ես խելագա՞ր եմ, որ ովկիանի մ

լորովին հանգիստ եմ, - այլ որովհետեւ նրանց սրտում {եռացող} կրքերը տակավին չեն հանգստացել եւ ստիպում են նրանց

ւմ է սնդիկը, եթէ լցած մի դատարկ կաղինի մէջ ձգէիր {եռացող} ջրի մէջ: - Ի՞նչ բանի վերայ ես, - հարց արեց

զգացի ես՝ լսելով այս խօսքերը, յետոյ որպէս թէ մի {եռացուցեալ} ջուր թափեցին գլխիս վերայ: Թշերս այրւում էին ամօթ

Թո՛ղ պատգամախօսը, հնացած Դելֆի, Իւր {եռոտանու} վերայ փրփրի. Թո՛ղ միջին դարու գաղափարներով

ակ մարդ, այլ Աստուծոյ մարգարէ, որ իբրեւ դաբիրայ {եռոտանու} վերայ մեկնում էր խորհուրդներ եւ քարոզում էր երկնք

սի կաթիլներ, բայց կենդանի արիւնի, ամէն վայրկեան {եռում} են եւ շրջան են կատարում իմ երակներում: Մեծ

չուեաց ի Տփղիս հրամանաւ վեհափառ կաթողիկոսին, եւ {ես} մնացի ամենեւին որբ՝ ի բարեկամաց: Բովանդակեսցուք

իցէ, այժմ ամենայն հոգեւորականք երթան առ նա, այլ {ես} չհանդուրժեալ, ես գալով աշակերտ տէր Գաբրիելի, զ

հոգեւորականք երթան առ նա, այլ ես չհանդուրժեալ, {ես} գալով աշակերտ տէր Գաբրիելի, զիա՞րդ համբերեցից այ

արատեանց ողջոյն սիրոյ ի դիմաց իմոց մատուցանիջիք, {ես} եւս՝ մնամ ձերումդ գրութեան սպասող: Խոնարհ ծա

ալ ի 5 փետր. եւ տակաւին զպատասխանիս ոչ գրէք. եւ {ես} գլխովին տատանեալ ի մտայոյզ խռովութեան յոգիս եղէ ա

յԷջմիածին: Զայսմանէ եւս տացես զտեղեկութիւն, եւ {ես} մնամ ակնապիշ գրութեան ձերում, Խոնարհ Միքայ

մք. " Քրիստոս ի մէջ մեր յայտնեցաւ"։ Այո՛, դու {ես} Տէր մեր, դու ես Օծեալ մեր, դու ես Փրկիչ մեր, ե

մէջ մեր յայտնեցաւ"։ Այո՛, դու ես Տէր մեր, դու {ես} Օծեալ մեր, դու ես Փրկիչ մեր, եւ զքեզ օրհնեսցեն

: Այո՛, դու ես Տէր մեր, դու ես Օծեալ մեր, դու {ես} Փրկիչ մեր, եւ զքեզ օրհնեսցեն անձինք մեր: Եւ այս

ըստ մարմնոյ՝ հա՛ն զմեզ առ այն, որում հանդերձեալ {ես} զմեզ մատուցանել, ասելով. " Ահա՛ ես եւ մանկունք

մ հանդերձեալ ես զմեզ մատուցանել, ասելով. " Ահա՛ {ես} եւ մանկունք իմ"։ Ձերդ բարձու սրբազնութեան

ՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ԵՒ ԱՍՊԵՏԻ Խոնարհագոյն խնդիր Թեպետ {ես} ի 10-էն մայիսի խնդրամատոյց լեալ էի ի հոգեւոր կառա

գործն իմ եւ յետս առաքել զարձակման վկայագիրս, զի {ես} լինելով ըստ առաջնոյն հարկատու անձն ամենողորմած կա

հունվարի եւ կարդալով հասկացա մեջի գրվածներն, եւ {ես} ալ հուսով եմ, որ դուք ալ իմ ամենայն փոշտի գրած գ

այդ նավերն ե՞րբ կուգան դեյին, եւ երբ որ գան նե, {ես} առաջի փոշտիվ իմաց կուտամ իրեն, եւ ինքս ալ կերթամ

պաշխա մարդ չառնե, այտ կողմանե միամիտ թող ըլլա, {ես} քուն չիմ այս տեղն: Ասոր հնարը այսպիսով գտանք, ա

դոյչիք էր, ինչ էր, խնդրեմ ինձի շուտով գրեք, որ {ես} ալ միամիտ ըլամ, եւ ասկեց առաջ Սերոբին թուղթ գրիլ

ուցի՞ք, հեչ միամիտ չիմ, ինձի թեզով հայտնիք: {Ես} ոչինչ ուրիշ պան միտք չիմ անիլ, միմիայն կմտածեմ,

քը տված թուղթեն թող չի վախնա, միայն թող գրե, թե {ես} ֆիլանս ֆիլան մարդու ոտքը կատարյալ կառողջացունում

արա այս ուռուցքեն եւ կոճն կցավի: Ատոնց համար է, {ես} գիտեմ, որ ան նարա համար բան չէ, սրբազանը նարա գ

ծ բանիդ շատ աղեկներն կան հոս եւ շատ աղեկն կառնում {ես} ու հոսեն կհանիմ կտանիմ Քիշնեւ, հոնեն փոշտով կխրկ

չընդունիլ, անոր համար չի խրկեցի, միամիտ եղիր: {Ես} հոսեն շատ լավն կառնում եւ կտանիմ Քիշնեւ, հոնեն կ

եպիսկոպոսն օծե, ինչպես իրենց ալ սրբազանին բերնեն {ես} գրիլ իմ, ամմա եթե շատ կուզին նե, գրիլ է, թող պ

ւ եմք: Մի՞թե այդքան կարելի չէ խոսք հասկացունել: {Ես} կխնդրիմ քեզի, որ դուն տեղն եկած վախտն ասիս իրենց

Օդեսսայ Երբ որ սահի Քիշնեւ երթալու ըլլանք նե, {ես} ձեզի կիմացունում, որ ինչ տեղ գիր գրիք, տահա հոս

ւկ խնդրագրով ծանուցանել հոգեւոր կառավարութեանդ զի {ես} երբէք յ[ը]նթացս իմոց քսան ամեայ հասակի կենաց չեմ

ուստի՞ ստուգեաց թէ իմ էր գրեալ, թէ ունիցեա՞լ էի {ես} եւ երբեմն ընդ ինքեան զգրութիւն, կամ ինքն ընդ իս

յնմանէ յորոյ, վասն որոյ գտանի ոք խնդրագործ: {Ես} ամենախոնարհաբար խնդրեմ դատ առնել ընդ մէջ իմ եւ քա

ել զիս իւրովք սնոտի ծեքաբանութեամբ. ո՛չ այլ զոք {ես} զԲարսեղ քահանայն միայն գիտեմ գոլ հեղինակ այդօրինա

որ թեւակոխէ յապահովութիւն սննդեան պանդխտացելոյն, {ես}, իբրեւ եղբայր նորա հարազատ, նոյն եւ որդի ծնողի

ՀԱՅՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՔԱՀԱՆԱ ՉՈԼԱԽԵԱՆՑ, Ողորմած տէր, {Ես} թէպէտ քանիցս անգամ գրել էի տէր Գեորգին, որ ձեզի

եւ կարելի է որ մինչեւ ցայսօր ասած էլ լինի, միայն {ես} իմանալով ձեր անհանգստութիւնը, բարւոք համարեցայ ա

ն յատուկ հրամայեաց ինձ իրազեկ առնել զձեզ, ահա եւ {ես} ըստ նորին պաշտելի հրամանի, ծանուցի ձեզ յուրախութ

եւ զոմանս ի հանգամանաց իմոց, որովք ո՛չ մարթանամ {ես} կատարել զհրաման վիճակային ատենին, հիմնեալ ի հրամ

ագեսցի ընդ մէջ իւր եւ նոցա: Յետ այսր ամենայնի {ես} ընդ այլոց հոգեւորականաց սկսայ յաճախել առ նոյն կաթ

ունէր յառաջն զիրաւունս, զայսցանէ կարծեմ թէ ունիմ {ես} տուեալ յայտարարութիւն ի Նախիջեւանայ հոգեւոր կառավ

էտ եւ ցայն վայր չունէր նա ինձ ուսուցեալ զիմն, եւ {ես} չունեի ինչ ուսեալ ի նմանէ, միայն, ըստ կարգադրու

, որ յայնոսիկ ժամանակս գտանէր Էջմիածին, իբրու թէ {ես} գրեալ իցեմ նոյն տիրացու Սարգսին զերկուս աղաւաղ նա

իմոյ մականուան, գոլով գրեալ Ուստայեանց, յորժամ {ես} ինքն եմ Նալբանդեանց, ըստ զօրութեան արձանագրութեա

ան մարդաթուութեանց, վասնորոյ եւ ց1850 ամն չունէի {ես} զայնմանէ եղեալ ուրեք խնդրագործ, իսկ յամի 1850 յա

արդարութիւն իմ դնի ըստ ամենայնի ընդ գրուանաւ, եւ {ես} ինքն ենթարկիմ քննութեան եւ դատողութեան առ այն իմո

ի՞ եւ յումմէ՞ իցէ ստացեալ եւ որո՞վք ստուգեալ, թէ {ես} իցիմ նմա գրեալ զայնս, եւ ե՞րբ ունեցեալ եմ ես ընդ

թէ ես իցիմ նմա գրեալ զայնս, եւ ե՞րբ ունեցեալ եմ {ես} ընդ նմա կամ զգրագրութիւն եւ կամ ծանօթութիւն: Հոգ

ով նա ցուցանէ, թէ նա ինքն ո՛չ կարէ հաւաստել, թէ {ես} գրեալ իցեմ նմա զգիր թէ ոչ, առ որ վերստին խնդրագր

նշուշտ պէտք են դրամոց իբրեւ 400 մանէթ արծաթ, այլ {ես} փոխանակ ունելոյ զայնքան դրամս վասն ծախուց ճանապար

րոց նորին վեհափառութիւնն բարեհաճեալ է յիշել, չեմ {ես} բնաւ գրեալ առ տիրացու Սարգիսն, քանզի չունէի ընդ

օրինեալ են ընդ ձեռն իմոց բարեկամաց յամի 1846, եւ {ես} յայնժամ չունէի զկատարեալ չափահասութիւն, գոլով ծն

որովք մարթացայց անկանել ի չու, առանց որոյ չունիմ {ես} զմիջոց, մանաւանդ զի գործն, որոյ վասն կոչիմս, ո

ուիք. թէպէտ կանչել էին ինչպէս տէր Եղիային, բայց {ես} ժամանակ չունէի, վասն որոյ պատասխան տուի, ինչպէս

սամ, որ Պատկանովին յանձնած լինես 70 մանէթ, բայց {ես} մոռացա գրել այն ժամանակն, որ 9 ռուբլի քանի կոպեկ

ռնէիր, եթէ առիր, լաւ է, բայց եթէ չես առել, նա {ես} կը հատուցանեմ, միամիտ եղիր: Ես ողջ եւ առողջ եմ

թէ չես առել, նա ես կը հատուցանեմ, միամիտ եղիր: {Ես} ողջ եւ առողջ եմ, նոյնպէս ցանկամ, որ դուք ալ ողջ

ընտանեաց եւ ազգականաց բարեւ եւ ամէն հարցանողաց: {Ես} գիրս անպակաս կը գրեմ, ինչպէս բան է, որ դուք կեն

ռի Յակոռիցկիէն, եթէ գիր գրիք նոցա, բարեւ արեք, {ես} ժամանակ չունիմ գրելու: Ողջ լերուք: Խ. ծ. Մ

նզի՝ աւուրք իմ անցանեն եւ ժամանակ իմ կորնչի, եւ {ես} կամ տարակուսեալ ի վերայ երկուց ճանապարհաց, թէ Սի

ստ զօրութեան օրինացն, որովհետեւ ցայն վայր չունէի {ես} զարձակուրդ ի հասարակական տեսչութենէ, պարտաւորեցա

րայի եւ սահմանս Նախիջեւանայ եւ ի Նախիջեւանն իսկ, {ես} երկիցս ըմբռնեալ ի չարաշուք ախտէս եդայ յանկողին ան

լ ի սպաս տաճարին աստուծոյ: առ այս նպատակ ուղղեալ {ես} զիմ մտադրութիւն, ընկալայ վերստին ի հասարակութենէ

զիս բռնադատին յանձին առնուլ գոլ յանցաւոր, գտանէի {ես} 17 ամեայ մանուկ անչափահաս, յորժամ օրէնք յամենայն

նեցեալ էր իմ յիր ինչ յանցաւոր: Այլ այն ամենայնիւ {ես} ի դէմս պահանջողութեանց նորին սրբութեան տուեալ եմ

նի երեւին ի վերտողեալ յայտարարութեանց իմոց: 7 {Ես} տեսանելով զի ողորմելի աղքատութեամբ դեգերեալ ի դրո

ն: Ի սմին խնդրոյ զոր շարադրեցի եւ պարզագրեցի {ես}, խնդրագործ Միքայէլ ջահընկալ Ղազարեան Նալբանդեանց

որպեսզի ընկալեալ եղեց ի թիւս օրինաւոր ուսանողաց: {Ես} չունելով ի ձեռին զհարկաւորեալ վկայագիրս իմ մտեալ

տ սիրով ցույց կուտաս եւ կասես, որ եկողներից լսել {ես}, թե ես հայի վերա սեր չունիմ, դու այդ բանը համար

ցույց կուտաս եւ կասես, որ եկողներից լսել ես, թե {ես} հայի վերա սեր չունիմ, դու այդ բանը համարում ես դ

ե ես հայի վերա սեր չունիմ, դու այդ բանը համարում {ես} դրուստ: Ես ոչ ոքի, իհարկե եւ ձեզ, չեմ կարող հա

րա սեր չունիմ, դու այդ բանը համարում ես դրուստ: {Ես} ոչ ոքի, իհարկե եւ ձեզ, չեմ կարող հարկադրել, թե

ձ այսպես ճանաչեցեք կամ այնպես, այսինքն ինչ որ եմ {ես}, ամեն մարդ ունի յուրյան ազատ կամքը, ամենայն մար

ենայն մարդու ինչպես կամենա, այնպես ճանաչե, բայց {ես} այսքան կասեմ, որ եթե Նախիջեւանից այստեղ եկողներն

եկողներն ինձ ասեին, թե Ղազարոսը հայի սեր չունի, {ես} նոցա խոսքով քեզ այդպիսի նամակ չէի գրեի, պատճառ,

չէի գրեի, պատճառ, որ ինձ մեծ ամոթ կհամարեի, որ {ես} քու եղբայրդ լինելով, չպիտի կարողացած լինիմ քեզ ճ

եղներ, որ քանի կարելի է, լավ ծակե իմ սիրտս, եւ {ես} իմ այս օտարությանս մեջ ամենայն օր նորոգեմ իմ սրտի

թե իրավո՞ւնք է այդ: Եղբայր, եթե բանը սերի կգա, {ես} քեզ պարզ ասում եմ ահա, երանի եւ հազար երանի կլին

վերեւ, այլեւ օտարները, որոնք բարի սիրտ ունեին, {ես} շատ երանելի մարդ կլինեի, եթե կարողանայի իմ ընտան

նայի իմ ընտանյաց կողմից գտնել այնքան սեր, ինչքան {ես} ունեի: Ես ամոթ կհամարիմ, որ իմ ծնողաց որպիսո

աց կողմից գտնել այնքան սեր, ինչքան ես ունեի: {Ես} ամոթ կհամարիմ, որ իմ ծնողաց որպիսությունը հարցան

ինի նամակով չեն հայտնում յուրյանց որպիսությունը: {Ես} նախիջեւանցիներից ստանալով ձեր նամակները եւ էմանեթ

կանե միայն այն մարդը, որ գիրին չի հավատալ, բայց {ես} հավատում եմ ձեր գրին, այն մասին էլ չեմ հարցրել,

այ չսիրելս կարելի է այն բանից են դուրս բերել, որ {ես} նոցա մոտ գնացած եկած չեմ, ես չեմ կարող ամեն օր ա

են դուրս բերել, որ ես նոցա մոտ գնացած եկած չեմ, {ես} չեմ կարող ամեն օր ամենի մոտը պատահել, ես բանի ու

ծ չեմ, ես չեմ կարող ամեն օր ամենի մոտը պատահել, {ես} բանի ու գործի տեր մարդ եմ, առավոտ մինչեւ 2 ժամը

այդ ասողների գլխուն վերան այնքան մազ չկա, ինչքան {ես} սորվելու, գրելու եւ կարդալու բաներ ունիմ. բժշկո

մ երկու գիր միշտ գրած եմ, եթե ձեռքերդ չի հասել, {ես} մեղավոր չեմ, ժամանակները ձեզ հայտնի է, որ շատ ա

ում Նախիջեւանից կամ երբեմն ամիսներով չեմ առնուլ: {Ես} եղած բան չէ, որ ձեզանից նամակ ստանամ ու պատասխան

չէ, որ ձեզանից նամակ ստանամ ու պատասխան չգրեմ: {Ես} ուղարկել էի քեզ 2 ռեցեպտ, այժմ գիրիդ զորութենովն

ովն կիմանամ, որ այն ալ ստացած չես, որ մեղադրում {ես}: Ձեր կամքն է, եղբայր, այնքան մեղադրեցեք, այնք

վերը աստված կա, նա կտեսնե ծուռն ալ, շիտակն ալ, {ես} ձեզի խոսք հասկացնելու չկարողացա, ինչպես կամենաք

ավունք ունիք, իմ սրտիսն էլ թող աստված գիտնա: {Ես} չգիտեմ, թե ինչո՞վ պատճառ տվել եմ իմ ծնողացս տրտմ

ո՞վ պատճառ տվել եմ իմ ծնողացս տրտմության, ինչո՞վ {ես} անարժան եմ եղել նոցա որդիությանը - օտար տեղ գեշ ա

, ապա ի՞նչ է իմ ծնողաց ընդդեմ մեղքս, ասացեք, որ {ես} էլ իմանամ. կարելի է մեղանչել եմ, թող ներեն, բա

է մեղանչել եմ, թող ներեն, բայց լավ կլինի, եթե {ես} էլ իմանամ իմ մեղքս, որ մյուս անգամ չանեմ: Եթե հ

հեռու եմ նոցանից տեղով, այդ պահանջում է հարկը, {ես} այստեղ բժիշկ դառնալով, կարող եմ ե՛ւ իմ ծնողացս,

ացս, ե՛ւ իմ ազգականացս ամեն կերպ օգնական լինել. {ես} գամ ու մնամ Նախիջեւան, ասացեք ի՞նչ անեմ ես այդտե

նել. ես գամ ու մնամ Նախիջեւան, ասացեք ի՞նչ անեմ {ես} այդտեղ, ո՞վ է ինձ հաց ու ջուր տվողը հավիտյանս հա

: Եթե մեղանչել եմ Ավտուշին այստեղ բերելովս, այդ {ես} բարի սրտով եւ խորհրդով արել եմ, բայց եթե այդ ձեզ

արզ, վեր առնեմ մի հավատարիմ եկողի հետ ուղարկեմ։ {Ես} իմ պարտականությունս կատարեցի, բերի նորան այստեղ

այդ բանով դեռեւս բամբասում եք, մեղքը ձեր վիզը, {ես} անպարտ եմ, կփաթթեմ, կղրկեմ։ Մինչեւ այս հասակը

անը բանից անցավ, հազարներ կորավ տեի։ Այս բաները {ես} հավիտյանս հավիտենից բերանես չէր հանեի, բայց հարկ

խոսելուց հետո, հայտնում եմ իմ որպիսությունս, որ {ես} ողջ եմ եւ առողջ եւ հետեւում եմ իմ գործիս, նույնպ

շուտով մեկ եկողի հետ եւ, թե ուշացավ, ներեք, որ {ես} ժամանակ չունիմ, եթե այստեղ լինեիք, կտեսնեիք, թ

ամանակ չունիմ, եթե այստեղ լինեիք, կտեսնեիք, թե {ես} ինչքան գործ ունիմ, եւ այն ժամանակ ինձի չէիք մեղա

ջինը, որ նոքա ինձ չեն տեսնուլ այստեղ, երկրորդ, {ես} նոցա մոտ գնալ-գալ չունիմ: Ողջ եղեք եւ աստված քեզ

այս հասակի վերաբերած քանի մի հիշատակարանք ունելով {ես} իմ մոտ, կամ իմ սեփական մտածողության պտուղը եւ կա

յամբ մնացինք մինչեւ ժամը 10, հետո նա գնաց տուն, {ես} էլ եկա իմ տունս, Ավտուշն եւս հետներս էր: Հույս

սորանից առաջ գրած նամակներս ստացած լինիք, թեպետ {ես} շատ ժամանակ է որ մեկիցդ էլ մի գիր չունիմ: Բավակա

միոջե: Եթե այդ կողմերի այդպիսի աղմուկը չլիներ, {ես}, ինչպես ասել էի, անպատճառ կգայի եւ Ավտուշին եւս

ե՞լ է, թե ոչ եւ խնդրես որ պատասխանն շուտով գրի, {ես} նորան եւս գիր պիտի գրեի, բայց չկարծեցի, թե քաղ

է, նա Էջմիածին երթալու չէ, այլ թշնամիի խոսք է, {ես} եւս ոչինչ բանից խապեր չիմ, ինձմեն ո՛չ բան հարցնո

րիլ, թե ո՞վ է ծան տվողը կամ հարցմունք անողը, որ {ես} ալ իմանամ, թե ի՞նչ կուզիս ասիլ, դու ինքդ գիտես

կուզիս ասիլ, դու ինքդ գիտես նը, կարծում իս, թե {ես} ալ կիմանամ, բայց ուրիշ անգամ խնդրեմ միշտ տեղյակ

մ, բայց ուրիշ անգամ խնդրեմ միշտ տեղյակ գրիս, որ {ես} մտատանջության մեջ չմնամ: Մարտին Մակարիչի անո

իջեւան հասածովը մի գիր գրել, մինչեւ այժմ չտեսա: {Ես} եւ Ավտուշն ողջ ենք եւ առողջ: Մեր բոլոր ընտանյ

: Չգիտեմ Մատվեյ Խրիստոֆորիչը այդտեղ է թե ոչ. {ես} նորան գիր պիտի գրեի, բայց կարծելով թե գիրս չի հա

ութենից հետո: Չնայելով այս անհարմարության վերա, {ես} բաց սրտով գրում եմ Ձեզ այս նամակը, առանց սուտ քա

ամաչում ոմանք գործ դնել: Երկար ժամանակ է, որ {ես} եւ պարոն Նազարյանցն ցանկանում էինք դուրս տալ մի հ

թերթ (իմ անվամբ խնդրել չէր կարելի, պատճառ, որ {ես} համալսարանում լինելով եւ բժշկությամբ պարապելով,

ւնի ոչինչ լուսավորության հնար: Այս հիման վերա {ես} խնդրում եմ Ձեզանից չխնայել ձեր աշխատությունը, որ

ան թե մի հիմար թշնամու օրհնությունը, մանավանդ որ {ես} արժանի էի մեղադրության իմ լռութենովը: Սիրական

, մնալ անպատասխանի: Բայց այսքան ասեմ միայն, որ {ես} երկու նամակ ստացել եմ Ձեզանից, երրորդը, որ ասու

ղ կլինիք Ձեր ազգասիրական եւ լուսասիրական հոգովը, {ես} իսկույն կգրեմ բանի որպիսությունը, միայն մեկ լուր

ւթյան մեջ է: Մեք ամենքյան, որոնց որ ճանաչում {ես}, ողջ են եւ առողջ եւ ողջունում են ձեզ:, Այս

ծներից առաջին 17-ը բոլորովին ոչնչացրել եմ, ուստի {ես} հարկադրված եմ եղել արտագրելու այդ էջերը. 18, 19

ներից այն, որոնք կարող էին հավանություն չգտնել, {ես} հանել եմ բոլորովին: Հայոց լեզվի ուսուցիչ

նորհակալ եմ, որ այդպես ստեպ գրագրություն կանես: {Ես} քեզ ապրիլի 8-ին մի ստրախավոյ նամակ գրել եմ եւ Ֆեո

քանի օրս ամեն բանը վախճան կստանա եւ կկարգադրվի, {ես} իսկույն կհայտնեմ քեզ: Միխայիլ Մանուիլիչից կստ

եւ զապոնկաները, իսկ գիրքերը փոշտով կստանաս: {Ես} դեռ կատարյալ առողջ չեմ, եւ այս օրերս շատ ցուրտեր

շնորհակալ եմ, որ այդպես մեծահոգությամբ հայտնում {ես} քո ազգասիրությունը: Աղաչում եմ ինձ ներել, որ մի

են թերթ պիտո է երեք անգամ սրբագրել: Եղբայր, {ես} գիտեի քո մեծահոգությունը, վասն որոյ եւ այնպես ար

մի մարդ, որ ճանաչում է եւ ինձ օգնական է լինում: {Ես} հույս ունեմ, որ մեր բարեկամությունը պիտի մինչեւ

մեր բարեկամությունը պիտի մինչեւ գերեզման գնա, եւ {ես} իմ այս գրչովը պետք է արձան հավիտենական հիշատակի կ

եցական գումարաց, բայց մեզ ծանոթություն չէ տվել, {ես} մասնավոր կերպով իմացա սրբազանի բոլոր բաների համար

ինի բերել են, մի մարդ 8000 մանեթը երես քաշել է. {ես} ձմեռվանե գիտեի այնպես լինելուն: Լեպետեւային

ի օրինակ, որ կարդաս, հոգիդ փառավորվի ու ցնծաց. {ես} քո այս բանի վերա ուրախանալուդ անցյալ եկածիդ " Ռու

առական Հրեան " տպվում է անդադար, որի մասին կարող {ես} իմանալ Բերբերյանից թե ինչպես խնամատար էի նորա մաք

ւր, գեղեցիկ եւ անսխալ տպագրությանը: Եղբայր, {ես} խոսք չունիմ, որով կարողանայի կատարելապես հայտնել

ությունը, որ համարյա թե ամեն րոպես հաշված է: {Ես} գիտեմ քո իմ վերա ունեցած սերդ եւ բարեկամությունդ

վերա: Պարոն Օդդենը չկամի այն բաներն առնուլ, {ես} եւս, դուն իս իմ պարունս, արզ ունիմ ղուլլուղիդ ա

ւնիմ. Սուլթանին թամամ հազար անգամ ասի, եղբայր, {ես} դոցա խոսք հասկացնել չկարողացա, չգիտեմ ի՞նչ է միտ

ի մասին տնօրինություն կլինի, միամիտ եղեք: ՝ {Ես} գիշեր ցերեկ քուն չունիմ այդ բոլոր գործերի մասին,

թյուն կլինի եւ կբարվոքե իմ աղավաղյալ վիճակը: {Ես} գրում եմ Ձեզ որպես բարեկամի, առանց թագուցանելու

մար: Տեր Գեորգին եւս ասացեք, որ նա եւս աշխատի. {ես} հույս ունիմ, որ մի բաժինը նա ինքը ստորագրեց եւ մ

սեր հոգու որպիսությունը ինձ քաջալերություն չտար, {ես} համարձակվելու չէի: Հավատացած եմ, որ կկատարեք

կամ լավ ասել ազգային գործերի առհասարակ ընթացքին: {Ես} մինչեւ այժմ սպասում էի Ձեզանից իմ նամակի պատասխան

հետեւյալ համարների եւ նորատիպ մատյանների մեջ: Եվ {ես} պարծենում եմ նորանով, որ այդ տպարանը եւ օրագիրը

վանդությունս, ինչեւիցե, այժմ փառք աստուծո: {Ես} հուսով եմ, որ մեր եղբայրական անխարդախ սերը նույն

կան Հրեայի " ճակատին գրած երկու տող բանիս համար, {ես} կամեի դորանով ցույց տալ քեզ իմ երախտագիտական շնոր

անք գալոց 1859 թվակ. ՝ " Հյուսիսափայլի " համար, {ես} կարծում եմ որ ուշ չէ, բայց դու քո խորհուրդը հայտ

ը հայտնվի: Գայանե Նիկոլաեւնայի սիրով ողջույնը {ես} մոռացած չեմ եւ միշտ մտածում եմ նորա առողջության ո

ից, երբ գրիչ վեր եմ առել ձեռքս, մինչեւ գերեզման {ես} պիտի պատերազմեմ ստության եւ խավարի հետ եւ, որքան

ւ ստորագրության գները կարող եք ուղարկել իմ վերա. {ես} ներքեւում դնում եմ հասցես, որ եթե աշխատություն Հ

է այժմ աշխատության եւ գործակցության հանդեսը: {Ես} հույս ունիմ, որ մեր բարեկամք ամենեքյան աշխատությ

ուից մի կատարյալ խոսք. նա այսօր կհայտնե ինձ, եւ {ես} վաղը կծանուցանեմ Ձեզ: Ձեր խոնարհ ծառա Մ.

Մոսկվա էին դեռեւս պ. Ալեքսանովն եւ պ. Պոպովն, {ես} հիվանդացա եւ պառկեցա 18 օր մեծ նեղության մեջ. վե

ոստանալով հասուցանել ինձ 250 մանեթ, եւ երբ զգացի {ես} կարոտություն դրամի, իսկույն պ. Սադայից փոխ առի

դեռեւս ուշանա, ահա, եղբայր, իմ որպիսությունը: {Ես} անչափ շնորհակալ եմ քեզանից եւ մինչեւ ի մահ մոռանա

ակը ստացա, սվոտի մասին տնօրինություն կառնեմ: {Ես} իմ տկարության պատճառով, խորհրդով Վանավինսկուն եւ

ությունը այս բաների էգուցվա նամակիցս կիմանաք: {Ես}, աստծո հաջողելով, մարտի 24-ին երեկոյան 6 1/2 ժա

որ մի օրինակ մնենի մեք քո հետ տվել ենք Սիվերսին, {ես} արդարեւ հասուցել եմ Սիվերսին այդ բանի օրինակը, բ

. Ձեզ հարկավոր Էմսկի ջուրերու հոգաբարձությունը {ես} կհանձնեմ տեր Մովսիսին, նա պոդրյադչիկի ձեռքով կու

անեթ տվեց ինձ, անունը չգիտեմ, որին դու ճանաչում {ես}: Իմ գնալուս համբավը, որ Նախիջեւան տարածվի գն

ծվի գնալուցս հետո, խնդրեմ մերոնց միամտացնես, թե {ես} ողջ եւ առողջ եմ եւ թե բան ուսանելու գնացել եմ զագ

, որ խնդիրս անտես չես առնիլ եւ ինձ չես մոռանալ, {ես} եւս կմնամ քեզ հավիտյան երախտապարտ: Խ. ծ. Մ

հույսս քո բարեկամության եւ մարդասիրության վերա: {Ես} խոստացած ստրախավոյ նամակս չկարողացա գրել, որովհե

նամակիս պատասխանը, որ գրել է պ. Բալասանյանցը: {Ես} երկու օր մնում եմ Վարսովիա, որ հարկ մերժողությու

թո՛ղ այնտեղ տեսանեն նոքա խայտառակության հանդեսը, {ես} նոցա ցույց կտամ յուրյանց հոր հարսանիքը. հանգիստ

է, ճշմարտությունը մերն է, եւ նա կպահե մեզ: {Ես} Բեռլինից կամ Վիեննայից դարձյալ կգրեմ եւ դու առժամ

եւմուտքի " հրատարակողի ձեռքով ինձ կհասուցանե: {Ես} կերթամ Էմս եւ ջուր կխմեմ եւ կգրեմ այնտեղի որպիսու

: Ջրերը եթե կամենաս ստանալ (եւ պետք է ստանալ), {ես} ասել եմ Սահակին եւ խնդրել եմ, նա կկատարե. պատկե

նել Գայանե Նիկոլաեւնային եւ Պետրոս Նիկոլաեւիչին: {Ես} կգրեմ Լոնդոնից ու կհայտնեմ իմ հասցեն: Չգիտեմ

ուտք " անուն օրագիրը սաստիկ խայտառակում է նորան, {ես} այդ օրագրից ասացի հրատարակողին ուղարկել մի քանի օ

յանք մեծ նեղության եւ անտանելի պարտքի մեջ են: {Ես} հույս ունեմ, որ դուք բոլոր մեր ճշմարտասեր եւ ազն

, չմոռանալ ինձ այս օտարության մեջ, չմոռանալ, որ {ես} այս բոլորը քաշում եմ ազգի համար մեր դժոխքի սպասավ

ջանքն է ազգը կուրացնելով վայելել նորա բարիքը: {Ես} գիշեր ցերեկ մտածում եմ ձեր բոլորի վերա եւ մեր ողբ

եր ողբալի ազգի խեղճ վիճակի վերա: Աստված տար, որ {ես} գերեզման չմտած տեսանելի մեր ազգի դրության բարվոքվ

ԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆՑ, Գիտեմ բարկացած {ես} իմ այսքան անկամ լռությանս պատճառով, բայց պիտի նե

ուստ ճարել եւ բժշկությունը շարունակել: Պետք է որ {ես} ինքս գտանիմ իմ ճարը, ըստ որում ոչ մի կոպեկ ստանա

նահատակ լինելու: Այդ ի՛նչ խելագարություն է, որ {ես} ուրիշից պարտք առնեմ ապրեմ, " Հյուսիսափայլի " վեր

, կարող է գործ կատարել եւ այն՝ ձրի: Մինչեւ այժմ {ես} զոհ եղա, թող աստված ընդունե այդ զոհը, բայց տեսա

որ այսուհետեւ անկարելի է։ Քեզ քաջ հայտնի է, որ {ես} բարոյապես թուլացած չեմ, կարող եմ շատ աշխատել, բ

լ, բայց աշխատելու համար հարկավոր են պայմանք, որ {ես} չունիմ եւ որի մասին չկամիմ ոչ ոքի բերան բանալ եւ

յունը եւ հուսահատության չափը։ Ափսո՛ս ինձ, որ {ես} երեւեցա հայերի մեջ, մի այլ ազգի մեջ երբեք այս վի

, մի այլ ազգի մեջ երբեք այս վիճակում գտնվելու չէի {ես}, անտեր եւ անօգնական, միմիայն հուսալով նախախնամո

ւնս իսպառ փարատեցավ: Որպես ապրուստի ճանապարհ {ես} պիտո է լինեի կանդիդատ եւ գնում եմ Պետերբուրգ մնալ

երն է, ուրեմն խոստովանություն մնա քո մոտ, կարող {ես} միայն պ. Հայրապետյանցին հայտնել, որի հոկտեմբերի

. շատ շնորհակալ եմ, որ ինձ չես մոռանում, ինչպես {ես} եւս չեմ մոռանում: Գրում ես, թե իմանալով իմ դ

մոռանում, ինչպես ես եւս չեմ մոռանում: Գրում {ես}, թե իմանալով իմ դրությունը ցավել եք եւ մի փոքր բ

ղբայր, ինչո՞ւ եք բարկանում իմ վերա, ինչ եմ արել {ես}. եթե առաջ չեմ հայտնել իմ վիճակի մասին (երեւի թե

ի մասին (երեւի թե այս է մեղքս), ի՛նչ հայտնեի. {ես} ինքս զզված եմ իմ դրությունից, ուրեմն ինչ ուրիշնե

ունը կարող է ինձ բերան բանալ տալ: Բացի սորանից, {ես}, մանավանդ քեզանից բան թաքցրած չեմ, իմ դրություն

ի է եղել եւ անչափ գոհ եմ, որ դուն ինձ միշտ օգնել {ես}: Բժշկությունը ինձ ոչ թե միայն ատելի չէ, այլ

տանվում եմ Պ. բուրգի համալսարանում։ Իմացիր որ {ես} մայիսին կանդիդատ եմ առանց այլեւայլի. թող այդ ստա

հակալ եմ, եթե այդ բարերարությունը ինձ առնեք, որ {ես} կարողանամ 2 տարի ժամանակով Փարիզ մնալ եւ այնտեղ ո

պարհս ոչ թե միայն շոսսեյնի կշինե, այլեւ երկաթի: {Ես} այնտեղ վերահասու եղա ամեն բանին, ճարեցի ազնիվ բա

ղբայր, իմ միակ խնդիրս եւ ցանկությունս. Փարիզում {ես} կարող եմ ապրել 800 մանեթով. եթե դուք այնքան բարի

600, տարակույս չունիմ, որ կզոհեք եւ 800 մանեթ, {ես} էլ թե մարդ եմ, կճանաչեմ ձեր ազնվությունը. ինչ ե

կա, ինչպես հարցուցի իրավագետ եւ զորեղ մարդերից: {Ես} այսուհետեւ ամեն շաբաթ նամակ կգրեմ, քանի որ Նախիջ

ւհետեւ ամեն շաբաթ նամակ կգրեմ, քանի որ Նախիջեւան {ես}, անտարակույս դուն եւս կգրես: Առողջությունս շ

նութին բանը ինչպես վերջացուցածը ինձի հայտնեց, որ {ես} առ միամիտ լինեմ: Ես ողջ եմ ու առողջ եւ ամառը

ցուցածը ինձի հայտնեց, որ ես առ միամիտ լինեմ: {Ես} ողջ եմ ու առողջ եւ ամառը անպատճառ այդտեղ կլինեմ,

հասարակական բարեկամներից մինին վաճառելու համար: {Ես} այս մասին չկարողանալով այս միջոցին մի ուրիշ արժան

առաջարկում է քաղաքը, ոչ հիմք ունի եւ ոչ հաշիվ: {Ես} " Հյուսիսափայլի " մեջ գրել էի 3000 մանեթ կամ փոքր

հա՛, որ մոտից քննելով, խնդիրը ճյուղավորվում է: {Ես} վաղուց նախատես էի այս բանին, եւ այս էր պատճառը,

մեր կողմից այսպես կարող ենք վճռել այս խնդիրը: {Ես} եւ պ. Հարություն Աջեմյանցը, որի հետ Ձեր նամակի

սմիկ, թեեւ թարգմանին Սինոդի էր պաշտօնդ այդ, այլ {ես} մանաւանդ ստիպեալ ի փութացուցանելոյ ըստ կարի զդանդ

, սակայն վճիռն մնաց անորոշ եւ արձակեցաւ ժողովն եւ {ես} կացի մնացի յԱթոռն ամսօրեայ իբր ժամանակաւ սպասելով

ստան: Աւուրց, յետ իբր երկուց կամ երից ստանամ {ես} զբնագիր եւ զթարգմանութիւն երեսփոխանական թղթոյն եւ

վ: Այո՛, վերաբերություն չունին, կրկնում եմ {ես}, ինչու որ դուք արժանի չեք վերաբերություն ունենալ

դեսպանատունն Ռուսսիոյ ի Թիւրքիա: Ըստ այսմ եւ {ես} ի Կոստանդնուպօլսոյ ուղղեցի զընթացս (Անգլիայի մտե

ւրդ թղթոյն հայի առ ի ձեռս բերել զհրիտակսն, զորոց {ես} ինքնին առաքիմ ՚ի Հնդիկս: Այլ թէ յանուն որո՞յ իցէ

ել: Եօթնակդ այդ լրասցի յետ երկուց աւուրց, այլ {ես} տեսանելով զմեկնիլ շոգենալուն, այսօր ի Սուէզ, կա

ց նամակ ստանալու իրավունք ունենայի: Ինչ եւ իցե, {ես} գիտեմ, որ դու ինձ մոռացած չես ինչպես ես քեզ: Եր

եւ իցե, ես գիտեմ, որ դու ինձ մոռացած չես ինչպես {ես} քեզ: Երբ ավելի մոտենամ Ռուսիային, այսինքն երբ ո

ջեմ, բայց այժմ գրում եմ միայն, որ դու իմանաս թե {ես} ողջամբ մտա Կալկաթա Մայիսի 30/11 Հունիսի եւ երեւու

ւթ եղավ արաբական բանաստեղծներին. իհարկե, հիշում {ես} Անթարը: Թատմորից գնացինք Ցեյլոն կղզին, ուր ե

ունիմ: Քո մարգարեությունը միշտ կատարվում է, թե {ես} պրոցեսից ազատվելու չեմ, բայց վերջը հաջող է եւ Նա

ետ անախորժ դրության մեջ մտանելու: Արդյոք ի՞նչ {ես} անում այժմ, ի՞նչ վիճակի մեջ ես. մի չար հոգի ակա

: Արդյոք ի՞նչ ես անում այժմ, ի՞նչ վիճակի մեջ {ես}. մի չար հոգի ականջիս կարծես թե ասում է, որ հուս

ին թերությունքը, որ պիտի լինին քո գրվածքում: {Ես} հաջողությամբ կդառնամ, եթե ծովը եւս հաջողե:

չդեռ օրէնսգէտն եւ փաստաբանն պատրաստէին զթղթեանն, {ես} ներկայացեալ առ պ. Ադմինիստրատորն, պահանջեցի զհա

պէս եւ զվատնեալ գումարացն ընդ ձեռն ԹԷրթընի չկարեմ {ես} այժմ բողոքել. այս ամենայն ոչ կարեն մտանել ՚ի ներ

՚ի մասին վատնեալ գումարացն եւ վաճառեալ տանց, այլ {ես} չկարեմ զայդ առնել վասն հետագայ պատճառաց. ա)

մըկըրտութեան, այն է ցսկիզբն Յունվարի, ուստի եւ {ես} չկարեմ զայդքան ժամանակ մնալ աստէն անգործ, ակնկալ

ւթեան, թէ ո՞րպէս իցէ արժան գրել զթուղթն: Այլ {ես} եկից ի կարգ պատմութեանս. այնինչ օրէնսգէտն իմ յար

աշուարարութեամբ հրիտակին տւելոց է զաւուրս ինչ եւ {ես} չկարեմ այլեւս մնալ աստէն, վասնորոյ առ ժամս ՚ի հա

էտս պատրաստութիւն թղթոց օրէնսգիտաց յորոց պահանջեմ {ես} զգումարսն եւ ի պէտս տպագրութիւն յայտարարութեանց:

հասցէիս. անտի անկորուստ հասանի առ իս ուր եւ իցեմ {ես} եւ հետեւաբար հրաման եւ յանձնարութիւն Ձեր կատարի ը

միւսոյ նամակիս եւ առաքել է Պետերբուրգ: Եթե գտայց {ես} անդր, այն է զի ընկալեալ զայն, իսկոյն առաքեցից ի

ժամ հաւատարիմ թղթակից իմ բնակեալ ի տան յորում եւ {ես} բնակիմ, հասուսցէ առ իս անկորուստ, ուր եւ իցեմ ե

ս բնակիմ, հասուսցէ առ իս անկորուստ, ուր եւ իցեմ {ես} եւ ես ըստ կարգին հասուցից նոյնպէս: Իսկ թէ կամ

իմ, հասուսցէ առ իս անկորուստ, ուր եւ իցեմ ես եւ {ես} ըստ կարգին հասուցից նոյնպէս: Իսկ թէ կամիցիք ա

, կամ իսպառ զանց առնել, կամք վեհափառութեանդ են, {ես} զիմ կատարեցի զպարտականութիւն: Աղաչելով զօրհնո

ել էր, քանզի Եգիպտոսից ուղարկել էին Պոլիս, բայց {ես} արդեն դուրս էի ելած Պոլսից դեպի Լոնդոն: Ձեր ն

ան եւ ձեզ եւս ցույց տան: Այնտեղ կտեսանեք, որ {ես} հաստատ եմ իմ խոստմունքիս մեջ. բայց թե ցարդ չկարո

յունը, իհարկե իբրեւ բանական այր, կհասկանաք, որ {ես} ազատ չեմ, որ կամեցածիս պես ուղղեմ իմ ընթացքը. պ

ինձ եւ որ չկարծեմ թե շուտով թույլ տան: Ինչեւիցե {ես} այն նամակը կաթողիկոսին գրելուց հետո, գրեցի նույն

թշվառացյալ Ջուղան ազատվի բարբարոսության ձեռքից: {Ես} Ձեզ կգրեմ յուր ժամանակին եւ անլուր չեմ թողուլ. հ

ք շտապ գրությանս, փոստի ժամանակը անցնում էր, եւ {ես} հազիվ կարողացա այս չափը գրել, քանզի կաթողիկոսին

Հույս ունիմ, որ ձեր նամակը չպակասեցնեք ինձանից, {ես} եւս կգրեմ եւ այսպես միմյանց լուր ունենալով գոնե կ

նձ, իմ հասցեով, որ տպված է հայտարարության մեջ: {Ես} կարգադրություն արած եմ, որ Պետերբուրգ ստացվեն այ

արած եմ, որ Պետերբուրգ ստացվեն այն բոլորը, եթե {ես} չպատահիմ եւս նույն միջոցին հիշյալ քաղաքում: Ե

ար սահմանած օրերը զուր էին անցնում, այդ պատճառով {ես} կարծում էի, թե քո աչքերը առավել բորբոքվել են, ո

անհանգստանում: Այժմ, փառք աստծո, որ դու առողջ {ես}, ամենակարեւորն առողջությունն է: Դու ինձ ասու

ամենակարեւորն առողջությունն է: Դու ինձ ասում {ես}, որ ուրիշները տոնում էին, իսկ դու արտասուք էիր

1856 թվականին: Զգուշացի՛ր, եղբայր, այս տողերը {ես} գրում եմ ամենայն լրջությամբ: Վերջապես, դու պիտի

ակն, նրանք տաղտուկին տաղտուկ են ավելացնում, իսկ {ես} այդ բանին կարոտություն չունեմ - մենակությունը միշ

ուր, քեզ համար, որ ինչպես էլ լինի՝ ազատություն {ես} վայելում, թեեւ շատ նեղ շրջանում, ապա դրանից կար

յելում, թեեւ շատ նեղ շրջանում, ապա դրանից կարող {ես} եզրակացնել, թե ինչ վիճակում եմ գտնվում ես: Բայց

կարող ես եզրակացնել, թե ինչ վիճակում եմ գտնվում {ես}: Բայց չնայած այս ամենին, լաց չեմ լինում եւ համբ

րիր նույնպես, որ չտխրեն իմ մասին ու լաց չլինեն: {Ես} շատ եմ նեղվում, որ չորս կողմից անընդհատ ռմբակոծո

ում է նրա ուղարկածին՝ անկեղծ շնորհակալ եմ, բայց {ես}, ինչպես բազմիցս ասել եմ քեզ, մի անգամ էլ կրկնու

ես մեր ծնողներին: Ներքին զգացմունքս ասում է, որ {ես} նրանց կենդանի կտեսնեմ: Բոլոր հարազատներիս, ազգա

րա՝ իմ վիճակի մասին հայտնած կարեկցության համար։ {Ես} երբեք չեմ կասկածել նրա՝ դեպի ինձ տածած սիրո մեջ

գանիզմի կազմի մեջ: Տեղի է ունենում այդ, թե ոչ, {ես} տվյալներ չունեմ, չեմ փորձել, որովհետեւ Բենգալիա

ունքի հետ, սակայն, սերմերի ձեւափոխումը փաստ է: {Ես} Հնդկաստանից հետս վերցրի ամբողջ հինգ ֆունտ, որ ստ

որի մեջ էին սերմերը, կորավ Սաուտհամպտոնում, որ {ես} ուղիղ ուղարկել էի ամբողջ իմ իրերը, եւ, հասնելով

վան Մինաեւիչին, որ հանձն առնի այդ աշխատանքը, եւ {ես} համոզված եմ, որ նա ինձ համար չի հրաժարվի դրանից

: Անցյալ իմ նամակը դու հավանորեն արդեն ստացել {ես} եւ եթե համաձայնվես վերադառնալ տուն, ապա հենց ինք

. Գ. Չգիտեմ, երբ կստանաս դու այս նամակը, բայց {ես}, այնուամենայնիվ, նորից շնորհավորում եմ քեզ գալի

տվություն ներկայացնելն այն բանի մասին, որի համար {ես} պարտավորվել եմ անգլիական դատարանի առջեւ, այսինքն

տավորվում է իր հաշվից լրացնել վատնած գումարը: {Ես} լիովին վստահ եմ, որ Դուք, ողորմած տեր, ճշտությ

ույց տալ նրան եւ մյուսներին բանկային տոմսերը, որ {ես} պահ էի տվել Ձեզ, մինչեւ իմ գործի վերջանալը:

էի տվել Ձեզ, մինչեւ իմ գործի վերջանալը: Թեեւ {ես} ուժեղ ցանկություն ունեի թաքցնելու Ձեզնից այն զգաց

գցել իմ վարկը հասարակության աչքում, - այդ կողմից {ես} բոլորովին հանգիստ եմ, - այլ որովհետեւ նրանց սրտո

յան առարկա դառնալ: ՝ Ամբողջ քաղաքը գիտի, որ {ես} եկա Նախիջեւան հուլիսի 10-ի երեկոյան եւ ձերբակալվե

սի 10-ի երեկոյան եւ ձերբակալվեցի 14-ի առավոտյան. {ես} հո չէի կարող երեք օրվա ընթացքում պատրաստել հաշվետ

ինձ արդարացնելու համար խոսել այն բանի մասին, որ {ես} չէի կարող բավարարել որեւէ պ. Ալաջալյանի եւ Ընկ.

սեփական պակասությունները հասարակական գործում: {Ես} հարստություն չունեմ, բայց ունեմ պատիվ եւ ես պատր

: Ես հարստություն չունեմ, բայց ունեմ պատիվ եւ {ես} պատրաստ եմ առաջին հնարավոր դեպքում լրիվ, ամենամա

եց եւ ինչ որ " mentre un grido " ասում է ինձ, որ {ես} շուտով նրան պիտի գրկեմ եւ եթե այդ չմնա սոսկ ցնորք

իրագործվի de facto, օ՜, այն ժամանակ, իհարկե, {ես} անչափ ուրախ կլինեմ եւ " երեւակայության զավակներից

ւնենալով իմ ներկա վիճակը, հիվանդությանս նկատմամբ {ես} կարող եմ միմիայն պաշտպանողական դիրք ընդունել. հա

չէ, երբ անպատիժ խաբում էին հասարակությունը: Եթե {ես} բանտարկված չլինեի, աշխարհի եւ ոչ մի բարիքի համար

եց ինձ. Հանգի՛ստ խեղճի ոսկորներին: Վերջին անգամ {ես} նրան տեսա հունիսի վերջերին, երբ դուրս էի գալիս Մ

բորբոքը կարող էր հասցնել օրհասական վախճանի, իսկ {ես} նրան ափսոսում եմ, այո, շատ եմ ափսոսում: Նա ուն

ր Մակոլեյի երկերի լիակատար ժողովածուն, որի համար {ես} անձնապես նեղություն տվի նորին գերազանցության պ.

լուստովի արկածը, որ դու այդքան պաթետիկ նկարագրել {ես}, մի անդամ եւս համոզեց ինձ, որ պատմությունն առան

ի թեթեւ լինելու հետեւանքով: Է՛հ, տերը նրա հետ, {ես} կարծում եմ, որ նա կատակ անելու ժամանակ չուներ.

ձ ուրախացրեց՝ Ֆոշեի գիրքն էր, որի ներածությունը {ես} արդեն կարդացի, եւ մի փոքր ներքեւ կասեմ իմ կարծիք

քեզ, հավանաբար, այժմ հասել է քո ձեռքը, որի մեջ {ես} արդեն արտահայտել եմ իմ կարծիքը հանրագիտական բառար

ին: Ի դեպ, այդ գրքերն ընդսմին վերադարձնում եմ: {Ես} քեզ խնդրել էի Շլոսսերը կամ Մակոլեյը, եթե քեզ հաջ

ւմ եմ, մի՛ բերի, ինձ ոչինչ հարկավոր չէ: Ծխախոտ {ես} գնում եմ այնտեղից, որտեղից դուք էլ կգնեիք, ուրե

դուք էլ կգնեիք, ուրեմն ոչ մի տարբերություն չկա՝ {ես} եմ գնում, թե ուղարկում են ինձ, բացի նրանից, որ

դրանք սահմանված են ինձ մխիթարելու համար: Մինչդեռ {ես} արդեն սովորել եմ ձեր անվերջ արցունքներին եւ արտահ

. ավելին չեմ ասում, որովհետեւ ինքն էլ գիտե, որ {ես} գնահատում եմ նրա անբասիր եւ անդավաճան բարեկամությ

եղմում եմ ձեռքը: Ինչ վերաբերում է այն բանին, որ {ես} նրան որեւէ աշխատանք տամ, ապա իմ կարծիքն է՝ հետա

ել [բանտի] վարչությունից թույլտվություն, որպեսզի {ես} կարողանամ ինձ մոտ եղած փողից քեզ ուղարկել. նրանք

Բոլորիցդ շնորհակալ եմ, որ իմ կենացը խմել եք. {ես} երբեք չեմ կասկածել իմ լավ ընկերների զգացմունքների

ղ Գլազունովի մոտ կա, Սադովայա փողոցում: Ի դեպ, {ես} շարունակ ծախսեր եմ փաթաթում քո վզին, բայց արդյոք

առանց այդ էլ ասում էիր, թե այստեղ արդեն պարտքեր {ես} արել: Տանից արդյոք ստացա՞ր եւ պարտքերն արդյոք վճ

յն միտքը, որ դու այստեղ, օտարության մեջ, կարող {ես} առանց փողի մնալ, բացի այդ ընկնել նաեւ պարտքի մեջ

ր "-ից իմ սիրած երգը՝ Vivea եւ այլն: Հիշո՞ւմ {ես}, դու ինձ ասում էիր, թե Ռ. Պատկանյանը ցանկանում

շեի գրքին, իհարկե, սոսկ միայն ներածությանը, որ {ես} կարդացել եմ, եւ որի մեջ, ինչպես ինձ թվում է, հ

եւ չզգալ վտանգ՝ հանձին Կարլոս I-ի: Այդ ասելով, {ես} հեռու եմ Կրոմվելին արդարացնելու մտքից. ամեն մի բ

ն մի բռնի միջոց հակառակ է իմ համոզմունքներին, եւ {ես} զզվանքով երես եմ դարձնում քաղաքական-վիրաբուժական

ժական բոլոր գործողություններից, այնուամենայնիվ, {ես} հանձն չեմ առնում Կարլոսի փաստաբանը լինել, որն այ

եւ իրենց կողմից ոչ մի ծանոթագրություն չեն տալիս. {ես} հավատացած եմ, թեեւ դեռ ամբողջ գիրքը չեմ կարդացել

ոխվել, իսկ ինչու անցյալը ցույց տալ իբրեւ ներկա: {Ես} անգլիամոլ չեմ, բայց գերադասում եմ ճշմարտությունը

մասին կարելի է լուրջ եւ ընդարձակորեն խոսել). եւ {ես} հեռու եմ այն մտքից, որ ուսումնասիրեմ այդ գիրքն ա

եի գրքի՝ իմ վրա գործած առաջին տպավորության: {Ես} այն ուշադրությամբ կկարդամ, եւ եթե ինձ հաջողվի,

ում եմ ներկա վիճակիս: Այսօր հրաշալի եղանակ էր եւ {ես} նրանից օգտվեցի 20 րոպե, կարող էի բաց օդում ավելի

եմ տեսնում, որոնք չկային 60 թվականի սկզբին, երբ {ես} մեկնում էի Ռուսաստանից, բայց պետք է ասեմ, որ նր

յունն է, իսկ վաղը՝ այսօրվա կրկնությունը կլինի: {Ես} այնպիսի կյանք եմ վարում, որը ոչ ոքի օգտակար չէ:

ելի եղբայր, հարցրու Անանիային, գիտե արդյոք, որ {ես} Մոսկվայում, Արբատի քաղաքամասում, նահանգապետի եւ

Գ. Ուղարկիր ինձ Ա. Բուտկովսկու " Весталки "-ն, {ես} դրանց մասին մի քիչ գիտեմ հռոմեական պատմությունից

ւն եմ հայտնում Մակոլեյի կամ Շլոսսերի համար: Երեկ {ես} գրել եմ քեզ երկար նամակ եւ վերադարձրել գրքերը: Շ

երադարձրել գրքերը: Շատ ուրախ կլինեմ տեսնել քեզ. {ես} վաղուց արդեն անհամբեր սպասում եմ թույլտվության տե

ինչ կասի չորեքշաբթին: Այսօր հրաշալի եղանակ էր եւ {ես} դարձյալ դուրս եկա պարտեզ զբոսնելու ու մնացի երեք

դկային գիտությունների մնացած բոլոր ճյուղերի մեջ: {Ես} շատ ուրախ եմ, որ Անանիան զբաղվում է իմ հիվանդութ

գիտության բնագավառի ընկերոջ պարտականությունն է: {Ես} շատ հավատացած եմ, որ նա նատուր-փիլիսոփա չէ եւ ոչ

դոկտրինյոր, պահպանե նրան Ադովնա Եհովան: Ի դեպ, {ես} կկարդամ հրեաների մասին հոդվածը: Ես դեռ զբաղված ե

վան: Ի դեպ, ես կկարդամ հրեաների մասին հոդվածը: {Ես} դեռ զբաղված եմ Ֆոշեով: Նրա գիրքը վերջնականապես ե

յդ ժողովրդի կրթության ընդհանուր մակարդակը, որքան {ես} առիթ եմ ունեցել տեսնել այս եւ այն պետության մեջ,

աբերմամբ: Ահա այն ամենը, ինչի մասին կարող էի {ես} գրել իմ ներկա վիճակում: Ա՜հ, խնդրեմ հաղորդել

իճակում: Ա՜հ, խնդրեմ հաղորդել Անանիային, որ {ես} հանրագիտական բառարանը որոշ տեսակետից համեմատում ե

ն ինձ ուղարկված: Քո նամակում դու համառորեն լռում {ես} այդ մասին, ուստի ես ոչ մի կերպ հանձն չեմ առնում

նամակում դու համառորեն լռում ես այդ մասին, ուստի {ես} ոչ մի կերպ հանձն չեմ առնում բացատրել: Այդ նշանակ

կամ թե՝ ով որ դիմումը պիտի գրեր՝ հրաժարվել է եւ {ես} պիտի գրեմ՝ ըստ այդ պատճենների, եւ կամ՝ որպեսզի

պիտի գրեմ՝ ըստ այդ պատճենների, եւ կամ՝ որպեսզի {ես} վերանայեմ ռնգեղջյուրի պատմությանը վերաբերող գրութ

ությանը վերաբերող գրությունը: Այս բոլոր հարցերին {ես} մի պատասխան ունեմ - այն որ, տարակուսած եմ եւ բոլ

ւթյան կամ ավելի պարզ խոսքերով շարադրված նամակիդ, {ես} առայժմ ինձ մոտ եմ թողնում հիշյալ պատճենները եւ ան

, Նախիջեւանում - Բեսարաբիայի թեմում՝ 36 հազար. {ես} դեռ չեմ խոսում Գալիցիայի, Տրանսիլվանիայի եւ Եվրո

ող հատուցել: Հրեաների վերաբերյալ Անանիայի հետ {ես} համաձայն չեմ: Շատ բան ունեմ ասելու այդ՝ հետաքրք

նրան իմ անկեղծ հարգանքը: Երեւի նա ինձ կների, որ {ես} այն ժամանակ չկարողացա նրա մոտ լինել իմ հիվանդությ

նանում է Նադ[եժդա] Նիկոլաեւնայի հետ, չնայած դրան {ես} ոչ մի կերպ հավատալ չեմ կարող, բայց ո՞վ գիտե ղրան

ե՞ց, թե դեռ համարվում է ուսանող " ex officio"։ {Ես} նրան շատ եմ խղճում. հանցանքի ծանրությունը կընկնի

րանք այնքան մոտ հարաբերությունների մեջ չէին: Եթե {ես} տեսնեի Անանիային, ապա, հավանաբար, նրան հարցերո

ջ, իհարկե, կասեի " Cвет Любим Карпович! Հիշո՞ւմ {ես} անցյալը, երբ ջերմ ընկերական շրջանում գիշերներ էի

թվարկումը քո նամակում շարժեց իմ ժպիտը. դու գրում {ես} ՝ " քո բարեկամները՝ ե՛ւ կանայք եւ աղջիկները եւ ա

: Նամակ գրիր տուն եւ ողջունիր բոլորին, ասա, որ {ես} ողջ-առողջ եմ, եւ որ մենք առաջվա նման տեսնվում են

ից սիրտս քիչ էր մնում նվաղեր այն բանից հետո, երբ {ես} արդեն կարդացել եմ Գիզոյի նույնանման պատմությունը

նում են անպայման կաթոլիկությունից. ուղիղն ասած, {ես} այդ հարցը դիտում եմ բոլորովին հակառակ տեսանկյունի

մասսայի վրա՝ նրա քաղաքակրթության գործում, բայց {ես} խոսում եմ հիմնական խթանի, այսինքն՝ ազդակի կամ դ

ելը: Չնայած այդ բոլորին, Բոքլն ուղարկեցեք, {ես} մի տեղ ինչ-որ բան եմ կարդացել այդ երկի մասին: Այ

մ ե՛ւ բուն գիրքը: Առայժմ կարդալու բան ունեմ. եւ {ես} գրքերը ո՛չ թե սոսկ կարդում եմ, այլ ուսումնասիրու

եջ չպետք է արհամարհել եւ շատ քիչը, մանավանդ, որ {ես} ուրիշ զբաղմունք չունեմ: Նամակիս հետ վերադարձնում

ց: Անանյանների մոտ նա յուրայինների շրջանումն է։ {Ես} նրան (լուրջ եմ ասում), խղճում եմ. նա չար չէ,

երով խեղճ Գրիշային ճանապարհից շեղեր. վերջինիս էլ {ես} շատ եմ ափսասում: Նա եթե Ուստիմովիչի հետ գնար, հ

իմ պատմության ավարտվելը. այժմ, համենայն դեպս, {ես} տեղեկություններ եմ ստանում այն շրջանից, ուր մի ժ

ում այն շրջանից, ուր մի ժամանակ ապրել եմ, թե չէ {ես} ինձ կզգայի ուղղակի բեւեռից դուրս, ինչպես ասում է

եւ իմ գործի վերջանալն այստեղ մնար, բայց ոչի՛նչ, {ես} այդ էգոիզմն ինձ թույլ կտայի, եթե միայն նրա պայմա

ր դու չես պատասխանել իմ հարցին, թե տանից ստացե՞լ {ես} արդյոք այն փողը, որի մասին գրել էիր, թե՞ ոչ: Պ

սխանը կարճ է՝ այո կամ ոչ, իսկ դու գլուխդ ազատել {ես} ընդհանուր դատողություններով, կարծես խուսափելով ո

՝ հաղորդիր ինձ: Հուսով եմ, որ դու տնեցոց հաճախ {ես} գրում եւ հետեւաբար, իմ եւ քո առողջության մասին մ

թեեւ նախկին): Մանավանդ որ, ահա 8 ամիս է, ինչ {ես} թողել եմ Մոսկվան: Ի դեպ՝ կառքը, որ ես թողե

ինչ ես թողել եմ Մոսկվան: Ի դեպ՝ կառքը, որ {ես} թողել էի Մոսկվայում եւ որն այժմ գտնվում է Կամենշչ

կառքը պետք է ներկել: Ծախսերը թող իմ հաշվին գրի, {ես} շնորհակալությամբ կվճարեմ՝ առաջին հնարավորության

համար պատրաստում է երաժշտական մի սյուրպրիզ, երբ {ես} ի վիճակի կլինեմ նրան ասելու. ահա՛ եւ ես եկա: Թե

իզ, երբ ես ի վիճակի կլինեմ նրան ասելու. ահա՛ եւ {ես} եկա: Թերեւս կգա եւ այդ ժամանակը, որովհետեւ Դոն-

հետ միասին: Ոչ միայն Գերվինուսը, այլեւ Շլոսսերը {ես} արդեն ուղարկել եմ քեզ հանձնելու համար, բայց նրան

խսը։ Է՛հ, գրողը տանի նրան: Վերջին նամակումս {ես} հույս էի հայտնել, որ հետեւյալ օրը կազատվեմ կատառ

նրանից այլեւս չեմ վախենում: Պիտի խոստովանիմ, որ {ես} վախենում էի թե Bronchitis siոplex-ը copibalis-ի կ

րի, եթե իմ բանտարկությունը դեռ երկար է տեւելու: {Ես} ուղղակի ոչինչ չեմ հասկանում: Ամիսներն անցնում են

, որ մինչեւ զատիկ սենատը վերջ տա իմ այս վիճակին: {Ես} արդեն չեմ էլ մտածում վախճանի որպիսության մասին:

է, եւ դեռ հազիվ մինչեւ 18-րդ դարն է հասել: Այժմ {ես} դժվարությամբ եմ կարդում այնպիսի գրքեր, որոնք փիլ

յան դեր խաղալու հավակնություն ունեն, վերջիններից {ես} խուսափում եմ այնպես, ինչպես Պուշկինը սեմինարիստն

ն տեսնվելու, ապա վաղօրոք ձեզ զգուշացնում եմ, որ {ես} ոչ մի դեպքում տեսակցության տեղը չեմ գա, եթե դուք

եյցբերգը գազաններին ձրի ցույց չի տալիս. ի՞նչ է, {ես} մի գազան էլ չարժեմ, որ ամեն անգամ ուզում եք ինձ

չարժեմ, որ ամեն անգամ ուզում եք ինձ ձրի տեսնել: {Ես} ինքս կուղարկեի գնելու, բայց աստված գիտե, թե ինչ

նման, հենց պատրաստ է այդ օրը նրանց մոտ գնալու: {Ես} դեռ հիշում եմ նրա արդ ու զարդը հին ժամանակներում

ադեն իր ժամանակին մնացուկը հավելումով կստանա, որ {ես} նրանց բոլորին ողջունում եմ: Ասա խնդրեմ, ինչու D

Շնորհակալություն Անանիային, որ մնում է այստեղ. {ես} նրա այդ ծառայությունը չեմ մոռանա: Վերջերս միտս ը

է, Հովհաննես եղբայրս ոչինչ չի գրում. վաղուց է, {ես} նրա նամակները չեմ կարդացել, ախր նա առաջ գրում էր

ալ եմ տանից տված տեղեկություններիդ համար, այնինչ {ես} դեռ 26-ին (նամակումս) զարմանում էի, թե ինչո՞ւ

ղջ են, որը եւ քեզ եմ ցանկանում: Փառք աստծո, {ես} նույնպես առողջ եմ եւ միայն քո տեսության եմ փափագո

՞ որ միեւնույնն է՝ այստեղ է նա, թե Մոսկվայում՝ {ես} նրան չեմ տեսնում, բայց այստեղ, այնուամենայնիվ,

է ուղղակի ասել, որ 1/4-ը ամբողջապես փոշի է, եւ {ես} պետք է փոշին առանձնացնեի, որովհետեւ խառնած հավաս

) հաղորդես ամենաբարի Մարիա Նիկոլաեւնա Պանովային: {Ես} շատ հաճախ եմ մտածում նրա ներկա վիճակի մասին, ման

այժմ նա նույնպես մենակ է ազատության մեջ, ինչպես {ես} մենակ եմ կալանքի տակ: Շատ հավանական է, որ նա այ

ս, որով ինձ շատ ու շատ պարտավորեցրած կլինես: {Ես} չգիտեմ, թե պաստոր Բարտոլդը Թուրքիայի հայ բողոքակ

լով, այդ անզգամից պաշտպանվելու համար դիմեց ինձ: {Ես} դուրս եկա տախտակամածը, իսկ միսիոները, բոլորովին

երեն լեզվով հանգիստ շարունակեց իր գործը: Սկզբում {ես} նրան մի փոքր սաստեցի, իսկ հետո, ըստ երեւույթին

նորհակալությունս՝ ուղարկածի համար: Փառք աստծո, {ես} առողջ եմ եւ բավական լուրջ պարապում եմ. հուսով եմ

չի անցնի: Ասենք, ոչ ոք չի տեսնի աշխատանքս, եթե {ես} նրանից գոհ չլինեմ: Այնուհետեւ՝ ցտեսություն, հա

որ մոռացել էի: Ո՞ւր է այժմ Սադա Դավիդովիչը: Երբ {ես} Ռուսաստան եկա, նա Եգիպտոսում էր: Ինձ հանձնարարվ

րիչի միջոցով նրան հանձնել 250 ռուբլի արծաթով, եւ {ես} ճշտությամբ կատարեցի այդ եւ չեմ կասկածում, որ նա

նորություններ, բացի պարբերականների համաճարակից: {Ես} հավատացած եմ, որ այժմ որեւէ լավ պարբերաթերթ, իս

դպրոցների համար, որտեղ լսվում է հայերեն խոսքը: {Ես} գիտեմ, որ Թուրքիայի միլիոնավոր հայերը ծարավի են

: Այդ առաջարկությամբ ինձ հաճախ էին դիմում, բայց {ես} այն ժամանակ հնար չունեի դրանով զբաղվելու, այժմ ե

ս այն ժամանակ հնար չունեի դրանով զբաղվելու, այժմ {ես} պատրաստ եմ նման, թեկուզ հանդուգն, աշխատանքի, ս

ան, թեկուզ հանդուգն, աշխատանքի, սակայն ոչինչ, {ես} կսկսեմ, թող ուրիշներն ավարտեն: Յուրաքանչյուր գո

վորություն ստանալ, այնուամենայնիվ, վաղ թե ուշ, {ես} կկատարեմ այն՝ եթե միայն չմեռնեմ: Այսպիսով,

Եվ մինչեւ որ չավարտեմ այդ խնդիրը՝ այնպես ինչպես {ես} եմ ցանկանում ավարտել՝ ոչ մի տեղ չեմ գրի, բացի,

ինձ վրա եղած հարձակումների պատասխաններից, որոնց {ես} դեռ չեմ պատասխանել: Ես պարտքի տակ եմ: Միշել

երի պատասխաններից, որոնց ես դեռ չեմ պատասխանել: {Ես} պարտքի տակ եմ: Միշել 83. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅ

ասեմ, որ դու բոլորովին այն չես ուղարկել, ինչ որ {ես} խնդրել էի: Այս գրքույկը պարունակում է ոմն Մադաթյ

քն էլ հենց, երեւի, քեզ մոլորեցրել է, որովհետեւ {ես} խնդրել էի Սայաթ-Նովան, որ բոլորովին այլ է: Քո ո

ունեմ, որ դու այժմ հասկացար, թե ի՛նչ եմ խնդրել {ես}: Չափազանց ինձ կուրախացներ, եթե դու ինձ համար ձե

ր են մի քանի գրքեր եւ բառարաններ, բայց այդ մասին {ես} այժմ չեմ գրում, որովհետեւ, թերեւս քեզ հաջողվի ե

դիմախոսություններում երեւան կգան զանազան ձեւեր եւ {ես} հայհոյանքը մի կողմ թողնելով եւ նրանց չպատասխանելո

ամոլության հեղեղում: Ակներեւ է, որ այս խոսքերով {ես} ինձ էլ եմ մեղադրում եւ ոչ թե միայն ուրիշներին, ե

եւ ոչ թե միայն ուրիշներին, եւ այս գիտակցությունը {ես} դասում եմ ամեն սխալից բարձր եւ ամեն հանդիմանությո

զում եք ասեք՝ դա ծայրահեղ հիմարություն է: Է՜հ, {ես} ինքս իմ թույլ լարին դիպա եւ շատախոսեցի, մոռանալո

րը, թե մերոնք բոլորն առողջ են՝ ինձ ուրախացրեց. {ես} այն ժամանակ մոռացա հարցնել հեռագրի մասին՝ ուղարկ

, հետեւապես այնտեղից չի կարելի, թեկուզ դու գրում {ես}, որ այնտեղ գուցե կգտնես: Անանիային նամակ գրե եւ

: Անանիային նամակ գրե եւ ասա, որ չծուլանա գրել: {Ես} դեռ հույս ունեմ նրա մասին խաբրիկ ստանալ, իհարկե

սիմատ (սուխարի) ինչո՞ւ դրանք գինու վերածվեցին: {Ես} քեզանից գինի չեմ ` խնդրել եւ զարմանում եմ, որ դո

զարմանում եմ, որ դու այդպիսի աններելի վրիպումներ {ես} գործում։ Ինչի՞ համար են այդ բոլորը: Ավելին ասել

տեղ, պահպանվել են լեզվի լավագույն ձեւերը"։ {Ես} հարգում եմ հանգուցյալ հայրենակցիս գիտելիքներն ու

ր իմաստը, եթե նա չպետք է դիտվի ինքնուրույնաբար: {Ես} ինքս էլ առաջ, ավելի կամ պակաս չափով, պաշտպանում

թյունը, որ այժմ դրվատվում է " Կռունկում ", բայց {ես} ճգնաժամ ապրեցի, եւ իմ աչքերը բացվեցին: Ինձ համա

գեղ են խոսում, այսինքն՝ ավելի մոտ հին ձեւերին. {ես} փնտրում եմ ուրիշ բան, թե որ բարբառում ավելի շատ

ավատացնում են) գործ են ածվում Տարոնի բարբառում, {ես} վերջինիս դիմելու հարկ չեմ զգում, որովհետեւ ես դր

, ես վերջինիս դիմելու հարկ չեմ զգում, որովհետեւ {ես} դրանց կարող եմ գտնել 5-րդ կամ հաջորդ դարերի ամեն

ը կարող են լույս սփռել միայն անցյալի վրա, այնինչ {ես} ներկայի կարիքն եմ զգում: Դատելով ինձ ծանոթ պատմա

արխիվ չի օգնի, սխալ է այն ուղղությունը (այստեղ {ես} հիշում եմ Դովրիտովին), որ իբր թե լեզուն, ինչ ո

ան գավազանը: Իմ ամբողջ շարադրածից պարզ է, թե {ես} ինչ ուղղություն եմ բռնել: Ոչ մի կերպ ես ինձ վրա

զ է, թե ես ինչ ուղղություն եմ բռնել: Ոչ մի կերպ {ես} ինձ վրա պատասխանատվություն չեմ վերցնում հարցին այ

, որ կարելի լիներ ասել Satis est կամ ecce homo. {ես} հեռու եմ այդպիսի մանր ինքնասիրությունից: Իմ ինքն

րությունից: Իմ ինքնասիրությունը կբավարարվի, եթե {ես} կարողանամ կատարել այն, ինչ որ ի վիճակի եմ եւ ինչ

ն, ինչ որ ի վիճակի եմ եւ ինչ որ միայն կարող եմ: {Ես} միանգամայն գոհ կլինեմ, եթե գտնեմ գեթ ամենափոքր ա

ս բառի նեղ մտքով, այլ հօգուտ իմ ուղղության. եթե {ես} կարողանամ համոզել այդ ուղղության անհրաժեշտության

ղության անհրաժեշտության մեջ, այդ ինձ բավական է: {Ես}, որպես առանձին վերցրած միավոր, մասնակի հարցերու

ւմ ", ինչպես արտահայտվել եմ վերեւում: Չնայած {ես} դեռ բայերին չեմ հասել, բայց նախապես կարող եմ ասե

կներն ավելանում, մի բան, որ չկա հին լեզվի մեջ, {ես} այնպես, փորձի համար, խոնարհեցի մի բայ եւ ուրախո

ան հին լեզվի մեջ: Բայց այս մասին բավական է: {Ես} նյութեր եմ պատրաստում ֆիզիկո-ֆիլոլոգիական, պատմա

լորովին չի եղել (հիշում եմ Դավրիշովին): Դրանով {ես} պարտական եմ Բոքլին: Ես նրանից սովորեցի: Բայց այ

եմ Դավրիշովին): Դրանով ես պարտական եմ Բոքլին: {Ես} նրանից սովորեցի: Բայց այդ նյութերն ինձ մոտ դեռեւ

: Բայց բավական է։ Հույս ունեմ, որ արդեն ստացել {ես} 12-ի թվակիր նամակս: Ողջունում եմ երկու սեռի բ

այդ էլ բավական է: Բայց բանն այն է, որ այդ մասը {ես} արդեն կարդացել եմ. պետք է, ուրեմն, սպասել մինչ

անալ - նա պետք է տեղափոխվի, որովհետեւ այդ մասին {ես} խնդրել եմ դեռեւս անցյալ տարի, հունիսի սկզբին, ե

այցելությունը հայր վարդապետին եւ գալու ինձ մոտ ( {ես} գիտեմ, նա իրոք պատրաստվում է հինգշաբթի օրը նրա մ

հինգշաբթի օրը նրա մոտ գնալու, որպեսզի թափ տա): {Ես} առանց այն էլ ձանձրանում եմ եւ օրերն եմ հաշվում,

ատնվել, կարծելով, թե հնարավոր չէ սխալն ուղղել: {Ես} լավ գիտեմ, որ հենց միայն այդ հուսահատությունը կո

իայն մարդ կամք ունի, եթե նա չի դադարել գիտակից " {ես} " լինելուց: Եթե Գրիշան լիներ որեւէ բթամիտ երիտաս

ելուց: Եթե Գրիշան լիներ որեւէ բթամիտ երիտասարդ, {ես} այդքան չէի ափսոսա, բայց չէ՞ որ նա բոլորովին էլ ս

էլ օգնում. այս ավելի ճիշտ է թվում: Սրա մասին {ես} գրում եմ միանգամայն լուրջ եւ թող Անանիան առանց կա

(Գրիշան) կանդիդատություն ստանա, մնացածի մասին {ես} նրան կասեմ: Կասկած չկա, որ նրան դեռ անհրաժեշտ է

կառնեմ նրան սովորեցնել։ Ասացեք Անանիային, որ {ես} մեծ բավականությամբ տեսնվեցի մեր հարգելի " հավետ ա

-ին կամ մեկին, բայց ոչ ուշ, իսկ դու արդեն սկսել {ես} 2-ին գալ: 2-ը անց կեսին կամ երեքին երբեմն մենք ճ

կոլաեւնային, որ նա օժանդակի այդ բարի գործին, եւ {ես} հավատացած եմ, որ նա կգործադրել իր ամբողջ ուժը:

արկելու համար, որ դու արդեն, հավանաբար, ստացել {ես}: Նույն օրը քեզանից մի նամակ էլ ստացա մոլորված Ան

վ, անթվակիր: Փառք աստծո, որ նա առողջ է, թե չէ {ես} արդեն մռայլ մտածմունքների մեջ էի ընկել: Եվ ինչպե

դրանով նրան շատ է պարտական: Եվ ամեն անգամ, երբ {ես} որեւէ բան եմ լսում վերոհիշյալ օդընտելացման մասին

նորից կբորբոքեն ինկվիզիցիայի խարույկները... {Ես} նրան (Անանիային) խորհուրդ կտայի զբաղվել այս գիտ

զբաղվել այս գիտությամբ. նա հեշտ կգտնի ղեկավար: {Ես} սաղմնաբանությունից ոչինչ չգիտեմ, բայց առաջին հնա

րեզենիուսի միամտության վրա, ինչպես որ դու ժպտում {ես} փիլիսոփաներից մեծագույնի՝ Արիստոտելի վրա, նրա՝

ենք կոչված ենք աշխատելու: Ինչ վերաբերում է ինձ, {ես} առայժմ աշխատում եմ քերականության վրա, մի վերին ա

եեւ հավի քայլով, այնուամենայնիվ, առաջ է գնում: {Ես} մտադիր չեմ ավարտելու այդ գործը բանտարկության մեջ

ն ինձ իմաց են տալիս առաջիկա տեսակցության մասին եւ {ես}, միանգամայն պատրաստ, նույնպես եւ պ. վերակացուն

այում բոլորովին կկորչի: Քո հանձնարարած օծանելիքը {ես} չբանեցրի, թեեւ ի նկատի եմ ունեցել այն, մի ամբող

Իմ նիհարությունը նոր բան չէ, ընդհակառակն, այժմ {ես} կազդուրվում եմ. տեսնում եմ, որ ծիծաղում ես եւ ա

այժմ ես կազդուրվում եմ. տեսնում եմ, որ ծիծաղում {ես} եւ ասում. " из кулька в рогожку ", թերեւս այդպե

, թերեւս այդպես է. բայց մի՛ մոռանար, որ առաջ էլ {ես} աչքի չէի ընկնում իմ գիրությամբ եւ անպետք կլինեի ճ

նալով անցյալի դառնությունները՝ հիշել հին օրերը: {Ես} շատ կցանկանայի իմանալ նրա արդի վիճակը, այժմ նա մ

թից, մանավանդ շտապելու տեղ չունեմ: Մի քանի օրից {ես} կհասնեմ այն կետին, ուր եւ խարիսխ պիտի ձգեմ, որո

, ինչպես ենթադրում եմ, 10 - 15 թերթ, որովհետեւ {ես} կամենում եմ, քերականությունն ազատել զանազան ավել

կանոնների վերաբերյալ: Դրական քերականությունը {ես} մեկուսացնում եմ այն պատճառով, որ ինչքան կարճ է,

նին վաղուց խոստացած լրագիրը, որի մասին դու գրում {ես}: Շատ ուրախ եմ Րեստենի վերաբերյալ: Խնդրում եմ բա

ին կեսօրից անց ստացա քո ամuիս 10-ին գրած նամակը: {Ես} այն ժամանակ չգիտեի, որ հենց երեկ կոտրած իմ ծխափո

մի ծխափող, միայն թե առանց օղակի: Վերջին ծխափողս {ես} դարձյալ կոտրեցի այդ անիծյալ օղակի պատճառով: Դրա

ի մեջ կա մի հոդված՝ " Անասնապահություն"։ Որքան {ես} գիտեմ, մենք անասնապահություն չունենք եւ, համենա

500. 000 արծաթ ռուբլու. գուցե դու դրանով կամեցել {ես} խոսել անասնավաճառության մասին. այդ արդեն ուրիշ բ

երմամբ - բրինձ, Պրովանսի ձեթ, պղպեղ, եւ այլն: {Ես} կարծում եմ, որ նույնպես աննշան է: Մինչդեռ ձ

երի կամ ներքին գործերի մինիստրություններում: Եթե {ես} իմանայի բանվորների ընդհանուր թիվը, ապա իմանալով

է բան կա։ Պ. Մորոզովը թող տպագրե իր պատասխանը, {ես} չեմ կարող շուտով վերջացնել, որովհետեւ իմ անիծյալ

րաբերող գործին: Սիրելի եղբայր, դու ինձ գրում {ես}, որ քեզ մոտ է եղել ավագերեց հայր Մատթեոսի հետ Զմ

իմաց տուր նրանց, որ նամակը մենք ստացել ենք եւ որ {ես} շնորհակալ եմ Ավետիքից: Ըստ որում, չմոռանաս բարե

ա թվով գրած նամակդ: Այն գրքերը, որ դու ուղարկել {ես} ինձ երեքշաբթի, ես նույն օրն էլ վերադարձրի պ. պա

: Այն գրքերը, որ դու ուղարկել ես ինձ երեքշաբթի, {ես} նույն օրն էլ վերադարձրի պ. պարետին, ենթադրելով

դ հետ միասին ինձ հասցրու այն գրքերը, որոնց մասին {ես} գրել եմ քեզ 15-ին: Առանց գրքերի չափազանց ձանձրալ

եզ 15-ին: Առանց գրքերի չափազանց ձանձրալի է, իսկ {ես} քեզ արդեն գրել եմ, որ հիվանդության հետեւանքով ամ

նձնից տեղեկություն էիր խնդրել ռնգեղջյուրի մասին. {ես} մի քանի բան այդ մասին գրել եմ այս թերթի կեսի վրա

ս թերթի կեսի վրա, որն ընդ սմին ուղարկում եմ: {Ես} շատ կկամենայի ծառայել Մոսկվայի նորահաստատ կենդանա

ենդանիների Ասիայից եւ Աֆրիկայից, որտեղ ամենուրեք {ես} ունեմ գործակալներ, սակայն ես այդ չեմ կարողանա ան

ց, որտեղ ամենուրեք ես ունեմ գործակալներ, սակայն {ես} այդ չեմ կարողանա անել, քանի տառապում եմ այստեղ,

յութական, ո՛չ էլ բարոյական վարձատրություն, բայց {ես} ինձ համար չեմ հոգս քաշում, այլ ուրիշների: Դու հ

ր չեմ հոգս քաշում, այլ ուրիշների: Դու հասկանում {ես}, թե ինչի մասին է այստեղ խոսքը: Սրանից հետո էլ ի

ինչի մասին է այստեղ խոսքը: Սրանից հետո էլ ինչո՞վ {ես} կարող եմ շահագրգռել նրանց հանուն գիտության, երբ

բ նրանք հաղորդակից չեն այդ գիտությանը: Էլ ինչո՞վ {ես} կարող եմ նրանց խնդրել եւ հրավիրել զոհաբերելու համ

օժանդակել ինձ, ո՛հ, այն ժամանակ այլ բան է, եւ {ես} խոսք եմ տալիս, որ իմ ազատվելուցս մի տարի հետո մի

, որոնց տեղ հասցնելը մեծ ծախսերի հետ չի կապված: {Ես} առանց այն էլ կամենում էի Բենգալիայից բերել մի զու

, եւ տա աստված, որ ամեն մեկն այնքան աներ, որքան {ես} արդեն արել եմ այդ շատ օգտակար ընկերության համար,

ամանորեն խոսես ում հետ հարկն է եւ համոզես նրանց. {ես} այդ գործում ինձ համար ոչինչ չեմ որոնում եւ ոչնչով

կաստանի, Ավստրալիայի եւ Աֆրիկայի հետ: Ամենուրեք {ես} ունեմ ծանոթ հայրենակիցներ, որոնք հաճույքով կկատա

հաճույքով կկատարեն իմ հանձնարարությունները, եթե {ես} կամենամ խնդրել նրանցից մի որեւէ բան: Ես այլեւ

, եթե ես կամենամ խնդրել նրանցից մի որեւէ բան: {Ես} այլեւս չեմ երկարացնում, թողնելով այդ գաղափարի հե

ը իր ձեռնարկած գործում. դու շատ հաջող համեմատում {ես} ճակատագրի հալածանքը թափառական հրեայի անեծքի հետ:

նամակի բովանդակության մասին: Վերջապես, դու տանն {ես}, ես շատ ուրախ եմ եւ ավելի կուրախանամ, երբ գրկեմ

ի բովանդակության մասին: Վերջապես, դու տանն ես, {ես} շատ ուրախ եմ եւ ավելի կուրախանամ, երբ գրկեմ քեզ

անտեղյակ քո Նախիջեւան հասնելուդ, դեկտեմբերի 7-ին {ես} արդեն գրել էի Հովհաննես եղբորս, որպեսզի նա իմ ան

ների մեջ: Ի՞նչ է, ուրեմն, ցույց տալիս այս: {Ես} մատնանշում եմ այս անբարեխիղճ միջոցառումը ոչ թե նր

ea cum saccharii albi it ftisis pulmonum ".. {Ես} կարող էի արդարացնել եւ պաշտպանել մեր գործը, մինչ

դեպքում ավելի կամ պակաս չափով պիտի տուժեր: Բայց {ես} արդեն ասացի, որ այդ վավերագիրը ոչ մի ուժ չունի,

ի ուժ չունի, ոչ մի օրինական իմաստ, այդ պատճառով {ես} վճռականորեն չեմ ընդունում այն, եւ չէի էլ ընդունի

վ չունի նման իմաստ եւ օրենքի առաջ հավասար է ∞ 0, {ես} կանվանեի նրա բնական եւ միակ խորհուրդը, բայց դա կ

արող հանդիսանալ հասարակության իրավացի գործին: {Ես} հաստատ համոզված եմ, որ այդ գործի արդարացի քննութ

ընդունել են ռուս հպատակություն եւ գաղթել են: {Ես} այդպես ընդարձակորեն զարգացրի այս գաղափարը, որովհ

ում ոչ մի արդյունք չի ստացվի: Դեկտեմբերի 7-ին {ես} գրել եմ եղբորս յոթ կետի մասին, որոնց վերաբերյալ

եւ թող նրանք թեկուզ համբուրվեն, մեզ ի՞նչ փույթ: {Ես} չեմ կասկածում վերջին բարձրաստիճան հոգեւորականի հո

ւրախ լուր կբերես այս գործի վերաբերյալ, որի համար {ես} ավելի եմ մտածում, քան իմ թշվառ գործի մասին եւ որ

ի է բոլոր մտածող մարդկանց ուշադրության: Այժմ {ես} վերստին անցնում եմ մեր սորգոյին: Դու արդեն գիտես

վոտյան սառնամանիքներից վտանգ չկա: Մնացյալի մասին {ես} կհաղորդեմ: Այս անգամ մանրամասն կգրեմ այդ ազնիվ բ

: Անցիր, խնդրում եմ, ծնողներիս մոտ եւ ասա, որ {ես} եւ եղբայրս՝ Ղազարոսը, փառք աստծո, ողջ ենք եւ ա

ուն եմ հայտնում քեզ, որ դու այդքան անհանգստանում {ես} իմ մասին, բայց չպետք է վհատիլ. սպասենք մինչեւ վ

այժմ հալածող դժբախտությունը նույնպես վերջ ունի: {Ես} քեզ խնդրում եմ հանգստացնել մեր ծնողներին: Ես

Ես քեզ խնդրում եմ հանգստացնել մեր ծնողներին: {Ես}, փառք՝ աստծո, ողջ եւ առողջ եմ. յուրաքանչյուր

ողներին: Ափսոս որ չի կարելի գրել հայերեն, թե չէ {ես} ինքս նրանց կգրեի. բայց մի՞թե նրանք չեն հավատում

մ այլեւս ուրիշ բան չունիմ գրելու: Հա՛, մոռացա, {ես} լսել եմ, որ դու լինում ես նորերումս Նախիջեւան ժ

ելու: Հա՛, մոռացա, ես լսել եմ, որ դու լինում {ես} նորերումս Նախիջեւան ժամանած Անդրեաս եպիսկոպոսի մո

ու տալ եւ քո աղջկանը, իմ սիրելի Տիրուհուն. բայց {ես} հույս ունիմ ներկա լինելու նրա հարսանիքին: Այ

լ եմ. Նախիջեւան գրած նամակներիդ համար նույնպես: {Ես} ինքս մտածում եմ մի փոքրիկ նամակ պատրաստել Խալիբյա

չմամբ եւ որ, միանգամ ընդմիշտ հավատացած լինի, որ {ես} ավելի շուտ կհամաձայնվեմ դիմել Մեֆիստոֆելի օգնությ

: Առանց ավելորդ երկարաբանությունների, այդ բոլորը {ես} կշարադրեմ նրան որքան կարելի է դյուրըմբռնելի:

ք, երեւի, հիշում եք, որ մեր տեսակցության պահին {ես} գանգատվում էի տենդային կացությունից, որով բռնված

գանգատվում էի տենդային կացությունից, որով բռնված {ես} զարթնեցի երկուշաբթի առավոտյան: Տեսակցությունից հ

ռային սառույցների մեջ: Դրա հետ միասին կոկորդումս {ես} ցավ զգացի, այնպես որ դժվարանում էի կուլ տալ: Ձե

ույս ունիմ, որ վաղը միանգամայն առողջ կզգամ ինձ: {Ես} պահած ունեի Tinctu[ra] Belladonae, բայց մենք այս

- ինչպես խոստանում եք ներկա նամակում։ Երկուշաբթի {ես} մոռացա հարցնել, իսկ դուք մոռացաք բերել Շերրի վաղ

: Այն հրատարակվում է Մոսկվայում եւ առաջին հատորը {ես} արդեն կարդացել եմ մեծ հաճույքով։ Հեղինակը պողպատ

եւ աշտարակի ժամացույցը ժամի 11-ի զարկեց, ի դեպ, {ես} էլ ընդունեցի իմ HCI-ը: Ներկայումս բոլորովին ջերմ

լ են ինձ. նրանց բովանդակությունը առաջուց համարյա {ես} գիտեի, որովհետեւ ինձ հայտնի է, թե ինչ էր կատարվ

Շահը գրել է քեզ հարկավոր բաների մասին, որովհետեւ {ես} նրան խնդրել եմ. այլեւս միայն այսքանն եմ ավելացնո

ինչեւ իմ վերադառնալը. ապրի՛ր տանը, ինչպես ապրել {ես} մինչեւ այսօր, պայմանագիրը, որ կնքել ես դու, հա

ես ապրել ես մինչեւ այսօր, պայմանագիրը, որ կնքել {ես} դու, հավանորեն, կարելի է ոչնչացնել, իսկ եթե ոչ

պատասխանատու չի լինի: Դու էլ, քո հերթին, կարող {ես} պայմանագրով բնակարան վարձել, որտեղ որ սիրտդ ուզե

իրավունքների մասին. շնորհակալ եմ, եղբայր, իսկ {ես} բնավ չգիտեի, որ ես եւս իրավունք ունեմ, բայց դու

. շնորհակալ եմ, եղբայր, իսկ ես բնավ չգիտեի, որ {ես} եւս իրավունք ունեմ, բայց դու միայն այն ես մոռանո

ի, որ ես եւս իրավունք ունեմ, բայց դու միայն այն {ես} մոռանում, որ դեռ ոչ ոք չի կարող օգտվել այդ իրավո

ւնքները: Ինչի՞ն վերագրել այն, որ դու որոնում {ես} տան կալվածագիրը, ինչի՞դ է հարկավոր այդ: Կալվածա

նչի՞դ է հարկավոր այդ: Կալվածագիրն ինձ մոտ է, եւ {ես} այն կբերեմ, երբ գամ, իսկ առայժմ ո՛չ քեզ, ո՛չ ի

չ ինձ այն հարկավոր չէ: Սերովբե եղբայրը կմնա. {ես} նրան խնդրել եմ այդ մասին, նա ինձ փոխարինում է.

նել նրան իմ անունից օրինական հավատարմագրով, որով {ես} կզիջեմ նրան իմ բոլոր իրավունքները: Եվ այդ ես կան

րով ես կզիջեմ նրան իմ բոլոր իրավունքները: Եվ այդ {ես} կանեմ, որպեսզի մորս պաշտպանեմ վիրավորանքներից.

որը խնամելդ: Նրան քեզանից պակաս չեն խնամում, եւ {ես}, համենայն դեպս, արել եմ նաեւ իմ կարգադրությունն

եպս, արել եմ նաեւ իմ կարգադրությունները: Երբ {ես} կգամ, այն ժամանակ մնացածը կլրացնեմ. իսկ առայժմ

կգամ, այն ժամանակ մնացածը կլրացնեմ. իսկ առայժմ {ես} հանգիստ եմ, գիտենալով, որ մայրս կհոգա հորս մասի

տ եմ, գիտենալով, որ մայրս կհոգա հորս մասին: {Ես} դեռ շատ բան ունեի քեզ գրելու, բայց վերոհիշյալ պա

՛ իմ վերջին խոսքը. 1) Ապրիր տանդ, ինչպես ապրել {ես} ու մի՛ փոխադրվիր. մեզ մոտ մի քանի ընտանիքի համար

չ էլ որ նա անի, այդ նա անելու է իմ ներշնչմամբ եւ {ես} պատասխանատու եմ նրա բոլոր գործողությունների համար

կանգնած է քո հարազատ եղբայրը, եւ ոչ այլ ոք: {Ես} դեռ հույս ունեմ, որ եթե քո խոհեմությունը մի րոպե

որոնելու քո իրավունքը: Սա իմ վերջին խոսքն է, որ {ես} համենայն դեպս ասում եմ: Բայց ավելի լավ կանես, ե

կանես, եթե սպասես իմ վերադարձին, մի՛ վախենար, {ես} այստեղ չեմ մեռնի եւ աստծու օգնությամբ հույս ունեմ

լուխը: Դու ինձ հարկադրեցիր բողոք գրել նրան. իսկ {ես} չէի կամենա որեւէ հարաբերության մեջ մտնել նրա հետ

Այս նամակս մի այլ ճանապարհով կստանաս: Տակավին {ես} այս խոնավ բերդում կմնամ 6-8 ամիս ամենաքիչը. բարբ

քանի լուսանկար պորտրեներ: Գործս ավարտելուց հետո {ես} պատիվ ունեցա ներկայանալ III բաժանմունք՝ ետ ստանա

պատկերը Ռոստով հանել տաս եւ ինձի խրկիս անպատճառ: {Ես} իմ երթալու տեղես կգրեմ իսկույն, բայց մեկ քանի օր

ենավերի եւ անցորդների հաճախության պատճառով: Բայց {ես} դրանից էլ օգուտ չպիտի քաղեմ. պատճառ, ապրիլի 15-

մացնում տկարներին. ուրեմն մինչեւ սեպտեմբեր գրեթե {ես} կմնամ այնտեղ, ինչ կըլլա եղեր։ Ինձանից շատ նամակ

ամենալավ Վինոգրադով բժիշկը ինձ պարզապես ասաց, եւ {ես} օրե օր մոտենում եմ գերեզմանին: Հավատացեք, այնպե

փող աղախին) ունիմ անունով. շչի, կաշա գիտե, որ {ես} չեմ ուտում, այլ բան բնավ, ուրիշ բան էլ չկա: Ու

տեսնես խոսքիս ստուգությունը: Սիրելի եղբայր, {ես} այսքան տարի չարչարված լինելուց հետո, այսօր էլ ծա

եւ այժմ տեւում են եւ դեռ կարող են երկարել, ուստի {ես} բարվոք համարեցա, դարձյալ ձեր շահը նայելով, գրել

մանեթը, եթե ստուգապես հորս փողն է եղած, ուրեմն {ես} ընդունում եմ իմ հաշվիս վրա։ Իհարկե գրածիս օրինակ

լ ուզածս կատարյալ արդարություն է եւ իրավունք: {Ես} երկար բարակ դատաստաններու սիրտ չունիմ եւ մեջտեղի

որ երկարելու լինի, միեւնույն է գրեթե: Գրում {ես}, թե անպատճառ միտք ունիս գալու ինձ տեսության, շա

վերը հազիվ հազ ապրիլի 20-ին սկսին ներգործել, իսկ {ես} մայիսի 1-ին դուրս կուգամ այստեղից Սամարի գավառը խ

ճառ ստանալու: Ուրեմն քո գալը զուր կլինի գարնան, {ես} կվերադառնամ օգոստ. 15-ին եւ, եթե մինչեւ այն ժամ

րես, թե աս քանիում գիրս է պատասխան չունիմ տեյի. {ես} քեզիմեն մեկ հատ գիր առիլ էի, պատասխանը հատուկ քո

ր կառնուք ինձմեն առողջությանս մասին. ինչ գրելուս {ես} ալ չի գտիմ, միայն կանուխվանեն պեթեր չիմ, քիչ մը

ղ բժիշկն ալ առաջվան պես չի վախնալ. մեկ ամիս առաջ {ես} ալ շատ հույս չունեի, բժիշկն ալ նութխը բռնված՝ մ

իմը ինձի շատ լավ կըլլար: Տարին վաղուց անցավ, որ {ես} ամեն օր ճար կխմիմ եւ բեհրիզ իմ. կհավատաս՝ հոգիե

, որ հարցանէ ինձանից զանազան նորութենների մասին. {ես} ոչ մի այնպիսի ուշադրութեան արժանի բան չգիտէի: Պ

ւր խօսակցութիւնը իմ հետ այսպէս. - Կարդացե՞լ {ես} " Հայաստանի Մեղուի " 16-երորդ համարը: - Չէ՛

ամարը: - Չէ՛, չեմ կարդացել, - պատասխանեցի {ես}, - որովհետեւ չեմ ստանում: - Ափսոս, որ չես

սի հզօր եւ գիտնական հակառակորդի պատահելով: - {Ես} յիմարութիւնների կարդացող չեմ եւ ժամանակ չունիմ եւ

անց մինչեւ այժմ գրածների վերայ, ինչպէս դու ասում {ես}, " հանդիպելով մի այդպիսի հզօր եւ գիտնական հակառա

Մանդինեանց Տէր Ստեփանի՞ մասին...: - Ինչո՞ւ {ես} զարմանում. ի՞նչ մի երեւելի մարդ է դա: - Ման

- Այո՛, նա. ի՞նչ պատճառով այդքան շատ հարցանում {ես}: - Նորա համար, որ նա ուսումնական, խելօք եւ

նա լուսաւորել Հայոց ազգը: Այս տեղ չկարողացայ {ես} ծածկել իմ ծիծաղը, որ առատութեամբ դուրս թռաւ կուր

արդ չլինէր, Կաթողիկոսը կը պահէ՞ր նորան իւր մօտ: {Ես} չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ քո մասին. յառաջ կարծում է

երիր համարձակութեանս, տեսանում եմ, որ շատ բոբիկ {ես} եղած ուսումնականութենից: - Բոլորովին ներում

ց: - Բոլորովին ներում եմ քեզ, - պատասխանեցի {ես}, - կարող ես ինչ կամիս խօսել, որովհետեւ հիւանդին

որովին ներում եմ քեզ, - պատասխանեցի ես, - կարող {ես} ինչ կամիս խօսել, որովհետեւ հիւանդին եւ խելագարին

ւ, լինելով ե՛ւ մինը, ե՛ւ միւսը, ազատապէս կարող {ես} խօսել, բայց այսքան խնդրում եմ հասկանալ, որ " Մե

. Խ. գանչեց. - Չարախօսութիւն է, որ առնում {ես} Կաթողիկոսի վերայ. ինչպէ՞ս համարձակւում ես...

առնում ես Կաթողիկոսի վերայ. ինչպէ՞ս համարձակւում {ես}... - Ես ճշմարիտ բան եմ ասում, եւ սուտ չկայ

ողիկոսի վերայ. ինչպէ՞ս համարձակւում ես... - {Ես} ճշմարիտ բան եմ ասում, եւ սուտ չկայ խօսածիս մէջ.

- Ճշմարտութիւն, ճշմարտութիւն, բայց մոռանում {ես}, որ, այդ ճշմարտութիւնը ասելով, մերկացնում ես ա

մ ես, որ, այդ ճշմարտութիւնը ասելով, մերկացնում {ես} ազգի պակասութիւնքը եւ ամօթը: Եթէ մի ճշմարտութիւն

ցը առողջ մասներից բաժանելու եւ հեռացնելու համար: {Ես}, ճշմարտութիւն քարոզելով, ասում ես դու, թէ յայտ

նելու համար: Ես, ճշմարտութիւն քարոզելով, ասում {ես} դու, թէ յայտնում էի ազգի պակասութիւնքը. եթէ այդ

ի զօրութիւնը, բժշկութեան հնար որոնելու ընկնէին. {ես} ոչ թէ մի սեւահոգի մարդու պէս այն խորհրդով եմ մերկ

ն իմ սիրտը, եւ շատ արտասուքի պատճառ են դառնում: {Ես} դիտաւորութիւն չունիմ մի մարդ կամ մի ազգ անարգելու

առակել էր Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին։ Դու ի՞նչ {ես} ասում այս մասին: - Ինչպէ՞ս է խայտառակել, եւ

լել նորանից, եւ եթէ ստուգապէս, ինչպէս դու ասում {ես}, " Մեղուի " հրատարակողը համարձակուել է ձեռնամերձ

նա Տէրութեան դատաստանի առաջեւ: Ինչ որ դու ասում {ես} Հայոց լեզուի համար, ես ամաչում եմ պատասխանել, ա

առաջեւ: Ինչ որ դու ասում ես Հայոց լեզուի համար, {ես} ամաչում եմ պատասխանել, ամաչում եմ խոստովանել, ո

ոց ազգի ճշմարիտ օգտին եւ դաստիարակութեանը: - {Ես} շատ խոր չեմ մտանում ուսումնական բաների մէջ, - պա

վաճառականութեան եւ այն գործական վաճառականութեան, {ես} առաւել լաւ գիտեմ, քան թէ " Հիւսիսափայլի " հրատար

լաւ գիտեմ, քան թէ " Հիւսիսափայլի " հրատարակողը: {Ես} " Հիւսիսափայլի " երեք համարի մէջ մի յօդուած տեսայ

ութեանը (теорія): - Դու ի՛նչ անձնասէր մարդ {ես}, ինչ բան որ համաձայն չէ քու տեսութեանը, մի՞թէ յ

որ նորա հետ հաշիւ տեսանելու միջոցին, ոչ թէ միայն {ես} պարտական չմնամ նորան, այլեւ մի քանի հարիւր մանէթ

ազգի հարստութեանը: - Սիրելի՛, - պատասխանեցի {ես}, - քո կանոնների առաջինը խաբէութիւն է եւ մաքսանեն

կանոնների վերայ. ամօթ քեզ, որ այդպիսի գործերով {ես} պարապում. ո՛վ գիտէ, որքա՛ն խեղճ Հայ պատանիք անբ

արհով ձեռք բերելով քո հարստութիւնը, համարձակւում {ես} կուլ տալ այն հացի կտորը, որ գնուած էր ուրիշների

աշխատանքի գնով... - Դու ինչ անհասկանալի մարդ {ես}, ես փիլիսոփայութեան վերայ չեմ խօսում քո հետ, այ

անքի գնով... - Դու ինչ անհասկանալի մարդ ես, {ես} փիլիսոփայութեան վերայ չեմ խօսում քո հետ, այստեղ

եւ չպղծել մի գործի սրբութիւն: - Դու կարծում {ես}, թէ աշխարհի երեսին հարստականքը արդարութեա՞մբ ճար

լ են իւրեանց արծաթի կարողութիւնը։ Ո՛չ, սխալւում {ես}. շատ անգամ արիւնի գին է այն, շատ անգամ մեծամեծ

, ինձ զրկեց եւ ինքը հարստացաւ: Բայց ինչ որ ասում {ես} դու, թէ բոլոր հարուստ մարդիկ իւրեանց հարստութիւն

լ են արիւնով, զրկողութենով եւ այլ յանցանքներով, {ես} չեմ ընդունում այդ. կան մարդիկ, որ արդարութեամբ

ա ասելով, խնդրում էր ինձանից իւր մօտ հիւր գնալ: {Ես} զարմացայ դորա անզգամութեան վերայ, որովհետեւ այդք

բառ առ բառ: Պ. Կոմս Էմմանուէլ. " {Ես} լսած եմ, որ դու յիշատակարան ես պահում տանդ եւ ամ

Էմմանուէլ. " Ես լսած եմ, որ դու յիշատակարան {ես} պահում տանդ եւ ամենայն օրում պատահած կամ լսած անց

դ եւ ամենայն օրում պատահած կամ լսած անցքերդ գրում {ես} այնտեղ, մանաւանդ եթէ մի արժանի ուշադրութեան բան

հի. այս օրերս իմ բարեկամներից մինի հետ պատահեցայ {ես} մի հազուագիւտ քաղաքավարի մարդու: Այս քաղաքա

մեզ հիւրասիրողը անյայտացաւ միւս սենեակներում, եւ {ես} իմ բարեկամի հետ մնացինք միայն՝ սպասելով գործի կա

զգային եւ բարի գործի մասնակից լինելու. երանի՜ թէ {ես} եւս կարողանայի մի կերպով օգտակար լինել այդ ընդհան

տեղ չգտանէ իւր օրագրի մէջ իմ գրած բաների համար: {Ես}, ծանօթութիւն չունելով ո՛չ Պ. Հրատարակողի եւ ո՛չ

ունէ իմ աշխատութիւնքը, եթէ պատահի ինձ ուղարկել: {Ես} կարդում եմ այստեղ " Մեղու Հայաստանի " անունով լրա

դորա ապագան, որով վճռուեցան Կովկասը եւ Արարատը: {Ես} չեմ կարող տեսանել մի գործ, որ ազգային դիմակ ծածկ

սպէս անմխիթար է իմ հայեացքը " Մեղուի " վերայ, եւ {ես}, անդադար գրագրութիւն ունենալով Թիֆլիզի հետ, տես

լով նորա գործակատարների հետ, անպատուել իմ անձը: {Ես} բոլորովին համաձայն եմ, եւ եթէ այդ գործը յարաբերո

մրում էին նորան։ Ոչ ոք չէ կատարել այդպիսի գործ։ {Ես} տեսանում եմ, որ դուք՝ Հայոց ազգի մի քանի այլ ան

նած էր մոմը"։ Վաճ. - " Դու ինչ յիմար բաներ {ես} ասում. ի՛նչ յարակցութիւն կայ օդի ելեքտրականութեա

ս կարելի է հաւատալ այդպիսի բաների: Եւ դու տեսա՞ծ {ես} մի օր, որ այդ կնոջ կամքով կայծակը մի մարդ չքացնէ

անքիս անցած օրերում, Որքա՞ն մարդ էր ինձ սիրում. {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն, Իմ

՞ն մարդ էր ինձ սիրում. Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես} իմ ջերմ մանկութիւն, Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կ

եւ հինգի միւս կողմը, Չէի քնում գիշերներ... {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ

քնում գիշերներ... Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես} իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կ

էիր, ինչպէս քեզ Պաշտում էին սիրողքդ, Որ պատմում {ես} այժմ մեզ: - " Աստուած ինձ սիրտ էր տուել Ապա ի՞ն

իրականիս շուտ գտայ, Նա եւս չըսպասեց ինձ երկար: {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ

ս չըսպասեց ինձ երկար: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես} իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կ

Օր անց կացնում առաւել, Ուրիշի հետ քնքշութեամբ: {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ

րիշի հետ քնքշութեամբ: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես} իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կ

, սիրուն ոտք"։ - Ուրիշի հե՞տ, հարազատ, Ասում {ես} չամաչելո՞վ: - " Իմ բոլոր սիրականքը Յիմար չէ

Իմ բոլոր սիրականքը Յիմար չէին, այլ գիտուն, Բայց {ես} նոցանից խելօք Գտանուեցայ, հաստատուն, Եկեղեցու մ

աստատուն, Եկեղեցու միջումը Օրէնքով պսակուելով: {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ

ը Օրէնքով պսակուելով: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես} իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կ

տեսնել կարող էր... Չտեսաւ. թէեւ էր ներկայ... {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ

ւ. թէեւ էր ներկայ... Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես} իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կ

Այդ ի՛նչ կարելի բան է, Որ անմեղ օր անցանէ. Բայց {ես} իմ քահանայիս, Խոստովանքի միջոցին, Բոլոր գործած

Բոլոր գործած մեղքերըս Հազիւ կասեմ պարզ, մեկին: {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ

ւ կասեմ պարզ, մեկին: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես} իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կ

ջերմեռանդ զոհեր, Միշտ ըստանում էր կուռքը: {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ

տանում էր կուռքը: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես} իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կ

ծ մարք գործեցին եթէ, Ձեզ, Աստուած է հրամայել: {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ

, Աստուած է հրամայել: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես} իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ, Կ

բարեացակամ եղբայր, Ս. Խ. Շահբէգ: {Ես} շատ շնորհակա՛լ եմ այս Պարոնից, դա միշտ կերակուր

մեռած կնոջ կամ թէ մի կենդանի թաղուած հորթի մէջ։ {Ես} ինքս չեմ հասկանում, միայն գրում եմ այն, ինչ որ

ստոյգը այս է, որ անձրեւը անդադար թափւում էր, եւ {ես} նստած իմ սենեկի մէջ միայնակ, նայում էի պատուհանի

սաստիկ անձրեւի տակով վազում է դէպի իմ տան կողմը: {Ես} ամենեւին չկարծեցի, թէ իմ մօտ է գալիս, որովհետեւ

վարութեամբ սկսեց թօթափել նորան առանձնարանիս մէջ։ {Ես} նայում եմ նորա վերայ, նա երկար ժամանակ չէր եկած

ուրսը բոլորովին ջրհեղեղ է, իսկ դու հանգիստ նստել {ես} տանդ: - Է՛հ, քեզ ո՞վ է ասել, որ այսպիսի ան

այսպիսի անախորժ եղանակում ոտքդ դուրս դնես տանից։ {Ես}, ահա ինչպէս տեսանում ես, երեք օր է, որ փակուել

ոտքդ դուրս դնես տանից։ Ես, ահա ինչպէս տեսանում {ես}, երեք օր է, որ փակուել եմ տանս, որովհետեւ ոչին

դուրս գնալու: - Ո՛վ գիտէ՝ դարձեալ ինչ բանով {ես} պարապած. դու զուր տեղը երեք օր տանը չես նստում.

ղը երեք օր տանը չես նստում. երեւի թէ հարստացնում {ես} Յիշատակարանդ: Լա՛ւ նայիր, հա, չլինի, թէ այս ի

ի այցելութիւնը եւս նիւթ դառնայ քո Յիշատակարանիդ։ {Ես} գիտե՞ս ինչպէս մարդ եմ... Ես ուրիշների նման չեմ.

յ քո Յիշատակարանիդ։ Ես գիտե՞ս ինչպէս մարդ եմ... {Ես} ուրիշների նման չեմ... Երեք հազար մանէթ ջուրը կը

անի հետ. ոչինչ մարդու ծառայ չէ իմ Յիշատակարանը, {ես} նորան չեմ տպում, օտարի չեմ ցոյց տալիս, ունիմ եր

ու համար ապագայումը. այդ շատ օգտակար գործ է, եւ {ես} այն ժամանակ կը փառաւորեմ քո անունը Յիշատակարանիս

նման ոսկի տառերով կը գրեմ անունդ: - Ինչե՞ր {ես} խօսում. ի՞նչ բանի համար ջուրը ձգեմ այդքան արծաթ

օսում. ի՞նչ բանի համար ջուրը ձգեմ այդքան արծաթ, {ես} դուստր չունիմ, իսկ օտարի զաւակների վերայ ես հոգա

աթ, ես դուստր չունիմ, իսկ օտարի զաւակների վերայ {ես} հոգաբարձո՞ւ եմ, ինչ եմ: Ի՞նչ պարտական եմ ես ազգ

րայ ես հոգաբարձո՞ւ եմ, ինչ եմ: Ի՞նչ պարտական եմ {ես} ազգին, ամենայն ծնող թող հոգս առնէ, եթէ կամի, ի

աւոր չէր, եւ եթէ մի այդպիսի արծաթագլուխ յօժարում {ես} զուր տեղը չքացնել Յիշատակարանիս արեւ ցոյց չտալու

սիրով կը սովորէին արտաբերել քո անունը: Դու ասում {ես}, թէ " դուստր չունիս եւ թէ ոչինչ պարտական չէիր ազ

յ՝ մարդկութեան կեղտը լուանալու համար: Դու ասում {ես}, թէ չունէիր դուստր. մի՞թէ մարդը պիտոյ է այն բան

վ պատուելու էին քո գերեզմանի հանգիստը: Դու ասում {ես}, թէ " հոգաբարձու չէիր ուրիշի զաւակներին ". մի՞թ

տնկել էիր: - Քո քարոզը մեծ պասից երկայն էր։ {Ես} արծաթ եմ վաստակել՝ քրտինք թափելով, եւ կը ծախեմ

է այդպէս է, եթէ բարի խորհրդի ընդդէմ ականջդ խցում {ես} իժ օձի նման, եթէ այդ քո հարստութիւնը պահում ես ձ

մ ես իժ օձի նման, եթէ այդ քո հարստութիւնը պահում {ես} ձեռքումդ, որ չարութիւնք յառաջացնես նորանով, ուր

նային ջերմութիւնքը սկսանում են, ասես թէ եթովպացի {ես} դառնում: Ո՞վ է թքում քո հարստութեան վերայ եւ ապա

ն (որպէս թէ իմ մինչեւ այժմ խօսածը կատակ էր), - {ես} գործի եմ եկել եւ շատ հարկաւոր գործի: Տեսանո՞ւմ ե

ս գործի եմ եկել եւ շատ հարկաւոր գործի: Տեսանո՞ւմ {ես} ՝ այս սաստիկ անձրեւը եւս արգելառիթ չէ եղել իմ գալ

եւս արգելառիթ չէ եղել իմ գալուն... - Ասա՛, {ես} լսում եմ քեզ: - Լսելով բան չէ դառնում, դու

նուս ձեռքդ, մի սարսափելի երազ եմ տեսել... - {Ես} Էֆիմերդէ չունիմ։ Ա՞յդ է քո շատ հարկաւոր գործը,

խելապատակիդ մէջ հաւի խելք չկայ. ինչ յիմար բաներ {ես} ասում, Էֆիմերդէս ո՞րն է... - Նոր նոր հաւեր

ր Պ. Բէգզադէները Էֆիմերդէ են որոնում: Դու ասում {ես}, թէ մեք թերահաւատ էինք։ Ողորմելի մարդ, ի՞նչ է

է ինչ ասել է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... - Կարծում {ես}, թէ երեխայի հե՞տ ես խօսում, որ հարցանում ես, թ

մ Ֆարմասօն... - Կարծում ես, թէ երեխայի հե՞տ {ես} խօսում, որ հարցանում ես, թէ ի՞նչ ասել է Լօթեռ կ

ում ես, թէ երեխայի հե՞տ ես խօսում, որ հարցանում {ես}, թէ ի՞նչ ասել է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... - Ուր

հետ գլուխ դնելու, գլուխս ցաւում է: Դու խնդրում {ես}, որ ես Էֆիմերդէ բանամ քո համար եւ այդ պատճառով ե

ւխ դնելու, գլուխս ցաւում է: Դու խնդրում ես, որ {ես} Էֆիմերդէ բանամ քո համար եւ այդ պատճառով եւս եկած

Էֆիմերդէ բանամ քո համար եւ այդ պատճառով եւս եկած {ես} իմ մօտ, այնպէս չէ՞: - Ամենեւին այդպէս:

մօտ, այնպէս չէ՞: - Ամենեւին այդպէս: - {Ես} Էֆիմերդէ չունիմ, ուրեմն եւ չեմ կարող կատարել քո

ղա՛յ, եւ եթէ բարկացար, ո՛վ է վախենում քեզանից, {ես} դեռ երազս պիտի պատմեմ քեզ... Ինձ Բէգզադէ են ասու

աղիս, եթէ այդպիսի կրակ ունենաս փորիդ մէջ: - {Ես} չեմ հասկանում քեզ, կարծեմ, դու խելքդ թռցրել ես

Ես չեմ հասկանում քեզ, կարծեմ, դու խելքդ թռցրել {ես}: Եւ, յիրաւի, մեծ երկիւղի մէջ էի, թէ մի՛գուցէ

յնպիսի ջերմութեամբ խօսում էր նա իմ հետ, որպէս թէ {ես} էի այն մարդու փորը կրակ ձգողը: - Լսի՛ր, - ա

սը: - Ի՛նչպէս: - Ի՛նչ բանի համար պահում {ես} դու այդ շանթերը, ո՞չ ապաքէն չարագործ մարդիկ պատժ

րագործ մարդիկ պատժելու համար: - Այո՛: - {Ես} պատահեցայ ի չարագործի, որ վերատեսուչ էր Հնդկական

րակով քո դուստրը, որ մահու չափ հալածում էր ինձ: {Ես} գործ դրեցի այն բոլոր շնորհքը, որ, քո ուղեղից ծն

եկ եւ համար տուր ինձ, ո՞վ է այդ մարդը, եւ ի՞նչ {ես} գրել դորա ճակատի վերայ: Երեւեցաւ Ճակատագիրը

պերով: - Ծնանելու ժամանակ այդ բոլորը գրել էի {ես} նորա ճակատին. նա Բրամինապետ դարձաւ իմ ազդեցութեա

ին ամենայն բան աներեւութացաւ, թնդաց երկինքը, եւ {ես}, այս դղրդիւնից զարթելով, գտայ ինձ մահճիս մէջ հա

այի՛ր մի Էֆիմերդէն, տե՛ս, ի՞նչ է ասում: - {Ես} արդէն ասացի քեզ, թէ Էֆիմերդէ չունիմ, այդ պատճառ

ազ ասացեալը հաւատալու բան չէ։ Դու, ինչպէս ասում {ես}, կրկնապատկել ես արաղով շինած դէքոքտի չափը, արիւ

ալու բան չէ։ Դու, ինչպէս ասում ես, կրկնապատկել {ես} արաղով շինած դէքոքտի չափը, արիւնը թանձրացել է գլ

ցաւելի է ինձ. արդեօք կը տա՞յ Աստուած մի օր, որ {ես} իմ սիրական ազգը տեսանէի նանրահաւատութեան, սնապաշ

տանաւորի հեղինակը։ Եթէ այդ պարոնը հնար տար ինձ, {ես} նորան կ'ուղարկէի մի նամակ, որ հօրեղբօրիցս ծածուկ

Միմիայն ազգականը գնում է իւր ազգականի տուն: Դեռ {ես} այր մարդիկը պատահում են միմեանց փողոցի մէջ, վաճա

ու կամ խորոված ուտելու համար: Վանքի սարից որ ցած {ես} գնում դէպի աջ, վանքից կէս վերստ հեռաւորութեամբ,

հեռաւորութեամբ, կամ աւելի եւս պակաս, հանդիպում {ես} մի փոքրիկ աղբիւրի, որ ժողովրդից անուանւում է Սաղ

նով քարոզուած ճշմարտութիւնը՝ առանց մտածելու, թէ {ես} եւ իմ քարոզած ճշմարտութիւնը ջոկ ջոկ բաներ են, թէ

կը լինէ՞ր, թէ ո՛չ: Բայց այսպիսի հոգաբարձութիւնք {ես} բոլորովին անտես արած եմ տեսանում եւ ո՛չ միայն այս

ր լինէր այդ ուսումնարանը ոտքի վերայ, էգուց գնայի {ես} գերեզման, գո՛նէ փարատուած կը լինէր սրտիս կսկիծը

էջ, շատ անգամ խելացնոր մարդու արժանի լօգիկայով, {ես} անարժան եմ համարում ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ

միայն մխիթարութիւն մնացել է ինձ մատենագրութիւնը։ {Ես} շատ ուրախանում եմ, եթէ մի նշանաւոր հիւր գալիս է

լ իմ տխրութեան ամպերը: Բայց այս եւս կայ, որ {ես} միայնակ չեմ վայելում իմ կեանքը, բացի ձանձրոյթից

թերի հատուածները: Ինչպէս երեւում է, շատ պարապած {ես} եւ ժամանակ չունիս։ Փոյթ չէ, թող սրտերս մօտ լինի

չունիս։ Փոյթ չէ, թող սրտերս մօտ լինին միմեանց: {Ես} ինքս նոյնպէս Սամսոն գնացել էի մի ամիս ժամանակով ի

ամի տեսանել եւ Էջմիածինը, եւ խնդրեց ինձանից, որ {ես} ուղեկից լինիմ նորան այս ճանապարհորդութեան մէջ: Տ

րելի չէ օբսկուրանտներին: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, {ես} " Մեղուի " վերայ չկամիմ ուշադրութիւն դարձուցանել

ը, կարծում է իւր անձը արդարացուցած: Այդպէս չէ։ {Ես} պահանջում եմ իմ հարցմունքի ճիշտ եւ որոշ պատասխանը

ւանդիցը հարկադրուէր դադարեցնել նորա գոչիւնը: {Ես} խնդրում եմ նորանից ցոյց տալ ինձ ազգի գիտութեան եւ

ների այր չշինելով, արժանի չէ մեղադրութեան: Բայց {ես}, չտեսանելով մի այդպիսի տուն հայկական անշէն անապա

նապարհդ բաց է, պասպորտ տուողդ պատրաստ, ո՞ր օրիդ {ես} սպասում, ի՞նչ ես փտրում Րեդուտկալէում: Աստուծոյ

սպորտ տուողդ պատրաստ, ո՞ր օրիդ ես սպասում, ի՞նչ {ես} փտրում Րեդուտկալէում: Աստուծոյ սիրուն, ասացէք՝

դեցութիւն կը գործէ Մուզաների բարեկամի վերայ: {Ես} ասել էի, թէ " ազգը էապէս անարգողքը չեն նոքա, որ

մար մի այլ անբիծ աշխարհ եւ այլն, եւ այլն"։ {Ես} ասել էի՝ վէրքերը բացում են վիրաբուժական դարմաննե

լիցիան սաստիկ արգելում է այդպիսի չարագործութիւն: {Ես} ասել էի, որ Պ. Իսահակեանցի աչքումը միեւնոյն յար

ը՝ ոչ թէ միայն չես անարգում ազգը, ոչ թէ դառնում {ես} նորան թշնամի, այլ բուն բարեկամ, ըստ որում ցանկա

արատները կարօտ են սրբուելու: Բայց ի՛նչ ասեմ {ես} այն մարդուն, որ չկամի հասկանալ, թէ Հայաստան բառ

արդկութեանը, որպէս եւ ինչ չափով կարող էինք: {Ես} երբէք չեմ անպատուել Հայաստանը՝ ասելով, թէ նա չո

արէզը, իմ սիրտը չէ դիմանում մի առ մի նկարագրել: {Ես} տեսանում եմ, որ Պ. Իսահակեանցը ամենեւին անտեղեա

մած չլինելով: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ " {ես} մեր մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների սիրտը կարեվ

եծատունների եւ հոգեւոր իշխանների վիրաւորութիւնը: {Ես} ասել էի եւ ասում եմ այժմ եւս, որ մեծ կասկած եւ ե

ա չէր նկարագրելու կասկածաւոր մարդերի վիճակը, եթէ {ես} առակուելու լինէի դորանով։ Մի՞թէ այս եւս Մուզան է

ի՞թէ այս եւս Մուզան է ասել Պ. Իսահակեանցին: {Ես} հաւատացած եմ, որ եթէ Պ. Կ. Էմմանուէլը մի պակաս

ի կատարելութեան մէջ տեսանել իմ արժանաւորութիւնը, {ես} եւս անխնայ կը պատժեմ Պ. Կոմս Էմմանուէլի պակասութ

մի փոս՝ դժոխք անուանուած հնումը։ Դորա մեղաւորը {ես} չեմ, ինչու չէ ուսանում, եւ Խորենացու ասածի նման

ւնը եւ պարծանքը ուրացող մուրացկան որդոց համար"։ {Ես} յաւելացնում եմ դորա վերայ եւ այս, թէ սուտ պարծեց

զգիս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց գլուխը ", {ես} ամենեւին չեմ հասկանում, թէ ինչ կամի ասել, որովհ

, որովհետեւ բուն անմտութիւն է: Բայց արի տես, որ {ես} եւ իմ նման մարդիկ շատ, թող ասել եւ " Հիւսիսափայլ

ն խօսիցիմ եւ զհրեշտակաց, եւ սէր ոչ ունիցիմ, եղէ {ես} իբրեւ զպղինձ, որ հնչէ, կամ իբրեւ զծնծղայս, որ

ել աճեցնում են եւ կերպարանագործում են սէրը: Բայց {ես}, տեսանելով, որ Պ. Իսահակեանցը յօժարամիտ է շատ

հասկանայ Պ. Իսահակեանցը, թէ որպիսի դպրոց կամէի {ես} իմ ազգի համար: Պ. Իսահակեանցը վիրաւորուել է

"։ Չչգիտեմ՝ ինչ է հասկանում անմիջապէս ասելով։ {Ես}, որպէս եւ ուրիշները, հասկանում եմ այդ խօսքով այ

ունի ճշմարտութեան հետ, խաւարը՝ լուսի հետ։ Բայց {ես} աւելորդ չեմ համարում յայտնել, թէ ճշմարտութիւնը,

Նոյնպէս թող յայտնի լինի Պ. Իսահակեանցին, որ {ես} նորա բուն հայագէտ ասած մարդերից չեմ՝ կրած ո՛չ իր

ր չափը: Լերմոնտովի մարգարէին չեմ նմանեցուցել {ես} իմ անձը, այլ, մէջբերելով այդ ոտանաւորի հատուածը

տուիլը: Բայց մի խորհուրդ ասեմ Պ. Իսահակեանցին. {ես} եւ իմ նման մարդիկ շատ հաւատացած լինելով, որ չէ վ

գիտեմ՝ ինչ ունի պատասխանելու Ղզլարի մանկավարժը: {Ես}, հերքելով նորա այն երախայամիտ խօսքը, թէ " հանգա

, ինչպէս երեւում է նախընթաց եւ հետեւեալ բաներից: {Ես} պատմել էի Պ. Իսահակեանցին աբեղաների անքրիստոնեայ

աշար, քանի քանի հեղինակի եւ գրողների մեղքը յանձն {ես} առնում եւ քաւում ես դու։ Ի՞նչ պիտոյ է առնել. եր

ինակի եւ գրողների մեղքը յանձն ես առնում եւ քաւում {ես} դու։ Ի՞նչ պիտոյ է առնել. երեւի այդպէս նախասահմա

եկած թերթը կարդում է Մոսկուայի մէջ Ապրիլի 20-ին: {Ես} բացի " Հիւսիսափայլի " վերոյիշեալ երեսը եւ տեսայ,

անցը, բայց մինչեւ ցվերստին տեսութիւն, որովհետեւ {ես} չեմ կարող բաժանուիլ նորանից. միանգամ սիրել եմ:

մ կարող բաժանուիլ նորանից. միանգամ սիրել եմ: Եւ {ես} մի վատ սովորութիւն ունիմ, որ եթէ միանգամ սիրեմ,

ԱՆՈԻԷԼ, Ինձ վաղուց յայտնի է, որ Յիշատակարան {ես} գրում եւ կը ցանկանայիր իմանալ, որեւիցէ անսովոր բ

վ, բայց ի՞նչ կազուար. մի մեծ թռչունի վերայ, որ {ես} որոշ չնկատեցի, որի մասին ոմանք արագիլ եւ ոմանք մ

պատահել քեզ, միգուցէ հիւանդ էիր, որ ենթարկուել {ես} այդպիսի փոփոխութեան: Ինձ պատասխանում է.

իսի փոփոխութեան: Ինձ պատասխանում է. - {Ես} անհաւատ մարդերի հետ գործ չունիմ, դու ծիծաղում ես

Ես անհաւատ մարդերի հետ գործ չունիմ, դու ծիծաղում {ես} իմ վերայ: - Ի՞նչ ծիծաղելու բան կայ. ես քեզ

ում ես իմ վերայ: - Ի՞նչ ծիծաղելու բան կայ. {ես} քեզանից հարցանում եմ քո այդպիսի փոփոխութեան պատճա

պիսի փոփոխութեան պատճառը... - Մի՞թէ մոռացել {ես} իմ տեսած երազը, - պատասխանեց Պ. Բէգզադէն:

փողոցի մէջ: - Արի քո հետ խօսիր, ի՞նչ մարդ {ես}, ինձ եւ այդ աստղը մի շինեցիր. խղճմտանք չունի՞ս

իր. խղճմտանք չունի՞ս, Աստուծուց չե՞ս վախենում, {ես} մի մեղաւոր մարդ, բայց նա՝ սուրբ...: - Ինչ

լի տարածութեան հետ: - Դու ինչ կամիս, ասա՛, {ես} Էֆիմերդէ գտայ, նայեցի, շատ վատ վատ բաներ է խօսո

ց իւր բէգզադէութիւնը կամ 3. 000 մանէթի բանը: {Ես} այդպէս եւս սպասում էի. այն մարդը, որ մի բանից ա

րհաւորողքը գլուխ կոտրելով չափում են փողոցները... {Ես}, տկար կազմուածքի տէր մարդ լինելով, չեմ կարող մա

ոք չէ տեսել մինչեւ այժմ: Եթէ իմ մասին հարցանէք, {ես} կ՚ասեմ ձեզ, որ իմ կեանքը սկսած այն օրից, երբ յի

տի համար, իմ անձնականը եւ ստացականը այն օրիցն եմ {ես} ուրացել, երբ, աչքս բանալով, բարոյապէս նայել եմ

րայ: Ո՛հ, ահա երեսուն նոր տարիք անցուցել եմ {ես}, նոցանից մինչեւ քսանը նոյնպէս ուրախացուցել են ին

ի արտասուքի կաթիլներ: Ասես թէ այս Նոր տարում {ես} առաւել ուրախ եմ, քան թէ անցած նոր տարիներում. պ

տընդոստ փողահարութեանը: Պատուելի՛ ընթերցող, {ես} քո մօտ չեկայ Նոր տարին շնորհաւորելու։ Դորա փոխան

հասկանալ սորանից, պատուելի՛ ընթերցող, որովհետեւ {ես} եւս չհասկացա. պատճառ, ո՛չ մի անբաղդութիւն չէր պ

արդալով Յիշատակարանիս հետեւեալ տողերը, որովհետեւ {ես} եւս հասկացայ: Մի քանի օր սորանից յառաջ, գալ

էք ճանաչում, վասնորոյ ձեր համար միեւնոյն է, եթէ {ես} այդ իմ ծանօթը անուանեմ Գուլի-Շամամա։ Եւ այսպէս,

կամքի ընդդէմ, բայց Պ. Բէգզադէն, իմանալով, որ {ես} տկար մարդերի կողմից բամբասանքի տակ եմ ձգել իմ անձ

ակաս այդ բանի համար: Սպասի՛ր, Պ. Բէգզադէ, {ես} քո դրանը կը չոքեմ մի օր եւ ինչպէս նախ եւ յառաջ գո

այտնի կը լինի Պ. Շահբէգի՝ ինձ գրած նամակից, որ {ես} շատ սիրում եմ այդ ողբերգութիւնը, վասնորոյ մեծ ու

մօր վրէժը դուրս է եկած արդէն... "։ Մինչդեռ {ես} պատմում էի այս բաները, Գուլի-Շամաման աչքերը տնկա

՝ ժամանակ առ ժամանակ բացագանչելով: Երբ աւարտեցի {ես} իմ պատմութիւնը, ասաց. - Զարմանք բան, ինչպէ

շութեամբ խնամարկել իւր թշնամու որդին, - ասում եմ {ես}: - Իսկ ես ասում եմ, որ կան այդպիսի օրինակնե

կել իւր թշնամու որդին, - ասում եմ ես: - Իսկ {ես} ասում եմ, որ կան այդպիսի օրինակներ եւ չէ պիտոյ հ

Թէատրոնին ներկայ գտանուողներից մինը"։ {Ես} շատ ուրախացայ՝ կարդալով այս նամակը. փոյթ չէ, ո

յլ կ՚ուզեմ, որ Ձեր Յիշատակարանի մէջ գրուին: {Ես} կը ցանկանայի, որ ամեն հոգեւորականք, որոնք որ աբ

ատակարանից, մինչեւ որ ազգերնուս աչքը բացուի, եւ {ես} պիտի ուղարկեմ Ձեզ հետզհետէ ազգային հանգամանաց շատ

անծանօթ մի հոգեւոր անձն։ Ով կամի, թող լինի նա. {ես} կատարեցի ահա նորա սրտի ցանկութիւնը, ըստ որում,

նորան չտպուելու պատճառի մասին: Պիտի իմանալ, որ {ես} " Հիւսիսափայլի " հրատարակողը չեմ եւ ոչ նորա գլխաւ

" հրատարակողը չեմ եւ ոչ նորա գլխաւոր աշխատակիցը. {ես} պատասխանատու եմ այն բաների մասին, որ պիտի ընկնէի

նմիջապէս " Հիւսիսափայլի " մէջ տպուելու գրուածները {ես} ուղարկում եմ Պ. Հրատարակողին, ինչպէս Պ. Գամառ-

մ է Յիշատակարանիս, այո՛, այդ այլ բան է. այդտեղ {ես} իմ Յիշատակարանի անմիջական տէրն եմ։ Միայն խնդրում

իսում հաստատել մի բնակութիւն, եւ ահա գտանւում եմ {ես} մի հիւսիսային գիւղում՝ ութ ամիս ձմեռը փակուած մի

երակների վերայ: Այդ տունը, ուր այժմ բնակւում եմ {ես}, եւ որ երբեմն եղած է իմ պապերի բնակարանը, տեսել

կը տեսանես ամենայն, որի մէջ կամ որպէս ապրում եմ {ես}: Ահա, այս վիճակի մէջ անցուցանելով օրերս, ա

ւնիմ, որոնք միշտ պատրաստ են ինձ նամակ գրել, եթէ {ես} եւս յանձն առնում նոյնպէս նոցա գրել, բայց արի տե՛

նոցա գրել, բայց արի տե՛ս, որ նոքա շատ են, իսկ {ես} ՝ միայն, ժամանակը՝ փոքր. ո՛ր մինին գրես: Դարձ

ե՛ս, որ այլապէս է եղած Նախախնամութեան կամքը, եւ {ես} այս րոպէիս երեք ամսական լռութենից յետոյ հարկադրու

: Երբ Սեւ ծովի նաւարկութիւնը կապուեցաւ, երբ {ես} մի փոքր թեթեւացայ իմ առեւտրական անվերջանալի գործե

ց յառաջ անարգ մահ ստացաւ դահճի ձեռքից: Լաւ ծանօթ {ես} ունեցել, վատ չէ, վատ չէ, մինչեւ այն աստիճան,

շատ լաւ բան է. ապա ի՛նչ կը լինէր իմ վիճակը, եթէ {ես} չիմանայի նոցա լեզուն, եթէ հարկադրուած լինէի մի մ

ռանց ձայնի հասկացնելով, թէ նա է ահա Շամիլը: {Ես} ողջունեցի խոնարհաբար եւ կանգնեցայ նորա առաջեւ. ե

մինչեւ գլուխս չափեցին իւրեանց աչքերով: - Ո՞վ {ես} դու, - հարց արեց Շամիլը բաւական քաղաքավարութեամբ

ն քաղաքավարութեամբ: - Հայ եմ, - պատասխանեցի {ես}: - Ինչու՞ համար ներկայացած ես ինձ: - Ես

- պատասխանեցի ես: - Ինչու՞ համար ներկայացած {ես} ինձ: - Ես չգիտեմ պատճառը, ձեր մարդիկը բռնեց

ես: - Ինչու՞ համար ներկայացած ես ինձ: - {Ես} չգիտեմ պատճառը, ձեր մարդիկը բռնեցին ինձ ճանապարհ

ւ, այս րոպէիս գտանուելով իմ ձեռքում, յանդգնո՞ւմ {ես} այդ խօսքը ասել: - Խնդրում եմ չբարկանալ իմ վե

ասել: - Խնդրում եմ չբարկանալ իմ վերայ, եթէ {ես} չկամեցայ կեղծաւորուիլ ձեր առաջեւ, մեր կրօնը սաստ

առաջեւ, մեր կրօնը սաստիկ արգելում է այդ մեղքը: {Ես} միշտ վատաբաղդութիւն կը համարեմ ինձ, եթէ ո՛րեւիցէ

նորան: Եթէ թոյլ կը տաք մի փոքր համարձակախօսել, {ես} տեսանում եմ, որ ազատութիւնը զրկուած է իւր սեպհակ

եղայ, - ձայն տուեցին նայիբները քթերի տակից: {Ես} կարծեցի, թէ ահա լարեցի Արամազդի շանթը դէպուղիղ գ

երելու քամակից: - Ո՛ղջ լինիս, - պատասխանեցի {ես}, - եթէ կարելի է, խնդրում եմ չխօսել կրօնի վերայ

եւ հոգու, կարող է շատ անախորժ բաների տեղիք տալ: {Ես}, Խալիլ նայիբի պատճառով ընկնելով քո մարդերի ձեռքը

եզ, կարո՛ղ էի այդպիսի տհաս խօսքեր լսել ձեզանից: {Ես} ունիմ բանականութիւն, ունիմ գիտակցութիւն եւ ճանաչ

ուած է մեր չիք նզովեալ Սարգիս Բուխարացու ձեռքով: {Ես} ունիմ եւ պաշտում եմ մի այնպիսի կրօն, որ լոյս է ե

ւթիւնը ազատութեան մասին, որ այժմ յայտնեցիք ինձ, {ես} ճանաչում եմ իշխանութեան չարաչար գործադրութիւն այն

րժելով, - վկայ է Մարգարէի մօրուքը, որ մոլորուած {ես} դու: Այն, որ լերդապատառ որոնում էք դուք ազատութ

դ, միմիայն ազատութիւն որոնելով, արդէն մեղանչում {ես} ընդդէմ այն հզօրին, որի իշխանութեան տակ կայիր դու

ն տակ կայիր դու, եւ մեղանչելով այդպէս՝ գտանւում {ես} մահու պարտական: - Ամենայն օրինաւոր իշխանութի

իւնը սխալ է: - Դու այժմ ամենայն բան տեսանում {ես} որպէս հայելու մէջ, իսկ թէ ընդունիս մեր կրօնը, ա

, կը ճանաչես իմ քարոզութեան ճշմարտութիւնը: - {Ես} արդէն ասացի ձեզ, որ ախորժակ չունեմ կրօնափոխ լինե

Մի կարճ բան իմ կեանքից պատմեմ քեզ օրինակի համար: {Ես} ծնած էի Սուննաթ, բայց, երեխայութենից դաստիարակո

առաւել ծերունին ասաց իւր ընկերին ցած ձայնով, որ {ես}, թէպէտեւ մօտ էի կանգնած, բայց հազիւ լսեցի, թէ

Ովի՞ն է խաբում սա: - Ուրեմն, - պատասխանեցի {ես} Շամիլին, - եթէ ձեր համար այդպէս հեշտ է կրօնափոխո

ընդունել եւ Բուդդականութիւն. ինչպէս տեսանում եմ {ես} (ներեցէք, որ համարձակւում եմ տեսանել, ըստ որու

նորա երեսի վերայով: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, {ես} խիստ վարուեցայ՝ յանդիմանելով նորա անհաստատութիւն

ւտ չէ՛ քո կարծիքը իմ հայեացքի մասին կրօնի վերայ, {ես} այնքան լայն հոգի եւ լայն սիրտ ունիմ եւ այնպիսի բա

բուն խնդրին, որի մասին ինձ բերեցին ձեր առաջեւ։ {Ես} այսքան միայն ասում եմ, որ եթէ դուք փոքր ի շատէ յ

Հը՛մ, - արեց Շամիլը, - դու ուրախ կը լինէիր, որ {ես} իմ ձեռքով առնէի քո դատաստանը, բայց ի՛նչ հարկաւոր

պղծել իմ ձեռքը: Տարակոյս չկայ, որ դու յանցաւոր {ես} եւ մահու պարտական, որովհետեւ այս ծերունիների առա

երի առաջեւ յանդուգն խօսքերով անարգեցիր ինձ, բայց {ես} քո դատաստանը կը յանձնեմ այն աշխարհի կառավարութեան

յանձնեմ այն աշխարհի կառավարութեանը, որին հպատակ {ես} դու: - Միայն թէ արձակեցէ՛ք ինձ այստեղից, այ

եցէ՛ք ինձ այստեղից, այնուհետեւ ինչպէս կամիք, եւ {ես} անչափ շնորհակալ կը լինիմ ձեզանից, եթէ առիթ տաք ի

թիւնը, քան թէ դուք: - Բայց մի՛ մոռանար, որ {ես} մի մեծ մարդ եմ եւ այնքան մեծ, որ ձեր կայսրը արժա

ունիք ձեր որդու մեծատուն բարեկամների վերայ, բայց {ես} այդպիսի բարեկամների լինելութիւնը եւս ձգում եմ երկ

, շատ կարծիքական մի բան է: Այս խօսքերը չեմ ասում {ես} այն պատճառով, որ արգելեմ ձեր գրութիւնը։ Ամենեւի

նց սպիտակ մօրուքը: Խօսակցութիւնքը կտրուեցան, եւ {ես} կանգնած սպասում էի լսել իմ դատակնիքը: Մտքումս դր

իդ մէջ չերեւի. բարեկամութեան անունով հարկադրւում {ես} կատարել այս իմ ցանկութիւնը՝ իմ պատիւը ժողովրդի ա

այդ մարդուն, նորա մելամաղձոտ կերպարանքի մէջ գտայ {ես} մի համակրութիւն: Ինձ թուեցաւ, թէ այդ մարդը, շա

նեց ինձ: " Սա ի՞նչ օտարոտի մի մարդ է, - մտածեցի {ես}, - արդեօք ի՞նչ է պատճառը, որ, աշխարհից բոլորով

ւթեան մէջ"։ - Խնդրեմ ներողութի՛ւն, - ասացի {ես}, - եթէ անպարկեշտութեամբ վրդովեցի քո առանձնական ժ

եցի քո առանձնական ժամերի խորհրդականութիւնը, բայց {ես} չեմ մեղաւոր, որ շտապեցի քո մօտ. դեռ նոր էի տեսե

ղաց իմ անծանօթ հանդիպակացի շրթունքի վերայ: - {Ես} մի խեղճ մարդ եմ, - ասաց նա, - եւ իմ մէջ, բացի

բացի հիւանդութենից, ոչինչ չկայ: Դու զարմացնում {ես} ինձ՝ պատմելով, որպէս թէ իմ ներկայութիւնը այդպիս

իւն էր գործել քո վերայ: Առաջին անգամ տեսանում եմ {ես} մի մարդ, որ այդպէս քնքշութեամբ խօսում էր իմ հետ

ենից եւ անիրաւ հալածանքից, ուրիշ ոչինչ չեմ տեսել {ես} մարդերից: Տէ՛ր Աստուած, մի՞թէ վերջապէս ծագել է

ի անարդարութիւնը պատճառ է եղել, որ այդպէս զզուել {ես} մարդերից։ Չէ՛ պիտոյ յուսահատուիլ, եթէ մի բարի խ

է՛ պիտոյ յուսահատուիլ, եթէ մի բարի խորհրդի վերայ {ես}, թո՛ղ ամենակալ Տէրը լինի քեզ օգնական: - Ամե

չքը համարում է մեր աղիքի խորհուրդները, գիտէ, որ {ես} լաւութիւն եւ բարի՛ եմ ցանկացել ամեն մի մարդու, գ

- Անիրաւ եւ բռնակալ մարդերի կողմի՞ց, - գանչեցի {ես}, եւ արիւնը գլխիս զարկեց, - ես քեզ ընկեր մինչեւ

ղմի՞ց, - գանչեցի ես, եւ արիւնը գլխիս զարկեց, - {ես} քեզ ընկեր մինչեւ ի մահ, ե՛կ խնդրենք այդ բոլոր ան

կ խնդրենք այդ բոլոր անիրաւութենների վրէժը: - {Ես} քրիստոնեայ եմ, - կտրեց խօսքս իմ անծանօթ սիրելին

ստոնեայ եմ, - կտրեց խօսքս իմ անծանօթ սիրելին. - {ես} չէ պիտոյ մտածեմ վրիժառութեան վերայ: Մի՞թէ Նա, ո

խնդրում իւր չարչարողներին: Մի սարսուռ զգացի {ես} ՝ լսելով այս խօսքերը, յետոյ որպէս թէ մի եռացուցե

: Թշերս այրւում էին ամօթից, որպէս կրակից: - {Ես} ուխտաւոր եմ թողուլ բոլորի մեղքը, եւ այդ ուխտը ամ

րիստոսի անպարտ արիւնով, - շարունակեց նա: - {Ես} կարօտ եմ կարեկցութեան, ես հիւանդ եմ, եւ իմ հիւա

շարունակեց նա: - Ես կարօտ եմ կարեկցութեան, {ես} հիւանդ եմ, եւ իմ հիւանդութեան պատճառը դուրս է իմ

միմիայն Նա, որ ասաց, թէ իւր անունով մահ չկայ: {Ես} ունէի նորա կտակը եւ, ամեն օր եւ ամեն ժամ կարդալո

աբեր կը լինի իմ համար այդ կտակը, ինձ ասացին, թէ {ես} չեմ կարող հասկանալ նորան ինքս ինձանով, թէ կարօտ

աւոր է այլ ճար... " Ո՜չ, ո՜չ ", - աղաղակում եմ {ես}: " Դու չգիտես, - պատասխանում են սրբապիղծքը, -

ր: - Ի՞նչ կայ այդ կապոցի մէջ, - հարց արեցի {ես}: - Չգիտեմ, - պատասխանեց խորհրդական ծանօթս ե

Բացի նոցանից, ուրիշ այլ ոչինչ: - Տեսանո՛ւմ {ես}, - ասաց իմ հետ խօսողը թոյլ ձայնով, - այդ հազար

վի՞ հետ շնորհել է ինձ բաղդը խօսակից լինել: - {Ես} Հայ եմ, - պատասխանեց, - եւ աւելի ոչինչ: Եթէ իմ

թո՛ղ գոնէ իմ Հայութիւնը շարժէ քո սիրտը եւ հոգին: {Ես} որդի եմ մի անբաղդ ազգի, որ երբեմն ունեցել է իւր

հոգ լուսաւորութեան մասին: Չգիտեմ, թէ ի՛նչ ազգից {ես} դու, բայց ով եւ լինէիր, մի՛ արհամարհիր իմ անձը

ս մէջ, փաթաթուեցայ նորա վզին՝ աղաղակելով. " Եւ {ես} Հա՛յ եմ, եւ ես Հայ, մեր սիրական Հայերին առ ի սր

ցայ նորա վզին՝ աղաղակելով. " Եւ ես Հա՛յ եմ, եւ {ես} Հայ, մեր սիրական Հայերին առ ի սրտէ բարի կամեցող

- Անցեալ օրուայ խօսքերիցդ տեսայ, որ մոլորուած {ես} դու, ցաւում եմ քո վերայ. դու կարող էիր աւելի պի

արող էր ունենալ իմ ազգի օգտի հետ: - Հը՛մ... {Ես} քեզ հնարներ կը տայի, որ ինձանից ուսած գաղափարքդ

: - Դուք ի՞նչ տեղից գիտէք այդ բաները: - {Ես} ամենայն բան գիտեմ: - Այդ գրողներից մինը եւս

ամենայն բան գիտեմ: - Այդ գրողներից մինը եւս {ես} եմ, որ կանգնած եմ ձեր առաջեւ: - Ուրեմն, դո

ձեր առաջեւ: - Ուրեմն, դու եւս պատերազմի մէջ {ես} այդ խնդիրների վերայ: - Անտարակոյս: - Մ

նութեան։ Այդ մի ցած զրպարտութիւն է, - վեր առեցի {ես}: - Ձեր վէճ ու կռիւը, որպէս մի գայթակղեցուցի

ուտ է խօսածս: - Ձեր ամենայն բանը հակառակ է։ {Ես} տեսանում եմ, որ քեզանից մարդ դարձողը չկայ, տեսա

եանցը: Ի՛նչ լաւ կը լինէր, գո՛նէ հնար կ՚ունենայի {ես} եւս ստանալու, ուրիշները եւս նոյնպէս, ըստ որում

իմ դրութեանը, ծուլութեան դրոշմ չդնես իմ վերայ: {Ես} քո համար երբէք ծուլացած չեմ. միթէ մոռացա՞ր, որ

քանի բարեկամով գնացել էինք օդ վայելելու: Գնացի՞ {ես} նորա հետ ման գալու եւ բնութեան գեղեցիկ տեսարանքը

ն գալու եւ բնութեան գեղեցիկ տեսարանքը վայելելու։ {Ես} չէի՞, որ այն ջերմ եղանակում ծառի տակ՝ մի փայտեա

, մինչեւ գնում էի շոգեշարժ կառքով... Եթէ մտածում {ես}, թէ Կոմս Էմմանուէլը երբեւիցէ կարող էր սառիլ քեզա

լը երբեւիցէ կարող էր սառիլ քեզանից, շատ սխալւում {ես}: - Ի՞նչ պատճառով դու այդպէս սիրում ես ինձ, -

ալւում ես: - Ի՞նչ պատճառով դու այդպէս սիրում {ես} ինձ, - հարցանում է Յիշատակարանը: - Նորա համա

Յիշատակարանը: - Նորա համար, որ բովանդակում {ես} քո մէջ ամէն մի Հայ մարդու սրտի եւ հոգու մօտ բաներ

. ճշմարի՞տ է այս: Ճշմարի՞տ է, որ ասում են, թէ {ես} ներկարարի կարաս ունիմ եւ թէ կենդանիք, որ ընկել է

կեանքի հետ, ամենայն առողջամտութեամբ հարկադրուած {ես} այդպէս ընթանալ: Ճշմարտութիւնը աւելի շուտով ըմբռն

նձ տուած է միայն գուշակել... - Դու մարգարէ՞ {ես}, ինչ ես, որ գուշակում ես: - Ո՛չ, ես մարգա

է միայն գուշակել... - Դու մարգարէ՞ ես, ինչ {ես}, որ գուշակում ես: - Ո՛չ, ես մարգարէ չեմ եւ

.. - Դու մարգարէ՞ ես, ինչ ես, որ գուշակում {ես}: - Ո՛չ, ես մարգարէ չեմ եւ իմ ապագայի մասին

գարէ՞ ես, ինչ ես, որ գուշակում ես: - Ո՛չ, {ես} մարգարէ չեմ եւ իմ ապագայի մասին գուշակութիւնը հիմ

անչիւրքը առաջին տեղը բռնել Յիշատակարանումս, բայց {ես} թողնում եմ նորանց, մինչեւ որ մի փոքր նստի նոցա ջ

յնպիսի յորդութեամբ դուրս էր զարկում թոքերիցս, եւ {ես} սկսեցի ազատ շունչ առնուլ: Շո՛ւտ գրիչ, թանաք

յայտնեց ինձ հաղորդակցութեան հնարը, եւ դու կարող {ես} մի քանի ձայներ լսել մեր կողմից: Չկամիմ նամակ

Թիֆլիզում 1858-ին: Դորա առաջին հատորը տեսած {ես}, ուստի աւելո՛րդ է տեղեկութիւն տալ քեզ նորա մասին

ի՝ նուիրելով եւ հոգեւորականաց զառատ աջահամբոյր. {ես} բազմիցս ջանացայ ի խափանել զայն վնասակար սովորութի

ւ տօն կատարելը Աստրախանում: Այն ժամանակ, ինչքան {ես} յիշում եմ, առաջնորդ չունէր Աստրախանը, պաշտօնը վ

Այս համառօտ ծանօթաբանութիւնը աւելորդ չեմ համարում {ես} ՝ հաւատացնելու համար արգոյ հեղինակին, թէ ոչ ամեն

լուսաւորութիւն: Բիւր անգամ ցաւելի երեւոյթ: {Ես} ժամանակ չունէի կարդալ բոլոր գիրքը. ահա այստեղ նշ

Ո՛ղջ եղիր: Քո Ս. Շահբէգ"։ Այո՛, {ես} պատահեցայ Փարիզում եւ Հայկական Մուրադեան վարժարան

օրագրերի վերայ: Մի նոր քաղաք մտանելով՝ {ես} ոչ միայն անարժան, այլեւ ամօթ եմ համարում փողոցնե

ւմ փողոցներ չափել դատարկ նորասիրութեան պատճառով: {Ես} չտեսած հաւատում եմ, որ կայսրների, թագաւորների ե

ացուների բնակարաններից ամենափառաւորքն են: Այո՛, {ես} գնացի Բեռլինի մուզէոնը, Լոնդոնի կենդանաբանական պ

ցութիւն են գործել եւրոպական պալատների վերայ: {Ես} տեսայ այն ապարանքը, այն տները, ուր ապրում էր Ֆր

անից ոչ շատ հեռի կանգնած էր Միհրդատի արձանը: {Ես} ներս մտայ Վերսայլի այն բնակարանքը, ուր երբեմն եռ

Ամբողջ վեց ժամ ման գալուց յետոյ երեկոյացաւ, բայց {ես} որոշեցի գիշերել այնտեղ եւ նայել Վերսայլի վերայ գի

կողին մտան՝ քնով զօրացնելու համար իւրեանց ոյժը, {ես} մտայ Վերսայլի ծառաստանը: Պայծառ էր գիշերը, զովա

ածութիւնք, ասես թէ պատերազմ ունէին ուղեղիս մէջ: {Ես} կոխում էի գետինը՝ այն ծառերի տակ, ուր պալատական

ժողովում էին ծնկաչոք ասպետների սիրու հաւաստիքը: {Ես} կանգնած էի մի այնպիսի տեղում, ուստի երեւում էին

հո՛ւ ", - ընդհատեց լռութիւնը աւերակների ժառանգը: {Ես} հետեւեցայ ձայնին՝ տեսանելու Աթենասի նուիրականը:

կտրուած ու արիւնով շաղախուած գունաթափ գլուխներ: {Ես} ճանաչեցի Լուդովիկոս Տասնեւվեցերորդը եւ Մարիա Անտո

ցի ժամանակ եւ թէ մինչեւ այժմ եւս շարունակւում է: {Ես} չկարողացայ այս երկու տեսակ խօսքերը հաշտեցնել միմե

ջարանքը: Ընդ ամենն տասն եւ եօթն աշակերտ գտայ {ես} ազգային վարժարանում, որ պարապում էին նախակրթական

ւթիւն մը կը հրատարակէ եւ պոչը նեղի մտած ատենը, " {ես} Հռովէական Հայոց համար գրեցի " կ՚ըսէ: Հռովմէական

կատարելապէս պատասխանել առեւտրական կապակցութիւնը: {Ես} միանգամ Յիշատակարանիս մէջ (1858 Օգոստոս Հիւս. Հ

, Իմ հողանիւթ շինուածքին Կենդանութիւն պարգեւել. {Ես} անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ ան

անգարած, Խնդրում էի նորանից Բազուկներս արձակել. {Ես} այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել: Թոթով լեզու

կ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ դնէ թշնամին, {Ես} մինչ ի մահ, կախաղան, Մինչեւ անարգ մահու սիւն Պի

ուրեմն, Յիշատակարանս կը հասանի իւր նպատակին, եւ {ես} կատարած կը լինիմ իմ խորհրդաւոր պարտականութիւնը:

ով ապականութիւնը, ասում է յայտնի, թէ ապականուած {ես}: Տարակոյս չկայ, մեր ազգի հիւանդութիւնը դարա

է նոր է, թէ հին է, ահա քո՝ ինձ տուած ապրանքը, {ես} չեմ կերել, չեմ վատնել, այլ որքան վաճառել եմ, ն

որ մնացած ապրանքը յետ առնուս նոյն գնով, ինչ գնով {ես} քեզանից ստացել էի: Եթէ մի մանէթի բանը պիտոյ է 75

համար մուրհակ կը տաս, - ասում է Բէգզադէն: - {Ես} այսքան տարի ծառայեմ, քեզ այնքան շահ ցոյց տամ, հ

տրուած գործ է, - հարցանում է երիտասարդը: - {Ես} փիլիսոփայ չեմ, - պատասխանում է Բէգզադէն՝ թաբակը

ւմ է Բէգզադէին: - Այս ի՞նչ պատիւ է, որ ցոյց {ես} տալիս գործակատարիդ հարսնացուին կառքերով, բաներով

է Բէգզադէն, - գիտե՞ս, թէ ինչ խորհրդով առնում եմ {ես} այդ բաները: - Ո՞րտեղից պիտի իմանամ: -

նալու չէ կառք պահել իւր կնոջ համար, այս պատճառով {ես} սովորեցնում եմ հարսնացուն կառքերի եւ այլ այսպիսի

անմիաբանութեան եւ գժտութեան բոցը... Այդտեղ ունիմ {ես} իմ խորհուրդը... Ամուսինը, չկարողանալով կատարել

է իւր յարգը նորա աչքում... Ինձ հարկաւոր է այդ, {ես}... դեռեւս կը ծիծաղեմ նոցա երկուքի վերայ եւս:

ուք գաղափար եւս չունիք վաճառականաթեան վերայ. եթէ {ես} խանութը նորա անունով չշինէի, նա երբէք կարողանալո

եւմուտք " օրագիր: - Դու ինչպէ՞ս համարձակւում {ես} կարդալ այն բանը, որ ես նզովել եմ: - Ի՞նչ նզ

Դու ինչպէ՞ս համարձակւում ես կարդալ այն բանը, որ {ես} նզովել եմ: - Ի՞նչ նզովելու բան կայ այստեղ.

այս արտասուախառն խօսքերը, որքա՜ն պիտի մխիթարուէի {ես}. յոյսիս արեւը մի գրկաչափ աւելի պիտի բարձրանար ազ

թէ համոզեց: Դու իմ առաջարկութենների ընդդէմ գրում {ես} ինձ, թէ անհնար է այժմ գլուխ բերել իմ խնդրած բանը

րկայումս, եւ թէ որքան ո՛ր աշխարհում բնակւում է: {Ես} չգիտեմ՝ ինչ բան կար սորանից թեթեւ: Քո ասածը, թ

մի քանի վիճակագրական եւ տեղագրական ծանօթութիւնք, {ես} ընդունում եմ, այո՛, եւ սրտով հաւատում եմ, որ ա

ան լինել: Ահա, այս պատճառներից ստիպուած եւ {ես} իջանում եմ հայկական դպրութեան ասպարէզ, եւ ես կամ

եւ ես իջանում եմ հայկական դպրութեան ասպարէզ, եւ {ես} կամիմ մի երկու քար դնել այնտեղ, որի վերայ գուցէ

ռանց վերստին ծանրաբեռնելու իւր պատուելի անդամքը: {Ես} մտածում եմ, որ Տաճկաստանի Հայերի մէջ եւս կը լինի

այն թեթեւութեամբ վճարել այս քանակութիւնը արծաթի: {Ես} դարձեալ չեմ տարակուսում, եթէ միայն ընկերութիւնը

րի յայտնել սրտի խորհուրդը: Թողունք այս եւս, {ես} Հայ եմ, Դուք եւս Հայ էք. մի՞թէ այս անունը չունի

թիւնը գրաւական չեն մեր մտերմութեան, ինչ եմ ասում {ես}, մեք պիտի աւելի լինենք, քան թէ մտերիմ, ըստ որո

ստ որում, մեր երկուքի արիւնը եւս մի աղբիւրից է: {Ես} կարծում եմ, որ այս բոլորը իրաւունք են տալիս ինձ

արուիլ Ձեր հետ՝ գրելով միգուցէ երկարախօս նամակ: {Ես} յոյս ունեմ, որ Դուք բաց գրկով կ՚ընդունիք Ձեր հեռ

մ անձնական ցաւի կամ վտանգի պատճառով. քա՛վ լիցի, {ես} մի անհամ մարդ պիտի լինէի, որ սեպհական ինձ վերաբե

եւ Յովհաննէս Կաթողիկոսի գրուածներով: Մի խօսքով, {ես} Յոյն կը լինիմ եւ Յոյների համար, կամ աւելի լաւ,

կութիւն չունիմ միւս անգամ ձեռք առնուլ այդ գիրքը: {Ես} այս օրից մոռանում եմ յաւիտեան որպէս գիրքը, նոյնպ

յս նամակս տեղ կը գտանէ Ձեր Յիշատակարանի մէջ, իսկ {ես} մնամ եւ այլն... Աբրահամ Դիոսկորոսեան Բաբկէն

Եղբա՛րք, ահաւասիկ երկրագունդի այսինչ կէտի վերայ {ես} ունէի երբեմն հող եւ ազատութիւն, որ յետոյ աւազակն

ր. այս պահանջում եմ ձեզանից: Իսկ սորա փոխանակ, {ես}, իմ ազգի անունով, խոստանում եմ ձեզանից իւրաքանչ

առելու կամ գրաւ դնելու իրաւունք ունենալու, քանզի {ես} եւ իմ ազգի իւրաքանչիւր անհատը նոյնպէս չպիտի ունեն

այն հողի վերայ, որ պիտի ազատենք, - ընդհատում եմ {ես} նորա խօսքը: - Բայց դու պայման դրեցիր, որ գ

յդ: - Ինչպէ՞ս: - Լսի՛ր, եթէ կամենում {ես} գեղի մէջ բնակուիլ, ապա ուրեմն միւս գեղացիների չա

, վերասաց պարագաներով: Իսկ թէ քաղաքում կամենում {ես} բնակուիլ, նոյնպէս, միւս բոլոր քաղաքացիների չափո

մ, քեզ տրուած հողը, որի վերայ շինութիւն թէ արել {ես} եւ թէ ոչ, ազատ ես, կամեցածիդ պէս, գրաւ դնել,

, որի վերայ շինութիւն թէ արել ես եւ թէ ոչ, ազատ {ես}, կամեցածիդ պէս, գրաւ դնել, վաճառել, ընծայել,

ռել, ընծայել, ի վերջոյ, դու նորա անպայման տէրն {ես}, եւ դորա վերայ խօսելիք չկայ: Իսկ խօսելիքը վերաբ

արձելով մշակել տալու, այդպիսի դիպուածում, կարող {ես} վարձու տալ եւ այդ կերպով օգուտ քաղել քո հողից: Ե

քո խաղաղութիւնը իմ պարզ հարցմունքս, եւ կամենում {ես} բռնակալ հայեացքով պապանձեցնել լեզուս, մինչդեռ աս

ակալ հայեացքով պապանձեցնել լեզուս, մինչդեռ ասում {ես}, թէ ձեռք բերածներիս մինը եւս ազատութիւն է: Թո՛ղ

վերայ: - Ասա՛, եղբայր, ասա՛, ինչու չէ. {ես} պատրաստ եմ քեզ լսելու: - Ուրեմն, Ազատութիւ

ս: - Շատ բարի. բայց ասա՛ խնդրեմ, ազա՞տ եմ {ես}, միմիայն օրէնքով, քաղաքականապէս ազատ կոչուելով

օրէնքով, քաղաքականապէս ազատ կոչուելով, ազա՞տ եմ {ես}, քանի որ նիւթական կարօտութիւնը ստիպում է ինձ, կ

ռայութեամբ հաց ճարել իմ ընտանիքի համար: Ազա՞տ եմ {ես}, եթէ տէր ունիմ, որին եթէ իմ ազատութիւնը յայտնեմ

ինելուց դադարելով, եւ այս բոլորից յետոյ ազա՞տ եմ {ես}... երեւակայութեա՞ն մէջ, թէ՞ օդի մէջ: - Այ

ի եւ աշխատութեան փոխադարձ հատուցում: - Բայց {ես} մտածում եմ, որ կարող է, եւ մանաւանդ երջանիկ, ե

- Ինչպէս թէ չկայ: - Շատ հասարակ կերպով: {Ես} եւ դու հաւասար իրաւունք ունինք, իբրեւ հայրենիքի

՞ս, որ չունիս: - Հըմ. դու հայրենիքի որդի՞ {ես}: - Այո: - Ե՞ս: - Նոյնպէս:

հաւասարութիւն է այս. դու ունիս այսչափ հող, իսկ {ես} ոչինչ, քո բաժին միայնակ վայելում ես հայրենիքի բա

ափ հող, իսկ ես ոչինչ, քո բաժին միայնակ վայելում {ես} հայրենիքի բարին, իսկ ես քո հաւասար կրում եմ միայ

ո բաժին միայնակ վայելում ես հայրենիքի բարին, իսկ {ես} քո հաւասար կրում եմ միայն ծանրութիւնը: Բաժի՛ն տո

ւոր է ապրուստ, նոյնպէս եւ ինձ, ինչպէս դու կրում {ես} հայրենիքի բեռը, նոյնպէս կրում եմ ես: Բաժի՛ն տու

էս դու կրում ես հայրենիքի բեռը, նոյնպէս կրում եմ {ես}: Բաժի՛ն տուր ինձ քո հողից, այն ժամանակ ես չեմ ա

ւմ եմ ես: Բաժի՛ն տուր ինձ քո հողից, այն ժամանակ {ես} չեմ աշխատելու բռնի. ես կը զգամ ինձ ազատ, մեր իր

նձ քո հողից, այն ժամանակ ես չեմ աշխատելու բռնի. {ես} կը զգամ ինձ ազատ, մեր իրաւունքները կը հաւասարուի

հողը բնութեանն է: - Պարո՛ն, չափդ ճանչցիր, {ես} գող չեմ, ես հողը չեմ յափշտակել, ես ձրի չեմ առել

ն է: - Պարո՛ն, չափդ ճանչցիր, ես գող չեմ, {ես} հողը չեմ յափշտակել, ես ձրի չեմ առել, դրամով է գ

փդ ճանչցիր, ես գող չեմ, ես հողը չեմ յափշտակել, {ես} ձրի չեմ առել, դրամով է գնել իմ հայրս, իմ պապս:

պրին բոլոր նորա որդիքը անխտիր: - Բայց, եթէ {ես} իմ հողը կիսեմ քո հետ, ես կը քանդուիմ, ես մինչ ց

տիր: - Բայց, եթէ ես իմ հողը կիսեմ քո հետ, {ես} կը քանդուիմ, ես մինչ ցարդ ապրում եմ նորանով. ի՛

, եթէ ես իմ հողը կիսեմ քո հետ, ես կը քանդուիմ, {ես} մինչ ցարդ ապրում եմ նորանով. ի՛նչ կը լինի յետոյ

ղի քանակութիւնը փոքրացրել էի: - Դու մտածում {ես} քո ապրուստի համար, աչքիդ առջեւ ունիս քո ժառանգնե

ւ ունիս քո ժառանգների եւ քո սերունդի ապագան, իսկ {ես}, որ ոչինչ ունիմ, ինձ ապրուստ պէտք չէ՞. իմ ժառա

հետեւանք է երկրագործութեան ընկնելուն, որից դուրս {ես} բերում զուգակշռի ընկնելը եւ դրամական կենդրոնացութ

նչ ասացիր ու գրիչ առիր ձեռքդ: Թանգութեան պատճառն {ես} հարցանում ինձանից, պատճառը ո՞րն է: Ապրանքը իմը

էի տասնի, այսօր քսանից պակաս չեմ տալիս, կարո՞ղ {ես} բռնի յափշտակել: Այն տունը, ուր ես բնակւում եմ,

ալիս, կարո՞ղ ես բռնի յափշտակել: Այն տունը, ուր {ես} բնակւում եմ, սորանից տասն տարի յառաջ վարձում էի

մի տալ յիսունի եւ պահանջում է հարիւր։ Ի՛նչ կարող {ես} ասել: " Եթէ դու չտաս հարիւր, ուրիշ տուող կայ "

արիւր, ուրիշ տուող կայ ", - ասում է նա, եւ եթէ {ես} նորան չտամ հարիւր, ուրիշ տեղ եւս պակաս գնով չէ պ

Եթէ չվճարես ոսկին, առանց կօշիկի կը մնաս: Կարո՞ղ {ես} բռնի կարել տալ: Ո՞ր մինը ասեմ, դերձակը եւս նոյն

ապրանքի գինը: - Ների՛ր, պարո՛ն, հաստգլուխ {ես} եղած, որ մինչեւ այժմ չհասկցար: Ապրանքը նոցա ապր

մի զօրութիւն չունենալը, իսկ պատճառը, որ կարծում {ես}, թէ յառաջանում է տանը տիրոջ, կօշկակարի, դերձակ

ը ապացուցանում են իւրեանց ազգութեամբ: Կենդանի եմ {ես} եւ խօսում եմ առջեւս կանգնած մարդու հետ, բայց նա

ւս կանգնած մարդու հետ, բայց նա չէ ընդունում, թէ {ես} կենդանի եմ: Նա ասում է ինձ, որովհետեւ քո ազգութ

որպէս Հայ: - Եղբայր, ի՞նչպէս կենդանի չեմ, {ես} խօսում եմ քո հետ. մեռելները վաղուց արդէն թողել ե

ակաւին իրաւունքի անունով խօսում է իմ հետ. " Ի՛նչ {ես} արել, որ ես համակրութիւն ցոյց տամ քեզ, որ ես խո

նքի անունով խօսում է իմ հետ. " Ի՛նչ ես արել, որ {ես} համակրութիւն ցոյց տամ քեզ, որ ես խոստովանիմ քեզ

նչ ես արել, որ ես համակրութիւն ցոյց տամ քեզ, որ {ես} խոստովանիմ քեզ կենդանի"։ Այս կոպիտ հեգնութ

Եւ ի՛նչ հարկաւոր է քեզ կերակուր, երբ դու ապրում {ես} այդ փառքով: Չնայելով այս բոլորի վերայ, այդ

ւթեանց եւ նոցա ստրկացած ազգերի մէջ: Դու կամենում {ես} քո հաւասարակշիռը պահել եւ այն՝ իրաւունքի անունով

հետ, ի՛նչ պատճառով, հակառակ իմ կամքին, առնում {ես} եւ բռնութեամբ դնում ես քո կշռի թաթի մէջ: Ուրիշ տ

հակառակ իմ կամքին, առնում ես եւ բռնութեամբ դնում {ես} քո կշռի թաթի մէջ: Ուրիշ տէրութեանց հետ խօսում ես

ես քո կշռի թաթի մէջ: Ուրիշ տէրութեանց հետ խօսում {ես} իրաւունքի անունով, իսկ իմ վերաբերութեամբ ինչի՞ հ

ւնով, իսկ իմ վերաբերութեամբ ինչի՞ համար ոտքի տակ {ես} կոխում նորան եւ անիրաւում ես չարաչար: Այսօր

ինչի՞ համար ոտքի տակ ես կոխում նորան եւ անիրաւում {ես} չարաչար: Այսօր ճնշուած մարդերի համար ազգութ

ւ հազար տարի քարոզէ ինձ քո վերացական ազգութիւնը, {ես} միշտ չպիտի հասկնամ: Դու ինձ ասում ես՝ պահենք մե

զգութիւնը, ես միշտ չպիտի հասկնամ: Դու ինձ ասում {ես} ՝ պահենք մեր ազգութիւնը, մեր լեզուն, մեր աւանդո

քը եւ այլն, եւ այլն։ Շա՛տ բարի, պատասխանում եմ {ես}, բայց, ասա՛ խնդրեմ, ի՛նչ բանի համար պահենք, ի

զատուիս ստրկութենից եւ աղքատութենից, այն ժամանակ {ես} կը հասկնամ քո խօսքը եւ, ընդհանուրի շահի մէջ եւ ի

ելով, կ՚աշխատիմ ամենայն զօրութեամբ: Այն ժամանակ {ես} կը հետեւիմ քո ձայնին, որովհետեւ նա աւետարանում է

ը: Աւելորդ հարցմունք է այս: Նա մտածում է, " թէ {ես}, վաճառականութեամբ, սեղանաւորութեամբ, միջնորդու

ումար, ունիս տուներ եւ այլն, եւ նորանով կարծում {ես} թէ քո ժառանգները ապահով են, իսկ մեք ասում ենք,

Ինչպէ՛ս, - հարցնում է նա մեզ: - Այսօր դու {ես} քո բոլոր ստացուածքի տէրը, որպէս նաեւ քո բոլոր ըն

էր մարդը մեր ասածին պատասխանում է այսպէս. - {Ես} իմ հօրից ոչինչ ստացայ, ինքնին, առանց մի բան ուն

վիճակի մէջ պիտի սկսանեն իւրեանց ասպարէզը, քան թէ {ես}. քանզի ես ոչինչ ունէի, իսկ որդոցս իւրաքանչիւրը

պիտի սկսանեն իւրեանց ասպարէզը, քան թէ ես. քանզի {ես} ոչինչ ունէի, իսկ որդոցս իւրաքանչիւրը պիտի ստանայ

եմն դէպի այս եւ երբեմն դէպի այն կողմը: Այսօր դու {ես} հարուստ, վաղը ես կը լինիմ, եւ այն ժամանակ քո հա

բեմն դէպի այն կողմը: Այսօր դու ես հարուստ, վաղը {ես} կը լինիմ, եւ այն ժամանակ քո հարստութիւնը անպատճա

նը, քո խելքը, եւ հնազանդուի՛ր ինձ: Դու մեքենայ {ես}, եւ ես եմ քեզ շարժող զօրութիւնը"։ Մեր բառարանի

խելքը, եւ հնազանդուի՛ր ինձ: Դու մեքենայ ես, եւ {ես} եմ քեզ շարժող զօրութիւնը"։ Մեր բառարանի մէջ հնա

տի ստանայ, չ'պիտի գործէր: Մարդը ուխտում է, եթէ {ես} այսինչ բան ստանամ կամ այնինչ բանի հասնիմ, այսինչ

ովից, որպէս թէ ասէր նորան. " Տե՜ս, ահա մեռնում {ես}, քո կեանքը կախւում է այժմ ինձանից, այսինքն՝ իմ

, այսինքն՝ իմ քեզ հաց տալուց կամ չտալուց, բայց {ես} զոհում եմ քեզ այս կտոր հացը, քո կեանքը յարատեւել

ւել տալու համար: Դորա փոխանակ դու պիտի զգաս, որ {ես} եմ քո ազատիչը... Թշուա՜ռ... յառաջ քան թէ փ

յականք կնտրուկ ծխեն քեզ, մեր աչքում դու ամբարիշտ {ես}: Եւ ի՞նչպէս չդառնաս դարձեալ դէպի տնտեսական

թն հարիւր իննսուն եւ չորք մայիս ամսոյ յերեսնոջն, {ես} ՝ յիշեալ Մասէհս յառողջ ժամանակի իմում, ամենայնիւ

յ սանդղոջս գտանէլոց են։ Եւ զայս եւս յայտնեմ, զի {ես} ի սկզբանէ անտի ընդ ումեք զամենայն կարճ չեմ պահեալ

ատարաց: ՀԱՄԱՐ 2 Յայտնի լիցի ամենեցուն, զի {ես} ներքոյ ստորագրող Համադանցի Բաբաջանի որդի Մասէհս (

խարջին քառասուն հազար ռուփոյ մուդաթ, վասնորոյ եւ {ես} իմ տանս եկամուտն քառասուն հազար ռուփոյ եկամուտ խս

ամտին իբրեւ տէր, այլ միայն ցորքան կենդանի մնացից {ես}, զյիշեալ տունն եւ իւր եկամուտն ի ներքոյ կառավարո

ր, քանզի սոքա են տեղեակ իմ ամենայն անցիցն։ {Ես} ահա առ այս զերկուս թուղթս գրեալ ի մի յօրինակ է նե

յ ունիլ հետեւողութիւն ուսման նորա, ի պատճառի զոր {ես} սիրեցի եւ սիրեմ նոյն գունօք եւ ինքն պարտ է սիրել

ամարում այն, ինչ որ չենք, երբե՜ք: Բայց ինչո՞ւ {ես} այդ խնդրէի. մի՞թէ նրանք, որ աչքեր ունեն տեսնելո

րենիքը, ուր Խնջոյք է անվերջ, պար ու խրախճան: {Ես} ոսկորներս եմ քարշ տալիս ուժատ, Իմ կապանքները կտ

ն է տալիս, Կանգնած դռան մօտ հսկայ հասակով. Եւ {ես} մթան մէջ կորցըրած ուղիս ` Անցնում եմ սխալ, ա՛յլ

: " Ըստ ձեր ընտրութեան, ինչպէս կամենաք"։ Իսկ {ես} լաւ զինուած ու ձիաւորուած, Վառուած երջանիկ սիրո

գով Ողջունում են այգաբացը հոգեթով: " Եւ ինչո՞ւ {ես} դու հառաչում տխրադէմ, - Ասում եմ ես կոյսին ` կան

" Եւ ինչո՞ւ ես դու հառաչում տխրադէմ, - Ասում եմ {ես} կոյսին ` կանգնած նրա դէմ, - Միթէ ցաւն այդ քեզ մի

ւ քո մէջ նենգ աստուա՞ծը նախանձոտ"։ - Ասում եմ {ես} եւ իրանին փաթաթուած Թաւալում ենք շուքի ներքոյ վա

ից իր գողտրիկ: " Որքա՜ն վսեմ ու վայելուչ, մեծ {ես}, Տէ՛ր, Որ տիեզերքն սիրոյ շնչով ես լցրել. Կը

յելուչ, մեծ ես, Տէ՛ր, Որ տիեզերքն սիրոյ շնչով {ես} լցրել. Կը յանդգնի՞ որդը բերանն իր բանալ Եւ աղա

թերին, Բայց մնում է հաւատարիմ լռութեան... Իսկ {ես} ինչի՞ն - եթէ ոչ սուրբ բնութեան: Ե. ՕՐՀՆՈՒԱ՜Ծ Լ

այ զարմացած, Միայն թէ զոհե՜ս ` Ինչ տենչում եմ {ես} "..................................

քո՜յր, հազար ողջոյն տիրաւանդ"։ Իսկ նա ` " Ո՞վ {ես}, բնաւ քեզ չեմ ճանաչում"։ " Ես նա եմ, քոյր,

Իսկ նա ` " Ո՞վ ես, բնաւ քեզ չեմ ճանաչում"։ " {Ես} նա եմ, քոյր, ում պարտիզում որ զուարթ Սոխակի մի

դայլայլն է հնչում "... Նա դարձեալ, թէ ` " Ո՞վ {ես}, քեզ չեմ ճանաչում"։ " 0՜, չըգիտե՞ս սիրոյ երգ

սիրոյ երգչին դու վսեմ"։ - Չեմ հասկանում ` ինչ {ես} ասում մինչեւ իսկ: " Եւ չե՜ս ժպտում, այո՛, ես

ես ասում մինչեւ իսկ: " Եւ չե՜ս ժպտում, այո՛, {ես} այդ տեսնում եմ "... Ակնթարթում նրա վզից բռնելով

ւ բարձրացնում աղաղակող ձայնը - զո՜ւր, Սեղմել եմ {ես} նրա մարմինը ամուր: Նետւում է նա պարտէզիս դուռը

էզիս դուռը դէպի. Բայց նա տուժե՜ց... որովհետեւ {ես} իսկոյն Նրա ներքին ծնօտի տակ ցից դրի... Ու զար

ւմ, Տեղնուտեղ տափկում: - Մերի՛, երկու Ունեմ {ես} ձու, Բաւակա՞ն է քեզ Երկուորեակն իմ էս: " Օ՜,

" Օ՜, այո՛, այո՛, այդ ինձ բաւ է, բա՜ւ "... {Ես} սողոսկում եմ ճեղքը շտապաւ: " Կուտ, կուտ, կուտ

Եւ զիլ ու հպարտ ` ձայնով նուագուն ` Հնչեցնում եմ {ես} իմ կուկուրի կուն: ԱՐԿԱԾՔ ՆԱԽԱՀՕՐՆ Ա " Yes, lo

տէրն ինձի, Է՞ր դրախտն այս փափկութեան, Եւ ինչո՞ւ {ես} կարգուեցի Արարածոց տէր, իշխան: Ինչի՞ս են պէտք ի

, տէ՛ր Ադամ, Որ չը տրուեց սրտիդ հեզ, Ինչ կոչում {ես} շարժիչ հով. Այն զլացաւ Տէրը քեզ, Զի թէ սրտիդ մէ

ել կարենար Քո շանթն, ամպրոպ ու փայլակ"։ " Ի՞նչ {ես} փչում, սերովբէ, Եւ զուր ` ստեր հնարում, Մարդու

նարում, Մարդուն, իսպառ, դու, ի՞նչ է, Անզգա՞յ {ես} համարում. Եւ տիեզերքը, միթէ, - Գործն Աստուծոյ

քեզ, դէպի վսեմը Սիրտն անզգա՞յ է միթէ: Կարո՜ղ եմ {ես} Աստըծուն Սիրել սիրով վերամբարձ, Արարածները համբո

տոր կրքերի Համար սիրտը չէ՛ թիրախ. Իսկ դու ինչո՞ւ {ես} ժպտում, Ուխտ չեմ անում ես խարդախ"։ " Քաւ լիցի

թիրախ. Իսկ դու ինչո՞ւ ես ժպտում, Ուխտ չեմ անում {ես} խարդախ"։ " Քաւ լիցի, տէ՛ր իմ Ադամ ", Կրկնում

լսում - " Թող տրուի՛"։ Սու՛րբ, սու՛րբ, սուրբ {ես}, Տէր որ Էն, Լի՜ երկինք քո փառքով, - Օրհներգում

Որոնց ինքն է հեղինակ Եւ սկիզբը գոյութեան. Ուխտիս {ես} չեմ հակառակ"։ Եւ սերովբէն, որ գիտեր Մարդու սրտ

ցնում են չափից, Եւ ինչո՞ւ չես հեռանում, Անզգա՞յ {ես} կարծում ինձ. Ես խառնւո՞ւմ եմ ձեր գործին, Լսե՞լ

Եւ ինչո՞ւ չես հեռանում, Անզգա՞յ ես կարծում ինձ. {Ես} խառնւո՞ւմ եմ ձեր գործին, Լսե՞լ էք մի խօսք ինձնից

նց, Ինչո՞ւ է ինձ տրուել կին: Խոստացել եմ չլինել {Ես} ուխտադրուժ - այդ շա՛տ լաւ, Բայց թէ սիրուց հրաժար

առ դուրս տան Ձայնէ առ իս նուիրակ, Եւ {ես}, յանգէտս ի մթան, Կտրեմ զուղին խոտորնակ.

ix !!!... s'il vous plait !.... Այլ {ես} ի զէն յասպազէն Վառեալ սիրոյ երկնային՝

ի գոյն: " Քանի՞ վսեմ, զի՞ վայելուչ, մե՛ծ {ես}, Տէր, Սիրոյդ ի շունչ. որ զտիեզերս առլցեր

, Հաւատարիմ մնայ սակայն լռութեան... {Ես} ի՞մ անդէն, - եթե ոչ սուրբ բնութեան։ Ե. ՕՐ

ս... Միայն թէ յազես, Յոր ցանգ ըղձամ {ես}................................

ացա՛ն զձուս, Ո՞ տայր ինձ որդիս, Մինչ {ես} գամ ի թուխս՝ Յիս, որձա՛կ քա՛ջ, յի՛ս ".

իսկ դառնայ: Maчу, գէթ զերկուս Ունիմ {ես} զձուս, Իցե՞ն քեզ հերիք Իմ այս երկուոր

: "O, yes, please, very good"!... {Ես} ճեղն լեալ սորամուտ: " Կո՛ւտ կո՛ւտ, կո՛ւտ,

այ... - Յուռթի լիցի ուղխ... Արբեալ {ես} ցնա: Եւ ի ձայն բարձր ազդոյ Հնչեմ զիմ

Ադամ, եւ դիմաց Տեսիլ էր տխրադիտակ. " {Ես} հի՞մ, ասէ, ստեղծայ, Առ ի՞նչ այս դրախտ փափ

մարդոյ Առ վսեմն դօ՞ս իցէ։ Ո՞ կարիցեմ {ես} ի սէր ԶԱստուած սիրել վերհամբարձ, Կամ

թիրախ, Իսկ ընդե՞ր բնաւ ժպտիս, Ուխտեմ {ես} ո՛չ՝ յուխտ խարդախ: " Փարգա՜ստ, տէ՛ր իմ,

ն, թէ " տացի՛"։ Սո՛ւրբ, սո՛ւրբ, սո՛ւրբ {ես}, Տէր, որ Էն, Լի՛ են երկինք փառօք քովք,

ջեւան եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա: Յայտնեցից եւ {ես} զբազում իրաց անձամբ անձին յամսեանն Յուլիսի, յանց

Խալիպեանի, յամի 1858 յամսեանն Նոյեմբերի բողոքեցի {ես} ՚ի Հիւսիսափայլ օրագրի մերում հրատարակելոյ ՚ի Մոսկ

տէրութեան զիւր անմիտ գանգատ, թէ ապստամբ ոք իցեմ {ես}, խռովեցուցիչ ժողովրդեան եւ զրպարտող անմեղ գործոց

ճոխութեանց: ՚Ի հրատարակել զմատենիկն, ո՛չ դիպայ {ես} ՚ի Ռուսիա, հիւանդութեան աղագաւ զամիսս քանիս բացա

ի առնուցու ", այսինքն ՚ի միոյ սկզբանէ, ուստի եւ {ես}: Այլապէս, փոխանակ ստացական դերանուանս՝ յիմմէ,

րիստոս չասաց մեզ, տուեալ զհացն կամ զգինին, թէ " {Ես} եմ այս ", այլ թէ " մարմին է իմ կամ արիւն"։ Քրի

Դատ կնքեաց իմ անդրանիկ ինձ թափառել վայրապար։ {Ես} ընդ կորուստ իմ բաղդին յողբ ընկլուզայ անմռունչ

Նախամարդոյն մինչ գլուխ կրէր պսակ ոսկեփունջ։ {Ես} անդ մինչ նա յանցանաց յինքն ձգեալ բեռանց կոյտ,

էն մինչ դրախտին զճանապարհ կենսագործ Փակեաց, {ես} անդկայի մերձ առ սերովբէն ահագին։ Աղեխորով մինչ Ե

Եւայ առ դիակամբ Աբելի Արտասուաթոր հեկեկէր, {ես} ցաւակից լինէի։ Նախամարդոյն անդրանիկ եղբայրասպան

լաստակերտն կենդանեօք զոտն կռուէր ՚ի Մասիս, {Ես} յերկնաբերձ յայն ՚ի ժայռ դար կազմէի ոսկէ հիւս։ Յա

ք անդր ՚ի սեղան քաջամոյն։ Զանօսրութիւն պարզ օդոց {ես} գունեցի երփնորակ, Ընդ ազգ մարդկան Աստուծոյ

Ընդ ազգ մարդկան Աստուծոյ յանդարձ ուխտի նշանակ։ {Ես} անդ մինչդեռ կրկնածին Երկնից Արքայն զօդ շնշեաց,

ն պատարագօք մինչ ՚ի տես Ներկայացան օծելոյն, {ես} յայն գտայ ՚ի հանդէս. Պառաւածինն մարգարէ Յորդանան

դանանու ՚ի վտակ Մինչ մկրտեաց զսուրբ Սուրբն, {ես} անդ վերնոց համանակ։ Զթիւ աւուրց երկնային Գահակալ

ակ։ Զթիւ աւուրց երկնային Գահակալին յաշխարհի {Ես} թուեցի ցերեսուն կէս եւս ընդ այլ երեքի։ Անպարտակի

ն նա առ Հայր մահուն բարբառ որոտաց, Ականատես {ես} վկայ գտանէի տխրազգեաց։ Երբ աշխարհի կարճեցաւ գութ

՚Ի վեր յՈլիմբ սլացաւ անմահ տնկոյն փոխանակ։ {Ես} Կարապետ Զուարթնոյն երբ ՚ի յերկնից ՚ի բարձանց

ձանց զՅարութիւն փրկողին խնկաբերից քարոզեաց։ {Ես} անդ ներկայ յորժամ լոյս Հայաստանեայց յաղջանուղջ,

կեցաւ անաղօտ եւ հաւատոյն կապեաց փունջ. ԶՀայաստան {ես} տեսի յորժամ որդիք թագակապ Վաղակաւոր սուր յազ

նք Բիւզանդիոնի՛ն հլացան գայիսոնին խաբուսիկ, {Ես} նոյն ժամայն յաւերակս մեծակառոյց վէս բրգանց Տ

ահուան ջամբեալ զ՚ճաշակ... Մնա՛ դու հետ Թորգոմայ {ես} ընթացիցս տաց հորդան Մէտ ՚ի կշիռ զուգաչափ կիս

քեզ լիցին զանձնէս վէպ զաստանդական նժդեհէս. {Ես} փութացայց հեռաւոր վայրաց զննին ՚ի կրկէս։

փողերով, Փիլիսոփայ գիտնականէն դու միշտ վե՛ր {ես} ՝ իմ խելքով՝ Զերէ փողով ամեն բանը կը լըմընն

կը գործածէ Սիրտը լցուած արիւնով. Բայց {ես}, երկինք թող վկայ գայ, Ես քեզ միայն սիրում

իւնով. Բայց ես, երկինք թող վկայ գայ, {Ես} քեզ միայն սիրում եմ. Հոգիս ազատ, ճիչըս առա

ըս Երակներս դողում է։ Ամենայն օր {ես} ու Բաքոս, Աշխատում ենք ժիր ջանքով, Որ

ան, (Թէ եւ այս տեղ իւր տեղը չէ) Բայց {ես} կասեմ քեզ կարճ բան. Կեանք ուրացողների

- գազաններից Մարդըս ջոկվում է ի՛նչով։ {Ես} ուզելով նախ եւ առաջ Նորա խելքը լաւ չափել,

Նորա խելքը լաւ չափել, Ասի. - Բայց դու ի՛նչ {ես} կարծում, Նա սկսաւ այս խօսել։ "

ուրացողը հեռացաւ Անբաւական իմ խօսքից. {Ես} ու Բաքոս մենակ մնալով Սեղան նստանք մենք նորց

Նորա վիշտն ու սեւ օրը։ Միթէ՞ անխիղճ {ես} դու այնքան Կամ կեղծաւոր, երկերես, Որ

Բիւր արձագանգ խաղացին։ - Զո՛ւր {ես} խնդրում, - ասաց Մուսան, - Որ բնակիմ Արարատ

ատում է անհանգիս Իմ քընարի թելը կտրել. {Ես} փախչում եմ նոցանից։ Արարատը սառուցապա

ալածուած են Ագռաւների սեւ գնդից։ {Ես} անխիղճ չեմ, ոչ երկերես, Կըտամ բաժին ամենքի

այ մի մուր։ Դու սըրբեցիր ինձ՝ երբ որ {ես} ծնայ, Ես քո մէջ իստակ ձեռքով թաղուեցայ.

Դու սըրբեցիր ինձ՝ երբ որ ես ծնայ, {Ես} քո մէջ իստակ ձեռքով թաղուեցայ. Դու լուացող

քո մէջ իստակ ձեռքով թաղուեցայ. Դու լուացող {ես} հոգու ու մարմնի, Լուա՛ իմ սիրտս, թո՛ղ քեզ

։ Թող մաքուր լինիմ, ինչպէս դու սուրբ {ես}, Թող ողջ աշխարհին երեւիմ քեզ պէս։ ՈւՍ

ուսանողներն դատարկ մարդիկ են, Նոցա պատասխան {ես} կ՚ասեմ այսօր, - Այդ կարծեաց տէրը չէ մեր դատ

ն. Ի հարկէ կ՚ուտէր. նորա պէս թէ կուշտ {Ես} էլ քնէի՜ կ՚ուտէի անշուշտ։ Մեծատան համ

իբրու գանձ. Ո՛չ ոք չասի, թէ աշխարքումս՝ {ես} հարուստ եմ գերապանծ: Քաղցր ու դառը խ

, այս աշխարհքում բեռնաւորուած յոյսերով Ի՞նչ {ես} օրդ դատարկ անցնում ` հառաչելով ու լալով. Ա

ն ` լոյս տուող միշտ ու անվերջ: Շնչում {ես} օդ, քանի աստղը հորիզոնում փայլում է, Մտաւ

նա ովկիան ` կեանքիդ թելը կտրած է. Թէ վախճան {ես} դու որոնում, ինչպէս շատերը քեզ պէս, Կեանք

ի էջը Մարդոց աչքում կարդում էի: {Ես} սկսայ սէր քարոզել, Սուրբ ուսումը ճշմարտութ

թեան: Մոխիր ցանած գլխիս վերայ ` {Ես} քաղաքից փախայ աղքատ. Անապատում բնակիմ ահա

են: Բայց երբ ամբոխուած քաղաքից {Ես} շտապով անցնում եմ, Ծերերը անձնասիրութեամբ

կրքերի, Ինչպէս տերեւ ծառի վերան, ենթակայ {ես} հողմերի, Արշալուսոյ եթէ քաղցրիկ ` ցօղը քեզ

սերով ` Սուրբ պատկերի առջեւը ` Կանգնած {ես} դու, ոստ Սալեմի, Սրբութեան լուրջ պահապան

րական անխարդախ, Մի՛ մոռանար իմ դամբանը, թէ {ես} ննջեմ քուն խաղաղ, Երբ իմ սիրտը այսպէս քնքո

ցաւ աւել աչքիս՝ յետքից կարմիր գոյն թողեց: {Ես} նստած եմ դարձեալ նոյն տեղ նկատում եմ աշխարհի

իսկոյն գոռաց իմ սիրտը, Ի՞նչ պատկեր էր, որ {ես} տեսայ, ի՞նչ էր սորա իմաստը. Արարիչը ասաց

փուին... Ծածկած է քո օթեւան... Դու ընկեր {ես} վշտերին... Քազ հետ նոքա կը խօսեն, որ պատա

կը խօսեն, որ պատահմամբ հիւր եկան Ահա ինչպէս {ես} այսօր՝ ծածկված քօղով տխրութեան։ ԱՍՏՈՒԱԾ

. Հոգիս, կեանքըս մաշեցաւ։ Մի՞թէ {ես} էլ որ լինէի Մի ալեւոր ծերունի Գերի դառա

սի։ Մանկութիւնը գեղեցիկ էր, Եթէ {ես} գործ դնէի, Իմ գործերին պարապելով՝ Ինձ

քըս ու բարեկամք Տըխուր նըստած միայնակ, {Ես} պարում եմ աղջկայ հետ Ու համարում ինձ այդ փառ

Լաւ ճանաչէ թող եւ ամբողջ Ռուսաստան: {Ես} ստացայ այս երկիրը խոպան, անշեն, Բայց թողն

Իմ ասպարէզը այս օրուայ օրը լրացուցի: {Ես} կերակուր կուշտ չկերայ, եթէ տեսայ, Թէ սիրակ

խաւ հեռի շաբաթներով, Որ Հայրենիքը պաշտպանեմ {ես} ապահով: Թէ իմացայ, որ մի տեղում Ռուսի

էս հասայ շուտով, Փառք ու պարծանք պարգեւեցի {ես} իմ ազգին: Եթէ տեսայ ես Ռուսիոյ մի դաշ

ծանք պարգեւեցի ես իմ ազգին: Եթէ տեսայ {ես} Ռուսիոյ մի դաշնակից ` Նեղութեան մէջ ալեկոծե

լեկոծեալ մի չար բաղդով, Արծուէնշան դրօշակս {ես} բաց արի Ու փորձանքից ազատեցի նորան շուտով:

ւ մայր քաղաքիս մի նշանաւոր փողոց, Բայց կարող {ես} յայտնի ասել, թէեւ չէիր շատ հինուց, Թէ դու ք

եւ չէիր շատ հինուց, Թէ դու քո մէջ ծաղկեցնում {ես} մի ազգասէր ուսանող, Որ հանապազ իւր ազգայնոց

մն եւ դու ինքնին ` ցնծա՛յ, դու պար բոլորէ, {Ես} աստղերուն կը հրամայեմ, որ քեզ խաւար չպատէ.

ատ, փառք բնակչացդ. Գասպարեանցն է քու տէրը. {Ես} լուսինին հրաման կը տամ առատ ծագել իւր շողը:

որան տուեց բամբիշն իւր սէրը, Նորան ասաց. " {ես} քո՛ եմ"։ Ամիրեանն էր այն պատանին, Ո

ո՛ եմ"։ Ամիրեանն էր այն պատանին, Որ {ես} այստեղ յիշում եմ: Իսկի կայ մարդ, որ ս

թելը կտրելու. Աւա՜ղ, էլ չեմ տեսնելու {Ես} իմ որդու երեսը: " Շուտ է առնել դատաստան "

րհնեն քո գալը, Ո՛վ երկնից դեսպան, Դու {ես} մեր կեանքի Պաշար ու պաշտպան։ Երբ

դու շատ вeдъ Բըռ, բըռ, բըռ, բըռ, խօսում {ես}, Աղա զատան չի սիրիլ, Ահա ասում եմ ես

ես, Աղա զատան չի սիրիլ, Ահա ասում եմ {ես} քեզ: Hy, хopoшo, չես ուզում, Hy,

էրտէրցու: Что такой значит. Երեկոյին {ես} եկամ, Ведъ դուոռնիկին ձայն տուիմ Եւ ն

սրբազան, Знать я его не хочу. Hy, {ես} կ՚ասեմ Աղային, Ինչ ժամանակ նա կը գայ,

, ֆըշշ անես Ամէն օր իմ ականջին. Ведь {ես} էն վախտը կ՚իմանամ, Թոփերս բաց կը թողնեմ,

կ՚ընկնեմ: Ну, ведь, էսպէս էլ եղաւ: {Ես} էդ բանից բեխաբար, Էն молодой человек-ն

ան Վատ-վատ բաներ խօսեցան, Ну, ведь, {ես} ոչինչ չգիտեմ ` Ո՛չ լաւ, ո՛չ վատ, ո՛չ մէկ

" Ի՞նչ հայրենիք, յիմար զքեզ, Հարցանում {ես} դու ինձանից. Ուր եմ ծնած, ա՞յդ ես քննում.

արցանում ես դու ինձանից. Ուր եմ ծնած, ա՞յդ {ես} քննում. Այստեղ եկած եմ Թիֆլիզից:

ում. Այստեղ եկած եմ Թիֆլիզից: {Ես} տուն ունիմ եւ այն քարեայ Երկու յարկով շէնք փ

թրիք, Որ չէ կերել Լուկուլլոսը: {Ես} խմում եմ Շամպայն, Մադեռ, Ուռցնում ես դու փ

Ես խմում եմ Շամպայն, Մադեռ, Ուռցնում {ես} դու փորդ ջրով. Ունիմ քանի տեսակ կառքեր,

Ունիմ քանի տեսակ կառքեր, Բայց դու ման {ես} գալիս ոտքով: Ոսկի, արծաթ, գոհարեղէն

րկու պատուի նշանքը: Դու ի՛նչ կենտրոն {ես} հարցանում, Իմ կենտրոնը է իմ փորը. Ոս

աւոր էր, Ամենեւին չկամիք լսել: {Ես} սիրում եմ հայրենիքը, Նորան միշտ ու միշտ գո

ան փորձանք... Ողորմելի՜, դու կարծում {ես}, Թէ հայրենիքդ սիրելով Բան կը շինես.

է հայրենիքդ սիրելով Բան կը շինես. սխալւում {ես}, Այդպէս յիմար մտածելով: Քո ուսումը չէ

սին, արդէն քանի՜ դար Դու երկնքումը փայլում {ես} պայծառ, Բայց ո՛րքան ստեպ լուսաւորում ես

ւմ ես պայծառ, Բայց ո՛րքան ստեպ լուսաւորում {ես} Ուրախ դէմքի տեղ մի տխուր երես:

Դու ո՛րքան յաճախ քո խաւար գահից Տեսող {ես} լինում լուռ զարհուրանքի: Քո ճառագայթով ո՛ր

ասար բաժին: ԱՌՕՐԵԱՅ ԱՇԽԱՐՀ Ի՛նչ {ես} գոռում, ի՛նչ խնդրում, Դու անհանգիստ հեղին

ցիր, Ողջ աշխարհի խայտառակ: Լաց {ես} լինում, հառաչում, Գանգատդ անգամ յիմար է,

վ Բոլորովին փոխուել է: Աշխատում {ես} մի կերպով Խաղաղութիւն վրդովել, Խլել մ

երի Ծառայում ենք անդադար, Դու ինչե՞ր {ես} մտածում, Դրական է այս մեր դար:

սպանանել. ի՛նչ առնես.... Եւ թէպէտ {ես} այս րոպէիս կարող եմ, Բայց մի երկու խափանար

կամք ենք միմեանց ` առաջին, Երկրորդ ` քեզնից {ես} շատ անգամ շահուեցայ: Մինչեւ անգամ ես

ես շատ անգամ շահուեցայ: Մինչեւ անգամ {ես} յիշում եմ շնորհը, Որ ցուցի՛ր ինձ անցեալ ձմե

Միթէ կարելի՞ է... " Այդ մեծ մեղք է, {ես} գիտեմ, Բայց, եղբայր, հերետիկոս ես արդէն

ղք է, ես գիտեմ, Բայց, եղբայր, հերետիկոս {ես} արդէն. Չես հաւատում ո՛չ պապին, ո՛չ Աստուծ

- Չկամիմ: " Ո՛հ, պարոն, {Ես} կարծեցի, դու որպէս անգլիացի Ունիս մի փոքր

բաղդը ինձ սրիդ տակ ձգել է, Փոյթ չէ. բայց {ես} ինձ չար առնել չեմ կարող, Մորթիր ինքդ...

չկորուսանել"։ - Ուրեմն բա՛ց թող, որ {ես} գնամ իմ տունը: " Իրաւն ասեմ, չկամէի

էգուց, իմ ընկեր, Բայց դու այժմ մտքիս մէջ {ես} ամեն ժամ, Ազնուաբար չվարուեցար այս անգամ.

՚ընկնես, Այն ժամանակ ի՛նչ կը լինիս, գիտեմ {ես} "։ ԵՐԱԶ Սարսափելի երազ տեսայ այ

": - Ո՛վ իմ չքնաղ, ասա՛, լսեմ, ով {ես} դու. Ես մօտեցայ եւ ասում եմ նազելով,

- Ո՛վ իմ չքնաղ, ասա՛, լսեմ, ով ես դու. {Ես} մօտեցայ եւ ասում եմ նազելով, Ո՛ր տեղից ես ե

Ես մօտեցայ եւ ասում եմ նազելով, Ո՛ր տեղից {ես} եկած այստեղ եւ ինչո՛ւ, Այդ ի՛նչ բան է, լո

յստեղ եւ ինչո՛ւ, Այդ ի՛նչ բան է, լուանում {ես} երգելով: - Ինձ պատասխան տուեց այսպէս

տենում եմ նորան դարձեալ ասելով. Ասա՛, ո՛վ {ես} եւ կամ ուստի՛ ես եկած, Է՞ր տախտակներ կտրատո

արձեալ ասելով. Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ {ես} եկած, Է՞ր տախտակներ կտրատում ես երգելով:

կամ ուստի՛ ես եկած, Է՞ր տախտակներ կտրատում {ես} երգելով: Իմ հարցմունքին այսպէս տուեց

օրհասը մօտեցել է, տախտակներ Պատրաստում եմ {ես} քո դագաղի համար"։ Ասաց, դարձեալ անյայտաց

ագաղի համար"։ Ասաց, դարձեալ անյայտացաւ. {ես} մնացի: Քայքայուելով հոգիս ու սիրտս ն

.. Ահա դաշտը սեւանում է չորս կողմից. {Ես} չգիտեմ, թէ ի՛նչ պիտի գայ գլխիս, Բայց դողո

եմ բոլոր մարմնով երկիւղից: Երթում եմ {ես}... բայց ամպի պէս մի պատկեր Հեռուիցը երեւեց

աչքին. Մօտ վազեցի, դարձեալ տեսայ..... {ես} նորան, Մի գունաթափ, տխուր դէմքով ուրուական

նազելի, իմ սիրական, ասա՛ ինձ, Ասա՛, ո՛վ {ես} եւ կամ ուստի՛ դու եկար, Կամ այդ փոսը դու փո

ամ ուստի՛ դու եկար, Կամ այդ փոսը դու փորում {ես} ո՞ւմ համար: - Իմ հարցմունքին պատասխա

Իմ հարցմունքին պատասխանում է այսպէս. " {Ես} քո համար պատրաստում եմ գերեզման"։ Ճայթեց ս

եցայ տեսնել իմ այդ օթեւան: Երբ գնացի {ես} փոսի մօտ նայելու, Սարսափելի մի ձայն եկաւ ակ

դը պատասխանեց հեգնելով. " Նա երէցն է, իսկ {ես} կրտսեր հարազատ... " - Բայց ո՞վ էք դուք, -

կրտսեր հարազատ... " - Բայց ո՞վ էք դուք, - {ես} հարց արի գոռալով: " Նա ալեւոր Հայաստ

ատաղաբար երկու քոյր Գլորեցին ինձ փոսի մէջ. {ես} ընկայ... Շնչարգելուած նեղութենից զարթելով

օրերում, Որքա՞ն մարդ էր ինձ սիրում. {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութ

նձ սիրում. Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես}, իմ ջերմ մանկութիւն, Իմ սպիտակ ձեռք փափկամ

կողմը, Չէի քնում գիշերներ... {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութի

ր... Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես}, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկա

քեզ, Պաշտում էին սիրողքդ, Որ պատմում {ես} այժմ մեզ: - " Աստուած ինձ սիրտ էր տու

այ, Նա եւս չըսպասեց ինձ երկար: {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութի

երկար: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես}, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկա

ռաւել, Ուրիշի հետ քնքշութեամբ: {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութի

եամբ: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես}, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամ

- Ուրիշի հե՞տ, հարազատ, Ասում {ես} չամաչելո՞վ: - " Իմ բոլոր սիրականքը

ականքը Յիմար չէին, այլ գիտուն, Բայց {ես} նոցանից խելօք Գտանուեցայ, հաստատուն,

ու միջումը ` Օրէնքով պսակուելով: {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութ

ելով: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես}, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամ

... Չտեսաւ. թէեւ էր ներկայ.... {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութ

.... Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես}, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամ

րելի բան է, Որ անմեղ օր անցանէ. Բայց {ես} իմ քահանայիս, Խոստովանքի միջոցին, Բո

երըս Հազիւ կ՚ասեմ պարզ, մէկին: {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութ

էկին: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես}, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկա

ոհեր, Միշտ ըստանում էր կուռքը: {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութ

ւռքը: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես}, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկամ

եթէ, Ձեզ, Աստուած է հրամայել: {Ես} ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութ

այել: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր {ես}, իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձեռք փափկա

Որքան քո մէջ ծխեցի Խոնաւ պատերիդ {Ես} մտիկ տալով, Որքան ժամանակ այստեղ Կորո

Անցած ժամերի Դու յիշատակներ Ինձ {ես} յիշեցնում. Բայց նոքա ոչ միշտ Քաղցր ե

օրերը Մրրիկի նման Թռան գնացին. {Ես} ծերանում եմ. Արծաթաջրած Մազերի թելեր

Որոշ փայլում են: Անցած իմ օրեր, Իսկ {ես} ընդունայն Կեանքս վատնեցի. Իմ պարզամտո

Կեանքս վատնեցի. Իմ պարզամտութեամբ {Ես} աշխարհ ամեն ` Իմ պէս կարծեցի. Է՛հ,

նքը. Ուրախացուցիչ չգտայ մի լար: {Ես} այն ժամանակ միայն զգացի, Որ այդ ցաւերից ազ

շուտ Թռաք գնացիք, անդարձ յաւիտեան. {Ես} այն ժամանակ անհոգ ու ազատ Կարծում էի ինձ աշխ

անից յետոյ ծանրացան նոքա, Ո՛հ, անիծում եմ {ես} այս օրերը: Լո՛ւռ կաց, դու քնար, այլ

Զոհ բերել կեանքը սիրած աղջկան: {Ես} պիտի դուրս գամ դէպի հրապարակ, Առանց քնարի,

արակ, Առանց քնարի, անզարդ խօսքերով. {Ես} պիտի գոչեմ, պիտի բողոքեմ, Խաւարի ընդդէմ պա

" Ո՛վ Հայր, ո՛վ դու Հայր, որ երկնքումն {ես}, Խնայիր թշուառ մեր անտէր ազգին. Մի՛

Մի՛ կարծեր թէ միջաբեկ, Պիտ՚ պաղատիմ դէպի քեզ: {Ես} կ՚ընդունիմ կամակար, Թէ բախտ անգութ ոխերիմ Մատռու

րօշ, Որ իմ ձեռքով գործեցի, Գիշերները {ես} քուն չեղայ, Արտասուքով լուացի:

, Իմ հողանիւթ շինուածքին Կենդանութիւն պարգեւել. {Ես} անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ ան

անգարած, Խնդրում էի նորանից Բազուկներս արձակել. {Ես} այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել: Թոթով լեզու

կ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ դնէ թշնամին, {Ես} մինչ ի մահ, կախաղան, Մինչեւ անարգ մահու սիւն,

սիրեց Որի համար շատ քրտնեցաւ Այդ ազգին {ես} չեմ ներում Որ Մեսրոբին այդպէս մոռցաւ։

Օշական Վեհ Հայերի գերեզման Քո ժայռից {ես} ցած իջայ Ուստի հերոսն մեր Վահան։

նդնուպօլիս Հողմերից թեւ առած, թռչում {ես}, Մեչուխեչա, Ծովերից ու ցամաքից քեզ արգելք

Ռուսսօ, Պիտի մոռանայ աշխարհ. Անմահ {ես} դու, ոգի արգոյ, Թէեւ հազար սահի դար:

Տապանաքարիդ վրան: Ծո՜ւնր եմ դնում {ես} այդ քարին, Ութսուն եօթը տարուց յետ `

Թէ՞ քշում էիր դու ուրջուները... " - {Ես} այդ ամենը անում եմ բերնով, Կեցցէ՛ սուրբ Մե

արուած պարսպով ահագին։ " Այստեղից ահա {ես} եկայ քո մօտ, Պատմել մի անցք, որ այս առաւօտ

ում են, թէ մերոնք ողջով առողջ են. փառք Աստծոյ: {Ես} էլ լաւ եմ այսօր: Պատասխան գրեցի եղբօրս, որ վաղը

կ, կայծակ, հուր, երկաթ, թող դաւ դնէ թշնամին. {Ես} մինչ ի մահ, կախաղան, մինչ անարգ մահու սիւն, Պի

անաւանդ ինձ էին ասւում այդ կարծիքները, որովհետեւ {ես} " Հիւսիսափայլի " հետ էի։ Այս պատճառով " Հիւսիսափ

, որ ունայնացնում էր " Հիւսիսափայլի " խորհուրդը։ {Ես} այդ ունայն ճանաչուած աշխատութեան մասնակից էի, յա

հում էր որ հինգ-տասը հոգի միասին էին գալիս վրաս) {ես} խնդրում էի նոցանից ցոյց տալ ուղիղ ճանփան, եթէ մո

partage votre opinion, я раздѣляю ваше мнѣнiе, {ես} բաժանում եմ ձեր կարծիքը եւ այլն այսպիսիք անխտիր ե

ատ մնալով մայրենի լեզուի ոգուն, գրում էինք կամ " {ես} ընդունում եմ ձեր կարծիքը ", կամ " համամիտ եմ ձեզ

լինի եւ կը հասկացնէ բանի զօրութիւնը։ Այս խօսքերը {ես} ասում եմ ընդհանրապէս, իսկ, իմ կարծիքով, մինչեւ

նգամանքները եւ յետ գնալ, հեռանալ մինչեւ V դարը, {ես} իմ կողմից կարելի է մեղանչում եմ... Կատարեալ իրաւ

փութեան կողմից Խորենացուց եւս պակաս չ'մնայ։ Բայց {ես} կարծեմ աւելորդ ասացի. եթէ լատիներէն գրելու ժաման

ութիւնը իրագործուած է արդէն աշխարհի երեսին։ {Ես} ամենեւին երկբայութիւն չունիմ այս փոփոխութեան վերա

ով օրինակ դառնալ նոյնպէս իւրեանց ընկերներին։ {Ես} ազգային խօսքի շինութեան մասին խօսակցութիւնս կնքու

չպէս նաեւ պատուելի Մխիթարեանց մէջ, որոնց շատերին {ես} ինքս պատահել եմ, որոնք, բացի Rosarium եւ Pater

, որ, խնայելով մարդկութեան տկարութեանը, ստեղծել {ես} նոյնպէս հնարներ, որոնցով կարելի էր դարման տանել

երկու խօսք պատշաճ եմ համարում ասել այն մասին, թէ {ես} իմ այս աշխատութեան մէջ գործ դրել եմ ամենայն ջանք

մտքերը, որ մինչեւ այժմ չ'կային Հայերի մէջ։ {Ես} շատ լաւ գիտեմ, որ իմ խօսակցութեան ձեւը ունի պակա

այն չէ եղել, որ իմ գրածը ուրիշին օրինակ դառնայ. {ես} միմիայն ցանկացել եմ, որ այս վիպասանութիւնը եւ Յի

նը Հայերի համար եւս կենդանի լինի աշխարհի երեսին։ {Ես} հասած եմ իմ նպատակիս։ 1857 թ.

, Սուվորովի նամակը եւ այլն: Ակտերք, 2 հատ. եր[ {ես]} 68: ՅԻՇԵԼԻՔ Քանի մի օրինակ Թափառական հրէայ առնո

ծոյ, ամենայն կասկած եւ տարակոյս փարատուեցաւ, եւ {ես} ցնծում եմ, որ, թէ կենդանութիւն լինի, ամբողջ տա

ան ամսագրի ղեկավար ոգին: Ռուսերեն թարգմանությամբ {ես} ձեզ կհաղորդեմ մի կրճատ քաղվածք խմբագրի՝ ընթացիկ

ան աղբիւրն ինչ է - ատելութիւն կամ յափշտակութիւն. {ես} -ին ոգի, որ ամէն ուրիշ զոհում է իր գոյութեան: Մո

է, թէ մարդը պիտի չատէ, յափշտակութիւն չյղանայ, {ես} -ին ոգին սանձէ միմիայն արտաքին աշխարհից - հասնելու

ոխ է լինում: Է՜յ, դու, որ եւ ոչ բնաւ գերմանացի {ես}, դու որ ապրում ես հարիւր տարի Քանթից յետոյ, քեզ

դու, որ եւ ոչ բնաւ գերմանացի ես, դու որ ապրում {ես} հարիւր տարի Քանթից յետոյ, քեզ ի՛նչ կարող են օգնե

եան: Իրաւունք ունէր Դեկարտը մինչ գրում էր, թէ " {ես} սկսելով քննել, առաջին գործս այն արի, որ թափեցի

լով որպէս դրական: Ինչ որ ինձ է վերաբերւում, {ես} ոչ մի համակարգութիւն չեմ ընդունում եւ ամէն համակա

մտածես մի տունի վրայ այլ տան հիմք դնել: Ուզո՞ւմ {ես} փիլիսոփայ դառնալ քո ազգի համար (որովհետեւ կաթողի

եան կեանքի այս անչափելի հեղեղի մէջ դու որի՞ տունն {ես} հարցնում քո ծանր ու բարակ սահմաններով, սեռերով ե

եմ եւ բնական ճամփան, մարդասէր հնարներ, թէ կարող {ես} գտնել, որ մարդը տուն գտնէ, հաց ունենայ, մերկու

հետեւ քիթը մինչեւ ի Կոկիսոն հայոց բարձրացնել, թէ {ես} Քանթի, Ֆիխթէի, Դեկարտի, Բեկոնի, Հեգելի եւ այլ

աների ճիգը եւ նպատակն էլ այն է, ինչ որ դու ասում {ես} ուրիշ խօսքերով, էլ ինչ երկար բարակ գլխացաւութիւն

յց մինչեւ այն ժամանակ ինձնից պատասխանի մի սպասէ, {ես} փիլիսոփայ չեմ: Առ այժմ, ես այսչափ միայն գիտ

սխանի մի սպասէ, ես փիլիսոփայ չեմ: Առ այժմ, {ես} այսչափ միայն գիտեմ, որ կորցուածը պէտք է փնտրել,

կի մարդը թող հոգայ եւ ստեղծէ ինչ որ իրեն պէտք է. {ես} ինչ իմանամ, թէ ինչպէս կը լինի մարդու հասկացողութ

աղափարի գերի փիլիսոփայութեան իջնելու կէտն է այս: {Ես} անհամ կերակուր եմ ուտում, փիլիսոփան չէ հաւնում ե

մ ազնիւ Կոմս Էմմանուէլ, Անծանօթ սիրելի {Ես} քաջ իմանալով, որ դուք հաճութեամբ կ՚ընթեռնուք նոր

բայց դարձեալ Հիւսիսափայլի մէջ: Գտանւում էի {ես} Փարիզում որպէս վաճառական մարդ, եւ այդ գործը աւել

էին եղած, նաւապետը երկիւղից սասանուած էր, բայց {ես} չէի տակաւին կորցրել իմ հոգու արիութիւնը. ես, որ

բայց ես չէի տակաւին կորցրել իմ հոգու արիութիւնը. {ես}, որ ինչքան վտանգը մեծ տեսանեմ, այնքան եւս սրտապ

քուշ սիրտ ունէր եւ էր նա բարեբարոյ եւ ընկերասէր: {Ես} կեանք վարեցի նորա հետ երեք ամիս, մի անվարձ անպաճ

եանքը ինձ առաւել սիրելի էր քան այն զեխ օրերը, որ {ես} անցուցի Փարիզի մէջ: Բայց, աւա՜ղ, այն քաղցր օրե

: Նա հառաչելով էր ասում ինձ, վկայ է աստուած, որ {ես} մինչեւ մահս անմեկնելի կը մնայի քեզանից, բայց դժն

նից, բայց դժնդակ բախտը հալածում է ինձ ամեն տեղ: {Ես} քեզանից մարմնով միայն հեռանում եմ, հոգով միշտ մ

մ եմ, հոգով միշտ մօտ եմ քեզ: Գնա՛, ասացի {ես} նորան, տարաբախտութեան ընկեր, գնա՛ բարեաւ, բայց

Նորա հեռանալուց յետոյ իմ ցաւերս բազմացան, եւ {ես} օրէ օր մաշւում էի: Իմ ցաւերս մի փոքր մոռանալու հ

մաշւում էի: Իմ ցաւերս մի փոքր մոռանալու համար, {ես} շատ անգամ շրջում էի միայնակ Գանգէսի ափերումը: Եր

ր սրտիս վիշտը, այնուհետեւ դէպի սարերն էի փախչում {ես}, նոցայ մեջ պատսպարան որոնելու իմ թշուառութեան եր

յն ասպարէզ արձանացայց անվեհեր. Ո՛չ երկէայց {ես}, թէպէտ հարցի ինձ ի դիմի ողջ աշխարհ, Ո՛չ յո

ց երբէք, թէպէտ անկեայց ի դժուար: Յուսամ զի {ես} կարեմ ապրել յովկիանու ջուրցն եւ խոր, Թէ յի

նայ դու կապտես: Արտասուաթոր անոք հիգին դու {ես} միայն ապաւէն. Ում ոտնահար լինին մարդիկ, ե

աւակիս ումդ հառաչեմ ի խորոց: Յայնժամ հասից {ես} անվտանգ յափն անքոյթ իմ կենաց, Խաղաղութէամբ

յածութեան անդունդի մէջ: Նորան այնպէս տեսանելով, {ես} մոռացայ իմ բոլոր ցաւերը: Մօտեցանք միմեանց անծանօ

ան թելը նա բաց արեց, եւ ինձ հարցրեց այսպէս: Ո՛վ {ես} դու, անծանօթ բարեկամ, որտեղի՞ց ես գալիս, ի՞նչ

այսպէս: Ո՛վ ես դու, անծանօթ բարեկամ, որտեղի՞ց {ես} գալիս, ի՞նչ պատճառով եւ ո՞ւր ես գնում: Ա՜խ, աս

րեկամ, որտեղի՞ց ես գալիս, ի՞նչ պատճառով եւ ո՞ւր {ես} գնում: Ա՜խ, ասացի ես նորան, ազնիւ բարեկամ, քո

իս, ի՞նչ պատճառով եւ ո՞ւր ես գնում: Ա՜խ, ասացի {ես} նորան, ազնիւ բարեկամ, քո հարցմունքը դարձեալ կեն

, որ հազիւ էի կարողացել փոքր-ինչ հանել իմ մտքից: {Ես} ազգով հայ եմ, անուամբ Նահատակ. հռչակաւոր Փարիզի

մի հոգեկան սիրոյ կապանքով իմ հետ շաղկապուած էր. {ես} նորա հետ երեք ամիս կեանք վարեցի մի գեղջուկ սենեկո

այնուհետեւ ամենայն ինչ վերջացած էր իմ համար: Ահա {ես} այս դառն վիճակի տէր մարդն եմ: Մեծայոյս էի, որ պ

ից եւս պաշարուած եմ: Իմ խօսքս վերջացնելուց յետոյ {ես} ասացի նրան, կը ցանկամ որ, ինչպէս դուք իմս, նոյ

րան, կը ցանկամ որ, ինչպէս դուք իմս, նոյնպէս եւ {ես} գիտենայի ձեր տրտմութեան պատճառը, եւ թէ ո՛վ էիք դ

ասիրել, որ դու շատ բաներ տեսած եւ շատ բաներ լսած {ես} քո կեանքի մէջ: Քաջ իմացիր, որ տարաբախտ մարդը,

ղութիւններին: Նա խոր հոգոց հանեց եւ ասաց: {Ես} արեւմտքից եմ գալիս, արեւելք եմ գնում: Բովանդակ

ն եւ արժանաւոր գործերը, որ աւանդեմ պատմութեանը: {Ես} մարդկութեան անկեղծ բարեկամն եմ, որի հետ միացել ե

հառաչեց եւ ասաց, որ ժողովուրդը հարստահարուել է, {ես} նորա հետ միասին հարստահարուած եմ: Որ ազգը անբախտ

միասին հարստահարուած եմ: Որ ազգը անբախտացել է, {ես} նորա հետ անբախտացել եմ, որ ազգը հարուածուել է,

նորա հետ անբախտացել եմ, որ ազգը հարուածուել է, {ես} այնպէս եմ կարծում, որ նորա թշնամու վրէժխնդիր նետ

նիցս է խմել: Որ ազգը անհետացել է երկրիս երեսից, {ես} մինչեւ նորա գերեզման մտանելը թափել եմ մի արտասուք

մտանելը թափել եմ մի արտասուքի հեղեղ նորա վերայ: {Ես} տեսայ, թէ ինչպէ՛ս Նաբուգոդոնոսորը քանդեց Երուսաղ

էմը եւ գերի վարեց նորա բնակիչները: Նոյնպէս տեսայ {ես}, երբ Կամբիզես պարսից թագաւորը զայրացած իւր անյաջ

աշխարհը. դոցայ փլատակները մինչեւ այսօր եւս կան: {Ես} տեսայ Քարկեդոնի բազմաղէտ կործանումը. երեք օր Հռո

երը եւ տուն մտանել կոտորելու կենդանի մնացածները: {Ես} տեսայ Ատտիլայի արշաւանքը Եւրոպայի վերայ. նա ողջ

մ. նոցայ անիրաւութիւնը եւ չարութիւնը անասելի է: {Ես} քեզ ո՞րը պատմեմ: Այս բոլորը դու կարող ես լիովին

ելի է: Ես քեզ ո՞րը պատմեմ: Այս բոլորը դու կարող {ես} լիովին ընթեռնուլ աշխարհի պատմութեան մէջ: Այժմ ես

ես լիովին ընթեռնուլ աշխարհի պատմութեան մէջ: Այժմ {ես} մի նոր անցք պատմեմ, որ պատահեց Հիւսիսային Ամերիկ

իւններ յարուցին նորա յիշատակի վերայ: Դու կարծում {ես}, բարեկա՛մ, որ իւրաքանչիւր դարում այսպիսի մարդիկ

ի հետ միասին եւ ասաց այսպէս. թէպէտ առաջին անգամը {ես} քեզ ասացի, որ գործարանի հոգատարքը պարտ են քեզ օգ

անալով նորա դաւաճանութիւնը, այսքան միայն խօսեց. {Ես} չգիտէի, թէ կարդինալն եւս կարող էր սուտ խօսել, ե

մեմ, եթէ առանց ձանձրութեան կը լսէք: Այստեղ {ես} նորա խօսքը կտրեցի ասելով. առ ժամանակ թո՛ղ այդ բա

նները եւ չարիմացութիւնները երեւան հանելու համար, {ես} աւելորդ չեմ համարում այստեղ յառաջ բերել նորա գործ

պատճառն եւս այս էր պապի մահուան: Կարդինալի հոգին {ես} առաւել բարւոք ճանաչեցնելու համար, եւ ցոյց տալու

անառակ մարդու, երբ որ սա հարցրել էր նորանից. թէ {ես} ինչպէ՞ս մարդ եմ: " Յառաջ ասա՛ դու ինձ, թէ ովքե՞

ասա՛ դու ինձ, թէ ովքե՞ր են քո բարեկամները, ապա {ես} քեզ կ՚ասեմ, թէ դու ինչպիսի՛ մարդ ես ", պատասխան

ամները, ապա ես քեզ կ՚ասեմ, թէ դու ինչպիսի՛ մարդ {ես} ", պատասխանել էր նորան փիլիսոփան: Քեզ փոքրիշատէ

քրիշատէ տեղեկութիւն տալու համար գործարանի մասին, {ես} երեք շրջանի մէջ ամփոփեցի նորա անցքը: Առաջին համա

ակամայ կամքով լռում էին: Բարեկամ, կրկնեցի {ես}, դոքա շատ հետաքրքրելի բաներ են, խնդրեմ ինձ պատմ

թիւր ուղղութեամբ: Խղճալի՛ գործարան, դու խաղալիք {ես} եղել այդ անբարոյական մարդերի ձեռքում, բոլորովին

յ կանգնեցուցին ճիշմարտութեան դրօշը: Դու տեսանում {ես}, որ թէպէտ այն մարդերի կեանքը վաղուց է վերջացել ա

, թէ " որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան, ուրացայց եւ {ես} զնայ առաջի Հօր իմոյ որ յերկինս է"։ Գիտես

անի հոգատարքը չլինէին, նոր վերակացուն, կարծու՞մ {ես} թէ կարող էր այնքան կեանք ունենալ գործարանումը, ի

այ մտքից այն դաւաճանութեան մթերքը. ի՛նչ եմ ասում {ես}, նա խոստացաւ մինչեւ իւր կեանքի վերջին ժամերը հայ

կամ եկել է նորա փոխանակ վերակացու կարգուիլ, ինչս {ես} մի քանի տարի եւս սորանից յառաջ վարել էր այդ պաշտօ

մի բարեբախտութեան եւ լուսաւորութեան առհաւատչեայ: {Ես} չեմ ասում այն օրագրերը, որ սորայ եռանդագին հոգաց

րբ նորան արձակում էին, է՛ր աղագաւ չէր ասում, որ {ես} իմ վերակացուի պատուերն միայն լցուցել եմ: Չորրորդ

րծերը: Եթէ հանգուցեալ պապը չլինէր, դու կարծո՛ւմ {ես}, թէ Հռոմի ժողովուրդը այդ աւազակներին այնպիսի մեծ

նա ողջունում է ամէնքը եւ ասում է. չմոռանաք, որ {ես} ձեր սիրոյ զոհն եմ լինում: Նոքա շատ ցաւում են, դ

ումը զարգացած: Մնացածները ի՞նչ եղան, ասացի {ես} նորան, պատմիր, որ լաւ հասկանալով բանի որպիսութի

րեւում ասացի, եւ սկսում են որոնել ապստամբներին: {Ես} ականատես էի, երբ սոքա դատում էին այն անմեղներին

րակաց հետ եւ վերկացման կարդինալ դէմ: Թէպէտ {ես} շատ աշխատեցի իմանալ, թէ այս անցքից յետոյ գործարա

ասա՛, ո՞ր կողմն է արդար, եւ որը՞ դատապարտելի: {Ես} նորան պատասխանեցի. թո՛ղ այդ բանը քննել մարդկութե

գործերը դատէ անաչառ պատմագրութիւնը աշխարհի: Բայց {ես} շատ եմ զարմանում նախկին վերակացուի պարզմտութեան ե

ամի, եւ միւս անպիտանների անուններ լինէին: Թէպէտ {ես} շատ աշխատեցի իմանալ մի փոքր որոշակի բաներ նորանից

եր նորանից, բայց նա չկամեցաւ յառաջ տանել խօսքը: {Ես} եւս անքաղաքավարութիւն համարելով ստիպել նորան, առ

ողբ բարձրացրեց իմ անակնկալ դրութեան վերայ, բայց {ես} մի ուրիշ մարդ փոխուելով իմ թշուառ կեանքի հանգաման

, խոնարհամի՛տ, արդարասէ՛ր եւ ճշմարտասէ՛ր մի մարդ {ես}, եւ Աստուծու հաւատքին առաւե՛լ մօտ ծանօթ), ինչ

, ճի՛շդ եւ առաւե՛լ, քե՛զ միայն արժանի էի։ Եւ {ես} եմ ա՛յն Ղազարը, որին, քո եւ շա՛տ ուրիշների ասած

չեցին. " Չէ՞ որ ճշմարիտ ենք ասում, թէ Սամարացի՛ {ես} դու եւ դեւ կայ քո մէջ"։ Յետոյ, սուտ վկանե՛ր ժ

ռով մատնեցին նորան, ձեռքերը լուանալով, ասաց. " {Ես} անպա՛րտ եմ այդ մարդու արիւնից, որովհետեւ մահի ար

նի թուլութեան պատճառով մեղք է գործում, ինչպէս եւ {ես}, որ ամեն մարդերից էլ մեղաւո՛ր եմ. բայց մեղքը մե

ւգն մարդիկը բամբասում էին ինձ, գրով գրելու համար {ես} շա՛տ աղտեղի եմ համարում։ Բայց նոցա հայհոյանքի խո

վնի դռներում ". կարդացողը կը հասկանայ։ Բայց {ես} թէ՛եւ այդ տեսակ աղանդաւորներից մի մարդ գիտէի, սա

կը, կարծո՛ւմ էին, թէ ե՛ս էլ նոցա նման եմ։ Բայց {ես} չէի դատապարտում ա՛յն պատճառով որ ուսել էի Քրիստոս

պէս եւ իշխաններին Աստուած ասացին մարգարէքը։ Իսկ {ես}, որ ո՛չ հրեշտակ եմ եւ ո՛չ վարդապետ, երբէք էլ սո

ինձ չուղարկէին։ Անզգամութիւն է նոցա արածը. բայց {ես} այսպիսի քրտինքով առաջ բերած մեծ վաստակս եւ շատ աշ

ր լսել, թո՛ղ թէ ինձ էլ բերել"։ Եւ որովհետեւ {ես}, երկրաւոր մտքով, տկարամիտ եւ անզգոյշ մարդ եմ,

զուները եւ իժերի թոյն կար նոցա շրթունքի տակ։ Եւ {ես}, չկարողանալով Սաղմոսերգողին պէս աղօթել, թէ "

ոսի շնորհելով ո՛ղջ եղիր, եւ այրն ոչինչ թեթեւ եթէ {ես}, չեմ համարձակւում երկիւղից նաեւ տեսնե՛լ քեզ, բա

ւմ երկիւղից նաեւ տեսնե՛լ քեզ, բայց դու դեռ ասում {ես}, թէ գամ բժշկեմ եւ կամ թաղէ՛. չլինի թէ մի մարդ ի

ւմ է նորանց"։ Այս բաները ասողների գործերի մասին {ես} ահա լուռ եմ կենում, որովհետեւ ինձ բնա՛ւ հարկ չկա

շացնել ինձ եւ յանձն առնուր լինել իմ համար երկրորդ {ես}, որ անշուշտ կ'անէի։ Իսկոյն դաւաճանութեամբ նե

անունով քահանան ասել է, թէ. " Երբ էլ որ լինի, {ես} իրեն իսկ՝ Ղազարին չպիտի թողում հանգչել այդ տեղու

ել իրենց պարկերի, քան թէ վանքի ամբարի մէջ։ Բայց {ես}, մեղուի նման ամեն կողմից բերելով, կարողանում էի

բանը չես իմացած, բայց արժա՛ն էր, որ իմանայիր. {ես} լսեցի, որ իս քամակից ասում էին, թէ " ես վանքում

նայիր. ես լսեցի, որ իս քամակից ասում էին, թէ " {ես} վանքում բան չունէի"։ Եթէ բոլոր կահ կարասիքի կող

ցուէր, գովութեան եթէ մեղադրանքի էի արժանի։ Բայց {ես} միայն իմ դուրս ձգուելուցս յետոյ ընկայ այս ու այն

իմ կերակրիչը եղաւ։ Ոմանք էլ ասում էին, թէ " {ես} Տիրոջդ տանը որպէս մի աւելորդ անօթ էի ", որովհետե

բանի չէին ցանկանում դոքա, արծաթ եւ ոսկի, որ թէ {ես} մի ունեւոր մարդուց գտնում էի, որ թէ ուզում էր մէ

բաներով կարողանայի մարդու հաճելի լինել։ Բայց {ես} մի ուրիշ նո՛ր բան էլ ասեմ Տիրոջդ, որ թէ քո արդար

, ամեն հոգնածներ եւ ո՛վ որ ծանր բեռներ ունի, եւ {ես} կը հանգստացնեմ ձեզ ". եւ Պաւղոսը աշխարհի անյայտ

նքը"։ Իսկ դա նորա հակառակն է աղաղակում. " Ո՞ւր {ես} գալիս, չե՛մ ուզում, համարձակութիւն չունի՛մ քեզ

եւ խօսեցա՞ւ իմ հետ, ինչպէս Փրկիչը հրամայում է, {ես} եւ ինքը առանձին, կամ մէկ եւ կամ երկու ընկերով,

ոյց տալով, թէ. " բայց Սա ինչի՞"։ Այսպէս էլ {ես}, իմ գործերի համեմատ արժանի պատուհաս ընդունեցի ահ

չի Աւետարանի սպառնալիքը, որ ասում է. " Ահաւասիկ {ես} կ'ուղարկեմ ձեզ մարգարէներ, իմաստուններ եւ կարդաց

էպի գտնուիլ եւ մէջտեղում լինել դո՛ւ, Տէ՛ր պատճառ {ես} եղած։ Այժմ, տեսնելով Տիրոջդ օրէ օր Աստուծու փառ

Յոր ինչ ոք համարձակիցի, անզգամութեամբ ասեմ, եւ {ես}, Եբրայեցի՞ք իցեն, եւ ես. Իսրայելացի՞ք իցեն, ե

անզգամութեամբ ասեմ, եւ ես, Եբրայեցի՞ք իցեն, եւ {ես}. Իսրայելացի՞ք իցեն, եւ ես. զաւակ Աբրահամո՞ւ ից

Եբրայեցի՞ք իցեն, եւ ես. Իսրայելացի՞ք իցեն, եւ {ես}. զաւակ Աբրահամո՞ւ իցեն, եւ ես. պաշտօնեայք Քրիս

ելացի՞ք իցեն, եւ ես. զաւակ Աբրահամո՞ւ իցեն, եւ {ես}. պաշտօնեայք Քրիստոսի՞ իցեն, յանդգնագոյնս ասացից

ստոսի՞ իցեն, յանդգնագոյնս ասացից, թէ առաւել եւս {ես} ։ Եթէ վաստակօք, առաւել. եթէ գանիւք, ե՛ւս առաւե

ւ հոգք ամենայն եկեղեցեաց։ Ո՞ հիւանդանայ, եւ ո՛չ {ես} հիւանդանամ, ո՞ գայթակղի, եւ ո՛չ ես տապանամ։ Եթ

նայ, եւ ո՛չ ես հիւանդանամ, ո՞ գայթակղի, եւ ո՛չ {ես} տապանամ։ Եթէ պարծել ինչ պա՛րտիցէ, զտկարութեա՛նն

ից տեղեկանալ։ Իսկ երբ պատերազմները վերջանան, եւ {ես}, հանգչելու եւ աղօթքի պարապելու համար, գնացի Սիւ

3)։ § 35. " Ո՞չ բարւոք ասեմք, եթէ Սամարացի {ես} դու, եւ դեւ գոյ 'ի քեզ " (Յովհ., գլ. Ը., հ

մանէ, եւ ասէին, թէ մեք լուաք 'ի դմանէ զի ասէր. {ես} քակեցից զտաճա՛րդ զայդ ձեռագործ, եւ զերիս աւուրս

լուաց զձեռս առաջի ժողովրդեանն եւ ասէ. քաւեալ եմ {ես} յարենէ արդարոյդ այդորիկ. դուք գիտասջիք " (Մատթ

ցածոյց զսրտմտութիւն իմ յորդւոցն Իսրայէլի... ահա {ես} տաց նմա ուխտ խաղաղութեան. եւ եղիցի նմա եւ զաւակի

§ 50. " Այսուհետեւ աշխատ ոք զիս մի՛ արասցէ, զի {ես} զչարչարանս Քրիստոսի 'ի մարմնի իմում կրեմ " (Թ.

Մարգ. Մաղաք., գլ. Բ. համ. 7)։ § 64. " {Ես} ասացի թէ աստուածք իցէք, կամ որդիք բարձրելոյ ամեն

, գլ. Է, համ. 1)։ " Ո՞չ յօրէնս ձեր գրեալ է. {ես} ասացի թէ աստուածք իցէք " (Յովհ., գլ. Ժ, համ

. 34)։ § 65. Բնագիրը այսպէս է ասում. " Իսկ {ես} ոչ հրեշտակս՝ եւ վարդապետ եւ ոչ երբէք իսկ չեմ եղե

մարգարէներից. " որք ասէին, այսպէս ասէ Տէր, եւ {ես} ոչ առաքեցի զնոսա եւ ես Տէր ոչ խօսեցայ եւ սկսան յա

սէին, այսպէս ասէ Տէր, եւ ես ոչ առաքեցի զնոսա եւ {ես} Տէր ոչ խօսեցայ եւ սկսան յարուցանել բանս " (Մարգ

ոսի ո՛վ եւ ինչ լինելը, յարում է. " Իսկ այլքս եւ {ես} միապէս եմք ըստ կարգի քահանայութեան " (Փարպ., Պ

մէջ։ Բայց եթէ այս շղթայի մէկ կամ երկու ողը հանում {ես}, այն ժամանակ տարբերութիւնը աւելի որոշ է լինում, ի

ում է Կաթողիկոսը. " Օրհնա՛ծ, ինչ անհանգիստ մարդ {ես}. քեզ մի բան ասացին, այլեւս ձեռք չես վեր առնում

Բայց դո՛ւ, բարեկամ մեր, որ այս րոպէիս հեռացած {ես}, ընդունիր մեզանից մեր տխուր սրտի զգացմունքը, որ

ծ ուշադրութեան: - Անպիտան, ի՛նչ պաքսիմատներ {ես} ուղարկել ինձ, - ասաց սատանան բարկութեամբ, - չոր

ուրս եկել տպարանից: - Քանի՞-քանի անգամ ասացի {ես} քեզ, որ չեմ սիրում վերստին տաքացրած բաներ, եւ ա

ն պիտի ասել, որ ձեր ժամանակը շատ յիմար է: - {Ես} մեղաւոր չեմ, Ձեր մռայլութիւն. ես գրապետ եմ, ես

իմար է: - Ես մեղաւոր չեմ, Ձեր մռայլութիւն. {ես} գրապետ եմ, ես չեմ այդ յիմարութիւնների հեղինակը,

Ես մեղաւոր չեմ, Ձեր մռայլութիւն. ես գրապետ եմ, {ես} չեմ այդ յիմարութիւնների հեղինակը, այլ որպէս գրապ

մ այդ յիմարութիւնների հեղինակը, այլ որպէս գրապետ {ես} ընդունում եմ նորանց մատենադարանի մէջ եւ շարում եմ

եթէ չկայ սոցանից լաւը. բայց իմ կարծիքով, թէպէտ {ես} բժիշկ չեմ, պիտոյ է դոքա դիւրամարս լինէին. պատճա

սպիսի նախաճաշիկ ուտելուց յետոյ: - Դու խաբում {ես} ինձ եւ համարձակւում ես ծիծաղե՞լ եւս իմ վերայ, -

ց յետոյ: - Դու խաբում ես ինձ եւ համարձակւում {ես} ծիծաղե՞լ եւս իմ վերայ, - գոռաց սատանան դժոխային

ատանան, դառնալով դէպի իւր վեզիր Բէհեղզեբուղը. - {ես} միտք ունիմ ժամանակով իմ գրապետ շինել այն վարդապետ

պաշտօնեայքը), - ամենայն օր ահագին հաշիւներ ցոյց {ես} տալիս իմ ապարանքի նորոգութեան համար, բայց, որ կ

ն. այս ծակը յառաջացաւ վերջին երկրաշարժութիւնից: {Ես} քանի մի անգամ առաջարկեցի Ձեր մռայլութեանը, միանգ

ր: - Լսի՛ր, լակոտ, դադարի՛ր ինձ խաբելուց. {ես} քո հիւսիսային հաշուապահանջ իշխանների ընկերը չեմ,

քո հիւսիսային հաշուապահանջ իշխանների ընկերը չեմ, {ես} կատակ չեմ սիրում. կը հրամայեմ շաղախել քեզ հողի հ

ւթի՜ւն առնել.... եկէ՛ք իմ մօտ, թշուառականք, {ես} ձեզ ցոյց կը տամ դատողութիւն առնել իմ դժոխքի մէջ:

մասին... - Կա՛ց, - բացագանչեց սատանան, - {ես} անգիր գիտեմ այդ յառաջաբանութիւնը. այն բոլոր յայտ

, համառօտ եւ բացայայտ, քանի՞ նոր ապստամբութիւնք {ես} բարձրացրել: - Չկայ եւ ո՛չ մի օրինաւոր բան,

Ձեզ յայտնի է, թէ ինչպէ՛ս անդադար կռուեցուցել եմ {ես} մարդիկը միմեանց հետ. ասածներիս ապացոյց կարող են

ն առջեւ են այժմ... - Այդ աչքի համար ասում {ես} դու ինձ, 800 տարի է շարունակ. ես կարդացել եմ,

քի համար ասում ես դու ինձ, 800 տարի է շարունակ. {ես} կարդացել եմ, միտքս գալիս է, բաղանդիստների շարադ

հին են, բայց անդադար աշխատելով քո փառքի համար, {ես} դարձեալ վիրաւորուեցայ, եւ նորերումս յատկապէս Փար

շատ ծիծաղելի էր, թէպէտեւ եւ վերջը անախորժ եղաւ, {ես} կպատմեմ ձեզ բոլորը եւ ամբողջապէս համար կը տամ բոլ

պէս, նախ եւ յառաջ Ձեր մռայլութեանը յայտնի է, որ {ես} քանի ժամանակ յառաջ, Փարիզումը, հանեցի գեղեցիկ խ

ց սատանան. - յետոյ ի՞նչ եղաւ: - Չորրորդ օրը {ես} հաշտեցուցի նորանց այն պայմանով, որ նոցա թագաւորը

ւոր: - Այդ ի՛նչ բաբելոնեան խառնակութիւն է. {ես} ամենեւին չեմ հասկանում այդ պայմանի զօրութիւնը:

եւին չեմ հասկանում այդ պայմանի զօրութիւնը: - {Ես} եւս չեմ հասկանում, - ասաց դեւը, - եւ ո՛չ ոք չէ

աւ դորանից: - Շատ գեղեցիկ բան: Այս պայմանով {ես} այնպէս խառնափնդորեցի յիմար մարդերի գլուխը, որ նո

թեամբ վարուեցաւ միւս ճախնային ժողովրդի հետ. բայց {ես} կռուեցուցի նորանց միմեանց հետ, եւ առաջին ճախնայի

, - ասաց սատանան, - վերջը՞: - Սորանից յետոյ {ես} շարժեցուցի եւ մի այլ ազգ, որ ապահով բնակւում էր

պիսի թեթեւահաւատ ժողովրդի եւս երբեք պատահած չէի: {Ես} այնպիսի ճարտարութեամբ լարեցի նորանց, շրջեցի գլու

ս բերել այս բաբելոնեան խառնակութենից: Այս գործից {ես} հնար ունեցայ տալ ձեզ 100 000 շատոյ յանդուգն նզովե

- Այս երեք արժանաւոր ապստամբութիւններից յետոյ {ես} քաշուեցայ դէպի Փարիզ - իմ գլխաւոր բնակութիւնը, ե

ի՞նչ եղաւ: - Ոչի՛նչ, մռայլագոյն սատանայ: {Ես} այժմ ապիկար զօրական եմ, եկած եմ արձակուրդ խնդրել

դու արժանի չես նորան, երկրորդ, որ ինձ հարկաւոր {ես}. քաղաքական գործերը դեռեւս խանգարուած են: Բայց դ

աջ պարծենում էիր, թէ միմիայն Գերմանիայումը հանել {ես} հինգ կամ վեց տեղում: - Անյաջող անցան, Ձեր մ

- Ինչպէ՞ս թէ անյաջող անցան: - Ինչ շինեմ {ես} գերմանացոց հետ, մինչ չէ կարելի նորանց շարժէլ ու

խումը եւ ամբողջ թիւ Die deutsche Tribune օրագրի. {ես} ցրւում եմ այս գրուածքը բովանդակ Գերմանիայում, բա

գործել Իտալիայումը: - Դուք հրամայել էիք, եւ {ես} ներգործեցի: Բայց իտալացիք միանգամայն կանայք են:

ներգործեցի: Բայց իտալացիք միանգամայն կանայք են: {Ես} կապեցի նոցա մէջ մի գեղեցիկ դաշնադրութիւն. նոքա ե

ց կը լինին, քան իւրեանց նախնի հին հռովմայեցիքը: {Ես} իրաւունք ունէի սպասել այս գործի կատարեալ յառաջադի

Իսկոյն բոլոր այդ երկչոտ հսկաները բանտ դրուեցան. {ես} ինքս, այդ միջոցին, ահի, տագնապի մէջ էի, հազիւ

թեամբ: - Դու ամենայն բանի մի պատճառ գտանում {ես}. քո ծուլութենից հետեւում է, որ այժմ դեւերը միայ

մեզ շատ ձեռնտու էր... - Սիրական Աստարօտ, {ես} գիտեմ, որ եթէ դու կամենաս, ամենայն բան կարո՛ղ ե

ս գիտեմ, որ եթէ դու կամենաս, ամենայն բան կարո՛ղ {ես} առնել, - ասաց դեւերի թագաւորը, որի բարկութիւնը

ուեցաւ այդ: - Նորանից, Ձեր մռայլութիւն, որ {ես} երկար ժամանակ խաբեցի նորանց, խոստանալով գեղեցիկ

ատանան զարհուրելի ձայնով. - ինչպէ՞ս համարձակւում {ես} սուտ խօսել, իմ առաջեւս, այդպէս առանց խղճմտանքի

ային կատակով ասաց. - Ա՛, ա՛, դու քարոզում {ես} ինձ մարդերի խելօքանալը՛, ես քեզ ցո՛յց կը տամ, ա

, ա՛, դու քարոզում ես ինձ մարդերի խելօքանալը՛, {ես} քեզ ցո՛յց կը տամ, անպիտան... նայի՛ր, շուտով

ով մի ապստամբութիւն կամ խռովութիւն, ապա թէ ո՛չ, {ես} քեզ... Quos ego.... ինչպէս ասում է Վիրգիլ

ը: - Վերջից դէպի սկիզբը, - ասաց սատանան, - {ես} սիրում եմ վիպասանութիւն. այնտեղ ամենայն բան մութ

տալով: - Այսուհետեւ, բոլոր գործերի մասին, {ես} քո հետ ուրիշ կերպ չեմ խօսելու, եթէ ոչ վիպասանաբա

Ինչպէ՞ս մինչեւ այժմ չէինք հասկացել այս բանը... {ես} միշտ սիրում եմ վիպասանութիւն: - Ձեր մռայլութ

յ, Ձեր մռայլութիւն, - պատասխանեց օրագրապետը, - {ես} յառաջ եւս ծառայ կարդացի եւ այժմ նոյնպէս կարդում ե

աջ եւս ծառայ կարդացի եւ այժմ նոյնպէս կարդում եմ. {ես} չեմ կարող այլեւս ստորագրուել ձեր հաւատարիմ հպատակ

յն մարդ թագաւոր է, այսպէս ասում է պարոն Մոգենը: {Ես} մինչեւ անգամ մտադիր եմ հարկադրել Ֆրանսիայի բոլոր

մ մօտ յիմարացած ու խաբուած. ինչպէ՞ս համարձակւում {ես} դու ասել ինձ " իմ մռայլութիւն "... չկամիմ այլե

տածել, մինչեւ լաւ իմանաս նորա միտքը: - Բայց {ես}, նոյն այդ վիպասանութեան վերայ եւս չկամիմ մտածել

ը բարկացած, - ի՞նչ հարկաւոր է ինձ այդ փորձանքը. {ես} ամենեւին չեմ հասկանում ձեր վիպասանութիւնը, այդ բ

. բացի դրանից. - յաւելացրեց դեւերի թագաւորը, - {ես} նկատում եմ այդ ոճի մէջ միանգամայն յանդուգն դարձու

ուղիղ է դատում, - ասաց սատանան փառահեղութեամբ. {ես} շատ մեծ մարդ եմ... կարդա՛ ինձ ճարտասանական ոճո

ինձ ենթադրեալ օրագիրները աշխարհի երեսին բաժանեցի {ես} զանազան կարգերի եւ իւրաքանչիւր օրագրի տուեցի առան

րը լրագիրների եւ օրագիրների շնորհքով, որ հնարեցի {ես} եւ որոնց վերայ գլխաւոր ոստիկան եմ Ձեր մռայլութեան

ով: Չպարծենալով ասում եմ, Ձեր մռայլութիւն, {ես} իմ բոլոր ընկերներից առաւել շատ մարդ ձգեցի կորստակ

առաւել շատ մարդ ձգեցի կորստական ճանապարհի վերայ, {ես} կրկնապատկեցի առհասարակ մեղքի չափը. մարդիկ մեղանչ

այնպիսի գաղափար, որ ամենայն րոպէ մահացուցիչ էր, {ես} միլիոնաւոր մարդ հանեցի խաղաղ եւ օգտակար գործերից

ա: - Կարճը ասել, այս թերթերի օգնականութեամբ {ես} պահում եմ բոլորին կատարեալ խռովութեան եւ անհանգստ

անալ, թէ ի՛նչ կատարելութեան աստիճանի հասուցել եմ {ես} դժոխքի իշխանութիւնը աշխարհի վերայ՝ օրագիրների մի

մի երեւելի գործակատար մատենագրութեան մէջ: - {Ես} ասում եմ եւ հաստատում եմ, թէ օգտակար կլինին դժոխ

է ձեր ասածը, մռայլագոյն տէր, - ասաց վէզիրը, - {ես} չգիտեմ ինչպէս խելագարուել է Բուբանդուսը, որ թողա

եւ անըմբերելիք.... - Ին՞չ բաներ են, ինչ {ես} ասում, - բացագանչեց սատանան: - Կամիմ ասել.

ծ ոճերից, այլ բան չկայ, քանի՛- քանի անգամ ասացի {ես} քեզ, թէ ականջ չունիմ լսելու այդ տեսակ խօսակցութի

- Անզգա՛մ... եւ ի՞նչ կարող էիր գործել... {ես} յաւիտեան վերջացնում եմ իմ թագաւորութեան մէջ այդ հ

բարբառիլ յոճ համեղական ազդոյ եւ հարազատ: - {Ես} մեղաւոր չեմ, եթէ դու, թէեւ պաշտօն ունէիր գրական

ասխանելու, պիտո՞յ է ասէիր, թէ գնա դու այժմ, եւ {ես} խօսքիդ պատասխանը կը գրեմ նամակով այն պատճառով, ո

մէջ ձգէիր եռացող ջրի մէջ: - Ի՞նչ բանի վերայ {ես}, - հարց արեց սատանան: Այս հարցմունքին պատա

բութիւն իւր գրականութեան դեւի կողմից: - Ին՞չ {ես} շինում այդտեղ, - կրկնեց խաւարի սարսափելի թագաւոր

թէեւ ծանր էր, այլ գրիչդ ոչ, եւ դեռ համարձակւում {ես} մարգարէի լեզուն բերան առնուլ, որի անունը արտաբեր

նակ իմ գահը դղրդում է. դու ինքդ գրականութեան դեւ {ես}, ի՞նչ տրամաբանութեամբ մտածում ես. նա, որ չգիտէ

րականութեան դեւ ես, ի՞նչ տրամաբանութեամբ մտածում {ես}. նա, որ չգիտէ խօսել, ինչպէ՞ս կարող է գրել. եւ

եւս կամիք խելքից հանել.... Ո՛չ, այդպէս չէ: {Ես} քեզ հրամայում եմ իմ ասածի նման գրել, պարզ, առող

նների, առանց ճարտասանական դիմակների, հասկանո՞ւմ {ես} թէ չէ: - Գրել առողջ, պարզ, խելացի... -

ութիւն. բայց զայդ ամենայն հողմոց հնչիւնք համարիմ {ես}. զայս ասեմ համարձակապէս, միտ դնելով Ձերոյդ մռայ

լով ի տգիտութեանն աղջամուղջ գիշերի: Զարդիս խօսիմ {ես}, եւ ժողովուրդն յակճիռս կայ անշարժ, լսէ զձայն իմ

քո օրումդ քո խելքից մի բան գրած չես, ինչ որ ցոյց {ես} տուել քո անունով, այդ բոլորը օտարի վաստակ է եղել

ի վաստակ է եղել. դու եւ բուն գրող կամ կարդացող. {ես} շատ լաւ ճանաչում եմ քեզ, քո սիրտը կը ճայթէ մի եր

այրելու ժամանակ, գործ դնեն նորանց լուցկիքի տեղ: {Ես} վաղուց կը փոխէի քեզ, բայց համադիւական ապաբաղդութ

դարձաւ դէպի գրականութեան դեւը ասելով. - Տեսանում {ես} ինչպէս կատարում եմ քո առաջարկութիւնքը, եթէ հիմնա

ուածով առողջն տեսանել: - Դու դարձեա՞լ խօսում {ես} այդ լեզուով: - Ո՛չ ապաքէն համոզեցայք Դուք ի

- Ո՛չ ապաքէն համոզեցայք Դուք ինքնին։ - {Ես} թոյլ տուեցի միայն գրել եւ ո՛չ խօսել: Այս է ա

ր ընդունելու համար այդ ծայրագոյն Բրամինը, մինչեւ {ես} լսեմ ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարչի յայտարա

գործերի գլխաւոր կառավարչի յայտարարութիւնը: Է {Ես} չկամիմ նկարագրել ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավ

Իմ գլուխը պտոյտ է գալիս գործի շատութենից: - {Ես} գիտեմ քո հարազատութիւնը եւ գործունէութիւնը, - աս

եց սատանան նայելով ցուցակին մեծ ուշադրութեամբ. - {ես} պիտոյ է ճշմարիտը ասեմ, որ իմ կառավարութեան բոլոր

Ձեր մռայլութիւնը մեծ շնորհ ունի իմ վերայ: - {Ես} ճշմարիտ եմ ասում, որովհետեւ քո գործերի ընթացքը շ

է որոգայթ լարել նոցա: - Ինչպէս եւ իցէ, բայց {ես} պարտական եմ գնահատել քո արժանաւորութիւնը եւ արժան

ներս մտածի պէս, կարդաս այդ յայտարարութիւնը, եւ {ես} տամ նորան արժանի վարձը. թող չասեն մահկանացուք,

մ նորան արժանի վարձը. թող չասեն մահկանացուք, թէ {ես} վարձ չէի տալիս: - Շատ բարի, Ձեր մռայլութիւ

ձ չէի տալիս: - Շատ բարի, Ձեր մռայլութիւն, {ես} երէկի արդէն յանձնել էի նորա գործերի մատեանքը քարտ

ւմ է, իմ զաւակի գալովը, դժոխքի զօրութեան չափը, {ես} յոյս ունիմ, որ այն դժուար խնդիրներում մինչ տէր ս

սպէս է, որ այս մասին մի բարի յոյս չկայ քեզանից, {ես} ինքնին սկսեցի լինել այդ խնջոյքի հոգաբարձուն: Ամե

ացել էի օտար աշխարհից: Այս հաշուիցս տեսանում {ես} ահա, որ ես քեզ նման ականջի վերայ քնած չեմ. ինչե

աշխարհից: Այս հաշուիցս տեսանում ես ահա, որ {ես} քեզ նման ականջի վերայ քնած չեմ. ինչեւիցէ թէ մեղա

մ է աչքերս ներկել... չէ, եղբայր, այդպէս չէ, {ես} քեզ մի նոր ցուցակ դարձեալ կը տամ... վա՜յ, վա՜

ն փառք ու պարծանք է նորա համար: Շատ ժամանակ չէ, {ես} պատահեցայ Կունցով ագարակում մի քանի հայ երիտասար

րածներից գերազանց է: - Գիտեմ, - պատասխանեցի {ես}: - Ուրեմն, ինչո՞ւ մեղադրում ես ինձ, եթէ ես

պատասխանեցի ես: - Ուրեմն, ինչո՞ւ մեղադրում {ես} ինձ, եթէ ես աշխատել եմ յարգի կացուցանել իմ մարդկ

ես: - Ուրեմն, ինչո՞ւ մեղադրում ես ինձ, եթէ {ես} աշխատել եմ յարգի կացուցանել իմ մարդկութիւնը քան թ

ել իմ մարդկութիւնը քան թէ մի անբան արարած: - {Ես} չեմ հասկանում քո ասածը: - Մա՞րդն է գերազանց

տարակուսելի բան է: - Տնաքանդ, եթէ ճանաչում {ես} ճշմարտութիւնը, ապա է՞ր չես ընդունում: Ես մարդ ե

նաչում ես ճշմարտութիւնը, ապա է՞ր չես ընդունում: {Ես} մարդ եմ, լաւ նայիր իմ վերայ, ես Աստուծոյ պատկեր

չես ընդունում: Ես մարդ եմ, լաւ նայիր իմ վերայ, {ես} Աստուծոյ պատկեր եմ, ես բանականութիւն ունիմ, եւ

եմ, լաւ նայիր իմ վերայ, ես Աստուծոյ պատկեր եմ, {ես} բանականութիւն ունիմ, եւ այս խօսքերիցս տեսանում ե

ս բանականութիւն ունիմ, եւ այս խօսքերիցս տեսանում {ես} ահա, որ ես շատ լաւ ճանաչում եմ իմ արժանաւորութիւ

իւն ունիմ, եւ այս խօսքերիցս տեսանում ես ահա, որ {ես} շատ լաւ ճանաչում եմ իմ արժանաւորութիւնը աշխարհի ա

մ, տանում է իւր մէջ մինչեւ քառասուն վեդրօ գինի. {ես} տեսանելով այս, կարո՞ղ եմ մինչեւ այն աստիճան անար

ւմը, հարսանիքի մէջ ջուրը գինի փոխեց, դու ինչե՞ր {ես} խօսում: Եթէ մեր Հայերի մէջ կան եւ այսպիսի մտ

ր համարել իւրեան կամ համարուել ուրիշների աչքում: {Ես} այս խօսքը ասում եմ միմիայն մեր հայերի համար եւ ոչ

իւնը: Եթէ նա կարդացած լինէր այն գրեանքը, ինչ որ {ես} կարդում եմ, այն ժամանակ, մազերը գլխի վերայ ցցու

, այն ժամանակ, մազերը գլխի վերայ ցցուելու էին: {Ես} երանելի մարդ եմ, - մտածում էր նա, - որ երեխայ ժ

, ո՛վ գիտէ, ո՛վ կարող է երաշխաւոր լինել, գուցէ {ես} եւս Շաքարեանցի նման գլուխս տայի դիւական պարապմուն

է բաւական ժամանակ է: - Բայց, - յաւելացրեց նա, - {ես} չկարծեմ, որ այսօր շուտ աւարտուի նորա հանդէսը, պ

ութիւնք, որ ուրիշ ժամանակ չէր գործ ածում: - {Ես} կ'երթամ նորա մօտ եւ կ'ասեմ, որ թողու այժմ այդ բա

սքանչելի եւ դիւահալած աղօթքները: Բացի դորանից, {ես} միշտ իմ վերայ պահում եմ կտորը այն ծառի, որին կապ

րիստոսին Գէթսեմանի պարտիզում մատնութեան գիշերին: {Ես} դեւերից երկիւղ չունիմ... "։ - Գուցէ ճշմար

պանեցէք ինձ, այնուամենայնիւ յանձնառու չեմ գնալ. {ես} ձրի չեմ գտել իմ կեանքը, որ յիմարաբար վտանգի մէջ

ռաջեց խօսել. - Ինչպէ՛ս է այժմ առողջութիւնդ, {ես}, ճշմարիտն ասեմ, շատ վախեցայ... - Երեւի թ

ատանայի: Միթէ՞ ամօթ չունիս, դու քրիստոնեայ մարդ {ես}. ինչպէ՛ս կարելի է սատանայական բաներով պարապիլ.

պ. Մարկոսի խօսքը, ասաց. - Եղբա՛յր, ինչե՛ր {ես} խօսում, ի՛նչ դեւ, ի՛նչ աղօթք, ի՛նչ բան. խելքդ

ր, - կտրեց խօսքը պ. Շաքարեանցը: - Եղբայր, {ես} կոյր չեմ, եւ ինչ որ մարդկային աչքով կարելի է տես

եռ եւս ներկով նկարած: - Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ, {ես} այժմ հասկանում եմ, - ասելով զարկեց երկու ձեռքով

ում եմ, - ասելով զարկեց երկու ձեռքով ճակատին: - {Ես} խաբուել եմ... ափսո՛ս եւ հազար ափսո՛ս, այդ մի

եւ այդ բանը բերել է իմ գլուխը: Փոյթ չէ, դրացի, {ես} մի օր քո դրան առաջեւ եւս կը չոքեմ... - Ասա

- Ասա՛, խնդրեմ, ի՛նչ խորհուրդ ունի այս բոլորը․ {ես} ոչինչ բան չեմ հասկանում․ եւ քո ընթացքը, ախոռի հա

ն: - Պարո՛ն Մարկոս, հոգի՛ս, դու գիտես, որ {ես} քեզ հոգուս պէս սիրում եմ եւ քեզանից երբեք մի բան

գիտէ, եւ առաջինը դու պիտոյ է լինիս, որ իմանաս: {Ես} քո բարեկամութեան վերայ երկբայութիւն չունիմ, ուստ

նայիր նորան: Փո՛յթ չէ, դու եւս մի կարդացող մարդ {ես}, այսօր դարձիր եւ խոստովանահայր, ի՛նչ կայ որ: Գ

որհակալ եմ, շնորհակալ եմ, - ասաց Շաքարեանցը, - {ես} գիտեմ քո բարեկամութիւնը, եւ այդ էր պատճառը, որ

էր ինձ, որովհետեւ ընդհատւում էր իմ մտածութիւնը. {ես} երջանիկ էի, մինչեւ անգամ, միմիայն երեւակայելով

տածեցի գործ դնել իմ գերմարդկային զօրութիւնը... {ես} յառաջ եւս կարող էի այդ բանը առնել, բայց չէի կամե

մարդ, պարսպի միւս կողմից ծիծաղում է բարձրաձայն: {Ես} ամբոխուեցայ, որովհետեւ իմ բոլոր խօսակցութիւնքը ա

ո՛վ եւ ինչ լինելը: - Քեզ արդէն յայտնի է, որ {ես} շատ անգամ կատարել եմ եւ աւելի ծանր գործեր, այս պ

անայ լինելու համար, միմիայն կոտոշ չունէր գլխին: {Ես} նայում եմ դարձեալ, երեւում է նոյն կերպարանքը, ե

, դեռ եւս ծիծաղելով իմ վերայ... Այստեղ կորուսի {ես} ինձ... գիտեմ միայն, որ ներս վազեցի... բայց

ւթեան ամպերը ցրուել իւր բարեկամի գլխից, ասաց. " {Ես}, մտանելով ախոռը, զննեցի քո արարողութեան համար պ

լ է նորան այդտեղ, եւ միթէ՞ ճշմարիտ է այդ, միթէ՞ {ես} երկիւղ կրելով այդ յիմար պատկերից, անկատար թողեցի

ոռանալ անցած գնացածը: - Քո պատրաստութեան մէջ {ես} տեսանում եմ թերութիւնք, - շարունակեց պ. Մարկոսը

եցիր ինձ այսօր քո կարճառօտ տոմսակով: Դու մոռացել {ես} հոգալ, նախ, Ռօմ, երկրորդ, անգլիական ճին, երր

, չորրորդ, Սարեպտի բալասան, միւս ինչ որ հոգացել {ես}, լաւ է: Բայց այսքան պիտոյ է իմանալ, որ ուրախու

լ եմ. միգուցէ այդ բանը վերագրես իմ ժլատութեանը. {ես} իսկոյն կը հոգամ, եւ շնորհակալ եմ, որ ասացիր, թ

գամ, եւ շնորհակալ եմ, որ ասացիր, թէեւ կարող էի {ես} եւս միտք բերել, բայց այսպիսի շփոթութեան մէջ..

ր չէ, ինչպէս միաբան խորհրդով կատարուածը. եւ ահա {ես} իսկոյն կը հոգամ ինչ որ պակաս է. է՛յ, Սարգի՛ս:

- պատասխանեց պ. Մարկոսը: - Այո՛, այդպէս: {Ես} շինել եմ ահա մի ցուցակ, որի մէջ գրել եմ մեր հրաւ

առաքելական թիւ է, խորհրդաւոր է: Միայն գիտե՞ս, {ես} այդ մարդերից մի քանիսին չեմ ճանաչում, իսկ այսպիս

շատ վատ չէ աշխարհի երեսին: - Դու եւս ճշմարիտ {ես} խօսում: - Բացի դորանից, մարդը ինչո՛վ է զանա

միթէ՞ անասունքը բան չեն հասկանում, ապա, թէ մարդ {ես}, վեր ա՛ռ գետնիցը մի քար եւ տես թէ քեզանից ոչ շատ

, ճշմարիտ է. սիրելի Շաքարեանց, ուրեմն համաձայն {ես} ինձ, որ պիտոյ էր ընտրութիւն առնել հրաւիրելի մարդ

րութեան մէջ է, որ ժամանակը շատ թանգ արժէ նորան: {Ես} քեզանից գաղտնիք չունիմ, - յաւելացրեց պ. Շաքարեա

որ Րօթշիլդը կոպեկ չարժէ նորա առաջեւ: - Ի՛նչ {ես} խօսում: - Լսի՛ր, նա պարապում է Ալքիմիայով.

այդ գիտութիւնը, երկար կը լինի պատմել, մանաւանդ {ես} եւս հաստատ չգիտեմ, թէեւ միանգամ պատմել է ինձ պ.

, գոնէ՛ այնքան պատմի՛ր ինձ, որքան գիտես, յետոյ {ես} ինքս ման կը գամ գրքերի մէջ: - Դու զուր տեղը

րի մէջ, ոչինչ գտանելու չե՛ս. իսկ թէ շատ խնդրում {ես} ինձ, ուրեմն ես ցոյց կը տամ քեզ մի թուղթ, որի վե

տանելու չե՛ս. իսկ թէ շատ խնդրում ես ինձ, ուրեմն {ես} ցոյց կը տամ քեզ մի թուղթ, որի վերայ գրած է Մանթո

- Աստուծոյ սիրուն, ցոյց տուր ինձ այդ թուղթը, {ես} շատ ուրախ կը լինիմ եւ շատ շնորհակալ, եւ դորա փոխ

ց պ. Մարկոսը: - Առ, կարդա՛, բայց ձայնով, {ես} եւս կամիմ լսել, որովհետեւ մոռացել եմ դորա բովանդ

րեց շատ փորձեր. Բայց, - ասում է Պարացելսոսը, - {ես} դեռ շատ յառաջ գիտէի փիլիսոփայական քարի գաղտնիքը,

քում եւս չէ կարող գտանուիլ: - Ինչո՛ւ համար, {ես} յոյս ունիմ, որ նա մինչեւ էգուց բանը աւարտած կը լ

նազան ժամանակ ինձանից է ստանում հարկաւոր արծաթը, {ես} արդէն տուել եմ նորան մօտ իբր երեք հարիւր մանէթ.

էգուց դառնալու էր աշխարհի հարստութեան տէր: - {Ես} տեսանում եմ, որ դու մի ընկերութեան նման բան ունի

բան ունիս նորա հետ. Աստուած տայ, Աստուած տայ, {ես} ուրախ եմ, հարստացի՛ր, եղբայր, եւ դու, քո նման

տարենք: - Ի՞նչ մին, ի՞նչ տասը... խելօք, {ես} քո համար շամպայնից վաննա (բաղանիս) կը շինեմ, ո

այն ժամանակ ծանր է դուրս գալ գրպանից, եթէ ճարել {ես} ճակատիդ դառը քրտինքով, եթէ նորան հաւաքելու համար

դառը քրտինքով, եթէ նորան հաւաքելու համար կոտրել {ես} մէջքիդ օղը. բայց եթէ ունէիր մի գիտութիւն, որ հր

էր ինձանից, որ իւր հետ միասին գայի քո մօտ, բայց {ես} իմանալով քո ժամանակի սակաւութիւնը, հրաժարուեցայ

իրենք նորան եւս, - յաւելացրեց պ. Շաքարեանցը, - {ես} ծանօթ չլինելով, չէի նշանակել: - Կը հրաւիրես

ասխանեց պ. Մարկոսը: - Ինչ բաներ էք խօսում. {ես} շատ ուրախ եմ, որ չկայ նորա անունը. եւ եթէ դուք

անունը. եւ եթէ դուք հրաւիրելու միտք ունենայիք, {ես} անտարակոյս պիտի խորհուրդ տայի ձեզ հրաժարուիլ այդ

անի են, դու եւս, մտանելով այդ քաղաքը, պարտական {ես} մի աչքդ հանել, որ հաւասարուիս ուրիշներին: Բայց

աքանչիւրը ստանում է շատ անծանօթ եւ անտես թշնամիք․ {ես} ոչինչ վնաս հասուցած չեմ Մարկոսին, բայց Կիրակոսը

ամ պատարագ եւ մատաղ են առնում, եւ եթէ տեղը գայ, {ես} Լուսաւորչական եմ, դա Աւետարանական է, ասելով, պ

ասաց Մանթուխեանցր: - Եղբա՜յր, դու վշտացնում {ես} ինձ. նա ինչ մարդ է, որ ինձանից շատ խմէ: Ես մին

ում ես ինձ. նա ինչ մարդ է, որ ինձանից շատ խմէ: {Ես} մինչեւ այժմ կարծում էի, թէ դու փոքր ի շատէ ճանաչ

ի շատէ յարգում էիր ինձ, բայց այժմ հասկացայ, որ {ես} մազի չափ պատիւ չեմ ունեցել քո մօտ: Միթէ՞ խաղ է,

մօտ: Միթէ՞ խաղ է, կամ, կատա՞կ է իմ հետ խմել. {ես} նորան այն օրը ձգեմ, որ շունը ձեռքից հաց չառնու,

ձանից խորհուրդ հարցրեցիք, - ասեց Մանթուխեանցը, - {ես} յայտնեցի ձեզ իմ սրտի վկայութիւնը, որպէս անկեղծ բ

ւ մոմը պէտք չէ, միայն թէ մեր եկեղեցին թող չգայ: {Ես} տեսանել չկամիմ մի այդպիսի ինքնահաւան մարդ, որ ող

հաճոյ է ձեզ, - խաղաղ սրտով ասաց պ. Մարկոսը, - {ես} շատ դիտաւորութիւնք ունէի... Այս խօսքերը ասելու

օթանալ նորա սիրուն բարեկամ օրիորդների հետ: - {Ես} կամէի մեր խնջոյքի մէջ խայտառակել նորան, - շարուն

ջ խայտառակել նորան, - շարունակեց պ. Մարկոսը, - {ես} այնպիսի բաներ հարցանէի, որ բաց մնար նորա բերանը

ո ասած, այլ նա մարդ չէ ընդհանրապէս: Դու կարծում {ես}, թէ նա կը խոսէ՞ քո հետ, երեսը շուրջ կը տայ եւ կ

ոլորը անուանելու է խելագարութիւն եւ յիմարութիւն: {Ես}, որ խօսում եմ այս բաները, փորձով գիտեմ: Մի անգ

տալով Շաքարեանցի ձեռքը: - Լա՛ւ է, լաւ, թող {ես} եւս տեսանեմ, - ասաց Շաքարեանցը, - դու տեսել ես

ես եւս տեսանեմ, - ասաց Շաքարեանցը, - դու տեսել {ես} եւ դարձեալ կը տեսանես: Բացի դորանից, քո համար մ

ց, քո համար մի զարմանալի բան չէ, ո՞ր ապաքէն դու {ես} դորա արարիչը, ո՞չ ապաքէն էգուց փութերով կարող ես

ես դորա արարիչը, ո՞չ ապաքէն էգուց փութերով կարող {ես} ստանալ․ թող մի լաւ զննեմ դորան: - Որովհետեւ

թէ մի օտարին: Գիտե՞ս, թէ ինչքան քրտինք եմ թափել {ես}, մինչեւ հասել եմ դորան: Մանթուխեանցը այս խօ

չյաջողուելու: Դու փոխանակ ուրախանալու, տրտմում {ես}..., - ասաց Մանթուխեանցը տհաճութեամբ: - Չ

չեց Շաքարեանցը, - միայն․․․ - Գուցէ կասկածում {ես}, կամ երկբայութիւն ունիս այդ մետալի արդարեւ ոսկի

նտարակոյս քո յօժարութիւնը եւս հարկաւոր է, այստեղ {ես} համարեա թէ ոչինչ եմ: - Ի՞նչ բաներ են ապա, -

նպէս չէ՞: - Անտարակոյս․ այս մի փորձ էր, եւ {ես} հաւաստի չլինելով յաջողութեան մասին, խնայաբար գոր

, որ Աստուած ամենակարողը յաջողութիւն տուեց ինձ, {ես} պատրաստութիւն կը տեսանեմ դեռ յառաջ մի փութ պատրաս

վերաբերւում: - Այո: - Այդ ուրիշ բան է. {ես} այդ խնդրի մասին պատրաստ եմ օրերով խօսել, սիրական

ութիւնը իւր ազգի առջեւ: - Դու մի գիտուն մարդ {ես}, մի գուցէ սկսանես այժմ խոր փիլիսոփայութիւններ,

ործանութեանը, ապա բանանք այդ դպրոցը: - Ի՞նչ {ես} խօսում: - Ի՞նչ պիտի խօսեմ, ո՛ր դպրոցի աշակե

ձ ասել չուսանողը, այլ, դորա փոխանակ, Աստուած, {ես} քեզ ողորմիմ ասողը չէ՞ր, որ ծովի վերայ ոտքով վազե

, ասաց թէ քեզ ոչինչ աւելի հարկաւոր չէ, երանի՜ թէ {ես} եւս քո պէս անգէտ լինէի, բայց քո աղօթքի պէս իմ աղ

աները, եւ մտածել են եւ մտածում են եւս: Դու ի՛նչ {ես} կարծում, եթէ նոքա չլինէին, մեր լոյս հաւատը կը պ

որ աղբիւր չունինք: - Ուրեմն, դու ուրախանում {ես}, եթէ մեռանում է մի մարդ: - Ինչ մեղքս պահեմ

ու, ըստ որում երկիւղ կար սրտիս մէջ, որ մի գուցէ {ես} եւս, կամ իմ ընտանիքիցս մի մարդ մեռանի. բայց դոր

նորա կաշուն: - Այն մարդը, որի համար փորում {ես} այդ գերեզմանը, նոյնպէս պատկանում է այս վերջին տե

երեսփոխանը պատասխանում էր. " Չէ՛, տեարք հարք, {ես} խնդրում եմ, որ հաշիւներիս վերայ աչք դարձուցանէք

թէ խառնել եմ իմ գոյքի մէջ"։ - Թէ Աստուած սիրում {ես}, ձեռք վեր առ այդ բաներից, մեք լաւ ճանաչում ենք

որ վարուէին իւր հետ, որպէս անբան անասունի հետ: {Ես} շատ զարմանում եմ ձեր ժողովրդի վերայ: - Եթէ զ

անում եմ ձեր ժողովրդի վերայ: - Եթէ զարմանում {ես}, ապա ուրեմն ոչինչ հասկացողութիւն չունիս մեր ազգի

միմեանց: Ախ, պարո՛ն, երեւում է, որ դեռ անփորձ {ես} եւ երիտասարդ, արիւնդ տաք, ինչ ասես մտածել է տալ

սպիտակացել ջրաղացի դռնում, այլ ժողովրդի մէջ. եւ {ես} մտել եմ ժողովրդի ամէն մի կարգի մէջ, սկսած յետին

յետին աղքատից մինչեւ երեւելի պարոնը: Տարու մէջ, {ես} տեսանում եմ շատ տեսակ հասարակութիւնք: Ամէն մի թա

է բանը, որ այդ ծերերը անցուցած լինելով, ինչպէս {ես}, իւրեանց ժամանակները, ամենայն բանի վերայ նայում

ինելու, ծերը ազդում է երիտասարդին, դու դեռ տղայ {ես}, ի՛նչ մարդ ես որ մէջտեղ ես եկել, քո խելքի բան է

զդում է երիտասարդին, դու դեռ տղայ ես, ի՛նչ մարդ {ես} որ մէջտեղ ես եկել, քո խելքի բան է այսպիսի բաների

սարդին, դու դեռ տղայ ես, ի՛նչ մարդ ես որ մէջտեղ {ես} եկել, քո խելքի բան է այսպիսի բաների վերայ խօսել

տասխանեց կոմս էմմանուէլը: - Ի՛նչ է, մտածում {ես}, որ դուրս կը փախչի մեռեալը, այդ երբեք լինելու չ

չունենայ փորածը, մեռեալը չէ դուրս գալու: - {Ես} գիտեմ, որ մեռեալը չէր դուրս գալու, բայց փոքր հո

ռաւօտները եւ երեկոյեան ժամանակ: - Ստո՛յգ է, {ես} եւս նկատում եմ այդ, - պատասխանեց կոմսը, բայց այ

թիւն զգացուցանելու համար, անձրեւը փոքր է: - {Ես} եւս դուրս եմ եկած ման գալու, - ասաց տիրացուն, ե

անեց կոմսը, - բայց այսպէս... ուղիղ. պատճառ, {ես} այժմ վերադառնում եմ դէպի տուն եւ միտք չունիմ երկա

- Ապա որտեղի՛ց է Հայերի մէջ Ջալալեան մականունը. {ես} այնպէս էի կարծում, որ այդ տուները յառաջանում են

է, ազնիւ ծագում էք վերագրում եղած այդ տուներին: {Ես} չգիտեմ այդ տուների ծագման պատմութիւնը, սակայն հա

մ է Մահտեսի Թովմասի տուն, առաւօտ եւս այնտեղ էր, {ես} տեսայ նոցա տանից դուրս գնալը: - Շատ կարելի

րութիւն գործեց կոմսի վերայ, վասնորոյ եւ ասաց. " {Ես} իմանում եմ, թէ ով է դորա ածողը, ահա, այն սպիտա

՞մ էք նորան: - Այո՜, - պատասխանեց կոմսը, - {ես} այսօր առաւօտ եւս այնտեղ էի, եւ օրիորդ Մարիամը ած

Համը անունով ողբերգութեան գեղեցիկ ներածութիւնը: {Ես} չգիտէի, որ ունի նա " Տէ՛ր կեցո "-ի նօտերը, ապա

- Չէ, - ասաց Կոմս էմմանուէլը, - չէ կարելի, որ {ես} մի րոպէ չմտանեմ Մահտեսի Թովմասի տուն: Մնացէք բար

խորժ երեւեցաւ այս․ ըստ որում այնտեղ, ուր մտանում {ես}, որպէս մի մօտ ծանօթի տուն, շատ անտեղի են արտաքի

ետոյ դէմքը դարձուց դէպի օրիորդ Մարիամը եւ ասաց․ - {Ես} յատկապէս ներս մտայ, որ լսեմ " Տէր կեցո "ն, բայց

իսկոյն: Այժմ կրկնապատիկ եղաւ իմ ցաւը, նախ, որ {ես} չեմ լսում, երկրորդ, որ իմ անակնկալ ներս մտանելո

էք: - Խնդրեմ, առանց հաճոյախօսութեան... {ես} ի՛նչ երգող իմ, այսքան հրապարակի մէջ, ամօթ է մին

ր էք խօսում, - պատասխանեց կոմս էմմանուէլը, - եւ {ես} չէի կարող երբեք երեւակայել, որ Դուք ընդունակ էիք

ընդունել ձեր ասածները հալած իւղի տեղ, ըստ որում {ես} ինքս նկատում եմ զանազան թերութիւնք իմ երգեցողութե

թերութիւնք իմ երգեցողութեան մէջ: - Ա՛, ա՛, {ես} այժմ տեսանում եմ, որ դուք կամէիք ոչինչ թերութիւն

թերութիւն չունենալ երգելու մէջ, այդ այլ բան է. {ես} խօսում եմ համեմատաբար: Այո՛, կատարելութեան ցանկ

ա խազը կարօտ է մի փոքր մշակութեան: Եւ առ ժամանակ {ես} խորհուրդ չեմ տալիս ձեզ երգել այնպիսի բաներ, ուր

արեկամի խորհուրդ, եւ ոչ որպէս պատուէր կամ խրատ, {ես} առհասարակ սովորութիւն չունիմ իմ խրատնելով գլխացաւ

լացոյց կոմսը ծիծաղելով: - Շատ շնորհակալ եմ. {ես} ինքս բաւական նեղութիւն զգում եմ ցած խազեր երգելու

տուն մտանել, ուր խօսում էին այդ լեզուով: - {Ես} եւս զարմացայ, երեւի այդպէս պատահել է... ինչեւ

՞նչ տպաւորութիւն կը գործէր իւր վերայ Հայոց երգը, {ես} խոստացայ լցուցանել նորա ցանկութիւնը: Մի փոքր նստ

կարող էր գալ մեր տուն մի հայոց երգ լսելու համար: {Ես} ժամանակ նշանակեցի էգուց առաւօտ դարձեալ տասներկու

երաժշտութիւնը - եղանակը, բայց դուք եւս, ինչպէս {ես}, գիտէ՛ք, որ նորա եղանակը հայկական չէ: Անտարակո

ովուրդը ինչ ազգերի մէջ բնակուել էր, ուրիշներից: {Ես} ման գալով շատ հայաբնակ տեղեր, շատ աշխատել եմ, ո

ու եւ չքացնելու համար, որ հեթանոսութեան յիշատակը {ես} չմնայ Հայերի մէջ: Եթէ նա չէ խնայել այս պատմական

ակցութիւնը: - Բայց դուք այժմ մի՛ կարծէք, թէ {ես} ժամերով քարոզ ունէի այդ մասին ասելու... ո՛ւր է

արագոյրներ... բայց դժուար թէ յաջողի ինձ այս եւ {ես} վախում եմ, որ այն բաները ինչ որ այժմ ճնշում են հ

, մտաւորական կամ բարոյական հարինք: - Թէպէտեւ {ես} շատ գլուխ չունիմ ուսումնական բաների, - ասաց Մահտ

ական ու ֆանտաստիկական բաներ, մի բան միտքս ձգեց: {Ես} մի դրացի ունիմ, ահա, այս կապոյտ պատուհաններով մ

ը բաւական նմանութիւն ունի Ֆաուստի սենեկին: - {Ես} չգիտեմ Ֆաուստի ով կամ ինչ եղածը, միայն ճշմարիտ է

րա ախոռում, այլ եւ պիտի խոսէր նորա հետ եւ այլն: {Ես}, որովհետեւ չեմ հաւատում այդպիսի բաների, վասն որ

անհիմն, չնչին եւ պառաւական աւանդութիւնը: - {Ես}, որ մտայ նորա ախոռը, հերիք չէր, որ դրեցի վերաս

որ դուք մի փոքր վաղ ճանապարհ ձգէք ձեր հիւրը, իսկ {ես} մի փոքր երկար պահեմ Եումը մեր մօտ, այնպէս որ դո՛

Երգում էր ուրախ, անհոգ, միայնակ։ {Ես} տեսայ նորան, բայց մի այլ տեղում, Յաւերժահար

ն, Իւր ձեռքի բռնած թեթեւ հրացանով։ {Ես} տեսայ դարձեալ, մի ուրիշ անգամ, Մինչ անհոգ,

աւ մնաց, աթոռի վերայ: Ո՛ր մինը յիշեմ. {ես} տեսայ դարձեալ, Մինչ դուրս էր գալիս ծովից լայ

մահ կեանք. Նորան սիրելը էր անմահութիւն. {Ես} տեսայ, ինչպէս ձկնորսը ուրախ Վայելում էր մի ճ

լ էին եւ յոյս փրկութեան: Նաւորդների մէջ {ես} տեսայ նորան, Բռնել էր կայմից խելքը կորուսած

ակից Դուրս սողաց տեսնել նորա երեսը: {Ես} շատ նայեցայ... բայց մեր նաւն արագ Վազեց դէ

աւոր եւ խելացի կերպով յառաջ վարելուց: Դնենք, թէ {ես} պարտականութեան էի առել իմ վերայ Տէրութեան զօրքի հ

ր հազար կօշիկ պատրաստել, իւրաքանչիւր կօշկի համար {ես} պիտի ստանամ, դնենք թէ մի եւ կէս մանէթ: Բայց այն

, որ ցոյց էին տուել ինձ որպէս գաղափար, որի նմանը {ես} պարտական էի հատուցանել կառավարութեանը, ինձ նստել

նչութիւնը հոգու, որ նստած էր մի կազմուածքի մէջ: {Ես} գերադասում եմ չքութիւնը, քան թէ լինելութիւնը, ե

ապրէր որպէս մի լոկ բուսական կամ շնչական արարած: {Ես} անգութ չեմ դէպի որեւիցէ արարած, բայց դորա փոխանա

խայտառակուի իմ տունը այս քաղաքի մէջ մինչ ի սպառ: {Ես} շատ անբաղդ մարդ եմ, - շարունակեց նա, - անբաղդ,

թիւն վճարւում է ապերախտութեամբ: Եղբայրս որ, եթէ {ես} չլինէի, պիտի ծառայ լինէր ուրիշին, գլխաւոր պատճա

. ի՛նչ առնեմ, ո՞ւմ ասեմ, իմ երեսի կեղտը պիտի որ {ես} ինքս ծածկեմ օտարների աչքից... Մինչդեռ այսպ

ական հոգաբարձութեան տակ իւր ամուսնութենից յառաջ. {ես} այն օրից տեսայ ձեր դուստրը, երբ նա կարօտեցաւ իմ

նի անկարգ շրջանառութենից սեռական գործարաններում: {Ես} ընդունում եմ յարգելի բժիշկների վկայութիւնը, որպէ

, որ խօսում էք, - ասաց պ. Յովնաթանեանցը, - եւ {ես} մեծ յօժարութեամբ պատրաստ եմ լսել ձեր մարդասիրական

Մեղուն գրել է, Ճռաքաղը եւս հաստատեց... - {Ես} չգիտեմ, թէ ի՛նչ է գրել մինը եւ ինչ է հաստատել մի

գով ընդհատեց նորա խօսքը: - Պարո՛ն բժշկապետ, {ես} բարերար եւ գործակալ էի Մեղուին. Ճռաքաղը եւս հեռի

ք այդպիսի բաների վերայ, առանց զգալու... - {Ես} շատ պարապած եմ, ուստի շատ անգամ շփոթւում եմ, -

ներով, ամենայն օր բորբոքուած է նորա ուղեղը... {ես} կարճ եմ ասում ձեզ, որ եթէ դուք չկատարէք իմ առաջա

անց օգտի կատարում էք ձեր բժշկական պաշտօնը: - {Ես} ոչ ոքին պարտական չեմ ձրի ծառայել. բայց իմ համար

նտանեկան կեանքի մասին, բարի խորհրդով: - Իսկ {ես}, խնդրում եմ, պարոն բժշկապետ, եթէ հնար է ազատ թ

ի, այդ եթէ դուք ուրանաք, քաղաքը վկայում է... {ես} այժմուս կամէի միայն վկայութեններով եւ աշխարհի երե

գոյանում են եւ պահպանւում են բնութեան մէջ: - {Ես} մի ժամ առաջ ինձ համարում էի անբաղդ, բայց այժմ տե

անում եմ, որ դուք առաւել անբաղդ էք եղած, քան թէ {ես}: Հաւասարութիւն որոնել այս աշխարհում, արդէն թշու

փով եւս խելք չկայ դորա մէջ: Ինչպէս կարելի է, որ {ես} իմ պատուանուններով եւ պատուանշաններով հաւասար լին

կային արժանապատուութիւնը, պարոն բժշկապետ: - {Ես} խոստովանում եմ եւ քարոզում եմ մարդկային արժանաւոր

այն ապահովութեամբ կ'անցանէ ձեռքից: Ամենայն անգամ {ես} գիտեմ, թէ ի՛նչ եմ կրում. Դեպարտամենտի դուռերը մ

էր խնդրել իւր անցած ծառայութեան վարձը: - Ինչո՛ւ {ես} եկել, - հարց արեց պ. Յովնաթանեանցը: -Պարո

է հարկաւոր այդքան մեծ գումար... - Պարոն, {ես} չորս ամիս է, բան չեմ ստացած. ամիսը հինգ մանէթով

գ մանէթով արդէն քսան մանէթ պատկանում է ինձ. բայց {ես} չեմ համարձակւում այդքան խնդրել, առ ժամս հերիք է

դրում եմ, ոտքերդ համբուրում եմ, մի մերժէք ինձ, {ես} աղքատ տղայ եմ... - Այդ բոլորը լաւ, բայց ամսակ

եանը: Ո՞չ ապաքէն դուք ինքներդ գովեցիք ինձ, մինչ {ես} երկու միլիոն կանգուն տասներկու կոպեկանոց կտաւը,

ր, անիծած, դո՛ւրս, դո՛ւրս, անզգամ: Սպասի՛ր, {ես} քեզ այն օրը ձգեմ, որ օրական հացի կարօտ դառնաս,

նում էք իմ այրական պատիւը մրոտ ճանապարհներով, որ {ես}... բայց ո՛չ. ես չկամիմ բնաւին ունենալ որեւիցէ

ատիւը մրոտ ճանապարհներով, որ ես... բայց ո՛չ. {ես} չկամիմ բնաւին ունենալ որեւիցէ յարակցութիւն մի այն

րզախօս լինել մեր պարտականութիւնն է: Երբ եկայ {ես} այս քաղաքը, որից երկար ժամանակ հեռացել էի, մի ք

իմանալով այս, իսկոյն վճռում էք, թէ պիտոյ է, որ {ես} լինեմ այդ յիմար նամակի հեղինակը, եւ այդպէս հաւատ

խելու, այլեւ փոքր ինչ խելք ուսանելու համար, իսկ {ես} մնում եմ միշտ պատրաստ, որքան կարող եմ ձեզ օգտակա

նգամանքներին, որոնց մէջ ընկայ... Ստոյգ է, որ {ես}, ասել եմ քաջափայլ պարոնին, թէ կոմսն էր այն անստ

նորանից. ի՛նչ պիտոյ է առնէ, որի՞ն է վախեցնում: {Ես} այսուհետեւ աւելի զայրացած կխօսիմ նորա վերայ, եւ

տին փաթեթ շինէ եւ աշխարհին խայտառակէ: Դնենք, թէ {ես} չունիմ այնպիսի գործեր, որ կարողանային երկիւղ կրե

եանցի պատիւը նորա ընտանիքի աչքում: - Առաւօտը {ես} գնում եմ ամառանոց, - ասաց տիկինը, - արդէն ժաման

ելի է, - պատասխանեց պ. Յովնաթանեանցը. - Նախ որ {ես} դեռ որոշած չէի գնալու օրը, երկրորդ, գործերս դեռ

ելի հնար կ'ունենայ իւր ցաւին դարման տանելու... {ես} վճռել եմ եւ վերջացուցել եմ. էգուց գնում եմ, կամ

ի պատուական եւ ազնիւ երիտասարդի անունով, եւ ահա՛ {ես} հասած եմ իմ փափագին: Մնում է ինձ խնդրել քեզան

, թէ գիտես մահի ինչ լինելը, ուրեմն ասա՛ ինձ, որ {ես} եւս իմանամ: Թիւթիւնճի-օղլուն համարեա թէ վիրաւ

ափ սպիտակ մազերը ճաղատ ճակատի վերայ, ասաց. - {Ես} տեսանում եմ, որ դու յայտնի ծիծաղում ես իմ վերայ

աց. - Ես տեսանում եմ, որ դու յայտնի ծիծաղում {ես} իմ վերայ, կամ թէ այդպէս չէ՛, ուրեմն ներիր ինձ ե

, որ կարողանում է այդպիսի գործ յառաջացնել: - {Ես} չեմ ասում, թէ մարդ է, կամ սատանայ է, - պատասխան

- Թող այդպէս լինի, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - {ես} այսքան գիտեմ, թէ այն մարդիկը, որ պատահած էին մա

րագը հաւասար բան են, - գանչեց Թիւթիւնճի-0ղլուն, - {ես} չգիտէի, որ դու անհաւատ ես: - Ինչից իմ անհաւա

եց Թիւթիւնճի-0ղլուն, - ես չգիտէի, որ դու անհաւատ {ես}: - Ինչից իմ անհաւատութիւնը, - հարցրեց Շահումե

ձեռագործն էր: - Միթէ՞ ճրագը մարդն է ստեղծել, {ես} գիտեմ, որ նա կազմել է իւղից եւ պատրոյգից, որ Աս

մտածութիւններ ունիս, - յաւելացրեց Շահումեանցը, - {ես} այլ տեսակ կը խօսիմ քո հետ, միայն կը ցանկանայի,

յի, որ հասկանայիր իմ ասածները... - Շատ վեր {ես} քարշւում, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ կարծում ե

ս քարշւում, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ կարծում {ես} թէ մարդ չկար, որ հասկանար քո ասելիքը, ասա՛, ես

ես թէ մարդ չկար, որ հասկանար քո ասելիքը, ասա՛, {ես} լսում եմ, կը հասկանամ եւ կը պատասխանեմ քեզ, եւ

նցը, նայելով իւր կրկնափակ ոսկեայ ժամացոյցին: {Ես} շատ զարմացած լինելով այս մարդուց խօսակցութեան սկզ

, դու գոնէ ինձանից առաւել համբերող գտանուիր, եթէ {ես}, կտրելով խօսակցութեան թելը, կարճ ծանօթութիւն տա

նճի-օղլուն կասկած չտանի... - Դու ընդունու՞մ {ես}, - խօսքը յառաջ տարաւ Շահումեանցը, - թէ աշխարհը են

: - Շատ բարի, - ասաց Շահումեանցը, - ընդունու՞մ {ես}, որ բնութեան համար խտրութիւն չկայ արարածների մէջ

կրկնեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Եթէ այդ ընդունում {ես}, մեք շուտով կը հասանենք մեր նպատակին, - ասաց Շահ

անցը, յաւելացնելով այս հարցմունքը: - Դու տեսե՞լ {ես} աշխարհի բոլոր արարածների մէջ մի էակ, որ յաւիտեան

- Այո, ձեւը, - պատասխանեց Շահումեանցը: - {Ես} գիտեմ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ աշխարհի երես

, թէ այն բանը, որ սկիզբ ունի, նաեւ վերջ ունի: {Ես} տեսել եմ, եւ այդ բանը ինձ բաւական արծաթ է նստել

- Ի՞նչ առնես, որ դու իր ասելով ձեւ ու կերպարանք {ես} հասկանում, եւ քո համար ձեւի փոփոխութիւնը համարւո

է, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Տեսանո՛ւմ {ես}, - ասաց Շահումեանցը, - դու ես, որ ձեւը ընդունում

ւն: - Տեսանո՛ւմ ես, - ասաց Շահումեանցը, - դու {ես}, որ ձեւը ընդունում ես գոյութեան տեղ. կղմինդրը թ

, - ասաց Շահումեանցը, - դու ես, որ ձեւը ընդունում {ես} գոյութեան տեղ. կղմինդրը թրծած էր հողից, այնպէս

չէր, միայն ուրիշ կերպարանքով, ինչպէս դու ասում {ես}: - Ամենեւին այդպէս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն:

կերպարանքը, միթէ՞ կարելի է ասել, թէ նա չքացաւ, {ես} տամ քեզ ի՞նչ բան կամիս եւ դու չքացուր, եթէ կտրես

քացուր, եթէ կտրես: - Ապա մի փայտ տո՛ւր ինձ, {ես} կ՚այրեմ եւ կը չքացնեմ նորան, - պատասխանեց Թիւթիւն

կառակն եւ տեսանւում է, եւ շօշափւում է... - {Ես} ընդդէմ չեմ դորան. բայց փայտը կորուսանում է իւր փ

ի հաւանեցնէիր, բայց երկրորդ օրինակդ յարմար չէ եւ {ես} շատ ուրախ եմ, որ շփոթուեցար: - Ի՞նչ զանազանո

ային աղեր եւ այս է պատճառը, որ մոխիրը եթէ բերանդ {ես} դնում, աղի համ է տալիս: Իսկ կղմինդրը, որովհետե

ը դորայ վերայ չէ: - Այդ բաները, ինչ որ ասում {ես} դու, " Էֆիմերտէի " `, կամ " Ժողովածուի " մէջ կա

ովածուի " մէջ կա՞ն գրած, կամ թէ ի՞նչ տեղից ուսել {ես}, - հարցրեց Թիւթիւնճի-օղլուն, զարմացած Շահումեանց

արում: - Շատ բարի, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - {ես} ընդունում եմ քո ասածը, բայց մի բան կայ, որ փոքր

հումեանցին բոլորովին զարմացած, ասաց նորան: - {Ես} անչափ շնորհակալ եմ այդ գեղեցիկ խուսակցութեանդ վեր

եմ այդ գեղեցիկ խուսակցութեանդ վերայ. ճշմարի՛տ, {ես} շատ խելօք մարդիկ տեսել էի Խաչատուր աղայի ղահուէտն

նութեան օրէնքի վերայ, միմիայն անձնասիրութիւն է: {Ես} ասացի, թէ մեր կամքը եւ այլ աննիւթ կարողութիւնքը

բացականչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - թէ իմ ձեռքիցս գար {ես} կ՚աշխատէի ամենայն օր խօսել քո հետ այսպիսի գեղեցիկ

արգը մեր երկուքի մէջ այնպիսի մեծ փոս է փորել, որ {ես} շատ հեռի եմ քեզանից եւ չեմ կարող համարձակուիլ անց

էի, եւ այսչափիցը եւս շնորհակալ եմ, որ դու արժան {ես} համարում քեզ մտանել իմ խաղաղ եւ հեզ բնակարանը:

ր քաղաքը կ՚իմանայ, այսպիսի քաղաքի մէջ, ասում եմ {ես}, ուր ամբողջ ընկերութիւններ կան, սորա նորա անցքը

ից: Անծանօթ մարդը մնաց միւս տանը կանգնած: {Ես} կ՚աշխատէի արդարացնել Մանուշակը իմ ընթերցողների առ

չինչ, - կրկնեց այցելուն, - դուք ներեցէ՛ք ինձ, որ {ես} այսպէս անհանգիստ արեցի ձեզ, ես չգիտէի... -

ներեցէ՛ք ինձ, որ ես այսպէս անհանգիստ արեցի ձեզ, {ես} չգիտէի... - Ի՞նչ անհանգստութիւն է, պարոն Մ

աղջիկ տղայ է, նորան այնպէս կը վայելէ: - Չէ. {ես} ձեզ տեսանելու եւ խնդրելու եկել էի, - ասաց կակազել

է այս եօթն շաբաթի մէջ հարսանիք առնէինք. պատճառ, {ես} յիսնակից յետոյ գնալու եմ Ղրիմ եւ կը մնամ այնտեղ մ

առաջին պսակները չէ կարելի այդ. իսկ յունիսի մէջ, {ես} նոյնպէս միտք ունիմ... - Երթալո՞ւ դարձեալ, -

խոստացիր, սուրբին մոմ ", այսինքն, որ խոստացել {ես}, պիտի կատարես: - Դու ուխտի մասին ես խօսում,

խոստացել ես, պիտի կատարես: - Դու ուխտի մասին {ես} խօսում, - շարունակեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը:

, - պատասխանեց պարոն Մկրտիչը, - ձեզ յայտնի է, որ {ես} դեռ անցեալ տարի պիտի երթայի, եթէ եղբայրս չվախճան

ութեան մեծ վնաս է, աւուր կարճութիւն է. մանաւանդ {ես} ինչ որ խնդրել եմ, ուխտ դնելով, ստացել եմ, փառք

Աստուծոյ, - շարունակեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - {ես} նորա հետ եւս կը խօսեմ եւ կը յայտնեմ ձեզ մեր վճռակ

ւարանում եմ այս րոպէիս ձեզ խօսք տալ: - Ուրեմն {ես} մի քանի օրից սպասեմ պատասխանու... - Անպատճա

քանի օրից սպասեմ պատասխանու... - Անպատճառ, {ես} կը հոգամ եւ կ՚աշխատեմ նորա եւս խօսք հասկացնել։

նորայ պաշտպանութիւնը. նա ասում էր. " Տիրածի՛ն, {ես} չեմ կարող ընդդիմանալ ծնողքիս կամքին. այո, եւ օգ

թիւնը եւ արհամարհանքը դէպի նա. ի հարկէ հասկանում {ես}, թէ ո՛վի մասին խօսում եմ, չկամիմ եւ նորա անունը

եթէ հարկադրուած չլինէի նորա մասին եւս գրել. բայց {ես} շատ թշուառ եմ, ձուկի նման մունջ. ձայն չունիմ,

ի նման մունջ. ձայն չունիմ, որ ասեմ ծնողքիս, թէ {ես} չեմ կարող կին դառնալ այդպիսի մարդու, որի մտածութ

երպին եւ այլ հանգամանքներին, այստեղ իմ յոյսը դու {ես}... Բայց ինչպէ՛ս անխելք եմ ես... Ինչպէ՛ս համ

ստեղ իմ յոյսը դու ես... Բայց ինչպէ՛ս անխելք եմ {ես}... Ինչպէ՛ս համարձակւում եմ մտածել, որ դու անպ

ունենալով բիւր անգամ խոստացել էիր այդ... Չէ՛, {ես} չեմ սխալուած... Աստուա՛ծ իմ, դու կը կատարես ք

ուշակը, - եւ եթէ իմանայի, որ դու հաւատարիմ պառաւ {ես}, այսինքն, խաբեբայութիւն չես առնում, ես քեզ աւե

մ պառաւ ես, այսինքն, խաբեբայութիւն չես առնում, {ես} քեզ աւելի կը տայի, եւ ոչ միայն ես, այլեւ ցոյց կ

ն չես առնում, ես քեզ աւելի կը տայի, եւ ոչ միայն {ես}, այլեւ ցոյց կը տայի քեզ մի տուն, ուր միշտ կարող

անեց աղքատը, - Աստուած օրդ երկայն առնէ... Բայց {ես} խաբեբայ չեմ, եւ Աստուած վկայ է, որ խաբեբայ չեմ

ւշակը, - ա՛ռ այս տասն կոպեկը քեզ վարձ, տեսանո՞ւմ {ես} այս նամակը, - շարունակեց նա, հանելով գոգնոցի գրպ

եղբայրս բերել է սորան Մոսկուայից... ճանաչու՞մ {ես} եղբօրս... - Չէ՛, - ասաց պառաւը, - եւ քեզ եւ

տեմ, - պատասխանեց պառաւը, - ամենայն չորեքշաբաթ օր {ես} գնում եմ Աստուածածնի դուռը: - Այն թաղի մէջ հա

վ կը ցանկանայ, որ ինքը հասուցանէ, դու պառաւ կին {ես} եւ անզօր, կը խլեն նամակը ձեռքիցդ եւ ինքեանք կը տ

: - Ոչ ոքի չեմ ցոյց տալ գիրը, - ասաց պառաւը, - {ես} միայն տունը կը հարցնեմ, միամիտ կացի՛ր, մարիկս,

նորհակալ եմ, որ ինձ բարի կամենալով, զգուշացնում {ես} ինձ. ճշմարի՛տ է, շատ չար են ժամանակիս տղայքը:

ս, ի հարկէ Աստուած բարի պսակի արժանի առնէ, բայց {ես} չգիտեմ, այժմ մէք պատրաստութիւն չունէինք, հայրդ

ր Մանուշակը ձէռքիցը ցած ձգէր հօր վերարկուն: - {Ես} այսօր, - շարունակեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ղահուէտնի

մենում երկար ժամանակ թողուլ եւ ճաշից յետոյ, բայց {ես} նորան խնդրեցի, որ ինքը այս երեկոյ մեր մօտ շնորհ

նում է ինձ, թէ ե՞ս էի արդեօք պարոն Շահումեանցը. {ես} ասացի, այո՛, ես եմ, տուր նամակը եւ կամենում էի

ս էի արդեօք պարոն Շահումեանցը. ես ասացի, այո՛, {ես} եմ, տուր նամակը եւ կամենում էի առնուլ նամակը ձեռ

, ո՞վ ունիմ Մոսկուայի մէջ. սիրտս նեղացաւ, ասացի {ես} չեմ, ահա մտի՛ր այս տունը եւ հարցրու ծառաներից,

՛ բարկանար իմ վերայ, Աստուած մի օրդ հազար առնէ, {ես} աղքատ կին եմ... Հետաքրքրութիւնս ստիպեց հարց

ւնս ստիպեց հարցնել նորանից, թէ ինչի՞ց գիտէր, որ {ես} չեմ Շահումեանցը: - Ինձ, - ասաց, - պատմել էին

ը... Հագուստը: - Ո՞վ էր պատմել, - հարցրեցի {ես}: - Ամենայն բան իմանալը լաւ չէ, շուտ կը ծերան

եց պառաւը, եւ նշան տուեց, որ կամենում էր գնալ, {ես} եւս չկամեցայ այլեւս բռնել նորան, թողեցի, որ տան

, կարելի է որ շուտով գայ պարոն Շահումեանցը: - {Ես} վաղուց արդէն հրամայել եմ թէյի մեքենան դնել, - պա

ց հարցրե՞լ է ինձ, խնդրե՞լ է իմ համաձայնութիւնը: {Ես} գալոց ամառից յառաջ, չեմ կարող հարսանիք առնել, ի

րկացած, - դու ի՞նչ ասացիր, - յաւելացրեց նա: - {Ես} ասացի, որ առանց քո հետ խօսելու չեմ կարող կտրական

խօսելու չեմ կարող կտրական բան ասել: - Շատ լաւ {ես} ասել. եթէ միւս անգամ գայ, ասա՛ նորան, որ ամառի

չենք կարող, եւ արդարեւ չենք կարող, արծաթ չկայ. {ես} ստանալիքներ ունիմ, որոց ժամանակը յուլիսին է, դո

եղք էր համարում ծիծաղել ծնողքի վերայ, թէեւ որչափ {ես} պակասութիւնը ունենային: Ճշմարի՛տ է, նա երբեմն մ

Ի՞նչ է մարդը, - հարցրեց Շահումեանցը, - այս երեկոյ {ես} կամենում եմ խօսել այս հարցմունքի վերայ, պատճառ,

նալ, թէ ինչ էինք մէք: - Ի՞նչ կողմից կամենում {ես}, որ պատասխանեմ քեզ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ա

անկատար էր: - Չէ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - {ես} կամեցայ ասել, թէ մարդու արժանաւորութեան վերայ է

ան վերայ է հարցմունքդ, թէ նորա կազմուածքի: - {Ես} հարցանում եմ մարդը, նորա ինչ լինելը, նորա կազմո

հարցրեցիր ինձանից, թէ ի՞նչ է մարդը ընդհանրապէս, {ես} եւս քեզ նոյնպէս պատասխանեցի: - Ես սկզբումը եւ

դհանրապէս, ես եւս քեզ նոյնպէս պատասխանեցի: - {Ես} սկզբումը եւս ասացի, թէ մարդ հարցանելով, կամենու

ական կողմից, այլ բարոյապէս եւ հոգեբանաբար: - {Ես} շատ խորունկները չեմ մտանում, - պատասխանեց Թիւթիւն

րը չեմ մտանում, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - {ես} միայն գիտեմ վերջապէս, որ մարդը պատկեր է Աստուծոյ

տուծոյ: - Եւ այդ պատկեր լինելը դու ի՞նչ տեսակ {ես} հասկանում, մարդը նման է Աստուծո՞յ. այդ անկարելի

դ անկարելի է, եւ ապացոյց չկայ. եթէ հոգու կողմից {ես} ասում, ես մասնաւորապէս ընդունում եմ, իսկ ընդհան

է, եւ ապացոյց չկայ. եթէ հոգու կողմից ես ասում, {ես} մասնաւորապէս ընդունում եմ, իսկ ընդհանրապէս ո՛չ:

նակ պատիժ կը ստանայ, բայց Աստուծոյ պատկեր լինելը {ես} միշտ ընդունում եմ: - Սխալ է, - ասաց Շահումեան

- Այդ ի՞նչ բան է, - կանչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - {ես} տան մարդ եմ. խնդրե՛մ հրամայեցէք, ի՞նչ ասել է փո

տուէ տան տիրոջը: - Չէ՞, - ասաց Շահումեանցը, - {ես} պատւում եմ քեզ. ո՛չ թէ իբրեւ տան տէր, այլ իբրեւ

ը: - Յատուկ շնորհակալ եմ, որ այդպէս սէր ցոյց {ես} տալիս ինձ, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - եւ մա

անը: - Եթէ թոյլ կը տաք, - ասաց Շահումեանցը, - {ես} պատիւ կը համարիմ, - խօսքը եղաւ սորա պատասխանը:

ճառ խօսելու ուրիշ մարդերի վերայ, բայց ինձ ինչո՞ւ {ես} մէջ խառնում, դուք ասելով, որպէս թէ ես եւս այդ դ

նձ ինչո՞ւ ես մէջ խառնում, դուք ասելով, որպէս թէ {ես} եւս այդ դատարկաբան մարդերից էի: Ճշմարի՛տ է,

բան ասէ. բայց հաւատա՛յ ինձ, պարոն Շահումեանց, {ես} այն մարդերից չեմ. ես, թէ գնում եմ այնտեղ, գնու

՛յ ինձ, պարոն Շահումեանց, ես այն մարդերից չեմ. {ես}, թէ գնում եմ այնտեղ, գնում եմ մի քանի պատուելի

շատ մի բաժակ ղահուէով, որի արժողութիւնը գիտես: {Ես} ինքս, շատ ժամանակ, լսելով մի քանի մարդերի խօսակ

ոյ է ասուի, ուրեմն սէր եւ մարդասիրութիւն է, եթէ {ես}, մի գաւաթ արաղ խմելու համար մտանեմ գինետուն եւ խ

- Ճշմարիտ է ասածդ, - խօսեց Շահումեանցը, - բայց {ես} դուք ասացի նորա համար, որ դուք եւս գնում էք ղահո

չ էք հրամայում, - կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - {ես} շատ ուրախ եմ, եւ ցանկանում էի միշտ միասին լինել

այց այժմ, ներեցէք ինձ, ժամանակն է գնալու: - {Ես} չեմ համարձակւում ձեզ արգելք լինել. ինչպէս ձեզ հա

, որ այդպէս վրդովուած էր քո հոգու խաղաղութիւնը: {Ես} քեզ խօսք տուել եմ եւ հաստատ եմ իմ խօսքիս. եթէ դո

ել եմ եւ հաստատ եմ իմ խօսքիս. եթէ դու եւս հաստատ {ես} քո վերայ, ուրեմն էգուց երեկոյ, տասն եւ մի ժամին

վերայ, ուրեմն էգուց երեկոյ, տասն եւ մի ժամին, {ես} կը գամ ձեր պարտէզը եւ կը սպասեմ քեզ, մի վճռական

հեց քեզ, սիրական, - հարց արեց Շահումեանցը: - {Ես}... Ես... ինքս եւս չգիտեմ, - ընդհատուած պատա

սիրական, - հարց արեց Շահումեանցը: - Ես... {Ես}... ինքս եւս չգիտեմ, - ընդհատուած պատասխանեց Մա

.. Անկարելի է: - Դու ուշացար, Շահումեանց, {ես} այստեղ սպասում էի քեզ ուղիղ 11 ժամին, յանկարծ մի

Երբ միւս անգամ աչքս բացի, տեսայ, որ դու կանգնած {ես} մօտումս: - Ինչպէ՞ս թոյլ ես Մանուշակ, եւ ինչպ

յ, որ դու կանգնած ես մօտումս: - Ինչպէ՞ս թոյլ {ես} Մանուշակ, եւ ինչպէ՞ս մի փոքր պատճառ դղրդում է քո

ռութեան եւ խաւարի մէջ: Հանդարտի՛ր, հոգիս, այժմ {ես} քո մօտումն եմ. ուրեմն պատճառ չունիս երկիւղ կրելո

ուրեմն պատճառ չունիս երկիւղ կրելու: Ճշմարիտ է, {ես} մի քանի րոպէ ուշացայ, բայց ես չեմ մեղաւորը, փող

ելու: Ճշմարիտ է, ես մի քանի րոպէ ուշացայ, բայց {ես} չեմ մեղաւորը, փողոցի անիծեալ պահապանը կանգնած էր

, մինչեւ որ պահապանը գնաց փողոցի միւս ծայրը, որ {ես} կարողացայ ցած իջանել պարտէզը: Մանուշակը մի փո

բան, այդ դու էիր. ուրեմն, ինչպէս կարելի է, որ {ես} ուշանայի եւ սպասել հարկադրէի քեզ: Ներիր ի՛նձ. ա

սոս, որ հանդարտ չէ հոգիդ, - խօսեց Շահումեանցը, - {ես} մի քանի բան ունէի քեզ ասելու, որ չեմ կարող այժմ

ին ոյժը, հոգու վերջին կարողութիւնը, ասաց. - {Ես} հանգիստ եմ այժմ... Ասա, ի՛նչ որ ունէիր ասելի

տակնիքը... - Այդպիսի բաներ չեն իմ ասելիքը: {Ես} կամէի վճռաբար լսել քեզանից քո յօժարութիւնը ինձ հե

՛ բարկանար իմ վերայ, որ այդպէս հարցմունք արեցի. {ես} ունիմ մի հիմնաւոր պատճառ. այս է, թէ ես նայում ե

արեցի. ես ունիմ մի հիմնաւոր պատճառ. այս է, թէ {ես} նայում եմ ամուսնութեան վերայ, ինչպէս մի սուրբ եւ

վերայ, ինչպէս մի սուրբ եւ անխախտելի բանի վերայ: {Ես} տեսանում եմ այնտեղ մի խորհուրդ, որ սրբացած էր ամ

գուցէ թէ ամուսնանում էիր իմ հետ այս պատճառներով, {ես} չկամիմ այդ. պատճառ, ամուսնութիւնը սուրբ է, եւ

պատրաստ չէին նոքա կեանքները զոհել միմեանց համար: {Ես} իմ կողմից. սիրով ցանկանում եմ ամուսնանալ քո հետ

անում եմ ամուսնանալ քո հետ, եւ եթէ դու եւս զգում {ես} քո մէջ այդ մաքուր եւ վերին ձգտողութիւնը, եթէ քո

անունով, հարստութենով, ապա խոստովանի՛ր ինձ, որ {ես} կարողանամ հանգստացնել իմ խիղճը այն բանի մէջ, թէ

կարողանամ հանգստացնել իմ խիղճը այն բանի մէջ, թէ {ես}, աւերելով մի մարդու առաջացրած ամուսնութիւն, երջ

իւր քաղաքի վայրենի եւ բարբարոսական սովորութեանը: {Ես} նուիրում եմ քեզ իմ սիրտը, բայց դորայ փոխանակ պահ

այց դորայ փոխանակ պահանջում եմ նոյնպէս քո սիրտը, {ես} ուխտ եմ դնում հաւատարիմ մնալ քեզ մինչեւ իմ մահը,

օսքը, Մանուշակը վեր առեց. - Ինչ որ դու ասում {ես} ամուսնութեան մասին, բոլորն ճշմարիտ է, եւ հարկաւ

ւսինների կողմից այն փոխադարձ ձգտողութիւնը, միայն {ես} չեմ կարող արդարացնել քեզ իմ աչքումը այն բանի մէջ

ել քեզ իմ աչքումը այն բանի մէջ, որ դու կասկածում {ես} իմ սրտիցը եւ համարելով, թէ ամուսնանալ խնդրում էի

հետ, քո անունի եւ հարստութեան պատճառով, կարդում {ես} ինձ այդ քարոզը: Ես ինքս գիտեմ, որ ամուսնութիւնը

արստութեան պատճառով, կարդում ես ինձ այդ քարոզը: {Ես} ինքս գիտեմ, որ ամուսնութիւնը քաղցր չէ, եթէ չէ հ

օրհնութեան պսակի կապով: Ինչպէս դու, նոյնպէս եւ {ես}, տալիս եմ քեզ իմ սիրտը, այսուհետեւ նա իմը չէ,

ւրելով Մանուշակի ձեռքը, - եւ այս օրից, դու կարող {ես} ազատ համարել քեզ Աղուանեանցի հետ ամուսնանալուց.

ազատ համարել քեզ Աղուանեանցի հետ ամուսնանալուց. {ես} շուտով կը խօսեմ քո հօր հետ եւ կ՚աւարտեմ գործը:

երայ: Բայց որպէսզի շուտով հալուի արճիճը, ճրագու {ես} ձգում է կասկարայի մէջ, որ բորբոքուելով շուտով հա

ելով այս բաժակը օրիորդ Թիւթիւնճի-օղլուի անունով, {ես} պարգեւում եմ նորան առողջութիւն: Խմեցին եւ միւս բ

ր աղջիկը, թող թթու դնէ նորան, մեզ հարկաւոր չէ. {ես} քեզ ուրիշ աղջիկ կը գտտնեմ, Նախիջեւանը մեծ, դո՛ւ

նճի-օղլուի աղջիկը, իսկ պարոն հայրը նա՞զի նստեց, {ես} մի քանի օր յառաջ, եւ առանց այս բանին եւս, կամեն

, երկու հազար մանէթ... Ասելը հեշտ է: -Լաւ {ես} ասում, քուրիկ, միայն Գասպարի աղջկայ աչքերը..

աչքը շիլ լինելը... - Եթէ դու այդպէս մտածում {ես}, - խօսքը վեր կալաւ Աղուանեանցը, - ես բոլորովին հա

դպէս մտածում ես, - խօսքը վեր կալաւ Աղուանեանցը, - {ես} բոլորովին համաձայն եմ քեզ ուրեմն խնամախօսութիւն բ

կուին միանգամայն: - Շատ բարի, եղբայր, կարող {ես} հաստատ յոյս եւ հաւատ ունենալ իմ վերայ, ես իսկոյն

կարող ես հաստատ յոյս եւ հաւատ ունենալ իմ վերայ, {ես} իսկոյն կ՚երթամ դրացու տուն եւ կը խօսեմ: - Բաց

ը եւս քառասուն եօթն տարեկան ամուսնացած է, ուրեմն {ես} եթէ երկու տարուց յետոյ եւս պսակուիմ, դէռեւս հօրի

Ո՞հ, եղբայր, ճշմարիտ է ասածդ հազարի մասին, եւ {ես} շատ ուրախ կը լինեմ, ոչ թէ վերայնոցի համար. Աստո

դու կ՚ազատուիս Թիւթիւնճի-օղլուի աղջկանից, ինչպէս {ես} լսել եմ, նա ոչ թէ իմ հրամանովը պիտոյ է վարուէր,

ր մտադրութիւնը, եթէ Աստուած տայ ինձ այն օրը, որ {ես} խունկ ծխեմ դրացու աղջկանը մեր շեմքի վերայ, իբրեւ

, բացի մարմնի կերպարանքից, որ Աստծուց է կախուած {ես} այն աղջկանից այնպիսի կին շինեմ քո համար, որ տեսա

եսանողը զարմանայ, քաղաքավարի, հնազանդ: Առաջինն {ես} նորա մի տարի լեզու պահել կը տամ, բայց դորայ փոխ

ւն, այդ մատանու պատմութիւնը յայտնի չէ քեզ, բայց {ես} գիտեմ. հայրս ասել էր ինձ, բայց եւ հրամայել, որ

ել, իմացած եղիր, որ կեանքդ վտանգի մէջ կը ձգես, {ես} այժմ հասկացայ, որ այդ մատանին ընծայել էր հայրս ի

չէ ստիպում կատարել մեր սրտի յօժարութեան ընդդէմ. {ես} ասացի միայն հարկը, դեռեւս հարկաւոր էր ասել, թէ

իների վերայ: Խանը պատասխանում է այսպէս. - {Ես} էգուց պիտի հրամայեմ թշնամիների գլխից աշտարակ շինե

է, ոչ այս, ոչ այն, յանկարծ հարսանիք պահանջել. {ես} ստանալիք ունիմ, պատրաստութիւններ ունիմ տեսանելու

ո՛վ գիտէ, գուցէ... - Ինչ գուցէ, ի՞նչ է. {ես} կամեցայ իմ Մանուշակս տալ նորան, իսկ նա դեռեւս պի

բարկանում իմ վերայ: - Ամենեւին ոչ, հայրի՛կ, {ես}... - Գիտեմ զաւա՛կս, քո հնազանդութիւնը: Աս

անուշակի աչքերում: - Ի՞նչ է, Մանուշակս, լաց {ես} լինում, ի՛նչ պատճառով: - Ո՛չ, մայրիկ, ասեղ

քին: - Դո՞ւք էք պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն: - {Ես} եմ, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, մօտենալով ծառ

ւսնութիւն եւ մեր ծնողական օրհնութիւնը: - Ի՞նչ {ես} ասում, ո՛վ մա՛րդ: - Ճշմարիտ, եւ ես ինքս զար

- Ի՞նչ ես ասում, ո՛վ մա՛րդ: - Ճշմարիտ, եւ {ես} ինքս զարմացած եմ, թէ ի՞նչ տեղից գլուխն է եկել այ

- Ամենեւին ո՛չ, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - {ես} շատ ուրախութենով յոժարեցայ եւ օրհնեցի այդ լինելու

իւր հօրը կանգնած ննջարանի շեմքի վերայ: - Ի՞նչ {ես} առնում այդտեղ, Մանուշակ: - Փոշին մաքրում եմ

ալիս է քեզ այս գրաւական, որ դու նորանն էիր, իսկ {ես} քո կողմից երաշխաւոր եմ կացած իմ ազնիւ խօսքովը:

աց այսպէս. Գերապատիւ Թիւթիւնճի-օղլու. {Ես} Ղրիմում եմ ահա, իմ գործը սկսել եմ ինչպէս արժանն

կը հրաժարուէր ձեր աղջկայ հետ ամուսնանալուց. բայց {ես} այնպէս վատ սրտով մարդ չեմ. խօսք տուել եմ, կը կա

գալոց տարու օգոստոսին, այլ այս տարի: Տեսանո՛ւմ {ես}, - յաւելացրեց նա դառնալով դէպի իւր կինը, - այս պա

- Դեռ անցեալ տարի նոյեմբերի վերջին: Տեսանում {ես}, մտածում էր պարոն Մկրտիչը, եթէ ես եւս հոկտեմբեր

: Տեսանում ես, մտածում էր պարոն Մկրտիչը, եթէ {ես} եւս հոկտեմբերին ամուսնացած լինէի, ինչպէս մտածում

ած տայ, - գրում է նա իւր նամակների մինի մէջ, - որ {ես} կարողանայի մի մշտնջենաւոր միաբանութիւն հաստատել,

։ Եւ 'ի ժողովի միում ասաց Հ. Ղուկաս Ինճիճեան, " {ես} ունիմ 'ի գլուխ տանել զմիաբանութիւն ընդ Հայոց ",

օնի որպիսութեանը։ Ասա ինձ՝ ո՞ր կրօնի խոստովանող {ես} դու, ես կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ դր

ութեանը։ Ասա ինձ՝ ո՞ր կրօնի խոստովանող ես դու, {ես} կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ դրութեան մէ

այելով այս պապի նամակներին, ամենայն տեղ տեսանում {ես} այս վարդապետութիւնը։ Նա յայտնում է Ֆրանսիացոց թա

աջին գլխումը, թէ " ասա՛ ինձ ո՛ր կրօնի խոստովանող {ես} դու, ես կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ վի

ւմը, թէ " ասա՛ ինձ ո՛ր կրօնի խոստովանող ես դու, {ես} կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ վիճակի մէջ

սակաւ ուրախ լեալ նոցա, փառս մատուցին տեառն։ Իսկ {ես} յառաւելն բերիմ լսել եւ ակն ունիմ թէ լուայց, եթէ

ա, իմ էր դատապարտութիւնն. եւ արդարեւ զի՞ արար։ {Ես} զայն գիր յանձն էի արարեալ դատաստանի ո՛չ այսր եւ ո

իրք զոր գողացան) դոքա, 'ի ձեռս իւրեանց էր եւ {ես} ինքն աստ էի, աստ եւ ոսոխք իմ ութսնիւ չափ առաւելե

եղեցւոյն Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի։ Եւ մինչդեռ {ես} յայս խորհուրդս էի, գողք հանին 'ի վեր եւ սկսան ան

հասարակութեան մերոյ, յիս ձգեսջիք զնետս ձեր, կամ {ես} աւասիկ առաջի ձեր, մխեսցին նետք ձեր յաչս իմ եւ ոչ

ակառակ, եթէ յիմ կոյս եւս չիցէ, ո՛չ երկնչիմ, զի {ես} նորա եմ որդի, նա իմ մայր եւ իմ պաշտպան. եթէ կամ

ծերոյն ել ընդդէմ եւ կործանեաց զախոյեանն։ Աւասիկ {ես} պատրաստեալ եմ նահատակիլ, ո՛վ է ոսոխ իմ, ելցէ ըն

ճշմարտութիւն եւ մի՛ երկնչիք 'ի թշնամեաց իմոց, եւ {ես} եթէ մարթացայց, յուսամ թէ ժամանեցից եւ զձեզ անվաս

'ի փախուստ փութացան եւ ցիր ուցան մաշեցան։ Գամ եւ {ես} պատգարակաւ ծերութեանս. մի ինչ զարհուրիք, վստահի

Հռովմայ ընդունի՞ս։ " Այո՛, ընդունիմ " ասէ։ Եւ {ես} ասեմ- ասես եւ լսեմ, եւ ընդունիս ոչ։ Ահաւասիկ եր

ան մէջ այսքան սխալ գտայ։ Նա թուով էր խօսում, բայց {ես} մոռացել եմ թիւը։ Հիւսիսափայլի հետեւեալ

դի վերայ։ Ինչպէս խօսել եմ յառաջաբանութեանս մէջ, {ես} հարկաւոր համարեցի մեր Ազգայինների ուշադրութիւնը դ

անաչել եւ շօշափել նորա հոգին։ Այս խորհրդով, {ես} ցոյց կը տամ Կարգի ծագումը եւ արագ տարածութիւնը,

րեանց ներգործութեան ձեւը եւ ուղղութիւնը։ Եթէ {ես} յանձն առնուի գրել Յիսուսեանների մասին այնպէս, որ

ղմից, իմ այժմեան հանգամանքների մէջ անկարելի էր։ {Ես} իմ գործը կատարեցի՝ ժամանակի սակաւութեանը յարմարո

ացաւ ջրից՝ գոռալով դէպի նա. " Ա՛յ անբաղդ, ո՞ւր {ես} գնում, չե՞ս տեսանում Աստուծոյ պատուհասը քո գլխի

վերայ։ Գնա՛ լցուցանել քո պիղծ ցանկութիւնը, իսկ {ես} կը մնամ այստեղ՝ այս սառն ջրի մէջ, որ իմ չարչարա

այս բանը միմիայն միտք բերելով հիանալու, պարապում {ես} պարտէզը չափելով, նորա ճանապարհների կարգը զննելով

այն այլակերպութեան անթարգմանելի րոպէում, նայում {ես} սարի ձեւին, զննում ես նորա բարձրութիւնը, լայնու

արգմանելի րոպէում, նայում ես սարի ձեւին, զննում {ես} նորա բարձրութիւնը, լայնութիւնը, արգաւանդութիւնը

ւում է այս անշուք եւ նեղ բլուրի տակ։ Եթէ դու մեծ {ես} համարում, կամ Պոմպէոսը, կամ Կեսարը կամ Ալեքսանդ

մեծ է Իգնատիոսը"։ Կարճ ի կարճոյ նկարագրեցի {ես} այստեղ Յիսուսեան Կարգի հիմնարկութեան եւ առաջին ան

թիւնը Պիոս VII-ի ձեռքով։ Առաջին յօդուածի մէջ {ես} արդէն ասացի, թէ Կարգի գլխաւոր խորհուրդը այն էր,

տալ բոլոր աշխարհին, թէ ի՞նչ կարող էր առնել"։ " {Ես} չեմ հասկանում, - շարունակեց Մուրաօ անունով միւսը

չունէր նորա մասին։ Ի՞նչ կ'ասէին իմ համար, թէ եւ {ես} երկնքի որդի եմ, եթէ մտածէի դատողութիւն առնել Եւր

եան վերայ։ " Իմ այս համեմատութեան համար դու ի՞նչ {ես} մտածում, - հարցրեց Կայսրը Մեցցաբարդայից, - ինչո՞ւ

տանի Մաթեմաթիկական մեծ ընկերութեանը նախագահ։ {Ես} ցոյց տուեցի, թէ ի՞նչ կերպով ներգործում էին Յիսու

ծել Տէրութիւն հիմնարկելու գաղափարը. այս ասելով՝ {ես} խօսում եմ Պարագուայի վերայ։ Յիսուսեանք Ֆիլիպ

եանների ձեռքով։ Այս առհասարակ նկարագրութիւնը {ես} կ'աշխատիմ կերպարանագործել Յիսուսեան Կարգի պատմութ

ր. " Ներս թողեցէ՛ք դորան. ինձ համար կ'ասեն, թէ {ես} հալածում եմ աբեղայքը եւ չեմ կամենում տեսանել նորա

ուսիցս մինը վիրաւորեց թագաւորին՝ կա՛մ դու, կա՛մ {ես} "։ Շատէլ խոստովանեցաւ, բայց չկամեցաւ մատնել իւր

խանեց. " Գիտեմ, որ Յիսուսեանները յետ կանչելով, {ես} իմ կեանքս վտանգի մէջ եմ ձգում, բայց եթէ չ'թողում

ակ կը տանեն ինձ։ Գուցէ դեռ ասեն եւ իմ մասին, թէ {ես} վախենում եմ նորանցից։ Բայց եթէ բանը մահի կերպի վ

ց։ Բայց եթէ բանը մահի կերպի վերայ մտածելու գայ, {ես} կեսարին համաձայն իմ. ամենայն մահից լաւ է անակնկա

մանակ հարկաւոր կը լինի հանել այս սուրը պատեանից։ {Ես} գիտեմ, ձեզանից մի քանիսը ժամանակ կը խնդրեն մտածե

եւ առաջին ներգործողը դառնալ յետոյ Ֆրանսիայի մէջ։ {Ես} աւելորդ եմ համարում նկարագրել Յիսուսեան աբեղաների

ի դիպուածների մէջ նշանաւոր էր հանճարեղ Րիշիլիէն։ {Ես} ցոյց կը տամ միայն նոցա այն ներգործութիւնը, որ ու

, ո՛չ թէ միայն Ֆրանսիան, այլ եւ բոլոր Եւրոպան։ {Ես} յիշում եմ Յանսենեանների հալածման ժամանակը։ Ա

ցաք նորա հետ եւ կ'արդարացնէք նորա անձը"։ " Բայց {ես} չունիմ ոչինչ ատելութիւն դէպի նա, - պատասխանեց Լու

չ ատելութիւն դէպի նա, - պատասխանեց Լուդովիկոսը. - {ես} միշտ սիրել եմ նորան։ Եթէ չէ կարելի, որ նա գայ ի

յց Լուդովիկոսը պատասխանում էր. " Դուք գիտէք, որ {ես} այս բանի մասին բացայայտ տեղեկութիւն չունիմ, ես մ

ր ես այս բանի մասին բացայայտ տեղեկութիւն չունիմ, {ես} միանգամայն ձեր խղճմտանքի վերայ յուսացի եւ ներգործ

ձանից բաղդաւոր լինին այս բանի մէջ. ահա՛, ինչ որ {ես} կարո՛ղ եմ առնել այժմ։ Եթէ դուք խաբեցիք ինձ, ո՛չ

կարո՛ղ եմ առնել այժմ։ Եթէ դուք խաբեցիք ինձ, ո՛չ {ես}, այլ դուք պիտոյ է պատասխան տաք Աստուծոյ առաջեւը

ոյ է պատասխան տաք Աստուծոյ առաջեւը. նա գիտէ, որ {ես} բարի ցանկանում էի Հռովմէական եկեղեցուն եւ Ֆրանսիա

ձեռքի վերայ, բոլորովին գունաթափեցաւ եւ ասելով՝ {ես} վիրաւորուած եմ, ցնցուեցաւ երկիւղիցը, թէպէտ եւ վ

ակութիւնքը այլայլեցին Պապի հոգու խաղաղութիւնը. " {Ես} գիտեմ, - ասում էր նա, - որ Յիսուսեան Կարգը ջնջելո

Կարգը ջնջելու կոնդակը իմ հոգու դատակնիքն է, բայց {ես} չեմ զղջում, ես առաջի Աստուծոյ պարտական էի դուրս

նդակը իմ հոգու դատակնիքն է, բայց ես չեմ զղջում, {ես} առաջի Աստուծոյ պարտական էի դուրս տալ նորան"։ Ար

ր նա տուած էր նոցա շատ պատուականներից։ {Ես} յիշում եմ Բարթոլոմէոսեան գիշերը։ Sully.

ղովուրդը. նա չէ՞ աղօթում: Լսենք եպիսկոպոսին: " {Ես} դնեմ ձեռս ի վերայ սորա եւ դուք ամենեքին աղօթս արա

ն, որպէսզի իմանայ, թէ որչա՛փ յառաջացել է ազգը. {ես} իմ կողմից, որպէս անդամ հայկական ազգի եւ եկեղեցու

եց նորա անձը միմիայն քահանայութենից զրկուած. իսկ {ես} ասում եմ, որ երբեմնական կրօնաւոր, իսկ այժմ սոսկ

հետ ծանօթացնող շարժառիթ նամակովս: Թէպէտ եւ {ես} ի վաղուց հետէ առ ի սրտէ կամենում էի մի առանձին նա

բ նորա կենտրոնումը բնակող հայ սրտերի մէջ. այսպէս {ես} եւս սոցայ հաշւումը չէի կարողանում, գոնեայ մի անգ

տ ոճով նամակագրութեան իսկական պատճառը, որովհետեւ {ես} իմ մանկութեան գեղեցիկ ժամանակին աշակերտեցայ ոմն Ս

Ստեփաննոս վարժապետ, յիրաւի՛, եթէ դու չլինէիր, {ես} եւս պիտոյ է մնայի միւս ռամկականների հաշիւումը. զ

ու. աջահամբոյրը ի հարկէ անշուշտ պիտոյ է լինէր. {ես} եւս այս անկարգութիւնից չհրաժարելու համար, պիտոյ

: Բայց չկարծեմ, որ այդպէս լինի, դու երկայնամիտ {ես} եւ ունիս ճշմարիտ եւ արդար դատողութիւն իրողութիւնն

սները չունին նիւթերի պակասութիւն եւ դու հարկադրած {ես} այդ գործերը յառաջ տանել մինչեւ ժամանակի վախճանը:

րը յառաջ տանել մինչեւ ժամանակի վախճանը: Երանի թէ {ես} եւս օգնող լինել այդ գործակատարութեանը, նորա համա

կան ներկելու: Բայց աւաղ ասելոյս, նոքա շատ, եւ {ես} միայն եւ կարասներս սակաւ եւ ներկիս գոյները պակասա

նգնեց տիրոջ առաջեւ, յեւտեւի երկու թաթերի վերայ. {ես} որոշ նկատեցի որ այդ կենդանին հաւատարիմ ծառայ պիտի

էլ բան չունի այս գործի հետ։ Բայց երբ բռնադատում {ես} գրիչը ինչ որ էլ լինի բան գրել, յայտնի բան է, որ

ակի կարող ենք ասել, թէ. " Ինչի՞ այս ձեւը այսպէս {ես} գործ դնում կամ այնպէս ", այդպէս չենք կարող խօսել

ց), որ թէ բայի վերջաւորութիւնը, այսինքն՝ եմ, {ես}, էն նախընթաց է դրւում բայարմատից, ինչպէս չեմ տա

աներեւոյթ է, նախդրիւ տրական, որ, միանալով եմ, {ես}, է-ի հետ, դիմաւոր բայի զօրութիւն է ստանում. որ

ր լեզուի մէջ " գիշերս շատ քնեցի ", չեն նշանակում {ես} տեղ, ես օր, ես գիշեր, այլ, այս տեղը, ուր որ

մէջ " գիշերս շատ քնեցի ", չեն նշանակում ես տեղ, {ես} օր, ես գիշեր, այլ, այս տեղը, ուր որ այժմ կանգ

շերս շատ քնեցի ", չեն նշանակում ես տեղ, ես օր, {ես} գիշեր, այլ, այս տեղը, ուր որ այժմ կանգնած ենք

ւմը թողնելով, իսկ բայական վերջաւորութիւնը՝ եմ, {ես}, է, առանձին գրելով։ Բայց, արդարութեան անունով

վրայ ծիծաղել, թէ այդ ինչ ասելու բան է, որ ասում {ես}, ո՛վ չգիտէ։ Թէ ամենքը պարտակա՛ն են գիտենալ, այ

գիտէ։ Թէ ամենքը պարտակա՛ն են գիտենալ, այդ գիտեմ {ես}, բայց թէ գիտե՞ն ստուգապէս, դորան դրական ապացոյց

ը աներեւոյթ եղանա՛կ է, թէ ընդունելութիւն որ եմ, {ես} է'ն իբրեւ էական բայ գրում են առանձին։ Թերեւս մեր

էջ են, այլ ներկելու գործողութեան վրայ։ Եթէ եմ, {ես}, է բայական վերջաւորութիւնը էական բայ է, եւ նոր

նում է կարդում, յետոյ բերում վառում"։ Եթէ եմ, {ես}, է'ն էական բայ է եւ նոր լեզուի բայերի կազմող, ո

ը, պատասխանի մէջ կարելի է բայերը դնել առանց եմ, {ես} է'ի. օրինակ, " ի՞նչ են անում ծոյլերը "՝ " ուտո

ն, խմում են, պառկում են։ Յայտնի է, որ թէ եմ, {ես} էն էական բայ լինէր եւ միւս բայերի կազմող, ուտում

լ առանց, անպատճառ, իրենց վերջում ունենալու եմ, {ես}, է։ Եւ այս եմ, ես, է բայական վերջաւորութիւնք

իրենց վերջում ունենալու եմ, ես, է։ Եւ այս եմ, {ես}, է բայական վերջաւորութիւնք բուն էական բայի հետ չ

ւ մենք գրում ենք. բայց, այսպիսի դիպուածում եմ, {ես}, է'ն չեն կարող բուն էական բայ կարծվել, որովհետե

մ ինձ կը սպանեմ, կամ թէ չէ Սօսին աղջիկ չեմ տալ. {ես} պիտի տամ Զայրմայրի էջմիածնեցի քաւորին"։ Համաձայ

դեռ բոլորը չէ, "... Համա, խե՛ղճ տղայ, զուր {ես} քեզ տրորում, ինչ կարծես կարծի, էդ մի կարծի. աս

մբողջ գործի մէջ, որ բոլոր ոտանաւորքը տակ ու վերն {ես} անում, մէկ հատ չկայ այսպիսի անխորհուրդ անաջող եւ

էլ բան չունի այս գործի հետ, բայց երբ բռնադատում {ես} գրիչը ինչ որ լինի մի բան գրել, յայտնի բան է, որ

հետքը կայ Նոր-նախիջեւանում. գոնէ շատ տարի առաջ, {ես} լսել եմ պառաւներից: Որքան միտքս գալիս է, այնտեղ

ւմ երկրի երեսից: Դու, որ Նէապոլսի մէջ ցոյց {ես} տալիս ինձ մի շիշ, ուր կայ մի քանի կաթիլ արիւն եւ

յդ արիւնը այս կամ այն ժամանակ եռ է գալիս, ուզում {ես} դորանով քարոզել ինձ այլեւ աստուածը, որի գրած օրէ

" Կաթսայ յեռանդեան " եռացնում են ահագին ովկիանը, {ես} խելագա՞ր եմ, որ ովկիանի մեծափառ հրաշքը թողած, ք

նօթ կամ նոր բաներ չեն, մենք այդ ամէնը գիտենք"։ {Ես} լաւ գիտեմ, որ այն դուռը, որտեղից ես եմ մտնում,

գիտենք"։ Ես լաւ գիտեմ, որ այն դուռը, որտեղից {ես} եմ մտնում, բաց է ամէն մարդու համար, եւ վկայում

տառապանքին պատճառ եղած չլինինք: " Ուխտիւք խնդրէի {ես} իսկ ի՛նքն նզով լինիլ ի Քրիստոսէ, վասն եղբարց եւ

րելի է ընդունել այդ քամին որպէս երկնային պարգեւ: {Ես} ինքս, Էջմիածնի մէջ սեպտեմբերի սկզբում, սատկած ձ

լով Սեյլան կղզու Գալլ քաղաքում (point de Galle) {ես} նոյնպէս վայելած եմ այս բնութեան զուարթարար պարգեւ

նակի ` կարող ենք ասել " թէ ` ինչի այս ձեւը այսպէս {ես} գործ դնում կամ այնպէս ". այդպէս չենք կարող խօսել

Լեզուի խորհուրդը ձեւի մէջ չէ, այլ իրի մէջ. եթէ {ես} " հաց տուր ինձ " ասելով հասկանում եմ այն, ինչ որ

, - ասում է նա Սօսին, - վա՛յ թուք ու բեդնամ ըլնիմ {ես}, տեսնեմ երեսս կը բռնի՞, որ ասեմ Սօսն ա ղրկել,

բացում իր սիրտը Անոյշի առջեւ. " Քա՛, ինձ տուր, {ես} քո աղպոր ղարաւաշն եմ (աղախին), - ասում է նա, -

դա Գարեգնի հրամանը կատարելու համար միայն ընդանում {ես} այդ մանուշակները"։ Բայց մի քանի վայրկենից

ն հաստատ մնայ. " համայ, իմ աղլուխը քու գլուխը, {ես} տղայ դու աղջիկ, թէ որ ինձանից հետ կաննես ", - աս

րկութիւնը եւ անպատշաճ են համարում. " Քա՞, ընչի՞ {ես} էս բարի լսի առաջին, սուրբ ըխտի ճամփին բերանդ փիս

է: Հեթումը պատասխանում է. " որդի՛, քո արեւը, {ես} խաբար չեմ, կ՚ըլնի որ ջուրն ինքն ա ծակել " եւ այլ

ւթեամբ պատասխան է տալիս: " ապրե՞ս, որդի, խելօք {ես} խօսում, օձի փուշը լակլակը (արագիլ) կը մարսի.

իչ շահասէր են. էս ի՞նչ ա, հիմի խարջ են կիտում, {ես} մի խեղճ մարդ եմ, նրանք ինչ որ ինձ կը հասնէր խարջ

, քեասիբ քիւսուբի տունը քանդում, իրանցը շինում, {ես} գրողամնայ մի հիքի ունիմ, ինձ տարել են զօռով կապե

դ ստուգապէս այդ կարծիքի տէր է: " Ա՛յ տղայ, ի՞նչ {ես} խալխի ոտքը քաշում, Վայկո՛ւն, - ասում է Սօսը, - է

ի, արաղ չի՞ պէտքը, դու քու երեխին, որ մի կապայ {ես} կարում, թէ էքսի օրը խօսքիցդ դուս ա գալի, ասում

կարում, թէ էքսի օրը խօսքիցդ դուս ա գալի, ասում {ես}, թէ ա՜յ որդի, քեզ շոր կարեցի, որ ինձ ականջ անե

աղ աշխարհքի օրէնքն ըտենց ա. դու քու բարութիւնիցն {ես} տանում, աբարանցին էլ տանում ա նորա ձիանոնց տարեկ

- Սօ՛ս ջան, - պատասխանում է Վայկունը, - էդ դրուստ {ես} ասում, համա ինչքան էլ որ ըլնի, էդքան շատ մասրաֆ

. սրա միջին մեր իշխաններն էլ են շահւում: - {Ես} արմանում եմ քեզ վրայ, - խօսքի մէջ է մտնում Սօսի մ

ուտում են չի հատնում. մի տունն ա նրանն ըլնում. {ես} էլ, որ ընենց տուն ունենայի, էն աղեքանց ոտը կը պ

մ, աղավար խօսում, հետը նստում վեր կենում. համա {ես}, որ տեսնում եմ էկաւ, գլուխս առնում եմ կորչում,

մ, հո սուտ չի՞: Հիմի ասենք թէ դու ինձանից համբա {ես}, քու տանն էլ ոչով չի վեր գալի, համա ես իմ աղքատ

ից համբա ես, քու տանն էլ ոչով չի վեր գալի, համա {ես} իմ աղքատ տեղովս քեզանից շատ եմ խարջ տալի, կոռ քա

անից շատ եմ խարջ տալի, կոռ քաշում, ձի տալի, թէ {ես} ու դուն էլ մի կռիւ անենք, թէ էրկու մարդ իմ բարեկ

ը կը պահեն, ընդուր որ գիտեն, թէ դու ինձանից լաւ {ես}. քեզնից խէր կը հանեն, համա ինձնից, ութ տարի չա

ի ոչինչ չեն կարող գտնիլ. շատ էլ ասենք էն կռւումը {ես} արդար ըլնիմ. վա՞յն էկել ա ինձ տարել, թէ կ՚երթամ

երը, տիրէ՛ ինձ, օգո՛ւտ քաղէ ինձանից. կամ թէ չէ {ես} քեզ կը ստրկացնեմ եւ ոչինչ օգուտ չտալուց յետոյ դեռ

ելով, թէ վայ, թուրքը որովհետեւ այսպէս է ասում, {ես} նորան չնմանելու համար պէտք է, որ գործ չդնեմ այդ

դի անկաջին ծանր է եւ անբնական. - ինձ ի՛նչ փոյթ, - {ես} բուն հայերէն եմ խօսում. ժողովուրդը խանգարել է իր

նձնից էլ քեզ ճար չի կայ - քաքուլդ վեր անիլ տուր: {Ես} աղջիկ եմ ալ կ՚ուզեմ, - բարակ մէջքիս շալ կ՚ուզեմ,

կ եմ ալ կ՚ուզեմ, - բարակ մէջքիս շալ կ՚ուզեմ, Երբ {ես} եկայ ձեր տունը - ոսկին սարեսար կ՚ուզեմ: Կիրակի

ա. Էն սարը բարձր սար ա, - տակը զընջըլած քար ա. {Ես} քեզ թաքուն սիրեցի, բա՛ս ո՞վ արաւ աշկարայ, Իմ եա

մեռնիմ, - երեսիդ խալին մեռնիմ, Լսել եմ կարդացող {ես}, - սաղմոսիդ ծալին մեռնիմ: Ամպել ես ամպի նմ

արդացող ես, - սաղմոսիդ ծալին մեռնիմ: Ամպել {ես} ամպի նման, - շաքար ու ղանդի նման, Իմ նանն ինձ ո՞

կան կենդանութիւնն ունենայ։ Ինձ ինչ օգուտ է, եթէ {ես} տեսնում էի մի հարուստ մարդ եւ մասնակից չէի նորա հ

օգուտ է օտարի առողջութիւնը եւ կենդանութիւնը, եթէ {ես} հիւանդ այսօր կամ վաղը սպասում եմ մահին, հայոց ազ

ով նորան չկենդանացնելուց յետոյ բարոյապէս մեռցնում {ես} եւ նորա զաւակը։ Աւերակների քարերը կարող են պի

մանակում անպիտան են այնպիսի տները։ Այո՛, կարո՛ղ {ես} շինել նաեւ նախնեաց շինածի պէս, բայց՝ լոկ մարդու

. ամեն բան կախւում է այն կէտից, ինչ կէտից նայում {ես} առարկայի վրայ։ Ամէն բան կախւում է չափից, չափը մ

ւմ, մեր շորերը չեն կարւում կամ լուացւում։ Կարող {ես}, կրկնում ենք, գտնել գո՛նէ մէկ մարդ, որ լսէ քեզ

ձր գին ունին, բայց, չնայելով սորա վրայ, կարո՞ղ {ես} իբրեւ դրամ գործ դնել նորա մետալիօնները։ Բազար որ

մետալիոնները՞, թէ փարան կամ գռօշը։ Ասենք թէ {ես} պսակուած եմ, կնիկս շատ էլ տգեղ է, գիտեմ, բայց

մ զաւակների մայրն է, իմ տան կառավարիչը, ի՞նչպէս {ես} կարծում, ես դուրս կը ձգե՞մ նորան, երբ գաս ու քա

այրն է, իմ տան կառավարիչը, ի՞նչպէս ես կարծում, {ես} դուրս կը ձգե՞մ նորան, երբ գաս ու քարոզես ինձ մէկ

արողանում Արայի նոր անշնչացած դիակը կենդանացնել, {ես} երկու հազար կամ երեք հազար տարուայ մեռած գնացած կ

է, որ իմ միտքը առջեւիս կանգնած մարդը հասկանայ։ {Ես}, գործ դնելով նոր լեզուն, կատարելապէս հասնում եմ

ակները տուին նորան այն ձեւ ու կերպարանքը, կարո՛ղ {ես} անցած գնացած բաների ընդդէմ պատերազմել, կարող ես

ես անցած գնացած բաների ընդդէմ պատերազմել, կարող {ես} բնութեան ընդդէմ ճակատ ճակատի պատերազմել։ Այս տես

նորա համար Եգիպտոսի սոխի եւ սխտորի տեղը։ Կարո՛ղ {ես} քո կամքով կամ սենեակիդ մէջ թուր շողացնելով՝ պատգ

մատելով մեր մէկ թիզ Մասիսը։ Բայց երկաթը, որ դէմ {ես} անում նորան, այնտեղ քո խորհուրդը բռնանալ չէ բնու

յն ազդեցութենից։ Մի տեղ խոտ, մի բուռը հող դնում {ես} մէջտեղը ու ետքը բոլոր աշխարհը ծածկում ես ջրհեղեղո

ող դնում ես մէջտեղը ու ետքը բոլոր աշխարհը ծածկում {ես} ջրհեղեղով, էլ խե՞լք է այնուհետեւ պահանջել, որ խ

ասցնելու՝ " ձայնդ կտրի՛ր, տաճիկ տրամաբանութեամբ {ես} խօսում, թէ խօսում ես, խօսիր ինչպէս խօսել են քու

ի՛ր, տաճիկ տրամաբանութեամբ ես խօսում, թէ խօսում {ես}, խօսիր ինչպէս խօսել են քու նախնիքը, բուն հայկակ

բողոքական, յունական, լեզո՞ւ, ա՛հ, աչքդ լոյս, {ես} էլ դորա քամակիցն եմ. ո՞ւր է։ " Ուրեմն մեր ազգը

մ. ո՞ւր է։ " Ուրեմն մեր ազգը անլեզո՞ւ է"։ Դու {ես} ասում։ " Լեզու չէ՞, որով գրում ես այս տողերը "

ո՞ւ է"։ Դու ես ասում։ " Լեզու չէ՞, որով գրում {ես} այս տողերը"։ Ո՛հ, եթէ սա լինէր հասարակաց ազգի

ամենքը հասկանան"։ Եկ դու գրէ այդպէս, տեսնո՞ւմ {ես}, երբեմն արժանայիշատակ Թաղիադեանցի ասածի պէս, ես

ես, երբեմն արժանայիշատակ Թաղիադեանցի ասածի պէս, {ես} " յափսիթերս եմ թաթոդնում"։ Ո՛հ, եթէ դու, եւ ո

՛հ, եթէ դու, եւ ով դու որ գուցէ մի պարոն ոք մին {ես}, այլ եւ քո ծառան, եթէ գտնէ այդ փիլիսոփայական քա

լ եւ քո ծառան, եթէ գտնէ այդ փիլիսոփայական քարը, {ես} ոչ միայն " աշակերտիմ եւ հետեւիմ ", այլեւ, " Օ՜վ

ի երեսի վրայ ձգած։ Ո՛վ է մեղաւորը։ Անտարակոյս, {ես}, որ ասում եմ այս, իսկ նա, որ գո՛հ է ազգի վիճակ

ե՛ւ դէպի միւս իր նմանը։ Կա՞յ այս շարժողութիւնը։ {Ես} գդակս վեր եմ ձգում եւ այն ժամանակ կը համարձակուիմ

ի վրայ նայել տուեց Կայէնին՝ եղբայրասպան անելով։ {Եսա՛ւը}, նախանձի՛ց գրգռուելով Յակոբի վրայ, սորա մահն էր

րժան էր ապրել եւ մարդկութեան համար՝ հրաժարուելով {եսական} անձնասիրութենից: Առանց այս բաները քննելու,

է, որչափ կոյր եւ ֆանատիկական ազգութիւնը ունի իւր {եսական} կողմերը. հերի՛ք է, ասում ենք, որ մի ազգութիւն

կան կեանքի բարւոքումը, մինչդեռ մովսիսական կրօնից {եսական} ոգին բխում է ամէն մի քայլափոխում: Ուրեմն քրի

րեմն "-ները դուրս են գալիս դարձեալ այն մովսիսական {եսական} ոգու ազդելուց, որպէս թէ այն ժամանակ է երեւում ճի

ր ներգործող է ընկերութիւնը ապահովելու համար: {Եսական} ոգով վարակուած ընկերութեան մէջ նոյն ոգին յանցանք

թեան դեւապետի, քո տգիտութեամբը, ծուլութեամբը եւ {եսական} անխորհուրդ կամակորութեամբ, չգիտէիր ոչինչ լեզու ե

յնտեղ թագաւորում են միմեանցից բաժանող եւ հեռացնող {եսական} սկզբունք, որի հիմքի վերայ ոչ թէ միայն բան չէ շին

նտեղից հալածական է միաբանական աստուածային հոգին: {Եսական} հոգով բան չէ յառաջանում նորա համար, որ նա կենդրո

բաժանուած հասարակաց մարմնից, ոգեւորուած դժոխային {եսականութեամբ}, բռնաբարեցին ուրիշները եւ յափշտակելով նոցայ զօրա

մի փոքր յարատեւէ նորա ուրախութիւնը, ըստ որում, {եսականութիւն} համարում էինք լուծանել նորան: Թո՛ղ եթէ կամի, այ

ւթիւն է քարոզում, յետոյ ազգութեան մէջ նշմարում է {եսականութիւն} եւ թուլացնում է առաջին տպաւորութիւնը: Մեր պ

րկրորդից մշտնջենական սէր եւ հաշտութիւն, առաջինից {եսականութիւն} եւ վայրենութիւն, իսկ երկրորդից անձնազոհութիւն եւ

ց հոգու միաբան գործակցութեամբ. բայց ուր իշխում է {եսականութիւն}, այնտեղից հալածական է միաբանական աստուածային հոգ

, կարո՞ղ է սանձ գնել մարդու կրքերին, մեղմել նորա {եսականութիւնը}: Մարդը յղացել է յանցանքը, նա թէեւ գիտէ, որ հատ

րողութիւնը ընդհանուրի համար է, եթէ սէրը ամոքելով {եսականութիւնը} արդէն մարդու անձին մէջ սանձում է եւ բարեխառնում է

ն արտոնութիւնքը, ժամանակի թանձրութեամբ արմատացած {եսականութիւնը} եւ ամէնից աւելի ազգի բազմութեան անհասկացողութիւնը

՛ք, թե մինչեւ ո՛ր աստիճան կատաղության հասանում է {եսականությունը} եւ անձնական շահի քամակից գնալը, որ հայրենիքի փրկ

պատերազմից յետ դառնալով, երգեց գիտնական Թէոդորոս {Եսայեան} Խատամեանցի " Խնդա՛ այսօր, Հայաստա՛ն " երգը, որ

այ տան եւ եկեղեցական կարգերը, գերապատիւ Ստեփանոս {Եսայեան} Նազարեանց հանդէս դուրս եկաւ բազմութեան միջից եւ ա

106 Վ[եհափառ] կաթողիկոսին, ԺԲ պարբեր[ական] 107 {Եսայի} վարդապետին 108 Քուաքեռաց 109 Գրիգ. վ[արդապետ]

անունները, զորօրինակ, " գետ, եկեղեցի, Տրդատ, {Եսայի} ", իւրեանց բացառականքը կազմում են սեռականից՝ նա

ն արվեստի դժոխային մեքենան հանգչում է անձնասեր եւ {եսասեր} ազնվականների ուսերի վերա: Այսուհետեւ ամեն մի բան

նձ լրիվ չընդունել հեղինակի կարծիքը: Անգլիացիների {եսասիրության}, նրանց հպարտության, ուրիշներին չնմանվելու, այլ

խարհ " (Ագաթ, եր. 119)։ § 28. " Եւ պահէր {Եսաւ} ո՛խս Յակովբայ վասն օրհնութեանցն զոր օրհնեաց զնա հ

ն օրհնութեանցն զոր օրհնեաց զնա հայր իւր, եւ ասէր {Եսաւ} 'ի մտի իւրում, մերձեսցին աւուրք կարեաց հօր իմոյ

խօսքերը հրէական բնագրին մէջ այսպէս են. " եւ ասաց {Եսաւ} 'ի սրտի իւրում. աւուրք սգոյ հօր իմոյ (այսինքն՝

նիլ. մի մովրով (կառավարութեան աստիճանաւոր) կամ {եսաւուլ}, որ գալիս ա բա նրան հաց չի՞ պէտքը, պատիւ չի՞ պէ

ներկայացնելու իմ աշխատությունը հայերեն լեզվով՝ " {Եսեն} Սյուի ստեղծագործության (Թափառական հրեա) ներածակ

ծաշնչից է. "Եւ Համան գնաց 'ի տուն իւր գլխարկեալ" ( {Եսթեր}, գլ. Զ., հմ. 12), որ չէ ցոյց տալիս որոշակի կամ գլ

, յերկիր կործանին փառք մեր ամենեցուն: Ճիգն, զոր {եսն} ճգնիմ ընդ Ձերով թեւարկութեամբ ` յառեալ է յայն, զ

ակութեամբ մերով դիմեցին անպատճառ յայն ատեան, յոր {եսն} եմ ապաւինեալ։ Զի՛ կայր քո եւ սոյնպիսեացդ, հա՛յր

չ ի միտս նորա հաւաքեցաւ: Եւ յարուցեալ յաղօթիցն՝ {եստեղծ} զնշանագիրս մեր՝ հանդերձ Հռոփանոսիւ կերպաձեւեալ զ

 Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ԳՐԱԾ ՆԱՄԱԿՆԵՐԸ {ԵՎ} ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 1846 -1866 1846 1. ՏԻՐԱՑՈՒ Ս

ԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՆԵՐԻՆ ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԵՂԲԱՐՑ ԻՄՈՑ ԳՐԻԳՈՐԻ {ԵՎ} ՂԱԶԱՐՈՍԻ ԽԱԶԱՐԵԱՆՑ ՆՈՒԻՐԵՄ ԵՂԲԱՅՐԱԿԱՆՆ ՈՂՋՈՅՆ,

է եւ Ստամպոլ ալ չիքա, ասեք անոր բանը թող հոգա: {Եվ} այս եւս հայտ առնեմ, որ նոր ճանավարներուտ անունը

թ առեք, որ իրեն կատարյալ չարած եդ չի դարձուցին: {Եվ} իրեն բադորոժնայի մասի կամ իրեն գալու մասի խիստ շո

կի վերջում՝ 47-րդ էջում նույն թվահամարներով: {Եվ} այսպես. 29 հոդվածներից իմ կողմից ամբողջովին ոչնչ

րի հետեւյալ համարների եւ նորատիպ մատյանների մեջ: {Եվ} ես պարծենում եմ նորանով, որ այդ տպարանը եւ օրագի

մ որ ուշ չէ, բայց դու քո խորհուրդը հայտնել մեզ: {Եվ} մի փոքր կամ մնում ենք ձեւը մեծացնել կամ մի երկու

մ է ձեզ: 35. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆԻՆ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ {ԵՎ} ԱԶԳԱՍԵՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ Հարազատ բարեկամ,

ւ գնացել եմ զագրանից, որ խեղճ մայրս հոգս չառնե: {Եվ} գնալուս մասին առայժմս ոչ ոքին բան չասես, ոչ ոքին

ց " մի կոպեկ չստանամ, այդ ո՞ր գրքի մեջ գրված է: {Եվ} ո՞ր մարդը, որ չուներ բնակություն, կերակուր եւ զ

ԻԿԵԱՆԻՆ 38 նոյեմբ. 1859, Ս. Պ. բուրգ ՍԻՐԵԼԻ {ԵՎ} ՀՈԳԵԿԻՑ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած ցավ

. ՄԱՏԹԷՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԱՅԼՆ {ԵՎ} ԱՅԼՆ Միքայել Նալբանդեանց Պատկառ ակնածութեա

դեկտեմբերի 30, Ս[անկտ] Պետերբուրգ ԻՄ ԹԱՆԿԱԳԻՆ {ԵՎ} ՇԱՏ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ՂԱԶԱՐ ՂԱԶԱՐՅԱՆ Քո դեկտեմբերի

տճառով, որ նրա կուրծքը ցավում է եւ նա հազում է: {Եվ} այսպես՝ վիշտը վշտի վրա: Ի սեր աստծո, որքան հնա

ության տեսությամբ, սառնամանիքներ չպետք է լինեն: {Եվ} ահա թե ինչպես են կատարում այդ ցանքը. հողը հերկու

ի րոպե մոռացնել է տալիս տաղտկալի իրականությունը: {Եվ} այսպես, տեսնենք ինչ կասի չորեքշաբթին: Այսօր հրա

, բայց, թվում է, թե դա մի փոքր չափազանցրած է: {Եվ} այսպես, կրկին ցտեսություն: Այդ Պենելոպեի ձեւն է

ւյալ օրը կազատվեմ կատառից, սակայն այդպես չեղավ: {Եվ} միայն այսօր կարող եմ որոշակիորեն ասել, որ նրանից

արդեն չեմ էլ մտածում վախճանի որպիսության մասին: {Եվ} օրգանիզմիս համարյա անընդհատ հիվանդագին վիճակը, մ

տանքը ծավալով կլինի թերեւս 15-20 տպագրական թերթ: {Եվ} մինչեւ քաղաքացիական նոր լեզուն չդասավանդվի դպրոցն

սպասում է ազատվելուցս հետո՝ հիշյալ աշխատանքն է: {Եվ} մինչեւ որ չավարտեմ այդ խնդիրը՝ այնպես ինչպես ես

թե չէ ես արդեն մռայլ մտածմունքների մեջ էի ընկել: {Եվ} ինչպե՞ս չընկնեի, երբ ամբողջ երեք շաբաթ է նրանից

ր Ժոֆրուան: Եվրոպան դրանով նրան շատ է պարտական: {Եվ} ամեն անգամ, երբ ես որեւէ բան եմ լսում վերոհիշյալ

ասում եմ Անանիայից: 87. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ {ԵՎ} ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ 6 июня 1863 г. С. Петерб

յունից, ունեն իրենց եւ այլ պարտականությունները: {Եվ} այդպես, մի՛ մոռանա եւ արի՛ ուղիղ ժամը 11-ին:

սույն նամակի գրության ամենաէական դրդապատճառն է: {Եվ} այսպես, չմոռանաս ծխախոտը, գրքերը եւ ծխափողը։

րով, որով ես կզիջեմ նրան իմ բոլոր իրավունքները: {Եվ} այդ ես կանեմ, որպեսզի մորս պաշտպանեմ վիրավորանքն

եւելից ", որոյ հեղինակ ասորի անշուշտ " եւ այլն: {Եվ} ծանոթությանց մեջ, ծան. 4, այսպես. " Յէջ 25.

ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԱՅ {ԵՎ} ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԵՎ ԱՍՊԵՏԻ Ի Նախիջեւանայ երկրորդ կար

ԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԱՅ ԵՎ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ {ԵՎ} ԱՍՊԵՏԻ Ի Նախիջեւանայ երկրորդ կարգի վաճառականէ

ՏՐԻԱՐՔԻ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ {ԵՎ} ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԱՍՊԵՏԻ 'ի քաղաքական գլխոյ

եան Մուրադ էլիազեան ՀԱՄԱՐ 3 Յանուն հօր {եվ} որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ ամէն. Կտակ յետ մահո

ստեղծել էր մարդս նյութական բարեկեցության համար: {Եվ} հայերը մարդկության որդիք լինելով ունին իրավունք ե

ղայականս, [վասն զի] փառք առն՝ օգուտ հասարակաց: {Եվ} զի՞նչ փառք ի տասա՞նց եւ ի քսանի՞ց նմանապիսի ոգւով

դադար մատնանշում է ինձ Տոբոզոն: Դրա հետ միասին " {Եվրոպա} " հոդվածում ամեն կերպ ճգնում է Եվրոպայի հայերի թի

յուսին հարսն " անունով, որի խորհուրդն է, ինչպես {եվրոպական} այդպիսի աշխատությունների խորհուրդը, բարոյական լո

էլեկտրական հեռագրով դատաստան սկսանել, նույն օրին {եվրոպական} հաշվատան ձեռքով Լոնդոնի վերա փոխանակագիր կքաշե քա

ինչու որ դուք արժանի չեք վերաբերություն ունենալու {եվրոպական} ազգերի հետ, անցանել այն փրկության կամուրջը, որի

րդյոք համաձայնել, որ Եվրոպայում՝ Ռուսաստանում ( {Եվրոպական} ), Թուրքիայում (Եվրոպական), Ավստրիայում, Վալ

յում՝ Ռուսաստանում (Եվրոպական), Թուրքիայում ( {Եվրոպական} ), Ավստրիայում, Վալախիայում, Մոլդավիայում եւ ա

ւ այլն ապրում են ավելի քան 500, 000 հայեր: Միայն {Եվրոպական} Թուրքիայում, սկսած Իզմայիլից՝ Տուլչի, Սիլիuտրի

, Վարնա, Սոֆիա, Ադրիանապոլիս եւ Կոստանդնուպոլսի {եվրոպական} մասում՝ այսինքն՝ Բեբեկ, Օրթա-Քեյ, Բերա, Ղալա

. ես դեռ չեմ խոսում Գալիցիայի, Տրանսիլվանիայի եւ {Եվրոպական} Թուրքիայի, Ղրիմի եւ Լեհաստանի հայ կաթոլիկների մա

չպես պնդում են շատերը, - թե ոչ՝ ինչպես ասում են {եվրոպական} մի քանի հրապարակախոսներ, դա բոլորովին այլ հարց է

, եկեղեցական պատմության մասին եւ շատ ռուսերեն եւ {եվրոպական} լեզուներով գրքեր: Մինչ այժմ գրածս մոտ 15 տպագ

ն նախադրյալն է: Ահա՛ եւ երկրորդը: Ռուսաստանի {եվրոպական} նահանգներում, ըստ 1858 թվականի կենտրոնական վիճակ

իջեւանի հասարակության հարաբերությունը կայսրության {եվրոպական} մասի նույնպիսի դասերի վերաբերմամբ համարյա այնպես

մեջ, ինչպես այդ կատարվել եւ կատարվում է մեր դարի {եվրոպական} ժողովուրդների մոտ: Թույլ տվեք ինձ, ողորմած պարո

բերել հարգարժան պրոֆեսորի բառերը: " Մեր մարդասեր {եվրոպական} դարումը, որ ունի արդարեւ մի ցավակից սիրտ դեպի յո

հատկություններին եւ զարդարել յուրյանց հայությունը {եվրոպական} իմաստությամբ: - Թող մեր սիրելի հայերը, - բ

ները, ընտիր հատվածներ հին հայկական, ռուսական եւ {եվրոպական} գրականություններից: Այստեղ էլ կզետեղվեն ինչպես հ

ությունը, կարծում է սիրտս եւ այրում է հոգիս: {Եվրոպայի} դեպքերը ի՞նչ վերաբերություն ունին մեզ, կասեն ինձ

ետ միասին " Եվրոպա " հոդվածում ամեն կերպ ճգնում է {Եվրոպայի} հայերի թիվը նվազեցնել մինչեւ 200, 000, որպեսզի հ

կան խմբագիրը՝ առաջին հայը Ռուսաստանում, որը նոր {Եվրոպայի} ժողովրդական գրականության կազմավորման ասպարեզում խ

: Խմբագրությանը հաճելի չէ՞ արդյոք համաձայնել, որ {Եվրոպայում} ՝ Ռուսաստանում (Եվրոպական), Թուրքիայում (Եվրո

յց մեկը (կարծեմ Գրանովսկին), ի նկատի ունենալով {Եվրոպան}, շատ հաջող համեմատել է Հնդկաստանը ծննդկանի հետ,

զում նոր վախճանված նշանավոր Սենտ Իլյեր Ժոֆրուան: {Եվրոպան} դրանով նրան շատ է պարտական: Եվ ամեն անգամ, երբ

ւորական էր զայդ ուսանիլ՝ ուսանի եւ ուսցի, որպէս {Եվրոպացւոց} մանկունք զլատինականն եւ զյունականն, բայց նմա պիտ

բ ավելի մոտենամ Ռուսիային, այսինքն երբ ոտք կոխեմ {եվրոպյան} ցամաքահողի վրա, այն ժամանակ կգրեմ քեզ դարձյալ եւ

դու ոտքը կատարյալ կառողջացունում եւ չառողջացուցած {ետ} չիմ գալ, այսքան: Շատ կխնդրիմ ձեզի, որ ինչպես ը

ւնին ընդ նմա զերթեւեկութիւն եւ դ) զի զդուստր իւր {ետ} ի կնութիւն Հայու կաթոլիկի ումեմն վարսավիրի, որ բ

համաձայն, որ գտա իմ ձեռագրի էջերի վրա, երբ այն {ետ} ստացա գրաքննչության սույն սեպտեմբերի 19-ի N: 704

բ բավական ճանապարհ կատարելով դեպի ապագան, կամենա {ետ} նայել յուր անցածի վերա, յուր կատարած ճանապարհի ո

ան Ադմինիստրացիօնին Կալկաթայի. ուստի եւ խորհուրդ {ետ}, նախ քան զամենայն, յանդիման լինիլ նախագահին այս

Առ այս գրութիւն օրէնսգիտին, պ. Հագն ցարդ ոչ {ետ} պատասխանի ինչ. եւ ՚ի գնալ իմ առ նաեւ ի խնդրել,

նչ արարեալ է նորա ՚ի մասին գործոյն: Նա պատասխանի {ետ}, եթէ պատրաստ է զթուղթ ՚ի վերայ առաջնոյ կտակին,

ս դեռ զբաղված եմ Ֆոշեով: Նրա գիրքը վերջնականապես {ետ} է մնում, բայց նրան կարելի է ընդունել իբրեւ արդեն

րապայմանորեն: Հետեւյալ անգամ Ֆոշեն եւ Դոն Քիշոտը {ետ} կուղարկեմ: Հրեաների եւ Եգիպտոսի մասին հոդվածներո

, ինչ որ դեկտեմբերին ուղարկել էիր, դրա համար էլ {ետ} եմ վերադարձնում, որովհետեւ ծխել բոլորովին չեմ կա

նրանք ոչ մի հաջողություն չունեն: Ավելին, շատերը {ետ} են դառել մեր եկեղեցու ծոցը: Յուրաքանչյուր ոք, ո

գուշացնում է, թե իբր այդ պատճառով կարելի է գիրքը {ետ} դարձնել, եթե թերթերը դեռեւս կտրտված չեն լինի: Բ

, դու կգաս այնտեղ Լյուիսն ստանալու եւ միաժամանակ {ետ} կվերցնես այդ գրքերը, բայց քո նամակն ինձ համոզեց

հետո ես պատիվ ունեցա ներկայանալ III բաժանմունք՝ {ետ} ստանալու այն բոլորը, ինչ որ գործի մեջ բոլորովին

ւմ եմ չմերժել Ձեր աջակցությունը վերոհիշյալ թղթերն {ետ} ստանալու համար: Կանդիդատ Մ. Նալբանդով 17

ը մերժուած Հռովմէական պարգեւը չելնէ նէ, կատակնիս {ետ} կ՚առնենք... Գնա՛, Մխիթարեա՛ն համախոհ, գնա՛, ն

կարդալով այս շարքերը, վառուի գործունէութեամբ եւ {ետ} դնելով ամենայն պղտորամտութիւն, անմիջապէս ինքը հո

Կրծքից քրտինքն էր հոսում... " Ադամն էլ չէր մնում {ետ}, Մերթ մի համբոյր էր դրոշմում Կոյսի շուշան շուրթե

յ ոք, յինքենէ անուանեալ ծայրագոյն վարդապետ (ո՞վ {ետ} զիշխանութիւնը, եւ ո՞ւր կատարեցաւ կարգն) զօտարոտ

ուեցան փողոցները նոցայ դիակներով, սկսան ճանկերով {ետ} քաղել դիակները եւ տուն մտանել կոտորելու կենդանի մ

Քրիստոնէութեան եւ էին 'ի քաղաքին կայսեր, կալաւ եւ {ետ} 'ի ձեռս նորա (Յազկերտի)։ Եւ զամենայն զոր ինչ ասաց

օրուսն ծնօտի: Ո՛չ զիւր զդաժան գէթ հոգի {Ետ} յողջակէզ դժոխոց, Այլ եւ բազմաց առաջնորդ

թիւնը մինչեւ քո զգայուն կեանքի վերջը, նա պիտոյ է {ետ} ստանայ քեզանից, նա արդար է, եւ առանց տոկոսիքի է

րիմ գրաւականներ էին նոր գոգումը. եւ գիտէ նա, որ {ետ} եւ յառաջ պիտոյ է իւր տուածը ստանայ. եւ դու եթէ կ

ոցից, երբ աչքը բարձրացնելով չորս կողմը նայեցաւ, {ետ} դարձաւ կրկին իւր գնացած ճանապարհից ու կամաց-կամաց

ն մազերը ճակատի վերայից բաժանած եւ ականջի վերայով {ետ} տարած ու մի գէս հիւսած, ինչպէս մօր գէսը, մի նկա

նուշակը ճանապարհ ձգած Շահումեանցին, ճրագը ձեռքին {ետ} դարձաւ. նամակի պատասխանը գոգնոցի գրպանում էր:

նի վերայ, վերջին աշխատութիւնը գործ էր դնում, որ {ետ} դարձնէ նորա զգայութիւնը: Վերջապէս Մանուշակը մի խ

բժիշկ էր կանչելու: Մանուշակը դարձեալ աղաչում էր {ետ} դնել այս հոգաբարձութիւնը: Նա ասում էր, թէ հիւան

թեւ թափողը, որ տանում է թեթեւը ձգելու, ամենեւին {ետ} նայելու չէ թեթեւը ձգելուց յետոյ. առաջին այն պատճ

Թիւթիւնճի-օղլուն այսուամենայնիւ կամակոր մնալով, {ետ} դառնար պարոն Շահումեանցից, իմացած լինելով Մանուշ

յս ձայնը տպաւորութիւն գործելով նորա ջլերի վերայ, {ետ} բերեց նորա զգայութիւնը: Նա տեսաւ իւր հօրը կանգնա

ծաղկեցուցանել զայն տեղի այլեւայլ ազգօք եւ բնակչօք {ետ} նմա տեղի բնակութեան եկեղեցի եւ այլ եւ այլն։

նից Յովհաննէս աղայի Երեմեան, թէ Մօնսինեօր հրաման {ետ} երթալոյ, երբ նա ինքն առաքեցաւ 'ի նոցանէ առ Մօնսի

, զմիաբանութիւն, զուսումնարան եւ զտպարան, տեղի {ետ} նորոգութեան հին հայախօսութեանն յորմէհետէ շարունակ

ին, յար եւ նման էին հայախօսութեան առ հայս՝ տեղի {ետ} ծնելութեան նորոցն, եւ մի՛թէ նորանոր բարբառքն Հռո

այս ինչ անծանօթ մարդը բազմարդիւն քամիներ է փչել, {ետ} ու առաջ չնայելով. միեւնոյն ժամանակին բախտաւոր կը

որ իր ներկայ կերպարանքով Կանոնադրութիւնը ոչ միայն {ետ} է վերցնում Խաթթի-Հիւմայունով շնորհուած իրաւունքնե

նդունում: Նրանց այստեղի համերկրացիները կարողացան {ետ} պահել նրանց այդ քայլից ` մինչեւ Կանոնադրութեան խն

Զարկուցանէ զանշաղախն Յորսայս անդէն առ {ետեղբ}, Եւ ընդ գճեալ շեշտ ընդ ակնն Նկրտի կոփ

ոգին: Սուգ անհնարին պաշարեաց զերանելին, այն ինչ {ետես} ՝ թե բազմերախտ վարդապետք իւր յառաջեալ ի կոչ վերին

ին Կոչողին, թողեալ էին զասպարէզ կենցաղոյս, մինչ {ետես} ՝ զթագաւորութիւնն բարձեալ ի տանէն Արշակունեաց: Ո

ель 1863, փետրվարի18, երեկո, ժամը 9, Ս. Պ[ {ետեր]Բ}. Սիրելի եղբայր, Քո այսօրվա թվով գրած

89 դարձեալ նորան, հասարակ 90 Խաֆաֆեանցին, Պ[ {ետեր]բուրգ} 91 մեր տունը, Նախիջեւան 92 Րուդնեւին, Մոսկո

չէ, սրբազանը նարա գալու եւ երթալու խարճն քաշելեն {ետեւ}, իրեն ալ լավ կշահե, ատ կողմանե ալ միամիտ արեք ի

հատուկ քո անունովդ գրիլ եմ հունվարի 28-ին, անկից {ետեւ} մեմ ալ աս էր առածս, քանիում գիրս է տեյին խոռոզլա

հարկ եղած ատենը, անոր վրայ ցնդած ածականը դնելէն {ետեւ}, " անիկայ մեզնէ շատոնց ի վեր զատուած է " ըսելով

պառնալիք՝ Հայերէն գրով, Հայերէն լեզուաւ խօսելէն {ետեւ}, " Յետ բանիցս " ըսելով՝ Հայոց բերնին կղպանք մը

յոց վրայ կը դարձնէ եւ առակ չթողուր իրենց կանչելէն {ետեւ}, անոր ալ գոհ չըլլար կ՚ելնէ (իբրեւ կարեկից) Էջմ

Չորրորդ՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ ատեն անցնելէն {ետեւ}, աղջկան ոտքը Լոմպարտիա դպածին պէս կառավարութենէ

եւ անոր անցագրին ինչ կերպով տպուիլը հաստատուելէն {ետեւ}... Մխիթարեանց շփոթ ատենին վճարած տուգանաց հաշւոյ

տենին երկու տեսակ հանդերձից նկարագրութիւնը ընելէն {ետեւ}, մէկովը ֆօպլասին, միւսովն ալ թառթիւֆին ունեցած

րերուն եւ գայլերուն բերանը բիւր հազարներով ձգելէն {ետեւ}, մնացածներն ալ իրենց մարցը գրկէն յափշտակեցիք ու

ց մէջ հուր, սուր, բաժանում եւ ատելութիւն ձգելէն {ետեւ}, ազգութիւննիս մահուան եւ գերեզմանաց դռները հասու

երկնառաք: 9) Երես 56. Հարց. - " Մեռնելէն {ետեւ} մեր հոգին ո՞ւր կերթայ"։ Պատասխանի - " Քրիստոսի

կղութիւն " բառը վերջապէս կ՚արտասանէ, քանի մը կէտ {ետեւէ} դնելն ալ չմոռանալով, Մուրադին կը հասնի: Պատասխա

Երկու յառաջաբան, եօթը յօդուած, վերջաբան մըն ալ {ետեւէն}, որը 1812-ին տպուած, որը՝ 1840-ին, որ մէկն ալ

ուած, հեղինակին ունեցած եւ չունեցած անուններն ալ {ետեւէն} կարգաւ շարուած: Այսպիսի նորակերպ տողի մը նշանակո

լալուն պատճառը, դուք էք Հայկայ անմեղ զաւակներուն {ետեւէն} ու առջեւէն ընկնողը, որ գետերուն, սարերուն եւ գա

, չէ նա աճաբ պաղնիքին ճամբան. Խասբիքային տունին {ետեւի} տերեյին մեջն, ինչ տեղ որ ծառեր կա: Դուք ալ խելք

խճանել է: Սատանայի դէմքի վերայ փայլեց մի ժպիտ եւ {ետեւի} ոտքով ականջը քորելով ասաց. - Հրամայիր դժոխքի առա

գովը չէ. Ամեն փակ դուռը բաց է անում նա, Որ իր {ետեւից} եկողը վստահ Մտնի-ելնի հեշտ ու յարմար Եւ կեր գտն

, աչքդ բաց եւ տունդ քամիին բացած լոկ գաղափարների {ետեւից} ման մի գար: Օգոստ. 13: Գրանովսկին իր քննու

հը չէ կարող իր ամեն բանը ուրանալ եւ նորա սիրականի {ետեւից} վազել, ինչպէս սիրահարը վազում է, որովհետեւ բազմ

, արդըխ աստված հասնի: Ինչ տեղ թաղից, աճաբ խանին {ետեւն}, չէ նե չոխրախին ճամբան, չէ նա աճաբ պաղնիքին ճամ

ակարգը՝ Վ. Էմմանուելյան, իսկ ազնվականք՝ թշվառ {ետընթացք}: Քաղաքի մեջ փառավոր հրապարակների վերա հոյակապ

վհ[աննէսի], Ալեքս[անդրի], Սուլթ[անշահի], Կարապ[ {ետի]} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 15-ին: Ա

ու երեսով նայեց նորա վերայ եւ երկու ձեռքերով գլխի {ետնակողմից} յառաջ շփելով իւր կիսով չափ սպիտակ մազերը ճաղատ ճա

հոգեւոր կառավարութիւն ի 3-էն յաջորդ ամսեան ապրիլի {ետու} զպատասխանի, այլ յօրէ յայմանէ մինչեւ ցայսօր չէ ու

ւ կատարելապես վախմ արարի (отказать в пользу) եւ {ետու} Նախիջեւանայ դպրոցաց եւ այլն եւ այլն: գ) զի

զվաթսուն հազար (60000) կումպանու ռուփիս, զորմէ {ետու} նմա զանդորրագիր իմով ձեռնագրով եւ վկայութեամբ պ.

է ի ծայր դուքաններ են, զոր յանցեալ տարւոջն շինել {ետու} ի հիմանէ հաստահեղոյս եւ բռաշէն կառուցմամբ՝ ծախսե

ւ վեց մասնիցն ութն մասն վաղֆ արարի եւ կատարելապէս {ետու} յԱզով գաւառոջ Նոր Նախիջեւանու քաղաքին հայոց բարեկ

ենայն յօժարութեամբ իմով կատարելապէս վաղֆ արարի եւ {ետու} յատկացեալ եւ առանձին Նոր Նախիջեւան քաղաքի սուրբ Գ

մ., ՁԱ, համ. 6-7)։ " Եւ ասէ Տէր ցՄովսէս ահա {ետու} զքեզ աստուած Փարաւոնի " (Ելք., գլ. Է, համ.

ւոյն Հայոց անմոլոր իջեալ, եւ զիա՞րդ լինիցի այս։ {Ետու} պատասխանի, " այդ քեզ անհասկանելի է " (դեմիրտէն

ո՛րպէս լինիցի այս. (պու նէ՞ փեհրիս եւ այլն)։ {Ետու} պատասխանի " իմացիր եւ զայդ զոր ասես, այս գիրք հա

ք ազգի մերոյ, որք եւ կցորդք վերաuաց ընտրութեան, {ետուն} արգոյ երեսփոխանաց պ. Նալբանդեանցի եւ պ. Աջեմեան

ենի ժառանգութենէ, որպէս ասէ պարոն Էմին, զի առիթ {ետուն} նմա գուն գործել որդիական սիրով հնոցն մերոց...

հեղ ատենին Քրիստոսի: Գոհանամ զքէն Տէր, զոր {ետուր} ինձ ժամանակս այս բարի եւ արարեր զիս որդի ծնանիլ վ

՛, Զորդի Քո աղախնոյ, Ում սիրտ {ետուր} սիրալիր Եւ զսուրբ խաչ ի կիր Զնշան Որդւ

ւ Մամայիս ալ գրիլ եմ, ասիլ եմ, որ հորս մեռնելեն {ետքը}, 3 աղբար, 1 քուր եւ մայրս մնաց. նույնպես խնդրի

տվողը, ադ ալ նոր լսեցինք: Այս գիրս առնելէդ {ետքը}, անպատճառ ճիճայիս երթաս եւ գիրս կարդաս ու ինձիմե

ինչպէս կը լինի մարդու հասկացողութիւնը հարիւր տարի {ետքը}, որ հիմիկուայ դատողութեան անեմ այն մասին: Նախնի

ութիւնք: Եւ գիտէին նոքա, որ նոցանից հարիւր տարի {ետքը} նոցայ ժառանգները արիւն-քրտինքով պիտի աշխատեն վերս

կրակը տեսաւ մի կայծակից զարկուած ծառի արմատում, {ետքը} երկու փայտ իրար հետ քսելով, աւելի ետքը հրացանը գ

րմատում, ետքը երկու փայտ իրար հետ քսելով, աւելի {ետքը} հրացանը գտաւ, ետքը ֆոսֆորեան լուցկիք եւն, այսօր

փայտ իրար հետ քսելով, աւելի ետքը հրացանը գտաւ, {ետքը} ֆոսֆորեան լուցկիք եւն, այսօր այս վերջինը կարող է

ւմ են ռուսի բառեր. այնպէս որ, սորանից յիսուն տարի {ետքը}, եթէ այս աղճատանքի առաջը չառնվի, հարիւր բառի մէջ

թէ տասը տարի առաջ։ Հարկ չկայ ասել, որ քսան տարի {ետքը} աւելի լաւ պիտի հասկանան իրար խօսածը։ Կան գաւա

, այսինքն մեզ տգեղ երեւեցնելուց, անարգել տալուց {ետքը}, մի անհասկանալի կամապաշտութեամբ, վերստին հաշտւո

ւնը, ո՛չ, այլ միայն թոյլ տալով, եւ թոյլ տալուց {ետքը} ՝ նոյն իսկ օրինակներով մեր դրութիւնը պաշտպանելու

ժողովրդի համար եւ այնքան վաղ, որ նաեւ հազար տարի {ետքը} Իսրայէլի խունկերը ծխւում էին բարձրավանդակների վրա

ց։ Մի տեղ խոտ, մի բուռը հող դնում ես մէջտեղը ու {ետքը} բոլոր աշխարհը ծածկում ես ջրհեղեղով, էլ խե՞լք է ա

որն որ այս չորս նշաններն ալ ունի, ինչպես նաեւ մ {եր} Հայաստանեաց սուրբ եկեղեցին"։ Շաղկապս նաեւ ցուցա

1/13 52 " Մեղուին " 12/26 53 " Մեղուին ", 4 պատկ[ {եր]}, 300 երկու տ[ող] 54 Խաֆաֆ[եանցին], պատ[կերի]

էնքի եւ այլն (Собран. соч. Грановского т. 2. {եր}. 319-320: Այն հատուածի մէջ, որ դրել էր Օդենի գ

, տարեգլխի հանդէսի պատճառով. Гран[овский], I, {եր}. 27): " Օրէնքը պատմաբանաբար հասկանալը, - ա

ր հանէ զպատուականն յանարգէ, բերան իմ եղիցի ". ( {եր}. 35) Ս. Գրքում այսպէս. " Եւ եթէ հանցես զպատու

զպատուականն յանարժանէն իբրեւ զբերան իմ եղիցի " ( {եր}. 344), որ բաւական մօտ է Երեմիայի մարգարէութեան

քը. " 'ի շնորհացն որ ելանէին 'ի բերանոյ նորա " ( {եր}. 36) յիշեցնում է մեզ " ընդ բանս շնորհացն, որ ե

զՎաղարշապատ իմանալ պարտ է (տե՛ս Պատմ. Ղազարայ, {եր}. 307) եւ կամ զմերձակայն Նորք"։ Մեզ թւում է,

եայ եւ խաչ լուսոյ 'ի վերայ նորա"։ (Ագաթանգեղ. {եր}. 329)։ Սորանից մենք պարզ տեսնում ենք, որ ո

ւն է եւ սիւնն հրեղէն Կաթուղիկէ եկեղեցի է " (Նոյն {եր}. 332)։ " Եւ տեղին այն տաճար լիցի Աստուծոյ ե

ամենայն հաւատացելոց եւ աթոռ քահանայապետութեան " ( {եր}. 333)։ " Շինեսջի՛ր տաճար անուանն Աստուծոյ,

քեզ ցուցաւ, որ սիւնն հրեղէն ունէր ոսկի խարիսխ ( {եր}. 337)"։ " Եկա՛յք զնկատեալ տեղին տէրունական

'ի ցուցեալ տեղի հրեղէն սեանն ոսկիակալ խարսխին " ( {եր}. 344)։ " Հասանէր յառաջին դաստակերտսն իւր յը

շմեալն իւր եւ կանգնեաց անդ զեկեղեցին Աստուծոյ " ( {եր}. 375)։ Այս պարզ եւ բնա՛ւ երկբայութեան տակ չ

հատակուած տեղերում (տե՛ս Փարպ., Պատմ. Հայ., {եր}. 307-8)։ Կարելի՞ բան է ասել, թէ այդ Վաղարշ

եղեցեաց Հայոց"։ (Յովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., {եր}. 36)։ Տեսնո՞ւմ էք, Նոր քաղաքի Սուրբ Կաթուղիկէ

որ 'ի Հայս վերստին մեծապէս նորոգեաց " (Ասողիկ, {եր}. 82)։ Ի՞նչ ուրիշ եկեղեցու համար կարելի էր ա

զխախուտ որմոյն. շինեաց զքարայարկսն " (Սեբէոս, {եր}. 140)։ " Յետ որոյ ապա քակեալ սորա (Կոմիտաս

ղատես կոփածոյ քարամբք " (Յովհ. կաթ., Պատմ., {եր}. 43)։ Երանելի Կոմիտաս կաթողիկոսի սրբատաշ քա

ղաքի, որում անուն էր Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցի " ( {եր}. 36-7)։ Մենք կարող էինք եւ ուրիշ վկայութիւն

ն, իր Թղթում, պաւղոսեան գեղեցիկ անզգամութեամբ ( {եր}. 42)։ Պատճառ ունինք ենթադրելու, թէ Փարպեցի

զպէտս տեղւոյդ, հարցցի թէ կայ ուրէք եւ ասասցի " ( {եր}. 55)։ Մենք չենք հասկանում միայն, թէ ո՞ւմ է վե

նկան վանուց երիցու Սրբոյ Կաթուղիկէին " (Սեբէոս, {եր}. 14)։ Մեզ կարող են ասել, թէ Փարպեցու Թղթու

վանաց 'ի նմին աւուր յորում հիմն արկաւ տեղւոյդ " ( {եր}. 56, 57)։ Նախ՝ ինքը Փարպեցին, Ս. Կաթուղ

վարն Հայոց Մամիկոնեան Վահան " (Փարպ., Պատմ., {եր}. 273)։ Սորանից մենք տեսնում ենք, որ Մեծ Վահան

որում անուն էր Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցի վանօքն " ( {եր}. 37)։ Ինքը՝ Փարպեցին, յիշելով իր կահ կարասիք

նայն ժամ աստուածասէրքն առանց խղճի մտաց կեցցեն " ( {եր}. 37)։ Ո՛չ միայն Պաւղոսի թղթերում, այլ բովանդա

կատարիցէք, ասասջիք, եթէ ծառայք անպիտան եմք " ( {եր}. 39)։ Բո՛ւն Աւետարանի խօսքերը. " Յորժամ առնից

Բնագիրը. " Եւ հաւատոց Աստուծոյ առաւել ընդանի " ( {եր}. 39)։ Պաւղոսից է փոխ առնում այս ձեւը. " Մանաւ

իրը. " Եւ ամենեցուն կղկղանք թէպէտեւ երեւիցեմ " ( {եր}. 39)։ Դարձեալ, Պաւղոսի խօսքն է այս. " Եւ համ

. 8)։ § 15. Բնագիրը. " Առն եղեալ որդի " ( {եր}. 40)։ Մենք թէեւ թարգմանեցինք բառ առ բառ, բայց

մ 'ի տղայութեանն զայն Տէր իսկ ինքնին քաջ գիտէ " ( {եր}. 40). եւ մի փոքր սորանից յետոյ. " Արդ զառաջին

եալ զիս ըստ վարդապետաց իմոց հրամանի 'ի Հոռոմս " ( {եր}. 40)։ Վաթսուն երկրորդ երեսում Փարպեցին, խօսել

եւ յետոյ Ստեփանոս Սիւնեաց եպիսկոպոս ", եւ այլն ( {եր}. 17)։ Այստեղ տեսնում ենք մի Ղազարի անուն,

ասելով։ Ստո՛յգ է, Կիրակոսը իր յառաջաբանի մէջ ( {եր}. գ. ), խօսելով հայ պատմիչների վրայ, տալիս է Ղ

ցին ականատես է Վռամշապուհ թագաւորին (Հատ. Ա., {եր}. 764), որ, ինչպէս յայտնի է եւ ինքը՝ Չամչեանն

ակերտեալ եղեւ երանելւոյն Աղանայ"։ (Հատ. Ա., {եր}. 540)։ Մէկը հարցնէ, թէ, ո՛վ վարդապետ, ո՛վ է

ց Սահակայ եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռոմս " եւ այլն ( {եր}. 20)։ Աւելի քան թէ զարմանում ենք, որ պ. Է

մեռցցին, որք էին յոյժ տղայք"։ (Փարպ. Պատմ. {եր}. 185)։ Դնենք, թէ նոյն 455 թուականին, երբ

ունաց յաշխարհն ճանապարհորդէր " (Թղթի յառաջաբ., {եր}. 36)։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Փարպեցին տղայու

ւթեանն՝ զայն Տէր իսկ ինքնին քաջ գիտէ " (Թուղթ, {եր}. 40)։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Փարպեցին ստոյգ

թեամբ մինչեւ 'ի վախճան կենցաղոյս իմոյ " (Թուղթ, {եր}. 65)։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Աղանը կրօնաւ

րձել է 457-ից յետոյ, որովհետեւ Թովմա Արծրունին ( {եր}. 91), խօսելով նորա հօր եւ հօրեղբարց մասին, աս

կութիւն վիրաւորաց փութա՛ հա՛ս յօգնել " բանի մէջ ( {եր}. 53) վիրաւորացը վիրաւորիս պիտի կարդանք, որովհե

երբ ասում է " յորում դրան եւ զմեզ ուսուցանէին " ( {եր}. 41)։ Զիարդ եւ իցէ այս է ճշմարիտը, որ Փարպ

տեն զՍիւնեացն յառաջագրեալ եպիսկոպոսն աշխարհին " ( {եր}. 40)։ Պ. Էմինը տէր Մուշէի վերաբերութեամբ ա

" Հրահատ կամ Հրատ, որպէս գրէ կրճատելով Ղազար " ( {եր}. 40)։ Ինչպէս երեւում է, պ. Էմինը բնա՛ւ հա

րդու ազգի վերաբերութեամբ (տե՛ս Փարպ., Պատմ., {եր}. 180)։ Թէ առ հասարակ ո՞ր աստիճանի յարգութեամբ

իքացել այս ծանօթութեամբ, այլ իր յառաջաբանի մէջ ( {եր}. 21) կրկին անգամ ծանօթաբանում է այս մասին. " Զ

էր Ղազար Փարպեցին։ Պ. Էմինը իր յառաջաբանի մէջ ( {եր}. 18) այսպէս է խօսում. " Թէեւ անյայտ է մեզ անու

ւթեան եղեւ մեզ առիթ տէր Աղան քո տեառն քեռի էր " ( {եր}. 41)։ Երրորդ, որ ասում է Փարպեցին, թէ ինձ

ց իմոց, զոր 'ի մանկութենէ արարեալ էի " (Թուղթ. {եր}. 56)։ Այսպէս լինելով բանը, անտարակոյս, Փարպե

ց զիս եւ 'ի հալածման կերակրիչ իմ եղեւ " (Թուղթ, {եր}. 57)։ Բայց սակայն, մենք երբէք չենք ուզում

Բնագրում ասած է. " Տէր Աղան քո Տեառն քեռի էր " ( {եր}. 41)։ Եթէ քեռի խօսքը պարզապէս մօրեղբայր հասկան

չէ։ Նախ, ինքը՝ Փարպեցին, իր Պատմութեան մէջ ( {եր}. 14) վկայում է, թէ Աղանը Վասակ Արծրունու որդի

ունու որդի է, եւ թէ Մերհուժանը՝ Աղանի եղբայրը ( {եր}. 108)։ Երկրորդ՝ Արծրունեաց տոհմի պատմաբան

էջ, որ Հայոց Պատմութեան մակագիր ունի, Հատ. Ա, {եր}. 508, ասում է. " էառ եւ եղբայրն Վարդանայ Հմայե

27. Բնագիրը. " Եւ վկայէ Գիր 'ի Կաթուղիկէսն " ( {եր}. 42) մենք, 'ի Կաթուղիկէսն խօսքը Իմաստութիւն (

նախանձու բանսարկուին եմուտ մահ յաշխարհ " (Ագաթ, {եր}. 119)։ § 28. " Եւ պահէր Եսաւ ո՛խս Յակովբայ

որանից յետոյ բացայայտում է. " այսինքն՝ խաչի " ( {եր}. 43)։ Բանի զօրութիւնը այս է. եբրայական օրէնքո

մ ասած է. " Քանզի ընդ գիտնոյ Օրինաց են խօսքս " ( {եր}. 46)։ Պաւղոսիցն է փոխ առնում այս ձեւը. " Զի ը

սկ բնաւ եւ անուանի 'ի միջի ձերում պոռնկութիւն " ( {եր}. 46)։ § 53. " Այլ պոռնկութիւն եւ ամենայն պ

եւ զորս առ նոսա արանցն ծառայք նորա ", եւ այլն. ( {եր}. 48)։ Մենք, ինչպէս կարո՛ղ է տեսնել ընթերցողը

իրը. " Ըստ խոզի հարսնացելոյ կոյաջուր բաղանիք " ( {եր}. 49)։ Թէպէտ եւ սովորաբար չեն թարգմանում այսպիս

բանի ողբոյն եւ մի լուիցէ 'ի դրունս Ասկաղովնի " ( {եր}. 49)։ Գէթ բառի տակ պ. Էմինը այսպէս է ծանօթաբա

ուրուք կամաց գործոյ իշխանութեան, եւ ոչ երբէք " ( {եր}. 49)։ Մենք այնպէս ենք հասկանում, ինչպէս թարգմ

. " չլսեն զՊօղոսի բողոքն, թէ զանձինս դատէաք " ( {եր}. 50)։ Մեզ թւում է, թէ ձեռագիրը կրճատուած է այ

կումայ ստունկանեն զաղաղակ՝ մանաւանդ թէ նովաւ " ( {եր}. 50)։ Մենք այս դերանունը աղաղակի տեղ դրուած հա

ելով զնա իշխան Անձեւացեաց Սեւուկ (Պատմ. Ղազարայ {եր}. 221-22)։ Գուցէ 'ի դրախտին Սեւկոյ իշխանիս այսո

րակացութիւն Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ 'ի Նոր քաղաքի " ( {եր}. 51)։ Մեզ թւում է, որ թէ ուշադրութեամբ կար

երեալք հարկանէին 'ի դիմի աներկիւղապէս " եւ այլն ( {եր}. 221-22)։ Ո՛ւր էին գնում Վահանը, Ս. Յովհա

՝ այն ինչ զօրավարն Հայոց 'ի Սեւկոյ դրախտին էր " ( {եր}. 21)։ Ի՛նչ տեղից է առնում պ. Էմինը այս հարցաս

ախնւոյ իւրմէ Սեւկոյ՝ Սեւորդիք ազգն անուանէին " ( {եր}. 71)։ Եւ յետոյ, Սեւորդեաց Գէորգ նահապետի անու

ւն իւրեան ազգն յայն անուն սեւ որդիք անուանէին " ( {եր}. 103)։ Աստուծու սիրուն, աղաչում ենք, հինգերո

ր. " եւ զՍեւուկ բերդակ, որ է մարդաղի " Ասողիկ ( {եր}. 179)։ Ստո՛յգ է, այս անունը մենք լսում ենք տա

սած էր. " Գլուխ պատգամի պատասխանւոյն արարեալ " ( {եր}. 51), որ նշանակում է պատասխանի գլխաւոր բանը,

§ 74. Բնագիրը. " Եւ իմոյ չմարթացեալ աղօթել " ( {եր}. 52). ստացական դերանուն փոխանակ էականի։ Ստո՛յ

Փարպեցին էլ ասում է՝ աւագ քահանայութիւն. Պատմ. {եր}. 106) որպէս տեսուչ քահանաների անխտիր գործ է դրւ

կարգուած " գլուխ ամենայն Հայոց քահանայութեան " ( {եր}. 136)։ Նո՛յնպէս արժանաւորութեան պատճառով եւ սա

եմք ըստ կարգի քահանայութեան " (Փարպ., Պատմ., {եր}. 136) մինչդեռ անժխտելի է, որ սարկաւագ էլ կար ն

է առնել մեզ, հրամայեա՛ եւ այնպէս առնեմք մեք " ( {եր}. 130)։ Մեզ թւում է, թէ այս բանը, որպէս նաեւ

ին. Պ. Աբովեանցը ասում է. (Վէրք Հայաստ., {եր}. 92) "Ազգին անհաւատ են կանչում, լեզուն սիրում, զա

ւելի որոշ կերպով յայտնվի։ Պ. Պռօշեանցի գործի մէջ ( {եր}. 1088) կարդում ենք "Ամբերթը գոված ջուր ա, համա սր

բ ձեռօք զձեռնագրեալսն յինէն կարծեօք" (Յովհ. կաթ., {եր}. 83)։ Այս խօսքերից յետոյ Մաշտոցը քաղկեդոնիտ էր աս

ին որդիս Հմայեկայ 'ի Դուռն տանէր" (Վարդան, Պատմ., {եր}. 56)։ Մենք չենք ընդունում Հմայեկի կնոջ Ձուիկի գեր

ի Աղանի եղբայրը, ինչպէս պատմում է Փարպեցին (Պատմ. {եր}. 108), ուխտապահ նախարար էր, եւ Վահանի հօր՝ երանել

ց ի ժամանակին՝ կատարեաց ըստ կամաց նոցա... " (Եղիշ. {եր}. 13-14)։ Թէեւ այս բանը Հայոց օգնութիւն խնդրելուց

երելով այս վկայութիւնը, գրում է "նզովեալ լինել") ( {եր}. 89) բնիկ հայկական ոճ չէ, այլ յունական լեզուի ուղ

նութիւն էր" եւ այլն (տե՛ս Յովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., {եր}. 83)։ Թող ինչ կամի, ասէ Չամչեանը, հիմնո

ի վերայ խնդրոյ մատենագրութեան, եւ յապացուցանել մ {եր} զօգտակարութիւն եւ զանհրաժեշտ հարկ մշակելոյ զլեզու

իչք էին մարդկային ազնուութեան, յուսամք թէ ջանք մ {եր} խօսք եւ խօսուածք, որք հայ էին ի լուսաւորութիւն տ

ղմից մեծ խօսք եւս աւելցնելու, քաղեցինք բնագրից ( {եր}. 218-222), իրենք կը տեսնեն մեր տեսած անբնականո

մի տեղում վերջադաս. " այս է կարգը կանգնելոյ " ( {եր}. 181)։ Մենք նորա համար այս մէկ հատ բանը մէջ

իւնը հաստատել չերեւնայ " (Տես նորա քերական. 179 {եր}. )։ Ծուռ հնչում ասում է այն պատճառով, որ ին

ւմ է, թէ " օխտը թիզ եղ է կանգնում նորա սրտին " ( {եր}. 26): Պէտք չէ նոյնպէս մոռանալ, որ եւրոպական մ

պատմիչը (Յովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., Մոսկուա, {եր}. 143): Անճար աղքատութիւնը սովից ու պաշարումից

արզ երեւում է Հեթումի եւ իր կնոջ խօսակցութիւնից ( {եր}. 203), ուր Համասփիւռը մեղադրանքով խօսում է Արշ

: Փափակի յայտարարութիւնն է բոլորը, ինչ որ կայ ( {եր}. 125). " Գիտե՞ս, ինչ կայ, - ասում է նա Գարեգն

րայ. " Սրտիս տախտա՜կն են դաղել ", - ասում է նա ( {եր}. 92) իր հետի ուխտաւոր կին մարդոցը եւ սպառնում է

(?!) մեզ աշխարհքի միջին թուք ու բեդնամ արիր " ( {եր}. 92): Նայելով Աշտարակի կեանքի ընդհանուր որպիսո

Սատանի յետի ոտն էր պառաւը ", - ասում է հեղինակը ( {եր}. 116): Հայի պատիւը, որեւէ կերպով, եթէ ո

ը, որ Սօսի եղբայրը ` երբեմն անուանւում է Գեղամ ( {եր}. 48), իսկ երբեմն Արշամ (եր. 35, 166): Նոյ

ուանւում է Գեղամ (եր. 48), իսկ երբեմն Արշամ ( {եր}. 35, 166): Նոյնպէս, Հեթումը խօսելով Սոսենց վ

նց վրայ մի անգամ ասում է թէ սոքա երեք եղբայր են ( {եր}. 98), իսկ ուրիշ անդամ՝ թէ չորս (եր. 172):

բայր են (եր. 98), իսկ ուրիշ անդամ՝ թէ չորս ( {եր}. 172): Թերութիւնը չենք համարում այս հակասութիւ

ա. արա՛ ինչ կ՚ուզես, լա՛ւ, յետոյ կտեսնենք " ( {եր}. 25): Յետոյ- "... Համա, դարդակ ամբար, դար

շի չմնայ, էնքան ճամփեքը չափի հոգիդ դուրս գայ " ( {եր}. 66): -"... Ըսենց խորհուրդ արին իրենց միջին

ենց միջին, համա, աստուած իր բանը գիտի... " ( {եր}. 204): Այս խօսքերը վիպասանութեան մէջ ներգ

րազատութեամբ, որպէս քաղուած, հանեցինք բնագրից ( {եր}. 218-222), իրենք էլ կը տեսնեն մեր տեսած անբնակ

. եւ մենք մեծ ուրախութիւն զգացինք, երբ տեսանք ( {եր}. 42), որ տակաւին պաշտւում է այդ անտիկեան աւանդ

այց խոստովանում ենք, որ Ականատեսի աւանդութիւնը ( {եր}. 108) չունի մի դորա նման արժէք: Անշուշտ, հեղի

ւնից գանգատուելով ասում են աշտարակցիք իրենց մէջ ( {եր}. 66) - " Նուրին (Լազարէ) էլ չեն ման ածում,

տարեն: " Երեխեքն էլ "- պատմում է հեղինակը ( {եր}. 69)- " Նուրին շինեցին ու ման ածեցին, երկուսը

տուգաբանութիւնը, այսինքն պ. Պռոշեանցի կարծելը ( {եր}. 7) թէ գուցէ անպարան բառի կրճատուածը լինի, կապ

օսելով հարսանիքի, որսի եւ մենամարտութեան մասին ( {եր}. 198) արգոյ հեղինակը այսպէս է ծանօթաբանում. "

աւորութեան կարգ ենք դնում Անոյշի նկարագրութիւնը ( {եր}. 15) ուր զարմանալի հարազատութեամբ երեւում է Անո

: " Երեխեքը... ճօճանակներն ու ճեռերը ածեցին ( {եր}. 19). ըստօնց ձենը տէրտէրի ձենին կոխեց, ոչով բ

լինէր. բայց ո՜ւր է: Նոյնպէս Բագրատ աղան ( {եր}. 139-140), Սօսի անունով երեք ոչխար է առնում թո

ա կերել"։ Պ. Աբովեանցը (Վէրք Հայաստանի, {եր}. 37) մէկ քանաքեռցու այսպէս է ասել տալիս իր խնամ

չեն ասում թէ աչառը գոմշի հետ կարա՞յ լուծ անիլ " ( {եր}. 169): Տխրութիւն է գալիս մեր վրայ, երբ յ

, որ մի փոքր հանգստացնելու համար տարաւ իր տունը ( {եր}. 107-109): Նա, խաղող դնելով նոցայ առջեւը, նե

ամէն բանները լաւ, հանդները շատ, իրանք անբան " ( {եր}. 157): Ճշմարիտն ասելով, մեզ անհասկանալի

տայ, - ասում է Գարեգնի բերնով անիրաւ Պռոշեանցը ( {եր}. 2), - բողազներին հուպ տաս երկու այբ չի վեր ընկ

Վարդիթերը թութի տերեւը այգուց առած գնում է տուն ( {եր}. 71-72). հայրը հանդիպում է նորան ճանապարհի վրա

ցել ա ", - օշականցի կնոջ համար է ասում հեղինակը ( {եր}. 120): Թուրքը ունի սորա նման մի բան. " Օ գիդի

կի համար գնում ենք այստեղ նորա " Ջան գիւլումը " ( {եր}. 74). Խնձոր ունիմ կծած ա, ջան, գիւլում, ջա

կ, բայց մենք ուզում ենք միայն Նանիկը մէջ բերել ( {եր}. 100), ուր հայ պառաւի ոգին եւ սիրտը ամէն հարազ

Մեզ էլ շնորհաւորում ենք, Խանումի խօսքերով ( {եր}. 76), թէ " Աչքդ լիս. փառք աստուծու, անշառ,

երը, Սուվորովի նամակը եւ այլն: Ակտերք, 2 հատ. {եր[ես]} 68: ՅԻՇԵԼԻՔ Քանի մի օրինակ Թափառական հրէայ առնո

ուցէ յաւէրժ զրկուեցայ բախտից: Չէ՛. այն {երա՛զ} էր... հեռի ինձանից, Խոլական ցնորք, հոգի

հովուած չէ, մասնաւորի երջանկութիւնը մի վաղանցուկ {երա՜զ} է: Այսօր երեւում է նա, այո՛, բայց վաղը կը ցնդի

ւմ, դու մի Էֆիմերդէն առնուս ձեռքդ, մի սարսափելի {երազ} եմ տեսել... - Ես Էֆիմերդէ չունիմ։ Ա՞յդ է քո

ցանկութիւնը: Միայն այսքան կարող եմ ասել քեզ, որ {երազ} ասացեալը հաւատալու բան չէ։ Դու, ինչպէս ասում ես

չեւ ո՞ր աստիճան մոլորեցնում է մի մարդ: Դիցուք թէ {երազ} էր տեսել։ Դորանից մի օգուտ կամ վնաս չկար իւրեան

մ խօսքը։ Ազգի վերանորոգութիւնը եւ փրկութիւնը լոկ {երազ} է, եթէ փտած էր այդ ազգի ընտանեկան կեանքը: Տէրու

կագիրը արձանի: " Մարդուս կեանքը սին {երազ} է, մահը խաւար գիշեր է, Թէ գործ ունիս արժան

դատապարտող խիստ, անմերժելի: Բայց այս {երազ} էր... ո՛վ գիտէ, գուցէ այս երեկոյիս, Դարձե

Այն ժամանակ ի՛նչ կը լինիս, գիտեմ ես"։ {ԵՐԱԶ} Սարսափելի երազ տեսայ այս գիշեր,

իս, գիտեմ ես"։ ԵՐԱԶ Սարսափելի {երազ} տեսայ այս գիշեր, Որպէս թէ մի պարտիզի մէջ կ

արգելուած նեղութենից զարթելով Ստուգեցի, թէ {երազ} էր որ տեսայ: ՄԵԾ ՄԱՅՐ Պառաւը,

ատները կլաւիշներին եւ սկսեց երգել. Ո՛հ, լոկ {երազ} էր, մի խռովէք ինձ, Իմ մոլորութեան քաղր պատկ

Ինչպէս մի ծաղիկ գգուած զեփիւռից։ Այդ մի {երազ} էր․․․ կամ գէթ առաչօք, Որ կրակ ձգեց սրտիս մէջ

օրինակ. " Եւ տեսանէ (սուրբն Մեսրոպ) ո՛չ ի քուն {երազ} եւ ո՛չ յարթնութեան տեսիլ, այլ ի սրտին գործարանի

, որ, առանց ընդհանուր միութեան լեզուի, ունա՜յն {երազ} է հասարակաց ազգի առաջ գնալը։ Բայց կրկնում ենք,

յ ճար փրկութեան: Կեցցէ՛ Հայաստան, որ {երազական} Եղել է այսօր իրօք եւ խօսքով, Ոչինչ աւ

ին Էջմիածնի, ՚ի վաղիւ զկաթողիկոսական իշխանութենէ {երազեաց}. եւ եղբայրն հարցուխնդիր լինէր առ ամենեսին, եթէ

Կանոնադրութեան իրագործումը, որի մասին վաղուց էր {երազել} հասարակութիւնը: Այդ Կանոնադրութեան միջոցով հայեր

քրիստոնեայ: Նորա շատ խմելու վերայ երեւակայելը եւ {երազելը}, պ. Շաքարեանցի ժլատ հոգացողութեան վերայ նեղանալ

րելու։ Բայց Եւրոպիոյ եւ Թիւրքիոյ մէջ եւ ոչ անգամ {երազելի} է այն ապահովութիւնը, քանի որ Թիւրքիան յարաբերում

թեան պատճառը... - Մի՞թէ մոռացել ես իմ տեսած {երազը}, - պատասխանեց Պ. Բէգզադէն: - Չեմ մոռացել,

բէգի գերութիւնը - Շամիլի խօսակցութիւնքը - Շահբէգի {երազը} - Արեւմուտք օրագիրը: Հիւսիս... Մի ցուրտ եւ

ոց՝ ամենայն ինչ ջուր էր դարձած: Շատ մտածեցի այս {երազի} վերայ, բայց խելքս բանի չհասաւ: Էֆիմերդէ չունէի

Էֆիմերդէ չունէի, որ նայէի: Օրացոյց ունէի, բայց {երազի} մասին բարի ու չար օրերը չկային նշանակած. երեւի թ

ՄԱՆԿՈՒԹԵԱՆ ՕՐԵՐ Մանկութեա՜ն օրեր, {երազի} նման, Անցաք գնացիք, այլ չէք դառնալու.

նչարգել եղաւ: Ինչպէս մարդու շատ անգամ պատահում է {երազի} մէջ, երբ նորան պատկերանում է մի զարհուրելի տեսար

անակ, Շաքարեանցը ընկաւ մի տխուր մտածութեան մէջ: {Երազի} նման յիշում էր իւր ախոռից ներս վազելը եւ պ. Մարկ

Բայց պ. Յովնաթանեանցի համար այսպիսի մտածութիւնք {երազի} նիւթ եւս չէին, մինչ ամբողջ գիշերը թաւալւում էր ի

քան թէ քնել էի, եւ ահա քունս տարաւ: Տեսանում եմ {երազիս} մէջ, որ աշխարհի ժամանակը յետ է գնացել քանի հազար

յն դրութեան մէջ, ինչ վիճակում էր Նաբուգոդոնոսորը {երազից} յետոյ։ " Եւ բանն վերացաւ յինէն ", - ասում էր նա

երկար մտածութեններից յետոյ քնեցայ... Ի՜նչ տեսակ {երազներ}, ի՜նչ պատկերներ ներկայացան իմ հոգու առաջեւ, բայ

իսի եւ է խեղճուկ տիրացուի գործ չէ. բ) Այն անտէր {երազները} մենք առնում ենք ոչ միայն որպէս աւելորդ ներմուծութ

ասին, որ գործուել էին իմ վերայ: Այս պատճառով իմ {երազներից} գլխաւորը ստորագրում եմ այստեղ, բայց այն պայմանով

տոյ է հեռացնէին նորա միտքը երկնային տեսիլքներից, {երազներից} եւ դարձուցանէին նորան իրական գործերի վերայ։ Իգնա

րդ էինք կարծում, բայց նա եւս շատախօս պառաւի նման {երազներով} է լցրել իւր նամակը: Բայց գիտեմ, որ դու պիտի

ԱՆ Ամեն առտու, թօթափած Քունն աչքերից ` գեղատես {Երազներով} իր արբած Կոյսը իջնում է պարտէզ... Թիթեռի պէս `

իւրեանց համար Մագիստրոսանում եւ Վարդապետանում էին {երազներում} ։ Մի հատ է այս ողբալի բանի պատճառը՝ կոյր եւ կամակո

ղիղ Արեւելք: Տխրագուշակ, խեղդուած մտքով, {երազով} չարին, Սկսաւ կնճռոտ Կազբէգ հաշուել չկարաց թ

ոյ է հասկանալ այս բանը: Երեւի թէ Պ. Իսահակեանցը {երազում} կատարուած տեսել է այս իրողութիւնը, կամ Մուզան աս

հարստահարել են նորան ", դղրդեցին իմ հոգին, թէեւ {երազում} չէի զգում, որ գտանւում եմ գերութեան մէջ, այլ այ

ների տխուր եւ միօրինակ ձայները զգացուցին ինձ, թէ {երազում} էի տեսել այս վերեւում պատմած բաներս: Առաւօտը վեր

եռքով, ըստ որում՝ այդ բոլոր անցքերը պատահած էին {երազում}: " Ընծայի ընդունելութեան " վերջին երեսները արժան

րծանքը եկեղեցականների, ոչ միայն չկատարած, այլեւ {երազում} անգամ չտեսած գործի մասին, մեր փոյթը չէ. մէք մեր

մրացնել եւ նորա վերայով բարձրանալ։ Այդպիսի բաներ {երազում} միայն կարո՛ղ են կատարուիլ, իսկ արթնութեան մէջ՝

նիքը․ լսի՛ր ուրեմն: - Մի քանի ժամանակ է, որ {երազում} մի գեղեցիկ աղջիկ տեսանելով, սիրահարուել էի նորա

չէ կարող ուրիշները եւս հաղորդել նորան: Գիշերը, {երազում} տեսայ իմ յաւերժահարսը, որ, մի բարակ բատիստեայ շ

ւսականաբար եւ շնչականաբար: Հաւը կորեկ է տեսանում {երազում}, իսկ Հայը նի՛ւթ: Հատ ու կոտոր բաներ, որ այժմ ա

պէս քուն եղաւ... քուն եղաւ, բայց նորա աչքին, {երազում}, երեւեցան կոմս էմմանուէլը եւ Բեգզադէն:

ն չգտանելոց ճանաչել։ Չենք կարող թոյլ տալ, որ նա {երազում} եւս տեսած լինէր, թէ պիտոյ է գայ մի օր, երբ նորա

արաններ, որոնց միջնորդութեամբ կարելի էր ստանալ ոչ {երազում}, այլ արթնութեան մէջ Մագիստրոսներ եւ Վարդապետներ,

, իր սիրահարուիլը պատմելը, ուր ասում է Սօսը, թէ {երազում} է սիրահարուել Վարդիթերի վրայ եւ այնտեղ մէջ է բերո

ք Հայաստանի " գործի մէջ Մուսայի մի Հռիփսիմէի վրայ {երազում} սիրահարուիլը, որին ոչ տեսել է, ոչ ճանաչում է եւ

այսպէս կարծելով), որ հալած եղի տեղ ընդունի այս {երազում} սկսուած, բայց լրջութեան մէջ իրագործուած սէրը: Ի

եւ եթէ բարկացար, ո՛վ է վախենում քեզանից, ես դեռ {երազս} պիտի պատմեմ քեզ... Ինձ Բէգզադէ են ասում... Լաւ

շատ ճրագներ, բազմութիւն, սեղանի պատրաստութիւն, {երաժիշտներ}, բայց ձայն, աղաղակ, ամենեւին: Տեսանում է մ

յլն, բաւական յարմարաւոր բեմ: Ութն կամ տասն հոգի {երաժիշտքը} թէատրոնական գործողութենից յառաջ հնչեցուցին մեր ակ

Հովհաննեսը, հավանաբար, ինձ համար պատրաստում է {երաժշտական} մի սյուրպրիզ, երբ ես ի վիճակի կլինեմ նրան ասելու

Ապրիլի 5-ից: Խնդրեմ շուտով ուղարկել ինձ այն {երաժշտական} նօտերը, որոնց մասին դեռեւս գրել էի Մարտի մէջ, դ

ին, թէ այդ ողբերգութիւնը Պ. Վերդի երաժշտի բոլոր {երաժշտական} գործերից պատուականն է: - Բայց միտքը ի՞նչ է,

րդող սպասաւորի պատմածը: Այդտեղ լինում էին երբեմն {երաժշտական} նուագածութիւնք, որ կարգում էր ֆրանսիական թագուհի

ւելով ցոյց էր տալիս անմարդացած փողոցի պատերին իւր {երաժշտական} քանքարը: Այստեղ հարկաւոր է չթողուլ առանց յիշ

կարող էր մի գաղափար ծնուցանել իւր մէջ Հայոց ազգի {երաժշտական} ճաշակի կամ հասկացողութեան վերայ, բայց բանը այս է

իկը ստանում էր իւր կատարեալ հասակը, մեծ հանդէսով {երաժշտական} նուագներով, ման էին ածում նորա տան չորս կողմումը

այժմ արդեն կսկսի ըստ հնարավորության բավարարել ձեր {երաժշտամոլությունը}: Արդյոք ե՞րբ կլսեմ " Տրովատոր "-ից իմ սիրած երգը

Գուլի-Շամամային, թէ այդ ողբերգութիւնը Պ. Վերդի {երաժշտի} բոլոր երաժշտական գործերից պատուականն է: - Բա

բերգութեան գեղեցիկ ներածութիւնը, որ Օբեռ երեւելի {երաժշտի} գործն է, եւ ճշմարիտն ասեմ, երանի թէ այդ ներածու

ով գարեջուրը եւ պար են գալիս Mein lieber Augustin {երաժշտութեամբ}: Մի քանի ուսանողներ եւ օրէնքի վարդապետներ աղաղակ

հասկացողութիւն եւ համակրութիւն չունէին կանոնաւոր {երաժշտութեան} հետ, այլեւ չէին հասկանում տաղի խօսքերը նորա լեզո

․ Մեք չունինք ազգային երգեր, չունինք ազգային {երաժշտութեան}, չունինք բանաստեղծութիւն, որովհետեւ ապրում ենք

թիւնը, ի՛նչ զարմանք, որ մի տաղ կամ մի կանոնաւոր {երաժշտութիւն} տեղ չգտանէ նոցա սրտումը. ի՛նչ զարմանք, եթէ սառն

չէ: Անտարակոյս, նա ցանկացած էր լսել մի այնպիսի {երաժշտութիւն}, որից կարող էր մի գաղափար ծնուցանել իւր մէջ Հայո

վերայ, բայց բանը այս է, որ մեք ամենեւին չունինք {երաժշտութիւն}: - Ապա հնուց մնացած տաղերը՞ եւ խաղերը՞:

ասեմ ձեզ, որ ազգային երգ, կամ առհասարակ ազգային {երաժշտութիւն} ասած բանը պատկանում է բանաստեղծութեան: - Անտ

քերականութիւն, ճարտասանութիւն, տրամաբանութիւն, {երաժշտութիւն}, թուաբանութիւն, երկրաչափութիւն եւ աստեղաբաշխութ

ագուայի մէջ կենդանագրութիւն, ճարտարապետութիւն եւ {երաժշտութիւն}, այն չափով եւ այն սահմանով, որքան հարկաւոր էր ա

րութիւն, որ պիտի գործէր նորա վերայ, այդ էր տաղի {երաժշտութիւնը} - եղանակը, բայց դուք եւս, ինչպէս ես, գիտէ՛ք,

րի հեթանոսութեան ժամանակ կային մեհենական երգեր ու {երաժշտութիւնը}, ապա ուրեմն խեղճ ողորմելի բաներ, ըստ որում օրին

: Երեխայի առաջին ձայնի հետ միասին սկսանւում են {երաժշտութիւնքը}, բացւում է շնորհաւորական հացկերութիւնը: Բայց դա

որիդ, որ հնարավորություն ունիք վայելելու հրաշալի {երաժշտության} թովիչ հնչյունները. ինչ վերաբերում է ինձ՝ բացի ե

անելու Ղզլարի մանկավարժը: Ես, հերքելով նորա այն {երախայամիտ} խօսքը, թէ " հանգամանքը բռնի խլել են Խորենացու բե

իմ հանդէպ արեամբ անմեղ Անդրանիկին։ Տի՝ եւ սրբոց {երախան} ՚ի խոր վհէն անատակ, ՚Ի վեր յՈլիմբ սլացաւ ան

ը հեշտ է, միայն մի պայմանով, որ ընկերությունը՝ {երախտագետ} գտնվելով նվիրատուների նկատմամբ՝ դրանով օժանդակի

Ձեր զվկայաթուղթս իմ՝ պարտավորեսջիք զիս գոլ միշտ {երախտագէտ} առ ազգասէր գերդաստան Ձերոյին գերազանցութեան: Մնա

ԱԿԻՄԵԱՆՔ Ողորմած տեարք եւ անմահ բարերարք, {Երախտագէտ} սրտիս զգացմունք չտան ինձ թոյլ՝ բանալ զբերան այլո

Եթէ իմ այսօրինակ ողբալի դրութեան մէջ մի հինօրեայ {երախտագէտ} բարեկամ զրկէ ինձ իւր քաղցրութեան շառաւիղներից, ա

ղ բանիս համար, ես կամեի դորանով ցույց տալ քեզ իմ {երախտագիտական} շնորհակալությունը, բայց քո առաքինությունը գերազա

ելու էին քո անունը, ո՞չ ապաքէն ամեն մինը նոցանից {երախտագիտական} արտասուքով պատուելու էին քո գերեզմանի հանգիստը:

իւնը, եւ մեր համար սուրբ են նոցա յիշատակքը: Այս {երախտագիտական} զգացմունքի չափով, որ ցոյց էր տալիս իւր խնկելի եւ

ական եւ կենսական շարժողութիւն։ Մեր առ ի սրտէ {երախտագիտական} շնորհակալութիւնը թող հաճի ընդունել գերապատիւ հեղի

ի վերայ, փոխանակ ջերմ եռանդութեամբ աշխատելու իւր {երախտագիտութեան} պարտքը վճարել, չարութենների չափը լցուցանելու համ

հատակութիւնքը, կանգնեցնէ նորա գերեզմանի վերը իւր {երախտագիտութեան} արձանը, եւ դրա վերայ քանդակ է ոսկեղէն տառերով այ

արեսիրտ են մեր քահանայք, այս չէ կարելի ուրանալ. {երախտագիտութեան} մասին եւս հետ չեն ժողովրդից. այս պատճառով եւս աս

ցին, եթէ ոչ քաջալերելով զժողովուրդն արձան զանմահ {երախտագիտութեան} կանգնել Դանթէայ եւ ճանապարհ հորդելով նմա եւ այլոց

յո՛, կան եւ շատ կան այժմ, կրկնում եմ, եւ սրտիս {երախտագիտութենից} դէպի Աստուած, ստիպւում եմ ասել հանապազ. " Փա՛ռք

ք աւարտեալ զընթացս ուսման, եւ գործով ցուցից զիմո {երախտագիտութիւն}: ՝ Յետ փոքր քան շատ՝ յայտնելոյ զսրտիս զգացմ

ն ընկերութիւններ, ծաղկեցաւ սէր, հնազանդութիւն, {երախտագիտութիւն}, յոյս եւ հաւատ։ Նորա արդիւնքն էր, որ գերդաստան

չիսի հետ։ Յիսուսեանք յետ եկան աքսորից եւ իւրեանց {երախտագիտութիւնը} ցոյց տուեցին Հենրիկոս չորրորդին՝ ցցելով նորա կու

եւ արատաւորելու նոցայ ճշմարիտ պատիւը: Միայն {երախտագիտութիւնն} է, որ հաստատ է մնում իւր սուրբ պայմանի վրայ: Դո

ւնը, բայց քո առաքինությունը գերազանցեց քան թե իմ {երախտագիտությունը} ՝ հեռի փախչելով ամենայն արտաքին փառքից ու պատվից

իլ եւ ինձ չես մոռանալ, ես եւս կմնամ քեզ հավիտյան {երախտապարտ}: Խ. ծ. Մ. Նալբանդյանց 1859, մարտի 16

, շատ անգամ գուցէ ակամայ, սահմանքը: Շատ եւ շատ {երախտապարտ} կը կացուցանէ մեզ ծերունի Նահապետը, եւ խոստանում

ալի հաճոյանալու համար չխնայեց իւր եղբարքը, որոնց {երախտապարտ} էր, բայց այստեղ ծառայելով իմ յաւիտենական գայիսոն

ձ այդպէս հաւատացուցել էին Մահտեսի Քուշարը եւ նորա {երախտապարտ} սանը: Բայց արի տե՛ս, որ ներկայումս, մահտեսին բ

ելի է նշանաւոր համարել, այն ժամանակ Կարգը առաւել {երախտապարտ} է քան թէ հիմնարկողին, ժամանակի հանգամանքներին,

նի հակառակ ուղղութիւն։ Մի բանի համար միայն Կարգը {երախտապարտ} է Լօյոլային, որովհետեւ նորանից ստացաւ նորա զինու

յս կերպով Յիսուսեաններին դժուար չէր այն ազգը, որ {երախտապարտ} էր նորանց իւր հանգստութեան համար, ընտելացնել այն

եց կարդալ: - Կացցէ մնասցէ այս արձան յիշատակի {երախտապարտու}... Գրականութեան դեւը չկարողացաւ յառաջ տանե

ղաչեմ ընդունել զլիաբերան իմս գոհաբանութիւն, նշան {երախտապարտութեան} սրտիս. զարդիս անձեռնհաս եմ, անմահ բարերարք՝ ի

ոյ սկսեց. - Կացցէ մնասցէ այս արձան յիշատակի {երախտապարտութեան} իմոյ առ տէրդ՝ ի ժամս եւ ի ժամանակս: Լեզու իմ ծա

նի չէ"։ Ահա՛ այս է Եզովպոսեան սառած օձի եւ {երախտաւոր} մարդու առակի միտքը, որ այնքան իմաստութեամբ է ասա

եւ նորոգիչ, կեա՛նք տուող եւ մահ սպանող, ամենի՛ {երախտաւոր}, քաղցր եւ շա՛տ ողորմած։ Եւ այս բոլորը մեր հա

յր նորա հարազատ, նոյն եւ որդի ծնողի նորա, իմոյս {երախտաւորի}, սովին դոյզն նամակագրութեամբ խնդրեմ ի բարձրապատո

րումը պատուեցաւ Հռովմից իւր ազգայինքը եւ իւր ազգի {երախտաւորքը} հալածելու համար. երբ նա շնորհ կը բերէ մեր մօտ,

մի ժողովուրդը բարերարութիւն գտանելով քեզանից, քո {երախտիքը} իւր հոգու մէջ կ՚անմահացնէր: Այս լուրը շուտով տար

եւ պարծանքով կը յիշէր այն սուրբերի եւ մի ամսուայ {երախտիքը}, մանաւանդ մենք տեսնում ենք, թէ ի՜նչ որդիական եւ

ուած է զանազան կողմից, Արիւն ու շարաւ կթափի {երակից}. Լուա՛, մաքուր ջուր, սրբէ՛ ինչպէս հուր,

ձեռնտու է լինում եւ ջերմութիւնը. այս կերպով այդ {երակները} աւելի մեծ մակերեւոյթ ստանալով դուրս են փայլեցնում

որովհետեւ նորա արիւնը շրջանառութիւն է կատարում իմ {երակների} մէջ, որովհետեւ գիշեր ցերեկ նորանով զբաղուած է հո

որականից դուրս առատութեամբ մտանելով այդ մազի նման {երակների} մէջ, լայնացնում է նորանց, այս ընդլայնողութեանը

մանալ, որ այլեւս խօսէր նա, արիւնը ապստամբուեցաւ {երակներիս} մէջ, փաթաթուեցայ նորա վզին՝ աղաղակելով. " Եւ ե

տեսաւ նորան, տեսաւ չքնաղ երեսը, Եփ էր գալի {երակներում}... արիւնը. Թէպէտ նա միշտ անսխալ է ու Քրիս

, ամէն վայրկեան եռում են եւ շրջան են կատարում իմ {երակներում}: Մեծ ճարտարապետը, որ քեզ ստեղծել է առանց ք

են պահանջում, կենդանի, շարժուն, ջերմութիւն եւ {երակներում} արիւն ունեցող էակներ։ Այն քարեղէն, մեռած անշարժ

աչքերս, որպէսզի, եթէ երեւոյթ է այդ, ապա արիւնը {երակներումս} ընթացք ստանալով, անհետանայ այդ երեւոյթը... բա

, մէկ սերունդէ, մէկ ընդանիքէ եւ եղբայր ենք, մեր {երակներուն} արիւնը մէկ տեղէ կը բղխի, եւ անոր անուամբը կը կան

կն է ինձ տալիս, Գլխից բռնած մինչի ոտըս {Երակներս} դողում է։ Ամենայն օր ես ու Բաքոս,

ուշան յիւր ոճ գարնայնի: Ո՛չ զկենդանեաց խայտ {երամ}, Ո՛չ սոխակին զերգ անոյշ, Յօր համօրէ

եաց Ընդ սոսկ տեսիլ կայծականն Շրտուցեալ {երամակաց} Առնուն, ասես, սիրոյ զմասն Եւ զկծեալ

Պ. Իսահակեանցը այս տեսակ աբեղաներին անուանում է {երանաշնորհ}, բազմերախտ եւ սրբազնագործ, եւ նոցա գործը՝ յիշա

գասիրութեան, եթէ այդ գործակատարքը են բազմերախտ, {երանաշնորհ} եւ սրբազնագործ, թո՛ղ նոցա բարեխօսութիւնը անպակաս

նք, մի փոքր փոփոխութեամբ ձայնակից ենք լինում մեր {երանաշնորհ} վարդապետի բացականչութեան. " զմանկունս ծնեալ մեզ

ի, ուր կան հայեր եւ ուր նրանց բարբառները տեղական {երանգ} ունեն: Դրանից հետո գրել (հենց այստեղ) քերականո

յունները, վերլուծությունները ամեն մի բանավիճային {երանգի} պահպանումով եւ մտավոր կարգի յուրաքանչյուր աշխատու

այլեւ օտարները, որոնք բարի սիրտ ունեին, ես շատ {երանելի} մարդ կլինեի, եթե կարողանայի իմ ընտանյաց կողմից գ

նը, եւ որքա՛ն մեծ է այս պարտականութիւնը, որքա՛ն {երանելի} է մի ծնող՝ լիապէս կատարելով այս պարտականութիւնը

անի Հայոց հասարակութեան, ՄԵՐ Ամենասիրելի ծնողի՝ {երանելի} յիշատակի ԿԱՅՍՐՈՒՀԻ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ Բ-ի ձեռքով, 1779 թո

՛մ այլ յարակցութեան պատճառով օտարի հետ, խախտեցին {երանելի} նախնեաց ուխտը, նենգեցին մեր ազգի եւ նորա եկեղեցո

ն իրողութիւնքը եւ զրպարտում էր այնպիսի մարդիկ մեր {երանելի} Հայրապետներից, որոց եւ ոչ կօշիկների խրացը արժանի

զրպարտութենների ընդդէմ, որ պարոնը ժողովում է մեր {երանելի} եւ սուրբ նախահարց գլխին, որպիսիք էին Սուրբ Պարթե

կանը գերադաս համարել եկեղեցական օգուտից: Այդ {երանելի} եւ սուրբ Կաթողիկոսները ե՞րբ եւ ո՞ւր ցոյց են տուել

խելամուտ կարասցուք լինել սիրալի վաստակոց, արդէն {երանելի} զմեզ համարիմք: Ա. ԱՌԱԻՕՏՈՒՑ Այգ

, որք նախ քան զտեսութիւնն աստուածաբանք ", ողբայր {երանելի} փիլիսոփոսն Մովսէս, որոյ եւ ընդ նուիրական ոսկերս

Այո՛, եթէ այսպէս լինէր եւ ընդհանուրի համար, մեք {երանելի} մարդիկ էինք։ Բայց ի՞նչպէս լինէր, կայի՞ն արդեօք

յտառակութիւն գործարանի անուանը, եւ նախատինք նորա {երանելի} հիմնադրի սուրբ յիշատակին: Երրորդ, եթէ վատթար կե

ու փրկութեան համար։ Այս տեսակ մարդերից մէկը՝ {երանելի} Ղազարը, սիրող եւ պարապող այսպիսի երկնաւոր արուես

երեն Աստուծու։ Հայոց երրորդ պատմութիւնը) իմ {երանելի} Ղազարը գրեց. այս պատճառով, այդ գրքի մէջ մենք նո

, քե՛զ, Տիրո՛ջդ արժանի էի։ Բացի սորանից, քո {երանելի} մայրը, երբ բդեշխի մօտ բերեց ձեզ, որի տանը եւ

մբ գուցէ միտքդ բերես, Գիւտ կաթողիկոսի եղբօրորդու {երանելի} Յովհաննի, Սեւուկի պարտէզում, մի քանի մարդերի կ

, յիմարացած մարդոց պէս այս ու այն խօսել։ Իսկ մեր {երանելի} ուսուցիչքը, եկեղեցու բոլոր Կտակարանքը երեք չորս

արժա՛ն եմ համարում յիշել զարմանալի եւ երեք անգամ {երանելի} աւազակի խօսքը, որ խաչին վրայ իր թշուառ ընկերին է

այս աշխարհում, շատ խիստ վշտերով վախճանեցան։ {Երանելի} Մովսէս Փիլիսոփոսը (Խորենացին), որ արդա՛րեւ, մ

կէ եկեղեցին, որ Մամիկոնեան Մեծ Վահանը յանձնել էր {երանելի} Փարպեցուն, ո՛չ աւելի եւ ո՛չ պակաս, է նոյն այն Ս

Ս. Կաթողիկէ Էջմիածնից։ Ամենին յայտնի է, որ {երանելի} Կոմիտաս կաթողիկոսը՝ Հռիփսիմեանց հրաշալի " Անձինք

արամբք " (Յովհ. կաթ., Պատմ., եր. 43)։ {Երանելի} Կոմիտաս կաթողիկոսի սրբատաշ քարերով շինած փառաւոր

ց տեղեկութեան մասին, ասում է դարձեալ. " իսկ մեր {երանելի} վարդապետքն, զամենայն զԿտակարանս եկեղեցւոյ երիցս

է՛ Թղթին մէջ պարզապէս ասում է, թէ ինքը աշակերտ է {երանելի} Աղանին, թէ սա է եղել Ղազարի ազատութեան պատճառը,

էին։ Յայտնի է, թէ Մեծ Վահանը Մեծ Վարդանի եղբօր {երանելի} Հմայեկի որդին է, իսկ Մեծ Վարդանը իր կրտսեր դուստ

եւ Վահան Կամսարականները։ Եւ ինչպէս սոցա հայրը՝ {երանելի} Արշաւիրը, մինչեւ իր մահը հաւատարիմ մնաց թէ՛ ս.

եաց դրախտն էլ Հացեաց պարտէ՞զ։ Բայց շնորհակալ ենք {երանելի} Մովսէս Խորենացուց, որ Հացեաց դրախտը վանքի անունը

ւց դադարելու՝ հրատարակել էր այս մասին մի գրուածք։ {Երանելի} Գէորգ կաթողիկոսը, տեսնելով այս, նզովքով դատապարտե

ովի սահմանադրութիւնը, դու ասա, Լեւոնի տումարը։ {Երանելի} Մաշտոցը, անախտակիր ոգւով քննելով այս բաները, զղջա

ւնը Ձուիկի հետ, այնտեղից մենք տեսնում ենք, որ այս {երանելի} տիկինը մայր է եղել մեր հոյակապ վարդապետին, Փարպեց

ուժանների հետ։ Այս պատուական Մերհուժան Արծրունին՝ {երանելի} Աղանի եղբայրը, ինչպէս պատմում է Փարպեցին (Պատմ. ե

տմ. եր. 108), ուխտապահ նախարար էր, եւ Վահանի հօր՝ {երանելի} Հմայեկի եւ Ամատունի Վահանի հետ միասին, Հայոց նախա

ութիւնը ստացաւ եւ այս այն ժամանակ, երբ նորա երկու {երանելի} եղբարքը՝ Սահակը եւ Համազասպը, դահճի ձեռքով մորթու

ածում յիշուած հատուածի վրայ է ակնարկում։ {Երանելի} Մաշտոց կաթողիկոսը Սմբատ թագաւորի եղբօր՝ Աբասին գր

ն տէր մարդիկ, ապա ուրեմն, դեռեւս պ. Մարկոսը մի {երանելի} մարդ է: Որովհետեւ խօսք ընկաւ այստեղ պ. Մարկոսի

այն ժամանակ, մազերը գլխի վերայ ցցուելու էին: Ես {երանելի} մարդ եմ, - մտածում էր նա, - որ երեխայ ժամանակից

մասին խօսում եմ, չկամիմ եւ նորա անունը գրել, եւ {երանելի} կը լինէի, եթէ հարկադրուած չլինէի նորա մասին եւս

ելին Ղազար ի Թղթի իւրում առ Վահան զայս օրինակ. " {Երանելի} փիլիսոփոսն Մովսէս, որ արդարեւ մինչ դեռ էր ի մարմ

Արշակ Գ-ի ժամանակի վերաբերութեամբ, լսում ենք մեր {երանելի} Ղազար Փարպեցու բերանից այնպիսի պատմութիւնք, ուր

իսի ի սուգ անմխիթար: Զկնի ապիրատութեանս գործելոյ {երանելին} Մեսրոպ թողու լքանէ զքարտուղարութեանն պաշտօն առ Ար

հանէին ի գերեզմանէն եւ ի գետ ամային, զորոց յիշէ {երանելին} Ղազար ի Թղթի իւրում առ Վահան զայս օրինակ. " Երան

, Բիւզանդիա, դէպի յունական դպրոցները, եւ թէ այդ {երանելիքը} չեն ասել, որ պարտական չէին Հայաստանին, այլ շտապ

ահակայ եւ Մեսրոպայ, յորոց հալածեալ լինէին անխնայ {երանելիքս} այսոքիկ, այպանելով զտգիտահալած մատեանսն փաթաղիկ

մահու Եզնկայ Կողբացւոյ գլխաւորք քահանայութեանն՝ {երանելոյս} տուեալ զեպիսկոպոսութիւնն Բագրեւանդայ, իբրեւ դեղ

ր ասել զթագաւորն Յազկերտ զի շնորհեսցեն նմա զորդիս {երանելւոյ} նահատակին Հմայեկայ 'ի տոհմէն Մամիկոնէից, զորս առ

56-ին, հատված կա այս ողբից այսպիսի վերնագրով. " {Երանելւոյն} Աբրահամու Խոստովանողին ասացեալ ի " Վկայսն Արեւելի

դպրատան նոցա, եւ յետ մահու նոցին աշակերտեալ եղեւ {երանելւոյն} Աղանայ"։ (Հատ. Ա., եր. 540)։ Մէկը հարցնէ

Լեւոնի կայսեր, մեռանի անդ Վասակ եւ Տաճատ... իսկ {երանելւոյն} Աղանայ Արծրունւոյ որդւոյ Վասակայ դարձեալ 'ի Յունա

. " Եւ կամաւ եւս խորհիցիս զյիշելդ զտուեալ պատգամն {երանելւոյն} Յովհաննու Գիւտայ կաթողիկոսի եղբօրորդւոյն, քեզ Տե

, եթե բանը սերի կգա, ես քեզ պարզ ասում եմ ահա, {երանի} եւ հազար երանի կլիներ, եթե ամեն մարդ ունենար այն

ի կգա, ես քեզ պարզ ասում եմ ահա, երանի եւ հազար {երանի} կլիներ, եթե ամեն մարդ ունենար այնքան մաքուր սեր

թանս օրական հացին վարեալս անդր քան զովկիան: Բայց {երանի} թէ չէր իմ տեսեալ եւ լուեալ զքստմնելիս, զահարկու

մասին: Ասենք, թերեւս, մինչ այդ մենք տեսնվենք: {Երանի} ձեզ բոլորիդ, որ հնարավորություն ունիք վայելելու

է ձեզ մի ազգային եւ բարի գործի մասնակից լինելու. {երանի} ՜ թէ ես եւս կարողանայի մի կերպով օգտակար լինել այդ

ոնք ազատութեամբ շարժւում են յետ եւ յառաջ, ակամայ {երանի} եմ տալիս մինչեւ անգամ այդ անշունչ էակի անգիտակից

ստանալ նորա անսպառելի գանձատնից ոսկին եւ արծաթը: {Երանի} ՛ էր, եթէ գո՛նէ արուեստներ ծաղկեցուցած լինէին՝ բ

ի ատամների համար: Պ. Իսահակեանցը, ասելով " {երանի} ՛ կը լինէր, որ եւ իմ բաղդը յաջողէր այդ համալսարան

րգ դպրոցում ստանալ մի հիմնաւոր կրթութիւն։ Բայց, {երանի} տալուց յետոյ իսկոյն աշխատելով ծածկել իւր անկրթութ

րութեամբ. " Բայց մի մեծ կորուստ չունիմ"։ Յառաջ {երանի} տուեց, յետոյ կորուստ չունի, որի՞ն հաւատանք: Խե

Օբեռ երեւելի երաժշտի գործն է, եւ ճշմարիտն ասեմ, {երանի} թէ այդ ներածութենից յետոյ դուրս գնացած լինէի դահլ

եան համար եւ թէատրոնական բեմից դաստիարակել ազգը: {Երանի} կը լինէր, որ Թիֆլիզի Հայքը օրինաւոր թէատրոնի մէջ

ի ընթերցանութեան եւ մատենագրութեան պարապել, բայց {երանի} թէ կատարել էի սրտիս ցանկութիւնը: Մինչ այս խորհրդ

անչնայ: Բայց ձեզի վերջին խրատ ըլլայ ըսելիքնիս եւ {երանի} ՜ թէ կարենայինք օգտել: Մեք՝ Հայկայ զաւակներս, հ

է մեծապատիւ սրբազան Արքեպիսկոպոսի զանցառութեանը: {Երանի} թէ մեր բոլոր հոգեւորների սիրտը այնքան ցաւէր ազգի

ոցա անարժանութեամբ պիտի մեռանին եւ ոչնչանան: {Երանի} ՜ թէ լսելի լինէր ձեզ իմ ձայնը, երանի՜ թէ մի քանի

նչանան: Երանի՜ թէ լսելի լինէր ձեզ իմ ձայնը, {երանի} ՜ թէ մի քանի զոհ փրկէին իմ այս արտասուախառն խօսքեր

հետեւում ենք այդ ճակատագրական ձգտողութեանը: {Երանի} էր մեզ, եթէ ունենայինք խելացի հակառակորդք, բայց

ռականութեան վերայ, որպէսզի ազգը հարստանայ: {Երանի} ՜ թէ, ասում ենք մեք, քանզի այն տեսակ վաճառականու

այ հոլանի, Բաբախում են սրտերը... Արդարոց բի՜ւր {երանի}: Վճիտ սիրով անբասիր - Ինչպէս Գիրքն է պատուիրու

ւ ի վանդակս կրծոց Սիրտք թրթռան - Բի՜ւր {երանի} արդարոց. Վճիտ ի սէր՝ Զոր ցանգ եւ Գիր

ւքով ու արիւնով թրջենք նորա շիրմի հող: {Երանի} ՜ էր, թէ գիտնայինք նորա վերջին կտակը: Ա՜խ

օթեւանում Ունին կտաւ լոկ պատանք։ {Երանի} ՜ թէ նոցա համար Այս գէթ լինէր մշտական.

մի է, Մարդ մի անգամ պիտ՚ մեռնէ. Բայց {երանի} ՜, որ իւր ազգի Ազատութեան կը զոհուի:

վերջացնելու վրայ եմ բիւր տեսակ մտածութիւններով: {Երանի} թէ 1864-ը, որ մէկ ժամից կը գայ, աւելի երջանկութ

մօսֆերի մէջ նզովքի փայլակնէր փայլատակեցնելով: {Երանի} ՜ այն մարդուն, որ իւր անձը եւ գրիչը կը նուիրէ դոց

անբնական իշխանութիւնը ազգի վերայ պահելու համար, {երանի} ՜, որ կաշխատի ճնշեալ ժողովրդի իրաւունքը իսպառ ոտք

ա խելքի բանը չէին, եւ ուրիշ այսպիսի խօսքեր շատ: {Երանի} ՜ թէ այն անմիտը զգաստանար մի փոքր, որ ճշմարտութեա

այ մարգարէին նմանող մի մարդ, որ ողբալով ասէր. " {Երանի} ՜ թէ գլուխս ջուր լինէր եւ աչքերս արտասուքի աղբիւր

գալիս նա, ասաց թէ քեզ ոչինչ աւելի հարկաւոր չէ, {երանի} ՜ թէ ես եւս քո պէս անգէտ լինէի, բայց քո աղօթքի պէ

նորա բոլոր ննջեցեալների անունը պիտի յիշատակուի: {Երանի} ՜ մեզ, Շաքարեանց, երանի - հազար երանի: Թո՛ղ ուր

անունը պիտի յիշատակուի: Երանի՜ մեզ, Շաքարեանց, {երանի} - հազար երանի: Թո՛ղ ուրիշները գլուխ կոտրեն ուսու

շատակուի: Երանի՜ մեզ, Շաքարեանց, երանի - հազար {երանի}: Թո՛ղ ուրիշները գլուխ կոտրեն ուսում ստանալու, մ

ւ ներգործելուց դուրս է գալիս մարմնից: Այո՛, {երանի} ՜ այն անբաղդին, այն թշուառին, որ մնաց իւր տեղում

եղած է: Բայց ինչ կար. ոչի՜նչ: Ասացի մի անգամ, {երանի} ՜ թէ քանի չեմ մեռած, թափէի սրտիս եղածը մեր ազգի ա

ն աղտեղի եւ պիղծ ախտի, պղտոր եւ անմխիթար աղբիւրը։ {Երանի} ՛ այն մարդուն, որ վաճառականութիւն չէ առնում խղճմտա

ռն է ձեզ կարդալ, հարիւր անգամ դառնագոյն մեզ գրել։ {Երանի} ՜ թէ ունենայինք գովեստի արժանաւոր բաներ, ի՛նչ ուրա

հովուել ժողովուրդը՝ հոգալով նորա հոգեկան պիտոյքը։ {Երանի} ՛ էր մեզ, եթէ ապառաժի վերայ չլինէր մեր սերմանածը,

՛ էր մեզ, եթէ ապառաժի վերայ չլինէր մեր սերմանածը, {երանի} ՛ էր մեզ, եթէ, ցոյց տալով հրապարակով այս ազգային պ

մուծանել եւ մշակել զնա ըստ պիտոյից մերոց աւուրց: {Երանի} ՜ թէ յաջողեալ էր հնասիրացդ այդոցիկ Զանոսեան տեսողո

ւսանելոյ անտի, զոր ինչ պարտ էր առնել եւ թողուլ: {Երանի} ՜ թէ եւ ի մերայոց ոք նախանձաւոր գտեալ տարածելոյ զբ

ազգն ողջոյն գրաւեալ մաքուր խղճմտանօք առ ի նմանէ: {Երանի} թէ ողջոյն օրագիրք մեր նովին ընթանային կանոնօք, դ

այդ գործերը յառաջ տանել մինչեւ ժամանակի վախճանը: {Երանի} թէ ես եւս օգնող լինել այդ գործակատարութեանը, նոր

հեղինակը, մեզ յայտնի չէ. գիրքը տպած է անանուն: {Երանի} ՜ թէ մէկ օր հայերէն կարդայինք այդ հոյակապ եւ ազնիւ

ոլորութեանց պատճառ լինել: Եւ այդ մոլորութիւնքը, {երանի} ՜ թէ, որպէս մի տեսական գաղափար, մնային մարդու գլ

տկար պատանու նուաստ երկասիրութիւն"։ Ո՛հ, {երանի} ՜ թէ մեր ամէն պատանիքը այդպէս լինէին. այն ժամանակ

չգտանք, բացի քանի մի պատմական տեղեկութեններից։ {Երանի} ՜ թէ եւ այս բաները գրուած լինէին ինչպէս տեսանում ե

մէջ։ Նոր լեզուի միջում կայ հիանալի խորհուրդ։ {Երանի} ՜ թէ հնար լինէր ասել այդ հնամոլ պարոններին. հին լ

ր էր ձիաւորուիլ. ոտանաւորով ոչինչ չի յառաջանայ։ {Երանի} թէ դորա գրողներն կենդանի եւ առողջ ականջ ունենային

այլն, եւ այլն"։ Հազարաւոր գովեստներ, բիւրաւոր {երանիներ} լսած ենք հարիւրաւոր անգամ. նոյնը գրեթէ եւ Ֆրանսի

Վա՛յ մեզ, որ ոչ երբեք պիտի արժանանանք, այս {երանութեան}: Փա՜ռք, ի խոնարհ, յԻւսկիւտար, Պ. Չամուռճե

ն, Կրծովք իւրով լուսազգեաց: Եւ բաբէ՜ {երանութեանն}, Զի տարուբեր անդ, մարմաջ Հեշտին՝ ան

թնագեղ Ստինքների լուսափայլ Պտուկները վարդագեղ: - {Երանութի՜ւն} խելայեղ... Զի այդ շարժման ժամանակ Հեշտին ` անօթն

ն երջանկութիւն: Ո՞վ չէ ցանկանում վայելել այս {երանութիւնը}, բայց ով որ կամի, պիտոյ է արժանի կացուցանէ իւր

ով քարոզ ունէի այդ մասին ասելու... ո՛ւր էր այն {երանութիւնը}, որ հնար լինէր սրտիս վերայի եղածը դուրս տալ եւ թ

տոյ է յաւիտեանս յաւիտենից ապահովէր իւր անանցանելի {երանութիւնը} ։ Այս կեանքի կենտրոնը որոնելը եւ նորա գոյութեան ե

անքը թափառական հրեայի անեծքի հետ: Հավանորեն, նա {երաշխավորել} է տիկին Ամեդիի համար, քանի որ վերջինիս պարտքերի

ս այժմ չեմ գրում, որովհետեւ, թերեւս քեզ հաջողվի {երաշխավորությամբ} դուրս բերել ինձ բանտից. այն ժամանակ կարելի է անհ

ու էր դէպի ջլային (feb. nervosa): Ո՛վ կարող է {երաշխաւոր} լինել, որ մի փոքր սուլեմա եւս տալու չէր առաւել շ

ձ մի չոր ապացոյց չէ՞ք հաւատում... " Մեղուն " ձեզ {երաշխաւոր}... Պ. Իսահակեանցը " Մեղուի " 14 համարում ասել է

լացնել եւ երրորդ յարկ, եթէ միաբան հիմքը կարող էր {երաշխաւոր} լինել յաւելուածի եւ ամբողջ շինուածքի ապահովութեան

: Եւ ինչի՞ պիտի վախենայ, քանի որ կառավարութիւնը {երաշխաւոր} է: - Կառավարութի՞ւնը... Ո՛վ է կառավարութիւ

մինի առաջարկութիւնը. բայց յայտնում ենք, որ մենք {երաշխաւոր} չենք, թէ Փարպեցին անպատճառ Յովհաննէս է գրել։ Յո

նի անուն ունի. գուցէ նոցանից մինը գրած էր։ Բայց {երաշխաւոր} ենք, որ թէ ինչ էլ գրած է եղել Փարպեցին, այնուամ

ինձ ժառանգութիւն չմնային, ո՛վ գիտէ, ո՛վ կարող է {երաշխաւոր} լինել, գուցէ ես եւս Շաքարեանցի նման գլուխս տայի

անել մի այնպիսի բան, որ չկայ, եւ որի գոյութեանը {երաշխաւոր} է միայն անհիմն, չնչին եւ պառաւական աւանդութիւնը

հոգու զգացմունքը, որի մշտնջենաւոր յարատեւութեանը {երաշխաւոր} է Քո սրտակից բարեկամ Հեղինակը I - Ի՞նչ

իւնը, որքան ինձ յայտնի էր այն, միեւնոյն ժամանակ {երաշխաւոր} եմ, որ հայրս անգիտութենով նուիրել էր նորան քո փե

ս գրաւական, որ դու նորանն էիր, իսկ ես քո կողմից {երաշխաւոր} եմ կացած իմ ազնիւ խօսքովը: Մանուշակը արտասուք

ւամենայնիւ չեմ կարող իմ կեանքի ապահովութեան համար {երաշխաւոր} լինել։ Այդ մարդիկը ամենայն տեղ գրագրութիւն ունին

մենում էր բնակուիլ Լետիլիէն, յայտնեց թէ չէ կարող {երաշխաւոր} լինել նախկին Արքունի խոստովանահօր կեանքի ապահովու

, եւ մնացողը եւս առ վաղիւ յարատեւելու չկարողանայ {երաշխաւորել}: Այն, ինչ որ պատկերացնում է այժմ մեր խեղճ

նց դատաստանական վիճմանց վերջաւորել զգործն այսինքն {երաշխաւորութեամբ} Այվազովսքւոյ, ոչ միայն զպատկանեալ գումարն դրամոց

րեա՛ թէ հալած իւղի տեղ՝ պատմելով, թէ Մոնգոլները {երաշտութեան} ժամանակ, եթէ կամենան, կարող են անձրեւ բերել: Հ

ո՛, մենք մինչեւ այսօր պարտական ենք մնացել: {Երաշտութեան} ընդդէմ Նուրինի աւանդութիւնը, թէեւ իսպառ չգիտենք

զգը նորա մասին: " Էս մեր կոտորուած երեխեքն էլ "- {երաշտութիւնից} գանգատուելով ասում են աշտարակցիք իրենց մէջ (եր.

սիլ ընդ գլխաւոր անդամոցն, յորոց ի ձեռին գտանի եւ {երասանակ} Սինօդին, եւ որովհետեւ պ. պաշտօնակատարն պրօկուրօ

նային, թե աճաբ այդ նավերն ե՞րբ կուգան դեյին, եւ {երբ} որ գան նե, ես առաջի փոշտիվ իմաց կուտամ իրեն, եւ

լբանդյանց Ի 7 հունվարի 1849 ամի յՕդեսսայ {Երբ} որ սահի Քիշնեւ երթալու ըլլանք նե, ես ձեզի կիմացո

արէր ինձ բերել գրելն իմ զայդ առ տիրացու Սարգիսն, {երբ} նա ինքնին աստանդական դեգերէր յԱթոռն, եւ ո՛չ կարե

9-ին գնաց Պետերբուրգ կայսրի հետ տեսության համար. {երբ} հետ Մոսկվա գալը հայտնի չէ, բայց թե գա Մոսկվա, կ

շումների համաձայն, որ գտա իմ ձեռագրի էջերի վրա, {երբ} այն ետ ստացա գրաքննչության սույն սեպտեմբերի 19-ի

է, եւ ամեն րոպե պատրաստ եմ զոհել, եւ այն օրից, {երբ} գրիչ վեր եմ առել ձեռքս, մինչեւ գերեզման ես պիտի

ւ լավացա մին փոքր: Ահա գիր չգրածիս պատճառը: {Երբ} որ դու գնացիր այստեղից, խոստանալով հասուցանել ին

ստեղից, խոստանալով հասուցանել ինձ 250 մանեթ, եւ {երբ} զգացի ես կարոտություն դրամի, իսկույն պ. Սադայից

այնտեղ ամիսը 40 ֆունտ ստերլինգով ապրել: § 5. {Երբ} որ քաղաքին հայտնած էինք, թե այսքան կամ այնքան բա

նքան բան կա եւ թե հարկավոր է դատաստան մտանել, եւ {երբ} որ քաղաքը կհանձներ մեզ էլեկտրական հեռագրով դատաստ

կան դատաստանի օրինավոր վճռադատությամբ: § 10. {Երբ} որ բերած եւ հանձնած էինք կայքերի հաստատված վկայագ

ի Մարսեյլ՝ հարկադրվեցա ոտք կոխել Սիկիլիա կղզին: {Երբ} մեր շոգենավը մոտեցավ ծովեզրին, Մեսսինայի նավահան

նապես գնահատել յուր մեջ հայտնված երեւույթքը. իսկ {երբ} բավական ճանապարհ կատարելով դեպի ապագան, կամենա ե

ույտի վերա ծածանում է Վիկտոր Էմմանուելի դրոշակը, {երբ} քանի մի անգամ առաջարկել է պ. Ֆեռգուլային անձնատո

դեկտեմբ. 26 հին ոճով) գնացի տեսանել թատրոնը եւ {երբ} ընդհատության միջոցին դուրս եկա ղահվետունը թաբակ ծ

աբար խնդրէ ի Ձէնջ նշանակել առ այս զժամադրութիւն, {երբ} եւ ուր պատշաճ թուեսցի Ձերոյին յարգութեան: Սպա

է, շնորհ առնել, նշանակել առ այս զժամադրութիւն, {երբ} եւ ուր պատշաճ թուեսցի մեծարու տիկնոջդ: Սպասե

ես գիտեմ, որ դու ինձ մոռացած չես ինչպես ես քեզ: {Երբ} ավելի մոտենամ Ռուսիային, այսինքն երբ ոտք կոխեմ ե

ես ես քեզ: Երբ ավելի մոտենամ Ռուսիային, այսինքն {երբ} ոտք կոխեմ եվրոպյան ցամաքահողի վրա, այն ժամանակ կ

Ցեյլոն կղզին, ուր երբեմն ճիզվիտները գնացել էին, {երբ} այս դժոխային կարգը նոր էր հիմնվում: Ցեյլոնից Մադ

ղութիւնք օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից ունի տպագրել եւ {երբ} պատրաստ լիցի, յայնժամ ներկայանայ յատեան Սուպրիմ

արեկից ելով ազգին, չունիցի անտեսել զբողոք նորա, {երբ} մինչ առ Ձեզ բարձրանայ ի մղձկեալ սրտէ: Սրբազնա

ունը փափկացնում են եւ քաղհանում են մոլախոտը, իսկ {երբ} այն հասնում է 1-11/2 արշին բարձրության, այն ժամա

վետ քո Միքայել Նալբանդյան Հ. Գ. Չգիտեմ, {երբ} կստանաս դու այս նամակը, բայց ես, այնուամենայնիվ

հետեւ լրիվ համոզված եմ նրանց անտարբերության մեջ՝ {երբ} խոսքը վերաբերում է մեր խեղճ հասարակության աներկբա

ից, իրենց երկդիմի վարմունքով խրախուսել են նրան, {երբ} մեր երկու հարյուր հազարի չափ եկեղեցական գումարներ

, դեմ կառնեն ծանծաղուտի: Հիմա այն ժամանակը չէ, {երբ} անպատիժ խաբում էին հասարակությունը: Եթե ես բանտա

ին: Վերջին անգամ ես նրան տեսա հունիսի վերջերին, {երբ} դուրս էի գալիս Մոսկվայից. այն ժամանակ նա խճճված

քաղաքական փիլիսոփայությանն " հետեւող Ֆրանսիային, {երբ} նա, ազատությունն իր հանդուրժելու դարաշրջանում,

քեր եմ տեսնում, որոնք չկային 60 թվականի սկզբին, {երբ} ես մեկնում էի Ռուսաստանից, բայց պետք է ասեմ, որ

հարցերի պատասխանը լինի, թե չէ այնքան անախորժ է, {երբ} պատասխան չի լինում, կարծես հարցդ հավիտենության գ

կասեի " Cвет Любим Карпович! Հիշո՞ւմ ես անցյալը, {երբ} ջերմ ընկերական շրջանում գիշերներ էինք լուսացնում

սպես, կրկին ցտեսություն: Այդ Պենելոպեի ձեւն է, {երբ} նա Ոդիսեւսի վերադարձին էր սպասում: Նամակ գրիր տո

նագրից սիրտս քիչ էր մնում նվաղեր այն բանից հետո, {երբ} ես արդեն կարդացել եմ Գիզոյի նույնանման պատմությու

րանք այդ դրոշը բարձրացրին նոր դարաշրջանի սկզբին, {երբ} այնքան էին քաղաքակրթված եւ լուսավորված, որ ամենա

ինձ համար պատրաստում է երաժշտական մի սյուրպրիզ, {երբ} ես ի վիճակի կլինեմ նրան ասելու. ահա՛ եւ ես եկա:

ներկա վիճակի մասին, մանավանդ այն ժամանակվանից, {երբ} իմացա մեր ընդհանուր բարեկամ սիրելի Ֆեոդոր Մաքսիմո

ատալ այնքան, որքան կարելի է հավատալ եզվիտներին, {երբ} նրանք շարադրում են 16-րդ եւ հետագա դարերի պատմութ

ինչպե՞ս է հանդուրժում թուրքական կառավարությունը, {երբ} Անզլիայի եւ Ֆրանսիայի միտումը շատ պարզ է: Այդ հա

ն, որ մոռացել էի: Ո՞ւր է այժմ Սադա Դավիդովիչը: {Երբ} ես Ռուսաստան եկա, նա Եգիպտոսում էր: Ինձ հանձնար

կարելի է անհամեմատ ավելի լավ աշխատել, քան հիմա, {երբ} չեմ լսում հայերեն ո՛չ մի բառ, ո՛չ մի արտահայտութ

թյան մեջ: Ահա արդեն տասը տարի է անցել այն օրից, {երբ} այդ լեզվով լույս տեսավ առաջին գիրքը, եւ մենք միշ

սառն արձանների գեղեցկությունից ու շքեղությունից, {երբ} նրան պակասում է իրական եւ կենդանի կինը՝ թող որ ո

անց այն էլ ձանձրանում եմ եւ օրերն եմ հաշվում, թե {երբ} կենդանի մարդ կտեսնեմ եւ գոնե մի վայրկյան կլսեմ իմ

մտածմունքների մեջ էի ընկել: Եվ ինչպե՞ս չընկնեի, {երբ} ամբողջ երեք շաբաթ է նրանից ձայն-ծպտուն չկար: Գրի

ոպան դրանով նրան շատ է պարտական: Եվ ամեն անգամ, {երբ} ես որեւէ բան եմ լսում վերոհիշյալ օդընտելացման մաս

մունքով - այդ մասին դատելը երեխայի գործը չէ, իսկ {երբ} նա կսովորի ու կմեծանա, երբ նրա հասկացողությունը

րեխայի գործը չէ, իսկ երբ նա կսովորի ու կմեծանա, {երբ} նրա հասկացողությունը եւ քննադատական հայացքը կզարգ

մ ձանձրույթից, գիրք չունեմ համարյա այն օրվանից, {երբ} դու հեռացար այստեղից, երեկ չէ մյուս օրը: Շնորհա

ծխափողը վերջինն է եղել եւ գլխի ընկա այն ժամանակ, {երբ} նամակս վաղուց արդեն ուղարկված էր: Այդ պատճառով խ

երեւի իմ բարեկամները նույնպես չեն ընդունի նրան, {երբ} այս նամակից իմանան, թե ինչ պտուղ է նա: Նա իբրեւ

՝ գտա հոդված կովի յուղի մասին: ՝ Էլի Հ. Գ. {Երբ} այս նամակը վերջնականապես արդեն ծրարված էր, ստացա

վ ես կարող եմ շահագրգռել նրանց հանուն գիտության, {երբ} նրանք հաղորդակից չեն այդ գիտությանը: Էլ ինչո՞վ ե

եմ եւ ի սրտե ցանկանում ամենայն հաջողություն: {Երբ} դու գնաս Մոսկվա, խնդրեմ այդ մասին հանգամանորեն խ

ւ տանն ես, ես շատ ուրախ եմ եւ ավելի կուրախանամ, {երբ} գրկեմ քեզ: Ինձ շատ հետաքրքրում է Անդրեաս սրբա

որության վրա մեկը մյուսից: Ցանել ապրիլի սկզբին, {երբ} այլեւս առավոտյան սառնամանիքներից վտանգ չկա: Մնաց

է սենատում, ու չգիտեմ եւ չեմ կարող քեզ ասել, թե {երբ} այդ ամենը կվերջանա: Առայժմ այլեւս ուրիշ բան չ

-ն եւ խոստացել էր ուղարկել ինձ: Հիշեցրեք նրան եւ {երբ} շաբաթ օրը գաք, թողեք Գ. Բ. -ի մոտ, ապա թե ոչ՝

այդ: Կալվածագիրն ինձ մոտ է, եւ ես այն կբերեմ, {երբ} գամ, իսկ առայժմ ո՛չ քեզ, ո՛չ ինձ այն հարկավոր չ

յն դեպս, արել եմ նաեւ իմ կարգադրությունները: {Երբ} ես կգամ, այն ժամանակ մնացածը կլրացնեմ. իսկ առայ

եմ, բայց կուրծքս եւ թիկունքս ցավից խեղդում են, {երբ} մի փոքր առողջանամ, պարապությունից այնքան գրեմ,

ռինք, կենե չի տաքնալ ցուրտին մեծ եղածեն, նայինք {երբ} պիտի վերջանա: ՀԱՎԵԼՎԱԾ Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ Ձ

են, եւ ամենակալ Տէրը օրհնել է նոցա վաստակը: {Երբ} աւարտեցի խօսքս, Պ. Խ. վեր կացաւ տեղից եւ, բար

իւր մօտ։ Յօժարութիւն ցոյց տուեցինք եւ գնացինք: {Երբ} որ դռնից ներս մտանք, մեզ հիւրասիրողը անյայտացաւ

ջուր է պատրաստել, որ լուանայ իւր ամուսինը, իսկ {երբ} ամուսինը ներս է մտանում, կինը, ամենեւին ուշադրո

եւ Հայրապետութիւնը Լուսաւորչի տնից վերջացել էին, {երբ} նա մեծամեծ յոյսերով ոտք էր կոխում Հայաստան՝ յուն

անցանելով Սինոպի առաջեւից, նստաւ ցամաքի վերայ: {Երբ} մի այլ նաւից օգնութիւն ստանալով՝ դուրս եկաւ այդ

նորան ձեռքից չհանել այդ գանձը, չգիտեմ։ Միայն, {երբ} վերջապէս օրինաւոր դատաստան բանալով սկսեցին պահանջ

երեք կիսով չափ անքուն գիշերներ, եւ այդ միջոցին, {երբ} սկսում եմ իմ պատմութիւնը, գտանւում էի պատուհանիս

, եթէ ծառաս յառաջամատոյց չխնդրէր ինքեան տալ: {Երբ} որ բաւական սրսրկել էր առանձնարանս անձրեւի ջրով,

ս կը լինի, որովհետեւ ի բնէ շատ սպիտակ չես, բայց {երբ} այս ամառնային ջերմութիւնքը սկսանում են, ասես թէ

տուած բարկանում է մեր վերայ, ի՛նչպէս չբարկանայ, {երբ} աշխարհը տակ ու վերեւ են բերում այսպիսի թերահաւատ

հքը, որ, քո ուղեղից ծնանելով, ստացել էի, բայց {երբ} տեսայ, որ կամակոր է դարձեալ եւ կամի իմ հետ պատեր

ակից կատարելապէս ազատուած: * * * Նոյն օրին, {երբ} որ պատահել էր իմ եւ Պ. Բէգզադէի հետ այստեղ յիշած

ի լրագիր հրատարակողի: Կարդացի այդ ոտանաւորը եւ, {երբ} կամէի արտագրել նորան Յիշատակարանիս մէջ, հօրեղբայ

տի անունով, որ առաջնորդում էր Ղրիմեցի Հայերին, {երբ} սոքա գաղթեցին Ղրիմից դէպի Դօն գետի ափը՝ Ազովից ո

ց աստիճանաւորների համար, բացի այն դիպուածներից, {երբ} որ զօրքերի գունդեր անցանելու էին ձեր բնակութեններ

Արարատեան Պատրիարգական վանքումը: Հինգերորդ. {Երբ} որ դուք արդէն բնակութիւններ էիք հաստատել մի առանձ

միայն լինել նոցա պաշտպանքը եւ հովանաւորքը: Բայց {երբ} որ այս կամ այն անձը մտած էր իւրեանց ընտրած կարգը

աւաջուր լինելը Յուլիս եւ Օգոստոս ամիսների մէջ կամ {երբ} երկար ժամանակ փչում էին արեւելեան քամիները, որով

ոլոր բնակիչքը մեծ նեղութեան մէջ էին ցեխի երեսից, {երբ} սկսանում էին գարնանային եւ աշնանային անձրեւները կ

նակ միայն իւղոտ բամբակը կը դնէ վիրաբերանի վերայ, {երբ} պղնձի թասի մէջ հաւաքուել էր մի երկու ֆունտ արիւն

ղնձի թասի մէջ հաւաքուել էր մի երկու ֆունտ արիւն, {երբ} արիւնի գոյնը սկսել էր սպիտակիլ. նորա հոգը չէ, ն

բաւական օգտակար բան դարձաւ վերջին ժամանակներում, {երբ} գետի ափում ամբարներ ու նաւահանգիստ շինուեցան, որ

: Մի անփարատելի տխրութիւն է գալիս իմ վերայ, {երբ} մտածում եմ, թէ իմ սիրական Հայը, առաջնորդուած լի

է. մարդը, նայելով բնութեան վերայ եւ տեսանելով, {երբ} որ սա փոքր առ փոքր հետ էր քարշում իւր կենսական զօ

մեզ յայտնի չեն, այն ժամանակ միայն կ'ընդունենք, {երբ} Պ. Իսահակեանցը օրինաւոր վկայութեամբ կ'ապացուցանէ

ք, ես կ՚ասեմ ձեզ, որ իմ կեանքը սկսած այն օրից, {երբ} յիշում եմ ինձ, մինչեւ ներկայ րոպէս գտանւում է մի

անձնականը եւ ստացականը այն օրիցն եմ ես ուրացել, {երբ}, աչքս բանալով, բարոյապէս նայել եմ մարդկութեան վ

էջ: Բայց ի՞նչ յուսահատութիւն, ի՞նչ ողբալի բան, {երբ} Ազուչենան զգաստանալով տեսանում է իւր մօտ դրած կոմ

կամներից մինը։ Նամակը ստանում է նա այն ժամանակ, {երբ} մայրը առաջին անգամ իւր կեանքումը պատմում էր Մանրի

իմանալով, որ Ազուչենան իւր հակառակորդի մայրն է: {Երբ} Ազուչենային շղթաներով կապած տանում են Մանրիկօյի տ

կել որպէս Մանրիկօն, նոյնպէս եւ նորա մայրը: Բայց {երբ} որ շատ աղաչում է Լէոնորան, կոմսը ասում է, թէ մի

ում էր երեսիս՝ ժամանակ առ ժամանակ բացագանչելով: {Երբ} աւարտեցի ես իմ պատմութիւնը, ասաց. - Զարմանք

տուն, որ նոյն օրին ազատուել էր ծննդական ցաւից, {երբ} ծնել էր եւ տիկին Բէգզադէն: Մանկաբարձը տալիս է նո

մանաւանդ, համբերութեամբ կարդան այս տողերը: {Երբ} Սեւ ծովի նաւարկութիւնը կապուեցաւ, երբ ես մի փոքր

ղերը: Երբ Սեւ ծովի նաւարկութիւնը կապուեցաւ, {երբ} ես մի փոքր թեթեւացայ իմ առեւտրական անվերջանալի գո

ռին եւ կանչեց ինձ Խալիլ նայիբի բարեկամի անունով: {Երբ} մօտեցայ պատանուն, հրամայեց պահապաններին արձակել

ին, ո՛րքան բան գրել եմ այդ առարկայի վերայ, բայց {երբ}... (քեզ հարկաւոր չէ իմանալ այդ բանի մանրամասն հ

Բայց ո՛ւր էին այս մտածութիւնքը այն ժամանակ, {երբ} երես առ երես կանգնած էի Շամիլի առաջեւ, ո՛րտեղ մն

օրութիւնը եւ իշխանութիւնը: Պատահում են րոպէներ, {երբ} ե՛ւ բարբարոսը, ե՛ւ աւազակը թուլանում է, եթէ յան

ետ՝ հրամայելով ինձ եւս ելանել նորա քամակից: {Երբ} ոտքս դուրս կոխեցի շեմքից, երկու զրահաւորուած մար

մ առաջեւ՝ նշանացի առնելով, որ բանամ նորան: {Երբ} բացեցի, ո՛վ խայտառակութեանս, գտայ կապոցի մէջ հի

ը. - Մուրադեան վարժարանի աղօթքը: Այն օրից, {երբ} գրեցի երկրորդ Յիշատակարանիս վերջին տողերը (" Հիւ

Կը գայ օրը, կը ծագէ եւ քո համար այն արշալոյսը, {երբ} քո ընթերցողքը կարող կը լինին նայել եգիպտական աստո

, որ թիթեռնակի պէս թռթռում են ճրագի չորս կողմով, {երբ} սա երեւում էր հայկական թանձր խաւարով պատած խոնաւ

իջին դարերի ` վերջերում գրուած հայկական գրքերին, {երբ} որ Հայոց լեզուն սկսանում էր ընկնել այն մեծ քնի մէ

արգոյ հեղինակը խառնափնդորում է բաների ժամանակը: {Երբ} հեղինակը, լրացեալ իրաւունքներով, քննչի պաշտօնով

ան համար: Կո՛մս, յոյս ունիմ, որ կը գայ մի օր, {երբ} այդ բոլորը կ՚երեւին Յիշատակարանիդ մէջ սպիտակի վեր

ր մարդկային յառաջադիմութեան համար: Կար ժամանակ, {երբ} մարդիկ ոգեւորւում էին վանքերով եւ հոգեւոր ասպետու

իտոյ է հարիւր տարիներով յետ երեւակայել իւր անձը, {երբ} ոչ այսչափ, ինչպէ՛ս այժմ, ծաղկած էին գիտութիւնքը

սայլի փայլողութիւնը սկսեց շիկանալ այն ժամանակից, {երբ} ֆրանսիական ազգի սիրտը ցրտացաւ դէպի Լուդովիկոս Տաս

րգիս, Գաբրիէլ եւ Ամբրոսիոս վարդապետների ձեռքով, {երբ} սոքա կտրուեցան պապականութեան հետ հաղորդակցութենից

ի նպատակը պիտի լինի հեշտ կերպով կատարել մի գործ, {երբ} այդ եղանակը անօգուտ էր ժողովրդին: Արդարեւ, մեծ

, քան թէ Պ. Արամի տպարանում սկսուածը շարունակել: {Երբ} պատահեցաւ ինձ հարցանել Պ. Արամից այդպիսի թանգութ

ւննին թափելու պատրաստ էին: Այսպիսի Հայրապետ մը, {երբ} որ իմացաւ, թէ Հայոց եկեղեցին ուրիշներէն կ՚արհամա

վիճակին, տեղիք չտալ անձնական կրքերի եւ ախտերի, {երբ} որ պիտոյ էր կատարել իւր պաշտօնը: Ուր չկայ մտ

: - Կեցցէ՜ ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ: Ազատ Աստուածն այն օրից, {Երբ} հաճեցաւ շունչ փչել, Իմ հողանիւթ շինուածքին Կենդա

րգարէին: Ամաչում ենք մի օտար մարդու առաջեւ, {երբ} պատմելով մեզ մեր ազգի անսրտութիւնը, նիւթականութի

է երիտասարդը վերջին յուսահատութեան մէջ: Մի օր, {երբ} սաստիկ զայրացել էր Բէգզադէի մարդ զրկելու ծարաւը (

սովորութիւն ունէր ապրանք ուղարկել մի մեծ քաղաք, {երբ} վաճառի հանդէս էր լինում այնտեղ: Մի այլ վաճառական

ապրանքը եւ ստանում է պարոնից կանոնաւոր մուրհակ: {Երբ} գնող պարոնը իւր ապրանքի հետ միասին հեռացած էր քաղ

: Բայց այդ զարմանքը հասանում է մինչեւ ի սարսափ, {երբ} մի անգամ մի պատուաւոր մարդ, տեսանելով հարսնացու

ւ համար: Բայց Բէգզադէն պահում է արծաթը իւր մօտ: {Երբ} որ դրականապէս ասել էր պատանուն, թէ չկամէր ունենա

, ասում է, թէ կարգադրութիւն էր արել նորա մասին: {Երբ} տղան մի փոքր հանդարտել էր, Բէգզադէն տալիս է ուրի

մ ոչ թէ միայն չեն կորուսել իւրեանց բարօրութիւնը, {երբ} նոցա ազգը ենթարկուել է մի թշուառ յեղափոխութեան,

իւնը վայելում է հասարակ ժողովուրդը, մինչեւ անգամ {երբ} ներգործում էր ազգութեան մեքենան, քան թէ մասնաւոր

գաղափարը այն ժամանակ միայն կարող է իրագործուիլ, {երբ} հիմնած ու պահպանուած էին բուն ազգային դպրոցներ,

ուգուած պաճուճապատանքի վերայ: Հինգերորդ դարում, {երբ} Հայոց ընտիր որդիքը զոհ գնացին պարսկական վիշապին,

սիրտը: Հա՛յ կանայք, անցան այն ժամանակները, {երբ} մարդիկ նայում էին կանանց վերայ որպէս ստրուկների վ

որպէս ստրուկների վերայ: Անցան այն ժամանակները, {երբ} կանայք համարւում էին որպէս մի ապրանք, ինչ, կահ

ցան եւ յետ գալու չեն միւս անգամ այն ժամանակները, {երբ} օրէնք տուողները նայում էին կանանց վերայ որպէս մի

րաստում հայրենիքի համար: Անցան այն ժամանակները, {երբ} կանայք համարւում էին երբեմն սատանայ եւ երբեմն հրե

յ, որ կը զարմանաս եւ թեթեւամտութիւն կը համարես, {երբ} որ կը կարդաս " հեշտ ճանապարհով " խօսքը, բայց այն

մ այն օտար հեղինակից կամ ճանապարհորդից, մանաւանդ {երբ} այդ վկայութիւնքը, լինելով շատ անհամեմատ միմեանց

րեա՛ թէ խարխափել ենք մի խաւար գետնափորի մէջ, իսկ {երբ} երեւան հանուին վերոգրեալ տեղեկութիւնքը, այն ժամա

ի երկրորդ խնդիրը, որ արել էին մեզանից: §2. {Երբ} առաջին անգամ դուրս երեւեցաւ Պ. Խուդաբաշեւի գիրքը

որուստ, այսպիսի մի խորհրդաւոր ժամանակամիջոցում, {երբ} Նախախնամութիւնը կշռում է եւ չափում է ազգերը, կը

абашева։ Մեծ հաճութեամբ նայեցայ վերնագրին, բայց {երբ} սկսեցի կարդալ արդէն յառաջաբանը, ասես թէ ապտակ իջ

ային եկեղեցու անկախութիւնը եւ ինքնուրոյնութիւնը, {երբ} Յունաց Կոստանդին կայսրը, գրգռուելով իւր՝ Հայոց

ծ է եւ վերեւում յիշուած նամակի պատճէնը: Բայց {երբ} Կոստանդին կայսրը բազմաթիւ զօրքով խաղաց Հայաստանի

խաղաց Հայաստանի վերայ, որ հպատակեցնէ իւրեան, եւ {երբ} Դուին քաղաքում բնակուեցաւ Կաթողիկոսի տանը, հրամա

, դուրս գնալով բեմից, ծածկուեցաւ ամբոխի մէջ, եւ {երբ} կայսրը գանչեց նորան եւ յանդիմանեց, նա ուրիշ այլ

յանդիմանութիւն չլսեց Ներսէսը այս բանի մասին: Իսկ {երբ}, թէեւ ակամայ, Կաթողիկոսը հաղորդուեցաւ յունական

որդ՝ ազգի անիշխանութեան կամ մի այնպիսի ժամանակ, {երբ} Բիւզանդիոնը մեծ ազդեցութիւն ունէր Հայաստանի վերայ

: Փոքր է այս, լսեցէ՛ք եւ հետեւեալքը: " {Երբ} այս կերպով քննուեցան անհամաձայնութեան նշանաւոր խն

պի ժողովը կը հրաւիրեմ նորանց այս գործի համար եւ, {երբ} նոքա հաւաքուին, կ՚առաջարկեմ նոցա այն բոլոր վկայո

երիկան, ուրախանայ նորա յաղթութեններով եւ տրտմի, {երբ} յաղթահարուած էր ստրկութիւն քարոզողը, մարդը իբրեւ

ստուգապէս կարող ենք ասել, թէ Անգլիան հարուստ է, {երբ} այն միլիոններ բաղկացնող անհատների մօտ տեսնենք որե

բիւր ապրուստի եւ հարստութեան է երկրագործութիւնը: {Երբ} որ մի ազգ կազմող անհատների մեծագոյն մասը պարապի ե

ծ, ազատ օրէնսդրութեանց հետ, զարհուրելի է: {Երբ} տէրութիւնը պէտք ունի, երբ պատերազմ ունի, շատ ան

, զարհուրելի է: Երբ տէրութիւնը պէտք ունի, {երբ} պատերազմ ունի, շատ անգամ իւր մասնաւոր հաճոյքի կա

խօսողը մահի պարտաւոր: Մի քանի օրից յետոյ, {երբ} արդէն ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւ

եւ եղբայրութիւնը նստել էին արքայական գահի վերայ, {երբ} բոլոր փողոցները եւ տուները, մինչեւ անգամ այս անբ

լինի յետոյ իմ ժառանգների եւ իմ սերունդի վիճակը, {երբ} իմ հողի քանակութիւնը փոքրացրել էի: - Դու մտ

ան արժանի է մարդկային կեանքի եւ այս երեւոյթը, որ {երբ} մի արտաքին ոյժ դադարում է ճնշել որեւիցէ մի հասարա

անտանելի ծանրութիւն եւ, ի վերայ այսր ամենայնի, {երբ} Սեբաստուպօլսի պարիսպքը խոնարհեցան դաշնակից զինուո

այն հողի գինը, մինչեւ վճարը աւարտուի: Բայց {երբ} 1861, փետրուար 19-ի հրովարտակը դուրս եկաւ, որի

որ ասել է ոյժ եւ կարողութիւն դրամի համազօր, բայց {երբ} նա թողեց երկիրը եւ գնաց քաղաք, այնտեղ ո՛չ հողը կ

ն ոյժը եւ զօրութիւնը, ինչ որ ունի աշխատութիւնը, {երբ} նորա հետ զուգընթաց է նիւթը, երբ այդ բոլորը հաստա

ի աշխատութիւնը, երբ նորա հետ զուգընթաց է նիւթը, {երբ} այդ բոլորը հաստատած է հիմքի վերայ: Յաւելացո՛ւր ս

ի դրամը. այստեղ կամքը կամ հաճոյքը հանդէս չունի: {Երբ} որ երկրագործութիւնը, դրամի հետ փոխուելու նիւթերի

դրամի հետ փոխուելու նիւթերի մշակութիւնը, ընկնի, {երբ} այդ նիւթերը սակաւանան, այն ժամանակ նախ՝ դրամի ա

րեւցաւ 1861 թուականի վերջերում, բայց կը գայ օր, {երբ} այն ստուերականը ի լոյս կը ճշմարտուի, եւ Բուլուէր

քի կամ դրամի մէջ զուգակշիռը պահելու ձգտողութիւն, {երբ} հասարակաց ծանրաչափը ակներեւ գուշակում է նորա կեան

բացակայութեան ժամանակ: Վերադառնում է իւր տունը, {երբ} կորուսել էր աշխատելու ընդունակութիւնը եւ յարմարու

արհը, որպէսզի ազգը չմեռանի եւ մանաւանդ ազատուի, {երբ} հասանէ Թիւրքիայի դրամական կեանքի վճռական վախճանը

Ահագին տխրութեան ամպ ծանրանում է մեր սրտի վերայ, {երբ} մտածում ենք, թէ Անգլիացին գնում է Կանատայ, Աւստ

կ միայն կարող է երեւել ազգային վաճառականութիւնը, {երբ} նա, գլխաւորապէս, Հայի առաջ բերած նիւթը եւ արդիւ

օգուտ կը քաղէ մեր վաճառականների գործառնութենից, {երբ} սոքա միջնորդ լինին Հայոց ընդհանրութեան եւ Եւրոպիո

ոյ մէջ, այն ժամանակ ազգային է վաճառականութիւնը, {երբ} նորա խարիսխը դրուած է ազգի հիմքի վերայ: Եւ

հեղինակը, ե՛ւ առարկան: Անցան այն ժամանակները, {երբ} մի տեսակ երկարաքղանցք խորամանկութեամբ տիրելով մար

պատգամ էին տալիս նորան, անցան այն ժամանակները, {երբ} մտածում էին պարզամիտ մարդիկ, թէ օդի անչափելի բար

, մարդը կարօտ է նիւթի: Անցա՛ն այն ժամանակները, {երբ} մշուշով պատած մարդկային երեւակայութիւնը ոչնչից տի

աջին շունչի հետ մարդը առնում է օդի թթուածինը. եւ {երբ} վերջին անգամ դուրս արձակում է իւր թոքերից ածխաթթո

ւթենից վե՛ր է այս սովորութեան հետ հաշտուիլ: {Երբ} վաճառականը, մի շփոթեալ եւ աղմկեալ տեղում, կեանք

ջ ընկած, նայում է, մասնաւորապէս, իւր գործին եւ {երբ} ժամանակ չունի կամ չկամի քննել իւր գործը, իւր ընթ

եղ չէ երեւում այն վիհը, որի մասին խօսեցանք: Իսկ {երբ} ամենայն սառնութեամբ քննեն իւրեանց բռնած ճանապարհը

օրից պիտի թուենք ազգային նորոգութեան դարագլուխը, {երբ} ազգը դիմէ դէպի բնութիւնը, որ ոչ միայն կարող է փր

ի վերջոյ՝ դրամագլխի տէր մարդոց։ Իսկ այն օրից, {երբ} նա թողեց նորանց եւ դէմքը դարձուց դէպի բնութեան հի

լինի Եւրոպացոց համար ծառայութիւն: Իսկ այն օրից, {երբ} ազգը կը սկսի մշակել հողը, երբ մարդիկ կը դառնան ի

ն: Իսկ այն օրից, երբ ազգը կը սկսի մշակել հողը, {երբ} մարդիկ կը դառնան իւրեանց հայրենի, բարեբեր երկիրն

յ եւրոպական մարդը պիտի իջանէ Ասիա: Պիտի գայ օր, {երբ} այն պառաւ Ասիան պիտի մանկանայ, եւ ասիական ազգերը

ւնիլ, իսկ բաղկացնողքը մերժել եւ ուրանալ: " {Երբ} մարդը, երեւելով այս կամ այն ազգութեան մէջ, այլե

ջ, այլեւս չէ կոչում ինքը իւրեան մարդու անունով, {երբ} նա անուանւում է Անգլիացի, Գերմանացի եւ այլն, եւ

լով, անքուն հսկում է միայն իւր ազգի շահի համար, {երբ} մարդիկ հասանում են մինչեւ այնտեղ, որ ոչ միայն մա

մ են՝ չնայելով, որ այդ բազմութիւնքը ներկայ են. {երբ} թթուածինը եւ ջրածինը միանալով, կորուսանում են իւ

Սխալը փորձական սխալ չէ, սխալը սկզբունքի մէջ է: {Երբ} տեսական ըմբռնումը սխալ է, թիւր կը լինի նորա փորձ

ի՛նչ է յառաջացողը, եւ ի՛նչ զօրութիւն է այն, որ {երբ} չքանում է, կենդանի մարդերի միլիոնաւոր բազմութիւն

բազմութիւն օր ու ցերեկով համարւում է չքացած, եւ {երբ} յառաջանում է, վաղուց արդէն ապրող մի բազմութեան,

դէմ դնել, պահպանում է իւր անձը՝ ապրում է: Բայց {երբ} էակի ներքին եւ արտաքին աւերիչ ոյժերի մէջ ընկնում

տաքին աւերիչ ոյժերի մէջ ընկնում է հաւասարակշիռը, {երբ} էակը չէ կարող իւր ոյժով դէմ դնել արտաքին ազդեցութ

ւն. նա ակամայ պիտի յօժարի ընդունել այն ժամանակ, {երբ} ցոյց տամ իմ իրաւունքը: Ա՛յս եւս հերիք չէ. նա իմ

կենդանութիւնը պիտի խոստովանի միայն այն ժամանակ, {երբ} ստուգէ, թէ զօրութիւն ունիմ իմ իրաւունքը պաշտպանե

ռ առ բառ: Եւ մի՛թէ շա՞տ ժամանակ անցաւ այն օրից, {երբ} ընդհանրական եւ մասնաւորապէս աւստրիական բռնակալութ

է ազգը: - Եւ ի՛նչ հարկաւոր է քեզ կերակուր, {երբ} դու ապրում ես այդ փառքով: Չնայելով այս բոլո

բերեալ հողի վերայ, որ պատկանում է Իտալիային, եւ {երբ} խնդիրները սկսում են սաստիկ յուզուիլ, երբ առաջարկ

ին, եւ երբ խնդիրները սկսում են սաստիկ յուզուիլ, {երբ} առաջարկութիւնք առաջարկութեանց քամակից հասնում են

՛ կատուն, որ իւր փորի համար մուկ է բռնում: {Երբ} ինքեանք՝ կառավարութիւնքը, տեսան այս, երբ նշմար

Երբ ինքեանք՝ կառավարութիւնքը, տեսան այս, {երբ} նշմարեցին իւրեանց փաստի ոչնչութիւնը, Եւրոպական հ

նի՞չը: - Քեզ ի՞նչ փոյթ: Եւ այն օրից, {երբ} կառավարութիւնքը իւրեանց ընթացքը արդարացնելու համա

: Ազգութիւնը հարկաւոր է եւ օգտակար այն ժամանակ, {երբ} նա չէ բորբոքւում իբրեւ մի րոպէական կայծ, իբրեւ պ

ատահական եւ հանգամանքներից կախուած մի բան, այլ, {երբ} որպէս հետեւանք հասուն գիտակցութեան, հանդէս է գալ

: Ազգութիւնը օգտակար է եւ հարկաւոր այն ժամանակ, {երբ} զգալի է ոչ որպէս մի բարոյական շռայլութիւն, այլ ո

մենայն րոպէ զարկւում է իրական կարիքների հետ: Իսկ {երբ} դու ասես ինձ՝ պահի՛ր քո ազգութիւնը, հաստա՛տ կաց

ն ակնթարթը միայն, որ անցնում է մեր առջեւից. իսկ {երբ} նա անցել է, անօգուտ է այլեւս: Նա, իբրեւ օրինակ

հազար ոսկու մի դրամագլուխ: Արդ, հարցնում ենք, {երբ} որ մեր բոլորի գործողութիւնը այն հազար ոսկու վերայ

եր բոլորի գործողութիւնը այն հազար ոսկու վերայ է, {երբ} մեր ձեռքում չկայ մի ոյժ, որ կարող լինէր մեր, քս

ռնալուց: Մարդը ստուգապէս մեքենայ է այն ժամանակ, {երբ} հաշիւ չկայ, այսինքն՝ գիտակցութիւն չկայ: Յոյսը

ողել է քեզ հասնել: Դարձուր աչքդ դէպի այն օրերը, {երբ} դու մանուկ էիր, կենդանացուր քո յիշողութեան առջեւ

այն երկու տուն: Հաւատա՛, որ այսօրուայ մանուկը, {երբ} իւր կարգով հասնի քո հասակին եւ քո պէս աչքը հետ դա

երայ, որ նա եւ յղանալ չէ կարող այդ յանցանքները: {Երբ} յանցանքը յղանում է մարդը, գործել է, այնուհետեւ

ահին: Բայց թատրոնից դուրս գնալու ժամանակ, {երբ} պիտի մտանէ դարձեալ իւր ատմոսֆերի մէջ, չէ մոռանու

ց ազգի հիւանդ կազմուածքը գտանւում է այն րոպէում, {երբ} յառաջանալու էր դարձը դէպի առողջութիւն, անտես առն

նենայ մօտ 3000 ռուբլի, մի փոքր պակաս կամ աւելի: {Երբ} բոլոր ծանօթութիւնքը ստացել էր Նախիջեւանը իւր պատգ

Իր մատները թրջելով: Ի՜նչ չքնաղ է, սիրայոյզ, {Երբ} գնում է ընդառաջ Եւ ասում է " բարի լո՜յս " Ծաղիկ

ղմօրօր Հով էր անում հեշտօրէն Խաղաղ քնած նախահօր, {Երբ} որ հասաւ սերովբէն. Նա մօտ գալով Ադամին ` Նստում

ց: Մեղկութի՞ւն է որեւէ Կամ թէ ստոր կի՞րք է այն, {Երբ} ձգտում է վայելել Սանձակոծ սէրն իր ընծան: Կարո՞ղ

, Պատմենք ամենը հերթով, Ինչ պատահեց մեր զոյգին: {Երբ} որ երկրում հարսնքոյր Եւ խորանի վարագոյր Պատառւում

որոտաց, Ականատես ես վկայ գտանէի տխրազգեաց։ {Երբ} աշխարհի կարճեցաւ գութ առ խնամս Օծելոյն Մատան

ացաւ անմահ տնկոյն փոխանակ։ Ես Կարապետ Զուարթնոյն {երբ} ՚ի յերկնից ՚ի բարձանց զՅարութիւն փրկողին խնկ

ժակը միշտ լցնում է Անմահարար նեկտարով. {Երբ} տակառի վերայ նստած Նա բաժակն է ինձ տալիս,

սահման դնել Կեանքի այս երջանկութեան, {Երբ} ամեն օր կրկնվում է Իմ տանը այս տեսարան։

ր Ապողոնի ձեռումը։ Հայր Աստուածը {երբ} բարկացած Նորան քըշեց շանթահար, Դու Պառ

երեայ դու ձեռին Անապատում դու հնչեցիր, {Երբ} յուսահատն առանձին Մահ էր խընդրում ճարա

մրեցան։ Դու հնչեցիր Պառնասումը, {Երբ} Արմազդ յաղթական Տիտաններին երկնքիցը Քշե

, չըմնայ մի մուր։ Դու սըրբեցիր ինձ՝ {երբ} որ ես ծնայ, Ես քո մէջ իստակ ձեռքով թաղուեցա

Այդ դատաւորը իւր մահճում հանգիստ {Երբ} արշալուսոյ քընով նընջում է, Ուսանողն զգաստ

նը՝ Գնում է շուտով համալսարանը։ {Երբ} ուսանողը դադրած-վաստակած Տունէ յետ դառնում (

եց Ու սիրուն գինին վերայից խմեց։ {Երբ} այս աւարտած՝ տընից էր դուրս գալի Ուսանողն ճ

ւ տխուրը: Ընդհակառակ ` կէս օրից յետ, {երբ} արեւն ի խոնարհ Ուրախի էլ կոտրած է սիրտը՝ լ

լսի՛ր վայերը բուի. Արծաթահերն երկնից գահէն {երբ} ցոլացնէ իւր լոյսը, Դու կը տեսնես նորա լուսո

(Լերմոնտովից) Յաւերժը ինձ այն օրից, {երբ} Շնորհ տուեց մարգարէի, Չարութեան ու յ

` Ուրախ շողերով խաղում են: Բայց {երբ} ամբոխուած քաղաքից Ես շտապով անցնում եմ,

ողբոջեց: Սալեմի դժբաղդ որդիքը ` {Երբ} քո տերեւքը հիւսում էին, Յուշիկ աղօթք արդեօք

Էգուց կարող է նոյն շողը հանդիպել քո դիակին, {Երբ} պատանած սուրբ կտաւօք քեզ թաղել կը պատրաստին:

ռանար իմ դամբանը, թէ ես ննջեմ քուն խաղաղ, {Երբ} իմ սիրտը այսպէս քնքոյշ զգացմունքներով լցուած

ջ է մնում, Ինքը անհոգի, անզօր ու անձայն: Բայց {երբ} երկնքից կը փայլէ հոգուն Անաղօտ լոյսը պայծառ արեւի

երտ սիրով կապեցինք, Մընաց դագաղում փակած՝ {երբ} ընկերին թաղեցինք։ Խաւար ու գէշ հողի տակ նա

եօք սիրտը չէ՞ նեղւում մնալ այն տեղ անընկեր, {Երբ} աշխարհի երեսին այս բանը անհնար էր... Միայն

. մեզի համար ողջ մին է Բարեկամ, թէ թշնամի, {երբ} նա արդէն մեռած է։ Այն եկողը չգիտէ, ո՞վ է պ

Սեւով կնքած, սեւ ներկած սեւ լուրը {Երբ} դուրս եկաւ Պետերբուրգից անկարծիք, Խորտակու

նիոյ թագուհին Հիւր էր եկել պապի մօտը մի օր, {երբ} նա տանը չէր. " Պարտէզումը նա ճեմում է " - ծ

տէզ, որ գտնւում էր տան մօտին։ Իմ պապը {երբ} տեսաւ նորան, տեսաւ չքնաղ երեսը, Եփ էր գալի

ց ձեռքը տիկնոջ, քաշեց նորան իրեն մօտ։ {Երբ} առանձին ջերմ համբոյրներ նորա ձեռին տալիս էր,

ես մեր կեանքի Պաշար ու պաշտպան։ {Երբ} հեզիկ մօտեցար Մասիսի դաշտերին, Բքածին

րտ առատ։ Նորա աչքը խոժոռւում է, {Երբ} տեսնում է իւր տունը, Փայտանում է զգայութիւն

իւր տունը, Փայտանում է զգայութիւնքը, {Երբ} յիշում է իւր գանձը, Երբ յիշում է, որ թողնո

գայութիւնքը, Երբ յիշում է իւր գանձը, {Երբ} յիշում է, որ թողնում է Ու ինքը զուրկ ամենից

նը ըսկըսաւ Անզօր ձայներ բերնից թողնել, {Երբ} մահու դէմքը տեսաւ։ Զո՛ւր է, չի լսիլ քո ձայ

եւիր դու կոչողին։ Նա աւելի խլանում է, {Երբ} տեսնում է վախկոտին։ Վերջին ոյժը թափել

նգնած, ժամի դռնումը. Շատ ժամանակ դեռ չէ անցել, {Երբ} նա փառքով ու պատուով Ման էր գալիս փողոցներում Իւր

ր մի վիշտ կամ ցաւ իւր կեանքում: Բայց {երբ} մի օր, երեկոյեան ժամանակ, Տուն դառնալուց,

Ուր գործում էր ջուրը այնքան աղաղակ: {Երբ} մօտեցայ աւազանին, ի՛նչ տեսնեմ, Մի հրաշագե

Բայց կամեցայ տեսնել իմ այդ օթեւան: {Երբ} գնացի ես փոսի մօտ նայելու, Սարսափելի մի ձայ

բողջ բանակ իտալեան: Նա սո՛ւրբ է ինձ, {երբ} մկրտուած Արտասուքով ու կնքած, Դու յան

տ ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ Ազատ Աստուածն այն օրից, {Երբ} հաճեցաւ շունչ փչել, Իմ հողանիւթ շինուածքին Կենդա

ց լսել ազգի հռնչիւն, Ո՛վ ներկայ նորա մօտ, {երբ} փչում էր նա հոգին: Ո՛վ սրբեց նեղուածի

ծի արտասուք աչքերից, Ո՛վ ողբաց, բողոքեց, {երբ} խլեցին հաց որբից: Քնած էր Ամիրան, աչք փակա

. Միթէ մնա՞ց ժամանակ, Մի վայրկենում {երբ} խօսեցին Լոնդոն, Նոր-Եօրք, Պուլ-Պինանդ:

Հիմի է՞լ խօսենք, եղբարք, հիմի՞ էլ, {Երբ} ընտանեկան երկպառակութեամբ Ուրիշ բան չունինք

Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, {երբ} քաջն Վարդան Վաթսուն հազարից հազարով մնաց,

ատեան Գունդը մեր վաթսուն հազարի դիմաց. {Երբ} մեր վատութեամբ՝ ո՜ղջ կորուսել ենք. Հիմի է՞

Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, {երբ} օտարից շատ Մենք ենք մեր ազգի արիւնը խմում,

րտաշատ, Ծխի մէջ կորաւ խաչն եկեղեցուն, {Երբ} այս ամենը մենք կատարել ենք. Հիմի է՞լ խօսենք

Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, {երբ} հրապարակում Պարսիկը առակ արել է Հային.

Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, {երբ} իշխանութիւն Ծախում է անարգ հացկատակներին,

Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, {երբ} Լուսաւորչի Բնիկ ժառանգի թեւերը կտրած,

Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, {երբ} ձեռք ենք տալիս, Երբ ողջունում ենք մենք այդ

Հիմի է՞լ խօսենք, երբ ձեռք ենք տալիս, {Երբ} ողջունում ենք մենք այդ չքերին, Որ դրան շուն

յց պարզ նորա հետք երեւելի էր։ Արեւն, {երբ} որ գեղեցիկ դէմքով Հորիզոն ի վեր խաղում է փառ

Անունս, ազգանունս իսկոյն հարց արաւ. Եւ {երբ} ճանաչեց հայկազեանց սերունդ, Իւր սուրբ բերան

նետեր. Իմ պաշտօն թուեցաւ նոցա հակառակ {Երբ} սփռում էի սուրբ սիրոյ սերմեր։ Այլ իմ

եւ 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը պատասխանեցի, չգիտեմ {երբ} կ՚երթայ: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրածիս

կարապետել են Պարոնին դէպի այդ վիհը: Առաջին, {երբ} մեր փոքրութիւնը ոտք կոխեց Պոլիս, ազգային լրագիրն

րեր գնացին մարդիկ այդ ճանապարհը, բայց ի վերջոյ, {երբ} երես առ երես հանդիպեցան եւ զարկուեցան անանցանելի

անողը ազգն է դարձեալ: Անցան այն ժամանակները, {երբ} մարդիկ ոգեւորւում էին վերացական եւ միստիկական բան

յ: Անցան եւ անդառնալի անցան այն խաւար օրերը, {երբ} մարդիկ երջանիկ էին համբուրելով մի սեւագլխի քղանց

կարդացող: Խոսրովիկը, դեռեւս Հայաստան չմտած, {երբ} լսեցին թէ գալիս է, փրփրեցան նախանձով եւ վառեցին

հայոց եկեղեցականութիւնը, նաեւ հինգերորդ դարում, {երբ} բան է լուսաւորութեան մասին: " Առ դառնաշունչ ն

Ա՞յս էր մեր գործը: Արիւն է կաթում մեր սրտից, {երբ} նայում են ազգի ամայի եւ ամուլ կեանքի վերայ. աղեխ

հարստահարողների կեանքը, մինչեւ մի ժամանակ, իսկ {երբ} մինչեւ բերանը լցուած էր փորձութեան բաժակը, այնու

ը իրենց բացասական դատողութեան տակ ձգելուց յետոյ, {երբ} իրենք սկսեցին հրատարակել իրենց սեփական օրագիրը կա

մանաւանդ նոր լեզուի մանկութեան պակասութիւնը։ Եւ {երբ} նոր լեզուն, տակաւին անմշակ, չունէր այն յատկութի

ւ կանոնաւոր կերպով ամեն բանի վրայ խօսելու համար, {երբ} " Հիւսիսափայլի " գրիչքը այս կամ այն գաղափարի յայտ

ի հայկաբանների անխտիր գործ դրած բառերը եւ ոճերը, {երբ} մենք գործ չէինք դնում, " Հիւսիսափայլը " գերմանախ

դնում, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառնում։ {Երբ} Ֆրանկի mօyen, Ռուսի средство եւ Տաճիկի վաքըթ բառ

ց էին թարգմանում հին ու նոր լեզուի ոգուն ընդդէմ, {երբ} մենք, հայկական ոգուն հաւատարիմ մնալով, նոյն բառ

ածում, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառնում!! {Երբ} Ֆրանկի partager, Ռուսի раздѣлять բայերը վերացակա

ւ այլն, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառնում!! {Երբ} Ֆրանկի communiquer, Ռուսի сообщать բայերը անխտիր

ւր հաղորդել, նամակ հաղորդել եւ այլն եւ այլն, եւ {երբ} մենք, հաւատարիմ մնալով լեզուի ոգուն, չէինք գործ

ւ այլն, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառնում!! {Երբ} Ֆրանկի curieu, Ռուսի любопытный բառերը անխտիր հե

հետաքրքիր բան, հետաքրքիր գիտութիւն եւ այլն, եւ {երբ} մենք, հարազատ մնալով մայրենի լեզուին, հետաքրքիր

օսներին նաեւ նոցա անոճ եւ խեղճուկ գրութեանց մէջ, {երբ} նոքա թարգմանում էին մի որպիսի եւ իցէ ֆրանկի կամ ռ

րբէք մեր խիղճը չէ տանջել մեզ, երբէք չենք ցաւած, {երբ} ցախաւելով հաւաքած իմաստակները հեռի յարգից " Հիւսի

նակները, գեղեցիկ խօսում է Պարոն Պիսարեւսկին, ) {երբ} համարում էին մարդիկ, թէ միմիայն քուրմի հանդերձով

աշտանակին։ Անցան այն ժամանակները, կրկնում եմ, {երբ} չափով ու կշռով տալիս էին ազգին իմաստութեան լոյսը

ւ ստութեան հեղինակը։ Անցան այն ժամանակները, {երբ} Պապական իշխանութիւնը կարգում էր խուզարկու ատեան (

եղեցիկ եւ յաջող խօսելու։ Այդ կը հոգայ ժամանակը, {երբ} նոր լեզուն, հեղինակների գրչի տակ ճախարկուելով,

եան եւ ապրեցնելու մասին: Բոլորովին ուրիշ բան է, {երբ} սէրը կը լինի կրօնի կենտրոնը, բարոյականութեան գլխ

յ յափշտակութիւն, ատելութիւն եւ սպանութիւն - բայց {երբ} կատարուած էր վերջին գործողութիւնը, մահի է տալիս

ըստ երեւոյթին հաւասարութեան ոգին բռնաբարւում է, {երբ} յանցանքը ներւում է, բայց եթէ այդ ներողութիւնը ըն

լ, յափշտակութիւն յղանալ եւ այդ խորհրդով սպանել, {երբ} արդարադատութիւն առիթ չունի այլեւս զրպարտողների եւ

ւ բռնւում է մտքով: Որչափ սարսափելի սխալ է, {երբ} մարդիկ ընդհանրապէս վազում են այս սիստեմից դէպի այ

արգութիւնքը կանգնում են, նա մեռած է այն րոպէից, {երբ} նորա վերջին միտքը ընկել էր թղթի վրայ. կեանքը գնո

ց մի օրուայ ճամփայ չգնաց, բայց եղան ժամանակներ, {երբ} մի օրում մէկ դար քայլեց: Պարոն, դու գիրքդ ամուր

այսչափ միայն գիտեմ, որ կորցուածը պէտք է փնտրել, {երբ} որ այդ բոլորը ձեռք գայ, այն ժամանակի մարդը թող հ

կուած Բուրբոնը ամէն կողմից վնասում էր Անգլիային, {երբ} Կարլոս II եւ Յակոբ II Ստիւարտները Լուդովիկոսի արծ

վ չէ բթացրել իր ուղեղը, ասել է ուրեմն եւ զգում է {երբ} երես առ երես քսւում է իրական աշխարհի հետ, նա դատ

է եւ պիտի դատապարտէ: Չնայելով այս բոլորի վերայ, {երբ} Հեգելը քաղաքից քաղաք եւ կայսրութիւնից կայսրութիւն

ին աճելութեան վրայ, ի՛նչ արդիւնք ցոյցը տուեցին, {երբ} գործ դրուեցան: Ստոյգ է, որ պ. Հայմը ինքն էլ զգ

ն է իր մարմնի մակերեւոյթի վրայ, որ տարածւում է, {երբ} յիշում է այս տեսակ փիլիսոփայական այլանդակութիւնքը

տալիս պոլիտիկական կուսակցութեանց դատողութեանցը, {երբ} նոքա խօսում էին իրենց հակառակ կուսակցութեանը մասի

իճակի մէջ: Նա պիտի հետ դառնայ այն րոպէից սկսած, {երբ} կանգնել էր իր ճամփի վրայ: Յայտնի է, թէ այս բոլո

թարկուած մարդ: Բանը մինչեւ կոմիզմ է բարձրանում, {երբ} քաղաքականապէս ճղակտոր եղած եւ մարդկային իրական կե

մնացածը, ամբողջ Գերմանիոյ հաւասար գին ունի: Եւ {երբ} անգլիական սահմանադրութիւնքը միջին դարերից սկսած բ

թիւնը էին նորա ոգին: Ի՛նչ տեղ էր Գերմանիան, {երբ} մարդկային արժանաւորութիւնը իր ձեռքը անցուց Անգլիո

քը, որ հեղեղեց Եւրոպա եւ չարաչար գործ դրուեցաւ: {Երբ} անգլիացին ազատութեան անունով պատերազմում էր իր դա

ում էր իր դաւաճան թագաւորի ` Կարլոս առաջինի հետ, {երբ} զիջողութիւնք զիջողութեանց քամակից որպէս մի աքցանո

մի աքցանով քաշում հանում էր թագի իրաւասութիւնից, {երբ} ի վերջոյ անճար մնալով ազգի ազատութեան, թէեւ սխալ

դեւը այնպիսի մեծ եւ զարհուրելի ցնցիւններ գործեց, {երբ} 79 եւ 93 դուրս էր գալիս ֆրանսիական կազմուածքից:

անը շրջանի մէջ: Տարակոյս չկայ որ կը գայ օր, {երբ} այդ անդրանկական համակարգութիւնը կ՚ընկնի եւ դորանո

ое начало), որ կայ Ռուսիոյ մէջ բայց ո՛վ գիտէ թէ {երբ} կարող են զարթել Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ գրակխօսները:

ինել: Թէ ուր է եղել այս փորձը, այսինքն որտեղ եւ {երբ} հասել են այս միջին մոմենտները, իրենց առարկայական

աղենք: Մեր յոյսերը անշուշտ պսակուելու էին, բայց {երբ} որ մի քառորդ ժամու ճանապարհ էր մնում մինչեւ ոսկեծ

տեսակ կերակրով, որ շատ անգամ եւս չէր պատահում: {Երբ} մտածում էինք մեր ներկայ վիճակի վերայ, արտասուք է

օրեր, - դոցայ կարմիր ծայրերը բացուել են արդէն, - {երբ} կը խայտառակուին մեր ոխերիմ թշնամիքը, եւ արդարութ

ես շատ անգամ շրջում էի միայնակ Գանգէսի ափերումը: {Երբ} զայրանում էր սրտիս վիշտը, այնուհետեւ դէպի սարերն

քո կեանքի մէջ: Քաջ իմացիր, որ տարաբախտ մարդը, {երբ} հանդիպում է իւր նման տարաբախտի եւ լսում է նորա բե

ւ գերի վարեց նորա բնակիչները: Նոյնպէս տեսայ ես, {երբ} Կամբիզես պարսից թագաւորը զայրացած իւր անյաջող արշ

կրակով դատեց հարիւրադուռն Թեբասը: Ականատես էի, {երբ} պարսիկք, ալանք, արաբացիք եւ այլն, սրով ու հրով

տորում էին դաւաճանութեամբ խաբուած անզէն մարդիկը: {Երբ} լցուեցան փողոցները նոցայ դիակներով, սկսան ճանկեր

Յիսուսեան կարգի հետ ունեցած հաղորդակցութիւնները: {Երբ} որ պապը շտապում էր պատժել նորա ապերախտութիւնը եւ

իսի փառաւոր հանդիսով չէր ընդունել Պոմպէոս մեծին, {երբ} նա վերադառնում էր լիակատար փառքով իւր ասիական յաղ

ցոյց տուել նոցայ նախահարքը մշտնջենաւոր Կեսարին, {երբ} նա Պոմպէոսին յաղթելուց յետոյ որպէս ինքնակալ տիրու

ում այստեղ յառաջ բերել նորա գործերից մէկ քանիսը: {Երբ} պապը յանձնում է սորան մի ցուցանելի գործ. ապա, օ

րեց: Միւս եւս խոհարարը ինքնին փախաւ ճանապարհից, {երբ} լսեց սորա անունը): Թէպէտ աւագ մարզերից շատերը ա

ասխանել հին փիլիսոփաներից մէկը մի անառակ մարդու, {երբ} որ սա հարցրել էր նորանից. թէ ես ինչպէ՞ս մարդ եմ

բան դրդում էր նորան այդպիսի բաների վերայ խօսել: {Երբ} տեսաւ, որ սորանով եւս չէ կարողանում իւր նպատակին

սրովը գօտեւորուած, նա ի՞նչ բանից կ՚երկնչի: Նոքա {երբ} մտաբերում էին սորա վատթար, անիրաւ ընթացքը, եւ ն

նեցաւ: Հռոմի ողջ ժողովուրդը նորա դէմ վեր կացաւ, {երբ} որ իմացաւ նորա անպատշաճ վարքը եւ ընթացքը եւ նորա

մեք ուրիշ անգամ տեղիք չտանք ստորաքարշ հոգիների, {երբ} դոքա կեղծաւորութեամբ չափից դուրս խոնարհում են մեր

քննէ վատթարների գործերը եւ վրէժխնդիր լինի նոցայ: {Երբ} մարդկութեան ապագայ սերունդը կը կարդայ նորա թերթեր

ցաւ մարգարէութիւնը քահանայապետի, որ այն րոպէին, {երբ} ստիպողական խօսքերով աղաչում էր հեզահոգի վերակացու

էին: Յիմար մարդիկը այն ժամանակն են խելօքանում, {երբ} ճաշակում են իւրեանց անխելութեան պտուղը: Վերակացո

ողների հետ, ապա, նախ սխալ է այն պատճառով, որ, {երբ} նորան արձակում էին, է՛ր աղագաւ չէր ասում, որ ես

րել. յառաջ, հոգեւոր ծառայութեան մէջ մտաւ: {Երբ} տեսաւ, որ չէ կարողանում դորանից օգուտ քաղել, քա

կարգով: Առաջին. իւր անմիտ փառասիրութեամբ: Սա, {երբ} գործարան կը գար, ուշադրութեամբ կը նայէր, որ տես

է պատահում, նշանով ասեմ, որ իմանաս: Այն օրը, {երբ} վերակացուի դաւաճանութիւնքը հասնում են իւրեանց նպա

նրանով միայն, որ նա շատ անգամ կառք էր ելանում, {երբ} երկարատեւ պատերազմելուց վաստակում էր: Բայց սա մի

եւ սկսում են ճակատ Յարդարել: Շատ են զարմանում, {երբ} տեսանում են պատերազմի դաշտի ծածկուած բազմախուռն զ

եան վրէժը կը հատուցանեն: Այս եւս պատմում են, որ {երբ} գերիներին քաղաքական բանտն էին տանում, նոքա պատահ

սկսում են որոնել ապստամբներին: Ես ականատես էի, {երբ} սոքա դատում էին այն անմեղներին, նոցայ ձայնարկութ

գործերը բարձր ի գլուխ կպանծան պատմագրութեան մէջ: {Երբ} այս լուրը առաւօտուն վաղ կարդինալին հասաւ, նա առ

: Ինչպէս մարդու շատ անգամ պատահում է երազի մէջ, {երբ} նորան պատկերանում է մի զարհուրելի տեսարան եւ կամ

րիշ մարդ փոխուելով իմ թշուառ կեանքի հանգամանքից, {երբ} որ կամեցայ, գոնէ զայրացմամբ դադարեցնել ընտանիքս

ցանելով եւ սպառնալով մեզ բոլոր դժոխքի արհաւիրքը: {Երբ}, կատակ համարելով, մեր բարեկամի խօսքը մերժեցինք

ավարւում է աշխարհի ստեղծագործութենից առաջ: {Երբ} Ձեր յօդուածը, Մոլորութեան Ոստիկանի ձեռքով ` յանդ

ացուցել է հանդէպը նշանագրելով) " Արտաւազդ " {Երբ} այս պաշտօնական թղթի պատճէնը կարդացինք, անդեն առ

կ զգուշացնելով առաքեալիներին, պատուիրում էր, թէ {երբ} ամեն ինչ որ հարկն է կատարէք, ասացէ՛ք, թէ անպիտա

արժանի էի։ Բացի սորանից, քո երանելի մայրը, {երբ} բդեշխի մօտ բերեց ձեզ, որի տանը եւ մե՛զ ուսում

խօսում արարածների միմեանց ունեցած նախանձի մասին, {երբ} եւ ամեննե՛րի արարչին եւ Տիրոջը՝ Յիսուս Քրիստոսին

քը արտասուքի, ողբալու եւ շատ սուգի արժանի չե՞ն, {երբ} հանում են անպիտան համբաւներ եւ նախանձի պատճառով խ

կամքի կատարողքը դոքա եղան։ Որովհետեւ այն օրից, {երբ} դու, Տէ՛ր, քո անարգ մարդ մեծարող խնամքովդ ինձ ք

եցած չունեցածի վրայ եւ առանց խնայելու կտրատեցին, {երբ} տեսան, թէ քո աչքից ընկայ։ Եւ այժմ, իմ ունեցածն

, եւ այդ տան Աւագ անունով քահանան ասել է, թէ. " {Երբ} էլ որ լինի, ես իրեն իսկ՝ Ղազարին չպիտի թողում հ

կամ, եթէ ճշմարիտ չէ ասածս, անարգէ՛։ Այն օրից, {երբ} դո՛ւ, Տէ՛ր, ինձ վանքը տարիր, մինչեւ իմ այն տեղ

որ Գարդմանի վանքից եկած էր մեր վանքը, այն օրից, {երբ} սորա հիմքը ձգել էին, եւ մինչեւ իմ վանքից գնալը ն

նդրուածքի համար։ Նայեցէ՛ք Յունաց ժողովրդի վրան, {երբ} իմա՛ց է տրւում, եւ քարոզ ասողը նշանակուած տեղն է

լուռ էր նախանձը, իմ մէջ զօրացած էր շնորհը, իսկ {երբ} տեսան, որ ժողովրդի բազմութիւնը յօժարութեամբ էր լ

, որ ժողովրդի բազմութիւնը յօժարութեամբ էր լսում, {երբ} տեսան, որ մարդիկ, միմեանց պատմելով շնորհի առատ

կսեցին ոխակալութիւն յղանալ եւ նախանձ ծնանել։ Իսկ {երբ} դոցանում առատացաւ այդպիսի չարակամութիւնը, խօսքը

րոնց բնա՛ւ չենք կարող համաձայնիլ. այս պատճառով, {երբ} թարգմանեցինք այս Թուղթը, հարկ եղաւ հրապարակել թէ

նգամ այստեղ ենք դնում այդ բոլորը, որ կարդացողը, {երբ} բացատրութեանց մէջ տեսնէ այդ գրքի անունը, իմանայ

մ է, թէ պ. Էմինը հիմք չունի Նորքի խօսքը հանել, {երբ} բանը Նոր քաղաքի վրայ է, եւ երբ Նոր քաղաքի էլ Վաղ

րքի խօսքը հանել, երբ բանը Նոր քաղաքի վրայ է, եւ {երբ} Նոր քաղաքի էլ Վաղարշապատը լինելու վկայութիւնը ինք

Բայց ի՛նչ հարկաւոր են մեզ հողեղէն վկայութիւնք, {երբ} գրաւոր, պարզ եւ բացայայտ յիշատակարան կայ այդ մաս

ետոյ կոյսերի վկայարաններում։ Ինքը՝ Մեծ Վահանը, {երբ} Պարսից Վաղարշ թագաւորից Հայոց սպարապետութիւնը գտա

երեւի ոմանց։ Խոստովանում ենք, բայց ի՛նչ անես, {երբ} Փարպեցու Թուղթը կարդացողին սար ու ձոր են ձգել՝ "

ն սարք ու կարգը։ Ասողիկը օգնութիւն է գալիս մեզ, {երբ}, Մեծ Վահանի Կաթուղիկէ եկեղեցին մեծապէս նորոգելը

լով, որ Սուրէնայ անապատն ասի"։ Յայտնի է, թէ, {երբ} բազմացնում էր կրօնաւորների թիւը, պիտի այդ բազմու

Բայց մենք մանրամասն կը խօսինք այս բաների մասին, {երբ} Աստուծու աջողելով հրատարակենք Փարպեցու թարգմանութ

է, թէ դարձեալ Պաւղոսի այս գաղափարն է յեղյեղում, {երբ} ասում է. " ըստ սննդակից գոլոյ ինձ ի մանկութենէ օ

. եր. 185)։ Դնենք, թէ նոյն 455 թուականին, {երբ} Վահանը յետ եկաւ Պարսկաստանից իր երկու եղբարց հետ

այսինքն՝ 440-ի փետրուարի 19-ին։ Ուստի 455-ին, {երբ} Մեծ Վահանը վերադարձաւ Պարսկաստանից եւ Աշուշայի տա

քան. քսան տարեկան տղայ չէր կարող եղած լինել նա, {երբ} խաղակից էր Վահանին Աշուշայի տանը։ 446 թուականներ

եցել է նորա ձեռքի տակ թերեւս եւ ուրիշ ուսուցիչք, {երբ} յոքնականապէս վարում է վարդապետ խօսքը, եւ եթէ մեն

Աշուշայի տանը, եւ հարկ է, թէ կային ուսուցիչք, {երբ} ասում է " յորում դրան եւ զմեզ ուսուցանէին " (եր

շտութիւնը Պարսից տէրութեան հետ, եղաւ 484 թուին, {երբ} Պերոզի տեղը նստաւ Վաղարշ թագաւորը։ Բայց պետք չէ

պարզապէս անուանում է Մուշէին Սիւնեաց եպիսկոպոս, {երբ} " երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի " ասելուց յետոյ, նոյն եր

", որ ասել է՝ Յունաստանից վերադառնելուց յետոյ, {երբ} բոլոր խռովութեանց եւ պատերազմերի ժամանակները Կամս

նը նոքա գիտեն, կարո՛ղ էք նոցանից տեղեկանալ։ Իսկ {երբ} պատերազմները վերջանան, եւ ես, հանգչելու եւ աղօթ

թիւնը, գո՛նէ պիտի չմոռանար այս եւ 53-դ երեսում, {երբ} հարկաւոր էր գտնել այն կաթողիկոսի անունը, եթէ անպ

թէ ո՛չ անխորհրդաբար ասում է Փարպեցին այս խօսքը, {երբ} իր ազատութիւնը հիմնում է պարեգօտի վրայ՝ աւելցնել

նաւանդ նորա այն ժամանակի վիճակին վերաբերութեամբ, {երբ} Մեծ Վահանը Սիւնեաց երկրից հրաւիրեց նորան վերադառն

տ մի մարդ չէր, դորան վկայում է ինքը՝ Փարպեցին, {երբ} վանքից հալածուելու դիպուածով ասում է. " Բայց բեր

ակցութիւնը եւ խաղակցութիւնը Վահանին եւ մանաւանդ, {երբ} մէջ է բերում այն պատճառները, որոնցով ասում է, թ

ին, ոչ նորա ծնողաց, երեւում է նաեւ նորանից, որ {երբ} վանքից հալածեցին նորան՝ յափշտակելով բոլոր նորա ո

։ Պաւղոսը Հոգւոյն Սրբոյ հայհոյութիւն է համարում, {երբ} մարդ, ճանաչելով ճշմարտութիւնը, մեղանչում է նորա

րութեանց երկուքն են. Գողիաթը Գէթացի էր նոյնպէս։ {Երբ} Սաւուղը իր վերջին պատերազմում մեռաւ եւ նորա մահի

լը շատ զգուշալի բան է առհասարակ. բայց մանաւանդ, {երբ} չենք հասկանում մեր սրբագրութեամբ բռնաբարած բանը։

նները, սեռ չունենալով, ծանուցում են բանը. բայց {երբ} այդ դերանուններից էլ լոկ մի հատը միայն գործ ենք դ

ու ուրիշ ուխտապահ եւ հաւատարիմ նախարարների վրայ, {երբ} սոքա Վահանի այն նեղ ժամանակը գնում էին նորան Պարս

ով խնդրէին զտեղին ", զոր Ղազարու տայր Վահան։ {Երբ} սրտապնդած թարգմանում էինք այդ տեղը " Սեւկի պարտէզ

Գլուխ ամենայն Հայոց քահանայութեան"։ Վերեւում, {երբ} ասացինք, թէ Փարպեցին լոկ քահանային էլ քահանայապե

այնպէս, մեզ թւում է, թէ պ. Էմինը հիմք չունի, {երբ} Մանդակունու անունն է տալիս։ ա) Սուրբ Յովհան

ում են "գալման եմ", "գոլման եմ" (Գալը գոլ է եղել։ {Երբ} առաջին անգամ լսեցի այբի ո կամ ե փոխուելը (նոքա չե

գործ է դրվում ածական առմամբ։ Իսկ ուած կամ ուածքը, {երբ} միանում են մի բառի հետ, ինչպէս գրուած կամ գրուածք

ղիկոսի հետ եւ դաւաճանութիւն հնարելով նորա ընդդէմ, {երբ} նամակ էր գրել Մաշտոցին, որ նա եւս միանայ իր հետ ը

կայ) բռնեց եւ Հմայեկի երեք որդոցը եւ Դուռը տարաւ, {երբ} աշուշան, Պարսկաստանից յետ բերելով, նորանց յանձնու

Ձուիկի գերութիւնը։ Մենք չենք կարող այս թոյլ տալ, {երբ} նա չէ ծածկում մեզանից Ներսէհ եւ Հրահատ Կամսարական

պուրականի իշխանութիւնը ստացաւ եւ այս այն ժամանակ, {երբ} նորա երկու երանելի եղբարքը՝ Սահակը եւ Համազասպը,

յց այս Մեհրուժանն էլ համ չ'առաւ իր ուրացութիւնից։ {Երբ} Վասպուրականի իշխանութիւնը առած վերադառնում էր իր

էր արել, թէ ունի՞ արդեօք յառաջադէմ աշակերտներ։ {Երբ} լսել էր Աբովեանի ստորասական պատասխանը այդ մասին,

անը դիմում է դէպի նա՝ խնդրելով որոշել ժամանակը, {երբ} կամք էր վեհափառ տիրոջը աշակերտքը Բեռլին ուղարկելո

ով"։ Այս օրինակ ահա պարապելով ամբողջ վեց տարի, {երբ} աւարտում էր իւր ուսման ընթացքը, միտք ունէր պատրա

եւս իւր ուսման ընթացքը աւարտելուց մի տարի յառաջ, {երբ} բնակւում էինք ամառը միասին կոմս Շերեմետեվի գիւղու

եցին։ Ճաշու ժամերգութեան աւարտուելուց յետոյ, {երբ} որ պիտոյ է սկսանուէին ննջեցելու վերայ տան եւ եկեղ

արկաւորքս բաժանուեցանք գերեզմանից, այն ժամանակ, {երբ} քահանայն դրեց խաչի կնիքը նորա մարմնի յաւիտենական

եցնում է մարդը ծաղկի այն ժամանակամիջոցում միայն, {երբ} նորա հոգին ներգործում էր մի նիւթական շրջապատի մէջ

րա հոգին ներգործում էր մի նիւթական շրջապատի մէջ, {երբ} կրում էր իւր վերայ այն կաւեղէն զգեստը, որ, այս

եթէ աչքերս ձգենք միայն այն ժամանակամիջոցի վերայ, {երբ} հանգուցեալը ապրում էր մի նիւթական շրաջապատի մէջ,

վ եւ գորտերով: Այս գահի վերայ նստում է սատանան, {երբ} պաշտօնական հանդէսով կամենում է տեսնել իւր ստորադր

, կամ լսել իւր դեսպանների յայտարարութիւնքը, կամ {երբ} կամենում է ընդունել մի շնորհաւորութիւն իւր նշանաւ

են, եւ զարթնում են արեւը մայր մտնելու ժամանակ, {երբ} Հռովմումը կատարում են երեկոյեան ժամերգութիւնը: Դ

նը: Դոյն այդ ժամանակումը զարթնում է եւ սատանան. {երբ} որ զարթեցաւ, իսկոյն հագնում է իւր վերարկուն, որ

օր չէ կրում այս վերարկուն, այլ այն օրերը միայն, {երբ} հարկաւոր էր նորան պաշտօնական կերպով հանդէս դուրս

ին: Մեր պատմութիւնը սկսւում է այն ժամանակ, {երբ} Հռովմում կատարում էին երեկոյեան ժամերգութիւն, ու

է ճաշ, եւ նախաճաշիկը ինքը իւր ձեռքովն է բերում: {Երբ} որ վերեւում յիշուած, մեզ անլսելի, աղաղակը դադար

խեց իւր ղահուէի մէջ, դրեց բերանը եւ խածեց կէսը. {երբ} որ ծամել էր, իսկոյն թթուեցաւ նորա երեսը. Ո՞ւր է

կայ եւ ո՛չ մի հատ ծանր եւ ամուր մտածութիւն: {Երբ} գրապետը ամենայն ջանք գործ էր դնում արդարանալ տէր

գայինքը եւ իւր ազգի երախտաւորքը հալածելու համար. {երբ} նա շնորհ կը բերէ մեր մօտ, նորան անշուշտ, հանձնի

ւ մի ծակ, որից անցանում էին արեգակի ճառագայթքը, {երբ} նա մայրն էր մտնում: Իսկոյն հասկացաւ սատանան

կ, իսկ կոտոշդ կոտրեցիր դեռ XVII դարու սկզբումը, {երբ}, բարեկամանալով յիսուսեան կարգի աբեղաների հետ, ս

նկարգ գործողութիւնը շարունակուեցաւ մի քանի րոպէ, {երբ} նոքա 2000 ասպարէզ տեղ վազեցին զանազան ուղղութենով

արձրութենից ընկնելու ժամանակ: Բայց այս միջոցին, {երբ} ընկաւ Աստարօտը, մի փոքր այլապէս էին Փարիզի հանգա

- Այո՛, այդպէս է, Ձեր մռայլութիւն: Այն օրից, {երբ} սկսեց կանգնել արեւմուտքումը միահեծան թագաւորութիւ

ատեց այս գործողութիւնը իւր խօսելու ժամանակ, բայց {երբ} աւարտել էր իւր խօսքը, պատասխան չստանալով գրականո

լով թողել էր նորանց, ուտելու համար այն ժամանակ, {երբ} կը շատանար Ձեր ստամոքսում մոխրային.... սխալմա

դնել, որովհետեւ այլք չէին գործածում այդ նշանը եւ {երբ} Լուկուլլոսը հեռացած էր տէր սատանայից, գրականութե

ը, որկրամոլները. մի խօսքով դժոխքի բոլոր փառքը: {Երբ} սոքա բոլորը անցել էին, երեւեցան մանկլաւիկները.

հարկաւոր ծանօթութիւնքը եւ համառօտապէս կը կարդաս. {երբ} նա կը ներկայանայ իմ խաւար զօրութեանը. այդ անպատճ

, ուր մի քանի բան սովորում էին, բայց այն օրից, {երբ} նա ստացաւ ծայրագոյն իշխանութիւնը, նախանձաւոր լին

մօտ, որպէս արժանի զօրական արժանի թագաւորի: {Երբ} աւարտեց վէզիրը իւր յայտարարութիւնը, սատանան եւ բ

ատանայի պոչը անպակաս լինի բերանիցդ, ամէ՛ն: {Երբ} որ աւարտել էր Քամը իւր ճառը, Քանանը եւ Նեբրովթը

որա հոգու տրամադրութիւնը նամակը կարդալուց յետոյ: {Երբ} աւարտել էր թէյ խմելը, վեր առաւ վերարկուն, գլխար

րդը, որ անշուշտ համարում էի յաւերժահարսն: - {Երբ} որ ամենայն բան խօսել էի եւ մի փոքր հանդարտել էի,

արդարեւ մի այդպիսի օրիորդ իւրեանց քաղաքում: {Երբ} մի փոքր հանդարտել էր պ. Շաքարեանցը, պ. Մարկոսը

ց այն է, որ անասունը խմում է այն ժամանակ միայն, {երբ} ծարաւի է. իսկ մարդը եւ ծարաւի չլինելով կարող է բ

գործութեան հնարները եւ եղանակները քննելու համար: {Երբ} հարկադրեցին Պրայսին փորձ կատարել ժողովի անդամների

ей, կախարդ), իսկ միւսը երեւելի ալքիմիկոս: {Երբ} բաւական զօրութիւն գործ դնելով երկուքը եւս ուժաթափ

դեղ բերելու, մետալների հետ խառնելու համար: Բայց {երբ} վերադարձայ դէպի արուեստանոցս, չես կարող երեւակայ

ում, Շաքարեանցը ունէր մի փոքր կարողութիւն: Բայց {երբ} գտաւ ոսկի շինելու գաղտնիքը, Շաքարեանցը սկսեց նայ

: ժամանակը տանում է այդ քարերը յատակից... {Երբ} կոմս էմմանուէլը ման գալով գերեզմանների մէջ եւ կար

վարեց հանգուցեալը երեսփոխանութեան պաշտօնը: Բայց {երբ} սորանից հինգ տարի յառաջ հիւանդանալով հարկադրուեցա

ս գալու, բայց փոքր հողի տակ ծածկուելով մարմինը, {երբ} որ սկսանում էր փտել, իւր վերլուծութեան միջոցին,

ն երեւոյթքը: Կեանքի մէջ կան եւ այնպիսի րոպէներ, {երբ} մարդը պիտի խոսէ միմիայն իւր հետ, իւր հոգու հետ,

աւոր է երկար միջոց. տիրացուն հանդիպեցաւ կոմսին, {երբ} նորա միտքը հասել էր խռովութեան մինչեւ հնարաւոր ծա

Կոստանդնուպօլիս գալով միացել էր Քեօռ-Օղլուի հետ, {երբ} սա գնացել էր այնտեղ Տեմիրճի Օղլուի ձեռքից Այվազը

ի Թովմասի տանը կային շատ հիւրեր, արք եւ կանայք, {երբ} ներս մտաւ կոմս էմմանուէլը: Մի փոքրից յետոյ կը ծա

որ հիւրերը կանգնած լսում էին այս խօսակցութիւնքը. {երբ} որ վերջացան, իսկոյն բոլորեքեան նստան իւրեանց տեղ

նելուց յետոյ, գնալու ժամանակ խնդրեց ինձանից, թէ {երբ} կարող էր գալ մեր տուն մի հայոց երգ լսելու համար:

նիմ ուսումնական բաների, - ասաց Մահտեսի Թովմասը, {երբ} կոմսը աւարտեց իւր խօսքը, - բայց ասես թէ ասածներդ

ծ " եւ բացի վերջինից " Յամին ութուտասաներորդի"։ {Երբ} որ աւարտել էիր այս ընթերցմունքը, հրաւիրուած փերի

ստանաս տղայի միջնորդութեամբ: Բայց գիտելի է, որ {երբ} երեւին փերիքը, առանց ուրիշ բան հարցանելու, պիտո

սխանեն եւ ամենայն ճշդութեամբ եւ հաւատարմութեամբ: {Երբ} աւարտեցիր հարց ու փորձդ, պիտոյ է նորանց արձակել

իւրընդունարանից եւ արդէն կոմսը խօսելու վերայ էր, {երբ} ներս մտաւ: Ձեռքում բռնել էր մի թուղթ: Կոմսը վեր

է այդ եւ ովի՛ շինած: - Այն ժամանակ կ'ասեմ, {երբ} լսեմ ձեր կարծիքը նորա մասին: Այս ասելով օրիո

քը Եւ խաղաղ սրտով մտնել դէպի հող: {Երբ} աւարտեց երգը օրիորդ Մարիամը, ամենի, աչքը դարձան

ներս տանել մեր ընթերցողքը նորա տունը, այն րոպէին {երբ} կոմս էմմանուէլը անձնատուր եղած մելամաղձութեան, ո

, շտապում եմ սկսանել իմ պատմութիւնը այն րոպէից, {երբ}, ինչպէս ասացի, կոմս էմմանուէլը գնում էր իւր օթե

սնութենից յառաջ. ես այն օրից տեսայ ձեր դուստրը, {երբ} նա կարօտեցաւ իմ մանկաբարձական օգնութեանը: Նորա,

ի՛ր, որ ոչ ովին բան չասեն: - Այո՛, ասացի: {Երբ} կ'աւարտէք գործողութիւնը, յաւելացուցի, պարոնը կպ

ազգին մեծ օգուտ... Մի քանի րոպէից յետոյ, {երբ} փոքր ինչ հանգստացել էր պ. Յովնաթանեանցը, պատուի

աւելի պարզախօս լինել մեր պարտականութիւնն է: {Երբ} եկայ ես այս քաղաքը, որից երկար ժամանակ հեռացել է

ցուցի տեղ չկարողանայ ծառայել այս նամակս, մի օր, {երբ} թեթեւացած կը լինիմ գործերից, ցոյց կը տամ ձեզ ձեր

թ ու ջիլ պատեցին նորա վերայ: Մարդկային մարմինը, {երբ} շիջել էր նորանում անձնապահական զօրութիւնը, ընկնո

թեան տակ. օդը մի կողմից ծանրանում է նորա վերայ, {երբ} սա չունէր իւր մէջ այն ընդդիմադրող ոյժը, որով մին

նցած, հեռացած լինելով Թիւթիւնճի-օղլուի փողոցից, {երբ} աչքը բարձրացնելով չորս կողմը նայեցաւ, ետ դարձաւ

էին, թէ հետը բերած արծաթ ունէր կամ գոհարեղէնք, {երբ} եկել էր Նախիջեւան, որպէս թէ կամաց-կամաց վաճառում

ր. պատճառ, Մանուշակը մի տարեկան ծծի երեխայ էր, {երբ} մի քանի հայ առաջին անգամ տեսել էին այս ընտանիքը Տ

ով նստել էր իւր տեղումը Մանուշակը պատուհանի տակ, {երբ} որ բակի դուռը բացուեց ու փակուեց, նա աչքերը ձգած

հօր եւ Շահումեանցի բաժակներին, իսկոյն վեր առեց, {երբ} աւարտել էին խմելը: Երկու րոպէ չքաշեց նոր լցրած բ

խմելով, նորա քաղցրութիւնը փորձելու համար. բայց {երբ} խմեց, խնդրեց Մանուշակից, որ փոքր ինչ ջուր յաւել

րէ՛ք, հայրի՛կ, - ասաց նա, բայց կարմրեց սաստիկ, {երբ} մտածեց, թէ արդարեւ գիտութեամբ քաղցր էր շինել Շահ

անքը այն խօսակցութեան վերայ. այս պատճառով միշտ, {երբ} սկսում էին այսպիսի խօսակցութիւնք, նա վրէժը հանու

նէ եւ կը ճանաչէ այս սիրու խորհուրդը այն ժամանակ, {երբ} լուսաւորել էր իւր հոգին եւ աճեցուցել էր Աստուծուց

արձաւ. նամակի պատասխանը գոգնոցի գրպանում էր: {Երբ} նա ներս էր մտած, Թիւթիւնճի-օղլուն պատրաստւում էր

ում էր իւր զարկը, որովհետեւ մօտենում էր մի ժամ, {երբ} առաջին անգամ իւր կեանքում պիտի խոսէր նա մի օտար մ

եւ վազեց ուղղակի վերաս... Աւելի ոչինչ չգիտեմ: {Երբ} միւս անգամ աչքս բացի, տեսայ, որ դու կանգնած ես

եթեւի պատրաստութիւնը լինում է երեկոյեան ժամանակ: {Երբ} այս բոլորը պատրաստ էր, մաղը հանդերձ իւր միջի բան

արճիճը, տարածելով մի անդիմանալի գարշահոտութիւն: {Երբ} հալուած պատրաստ էր արճիճը, բերում է հիւանդի մօտ

ողը լցնում է հալած արճիճը պնակով ջրի մէջ: Իսկոյն {երբ} աւարտուած էր այս, հանում է ջրից սառած արճիճը, ե

ետոյ ծնկների վերայ, յետոյ ոտքերի վերայ եւ այլն: {Երբ} բոլորը աւարտած էր, տալիս է հիւանդին մաղի միջի փո

մը, այս երգը ասելու ժամանակ, դադարեցան իսկոյն, {երբ} աւարտուել էր երգը, եւ իւրաքանչիւրքը կանգնեցան դա

ղջունած երեք օրիորդքը, նստեցին իւրեանց տեղը: {Երբ} բոլորը նստած էին, երեք օրիորդներից մեծը վեր կացա

, զուարճանում էին, մինչեւ հացկերոյթի աւարտը: {Երբ} ամենեքեանքը, վայելած ու լիացած էին, գլխաւոր օրի

մէջ ոչինչ չկար: VIII Քանի օր անցաւ այն օրից, {երբ} Աղուանեանցը եկել էր Թիւթիւնճի-օղլուի տուն հարսանի

նէր իւր եղբօր վերայ իբրեւ երէց քոյր: Այն միջոցին {երբ} Աղուանեանցը բարկացած ճեմում էր, երբեմն-երբեմն բա

կերպարանքը, առաւել եւս այլանդակուեցաւ, մանաւանդ {երբ} երեւեցան նորա երկայն եւ կանաչ ժանգով պատած ատամնե

թիւնը: - Շատ տարիներ են անցել նորանից յետոյ, {երբ} մեր ցեղապետը ապրել է աշխարհի երեսին Ղրիմի Թաթարի

- Խաթունը աչքերը բացած լսում էր այս պատմութիւնը: {Երբ} որ աւարտեց եղբայրը իւր խօսքը, քոյրը մի գազանական

րկադրեց իւր հօրը ներս մտանել Մանուշակի ննջարանը, {երբ} դուռը բացուեց, այս ձայնը տպաւորութիւն գործելով ն

Ե՛կ այստեղ, - ասաց հայրը ելանելով ննջարանից: {Երբ} Մանուշակը ներս մտաւ հիւրընդունարանը, Թիւթիւնճի-օ

նէ քաղաքում, որպէս պահապան վանքին եւ եկեղեցուն։ {Երբ} որ Մօթոնէում լսած էին, թէ Մխիթարեանց վանքն ու եկ

երազում եւս տեսած լինէր, թէ պիտոյ է գայ մի օր, {երբ} նորա միաբանութեան գլխաւորը կամ, աւելի ուղիղ, իւ

կան եկեղեցին եւ այդ ճանապարհով շահէր Պապի սիրտը, {երբ} նորա միաբանութեան անդամները աշխարհին հրատարակէին

աղայի Երեմեան, թէ Մօնսինեօր հրաման ետ երթալոյ, {երբ} նա ինքն առաքեցաւ 'ի նոցանէ առ Մօնսինեօր Քորեսսի հ

ատ ունենալու սերմերը տնկած էին մարդու հոգու մէջ, {երբ} սա առաջին անգամ երեւել էր աշխարհի երեսին։ Այնուհ

նայնիւ, լինում են այդպիսի մարդու համար րոպէներ, {երբ} բնական ազդեցութիւնը, յաղթահարելով եւ ընկճելով մի

ան պապականութեան ձեռքով այն խորհրդաւոր երեկոյին, {երբ} ինքը՝ թագաւորը (Կարոլոս 9-րդը), իւր ձեռքով հր

ութեան արեւը ծագելուց յետոյ, մանաւանդ այն օրից, {երբ} լուսաւոր կերպով եւ հոգու գիտակցութեամբ հասկացան Ք

կրթութիւն վասն դստերաց անտեսանելի է միանգամայն, {երբ} եւ կարի հարկաւորն էր ի պահպանութիւն լեզուին, ըստ

աւ Յիսուսեան կարգը։ Նա հաստատվելով այն ժամանակ, {երբ} նախկին կարգերը արդէն անօգուտ եւ մինչեւ անգամ ծանր

որից բղխում է նորա յարատեւութիւնը, այն ժամանակ, {երբ} ինքը Պապականութիւնը կործանւում էր ահա՛։ Ցոյց կը

յական Կարգի։ Իգնատիոսի վարքագրիչքը ասում են, թէ {երբ} նա դեռ մտատանջութեան մէջ էր, ընտրէ՞ այս ասպարէզը

գրել. երեւի թէ նա գրել է այս գիրքը Փարիզի մէջ, {երբ} նորա երեւակայութիւնը եւ հոգին ստացել էին փոքր խոր

յց Բարսելոնեան դպրոցից շատ փոքր օգուտ ստացաւ նա. {երբ} վարժապետը մեկնում էր նորան լատինի քերականութեան կ

րտքը բանդումը նստած երգում էին հոգեւոր տաղեր, եւ {երբ} միւս մարդիկը հնար գտան բանդից փախչելու, նա իւր ա

ի խիստ պատիժ էր, որ գործ էին դնում այն ժամանակ, {երբ} բանը նեղ տեղը կ'ընկնէր։ Իգնատիոսը ուրախ էր, որ

արուի՝ Աստուծոյ փառքին նախանձաւոր լինելով։ Բայց {երբ} բերեցին նորան ժողովքի մէջ, հանդէսը, այսինքն՝ ժ

էջ, որի մօտից պիտոյ է անցանէր երիտասարդ ընկերը։ {Երբ} սիրահար երիտասարդը մօտեցաւ գետին, Իգնատիոսը դուր

չէ. երեւի թէ գրուած է այն Փարիզում այն ժամանակ, {երբ} արդեն նորա վառ աշխոյժը եւ եռանդը փոխւում էր դէպի

կայք, որ պատահել էին Սալամանկայում այն ժամանակ, {երբ} Դոմինիկեան կրօնաւորները բանդ էին դրել Իգնատիոսը ի

ժողով կազմելու դիտաւորութիւնը, եւ նորա յաջորդը, {երբ} նստաւ Հռովմի գահի վերայ, տեսաւ, որ արդէն բանը բ

է նա Պելագիական էր. պատճառ, վեցերորդ նիստումը, {երբ} խօսակցութիւն էր լինում Աստուածային գթութեան մարդո

ն հնար գործ էր դնում, որ Պապի կողմը շրջէ նորան։ {Երբ} այս անօգուտ եղաւ, նա լրտես դարձաւ եւ Ֆերդինանդի

յ։ Այս խնդրին բոլոր միաբերան համաձայնեցան, բայց {երբ} այս սահմանադրութիւնը պիտոյ է գրով արձանացնէին, Լ

ան մօտ, եւ ճշմարիտ. կատարեց նա իւր խոստմունքը, {երբ} արդէն Փարիզ էր հասել։ Նորա միջնորդութենովը Հենրի

լացուց Իգնատիոսի ի բնէ բիրդ եւ առողջ կազմուածքը։ {Երբ} բոլորովին զրկուած ուժից, ընկած էր մահուան մահճի

վերագրած շնորհքները։ Բայց XVII դարու սկզբումը, {երբ} Յիսուսեանք Ապօթէոս էին պատրաստում իւրեանց նահապետ

րութենական մարդերի համար, եթէ 1584 թուականումը, {երբ} Յիսուսեանք հասան արդէն վերին աստիճանի կարողութեան

դրւում էին իսկոյն հասուցանել իւրենաց օգնութիւնը, {երբ} Յիսուսեանք առաջին անգամ պահանջում էին։ Քրէական յ

այս յանցանքով դատապարտուեցաւ Գեներալ Գօնզալեչը, {երբ} զինուորուել էր ընդդէմ այն վարդապետութեան, որ ասւ

ր Գեներալը զրկւում էր իւր աստիճանից այն ժամանակ, {երբ} յանցանքը ասւում էր Արտաքոյ եւ յայտնի։ Այս անունը

կան ուղղութիւնը։ Նոքա յայտնւում են այն ժամանակ, {երբ} Վերանորոգութեան կարօտութիւնը զգում էին ամենայն տե

մարդկային բանականութիւնը, մանաւանդ այն ժամանակ, {երբ} նա յորձանքներով սկսել էր բղխել։ Եթէ այս հասարակո

, թէ Յիսուսեանք, ինչպէս Տրիդենտեան ժողովի մէջ, {երբ} դեռ այնքան զօրեղ չէին, որ ջոկէին յայտնապէս իւրեա

կ շարադրեց Կայսրի վերայ եւ տարածեց ժողովրդի մէջ։ {Երբ} քննութիւն բացուեցաւ այս բանի մասին, Րիկցի, ինքե

ակեց իւր երեսից։ Երկրորդ տեսաւորութեան ժամանակ, {երբ} Մեցցաբարդան խօսում էր Պապի ամենայն գործերի մէջ ան

ց գուցէ թէ ուշ լինի այն ժամանակ։ Դուք կը զղջաք, {երբ} կը տեսանէք ձեր դիւրահաւանութեան կորստական հետեւան

ուշ չէր դնում սուրբ Լիգայի վերայ, զարհուրեցաւ, {երբ} լսեց, թէ իւր թագաւորութեան կէսը անցել է արդէն Սո

ին որոնում այս վտանգից ազատուելու։ Այն միջոցին, {երբ} սոքա, հաւաքուած Մային դուքսի առանձնարանի մէջ, խ

աղօթքի հետ եղաւ եւ միւս օրը գնաց Արքունի պալատ։ {Երբ} կամենում էր ներս մտանել, պահապանը արգելեց։ Ինչ

ւնը (de tels galants), ինչպէս Սիկստոս Պապն է, {երբ} նոքա մոռանում էին իւրեանց պաշտօնը եւ խառնւում էին

թէ նա մի չար դիտաւորութիւն ունէր թագաւորի մասին։ {Երբ} բանը ընկաւ հարցուփորձի, Բարրիերը խոստովանեցաւ,

ով գաղտնիքի վարագոյրը, մատնեց իւր խորհրդակիցքը։ {Երբ} յայտնեցին Հենրիկ IVին այս բանը, նա հիւանդ պառկած

ս Հենրիկոս IVը վճռեց, որ վերադառնան Յիսուսեանք։ {Երբ} Սիւլլի խորհուրդ էր տալիս նորան չ'առնել այս գործը

ղել դէպի նորա սիրտը Րավալեակի սուրը այն ժամանակ, {երբ} Հենրիկոսի մեծակշիռ մտքերը ստացել էին իւրեանց կատա

ել էր իւր խոստովանահայր Դօբենի Յիսուսեանին։ Բայց {երբ} Դօբենին կանչուեցաւ, Պարլամենտի մէջ պատասխան տալո

դիրներ, որ յարաբերում էին Պապական իշխանութեանը։ {Երբ} վարդապետը պարզ հոգով ասաց իւր կարծիքը, Կարդինալը

ր պիտոյ է բարեյաջող լինէր նա Յիսուսեաններին։ {Երբ} Հայր Լաշէզ թագաւորի խոստովանահօր տեղը կարգուեցաւ

նսէնականք, բայց քաջութեամբ ընդդէմ կանգնեցան։ Եւ {երբ}, հարկադրուելով բռնութենից, ընդունում էին կոնդակ

երայ, ե՛ւ Յիսուսեանների վերայ, ե՛ւ Պապի վերայ։ {Երբ} հանդիսաւոր օրերում նա իւր մերձաւոր մարդերով, որ

սուհին, խլում էին Օրլէան Դուքսի բոլոր ժամանակը։ {Երբ} նա հարկադրուած էր պարապիլ Տէրութենական գործերով,

աւորութիւն գործէր հասարակ ժողովրդի վերայ։ Այո՛, {երբ} Պարիի մահուան լուրը տարածուեցաւ մայրաքաղաքի մէջ,

պատասխանների մէջ գործ էր ածում " մեք " բառը, եւ {երբ} հարցնում էին, թէ ունէ՞ր արդեօք խորհրդակիցք, նա

եւ նոքա այն միջոցին հալածուեցան այս աշխարհներից, {երբ} Պիոս VII-ը իւր անպարծանք կոնդակովը, որ տուել էր

ւից սրտիս մէջ յառաջացած վէրքը բժշկւում է իսկոյն, {երբ} տեսանում եմ, որ ազգը դատապարտում է վնասի պարտաւո

նում եմ, որ ազգը դատապարտում է վնասի պարտաւորը. {երբ} ազգը, խոստովանելով այդպիսու անարժանութիւնը, կտր

րում է, բաժանում է նորան իւր հետ հաղորդութենից, {երբ} ազգը, զզուելով այդպիսու գործերից եւ պարտաւորելով

եր յարգութեանը, նամանաւանդ այն բարեգուշակ օրից, {երբ} ընթերցասիրում էի ձեր քաղցրաճաշակ եւ ճշմարտս. քար

ւթեանը եւ ազգօգուտ գործակատարութեանը: Այո ́ {երբ} սկզբից նախախնամութիւնը արժանացուցել էր մեզ Հիւսիս

ղները ճաշակել: Պատասխանում էր արգոյ հեղինակը. " {երբ} հայկական սերունդքը անդադար կը մտածեն իւրեանց անցա

ր անգամ իր համար: Նա սպասում էր միայն մի առիթի, {երբ} որ կարելի կը դառնար ` միջամտելու հայերի ներքին գո

կան բոլոր գործերը ձգելու նախնական այն քաոսի մէջ, {երբ} իր հարուստների ձեռքով թալանուած ու ճնշուած ազգը մ

րգելեց նոյնիսկ թղթի ընթերցումը եկեղեցիներում, եւ {երբ} անհնազանդ հոգեւորականութիւնը, ազգի կամքին հակառա

մից, ինչպէս այդ տեղի ունեցաւ նաեւ վերջին անգամ, {երբ} Կանոնադրութեան հիման վրայ քաղաքական ժողովի անդամն

րօֆը ունենար աւելի բնականութիւն։ Անբնական է, {երբ} Վարդիթերը որպէս տասն եւ մէկ տարեկան աղջիկ մի ջլեր

տխուր անցքից կաթուածահար է լինում։ Անբնական է, {երբ} կաթուածից հոգեվարք մարդը ցոյց է տալիս ուղեղի եւ ջ

ը չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասանում։ Իսկ {երբ} տանը նստած լսում է Վարդիթերի մահը, խոր հոգոց է ք

Իրար մօտ թաղելու խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը, {երբ} դեռ Սօսը մեռած չէ, որին արգոյ հեղինակը մի վայրկե

ծ է, նորա ոգին էլ բան չունի այս գործի հետ։ Բայց {երբ} բռնադատում ես գրիչը ինչ որ էլ լինի բան գրել, յայ

)։ Հին լեզուի կեղեւին ստրկանալ համարում ենք, {երբ} մի հեղինակ, փոխանակ ժողովրդի հանրական ձեւին հետե

ամ ում, կամ ութիւն։ Այս այնպիսի դիպուածներում, {երբ} բառը իր ուղղական վիճակում ու է վերջանում, ինչպէս

պահում է. մանաւանդ լեզվի վերածնութեան ժամանակ, {երբ} այս ու այն գաւառական բարբառներից բառեր ենք առնում

բայի հետ չ'շփուելու համար չէ կարելի բաժան գրել, {երբ} բայը գրում ենք ամբողջապէս, ինչպէս " ներկում է "

եզ կարող են ասել, թէ ինչի՞ ուրեմն բաժանում ենք, {երբ} այդ վերջաւորութիւնքը դնում ենք նախադաս, ինչպէս "

ից մի ձեւ առնուլ մի որոշեալ բառի վերաբերութեամբ, {երբ} այդ բառը տարբեր ձեւերով է գործ ածվում այնտեղ, ո՞

կ մնալ, նա դրականապէս բողոքում է եւ ասում է, թէ {երբ} թափեցիր իմ վրայից երկու երեք հազար տարեկան փոշին

հուրդ եւ յիմարական, վրէժ հանել անշունչ արձանից, {երբ} նա քրիստոնեաների կոտորվելու ժամանակ էլ այնքան անմ

ատ հեշտ է, մենք մեր փորձերից կարող ենք ստուգել, {երբ} սկսում ենք օտար լեզուներ սովորել։ Բայց թէ ինչ օր

րդը չի մարսիլ. այս պատճառով էլ մենք ընդդէմ ենք, {երբ} ամբողջ նախադասութիւնք գործ են դրվում այդ ձեւով։

ւրդը, որ չգիտէ այդ բառը, կամ ինչ անէ հեղինակը, {երբ} ուրիշ բառ չկայ եւ հարկից բռնադատված՝ ընդունել է

հայեացքը եւ այն պատճառը, որ տեղն եկած ժամանակ, {երբ} ուրիշ հնար չկայ, չենք փախչում հին լեզուի կամ օտա

տի թող ներեն մեզ մեր ընթերցողքը մեր տկարութիւնը, {երբ} չենք կարողանում մեր խօսքի ընթացքը կտրել, երբ բան

ը, երբ չենք կարողանում մեր խօսքի ընթացքը կտրել, {երբ} բանը գալիս է լեզուի մշակութեան։ Հին լեզուի ու

ծանքներ, որ թէ պատմութեան յայտնի ժամանակներում, {երբ} քիչ շատ ձեռք ու ոտք ունէր Հայաստանը, մենք չենք ո

տ կարելի է թէ անաջողութեան էլ պատճառ դարձաւ: Եթէ {երբ} եւ լինի այդ կիսատ մնացած գործը աւարտուի, միեւնոյ

կզբից մինչեւ վերջ մեր զմայլանքը աճելով աճում էր, {երբ} կարդում էինք այն հոգեշարժ, սրտաշարժ եւ տխուր անց

ատակը է ընդհանուրի վարքն ու բարքը ցոյց տալ, բայց {երբ} այդ վարք ու բարքի այս կամ այն մոմենտի համար թանձր

ք, այդ թերութեանքը եւ խորդուբորդքը հարթւում են, {երբ} արժանաւորութեան բլուրները բարձրացնում են իրենց գլ

ի համար, հետեւեալ մի քանիքը: Այն միջոցին, {երբ} Վարդիթերը վարում է մի էրուած սիրուհու պաշտօն, եւ

աղ ամուսնութիւնը բնականաբար զգալի կարօտութիւն է, {երբ} հիմնւում է նա իմացական եւ զգայական պահանջողութեան

Շամիրամի թոռներն են: Մարդու զեղջն է գալիս, {երբ} տեսնում է, թէ տասնումի տարեկան աղջիկը ընկնելով ի

: Այո՛, սարսափելի յանցանք է ծնողքի կողմից, {երբ} նոքա անառակութեան են ծախում իրենց զաւակը, բայց ա

աւակը, բայց աւելի թեթե՞ւ է այն գազանական գործը, {երբ} ծնողքը եփում են եւ ուտում են իրենց զաւակները: Յա

ը փակելով ի՛նչ օգուտ կարող էին քաղել, մանաւանդ, {երբ} նա բարկացած գոռում է թէ " Դուռը բաց արեք ", Տիրա

ենք տխրում ենք նայելով հեղինակի ժլատութեան վրայ, {երբ} բանը գալիս է մեզ երկրորդական ներգործողների հետ ծա

նի վերջը- կատաստրոֆը-չվերագրէ թըլիսմի զօրութեան, {երբ} Վարդիթերի մահից յետոյ, դուրս է գալիս նորա ծոցից

րս է գալիս նորա ծոցից այն ծակ մարգարէութիւնը, եւ {երբ} նորա բովանդակութիւնը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ներկայ

ասած են, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ այնպէս, {երբ} թէեւ որպէս օգնական, առել է Սօսը, Վարդիթերը եւ ս

ք ցաւալի կատաստրոֆի պատկերը: Անբնակա՛ն է, {երբ} Վարդիթերը որպէս տասն եւ մէկ տարեկան աղջիկ, մի ջլ

տխուր անցքից կաթուածահար է լինում: Անբնակա՛ն է, {երբ} կաթուածից հոգեվարք մարդը ցոյց է տալիս ուղեղի եւ ջ

ւ չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասանում. իսկ {երբ} տանը նստած լսում է Վարդիթերի մահը, խո՛ր հոգոց է

Իրար մօտ թաղելու խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը, {երբ} դեռ Սօսը մեռած չէ: Արգոյ հեղինակը այստեղ մի վայր

ծ է, նորա ոգին էլ բան չունի այս գործի հետ, բայց {երբ} բռնադատում ես գրիչը ինչ որ լինի մի բան գրել, յայ

խարհքը չքանդէ. եւ մենք մեծ ուրախութիւն զգացինք, {երբ} տեսանք (եր. 42), որ տակաւին պաշտւում է այդ ան

էպի վեր, սարի գլուխը բարձրանալ, բայց այն օրից, {երբ} Գալիլեյը իր գնդակները ձգեց Պիզայի թէք զանգատնից դ

ձգեց Պիզայի թէք զանգատնից դէպի վայր, այն օրից, {երբ} ծանրութիւնը որպէս ընդհանուր յատկութիւն տրուեցաւ մ

նուր յատկութիւն տրուեցաւ մարմիններին, այն օրից, {երբ} գտան հեղուկ եւ օդանման մարմինների օրէնքը - թէ նոց

նքը - թէ նոցայ ճնշողութիւնը ամէն կողմ հաւասար է, {երբ} օդի ճնշողութեան աստիճանը չափուեցաւ եւ " բնութեանը

ւթիւնից վախում է " առածը մերժուեցաւ, այն օրից, {երբ} Նիւտօնը գտաւ կենտրոնական առաձգութեան օրէնքը, այդ

գրգռում է այդ բանը մեր հարցասիրութիւնը, մանաւանդ {երբ} տեսնում ենք, որ շատ խոր արմատացած է նա ազգի հասկ

խին նկարուած է լինում օդի մէջ կախուած մի կանթեղ: {Երբ} որպէս 7-8 տարեկան տղայ հարցնում էի " վարպետիցս "

եւ ինքնաբաւական կերպով պատասխանում էր ինձ, թէ " {երբ} սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը գնում էր այդ սարի գլուխը

ոկել եւ կարդալ"։ Չգիտեմ ինչ էր յանցանքս, միայն {երբ} հարցուցի, " Խալֆա՛յ, ո՞ւմ էր հրամայում ", ճիպո

ափեցնում են մարդուն. սա միանգամայն ոչնչանում է, {երբ} աչքի առջեւ տեսնում է մի այնպիսի ուժ, մի այնպիսի

վերը յիշուած երկու այլասեռ էլեկարականութիւնքը եւ {երբ} նոքա իրենք այդ օդեղէն բարձրութեան մէջ միանում են

անը, բայց ոչ մի կործանաբէր կայծակի կերպարանքով: {Երբ}, ինչպէս ասացինք, երկրագունգի եւ ամպի մէջ առաջաց

մէջ առաջացել են այն այլասեռ էլեկտրականութիւնքը եւ {երբ} իւրաքանչիւրը նոցանից օդի միջնորդութեամբ առանձնացա

յտնել քննողին եւ այն Ժամանակ նոքա յայտնի են, իսկ {երբ} միացան, էլ չեն ընկնում զգացողութեան տակ եւ անյայ

Notice Scientifique sur le Tonnére, հ. XXX) - {երբ} կայծակը զարկեց Հասսելտեան եկեղեցու աշտարակին, Ցո

վկայութիւնից եւ աչքի յայտնի ճշմարտութիւնից: Բայց {երբ} դեռ բանը չէր հասել այդտեղ նա ունի գրած մի պատուակ

ւ մինչեւ անգամ աստուածընդդէմ հայհոյութիւնք գտնէ, {երբ} խօսք է լինում աստուծու աչքի, ձեռքի, կամ բարեկամ

շտ սեղմուած եւ ճնշուած վիճակի մէջ է: Ասել է, թէ {երբ} արեւի ջերմութիւնից Արարատեան դաշտի օդը լայնանալով

այնանալով անօսրանում է եւ բարձրանում է դէպի վեր, {երբ} միւս կողմից Մասիսի օդը ցրտից ճնշուած սեղմ է եւ աւ

տարւում օդերի զուգակշռութիւնը, այլ այն Ժամանակ, {երբ} արեւի ճառագայթքը էլ այնպէս չէին տաքացնում դաշտը,

արեւի ճառագայթքը էլ այնպէս չէին տաքացնում դաշտը, {երբ} նորա օդը կամաց-կամաց կորցնելով իր ձգականութիւնը ս

դ աստիճանը, եւ մեր համար եղած է երբեմն ժամանակ, {երբ} ամէն հարստութեան յայտարարքը էին զանազան կենդանինե

Արդէն քաղաքակրթութեան մէջ մեծ առաջադիմութիւն է, {երբ} մի վայրենի, թափառական որսորդութեամբ պարապող ազգ

րունակելու: Երկրագործական աշխատութեանը ժամանակ, {երբ} աղջիկը չէր ուզում բանիլ կամ թէ ուզում էր իր սիրակ

եսութիւն էին նշանակում կամ մի նշանաբան դնում: Եւ {երբ} ամէնքն էլ իրենց ցանկութեան հասած էին, մորմից խայ

ր չէ, կամ զօրութիւն չունի մորմի խայթոցի ընդդէմ, {երբ} աշխարհ, արարած իր աչքով տեսնում է, որ երէկ մորմ

ար բարակ Վարդիթերի հետ մտերմաբար խօսելուց յետոյ, {երբ} Անոյշը յայտնում է նորան մանուշակների մասին եւ ասո

յշի բերնով: Շատ քաղցր է գալիս մեր ականջին, {երբ} լսում ենք հայկական անբռնադատ խօսքը, երբ այդ ձայն

կանջին, երբ լսում ենք հայկական անբռնադատ խօսքը, {երբ} այդ ձայնը դուրս է գալիս ուղղակի ազգի սրտից, ազգի

ալիս ուղղակի ազգի սրտից, ազգի հասկացողութիւնից, {երբ} նա թունաւորուած չէ արուեստական բարոյականութիւնից

յն ճանաչւում է: Փարպու ճանապարհի բանն եմ ասում: {Երբ} Համասփիւռը բարկացած Սօսենց խաղ ասելու վրայ, անիծ

ով արուած նկարագրութիւնը թոյլ է լինում, մանաւանդ {երբ} ամբողջ բանի ընթացքից մի կտոր է դուրս բերւում: Գո

երի քարացած խղճմտանքի վրայ, կամ գոնէ բարոյապէս, {երբ} յիշեցնում է նորան աշխարհի երեսին մահ լինիլը: Ո՛հ

լսում ենք մի շատ պարզ եւ սրտաշարժ խօսակցութիւն, {երբ} Սօսենք, գիշերով, արաղ են քաշում իրենց այգում:

(եր. 169): Տխրութիւն է գալիս մեր վրայ, {երբ} յիշում ենք, թէ հարստահարուած երկրագործը կամ շինա

, ծածուկ, խորհրդական առանձնութեան մէջ բողոքել, {երբ} ոչ ոք չէր լսում նորա բողոքը... Սօսի կարծի

լ ա ինձ տարել, թէ կ՚երթամ մովրովին կը գանգատեմ, {երբ} որ քեզ կ՚ուզի նա, հետդ գեղիցը մի թուղթ կը բերես

իճակից լաւ չէ եւ կարբեցոց եւ հանավանքցոց վիճակը, {երբ} նոքա այգեքաղի ժամանակ 5-6 հարիւր հոգի գալիս են Աշ

կ 5-6 հարիւր հոգի գալիս են Աշտարակ այգի քաղելու, {երբ} Վարդիթերի հայրը տասն այդպիսի մշակ առաջն արած տանո

աբար վնասակար հետեւանքներ պիտի ունենային մանաւանդ {երբ} դպրոց-մպրոց չլինելուց յետոյ բերանացի խրատներ էլ կ

րջացած է, իսկ խոտհնձի ժամանակը յունիսի սկզբում, {երբ} շերամի բանը պրծած է, այլ թէ ասենք, որ լոկ ծերեր

եւ մեր մասնաւոր սիրոյ անարժան, բայց ի՞նչ անես, {երբ} այդ չնչին միջատի որպիսութիւնը չիմանալը հարիւրաւոր

է առնուլ որպէս իրողութիւն: Բայց այնպիսին, {երբ} աչքի տակ առնու բնութիւնը, երկու ազգի կեանքերի մի

էլ, էրուել էլ: Բայց այդքան բան անցնելուց յետոյ {երբ} պատուաստը (լաւ է թէ վատ, այն չէ խնդիրը) բնիկ է

պէս Մամիկոնեանց ցեղը: Գուցէ այդ ցեղի նախահայրը, {երբ} փախչում էր Չինաստանից, իբրեւ երեւելի մարդ, ունե

ի վերը դրուած մաքրասիրութիւնից: Ճշմարիտ է, {երբ} դպրութիւնը միայն գիտական առարկաների վրայ խօսի, ա

ւած ձեւերին, թէեւ կարօտ միշտ բաղդասութեան, բայց {երբ} ուզէ նա ազգի կեանքի մէջը մտնել, ապա ուրեմն այդ դ

եզուն թուրքի կամ սատանայի ձեւերին ստրկանայ: Բայց {երբ} այս կամ այն բանում այսօր միեւնոյն ձեւն ենք տեսնու

աղջիկ եմ ալ կ՚ուզեմ, - բարակ մէջքիս շալ կ՚ուզեմ, {Երբ} ես եկայ ձեր տունը - ոսկին սարեսար կ՚ուզեմ: Կիրա

նը բաւական միջակ ճանապարհով յառաջ էր խաղում, իսկ {երբ} ընկաւ սա Հոմերոսի բանաստեղծական ճարտար մտքերի տակ

այն։ Լեզուն մի այնպիսի բան չէ, որ ով կամենայ եւ {երբ}, ուզածին պէս շինէ, կերպաւորէ. դորան հարկաւոր է

ածը էլ համին չի նայիլ միայն թէ ուտելիք գտնէ, իսկ {երբ} մարդը հոգացել էր բոլոր էական պէտքերը, երբ այդ բո

, իսկ երբ մարդը հոգացել էր բոլոր էական պէտքերը, {երբ} այդ բոլոր ասում ենք հոգալով ապահովել էր իր կեանքը

պսակուած եմ, կնիկս շատ էլ տգեղ է, գիտեմ, բայց {երբ} որ իմ կեանքը նորա կեանքի հետ անքակտելի կապերով կա

նքը նորա կեանքի հետ անքակտելի կապերով կապուած է, {երբ} նա իմ զաւակների մայրն է, իմ տան կառավարիչը, ի՞ն

, ի՞նչպէս ես կարծում, ես դուրս կը ձգե՞մ նորան, {երբ} գաս ու քարոզես ինձ մէկ կողմից նորա տգեղութիւնը,

օրը չնմանելով աւելի գեղեցիկ լինել իր տեսակի մէջ, {երբ} նորա կազմուածքը պնդանայ եւ ծաղկի, կարող է նա եւ

է տաճկական լեզուի բաղդասութեան, բայց ինչ կանես, {երբ} բոլո՜ր ազգդ այդ տրամաբանութեամբ եւ այդ բաղդասութե

ն ձեւերով կամ հայկական տրամաբանութեամբ խօսելուց, {երբ} լեզուն այն ձեւերի տակ զրկuում է իր խորհրդից եւ չէ

ում է իր խորհրդից եւ չէ կարում վարել իր պաշտօնը, {երբ} խօսօղը չէ հասնում իր նպատակին, որովհետեւ նորա խօ

յո՛, ազգութիւնը է մի վերացական անձնաւորութիւն եւ {երբ} չկար այդ անձնաւորութիւնը, եւ ազգութիւնը չքացած է

տումը վեր ընկնի, որ կենդանիք նրան չմաքրազարդեն, {երբ} կարող է նա ազատ մնալ ջերմութեան, խոնաւութեան լու

րու, Ապա տես թէ կը գայթի Վէ՞ս բնութիւնը մարդու. {Երբե՛ք} ստոր կրքերի Համար սիրտը չէ՛ թիրախ. Իսկ դու ինչո՞

եան, երբեք մեզ չենք համարում այն, ինչ որ չենք, {երբե՜ք}: Բայց ինչո՞ւ ես այդ խնդրէի. մի՞թէ նրանք, որ ա

՞ ստուգեաց թէ իմ էր գրեալ, թէ ունիցեա՞լ էի ես եւ {երբեմն} ընդ ինքեան զգրութիւն, կամ ինքն ընդ իս, եւ երկրո

որ շատ անգամ 25 օրից գիր կառնում Նախիջեւանից կամ {երբեմն} ամիսներով չեմ առնուլ: Ես եղած բան չէ, որ ձեզանի

նդակի պատկերը մի կաթիլ հեղուկի մեջ պարունակելով, {երբեմն} եւս այս հեղուկը պատած եղջերային կամ ոսկրանյութ պա

րդախ սերը նույն է եւ նույն պիտի մնա, չնայելով որ {երբեմն} նամակներս ուշանում էին: Եղբայր, խնդրում եմ

եմ Սադայի 250 մանեթ պարտքը, որի մասին հայտնած եմ {երբեմն} եւ ամեն օր մաշում է հոգիս: Իմանալով այս բոլոր

ծ կարողութիւն աղաչեմք՝ զօրացուցանել զՁեզ, որպէս {երբեմն} զԶօրաբաբէլ եւ զԲեսսելիէլ, զնորոգող եւ զճարտարապե

հոյակապ ճարտարությամբ քանդակագործված արձանքը, որ {երբեմն} դրված էին բուրբոնների փառքի համար, այժմ ջարդ ու

են քաղաքի առաջեւ. սա հին Թատմորն է արաբական, որ {երբեմն} Սողոմոն շինեց եւ որ վերջումը նյութ եղավ արաբական

ս Անթարը: Թատմորից գնացինք Ցեյլոն կղզին, ուր {երբեմն} ճիզվիտները գնացել էին, երբ այս դժոխային կարգը նո

ն ապրած-անցած սիստեմի ազդեցությամբ, որտեղ թեկուզ {երբեմն}, լսվում էլ են նախադասություններ կենդանի լեզվից,

րդեն սկսել ես 2-ին գալ: 2-ը անց կեսին կամ երեքին {երբեմն} մենք ճաշում ենք, եւ դրա համար էլ այդպիսի տարաժամ

ային գործի յառաջադիմութեանը։ Այո՛, ցանկանում էի {երբեմն} երբեմն տեղեկութիւնք տալ այդ պատուական օրագրին, բ

րծի յառաջադիմութեանը։ Այո՛, ցանկանում էի երբեմն {երբեմն} տեղեկութիւնք տալ այդ պատուական օրագրին, բայց երկ

իմ բարեկամներից, լսելով ինձանից, թէ կամենում էի {երբեմն} երբեմն քննութեան տակ ձգել դորա թերթերը, ասացին ի

կամներից, լսելով ինձանից, թէ կամենում էի երբեմն {երբեմն} քննութեան տակ ձգել դորա թերթերը, ասացին ինձ, թէ

քը, իսկ փայլակների լոյսը ներկում էին ամենայն բան {երբեմն} մորագոյն եւ երբեմն ծծմբագոյն: Անձրեւի կատաղութիւ

լոյսը ներկում էին ամենայն բան երբեմն մորագոյն եւ {երբեմն} ծծմբագոյն: Անձրեւի կատաղութիւնը, որոտմունքի թնդ

ն, զորօրինակ՝ հոտ, համ եւ այլն, եւ այլն, կամ {երբեմն} նկատում են, որ մի սեւ շիշի միջից լցուած սպիտակ ջ

դգալի մէջ տեսանելու չէր այդ գունափոխութիւնը: Իսկ {երբեմն}, որովհետեւ դեղերը շատ անգամ տրւում են մի, երկու

անազն Արքեպիսկոպոսի ձեռքով: Նա հաստատած է այդտեղ {երբեմն} ուսումնարան եւ տպարան, որ կառավարուել են բաւական

այն մարդիկը, որոնց վերայ նայելով՝ զարմանում էր {երբեմն}, ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ կամակոր տգէտներ, գիշերի

տոյ է առնել, մարդ ենք, ունինք շատ թուլութիւնք. {երբեմն} սիրում ենք մի մարդ՝ առանց կարողանալու հաշիւ ու հ

ում իւր ոգեւորիչ ճառագայթքը այդ աշխարհի վերայից՝ {երբեմն} երբեմն հետաքրքրութեան համար նայելով նորա վերայ:

ոգեւորիչ ճառագայթքը այդ աշխարհի վերայից՝ երբեմն {երբեմն} հետաքրքրութեան համար նայելով նորա վերայ: Բայց..

րայ: Այդ տունը, ուր այժմ բնակւում եմ ես, եւ որ {երբեմն} եղած է իմ պապերի բնակարանը, տեսել է շատ ցրտաշուն

լու չէր տիրապետել այդ գահին, որի վերայ նստել էին {երբեմն} մեծ մարգարէի հաւատարիմքը: Այս պատուելիու կրօնափո

որ նստած էին նորա մօտ, լսելով իմ խիստ խօսքերը, {երբեմն} երբեմն զարմացական " մեղաներով " շփում էին իւրեանց

ած էին նորա մօտ, լսելով իմ խիստ խօսքերը, երբեմն {երբեմն} զարմացական " մեղաներով " շփում էին իւրեանց սպիտակ

ո սիրտը եւ հոգին: Ես որդի եմ մի անբաղդ ազգի, որ {երբեմն} ունեցել է իւր քաղաքականութիւնը, իւր հողը, օրէնք

անազան հայաբնակ տեղերում, ուր եւ մեք պատահած ենք {երբեմն} երբեմն... Բանը միայն տօն կատարելու վերայ չէ...

հայաբնակ տեղերում, ուր եւ մեք պատահած ենք երբեմն {երբեմն}... Բանը միայն տօն կատարելու վերայ չէ... Եւ այդ

շատ տեղ օդերի մասին եւս յայտնում է իւր կարծիքը՝ {երբեմն} լաւ, երբեմն վատ եւ վնասաբեր ասելով այս կամ այն տ

ի մասին եւս յայտնում է իւր կարծիքը՝ երբեմն լաւ, {երբեմն} վատ եւ վնասաբեր ասելով այս կամ այն տեղի օդը: Այդ

ղեկութիւնք ունենաս այս բաների մասին եւ յոյս ունեմ {երբեմն} կարդալ քո Յիշատակարանի մէջ այս բոլորի մանրամասն ն

: Ես ներս մտայ Վերսայլի այն բնակարանքը, ուր {երբեմն} եռ էր գալիս մի կեանք՝ թունաւորուած բիւր հրապոյրն

առաջնորդող սպասաւորի պատմածը: Այդտեղ լինում էին {երբեմն} երաժշտական նուագածութիւնք, որ կարգում էր ֆրանսիա

րով եղած աղօթքի մասին: Միւս կողմից այլ մարդիկ եւ {երբեմն} Մուրադեան վարժարանում գտանուած ազգային պատանիք,

բայց այս միաբանութիւնը արգոյ ծերունու գրչի տակից {երբեմն} երեւում է կրօնական մտքով, որ Հայերը ընդունեն Պապ

ան մտքով, որ Հայերը ընդունեն Պապականութիւն, իսկ {երբեմն} քաղաքական մտքով, որ Հայերը... եւ այլն, եւ այլն

մտքի ծնունդը աւելի պատշաճաւոր զգեստով հանդէս հանէ {երբեմն} մեր ընթերցասէրներիս առաջեւ: " Ընծայի " հեղին

մ է քրքրել իւր սատանայի պոչով գրուած մատեանները, {երբեմն} գլուխը քորելով եւ երբեմն մի պտղունց թաբակ քիթը լց

ոչով գրուած մատեանները, երբեմն գլուխը քորելով եւ {երբեմն} մի պտղունց թաբակ քիթը լցնելով, ասում է, թէ գործ

հրամայւում է խօսել Ռուսերէն, Ֆրանսիարէն, սակաւ {երբեմն} ՝ Հայերէն: Թող շարժուին գերեզմանի մէջ մեր Ար

Անցան այն ժամանակները, երբ կանայք համարւում էին {երբեմն} սատանայ եւ երբեմն հրեշտակ։ Այժմ՝ այս մարդասէր դ

ները, երբ կանայք համարւում էին երբեմն սատանայ եւ {երբեմն} հրեշտակ։ Այժմ՝ այս մարդասէր դարում, լուսաւորեա

ծել ա՛յն անդրդուելի հոգով եւ ցանկութեամբ, ինչպէս {երբեմն} Մովսէս ցանկանում էր հանել Աստուծոյ ժողովուրդը աւե

գրուածը հաւանելի էր եղել մի թեթեւամիտ պառաւի, որ {երբեմն} մի քանի կեղծաւոր մարդերի բերանով համեմատուել էր Հ

ան դպրութեանը տալ այն ակնարկական ուղղութիւնը, որ {երբեմն} յայտնի էր Փրանսիայում անունովս՝ Litérature allus

, ահաւասիկ երկրագունդի այսինչ կէտի վերայ ես ունէի {երբեմն} հող եւ ազատութիւն, որ յետոյ աւազակները կողոպտեցի

ադէմ ցնցել դատարկ քսակները, որոնց մէջ լցուած էին {երբեմն} ոսկին եւ արծաթը: Տնտեսական խնդիրը միակ խնդի

եթէ հասկանում են ազգութիւնը մի ամբողջութիւն, որ {երբեմն} կար եւ որի դարաւոր փոշով ծածկուած յիշատակարանների

իւն չէ, այլ պատահական հակումն հարստութեան կշռի, {երբեմն} դէպի այս եւ երբեմն դէպի այն կողմը: Այսօր դու ես

կան հակումն հարստութեան կշռի, երբեմն դէպի այս եւ {երբեմն} դէպի այն կողմը: Այսօր դու ես հարուստ, վաղը ես կ

րատեւում ժառանգների մէջ, այլ շատ անգամ նոյն ինքը {երբեմն} հարիւր հազարներ իւր ձեռքի մէջ շարժողը դառն աղքատո

ղթ ի մարտէն Եւ ո՞ւմ տեղի ճակատուն. Էր {երբեմն} այս խնդիր, Բե՛ր, ասել նաեւ կնճիռն,

- Իսկ Ադա՞մ. - " Ինչ ո՛չ կասէր. Էր {երբեմն} զի համբոյր Կնքէր կուսին ի շրթունս, Մեր

ւթեան ինքնին դեդեւի, եւ առանց ամենայն հիման դիմէ {երբեմն} ՚ի վեց, եւ երբեմն յեօթն հազար թուականն, հուսկ ո

, եւ առանց ամենայն հիման դիմէ երբեմն ՚ի վեց, եւ {երբեմն} յեօթն հազար թուականն, հուսկ ուրեմն ըստ Չինաց եւ

ս եւ ընդդէմ շփոթողաց եւ՛ ընդդէմ բաժանողաց, առանց {երբեմն} յայս եւ երբեմն յայն կողմն շեղլոյորպէս ցուցանէ զին

թողաց եւ՛ ընդդէմ բաժանողաց, առանց երբեմն յայս եւ {երբեմն} յայն կողմն շեղլոյորպէս ցուցանէ զինքն Այվազովսքին

են որպէս նաեւ մերս Հայաստանեայց եկեղեցի: Այսպէս {երբեմն} Իսրայէլ դառնայր մտօք յԵգիպտոս, եւ քաղցրանային ՚ի

յաւելեալ եթէ ըստ ծանրութեանց եւ ըստ թեթեւութեանց {երբեմն} մահացու են եւ երբեմն ներելի: Ի վերջէ յարէ զանուա

րութեանց եւ ըստ թեթեւութեանց երբեմն մահացու են եւ {երբեմն} ներելի: Ի վերջէ յարէ զանուանս գլխաւոր մեղաց, որ

արասցեն ձեզ մարդիկ, արարե՛ք եւ դուք նոցա. ասէր {երբեմն} վարդապետն տիեզերաց: Քրիստոնէութիւն ո՛չ շատանայ լ

են տօնի շքեղ զգեստով. Ապա ո՞վ է գիշերը, որ {երբեմն} սրտադող Վազում է դէպ այն շիրիմ, կամենում է

թուլանալու համար, Եւ մարմինը պահելու, {Երբեմն} մի փոքր զրկել... Երբեմն մի փոքր գողանալ...

մինը պահելու, Երբեմն մի փոքր զրկել... {Երբեմն} մի փոքր գողանալ... ։ Չխռովելով մեր խի

տիրոջ հրամանովն եկար։ Շատ մարդիկ ինձի {երբեմն} խօսքով, Գանգատ տուեցին երբեմն գրով. Բ

տ մարդիկ ինձի երբեմն խօսքով, Գանգատ տուեցին {երբեմն} գրով. Բայց եւ բոլորի վատաբանութիւնք Ան

ակի ինձ էր հասնում։ Ամեն այսպիսի դիպուածներում ( {երբեմն} պատահում էր որ հինգ-տասը հոգի միասին էին գալիս վր

գործերի վերայ քննութեան Ատեան։ Այն մարդիկը, որ {երբեմն} ինկուիզիտորների ձեռքով դատապարտւում էին դէպի բանդ

աջ փակեղ է կրել, իսկ այժմ՝ բոլորշի գլխարկ, կամ {երբեմն} լայն վարտիկ է հագել եւ այժմ՝ նեղ. եւ այլ այսպիս

մ է գործի շապիկը եւ տալիս է նորան այլ կերպարանք՝ {երբեմն} այնքան տարբեր առաջին կերպարանքից, որ հեղինակը,

յդքան հանդէս է բացել ժողովրդական լեզուին։ Իսկ թէ {երբեմն} ո՛չ հայաբար, այլ եւրոպէաբար բացատրել է իւր միտքը

այն էր, որ սովորականից դուրս սաստիկ փչող հողմերը {երբեմն} մեր շոգենաւը լեռնաձեւ կոճակների վերայ դէպի երկինք

եւ կոճակների վերայ դէպի երկինք էին բարձրացնում եւ {երբեմն} ճեղքում էին ծովի անչափելի ջրադաշտը եւ մեզ անփախչե

ջանը մինչեւ վերակացուի հրաժարուիլը Գործարանը {երբեմն} յաջող, եւ երբեմն անյաջող կերպով իւր ուղղութեան ը

ցուի հրաժարուիլը Գործարանը երբեմն յաջող, եւ {երբեմն} անյաջող կերպով իւր ուղղութեան ընդդէմ, յառաջ էր գ

ից եւ ո՛չ մինը իւր պարտականութիւնը չէր ճանաչում. {երբեմն} հոգատարր կամ մնում էր հիմնադրի անուն կրել, երբեմ

րբեմն հոգատարր կամ մնում էր հիմնադրի անուն կրել, {երբեմն} պաշտօնատարը- վերակացուի կշիռ ունենալ, շատ անգամ

տասիրութեան եւ հաստատ նախնական կրօնի համար: Բայց {երբեմն} Ֆրանսիայումը շատ մեծ յարգ եւ կշիռ ունէր իւր հայրե

՞ Աստուծու հոգեւոր մշակ սուրբ Պաւղոսը, նեղանալով {երբեմն} այն մարդոց վրայ, որ նախանձել էին նորանում եղած մ

առաջ ժամանակներում ծաղր անելով, թշնամանում էին՝ {երբեմն} կախա՛րդ կոչելով, ինչպէս. " Դեւերի իշխան Բէեղզեբ

իշխան Բէեղզեբուղի ձեռքո՛վ դեւեր է հանում դա՛"։ {Երբեմն}, գինեմո՛լ եւ ուտող խմող էին անուանում՝ Նորա աշա

նշանակուածը. այն էլ դեռ հերիք էր լինում ինձ, եւ {երբեմն} իմ աւելորդներից վանքի պէտքերի համար էր գործ դրւու

բո՛ւն դու ինքդ խօսէ մեզ հետ դորա բերնով, ինչպէս {երբեմն} խօսում է՛իր սուրբ Պաւղոսի ձեռքով։ Նորա՛ն իմացուր

ւածաշնչից եւ տեղերը ցոյց տալով իւրաքանչիւրի, այլ {երբեմն} մէջ բերինք Թղթի բնագրի խօսքերն էլ, եթէ որեւիցէ պ

ը՝ շատ անգամ արտագրելով Ս. Գրքի այն տեղերը, եւ {երբեմն}, եթէ երկար էին, լո՛կ տեղերը ցոյց տալով։ Շատ

րութեանց մէջ յայտնած ենք մի տեղում։ Կարդացողը {երբեմն} վկայութիւնք պիտի տեսնէ մեր բացատրութեանց մէջ, որ

ուսաւորիչը ամենայն նախանձայուզութեամբ հետամուտ էր {երբեմն} քարոզութեան հոգով, եւ երբեմն թագաւորական հրամանո

ութեամբ հետամուտ էր երբեմն քարոզութեան հոգով, եւ {երբեմն} թագաւորական հրամանով զօրքով եւ զէնքով ջնջել եւ ան

ցին, խօսելով Աստուածաշնչի թարգմանութեան մասին եւ {երբեմն} էլ գործակից աշակերտաց անունը տալով, չեն յիշում Փ

ակի վերաբերութեամբ շատ շփոթ հասկացողութիւն ունի։ {Երբեմն} ասում է, թէ Փարպեցին ականատես է Վռամշապուհ թագաւ

էր այդ թւից առաջ, եթէ Վռամշապուհի ականատես էր։ {Երբեմն} ասում է, թէ Փարպեցին ականատես է Մեծ Թարգմանչաց ե

անի փոխ են առնում իրենց նախորդներից, թէեւ այո՛, {երբեմն} այլայլելով իրենցից առաջ գրողների ասածը։ Բայց

տմական յիշատակարանների մթութեանց, շփոթութեանց եւ {երբեմն} բաբելոնեան խառնակութեան այնպէս, որ մարդ մոլորւու

անունը Անոյշ-Վռամ է. եւ յայտնի է, թէ աղջիկները {երբեմն} կոչւում էին իրենց հօր անունով՝ Անոյշ բառը աւելցն

առարկաների կամ վերացեալ ըմբռնողութեանց տեղ, բայց {երբեմն} երբեմն կայ գործածուած. եւ մեզ թւում է, թէ յունա

երի կամ վերացեալ ըմբռնողութեանց տեղ, բայց երբեմն {երբեմն} կայ գործածուած. եւ մեզ թւում է, թէ յունական լեզ

ր թարգմանում են մեր լեզուի պահանջողութեան համեմատ {երբեմն} նա եւ երբեմն նոյն, բայց տեղ տեղ ներս է մտած նա փ

են մեր լեզուի պահանջողութեան համեմատ երբեմն նա եւ {երբեմն} նոյն, բայց տեղ տեղ ներս է մտած նա փոխանակ նոյնի

այսօր այդ գիտութեան կարծեցեալ քուրմերից, ինչպէս {երբեմն} Եհովան՝ Իսրայէլի կարծեցեալ մարգարէներից. " որք

, նոյնպէս եւ նախնեաց աշխատութեանց մէջ հանդիպում է {երբեմն} այս ձեւը, բայց զգուշալի է եւ ո՛չ բնաւ հետեւելի։

լինէր եւ եպիսկոպոսների վրայ։ Թէեւ այո՛, մենք էլ {երբեմն}, առանց քննութեան, պ. Էմինին հետեւելով, այդ նզ

էկ բառ (ածական) գրաբառ, աշխարհաբառ։ Ածական անունը {երբեմն} վարվում է որպէս մակբայ, ինչպէս նաեւ գրաբար եւ աշխ

հին լեզուով գրողներ գիտենք, որ եւ հին լեզուի մէջ {երբեմն} գործ են ածում իրենց սքանչելի տրամաբանութիւնը. փոխ

եալ ի ցուրտ եւ ի խոնաւ մառախղի հիւանդութեան հազիւ {երբեմն} երեւեցուցանէր զկենդանութիւնաբեր լոյս իւր. գունաթ

յարդի ժամանակս երկիր առնուն զհին ձեւ խօսից, որով {երբեմն}, մանաւանդ թէ, յունաբանեցին նախնիք, ի լեզու պան

ի անհարազատ որդիք են դոքա, կամ խաղ բնութեան, որ {երբեմն} դուրս է երեւեցնում այդպիսի այլանդակութիւնք, որպէ

յ ամենախոնարհ յայտնութեանց ունչս առնէ այժմ, մինչ {երբեմն} զնոսա իսկ ի հրովարտակս վաւերացուցանէր: Բաբէ

այ պատժում էր ամենայն որեւիցէ անկարգութիւն, բայց {երբեմն}, մանաւանդ եթէ սեպհական իւր անձին էր վերաբերւում

ելով ուղեղի մէջ, խմում էր պ. Մարկոսը իւր թէյը, {երբեմն} երբեմն արձակելով բերանից թաբակի թանձր ծուխը օղերի

ղեղի մէջ, խմում էր պ. Մարկոսը իւր թէյը, երբեմն {երբեմն} արձակելով բերանից թաբակի թանձր ծուխը օղերի նման դ

ովութեամբ բաբախում էր կուրծքի մէջ. երեսի վերայ, {երբեմն}, երբեմն երեւում էին ակամայ եւ անզգայ ցնցողական զ

բաբախում էր կուրծքի մէջ. երեսի վերայ, երբեմն, {երբեմն} երեւում էին ակամայ եւ անզգայ ցնցողական զարկողութի

եցնէ. միւս կողմից ի՛նչ մի մեծ վնաս է, եթէ մարդը {երբեմն} երբեմն անասնանայ նոյնպէս. հաւատա՛ ինձ, անասունի

միւս կողմից ի՛նչ մի մեծ վնաս է, եթէ մարդը երբեմն {երբեմն} անասնանայ նոյնպէս. հաւատա՛ ինձ, անասունի կեանքը

րից գերազանցութիւնը, խմում է ոգիաւոր հեղանիւթք, {երբեմն} 300 եւ երբեմն աւելի բարձր աստիճանի: Արի՛, ճշմար

թիւնը, խմում է ոգիաւոր հեղանիւթք, երբեմն 300 եւ {երբեմն} աւելի բարձր աստիճանի: Արի՛, ճշմարիտը խոստովանեն

ջնորդութեամբ, կամեցածի պէս, ժիպակը փոխարկում էր {երբեմն} ոսկի եւ երբեմն արծաթ: Նա եօթն անգամ հրապարակական

կամեցածի պէս, ժիպակը փոխարկում էր երբեմն ոսկի եւ {երբեմն} արծաթ: Նա եօթն անգամ հրապարակական փորձեր փորձեց

մարեա թէ ոչինչ արդիւնքի աղբիւր չեն. քսան կոպեկ, {երբեմն} երեսուն եւ երբեմն կէս մանէթ: Ամբողջ մանէթ տասն տ

իւնքի աղբիւր չեն. քսան կոպեկ, երբեմն երեսուն եւ {երբեմն} կէս մանէթ: Ամբողջ մանէթ տասն տարին մի անգամ չէ պ

տան մէջ հաւաքուած են լինում երեսուն, քառասուն եւ {երբեմն} յիսուն կամ վաթսուն հոգի: Այդ տեղերում լինում են

ց, որպէս թէ սրբում էր ճակատի փոշին կամ քրտինքը: {Երբեմն}, արտասուքներ, որ յառաջանում են հոգու խիստ մօտիկ

եանց հետ բարձր ձայնով խօսելը եւ ծիծաղելը, մինչեւ {երբեմն} երբեմն խափանելով ոչ թէ միայն երգողի այլեւ ֆօրտօպի

տ բարձր ձայնով խօսելը եւ ծիծաղելը, մինչեւ երբեմն {երբեմն} խափանելով ոչ թէ միայն երգողի այլեւ ֆօրտօպիանոյի ձ

ական եւ հնարաստեղծեալ հանգամանքներ, նկարագրում է {երբեմն} գերբնական անցքեր ու տեսարաններ եւ այլն, բայց այս

մի նոր խելագարութուն մտել է գլուխը, ըստ որում, {երբեմն} ամիսներով, ամենայն ինչ հանդարտ է եւ ոչինչ չկայ.

րելի ձանձրոյթ զգալ, որովհետեւ մանկահասակ դստերքը {երբեմն} այս եւ երբեմն այն պատուհանից կարող էին մի անմեղ հ

զգալ, որովհետեւ մանկահասակ դստերքը երբեմն այս եւ {երբեմն} այն պատուհանից կարող էին մի անմեղ հայեացք ձգել ան

, - ասաց պ. Յովնաթանեանցը, մի փոքր ուղղուելով, {երբեմն} զանազան հանգամանք ստիպում են մեզ այլապէս ընթանալ

Այդ գիշերը անցուց նա մի ջերմախտական վիճակի մէջ, {երբեմն} մի բարակ դող եւ երբեմն ջերմութիւն խաղում էին նորա

ի ջերմախտական վիճակի մէջ, երբեմն մի բարակ դող եւ {երբեմն} ջերմութիւն խաղում էին նորա մարմնի մակերեւոյթի վեր

թէ՞ բնութիւնը մեղանչում է, եթէ այն մասունքը, որ {երբեմն} բաղկացնում էին մի մարդու մարմին, յետոյ բաղկացնեն

, որ հաւատայինք, թէ մեր փափուկ, պարարտ մարմինը {երբեմն} կարող էր աղիւս պատրաստել բաղանիքի հնոց շինելու հա

րգ, ի՛նչ առնես. տան հարկաւորութիւնքը ստիպում են {երբեմն} դուրս գալ սովորական տարազից: - Ոչինչ, ոչինչ

որչափ ես պակասութիւնը ունենային: Ճշմարի՛տ է, նա {երբեմն} մեղադրում էր նորանց վատ սովորութիւնքը, բայց այդ

լ շուտ կարելի էր կարծել, որ եթէ Թիւթիւնճի-օղլուն {երբեմն} կարծիքների անհամաձայնութեան վերայ հեռանում էր սրտ

լսւում էր պահապանի ձայնը, որ քնաթաթախ կանչում էր {երբեմն}, մինը միւսին զարկելով ձեռքի փայտերը բոլորովին մե

վ անհետացաւ նա թանձր մառախուղի մէջ եւ պահապանների {երբեմն} -երբեմն քնաթաթախ ձայնարկութիւնը ընդհատում էր փողոց

ացաւ նա թանձր մառախուղի մէջ եւ պահապանների երբեմն- {երբեմն} քնաթաթախ ձայնարկութիւնը ընդհատում էր փողոցի լռութ

երի պատառուելու ձայնից: Առանց որոտմունքի փայլակը {երբեմն} -երբեմն ներկում է դաշտը դեղնախառն, կարմիր գունով

առուելու ձայնից: Առանց որոտմունքի փայլակը երբեմն- {երբեմն} ներկում է դաշտը դեղնախառն, կարմիր գունով, Խանլը

ճառ, միւս երկուքի մէջն էր կանգնած եւ այն երկուքը {երբեմն} նայում էին պտուկին, որի մէջի հեղանիւթը եփւում էր

ն պտուկին, որի մէջի հեղանիւթը եփւում էր ահա, եւ {երբեմն} երրորդ պառաւի երեսին, հասկանալ կամելով նորա միտք

Այն միջոցին երբ Աղուանեանցը բարկացած ճեմում էր, {երբեմն} -երբեմն բացականչելով, քոյրը բացեց իւր սենեակի դու

ջոցին երբ Աղուանեանցը բարկացած ճեմում էր, երբեմն- {երբեմն} բացականչելով, քոյրը բացեց իւր սենեակի դուռը եւ ն

երը: Այս ժպիտը նախընթաց էր այն կատաղութեանը, որ {երբեմն} երեւում է կին մարդերի մէջ. նորա մազերը կարծես թէ

. Tertium non datur. Մխիթարեան միաբանութիւնը {երբեմն} բաղկացած է մօտ իբր 60 անդամից, որոնց թիւը նուազա

երէին զինաւորելով երկսայրի զինուք առ 'ի գործ ածել {երբեմն} յաջ եւ երբեմն յահեակ, միայն դիտելով զօգուտ անձան

լով երկսայրի զինուք առ 'ի գործ ածել երբեմն յաջ եւ {երբեմն} յահեակ, միայն դիտելով զօգուտ անձանց իւրեանց, կե

յքը։ Վաղուց ահա հրէական ժողովուրդը, նայելով {երբեմն} երբեմն իւր մէջ երեւեցած մարգարէների քարոզութեան,

Վաղուց ահա հրէական ժողովուրդը, նայելով երբեմն {երբեմն} իւր մէջ երեւեցած մարգարէների քարոզութեան, հաւատա

չէ կարելի ասել, որովհետեւ աշխարհի հանգամանքները {երբեմն} շատ բաներ ստիպում են կատարել, թէեւ մի այդպիսի մա

որ ունէր նա իւր սրտի խորքում մի գաղտնի խորհուրդ՝ {երբեմն} թափել իւր անձը եւ միաբանութիւնը պապական իշխանութե

ում են վարդապետից։ Մխիթարի հաստատուն միտքը՝ {երբեմն} թափել իւր անձը եւ իւր միաբանութիւնը պապականութեան

որ մի մարդ երկու տեսակ սրտի վկայութիւն ունենայ, {երբեմն} այսպէս ասէ եւ երբեմն՝ այլապէս։ Այո՛, մարդը չէ

ակ սրտի վկայութիւն ունենայ, երբեմն այսպէս ասէ եւ {երբեմն} ՝ այլապէս։ Այո՛, մարդը չէ կարող ունենալ, բայց

ի հեղինակ գտանեմք, թո՛ղ զոմանս ի նոցանէ երեւեալս {երբեմն} ի [վաստակս՝ առաջնոց մատենագրաց, իմա՛ դու ինձ զթ

Հայկականս դպրութիւն կենագործեալ յունական հոգւով, {երբեմն} երբեմն յընթացս ամբողջ ութն կամ ինն դարուց, այն է

նս դպրութիւն կենագործեալ յունական հոգւով, երբեմն {երբեմն} յընթացս ամբողջ ութն կամ ինն դարուց, այն է սկսեալ

անս, կրկնապատկէ զցաւ եւ զվիշտ Հայաստանի, այն որ {երբեմն} յաւուրս Արամայ նահապետի իւրոյ հրովարտակ առնէր ընդ

րի միշտ ի Շտեմարանէ պիտանէ գիտելեաց " Զմիւռնիոյ, {երբեմն} հրատարակելոյ, զոր իւրաքանչիւր եք ի մէնջ կարէ տես

ի գլուխ պանծան Եւրոպացի մանկտիք: Դէպ եղեւ մեզ {երբեմն} խօսիլ ընդ ուրումն հնասիրի (որ շատ թէ փոքր շահեալ

ն, եւ այսպէս կրթեալ աղջկունքդ այդոքիկ մայր եղեալ {երբեմն} զաւակաց կարէին զնոսա հաղորդել նոր հայախօսութեան,

լորովին թուլացած էին, նորան փոփոխակի երեւում էին {երբեմն} Աստուածամայրը, երբեմն Սրբերը, երբեմն դժոխք եւ ս

նորան փոփոխակի երեւում էին երբեմն Աստուածամայրը, {երբեմն} Սրբերը, երբեմն դժոխք եւ սատանայի փորձութիւնքը։

րեւում էին երբեմն Աստուածամայրը, երբեմն Սրբերը, {երբեմն} դժոխք եւ սատանայի փորձութիւնքը։ Վերջապէս տեսանել

Վերստին երեւում էին նորան սուրբեր ու հրեշտակներ, {երբեմն} ՝ դժոխք ու սատանաներ։ Իգնատիոսի հոգու այսպիսի խա

Կարդինալ Գուիդիչիօնին. փոփոխակի ներգործում էր, {երբեմն} իբրեւ քաղաքական մարդ, երբեմն իբրեւ Սուրբ, եւ վե

ակի ներգործում էր, երբեմն իբրեւ քաղաքական մարդ, {երբեմն} իբրեւ Սուրբ, եւ վերջապէս հասաւ իւր ցանկացած նպատ

գլուխ Կարգին, Գաւառականք՝ իշխող գաւառներին (որ {երբեմն} պարունակում էին իւրեանց մէջ քանի մի Տէրութիւնք)

եր էին ուղարկում Պապի մօտ։ Պապերը գործ էին դնում {երբեմն} ողոքանք, երբեմն սպառնալիք, բայց երկուսը եւս լին

Պապի մօտ։ Պապերը գործ էին դնում երբեմն ողոքանք, {երբեմն} սպառնալիք, բայց երկուսը եւս լինում էին անօգուտ։

յն մարդերի մասին, որ միեւնոյն գոյնը անուանում են {երբեմն} սպիտակ, երբեմն դեղին եւ երբեմն կարմիր"։ Դե

, որ միեւնոյն գոյնը անուանում են երբեմն սպիտակ, {երբեմն} դեղին եւ երբեմն կարմիր"։ Դեսպանը պատասխանեց

ոյնը անուանում են երբեմն սպիտակ, երբեմն դեղին եւ {երբեմն} կարմիր"։ Դեսպանը պատասխանեց, թէ Պապը, իբր

Հուգենօտների ընդդէմ շատ անգամ կերպարանափոխ եղաւ՝ {երբեմն} զինուորի, երբեմն քահանայի, երբեմն աղքատի հանդեր

մ շատ անգամ կերպարանափոխ եղաւ՝ երբեմն զինուորի, {երբեմն} քահանայի, երբեմն աղքատի հանդերձ հագնելով։ Մտանո

անափոխ եղաւ՝ երբեմն զինուորի, երբեմն քահանայի, {երբեմն} աղքատի հանդերձ հագնելով։ Մտանում էր խաղարկութեան

րբակաց ծերութեան ժամանակ ո՛չ ոք չէր կարող ճանաչել {երբեմն} մեծ թագաւորը։ Լուդովիկոսի առաջուայ սիրելի Փա

ն ձեռք առեց Տէրութեան կառավարութիւնը։ Այս Աբբայն {երբեմն} սպասաւոր էր Սէն-Լօրանս անունով Օրլէանեան Դուքսի դ

ցուցակը, որ Մեղուն հրատարակեց, որ վերագրւում են {երբեմն} կրօնաւոր Պօղոսին, եւ որ մի սարսափելի գգուանք պատ

ականքը շինւում են առհասարակ ից մասնիկներով, բայց {երբեմն} մի անհասկանալի պատճառով Պ. Գամառ-Քաթիպան հետեւու

Նոր լեզուի մէջ կան բայեր, օրինակ՝ տամ, գամ, {երբեմն} եւ՝ լամ, որ իրենց լծորդութեամբ դուրս են ընդհանո

գրում եմ, տեսնում եմ եւ այլն։ Իսկ տալը, գալը, {երբեմն} եւ՝ լալը խոնարհւում են տալիս եմ, գալիս եմ եւ լա

զմութիւնը հենվում է վեվի վրայ)։ Կան բայեր, որ {երբեմն} դուրս են գալիս այդ ընդհանուր կանոնից, օրինակ՝ կ

թէ հարկ չկայ։ Այսպէս ասում ենք այն պատճառով, որ {երբեմն} հարկը ստիպում է վեվի տեղ ուն պահել՝ չնայելով, ո

տարբերութենէն մտեր է, որ ու-ով կամ եւ-ով բառերը {երբեմն} վեվով կը գրեն. զոր օրինակ բուրուառ եւ բուրվառ,

նորդվի, իսկ առանց կանոն, առանց համակարգութիւն, {երբեմն} արեւելք նայելով եւ երբեմն արեւմուտք, լեզուն դառն

առանց համակարգութիւն, երբեմն արեւելք նայելով եւ {երբեմն} արեւմուտք, լեզուն դառնում է մի մածնաբրդոշ, էլ դ

ման տակ, եթէ միայն դուրս հանենք մի քանի բառ, որ {երբեմն} գործ են դրվում հին ձեւով, ինչպէս դպրութիւնք-դպրո

էս՝ ճիւղեր, ճիւղերի, ճիւղերից. բայց եւ այնպէս {երբեմն} խոտորվում է եւ անխտիր գործ է դնում ճիւղեր, ճիւղե

ամով (որովհետեւ օտար է ժողովրդին) պիտի թոյլ տալ {երբեմն}, եթէ նոր յոգնականը բազմավանկ է, մանաւանդ եթէ եր

խլելով նորա նիզակը։ Բայց նա իր խելքով ասում էր, {երբեմն}, Հռովմի մէջ Աթենասի պաշտողքը խաչ պաշտողների արիւ

կանանք։ Այնպէս էլ մեր ժողովուրդը, չնայելով, որ {երբեմն} հարկից ստիպուած նորան անծանօթ բառեր ենք գործ դնու

չենք նորանից եւ կարճութեան համար) ստիպվում ենք {երբեմն} գործ դնել։

բնաւորութիւնքը ապշելի հարազատութեան ունին, բայց {երբեմն} աւելի զօրութեան կամենալով դնել գլխաւոր (համարուա

ամէն բան ցոյց է տալիս ներգործողների ձեռքով, այլ {երբեմն} իր բերնից է պատմում նոցայ մասին, նա լսեցնում է,

եւ շատ տեսակ բնաւորութեանց եւ անցքերի հետ, ուր, {երբեմն}, հազիւհազ մի աննշան պաշտօն են ստանում Սօսը կամ Վ

ում այն չնչին անուշադրութիւնը, որ Սօսի եղբայրը ` {երբեմն} անուանւում է Գեղամ (եր. 48), իսկ երբեմն Արշամ

յրը ` երբեմն անուանւում է Գեղամ (եր. 48), իսկ {երբեմն} Արշամ (եր. 35, 166): Նոյնպէս, Հեթումը խօսել

Դալմի ջուրը, որի ճանապարհը բաւական տարածութեամբ {երբեմն} փորած ու բացած էր դէպի Էջմիածին, այսօր մի այդպիս

Ուզելով հասկանալ այն կրակը, կամ լոյսը, որ {երբեմն} երեւել է Արագածի վրայ եւ կամենալով փոքր ի շատէ տե

իւնը, շատ անգամ իսպառ անզգայի է լինում մեզ, իսկ {երբեմն}, մենք տեսնում ենք այն լոյսը, որ սուրբ Հելմոսի կ

երեւել այս կրակը, որպէս շատ ճառագայթների խուրձ, {երբեմն} բոլորշի եւ երբեմն լեզուաձեւ իր սուր ծայրով դէպի վ

որպէս շատ ճառագայթների խուրձ, երբեմն բոլորշի եւ {երբեմն} լեզուաձեւ իր սուր ծայրով դէպի վեր, ինչպէս ճրագի

նի մեր նախնի թագաւորների ժամանակից, որ առհասարակ {երբեմն} -երբեմն զուարճութեան համար անում էին"։ Ի՛նչ

նախնի թագաւորների ժամանակից, որ առհասարակ երբեմն- {երբեմն} զուարճութեան համար անում էին"։ Ի՛նչ խօսք է

ազգային կառավարութիւնը երեսի վրայ ձգելը, բայց թէ {երբեմն} երբեմն մէնամարտո՞ւմ էին նոքա զուարճութեան համար.

կառավարութիւնը երեսի վրայ ձգելը, բայց թէ երբեմն {երբեմն} մէնամարտո՞ւմ էին նոքա զուարճութեան համար. այդ,

սորդութեան, էին գնում, ասենք թէ մենամարտում էին {երբեմն} -երբեմն զուարճութեան համար, ինչպէս հաւատացնում է

եան, էին գնում, ասենք թէ մենամարտում էին երբեմն- {երբեմն} զուարճութեան համար, ինչպէս հաւատացնում է մեզ մեր

նգամ զարգացման այդ աստիճանը, եւ մեր համար եղած է {երբեմն} ժամանակ, երբ ամէն հարստութեան յայտարարքը էին զան

եց: Տօթահար միաբանը կէս օրից յետոյ դուրս է գալիս {երբեմն} այդ լճի լայն շուրթի վրայ ման գալու: Բայց որչա՞փ

բնական ազդեցութեանց տակ, քան թէ այն Հայերը, որ {երբեմն} խօսել են հին լեզուով։ Աւելորդ է ասել, որ այն պա

ց։ Եւ այս խաղը խաղում է դիտակը միեւնոյն բանի հետ {երբեմն} եւ քանի մի անգամ, այսինքն մեզ տգեղ երեւեցնելուց

քը հասկանան"։ Եկ դու գրէ այդպէս, տեսնո՞ւմ ես, {երբեմն} արժանայիշատակ Թաղիադեանցի ասածի պէս, ես " յափսիթ

զարեանց Կարապետ վարդապետը՝ Թիֆլիսի թեմական ատենի {երբեմնական} նախագահ ատենակալը, որ գտանւում է այժմ Փարիզում:

ոյն ոչ լուիցէ, եղիցի քեզ իբրեւ զհեթանոս"։ {Երբեմնական} կրօնաւորը լսե՞ց եկեղեցուն. ատեանը կազմուեցաւ, բ

այն քահանայութենից զրկուած. իսկ ես ասում եմ, որ {երբեմնական} կրօնաւոր, իսկ այժմ սոսկական Պօղոսը մինչեւ ապաշխա

ն թովիչ հնչյունները. ինչ վերաբերում է ինձ՝ բացի {երբեմնակի} իմ մենաստանին հասնող զանգերի տրտում ղողանջից, ահ

շուտով աւարտէի այբբէնարանը, բայց ընդ հակառակն. {երբեմնապէս} պատահում էր, որ իմ կոյր բախտից չէի կարողանում ըս

հաղորդում ինձ տորոնի լատիներեն անունը, հավանաբար {երբեւէ} մենք այդ մասին խոսել ենք եւ հայկական տորոնի լատին

այն ուշադրությամբ կկարդամ, եւ եթե ինձ հաջողվի, {երբեւէ} նրա մասին ձեզ հետ մանրամասն կխոսեմ: Այժմ կրկի

դա բացառություն է... Տա աստված, որ նրանք գոնե {երբեւիցե} դադարեին տառապել՝ ճնշված լինելով քրիստոնեության

է պահանջել նրանից: Ինչպես տեսնում եմ, եթե միայն {երբեւիցե} հաջողի ինձ գլուխ բերել որոշած ծրագիրը, այս ամբող

րանց համարում էին անվերադառնալի եւ որ ավելի, քան {երբեւիցե} նրանց կարիքն ենք զգում, ի նկատի ունենալով մեր սո

ապա երբեք վերջ չի ունենա. պետք է, չէ՞ վերջացնել {երբեւիցե}: Հաղորդիր իմ բարեւները երկու սեռի բոլոր բարեկ

րժ կառքով... Եթէ մտածում ես, թէ Կոմս Էմմանուէլը {երբեւիցէ} կարող էր սառիլ քեզանից, շատ սխալւում ես: -

իւն, մի բարոյական վերածնելութիւն, եթէ կարելի էր {երբեւիցէ} յուսալ, ապա ուրեմն պիտի լինի այն ճշգրիտ եւ ստոյգ

ռաւել ապահովել են իւրեանց բարեկենդանութիւնը: {Երբեւիցէ} խօսելով ազգի վերայ՝ միշտ մեր աչքի առաջեւ ունինք

րակութիւնը իրաւունք տուեց այն բոլոր մարդերին, որ {երբեւիցէ} բամբասուած էին Պ. Չերքեզեանից. հասարակութիւնը ս

հոգին, եկեղեցու եւ ազգի համար կենդանի նահատակը, {երբեւիցէ} կարող էր իւր անձնականը գերադաս համարել եկեղեցական

փով եւ դրականապէս վնասակար կերպով պաշտեց, քան թէ {երբեւիցէ} ունեցած էին այն պարոններից դատապարտուած օրագիրքը

լ տալով իդէա քարոզեցին, առանց այդ սքանչելի իդէան {երբեւիցէ}, իրենց համար մարմնաւորել կարողանալու: Իրաւունք

գերմանացու շապիկը: Նա չէ կարող տանել կամ տեսնել {երբեւիցէ} կամ ուրեւիցէ " հանրապետական տարր " սահմանադրութեա

հնար է թոյլ տալ անգամ թէ ստորին դասակարգը կաող էր {երբեւիցէ} գոհ լինել այդ համակարգութիւնից: Ազգ ասելով հ

րոշեալ միջին մոմենտը հասել է էութեան ուրեւիցէ կամ {երբեւիցէ}, սորանով, ուրիշ տեղերում եւ ուրիշ Ժամանակներում

ան վերայ: Թող պապանձուին չար լեզուները, որ {երբեւիցէ} շարժուած են այս չնաշխարհիկ պարոնի ընդդէմ: Նորա ա

մէջ փոքր այլապէս պիտի խօսուէին, եթէ Ձուիկը լինէր {երբեւիցէ} բռնուած։ Այս պատուական Մերհուժանի կամ Մե

ինում դահլիճը մինչեւ առաստաղը: Եթէ ձեզ պատահել է {երբեւիցէ} ընթեռնուլ հայր Բուզենբաումի, Յիսուսեան կարգի աստ

րա հակառակ, օգուտը ակներեւ է: Միմեանց ջարդելուց {երբեւիցէ} կը դադարէին, բայց այժմ, այս պայմանի զօրութեամբ

- Ամենեւին այդպէս: - Բայց դու, տեսա՞ր, {երբեւիցէ} քո կեանքում, երկու Հայ, մաքուր խղճմտանքով եւ ան

երեւակայել, որ Դուք ընդունակ էիք հանել բերանից ` {երբեւիցէ}, մի անարդար վկայութիւն ձեր մասին: Առանց կեղծաւո

սակայն այս է բանը, որ չեմ հաւատում, թէ կարող էի {երբեւիցէ} հասանել այն աջողակութեանը, որ տանելի կերպով երգէ

՛ս կարողացաք կարծել, որ կոմս էմմանուէլը կարող էր {երբեւիցէ} մտածել, թէ դուք կարող էիք հասանել այն պարոնի պաշ

թէ ժամանակ չունինք այժմ, թո՛ղ փոքր ինչ համբերէ, {երբեւիցէ} Մանուշակս նորանն է: Այս խօսքերի վերայ Մանուշա

րոնց անունը տուինք, են ամենամեծ բանաստեղծքը, որ {երբեւիցէ} ծնել են լուսնի տակ: Բնութիւնք երբեք չէ իրագործու

ւնը քակելով։ Պիտի կարողանային այդ երկու բարբառքը {երբեւիցէ} իսպառ միանալ, այդ չենք համարձակւում պնդել, բայ

որ ձեզ միշտ սիրում է եւ այնքան սիրում է, որ դուք {երբեք} չունեիք դեպի նա այն սերը, թեեւ դուք նորան թուրքի

յանը: Լեզուն մինչեւ այս աստիճանները չի անցկենա, {երբեք} չի կարող կատարյալ հասակին հասանել, որ է երիտասար

որ քո ազգասիրական հոգաբարձությունքը չի թողու ինձ {երբեք} անօգնական եւ հուսահատության մեջ: Սիրական եղբա

նեցած սերդ եւ բարեկամությունդ եւ հույս ունիմ, որ {երբեք} բարկանալու չէիր իմ վերա: Պարոն Օդդենը չկամի

ինձ, որ ես երեւեցա հայերի մեջ, մի այլ ազգի մեջ {երբեք} այս վիճակում գտնվելու չէի ես, անտեր եւ անօգնական

՝ իմ վիճակի մասին հայտնած կարեկցության համար։ Ես {երբեք} չեմ կասկածել նրա՝ դեպի ինձ տածած սիրո մեջ: Այդ

ոնավություն չի ազդի նրա վրա: Առանց այդ արշավի նա {երբեք} չէր աղաղավորվի. ահա մի ապացույց եւս այն բանի, ո

ն տառապանքներին սովորել եմ. իմ կյանքի ճանապարհին {երբեք} վարդեր չեն փթթել... ։ Բոլորիցդ շնորհակալ եմ

Բոլորիցդ շնորհակալ եմ, որ իմ կենացը խմել եք. ես {երբեք} չեմ կասկածել իմ լավ ընկերների զգացմունքների նկատմ

երպ գոյություն ունենալ իբրեւ անկախ ժողովուրդ: Նա {երբեք} չի դրսեւորել ամբողջական կենդանի օրգանիզմի հատկանի

դ կատեգորիային ոչ մի կերպ չի համապատասխանում: Նա {երբեք} բաժանորդագրության վրա հույս չի դրել եւ անվանական

թյան վրա հույս չի դրել եւ անվանական բաժանորդներից {երբեք} ոչինչ չի ստացել, այլ ինքն է դեռ վճարել նրանց փոխ

էլ գրել, բայց նա խորթ կլինի ժողովրդին, որը նրան {երբեք} եւ ոչ մի գնով չի մարսի, հետեւաբար, նա ժողովրդի

մ քաղաքագլխի պաշտոնական նախագահությամբ, բայց ո՛չ {երբեք} ինքնակամ եւ հասարակությունից անկախ ու վերջինիս ան

րաքանչյուր քաղաքացու բարի կամքից եւ չի ապացուցում {երբեք}, որ նա իրավունք չունի ներկա գտնվելու: Դրա փոխար

սրբագրությունը: Եթե նա այդպես պիտի տպագրի, ապա {երբեք} վերջ չի ունենա. պետք է, չէ՞ վերջացնել երբեւիցե

է նորան: Այն ազգը, որ չունի հող եւ երկիր, {երբեք} չյուսայ, որ պիտի հարստանայ. այդ անբնական մի բան

ան հրամաններից, թէեւ կատարելապէս անկախ չէր եւ նա {երբեք} չէ մտածել այդ մասին, որովհետեւ գիտէր, թէ որոնց

կեանքի մէջ չէ կարելի մերժել, թէեւ բանականութիւնը {երբեք} չէ կարող արդարացնել նորան: Մարդը մինչեւ այժմ չէ

ւթիւն տանելոյ առ իւրեանց, բայց կտակակատարն իմ ոչ {երբեք} յապաղէ յայտնելով նոցա զկերպն եւ զաջողակ ճանապարհն

ստովանում ենք, բայց սպասարկել ենք ճշմարտութեան, {երբեք} մեզ չենք համարում այն, ինչ որ չենք, երբե՜ք: Բ

Եւ ուր սուրբ էին թէ՛ ելը, թէ՛ մուտ. Ուր սէրը {երբեք}, օ, չէ՛ր հնանում: Գ. ԱՂՕԹՔԻ ՀՐԵՇՏԱԿԸ Դու,

օ, չէ՛ր հնանում: Գ. ԱՂՕԹՔԻ ՀՐԵՇՏԱԿԸ Դու, որ {երբեք} չես կենում Տաճարներում հասարակ, Երկինքը գահ քեզ

քներից սըրարբած Ասում է նա տարփագին. " Օ՜, չե՛մ {երբեք} ուխտազանց, Ինչո՞ւ է ինձ տրուել կին: Խոստացել եմ

ստովանիմք, այլ՝ սպաս արարեալ ճշմարտութեան՝ ո՛չ {երբեք} զանձինս ունիմք առ որ չեմք, եւ ո՛չ երբեք: Ը

ան՝ ո՛չ երբեք զանձինս ունիմք առ որ չեմք, եւ ո՛չ {երբեք}: Ընդե՞ր իսկ բնաւ եւ մաղթանք՝ մի՛ որոց աչս

Կարօտակէզ սիրելի։ Չի վրդովիլ նորա գալը {Երբեք} սիրտը աղքատի, Մահը միայն նորա տանջուած

Հպատակի ձայն լսեց։ Նա չի ուզում {երբեք} լսել, Որ այս աշխարհըս երկու Ունի դռնե

էր, Որ իւր օրում ուղիղ մի խօսք Մարդու {երբեք} ասած չէր. Փարիսական իւր ձեւերով Աշխար

է թոյն, լեղի Իւր սափորից, ինձ բաժին: Բայց ո՛չ {երբեք} պիտ՚ սողամ Ոտքիդ տակում, ինչպէս շատ Մարդիկ, որ

Ժ. Ժ. ՌՈՒՍՍՈՅԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ Քեզ ո՛չ {երբեք}, Ժան-Ժակ Ռուսսօ, Պիտի մոռանայ աշխարհ.

կութեամբ ասեց։ " Իմ արդար դատից, չես {երբեք} պրծնիլ. Զանազան կերպով հարկ է քեզ տանջուիլ

մ մեր անձին վերայ, փոխանակ մեր գաղափարների, ո՛չ {երբեք} կարողացան, եւ ո՛չ նաեւ մի մազի չափ, խոտորեցնել

մնակից լինելու թէութեամբ: Քա՛ւ լիցի մեզ. ո՛չ {երբեք}: Պարտաւորուածը քահանայ ճանաչելով պիտի արհամարհեն

պառ ոտքի տակ առնելու համար: Վա՛յ մեզ, որ ոչ {երբեք} պիտի արժանանանք, այս երանութեան: Փա՜ռք, ի խ

համար տալ մեր ասածների համար: Բայց եւ այսպէս ոչ {երբեք} արգելառիթ ենք Պ. Չամուռճեանին, օրը եօթը ճանապար

ազատամտութեան կողմից վերջին օրագիրը չլինելով, ոչ {երբեք} ներած է ինքեան եւ ոչ բնաւ պիտի ներէ ուղղել իւր հա

ետեւ եկեղեցին ազգինն է. հրաշալի լօգիկա: Ո՛չ {երբեք}, ո՛չ բնաւ: Մինչ իսպառ բողոքելով, մինչեւ այժ

երից բռնադատուած վազել է դէպի հայոց եկեղեցու, ոչ {երբեք} փակուած, գիրկը՞ եւ որ, աւելին ասեմ, լուսաւորչա

ծայել մեր խոստմունքին, մանաւանդ եթէ յիշէ, որ ոչ {երբեք} զանցառու եղանք մինչեւ այժմ կարելի հրատարակութիւնն

յթ չէ, այլ ցաւագարական եւ պատահական, որի օրէնքը {երբեք} չէ կարող դրուել մարդկային սովորական եւ ընկերական

նքը իբրեւ բնիկ (նախագաղափարական (нормальный), {երբեք} չեն կարող միեւնոյն լարով լափուիլ, միեւնոյն ուղղո

արտական է թողուլ անդրանիկ ժառանգին, իսկ երկրորդը {երբեք} չի տեսնիլ հողի երես, որովհետեւ հողը չմասնատուելո

աշտօնը քաջ ճանաչէր եւ մինը միւսի գործին չխառնուէր {երբեք}. այլ, իբրեւ մի ազգային գործի մասնակից, իւրաքան

լով նորան. բայց ճշմարտութեամբ պէտք է ասած, նոքա {երբեք} ուշադիր չէին նորա սուտ եւ անտեղի խօսքերին, քաջ գ

ւմ իւր նպատակին հասանել, հրամայում է նորա անունը {երբեք} չյիշել, ասելով ` թէ նա յիսուսական էր, նա հաւատա

ւում էին ճշմարտութեան դրօշի տակ: Նոքա կարող չէին {երբեք} լռել այն ճշմարտութիւնը, որ մերկապարանոց կար նոցա

խապատիւ համարել ազգի օգուտը, քան իւր սեփականը եւ {երբեք} յանձն չառնուլ, ուր մնաց ինքնին աշխատել եւ գործակ

պում: Գովելի է սորա միակ յատկութիւնը, որ չգիտէր {երբեք} կեղծաւորուիլ: Սոյն այս պատճառով կարդինալը խէթ աչ

եց մենակ այն անհամար թշնամիների հետ եւ չձանձրացաւ {երբեք}: Յաղթութիւնը պսակելու համար յանկարծ երեւում է զէ

ում է մի ամբողջ հասարակութիւն. չգիտեմ, լսա՞ծ էք {երբեք} այս ազգի մասին: - Ճշմարիտ, մտքումս չէ: Ի՞ն

մարիտը ասել, որ այսպիսի թեթեւահաւատ ժողովրդի եւս {երբեք} պատահած չէի: Ես այնպիսի ճարտարութեամբ լարեցի նոր

նց խղճմտանքի, որպէս թէ յայտնի չէ ինձ, որ մարդիկ {երբեք} խելօքանալու չէին.... - Բայց հաւատացնում

լ է տալիս օրագիրը այնպիսի մարդերի անուններով, որ {երբեք} ստանում չէին այդ օրագիրը: Սատանան հիմնաւոր եւ խե

դուգն դարձուածներ, յիմար եւ անպարկեշտ ձեւեր, որ {երբեք} չեմ տեսել ճարտասանական արձակախօսութեան մէջ. այնտ

զքը...: - Ճշմարի՞տ է, - ասաց վէզիրը, որ {երբեք} բացասաբար չէր պատասխանում նորին մռայլութեանը: `

կրտին ի լուսաւորել զմարդիկ, անտես առնել եւ չտպել {երբեք}: Այսու կարկեսցին բերանք բացեալք ի վերայ մեր:

անակ. քո գրիչները այնքան չորացել էին, որովհետեւ {երբեք} թանաքի երես չեն տեսնում, որ անցեալներումը երկու

- Շատ լաւ են, Ձեր մռայլութիւն, իմ գործերը {երբեք} այնպէս ծաղկեալ վիճակի մէջ եղած չեն, ինչպէս այժմ

, իմ հարազատ զաւակ, որ քո շատ տարեկան կեանքումդ {երբեք} ամօթ չբերեցիր իմ եւ իմ ազգատոհմի վերայ, բարեաւ լ

գիտես, որ ես քեզ հոգուս պէս սիրում եմ եւ քեզանից {երբեք} մի բան ծածկած չեմ, ուրեմն լսիր եւ այս գաղտնիքս,

ան տեսած չլինելով, մի մարդու պատահելու ժամանակ, {երբեք} չէ մտածում, որ այդ մարդը եւս իւր նման Աստուծոյ ս

աւ այն ժամանակ, միթէ դատապարտուեցա՞ն այդ նիւթերը {երբեք} չյաջողուելու: Դու փոխանակ ուրախանալու, տրտմում

իկը, որոնցից ոչինչ արդիւնք չունինք, որոնց շեմքը {երբեք} չենք կոխած, որք հացը մի անգամ ուտում են, միւս ա

է, մտածում ես, որ դուրս կը փախչի մեռեալը, այդ {երբեք} լինելու չէ: Քահանայն անշարժ եղիցի ասելով խաչի կն

ան, այնուամենայնիւ դեռեւս մի խակ տղայ է եւ գուցէ {երբեք} դուրս գալու չէ այս տղայութենից: Այսպիսի ազգերը,

, բայց Հայոց ազգը չունի հոգաբարձու եւ գտանելու չէ {երբեք}: Ուրեմն ի՛նչ պիտի լինի այս ազգի վերջը, շարունակ

- պատասխանեց կոմս էմմանուէլը, - եւ ես չէի կարող {երբեք} երեւակայել, որ Դուք ընդունակ էիք հանել բերանից `

լ համարելով միմիայն սահմանների գլխում, չէ մտածել {երբեք} իւր ուժը եւ զօրութիւնը ամփոփել իւր բարոյական կենտ

եղէն կամ իմացական կեանքի մի մասնը: Դոյն այդ բանը {երբեք} դուրս գալու չէ Հայոց ազգի սրտից, քանի նորա լուսա

ն սկզբունքը հերիք պատճառ է, որ դուք չհարստանայիք {երբեք}: - Դորա փոխանակ, դուք հարստացել էք. բայց ա

էք. բայց արծաթի ժանգը նստել է ձեր ուղեղի վերայ: {Երբեք} ցանկանալու չէի այդպիսի հարստութեան: - Դուք չ

չափից դուրս էք գնում: - Նորա համար, որ դուք {երբեք} չէք եղած չափի տակ. եւ ձեր այդպիսի անբարեխառնութի

ապացուցանել ձեզ, թէ մի ընտանիք, ինչպէս ձերն է, {երբեք} ճաշակելու չէր երջանկութեան քաղցրութիւնը: - Ի

զատ մնացած լինէր սկզբումը, կամ մնալու վերջումը, {երբեք} չէր կերպարանագործուելու, պատճառ, բնութեան օրէնք

ճիշտ է տուածը պահանջելու ժամանակ. նորա գանձարանը {երբեք} չէ վնասւում. կը պահանջէ այնքան, որքան տուել էր

փրփուրի նման անթափանցիկ պաստառից լայն զգեստ, որ {երբեք} չէր ծածկում աչքից նոցայ մերկութիւնը... Աջ ո

ոմայեցոց եւ նորոյս Եւրոպիոյ: Եւ խուց աբեղայից չէ {երբեք} այն դիտանոց, ուստի կարելի էր համբարձեալ զաչս նկա

որանց արդարադատութեան աչքից վարագուրողը, բայց ոչ {երբեք} մի ամբողջ ազգ, որի անդամներից մինը գործել էր այդ

, որի անդամներից մինը գործել էր այդ յանցանքը. ոչ {երբեք} մի ամբողջ ազգ, որ դատապարտելով յանցաւորը ապացուց

սառն աչքով հանդիսատես լինել այդպիսի ոճիրների. ոչ {երբեք} մի ամբողջ ազգ, որ չէր կարող իւր լռութեամբ կամ չտ

չը սորա կամ նորա պակասութիւնքը ծածկելու: Ոչ {երբեք} պիտի չառաջանայ ազգը, հետեւելով հին խելքերի դրութ

աջանայ ազգը, հետեւելով հին խելքերի դրութեան: Ոչ {երբեք} պիտի յառաջանայ ազգը, հետեւելով մի տեսակ վարդերի

արից, դոքա արտաքինք են, եւ Կրօնական ժողովը, ոչ {երբեք} համարձակութիւն ունի բռնաբարել կամ դատապարել խղճմտ

եթէ այդպիսին գոյութիւն է ունեցել, այնուամենայնիւ {երբեք} ճշտութեամբ չի գործադրուել: Կան բազմաթիւ օրինակնե

հայրերի ընտրութեան ժամանակ, մի բան, որ չէր եղել {երբեք}: Կան նաեւ բազմաթիւ այդպիսի որոշումներ, որո

ոչ թէ առասպելների ժամանակ, այլ նաեւ շատ յետոյ, {երբեք} չէ ունեցել մի կանոնաւոր եւ լոգիկական աճելութիւն ե

նձնախաբէութեամբ եւ կամաւոր կուրութեամբ երեւակայել {երբեք} չունեցած պարծանքներ, որ թէ պատմութեան յայտնի ժամ

րկիւղ չկայ, որովհետեւ մեր անաչառ քննութիւնը բնաւ {երբեք} չպիտի նսեմացնէ նորա արժէքի եւ քանքարի փայլը, այս

, եթէ համբուրելի հեղինակին օգուտ չբերէ, վնաս ոչ {երբեք}: Համարձակ կարող ենք ասել, որ արգոյ հեղինակ

, եւ ոչ միշտ աջողութեամբ, ծածկել: Պ. Պռոշեանցը {երբեք} կարօտ չէ այդ օգնութեան, եթէ հաւատարիմ մնայ իր քա

աքաղաքների մէջ անչափահաս աղջիկների աւերանքը բնաւ {երբեք} ցանկականի կամ սիրու բնական հետեւանք չեն, այլ մե

մ, թէեւ թարգմանիչը քաջ գիտէր լեզուն: Գիտութիւնը {երբեք} չէ կանգնում մի կէտի վրայ, այլ միշտ առաջ է գնում

ատարկ են մնացել: Այսքանը յայտնի է, որ Հայաստանը {երբեք} դարաւոր խաղաղութեան երես տեսած չլինելով, անդադար

ղծքը, որ երբեւիցէ ծնել են լուսնի տակ: Բնութիւնք {երբեք} չէ իրագործում կատարելութեան գաղափարը մէկ անհատի մ

րից չեմ եղած, որ մի իշխանութեան գործ գտնեմ, ո՛չ {երբէ՛ք}. Պատճառ, ինձ ատելու համար (կարելի է՝ իմ անար

խնդրագրով ծանուցանել հոգեւոր կառավարութեանդ զի ես {երբէք} յ[ը]նթացս իմոց քսան ամեայ հասակի կենաց չեմ ունեցե

զձեզ (այս է ի ձեռնտուութիւն ազգայնոց), չունիք {երբէք} խնայել զձեր ովսանն պարտ ու պատշաճ ներգործութիւն:

յ, այսինքն սկսեալ ի 1846 ամէ յիշեալ կաթոլիկն չէ՜ {երբէք} խոստովանեալ եւ հաղորդեալ ի մերում եկեղեցւոջ, զոր

պաս հարկանել ազգին, կամենայն թողուլ, այլ զնա ոչ {երբէք}, զամենայն մոռանալ, այն զազգն ոչ բնաւ, ընդ նմա

թէ Հայոց լեզուն Ադամի լեզուն է: Իսկ Նալբանդեանցը {երբէք} չէ մեղանչել սխոլաստիկ կոչելով Հայոց այն կիսագրագէ

րի. դուք ձեր բարոյականութեամբը եւ ճշմարտութեամբը {երբէք} ճարելու չէք աշխարհի երեսին մի երեւելի արծաթագլուխ

յդ վաճառականութիւն չէ, այդ ճանապարհով Հայոց ազգը {երբէք} յառաջանալու չէ վաճառականութեան մէջ, եւ մեք դատապ

ութիւնը գործակատար է շատ կերպով, եւ թէ բնութիւնը {երբէք} չէ կարող ենթարկուիլ որեւիցէ ստիպանքի: Նախիջե

" վերայ չկամիմ ուշադրութիւն դարձուցանել, չկամիմ {երբէք} քննութեան տակ ձգել նորա թերթերը, որովհետեւ նա ցա

կութեանը, որպէս եւ ինչ չափով կարող էինք: Ես {երբէք} չեմ անպատուել Հայաստանը՝ ասելով, թէ նա չունի այ

արտասուաց Եփրեմ Կաթողիկոսի ի Հաղպատ), չէ կարող {երբէք} մի ուրախութիւն գոյացնել իմ մէջ, մինչեւ դա օրինաւ

այդպիսի ուրախութիւնը երեխայական է եւ անխել: Մեք {երբէք} իրաւունք չունինք ուրախանալու առանց օրինաւոր պատճա

նալ, որ հօրեղբայրս ինձ ոչինչ չէ ասել, որովհետեւ {երբէք} չեմ ներգործել նորա կամքի ընդդէմ, բայց Պ. Բէգզադ

ս, եթէ ունէին, թէեւ սոքա էլ շատ քիչ են, կամ թէ {երբէք} չկան: Բայց լռութիւն կը պահեն եւ լռութիւն պահելով

Խալիլ նայիբի պատճառով ընկնելով քո մարդերի ձեռքը, {երբէք} յոյս չունէի ձեզ տեսանել, բայց մանաւանդ չէի կարծո

որա մոլորականութիւնը, այլ, պաշտելով այդ կրօնը, {երբէք} կարողանալու չէր տիրապետել այդ գահին, որի վերայ ն

ը, ծուլութեան դրոշմ չդնես իմ վերայ: Ես քո համար {երբէք} ծուլացած չեմ. միթէ մոռացա՞ր, որ քո մի հատուածը

, նախարարների ընտանեկան կեանքերը, պարզուելու չեն {երբէք} ՝ իմանալով, թէ ո՛վ որքան գետին կամ կալուածք ընծա

գի ներկան, եւ այսպիսի ներկայի հետեւելու ապագան, {երբէք} չէ եղած նորա համար ուսումնասիրութեան եւ փիլիսոփայ

Թրեանցի կառավարութեան ժամանակ, բայց իւր օրում՝ {երբէք} ոչ, եւ թէ որոշ տեղեկութիւն եւս չունի Թրեանցի օրո

յդպիսի դիպուածում ո՞ր կողմից է վտանգը: Ո՛հ, մեք {երբէք} վախենալու չէինք այդ վտանգից, եթէ... եթէ... Վեր

ն վերայ. եթէ ես խանութը նորա անունով չշինէի, նա {երբէք} կարողանալու չէր վճարել ինձ պայմանեալ արծաթը:

իւն ցոյց տուեցին իւրեանց կանացի կերպարանքի տակ եւ {երբէք} չկամեցան, որ նայէին նոցա վերայ որպէս մի խաղալիկի

որ իմ մտածութիւնքը եւ խորհելու ազատութիւնը չկամիմ {երբէք} ստրկացնել այդ փիլիսոփաների իշխանութեանը՝ առողջ փ

կարում է. մանաւանդ եթէ ապսպարողը եւս իւր կողմից {երբէք} մտածել չէ այն բաների արժանաւորութեան վերայ, որ գ

եւ ազատ թողու բռնաբարութենից Հայոց եկեղեցին, որ {երբէք} չէ խնդրել պարոնի փաստաբանութիւնը եւ այսուհետեւ եւ

ւ հասկացողութիւնը քաղաքականութեան կամ կրօնի մասին {երբէք} նիւթ չէ եղել նորա մտածութեան: Բոլոր Հայոց պատմու

Բիւզանդական կայսերութիւնը, իւր փտած սկզբունքով, {երբէք} չէ կարողացել, այլեւ չէ կամեցել մի հիմնաւոր եւ շա

քանքարը Հայոց ազգից: Ազգը կարօտ չէ նորան եւ {երբէք} խնդրած չէ նորա փաստաբանութիւնը։ Պարոնը ինքնակամ

րէզը: Մեր կարծիքով, առաջինը, առանց երկրորդին, {երբէք} յաջողութիւն չէ գտանելու, եւ քաղաքակրթութեան պտղա

թէ ոչ ֆանատիկոսութիւն, եւ այդ տեսակ քարոզութիւնը {երբէք} չի կարող արմատ արձակել մի ժողովուրդի մէջ, որ վեր

ի սկզբանէ անտի ընդ ումեք զամենայն կարճ չեմ պահեալ {երբէք} ըստ ծիսի վաճառականաց, վասնորոյ ահա՛ ճշմարիտն խոս

եր ազատ յամենայն յեկամուտ տարերց, ազգն մեր չունի {երբէք} անհետանալ։ Աւելորդ իմն համարիմք ասել, թէ ի բարւ

մբարձումն եւ զնստիլ նորա ընդ աջմէ Հօր, յորմէ ո՛չ {երբէք} մեկնեցաւ: Ունայնանայ խորհուրդ պատարագին, եթէ առ

էր զայդպիսիս խօսել ՚ի կաճառի խելագարաց, այլ ո՛չ {երբէք} ի լոյս հրապարակին՝ Զվերոգրելոցն ողջոյն իրազ

: Բայց ի՞նչ բան է այս յոյսը, Արդեօք {երբէք} իւր օրում Մարդու լցեց փափագը, Թէ լոկ

պահնակ: Նորա վերարկուն սպիտակ ` Գուցէ {երբէք} չքանայ, Բայց հրաշալի ճակտիդ պսակ ` Մ

թերեւս աչքերի նկատմամբ, գիտէինք, որ հին խելքերը {երբէք} համաձայնելու չէին խաղաղութեամբ տեղի տալ նոր գաղափ

խենայ Պ. Չամուռճեանը, այս դատապարտութեան հետ ոչ {երբէք} յարակից է այն թատրոնական գործողութիւնը, զգեստաւո

ստատ լինելով՝ անկարգ, անկանոն աղճատաբանութիւնքը {երբէք} չէին կարող հասցնել նոր լեզուի մշակութիւնը դէպի նո

օսքը, օրագիր հրատարակելով կամ գիրք թարգմանելով, {երբէք} ուշադիր չեն եղած լեզուի մշակութեան, որպէս թէ այդ

անդակութեան կողմից գիտակցութեան արդիւնք լինելով, {երբէք} մեր խիղճը չէ տանջել մեզ, երբէք չենք ցաւած, երբ

արդիւնք լինելով, երբէք մեր խիղճը չէ տանջել մեզ, {երբէք} չենք ցաւած, երբ ցախաւելով հաւաքած իմաստակները հե

յն կարո՛ղ են կատարուիլ, իսկ արթնութեան մէջ՝ ո՛չ {երբէք} ։ Քանի որ մեր մատենագրական գործունէութիւնը փա

, եւ Աստուած վկայ է, ո՛չինչ։ Մարդկային մարմինը {երբէք} չէ կարող սնանուիլ այնպիսի կերակրից, որ ինչ յատկո

մենայնիւ, այնքան համեստ է եւ բարեհոգի, որ չկամի {երբէք} համարել իւր խօսելու ոճը " ամեն տեղ զուտ ոսկի, այ

ցի ինձ ի դիմի ողջ աշխարհ, Ո՛չ յուսաբեկ եղէց {երբէք}, թէպէտ անկեայց ի դժուար: Յուսամ զի ես կարե

ը։ Իսկ ես, որ ո՛չ հրեշտակ եմ եւ ո՛չ վարդապետ, {երբէք} էլ սորա կամ նորա կամքը հարցնողներից չեմ եղած, որ

լոր պատմութեան մէջ, որքան մեզ յայտնի է, չէ եղել {երբէք} մի մարդ, որ Հրատ անուն ունենար. եւ մենք մանաւան

ղեւ " (Թուղթ, եր. 57)։ Բայց սակայն, մենք {երբէք} չենք ուզում ասել, թէ Փարպեցին ծառայ մարդու, կամ

, եւ մի՛ տայք զայդ աւետիս յելս Ասկաղովնի. զի մի՛ {երբէք} ուրախ լիցին դստերք այլազգեացն, եւ մի ցնծասցեն դս

ասում. " Իսկ ես ոչ հրեշտակս՝ եւ վարդապետ եւ ոչ {երբէք} իսկ չեմ եղեալ բանիս այս ըստ երբէք 'ի հարցողաց ուր

վարդապետ եւ ոչ երբէք իսկ չեմ եղեալ բանիս այս ըստ {երբէք} 'ի հարցողաց ուրուք կամաց գործոյ իշխանութեան, եւ

հարցողաց ուրուք կամաց գործոյ իշխանութեան, եւ ոչ {երբէք} " (եր. 49)։ Մենք այնպէս ենք հասկանում, ինչպէ

սառն կերպով ընդունում է նորան Կաթողիկոսը, որպէս {երբէք} չէր ընդունած, եւ Աբովեանի հարցմունքին, թէ " Վեհ

գու առաջեւ։ Բայց այս երկրորդական պարապմունքը {երբէք} արգելք չեղան նորա յառաջադիմութեանը իւր առանձին բժ

որի պատուհանքը նայում էին դէպի զանազան փողոցներ, {երբէք} չէր կարելի ձանձրոյթ զգալ, որովհետեւ մանկահասակ դ

ւմ է մեզ միմեանց. ցաւում եմ մանաւանդ, որովհետեւ {երբէք} ցանկալի չէր ինձ գործ ուենալ ձեր հետ: Չգիտեմ, թէ

իտ դնելով, այո, եւ մարդերի անձնապահպանութեանը, {երբէք} զարմանում չենք, որ գործերի ծուռ ու սխալ ընթացքը

հի երեսին, որ ցած էր միայն Աստուծոյ իրաւունքից, {երբէք} համարուած չէ եւ համարուելու չէ ազատութեան պաշտպան

ոց զվահանն։ Բայց քանզի ուրուական իմն էր այն, ոչ {երբէք} հանի 'ի վեր եւ սակայն պատրաստեալ էի ուղղագրել եւ

տեալ էի ուղղագրել եւ կատարելագործել զնոյն, զի թէ {երբէք} պիտոյ ինչ լինիցի, առաջի ընծայեսցի սուրբ գահին իբ

տի որպէս այժմ, նոյնպէս եւ ի ժամանակս յայնոսիկ ոչ {երբէք} կարող գտեալ արմատ արձակել ի սիրտ եւ ի հոգի ժողովր

միշտ օտար եւ միշտ անմատչելի: Ազգ Հայոց չէ եղեալ {երբէք} մասնակից այդպիսի օտարաշունչ ազգային դպրութեան. զ

ուզարկուաց հինն հայախօսութեան յիշեալ հեղինակն ո՛չ {երբէք} կորուսանէ զիւր արժանաւորութիւն եւ ո՛չ նսեմացուցան

րս մոլախոտեալ յերեքտասան դարուց հետէ: Թող զի ո՛չ {երբէք} կարող էին զմտաւ անգամ ածել այդպիսիք, զորոց գեղեց

ւ խոստովանիմք զայդ ամենայն մեք ինքնին, թէ մեք ոչ {երբէք} կարեմք զուգընթաց լինել արշաւանաց Եւրոպիոյ ի գիտու

ուսաւորութեան: Բառիւս նոր հայախօսութիւն չիմանամք {երբէք} զխարխարեալն եւ զխառնակեալն եկամուտ օտարաձայնութեա

ոցիկ բերեն յինքեանս զնմանութիւն որձաքարի, յոր ոչ {երբէք} ծաղկեցաւ ծաղիկ եւ ոչ իսկ խոտ դալարի: Հին սովո

լոյ պարել որպէս ի հարսանիս, այսպէս եւ մուսայն ոչ {երբէք} մերձենայ, եթէ ոչ շարժեալ ի հանգամանաց եւ ի զօրու

ուցիչք, զի ողբք եւ հառաչանք, լաց եւ արտասուք ոչ {երբէք} կարեն առաջնորդել յանվեհերութիւն եւ ի քաջութիւն,

էեւ գտանին ինչ ինչ անսովոր ականջաց նոցա, բայց ոչ {երբէք} սատար լինին յառաջանալոյ ի նոր հայախօսութեան, եւ

ւն գործական՝ նորն, հասկանալի ամենայն ումեք, մի {երբէք} յուսասցին հայք հանդիպել փրկարար լուսաւորութեան,

էր մտածում եպիսկոպոսական արժանաւորութեան մասին եւ {երբէք} չէր կամենում թոյլ տալ Լէ-Ժէին Կայսրի ձեռքից ընդու

ատ գտանւում էին Գեներալի ազդեցութեան տակ, ուրեմն {երբէք} չէր պատահում, որ դատապարտուէր Գեներալը հրապարակո

բայց մեծ մարդ իւր մտքովը եւ բանականութենովը, ո՛չ {երբէք} ։ Կարգը համարեա՛ թէ կրկնում է իւր պատմութեան մէջ

պը ճշմարիտ դատողութիւն առնէր Չինաստանի մասին, որ {երբէք} տեսած չէր եւ ոչինչ հասկացողութիւն չունէր նորա մաս

թէ յիսուն հազար տալլեռ)։ Բայց Քրիստոնէութիւնը {երբէք} չէր վերջանում Չինաստանից բոլորովին, ամենայն ժամա

թէ կայ, բայց հայհոյութիւն, գաւազան եւ բռնութիւն {երբէք} չեն կարող ապացուցանել մի շինովի, հնարած ճշմարտու

մ էին, որ վտանգը պատրաստ է միշտ իւրեանց համար եւ {երբէք} ազատուելու չեն, քանի կենդանի էր Հենրիկոս IV-ը,

ք մեծ յոյս չէին կարող ունենալ թագաւորի վերայ, որ {երբէք} հաւատ չունէր իւրեանց վերայ։ Նոքա որոշեցին ուղղել

, կարո՛ղ էր վնասել եւ բոլոր հասարակութեանը։ Նոքա {երբէք} չէին ցանկանում ունենալ մի այնպիսի զարհուրելի թշնա

քական գործերը ամենեւին օտար էին սորան, վասն որոյ {երբէք} չէր կարելի մտածել, որ իւր սեպհական կամքովը որոշա

աստանը։ Իսկ մեք, անխարդախ սիրտով սիրելով ազգը, {երբէք} յետ չենք կենայ, որչափ ամենակալ տէրը կը շնորհէ մե

, խօսելով մի աշխարհաբառ եւ նորախօս լեզուի վերայ, {երբէք} չենք մտածել, որ այդ լինի մի քաղաքի մասնաւոր կամ

հասկացել են հինգ հարիւր կամ հազար մարդ։ Ազգը {երբէք} չի կարող ուրանալ գերապատիւ Նազարեանցի աշխատութիւն

ին մարդը տեսնում է պարզ, որ հին լեզուի իրաւունքը {երբէք} աւելի չէ նոր լեզուից, հին լեզուն աւելի գեղեցիկ չ

ացել է լեզուի խորհուրդը, նորա պաշտօնը, այնպիսին {երբէք} չէ կարող այսպիսի ոչինչ բաների առջեւ ընկրկիլ։ Ինձ

տ մշակութեան Բարիքները մայր բնութեան: Եւ մարդը {երբոր} ճամբայ է գնում Դժուարանցանելի քարքարուտներով,

ը. Նանիկ արա մեծանաս, Հալիւորիս ծերանաս, {Երբոր} խելքիդ տէր ըլնիս, Պառաւ տատիդ չմոռնաս: Տատը գլ

. Յովհաննիսեանի՝ Նոր Քնարի եւ առ հասարակ ազգային {երգ} անունով աշուղների գրած կամ ասած բաների վերայ, ըն

գուբ կարթեալ զհոգիդ մաշէ ժանդահար։ ՉԵՐՔԷԶԻ {ԵՐԳ} (Պուշկինից) Գետը վազում է կատաղած

Բերնի վերայ ծաղկում է քաղցր ժպիտ: {Երգ} երգելով, նա կտաւ է լուանում, Նորա ձայնը կա

աղած: Նա փորելով դարձեալ երգում էր մի {երգ} ՝ Մի սրտաշարժ, մի շատ տխուր, տրտում երգ

երգ՝ Մի սրտաշարժ, մի շատ տխուր, տրտում {երգ}. " Մու՛րճ իմ, մուրճ իմ, փորիր դու ինձ մի

բ): Ինձ ասաց, որ շատ կը ցանկանար լսել մի Հայոց {երգ}, փորձելու համար, թէ ի՞նչ տպաւորութիւն կը գործէր

ց ինձանից, թէ երբ կարող էր գալ մեր տուն մի հայոց {երգ} լսելու համար: Ես ժամանակ նշանակեցի էգուց առաւօտ

արող ընդունել դորան, որպէս բուն հայկական ազգային {երգ}: - Ի՛նչ պատճառով: - Այն պատճառով, որ տ

այց ինչ... առայժմ այսքան ասեմ ձեզ, որ ազգային {երգ}, կամ առհասարակ ազգային երաժշտութիւն ասած բանը պա

Ադամ աղբար, Շիրին եւ այլն, բայց նորանց ազգային {երգ} անուանողը եւ այդպիսի մտաւորական հրէշների վերայ,

ք չգիտեն, թէ ի՛նչ պայմաններ էին հարկաւոր, որ մի {երգ} լինէր ազգային: Նոքա ունին միայն մի պայման եւ համ

եր տան մէջ, եւ այժմ փողոցից լսելով, նկատեցի ձեր {երգածը}, ձեր կոկորդային լեա խազը կարօտ է մի փոքր մշակութ

Բայց բոլորովին սուտ էր խօսածը. նորա կարծիքը իւր {երգածի} մասին ամենեւին այնպէս չէր, ինչպէս կամէր հաւատացն

եդին քաղցրաձայն Սերովբէից քո անտես ` Եղաւ զուարթ {երգակից} Օրհներգութեան - ձօնուած քեզ: Տէ՛ր, նայիր քո ծա

ձայն Ցաներեւոյթս սրովբէից Օրհներգուաց {երգակից} Գտաւ Քեզ յերեքսրբեանն: Հայեա՛ց

սն Հայաստանեայց լեալ անսիրելութիւն իմաստութեան եւ {երգարանաց} բանաւորաց" (Խորեն., Պատմ. Հայոց, Գլ. 3)։ Ճշմա

Հայաստանեայց լեալ անսիրութիւն իմաստութեան եւ {երգարանաց} բանաւորաց ", Խորեն., Պատմ. Հայ., գիրք Ա,

ց զուրկ աղավաղված լեզվով: Մինչդեռ " Սայաթ-Նովա " {երգարանը} գրված է բացառապես եւ իսկական իմաստով այն բարբառով

ն չկար, եւ մի օտարոտի բան պատճառ եղաւ, որ գնեցի {երգարանը} ։ Մի մարդ, այսօր առաւօտ, ձեր քամակից ներս մտաւ

կոմսը: - Ահա այս պատճառով գնացի գնեցի Հայոց {երգարանը}, որի մէջ Մարիամս որոնեց, որոնեց, այդ տաղից աւե

աւունի ուղղագործեալ զտովմար եւ զտօնացոյց Հայոց եւ {երգեալ} զշարականս, թողու զաթոռ Հայրապետութեան յաջորդել կ

նը եւ Նեբրովթը Կայէնի աղջկերքի հետ միասին սկսեցին {երգել} այս տաղը, որ շարադրել էր յատկապէս այս դիպուածի հ

սքան հրապարակի մէջ, ամօթ է մինչեւ անգամ իմ պէսին {երգել}, - պատասխանեց օրիորդը մի փոքր կարմրելով: Բայց բ

եր, այլ եւ ձեր բարեկամների տան մէջ եւս կարո՛ղ էք {երգել}, եթէ մի խնջոյք կամ մի բան պատահի: - Շատ շն

կութեան: Եւ առ ժամանակ ես խորհուրդ չեմ տալիս ձեզ {երգել} այնպիսի բաներ, ուր շատ կային ցած խազեր, այդ կար

այ ֆօրտօպիանին: Օրիորդ Մարիամը սկսեց ածել եւ {երգել}: Երգեցողութեան ժամանակ, մի բան շատ անախորժ

ւնենար մշտելութեան յարակից եղած աղօթքները եւ միշտ {երգել} թէեւ հեթանոսական ժամանակից մնացած, այլ բուն ազգա

րիորդը պատասխանեց, թէ մի տաղ է, եւ թէ պատրաստ է {երգել} այն եւս, եթէ, դորա փոխանակ, կոմսը խոստանար Եու

որտօպիանօին, զարկեց մատները կլաւիշներին եւ սկսեց {երգել}. Ո՛հ, լոկ երազ էր, մի խռովէք ինձ, Իմ

դարձեալ սկսեցին պտոյտ գալ խարուկի չորս կողմով եւ {երգել} նոյնպիսի զզուելի ներդաշնակութեամբ: Հաստատ կա

երը առաջին երկու անգամի պէս, սկսեցին պտոյտ գալով {երգել}. Մեզ մոռանում չէ աշխարհ, Դարձեալ ունենք մեզ

շտեսցի առ մեզ ասիականդ մոլորութիւն խօսիլ, գրել, {երգել}, այնպէս որպէս զի հասկացողք գտցին սակաւք, որպէս

մի փոքր ժամանակից յետոյ անյարմար բերանը բացեց ու {երգել} կամեցաւ. մի քանի վայր ի վեր, ղալբ, ղուլբ խօսեց

": Երկուքն էլ հազար փառքով նախընտիր են համարում {երգել}. " ափսոս քեզ հայոց խեղճիկ ժողովուրդ ", կամ " կռ

թիւը: Վերջապէս, օրիորդ Մարիամը աւարտեց իւր {երգելը} եւ ածելը, եւ վերստին լսելով կոմս էմմանուէլի գովե

աթէ նորա գերեզմանաքարի վերայ, եթէ իւր այսուհետեւ {երգելիքը} երգէ աւելի հասկանալի (հասարակ ժողովրդի համար) լ

, սուտ սուտ գովասանութիւնները, օրօրոցի երգի տեղ {երգելով} քնած ազգի ականջին, թանձրացնել նորա սարսափելի քու

բուրում են: Ուրախ ուրախ թռչունները {երգելով}, Ծառէ ի ծառ ողջունեցին իմ գալը. Ծաղի

Բերնի վերայ ծաղկում է քաղցր ժպիտ: Երգ {երգելով}, նա կտաւ է լուանում, Նորա ձայնը կախարդում

եղ եւ ինչո՛ւ, Այդ ի՛նչ բան է, լուանում ես {երգելով}: - Ինձ պատասխան տուեց այսպէս. " Պատր

մ ուստի՛ ես եկած, Է՞ր տախտակներ կտրատում ես {երգելով}: Իմ հարցմունքին այսպէս տուեց պատասխան

էն մարդ իւր կարողացածի կամ իւր հասկացողութեան պէս {երգելով}, փոքր ի շատէ հեռացել են այդ եղանակները յունական

րհակալ եղաւ օրիորդից, որ զուարճութիւն պատճառեց, {երգելով} ու ածելով, սակայն կոմսի երեսը չէր ցոյց տալիս, թ

կողմով, կամաց, բայց զզուելի եւ դողդոջուն ձայնով {երգելով}. Հասիք, հասիք, քուրիկներ. Մեզ աշխարհի չոր

ի պատիւ Աստուածամօր եւ այլ սուրբերի հոգեւոր տաղեր {երգելով} ։ Այս կերպով Վենետիկ մտան նոքա 1536 թուականի դեկտ

նակից լինելով թէատրոնական գործողութեանը, Հայերէն {երգելու} ժամանակ իւր վերայ դարձուց մեր մասնաւոր ուշադրութի

թիւն) Քանի բանաստեղծն չունի մուսայից Մի բան {երգելու} յատուկ հըրաման, Նորա քնարը միշտ մունջ է մնում,

նում եմ, որ դուք կամէիք ոչինչ թերութիւն չունենալ {երգելու} մէջ, այդ այլ բան է. ես խօսում եմ համեմատաբար:

եմ. ես ինքս բաւական նեղութիւն զգում եմ ցած խազեր {երգելու} ժամանակ, վասն որոյ իրաւունք տալով ձեր դիտողութեա

կացան տեղերից եւ օրիորդ Մարիամը նոյնպէս դադարելով {երգելուց} եւ ածելուց, սկսեց ողջունել նորեկ հիւրը: Կոմս էմ

ջ ` Ոսկիամօր հետ: Քեզ կը խնկարկեմ, Քո սէրը կ՚ {երգեմ}, Զարնելով հեշտին Բամբռի լարերին - Այնպէ՜ս տենչ

Յողջոյն աշխարհիս. Խնկեմ զանուն քո, {Երգեմ} զսէր քո Բամբռան ի լար Կնտնտոցահար.

ՈՒԷՐ ԱՄԻՐԵԱՆԻ Ասա՛, Մուսայ ́, ինչպէս {երգեմ}, Հնչեմ քնարս որպէ՞ս. Ինձ ո՞վ կը տայ

տարի յառաջ շինել է մի աղօթք, որ Մուրադեան տղայքը {երգեն} երեկոյ առաւօտ: Աղօթքի բովանդակութիւնը է մի խնդիր

նում ենք, որ հայոց հին դպրությունը եւս ունեցել է {երգեր}, ավանդություններ եւ առածներ, որոնցից մի քանիսը

ւմ ենք, որ պիտո է անհամար շատ ունենայինք այսպիսի {երգեր} մեր քաջերի վերա, որոնք կացած էին նահապետական ժամ

պիտո է, որ ունենայինք եւ մեհենական կամ նվիրական {երգեր}, որովհետեւ դիցապաշտք, արեւապաշտք եւ կրակապաշտք

որն է նոցա պաշտպան, Կան այն տեղ խաղ, պար, {երգեր}. Ապա թէ նա հեռացած է, Փախէ՛ք, ընտիր

եթէ հայերի հեթանոսութեան ժամանակ կային մեհենական {երգեր} ու երաժշտութիւնը, ապա ուրեմն խեղճ ողորմելի բաներ

եզմանի մէջ․․․․․․․․․․․․․․․ Մեք չունինք ազգային {երգեր}, չունինք ազգային երաժշտութեան, չունինք բանաստեղ

ջ աւելի աւանդապահ էին քան թէ այժմ, ունին զանազան {երգեր}, մանաւանդ հարսանիքի վերաբերեալ, որ յայտնի են ան

բերել: Բացի սորանից, շարականները կամ եկեղեցական {երգերը}, որ լսում ենք այժմ եկեղեցու մէջ, կէս մի գրուեցա

եկեղեցական երգերի ճակատագիրը: Վերջին ժամանակների {երգերը}. բովանդակութեամբ միայն զանազանւում են, ըստ որու

ւթեան, խորհրդի եւ բանականութեան: Ազգային են այն {երգերը} եւ պիտի համարուին ազգային, քանի որ կայ Հայերից ի

ծություն է, եւ ի՞նչ հնար կար, որ առանց նվիրական {երգերի} կատարվեին նոցա պաշտամունքը: Այժմուս մեր լեզվի

մ է նույնպես այս կանոնը, ամենայն տեղից լսվում են {երգերի} ձայներ, տեսնվում են առակներ, բանաստեղծություննե

որա տղայությունը կամ մանկությունը տեսնում ենք հին {երգերի} մեջ, նորանից հետո հանկարծ գալիս է մեր առաջ նորա

մինչ այժմ էլ չի յաջողուել ինձ: - Եկեղեցական {երգերի} կամ շարականների մասին ի՛նչ է ձեր կարծիքը: -

նական հոգու ներկայութիւնը, այսպէս եւս եկեղեցական {երգերի} ճակատագիրը: Վերջին ժամանակների երգերը. բովանդակ

ակ հպատակեցան Հայք: Նորերումս դուրս եկան ազգային {երգերի} անունով մի քանի անալի ոտանաւորք, Սայաթ-Նովա, Ադ

չի իսկ Հայի մի երկու աղճատուած կամ ճղակոտոր բան: {Երգերի} կազմակերպութիւնքը հետեւած թուրքի ոտանաւորներին,

եանցը անխտիր գործ է ածում երգոց, զօրաց եւ այլն, {երգերի} զօրքերի ասելու տեղ։ Ըստ նախադրութիւնը, որ հի

աղացմունքը, սուրբերի գովասանութիւնը, Վիրգիլիոսի {երգերին} համակերպութիւնքը, բարոյական մտքերը եւ այլն եւ այ

ն նորանով խօսում է մեր հետ, Սիրտ է զմայլում նորա {երգերից}: Նա այն միջոցին ոչինչ այլ բան չէ, Բայց եթէ թար

ներից, որ ամենայն ազգի գրականությունը սկսանում է {երգերով}, առածներով եւ տաղաչափություններով: կարծես թե այ

, իսկույն կհասուցանեմ, իսկ պատերազմի վերաբերյալ {երգերու} հոտը եւս չկա այժմ Մոսկվայի մեջ: Խնդրում եմ ք

էջ Հայոց զօրքը, Պարսից պատերազմից յետ դառնալով, {երգեց} գիտնական Թէոդորոս Եսայեան Խատամեանցի " Խնդա՛ այսօ

ռացել եւ Հոմերը, Որ քեզ առած իւր ձեռին {Երգեց} Յունաց հերոսները Ու քանդուիլն Եղիոնին։

Յուշիկ աղօթք արդեօք նոքա Կամ հին տաղեր {երգեցին}: Միթէ կա՞յ դեռ արմաւենին ` Շոգ

անխռով Ի քում խաւար զօրութեան: Այս {երգեցողութեան} հետ միասին լսւում էին շատ կողմերից զանազան դժոխայ

ստ որում ես ինքս նկատում եմ զանազան թերութիւնք իմ {երգեցողութեան} մէջ: - Ա՛, ա՛, ես այժմ տեսանում եմ, որ դո

ին: Օրիորդ Մարիամը սկսեց ածել եւ երգել: {Երգեցողութեան} ժամանակ, մի բան շատ անախորժ տպաւորութիւն գործեց

թենից, այդ պատահել է բոլորովին ակամայ: Պատճառ, {երգեցողութեան} դպրոց չլինելով, ամէն մարդ իւր կարողացածի կամ իւր

ճպուռի ձայնովը, որ մի անկիւնում կատարում էր իւր {երգեցողութեան} վերջին հանդէսներից մինը. պատճառ, ձմեռը շուտով փ

ռնուլ: Դատարկ փողոցի մէջ լսւում էր մի բարձրաձայն {երգեցողութիւն}. " Յո՛ր քահանայն եւ Ղեւտացին հանդիպեալ զանց արար

սկսեցին նոքա բոլորը միասին քաղցր եւ զմայլեցուցիչ {երգեցողութիւն}: Լուսաբացը արդէն մօտ էր: Հազիւ թէ աւարտել էին ս

նը: - Միթէ՞ հայերը չունէին յառաջուց կրօնական {երգեցողութիւնք}: - Տարակոյս չկայ, որ մի բան ունեցել են, բա

գերեզմանաքարի վերայ, եթէ իւր այսուհետեւ երգելիքը {երգէ} աւելի հասկանալի (հասարակ ժողովրդի համար) լեզուո

ւիցէ հասանել այն աջողակութեանը, որ տանելի կերպով {երգէի}: - Յուր անձին վերայ հաւատ չունենալը - ասել է

կեղեցական կարգի աւարտուելուց յետոյ, մինչ պիտոյ է {երգէին} " ժողովեալքս ի հրաժարումն ", մեր նուաստութիւնը ն

որդ եւ ի հինգերորդ դարս երգիչքն ի Գողթան բամբռամբ {երգէին} ։ Հիմնեալ հաստատի ապա ի պատմութիւնս, թէ եւ ըստ

րք, թէեւ մնացորդք երգոց զորս ի նախնումն բամբռամբ {երգէին} ի ցուցս..... ըստ ոմանց ապացոյց Համարին

մ էք. միթէ՛ չէ կարելի խնդրել, որ առանց փոխարինի {երգէք}: - Միթէ՛ չէ կարելի, - պատասխանեց օրիորդ Մա

ունը: Արդյոք ե՞րբ կլսեմ " Տրովատոր "-ից իմ սիրած {երգը} ՝ Vivea եւ այլն: Հիշո՞ւմ ես, դու ինձ ասում է

ոս Եսայեան Խատամեանցի " Խնդա՛ այսօր, Հայաստա՛ն " {երգը}, որ մի ժամանակ երգուած էր Նոր Նախիջեւանում, մին

ական բեմից մայրենի լեզուով: Բայց Մոսկուայում այդ {երգը} չերգուեցաւ այնպէս, ինչպէս նորա եղանակն էր, այլ

, որ Հայերը տիրապէս կռապաշտ են եղած, եւ Վահագնի {երգը} ցոյց է տալիս, ինչպէս, այո՛, պատմութիւնը եւս վկ

ռաջ բերած " Երկնէր երկին եւ երկիր " ամենին յայտնի {երգը} թարգմանում է այսպէս. Зачинало небо, зачинал

Օրիորդը կտրում է ու երգում է, Նորա {երգը} սիրտ կախարդող է դարձեալ. " Կտրի՛ր, կտրի՛ր

Էմս, 1859, Մայիս 31 ԻՏԱԼԱՑԻ ԱՂՋԿԱՅ {ԵՐԳԸ} 1859 թուականից " Մեր հայրենիք, թշուառ

մ է բուն անգլիական կեանքից, եւ նորա համար բնական {երգը} այդ է միայն: Ի՛նչ անէ այստեղ վիգը կամ տորին, ին

առաւօտ, որ մի րոպէ աւելի յառաջ վայելած լինէի այդ {երգը} լսելու երջանկութիւնը: - Առաւօտուն չկար, եւ

, թէ ի՞նչ տպաւորութիւն կը գործէր իւր վերայ Հայոց {երգը}, ես խոստացայ լցուցանել նորա ցանկութիւնը: Մի փոք

է միայն նորանով, որ ծնել է հայ ծնողներից, նորա {երգը} չէ եւ չէ հայերէն, երեք բառ Թուրքի, Թաթարի եւ չգ

ւք հանդիպէք նորան այստեղ: - Լսելու համար այդ {երգը}, ինչ պիտոյ է առնել, հարկաւոր է յանձն առնուլ այդ

ղաղ սրտով մտնել դէպի հող: Երբ աւարտեց {երգը} օրիորդ Մարիամը, ամենի, աչքը դարձան կոմսի վերայ

րա հակառակ մթնում եւ մթնում էր նորա դէմքը, որքան {երգը} մօտենում էր վերջանալուն: Նորա հեղինակը էր ինքը կ

Երէք անգամ պտոյտ գալով խարուկի չորս կողմը, այս {երգը} ասելու ժամանակ, դադարեցան իսկոյն, երբ աւարտուել

լու ժամանակ, դադարեցան իսկոյն, երբ աւարտուել էր {երգը}, եւ իւրաքանչիւրքը կանգնեցան դարձեալ իւրեանց տեղե

: Պառաւները երրորդ անգամ աւարտեցին իւրեանց {երգը} եւ պտոյտ գալը, եւ իւրաքանչիւր ոք կանգնեցաւ իւր տ

արդէն մօտ էր: Հազիւ թէ աւարտել էին սոքա իւրեանց {երգը}, աքաղաղը խօսեց... Երեւում էր դարձեալ Խանլը

ա հակառակ, սուտ սուտ գովասանութիւնները, օրօրոցի {երգի} տեղ երգելով քնած ազգի ականջին, թանձրացնել նորա ս

. Վերստովսկու " Ах, подруженки, какъ грустно! " {երգի} եղանակով: Մի բան եւս չէ պիտոյ թողուլ առանց ուշադ

երում Խորենացու հոգաբարձութեամբ մեզ հասած ազգային {երգի} կրօնը՝ Վահագնի մասին, եւ Հայոց լեզուի մէջ զենդա

այս. - Եւ, ո՞ իցես դու: " Յոյր ի դրախտին {երգի} վարդենւոյն՝ Սոխակին ցանգ մեղեդի աղու "..

ն բաբախէ սիրտ, Բեկորք փայլին ի յակինթ... {Երգի} ի քնար Ի վաղիւ գոհար: ԺԱ. ՅԻՇԵԱ՛ ԶԻՍ

սկացաւ, որ ածում էին " Տէ՛ր, կեցո՛ դու զՀայս " {երգի} եղանակը: Տիրացուն նկատեց, որ այս ձայնը տպաւորու

յն, Արիք որ երթամք, Գարունն է բացուէր... {Երգի} կախարդիչ շարունակութիւնը ընդհատեց իմ տիրացուի բան

ատճառով այս արգոյ հիւրերը եւս զրկուեցան այդ քաղցր {երգի} վայելքից, որ շատ գեղեցիկ երգում էք: - Խնդր

չքը դարձան կոմսի վերայ, որ լսեն նորա կարծիքը այդ {երգի} մասին: Բայց կոմսը ոչինչ չասաց, միմիայն շնորհակա

էր վերջանալուն: Նորա հեղինակը էր ինքը կոմսը, եւ {երգի} բովանդակութիւնը առած էր ստուգապէս պատահած անցքից

ին անգամի նման, պառաւները աւարտեցին պտոյտ գալը, {երգի} վերջանալով, եւ իւրաքանչիւրքը կանգնեցան իւրեանց տ

սին, թէեւ մենք պատրաստ ենք ընդունել որպէս մի չար {երգիծաբանութիւն}, բայց խոստովանում ենք ցաւելով, որ շատ մարդ ստու

: Յաւուրս սորա ծաղկի Խաչատուր վարդապետ Կեչառացի, {երգիչ} եկեղեցական շարականաց։ Հայկականս դպրութիւն կեն

դտեղ ինձ հաւատացրին, որ այդ կենդանին չորս լեզուի {երգիչ} է. մի փոքր ժամանակից յետոյ անյարմար բերանը բացեց

իկոսը՝ Հռիփսիմեանց հրաշալի " Անձինքի " այն անմահ {երգիչը}, եօթներորդ դարու սկզբում սրբատաշ քարերով շինեց ո

պայման եւ համարում են, թէ դորա մէջ էր ամէն բան - {երգիչը} Հայ է: Բայց Հայ է միայն նորանով, որ ծնել է հայ

. Ապա թէ նա հեռացած է, Փախէ՛ք, ընտիր {երգիչներ}, Սիրուն կոյսեր, տուն շտապեցէք Ման են

լի ծերունին լսեցնում է մեզ մի քանի տող բան Գողթան {երգիչներից}, նա ցոյց է տալիս մեզ փոքր թէ շատ այն տեղերը, ու

իւցազանց, զորս դեռ ի չորրորդ եւ ի հինգերորդ դարս {երգիչքն} ի Գողթան բամբռամբ երգէին։ Հիմնեալ հաստատի ապա ի

բռնի կարել տալ: Ո՞ր մինը ասեմ, դերձակը եւս նոյն {երգն} է երգում, մինչեւ անգամ ջրկիրը կրկնապատկել է դոյլ

արնայնի. Ո՛չ կենդանեաց խայտուն խումբք Ո՛չ սոխակի {երգն} անուշ, Որով ամենքն են հրճւում - Բնութիւնք բիրտ ե

- Խնդրեմ, առանց հաճոյախօսութեան... ես ի՛նչ {երգող} իմ, այսքան հրապարակի մէջ, ամօթ է մինչեւ անգամ ի

ց: Եւ զարմանում ենք. ի՛նչ հարկ կայ Սօսի սիրող, {երգող}, ուրախ եւ աշխատաւոր բնաւորութիւնը, որ ամէն տեղ

ղելը, մինչեւ երբեմն երբեմն խափանելով ոչ թէ միայն {երգողի} այլեւ ֆօրտօպիանոյի ձայնը: Այս յառաջանում էր նորա

հաննէս վարդապետը թարգմանել էր, եւ Սալոմոնի երգոց {երգոյն} մեկնութիւնը, որ թարգմանել էր Կարնեցի Խաչատուր վա

եան ոճոյն, սորա գործ են դարձեալ մեկնութիւն երգոց {երգոյն} Սողոմոնի, զանազան ճառք ի սուրբ Կոյսն Մարիամ, յա

յ... զհիմն ի վեր տապալեալն զարմանակերտ շինուած {Երգոյն} վիպասանաց, նման մանկանն Վարդգէսի, որ անդ ուրեմն

՝ յար եւ նման առ ամենայն ազգս սկսանի վիպասանական {երգովք} զքաջագործութեանց դիւցազանց, զորս դեռ ի չորրորդ ե

ցի Յովհաննէս վարդապետը թարգմանել էր, եւ Սալոմոնի {երգոց} երգոյն մեկնութիւնը, որ թարգմանել էր Կարնեցի Խաչա

սեմութեան ոճոյն, սորա գործ են դարձեալ մեկնութիւն {երգոց} երգոյն Սողոմոնի, զանազան ճառք ի սուրբ Կոյսն Մարի

զբանսդ յերես 5, ասէ. " որոց գոյութիւն (ազգային {երգոց} ) առ մեզ, չգիտեմ էր վասն, միակամ յամենեցունց ժխ

րք՝ ասացեալ են ի շարադրութիւնս իւրեանց զնախնական {երգոց} եւ դեռ ի մէջ բերեալ զբուն երգս ի ծերունւոյն Խորնո

ան քանքարոյ՝ գոնէ չերեւին նշխարք, թէեւ մնացորդք {երգոց} զորս ի նախնումն բամբռամբ երգէին ի ցուցս...

ուրիշների հետ, պ. Պռօշեանցը անխտիր գործ է ածում {երգոց}, զօրաց եւ այլն, երգերի զօրքերի ասելու տեղ։

ս ի ծերունւոյն Խորնոյ, եւ ո՞յք էին արդեօք ժխտողք {երգոցս} եւ հրաժարողք ինքնակամ ի հայրենի ժառանգութենէ, որ

" Խնդա՛ այսօր, Հայաստա՛ն " երգը, որ մի ժամանակ {երգուած} էր Նոր Նախիջեւանում, մինչդեռ քաղաքական վարժատան

նելու համար, ոգեւորւում է յաղթութեամբք, տաղեր է {երգում}, եւ գործը աւարտուելուց յետոյ ուրախ ուրախ վերադառ

րել տալ: Ո՞ր մինը ասեմ, դերձակը եւս նոյն երգն է {երգում}, մինչեւ անգամ ջրկիրը կրկնապատկել է դոյլ ջրի գինը

գացմունքը, ախտակից լինելով անցքին, զուգահեռաբար {երգում} էին գործողութեան հետ. դերասանների ցոյց տուած ախտ

րը լռութիւնով ` ծածկեց կէսը աշխարհի, Էլ չի {երգում} սոխակն ուրախ, լսի՛ր վայերը բուի. Արծաթահե

նում, Հարց գործերը աստղ հաշուելով ` անդադար {երգում}. Այստեղ ինչ որ աչք կը տեսնէ, ողջն էլ քնու

խարդում է թովչի պէս. " Խաղա՛ աղբիւր ", նա {երգում} է, " խայտալով, Իմ կտաւը ճերմակցրո՛ւ քո ջրե

դարաւոր արմատից: Օրիորդը կտրում է ու {երգում} է, Նորա երգը սիրտ կախարդող է դարձեալ.

արկում էր կատաղած: Նա փորելով դարձեալ {երգում} էր մի երգ՝ Մի սրտաշարժ, մի շատ տխուր, տ

ը, նորանց պախարակելու չափով դրուատներ եւ տաղեր է {երգում} գերմանական եւ պրուսական տէրութեանց, եւ այս ` 183

4)։ Ամենայն Հայոց եկեղեցին մեր բազմերախտ Հօրն է {երգում}. " Խոստովանօղ Քրիստոսի ճշմարիտ վկայ, բազմաչարչա

սատանան ներկայ էր այնտեղ, գրականութեան դիւապետը {երգում} էր անհոգաբար Յօղակն ի ճախրը եւ այլն, եւ պոչովը զ

կոսը, մնալով միւս սենեկում, կամաց, քթի տակից, {երգում} էր մի մեղեդի: Պ. Շաքարեանցը երկար որոնելուց

աւական կերպով եկաւ միւս սենեակը, ուր պ. Մարկոսը {երգում} էր իւր մեղեդին: - Գտայ, գտայ, - կանչեց Պ.

յետոյ լսուեցաւ մի քնքուշ եւ թարմ կանացի ձայն, որ {երգում} էր. " Աջովդ համատարած Զազգ մեր արտահալած

րկուեցան այդ քաղցր երգի վայելքից, որ շատ գեղեցիկ {երգում} էք: - Խնդրեմ, առանց հաճոյախօսութեան...

Առանց կեղծաւորութեան ասում եմ, դուք շատ գեղեցիկ {երգում} էք, եւ ոչ միայն ձեր, այլ եւ ձեր բարեկամների տան

ն պատկանած. նոյնպէս, ազգային է բանաստեղծը, եթէ {երգում} էր կամ գրում էր մի այնպիսի բան, որ անմիջական յար

ի տակ, Մինչ, լիալուսին խոր գիշերի մէջ, {Երգում} էր ուրախ, անհոգ, միայնակ։ Ես տեսայ նո

աշակերտքը։ Իգնատիոսը եւ աշակերտքը բանդումը նստած {երգում} էին հոգեւոր տաղեր, եւ երբ միւս մարդիկը հնար գտան

եղից է մտնում։ Պ. Պռօշեանցը սովորաբար գրում է՝ {երգում} -է, փայլում-է, կարողանում-է եւ այլն, այսինքն՝

ես, քեզ չեմ ճանաչում"։ " 0՜, չըգիտե՞ս սիրոյ {երգչին} դու վսեմ"։ - Չեմ հասկանում ` ինչ ես ասում մինչ

ոդորի " զԳիրս պիտոյից " եւ զայլ բազում եկեղեցական {երգս}, որք մի առ մի յիշատակին ի յառաջաբանութիւնս շարակ

իւրեանց զնախնական երգոց եւ դեռ ի մէջ բերեալ զբուն {երգս} ի ծերունւոյն Խորնոյ, եւ ո՞յք էին արդեօք ժխտողք ե

ացւոց յամին 1144, Պատմութիւն Հայոց եւ եկեղեցական {երգք} ի զանազան դէպս: Յարձակ շարադրութիւնս նորա զառաջի

ն համաձայն։ Իսկ եթէ նոյն քարերով աշխատես դարձեալ {երդիկով}, առանց պատուհանների եւ հողէ յատակով տուն շինել,

տրելոյ լուծանէ նա զպահս ձկամբ, այսմ կարեն վկայել {երդմամբ}, որք ունին ընդ նմա զերթեւեկութիւն եւ դ) զի զդու

՝ Մեծ քահանայ Մատթէոսը, Պօլսից ելանելու ժամանակ {երդմամբ} չափ պատուէր է տուել ազգին՝ անօգնական չթողուլ դպր

ւմից Եւ ակնարկում Ադամին ` Խնդրել ներումն նորից ` {Երդման} համար դժուարին: " Գնա՛, կորի՛ր, սերովբէ, Խօսք

, կոնստիտուցիայի անձեռնմխելիության մասին տված իր {երդմանը}, այլեւ, հույժ ամոթալի հանգամանքներում, դավաճան

րհրդական լռութիւնը վկայ լինի իմ անխարդախ կուսական {երդմանը}: Այս խօսքերի վերայ, լուսինը գողի նման դուրս

արկանէր, Եւ առ Ադամ՝ զներումն Խնդրել {երդմանցն} ակնարկէր. " Ե՛րթ յետս իմ, սերովբէ՛ Ե

լխաբաց եւ ծնկաչոք կարդալ մի արհամարհելի եւ պժգալի {երդմնագիր}, -բոլորովի՜ն արժանի նորա շարադրողներին, - եւ հր

յն պատճառով, որ Յիսուսեան աբեղայքը չէին կամենում {երդմնազանց} լինել, ըստ որում այլ խորհրդի վերայ էին, ինչպէս

ս սիրով ընդունում էր Սօսի առաջարկութիւնը, սրտանց {երդնում} էր, որ նորան տայ իր քոյրը, յանկարծ փոխւում է եւ

ց տեսնում ենք, այո՛, Ովքե՞ր են դոքա, ո՞չ {երդուեալ} ծառայ, Որ օտար լուծին մնան միշտ հլու:

Ժողովրդոց բազմութիւնը ըստ կրօնի կրօնի Վազեց {երդուել} եկեղեցին սուրբ սեղանոյն առաջի, Թէ պատրաստ

ս կապեցի նոցա մէջ մի գեղեցիկ դաշնադրութիւն. նոքա {երդում} կերան, որ երեւելի ապստամբական քանքարով գերազանց

պահ կը լինիս, որ ոչ ոքի չասես այն գաղտնիքը, եթէ {երդում} տալով հաւատայի քեզ: - Երեք հարիւր տասն եւ ու

, որ ազգից լինելը, այն ժամանակ, այն ազգի թղթով {երդում} տալ տուր եւ ապա հարցրու հարցանելիքդ, որ պատասխան

յ չեմ, եւ Աստուած վկայ է, որ խաբեբայ չեմ: - {Երդում} պէտք չէ, - ասաց Մանուշակը, - ա՛ռ այս տասն կոպեկը

ցը, - որ երկու կողմից հաւանութիւն չկայ, այդ ի՞նչ {երդում} է, որ սիրտը չէ տալիս, այլ բերանը միայն, եւ այն

ածամայրը։ Ծունկ չոքած Աստուածածնի պատկերի առաջեւ {երդում} կերաւ իւր անձը իւր ծառայութիւնը նուիրել Աստուածած

, պատարագ արեց, եւ պատարագից յետոյ բոլոր ընկերքը {երդում} կերան հանդէսով, որ հրաժարուին աշխարհի ամենայն բա

Լօյոլայից յետոյ միւս ներկայ եղող անդամքը նոյնպէս {երդում} կերան, միայն այս զանազանութեամբ, որ երդում ուտե

նպէս երդում կերան, միայն այս զանազանութեամբ, որ {երդում} ուտելու ժամանակ նայում էին Իգնատիոսի վերայ, եւ բ

ուխտը զանազանւում էր միւսներից նորանով, որ սոքա {երդում} էին ուտում կատարեալ հնազանդութիւն ունենալ դէպի Պա

անների անհամար հարստութիւնը՝ չ'նայելով, որ նոքա {երդում} էին կերել աղքատութեան ուխտը պահելու։ Այս ահա

ւ գնաց Ֆլանդրիա։ Այս միջոցին բոլոր Ֆրանսիայն {երդում} կերաւ Հենրիկոսի անունով։ Միմիայն Կապուսինեանք եւ

որմելիքը չգիտեն, թէ Ուռանոսի փոքր որդին տիտանիցը {երդում} է կերած ոչնչացնել այսպիսի անպիտան որդիները, բայց

ը: Մեր կայսրը, որին հատուցել ենք մեր հպատակական {երդումը}, այնպիսի իշխան չէ, ինչպէս դուք, որ միմիայն բար

ոսը, Բրամինների ձորը, անապատ կղզին, կրկնապատիկ {երդումը} իւր անձը ուղղելու մասին, թշուառական մարդու տարեմ

սնանալու, կամէի լսել քո խոստմունքը, քո կուսական {երդումը}: Այո՞, կամէի ստոյգ իմանալ, սիրու՞մ էիր դու ինձ

յթներին զարկել սոցայ վերայ: - Ընդունում եմ քո {երդումը}, սիրական, - ասաց Շահումեանցը համբուրելով Մանուշ

ուրբ Պետրոսը եւ դէպի նորա յաջորդքը հաւատարմութեան {երդումը} ՝ առանց երկբայելու, թէ " այսպիսի ընթացքին երիտաս

այ, պիտոյ է նորա պաշտպանը լինի"։ Պապը միեւնոյն {երդումը} պահանջեց Սվենոն Դանեմարքացուց։ Լեհացիներից, որ

նայանալ կամ վարժապետ լինել եւ նորանց ուխտապահական {երդումը} չէր լինում հրապարակով, թէ եւ մի կերպ հանդիսավեհո

նէր նորանց Աւետարանի քարոզութեան համար։ Բայց այս {երդումը} մի մեծ զօրութիւն չունէր եւ Պապին մեծ օգուտ չէր կա

նչ տեսնում էր Նրա անվրէպ սուր աչքը ` Դողդողում էր {երդումից} Եւ ակնարկում Ադամին ` Խնդրել ներումն նորից ` Երդմ

ռնանք դարձեալ դէպի Լօյոլան։ Մօնմարտրեան նշանաւոր {երդումից} յետոյ նա դարձեալ ընկաւ (եւ արդէն վերջին անգամ)

։ Միմիայն Կապուսինեանք եւ Յիսուսեանք հրաժարուեցին {երդումից}. այն պատճառով, որ Յիսուսեան աբեղայքը չէին կամեն

խաւորը կամ, աւելի ուղիղ, իւր յաջորդը թղթերով ու {երդումներով} նզովէր իւր բուն Հայկական եկեղեցին եւ այդ ճանապարհ

ցից, կային եւ այլ Յիսուսեանք, որ առանձին գաղտնի {երդումներով} կապուած էին Կարգի հետ, բայց բնակում էին Յիսուսեա

ր Բան ի նորա սուր աչաց, Ահաբեկեալ ընդ {երդումնն}, Զդողանի հարկանէր, Եւ առ Ադամ՝ զներ

ահ լինում. Մամիկոնեանց տան մի քանի աւագ ծառաները {երդումով} խօսք են տուած մեզ, եւ այդ տան Աւագ անունով քահան

միանգամայն աշխարհքից հրաժարել, կամեցաւ Իգնատիոսը {երդումով} կապել։ Այս պատճառով Աստուածածնի վերափոխման տօնի

երալը հրապարակով։ Բոլոր Յիսուսեանք սարսափելի {երդումով} պարտաւորուած էին տեղեկութիւն տալ միմեանց մասին։

ատճառով եւս հնարած է: - Անհնարին է: - {Երդւում} եմ քո անիծեալ պոչովը, Ձեր մռայլութիւն: - Բ

կան-պաշտօնական օրագիր, պարտաւորւում եմ պոչովս եւ {երդւում} եմ, որ երեք ամսից այնպիսի խառնակութիւն կը ձգեմ դ

2-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ: Բերբ[ {երեանի]} նամակը տուի: Օգոստոսի 28-ից գրած նամակս եղբայրս

անը: Նոյեմբերի 2-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, Բերբ[ {երեանին]}, Մագղաղին[էին], Սուլթ[անշահին] եւ Բերուբէին.

ցքը ընդունում է մի այլ ուղղութիւն։ " Ռուսերէ՛ն, {երեխա՛յք}, ռուսերէ՛ն, - ասում է այնուհետեւ Աբովեանը, - դու

եզ խելք ու բանականութիւն է տուել, մեք քո հետ ո՛չ {երեխայ} ենք եւ ո՛չ խելացնոր պառաւ, որ ամօթ չլինէր հաւատա

ծին Աստղկից... Մի մարդ տիրութիւն էր առնում նորան {երեխայ} ժամանակին. կարծիք կար այդ մարդու եւ երեխայի վերա

ով լինելը: Դա մի երիտասարդ է քառասուն տարեկան, {երեխայ} ժամանակից աշակերտուելով մի դերձակի մօտ, այժմ համ

էին: Ես երանելի մարդ եմ, - մտածում էր նա, - որ {երեխայ} ժամանակից աշակերտուեցայ Սիմոն վարժապետին, այնպիս

եօթն տարի էր. պատճառ, Մանուշակը մի տարեկան ծծի {երեխայ} էր, երբ մի քանի հայ առաջին անգամ տեսել էին այս ը

լութեան հասած ազգերը, ըստ ամենայնի յարմար էր այս {երեխայ} ազգին։ Յիսուսեանք մի հրաշալի ճարտարութեամբ քարշո

մէջ մարդիկ, որ մոլորուելով կարծում էին բոլորովին {երեխայական} սուտ պարծանքով, թէ Հայոց լեզուն Ադամի լեզուն է:

վում էր նորան. փոյթ չէ, որ այդ սուտ, խարդախ եւ {երեխայական} գովասանութիւնը մահադեղ էր ազգին, փոյթ չէ, որ նա

ը օրինաւոր վկայութեամբ կ'ապացուցանէ, ըստ որում, {երեխայական} օդաբաղխութիւնը բանականութեան դատաստանի առաջեւ յար

հոտով՝ տխրութիւն եւ վիշտ, այդպիսի ուրախութիւնը {երեխայական} է եւ անխել: Մեք երբէք իրաւունք չունինք ուրախանալ

ծեր, որոնց վերայ արժան էր ուրախանալ, մի սուտ եւ {երեխայական} ուրախութիւն, որով պիտի ուրախանայինք, մեզ շատ վն

ով մեզ մեր ազգի անսրտութիւնը, նիւթականութիւնը եւ {երեխայական} դատողութիւնքը, խնդրում են պատասխանել, թէ ի՛նչ ա

ու նպատակը եւ խորհուրդը փառք չէ, պատիւ չէ, դոքա {երեխայական} գաղափարներ են, այլ հնար գտնել իւր կեանքը եւ գոյո

սիրող եւ պարապող այսպիսի երկնաւոր արուեստի, դեռ {երեխայական} հասակից սկիզբն անելով բանական գիտութեան պարապելու

նց անձը եւ գուցէ կը հրաժարուին ապագայումը այդպիսի {երեխայական} գործերից։ Մոսկուացի հայ սխօլաստիկը եւս

պիտոյ է հասանի եւ դէպի նոցա անհիմն բամբասանքը եւ {երեխայական} դատաստանը։ Իսկ մեք, անխարդախ սիրտով սիրելով ազգ

մ, այդ բաները գործւում են մեր ազգի մէջ: Այդ {երեխայամիտ} օրագիրքը եւ լրագիրքը մինչեւ ուխտ են դրել բամբասել

է, թէեւ Պ. Չամուռճեանը այդ մասին եւս յայտնէ իւր {երեխայամիտ}, անդատաստան պահանջողութիւնքը: Յարգել եւ պատո

յց թե ինչո՞ւ եւ ի՞նչ հիմունքով - այդ մասին դատելը {երեխայի} գործը չէ, իսկ երբ նա կսովորի ու կմեծանա, երբ նր

խօսք, մի անպատշաճ գործողութիւն, որ կատարւում էր {երեխայի} մօտ, նման է մի կայծի, որ, ընկնելով մի դիւրավառ

, բայց դորանից, եթէ մեծ չլինի, գոնէ փոքր չէ մի {երեխայի} սկզբնական, ընտանեկան դաստիարակութիւնը իւր ծնողքի

ել է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... - Կարծում ես, թէ {երեխայի} հե՞տ ես խօսում, որ հարցանում ես, թէ ի՞նչ ասել է

նորան երեխայ ժամանակին. կարծիք կար այդ մարդու եւ {երեխայի} վերայ, որ դոքա ունենային մի հայր որդիական առնչու

ւ եթէ մեր ազգը կամ գոնէ նորա մեծ մասը անդատողական {երեխայի} պէս կարծում է, թէ այդ սուտ ազգասէրքը, օբսկուրան

ւթեան ժամանակ նա խօսում է եւ խոստանում է անբարբառ {երեխայի} փոխանակ, իսկ այն խոստմունքը, որ չէին յառաջանում

գել կոմսի զաւակը կրակի մէջ, բայց, նայելով անմեղ {երեխայի} վերայ, խղճահարւում է. գութը յաղթահարում է վրիժա

ան ծիծ տալ իւր զաւակին։ Ի՛նչպէս կարելի է, որ նա {երեխայի} պատճառով յետ մնայ խրախճաններից, պարահանդէսներից

: Պ. Շաքարեանցը, այս խօսքերը ասելով, սկսեց {երեխայի} պէս լալ եւ գլուխը ծեծել ձեռներով: Նա մտածում էր

եւ այդպիսի մտաւորական հրէշների վերայ, անդատաստան {երեխայի} պէս ուրախացող պարոնները ինքեանք չգիտեն, թէ ի՛նչ

գնում է իսկոյն հանդերձը, առնում է իւր հետ մետաքս {երեխայի} պորտը կապելու համար, եւ նուիրական արօտը, նստո

սանում է, որ մի քանի վայրկեան ժամանակ կայ մինչեւ {երեխայի} ծնանելը, խնդրում է մի ջրով լցրած աման, բերում ե

ակը գալիս է, երեխայն ծնանում է արդարեւ արու: {Երեխայի} առաջին ձայնի հետ միասին սկսանւում են երաժշտութիւն

մաքրութեան գաղափարը: Այն մարդիկը, որ անդատաստան {երեխայի} պէս, զայրանում են տեսանելով ազգային որեւէ՛ ամօթի

յաջողէ: - Տիկի՛ն, առակ կայ, ասում են, թէ " {երեխային} միրգ խոստացիր, սուրբին մոմ ", այսինքն, որ խոստ

ր նորան, որ զբօսեցուցիչ եւ օգտակար կը լինէր նորա {երեխային} եւ որ, չնայելով մաքուր եւ լաւ թղթի վերայ պատկերա

երպարանագործել նորա միտքը եւ հասակաւոր մարդ շինել {երեխայից} ։ Այն ձեւը, որ գործ էին դնում Յիսուսեանք Սպանիակ

ւր անձը, իւր ընկերը, իւր ազգը եւ մարդկութիւնը: {Երեխայն}, որի բնաւորութիւնը կերպարանագործուած չէր դեռեւս

ձեռքում, որին սա կարող էր ամենայն ձեւ տալ: {Երեխայն} աճում է, բացւում են նորա հոգեկան ընդունակութիւնք

ր ընթացուցանէ միշտ իւր քարոզութեանը, ապա թէ ոչ, {երեխայն} իսկոյն կը նկատէ իւր հօր քարոզութեան եւ նորա գործե

: Առտնին կամ ծնողական դաստիարակութիւնը ստանում է {երեխայն} գլխաւորապէս իւր մօր ձեռքով, ուրեմն նախ եւ յառաջ

Շահբէգը կամի Պ. Իսահակեանցին կնքահայր շինել իւր {երեխայն} մկրտելու ժամանակ. զարմանալի մտածութիւն, Ղզլարից

կի վարժ լինելը իւր գործի մէջ: ժամանակը գալիս է, {երեխայն} ծնանում է արդարեւ արու: Երեխայի առաջին ձայնի

ունինք առնելու, կնքահօրն ենք սպասում: - Ովի՞ {երեխայն} է մկրտելին: - Շահումեանց Գէորգի: - Միթէ՞

մ քեզ օրինակի համար: Ես ծնած էի Սուննաթ, բայց, {երեխայութենից} դաստիարակուելով Շիյեաթների մօտ, սրտի վկայութեամբ

յանցանքի վերայ, թողուլ նորա մեղքը, ըստ որում, {երեխայութենից} ուսել էի խնդրել Աստուծուց թողուլ իմ մեղքը՝ խոստա

ու եւ զօրանալու: Ժամանակ է, որ Հայերը դուրս գան {երեխայութենից} եւ մի փոքր այրութիւն ստանան, սովորեն դատել եւ ճա

Մարկոսը հոգեկից բարեկամ էր պ. Շաքարեանցին: Նոքա {երեխայութենից} սկսած դրացի էին միմեանց, եւ համարեա թէ միասին աճ

եամբ ատմոսֆէրայի մէջ աճելով եւ կրթուելով, դեռեւս {երեխայութենից} սկսեցին մարդու երջանկութիւնը որոնել ամենայն տեսակ

երայ, եթէ տեսել էր նորանում մի պակասութիւն, այլ {երեխայութենից} բռնած, ստացած լինելով մի առողջ եւ բնական կրթութի

, եթէ աչքի տակ ենք առնում բոլոր հանգամանքը: Ի՛նչ {երեխայութիւն} է. " Դու այսպէս ասա կամ այնպէս ասա " եւ այն խրատ

բերին ամուսնացած լինէի, ինչպէս մտածում էի, այժմ {երեխայս} մի ամսական կը լինէր: - Ովի՞ աղջիկը առեց, -հար

մը շատ մայրեր աղօթք կ'առնէին քո հոգու համար, շատ {երեխայք}, առաջին անգամ խօսել սկսանելով, սիրով կը սովորէի

ամար, եւ այդ տիրացուի առաջեւ կային նստած մի քանի {երեխայք} ՝ այբբենարանները ձեռքերին, շատ ուրախ ենք եւ շատ

Քեզ էլ սպառնում է վտանգ. Ինչպէս խեղդվում են {երեխայք}, Շոգ օրերին լողալիս, Էն կողմումը քո

մէջ, ինչպէս մի չոր անանուխի տերեւ, որ դնում են {երեխայք} իւրեանց գրքերի մէջ. հերիք չէր այս, սատանան հրամ

ւ այնտեղի հասարակ ժողովրդի խօսակցութիւնը եւ սկսեց {երեխայք} հաւաքել եւ ուսուցանել, քարոզել ապաշխարութիւն, վ

ծել նորանցից զանազան պաստառներ մի շաբաթուայ մէջ։ {Երեխայք} մինչեւ անգամ ունէին իւրեանց օրական պարտականութիւն

ունւում է որպէս մի հաշտեցուցիչ արարողութիւն եւ թէ {երեխայք} միայն (որպէս անմեղութեան երեւեցուցի՞չք) պիտի կա

որ այն կը բուսուցանէ, ինչ որ սերմանէիր: Այսպիսի {երեխայքը}, մանաւանդ դոցա միջից նոքա, որ աւելի հոգի ունէին

մի այդպիսի աշտանակ լուսաւորութեան, քանի որ դոցա {երեխայքը}, իւրեանց անունները հազիւհազ գրել ուսանելով, պիտ

այի գրկում լինում է իւր որդին, եւ այսպէս, երկու {երեխայքը} գրկի մէջ, գնում է եւ մօտենում խարուկին։ Կամենու

նորա մօտ չէր գալիս, ամենեքեան փախչում էին, իսկ {երեխայքը} քար էին ձգում նորա վերայ։ Այսուամենայնիւ Մանրէզի

անչում է եւ հառաչում"։ Իսկ Յունաց ժողովուրդը եւ {երեխայքն} անգամ, իրենց ծնողաց ուսերի վրայ, գովելու համար

երից, պարահանդէսներից եւ դիմակահանդէսներից, թող {երեխան} աճէ ուրիշի հոգաբարձութեամբ, եթէ Հայ չլինի, գոնէ

ուտով պատրաստուի եւ գայ իւրեանց հետ, մի ծննդկանի {երեխան} ընդունելու: Խեղճ դայեկը, որ շատ բարեհոգի կին է

ցանից տեսել է որ ծննդկանի մօտ... Փաթաթում է {երեխան}, աւարտում է իւր գործը եւ կամենալով գնալ, ահա մի

ոչինչ բան չէր խնայում։ Անդադար ապաշխարութիւնը, {երեխաներ} կրթելը, ընտանեկան գործերում միջնորդ լինելը բղխու

պիտոյ է գործ դնել իւր անձի վերայ, եթէ կենակից էր {երեխաների}: Մի անզգուշութիւն, մի անտեղի խօսք, մի անպատշաճ

ան ընտիր լեզուով. 1) Հոգեղէն կերակուր Հայոց {երեխաների} համար: 2) Վարդապետարան կրօնի: 3) Հանդ

տ նոյն մատենագրի " Առաջին Հոգեղէն կերակուրը Հայոց {երեխաների} համար ", " Վարդապետարանը Կրօնի " եւ այժմեան Նոր

ն, մակագրեալ՝ " Առաջին հոգեղէն կերակուր հայազգի {երեխաների} համար ", զկնի որոյ ի շինութիւն Հայաստանեայց եկեղ

կնի տպագրութեան " Առաջին հոգեղէն կերակրոյ Հայազգի {երեխաների} համար ", զոր հրատարակեաց գերապատիւ Նազարեանց: Ե

ապետի Նազարեանց " Առաջին հոգեղէն կերակուր հայազգի {երեխաների} համար " եւ " զՎարդապետարան կրօնի ", եւ զայլ ինչ

րիստոսի գերեզմանի ոգեւորուած ուխտաւորը ուսանում է {երեխաների} հետ միասին քերականութիւն, լարում է իւր զօրութիւն

յետոյ մեծ արդիւնք ցոյց տուեց Կարգին, եւ շարադրեց {երեխաների} համար մի կրօնագիտութիւն՝ խիստ յարգուած Պապականնե

միմիայն Փարիզ քաղաքի մէջ շինել Տուն եւ Կօլլեգիում {երեխաների} դաստիարակութեան համար։ Պարլամենտը, դեռեւս այս հ

եւ հնազանդ էին շինում իւրեանց Կարգին։ Դուրս եկաւ {երեխաների} հասարակապետութիւն, որ իւր կեանքի երջանկութեան հա

ութեան վերայ պիտոյ է այսքանն ասել, որ դա շինած է {երեխաների} դաստիարակութեան համար՝ ցոյց տալով նեղութիւնները

նին, որ դայեակները (Ասիացոց մէջ) սովո՛ր են տալ {երեխաներին} ՝ քնեցնելու համար, բայց՝ քաղցրութիւն խառնելով ա

. ուրեմն շատ հեշտ էր Յիսուսեաններին խլել ողորմելի {երեխաներից} նոցա անգէտ համաձայնութիւնը։ Ահա՛ այսպէս էր ա

երձները, մի գրաստի վրայ այր եւ կին իրենց մի քանի {երեխաներով} միասին նստելը, իրենց կեցութիւնը երկու երեք օր Ղա

ղը փչանում ա: Մարդս մի երկու կով ենք պահում, թէ {երեխեքանց} մածուն էլ ա ըլնի, էն էլ չենք կարում եօլայ տանել

աման ջուր բերում են լցնում էդ Նուրինի գլխին, ու {երեխեքանցը} բրինձ, կամ եղ, կամ ձու տալի, որ տանեն քէֆ անեն

թեանը մենք ուզում ենք լռել, որ հեղինակը խօսի: " {Երեխեքը}... ճօճանակներն ու ճեռերը ածեցին (եր. 19).

եծ վարկ ունի ազգը նորա մասին: " Էս մեր կոտորուած {երեխեքն} էլ "- երաշտութիւնից գանգատուելով ասում են աշտարակ

անմեղութեան երեւեցուցի՞չք) պիտի կատարեն: " {Երեխեքն} էլ "- պատմում է հեղինակը (եր. 69)- " Նուրին շի

եսաբ չկայ. ըտով էլ չեն կշտանում մողնեցիք, իրանց {երեխեքն} էլ քշերն ընչաք լիս, ցերեկն ընչաք իրիկուն մի մին

գալուս, տանում են իրանց տանը վեր բերում, իրանց {երեխի} բերնինը կտրում, նրանց ուտացնում. հալբաթ որ մի շ

ի՞ պէտքը, գառը, գինի, արաղ չի՞ պէտքը, դու քու {երեխին}, որ մի կապայ ես կարում, թէ էքսի օրը խօսքիցդ դու

ը գրեմ, ինչպէս բան է, որ դուք կենէ միամիտ չէք: {Երեկ} մեր Խազարոս աղաչէն գիր առի Յակոռիցկիէն, եթէ գիր

վարի 14, Ս. Պ. բուրգ Սիրելի եղբայր. {Երեկ} երեկոյան մեծ հաճությամբ ստացա քո փետրվարի 12-ին գ

Պետերբուրգ Սիրելի եւ անգին եղբայր. {Երեկ} երեկոյան, այսինքն 16-ին, ստացա նամակդ, որի վրա

ություն եմ հայտնում Մակոլեյի կամ Շլոսսերի համար: {Երեկ} ես գրել եմ քեզ երկար նամակ եւ վերադարձրել գրքերը

ս եկա պարտեզ զբոսնելու ու մնացի երեք քառորդ ժամ. {երեկ} նույնպես զբոսնել եմ, բայց ավելի քիչ: Առողջությո

մարտի 29, Ս. Պ. Բ. Թանկագին եղբայր, {Երեկ}, միանգամայն անսպասելի, ստացա մարտի 27-ի նամակդ

նպես առողջ եմ եւ միայն քո տեսության եմ փափագում։ {Երեկ} չէ մյուս օրը վարչությունից խնդրել եմ, որ գոնե զա

ի 8, Պետերբուրգ Իմ սիրելի եղբայր, {Երեկ} չէ մյուս օրն ստացել եմ գրքերն ու խմորեղենը, իսկ

չէ մյուս օրն ստացել եմ գրքերն ու խմորեղենը, իսկ {երեկ} ստացա ամսիս 4-ին եւ 6-ին գրած նամակներդ: Ցավում

2, Ս. Պետերբուրգ Իմ անգին եղբայր, {Երեկ} երեկոյան, ծխախոտի եւ գրքույկի հետ միասին ստացա հ

Թանկագին իմ եղբայր. 17 թվակիր նամակդ ստացա {երեկ} երեկոյան՝ պաքսիմատի եւ Բոքլի գրքի հետ միասին:

հունիսի 6. Ս. Պետերբուրգ Սիրելի եղբայր, {Երեկ} ստացա քո նամակը Անանիայի նամակի հետ, ծխախոտ, եւ

համարյա այն օրվանից, երբ դու հեռացար այստեղից, {երեկ} չէ մյուս օրը: Շնորհակալություն նորին գերազանցութ

իսի 13, U. Պետերբուրգ Սիրելի եղբայր, {Երեկ} առավոտյան ուղարկած իմ նամակից հետո, ժամը 1-ին կե

-ին գրած նամակը: Ես այն ժամանակ չգիտեի, որ հենց {երեկ} կոտրած իմ ծխափողը վերջինն է եղել եւ գլխի ընկա այն

18, Ս. Պետերբուրգ Իմ սիրելի եղբայր, {Երեկ} երեկոյան ստացա նույն երեկվա թվով գրած նամակդ: Այ

hայտ առնեմ, որ հունվարի 11-ից գրած նամակդ ստացա {երեկ}, այսինքն ամսույս 7-ին. պատճառը չգիտեմ։ Նամակիս

ԵԱՅՔ II. Ահա՛ մարդուս կեանքը աշխարհի երեսին. {երեկ} խօսուն, շարժուն եւ զգայուն էակ, այսօր դրած դագա

ն քնեցի հանգիստ մինչեւ 6: Տկարութիւնս թեթեւ էր: {Երեկ[ոյեան]} 9-ին ընդունեցի երկրորդ բաղանիսը եւ 111/2 ժամին,

ինչ հանդարտ է եւ ոչինչ չկայ. մարդ է մարդու պէս: {Երեկեան} երեկոյին, երկինքը պայծառ էր, դուրս եկայ բակը մի

Ն ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱ՛ՅՐ ԻՄ. ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, {Երեկի}, որ էր ամսույս 9, շնորհավոր բակլա խորան տեյի,

ին երեկոյան ժամանակ: Այժմ միշտ տեսանում ենք, եւ {երեկի}, որ էր ամսույս 10, կիրակի օրը ժամից հետո խնդրել

ԶԱՐՅԱՆ, Հունվարի 10-ին գրած սիրո նամակը ստացա {երեկի} եւ կարդալով իմացա ձեր ողջությունը, գոհացա աստուծ

Ձեզ եւ հայտնում եմ անկեղծորեն մեր դրությունը: {Երեկի} երեկոյին եկավ Սավել Դավիդիչը, տեսանելով միմյանց

ւատա՛ ինձ, այնքան սիրել եմ Պ. Իսահակեանցին, որ {երեկի} առաւօտ իմ բոլոր ժամանակը շոգենաւի վերայ պարապած է

ունիմ, որ նա մինչեւ էգուց բանը աւարտած կը լինի: {Երեկի} երեկոյին եկել էր իմ մօտ, որ ածուխ գնելու համար կ

ր հաստատութեան թղթոցն, այն է ի 1 նոյեմբերի, ընդ {երեկո} մեկնեցա ի Թիֆլիսէ դէպ ուղիղ ի Փօթի եւ անտի ընդ Սե

руки. Весь ваш Мишель 1863, փետրվարի18, {երեկո}, ժամը 9, Ս. Պ[ետեր]Բ. Սիրելի եղբայր,

կերը, եւ Ամենաբարձրեալը գթացաւ իմ վերայ: Մի {երեկոյ} երկար մտածութեններից յետոյ քնեցայ... Ի՜նչ տեսակ

յ ազգի անմեղ զաւակների սրտի մէջ, որոնց առաւօտ եւ {երեկոյ} աղօթք են կարդացնում, որ Հայերը դարձ գան եւ, դու

առաջ շինել է մի աղօթք, որ Մուրադեան տղայքը երգեն {երեկոյ} առաւօտ: Աղօթքի բովանդակութիւնը է մի խնդիր առ Աստ

ձեռքով ստեղծուած ` Արեւ, լուսին եւ աստղեր, Մեղմ {երեկոյ}, առաւօտ, Խաղաղ ու զով գիշերներ Եւ ցերեկը լուսայ

երկրից ելանել: Ծայրակարմիր հորիզոնում այս {երեկոյ} խաղացին Արեգակի ճառագայթքը, զուարճացաւ քո

Հեզիկ հողմին պատուէր կը տամ, որ առաւօտ, {երեկոյ} Փչէ քաղցրիկ, ցօղէ ցօղը, որ միշտ մնայ հով ու

2-ին, բայց յոյս կայ, որ առաջ էլ տեսնուինք: Այս {երեկոյ}, լոյս 6, սաստիկ տկարացայ, ջերմ ունէի եւ 12 անգ

0-ին մինչեւ կէսօր շարունակուեցաւ, կէսօրից մինչեւ {երեկոյ} ժամը 10, որ այս տողերս գրում եմ, հանգիստ եմ: Ա

ն Մադրասից ` նոյն օրը երեկոյ[եան] Կալկաթա մտայ ( {երեկոյ} ), մայիսի 30-ին Կալկաթայից ելայ սեպտեմբերի 27 Ս

այն ասած բան կատարուի. այժմ վաստակած եմ. շուտով {երեկոյ} է, Հռովմումը կը սկսեն առաւօտեան ժամը. հանգստանա

աթական պահքերը, այլեւ մեծ պահքը պահում են ամբողջ {երեկոյ}, առաւօտ եկեղեցի են գնում, տարին մի քանի անգամ պ

ճառ տայ Թիւթիւնճի-օղլուին խօսելու, ինչպէս եւ այս {երեկոյ} արեց, հարցանելով մահի ինչութիւնը, դեռ կարելի է

արցանելով մահի ինչութիւնը, դեռ կարելի է, որ այս {երեկոյ} եւ բարեւ չտուած. պատճառ, քանի գնում էին, շատ մ

էր համարում չնչին քաղաքավարութիւնները: Բայց այս {երեկոյ} մի բանը առաւել զարմանալի էր, որ Շահումեանցը ներս

ճաշից յետոյ, բայց ես նորան խնդրեցի, որ ինքը այս {երեկոյ} մեր մօտ շնորհ բերէ թէյի... Մանուշակի ուրախո

: - Ի՞նչ է մարդը, - հարցրեց Շահումեանցը, - այս {երեկոյ} ես կամենում եմ խօսել այս հարցմունքի վերայ, պատճա

թէ ամեններից եւս փախչել էր հարկաւոր: Բայց այս {երեկոյ} մեր խօսակցութիւնը փոքր ինչ երկարեց. արդէն իններո

ս. եթէ դու եւս հաստատ ես քո վերայ, ուրեմն էգուց {երեկոյ}, տասն եւ մի ժամին, ես կը գամ ձեր պարտէզը եւ կը

: Մանուշակին թեթեւ թափելը պատահեցաւ հինգշաբթի {երեկոյ}: VII Նախիջեւան քաղաքի շրջակայքումը, որոնք ն

ատական Գաբրիէլ անունով տիկինի տունը, ուր ամենայն {երեկոյ} գնում էր Հենրիկոս IV-ը, եւ մի ծածուկ տեղ պահուել

իրէից ելայ մայիսի 5-ին, առաւօտ ժամը 8 Սուէզ մտայ {երեկոյ[եան]} ժամը 3 Սուէզից ելայ (կիրակի օր), մայիսի 7-ին

7-ին Ադէն (Թատմոր) մտայ13 Ադէնից ելայ նոյն օրը {երեկոյ[եան]} Ցէյլոն մտայ մայիսի 22-ին Ցէյլոնից ելայ 23-ին Մ

ելայ 23-ին Մադրաս մտայ 27-ին Մադրասից ` նոյն օրը {երեկոյ[եան]} Կալկաթա մտայ (երեկոյ), մայիսի 30-ին Կալկաթա

արտին Մակարիչը, որ տեսա առաջին անգամ ամսույս 8ին {երեկոյան} ժամանակ: Այժմ միշտ տեսանում ենք, եւ երեկի, որ

ս կիմանաք: Ես, աստծո հաջողելով, մարտի 24-ին {երեկոյան} 6 1/2 ժամին դուրս կերթամ Մոսկվայից դեպի Վարշավ.

ղջ քաղաքը գիտի, որ ես եկա Նախիջեւան հուլիսի 10-ի {երեկոյան} եւ ձերբակալվեցի 14-ի առավոտյան. ես հո չէի կարող

14, Ս. Պ. բուրգ Սիրելի եղբայր. Երեկ {երեկոյան} մեծ հաճությամբ ստացա քո փետրվարի 12-ին գրած նամակ

րբուրգ Սիրելի եւ անգին եղբայր. Երեկ {երեկոյան}, այսինքն 16-ին, ստացա նամակդ, որի վրա նշանակվա

вилизации. 1863. փետր. 20, Ս. Պ. Բ. {Երեկոյան} ժամը 9-ին. Nocturna Սիրելի եղբայր, Եր

ամ փոքրով: Հոմորով լի երեկվա թվակիր նամակդ ստացա {երեկոյան}, այսօր գրում եմ պատասխանը, որ դու, հավանորեն,

ի: Այս նամակն այսօր կպահեմ ինձ մոտ, կարելի է {երեկոյան} ժամը 10-ին քեզանից կստանամ ամսիս 27-ի նամակիս պատ

ույնն է, կհանձնեմ, դու բոլորը կստանաս հենց վաղը {երեկոյան}: Կրկին ձեզ բոլորիդ " քրիստոս հարյավ"։ Հ

. Պետերբուրգ Իմ անգին եղբայր, Երեկ {երեկոյան}, ծխախոտի եւ գրքույկի հետ միասին ստացա հենց 11-ի

նկագին իմ եղբայր. 17 թվակիր նամակդ ստացա երեկ {երեկոյան} ՝ պաքսիմատի եւ Բոքլի գրքի հետ միասին: Բոլորի

Ս. Պետերբուրգ Իմ սիրելի եղբայր, Երեկ {երեկոյան} ստացա նույն երեկվա թվով գրած նամակդ: Այն գրքերը

տյան: Տեսակցությունից հետո տենդս ուժեղացավ, իսկ {երեկոյան} դեմ փոխվեցավ խստագույն պարոքսիզմի, այնպես որ, բ

կան մեծ աւազակը: Ամբողջ վեց ժամ ման գալուց յետոյ {երեկոյացաւ}, բայց ես որոշեցի գիշերել այնտեղ եւ նայել Վերսայլ

ւմնասիրութիւնը աւելի մխիթարական կը լինի նորան իւր {երեկոյացեալ} հասակում, քան թէ նոր տպած գործի պէս աշխատութեննե

դ եղիր արի, Տե՛ս, չըմատնես քեզ սէրի. {Երեկոյացեալ} մեր օրը Թո՛ղ քեզանով սփոփուի"։

լ, առանց մի մարդու իմացնելու իւր կարծիքը: IV {Երեկոյացել} էր. Թիւթիւնճի-օղլուի հիւրընդունարանի անկիւնում պ

3 ռուփի, սկսեալ ի 6 ժամէ առաւօտու մինչեւ 48 ժամն {երեկոյեան} եւ զմի եւ նոյն զերիս ռուփիս պահանջէ. եւ առնու օր

օրինօք, եթէ վարձեսցես ի նոյն իսկ յութերորդ ժամու {երեկոյեան} փոխանակ ի 6 ժամէ առաւօտու: Ըստ այսմ յամիսն արժէ

իւտ քաղաքավարի մարդու: Այս քաղաքավարի մարդը {երեկոյեան} ժամանակի խնդրեց ինձ եւ իմ մի բարեկամիս, որ թէյ խ

նքը, որ պիտի անցուցանէ նա զանազան իջեւաններում: {Երեկոյեան} պիտի գայ վաստակեալ, ուժաթափ, շատ անգամ եւ վնասո

ոհըդ մատուցելու... Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: {Երեկոյեան} խաղաղ ու զով Թէ ծառի տակ դու պառկես, Վարդի բոյ

մ ցաւ իւր կեանքում: Բայց երբ մի օր, {երեկոյեան} ժամանակ, Տուն դառնալուց, մտաւ նա մի մութ փ

: Խելքս չէ հասնում այս հակասական խօսքերին: 23-ին {երեկոյեան} ստացայ երկու նամակ, մինը 22-ից, իսկ միւսը 23-ից

8-ին: Այսօր առողջութիւնս լաւ էր, քան թէ երէկ: {Երեկոյեան} գլուխս էր ցաւում եւ թուլութիւն ունէի: 2-ին նամա

արձակած, երեւի թէ սխալ դրել են թուականը: 12-ին {երեկոյեան} 10 ժամին նամակ ստացայ Աւետիք քեռորդուցս: 13-ին

ն, որ անդադար ապականում էին կերակուրքը եւ թէյը: {Երեկոյեան} ինձ յայտնեց վերակացուն, թէ խնդիրը տուել է կոմենդ

ն մի անգամ եմ ընդունել: Սաստիկ թոյլ եմ: Կէսօր: {Երեկոյեան} մի փոքր լաւ էի: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօ

նը: 26-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 27-ին {երեկոյեան} նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով ուղարկեց պակսիմատ եւ

ւնը նշանակած է հոկտեմբերի 7-ին: Սեպտեմբերի 30-ին {երեկոյեան} 1 ֆունտ թաբակ ստացայ: [Հոկտեմբերի] 2-ին նամակ ս

. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 11-ին: Այսօր {երեկոյեան} նամակ գրեցի եղբօրս եւ գրքեր ուզեցի: 6-ին նամակ

Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի չէ: 31-ին ժամը 11-ին {երեկոյեան}: Այս 1863 թիւը վերջացնելու վրայ եմ բիւր տեսակ մտ

օր նամակ ստացայ եղբօրիցս 31-ից (մայիս) գրուած: {Երեկոյեան} ժամը 6-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւի

ակուած է] 27-ին: 22-ին լերդս գրգռուեցաւ դարձեալ {երեկոյեան}: 23-ին շարունակւում է. վատ գիշեր անցուցի: Նամա

տիկ ցաւում է: 7-ին նամակ գրեցի եղբօրս, նոյն օրը {երեկոյեան} նամակ ստացայ, թաբակ եւ բալ: 9-ին նամակ ստացայ

ն պատմելիքս, բայց որ միջոց դեռ շատ ունինք մինչեւ {երեկոյեան} խաղաղական ժամերը, մանաւանդ որ դուք եւս սրտանց կա

մայր մտնելու ժամանակ, երբ Հռովմումը կատարում են {երեկոյեան} ժամերգութիւնը: Դոյն այդ ժամանակումը զարթնում է ե

սկսւում է այն ժամանակ, երբ Հռովմում կատարում էին {երեկոյեան} ժամերգութիւն, ուրեմն սատանայի համար առաւօտ էր լո

արել գիտէ... այո՛, նորա բանն է, անիծածը երէկ {երեկոյեան} երեւի լսել է իմ ձայնաւոր խորհրդածութիւնը իմ հետ,

ր էր. միւս այլ բաները վաղուց պատրաստել էի: Երէկ {երեկոյեան}, սպասաւորս գտել էր մի այդպիսի հաւ, եւ այնպէս ու

ր թէ կը դիմանար, ուր մնայ յաւիտեանը:... {Երեկոյեան} ժամանակ, կոմս էմմանուէլը հեռացաւ դէպի քաղաքի ծայ

յժմ սկսենք հաշուի բանը, որովհետեւ մի երկու ժամից {երեկոյեան} զանգակը կը զարկեն, ժողովուրդ գուցէ սկսանի գալ եկ

քում, օդի մաքրութիւնն է, մանաւանդ առաւօտները եւ {երեկոյեան} ժամանակ: - Ստո՛յգ է, ես եւս նկատում եմ այդ

էմմանուէլը մտաւ Մահտեսի Թովմասի բակը: Արդէն {երեկոյեան} ժամը ինն էր համարեա, եւ շամանդաղը սկսում էր փոքր

անթափանցութենից: Լուսաւորչի զանգակատնից լսուեցաւ {երեկոյեան} զանգակահարութեան առաջին հարուածը, ուրեմն երեք ժա

նեցաւ, ամենակալ տիրոջը յանձնելով իւր անձը: V {Երեկոյեան} տասն ժամը զարկեց: Դեռեւս արեւը մայրը մտանելու

դերձից մի պաստառ. թեթեւի պատրաստութիւնը լինում է {երեկոյեան} ժամանակ: Երբ այս բոլորը պատրաստ էր, մաղը հանդեր

դնում են ամբողջ գիշեր հիւանդի գլխի տակ. միւս օրը {երեկոյեան} ժամանակ, այսինքն ճաշից յետոյ, կանչում են թեթեւ

ս եւս կատարուեցաւ։ 1588 թուականի յուլիսի 31-ին՝ {երեկոյեան} ժամանակ, Յակոբեան երիտասարդ Յակոբ-Կլեման աբեղայն

ուտով դուրս երեւեցան։ 1757 թուականի յունուարի 5ի {երեկոյեան} ժամը վեցին Լուդովիկոս XVը կառք նստաւ, որ գնայ Տր

րգը։ Այս կոնդակը հրատարակուեցաւ օգոստոսի 16-ին՝ {երեկոյեան} ութը ժամին։ Իսկոյն կոնդակի հրատարակութենից յետոյ

այում իւր ձեռքերը եւ ձեռնոցները, որ շատ անգամ մի {երեկոյի} մէջ պատառոտուելով անպիտանանում են կատաղի ծափահարո

հայտնում եմ անկեղծորեն մեր դրությունը: Երեկի {երեկոյին} եկավ Սավել Դավիդիչը, տեսանելով միմյանց, ուրախաց

գիշերածին զաւակների եւ այնպիսի լրագիր: Այսօր {երեկոյին} մի անստորագիր նամակ ստացայ. շատ ծիծաղելի է նորա

խորհուրդը, ճգնեցան, քրտնեցան եւ դեկտեմբերի 14-ի {երեկոյին} խուռն հայկազանց ներկայութեամբ առաջին անգամ բացին

Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: Ի զով, խաղաղ {երեկոյին} Թէ ընդ ծառով պարզիցիս, Եւ զմայլեալ ի բ

կը գտնի տէրտէրցու: Что такой значит. {Երեկոյին} ես եկամ, Ведъ դուոռնիկին ձայն տուիմ Ե

քոր զգացի եւ խուլ փամբուշտներ յայտնուեցան. 12-ի {երեկոյին} արդէն երեւեցան առաջին նշանները, որ սաստիկ թոյլ

րոյական օգնականի հրաժարուիլը գործարանից: Այն օրը {երեկոյին} նա շատ սրտաշարժ ոճով խօսում է, բոլորեքեան գրեթէ

շտպանեն. նոքա ցերեկը չեն աւարտում իւրեանց ճաշը, {երեկոյին} վախենում են ելանել մի տեղ ժամանակ անցուցանելու հա

, որ նա մինչեւ էգուց բանը աւարտած կը լինի: Երեկի {երեկոյին} եկել էր իմ մօտ, որ ածուխ գնելու համար կէս մանէթ

արտ է եւ ոչինչ չկայ. մարդ է մարդու պէս: Երեկեան {երեկոյին}, երկինքը պայծառ էր, դուրս եկայ բակը մի փոքր ման

ւն, - ասաց նա, - ահաւասիկ մուրհակը, բայց այսօր {երեկոյին} մի նամակ ստացայ ձեր անունով քաղաքական սուրհանդակի

ան մորթուեցան պապականութեան ձեռքով այն խորհրդաւոր {երեկոյին}, երբ ինքը՝ թագաւորը (Կարոլոս 9-րդը), իւր ձեռ

եանների Դիւանատունը եւ գանձարանը կնքուեցան։ Նոյն {երեկոյին} Հունգարացոց եւ Գերմանացոց Կօլլեգիումների մէջ երեւ

յետոյ, իր պաշտօնը աւարտում է այգում, արաղ քաշած {երեկոյին}: Մենք մանաւանդ ցաւում ենք սորա մասին, որ այսպէս

պիտանացու կյանքը փրկելու համար: Մեսսինա մտած {երեկոյիս} (դեկտեմբ. 26 հին ոճով) գնացի տեսանել թատրոնը ե

Բայց այս երազ էր... ո՛վ գիտէ, գուցէ այս {երեկոյիս}, Դարձեալ կը թափուի մի մարդու արիւն.

ուած է] 16-ին: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ի {երեկոյից}: 12-ին պատասխան գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ի

ան թէ այսպիսի մարդու կին դառնալ: Նա շատ անգամ {երեկոները} իւր ննջարանի մէջ ծունկ չոքած Աստուածածնի պատկերի

առաւ կարող էր պատմել իւր թոռներին ձմեռնային երկար {երեկոներում} ՝ առանց փաստերի եւ ապացոյցների, միմիայն կոյր հաւ

ծոյն: Յետ եզերելոյ գործոցս ՚ի տուընջեան, ընդ {երեկս} ՚ի 1 նոյեմբ. մեկնեցայ ի Թիֆլիզէ դէպի Փոթի, եւ ա

եմ, որ ձեզ հաղորղակից դարձնեմ. ինձ համար այսօրը {երեկվա} կրկնությունն է, իսկ վաղը՝ այսօրվա կրկնությունը

ան ժամը 9-ին. Nocturna Սիրելի եղբայր, {Երեկվա} թվակիր քո սիրելի նամակը Շլոսսերի երկրորդ հատորի,

պատճառով, պետք է բավականանամ փոքրով: Հոմորով լի {երեկվա} թվակիր նամակդ ստացա երեկոյան, այսօր գրում եմ պատ

Իմ սիրելի եղբայր, Երեկ երեկոյան ստացա նույն {երեկվա} թվով գրած նամակդ: Այն գրքերը, որ դու ուղարկել ե

բայց ավելի քիչ: Առողջությունս իմ - ոչինչ, բայց {երեկվանից} փայծախս ինչ-որ բան է սարքում գլխիս, տեսնեմ ինչ կ

ականն յանարգէ, իբրեւ զբերան իմ եղիցես"։ Մարգ. {Երեմ}. գլ. համար 19։ Մեր Աստուածաշնչի վկայութիւնը,

ան 'ի Ենի-խափու, խաբեալ 'ի բանից Յովհաննէս աղայի {Երեմեան}, թէ Մօնսինեօր հրաման ետ երթալոյ, երբ նա ինքն առ

հալածել, ե՛ւ ամուր փաթթուելով մեռած դիակի հետ՝ {երեմիականներ} կարդալ, պարզ եւ յայտնի թշնամութիւն է մեռածին եւ

աքական ասպարէզը " Գերմանիան տէրութիւն չէ այլեւս " {երեմիականով}, աւարտեց իր ընթացքը անգլիական կառավարութեան ընդդ

ժառանգեցնում։ Արդեօք, այս ժամանակումս կա՞յ {Երեմիայ} մարգարէին նմանող մի մարդ, որ ողբալով ասէր. " Եր

խ գտնէ իւր հողի մէջ, ահա այս երկու տարի է, որ " {Երեմիայի} ողբ " են կարդում իւրեանց գլխին, իսկ Ասիան մոռանո

զբերան իմ եղիցի " (եր. 344), որ բաւական մօտ է {Երեմիայի} մարգարէութեան նախադրութեան խօսքերին ԺԵ. " եթէ հա

ածը, որի գրած օրէնքները, մի ակնթարթում, ինչպէս {Երեմիայի} " Կաթսայ յեռանդեան " եռացնում են ահագին ովկիանը,

չմնամ: Մարտին Մակարիչի անունով եկած ձուկը եւ {երեշկիկ} ապուխտը ստացա, շնորհակալ եմ, բայց նա խոստացավ Ն

ճիճայիս ասա ինձի մեկ ճիվթ աղեկ ապուխտ թող բիրե: {Երեշկիկ} չուզիմ, չիմ ուտիլ, միայն ապուխտ, ան ալ 2 հատ,

եւ նորան մեծ օյինի բերել են, մի մարդ 8000 մանեթը {երես} քաշել է. ես ձմեռվանե գիտեի այնպես լինելուն:

թ 25 կոպեկով, որ շնորհակալ եմ, Ֆեոդր Միխայիլիչը {երես} եղավ եւ առավ Քաչադքով ասած մարդից, որ Նաժավոյ լի

հիվանդությունիցս հետո մի լավ օրինավոր առողջության {երես} տեսած չեմ, որ քիչ մը կռատուսի ուժով բան տեսանեի

ցի, փողը 106 մանեթ ուղարկիր Սահակին վերա, նորան {երես} արի, միամիտ կաց, որ անտարակույս կկատարվին այդ բ

ջոց հակառակ է իմ համոզմունքներին, եւ ես զզվանքով {երես} եմ դարձնում քաղաքական-վիրաբուժական բոլոր գործողու

Իմ առօրյա կյանքի միանգամայն պրոզայիկ վիճակից {երես} շրջելով, դառնում եմ դեպի, եթե ոչ ավելի բանաստեղ

նու վերայ (տե՛ս " Մեղու Հայաստանի ", համար 37, {երես} 291): Զարմանալի բան. այնպիսի ժամանակի

այդ յօդուածի վերջումը (" Հիւսիսափ. ", Մայիս, {երես} 385) եղբայրական խորհուրդ էի տուել Պ. Իսահակեանց

վ իւր մարդահաճութեան թմրեցուցիչ թոյնը, մտածում է {երես} գտանել, անուն ժառանգել, այնտեղ գողը եւ աւազակը

Բայց ո՛ւր էին այս մտածութիւնքը այն ժամանակ, երբ {երես} առ երես կանգնած էի Շամիլի առաջեւ, ո՛րտեղ մնացել

ւր էին այս մտածութիւնքը այն ժամանակ, երբ երես առ {երես} կանգնած էի Շամիլի առաջեւ, ո՛րտեղ մնացել էր իմ սա

որքա՛ն ժամանակ անցաւ եւ այդքան ժամանակում որքա՛ն {երես} դատարկ մնաց Յիշատակարանումս: - Ո՛վ Յիշատակար

Ժամանակ չունէի բոլոր գիրքը կարդալու. մօտ իբր 60 {երես} կարդացի շարունակ, մնացածը տեղ տեղ, ինչպէս պատահ

ից անգամ հանել: Ահա հեղինակի բուն խօսքերը (տե՛ս {երես} 438). " Մերկանան զհանդերձս իւրեանց եւ սպիտակ կտ

հեղինակի կողմից՝ կարդալով հետեւեալ տողերը (տե՛ս {երես} 443). " Մինն ի գլխաւոր շռայլութեանց է անունակոչ

է, մինչ խօսելով Բաքուի հրաբուղխների մասին (տե՛ս {երես} 407), համարում է, թէ մի ծծմբային օդ է վառուողը

երում գտանուած գրչագիրների մասին՝ ասում է (տե՛ս {երես} 460). " Ի բազմաթիւ աւետարանաց զմինն առի ընդ իս

ուսումնարանի վերայ է. ահա հեղինակի բառերը (տե՛ս {երես} 462). " Ուսումնարանն Հայոց ի նորոյ կառուցաւ աղի

բաղդատող կշիռը եւ չափը: Վերջաբանի մէջ (տե՛ս {երես} 503) խօսում է հեղինակը Հայաստանի բերանից. " Առ

իթարուելուց յետոյ՝ իսկոյն փոխում է բերանը (տե՛ս {երես} 504), եւ ահա նորա խօսքերը. " Ի վերջոյ, եթէ Խո

- գրում է հեղինակը (" Ընդունելութիւն Ընծայի ", {երես} 123): " Երկու յառաջաբան, եօթը յօդուած, վե

ապառաժին զարկուելով։ Այլ իրաւունք չենք համարում {երես} թեքել բոլոր Հայոց ազգի կին մարդերից, որոնցից դեռ

оло его бороды; Очи его и веки были два солнца ( {երես} 83)։ Այսպիսի բաներ հազարաւոր ունինք նկատած

ստատութիւն ստանալու համար, եւ այլն, եւ այլն " ( {երես} 105): Այստեղ յիշուած Ներսէսը եւ Սահակը են մ

ել նորանց կրակապաշտ պարսկի նեղութեններից " (տե՛ս {երես} 110): Պ. Խուդաբաշեւը, այս տողերը գրելով,

եւ ախտաւոր ձգտողութեան այսքան դառն պտուղները " ( {երես} 114, բառական թարգմանութիւն): Այս բաները վե

, Հայերը մնացին միեւնոյն սխալ դատողութեան մէջ " ( {երես} 184), այսինքն՝ մերժեցին Քաղկեդոնեան ժողովը:

րոշմի խորհրդի մէջ մզեալ իւղերի գործադրութիւնը " ( {երես} 222): Ահա այս չորս բաները Պ. Խուդաբաշեւն

կը լսեն իմ ձայնին եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն " ( {երես} 232): " Այս բոլորը աւարտելուց յետոյ, - շար

մէջ՝ թէ՛ ծէսերի եւ թէ՛ հաւատի վարդապետութեան " ( {երես} 233-234): Կո՛մս, չափեցէ՛ք այս անիրաւութիւն

ու մերկ զինուոր, որ տարիներով չեն տեսնում ռոճկի {երես}, ներս մտանող ապրանքների մաքսը աննշան, իւր մէջ պ

յս, եթէ ոչ այսօր, վաղը կամ միւս օր պիտի հանդիպի {երես} առ երես: Ի՛նչ հնար կարող է գործ դնել հասարա

ոչ այսօր, վաղը կամ միւս օր պիտի հանդիպի երես առ {երես}: Ի՛նչ հնար կարող է գործ դնել հասարակութիւնը

յլ, առաջին տարեգնացք, 1858, յունիս, համար 6, {երես} 475 եւ հոկտեմբ., համար 10, երես 310): Մեզանի

իս, համար 6, երես 475 եւ հոկտեմբ., համար 10, {երես} 310): Մեզանից յառաջ ազգերի կատարած փորձը պիտոյ

զթուանշանս երեսացն դրօշմեալ: * * * 1) {Երես} 4. Յատկութիւն աստուածային անձանց չէ՛ այն, թե Որ

ամենայնի պատկառ կալ սահմանի եկեղեցւոյն: 2) {Երես} 5. Հոգին սուրբ բղխի միայն ՚ի Հօրէ - " Հոգին ճշմա

ութեան Հոգւոյն, որ է բղխել գէթ ի Հօրէ: 3) {Երես} 5. Այվազովսքին, առ հարցումն, եթէ մարթ իցէ յաւե

զնախապատրաստութիւն մտաց եւ կամաց նորա: 4) {Երես} 7. Առ հարցումն " ուրեմն այս աշխարհս, եւ ինչ որ

եւ զմիլիօն թուականն եւս առնու ի բերան: 5) {Երես} 15. Հարց. - " Այն մեռած հոգիները յառաջ քան զգալո

ւրախութեամբ տեառն եւ արտաքին խաւարաւ"։ 6) {Երես} 28. Հարց. - Մի՞ բնութիւն է ՚ի Քրիստոս, թէ երկու

աւորեալ մի բնութիւն չիմանամք զպատճառն։ 7) {Երես} 50. Առ հարցումն. " Պատրիարքաց մէջ նախապատմութեա

յաջորդն առաքելոց Թադդէի եւ Բարթոլոմեայ: 8) {Երես} 52, Հարց. - " Մասնաւոր եկեղեցին ուղղափառաց ալ կր

ելոյ, որպէս եւ ի պատասխանւոյն՝ որ առ հարցումն, {երես} 52, երեւի. " ուրեմն, ո՞ր եկեղեցին է ճշմարիտ եկ

ւ խստորն առաւել քան զմանանայն երկնառաք: 9) {Երես} 56. Հարց. - " Մեռնելէն ետեւ մեր հոգին ո՞ւր կերթա

ւնս մասնաւոր եւ ընդհանուր դատաստանաց: 10) {Երես} 64. Այվազովսքին, խօսելով զգլխաւոր մեղաց, թուէ

տիտ ի դաստիարակութիւն մանկանց ընծայէր։ 11) {Երես} 68. Հարց. - " Սուրբ գիրքը ի՞նչ կերպով կարդալու է

եւ կուրoրեն հաւատալ զոր ոչն ըմբռնեմք: 12) {Երես} 69. Ճառելով, եթէ զիա՛րդ եւ ի քանի՛ կերպս կարէ յ

նկրտի ՚ի ներս մուծանել: Որպէս տեսանի եւ յայսմ ( {երես} 79), մինչ պատուիրանազանցութիւն համարի, եթէ ուր

իծաղելի եւ խայտառակութեան հանդիսարան: 14) {Երես} 92. Հարց. - " Դրոշմը ի՞նչ է"։ Պատասխանի. " Այ

անուանեալ ծնունդ ի ջրոյ եւ ՚ի Հոգւոյ: 15) {Երես} 94. Հարց. - " Զայս արարէք առ իմոյ յիշատակի ըսելո

անակ վիհ մոլորութեան եւ չարափառութեան: 16) {Երես} 95. Հարցմանս, " եթէ ընդ տեսակաւ հացին՝ Քրիստոս

, Կեանք գտանել, որ միշտ մնաս, ապրես արեւու {երես}, Լսի՛ր Քրիստոսի խօսքերին, թէ անվախճան այս

ստեպ լուսաւորում ես Ուրախ դէմքի տեղ մի տխուր {երես}: Քեզ խոր տխրութեամբ չէ սպասում նա,

իջանելուց յետոյ, քանի մի անգամ հանդիպեցաւ մեզ, {երես} առ երես պատահել անամօթ վատութեան: Եւ ո՛չ անգամ վ

ւց յետոյ, քանի մի անգամ հանդիպեցաւ մեզ, երես առ {երես} պատահել անամօթ վատութեան: Եւ ո՛չ անգամ վշտացանք

գնացին մարդիկ այդ ճանապարհը, բայց ի վերջոյ, երբ {երես} առ երես հանդիպեցան եւ զարկուեցան անանցանելի պատին

արդիկ այդ ճանապարհը, բայց ի վերջոյ, երբ երես առ {երես} հանդիպեցան եւ զարկուեցան անանցանելի պատին, որ խա

շ տեղ փիլիսոփայութեան պատմութեան յառաջաբանի մէջ, {երես} 9) ասում է թէ " պատմութեան փորձերը անպտուղ են ան

դատապարտուել էք ականատես լինել մահապարտութեան " ( {երես} 284): - - - - - Ասես թէ իրաւունք ունին

բթացրել իր ուղեղը, ասել է ուրեմն եւ զգում է երբ {երես} առ երես քսւում է իրական աշխարհի հետ, նա դատապարտ

իր ուղեղը, ասել է ուրեմն եւ զգում է երբ երես առ {երես} քսւում է իրական աշխարհի հետ, նա դատապարտել է եւ

անիկ ժառանգին, իսկ երկրորդը երբեք չի տեսնիլ հողի {երես}, որովհետեւ հողը չմասնատուելով նաեւ ժառանգութեամբ

ս շատ ժլատ մարդ է. նորա դռանը ո՛չ մի մուրիկ հացի {երես} չէ կարող տեսանել (նորա մանուկներն եւս շատ անգամ

կ Տէր Ձեր, անզուգական Երեւակ հանդիսի 85 Համարի ` {երես} 7, ծանօթութեան մէջ, ցոյց տուած հոյակապ ծառայութ

անց պարապելոյ " եւ այլն (Փարպ., Պատմ. Հայ., {երես}. 154)։ Աւելորդ է ասել, որ, բացի Ռշտունեաց Սա

ն տարին, միտքն էր պահում, թէ ո՛ր գրքում, որքան {երես} կայ. բայց այդ երեսների բովանդակութիւնը արհամարհո

ես շատ լաւ ճանաչում եմ քեզ, քո սիրտը կը ճայթէ մի {երես} բան կարդալու ժամանակ. քո գրիչները այնքան չորացել

չները այնքան չորացել էին, որովհետեւ երբեք թանաքի {երես} չեն տեսնում, որ անցեալներումը երկու չարագործ մար

. դեռեւս այնքան մօտ չէր, որ կարելի լինէր միմեանց {երես} տեսանել: Քամը, որ թոյլտւություն էր ստացել

Տե՛ս "Հիւսիսափայլի" Հինգերորդ ամսատետրակում, {երես} 399-416։) Ճշմարիտ է, որ Մովսէս մարգարէն

ոյ թուղթ առ Վահան տէրն Մամիկոնէից, Մոսկուա, 1853, {երես} 63-65)։ Այո՛, սիրելի՛ ընթերցողք, գիտեմ, դառն

լ որդիական սիրով հնոցն մերոց... ի մի ժողովել, {երես} 93-94: Մեզ թուի այդմ գէթ երեւակայութիւն լինել,

ըստ Հայկական առակին ի [կոկիւսոն] հայոց եւ ո՛չ առ {երես} նետեալ զսքեմ աբեղայութեան՝ աղաղակէր ռամկախօսութի

" նոցա կամքից ", ասում է՝ " նոցա կամքէն"։ 53 {երես}, փոխանակ՝ " այս վայրենի անասուններից ", ասում

յայտնի է, որ Հայաստանը երբեք դարաւոր խաղաղութեան {երես} տեսած չլինելով, անդադար պատերազմների, յարձակողո

տալով ձախ ածականով մկրտեցինք նորան, բայց այդ ութ {երես} յառաջաբանի մէջ կայ մի առողջ կտոր, եւ այս է նորա

ա գալի քցում են, փառք աստըծու, ոչ ով չի մեռել, {երես} երեսի կ՚ըլնինք, էն վախտն ինչ կ՚ասեն"։ Բան

է, որ դրսի խօսքերը բոլորը ճշմարիտ են եւ եթէ բանը {երես} -երեսի գալու ընկնի, տարակոյս չկայ, որ իր ստութիւ

րացած եւ մի ոտքը գերեզմանի մէջ, այնուամենայնիւ ( {երես} 86) կապում է ուրիշի այգու ջուրը եւ առու բացում դ

եղբայրը, Սօսին ու Պարէտին, - սաքի ընչի՞ էք երկու {երեսանութիւն} անում, կողմնապահ ըլնում. հիմի, էս հո մեր պապակ

մարտութիւնը, այլեւ դատապարտում է իր եղբարց երկու {երեսանութիւնը}: Ինչպէս առաջ էլ ասացինք, ափսո՛ս, որ շատ քիչ հա

զբանս կրօն ուսոյց վարդապետին, շատացաք զթուանշանս {երեսացն} դրօշմեալ: * * * 1) Երես 4. Յատկութիւ

ուրեմն գնա, այդ երեք հազար մանէթը մածունի տուր, {երեսդ} քսիր, գո՛նէ այդ օգտակար եւս կը լինի, որովհետեւ

ան կամ ավել քաջ կլիներ, պատվելով առավել նորա հոր {երեսը}. թող հայրը մնա պատված, իսկ որդուն պիտո է խնամ տ

մար: Իհարկե, Դռնից խնամքով թաքցրին մեդալի մյուս {երեսը}, որտեղ խորամանկ ձեռքով գրված էր, թե կաթոլիկությ

ությունը: Դուռը հասկացել է միայն [մեդալի] առաջին {երեսը}, հենց այն պատճառով, որ դրանից ոչ շատ առաջ " Le

, անորոշ կերպով նայելով իմ վերայ, թթուեցուց իւր {երեսը} եւ մեծ տհաճութեամբ շարունակեց. - Պարո՛ն, ն

ց մարդու միսը վերան փուշ փուշ է լինում՝ Արամազդի {երեսը} տեսանելով: Գոռում է, աղաղակում է նա, բայց, ին

մ է ինձ կարդալ " Հիւսիսափայլի " 4 ամսատետրակի 338 {երեսը}, ուր, նորա ասելով, Պ. Կոմս Էմմանուէլը " Մեղու

պրիլի 20-ին: Ես բացի " Հիւսիսափայլի " վերոյիշեալ {երեսը} եւ տեսայ, որ Կոմս Էմմանուէլը ոչ թէ չէ կարդացել "

՛նչ մեռելատիպ գունաթափութիւն է, որ բռնել է արեւի {երեսը} ։ Ինչո՛ւ տխուր է նա, նա, որ ուրիշ աշխարհներում

փնդորութիւն, արեւի լոյսի տակ ցոյց էր տուել Իզիսի {երեսը}: Ասացին, թէ ինձ հարկաւոր է այլ ճար... " Ո՜չ,

ցողքը կարող կը լինին նայել եգիպտական աստուածուհու {երեսը} ՝ առանց քօղով ծածկելու նորան: - Այդ ե՞րբ է լ

իսի բան, որ կարողանար նորան ամաչեցնել: Բէգզադէի {երեսը} վաղուց դարձել է շինականի տրեխ: Երրորդ՝ Բէգզ

եւ լսածս: Բայց հերիք է առ այժմ, շրջենք մեր {երեսը} այդպիսի մառախլապատ կերպարանքից եւ աղաչենք Ամենակա

կամեցել այն հարուստ, բայց անհաւանելի փեսայացուի {երեսը}: Այս չէր ձեր մայրենի պարտականութիւնը. դուք ձեր

ադրուեցանք ցոյց տալ Պ. Խուդաբաշեւին ճշմարտութեան {երեսը} ՝ գուցէ թերեւս դրդելով նորա սեպհական կարծիքը իւր

է ուրեմն պատճառը, որ ժողովուրդը չէ տեսնում նորա {երեսը}, եւ ո՞ւր են այն ոսկիքը: Մի՞թէ տէրութեանց մօտ:

ղը քեզի փաղաքշեց, Միւս օրն ահա արեւի տակ քո {երեսը} պերճ փայլեց: Թէ երկինքը քեզ ամլացաւ ` մրրի

։ Իմ պապը երբ տեսաւ նորան, տեսաւ չքնաղ {երեսը}, Եփ էր գալի երակներում... արիւնը. Թ

. Աւա՜ղ, էլ չեմ տեսնելու Ես իմ որդու {երեսը}: " Շուտ է առնել դատաստան ", - Ասաց

ենին։ Չուրախացուց ոչ ոք նորա Տխրադիտակ {երեսը}. Ցանկանում է կեանքից պրծնել Ու հետեւել

եցական պատմութեան մէջ սկսած 923 երեսից մինչեւ 932 {երեսը}, ախոյեան դուրս գալով Յիսուսեան Կարգի հակառակորդն

գակը դուրս գալով ամպերի տակից, լուսաւորեց երկնքի {երեսը}: Ծովի խաղաղել էր: Թէպէտ մեք կորուսել էինք մեր բ

արկութիւն շարժեց, որ ջրհեղեղ անէր բովանդակ երկրի {երեսը}, մինչեւ որ բոլոր սարերը ծեծկուեցան. չէ՞ որ նա,

քաղաքից քաղաք կը հալածէք, որ ձեր վրայ գայ երկրի {երեսը} թափուած ամեն արդար արիւն, արդար Աբէլի արիւնից սկ

, բերել է՝ ցոյց տալով Փարպեցու Պատմութեան 307-դ {երեսը} ։ Ահաւասիկ Փարպեցու խօսքերը. " Եւ օրհնեալ զամենե

յգ Պատմութեան մէջ 279-դ երեսից սկսած մինչեւ 306-դ {երեսը} ։ § 21. Բնագրում այսպէս է ասած. " Եւ երթեալ

ծեց կէսը. երբ որ ծամել էր, իսկոյն թթուեցաւ նորա {երեսը}. Ո՞ւր է Անասնագլուխը, - գոռաց նա բարկացած: Յան

վէրքը: Սատանան, ձգելով Աստարօտը դէպի երկրի {երեսը}, հետ դարձաւ փառահեղութեամբ, փչուեցաւ եւ ասաց.

նորա կոտոշները, յետոյ արձակեցին դարձեալ աշխարհի {երեսը} ` սերմանել անդադար մարդկային ազգի երկու ցեղի մէջ

րա սենեակը: Պ. Մարկոսը քնաթաթախ բացեց աչքերը եւ {երեսը} շփելով հարց արեց քնից վեր կացած աղախնու ներս մտան

ն պարապմունքի: Այստեղ պ. Մարկոսը երեք անգամ {երեսը} խաչ հանեց, որպէս թէ հրաժարուելով դեւերից եւ վահա

ն, աչքերը պարզ երկնագոյն, շրթունքը կարմիր, որի {երեսը} նմանեցնում էր թաւիշի. իրանը շատ կանոնաւոր, կուր

կւում էր թաւ ընչացքի մէջ, որ նոյնպէս դեղնած էր: {Երեսը} ընդհանրապէս դեղին, բայց այտերի վերին մասները մոյ

անգնած լինէր կրակի առաջեւ, որովհետեւ այդպիսիների {երեսը} մեծ մասնով յատկանում է թշերի վերին մասների մոյգ կ

նրապէս: Դու կարծում ես, թէ նա կը խոսէ՞ քո հետ, {երեսը} շուրջ կը տայ եւ կը հեռանայ, մանաւանդ եթէ մի այդպ

, վասն որոյ վերջին անգամ համբուրելով Մանթուխեանցի {երեսը}, շնորհաւորեց նորա յառաջադիմութիւնը, որ իւրեանց

Այս կը կարդաս կ'աւարտես եւ երեք անգամ կը փչես ջրի {երեսը} եւ ջուրը մի ոտք չկոխած տեղ կը թափես, ահա բոլորը

ա լուսին ամպերի տակից Դուրս սողաց տեսնել նորա {երեսը}: Ես շատ նայեցայ... բայց մեր նաւն արա

ւթիւն պատճառեց, երգելով ու ածելով, սակայն կոմսի {երեսը} չէր ցոյց տալիս, թէ նա զգացած լինէր զուարճութիւն

երեսից, որ ոչինչ մարդկային բան չէր ցոյց տալիս: {Երեսը} արդարեւ հոգու պատկեր է. հոգու ամէն մի շարժուածքը

միջնորդութեամբ երեւում են երեսի գծերի վերայ: Եւ {երեսը}, որ ոչինչ էր ցոյց տալիս, վկայում է ոչնչութիւնը

ում է տան տիրոջ վնասի համար: Գունաթափուած էր {երեսը} եւ քրտինքը դուրս էր զարկել ճաղատ ճակատի վերայ կաթ

նը փոխանակեցիք արծաթի հետ: Պ. Յովնաթանեանցի {երեսը} ծածկուեցաւ կարմրութեամբ, տհաճութիւնը կաթում էր ն

Ուրեմն ձեր վերջին խօսքն է հրաւիրել իմ փեսան, որի {երեսը} ցանկալի չէր ինձ տեսանել: - Այո՛, այդ է իմ վ

իայն վերջանալու կապով մի այնպիսի մարդու հետ, որի {երեսը} չկամէինք տեսանել: Մանուշակը մտածեց վճռական հն

այդ խոստմունքը, այստեղ եւս չէին տեսանում փեսայի {երեսը}, ոտքից մինչեւ գլուխ ծածկուած լինելով քօղով, գիտ

խտ է, որ դնում է աղջիկը մի մարդու հետ առանց նորա {երեսը} անգամ տեսանելու: Մարդ, մի ասեղ, մի մատնոց գնել

Մանուշակը առանց խօսեյոլ համբուրեց Շահումեանցի {երեսը}: - Մնաս բարեա՛ւ, - ասաց Շահումեանցը: - Եր

մ է հիւանդի մօտ. հիւանդը պառկում է մէջքի վերայ, {երեսը} ծածկում են մի պաստառով. մի կին, բռնում է մաղը ի

սադէմին սկսած է լինում խօսել... Խեղճ դայեկը {երեսը} խաչ հանելով, մտանում է տուն եւ քնում է: Առաւօտո

սխողութիւն եւ լուծողութիւն. երկրորդ, ներկում էր {երեսը} կանաչ-դեղին գունով: Թշուառ Մկրտիչը գերի էր իւր ք

, կարծես թէ, հանդարտեց Վարդ-խաթունի սիրտը, բայց {երեսը} ծածկեցաւ կանաչ-դեղին վարագուրով, որ, ինչպէս ասա

ափ ուրախանար կամ ստանար մի խորտակիչ հարուած: Հօր {երեսը} չէր ցոյց տալիս ոչ դրական եւ ոչ բացասական նշան: Ն

ութեան" (տպած 1848, Վենետ. ) 923 երեսից մինչեւ 932 {երեսը} ։ Յովհ. ԺԷ գլ., 17 համար։) Պա

ուած է, յետ դարձաւ վերստին Մանրէզ։ Նա վերջացուց {երեսը} ածիլելը, նոյնպէս մազ եւ եղունգ կտրելը, հագաւ եր

այս հրամանը, որ պիտոյ է նոր փառքով ծածկէր Կարգի {երեսը} ։ Նա ընտրեց այս մասին Լայենէզը եւ Սալմերօնը, որ

զում էին նորա մօտ, որ տեսանեն այս հրաշալի մարդու {երեսը} ։ Կսաւիէ վեր ելանում էր առ հասարակ ծառերի վերայ ե

իւր մարդիկը, չէին կարող միայնակ տեսանել դեսպանի {երեսը} ։ Մեցցաբարդան, վերջապէս բարեաւ մնաս առնելով Կայս

րկին բեկբեկումն " է: Յոյս ունինք, որ մեր ապակու {երեսը} նոյնպէս հարթ լինի եւ նորա թանձրութիւնը զուգահեռաբ

վանքի մարդը գա նը: [Նամակի կողքին առաջին {երեսի} լուսանցքի վրա ավելացրած է]. Սիրելի Խազարոս եղ

անդարտութեամբ յառաջ է տարել, իսկոյն վայր է ձգում {երեսի} դիմակը եւ ասպարէզ է մտանում։ Այս ի՞նչ դատաստան է

Հայ կինը, թէեւ հաց չունէր ուտելու, գնայ եւ իւր {երեսի} ջրով ծառայէ մի մարդու մօտ. Աստուած նորան երեք աւ

նելով, թողնում են քաղաքի եւ հասարակութեան օգուտը {երեսի} վերայ: Ամենայն անգամ հասարակութեան իւր տեղումը ո

տ ազգասէրք, որոնք, ազգասիրութեան դիմակ ծածկելով {երեսի} վերայ, երկաթի կօշիկները հագած, մաշել են Հայաստա

տշաճից ուրախութեան քօղ ձգել իւրեանց դառն կամ թթու {երեսի} վերայ, այդ օրերում ուրախ է ցոյց տալիս իւրեան մեծ

նդունակ էք մինչեւ ձեր կեանքի վերջը փորձել աշխարհի {երեսի} բոլոր կրօնքը եւ դաւանութիւնքը: Ասել է մի խօսքով

ան ամպ, ասես թէ փոթորիկից հալածուած, անցաւ նորա {երեսի} վերայով: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ես խիստ վար

թարեա՛ն համախոհ, գնա՛, ներքին համոզման 29-երորդ {երեսի} վերջին հինգ տողերը կարդա...: Ան թող ըլլայ քեզի

կատարեն իւրեանց ազգի օգտի համար, եւ որ մնացած է {երեսի} վերայ ընտանեկան դաստիարակութիւն չլինելուց մեր մէջ

ք կա՞ր գլուխներս, որ միմեանց պատահէինք, քանի որ {երեսի} վերայ մնացած ազգը փրկելու եւ գերութենից ազատելու

ը, որ աշխարհի սուտ դասակարգութիւնքը դրել են նորա {երեսի} վերայ. նա որպէս մի օտար աշխարհ մտանում է թատրոնի

ւնի Գերի դառած կը հալուէի Խաբուած անարգ {երեսի} ։ Մանկութիւնը գեղեցիկ էր, Եթէ ես

19-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Վարդ[ {երեսի]} հետ: Վադուժի նամակը տուի. եւ ինձ բերել էր Լ[ազ

ք վաղը ինչ կ՚ասէ: 21-ին տեսութիւն եղբօրս, Վարդ[ {երեսի]}, Յովհ[աննէսի] եւ Միք[այէլի] հետ. առաջիկայ տեսո

ղ, թէ վերի խօսքերով չենք ուզում, որ լեզուն մնայ {երեսի} վրայ կամ աճէ օտար տրամաբանութեան տակ. չէ՛, այլ

ատենագրութիւն, որի մէջ երեւէր նորա կեանքը, նորա {երեսի} եւ ամենանուրբ գծագրութիւնքը, ի՞նչ յանցանք է ձայն

արզ կերպով հասկացնում է եւ արդարացնում է իր (այս {երեսի} սկզբում) փիլիսոփայութեան մասին դրութիւնը: Ինչպէ

ռագայթներից: Շիջանում էին այնուհետեւ երկնքի պարզ {երեսի} գիշերային բիւրաւոր անձեր կանթեղները: Արեգակը հսկ

գալիս է, դէպի ինձ ուղղած իւր քայլերը, նորա պարզ {երեսի} վերայ տարածուած էր տրտմութեան վարագոյրը, զգեստը

քեզ, սիրելի ընթերցող, հասկանալ: Ինչպէս աշխարհի {երեսի} եղած բաների, նոյնպէս եւ դժոխքի մասին խօսելու ժամ

մանկլաւիկները. բայց դժոխքի մանկլաւիկները աշխարհի {երեսի} մանկլաւիկների նման չեն, սոքա ծերունի, նիհար, տ

տած տեղից. նա իւր ներքին ուրախութիւնը ծածկում էր {երեսի} արտաքին թթու կերպարանքի տակ. շատ ուրախ էր, որ ա

մի առանձին խռովութեամբ բաբախում էր կուրծքի մէջ. {երեսի} վերայ, երբեմն, երբեմն երեւում էին ակամայ եւ անզ

սեց այս բաները, որ պ. Մարկոսը շարժուեցաւ: Նորա {երեսի} մեռելատիպ կերպարանքը, վշտահար աչքերը, դողդոջուն

ր, բոլորը խառնիխուռն ծալուած ճնշուած, որը առանց {երեսի}, որի թերթերը ցիրուցան, որը ցեցակեր. մի խօսքով

զդեցութիւն ունին ներկանիւթի (pigmentum) վերայ: {Երեսի} գծագրութիւնը բաւական անկանոն, խոր ներս ընկած աչք

րի վերին մասների մոյգ կարմրութեամբ: Զարմանք չէ. {երեսի} այդ մասը զրկուած լինելով մազերից, առաւել ենթարկւ

րեւոյթ ստանալով դուրս են փայլեցնում իւրեանց գոյնը {երեսի} վերայ: Ինչեւիցէ. այդ պարոնը կը լինէր այսպէս 55

վ միմեանց հետ կազմում էին մի փոքրիկ լճակ, եւ որի {երեսի} վերայ սերի պէս կանգնել էր կապտագոյն կեղեւը, գրաւ

Դարձեալ մի տխրութեան ամպ անցաւ կոմս էմմանուէլի {երեսի} վերայով: Այս խեղճ մարդը դարձել էր մի ամենազգաստ

գութենից ուռած թշերը կարմրում էին նորա անխորհուրդ {երեսի} վերայ: Եթէ ինձանից հարցանէին, թէ ո՛ր բանից

ւածքը ջլերի անբացատրելի միջնորդութեամբ երեւում են {երեսի} գծերի վերայ: Եւ երեսը, որ ոչինչ էր ցոյց տալիս,

իսկ որդիքս, որդիքս. ի՛նչ առնեմ, ո՞ւմ ասեմ, իմ {երեսի} կեղտը պիտի որ ես ինքս ծածկեմ օտարների աչքից...

չական ստուեր էր ձգում նորա թարմ վարգա-շուշանագոյն {երեսի} վերայ, նորա խարտեաշ աչքերը թէպէտ եւ ուղղեցած էին

կու արտասուքի կաթիլներ գիծ քարշելով նորա թաւիշեայ {երեսի} վրայից, գլորւում էին նորա կարի վերայ. նա երեւակ

զմի բարձրացան գլխի վերայ, մկնակները լարուեցան եւ {երեսի} ցնցողական շարժուածքը ցոյց էր տալիս նորա հոգու վեր

ց նորան ամենագարշելի կերպով։ Պատմութեան թերթի մի {երեսի} վերայ կարդում ենք այն սարսափելի անցքը, թէ ինչպէս

ոկ դիմակ էր, թէ ամենայն րոպէ կարելի էր վայր ձգել {երեսի} վերայից այդ խաւարատեսիլ դիմակը։ Ընդդէմ չենք

նակեայ անախորժութիւնք, բայց նոյն պատմութեան միւս {երեսի} վերայ տեսանում ենք, որ այդ, առժամանակեայ անախոր

ցի վրայ թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բնաւ նորա {երեսի} գոյնը չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասանում։

ք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բայց եւ այնպէս նորա {երեսի} գոյնը բնաւ չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասան

վ նոցայ զբօսասիրութիւնը եւ ազգային կառավարութիւնը {երեսի} վրայ ձգելը, բայց թէ երբեմն երբեմն մէնամարտո՞ւմ է

ւ անհնար է նորա բովանդակ արժանաւորութիւնը մի քանի {երեսի} մէջ տեղակել: Արժանաւորութեան կարգ ենք դնում

ի քցում են, փառք աստըծու, ոչ ով չի մեռել, երես {երեսի} կ՚ըլնինք, էն վախտն ինչ կ՚ասեն"։ Բանն այն

ր դրսի խօսքերը բոլորը ճշմարիտ են եւ եթէ բանը երես- {երեսի} գալու ընկնի, տարակոյս չկայ, որ իր ստութիւնը պիտ

բաներ եւ շատ օգտակար բաներ, բայց այսօր ամէնքն էլ {երեսի} վրայ ընկած: Ստոյգ է, որ այդ բաների համար խօսող

որքան կարեւոր, անհրաժարելի, նոյնքան եւ էլ աւելի {երեսի} վրայ ձգած։ Ո՛վ է մեղաւորը։ Անտարակոյս, ես, որ

, - դու սրտապատառ ըլնիս, Քաքուլիդ կալին մեռնիմ, - {երեսիդ} խալին մեռնիմ, Լսել եմ կարդացող ես, - սաղմոսիդ ծա

ածկված գրականություններին, որոնք եղած են աշխարհի {երեսին} կամ թե կան այժմուս: Հայկական լեզուն եւս իբրե

նել, որ է երիտասարդություն: Եղած են աշխարհի {երեսին} լեզուներ, որոնք հազիվ թե մանկության հասակին հասա

րծի սրբութիւն: - Դու կարծում ես, թէ աշխարհի {երեսին} հարստականքը արդարութեա՞մբ ճարել են իւրեանց արծաթի

եամբը եւ ճշմարտութեամբը երբէք ճարելու չէք աշխարհի {երեսին} մի երեւելի արծաթագլուխ: - Եթէ չճարենք եւս,

վ չափ ուրախ, որ ձեր կոչումը եւ դրութիւնը աշխարհի {երեսին} խափան չէ ձեզ մի ազգային եւ բարի գործի մասնակից լի

կարող տեսանել մի գործ, որ ազգային դիմակ ծածկելով {երեսին}, բայց էապէս հիմնուած լինելով նիւթական շարժառիթնե

ադրում են նորան աւելի մեծ ասպարէզ կատարել աշխարհի {երեսին}, հայկական լուսաւորութեան մէջ, քան թէ բնութիւնը

, բայց ինչ պիտոյ է առնել. այդ նոր բան չէ աշխարհի {երեսին}, եւ մտածող մարդիկ վաղուց ահա փորձով իմացած են,

յառաջացել. դորա մեղաւորը Խորենացին չէ: Աշխարհիս {երեսին} ձայն ասացեալը լսողի համար է. ով ականջ ունի լսելո

ը. Աստուա՛ծ իմ, ի՛նչ ողբալի մարդիկ կան աշխարհիս {երեսին}: Գ. Մի մարդու առաքինի կամ վատթար լինելու շա

ւող պղպջակներից, որ լողում էին լճացած անձրեւաջրի {երեսին}: Արեւը մայրն էր մտել արդէն։ Որոտմունքը դղրդ

թիւնը, ինչպէս եղած է միշտ եւ կայ այժմուս աշխարհի {երեսին}, պիտոյ է շատ հետեւողներ ունենար, քան թէ կարող է

րար աղբիւրը՝ Յիսուսի Քրիստոսի գոգը: Աշխարհի {երեսին} ճշմարտութեան պաշտօնեայն միշտ հանդիպել է եւ հանդիպ

դար շարժողութեան մէջ, որ է նորա կեանքը. աշխարհի {երեսին} երկու բան կայ՝ այո կամ ոչ, յառաջ կամ յետ, լինե

իւնը, ապա ուրեմն՝ եւ նորա երջանկութիւնը աշխարհի {երեսին}: Բայց... Ափսո՛ս եւ հազար ափսո՛ս, որ այս աս

րժապետքը, այն ողորմելի եւ թշուառ էակները աշխարհի {երեսին}, արժանի չէին ամենեւին առանց պատրաստութեան ոտք կա

կադրում են նորա աւելի մեծ ասպարէզ կատարել աշխարհի {երեսին} հայկական լուսաւորութեան մէջ, քան թէ բնութիւնը կա

անը, որ անփորձ ծնանի մանուկը: Որովհետեւ աշխարհի {երեսին} ամենայն բան լինում է մեր ցանկութեան հակառակ, եւ

Բոլոր արարածք, որոնց վիճակուել էր երեւել աշխարհի {երեսին}, այդ ցուրտ աշխարհի պայմանների տակ գոյանալով, կր

է հարկադրուած լինէի մի միայն կովի նման նայել նոցա {երեսին}: Այսպէս ութ ժամը կը լինէր, մի պատանի գեղեցկ

դորանից ճշմարիտ, դորանից ուղիղ կրօն չկայ աշխարհի {երեսին}: Ո՛րքան վէճ ունեցել եմ կրօնի մասին, ո՛րքան բան

օսքով, թէ ոչինչ սուրբ բան չկայ ձեր համար աշխարհի {երեսին}, այլ ամենայն ինչ խաղալիկ է ձեր հզօր ձեռքում:

Որ այս րոպէիս բեւեռից մինչեւ բեւեռ ցրուած աշխարհի {երեսին} գտանւում է խղճալի վիճակի մէջ, գերի եւ ստրուկ խաւ

թեթեւ լինելով, քան թէ ջուրը, հաւաքւում է ջրերի {երեսին}, որից յառաջանում են նաւթի հորերը եւ լճերը: Բայց

ձգել միշտ իմ սրտի վերայ մտածութիւնը, թէ աշխարհի {երեսին} գտանուած ամենայն ազգի մէջ հասարակ ժողովուրդը ենթա

ուսումնականքը պարտական են լուծանել։ Չկայ աշխարհի {երեսին} մի այնպիսի բան, որ ահարկու լիներ խաւարից. սա մի

ւ ժամանակ արիւն ու թարախ էր զարկում այնտեղից նորա {երեսին}: Վիրաբուժի խորհուրդն է դուրս բերել հիւանդի կազմո

չէ կարող հաշտ աչքով նայել ազատ հրապարակախօսութեան {երեսին}: Նա հալածում է նորան, ոչ թէ օրէնքով կամ որեւիցէ

եթէ մեր հայեացքով, միայն մարդ ու հաց կայ աշխարհի {երեսին}, եթէ մեք մի կտոր հողի վերայ քարոզում ենք հաւասար

ւ բնական անունով. մինչեւ այժմ մարդը չկայ աշխարհի {երեսին}, մինչեւ այժմ ազգեր կան: - Խայտառակ դրութիւ

ազգը նեղութեան հանդիպի հասկնալու համար: Աշխարհիս {երեսին} մարդ չկայ, որ իւր ապրուստի համար կարօտ չլինի նիւ

ն: Հայերի կեանքը, նոցայ դրութիւնը աշխարհի {երեսին}, արդէն մի մեծ շարժառիթ է այսպիսի անձնազոհ օգնութ

ւստը. Սովոր են միշտ այնպիսիքը՝ ցամաք հողի {երեսին} Քնել հանգիստ գլուխը դրած սիրուն կուuի ծունկ

՞ նեղւում մնալ այն տեղ անընկեր, Երբ աշխարհի {երեսին} այս բանը անհնար էր... Միայն բուն է ընդհատո

Դա օրէնք է բնութեան։ Այն, որ աշխարհի {երեսին} Անտուն, անտէր ու մերկ էր, Հաւասար է մ

Նոյն կը լինի յաւիտեան, - Ապրել արեւու {երեսին} Կամ քնել խաղաղ քուն մահուան։ Hy, XOP

պատշգամբին. Չէր կշտանում նայել նորա Քնքոյշ չքնաղ {երեսին}. Այժմ նորան չեն ճանաչում, Մոռացել են բնաւին. "

, եւ մեզ տեսնելիս՝ Շուտ դիմակները դնում են {երեսին}, Այդպիսիներին դարձեալ պատւում ենք. Հի

ւմ ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։ Էլ մեր {երեսին} մնա՞ց մի կաթիլ Ամօթի սուրբ ջուր, որ բերան բ

ամբ վառուած։ Անեղ, սուրբ սիրոյ կայծը {երեսին} Փայլում էր յստակ վերայ ճակատին Կապել էր

ընթացքը յանկարծ հանդարտեց, Ջերմաջերմ արտօսր {երեսին} փայլեց։ Իբրեւ մարգարիտ թափուեցան գետին,

քն է, որ հայոց ազգը ապրում է մինչեւ այժմ աշխարհի {երեսին}: Եթէ կան մի տեսակ մարդիկ, որ ընդունում են այ

Եթէ հայոց ազգը իւր կրօնը պահելով մնաց աշխարհի {երեսին}, այդ մասին շնորհակալութիւն մահմեդականութեան. սա

սիրում է, որի մէջ գրուած են ամենայն տարի աշխարհի {երեսին} պատահելու գործերը, արեգակի եւ լուսնի խաւարումը՝

, թէ այս փոփոխութիւնը իրագործուած է արդէն աշխարհի {երեսին} ։ Ես ամենեւին երկբայութիւն չունիմ այս փոփոխո

պատմութիւնը Հայերի համար եւս կենդանի լինի աշխարհի {երեսին} ։ Ես հասած եմ իմ նպատակիս։ 1857 թ.

է խայտառակում, թէ նա, հեղինակի պակասութիւնները {երեսին} զարկելով, ծիծաղում է նորա վերայ եւ ցոյց է տալիս

, թէ ինքը եւս լուսաւոր ազգերի կարգումն էր աշխարհի {երեսին}, կամ թէ նորա գոյութիւնը մի խորհուրդ ունէր՝ համե

։ Դեռ երկո՛ւ մարդ միայն ծնուել էին Ադամից աշխարհի {երեսին} ՝ Կայէ՛ն եւ Աբէլ, նախանձ ձգող դեւը տիեզերքի անչա

մա՛րդ եղաւ, շատ անարգութեան, գլխին զարկելու եւ {երեսին} թուք ընդունելու եւ փշեղէն պսակի եւ ուրիշ էլ աւելի

աների համբերեց. իսկ դա՛ վէրքերից թուլացած մարդու {երեսին} եւ ջո՛ւր անգամ ցանել չհամարձակուեցաւ՝ մարդերից վ

ի ճանապարհորդութիւնից յետոյ, երկար ժամանակ գետնի {երեսին} ապրելով, այստեղ էլ վախճանեցաւ (Տե՛ս Չորր. թագ

.. Այսպէս վերջացաւ մեր բարեկամի կեանքը աշխարհի {երեսին}, նորա աշակերտութեան եւ առհասարակ կենդանութեան մի

Տ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱՅՔ II. Ահա՛ մարդուս կեանքը աշխարհի {երեսին}. երեկ խօսուն, շարժուն եւ զգայուն էակ, այսօր դր

շտօնական հանդէսը, ինչպէս կատարում են այդ աշխարհի {երեսին}: Մեր պատմութիւնը սկսւում է այն ժամանակ, եր

ելի վարդապետ եւ վիրաբոյժ Հիպոկրատեսը, որ աշխարհի {երեսին} հազարաւոր մարդ սպանեց իւր բժշկական պատուէրներով,

յդ պաշտօնը. նորանից արժանաւորը չկայ. նա աշխարհի {երեսին} անցաւոր բռնակալի հաճոյանալու համար չխնայեց իւր եղ

ոթիական սիւներ, որ այժմ շատ գործածական է աշխարհի {երեսին}, կապել յունական եռանկիւնի կամար, առանց սորան չէ

յետո՞յ: - Յետոյ, Ձեր մռայլութիւն, աշխարհի {երեսին} մի անանուն ազգ բնակւում է մի մեծ ճախինի մօտ, որ

ի.... երեւի թէ դժոխքումը եւս, ինչպէս աշխարհի {երեսին}, փոքր էր օրինաւոր եւ հիմնաւոր բաների յարգ ճանաչո

րոգայթների մէջ, ինձ ենթադրեալ օրագիրները աշխարհի {երեսին} բաժանեցի ես զանազան կարգերի եւ իւրաքանչիւր օրագրի

կեց սատանան որոտալից ձայնով եւ հասուց Բուբանդուսի {երեսին} մի ապտակ, մի այնպիսի ապտակ, որի զօրութենից գեղե

րամինը. որ շատ տարիներով ահա ծառայում էր աշխարհի {երեսին} դժոխքի օգտի համար, վախճանել է: Սատանայի դէմքի վ

իսի մի նզովեալ պիտոյ է դուրս գայ, որ իւր աշխարհի {երեսին} արած չարութիւններովը գերազանցելով տէր սատանայից,

ոլութեան կողմից, շատ նշանաւոր է դա. կան աշխարհի {երեսին} ծերունիք, որ գիտեն թէ ինչպէս պատրաստ էր դա զոհել

նակ, որ չարչարուեցար դժոխքի փառքին համար աշխարհի {երեսին}: Այն դեւերը, որ կանգնած են կատարելու մեր սա

խօսքերը, այլեւ մի փոքր ջուր սրսկելով Շաքարեանցի {երեսին}, զգաստացուց նորան: Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ

, անասունի կեանքը մեր կեանքից շատ վատ չէ աշխարհի {երեսին}: - Դու եւս ճշմարիտ ես խօսում: - Բացի դո

քիմիկոսի այս գործողութեան վերայ, ըստ որում գետնի {երեսին} ընկած էր մի քանի ոտնաչափ ձիւն: Բայց Ալբերտոսը սե

- Ապա, պ. Մարկոս, այսպիսի բաներ կան աշխարհի {երեսին}: - Բայց ասացէք խնդրեմ, - շարունակեց պ. Մար

պատահական դրութիւնը նախանձելի մի բան չէր աշխարհի {երեսին}: - Գնանք, գնանք, - պատասխանեց կոմսը, - բա

ստիճանի ողորմելի մարդ։ Գլխին դրել է, թէ աշխարհի {երեսին} կար մի առանձին գիտութիւն - թալիսմանական, վհկութի

ա հայեացքի մէջ կար մի թունաւոր բան, որ հանդիպողի {երեսին} էր զարկում սորա չքաւորութիւնը, իսկ իւրեանց հարստ

րցանէին, թէ ո՛ր բանից մանաւանդ զզւում եմ աշխարհի {երեսին}, ապա պատասխանելու էի, թէ մի երեսից, որ ոչինչ մ

էս ամուսինս: Ստո՛յգ է, որ ասում են, թէ աշխարհի {երեսին} ամենայն լաւութիւն վճարւում է ապերախտութեամբ: Եղբ

եր համար՝ բացի մանէթներից, այլ բան չկայ աշխարհի {երեսին}: - Միթէ՞ դուք առանց օգտի կատարում էք ձեր բժշ

ես այժմուս կամէի միայն վկայութեններով եւ աշխարհի {երեսին} կատարուած փորձերով ապացուցանել ձեզ, թէ մի ընտանի

քի տակ, եւ այնպիսի օրէնքի, որ ոչինչ բան աշխարհի {երեսին} չէր կարող ընդդիմանալ նորան, եւ թէ աշխարհի ամենայ

- Ես գիտեմ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ աշխարհի {երեսին} յաւիտենական բան չկայ, ամենայն ինչ աւերւում է, ք

ն թթուուտ, որ օդից ծանր լինելով, նստում է գետնի {երեսին} եւ իջանում է ինչքան կարելի է խոր տեղեր, կպրի եթե

խոստովանում եմ, որ բան չքացնել չէ կարելի աշխարհի {երեսին}, - վեր առեց Թիւթիւնճի-օղլուն, րոպէաչափ լռութենից

եցիր, որ ապացուցանեմ քեզ, թէ, մահ չկայ աշխարհի {երեսին}: - Ինչպէս թէ մահ չկայ, - կանչեց Թիւթիւնճի-օղլ

չեց Թիւթիւնճի-օղլուն, աչքերը պշուցած Շահումեանցի {երեսին}: - Այնպէս, որ ոչինչ բան չէ վերջանում, ոչինչ

էր այն փողոցի պառաւների բերանումը, որոնք աշխարհի {երեսին} երկու բան գիտեն, աղեկատ մանել եւ ուրիշի աղջիկներ

չափ է քո վերայ. գիտե՛ս, որ եթէ իմ հոգին աշխարհի {երեսին} ունի մի թանկագին, կամ առաւել լաւ ասել անգին բան

հեղանիւթը եփւում էր ահա, եւ երբեմն երրորդ պառաւի {երեսին}, հասկանալ կամելով նորա միտքը նորա դէմքի շարժողու

ի անզգամ, ասում եմ այն պատճառով, որ եթէ աշխարհի {երեսին} լինէր մի այնպիսի կառավարութիւն, որ աստիճան տար ա

ոնը: Փառք Աստուծոյ, որ այդպիսի բան չկար աշխարհի {երեսին} եւ Վարդ-խաթունը հերիքացած էր Անզգամ պատուանունովը

նորանից յետոյ, երբ մեր ցեղապետը ապրել է աշխարհի {երեսին} Ղրիմի Թաթարի իշխանի իշխանութեան ժամանակին. շատ տ

ար չունէր, ոչինչ բանի տեղեկութիւն չունէր աշխարհի {երեսին}, եւ սկզբից ահա, մի սիրելու սիրտ չունենալով, որ

եւ ինչպէս ծառը, այնպէս եւ պտուղքը։ Աշխարհի {երեսին} մի մարդու մտադրութիւն, պատահելով տեսակ տեսակ հան

եւում է նորանից, որ մարդը չէ կարող ապրել աշխարհի {երեսին} առանց կրօնի։ Որքան ժամանակ մարդը կայ աշխարհի վեր

հոգու մէջ, երբ սա առաջին անգամ երեւել էր աշխարհի {երեսին} ։ Այնուհետեւ բնական ազդեցութեամբ հետեւելով այս ձգ

իւնը։ Փիլիսոփայաբար նայելով՝ կրօնը աշխարհի {երեսին} բաժանւում է երկու մեծ ճիւղ՝ ստրկական կամ ծառայակ

, իւր մէջ կենտրոնացնելով ամենայն իրաւունք աշխարհի {երեսին}, որ ցած էր միայն Աստուծոյ իրաւունքից, երբէք համ

որ ծագում էր պապական հորիզոնից, նայելով աշխարհի {երեսին} կատարուած ճիշտ բարոյական-քիմիկական փորձերին, հաւ

ամքը անխտիր։ Մխիթարը պապականութիւնը դրեց իւր {երեսին} որպէս դիմակ, նորա ապագայքը ծնանում են արդէն դիմա

ր ձգում է գործը որպէս մարմին եւ երեւում է աշխարհի {երեսին} որպէս մի անձնաւորութիւն։ Մեք, քննելով Մխիթարեան

Բոլոր Աբեղայական կարգերից, որ երեւել են աշխարհի {երեսին} եւ այժմ համարեա՛ թէ անհետացել են, ո՛չ մինը չ'ստա

անսովոր արագութենով տարածուեցաւ բովանդակ աշխարհի {երեսին}, ստացաւ անչափ հարստութիւն եւ բոլոր Եւրոպայի գործ

նում էին Փրկչի կրած չարչարանքները եւ նորա աշխարհի {երեսին} ունեցած աղքատ ու ապաշուք կեանքը. սրբացնում էին ս

Կարգի գործերը եւ ուղղութիւնը կենդանի էին աշխարհի {երեսին} ։ Պիոս VII, ֆիզիկական կենդանութիւն պարգեւելով մա

ար, ինչպէս շատ հոգեւոր Կարգեր երեւել էին աշխարհի {երեսին} եւ յետոյ անհետացել, եթէ կամակորութենով սկսէր աշխ

էտներից մինն էր։ Ոչինչ հասարակութիւն աշխարհի {երեսին} հաստատուած չէր այսպիսի ապահով հիմքերի վերայ, ինչ

խանեց, թէ Պապը, իբրեւ Քրիստոսի փոխանորդ աշխարհի {երեսին}, հոգեւոր գործերի մէջ չէ կարող սխալուիլ։ " Բայց

ամար, ընտելացնել այն մտքի հետ, թէ չ'կայ աշխարհի {երեսին} առաւել բարձր եւ հզօր իշխանութիւն, քան թէ կարգի ի

վեր առնու թաշկինակը, վասն որոյ դանակը հասաւ նորա {երեսին} եւ թեթեւ վէրք դրեց շրթունքի վերայ եւ կոտրեց մի ատ

։ Մտքի գոյները ցոլացնողքը բառերն են, եւ աշխարհիս {երեսին} ոչ մի լեզուում երկու բառ չկայ մաթեմաթիկաբար ճիշտ

ջ կամենայ թող լինի, բայց եւ այնպէս չկայ աշխարհիս {երեսին} մի աւանդութիւն, որ առանց ամենայն պատճառի առաջանա

ութեան: Որքան մոլորութիւնք, որ կան աշխարհի {երեսին}, այդ բոլորը սկզբնաբար ծագել են կամ բնութիւնը թիւ

ամ գոնէ բարոյապէս, երբ յիշեցնում է նորան աշխարհի {երեսին} մահ լինիլը: Ո՛հ, եթէ կրօնը ազդէր բարոյականութեա

լիս ա. մենք երկուսիցն էլ զուրկ ենք, էս մի հիքու {երեսին} ենք մտիկ տալի. աստուած մի՛ արասցէ կամ կարկուտը տ

հմանափակ են այդ տեսակ բառերի թիւը: Չկայ աշխարհիս {երեսին} լեզու, որ օտար խառնուրդ չունենայ, մեր նոր լեզու

ուէր, իւրեանց կանգնելը սիւնի նման կը լինէր գետնի {երեսին} թաւալ գալ։ Ահա այս անձնապահութիւնն էր, որ հարկա

ուցանում էր, թէ Նապալէոն առաջինը եղած չէ աշխարհի {երեսին} ։ Գեղեցկութիւնը իրաւունք չէ։ Աշխարհիս երեսին

երեսին։ Գեղեցկութիւնը իրաւունք չէ։ Աշխարհիս {երեսին} ո՛չ դրական գեղեցիկ կայ եւ ո՛չ դրական գեղեցկութիւն

բեռնաւորելու դիտաւորութիւնից, որովհետեւ աշխարհի {երեսին} ոչինչ այնքան շատ չկայ, որքան մի բնական երեւոյթի

ա որպիսութեան եւ վիճակի յայտարարը։ Չկայ աշխարհիս {երեսին} ազգ, որ բարբարոս լինելով՝ լինէր վսեմացած, չկայ

յց գումարի պատասխանը ստորասական է։ Չկայ աշխարհիս {երեսին} բան, որ բնութեան օրէնքներով չկատարուէր. ինչ որ

այս բաները, Գուլի-Շամաման աչքերը տնկած նայում էր {երեսիս} ՝ ժամանակ առ ժամանակ բացագանչելով: Երբ աւարտեցի

ի կարդալ արդէն յառաջաբանը, ասես թէ ապտակ իջեցուց {երեսիս}. հարկ չկայ ասել, որ բոլոր գիրքը կարդալը հաւասար

: Ընդունեցի 5[երորդ] բաղնիսը: 23-24 հանգիստ էի, {երեսիս} ուռեցքը աւելի է: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 22

ինձ յուսահատութեան ծովը: Բայց Աստուած ողորմեցաւ {երեսիս} ջրին: Վառեցի կրակը, շարեցի քուրայի մէջ զանազան

ատը գլխովդ պտիտ գայ, Ինչ խաթայ ունիս տատին գայ, {Երեսիս} մի բուռ հող գցես, Իմ տէր ու տիրական բալայ: Շնո

ր մտան գետի մէջ, եւ այս լցուած հող ու քարը, ջրի {երեսից} երկաթակապ հաստ գերաններով եւ փայտերով պատելով, յ

: Թէեւ բոլոր բնակիչքը մեծ նեղութեան մէջ էին ցեխի {երեսից}, երբ սկսանում էին գարնանային եւ աշնանային անձրեւ

ամիս յառաջ քաղցր հովանի էին մեր համար այրող արեւի {երեսից}, այժմ դեղնած ու թառամած թափուել են գետնի վերայ՝

ջենաւորութիւնը, որ ազատ մնայ ամենայն պատահարների {երեսից}. գ) Դպրոցից յառաջ հոգաբարձութիւն գործել օրինաւո

րութեան աստիճանաւորների ձեռքը, այսինքն՝ անձրեւի {երեսից} ծովը: Տեսաւ կառավարութիւնը, որ այս տեսակ ա

Թո՛ղ սրբէ նա արտասուքը Բազմադարեան {երեսից}, Սատուռնոսի անխիղճ գործը Թո՛ղ հեռացնէ

ւականում տպած եկեղեցական պատմութեան մէջ սկսած 923 {երեսից} մինչեւ 932 երեսը, ախոյեան դուրս գալով Յիսուսեան

որպէս սպանողի, ատեցողի, յափշտակողի վրայ եւ իրար {երեսից} պիտի պաշտպանուին միմիայն երկիւղի միջնորդութեամբ:

ատնւում է, բայց շատ անգամ էլ փախչում է հատուցման {երեսից}: Բացի սորանից թշնամութեամբ զրպարտուած, սուտ վկա

ան աւանդ է, ապա այդ աւանդը պահեց դարերի յորձանքի {երեսից} Անգլիան: Մի փոքր ժամանակ անցաւ այդ աւանդը Ֆրանսի

ես, նոցայ մեջ պատսպարան որոնելու իմ թշուառութեան {երեսից}: Իմ միայնութիւնը ինձ առաւել մաշողական էր, քան թ

խ իմ արիւնիցս է խմել: Որ ազգը անհետացել է երկրիս {երեսից}, ես մինչեւ նորա գերեզման մտանելը թափել եմ մի արտ

մանուկներն եւս շատ անգամ քաղցած են քնում). նորա {երեսից} ո՛չ մի մարդ կարող չէ հիւր գնալ կարդինալի մօտ, թէ

րդասիրաբար, բաւական համարելով արտաքսել նորան իւր {երեսից} եւ հոգեւոր գործերի պաշտօնից: Այն պապին, որի խոհ

պէտք է ապաւինիս քո անիրաւ եւ անհամար հալածիչների {երեսից}: Վերակացուի նոր օգնականը, որին կարդինալը նշանակ

րելի է տեսնել Փարպեցու ստոյգ Պատմութեան մէջ 279-դ {երեսից} սկսած մինչեւ 306-դ երեսը։ § 21. Բնագրում այս

մեն ստութեան երկրպագում են, միայն թէ ճշմարտութեան {երեսից} փախչին, ինչպէս սատանան խունկից, չեն ամաչում մինչե

ւ իցէ շարադրութիւն, իսկոյն անյայտանում է աշխարհի {երեսից} այդ գրքի պատիւը եւ նորա հեղինակի անունը. այս պատ

եւ վահանափակելով իւր անձը սատանայական փորձանքների {երեսից}, յետոյ հարց արեց ծառայից, թէ վաղո՛ւց է արդէն,

մ եմ աշխարհի երեսին, ապա պատասխանելու էի, թէ մի {երեսից}, որ ոչինչ մարդկային բան չէր ցոյց տալիս: Երեսը ա

նորա ալեխառն մազերից, ճաղատ ճակատից եւ խորշոմեալ {երեսից}, պիտոյ է լինէր համարեա թէ վաթսուն տարեկան. ուրա

որա չափազանց թուլութիւնը երեւում էր նորա գունաթափ {երեսից} եւ աչքերից, որ կորուսել էին իւրեանց սովորական փա

քում: Նախիջեւանի մէջ միայնակ մարդը, եթէ մահի {երեսից} եւս փախչելու լինի, չէ գնում դէպի այս տեղերը գիշե

Խանի կուրծքի մէջ: Մարիան շփոթուած այս սպանութեան {երեսից}, կամենում է աղաղակ բառնալ, բայց սրածայր դաշնակը

անգը, որով պիտի ջնջուի մեր ցեղի յիշատակը աշխարհի {երեսից}. իսկ թէ կամենալով փրկուիլ այս պատիժներից մեր ցեղ

կար Մխիթարին Օսմանեան անքրիստոնեայ կառավարութեան {երեսից}, որի գործակատարքը կաշառուելով, շատ հեշտ կորուսա

իւնը կերպարանւում էր, վեր քարշելով բանականութեան {երեսից} տխուր եւ մռայլոտ վարագոյրը՝ հնար է տալիս նա բաց

նքներից, եւրոպացի թագաւորների, այո՛, եւ ազգերի {երեսից} ։ Ահա այն սկզբունքը, որոնց մէջ աճել է Մխիթար

մի կերպով ապահով կացուցանելու համար բռնակալութեան {երեսից} ։ Պապականութիւնը, իւր մէջ կենտրոնացնելով ամենայն

դերձ, Կոստանդնուպօլսի Աւետիք պատրիարքի հալածանքի {երեսից} գլուխը ազատելու համար։ Եւ ահա Մխիթարը կազմեց

նութիւնը պաշտպանելու համար Կոլլեգիացոց եւ միւսերի {երեսից}, իսկ Հայոց պատմութեան մէջ ամենայն քայլափոխում զո

ի "Եկեղեցական պատմութեան" (տպած 1848, Վենետ. ) 923 {երեսից} մինչեւ 932 երեսը։ Յովհ. ԺԷ գլ., 17 համ

ւր մեծ երկիւղ կար Հենրիկոս VIII-ի Վերանորոգութեան {երեսից} ։ Ֆաբեր Լեժէ եւ Բօբադիլիա գնացին Գերմանիա։ Լեժէ

ղաւ Մեցցաբարդայի պատասխանը, վասնորոյ արձակեց իւր {երեսից} ։ Երկրորդ տեսաւորութեան ժամանակ, երբ Մեցցաբարդան

լինի, որոնց խօսքերով միայն ստորագրութիւնը ամբողջ {երեսից} աւելի է: Թողանք դեռ այն, որ նկարի միջնորդութեամ

այդպիսին աստուծու արտօնութիւնն է յափշտակում երկրի {երեսից}: Դու, որ Նէապոլսի մէջ ցոյց ես տալիս ինձ մի

ն սերդուկով, գլուխը քարը տվել է շուն շան որդին, {երեսն} պատովն, իշտե քեզի կարճ ժամկոցի պատասխանն: [

, քան թէ ինքը, ծիծաղում են Թիւրքիոյ ղուրուշների {երեսն} ի վեր եւ երկու երեք անգամ կարող են բարձրացնել իւր

աչքի վերայ, Եթէ կամար լուսինի: {Երեսն} անբիծ, կարմիր շրթունք, Մարմարոնեայ մարմինն

ականջ դնողը, թէպէտեւ նոցա անդամները, որոնք Պապի {երեսն} էին տեսանում, լիզում էին նորա ոտքերը եւ կեղծաւոր

նուել են նորա կեանքի մէջ եւ պատմութեան բաց մնացած {երեսները}, ուր պիտի գրուէին ազգի ընտանեկան կեանքը, թագաւո

ած էին երազում: " Ընծայի ընդունելութեան " վերջին {երեսները} արժանի են ուշադրութեան, ըստ որում՝ ցան ու ցիր բ

արօտութեան, որ զգում է մեր պատմութիւնը, որի շատ {երեսները} դատարկ են, եթէ եւրոպականի ակնոցով նայենք այդ պատ

չկոտում են։ Բայց դոքա՛, գլուխները ծածկա՛ծ) եւ {երեսները} փաթաթա՛ծ, նստում են ինչպէս մի հոտած սատկոցի մօտ

թեամբ կարդար պ. Էմինը Փարպեցու Պատմութեան 221-22 {երեսները}, որ ինքն է յիշում, ապա հազիւ թէ թոյլ կը տար այս

տգեղ, խառն ի խուռն մազերով, աչքերը ներս ընկած, {երեսները} գունաթափ, ասես թէ դոքա կենդանութեան ժամանակ անապ

երը ասես թէ պատերազմ էին կանգնել միմեանց ընդդէմ, {երեսները} չոր, վատուժ, անհնարին խորշոմած, խոր ներս ընկած

արձակ մազերին, որ նոքա չէին ծածկում հրեշտականման {երեսները}: Իւրաքանչիւրք աջ բազուկների վերայ ունէին ոսկի ապ

գրուածը նոյնպէս չենք կարող, որովհետեւ ամբողջ այդ {երեսները} պիտի արտադրէինք, դուրս ձգելու ոչ թէ բան, այլեւ

եր ասելիքը, տեսնում ենք, որ քիթերը կախում են եւ {երեսները} թթուեցնում, բայց մի՛ շտապէք քարկոծել մի մարդ, ո

ահում, թէ ո՛ր գրքում, որքան երես կայ. բայց այդ {երեսների} բովանդակութիւնը արհամարհում էր նա, որպէս մի չնչի

խքի գրապետը իսկոյն սեղմուեցաւ այն կոշտ մեկնութեան {երեսների} մէջ, ինչպէս մի չոր անանուխի տերեւ, որ դնում են

այն պատճառով, որ ժողովուրդը նոցա սուտ տխրեցուցած {երեսների} վերայ չ'նկատէ նոցա ներքին ուրախութիւնը։ Երեք ժամ

թէ բան, այլեւ բառ չկայ: Մենք հերիքանում ենք այդ {երեսների} թուանշանքը ցոյց տալով: " Սոս եւ Վարդիթերի "

օրինակ է եղել մեր ձեռքում, եւ թէ ո՛ր տպագրութեան {երեսներն} ենք ցոյց տալիս։ Ագաթանգեղոս, Կ. Պօլիս տպած

Թովմա Արծրունին իր պատմութեան 75, 76, 80 եւ 91 {երեսներում}, Աղանի մասին մի քանի տեղեկութիւնք աւելի տալով մե

ն եւ տրամաբանութեան: 97, 98, 99 եւ 100-րդ {երեսներում}, Վարդիթերի հօր եւ մօր խօսակցութիւնքը եւ սոցանից

կ չունէի կարդալ բոլոր գիրքը. ահա այստեղ նշանակած {երեսներս} միայն կարդացի՝ մնացածը հարեւանցի թերթելով:

նգ ոտնաչափ, բաւական հաստ, երկայն ճանկերով, սեւ {երեսով} եւ ճաղատ ճակատով. չարչարւում է մելամաղձութեամբ ե

նը եւ արժանի վարձ տալ քեզ, - ասաց սատանան պայծառ {երեսով}: - Ասմոդե՛յ, - գանչեց սատանան (Ասմոդեյը վերակա

որուած էր Շահումեանցի հարցմունքից. պատճառ, թթու {երեսով} նայեց նորա վերայ եւ երկու ձեռքերով գլխի ետնակողմի

դնել թէյի մեքենան, վեր ելաւ սանդուղքից լերդագոյն {երեսով}, պատճառ, խոնաւ տեղում երկար ժամանակ կորացած նստ

ռ Շահումեանցը խօսում էր այսպէս, Մանուշակը պայծառ {երեսով} նայում էր նորա վերայ, պատճառ, մաքուր էր նորա խի

Աղուանեանցի քոյրը շիլ աչքերով, թուխ եւ երկայն {երեսով}, արծուի քթով քառասուն եւ հինգ տարեկան կին էր, ե

ու պատճառով։ Քիչ ժամանակից յետոյ զուարթ եւ ուրախ {երեսով} դուրս վազեց մատուռից եւ եկաւ աշակերտների մօտ, յա

ացնում, Էգուց նոյնը կը կատարուի մահարձանիդ {երեսում}: Ուրեմն միայն այս աշխարհքում սա՛ է, որ ինձ

յայտնի Ստեփանոս Տարօնեցու պատմութիւնից, ուր 32-դ {երեսում}, այսպէ՛ս է խօսում երջանիկ ծերունին. " Իսկ Վահան

հրամանի 'ի Հոռոմս " (եր. 40)։ Վաթսուն երկրորդ {երեսում} Փարպեցին, խօսելով իր սուրբ Գրոց տեղեկութեան մասի

էլ Վանական վարդապետի աշակերտքն են, իր գրքի 51-դ {երեսում}, ոչ միայն Մեծ Թարգմանչաց աշակերտ է ասում Փարպեցո

յս ծանօթութիւնը, գո՛նէ պիտի չմոռանար այս եւ 53-դ {երեսում}, երբ հարկաւոր էր գտնել այն կաթողիկոսի անունը, ե

ւմ ենք շատ տեղ, որպէս նաեւ Ասողիկի Պատմութեան 79 {երեսում}. " Եւ յետ մահուանն Սուրմակայ ժողովեալ հայրապետաց

հընկեցութեան դատակնիքը լսելու համար, իսկ երկրորդ {երեսում} տեսանում ենք, թէ ինքը՝ այդ դատաւորը, ի՞նչպէս լ

եանը՝ խօսելով Ուրուագծի (տպած Փարիզ, 1857) 75 {երեսում}. " Արդ որովհետեւ այժմում Մխիթարեանց սահմանադրութ

իկը, ինչպէս պատմիչները վկայում են, չ'տեսան նորա {երեսում} երկիւղի կամ չարչարանքի նշան։ Երկար ու ձիգ հարինք

ցառականի։ Օրինակի համար. այս աշխատութեան 11 {երեսում}, փոխանակ ասելու " նոցա կամքից ", ասում է՝ " նո

ատկապէս շինականքը, որոնց մարդագլուխ սահմանւում է {երեսուն} դեսեատին հող, վճարելու են ամենայն տարի՝ իւրաքան

այերէն, որովհետեւ հարիւր բառի մէջ հազիւ մնացել է {երեսուն} կամ քառասուն հայկական բառ: Ողբալի եւ արտասուելի

նստելով ծանրանում են սրտիս վերայ: Ո՛հ, ահա {երեսուն} նոր տարիք անցուցել եմ ես, նոցանից մինչեւ քսանը ն

ացու ողբի մէջ, եւ որ ազգը մի չար բաղդով հարիւրին {երեսուն} աճեցուցած է մինչեւ մեր օրերը: Ահա, եղբա՛յր

ոյ տարեկան ածուխի պէտքը, եւ գտանելով, որ հարիւր {երեսուն} տարուց յետոյ Անգլիան չպիտի ածուխ գտնէ իւր հողի մէ

ղման, տների մարամաթի, խաղնի եւ ՚ի ներքոյ յիշեալ {երեսուն} եւ մին ռուփի ամսական խարճն վեր առցեն եւ մնացեալ մ

որքան եւ կենդանի մնասցէ յիշեալ Աննայն, ֆի ամիսն {երեսուն} եւ մին ռուփի սքայ խարճի տացեն նմա, որ նոյն խարճո

նա ի տանէն, իսկ Աննայն մնասցէ ՚ի տանն մի եւ նոյն {երեսուն} եւ մին ռուփի սքայ ամսական խարճովն, բայց չունիցի

այնորիկ եւս տների մարամաթի, խազնի եւ վերն յիշեալ {երեսուն} եւ մին ռուփի ամսական խարճն եւ կամ այլն վեր առցեն

նշանօք, իմանայ զայն, յորում եկաց աւելի քան զամս {երեսուն}, արիաբար մարտուցեալ ընդ այլոց մասնաւոր եկեղեցեաց

րից մինչեւ Մեծ Վահանի մարզպանութիւնը աւելի քան թէ {երեսուն} տարի կայ։ Յայտնի է, թէ այդ միջոցում մասնաւոր մա

համարել․ հարիւր քսան, տասն եւ ութն եւս, հարիւր {երեսուն} ութն, քսան չորս դորա վերայ, հարիւր վաթսուն երկո

է իմ ստացածս եկեղեցուց, որպէս տարեկան ռոճիկ, - {երեսուն} մանէթ. Աստուծոյ համար ասա՛, կարելի՞ է այդքան գո

է ոչինչ արդիւնքի աղբիւր չեն. քսան կոպեկ, երբեմն {երեսուն} եւ երբեմն կէս մանէթ: Ամբողջ մանէթ տասն տարին մի

կ ` ըստ մեծի մասին մի տան մէջ հաւաքուած են լինում {երեսուն}, քառասուն եւ երբեմն յիսուն կամ վաթսուն հոգի: Այ

թէպէտ գործը իննսունին եւս վերաբերւում էր: Այնտեղ {երեսուն} հոգու չափ յետին դասակարգից, այսինքն չունեւորք,

ը անցաւ, հերիք է որ ձեր պէսների անխել կարծիքները {երեսուն} քառասուն տարի պաշտուեցան քաղաքի կամ ազգի վնասի հա

ահասակ, չոր-չոր, հասակը կարելի է, որ լինէր մօտ {երեսուն} տարեկանի: Ինքը խարտեաշ, գեղեցիկ, կապոյտ աչքերո

երի մէջ թոյլ էին տալիս շնութիւն ու անառակութիւն, {երեսուն} վեց Յիսուսեանք թոյլ էին տալիս մարդասպանութիւն, ե

րէին"։ Այս խօսքերը գրում է մի այնպիսի մարդ, որ {երեսուն} երկու տարի անդամ էր այդ միաբանութեան, եւ այն՝ ա

մ զիա՞րդ մոլորամիտ գտաւ։ Պատմագիրք Հայոց իբր {երեսուն} ամօք յառաջ 'ի լոյս ընծայեցաւ եւ 'ի Հռովմ եւս հանդ

, ինչ որ ինքը գործել էր իւր անձին հետ, կարողացաւ {երեսուն} օրի մէջ չքացնել բանականութիւնը եւ ինքնագոյ կամքը

նահանգապետը՝ Դօն Մատիա-դը-Հօրտարին, բաժանած էր {երեսուն} վեց եկեղեցական գաւառներ (վիճակ), որոնցից իւրաք

ների մէջ թոյլ էին տալիս շնութիւն, անառակութիւն, {երեսուն} վեցը նոցանից թոյլ էին տալիս, մարդասպանութիւն, ե

հայերին եւ կամ որ աւելի վատ է - Երուսաղէմի ինչ-որ {երեսուն} վանականներին: Սրա հետ մէկտեղ հարկաւոր է առ

տութեամբ, որպէս միակ արժանաւորութեամբ, այլ քսան {երեսուն} տարիներով, ոչ բարով, քերականութիւն են դաս տուել

պրում են, ինչպէս ապրում են շատ նկարիչք, որ քսան {երեսուն} տարիներով Հռովմ են նստում՝ սիրահարուելով անտիկեա

է մի նոր աւերանքի տակ։ Եթէ յառաջ հարիւր բառի մէջ {երեսունը} Թուրքի ու Թաթարի էր եւ մնացած եօթանասունը՝ բուն

թանասունը՝ բուն հայկական, այժմ այդ եօթանասունից {երեսունը} կամ քառասունը փոխանակում են Ռուսի բառերով այնպէս

գան քաղաքի բոլոր պիտոյքը: Այսպէս ահա, իննսունից {երեսունը} դուրս եկաւ, մնաց վաթսուն: Բայց այս վաթսունը եւս

նորա քաղաքական կեանքում պարզ եւ շօշափելի կերպով: {Երեսունից} աւելի կտորներից բաղկացած նեղսիրտ եւ միմիայն ֆրանս

ղծաւորութենով, նենգութենով, նանրահաւատութենով, {երեսպաշտութենով} եւ այլ զարհուրելի արատիքներով"։ Կարգի փաստա

քը չե՞ն դառնում արդեօք վերջումը խորամանկութիւն եւ {երեսպաշտութիւն} այս զարմանալի վարդապետութեան հետեւողների մէջ։ Ի՞

այս լուրը առաւօտուն վաղ կարդինալին հասաւ, նա առ {երեսս} շատ հաճութիւն ցոյց տուեց եւ հրամայեց բերել կալանա

հայ էին ի լուսաւորութիւն տառապեալ ազգի մերոյ ընդ {երեսս} երկրի, արդարասցին առաջի դատաստանի արդար եւ արդեա

նա Սօսին, - վա՛յ թուք ու բեդնամ ըլնիմ ես, տեսնեմ {երեսս} կը բռնի՞, որ ասեմ Սօսն ա ղրկել, համա թէ որ խռով

առաջնորդական տեսչության, գրեցինք թե Այվազովսկին {երեսփոխան} չէ բոլոր Հայոց հոգեւորականության եւ թե կենտրոն հո

0 մանեթ: § 2. Օրինավոր թղթով քաղաքի լրացյալ {երեսփոխան} կարգել այդ մարդիկը, որ նոքա, որպես պատկեր քաղաք

ակիս վերջումը: § 2. Գնացող երկու պարոնները, {երեսփոխան} կարգվելով եւ ստանալիքը դատաստաններով ձեռք բերելու

վաւերական թղթով իւրեանց կացուցին զնուաստութիւնս, {երեսփոխան}, առ ի ներկայանալ վեհաստիճան ծայրագոյն քահանայապե

վ յայտնեն տէրութեանդ զկարգելոյ իմոյս նուաստութեան {երեսփոխան} եւ երկրորդ, զգործն վարեալ առ ի նոցանէ, յորում,

րծոյն, որ զեկեղեցական դրամոց: Որպէս լիակատար {երեսփոխան} պատգամաւորաց, ակն ունիմ, եթէ գործդ այդ անկցի ը

կ ազգէն Հայոց, բնակելոց ի Նոր Նախիջեւան քաղաքի, {երեսփոխան} ընտրելոցն, պ. Միքայէլի Նալբանդեանց եւ պ. Յարու

ազդել գլխաւոր կառավարութեան իւրում ի Հնդկաստան, {երեսփոխան} ճանաչել զիս եւ զպ. Աջեմեանցն, ի մասին ասացեալ գ

Ձեզ յարգանաց Մնամ արգոյ հայրենակցիդ խ. ծ. {երեսփոխան} Մ. Նալբանդեանց Ի 10 Հոկտեմբ[երի] 1860 ամի

հայրենակցիդ ` խ. ծ. Միքայել Նալբանդեանց {երեսփոխան} Նախիջեւանայ, ի մասին Հնդկական հրիտակաց Նո

, յաղագս հրամանագրելոյ ՚ի Հնդկաստան, ճանաչել զիս {երեսփոխան} ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտ

ընդ ձեռն պ. բառն Բրուննովի, ճանաչէ զիս լիակատար {երեսփոխան} ազգին հայոց ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտ

գլիոյ ՚ի Կալկաթայ, ճանաչել եւ ընդունել զիս որպէս {երեսփոխան} եւ ցուցանել ինձ, ըստ ամենայնի, զիւր օգնութիւն ի

իմոյ ՚ի Լոնդոնէ յայտնեցից Ձեզ յիւրում ժամու: {Երեսփոխան} Միքայել Նալբանդեանց 58. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏ

պարտուպատշաճ գիտութիւն բովանդակ ազգին, որոյ իմս {երեսփոխան}, թէ Այվազովսքի Գաբրիէլ վարդապետն, յետ գրագրութե

ի Սիւնհոդոսին սրբոյ Էջմիածնի: Որպէս լիակատար {երեսփոխան} ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, զխնդրոյ հնդկական հրիտա

Բ ՆԱԶԱՐԷԹ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ Լիակատար {երեսփոխան} բովանդակ ազգին հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւան ի մասին

ԱԶԳԱՍԻՐԻ, Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ {Երեսփոխան} նույն քաղաքի, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն, Միք

, Մեծարու Տիկին, Մնայ նովին յարգանօք լիակատար {երեսփոխան} ազգին հայոց ի Նոր Նախիջեւան, ի մասին հնդկական հր

Նալբանդեանց 61, ՎԱՌՎԱՌԷ ԷԼԻԱԶԻՆ Լիակատար {երեսփոխան} բովանդակ ազգին հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւան, ի մասին

Միքայել Նալբանդեանց 62. ՊՈՂՈՍ ՊԱԼԻՆ Լիակատար {երեսփոխան} բովանդակ ազգին Հայոց Ի Նոր Նախիջեւան ՚Ի մասին Հնդ

թեան կտակին անկանի յօգուտ Նախիջեւանայ, որոյ կամս {երեսփոխան} եւ յորոյ մասին ունիմ զկարողութիւն հետամուտ լինել

ԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ {Երեսփոխան} նույն քաղաքի ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն Միքա

գէտին Հագի, որով ճգնի նա ի վնաս ազգին, որոյ եմս {երեսփոխան}, գրել զթուղթն անուանելով զայն կտակ, այդ խօսք նո

դուք խնդրէք զայն եւ ցուցնէք զձեզ որպէս եւ էք իսկ {երեսփոխան} ազգին, յայն սակս դժուարանամ կատարել զպահանջողութ

զմի եւ զնոյն գումար եւ ձեզ, եւ Այվազովսքւոյ, որ {երեսփոխան} կարգեալ ինքեան զառաջնորդն մեր, պահանջէր զգումարն

Զայս ամենայն դնեմ ի տեսութիւն ազգին եւ, որպէս {երեսփոխան} նորա եւ որպէս անդամ ազգի Հայոց, իրաւունս համարիմ

արոնին այնմիկ եթէ զՁեր յարգութիւն կարգեմ լիակատար {երեսփոխան} առ ՚ի վերջաւորել ընդ նմա զհաշիւսն, ստանալ զմնաց

ՐԳԱՐՅԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆՑԻՆ Նախիջեւան քաղաքի լիազոր {երեսփոխան}, Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի կանդիդատ Միքայել

ղ թղթերը, որի համար հասարակությունն ընտրել է ինձ {երեսփոխան}: Այս թղթերից Ձեզ համար ամենակարեւորը, " Աբգա

ս են պահանջում մեզանից՝ դեռեւս չորս միլլիոն ազգի {երեսփոխան} քարոզելով իւրեանց։ Մեք բողոքում ենք: Ամբրո

ը, " Իմ թագաւորութիւնը այս աշխարհից չէ՛ " Ասողին {երեսփոխան} քարոզելով իւր անձը, հակառակ իւր Վարդապետի հրաման

նստի տանը, նորան թող անհանգիստ չառնեն, միթէ՞ նա {երեսփոխան} է ամբողջ ազգի, միթէ՞ նա պարտակա՛ն է ազգին, թող

Պապ, յուսալով իւր անմեղանչականութեան եւ Աստուծոյ {երեսփոխան} լինելու վերայ, արձակել էր, ընդունելի էր եղած Կա

ժամանակներից քարոզում էին իւրեանց անձը անմիջական {երեսփոխան} Աստուծոյ, աշխարհի վերայ, եւ այն՝ անսխալելի եւ

շխարհի վերայ, եւ այն՝ անսխալելի եւ անմեղանչական {երեսփոխան} ։ Շատ ժամանակ էր, որ քարոզում էին պապերը եւ նոցա

եւ ստրկութիւն, որի գլխաւորը, Աստուծոյ ամենակալի {երեսփոխան} քարոզելով իւր անձը, նոյն պատիւը պահանջում էր ժող

ց անձը Յիսուսի Քրիստոսի անսխալելի եւ անմեղանչական {երեսփոխան} քարոզելով, մի բարակ կերպով ներս էին բերել պապակա

հաւատարմութիւնը շահել, որ այն ժամանակում, իբրեւ {երեսփոխան} Կարոլոս Vի գործերումը, երեւելի ներգործող անձն էր

փառք էր ճարել Փարիզի Համալսարանի մէջ։ Իբրեւ {երեսփոխան} Կարոլոս Vի գործերումը, Օրտիցը հարկադրուած էր մնա

։ Պապը կամենում էր ուղարկել այն ժողովը իբրեւ իւր {երեսփոխան} այնպիսի մարդիկ, որ նախ եւ յառաջ շատ ջերմեռանդ հպ

րտականությունն է քաղաքին հայտնել: § 12. Բացի {երեսփոխանական} թղթից, որ քաղաքը պիտի տա մեզ, այս մեր բոլոր պայ

եւ գանք Նախիջեւան, թե դաշնագիրը հաստատելու, թե {երեսփոխանական} թուղթը ստանալու եւ թե ճանապարհի ծախքը ստանալու հա

զբովանդակութեանց եզրակացութեան ազգին ի քաղաքիդ եւ {երեսփոխանական} թղթոյ, խնդրելոց է ի նորին պայծառափայլութենէ, ըն

սեան եւ պ. Էմմանուել Մինասյան ՚Ի վերայ հիման {երեսփոխանական} գրութեան Ձերոյ, տուելոյ ինձ յերեքտասաներորդէ ամս

ռ հայրապետին ամենայն Հայոց, որպէս նա եւ զբնագիրն {երեսփոխանական} թղթոյ, նորին պայծառափայլութեան, պարտականութիւն

ւթիւնն հրամայեաց տալ ինձ զվաւերական թարգմանութիւն {երեսփոխանական} թղթոյն, ստորագրեալ, ժապաւինեալ եւ կնքեալ ստորագ

կուց կամ երից ստանամ ես զբնագիր եւ զթարգմանութիւն {երեսփոխանական} թղթոյն եւ գիր տեառն փոխարքային առ մինիստրն արտաքի

նախարարին արտաքին գործոց առ տէրութիւնն Անգլիոյ եւ {երեսփոխանական} թղթոյն, միջնորդութեամբ պ. Բրուննովի, դեսպանին

ին գործոց առ տէրութիւնն Անգլիոյ եւ ՚ի վերայ հիման {երեսփոխանական} թղթոյն, միջնորդութեամբ պ. Բրուննովի դեսպանին Ռո

ա առեալ զպատրաստի թարգմանութիւնն զոյգ ընդ բնագրի {երեսփոխանական} թղթոյն եւ կտակին, որ գտանիւր առ նա ինքն, ի նոյն

եկուցեալ պ. Հագին զգալստենէ իմմէ եւ զորպիսութենէ {երեսփոխանական} թղթոյն պահանջեաց նախ, մատաղ անել ինքեան զմանրամա

000 եւ 5. 500. 000-ի միջեւ։ Կոստանդնուպոլսի հայ {երեսփոխանական} ընդհանուր ժողովը ցանկանում էր վճռական միջոցներ ձե

էջ ազատութեան նախագաղափարը ունէր մի հզոր փաստաբան {երեսփոխանական} պալատի մէջ, իր հոգու վերջին կարողութիւնքը ամենայ

րութեամբ կամակոր տորիների համաձայնութիւնը ազգային {երեսփոխանական} համակարգութիւնը վերանորոգելու համար: Տեսնելով այ

միայն: Ի՛նչ անէ այստեղ վիգը կամ տորին, ինչ անէ {երեսփոխանական} ժողովը կամ թագը: Յայտնի է, թէ քանի որ այդ օրէնք

այրապետիդ Հայաստանեայցս առաքելական եկեղեցւոյ: {Երեսփոխանակից} նորին, պ. Աջեմեանցն յաւուրս յայսոսիկ հասանք նոյ

աճեալ թղթեանն ի տէր փոխարքայէն եւ է, որ սպասելով {երեսփոխանակցին} իմոյ, ելանեմ ի Փոթի, ուղղիչ շոգեշարժ նաւով ի Կո

, որք եւ կցորդք վերաuաց ընտրութեան, ետուն արգոյ {երեսփոխանաց} պ. Նալբանդեանցի եւ պ. Աջեմեանցի զլիակատար զերես

արգոյ երեսփոխանս մեր Հայրապետական կոնդակօք յանուն {երեսփոխանացն} եւ յանուն ազգի մերոյ 'ի Կալկաթա, որով մեծապէս սա

անրամասն հաշիւը քննելու համար: Խելացի էր շատ մեր {երեսփոխանը}, նա սկսանում էր մի մի արաղից եւ բանը բերում էր հ

եւ ժամը երկու կամ երեքը ճաշից յետոյ. այս միջոցին {երեսփոխանը} ասում էր. " Այժմ սկսենք հաշուի բանը, որովհետեւ

ղերի եւ աւազակների ձեռքում էր եկեղեցին: Հանճարեղ {երեսփոխանը} պատասխանում էր. " Չէ՛, տեարք հարք, ես խնդրում

ս. բե՛ր մատեանները, - շարունակում են քահանայք: {Երեսփոխանը} բերում է. եւ ահա, եկեղեցու տարեկան ելից եւ մտից

հասու լինի եկեղեցու տարեկան արդիւնքին եւ ծախքին: {Երեսփոխանը} ի՛նչ է. ովի՛ երեսփոխանն է նա. ո՞չ ապաքէն ժողովր

լ զառաջին զայն որոշումն եւ զխնդիր իմ որպէս զխնդիր {երեսփոխանի} պատգամաւորաց ընտրելոց ՚ի բովանդակ ազգէն Հայոց, ս

Վճռաւ գերագոյն ատենի տեղւոյս, ինձ անկ էր (որպես {երեսփոխանի} ազգին մերոյ ՚ի Նոր Նախիջեւան) ստանալ զկէս դրամոց

աբաշխ կոնդակաւ ձերով հաճեսջիք յանձն առնել, որպէս {երեսփոխանի} ՚ի ձերմէ կողմանէ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց, ստանա

ն: - Աւելի վատթար: Սա, մեր եկեղեցու նախկին {երեսփոխանն} էր, տասն եւ հինգ տարի կատարեց այս պաշտօնը, բայց

ան արդիւնքին եւ ծախքին: Երեսփոխանը ի՛նչ է. ովի՛ {երեսփոխանն} է նա. ո՞չ ապաքէն ժողովրդի եկեղեցու մէջ, ժողովրդ

մ էր մարդումը ամենայն ազատ կամք։ Շուտով Պապի {երեսփոխանների} եւ այլ եպիսկոպոսների մէջ յայտնի թշնամութիւն ծագեց

յական բաներ կան: § 3. Իբրեւ վարձ աշխատության {երեսփոխաններին} տալ, ստանալիք գումարից, հարյուրին տասն պրոցենտ

Հայոց տէր Մատթէոս, հաճեցաւ այսօր հաստատել զթուղթ {երեսփոխանութեան} իմ եւ արգոյ Աջեմեանցի, զտուեալն յազգէն Հայոց բնա

զգային հրիտանացն մակագրելով այսպէս. " Զայս թուղթ {երեսփոխանութեան} տուեալ ի բովանդակ ազգէն Հայոց, բնակելոց ի Նոր Նա

լոմատիկական դիւանատան իւրում, թարգմանեալ զթուղթն {երեսփոխանութեան} ի լեզու ֆրանսիական, հաստատեալ զայն գրով եւ արքու

իպլոմատիկական դիւանատան իւրում թարգմանեալ զթուղթն {երեսփոխանութեան} ի լեզու ֆրանսիական հաստատել զայն գրով եւ արքունի

կնքոյ պետութեանն Անգլիոյ: Այժմիկ, թուղթն այն {երեսփոխանութեան} ունի զկատարեալ զօրութիւն իւր առաջի որ եւ է անգլիա

նդկաստանի, հաստատեալ է ի Թէոդոսիա քաղաքի զթուղթ {երեսփոխանութեան}, յորում ստորագրեալ է ինքն եւ քանի մի թէոդոսիացի

, ներկայացեալ առ պ. Հագն ու ցուցեալ նմա զթուղթն {երեսփոխանութեան}, յայտնեցի զանձն իմ, որպէս եւ զպատճառ գալստեանս

ժրութեամբ։ Պ. Բայլն, խնդրեալ յինէն զթուղթն {երեսփոխանութեան} իմոյ, եւ զայն թարգմանին դիւանի իւրոյ, առ ի թար

րոպա, բարւոք լինի, եթէ ազգն տացէ ինձ զայլ թուղթ {երեսփոխանութեան} վասն վերտողեալ դատից, այլ տալով ինձ զկատարեալ իշ

ընդ դէպս հարկաւորութեան առաքեցից եւ զօրինակ թղթոյ {երեսփոխանութեան}, թէ ո՞րպէս իցէ արժան գրել զթուղթն: Այլ ես եկ

բովանդակ, այն է կտակն եւ պարգեւաթուղթն, թուղթն {երեսփոխանութեան} եւ բողոք իմ այլեւ դատողութիւնք օրէնսգիտաց եւ փաստ

բ համարձակեցայ տալ Ձեզ զվաւերագիր թուղթ լիակատար {երեսփոխանութեան} յերրորդէ թուականէ այսր ամսոյ յաղագս գործոյն ՚ի վ

ց տալ նոցա ըստ պատկանելոյն զառանձին թուղթ լրացեալ {երեսփոխանութեան}, որպէսզի նոքին շարժեալ յազգասիրական ոգւոյ դէմ դի

ուղարկում են պակսիմաթ եւ ասում են, թէ Կալկաթայի {երեսփոխանութեան} թուղթը պիտի երթայ եղած մայիսի 1-ին: 7-ին պատասխա

հա այս կերպով տասն եւ հինգ տարի վարեց հանգուցեալը {երեսփոխանութեան} պաշտօնը: Բայց երբ սորանից հինգ տարի յառաջ հիւանդ

, ընդ իս եւ ընդ արգոյ Աջեմեանցն, ընտրեալ էր իւր {երեսփոխանութիւն}, զորմէ ոմանք անբարեմիտք առ ազգն, թիւր մտօք գրեա

իկոսն կարգեալ է ՚ի մասին գործոյս յիւր ՚ի կատարեալ {երեսփոխանութիւն} զիշխանն Մ. Ս. Վորոնցով զյայնժամեանն փոխարքայն Կ

մբ եւ թախանձագին խնդրանօք ընտրեաց յիւր 'ի լրացեալ {երեսփոխանութիւն}, զյարգոյ հայրենակիցս մեր զկայսերական Սանկտ Պետեր

քը: Դուք կամ քաղաքը, առաջարկելով գնացողներին {երեսփոխանություն} եւ դատաստան մտանելու կամ արծաթ կամ կայք ստանալու

յարգեալ զընտրութիւն ազգի մերոյ եւ հաստատել զարգոյ {երեսփոխանս} մեր Հայրապետական կոնդակօք յանուն երեսփոխանացն եւ

մոռանալ այն, որ գնացող պարոնները, որպես քաղաքի {երեսփոխանք}, պիտի երեւին թե Հնդկաստանի հայոց լուսավոր հասարա

մեք լաւ ճանաչում ենք քեզ, Աստուած տայ, որ բոլոր {երեսփոխանք} այն հոգին ու հաւատը ունենային, ինչ որ դու ունիս

գործեր էին գործում, մի՞թէ Աստուծոյ անմեղանչական {երեսփոխանքը}, որ ընտրւում էին Հոգով սրբով, իւրեանց անսխալելի

ել էր իւր կոնդակներից մինի մէջ"։ Կառավարիչքը եւ {երեսփոխանքը} չ'կարողացան հասկանալ այս աբեղայի խօսածը, վասն որ

իգայի մէջ։ Բայց որովհետեւ տասն եւ վեց հատ էին այս {երեսփոխանքը} ՝ քաղաքի տասն եւ վեց թաղի թուով, վասն որոյ եւ պատմ

ուրյանց սեպհական պատիվը, կամ քաղաքի պատիվը, որի {երեսփոխանքն} էին, ոտքի տակ դնելու: Մեք այս բաները գրում ե

որ բունեալ է ի նոսայ... պատատեալ եւ քօղարկեալ {երեսօք} նստին, որպէս առ հոտեալ դիական, պապանձեալ իբրեւ

թաբանել, որ բնագրում ասած է, Գլխարկեալք, պատատեալ {երեսօք}, եւ այլն։ Հայկազնեան բառարանը "գլխարկեալ" հասկանո

րոն Գրիգոր Սալթիքովից եւ պարոն Մաթեոս Խաչատուրյան {Երեցփոխյանից}: Խնդրեմ այսուհետեւ հարած-վարած մարդոցմե ինձ վերա

Խնդրեմ հարցանես գերապատիվ Մատվեյ Խրիստոֆորիչ {Երեցփոխյանից}, արդյոք իմ ստրախավոր գրած նամակս ստացե՞լ է, թե

մեծ տրամաբան եւ աստուածաբան, տնօրինող եւ յօրինող {Երեւակ} հանդիսի, պ. Յովհաննէս Տէր Կարապետեան Տէրոյենց Չ

ր 86 Ամենահպատակ Տէր Ձեր, անզուգական {Երեւակ} հանդիսի 85 Համարի ` երես 7, ծանօթութեան մէջ, ցո

, որ գտանւում են նորա մէջ։ Պարբերութիւն (Punctum) {երեւակայած} պատկերը մանրամասնաբար համեմատւում է, այս տեղ հինգ

ակել: - Եղբա՛յր, Նազարեանցի վարդապետութիւնը {երեւակայական} չէ, ինչպէս մի ուրիշի մագիստրոսութիւն՝ մի բարձրա

եսանել յաղթութեան պսակը խաւարի ճակատի վերայ։ Այդ {երեւակայական} խաբէութիւնքը (иллюзіи) կը ցրուին եւ կը փարատուի

ուրիշ տեսակ չէ իմանում այս բաներս, այլ միայն իւր {երեւակայական} զօրութեամբ, որ ինչքան եւս հանդէս ունենայ բանաստե

կան, պահում են իրենց վրայ նաեւ Մասիսի եւ Արագածի {երեւակայեալ} պատկերները: Այս խօսքը գործ դրինք այն պատճառով,

պէս գնահատելու համար պիտոյ է հարիւր տարիներով յետ {երեւակայել} իւր անձը, երբ ոչ այսչափ, ինչպէ՛ս այժմ, ծաղկած

ից աւելի կոպիտ եւ խոշոր հեգնութիւն մեք չենք կարող {երեւակայել}: Հասարակ ժողովուրդը դառնում է իւր բնակարանը եւ դ

է իւր սեւ վարագոյրը ազգի վերայ: Զարհուրելի է մեզ {երեւակայել} միլիոնաւոր մարդիկ (հարկաւոր եւս չէ երեւակայել,

եզ երեւակայել միլիոնաւոր մարդիկ (հարկաւոր եւս չէ {երեւակայել}, որովհետեւ իրականապէս կան), օդին ապաստան արած

նելով, - " բայց ", - ասում է նա, - " չէ կարելի {երեւակայել} աւելի միակողմանի դատողութիւն, քան թէ այն, բացառ

թեան մի մասը: Այդպիսի մի համակարգութիւն անհնար է {երեւակայել} առանց ձեւաւոր, յուսալի եւ գործարանաւորուած ընկեր

րաստել եւ նստելով աթոռի վերայ, զանազան պատկերներ {երեւակայել} իւրեանց խնջոյքի մասին: Միանգամ երեւակայում էր իւ

Բայց երբ վերադարձայ դէպի արուեստանոցս, չես կարող {երեւակայել}, թէ ինչ աստիճանի հասաւ իմ կատաղութիւնը: Հողեղէն

ասխանեց կոմս էմմանուէլը, - եւ ես չէի կարող երբեք {երեւակայել}, որ Դուք ընդունակ էիք հանել բերանից ` երբեւիցէ,

aeludia, puncta quinque et unum colloquium)) {երեւակայել} լաց, սուգ աղաղակ, ծուխ, ծծումբ, խղճի որդունքը

եանքում պատահած մի անցքի, այն ժամանակ հարկաւոր է {երեւակայել} մի սահմանեալ տեղ. զոր օրինակ, եթէ Քրիստոսի քարո

տոսի քարոզութիւնների վերայ, պիտոյ է նախ եւ յառաջ {երեւակայել} ճանապարհ, հարթ կամ անհարթ (viam planam aut ardu

է նորա Գեթսեմանի պարտէզումը աղօթելու վերայ, պիտի {երեւակայել} մի պարտէզ որոշեալ մեծութենով եւ դրութենով (certa

եւ թագաւորութեան վերայ խօսելու ժամանակ հարկաւոր է {երեւակայել} գեղեր, քաղաքներ (villas et oppida), յետոյ նկա

էջ նշանակում է մի ընդհանուր տեղի, որի մէջ պիտոյ է {երեւակայել} իւր անձը եւ այն առարկաները, որ գտանւում են նորա մ

ամենայինք անձնախաբէութեամբ եւ կամաւոր կուրութեամբ {երեւակայել} երբեք չունեցած պարծանքներ, որ թէ պատմութեան յայտ

էս մի բարի հայ քրիստոնեայ: Նորա շատ խմելու վերայ {երեւակայելը} եւ երազելը, պ. Շաքարեանցի ժլատ հոգացողութեան վե

ոյց է տալիս, թէ ո՛ր կողմից փչում էր քամին: {Երեւակայելով} ձեզ մի այնպիսի դեւիկ, կարող էք ծանօթութիւն ունեն

ծութիւնը. ես երջանիկ էի, մինչեւ անգամ, միմիայն {երեւակայելով} այն հրեշտակային պատկերը: Ահա այսպիսի հոգեմաշ հան

պատերազմելով մի ծայրացեալ աղքատութեան հետ: {Երեւակայեցէ՛ք} բիւրաւոր ընտանիք, որոնց մի անդամը գործելով մի գո

... Ա՛հ, սիրելի եւ թանգագին մարդիկ... Դ {Երեւակայեցէք} ձեզ մի դեւիկ (իհարկէ դուք դեւ տեսած կլինիք), ե

ք ձեզ մի դեւիկ (իհարկէ դուք դեւ տեսած կլինիք), {երեւակայեցէք} ասում եմ մի դեւիկ, հասակի բարձրութիւնը հինգ ոտնա

. իմ ամեն բանը այսպես պատերազմով պիտի լինի, բայց {երեւակայիր} քեզ, եթե այս վիճակում Պետերբուրգ գնալու, այնտեղ

դադարելով, եւ այս բոլորից յետոյ ազա՞տ եմ ես... {երեւակայութեա՞ն} մէջ, թէ՞ օդի մէջ: - Այդ ի՛նչ խօսք է, աշխա

իսութիւնը։ Տեսանում եմ, որ դա բարեմիտ եւ աշխոյժ {երեւակայութեամբ} մի երիտասարդ է, բայց՝ շատ թոյլ դաստիարակուած,

վարձաւոր լալականների ձայնը համարած լինիք ձեր վառ {երեւակայութեամբ} Մուզայի Մասեաց դարեւանդից. պատճառ, մուզայք չեն

նակներով, ազատում է հասարակութիւնը այդ գաղափարքը {երեւակայութեամբ} միայն ըմբըռնելու աշխատութենից. թատրոնի բեմն է այ

ւմ է, թէ մեծ Թարգմանչաց անդրաշիրմեան հրամանը լոկ {երեւակայութեան} արդիւնք է նոր ժամանակների, որ, հինգերորդ դարում

դիւնք է նոր ժամանակների, որ, հինգերորդ դարում, {երեւակայութեան} մէջ էլ տեղ չունէր։ Բայց եթէ այս ամենը մոռնալո

ոքը ընդդէմ այն բոլոր մարդերին, որ իրենց մտքի կամ {երեւակայութեան} արդիւնքը կամենում են դնել մեր առջեւ որպէս գիտութե

ը: Արեւելեան ազգերը, շատ անձնատուր եղած լինելով {երեւակայութեան} եւ ֆանտաստիկական պատկերների, առաւել շուտով ընդու

ր կարո՛ղ էին տպաւորութիւն գործել Պարագուայեցիների {երեւակայութեան} վերայ եւ տնկել նոցա հոգու մէջ սէր եւ հնազանդութիւ

ուրիշ բանաստեղծք բնականի պակասութիւնը աշխատում են {երեւակայութեան} օգնութեամբ, եւ ոչ միշտ աջողութեամբ, ծածկել: Պ

ուղիղ, կենդանի եւ հարազատ են, որ թէ մանր մունր {երեւակայութեան} անաջող արդիւնքները անհետանալու լինին, Սօս եւ Վար

ական աւանդութիւն, որի լոկ յիշելը բերում է մարդու {երեւակայութեան} առջեւ ամբողջ հայ աշխարհը, որի վրայից արդէ՛ն գլոր

ութիւնքը ոչ այլ ինչ էին, բայց եթէ մոլեռանդ թռիչք {երեւակայութեան}, որ գիտէ ոչինչ գոյացնել հոյակապ ամբարտակներ, մի

, այդ տեղերում բնութիւնը տկարանում է եւ հեղինակի {երեւակայութեանը} եւ հնարագիտութիւնը օգնութիւն չեն տալիս նորան:

ագնացութեան աւելորդութիւնքը լինին: Ասիացին, որի {երեւակայութեանը} միշտ բորբոքուած է (Ասիան առնում ենք միայն բարեխա

այ։ Այս պատճառով չէ կարելի կարծել, թէ մի անկիրթ {երեւակայութենով} մարդ, ինչպէս էր այն ժամանակ Իգնատիոսը, կարողանա

մանական ազգոյ իմն արագութեամբ լնանիւր յուղեղ իմ. {երեւակայութիւն} իմ կաշկանդեալ արձանացեալ ի ցուրտ եւ ի խոնաւ մառախ

.. ի մի ժողովել, երես 93-94: Մեզ թուի այդմ գէթ {երեւակայութիւն} լինել, կամ թէ այլ ինչ՝ գոնէ յայտնի միայն պատուա

էր արմատական կամ ժառանգական հպարտութիւն եւ անսանձ {երեւակայութիւն}, որ ժամանակի զարմանալի փոփոխութենների միջնորդութ

ա՛ն այն ժամանակները, երբ մշուշով պատած մարդկային {երեւակայութիւնը} ոչնչից տիեզերք էր ստեղծում: " Ex nihilo, nihil

վ, առանց ծանրացնելու իմ գլուխը եւ խրտնեցնելու իմ {երեւակայութիւնը}: Բուբանդուսը ուղղեց թուղթը ինչպէս յարկն էր ե

տի ճոխութենով, չ'կարողացաւ յագեցուցանել նորա վառ {երեւակայութիւնը} եւ եռանդուն գործունէութիւնը, վասնորոյ թողեց նա ա

ընդունակութիւն, մի բոլորովին նոր կոչումն։ Նորա {երեւակայութիւնը}, որ դեռ չէր ամրացած սաստիկ հարինքից յետոյ, պատր

րեւի թէ նա գրել է այս գիրքը Փարիզի մէջ, երբ նորա {երեւակայութիւնը} եւ հոգին ստացել էին փոքր խորամանկ Քաղաքագիտութեան

րին եւ առ հասարակ արեւելեան ազգերին։ Նորա անսանձ {երեւակայութիւնը} փոքր առ փոքր հանդարտեց, երեւեցաւ նորա մէջ մտածող

ւմ էր նորան լատինի քերականութեան կանոնները, նորա {երեւակայութիւնը} պատկերացնում էր զանազան բաներ։ Վերջապէս, Բարսել

մինչեւ ամենավերին աստիճան շարժել այս ուսանողի վառ {երեւակայութիւնը}, իսկ մնացեալ բաները կատարեց " Հոգեւոր Վարժութիւն

եցիկ է խօսում հոյակապ Լիբիզը իր նամակների մէջ, " {երեւակայութիւնը}, հարիւր հազար դիպուածներում ստեղծում է հարիւր հա

ուրս գալով բնականի սահմանից, օգնութիւն է խնդրում {երեւակայութիւնից} ։ Այս դրութիւնը մենք արդէն օրինակներով արդարա

հեղինակը բնութիւնը թողնելով, օգնութիւն է խնդրում {երեւակայութիւնից} եւ հնարաստեղծում է անբնական բաներ, այնտեղ գործի

ուրս գալով բնականի սահմանից, օգնութիւն է խնդրում {երեւակայութիւնից}: Սորա մի քանի օրինակը ցոյց տուինք, բայց համեմատ

այն ժամանակ, իհարկե, ես անչափ ուրախ կլինեմ եւ " {երեւակայության} զավակներից " մեծագույնը, Գյոթեն, մի անգամ եւս ա

անզգույշ, բացարձակ դատողությամբ՝ իբր " մենք մեր {երեւակայության} զավակներն ենք"։ Ա՜յ քեզ մտահայաց զառանցանք: Իր

կերներ երեւակայել իւրեանց խնջոյքի մասին: Միանգամ {երեւակայում} էր իւր բոլոր ընկերքը արբեցած ընկած դաշտերի վերայ

մօտ, ծաղր առնելով նոցա թուլամորթութիւնը: Յետոյ {երեւակայում} էր, որ իւր ընկերքը, գլուխները տաքանալուց, տուր

եւ աչքի լոյսը եւս հանելու էր: Այստեղ պ. Մարկոսը {երեւակայում} էր իւրեան միջին դարերի ասպետների նման մի բան, որ

պարոնի պաշտօնին: Գուցէ դուք ձեր ծանծաղամտութեամբ {երեւակայում} էք ձեզ մի նշանաւոր մարդ, եւ ձեզ այդպէս հաւատացնո

երեսի վրայից, գլորւում էին նորա կարի վերայ. նա {երեւակայում} էր ամուսնութեան այն թշուառութիւնները, որ պիտոյ է

ջ խեղճ Մանուշակը ի՞նչ օդեղէն ամրոցնէր էր շինում. {երեւակայում} էր իւրեան հարսնացած Շահումեանցին, երջանիկ եւ ուր

Չամուռճեանը հասել է մինչեւ վատութեան յատակը: {Երեւակի} վերոյգրեալ տետրակը մեզ ուղարկողը գրում էր, թէ Պո

, իւր ներկայ տարու 1 յուլիս 30 նոյեմբեր ` թիւ 85 {Երեւակի} մէջ, ելաւ սրբագրեց ու հաւատքի մասունքները յաւելա

աս կատարելագործեց սա: Մնում է միայն մեզ հրաւիրել {Երեւակի} բաժանորդքը, որ իւրեանց շնորհաւորութիւնքը փութացն

եր մտցնելու այն յօդուածների մէջ, որոնք հակառակ կ' {երեւային} թուրք կառավարութեան ընդհանուր ոգուն: Ինքնը

ը, տարբեր վայրերից գրված ընդդիմախոսություններում {երեւան} կգան զանազան ձեւեր եւ ես հայհոյանքը մի կողմ թողնե

թէ խարխափել ենք մի խաւար գետնափորի մէջ, իսկ երբ {երեւան} հանուին վերոգրեալ տեղեկութիւնքը, այն ժամանակ կար

ունքները կը հաւասարուին, եւ ճշգրիտ եղբայրութիւնը {երեւան} կելնէ: - Հողը իմ սեպհականութիւնս է...

եւում են քանի պարբերականք, որ " Հիւսիսափայլում " {երեւան} ելած մակգիրքը պահում են։ Ուրա՜խ ենք, եթէ այդ կե

նքից. նորա խարդախութիւնները եւ չարիմացութիւնները {երեւան} հանելու համար, ես աւելորդ չեմ համարում այստեղ յա

. որովհետեւ սորա բոլոր չարագործութիւնները լիովին {երեւան} հանելու համար, տարեւոր ժամանակ հարկաւոր է: Քարտ

է Երեւանի բարբառից։ Զարմանալի մի բան է. Քանաքեռ, {Երեւան}, Վաղարշապատ եւ Աշտարակ, իրարուց երեք չորս ժամ հեռ

թուականին։ Իւր սկզբնական կրթութիւնը ստացաւ նա {Երեւան} քաղաքում, երեւելի Հայկազն Խաչատուր Աբովեանի ձեռք

սն, թողեալ այլում հայրենասիրի եւ հնասիրի՝ հանել {երեւան}: Եզնիկ Կողբացին, ընկեր Յովսէփը, ընդ որում ա

չեն, եթէ ոչ ուրիշի գրածը դատել եւ պակասութիւնքը {երեւան} հանել, մինչդեռ մենք ինքներս մինչեւ մեր վիզը թաղվ

ը, Աշտարակի տնտեսական վիճակը եւ հասկացողութիւնքը {երեւան} հանելով, այնպիսի փափուկ եւ անզգալի կերպով մեղադր

կաթողիկոսից յետոյ 502 թ-նի կաթողիկոս նստող Մուշէն {Երեւանի} մօտ Կոտայի նահանգից էր, գեղի անունը զանազան ձեւո

ր մի քանի վերջաւորութեամբ եւ ձեւերով տարբերւում է {Երեւանի} բարբառից։ Զարմանալի մի բան է. Քանաքեռ, Երեւան, Վա

ն երթալով, տարբերութիւնը թուլանում է։ Քանաքեռի եւ {Երեւանի} մէջ քիչ տարբերութիւն կայ, որպէս նաեւ՝ Երեւանի եւ

եւ Երեւանի մէջ քիչ տարբերութիւն կայ, որպէս նաեւ՝ {Երեւանի} եւ Վաղարշապատի մէջ, ինչպէս այս վերջինի եւ Աշտարակ

լը, Աբովեանը մինչեւ Փարաքար գեղը, որ գտանւում է {Երեւանի} եւ Էջմիածնի մէջ, ունեցել է սրտումը մի յաջողութեա

ում, մինչեւ անգամ այնպիսի տեղերում, ուր միմիայն {Երեւանի} գաւառում ուն վեվ է, իսկ այլ տեղեր՝ ու։ Նա գրու

վի սուգը, Նազլվի նամակը ". յայտնի է, թէ, բացի {Երեւանի} գաւառից, ուրիշ տեղերում այդ բառը արտաբերվում է ո

ազանների կամ Ականատեսների: Եւ այս է պատճառը, որ {Երեւանի} Դալմի ջուրը, որի ճանապարհը բաւական տարածութեամբ

տների հետ միասին, որոնց մէջ կար եւ հանգուցեալը, {Երեւանից} մի իջեւան տեղ յառաջ գնաց կաթողիկոսին։ Սա հանդիպե

կերտների անորոշ վիճակը. հաւանում է Էջմիածին գնալ {Երեւանից} ՝ կաթողիկոսի վճռական խօսքը լսելու համար։ Բայց

նոյնիսկ հանգուցելու բերանից լսուելով։ Քաղաքով {Երեւանցի} էր նա, որդի ազնուատոհմ Նազարի Գեղամեանց, որ իւր

" Սոս եւ Վարդիթերը " կարդացողի մտքին կլինին {երեւանցի} ուխտաւոր երիտասարդքը, որ Հանա-վանք երթալու ժաման

պարտուք՝ մեռանի թողեալ զգործն յԱւետիս եւ յՈսկան {Երեւանցիս} ապաստան, որք լրացուցեալ զշինութիւն տառիցն ի թիւս

Ու դէպի նա աղօթեց։ Իմ աչքին ի՞նչ {երեւաց} ՝ Մի շինուածք կիսակործան Որի գլխին կորա

տերբուրգում: Չգիտեմ մինչեւ այս գիրս ստանալուդ նա {երեւացած} կլինի՞, թե ոչ, այսուամենայնիվ դարձյալ խնդրում ե

է վազում է դէպի գերբնականը, մինչդեռ Արագածի վրայ {երեւացած} լոյսը իրողութիւն է, իսկ նորա բնական պատճառը նորա

ամարյա այն բոլոր գրքերը, որ մեր գրականության մեջ {երեւացել} են մեր պատմության, գրականության պատմության, եկե

յց տալ մի շարք հոդվածներ, որոնց մեջ իրար հետեւից {երեւացին} շատ հարգալիր եւ սուր բողոքներ այդ միսիոներների դե

ռն Գողթ սրբել զաղանդ հերեսիովտաց զայնու ժամանակաւ {երեւեալ}, եւ յետ զառաքելականն կատարելոյ զպարտս, ելանէ ի

տ հատակտոր եւ կցկտուր ի նեղ եւ ի փոքրիկ հրապարակս {երեւեալ}, հանգոյն փոքրիկ նաւակաց՝ յածելով միշտ ի ծովու խ

եւ ո՛չ մի հեղինակ գտանեմք, թո՛ղ զոմանս ի նոցանէ {երեւեալս} երբեմն ի [վաստակս՝ առաջնոց մատենագրաց, իմա՛ դու

կների վերա մարմնին պատմելու, որ կարողանային դոքա {երեւել} մարդկեղեն աշխարհի մեջ։ Նազարյանցի հանդեսի Բ հ

ծ աշխարհները: Բոլոր արարածք, որոնց վիճակուել էր {երեւել} աշխարհի երեսին, այդ ցուրտ աշխարհի պայմանների տակ

լի է միայն խայտառակել, բայց ոչ որպէս մի ախտ, որ {երեւել} էր որպէս հետեւանք ազգի սեպհական կեանքի եւ արիւնի

ահած անախորժութեններից յետոյ, որով կասկածելի էին {երեւել} Մխիթարեանք, որպէս ստիպողք աշակերտներին ուրանալ ի

անքար, եւ այդ քանքարը կարող էր աւելի պարզ եւ վառ {երեւել}, եթէ աբեղայական սեւաթոյր վերարկուն չլինէր խափանա

աղափարք չհամարձակուին միւս անգամ մարմին առնուլ եւ {երեւել} ազգի մէջ: Կո՛մս, Դուք պարտակա՛ն էք ազգի բող

որեւիցէ վերաբերութիւն: Այն ժամանակ միայն կարող է {երեւել} ազգային վաճառականութիւնը, երբ նա, գլխաւորապէս,

: Նա, իբրեւ օրինակ միայն, իբրեւ խրատ, կարող է {երեւել} մեզ հեռուից. ներկայ կեանքը նորա հետ վերաբերութիւ

մ են մեր ազգի մէջ այդպիսի մարդիկ, այնուամենայնիւ {երեւել} են եւ երեւում են եւ չէ կարելի իսպառ ուրանալ: Մեծ

նշանով Դողդոջուն աչքին այդ մարդասպանի {Երեւել} դարձեալ կապոյտ երկնքում: Թո՛ղ գէթ իմա

միասին ոչ մի տեղ, այդ չափով եւ այդպիսի ուժով չեն {երեւել} նորա օրհնած հետեւանքը, ինչպէս անգլիական պառլամեն

տեսնում ենք, որ ոսկի խարիսխ ունեցող հրեղէն սիւնը {երեւել} է Վաղարշապատի կենտրոնում։ Միւս մնացած երեք սիւնք

ամորդի չէր, որ խայտառակելով իմ թեթեւամտութիւնը, {երեւել} էր ինձ այդ դիւական կերպարանքով, դեռ եւս ծիծաղելո

նորա դարու անկրթութիւնը եւ տգիտութիւնը, որի մէջ {երեւել} է Բեքոնը: Նորա Opus majus գործը հաստատում է մեզ

ը դատապարտելու մտքով, պատճառ, հասարակութեան մէջ {երեւել}, դատապարտութեան արժանի գործ չէ, թէեւ գտնուէին ա

տնկած էին մարդու հոգու մէջ, երբ սա առաջին անգամ {երեւել} էր աշխարհի երեսին։ Այնուհետեւ բնական ազդեցութեամ

ւսեան Դպրոցք։ Բոլոր Աբեղայական կարգերից, որ {երեւել} են աշխարհի երեսին եւ այժմ համարեա՛ թէ անհետացել ե

անելի ճանապարհորդութեան մէջ, ասում են, որպէս թէ {երեւել} է նորան Քրիստոս եւ խոստացել է ապահով մուտք տալ Վե

րծանուէր եւ կը չքանար, ինչպէս շատ հոգեւոր Կարգեր {երեւել} էին աշխարհի երեսին եւ յետոյ անհետացել, եթէ կամակ

չէ կարելի պնդել, թէ ստուգապէս չորրորդ դարումն է {երեւել} այդ կրակը: Այո՛, կարող էր եւ այն ժամանակ երեւիլ

ւզելով հասկանալ այն կրակը, կամ լոյսը, որ երբեմն {երեւել} է Արագածի վրայ եւ կամենալով փոքր ի շատէ տեղեկութի

լինիոսի գրքերում շատ անգամ յիշւում է մի լոյս, որ {երեւել} է, կամ առանձին-առանձին զինուորների, կամ նոքա ամ

մոսի կրակը: Նոյնպէս եւ բարձր սարերի վրայ կարող է {երեւել} այս կրակը, որպէս շատ ճառագայթների խուրձ, երբեմն

բար միանում էր երկրագունդի էլեկտրականութեան հետ, {երեւել} են զարմացած եւ ապշած ամբոխին լուսեղէն կտուցով: Ն

ապականութեան օգտի հայեացքին, այդ օրից սկսանում է {երեւելապէս} չքանալ Մխիթարի միաբանութեան բուն խորհուրդը։

ագնի մասին, եւ Հայոց լեզուի մէջ զենդական խօսքերի {երեւելը}: Խորենացին կարդացողը, եթէ օրինաւոր կարդացել էր

ր պատճառները։ Նախ, Փարպեցու Աշուշայի դռնումը {երեւելը} կարող էր ունենալ խիստ շատ պատճառ, բացի նորա ծնող

ղեցիկ օրիորդի ուրուականը կանչելը եւ այդ հրէշի ինձ {երեւելը} ապացուցանում էր, թէ օրիորդը, որի վերայ սիրահարո

նայ եւ տարեալ յՕդեսսա եւ ի Քիշինեւ, սատարութեամբ {երեւելի} բժշկաց վտարեաց յանձնէս զախտ թուլութեան, որ ամօք

ծներովը յուր որկորը խճողել, թեպետ այս գրվածքը մի {երեւելի} բաներ չեն, այլ նոր լեզվի տղայության հասակի հիշատ

մաշվելով այդ բանի վերա, նույնպես եւ Դուք, որպես {երեւելի} անդամ մեր ազգի եւ եղբայր մեր ճշմարտավարոզ եւ ճշմա

հավատարիմ հաշվատնի ձեռքով պիտի քաշվեր Լոնդոնի մի {երեւելի} սեղանավորի վերա: § 2. Մեք անմիջապես դուրս կ

՞ մասին...: - Ինչո՞ւ ես զարմանում. ի՞նչ մի {երեւելի} մարդ է դա: - Մանդինեանց Տէր Ստեփա՞նը...:

ցին խայտառակել է նորա համար, որ սա Հայոց մի քանի {երեւելի} ուսումնականներին սխօլաստիկ էր կոչել: Այժմ հասկաց

շմարտութեամբը երբէք ճարելու չէք աշխարհի երեսին մի {երեւելի} արծաթագլուխ: - Եթէ չճարենք եւս, գո՛նէ մեր խ

Հարաւային Ամերիկայի եւ Եւրոպայի հետ, եւ եւրոպացի {երեւելի} Բանկերը ի՛նչ մի պակաս արդիւնաբեր կամ անբարոյական

Մի՞թէ, ձեր կարծիքով, Հայերի վաճառականութիւնը մի {երեւելի} բան է։ Չէ՛, սիրելի՛ս, այդ վաճառականութիւն չէ,

անդ՝ հացեղէն ապրանքի, որով պարապողքը մեծ մասնով {երեւելի} արծաթագլխի տէր են: Այդ վաճառականներից ոչ մինը չո

րդ չէ կարող այս բաները առնել, բայց եթէ հինգ-տասն {երեւելի} հարուստք միանային եւ միաբան ուժով սկսէին գործ կատ

արձութիւն այդ բանի համար: Ինչո՛ւ պիտի հրաժարուին {երեւելի} հարուստները յիսուն մանէթ, միջակ հարուստները քսան

եւ շատ շնորհակալ այն մարդուց, որ այդպիսի մեծ եւ {երեւելի} հոգաբարձութիւն էր ցոյց տուել մեր ազգին"։ Ո՛

մատով ցոյց է տալիս այդ պարոնների վերայ՝ որպէս մի {երեւելի} ուսումնականների վերայ. պատճառ, զուրկ լինելով լո

ր Պ. Խ. գովում էր " Մեղուն " եւ նորա հրատարակող {երեւելի} ուսումնականը (?), բայց թէ Պ. Իսահակեանցը ինչպ

լլա " ողբերգութեան գեղեցիկ ներածութիւնը, որ Օբեռ {երեւելի} երաժշտի գործն է, եւ ճշմարիտն ասեմ, երանի թէ այդ

ւնը սեպհականութիւն է յուսահատ մարդերի. շատ անգամ {երեւելի} մարդիկ, անյաջող գտանուելով որեւիցէ նշանաւոր գործ

ւ ազգային իրաւունքնիս այն է, որ Բաբկէն իր ատենին {երեւելի} Հայրապետն էր եւ տասնը հինգ միլլիոն ժողովրդի կը տի

ժոխաորդոց ձեռքը գրաւ ձգեցիք... Դո՛ւք էք, որ {երեւելի} եւ աներեւոյթ ծաղրալի խնդիրներով ազգը ճղակոտոր հան

ժողովուրդը: Մի ազգ թո՛ղ որքան կամի հարուստ լինի {երեւելի} մարդերով, այնուամենայնիւ, այդ ազգի ազգութեան մե

շատ անգամ կարող են վկայ լինել ժամանակագրութեան մի {երեւելի} անցքի, որ անցել էր ազգի մէջ եւ որի թուականը գուց

հարկաւոր է որոնել ոսկին եւ արծաթը: Նախ, մի քանի {երեւելի} մօնօպօլիստ սեղանաւորների մօտ, որ աշխարհը խեղդում

իբրեւ բռնակալութիւն ", - կրկնում ենք, մեր դարու {երեւելի} մտածողներից մինի հետ: Գանք այժմ պարզելու մե

կայ, հետեւիլ եւ ձեռք բերել այդ ժառանգութիւնքը, {երեւելի} մայրաքաղաքներում օգտատէր շինուածք գնել, հաշուատո

րտ շունչ թէեւ դեռ չկար, Բայց պարզ նորա հետք {երեւելի} էր։ Արեւն, երբ որ գեղեցիկ դէմքով

գրածը եւ կը փառաւորուի մեր անունը, կ'ասեն՝ սա՛ {երեւելի} հայկաբան է... Չեմ խղճահարւում այս խօսքերը աս

ղ ուղղել: Կարդինալի ասութեամբ պէտք է, որ սա շատ {երեւելի} վարպետ լինէր, թէպէտ եւ իւր արուեստի մէջ ոչինչ ար

երից մարգարիտը եւ պատուական հանդերձները, որ ամեն {երեւելի} մարդոց մէջ երեւելի եւ պայծառ երեւին, այսպէս էլ ի

ատուական հանդերձները, որ ամեն երեւելի մարդոց մէջ {երեւելի} եւ պայծառ երեւին, այսպէս էլ իմաստուն եւ Աստուծու

որ եւ սիրելի անել իրեն, նորան յանձնեց Նոր քաղաքի {երեւելի} եւ հոյակապ տեղը, որի անունը Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղ

գ իրողութիւն է, որ Տիրոջդ առջեւ դնում եմ։ Մի {երեւելի} ազնուական մարդ, ականաւոր տոհմից, ուղարկեցի այդ

րպէս նախամեծար Մայր եկեղեցի, հանդիսարան է լինում {երեւելի} դէպքերի։ Հայոց կաթողիկոսքը, մարզպանքը, նախարար

կաւոր Ստեփանոս եպիսկոպոսի յաջորդը, որ եւ նոյնչափ {երեւելի} եւ առաւել եւս, Պետրոս եպիսկոպոսի նախորդը, որ քե

նին գրած Թղթում, նորա ազգականի եւ իր բարեկամի եւ {երեւելի} մարդու անունը կրճատէր։ Այդ բանը իսպառ ընդդէմ է Փ

ստի եւ իրաւունք չունինք եզրակացնել այս բանից, թէ {երեւելի} եւ հարուստ մարդիկ պիտի եղած լինէին Փարպեցու ծնողք

սկզբնական կրթութիւնը ստացաւ նա Երեւան քաղաքում, {երեւելի} Հայկազն Խաչատուր Աբովեանի ձեռքով, որ, 1835 թուա

մբ յանձնեց նորան բժշկականութեան եւ վիրաբուժութեան {երեւելի} վարդապետ եւ Կայսերական համալսարանի ուսուցչապետ Պա

իմատներ պատուիրել էր նորան պալատական արհի բժիշկ, {երեւելի} վարդապետ եւ վիրաբոյժ Հիպոկրատեսը, որ աշխարհի երե

ուսումնական գրապետն էր, որ յառաջ Նադիր Շահի մօտ {երեւելի} լեզուագէտի պաշտօն ունէր: Այս դեւը անգիր գիտէր բո

ինուորական ճարտարապետ էր յառաջ. սա մի հիւսիսային {երեւելի} քաղաքի մէջ շինեց մի աւագ եկեղեցի, որի երեք պատը

բաղանդիստների շարադրութիւնների մէջ, որ այդ աչքդ {երեւելի} Պետրոս անապատականը հանել է իւր մաշիկով, առաջին խ

ւմ է մի մեծ ճախինի մօտ, որ ճախինի մօտ բնակող շատ {երեւելի} ազգի հետ բաղկացնում է մի ամբողջ հասարակութիւն. չ

մի գեղեցիկ դաշնադրութիւն. նոքա երդում կերան, որ {երեւելի} ապստամբական քանքարով գերազանց կը լինին, քան իւրե

ավարութիւնը եւ ժողովրդի առաջեւ հանդիսանում էին մի {երեւելի} գործակատար մատենագրութեան մէջ: - Ես ասում եմ

ռաջին անգամ, որ տեսանէիք դուք նորան, կը կարծէիք {երեւելի} պատմաբան. բայց նա այնպիսի պատմաբան չէ, ինչպէս Բ

ելով. սատանան, մի նայէք, որ սատանայ է, նա շատ {երեւելի} դիպլոմատ է: - Ի՞նչ նոր բան կայ, հարց արեց դ

դքան նզովեալ հոգի. որքա՛ն շատ են այժմ դժոխքի մէջ {երեւելի} մարդիկ, խորիմաստ փիլիսոփաներ, աստուածաբաններ,

լ այս խորհրդակատարութեան վերայ: - Դա ի՛նչ մի {երեւելի} գործ ունի, ի՛նչ մի արքունի պաշտօնի տէր է, որ չկ

րապմունքը: - Ճշմարի՛տ է, նորա բուն գործը մի {երեւելի} բան չէ, ինչպէս քեզ եւս յայտնի է, եւ նա այնպիսի

ետեանը, կամ Ալբերտոս Մեծը, որ համբաւած էր որպէս {երեւելի} կախարդ եւ ծնած է Շուաբիում, 1205 թուականին: Նա

նգամ ճաշի խնդրեց իւր մօտ մի հոլլանդացի կոմս: Իւր {երեւելի} հիւրը աւելի պատուասիրելու համար հրամայեց նա սեղան

աղտնիքը, մահադեղ ընդունելով մեռաւ: Բացի այս {երեւելի} մարդերից ուրիշ շատերը պարապած են այս գիտութենով,

հասկանալ, թէ ինչ որ հնումը կար, այժմ չկայ. ինչ {երեւելի} փիլիսոփաներ եղած են Յունաց մէջ, ի՜նչ ճարտասաններ

անտաստիկական շրջանի մէջ: Նա ասում է, թէ այժմեան {երեւելի} պատմաբանների եւ քաղաքագէտ մարդերի գուշակութիւնքը

յի վերայ, թէպէտ մինը նոցանից կարծում էր իւր անձը {երեւելի} դիւթ (чародей, կախարդ), իսկ միւսը երեւելի ալք

նձը երեւելի դիւթ (чародей, կախարդ), իսկ միւսը {երեւելի} ալքիմիկոս: Երբ բաւական զօրութիւն գործ դնելով

դի ամէն մի կարգի մէջ, սկսած յետին աղքատից մինչեւ {երեւելի} պարոնը: Տարու մէջ, ես տեսանում եմ շատ տեսակ հաս

քին ընտանեկան կեանքին: Բազմութեան մէջ նա դարձեալ {երեւելի} Հայ է, մինը այն ազգասէրներից, որոնք իւրեանց ազգ

ութիւն տեսաւ թեթեւի. միւս օրը Հոլոյին կնիկը, որ {երեւելի} թեթեւ թափող է, կանչուեցաւ Թիւթիւնճի-օղլուի տուն

րուկներ, այնպէս, որ շուտով դառնում է Տաճկաստանի {երեւելի} մարդերից մինը... Մի օր մեր ցեղապետի սրտի ան

չար եւ թունաւոր պտուղների պատճառ ապագայումը։ Այս {երեւելի} Մխիթարը արժանի է մեր առանձին ուշադրութեանը, եւ ն

յլոց մեծամեծ ձրից, զոր յանձին բարձեալ բերէր, էր {երեւելի} փօլիթիքա, որով ամենեւին զգոյշ կայր յարտաքինս, մ

յայնժամ մեծաւոր եւ խոստովանահայր տանն Տիւզեանց եւ {երեւելի} մեծամեծաց աբբայեան ժողովրդոց, եւ ապա Հ. Եղիա եւ

այազնի պիտոյ է հաւանի թագաւորը եւ տէրութեան բոլոր {երեւելի} մարդիկը. պատճառ, Առաքեալը, այդ օրից սկսած նայե

հին յայտնի կանոնադրութիւնը, որ Իգնատիոս Լոյոլայի {երեւելի} աշակերտ Լայենեցի աշխատասիրութիւնն էր, թէեւ, որպ

րեանք մինչեւ այս օրս լոկ թարգմանիչք են եղած եւ մի {երեւելի} հեղինակութիւն չէ յառաջացել նոցանից որեւիցէ ուսում

առ հասարակ իբրու շտեմարան սնոտիապաշտութեան, ընդ {երեւելի} եւ հազուագիւտ անդրիս եւ ընդ մեհեանս Աշտիշատու, Ա

յգ յօդանալ ճեմարանին վերաբանութեան"։ Եւ այսպէս {երեւելի} արանցս զայս գործ մեծակշիռ վասն ազգայնոցն վճարեալ

աւառում, Լօյոլա ամրոցի մէջ։ Նորա ծնողքը թէպէտեւ {երեւելի} մարդիկ էին, բայց ո՛չ հարուստ։ Իգնատիոսը իւր տաս

ով հաւաքւում էր նորան լսելու։ Մինչեւ անգամ երկու {երեւելի} տիկիններ, համոզուելով նորա քարոզներից, ծպտեալ կ

ուայ Վենետիկի Եպիսկոպոսը) եւ Պետրոս Օրտիցը, այն {երեւելի} Աստուածաբանը, որի հետ Իգնատիոսը լաւ չէր մինչ դեռ

անակում, իբրեւ երեսփոխան Կարոլոս Vի գործերումը, {երեւելի} ներգործող անձն էր Պապական պալատի մէջ։ Օրտիցը

չ'նայելով, որ ինքը՝ Օրտիցը, այն ժամանակներում {երեւելի} աստուածաբան էր եւ մեծ փառք էր ճարել Փարիզի Համալս

տ ջերմեռանդ հպատակ էին Պապական աթոռին, երկրորդ՝ {երեւելի} Աստուածաբան եւ կանոնագէտ։ Այսպիսի դիպուածում կար

ւում էր այն ժամանակ Հռովմում եւ որ շատ հարուստ եւ {երեւելի} մարդ էր Ֆրանսիայի մէջ։ Կարդինալը խոստացաւ նորան

ւանդ՝ Յակոբ Լայենէզի ձեռքով, որ իւր ժամանակումը {երեւելի} քաղաքագէտներից մինն էր։ Ոչինչ հասարակութիւն

atio)՝ I Կօլլեգիաներից, Նորընծայական տներից եւ {երեւելի} մարդերի բնակարաններից, II Ուխտաւորական տներից,

իայի եւ Ամերիկայի մէջ։ Նոցա պատկանում էին եւ շատ {երեւելի} մարդիկ, ինչպէս Ֆրանսիսկոս Բօրջիան Կանդինեան զօրա

, շատ սակաւ էին պատահում այսպիսի ժողովքներ եւ այն {երեւելի} գործերի մասին։ Գեներալի մահից յետոյ իսկոյն նորա

լոր աստիճանաւորքը, դուրս էր տալիս նոր օրէնքներ, {երեւելի} գործերի ժամանակ հրաւիրում էր իւր չորս օգնականքը։

հասան նորան նոյնպէս եւ այլ Յիսուսեանք, որոնց մէջ {երեւելի} դարձաւ Կրիմինալը։ Կսաւիէ սոցա մի մասնը թողեց Մալ

ելի ապրանքները՝ ոսկի, արծաթ, գոհարեղէնք։ Նոցա {երեւելի} վաճառատեղիքը էին Սանտա-Ֆէ, Բուէնոս-Այրէս եւ Տուկ

ն նորա քարոզիչքը եւ փողարքը։ Նոցա միջից մանաւանդ {երեւելի} եղաւ Հենրիկոս Սամմիէ անունով Յիսուսեան աբեղայն,

մբութիւնը շիջուցանելու ժամանակներումը. այս բոլոր {երեւելի} դիպուածների մէջ նշանաւոր էր հանճարեղ Րիշիլիէն։ Ե

լացի եւ բանագէտ մարդիկ՝ յառաջադէմ հոգեւորականք, {երեւելի} աստուածաբանք եւ քարոզիչք, որոնցով այն միջոցին լց

սեանների խռովարարութեան պտուղը այն եղաւ, որ նորա {երեւելի} թագաւորներից մինը, իւր կեանքի վերջին օրերումը,

տիկինները, որոնց մէջ գտանւում էր այն ժամանակուայ {երեւելի} գեղեցիկներից Բերրիեան դքսուհին, խլում էին Օրլէան

ուել մի սուրբի, որպէս նաեւ մի հրաշագործութիւն մի {երեւելի} զօրավարի: Եթէ ազգը Թորոսի օրով տեսել է մի խորհրդ

եղի նախահայրը, երբ փախչում էր Չինաստանից, իբրեւ {երեւելի} մարդ, ունենար իր ծառայքը կամ բարեկամքը, որ նոյն

յն հասկանալի բան է, ի՞նչպէս ուրեմն կարելի է, որ {երեւելի} բնութիւնը նորան չափ դառնայ։ Մենք արդէն խօսած

կան գրութեան առաքելոյ առ ՚ի նմանէ, ստորագրեալ են {երեւելիք} ի Նախիջեւանայ"։ - Ոչ այդպէս, - պատասխանեմ ն

ի բարեհաճել զմին եւ զմիւսն եւ կամակից գտան նմա եւ {երեւելիք} 'ի վանաց, եւ առ սակաւ սակաւ ամենեքին եւ զիւր ձեռ

տացն ծննդականութեամբ: Յաշակերտաց առնս մեծի եւ {երեւելոյ}, սկսեալ ի հիմնարկութենէ ուխտին ցայս վայր, երեւե

նց Ճեմարանի: Մանրամասն պատմություն առնս ոչ նուազ {երեւելոյ} ի խումբս եկեղեցականաց մերոց չէ առ տեղեաւս պատշաճա

, - նա՝ որպէս անկախ մարդ, եւ այդքան ապրանքի տէր {երեւելով} վաճառականների մէջ, կարո՛ղ է հաւատարմութիւն ստանա

է կամենան, կարող են ծածկած մնալ հասարակութենից՝ {երեւելով} բոլորովին այլ զգեստով։ Միայն խնդրում ենք, որ մե

աղկացնողքը մերժել եւ ուրանալ: " Երբ մարդը, {երեւելով} այս կամ այն ազգութեան մէջ, այլեւս չէ կոչում ինքը

ւ սրտի հաստատ վկայութիւնը այսպէս է, թէ մի օրագիր {երեւելով} մեր ազգի մէջ, պարտական է ոչ թէ ձախ ու ծուռ թարգմ

րան յանձնած մի քանի գործերում հաւատարիմ եւ մտերիմ {երեւելով}, նորանից ձեռնադրւում է կարդինալ: Նա մի նեն

ւթիւնս յԱյվազովսքւոյ վասն ամենայն տարաձայնութեանց {երեւելոց} ի յայտարարութեան նորա եւ ՚ի քաղուածին այնմիկ, քա

ի վերացական առաքինութեան համար, որի վարձը իսկոյն {երեւելու} չէր նորա վերայ, նա շատ նեղութեամբ կը բանայ իւր ք

սանել, որ Հայերի մէջ եւս օրէ օր առաւել շատ դուրս {երեւելու} վերայ են օրագիրք, լրագիրք կամ այլ բանասիրական հա

, իւր կաշառակերութիւնը ծածկելու, եւ պապի աչքում {երեւելու} հաւատարիմ: Եթէ պապը նորան ասում էր, ուստի՛ է քե

ւը արդարացնէ իւր անձը այս թղթի ձեռքով։ Եւ յաղթօղ {երեւելու} համար, գիտութեան զէնքը առնելով իր ձեռքը, ուղարկ

ղ բարերարութիւնից, յարգելի մարդ է եւ հրապարակում {երեւելու} պատճառ ունի եւ Տիրոջից. եւ Քրիստոսի շնորհից ամեն

ն նորան այն մեծ մոլորակի տեղ, որ այս տարիներումս {երեւելու} էր. նոքա իսկոյն հաշուեցին, թէ քանի՞ ժամանակում

կիսակատար չթողուր իւր վհկական արարողութիւնը, ապա {երեւելու} էր նորա յաւերժահարսը եւ ինքը հասանելու իւր փափագե

ղակից, որ արձակել էր անտառի մէջ, պ. Շաքարեանցի {երեւելու} ժամանակ: Պ. Մարկոսը, այս բոլոր նշանները գր

ընդհանուր մարդկութեան պատմութեանը, մեր խօսելիքը {երեւելու} էին մի օտար աշխարհից եկած ձայն։ Նոքա զարմացած ապ

ռութիւնը, եւ սա առիթ է լինում նոյնպէս բարակացաւի {երեւելուն}: Եւ մի օրիորդ, բոլորովին հիւանդանալով, յանձնու

հռչակել յառաջանալի օգուտը մի օրինաւոր պատմութեան {երեւելուց} ։ Այս վերջինս, շատ հասկանալի լինելով, զուր տեղը

այրը ` Արշամը կամ Գեղամը մի երկու անգամ պիտակաբար {երեւելուց} յետոյ, իր պաշտօնը աւարտում է այգում, արաղ քաշած

ելուց, ե՛ւ արծաթը կը կանաչի, ե՛ւ դաստիարակներ կ՚ {երեւեն}: Տարակոյս չկայ, որ այսպիսի դիպուածներում հարկաւ

նութենէ Ձերոյին ճեմարանի՝ զայլ վկայագիր, յորում {երեւեսցի}, թէ նոյն իշխանութիւնն արձակէ զիս ի վարդապետութեն

տեղ լինիլն չգիտեմ, վասնորոյ այսուհետ թէ որ մինն {երեւեսցի}, բոլորովին անկարող լինիցի ի զօրութենէ իւրեանց.

ւն գործել աճեցուցանել զայն, մինչեւ ցօրն, յորում {երեւեսցին} խնդրանք հրիտակին: Եւ այսպէս, որդի հանգուցել

է գործ մեծ եւ արժանի անկապուտ փառաց, որ մի անգամ {երեւեսցին} ի հանդիսիս անձինք՝ թէ այժմ եւ թէ առ յապայն մատու

գալոցն էին՝ հանդիսասցին գործք առաքինեաց եւ զի մի {երեւեսցին} ընտրեալքն: Սոցա ձեռաց են անտարակոյս գործք կորնչի

ն դաշտում, դեռ նոր խաղաղած Մի ապառաժուտ կղզի {երեւեց}: Ահա՛, նա դարձեալ ծովում լողալով Դ

նը եւ հուսահատության չափը։ Ափսո՛ս ինձ, որ ես {երեւեցա} հայերի մեջ, մի այլ ազգի մեջ երբեք այս վիճակում գ

րակի ձախակողմյան բաժինը, հանդերձ սույն հաշվի մեջ {երեւեցած} արծաթի գումարով, կուղարկեք ինձ, իմ հասցեով, որ

ենայի առանցքը, լծակը եւ հաստարանը: Ազգի մէջ {երեւեցած} մեծատունների, իշխանաւորների բարօրութիւնքը չեն կա

ութեան մէջ ոչ մի ժամանակ այնպէս սաստիկ եւ որոշակի {երեւեցած} չեն ազգութիւնքը, ինչպէս ներկայումս: Ազգութիւնը

ծուռ եւ սխալական հայեացքը ազգային պատմութեան մէջ {երեւեցած} իրողութենների վերայ, բայց ի՛նչպես լուռ մնանք՝ հ

դերասանուհին, որպէս նաեւ դերասանը: Հպարտութեան {երեւեցած} օրից կը դադարի դերասանի մէջ յառաջադիմութեան ձգտող

րէական ժողովուրդը, նայելով երբեմն երբեմն իւր մէջ {երեւեցած} մարգարէների քարոզութեան, հաւատացած էր, թէ Աստու

ւոյթ չերեւեցաւ Մխիթարեանց մէջ։ Մինչեւ այս օրս չէ {երեւեցած} դոցա մէջ մի ուսումնական անձն՝ Եւրոպական բազմակող

խոցերից ազատ է: Բայց, չնայելով սորա վրայ, {երեւեցած} խոցերն էլ պիտի բանալ եւ բժշկել: Թէեւ մի փոքր հիւ

կան գաւազանի զարկուածքի պէս դղրդեց ուղեղս: Աչքիս {երեւեցան} իսկոյն ֆրանսիական Պուպլիցիստները, Մարաթը՝ իւր ս

էճը, եւ ի վերջոյ, անբարոյական պարսաւանքը, թոյլ {երեւեցան} նորա աչքում. նորա վշտացած հասկացողութիւնը թելադր

արաբերութեան մէջ: Զանազան գաւառներում դուրս {երեւեցան} զանազան ընդդիմութիւնք եւ ապստամբութիւնք, եթէ իրա

մարդը կայ: Բայց, որովհետեւ նոքա իբրեւ Փիւնիկեցի {երեւեցան}, ուստի եւ իբրեւ Փիւնիկեցի վերջացան: " Ազգ գայ ե

ւլ փամբուշտներ յայտնուեցան. 12-ի երեկոյին արդէն {երեւեցան} առաջին նշանները, որ սաստիկ թոյլ լինելով աննշմարե

էր ամենեցուն հետ: Բայց նորա վերջին օրերում դուրս {երեւեցան} նորա դժոխային կիրքը, ինչպէս խոր գիշերումը խիտ ան

դժոխքի բոլոր փառքը: Երբ սոքա բոլորը անցել էին, {երեւեցան} մանկլաւիկները. բայց դժոխքի մանկլաւիկները աշխարհի

հոգեկան կեանքի այն երեւոյթքը, որ մարմին առան ու {երեւեցան} իրական աշխարհի մէջ այս եւ այն կերպարանքով, բայց

ղաւ... քուն եղաւ, բայց նորա աչքին, երազում, {երեւեցան} կոմս էմմանուէլը եւ Բեգզադէն:

ի վերայ, եւ մաքուր սպիտակ մարգարիտները կիսով չափ {երեւեցան} բերանի միջից. նա համբուրում էր նամակը, փայփայու

արանքը, առաւել եւս այլանդակուեցաւ, մանաւանդ երբ {երեւեցան} նորա երկայն եւ կանաչ ժանգով պատած ատամները: Այս

ով յառաջացան լեզուագիտութեան հանդիսում։ Դոցա մէջ {երեւեցան} քաջ Յունագէտք, Անգլիագէտք, Ֆրանսիագէտք, Իտալագ

այախօսութեանն յորմէհետէ շարունակաբար փոքր քան շատ {երեւեցան} եւ մատենագիրք եւ լեզուագէտք: Եթէ այսմ պատասխանի

ւելոյ, սկսեալ ի հիմնարկութենէ ուխտին ցայս վայր, {երեւեցան} հոյակապ հայերենագէտք, որք բաւական գրեանս ըստ այլ

նեցաւ, թէ ինքն էր թագաւորի սպանողը։ Այն միջոցին {երեւեցան} մի քանի զրահաւորուած անծանօթ մարդիկ, որոնք ասացի

Արդարեւ, նոցա ատելութեան հետեւանքը շուտով դուրս {երեւեցան} ։ 1757 թուականի յունուարի 5ի երեկոյեան ժամը վեցին

յի եւ Ռուսսիայի մէջ, բայց շուտով եւ այս տեղերում {երեւեցան} նոցա վնասակար ազդեցութիւնքը, եւ նոքա այն միջոցին

կատարածին: Երկար ու ձիգ սպասելուց յետոյ յանկարծ {երեւեցաւ} քաղաքավարի մարդը, բայց ինչ դրութեան մէջ, զարման

դէս է կատարուել, եւ, արդարեւ, քաղաքավարի մարդը {երեւեցաւ} շէմքի վերայ կարմիր, ճերմակ, թաց մազերով, լուաց

դ մարդը, եւ ի՞նչ ես գրել դորա ճակատի վերայ: {Երեւեցաւ} Ճակատագիրը եւ, գլուխ տալով Արամազդին, սկսեց իւր

է ազգի բարոյական կեանքը եւ հոգին: Անցեալ տարում {երեւեցաւ} մեր ազգի մէջ մի բանականութեան դատաստան, փա՛ռք եւ

րել էին մեզանից: §2. Երբ առաջին անգամ դուրս {երեւեցաւ} Պ. Խուդաբաշեւի գիրքը, մեք հարկադրուեցանք կարդալ

եմ ես... բայց ամպի պէս մի պատկեր Հեռուիցը {երեւեցաւ} իմ աչքին. Մօտ վազեցի, դարձեալ տեսայ...

քի... մթնեցաւ օրը, Ղազազ, սարբազի գլուխն {երեւեցաւ}, Մեր ազգասէրը մտաւ ծակուռը: " Հ

որ կար, բայց 11-11/2 իսպառ չկար, յետոյ շատ թոյլ {երեւեցաւ}. տեսնենք: Տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ]

տեւ նորա գողութիւնը եւ խարդախութիւնը շատ բանի մէջ {երեւեցաւ}: Գեղեցիկ էր պատասխանել հին փիլիսոփաներից մէկը մի

: Սարգիսը Շաքարեանցի սպասաւորն էր, որ իսկոյն {երեւեցաւ} իւր պարոնի ձայն տալու վերայ: - Տե՛ս, ի՛նչ է

նջոյքի մէջ դեղել էին նորան: 1703 թուականին. {երեւեցաւ} Անգլիայում մի մեծ Ալքիմիկոս - բժշկութեան վարդապետ

ա սենեկի դուռերը բացուեցան յանկարծ եւ շեմքի վերայ {երեւեցաւ} քիթը բերանը մրոտ մի մարդ: Նորա հին սերտուկը շատ

տորասաբար նշանացի արեց. նորա ինքնաբաւականութիւնը {երեւեցաւ} եւ դէմքի ուրախ ցուցակութեան մէջ, որ համարեա թէ գ

ջունել նորեկ հիւրը: Կոմս էմմանուէլին շատ անախորժ {երեւեցաւ} այս․ ըստ որում այնտեղ, ուր մտանում ես, որպէս մի

համար։ Ինձ այն ժամանակ քանի ու քանի {Երեւեցաւ} նա այն ծառերի տակ, Մինչ, լիալուսին խոր գիշե

րշեց աչքերին: Դուռը բացուեցաւ, եւ բժշկապետը {երեւեցաւ} շեմքի վերայ: Սովորական ողջունատուութենից յետ

ամը մօտ էր տասն եւ մինին: Նա հնչեցուց զանգակը եւ {երեւեցաւ} սպասաւորը: - Պօղո՛ս, - կանչեց պարոնը, - կո

տճառով եւս, դուռը բացուելուց յետոյ, շեմքի վերայ {երեւեցաւ} միայն մի մառախլապատ կերպարանք: Այս կերպարանքը եր

իասին: Դուռը բացուեց յանկարծ, եւ շեմքի վերայ {երեւեցաւ} այն մարդը, որ փողոցից մտել էր սոցայ բակը: Մանու

տերը բոլորովին մեքենաբար: Մանուշակին շատ ահարկու {երեւեցաւ} այս գիշեր... Նորա սիրտը թրթռում էր, ոտքերը ծա

րորդ դարը խմորուելով՝ վերջապէս այս դարումը դուրս {երեւեցաւ} ամենայն տեղից հեղեղի յորձանքներով։ Այն Եւրոպ

պարգեւ է պապականութեան կողմից։ Այստեղ քաջ յայտնի {երեւեցաւ}, որ Մխիթարեանք կտրուած բաժանուած են ազգից եւ աշխ

ն մէջ էր, ընտրէ՞ այս ասպարէզը, թէ ո՛չ, յանկարծ {երեւեցաւ} նորան Աստուածամայրը։ Ծունկ չոքած Աստուածածնի պատ

ա անսանձ երեւակայութիւնը փոքր առ փոքր հանդարտեց, {երեւեցաւ} նորա մէջ մտածողութիւն եւ անապատականը դարձաւ Քաղաք

էր իւր սեպհական օրէնքները, կանոնը եւ իրաւունքը. {երեւեցաւ} նոր տէրութիւն բոլոր եւրոպական տէրութիւնների մէջ (

ռունչ։ Յիսուսեանների ցանկութիւնը իրագործուեցաւ. {երեւեցաւ} մի Տէրութիւն՝ առանց շնչառութեան, առանց շարժողու

դուքսի առանձնարանի մէջ, խորհուրդ էին կատարում, {երեւեցաւ} Բուրգուան՝ Յակոբեանների վանքի վանահայրը, եւ յայ

ենայն կերպ բռնութիւն։ Կարդինալ դը Նոյալը դարձեալ {երեւեցաւ} Պալատի մէջ եւ ստացաւ իւր առաջուայ ոյժը։ Համալսար

ոյին Հունգարացոց եւ Գերմանացոց Կօլլեգիումների մէջ {երեւեցաւ} հրկիզութիւն։ Թէեւ Պապական կառավարութիւնը ամենայն

այ վերահասու լինելով. մի քանի րոպէից յետոյ դուրս {երեւեցաւ} մի լայն վարտիքով հագնուած մարդ. Փանտեսսոն Մատատի

ջ, Դուք միայն, որպէս " ձայն բարբառոյ յանապատի " {երեւեցաք} մեր իշխանութեան զօրաւիգ, ուստի մի կողմից Ձեզ վար

յլ պարտական էք մայրութիւն առնել եւ ձեր Հայութիւնը {երեւեցնել} ձեր զաւակների մէջ. մեք անմահ ենք մեր զաւակներով

եւ ներկայ պայմանների վերայ, եթէ նոքա մտածում են {երեւեցնել} իւրեանց ազգութիւնը այն շրջանակի մէջ, ինչպէս էր յ

կապակցելու եւ ազգային մարմնի ամբողջութիւնը դուրս {երեւեցնելու} համար: Լուսաւորութիւնն է այն աստուածային շունչը

նի հետ երբեմն եւ քանի մի անգամ, այսինքն մեզ տգեղ {երեւեցնելուց}, անարգել տալուց ետքը, մի անհասկանալի կամապաշտու

է, թիւր կը լինի նորա փորձական հետեւութիւնը եւ կ' {երեւեցնէ} մի բաբելոնեան խառնակութիւն: Եթէ Փիւնիկեցիք իւրեա

նից, եթէ հայկական կեանքի մէջ (ընդհանուր առքով) {երեւեցնէր} մեզ այնպիսի բնաւորութիւնք, որ սկզբից մինչեւ վերջ

բայց չենք կարող չասել, թէ այն շրջանակը, որի մէջ {երեւեցնում} է նա ընթերցողներին իւր տաղանդը, ամենեւին անարժան

մեանցից ազգը եւ կառավարութիւնը: Ազնուականութիւնը {երեւեցնում} է երկու միմեանց ներհակ կուսակցութիւնք, յառաջընթա

փիլիսոփայական համակարգութեանը իր ամբողջութեան մէջ {երեւեցնում} է օտար տարրի խառնուրդ: Եւ որչափ իրական լինի նորա

ւղղութիւն ածել: Այսպիսիները այն խորհրդով դուրս է {երեւեցնում} աշխարհատնտեսի աներեւոյթ աջը, որ նոցանով զգուշացն

իք են դոքա, կամ խաղ բնութեան, որ երբեմն դուրս է {երեւեցնում} այդպիսի այլանդակութիւնք, որպէս բացառութիւն ընդհա

յտնի է թէ ազգն էլ մեղաւոր չէ, եթէ նորա կեանքը չէ {երեւեցնում} այսօր այնպիսի բնաւորութիւնք եւ երեւոյթք, որ չկան

ած լինելով, կարող էին մի խորհրդաւոր ժամում դուրս {երեւեցուցանել} իւրեանց սրտի եւ հոգու վկայութիւնը եւ այս կերպով բ

նեաց, որք բազմօք սատարեցին լուսաւորութեան նորա՝ {երեւեցուցանէ} ի միջի այլոց զՅովհաննէս կաթողիկոս պատմաբան վերակո

ուրտ եւ ի խոնաւ մառախղի հիւանդութեան հազիւ երբեմն {երեւեցուցանէր} զկենդանութիւնաբեր լոյս իւր. գունաթափ եւ ընդհատեա

րողութիւն եւ թէ երեխայք միայն (որպէս անմեղութեան {երեւեցուցի՞չք} ) պիտի կատարեն: " Երեխեքն էլ "- պատմում է հ

են այստեղ: Եթէ յոյս ունինք ապագայի վերայ, նորա {երեւեցուցիչը} դուք էք, ձեզանից կախւում է ազգի ապագան եւ ձեր վե

՝ ազգի թէ՛ բարոյական եւ թէ՛ նիւթական կարողութեան {երեւեցուցիչը}: Եթէ ասենք, թէ Անգլիան հարուստ է, եւ Անգլիա աս

րկանալով ուրիշին: Բռնակալութիւնը, եթէ նորա {երեւեցուցիչը} մի անհատ է, թո՛ղ լինի այն անհատը Ներոն, Կալիգու

նհատի հետ գերեզման կ'իջնէ: Բռնութիւնը, եթէ նորա {երեւեցուցիչը} մի ժողով է, մի ծերակոյտ, մի հրէական Սինէտրիոն,

մի ազգի մէջ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ այդ ազգի հոգու {երեւեցուցիչը}: Շատ անգամ, ինքը ազգը զգում է բռնութեան ծանրութ

է, աքսորում է, ի վերջոյ, չքացնում է բռնութեան {երեւեցուցիչը}: Ուրախացաւ, կարծեց, թէ ազատուեցաւ բռնութե

յայտնի դաւանել ճշմարտութիւնը: Արշամը իր սերունդի {երեւեցուցիչն} է. նա ոչ միայն ընդունում է այդ դառը խօսքերի ճշմա

այն, ինչ որ չկարողացան անգլիական ազգին տալ նորա {երեւեցուցիչքը}: Նախանձը թագաւորական իշխանութեան կարողութեան վրա

տճառով, աւելի կանոնաւոր եւ հիմնաւոր սկզբունքների {երեւեցուցիչքը}, պիտի երեւցնեն իրենց մէջ, կառավարութեան եւ ներկ

երը. " զի ամենայն կահիւ եւ կազմածով եթէ սակաւ մի {երեւէի} նուազեալ քան զայնոսիկ որք յերկերիւր ամէ շինեալ վա

անքին վերաբերելով, աւելացնում է. " եթէ սակաւ մի {երեւէի} նուազեալ քան զայնոսիկ, որք յերկերիւր ամէ շինեալ

պիտոյ է մի օր աճէին, կերպարանք առնուին եւ դուրս {երեւէին} այնպէս, ինչպէս որ տեսուեցան։ Աշխարհի կարգը այդպ

ը փարատելու համար, բայց եթէ այդ վշտերն ու ցաւերը {երեւէին} նոցա մէջ հոգեւորապէս, տարակոյս չկայ, որ նիւթակա

ւատագիտութեանց հերիսիովտաց, որք զայնու ժամանակաւ {երեւէին}: Ականաւոր գրուածք սորա համարին. ա) Ճառ, զո

իւնք, որոնց մանաւանդ յարմար էին։ Եթէ նոցանում չ' {երեւէին} ոչ մի բանի ընդունակութիւն, որ Կարգին հարկաւոր էի

են համարել, որ իւրեանք փառաւոր մարդերի կարգումը {երեւէին} հին լեզուով գրողների միջին, քան թէ նոցա գրածիցը

ուղղութիւնը, ըստ որում մեք ինքնին պիտի կասկածելի {երեւէինք} մեր աչքին: Ազգի անդաստանի մէջ հինգ ցորենաբոյ

ւում է իւր ծուխից, եթէ յանկարծ մի տղայ կամ աղջիկ {երեւէր} նորա ժողովրդի մէջ, որ գրել կարդալ չգիտէր: Քահան

դրած բանը, այսինքն՝ կազմել մի մատեան, ուր պիտի {երեւէր} երկրիս վերայ եղած Հայերի ստոյգ թիւը ներկայումս,

ոտորուեցան, եւ բնա՞ւ սերունդ չթողեցին, որ այսօր {երեւէր} եւ կենդանի մարդերի միլիոնաւոր բազմութիւնը մեռելոց

էր: Սորա կէսը, կէսի կէսը, Գէթ {երեւէր} մեր ազգում. Բայց մեր կանայք... ո՜ւր Եղիշէ

ել, թէ ժողովուրդը չունի մատենագրութիւն, որի մէջ {երեւէր} նորա կեանքը, նորա երեսի եւ ամենանուրբ գծագրութիւ

ոտանաւոր ճառ կարդալ այն հանդէսի մէջ, ուր պիտոյ է {երեւէր} առաջին անգամ ծայրագոյն Բրամինը: Սատանան մեծ հաճո

ցկութեան գաղափարի ուրուականը, որ անտարակոյս պիտի {երեւէր} ինձ, եօթն ջրհօրի ջրով լցրած պտուկի մէջ, եւ հարց

աջին աբբայ յաշակերտաց նորա, որ եւ առաւել ջատագով {երեւէր} Հայոց։ Ի ժամանակի սորա յառաջիկայից գտաւ Հ. Միքա

ւթիւնք, մանաւանդ զի ստորագրութիւնք նորին, որպէս {երեւի} ի գրութեանց նորին վեհափառութեան, չէին իսկ եւ ըստ

, մինն՝ հրովարտակի կառավարչական Սենատին, յորում {երեւի} զի յիշեալ ծայրագոյն ատեանն արձակեալ զիս ի հասարակ

բ, որ ո՛չ միայն յիս, այլեւ ի բազումս ի մերայնոց {երեւի} յայտ յանդիման եւ հեռաւորաց եւ մերձաւորաց: Ան

նայելով, ինձ գրում եք այդպիսի վշտացուցիչ նամակ. {երեւի} ձեր սերի ուժը այնքան է, որ երկու կամ երեք շառլաթ

շնորհակալությունը, պատճառ, եթե այդ գիրքը պետք է {երեւի} հայոց ազգի մեջ եւ պիտի մի օրինավոր ընթերցանության

արել ես. եթե առաջ չեմ հայտնել իմ վիճակի մասին ( {երեւի} թե այս է մեղքս), ի՛նչ հայտնեի. ես ինքս զզված ե

որաց ի պատճէնին վաւերացելոյ յԱյվազովսքւոյ ոչ բնաւ {երեւի}, յայտ է թէ թիւր մտօք: Այսու պատճառաւ հարկ անձին

Սինօդն հրովարտակ գրէ առ իս համարաւ [բաց], յորում {երեւի} գայթ ի գայթ եւ կցկտուր իմն վճռադատութիւն ոչ բնաւ

զօրինակն գտանեմ ի գործն: Յայսմանէ ակն յայտնի {երեւի}, թէ ամսական 10 ռուփի միայն յաւելեալ է յարդիւնսն

գործոցն ինձ յանձն եղելոց եւ յերեսփոխանական թղթոյն {երեւի}, թէ վասն չորից հրիտական առաքեմ ի Հնդիկս: Նախ,

ի Կալկաթայէ, առ սրբազնակատար Եփրեմ կաթողիկոսն, {երեւի}, թէ բաժին Նախիջեւանայ, թողեալ ի Կատարինեայ Խօջա

ակի, ՚ի Բատավիա՞, եթէ՞ զի Հնդիկս, իսկ ի կտակէն {երեւի}, թէ զամենայն զստացուածս իւր առնու ընդ իւր, յուղ

ոց ինձ ՚ի քաղաքական կառավարութենէ Նոր Նախիջեւանայ {երեւի}, թէ ՚ի Մադրաս յամի 1808, Սարգիս Ծատուր Աղաւելեա

եկութիւնք հասեալք առ իս ի մասին հրիտակացս, յորոց {երեւի}, թէ փախստական Կարապետն Շահնազարեանց, հայրապատիւ

Բաբաջանեանին, առ ՚ի հիմնել ՚ի Փարիզ զդպրոց: {Երեւի} դարձեալ, թէ հանգուցեալ Ներսէս կաթողիկոսն կարգեալ

Ֆիրկովիչին, հայտնեցեք նրան իմ անկեղծ հարգանքը: {Երեւի} նա ինձ կների, որ ես այն ժամանակ չկարողացա նրա մո

են ուղարկել եմ քեզ հանձնելու համար, բայց նրանք, {երեւի}, դեռ մի որեւէ տեղ ընկած են: Այժմ վերադարձնում ե

ի գլուխ քիմիական ֆորմուլներով էր խոսում: Անանիան {երեւի} հիշում է, ու մեր համատեղ կյանքի այդ հիմար միջադե

պատասխանում եմ համբույրով: Այժմ, տոների առթիվ, {երեւի} մեր հորեղբորորդի Սաշան արդեն տանն է, ողջունիր նր

ս մասին, առանց այն էլ դրան շատ տեղ հատկացրի: {Երեւի} Անանիան մոռացել է տեր Մովսեսին հաղորդել իմ շնորհա

" Սեյադ " կեղծանունով: Այս հանգամանքն էլ հենց, {երեւի}, քեզ մոլորեցրել է, որովհետեւ ես խնդրել էի Սայաթ

եւ Վարդիթերը " եւ " Վերք Հայաստանին ", այստեղ, {երեւի}, ծանոթների մոտ կա. աղաչում եմ՝ խնդրեցեք եւ ուղ

ուլթան-Շահին։ Եղբորս՝ Հովհաննեսին, գրկում եմ: {Երեւի} ռնգեղջյուրի վերաբերյալ գրություններն արդեն ընթացք

տացված լուրն ինձ շատ ուրախացրեց: Կարպ Մակարովիչը {երեւի} արդեն եկել է, եթե այո՛, բարեւեք նրան մինչ տեսակ

ընդունես նրան՝ ինչ բարիք էլ թափելու լինի գլխիդ. {երեւի} իմ բարեկամները նույնպես չեն ընդունի նրան, երբ այ

ւնի՞ արդյոք պահանջը բավարարելու կարողություն: Նա {երեւի} իր բոլոր անշարժ կայքն արդեն փոխադրել է ուրիշի անվ

րեմ նրան որքան կարելի է դյուրըմբռնելի: Դուք, {երեւի}, հիշում եք, որ մեր տեսակցության պահին ես գանգատ

ն մարդիկ, որոնց բոլորովին չի վերաբերում այն: {Երեւի} բժիշկ Սուլթան-Շահը գրել է քեզ հարկավոր բաների մաս

պրանքների վերայ, Կարոլոս Բօսքոյի ճարտարութեամբ, {երեւի} մաքսատան կնիքը... Ապացուցանելու համար, թէ սահմա

պարապած. դու զուր տեղը երեք օր տանը չես նստում. {երեւի} թէ հարստացնում ես Յիշատակարանդ: Լա՛ւ նայիր, հա

ց երազի մասին բարի ու չար օրերը չկային նշանակած. {երեւի} թէ դորա շինողը եւս մի թերահաւատ մարդ էր: Միայն մ

իմ առաջարկած հարցմունքին ուղղակի պատասխանելուց. {երեւի} թէ ձեռք չէ տալիս նորան, եւ, խառնափնդորելով խնդի

վ որեւիցէ ջրի մէջ, սաստիկ սառուցանում են նորան, {երեւի} թէ Պ. Իսահակեանցը փոստով ստանում է Մասեաց դարեւա

նել, չգիտեմ՝ ինչպէս պիտոյ է հասկանալ այս բանը: {Երեւի} թէ Պ. Իսահակեանցը երազում կատարուած տեսել է այս

ես առնում եւ քաւում ես դու։ Ի՞նչ պիտոյ է առնել. {երեւի} այդպէս նախասահմանուած է նոցա վիճակը: Պարոնը իւր

իւնը, որի մասին մեծ կարծիք ունին տգէտ մարդիկ, կ՚ {երեւի} իւր վերին աստիճանի թուլութեամբ եւ ոչնչութեամբ:

խալուեցայ. չգիտեմ՝ ինչ էր պատահել այդ մարդուն, {երեւի} թէ իմ հաստատ եւ խիստ խօսակցութիւնը, հոգեբանաբար

եան համար, շփոթում է պատմական հնախօսութեան հետ. {երեւի} մտածում է, թէ իւր գործը պատկանում էր հնախօսութեա

ւնքը եւ արուեստքը: Այսպիսի դատաստանով մանաւանդ կ՚ {երեւի} Վերսայլի մեծութիւնը՝ չնայելով, որ, այժմեան եւր

ժողովուրդը: Հասարակ ժողովրդի երջանկութիւնը պիտի {երեւի} նորա ընտանեկան եւ տնտեսական ապահովութեան մէջ, նո

մտքով, եթէ կարելի է այսպէս ասել, եւ այս բանը կ՚ {երեւի} պարզ, եթէ օրինաւոր կերպով քննութեան տակ դրուի մե

աժան ենք " Հիւսիսափայլից ", եւ Յիշատակարանը պիտի {երեւի} նորա մէջ: Բացակայութեան ժամանակ ճանապարհորդութեա

ւրքը, կառավարչական ոյժը, գոնէ, այդտեղ գէթ պիտի {երեւի}, որ իւր ողորմելի ստրուկներից աւելի ապրի մի քանի

ատասխանւոյն տուելոյ առ հարցումն որ ի 2 §, յայտնի {երեւի}, թէ ուղղափառ ճանաչէ զխոստովանութիւն բղխման, ելո

էս եւ ի պատասխանւոյն՝ որ առ հարցումն, երես 52, {երեւի}. " ուրեմն, ո՞ր եկեղեցին է ճշմարիտ եկեղեցի Քրիստ

նէի, որ հայեցեալ ի նախընթաց եւ ՚ի յետագայ բանս, {երեւի} ՚ի ճիշդ պահպանութեան ամուլ ծիսից եւ արտաքին արարո

ծնունդք։ Նոր տեսարան՝ նոր ոլիմպոս ՚ի քեզ Մասիս {երեւի}, Մի՛ այլ Պարնաս իւր մուզայիւք, մի Արգոնեան եւ ն

ը զօշոտեն մեր աչքը, կը մոռնանք հն ընկերը։ {Երեւի} թէ մեր ուխտը, որ սերտ սիրով կապեցինք, Մըն

" Իրաւն ասեմ, չկամէի այդ բանը, Բայց {երեւի} Աստուած այդպէս վճռել էր. Մնաս բարեաւ մինչեւ

երթայ իսկ: Նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից արձակած, {երեւի} թէ սխալ դրել են թուականը: 12-ին երեկոյեան 10 ժամ

նում է. ա) թէ 17-ից գրած նամակս դեռ չէ ստացել. {երեւի} այս էլ 10-ի նամակիս քովն է գնացել: Այլեւ յայտնու

լեզուով, որ ժողովրդին հասկանալի էր։ Եթէ փորձով {երեւի}, որ ժողովրդի գանգատին արժան է իրաւունք տալ, իհա

զանդեցնել, իսկ սիրով ` թագաւորել նորա սրտի մէջ: {Երեւի} թէ կային դորայ մէջ այնպիսի սկզբունք, որ պէտք էր

ում, փոքր գողութիւնքը յայտնում էր, որ հաւատարիմ {երեւի}, իսկ մեծամեծները ծածկում, որ հարստանայ: Իհարկէ

ոջդ, որ թէ քո արդարութիւն փնտռող մտքիդ ընդունելի {երեւի}, խնդրում եմ Տիրոջիցդ, ամեն բանից առաջ այդ բանը

դէպի հարաւ, չէ կարելի այլեւս հաստատ ասել. բայց {երեւի} թէ տակաւին շատ առաջ էր գնում, որովհետեւ Ս. Գայի

ացուցանելու համար, բայց այսչափն էլ գուցէ աւելորդ {երեւի} ոմանց։ Խոստովանում ենք, բայց ի՛նչ անես, երբ Փա

ւ անյայտ է մեզ անուն ծնողաց նորա. սակայն՝ որպէս {երեւի}, ականաւորք ոմանք էին եւ հարուստք"։ Պ. Էմինը ե

եւիցէ ուշադրութեան, եւ իրաւունք եւս ունի.... {երեւի} թէ դժոխքումը եւս, ինչպէս աշխարհի երեսին, փոքր է

նդ, ես, ճշմարիտն ասեմ, շատ վախեցայ... - {Երեւի} թէ առաւօտուն վաղ մարդ ուղարկելուս պատճառով: Օրհն

ո՛ս եւ հազար ափսո՛ս, այդ մի յիմարութիւն է եղել, {երեւի} թէ դրացուս կողմից, որովհետեւ նա նկարել գիտէ..

... այո՛, նորա բանն է, անիծածը երէկ երեկոյեան {երեւի} լսել է իմ ձայնաւոր խորհրդածութիւնը իմ հետ, եւ այ

եղբայրակիցքը, դատապարտեցին նորան որպէս կախարդ, {երեւի} թէ պղնձեայ գլխի համար, որ խօսում էր եւ համարում

ակուելով դէպի Ռուսսիա, ներկայացել էր թագաւորին, {երեւի} թէ Վասիլիոս չորրորդին, որ իւր որդու հետ ուղարկել

բոլորովին եւ այդ անկանոն գունափոխութիւնը մազերի, {երեւի} թէ, պատճառուած էր զանազան քիմիական շոգիների ազդե

: - Այո՛, ե՛ս եմ, - պատասխանեց տիրացուն: - {Երեւի}, օդի լաւութեան պատճառով դուրս էք եկել ման գալու

ստրը իւր մօրը, - ահա այն մարդը, որ նոր է եկել, {երեւի} թէ դարձեալ գնում է Մահտեսի Թովմասի տուն, առաւօտ

խօսում էին այդ լեզուով: - Ես եւս զարմացայ, {երեւի} այդպէս պատահել է... ինչեւիցէ, խնդրեցի որ նստի

Որ կրակ ձգեց սրտիս մէջ անմար․ Թշնամի վհուկ, {երեւի}, կախեց Աչքերիս վերայ բժժանք անհամար։

նի է անունովս անտագոնիսմոս (Antagonismus): {Երեւի} թէ այս, կամ սորա նման մի oրենքի հիմքի վերայ, կա

վին ոչնչացան եւ ինձ ծախքի մէջ ձգեցին, բայց դու, {երեւի}, փոխանակ գոյութիւն ասելու, սխալմամբ ձեւ ասացիր

ւն տանը չէր. նա այն օրը ճաշ եւս չէր կերած տանը. {երեւի} թէ զանազան պատճառներ ուշացրել էին նորան Խաչատուր

ասել պարոն Մկրտիչը, բայց չէր համարձակւում: - {Երեւի}, - ընդհատեց լռութիւնը Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - կ

Աղքատ պառաւի ձեռք... Որտեղի՞ց, որտե՞ղ: - {Երեւի} մի բարեհոգի մարդ բերած լինելով նամակը, գիտութեամ

է ինքը, եւ թէ չէր ընդունելու բժշկի տուած դեղերը, {երեւի} Մանուշակը մտածում էր, թէ իւր տկարութեան պատճառը

վերայից ջրի շիշը եւ սպառնալով շարժում էր նորան, {երեւի} թէ եղբայրը, եթէ բացասական պատասխան տալու լինէր,

արող բան յառաջացնել: Չգիտեմ ի՛նչ էր պատճառը, {երեւի} թէ յաջող չգնաց այս խնամախօսութիւնը, որ Մկրտիչը ճ

մը կը սկսի մտածել, եւ այդ վատ կողմը այնպէս մեծ կ՚ {երեւի}, որ անկարելի է նկարագրել: Այսպէս եւ Մանուշակը կ

գային տեղւոյ որպէս եւ յայսմ ժամանակի եւս նոյն ոգի {երեւի} 'ի նոսա 'ի նոյնպիսի դիպուածս, իսկ յայլ իրս ամենե

ձորձ ինչ պատառոտուն ընդ որով մերկութիւն մարմնոյն {երեւի}, 'ի ծածկել զմին յանդամոց, միւս այլ ակներեւ յանդ

յթակղութեան նոյն կրօնի։ Եւ հոգի Վենետիկեան վանաց {երեւի} յայտ յանդիման 'ի (Դեսերդացիօնէ) գրոց Սեղբոսեան

լ նոցա զուսումնարան ազգային, որոյ նման ո՛չ ուրէք {երեւի} յազգի մերում, եւ թէ բազում գիտութեամբ եւ գրոց տպ

լինին Կոլլեգիացոց հոգու եւ ուղղութեան տէր մարդիկ։ {Երեւի} թէ պատճառ ունէր կասկածելու։ Հետեւեալ գլխումը կը տ

իւրոյ իսկ զանձն է զծանօթութիւն: Զայսու ժամանակագ {երեւի} Հայրն պատմութեան մերոյ՝ փիլիսոփոսն Մովսէս Խորենա

: Պատճառ իրողութեանդ գաղտածածուկ էր առաւել քան թէ {երեւի} նկատողացն հարեւանցի աչօք: Ուսումնական ընկերութիւ

ծական յօրինուածոց, որոց լեալ կարծեն ի նախնումն, {երեւի} ի ժամանակս նախնի Հայկազանց, այլ այս՝ կարծիք է ե

ժամանակ Իգնատիոսը, կարողանար այսպիսի գիրք գրել. {երեւի} թէ նա գրել է այս գիրքը Փարիզի մէջ, երբ նորա երեւ

գիրքը Լօյոլայի առաջին տարիներումը գրուած բան չէ. {երեւի} թէ գրուած է այն Փարիզում այն ժամանակ, երբ արդեն

ին կարծել, թէ այդ անկիրթ Իգնատիոսի գրածը լինէր. {երեւի} թէ նորա աշակերտներից մինը եւ մանաւանդ Լայենէզն էր

պի մի գալոց ժողովք, որ եւ մինչեւ այժմ չէ եղած եւ {երեւի} թէ եւ չէ լինելու այսուհետեւ եւս։ Քենելը բանդ

նը եւ ասաց թագաւորին. " Եթէ Կարդինալը այս րոպէիս {երեւի} Պալատի մէջ, ամենեքեան կը մտածեն, թէ Ձեր Մեծութի

ման թագաւորասպան աբեղայն Յութիտի հետ համեմատելով. {երեւի} թէ լաւ իմանալով ներկելի բանի եւ իւր ներկի քիմիակա

ւում է օրէնք ստանալ անօրէնից, ինչո՛վ ուրեմն պիտի {երեւի} այդպիսու քահանայութիւնը, ստորագրութենի՞ց, թէ վե

երի ձեռքով գերի տարուեցաւ դէպի Շամիլանիստ աթոռը, {երեւի} որ պ. Իսահակեանցի անիծելը հասաւ պ. Շահբէգի վերա

նը մէջ բերինք, որ իրեն իսկ հեղինակին որոշ կերպով {երեւի} այդ անբնականութիւնը, որ թէ ուրիշ ամենը թողած՝ ի

դէմք եւ թիւ ցոյց տուող վերջաւորութիւնը մէկ անգամ {երեւի}, նորան հետեւող բայերը կարելի է դնել առանց այդ վե

թացքը: Թէ այսպէս եւ թէ այնպէս ողբալի բան: {Երեւի} թէ մողնեցոց վիճակից լաւ չէ եւ կարբեցոց եւ հանավան

ռաջին համարի մեջ հրատարակել, մինչդեռ այդ բանը չէ {երեւիլ} " Մասյաց աղավնու " մեջ: Ձեզ միշտ անկեղծ բարե

մանութեան վերայ: Ոչ ամենայն թատրերգ, որ կարող է {երեւիլ} որեւիցէ եւրոպական քաղաքներում, յարմար է հայկական

ե մեզ Վերին Տեսչութիւն: Ձեռնտուութիւնս այս մարթի {երեւիլ} ի զօրացուցանել մեր զինքն ուրոյն անօթս պահապանս ազ

ճաբանել եւ գտանել հնարս միաբանութեան առ 'ի յաղթող {երեւիլ} Մխիթարեանց, եւ որպէս զի արդարասցի 'ի վախճանի Հ.

թեւամիտ փառամոլութենէ յականաւորացն՝ ի մատենագիրս {երեւիլ} ի կարգի: Հեղինակ աշխատութեանս մի եւ եթ կալեալ իւ

ն ժողովրդեանն, եւ թէ թոյլատրեսցուք ոմանց կարծեաց {երեւիլ} իբր հաւանական, թէ ի ժամանակի թարգմանչաց նոյն էր

հաւատին, որ կարո՛ղ էր հեթանոսութեան համար տանելի {երեւիլ} ։ Րոբերդ Նօբիլի Յիսուսեանը հագաւ առաջին անգամ Բրա

ը, որովհետեւ առանց նորան ինքը այդ մարդը չէ կարող {երեւիլ} եւ ապրիլ մի ընկերութեան մէջ: Այն յանցանքի ց

երեւել այդ կրակը: Այո՛, կարող էր եւ այն ժամանակ {երեւիլ}. մեր խօսքը այդ չէ, այլ այն, թէ լոկ անունը չէ կ

, որ կարող էր շատ անգամ երեւցած լինիլ եւ այսօր էլ {երեւիլ} որպէս Արագածի գլխին այնպէս եւ ուրիշ տեղերում: Մե

եթեւացնել մեր ծանրությունը: " Հյուսիսափայլի " {երեւիլը} մեծ ազդեցություն գործեց ազգի վերա, շատ բաներ խոս

հոգին: Դորա հետ միացաւ եւ այժմեան պոչաւոր աստղի {երեւիլը}. այդ եւս վատ բան է նշանակում, այնպէս չէ՞:

: - Այնքան վատ, որքան քո տանից դուրս գնալով {երեւիլը} փողոցի մէջ: - Արի քո հետ խօսիր, ի՞նչ մարդ

նիմ, ինչպէս դու սուրբ ես, Թող ողջ աշխարհին {երեւիմ} քեզ պէս։ ՈւՍԱՆՈՂ ԵՒ ՄԵԾԱՏՈՒՆ Ուսա

տա՛նս, թէպէտեւ Տիրոջդ առջեւը ամենների կղկղանք) {երեւիմ}, տղամարդի որդի լինելով), իբրեւ մի անզգամ, ին

ինչ, ըստ որում ամենայն հանգամանք գործոյն յայտնի {երեւին} ի վերտողեալ յայտարարութեանց իմոց: 7 Ես տեսանե

երա, հույս կա, որ մի քանի տարուց հետո ակնհայտնի {երեւին} նորա արդյունքը եւ պտուղքը: Ստորագրողների բազմ

գնացող պարոնները, որպես քաղաքի երեսփոխանք, պիտի {երեւին} թե Հնդկաստանի հայոց լուսավոր հասարակության եւ թե

պատգամաւորացն, որպէս ՚ի հայելւոջ, կարճ ի կարճոյ {երեւին} ամենայն մանրամասնութիւնք գործոյն, որ զեկեղեցական

գործութիւնը կարօտ է ժամանակի, բայց դոցա նշանքը կ' {երեւին} իսկոյն, իհարկէ՝ փոքր դրութեամբ, եթէ մի բանագէտ

ը, այո՛, եւ Նախախնամութեան կամքը, որ ընտրեալքը {երեւին}: Ճշմարիտ եւ ստոյգ մատենագրութիւնը մի հայելի

, յոյս ունիմ, որ կը գայ մի օր, երբ այդ բոլորը կ՚ {երեւին} Յիշատակարանիդ մէջ սպիտակի վերայ սեւով դրոշմած:

չեւիցէ մի բան ասելու համար, որ իրենք էլ հասկացող {երեւին} ։ Տաճկի ասածին պէս՝ իշ օլսուն։ Երկրորդ յանցանք

րը, որ ամեն երեւելի մարդոց մէջ երեւելի եւ պայծառ {երեւին}, այսպէս էլ իմաստուն եւ Աստուծու պատուէրներին տեղ

կան, բայց օտարի համար գաղտնի պատճառից, չէ պիտոյ {երեւին} ուրիշին, սա իրաւունք չունի նկատել այդ նուիրական

նաս տղայի միջնորդութեամբ: Բայց գիտելի է, որ երբ {երեւին} փերիքը, առանց ուրիշ բան հարցանելու, պիտոյ է հար

ուն ուղղափառք, թէպէտ այժմ շնորհիւ տեառն բազմաթիւ {երեւին} ։ Իսկ երկրորդ մասն, որ կազմէր զբաժանեալսն յուղղա

յո՛, եւ նախախնամութեան կամքը, որպէսզի ընտրեալքը {երեւին} ։ Մեր խնդրից դուրս է խօսել այստեղ եւրոպական լուսա

ն յուսալ՝ չէ առն բանագիտի գործ, յորս դուն ուրեք {երեւին} արք ականաւորք, ի բանս արգասաւորս: Այլ զի զընթաց

Յերեքտասաներորդ եւ չորեքտասաներորդ դարս թէպէտ եւ {երեւին} ի պատմութեան գրականութեան մերում անձինք, որք շատ

անակագրական ծանօթութեանցն, զորս առ նմա գտանեմք. {երեւին} եւ ի գրածս սորա հետք այժմեան նոր հայախօսութեան:

սաւորութիւն երկու որոշ որոշ իրք տեսանին, մեծ ինչ {երեւին} դոցա քանի մի աղքատին բեկորք Հայ հնախօսութեան, մի

§ 14. Բնագիրը. " Եւ ամենեցուն կղկղանք թէպէտեւ {երեւիցեմ} " (եր. 39)։ Դարձեալ, Պաւղոսի խօսքն է այս. "

գոնէ՛ այսպիսի բաների, միթէ՞ մինչեւ այսօր էլ պիտի {երեւնին} դոքա: Բայց, այս է բանը, որ դոցայ վերանալը կամ

նց. թուղթ նմանօրինակ չեն զարմանք, այլ սովորական {երեւոյթ} յազգի ստրկացելոյ եւ կորուսելոյ զշաղկապ միաբանութե

քան թէ սովորականը: Այս բանը լինելով մի նորանշան {երեւոյթ} ՝ նաւապետը ծանօթութիւն տուեց Սինոպի ծովապետին, ո

ծ է մինչեւ մեր օրերը: Ահա, եղբա՛յր, մի նոր {երեւոյթ}, բուն հայկական, ասիական եւ անմխիթար դպրութեան մ

դեն ազգին դէպի լուսաւորութիւն: Բիւր անգամ ցաւելի {երեւոյթ}: Ես ժամանակ չունէի կարդալ բոլոր գիրքը. ահա

թիւնը, իբրեւ պատմական իրողութիւն, իբրեւ հաւաստի {երեւոյթ} ընդհանուր մարդկութեան կեանքի մէջ չէ կարելի մերժել

րպէս անդամ բնութեան, եւ մարդկային կեանքը, որպէս {երեւոյթ} բնութեան, ենթակայ են այս օրէնքին եւ այս հաշուին

միջերից դուրս վազելով, Յանկարծ մի այլ նոր {երեւոյթ} տեսնում եմ: Մի հաստաբուն, բարձր կաղ

տերազմը մարդկային կեանքի մէջ, բնական, սովորական {երեւոյթ} չէ, այլ ցաւագարական եւ պատահական, որի օրէնքը եր

ւր բառի մէջ քսան հինգ բառ հայի չպիտի մնայ։ Ցաւալի {երեւոյթ} ։ Արդարութիւնը պահանջում է խոստովանել, որ

փում եմ ճակատս, սրբում եմ աչքերս, որպէսզի, եթէ {երեւոյթ} է այդ, ապա արիւնը երակներումս ընթացք ստանալով,

ցախնդիր մարդու ուշադրութիւն: Առհասարակ շատ տխուր {երեւոյթ} է այս, բայց անմիջական հետեւանք Հայերի կեանքի ասի

լինելով այդ դպրոցում՝ ոչինչ ուշադրութեան արժանի {երեւոյթ} չերեւեցաւ Մխիթարեանց մէջ։ Մինչեւ այս օրս չէ երեւ

ս կերպով ուսուցանել, որ ազգի մէջ երեւցած ամէն մի {երեւոյթ}, ամեն մի իրողութիւն վերաբերութիւն ունի ազգին, ե

անհասկանալի կը մնայ մեզ որեւէ ազգի պատմութեան մի {երեւոյթ}, եթէ ուսած չէինք այդ ազգի օրէնսդրութիւնը, որովհ

րորդը քաղաք) գտնուած գեղացիք նկատեցին մի օտարոտի {երեւոյթ}: Վերը յիշուած կայծակի զարկելուց մի քանի ակնթարթ

ուի թուրքի ազդեցութեան տակ: Այս մասին շատ ցաւալի {երեւոյթ} տեսնում ենք Տաճկաստանի հայոց մէջ, որոնք տաճիկ լե

լինի գերեզմանից, ժառանգը նորան իբրեւ օտարոտի մի {երեւոյթ}, իբրեւ մի ճիւաղ կը հալածէ եւ ոչ միայն ժառանգութի

առնում նորան: Խաբեբայ մարդիկ այս հոգեբանական {երեւոյթը} մեկնում են շնչական մագնիսականութեամբ, որի լինելո

հալածեց հեղինակի գլխից այն կախարդական լուսակամարի {երեւոյթը}, որի մէջ մի քանի մարդերի աչքում պատկերանում էր պ

ւոր ուշադրութեան արժանի է մարդկային կեանքի եւ այս {երեւոյթը}, որ երբ մի արտաքին ոյժ դադարում է ճնշել որեւիցէ

ջրածնի յատկութեններից, մեզ մնում է ընդունել այս {երեւոյթը} որպէս իրողութիւն: Մարդերի բազմութիւնը ազգ ճ

ինչպէս ագռաւը խրտուիլակից, առանց քննելու թէ այդ {երեւոյթը} ամենեւին անվնաս է, եթէ գործ է դրւում միայն որպէս

րիւնը երակներումս ընթացք ստանալով, անհետանայ այդ {երեւոյթը}... բայց ահա զարմանք... աղջիկը նոյն դրութեան

կրակ եղած պիտի լինի: Հարկ չկայ ասել, որ բնական {երեւոյթը} առասպելով մեկնաբանել մեր գործը չէ. դորայ փոխանակ

ել մեր գործը չէ. դորայ փոխանակ առասպելեալ բնական {երեւոյթը}, իր մոգական քօղերից ազատել եւ բնութեան լուսով հա

ը, թէ հին ժամանակներում աւելի ստեպ է պատահել այդ {երեւոյթը}, քան թէ նոր ժամանակներում: Բայց նոյնպէս, ենթադ

ապշած ամբոխին լուսեղէն կտուցով: Նոյն այս բնական {երեւոյթը} նկատուած է շատ անգամ եւ ցած տեղերում, շատ անգամ

): Ճշմարիտն ասելով, մեզ անհասկանալի է այս {երեւոյթը}, որովհետեւ հեղինակը վկայում է թէ մողնեցոց ամէն բ

: Ո՞րն է լաւ, ո՞րն է վատ ` դորա վրայ չէ խնդիրը, {երեւոյթը} հարկաւոր է առնուլ որպէս իրողութիւն: Բայց այ

ն շատ կամ քիչ հաւանական կարծիքներ, բայց մենք այս {երեւոյթը} առնելով որպէս իրողութիւն, տեսնում ենք, որ չնայե

բուն պատճառքը, ի՞նչպէս պիտի հասկանանք եւ մեկնենք {երեւոյթը}, որ լոկ բնական հետեւանք են այն ազդող պատճառներին

ընծայուած նորա բովանդակութիւնը եւ ազգային այս նոր {երեւոյթի} վերայ պատշաճ չենք դատում մաշուած ձեւերով խօսք բան

ելութիւնը անդադար ձգտողութեան մէջ, որովհետեւ այդ {երեւոյթի} մէջ երեւում է առողջ կեանք: Եւ մարդը կամ իր քաղաք

իական " le roi le veut " խօսքը, քան թէ մի բնական {երեւոյթի} պատճառ կեանքի կամ նորա նկարագրութեան մէջ: Մ

ին չէ կարող պատասխանել կամ մեկնել, թէ ի՛նչ է այն {երեւոյթի} բնական եւ հոգեբանական պատճառը, որ թուրքը համ է ա

հի երեսին ոչինչ այնքան շատ չկայ, որքան մի բնական {երեւոյթի} կամ իրողութեան օրինակ։ Բացի սորանից, այն բանը,

ժ չէ՞ կրում, եւ այս հաւասարութեան ոգուց բխած ըստ {երեւոյթին} արդարութեանը հրապարակային եւ օրինական սպանութիւն

: Քրիստոնէութիւնը սէր է քարոզում, այո՛, ըստ {երեւոյթին} հաւասարութեան ոգին բռնաբարւում է, երբ յանցանքը ն

լ պատմում է յանցանքը: Սորա արդիւնքը որչափ որ ըստ {երեւոյթին} արդարութիւն եւ հաւասարութիւն է, այնուամենայնիւ է

նչեւ այժմ մարդու արած յառաջադիմութիւնը, թէեւ ըստ {երեւոյթին} կարծուի նորմուծութիւնք, այնուամենայնիւ ըստինքեան

դէտները (augur) օգուտ քաղելով ամէն կարգից դուրս {երեւոյթից}, նոցա վրայ իրենց գուշակութիւնքը հիմնելով եւ ժողո

նական եւ շատերի աչքից անզգալի կերպով թռչող անցնող {երեւոյթներ} է բռնել եւ ամրացրել թղթի վրայ, եւ այն, պարզ, բ

ի բաւական մանրամասն ճառ բնութեան եւ նորա մէջ եղած {երեւոյթների} վերայ, յետոյ՝ բարոյական առածք, սկզբնական հիմու

իր համակարգութիւնը, ուր տիեզերական կեանքի բոլոր {երեւոյթների} մէջ, սկսելով նոցայ շատ ընդհանուր վիճակից մինչեւ

չբերել նորան: Նկարագրութիւնը կեանքի այնպիսի {երեւոյթների} եւ անցքերի, որին մասնակից է բազմութիւնը, որպիսի

է եւ ոչ գիտէ: Մենք չգիտենք, թէ ինչ մտածենք այս {երեւոյթների} վրայ, բայց եւ այնպէս գրական թերութիւնը եւ հնարնե

ստացած է լինում շատ կանխամուտ կարծիքներ, բնական {երեւոյթների} թիւր ըմբռնողութիւնը եւ այլ հազար ու մի բան, որ գ

նպէս հարկաւոր է, որ հոգացողքը կարողանան բնութեան {երեւոյթներին} յարմարել իւրեանց գաղափարը, որ պիտի ծառայէր ժողով

թէ՛ անցած եւ թէ՛ ներկայ կեանքին, այլեւ բնութեան {երեւոյթներին} եւ նոյնիսկ բնութեան, ահա՛ փիլիսոփայութեան աղբիւր

մ ներկայումս ազգերի ժամանակակից պատմութեններից եւ {երեւոյթներից}: Այսքան ծանօթութիւնը հերիք համարելով իմ հայեացքի

մեանց հետ կապուած լինելով, անշուշտ, հոգեբանական {երեւոյթներով} իրարից չէին կարող հեռու լինել: Թող ինչ կամին խօս

նդակութեամբ լինելով էնցիկլոպետիկական, իր արտաքին {երեւոյթով} բնականապէս տարածողական էր: Նա ուրիշ սահմանագլուխ

ածքը պատերից խլող մրրիկ, ո՛չ, այլ այնպիսի խաղաղ {երեւոյթք}, որ չեն պատճառում մի երկիւղ, մի վնաս, մի մահ կ

անքը չէ երեւեցնում այսօր այնպիսի բնաւորութիւնք եւ {երեւոյթք}, որ չկան " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ: Նոցա աճելութ

Բոկլի մեթոդը եւ աշխատութիւնը - համակցել մասնաւոր {երեւոյթքը} եւ մի ամբողջութիւն տալով նոցայ, յաջորդ երեւոյթքը

երեւոյթքը եւ մի ամբողջութիւն տալով նոցայ, յաջորդ {երեւոյթքը} ընդունել որպէս կրաւորական արդիւնք - շատ մօտ է ըստ

էս ուսանել պատմութեան ոգին, մինչեւ նորա մասնաւոր {երեւոյթքը} չհաւաքուին դէպի մի որոշեալ աղբիւր, որտեղից դուրս

իրէ ընկերութիւնը, օրէնքները, մարդկութեան կեանքի {երեւոյթքը}, գտի՛ր պէտքերը, ճանչցիր պէտքերը լցնելու հնարներ

վ, հոգու բոլոր զգացողաթիւնքը, բոլոր հոգեբանական {երեւոյթքը}: Կեանքի մէջ կան եւ այնպիսի րոպէներ, երբ մարդը պ

մութիւնը նկարագրում է մեզ ազգի հոգեկան կեանքի այն {երեւոյթքը}, որ մարմին առան ու երեւեցան իրական աշխարհի մէջ ա

օշափելի կացուցանում է մեզ ազգի հոգեկան կեանքի այն {երեւոյթքը}, որ առանց մարմին ստանալու մնացին ազգի հասկացողու

խալ ըմբռնողութիւնքը մեծ վնասներ են տալիս: Բնական {երեւոյթքը} իրենց վսեմափառ կերպարանքով շատ անգամ սարսափեցնում

մարդու, այլեւ բովանդակ մարդկութեան ուժը: Բնական {երեւոյթքը} թէեւ ոչ այնպէս սասանեցուցիչ, ինչպէս մի վուլկանի

տկար կերպով ստորագրեցինք: Այս տեսակ հոգեբանական {երեւոյթքը} պէտք է, որ ամէն մարդ իր մտքով ու սրտով հասկանայ

: Այդ սխալ տեսութիւն է, քանզի դրամի պակասութիւնը {երեւութական} է, որովհետեւ այսօր ամեն մարդու մօտ աւելի դրամ կա

մինը պիտի տուժէ այդ հարիւրը: Եւ այս հարիւր ոսկին {երեւութական} եւ առժամանակեայ մի վաստակ է, քանզի ընդհանրութիւն

նի յերկրորդ ամի կաթողիկոսութեանն. բ) Ճառ ընդդէմ {երեւութականաց}, որ յարաբերի մանաւանդ մարդեղութեան Քրիստոսի եւ ե

ձեան վերջք գծին կուտեալ ունէր քարն: Եւ ո՛չ միայն {երեւութացաւ}, այլ եւ հանգամանք ամենայնին որպէս յաման ինչ ի մի

եւ ո՛չ յարթնութեան տեսիլ, այլ ի սրտին գործարանի {երեւութացեալ} հոգւոյն աչաց թաթ ձեռին աջոյ գրելով ի վերայ վիմի Ա

ազմել է մի հաստլիկ գիրք, որպէսզի տեսանողը, գոնէ {երեւութին} նայելով, յօժարի վճարել որոշած գինը: Բայց մե

ը։ Անհասկանալի կը թուի, թէ ինչո՞ւ համար ըստ {երեւութին} այնքան աննշան գիրքը՝ " Օգոստինոս " անունով, որ

որ հայախոսության սաղմն են (conceptus). սորանից {երեւում} է, որ լեզուն իբրեւ բնության այլ մարմինները ենթար

ները այնպես սուղ է եղած, այնպես կարճատեւ, որ չի {երեւում} աչքի, այլ մնացել է միայն նորա մանկության հիշատակ

ս: Սիրտս շատ կոտրած է, եւ ոչինչ բան աչքիս չէ {երեւում}, վերջին հուսահատության մեջ: Այս բոլորի զորությո

գումարով վերադառնալ: Ովի աչքում որ մեծ բան է {երեւում} 3000 մանեթը Նախիջեւանի մեջ, եւ որ կտրիճ տղամարդը

կնկալ դեպքերը եւ ծախքերը, որ մինչեւ պատահելը չեն {երեւում} մարդու աչքի եւ եթե կանխատես չէիր, ապա նոքա կծառա

րբեր հասկացողությունքը, որքան Մեսսինայի մեջ. եւ {երեւում} է, որ այս ընդհանուր է ամբողջ Իտալիային, հասարակ

ջարդ ու փշուր խորտակված թավալվում են փոշու մեջ: {Երեւում} է, որ սորանից իբր երկու հարյուր տարի առաջ, Արգո

թե ես ողջամբ մտա Կալկաթա Մայիսի 30/11 Հունիսի եւ {երեւում} է որ դեռեւս կմնամ մի քանի ժամանակ: Սուեզից մինչե

, բայց դեռ ավարտվելու աստղը ծագած չէ հորիզոնում. {երեւում} է թե ամիս եւ կես կամ երկու ամիս դեռեւս կմնամ այստ

ԱՆՆԷՍ ՀԱՅՐ, Ձեր սրտառուչ նամակը, որից հայտնի {երեւում} էր թե ինչ տագնապի մեջ եք, ստացա պ. Հակոբյանց շն

տրամադրության տակ: Ուրեմն համբերություն: Փարոսը {երեւում} է, կենդանի թե մեռած - որեւէ կերպ ափ կհասնենք:

ձ հրեաների մասին հոդվածը այն պատճառով, որ այնտեղ {երեւում} է հրեաների ձգտումը զարգացմամբ ավելի բարձր լինել ա

քրական եզրակացություններով, այն է՝ ձեր ցուցակից {երեւում} է, որ Նախիջեւանի առեւտրի ամբողջ շրջանառության ծա

քրոջ որդիներին եւ դուստրերին: Ավետիքի նամակից {երեւում} է, որ Կարպ Մակարովիչը կմեկնի սույն ամսի 5-ին, ո

բաժակ դառը ջուր, բայց տակավին " ավելի լավը " չի {երեւում}: Չար ժամին է կպել ինձ լյարդիս հիվանդությունը: Հ

ւմ է ինձ շատ մռայլ: Իմ բանտարկության վերջն էլ չի {երեւում}: Ինձ հայտնած բոլոր լուրերի համար շատ շնորհակա

, մի կորուստ չունիք. դորա գործակատարների մէջ չէ՛ {երեւում} մի հաստատ բնաւորութիւն, եւ ինքը՝ լրագիրը, չուն

թոյլ դաստիարակուած, որովհետեւ նորա գրածի մէջ չէ {երեւում} մի հիմնաւոր դաստիարակութեան հետք: Շատ տեղ չարչար

կոսների վերայ, որ աբեղաների ձեռքով ոչնչացուցած է {երեւում}, ինչպէս եւ միւս նորա գործը՝ " Շարք կաթողիկոսաց

Սեւ ծովի սպիտակ փրփուրները, որ շատ հեռի տեղերից {երեւում} են ալիքների գագաթի վերայ, եւ որոնք ազատութեամբ շ

տոյ լսում եմ որոտմունք, թնդիւն, եւ ահա Արամազդը {երեւում} է իւր գահի վերայ լուսափայլ ամպերի քամակից: Ամպեր

ւր եւ չոր. չկան նորա մէջ այն անմաքրութիւնքը, որ {երեւում} են մօտակայ քաղաքների մէջ, որպիսի է Ռոստովը: Ջու

եւ նստէին թոքերի կազմուածքի վերայ: Բաւական յաճախ {երեւում} է այդտեղ պատանի աղջիկների եւ կին մարդերի մէջ օրիո

ասարակ ասիական բնաւորութեամբ: Ընկերական կեանք չէ {երեւում} այդտեղ: Միմիայն ազգականը գնում է իւր ազգականի տո

է մի քարեայ սանդուղք, որի վերայ Վարդավառի տօնին {երեւում} են այր եւ կին մարդերի, զանազան հասակի բազմութիւն

ային գազ կամ Գերեզմանական մոլահուր, որ շատ անգամ {երեւում} է եւ նոր թաղած մեռելների գերեզմանների վերայ, եթէ

անց յիշատակութեան չթողուլ, որ օրական մշակութիւնը {երեւում} է միայն այր մարդերի մէջ, իսկ աղքատ կանայք առաւել

որոնք, անհրաժեշտ բաներ լինելով շինուածքի համար, {երեւում} են հարկաւորաբար յառաջացուցած: Զարմանալի բան

, քան թէ նոցա Հայութիւնը եւ ազգասիրութիւնը: Պարզ {երեւում} է ահա սորանից, որ Նախիջեւանի այդ ընտիր որդիքը պի

նց մեր ձեռնարկութեան, մի գիւղում, մի գոմի մէջ, {երեւում} էր մի տիրացու՝ ահագին գաւազանը ձեռքին՝ իւր աշակ

նոյն չափով մի մատենագրութիւն, որի մէջ ստուգապէս {երեւում} էր ազգի կեանքը եւ պատկերը։ Սորա հակառակ, անպիտա

ը: Այդպիսի մի մատենագրութիւն, որի մէջ այբը քէ է {երեւում}, իսկ քէն՝ այբ, շինովի եւ խարդախ մի մատենագրութ

դադար քո օրագրութեան թերթերի հատուածները: Ինչպէս {երեւում} է, շատ պարապած ես եւ ժամանակ չունիս։ Փոյթ չէ,

եանց տիրոջ Վահանին, որովհետեւ այդտեղից շատ բան է {երեւում}: Եթէ հինգերորդ դարումը Սահակ եւ Մեսրոպ խնկել

վրիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել ", իսկոյն {երեւում} է, որ այդ պարոնը բնակւում է այգիների մօտ եւ անդա

թողիկոսաց անունով աշխատութիւնը, որ ոչնչացուցած է {երեւում} աբեղաների ձեռքով: Բայց թէ լաւը կամի Պ. Իսահակեա

ոցա օգտի համար, խօսում էր այնտեղ Ղազարը, ինչպէս {երեւում} է նախընթաց եւ հետեւեալ բաներից: Ես պատմել էի Պ.

ը մի անգամ կատարող մոլորակներիցն է. շուտ շուտ չէ {երեւում} ։ Ապա եթէ սխալուել եմ եւ կօմետը ընդունել եմ մոլոր

ցի կենդանիքը շինովի էին, որ շատ թէ փոքր, յայտնի {երեւում} են առաջին անգամ աչք ձգելու ժամանակ: Սաստիկ խ

ւմ են կարիքը եւ հարկաւորութիւնքը: Այս ասածներիցս {երեւում} է ահա, որ Նոր տարում եւս, ինչպէս միւս այլ հանդի

օրինաւոր ազատ հոսանքը: Տեղ տեղ, բայց շատ փոքր, {երեւում} են այլ մարդիկ, որ հոգիացած Աստուծոյ շնչով եւ արձ

նիս մէջ՝ կատարում եմ իմ պարտականութիւնը: Ինչպէս {երեւում} է, այդ անունի տակ վարագուրւում է մեզ անծանօթ մի

նորա սրտի ցանկութիւնը, ըստ որում, նորա խօսքերից {երեւում} է, որ մի բարեհոգի, ազգասէր, այլեւ ճշմարտապէս ա

ոքրացել է այս աշխարհի վերայ. մի փոքր մեղմացած են {երեւում} կործանական փոթորիկների գնացքը եւ յարձակմունքը:

սքերի վերայ Շամիլը ընկաւ մի փոքր մտածութեան մէջ. {երեւում} է, որ ասածներս նստում էին նորա խելքին: Նայիբներ

իմ եւ թէ կենդանիք, որ ընկել էին այդ կարասի մէջ, {երեւում} են այնուհետեւ հասարակութեանը ներկուած եւ դժուարաճ

թեռնակի պէս թռթռում են ճրագի չորս կողմով, երբ սա {երեւում} էր հայկական թանձր խաւարով պատած խոնաւ գետնափորի մ

Հեղինակի անփորձութիւնը բնագիտութեան մէջ շատ պարզ {երեւում} է, մինչ խօսելով Բաքուի հրաբուղխների մասին (տե՛ս

շան եւ միանգամայն անխորհուրդ բաներ շատ մեծ բան են {երեւում} հեղինակին, եւ այս հետեւում է նորանից, որ նեղ հա

ձեռքի տակ, եւ արձանի իւրաքանչիւր գծերից դուրս է {երեւում} բուն հայութեան տիպը: Նորանից ոչ շատ հեռի կանգնած

ւաստիքը: Ես կանգնած էի մի այնպիսի տեղում, ուստի {երեւում} էին գլխաւոր պալատը եւ մեծ ու փոքր Տրիանոնքը: Եւ

հատական դրութեան միջից, որի հորիզոնում արդէն իսկ {երեւում} են յուսահատութեան անմխիթար ամպերը: Գործ կատարել

ան ճակատը զարդարած է մի այսպիսի փոքրիկ պատկերով: {Երեւում} է Արարատը, երկնքի վերայ՝ ծիածան, եւ աղաւնին թռ

յս միաբանութիւնը արգոյ ծերունու գրչի տակից երբեմն {երեւում} է կրօնական մտքով, որ Հայերը ընդունեն Պապականութի

շարժում են մի անզովանալի ծիծաղ: Այդ գրքի մէջ {երեւում} է " Ընծան "՝ որպէս մի անօրինակ բան. նա գործում

այն տեղից յառաջանում են թղթակցութիւնք, որոնց մէջ {երեւում} է եւ ճիշտ նկարագրւում է " Ընծայի " հոգին: Շատ եւ

լեւ շատ անգամ խօսակցութեան նիւթը եւս: Այստեղ եւս {երեւում} են երկու անբաղդ գերդաստանք, երկու աղքատ ու անմեղ

ն: Մեք ուրախ ենք, որ ամենայն տեղ Հայերի մէջ {երեւում} է այժմ փոքրիշատէ շարժողութիւն: Ազգը եւ ազգութիւն

արիզում գտանուած Հայերի թիւը, բայց այս փոքրի մէջ {երեւում} է ազգայնութիւնը աւելի շատ, քան թէ այլ բազմահայ ք

մակար ընդունում է այս հրաւէրը, եւ ահա Արեւմուտքը {երեւում} է Հայերի աչքին: Մեք գիտենք մի ազատախօս հեղինակի

ւմ էր Թիւրքիայի խարխալեալ կառավարութիւնը: Այստեղ {երեւում} է մոլի եռանդը... Մեք բողոքում ենք այդպիսի քննիչն

ով: Երիտասարդը, ինչպէս վերեւում գրածներիցս պարզ {երեւում} է, ընկեր չէր, ուրեմն եւ ոչ բաժանորդ Բէգզադէի շա

կիրքը), 1118 վերստ ճանապարհ կատարելով, յանկարծ {երեւում} է այն քաղաքի մէջ, ուր էր նորա վաճառանոցը կամ գան

րա՛ծ են եւ նոցա զաւակները: Նոցա Հայութիւնը գուցէ {երեւում} է նորանից, որ տարին մի քանի անգամ գնում են Հայոց

իճակի մէջ գտանւում է ներկայումս, մարդկութեան մէջ {երեւում} է մեծ գործունէութիւն, մեծ շարժողութիւն, եւ այն

դիր է, որի լուծումը որքան դժուարին եւ անհնարին է {երեւում} շատերին, դորա հակառակ՝ մեզ շատ հեշտ: Այստեղ հա

ամսաթիւը կամ քաղաքի տեղը: Նամակի պահարանի վերայ {երեւում} էր՝ 17 Փետր. 1860, Թիֆլիս: Մեք շատ ուրախ

ոյութիւնքը, որ բղխում են Հայ սրտերից եւ դուրս են {երեւում} Հայ մամուլներից, մեք համեմատում ենք այն նեխած շա

չեղած եւ ոչ մի ուրիշի վկայութեամբ հաստատուած բանը {երեւում} է Թէորիանոսի գրքի մէջ: Ի՛նչպէս կարելի է ընդունել

անութիւն առնել մի տեղում, ուր գործի սկսուած օրից {երեւում} է սնանկութեան դալուկը, այսպիսի մի վաճառականութիւ

լ իւր գործը, իւր ընթացքի ուղղութիւնը, այնտեղ չէ {երեւում} այն վիհը, որի մասին խօսեցանք: Իսկ երբ ամենայն ս

, կորուսանում են իւրեանց տարրական յատկութիւնը եւ {երեւում} են որպէս ջուր, որի յատկութիւնը տարբեր է ե՛ւ թթու

նութիւնը այդ անձնաւորութեան օգտի համար. նոքա չեն {երեւում} որպէս մարդ, այլ՝ որպէս անդամ այս կամ այն հաւաքա

իկոսութիւն, որ հիմք չունի եւ կիրքի բնաւորութեամբ {երեւում} է մարդու մէջ: Այդպիսի ազգութիւնը, որչափ եւս կատ

ներ, նո՜յնպիսի նաւաբեկութեան մնացորդք, որ այսօր {երեւում} են քեզ: Մինչդեռ ընդհանուրը ապահովուած չէ, մասնա

նաւորի երջանկութիւնը մի վաղանցուկ երա՜զ է: Այսօր {երեւում} է նա, այո՛, բայց վաղը կը ցնդի, քանզի լոկ տեսաբ

նում ենք վերստին: Մեր մինչեւ այստեղ խօսածից {երեւում} է, որ մեք մարդուն համար իբրեւ առաջին խնդիր առնու

ում է մարդկային արժանաւորութիւնը: Այստեղ դարձեալ {երեւում} է բռնակալական ոգին, այստեղ դարձեալ կոպիտ կերպով

է թատրոնը մի տեղ է, ուր զուարճանալու համար միայն {երեւում} են մարդիկ. բայց միթէ՞ այդ է թատրոնի բուն եւ էակա

ց անձը եւ իւրեանց ազգը: Թէպէտեւ փոքր եւ շատ փոքր {երեւում} են մեր ազգի մէջ այդպիսի մարդիկ, այնուամենայնիւ ե

մէջ այդպիսի մարդիկ, այնուամենայնիւ երեւել են եւ {երեւում} են եւ չէ կարելի իսպառ ուրանալ: Մեծ ցաւը այն է,

րհի ամենայն մաuներում գտնուած հայերի մէջ, եւ ահա {երեւում} են մարդիկ, որ կամէին սրբել իւրեանց ազգակիցների ա

մինչ ամենայն տեղ մեր սիրելի ազգի մէջ փոքր ի շատէ {երեւում} է հոգեկան-բարոյական շարժողութիւն եւ դէպի լոյսը ձգ

թիւն եւ դէպի լոյսը ձգտողութիւն, մինչ հանդիսի մէջ {երեւում} են մարդիկ, որ պարզ աչքով տեսանելով եւ հասկանալով

ւթիւն. Գիշերավարն կը փայլի, Արծաթահերն չի {երեւում}, թուխպ ամպերը ծածկեցին, Արուսեկի նուազ լոյ

ի՛ պարծենար, - ասաց Էլբրուս, - Միգում մի բան {երեւում} է, նայի՛ր մի հիւսիս"։ Լուրից ահագին Կազբէ

փիլիսոփայի եւ աստուածաբանի անուններով. այս անգամ {երեւում} է նա պ. Չամուռճեանի կերպարանքով... Եթէ վա

մեծագոյն մասին վերայ բնաւ ազդեցութիւն չգործելով, {երեւում} է թէ նետի նման ծակել են չխոստովանուած փիլիսոփայի

... Պ. Չամուռճեանի եւ մեր գրուածներից պարզ {երեւում} է, որ մեր երկուքի ճանապարհը այլ է բոլորովին եւ ս

բովանդակութեան նմանելու համար գործ դրին։ Տակաւին {երեւում} են քանի պարբերականք, որ " Հիւսիսափայլում " երեւա

անք չէ, այլ շատ բնական, որ " Հիւսիսափայլի " մէջ {երեւում} էին եւրոպական այլ եւ այլ լեզուներից թարգմանած աշխ

ին, վիրաւորւում են՝ ցոյց տալով իւրեանց, ինչպէս {երեւում} է, արդարացի պատճառները։ Առաջին՝ թէ նոցա գրածնե

մի բանի տեղ անց կը կենա՞յ. գո՛նէ մինչեւ այժմ չէ {երեւում} դորա մի դրական ապացոյցը։ Բանը այստեղ հասած լ

ը անտես առնենք, որոնք հին ժամանակներումը տեղ տեղ {երեւում} են գործածուած. առաւել անհասկանալի կը լինի մեր գր

ազարյանցն իր խոսքն ուղղում է իր ազգին եւ, ինչպես {երեւում} է, այն եզակի հայերին, որոնք պաշտպանում են բնութ

սի դիպուածներում է ահա կրիտիկայի հանդէսը, այստեղ {երեւում} է նա իւր մեծ վայելչութեան մէջ։ Նա ցոյց է տալիս բ

ութեան զաւակը... Մի ազգի մատենագրութեան մէջ {երեւում} է նորա հոգին, նորա հայեացքը, նորա ընկերական կեա

ացքը, նորա ընկերական կեանքը։ Բայց կրիտիկայի մէջ {երեւում} է այս բոլորի չափը եւ աստիճանը, սորա գործն է սահմ

յն մատենագրութիւնը, որի մէջ իբրեւ հայելու մէջ չէ {երեւում} ազգի կեանքը, նորա եւ ամենասուրբ գծագրութիւնքը։

ոչ ոք չէ կրում, ըստ որում հնացած ու անպատշաճ էր {երեւում} ։ Ի՞նչ ենք ասում Լուդովիկոս տասն եւ չորսերրորդի օ

ել եւ մեր նոր մատենագրութան աղքատին գանձարանի մէջ {երեւում} է մտաւորական եւ կենսական շարժողութիւն։ Մեր ա

ն յառաջաբանութեան մէջ): Այս գրութիւնից պարզ {երեւում} է, որ փիլիսոփայութիւնը իջնելով իր լոկ տեսական աթ

կան եսական ոգու ազդելուց, որպէս թէ այն ժամանակ է {երեւում} ճիշտ հաւասարութիւնը, եթէ Մարկոսը Կիրակոսի որդին

իւնը, մենք թքում ենք այն հաւասարութեան վրայ, որ {երեւում} է միայն թշուառութեան եւ մահի մէջ եւ յօժար ենք անհ

ւ առանց գիտնալու եւ զգալու: Կորցուած ազատութիւնը {երեւում} է նորանց որպէս գտնուած ազատութիւն, հեղինակութեան

եւին եւ դատապարտում ենք նոյն վարդապետութիւնը, որ {երեւում} է որպէս դոգմա: Չէ պէտք մոռնալ, որ մինչեւ այժմ մ

դղրդել էր նորա ուղեղը, ուստի եւ նորա աչքի առջեւ {երեւում} էին միայն Լուդովիկոս XVI-ի եւ Մարիայ Անտուանետտի

ւնը եւ մեծութեան անընդունակութիւնը արդէն իրողապէս {երեւում} է նորա քաղաքական կեանքում պարզ եւ շօշափելի կերպով

ադար ձգտողութեան մէջ, որովհետեւ այդ երեւոյթի մէջ {երեւում} է առողջ կեանք: Եւ մարդը կամ իր քաղաքակրթութեան ա

ինչպէ՞ս կարող է ենթարկուել սրբագրութեան: Սորանից {երեւում} է դարձեալ, որ անգլիական սահմանադրութիւնքը բխում

ութիւնը: Այս յայտնագործութեանց հիմնական արդիւնքը {երեւում} է հետեւեալ առածի մէջ. " Զարգացման վերին աստիճանը

քանչիւր առանձին կարգի ամենաճիշտ մանրամասնութիւնքը {երեւում} է այս վարդապետութիւնը: Հեգելը դրականապէս ասո

այ երկար գնալ: Երկինքը պարզ էր, արեւմտքումը չէր {երեւում} բոլորովին ոչ մի ամպի հետք: Առաւօտ ու կապուտակ ար

վ յառաջ գնալով ցոյց տար պտուղ եւ արգասիք: Ինչպէս {երեւում} է, նորա վերայ ներգործող անձինքը, այս սուրբ խորհ

ւ քնեց երկու տարի: Այս խառնակութեան ժամանակներին {երեւում} է կարդինալի անհաւատարմութիւնը դէպի պապը եւ նորա

անհմուտ մարդ պէտք է եղած լինի. թէ ի՞նչ բանումն է {երեւում} նորա անհմտութիւնը, ահա: Նա իւր որպիսութեանը քա՛

ը, կը խայտառակէ այդպիսի անարգամիտը: Ինչպէս {երեւում} է սորա դէպի գործարանը ունեցած առնչութեններից, սա

թեամբ կ՚արտաբերէր: Իսկ ով որ այս մասին անփոյթ էր {երեւում}, նորան կը գրէր իւր սրտի մէջ, որպէս մի մարդ, որ

ն մի ժողով աւազակների: Հոգատարների գործերից {երեւում} է, որ գրեթէ նոքա միշտ կամեցել են եւ իւրայինների

արգասաւոր կը լինէր տարաբախտ Հռոմի համար: Ինչպէս {երեւում} է, սոքա շատ հեռի են եղել այդպիսի սուրբ դիտաւորու

եւ մեծահոգութիւն են պահանջւում, որոնցից, ինչպէս {երեւում} է, սոքա շատ դուր են եղել, ինչպէս առհասարակ ապաց

ձրացաւ երբեք: Յաղթութիւնը պսակելու համար յանկարծ {երեւում} է զէնքի շողշողիւնը բազմաթիւ ճրագների լուսով: Ներ

մեր թարգմանութիւնը։ Ինչպէս պ. Էմինի յառաջաբանից {երեւում} է, Թուղթը դուրս է եկած Ս. Էջմիածնի գրատունից,

ած էր Փարպեցին։ Նորա Թուղթը եւ յառաջաբանը, պարզ {երեւում} է, որ պահել են իրենց մէջ եղած բաների հազիւ մի հա

՛չ մէկը։ Մեր խնդրից դուրս է ցոյց տալ, թէ ե՛րբ է {երեւում} մեր գրքերում առաջին անգամ Էջմիածին անունը։ Թէ

դուռ"։ Ս. Էջմիածնի արեւմտեան կողմից տակաւին {երեւում} է այսօր Վաղարշապատի հողէ պարսպի մնացորդը՝ քաղաքի

ը՝ ճարտասան կոչելով նորան, բայց այնտեղ Փարպեցին {երեւում} է ոչ որպէս աշակերտ Մեծ Թարգմանչաց, այլ որպէս պատ

ը եւ այլն եւ այլն, որ մեզ պարապ ժամերի արդիւնք է {երեւում}, որովհետեւ հիմք չկայ, այլ զարմանում ենք, որ Պա

պէս գրէ կրճատելով Ղազար " (եր. 40)։ Ինչպէս {երեւում} է, պ. Էմինը բնա՛ւ հաշուի մէջ չէ դնում այդ Թուղթ

լը վերաբերում է լոկ նորա անձին, ոչ նորա ծնողաց, {երեւում} է նաեւ նորանից, որ երբ վանքից հալածեցին նորան՝

առ բառ, բայց խոստովանում ենք, որ մի փոքր մութ է {երեւում} մեզ այս ասացուածը. պատճառ, չէ հասկացվում, թէ ո

մենք հասկանում ենք Ս. Էջմիածնի գմբէթը, որ ինչպէս {երեւում} է, էրվելուց յետոյ, վերստին փայտից է շինուել, որ փ

ի մէջ, որպէս պարզագիր. եւ ահա մանուկ Գեղամեանցը {երեւում} է Պօլիցիայի մէջ։ Բայց այս ծառայութիւնը չէր կ

է. փչում է նորա վերայ քամին, եւ ահա չկար. չէր {երեւում} եւ նորա տեղը եւս։ Ստոյգ է այս նմանութիւնը նիւթակ

որս հատոր բաւական լաւ կազմով գրքեր, որ համեղ էին {երեւում} նորա աչքումը, թաթախեց իւր ղահուէի մէջ, դրեց բեր

ութեամբ հանեց բերանից խածած կտորը, որի վերայ դեռ {երեւում} էին գրի անունի հետեւեալ տառերը.... նգ....

ան համար, բայց, որ կողմը եւ նայես, ամենայն տեղ {երեւում} են անհամար ծակեր ու ճեղքուածներ: - Հին շինու

մօտ տեղերում կամ մօտ ժամանակներում հրիտակ եւս չէ {երեւում} չորս կողմը ստանալու.... Այս խօսքերից յետո

. մի մեծ սպեղանի դրած պոչի տակում. թեւերի տակին {երեւում} էր մի խուրձ թուղթ, արիւնով եւ ցեխով ապականուած,

դա մի արժանաւոր բան չէ. այդ ապստամբութեան մէջ չէ {երեւում} մեր հոգին, որովհետեւ այդ հարստահարուած մարդիկը ա

աղաղակով գալիս էին դէպի սատանայի գահը: Նոցա մէջ {երեւում} էր Լուկուլլոսը, որ ինչպէս ասացինք, տնտես էր տէր

հեղինակները չէին խօսում հին լեզուով եւ այդ լեզուն {երեւում} էր միմիայն գրչի տակից. սատանան արգելել է խօսել,

ւմ. ծայրագոյն Բրամինը իւր հասակի կարճութեամբ չէր {երեւում} նոցա մէջ, որովհետեւ հանդիսապետը հրամայել էր նոր

ւմ էր կուրծքի մէջ. երեսի վերայ, երբեմն, երբեմն {երեւում} էին ակամայ եւ անզգայ ցնցողական զարկողութիւնք:

ղութեան ձայնը, այն սիրած աղջիկս, ուրուականի պէս {երեւում} էր աչքիս եւ անյայտանում դարձեալ: Շատ մտածեցի, շ

նում է բռնել մի թիթեռնակ: Ինձ թուեց, թէ աչքիս է {երեւում}... շփում եմ ճակատս, սրբում եմ աչքերս, որպէսզ

ւ անզովանալի փափագով աչքս ձգում եմ պտուկի վերայ, {երեւում} է ինձ մի կերպարանք, որ սատանայ լինելու համար, մ

միայն կոտոշ չունէր գլխին: Ես նայում եմ դարձեալ, {երեւում} է նոյն կերպարանքը, եւ ինձ թուեցաւ, թէ այդ կերպա

ոմանք հաստատում էին, թէ իւրեանց գիտութեան հետքը {երեւում} են եգիպտական քուրմերի սրբազան մատեանների մէջ, եւ

րախութեան մասին, որ այսպէս բարբարոսաբար դուրս էր {երեւում} Մանթուխեանցից. այս պատճառով, ամենայն սառնութեամ

, թէ առաքինութիւն ասածը մի վերացական բան է եւ չէ {երեւում} նիւթական կերպարանքի տակ: Հեռի է նորանից այն հասկ

կենդանի մարդիկ թուին մեր արտասուելի ազգի աչքում: {Երեւում} է, որ մեք տեսանելու չէինք Նախախնամութեան այցելու

... Նորա խոշոր դէմքի գծագրութեան հանդարտութենից {երեւում} էր, որ շատ սառնութեամբ կատարում էր այդ գործը, ե

բարեկամական ձեռք պարգեւին միմեանց: Ախ, պարո՛ն, {երեւում} է, որ դեռ անփորձ ես եւ երիտասարդ, արիւնդ տաք,

ի բառանչելուց: Այս եւ այն բաց պատուհաններում {երեւում} էին կանանց եւ աղջիկների կերպարանքներ, որ մի ձանձ

նութեանը, պատմութեան եւ բանաստեղծութեան մէջ, որ {երեւում} է մի անփորձ աչքի, թէ պատմութիւնը մի յիշատակարան

ահպանել ազգը կամ տէրութիւնը: Սորա ոյժը եւ կեանքը {երեւում} է միմիայն ազգութեան մէջ, զանազան անհատներ դէպի մ

տարուած, լոկ մեքենական մօտաւորութիւն, այդտեղ չէ {երեւում} քիմիական միաւորութիւն, որ միաւորուածքը կորուսանէ

եւ վնասակար վարդապետութիւնը - թէ ամենայն բան, որ {երեւում} էր Հայոց ազգի վերայ, անշուշտ պիտի ազգանայ․ ազգի

էն մի շարժուածքը ջլերի անբացատրելի միջնորդութեամբ {երեւում} են երեսի գծերի վերայ: Եւ երեսը, որ ոչինչ էր ցոյ

րայ. առաւօտը զարթնում էր եւ նորա կիսաբաց աչքերին {երեւում} էին ոսկեղէն սարեր: Նա հաց էր ուտում առանց մոռանա

ակ ունեցած էր էպիլեպսիա, եւ թէ այժմ, թէպէտեւ չէ {երեւում}, սակայն ստեպ ստեպ սաստիկ ծանրանում է նորա շնչառո

բանութեան փոխարէն ընթերցաք Հայի հայրենիքը. բայց {երեւում} է, որ փոքր էր ձեզ այդքանը. դուք վերստին վշտացնո

արդարանք գործ ածելու համար: Բայց թէ լաւ թէ վատ, {երեւում} էր, որ այս Թիւթիւնճի-օղլուի հիւրընդունարանն էր.

ն, կարճահասակ, բաւական հաստ մարդ էր, եւ ինչպէս {երեւում} էր նորա ալեխառն մազերից, ճաղատ ճակատից եւ խորշոմ

րարկուի մէջ, գնում էր Թիւթիւնճի-օղլուի փողոցով: {Երեւում} էր, որ այս մարդը մի մտածմունք ունէր. պատճառ, շ

Տաճկաստանից եւ մեծ յարգ ունի այնտեղ. սորա տակից {երեւում} է նորա բաշը (փերչամը) մէջտեղից ճեղքած, որ ծերո

արած ասելով, մի՛ իմանար, պատուելի ընթերցող, թէ {երեւում} էր նրա կուրծքը, քա՛ւ լիցի, եւ իւրեանց ձեռքով մա

ւթիւնճի-օղլուի կինը, որի կօճակի վերայ մէջտեղումը {երեւում} էր մի մաշուած զմրուխտ չորս կողմը զարդարած մանր յա

ազիւ թէ լինում էր տասն բթաչափ, կուրծքի սէգմենտից {երեւում} էին սպիտակ մարմարիոնեայ գունդերի վերին կիսաբաժինք

երը վերջացան եւ տիրեց մի քանի րոպէական լռութիւն, {երեւում} էր մի բան կամէր ասել պարոն Մկրտիչը, բայց չէր համ

, լցրեց թաբակով եւ սկսեց ծխել. նորա դէմքի վերայ {երեւում} էր իսկոյն մի տղայական հպարտութիւն, մի բարակ ժպիտ

ջանել պարտէզը: Մանուշակը մի փոքր հանդարտած էր {երեւում}: - Դու գիտե՞ս, Մանուշակ, - ասաց Շահումեանցը

կացաւ իւր անկողնից: Նորա չափազանց թուլութիւնը {երեւում} էր նորա գունաթափ երեսից եւ աչքերից, որ կորուսել

աչքերը զրկուած թերթերուկից եւ յօնքից, հազիւ հազ {երեւում} էին դուրսից. ճակատի ոսկրը, որպէս մի հովանոց, ծ

թշերի եւ քթի մէջտեղում, պատճառ, խարոյկի լուսովը {երեւում} էր փայլուն թաց գիծը, որ այս խեժային եւ մածուցիկ

, համարեայ թէ կցած էր կզակներին, ականջների վերայ {երեւում} էին օղեր, օձի զանգերից: Հագուստները եւս, երկայ

ռաւներից մինի մէջքը կապած էր յարդից հիւսած գօտի: {Երեւում} էր, որ սա ամէնից մեծն էր. պատճառ, միւս երկուքի

էր դարձած, եւ որի միջի հեղանիւթի եռալու ժամանակ {երեւում} էին գնդակներ: Այս գնդակների միջին էր ահա բոլո

եք ոսկեզօծ եւ թաւիշով կարած աթոռներ, որոնց վերայ {երեւում} էին նստած երեք այնպիսի գեղեցիկ, մատաղահաս, տասն

նմանը դեռեւս չէ ստեղծել մարդկային ճարտարութիւնը: {Երեւում} էր, որ նա երեքից մեծն էր: Նոցա մազերը խարտեաշ,

ել էին սոքա իւրեանց երգը, աքաղաղը խօսեց... {Երեւում} էր դարձեալ Խանլը-դերէն, իւր տխուր եւ զարհուրելի

յս ժպիտը նախընթաց էր այն կատաղութեանը, որ երբեմն {երեւում} է կին մարդերի մէջ. նորա մազերը կարծես թէ պատերազ

. բերան կար, լեզու չկար. նորա սաստիկ բարկանալը {երեւում} էր նորանից, որ անդադար ծխում էր թաբակը, փակուած

-Ռուսիայի վերայ: Այս միջոցին Բաղչէ-սարայի մէջ {երեւում} է մի դերվիշ Շեյիխուլիսլամ, որպէս թէ եկել է Մէքքէ

սութիւնը: Մի ժամ անցաւ, Թիւթիւնճի-օղլուն չէր {երեւում}: Մանուշակը համարեա՛ թէ կորուսել էր ինքն իւրեան:

երկայնացած մօրուքներից եւ զրահաւորուած իրաններից {երեւում} էր, որ հեռի տեղից էին գալիս... Սուրբ Կարապետի

ցաւ Հայերէն, որի մէջ իւր բոլոր մեծ վայելչութեամբ {երեւում} է սոփեստական եւ սխօլաստիկական կրթութիւնը եւ որի ի

արկեց քարոզութեան համար։ Մխիթարը, որ ինչպէս {երեւում} է, դաւանող էր իւր Հայկական ազգային եկեղեցուն, ի

ի մեր ազգը, նորա ներկայ դրութիւնը, որից անշուշտ {երեւում} էր, թէ ո՛րքան ապահով էր նորա ապագան, ընկերութեա

կրօնը ընդհանրապէս, եւ առանց մանրմասն քննութեան, {երեւում} է նորանից, որ մարդը չէ կարող ապրել աշխարհի երեսի

ուղղութիւնը։ Ստրկական կրօնի մէջ բռնակալական հոգի {երեւում} է իւր ահարկու մեծվայելչութեամբ. նորա համար չկայ

ն բոլոր մարմնեղէն կատարելութիւնքը, որ ցիր ու ցան {երեւում} են առանձին առանձին կենդանական եւ բուսական թագաւոր

ն կամ Հայոց ազգին եւ կամ պապականութեան. սոցա մէջ {երեւում} է նոցա Յիսուսականութիւնը։ Այսքանը թող բաւական հա

կերպարանքներով, ինչ ձեւերով եւ առանձնութեններով {երեւում} է զանազան Հայ հեղինակների գրչի տակից։ Մխիթարեանք

ած մոլորական կրակների լուսին։ Ասածներիս ապացոյցը {երեւում} է նոցա մի քանի ձախ ու ծուռ պատմաբանական գրքերից,

կան խօսքերից, որ տալիս է իւր աշակերտներին, պարզ {երեւում} է, որ ունէր նա իւր սրտի խորքում մի գաղտնի խորհու

ած են վարագուրել պապական իշխանութեան աչքից. նոքա {երեւում} են բոլորովին այլ զգեստով՝ որպէս քարոզիչ եւ տարած

լուծի տակից, թուլանում է նորա աշակերտների մէջ. {երեւում} են մարդիկ, որ մտածում են Մխիթարի պէս, բայց կան

յութիւն, դառնում է արտաքին, մի լոկ դիմակ, որով {երեւում} են միմիայն Հայոց ազգի առաջեւ։ Մխիթարի կենդան

ռիթը է մի հոգի, որ ձգում է գործը որպէս մարմին եւ {երեւում} է աշխարհի երեսին որպէս մի անձնաւորութիւն։ Մեք,

մչեանից, ապացուցանում են եւ միւսքը։ Այս նամակից {երեւում} է ահա, որ Աւգերեան Մկրտիչ եւ Փափազեան Իգնատիոս վ

ակ, դուրս էր գնացած սենեկից։ Այստեղ {երեւում} է գրչի յայտնի սխալանքը. չենք կարող թոյլ տալ, որ Չ

, կը նկարագրեմ նորա ներքին կազմութիւնը, որի մէջ {երեւում} է նորա հոգին եւ որից բղխում է նորա յարատեւութիւնը

որա ջլերը բոլորովին թուլացած էին, նորան փոփոխակի {երեւում} էին երբեմն Աստուածամայրը, երբեմն Սրբերը, երբեմն

ով այս գրքի խորհրդական պարունակութեանը, նորա մէջ {երեւում} են ջանք եւ աշխատութիւն Կարգի օգտի համար սպանել ամ

նքն՝ Յիսուսականութեան։ Նորա այս նոր ուղղութիւնը {երեւում} է մանաւանդ իւրեան հետեւող ճարելու ժամանակ։ Նա չէ

ւ (եւ արդէն վերջին անգամ) ցնորման մէջ։ Վերստին {երեւում} էին նորան սուրբեր ու հրեշտակներ, երբեմն՝ դժոխք

ւնը։) Բայց Տրիդենտեան ժողովքի սահմանադրութենից {երեւում} է, որ Լայենէզ մասնակից չէր այս վէճին, եւ թէ միա

յն տեղ, աճում էր առ հասարակ քննողական հոգին, եւ {երեւում} էին նոր նոր յայտնագործութիւնք, որոնցով շատ եւ շա

Հոգեւոր Վարժութեան " մէջ, որ գրել էր Իգնատիոսը, {երեւում} են դեռ ոգեւորութեան նշմարանք, կանոնադրութեան մէջ

Դռնումը։ Բայց այս բանը այնքան դժուար չէր, որքան {երեւում} էր. պատճառ, Յիսուսեանները նորադարձերին թոյլ էին

մբ ներգործում էին, որ առ հասարակ դուրսից նայելով {երեւում} էր, որ նոցա գործերը ունէին օրինական ձեւեր, վասն

իւրեանց քրիստոնէական հաւատի կանոններից"։ Ինչպէս {երեւում} է, Կայսրին հաւանական չեղաւ Մեցցաբարդայի պատասխան

արդերի վերայ ամենայն ազատութեամբ։ Առաջին անգամից {երեւում} է, թէ Յիսուսեանների քաղաքական Կարգը, որ մահացնո

ն Տալլեր։ Այս Տէրութենական կառավարութեան մէջ {երեւում} է Յիսուսեանների յաղթականութիւնը, այստեղում ցոյց

կիրները) եւ Անգլիան։ Միապետական իշխանութեան մէջ {երեւում} էր ազգերի կեանքը. նա նկարագրում էր միջին դարերի

նիացիք ներգործում էին նոցա ձեռքով։ Նոքա, ինչպէս {երեւում} է դը-Տու նախագահի խօսքերից, առաւել կատաղի դահիճք

, հարցմունքի ժամանակ ցոյց տուեց նա, թէ տեսիլքներ {երեւում} էին նորան, որոնք հրամայում էին սպանել թագաւորը,

այական Կարգերը։ Միմիայն Յիսուսեանք էին, որ չէին {երեւում} ։ Նոքա, ինչպէս ասում են, Տացիտ, Տիվերի եւ Լիվի

իմեանց հակառակ ուղղութեամբ ` իսկ երկուսի մէջը մեզ {երեւում} է մի անթարգմանելի մոլորութիւն: Այո՛, պատմ

րկում արժանաւոր եւ վայելուչ գոյներով, այնուհետեւ {երեւում} էին հասարակութեանը մի փոքր դժուարին կերպով. - սո

այնիւ պիտի խոստովանել, որ նորա լեզուի մէջ անխտիր {երեւում} են տարերքը երկու գլխաւոր ժողովրդական բարբառների,

ւ Մովսէս Խորենացին գործ է ածում։ Բայց ինչպէս {երեւում} է, Պ. Գամառ-Քաթիպան եւ ուրիշ մարդիկ սխալւում են

բացատրված են։ Այս բառերից բաշորթիկը թուրքի բառ է {երեւում} ՝ բաղկացած բաշ-գլուխ եւ էօրթմէք-ծածկել, հովանացն

րանքի տակ ընկել նորա լեզուն։ Այս դրութիւնից պարզ {երեւում} է, թէ որ աստիճանի թեթեւամտութիւն է այս կամ այն գ

սած, որոնց ժամանակագրական յաջորդութեանց մէջ պարզ {երեւում} է, թէ մենք կանգնած չենք, այլ գտնվում ենք անդադա

կան մարդիկ, ինչպէս նաեւ բոլոր Աշտարակը (ինչպէս {երեւում} է Սօս եւ Վարդիթերից), որ թէ բայի վերջաւորութիւն

կամ առաջ գալիս, հոգի է տալիս ասելու տեղ։ Ինչպէս {երեւում} է, պ. Պռօշեանցը ուրիշ շատերի նման կարծում է, թ

յց տալը, այսինքն՝ բուն բայի պաշտօնակատարութիւնը {երեւում} է այս եմ վերջաւորութեան մէջ, որ միանալով գործի'ն

ւ միայն այն պատճառով, որ երկու երեք ժամանակի մէջ {երեւում} է եւ մնացած ժամանակների մէջ բոլորովին կորչում, ո

բայական զօրութեամբ, որի դէմքը, թիւը եւ ժամանակը {երեւում} միայն նախընթաց գնում է բայում։ Երկրորդ, շատ անգ

՝ անունի պարագայքը իրենց վրայից ձգելով։ Սորանից {երեւում} է, որ այս բայանունները կամ նոյն բայերի աներեւոյթ

եան մէջ, այսինքն նոցայ բանաստեղծական գործերի մէջ {երեւում} է նոցայ հոգին, նոցայ վարք ու բարքը եւ այլ այնպիս

իտքը իր քոյրը Սօսին տալ էր եւ ոչ խաբել, այդ պարզ {երեւում} է Հեթումի եւ իր կնոջ խօսակցութիւնից (եր. 203)

նչ գիտենք: Երկու-երէք տեղ, իբրեւ մի անհագագ բան {երեւում} է նորա մայրը, եղբօր անունն ենք միայն լսում, հար

մի երկու անգամ հանդէս է գալիս, նորա կինը բնաւ չի {երեւում}, իսկ փոքր եղբայրը ` Արշամը կամ Գեղամը մի երկու ա

ներգործութեամբ դաւաճանում է հեղինակին եւ շատ տեղ {երեւում} է ոչ աւելի, քան թէ մի խեղճ տիրացու: Մենք,

, ուրախ եւ աշխատաւոր բնաւորութիւնը, որ ամէն տեղ {երեւում} է, այդ մի դիպուածում բռնաբարելով կեղծ յատկութիւն

ւր կապուած են այդ դարերի հետ եւ սոցայ ժանգը, եթէ {երեւում} է նոցայ վրայ, նոքա դեռ կարող են պատմական իրաւուն

էն այդ ազդեցութիւնքը, որոնց հետեւանքը եւ նշմարքը {երեւում} է մինչեւ այսօր ազգի մէջ, այդ Դանիէլի ասած " աւեր

անեն"։ Վերեւը ասացինք, որ այս բանը հին է {երեւում} մեզ, անշուշտ այո լոկ ենթադրութիւն է, բայց մանաւ

ւթեան մէջ, մինչդեռ Ապարան խօսքը (յատուկ առքով) {երեւում} է գործածուած: Երկրորդ, Ապարանը, որպէս այժմ նոյ

ելու, այն ժամանակ հրամայում էր եւ իսկոյն օդի մէջ {երեւում} էր այդ կանթեղը եւ լոյս տալիս, որով նա կարողանում

է պատահում այս. եւ եթէ միայն մի լեզուաձեւ լոյս է {երեւում}, սնապաշտ նաւաստիքը շատ բարկանում են, որովհետեւ

ը թողած մեռելների հետ խօսել: Այս դրութիւնից պարզ {երեւում} է, թէ որ աստիճանի թեթեւամտութիւն է այս կամ այն գ

րութիւնը (եր. 15) ուր զարմանալի հարազատութեամբ {երեւում} է Անոյշի մէջ մի հայ աղջիկ: Սօսը խնդրում է նորանի

ունաւորուած չէ արուեստական բարոյականութիւնից, որ {երեւում} է չինական պատշաճների մէջ եւ որի տակ տնքում է այսօ

ի " [Սօս եւ] Վարդիթերի " մէջ այն ուղղութիւնը, որ {երեւում} է Արշամում, թէեւ այս չափիցն էլ տեսնում ենք կենար

մին էլ բռնի ` պարծենա"։ Այս խօսքերից պարզ {երեւում} է, թէ ի՞նչ սիրով պահւում է այնտեղ շերամը: Ծառի

մի կամակոր մարդերից բամբասանք հաւաքելու։ Սորանով {երեւում} է, որ այդ պարոնները, դեռեւս իւրեանց տգէտ եւ անտ

ո՞նք էին այդ հանդէսը բոլորողը։ Նա, որ հանդիսում {երեւում} էր իւր հին լեզուովը, արդեօք կարո՞ղ էր իւր համար

նի, եթէ ոչ մտքի ձեւի ցոլացումը։ Սորանից պարզ {երեւում} է, որ գեղեցկութիւն խօսքը, լոկ անզօր խօսք է, եթ

արդ դուրս էլ է գալիս այն շորերով, ի՜նչպէս տգեղ է {երեւում} մեզ։ Տարակոյս չկայ, շորը նոյնն է, ինչ որ տասը

րը նոյնն է, ինչ որ տասը տարի առաջ շատ գեղեցիկ էր {երեւում} եւ մենք էլ էինք հագնում։ Հիմի ինչ եղաւ, որ նոյն

ւ նա գիտէ, թէ ի՞նչ բնական օրէնքների ազդեցութեամբ {երեւում} են այդ գոյները, եւ որովհետեւ այս գիտակցութիւնը չ

զզվիլ եմ. ասօր մեռնիմ նե, աչքիս չերեւնալ, բայց {երեւումը} տահա կերեզման չերեւնալ, կասե թուղթ նայող Ասվատու

Սկզբում ես նրան մի փոքր սաստեցի, իսկ հետո, ըստ {երեւույթին}, նա այլեւս ավետարանով զբաղվելու գլուխ չուներ, ք

հասկանալ եւ արժանապես գնահատել յուր մեջ հայտնված {երեւույթքը}. իսկ երբ բավական ճանապարհ կատարելով դեպի ապագան

իսափայլի " գրիչքը, " Հիւսիսափայլի " առաջին անգամ {երեւցած} օրից ուշ դնելով մայրենի նորախօսութեան, միշտ չափի

իրաւունքը եւ այս կերպով ուսուցանել, որ ազգի մէջ {երեւցած} ամէն մի երեւոյթ, ամեն մի իրողութիւն վերաբերութիւ

ամբ։ Թող ներեն մեզ, որ մենք այսպիսի մէկ-մէկ հատ {երեւցած} արտուղութեանց վրայ խօսք ենք բանում. բանը շատի կա

էջ։ Աւելորդ չէ երկու խօսք ասել այս պատճառով, որ {երեւցած} հակառակութիւնը բացատրվի։ Նոր լեզուի հնից գլխա

րի " մէջ, որի այս ու այն տեղ, այս ու այն կողմից {երեւցած} թերութիւնքը, հեղինակի անուշադրութիւնքը մի փոքր է

ամէն նորա արժանաւորութիւնը խոստովանելով, տեղ-տեղ {երեւցած} անհարթութիւնքը չմոռնալ: Հաստատ հաւատացած ենք եւ

կարծիքով աւելի հաւանականը, որ կարող էր շատ անգամ {երեւցած} լինիլ եւ այսօր էլ երեւիլ որպէս Արագածի գլխին այնպ

, Վարդիթերի հօր եւ մօր խօսակցութիւնքը եւ սոցանից {երեւցած} կեանքի պատկերը այն աստիճանի գեղեցկութիւն ունին,

ն է պատճառը, որ պ. Պռօշեանցի գործի մէջ մի անգամ {երեւցածը} ուրիշների մօտ շատ կան, ուստի եւ մեր բոլոր նկատող

կարող յաղթել նոր լեզուի իրաւունքը. պատճառ, տգեղ {երեւցածը} չէ տանում ժամանակը, իսկ նոր լեզուն գնում է ժաման

Այս ապագայի ստուերական եւ թոյլ օրինակը Պօլսի մէջ {երեւցաւ} 1861 թուականի վերջերում, բայց կը գայ օր, երբ այ

ւոր եւ հիմնաւոր սկզբունքների երեւեցուցիչքը, պիտի {երեւցնեն} իրենց մէջ, կառավարութեան եւ ներկայ բաների կարգի

ւմ, թէ անգլիական կառավարչութիւնքը (учреждения) {երեւցնում} են մի " անհոգ հաւաքոյթ ստորասական սահմանադրութեան

աստութեան, որ նստած էր կանաչ մահուդի առջեւ եւ որ {երեւցնում} էր իր ենթակայութիւնը հրովարտակների (акт) ահագին

ականութիւնից պիտի պահանջել, բայց մենք աւելի աչքի {երեւցող} եւ ամեն մարդու հասկանալի մէկ պատճառը միայն դնենք

ամ զօրութիւն չունին, բայց եւ այնպէս ամբոխի աչքին {երեւցող} լինելով, ստիպում են բերանաբաց ժողովրդին խորհուրդ

կարգում եմ, որ ամեն նամակներիդ միջումը դնում ենք {երեք} կանգուննոց ասեղներ, որ քանի կարելի է, լավ ծակե

մակ. երեւի ձեր սերի ուժը այնքան է, որ երկու կամ {երեք} շառլաթյանի խոսքով կավերվի. այս գրածներս լավ միտք

, հետո " Ժիտի " տպագրությունը. ամեն թերթ պիտո է {երեք} անգամ սրբագրել: Եղբայր, ես գիտեի քո մեծահոգ

: Նեապոլսի մեջ համարյա թե նույն չափով կան այն {երեք} միմյանցից տարբեր հասկացողությունքը, որքան Մեսսին

իր " Անկախություն " անունով: Այդ օրագիրը սորանից {երեք} օր առաջ ասում էր, թե շուտով պիտի ազատվին ե՛ւ Հռո

000): Երրորդ՝ թէ զգում արդ զայդ տնտեսեալ են {երեք} կտակակատարք նորա. - երկու անգլիացիք եւ մի հայազգ

այստեղի ծայրագույն դատարանի մեջ (Սուպրիմ կորտ) {երեք} դատ ունիմ: Քո մարգարեությունը միշտ կատարվում է,

եւ ձերբակալվեցի 14-ի առավոտյան. ես հո չէի կարող {երեք} օրվա ընթացքում պատրաստել հաշվետվություն, Դուք նո

եւ ես դարձյալ դուրս եկա պարտեզ զբոսնելու ու մնացի {երեք} քառորդ ժամ. երեկ նույնպես զբոսնել եմ, բայց ավել

րի մեջ էի ընկել: Եվ ինչպե՞ս չընկնեի, երբ ամբողջ {երեք} շաբաթ է նրանից ձայն-ծպտուն չկար: Գրիր, որ այսու

Կեցցե՛ HCI-ը: Այդ թթվից acid mur. concentrat, {երեք} ժամը մեկ անգամ՝ երեք կաթիլ եմ ընդունում՝ մորու

վից acid mur. concentrat, երեք ժամը մեկ անգամ՝ {երեք} կաթիլ եմ ընդունում՝ մորու ընտիր շաքարաջրի մեջ:

ԱԳՐԻՆ Պարո՛ն, Որպես հավելված, ճիշտ սրանից {երեք} տարի առաջ (" Հյուսիսափայլի " մեջ) հրատարակած հա

Հիւսիսափայլի " հրատարակողը: Ես " Հիւսիսափայլի " {երեք} համարի մէջ մի յօդուած տեսայ վաճառականութեան մասին

սովորական տարեգրութեանը նայելով՝ նա դեռեւս հազար {երեք} հարիւրի եւ հազար չորս հարիւրի մէջ է, որովհետեւ ա

հական: Դ. Յունիսի 24-ից սկսած՝ ամբողջ {երեք} օր, անձրեւը գետի նման թափւում էր երկնքից՝ առանց

երայ: Այս անախորժ վիճակի մէջ անցուցել էի ահա {երեք} օր եւ երեք կիսով չափ անքուն գիշերներ, եւ այդ միջ

Այս անախորժ վիճակի մէջ անցուցել էի ահա երեք օր եւ {երեք} կիսով չափ անքուն գիշերներ, եւ այդ միջոցին, երբ

դուրս դնես տանից։ Ես, ահա ինչպէս տեսանում ես, {երեք} օր է, որ փակուել եմ տանս, որովհետեւ ոչինչ հնար

տէ՝ դարձեալ ինչ բանով ես պարապած. դու զուր տեղը {երեք} օր տանը չես նստում. երեւի թէ հարստացնում ես Յիշա

տե՞ս ինչպէս մարդ եմ... Ես ուրիշների նման չեմ... {Երեք} հազար մանէթ ջուրը կը դնեմ, որ քո Յիշատակարանդ ար

իմ բաւականութեան համար միայն եւ, եթէ սիրտս տայ, {երեք} հազար մանէթ երեք կոպէկի նման կը չքացնեմ՝ քո Յիշա

համար միայն եւ, եթէ սիրտս տայ, երեք հազար մանէթ {երեք} կոպէկի նման կը չքացնեմ՝ քո Յիշատակարանդ չքացնելո

չարութիւնք յառաջացնես նորանով, ուրեմն գնա, այդ {երեք} հազար մանէթը մածունի տուր, երեսդ քսիր, գո՛նէ այ

ողնելով դորանից ամրոցի համար, որպէս արօտի դաշտ, {երեք} հազար դեսեատին հող, այլեւ ձկնորսութեան համար տեղ

վիճակով ընտրւում են հասարակութեան կամեցողութեամբ {երեք} տարի ժամանակով: Ոչինչ աւելի լաւ կառավարութիւն չէ

ովհետեւ դեղերը շատ անգամ տրւում են մի, երկու կամ {երեք} ժամը մի անգամ մի սեղանի դգալ. " Ի՞նչ պիտոյ է օգն

ւ ցորենակշիռը փրկարար է մի հիւանդութեան մէջ, իսկ {երեք} կամ չորսը՝ մահադեղ: Այսպիսի ասիական եւ անտեղի պ

նւում են զանազան խանութներ, եւ ժողովուրդը ամբողջ {երեք} օր ման է գալիս այդտեղ: Շատ երիտասարդք ամբողջ ամի

ր երեսի ջրով ծառայէ մի մարդու մօտ. Աստուած նորան {երեք} աւուր մահ տայ, այդ բանը չտայ: Վաճառականութի

րա միաբան ոյժը բաժանւում է նախ եւ յառաջ երկու կամ {երեք} մեծ հատուած, յետոյ այդ հատուածի պատկանողքը եւս,

թէ անկարելի լինելով, հարկադրուած կը լինիմ ամբողջ {երեք} ամիս փակուած մնալ այստեղ: Այդ միջոցին շատ բաներ

ւած կեանք տայ Պ. Շահբէգին, որ չէ մոռանում ինձ: {Երեք} ամիս է՝ ոչինչ լուր չունէի նորանից, երէկ ստացայ

էս է եղած Նախախնամութեան կամքը, եւ ես այս րոպէիս {երեք} ամսական լռութենից յետոյ հարկադրուած եմ, փոխանակ

երտի համար առանձին, իսկ միւսի մէջ՝ դասատունքը՝ {երեք} կարգ բաժանուած: Վարժարանը ունի եւ մի բաւական գեղ

բնակւում են եւրոպական Տաճկաստանում, իսկ մնացեալ {երեք} միլիոն հինգ հարիւր հազարը՝ ասիական Տաճկաստանի մէ

ինելու ցանկութիւն ունեցող Հայը վճարէ ամենայն տարի {երեք} մանէթ արծաթ, մինչեւ որ ընկերութեան գանձարանը ոյժ

նչ ծանրութիւն էր Հայոց ազգի անդամների համար տարին {երեք} արծաթ վճարել, որ ներկայումս Տաճկաստանի հաշուով ա

իաւորուելու, եւ վկայում էր, թէ, հաւասար առաջին {երեք} ընդհանրական ժողովների, ընդունում է Քաղկեդոնեան ժ

կամիս, - եւ տհաճութեամբ կրկնեց այն ճակատագրական {երեք} խօսքերը: - Այդչա՞փ միայն: Խօսակիցը զա

անքի խնդիր է. " to be, or, not to be!"։ Քսան {երեք} միլիոն ստրուկ, որ մինչեւ ցարդ նստած հայրենիքի

ւեց, թէ Տուերի յառաջընթաց կուսակցութենից տասն եւ {երեք} հոգի մատնուել են ծերակուտի հինգերորդ բաժնի ձեռք,

րա մէջ նոյնպէս խմորւում է մի ոգի, եւ այսօր երկու {երեք} միմեանց հակառակ տարերք գնում են միեւնոյն ճանապարհ

ղում են Թիւրքիոյ ղուրուշների երեսն ի վեր եւ երկու {երեք} անգամ կարող են բարձրացնել իւրեանց ոսկիների գինը:

րքիան իւր պարտքերի հանդէպ ոչինչ ունի ցոյց տալու: {Երեք} ու կէս նաւ՝ բացի ծովագնացութենից ուրիշ ամեն բանի

քում ստանում է ութն կամ տասն, բայց ինչ օգուտ այն {երեք} կամ հինգ ղուրուշ յաւելուածից, մինչ չէ մնում նորա

- Քոյրե՞ր եւս ունի: - Այո՛, երկու կամ {երեք} հատ: Մեք հրաժարւում ենք այս թշուառութեանց պ

, որ մօտ են Սեւ ծովին եւ Միջերկրականին, երկու, {երեք}, չորս կամ հինգ օրուայ ճանապարհով: Մեք չենք

Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Անգլիան ամիսը {երեք} շոգենաւ ափիոն բռնութեամբ ներս է տանում Չինաստան,

աւորում է մարդկութիւնը եւ այդ թոյնի փոխարէն ամիսը {երեք} շոգենաւ արծաթ է ստանում. այս անբարոյականութիւն է

յն իմոյ, երկաթեայ սանդուղս բացցեն ի ներկայութեան {երեք} բարեխառն անձանց եւ զամենայն եղեալսն ՚ի նմա, յիշե

անց մօտ մնալ. յայնժամ իմ կտակակատարքն իմ ստատիցն {երեք} հարիւր ռուփի սքայ տացեն յիշեալ Սուզային. եւ փարխ

մբ Աննային, յետ մեռանելոյ Աննային, զվերն յիշեալ {երեք} հարիւր ռուփի սքէն յիմ տների քրէիցն տացեն եւ հանցե

իմ ամենայն ստատն տասն եւ վեց սամ խuեպվի, ահա այս {երեք} տեղեաց բաժինն եղեւ տասն եւ վեց սամ որպէս վերն uամ

ւրաքանչիւր ժամանակի ո՛վ եւ իցէ, որ եւ աստ յիշեալ {երեք} պարոնքն ինձ վէքիլ եւ կտակակատար են, վասնորոյ եւ

եւ սամատեարքն, այսինքն ի նմա յիշեալ պատուէրն եւ {երեք} կտակակատարքն եւ երեք սամատեարքն, թողում դարձեալ

նքն ի նմա յիշեալ պատուէրն եւ երեք կտակակատարքն եւ {երեք} սամատեարքն, թողում դարձեալ մնալ հաստատուն առ ի կ

մ կտակակատարքն, որպէս եւ ահա պատուիրեմ յիշեալ իմ {երեք} կտակակատարացն տալ անպատճառ: Եւ վասն բարեպէս բերե

մ թէ տեղս բաց թողած բոլորն բովանդվեց յիսուն հազար {երեք} հարիւր քառասուն եւ երկու կէս փարդաւ քաղաթ դրամ,

արագ մատուցանվի վասն թողութեան մեղաց իմոց։ {Երեք} հարիւր ռուպլին խոստովանահօրն իմոյ տէր Մարտիրոս Դա

աժին երկու հարազատ եղբարցս համահաւասար, ֆի ոմն՝ {երեք} բաժին եւ մնացեալ երկու բաժինն՝ մայր եւ քվերոյն ի

Անօթք, որք պահեն զազգութիւն ո՛ր եւ է ազգի, {երեք} թուին ի փիլիսոփայութեան՝ քաղաքականութիւն, կրօն

Արտասուքով լուացի: Նայի՛ր նորան, {երեք} գունով, Նուիրական մեր նշան, Թո՛ղ փող

օշ, Մետաքսից էր, ազնիւ գործած, Ուր {երեք} գոյն կան որոշ: Եղբայրն առաւ եւ ողջուն

դ անկողնումս, տրտմալից սրտով, Մնացի ամբողջ {երեք} օր վերջին։ Ելայ ու գնացի մեր գիւղին մ

ունենալ ժողովրդի լուսաւորութեան վերայ։ Ահա հազար {երեք} հարիւր տարին լրացած, հազար չորս հարիւրն է գնում

ն, ցնծա՛յ: Փիլիսոփայութեանը ըստինքեան գրեթէ {երեք} ճիւղ է բաժանւում, տրամաբանութիւն, բնական փիլիսո

իլիսոփայութիւնը փոխառնուած է Անգլիուց, որովհետեւ {երեք} քառորդը այնտեղ մնացին տարիներով եւ մօտից սորվեցան

ն մէջ եւ իւրեանց մակոյկներով եկան մեզ օգնութիւն: {Երեք} ժամ հաւասարապէս կատարելով հողմերը, ապա անակնկալ

բարեբարոյ եւ ընկերասէր: Ես կեանք վարեցի նորա հետ {երեք} ամիս, մի անվարձ անպաճոյճ սենեկում: Մեք հերիքանո

սիրոյ կապանքով իմ հետ շաղկապուած էր. ես նորա հետ {երեք} ամիս կեանք վարեցի մի գեղջուկ սենեկում. իմ անտանե

ւս կան: Ես տեսայ Քարկեդոնի բազմաղէտ կործանումը. {երեք} օր Հռոմայեցիք կոտորում էին դաւաճանութեամբ խաբուած

Մոռանում էի ասել, թէ Լանկթամուրը իմ աչքի առաջեւ {երեք} անգամ արիւնով ներկեց բոլոր Ասիան եւ Եւրոպան: Աշխ

ր: Այդ գործարանի մէջ եղած անցքերը ահա պատմեմ քեզ {երեք} շրջանով: Գործարանի առաջին շրջանը մինչեւ վերակացո

ւմ (մի շաբաթու մէջ, մի խոհարար կարդինալի խօսքով {երեք} անգամ արտաքսեց եւ երեք անգամ յետ բերեց: Միւս եւս

ի խոհարար կարդինալի խօսքով երեք անգամ արտաքսեց եւ {երեք} անգամ յետ բերեց: Միւս եւս խոհարարը ինքնին փախաւ

շատէ տեղեկութիւն տալու համար գործարանի մասին, ես {երեք} շրջանի մէջ ամփոփեցի նորա անցքը: Առաջին համարելով

վերայ այժմ դատողութիւն առնողները շատ կսխալուին: {Երեք} հոգատարք Մնացին հոգատարքը, ասաց նա զայրանա

երկրորդի պաշտօն լցուցանել: Սա նոցանից գերազանց է {երեք} բանով, որպէս քեզ կը պատմեմ կարգով: Առաջին. իւ

րոզների մէջ բոլոր մարդեղէն գիտութիւնը բաժանում էր {երեք} տեսակ, օդական, շնչական եւ դիւական. * * *

նց հոգին պարտաւորելու թող ճշմարիտը ասեն։ Բայց {երեք} եղբարքն էլ սիրում էին Սուրբ Կաթուղիկէի վանքը՝ ըն

եր երանելի ուսուցիչքը, եկեղեցու բոլոր Կտակարանքը {երեք} չորս անգամ ծայր ի ծայր մեզ ուսուցանելով, համար է

յարմա՛ր եւ արժա՛ն եմ համարում յիշել զարմանալի եւ {երեք} անգամ երանելի աւազակի խօսքը, որ խաչին վրայ իր թշ

եւ երրորդ՝ մի յառաջաբանութիւն։ Պ. Էմինի այս {երեք} տեսակ գործողութեանց մէջ էլ կան բաներ, որոնց բնա՛

քայէլի " Հայոց Պատմութիւն " անունով ամենին յայտնի {երեք} հատոր խմբագիրքը, որ մէկ անգամ է տպուել եւ էլ չպի

ւնը երեւել է Վաղարշապատի կենտրոնում։ Միւս մնացած {երեք} սիւնքը, որ ոսկի խարիսխ չունէին եւ մենք մէջ չբերի

ը 450ի աշնանը բռնոտեց, որպէս Հմայեակ Մամիկոնեանի {երեք} որդիքը, ) նոյնպէս եւ միւս նախարարաց զաւակները,

մ Փարպեցին կամ նո՛ր էր ծնած, կամ շա՛տ շա՛տ երկու {երեք} տարեկան եւ այս կերպով 455-ին՝ 17-18 տարեկան։

. Քանաքեռ, Երեւան, Վաղարշապատ եւ Աշտարակ, իրարուց {երեք} չորս ժամ հեռաւորութիւն ունին, բայց այդ տեղերում խ

, բնաւ եւ ոչ մի կնոջ անուն չկայ) բռնեց եւ Հմայեկի {երեք} որդոցը եւ Դուռը տարաւ, երբ աշուշան, Պարսկաստանից

մքս, այլ միայն մի հողեղէն թանձր պատեան, որի մէջ {երեք} օր յառաջ բնակւում էր մի աննիւթ էակ, մի զգայուն,

ին երեւելի քաղաքի մէջ շինեց մի աւագ եկեղեցի, որի {երեք} պատը գողացաւ. հաւատացնելով հաշուապահանջ իշխաններ

անային եւ, առաւել յարգութիւն ցոյց տալու համար, {երեք} անգամ պտոյտ եկաւ օդի մէջ: - Ի՞նչ նոր բան ուն

արիզումը, հանեցի գեղեցիկ խռովութիւն: Ժողովուրդը {երեք} օր շարունակ կռւում էր որպէս վագր կամ կատաղած սպան

ամենայն լեզուի տեղեակ էր. - յետո՞յ: - Այս {երեք} արժանաւոր ապստամբութիւններից յետոյ ես քաշուեցայ դ

դէպի քո յայտարարութիւնը: Դու պատմեցիր ինձ միայն {երեք} ապստամբութիւնների մասին, ո՞ւր մնացին միւսերը: Մ

րագիր, պարտաւորւում եմ պոչովս եւ երդւում եմ, որ {երեք} ամսից այնպիսի խառնակութիւն կը ձգեմ դժոխքի նզովեալ

ը. պատճառ, իմ գրածը կարդացող ամուսնացած մարդերի {երեք} բաժինը արդէն ծանօթ է նորա հետ. այսքան միայն պիտո

եւ ձանձրոյթ. արք եւ կանայք ամենայն օր համարեա թէ {երեք} անգամ կռւում են միմեանց հետ, եւ ամենեքին կարօտու

ս միջոցին անիծեալների բազմութեան միջից դուրս եկան {երեք} ուրուականք, հայր, որդի եւ թոռն, որ իւրեանց անո

այնում է եւ օգնում է ազգին, մի քանի աղքատի երկու- {երեք} մանէթ ողորմութիւն տալով: Նա գովում է ազգը, նա օ

տայի դիւական պարապմունքի: Այստեղ պ. Մարկոսը {երեք} անգամ երեսը խաչ հանեց, որպէս թէ հրաժարուելով դեւ

Շաքարեանցի գլխի տակ, սկսեց մրմնջել մի աղօթք, եւ {երեք} անգամ կրկնելով հալին մեղք, հալածին դեւք խօսքերը

գաղտնիքը, եթէ երդում տալով հաւատայի քեզ: - {Երեք} հարիւր տասն եւ ութն հայրապետների նզովքը գլխիս լին

է միայն առողջանայ: Պարացելսոսը պատրաստեց օփիւմից {երեք} հատադեղ եւ քսան եւ չորս ժամի մէջ առողջացրեց հիւան

հեց Ալքիմիային զանազան նիւթեր գներով: Այս վերջին {երեք} ամսումը զանազան ժամանակ ինձանից է ստանում հարկաւո

հարկաւոր արծաթը, ես արդէն տուել եմ նորան մօտ իբր {երեք} հարիւր մանէթ. երեք հազար եւս կը հաւատամ, ի՛նչ բ

արդէն տուել եմ նորան մօտ իբր երեք հարիւր մանէթ. {երեք} հազար եւս կը հաւատամ, ի՛նչ բան է այդ, մանաւանդ

յ, որ սա չէ ընդունել: Թաբաք ծխողները դարձան {երեք} հոգի. ծխով լցուել էր ամբողջ տունը, ծխողքը հազիւ

լ էր մի մաքրատուն: Մի քանի վայրկենից յետոյ, այս {երեք} մարդիկը, ամենայն ծանրութեամբ սկսեցին ընտրութիւն

կաց եւ մասնաւոր խնդիրների վերայ, որ տեւեց ամբողջ {երեք} ժամ: Բայց չկարծէք, որ իննսուն հոգին եւս խօսում

կութիւն: Բայց այս բոլորը չէ դեռեւս․ այնտեղ երկու {երեք} մարդ, միօրինակ դատապարտում են երկու կողմը եւս,

նք: Եւ այս է պատճառը, որ օրէնքը եւս հրամայում է {երեք} կանգուն խորութեամբ փորել գերեզմանը, այս պահանջու

ել է հայ ծնողներից, նորա երգը չէ եւ չէ հայերէն, {երեք} բառ Թուրքի, Թաթարի եւ չգիտեմ, ինչի իսկ Հայի մի

ուրբ Ստեփանոսի գրքից: Այս կը կարդաս կ'աւարտես եւ {երեք} անգամ կը փչես ջրի երեսը եւ ջուրը մի ոտք չկոխած տե

այլ յառաջ սողալով դէպի խօսողքը, յետ գնաց յանկարծ {երեք} քայլ: Պ. Յովնաթանեանցը չտեսաւ եւ չնկատեց այս կե

տապնդեց նորան եւ նա յառաջ եկաւ ոտքի մատների վերայ {երեք} քայլ: Նորա այդ երեք քայլափոխութիւնը կատարուեցաւ

առաջ եկաւ ոտքի մատների վերայ երեք քայլ: Նորա այդ {երեք} քայլափոխութիւնը կատարուեցաւ հինգ րոպէում, յետոյ

ողոցի մէջ, քաղաքի ծայրումը. շինուածքը փայտեայ, {երեք} պատուհանով, որ նայում էին դէպի ցեխոտ փողոցը, որ

ղեր, եւ այս բոլորի բաղկացուցիչ տարրական մասունքը {երեք} են - ջրածին, թթուածին, ածխածին, եւ այսպէս փայտ

հանքերի բաղկացուցիչ տարերքը երկու են, շատ սակաւ {երեք}, թէեւ կան բաղադրեալ հանքեր, բայց նոքա տարրական

հանք, որ բաղկացած էին առանձին առանձին երկու կամ {երեք} տարերքից, կարող են միաւորուիլ եւ մի ձեւ ու յատկո

եկոյեան զանգակահարութեան առաջին հարուածը, ուրեմն {երեք} ժամն էր ճաշից յետոյ: Այս միջոցին, գլուխը կախած

նր յակինթներով (եաղութ): Գլխի մազը շատ խնամքով {երեք} բաժանած եւ մի գէս հիւսած ընկած էր թիկնամիջումը ող

բռնած մինչեւ ոտքը. այստեղ հիւանդին ասում են, որ {երեք} անդամ թքանէ այն կապոցի մէջ: Մոռացանք վերեւումը յ

են տան շեմքի վերայ, եւ առաջարկում են հիւանդին, {երեք} անգամ անցանել նորա վերայով. սորանից յետոյ արդէն

ին: Թեթեւ թափողը բոլորովին աւարտելով իւր գործը, {երեք} անգամ պտուտում է հիւանդի գլխին կապոցը, եւ դնում

տուն, նորան հարցանում են. " ի՞նչ բերեցիր ", նա {երեք} անգամ ղենջակը թօթափելով հիւանդի վերայ, պատասխանո

ելի տեղ, այս գիշեր առաւել զարհուրելի էր... {Երեք} հատ եօթանասուն, ութսուն տարեկան, քրքրուած պառաւ

էին եօթն բլրի հողից եւ եօթն աղբիւրի ջրից. թուով {երեք} հատ էին նոքա. որոնց մէջ ամփոփուած էին թալիսմանակ

իսկ րոպէին անհամար քուրերով, որոնց հրաւիրում էին {երեք} պառաւները... Չկային այնուհետեւ մէջտեղումը ո

արդ այգու մէջ: Սեղանի ճակատում - առաջին տեղում, {երեք} ոսկեզօծ եւ թաւիշով կարած աթոռներ, որոնց վերայ եր

շով կարած աթոռներ, որոնց վերայ երեւում էին նստած {երեք} այնպիսի գեղեցիկ, մատաղահաս, տասնեւուեց կամ տասն

ագնուած էին միակերպ, եւ մին-մին գալով ողջունելով {երեք} օրիորդքը, նստում էին իւրեանց տեղերը: Բայց այնքա

ուստ ժամանակ, մինչեւ որ բոլորը, կարգով ողջունած {երեք} օրիորդքը, նստեցին իւրեանց տեղը: Երբ բոլորը ն

նստեցին իւրեանց տեղը: Երբ բոլորը նստած էին, {երեք} օրիորդներից մեծը վեր կացաւ տեղից եւ ասաց քաղցր եւ

նել սրտի մէջ, եւ ոչ մի ժանգոտած ութը փութանոց եւ {երեք} չորս փակով կղպած արկղի մէջ, ուր պահւում էին հարո

մատանու բռիլլիանտի վերայ, որ, քիչ-քիչ արժում էր {երեք} հարիւր մանէթ, բայց չգիտեմ ի՛նչ անձնասիրութենով ա

էր Վենետիկեան հասարակապետութեան ձեռքումը եւ ինքը {երեք} աշակերտով վաճառականի զգեստով նաւ նստեց եւ գնաց Զմ

իսկ որբացած եկեղեցին, հարսնացած միեւնոյն ժամանակ {երեք} փեսայի (այսպէս էին ասում այն ժամանակ), հարկադր

ասում այն ժամանակ), հարկադրուած է ներկայ լինել {երեք} ՝ որպէս թէ միմեանց ներհակ պատարագի խորհրդակատարու

իկոս չորրորդ Գերմանիայի կայսրը, ցուրտ ձմեռան մէջ {երեք} օր գլխաբաց եւ ոտաբոբիկ կանգնած եկեղեցու դռնումը,

թիւն հաւատամքին։ Այս այն գիրքն է, զոր 'ի ժողովն {երեք} ամօք յառաջ առաջի արարին նոքին իսկ չարախօսք, թէ բ

անձն էր Պապական պալատի մէջ։ Օրտիցը ինքը այս {երեք} ընկերները տարեց Պապի մօտ, որ շատ սիրով ընդունեց

ritus Dei est hic " (Հոգի Աստուծոյ է այստեղ) եւ {երեք} Կարդինալի վերահասութեանը յանձնեց այն պայմանները։

նկնդիրք անուանւում էին նոքա, որոնք արդէն երկու, {երեք} կամ աւելի եւս տարիներ փորձուած էին։ Գլխաւոր անդա

երի մէջ կար մի այլ միջին աստիճանակարգ " Ուխտապահք {երեք} ուխտերի"։ Կանոնադրութեան մէջ այս մասին ոչինչ չէ

ին ոչինչ չէ յիշւում, թէ ի՞նչ խորհրդով է կարգած։ {Երեք} ուխտերի ուխտապահքը զանազանւում էին ժողովողներից ն

ներով եւ այլ մանր մունր չնչին բաներով։ Զորօրինակ {երեք} տարեկան ուսման ընթացքի մէջ միայն երեք կամ չորս օր

։ Զորօրինակ երեք տարեկան ուսման ընթացքի մէջ միայն {երեք} կամ չորս օր կարելի էր Աստուծոյ վերայ խօսել (quae

ը, դեսպանութիւն ուղարկեցին Հռովմ, որի մէջ կային {երեք} հատ նորադարձ իշխաններ։ Պիոս IV Պապը շատ փաղաքշան

լորը, առանց բացառութեան, այս վճիռը յայտնուելուց {երեք} օրից յետոյ դուրս գալ Փարիզից, իսկ տասն եւ հինգ օ

երեսների վերայ չ'նկատէ նոցա ներքին ուրախութիւնը։ {Երեք} ժամից յետոյ, զկնի թագաւորի մահին դ'Էպերնոն դուքս

այս զարհուրելի կասկածը։ Թագաւորի մեռանելուց {երեք} ամսից յետոյ Յիսուսեանք ընդդէմ Պարլամենտին հրաման

յացնել Կարգի կանոնադրութիւնը ինքեան Պարլամենտին՝ {երեք} օր ժամանակ տալով։ Յիսուսեանք, երկիւղ կրելով, թ

եց, որ Կարգը նոյն կարգադրութենից երկրորդ պատճէնը {երեք} օր ժամանակից յետոյ մատուցանէ Պարլամենտին։ Նո

տական էին մերկանալ իւրեանց Յիսուսական հանդերձը եւ {երեք} օրից յետոյ կեանքի եղանակ որոշել, այսինքն՝ կացու

եւ ամենայն ժողովրդէանս ", քարոզում է խարտաւիլակը {երեք} անգամ, եւ ժողովուրդը կրկնում է երեք անգամ " արժա

խարտաւիլակը երեք անգամ, եւ ժողովուրդը կրկնում է {երեք} անգամ " արժանի է"։ Հերիք չէր այս, ինքը եպիսկոպ

ում է։ Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը բոբիկ ման է գալիս {երեք} գազ ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ եւ Արագածի զառիվ

մ վերջաւորութիւնը չէ, որ ունի այս ոյժը, այլ կան {երեք} ուրիշներ էլ, ինչպէս ում, իմ, ամ. սոքա էլ ճիշտ

ն բա՞յ չէ դարձել եւ միայն այն պատճառով, որ երկու {երեք} ժամանակի մէջ երեւում է եւ մնացած ժամանակների մէջ

որովհետեւ ինչպէս ձեռ-քե-րը, այնպէս էլ ձեռ-քեր-րն {երեք} վանկից են բաղկանում, իսկ թէ բայական վերջաւորութի

որ յոգնականը բազմավանկ է, մանաւանդ եթէ երկու կամ {երեք} այդպիսի սեռականք (վերջահոլով տրականն էլ պակաս չէ

ում է եւ ասում է, թէ երբ թափեցիր իմ վրայից երկու {երեք} հազար տարեկան փոշին եւ էլ հանեցիր կեանքի աշխարհը

ւ համար մեր նոր գրական լեզուն բառ չունի կամ երկու {երեք} բառ է գործ դնում այն գաւառական մէկ բառի տեղ, այն

ումը խօսելով Սոսենց վրայ մի անգամ ասում է թէ սոքա {երեք} եղբայր են (եր. 98), իսկ ուրիշ անդամ՝ թէ չորս

ս չէ կրում: Գեղամ է եղել Սօսի եղբայրը թէ Արշամ, {երեք} եղբայր են թէ չորս, դորանով այլ ընթացք չէ ստանում

ում է: Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը բոբիկ ման է գալիս {երեք} գազ ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ ու Արագածի զառիվ

նեայ, եթէ ոչ նոյնպէս անտիկեան, ըստ որում առաջին {երեք} դարերում քրիստոնէութիւնը քաղաքացու իրաւունք չունէ

յնպէս Բագրատ աղան (եր. 139-140), Սօսի անունով {երեք} ոչխար է առնում թուրքից եւ Սօսին ոչ միայն մէկ հատ

երեխաներով միասին նստելը, իրենց կեցութիւնը երկու {երեք} օր Ղազարապատի դրսումը մեզ տեղիք է տալիս ենթադրել

անշնչացած դիակը կենդանացնել, ես երկու հազար կամ {երեք} հազար տարուայ մեռած գնացած կանայքը՞ պիտի կենդանաց

իլ: Այս անուանուած բերքերից գէթ երկուքը կամ {երեքը} բաւական են հարստացնել մի բազմութիւն, որ արիաջան

կսուէր այս բանը եւ կը տեւէր մինչեւ ժամը երկու կամ {երեքը} ճաշից յետոյ. այս միջոցին երեսփոխանը ասում էր. "

իւր տեղում: Այս անգամ անթարթ աչքերով նայում էին {երեքը} միասին պտուկին. գլխաւոր պառաւի դէմքը առաւել զարհ

վերայ, երկուքը սպանուեցան, հինգը աքսորուեցան, {երեքը} ինքեանք հրաժարուեցան այս վտանգաւոր իշխանութենից,

յաշխարհի Ես թուեցի ցերեսուն կէս եւս ընդ այլ {երեքի} ։ Անպարտակիր մինչդեռ նա ՚ի մահ փութաց կամակար,

որպէս պատմական աշխատութեանց վրայ, ապա ուրեմն այս {երեքի} մէջ առաջինն է Ղազար Փարպեցին, որի պատմութիւնը՝

էս թմբուկի կաշի եւ բոլորովին կապոյտ, լերդագոյն, {երեքի} բերանի մէջ ոչ մի ատամ չկար: Երկայն եւ չոր քթերը

կ դու արդեն սկսել ես 2-ին գալ: 2-ը անց կեսին կամ {երեքին} երբեմն մենք ճաշում ենք, եւ դրա համար էլ այդպիսի

դ նմա չքոտի հիւրընկալաւ այր հովուաց։ Արքայազունք {երեքին} պատարագօք մինչ ՚ի տես Ներկայացան օծելոյն, ե

պարոնքն ինձ վէքիլ եւ կտակակատար են, վասնորոյ եւ {երեքինն} ՚ի միասին մին կամքով եւ մին խորհրդով աշխատեսցին ի

կդ՝ մինը Նախիջեւան հասածովդ, իսկ երկրորդը մարտի {երեքից}, ստացա անկորուստ եւ ինչ որ գրել էիր՝ կարդացի տե

ղծել մարդկային ճարտարութիւնը: Երեւում էր, որ նա {երեքից} մեծն էր: Նոցա մազերը խարտեաշ, երկայն, թափւում

ս մտածելու, որ առաւել օգտակա՛ր է քեզ, քան թէ իմ {երեքկոպէկեան} այցելատոմսակը, որ, անտարակոյս, քեզ, տանը չգտա

, սուրբ գրուանի գին, եղբօրորդու հետ միասին։ Այդ {երեքն} էլ հոգեպէս եւ մարմնապէս կրթուած եւ դաստիարակուած

րոնք ստացե՞լ են, արդյոք: Բայց այդ մասին կխոսենք {երեքշաբթի}: Խնդրում եմ աշխատես քեզ հետ բերել " Սոս եւ Վարդի

ոս եւ Վարդիթերն " ու " Վերք Հայաստանին"։ Մինչեւ {երեքշաբթի} կարելի է գտնել ընկերների. մոտ: Չէ՞ որ հանրային

նրա մասին խաբրիկ ստանալ, իհարկե քեզանից, մինչեւ {երեքշաբթի}, եթե ինքդ մոտ օրերս ստանաս: Ողջունի՛ր նորին գեր

ամներիս, եւ սպասում խոստացած մեր տեսակցությանը՝ {երեքշաբթի}: Ընդմիշտ քո Միշել Հ. Գ. Երիտասարդ Նա

գրած նամակդ: Այն գրքերը, որ դու ուղարկել ես ինձ {երեքշաբթի}, ես նույն օրն էլ վերադարձրի պ. պարետին, ենթադր

Բայց թէ պրծանք այս անգամ Գոնէ՛ կոտրած {երեքով}, Այլ յաւիտեան չենք տեսնիլ Հայլին իւրե

ու կես ժամանակով Սահակն ալ պիտի գա, միասին կգանք {երեքս} էլ աստուծով: Այս գիրիցս քանի մի օր առաջ մի գիր գ

եւ աճեցուսցէ զբողբոջ լեզուին, որ նոր ուրեմն յետ {երեքտասան} դարուց ձմեռոց պտկեալ ի ստեղէնս, եւ խոստանայ զպտո

ես ասեմ- ասես եւ լսեմ, եւ ընդունիս ոչ։ Ահաւասիկ {երեքտասաներորդ} Գրիգոր սրբազան պապն հրովարտակ եհան վասն Հայոց, յ

նի պահեալ զթերաշունչ կենդանութիւն մինչեւ ի վախճան {երեքտասաներորդ} դարու: [Ի սոցա գրաւոր վաստակաց զարդիս հասանեն ի

չս նկատել եւ ճանաչել զիրողութիւնս աշխարհի]: Զկնի {երեքտասաներորդ} դարու, խայտաճամուկ կերպարանագործութեամբ ժամանակի

ւթենէ կարծեօք յերբեմն ժամանակի, այն է ի կատարածի {երեքտասաներորդ} դարու, աբեղայամիտ դպրոցականք, ախոյեան յարուցեալ

դարուց, այն է սկսեալ ի հինգերորդէ մինչեւ ցվախճան {երեքտասաներորդ} դարու, պերճացեալ ընտիր հայախօսութեամբ կործանի ի

ալ զարձակեալն ՚ի վեհափառութենէդ կոնդակ օրհնութեան {երեքտասներորդէ} ամսեանն Մարտի համարաւ 132, զոր ընթերցեալ բազում

ազգս բաժանեալ ի Ստեփանոսէ, զոր յառաջ բերէ Յովհան {Երզնկացի} ի մեկնութեան հին քերականութեան: Գրականութիւն լեզ

Եդեսացի՝ քարտուղար Լեւոնի Արքայի Հայոց: Յովհան {Երզնկացի} Պլուզ, որ մանաւանդ յայտնի է հանդիսի հայկական դպր

մ ինձ: Երեք ամիս է՝ ոչինչ լուր չունէի նորանից, {երէկ} ստացայ մի նամակ, որի բովանդակութիւնը, արժանի լի

նում ինձանից, պատճառը ո՞րն է: Ապրանքը իմը չէ՞, {երէկ} վաճառում էի տասնի, այսօր քսանից պակաս չեմ տալիս

28-ից գրուած: Այսօր առողջութիւնս լաւ է, քան թէ {երէկ}: 30-ին այսօր քինա սկսեցի ընդունել, եւ առողջութի

դունել, եւ առողջութիւնս անհամեմատ լաւ է, քան թէ {երէկ}: [Յուլիսի] 1-ին տեսութիւն եղբօրս, Մարտին Մակար

կուած է 8-ին: Այսօր առողջութիւնս լաւ էր, քան թէ {երէկ}: Երեկոյեան գլուխս էր ցաւում եւ թուլութիւն ունէի

շարունակւում է, թէեւ փոշին չեմ ընդունում, թէեւ {երէկ} էլ միայն մի անգամ եմ ընդունել: Սաստիկ թոյլ եմ:

նա նկարել գիտէ... այո՛, նորա բանն է, անիծածը {երէկ} երեկոյեան երեւի լսել է իմ ձայնաւոր խորհրդածութիւն

րկաւոր էր. միւս այլ բաները վաղուց պատրաստել էի: {Երէկ} երեկոյեան, սպասաւորս գտել էր մի այդպիսի հաւ, եւ

ղ են հնձել մեր որդիքը եւ թոռները: Հայերի համար, {երէկ} եւ այսօր նոյն եւ միշտ. չեմ ասում յաւիտեան, որով

դէմ, երբ աշխարհ, արարած իր աչքով տեսնում է, որ {երէկ} մորմից չարաչար խայթուած (?) աղջիկը, միւս օր ող

կարդում իւրեանց գլխին, իսկ Ասիան մոռանում է միշտ {երէկը}. այսօրը է նորա Աստուածը, որ պաշտում է, վաղը ի՛

էի տալիս: - Շատ բարի, Ձեր մռայլութիւն, ես {երէկի} արդէն յանձնել էի նորա գործերի մատեանքը քարտուղարի

, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {երէկուայ} թուականով, որով ուղարկեց " հասարակաց շահի " հաշի

, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {երէկուայ} թուականով: Յայտնում է, թէ Սուլթանը նոյեմբերի 24

eus բառի ճիշդ թարգմանութիւնը լինելով, որպէս արհի {երէց}, երիցապետ, աւագ երէց (ինչպէս եւ Փարպեցին էլ աս

թիւնը լինելով, որպէս արհի երէց, երիցապետ, աւագ {երէց} (ինչպէս եւ Փարպեցին էլ ասում է՝ աւագ քահանայութ

ի Պապը. ո՛ւր մնաց, որ Յովհաննէս Աւետարանիչը լոկ {երէց} է ստորագրում։ Բայց ընդդէմ ենք եւ չենք կարող թոյլ

ենք, մեծ ազդեցութիւն ունէր իւր եղբօր վերայ իբրեւ {երէց} քոյր: Այն միջոցին երբ Աղուանեանցը բարկացած ճեմու

տարեգրութեան համարի նախապատիւ քան զայլս: Ղեւոնդ {երէց}, հեղինակ պատմութեան Մահմեդի եւ խալիֆաց արաբացւոց

, Օրիորդը պատասխանեց հեգնելով. " Նա {երէցն} է, իսկ ես կրտսեր հարազատ... " - Բայց ո՞վ է

բար բերում էք: Hy, գրենք սրբազանին ` {Երէցփոխին} դուրս անի, Սարկաւագն վարդապետ, Տէրտ

նայն բան մութն է ու զարհուրելի, եւ ամենայն երկու- {երէք} բառից յետոյ պատահում են անպատճառ մռայլ եւ խաւար բ

կամ դժոխքում, Կառած, կապած, թէ արձակ: {Երէք} անգամ պտոյտ գալով խարուկի չորս կողմը, այս երգը ա

ր, Աստծու սիրուն, խնայեցէք ժողովրդին, իրաւունք {երէք} նորան։ Նախ՝ որ ոչ մի տեղ այդպիսի խօսակցութիւն չ

Գարեգնի տան մասին գրեթէ մենք ոչինչ գիտենք: Երկու- {երէք} տեղ, իբրեւ մի անհագագ բան երեւում է նորա մայրը,

լսում, հարսի անունն անգամ չգիտենք: Հազիւ երկու- {երէք} անգամ տեսնում ենք Անոյշին եւ լսում ենք նորա խօսքե

սությունը եւ հույս ունիմ, որ ամեն բան այնպես լավ {երթա}, որ թշնամիք ամոթապարտվին։ Կարդացած կլինիք " Մեղ

աստան ", - Ասաց գազանն անբաղդիս, - " {Երթա՛նք}, երթա՛նք գերեզման, Այս է յոյսը աշխարհիս "

- Ասաց գազանն անբաղդիս, - " Երթա՛նք, {երթա՛նք} գերեզման, Այս է յոյսը աշխարհիս"։ ԼՍ

լոնեան խառնակութիւն: Այսպիսի կերպով գործ յառաջ կ՚ {երթա՞ր}: Գործարանը բարեկարգութեան մէջ պահելու, եւ այդպէ

որի հետ Ձեր նամակի հիման վերա խոսեցա, հոժար ենք {երթալ} Հնդկաստան, վերոհիշյալ ազգային գործի պատճառով, հ

ան հանե կամ ինքը տա մայիսի 1-ից մինչեւ օգոստ. 15 {երթալ} Սամարի գավառը, Սամարից 60 վերստ հեռի, կումիս խմ

ական նաւաբեկութենից յետոյ, հարկը ստիպում է նորան {երթալ} ենթակայանալ մի կոպիտ յարաբերութեան, որ լինում է

կեսցուք. թագաւորն եւ ամենայն ժողովուրդքն հանդերձ {երթալ} հասանէր 'ի ցուցեալ տեղի հրեղէն սեանն ոսկիակալ խար

չլինի: Միջին դարերում, ջուրը կարող էր ուր ասես {երթալ} մի գաւազանի զարկելով, թերեւս, ձորից դէպի վեր,

ւ՛ր է աղճատանքը ` եթէ ասում ենք " հաց տուր ինձ "- {երթալ} ի տուն, - տուն երթալ. եւ այլն, եւ այլն: Սոքա բ

ասում ենք " հաց տուր ինձ "- երթալ ի տուն, - տուն {երթալ}. եւ այլն, եւ այլն: Սոքա բոլորը տղայական չնչին

նոսի չար աչքից. դորա ճարն էլ Պէտքականենց Համազին {երթալ} " օխտը ձիու մուննաթ " անելն է, որ գայ աղօթէ ու բ

ւքը եւս կապակից են իրար հետ եւ մինը չէ կարող առաջ {երթալ} առանց միւսին, մինը չէ կարող յետ մնալ եւ աւերուել

ոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ: Այսօր իմացայ Այվազին վաղը {երթալը}: [Յետոյ աւելացրած] Այվազը գնացել է 4-ին: 3-ին

սկ յունիսի մէջ, ես նոյնպէս միտք ունիմ... - {Երթալո՞ւ} դարձեալ, - հարցրեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ո՛ր

Յովհաննէս աղայի Երեմեան, թէ Մօնսինեօր հրաման ետ {երթալոյ}, երբ նա ինքն առաքեցաւ 'ի նոցանէ առ Մօնսինեօր Քոր

վանուի: Եւ մինչեւ այս, ընդհանրական աղքատութիւնը {երթալով} պիտի զօրանայ եւ հասնի հսկայական աստիճանների:

լով երկրագործութիւնը թէ՛ կամայ եւ թէ՛ ակամայ, եւ {երթալով} եւ բնակուելով քաղաքի մէջ, ոչ միայն փոքրացնում է

չէ, այլ զօրութիւն չունի, որովհետեւ թանգութիւնը {երթալով} զօրանում է: Մի մարդ, որ սորանից տասն տարի առաջ

այն ապրանքը, որի հում նիւթը, շատ անգամ Ասիայից {երթալով} Եւրոպա եւ պատրաստուելով այնտեղ, հասնում է դարձեա

երութիւնը աւելի շօշափելի է։ Բայց, աստիճան աստիճան {երթալով}, տարբերութիւնը թուլանում է։ Քանաքեռի եւ Երեւանի մ

իւղ կրելով, թէ մի՞ գուցէ այս երիտասարդ մարդիկը, {երթալով} իւրեանց հայրենիքը եւ ծնողաց աղաչանքին ականջ դնելո

կը տեսնէ, որ ժողովրդի խօսած լեզուի հոսանքին հետ {երթալով} ՝ յատկացուցիչը միշտ նախադաս է գործածված։ Նոր

հատների աճելութիւնը եւ սորա օրէնքը, քայլ առ քայլ {երթալով} նորա իւրաքանչիւր գլխաւոր մոմենտների քամակից մինչե

այլ շոգենալ, որ զեզերբ քերեալ Միջերկրական ծովուն {երթալոց} էր ՚ի Մարսէյլ եւ ըստ այսմ, զառաջինն զկայ առեալ զ

շոգենաւ, որ ընդ եզերօք նաւել Միջերկրական ծովուն {երթալոց} էր ի Մարսէյլ եւ ըստ այսմ զառաջինն զկայ առեալ ՚ի Ն

որ ան նարա համար բան չէ, սրբազանը նարա գալու եւ {երթալու} խարճն քաշելեն ետեւ, իրեն ալ լավ կշահե, ատ կողմա

, եթե հոսեն ելած ըլլանք, զերե միտք ունինք Քիշնեւ {երթալու}, հոն կուգա, արդխ դուք գիտեք: Աս գրածներում համ

ւնվարի 1849 ամի յՕդեսսայ Երբ որ սահի Քիշնեւ {երթալու} ըլլանք նե, ես ձեզի կիմացունում, որ ինչ տեղ գիր

րբազանի մասին կգրիս նե, սուտ բան է, նա Էջմիածին {երթալու} չէ, այլ թշնամիի խոսք է, ես եւս ոչինչ բանից խապե

ծախք կնշանակե. քաղաքը 800 ֆունտ ստերլինգ եւ մեր {երթալու} ժամանակ կտա մեզ այդ գումարը երկու (այսինքն 400-ա

ը Ռոստով հանել տաս եւ ինձի խրկիս անպատճառ: Ես իմ {երթալու} տեղես կգրեմ իսկույն, բայց մեկ քանի օր դեռ կմնամ

դուրս կուգամ այստեղից Սամարի գավառը խըմըզ խմելու {երթալու} եւ արդեն մեկ ամիս է, որ մինիստրից խնդրել եմ եւ ա

ծ չիմ: Հույսս խըմըզին վրան է, մեմ ալ տաք տեղ մը {երթալու} դիմացի ձմեռը կամ Նախիջեւան մնալու. արդխ նայինք,

իա եւ Աւստրիա եւս գնալու լինիմ, նոյնպէս կարող եմ {երթալու} հրամանագիր ստանալ Պ. Իսահակեանցից: Ցնծա՛, Շահբ

արող հարսանիք առնել, ինչպէս կամի, թո՛ղ գնայ գայ {երթալու} տեղերը, յետոյ տեսանենք Աստուած ի՛նչ կը տայ, - աս

ինին երեւանցի ուխտաւոր երիտասարդքը, որ Հանա-վանք {երթալու} ժամանակ, ճանապարհի վրայ, ընկան իրենց բարեկամ Գա

լինի մարդու սիրտը եւ վիճակը: Ինչպե՞ս կլինի, եթե {երթամ} Նազարյանցին 200 մանեթ խնդրեմ, այստեղ 100 մանեթը

: Մտածեցի, մտածեցի, ուրիշ ճար չգտա, ասացի {երթամ} կանդիդատի քննություն տամ, գոնե մեկ տեղ կգտանեն,

էին. Կրօնի ծէսերը պահելով, Անշուշտ կ՚ {երթամ} արքայութիւն"։ Ուրախացի՛ր, դու Հայա

նք, որ ուրիշ ժամանակ չէր գործ ածում: - Ես կ' {երթամ} նորա մօտ եւ կ'ասեմ, որ թողու այժմ այդ բանը մի այ

ստատ յոյս եւ հաւատ ունենալ իմ վերայ, ես իսկոյն կ՚ {երթամ} դրացու տուն եւ կը խօսեմ: - Բացի դորանից այնպէ

սի վերջը, իսկ յունիսի վերջին ղրիմցի տղայոց հետ կ՚ {երթամ} շոգեշարժ նաւով Կոստանդնուպոլիս, այնտեղից նոյնպէս

մը ես արդար ըլնիմ. վա՞յն էկել ա ինձ տարել, թէ կ՚ {երթամ} մովրովին կը գանգատեմ, երբ որ քեզ կ՚ուզի նա, հետ

սար Խալֆայի բոլոր տաղերը Զիս քո սիրոյն, Արիք որ {երթամք}, Գարունն է բացուէր... Երգի կախարդիչ շարու

հիմա մեր ժողովուրդն էլ իննեւտասներորդ դարու մէջ կ՚ {երթայ}, բայց մեր հոգեւորականաց դատողութիւնը դեռեւս եօթն

ինքնուրոյնաբար շարժուիլ եւ գործ կատարել, կուլ կ՚ {երթայ} մի ուրիշ աւելի գործունեայ եւ խելացի ազգութեան. ա

էին այս տեսակ ազատութեան անհնարաւորութիւնը: Ո՛ր {երթայ} 23 միլիոն ժողովուրդ, անհող եւ անկայան, ի՛նչ գոր

ն աշխարհների հասարակ ժողովուրդը թողու իւր հողը եւ {երթայ} մայրաքաղաք կամ այլ գաւառական քաղաքներ: Ասել հարկ

նը կարող է նորան փրկել: - Ուրեմն բոլոր ազգը {երթայ} երկրագո՞րծ դառնայ։ Այդ անհնարին մի բան է եւ չկատ

օրուայ ճանապարհով: Մեք չենք ասում, թէ հայը {երթայ} սկսանէ իւր երկրագործութիւնը Բաբելոնի սահմաններում

տալ նորան բաւական վարձ, թողունք եւ այս, ի՞նչպէս {երթայ} նոր ի նորոյ ծառայ դառնայ այդ հասակում: Բայց այստ

ողմ, որ շնչէ, որ ոչ գիտէ, ուստի՛ գայ կամ, յո՛ {երթայ} "։ Չէ՛, այս անբնական մի գործ է, եւ ազգի կաթուա

տի եւ իբրեւ Փիւնիկեցի վերջացան: " Ազգ գայ եւ ազգ {երթայ} ", - ասում է բանաստեղծ-թագաւորը։ " Իսկ մարդը յա

, աղքատ մարդ է անպաշտպան։ Ահա թէ ո՛վ այց կ՚ {երթայ} մեր սիրելւոյ դամբանին, Այո՛, կերթայ շաղղակ

նան միշտ հլու: " Կը փշրէ շղթան... կ՚ {երթայ} Հայաստան ". Հա՛, հա՛, հա՛, այդ էր պակաս

, իսկ միւսը 23-ից: 24-ին գրեցի պատասխանը, որ կ՚ {երթայ} 25-ին: 27-ին ստացայ մի նամակ եւ պատասխանը գրեցի

տացայ մի նամակ եւ պատասխանը գրեցի նոյն օրը, որ կ՚ {երթայ} 28-ին: 28-ին ստացայ մի նամակ. պատ[ասխանը] գրեց

ստացայ մի նամակ. պատ[ասխանը] գրեցի 29-ին, որ կ՚ {երթայ} 30-ին: Այսօր ինձ յայտնեցին, թէ Զատկին տեսութիւն

: 11-ին նամակ ստացայ. պատասխանեցի 12-ին, որ կ՚ {երթայ} 13-ին: 14-ին նամակ ստացայ, պատաս[խանեցի] նոյն

14-ին նամակ ստացայ, պատաս[խանեցի] նոյն օրը, կ՚ {երթայ} 15-ին (12 շիշ գինի): 15 -ին յայտնեցին, թէ գին

ռնգեղջիւրը, թէ չէ: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 23-ին: 25-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Եզեանցի հետ:

խանեցի եւ գրեցի մի առանձին նամակ մեր տունը, որ կ՚ {երթայ} 29-ին: 29-ին նամակ ստացայ առանց ամսաթուի: Սիգա

ում են, թէ Կալկաթայի երեսփոխանութեան թուղթը պիտի {երթայ} եղած մայիսի 1-ին: 7-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ

երթայ եղած մայիսի 1-ին: 7-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 8-ին: 9-ին նամակ ստացայ եւ Բոկլի գիրքը, ուր գրո

ց եւ 10 նարինջ: 18-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚ {երթայ} 19-ին: 20-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգո

23-ին նամակ գրեցի Ղազարոս եւ Սերոբ եղբարցս, որ կ՚ {երթայ} 24-ին. Սերոբի նամակը թուեալ է մայիսի 26-ից, փոշ

ցի եղբօրս, մեր տունը եւ Մատթէոս սրբազանին, որ կ՚ {երթայ} 14-ին: Սրբազանի նամակը սխալմամբ թուեալ է 12-ից:

իցս նոյն օրից գրած եւ նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 21-ին: 22-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գր

րիցս, նոյն թուականից: 27-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 28-ին: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 28-ից գրու

մ է կամաց-կամաց: 3-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚ {երթայ} 4-ին: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, 6-ից գրուած

թիւնը եւ Լուիսի գիրքը, նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚ {երթայ} վաղը: Այս նամակը պատռեցի, չուղարկեցի: 11-ին առ

ուած է: 12-ին այսօր նամակ գրեցի եղբօրս, որ եւ կ՚ {երթայ} իսկ: Նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից արձակած, երեւի

ցս այսօրուայ թուականով: 18-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 19-ին: 20-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ գրքեր:

Մ[արգարեանի] գալուստը: Իսկոյն պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 25-ին: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած

տ թաբակ: Օգոստոսի 1-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚ {երթայ} 2-ին: Տկա՛ր եմ: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ

ւղարկեց մի ֆունտ թաբակ: 15-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: Առողջութիւնս բաւական միջակ է: 17-ին նամա

նոյն թուականով գրուած. 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը եւ խնդրեցի շերամադարմանութիւն եւ պակսիմատ:

թուականով եւ 1 ֆ[ունտ] թաբակ: Պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը առաւօտ, այսինքն 13-ին: 14-ին նամակ ստացայ

ետրակներով եւ խաղողով: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս երէկուայ թու

տնում է իր տկարութիւնը: 26-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 27-ին երեկոյեան նամակ ստացայ եղբօրիցս, ո

շատ զարմացնում է ինձ: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 11-ին: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թո

ւայ թուականով եւ խաղող: 17-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը, այսինքն 18-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրի

24-ին պատասխան գրեցի թէ եղբօրս եւ թէ Վադուժին. կ՚ {երթայ} 25-ին: 28-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Բուդաղեանցի հե

իցս եւ 1 ֆ[ունտ] թաբակ: 30-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 31-ին: Նոյեմբերի 4-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ ա

յ 13-ից գրուած, որին նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 15-ին: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրո

վ եւ մունշտուկներով, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 21-ից գրուած

նամակ գրեցի եղբօրս 28-ից ստացածիս պատասխան, որ կ՚ {երթայ} վաղը: Դեկտեմբերի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյե

ղբօրս, Աւտուշին, Գաբրիէլին եւ Բերբերովին, որ կ՚ {երթայ} վաղը: Նախիջեւան գնալու թղթերը թուեալ են 7-ից:

քեր, ձուկ եւ պակսիմատ: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս երէկուայ թուա

խաղող, գիրք եւ թաբակ: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնո

, Հիւսիսափայլ եւ Կռունկ: 2-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 7-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, դրսուանց, հա

խիջեւանի լուրեր: 9-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականի

նամակ ստացայ եղբօրիցս, 30-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: Փետրուարի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյ

մակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 3-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տեսո

ւ պատասխանեցի, բայց վերակացուն մոռացել էր, եւ կ՚ {երթայ} միայն 8-ին: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրի

, թաբակ եւ տետրակներ: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 13-ին: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 16-ին տեսու

գիրքը դարձուցի: 19-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚ {երթայ} 20-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 23-ին տեսո

որ բացին բերդակալի մօտ: 26-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնո

ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը պատասխանեցի, չգիտեմ երբ կ՚ {երթայ}: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրածիս պատասխա

սիսափայլը, 1864 №2: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 13-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տ

նամակ ստացայ եղբօրիցս: 16-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 18-ին նամակ ստացայ: 20-ին տեսութիւն եղբ

բօրիցս 22-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 27-ին տես[

ցայ եղբօրիցս եւ թաբակ: 29-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: Մայիսի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օր

մակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 9-ից գրուած:

մակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: [Յետոյ աւելացրած] Այս թուղթը չէ գնացել: 1

ւած, նոյն օրը պատասխանեցի: Յոյս ունիմ, թէ վաղը {երթայ}: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից ` 2

բօրիցս 27-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: Յունիսի 1-ին երկրորդ անգամ կանչեցին ինձ ծե

մակ ստացայ եւ խաղող, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 30-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 31-ին տեսո

եղբօրիցս նոյն թուականից, 3-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 4-ից գրուած:

եղբօրիցս 8-ից գրուած: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 11-ից գրուած

ր լուսաւորեսցէ հոգին: 8-ին պատասխան գրեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, ուր գտայ եւ

նամակ ստացայ եղբօրիցս: 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} 23-ին: 24-ին նամակ ստացայ գրուած 23-ից. թէեւ ս

բօրիցս 27-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 29-ից գրուած

րիցս 10-ի երեկոյից: 12-ին պատասխան գրեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Աւտուշից,

կուած է] 23-ին: 18-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Փաւստոս Բո

եւիչի] առողջութիւնը: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: 29-ին նամակ ստացայ 27-ից գրուած: 30-ին

ց վերադարձը Փարիզից. նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚ {երթայ} վաղը: Նոյն օրը գրեցի եւ առ Ֆ[եօդո]ր Իւան[ովիչը]

րիցս 23-ից գրուած, նոյն օրը պատասխ[անեցի], որ կ՚ {երթայ} վաղը: 27-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 25-ից գրուա

ուած էր Ուռհա քաղաքում Հայոց ՌԻԸ թուականին: Ձեռս {երթայ}, գիրս մնայ, տկար մարմինս ի հող դառնայ: Յիշեցէք

էի նշանակել: - Կը հրաւիրես, ծանօթ կը լինի կ' {երթայ}, - իսկոյն պատասխանեց պ. Մարկոսը: - Ինչ բանե

հանգստացած: - Ասում է, թէ Յիսնակին Ղրիմ պիտի {երթայ} եւ մինչեւ զատիկ այնտեղ պիտի մնայ, իսկ առաջի պսակ

իտի մնայ, իսկ առաջի պսակներին Սուրբ Կարապետ պիտի {երթայ}: - Լաւ հաշիւներ են. այսպէս պիտի առնէ, այնպէ

մեզ պաշտող. Վստահ եղէք, քուրիկներ, Մեր գործը կ՚ {երթայ} յաջող: Հասիք, հասիք, քուրիկներ, Մեզ աշխարհի

դունելի է սուրբ կուսին անհաւատի պատժուիլը, ձին կ' {երթայ} այնպիսի ճանապարհով, որ անպատճառ կը հանդիպէր Մաւր

սարակաց փոխադարձ գործակցութեամբ լեզուի գործը առաջ {երթայ} ։ Բացի սորանից, վեվի տեղ ու գործ դնել այնտեղ

տիչը, - ձեզ յայտնի է, որ ես դեռ անցեալ տարի պիտի {երթայի}, եթէ եղբայրս չվախճանէր, բայց այս տարի անպատճառ

ռ հերիք չէր, եթէ բարբառները առանձին առանձին առաջ {երթային} լոկ իրենց շրջապատի վերաբերութեամբ։ Ո՛չ, մշակութ

gallais"։ Յետ ստանալոյ զպատասխանի առ այս {երթայց} առ նա եւ խնդրեցից զհրիտակն, զորոյ յանցուցանել ի

տուղ ինչ: Ինչ եւ իցէ, այժմ ամենայն հոգեւորականք {երթան} առ նա, այլ ես չհանդուրժեալ, ես գալով աշակերտ տ

իպուածում եւս ամենայն ջանք եւ աշխատութիւնք զուր կ՚ {երթան}, եթէ դուք չմերկանաք ձեր վերայից անհոգութեան դատա

կայ մի կոյս գեղանի: Րամ-րամ մարդիկ կ' {երթան} այնտեղ, Բայց ո՞վ տեսաւ նորանցից Այն ա

րից վեր Գրեց անուն բոցավառ, Թող գան, {երթան} բիւր բիւր դարեր, Նորան չի տիրիլ խաւար:

առ, Սուրբ Կարապետից եկողները ուղիղ Սուրբ Գէորգ կ՚ {երթան}, ինչպէս նաեւ գնալու ժամանակ Սուրբ Թորոս: Նոր

ն մեզ, իբրեւ օրինակ, հարկ է, որ խրատուինք եւ չ' {երթանք} այն ծուռ ճանապարհը, որից եւ գնացողը կամի յետ դառ

ներուդ՝ ախմախ, յիմար, պակաս կանչել։ Արի՛ {երթանք} շուտով խանութ մեր զանազան հնարքով Ապրանք ծախ

ստեղծեց, կասեն կելլան ման կուգան, Բայց որ {երթանք} մենք խանութը բարեւ կուտանք ամենուն Եթէ աղայ

ը շինել. հերիք է, եթէ միայն այդ ուղղութիւնով առաջ {երթանք} ։ "Ասւում է լսուելու համար" եւ "Գլուխ վեց

ն բալքի էս սովորոյթքը վերցուի"։ Բայց մենք {երթանք} դարձեալ Աշտարակ: Ասենք թէ Աշտարակը այգեգործ

մենք չենք կարող ուտել։ Չենք ուզում ասել, թէ {երթանք} Իտալիա եւ Իտալացոց ստիպենք թողուլ իրենց լատիներէն

վ մեր գրածը կարդացողին։ Այս պատճառով ասում ենք՝ {երթանք} Իտալիա եւ այնտեղ Իտալացոց, որ պիտի պսակուէին իրե

լուսի կարապետը։ Չկա՞յ այս։ Բուեր եկէք, եկէք, {երթանք} դարձեալ մեր աւերակների խաւար անկիւններում մեր գլո

նք: Այս գիրս առնելէդ ետքը, անպատճառ ճիճայիս {երթաս} եւ գիրս կարդաս ու ինձիմեն ալ արապաներով բարեւ անի

կիզեալ Ջրոյ կենդանւոյ ի խնդիր Վառիս, {երթաս} զոտս ամբարձեալ Եւ խոյզ քո ոչ առաւիր,

ընդունելը եթէ քեզ համար փիլիսոփայութիւն է, բարով {երթաս}: Մարդը իր կեանքը չէ տանում առաջուց նշանակուած մի

սը: - Մնաս բարեա՛ւ, - ասաց Շահումեանցը: - {Երթաս} բարեա՛ւ, սիրական, - պատասխանեց Մանուշակը ` բաժան

ա խայրախը թանկ է տեյին, ցուրտին այդ կսկիծով պիտի {երթար} ու զարարի ալ պիտի հանդիպեր, զերե 1 ամիսեն շուտ ա

եր նէ, շատերուն պէս ազգատեաց կ՚ըլլար եւ դժոխքը կ՚ {երթար}... Մխիթարեան համախոհք ասոր ըսելիք ունի՞ն. ի

՝ որ հորերուս ատեթով, Աստուած պաշտէր, ժամը {երթար}, պասը պահէր հաւատքով, Արի՛ բա՛ց թող այդ ու

ենդանի բարբառը մշակելու, որով անտարակոյս յառաջ կ' {երթար} մեր ազգի լուսաւորութիւնը, եւ թէ վերջ ի վերջոյ պի

րտաքին բարեկարգութիւնը պահելով, մեծաքայլ յառաջ կ՚ {երթար}, հիմնադրի մեծ խորհրդին համաձայն եւ շատ արգասաւոր

ետ ո՞ւր է մտնում հնոցը. յայտնի է, թէ իր սենեակը կ' {երթար}, ինչպէս եւ ասում է Եբրայական բնագիրը։ Հայկազ. բառ

նորա եւս խօսք հասկացնել։ - Մնաք բարեաւ: - {Երթաք} բարեա՛ւ, ողջունեցէ՛ք խնդրեմ Վարդ-խաթուն տիկինը:

ձեզ հաճոյ է: - Ուրեմն, մնացէք բարեա՛ւ: - {Երթաք} բարեաւ, շատ շնորհակալ եմ: Այս ասելով, մի ճր

, - լսուեցաւ Շահումեանցի ձայնը վերջին անգամ։ - {Երթաք} բարեա՛ւ, - պատասխանեց նորան Թիւթիւնճի-օղլուն, դո

ս միաձայն ողբան բովանդակ մերազնեայք ՚ի Կալկաթայ, {երթեալ} վատնէ զամենայն զոր եթող հայրն իւր եւ ՚ի վճարիլն վ

դ երեսը։ § 21. Բնագրում այսպէս է ասած. " Եւ {երթեալ} 'ի Սիւնիս կեցի անդ ամս երկուս, զձմեռն 'ի քարայրի

պէս անուանում է Մուշէին Սիւնեաց եպիսկոպոս, երբ " {երթեալ} 'ի Սիւնիս կեցի " ասելուց յետոյ, նոյն երկրի վերաբ

ստան: Յաւուրսն յայնոսիկ Վռամշապուհ արքայ Հայոց, {երթեալ} ի Միջագետս ըստ հրամանի Վռամայ արքայի Պարսից՝ լու

մն պահանջեալ խոստմանցն: Առեալ հրեշտակին զԱբել եւ {երթեալ} առ Դանիէլ՝ հմտանայ քաջ նշանագրացն եւ դարձ ի ժողո

որան չէ կարելի գամել արեւելեան փոքրիկ դռնակը, եւ {երթեւեկ} առնել քամակի կողմից շուրջանակի, յատակը փոխել, պ

Եւ ոռոգի այն ինչ հերկեալ Անդաստան ընդ {երթեւեկն}... Քամեալ զբաժակ սիրահոսան Իբրեւ զեր

քով լսեց թատրոնական աղջիկների կոմս էմմանուէլի մօտ {երթեւեկութիւն} ունենալու պատմութիւնը: Նա, ինչպէս համարում էր ի

յց դողում եմ բոլոր մարմնով երկիւղից: {Երթում} եմ ես... բայց ամպի պէս մի պատկեր Հեռուիցը

րբերություն չէ, որ մեկ ամանով սյուլուկը շալկե ու {երթս}, հազարավոր բաներ կան, կարծեմ որ փոքր ի շատե դու

վ եւ դրութեամբ կաթողիկոսական կնքոյ. ի 10 հոկտեմբ[ {երի]}, 1860 ամի, ի սուրբ աթոռս Էջմիածին ", ի բնագրի

ծ. երեսփոխան Մ. Նալբանդեանց Ի 10 Հոկտեմբ[ {երի]} 1860 ամի ՚ի սուրբն Էջմիածին Նորին յա

օգուտ դպրոցին եւ տպարանին Նոր Նախիջեւանայ, որ առ {երի} ամրոցին Ազովու, մերձ իբր զութսուն հազար հունս,

մ է ` ա) նամակս մինչեւ այժմ չստանալը, բ) Բերբ[ {երի]} եւ այլն Փարիզից գալը եւ երրորդ, որ ցաւ է ինձ,

արին անէ: 7-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս հետ] եւ Բերբ[ {երի]}: Առաջ[իկայ] տեսութիւնը 14-ին: 10-ին նամակ գր

անիլ անդ ոչ կարեմ աւարտել զգործն յառաջ քան զամիսս {երիս} կամ զչորս, յորոյ յապացուցութիւն ունիմք զներկայ զ

ոյն դրամն հանդերձ վաշխովն, որքան որ բովանդակվի, {երիս} բաժին լինիցի, մին բաժին սուրբ Էջմիածնայ, մին բա

վեվով կը գրեն. զոր օրինակ բուրուառ եւ բուրվառ, {երիվար} եւ երիւար, նուագ եւ նըվագ. թուական եւ թվական։

, համ. 1)։ § 47. " Եւ ահա կառք հրեղէնք եւ {երիվարք} հրեղէնք... եւ վերացաւ Եղիա շարժմամբ յերկինս " (

տղայություն կամ մանկությունն է այն հսկայամարմին՝ {երիտասարդ}, ծերացած կամ մեռած եւ արդեն հազարավոր տարիների փ

՝ երեքշաբթի: Ընդմիշտ քո Միշել Հ. Գ. {Երիտասարդ} Նազարյանցն այս ամառ կմտնի՞ արդյոք համալսարան: Նա

ց " ես " լինելուց: Եթե Գրիշան լիներ որեւէ բթամիտ {երիտասարդ}, ես այդքան չէի ափսոսա, բայց չէ՞ որ նա բոլորովին

վ ամուսնանալու է. իմ կողմից շնորհավորիր, ինչպես {երիտասարդ} ամուսիններին, այնպես էլ քրոջը, եւ փեսային: Այժ

մ եմ, որ դա բարեմիտ եւ աշխոյժ երեւակայութեամբ մի {երիտասարդ} է, բայց՝ շատ թոյլ դաստիարակուած, որովհետեւ նոր

ուն հայկական բառ: Ողբալի եւ արտասուելի բան, այն {երիտասարդ} մարդիկը, որ յարակցութիւն ունէին Ռուսերի հետ, ամ

անրիկօ, եւ ոչ ոքի չէ յայտնում իւր գաղտնիքը: {Երիտասարդ} տղայ դառնալով՝ Մանրիկօն սիրահարւում է մի Լէոնորա

էր սիրահարուիլ մի օրիորդի վերայ, որի հետ ինքը՝ {երիտասարդ} կոմսը, միտք ունէր ամուսնանալու: Այս խօսքերը տեղ

: Մանրիկօն գնում է դէպի վանքը եւ տեսանում է, որ {երիտասարդ} կոմսը խօսում է Լէոնորայի հետ. այստեղ Մանրիկօն իւ

ւ համարելով մեռանել, քան թէ տեսանել իւր սիրականը {երիտասարդ} կոմսի գրկում: Լէոնորան աղաչում է չատել իւրեան:

ցր եւ պայծառ վտակ: Տեսայ, որ գալիս է հեռուից մի {երիտասարդ} մարդ՝ երկարահասակ եւ նիհար, տեսայ, որ շատ վաստ

ենավարպէտ քիմիագէտի մը ձեռնտուութեամբ զտէ, թէ որ {երիտասարդ} բանասիրի մը ներքին համոզմամբը մերժուած Հռովմէական

նալով մի վաճառանոց, առել էր իւր մօտ մի պատուական {երիտասարդ} ՝ տարեկան վարձ տալով նորան եւ խանութի բոլոր ապրան

տարելու ամենեքին եմք պատրաստ - Ծեր ու տղայ, {երիտասարդ}, կին, գոյք, կալուած ու գրաստ"։ Տես

ղ մարդկանց, հայրերին ու մայրերին, որոնք, որպես {երիտասարդ} սերնդի դաստիարակներ, պետք է ծանոթանան մեր լուսավ

եւ գիտության ու ուսման շտեմարան դարձնել, որպեսզի {երիտասարդ} սերնդին հնարավորություն տրվի բնական, աստվածահաճո

ացողութեան վերայ նեղանալը, շատ սովորական բան է: {Երիտասարդ} մարդը, որքան շատ խմէ, այնքան շատ պատուելի է նա

օթացնենք մեր ընթերցողներին դորա ով լինելը: Դա մի {երիտասարդ} է քառասուն տարեկան, երեխայ ժամանակից աշակերտուել

Խիրուրգիայ, բայց Ալքիմիան սիրական գիտութիւնն էր {երիտասարդ} Պարացէլսոսի. նա ուսաւ այդ գիտութիւնը նախ Տրիթեմի

իտի արդիւնաւորուէիր: - Ինչպէս չէ: Զօրօրինակ {երիտասարդ} մարդիկ, նոր դեռեւս ընտանիքի տէր դարձած, նոր տես

ց: Ախ, պարո՛ն, երեւում է, որ դեռ անփորձ ես եւ {երիտասարդ}, արիւնդ տաք, ինչ ասես մտածել է տալիս, առանց կշ

հարուստ տան ժառանգը աւելի պատուաւոր է, քան թէ մի {երիտասարդ} կամ նոր հարստացած մարդ․ այս պատճառով եւս, նորա կ

րս է համարւում կնիկ մարդերի եւ մանաւանդ աղջիկների {երիտասարդ} մարդերի հետ խօսելը: Ո՜հ, ե՞րբ պէտք է վերանայ այ

տուած օրդ երկայն առնէ... - Նա երկար հասակով {երիտասարդ} է, փայլուն աչքերով եւ լաւ հագնուած: - Շատ բա

որ սրբացած էր ամուսինների փոխադարձ սիրովը: Դու, {երիտասարդ} աղջիկ, չկամելով ամուսնանալ Աղուանեանցի հետ, իմա

եկան վարձ։ Այդ միջոցին Հռովմի մէջ գտանւում էր մի {երիտասարդ} մարդ, որ Գրիգոր պապի նամակներից մինի մէջ անուանւ

էին տալիս Ռուսաց թագաւորին, թէ պապը, զիջանելով {երիտասարդ} արքայազնի խնդրին, ընդունել է նորա՝ դէպի սուրբ Պ

րդումը՝ առանց երկբայելու, թէ " այսպիսի ընթացքին {երիտասարդ} արքայազնի պիտոյ է հաւանի թագաւորը եւ տէրութեան բո

արանոցը մտաւ գետի մէջ, որի մօտից պիտոյ է անցանէր {երիտասարդ} ընկերը։ Երբ սիրահար երիտասարդը մօտեցաւ գետին, Ի

ծերը։ Իգնատիոսը երկիւղ կրելով, թէ մի՞ գուցէ այս {երիտասարդ} մարդիկը, երթալով իւրեանց հայրենիքը եւ ծնողաց աղա

ններին ուսուցանել նոր բացած Կօլլեգիումի մէջ։ {Երիտասարդ} փաստաբանի (Պասկիէի) փառաւոր յայտնութիւնը, որ մ

կանի յուլիսի 31-ին՝ երեկոյեան ժամանակ, Յակոբեան {երիտասարդ} Յակոբ-Կլեման աբեղայն հասաւ Սէն-Կլու։ Ամբողջ գիշե

IV-ը բռնեց այս եօթանասուն տարեկան պառաւը, որ եւ {երիտասարդ} ժամանակին չէր ցոյց տուել մի առանձին խելք, եւ փակ

ների պէս պարեցնել։ Մելեօնումը, բռնուեցաւ մի {երիտասարդ} մարդ Բարրիեր անունով, որի խօսքերից, որ ասել էր

բայ գրում են առանձին։ Թերեւս մեր պահանջողութիւնը {երիտասարդ} գրողներից այնքան խիստ չէ, որովհետեւ նոցա մեծագոյ

ւստրը, խայտառակելով եւ ամէնի առաջ յայտնելով, թէ {երիտասարդ} տղոց ձի խաղացնելը, տաղ ասելը եւ Վարդիթերենց խմբի

արողութիւնք են կամ այդ արարողութեանը փշրանքը: Մի {երիտասարդ} ամուսնանալով մի աղջկայ հետ, բարոյական պարտականու

դունելու) որպէս ապագայում աւելի մեծ յոյսեր տուող {երիտասարդ} բանաստեղծի մի աշխատութիւն. " եւ հայրաբար ներողամ

ու ճօճանակները, պառաւների բարձրախօս աղաղակը, {երիտասարդ} տղոց աղջիկ տեսնելու համար ժամի դռանը հաւաքուիլը,

րերից մինը, ինչպէս ասացի, Պ. Թիւյսիւզեան արգոյ {երիտասարդը} Փարիզում՝ վաճառականութեան եւ երկրագործութեան դպր

որան եւ խանութի բոլոր ապրանքը հաշուով յանձնելով: {Երիտասարդը}, ինչպէս վերեւում գրածներիցս պարզ երեւում է, ընկ

շուով ստացել էր: Մի քանի տարի ծառայում է այս {երիտասարդը}, խանութի ապրանքները օրէ օր սկսանում են հատանիլ,

կի պակասութենից առուտուրը սկսում է թուլանալ: Արի {երիտասարդը} նկատում է այս բանը եւ վնասի ճանապարհը փակելու համ

էգուց ասելով, վերջապէս բոլորովին լուռ է մնում: {Երիտասարդը} գրում է, աղաղակում է տարիներով, բայց լսող չկայ

մանակ այս աղաչանքին եւս ականջ չդնելով, թողնում է {երիտասարդը} վերջին յուսահատութեան մէջ: Մի օր, երբ սաստիկ զա

ուր էր նորա վաճառանոցը կամ գանգատաւոր գործակատար {երիտասարդը}: Սա սկսում է իսկոյն հաշիւ տալ: Օրինակի համար աս

շւում է 75 կոպէկով՝ պատճառելով, թէ հնացած էին: {Երիտասարդը} պատասխանում է. " Պարո՛ն, թէ նոր է, թէ հին է,

իք չէ այդ պակասը լցուցանելու համար, - կցորդում է {երիտասարդը} հեգնութեամբ: - Մնացածի համար մուրհակ կը տաս

կամ ինչ կրօնից թոյլ տրուած գործ է, - հարցանում է {երիտասարդը}: - Ես փիլիսոփայ չեմ, - պատասխանում է Բէգզադ

եւ պակաս մնացած արծաթի փոխարէն առնում է մուրհակ: {Երիտասարդը} չէ կամենում դատաստան մտանել՝ քաջ իմացած լինելով

մինչեւ որ հայրենիքի անձուկով այրուած, տոչորուած {երիտասարդը}, որ աշխարհից աշխարհ գնացել էր բան ուսանելու, ազ

եւ այդ սակաւ եղած ընտիրների թիւը։ Այս առաքինի {երիտասարդը}, որ թռաւ գնաց մեզանից, էր ազնուատոհմ, Գէորգ Նա

կել, քո խելքի բան է այսպիսի բաների վերայ խօսել: {Երիտասարդը} առաւել է զայրանում եւ պատասխանում է. ժամանակը մե

ից պիտոյ է անցանէր երիտասարդ ընկերը։ Երբ սիրահար {երիտասարդը} մօտեցաւ գետին, Իգնատիոսը դուրս բարձրացաւ ջրից՝

րեն եւ տանուտէրին (քեօխուայ) էլ հրաւիրէ: Ազնիւ {երիտասարդը} հասկանում է բանի զօրութիւնը եւ շատ քնքուշ կերպով

ում է իսկոյն հաշիւ տալ: Օրինակի համար ասենք, թէ {երիտասարդի} ձեռքը յանձնել էր Բէգզադէն 30. 000 մանէթի ապրանք,

ացորդ ապրանքը յետ է ընդունում ցած գնով, չէ տալիս {երիտասարդի} վարձը եւ պակաս մնացած արծաթի փոխարէն առնում է մու

, գոչեց նա, մի քանի խօսք այն եռանդուն եւ կրակոտ {երիտասարդի} վերայ, որին բնութիւնը առատ ձեռով բաշխել էր իւր ձ

ոյ է մեզ այսօր բօթաբեր լինել մի առաքինի հայազնեայ {երիտասարդի} վաղահաս վախճանի մասին, որի վերայ, անտարակոյս,

ը: Սորանից մի քանի տարի յառաջ, պատահեցայ մի հայ {երիտասարդի}... քաղաքում, որ իրաւամբ ստացաւ Բեքրի-Մուստաֆ

իւրեանց մէջ: Նոցանից մինը կամ երկուքը պահում են {երիտասարդի} կողմը, միւսքը պաշտպանում են ծերի կարծիքը. բաբել

ի ճակատը զարդարելով մի այդպիսի պատուական եւ ազնիւ {երիտասարդի} անունով, եւ ահա՛ ես հասած եմ իմ փափագին: Մնո

հաշուելով այն գնով, ինչ գնով Բէգզադէն յանձնել էր {երիտասարդին}: Բայց Բէգզադէն մի մանէթով երիտասարդին տուած ապրա

յանձնել էր երիտասարդին: Բայց Բէգզադէն մի մանէթով {երիտասարդին} տուած ապրանքը յետ չէ ընդունում մի մանէթի տեղ, այ

միմեանց պատուի ձեռնամերձ լինելու, ծերը ազդում է {երիտասարդին}, դու դեռ տղայ ես, ի՛նչ մարդ ես որ մէջտեղ ես եկե

կողմին կուսակից չեն, բայց եթէ առանձնապէս պատահեն {երիտասարդին}, գովում են նորա կարծիքը եւ համաձայնում են նորա հ

ը պատուել, եւ այս բնական օրէնք է, պատճառ, ծերը {երիտասարդից} կանուխ է, եւ ծերերն էին երիտասարդների գոյութեան

անգստում կանգնած էր մի ահագին բազմություն աշխույժ {երիտասարդների}, որոնց կարմիր շապիկը վկայում էր, թե պատկանում ե

կան Հերոսին՝ Գառիբայլդիու բանակին: Այդ վառվռուն {երիտասարդների} դեմքի վերա գծագրված էր ուրախություն եւ խղճի հանգս

չէ, ես պատահեցայ Կունցով ագարակում մի քանի հայ {երիտասարդների}, որ ման էին գայիս մի Ռուսի հետ, որ դժուարութեամ

ատճառ, ծերը երիտասարդից կանուխ է, եւ ծերերն էին {երիտասարդների} գոյութեան պատճառը, - շարունակեց Շահումեանցը:

բարքի ընդհանուր ապականութեան ժամանակ դարձաւ ազնիւ {երիտասարդների}, պատրիկիոսների, ծերակոյտ մարդերի, այո՛, եւ նո

ը, մնաց որ այգեգործութեան մեծ եւ ծանր պաշտօնները {երիտասարդների} վրայ պիտի լինի բնականապէս, բայց, մի՞թէ չկան այն

ճանապարհներ եւս բռնել, բայց քաջասիրտ պաշտօնաւոր {երիտասարդներից} մինը, օրինաւոր կերպով հանդիպեցաւ սորան: Այնուհե

յտանալով, հազիւ հազ շարժւում էր բերանի մէջ. հայ {երիտասարդներից} մինը, պ. Ծ... վը ասաց մեզ հայերէն. - տեսանո

ր օրէ օր աւելի կարողանայ խմել, որովհետեւ մեր հայ {երիտասարդներից} շատերը խմելով չափում են իւրեանց քաջութիւնը: Սորա

ոխանակ Հեթումի որդիքն էլ գնում են միւս օր աշխատող {երիտասարդներից} մինի այգին բանալու, երրորդ օր մի ուրիշ եւ այլն:

՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ Մխիթարեան համախոհի մը {երիտասարդութեան} ատենին երկու տեսակ հանդերձից նկարագրութիւնը ընելէ

ԱՇԽԱՏԱՍԻՐԵՑ ՍԻՄԷՕՆ ՄԱՆԻԿԵԱՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ {ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹԵԱՆ} ՋԵՐՄ ՍԻՐՈՎ ՆՈՒԻՐՈԻՄ Է ՀԵՂԻՆԱԿԸ ԻՄ ՔԱՂՑ

երեւս, եթէ վաճառականին հանդիպեցաւ այս կատաստրօֆը {երիտասարդութեան} ժամանակ, դնենք, թէ ատամները սեղմելով, սեւ ճակա

ան դերասանք եւ ոչ միայն այսչափ, փա՛ռք եւ պարծանք {երիտասարդութեան} յառաջադէմ քայլափոխին, եւ ԴԵՐԱՍԱՆՈՒՀԻՔ: Հայ

ր ի շատէ հարուստ վաճառականի գործակալ, դեռեւս իւր {երիտասարդութեան} ժամանակ ուղարկուած էր այստեղ: Նա բաւական միջոց յ

ւ ջլերը. այսպիսի կեանքը էր պատճառը, որ նա, դեռ {երիտասարդութեան} մէջ, ստացել էր խորտակուած պառաւի կերպար: IX

ացուցած եւ հակառակ կերպով նկարագրելով նորա առաջեւ {երիտասարդութեան} ժամանակ գործած մեղքերը, որ Լուդովիկոսը բոլորովին

երայ: Նորա կերպարանքը տխուր, եւ, չնայելով նորա {երիտասարդութեանը}, արդէն խորշոմը դրել էր նորա ճակատի վերայ իւր կնի

եան հայելու հրապարակական վարագոյրը: Կեցցէ՛ {երիտասարդութիւն}: Եւ հայկական յառաջադիմութեան տարեգիրը ոսկեղէն տա

րիմ մնալով իւրեանց սկզբունքին: Բայց այն վառ {երիտասարդութիւնը}, որոնց վերայ են մտածող մարդերի յոյսերը, ժամանակ

Անշուշտ, հեղինակի անփորձութիւնը եւ նորաբողբոջ {երիտասարդութիւնը} պիտի թողուին իրենց հետքը այդ գործի վրայ, առանց դ

ի աղաղակող պահանջները եւ մտավոր քաղցից մեռնող հայ {երիտասարդությանը}: Ռուսաստանում եղած այդ, այսպես կոչված հայագետնե

, երբեք չի կարող կատարյալ հասակին հասանել, որ է {երիտասարդություն}: Եղած են աշխարհի երեսին լեզուներ, որոնք հազ

լ, թե հայոց լեզուն չի ունեցել պատանեկություն կամ {երիտասարդություն} այլ այդ հասակները այնպես սուղ է եղած, այնպես կար

ած, ինչպե՞ս է անցել այս լեզվի պատանեկությունը եւ {երիտասարդությունը}, ո՞ւր է նորա հիշատակարանքը. այն զարհուրելի փոփո

նկության հիշատակարանքը եւ ծերությունը: Հին լեզվի {երիտասարդությունը} համարում եմ Եղիշեի քաղցրախոս Վարդանանց պատերազմի

կության վերայից՝ ծաղկի, իսկույն այս ծաղիկը, որ {երիտասարդությունն} է, թոթափելով կհասնի ծերությանը, կթողնի կթառամի

ողովուրդը ամբողջ երեք օր ման է գալիս այդտեղ: Շատ {երիտասարդք} ամբողջ ամիսներ սպասում են, որ Խդրելեզը գայ, որպ

ով - Արամեան տպարան - Փելիքս եւ Պաւլինէ - Ազգային {երիտասարդք} Փարիզի մէջ - " Արեւմուտք " կիսամսագիրը - Թիւրքիայ

երին, թէ ինչ բարեխղճութեամբ աշխատում էին մի քանի {երիտասարդք} այս խնդրի վերայ, մէջ եմ բերում մեր բարեկամներիցս

ն փայփայում էր Նորան ամբողջ գիշերը... Ախտաբորբոք {երիտասարդք} Իւրեանց անձը երջանիկ Կը հաշուէին, թէ լինէին Նորա

(թաղը վեր տալ) նորան գնում են օգնելու տասը-քսան {երիտասարդք} եւ մի օրում աւարտում են գործը: Դորա փոխանակ Հեթո

, առանց մի մարդու անձնասիրութեան մօտենալու, բայց {երիտասարդքը} պահանջում են, որ վճռաբար կատարուի ամենայն գործ,

դիթերը " կարդացողի մտքին կլինին երեւանցի ուխտաւոր {երիտասարդքը}, որ Հանա-վանք երթալու ժամանակ, ճանապարհի վրայ,

գրեթէ լոկ մայիս ամսի գործ է, եթէ չասենք էլ, որ {երիտասարդքը} մայիսին գրեթէ ազատ են, որովհետեւ ոչ թաղելու, ոչ

ակ է, եթէ չասենք, որ նաեւ վար ու ցանքով պարապած {երիտասարդքը} ազատ են մայիսին, որովհետեւ ցանը վերջացած է, իսկ

բազմաց, այլ եւ զայս թէ յետ աւուրց իբր երկուց կամ {երից} ելանեմ [Էջմիածնէ ՚ի Թիֆլիս, ըստ գրութեան նորին վ

իոյ ՚ի Հնդկաստան: Աւուրց, յետ իբր երկուց կամ {երից} ստանամ ես զբնագիր եւ զթարգմանութիւն երեսփոխանական

յն է յամի 1812, ժառանգութիւնն այն անցանէ ՚ի ձեռս {երից} կտակակատարաց իւրոց, երկուց անգլիացւոց եւ միոյ հա

իցէ օրինաոր, ըստ որում ի նմա գտանի ստորագրութիւն {երից} վկայից, իսկ երկրորդն անվաւեր, որովհետեւ ստորագր

ւնք երկուց վկայից) կտակն ոչ կարէ վաւերանալ առանց {երից} վկայից: Զայս եդեալ ի պատճառս, հետեւեցուցանէր

ւորութեան եւ օգտին, ի յիշեալ կտակացն իմ յայտնեալ {երից} տանց մինն, այսինքն է մեր եկեղեցւոյ սահմանակից իմ

ի ճիշդ թարգմանութիւնը լինելով, որպէս արհի երէց, {երիցապետ}, աւագ երէց (ինչպէս եւ Փարպեցին էլ ասում է՝ աւա

ես... մինը չի, տասը չի... չարեն կտրեց խեղճ {երիցի}, քո՛ռ փոշիման եկաւ տեղը կաննեց, ու թու՛, թու՛

ւնքը, ասում է. " Այս եղեւ յամս Յովհանկան վանուց {երիցու} Սրբոյ Կաթուղիկէին " (Սեբէոս, եր. 14)։ Մեզ

կայ: Զայս պատմութիւն գրեալ է սորա ի խնդրոյ Դաւթի {երիցուն} են սորա եւ այլ ճառք, աստուածաբանականք եւ բարոյակ

, միայն, ըստ կարգադրութեան, յեօթնեկի երկիցս թէ {երիցս}, ո՛չ կարեմ ստուգիւ ի միտ բերել, այց ելանէի նմա

վիճակի մեջ ընկնել, որպեսզի առաքյալի նման ասի. " {Երիցս} քարկոծ եղէց"։ Իսկ եթե նրան այդ գործը հաջողվի

։ 'Ի Հրէից, հնգիցս, քառասուն միով պակաս արբի. {երիցս} ձաղկեցայ. միանգամ քարկոծ եղէ. երիցս նաւակո՛ծ եղ

ակաս արբի. երիցս ձաղկեցայ. միանգամ քարկոծ եղէ. {երիցս} նաւակո՛ծ եղէ. զտի՛ւ եւ զգիշեր յանդունդս տառապեցա

րանելի վարդապետքն, զամենայն զԿտակարանս եկեղեցւոյ {երիցս} եւ չորիցս ուսուցեալ մեզ ", եւ այլն։ Որո՛նց վրայ

էս արարին Յարութիւն վարդապետ Ալամդարեանց եւ պարոն {Երիցփոխեանցն} ի նորումս, թէեւ չէր ախորժելի ասել վասն վերջնոյս

գրեն. զոր օրինակ բուրուառ եւ բուրվառ, երիվար եւ {երիւար}, նուագ եւ նըվագ. թուական եւ թվական։ Ասոնցմով կ

դիմել առ վսեմապատիւ ընդհանրական նահանգապետն: {Երիւք} աւուրբք յառաջ քան զայս կոչեցայ ի դեսպանատունն Ռո

)։ Տիկինն պ. Յովհանջանի չէր աստ ի գալս, եւ {երիւք} աւուրբք յառաջ քան զայս եկեալ ի Կալկաթա բնակի ՚ի տ

են այն թզենուն, որին հանդիպեցաւ միանգամ Քրիստոսը {Երիքովից} Երուսաղէմ գնալու ժամանակ։ Դա մի արտաքին փայլ է.

48 ափու ստացուածէ իմմէ, քսան հազար 20000 ռուպլին {երծաթ} դրամ թողում վասն հոգոյն իմոյ եւ հատուցումն սորին

եւ ստանալով ՚ի ստացուածքէս ֆի ոմն քսան 20 ռուպլի {երծաթ} դրամ. այլեւս ունեցածս Սուֆիայ անմաւոր աղախինն քի

Յարութիւնեան։ Երկու հազար ռուպլին չորս հատ {երծաթեայ} սկիհ գնվի մինն Մադրասայ, մինն Կալկաթու եւ երկուս

նդ ոսկերս եդեալ արկաք ի գետ, ո՞չ ապաքէն զՂազար մ {երկ} ողորմելի ի վանացն արտաքսեցաք յափշտակեալ եւ զգրեան

ց օգտի մասին հոգալով։ Որոնց գրուածքը եթէ մի մարդ {երկա՛ր} եւ ջե՛րմ սիրով կարդայ, անվնա՛ս կարող է լինել եւ

էլ կը մնայ անօգուտ: Գիտենք, որ ասիացին դեռ {երկա՜ր} ժամանակ չպիտի կարողանայ եւրոպացու պէս թել քաշել շ

ական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, եւ բարոյական {երկաթ} ու կրակ գործ դնելով, այլ այն սուտ ազգասէրքը, որ

Եւ միմիայն հացը չէր, որ գնում էր Եւրոպա, այլեւ {երկաթ}, իւղ եւ կաշի, որոնց առուտուրքին ծանօթ են Նախիջե

ական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, եւ բարոյական {երկաթ} ու կրակ գործ դնելով, այլ այն սուտ ազգասէրքը, որ

ական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, եւ բարոյական {երկաթ} ու կրակ գործ դնելով, բայց Պ. Իսահակեանցին թուել

- Թող որոտայ իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, {երկաթ}, Թող դաւ դնէ թշնամին, Ես մինչ ի մահ, կախաղան,

, - Թող որոտայ իմ գլխին Փայլակ, կայծակ, հուր, {երկաթ}, Թող դաւ դնէ թշնամին, Ես մինչ ի մահ, կախաղան,

, թո՛ղ որոտայ իմ գլխին, Փայլակ, կայծակ, հուր, {երկաթ}, թող դաւ դնէ թշնամին. Ես մինչ ի մահ, կախաղան,

գետի մէջ, եւ այս լցուած հող ու քարը, ջրի երեսից {երկաթակապ} հաստ գերաններով եւ փայտերով պատելով, յառաջացուցի

ստուգուեցաւ, որ այդ տեղերում ծովի տակին կան շատ {երկաթահանք} եւ մագնիսաքար, որ պատճառում էին այդ ազդեցութիւնը

թեան) ամուսնացնէ, կա՛մ անոնց համար վանք շինէ ու {երկաթեայ} պատուհաններուն առջեւն ալ մէյմէկ զինուոր կայնեցնէ

դ գետնի տանն իմոյ, եւ յետ թաղման մարմնոյն իմոյ, {երկաթեայ} սանդուղս բացցեն ի ներկայութեան երեք բարեխառն անձա

պարոնաց վկայութեամբն եւ թաֆսիլովն տիրեսցեն։ Նոյն {երկաթեայ} սանդուղս մի՛ վաճառեսցեն, այլ զամենայն հարկաւոր գ

շինուածք կիսակործան Որի գլխին կորացած {Երկաթեայ} խաչ Քրիստոսեան։ Դարաւոր փոշով ծածկուա

Շղթաները ծանրացած. Հզօր ձեռքիցդ ` այն {երկաթեայ} Կապանքն ընկան փշրուած... Թէեւ

օտ էր լուսացել: Ա Ճռճռացին սատանայի ննջարանի {երկաթեայ} ժանգոտ դռները, դուրս եկաւ խաւարի թագաւորը, մտաւ

րութիւն կայ. մինը (վագրը) ստիպուած է չգործել, {երկաթէ} վանդակից, իսկ միւսը (մարդը) ստիպուած է հեղինակ

վարելով, նոյնպէս առաջ նայեցաւ, բայց այն յիսո՞ւն {երկաթէ} տարիները, որ անցան Լուդ[ովիկոս] XIV-ի ձեռքից. ա

տե՛ս, բնութիւնը դարձեալ զէնք տուեց քո ձեռքը։ Մի {երկաթէ} ձող է, բայց բորբոքուած կրակի վրայ ջուր ածելու պէ

ամուր ` կոյսին, Մկանները հեշտին թմրած - Ինչպէս {երկաթը} մագնիսին. - Ա՜յս է, գոչում է անուժ, Հանգստու

աթոռը եւ նորա աւերակների վրայ Բոնապարտը մերկեց իր {երկաթը}: Ազատութիւնը դարձեալ ապաստանեցաւ դէպի այն կղզին

որ ուսուցանում է հասարակ մետալները, զօր օրինակ, {երկաթը}, պղինձը, անագը եւ այլն, ազնուացնել, այսինքն ո

բաղադրական մասներին, անտարակոյս անագը, պղինձը, {երկաթը} եւ միւսները փոխարկուելու էին դէպի ոսկի: Այս փորձ

ստացուածին եւ իրաւունքին, առաջին անգամ մերկացուց {երկաթը} անզօրի եւ անպաշտպանի պարանոցի վերայ։ Բռնակալ

մէջ, միւս կողմից՝ իսկոյն նոցա քամակից կրակը եւ {երկաթը} բարձրացնում էին պապականութեան դրօշակը՝ ուտելով ո

ւմ նոցա հետ համեմատելով մեր մէկ թիզ Մասիսը։ Բայց {երկաթը}, որ դէմ ես անում նորան, այնտեղ քո խորհուրդը բռն

, շնորհակալ եմ, եկավ: Ճաշից հետո, ժամը 5-ին {երկաթի} ճանապարհով գնացինք 17 վերստ տեղ. այնտեղ ժողովուր

, եւ ճանապարհս ոչ թե միայն շոսսեյնի կշինե, այլեւ {երկաթի}: Ես այնտեղ վերահասու եղա ամեն բանին, ճարեցի ազն

ատություն հանձն առեք, աղաչում եմ, տալ մի օրինակ {երկաթի} ճանապարհը, կարելով կտավի մեջ եւ վերան զրելով անո

րայ ձողեր, որոնցից վայր է գնում մինչեւ գետինը մի {երկաթի} լար, դոքա ինչացո՞ւ են"։ Վաճառականը. - " Ա

էս ո՞րն է... - Նոր նոր հաւեր են դուրս եկել, {երկաթի} ձուեր են ածում. մինչեւ այժմ խելօքները, գիտնական

րոնք, ազգասիրութեան դիմակ ծածկելով երեսի վերայ, {երկաթի} կօշիկները հագած, մաշել են Հայաստանի քաղաքների եւ

ի մի մարդ։ Ճշմարիտ, եթէ Ղզլարից դէպի Րեդուտկալէ {երկաթի} ճանապարհ լինէր, անպատճառ, կնքահայր եւս կը շինէի

փոխանակ մազեղէն պարանին՝ ձեռքս անցուցին մի ծանր {երկաթի} շղթայ եւ, երկու զրահաւորուած մարդիկ վերաս պահապա

իւս. Հ. 8), խօսելով Նախիջեւանի հացի, իւղի եւ {երկաթի} վաճառականութեան մասին, յայտնել էի իմ խորին ցաւակ

Խօսքը բերանը մնաց: Այն կողմից կտրիճի մինը, {երկաթի} տրամաբանութեամբ, հարուածը իջեցուց նորա գլխին:

մ Անշէջ կրակներ, Դարբնեց հրացայտ {Երկաթի} շանթեր. Գընտակ ու վառօդ, Նիզակ, հրաց

ւ միստիկական բաներով, անողոքելի իրական աշխարհը, {երկաթի} գաւազանը ձեռքում, պահանջում է իւր արդարացի հարկը

ճշմարիտ որ վատ չներգործեցին: ------------------ {Երկաթի} գնաց. որպէս աւազակ, որ հեռանում է, փախչում է բ

երէն --------- վերջաւորութեանց ուժն ունի. Ինչպէս՝ {երկաթի} ծեծուածքը, երկաթի քաշուածքը՝ ковкость желѣза, тяг

ջաւորութեանց ուժն ունի. Ինչպէս՝ երկաթի ծեծուածքը, {երկաթի} քաշուածքը՝ ковкость желѣза, тягучесть желѣза։ Չգի

ել, այնպէս, որ ոչինչ նիւթ մնացած չէր նոցա մէջ: {Երկաթի} գաւազանով խառնելով քուրան, հասկացայ, որ հալած է

մոլորութեան քաղր պատկերներ․ Ինձ չէ թոյլ տուած {երկաթի} կեանքում Խնդալ, վայելել ոսկի րոպէներ։

փակեց քամակից իւր դուռը, ամրացնելով նորան փոքրիկ {երկաթի} կարթով, որ կախած էր դուռի վերայից: Անծանօթ մ

գին է արժել մարդկութեան ազատութիւն ստրկական կրօնի {երկաթի} լծի տակից, սարսափելի գին՝ Քրիստոսի արիւնը։ Այժ

այքից սկսած մինչեւ Չինաստանի անհիւրընկալ, ժանգոտ {երկաթի} դուռները։ Ամենայն տեղ քարոզւում էր կոյր հնազանդո

ը, հետզհետէ ձեռք բերելով, սկսեցին ուսումնասիրել {երկաթի} համբերութեամբ եւ անձանձիր աշխատելով։ Ահա այս համ

յս մասնը եւ երկար ժամանակ կապում էր ոտքի վերայ մի {երկաթի} մեքենայ, որ կամաց կամաց ձգելով՝ երկարացնում էր

սը ածիլելը, նոյնպէս մազ եւ եղունգ կտրելը, հագաւ {երկաթի} շղթաներ, հաց չէր ուտում այլ կերպ, եթէ ոչ մոխիր

տը, նզովքներից վախեցող մարդ չ'լինելով, հրամայեց {երկաթի} շղթաներով կապել բոլոր դեսպանութիւնը։ Կսաւիէն հազ

սի նման ապառաժի չկարողացածը կարողանում է մի չնչին {երկաթի} կտոր։ Յայտնի է, թէ, Մասիսը դէմ դնելով կայծակին

ին. Կամ ուժաչափ գործիքը, Դինամօմետր {երկաթին}: Բայց թէ պրծանք այս անգամ Գոնէ՛

ւմ ուզեցանք ասել. այսինքն՝ եթէ ջրին խումը, ապա եւ {երկաթին} ծեծուածքը։ Յոյս ունինք, որ այժմ հասկացուցինք, թէ

ունէիր մի գիտութիւն, որ հրամայում էր պղնձին կամ {երկաթին} ոսկի փոխուիլ, եւ անշունչ մետալը հնազանդւում էր ք

պ ուղիղ ՚ի Մարսեյլ քաղաք ֆրանսիական, ուստի ելանէ {երկաթուղին} ի Լոնդոն, այլ զճանապարհայն չարագուշակ մրրիկք ձմե

ղեալ զշոգենաւն, ելի ի Գէնուա ի ցամաք, ուստի ընդ {երկաթուղին} գնացի մինչեւ ՚ի ստորոտս Ալպեան լերանց Իտալիոյ, մ

քը այսպիսի դիպուածում սնանկութիւն չէ: Նոքա ունին {երկաթուղիք}, ունին հսկայ նաւատորմ, զինարան, զօրք, բանակ ե

հորդութենէ ընդ ծով, ելի ի Գէնուա ի ցամաք եւ անտի {երկաթուղով} գնացի մինչեւ ՚ի ստորոտս Ալպեան լերանց մշտաձմեռ ծա

վերան զրելով անունս, իսկ այն թուղթը, որ կտա ձեզ {երկաթուղու} գրագրանոցը, կդնեք մի ծրարի մեջ եւ կուղարկեք ինձ

ւ կուղարկեք ինձ, որ նորա զորությամբ գնամ այստեղի {երկաթուղու} իջեւանը եւ ստանամ գիրքը: Այսպես է իմ հասցեն.

Չերքեզեանի գործը շատ եւ շատ հաճելի էր եղել մի այլ {երկակենցաղ} պարոնի, որ թէեւ ատում էր գործի հեղինակը, բայց,

, լիովին բաւարարուած էր, եւ Կանոնադրութեան գրեթէ {երկամեայ} գոյութիւնը արդարացրեց նրա յոյսերը: Իրերի այ

, աւելի մօտը ասեմ։ Վան քաղաքից Էջմիածին տարուած {երկայն} բրդով մեծ մեծ կատուներ, մի քանի պորտ անցանելով,

իմ խորհրդով տնկել էիր: - Քո քարոզը մեծ պասից {երկայն} էր։ Ես արծաթ եմ վաստակել՝ քրտինք թափելով, եւ կ

ի յիշատակը, եւ, ամենայն երջանկութեամբ լրացեալ, {երկայն} օրեր բարեմաղթելու է մեր ամենագթած ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՆԻԿՈԼ

ատեն, որ գրիչնի՛ս կոտրատենք ու մեկդի ձգենք.... {Երկայն} բարակ մտածել պէտք չէ. համախո՛հք, գրէ՛ք, քահանա

ւմ Անգլիոյ քաշածները Կարլոս I ձեռքից, չէր յիշում {երկայն} -պառլամենտը, քաղաքական պատերազմները եւ այսպէս անո

աղաքական պատերազմները եւ այսպէս անուանուած պոչի ( {երկայն} պաոռլամենտի մնացորդքը) լրբութիւնքը: Բոռքի ժաման

պահելն էլ իրաւունք չէ։ Նոր լեզուի բառը կարճ է թէ {երկայն}, որ այդպէս է ձեւաւորվել, մենք ի՞նչ ունինք մերժել

հասակով, բաւական լիքը, որ հագած էր մի հին ֆրակ {երկայն}, եւ խոնարհադէմ գլուխ տուեց սատանային. սա նորա ո

ծ ականջով, կոտոշներով, ճանկերով, ժանիքներով եւ {երկայն} պոչով, հագնուած օրագրի թղթերով, գլխի գդակը ինն

հասակի բարձրութիւնը հինգ ոտնաչափ, բաւական հաստ, {երկայն} ճանկերով, սեւ երեսով եւ ճաղատ ճակատով. չարչարւո

ֆիքոքոն տուեց նորան ամուսնական գործերի ցուցակը մի {երկայն} թղթի վերայ. այս միայն վերջին ամսի ցուցակն էր, ա

շատ խայտաբղետ եւ պիսակ մի թել է նա: Այդ կարճ կամ {երկայն} շղթայի օղերը ունին իւրեանց վերայ զանազան դրոշմներ

դէպի իւր կարը, այսուամենայնիւ փայլում էին խիտ եւ {երկայն} թերթերուկների միջից: Սորա կապան նման չէր Թիւթ

: - Մարիկս, - պատասխանեց աղքատը, - Աստուած օրդ {երկայն} առնէ... Բայց ես խաբեբայ չեմ, եւ Աստուած վկայ

ուց չի լինի: - Շատ բարի, հոգիս, Աստուած օրդ {երկայն} առնէ... - Նա երկար հասակով երիտասարդ է, փա

մերն է հոգսը, ինչպէս մազերս, այնպէս եւ հոգսերս {երկայն} է: Բայց սատանայական, այսօր պէտք էր որ ուշանա

, լերդագոյն, երեքի բերանի մէջ ոչ մի ատամ չկար: {Երկայն} եւ չոր քթերը, համարեայ թէ կցած էր կզակներին, ակ

եւում էին օղեր, օձի զանգերից: Հագուստները եւս, {երկայն}, իւղոտ: Այս պառաւներից մինի մէջքը կապած էր յ

աթերը, չոր, ինչպէս ոսկր, մատննրը եւ եղունգները {երկայն}, որոնց տակի կեղտը մի զզուելի կապոյտ գոյն էր տալի

որոնց տակի կեղտը մի զզուելի կապոյտ գոյն էր տալիս {երկայն} ու կորացած եղունգներին, որ առաւել նման էին գիշատ

էր, որ նա երեքից մեծն էր: Նոցա մազերը խարտեաշ, {երկայն}, թափւում էր գանգուրներով ուսերի վերայից մինչեւ գ

րոջը: Աղուանեանցի քոյրը շիլ աչքերով, թուխ եւ {երկայն} երեսով, արծուի քթով քառասուն եւ հինգ տարեկան կին

լ եւս այլանդակուեցաւ, մանաւանդ երբ երեւեցան նորա {երկայն} եւ կանաչ ժանգով պատած ատամները: Այս ժպիտը նախընթ

ենով այս նամակները, աբեղայն հանեց իւր թեւի միջից {երկայն} դանակը, որ պատրաստած էր, եւ ցցեց թագաւորի կուրծ

ով, որ նորածին, բայց կենդանի մանուկի քիթը աւելի {երկայն} է, քան թէ նորա մեռած մօր քիթը, մտածող լինի կտրե

. մեր հնասէրի չափը նորա համար կա՛մ կարճ է, կա՛մ {երկայն} ։ Բայց, լսում ենք, այստեղ բարձրանում են ձայն

մությունք չպատահին: Սիրական եղբայր, փոքր ինչ {երկայնամիտ} եղեք, մի՛ կարծեք, թե մեք քնած էինք. գիշեր ցերե

խօսում են անարժան բաներ։ Պա՛տճառ, ո՞վ արդեօք {երկայնամիտ} եւ բարկութիւն չունեցող Աստուածը դրդելով դէպի այնպ

երի շարումը: Բայց չկարծեմ, որ այդպէս լինի, դու {երկայնամիտ} ես եւ ունիս ճշմարիտ եւ արդար դատողութիւն իրողութի

րգի եկեղեցու բակը. նոցա փոշոտուած հանդերձներից, {երկայնացած} մօրուքներից եւ զրահաւորուած իրաններից երեւում էր

աչքերը դէպի երկինք բարձրացնել եւ ձեռները դէպի ինձ {երկայնել} եւ շնչարգել եղաւ: Ինչպէս մարդու շատ անգամ պատահո

ի կամ կանթեղի լոյսը, բայց մի ոտնաչափ կամ կէս գազ {երկայնութեամբ}: Նաւերի կայմերի վրայ, նոյնպէս յաճախ է պատահում

յսինքն յարեւելից առ յարեւմուտս հաւասար չափոյ տանս {երկայնութեան} ուղղագիծ որմն ձգի, յայնկոյս որմոյն ի հիւսիս եկեղ

ց ստուերքը ստանում էին առաւել եւ առաւել հսկայական {երկայնութիւն}, որքան արեւը խոնարհւում էր դէպի մուտ: Թեթեւ քամ

magnitudine, figura et habitudine), չափել նորա {երկայնութիւնը} եւ լայնութիւնը։ Փրկչի յաղթութեան եւ թագաւորութեա

եռած մօր քիթը, մտածող լինի կտրել դանակով աւելորդ {երկայնութիւնը}, կամ եւ թէ կարճ է, աքցանով քաշելով՝ երկարացնել

ից պիտի հետ գնանք դեպ արեւմուտք մինչեւ 40 աստիճան {երկայնության}, միեւնույն ժամանակ հյուսիսային լայնության 47 աստ

սն եւ հինգ աստիճան: Ահա այս կետից, որ կտրվում է {երկայնության} 40 աստիճան եւ հյուսիսային լայնության 15 աստիճան գ

պիտի հառաջ խաղանք դեպի արեւելք մինչեւ 105 աստիճան {երկայնության}, դարձյալ ցած իջանելով դեպի այրեցած գոտին մինչեւ

Մեզ քաջ հայտնի է, որ վերոգրյալ ճանապարհորդության {երկայնությունը} մինչեւ Կալկաթա հասանում է 18, 000 վերստից մինչեւ

վերաբերվի մեզ, մեք այսքան գիտենք, որ 55 աստիճան {երկայնությունից} պիտի հետ գնանք դեպ արեւմուտք մինչեւ 40 աստիճան եր

քեզ դէ՛մ յանդիման՝ Քասաղի առուի վրայ։ Թէ ո՞րքան {երկայնւում} էր տակաւին այդ պարիսպը դէպի հարաւ, չէ կարելի այլ

մատենագրաց մերոց սուրբն Գրիգոր իւրով յաճախապատում {երկասիրութեամբ} զԱստուծոյ՝ եւ զաստուածայնոց. յերկրորդականն գահ

, եւ իբրեւ ի լապտերէ իմեքէ լոյս տալ ազգին անխոնջ {երկասիրութեամբ}: Զփառս առնս մեծի, որ անձնագրաւ նահատակեցաւ ի լո

Երկրորդն Ստեփաննոս Արք եպիսկոպոս Սիւնեաց, որոյ {երկասիրութեանց} շատք վասն մեր՝ համարին կորուսեալ, իսկ որ պահին

.. Այլ արդեօք օգտեալ ինչ իցէ ազգն յայդպիսի {երկասիրութեանց}, որք չեն այլ ինչ եթէ ոչ բացայայտութիւնք իրաց այլ

շանակեալ ժամ ու՝ որպէս թէ ըստ օրինակի առ հասարակ {երկասիրութեանց} ՝ մարթ էր կազմ ել զլեզու, ըստ ամենայնի կազմ եւ պ

ամբ, եւ չէ ինչ անհավանելի, եթէ զորքան յօրինակաց {երկասիրութեանցն} ի ձեռս բերէին պարեգօտաւորքն, զայն ամենայն կամ ի

է նմա. suum cuique]: Չէ՞ ում էք ի մերայոց անտես {երկասիրութիւն} Ստեփանոս վարդապետի Նազարեանց, մակագրեալ " Վարդապ

արապէս զիւր գործ, հրատարակէ զառաջինն ի նոր լեզու {երկասիրութիւն}, մակագրեալ՝ " Առաջին հոգեղէն կերակուր հայազգի ե

ի Սոս եւ Վարդիթերը, որպէս մի տկար պատանու նուաստ {երկասիրութիւն} "։ Ո՛հ, երանի՜ թէ մեր ամէն պատանիքը այդպէս

յԱթէնս եւ ի Բիւզանդիոն՝ թողու զկնի իւր զքանի մի {երկասիրութիւնս}, որպիսիք են " Յաղագս սկզբանց ", թարգմանութիւն Ա

երցողք ճառիս չգիտեն եւ չխոստովանիցեն ընդ մեզ, թէ {երկասիրութիւնք} նորա թաղեալ եւ թաքուցեալ պահեն ի խորշս մատենադարա

մբ եմ կարդում այնպիսի գրքեր, որոնք փիլիսոփայական {երկասիրության} դեր խաղալու հավակնություն ունեն, վերջիններից ես

առապագին ի դրունս բժշկաց եւ դեղավաճառաց, յետ ընդ {երկար} վարանմանց այն ինչ բարձաւ յինէն յոյս վերակենցաղելո

թյանը, կթողնի կթառամի եւ մեր աչքի առաջ կմնա ավել {երկար} ժամանակ նորա ծերացած վիճակը, իսկ մյուս հասակները

մ է յուր մեջ մի խնդիր, որ կարելի էր միայն գործել {երկար} ու շատ ծանոթութենից հետո: Չնայելով այս անհարմարո

մինչեւ այժմ եւս չեն ամաչում ոմանք գործ դնել: {Երկար} ժամանակ է, որ ես եւ պարոն Նազարյանցն ցանկանում է

րագիր, աշխարհաբառ լեզվով, հասարակին հասկանալի. {երկար} ժամանակ այս խորհուրդը մնացել էր մեր սրտումը բոլոր

րի մեջքը կոտրելու է այդ: Առայժմ ներե եղբայր, որ {երկար} չեմ գրում, թեեւ հարկավորություն եւս չկար գրելու

րրորդը պ. Բերբերյանցի ձեռքով, ստացա անկորուստ: {Երկար} ժամանակ նամակներիդ չպատասխանելուս պատճառը էր իմ ա

խայտառակվել, որ ամենայն տեղ գնում է եւ կմնա շատ {երկար} տարիներ: Թիֆլիզի մեջ այժմ բավական ստորագրողք կան

Ցանկանում եմ Ձեզ հոգվով եւ սրտով առողջություն, {երկար} կյանք եւ ամ են տեսակ հաջողություն։ Աստված մեր հե

ւմ դեռ անցյալ տարի բացել էի քեզ իմ սիրտը: Չկամիմ {երկար} գրել, որովհետեւ սիրտս լցվում է արյունով, եւ կյա

ս էլ թե մարդ եմ, կճանաչեմ ձեր ազնվությունը. ինչ {երկար} խոսիմ, տեսած ժամանակներս կխոսինք: Սպասում ե

ռաջարկում, որ եթե այն գնացողքը հարկադրվին այնտեղ {երկար} մնալ, ի՛նչ պիտի ստանան քաղաքից յուրյանց կառավարո

ամ զարդիւնս, խաղաղութեամբ եւ առանց դատաստանական {երկար} եւ ձիգ վիճաբանութեանց. զի ըստ զօրութեան կտակին

խեղճ հասարակության պարզությունը եւ բարությունը, {երկար} ժամանակի ընթացքում քողարկել են իրենց կեղծավորությ

, որպեսզի ավարտեմ դեռեւս առավոտյան սկսած նամակս: {Երկար} եւ առանց ընդմիջման չեմ կարողանում գրել. անդրադառ

Մակոլեյի կամ Շլոսսերի համար: Երեկ ես գրել եմ քեզ {երկար} նամակ եւ վերադարձրել գրքերը: Շատ ուրախ կլինեմ տե

յդ տեսակցությունների, եթե իմ բանտարկությունը դեռ {երկար} է տեւելու: Ես ուղղակի ոչինչ չեմ հասկանում: Ամիս

ննդյան տարեդարձը. ամբողջ հոգով ցանկանում եմ նրան {երկար} տարիներ տոնել այդ օրը: Սեղմում եմ բոլոր բարեկամն

լու եւ ջերմացնելու մռայլ եւ սառը դեմքերը՝ հոգնած {երկար} ժամանակ տանջանքի լծի տակ համբերելուց: Մեծ ցավ է

ործերում: Ֆրանսիացի հայտնի մաթեմատիկոս Պուասսոնը {երկար} ժամանակ ֆրանսիական պալատի անդամ է եղել եւ միշտ նե

պտոսում վերականգնված էր այն աքսիոմը, որ կոր գիծը {երկար} է ուղիղից: Համենայն դեպս, այդ պարոնները անփո

գից Գիտեմ, նամակս շատ ձգվեցավ, եւ Ձեզ էլ {երկար} տաղտկություն, բայց կենդանի է Տերը եւ կենդանի է ա

ւզածս կատարյալ արդարություն է եւ իրավունք: Ես {երկար} բարակ դատաստաններու սիրտ չունիմ եւ մեջտեղի եղածը

ը անհանգիստ մի՛ լինեք: Տկարությունս չէ ներում {երկար} բարակ նամակ գրել, ուստի եւ վերջացնում եմ գիրս,

մի հետ մնացինք միայն՝ սպասելով գործի կատարածին: {Երկար} ու ձիգ սպասելուց յետոյ յանկարծ երեւեցաւ քաղաքավար

ա միջից նոքա, որ աւելի հոգի ունէին (энергія), {երկար} չեն մնում անտարբեր վիճակի մէջ. զարթած, թէ չզարթ

համար. Սիրականիս շուտ գտայ, Նա եւս չըսպասեց ինձ {երկար}: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւ

ն առանձնարանիս մէջ։ Ես նայում եմ նորա վերայ, նա {երկար} ժամանակ չէր եկած իմ մօտ, եւ այդ էր պատճառը, որ

նուանուածը աշակերտ տուեց Գիրսասը մի Բրամինի մօտ։ {Երկար} ժամանակ մնաց այնտեղ մի մեհենում, որ ոչ շատ հեռի

ուր լինելը Յուլիս եւ Օգոստոս ամիսների մէջ կամ երբ {երկար} ժամանակ փչում էին արեւելեան քամիները, որովհետեւ

արիւն թողնելով եւ տզրուկներ դնելով: Այդ քաղաքում {երկար} ժամանակ բժշկագործող՝ Բժշկականութեան վարդապետ Եգո

ւն ունին իւրեանց հոգաբարձութեան վերաբերեալ բաները {երկար} տարիների մէջ ամենայն դանդաղութեամբ գլուխ բերել,

իլ որեւիցէ ստիպանքի: Նախիջեւանի ժողովուրդը, {երկար} ժամանակ Ղրիմում կենակից լինելով Թաթարների հետ, վ

փ ցանկալի էր, որ այդ գեղեցիկ սովորութիւնը այնքան {երկար} մնար, որքան կարելի էր: Ժողովրդի կենակցութիւ

ուսումնարան եւ տպարան, որ կառավարուել են բաւական {երկար} ժամանակ մի Թադէոս վարդապետի ձեռքով, որ անուն էր

գեսպան գործիք խաւարի բռնակալութեան: Մեր ազգը {երկար} ժամանակ, կամ աւելի ճիշտ եւ լաւ ասելով՝ սկզբից մ

էջ։ Լինդմանը հանգստանում է այժմ Տրապիզոնտում իւր {երկար} եւ ձանձրալի ճանապարհորդութենից ասիական Տաճկաստանի

այսինքն՝ մարդկային ազատ գործականութեան հանդէսը: {Երկար} ու ձիգ քննութեան արժանի խնդիր է այս, բայց, թողն

ձեռքս մի մազեղէն պարանով եւ սկսեցին յառաջ վարել: {Երկար} մտածութենից յետոյ որոշեցի նայիբի անունը տալ՝ յու

ուած խօսքիս ճշմարտութեանը, որ ձեր Խալիլ նայիբը, {երկար} ժամանակ իւր պարտքը չվճարելով, այլեւ ամենայն կամա

պստամբութիւնը՝ պատժի արժանի յանցանք: Դու այնքան {երկար} կը մնաս այդ մոլորական հասկացողութեան մէջ, որքան

եւ Ամենաբարձրեալը գթացաւ իմ վերայ: Մի երեկոյ {երկար} մտածութեններից յետոյ քնեցայ... Ի՜նչ տեսակ երազնե

ժողովրդի աչքումը պահելու համար: Եւ այսպէս, {երկար} եւ տեսակ տեսակ մտածողութեններից յետոյ քնեցայ:

էն եւս ձանձրացել է Յիշատակարանիս չերեւելուց: {Երկար} եւ անդադար ճանապարհորդութիւնքը Եւրոպայում, ամսօր

ր մի պառաւ կարող էր պատմել իւր թոռներին ձմեռնային {երկար} երեկոներում՝ առանց փաստերի եւ ապացոյցների, միմի

նտաստիկական շռայլութիւնը, նորա պատշաճի գաղափարքը {երկար} ժամանակ ազդեցութիւն են գործել եւրոպական պալատների

ին: Պ. Ճանիկ Արամեանը՝ Նիկոմիդիա քաղաքից, {երկար} ժամանակ Փարիզ բնակուելով եւ տպագրական արուեստին հ

ստանայ իւրեանից եւ գործը աւարտել: Բէգզադէն, {երկար} ժամանակ այս աղաչանքին եւս ականջ չդնելով, թողնում

այց լսող չկայ: Բէգզադէի սովորական կանոնն է այս: {Երկար} ու ձիգ խօսակցութենից յետոյ գործակատարը, տեսանելո

76 մանէթը չբերես, քեզ անցաթուղթ չկայ"։ Ինչ {երկար} գլխացաւութիւն առնենք ընթերցողներին։ Գործակատարը

տանելի է եղել մեր խեղճ եւ քարուքանդ ազգին. նա, {երկար} ժամանակ սովորելով այդպիսի դառն բաժակների, մոռացե

համբերութիւնը՝ ձանձրացնելով նորա սիրտը մեր աւելի {երկար} դադարելովը մի անխորհուրդ ունայնաբանութեան վերայ,

անդիմանես, մի՛ լինիր վարդապետ"։ Եզնիկ {Երկար} ժամանակ մտատանջութեամբ չարչարուելուց յետոյ որոշեց

այլ զանազան՝ մեզանից չկախուած պատճառներով աւելի {երկար} լուռ մնալ, այնուամենայնիւ, անբաժան ենք " Հիւսիս

ը գոլորշիանալով բարձրանում է մինչեւ ամպերը, բայց {երկար} չէ մնում այնտեղ: Մի փոքր սառնութիւն, մի փոքր օդ

ւխի եւ թափառական ճանապարհորդութեան փոշիների մէջ, {երկար} ժամանակ կարողանալու չէին ուշ դարձուցանել իւրեանց

ին ուշ դարձուցանել իւրեանց կեանքի խորհրդի վերայ, {երկար} ժամանակ պիտոյ է ամրացնէին իւրեանց նիւթեղէն ոտքերը

եց Արարատ, Շինեց իւր բունը։ Շատ {երկար} Հայաստան Քո գալուն սպասեց, Ծաղկեցաւ նա

Սիրականիս շուտ գտայ, Նա եւս չըսպասեց ինձ {երկար}: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես,

ենք հասարակաց իրաւունքը: Եթէ Պ. Չամուռճեանը {երկար} տարիներով, յարակցութիւն ունենալով եզուիտների հետ

րութիւնը։ Վասնորոյ, աւելորդ համարելով այս մասին {երկար} բարակ քարոզ կարդալ, պարտականութիւն եմ համարում մ

րագրում էր ամենայն ինչ մաքուր խղճմտանքով։ Եւ այս {երկար} աշխատութեան մէջ, ամենայն քայլափոխումս նոր քաջալե

մեջ, որ ոչինչ բան ժամանակի կարգից դուրս չէ կարող {երկար} միջոց դիմանալ ժամանակի ուտող մաշող ատամներին. ու

ի յառաջաբանութեան մէջ, ուր խօսք է լինում բաւական {երկար} հին եւ նոր հայկական բարբառի վերայ, ասած ենք, "

ն։ Այլեւ յիշեալ գրքի մէջ գտանում ենք մեք բաւական {երկար} ու պարունակ թեթեւ ոճով գրած ճառեր այն բանի վերայ

ն է, ինչ որ դու ասում ես ուրիշ խօսքերով, էլ ինչ {երկար} բարակ գլխացաւութիւն: Բանն էլ այն է, որ ուրի

ործանել նախադասութիւնը համազօր է վերը մէջ բերուած {երկար} բարակ ճառին, թէ ինչպէ՛ս է Հեգելի կարծիքը ազատութ

որ ուզում էր կեանքը շարունակել, պէտք էր որ աւելի {երկար} ապրէր[12], Օգոստոս 16, կէս գիշեր: Ոչ Հեգե

փերը: Սիրելի էր մեզ այն հեղանուտ ճանապարհի վերայ {երկար} գնալ: Երկինքը պարզ էր, արեւմտքումը չէր երեւում

ք Հնդկաստան առանց արծաթի եւ ճանապարհի հանդերձով. {երկար} թափառեցանք այնտեղ սորա եւ նորա դրանը մեր աղքատութ

ծ տեսարանները շատ աղեխարշ են: Իմ պատմութիւնը շատ {երկար} կը լինի, եթէ մի ըստ միոջէ ձեզ ասեմ: Բայց որովհե

հոգացողութեան տակ: Այս գործարանի պատմութիւնը շատ {երկար} կը լինի, եթէ մի ըստ միոջէ քեզ պատմեմ, մանաւանդ

աբերութիւն է գործելով, եւ աստղկեան մոլութեններով {երկար} ժամանակ պարապելով: Հետ ուրեմն պապից նորան յանձնա

(որպէս թէ կարդինալը նորանից լաւ մարդ էր) այդքան {երկար} ծառայ պահել, բայց նա զայրացաւ ամենեցուն վերայ:

լով քո նախկին սուրբ խորհրդից: Թէպէտ բաւական {երկար} եւ ձանձրալի են պատմելիքս, բայց որ միջոց դեռ շատ

ւթեան մէջ էր, բայց Քուեպեքի նախկին կարդինալի մօտ {երկար} ծառայելով, բաւականին արծաթի տէր դարձաւ անգոսնելի

, որ նորանց ջատագով ունենալով, կարողանաք այնտեղ {երկար} կեանք ունենալ: Երրորդ, գլխաւոր սխալն այն է, որ

նկան։ Ամոնը չէ՞ր, որ, անխե՛լք խօսքերի համար, {երկար} ժամանակ ատելի դարձած լինելով իր եղբօրը, սպանուեց

արտագրելով Ս. Գրքի այն տեղերը, եւ երբեմն, եթէ {երկար} էին, լո՛կ տեղերը ցոյց տալով։ Շատ տեղ էլ Ս.

պ. Էմինի այս ոճը սիրելը շատ անգամ պիտի ստիպէ մեզ {երկար} խօսել հիմնաւոր փաստաբանութեամբ։ Եթէ պ. Էմինը

ենք չենք արտագրում այդ անցքի պատմութիւնը, նախ որ {երկար} է, երկրորդ, որ շատ պիղծ բան։ Կամեցողը թող կարդ

սէն, Եղիայի սքանչելի ճանապարհորդութիւնից յետոյ, {երկար} ժամանակ գետնի երեսին ապրելով, այստեղ էլ վախճանեց

մ ենք, որ պ. Էմինի ծանօթութիւնքը ստիպում են մեզ {երկար} բարակ խօսել։ Նախ՝ գլխաւոր քահանայութեան խօսք

անից չէր կամենում բաժանուիլ իւր ընկերից։ Բաւական {երկար} միջոց մնացինք Պ. Սարաջեանի օթեւանում, ուր անդադ

ար վիրաւորեց քեզ: - Դորա պատմութիւնը բաւական {երկար} է. այդ բանի սկիզբը շատ ծիծաղելի էր, թէպէտեւ եւ

ցաւ այդ: - Նորանից, Ձեր մռայլութիւն, որ ես {երկար} ժամանակ խաբեցի նորանց, խոստանալով գեղեցիկ գալոց

րագ է: - Ձեր մռայլութիւն, կանայք չեն սիրում {երկար} բարակ քննութիւն: - Իմ ծառայողներից ոչ ոք քո

ծայրագոյն Բրամինի բոլոր գործերի մասին, որ այնքան {երկար} տարի աշխատեցաւ դժոխքի օգտի համար, որպէսզի նա, ն

շատ գեղեցիկ աղջիկ, որի վերայ սիրահարուած է եղած {երկար} ժամանակ, եւ որ պ. Շաքարեանցին ամենեւին մարդու տ

ուխեանցը: - Թէ ի՛նչ տեղից է այդ գիտութիւնը, {երկար} կը լինի պատմել, մանաւանդ ես եւս հաստատ չգիտեմ,

տակից, երգում էր մի մեղեդի: Պ. Շաքարեանցը {երկար} որոնելուց յետոյ գտաւ Մանթուխեանցի գրչագիրը եւ ինք

տը դարձեալ փչեց իւր բոլոր աոաջին խստութեամբ: {Երկար} ժամանակ, բացի Բենեդիկտեան կարգի Բասիլիոս Վալենտի

ղարկել էր նորան Կոստանդնուպօլիս: Պարացելսոսը {երկար} ժամանակ չմնաց որպէս ուսումնապետ Ալքիմիայի: Մի օտ

րժէ՛ որ խմեմ. ասում են, թէ․ " Ծերաց գաւազան է " {երկար} աշխատութենից յետոյ: - Հրամեցէ՛ք, անուշ արեց

ւնքը վայելելու, որ մի փոքր ոյժ ստանան այն մեծ եւ {երկար}, ամբողջ տարու մանրամասն հաշիւը քննելու համար: Խ

, ես այժմ վերադառնում եմ դէպի տուն եւ միտք չունիմ {երկար} միջոց ման գալու: Սկսեցին գնալ: Երկու կողմից

ութիւն: Կոմսի միտքը նմանում էր մի ծովի, որ {երկար} ժամանակ մրրկից ալէկոծուելով, չէ կարող իսկոյն հան

կան մակերեւոյթին: Բայց այս բանի համար հարկաւոր է {երկար} միջոց. տիրացուն հանդիպեցաւ կոմսին, երբ նորա միտ

րել էին մի թանձր փոշի, որ քամի չլինելուց բաւական {երկար} մնում էր օդի մէջ, որ միմիայն դողում էր այս անասո

Մնացէք բարեաւ․ ներողութի՛ւն, որ չեմ կարող աւելի {երկար} ընկերակից լինել ձեզ: - Ոչի՜նչ, ոչի՜նչ, - պ

ուսն էր, իսկոյն ղահուէ մատուցինք, խմեց եւ խօսեց {երկար} միջոց Մարիամի եւ իմ հետ (Մարիամի թարգմանչութեամբ

ր, բայց իմ մտքերը կերպարանագործելու եւ այս մասին {երկար} խօսելու համար հարկաւոր է ժամանակ... մանաւանդ ա

փոքր վաղ ճանապարհ ձգէք ձեր հիւրը, իսկ ես մի փոքր {երկար} պահեմ Եումը մեր մօտ, այնպէս որ դո՛ւք հանդիպէք նո

: Դուք գանգատել էք ինձ շատ անգամ, թէ ձեր դուստրը {երկար} ժամանակ ունեցած էր էպիլեպսիա, եւ թէ այժմ, թէպէտ

ականութիւնն է: Երբ եկայ ես այս քաղաքը, որից {երկար} ժամանակ հեռացել էի, մի քանի բարեկամք ասացին ինձ

նաթանեանցի վերայ. նա մեռած էր, քան թէ կենդանի: {Երկար} ժամանակ սենեկի մէջ, դէպի այս եւ այն կողմը ման գա

ի, հոգիս, Աստուած օրդ երկայն առնէ... - Նա {երկար} հասակով երիտասարդ է, փայլուն աչքերով եւ լաւ հագն

նդուղքից լերդագոյն երեսով, պատճառ, խոնաւ տեղում {երկար} ժամանակ կորացած նստելուց արիւնը թանձրացել էր գլխի

ւթիւնք արեցինք այնտեղ, ճաշ կերանք, չէր կամենում {երկար} ժամանակ թողուլ եւ ճաշից յետոյ, բայց ես նորան խնդ

ի ժամացոյցի ամէն մի գնալ գալը, ամէն մի զարկը շատ {երկար} էր թւում. իւրաքանչիւր րոպէի մէջ խեղճ Մանուշակը ի

ւ, որքան կարելի է, կարճ, ամենայն կերպ փախչելով {երկար} եւ կապակից խօսակցութենից, որ իւր մտածողութիւնը չ

Մխիթարը, վանք ու եկեղեցի շինելով Մօթոնէումը, {երկար} չը կարողացաւ մնալ այդտեղ. քաղաքական իրողութիւնք

անցս՝ թե Ազգ Հայոց անտէր եւ անպատսպար՝ մնայ ընդ {երկար} յետնեալ եւ պակասեալ մինչ ի սպառ ի լուսաւորութենէ

'տեսան նորա երեսում երկիւղի կամ չարչարանքի նշան։ {Երկար} ու ձիգ հարինքից յետոյ, որ հազիւ կարողացաւ տանել

։ Քաջասիրտ Իգնատիոսը հրամայեց սղոցել այս մասնը եւ {երկար} ժամանակ կապում էր ոտքի վերայ մի երկաթի մեքենայ,

նակելով աշակերտներ Վենետիկ քաղաքը։ Իգնատիոսը {երկար} չմնաց հայրենիքի մէջ. զուր տեղը նորա ծերունի հայր

վ։ Բայց եպիսկոպոսի բարեհաճութիւնը դէպի Իգնատիոսը {երկար} չ'տեւեց. պատճառ, Կարաֆֆայն ինքը եւս մտածում էր

մենայն մարդ ցանկանում էր, որ Իգնատիոսը լինի։ Նա {երկար} ժամանակ հրաժարւում էր, բայց յետոյ, չ'կարողանալո

մը եւս չ'խլեց մինը միւսից յաղթութեան ձիթենին, եւ {երկար} չոր ու ցամաք վիճաբանութենից յետոյ հարկադրեցին նոր

մեղքերը, որչափ եւ մեծ լինէին սոքա։ Ունկնդիրները {երկար} փորձուելուց յետոյ անցնում էին գովասանեալ աշակերտն

նգամանքներով։ Բայց իմ յօդուածի սահմանը չի ներում {երկար} ու ձիգ խօսել այս մասին, վասն որոյ որքան կարելի է

րդինալների ներկայութեամբը։ Ազնուասիրտ դեսպանները {երկար} ժամանակ վիճելուց յետոյ համաձայնեցան կրել այս հոգե

մի անգամ ասաց թագաւորին. " Ձեր Մեծութիւնը աւելի {երկար} էք կրում ձեր յղացածը, քան թէ կանայք. նոքա ինն ա

տուածաբանական-քաղաքական խնդիրների մէջ, որ այնքան {երկար} ժամանակ զբաղեցուցել էր, ո՛չ թէ միայն Ֆրանսիան,

դ ենք համարում այդ նոր տպածի բովանդակութեան վերայ {երկար} խօսել մեր կողմից։ Դորա ընդհանուր արժանաւորութեան

արված անցքերը քննութեան դանակի տակ ձգել. այդ շատ {երկար} կը լինի։ Առանց նորան էլ երկարում է մեր հատուածը

մէկ խօսքով լեզուի բաղդասութիւնը այնպէս հեշտ չէ եւ {երկար} տարիներով կեանք ենք մաշում, մինչեւ սորվում ենք։

րուած անցքերը քննութեան դանակի տակ ձգել, այդ շատ {երկար} կը լինի, առանց նորան էլ երկարում է մեր հատուածը

ութիւնը: Բայց որովհետեւ ջերմութեան ժամերը այնքան {երկար} չեն, որովհետեւ օդը անօսրանալով ստանում է նոյնպէս

ւր, էլ ինձանում մեղք չկա"։ Եկեղեցու մէջ, {երկար} բարակ Վարդիթերի հետ մտերմաբար խօսելուց յետոյ, եր

սեփական ձեւ ու ոճը գործ դնելու: Մենք չենք ուզում {երկար} խօսել այս մասին, որովհետեւ մեր համար աչքի յայտնի

խօսել այն լեզուաւ, որ նորան հասկանալի էր։ Մեք, {երկար} ժամանակ փորձելով, ճանաչեցինք այդ հնամոլների ցանկ

ող էր ունենալ սառուցից։ Հայոց ողորմելի Ազգը, {երկար} ժամանակ անուսում մնալով, բոլորովին սառած մարդու

ձայնը չլսուելու համար ակռաները եւ պռոշները սխմած {երկար} ձայնաւորները դէպի կարճ փոխել, մէկ խօսքով՝ եթէ ա

րկաւոր է ժամանակ... մանաւանդ այստեղ յարմար չէր {երկարաբանել}... գուցէ աւելորդ եւս խօսեցի... Ահա այսպ

ոստանդնուպօլսի Աւետիք վարդապետին։ Չկամինք այստեղ {երկարաբանել} Աւետիքի հալածասէր եւ բարբարոս ընթացքի վերայ, չկա

եան կրօնական աղբիւրը պապականութիւն էր։ Աւելորդ է {երկարաբանել}. ով որ ականջ ունի լսելու, թող լսէ, ո՛վ որ հասկ

սպանութիւն։ Կարծեմ այսուհետեւ աւելորդ էր մեզ {երկարաբանել} Մխիթարեանց բարոյականութիւնը սահմանելու համար. թո

թող հերիք լինի մեր խօսածը կրօնի վերայ, մանաւանդ, {երկարաբանելով} այդ մասին, կը հեռանայինք մեր ուղղակի խորհրդից եւ

ապա, հիմնուելով Փարպեցու քեռի խօսքի վրայ, առանց {երկարաբանութեան} կ'անցնէինք՝ եւ բնա՛ւ իսկ ուշ չդնելով այդ անունին

եֆիստոֆելի օգնության, քան թե նրա: Առանց ավելորդ {երկարաբանությունների}, այդ բոլորը ես կշարադրեմ նրան որքան կարելի է դյո

: Ողորմած պարոն ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ, Քո {երկարաժամանակեայ} լռութիւնը կարող էր ինձ առիթ տալ մտածելու, թէ տկա

ԿԱՄ ԱՐԳՈ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Հույս ունիմ, որ {երկարաժամանակյա} լռությունս վերագրած լինիք իմ անչափ պարապմունքիս,

իս ինձ ընտանեբար վարուիլ Ձեր հետ՝ գրելով միգուցէ {երկարախօս} նամակ: Ես յոյս ունեմ, որ Դուք բաց գրկով կ՚ընդու

: Տեսայ, որ գալիս է հեռուից մի երիտասարդ մարդ՝ {երկարահասակ} եւ նիհար, տեսայ, որ շատ վաստակած, հազիւհազ փոխ

Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը... Շահումեանցը {երկարահասակ}, չոր-չոր, հասակը կարելի է, որ լինէր մօտ երեսու

այն է, թէ ինչպէ՞ս այն ժողովուրդը, որ պապին իւր {երկարամեայ} աքսորանքից վերադառնալուն այնպէս ընդունեց, որպիսի

անիայից: Շնորհավորում եմ նորա բարեհաջող գալուստը {երկարատեւ} ու միաժամանակ դժվարին ու շատ վտանգավոր ճանապարհոր

խատելուց եւ թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժմ չյայտնեցինք մեր {երկարատեւ} լռութեան պատճառը: §4. Մեզ գրում են, թէ ինչ

, գոնէ հայատիպ մամուլների գրաշարութիւնը: Մեր {երկարատեւ} լռութեան մասին այսքան միայն արժան ենք համարում աս

րելի եւ անթարգմանելի կերպով կատաղի է, կամակոր եւ {երկարատեւ}, եթէ աղբերանում է հասարակ ժողովուրդի ընդունած սկ

ս ջերմախտական եւ լարեալ վիճակը անհնար է, որ լինի {երկարատեւ}: Եթէ վաղօրօք խելք գործ չդրուի, ստրուկը իւր հողո

ացած ու վաստակած ծերունու ձեռից դորա կարգից դուրս {երկարատեւ} քաղաքական իրաւունքը, որպէս ժամանակի հարազատ որդի

նով միայն, որ նա շատ անգամ կառք էր ելանում, երբ {երկարատեւ} պատերազմելուց վաստակում էր: Բայց սա մի ամբողջ ժա

եմ այս անգամի Յիշատակարանս, ըստ որում, բաւական {երկարացաւ}. միգուցէ ձանձրացնեմ ընթերցողքս, որ մինչեւ այժմ

այնութիւնը, կամ եւ թէ կարճ է, աքցանով քաշելով՝ {երկարացնել}, որ միաչափ լինի մօր քթի հետ, նոյնպէս եւ միւս բո

, տալիս է որպէս մի հնար, կեանքը անորոշ ժամանակով {երկարացնելու} եւ մանկութեան ծաղիկը վերանորոգելու: Մինը բոլ

որոնելով ընդհանուր դեղը եւ անորոշ ժամանակով կեանք {երկարացնելու} հնարը: Իւր աշխատութենների մէջ նա մեծ զանազանութի

` Ալեքսանդր, Եպամինոնդին ` Փիլիպպոս: Բանը ի՞նչ {երկարացնեմ}, սա իւր քաջաքաջ խորհրդակցութեամբք, որ ունէր միշ

ամ խնդրել նրանցից մի որեւէ բան: Ես այլեւս չեմ {երկարացնում}, թողնելով այդ գաղափարի հետագա զարգացումն իմ սիրե

վերայ մի երկաթի մեքենայ, որ կամաց կամաց ձգելով՝ {երկարացնում} էր նորա ոտքը, թէ եւ այսպիսի բժշկութիւնը մեծ ցաւ

՛ւ առարկան: Անցան այն ժամանակները, երբ մի տեսակ {երկարաքղանցք} խորամանկութեամբ տիրելով մարդկային բանականութեան,

կարությունը մինչեւ այժմ տեւում են եւ դեռ կարող են {երկարել}, ուստի ես բարվոք համարեցա, դարձյալ ձեր շահը նայ

չու, որ դուք առուտուրի մարդ եք: Ինձ համար թե որ {երկարելու} լինի, միեւնույն է գրեթե: Գրում ես, թե անպատ

ր: Բայց այս երեկոյ մեր խօսակցութիւնը փոքր ինչ {երկարեց}. արդէն իններորդ ժամն է. ներեցէ՛ք, որ գլուխ ցաւ

եւս հոգատարների կողմումն էր: Վէճը օրէօր ձգուելով {երկարեցաւ} եւ քնեց երկու տարի: Այս խառնակութեան ժամանակների

եճեկները... Բայց ինչպէս եւ իցէ պատահում է, որ {երկարը} ամրացած մնամ են գոգնոցի վերայ, որ նա չէ նկատում

որականներէն երկու դար յառաջ անցած կերթան. այսքան {երկարութեան} մէջ արշաւել, ազգի յետեւէն հասնիլ չի՛ կարելի, թէ

եւոյթի վերայ, անզգալի կերպով կտրում էր ճանապարհի {երկարութիւնը}: Զայրանում էր ծովը մեր յանդգնութեան վերայ եւ կատ

. Գրքից փոխառութիւնք, ձեւ, ոճ եւ այլն։ Բայց, {երկարութիւնից} փախչելով, յետ դրինք այս անգամ՝ պահելով հրատարակ

նորա Առաքինի գործքերը. Աղօթք արա, որ {երկարուին} Նորա կեանքի թելերը: Շատ օր չան

տակ ձգել. այդ շատ երկար կը լինի։ Առանց նորան էլ {երկարում} է մեր հատուածը։ Գուցէ աւելորդ էլ լինէր այս աչքի

տակ ձգել, այդ շատ երկար կը լինի, առանց նորան էլ {երկարում} է մեր հատուածը: Գուցէ աւելորդ էլ լինէր այս աչքի

եւ ուղղութիւնը, ապա ձեզ պատմեմ, թէեւ ոչ այնքան {երկարօրէն}, բայց գոնէ եւ ո՛չ այնքան կարճառօտ, որ ձեր հարցա

բերեն եւ Նախիջեւանին սեփականացնեն, եթե կորած կամ {երկբայական} բաներ կան: § 3. Իբրեւ վարձ աշխատության երեսփ

պէս ջալալի դարձաւ: Դարձեալ վերջացան տիրացուի {երկբայական} խնդիրները դարձեալ լռութիւն: Փողոցը, որով գն

լեզուով (այսինքն ձեւով), որ կարո՛ղ է հարկադրել {երկբայել}, թէ այդ արուեստը կարող էր ազդեցութիւն ունենալ իր

եւ օրէնքը: - Այդ զգացմունքը, որ դրդում է քեզ {երկբայել} բնութեան օրէնքի վերայ, միմիայն անձնասիրութիւն է

ինքն իւրեան: Միշտ այսպէս է պատահում, եթէ մի {երկբայելի} բանի մասին մարդ մի տեղից լուրի սպասէ եւ այդ լուրը

դէպի նորա յաջորդքը հաւատարմութեան երդումը՝ առանց {երկբայելու}, թէ " այսպիսի ընթացքին երիտասարդ արքայազնի պիտոյ

ւորութեամբ մարդ, հաւատ չընծայելով մի անհիմն բանի {երկբայի}, նա չէ կարող ընկնել այն կատեգօրիայի տակ, ուր գտ

աւորը կարդալով պ. Պռոշեանցի խօսքերը ոչ միայն չեն {երկբայիլ} այդ վարդապետութեան վրայ, այլ սովորական, արարատե

րագրած կասկածաւոր մարդերի կարգը ընկնի, որովհետեւ {երկբայութեամբ} խօսում էր նախասացեալ փոսի վերայ: Պ. Իսահակեանցը

եմ գիտել, իսկ գոյութիւն թղթոյն՝ ոչ բնաւ առարկայ {երկբայութեան}: Բաց ի սմանէ, նոյն Թադթէոս եպիսկոպոսն, պաշ

ուայ ի միոյ եւ եթ աննշան առնէ, յայնժամ չիք տեղի {երկբայութեան}, թէ մտանել մտանեմ ընդ նմա ՚ի դատաստան, յայտնելո

ես այդպիսի բարեկամների լինելութիւնը եւս ձգում եմ {երկբայութեան} տակ: Ձեր որդին գտել է իւր հետ խօսողք միայն, որ

երքին պարտք է հրատարակում նա, եւ ամեն մարդ առանց {երկբայութեան}, իբրեւ մի ապահով տեղ դնում է իւր ունեցածը: Եւ ի

մի հոգեկան հիւանդութեան. այս խնդիրը չէ՞ ընկնում {երկբայութեան} տակ, սակայն հոգեկան տկարութիւնների տէրապիան շատ

էս թերթերի պակասութիւնը։ Թղթի հարազատութիւնը {երկբայութեան} ենթակայ խնդիր չէ։ Մեծ Վահանի օրով, Ղազար Փարպեց

ին Աստուծոյ " (եր. 375)։ Այս պարզ եւ բնա՛ւ {երկբայութեան} տակ չընկնող վկայութիւնքը ապացուցանելով ապացուցանո

ի բան է, որ հարիւր անգամ արժանի էր կասկածանքի եւ {երկբայութեան} տակ ընկնելու։ Մեք խօսում ենք այսպէս ճիշտ կրօնակա

Տեղիք չունին գերապատիւ Գաբրիէլ վարդապետի խօսքերը {երկբայութեան} տակ ընկնելու. պատճառ, Մխիթարեանք իւրեանց բոլոր

ցուցանէր զմատեանն հասարակութեան Ազգին. չի՛ք տեղի {երկբայութեան}, թէ կրօնական ուսումն հայկազանց հիմնեալ հաստատիւր

էջտեղ է բերվում։ Բայց անտիկեան բամբիռը չէ ուզում {երկբայութեան} տակ մնալ, նա դրականապէս բողոքում է եւ ասում է,

անեց պ. Մարկոսը մի փոքր վիրաւորուած Մանթուխեանցի {երկբայութենից}, որ ցոյց էր տուել իւր խմելու վերայ, - եթէ դուք

թիւն, ուրեմն կը ճանաչէ ճշմարտութիւնը, ուրեմն եւ {երկբայութիւն} չկայ նորա՝ դէպի ինձ բարեկամութեան մասին, իսկ եթ

ս ասել էի եւ ասում եմ այժմ եւս, որ մեծ կասկած եւ {երկբայութիւն} ունիմ մուզաների խօսելու մասին Պ. Իսահակեանցի հետ

ործուած է արդէն աշխարհի երեսին։ Ես ամենեւին {երկբայութիւն} չունիմ այս փոփոխութեան վերայ. միայն այս եմ մտածո

յ է լինիս, որ իմանաս: Ես քո բարեկամութեան վերայ {երկբայութիւն} չունիմ, ուստի եւ անկասկած կարող եմ հաւատալ քեզ ի

եանցը, - միայն․․․ - Գուցէ կասկածում ես, կամ {երկբայութիւն} ունիս այդ մետալի արդարեւ ոսկի լինելու մասին․ եթէ

ճ միջոցում մեծ հարստութիւն կարելի է դիզել: - {Երկբայութիւն} չունիմ այդ մասին: - Այդքան հարստութեան տէր դ

լի բժշկութեան պատմութիւնը, այնուամենայնիւ սաստիկ {երկբայութիւն} ունինք հիւանդ ուխտաւորների ջրվախութեան մասին եւ կ

. Իսահակեանցի հետ: Բայց նա, առանց լուծանելու իմ {երկբայութիւնը}, մէջ է բերում մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների

եմն տեղեկութիւնք տալ այդ պատուական օրագրին, բայց {երկբայում} եմ, մի գուցէ պարոն հրատարակողը տեղ չգտանէ իւր օր

րող էր Լէոնորան ստանալ նոցա փրկութիւնը: Լէոնորան {երկբայում} է... Բայց, մտածելով, թէ իւր պատճառով պիտի մեռա

նչ մտածել Պ. Խուդաբաշեւի խղճմտանքի մասին, որ չէ {երկբայում} մուր քսել այսպիսի անմերձենալի մարդու վերայ՝ կարծ

հազար ֆունտ ստերլինգաց: Թող փառավորեսցին այժմ {երկդիմի} կուսակիցք Այվազովսքւոյ, դրական թշնամիք ազգի մերո

ուն հանել նրա ժամանակ, այլեւ բացի դրանից, իրենց {երկդիմի} վարմունքով խրախուսել են նրան, երբ մեր երկու հարյ

ութեան մէջ նկարագրում է Ներսէս Շնորհալին որպէս մի {երկդիմի} մարդ՝ իւր ազգը խաբող, յունական օգուտը պաշտող եւ

աչելը, մերժում ենք սաստկութեամբ նորան վերագրուած {երկդիմի} բնաւորութիւնը, մերժում ենք եւ ծածուկ նամակի գրու

եւ Եղիազար կաթողիկոսների կամ կիսասիրտ կամ թէ ասել {երկդիմի} գործերը եւ ընթացքը, միւս հոգեւորների վասակութիւն

երտներից յետոյ էին նախ եւ յառաջ դոյն միաբանութեան {երկդիմի} կեղծաւորութիւնը Հայոց ազգի եւ պապականութեան առաջե

կանանալով սրանով եւ գտնելով, որ Սարգիս պատրիարքի {երկդիմի} վարքագիծն այս խնդրում արժանի չէ նրա կոչմանը ` հայ

կակատար եղբայր հանգուցելոյ քեռն, այր բարեպաշտ եւ {երկեղած}, ըստ վկայութեան բովանդակ ազգայնոց տեղւոյ զվերոյգ

Միթէ՞ անխիղճ ես դու այնքան Կամ կեղծաւոր, {երկերես}, Որ ողջ աշխարհ սփոփելով, Թողուս Հայաս

ռաւների սեւ գնդից։ Ես անխիղճ չեմ, ոչ {երկերես}, Կըտամ բաժին ամենքին. Միայն քնարս հնչ

 ՄԻՔԱՅԷԼ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑԻ {ԵՐԿԵՐԸ} ՀԱՏՈՐ ԵՐԿՐՈՐԴ Րոստով Դօնի վրայ.

մ նա ուներ, իսկ եթե ոչ՝ գտիր ինձ համար Մակոլեյի {երկերի} լիակատար ժողովածուն, որի համար ես անձնապես նեղու

այ եւ Գրիգորիուպօլսի, երկու եւ կէս լաք, այսինքն {երկերիւր} եւ յիսուն հազար ռուփի, որ առնէ քսան եւ հինգ հազա

հատակ յայն ասպարէզ արձանացայց անվեհեր. Ո՛չ {երկէայց} ես, թէպէտ հարցի ինձ ի դիմի ողջ աշխարհ, Ո՛չ

ուղարկեցեք, ես մի տեղ ինչ-որ բան եմ կարդացել այդ {երկի} մասին: Այժմ, սրտապնդվելով, կկարդամ ե՛ւ բուն գի

գ ի խինդ, Անդ եւ սոսորդ ոչ ի բացեայ, {Երկի՜նք}, տրոփէ սիրտն ի թինդ... Ի սարաւոյթ փրփրած

ների միջնորդութենով հասած են մեզ. որպես " Երկնէր {երկին} եւ երկիր ", " Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն "

երել) նորանով, որ նոյն այդ յառաջ բերած " Երկնէր {երկին} եւ երկիր " ամենին յայտնի երգը թարգմանում է այսպէս

Պաշտէր, յանձանձէր, Աւանիկ ահա Ընդ {երկինս} սիգայ, Յաստեղացն ի պար Ջահեալ բոցավառ

տակցութեան եւ ուր ղեկավար է ոգի անախտ եւ մաքուր, {երկինք} հասանեն ի թիկունս: Զղեակ ազգի մերոյ Հոգին հա

կերտք, ապա պատրաստ էին այդ օբսկուրանտները մինչեւ {երկինք} բարձրացնել մի այդպիսի գործողութիւն՝ առանց մտածել

ում, ձեր ժողովրդի անօրէնութիւնքը հասած են մինչեւ {երկինք}: Դուք պարծենում էք կամ մեծ յոյս ունիք ձեր որդու

տին, այդ միջոցին, մանաւանդ, վեր բարձրացան դէպի {երկինք} իմ ջերմեռանդ աղօթքի խունկերը, եւ Ամենաբարձրեալը

ւմ եմ: Նա, փոխանակ իմ ողջոյնը ընդունելու, դէպի {երկինք} վեր բարձրացրեց իւր նիհար ձեռքերը եւ վշտահար աչքեր

Սահակի մէջ կան 1400 տարի, արեւելք ու արեւմուտք, {երկինք} ու երկիր, սար ու ձոր... Այս նորանշան իրաւունքի

նում է միայն այս գազանական անգթութեան ընդդէմ դէպի {երկինք} բողոքել: Մի քանի բարեսիրտ Հայեր, խղճալով այ

տեղից պոկուած Կայմի խրոխտ շառաչից, Աչքերըդ վեր {երկինք} ուղղած ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Եթէ սիրոյ բ

": Սու՛րբ, սու՛րբ, սուրբ ես, Տէր որ Էն, Լի՜ {երկինք} քո փառքով, - Օրհներգում է սերովբէն Եւ վերցընում

ի տաճարս Ոչ բնակիս ձեռագործ, Որոյ են {երկինք} աթոռ Եւ երկիր կայ ընդ աթուր, Հա

պատեալ թաւալիմք առ վարդենեաւ Ի դալարիս, յոր {երկինք} դեռ ցօղէին. Եւ ձեռք քաղուսք սրտի կուսին պատ

առ Եդեմայ Ընդ նախահօրն խօսակցէր. Այնմ {երկինք} են վկայ՝ Սերովբէն ինչ ո՛չ ստէր: " Մխ

ն արտասուս Տեառն ի հոտ անուշից, Հնչեն {երկինք} յալելուս Համակ ղօրութեանց երկնից: Եւ հ

, սո՛ւրբ, սո՛ւրբ ես, Տէր, որ Էն, Լի՛ են {երկինք} փառօք քովք, Նուագս յօրինէ սերովբէն,

ործածէ Սիրտը լցուած արիւնով. Բայց ես, {երկինք} թող վկայ գայ, Ես քեզ միայն սիրում եմ.

Հնչեց ահա քնար քաղցրախօս, Շարժեց {երկինք} ու գետին, Արարատից դէպ Արագած Բիւր արձ

մարդիկ ահից թաք կացան. Զարկեց շանթը, գոռաց {երկինք}, հեղեղը չեղաւ խափան, Ծառի ծայրր դեռ վառւ

Օշական Վեհ Հայերի գերեզման Բողոքիր մինչեւ {երկինք} Ընդդէմ այս տմարդութեան։ Բարձրաբե

Եղան խելքեր, որ չափեցին Արեւ, աստղեր ու {երկինք}, Եղան, որ խոր իջան երկրի Արգանդի մէջ

երբեմն մեր շոգենաւը լեռնաձեւ կոճակների վերայ դէպի {երկինք} էին բարձրացնում եւ երբեմն ճեղքում էին ծովի անչափե

երկնակամարի տակ, իմ միայնութեան մէջ ձեռներս դէպի {երկինք} տարածանելով, արտասուալից աչքով աղօթք արեցի այսպէ

արկութիւնքը հոգիս մաշեցին, նոցայ կողկողանքը դէպի {երկինք} էր բարձրանում, նոցայ հառաչանքն անգամ գործարանի պ

կցութենից յետոյ սկսաւ նա այլագունիլ, աչքերը դէպի {երկինք} բարձրացնել եւ ձեռները դէպի ինձ երկայնել եւ շնչարգ

նքիս, ափսո՛ս սիրելուս, որ զուր տեղը կորաւ... {երկինք}, փուլ արի իմ վերայ... երկիր, կուլ տուր ինձ,

շնորհք էր, որ կաթեց մատից, Որով ցոյց տուեց {երկինք} ժանտին այն: Ո՛հ, մի այլ անգամ, ինչպէ՜

գործեց լսողների վերայ։ Պապական դեսպանները մինչեւ {երկինք} բարձրացուցին Լայենէզի խելքը եւ ճարտարութիւնը, դո

ող է հասկացնել մեզ արարչի մեծութիւնը եւ փառքը. " {Երկինք} պատմեն զփառս Աստուծոյ եւ զարարածս ձեռաց նորա պատմ

ա ինքեանք մի կերպարանուած երկիւղ լինէին, ասես թէ {երկինքը} այն պատճառով հաստատ պահել էր իւր կամարակապ տարածո

ւմ էր այս խօսքին, որ կայծակ է նշանակում, իսկոյն {երկինքը} մթնում էր, որոտմունքը թնդում էին, փայլակները ջր

էջ փայլատակելու ժամանակ թւում էր, թէ պատառւում է {երկինքը}, իսկ փայլակների լոյսը ներկում էին ամենայն բան եր

հենի մօտ կամ դպրոցի մէջ Աստղիկ էր ծագում... Թէեւ {երկինքը} պատած էին թանձր ամպերով: - Ծնանելու ժամանակ

Այս միջոցին ամենայն բան աներեւութացաւ, թնդաց {երկինքը}, եւ ես, այս դղրդիւնից զարթելով, գտայ ինձ մահճի

իւրեանց անախորժ քամիներով սկսեցին մռայլել սիրտը։ {Երկինքը} ասես թէ լաց է լինում մարդու գլխին: Շատ անգամ դու

Դու, որ երբեք չես կենում Տաճարներում հասարակ, {Երկինքը} գահ քեզ համար Ու երկիրը ոտքիդ տակ, Հաճեցար դու

ս կոշտ հողը շատ է եղել մեզպէսներին օթեւան. {Երկինքը} շատ թափեց անձրեւ, լուաց հազար գերեզման. Թ

օրն ահա արեւի տակ քո երեսը պերճ փայլեց: Թէ {երկինքը} քեզ ամլացաւ ` մրրիկը քեզ եկաւ հիւր, Փոխվեց

էր մեզ այն հեղանուտ ճանապարհի վերայ երկար գնալ: {Երկինքը} պարզ էր, արեւմտքումը չէր երեւում բոլորովին ոչ մի

մեր յանդգնութեան վերայ եւ կատաղաբար փրփրում էր: {Երկինքը}, եղանակը եւ հեղաշունչ հողմիկը մեզ խոստանում էին

մարդիկ, որ հաւատում են, թէ սորա գրողը կարո՛ղ է {երկինքը} փակել. տարակոյս չկայ ուրեմն, որ նորա ձեռքի գիրը

խաղում էին տանս պատուհանի ապակիների հետ: Կապոյտ {երկինքը} զարդարուած անհամար գոհարներով, ասես թէ, ուրախակ

ինչ չկայ. մարդ է մարդու պէս: Երեկեան երեկոյին, {երկինքը} պայծառ էր, դուրս եկայ բակը մի փոքր ման գալու: Տ

չտեսայ, Գնում էի ծովով հեռաւոր աշխարհ․․․ {Երկինքը} մթնեց, մրրիկը սուլեց, Որոտ, փայլակը անթիւ

ալիս է Կոստանդնուպոլսում նորա մօտ եւ ասում է, թէ {երկինքը} բարկացած է նորա վերայ, եւ թէ նա պիտի պատժուի չար

սուսեան կողմնակիցքը համբաւ հրատարակեցին, թէ ինքը {երկինքը} յայտնի կերպով պատժեց յանցաւորը։ Պապական Շուէ

սքով: Մեքենաները վիթխարահսկայ Ծխում են ահա դէպ {երկինքն} ի վեր Ու բարձրաղաղակ սուլում, ձայն տալիս, Խռն

ենք շուքի ներքոյ վարդենեաց, Կանաչներում, որոնց {երկինքն} է ցօղում. Ու ձեռներըս տաք սրտին են պատահում:

բարբառով դրախտային Խօսում նրա հետ - տրտում, Դրան {երկինքն} է վկայ, Որ սերովբէն չէ՛ր ստում: " Մխիթարուի՛ր,

այրըւում սիրտն անփորձ, Բարձրանո՜ւմ է գոյնզգոյն ` {Երկինքն} ի վեր ծուխն ու բոց: Շուրջ ` կենդանիքն այն ամեն Կ

որդութենով հասած են մեզ. որպես " Երկնէր երկին եւ {երկիր} ", " Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն ", " Հեծաւ

խիջեւան, նորան մեր տունը տանեիք, որովհետեւ օտար {երկիր} է նորա համար եւ իմ բարեկամս է, ամիսներով նորա հե

կան 1400 տարի, արեւելք ու արեւմուտք, երկինք ու {երկիր}, սար ու ձոր... Այս նորանշան իրաւունքի օրինակը չ

րանով, որ նոյն այդ յառաջ բերած " Երկնէր երկին եւ {երկիր} " ամենին յայտնի երգը թարգմանում է այսպէս. За

իոյ մէջ, բայց այստեղ է խնդիրը, երկրագործի համար {երկիր} է հարկաւոր գործելու, որ Անգլիոյ մէջ չունի հասարա

գործում է նորան: Այն ազգը, որ չունի հող եւ {երկիր}, երբեք չյուսայ, որ պիտի հարստանայ. այդ անբնակա

: Թո՛ղ բնաւ չյուսայ, որ առաջ հարստանայ եւ յետոյ {երկիր} ձեռք բերէ. այդ լինելու չէ: Նախ, որ հարստութիւն

եւ պատահարների ազդեցութեան: Երկրորդ, որ հող եւ {երկիր} տիրաբար ձեռք բերելու նպատակը եւ խորհուրդը փառք չէ

բայց ինչպէ՛ս լուծել՝ առանց հող տալու շինականին: {Երկիր} չտալ նոցա, ասել է 23 միլիոն ժողովուրդ օրական հաց

ատութենից, պիտի պատերազմի սարսափելի զօրութեամբ: {Երկիր} տալ նոցա, ասել է բովանդակ ազնուականութիւնը յարու

կնում է եւ զուգակշիռը: Դիցուք հազար հոգի շինական {երկիր} էին գործում, որոնք, երկրագործութենից յառաջացած

Մովսէս է, որ ճանապարհ է ցոյց տալիս ազգին դէպի մի {երկիր} "։ - Մովսէս չենք, եւ Մովսիսի խոստմունքը չե

ազգին: Մովսէսը իսրայէլեան ազգին խոստանում էր մի {երկիր}, որ պիտի բղխէր կաթն եւ մեղր, մեր քարոզութիւնը ա

ոզութիւնը աւելի պարկեշտ է: Մեք ցոյց ենք տալիս մի {երկիր}, որ բուսուցանում է բամբակ, մետաքս, շաքար, ցոր

մ, տորոն եւ այլ ընդեղէնք: Մեք ցոյց ենք տալիս մի {երկիր}, ուր ամենայն ընտանի գրաստ աճում է, ապրում է եւ

ւշադրութեան եւ մշակութեան: Մեք ցոյց ենք տալիս մի {երկիր}, որի հանքերը մեծապէս կարօտ են մշակութեան եւ, որ

կիս ձեռագործ, Որոյ են երկինք աթոռ Եւ {երկիր} կայ ընդ աթուր, Հաճեցար զանուն Քո

գլուխ պսակ բազմաքուք։ Ընդ տարապարտ մինչ ընդ մահ {երկիր} դողայր լայնատարր, Արեգն ընդ իս լուսափիւռ խո

ամարում ինձ այդ փառք։ Ինչ ժամանակ օտար {երկիր} Իմ ծերունի ծնողքը Ուղարկեցին ինձ միայնա

՛ւ հանգչողին պալատներում, Ե՛ւ գործողին միշտ {երկիր}. Զարմանալի է այս բանը. Մի մահ է, նոյ

ւր շահաստացութեան եւ պատուամոլութեան համար երկրից {երկիր} գաղթեցնելով մի կէսին պատճառ եղաւ մահի, օդի եւ կե

աւանիկ գիտուն ասացեալքն հայոց, եւ յարդի ժամանակս {երկիր} առնուն զհին ձեւ խօսից, որով երբեմն, մանաւանդ թէ

տեղը կորաւ... երկինք, փուլ արի իմ վերայ... {երկիր}, կուլ տուր ինձ, ո՛հ, մի օգնութիւն, սիրտս այրւ

, թէ ժողովրդի մոլորութեան պատճառ լինելը, երկրից {երկիր} տարագրելը եւ բախտի անգութ հարուածներին մատնելը,

Հայաստանում, մինչեւ որ այդ թագաւորի օրով անգործ {երկիր} չկայ եղած Հայաստան: Բայց չէ կարելի սորանից եզրա

էս ցանկանում էր հանել Աստուծոյ ժողովուրդը աւետեաց {երկիրը}: Հա՛յ կանայք, դուք, ինչպէս եւ բոլոր արարած

ւում օրագրի հրատարակողից կամ նորա գործակիցներից. {երկիրը} շատ անգամ բուսուցանում է դալար ծիլեր, բայց եւ շա

է, - կարող է մտածել մի մարդ: - Անգլիան՝ այն ազատ {երկիրը}, որի եւ պսակեալ գլուխը չէ կարող ժխտել վերջին սոս

հողը, վարձում են հազարաւոր մշակներ եւ գործում են {երկիրը}. սոքա են ֆերմեր ասացեալքը: Վարձկան-երկրագործ մշ

կ դիպուածում պատերազմ պիտի մղէ, իմ հետ հաւասար, {երկիրը} աւազակի ձեռքից ազատելու համար. այս պահանջում եմ

, ինչպէ՛ս լուծել, որ ազնուականութիւնը զոհ չբերէ {երկիրը}, բայց ինչպէ՛ս լուծել՝ առանց հող տալու շինականին

եւ կարողութիւն դրամի համազօր, բայց երբ նա թողեց {երկիրը} եւ գնաց քաղաք, այնտեղ ո՛չ հողը կայ եւ ո՛չ նիւթը

եալ թշուառութեան մէջ, կամ վերադառնում է դէպի իւր {երկիրը}: Վերադառնո՛ւմ է... բայց ոչ այնպէս առոյգ եւ զուա

աճառականների վիճակը, որ նոյնպէս լքանելով իւրեանց {երկիրը} ՝ ձեռք են զարկում վաճառականութեան՝ պանդխտանալով

րող էր հետեւել Մովսիսին, դէպի կաթն եւ մեղր բղխող {երկիրը}, ըստ որում անծանօթ էր նորան աւետեաց աշխարհը, մե

անջում եւ այն կոյր հաւատը դէպի մեր քարոզութիւնը: {Երկիրը} եւ բերքերը քաջ ծանօթ են նոցա, եւ անծանօթների համ

մ Տաճարներում հասարակ, Երկինքը գահ քեզ համար Ու {երկիրը} ոտքիդ տակ, Հաճեցար դու մատուռն այս Քո անունով կ

Կայծը կիզիչ բոց-կրակ Այն ծխացող սեղանից, Եւ դէպ {երկիրը} ` արագ Ճանապարհւում է նորից. Ադամն ոչինչ չգիտէ,

ող եւ ամբողջ Ռուսաստան: Ես ստացայ այս {երկիրը} խոպան, անշեն, Բայց թողնում եմ քաջ մշակեալ

նդի վերայ, ապրում է շատ հեռի նորա մակերեւոյթից. {երկիրը} փոքր է նորա մեծութեանը տանելու համար: Շէկսպիրը,

ր: Շէկսպիրը, Համլէտի բերանով, բանտ է անուանում {երկիրը} եւ մնում է դարձեալ երկրի վերայ, իսկ Պ. Չամուռճե

եան սերմը, մինչեւ օրինաւոր գործի չ'կար խոպանացած {երկիրը} վարելու եւ հերկելու, զուր տեղը սերմ ցանել չոր ու

Եթէ այս Սեւուկը Անձեւացեաց իշխանն էր, ուրեմն իր {երկիրը} եւ գրօղամնայ պարտէզը՝ Անձեւացեաց գաւառում։ Անշո

ն վերադառնելուց յետոյ յատկապէս գնում է Անձեւացեաց {երկիրը}, որ մարզպանին ներկայանայ։ Արդա՛րեւ մեզ շատ զ

Վասպուրականի իշխանութիւնը առած վերադառնում էր իր {երկիրը}, Վան քաղաքում նստող Մամիկոնեան Դաւիթ իշխանը, նորա

արեհաճեցիք շատ բարձր.... հազալ թէ փռնգալ, որ {երկիրը} ճաքեցաւ մի փոքր ձեր ննջարանի վերայով: Իմ հսկաներ

չպէ՛ս ամենայն օր երկնքի լուսաւորքը լուսաւորում են {երկիրը} առանց մի բան ստանալու: Այս պարոնը ունէր նոյնպէս

ավարելու այս կղզու մէջ եւ Սարակինոսների յափշտակած {երկիրը} յետ դարձուցանելու։ Սարդինիա կոնդակ ուղարկուեցաւ

Եափոնիայի Յիսուսական Առաքելութեան վերայ։ Այս {երկիրը} ունէր իւր առանձին սովորութիւնքը՝ Չիներից ստացած

թէ ի՞նչքան մեծ գանձ էր բերում Կարգին այս հարուստ {երկիրը}, որի բնակիչքը բաւականանում էին միմիայն անհրաժեշտ

ւ Եւրոպայի միմեանց հետ կապակցութիւնը։ Բոլոր {երկիրը}, ինչպէս վկայում է Պօդօզի քաղաքի ընդհանրական նահա

ն։ Յիսուսականութեան հոգին չորացո՜ւց այս կուսական {երկիրը}... Նա չէ կարող յառաջացուցանել Գուատիմօզին կամ

լը: Ո՛հ, եթէ կրօնը ազդէր բարոյականութեան վրայ, {երկիրը} դրախտ եղած կը լինէր. բայց ո՜ւր է: Նոյնպէս

համատարած ծովի մէջ: Ամերիկան, Աւստրալիան, այլ {երկիրներ} եւ կղզիք կենդանի վկայք են մեր խօսքին: Ասիոյ ապագ

ով Սուլթանին, ստանում է Բասրայի մօտ շատ գիւղեր, {երկիրներ} եւ ստրուկներ, այնպէս, որ շուտով դառնում է Տաճկա

իոյ մէջ չունի հասարակ ժողովուրդը: Անգլիական {երկիրները} ազնուականների մասնաւոր սեպհականութիւնք են, հասար

ով այս բոլորի վերայ, ազգը օրըստօրէ թողնում է իւր {երկիրները} եւ կենտրոնանում է քաղաքներում: Աղքատութիւնը ստիպ

կամի մտածել իւր ապագայի վերայ. նա թողնում է իւր {երկիրները} եւ կենդրոնանում է քաղաքներում: Գուցէ, մանր

, երբ մարդիկ կը դառնան իւրեանց հայրենի, բարեբեր {երկիրները}, որ այսօր գրեթէ ամայի եւ խոպան է, այն օրից կը կ

մանական Կայսերութիւնը (Աւստրիական Տան ժառանգական {երկիրները} ) եւ Անգլիան։ Միապետական իշխանութեան մէջ երեւում

կը տամ յետոյ, թէ ինչ կերպով ներգործում էր նա նոր {երկիրների} մէջ, ուր քաղաքականութիւն կամ բոլորովին չ'կար, կ

ւոր Իբերական, Կարթալինեան, Վրացի եւ Կաբարդինեան {երկիրներին}, Չէրքասեան եւ Լեռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց ժառան

Աղուանստանից, Վրաստանից, Սիւնեաց եւ Արշարունեաց {երկիրներից} իմ բերած բաներս եւ ինչ որ բո՛ւն Տիրոջդ եղբօրորդին

ւթեան անուր, ուսուցանել հոգի ճանաչել զԱստուած եւ {երկիրպագանել} նմա ո՛չ ի լերինս Սամարիոյ եւ ո՛չ յԵրուսաղէմ միայն

վկայութեանց յայտնեալ աստուածագիտութեան: Եթէ գոյր {երկիրս} յառաջ քան զ7368 ամս, աստուածաբանութեան է պաշտօն

ւոյ որդւոյ Վասակայ դարձեալ 'ի Յունաց աշխարհէն եկն {երկիրս} Հայոց, նովին կրօնաւորական խստամբերութեամբ եւ հրե

բազում ժամանակս շրջեալ 'ի քարոզութիւն 'ի հեռաւոր {երկիրս} գնաց մինչեւ 'ի Պաղտատ, եւ սա եւս օժտեալ գոլով փօ

ալ ի նմանէ, միայն, ըստ կարգադրութեան, յեօթնեկի {երկիցս} թէ երիցս, ո՛չ կարեմ ստուգիւ ի միտ բերել, այց ել

ի եւ սահմանս Նախիջեւանայ եւ ի Նախիջեւանն իսկ, ես {երկիցս} ըմբռնեալ ի չարաշուք ախտէս եդայ յանկողին անզգայ,

իմ մտանել տեղւոյս կայսերական համալսարանն, զորմ է {երկիցս} խնդրեալ էի ի բարձրապատիւ Եփրել վարդապետէ՝ միջնոր

ն շինուածքում, որի անհաստատութիւնից " միանգամ եւ {երկիցս} ջարդեցաւ բոլոր կահն"։ Այս ջարդուած բաներն էլ չե

այդ մարդերին: Դոցա մէջ թագաւորուած է մի ստրկական {երկիւղ}, երկիւղ օտարից, երկիւղ ազգականից, երկիւղ ընտան

րին: Դոցա մէջ թագաւորուած է մի ստրկական երկիւղ, {երկիւղ} օտարից, երկիւղ ազգականից, երկիւղ ընտանիքից, եր

ագաւորուած է մի ստրկական երկիւղ, երկիւղ օտարից, {երկիւղ} ազգականից, երկիւղ ընտանիքից, երկիւղ բարեկամից,

կական երկիւղ, երկիւղ օտարից, երկիւղ ազգականից, {երկիւղ} ընտանիքից, երկիւղ բարեկամից, երկիւղ թշնամուց,

ւղ օտարից, երկիւղ ազգականից, երկիւղ ընտանիքից, {երկիւղ} բարեկամից, երկիւղ թշնամուց, հեռաւորից եւ մերձաւ

ազգականից, երկիւղ ընտանիքից, երկիւղ բարեկամից, {երկիւղ} թշնամուց, հեռաւորից եւ մերձաւորից, եւ ասես թէ դ

ձաւորից, եւ ասես թէ դոքա ինքեանք մի կերպարանուած {երկիւղ} լինէին, ասես թէ երկինքը այն պատճառով հաստատ պահե

ով օդի մէջ, - այսօր քնած էի ճաշից յետոյ, բայց, {երկիւղ} կրելով, որ մի՛գուցէ անձրեւային եղանակի խոնաւութե

ի վերայ հիմնաւորապէս կասկածել, այլ է կերպարանեալ {երկիւղ} լինել, ինչպէս ասել էր Պ. Կոմս Էմմանուէլը: Եւ Պ

եւ բանականութիւնը ուսած լինելով վաղուց, անունից {երկիւղ} չունինք, ո՛չ Ռուսսօյի եւ ոչ Վօլթեռի, այո՛, պար

ով մեզ վերստին մկրտելու: Բայց որովհետեւ, մէք {երկիւղ} չունինք անունից, ուստի եւ ընդունում ենք նաեւ պ.

ելու համար, մոռացել էր փառք, պատիւ եւ մարդկային {երկիւղ}, նորան կործանիչ ժողովրդի բարօրութեան էր կոչում:

մի քանի ժամանակ: Գրեթէ միշտ այսպէս է, ուր չկայ {երկիւղ}, անդ թուլահոգի մարդիկը միշտ խրոխտ են լինում. իս

եց իւր ազգի վերայ, ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել, {երկիւղ} ունէր, որ միգուցէ դա լինի այն խոստացած սատանայապ

թսեմանի պարտիզում մատնութեան գիշերին: Ես դեւերից {երկիւղ} չունիմ... "։ - Գուցէ ճշմարիտ էք խօսում,

նա... բայց, աւա՛ղ... աղջիկը մի զարհուրալից {երկիւղ} ցոյց տուող ձայն արձակելով, անյայտացաւ ծառերի քամ

նորան այդտեղ, եւ միթէ՞ ճշմարիտ է այդ, միթէ՞ ես {երկիւղ} կրելով այդ յիմար պատկերից, անկատար թողեցի իմ արա

անաւանդ ինքը պարապելով դիւթական բաներով, մի փոքր {երկիւղ} եւս ունէր, որ միգուցէ Աստուած բարկանայ իւր վերայ

ճշմարի՛տ աւելի պատճառ ունէի տրտմելու, ըստ որում {երկիւղ} կար սրտիս մէջ, որ մի գուցէ ես եւս, կամ իմ ընտան

ընդունողը արդէն յաոաջուց պատրաստուած... ոչինչ {երկիւղ} չկայ: Եթէ կը ներէք համարձակութեանս, դուք բաւակա

իմար մտածութիւնք. Կոմսը ո՛վ է, որ Յովնաթանեանցը {երկիւղ} կրէ նորանից. ի՛նչ պիտոյ է առնէ, որի՞ն է վախեցնո

նք, թէ ես չունիմ այնպիսի գործեր, որ կարողանային {երկիւղ} կրել կոմսի յարձակմունքից. բայց ընտանի՛քս ինչ առն

ակ կատու էր, որ լսելով պարտիզի դուռի բացուելը եւ {երկիւղ} կրելով թշնամուց, թողել էր իւր դարանը եւ լաւ էր հ

յն... Անպատճառ կատու կը լինէր, որ քեզանից իսկ {երկիւղ} էր կրել եւ փախչում էր, թէեւ նոյն ինքը թուել էր ք

իս, այժմ ես քո մօտումն եմ. ուրեմն պատճառ չունիս {երկիւղ} կրելու: Ճշմարիտ է, ես մի քանի րոպէ ուշացայ, բա

չեմ կարող այժմ, պատճառ, աղմկուած է քո սիրտը եւ {երկիւղ} եմ կրում, թէ միգուցէ այդ խօսքերը առաւել եւս վրդո

դ խօսքերի վերայ Մանուշակը դարձեալ շփոթուեցաւ. նա {երկիւղ} էր կրում, թէ լսելու էր Շահումեանցից մի քաղաքավար

ած դաշնակներով, մտանում են Խանի սենեակը, այստեղ {երկիւղ} է տիրում խոհարարին, այնպէս, մինչեւ որ կամենում

եանք, որոնց չմերայինքը են Կոլլեգիացիք։ {Երկիւղ} է գրում, որ միգուցէ եւ Մխիթարեանց մէջ լինին Կոլլե

, չէր գտանում։ Ամենայն մարդ փախչում էր նորանից՝ {երկիւղ} կրելով իբրեւ ախտացած մարդուց, որպէս զի ինքը եւս

՛չ թէ մանկական սէր եւ խոնարհութիւն, այլ ստրկական {երկիւղ} (timor servilis)։ Դառնանք դարձեալ դէպի Լօյ

րգի դնեն այնտեղ հասարակութեան գործերը։ Իգնատիոսը {երկիւղ} կրելով, թէ մի՞ գուցէ այս երիտասարդ մարդիկը, երթ

Պապական իշխանութեանը պաշտպան դառնալու համար, որ {երկիւղ} էր կրում եւ ալեկոծութեան մէջ էր Լուտերի Վերանորոգ

ւ Բրուէ Յիսուսեանները ուղարկեց Իրլանդիա, ուր մեծ {երկիւղ} կար Հենրիկոս VIII-ի Վերանորոգութեան երեսից։ Ֆաբե

տեսանում էր իւր մօտակայ կործանումը։ Ամենայն Պապ {երկիւղ} էր կրում վերջացնել այն գործը, որ սկսած էր ընդդէմ

քից ընդունել Աուգսբուրգի եպիսկոպոսական աթոռը։ Նա {երկիւղ} էր կրում, թէ մի գուցէ Կարգի քանքարաւոր եւ օգտակա

ւ եթէ հարկաւոր լինէր, աշխարհական իշխանաւորները, {երկիւղ} կրելով, որ չ'արտաքսէին իւրեանց եկեղեցուց, հարկա

Յիսուսեանների կարողութեան օր ըստ օրէ մեծանալը եւ {երկիւղ} կրելով, որ մի՛ գուցէ նոքա, ժողովուրդը Քրիստոնէա

ցուցանէ, թէ ինքը կատարեց այս գործը ո՛չ եթէ Պապից {երկիւղ} կրելով։ " Paris vaut bien une messe! ", - ասաց ն

Ֆրանսիայի մէջ, միայն այն մասին էր, որ չ'ասեն թէ {երկիւղ} էր կրում Հենրիկոսը Յիսուսեաններից)։ Յիսուս

րին ջնջել այս Կարգը Ֆրանսիայի միջից։ Շուազեօլը, {երկիւղ} կրելով Յիսուսեաններից, որոնք վերագրում էին նորան

արլամենտին՝ երեք օր ժամանակ տալով։ Յիսուսեանք, {երկիւղ} կրելով, թէ մի գուցէ այս կանոնների վերատեսութիւնը

իւնը կը մնայ եւ կը մնայ: Եւ որովհետեւ այս կողմից {երկիւղ} չկայ, որովհետեւ մեր անաչառ քննութիւնը բնաւ երբեք

այլ այնպիսի խաղաղ երեւոյթք, որ չեն պատճառում մի {երկիւղ}, մի վնաս, մի մահ կամ մի կործանում, այլ մանաւան

ւ տերեւների քաղցր խշխշոցից: Բայց այդ ունայն {երկիւղ} է. մոծակը ուրիշ շատ միջատների նման ծառերի վրայ չ

ել ցոյց տալու համար իւր խոնարհութիւնը, համբուրեց {երկիւղամեծար} պատկառանքով տէր սատանայի պոչի ծայրը: Խաւարի

բնակութիւն հաստատելու գետի մօտ, բայց աւազակներից {երկիւղը} ստիպել էր նորանց հեռանալ այդտեղից: Պիտոյ է կարծե

: Մի՞թէ Նախիջեւանցու սրտից այնքան թռել է Աստուծոյ {երկիւղը} եւ ահը, ազգասիրութիւնը եւ վերջապէս զաւակասիրութի

ազատութիւն կարող է ծագել, իսկ Կուրանից՝ եւ այդ {երկիւղը} չկայ: Սոքա ամէնքը, իբրեւ բռնի վարժապետ, ք

այտնի է, թէ այս վարդապետութիւնը, եթէ հատուցումի {երկիւղը} չլինի, ուրիշ բան չկայ նորան բռնող: Հիմի տեսնենք

, ուրիշ բան չկայ նորան բռնող: Հիմի տեսնենք, թէ {երկիւղը} բաւակա՞ն է, կարո՞ղ է սանձ գնել մարդու կրքերին,

իւնը ` իդէալիզմի համակարգութիւնը: Եւ արդարեւ {երկիւղը}, թէ համաշխարհական հանգստութիւնը դարձեալ կը խանգա

ւմ այս հատուածի վրայ. " Այս հատուածի մակարդակը է {երկիւղը}, թէ տէրութեան վերականգնեալ վիճակը կարող է խանգար

իւթիւնճի-Օղլուի պատասխանը ցրեց նորա կասկածները եւ {երկիւղը}, ինչպէս սաստիկ մրրիկները մի րոպէի մէջ հալածում ե

նը, ինչո՞ւ պէտք էր յուսահատուէինք. այն գաւազանի {երկիւղը} չէ՞ր, որ գիշերը քնից վեր կը թռչէի. " Խաչ, օգնե

էլ որ տնկեն, էլ մօտ գնալ չի լինի: Այսպէս ահա, {երկիւղը} մոծակից զրկում է խեղճ միաբանին մի պատուական ծառաս

օր ձեռքով պիտոյ է կրթուի եւ դաստիարակուի Աստուծոյ {երկիւղի} մէջ. մայրը կաթից յետոյ պիտոյ է կերակրէ իւր զաւակ

կարծեմ, դու խելքդ թռցրել ես: Եւ, յիրաւի, մեծ {երկիւղի} մէջ էի, թէ մի՛գուցէ Պ. Բէգզադէն խելագարուած լին

ի դէպի այն մարդիկը, որ կա՛մ անձնական օգտի, կա՛մ {երկիւղի}, կա՛մ այլ յարակցութեան պատճառով օտարի հետ, խախտ

այելով՝ այսպէս է եղել բանի ընթացքը, իսկ այսպիսի {երկիւղի} համար րոպէական ընդունելութիւնը մի՞թէ նման չէ Վարդ

մն ընկերութեան ապահովութիւնը էականապէս հիմնուած է {երկիւղի} վրայ. ամէն մի անգամ իրար վրայ իրաւունք ունի նայե

կողի վրայ եւ իրար երեսից պիտի պաշտպանուին միմիայն {երկիւղի} միջնորդութեամբ: Երկիւղն է, որ յոյս է տալիս մարդ

րպէս թշնամու կամ կատաղի գազանի վրայ, եթէ փոխանակ {երկիւղի}, որ ամէնի սրտի մէջ ամրացած դադար չէր տալիս նցայ

աւորքը դառն խօսքերով. " Առանց բարկութեան, առանց {երկիւղի}, զբօսանքի համար, դուք մահի տալիս էք մարդը եւ հր

ծեց ամէն տեղ այս ցնցիւնը եւ Հեգելը ընկճուեցաւ այս {երկիւղի} ծանրութեան տակ, ինչպէս Բոռքը ընկճուել էր իր որդո

ք մի պարզ կեանք միմեանց քաջալերելով ընդդէմ ահի եւ {երկիւղի} եւ սպառնալից թշուառութենների: Եւ միշտ նկրտելով դ

- Նա այժմ պարապած է հնդկական ապստամբութիւններով, {երկիւղի} մէջ է, որ մի գուցէ հնդկացիք եւս անցանին այն կամո

ման ազնիւ սիրտ ունեցող մի մարդ: Մանուշակը կէս {երկիւղի} եւ կէս յոյսի մէջ քնեցաւ, ամենակալ տիրոջը յանձնել

չպէս պատմիչները վկայում են, չ'տեսան նորա երեսում {երկիւղի} կամ չարչարանքի նշան։ Երկար ու ձիգ հարինքից յետոյ

նալ 23 միլիոն բազմութեան հետ, որ սովամահ լինելու {երկիւղից} եւ յուսահատութենից, պիտի պատերազմի սարսափելի զօր

տի գայ գլխիս, Բայց դողում եմ բոլոր մարմնով {երկիւղից}: Երթում եմ ես... բայց ամպի պէս մի

՛հ, թէեւ այնքան գեղեցիկ էր իմ աչքին, Բայց {երկիւղից} սիրտս զարկում էր կատաղած: Նա փորելով

րաստում եմ գերեզման"։ Ճայթեց սիրտս... եւ {երկիւղից} եւ ցաւից, Բայց կամեցայ տեսնել իմ այդ օթեւա

: Իմ բոլոր ընկերները սրտաթափ էին եղած, նաւապետը {երկիւղից} սասանուած էր, բայց ես չէի տակաւին կորցրել իմ հոգ

ր, եւ այրն ոչինչ թեթեւ եթէ ես, չեմ համարձակւում {երկիւղից} նաեւ տեսնե՛լ քեզ, բայց դու դեռ ասում ես, թէ գամ

քամակից: Միւս դեւերը, որ ներկայ էին հանդիսին, {երկիւղից} սկսեցին առաստաղին կպչոտել եւ ծակերը մտնել. խառնա

րհնէ այն Աստուածը, Որ փրկել է քեզ մահի {Երկիւղիցը}, որ հարուստին Զարհուրելի կը թըւի, Քեզ

թափեցաւ եւ ասելով՝ ես վիրաւորուած եմ, ցնցուեցաւ {երկիւղիցը}, թէպէտ եւ վէրքը անվտանգ էր միանգամայն։ Այս

պիտի պաշտպանուին միմիայն երկիւղի միջնորդութեամբ: {Երկիւղն} է, որ յոյս է տալիս մարդուն ապրել ուրիշ մարդու հե

առնել, միթէ՞ նա չկարողացաւ այնքան հասկանալ, թէ {երկիւղով} ` միայն կարելի է մարդուն հնազանդեցնել, իսկ սիրով

նից ասաց. որ նորա սպանուելու ժամանակին նայելով, {երկիւղով} հասկանայ, թէ այդ խօսքը վերաբերում է այն ամեն մար

էջ, մօտեցաւ պարտիզի դուռին, բացեց նորան այնպիսի {երկիւղով}, ինչպէս մի գող բանում է օտարի դուռը, մտաւ պարտէ

: Զարդիս ամենայն ոք, որ ունէր ի գլուխ իւր {երկկանգնեան} ինչ սեաւ կնկուղ, թեւակոխէ վարդապետել մեզ, զամեն

[ելանէ] ի բեմ [հայկական] խրթնաբանութեան իւրովքն] {երկհատոր} տաղաչափութեամբք մակագրելովք " Ոսկի դար Հայաստանի

isme, պարզմտութեամբ կամ հաւատարիմ մնալով իւրեանց {երկճղի} սկզբունքին, մեր քարոզութիւնը անուանէն նիւթականու

ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑ, Ողորմած տէ՛ր Ինչ ո՛չ {երկմտիմ}, թէ, եթէ ի խնդրել փութացայց ի բարձրապատուութենէ

դրութիւնը եւ նորան դարձեալ, առանց եւ վայրկենական {երկմտութեան}, նուիրեցինք մեր բոլոր կարողութիւնը: Պաշտպանե

ախճանը, նորա բանախօսութեան (диалектика) եւ նոր {երկմտութեան} (двусмысленность) օգնութեամբ, նորա հետ կարող է

ան մօտենում է Մայր-Վանքին, այնքան եւս զօրանում է {երկմտութիւնը} նորա մէջ, նորա հոգին գուշակում է գալոց անյաջողու

ներից, հավատացեք, որ ոչինչ չէ կարող առնել ձեզ: {Երկյուղ} ունիք կաթողիկոսից, թե մի գուցե եպիսկոպոսի նամակը

էին յաջողակ։ ԶԱնի գիտեմ բազմամարդ յորժամ բրգամբք {երկնաբերձ} Գլուխ յոխորտ ամբառնայր ամբարտակօք մերձ ընդ մ

ահասակ է, սպիտակ, մազերը շիկագոյն, աչքերը պարզ {երկնագոյն}, շրթունքը կարմիր, որի երեսը նմանեցնում էր թաւիշ

ած էր ո՛չ թէ մի բնակութեան յարկի մէջ, այլ կապոյտ {երկնակամարը} էր նորան տունի փոխանակ։ Օրերով ոչինչ չէր ուտում

ր մտել արդէն։ Որոտմունքը դղրդում էին ոչ թէ միայն {երկնակամարի} օդը, այլեւ իմ ողորմելի պատուհաններիս ապակիքը, ո

շոյլ չէ ծագում իմ վերայ, ծունր խոնարհեցնելով բաց {երկնակամարի} տակ, իմ միայնութեան մէջ ձեռներս դէպի երկինք տարա

աքոս, Բաժակումս փըրփըրում է Առատ գինին {երկնահոս} ։ Թէ հոգի է՝ այն իմ փորն է. Թէ Աստուա

նը ջնջեցիր, Փայլակը նախանձեցաւ արագութեանդ {երկնաձիր}: Տաւրոսից Այրարատ, Բոսփորից Աղթամար

ոյ է նմանի Աստուծոյ, որ մահից յետոյ ժառանգէ նորա {երկնային} արքայութիւնը: Աստուծոյ նմանելու համար պիտոյ է լի

ւի մեր Աստուածաշնչի թարգմանութիւնը: Անմահ եւ {երկնային} յիշատակի արժանաւոր Խորենացին տալիս է մեզ մի քանի

, օդային, Է՞ր հրեշտակաց այս բանակ Եւ զօրութիւնք {երկնային}... Այնինչ փոքրիկ մի մակոյկ, Որ կրծքիս տակ նաւու

ր անուշ խունկ, առ Աստուած, Ալելուներն են հնչում {Երկնային} ողջ զօրութեանց: Հոտոտո՜ւմ է լիառունգ Տէրը անյա՜գ

.. Այլ ես ի զէն յասպազէն Վառեալ սիրոյ {երկնային} ՝ Թափուր զհաղբս առդնեմ, Լարեալս ինձ ե

Քերովբէից ի՞նչ բանակք, Յի՞նչ զորութիւնք {երկնային}... Այն ինչ նաւակ մի փոքրիկ, Որ ի կրծ

ուրբ Սուրբն, ես անդ վերնոց համանակ։ Զթիւ աւուրց {երկնային} Գահակալին յաշխարհի Ես թուեցի ցերեսուն կէս եւ

", Սովրեցնում է մեզ Մովսէսը, սա է պատգամ {երկնային}: Այլ դու, ո՛վ մարդ, այս աշխարհքում

կված քօղով տխրութեան։ ԱՍՏՈՒԱԾ Ո՜վ {երկնային} խաղաղութիւն, որ մեր խելքով չես չափւում, Ճ

տ, պատարագ: Ո՛վ խնամող եւ հաստիչ աջ, ո՜վ {երկնային} կառավար, Ո՞վ է հաշուել, քանի՞ արդեօք քո ա

նեայ բարբարոսութենների․ քրիստոնէութիւնը, այդպիսի {երկնային} եւ սուրբ բանը, շատ անպիտան եւ անարժան մարդերի ձե

ողովրդի ձեռքը՝ պատուիրելով քննել նորան։ Այս {երկնային} եւ աստուածային Վարդապետը իւր սրտի վկայութիւնը, ի

ործ մեծակշիռ: Խնկեսցի յերկինս անունդ Մեսրոպ, {երկնային} քաղաքացի եւ առաքելականաւդ հեզութեամբ հաճեաց ներել

ն Մովսէս, որ արդարեւ մինչ դեռ էր ի մարմնի՝ ցանկ {երկնային} զօրացն էր քաղաքակից. ո՞չ ապաքէն ի տեղւոջէ ի տեղի

բարձեալ բերելով ի գիրկս՝ զԳրիգոր, է այր՝ յաւէտ {երկնային} քաղաքացի քան Նարեկացի, որոյ աստուածաքարոզ աղօթք

ունին առ անձնապահութեան եւ եթ ախոյեան հանդիսանան {երկնային} ճշմարտութեանս, թէեւ չէր արժան ցաւել վշտանալ ընդ

րդկային կանոնադրութեանց, որք համ եմ ատութեամբ առ {երկնային} Վարդապետութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի հող է

այլ հաւանական է թէ միայն հեղինակք, թէեւ լինէր նա {երկնային} ոք եւ անձն առ ի լուսաւորել զհայրենակիցս պատարագեա

մասին, բնականաբար, պիտոյ է հեռացնէին նորա միտքը {երկնային} տեսիլքներից, երազներից եւ դարձուցանէին նորան իրա

պէս Լայենէզ։ Նա կարողացաւ հաստատել իւր կարգը այն {Երկնային} թագաւորութեան մէջ, ուր օտար մարդ չէր կարող ոտք կ

Աթոռի ժառանգին եւ համարեա՛ թէ ազատակամ կառավարիչ {երկնային} թագաւորութեանը։ Յիսուսեաններից շատերը ստացան Ման

ուղղութիւնը: Մեզ շատ ցանկալի էր իմանալ, թէ այդ {երկնային} եւ փրկարար ուղղութեան շրջանը արդեօք որքա՞ն տարածո

նին, ստուգապէս կարելի է ընդունել այդ քամին որպէս {երկնային} պարգեւ: Ես ինքս, Էջմիածնի մէջ սեպտեմբերի սկզբու

ւնը: Մենք աջողութի՛ւն եւ ընթա՛ցք ենք մաղթում այդ {երկնային} դեսպանին: Պ. Պռոշեանցը, Աշտարակի տնտեսակա

ք ի յունականէն, Դիոնեսիոսի Արիոպագացւոյ՝ Յաղագս {երկնայնոցն} քահանայապետութեանց. Գրիգորի Նիւսացւոյ՝ բանք Աստ

արգոյ, Թէեւ հազար սահի դար: Քո {երկնաշունչ} մեծ գործերը Յաւիտեան պիտի ծաղկեն. Ան

յ մերմէ, փոքրիկ հօտս այս պարարի յուսով տեսութեան {երկնառաք} Հօտապետիդ: Այն յոյս՝ յետ բազմօրեայ ակնկալութեան

աւ զինուած ու ձիաւորուած, Վառուած երջանիկ սիրով {երկնառաք}, Թողած պատրաստի թակարդը լարուած ` Դիմում եմ դէ

՚ի քիմս նորա սոխն եւ խստորն առաւել քան զմանանայն {երկնառաք}: 9) Երես 56. Հարց. - " Մեռնելէն ետեւ մեր

արդիկ՝ մեզ ծանօթ ու անծանօթ, աւարտել են իւրեանց {երկնաւոր} կեանքը, քանի՛ բարեկամք սուգ եւ արտասուք կտակել ե

նդ՝ պարծանք, առաքինի ժուժկալութեամբ հարսնանալով {երկնաւոր} անմահ փեսային: Այսպէս էին մեր հին մայրերը եւ քոյ

Սխրացուցանեմ. Ընդ Ոսկիամօր Տիկնոջն {երկնաւոր} Պաշտեալ առ նախնիս Յողջոյն աշխարհիս.

օրհասի գրկի մէջ, արտասուալից աչքով աղօթեցինք առ {երկնաւոր} Հայրը եւ մեր կեանքի փրկութեան յոյսը դրեցինք նորա

թեանը պարապեցան։ Մեծ շահ համարելով իրենց անձերին {երկնաւոր} խօսքը՝ միշտ պատրաստ ունեցան, որ թէ՛ իրենց եւ թէ

րինաւոր խօսքը՝ ժողովրդին խրատելու համար ասուած, {երկնաւոր} լուսով ծաղկեցնելով, պտղաբեր է անում լսողների հոգ

ծով ու ցամաք ման են գալիս՝ իրենց մտքի խորհուրդը {երկնաւոր} եւ չապականուող գանձով հարստացնելու համար, որ իրե

մէկը՝ երանելի Ղազարը, սիրող եւ պարապող այսպիսի {երկնաւոր} արուեստի, դեռ երեխայական հասակից սկիզբն անելով բ

նմահ է։ Նոյնիսկ մեր փրկութեան միայնակ միջնորդը, {երկնաւոր} հօր հետ խօսելով, թէ այս է յաւիտենական կեանքը, ո

պասաւորների աղօթքի հետ եւ խնդրենք Աստուծուց՝ մեր {երկնաւոր} հօրից, միաւորել հանգուցեալը այն լուսի հետ, դէպի

: Ին՜չ պիտոյ է առնել: Ընկել էր մի անգամ: - {Երկնաւոր}, անմահ սուրբ եւ կենարար Հօր սուրբ փառքի, զուարթ

ատացեալների բազմութիւնը անխտիր: " Աստուածային եւ {երկնաւոր} շնորհ, որ միշտ լնու զպէտս սրբոյ սպասաւորութէան ա

դնելուց յառաջ վերստին կրկնում է " Աստուածային եւ {երկնաւոր} շնորհը ", եւ վկայ բռնելով նուիրելու եւ ամենայն ժ

արութեամբ պիտոյ է գրէր, մանաւանդ, Խորենացու պէս {երկնաքաղաքացի} եւ տօնելի մարդը: Նա, բացի այդ ողբից, նզովք եւս

նա, որ այսպիսի անհիմն եւ անտեղի կարծիք ունի այն {երկնաքաղաքացի} ծերունու վերայ: Առաջին անգամ լսելով այս բանը

ւր"։ Եթէ մեր սրբասնունդ եւ հրեշտակակրօն, {երկնաքաղաքացի} եւ ամպաչու, եթերաճեմ եւ օդասլաց կղերը հոգ տանէր

ս պատառոտէ նորա գուպար լուսաճեմ, Արի՛ք զսոսա որք {երկնեցիք} լուսատեսիլ զուարթունք, Աստղունք ահա՛ ՚ի Հայաստան

կեփորիկների միջնորդութենով հասած են մեզ. որպես " {Երկնէր} երկին եւ երկիր ", " Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանո

ներս բերել) նորանով, որ նոյն այդ յառաջ բերած " {Երկնէր} երկին եւ երկիր " ամենին յայտնի երգը թարգմանում է

անգչի՛ր, հսկայ, Դամասկոսի Հողում, պայծառ {երկնի} տակ, Անմահ շիրմիդ անապատի Որդին կանգն

ւնս անդ համարձակեցուսցուք գիտութեան լեզուիս, զոր {երկնից} արդեօք հրաման տայր ուսանել Քաջարանցն Արամ: Թո՛ղ

Հնչեն երկինք յալելուս Համակ ղօրութեանց {երկնից}: Եւ հոտոտի Տէր ի խունկ, Զոր արկան էր

ր սերովբէն, Բանին ականջք զգայունք ՚նդ {երկնից} մաղթանս համօրէն, Եւ աջն՝ հաւակ էութեանց,

ստովանելով զերկուս կայարանս հոգւոց, զարքայութիւն {երկնից} եւ զդժոխս: Եւ հոգիք նախահարց էին ի դժոխս, յոր է

ժոխս իսկ առաքինի Ղազարոսք երջանկանան յարքայութեան {երկնից}: Եթէ զամենայն առակս ասացեալս ՚ի Քրիստոսէ ունիմք

ս զի զնոսա ուսցի ճանաչել միակ փակակալ արքայութեան {երկնից}, եւ սովին ստրկասցի անբնական կամաց եւ ցանկութեանց

ոյ յանդարձ ուխտի նշանակ։ Ես անդ մինչդեռ կրկնածին {Երկնից} Արքայն զօդ շնշեաց, Զիս ընդ նմա չքոտի հիւրըն

ճանչս Ուրանիա սիգասցի Զհրավառ զիւր լեգէոն յոլորտս {երկնից} ՚ի տարած, Կարկտաբեր թող թխպագին յաւէժ ամպովք ծած

խակն ուրախ, լսի՛ր վայերը բուի. Արծաթահերն {երկնից} գահէն երբ ցոլացնէ իւր լոյսը, Դու կը տեսնես

սովորաբար փոթորիկի քամակից ` Դուրս է գալիս {երկնից} դշխոյն խաւար ամպերի տակից. Ղեկավարը ժիր իւր

Այնպէս պայծառ ճակատով, Ինչպէս դու, միշտ {երկնից} արժան, Մարդերի եւ աստուծոյ առաջ:

ատուհանից աչքս դէպի դուրս ձգած: Ահա՛ պայծառ {երկնից} դժխոյն իւր շառաւիղքն ամփոփեց, Չերեւեցաւ աւ

երեզմանի լռութիւն, Չի ուղարկում նորան լոյս {երկնից} արեւը սիրուն... Անբաղդի դին թաց չեղաւ ընկե

Իւրեանց ճռվըղով Կ՚օրհնեն քո գալը, Ո՛վ {երկնից} դեսպան, Դու ես մեր կեանքի Պաշար ու պաշ

կին բնութեանց բուռն հարցէ ճառել: Այլ թէ է՞ր վասն {երկնչի} Այվազովսքին վճռաբար ասել, թէ եկեղեցին մեր խոստով

ինի, եւ սորա սրովը գօտեւորուած, նա ի՞նչ բանից կ՚ {երկնչի}: Նոքա երբ մտաբերում էին սորա վատթար, անիրաւ ընթ

ո՛վ իցէ իմ հակառակ, եթէ յիմ կոյս եւս չիցէ, ո՛չ {երկնչիմ}, զի ես նորա եմ որդի, նա իմ մայր եւ իմ պաշտպան.

լ ի կերպարանափոխութեանց, զորս ունի նորն բարբառ, {երկնչին} եւ երկուանան թէ մա՞րթ էր արդեօք մշակել զնա եւ բեր

ւ զՀայր Իգնատիոսդ, խօսեսջիք զճշմարտութիւն եւ մի՛ {երկնչիք} 'ի թշնամեաց իմոց, եւ ես եթէ մարթացայց, յուսամ թ

որոնցով աշխատում էին հետագայի եզվիտ-առաքյալները " {երկնքի} որդու " մայրաքաղաքում: Ափսոս, որ այստեղ չի կարե

: Լուսինը ամենայն փառահեղութեամբ լողում էր կապոյտ {երկնքի} վերայ: Գերեզմանակա՜ն լռութիւն... Բնակիչներից ամ

մի այսպիսի փոքրիկ պատկերով: Երեւում է Արարատը, {երկնքի} վերայ՝ ծիածան, եւ աղաւնին թռչում է դէպի տապանը

դուրս եկան իւրեանց փառահեղ բնակարաններից եւ պարզ {երկնքի} տակ՝ գետնի վերայ տարածուելով, չարչարակից գտանու

" Հայրիկ, - ասաց դուստրը հօրը, - Կապոյտ {երկնքի} վերայ Որքա՞ն աստղեր փայլում են վառ, Ա

կի առաջին ճառագայթներից: Շիջանում էին այնուհետեւ {երկնքի} պարզ երեսի գիշերային բիւրաւոր անձեր կանթեղները:

ոչիւնը, ասէիր թէ կամենում էին կործանել մեր գլխին {երկնքի} մշտնջենաւոր սիւները: Կատաղի ալիքները, որոնք մին

լ: Արեգակը դուրս գալով ամպերի տակից, լուսաւորեց {երկնքի} երեսը: Ծովի խաղաղել էր: Թէպէտ մեք կորուսել էինք

եւ ասում էինք. Թէպէտ մարդիկը մեզ մոռացան, բայց {երկնքի} թռչունների նախախնամող բարի աստուածը չէ մոռացել մե

, որ արդա՛րեւ, մինչդեռ մարմնով էր ապրում, գրեթէ {երկնքի} զօրքերին էր քաղաքակից. չէ՞ որ այդ Հայոց աբեղայքը

աստեղաբաշխների աչքից, նոքա այդ բոլորը դասում են {երկնքի} լուսաւորների կարգը: Այս միջոցին ապստամբութեա

րուիլ տակառին, այլեւ անցանել նորանից... գինին {երկնքի} արքայութեան ցօղն է. Նոյ նահապետը ջրհեղեղից յետոյ

ց մի օգտի ակնկալութեան, եւ թէ ինչպէ՛ս ամենայն օր {երկնքի} լուսաւորքը լուսաւորում են երկիրը առանց մի բան ստա

, որ քարոզում էին պապերը եւ նոցա արբանեակքը, թէ {երկնքի} արքայութեան բանալիքը կախուած է Վատիկանի պատի վերա

ոց գրատպութիւնը եւս աճէր ու հասակ առնուր Իտալիայի {երկնքի} տակ։ Եւ Հայերը, անհոգ նստած իւրեանց աշխարհում,

էին ամենայն տեղից։ Գիշերները անցուցանում էր պարզ {երկնքի} տակ. նորա օտարութիւնը ժողոված էր ո՛չ թէ մի բնակո

տանու վերայ մեկնում էր խորհուրդներ եւ քարոզում էր {երկնքի} Աստուածային նախասահմանութիւնը։) Բայց Տրիդենտեա

րի պաշտօնը էր, նայելով աստղերի ընթացքին, մեկնել {երկնքի} կամքը, որ Կայսրի հայրն էր համարւում։ Խորամանգ Շ

րն էր համարւում։ Խորամանգ Շօյլը շուտով տիրապետեց {երկնքի} որդու կամքին, ուղղակի եւ առանց յօժարութիւնը հարց

նէր նորա մասին։ Ի՞նչ կ'ասէին իմ համար, թէ եւ ես {երկնքի} որդի եմ, եթէ մտածէի դատողութիւն առնել Եւրոպական

ր, որ մենք աչքի տակ առնուինք բնութեան մէջ (բացի {երկնքի} լուսաւորներից) եղած բոլոր կրակները կամ լոյսերը,

նգնած եմ անտառում, Ծառի կատարքը հասանում են {երկնքին}. Իւր մռայլոտ գագաթովը անտառը, Սոսկա

ծ՝ ամբողջ երեք օր, անձրեւը գետի նման թափւում էր {երկնքից} ՝ առանց մի րոպէ դադարելու: Այս առատութիւնը անձրե

աշխարհում մշտականաչ գարունը ուրախութիւն էր ցօղում {երկնքից}: Պիտի իմանալ, որ իմ կեանքը մի հիւսիսային գի

ել հայերէն լեզուի գիտութեան նախադուռը, որ կարծես {երկնքից} հրամայում էր սովորել Քաջարանցն Արամ: Թողնենք քեր

մնում, Ինքը անհոգի, անզօր ու անձայն: Բայց երբ {երկնքից} կը փայլէ հոգուն Անաղօտ լոյսը պայծառ արեւին, Նա կ

յրիկ, դարձեալ թռաւ մի աստղ, Վայր ընկաւ նա {երկնքից}. Հայրիկ, ովի՞ աստղն էր արդեօք, Որ զ

. Շաքարեանցը: - Ին՞չ է հարցանում այս մարդը, {երկնքից} ի՞նչ է թափուել երկրի վերայ, որ սա չէ ընդունել:

անակները չեն այժմ, ասես թէ իմ աստղը վայր է ընկել {երկնքից}: Պարտականութիւն կայ մեր վերայ, պարզելով այս

ենայն կատաղութենով, անձրեւը գետի նման թափւում էր {երկնքից}, ոչինչ տեղից չէր լսւում ձայն, աղաղակ, բացի անձ

ուրելի կերպարանքով. անձրեւը գետի նման թափւում էր {երկնքից}, բայց Խանլը-դերէի մէջ ոչինչ չկար: VIII Քանի

ունի, թէ հրեշտակները օգնութիւն կը հասանէին նորան {երկնքից}, սուրբ գործը կատարելու համար, կամ թէ գո՛նէ արժա

կ ժողովուրդն էլ տեսած լսած չլինելով, յայտնի է թէ {երկնքից} չէ կարող ուսանիլ. մարդը պէտք է տեսնէ, լսէ, եւ

ասումը, Երբ Արմազդ յաղթական Տիտաններին {երկնքիցը} Քշեց անդունդ անսահման։ Չեմ մոռաց

Հետքից պայծառ գիծ թողեց. Աստղիկն ընկաւ {երկնքիցը}, Միւս անգամ այլ չերեւեց " - Ո՛

Հետքից պայծառ գիծ թողեց, Աստղիկն ընկաւ {երկնքիցը}, Միւս անգամ այլ չերեւեց"։ -

Եւ գիծ անգամ չըթողեց, Աստղիկն ընկաւ {երկնքիցը}, Միւս անգամ այլ չերեւեց"։ -

Նորա կեանքի թելերը: Շատ օր չանցաւ, {երկնքիցը} Մի այլ վառ աստղ պակասեց. Ո՞վի աստղիկն

նկատէր, Որ հետեւեալ գիշերին Պակասեցաւ {երկնքիցը} Մի պայծառ աստղ խնդագին: Երրորդ օրը շա

Հետքից պայծառ գի՛ծ թողեց, Աստղիկն ընկաւ {երկնքիցը}, Միւս անգամ այլ չերեւեց... "։

, Որ կայ մի վկայ եւ խաւար գործքի. Որ {երկնքիցը} նորան նայում է Մի դատապարտող խիստ, անմերժել

խեղճին անտուն Պաշտում է անանց Իր սէրը ձօնած ` {Երկնքում} ահա Ընթանում է նա, Աստղերի շարքում Բոցավառ փա

. Ասում են որ ամենայն մարդ Աստղիկ ունի {երկնքում}. Ճշմարի՞տ է, ասա՛, հայրիկ, Իմը որ

աչքին այդ մարդասպանի Երեւել դարձեալ կապոյտ {երկնքում}: Թո՛ղ գէթ իմանար այդ չարագործը,

, որ օդումն էք լինում, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ, {Երկնքում} կամ դժոխքում, Կառած, կապած, թէ արձակ:

, որ օդումն էք լինում, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ, {Երկնքում} կամ դժոխքում, Կառած, կապած, թէ արձակ:

, որ օդումն էք լինում, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ, {Երկնքում} կամ դժոխքում, Կառած, կապած, թէ արձակ:

բութիւնը: - Եթէ սուրբ չլինէր, ի՞նչ է շինում {երկնքումը}: - Քեզ ո՞վ է ասել, որ նա երկնքումն է, նա մ

Ո՛հ, լուսին, լուսին, արդէն քանի՜ դար Դու {երկնքումը} փայլում ես պայծառ, Բայց ո՛րքան ստեպ լուսաւ

է շինում երկնքումը: - Քեզ ո՞վ է ասել, որ նա {երկնքումն} է, նա մեզանից շատ հեռի չէ, եթէ համեմատէինք տիեզ

նում: " Ո՛վ Հայր, ո՛վ դու Հայր, որ {երկնքումն} ես, Խնայիր թշուառ մեր անտէր ազգին. Մ

է " Սատանայի նախանձե՛լով մահը աշխարհ մտաւ"։ Դեռ {երկո՛ւ} մարդ միայն ծնուել էին Ադամից աշխարհի երեսին՝ Կայ

"։ Եւ ձգեց նորան օրէնքի եւ ժողովրդի ձեռքը, որ {երկո՛ւքն} էլ մահապարտ էին՝ ե՛ւ Հրէից ժողովուրդը, ե՛ւ օրէն

աստանօր առանց բացառութեան զամենայն հեղինակս որպէս {երկոտասաներորդ}, նոյնպէս եւ հետեւեալ դարուց, շատանամք յիշելով զ

որոյ տեսանեմք զհատու իմաստից զեղմունս: Ի կատարած {երկոտասաներորդ} դարու Մխիթար առակախօս, մականուանեալ " Գօշ ", մտ

ն եւ զցորեանն ընդ նմին 'ի բաց խլիցէք. թո՛յլ տուք {երկոցունց} աճել 'ի միասին մինչեւ 'ի հունձս, եւ 'ի ժամանակի

կան ծերունւոյն: Այլ մեզ թուի՝ թէ համանունութիւն {երկոցունց} սոցա տուեալ է տեղի կարծեացդ, քան թէ արժանաւորութ

: Տեղիս հավան թե կամիք հարցանել՝ տաք է, մեկ {երկու} շաբաթ առաջ քիչ մը ցրտեց եւ բուք եկավ, այժմ տաք է

առաւել քան զայն պարտուց վասն իմոց անցեալ անընդհատ {երկու} եւ աւելի ամեայ հիւանդութեանց, որոց կարեն վկայել

ացուցիչ նամակ. երեւի ձեր սերի ուժը այնքան է, որ {երկու} կամ երեք շառլաթյանի խոսքով կավերվի. այս գրածներս

, երկրորդը՝ ժամանակ չունիմ, բայց ամիսը մեկ կամ {երկու} գիր միշտ գրած եմ, եթե ձեռքերդ չի հասել, ես մեղա

լ Գավրիլիչին, բոլոր նոցա աղջիկներուն: Լսել եմ, {երկու} աղջիկ ունին որպես թե: Շատ բարեւ նույնպես Մանուկ

Ր ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, 38, 54, 76 Ձեր գրած {երկու} նամակը, առաջինն՝ տեղ հասանելուց հետո գրածդ, եր

մնալ անպատասխանի: Բայց այսքան ասեմ միայն, որ ես {երկու} նամակ ստացել եմ Ձեզանից, երրորդը, որ ասում եք,

: Շուտով կստանաս ինձանից մի այլ գիր, այսինքն {երկու} շաբաթից կամ տասն օրից: Նորա մեջ կկարդաս դու եւս

ենք մասնավոր կերպերով, պիտո է լինի անպատճառ: Մի {երկու} բան կպատմե քեզ Բերբերովը: Ուրիշ նոր բան չուն

եմ ներողություն " Թափառական Հրեայի " ճակատին գրած {երկու} տող բանիս համար, ես կամեի դորանով ցույց տալ քեզ

ը, այդ գիտցողը աստված է. եթե այստեղ լինեիր, մի {երկու} բան եւս կարող էիր լսել ինձանից այս մասին, որ գրե

զ: Եվ մի փոքր կամ մնում ենք ձեւը մեծացնել կամ մի {երկու} թերթ ավելացնել: Մսերը հունվարից կամի " Ճռաքաղ

են յուրյանց ծախքով։ Այս օրերս մեր օրագիրը մի {երկու} խոսք խոսելու է " Մասյաց Աղավնու " վերա, իհարկե կ

զգը դժվար է հասկանում առաջին անգամը, բայց եթե մի {երկու} տարի շարունակվի, այն ժամանակ հույս կա, որ ավելի

ն տարի պարտական չենք էշի նահատակ լինել: Մեք՝ {երկու} մարդ, հանձն ենք առնում այս ահագին աշխատությունը

ԵԱՆԻՆ ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, {Երկու} նամակդ՝ մինը Նախիջեւան հասածովդ, իսկ երկրորդը մ

մակիս պատասխանը, որ գրել է պ. Բալասանյանցը: Ես {երկու} օր մնում եմ Վարսովիա, որ հարկ մերժողությունը գրե

ավոր էին տպվել " Հյուսիսափայլի " մեջ, դոցա մասին {երկու} խոսքով ինձ գրե, այնուհետեւ տերս գիտե: Փոշտի

նին " վերջացել է, եւ պ. Այվազի շնորհքով այստեղի {երկու} վարդապետքը՝ Ամբրոսիոս ու Խորեն Գալֆայանք մեծ նեղ

եր նամակի դրությունքը, որ այսպես էին: § 1. {Երկու} մարդ ընտրել, որոնց եւ տալ ճանապարհի ծախք, առաջի

այսպես են. § 1. 3000 մանեթ արծաթը, որ {երկու} մարդու գնալու եւ գալու որպես ճանապարհի ծախք առաջա

ր է եւ 350 ֆնտով Կալկաթա հասանիլ, այնտեղ մնալ մի {երկու} ամիս եւ հետո դարձյալ նույն գումարով վերադառնալ:

ա, որ կգտանեք նամակիս վերջումը: § 2. Գնացող {երկու} պարոնները, երեսփոխան կարգվելով եւ ստանալիքը դատա

աստային լինելով (открытый суд) գործերը կարոտ են {երկու} կողմից փաստաբանների պաշտպանության: Ավստրիայի

ձություն արած համարվիս, այնտեղ այդպիսի բան չկա. {երկու} կողմի փաստաբանքը դատավորների ներկայությամբ բերանա

երլինգ եւ մեր երթալու ժամանակ կտա մեզ այդ գումարը {երկու} (այսինքն 400-ական) փոխանակագրով, որ մի հավատար

նց վերստին այլ ծախք պահանջելու, կմնանք Հնդկաստան {երկու} ամիս: § 4. Եթե այդքան ժամանակում առանց դատաս

կհայտնենք քաղաքին եւ Հնդկաստան ոտք կոխած օրերիցս {երկու} ամիս դուրս հանելով, մնացած յուրաքանչյուր ամիսներ

, ինչպես § 4 ասվեցավ, հարկավոր լինի ավելի քան թե {երկու} ամիս մնալ Հնդկաստան, այն ժամանակ մեր ստացած 800

եւ որպեսզի ամենայն պայմանք կատարվին արդարությամբ {երկու} կողմից եւս յուրյանց կարգով: Ահավասիկ իմ եւ պ

ս խոշոր տարբերությունը եւ այս պատճառով եւս հիշյալ {երկու} կացությունքը գործ տեսան եւ ամոթահար հաղթահարեցին

Մերուժանը, Կիրակոս քահանան եւ Վեստ Սարգիսը: {Երկու} զինվորյալ նավեր, մինը ֆրանսիական, իսկ մյուսը ան

ն է, որ ռմբակոծում են Գայեթան՝ Սպանիան եւ Հռոմը {երկու} շոգենավ ունին պատրաստ Գայեթայի մոտակայքում թշվառ

դարձակ դահլիճի մեջ, ուր գտանվում էր ավելի քան թե {երկու} հարյուր հոգի, կար մի մեծ աղմուկ եւ շփոթ: Մտածեց

շարժել տեղից եւ ահա բազմության գլխի վերա շողացին {երկու} սուր: Շրջակա բազմությունը՝ հեռացնելով միմյանցից

րը, հնար տվեց մեզ հասկանալու թե սուր մերկացնողքը {երկու} uպայք էին, մինը Վ[իկտոր] Էմմանուելյան, իսկ մյու

վալվում են փոշու մեջ: Երեւում է, որ սորանից իբր {երկու} հարյուր տարի առաջ, Արգոսյան դուքսի ընդդեմ ապստամ

ւմ արդ զայդ տնտեսեալ են երեք կտակակատարք նորա. - {երկու} անգլիացիք եւ մի հայազգի, արդէն յիշատակեալ Կիրակո

ւրով թողու յօգուտ Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիուպօլսի, {երկու} եւ կէս լաք, այսինքն երկերիւր եւ յիսուն հազար ռու

յամի 1812: Յետ վախճանի նոր վախճանեալ են նոյնպէս {երկու} անգլիացի կտակակատարք նորա եւ բովանդակն մնացեալ է

ագած չէ հորիզոնում. երեւում է թե ամիս եւ կես կամ {երկու} ամիս դեռեւս կմնամ այստեղ: Բայց վերադարձիս ո՛ր ճա

ս պ. Գէորգ Աւետի եւ պ. Յովհաննու Աւդալ առաջնոյն {երկու} հարիւր չորս (204) եւ երկրորդին ութսուն (80) կ

րժանայարգ պ. Ս. Յ. Աբգար, գումար երկուցն առնէ {երկու} հարիւր ութսուն չորս (284) կումպանու ռուփիս, զո

մեզ մոտ են ասում՝ " փայտե ձիու վրա ". որովհետեւ {երկու} շաբաթից ավելի է, իսկ նա դեռ ճանապարհորդում է Մոս

ս 2-3 մսխալ, այնպես որ ընդամենը լինի 4-6 մսխալ: {Երկու} տեղից վերցնելը նրանով է լավ, որ այդ սերմերը հողի

իջեւանում մարտի սկզբին: Պետք է այդ սերմերը ցանել {երկու} շաբաթ առաջ այն օրից, որից հետո, հավանականության

նց երկդիմի վարմունքով խրախուսել են նրան, երբ մեր {երկու} հարյուր հազարի չափ եկեղեցական գումարները ոչնչացել

ինչ ուրիշ ձայն չեմ լսում: Այժմ ինձ մնում է խոսել {երկու} բանի մասին, որպեսզի " գլուխս ազատեմ " (отписать

րախ խաբարիկների եւ թարմ նորությունների: Ողջունիր {երկու} սեռի բոլոր ծանոթներիս, յուրաքանչյուրին առանձին-ա

ւն նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ {երկու} սեռի բոլոր բարեկամներիս՝ առանց բացառության: Անա

որման ընթացքը, եւ ըստ հնարավորության, նոր լեզվի {երկու} կարեւորագույն ճյուղերը հաշտեցնել, միանգամայն հրա

ն համար, եւ խնդրում եմ հաղորդել նրան, ինչպես եւ {երկու} սեռի բարեկամներիս՝ իմ ` ողջույնը: Տանից հաղորդա

են ստացել ես 12-ի թվակիր նամակս: Ողջունում եմ {երկու} սեռի բոլոր բարեկամներիս, եւ սպասում խոստացած մեր

ւրս թողնել, որպեսզի դրանք միասին կազմվեն, իբրեւ {երկու} հատորների հավելված: Տես, չմոռանաս: Սաշայի վ

համար ճարել Ֆեդենկայի լուսանկարը: Ողջունեցեք {երկու} սեռի բոլոր բարեկամներին: Բոլորին դու գիտես ու դր

ման մի նոր աղբյուր է. առաջ հիմնականում կար միայն {երկու} աղբյուր՝ հող եւ աշխատանք, բայց այժմ օդընտելացու

րելի ասել, որովհետեւ դժվար խնդիր է: Բարեւներ {երկու} սեռի բարեկամներիս, նրանց բոլորին դու գիտես: Ցտե

ստի եւ խնդրում եմ ազատել ինձ նրանցից: Բարեւիր {երկու} սեռի բոլոր ծանոթներիս եւ բարեկամներիս. Հուսով եմ

ընկնում մեկին, առնված վերը մեջ բերված ավելի քան {երկու} միլիոն բնակիչների միջին թվից: Գործարանային ե

այդ ընտանեկան թշնամուց - դավաճանից: Բարեւիր {երկու} սեռի բոլոր բարեկամներիս, իմ առողջությունը - idem

: Այս՝ Հովհաննեսին է վերաբերում։ Բարեւիր {երկու} սեռի բոլոր բարեկամներիս եւ նորին գերազանցություն

հնարավոր լինի ստանալ դրական արդյունք: Բարեւիր {երկու} սեռի բարեկամներիս: Քո Միշել [Հ. Գ. ]

Այլեւս, եղբայր, բան չունեմ գրելու, բարեւիր {երկու} սեռի բարեկամներիս եւ ծանոթներիս: Ցուրախ տեսությո

չէ՞ վերջացնել երբեւիցե: Հաղորդիր իմ բարեւները {երկու} սեռի բոլոր բարեկամներիս։ Հավանորեն, որեւէ պա

անցնին նե, վերուր թապլե, անոր համար կասիմ, որ {երկու} հատը խիստ բավական է: Ասկեց ջոկ մեկ կապ մը աղեկ թ

է. օրէնքի եւ պատշաճի խստութիւնը թուլանում է այս {երկու} դիպուածներումը, դու, լինելով ե՛ւ մինը, ե՛ւ միւ

ն այդ բաների չլինելուց: Խնդրում ենք ցոյց տալ մեզ {երկու} Հայ, որ միասին խորհուրդ կատարած լինէին ազգի յառա

ես նորան չեմ տպում, օտարի չեմ ցոյց տալիս, ունիմ {երկու} հարիւր ութսուն բարեկամ, միայն նոքա են տեսանում:

որհակալութիւն մատուցանէ ինձ, եթէ արժանացել էր մի {երկու} թերթ տեղ ստանալու Յիշատակարանիս մէջ: Եթէ դու աւե

է ասեն, ինձ ինչ փոյթ: Իմ Յիշատակարանիս ընթերցող {երկու} հարիւր ութսուն բարեկամքս կարող են զարմանալ, թէ ա

չունիմ, ուրեմն եւ չեմ կարող կատարել քո փափագը, {երկու} խօսք պակաս խօսելու համար, վատ չէր լինելու, եթէ

ընկերութեանը, որպէս եւ քաղաքացիքը, ամենայն տնից {երկու} րուբլի, բայց նահանգական բնակիչքը, յատկապէս շինա

ուած է Սանկտպետերբուրգ քաղաքում հազար ութն հարիւր {երկու} թուականին Դեկտեմբերի քսան եւ մի երրորդ օրում՝ ՄԵ

, այլեւ շատ սակաւ կը գտանուի այնպիսի տուն, որ մի {երկու} ծառ ունենար իւր բակում: Թէեւ բոլոր բնակիչքը մեծ

բերանի վերայ, երբ պղնձի թասի մէջ հաւաքուել էր մի {երկու} ֆունտ արիւն, երբ արիւնի գոյնը սկսել էր սպիտակիլ

րբեմն, որովհետեւ դեղերը շատ անգամ տրւում են մի, {երկու} կամ երեք ժամը մի անգամ մի սեղանի դգալ. " Ի՞նչ պի

ը մեծ մասնով կախուած է չափերից միայն: Մի դեղի մի {երկու} ցորենակշիռը փրկարար է մի հիւանդութեան մէջ, իսկ ե

որա տասը ֆունտը: Եւ աւելի լաւ է ուղիղ ճանապարհով {երկու} օր, երկու շաբաթ կամ երկու ամիս յետոյ առողջանալ,

ւնտը: Եւ աւելի լաւ է ուղիղ ճանապարհով երկու օր, {երկու} շաբաթ կամ երկու ամիս յետոյ առողջանալ, քան թէ վտա

լաւ է ուղիղ ճանապարհով երկու օր, երկու շաբաթ կամ {երկու} ամիս յետոյ առողջանալ, քան թէ վտանգաւոր կերպով այ

ղը շատ անգամ խօսած է նոցա հետ: Այժմ գուցէ մի կամ {երկու} մարդ ծերունիք, մնացած լինին այդ աշակերտներից: Տ

մի այդպիսի ուսումնարանն է, որ կարող էր հաշտեցնել {երկու} հակառակող բաժինները՝ ճշմարտութիւն քարոզելով նոցա

ժողութեան մէջ, որ է նորա կեանքը. աշխարհի երեսին {երկու} բան կայ՝ այո կամ ոչ, յառաջ կամ յետ, լինել կամ

թիւնը, նորա միաբան ոյժը բաժանւում է նախ եւ յառաջ {երկու} կամ երեք մեծ հատուած, յետոյ այդ հատուածի պատկանո

ետարան կրօնի: 3) Հանդէս նոր հայախօսութեան, {երկու} մեծ հատոր: 4) Թափառական Հրէայ (առաջին մեծ

աթափութիւնը. այն կանաչ ու թարմ տերեւները, որ մի {երկու} ամիս յառաջ քաղցր հովանի էին մեր համար այրող արեւի

ի գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը... ցոյց տալ {երկու} Հայ, որ ազգի օգտի եւ յառաջադիմութեան մասին խորհո

Փարպեցու Մամիկոնեանց տիրոջ՝ Վահանին գրած նամակի {երկու} թերթերը եւս, վասն ի վերուստ են եղած դոյն այդ աբե

բեղաների հասկացողութեանը, թող պատմեմ այստեղ, որ {երկու} տարի սորանից յառաջ ասիական Տաճկաստանի մէջ մի Հայո

կը ցանկանայիր իմանալ, որեւիցէ անսովոր բան: Այս {երկու} ամսումը, պատահելով մի քանի վաճառահանդէսների մէջ

զուչենայի գրկում լինում է իւր որդին, եւ այսպէս, {երկու} երեխայքը գրկի մէջ, գնում է եւ մօտենում խարուկին

, որի վերայ սիրահարուած էր եւ կոմսի միւս որդին: {Երկու} հակառակորդքը մի անգամ հանդիպում են միմեանց Լէոնոր

ման վերայ եւս տիկին Բէգզադէն, մի որդի ծնանելով, {երկու} օրից յետոյ խեղդում է նորան, անզգուշութեամբ քնելո

պարոնի տանը: Մոսկուայի եւ եկաւոր Հայերից մօտ իբր {երկու} հարիւր մարդ՝ այր եւ կին, ներկայ էին այդ հանդէսի

ապետութիւնը կընդունի, որով ազգը հոգեւորականներէն {երկու} դար յառաջ անցած կերթան. այսքան երկարութեան մէջ ա

ւղիղ Շամիլի մօտ, - խօսքս կտրեցին Լեզգիները: {Երկու} օր երկու գիշեր ճանապարհ կատարելով՝ վերջապէս մի ո

լի մօտ, - խօսքս կտրեցին Լեզգիները: Երկու օր {երկու} գիշեր ճանապարհ կատարելով՝ վերջապէս մի ուրբաթ առա

արանին՝ ձեռքս անցուցին մի ծանր երկաթի շղթայ եւ, {երկու} զրահաւորուած մարդիկ վերաս պահապան կարգելով, ինքե

օտ մի գեղեցիկ սօֆայի վերայ նստած էր Շամիլը, նորա {երկու} կողմում նստած էին նոյնպէս երկու ծերունի նայիբներ

էր Շամիլը, նորա երկու կողմում նստած էին նոյնպէս {երկու} ծերունի նայիբներ: Պատանին, որ առաջնորդեց ինձ,

: Պատանին, որ առաջնորդեց ինձ, ցոյց տուեց աչքով {երկու} ծերունու մէջտեղը նստած մարդու վերայ՝ առանց ձայնի

ս ողջունեցի խոնարհաբար եւ կանգնեցայ նորա առաջեւ. {երկու} ծերունիքը ոտքից մինչեւ գլուխս չափեցին իւրեանց աչք

նորա քամակից: Երբ ոտքս դուրս կոխեցի շեմքից, {երկու} զրահաւորուած մարդիկ բռնեցին ինձ եւ դարձեալ տարան

առաջին տեսութիւնը: Առանց ամենայն այցելութեան {երկու} շաբաթ մնացի գոմի մէջ: Ստանում էի մի շատ պարզ կեր

ի շատ պարզ կերակուր, խմելիքս էր կորեկաջուր: Այդ {երկու} շաբաթական բանտարգելութիւնը առաջին անգամ փորձական

երայ: Դուք, որ ուսումնականքդ, որ կարելի է ասել {երկու} եւ կէս մարդ էք, եթէ հաշտ չէք միմեանց հետ, դուք

ս եկայ նորա սենեկից, արձակեցին ձեռքիս շղթաները, {երկու} օրից յետոյ հասայ Րեդուտկալէ բոլորովին հիւանդ: Մօ

այ), թէ ծծումբը, վառուելու ժամանակ խլելով օդից {երկու} չափ թթուածին, բաղկացնում է ծծմբաթթու (ՏՕ2 серни

՝ ձայն, աղաղակ, խռովութիւն, էշաֆոտ, դահիճ եւ {երկու} կտրուած ու արիւնով շաղախուած գունաթափ գլուխներ:

Առաւօտը վաղ վերադարձայ Փարիզ: Փարիզի մէջ կան {երկու} ազգային վարժարանք. մինը՝ Մուրադեան, իսկ միւսը

ում՝ քաղաքի ծայրում. բաւական գեղեցիկ շինուածք՝ {երկու} յարկով, որի վերայ կարելի է ժամանակով յաւելացնել

ը մեծ մասնով են Մխիթարեան աբեղայք, մնացածքը՝ մի {երկու} ֆրանսիացիք: Արժանահաւատ անձինք, որ շատ տարիներո

ինչեւ այժմ եւս շարունակւում է: Ես չկարողացայ այս {երկու} տեսակ խօսքերը հաշտեցնել միմեանց հետ։ Մնաց, որ վ

մերում: Բացի ասացեալ տնից, նորա մօտ գտանւում են {երկու} փոքրիկ շինութիւնք, ուր բովանդակւում են դասատունք

ոմանք ուրանում են դրականապէս այդ դպրոցի օգուտը. {երկու} կողմը եւս յառաջ են բերում զանազան համոզիչ եւ ճշմա

երայ՝ ծիածան, եւ աղաւնին թռչում է դէպի տապանը: {Երկու} հրեշտակ, որոնցից մինի գլխի վերայ աստղ եւ ձեռքում

խնդրելով ձանձրութիւն պատճառել: Չէ կարելի մի {երկու} խօսք չասել Փարիզում գտանուած մի ծերունի պապական Հ

է կարելի կաշառել: " Ընծայ " անունով գիրքը թող որ {երկու} յառաջաբան եւ մի վերջաբան ունի, սակայն շատ աղքատ

(" Ընդունելութիւն Ընծայի ", երես 123): " {Երկու} յառաջաբան, եօթը յօդուած, վերջաբան մըն ալ ետեւէն

, որ Մխիթարեան համախոհի մը երիտասարդութեան ատենին {երկու} տեսակ հանդերձից նկարագրութիւնը ընելէն ետեւ, մէկո

ամ խօսակցութեան նիւթը եւս: Այստեղ եւս երեւում են {երկու} անբաղդ գերդաստանք, երկու աղքատ ու անմեղ սիրահարք

: Այստեղ եւս երեւում են երկու անբաղդ գերդաստանք, {երկու} աղքատ ու անմեղ սիրահարք եւ վախճանը գործի, մի փոք

մասնաւորապէս կը խօսենք " Արեւմուտքի " վերայ եւ մի {երկու} բան մէջ կը բերենք " Արեւմուտքից " այդ յօդուածի մէ

ծանուցանել, որ այդ օրագիրը հրատարակւում է ամիսը {երկու} անգամ։ Իւրաքանչիւր համարը բաղկանում է մի քառածալ

արում է վաճառական աշխարհում մեծակշիռ գործեր: Այս {երկու} ընկերակիցքը ունին վաճառական տներ Փարիզում եւ Կոստ

քին Կենդանութիւն պարգեւել. Ես անբարբառ մի մանուկ {Երկու} ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ անզօր թեւերով Ազատութիւնն գ

տանուելու էր իւր պարոնը: Բէգզադէի գնալուց մի {երկու} օր յետոյ գալիս է տղայի մօտ սորա քեռին (այսինքն՝

ինքն՝ Բէգզադէի գործակատարը) եւ, յայտնելով, թէ {երկու} օրից յետոյ պիտոյ է միասին ճանապարհ ընկնէին դէպի Մ

պի Մ..., հարցանում է տղայից, թէ չունէ՞ր արդեօք {երկու} մանէթի մանր արծաթ: Տղան ասում է, թէ ունի միայն

ւ կառքը յառաջ է շարժւում ամենայն զօրութեամբ: {Երկու} օրից յետոյ իմանում է խեղճ պատանին, թէ խաբուել էր

մի խոր քնով, նորան պիտոյ է զարթեցնել։ Բայց այս {երկու} դիպուածում եւս ամենայն ջանք եւ աշխատութիւնք զուր

ւմ եմ հայկական դպրութեան ասպարէզ, եւ ես կամիմ մի {երկու} քար դնել այնտեղ, որի վերայ գուցէ թէ բարձրանայ մի

անակ կորուսած լինէի։ Այլ հարկաւոր եմ համարում մի {երկու} խօսք ասել այն մասին, թէ ինչ բաներ հարկաւոր էին ա

ան դիմացած, նոր գրուած պատմութիւնը Հայոց կը տպէր {երկու} գլխաւոր Հայերէն բարբառներով՝ Ռուսսիայի եւ Թիւրքի

ակառը մեծ ձայն է տալիս"։ Պարոնը մինչեւ այժմ {երկու} տող բան գրած մարդ չէ. համբերում էր... Վերջ

մասնաւոր խօսակցութեան թելը, որ մի տան անկիւնում {երկու} մարդու մէջ կար: Մեք դառնում ենք դէպի հասարակութի

էք. մի՞թէ այս անունը չունի իւր մէջ այն ոյժը, որ {երկու} այդպիսի անունով մարդիկ, թէեւ հազարաւոր մղոններով

գաղափարը, պիտի հարկադրուէինք մի նոր գիրք գրել՝ {երկու} անգամ մեծ Պ. Խուդաբաշեւի գրքից (պարոնի գործը չա

ջից գլխաւորը, որ բովանդակում էր իւր մէջ Քրիստոսի {երկու} բնութեան կամքերի եւ ներգործութենների վարդապետութի

թուականի Դեկտեմբերի մէջ)՝ Ներսէսը յանձնեց նորան {երկու} նամակ Կայսեր անունով. մինը՝ ծածուկ, իսկ միւսը

Մեղուն ", այս պատճառով եւս աւելորդ համարեցինք մի {երկու} բառ խօսել, մանաւանդ ցանկանում էինք, որ մի փոքր

ջինն է թագաւորական տունը: Հասարակ ժողովուրդը իւր {երկու} ձեռքից աւելի բան չունի. նա բնակւում է ազնուականն

աս՝ տուն եւ բնակութիւն հաստատելու համար: Եւ այս {երկու} դիպուածում, այսինքն՝ թէ՛ գեղում եւ թէ՛ քաղաքում

: Իսկ եթէ 200 տարու միջոցում այդ քսան տէրը դառնայ {երկու} կամ մի, այդպիսի դիպուածում դարձեալ նոյն թշուառու

երով, անբարբառ, գոռացել էին բիւրաւոր կեցցէներ, {երկու} մարդ հանդիպեցան միմեանց մի անկիւնում: - Ողջ

եւ բնական սկզբունք: - Ճիշտ այդպէս, ինչպէս {երկու} անգամ երկուքը չորս: - Շատ բարի. բայց ասա՛

իւրեանց հողը պիտի ստանան հրովարտակի թուեալ օրից, {երկու} տարուց յետոյ, իսկ մինչեւ այն երկու տարու վերջը պ

թուեալ օրից, երկու տարուց յետոյ, իսկ մինչեւ այն {երկու} տարու վերջը պիտի մնան նոյն յարաբերութեան մէջ, դէ

եւ կառավարութիւնը: Ազնուականութիւնը երեւեցնում է {երկու} միմեանց ներհակ կուսակցութիւնք, յառաջընթաց եւ յետ

ցութիւնը մնացել է ազգի եւ կառավարութեան մէջտեղը՝ {երկու} կողմից եւս դժգոհ, երկու կողմին եւս թշնամի, եւ,

կառավարութեան մէջտեղը՝ երկու կողմից եւս դժգոհ, {երկու} կողմին եւս թշնամի, եւ, ընդդէմ կամելով ներգործել

ն: Նորա մէջ նոյնպէս խմորւում է մի ոգի, եւ այսօր {երկու} երեք միմեանց հակառակ տարերք գնում են միեւնոյն ճան

արաւ իւր հետ միմիայն աշխատութիւնը, այսինքն՝ իւր {երկու} ձեռքը: Աշխատութիւնը առանց նիւթի եւ առանց հիմքի,

հանգիստ կարող էր ապրիլ մի տարի, այժմ նոյն մարդը {երկու} հարիւր ունի, բայց ապրում է նեղութեամբ, քանզի այ

ր ունի, բայց ապրում է նեղութեամբ, քանզի այժմեան {երկու} հարիւրը անցած ժամանակների հարիւրի զօրութիւնը չուն

, ծիծաղում են Թիւրքիոյ ղուրուշների երեսն ի վեր եւ {երկու} երեք անգամ կարող են բարձրացնել իւրեանց ոսկիների գ

իս այսօրուայ հազար ղուրուշ պարտքիդ փոխանակ, վաղը {երկու} հազար կամ աւելի վճարել, վաճառականութիւն առնել մի

նեցած շատ կամ սակաւ նիւթական ոյժը, ապաստան է իւր {երկու} ձեռքի աշխատութեան: Բայց, չնայելով այս բոլո

Պանդխտակիցքը գալիս են նորան մխիթարելու: Մի {երկու} բաժակ գինի... մի քահանայ, մի " Հոգւոց ", եւ պա

իւր տունը, իւր ծնողքը, նորա աչքին պիտի հանդիպին {երկու} գերեզման եւ մի ամայի բնակարան, եթէ եւ այն չէ անց

ոյրերին: - Քոյրե՞ր եւս ունի: - Այո՛, {երկու} կամ երեք հատ: Մեք հրաժարւում ենք այս թշուառ

տանի մէջ, որ մօտ են Սեւ ծովին եւ Միջերկրականին, {երկու}, երեք, չորս կամ հինգ օրուայ ճանապարհով: Մ

է իւր ծովեզերեայ դրութեամբ: Հերիք է, որ մի {երկու} գլխաւոր եւ յարմարաւոր տեղերում սկսանի երկրագործու

ում ենք համեմատական բաղդատութիւնը վաճառականութեան {երկու} մեծ ճիւղերի, այսինքն՝ ձեռագործի եւ երկրագործակա

մբ թերեւս, եթէ Հայը միջնորդ կամ գործակատար լինէր {երկու} համազօր աշխարհների մէջ, գուցէ կարողանար ապահով ե

յ Անգլիան չպիտի ածուխ գտնէ իւր հողի մէջ, ահա այս {երկու} տարի է, որ " Երեմիայի ողբ " են կարդում իւրեանց գ

մտածում է մեր ընթերցողների միջից նեղսիրտ մարդը: {Երկու} տող յառաջ ազգութիւն է քարոզում, յետոյ ազգութեան

րզել մեր հայեացքը եւ այս ծանրակշիռ խնդրի համար մի {երկու} քայլ խոտորիլ մեր ուղիղ ճանապարհից: Այս պատճառով

: Խաղաղութիւնը չէ պիտոյ տիրէ այնտեղ, մինչեւ այդ {երկու} կողմերը չկազմեն առանձին առանձին տէրութիւնք: Եւ ա

ր դու ճանաչում էիր, այսօր կան եւ տեւում են միայն {երկու} տուն: Հաւատա՛, որ այսօրուայ մանուկը, երբ իւր կ

պար վաստակեցնել հանդիսականքը, ինչպէս պատահեցաւ " {Երկու} մոռացկոտների " ժամանակ եւ այն, դերասանների իւրեա

եան կամ հասարակ կոչմամբ Աբդալմասէհ Մարտիրոսը, որ {երկու} կտակով (մինը 1794 մայիսի 30-ից, իսկ միւսը 1795

տեղւոյ գերեզմանացն իմոյ եւ վասն իմ տանս եղելոցն, {երկու} քաթայ եւ մին կարտ գետին եմ տուեալ եկեղեցւոյն յիմ

եւանու քաղաքին հայոց բարեկարգութեանցն. այսինքն՝ {երկու} մասն դպրատանցն, երկու մասն աղքատանոցին, երկու մ

րեկարգութեանցն. այսինքն՝ երկու մասն դպրատանցն, {երկու} մասն աղքատանոցին, երկու մասն հիւանդանոցին եւ երկ

՝ երկու մասն դպրատանցն, երկու մասն աղքատանոցին, {երկու} մասն հիւանդանոցին եւ երկու մասն որբոց տանն, առ ի

կու մասն աղքատանոցին, երկու մասն հիւանդանոցին եւ {երկու} մասն որբոց տանն, առ ի մնալ անդ ի նոսա ինձ յիշատա

անտարկելոցն, այսինքն փոքր Ջըլի բանտարկելոցն. եւ {երկու} մասն թողում եմ մնալ վասն Կալկաթայ եկող Հայոց ազգ

րն Նախիջեւան բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, եւ {երկու} սամն նոյն ջաներ ամսումն բաժանեսցեն Հայաստանիցն եկ

յիշեալ Լուսաւորչի եկեղեցւոյն, սակս կառավարութեան {երկու} դպրատանցն, նմանապէս եւ յիշեալ դպրատներն մշտնջենա

է կտակակատարացն եւ ի ժառանգութենէ անդ յիշեալ միւս {երկու} սամատեարցն, զայլ մնացեալ ստատն, կտակն եւ կտակակ

րն բովանդվեց յիսուն հազար երեք հարիւր քառասուն եւ {երկու} կէս փարդաւ քաղաթ դրամ, որ փոխարկի ութսուն հազար

ւանու ժողովարար տէր Ստեփաննոս Յարութիւնեան։ {Երկու} հազար ռուպլին չորս հատ երծաթեայ սկիհ գնվի մինն Մա

։ Հարիւր ռուպլի Հալաբայ առաջնորդին: {Երկու} հարիւր ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ եղեալ միաբանացն:

ւր ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ եղեալ միաբանացն: {Երկու} հարիւր ռուպլի Երուսաղէմայ: Հարիր ռեպլի Հալ

ւղայու կուսանաց: Ութ հարիւր ռուպլի Հալաբայ {երկու} սուրբ եկեղեցեացն։ Այսինքն՝ սուրբ Քառասուն

ր քառասուն ութն (60548) ռուպլին ի վերայ տասն եւ {երկու} բաժնոյ թողում Ժառանգութիւն նախ առ կտակակատարին իմ

կակատարին իմոյ, եղբայրակից պարոն Վարդանին եւ ապա {երկու} հարազատ եղբարցս Յովհաննէս եւ Գէորգին նաեւ մայր Սի

զի կտակակատարն իմ ընկալցի չորս բաժին. վեց բաժին {երկու} հարազատ եղբարցս համահաւասար, ֆի ոմն՝ երեք բաժին

արցս համահաւասար, ֆի ոմն՝ երեք բաժին եւ մնացեալ {երկու} բաժինն՝ մայր եւ քվերոյն իմոյ, ֆի ոմն՝ մին բաժի

նակի ի տէր հանգուցեալ հօրն իւրեանց. ուստր զաւակն {երկու} բաժին եւ դուստր զաւակն մին բաժին ընկալցին, որքան

ննջեցելոյն. մին բաժին քոյրս ստանայցէ եւ մնացեալ {երկու} բաժինն երկու հարազատ եղբարցս օրինաւոր նախկին զաւա

մին բաժին քոյրս ստանայցէ եւ մնացեալ երկու բաժինն {երկու} հարազատ եղբարցս օրինաւոր նախկին զաւակացն նոցա ուս

կ ունիցի, նոյնքն ստանայցեն այսպէս. ուստր զաւակն {երկու} բաժին եւ դուստր մի բաժին, որքան որ զաւակ եւ իցէ

կակատարոյս՝ թէ ունիցի օրինաւոր նախկին արու զաւակ {երկու} բաժնէն մին բաժինն ստասցէ եւ միւս մին բաժինն երկու

երկու բաժնէն մին բաժինն ստասցէ եւ միւս մին բաժինն {երկու} հարազատ եղբարցս նախկին արու զաւակացն նոցա. թէ ու

ն երրորդ հատորի յատկութենում գրեցելոյս եւ մնացեալ {երկու} բաժինն երկու հարազատ եղբարցս թէ ունիցին օրինաւոր

րի յատկութենում գրեցելոյս եւ մնացեալ երկու բաժինն {երկու} հարազատ եղբարցս թէ ունիցին օրինաւոր նախկին արու զ

այն տվել եւ թողլով վասն ապրելեաց մին տուն հանդերձ {երկու} աղածին եւ ընդ նմին իւր ունեցած բոլոր զգեստ զարդ ե

ցս, զի իւրեանց ստացած ժառանգութենիցն ֆի հարիւրէն {երկու} թողուն նմա իբր ժառանգութիւն յինէն եւ զայս պարտ է

րդալ: Իրօք որ, ծիծաղելի է. միթէ ամեն մարդ, որ {երկու} ոտքով կաղում-կակազում է, դրախտի լեզո՞ւն է խօսում

ում է, փափկում, Տեղնուտեղ տափկում: - Մերի՛, {երկու} Ունեմ ես ձու, Բաւակա՞ն է քեզ Երկուորեակն իմ էս

Երես 28. Հարց. - Մի՞ բնութիւն է ՚ի Քրիստոս, թէ {երկու}: Պատասխանի՝ " Մի կամ միաւորեալ բնութիւն կը դաւա

իստոս, ընդդէմ չարաչար բաժանողաց զմի Քրիստոս, եւ {երկու} բնութիւն կը դալան ենք ընդդէմ նոցա, որ աստուածութ

, ուր ի կողմանէ պապին իբրեւ պատգամաւորք յայտնեցան {երկու} յիսուսեանք, Լայենեզ եւ Սալմէրոն, նախահրաւէր աշա

ասխանէ Այվազովսքին. " Քրիստոսի մարմինը եւ արիւնը {երկու} տեսակին տակ ալ կան, այնպես, որ մէկ փոքրիկ մասն

է, Ֆոյլը ի՞նչ է Մէկ խօսքով իմ առաջին. {Երկու} թունկի օրը չըխմել Մեծ ամօթ է ինձ պէսին։

մեզ զուր չէր. Կիթերայից եւ Կրէտէից Նա {երկու}... բերել էր։ Ո՞վ կարող է սահման դնել

որա տեղը աներկբայ նա կը բռնէ մեր սրտում Նորա {երկու} կեղծաւոր եւ կամ քաղցր խօսքերը Կը զօշոտեն մե

Նա չի ուզում երբեք լսել, Որ այս աշխարհըս {երկու} Ունի դռներ. պէտք եղածին Մտնելու եւ դու

գործը կատարած Մեծատան դէմքն այլանդակեց {Երկու} աչքն էլ թողեց բաց։ Անձն իմ, օրհնէ այ

ից: Ես տուն ունիմ եւ այն քարեայ {Երկու} յարկով շէնք փառաւոր. Ծառաներիս թիւը չըկայ,

երը. Թէ դոցանով չես բաւական, Տե՛ս իմ {երկու} պատուի նշանքը: Դու ի՛նչ կենտրոն ես հ

Եւ թէպէտ ես այս րոպէիս կարող եմ, Բայց մի {երկու} խափանարար պատճառ կայ. Որ մեք բարեկամք ենք

Դուրս է նայում բարակ հագուստի տակից, Որպէս {երկու} հասունացած մեծ նռներ, Թաւիշապատ. խելք է թ

եր ձեռքով"։ Ասաց, ժպտաց. կատաղաբար {երկու} քոյր Գլորեցին ինձ փոսի մէջ. ես ընկայ...

քին Կենդանութիւն պարգեւել. Ես անբարբառ մի մանուկ {Երկու} ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ անզօր թեւերով Ազատութիւնն գ

մ այս հակասական խօսքերին: 23-ին երեկոյեան ստացայ {երկու} նամակ, մինը 22-ից, իսկ միւսը 23-ից: 24-ին գրե

յ սկսեցի աշխատել ապրիլի 1-ից: 7-ին նամակ ստացայ {երկու} հատ, մինը 4-ից, իսկ միւսը 6-ից եւ պատասխանեցի 8

ջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին: 5-ին ստացայ {երկու} նամակ, մինը նոյն թուականից, երկրորդը առանց թուա

լուխ է բանտարկութեանս, սկսեալ 14 յուլիսից 1862: {Երկու} տարի՜: 14-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ 2 ֆ[ո

աջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակուած է 21-ին: 16-ին {երկու} նամակ ստացայ. ա) անցեալ շաբաթինը ` 9-ից գրած,

մին քնեցայ մինչեւ 11 ժամը: 17-ին այսօր ցերեկը մի- {երկու} ժամ փոքր նեղութիւն ունէի, բայց չորրորդ ժամին, ո

 {ԵՐԿՈՒ} ՏՈՂ Ճշմարտութիւնը կրօն է, նորան միայն խնդրեցէք,

. Եթէ վատութիւնը, ձեռնածուների արկղի նման, {երկու} յատակ չունի, ապա ուրեմն պ. Չամուռճեանը հասել է

պաւորութիւն չգործեց, եւ եթէ այսօր, այդ մասին մի {երկու} տող գրելու զիջանք, այդ պ. Չամուռճեանին պատասխան

քնակոչ փիլիսոփայի գրուածքը ծայր ի ծայր կարդալով, {երկու} շարժառիթ տեսանք, որ կարապետել են Պարոնին դէպի այ

քրութիւնը ոտք կոխեց Պոլիս, ազգային լրագիրները մի {երկու} տող գրեցին մեր մասին, մանաւանդ արեւելեան միանգամ

ւ ոչ անգամ մի բառ կայ Ժ. Ժ. Ռուսսօյից: Բայց թէ {երկու} անգամ երկուքը չորս է ինչպէս Ժ. ժ. Ռուսսօյի համա

րուկ զրկուած ամենայն իրաւունքից եւ արտօնութենից. {երկու} դիպուածում եւս տեսանում ենք լոկ մարդ, բոլոր մարդ

օնադրուժ: Եւ ո՛վ է այս դատապարտողը, որ արդէն {երկու} անգամ փոխել է իւր կրօնը, որ տպագրութեամբ հրատարա

չունինք ուրիշ բան ասելու, առայժմ հերիքանում ենք {երկու} տողով: Բայց մեր տեսածը եւ լսածը մեր հետ գերեզման

անը (sic!): 30 Միքայէք Նալբանդեան 29 {Երկու} տող

 {ԵՐԿՈՒ} ԽՕՍՔ Թէ ինչպէս է մեր հայեացքը մի օրագրի պաշտօնակա

հետ անհնար էր, որովհետեւ կանոնաւոր խօսակցութիւնը {երկու} կողմից էլ տրամաբանութիւն է պահանջում. բայց եւ այ

մութիւնը։ Լաւ որ այս վերջին ժամանակներում հայերը {երկու} օրինաւոր վիպասանութիւն ստացան՝ " Վէրք Հայաստանի

յն նիւթական բաների համար, նորան ի՞նչ կը ներգործէ {երկու} տարին մի անգամ կամ տարին մի անգամ մի գրքի աշխարհ

թեան մասին եւս այսքան ծանօթութիւն տալուց յետոյ մի {երկու} խօսք պատշաճ եմ համարում ասել այն մասին, թէ ես իմ

Մեղուին " 12/26 53 " Մեղուին ", 4 պատկ[եր], 300 {երկու} տ[ող] 54 Խաֆաֆ[եանցին], պատ[կերի] եւ 2 տողի մա

աստիկ (դպրոցական) ուսումնականներից, որոնք, մի {երկու} բառ ուսանելով ծուռ ու սխալ միմեանց մօտ շարել, հա

ենայնիւ այն բնագէտը իսկոյն կը որոշէ միմեանցից այդ {երկու} թռչունքը եւ կ'ասէ՝ այս սիրամարգ է եւ այն արագիլ

նը հարկադրում է մեզ բաց ձգել այն զգեստը, որ մի, {երկու} տարի յառաջ հագած էինք, եւ պատրաստել տալ մեր համա

ւ բանագէտ գործակատարութեան վաստակը վերջաւորւում է {երկու} գեղեցիկ ճառով, որոնց մինը է Սոկրատէսի վարքը եւ մ

ւասարութեան էական եւ շօշափելի արդիւնքը: Յանցանքը {երկու} մարդ սպանեց, Մարկոսի եւ Կիրակոսի որդիքը, հաւասա

րդիքը, հաւասարութեան ոգին արդարադատութեան ձեռքով {երկու} մարդ էլ ջոկ սպանեց, այսինքն Մարկոսին եւ Կիրակոսի

այսինքն Մարկոսին եւ Կիրակոսին. մէջտեղում մնացին {երկու} այրի կնիկներ իւրեանց մնացած որբերով: Կիրակոսի մա

ը ապրեցնել, արդարութեան եւ հաւասարութեան անունով {երկու} նոր մարդ էլ սպանել ինչ խորհուրդ ունի ընկերական կե

աւ: Ասենք թէ յանցանքը գործուել էր, բայց տակաւին {երկու} տունն էլ հնար ունէին կենալու, բայց, հաւասարութե

սարութեան ոգին ունքը շինեմ ասելով աչքն էլ հանեց - {երկու} տունից էլ մի մի մարդ առաւ սպանեց եւ մի նոր թէեւ ս

քներից, Բոռքը, որ իւր հայրենիքի անձնական օգուտը {երկու} ձեռքով զոհում էր ամերիկեան անկախութեան, որի մէջ

րաբերութեանց եւ վիճակների հետ: Յայտնի է, թէ այս {երկու} մոմենտքը, պատերազմը իբրեւ ցաւագարական (патологи

ած էր Անգլիոյ վրայ, բայց ռէվոլիւցիօնից յետոյ այդ {երկու} աշխարհների պաշտօնքը փոխուեցան եւ ռէվոլիւցիօնը իր

է միմիայն առաջին եւ միջին դասակարգերի ուժով: Այդ {երկու} դասակարգի շահին էլ ընդդէմ է եւ Անգլիոյ մէջ ամէն փ

քր, կանգնեցնել բաների ամենօրեայ ընթացքը: Եւ այդ {երկու} դասակարգն բուռն դրական իշխանութիւն ունի իր ձեռքին

մբեր 14-ին 1831-ին"։ Պարտական ենք այստեղ մի {երկու} խօսք աւելացնել այն պատճառով, մանաւանդ, որ Հեգել

ը տեսաւ մի կայծակից զարկուած ծառի արմատում, ետքը {երկու} փայտ իրար հետ քսելով, աւելի ետքը հրացանը գտաւ,

լինել այն վայրենուն, որ տակաւին կրակը ստանում է {երկու} փայտ իրար հետ քսելով: Առաջին առած. Զարգացմա

եծին Գանգէսի գետաբերանը, որ արեւմտեան Հնդկաստանը {երկու} մասն բաժանելով վազում է եւ վիշապօրէն յառաջ խաղալո

տէր, պարտ եմ սորա եւ նորա դրանը մուրալով ապրել: {Երկու} կողմից եւս պաշարուած եմ: Իմ խօսքս վերջացնելուց յ

ղմումն էր: Վէճը օրէօր ձգուելով երկարեցաւ եւ քնեց {երկու} տարի: Այս խառնակութեան ժամանակներին երեւում է կա

ր կուսակիցների օգնականութեամբ շուտով կարողանում է {երկու} տարի հիւանդութեամբ ծանրացած վէճին լրումն տալ: Իս

թեանը, այլ նորան գործարանումը վերակացու կարգեց, {երկու} մարդ եւս նորան օգնական տալով. որոնցից մէկը բաւակ

չկարողացաւ իւր արիութեան պտուղը քաղել, որովհետեւ {երկու} շաբաթից յետոյ, նորան եւս դուրս արեցին գործարանից

թէ անագան կը բացուի մի հրաբուխ արտահոսութիւն այր {երկու} ներհակ հոգեկան խաղացմունքի մէջ: Եւ թէ այս ե՞րբ է

առանց նիզակակցի այս կողմ ու այն կողմ էր վազում եւ {երկու} ճեղքում զինավառ թշնամիների խումբը, կը սարսափէիր

անգստանալ։ Այս պատճառով գնացի Սիւնեաց աշխարհը եւ {երկու} տարի կեցայ, ձմեռները մի քարանձաւում, գաւառի բոլ

րքը։ Նախանձի՛ ձեռքով Ահարոնին եւ Մարիամին՝ այդ {երկու} հոգեշնորհ անձանց, սատանան, անարժան խորհուրդ յղա

րակ թափող նետերից. Սուրբ Աթանաս Աղեքսանդրացու եւ {երկու} միանուն մարդոց՝ Կիւրեղ Աղեքսանդրացու եւ Կիւրեղ Ե

հ կարասիքի կողմից եւ ամեն հարկաւոր եղած բաներով, {երկու} հարիւր տարուց շինուած վանքերից փոքր պակաս կամ յետ

վանքի սարք ու կարգը շինուածքի անհաստատութիւնից մի {երկու} անգամ ջարդուվեցաւ, բայց այս վերջին անգամինը եթէ

ձակութիւն չունի՛մ քեզ տեսնել"։ Արդեօք, մէկ կամ {երկու} անգամ, տարա՞ւ ինձ իր սենեակը, եւ խօսեցա՞ւ իմ հե

հրամայում է, ես եւ ինքը առանձին, կամ մէկ եւ կամ {երկու} ընկերով, որ չհաւնելով եւ իբրեւ մեղաւոր եւ մաքսաւ

ում աղճատուած է այսօր, եւ, որ աւելի ցաւելին է, {երկու} թերթ էլ՝ իսպառ պակաս։ Շահխաթունեան Յովհաննէս

էր Փարպեցուն յանձնուածը, որովհետեւ թոյլ է տալիս {երկու} տեղ Վաղարշապատ եւ " մերձակայ Նորք"։ Թէ՛ Փարպ

ին մոնթը։ Աւելորդ է ասել, որ Վաղարշապատի մէջ {երկու} հատ չէր, այլ մէկ հատ Սուրբ Կաթողիկէ անունով եկեղ

5 թուականին, երբ Վահանը յետ եկաւ Պարսկաստանից իր {երկու} եղբարց հետ, նորա մայրը՝ Ձուիկը, տարաւ նորան Աշ

ններում Փարպեցին կամ նո՛ր էր ծնած, կամ շա՛տ շա՛տ {երկու} երեք տարեկան եւ այս կերպով 455-ին՝ 17-18 տարեկան

աղօթքի պարապելու համար, գնացի Սիւնեաց աշխարհը եւ {երկու} տարի կեցայ, ձմեռները Մովսիսի մօտ Անձուկ ասացեալ

տոյ գնացել է Սիւնեաց աշխարհը, ուր մնացել է միայն {երկու} տարի։ Փարպեցին գնացել է այնտեղ նոյն 484-ին, եւ

ի, ականաւորք ոմանք էին եւ հարուստք"։ Պ. Էմինը {երկու} բանի վրայ է հիմնում այս կարծիքը։ Նախ՝ իբրեւ ծան

զօրքով եւ զէնքով 482 թուականի գարնան յարձակուեցաւ {երկու} ուրիշ ուխտապահ եւ հաւատարիմ նախարարների վրայ, եր

ը հաշտուեցաւ, եւ Փարպեցին գնաց Սիւնեաց աշխարհը։ {Երկու} տարի այդտեղ մնալուց յետոյ վերադարձաւ Այրարատ, ու

ջինի եւ Աշտարակի մէջ։ Բայց եթէ այս շղթայի մէկ կամ {երկու} ողը հանում ես, այն ժամանակ տարբերութիւնը աւելի որ

ենք այս խօսքերը ասում ենք ոչ միայն հիմնուելով այդ {երկու} գործի վրայ, այլեւ անկաճ դնելով այդ բարբառներին։

իշխանութիւնը ստացաւ եւ այս այն ժամանակ, երբ նորա {երկու} երանելի եղբարքը՝ Սահակը եւ Համազասպը, դահճի ձեռքո

իւնը, սպասում էր մի յարմար ժամանակի, տպել նորան {երկու} խորհրդով. առաջինը՝ որ ժառանգութիւն դարձուցանէ ա

բժշկւում են սառը ջրով, որպէս բանագէտ բժիշկ։ Այս {երկու} պաշտօնների մէջ եւս նա գրաւել էր բոլոր ընկեր բժիշկ

րտ խումբը յառաջ շարժուեցաւ դէպի Վագայնկով). մի {երկու} ժամից յետոյ պիտոյ է հողին տայինք մեր հանգուցելու

ւն եւ մի մատենադարան: Այս սկուտղի վերայ դրած էին {երկու} մեծ մատաղի կաթսաներ, մինը՝ ղահուէով, իսկ միւսը

ց ահա պատրաստ է. տեսէ՛ք ահա, հարկաւոր է կանգնել {երկու} հազար գոթիական սիւներ, որ այժմ շատ գործածական է

անպիտան, դէպի գեհեանը եւ այստեղ ամենայն վայրկեան {երկու} անգամ փռնգա 3333 տարի. եւ դո՛ւ, աներկիւղ փիլիսո

ով եւ ցեխով ապականուած, գօտուցը կախած մի սուր եւ {երկու} թափանչայ. ձեռքումը մի գաւազան եւ ժանգոտ հրացան ա

եմ մի դեւիկ, հասակի բարձրութիւնը հինգ ոտնաչափ եւ {երկու} մետր, աքաղաղի քիթով, շան ճակատով, մեծ ականջով

: Բուբանդուսը շատ սիրական է դժոխքի թագաւորին. նա {երկու} պաշտօն ունի այնտեղ, պալատական բամբասողի եւ հրատա

եղ ամենայն բան մութն է ու զարհուրելի, եւ ամենայն {երկու} -երէք բառից յետոյ պատահում են անպատճառ մռայլ եւ խա

հա քաղել են, ամենայն թփի վերայ հազիւ գտանուին մի {երկու} ճիռ։ - Ճռաքաղ արեցէք, մնացորդը քաղցր է լինո

երբեք թանաքի երես չեն տեսնում, որ անցեալներումը {երկու} չարագործ մարդ գողացել էին, որ մի տուն այրելու ժա

լ աշխարհի երեսը ` սերմանել անդադար մարդկային ազգի {երկու} ցեղի մէջ վէճ եւ խռովութիւն: Ը Այս միջոցին դժ

նչ կարգով որ գնում էին, նոյն կարգով դժոխքի դուռի {երկու} կողմումը շարուեցան: Դուռի մուտքին մօտ չորս ոսկեզ

ոչ ոքին չէր յայտնում, նստած էր գահի վերայ: {Երկու} դեւ մտած երկու թեւերի տակ, բերում էին ծայրագոյն

յտնում, նստած էր գահի վերայ: Երկու դեւ մտած {երկու} թեւերի տակ, բերում էին ծայրագոյն Բրամինը, կրակո

րա անառակութեանը միմիայն կարող են հաւասարուիլ այն {երկու} եգիպտացի քոյրերը Ոողայ եւ Ոողիբայ անունով, որ պա

սուն ութն, քսան չորս դորա վերայ, հարիւր վաթսուն {երկու}, մի բան չէ․ բայց եթէ մի վեդրօ արաղը ձգենք յառաջա

ասկէնը վերջաբանի տեղ, այն ժամանակ հարիւր վաթսուն {երկու} շիշը մի բանի նման կը լինի: Բայց ինչո՛ւ Ռօմ մոռաց

այդ ուրիշ ազգերի մէջ: Ինչո՞ւ, հայ մարդը, որ մի {երկու} բառ լսել էր այստեղից եւ այնտեղից, նստում է իւր տ

համաձայնում է եւ օգնում է ազգին, մի քանի աղքատի {երկու} -երեք մանէթ ողորմութիւն տալով: Նա գովում է ազգը,

ր գործում: Զրկանք յանձն առնո՞ւս. քավ լիցի, դու {երկու} կոպեկով. ոչ միայն ազգասէր պատուանունը, այլեւ բո

յ, վա՛յ, ես այժմ հասկանում եմ, - ասելով զարկեց {երկու} ձեռքով ճակատին: - Ես խաբուել եմ... ափսո՛ս եւ

րութիւնքը: Արդարեւ մի րոպէ հոգի առնելուց յետոյ, {երկու} սրտակից բարեկամների խօսակցութիւնը ստացաւ բոլորովի

- իսկոյն պատրաստիր ինչ որ կը հրամայէ քեզ: - {Երկու} շիշ Եամայկայի լաւ Ռօմ, երկու շիշ Կօնեակ, երկու

հրամայէ քեզ: - Երկու շիշ Եամայկայի լաւ Ռօմ, {երկու} շիշ Կօնեակ, երկու շիշ անգլիական ճին եւ երկու շիշ

Երկու շիշ Եամայկայի լաւ Ռօմ, երկու շիշ Կօնեակ, {երկու} շիշ անգլիական ճին եւ երկու շիշ Սարեպտի բալասան,

մ, երկու շիշ Կօնեակ, երկու շիշ անգլիական ճին եւ {երկու} շիշ Սարեպտի բալասան, - իսկոյն կցորդեց պ. Մարկոս

ր ախոռումս․ երկուքի եւս մեռելութիւնը միեւնոյն է, {երկու} դիպուածում եւս մահ, եւ ո՛չ ոք մինչեւ այժմ չէ տես

ն այս մարդու աշխատութիւնքը, բայց Ալքիմիայի մասին {երկու}: Առաջինը անուանւում է De Alchymia այստեղ կարդու

իպակից եւ շատ կամ փոքր մաքուր ծծումբից (բացի այս {երկու} տարրական մարմիններից Ջեբերը խոստովանում էր եւ մի

քացախ եւ կրակ: Ջեբերի ժամանակից սկսած մինչեւ {երկու} հարիւր տարի յետոյ, Ալքիմիան, անդադար մշակուելով

մ են եօթանասուն եւ եօթն փորձից, ուրեմն մնացել են {երկու} փորձք, որ անտարակոյս կը կատարէ այսօր, կամ էգուց

Դժուարը եօթանասուն հինգ փորձն էր, որ կատարել է, {երկու} փորձը ի՛նչ բան է նորա համար: - Ինչու համար ք

ողութիւն, - հարց արեց պ. Մարկոսը: - Նա մօտ {երկու} հազար մանէթ արծաթ ունէր, բայց այդ բոլորը պահեց Ա

թէ տեսանեն, որ մի աշխարհից դէպի միւսը խօսում են {երկու} րոպէում, ելեքտրամագնիտական հեռագրով: Եթէ մի խաբ

վ, դուրս գնաց Շաքարեանցի տանից, թողնելով այնտեղ {երկու} բարեկամքը: Զ․ Պ. Մարկոսը դուրս եկած չեկած Շ

ագուրել էր իւր ուրախութիւնը, վեր թռաւ տեղից, եւ {երկու} ձեռքով փաթաթուելով Շաքարեանցի վզին, փոքր մնաց,

ցած ցանկութեանը, խելքը թռցնում էր ուրախութենից: {Երկու} բարեկամքը եւս բաւական ժամանակ մնացին առանց խօսելո

եցութիւն ունենար եւ Շաքարեանցի կեանքի վերայ: {Երկու} բարեկամքը եւս մի փոքր հանդարտելով նստած աթոռների

: Մնում է մեռեալը. գերեզման փորելուց ստանում եմ {երկու} մանէթ, լուանալու համար, եթէ արական է, տալիս են

ժամից կը սկսուէր այս բանը եւ կը տեւէր մինչեւ ժամը {երկու} կամ երեքը ճաշից յետոյ. այս միջոցին երեսփոխանը աս

ում էր. " Այժմ սկսենք հաշուի բանը, որովհետեւ մի {երկու} ժամից երեկոյեան զանգակը կը զարկեն, ժողովուրդ գու

- Բայց դու, տեսա՞ր, երբեւիցէ քո կեանքում, {երկու} Հայ, մաքուր խղճմտանքով եւ անկեղծ սրտով միմեանց մ

խառնակութիւն: Բայց այս բոլորը չէ դեռեւս․ այնտեղ {երկու} երեք մարդ, միօրինակ դատապարտում են երկու կողմը ե

այնտեղ երկու երեք մարդ, միօրինակ դատապարտում են {երկու} կողմը եւս, այլեւ արտաքին կերպով ցոյց են տալիս,

ւը յետ քարշեց իւր վերջին ճառագայթքը, եւ ժամակոչը {երկու} ձեռքը դնելով գերեզմանի ափերին, դուրս եկաւ նորա մ

զայրացուցին կոմս էմմանուէլի սիրտը, եւ արտասուքի {երկու} խոշոր կաթիլներ դուրս թռան նորա լցուած աչքերից եւ

չունիմ երկար միջոց ման գալու: Սկսեցին գնալ: {Երկու} կողմից եւս պահւում էր մի կամակոր լռութիւն:

ձրալի միօրինակութեամբ անշարժ նստած նայում էին այս {երկու} գնացողների վերայ: - Մայրի՜կ, մայրի՜կ, - աս

բառ Թուրքի, Թաթարի եւ չգիտեմ, ինչի իսկ Հայի մի {երկու} աղճատուած կամ ճղակոտոր բան: Երգերի կազմակերպութի

ն, ասենք թէ կօշիկներ: Եւ այսպէս, ինձ յանձնած է {երկու} հարիւր հազար կօշիկ պատրաստել, իւրաքանչիւր կօշկի

մրջիւն դէպի իւր բոյնը: Նա ստացել էր քարեայ, {երկու} յարկով բաւական ընդարձակ տուն, եւ այս տան գլխաւոր

ութիւնը էր այն, որ միեւնոյն ժամանակ պատկանում էր {երկու} փողոցի. նորա պատուհանքը նայում էին դէպի արեւելք

իճը մի մեծ բան չէ... ընդունողը վաղուց ստացել է {երկու} հազար մանէթ... անտարակոյս, ընդունելուց յետոյ

ովնաթանեանցի առաջեւ դրած սեղանի վերայ վառւում էին {երկու} ճրագ, որ չէին լուսաւորում տան հեռաւոր անկիւնը,

աւ միայն մի մառախլապատ կերպարանք: Այս կերպարանքը {երկու} քայլ յառաջ սողալով դէպի խօսողքը, յետ գնաց յանկար

ը: Ո՞չ ապաքէն դուք ինքներդ գովեցիք ինձ, մինչ ես {երկու} միլիոն կանգուն տասներկու կոպեկանոց կտաւը, որ գնե

գիտես: Տիկին Յովնաթանեանցի ցաւը չէր, որ մի {երկու} օր յետոյ տեղափոխուէին դէպի ամառանոց, բայց տիկինը

ունքից. պատճառ, թթու երեսով նայեց նորա վերայ եւ {երկու} ձեռքերով գլխի ետնակողմից յառաջ շփելով իւր կիսով չ

որ ընթերցողներին ծանօթացնեմ այն տան հետ, ուր այս {երկու} մարդիկը խօսում էին, կամ նոյնիսկ մարդերի հետ, վա

ումեանցի մասին: Տունը, որի մէջ նստած էին այս {երկու} մարդիկը, ինչպէս ասացի, պատկանում էր Թիւթիւնճի-օ

օղլուի հիւրընդունարանն էր. պատճառ, սենեակի միւս {երկու} դուռները տանում էին մինը դէպի Թիւթիւնճի-օղլուի,

ջ. ածխածինը միանալով օդի թթուածնի հետ, շինում է {երկու} տեսակ բաղկացութիւն, մինը ածխաթթու որ ցրւում է օդ

ան պատկեր: Առհասարակ հանքերի բաղկացուցիչ տարերքը {երկու} են, շատ սակաւ երեք, թէեւ կան բաղադրեալ հանքեր,

ալ հանքեր, բայց նոքա տարրական չեն, զոր օրինակ, {երկու} հանք, որ բաղկացած էին առանձին առանձին երկու կամ

ակ, երկու հանք, որ բաղկացած էին առանձին առանձին {երկու} կամ երեք տարերքից, կարող են միաւորուիլ եւ մի ձեւ

մ, զուր է իմ ընդունելը կամ չընդունելը. պատճառ, {երկու} դիպուածում եւս մեռանելու էի, եւ բնութիւնը կատարե

փողոցի պառաւների բերանումը, որոնք աշխարհի երեսին {երկու} բան գիտեն, աղեկատ մանել եւ ուրիշի աղջիկների հասա

, նորա կեցութիւնը շատ հասարակ. մարդ եւ կին տարին {երկու} ձեռք հագուստի տեղ մի ձեռք էին կարում իւրեանց, եր

նա ամենայն օր մտածում էր նորա վերայ եւ շատ անգամ {երկու} արտասուքի կաթիլներ գիծ քարշելով նորա թաւիշեայ երե

ելու է մի այնպիսի հնար, որ կարող էր միաւորել այս {երկու} սիրահարքը օրհնութեան պսակի կապով: Բայց այդ դեռեւ

րակ եւ կապտագոյն թուղթ, առեց գրիչը եւ գրում էր: {Երկու} անգամ հարկադրուեցաւ խեղճ Մանուշակը թուղթ փոխել.

շուտով աւարտել, որ մի՛ գուցէ յանկարծ ծնողքս, մի {երկու} օրուայ մէջ ձեռքս ոտքս կապած, վեր առնուն ու տան.

ի՞նչ պսակ է, - շարունակում էր նա իւր մտքիցը, - որ {երկու} կողմից հաւանութիւն չկայ, այդ ի՞նչ երդում է, որ

վ խմել թէյը, խօսակցութիւնը կտրուելուց յետոյ, մի {երկու} վայրկենում աւարտեցին: Մանուշակը, որ աչքերը տ

ներին, իսկոյն վեր առեց, երբ աւարտել էին խմելը: {Երկու} րոպէ չքաշեց նոր լցրած բաժակներ յայտնուեցան երկուք

ինձ, թէ չկամենալով ամուսնանալ Աղուանեանցի հետ, {երկու} չարերի փոքրն էիր ընտրում ինձ գալով: - Մի՞թէ ք

նորան իմ սրտին եւ հոգուն, ցանկանում էի, որ այս {երկու} սիրող սրտերը կապուէին օրհնութեան պսակի կապով: Ին

Մանուշակի կարծիքին եւ ասաց իւր ամուսնուն, որ մի {երկու} օր եւս սպասէ, մինչեւ որ ինքը գործ դնէ Մանուշակի

կ, փոքրիկ հայելի. փոքրիկ մկրատ, վրձին, սանր, {երկու} բարակ մոմեղէնը եւ մի քաի կոտոր արճիճ: Յետոյ մի հ

յիշել, որ այս բոլոր արարողութեան ժամանակ, մաղի {երկու} կողմումը վառւում էին այն երկու բարակ մոմեղէնքը.

եան ժամանակ, մաղի երկու կողմումը վառւում էին այն {երկու} բարակ մոմեղէնքը. եւ գործողութիւնը աւարտուած, մա

կը վեր է կենում, ճրագ է վառում, տեսանում է, որ {երկու} լաւ հագնուած մարդիկ նայում են պատուհանից եւ նշանա

անում են քաղաքից դուրս, մի աւէր ջաղացի մօտ, ուր {երկու} մեծ ուռիների տակ տեսանում է դայեկը շատ ճրագներ,

ծում է նորա մէջ սխտորի փեճեկներ շատ. յետոյ, այն {երկու} լաւ հագնուած մարդիկը, որ բերել էին դայեկին այստե

մանակ, տեսանում է, որ գոգնոցի վերայ կախուած էին {երկու} հոլանդեան ոսկիք, իսկոյն հասկանում է բանի զօրութի

ջոցին կատուն դարձեալ մլաւեց, եւ պառաւները առաջին {երկու} անգամի պէս, սկսեցին պտոյտ գալով երգել. Մեզ

ջ հետ, այլ այսքան պիտոյ է ասել, թէ բաղկանում էր {երկու} սենեակից, որի մինը առանձնապէս պատկանում էր նորա

ութիւնը, հացով ուտելու չես, գոնէ արծաթը շատ է, {երկու} հազար մանէթ... Ասելը հեշտ է: -Լաւ ես ասում

ց ցեղով մի օր մի խելօք բան չէին գործել. մանաւանդ {երկու} հազար մանէթը Նախիջեւանի հասարակ մարդերի հայեացքով

եւ կը խօսեմ: - Բացի դորանից այնպէս արա՛, որ {երկու} հազար մանէթի հազարը յառաջուց տայ. իսկ միւս հազար

դպէս համաձայնի, պսակը կարող է յետացնել մինչեւ մի {երկու} տարի, փոյթ չէ. իմ հայրը եւս քառասուն եօթն տարեկ

առասուն եօթն տարեկան ամուսնացած է, ուրեմն ես եթէ {երկու} տարուց յետոյ եւս պսակուիմ, դէռեւս հօրիցս կանուխ

շմարիտ, իմ առ ու տուրը կարող է լաւ կանգնել, եթէ {երկու} հազար մանէթ ձրի արծաթ մտանէ իմ գումարի մէջ, ի՜նչ

լ հայրը չգիտէր, թէ ո՛ր մատանին էր այն. պատճառ, {երկու} հատ էին նոքա. ինչպէս քեզ եւս յայտնի է, ամենեւին

ւսնու մահին, ինքը եւս հիւանդացաւ եւ մեռաւ, որով {երկու} եղան մատանու զոհերը մեր ցեղից, բայց աւանդութիւնը

ել էր նորան քո փեսային, չկարողանալով որոշել, թէ {երկու} մատանիներից, որ բոլորովին նման էին միմեանց, ո՞ր

ացել էր հասարակաց վկայութենով: Այս անզգամը ամիսը {երկու} անգամ հիւանդանում էր, բայց ի՞նչ պատճառով. սաստի

ւ դատակնիքը, այս խօսքերով համոզում է խոհարարը եւ {երկու} դաշնակը ցցւում են Խանի կուրծքի մէջ: Մարիան շփոթո

Մայրը, խօսելու ժամանակ Մանուշակի հետ, հազիւ թէ {երկու} խօսքին ստանում էր մի պատասխան, եւ այն անիմաստ,

եւ այնքան մոռացել էր ինքն իւրեան, որ չլսելով հօր {երկու} անգամ ձայն տալը, հարկադրեց իւր հօրը ներս մտանել

. օգոստոսը վերջանում էր: Առաւօտեան տասն ժամին {երկու} ձիաւոր մտան Սուրբ Գէորգի եկեղեցու բակը. նոցա փոշ

ցաւ Սիբաս կամ Սեբաստիա քաղաքումը փոքր Հայաստանի, {երկու} օրաճանապարհ դէպի հարաւ հեռի Թոխաթից, 1676 թ. փե

Շահրիստան։ Իւր առաջին դաստիարակութիւնը ստացաւ նա {երկու} բարեպաշտ կրօնաւոր կանանցից, որ միշտ սովո՛ր էր նա

Մխիթարը ծածուկ փախչել Տաճկաստանից։ Աշակերտներից {երկու} երկու ուղարկեց նա Մօրէա, որ գտանւում էր Վենետիկե

րը ծածուկ փախչել Տաճկաստանից։ Աշակերտներից երկու {երկու} ուղարկեց նա Մօրէա, որ գտանւում էր Վենետիկեան հաս

սիայի թագաւոր Հենրիկոս չորրորդը, միջնորդ լինելով {երկու} հակառակ կողմերի մէջ, հաշտեցուց նորանց։ Եթէ

այաբար նայելով՝ կրօնը աշխարհի երեսին բաժանւում է {երկու} մեծ ճիւղ՝ ստրկական կամ ծառայական եւ ազատական կամ

եկեղեցու բեմերը դըրդում են՝ երկրորդը քարոզելով։ {Երկու} էր այս բաների խորհուրդը. մին, որ ցոյց տային, թ

անչիւր գերդաստան պարտական է հարկ տալ ամենայն տարի {երկու} սու, եւ հրամայում է իւր դեսպաններին ժողովել այս

ի պատուանուն, այն պայմանով, որ իւրաքանչիւր տարի {երկու} հարիւր մարկա արծաթ հարկ վճարէ Գրիգոր պապին եւ նոր

մի ընկերութեան կամ մի ամբողջ ազգի բարոյականութիւն {երկու} աղբիւր ունի. առաջինը եւ գլխաւորը՝ կրօնը, երկրո

ites"։ Այս վճռահատութեան մէջ ապացուցուեցաւ, որ {երկու} Յիսուսեանք իւրեանց շարադրութենների մէջ թոյլ էին տ

ն վեց Յիսուսեանք թոյլ էին տալիս մարդասպանութիւն, {երկու} Յիսուսեանք՝ անձնասպանութիւն եւ եօթանասուն հինգ Յ

Այս խօսքերը գրում է մի այնպիսի մարդ, որ երեսուն {երկու} տարի անդամ էր այդ միաբանութեան, եւ այն՝ ականաւո

՝ խորհուրդ կատարելու ազգի լուսաւորութեան համար։ {Երկու} անգամ պատահեցանք Մխիթարին Կոստանդնուպօլսի ճանապար

թիւնքը։ Միաբանութիւնը հարկադրուած է այժմ ծառայել {երկու} պարոնների՝ Հայոց ազգին եւ պապականութեանը։ Ծառայ

ի նիւթապաշտութիւն, կեղծաւոր մոլեկրօնութիւն. այս {երկու} կորստաբեր ախտերը, որպէս բնական հետեւանք եզուիտեա

ում է ոչ մի աղբիւրից, ինչպէս Մխիթարի մէջ, այլ՝ {երկու} աղբիւրից։ Առաջին աղբիւրը՝ համարեա՛ թէ հայկական

մառօտ, որոյ օրինակն այս է։ Առ սրբազան Հայրդ {երկու} գիրս գրեցի, առ սրբազան ժողովն իբրեւ բողոք, զայս

թէ Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը ունէր {երկու} շարժառիթ. մինին հետեւելով՝ աշխատում էին հաճոյան

այց ոչ աւելի։ Ի՛նչ կարելի բան է, որ մի մարդ {երկու} տեսակ սրտի վկայութիւն ունենայ, երբեմն այսպէս ասէ

, թէ Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը ունի {երկու} շարժառիթ, ինչպէս ասել ենք, եւ այդ շարժառիթքը ան

ց թիւ Ասողիկ դնէ քսան եւ ինն, իսկ Վարդան քսան եւ {երկու}: Ինքնին սուրբն Մեսրոպ աշակերտօքն հանդերձ գնացեալ

ն: Բայց ըստ դոցա լեզու Հայոց, եւ լուսաւորութիւն {երկու} որոշ որոշ իրք տեսանին, մեծ ինչ երեւին դոցա քանի

րացնում էր զանազան բաներ։ Վերջապէս, Բարսելոնում {երկու} տարի մնալուց յետոյ, գնաց Սալամանկա՝ այնտեղ Համա

մութենով հաւաքւում էր նորան լսելու։ Մինչեւ անգամ {երկու} երեւելի տիկիններ, համոզուելով նորա քարոզներից,

եւ բանդ դրեցին։ Նա դուրս չ'եկաւ բանդից, մինչեւ {երկու} տիկինները յետ դարձան տուն։ Բացի դորանից, խուզար

արդարեւ 1532 թուականին ստացաւ Աստուածաբանական եւ {երկու} տարուց յետոյ՝ Մագիստրոսական աստիճան։ Մի քան

դ) Դժոխքը միտք բերելու ժամանակ, որ ունի իւր մէջ {երկու} մուտք, հինգ գլխաւոր տեղիք եւ մի խօսակցութիւն (d

ին օրինաւոր եւ վաւերական հաստատութիւն խնդրել։ Նա {երկու} հզօր թշնամի ուներ Հռովմի մէջ՝ Կարաֆֆա Կարդինալը

էր ընդունելութենից, ստանալով նորա օրհնութիւնը եւ {երկու} հարիւր դուկատը, որ հաւաքուած էր Հռովմում Սպանիաց

երայ (աղքատութիւն եւ ողջախոհութիւն) աւելացուցին {երկու} հետեւեալ ուխտերը՝ " Կոյր հնազանդութիւն դէպի կարգ

՛ւ Քրիստոնէութեանը եւ Պապական իշխանութեանը։ Նորա {երկու} ընկերքը համաձայնեցան նորա հետ եւ առաջարկութիւնը մ

նել իւր հասարակութիւնը, միմիայն Լիսաբօն ուղարկեց {երկու} մարդ՝ Րօդրիգէզ եւ Կսաւիէ անուններով։ Նա, օգուտ

հրամայեց նա Գեներալին ընտրել Յիսուսեանների միջից {երկու} շատ լաւ եւ ուսումնական մարդիկ՝ ժողովը ուղարկելու

արիամի կուսութիւնը Դոմինիկեանների հակառակ, թէ եւ {երկու} կողմը եւս չ'խլեց մինը միւսից յաղթութեան ձիթենին,

ը Բօլոնեա։ Պապական կողմնակիցքը, նոցա կարգում եւ {երկու} Յիսուսեանները, գնացին այս քաղաքը, բայց Գերմանաց

լինելով Տրիդենտին, իւր ներգործութենովը հաշտեցնէ {երկու} թշնամացած կողմերը։ Կանիզի Յիսուսեանը, որ գտանւո

արգի օգուտը։ Այս միջոցին Իգնատիոսը իւր Կարգի {երկու} աստիճանների վերայ (այսինքն՝ անդամների եւ աշակեր

րից։ Ունկնդիրք անուանւում էին նոքա, որոնք արդէն {երկու}, երեք կամ աւելի եւս տարիներ փորձուած էին։ Գլխաւ

րը, ուր խաբեբայութեամբ մկրտեց մի օրուայ մէջ տասն {երկու} հազար մարդ։ Կասկած ունենալով, թէ մի գուցէ այս մ

նորան կարելի էր Դոմինիկեան ասել։ Սորա մահից {երկու} տարի յետոյ մարմինը բերուեցաւ Գօա, իսկ Օգոստոսի 6

։ Այս բանից ահա սկսեց այն արժանայիշատակ վէճը {երկու} Կարգի մէջ. երկու կողմից եւս անհամար գրքեր ու տետ

հա սկսեց այն արժանայիշատակ վէճը երկու Կարգի մէջ. {երկու} կողմից եւս անհամար գրքեր ու տետրակներ էին տպւում

րդարացնելու եւ թշնամու կողմը դատապարտելու համար, {երկու} կողմից եւս անդադար դեսպաններ էին ուղարկում Պապի մ

ր էր շինել հայր Լետելիէ) Յիսուսեանը, վասն որոյ {երկու} տէրութիւնքը եւս կողմնակից դարձան Յիսուսեաններին։

ւ տալը քաղաքակա՞ն, թէ՞ կրօնական գործողութիւն է, {երկու} կողմից եւս շարունակւում էր մեծ զօրութենով եւ կատա

ռնում միմիայն կարգի եկամուտների մասին։ Յիսուսեան {երկու} վաճառատուները, Փէքինի մէջ բերում էին ամենայն տար

ւսեան Կարգի պատմութիւնը Եւրոպայի մէջ ցոյց է տալիս {երկու} ուղղութիւն. XV եւ XVI դարերումը Կարգը պատերազմու

թիւն խնդրեց իւր փեսայ Հենրիկոս Նավարրացիուց։ Այս {երկու} թագաւորքը միացուցին իւրեանց զօրքը եւ պաշարեցին Փա

անսիայի պատմութեան մէջ։ Մարիա Մեդիչիսի հետ կային {երկու} Իտալացի Յիսուսեանք՝ Մաճիօ եւ Ճենտիլ, երկուսը եւ

որի բարեհաճութիւնը եւ համոզում էին նորան խոստանալ {երկու} ամսից յետոյ թոյլ տալ Յիսուսեաններին Փարիզ մտանել

ս գալով, կանգնեցաւ կառքի քամակի անիւների վերայ, {երկու} հարուած տուեց Հենրիկոսի կուրծքին դանակով, առաջին

V-ի կոնդակը, որի զօրութեամբ միեւնոյն ժամանակում {երկու} եղբարք չէին կարող Կարդինալ լինել։ Համբաւ եւս տար

էիս մեռանել"։ Մինչդեռ այս խօսքերը ասում էր նա, {երկու} մարդիկ, որ թագնուած էին սենեակի մէջ, յարձակուեց

նեակի մէջ, յարձակուեցան Րիշիէի վերայ եւ ուղղեցին {երկու} դանակ, մինը դէպի կուրծքը, միւսը դէպի թիկունքը։

Զարմանալին այս է, որ այսպիսի վճիռը հաստատուեցաւ {երկու} ձայնի առաւելութեամբ ընդդէմ միւս անդամներին, որոն

մտաւ կուսանաց վանքը, ուր եւ շուտով վախճանեցաւ։ {Երկու} տարուց յետոյ մեռաւ եւ Ժիրարը Լիօն քաղաքում։ Յիսո

րքը յափշտակեցին այս մարդը եւ գտան նորա գրպանի մէջ {երկու} երկսայրի դանակներ, մինը՝ մեծ, միւսը՝ փոքր զմե

Լէօնսի ազգանունով եղբարցը մի միլլիոն հինգ հարիւր {երկու} հազար ֆրանկ։ Յիսուսեանք պահանջեցին, որ գործը դա

s"։ Այս առաջարկութեան մէջ ապացուցանւում էր, որ {երկու} Յիսուսեանք իւրեանց շարադրութիւնների մէջ թոյլ էին

ն վեցը նոցանից թոյլ էին տալիս, մարդասպանութիւն, {երկու} Յիսուսեանք՝ անձնասպանութիւն եւ եօթանասուն հինգ Յ

եալ Ալեքսանդր Կայսեր հրովարտակը) Յիսուսեանները {երկու} մայրաքաղաքներից հալածելու համար տրուեցաւ կառավարո

ռաջընթացների դրօշակը: Չէ կարելի միեւնոյն ժամանակ {երկու} ճանապարհ գնալ, միմեանց հակառակ ուղղութեամբ ` իսկ

քո ընդդէմ ` խրակիր նորան առանձին. եթէ չլսէ ` մի {երկու} վկայի առջեւ. եթէ դարձեալ չլսէ ` " ասասջիր եկեղեց

պարանքով կենդանի, կանգնեց տիրոջ առաջեւ, յեւտեւի {երկու} թաթերի վերայ. ես որոշ նկատեցի որ այդ կենդանին հա

նբախ արհամարհանքը եւ նոյնիսկ ` ատելութիւնը: {Երկու} տարուայ ընթացքում Կանոնադրութեան բնական յաջողութի

րուսաղէմի աւանդութեան խախուտ լինելու հանգամանքը, {երկու} արքեպիսկոպոսի ու կրօնական ժողովի հետ միասին սեփակ

ել, որ նորա լեզուի մէջ անխտիր երեւում են տարերքը {երկու} գլխաւոր ժողովրդական բարբառների, այսինքն՝ Հայաստ

ողը իսկոյն կը հասկանայ այս անտարբեր գործածութիւնը {երկու} տեսակ բացառականների։ Ինչպէս մեզ թւում է, Պ. Գա

սնում են, բայց սիրտ չեն անում մօտենալ։ Վերջապէս {երկու} շաբաթ անցնելուց յետոյ Գարեգինն է նորան տեսնում,

զում է տուն դառնալ, եւ Սօսը դառնում է։ Բայց այս {երկու} շաբաթում, այն ցրտի եւ ձնի մէջ, սառը ջրում լողան

, այլ շուտով աւելի անհասկանալի, ասել է թէ՝ այս {երկու} պատճառով էլ ոյասիրութիւնը չէ կարող արդարանալ, մն

րականութեան գործն է, բայց մենք կամեցանք, որ այս {երկու} խօսքով պատճառ տանք մեր գրագէտներին, որ թէ մենք ս

ը էական բա՞յ չէ դարձել եւ միայն այն պատճառով, որ {երկու} երեք ժամանակի մէջ երեւում է եւ մնացած ժամանակների

մն, եթէ նոր յոգնականը բազմավանկ է, մանաւանդ եթէ {երկու} կամ երեք այդպիսի սեռականք (վերջահոլով տրականն էլ

բողոքում է եւ ասում է, թէ երբ թափեցիր իմ վրայից {երկու} երեք հազար տարեկան փոշին եւ էլ հանեցիր կեանքի աշխ

աղված ենք այդ տեսակ պակասութեանց մէջ։ Աւելորդ չէ {երկու} խօսք ասել այս պատճառով, որ երեւցած հակառակութիւն

ացնելու համար մեր նոր գրական լեզուն բառ չունի կամ {երկու} երեք բառ է գործ դնում այն գաւառական մէկ բառի տեղ

ղքը բառերն են, եւ աշխարհիս երեսին ոչ մի լեզուում {երկու} բառ չկայ մաթեմաթիկաբար ճիշտ միեւնոյն նշանակութիւն

րկանայ, կա՛մ չորցած, ամուլ եւ անպտուղ կը մնայ. {երկու} դիպուածումն էլ լեզուն, հանրականութեան խորհուրդը

մի։ Պիտի թոյլ տալ այս ձեւը, որովհետեւ շատ անգամ {երկու} աներեւոյթ եղանակներ միմեանց քամակից են գալիս, եթ

տուտ գալ, հեղինակը ոչ միայն շատ տեղ հարեւանցի եւ {երկու} խօսքով է անցնում երկրորդական ներգործողների մօտից

րոսի համար, նախ որ այդ հերոսը տկարանում է, վրայ {երկու}, որ երկրորդական ներգործողքը շատ շիկանում են. թէ

մ է մի էրուած սիրուհու պաշտօն, եւ որի սէրը արդէն {երկու} տարի է, որ մաշում է նորա սիրտը եւ հոգին, դեռ նո

ր է մտել տասնումի տարեկանութեան մէջ: Սորանից եթէ {երկու} տարին էլ հանենք, այն ժամանակ կը տեսնենք, որ Վար

բայց Գարեգնի տան մասին գրեթէ մենք ոչինչ գիտենք: {Երկու} -երէք տեղ, իբրեւ մի անհագագ բան երեւում է նորա մա

միայն լսում, հարսի անունն անգամ չգիտենք: Հազիւ {երկու} -երէք անգամ տեսնում ենք Անոյշին եւ լսում ենք նորա

նք: Նոյնպէս Սօսի մեծ եղբայրը ` Պարէտը, հազիւ մի {երկու} անգամ հանդէս է գալիս, նորա կինը բնաւ չի երեւում

երեւում, իսկ փոքր եղբայրը ` Արշամը կամ Գեղամը մի {երկու} անգամ պիտակաբար երեւելուց յետոյ, իր պաշտօնը աւար

ի, քան թէ մի խեղճ տիրացու: Մենք, վերեւը, {երկու} խօսքով մեղադրեցինք Սօսի քարափի գլխին աղօթելը եւ ա

ում են, բայց սիրտ չեն անում մօտենալ: Վերջապէս, {երկու} շաբաթ անցնելուց յետոյ Գարեգինն է նորան տեսնում եւ

մոզում է տուն դառնալ եւ Սօսը դառնում է: Բայց այս {երկու} շաբաթում, այն ցրտի եւ ձնի մէջ սառը ջրում լողանալ

նչելի կանթեղը Արագածի եւ նորա մասին ուզում ենք մի {երկու} խօսք ասել: Մեզ մինչեւ այժմ հանդիպած չէ խօսք

այց դա ինքն իրեն չէ առաջանում բնութեան մէջ. վրայ {երկու}, որ այն ժամանակ բնաւ յայտնի չէր: Նոյնպէս եւ գալ

ուածում Կաստոր եւ Պոլլուկս, որի մասին կ՚ասենք մի {երկու} խօսք: Իսկ թէ ի՛նչ է այդ կրակը, ահա մեր ծանօթաբա

դ միաւորութիւնը զգալի է լինում մեզ որպէս կայծակ: {Երկու} զանազան ամպերի մէջ էլ գոյեանում են շատ անգամ այն

րի մէջ էլ գոյեանում են շատ անգամ այն վերը յիշուած {երկու} այլասեռ էլեկարականութիւնքը եւ երբ նոքա իրենք այդ

- եթէ կարելի է այսպէս ասել - այսինքն միաւորուիլ: {Երկու} այլասեռ էլեկտրականութիւնքն էլ առանձին-առանձին կար

հաւատում են թէ մրրիկ կը լինի այնուհետեւ, իսկ թէ {երկու} հատ, այդ դիպուածում նորան ասում են Կաստորը եւ Պո

ելագա՞ր եմ, որ ովկիանի մեծափառ հրաշքը թողած, քո {երկու} կաթիլ չորցած արիւնին նայիմ. եւ այն ժամանակ, երր

իւն ունի ջերմութեան լաւ առաջնորդ մարմինների հետ: {Երկու} անգամ կանգնելով հնդկական Մադրասի նաւահանգստում եւ

լ, թէ այդ օրից իսպառ ընկաւ որսորդութիւնը: Գրեթէ {երկու} դար յետոյ ապրած Արշակ Գ-ի ժամանակի վերաբերութեամբ

ործութիւնը, խուզարկութիւն արած չենք, այլ այս մի {երկու} բանը, որ վաղուց յայտնի էր մեզ, յիշեցինք թողնելո

ոչինչ գրական բան չենք կարող ասել, որովհետեւ այդ {երկու} արարողութեանց կամ պայմանների մէջ մի ազդուութիւն չ

փոքր եղբայրը, Սօսին ու Պարէտին, - սաքի ընչի՞ էք {երկու} երեսանութիւն անում, կողմնապահ ըլնում. հիմի, էս

երի ճշմարտութիւնը, այլեւ դատապարտում է իր եղբարց {երկու} երեսանութիւնը: Ինչպէս առաջ էլ ասացինք, ափսո՛ս,

ունի ո՛չ. մերն ա որ մէջտեղը փչանում ա: Մարդս մի {երկու} կով ենք պահում, թէ երեխեքանց մածուն էլ ա ըլնի,

քանի երեխաներով միասին նստելը, իրենց կեցութիւնը {երկու} երեք օր Ղազարապատի դրսումը մեզ տեղիք է տալիս ենթա

նիրաւ Պռոշեանցը (եր. 2), - բողազներին հուպ տաս {երկու} այբ չի վեր ընկնիլ, անջախ մաշտոցին են ջան տալի,

Բայց այնպիսին, երբ աչքի տակ առնու բնութիւնը, {երկու} ազգի կեանքերի միօրինակ եւ միաձեւ աճելութիւնը, եր

ցը թէեւ միայն նիւթական բան էր, մի մարդ ունենալով {երկու} տեսակ, մինն հին քանի մի շաբաթուան արդէն չորացած

նի լեզու։ Մեք տեսանում ենք մարդումս բաղկացութիւն {երկու} իրի, առանց որոց եւ չէր մարդ, այսինքն՝ հոգին եւ

րես ու տանես չորցած ծառի արմատի վրայ պատուաստես, {երկու} դիպուածումն էլ զուր տեղը կտրեցիր քո ապրող ծառը,

պատճառները պիտի փնտռենք մեր մէջ։ Որովհետեւ, եթէ {երկու} բանի նախնի յարաբերութիւնը փոխուել է, հարկ է, թէ

ումս, իսկ մեր գեղեցիկ նախամարքը ապրեցան եւ մեռան {երկու} հազար տարի առաջ, եւ մեզ այս սերունդը թողեցին, ո

ղանում Արայի նոր անշնչացած դիակը կենդանացնել, ես {երկու} հազար կամ երեք հազար տարուայ մեռած գնացած կանայքը

ու անխորհուրդ ձգողութեան հետ, այո՛, մեր փաստերը {երկու} խնդրի ընդդէմ եւս կարող են գործ դրուել։ Որովհետեւ

գուն արձանը։ Այս յեղափոխութիւնից էլ մինչեւ այսօր {երկու} հազար տարի անցաւ եւ այս երկու հազար տարուայ մէջ Ա

նից էլ մինչեւ այսօր երկու հազար տարի անցաւ եւ այս {երկու} հազար տարուայ մէջ Աւետարանի ձայնը Իսրայէլի անկաջի

շուարած որդիքը կարողանում են նորա կենդանի խօսքով {երկու} տող գրել։ Այո՛, մենք շատ խոտեր գիտենք, որ այսպ

Ո՛հ, եթէ սա լինէր հասարակաց ազգի, ո՛չ սա, այլ {երկու} աստիճան տակաւին սորանից ցած լինէր մի հասարակաց լե

ր։ Բայց այն պարոնը, ասում ենք, բաց ու համարձակ {երկու} տող չէ կարող գրել, որ հասարակաց լինէր հասկանալի

րեն մեզ, եթէ դորան լեզու չխոստովանենք։ Այսօր {երկու} գլխաւոր բարբառներ մեր լեզուի՝ Արարատեան եւ Կ. Պ

, աւելի բազմակողմանի, աւելի հեռատես՝ օրէ օր այս {երկու} բարբառների ներքին կապերը միմեանց հետ աննշմարելի կ

քարը, միւս սիւնը քակելով։ Պիտի կարողանային այդ {երկու} բարբառքը երբեւիցէ իսպառ միանալ, այդ չենք համարձ

ատերը կը ծիծաղեն պարզամտութեանս վրայ, որ դեռ այդ {երկու} բարբառքն էլ բնաւ իրենց մթնոլորտի համար անգամ իսպա

ին էլ խորոհուրդ կը տանք, որ լաւ ուշադրութիւն անէ {երկու} իսպառ անմերձենալի կարծուած բարբառներին։ Բարբառնե

նափոխութեանց, զորս ունի նորն բարբառ, երկնչին եւ {երկուանան} թէ մա՞րթ էր արդեօք մշակել զնա եւ բերեալ ի խելացնո

ող եմ գտնել 5-րդ կամ հաջորդ դարերի ամեն մի կլասիկ {երկում}, բայց եթե նրա (Տարոնի բարբառի) մեջ կան ժամանակ

Վանքի ամենաբազմամարդ օրը է Վարդավառի կիւրակէն եւ {երկուշաբաթին}. հարիւրաւոր գերդաստան գնում են քաղաքից եւ գեղերի

նույնիսկ թույլատրեն, հաջողվի առաջին օրը. գուցե {երկուշաբթի}: Բացի այդ, քեզ որոշակի ոչինչ չեմ կարող ասել, մ

է, եթե այսօր ստացա նամակդ, ապա պատասխանը կգրեմ {երկուշաբթի}: Ցտեսություն: Քո եղբայր 82. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲ

որ ծանոթներիս եւ բարեկամներիս. Հուսով եմ, մյուս {երկուշաբթի} կտեսնեմ նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահ

ն ուղարկված էր: Այդ պատճառով խնդրում եմ, որ դու {երկուշաբթի} բերես ինձ նույն տեսակի մի ծխափող, միայն թե առանց

մեծ նշանակություն ունի ֆինանսական սիստեմում: {Երկուշաբթի} անձամբ բեր ինձ [1 բառ անընթ. ]: Ինձ հարկավոր է ա

ն եւ գործ եմ ածում իբրեւ օծանելիք kali jodatum։ {Երկուշաբթի} օրից սկսած առավոտները խմում եմ մեկական բաժակ դառը

ի տենդային կացությունից, որով բռնված ես զարթնեցի {երկուշաբթի} առավոտյան: Տեսակցությունից հետո տենդս ուժեղացավ

տեսության - ինչպես խոստանում եք ներկա նամակում։ {Երկուշաբթի} ես մոռացա հարցնել, իսկ դուք մոռացաք բերել Շերրի

գրուած. պատասխան գրեցի նոյն օրը, որ եղբօրս տամ {երկուշաբթի}: 19-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Վա

ելու, Նոր տարին նոյնպիսի օր է, ինչպէս Մեծ պահքի {երկուշաբթին}. օրի կանաչը եւ կարմիրը ո՛չ ոք չէ տեսել մինչեւ այ

ղանդ կաթոլիկաց, ապացոյց այնմ բերելով զմկրտութիւն {երկուորեակ} զաւակաց իւրոց ի Հայոց եկեղեցւոջ ընդ ձեռն Մարտիրոս

եշտագին Մի զոյգ ձեռներ քեզ գգուեն, Վայրի այծիդ {երկուորեակին} Սուր եղջիւրները ցցուեն. Եթէ փափուկ քո բռան մէջ

- Մերի՛, երկու Ունեմ ես ձու, Բաւակա՞ն է քեզ {Երկուորեակն} իմ էս: " Օ՜, այո՛, այո՛, այդ ինձ բաւ է, բա՜

եան Ձեռք հեշտախոյզք գգուեսցեն Զուլուցդ {երկուորիս} այծեման, Եւ ուլուց եղջիւրք ցցուեն Ի կ

ւնիմ ես զձուս, Իցե՞ն քեզ հերիք Իմ այս {երկուորիք}: "O, yes, please, very good"!...

կ մարդիկ, որոնց բոլոր հասկացողութիւնը հիմնւում է {երկուութեան} վերայ՝ dualisme, պարզմտութեամբ կամ հաւատարիմ մն

քան յարգելով զխնդիրն, յանձն առի զայն եւ զաւուրս {երկուս} անընդհատ աշխատ լեալ ամենայն հարազատութեամբ թարգմա

դպրոցաց, աղքատանոցի, հիւանդանոցի եւ որբանոցի, {երկուս} բաժինս յատկացուցեալ իւրաքանչիւրոցն: Իսկ զմնացեալ

յսպէս է ասած. " Եւ երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի անդ ամս {երկուս}, զձմեռն 'ի քարայրի առ առն միում հռչակելոյ 'ի բնա

ասարակական խնամատարության դրամատեղին: Այս վերջին {երկուսը} իսպառ զերծ էին վտանգից, բայց ավա՜ղ: Այժմ ենթադր

րը եւ Լայենէզը ուղեւորեցան դէպի Հռովմ։ Այս վերջի {երկուսը} շատ փոքր յոյս ունէին գործի յառաջադիմութեան վերայ

ին դնում երբեմն ողոքանք, երբեմն սպառնալիք, բայց {երկուսը} եւս լինում էին անօգուտ։ Այն Հասարակութիւնը, որ

ային երկու Իտալացի Յիսուսեանք՝ Մաճիօ եւ Ճենտիլ, {երկուսը} եւս ճարտար խռովարար եւ յաջող Պալատականք։ Նոքա կա

ունի ներգործական միայն զօրութիւն, իսկ Ռուսացը՝ {երկուսը} եւս, այսինքն՝ ներգործական եւ կրաւորական, ըստ ո

ակը (եր. 69)- " Նուրին շինեցին ու ման ածեցին, {երկուսը} կռնից բռնեցին, մինն էլ տոպրակ ա վեր կալել, մէկ

լ ազգի մէջ մատենագրութեան միջնորդութենով, եւ այս {երկուսը}, ձեռքէ ձեռք բռնած, պիտոյ է մշակէին ազգին բանակա

ց որոց եւ չէր մարդ, այսինքն՝ հոգին եւ մարմինն, {երկուսը} լծորդութիւն լինելով, կառուցանում են այն արարածնե

կամենանք գոնե ճանաչել լույսը եւ խավարը, սահմանել {երկուսի} զանազանությունը, որոշել չարը եւ բարին: Խնդրե

ց կարելի է օգտվել իբրեւ երրորդ աղբյուրից՝ առաջին {երկուսի} ՝ հողի եւ աշխատանքի օգնությամբ: Անանիայի ուշա

ն հետ, Որ դիպայ չոր հագնում էր։ {Երկուսի} էլ չոր կմախքը Խաւար ու գէջ հողի մէջ Պիտ

նգի, բայց արդարութիւնը ստիպում է խոստովանել, որ {երկուսի} համակարգութիւնքն էլ մեծ օգուտ ցոյց տուին գիտութեա

ճանապարհ գնալ, միմեանց հակառակ ուղղութեամբ ` իսկ {երկուսի} մէջը մեզ երեւում է մի անթարգմանելի մոլորութիւն:

սեցամ, И молодой человек-ն Ведъ սահաթը {երկուսին} Գնացել է ձեր տունից, Տեսնողն է Կիսթի

արեգինի ձեռքի վրայ դնելով՝ խնդրում է, որ աշխատի {երկուսին} (իրեն եւ Վարդիթերին) իրար կշտի թաղել տայ, իր մ

ը Գարեգնի ձեռքի վրայ դնելով խնդրում է, որ աշխատի {երկուսին} (իրեն եւ Վարդիթերին) իրար կշտի թաղել տայ, իր մ

. Մեր դատաստանը ձեր կամացն կայ. Տուէք {երկուսիս} արժանի պատիժ Ինձ եւ Գերսասին, բնութեամբ սատ

, բուրդը, ամէն բանն էլ իրան իրան գալիս ա. մենք {երկուսիցն} էլ զուրկ ենք, էս մի հիքու երեսին ենք մտիկ տալի.

դէպի դուռը, իսկոյն կանգնեցրեց նորան եւ ասաց. " {Երկուսիցս} մինը վիրաւորեց թագաւորին՝ կա՛մ դու, կա՛մ ես"։

ծաթեայ սկիհ գնվի մինն Մադրասայ, մինն Կալկաթու եւ {երկուսն} Հալաբայ սուրբ եկեղեցեացն նուիրվի վասն յիշատակի իմ

զի գաղտնաթով ` Թաւուտներում թաքթաքուր Շտապում են {երկուսով}... Ո՛վ աչք, պահ մի եղիր կո՜յր: " Ո՞վ կը պատմի

դէպ, ուր Փառաբանւո՜ւմ էր Աստուած: Անդ վեցթեւեան {երկուսով} ԴԷմքն է սքողում սարսափած, Ոտքերն ` ցածի թեւերով

ւ ասաց. - Եթէ բանը քաղաքավարութեան մնայ, մեք {երկուսս} եւս միմեանցից պակաս չենք, ո՞վ է տուել մեզ քաղաքա

ժամանակ իմ կորնչի, եւ ես կամ տարակուսեալ ի վերայ {երկուց} ճանապարհաց, թէ Սինօդն սրբոյ Էջմիածնի ընդունելո՞ց

անութիւն ի կողմանէ Սինօդին, կամ մոլորեալ ի վերայ {երկուց} ճանապարհաց, վասն եղանակի իմոց ապագայ կենաց եւ թէ

զ եւ այլոց բազմաց, այլ եւ զայս թէ յետ աւուրց իբր {երկուց} կամ երից ելանեմ [Էջմիածնէ ՚ի Թիֆլիս, ըստ գրութեա

զբովանդակ զգործն, վերստին գումարել ի ժողով: Յետ {երկուց} աւուրց սրբազան արքեպիսկոպոսն Մակար հրաւիրեալ զիս

հայեցեալ մանաւանդ ՚ի պաշտպանողական ոգի վերոյգրեալ {երկուց} անդամոց առ վնասապարտս ազգի եւ եկեղեցւոյ ոչինչ աւե

ակալին Անգլիոյ ՚ի Հնդկաստան: Աւուրց, յետ իբր {երկուց} կամ երից ստանամ ես զբնագիր եւ զթարգմանութիւն երես

նկալաւ զայլս. նաւեցի ի Գենուա, ուր հասի յետ իբր {երկուց} աւուրց մեծ նեղութեամբ: Իբրեւ տեսի, եթէ առող

րքային Կովկասու, հրաւիրելով զիս գալ առ ինքն յետ {երկուց} աւուրց: ՚Ի 5/17 ամսոյս գնացի առ նա եւ նորա ա

օթնեկի միոյ կարիցէ գրել: Եօթնակդ այդ լրասցի յետ {երկուց} աւուրց, այլ ես տեսանելով զմեկնիլ շոգենալուն, ա

տորագրելոյ յամի 1795, ՚ի 1 Ապրիլի, սեպհականք են {երկուց} ազգային դպրոցացն, յանուն սրբոցն Սահակայ եւ Մեսրո

իւնն այն անցանէ ՚ի ձեռս երից կտակակատարաց իւրոց, {երկուց} անգլիացւոց եւ միոյ հայի Կիրակոսի Յարութիւնեան: Ա

օրինաւոր հաշուագրովք եւ տեղեկութեամբք զվաճառմանէ {երկուց} տանցն ի վերոյ յիշելոց, մարթ է բանալ զդատ ՚ի մասի

յայնժամեան օրինաց (այժմ հերիք են ստորագրութիւնք {երկուց} վկայից) կտակն ոչ կարէ վաւերանալ առանց երից վկայի

իւ, թէ յերկրորդ թղթի գտանի սսորագրութիւն միմիայն {երկուց} վկայից: Այլ ոչ կամեցեալ սովին եւս հերիքնալ, դիմ

ին եւ պարգեւագրոյն, այն է պահանջել զկէս յարդեանց {երկուց} վաճառեալ տանց եւ զմեծ տունն բոլորովին հանդերձ այս

28էն Օգոստ. 1861, որով պահանջէ զ350 ռուփիս վասն {երկուց} փաստաբանաց ի մասին գործոյն Կատարինեայ Խօջամալեան

արաւ 104, վասն ստանալոյ յինէն զ350 ռուփիս ի պէտս {երկուց} փաստաբանաց յաղագս գործոյն Խօջամալեան հրիտակի:

ծնաւ Մխիթար աբբայ, եւ 'ի մանկութեան սնաւ առ ոտս {երկուց} կուսանաց, որք ունէին համարումն 'ի նոյն ժողովրդեա

ց, որ յարաբերի մանաւանդ մարդեղութեան Քրիստոսի եւ {երկուց} անշփոթ եւ անբաժանելի բնութեանց, ի մի Քրիստոս միա

շմարիտն, սակայն գոլով իսկապէս հեղինակ, վասն այն {երկուցեալ} թէ մատնեցաւ արդարութեան իրաւանց հերքել ջանայ յանձ

ին ընդ ձեռն արժանայարգ պ. Ս. Յ. Աբգար, գումար {երկուցն} առնէ երկու հարիւր ութսուն չորս (284) կումպանու

անութեան, որ, ըստ օրինաց Անգլիոյ, վաւեր է միշտ {երկուք} վկայիւք եւ զայս ամենայն անցուցեալ ՚ի գիր եւ կնքեա

շինութիւն դպրոցին, զոր հիմնէիք տակաւին ամօք իբր {երկուք} յառաջ: Եթէ հաճութիւն լիցի վեհափառութեանդ, ո

իսի Խորենացւոյ, աւանդէ մեզ զքանի մի ճառս, յորոց {երկուք} դեռ տեսին զլոյս, ի յարութիւնն Ղազարու, եւ ի գալ

, ՀՈԳԵՀԱՐԱԶԱՏ ԲԱՐԵԿԱՄ, Քո գրած նամակներդ, {երկուքը} պ. Նազարյանցի վերա, երրորդը պ. Բերբերյանցի ձեռ

ա՛ ինձ, այն օրն է ձգել նորանց, որ կարծեմ թէ այդ {երկուքը} եւս զղջացած լինին իւրեանց գրածների վերայ, մանաւա

ն է եւ մաքսանենգութիւն, երկրորդը՝ զրկողութիւն. {երկուքը} միասին դատապարտելի գործ՝ ե՛ւ աստուածային, ե՛ւ ք

գրեանքը, որոնցից շատերը դուրս եկած են, եւ միայն {երկուքը} (" Պաւլոս եւ Վիրգինիա " եւ " Մինին ` խօսք, միւս

րոցը ունի մօտ իբր քսան աշակերտ ընդամենը, որոնցից {երկուքը} ՝ ֆրանսիական ազգից: Ձայներ կան, թէ ազգը Կոստանդ

րանը, թէեւ միեւնոյն անյարմարութեան ենթարկուած են {երկուքը} եւս, այն է՝ քաղաքից հեռաւորութիւնը, որ ծանրացն

է բամբակից եւ ժապաւէնից: Համաձայնեցէ՛ք, որ այդ {երկուքը} եւս չունին այն յարատեւ ոյժը, որ կարողանան պահել

կզբունք: - Ճիշտ այդպէս, ինչպէս երկու անգամ {երկուքը} չորս: - Շատ բարի. բայց ասա՛ խնդրեմ, ազա՞տ

ու բարգաւաճիլ: Այս անուանուած բերքերից գէթ {երկուքը} կամ երեքը բաւական են հարստացնել մի բազմութիւն, ո

ի բառ կայ Ժ. Ժ. Ռուսսօյից: Բայց թէ երկու անգամ {երկուքը} չորս է ինչպէս Ժ. ժ. Ռուսսօյի համար, նոյնպէս եւ

աթիւ վերակացուք եւ շատ հոգատարք ունեցաւ, որոնցից {երկուքը} եղել են պապի քահանաներից: Նոցանից եւ ո՛չ մի

պէս Օրհնութեանց Օրհնութիւնների մէջ գրուած է, այս {երկուքը} ՝ Սէր եւ Նախանձ, նորա կայծերը, կրակի բոցի կայծե

ով. ինչպէս, գրված ասելու տեղ ասում են գրուած. այս {երկուքը} տարբեր բաներ են եւ առանց ուղղախօսութիւնը շփոթելու

ալքիմիկոս: Երբ բաւական զօրութիւն գործ դնելով {երկուքը} եւս ուժաթափուեցան, Մանթուխեանցը, ուրախական արտա

նոյնպէս խօսում են իւրեանց մէջ: Նոցանից մինը կամ {երկուքը} պահում են երիտասարդի կողմը, միւսքը պաշտպանում են

արձեալ լռութիւն: Փողոցը, որով գնում էին այս {երկուքը}, դատարկ էր բոլորովին մարդերից: Կովերը նախիրից տ

է մարդը, կրթում է եւ դաստիարակում է նորան. այս {երկուքը} հակառակ են միմեանց, եւ այս պատճառով ինչ տեղ բնու

էր. պատճառ, միւս երկուքի մէջն էր կանգնած եւ այն {երկուքը} երբեմն նայում էին պտուկին, որի մէջի հեղանիւթը եփ

ս միջոցին նստան Հռովմէական եկեղեցու աթոռի վերայ, {երկուքը} սպանուեցան, հինգը աքսորուեցան, երեքը ինքեանք հր

հասան այս բարձր աստիճանին, ուրիշները՝ արծաթով, {երկուքը} ստացան այս արժանաւորութեան սիրական կին մարդերի ձե

առանձին առնված բայ եւ ներկումը նորան խնդիր, այլ {երկուքը} միասին մէկ բայ, թէեւ բայական վերջաւորութիւնը նախ

խաւարը միմեանց այն աստիճանի ներհակ բաներ են, որ {երկուքը} միասին չեն կարող լինել մի տեղում, եւ եթէ մեր գրա

րծուելով՝ բարբարոս լեզու ունենար։ Պատճառ, սոքա {երկուքը} եւս կապակից են իրար հետ եւ մինը չէ կարող առաջ երթ

ւ գալու համար, այդ մի մարդու էր վերաբերում եւ ոչ {երկուքի}: Թող մտածեն առաջարկողքը, որ ամիս ու կես կամ lիս

ի պատճառով, հետեւյալ պայմաններով: § 1. Մեր {երկուքի} գնալու եւ գալու ծախք կնշանակե. քաղաքը 800 ֆունտ

նձ հարկաւոր է այդ, ես... դեռեւս կը ծիծաղեմ նոցա {երկուքի} վերայ եւս: Չորրորդ՝ Բէգզադէն բարերարութեան

մ, ըստ որում, մեք եղբայրք ենք, ըստ որում, մեր {երկուքի} արիւնը եւս մի աղբիւրից է: Ես կարծում եմ, որ այս

ցել նորանից: Այսօր դու կքանդուիս, բայց վաղը մեր {երկուքի} սերունդը կը հաւասարուին. այսօր քո կարողութիւնը կ

ռճեանի եւ մեր գրուածներից պարզ երեւում է, որ մեր {երկուքի} ճանապարհը այլ է բոլորովին եւ սոքա այնպիսի ճանապար

լ ինչ խորհուրդ ունի ընկերական կեանքի մէջ. չէ՞ որ {երկուքի} տունն էլ կործանուեցաւ: Ասենք թէ յանցանքը գործուե

եզուն, նա եւ նոյն, առանձին դերանուն չունի, այլ {երկուքի} գաղափարն էլ տալիս է միեւնոյն խօսքով, միեւնոյն դե

նում է, ինչպէս այն սեւ հաւը, որ տեսար ախոռումս․ {երկուքի} եւս մեռելութիւնը միեւնոյն է, երկու դիպուածում եւ

այց ի՞նչ առնես, աշխարհի սուտ եւ անիրաւ կարգը մեր {երկուքի} մէջ այնպիսի մեծ փոս է փորել, որ ես շատ հեռի եմ ք

Երկու րոպէ չքաշեց նոր լցրած բաժակներ յայտնուեցան {երկուքի} առաջեւում եւս: - Ուրեմն, պարոն Շահումեանց, -

նճի-Օղլուն, - ուրեմն եւ քոնը քաղցր չէ: Մանուշակը {երկուքի} մէջ եւս հաւասար շաքար էր ձգած, այնպէս չէ՞, Մանո

Երեւում էր, որ սա ամէնից մեծն էր. պատճառ, միւս {երկուքի} մէջն էր կանգնած եւ այն երկուքը երբեմն նայում էին

, բայց երկուքն էլ անզգայ Բեթհովենի սիմֆոնիներին, {երկուքի} համար էլ Մոցարտի Դօն Ժուանը " ձայն բարբառոյ յանապ

ու ազգի կեանքերի միօրինակ եւ միաձեւ աճելութիւնը, {երկուքի} էլ ընկճուած եւ հարստահարուած վիճակը, այն ժամանակ

նստաւ 502 թուականին։ Թէպէտեւ չգիտենք, թէ այս {երկուքից} ո՞րը կամենում է հասկացնել պ. Էմինը, բայց այդ բն

ացւոց եւ միոյ հայի Կիրակոսի Յարութիւնեան: Առաջին {երկուքն} մեռանին ընդ փոյթ եւ մնայ միայն Կիրակոսն Յարութիւ

9-ին: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Սուլթանից, {երկուքն} էլ անթուական: 5-ին պատասխան գրեցի, որ տուի առա

ւթեան հարկաւոր էր, բոլորը չասացին, չպրծան, այլ {երկուքն} էլ, մասնաւոր խորհրդով գրուած լինելով, բնաւ իսկ

ամանակակից եւ աշակերտակից է Կիրակոսին, որովհետեւ {երկուքն} էլ Վանական վարդապետի աշակերտքն են, իր գրքի 51-դ

ցնել պ. Էմինը, բայց այդ բնաւ արգելք չէ մեզ, որ {երկուքն} էլ միասին մերժենք, որպէս իսպառ անհիմն բաներ։

ս Գէթը եւ Ասկաղովնը այլազգեաց հինգ նախարարութեանց {երկուքն} են. Գողիաթը Գէթացի էր նոյնպէս։ Երբ Սաւուղը իր վ

օնն է վարում, ինչ որ Սօսի մայրը Տիրանի ձեռքում, {երկուքն} էլ ակամայ դաւաճանակից են լինում, մէկը իր որդուն

եւնոյն նոյն կառավարութեան տակ էին քաղաքականապէս: {Երկուքն} էլ ասիացիք, երկուքն էլ արեւելքցի եւ խորհելու, խ

թեան տակ էին քաղաքականապէս: Երկուքն էլ ասիացիք, {երկուքն} էլ արեւելքցի եւ խորհելու, խօսելու ձեւերով բնական

, տաղերից, ինչպէս եւ հայը թուրքի խաղերից, բայց {երկուքն} էլ անզգայ Բեթհովենի սիմֆոնիներին, երկուքի համար

լ Մոցարտի Դօն Ժուանը " ձայն բարբառոյ յանապատի"։ {Երկուքն} էլ հազար փառքով նախընտիր են համարում երգել. " ափ

մինս կստանա քաղաքից ամիսը 20 ֆունտ ստերլինգ, որ {երկուքս} կարողանանք այնտեղ ամիսը 40 ֆունտ ստերլինգով ապրել

ստերլինգի կեսից, որով պիտի հետ գայինք, կսկսենք {երկուքս} ամենայն ամիս ստանալ 20-ական ֆունտ, տասն ամuից ավ

պատասխան տուր նազելի խղճալով: - " Մեք {երկուքս} քոյր ենք միմեանց անբաժան ", Օրիորդը պատասխ

զնամակ, որով ծանուցանեն անմահ բարերարքն ազգիս, {երկոքին} ամոլակիցքն, աղայք Լազարեանք թէ զորդին ձեր զՅարու

ու լինել զօրութեան բանին: Ի ներկայ եղեալ անդամոց {երկոքին} անդամք, որ գոն Ղուկաս եւ Մակար արքեպիսկոպոսունք

զպարականոն լինել վերջաւորութեան գործոյն, յայնժամ {երկոքին} նոքա ի միասին ընդ պաշտօնակատարին պրոկուրօրի, ի մ

ր ի քաղուածին յայնմիկ: Յերկրորդում այս ժողովի {երկոքին} անդամք պնդեցին եթէ նախ քան զկարգելն նորոյ քննութե

տ տիկնոջն հանգուցելոյ ՚ի Կատարինեայ Խոջամալեանց, {երկոքին} ազգայինք, որպիսիք են՝ Կեսարացի Եղիայ Մահտեսի Յա

զգի, արդէն յիշատակեալ Կիրակոսն Յարութիւնեան, թէ {երկոքին} անգլիացիք, ընդ փոյթ զրաւեալ ՚ի կենաց, թողեալ են

սարակ, կորովաբան թուին հարք՝ Վրթանէս Ասկերեան, {երկոքին} եղբարք Աւգերեանք, Ջախջախեան, Ինճիճեան իւրով [տա

ь) եւ ոչ իբրեւ զկտակ, եւ պարգեւագիրն վաւեր է եւ {երկոքումբք} վկայիւք ըստ յայնժամեան եւ արդի օրինաց Անգլիոյ: Ե

Եւ Տէր՝ յԱթոռսն վերօրհնեալ: Վեցթեւեանն անդ {երկոքումբք} Քօղեալ զդէմսն պակուցեալ, Զոտսն՝ ներք

, եթէ Պ. Կ. Էմմանուէլի նկարագրած կասկածաւոր եւ {երկչոտ} մարդը լինէի, չէի կարողանալու դրականապէս խօսել այ

մարում, - ասում է Հայմը, - մերժել ինքնաբաւական եւ {երկչոտ} դիւանապետականութեան շաղակրատութիւնքը: Շուտով այդ

նոցա մեր բոլոր դաշնադրութիւնը: Իսկոյն բոլոր այդ {երկչոտ} հսկաները բանտ դրուեցան. ես ինքս, այդ միջոցին,

ը շատ քնքուշ է եւ դիւրաշարժ, ճշմարի՛տ է, կանայք {երկչոտ} են, բայց թէ բանը հասաւ յուսահատութեան, որտե՞ղ կ

նպես վնասը, որ կարո՛ղ էր հասանել անխելութենով եւ {երկչոտութենով} կնիկմարդու նման գործ կատարելուց: Աշխարհի լուսավո

նորա սրտի ցաւը: Մանուշակը Աղուանեանց Մկրտչի {երկչոտութենով} ներս մտանելուց հասկացել էր, որ նա մի խնդիր ունի

լ խօսենք, եղբարք, հիմի՞ էլ, Երբ ընտանեկան {երկպառակութեամբ} Ուրիշ բան չունինք, բայց իրար դաւել, Ե

յոգնակի բառը՝ hoec, փոխանակ եզակի բառիս՝ hoc, {երկսայրաբանութիւն} տալով ամբողջ սահմանադրութեանը, պատճառ դարձաւ վեր

զաւակաց, Թէ ո՛չ Լեւոն զսըգոյդ քուրձ մերկեաց սրով {երկսայրի}, Սոքին յաւէժ ծիրանափառ զքեւ արկցեն պատմուճան։ Յ

եւ միշտ զկեղծաւորութիւն յանձին բերէին զինաւորելով {երկսայրի} զինուք առ 'ի գործ ածել երբեմն յաջ եւ երբեմն յահեա

փշտակեցին այս մարդը եւ գտան նորա գրպանի մէջ երկու {երկսայրի} դանակներ, մինը՝ մեծ, միւսը՝ փոքր զմելինի նման

. Սուլթան-Շահին, Անանիային, Հովհաննես եղբորս եւ {երկսեռ} բոլոր բարեկամներիս եւ ծանոթներիս: Հովհաննեսը

եք նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ {երկսեռ} բոլոր բարեկամներիս: Հովհաննես եղբորս համբույրին

Տիգրանյանին մերժեցին: Անանիան չգիտի՞ արդյոք: {Երկսեռ} բոլոր բարեկամներիս հայտնիր իմ հարգանքը, իսկ Մարի

նի պսակներ հիւսում է ապագան. Ընդունի՛ր այս {երկտող} իմ անշուք հիւսուածը, Պակասը թո՛ղ լցնէ, սիր

ստ գործոց իւրեանց " (Թուղթ. Պաւղ. առ Կորնթ., {երկր}. գլ. ԺԱ, համ. 13-15)։ § 12. " Քանզի ոչ

յ, 'ի Քրիստոս խօսիմք " (Թուղթ Պաւղ. առ Կորնթ. {երկր}. գլ. Բ, համ. 17)։ " Յոր ինչ ոք համարձակի

փախեայ 'ի ձեռաց նորա"։ Թուղթ Պաւղ. առ Կորնթ. {երկր}. գլ. ԺԱ, համ. 21-33։ Բացի սոցանից, եւ ու

ւ զանզգամ ընկալարուք զիս " (Թ. Պաւղ. առ Կորթ. {երկր}. գլ. ԺԱ, համ. 1 եւ 16)։ § 17. Բնագիրը.

նիծեալ յԱստուծոյ է ամենայն, որ կախիցի զփայտէ " ( {Երկր}. Օրէնք, գլ. ԻԱ, համ. 23)։ Իսկ խաչուիլը համ

երկրորդ, որ շատ պիղծ բան։ Կամեցողը թող կարդայ, {Երկր}. Թագ. գլ. ԺԴ, համ. 1-22, 27-29 եւ 32։ §

որ ինեւս ընդ ձեզ խօսի " (Թ. Պաւղ. առ Կորնթ., {երկր}., գլ. ԺԳ. համ. 3)։ § 50. " Այսուհետեւ

այլազգեացն, եւ մի ցնծասցեն դստերք անթլփատիցն " ( {Երկր}. Թագ., գլ. Ա, համ. 17 եւ 20)։ Այս Գէթը

արհէին զհրեշտակս նորա եւ անգոսնէին զբանս նոցա " ( {Երկր}. Մնացորդ., գլ. ԼԶ, համ. 15-16)։ " Եւ առաք

հիմնենք մեր հին հեղինակների գործերի եւ անողոքելի {երկրաբանութեան} վրայ: Բռնելով այս ճանապարհը, շատերը այդ անուննե

է սովորել եւ հատկապես պարապել աստղաբաշխությամբ, {երկրաբանությամբ}, հանքաբանությամբ եւ քիմիայով: Հիշյալ այս բոլոր

արելի նրան մեղադրել. դա էքսպեդիցիայի տեղագրի կամ {երկրաբաշխի} գործն է, որը հավանորեն եւ կազմել է: Այսպես թե ա

տօրէն պարգեւել է բնութիւնը Ասիային: Անգլիոյ {երկրագէտքը} եւ տնտեսականքը, հաշուի տակ դնելով իւրեանց հողի մ

եան վարդապետների գրուածքը, մի պարզ բնագիտական եւ {երկրագիտական} տեսութիւն, ահ ու սարսափ բերեց հասարակութեան վերա

" Մեք սուզանում ենք"։ Կեմբրիջի համալսարանի {երկրագիտութեան} վարդապետների գրուածքը, մի պարզ բնագիտական եւ երկ

ետեւյալ բաժիններից. 1. Հոդվածներ ընդհանուր {երկրագիտության} վերաբերյալ, ուր ամենայն մանրամասնությամբ կմտնեն

եւ Եգիպտոսում, Բաբելոնում եւ, վերջապես, ամբողջ {երկրագնդի} վրա: Այդպիսի սիստեմատիկ, այլեւ կատաղի հալածանքն

թեան պատճառով, արդէն Նիւտոնի օրէնքով կապուած էին {երկրագնդի} կենտրոնի հետ... Այսպիսի բաներ պատահում են տա

ան ոյժը կանցանէ ազգի ձեռքը. ազգը կը զօրանայ, եւ {երկրագո՛րծը}, եւ վաճառակա՛նը, եւ կարողութեան տէր մա՛րդը օրըս

ող է նորան փրկել: - Ուրեմն բոլոր ազգը երթայ {երկրագո՞րծ} դառնայ։ Այդ անհնարին մի բան է եւ չկատարուելու ցա

ւմ են երկիրը. սոքա են ֆերմեր ասացեալքը: Վարձկան- {երկրագործ} մշակները կախուած են իւրեանց ֆերմերից, քանզի, եթ

նք ասում բոլորը, բայց պիտի որ ազգի մեծագոյն մասը {երկրագործ} լինի, իսկ փոքրագոյնը՝ երկրագործի դուրս բերած ար

փէշակի, մէջներիդ պարապ մարդ չկա. ռանչպարն էլ ( {երկրագործ} ) իրա ցանքս ու վարքին ա, աշխատում տարեկան հացը տ

տ հողը բուսուցանում է գրեթէ ինքնըստինքեան, քանզի {երկրագործական} գիտութիւնքը դեռ ոտք չեն կոխել այն կողմերում:

՛չ մի ընկերութիւն, որ պարապէր երկրագործութեան եւ {երկրագործական} բերքերի մշակութեան, մինչեւ այժմ չերեւեցաւ մի ընկ

ութեան երկու մեծ ճիւղերի, այսինքն՝ ձեռագործի եւ {երկրագործական} բերքերի։ Հետեւինք միայն ձեռագործի վաճառականին,

եամբ, այնպէս որ էլ ուժ չմնայ պարը շարունակելու: {Երկրագործական} աշխատութեանը ժամանակ, երբ աղջիկը չէր ուզում բանի

ծութեան եւ այն վաստակի մէջ կայ մեծ տարբերութիւն: {Երկրագործը} ունի հիմք, նա ունի հող, նորա ձեռքում կայ նիւթ,

ալիս մեր վրայ, երբ յիշում ենք, թէ հարստահարուած {երկրագործը} կամ շինականը բռնադատուած է լուռ մնալ իր հարստահար

մինչդեռ Հայը անմիջական միջնորդ էր լինելու ռուսաց {երկրագործի} եւ Եւրոպայի մէջ: Եթէ Եւրոպացին, երրորդ ձեռքից ս

ը եւ նոյնիսկ Անգլիոյ մէջ, բայց այստեղ է խնդիրը, {երկրագործի} համար երկիր է հարկաւոր գործելու, որ Անգլիոյ մէջ

խօսում ենք մի այդպիսի դժբախտ գործաւորի կամ անհող {երկրագործի} հետ: - Կը գամ, - ասում է նա, - եւ զէն ի ձ

ի մեծագոյն մասը երկրագործ լինի, իսկ փոքրագոյնը՝ {երկրագործի} դուրս բերած արդիւնքը մշակող եւ վաճառող, որ զուգա

կայ եւ յաւիտեան չպիտի լինի ոչինչ գործունէութիւն, {երկրագործի} ապրանքը կարող էր մնալ նորա ձեռքում, որովհետեւ չկ

նիքի հնոց շինելու համար, կամ ճեղքուիլ, տրորուիլ {երկրագործի} արօրի տակ եւ մի սերմ կանաչացնել, մի ճնճղուկ կամ

ի է, բայց այգին, տարին տասներկու ամիս չէ կապում {երկրագործի} ձեռքը, մնաց որ այգեգործութեան մեծ եւ ծանր պաշտօն

արհ, ոչինչ հաղորդակցութիւն, որ անհրաժեշտ են թէ՛ {երկրագործին} ՝ իւր բերքը տանելու մի տեղ, եւ թէ՛ վաճառականին՝

Ո՞ւր արդեօք կարող են անվաճառ մնալ եւ վնաս տալ {երկրագործին} բամբակը, մետաքսը, շաքարը, ցորենը եւ այլն: Մեք

չ կառնու: Բայց խնդիրը այստեղ է, թէ ո՞վ տայ {երկրագործին} այն դրամը, որ հարկաւոր է նորա լքեալ բազուկները զ

րող է ամենայն վստահութեամբ հում նիւթեր առնուլ հայ {երկրագործից}, ապրանք ապսպարել նորան, մանր մունր գումարներ տա

մայրաքաղաք, նշանակում է, թէ օրըստօրէ պակասում է {երկրագործների} թիւը, հետեւաբար ընկնում է եւ զուգակշիռը: Դիցուք

եւ բնակուելով քաղաքի մէջ, ոչ միայն փոքրացնում է {երկրագործների} թիւը, այսինքն՝ դուրսից, հասարակ ժողովուրդի մէջ

բ որ մի ազգ կազմող անհատների մեծագոյն մասը պարապի {երկրագործութեամբ} եւ առհասարակ գիւղական տնտեսութեամբ, այն ժամանակ

Եւ այս պատճառով, փոքրագոյն մասը, որ չէ պարապում {երկրագործութեամբ}, կարող է հաւաստի լինել, որ հազիւ պիտի կարողանայ

ւմ գետնից նորա մեծագոյն մասը: Ազգի մեծագոյն մասը {երկրագործութեամբ} ապահովեալ է, եւ անհնար է, թէ նեղութեան պատահի ա

: Հասարակ ժողովուրդը, հող չունենալով, չէ կարող {երկրագործութեամբ} պարապիլ. այն միլիոնները, որ բնակւում են Անգլիոյ

, ուր հասարակ ժողովուրդը հող չունի, ուր չէ կարող {երկրագործութեամբ} ապրիլ, նա կենդրոնանում է քաղաքներում եւ մայրաքաղ

նուանել, անտես է արած բոլորովին այդ քաղաքի մէջ: {Երկրագործութեան} զանազան ճիւղերը, որպիսի են մեղուադարմանութիւն (

ան արգոյ երիտասարդը Փարիզում՝ վաճառականութեան եւ {երկրագործութեան} դպրոցների մէջ, աւարտելով իւր ուսման ընթացքը, պա

յն ինչպէ՛ս զինուորք: Զինուորք, որ քաջ տեղեակ են {երկրագործութեան}, գիւղական տնտեսութեան եւ այլ ամենայն տեսակ ձեռագ

նութիւնը եւ արուեստը որչափ որ ծաղկին, թէեւ առանց {երկրագործութեան} չկայ եւ վաճառականութիւն, որչափ որ մասնաւոր մարդ

մէջ ոսկի եւ արծաթ բերողի թիւը, այլեւ շատցնում է {երկրագործութեան} արդիւնքի կարօտողների թիւը: Եւ փոխանակ որ ինքը պի

նը եւ գնաց քաղաք, վաստակ է առնում դարձեալ, բայց {երկրագործութեան} եւ այն վաստակի մէջ կայ մեծ տարբերութիւն: Երկրագո

- Դու ասացիր, որ դրամի պակասութիւնը հետեւանք է {երկրագործութեան} ընկնելուն, որից դուրս ես բերում զուգակշռի ընկնել

այժմ չերեւեցաւ եւ ո՛չ մի ընկերութիւն, որ պարապէր {երկրագործութեան} եւ երկրագործական բերքերի մշակութեան, մինչեւ այժմ

մար սոսկալի տարբերութիւն կայ ձեռագործ ապրանքով եւ {երկրագործութեան} բերքերով վաճառականութիւն առնելու մէջ: Թողունք տա

րպ կամ ինչ դրամով: Սորա հակառակ, հում նիւթերի, {երկրագործութեան} բերքերի վաճառականը պիտի գնէ իւր ապրանքը Թիւրքիոյ

: Եւրոպան, իւր ներկայ վիճակի մէջ, նայելով նորա {երկրագործութեան} պայմաններին, նայելով նորա ձեռագործութեան աստիճան

նի, թափառական որսորդութեամբ պարապող ազգ սկսում է {երկրագործութեան} ձէռք զարկել, բայց այդ բանը կարճ ժամանակում չէ լի

, թէ Արտաշէս Բ-ի օրով լսում ենք Խորենացու բերանից {երկրագործութեան} տարածումը Հայաստանում, մինչեւ որ այդ թագաւորի օր

ւք հազար հոգի շինական երկիր էին գործում, որոնք, {երկրագործութենից} յառաջացած արդիւնքը վաճառելով, անշուշտ, պիտի ներ

վաճառատունը չէ շահուելու կրկին անգամ աւելի: {Երկրագործութիւն} ասացեալը, ամենեւին եւրոպական կերպով, որ աւելի ճ

ջ պատրաստուած ապրանքի վերայ աւելի ծանր հարկ, ո՛չ {երկրագործութիւն}, ո՛չ ճանապարհ, ո՛չ հաղորդակցութիւն, ո՛չ գիտութ

նք, որպէսզի հաստատ հիմքերի վերայ կանգնի նորա թէ՛ {երկրագործութիւնը} եւ թէ՛ վաճռականութիւնը: Բայց արի տես, որ, մեծի

 {ԵՐԿՐԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆԸ} ՈՐՊԷՍ ՈՒՂԻՂ ՃԱՆԱՊԱՐՀ ԱՇԽԱՏԱՍԻՐԵՑ ՍԻՄԷՕ

26 մարտի, 1862 {ԵՐԿՐԱԳՈՐԾՈՒԹԻՒՆԸ} ՈՐՊԷՍ ՈՒՂԻՂ ՃԱՆԱՊԱՐՀ " Իմ աշխատութեան

ւկի համար, միակ աղբիւր ապրուստի եւ հարստութեան է {երկրագործութիւնը}: Երբ որ մի ազգ կազմող անհատների մեծագոյն մասը պա

ոտնաչափ տեղ: Այս պայմանների վերայ կարելի՞ է, որ {երկրագործութիւնը} դառնայ անգլիական կեանքի հիմքը: Անգլիական ազ

ը վերաբերւում է դաշտային հողին, ուր պիտի ընթանայ {երկրագործութիւնը}: Պիտի իմանաս, որ գեղի եւ քաղաքի իւրաքանչիւր անդ

ոսկու եւ արծաթի: Այժմ այդ հազար հոգին, թողնելով {երկրագործութիւնը} թէ՛ կամայ եւ թէ՛ ակամայ, եւ երթալով եւ բնակուելո

այժմ ինքը պիտի տայ: Այո՛, այն մարդը, որ թողեց {երկրագործութիւնը} եւ գնաց քաղաք, վաստակ է առնում դարձեալ, բայց եր

. այստեղ կամքը կամ հաճոյքը հանդէս չունի: Երբ որ {երկրագործութիւնը}, դրամի հետ փոխուելու նիւթերի մշակութիւնը, ընկնի

խատութեամբ ստացած դրամը չունի զօրութիւն: Ապա եթէ {երկրագործութիւնը} ծաղկի, դրամի հետ փոխուելու նիւթերը առատանան, դր

լ, եթէ ոչ դառնալ իւր նախկին կացութիւնը: Հողը եւ {երկրագործութիւնը} կարող է նորան փրկել: - Ուրեմն բոլոր ազգը եր

: Մեք չենք ասում, թէ հայը երթայ սկսանէ իւր {երկրագործութիւնը} Բաբելոնի սահմաններում: Այն ժողովուրդը, որ

որ մի երկու գլխաւոր եւ յարմարաւոր տեղերում սկսանի {երկրագործութիւնը}, միւս մասերում, որ թերեւս հեռի են ծովից, նոյնպ

": Հայոց ազգը, քանի որ չունի իւր սեպհական {երկրագործութիւնը} ՝ բոլոր նորա ճիւղերով, նորա վաճառականութիւնը է՛

ութեամբ. կամ, աւելի լաւ, ե՞րբ է մտել նոցայ մէջ {երկրագործութիւնը}, որպէս ընդհանուր ժողովրդի պարապմունք, այդ մասին

ել, մանաւանդ հին ժամանակների վերաբերութեամբ, թէ {երկրագործութիւնը} եղած լինի ընդհանուր ժողովրդի ապրուստի լծակը: Այն

տուկ այն դիտաւորութեամբ, թէ ե՞րբ է սկսուել հայոց {երկրագործութիւնը}, խուզարկութիւն արած չենք, այլ այս մի երկու բանը

ղաքացիք, գիտուն եւ լուսաւոր վաճառականք, բանագէտ {երկրագործք}, հմուտ բնագէտք, եւ այլն, եւ այլն, այն ժամանակ

եզ պէտք չէ. մեզ հարկաւոր է միաւորութիւնը ամպի եւ {երկրագունգի} էլեկտրականութեանը, բայց ոչ մի կործանաբէր կայծակի

աբէր կայծակի կերպարանքով: Երբ, ինչպէս ասացինք, {երկրագունգի} եւ ամպի մէջ առաջացել են այն այլասեռ էլեկտրականութ

: Չէ՛, եւ եղանակները փոխւում են, եւ ինքը՝ {երկրագունդը}, ենթարկւում է յեղափոխութենների, որի հետ, անտար

գնելու. նա՛ գող է, եւ դու՝ գողակից, որովհետեւ {երկրագունդը} անհատի սեպհականութիւն չէ, նորա վերայ ապրում են ե

այց եւ այն մարդիկը, որոնց ազգութիւնը դողացնում է {երկրագունդը} բեւեռից մինչեւ բեւեռ, ստրուկ են իւրեանց կառավարո

րել պապական շրջապատի մէջ այն գաղափարը, թէ ամբողջ {երկրագունդը} պարտական է խոստովանել այս գերմարդկային իրաւասութի

սահատ գործաւորներին եւ ասի. " Եղբա՛րք, ահաւասիկ {երկրագունդի} այսինչ կէտի վերայ ես ունէի երբեմն հող եւ ազատութի

է փիլիսոփայական աթոռը: Սո՜ւտ. փիլիսոփայութիւնը {երկրագունդի} վերայ է, մարդն է նորա աթոռը, մարդն է նորա ե՛ւ ք

՜, եթէ հաւասար իրաւունքը այսօր խոստովանուի բոլոր {երկրագունդի} վերայ, եթէ ներկայ եղած պետական համակարգութիւնքը

, այլ որպէս կարիք, որպէս իրաւունք, որպէս բողոք {երկրագունդի} վերայ մի կտոր հող ձեռք բերելու համար, որպէսզի այ

ում է իւր արդարացի հարկը: Մարդկութիւնը կապուած է {երկրագունդի} հետ. փորձերը ուսուցին նորան, իւր երջանկութեան ե

ւր երջանկութեան եւ թշուառութեան պատճառները գտանել {երկրագունդի} վերայ: Անցան եւ անդառնալի անցան այն խաւար օրե

պասաւորել մարդկութեան, քանի որ միասին ապրում ենք {երկրագունդի} վերայ. խոստովանում ենք մեր տկարութիւնը, որ չենք

ում ենք մեր տկարութիւնը, որ չենք կարող բաժանուիլ {երկրագունդի} մակերեւոյթից: Պ. Չամուռճեանը, գտանուելով եր

դի մակերեւոյթից: Պ. Չամուռճեանը, գտանուելով {երկրագունդի} վերայ, ապրում է շատ հեռի նորա մակերեւոյթից. երկ

ուցակն էր, այն գործերի, որ պատահել էին բովանդակ {երկրագունդի} վերայ: - Որքա՜ն խարդախութիւն է, - բացագանչ

թիւն, մի գաղափար, էլեկտրականութեան մասին: {Երկրագունդի} եւ ամպի մէջ առաջանում են էլեկտրական լարողութիւնք

եկտրական լարողութիւնք, որ առանձնանում են ամպի եւ {երկրագունդի} մէջ եղած օդով, որովհետեւ օդը վատ առաջնորդ է էլեկ

, որովհետեւ օդը վատ առաջնորդ է էլեկտրականութեան: {Երկրագունդի} եւ ամպի մէջ առաջացած էլեկտրականութիւնքը զանազան ե

տ: Եթէ ամպի էլեկտրականութիւնը յանկարծապէս միանայ {երկրագունդի} էլեկտրականութեան հետ, այն ժամանակ այդ միաւորութի

մօտից, որի էլեկտրականութիւնը մեղմաբար միանում էր {երկրագունդի} էլեկտրականութեան հետ, երեւել են զարմացած եւ ապշա

ականութեան լաւ առաջնորդ, կամուրջ է լինում օդի եւ {երկրագունդի} մէջ, այնպէս որ ատմոսֆերի ելեքտրականութիւնը, այն

ականութիւնը, այն կամուրջի միջնորդութեամբ կպչելով {երկրագունդի} ելեքտրականութան հետ, կապւում է եւ ուղղւում է դէպ

լեքտրականութան հետ, կապւում է եւ ուղղւում է դէպի {երկրագունդի} ելեքտրական կենդրոնը, որ նոյն պիտի լինի եւ նորա ե

նոյնպէս աղբիւր է ելեքտրականութեան, եւ որովհետեւ {երկրագունդի} կենդրոնը հալուած վիճակի մէջ է իր անչափելի բարձր ա

ժողովուրդի վիճակը մի այնպիսի աշխարհում, որ բոլոր {երկրագունդին} բաժանում է իւր ձեռագործքը, որ պէտք ունի միլիոնաւ

գործունէութիւնն է, որ այսօր պատգամ է տալիս բոլոր {երկրագունդին}: Շուեցիայի սառնամանեաց մէջ նա արուեստով եւ բիւր

րչափ որ ամեն կողմից ոսկի եւ արծաթ է դուրս բերւում {երկրագունդից}: Անտարակոյս է, որ մետալեայ դրամը ամենայն տարի շ

րտքը չի կշռով կատարած պիտի համարի, եթէ կարողանայ {երկրայինը} միայն քարոզել, աստղերից վեր չկայ Հիւսփսափայլ: Ո

ռաջացած էին տգիտութիւնից: Անի քաղաքի բնական {երկրաշարժից} կործանումը մի՛թէ չէ՞ վերագրուել մի վարդապետի նզո

եցաւ մի փոքր ձեր ննջարանի վերայով: Իմ հսկաները, {երկրաշարժութենից} վախելով, վազեցին գնացին իւրեանց աբեղաների մօտ եւ

ւմ են դէպի կործանումն. այս ծակը յառաջացաւ վերջին {երկրաշարժութիւնից}: Ես քանի մի անգամ առաջարկեցի Ձեր մռայլութեանը,

ուղարկուած է անգլիական զօրքի հետ միասին որպէս քաջ {երկրաչափ}: Գերմանիայի հանքային ջրերի բժշկական եւ բնագիտակա

ի ելեքտրական կենդրոնը, որ նոյն պիտի լինի եւ նորա {երկրաչափական} կենդրոնի հետ, որովհետեւ ջերմութիւնը նոյնպէս աղբի

, այս տարի Յունուարին, ամուսնանալով մի անգլիացի {երկրաչափի} հետ, գնացել է Հնդկաստան: Տե՛ս Նախախնամութեան գո

եւ որ մեկնում է այդ օրէնքները աստեղաբաշխութեան եւ {երկրաչափութեան} կանոններով: Ով որ միշտ պատկերաբար հասկանում է ամ

, տրամաբանութիւն, երաժշտութիւն, թուաբանութիւն, {երկրաչափութիւն} եւ աստեղաբաշխութիւն, որ ներս էին մտել Եւրոպա վեց

եւ ոչինչ բնական կապակցութիւն չէր պատահած այդ օտար {երկրացի} կատուների հետ: Այսպէս եւս Սիբիրիայից Ռուսսիա բեր

վերադառնամ իմ հայրենիքս այսպէս մերկ ու աղքատ, իմ {երկրացիներին} ծիծաղելի կը լինիմ, որովհետեւ նոքա մի անգոսնելի բ

լ, թո՛ղ թէ ինձ էլ բերել"։ Եւ որովհետեւ ես, {երկրաւոր} մտքով, տկարամիտ եւ անզգոյշ մարդ եմ, ուստի չկարո

կաղնիքը: Հիւսիսում, եթէ Յունիսի եւ Յուլիսի մէջ {երկրի} մակերեւոյթը, թեթեւանալով իւր սառն ծանրութենից,

ի ցած աստիճանի ջերմութեան, որովհետեւ աւելի մօտ է {երկրի} մակերեւութին), բնական օրէնքներով ստանում է հեղո

ը: Բայց այն շոգիքը, որ ճանապարհ ստացել էին դէպի {երկրի} մակերեւոյթը մի վուլկանական ճեղքուածքի միջով, չհա

ւ անցողական նեղութեան, քանզի ազգի հիմքը դրուած է {երկրի} մակերեւոյթի վերայ եւ կախուած չէ օդի մէջ: Չկայ մա

իւր կողմը, քանզի Եւրոպան կարօտ է նորան, քանզի, {երկրի} բերքերը դուրս տալով, իւր մէջ պիտի դարձնէ դրամի շ

ալ ազգաց, այլ թուի նա, եւ չէ անհետացեալ յերեսաց {երկրի}, եւ մեր ամենեցուն պարտականութիւն է, ըստ չափու կ

կառանօք Մեզ վերայ ասեն. Հայաստան {երկրի} Արժանի որդիք, Չեն մեռած հայեր, Կ

րեւ, աստղեր ու երկինք, Եղան, որ խոր իջան {երկրի} Արգանդի մէջ մուրճերով Եւ քննեցին մոլոր

Եղան ազգութեան կործանիչ պատճառ, Աւերման {երկրի}, գործովք անարդար. Ազգութեան հիմքը, նաեւ հ

անով, բանտ է անուանում երկիրը եւ մնում է դարձեալ {երկրի} վերայ, իսկ Պ. Չամուռճեանը թռչում է նաեւ Օրիօնից

եւ հերկելու, զուր տեղը սերմ ցանել չոր ու մացառոտ {երկրի} վերայ, կամ ապառաժների եւ ճանապարհի վերայ, օգուտ

ւսումնական հանդէսին, այսինքն՝ աշխարհի կազմածի, {երկրի} բերքերի, շնչական, տնկական եւ հանքական դասակարգե

աւոր բարկութիւն շարժեց, որ ջրհեղեղ անէր բովանդակ {երկրի} երեսը, մինչեւ որ բոլոր սարերը ծեծկուեցան. չէ՞ ո

ուելու արժանի յոյսը՝ տէր Խոսրովիկը, տակաւին մեր {երկրի} սահմանը չհասած, մինչ դեռ գալիս էր եւ սոքա լսեցին

ջէք եւ քաղաքից քաղաք կը հալածէք, որ ձեր վրայ գայ {երկրի} երեսը թափուած ամեն արդար արիւն, արդար Աբէլի արիւ

րբ " երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի " ասելուց յետոյ, նոյն {երկրի} վերաբերութեամբ աւելցնում է " քահանայապետ աշխարհին

որ հանեցիր հիւսիսումը, գետի եզերքներում աւազուտ {երկրի} վերայ: - Ոչնչով, Ձեր մռայլութիւն. նորանով

թեան խեղճ դեւը, թափանցելով բոլոր դժոխքից, անցավ {երկրի} օդի մէջ եւ մի քանի ժամ թռչում էր, ինչպէս լայնաբե

առաջին վէրքը: Սատանան, ձգելով Աստարօտը դէպի {երկրի} երեսը, հետ դարձաւ փառահեղութեամբ, փչուեցաւ եւ ա

ւ դէպի նա քամակով եւ գլուխ տուեց մինչեւ ի գօտին: {Երկրի} տակումը այս բանը շատ ընդունելի է եւ շնորհակալութե

մ եմ օրէնքներ իմ ճաշակով, եւ ինքնիշխան տիրում եմ {երկրի} մեծ մասին, այսինքն, Ֆրանսիային, Անգլիային, Տա

ից եւ Բավարիայից հինգ օրագիր եւ սահմանել այստեղ, {երկրի} տակ, հինգ հատ քաղաքական-պաշտօնական օրագիր, պարտ

էր այն օրը դժոխքի մէջ), - Ասմոդե՛յ, որպէս վարձ {երկրի} վերայի ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարչի աշխատ

՞չ է հարցանում այս մարդը, երկնքից ի՞նչ է թափուել {երկրի} վերայ, որ սա չէ ընդունել: Թաբաք ծխողները դա

իր գնալով իւր աշխարհից, ցան ու ցիր է լինում դէպի {երկրի} չորս կողմերը՝ որոնելով աշխարհի վերայ մի տեղ, ու

ւթ աշխարհը՝ այնքան անհրաժեշտ հոգու համար, որքան {երկրի} նիւթական տարերքը՝ մարմնի համար։ Մարդը մարմի

ր եւ անխնամ, ցիր եւ ցան ընդ համատարած մակերեւոյթ {երկրի} քամէ զմրուր բաղդին, զոր խառնեցին նախնիք նորա բնա

մաստութիւն ի խելապատակս Հայոց իբրեւ զանձրեւ յերես {երկրի} անձրեւեալ, իսկ եթէ ոչ այսպէս, ուրեմն տարագիր է

ին ի լուսաւորութիւն տառապեալ ազգի մերոյ ընդ երեսս {երկրի}, արդարասցին առաջի դատաստանի արդար եւ արդեամբք ազ

as et oppida), յետոյ նկարագրել իւր հոգու առաջեւ {երկրի} թագաւորը իւր ժողովրդի մէջ (punctum primum propon

ց իւր աշակերտ Կայսրին, թէ Հօլլանդացիք շատ փոքրիկ {երկրի} տէր էին յառաջ Եւրոպայի մէջ, յետոյ ապստամբեցան իւ

ակները եւ լուսերը ոչ բարձր են ամպերից եւ ոչ առանց {երկրի} գործակցութեան [են] առաջանում: Բնութիւնը, ինքը,

այո, այդպիսին աստուծու արտօնութիւնն է յափշտակում {երկրի} երեսից: Դու, որ Նէապոլսի մէջ ցոյց ես տալիս

նք մտածել, որ այդ լինի մի քաղաքի մասնաւոր կամ մի {երկրի} յատկացեալ բարբառ. պատճառ, որ մեր նպատակին առաջի

խարհին " խօսքը, որով, յատկացնելով նորան Սիւնեաց {երկրին}, պարզացնում է բանը եւ էլ պատճառ չէ թողում, որ ո

նը, այսինքն՝ կազմել մի մատեան, ուր պիտի երեւէր {երկրիս} վերայ եղած Հայերի ստոյգ թիւը ներկայումս, եւ թէ ո

Նիկողոսը չծերացաւ իզուր տեղը, Նա չգտաւ {երկրիս} վերա իւր նմանը, Թէ նա օգնեց ուրիշներին, ի

ք, Մարմարոնեայ մարմինն է, Թէ գեղեցիկ {երկրիս} վերայ Կայ ` միմիայն այն նա է: Րա

նետը նախ իմ արիւնիցս է խմել: Որ ազգը անհետացել է {երկրիս} երեսից, ես մինչեւ նորա գերեզման մտանելը թափել եմ

ն մի մեծ ոսկի... եւ եկն եհաս մինչեւ մօտ ի յատակս {երկրիս}, 'ի շինամէջ քաղաքիս... եւ տեսանեմ 'ի մէջ քաղաքի

ել, Որ քեզ նոյնպէս, ինչպէս այլոց, կ՚ուգայ {երկրից} ելանել: Ծայրակարմիր հորիզոնում այս երեկոյ

ազգը իւր շահաստացութեան եւ պատուամոլութեան համար {երկրից} երկիր գաղթեցնելով մի կէսին պատճառ եղաւ մահի, օդի

է եկել 486-ին, որովհետեւ, վերադառնալով Սիւնեաց {երկրից}, նա տակաւին կենդանի գտաւ Սուրբ Յովհան Մանդակունո

ի վիճակին վերաբերութեամբ, երբ Մեծ Վահանը Սիւնեաց {երկրից} հրաւիրեց նորան վերադառնալ։ Իսկ Թէ Սիւնեաց երկրու

՛վ է արդեօք նորան պատմում, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց {երկրից} վերադառնալով, առաջին անգամ " յանդիման եղեւ մեծի

ց էլ հաստատողապէս ասում է, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց {երկրից} վերադառնալով, " յանդիման եղեւ մեծի մարզպանին 'ի

իմանալ, թէ ժողովրդի մոլորութեան պատճառ լինելը, {երկրից} երկիր տարագրելը եւ բախտի անգութ հարուածներին մատն

ւր գրեցեալս, որպէս թէ յինէն առ ինքն գրեցեալ, եւ {երկրորդ} լսեմ այժմ զի այնոքիկ թուղթք իբր ըստ յանձնարարութե

րբեմն ընդ ինքեան զգրութիւն, կամ ինքն ընդ իս, եւ {երկրորդ} խնդրեմ՝ զկնի պատկանաւորն հետազօտութեան տալ ինձ զ

ական են վասն ապացուցանելոյ զնորին կաթոլիկութիւն: {Երկրորդ} ՝ զայն ամենայն գրութիւնս, զորոց նորին վեհափառութ

ցնել. առաջինը, որ նոքա ինձ չեն տեսնուլ այստեղ, {երկրորդ}, ես նոցա մոտ գնալ-գալ չունիմ: Ողջ եղեք եւ աստվա

որում մի մարդու անկարելի է այդ գործը կատարել): {Երկրորդ} ՝ օրագիրը բաղկանում է չորս մասնից, այսինքն՝ Ուս

ՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷԻՆ Սրան կից պատիվ ունեմ {երկրորդ} անգամ կոմիտեի քննարկմանը ներկայացնելու " Եժեն Սյո

ութեանդ զկարգելոյ իմոյս նուաստութեան երեսփոխան եւ {երկրորդ}, զգործն վարեալ առ ի նոցանէ, յորում, մանաւանդ ի

ալ են ի ստորագրել է որ ողոքելով եւ է սպառնացեալ: {Երկրորդ}, թէ բովանդակութիւն թղթոյն տայ մեզ զայս չափ եւ եթ

վճիռ ի սրբագումար ատենին: Յառաջ քան զկոչել եմ {երկրորդ} ժողովն վերասաց, պատրաստեալ էի զթուղթ մի յանուն վ

յուղի անկանիլ ՚ի Մադրաս կամ այսր ՚ի Կալկաթա: {Երկրորդ} ՝ թէ կտակաւն այնուիկ, ՚ի թիւս այլոց անձանց եւ տե

իններորդէ աւուր ամսեանն Հոկտեմբերի 1819 ամի: {Երկրորդ} ՝ պ. Պօղոսն Որդանան, ի Կալկաթայէ, գրութեամբ իւ

ցեալ են այնք ՚ի տեսչութիւն, Ադմինիստրացիօնին եւ {երկրորդ} ՝ պատրաստել զտունն եւ զկրպակսն այլեւ զգումարեալ դ

ակս հանգուցեալ Բաբաջանեանի, որք, ըստ զօրութեան {երկրորդ} կտակի նորին, ստորագրելոյ յամի 1795, ՚ի 1 Ապրիլի

առաքեմ ի Հնդիկս: Նախ, վասն Մասեհի Բաբաջանեան, {երկրորդ}, տիկնոջն Կատարինեայ Խօջամալեանց, երրորդ, Յակոբ

է շրջիլ հետի, մի վասն սաստիկ յորդահոս անձրեւաց, {երկրորդ} վասն դժոխային ջերմութեան եւ երրորդ վասն տարածութե

աք ի Սուպրիմ Կօրտն առ ի տեսանել զբնագիր կտակին եւ {երկրորդ} թղթոյն, այլ եւ յայնմ գտաք զերկուս վկայս: Իբր

ինչ Թադթէոս եպիսկոպոսն պարգեւատրի ՚ի շահէն պարսից {երկրորդ} աստիճանի նշանաւ արեւու եւ առիւծոյ, սպասաւորս այս

ին, հետեւապես, կարիք չկար օրդ լացով անցկացնել. {երկրորդ}, չեմ հասկանում, թե ինչի՞ համար են այդ արցունքնե

ւնել, նախ՝ կոչնչանա չափազանց անախորժ հոտը, իսկ {երկրորդ} ՝ մեր հարգելի թառաֆը աղաղային կդառնա, այն ժամանա

յն է՝ Դոն-Քիշոտը իր բոլոր թափառումների ժամանակ ( {երկրորդ} ճանապարհորդությունը Սանչոյի հետ միասին) ում էլ,

բայր, Երեկվա թվակիր քո սիրելի նամակը Շլոսսերի {երկրորդ} հատորի, Մակոլեյի երկրորդ հատորի եւ Գերվինուսի առ

սիրելի նամակը Շլոսսերի երկրորդ հատորի, Մակոլեյի {երկրորդ} հատորի եւ Գերվինուսի առաջին պրակի հետ միասին ստաց

ավանորեն լույս կտեսնի Իլենկովի տեխնիկական քիմիայի {երկրորդ} հատորը, որի համար դու տոմս ունես: Եթե գիրքն ստա

ատորից դուրս մնացին, այդ պատճառով, ճարահատյալ, {երկրորդ} հատորի աղյուսակներն էլ պետք է դուրս թողնել, որպե

երաբերմամբ համարյա այնպես է, ինչպես 1: 4000: {Երկրորդ} ՝ համեմատություն կազմելով Նախիջեւանի մանուֆակտուր

առանց փաստական ապացույցների ոչինչ չի նշանակում. {երկրորդ}, բոլոր մարդիկ, որոնք ապրում են ու հանդուրժելի ե

ռ. նորից վճարելու չէ, իսկ ո՞ւր է այդ գումարը: {Երկրորդ}, յոթ տարի տեւող քաշքշուկից հետո, պարտապանն ունի

ւանքով, անհանգստացրել է նրա ամենաթանկագին անձը, {երկրորդ} ՝ բողոք եղբորս արածի դեմ, առանց իմ գիտության: Ի

մ նրան՝ տեղեկանալ, լո՞ւյս չի տեսել արդյոք Բոկլի {երկրորդ} հատորի երկրորդ պրակը, Մակոլեյի երկրորդ հատորը:

նալ, լո՞ւյս չի տեսել արդյոք Բոկլի երկրորդ հատորի {երկրորդ} պրակը, Մակոլեյի երկրորդ հատորը: Հարցնել նույ

յոք Բոկլի երկրորդ հատորի երկրորդ պրակը, Մակոլեյի {երկրորդ} հատորը: Հարցնել նույնպես՝ լո՞ւյս է տեսել արդ

արդյոք Պրուդոնի " Պատերազմ եւ խաղաղություն " գրքի {երկրորդ} հատորը: Այն հրատարակվում է Մոսկվայում եւ առաջին

Տ ԱՆՁՆԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ Կամիշին, 1866 թ. <հունվար, {երկրորդ} կես>... Այստեղ բժիշկ Նայդենեւը, որ կումիս

ԻՋԵՎԱՆԱՅ ԵՎ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԵՎ ԱՍՊԵՏԻ Ի Նախիջեւանայ {երկրորդ} կարգի վաճառականէ ի Գրիգորէ Կարապետեան Սալթիկեանց

, թէ սահմանից դուրս գործուած ու ներս բերուած էր: {Երկրորդ}, որովհետեւ իմ խանութի գործակատար մարդիկը, միշտ

նը, մանաւանդ որ ոչինչ սուտ չկայ նորա ասածի մէջ, {երկրորդ} ՝ ձեր այդ ընթացքով ցոյց էք տալիս ձեր թուլութիւնը

ձեռքս ընկաւ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ {ԵՐԿՐՈՐԴ} Ռուսաց ԿԱՅՍԵՐՈՒՀՈՒ ԲԱՐՁՐԱԳՈՅՆ հրովարտակի պատճէնը

յրական գթասրտութիւնը՝ ի Տէր հանգուցեալ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ {ԵՐԿՐՈՐԴ} ԿԱՅՍՐՈՒՀՒՈՅՆ, եւ Ռուսաց Կայսրների ողորմութիւնքը

ստուծոյ յաջողեցուցիչ ողորմութեամբ Մեք՝ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ {ԵՐԿՐՈՐԴ}, ԿԱՅՍԵՐՈՒՀԻ եւ Ինքնակալուհի ամենայն Ռուսաց,

նեալ արծաթագլխովը արդէն հնարաւոր է կացուցած: {Երկրորդ}. Ձեր առաւել յարմարաւոր բնակութեան համար տալ ձեզ

մբերի քսան եւ մի երրորդ օրում՝ ՄԵՐ Թագաւորութեան {երկրորդ} տարումը: Բնագրի վերայ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒ

ոքր աւելի եւս, որովհետեւ եւրոպական ընկերութիւնքը {երկրորդ} եւ երրորդ ձեռքից ստանում էին ապրանքը, մինչդեռ Հա

եւ թշուառ գործի վերայ մատենագրութեան ասպարիզում: {Երկրորդ} ՝ պիտի ասել, որ Պ. Իսահակեանցը փախչում է իմ առա

ի նամակը. - Թիֆլիզու առաջնորդի ճանապարհորդութեան {երկրորդ} հատորը. - Փարիզեան ազգային դպրոցը. - Հրեշտակն Հ

ադեան վարժարանի աղօթքը: Այն օրից, երբ գրեցի {երկրորդ} Յիշատակարանիս վերջին տողերը (" Հիւսիսափ. ", Փե

ս ձեռքս հասաւ Թիֆլիզի առաջնորդի Ճանապարհորդութեան {երկրորդ} հատորը ` տպած Թիֆլիզում 1858-ին: Դորա առաջին

հեղինակին արժանի սրբագրող է եղած, ինչեւիցէ: Այս {երկրորդ} հատորը, որ անտարակոյս տեսած չես, հարկադրում է մ

շողութեան եւ ջերմութեան ընդհանուր եւ միջակ թիւը: {Երկրորդ} ՝ ելեքտրաչափով քննելով օդի ելեքտրականութեան չափը

ու ուսմունքը եւ գիտութիւնքը յառաջ վարել եւրոպական {երկրորդ} դասակարգի վարժարանների ընթացակցութեամբ: Օգո

գրքերին չէ նմանում, նախ՝ իւր բովանդակութեամբ եւ {երկրորդ} ՝ հրատարակելու կերպով, որից առուած է եւ գրքի մակ

րուն մէջ մտնելու արտօնութիւնը ուստի՞ առած է: {Երկրորդ} ՝ նոյն արտօնութիւնը մեզ ալ կը տա՞յ, որ Մխիթարեան

վ խաբել, կամենալով մի մուշտակ գնել նորանից: {Երկրորդ} ՝ Բէգզադէն սովորութիւն ունէր ապրանք ուղարկել մի մ

ակ կաթի հետ տաք ձեր զաւակներին նախ՝ մեր լեզուն, {երկրորդ} ՝ հոգով եւ սրտով Հայութիւն եւ երրորդ՝ անձնազոհ ս

ռաջին ընդդէմ գործ համարելով ազատութեան կորուստը, {երկրորդ} ՝ փիլիսոփայութիւնը, մի կենդանի, շարժուն եւ համօ

եանցի պատճառով գրելու գրքի մէջ, դառնում ենք դէպի {երկրորդ} խնդիրը, որ արել էին մեզանից: §2. Երբ առաջի

երցանութիւնը Պ. Խուդաբաշեւի գրքի հաւաստեց մեզ եւ {երկրորդ} կարծիքը: Առաջին կարծիքը՝ նորանով, որ պարոն

ւ կերպարանագործութեան ընդհանուր պատմութեանը: {Երկրորդ} կարծիքը, այսինքն՝ Խորենացու գրուածքը չհասկանալը

ը միշտ պատահել են նախ՝ Յոյների առաջարկութեամբ եւ {երկրորդ} ՝ ազգի անիշխանութեան կամ մի այնպիսի ժամանակ, երբ

կան մի բան, ենթակայ եւ պատահարների ազդեցութեան: {Երկրորդ}, որ հող եւ երկիր տիրաբար ձեռք բերելու նպատակը եւ

ւելի չէ, եթէ մարդը նախ ինքը իւր մէջ ազատ չէ, եւ {երկրորդ}, եթէ ինքը այնուհետեւ պիտի բռնանայ իւր ընկերի վեր

րների մօտ, որ աշխարհը խեղդում են պարտքի մէջ, եւ {երկրորդ}, հողատէրերի մօտ: Ոսկին եւ արծաթը չէ մնում տէրու

անան, այն ժամանակ նախ՝ դրամի արժէքն է ընկնում, {երկրորդ} ` դրամը կենդրոնանում է, որովհետեւ հասարակ ժողովո

ը ընկած է, ոսկին կրկին արժէքի բարձրացած, եւ ահա {երկրորդ}, երրորդ եւ միւս վճարները հետզհետէ, մահի պէս: Ի

ինէր մի լուսաւորութեան առողջ ծննդարան մեր ազգին. {երկրորդ}, Նախիջեւանին փառք ու պարծանք, իսկ բարեգործ, ազ

տանս Բէլսէլն, այսինքն Շաբալէն եւս վկայ է։ {Երկրորդ} տունն է մերձ Հայոց եւ լատինացոց եկեղեցւոյն եւ է ս

ալ Բ հատորեալ պատուիրանին։ Բ ՀԱՏՈՐ. {Երկրորդ} պատուիրեմ կտակակատարացն իմոց, զի Ստեփաննոս Յարու

կտակակատարացն իմոց որպէս ընկեր եւ օգնական եւ ինձ {երկրորդ} կտակակատար եւ վէքիլ հաստատեմ լինիլ Կորտ աֆրկուշտի

հասուցանէ թարց ընկալնուլ զվարձն աշխատանաց: {Երկրորդ}, աղաչելովն Յիսուսի, օրումս առաջ դրվեցայ ելանելո

ք ընթերցանելեաց, եւ որ եւսն է՝ անգէտ համբակաց: {Երկրորդ} ՝ վերտողեալ պատասխանեաւ, ակնարկէ Այվազովսքին ՚ի

րդով. մի՝ զի տօնն քրիստոնէից որոշեսցի ի Հրէից, {երկրորդ} ՝ զի յիշեսցի եւ պատուեսցի նովին յիշատակ կենարար յ

Որ մեք բարեկամք ենք միմեանց ` առաջին, {Երկրորդ} ` քեզնից ես շատ անգամ շահուեցայ: Մին

օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Յունիսի 1-ին {երկրորդ} անգամ կանչեցին ինձ ծերակոյտ: Այսօր նամակ ստացայ

Տկարութիւնս թեթեւ էր: Երեկ[ոյեան] 9-ին ընդունեցի {երկրորդ} բաղանիսը եւ 111/2 ժամին, որ գրում եմ այս, գրեթէ

եկութիւն տալ ձեզ. անձնանուէր Չ. Ֆոքս"։ {Երկրորդ} եւ աւելի բթամիտ շարժառիթը, պաշտպանել չարագործ Պօ

ից դուրս, պատկերացնում է մի կատաղի թշնամութիւն, {երկրորդ}, որ գրուածքի հետեւութիւնն է Պօղոսը պաշտպանել:

պարտակածն է սպասաւորել ազգի յառաջադիմութեան: {Երկրորդ}, նոյնը հասկացնել իւր իրաւասութեան տակ եղած եկեղե

է Վ. Հայր Սարգսի Մուրադեան վարժարանի պատմութեան {երկրորդ} հատորը, որ գուցէ մինչեւ այս տարու վերջը հրատարակ

հասկացող երեւին։ Տաճկի ասածին պէս՝ իշ օլսուն։ {Երկրորդ} յանցանք. " Հիւսիսափայլը " նիւթերի ընտրութիւն չգի

՝ հին եւ մեռեալ լեզուով, անմօտենալի էին Ազգին։ {Երկրորդ} ՝ թէ մեծ մասով գրուածքը լինում են փիլիսոփայական կ

ի տպաւորութեններին, սրտի եւ հոգու մէջ մտանելու։ {Երկրորդ} ՝ մի այնպիսի ժողովրդի, ինչպէս մեր հայոցն է, նայ

ելիքը առաջինը պիտոյ է լինէին նոր հայախօսութենով։ {Երկրորդ} ՝ հեղինակութիւնը պիտոյ է վերաբերուէր ընդհանուր կր

ամենայն ստորաքարշ կարծիք Եւժէն Սիւ Պարոնի մասին։ {Երկրորդ} ՝ Պարոն Փափազեանը կամ, թէ նա ինքը կենդանի չէ, ն

, որ անցեալ 1857 թ. Մոսկվայի մէջ տպուեցաւ եւ որի {երկրորդ} հատորը շատ շուտով հրատարակուելու է նոյնպէս ազգի մ

ում է նոցա սիրտը դէպի այդ գործի ընդունելութիւնը։ {Երկրորդ}, արժանապէս գնահատելով այդ գործը, բարոյապէս սրբո

րակներից մինի մէջ խօսել այս պատուական աշխատութեան {երկրորդ} աւելի ճոխ հատորի վերայ, որ այս օրերումը դուրս է

վերին աստիճանը իր ձեւով նման է նորա սկզբին: {Երկրորդ} առած. Եթէ մի որեւիցէ ազգ հասել է իր զարգացման վե

ում ասացի, թունաւորուեցաւ իւր կարդինալի ձեռնով: {Երկրորդ} պատճառն եւս այս էր պապի մահուան: Կարդինալի հոգին

. երկրորդը եւ երրորդը ահա՛ ըստ կարգին: Գործարանի {երկրորդ} շրջանը մինչեւ վերջին վրդովեցուցիչ անցքը, որ պատճ

բարեմիտ եւ բարեխորհուրդ մարդ էր. այս մէկ: {Երկրորդ}, եթէ սա լինէր ողջամիտ անձն, պարտ էր նախապատիւ հ

շակում են իւրեանց անխելութեան պտուղը: Վերակացուի {երկրորդ} օգնականը Այս մարդը, հայրենի փառքին նախանձաւ

, չպէտք է գործարանումը ծառայութիւն յանձն առնուր: {Երկրորդ}, լաւ իմանալով, որ կարդինալը նորան լաւ աչքով չէ

ծարանումը անցած բոլոր գաղտնիքը իւրեան հասուցանէ: {Երկրորդ} հոգատար Չգիտեմ, կարդացա՞ծ կը լինիք սորա ան

րդ, որին պէտք էր ցոյց տար իւր կշռի ծանրութիւնը: {Երկրորդ} իւր կողմնաւորութեամբ, որ միայն իւրայիններին էր ս

ւթեան համար սրբութեամբ ամուսնանալով, այս աշխարհի {երկրորդ} հայրը դարձաւ։ Այսպէս եւ մարգարէների մէջ մեծը՝

նար զգուշացնել ինձ եւ յանձն առնուր լինել իմ համար {երկրորդ} ես, որ անշուշտ կ'անէի։ Իսկոյն դաւաճանութեամբ

ս Թուղթը, արել է, նախ՝ մի քանի սրբագրութիւնք, {երկրորդ} ՝ գրել է մի քանի ծանօթութիւնք եւ երրորդ՝ մի յառա

Կաթողիկէ եկեղեցին, այլ թէ նորոգել է հիմն ի վեր։ {Երկրորդ} ՝ Թղթի յառաջաբանը մեզ ասում է, թէ Մեծ Վահանը Փար

իր Պատմութիւնը՝ առաջին համարելով Ագաթանգեղոսի եւ {երկրորդ} Փաւստոս Բիւզանդացու գրածները։ Այս դասակարգութիւն

լ են Եղիշէից յետոյ. եթէ որպէս պատմագիր, Եղիշէից {երկրորդ} պիտի համարուի Փարպեցին, այդ մենք չենք ընդունում

աց իմոց հրամանի 'ի Հոռոմս " (եր. 40)։ Վաթսուն {երկրորդ} երեսում Փարպեցին, խօսելով իր սուրբ Գրոց տեղեկութ

եւ որովհետեւ ասում է 'ի ստոյգ օրինակաց, ուրեմն՝ {երկրորդ} թարգմանութեան մասին։ Այս խօսքերին նայելով՝ Փարպ

ցին գործակից է եղել Մեծ Թարգմանչաց Աստուածաշունչը {երկրորդ} անգամ թարգմանելիս, որ, ինչպէս յայտնի է, Եփեսոս

թիւնն էլ այս յիշուած Սիւնեաց եպիսկոպոսը գիտէ։ {Երկրորդ}, ինչպէս առաջ էլ ասացինք (§ 20), Մեծ Վահանը հա

ն մէջ միշտ Հրահատ է անուանում Արշաւիր Կամսարականի {երկրորդ} որդուն եւ ո՛չ մէկ անգամ՝ Հրատ։ Երկրորդ՝ Փար

ականի երկրորդ որդուն եւ ո՛չ մէկ անգամ՝ Հրատ։ {Երկրորդ} ՝ Փարպեցին քա՛ջ ճանաչելով Կամսարականների յարգը,

ոչ իբրեւ օտար զոք 'ի քէն եւ կամ ծառայ ուրուք"։ {Երկրորդ}, վերը մէջ բերած յառաջաբանի խօսքերից յետոյ պարոնը

ուստ մարդիկ պիտի եղած լինէին Փարպեցու ծնողքը։ {Երկրորդ}, Փարպեցին, խօսելով իր մարդու ծառայ չլինելու մաս

ւ թէ Մերհուժանը՝ Աղանի եղբայրը (եր. 108)։ {Երկրորդ} ՝ Արծրունեաց տոհմի պատմաբան Թովմա Արծրունին իր պա

րտագրում այդ անցքի պատմութիւնը, նախ որ երկար է, {երկրորդ}, որ շատ պիղծ բան։ Կամեցողը թող կարդայ, Երկր.

տանք. պատճառ, մէջ բերուած վկայութիւնը Կորնթացոց {երկրորդ} թղթում չէ, այլ առաջնում, եւ ահաւասիկ. " Բնաւ ե

յիշուած խօսքերը լոկ կաթողիկոս չեն նշանակում։ {Երկրորդ}, դնենք, թէ կարելի է այս տեղում գլխաւոր քահանայո

դնելով, տեղն ի տեղը շան սատակ արաւ (381 թ-ին)։ {Երկրորդ} չիքը, նոյնպէս Մեհրուժան Արծրունի, ութերորդ դարում

ենթարկուիլ հարցափորձութեան, տեղափոխ լինելու դէպի {երկրորդ} ուսումնակարգը։ Ամառը, քաղաքից դուրս, բնակուելո

է այդ բարոյապէս արժանի գործը եւ հայ մարդկութեան, {երկրորդ} ՝ որ, նուիրելով նորան հանգուցեալ Դաւիկ Թամամշեան

րելի թագաւորը: - Նախ, որ դու արժանի չես նորան, {երկրորդ}, որ ինձ հարկաւոր ես. քաղաքական գործերը դեռեւս խ

սկ յիմարութիւնը ` խաւար, որ իմ սիրական ծնողն է. {երկրորդ} ` օգնելով այդ տետրակների հեղինակներին, մեք գրաւո

ռօտ տոմսակով: Դու մոռացել ես հոգալ, նախ, Ռօմ, {երկրորդ}, անգլիական ճին, երրորդ, Կօնեակ, չորրորդ, Սար

ւած յառաջանալ, պատճառուած որեւիցէ յիմարութենից. {երկրորդ}, զանազան խօսակցութիւնք ծագել, որ ընդդէմ էին մեր

լու ժամանակ նորա հոգու դուրս գնալը մարմնի միջից: {Երկրորդ}, միթէ՞ անասունքը բան չեն հասկանում, ապա, թէ մա

- Ոսկին, որ առաջին անգամ այդքան փոքր շինեցիր, {երկրորդ} անգամը շատ պիտի շինես, այնպէս չէ՞: - Անտար

կրկնապատիկ եղաւ իմ ցաւը, նախ, որ ես չեմ լսում, {երկրորդ}, որ իմ անակնկալ ներս մտանելու պատճառով այս արգոյ

որ մինչեւ այժմ հարազատ են յունականին, զօրօրինակ {երկրորդ} ձայնը: - Միթէ՞ հայերը չունէին յառաջուց կրօնա

ւ յառաջ տուողքը չգիտեն իւրեանց արժանաւորութիւնը, {երկրորդ}, այդ պատուանունների արժանաւորութիւնքը: Հարկ չկա

ր պ. Յովնաթանեանցի բոլոր ընտանեկան գաղտնիքը, եւ {երկրորդ}, որ պարոնի ընտանիքը միշտ կարօտ էր բժշկապետի այցե

անեանցը. - Նախ որ ես դեռ որոշած չէի գնալու օրը, {երկրորդ}, գործերս դեռ չեմ աւարտել, երրորդ, դստերս հիւան

եկան բաների մէջ ներգործական է իմ ձայնը եւ վճիռը. {երկրորդ}, ձեր գործերը վերջ չունին. երրորդ, մեր դուստրը

օրինակովը փոքր մնաց, որ պիտի հաւանեցնէիր, բայց {երկրորդ} օրինակդ յարմար չէ եւ ես շատ ուրախ եմ, որ շփոթուե

խօսքի վերայ կատուն, որ քծնում էր նոցա ոտքերին, {երկրորդ} անգամ մլաւեց: Պառաւները այս մլաւելու վերայ, դար

րկեան անցանելուց յետոյ, գլխաւոր պառաւը ասաց, - " {երկրորդ} գնդակը հալուեցաւ"։ Այս միջոցին կատուն դարձեալ մ

յառաջ պատճառում էր փսխողութիւն եւ լուծողութիւն. {երկրորդ}, ներկում էր երեսը կանաչ-դեղին գունով: Թշուառ Մկ

, թէպէտ այժմ շնորհիւ տեառն բազմաթիւ երեւին։ Իսկ {երկրորդ} մասն, որ կազմէր զբաժանեալսն յուղղափառաց, էր գրե

գրեթէ բովանդակ ազգն Հայոց, որոյ մի մասն, զոր եւ {երկրորդ} կոչեմք, որ առաւել յաշխարհականս գտանէր, էին բարե

կոր թմրութեամբ ազգին զգածեալ գոլով։ Ահա յայս {երկրորդ} վիճակի եղելոց Հայոց ծնաւ Մխիթար աբբայ, եւ 'ի ման

րժեաց 'ի նոյն եղանակ, որոց գլխաւորն եւ իբրեւ իւր {երկրորդ} եղեւ Հ. Մկրտիչ Աւգերեան ջատագով նմա հանդերձ ընկե

վախճանեցաւ առաջին Ստեփանոս աբբայ, յաջորդեաց նման {երկրորդ} Ստեփանոս աբբայ, որ եւ ապա ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս

Այլ այս յետին դիպուած, որ եղեւ ընդ Հայս, գրեաց {երկրորդ} Ստեփանոս աբբա Գիւվեր Ագոնց եւ եպիսկոպոս առ իւր կր

արաբերութեան վերայ դէպի մեր ազգը։ ՅՕԴՈՒԱԾ {ԵՐԿՐՈՐԴ} ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ Ա. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ Նախը

եւ իւր անունով ասած ընկերութեան հիմք դնելը։ Այս {երկրորդ} յօդուածի մէջ մեր խօսքի առարկան լինելու է ահա նոյն

իւր կարգով եւ պապականութեան վերայ, որովհետեւ դա {երկրորդ} մասն է այս յօդուածի մէջ լուծանելու խնդրին։ Ի

գերը նայել պապի վերայ որպէս եկեղեցու գլխի վերայ. {երկրորդ}, որ ազգերը եւ մանաւանդ նոցա իշխանքը, զբաղուելով

ւ իւր գահընկեցութեան դատակնիքը լսելու համար, իսկ {երկրորդ} երեսում տեսանում ենք, թէ ինքը՝ այդ դատաւորը, ի

։ Բեր այժմ քննենք Մխիթարեանց բարոյականութեան {երկրորդ} աղբիւրը, որ է լուսաւորութիւն։ Ասացինք, թէ ճիշդ

, որի մէջ որոնում էինք Մխիթարեանց բարոյականութեան {երկրորդ} աղբիւրը։ Տեսանք ահա այդ աղբիւրը, եւ այժմ մնում

ակի մէջ մնացած էր մեր հոգեւորների անփոյթութենից. {երկրորդ} ՝ այն պատճառով, որ Մխիթարեանք չնուիրեցին իւրեանց

ծաւորութիւնը Հայոց ազգի եւ պապականութեան առաջեւ, {երկրորդ} ՝ մի լոկ վաճառականութեան գաղափար՝ спекуляцiя, շ

Մխիթարեանց մէջ, այդ մասին խօսել ենք այս յօդուածի {երկրորդ} գլխում՝ քննելով Մխիթարեանց բարոյականութիւնը։

նալով զհինն լեզուն չկարէր հրճուել եւ զուարճանալ, {երկրորդ}, զի հոգեկան զուարճութիւն, զոր պատճառէր ընթերցող

յն տպագրեալ յաղքատ քսակէ իւրմ է ձօն հանել ազգին. {երկրորդ}, զի եւ միտք ժողովրդեանն պարտին ուղղեալ լինել յայ

ՄԻՔԱՅԷԼ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑԻ ԵՐԿԵՐԸ ՀԱՏՈՐ {ԵՐԿՐՈՐԴ} Րոստով Դօնի վրայ. Տպարան " Դոնսկայա

։ Սորանից պակաս դժուարութիւն չ'կրեց Իգնատիոսը իւր {երկրորդ} ընկերը ճարելու համար։ Շատ ժամանակ էր արդէն, որ

ւ յառաջ շատ ջերմեռանդ հպատակ էին Պապական աթոռին, {երկրորդ} ՝ երեւելի Աստուածաբան եւ կանոնագէտ։ Այսպիսի դիպո

, թէ գրուած լինէին, եւ կանոն գրքի յօդուածներով։ {Երկրորդ} մասնումը հերքում է նա այն կարծիքները, որ առանձին

բայց պիտոյ է ծածկէին այդ նախ, Կարգի օգտի համար, {երկրորդ} հասարակութեան դրութեանը համեմատ։ Այս բոլոր աստիճ

հասարակութեան վերջին կամքը։) ՅՕԴՈՒԱԾ {ԵՐԿՐՈՐԴ} ԵՒ ՎԵՐՋԻՆ Յիսուսեան Առաքելութիւնք. - Հնդկաստ

բարդայի պատասխանը, վասնորոյ արձակեց իւր երեսից։ {Երկրորդ} տեսաւորութեան ժամանակ, երբ Մեցցաբարդան խօսում էր

։ Պսակը քակուեցաւ, եւ Հենրիկոսը գնաց Լիօն՝ իւր {երկրորդ} կնոջ՝ Մարիա Մեդիչիսի ընդառաջ, որ այն ժամանակուա

ժամանակումը վճռեց, որ Կարգը նոյն կարգադրութենից {երկրորդ} պատճէնը երեք օր ժամանակից յետոյ մատուցանէ Պարլամե

"Հանդէս նոր հայախօսութեան" անունով գրքի մէջ։ Տե՛ս {երկրորդ} հատորում։ Տպած Մոսկուայի մէջ 1857 թիւ։

ն թէ ոյ-ը, որ նոր լեզուի մէջ բնաւ հանդէս չունի։ {Երկրորդ}, ոյ-ը ու-ից ո՛չ միայն աւելի հասկանալի չէ, այլ շ

ժամանակը երեւում միայն նախընթաց գնում է բայում։ {Երկրորդ}, շատ անգամ հերիք է, եթէ հարցնողը իր խօսքի բայով

քներից։ Երկրորդը՝ մարդ, մարդու, մարդուց։ Մեր {երկրորդ} հոլովումը Տաճկաստանի Հայոց առաջին հոլովումն է եւ

տեղ այդպիսի խօսակցութիւն չէ լսվում ժողովրդի մէջ, {երկրորդ} ՝ պ. Պռօշեանցը, գեղեցիկ եւ վսեմ ձեւերի հետեւելո

ն բայերի աներեւոյթ եղանակով, որ հեշտ հոլովվում է {երկրորդ} հոլովումի տակ, ինչպէս՝ մարդ, մարդու։ Հաւատարի

րան խօսքը (յատուկ առքով) երեւում է գործածուած: {Երկրորդ}, Ապարանը, որպէս այժմ նոյնպէս եւ առաջ ապահովութե

որ ուր էլ տեսնուի, թագաւորներից մնացած կարծուի: {Երկրորդ}, դնենք թէ մեր պատմութեան յիշատակարանքը տեղ-տեղ պ

րդարացնելու համար սուտ ու մուտ բաներ էր հնարում, {երկրորդ}, եթէ, ստուգապէս, կատաղած շան խածած էին եւ ջրվա

աջ կեանք եւ գործադրութիւն չունի ընկերութեան մէջ։ {Երկրորդ} ՝ իւր մէջ չունի այն ջերմացուցիչ եւ սնունդ տուող հ

ան անդամն է։ Ասւում է լսուելու համար։ {ԵՐԿՐՈՐԴ} ՀԱՏՈՒԱԾ Գլ. VI Նոր լեզուի մշակութիւնը չէ կ

սկզբունքի մայրը ճանաչւում է գլխաւորապէս կրօնը եւ {երկրորդաբար} քաղաքականութիւնը։ Այն պատճառով երկրորդական է քաղ

անն Անգլիոյ, այդ դատ պարտի առանձին վարիլ, որպէս {երկրորդական} առարկայ, որպէս ոչ ուղղակի վերաբերեալ առ ներկայ

յունից է կախված իր ամբողջ ընտանիքի բախտը, իսկ դա {երկրորդական} խնդիր չէ: Հանգստացրու նույնպես մեր ծնողներին: Ն

ը դյուրամարս լինի. այստեղ ձեւը եւ գեղեցկությունը {երկրորդական} են: Ոչ մի կասկած չկա, որ ժողովուրդն ի վիճակի չի

ք նյութական վարձատրությունն է, որ ինձ համար բնավ {երկրորդական} հարց չէ։ Թույլ եմ տալիս ինձ խոնարհաբար հուսալ

, Ղզլարից Րեդուտկալէ կնքահայր խնդրել: Բայց սոքա {երկրորդական} բաներ են, մանաւանդ թէ՝ ընտանեկան. այժմ հարկաւո

ան: Մարդը մինչեւ այժմ չէ հասել այնտեղ, որ առանց {երկրորդական} եւ պաշտօնական անունի հանդէս գայ, միայն մարդու բն

ր, այն Ազգը, որի համար ուսումը եւ գիտութիւնը մի {երկրորդական}, երրորդական բան էր, որ իւր հոգու բոլոր զօրութիւ

է պարտավճար լինի նորա հոգու առաջեւ։ Բայց այս {երկրորդական} պարապմունքը երբէք արգելք չեղան նորա յառաջադիմութե

իկ, քո սիրեկանի անունով, եւ բնակել այնտեղ իբրեւ {երկրորդական} սատանայ. չէ՛, հարկաւոր չէ՛, այս դժոխքը դեռեւս

յերի համար մի սուրբ առարկայ, որի անունով ամենայն {երկրորդական} պղտորութիւնք հետ դնելով բարեկամական ձեռք պարգեւին

ութեան ստուգութիւնը հաստատում է ուրիշ յարակից կամ {երկրորդական} իրողութենների վկայութեամբ: Իսկ բանաստեղծութիւնը

նը եւ երկրորդաբար քաղաքականութիւնը։ Այն պատճառով {երկրորդական} է քաղաքականութիւնը, որ թէեւ շատ ծանրակշիռ բան է

ւլ եւ անպտուղ ծիսակատարութենից, նիւթապաշտութիւնը {երկրորդական} տեղ չունի այդ կրօնի մէջ. կրօնի զօրութիւնը եւ ոյժ

է կրօնի եւ կրօնապաշտութեան դիմակի տակ, բայց դոքա {երկրորդական} բան են համեմատութեամբ առաջին նպատակին, որին կամի

եկամութեան կամ թշնամութեան, որ առ եւրոպացիս միշտ {երկրորդական} իրք էին, մինչ [քննելի էր ճշմարտութիւն կարծեաց որ

ս ձեռնարկութիւնները: Նրան էր պատկանում նաեւ միւս {երկրորդական} ժողովների բարձր հսկողութիւնը: Հոգեւոր գործե

միայն շատ տեղ հարեւանցի եւ երկու խօսքով է անցնում {երկրորդական} ներգործողների մօտից, ինչպեն են Անոյշը, Արշամը,

աշարը գործ գրուելուց յետոյ, եթէ հեղինակը չպարապի {երկրորդական} բնաւորութեանը կերպարանագործութեամբ եւ նոցանից նոր

, նախ որ այդ հերոսը տկարանում է, վրայ երկու, որ {երկրորդական} ներգործողքը շատ շիկանում են. թէեւ հեղինակի նպատա

վ հեղինակի ժլատութեան վրայ, երբ բանը գալիս է մեզ {երկրորդական} ներգործողների հետ ծանօթացնելու: Վարդիթերի եղբարք

նու տերեւը. (թէեւ նորա լաւ կարծած կարմիր թթենին {երկրորդական} է շերամաբուծութեան մէջ, որովհետեւ ճերմակ թթենին

զայլ ամենայն ուսումնականութիւն, արտաքին զնոսա եւ {երկրորդականս} անուանեալ, այլ թէ դեպ լինէր հարցանել, թէ զի՞նչ

Հայաստան, ի կատարած առաջինն դարու՝ առ Արտաշիսիւ {Երկրորդաւ}, զորոց մանրամասն աւանդէ մեզ զյիշատակ փիլիսոփոսն

չէ. առաջինը, որ ամեն փոշտի գրելու բան չունիմ, {երկրորդը} ՝ ժամանակ չունիմ, բայց ամիսը մեկ կամ երկու գիր մ

՛ղ է, միայն դու քեզ պահպանի՛ր, առաջինը չմրսես, {երկրորդը} ՝ ծխելը թարաքը հանե, մինչեւ զատիկ անարատ կլինես

ու նամակը, առաջինն՝ տեղ հասանելուց հետո գրածդ, {երկրորդը} ՝ այդ մեղադրության նամակդ, ստացա եւ շատ ուրախացա

ւնիմ, որ օրագրի առաջին ամսատետրակը ստացաք, այժմ {երկրորդը} ճանապարհ կընկնի դեպի Ձեզ այս շաբաթ, եւ ապրիլի մե

, Երկու նամակդ՝ մինը Նախիջեւան հասածովդ, իսկ {երկրորդը} մարտի երեքից, ստացա անկորուստ եւ ինչ որ գրել էիր

, թե չէ պիտո զենքը ցած դնե, մինչեւ որ Ֆրանսիսկոս {Երկրորդը} անձնատուր չլինի: Այդ պայմանաժամը եւս հեռի չէ

ա, ինչպես քեզ հայտնի է, առաջինը տանը մնաց, իսկ {երկրորդը} Եկատերինոսլավումն է: Խնդրում եմ, թող Անանիան այ

um 7. 000-ի: Սա առաջին նախադրյալն է: Ահա՛ եւ {երկրորդը}: Ռուսաստանի եվրոպական նահանգներում, ըստ 1858 թվ

նոնների առաջինը խաբէութիւն է եւ մաքսանենգութիւն, {երկրորդը} ՝ զրկողութիւն. երկուքը միասին դատապարտելի գործ՝

սնէինք հայելւոյ մէջ տիպը մեր, Թէ մեր հոգւոյ {երկրորդը} նա անշփոթ ցոլացնէր. Թէեւ հազար մենք խոստմո

: 5-ին ստացայ երկու նամակ, մինը նոյն թուականից, {երկրորդը} առանց թուականի, որով ուղարկեցին թաբակ, նարինջ ե

ացինք, բաւական վաղուց արդէն դուրս եկած լինելով, {երկրորդը} եւս այս օրերումս դուրս կը գայ, մեր ժողովրդական ա

ուժով, թէ՞ թագի հարստահարելով: Ոչ առաջինը եւ ոչ {երկրորդը}. այդ բխում է բուն անգլիական կեանքից, եւ նորա հա

լ, այլ պարտական է թողուլ անդրանիկ ժառանգին, իսկ {երկրորդը} երբեք չի տեսնիլ հողի երես, որովհետեւ հողը չմասնա

նի հիմնադրութենից մինչեւ վերակացուի հրաժարուիլը. {երկրորդը} եւ երրորդը ահա՛ ըստ կարգին: Գործարանի երկրորդ շր

վրայ, ինչպէս՝ կատարելագործվել։ Ո՛չ առաջինը եւ ո՛չ {երկրորդը} տալիս են նոր լեզուում կրաւորականի գաղափար։

դեռեւս շատ լաւ է իմ համար, առաջինը, որ տաք է, {երկրորդը} ` խաւար եւ գլխաւոր՝ խաւար լինելը, որովհետեւ դա

՛ւ, աներկիւղ փիլիսոփայ, - ասաց նա դառնալով դէպի {երկրորդը}, - նստի՛ր նորա մօտ եւ ամենայն փռնգալուն առողջութ

ռաջին կարգը անուանել եմ " օրագիր շարժողութեան ", {երկրորդը} ` " հակառակութեան ", երրորդը ` " դարձման ", իսկ

լսողական գործարանը, նոյնպէս, եւ եթէ առաջինը կամ {երկրորդը} հասուցանեն մի կիսատ թերատ տպաւորութիւն դէպի ուղեղ

առաջին այն պատճառով, որ հիւանդը չէր բժշկուելու, {երկրորդը}, որ թեթեւ թափողին մեծ վնաս կը յառաջանար: Թեթեւ

ա պապական կոնդակները եկեղեցու բեմերը դըրդում են՝ {երկրորդը} քարոզելով։ Երկու էր այս բաների խորհուրդը. մին,

երկու աղբիւր ունի. առաջինը եւ գլխաւորը՝ կրօնը, {երկրորդը} ՝ լուսաւորութիւնը։ Թէեւ կարելի էր երրորդ աղբիւրի

՛ թէ հայկական՝ պապականութեամբ կեղծաւորուած, իսկ {երկրորդը} ՝ բոլորովին պապական, որ իւր կարգով ճնշում է եւ օ

ի, քաղաքից. քաղաքներ, քաղաքների, քաղաքներից։ {Երկրորդը} ՝ մարդ, մարդու, մարդուց։ Մեր երկրորդ հոլովումը

ղերու։ Խօսքը այն չէ, թէ առաջինն է գեղեցիկը, թէ {երկրորդը}, այլ այն, թէ ո՞րը սոցանից հանրական է Արարատեան

յ մէջ, առաջինն ամրոց է, այժմ գրեթէ աւերակ, իսկ {երկրորդը} քաղաք) գտնուած գեղացիք նկատեցին մի օտարոտի երեւո

երպով կրկնվել են դարձյալ Նեապոլի մեջ. Ֆրանսիսկոս {Երկրորդի} անվանագիրը, որ դրված էր՝ որեւիցե հրապարակական կ

թութեան պտղաւէտ սկզբունքը մեք պարտական ենք որոնել {երկրորդի} մէջ: Ճշմարի՛տ է եւ այն, որ շատ բան եւս չէ կ

րով: Ուստի, մինի միստիկական իրաւունքը եւ պատիւը {երկրորդի} ստրուկ համարուելու սուտ փաստի հետ միասին մեր կողմ

ն է: Ասես թէ ո՛չ, սա չէր կարող ոչ առաջինի եւ ոչ {երկրորդի} պաշտօն լցուցանել: Սա նոցանից գերազանց է երեք բան

եւ նկատողութիւնք, որ յաջողել էր նորան կատարել: {Երկրորդի} առարկան են հանքերը, որ ցոյց են տալիս հեղինակի հա

ու ձեռք հագուստի տեղ մի ձեռք էին կարում իւրեանց, {երկրորդի} գումարը տնտեսելով Մանուշակի պիտոյքների համար: Կի

ոց, ընդ որում գտաւ ի խռան մարտին ընդդէմ Յազկերտի {Երկրորդի} Պարսից արքայի, որ զՀայաստան հրապուրէր ի կրօնս մո

ալ միայն վերանորոգութեամբ տումարին ի ձեռն Մովսիսի {Երկրորդի} կաթողիկոսի Եղիվարդացւոյ: Եօթներորդն դար, թէե

լիայի Ազնուապետութեանը, Կարոլոս առաջինի եւ Յակոբ {երկրորդի} ժամանակ, Սպանիայի ինքնակալութեանը, Վենետկեան եւ

եան տակ, եւ Լօյոլան կարողացաւ վերջապէս Ֆերդինանտ {երկրորդի} օրովը հաստատուիլ Նիդերլանդիայի մէջ։ Միմիայն

ոշակը. 4500 զինվոր, հավատարիմ մնացած Ֆրանսիսկոս {Երկրորդին}, փակված են այնտեղ եւ նոցա առաջնորդում է մայոռ Ֆե

աննու Աւդալ առաջնոյն երկու հարիւր չորս (204) եւ {երկրորդին} ութսուն (80) կումպանու ռուփիս հատուցեալ կամ չոր

ուն, եթե տենդից դեռ բոլորովին չի ապաքինվել, իսկ {երկրորդին} ցանկանում եմ, որ ամբիոնն ստանա: Այժմ որտե՞ղ է ծ

ան լայն ասպարէզը: Մեր կարծիքով, առաջինը, առանց {երկրորդին}, երբէք յաջողութիւն չէ գտանելու, եւ քաղաքակրթութ

մոլութեան վատթարութիւնը. առաջինին խրախուսելով եւ {երկրորդից} զգուշացնելով եւ ոչ միայն այսչափ, նա քրքրում է ըն

եանք: Առաջինից փոխադարձ վրէժխնդրութիւն, իսկ {երկրորդից} փոխադարձ ներողութիւն, առաջինից ժառանգական եւ յաւ

ջինից ժառանգական եւ յաւիտենական թշնամութիւն, իսկ {երկրորդից} մշտնջենական սէր եւ հաշտութիւն, առաջինից եսականու

իւն, առաջինից եսականութիւն եւ վայրենութիւն, իսկ {երկրորդից} անձնազոհութիւն եւ քաղաքակրթութիւն: Եթէ թերեւ

կան տեսչութենէ՝ հաստատէ ի վարժապետական պաշտօնի, {երկրորդն} ՝ գրութեան գերազանց Պութկովայ առ Ձերոյին գերազանց

այնոսիկ զերկուս տունս- մինն 6000 ռուփի գնով, իսկ {երկրորդն} 1600: Վաճառս այս է հակառակ օրինաց, քանզի հակառա

որում ի նմա գտանի ստորագրութիւն երից վկայից, իսկ {երկրորդն} անվաւեր, որովհետեւ ստորագրեալ է յերկուց եւ եթ վկ

պատրաստ է զթուղթ ՚ի վերայ առաջնոյ կտակին, քանզի {երկրորդն} չէ վաւերական: Առ այս ասեմ ցնա- եւ ո՛վ ասաց ձ

Առ այս ասեմ ցնա- եւ ո՛վ ասաց ձեզ, թէ կտակ իցէ {երկրորդն}, այդ լոկ պարգեւագիր է, ի կենդանութեան Մասեհի Բա

այոց ի Կալկաթա, ՚ի տէր Յովհաննիսէ Խաչիկեան, իսկ {երկրորդն} ի մեծարու եւ ի պատկառելի առնէ յողջոյն Հնդկաստան ՚

տուածս տրոհեալ. առաջինն՝ ընդդէմ հեթանոսութեան, {երկրորդն} ՝ ընդդէմ դենին Պարսից եւ քաւդէից նոցին, երրորդն

մարէին դեռ ի Հայաստան մինչեւ ցութերորդ դարն: {Երկրորդն} Ստեփաննոս Արք եպիսկոպոս Սիւնեաց, որոյ երկասիրութ

, որոնցից առաջնովը արտեւանունքն են ներկում, իսկ {երկրորդովը} մատները: Ո՞վ քարոզեց ժողովրդին թողուլ այդ վնասակ

դրած էր օդում բնակուող մեզիմեն աղեկներին հրաւէր, {երկրորդում} ` ցամաքում բնակուողներին, իսկ երրորդում ` որոնք

րից լինի. եւ եթէ մի մարդ առաջին անգամը հանդիպի, {երկրորդումը} անկարելի էր նորա հիւրանոցի շեմքի վերայ ոտք կոխել

կանը պապական աթոռից մի անգամ գնուեցաւ լի քսակով, {երկրորդումը} ՝ գեղեցիկ հարսնացուի փաղաքշական խօսքերով։ Մինը Հ

նք ամենը հերթով, Ինչ պատահեց մեր զոյգին: Երբ որ {երկրում} հարսնքոյր Եւ խորանի վարագոյր Պատառւում են անկարկա

ի կայան, Ու որդիքն պանդո՜ւխտ, իրենց բո՛ւն {երկրում}: Եղբա՛րք, բանը չէ անշօշափելի,

Ներսէ՛հ եւ Հրահա՛տ Կամսարականները, իսկ Սիւնեաց {երկրում} ունեցած կեանքիս որպիսութիւնը գիտէ վերը յիշուած Սի

որանից, Փարպեցին վկայ է բռնում Մուշէին, Սիւնեաց {երկրում} իր ունեցած վարքին ու բարքին. " զառաջինն կելոյն ի

երկրից հրաւիրեց նորան վերադառնալ։ Իսկ Թէ Սիւնեաց {երկրում} նա աղքատ մի մարդ չէր, դորան վկայում է ինքը՝ Փար

Մադրիտի մէջ։ Ինչ որ վերաբերում է Իտալիային, այս {երկրում} մի նշանաւոր քաղաք չ'կար, ուր չ'լինէր Յիսուսեան։

ս է նորա միտքը, թէ ցանկալի է, որ ամէն գրագէտ իր {երկրում} եղած, մեր ազգի վարքը, բարքը, սովորոյթքը, ծէսե

ով սուրբ ծերին տուի... Նա միւս առաւօտ չկար {երկրումս} Նորան այն մահով մեծ փառք հասուցի։

տակը Երուսալեմ ճանապարհորդել եղաւ՝ սուրբ տեղերին {երկրպագելու}. բայց որովհետեւ նորա վէրքը բոլորովին առողջացած չ

ծայրագոյն կառավարութեանց, քան զիմ արդարութիւն, {երկրպագիմ} գաւազանին, որ զիսն հարկանէ: Ձերոյին աստուածա

ծաթով: Մենք մեր կողմից, որպես ժողովրդական լեզվի {երկրպագու}, ամբողջ հոգով ցանկանում ենք հարգելի պրոֆեսորին լ

ի զօրութենով կարելի է ազգերը դէպի այս կողմ քարշել {երկրպագութեան} համար։ Այս օրից ահա նորա գաղափարը կազմած է, կար

յ եւ Հոգւոյն Սրբոյ միոյն Աստուծոյ, որում փառք եւ {երկրպագութիւն} մատուցի անզրաւ յաւիտենիւ ամէն։ Եղեւ յամի Տ

հասարակաց վկայութեամբ, այդ պարոնը, մի օր մի լաւ {երկրպագութիւն} եւ ուխտ կատարած լինելով Բաքոսի տաճարում, եւ մեղա

արդերի բոլոր հնարագիտութիւնը հեզ եւ խոնարհ կերպով {երկրպագութիւն} կը տայ կին մարդերի հնարագիտութեանը, որ շատ եւ շա

րը։ Նա սովորեցուց Հոգի ճանաչել Աստուածը եւ նորան {երկրպագութիւն} տալ ո՛չ թէ միայն Սամարիայի սարի վերայ կամ Երուսաղ

, որ մտածում էր, թէ գնայ Երուսալեմ սուրբ տեղերին {երկրպագութիւն} տալու, նաւ նստաւ Բարսելոնումը եւ հասաւ Գայէդ, ո

ը նորոգելու համար...: Անիծեալը կրկնեց իւր {երկրպագութիւնը} ու ժպիտը: - Ցանկալի էր ինձ իմանալ, - շարու

յսոսիկ ինձ պարգեւողին Աստուծոյ մատուցանեմ փառս եւ {երկրպագութիւնս} անզրաւ յաւիտենիւ ամէն: Եղեւ յամի Տեառն 1795, Ապ

բէթը։ Այն պարոնները, որոնք ամեն ստութեան {երկրպագում} են, միայն թէ ճշմարտութեան երեսից փախչին, ինչպէս ս

վ կանգնած թագաւորների եւ իմաստունների մէջ, որոնք {երկրպագում} էին նորան։ Յառաջ քան թէ Յիսուսեանք, եկել էի

մեր ինքնասիրությունը՝ առանց դպիրների, բնության {երկրպագուների}, ինչպես եւ գավառական աղճատումների ամենափոքր օգնո

երով թեւարկութեամբ ` յառեալ է յայն, զի բազմասցին {երկրպագուք} Տէրութեան Ձերոյ, որով եւ մերս փառաւորեսցի անուն

ի 2-ին: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից, հանդ[ {երձ]} 1 ֆ[ունտ] թաբակ[ով], կազմ[ած] Բոկլ եւ շերամադար

իչին 13 59 Նազարեանցին 14 60 Նազարեանցին, հանդ[ {երձ]} 5 արծաթօք 19 61 Նազարեանցին 22 62 Սրբազանին 3

ած էր տան գետնատունը, տնտեսական գործով ապուխտ եւ {երշիկ} պատրաստելու համար. - յինանց պաշար. - որ Նախիջեւան

մարանում, Լիցեական արտոնությամբ, արժանացել է 12- {երորդ} աստիճանին, գիտե ինչպես հայոց, նույնպես եւ այլ ա

0/22 ամսոյս յուղի անկայ անտի եւ յերեկն, որ 11/23- {երորդ} օր էր ամսոյս, մուտ արարի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ

անայն Կալկաթայի հայ եկեղեցւոյ, յամի 1825, ՚ի 10- {երորդ} թուականէ Ապրիլի, նամակաւ իւրով առ սրբազնակատար Ե

արերարն Նախիջեւանայ ի կտակի իւրում, արարելոյ յ30- {երորդ} աւուր ամսեանն Մայիսի 1794 ամի, գրէ, եթէ ունի զ

պէս. - Կարդացե՞լ ես " Հայաստանի Մեղուի " 16- {երորդ} համարը: - Չէ՛, չեմ կարդացել, - պատասխանեց

րումը Նոյեմբերի 14-ին, բայց ՄԵՐ Թագաւորութեան 18- {երորդ} տարումը: Բնագրի վերայ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒ

. Իսահակեանցը կարո՛ղ է կարդալ " Հիւսիսափայլի " 8- {երորդ} համարում տպած Պ. Կոմս Էմմանուէլի Յիշատակարանի մէ

, Մխիթարեա՛ն համախոհ, գնա՛, ներքին համոզման 29- {երորդ} երեսի վերջին հինգ տողերը կարդա...: Ան թող ըլլա

սկայական քաջագործութեան վերայ: " Մեղուի " 13- {երորդ} թերթը հրատարակուելուց յետոյ մեք բաւական միջոց քնն

: Թեթեւ տենդի նման մի բան եմ զգում: Ընդունեցի 5[ {երորդ]} բաղնիսը: 23-24 հանգիստ էի, երեսիս ուռեցքը աւել

, պէտք է բաղնիս ընդունել: 27-28 idem 28-ին 6- {երորդ} բաղնիս 28-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 28-ին նամակ ս

: 28-29 լաւ անցուցի գիշերը: 29-30 idem 28-ին 6- {երորդ} բաղնիս: 30 նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրից թուեալ

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] 8-ին: Այսօր ընդունեցի 7- {երորդ} բաղնիսը: 1-2 idem 2-ին այսօր ընդունեցի 8-երորդ

երորդ բաղնիսը: 1-2 idem 2-ին այսօր ընդունեցի 8- {երորդ} բաղնիսը, եղ ստացայ եւ մերժեցի. նամակ գրեցի եղբօ

ինձ կէս ֆունտ եղ: 2-3 id[em] 3-ին ընդ[ունեցի] 9- {երորդ} բաղնիսը, նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] այսօրիցս գրուած

այսօրիցս գրուած: 3-4 id[em] 4-ին ընդ[ունեցի] 10- {երորդ} բաղնիսը: 4-5 id[em] 5-ին ընդ[ունեցի] 11[երորդ]

0-երորդ բաղնիսը: 4-5 id[em] 5-ին ընդ[ունեցի] 11[ {երորդ]} բաղնիսը: 5-6 id[em] 6-ին ընդ[ունեցի] 12[երորդ

երորդ] բաղնիսը: 5-6 id[em] 6-ին ընդ[ունեցի] 12[ {երորդ]} բաղնիսը: 6-7 id[em] 7-ին նամակ ստացայ եղբօրից

9-ին սկսեցի ընդ[ունել] beladon եւ ընդ[ունեցի] 13- {երորդ} բաղնիսը: 9-10 լաւ էր: 10-ին նամակ ստացայ եղբօ

տալու համար: 10-11 id[em] այսօր ընդ[ունեցի] 14[ {երորդ]} բաղնիսը: 11-12 id[em] 12-13 id[em]. կոկորդս ցա

id[em]. կոկորդս ցաւում է. այսօր ընդ[ունեցի] 15[ {երորդ]} բաղնիսը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս. 13-14 լ

ւնը] նշան[ակուած է] 22-ին: 15-ին ընդ[ունեցի] 16[ {երորդ]} բաղնիսը. պաղ էր, եւ սկսեցի վատանալ: 15-16 id

15-16 id[em] 16-17 id[em]. այսօր ընդ[ունեցի] 17[ {երորդ]} բաղնիսը: 17-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս գրած 16-ի

ոքր ի շատէ ոտքի տեղ գտել էր Հայաստանում դեռեւս 13- {երորդ} դարումը մինչ կատարւում էին խաչակիր զինուորութիւնք

դասատու հայկաբանութեան ի Զմիւռնիա, ի մերումս] 19- {երորդ} դարու [ելանէ] ի բեմ [հայկական] խրթնաբանութեան իւր

քաջալեզու եւ գիտուն յոյն եւ լատին դպրութեան ի 23- {երորդ} ամ ի կենաց իւրոց արժանացեալ վերատեսչական պատւոյ յ

շանակութեամբ՝ մնայ վայրենացեալ մինչեւ ցսկիզբն 18- {երորդ} դարու, յորում ըստ վերնախնամ տնտեսութեան նախախնամ

առձայնելով: Դիցուք թէ Մխիթար իբրեւ այր 16 եւ 17- {երորդ} տարուց, առաջնորդեալ եղեւ միջին դարուց տեսութեամբ

եցին, այլ մա՞րթ ինչ իցէ արդեօք հաւատալ այսմ ի 19- {երորդ} դարում, թէ պատուելի հարք Մխիթարեանք ինքեանք իսկ

իւրոց ճախարակեալ յանդիման կացուցանէր ի զգեստը 19- {երորդ} դարու, լինէր վասն ազգի գործ մեծ վճարեալ, այլ ազ

ալ հայախօսութեամբ, զի ոչ ոք ի հեղինակաց 18 եւ 19- {երորդ} դարուց աշխատեցաւ պաշտել զներգործութիւն ժամանակին

ի ձեռն զմատենագրութիւնս ի հին լեզու՝ հինգ եւ 19- {երորդ} դարուց, չգտանիցեն ի նոսա զզանազանութիւն եւ զյարա

ցէ ապագայ խուզարկուաց, թէ զիա՞րդ հայեցաւ դարն 19- {երորդ} ի հին լեզուն. այլ այս ամենայն լցուցանեն գէթ զցան

ակարար տիկնոջ, հանգուցեալ Էլիազի Մինասեան, ի 27- {երորդէ} աւուր ամսեանն Նոյեմբերի 1818 ամ ի, ի Կալկաթայէ,

Երրորդ կտակն է Յակոբու Եղիայեան, ստորագրեալ 19- {երորդէ} ամսեանն Մայիսի 1799 ամի, ի Բատավիա, ի կղզին Եավ

քաւ, զՔասաղ գետով: կռել կոփել զդուռն {Երուանդայ} արքայի"։ Յառաջ քան զքննութիւն պատուական հեղ

ն սեպուհ մի, որում անուն էր Յովհան, եւ միւս եւս {երուանդունի} Ներսէհ անուն, միաբանեալ 'ի խընդիր բարի ցանկութեա

իտեան։ Իգնատիոսի առաջին խորհուրդը եւ նպատակը {Երուսալեմ} ճանապարհորդել եղաւ՝ սուրբ տեղերին երկրպագելու.

եր։ Վերջապէս Իգնատիոսը, որ մտածում էր, թէ գնայ {Երուսալեմ} սուրբ տեղերին երկրպագութիւն տալու, նաւ նստաւ Բար

վերջապէս վեր առեց խարիսխը եւ ապահովութեամբ հասաւ {Երուսալեմ} դեկտեմբերի 4-ին 1523 թուականին։ Իգնատիոսը վաճառե

մ, որ կարողանայ իւր առաջուայ ուխտիցը, այսինքն՝ {Երուսալեմ} գնալուց յետ կենալ։ Այս դիպուածը շուտով պատահեցաւ

ետարանը, վասն որոյ առաւել պատշաճ է Սուրբ Յովհանն {երուսալեմայու} Ասպետների նման ուղարկել նորանց Ասիա։ Յիսուսեաննե

նայ Սրբազան պատարագի յիշեն: Հարիւր ռուպլին {Երուսաղեմայ} պատրիարգին։ Հարիւր ռուպլի Նոր Նախիջեւանու

իցի, մին բաժին սուրբ Էջմիածնայ, մին բաժին սուրբ {Երուսաղեմայ} եւ միւս մին բաժինն՝ Նոր Նախիջեւանայ դպրատանց, ա

ւ միանուն մարդոց՝ Կիւրեղ Աղեքսանդրացու եւ Կիւրեղ {Երուսաղեմացու}, Բարսեղ Կեսարացու եւ Նազազացի Գրիգորի, որ իր շա

ծոյ իմոյ, եւ զանուն քաղաքի Աստուծոյ իմո՛յ զնո՛րն {Երուսաղեմի}, որ իջանելոց է յերկնից Աստուծոյն իմոյ. եւ անուն

հիրէ ` նոյն օրր Ալեքսանդրիա 20 Ելայ նոյեմբերի 2 {Երուսաղէմ} մտայ 4 Ելայ 8 Յոպպէ 9-10 Ալէք[սանդրետ] 11 Ելայ 14

տ. բացի սորանից հարկաւոր է, որ դարպաս ուղարկենք {Երուսաղէմ}, Մշու սուրբ Կարապետ եւ այլ այսպիսի ուխտատեղեր,

ենուն, որին հանդիպեցաւ միանգամ Քրիստոսը Երիքովից {Երուսաղէմ} գնալու ժամանակ։ Դա մի արտաքին փայլ է. այդ դուրս

նի միւսոյն զպսակ ընդունիլ առաքելութեանցն ի վերինն {Երուսաղէմ}: Սերմանեալ զսերմն բարի ի բանական բարի անդաստան ա

ածնայ եղեալ միաբանացն: Երկու հարիւր ռուպլի {Երուսաղէմայ}: Հարիր ռեպլի Հալաբայ սրբակրօն քահանայից:

իածնայ աթոռոյն նուէրք։ Հինգ հարիւր ռուպլին {Երուսաղէմայ} ։ Ութ հարիւր ռուպլի Հայրապետայ վանին:

այ: Ես տեսայ, թէ ինչպէ՛ս Նաբուգոդոնոսորը քանդեց {Երուսաղէմը} եւ գերի վարեց նորա բնակիչները: Նոյնպէս տեսայ ես

Մարգարտի աղբիւրի մօտ մրափէ Թեհերան: Տես {Երուսաղէմի} մօտ, որ աստուած այրեց, Ու անշարժ աշխարհը

ծ է ժամանակ առ ժամանակ, այլեւ շատերը... այլեւ {Երուսաղէմի} միաբանութիւնը։ Պ. Չամուռճեանի կարկատած աստո

գութիւն տալ ո՛չ թէ միայն Սամարիայի սարի վերայ կամ {Երուսաղէմի} մէջ, այլեւ ամենայն տեղ, հոգով եւ ճշմարտութեամբ

մինչ բոլորի խելքերը դառնում էին եւ ոգեւորւում էին {Երուսաղէմի} ազատութեամբ, կամ այս եւ այն ժողովքը կազմելու որե

ծրագրի իրագործման առիթ դարձաւ անցեալ տարում մեռած {Երուսաղէմի} հայոց պատրիարքի տեղը հայոց նոր պատրիարք ընտրելու

յի ողջ վանական հոգեւորականութեան միջից, բայց ահա {Երուսաղէմի} վանականներրը, Դռան ներշնչումով, խռովութիւն առաջ

ահանջելով, որ ապագայ պատրիարքն ընտրուի բացառապէս {Երուսաղէմի} միաբանների միջից: Այո պահանջը հիմնում էին ն

թիւն չէ. այն սկիզբ չէ առնում որեւէ ժողովից, այլ {Երուսաղէմի} վանականների մի յօրինուածք է եւ իբր հաւանութիւն է

եւ հանգամանքների մասին խօսք կայ միայն XVIII դարի {Երուսաղէմի} վանականներից մէկի, Հաննայի, տարեգրութեան մէջ:

րեգրութեան մէջ: Այդ տարեգրութիւնը հրատարակուել է {Երուսաղէմի} վանականների ձեռքով 1779 թուին. այդ հրատարակութեա

ազգի ընդհանուր ցանկութիւնը եւ աչքի առաջ ունենալով {Երուսաղէմի} աւանդութեան խախուտ լինելու հանգամանքը, երկու արք

մօտ այդ նպատակով յատուկ սուրհանդակ էր ուղարկուել {Երուսաղէմի} նոյն այն Իսահակ վարդապետը, որին վանականները կամե

ել, թէ ապագայ պատրիարքը պէտք է ընտրուի բացառապէս {Երուսաղէմի} վանականների միջից: Դուռը ակնբախ շատ ունէր պ

ավարութեան ընդհանուր շահը. նա պէտք է իմանար, որ {Երուսաղէմի} վանքը պատկանում է բովանդակ հայ ազգին եւ ոչ թէ միա

ոչ թէ միայն թուրքահայերին եւ կամ որ աւելի վատ է - {Երուսաղէմի} ինչ-որ երեսուն վանականներին: Սրա հետ մէկտե

Կան բազմաթիւ օրինակներ, որոնք ցոյց են տալիս, թէ {Երուսաղէմի} պատրիարքներն ընտրւում էին Երուսաղէմի վանականութիւ

ն տալիս, թէ Երուսաղէմի պատրիարքներն ընտրւում էին {Երուսաղէմի} վանականութիւնից դուրս: Դրա առաջին օրինակը Յակոբ

` պատրիարքի բարեհայեցողութեան, եւ անյապաղ սկսել {Երուսաղէմի} պատրիարքի ընտրութիւնը: Հէնց որ լուր տարածուեց այ

ին պարզ խօսում են Դռան պաշտօնեաները, ինչպէս նաեւ {Երուսաղէմի} վանականները: Այդպիսի կասկածանքի տակ են արդէն Գէո

կոչումին: Եւ 3. Հայ ազգը պարտաւորեցւում է {Երուսաղէմի} պատրիարք ընտրել բացառապէս Երուսաղէմի վանականների

աւորեցւում է Երուսաղէմի պատրիարք ընտրել բացառապէս {Երուսաղէմի} վանականների միջից: Ընտրութեան այս եղանակը տարածո

եւ ազդեցութեան պրոպագանդը: Ինչ վերաբերում է {Երուսաղէմի} հարցին, Դուռը ոչ միայն խախտում է Խաթթի-Հիւմայուն

զրկում է Ռուսաստանում գտնուած հայ եպիսկոպոսներին {Երուսաղէմի} պատրիարք ընտրուելու իրաւունքից եւ յատկացնում Երու

ղէմի պատրիարք ընտրուելու իրաւունքից եւ յատկացնում {Երուսաղէմի} հայ վանքը միայն թուրքահայերին, իսկ վերջիններից `

իսկ վերջիններից ` միայն տեղի վանականներին: Բայց {Երուսաղէմի} հայ վանքը բովանդակ հայ ազգի սեփականութիւնն է, որ

նջել, որ Ռուսաստանի հայերը մասնակցութիւն ունենան {Երուսաղէմի} պատրիարքի ընտրութեան, ինչպէս որ Թուրքիայի հայերն

՞ այժմեանից իսկ միջոցներ ձեռք առնել ` ոչնչացնելու {Երուսաղէմի} պատրիարքութիւնը: Այդ դէպքում մեր եպիսկոպոսների ա

դառնալի են մեզ համար ավյունով ու հույսերով լի այն {երջանիկ} օրերը: Չնայած մեզանից յուրաքանչյուրի կյանքի պայմ

ձեռքը եւ ցանկանում եմ, որ լինի առողջ, ուրախ եւ {երջանիկ}: Ահա այն ամենը, ինչ կցանկանայի հաղորդել նրան,

ե ամեն բարի, ամեն հաջողություն, առողջություն եւ {երջանիկ} կյանք: Ինձանից շատ նամակ մի՛ սպասիլ, ինչո՛ւ

ւանդից Մուզան է ասել Պ. Իսահակեանցին: Ճշմարիտ, {երջանիկ} մարդ է Պ. Իսահակեանցը, որ այդպիսի բարեկամութիւն

ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզաների հետ, բայց աւելի {երջանիկ} լինելու չէ՞ր արդեօք նա, եթէ լօգիկան լինէր բարեկա

անում է ցեխից եւ ապականութենից դէպի վեր, դէպի մի {երջանիկ} կեանք: Մեր ազգը վաղուց մոռացել է ցանկանալ.

- Բայց ես մտածում եմ, որ կարող է, եւ մանաւանդ {երջանիկ}, եթէ աշխատութիւնը բռնադատական չէ, այլ կամայական

": Իսկ ես լաւ զինուած ու ձիաւորուած, Վառուած {երջանիկ} սիրով երկնառաք, Թողած պատրաստի թակարդը լարուած

են գալիս չեչէններ։ ԿԵԱՆՔ. Կեանք {երջանիկ}, քեզ ամեն մարդ Չի ճանաչիլ պարզ աչքով,

ց... Գոնէ տեղիք տուր ասելու՝ " {Երջանիկ} եմ, իմ զաւակք, " Մուսաները ինձ սիրում են

րս գալու, Նա չի ուզում անունն լսել Այն {երջանիկ} էակին, Որին յանձնած է ընդունել Առհասար

ողջ գիշերը... Ախտաբորբոք երիտասարդք Իւրեանց անձը {երջանիկ} Կը հաշուէին, թէ լինէին Նորա ձեռքում խաղալիկ...

տովանել. Պատճառ՝ նոքա շփոթում են Մեր {երջանիկ} կեանքի թել: Մեք կամինք կեանք վայելել

Անցաք գնացիք, այլ չէք դառնալու. Ո՜հ դուք {երջանիկ}, ո՜հ անհոգ օրեր, Ընդունակ միայն ուրախացնել

լաստիկականութենից դէպի միւս աբեղայամտութիւնը: {Երջանիկ} կը համարինք մեզ, հռչակելով մարդկային ազատութիւնը

ն եւ անդառնալի անցան այն խաւար օրերը, երբ մարդիկ {երջանիկ} էին համբուրելով մի սեւագլխի քղանց կամ շատ անգամ զ

կանը եւ աղբիւրը էր սէրը, միթէ ընկերութիւնը աւելի {երջանիկ} չի լինիլ, վրէժխնդրութեան սկզբունքը ներողութեան ս

ատմութիւնից, ուր 32-դ երեսում, այսպէ՛ս է խօսում {երջանիկ} ծերունին. " Իսկ Վահան զեկեղեցիս Աստուծոյ լուսազա

ը, իր եղբօր թագաւորութեան մասին թշնամացած լինելով {երջանիկ} Գէորգ կաթողիկոսի հետ եւ դաւաճանութիւն հնարելով նո

ժանուելու վերայ, որովհետեւ գնացել էր նա մի աւելի {երջանիկ} եւ նախանձելի աշխարհ՝ իւր հայրենիքը, իւր արարչի

ինձ, որովհետեւ ընդհատւում էր իմ մտածութիւնը. ես {երջանիկ} էի, մինչեւ անգամ, միմիայն երեւակայելով այն հրեշ

. երեւակայում էր իւրեան հարսնացած Շահումեանցին, {երջանիկ} եւ ուրախ. հարստութիւնը նորա աչքում բան չէր թւում

ւ այն անշուք եւ աննշան գերեզմանի մէջ, եւ թէ ինքն {երջանիկ} էր լինելու այս դիպուածում առաւել, քան թէ ամուսնա

էր հաւասարուիլ այն մարդու բանականութեան հետ, որ {երջանիկ} էր՝ մասնակից լինելով ազատական կրօնին։ Արդեօք հա

ան բարւոքել ներկայն, որ սա ապագայումը գեղեցիկ եւ {երջանիկ} օրերի մայր դառնայ։ Ազգերը, որ մինչեւ այժմ առաջն

րը, որից պիտոյ է ծնանէին նահապետական ժամանակների {երջանիկ} օրերը։ Ֆիլիպպ IIIը, կրթուած լինելով Մարիաննա)

Աշտարակի վիճակը: Եւ միայն Աշտարակը չէ. Աշտարակը {երջանիկ} գեղերից մինն է տակաւին, նորանից անհամեմա՛տ աղքատ

նորա հետ ամուսնանալով, կարծում էի, թէ կարող էի {երջանկանալ}: Բայց բոլոր իմ հարց ու խնդիրս, բոլոր աշխատութիւ

ք թշուառք դատապարտին ի դժոխս իսկ առաքինի Ղազարոսք {երջանկանան} յարքայութեան երկնից: Եթէ զամենայն առակս ասացեալս

ր, հանգստացնելով ձեզ նորա ներքոյ, այնպիսի չափով {երջանկացնել} ձեր կեանքը, ինչքան հասանելու էին մահկանացուների

տ են, վերացական գիտութիւնքը, միայն, չե՞ն կարող {երջանկացնել} մարդկային ազգը, դորա վրայ թող խորհի ընթերցողը եւ

ճշմարտութեամբ։ Խորհուրդ յայտնութեան Քրիստոսի էր {երջանկացուցանել} զմարդկութիւն եւ փրկել զհոգի եւ զմիտս նորա ի ստրկո

ս ունիլ, թէ ո՛չ զանց առնուք զխնդրով իմով, եւ թէ {երջանկացուցանէք} զիս Ձերով մշտնջենական խնամարկութեամբ, որ ո՛չ միա

ես, աւերելով մի մարդու առաջացրած ամուսնութիւն, {երջանկացուցել} էի մի օրիորդ, որ զոհ էր գնալու իւր քաղաքի վայրեն

նելու է իւր հովանաւորների յիշատակը, եւ, ամենայն {երջանկութեամբ} լրացեալ, երկայն օրեր բարեմաղթելու է մեր ամենագթա

եւ յօժար ենք անհաւասար լինել չարագործութեան մէջ, {երջանկութեամբ} էականապէս եւ դրականապէս հաւասար լինելով: Այս մտա

վսքւոյ: Յերեկն ժամանեալ ի սուրբ աթոռս, մեծի {երջանկութեան} իմում առգրեմ մատուցանել Ձեզ, ո՛ աստուածընտիր Հայ

պարունակւում են նորա զաւակի ապագայ առաքինութեան, {երջանկութեան}, վատթարութեան եւ թշուառութեան սերմերը: Նոյն

որա մէջ պարունակւում էր նորա մարմնաւոր եւ հոգեկան {երջանկութեան} ապահով գրաւականը, եւ որքա՛ն մեծ է այս պարտականու

մեծապէս պատճառ ազգի հարստութեան, բարօրութեան եւ {երջանկութեան}, եթէ ազգի փոքրագոյն մասը պարապում է նորանով, եթ

ոյս, նա չէ տեսնում իւր ապագայի հորիզոնի վերայ մի {երջանկութեան} աստղ, նորա ներկան եւ ապագան խաւար է: Նա տանում

էր։ Ո՞վ կարող է սահման դնել Կեանքի այս {երջանկութեան}, Երբ ամեն օր կրկնվում է Իմ տանը այս տ

է երկրագունդի հետ. փորձերը ուսուցին նորան, իւր {երջանկութեան} եւ թշուառութեան պատճառները գտանել երկրագունդի վեր

ւտ է մասնաւորի քաջաբախտութիւնը, առանց ընդհանուրի {երջանկութեան}: Նոքա չկաշառուեցան օտարներից... Նոքա չնենգ

նբարոյական մարդիկն են, որ քանդում են ազգի ապագայ {երջանկութեան} պայմանքը եւ իւրեանց քսակը միայն ցուցանելով, զոհո

ցերեկ նուիրած էր արթուն հսկողութեան իւր ժողովրդի {երջանկութեան} վերայ, եւ որի մահը տակաւին մի անբուժելի խոց է Հռ

մի ընտանիք, ինչպէս ձերն է, երբեք ճաշակելու չէր {երջանկութեան} քաղցրութիւնը: - Ինչու այդպէս խիստ պատժում է

թէ նա էր պատճառը, որ ձեր ընտանիքը ճաշակելու չէր {երջանկութեան} քաղցրութիւնը: Ուր չէ խոստովանւում մարդկային հաւա

եկաւ երեխաների հասարակապետութիւն, որ իւր կեանքի {երջանկութեան} համար ունէր ամենայն պայմանները, բացի այն բաներից

նեանցին, որպէս թէ նա հոգաբարձու չէր իւր ընտանիքի {երջանկութեանը}. նորա այսպիսի տուն ընտրելը արդէն հիմնաւորապէս ապ

ախնամութիւնը արժանացուցել էր մեզ այդ բարբարոսական {երջանկութեանը}, որով պիտի դիմէինք դէպի լուսաւորութեան եւ գիտնակ

ուծոյ նմանիլ եւ վայելել մի հոգեկան եւ յաւիտենական {երջանկութիւն}: Ո՞վ չէ ցանկանում վայելել այս երանութիւնը,

ի մեծ վատաբաղդութիւն, իսկ իւր համար մի ծայրացեալ {երջանկութիւն}: Այսքան պիտի իմանալ, որ հօրեղբայրս ինձ ոչին

մի քանի մխիթարական խօսքեր, ասում եմ. - Մեծ {երջանկութիւն} կը համարեմ ինձ, եթէ կարողանամ իմանալ, ովի՞ հետ

անաւորների բարօրութիւնքը չեն կարող ասուիլ ազգային {երջանկութիւն}, եթէ մասնակից չէ դորան հասարակ ժողովուրդը: Հասա

իւր դրօշի փառքից, եթէ այդ փառքը չէ բերում նորան {երջանկութիւն} եւ հանգիստ կեանք, եթէ ամեն մինը այդ եղջերուաքաղ

անի աչքում հերետիկոսները եւ հերձուածողները: Բայց {երջանկութիւն} եւ փառք կը համարինք մեզ, միասին մնալ այդ բոլորի

գ տանել եւ մեր կատարելի խնջոյքի վերայ, որովհետեւ {երջանկութիւն} ասացեալը ոչինչ յարգ ու արժանաւորութիւն չունի, եթ

ական կինը կողքումը: Եթէ, սորանից աւելի, կայ մի {երջանկութիւն}, ասա, ընդունեմ: - Ինչ որ ճշմարիտ է, ճշմար

ւրս էք եկել ման գալու, շատ լաւ էք արել: Միմիայն {երջանկութիւն}, որ կայ մեր քաղաքում, օդի մաքրութիւնն է, մանաւ

որա արիւնով, պտղաբերեց մարդկութեանը ազատութիւն, {երջանկութիւն}, խաղաղութիւն եւ յաւիտենական կեանք։ Նորա վարդապե

մ էին բարեպաշտ եւ սուրբ մարդերի հոգիքը։ Նոքա մեծ {երջանկութիւն} էին համարում մեռանել՝ ձեռքերում բռնած ունենալով

նակիչքը ծունկ չոքած լսում էին նոցա հրամանը եւ մեծ {երջանկութիւն} էին համարում համբուրել այս Սուրբ Հարց հանդերձի քղ

վ: Երանի թէ 1864-ը, որ մէկ ժամից կը գայ, աւելի {երջանկութիւնաբեր} լինէր: 12 ժամ, 1863. ընծայի ընդունելութիւն: Գ

ր սեպհականի, որովհետեւ մի անհիմն բան է մասնաւորի {երջանկութիւնը} առանց ընդհանուրի եւ հասարակաց բարօրութեան:

ութիւնը եւ լուսաւորութիւնը, ապա ուրեմն՝ եւ նորա {երջանկութիւնը} աշխարհի երեսին: Բայց... Ափսո՛ս եւ հազար ափս

ից չէ դորան հասարակ ժողովուրդը: Հասարակ ժողովրդի {երջանկութիւնը} պիտի երեւի նորա ընտանեկան եւ տնտեսական ապահովութե

, մեծատունք եւ մատնիչք։ Սորա հակառակ, ամենափոքր {երջանկութիւնը} վայելում է հասարակ ժողովուրդը, մինչեւ անգամ երբ

ները հերիք պատճառ են լինում ընտանիքների կարծեցեալ {երջանկութիւնը} եւս խանգարելու: Ո՛ր է այն ընտանիքը կամ, աւելի լ

եզ: Մինչդեռ ընդհանուրը ապահովուած չէ, մասնաւորի {երջանկութիւնը} մի վաղանցուկ երա՜զ է: Այսօր երեւում է նա, այո՛

նգամ կարելի է կէս մանէթով ստանալ: Ի՛նչ է մարդուս {երջանկութիւնը} սորանից աւելի. " Յայտ լիցի աստուածասիրութեանդ "

մի րոպէ աւելի յառաջ վայելած լինէի այդ երգը լսելու {երջանկութիւնը}: - Առաւօտուն չկար, եւ մի օտարոտի բան պատճառ

ւ կրթուելով, դեռեւս երեխայութենից սկսեցին մարդու {երջանկութիւնը} որոնել ամենայն տեսակ զեղխութեան մէջ: Որդիքը, մի

ական սիրտը աշխարհի չնչին եւ անմարդի կեղտերից, նա {երջանկութիւնը} համարում էր գտանել սրտի մէջ, եւ ոչ մի ժանգոտած ո

ւ մէջ մարդու հոգին գտանում է իւր մխիթարութիւնը եւ {երջանկութիւնը} ։ Ամենայն մարդ, որ այնքան վատաբաղդ չէր գտանուած

փրկությունը, ազատությունը, միությունը եւ ապագա {երջանկությունը} համարում է պատերազմական անարգություն: Նորա փույթ

կու կաթիլ չորցած արիւնին նայիմ. եւ այն ժամանակ, {երր} բիւրաւոր այդպիսի կաթիլներ, բայց կենդանի արիւնի,

րպէս մի չորացուցած մեռեալ դիակ, բովանդակւում էին {երրեակ} եւ քառեակ ասացեալ արուեստների մէջ, որք էին քերակ

է զարդարվեն գեղեցիկ պատկերներով եւ օրինակներով։ {Երրորդ} ՝ օրագիրը պիտո է անվանվի " Հյուսիսային փայլողությ

ԲԱՐԵԿԱՄ, ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Ահա գրում եմ Ձեզ {երրորդ} նամակս, որ խոստացել էի առաջին նամակիս մեջ: Գուց

յայտնի եղեւ ինչ եւ ոչ զկնի ցայսօր ժամանակի: {Երրորդ}, թէ պատգամաւորքն ի ստորագրելն զթուղթն գոգցես ՚ի

րկերիւր եւ զյիսուն հազար ռուփիս (250, 000): {Երրորդ} ՝ թէ զգում արդ զայդ տնտեսեալ են երեք կտակակատարք

նեան, երկրորդ, տիկնոջն Կատարինեայ Խօջամալեանց, {երրորդ}, Յակոբու Եղիայեան եւ չորրորդ Սարգսի Ծատուրեան:

, այսքան գումարի, գնեցաւ այսքանոյ եւ այլն: {Երրորդ} կտակն է Յակոբու Եղիայեան, ստորագրեալ 19-երորդէ ա

ոս անձրեւաց, երկրորդ վասն դժոխային ջերմութեան եւ {երրորդ} վասն տարածութեան քաղաքիս: Ըստ այսմ ծախք իմ աստէն

ա պատմությունը դեռ լույս չտեսա՞վ: Ի դեպ, իր այս {երրորդ} հատորն այնքան մանրատառ է տպագրված, որ առանց դժվա

, բայց այժմ օդընտելացումից կարելի է օգտվել իբրեւ {երրորդ} աղբյուրից՝ առաջին երկուսի՝ հողի եւ աշխատանքի օգ

մի տաղտկալի միայնութեան մէջ, որ շարունակւում էր {երրորդ} օրից սկսած: Յանկարծ ի՛նչ տեսանեմ. մի մարդ, փաթ

որեւիցէ հարկատուութեան դէպի ՄԵՐ գանձատունը: {Երրորդ}. Թագաւորութեան բնակիչները կարգերի վերայ բաժանելո

ութն հարիւր երկու թուականին Դեկտեմբերի քսան եւ մի {երրորդ} օրում՝ ՄԵՐ Թագաւորութեան երկրորդ տարումը: Բ

ւս, որովհետեւ եւրոպական ընկերութիւնքը երկրորդ եւ {երրորդ} ձեռքից ստանում էին ապրանքը, մինչդեռ Հայը անմիջակ

ւսաց երկրագործի եւ Եւրոպայի մէջ: Եթէ Եւրոպացին, {երրորդ} ձեռքից ստանալով մի ապրանք, որից արդէն քանի մարդի

նոյն իսկ արիւնի հետ, որ է աղբիւր կենդանութեան: {Երրորդ} ՝ քիմիաբար լուծանելով օդը՝ հասկանալու համար, թէ

րկով, որի վերայ կարելի է ժամանակով յաւելացնել եւ {երրորդ} յարկ, եթէ միաբան հիմքը կարող էր երաշխաւոր լինել

ենետիկէն փախուցած աղջկանը պատմութիւնը ընենք: {Երրորդ} ՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ այն աղջկանը համար վանք

էգզադէի երեսը վաղուց դարձել է շինականի տրեխ: {Երրորդ} ՝ Բէգզադէն ունէր մի սիրական գործակատար, որ վերջի

եր լեզուն, երկրորդ՝ հոգով եւ սրտով Հայութիւն եւ {երրորդ} ՝ անձնազոհ սէր դէպի ազգութիւնը, դէպի մեր ազատ կր

ար անուանած) գործի մասին: Այժմ դառնանք դէպի {երրորդ} խնդիրը: §3. Սկայորդու տարածած լուրերը աւելո

եկութիւն էին տալիս մեզ, թէ պատրիարքական գաւազանը {երրորդ} անգամ պիտի յանձնուի Ամենապատիւ Յակոբոս սրբազան Ար

, ոսկին կրկին արժէքի բարձրացած, եւ ահա երկրորդ, {երրորդ} եւ միւս վճարները հետզհետէ, մահի պէս: Ի՛նչ եղաւ

հասարակ քուչա, որ տանս Բիլսէթ եւս յայտնէ: {Երրորդ} տունն է սահմանակից առ յարեւելս Սաքսանլուեան Ստեփա

մոց, զի Ստեփաննոս Յարութիւնեան տան սահմանակից իմ {երրորդ} տանն եւ տան ամենայն սարանջամն, այսինքն աջնասն բո

աւել հարկ է զնոսա խնամել: Գ. ՀԱՏՈՐ. {Երրորդ} պատուէրս յայտնեմ կտակակատարացն իմոց, զի ամենայն

ումս նովաւ ամենայն պարզապէս յայտնի կը լինի։ {Երրորդ} ի վերն յիշեցեալ 80548 ափու ստացուածէ իմմէ, քսան

ոց անուան գիրք տպվի՝ ըստ կերպի իմոյ կողմանէ վերն {երրորդ} հատորի յատկութենում գրեցելոյս։ Բաժին մօրն ի

հանգուցելոյն անուան՝ ըստ կերպի իմոյ կողմանէ վերն {երրորդ} հատորի յատկութենում գրեցելոյս եւ մնացեալ երկու բա

եցաւ երկնքիցը Մի պայծառ աստղ խնդագին: {Երրորդ} օրը շատ սգաւորք Փորեցին մի գերեզման,

րքեր, նոյն օրը պատասխանեցի: 13-ին յայտնեցին ինձ {երրորդ} բաժանման հրամանը իմ աշխատութեանց մասին: 16-ին ն

նշանակ[ուած է] 11-ին: Այսօր ստացայ Հիւսիսափայլի {երրորդ} թիւը: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատ

չստանալը, բ) Բերբ[երի] եւ այլն Փարիզից գալը եւ {երրորդ}, որ ցաւ է ինձ, իր տկարութիւնը. Աստուած վերջերս

զի իւրեանց ընթացքը յարմարեցնեն այս գաղափարին: {Երրորդ}, սաստիկ պատուէր տալ բոլոր եկեղեցականներին, առան

տութեանց վրայ, որ մեր ազգին անհասկանալի է։ {Երրորդ} յանցանք. " Հիւսիսափայլը " ազգային նիւթեր չունի ի

նախատինք նորա երանելի հիմնադրի սուրբ յիշատակին: {Երրորդ}, եթէ վատթար կեղծաւորութեան դիմակի տակ ման եկող հ

ւնենալով, կարողանաք այնտեղ երկար կեանք ունենալ: {Երրորդ}, գլխաւոր սխալն այն է, որ չկամ են ալով առաջին փո

որ կարողանար գործարանին օգուտ բերել բացի վնասից: {Երրորդ} հոգատար Սորան հանգուցեալ պապը արժանաւորութիւ

բրեւ քրէական յանցանք դատապարտում: Վատթա՞ր կիրք: {Երրորդ}. իւր չափազանց կեղծաւորութեամբ նա պաշտպան էր հանդ

կ է ոսկեղէն տառերով այս սուրբ անունս. Ազգասէր: {Երրորդ} շրջան մինչեւ վերջին վրդովմունքի վախճանը Այս

ւրից եւ արդարութիւն պտղաբերեն Աստուծու։ Հայոց {երրորդ} պատմութիւնը) իմ երանելի Ղազարը գրեց. այս պատճա

ւթիւնք, երկրորդ՝ գրել է մի քանի ծանօթութիւնք եւ {երրորդ} ՝ մի յառաջաբանութիւն։ Պ. Էմինի այս երեք տեսա

արող։ § 9. Փարպեցին ինքն է եղել առաջինը, որ {երրորդ} է կոչել իր Պատմութիւնը՝ առաջին համարելով Ագաթանգ

կոպոս, միւս գաւառների եպիսկոպոսների կարգում։ {Երրորդ} ՝ Սամուէլ կաթողիկոսից յետոյ 502 թ-նի կաթողիկոս նս

կարդացողը, կարող է տեսնել առանց մեր ասելու։ {Երրորդ} ՝ մեր բոլոր պատմութեան մէջ, որքան մեզ յայտնի է,

առիթ տէր Աղան քո տեառն քեռի էր " (եր. 41)։ {Երրորդ}, որ ասում է Փարպեցին, թէ ինձ քո տունը տարիր ոչ

ունէին հին լեզուին, օրինակ՝ բերեմ բայի կատարեալի {երրորդ} դէմքում ասում էին ի բեր փոխանակ եբեր, նոյնպէս դնե

ես հոգալ, նախ, Ռօմ, երկրորդ, անգլիական ճին, {երրորդ}, Կօնեակ, չորրորդ, Սարեպտի բալասան, միւս ինչ ո

տարրական մարմիններից Ջեբերը խոստովանում էր եւ մի {երրորդ} մարմին - մկնղեղը). այսպէս տեսանելով բոլոր մետալ

տնել իւր ուրախութիւնը եւ յաջողութիւնը, որովհետեւ {երրորդ} մարդ կար այնտեղ, որից թաքուն էր, գոնէ համարում

ներհակութիւն դէպի փերիները, ուստի փոխի՛ր տղան եւ {երրորդ} անգամ կարդայ, անպատճառ կը գան: Ինչ որ ունիս հար

գնալու օրը, երկրորդ, գործերս դեռ չեմ աւարտել, {երրորդ}, դստերս հիւանդութիւնը... - Առաջինը, - կտ

նը եւ վճիռը. երկրորդ, ձեր գործերը վերջ չունին. {երրորդ}, մեր դուստրը ամառանոցում աւելի հնար կ'ունենայ իւ

ին, որի մէջի հեղանիւթը եփւում էր ահա, եւ երբեմն {երրորդ} պառաւի երեսին, հասկանալ կամելով նորա միտքը նորա

ում, Կառած, կապած, թէ արձակ: Պառաւները {երրորդ} անգամ աւարտեցին իւրեանց երգը եւ պտոյտ գալը, եւ ի

գ յայտնի է, որ 1712 թուականին Կլեմենտ տասն եւ մի {երրորդ} Պապը հաստատեց Մխիթարեան միաբանութիւնը, որ այնուհ

օնը, երկրորդը՝ լուսաւորութիւնը։ Թէեւ կարելի էր {երրորդ} աղբիւրի տեղ դասել եւ քաղաքականութիւնը, բայց քաղա

Անցանենք այժմ քննել Մխիթարեանց բարոյականութեան {երրորդ} աղբիւրը, որ է պապական քաղաքականութիւնը։ Վաղ

, Կօնդարինի Կարդինալի ձեռքով առաջարկուեցաւ Պաւլոս {երրորդ} պապին հաստատութեան համար, այն աշխատասիրութիւնը,

ազան իրողութենների մէջ։ Յառաջենք այժմ դէպի ճառիս {երրորդ} գլուխը, ուր պիտոյ է քննուի նոցա գործունէութիւնը

ոչ ենթարկի կրաւորաբար նորին, ներգործութեան, եւ {երրորդ} ՝ զի հնար էր հետզհետէ խօսիլ նոր հայախօսութեամբ կի

ի գրքի մէջ գտանում ենք հետեւեալ բաները. աղօթելու {երրորդ} կերպը բաղկանում է փոքր ինչ բառերի ու աղօթելու ժամ

այսինքն՝ անդամների եւ աշակերտների), յաւելացրեց {երրորդ} աստիճանը եւս՝ " Արտաքին Յիսուսեան " (jésuites e

վողներ, որոնք կատարում էին ամենաստոր պաշտօններ։ {Երրորդ} աստիճանակարգը բաղկանում էր ժողովողներից։ Այս աստ

ւս օր աշխատող երիտասարդներից մինի այգին բանալու, {երրորդ} օր մի ուրիշ եւ այլն: Այս սկզբունքը մեծ խորհուրդ

ծքին։ Այս միայն հայոց խելօք պարոններն են, որ 19 {երրորդ} դարու մարդերը կամենում են լուսաւորել 5 դարու լեզո

որի համար ուսումը եւ գիտութիւնը մի երկրորդական, {երրորդական} բան էր, որ իւր հոգու բոլոր զօրութիւնը լարել եւ տ

գէ, ընդ ձեռն օրէնսգէտ պ. Պալի, ի վերջէ՝ 14/26 {երրորդէ} աւուր ամսեանն Յունիսի ընկալայ զպատասխանի, եթէ չկ

սեմ միայն, որ ես երկու նամակ ստացել եմ Ձեզանից, {երրորդը}, որ ասում եք, իմ ձեռքը չէ հասած: Այն ոտանավորն

Քո գրած նամակներդ, երկուքը պ. Նազարյանցի վերա, {երրորդը} պ. Բերբերյանցի ձեռքով, ստացա անկորուստ: Երկար

վերստին նաւ նստեց, իւր հայրենիքը վերադառնալու: {Երրորդը} գրագիր մտաւ մի վաճառականի հաշուետնում: Միւսերն ե

թենից մինչեւ վերակացուի հրաժարուիլը. երկրորդը եւ {երրորդը} ահա՛ ըստ կարգին: Գործարանի երկրորդ շրջանը մինչեւ

անց, միւսը Հռիփսիմեանց նահատակուած տեղերում, եւ {երրորդը} ՝ նոցա բնակարանի տեղում, հնձանի մօտ, ուր նահատա

ր շարժողութեան ", երկրորդը ` " հակառակութեան ", {երրորդը} ` " դարձման ", իսկ հինգերորդը ` " միջական"։ Նո

օրէնքների մէջ զտանում ենք միայն այո՛, կամ ո՛չ. {երրորդը} չկայ: Չմոռանան այս խօսքը այն ազգասէրքը, որ իւրե

անութիւն): Այս բաները վերաբերւում են Ներսէս {Երրորդի} ժամանակակից անցքերին: Ո՛ր Հայը, որ փոքրիշատէ կա

. Խուդաբաշեւի սխալանքը պատմութեան ընդդէմ: Ներսէս {Երրորդի} օրով բոլոր ազգը պահանջեց Կաթողիկոսից, որ սա անխա

էր Ֆրանսիայի թագաւորական իշխանութեանը, Հենրիկոս {երրորդի} եւ Հենրիկոս չորրորդի ժամանակ. Անգլիայի Ազնուապետ

երկրորդն՝ ընդդէմ դենին Պարսից եւ քաւդէից նոցին, {երրորդն} ՝ ընդդէմ իմաստնոց յունաց, եւ չորրորդն՝ ընդդէմ Մ

լսելու, թող լսէ: ԿՏԱԿ ՀԱՄԱՐ 1 ԱՄԵՆԱՍՈՒՐԲ {ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻԻՆ} ԵՒ ՄԻ ԱՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՐ ԵՒ ՈՐԴԻ ԵՒ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳԻ

րաւէր, երկրորդում ` ցամաքում բնակուողներին, իսկ {երրորդում} ` որոնք ծովերում էին բնակւում: Յանկարծ կատուն

եղան քաջամոյն։ Զանօսրութիւն պարզ օդոց ես գունեցի {երփնորակ}, Ընդ ազգ մարդկան Աստուծոյ յանդարձ ուխտի նշա

], ապահովեալ 101 Պատգամ[աւորաց], ի մասին եկեղ[ {եցական]} դրամոց, ապահովեալ 102 Հայրապետեանցին 103 Մա

ացող բայերի կատարեալի եւ ապառնու վերջաւորութիւնքը {եցի} եւ եցից է։ Կարող են մեզ վրայ ծիծաղել, թէ այդ ին

յերի կատարեալի եւ ապառնու վերջաւորութիւնքը եցի եւ {եցից} է։ Կարող են մեզ վրայ ծիծաղել, թէ այդ ինչ ասելու

իւրեանց, յոր սերտ բեւեռեալ ունին զմտադրութիւն, {եցոյց} զինքն գլխովին հայացեալ եւ մերժեալ զաղանդ կաթոլիկա

ւ թանգարանաց ի վերջոյ հանեալ զընդհանրական մատեանն {եցոյց} ինձ թէ յօրէ անցանելոյ տանն ի ձեռս Ադմինիստրացիօն

հետէ զրկեալ ի տեսութենէ Ձերմէ, ի թախիծ համակիմ, {եւ} ոչ զոք գտեալ իմ սրտակից, որպէս Ձերդ եղբայրութիւն

եան չուեաց ի Տփղիս հրամանաւ վեհափառ կաթողիկոսին, {եւ} ես մնացի ամենեւին որբ՝ ի բարեկամաց: Բովանդակեսց

Բովանդակեսցուք արդ զդաշտս Ափրիկոյ ի քարտէզ նամակի {եւ} զլճակն Ասիոյ ի նիւթ սեւակի, զանտառս Կովկասու ի գ

րոց քաղաքացեաց, որք գոլով ինքեանք յիմարք, զնոյն {եւ} զորդիս իւրեանց տուեալ յաշակերտութիւն ումեմն Մկրտչ

ք ոմանք անաստուածք բերին ի Ղրիմու զայր այն յիմար {եւ} լատինադաւան եւ եդեալ զնա դաստիարակ ի վերայ լուսաւ

ածք բերին ի Ղրիմու զայր այն յիմար եւ լատինադաւան {եւ} եդեալ զնա դաստիարակ ի վերայ լուսաւորչածին որդւոց

, որոց տէր Յիսուս յանաչառ դատաստանի իւրոյ դատիսցէ {եւ} իւրաքանչիւրոց զգործոց իւրեանց հատուսցէ: Կաթո

պովի էարկադրել զեկեղեցականս՝ զնորընծայ քահանայս {եւ} զտիրացուս, գալ եւ ուսանել զարհեստ քերականութեան

եղեցականս՝ զնորընծայ քահանայս եւ զտիրացուս, գալ {եւ} ուսանել զարհեստ քերականութեան: Գրէ առաքեալն. "

, որ ընդ իշխանութեամբ, ի հնազանդութեան կացցէ"։ {Եւ} զայս հպատակութիւն ցուցանեալ մեր Հայրապետին, հաճե

զի այս ծառ չորարմատ, չունէր տալ զպտուղ ինչ: Ինչ {եւ} իցէ, այժմ ամենայն հոգեւորականք երթան առ նա, այլ

է շարադրեալ եմ " զՄարդեղութիւն Քրիստոսի ", որպէս {եւ} դուք տեսեալ էք. խնդրեմ ի քէն յայտնել ինձ, կարել

, զի իցէ թէ ստացեալ էք զգիր իմ, գրեալ ի 5 փետր. {եւ} տակաւին զպատասխանիս ոչ գրէք. եւ ես գլխովին տատան

գրեալ ի 5 փետր. եւ տակաւին զպատասխանիս ոչ գրէք. {եւ} ես գլխովին տատանեալ ի մտայոյզ խռովութեան յոգիս եղ

ն տատանեալ ի մտայոյզ խռովութեան յոգիս եղէ ապաստան {եւ} մինչեւ ցայժմ չստացեալ զպատասխանին, ի մեծի տրտմու

մեծի տրտմութեան տարուբերիմ: Խնդրեմ գրել ինձ զգիր {եւ} յայտնել զայն ամենայն, զոր յառաջնում նուագի գրութ

ենայն, զոր յառաջնում նուագի գրութեանս գրեալ էի, {եւ} եթէ ձերդ եղբայրութիւնն ո՛չ ստացեալ իցէ զայն, յայ

այն չգտանի անդ եպիսկոպոս, վասնորոյ առ քեզ գրեմ, {եւ} զժամանակ օծութեան կաթողիկոսին. նոյնպէս հայցեմ գր

ն փախուստի Սերկէյ Մարտինիչի, տէր Մարտիրոսի փեսին {եւ} զկնքեալն զկրպակ նորին արքունի կնքով: Բազումք համ

էսք յԷջմիածին: Զայսմանէ եւս տացես զտեղեկութիւն, {եւ} ես մնամ ակնապիշ գրութեան ձերում, Խոնարհ Մի

անց Տիրացու Գէորգ Պետրոսեանն ողջոյն նուիրէ {եւ} ամենայն ընտանիք ձեր ողջ եւ առողջ են: Խնդրեմ զպատ

տրոսեանն ողջոյն նուիրէ եւ ամենայն ընտանիք ձեր ողջ {եւ} առողջ են: Խնդրեմ զպատասխանին գրեսջիք: Ի Նախի

ն յոյս՝ յետ բազմօրեայ ակնկալութեան այսօր լնանի, {եւ} մենք տեսանեմք զքաջ Հովիւդ մեր՝ զօծեալդ Աստուծոյ

ս Տէր մեր, դու ես Օծեալ մեր, դու ես Փրկիչ մեր, {եւ} զքեզ օրհնեսցեն անձինք մեր: Եւ այսօր ի շնորհաբեր

դու ես Փրկիչ մեր, եւ զքեզ օրհնեսցեն անձինք մեր: {Եւ} այսօր ի շնորհաբեր գալստեան քում բերանք մեր եւ սիր

ր: Եւ այսօր ի շնորհաբեր գալստեան քում բերանք մեր {եւ} սիրտք լցեալ խնդութեամբ, աղաղակեն. " Օրհնեալ եկե

զայս, օրհնեա՛ զժառանգութիւնք քո զայս, հովուեա՛ {եւ} բարձրացո՛ զսա յայսմհետէ, զի սա է ժողովուրդ եւ խա

ա՛ եւ բարձրացո՛ զսա յայսմհետէ, զի սա է ժողովուրդ {եւ} խաշն արօտի քո, որ աղաղակէ առ քեզ հոգւով. " Ովսա

այ բարձրելոյդ"։ Ընկալ ի տեղի սաղարթեալ ձիթենւոյ {եւ} ոստոց արմաւենեաց զմեզ զամենեսին յորդեգրութիւն եւ

եւ ոստոց արմաւենեաց զմեզ զամենեսին յորդեգրութիւն {եւ} եղեալ մեզ առաջնորդ ըստ հոգւոյ ու ըստ մարմնոյ՝ հա

անդերձեալ ես զմեզ մատուցանել, ասելով. " Ահա՛ ես {եւ} մանկունք իմ"։ Ձերդ բարձու սրբազնութեան ամ

ռավարութեան, զխնդիրս զայս շարադրեցի, պարզագրեցի {եւ} ստորագրեցի: Միքայել Ղազարեան Նալբանդով Բնո

Ւ ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷԻ ԹԵՄԱԿԱԼ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ {ԵՒ} ԱՍՊԵՏԻ Խոնարհագոյն խնդիր Թեպետ ես ի 10-էն մ

րամատոյց լեալ էի ի հոգեւոր կառավարութիւնն տեղւոյս {եւ} յանդիման կացուցեալ զարձակման վկայագիրս զոր տուեալ

ւնն յաղագս մտանելոյ ի հոգեւորական կոչումն, որպէս {եւ} յիշեալ կառավարութիւնն առաջարկեալ էր զայնմանէ Ձերդ

զայնմանէ Ձերդ բարձու սրբազնութեան զոր նոյն օրինակ {եւ} Ձերդ բարձր սրբազնութիւն յայտնեալ էր լուսաւորչական

ւէր խոլերայն ըմբռնեաց զիս ի ճանկս իւր, զոր թէպէտ {եւ} ողորմութեամբն աստուծոյ ազատեցայ ի մահուանէ՝ բայց

նէ՝ բայց հետք ճիրանաց անագորոյն ախտիս թալկութիւն {եւ} մինչ անգամ նուաղումն սրտի մնաց ի վերայ իմ, զոր զ

ամսօրեայ ժամանակի յետ ծախելոյ զբազում ինչս բժշկաց {եւ} դեղորէից վերջապես հաստատեցաւ ի վերայ իմ մնալով ան

ջապես հաստատեցաւ ի վերայ իմ մնալով անբոյժ, ուստի {եւ} չկարեմ ամենեւին մնալ ի հոգեւորական կոչման, վասնո

րեմ ամենեւին մնալ ի հոգեւորական կոչման, վասնորոյ {եւ} կամ իմ վերստին մտանել ի թիւս հարկատու անձանց կայս

թէ չէ կարգադրեալ, ոչնչացուցանել զառաջին գործն իմ {եւ} յետս առաքել զարձակման վկայագիրս, զի ես լինելով ը

լով ըստ առաջնոյն հարկատու անձն ամենողորմած կայսեր {եւ} արձակեալ ի հոգեւորական կոչմանէ գտից զայլ եղանակ կ

յ9 օգոստոսի Ի Նախիջեւան 1849 6. ԳՐԻԳՈՐ {ԵՒ} ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՆԵՐԻՆ ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԵՂԲԱՐՑ ԻՄՈՑ ԳՐԻԳ

Ց ՆՈՒԻՐԵՄ ԵՂԲԱՅՐԱԿԱՆՆ ՈՂՋՈՅՆ, Ձեր գրած գիրերն {եւ} Կայանուշինն ստացա ի 5 հունվարի եւ կարդալով հասկաց

Ձեր գրած գիրերն եւ Կայանուշինն ստացա ի 5 հունվարի {եւ} կարդալով հասկացա մեջի գրվածներն, եւ ես ալ հուսով

ի 5 հունվարի եւ կարդալով հասկացա մեջի գրվածներն, {եւ} ես ալ հուսով եմ, որ դուք ալ իմ ամենայն փոշտի գրա

ժար պան է հեմ կսկիծի հանդիպել, հեմ ճամբա քալել, {եւ} մանավանդ կլսիմ որ Խառքովա խայրախը թանկ է տեյին,

հանդիպեր, զերե 1 ամիսեն շուտ աժըննալու է խայրախը {եւ} հոռչիկը, ռամաշկան, դիֆտիկը, մեհլեմը, անկլիցքի

ն կնային, թե աճաբ այդ նավերն ե՞րբ կուգան դեյին, {եւ} երբ որ գան նե, ես առաջի փոշտիվ իմաց կուտամ իրեն

րբ որ գան նե, ես առաջի փոշտիվ իմաց կուտամ իրեն, {եւ} ինքս ալ կերթամ քամեռսկի սուտը, ամեն նավը բոտրադ

արը այսպիսով գտանք, ամմա արի նայինք վեզիր յաղիին {եւ}, մամաս կեբերնը չոփեչինիին բանը այս տեղը շատ թանկ

մամաս կեբերնը չոփեչինիին բանը այս տեղը շատ թանկ է {եւ} Ստամպոլ ալ չիքա, ասեք անոր բանը թող հոգա: Եվ այ

խնդրեմ ինձի շուտով գրեք, որ ես ալ միամիտ ըլամ, {եւ} ասկեց առաջ Սերոբին թուղթ գրիլ էի ձեր թղթի մեջն,

ն օր աչքին տիմացն չէր ըլար, ինձի տեղով հայտնիք, {եւ} թե հոքու բան արա՞վ թե չէ, եւ այլն: Բավ է:

նձի տեղով հայտնիք, եւ թե հոքու բան արա՞վ թե չէ, {եւ} այլն: Բավ է: Եթե կամիք իմ որպիսությունս հար

իք իմ որպիսությունս հարցանել, փառք աստուծո, ողջ {եւ} առողջ եմք ամենեքյանքս, եւ սրբազան հայրն ալ նմանա

լ, փառք աստուծո, ողջ եւ առողջ եմք ամենեքյանքս, {եւ} սրբազան հայրն ալ նմանապես: Տեղիս հավան թե կա

ցանել՝ տաք է, մեկ երկու շաբաթ առաջ քիչ մը ցրտեց {եւ} բուք եկավ, այժմ տաք է, փառք աստուծո: Ծանի՛

իմ, Գրիգոր Ղազարյան: Սրբազանն այս փոշտի Պապային {եւ} Մկրտիչ վարդապետին գիր գրից, որ թաթիմորիին Կարապե

ֆիլանս ֆիլան մարդու ոտքը կատարյալ կառողջացունում {եւ} չառողջացուցած ետ չիմ գալ, այսքան: Շատ կխնդրիմ ձ

ան: Շատ կխնդրիմ ձեզի, որ ինչպես ըլլա նե, խրկիք {եւ} իրեն ասիք, որ նրա ոտքը ոսկորը կպած է. միմիայն ո

որը կպած է. միմիայն ուռած է, նարա այս ուռուցքեն {եւ} կոճն կցավի: Ատոնց համար է, ես գիտեմ, որ ան նար

մ, որ ան նարա համար բան չէ, սրբազանը նարա գալու {եւ} երթալու խարճն քաշելեն ետեւ, իրեն ալ լավ կշահե,

ղմանե ալ միամիտ արեք իրեն, թեք նա կատարյալ անե, {եւ} սրբազանը, ինչպես գրել է նե, ճամփու խարճն փոշտին

նեթ կըլլա, 60 կըլլա կամ ավելի, արդի հեսապ կանիք {եւ} կուտաք եւ իրեմեն փողը ստացածին ձեռագիր թող տա, ե

, 60 կըլլա կամ ավելի, արդի հեսապ կանիք եւ կուտաք {եւ} իրեմեն փողը ստացածին ձեռագիր թող տա, եւ դուք առա

ւ կուտաք եւ իրեմեն փողը ստացածին ձեռագիր թող տա, {եւ} դուք առաջին փոշտիվ մեզի խրկեցեք, կամ Ավետիքին գր

ին փոշտիվ մեզի խրկեցեք, կամ Ավետիքին գրիլ տվեք, {եւ} մեք փողն, ո՛րքան է նե, անպատճառ առաջի փոշտով կխ

տարիք տեսեք, որ ուրիշ սեմթե խափանողներ չըլլան, {եւ} շատ վայրեթ արեք, որ շուտով ճանապարհ մանիք եւ մին

ն, եւ շատ վայրեթ արեք, որ շուտով ճանապարհ մանիք {եւ} մինչեւ այս ամսույս 25-ին հոս գա, հասնի կամ, եթե

ք, թուղթ առնուք, ճամբու խարճ տաք, խրկիք շուտով {եւ} իրեն ձեռագիրներն ստրախավոյ գիրով մեզի հասցէնուք:

Խազարոս եղբայր, գրած բանիդ շատ աղեկներն կան հոս {եւ} շատ աղեկն կառնում ես ու հոսեն կհանիմ կտանիմ Քիշնե

խրկեցի, միամիտ եղիր: Ես հոսեն շատ լավն կառնում {եւ} կտանիմ Քիշնեւ, հոնեն կխրկիմ: Դուն խնդրեմ, գիրդ

ւ, հոնեն կխրկիմ: Դուն խնդրեմ, գիրդ մի՛ պակասեր {եւ} թաթիեորիի բանին դուն ալ օր չանցուցած հետեւե:

տոր համար սիրտերն թող չի ցավի, նա նոցա շատ կսիրե {եւ} այլն: Մեր ամենայն ընտանյացը եւ ազգականաց, ե

ոցա շատ կսիրե եւ այլն: Մեր ամենայն ընտանյացը {եւ} ազգականաց, եւ հարցանողաց նվիրեմ զիմ ողջույնն, ո

ւ այլն: Մեր ամենայն ընտանյացը եւ ազգականաց, {եւ} հարցանողաց նվիրեմ զիմ ողջույնն, ողջ լերուք:

պովեանց, ի լինելն տակաւին ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին {եւ} յառաջ քան զքահանայանալն իւր մատուցեալ է նորին վեհ

ն իւր գրեցեալս, որպէս թէ յինէն առ ինքն գրեցեալ, {եւ} երկրորդ լսեմ այժմ զի այնոքիկ թուղթք իբր ըստ յանձն

ան աղայ Յարութիւն Խալիպովն սակս քննութեան, որպէս {եւ} նորին ազնուութիւնն պահանջեալ է ի դմին Ատենէ յիմմէ

եալ է ի դմին Ատենէ յիմմէ կողմանէ զպատգամաւոր ոք, {եւ} որովհետեւ կայի ի հեռաւոր բացակայութեան՝ առ այն մ

Իմ տեառն աստուծոյ յաջողութեամբ հասեալ աստանօր {եւ} իմացեալ զայնց ամենից՝ մնացի ապաքէն յապշութեան թէ

մ ունեցեալ զգրութիւն ընդ Բարսեղ քահանային, ուստի {եւ} պարտաւորեալ գտա այսու իմով յատուկ խնդրագրով ծանու

կենաց չեմ ունեցեալ ընդ Բարսեղ քահանային զգրութիւն {եւ} ո՛չ իսկ զծանօթութիւն: Վասն որոյ ամենախոնարհա

ին, թէ՝ այդոքիկ գրութիւնք յումմէ՞ արդեօք ստացաւ {եւ} ե՞րբ, եւ ուստի՞ ստուգեաց թէ իմ էր գրեալ, թէ ու

յդոքիկ գրութիւնք յումմէ՞ արդեօք ստացաւ եւ ե՞րբ, {եւ} ուստի՞ ստուգեաց թէ իմ էր գրեալ, թէ ունիցեա՞լ էի

ստի՞ ստուգեաց թէ իմ էր գրեալ, թէ ունիցեա՞լ էի ես {եւ} երբեմն ընդ ինքեան զգրութիւն, կամ ինքն ընդ իս, ե

ւ երբեմն ընդ ինքեան զգրութիւն, կամ ինքն ընդ իս, {եւ} երկրորդ խնդրեմ՝ զկնի պատկանաւորն հետազօտութեան տ

Միքայէլ դպիր Նալպանտեանց Ի 8 մարտի 1850 ամի, {եւ} Նախիջեւան 8. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌ

ց զտողեալն ի 29-էն մարտի սոյն ամի ընդ համարօք 217 {եւ} 218, ընկալայ պարտուպատշաճն յարգութեամբ, սակայն

Ես ամենախոնարհաբար խնդրեմ դատ առնել ընդ մէջ իմ {եւ} քահանային Բարսեղի համաձայն սրբազան օրինաց տէրութե

ական հրովարտակաւ ծանուցելոց ղեակ՝ ամենայն անձանց {եւ} դատաստանատանց, որով եւ եթ իւրաքանչիւր զրկեալ յու

լոց ղեակ՝ ամենայն անձանց եւ դատաստանատանց, որով {եւ} եթ իւրաքանչիւր զրկեալ յուսայ փրկութեան, քանզի նա

էր գրողն ինքեան զգիր, թէ Ուստայեանն...... {եւ} թէ Նալպանտեան դպիր չէ գրեալ առ ինքն զգիր։ Ինքն գ

եան դպիր չէ գրեալ առ ինքն զգիր։ Ինքն գոլով ծնեալ {եւ} սնեալ ի սմին քաղաքի նամանաւանդ բազմաժամանակեայ պա

անդխտութեան նորա չէին աւելի յայնժամ, քան զերիս. {եւ} յընթացս նոյնքան ամաց ի չգոյէ դպրի ընձիւղել անմարթ

յունկանէ, քարոզեսցի ի վերայ տանեաց ", վասն այն {եւ} բազմախարդախ հեղինակութիւն քահանային Պոպովեանց աստ

երկապարանոց յայտնի, որ տակաւին անգէտ գտեալ զինէն {եւ} զիմս մականուանէ հայրենւոյ որ է Նալպանտեան, որպէս

զիմս մականուանէ հայրենւոյ որ է Նալպանտեան, որպէս {եւ} գտանի արձանագրեալ ի րեվիզսկի սկազկային ութերորդ ա

տի ի կոչումն հոգեւոր զորմէ գտանի ի կառավարութեանդ {եւ} գործ եւ յորջորջէ զիս Ուստայեան, որ օտար է ըստ ամ

ումն հոգեւոր զորմէ գտանի ի կառավարութեանդ եւ գործ {եւ} յորջորջէ զիս Ուստայեան, որ օտար է ըստ ամենայնի ի

գոլ հեղինակ այդօրինակ անպատեհ գրագրութեանց, որով {եւ} յայտնեցան այդօրինակ անկանոն գրութիւնքն, եւ ո՛չ

որով եւ յայտնեցան այդօրինակ անկանոն գրութիւնքն, {եւ} ո՛չ զայլ ոք, վասն զի եթէ չէր ինքն հեղինակ եւ գրո

, եւ ո՛չ զայլ ոք, վասն զի եթէ չէր ինքն հեղինակ {եւ} գրող՝ կարեր ասել զճշմարիտն, սակայն գոլով իսկապէ

թէ ինքն գտանէր յերկբայս զգրողէն թէ Նալպանդեանն էր {եւ}. թէ Ուստայեանն նա զի եւ ո՛չ անգամ ճանաչէր իսկ զն

գրողէն թէ Նալպանդեանն էր եւ. թէ Ուստայեանն նա զի {եւ} ո՛չ անգամ ճանաչէր իսկ զնա՝ անհրաժեշտ հարկի ենթակ

ռ կառավարութիւնդ ի քննել առ ի զգրողն ածել ի յայտ {եւ} ո՛չ նորանոր ճարտասանութեամբ անասելի հեգնութեամբ ո

անասելի հեգնութեամբ որ ո՛չ է վայել կոչման իւրոյ {եւ} աստիճանի գրել առ մասնաւոր անձինս հրատարակել զայդպ

ճանի գրել առ մասնաւոր անձինս հրատարակել զայդպիսիս {եւ} վերջապէս հասուցանել եւ ի մաքուր լսելիս նորին աստ

ձինս հրատարակել զայդպիսիս եւ վերջապէս հասուցանել {եւ} ի մաքուր լսելիս նորին աստուածարեալ վեհափառութեան

խտացելոյն, ես, իբրեւ եղբայր նորա հարազատ, նոյն {եւ} որդի ծնողի նորա, իմոյս երախտաւորի, սովին դոյզն

գերամաքուր աղօթից ձերոց, մնամ կատարեալ յարգանօք {եւ} խորին վերապատուութեամբ: Ձերոյին բարձրապատուու

տէր Գեորգին, որ ձեզի միամիտ անի վասն ձեր որդեկին {եւ} կարելի է որ մինչեւ ցայսօր ասած էլ լինի, միայն ես

ազան Հայրն ձեր գիրն ստանալով, կրկին գրեց աղայենց {եւ} անդառնալի միջնորդեց, որ անպատճառ ընդունին, եւ մ

ց եւ անդառնալի միջնորդեց, որ անպատճառ ընդունին, {եւ} միամիտ եղէք, որ կ՚ընդունին, եւ թե այսու եւս չըն

ատճառ ընդունին, եւ միամիտ եղէք, որ կ՚ընդունին, {եւ} թե այսու եւս չընդունին, քսան անգամ եւս կգրենք դա

թողուլ, որ դուրս մնայ, բայց մինն ալ բաւական է, {եւ} այն սկիզբն, որ դուրս մնացել է, պատճառն է Խաչատո

ն Պետերբուրգ չիգտնուիլն, որ գնացել էր զակրանից, {եւ} միամիտ լինիք, որ սրբազան հայրն միշտ իր շնորհը ձե

ն միշտ իր շնորհը ձեր վրայէն պակաս չանի, նույնպէս {եւ} իմս նուաստութիւն որքան որ կարողանամ միշտ վասն ձեր

իշտ վասն ձեր լավութեան աշխատող եմ, լերուք միամիտ {եւ} թէ մէկ հարկաւոր բան կ՚ունենաք, գրեցեք ինձ անթագո

վեհն յատուկ հրամայեաց ինձ իրազեկ առնել զձեզ, ահա {եւ} ես ըստ նորին պաշտելի հրամանի, ծանուցի ձեզ յուրախ

լի հրամանի, ծանուցի ձեզ յուրախութիւն սրտից ձերոց {եւ} ձերայնոց: Մեք շնորհիւ արարչապետին աստուծոյ գտ

ետին աստուծոյ գտանիմք համայնովք յողջութեան վիճակի {եւ} ցանկամք զի եւ դուք ի նոյնպիսին մշտնջենաւորեսջիք զ

գտանիմք համայնովք յողջութեան վիճակի եւ ցանկամք զի {եւ} դուք ի նոյնպիսին մշտնջենաւորեսջիք զաւուրս կենաց ձ

ջենաւորեսջիք զաւուրս կենաց ձերոց ի քաջողջութեան: {Եւ} այլովք յանձնարարեալ զիս յօժանդակութիւն աղօթից ձեր

Զգրութիւն Ձեր ընկալայ որ ի 18-էն դեկտեմբերի, {եւ} ծանուցեալ զքաջառողջ դրութենէ ձերմէ ուրախ եղէ, առ

եզ իբրեւ զամրագիր կամ դոկումենտ: Դրութիւն մեր {եւ} առողջ. գոհանամք զաստուծոյ. զի մարդասիրութեան նո

առնային կամ գարնանային, դեռ չեմք տեսեալ զցուրտ, {եւ} ոչ անգամ զգեցեալ զմուշտակ. տէր Յարութիւն եւ տէր

րտ, եւ ոչ անգամ զգեցեալ զմուշտակ. տէր Յարութիւն {եւ} տէր Աւետիս հարց պատրաստ էի մատուցանել զձեր ողջոյն

ն առ աստուած փոխեցաւ, տէր Գրիգորն մերձ ի մահ է. {եւ} գտանի ի Դուպաuար առ ոտս բժշկին, եւ տէր Յարութիւն

երձ ի մահ է. եւ գտանի ի Դուպաuար առ ոտս բժշկին, {եւ} տէր Յարութիւն գտանի ի շրջակայ գիւղօրայս քանզի տէր

ւթիւնն կարօտ է աստուածային օգնականութեան: Այնպէս {եւ} Աղքերմանոյ տէր Բաղդասարն գտանի հիւանդագին. այս ա

Բեսարաբեայ կոխածին պէս, քահանայք թարաքը էլլան, {եւ} այլն): Չունիմ զայլ ինչ ծանուցանել, միայն ի

): Չունիմ զայլ ինչ ծանուցանել, միայն ի սրտէ {եւ} յանկեղծ հոգւոյ ցանկալով ձերոյին հայրութեան զբարեբ

յ ցանկալով ձերոյին հայրութեան զբարեբաստիկ կեանս, {եւ} առողջութիւն, մնամք ապաստանել յօժանդակութիւն աղօթ

1852 Քիշնեւ Շնորհաւոր եղիցի մուտ նորոգ տարւոյս {եւ} տօն հրաշափառ ծննդեան եւ յայտնութեան տեառն մերոյ ե

եղիցի մուտ նորոգ տարւոյս եւ տօն հրաշափառ ծննդեան {եւ} յայտնութեան տեառն մերոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոս

ւ տօն հրաշափառ ծննդեան եւ յայտնութեան տեառն մերոյ {եւ} փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի: 13. ՄԱՏԹԷՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏ

ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՅ {ԵՒ} ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԱՍՊԵՏԻ Միքայէլ դպրէ Ղազարեան Նալբան

մ, ի 9-էն ամսոյս համարաւ [բաց] առաքելով ընդ այնմ {եւ} զճանապարտական անցաթուղթ վասն գնալոյ յԷջմիածին, ծ

նալ յէջմիածին, համաձայն հրամանաց նորին սրբութեան {եւ} Սինօդին: Ի հետեւումն այսունակ հրամանի, վիճա

նս ի հանգամանաց գործոյն, որոյ վասն կոչեմս յաթոռն {եւ} զոմանս ի հանգամանաց իմոց, որովք ո՛չ մարթանամ ես

ակային ատենին, հիմնեալ ի հրամանն նորին սրբութեան {եւ} Սինոդին Էջմիածնի: ա. յամի 1845 յամսեանն նոյե

Սիմոնեան տնօրենութեամբ վեհափառ Հայրապետին, յորմէ {եւ} հրամայեցաւ բոլոր հոգեւոր դասուն ընդ ձեռն Նախիճեւա

օրէնութեանց սմօթրիտելին Ուեզդնի վարժատան Ռոստովու {եւ} դիրեկցիային Թաղանրօգու, մնաց ընդերկար, ցգալուստ

ցգալուստ վեհափառ Հայրապետին ի Նախիջեւան, անգործ {եւ} թափուր յուսուցչական իրաւանց, այլ յորժամ գալուստ

ին սրբութեան բարեբաղդ կացոյց զՆախիջեւան, յայնժամ {եւ} Սիմոնեանն, ըստ ընդաբոյս խաբեբայութեան հայ կաթոլի

զի էին սովորութիւն է նոցա, ընդ ենթարկիլն որպիսի {եւ} իցէ նեղութեան, ցուցանել զինքեանս բարեկամ Հայոց ա

նս բարեկամ Հայոց ազգի, յորմէ անկեալն են, թերեւս {եւ} ուղղափառ Հայ, որպէսզի հասցեն նպատակի իւրեանց, յ

ունին զմտադրութիւն, եցոյց զինքն գլխովին հայացեալ {եւ} մերժեալ զաղանդ կաթոլիկաց, ապացոյց այնմ բերելով զ

բել զպարզամիտսն ի հասարակութեան հայոց Նախիջեւանայ {եւ} առագաստել զիւր կաթոլիկութին, զի մի՛ խտրութիւն ին

կութին, զի մի՛ խտրութիւն ինչ ծագեսցի ընդ մէջ իւր {եւ} նոցա: Յետ այսր ամենայնի ես ընդ այլոց հոգեւորա

ի հակառակութիւն նորա ընդ ուղղափառ եկեղեցւոյ Հայոց {եւ} զանարգանս, որք ո՛չ մի անգամ վիժէին ի բերանոյ նոր

սուրբ անուան Առաքելական եկեղեցւոյ Հայոց, նոյնպէս {եւ} զապարդիւն նորին դաստիարակութիւն, որ առեալ էր յան

առեալ էր յանձին միմիայն առ ի գտանել զաւուրն պարէն {եւ} առ ի ունել զիրաւունս ընդ անուամբս հոգեւոր ուսուցչ

կամ յամի 1846, կամ 1847, զորոյ չունիմ օրինակն, {եւ} առաւել քան զայս, առ ի ծածկել զարժանաւոր նախատինս

զգուշացուցանել զնա ի թշնամանելոյ զեկեղեցին Հայոց {եւ} նախատել, եւ արհամարհել զնորին աղանդ միանգամայն ե

ել զնա ի թշնամանելոյ զեկեղեցին Հայոց եւ նախատել, {եւ} արհամարհել զնորին աղանդ միանգամայն եւ զխաբեբայութ

ւ նախատել, եւ արհամարհել զնորին աղանդ միանգամայն {եւ} զխաբեբայութիւն նորային դասալիք աբեղայից, յայսոցի

մերոց հոգեւորական եղբարց, որ խոտէր զնորին աղանդ {եւ} խաբեբայութիւն ի հրապարակի, ո՛չ մի անգամ հասոյց զ

կառավարութեան, ի ներկայութեան անդամոց՝ Կարապետ {եւ} Յովհաննէս քահանայից եւ գրագրաց Եղիա եւ 1-ոապիոն դ

այութեան անդամոց՝ Կարապետ եւ Յովհաննէս քահանայից {եւ} գրագրաց Եղիա եւ 1-ոապիոն դպրաց եւ այլոց հոգեւորակ

՝ Կարապետ եւ Յովհաննէս քահանայից եւ գրագրաց Եղիա {եւ} 1-ոապիոն դպրաց եւ այլոց հոգեւորականաց, խնդրեաց ի

աննէս քահանայից եւ գրագրաց Եղիա եւ 1-ոապիոն դպրաց {եւ} այլոց հոգեւորականաց, խնդրեաց ի բաց հանել զիս ի թ

տաց, հակառակորդի եդեալ ի վերայ իմ զանուն, թէպէտ {եւ} ցայն վայր չունէր նա ինձ ուսուցեալ զիմն, եւ ես չո

թէպէտ եւ ցայն վայր չունէր նա ինձ ուսուցեալ զիմն, {եւ} ես չունեի ինչ ուսեալ ի նմանէ, միայն, ըստ կարգադ

միտ բերել, այց ելանէի նմա: Այլ ո՛չ բաւականացեալ {եւ} այն, միացեալ ընդ միում ի հոգեւորականաց մերոց եղբ

եղբարց, զորոյ չկամիմ յիշել զանուն, թագուցեն ինձ {եւ} զայլ որոգայթ ընդ ձեռն Բարսեղ քահանային Պոպովեանց

տիրացու Սարգսին զերկուս աղաւաղ նամակագիրս, որովք {եւ} որպէս թէ գանգատեալ զնոյն Մկրտչէն կամ զհասարակութե

ենէ Հայոց Նախիջեւանայ, որոց չունէի ինչ պէտս, որ {եւ} չգիտեմ ո՞րպիսի կերպիւ մատուցեալ ի նորին վեհափառու

երեւի ի գրութեանց նորին վեհափառութեան, չէին իսկ {եւ} ըստ իմոյ մականուան, գոլով գրեալ Ուստայեանց, յոր

Նալբանդեանց, ըստ զօրութեան արձանագրութեանց ութն {եւ} իններորդ ընդհանրական մարդաթուութեանց, վասնորոյ ե

ւ իններորդ ընդհանրական մարդաթուութեանց, վասնորոյ {եւ} ց1850 ամն չունէի ես զայնմանէ եղեալ ուրեք խնդրագոր

թէ արդարութիւն իմ դնի ըստ ամենայնի ընդ գրուանաւ, {եւ} ես ինքն ենթարկիմ քննութեան եւ դատողութեան առ այն

այնի ընդ գրուանաւ, եւ ես ինքն ենթարկիմ քննութեան {եւ} դատողութեան առ այն իմով խնդրաւ ի 8 նոյն մարտի յան

աց, թէ Բարսեղ քահանայն զայդոսիկ գրութիւնս ուստի՞ {եւ} յումմէ՞ իցէ ստացեալ եւ որո՞վք ստուգեալ, թէ ես ից

զայդոսիկ գրութիւնս ուստի՞ եւ յումմէ՞ իցէ ստացեալ {եւ} որո՞վք ստուգեալ, թէ ես իցիմ նմա գրեալ զայնս, եւ

եւ որո՞վք ստուգեալ, թէ ես իցիմ նմա գրեալ զայնս, {եւ} ե՞րբ ունեցեալ եմ ես ընդ նմա կամ զգրագրութիւն եւ կ

, եւ ե՞րբ ունեցեալ եմ ես ընդ նմա կամ զգրագրութիւն {եւ} կամ ծանօթութիւն: Հոգեւոր կառավարութիւնն ընդ հրով

լ իմ ի կողմանէ նոյն հոգեւոր կառավարութեան զորպիսի {եւ} իցէ տեղեկութիւն եւ ծանօթութիւն զդրութենէ գործոյն

հոգեւոր կառավարութեան զորպիսի եւ իցէ տեղեկութիւն {եւ} ծանօթութիւն զդրութենէ գործոյն եւ ո՛չ առաւել, քան

իցէ տեղեկութիւն եւ ծանօթութիւն զդրութենէ գործոյն {եւ} ո՛չ առաւել, քան զայս հետամուտ եղեալ այնմ: Ահ

իկ այսոքիկ են հանգամանք գործոյն, որոյ վասն կոչիմ {եւ} յաթոռն, բայց որովհետեւ հանգամանք անձին իմոյ ամեն

եռաւորութիւն գտանի մերձ 2300 վերստից, որոյ գնալն {եւ} վերադառնալն բաղկացուցանէ զ4600 վերսս, առ որ անշո

քան զայն պարտուց վասն իմոց անցեալ անընդհատ երկու {եւ} աւելի ամեայ հիւանդութեանց, որոց կարեն վկայել տես

յ հիւանդութեանց, որոց կարեն վկայել տեսողքն բոլոր {եւ} բարեկամք իմ եւ թշնամիք: Բարեհաճեսցի Ձերոյին բարձ

, որոց կարեն վկայել տեսողքն բոլոր եւ բարեկամք իմ {եւ} թշնամիք: Բարեհաճեսցի Ձերոյին բարձր սրբազնութիւն

ճառ արկի, անբաւականութիւն, գոյացեալ ընդ մէջ իմ {եւ} կաթոլիկ Սիմոնեանին, է վասն նորին հակառակութեանց

րին հակառակութեանց ընդ ուղղափառ եկեղեցւոյ մերոյ, {եւ} վասն ստուգապէս կաթոլիկ լինելոյն նորա կացուցանեմ ի

ի 1846 ամէ յիշեալ կաթոլիկն չէ՜ երբէք խոստովանեալ {եւ} հաղորդեալ ի մերում եկեղեցւոջ, զորմէ կարեն վկայել

ամենայն քահանայք Նախիջեւանայ բ) միշտ խոստովանեալ {եւ} հաղորդեալ է, որպէս ինքն ըստ այնմ եւ ընտանիք նորի

խոստովանեալ եւ հաղորդեալ է, որպէս ինքն ըստ այնմ {եւ} ընտանիք նորին ընդ ձեռն Թաղանրօգու լատին քահանային

յին, այսմ կարեն վկայել տոմարագիրք խոստովանութեան {եւ} հաղորդութեան լատին եկեղեցւոյ Թաղանրօգու, որպէս ե

ւ հաղորդութեան լատին եկեղեցւոյ Թաղանրօգու, որպէս {եւ} քահանայն նոցա յաւուր միում ասացեալ է արժանապատիւ

իում ասացեալ է արժանապատիւ Պօղոս քահանայի Խռճեանց {եւ} այլոց, որոց մոռացեալ եմ զանուն, որ կարէ վկայել

ըստ ամենայն քրիստոնէական իւրոյ խղճի գ) անընդհատ {եւ} առանց խտրելոյ լուծանէ նա զպահս ձկամբ, այսմ կարեն

վկայել երդմամբ, որք ունին ընդ նմա զերթեւեկութիւն {եւ} դ) զի զդուստր իւր ետ ի կնութիւն Հայու կաթոլիկի ո

ումեմն վարսավիրի, որ բնակէր յայնժամ ի Թաղանրօգ, {եւ} զխորհուրդ պսակի կատարեաց ի Նախիջեւան քաղաքի պատրի

իրոս քահանայն Թորոսեան գնացեալ էր ի հարսանիս նորա {եւ} ականատես է այդմ հրապարակեալ կաթոլիկութեան Սիմոնեա

տես է այդմ հրապարակեալ կաթոլիկութեան Սիմոնեանին, {եւ} կարծեմ թէ այսքան հաւաստի վկայութիւնք բաւական են վ

րացու Սարգիսն, քանզի չունէի ընդ նմա զգրագրութիւն {եւ} ո՛չ զհարկաւորութիւն, զի զի՞նչ օգուտ կարէր ինձ բե

րգիսն, երբ նա ինքնին աստանդական դեգերէր յԱթոռն, {եւ} ո՛չ կարեն զայդ ի վերայ իմ հաստատել ըստ արդար խղճի

զայդ ի վերայ իմ հաստատել ըստ արդար խղճի, թերեւս {եւ} բռնութեամբ իսկ բեւեռեսցեն, դարձեալ անդատապարտ հա

կ յօրինեալ են ընդ ձեռն իմոց բարեկամաց յամի 1846, {եւ} ես յայնժամ չունէի զկատարեալ չափահասութիւն, գոլով

որժամ օրէնքն տէրութեան տակաւին ո՛չ դատապարտէր զիս {եւ} վասն քրէական յանցաւորութեանց, եթէ իրօք իցէր իմ գ

ոց, մանաւանդ զի գործն, որոյ վասն կոչիմս, որպէս {եւ} կանխեցի ասացի չէ ի կարգի իրաց, թողում զի զօրութե

ղաքական օրինաց արգելեալ լինին այդօրինակ հրաւէրք: {Եւ} թէ այսպէս եւ թէ այնպէս, եթէ միայն պաշտպան կալն ի

ց արգելեալ լինին այդօրինակ հրաւէրք: Եւ թէ այսպէս {եւ} թէ այնպէս, եթէ միայն պաշտպան կալն իմ յամենայն ժա

ժամ իմոյ ուղղափառ եկեղեցւոյ ենթարկէ զիս քննութեան {եւ} դատաստանի եւ առաւել քան զայն ճանապարհական չարչարա

ափառ եկեղեցւոյ ենթարկէ զիս քննութեան եւ դատաստանի {եւ} առաւել քան զայն ճանապարհական չարչարանաց, եթէ այս

, եթէ այս միայն է տրիտուր ճշմարիտ արդարադատութեան {եւ} վարձ հարազատութեան առ եկեղեցին ազգային, եթէ բազմ

ւորչական Հայուց Թեմակալ Առաջնորդի Նոր Նախիջեւանայ {եւ} Բեսարաբիոյ հմր. 74, ի 4 մարտի 1852 ամի, ի Քիշն

ո՛չ ի գործ գնելոյ զճշմարտութիւն՝ յանձնելով սմին {եւ} զծրար մի պահարանեալ յանուն ձեր։ Ի հետևումն այ

ԱՅՐ ԻՄ, ԳՐԻԳՈՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆ, Գրած գիրդ ընկալայ, {եւ} ինչ որ գրել էիր, կարդալով իմացա: Ահա պատասխանն

ա պատասխանն գրում եմ, որ ինձի համար միամիտ լինիք {եւ} այնպես յիմար համբավներէն չի վրդովուիք. թէպէտ կան

առել, նա ես կը հատուցանեմ, միամիտ եղիր: Ես ողջ {եւ} առողջ եմ, նոյնպէս ցանկամ, որ դուք ալ ողջ լինիք

անկամ, որ դուք ալ ողջ լինիք: Մեր բոլոր ընտանեաց {եւ} ազգականաց բարեւ եւ ամէն հարցանողաց: Ես գիրս անպա

ողջ լինիք: Մեր բոլոր ընտանեաց եւ ազգականաց բարեւ {եւ} ամէն հարցանողաց: Ես գիրս անպակաս կը գրեմ, ինչպէ

ն տէր Մատթէոս վիճակաւոր արքեպիսկոպոսն Նախիջեւանայ {եւ} Բեսարաբիոյ՝ ծանոյց ինձ բանիւ բերանոյ զհրամանագրո

ն Սինօդին՝ պարտաւորիմ յայտնել զհետեւեալս. թէպէտ {եւ} սկզբնական հանգամանք մտանելոյ իմոյ ի հոգեւոր կոչու

եալ ի 1837 ամէ ծառայեալ եմ եկեղեցւոյն), նոյնպէս {եւ} զկարգիլ իմ ի ջահընկալութիւն ի վերայ հիման այնր հա

ւթիւն իմ ո՛չ ամենեւին: Քանզի՝ աւուրք իմ անցանեն {եւ} ժամանակ իմ կորնչի, եւ ես կամ տարակուսեալ ի վերայ

Քանզի՝ աւուրք իմ անցանեն եւ ժամանակ իմ կորնչի, {եւ} ես կամ տարակուսեալ ի վերայ երկուց ճանապարհաց, թէ

ոչումն՝ եթէ ի պատճառս անյարիր գործոյն մերժելոց: {Եւ} որովհետեւ յուսով մտանելոյ ի հոգեւոր կոչումն, չու

ւռն հարեալ զայլոց եղանակէ կենաց՝ վասնորոյ գտանիմ {եւ} ի մեծի աղքատութեան, հայթայթելով զկարիս անձին՝ ս

միջոցս, վասն մտանելոյ ի հոգեւոր կոչումն, որովք {եւ} ազատ համարեալ կարեմ զխիղճ իմ յապագայ կեանս իմ, ե

թեամբ աղաչեմ զՍինօդն, իբրու ողորմեալ աղքատութեան {եւ} թշուառութեան իմում, փութացուցանել զտնօրինութիւն

ընկալցի, իսկ թէ մերժելոց, քան զօր յառաջ վճռեսցէ {եւ} մի՛ թողուցու ինձ կորուսանել զժամանակ իմ ի չարաչար

ժամանակ իմ ի չարաչար զրկանս ողորմելի անձին իմոյ՝ {եւ} հասանել ի յետին ծայր ապաբաղդութեան: Ընդ այսմ համ

յն յայնժամ յաղագս մտանելոյ յարքունի ծառայութիւն, {եւ} կամ այլ կոչումն, զորմէ չկարեմ այժմիկ խօսիլ ինչ,

դպիր Նալբանդեանց Ի 10 դեկտեմբերի 1852 ամի {եւ} յազգականին ՌՅԲ ի Քիշինեւ 1853 16. ԷՋՄԻ

թեան ընկալաւ զիս ի թիւս հոգեւորականաց այնր քաղաքի {եւ} դասաւորեաց ի կարգի գղերաց սուրբ Լուսաւորչի աւագ ե

թիւնն առաջարկեաց նորին բարձր սրբազնութեան շնորհել {եւ} ինձ ի թիւս այլոց հոգեւորականաց զաստիճան ջահընկալո

ասարակական տեսչութենէ, պարտաւորեցայ ինքնին թէպէտ {եւ} հոգեւոր իշխանութիւնն ոչ բռնադատէր զիս, յայն ստան

յն ուր հարկն է վասն պատկանաւորն հաստատութեան, որ {եւ} մատուցեալ նորին բարձր սրբազնութեան խնդրեաց զարժան

բազնութեան խնդրեաց զարժանին տնօրինութիւն, յորմ է {եւ} առաքեցաւ ի Սինօդն սրբոյ Էջմիածնի: 3 Ի նմին 18

3 Ի նմին 1848 ամ ի ի սփռել մարդախոշոշ խոլերայի {եւ} սահմանս Նախիջեւանայ եւ ի Նախիջեւանն իսկ, ես երկի

սփռել մարդախոշոշ խոլերայի եւ սահմանս Նախիջեւանայ {եւ} ի Նախիջեւանն իսկ, ես երկիցս ըմբռնեալ ի չարաշուք

յ հետեւաբար յախտ թուլութեան մինչեւ չիմանալ զառնել {եւ} զգործել իմ, դեգերելով տառապագին ի դրունս բժշկաց

զգործել իմ, դեգերելով տառապագին ի դրունս բժշկաց {եւ} դեղավաճառաց, յետ ընդ երկար վարանմանց այն ինչ բար

ոչ, յետս առ իս զարձակման թուղթն իմ առաքել, զոր {եւ} ընկալայ եղծեալ խաչագծիւ: 4 Ի 1848 ամ է (1852

իւն թեմակալ արքեպիսկոպոսն Մատթէոս խնամ տարեալ ինձ {եւ} առեալ ընդ իւրեան ի քաղաքէն Նախիջեւանայ եւ տարեալ

եալ ինձ եւ առեալ ընդ իւրեան ի քաղաքէն Նախիջեւանայ {եւ} տարեալ յՕդեսսա եւ ի Քիշինեւ, սատարութեամբ երեւել

նդ իւրեան ի քաղաքէն Նախիջեւանայ եւ տարեալ յՕդեսսա {եւ} ի Քիշինեւ, սատարութեամբ երեւելի բժշկաց վտարեաց յ

ց ազգասիրաց յանձին առնուլ վերստին զպաշտօն հոգեւոր {եւ} կալ մնալ ի սպաս տաճարին աստուծոյ: առ այս նպատակ

անական լրումն: 6 Գործս այս լինելով անտեղի ինչ {եւ} յարդարեալ յոմաց անխիղճ անձանց ոսոխացելոց ընդ իսկ

ունել զվճիռ ինչ, վասն զի, յետ գոլոյ այնր անհիմն {եւ} բոլորովին անկանոն չունի թերեւս եւ զօրինաւոր թոյլտ

լոյ այնր անհիմն եւ բոլորովին անկանոն չունի թերեւս {եւ} զօրինաւոր թոյլտուութիւն սկզբնաւորութեան եւ շարուն

թերեւս եւ զօրինաւոր թոյլտուութիւն սկզբնաւորութեան {եւ} շարունակութեան ի կանոնադրութեանց Ձերոյին կայսերակ

եան Մատթէոս արքեպիսկոպոսի ի 21-էն ապրիլի 1852 ամի {եւ} ընդ ձեռն Սինօդի սրբոյ Էջմիածնի ի 10-էն դեկտեմբերի

նս այլոց գրագրութեամբ հազիւ թոշակեմ զաւուրն պարէն {եւ} Սինօդն Էջմիածնի յետադրեաց զիւր վասն իմ տնօրինութի

րում նկատման, կամ ընդունել զիս ի հոգեւոր կոչումն {եւ} կամ թէ անարժան ոք ղատիմ առ այն, առանց զիս դեգերե

րժան ոք ղատիմ առ այն, առանց զիս դեգերեցուցանելոյ {եւ} ծախելոյ զժամանակ իմ ի նանիր, յետս առ իս զվկայագի

րկուց ճանապարհաց, վասն եղանակի իմոց ապագայ կենաց {եւ} թէ յի՞նչ ունի եզերիլ վճիռ Սինօդին եւ գտանիմ ի մեծ

ապագայ կենաց եւ թէ յի՞նչ ունի եզերիլ վճիռ Սինօդին {եւ} գտանիմ ի մեծի չքաւորութեան եւ տառապագին աղքատութե

եզերիլ վճիռ Սինօդին եւ գտանիմ ի մեծի չքաւորութեան {եւ} տառապագին աղքատութեան եւ յամեցողութիւն գործոյն ար

անիմ ի մեծի չքաւորութեան եւ տառապագին աղքատութեան {եւ} յամեցողութիւն գործոյն արկանէ ի չարաչար զրկանս ողո

ձին իմոյ: Վասն որոյ ամենահպատակաբար հայցեմ, {եւ} որպէս զի հրամայեալ լիցի տալ գործոյն իմոյ զպատկ

տնեսցի ինձ ապագայ վիճակ իմ այս է կամ ընդունել զիս {եւ} վերահաստատել ի հ[ոգեւոր] կոչման եւ կամ վերադարձու

մ ընդունել զիս եւ վերահաստատել ի հ[ոգեւոր] կոչման {եւ} կամ վերադարձուցանել առ իս զվկայագիր իմ ամենայն ամ

նոր որգոստային: Ի սմին խնդրոյ զոր շարադրեցի {եւ} պարզագրեցի ես, խնդրագործ Միքայէլ ջահընկալ Ղազարե

եզ, ի կատարումն հրամանի բարձր սրբազան տեառն իմոյ {եւ} ծնողագութ բարերարի: Չեն պետք ծանօթաբանութեան

արձր սրբազնութեան յանուն վեհազնեայ աղայ Յովհաննու {եւ} Ձեր գերազանցութեան եւս եւ յանուն նորին գերազանցու

եհազնեայ աղայ Յովհաննու եւ Ձեր գերազանցութեան եւս {եւ} յանուն նորին գերազանցութեան Իւան Դաւիթիչի կարեն խ

ն Իւան Դաւիթիչի կարեն խօսիլ փոխանակ իմ՝ ընդ իմ, {եւ} թէ զի՞նչ անցք անցին ընդ իս՝ համարիմ թէ գիտացեալ

հականութեան Ձերոյ, կարէք ճանաչել զանմեղութիւն իմ {եւ} զի նանիր հալածանս, զորմէ աւելորդ համարիմ գալ ի գ

ձր սրբազան տեառնէ՝ խնամակալ լիջիք ինձ նեղելոյս, {եւ} հրամայեսջիք դարձուցանել առ իս զօրինաւոր վկայագիրս

ել առ իս զօրինաւոր վկայագիրս իմ որք գտանին այդր, {եւ} զառանձին վկայութիւն՝ յայնմ, թե կառավարիչ սենաթն

լբանդյան 1854 թ., սեպտ. 2 19. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ {ԵՒ} ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԼԱԶԱՐԵԱՆՆԵՐԻՆ ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ ՎԵՀ

Ն ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ ԱՂԱՅ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ {ԵՒ} ԱՂԱՅ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆՔ Ողորմած տեարք եւ անմ

ՆԷՍ ԵՒ ԱՂԱՅ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆՔ Ողորմած տեարք {եւ} անմահ բարերարք, Երախտագէտ սրտիս զգացմունք չտ

զբարերարութիւն Ձեր առ իս, ի վեր քան զհայրական, {եւ} զերախտապարտութիւն իմ առ Ձերոյին գերազանցութիւնս:

գերազանցութիւնս: Աղաղակեմ այսօր, աղաղակեցից {եւ} յապայն, թէ Ձեր գերազանցութիւն ոգեւորեալ ազգասիրա

հալածական եղելոյս ի նանիր՝ յերեսաց իմոց թշնամեաց {եւ} սրբեցիք զարտասուս աչացս հայրական խնամարկութեամբ:

Ձերով համարեա՛ յարկաւ ժողովեալ էի իմս օտարութիւն {եւ} Ձերով սատարութեամբ շարունակեմ զընթացս ուսման ի Կա

. առանց որոյ մնայի թերեւս զրկեալ ի հնարից առնելոյ {եւ} զոտն փոխ մի, ի մեռեալ վիճակէ՝ ի կենդանատուն: Ա

Ձերով Հայրագութ խնամովք աւարտեալ զընթացս ուսման, {եւ} գործով ցուցից զիմո երախտագիտութիւն: ՝ Յետ փո

մալսարանէ Ս. Պ. բուրգայ, զվկայագիր մետրիկական, {եւ} զերկուս օրինակս թղթոց, մինն՝ հրովարտակի կառավար

զի այնոքիկ ապացոյցք են գէթ իմում վարժապետութեան, {եւ} թէ գտանիմ ի Ձերոյին Ճեմարանի. պարտիս, ասէ ինձ (

ունիմ մատուցանել զայն ընդ այլ թղթոց զորս ստացեալ {եւ} արդէն, կառավարչութեան Համալսարանին, եւ անցանիլ

ստացեալ եւ արդէն, կառավարչութեան Համալսարանին, {եւ} անցանիլ ի կարգս օրինաւոր ուսանողաց, աւարտելով մի

ի կարգս օրինաւոր ուսանողաց, աւարտելով միանգամայն {եւ} զքննութիւն մտանելոյ անդր, զոր սկսեալ եմ, եւ որ

այն եւ զքննութիւն մտանելոյ անդր, զոր սկսեալ եմ, {եւ} որ մնաց անկատար վասն չունելոյ զարձակուրդ ի ճեմարա

կիմ ակս ունիլ, թէ ո՛չ զանց առնուք զխնդրով իմով, {եւ} թէ երջանկացուցանէք զիս Ձերով մշտնջենական խնամարկո

, այլեւ ի բազումս ի մերայնոց երեւի յայտ յանդիման {եւ} հեռաւորաց եւ մերձաւորաց: Անմա՛հ իմ տեարք, կ

զումս ի մերայնոց երեւի յայտ յանդիման եւ հեռաւորաց {եւ} մերձաւորաց: Անմա՛հ իմ տեարք, կեցջիք ի սփոփա

ք ընդ Ձեր տոհմի յայտնեցեալ էք միայն ի բարեբարիլ. {եւ} այս իսկ է անստերիւր եւ նուիրական նշան տեարց Լազար

եալ էք միայն ի բարեբարիլ. եւ այս իսկ է անստերիւր {եւ} նուիրական նշան տեարց Լազարեանց ազգի: Ձերոյին

ր բակլա խորան տեյի, ստացա քո մեղադրության նամակը {եւ} այսօր, որ ամսույս 10 է, ահա առաջին պոչտով գրում

մոռացող համարելով, քեզի միշտ սիրով ցույց կուտաս {եւ} կասես, որ եկողներից լսել ես, թե ես հայի վերա սե

այդ բանը համարում ես դրուստ: Ես ոչ ոքի, իհարկե {եւ} ձեզ, չեմ կարող հարկադրել, թե ինձ այսպես ճանաչեց

բայրդ լինելով, չպիտի կարողացած լինիմ քեզ ճանաչել {եւ} օտարի աչքովը պիտի ճանաչեմ. իմ սերս ահա՛ այսքան է

անաչեմ. իմ սերս ահա՛ այսքան է, թեեւ ձեր աչքումը {եւ} մեկ թուրքի կամ չերքեզի կարգում եմ, որ ամեն նամակ

ասեղներ, որ քանի կարելի է, լավ ծակե իմ սիրտս, {եւ} ես իմ այս օտարությանս մեջ ամենայն օր նորոգեմ իմ ս

իտք առնելով կարդա ու հետո քո խղճմտանքովդ քո սրտին {եւ} հոգուն պատասխան տուր, թե իրավո՞ւնք է այդ: Եղբայ

բանը սերի կգա, ես քեզ պարզ ասում եմ ահա, երանի {եւ} հազար երանի կլիներ, եթե ամեն մարդ ունենար այնքան

ր, ինչ որ կաս իմ սրտիս մեջ ոչ թե միայն իմ ծնողաց {եւ} եղբարց եւ ազգականաց վերեւ, այլեւ օտարները, որոն

կաս իմ սրտիս մեջ ոչ թե միայն իմ ծնողաց եւ եղբարց {եւ} ազգականաց վերեւ, այլեւ օտարները, որոնք բարի սիր

ունը: Ես նախիջեւանցիներից ստանալով ձեր նամակները {եւ} էմանեթները եւ տեղեկանալով ձեր բոլորի որպիսություն

ջեւանցիներից ստանալով ձեր նամակները եւ էմանեթները {եւ} տեղեկանալով ձեր բոլորի որպիսություններին, ի՞նչ ա

եք այն մարդերին, որոնց մի անգամ միայն տեսել եմ, {եւ} նոքա իմ հայ չսիրելս կարելի է այն բանից են դուրս բ

երան այնքան մազ չկա, ինչքան ես սորվելու, գրելու {եւ} կարդալու բաներ ունիմ. բժշկությունը բերբերություն

լ եմ Ավտուշին այստեղ բերելովս, այդ ես բարի սրտով {եւ} խորհրդով արել եմ, բայց եթե այդ ձեզ կամ քրոջս ցավ

եղել, եղբայր, կերած-խմած բան չկա, եթե կկամենաք {եւ} եթե նորա այստեղ ուսումն առնելը ձեզ հաճո չէ, ինձի

որեցի, ներեցեք ձեր եղբորը, որ ձեզ միշտ սիրում է {եւ} այնքան սիրում է, որ դուք երբեք չունեիք դեպի նա ա

ետո, հայտնում եմ իմ որպիսությունս, որ ես ողջ եմ {եւ} առողջ եւ հետեւում եմ իմ գործիս, նույնպես Ավտուշն

տնում եմ իմ որպիսությունս, որ ես ողջ եմ եւ առողջ {եւ} հետեւում եմ իմ գործիս, նույնպես Ավտուշն ողջ եւ ա

ջ եւ հետեւում եմ իմ գործիս, նույնպես Ավտուշն ողջ {եւ} առողջ է, այս բարեկենդանի օրերն ինձ մոտ էր եւ լավ

ողջ եւ առողջ է, այս բարեկենդանի օրերն ինձ մոտ էր {եւ} լավ ուսանում է եւ ոչինչ նեղություն չունի: Լազարյ

յս բարեկենդանի օրերն ինձ մոտ էր եւ լավ ուսանում է {եւ} ոչինչ նեղություն չունի: Լազարյանց պատկերները կստ

Լազարյանց պատկերները կստանաս շուտով մեկ եկողի հետ {եւ}, թե ուշացավ, ներեք, որ ես ժամանակ չունիմ, եթե

տեղ լինեիք, կտեսնեիք, թե ես ինչքան գործ ունիմ, {եւ} այն ժամանակ ինձի չէիք մեղադրել: Խնդրեմ իմ ողջույ

դրել: Խնդրեմ իմ ողջույնը հասուցանել ծերունի հորս {եւ} սիրական մորս, եղբարցս բոլորին եւ քրոջներուս եւ բ

ել ծերունի հորս եւ սիրական մորս, եղբարցս բոլորին {եւ} քրոջներուս եւ բոլոր ազգականաց, եւ այս գիրս լավ մ

ս եւ սիրական մորս, եղբարցս բոլորին եւ քրոջներուս {եւ} բոլոր ազգականաց, եւ այս գիրս լավ մը կարդաս հորս

ղբարցս բոլորին եւ քրոջներուս եւ բոլոր ազգականաց, {եւ} այս գիրս լավ մը կարդաս հորս եւ մորս առաջեւն, որ

բոլոր ազգականաց, եւ այս գիրս լավ մը կարդաս հորս {եւ} մորս առաջեւն, որ նոքա եւս իմանան իմ արդարություն

ք միշտ պարոն Ալաճալովից, պարոն Գրիգոր Սալթիքովից {եւ} պարոն Մաթեոս Խաչատուրյան Երեցփոխյանից: Խնդրեմ այ

երկրորդ, ես նոցա մոտ գնալ-գալ չունիմ: Ողջ եղեք {եւ} աստված քեզ կատարյալ առողջություն պարգեւե, ամառն

լ առողջություն պարգեւե, ամառն աստուծով կտեսանենք {եւ} այս բաները կմոռնանք։ Քո եղբայր Միքայել Նալ

Խնդրում եմ ողջույնս հասուցանես պարոն Խատամովին {եւ} ասես, որ նորա եղբայրական սերը մոռացած չեմ, այլ

զգի գրականությունը սկսանում է երգերով, առածներով {եւ} տաղաչափություններով: կարծես թե այս հասակը համեմա

այն հսկայամարմին՝ երիտասարդ, ծերացած կամ մեռած {եւ} արդեն հազարավոր տարիների փոշիներով ծածկված գրական

րումը, նույնպես մասնավորինը ամբողջի մեջ փոխադարձ {եւ} իմանում ենք, որ հայոց հին դպրությունը եւս ունեցե

դպրությունը եւս ունեցել է երգեր, ավանդություններ {եւ} առածներ, որոնցից մի քանիսը Խորենացի պատվական ծեր

իջնորդութենով հասած են մեզ. որպես " Երկնէր երկին {եւ} երկիր ", " Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն ", "

Վարդգէս մանուկն ", " Հեծաւ արի արքայն Արտաշէս " {եւ} այլ մի քանիսը, որոնց շատիցը բախտի անգթանալովը այ

ոնց շատիցը բախտի անգթանալովը այժմուս զրկված ենք, {եւ} այս քչիցը, որ մեր ձեռքը հասած է, եզրակացնում են

ահապետական ժամանակներում. պիտո է, որ ունենայինք {եւ} մեհենական կամ նվիրական երգեր, որովհետեւ դիցապաշտ

նվիրական երգեր, որովհետեւ դիցապաշտք, արեւապաշտք {եւ} կրակապաշտք էին, իսկ ինքն ըստ ինքյան դիցաբանությո

ն ըստ ինքյան դիցաբանությունը բանաստեղծություն է, {եւ} ի՞նչ հնար կար, որ առանց նվիրական երգերի կատարվեի

եւ բնության այլ մարմինները ենթարկվում է ընդհանուր {եւ} անփոփոխ կանոնի տակ. ո՞ւր եւ լիներ սա, ե՞րբ եւ լ

թարկվում է ընդհանուր եւ անփոփոխ կանոնի տակ. ո՞ւր {եւ} լիներ սա, ե՞րբ եւ լիներ՝ միշտ միօրինակ կատարվու

ր եւ անփոփոխ կանոնի տակ. ո՞ւր եւ լիներ սա, ե՞րբ {եւ} լիներ՝ միշտ միօրինակ կատարվում են սորա վերա բնու

ւթյունը, ծնունդը, տղայությունը, մանկությունը, {եւ} այլ հետեւյալ հասակները անհրաժարելի դաշինք են լեզվ

հասակները անհրաժարելի դաշինք են լեզվի գոյությանը {եւ} էությանը: Լեզուն մինչեւ այս աստիճանները չի անցկե

ւ ծերություն կան աստիճաններ, որոնց վերայից թռչել {եւ} անցնել դեպի ծերությունը անհնար էր, ինչպե՞ս արդյո

ասակը. Աստվածաշնչի թարգմանություն, պատմաբանական {եւ}, մեռած համարյա թե, հատուկտոր հիշատագրական գրված

գրված, ինչպե՞ս է անցել այս լեզվի պատանեկությունը {եւ} երիտասարդությունը, ո՞ւր է նորա հիշատակարանքը. ա

է, թոթափելով կհասնի ծերությանը, կթողնի կթառամի {եւ} մեր աչքի առաջ կմնա ավել երկար ժամանակ նորա ծերացա

այլ մնացել է միայն նորա մանկության հիշատակարանքը {եւ} ծերությունը: Հին լեզվի երիտասարդությունը համարու

ը պատած եղջերային կամ ոսկրանյութ պատենով. ուրեմն {եւ} լեզուն պիտո է մնա անմահ, բայց այս անմահությունը

րծարանավոր մարմինների նման տեսնվում է հաջորդի մեջ {եւ} ո՛չ թե յուրյան իսկ ծերության հասակի հավիտենական շ

եգիպտական մումիայի նման գոյացած պահել միայն ձեւը {եւ} դրությունը, զրկվելով մյուս կենդանական ներգործութ

նորան թողուլ հաջորդի սերմը, այսպես ներգործում է {եւ} լեզվի վերան. իհարկե խելագարություն է ջնջել եւ չք

է եւ լեզվի վերան. իհարկե խելագարություն է ջնջել {եւ} չքացնել որդին, որ գուցե հոր նման կամ ավել քաջ կլ

րգացնել, ըստ որում հայրը այսօր էգուց մեռանելու է {եւ} նորա տեղը պիտո է որդին բռնե. եթե սերմերը ոչնչանա

ատ լեզուներ, որոնց մի քանիսի միայն անունը գիտենք {եւ} մի քանիսիցը քանի մի բառեր: Այս բաները ուսում

ով ես իմ մոտ, կամ իմ սեփական մտածողության պտուղը {եւ} կամ ուրիշից մշակած, որոնց անունը տակերումը նշանա

ուսալով, որ ձեզ մոտ չէ կարող Սատուրնոսը մերձենալ {եւ} իմ գրածներովը յուր որկորը խճողել, թեպետ այս գրվա

յս գիրս գրած ժամանակս աստուծո ողորմությունովը ողջ {եւ} առողջ եմ, նույնպես Ավետիքը եւ Մարտին Մակարիչը,

ղորմությունովը ողջ եւ առողջ եմ, նույնպես Ավետիքը {եւ} Մարտին Մակարիչը, որ տեսա առաջին անգամ ամսույս 8ի

ս 8ին երեկոյան ժամանակ: Այժմ միշտ տեսանում ենք, {եւ} երեկի, որ էր ամսույս 10, կիրակի օրը ժամից հետո

հով գնացինք 17 վերստ տեղ. այնտեղ ժողովուրդ կար, {եւ} ուրախությամբ մնացինք մինչեւ ժամը 10, հետո նա գնա

ւկը չլիներ, ես, ինչպես ասել էի, անպատճառ կգայի {եւ} Ավտուշին եւս կբերեի, բայց աստծուն հայտնի է, որ

ս առհասարակ ասում են. " ասոր մեկ խայիրլըսըն կա " {եւ} հանձնեցի աստծուն, որ ողջությամբ պահե եւ մեզ եւ ձ

սըն կա " եւ հանձնեցի աստծուն, որ ողջությամբ պահե {եւ} մեզ եւ ձեզ, որ գալոց ամառ արժանի լինիք միմյանց տ

" եւ հանձնեցի աստծուն, որ ողջությամբ պահե եւ մեզ {եւ} ձեզ, որ գալոց ամառ արժանի լինիք միմյանց տեսությա

եորգ Հովհաննիսյան Շահխաթունյանցի հետ հորս անունով {եւ} խնդրել էի, որ թե այդ պատվական տղան գար Նախիջեւան

տունը տանեիք, որովհետեւ օտար երկիր է նորա համար {եւ} իմ բարեկամս է, ամիսներով նորա հետ միասին բնակվել

իվ դարձյալ խնդրում եմ, որ թե գա, նորան ընդունեք {եւ} մեր տունը կամ մեր մոտ ազգականաց տանել բերել ունեն

ր տունը կամ մեր մոտ ազգականաց տանել բերել ունենաք {եւ} մարդասիրություն ցույց տաք, իմանալով, որ շատ օտա

պետք է ուրիշներին առնենք: Սիրելի ծնողացս շատ {եւ} շատ բարեւ՝ Գրիգոր եղբորս, Ֆլորա յանգայիս եւ զավ

շատ եւ շատ բարեւ՝ Գրիգոր եղբորս, Ֆլորա յանգայիս {եւ} զավակացը սիրով ողջույն, Սերոբե եւ Լուսեղեն եղբար

Ֆլորա յանգայիս եւ զավակացը սիրով ողջույն, Սերոբե {եւ} Լուսեղեն եղբարցս կարոտիվ շատ բարեւ, Վառվառ քրոջս

Լուսեղեն եղբարցս կարոտիվ շատ բարեւ, Վառվառ քրոջս {եւ} զավակացը սիրով ողջույն. ասացեք, որ նա Ավտուշին

ողջույն. ասացեք, որ նա Ավտուշին համար հոգս չանե {եւ} թե ` ինձ եւ իմ գրածիս չի հավատալ, ահա կգա Մարտին

ացեք, որ նա Ավտուշին համար հոգս չանե եւ թե ` ինձ {եւ} իմ գրածիս չի հավատալ, ահա կգա Մարտին Մակարիչը,

րող է նորանից լսել ճշմարիտը: Սիրելի Գայանե քրոջս {եւ} Ռափայել Գավրիլիչին, բոլոր նոցա աղջիկներուն: Լսե

ւնին որպես թե: Շատ բարեւ նույնպես Մանուկ խնամիին {եւ} կնոջը, նացա մորը եւ այլ հարցանողաց շատ բարեւ:

արեւ նույնպես Մանուկ խնամիին եւ կնոջը, նացա մորը {եւ} այլ հարցանողաց շատ բարեւ: Այստեղ նոր բան ոչի

կա, միայն սրբազան հայրը եկավ Մոսկվա հուլիսի 1-ին {եւ} 9-ին գնաց Պետերբուրգ կայսրի հետ տեսության համար.

արդյոք իմ ստրախավոր գրած նամակս ստացե՞լ է, թե ոչ {եւ} խնդրես որ պատասխանն շուտով գրի, ես նորան եւս գիր

մդ կլինի: Ուրիշ բան չունիմ գրելու. ողջ եղիք {եւ} ամենակալ աստվածը թող ձեզ հետ լինի միշտ: Եղբայ

, Հունվարի 10-ին գրած սիրո նամակը ստացա երեկի {եւ} կարդալով իմացա ձեր ողջությունը, գոհացա աստուծուց

ցա ձեր ողջությունը, գոհացա աստուծուց, որ ողջ եք {եւ} առողջ, թեպետեւ քո հիվանդությունդ ինձ չարչարում է

ստված տա, որ Տկաչովի ձեռքով բժշկություն ստանաս, {եւ} հույս ունիմ, որ կարո՛ղ է, միայն դու քեզ պահպանի

ոչինչ բանից խապեր չիմ, ինձմեն ո՛չ բան հարցնող կա {եւ} ո՛չ ծան տվող. ասենք թե ծան տալ չեն կարող, եթե բ

այստեղ կհարցնին, բայց չկա ոչինչ, միամիտ եղիր. {եւ} դու, եղբայր, մեկ բանը կգրես, բայց կիսակատար,

եջ չմնամ: Մարտին Մակարիչի անունով եկած ձուկը {եւ} երեշկիկ ապուխտը ստացա, շնորհակալ եմ, բայց նա խո

ւան հասածովը մի գիր գրել, մինչեւ այժմ չտեսա: Ես {եւ} Ավտուշն ողջ ենք եւ առողջ: Մեր բոլոր ընտանյացը

գրել, մինչեւ այժմ չտեսա: Ես եւ Ավտուշն ողջ ենք {եւ} առողջ: Մեր բոլոր ընտանյացը սիրո բարեւ, Կայան

ազերովը եւս նորա մոտ է, զատկի վերա կուգան այստեղ {եւ} կմնա սրբազանը, բայց Ավետիքը չգիտեմ կուգա թե ո՛չ

է խաղաղության մասին, աստված տա, որ ճշմարիտ լինի {եւ} դուք եւ ամեն մարդ հանդարտեր: Չգիտեմ Մատվեյ Խր

ւթյան մասին, աստված տա, որ ճշմարիտ լինի եւ դուք {եւ} ամեն մարդ հանդարտեր: Չգիտեմ Մատվեյ Խրիստոֆորի

տեյի, չգրեցի: Եթե տեղդ նոր բաներ կա նե, գրիս, {եւ} Սատեթին հետ 3 հատ սպրինցովկա ուղարկել էի, ստացա՞

ասում եմ: Աստված քեզ կատարյալ առողջություն տա {եւ} միմյանց տեսնելու եւ ուրախանալու արժանի անե: Ք

քեզ կատարյալ առողջություն տա եւ միմյանց տեսնելու {եւ} ուրախանալու արժանի անե: Քո եղբայր Մ. Նալ

չում ոմանք գործ դնել: Երկար ժամանակ է, որ ես {եւ} պարոն Նազարյանցն ցանկանում էինք դուրս տալ մի հայկ

լու, կրկին անգամ զորացավ մեր սրտի ցանկությունը, {եւ} սկսեցինք հետեւել այս գործին, որ մեզ եւս թույլտվո

ուսավորության նախարարին, որի հետ միասին ուղարկեց {եւ} տպելի օրագրի պայմանքը, որի համառոտ պարունակությո

չէր կարելի, պատճառ, որ ես համալսարանում լինելով {եւ} բժշկությամբ պարապելով, չունիմ իրավունք հայտնի կե

, այսինքն՝ Ուսումնական, Բանասիրական, Պատմական {եւ} Բնական հատվածներից, որոնք, համաձայն հոդվածների

նակությանը, պիտո է զարդարվեն գեղեցիկ պատկերներով {եւ} օրինակներով։ Երրորդ՝ օրագիրը պիտո է անվանվի " Հ

" Հյուսիսային փայլողություն " (Ceвepнoe cияниe) {եւ} ամենայն ամսական տետրակի վերա պիտո է տպվի որպես ան

12-երորդ աստիճանին, գիտե ինչպես հայոց, նույնպես {եւ} այլ արեւելյան լեզուները եւ այժմ վարժապետ է նույն

նչպես հայոց, նույնպես եւ այլ արեւելյան լեզուները {եւ} այժմ վարժապետ է նույն ճեմարանի մեջ: Գիտելով, որ

ացել ենք ինքներս նորան տարեկան բավականություն տալ {եւ} խնդիրի մեջ գրել ենք, թե նա առանց վարձի պատրաստ է

առայել, որպեսզի տերությունը չհանդիպի դժվարության {եւ} թույլ տա: Լավ գիտեմ, որ թե այդտեղ մի հոգաբար

ի դիմել այս խնդրովս, եթե ոչ Ձեզ իբրեւ հայրենակցի {եւ} ազգի օգտին ցավակցողի: Թեպետեւ այս բանը Ձեր ծառայ

րծի մեջ, որով ոչ թե միայն մեզ կպարտավորեիք, այլ {եւ} բոլոր հայոց ազգը, որ չունի ոչինչ լուսավորության

խարարությունը հետ չդարձուցանե մեր առաջարկությունը {եւ} թույլ տա սկսանել մեր գործը: Պարոն Նազարյանցը նու

ան կամ չկամենան մի բանի օգնություն տալ, վնասելու {եւ} քանդելու միշտ պատրաստ են. իհարկե այս ոչ այլ ինչ

ոլ մարդերի ընդդեմ պիտի թվի, պատճառ, որ դոքա հին {եւ} մեռյալ լեզվի քամակից գնալով, կարծում են թե կարող

երորդ դարը, բայց այդ պարոնները փորձով կտեսանեն. {եւ} աստուծով առաջին անգամ մեր օրագրի վերա, թե ժողովո

, այլ մանավանդ այն է, որ կարդացածը չի հասկանում {եւ}, թե մինչեւ այժմ հայերի համար գրվել են միմիայն մի

ժողովրդին մոտեցնել փոքր ինչ դպրության հետ, նյութ {եւ} սնունդ դնել հայկական չոր ու ցամաք դպրության մեջ,

սնունդ դնել հայկական չոր ու ցամաք դպրության մեջ, {եւ}, ինչպես մի կողմից լեզուն, մյուս կողմից եւ նույն

մեջ, եւ, ինչպես մի կողմից լեզուն, մյուս կողմից {եւ} նույնինքյան դպրության ոգին եւ ուղղությունը որքան

զուն, մյուս կողմից եւ նույնինքյան դպրության ոգին {եւ} ուղղությունը որքան կարելի է շինենք ժողովրդական,

Ձեր աշխատությունը կպսակե մեր սրտի ցանկությունը, {եւ} դա հավիտենական արձան կլինի մեր անկեղծ բարեկամությ

ձան կլինի մեր անկեղծ բարեկամությանը: Ողջ եղեք {եւ} ուրախ Ձեր բոլոր գերդաստանով: Ի 21 մարտի, 18

րածդ, երկրորդը՝ այդ մեղադրության նամակդ, ստացա {եւ} շատ ուրախացա, իմանալով Ձեր առողջությունը. փույթ

ան կարելի է, Դուք աշխատող կլինիք Ձեր ազգասիրական {եւ} լուսասիրական հոգովը, ես իսկույն կգրեմ բանի որպիս

գից: Այստեղ ոչինչ նոր բան չկա, ինքս պարապում եմ {եւ} ոչ թե 76-ի, 54-ի, այլ 38-ի եւս ժամանակ չկա:

ելի Պողոս աղա Չոռնովին սիրո ողջույն, որդին ողջ է {եւ} առողջ, միայն չի հանգչում այստեղ, ինչքան լինի,

ւնը, տա աստված, որ դա մեզ ամեններիս համար հոգու {եւ} մարմնի նորոգություն լինի։ Հայտնում եմ եղբայրությ

յրությանդ, որ ապրիլի 3-ին գրած սիրո նամակը ստացա {եւ} ինչ որ գրել էիր՝ կարդացի, իմացա. ինչ որ կամենո

ացա. ինչ որ կամենում էիր, ահա՛ ուղարկեցի, տե՛ս {եւ} ինչպես պետք է՝ այնպես գործ կատարե, հույս ունիմ

հս եւս կքանդվի. այս բաները լավ հարկավոր է իմանալ {եւ} իմացածը գործ դնել խելոք կերպով, պետք է այր մարդո

նել խելոք կերպով, պետք է այր մարդու սիրտ ունենալ {եւ} կին չդառնալ, եւ եթե մենք կամենայինք, որ մեզ ուր

, պետք է այր մարդու սիրտ ունենալ եւ կին չդառնալ, {եւ} եթե մենք կամենայինք, որ մեզ ուրիշները պատվեին,

նայինք, որ մեզ ուրիշները պատվեին, պետք է որ նախ {եւ} հառաջ մենք մեր անձը պարտվենք. եթե այս չենք կատար

. եթե այս չենք կատարում մենք, կանարգենք մեր անձը {եւ} պատճառ կտանք ուրիշներուն եւս անարգել մեզ: Եղ

ի ժամանակ է, որ ամեն մարդ ամեն տուն, ամեն քաղաք {եւ} հասարակություն ինքը յուր խելքը գլուխը բերած պիտի

ելքը գլուխը բերած պիտի մտածե յուր անցածը, ներկան {եւ} ապագան, պիտի չափե օգուտը, որ կարո՛ղ էր լինել յո

ույնպես վնասը, որ կարո՛ղ էր հասանել անխելութենով {եւ} երկչոտութենով կնիկմարդու նման գործ կատարելուց: Ա

րելուց: Աշխարհի լուսավորությունը ծայրն է դասած, {եւ} մի՞թե մենք այնքան անարգ մարդիկ ենք, որ մինչեւ այ

ը լինինք հասած, որ չկամենանք գոնե ճանաչել լույսը {եւ} խավարը, սահմանել երկուսի զանազանությունը, որոշե

, սահմանել երկուսի զանազանությունը, որոշել չարը {եւ} բարին: Խնդրեմ մյուս անգամ գիր գրելու ժամանակ

ետի գործը, հույս կա՞ փրկության կամ ողջ առողջ է, {եւ} գործը ի՞նչ դրության մեջ է: Մեք ամենքյան, որո

: Մեք ամենքյան, որոնց որ ճանաչում ես, ողջ են {եւ} առողջ եւ ողջունում են ձեզ:, Այս անգամ այսչա

ամենքյան, որոնց որ ճանաչում ես, ողջ են եւ առողջ {եւ} ողջունում են ձեզ:, Այս անգամ այսչափ գրով բա

овке, возле Дворянского Kлубa в домe Pудаковa {եւ} այլն, եւ այլն։ 27. ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆ

ле Дворянского Kлубa в домe Pудаковa եւ այլն, {եւ} այլն։ 27. ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐԱՔՆՆՉԱԿԱՆ ԿՈՄԻ

տագրելու այդ էջերը. 18, 19-ը վերափոխված են, 20 {եւ} 21-ը ոչնչացված են, 22-ը վերափոխված է, 23-ը ոչնչ

ցված են, 22-ը վերափոխված է, 23-ը ոչնչացված, 24 {եւ} 25-ը վերափոխված են, 26, 27 եւ 28-ը ոչնչացված են

-ը ոչնչացված, 24 եւ 25-ը վերափոխված են, 26, 27 {եւ} 28-ը ոչնչացված են, 29-ը վերափոխված: Սույն ու

կատարված են այդ նույն էջերի վրա, բացառությամբ 18 {եւ} 29 հոդվածների, որոնք տեղադրված են տետրակի վերջու

ս: Ես քեզ ապրիլի 8-ին մի ստրախավոյ նամակ գրել եմ {եւ} Ֆեոդոր Միխայլիչից 200 մանեթ առածս հայտնել եմ, հո

մինչեւ այս նամակիս ստանալը այն եւս ստացած լինիս, {եւ} հույս ունիմ, որ բարկացած չես: Ֆեոդոր Միխայլիչն

երն ծախել է, բայց մարդը տահա վերուցած չէ ապրանքը {եւ} փողը տված չէ: Սրբազանի բաները նույն դրության

նցիալն չկա, այս քանի օրս ամեն բանը վախճան կստանա {եւ} կկարգադրվի, ես իսկույն կհայտնեմ քեզ: Միխայիլ

նեմ քեզ: Միխայիլ Մանուիլիչից կստանաս պռասլետը {եւ} զապոնկաները, իսկ գիրքերը փոշտով կստանաս: Ես

ը փոշտով կստանաս: Ես դեռ կատարյալ առողջ չեմ, {եւ} այս օրերս շատ ցուրտեր կա տեղը: Խնդրեմ գիրդ ան

շատ ցուրտեր կա տեղը: Խնդրեմ գիրդ անպակաս արա՛ {եւ} մի մոռանար ինձ՝ քո հարազատ բարեկամդ: Ստրախավ

վոյ գիրով գրիլիմ ամսույս 8-ին: Սրբազանն ողջ է {եւ} առողջ, եւ քո ասած բաներդ բոլորը ասիլ իմ, եւ նա

րիլիմ ամսույս 8-ին: Սրբազանն ողջ է եւ առողջ, {եւ} քո ասած բաներդ բոլորը ասիլ իմ, եւ նա համաձայն է

ջ է եւ առողջ, եւ քո ասած բաներդ բոլորը ասիլ իմ, {եւ} նա համաձայն է, միայն փոքր համբերե, որ այս բաներ

ՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած նամակներդ ստացել եմ, նույնպես {եւ} Ֆեոդր Միխ[այլովիչի] հարյուր մանեթ գումարը, Նազար

առը անթիվ զբաղմունքներս էր, որ գիտե աստված՝ տիվ {եւ} գիշեր սրբազանի մոտ, հետո " Ժիտի " տպագրությունը

Եղբայր, ես գիտեի քո մեծահոգությունը, վասն որոյ {եւ} այնպես արել էի. եւ շատ եւ անչափ շնորհակալ եմ եւ

ո մեծահոգությունը, վասն որոյ եւ այնպես արել էի. {եւ} շատ եւ անչափ շնորհակալ եմ եւ քաջալերվում եմ, որ

ոգությունը, վասն որոյ եւ այնպես արել էի. եւ շատ {եւ} անչափ շնորհակալ եմ եւ քաջալերվում եմ, որ իմ ազգի

եւ այնպես արել էի. եւ շատ եւ անչափ շնորհակալ եմ {եւ} քաջալերվում եմ, որ իմ ազգի համար աշխատությունս կ

թյունս կորած չէ. գոնե կա մի մարդ, որ ճանաչում է {եւ} ինձ օգնական է լինում: Ես հույս ունեմ, որ մեր բա

որ մեր բարեկամությունը պիտի մինչեւ գերեզման գնա, {եւ} ես իմ այս գրչովը պետք է արձան հավիտենական հիշատակ

ան հոգաբարձությունքը չի թողու ինձ երբեք անօգնական {եւ} հուսահատության մեջ: Սիրական եղբայր, նախարարն

ւմ է նախարարությունը, պիտի կարգադրություն լինի, {եւ} այս է պատճառն, որ սրբազանը սուս է, սպասում է,

, սպասում է, որ ստանա յուր վճռական իրավունքները {եւ} ապա գործ կատարել այնպես, որ ոչինչ անհամությունք

նք ամեն բանի մասին: Օդդենը չկամի ամենեւին առնուլ {եւ} նորան մեծ օյինի բերել են, մի մարդ 8000 մանեթը եր

մառը խոստացել էիր գալու, ինչպե՞ս եղավ: Բռասլետի {եւ} զապոնկաների ստացածդ մինչեւ այժմ չի հայտնեցիր: Ին

ս ճանապարհ կելլե։ Սրբազան Հայրն, Նազարյանցն {եւ} քահանայք ողջ եւ առողջ են եւ ողջունում են քեզ:

։ Սրբազան Հայրն, Նազարյանցն եւ քահանայք ողջ {եւ} առողջ են եւ ողջունում են քեզ: Պետք է տեսնես թ

ան Հայրն, Նազարյանցն եւ քահանայք ողջ եւ առողջ են {եւ} ողջունում են քեզ: Պետք է տեսնես թե " Ժիտը " ի

թե " Ժիտը " ի՛նչ փառավոր տպվում է, փիր փերվենտե {եւ} լավ հասկանալի լեզվավ. կաթոլիկների մեջքը կոտրելու

արկեմ մի քանի օրինակ եւս, որ ցրվես քո ծանոթներին {եւ} քո բնական ազգասիրութենովը հորդոր լինիս, որ սորա

ւանի անունը թող առաջինը լինի յուր ազգասիրութենովը {եւ} լուսավորություն սիրելովը քան թե այլ քաղաքներ:

ական եղբայր, գիտես մեր գիշեր ցերեկ աշխատությունը {եւ} ջանքը, ուրեմն դուք եւս ձեր կողմից բան չհասկացողն

եւս ձեր կողմից բան չհասկացողներին բան հասկացուցեք {եւ} դորանով այս ազգապարծանք գործին պատճառ եղեք հառաջ

րող էին հազար անգամ լավ գրել, լուսավոր, ճշմարիտ {եւ} մաքուր, քան թե մի վենետկեցի աբեղա: " Թափառակ

յանից թե ինչպես խնամատար էի նորա մաքուր, գեղեցիկ {եւ} անսխալ տպագրությանը: Եղբայր, ես խոսք չունիմ

ատճառ, եթե այդ գիրքը պետք է երեւի հայոց ազգի մեջ {եւ} պիտի մի օրինավոր ընթերցանության գիրք դառնա՝ միեւ

, այդ աշխատությունը պիտի մնար ո՞վ գիտե որքան տարի {եւ} իմ այնքան տարվա ջանքս եւ տառապանքս պիտի զուր անցա

մնար ո՞վ գիտե որքան տարի եւ իմ այնքան տարվա ջանքս {եւ} տառապանքս պիտի զուր անցաներ, ուրեմն ընդունիր իմ

մալսարանի գործերը, " Թափառական Հրեայի ", օրագրի {եւ} վերջապես սրբազանի գործերը այնպես են արել իմ դրութ

ես հաշված է: Ես գիտեմ քո իմ վերա ունեցած սերդ {եւ} բարեկամությունդ եւ հույս ունիմ, որ երբեք բարկանա

գիտեմ քո իմ վերա ունեցած սերդ եւ բարեկամությունդ {եւ} հույս ունիմ, որ երբեք բարկանալու չէիր իմ վերա:

նս, արզ ունիմ ղուլլուղիդ աղա ջան, պահել իմ տանս {եւ} սպասում եմ հրամանիդ: Ինչ որ մինչեւ այժմ փող

ած Ֆեոդր Միխայիլիչից, այսինքն 200 մանեթ մի անգամ {եւ} հարյուր մանեթ վերջին անգամը, հասուցել եմ Լազարյա

ով, որ շնորհակալ եմ, Ֆեոդր Միխայիլիչը երես եղավ {եւ} առավ Քաչադքով ասած մարդից, որ Նաժավոյ լինիումը ո

դ Պետերբուրգի քաֆե-րեստորանումը: Մնաս բարյավ {եւ} ողջ եղիր. սպասում եմ պատվական նամակիդ։ Քեզ

Նազարյանցը ամսույս 4-ին ստացավ նշանակված գումարը {եւ} շատ շնորհակալ լինելով Ձեր գործունյա մասնակցությու

ջանքով: Լսեցի Ձեր այժմյան պաշտոնավարությունը {եւ} ուրախ եմ, որ անտես եղած ազգային գործերը այժմ Ձեր

ւն քաղաքացիության վկայագիր ստանալը, շատ ուրախ եմ {եւ} հոգվով, որ Ձեր ազգասիրական հոգու արժանավորության

ր ազգասիրական հոգու արժանավորության հարմար ստացաք {եւ} արտաքին արժանավորություն, որ այժմյան ժամանակներո

րկավոր է: Այս մասնավոր ծանոթությունքը գրելով Ձեզ {եւ} հաստատապես հավատացած լինելով Ձեր ազգասիրության եւ

եւ հաստատապես հավատացած լինելով Ձեր ազգասիրության {եւ} դեպի իմ նվաստությունը բարեկամության եւ սիրո վերա

ասիրության եւ դեպի իմ նվաստությունը բարեկամության {եւ} սիրո վերա, առաջարկում եմ իմ անձնական խնդիրս, որ

գին, մանավանդ Նախիջեւանի դաստիարակությանը, բայց {եւ} այնպես ինձ եւս քաջալերություն կլինի եւ կբարվոքե ի

անը, բայց եւ այնպես ինձ եւս քաջալերություն կլինի {եւ} կբարվոքե իմ աղավաղյալ վիճակը: Ես գրում եմ Ձե

Դուք իմանալով իմ հանգամանքը, միանգամայն շարժվիք {եւ} ազգասիրությամբ եւ կարեկցությամբ դեպի ինձ: Ձեզ հա

հանգամանքը, միանգամայն շարժվիք եւ ազգասիրությամբ {եւ} կարեկցությամբ դեպի ինձ: Ձեզ հայտնել էի մասնավորա

ությունների խորհուրդը, բարոյական լուսավորություն {եւ} կրթություն, եւ որովհետեւ այդ բանի գլխավոր նյութը

ուրդը, բարոյական լուսավորություն եւ կրթություն, {եւ} որովհետեւ այդ բանի գլխավոր նյութը առած է նախիջեւա

վոր նյութը առած է նախիջեւանցոց կյանքից, վասն որո {եւ} մանավանդ հասկանալի եւ օգտակար նախիջեւանցոց համար

ջեւանցոց կյանքից, վասն որո եւ մանավանդ հասկանալի {եւ} օգտակար նախիջեւանցոց համար: Այդ աշխատության

բերեաց, նույնպես Դուք հանձնառու լինիք ի սեր ազգի {եւ} իմ, բանալ մի ստորագրություն Ձեր ծանոթների եւ բար

զգի եւ իմ, բանալ մի ստորագրություն Ձեր ծանոթների {եւ} բարեկամների մեջ: 16 բաժին առնելով այդ գումարը,

. ես հույս ունիմ, որ մի բաժինը նա ինքը ստորագրեց {եւ} մի բաժին կամ ավելի ուրիշին տա ստորագրել: Հավ

, որ այսպիսի հանձնարարությամբ Ձեզ ձանձրացնում եմ {եւ} եթե Ձեր ազգասեր հոգու որպիսությունը ինձ քաջալերու

կգրեմ Ձեզ անշուշտ: Ձեզ միշտ բարյացակամ հոգով {եւ} սրտով խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց 7 նոյեմբ

րում եմ Ձեզ Քրիստոսի տեառն մերո սուրբ Հարությունը {եւ} խնդրում եմ աստուծուց ողջություն եւ հաջողություն Ձ

րբ Հարությունը եւ խնդրում եմ աստուծուց ողջություն {եւ} հաջողություն Ձեր եւ Ձեր ամբողջ գերդաստանի համար:

դրում եմ աստուծուց ողջություն եւ հաջողություն Ձեր {եւ} Ձեր ամբողջ գերդաստանի համար: Այս շնորհավորակա

, վերջապես պատշաճ համարեցի գրել այս նամակը, որով {եւ} նորոգել մեր խզած նամակագրությունը: Հույս ունիմ,

յժմ երկրորդը ճանապարհ կընկնի դեպի Ձեզ այս շաբաթ, {եւ} ապրիլի մեջ կտպենք մարտը եւ ապրիլը, այնպես որ մայ

ի դեպի Ձեզ այս շաբաթ, եւ ապրիլի մեջ կտպենք մարտը {եւ} ապրիլը, այնպես որ մայիսին կհավասարվինք եւ այս ան

մարտը եւ ապրիլը, այնպես որ մայիսին կհավասարվինք {եւ} այս անտեղի ուշանալու մեղքը կքավենք, թեեւ դա մեր

կե տեսաք, կտեսնեք միշտ օրագրի հետեւյալ համարների {եւ} նորատիպ մատյանների մեջ: Եվ ես պարծենում եմ նորան

մեջ: Եվ ես պարծենում եմ նորանով, որ այդ տպարանը {եւ} օրագիրը պարտական է յուր գոյությամբը եւ հառաջ գնալ

յդ տպարանը եւ օրագիրը պարտական է յուր գոյությամբը {եւ} հառաջ գնալովը իմ քաղաքացոց եւ գլխավորապես Ձեզ: Ա

է յուր գոյությամբը եւ հառաջ գնալովը իմ քաղաքացոց {եւ} գլխավորապես Ձեզ: Այդ բաների վերա հետեւյալ համարն

երի վերա հետեւյալ համարներից մինի մեջ պիտի խոսենք {եւ} տանք արժանի հարգը: Մինչեւ այժմ հայ ազգը կարծե

նչեւ այժմ հայ ազգը կարծել է, թե միմիայն Վենետիկը {եւ} Վիեննան կամ թե նորերումս Փարիզը, թե դոքա պիտո է

են միայն ազգը դաստիարակել, բայց մենք ցույց կտանք {եւ} կապացուցանենք, թե որքան սխալ կարծիք է այդ եւ թե

անք եւ կապացուցանենք, թե որքան սխալ կարծիք է այդ {եւ} թե մեր ազգի հարազատ որդիքը ունին կարողություն բար

մ լուսավոր գաղափարներով, քան թե պապական մոլակրոն {եւ} նախապաշարմունքների մեջ փտած մխիթարյանքը, միայն թ

նդեսի Բ հատորը ավարտված է, շուտով կտպվի " Պավլոս {եւ} Վիրգինիան ", իմ " Թափառական Հրեան " մինչեւ ապրիլ

ական Հրեան " մինչեւ ապրիլի 10 կավարտվի նույնպես, {եւ} այն ժամանակ պիտո էր մի հոգաբարձություն իմ մյուս ա

ւթյունս, հարակցելով թե, եթե դուք, ազգի իշխանքդ {եւ} կարողքդ չօգնեք մեզ, մենք ոչինչ ենք եւ ոչինչ գործ

գի իշխանքդ եւ կարողքդ չօգնեք մեզ, մենք ոչինչ ենք {եւ} ոչինչ գործ չենք կարող հառաջ տանել ազգի լուսավորու

չ գործ չենք կարող հառաջ տանել ազգի լուսավորության {եւ} դաստիարակության համար: Այժմ ժամանակ է, որ եւ

եւ դաստիարակության համար: Այժմ ժամանակ է, որ {եւ} դուք եւ մենք, մինչդեռ կենդանի ենք, աշխատենք որք

արակության համար: Այժմ ժամանակ է, որ եւ դուք {եւ} մենք, մինչդեռ կենդանի ենք, աշխատենք որքան կարող

նակից մի փոքր պարծանք թողուլ ապագա սերունդի համար {եւ} վառել ազգասիրության կրակը սառած սրտերի մեջ: Ձեզ

ե ինչ անձնազոհությամբ գիշեր ցերեկ կուրծք կոտրելով {եւ} աչք խավարեցնելով աշխատում ենք գրելով ու սրբագրելո

ձեռքից. ապա նյութական հնա՞րը, այդ չունինք մեք, {եւ} ազգը պիտի օգնել եւ այդ ազգը չէ այն խաժամուժ ամբոխ

կան հնա՞րը, այդ չունինք մեք, եւ ազգը պիտի օգնել {եւ} այդ ազգը չէ այն խաժամուժ ամբոխը, որ ոչ այս գիտե

այդ ազգը չէ այն խաժամուժ ամբոխը, որ ոչ այս գիտե {եւ} ոչ այն, այլ ընտրյալքը որ ճանաչում էին յուրյանց ա

մ էին յուրյանց անձը, յուրյանց ազգը, նորա օգուտը {եւ} վնասը եւ բարի սիրտ ունեին օգնել նրան: Այս սրտ

րյանց անձը, յուրյանց ազգը, նորա օգուտը եւ վնասը {եւ} բարի սիրտ ունեին օգնել նրան: Այս սրտով եւ հոգ

ասը եւ բարի սիրտ ունեին օգնել նրան: Այս սրտով {եւ} հոգվով դարձյալ դիմում եմ դեպ ի Ձեզ, արգո Հայրենա

վով դարձյալ դիմում եմ դեպ ի Ձեզ, արգո Հայրենակից {եւ} խնդրում եմ ազգի անունով անտես չառնել իմ խնդիրը,

գործ չկա տպարանում: Այս մասին գրել եմ այս փոշտով {եւ} խնդրել եմ պ. Սաղաթել Դավթյան Քայալյանից եւ հույս

ոշտով եւ խնդրել եմ պ. Սաղաթել Դավթյան Քայալյանից {եւ} հույս ունիմ, որ նա եւս յուր ազգասիրական ջերմեռան

ջերմեռանդությունը չխնայե նորա զավակների կրթության {եւ} դաստիարակության համար: Մինչեւ այս րոպես դեռ Մոսկ

պես դեռ Մոսկով չեն եկած Սիբիրից ո՛չ ձեր եղբայրը, {եւ} ո՛չ Հակոբ Մաթեւոսյանը: Տեր Մովսեսը ստացավ ավա

սյանը: Տեր Մովսեսը ստացավ ավագ քահանայություն {եւ} ասպետական նշան սրբույն Աննայի 3-րդ աստիճանի: Չգի

դ չպատասխանելուս պատճառը էր իմ անդադար զբաղմունքը {եւ} եթե ճշմարիտը կամիս, վերին աստիճանի թուլությունը

եթե ճշմարիտը կամիս, վերին աստիճանի թուլությունը {եւ} վերջումը տասն օրվա հիվանդությունս, ինչեւիցե, այ

ւսով եմ, որ մեր եղբայրական անխարդախ սերը նույն է {եւ} նույն պիտի մնա, չնայելով որ երբեմն նամակներս ուշ

" վերա դարձուր առանձին ուշադրություն, մանավանդ 7 {եւ} 8 համարներին, եւ հասկացուր չհասկացողներին, որ ի

նձին ուշադրություն, մանավանդ 7 եւ 8 համարներին, {եւ} հասկացուր չհասկացողներին, որ իմանան: 8-ի մեջ շա

ի մեջ շատ սաստիկ խառնված են մեր թշնամիների աղբաթը {եւ} այսուհետեւ եւս պիտի խառնվի: Ճշմարտության թշնամին

ը ստանանք. հայտնի բան է, այդ նոցա աչքը ծակում է {եւ} ծանր բան է հրապարակով ծրագրի մեջ խայտառակվել, որ

վ ծրագրի մեջ խայտառակվել, որ ամենայն տեղ գնում է {եւ} կմնա շատ երկար տարիներ: Թիֆլիզի մեջ այժմ բավական

րիներ: Թիֆլիզի մեջ այժմ բավական ստորագրողք կան, {եւ} այնտեղ հույս կա, որ գալոց տարի ավելանա, ուրեմն

ավելանա, ուրեմն պակասածը միայն պիտի լինի Ղրիմում {եւ} Նախիջեւանում, բայց հույս ունիմ, որ դուք ձեր ազգ

լու: Եղբայր, մեք առանց ձեր ոչինչ ենք, նույնպես {եւ} դուք առանց մեր. պետք է ձեռք ձեռքի տալ եւ միաբան

ույնպես եւ դուք առանց մեր. պետք է ձեռք ձեռքի տալ {եւ} միաբան ուժով ջարդել խավար վիշապի գլուխը: Դեռեւս

ատությունը չկա. ձայն կա, որ Լանսկոյն պիտի փոխվի {եւ} նորա տեղը, ասում են, որ պիտի կարգվի Ռոստովցովը

ող էիր լսել ինձանից այս մասին, որ գրել չէ կարելի {եւ} այլն: Հոկտեմբերին պիտի ստորագրություն բանանք

վերա, իհարկե կկարդաս, միայն ինչ որ դու կկարդաս {եւ} կհասկանաս, աշխատել որ ուրիշներին եւս հասկացնես,

Գայանե Նիկոլաեւնայի սիրով ողջույնը ես մոռացած չեմ {եւ} միշտ մտածում եմ նորա առողջության որպիսությանը վեր

ը վերա, թե ինչ վիճակի մեջ է այժմ, լա՞վ թե վատ, {եւ} եթե վատ, արդյոք ի՞նչ դիտավորություն ունիս այդ մա

-ից, եթե չեմ սխալվում թիվը, ստացա օգոստոսի 1-ին {եւ} տեսանելով, որ հասել էր Ձեր պատվականության ձեռքը

ռքը իմ աշխատությունը, ուրախացա: Այն ստությունքը {եւ} խաբեությունքը, որոնցից գանգատ ունիք եւ որոնց մաս

ությունքը եւ խաբեությունքը, որոնցից գանգատ ունիք {եւ} որոնց մասին ասում եք, թե նոր չէին եւ այլն, այդ

անգատ ունիք եւ որոնց մասին ասում եք, թե նոր չէին {եւ} այլն, այդ ստությունքը եւ խաբեությունքը աստուծո ա

ասում եք, թե նոր չէին եւ այլն, այդ ստությունքը {եւ} խաբեությունքը աստուծո անքննելի նախասահմանության կ

ախասահմանության կամքն էր, որ մեր ձեռքով պատժվեին {եւ} խայտառակվեին: Ազգի եւ ճշմարտության համար իմ

որ մեր ձեռքով պատժվեին եւ խայտառակվեին: Ազգի {եւ} ճշմարտության համար իմ կյանքը իմ աչքումը ոչինչ է,

ճշմարտության համար իմ կյանքը իմ աչքումը ոչինչ է, {եւ} ամեն րոպե պատրաստ եմ զոհել, եւ այն օրից, երբ գր

աչքումը ոչինչ է, եւ ամեն րոպե պատրաստ եմ զոհել, {եւ} այն օրից, երբ գրիչ վեր եմ առել ձեռքս, մինչեւ գե

ռքս, մինչեւ գերեզման ես պիտի պատերազմեմ ստության {եւ} խավարի հետ եւ, որքան թույլ տան մեզ շրջապատած հան

երեզման ես պիտի պատերազմեմ ստության եւ խավարի հետ {եւ}, որքան թույլ տան մեզ շրջապատած հանգամանքը, պիտի

իշապի գլուխը: Իմ մինչեւ այժմ գրած բաները, թե իմ {եւ} թե կոմս Էմմանուելի անունով " Հյուսիսափայլի " մեջ

ծ բաներիս: Խնդրեմ առանձին ուշադրությամբ կարդաք 7 {եւ} 8 համարների " Հիշատակարանքը " եւ չի հասկացողներու

ությամբ կարդաք 7 եւ 8 համարների " Հիշատակարանքը " {եւ} չի հասկացողներուն հասկացնեք բանի զորությունը, որ

ությունը, որ ճշմարտությունը ձայն ստանա այդ կորած {եւ} մոլորած քաղաքի մեջ: 8-րդ համարը սարը թամըզին տպվ

ր գործակատարությունը: Մեր պատերազմը դադարած չէ, {եւ} ձերը չէ պիտո դադարի, մեք ազգի ընտրյալ որդիքս պիտ

ազգի ընտրյալ որդիքս պիտի ձեռք ձեռքի տանք միմյանց {եւ} շարունակենք մեր կռիվը ազգի եւ ճշմարտության անունո

ձեռքի տանք միմյանց եւ շարունակենք մեր կռիվը ազգի {եւ} ճշմարտության անունով, միշտ կրկնելով " Ցորչափ շնչ

ան անունով, միշտ կրկնելով " Ցորչափ շնչեմք զօդս " {եւ} այլն: Եթե մեր թշնամիքը միացած պատերազմ անեն, թո

Եթե մեր թշնամիքը միացած պատերազմ անեն, թող անեն {եւ} մեզ միացած պատահեն: Իհարկե կարդացած կլինեք Մխիթա

մասին գրածս. նոյեմբ. տետրակի մեջ կկարդաք վերջը {եւ} կտեսնեք բանի զորությունը: Թող եւ ուրիշները կարդա

ջ կկարդաք վերջը եւ կտեսնեք բանի զորությունը: Թող {եւ} ուրիշները կարդան եւ հավատան, որ Նալբանդյանցը ոչ

տեսնեք բանի զորությունը: Թող եւ ուրիշները կարդան {եւ} հավատան, որ Նալբանդյանցը ոչ թե առանց ստորագրությ

, որ Նալբանդյանցը ոչ թե առանց ստորագրության սորան {եւ} նորան նամակ գրող է, այլ յուր գրածի տակ կարող է ս

գրածի տակ կարող է ստորագրել համարձակ յուր անունը {եւ} այնքան զորություն հոգու ունի, որ տպելով հրատարակ

ագիրը խափանվի, բայց դուք պիտի պաշտպանեք մեզ ազգի {եւ} ճշմարտության համար, մինչեւ որ մի քանի տարի շարու

: Հոկտ. տետրակի մեջ կբանանք ստորագրությունը {եւ} հույս ունենք, որ դուք անձանձիր կհետեւեք այս բանի

ության (партия) դրոշակը: " Մեղուն " հոգեվարք է {եւ} Թիֆլիզումը լավ խայտառակվել է, նույնպես նորա պաշտ

արծեմ որ դուք ամեն բան առանց իմ ասելուն եւս գիտեք {եւ} հասկանում եք: Ցանկանում եմ Ձեզ հոգվով եւ սրտո

իտեք եւ հասկանում եք: Ցանկանում եմ Ձեզ հոգվով {եւ} սրտով առողջություն, երկար կյանք եւ ամ են տեսակ հ

եմ Ձեզ հոգվով եւ սրտով առողջություն, երկար կյանք {եւ} ամ են տեսակ հաջողություն։ Աստված մեր հետ է։

ողություն։ Աստված մեր հետ է։ Ձեզ միշտ հարգող {եւ} ոգվով մեծարող անխարդախ բարեկամ խ. ծ. Միքա

ը, որի գինը ճանապարհի ծախքով հանդերձ է ինն մանեթ {եւ} կես: է Որքան տոմսակ կարողանաք ցրել, նոցա բոլորի

Որքան տոմսակ կարողանաք ցրել, նոցա բոլորի հասցեքը {եւ} ստորագրության գները կարող եք ուղարկել իմ վերա. ե

ն առնուք օրհնել ինձ մի նամակով, իմանաք, թե ո՛ւր {եւ} ի՛նչպես պիտո էր մակագրել: Եթե Ձեր հովվապետական հ

, այդպիսի դիպվածում կարող եք ստանալ նորա խընդիրը {եւ} հասուցանել ինձ նորա հասցեն եւս, ուրիշների հետ մի

: Խնդրելով Ձեր բարձր սրբազնության օրհնությունը {եւ} աղոթքը, մնամ միշտ պատրաստական խոնարհ ծառա Միք

երագրած լինիք իմ անչափ պարապմունքիս, թե անձնական {եւ} թե օրագրական գործերով: Մինչեւ այս նամակիս Ձեր ստ

եւ այս նամակիս Ձեր ստանալը, կարծեմ որ հասանի Ձեզ {եւ} " Հյուսիսափայլի " 11 №. այնտեղ կտեսնեք իմ մին նա

իմ մին նամակը առ հրատարակողը, որ ճշմարտությունից {եւ} խղճմտանքից հարկադրված գրել եմ, գուցե դորանով ստա

ի է մեր օրագրին, գանգատել է Լազարյանց մեր վերա, {եւ} սոքա մի անտեղի նամակով սպառնանք գրում են մեզ, հա

տնելով մեր օրագիրը, թե մենք ազգը մոլորեցնում ենք {եւ} այլ այսպիսի բաներ: Այժմ նոքա ամեն ջանք գործ պիտի

ն վերա, բայց այդպիսի բամբասանքներ լսելով սորանից {եւ} նորանից, հոժարակամ պատրաստ է անտես առնել ամենայն

յուն, թեպետեւ այստեղից այնտեղից լուր ստանում ենք {եւ} բավական մխիթարական: Դո՛ւք պիտի պահպանեք մեր ծ

թարական: Դո՛ւք պիտի պահպանեք մեր ծրագիրը, նա {եւ} Ձերն է, որովհետեւ ազգինն է, պիտի ամեն ջանք եւ ա

ա եւ Ձերն է, որովհետեւ ազգինն է, պիտի ամեն ջանք {եւ} աշխատություն գործ դնեք, որ ինչքան կարելի է բազմա

, ուրեմն ինչպես մեք զոհում ենք մեր հանգստությունը {եւ} կյանքը՝ տիվ եւ գիշեր մաշվելով այդ բանի վերա, նո

մեք զոհում ենք մեր հանգստությունը եւ կյանքը՝ տիվ {եւ} գիշեր մաշվելով այդ բանի վերա, նույնպես եւ Դուք,

՝ տիվ եւ գիշեր մաշվելով այդ բանի վերա, նույնպես {եւ} Դուք, որպես երեւելի անդամ մեր ազգի եւ եղբայր մեր

, նույնպես եւ Դուք, որպես երեւելի անդամ մեր ազգի {եւ} եղբայր մեր ճշմարտավարոզ եւ ճշմարտասեր ընկերության

երեւելի անդամ մեր ազգի եւ եղբայր մեր ճշմարտավարոզ {եւ} ճշմարտասեր ընկերության, պիտի Ձեր վերա առնուք օրա

պիտի իմանալ, որ մենք մարդ ենք, անմարմին չենք, {եւ} դիցուք թէ մի տարի զոհեցինք ազգին մեր տարժանելի աշ

մարդ, հանձն ենք առնում այս ահագին աշխատությունը {եւ} ծանրությունը, բայց ուրիշները չկամին 9 դ. 50 կոպ

ամին 9 դ. 50 կոպեկով թեթեւացնել մեր ծանրությունը {եւ} մի փոքր քաջալերել մեզ: Մի՞թե մեք մեղավոր ենք, ո

պեցինք, մինչեւ այժմ տպագրության փողը չենք ստացած {եւ} այդ պատճառով գտանվում ենք պարտքի տակ: Մի՞թե արժա

նը, բայց պետք է մեզ մոտ մարդիկ իմանան այս բոլորը {եւ} իմանալով՝ աշխատեն թեթեւացնել մեր ծանրությունը:

ւն գործեց ազգի վերա, շատ բաներ խոսեցավ օրագիրը, {եւ} շատ մարդիկ սկսեցին ուրիշ կերպ նայել բաների վերա,

քանի տարուց հետո ակնհայտնի երեւին նորա արդյունքը {եւ} պտուղքը: Ստորագրողների բազմությունը մեր համար

բազմությունը մեր համար, բացի նյութականից, ունի {եւ} բարոյական օգուտ, որովհետեւ կարող ենք ցույց տալ պ

ենք ցույց տալ պարծանքով, թե ահա ազգը ընդունում է {եւ} այլն եւ այլն, եւ այն ժամանակ կպապանձվեն մեր թշնա

ց տալ պարծանքով, թե ահա ազգը ընդունում է եւ այլն {եւ} այլն, եւ այն ժամանակ կպապանձվեն մեր թշնամիների բ

անքով, թե ահա ազգը ընդունում է եւ այլն եւ այլն, {եւ} այն ժամանակ կպապանձվեն մեր թշնամիների բերանները:

նի, ուրեմն Ձեր առաջեւ բացվում է այժմ աշխատության {եւ} գործակցության հանդեսը: Ես հույս ունիմ, որ մե

ուք ինքներդ եւս լավ գիտեք, բայց հիշեցնում եմ Ձեզ {եւ} հայտնում եմ անկեղծորեն մեր դրությունը: Երեկի

վ Սավել Դավիդիչը, տեսանելով միմյանց, ուրախացանք {եւ} փառավորապես կարդացինք օրագրի 11 համարը: Առաջիկա

լ գործի մասին: Սպասում եմ Ձեր մխիթարական նամակին {եւ} գործունեությանը: Խնդրեմ ողջունել մեր բոլոր սրտակ

ջունել մեր բոլոր սրտակիցքը, չեմ մոռացել ոչ մինին {եւ} բոլորի համար պատրաստ կանգնած կամ մինչ ի մահ: Ցան

ով Ձեզ ամեն ողջություն, մնամ գերապատիվ բարեկամիդ {եւ} ազգասեր եղբորդ խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց

ր Զեյթունին Գրիգորը կաթվածով (паралич) հիվանդ է {եւ} բժիշկներից օգուտ չտեսանելով այժմ տիրացու Սրապիոնի

ովսկին երեսփոխան չէ բոլոր Հայոց հոգեւորականության {եւ} թե կենտրոն հոգեւորականության է Սինոդոսն Էջմիածնի

ան ունինք մի բան գրած, թո՛ղ ինքը Սինոդոսը նկատել {եւ} գրել մեզ, մեք նորայն կլսենք եւ կտնօրինենք, ինչպ

ը Սինոդոսը նկատել եւ գրել մեզ, մեք նորայն կլսենք {եւ} կտնօրինենք, ինչպես նորա կամքն է, բայց (գրեցինք

վ օրագրից, չէ ուզում ասպարեզ մտանել յուր անունով {եւ} առավել ապահովության համար ծածկում է յուր անձը բոլ

ր պատասխանի մեջ, բացի յուր արդարացուցիչ փաստերից {եւ} այս, որ բարեհաճի պ. նախարարը մեզանից հարցմունք

վախճանի: Պետերբուրգից մի քանի մարդիկ, որոնց մեջ {եւ} պ. Իզմիրյանցն, նամակ են գրել Այվազովսկուն, որ

ափայլին " մասին: Խնդրեմ Դուք Ձեր բարեկամությունը {եւ} նամակակցությունը անընդհատ պահեցեք սրբազան Մատթեոս

նացուից մի կատարյալ խոսք. նա այսօր կհայտնե ինձ, {եւ} ես վաղը կծանուցանեմ Ձեզ: Ձեր խոնարհ ծառա Մ

ովդ, իսկ երկրորդը մարտի երեքից, ստացա անկորուստ {եւ} ինչ որ գրել էիր՝ կարդացի տեղեկացա: Քո գնալու

ց հետո, մինչդեռ Մոսկվա էին դեռեւս պ. Ալեքսանովն {եւ} պ. Պոպովն, ես հիվանդացա եւ պառկեցա 18 օր մեծ նե

եռեւս պ. Ալեքսանովն եւ պ. Պոպովն, ես հիվանդացա {եւ} պառկեցա 18 օր մեծ նեղության մեջ. վերջապես աստված

օր մեծ նեղության մեջ. վերջապես աստված ողորմեցավ {եւ} լավացա մին փոքր: Ահա գիր չգրածիս պատճառը: Ե

այստեղից, խոստանալով հասուցանել ինձ 250 մանեթ, {եւ} երբ զգացի ես կարոտություն դրամի, իսկույն պ. Սադ

յն պ. Սադայից փոխ առի 1 ամիս ժամանակով այդ դրամը {եւ} հասուցի, որոնց արժանն էր, սպասելով քո վեհանձն օ

ինչպես տեսանում եմ, այժմ պիտի մի մարդուց առնուլ {եւ} տալ նորան, պատճառ, շուտով գնալու է, միգուցե քո

իմ որպիսությունը: Ես անչափ շնորհակալ եմ քեզանից {եւ} մինչեւ ի մահ մոռանալու չեմ քո սերը իմ վերա: Խնդր

Ես իմ տկարության պատճառով, խորհրդով Վանավինսկուն {եւ} Գլեբովին, գնում եմ սահմանից դուրս, այս բանը հար

.. իմ հոգաբարձությունը հանձնելով իմ բարեկամներին {եւ} նախախնամությանը: Լազարյանք քո նամակը եւ մյու

երին եւ նախախնամությանը: Լազարյանք քո նամակը {եւ} մյուս բանը իսկույն ուղարկել են Այվազ[ովսկուն] եւ

եւ մյուս բանը իսկույն ուղարկել են Այվազ[ովսկուն] {եւ} ինչպես ասում է Էզովը, դեռեւս չկարդացած. պ. Հայ

րա էր: Վառվինսկին տեսավ իստորիա հիվանդությանը {եւ} գրողին անվանեց հիմար ավանակ, ասում է՝ եթե նա իմ

լուցս հետո, խնդրեմ մերոնց միամտացնես, թե ես ողջ {եւ} առողջ եմ եւ թե բան ուսանելու գնացել եմ զագրանից,

խնդրեմ մերոնց միամտացնես, թե ես ողջ եւ առողջ եմ {եւ} թե բան ուսանելու գնացել եմ զագրանից, որ խեղճ մայ

ոչ ոքին բան չասես, ոչ ոքին ամենեւին, ոչ թշնամու {եւ} ոչ ամենամերձ բարեկամի, այդպես հարկավոր է, մինչե

վերա: Հույս ունիմ, որ խնդիրս անտես չես առնիլ {եւ} ինձ չես մոռանալ, ես եւս կմնամ քեզ հավիտյան երախտ

Մոսկվայից գրած նամակս ստացած լինիս մինչեւ այժմ, {եւ} խնդիրքս կատարած, ըստ որում մեծ է իմ հույսս քո բա

արած, ըստ որում մեծ է իմ հույսս քո բարեկամության {եւ} մարդասիրության վերա: Ես խոստացած ստրախավոյ նամակ

գրել, որովհետեւ մարտի 24-ին դուրս եկա Մոսկվայից {եւ} այսօր հասա Վարսովիա: Իմ տկարության պատճառով հարկ

իհարկե դուն լավ գիտես իմ տկարության որպիսությունը {եւ} հույս ունիմ, որ ամեն բան այնպես լավ երթա, որ թշ

իա, որ հարկ մերժողությունը գրեմ (опровержение) {եւ} ուղարկեմ " Հյուսիսափայլին ", թո՛ղ այնտեղ տեսանեն

ալու, աստված ողորմած է, ճշմարտությունը մերն է, {եւ} նա կպահե մեզ: Ես Բեռլինից կամ Վիեննայից դարձ

մեզ: Ես Բեռլինից կամ Վիեննայից դարձյալ կգրեմ {եւ} դու առժամանակ, մինչեւ իմ հասցես կարողանամ ուղարկ

տարակողի ձեռքով ինձ կհասուցանե: Ես կերթամ Էմս {եւ} ջուր կխմեմ եւ կգրեմ այնտեղի որպիսությունքը, որ գ

վ ինձ կհասուցանե: Ես կերթամ Էմս եւ ջուր կխմեմ {եւ} կգրեմ այնտեղի որպիսությունքը, որ գուցե Գայանե Նի

ությունը ինձ հայտնես: Ջրերը եթե կամենաս ստանալ ( {եւ} պետք է ստանալ), ես ասել եմ Սահակին եւ խնդրել եմ

ստանալ (եւ պետք է ստանալ), ես ասել եմ Սահակին {եւ} խնդրել եմ, նա կկատարե. պատկերներն յուրյանց մակա

ին եկողի հետ կուղարկե: Կտակը յուր հառաջաբանով {եւ} վերջաբանով վաղուց ուղարկված է ցենզորին, այժմ իհա

աղուց ուղարկված է ցենզորին, այժմ իհարկե ստացավ, {եւ} կտպվի փառավոր: 2 № " Հիշատակարանն " իհարկե կա

հետեւյալ նամակս: Ողջ եղիր աստուծով հանդերձ, {եւ} սմ ենակալ տերը թող լինի քեղ պահապան: Անձնանվե

Մ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Ահա գտանվում եմ Փարիզում {եւ} էգուց դուրս կգամ դեպի Լոնդոն, միշտ իմ հետ տանելո

ն, միշտ իմ հետ տանելով ձեր ազնիվ բարեկամությունը {եւ} սերը: Խնդրում եմ իմ հարգությունը հայտնել Գայանե

մ եմ իմ հարգությունը հայտնել Գայանե Նիկոլաեւնային {եւ} Պետրոս Նիկոլաեւիչին: Ես կգրեմ Լոնդոնից ու կհայտն

յուսիսափայլը"։ Այվազը այս կողմերը խայտառակված է {եւ} " Արեւմուտք " անուն օրագիրը սաստիկ խայտառակում է

Դուք, պ. Հայրապետյանցը, պ. Էմմա[նուել] Պոպովը {եւ} պ. Խլթճիյանցը: " Մասյաց Աղավնին " վերջացել է,

պ. Խլթճիյանցը: " Մասյաց Աղավնին " վերջացել է, {եւ} պ. Այվազի շնորհքով այստեղի երկու վարդապետքը՝ Ամ

ետքը՝ Ամբրոսիոս ու Խորեն Գալֆայանք մեծ նեղության {եւ} անտանելի պարտքի մեջ են: Ես հույս ունեմ, որ դ

Ես հույս ունեմ, որ դուք բոլոր մեր ճշմարտասեր {եւ} ազնվամիտ հայրենակիցք եւ բարեկամք ինձ օգնական եւ ձ

դուք բոլոր մեր ճշմարտասեր եւ ազնվամիտ հայրենակիցք {եւ} բարեկամք ինձ օգնական եւ ձեռնտու կլինիք, եթե Մոսկ

ր եւ ազնվամիտ հայրենակիցք եւ բարեկամք ինձ օգնական {եւ} ձեռնտու կլինիք, եթե Մոսկվա փակվի " Հյուսիսափայլը

սիսափայլը ", նորից ուրիշ տեղ... վերանորոգելու {եւ} բոլոր մեր գլխից եւ ձեր գլխից, այլեւ ազգի եւ եկեղ

ուրիշ տեղ... վերանորոգելու եւ բոլոր մեր գլխից {եւ} ձեր գլխից, այլեւ ազգի եւ եկեղեցու գլխից անցածներ

ելու եւ բոլոր մեր գլխից եւ ձեր գլխից, այլեւ ազգի {եւ} եկեղեցու գլխից անցածները ճշմարտությամբ հրատարակել

րը ճշմարտությամբ հրատարակելու համար: Հույս ունիմ {եւ} հույսս մեծ է. մի՞թե մեր ազգի մեջ մինչեւ այժմ եւս

մեծ է. մի՞թե մեր ազգի մեջ մինչեւ այժմ եւս խավարը {եւ} սուտը պիտի հաղթանակե լույսի եւ ճշմարտության վերա

եւ այժմ եւս խավարը եւ սուտը պիտի հաղթանակե լույսի {եւ} ճշմարտության վերա: Մեք բոլոր բան հասկացողքս պարտ

ոլոր բան հասկացողքս պարտական ենք ընդդեմ զինվորվել {եւ} ցույց տալ ժամանակով մեր ապագայից, որ ազգի համար

թշնամիների հարձակմունքին դեմ ենք դրել մեր կուրծքը {եւ} ճակատը, որ ազգի օգտի համար զոհել ենք մեր հանգստո

համար զոհել ենք մեր հանգստությունը, հայրենիքը, {եւ} այլն եւ այլն: Այժմ եթե կամենաք ինձ նամակ գրել

ոհել ենք մեր հանգստությունը, հայրենիքը, եւ այլն {եւ} այլն: Այժմ եթե կամենաք ինձ նամակ գրել, ուղար

Նազարյանցին, նա կհասուցանել ինձ: Իմ ողջույնը {եւ} հարգությունը հայտնել հետեւյալ պարոններին. Հայրապ

յրապետյանցին, Քայալյանցին, Խլթճյանցին, Պոպովին {եւ} այլոց, որ մեր սիրելի եւ բարեկամ կճանաչես ներկա ր

ն, Խլթճյանցին, Պոպովին եւ այլոց, որ մեր սիրելի {եւ} բարեկամ կճանաչես ներկա րոպեումս: Այստեղ լսեցի

քը: Ես գիշեր ցերեկ մտածում եմ ձեր բոլորի վերա {եւ} մեր ողբալի ազգի խեղճ վիճակի վերա: Աստված տար, ո

եզման չմտած տեսանելի մեր ազգի դրության բարվոքվիլը {եւ} հոգեւորականների բարբարոսությունից ազատությունը:

ղ ձեր հետ լինի միշտ: Ձեր անխարդախ բարյացակամ {եւ} հարազատ եղբայր Մ. Նալբանդյանց 43. ԳՐԻԳՈՐ

ի ներողամիտ լինես, եթե իմանաս իմ ողորմելի վիճակը {եւ} դրությունը, որի մեջ գտնվեցա մինչեւ այս րոպես:

տնվեցա մինչեւ այս րոպես: Սիրտս շատ կոտրած է, {եւ} ոչինչ բան աչքիս չէ երեւում, վերջին հուսահատությա

երկար գրել, որովհետեւ սիրտս լցվում է արյունով, {եւ} կյանքս մաշվում է: Այժմ այսքան ասեմ, որ գնում

ություն գտանելով " կարողանամ օրական ապրուստ ճարել {եւ} բժշկությունը շարունակել: Պետք է որ ես ինքս գտանի

ից պարտք առնեմ ապրեմ, " Հյուսիսափայլի " վերա տիվ {եւ} գիշեր աշխատեմ, բայց " Հյուսիսափայլից " մի կոպեկ

: Եվ ո՞ր մարդը, որ չուներ բնակություն, կերակուր {եւ} զգեստ, կարող է գործ կատարել եւ այն՝ ձրի: Մինչե

ւթյուն, կերակուր եւ զգեստ, կարող է գործ կատարել {եւ} այն՝ ձրի: Մինչեւ այժմ ես զոհ եղա, թող աստված ը

շխատելու համար հարկավոր են պայմանք, որ ես չունիմ {եւ} որի մասին չկամիմ ոչ ոքի բերան բանալ եւ բան խնդրել

ես չունիմ եւ որի մասին չկամիմ ոչ ոքի բերան բանալ {եւ} բան խնդրել: Այս պատճառով ոչինչ մասնակցություն

ուսիսափայլին ", պիտի տպվի հոկտեմբերի տետրակի մեջ {եւ} այնուհետեւ բարյավ մնա հայոց ազգը: Գրիչս պիտի կոտ

ուհետեւ բարյավ մնա հայոց ազգը: Գրիչս պիտի կոտրեմ {եւ} ձգեմ. մյուս անգամ հայոց ազգի անուն տված ժամանակն

ու փսխելիքս գա. ահա եղբայր, այժմ իմ դրությունը {եւ} հուսահատության չափը։ Ափսո՛ս ինձ, որ ես երեւե

գի մեջ երբեք այս վիճակում գտնվելու չէի ես, անտեր {եւ} անօգնական, միմիայն հուսալով նախախնամության վերա

դալ ելլեսիս վերա: Ուրախ եմ միայն, որ առողջ եմ, {եւ} տկարությունս իսպառ փարատեցավ: Որպես ապրուստի

Որպես ապրուստի ճանապարհ ես պիտո է լինեի կանդիդատ {եւ} գնում եմ Պետերբուրգ մնալ մի քանի ամիս ու քննությո

տալու եւս արծաթ չլինի, թողում այնտեղ բնակության {եւ} ապրուստի հոգսը, ինչպե՞ս կլինի մարդու սիրտը եւ վի

ան եւ ապրուստի հոգսը, ինչպե՞ս կլինի մարդու սիրտը {եւ} վիճակը: Ինչպե՞ս կլինի, եթե երթամ Նազարյանցին 20

նեթ խնդրեմ, այստեղ 100 մանեթը մանր պարտքեր տալու {եւ} 100 մանեթը ճանապարհի ու համալսարանի փողը տալու հա

անեթը ճանապարհի ու համալսարանի փողը տալու համար, {եւ} նա ինձ ասել, թե ոչ մի կոպեկ օգուտ չկա. 340 ստոր

կոպեկ օգուտ չկա. 340 ստորագրությանց փող է ստացել {եւ} 600 մանեթ պարգեւ. տպագրությանց ծախքը հասնում է մ

յի 250 մանեթ պարտքը, որի մասին հայտնած եմ երբեմն {եւ} ամեն օր մաշում է հոգիս: Իմանալով այս բոլոր բա

ի տակ առնելով, թե այս վիճակում եղած մարդու սիրտը {եւ} հոգին ինչպես կլիներ, մի՛ մեղադրիր ինձ իմ լռությա

, մի՛ մեղադրիր ինձ իմ լռության համար, այլ ներիր {եւ} ցավակից եղիր որպես բարեկամ. ասացի՝ սիրտս արյուն

գրել: 1860-ին " Հյուսիսափայլին " պիտի ստորագրվիմ {եւ} Պետերբուրգից պիտի ուղարկեմ պ. Նազարյանցին 9-50 կ

Գրում ես, թե իմանալով իմ դրությունը ցավել եք {եւ} մի փոքր բարկացել եք: Ցավածներուդ համար անչափ շնո

արկացել եք: Ցավածներուդ համար անչափ շնորհակալ եմ {եւ} հավատում եմ, որ պիտի ցավեիք, բայց եղբայր, ինչո

իմ դրությունից, ուրեմն ինչ ուրիշներին եւս զզվանք {եւ} ձանձրություն պատճառեմ, դուք լավ գիտեք, որ միմիա

րությունը որ ոչ ոք չգիտե, քեզ միշտ հայտնի է եղել {եւ} անչափ գոհ եմ, որ դուն ինձ միշտ օգնել ես: Բժշ

: Բժշկությունը ինձ ոչ թե միայն ատելի չէ, այլ {եւ} դորանից ավելի սիրելի բան չունիմ, սակայն համաձայն

կանդիդատի քննություն տամ, գոնե մեկ տեղ կգտանեն, {եւ} կկարողանամ գլուխս ապրեցնելով իմ գործը շարունակել

կկարողանամ գլուխս ապրեցնելով իմ գործը շարունակել {եւ} այս հուսով դուրս եկա Մոսկվայից եւ ահա գտանվում եմ

ործը շարունակել եւ այս հուսով դուրս եկա Մոսկվայից {եւ} ահա գտանվում եմ Պ. բուրգի համալսարանում։ Իմաց

ստանամ, ինձ վնաս բերելու չէ, ընդհակառակը, շատ {եւ} շատ օգուտներ ունի, որոնց մասին միմյանց տեսած ժամ

Եթե դուք այնքան բարի եք, որ կամիք ինձ օգնել {եւ} իմ խավար դրութենից դեպի լույս քարշել, շատ եւ անչ

նել եւ իմ խավար դրութենից դեպի լույս քարշել, շատ {եւ} անչափ շնորհակալ եմ, եթե այդ բարերարությունը ինձ

նեք, որ ես կարողանամ 2 տարի ժամանակով Փարիզ մնալ {եւ} այնտեղ ուղղակի վարդապետի քննություն տալ. եթե այս

արդապետի քննություն տալ. եթե այսքան դժվարությամբ {եւ} նեղությամբ գնաց իմ բանս, գոնե դորանով մխիթարվիմ

ընթացքը. հավատացած կացի՛ր, որ այդ բանը ինձ մեծ {եւ} մեծ օգտակար կլինի, եւ ճանապարհս ոչ թե միայն շոսս

ցի՛ր, որ այդ բանը ինձ մեծ եւ մեծ օգտակար կլինի, {եւ} ճանապարհս ոչ թե միայն շոսսեյնի կշինե, այլեւ երկա

ւ եղա ամեն բանին, ճարեցի ազնիվ բարեկամք, թե հայ {եւ} թե ֆրանսիացի, քննեցի հիվանդանոցքը եւ ակադեմիան.

մք, թե հայ եւ թե ֆրանսիացի, քննեցի հիվանդանոցքը {եւ} ակադեմիան. մեր համալսարանը Ակադեմիայի դիմաց այնպ

ծացնում ամեն բան։ Ահա եղբայր, իմ միակ խնդիրս {եւ} ցանկությունս. Փարիզում ես կարող եմ ապրել 800 ման

եք առել զոհել 600, տարակույս չունիմ, որ կզոհեք {եւ} 800 մանեթ, ես էլ թե մարդ եմ, կճանաչեմ ձեր ազնվո

գոնովը, ինչպես գրել է, հավաքում է ծանոթությունք {եւ} մինիստրին առ ժամս առնելու բան չկա, ուստի միամիտ

տալ, ուրիշ դուռը չկա, ինչպես հարցուցի իրավագետ {եւ} զորեղ մարդերից: Ես այսուհետեւ ամեն շաբաթ նամակ կ

եր է. ահա միայն սորանով մխիթարվում եմ իմ վշտահար {եւ} հուսահատ դրության մեջ: Գայանե Նիկոլաեւնային

ՅԱՆ, Այս րոպեիս ստացա քո մարտի 13-ի գրած գիրդ {եւ} կարդալով իմացա ձեր որպիսությունը, այս գիրիս հետ

ցին, հույս ունիմ, որ ինչ որ պետք է նե, կհոգա, {եւ} չեն համարձակվելու խանութներդ ձեռքերեդ առնուլ, ու

առով գիր ստացա, շատ ժամանակ է ոչ մեկդ գիր չունեի {եւ} միամիտ չէի: Խնդրեմ մեր բոլոր ազգականաց շատ եւ

եւ միամիտ չէի: Խնդրեմ մեր բոլոր ազգականաց շատ {եւ} շատ բարեւ անես, մանավանդ Վառվառ եւ Գայանե քուրեր

ազգականաց շատ եւ շատ բարեւ անես, մանավանդ Վառվառ {եւ} Գայանե քուրերուս, սիրելի Ֆլորա յանկայիս եւ ուրիշ

առվառ եւ Գայանե քուրերուս, սիրելի Ֆլորա յանկայիս {եւ} ուրիշ ազգականաց եւ բարեկամաց: Խանութին բանը ի

րերուս, սիրելի Ֆլորա յանկայիս եւ ուրիշ ազգականաց {եւ} բարեկամաց: Խանութին բանը ինչպես վերջացուցածը

ց, որ ես առ միամիտ լինեմ: Ես ողջ եմ ու առողջ {եւ} ամառը անպատճառ այդտեղ կլինեմ, ողջ եղեք ամենայն հ

ց 46. ՄԱՏԹԷՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ {ԵՒ} ԱՅԼՆ ԵՎ ԱՅԼՆ Միքայել Նալբանդեանց Պատկառ ակ

ընթերցեալ բազում մխիթարութեամբ՝ խնդացի ընդ աղօթս {եւ} օրհնութիւնս, զորս հեղուիք ՚ի վերայ իմ որպէս ծայր

: Ոչինչ աւելի, քան զոր պարտքն էր, առնեմք, {եւ} յամենայնի, յոր զձեռն մխեմք, առաջնորդիմք ի սուրբ

ամք դեռ եւս, եթէ ազգն մեր չէ ի կորուսելոյ սակի, {եւ} խոհեմ՝ եւ յարատեւ հոգաբարձութիւն զնմանէ կարէ վեր

, եթէ ազգն մեր չէ ի կորուսելոյ սակի, եւ խոհեմ՝ {եւ} յարատեւ հոգաբարձութիւն զնմանէ կարէ վերստին կանգնե

են հասարակաց, կամք հաստատեալ ի վէմ գիտակցութեան {եւ} ուր ղեկավար է ոգի անախտ եւ մաքուր, երկինք հասանե

եալ ի վէմ գիտակցութեան եւ ուր ղեկավար է ոգի անախտ {եւ} մաքուր, երկինք հասանեն ի թիկունս: Զղեակ ազգ

ունս: Զղեակ ազգի մերոյ Հոգին հաւատաց ի Ձեզ, {եւ} միլիոնից աչք յառեցան ի նոր յաջորդդ առաքելոց սրբոց

աչք յառեցան ի նոր յաջորդդ առաքելոց սրբոց Թադդէ ի {եւ} Բարթողոմեայ: Շատից քան սակաւուց բաբախին սիրտք ի

: Շատից քան սակաւուց բաբախին սիրտք ի վերայ Ձեր, {եւ} ամենեքին դէտ ակն կալեալ ըղձան իրազեկ լինել զազգաշ

դէտ ակն կալեալ ըղձան իրազեկ լինել զազգաշահ գործոց {եւ} զբարեկարգութեանց առ ՚ի Վեհափառութենէդ ազգին շնորհ

աքինութեան՝ ձեռն տալ ազգի ընկճելով, որ ընդ հուր {եւ} ընդ ջուր անցեալ ոգեսպառ դնի ընդ հայրագութ հոգողու

ային նաւուն: Սիրտք Հայոց լինելոց են ընդ Ձեզ, {եւ} զօրհանապազ աղօթք մեր ընդ Ձեր առաջի սեղանոյ Տեառն

եմք՝ զօրացուցանել զՁեզ, որպէս երբեմն զԶօրաբաբէլ {եւ} զԲեսսելիէլ, զնորոգող եւ զճարտարապետ խորանին Աստո

որպէս երբեմն զԶօրաբաբէլ եւ զԲեսսելիէլ, զնորոգող {եւ} զճարտարապետ խորանին Աստուծոյ: Իսկ որ ինչ զմէն

զմէնջ, ճանապարհ մեր յայտ իսկ է արդէն, թէեւ նեղ {եւ} փշալից, այլ ի վերայ այսր ամենայնի ընթասցուք ընդ

այ այսր ամենայնի ընթասցուք ընդ այն, ընթացուսցուք {եւ} զազգային խնդիրս, օ՜ն յառաջ, որքան եւ որչափ ներե

թացուսցուք եւ զազգային խնդիրս, օ՜ն յառաջ, որքան {եւ} որչափ ներեալ լիցուք ի շուրջ պատելոց: Յանձն ար

Վեհաստիճան Հայրապետիդ՝ Մնամ Վեհափառութեան Ձեր {եւ} համoրեն ազգիս Հայոց պատրաստական խոնարհ ծառայ

մասին չկարողանալով այս միջոցին մի ուրիշ արժանավոր {եւ} հարմարավոր մարդ գտանել, ուղարկում եմ ձեզ այն պատ

վոր մարդ գտանել, ուղարկում եմ ձեզ այն պատկերները {եւ} շատ խնդրում եմ, որ աշխատություն հանձն առնուք հրա

ասանելով ինձ 27-ին, հայտնի արեց Ձեր խորհուրդները {եւ} որոշմունքը Հնդկաստանի ազգային ժառանգության մասին

առաջին սուրհանդակով, հայտնում եմ Ձեզ իմ կարծիքը {եւ} մտքերը այդ գործին վերաբերությամբ: Բայց պարզությա

րծին վերաբերությամբ: Բայց պարզության համար, նախ {եւ} առաջ հարկավոր է մեջ բերել այստեղ Ձեր նամակի դրութ

այսպես էին: § 1. Երկու մարդ ընտրել, որոնց {եւ} տալ ճանապարհի ծախք, առաջին անգամը 3000 մանեթ:

որպեսզի կառավարության ատյանների ձեռքով հայտ բերեն {եւ} Նախիջեւանին սեփականացնեն, եթե կորած կամ երկբայակ

մ մի փոքր քննենք այս առաջարկությունքը, մտածենք, {եւ} դուրս դնենք մեր մտածության հետեւանքը. ըստ որում

ի մեծակշիռ գործի մեջ թեթեւաբար ընթանալ աններելի է {եւ} Ձեզ, որ առաջարկում եք, եւ մեզ, որ պիտի ընդունե

ար ընթանալ աններելի է եւ Ձեզ, որ առաջարկում եք, {եւ} մեզ, որ պիտի ընդունենք այդ առաջարկությունը: Ձեր

առաջարկությունը: Ձեր դրությանը վերա մեր կարծիքը {եւ} մտածությունքը այսպես են. § 1. 3000 մանե

§ 1. 3000 մանեթ արծաթը, որ երկու մարդու գնալու {եւ} գալու որպես ճանապարհի ծախք առաջարկում է քաղաքը,

ճանապարհի ծախք առաջարկում է քաղաքը, ոչ հիմք ունի {եւ} ոչ հաշիվ: Ես " Հյուսիսափայլի " մեջ գրել էի 3000

մանեթ կամ փոքր ավելի կամ փոքր պակաս՝ ծախք գնալու {եւ} գալու համար, այդ մի մարդու էր վերաբերում եւ ոչ ե

ալու եւ գալու համար, այդ մի մարդու էր վերաբերում {եւ} ոչ երկուքի: Թող մտածեն առաջարկողքը, որ ամիս ու

ծախք ամեն մի մարդու համար Լոնդոնից մինչեւ Կալկաթա {եւ} Կայկաթայից մինչեւ Լոնդոն հասանում է 350 ֆունտ ստե

ց առավել քան թե մի լոնդոնցի, ուրեմն մեզ անհնար է {եւ} 350 ֆնտով Կալկաթա հասանիլ, այնտեղ մնալ մի երկու

ֆնտով Կալկաթա հասանիլ, այնտեղ մնալ մի երկու ամիս {եւ} հետո դարձյալ նույն գումարով վերադառնալ: Ովի

որ մեծ բան է երեւում 3000 մանեթը Նախիջեւանի մեջ, {եւ} որ կտրիճ տղամարդը որ հանձն կառնու ընկերով հանդերձ

նձն կառնու ընկերով հանդերձ, այդքան գումարով գնալ {եւ} գալ, նա այդ յուր ընթացքով հայտնի ցույց է տալիս,

րել Ռուսիայից, ոչ օտար աշխարհ ճանապարհ է կատարել {եւ} ոչ գիտե, թե ի՛նչ ասել է կամ ո՛ւր է Կալկաթա: Մեն

անից պիտի ցած իջանենք դեպի հասարակածը մինչեւ տասն {եւ} հինգ աստիճան: Ահա այս կետից, որ կտրվում է երկայ

այս կետից, որ կտրվում է երկայնության 40 աստիճան {եւ} հյուսիսային լայնության 15 աստիճան գիծերով, պիտի

8, 000 վերստից մինչեւ 20 000 վերստ, ուրեմն գնալը {եւ} գալը 36, 000 վերստից մինչեւ 40 000 վերստ: Այս կա

0 000 վերստ: Այս կատակ չէ. հավելացուր սորա վերա {եւ} այն դժոխային եղանակները կամ ծովային մրրիկները եւ

եւ այն դժոխային եղանակները կամ ծովային մրրիկները {եւ} վտանգները, որոնք շատ նավեր եւ շոգեշարժ պտուտակավ

ծովային մրրիկները եւ վտանգները, որոնք շատ նավեր {եւ} շոգեշարժ պտուտակավոր նավեր կուլ են տվել եւ տալիս

նավեր եւ շոգեշարժ պտուտակավոր նավեր կուլ են տվել {եւ} տալիս են անդադար, որպիսի վտանգներ պիտի աչքի տակ

: Ուր թողունք զանազան պատահարները այդպիսի հեռավոր {եւ} վայրենի աշխարհներում Ասիայի մեջ եւ այն անակնկալ դ

յդպիսի հեռավոր եւ վայրենի աշխարհներում Ասիայի մեջ {եւ} այն անակնկալ դեպքերը եւ ծախքերը, որ մինչեւ պատահ

ի աշխարհներում Ասիայի մեջ եւ այն անակնկալ դեպքերը {եւ} ծախքերը, որ մինչեւ պատահելը չեն երեւում մարդու ա

քերը, որ մինչեւ պատահելը չեն երեւում մարդու աչքի {եւ} եթե կանխատես չէիր, ապա նոքա կծառայեն քեզ հուսահա

խատես չէիր, ապա նոքա կծառայեն քեզ հուսահատության {եւ} անտանելի նեղության առատ աղբյուրի տեղ։ Եթե այ

երեւին թե Հնդկաստանի հայոց լուսավոր հասարակության {եւ} թե անգլիական մեծամեծների, պիտի գնան նոցա մոտ եւ

եւ թե անգլիական մեծամեծների, պիտի գնան նոցա մոտ {եւ} նորանց պիտի ընդունեն յուրյանց մոտ եւ այսպես անդադ

նան նոցա մոտ եւ նորանց պիտի ընդունեն յուրյանց մոտ {եւ} այսպես անդադար գործ ունենալով նոցա հետ, չեն կարո

: Մեք այս բաները գրում ենք որպես լոկ քաղաքացի {եւ} որպես լոկ ազգի օգտին ցանկացող, առանց այն պատճառի

այմաններով (3000) կարող էին հանձն առնուլ, գնալ {եւ} գործ կատարել, ամենայն մաքրությամբ հոգու ցանկանու

գու ցանկանում ենք այնպիսուն կատարյալ հաջողություն {եւ} ողջամբ վերադարձ, հանդերձ քաղաքի շահով: Շատ ե

ւ ողջամբ վերադարձ, հանդերձ քաղաքի շահով: Շատ {եւ} շատ ուրախ կլինեինք, եթե ազատ մնանք մեք այդ հանձն

հանձնարարութենից, որի վերա գուցե թե պատահի զոհել {եւ} մեր կյանքը, որ կարծում ենք, թե չէ կատարել դեռեւ

ւլ այս ծանր պաշտոնը, այն ժամանակ չենք հրաժարվում {եւ} պատիվ կհամարինք մեր ծառայություն ցույց տալ ազգին

2. Գնացող երկու պարոնները, երեսփոխան կարգվելով {եւ} ստանալիքը դատաստաններով ձեռք բերելու իրավունք ստա

աքի կողմից, չեն կարող գուշակել այժմեն, նույնպես {եւ} քաղաքը չէ կարող գուշակել եւ սահմանել, թե ո՛րքան

կել այժմեն, նույնպես եւ քաղաքը չէ կարող գուշակել {եւ} սահմանել, թե ո՛րքան ժամանակ հարկավոր էր մնալ Հնդ

ծ չէ, այլ ամենայն բան յուր կարգով պահպանվում է, {եւ} գնացողները իսկույն պիտի ստանան կամ արծաթը կամ անշ

ով գիտե, պատահի, որ տարիներով հարկ լինի մնալ, {եւ} մեք օրինակ ունինք Հ. Սարգիս Թեոդորյանին ինն տարի

, մինչեւ կարողացավ Մուրադյան արծաթագլուխը կորզել {եւ} տանել ձգել Մխիթարյանց ձեռքը: Դուք կամ քաղաքը

քաղաքը, առաջարկելով գնացողներին երեսփոխանություն {եւ} դատաստան մտանելու կամ արծաթ կամ կայք ստանալու իրա

վարության համար Հնդկաստանում: Բացի սրանից, Դուք {եւ} քաղաքը դատաստանը աչքի տակ առած լինելով, չէ պիտո

տաբանքը դատավորների ներկայությամբ բերանացի կխոսին {եւ} կպաշտպանեն տրված թղթերի բովանդակությունը եւ իրավո

խոսին եւ կպաշտպանեն տրված թղթերի բովանդակությունը {եւ} իրավունքը: Այսպես լինելով բանը, պիտո է մտածել ե

ւ իրավունքը: Այսպես լինելով բանը, պիտո է մտածել {եւ} վարելու դատի ծախքի վերա եւս: § 3. Ձեզ քաջ հ

կա այնտեղ, բան մնացե՞լ է, ովի՞ ձեռքում կամ ո՞ւր {եւ} ի՞նչ են արել տարեկան եկամուտքը կամ մյուս կտակների

ա ներկա առձեռն պատրաստ արծաթով կամ փոքր բան ստանա {եւ} մնացածը (ստանա) անշարժ կայքերով, որոնց տարեկան

հարյուրից պիտի ստանան: Բոլոր կայքերի արժողության {եւ} առձեռն պատրաստ գումարի հարյուրներից ընդհանրապե՞ս

յուրներից, որ արծաթով պիտի հասուցանեին քաղաքին, {եւ} որը, ինչպես ասացինք, կարող էր շատ փոքր բան լինե

յուղավորվում է: Ես վաղուց նախատես էի այս բանին, {եւ} այս էր պատճառը, որ ասում էի, թե հառաջ հարկավոր

է, ովի՛ ձեռքում, ո՛րքան է բոլորի արժողությունը {եւ} ո՛ր ճանապարհով հեշտ է կամ ո՛րքա՞ն ժամանակի մեջ գլ

պես տիրապետելը կամ առձեռն պատրաստ գումարը ստանալը {եւ} այլ այսպիսի բաներ, որ պիտի բացահայտ կացուցանեին

սպիսի բաներ, որ պիտի բացահայտ կացուցանեին խնդիրը {եւ} գնացողների, ե՛ւ քաղաքի առաջեւ: Ներկայումս ո

Ներկայումս ոչ առաջարկողքը գիտեն բանի զորությունը {եւ} ո՛չ այդ առաջարկության ընդունելիքը. դորա հակառակ

րահասություն գործվեր բանի զորության, այն ժամանակ {եւ} քաղաքը դժվարանալու չէր ծախք նշանակել թե այնտեղ մն

քը դժվարանալու չէր ծախք նշանակել թե այնտեղ մնալու {եւ} թե հարկավորության ժամանակ դատ վարելու համար, ըստ

տ իմացած կլիներ, թե ահա այսքան բան ունի ստանալու {եւ} այնքանին բացարձակապես տիրապետելու: Ուրեմն այժ

կողմից այսպես կարող ենք վճռել այս խնդիրը: Ես {եւ} պ. Հարություն Աջեմյանցը, որի հետ Ձեր նամակի հիմ

տեւյալ պայմաններով: § 1. Մեր երկուքի գնալու {եւ} գալու ծախք կնշանակե. քաղաքը 800 ֆունտ ստերլինգ ե

ւ գալու ծախք կնշանակե. քաղաքը 800 ֆունտ ստերլինգ {եւ} մեր երթալու ժամանակ կտա մեզ այդ գումարը երկու (ա

: § 2. Մեք անմիջապես դուրս կգանք Նախիջեւանից {եւ} կերթանք դեպի Հնդկաստան. հասանելով այնտեղ, կսկսե

եպի Հնդկաստան. հասանելով այնտեղ, կսկսենք քրքրել {եւ} վերահասություն գործել այդ բաներին եւ եղած կամ գտա

կսենք քրքրել եւ վերահասություն գործել այդ բաներին {եւ} եղած կամ գտանված կայքի եւ գույքի մասին լիակատար ծ

յուն գործել այդ բաներին եւ եղած կամ գտանված կայքի {եւ} գույքի մասին լիակատար ծանոթություն կտանք քաղաքին

ակում առանց դատաստանի չկարողանանք գործը ավարտել, {եւ} եթե հարկավոր լինի դատաստան մտանել, այն ժամանակ է

այն ժամանակ էլեկտրական հեռագրով կհայտնենք քաղաքին {եւ} Հնդկաստան ոտք կոխած օրերիցս երկու ամիս դուրս հանե

աղաքին հայտնած էինք, թե այսքան կամ այնքան բան կա {եւ} թե հարկավոր է դատաստան մտանել, եւ երբ որ քաղաքը

այնքան բան կա եւ թե հարկավոր է դատաստան մտանել, {եւ} երբ որ քաղաքը կհանձներ մեզ էլեկտրական հեռագրով դա

շե քաղաքը մեր նշանակած դատաստանական ծախքի համար, {եւ} այդ փոխանակագիրը մեզ կհասուցանե մեր ցույց տալու ճ

տալու ճանապարհով: § 6. Դատաստանի, փաստաբանի {եւ} այլ ամենայն գործին վերաբերյալ բաների մասին, որ դ

քին ցույց տալու հանձնառու ենք, մաքուր խղճմտանքով {եւ} ամենայն արդարությամբ: § 7. Եթե, ինչպես § 4

ով: § 8. Քաղաքը, ընդունելով այս պայմանները {եւ} գործը հանձնելով մեզ, կհարկադրվի առանց արծաթ չթող

ւլ մեզ օտարության մեջ, եթե հարկ լինի մնալ այնտեղ {եւ} գործ կատարել: Այլ եւ կարեւոր եւ ժամանակի չհամբեր

, եթե հարկ լինի մնալ այնտեղ եւ գործ կատարել: Այլ {եւ} կարեւոր եւ ժամանակի չհամբերող գրագրությունք կլինի

լինի մնալ այնտեղ եւ գործ կատարել: Այլ եւ կարեւոր {եւ} ժամանակի չհամբերող գրագրությունք կլինին էլեկտրակա

որովհետեւ Կալկաթայից Նախիջեւան նամակ հասուցանելը {եւ} դորա պատսախանը Կալկաթա ստանալը կարոտ է գոնե հինգ

. Որքանի արժողության կայք հայտ բերվին մեր ձեռքով {եւ} սեփականվին քաղաքի օրինավոր ատենական վճռադատությամ

ականվին քաղաքի օրինավոր ատենական վճռադատությամբ, {եւ} որքան առձեռն պատրաստ գումար դարձյալ մեր ձեռքով հա

անվի քաղաքին, քաղաքը, այդ բոլորի, թե շարժականի {եւ} թե անշարժի արժողութենից կհատուցանե մեզ հարյուրից

օրինավոր վճռադատությամբ: § 10. Երբ որ բերած {եւ} հանձնած էինք կայքերի հաստատված վկայագիրքը, Նախիջ

յագիրքը, Նախիջեւանի անունով, նույն քաղաքի գլխին {եւ} հասարակության, նույնպես եւ առձեռն պատրաստ գումար

, նույն քաղաքի գլխին եւ հասարակության, նույնպես {եւ} առձեռն պատրաստ գումարը, եթե լինի, քաղաքը, յուր

առձեռն պատրաստ գումարը, եթե լինի, քաղաքը, յուր {եւ} մեր պայմանի զորությամբ, իսկույն կհատուցանե մեզ ա

§ 11. Հայտ բերված կայքերի, թե կառավարության {եւ} թե յուրաքանչյուր տարի նոցա եկամուտը ստանալու վերա

եկամուտը ստանալու վերաբերյալ հաստատ տեղեկությունք {եւ} ճանապարհներ, մեր պարտականությունն է քաղաքին հայտ

պիտի տա մեզ, այս մեր բոլոր պայմանները պիտի գրվին {եւ} հաստատվին օրինավոր դաշնագրով, քաղաքի հետ, այնպե

ավոր դաշնագրով, քաղաքի հետ, այնպես որ ոչ քաղաքը {եւ} ոչ մեք մեր ասածներից չկարողանանք հետ կենալ եւ որպ

աքը եւ ոչ մեք մեր ասածներից չկարողանանք հետ կենալ {եւ} որպեսզի ամենայն պայմանք կատարվին արդարությամբ երկ

երկու կողմից եւս յուրյանց կարգով: Ահավասիկ իմ {եւ} պ. Հ. Աջեմյանի պայմանները. եթե Դուք կամ քաղաքը

րաստությունք առնվին այդ ճանապարհորդության մասին, {եւ} գանք Նախիջեւան, թե դաշնագիրը հաստատելու, թե երե

իրը հաստատելու, թե երեսփոխանական թուղթը ստանալու {եւ} թե ճանապարհի ծախքը ստանալու համար, որ այդտեղից ճ

պայմաններից դուրս ոչինչ պայման ընդունելի չէ մեզ, {եւ} թե պատվելի հասարակությունը չհավանի սորան, ուրեմն

այլ մարդ ընտրելու: Այս նամակս իրավունք ունիք {եւ} հասարակության ցույց տալու, եթե հարկ լինի, ըստ ո

լինի, ըստ որում սորա բովանդակությունը ազգային է {եւ} գուցե այլ մարդ եւս ընտրելու ժամանակ օգտակար լինին

ատ հարկավոր է, ըստ որում " Հյուսիսափայլի " մեջ 1 {եւ} 2 տետրակներում, Աստվածաշունչի վերաբերյալ խոսքերի

արում քարշքարշելով այս ու այն տեղից բան է շինել, {եւ} մերայինք թարգմանել են 5 տարում: Ինչեւիցե, դո

Ինչեւիցե, դուք կտեսանեք այս բաների ապացույցքը {եւ} նկատողությունքը յուր ժամանակին, այժմ կամեի տեսան

ատողությունքը յուր ժամանակին, այժմ կամեի տեսանել {եւ} այդ նոր աստվածաշունչը, մանավանդ որ դա եբրայականի

ալ մի օրինակ երկաթի ճանապարհը, կարելով կտավի մեջ {եւ} վերան զրելով անունս, իսկ այն թուղթը, որ կտա ձեզ

տա ձեզ երկաթուղու գրագրանոցը, կդնեք մի ծրարի մեջ {եւ} կուղարկեք ինձ, որ նորա զորությամբ գնամ այստեղի ե

ր նորա զորությամբ գնամ այստեղի երկաթուղու իջեւանը {եւ} ստանամ գիրքը: Այսպես է իմ հասցեն. B С. П

ԵՏԻ ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ {ԵՒ} ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԶԱՆԱԶԱՆ ԿԱՅՍԵՐՈՒԹԵԱՆՑ ԱՍՊԵՏԻ յԵ

՚ի բովանդակ ազգէն Հայոց որ ՚ի Նոր Նախիջեւան {եւ} ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա ի մասին գործոյն զեկ

րայս նորա ի մասին գործոյն զեկեղեցական հաշուոց {եւ} դրամոց ՚ի Միքայէլէ Նալբանդեանց Խոնարհադեմ յայտ

լոյ առ նոսա ի 6-էն Հուլիսի այսր ամի համարաւ 370, {եւ} առ ի պաշտպանել զիրաւունս ազգին անտեսեալ ի Գաբրիէլ

տէրութեանդ զկարգելոյ իմոյս նուաստութեան երեսփոխան {եւ} երկրորդ, զգործն վարեալ առ ի նոցանէ, յորում, մա

թուեսցի կարօտ բացայայտութեան, պատրաստ եմ պարզել {եւ} լուսափայլ կացուցանել, որպէս բերան կամ որպէս պատկ

րպէս բերան կամ որպէս պատկեր պատգամաւորաց թէ բանիւ {եւ} թէ գրով եւ յամենայնի գործակից լինել առ ՚ի գիւտ իր

կամ որպէս պատկեր պատգամաւորաց թէ բանիւ եւ թէ գրով {եւ} յամենայնի գործակից լինել առ ՚ի գիւտ իրաւանց ազգին

մնամ աստուածարեալ տէրութեանդ ամենախոնարհ ծառայ {եւ} որդի Միքայէլ Նալբանդեանց յ7 Սեպտեմբ.

հաճեցաւ այսօր հաստատել զթուղթ երեսփոխանութեան իմ {եւ} արգոյ Աջեմեանցի, զտուեալն յազգէն Հայոց բնակելոց

, երեսփոխան ընտրելոցն, պ. Միքայէլի Նալբանդեանց {եւ} պ. Յարութիւնի Աջեմեանց, վասն գնալոյ ի Հնդկաստան

Հնդկաստան, ի խնդիր ազգային հրիտակացն, հաստատեմք {եւ} վաւերացուցանեմք իսկական ստորագրութեամբս մերով եւ

եւ վաւերացուցանեմք իսկական ստորագրութեամբս մերով {եւ} դրութեամբ կաթողիկոսական կնքոյ. ի 10 հոկտեմբ[երի]

Մատթէոս կաթողիկոս ամենայն Հայոց"։ Ըստ այսմ {եւ} զպատճէն ազգային եզրակացութեան, արարելոյ ի 15 Յու

ամի, որով ազգն զանազան պայմանադրութեամբ, ընդ իս {եւ} ընդ արգոյ Աջեմեանցն, ընտրեալ էր իւր երեսփոխանութ

բազնակատար քահանայապետութիւնն մի՛ հաստատեսցէ զմեզ {եւ} այլն, եւ այլն, եւ այլն, նորին վեհափառութիւնն հ

քահանայապետութիւնն մի՛ հաստատեսցէ զմեզ եւ այլն, {եւ} այլն, եւ այլն, նորին վեհափառութիւնն հաճեցաւ հաս

ետութիւնն մի՛ հաստատեսցէ զմեզ եւ այլն, եւ այլն, {եւ} այլն, նորին վեհափառութիւնն հաճեցաւ հաստատել զասա

Նախիջեւան, ի մասին Հնդկական հրիտակացն հաստատեմք {եւ} վաւերացուցանեմք իսկական ստորագրութեամբ մերով եւ գ

ք եւ վաւերացուցանեմք իսկական ստորագրութեամբ մերով {եւ} գրութեամբ կաթողիկոսական կնքո. ի 10 հոկտեմբ. 186

Հայոց"։ Յետ զայս ամ[ենայն] այսպէս հաստատելոյ {եւ} վաւերացուցանելոյ նորին վեհափառութիւնն ընդ փոյթ գր

զառանձին զթուղթ առ պայծառափայլ փոխարքայն Կովկասու {եւ} ծանուցանելով զբովանդակութեանց եզրակացութեան ազգին

ով զբովանդակութեանց եզրակացութեան ազգին ի քաղաքիդ {եւ} երեսփոխանական թղթոյ, խնդրելոց է ի նորին պայծառափ

ութեան իւրում ի Հնդկաստան, երեսփոխան ճանաչել զիս {եւ} զպ. Աջեմեանցն, ի մասին ասացեալ գործոյն եւ ձեռնտ

լ զիս եւ զպ. Աջեմեանցն, ի մասին ասացեալ գործոյն {եւ} ձեռնտու լինիլ մեզ ՚ի խնդրել զազգային զհրիտակս:

նէ, ի ձեռն ոմանց խռովասիրաց ոչ անյայտ եղելոց ձեզ {եւ} այլոց բազմաց, այլ եւ զայս թէ յետ աւուրց իբր երկո

ասիրաց ոչ անյայտ եղելոց ձեզ եւ այլոց բազմաց, այլ {եւ} զայս թէ յետ աւուրց իբր երկուց կամ երից ելանեմ [Էջ

ութեան ներկայանալ պայծառափայլ փոխարքային Կովկասու {եւ} առնուլ ի նմանէ որպէս զհաստատութիւն թղթոյս, նոյնպ

նուլ ի նմանէ որպէս զհաստատութիւն թղթոյս, նոյնպէս {եւ} զյանձնարարական զգիր յանուն դեսպանին Ռուսիոյ ի Կոս

Անգլիոյ ընդ ձեռն նախարարին արտաքին գործոց Ռուսիոյ {եւ} ընդ ձեռն դեսպանին Անգլիոյ, որ ՚ի Սանկտպետերբուրգ

ղագս ստանալով զպատշաճեալ թղթեանն ի տէր փոխարքայէն {եւ} է, որ սպասելով երեսփոխանակցին իմոյ, ելանեմ ի Փո

ԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻՆ Պաշտօնական ԱՐԳՈՅ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑՔ {ԵՒ} ԱՆԽԱՐԴԱԽ ԱԶԳԱՍԷՐՔ Պ. Կարապես Մարգարեան, պ.

Աստուածատուր Մովսիսեան, պ. ՅակոբՍտեփանոսեան {եւ} պ. Էմմանուել Մինասյան ՚Ի վերայ հիման երեսփոխ

որոյ արկանելոյ զայն ի ներքոյ մանրակրկիտ քննութեան {եւ} յարուցանելոյ զիրաւունս ազգի եւ եկեղեցւոյ, զոր ան

նրակրկիտ քննութեան եւ յարուցանելոյ զիրաւունս ազգի {եւ} եկեղեցւոյ, զոր անխղճօրէն մեռուցին արք մեղմեխք եւ

եւ եկեղեցւոյ, զոր անխղճօրէն մեռուցին արք մեղմեխք {եւ} անբարեմիտք: Նորին վեհափառութիւնն, ժողով արա

ով արարեալ սինօդական սրբազան հարց, հաճեցաւ կոչել {եւ} զիս, ուր ներկայ էր եւ պաշտօնակատարն պրօկուրօրի,

բազան հարց, հաճեցաւ կոչել եւ զիս, ուր ներկայ էր {եւ} պաշտօնակատարն պրօկուրօրի, պ. Թաղիանոսեանցն, եւ

եւ պաշտօնակատարն պրօկուրօրի, պ. Թաղիանոսեանցն, {եւ} առարկեալ զխնդրոյն սկսաւ մանրամասն հանգամանօք վերա

րկայ եղեալ անդամոց երկոքին անդամք, որ գոն Ղուկաս {եւ} Մակար արքեպիսկոպոսունք, զգալի կերպիւ պաշտպանէին

նասապարտն եկեղեցական օգտի զաստիճանաւոր Խալիբեանցն {եւ} զգործակից նորա զԱյվազովսքի վարդապետն, եւ այն թեր

իբեանցն եւ զգործակից նորա զԱյվազովսքի վարդապետն, {եւ} այն թերեւս առ ի զանձինս պահելոյ յանպարտութեանց,

էական գրութիւն Այվազովսքւոյ առանց ամ[ենայն] հիման {եւ} ուշադիր լինելոյ որպիսութեան գործոյն համարեալ էին

ոյ որպիսութեան գործոյն համարեալ էին զայն աւարտեալ {եւ} մատուցեալ զրկողին զմեզ զամենեսին զշնորհակալութիւն

ւոր բանիւք ընդդէմ զինեցայ վերոյգրեալ սրբազան հարց {եւ} բանաւոր փաստիւք ապացուցի զպարականոն լինել վերջաւո

ն զրկեալ է յամ[ենայն] օրինաւորութեանց, հետեւաբար {եւ} ի յարգանաց ըստ հետեւեալ պատճառաց, նախ, զի 41 ան

ծագումար դրամոց գործն ըստ քմաց ի հաճոյս Խալիբեանի {եւ} առաքուր կոխելով զշահ եկեղեցւոյն, այլ Այվազովսքին

րէն ազգին ինքնին կոչեալ է առ ինքն զասացեալ անձինս {եւ} ինքնին գրեալ զգիրն մատուցեալ է առ ի ստորագրել ուր

լսն գրեթէ բռնադատեալ են ի ստորագրել է որ ողոքելով {եւ} է սպառնացեալ: Երկրորդ, թէ բովանդակութիւն թղթոյն

կրորդ, թէ բովանդակութիւն թղթոյն տայ մեզ զայս չափ {եւ} եթէ գիտել թէ ստորագրողը ՚ի նմա, ոչ եթէ տեսեալ են

եթէ գիտել թէ ստորագրողը ՚ի նմա, ոչ եթէ տեսեալ են {եւ} քննեալ զհաշիւս Խալիբեանին կամ տեղեկացեալ իրաւանց

աւելորդ եւս, որպէս յուսալ տայր Այվազովսքին, թէ {եւ} Այվազովսքին յառաքելն զպատճէն թղթոյս առ Սինօդն գրե

ոյս առ Սինօդն գրեալ է թէ գիտութեամբ հասարակութեան {եւ} համակամ ցանկութեան ազգին վերջացաւ գործն եւ թէ ինք

ութեան եւ համակամ ցանկութեան ազգին վերջացաւ գործն {եւ} թէ ինքն էառ զհաշիւ ի Խալիբեանէ ՚ի ներկայութեան ժո

երին յորում ձգիւր լարն, ոչ ումեք յայտնի եղեւ ինչ {եւ} ոչ զկնի ցայսօր ժամանակի: Երրորդ, թէ պատգամա

ն, այն է, եթէ հաշտութեան հիմունք լիցին իրաւունք {եւ} արդարութիւն եւ ոչ կամապաշտութիւն այս կամ այն մտօք

հաշտութեան հիմունք լիցին իրաւունք եւ արդարութիւն {եւ} ոչ կամապաշտութիւն այս կամ այն մտօքս բառդ " հիմնաւ

ու պատճառաւ հարկ անձին համարեցայ բողոքել զայսմանէ {եւ} հրատարակել զթուղթն զայն նենգեալ: Այն ինչ այս

տնի դժկամակէր ընդ վերանորոգութիւն գործոյն, ուստի {եւ} զամենայն զճիգն ճգնեցաւ, թողուլ յայնմ աւուր զգործ

կ գործոյն, քան յարգելով զխնդիրն, յանձն առի զայն {եւ} զաւուրս երկուս անընդհատ աշխատ լեալ ամենայն հարազա

դհատ աշխատ լեալ ամենայն հարազատութեամբ թարգմանեցի {եւ} զստուգութենէ թարգմանութեանս ձեռնագրեալ մատուցի սր

ն, կարեմք հաւաստեաւ ենթադրել, թէ յետ ընթեռնելոյ {եւ} ի միտ առնելոյ զամենայն, որ ինչ բովանդակիւր ի քաղ

յն տարաձայնութեանց երեւելոց ի յայտարարութեան նորա {եւ} ՚ի քաղուածին այնմիկ, քանզի տեսանել տեսանէին, թէ

առ ի նոցանէ գործք քստմնելի սեղանակապտութեան: Թէ {եւ} վեհափառ կաթողիկոսն եւ սրբազան եպիսկոպոսն Եղիազար

մնելի սեղանակապտութեան: Թէ եւ վեհափառ կաթողիկոսն {եւ} սրբազան եպիսկոպոսն Եղիազար իրաւունս համարեալ զառա

ն Եղիազար իրաւունս համարեալ զառաջին զայն որոշումն {եւ} զխնդիր իմ որպէս զխնդիր երեսփոխանի պատգամաւորաց ըն

ի բովանդակ ազգէն Հայոց, սակայն վճիռն մնաց անորոշ {եւ} արձակեցաւ ժողովն եւ ես կացի մնացի յԱթոռն ամսօրեայ

ոց, սակայն վճիռն մնաց անորոշ եւ արձակեցաւ ժողովն {եւ} ես կացի մնացի յԱթոռն ամսօրեայ իբր ժամանակաւ սպասե

ի մնացի յԱթոռն ամսօրեայ իբր ժամանակաւ սպասելով որ {եւ} իցէ պաշտօնական տեղեկութեան ՚ի կողմանէ Սինոդին։

րէ առ իս համարաւ [բաց], յորում երեւի գայթ ի գայթ {եւ} կցկտուր իմն վճռադատութիւն ոչ բնաւ արժանաւոր սինոդ

վճռադատութիւն ոչ բնաւ արժանաւոր սինոդական իրաւանց {եւ} արտօնութեանց եւ պ. պրօկուրօրն հակառակ կարգին օրի

բնաւ արժանաւոր սինոդական իրաւանց եւ արտօնութեանց {եւ} պ. պրօկուրօրն հակառակ կարգին օրինաց համաձայնեալ

ան էր զգուշանալ զի մի առ ոտն կոխեսցի արդարութիւնն {եւ} օրէնքն տէրութեան: Զպատճէն հրովարտակին դնեմ ՚ի սմ

մ ՚ի սմա 'ի տեղեկութիւն Ձեր, եթէ զո՛րպիսի անտեղի {եւ} զանխորհուրդ խնդիրս յարուցանեն, որք ակն յայտնի հա

Այվազովսքւոյ ընդ քաղուածի գործոյն պարտական էր իսկ {եւ} իսկ բանալ զկանոնաւոր քննութիւն ապա հատանել զվախճա

, զորոյ զպատճէն վաղ ուրեմն հասուցեալ եմ առ Ձեզ, {եւ} ի ժողովի անդ իբրեւ տեսի եթէ ոչ ուղիղ գնան յիրաւու

ր անդր ասացի, տամ զայն թուղթ վեհափառ կաթողիկոսին {եւ} նա յանձնարարեալ անդամոյ Սինօդին Սարգիս վարդապետի

ղթն այն ընթերցեալ եղեւ ի լուր բոլոր ժողովականաց, {եւ} ոչ ոք գտաւ ընդդէմ դարձող պարբերական բանից թղթոյն

յ զգումարս դրամոց զորոց յիշեալ է իմ յբ., յգ., {եւ} ՚ի դ. պարբերութիւնս, Սինօդն զկոնդակն զայն լուեա

ի դ. պարբերութիւնս, Սինօդն զկոնդակն զայն լուեալ {եւ} յօրագրի արձանացուցեալ ի միասին ընդ այլ թղթոց եւ յ

լ եւ յօրագրի արձանացուցեալ ի միասին ընդ այլ թղթոց {եւ} յայտարարութեանց իմոց եւ այլոց ՚ի մասին եկեղեցական

ալ ի միասին ընդ այլ թղթոց եւ յայտարարութեանց իմոց {եւ} այլոց ՚ի մասին եկեղեցական հաշուոց, թողու զայն ՚ի

ւ օրէնքն տէրութեան ոչ բնաւ ներգործեն ՚ի Սինօդին, {եւ} լօգիկաբար չէ մարթ խօսիլ ընդ գլխաւոր անդամոցն, յո

խօսիլ ընդ գլխաւոր անդամոցն, յորոց ի ձեռին գտանի {եւ} երասանակ Սինօդին, եւ որովհետեւ պ. պաշտօնակատարն

ամոցն, յորոց ի ձեռին գտանի եւ երասանակ Սինօդին, {եւ} որովհետեւ պ. պաշտօնակատարն պրօկուրօրի լռէ յամենա

ոգի վերոյգրեալ երկուց անդամոց առ վնասապարտս ազգի {եւ} եկեղեցւոյ ոչինչ աւելի մարթացայ յայս նուագ կատարել

եան հրիտակաց, այո՛, բողոքէի ապաքէն առ փոխարքայն {եւ} խնդրէի բանալ զքննութիւն ի վերայ պարականոն ներգործ

առաւել մնալ աստանօր ՚ի պատճառս աշնանային եղանակաց {եւ} առ դուրս գալոյ ձմեռան, մինչդեռ կայ մնայ ինձ ընդ

ակութիւն վերստին յարուցեալ գործոյն թողում ի խոհեմ {եւ} ի միակամ հոգաբարձութիւն Ձեր եւ համօրէն ազգիս, զի

ոյն թողում ի խոհեմ եւ ի միակամ հոգաբարձութիւն Ձեր {եւ} համօրէն ազգիս, զի մի՛ դրամն եկեղեցական մատնեսցի

եր ի քանի տեղիս ի գիւղօրայս մեր չունի զեկեղեցիս, {եւ} մինչ զմնացուածն ի դրամոց պարտ է մեզ ի գործ դնել վ

ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ, Ընդ այսմ առաքեմ ի տեղեկութիւն Ձեր {եւ} համօրէն ազգին մերոյ բնակելոյ ի քաղաքիդ զհաւատարիմ

ափայլութիւնն գլխաւոր հրամանատարն կովկասեան բանակի {եւ} փոխարքայն Կովկասու առ տէր գեներալ-ֆեյլդմարշալ, ի

թուղթ վեհափառ հայրապետին ամենայն Հայոց, որպէս նա {եւ} զբնագիրն երեսփոխանական թղթոյ, նորին պայծառափայլո

ւն երեսփոխանական թղթոյն, ստորագրեալ, ժապաւինեալ {եւ} կնքեալ ստորագրութեամբ եւ կնքով դիպլոմատիկական դիւ

ստորագրեալ, ժապաւինեալ եւ կնքեալ ստորագրութեամբ {եւ} կնքով դիպլոմատիկական դիւանատան իւրոյ, այլեւ գրեա

ւուրց, յետ իբր երկուց կամ երից ստանամ ես զբնագիր {եւ} զթարգմանութիւն երեսփոխանական թղթոյն եւ գիր տեառն

ես զբնագիր եւ զթարգմանութիւն երեսփոխանական թղթոյն {եւ} գիր տեառն փոխարքային առ մինիստրն արտաքին գործոց ո

զանկեղծ հաւաստիս իմոյ առ Ձեզ կատարեալ յարգութեան {եւ} մտերմութեան, որովք ցանկամ մնալ արգոյ հայրենակցիդ

երիտասարդների դեմքի վերա գծագրված էր ուրախություն {եւ} խղճի հանգստություն. նոցա ճակատը փայլում էր արժան

սկզբունքներ րից, վերաբերությամբ դեպ ի Գառիբայլդի {եւ} դեպ ի Վիկտոր Էմմանուելը, բայց " Իտալիան " ամոքու

յց " Իտալիան " ամոքում է այս խոշոր տարբերությունը {եւ} այս պատճառով եւս հիշյալ երկու կացությունքը գործ տ

պատճառով եւս հիշյալ երկու կացությունքը գործ տեսան {եւ} ամոթահար հաղթահարեցին ազնվական կացությունը, որ հ

ված դիմագրավ զորության, գեթ մեծ տհաճությամբ լսեց {եւ} լսում է անլռելի " կեցցեները"։ Ահա մի նոր խրա

թյան արվեստի դժոխային մեքենան հանգչում է անձնասեր {եւ} եսասեր ազնվականների ուսերի վերա: Այսուհետեւ ամեն

ւ ամեն մի բանական մարդու պարտքն է միօրինակ գարշիլ {եւ} զզվել, որպես բռնակալության ուժի պատկերացույցից,

րպես բռնակալության ուժի պատկերացույցից, նույնպես {եւ} նորա շրջանակից եւ պարագաներից: Մարդերի իրավո

ուժի պատկերացույցից, նույնպես եւ նորա շրջանակից {եւ} պարագաներից: Մարդերի իրավունքը եւ ազատությու

շրջանակից եւ պարագաներից: Մարդերի իրավունքը {եւ} ազատությունը հավասար է. եւ եթե մինը ավելի ազատու

Մարդերի իրավունքը եւ ազատությունը հավասար է. {եւ} եթե մինը ավելի ազատություն եւ ավելի իրավունք ճարե

ւթյունը հավասար է. եւ եթե մինը ավելի ազատություն {եւ} ավելի իրավունք ճարեց յուր համար, քան թե նորա ընկ

ունեին, ասել է թե ուրիշի սեփականությունը գողացավ {եւ} հափշտակեց: Մինի առավելությունը պիտի հիմնվի մյուս

բարելով հասարակ ժողովրդի աստվածատուր ազատությունը {եւ} իրավունքը, խլում է նորան սեղանապիղծ ձեռքով, եւ

եւ իրավունքը, խլում է նորան սեղանապիղծ ձեռքով, {եւ} ուրիշները աղքատացնելով, հարստանում է եւ տիրապետո

ձեռքով, եւ ուրիշները աղքատացնելով, հարստանում է {եւ} տիրապետում է ազգի բնականության վերա: Այս բարոյակ

իճակի մեջ տառապելով, պատմական մահին հետ մարտ դնե {եւ} քանի որ չէ հաղթել ու չէ դուրս եկել ներկայից, ապա

ի մեծ ճանապարհը ընկնելու՝ նորան հեշտ չէ հասկանալ {եւ} արժանապես գնահատել յուր մեջ հայտնված երեւույթքը.

պիսության վերա, այն ժամանակ կտեսանել ամենայն բան {եւ} կարող կլինի գիտակցաբար հասկանալ թե ո՛վ էր յուր բա

կլինի գիտակցաբար հասկանալ թե ո՛վ էր յուր բարեկամը {եւ} ո՛վ էր թշնամին: Մեսսինայի դղյակը դեռեւս կրում

իմ մնացած Ֆրանսիսկոս Երկրորդին, փակված են այնտեղ {եւ} նոցա առաջնորդում է մայոռ Ֆեռգուլան: Մեսսինայի

ո՛ր աստիճան կատաղության հասանում է եսականությունը {եւ} անձնական շահի քամակից գնալը, որ հայրենիքի փրկութ

հայրենիքի փրկությունը, ազատությունը, միությունը {եւ} ապագա երջանկությունը համարում է պատերազմական անար

Իտալիայի ազատության պատմության մեջ պ. Ֆեռգուլայի {եւ} նորա նմանների անունները պիտի նույն տեղը գտանին,

տմության մեջ Վասակը, Մերուժանը, Կիրակոս քահանան {եւ} Վեստ Սարգիսը: Երկու զինվորյալ նավեր, մինը ֆր

, որ դղյակի մեջ փակված զորքի վիճակը շատ ողբալի է {եւ} բարոյապես եւ նյութապես: Տառապում են սովից եւ գան

մեջ փակված զորքի վիճակը շատ ողբալի է եւ բարոյապես {եւ} նյութապես: Տառապում են սովից եւ գանակոծ լինելուց

ի է եւ բարոյապես եւ նյութապես: Տառապում են սովից {եւ} գանակոծ լինելուց: Պ. Ֆեռգուլան դրամ է խնդրել քա

որրորդ օրն է, որ ռմբակոծում են Գայեթան՝ Սպանիան {եւ} Հռոմը երկու շոգենավ ունին պատրաստ Գայեթայի մոտակա

տրաստ Գայեթայի մոտակայքում թշվառ թագավորի, թշվառ {եւ} ոչ ոքին պիտանացու կյանքը փրկելու համար: Մեսսի

ս (դեկտեմբ. 26 հին ոճով) գնացի տեսանել թատրոնը {եւ} երբ ընդհատության միջոցին դուրս եկա ղահվետունը թաբ

ելի քան թե երկու հարյուր հոգի, կար մի մեծ աղմուկ {եւ} շփոթ: Մտածեցի մոտենալ բազմության եւ հասկանալ պատ

ի մեծ աղմուկ եւ շփոթ: Մտածեցի մոտենալ բազմության {եւ} հասկանալ պատճառը, բայց հազիվ թե կարողացել էի ոտք

ռը, բայց հազիվ թե կարողացել էի ոտքս շարժել տեղից {եւ} ահա բազմության գլխի վերա շողացին երկու սուր: Շրջ

իսկ մյուսը բուրբոնյան, որ դղյակից թատրոն էր եկել {եւ} ղահվետնում հանդիպելով անպատվության՝ կամեցել էր ա

լվանալ յուր անարգությունը: Թե ուր տարին նորան {եւ} ինչ եղավ վերջը, չիմացա, ըստ որում թատրոնական գո

նական գործողությունքը սկսված լինելով, մտա թատրոն {եւ} մյուս օր ուղեւորվեցա դեպի Նեապոլիս: Նեապոլսի

տարբեր հասկացողությունքը, որքան Մեսսինայի մեջ. {եւ} երեւում է, որ այս ընդհանուր է ամբողջ Իտալիային,

առանց ամենայն բացառության, խորտակված են այժմուս {եւ} նոցա փոխանակ դրվում է Վ. Էմմանուելի անվանագիրը:

նների խանութները, ծածանում է Սարդինյան դրոշակը, {եւ} ազգի բերանը ուրախությամբ արտաբերում է յուր ազատիչ

ն դեռեւս յուրյանց տներում: Նոցա եկեղեցին խլված է {եւ} գտանվում է այլ կրոնավորների ձեռքում: Նեապոլս

վածոցում կանգնած են նույնպես զինվորյալ ֆրանսիական {եւ} անգլիական նավեր: Այսօր պատրաստվում է Նեապոլի

երի խողովակի ծայրը խրված են վարդի փնջեր, հիանալի {եւ} սրտաշարժ տեսարան: Էգուց կուղղեմ ընթացքս դեպի

վմը փորձանք դարձավ մարդկության գլխին: Ստրկության {եւ} բռնակալության փոխադարձ սկզբունքների վերա հաստատվա

ազդեցութենից՝ դորա հակառակ, Հռովմը ստրկությամբ {եւ} բռնակալությամբ հիմնված մինչեւ այսօր հաստատ կացավ

մնված մինչեւ այսօր հաստատ կացավ յուր սկզբունքին, {եւ} քրիստոնեությունը ազդեցություն չգործեց նորա վերա:

ի ընդհանուր խմորումը վկայում են, թե շուտով կհնչե {եւ} Հռովմի ճակատագրական զանգակը՝ դեպի Հռո՞վմ: Գուցե

պոլիտանիայի կառավարության հեղափոխությունը արձակեց {եւ} մամուլի շղթան՝ մամուլը, մարդկային ազատ բանականո

ից: Աղեքսանդր Տյումա (հայրը) գտանվում է այստեղ {եւ} հրատարակում է մի օրագիր " Անկախություն " անունով

րիան, ե՛ւ Լեհաստանը: Այստեղ կան շատ լեհացիք {եւ} դեռեւս օրեօր հավելանում են՝ լսվում է մի խուլ ձայ

ա կամին կազմել այստեղ մի զինվորյալ լեհական լեգեոն {եւ} պատրաստ եւ կազմ սպասել մի կրակոտ նշանի...

մել այստեղ մի զինվորյալ լեհական լեգեոն եւ պատրաստ {եւ} կազմ սպասել մի կրակոտ նշանի... Ահա այսքան

րտե ուրախ եմ, սակայն տեսանելով նորա ազատությունը {եւ} իմ ազգի տկարությունը, կարծում է սիրտս եւ այրում

ւթյունը եւ իմ ազգի տկարությունը, կարծում է սիրտս {եւ} այրում է հոգիս: Եվրոպայի դեպքերը ի՞նչ վերաբեր

ունին մեզ, կասեն ինձ մի տեսակ դժոխադեմ մարդիկ, {եւ} իրավունք ունին, որովհետեւ ինքյանք օր ու գիշեր պա

րյանց թշվառ աբեղաների գործերով, կրոնական վեճերով {եւ} միություն խափանելով: Այո՛, վերաբերություն չ

ամուրջը, որից անցանում են ուրիշ ազգեր: Էտնան {եւ} Վեզուվին ծխվում են. Արարատի հին վուլկանի մեջ մի՞

ատելոյ նորին վեհափառութեան զերեսփոխանական զթուղթն {եւ} զպատճէն եզրակացութեան ազգին մերոյ ՚ի Նախիջեւան ՚ի

անութեան ի լեզու ֆրանսիական, հաստատեալ զայն գրով {եւ} արքունի կնքով: յԱռաջներորդ աւուր նոյեմբերի,

նոյեմբերի, նախընթաց ամի, հաստատեցաւ թուղթն այն {եւ} անցուցեալ եղեւ ի մատեան դիւանին համարաւ 1302:

րի, ընդ երեկո մեկնեցա ի Թիֆլիսէ դէպ ուղիղ ի Փօթի {եւ} անտի ընդ Սեաւ ծով է Կոստանդնուպոլիս:. Անդէն

գամանաց գործոյն, անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ {եւ} յառաջ ի Լոնդոն եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ

անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ եւ յառաջ ի Լոնդոն {եւ} անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. նախարարին արտաքի

. նախարարին արտաքին գործոց առ տէրութիւնն Անգլիոյ {եւ} երեսփոխանական թղթոյն, միջնորդութեամբ պ. Բրուննո

ովի, դեսպանին Ռուսսիոյ ի Լոնդոն, սկսանել զգործն {եւ} ապա գիտութեամբ եւ վճռադատութեամբ տէրութեանն Անգլի

սսիոյ ի Լոնդոն, սկսանել զգործն եւ ապա գիտութեամբ {եւ} վճռադատութեամբ տէրութեանն Անգլիոյ իջանել ի Կալկաթ

րտել զամենայն յԱնգլիա: Այսպէս ասէր պ. Բույլվերն {եւ} ընդ նմին յաւելոյր, զի թէ իջայց ի Կալկաթա, առանց

ս Մինչ ՚ի Թիֆլիս էի, այսպէս խորհուրդ տայր ինձ {եւ} ծայրագոյն կառավարութիւնն Կովկասում, այսպէս բարւո

կառավարութիւնն Կովկասում, այսպէս բարւոք դատեցաւ {եւ} դեսպանութիւնն Ռուսսիոյ ՚ի Թիւրքիա: Ուստի, զի

Թիւրքիա: Ուստի, զի մի անլուր եղեալ խորհրդոցս {եւ} իջեալ ի Հնդիկս, հարկեցայց անգործ նստել անդէն զամ

նաւն ՚ի Սիկիլիա կղզի, յետ զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ {եւ} գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս: Ելեալ ի ցամաք, ի Մես

բ քերեալ Միջերկրական ծովուն երթալոց էր ՚ի Մարսէյլ {եւ} ըստ այսմ, զառաջինն զկայ առեալ զաւուրս քանիս ի Նէ

ս ի Նէապօլիս, ուր թափելոց էր շոգենաւուն զբեռինսն {եւ} ստանալոց անդէն, նաւեցի ի Գենուա: Իբրեւ տեսի

, ոչինչ ընդհատս քան զԿովկաս, անցի է որ սահնական {եւ} ուր ուրէք ելեալ ՚ի ջորի մինչեւ ցերկաթուղին, տարե

րութեան Իտալիոյ աշխարհին: Յաւուր տօնի ծննդեան {եւ} մկրտութեան փրկչին մերոյ, վաղ քաջ ընդ այգն, մտի

ուրս իբրեւ զչորս ՚ի 10/22 ամսոյս յուղի անկայ անտի {եւ} յերեկն, որ 11/23-երորդ օր էր ամսոյս, մուտ արարի

զյանձն եղեալ ինձ գործոյ զհետեւանաց այսր տեսութեան {եւ} զորպէսն սկսանելոյ գործոյն, ամենայն մանրամասնութե

, տեսանել եթէ գուցէ ինչ նամակ կամ գիր ի Ռուսսիոյ {եւ} գտեալ յիրաւի զքանի մի նամականիս բարեկամաց տողելոց

բարեկամաց տողելոց ի Նախիջեւանէ ի 27-էն դեկտեմբ. {եւ} ի Պետերբուրգէ յ2-էն Յունվարի, իմանամ, եթէ արք ո

իք, որպէս թէ առ յինէն գրելոյ, առ պ. Նազարեանցն {եւ} այն որպէս թէ շնորհիւ պ. Յովնանեանցի: Պատմի նոյն

լիսէ առ պ. Նազարեանցն. մի նամակ միայն յէջմիածնէ {եւ} այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ զպատասխանին ընկալեալ

նամակ միայն յէջմիածնէ եւ այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ {եւ} զպատասխանին ընկալեալ եմ յիւրում ժամանակի: Այլ թէ

կամ զոր յարաբերութիւն բովանդակութեան առ որսացողս {եւ} ոյք 280 անձինք բողոքաւորք զայնմանէ զայդ ամենայն թ

մ ընծայի որսալ նամակին, պարապի՞ արդեօք այդպիսեօք {եւ} կարո՞ղ է ընդունել յանձին զայդ պատուանունն, զոր թ

աթողիկոսն, ծնունդ իցէ նեխեալ ուղեղի, ոյր ուրուք {եւ} իցէ հնարողի զառասպելը: Խնդրեմ. միամիտս առնել

ատելոյ նորին վեհափառութեան զերեսփոխանական զթուղթն {եւ} զպատճէն եզրակացութեան ազգին մերոյ ՚ի Նախիջեւան,

երոյ ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին Հնդկական հրիտակացն, {եւ} զգրելոյ վեհափառ հայրապետին առ պայծառափայլ փոխարքա

փոխանութեան ի լեզու ֆրանսիական հաստատել զայն գրով {եւ} արքունի կնքով: Յառաջներորդ աւուր նոյեմբերի ն

երի նախընթաց ամի հաստատեցաւ թուղթն այն պատշաճաւոր {եւ} վաւերական վկայաբանութեամբ եւ անցուցեալ եղեւ ՚ի մա

ուղթն այն պատշաճաւոր եւ վաւերական վկայաբանութեամբ {եւ} անցուցեալ եղեւ ՚ի մատեան դիւանին համարաւ 1302:

րեկս ՚ի 1 նոյեմբ. մեկնեցայ ի Թիֆլիզէ դէպի Փոթի, {եւ} անտի, թէեւ բազմապատիկ նեղութեամբ, այլ աստուծով

Վսեմափայլ դեսպանն անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ {եւ} յառաջ ՚ի Լոնդոն, եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան

րաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ եւ յառաջ ՚ի Լոնդոն, {եւ} անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. նախարարին արտաքի

. նախարարին արտաքին գործոց առ տէրութիւնն Անգլիոյ {եւ} ՚ի վերայ հիման երեսփոխանական թղթոյն, միջնորդութե

կս չունիմ ինչ օգտիլ: Այսպէս խորհուրդ տայր ինձ {եւ} ծայրագոյն կառավարութիւնն Կովկասու, այսպէս բարւոք

ն կառավարութիւնն Կովկասու, այսպէս բարւոք դատեցաւ {եւ} դեսպանատունն Ռուսսիոյ ի Թիւրքիա: Ըստ այսմ եւ

եւ դեսպանատունն Ռուսսիոյ ի Թիւրքիա: Ըստ այսմ {եւ} ես ի Կոստանդնուպօլսոյ ուղղեցի զընթացս (Անգլիայի

նաւն ի Սիկիլիա կղզին, յետ զաւուրս իբրեւ զվեց տիւ {եւ} գիշեր կոծելոյ ընդ ալիս։ Ելեալ ի Մեսսինայէ, գ

րօք նաւել Միջերկրական ծովուն երթալոց էր ի Մարսէյլ {եւ} ըստ այսմ զառաջինն զկայ առեալ ՚ի Նէապօլիս, ըստ որ

ճանապարհորդութենէ ընդ ծով, ելի ի Գէնուա ի ցամաք {եւ} անտի երկաթուղով գնացի մինչեւ ՚ի ստորոտս Ալպեան լե

սահնակօք մինչեւ ցերկաթուղին տարեալ մեծի ցրտութեան {եւ} յուսկ ուրեմն ի 6/18 յունվարի մտի ի Փարիզ: Զտե

լ անդէն զաւուրս իբր զչորս ի 10/22 ամսոյս ելի անտի {եւ} դէմ եդեալ, յերեկն, որ էր 11/23, մտի ՚ի Լոնդոն

ի նամակատունն տեսանել եթէ գուցէ ինչ նամակ ուստեքէ {եւ} գրեալ զքանի մի նամականիս բարեկամաց, տողելոց ՚ի Ն

ս բարեկամաց, տողելոց ՚ի Նախիջեւանէ ի 27-էն դեկ. {եւ} 12-էն յունվ. ի Պետերբուրգէ, իմանամ, եթէ արք ան

իք, որպէս թէ առ յինէն գրելով առ պ. Նազարեանցն, {եւ} այն ընդ ձեռն պ. Յոնանեանցին, եւ որպէս թէ նամակն

. Նազարեանցն, եւ այն ընդ ձեռն պ. Յոնանեանցին, {եւ} որպէս թէ նամակն այն խնդրագրով մերձ իբր 280 անձանց

իբր 280 անձանց առաքեալ է առ վեհափառ կաթողիկոսն, {եւ} այլն: Ցաւիմ վասն թշնամեացս, որք առ ի վնասել

ցս, որք առ ի վնասել զիս պարապին անձնախաբէութեամբ {եւ} զպառաւական առասպելս հռչակելով որպէս իրողութիւն:

էս իրողութիւն: Այո՛, չկարէն իսկ այլ ազգ ընթանալ {եւ} զզայրոյթ սրտից իւրեանց բռնադատին եղջերուաքաղօք մխ

լիզէ առ պ. Նազարեանցն, մի նամակ միայն յէջմիածնէ {եւ} այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ զպատասխանին ընկալեալ

նամակ միայն յէջմիածնէ եւ այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ {եւ} զպատասխանին ընկալեալ իմ յիւրում ժամանակի, այլ թէ

մանակի, այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրեալ {եւ} ոյք բողոքաւորք զայնմանէ, զայդ ամենայն թողում ի մ

անձն եղեալ ինձ գործոյ. զհետեւանաց այսր տեսութեան {եւ} զորպէսն սկսանելոյ զգործն տայց Ձեզ զտեղեկութիւնս ա

այոց ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն, {եւ} թէ նոյն տեսչութիւնն պատշաճեալ եղանակաւ հրամանագրե

նրական նահանգապետին Անգլիոյ ՚ի Կալկաթայ, ճանաչել {եւ} ընդունել զիս որպէս երեսփոխան եւ ցուցանել ինձ, ըս

ալկաթայ, ճանաչել եւ ընդունել զիս որպէս երեսփոխան {եւ} ցուցանել ինձ, ըստ ամենայնի, զիւր օգնութիւն ի ծա

ատասխանի արար ինձ պ. հյուպատոսն, եթէ հարկ է նախ {եւ} յառաջ զթուղթն զայն, ընդ ձեռն դեսպանութեան առաքե

եան առաքել յատենատեղի մի անուանեալ " Ֆօռն օֆֆիս " {եւ} ապա ի հիւպատոսարանն Ռուսսիոյ: Ուստի ի վաղիւ դ

րձեալ ՚ի դեսպանատունն առ ի յայտնել զպատասխանւոյն {եւ} առ ի խնդրել զանօրէնութիւն յաղագս պատշաճ եղանակաւ

արեալ զկեանս ի չնչին փայտն: Յուսամ թէ ոչ դուք {եւ} ոչ նաեւ ազգն, որոյ շնորհ ունիմ կալ յերեսփոխանութ

իտոյք կենաց դիւրագին իցեն, առաւել քան յԱնգլիայ, {եւ} անդ մնացից մինչեւ ցկէս Մարտի, առաւել կամ պակաս

առաւել կամ պակաս, հայեցեալ յորակութեան եղանակաց {եւ} հողմոց: Զմեկնելոյ իմոյ ՚ի Լոնդոնէ յայտնեցից Ձեզ

ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ {ԵՒ} ԱԶԳԱՍԻՐԻ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ,

e), ի վերայ հիման թղթակցութեան, վկայաբանութեան {եւ} դրոշման կայսերական կնքոյն Ռուսսիոյ, ընդ ձեռն դես

, ընդ ձեռն դեսպանութեան նորին յԱնգլիա, հաստատեաց {եւ} վաւերացոյց զերեսփոխանական զթուղթն, ըստ օրինական

կան ձեւոց, այն է ստորագրութեամբ կառավարչի ատենին {եւ} դրութեամբ կնքոյ պետութեանն Անգլիոյ: Այժմիկ,

փոխանութեան ունի զկատարեալ զօրութիւն իւր առաջի որ {եւ} է անգլիական ատենի, ուր ուրէք եւ իցէ: Մնայ ինձ մ

իւն իւր առաջի որ եւ է անգլիական ատենի, ուր ուրէք {եւ} իցէ: Մնայ ինձ միայն ստանալ ի դեսպանութենէն Ռուսս

անրական նահանգապետին Հնդկաստանի, գէթ զհամար նորա {եւ} զթուական: Յայսմ, նոյնպէս, յուսամ յաջողիլ, որպ

ագրութեան իւրոյ ընդ Թադթէոս եպիսկոպոսին Ասպահանու {եւ} Հնդկաստանի, հաստատեալ է ի Թէոդոսիա քաղաքի զթուղ

զթուղթ երեսփոխանութեան, յորում ստորագրեալ է ինքն {եւ} քանի մի թէոդոսիացի հայք եւ զոր հաստատեալ է (այսի

րում ստորագրեալ է ինքն եւ քանի մի թէոդոսիացի հայք {եւ} զոր հաստատեալ է (այսինքն վկայեալ զստուգութենէ ստ

իմ ՚ի Հնդիկս: Այլ թէ յանուն որո՞յ իցէ թուղթն այն {եւ} առ ո՛չ գտանի այժմ, զայդ չկարեմ գիտել, իսկ գոյու

ինքն զպաշտոնական թուղթ մի, ստորագրութեամբ իւրով {եւ} քանի մի անձանց ՚ի Նախիջեւանայ, վկայաբանութեամբ հ

նայ, վկայաբանութեամբ հիւպատոսին Անգլիոյ, յորում {եւ} (պատուիրէ Թադթէոս եպիսկոպոսն), գրել, " թէ զաւ

տակս ՚ի Հնդկաստան, զամենայնն լիով ստացաք, զորմէ {եւ} տամք զայս թուղթ հաստատեալ մերով ձեռնագրով"։

ի յառաջագոյն ստանալ զհրիտակսն, յորոց ի ձեռս իցէ {եւ} ապա զթուղթն զայն տալ"։ Այսոքիկ ամենայն տեղե

": Այսոքիկ ամենայն տեղեկութիւնք, աղբերացեալ {եւ} հասեալ առ իս ի պաշտօնական անձանց, իրողութիւնք են

հասեալ առ իս ի պաշտօնական անձանց, իրողութիւնք են {եւ} որպէս ասացին ինձ, պատճէնք ոմանց ՚ի թղթոցս պարտին

սացին ինձ, պատճէնք ոմանց ՚ի թղթոցս պարտին գտանիլ {եւ} ի Սիւնհոդոսին սրբոյ Էջմիածնի: Որպէս լիակատար

ն արարեալ յիս միայն, բռնադատիմ բողոքել առաջի Ձեր {եւ} բովանդակ ազգին Հայոց ի Նախիջեւան եւ հրաւիրել Ձեզ

քել առաջի Ձեր եւ բովանդակ ազգին Հայոց ի Նախիջեւան {եւ} հրաւիրել Ձեզ ի գործ դնել զպատշաճեալ հնարս առ ի կա

ճեալ հնարս առ ի կարճել զներգործութիւնս ոյր ուրուք {եւ} իցէ եւ զառաջս առնուլ գրութեան թղթոյն խնդրելոյ ի Թ

արս առ ի կարճել զներգործութիւնս ոյր ուրուք եւ իցէ {եւ} զառաջս առնուլ գրութեան թղթոյն խնդրելոյ ի Թադթէոս

թէոս եպիսկոպոսէ, զի մի՛ շփոթեսցեն ընթացք գործոյն {եւ} անախորժութեանց յարիցին պատճառը: Իսկ թէ ազգն կ

յարգութիւն Ձեր, որպէս անձն պաշտօնական, լռեսջիք {եւ} ի լռութենէ աստի աղբերաuցի վնաս ինչ ազգին, ի պարա

փոյթ ունին զսեպհականութեանց նորա, յայնժամ, Ձեզ {եւ} ազգին մնայ պատասխանատու կալ բարոյապէս առաջի ապագա

տու կալ բարոյապէս առաջի ապագայիցն, իսկ իմ պաշտօն {եւ} առաքելութիւն լրանայ ամենայն պարծանօք: Յուսամ

: Խնդրելով աներկմիտ լինել ի յարգանս իմ առ Ձեզ {եւ} առ ազգն, մնամ մեծապատիւ հայրենակցիդ մեծարողապ

ափառ կաթողիկոսէ ամենայն հայոց ՚ի տէր Մատթէոսէ {եւ} ՚ի պետութեանցն Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ։ Ի գործոց

ոց ՚ի տէր Մատթէոսէ եւ ՚ի պետութեանցն Ռուսսիոյ {եւ} Անգլիոյ։ Ի գործոց յանձն եղելոց ինձ յազգէն Հա

յանձն եղելոց ինձ յազգէն Հայոց որ ի Նոր Նախիջեւան {եւ} ի վեհափառ կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց ՚ի տէր Մատթէոս

, տեսանի, զի բաց ի հանգուցեալ Մասեհ Բաբաջանեանէ {եւ} ի բարեպաշտ տիկնոջն հանգուցելոյ ՚ի Կատարինեայ Խոջա

նք, որպիսիք են՝ Կեսարացի Եղիայ Մահտեսի Յակոբեան {եւ} Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, նոյնպէս թողեալ են յօգո

որ գոն յօգուտ դպրոցի, աղքատանոցի, հիւանդանոցի {եւ} որբանոցի զհրիտակս ողորմութեանց: Պատճէն կտակի

որոյ բնագիրն վաւերացեալ է ստորագրութեամբ կտակողին {եւ} այլոց յազգէն մերմէ, յամի 1799 յ9 Մայիսի, ի Բատա

ութիւնս: Նախ՝ թէ ինքն կտակարարն զկնի գրելոյ {եւ} վաւերացուցանելոյ զիւր զկտակ, կարգեալ ՚ի պաշտօն կ

ի պաշտօն կտակակատարութեան զոմն Վարդան Գասպարեան, {եւ} առեալ ընդ իւր զամենայն զստացուածս իւր, ելանէ ի ն

կրորդ՝ թէ կտակաւն այնուիկ, ՚ի թիւս այլոց անձանց {եւ} տեղեաց, թողու հանգուցեալն յօգուտ տպարանին Նախիջե

՚ի գործոցն եթէ ո՛ւր վախճանեցաւ այրն այն բարեպաշտ {եւ} յորո՞ց ի ձեռս մնացին կայք եւ գոյք նորա, որպէս եւ

աւ այրն այն բարեպաշտ եւ յորո՞ց ի ձեռս մնացին կայք {եւ} գոյք նորա, որպէս եւ գործադրութիւն կտակին: Ըս

եւ յորո՞ց ի ձեռս մնացին կայք եւ գոյք նորա, որպէս {եւ} գործադրութիւն կտակին: Ըստ այսմ եւ ի մասին կտա

որա, որպէս եւ գործադրութիւն կտակին: Ըստ այսմ {եւ} ի մասին կտակաւանդութեան հանգուցեալ Սարգսի Աղաւելե

ւրով արարելով յամի 1808, թողեալ է յօգուտ դպրոցին {եւ} տպարանին Նոր Նախիջեւանայ, որ առ երի ամրոցին Ազո

ր Աղաւելեան, արարեալ զվերոգրեալն կտակ յամի 1808 {եւ} զկնի չորից ամաց, այն է, յամի 1812, վախճանեալ՝

մի 1812, վախճանեալ՝ թողեալ է յօգուտ Նախիջեւանայ {եւ} Գրիգորիապօլիս քաղաքաց զերկերիւր եւ զյիսուն հազար

տ Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիապօլիս քաղաքաց զերկերիւր {եւ} զյիսուն հազար ռուփիս (250, 000): Երրորդ՝ թ

սեալ են երեք կտակակատարք նորա. - երկու անգլիացիք {եւ} մի հայազգի, արդէն յիշատակեալ Կիրակոսն Յարութիւնե

աց, թողեալ են զողջոյն զկտակակատարութիւնն, որպէս {եւ} զդրամսն ՚ի խնամս Կիրակոսին Յարութիւնեան, որ եւ

եւ զդրամսն ՚ի խնամս Կիրակոսին Յարութիւնեան, որ {եւ} ըստ վկայութեան նամակագրին, բարւոք կառավարեալ ըստ

մտաց, գուն գործելով աճեցուցանել ըստ ամենայն կարի {եւ} յամի 1824 վախճանեալ՝ թողեալ է զայն ամենայն որդւո

րդւոյ իւրում Յարութիւնի Կիրակոսեան Յարութիւնեանց {եւ} զսեպհական զիւր զկտակ, զորոյ զբովանդակութենէ լռէ

բաւական առ ի գտանել զհետս այնոցիկ հրիտակաց գուցէ {եւ} իսպառ անհետացելոց, ՚ի վնաս ազգին, եւ որովհետեւ

ակաց գուցէ եւ իսպառ անհետացելոց, ՚ի վնաս ազգին, {եւ} որովհետեւ յանձնարարութիւն ազգին, յանձնարարութիւն

ռն Մատթէոսի սրբազնակատար կաթողիկոսի ամենայն Հայոց {եւ} զպատասխանատուութիւն իմ առաջի օրինացն Ռուսսիոյ, ը

ելի դնեն յիմ վերայ քաղել զմանրամասն ծանօթութիւնս {եւ} զամենայն ՚ի վար արկանել զհնար առ ի գիւտ այնոցիկ հ

աշիւ իմ, թղթակցիլ ընդ որոց արժան իցէ, ՚ի Մադրաս {եւ} զքաղեալ զծանօթութիւնս հասուցանել առ իս, ի լրութի

յանդիման առնելոյ զայն ազգին հայոց ի Նոր Նախիջեւան {եւ} վեհափառ կաթողիկոսին ամենույն Հայոց, յիւրում ժամա

ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ {ԵՒ} ԱԶՆԻԻ ԱԶԳԱՍԻՐԻ, Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵ

այն է՝ ի 11 Յունիսի, ըստ նոր տոմարի, յետ քսան {եւ} չորից աւուրց նաւարկութեան, ի Սուէզայ, ողջամբ մտ

ւնի Աբգարեանց: Ծերունիս այս, ամաց իւրեւ ութսուն {եւ} հնգից, հարստութեամբ իւրով եւ մեծակշիռ վաճառականո

ամաց իւրեւ ութսուն եւ հնգից, հարստութեամբ իւրով {եւ} մեծակշիռ վաճառականութեամբ, յԵւրոպա եւ յԱսիա հռչա

եամբ իւրով եւ մեծակշիռ վաճառականութեամբ, յԵւրոպա {եւ} յԱսիա հռչակաւոր, առ խնդիրս իմ ի մասին հնդկական

իմ ի մասին հնդկական հրիտակացն, ծանոյց թէ տունն {եւ} կրպակք հանգուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան, հանդերձ ար

ն ընդհանրական Ադմինիստրացիօնին Կալկաթայի. ուստի {եւ} խորհուրդ ետ, նախ քան զամենայն, յանդիման լինիլ ն

այսր կառավարութեան, այն է գլխաւոր ռեգիստրատորին {եւ} ադմինիստրատորին, որոյ ազգանունն է Հագ (Hagge)

ւղթն երեսփոխանութեան, յայտնեցի զանձն իմ, որպէս {եւ} զպատճառ գալստեանս ՚ի Կալկաթա: Առ այս պատասխանի ա

այսինքն ընդ ձեռն օրէնսգէտին, յորոյ ի ձեռս գտանի {եւ} հաստատեալն կտակագիր հանգուցեալ Բաբաջանեանի:

անգուցեալ Բաբաջանեանի: Օրէնսգէտն այն որպէս {եւ} այլք նմանքն նմա, պատկանին գլխաւոր դատարանի տեղւո

ատկանին գլխաւոր դատարանի տեղւոյս Կորտ անուանելոյ {եւ}, ըստ օրինաց պետութեանն Անգլիոյ, ամենայն գործ ս

եանն Անգլիոյ, ամենայն գործ սկսանի ընդ ձեռն նոցա {եւ} նոցա քննութեամբ եւ դատողութեամբ մտանէ յատեանն ՚ի

նայն գործ սկսանի ընդ ձեռն նոցա եւ նոցա քննութեամբ {եւ} դատողութեամբ մտանէ յատեանն ՚ի լուր եւ ի վճռադատու

քննութեամբ եւ դատողութեամբ մտանէ յատեանն ՚ի լուր {եւ} ի վճռադատութիւն դատաւորաց: Կտակն հանգուցեալ

ր ՚ի ձեռս հայազգի օրէնսգիտի պ. Պօղոսի Բայլ, որ {եւ} կատարէ միշտ զամենայն զդատաստանսկան զգործս վերաբեր

լն, խնդրեալ յինէն զթուղթն երեսփոխանութեան իմոյ, {եւ} զայն թարգմանին դիւանի իւրոյ, առ ի թարգմանել յան

ետ երկուց աւուրց: ՚Ի 5/17 ամսոյս գնացի առ նա {եւ} նորա առեալ զպատրաստի թարգմանութիւնն զոյգ ընդ բնա

գմանութիւնն զոյգ ընդ բնագրի երեսփոխանական թղթոյն {եւ} կտակին, որ գտանիւր առ նա ինքն, ի նոյն իսկ օր յղ

րէնսգէտն այն, զեկուցեալ պ. Հագին զգալստենէ իմմէ {եւ} զորպիսութենէ երեսփոխանական թղթոյն պահանջեաց նախ,

եաց նախ, մատաղ անել ինքեան զմանրամասն հաշիւ ելից {եւ} մտից տան եւ կրպակաց պ. Բաբաջանեանի, սկսեալ յօրէ

տաղ անել ինքեան զմանրամասն հաշիւ ելից եւ մտից տան {եւ} կրպակաց պ. Բաբաջանեանի, սկսեալ յօրէ, յորմէ հետ

անցեալ են այնք ՚ի տեսչութիւն, Ադմինիստրացիօնին {եւ} երկրորդ՝ պատրաստել զտունն եւ զկրպակսն այլեւ զգու

, Ադմինիստրացիօնին եւ երկրորդ՝ պատրաստել զտունն {եւ} զկրպակսն այլեւ զգումարեալ դրամս, առ ի յանձնել ին

օրէնսգիտին, պ. Հագն ցարդ ոչ ետ պատասխանի ինչ. {եւ} ՚ի գնալ իմ առ նաեւ ի խնդրել, փութացուցանել զպատա

ով հետեւեալ շոգենալուն: Օրէնսգէտն այն, որպէս {եւ} ազգայինք, գուշակեն, թէ պ. Հագն չունի տալ զտու

ագն չունի տալ զտունն կամ զարդիւնս, խաղաղութեամբ {եւ} առանց դատաստանական երկար եւ ձիգ վիճաբանութեանց.

դիւնս, խաղաղութեամբ եւ առանց դատաստանական երկար {եւ} ձիգ վիճաբանութեանց. զի ըստ զօրութեան կտակին ինք

արիւրն հինգ: Մանաւանդ առիթ առեալ ինչքեան, որպէս {եւ} հարեւանցի իմն զգացոյց զիս, զայսքան ամեայ լռութիւ

ւթիւն հասարակութեանս մերոյ: Տունն այն, որպէս {եւ} կրպակք, գտանին մերձ յեկեղեցին հայոց ի " Չինի-բա

աճառական գործողութեանց: Քարեղեն են շինուածքն {եւ} պարտ է տալ զարժանի իրաւունս պատպանութեան Ադմինիստ

օնին, զի թուի թէ կառուցեալ իցէն ամօք իբր հնչիւք {եւ} ո՛չ եօթանասնիւք, յառաջ քան զայս: Արժողութիւն

ւածոցն, ըստ քաղեալ ծանօթութեանց իմոց, յազգայնոց {եւ} յօտարաց հասանէ մինչ 5000-6000 լիբրէ ստերլինգ,

ի յինքեան ճիշտ զերկուս անգլիական շիլլինգս, ուստի {եւ} տասն ռուփին զմի լիբրէ ստերլինգ, թէ եւ ի փոխանա

, ուստի եւ տասն ռուփին զմի լիբրէ ստերլինգ, թէ {եւ} ի փոխանակել ռուփեաց ընդ լիբրէից, անհրաժեշտ է կոտ

ինիստրատորն, զայդ ոչ ոք կարէ գուշակել հաւաստեաւ {եւ} լուրն յածեալ ՚ի բերանս բերանս ոմանց յազգայնոց այն

՚ի բերանս բերանս ոմանց յազգայնոց այնքան տարբեր են {եւ} հեռի ի միմեանց, մինչեւ հարկադրել զլսօղն չհաւատալ

մեանց, մինչեւ հարկադրել զլսօղն չհաւատալ ոչ միոցն {եւ} ոչ միւսոցն, մինչեւ ոչ առաքեսցէ Ադմինիստրատորն զճ

միւսոցն, մինչեւ ոչ առաքեսցէ Ադմինիստրատորն զճիշտ {եւ} զմանրամասն հաշիւսն առ օրէնսգէտն: Եկամուտն,

ասն հաշիւսն առ օրէնսգէտն: Եկամուտն, ի տանէն {եւ} ի կրպակաց, ըստ ասելոյ ազգայնոց, յամիսն հասանէ

ազգայնոց, յամիսն հասանէ մինչ ցերկու հարիւր քսան {եւ} հինգ ռուփիս (225), ուրեմն 2, 700 ռուփի ի տարւո

՚ի բաց հանել ՚ի տարեկան եկամտից զհարկն տէրութեան {եւ} զվարկ Ադմինիստրատորին, մնացեալն կառավարի ընդ տես

սն գրէ, թէ, հանեալ ի Կորտեն ՚ի թիւս այլոց թղթոց {եւ} զպատճէն հաշուոց, տարեկան ելից եւ մտից շինուածոցն

իւս այլոց թղթոց եւ զպատճէն հաշուոց, տարեկան ելից {եւ} մտից շինուածոցն ի վերոյ յիշելոց, տեսանէ զի ամսակ

ռուփիս: Ընդ այնմ գրութեան, քահանայս այս առաքէ {եւ} զհաշիւսն, զորոյ զօրինակն գտանեմ ի գործն: Յա

սն յառաջ քան զայս: Այսոքիկ ամենայն պարզեսցին {եւ} մանրակրկիտ քննութեամբ մաղեսցին յատենի Կորտին, յ

Այս ամենայն տեղեկութիւնք վերաբերին առ մի տուն {եւ} առ կրպակս հանգուցեալ Բաբաջանեանի, որք, ըստ զօր

ն երկուց ազգային դպրոցացն, յանուն սրբոցն Սահակայ {եւ} Մեսրոպայ, հաւանական է թէ եղելոց ի Նախիջեւան, ը

րութեան Արղութեանց Յովսէփ արքեպիսկոպոսին, ուրեմն {եւ} պիտի հետեւեցուցանել զի թէ նա գրել տայ յօգուտ այդ

ին յայնժամ դպրոցքդ: Այլ բաց ի տանէս յայսմանէ {եւ} ի կրպակացս, հանգուցեալ բարերարն Նախիջեւանայ ի կտ

ի, գրէ, եթէ ունի զայլ եւս զերկուս տունս, զորս {եւ} յատկացուցանէ, անուանեալ զդրացիս յիշատակեալ տանց

այսինքն յօգուտ դպրոցաց, աղքատանոցի, հիւանդանոցի {եւ} որբանոցի, երկուս բաժինս յատկացուցեալ իւրաքանչիւր

նջէ զլիակատար համար տնտեսութեան նորա, վերաբերեալ {եւ} առ կառավարութիւնս այսոցիկ տանց՝ զորս ցարդ չէ իմ

ավարութիւնս այսոցիկ տանց՝ զորս ցարդ չէ իմ տեսեալ {եւ} զորս փոքրագոյն յոյժ ասեն լինիլ, քան զերրորդ տուն

որդ տունն, յատկացուցեալ միմիայն յօգուտ Սահակեան {եւ} Մեսրոպեան դպրոցաց: Թուի թէ տունքդ այդոքիկ, մ

ն ՚ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին, զի մեք չկարեմք տիրել {եւ} կարգել ըստ մեր կամաց զհոգաբարձութիւն, զի գոն եւ

եւ կարգել ըստ մեր կամաց զհոգաբարձութիւն, զի գոն {եւ} այլ տեղիք եւ անձինք ժառանգորդք, որպէս ի վեր անդր

տ մեր կամաց զհոգաբարձութիւն, զի գոն եւ այլ տեղիք {եւ} անձինք ժառանգորդք, որպէս ի վեր անդր ասացաւ: Այ

ցիօնին. իսկ մասնառուք ստանան ամ ըստ ամէ զբաժինսն {եւ} եթ: Եկից այժմ ի խօսիլ զայլոց հրիտակաց,

դարձեալ ժամանակս: Ի գործոցն ինձ յանձն եղելոց {եւ} յերեսփոխանական թղթոյն երեւի, թէ վասն չորից հրիտա

ատարինեայ Խօջամալեանց, երրորդ, Յակոբու Եղիայեան {եւ} չորրորդ Սարգսի Ծատուրեան: Ի գրութենէ եղբօ

կտակակատար եղբայր հանգուցելոյ քեռն, այր բարեպաշտ {եւ} երկեղած, ըստ վկայութեան բովանդակ ազգայնոց տեղւոյ

եւ ցօրն, յորում երեւեսցին խնդրանք հրիտակին: {Եւ} այսպէս, որդի հանգուցելոյն՝ պ. Յովհանջանն, յե

նովին պատուիրանաւ: Ըստ ասելոյ պ. Աբգարեանց {եւ} այլոց ի մերազնէից, գումարն դրամոց հասանէ այժմ մի

ռս անյաջողութեան նորա, բանկն կամ սեղանաւորք գնեն {եւ} ընդունին զտոմսակն, ՚ի բաց զեղջեալ զքսան առ հարի

нт)։ Տիկինն պ. Յովհանջանի չէր աստ ի գալս, {եւ} երիւք աւուրբք յառաջ քան զայս եկեալ ի Կալկաթա բնակ

կին, Ներքոյ ստորագրեալս, ցանկալով այց ելանել {եւ} խօսիլ ընդ ձեզ, ի մասին հրիտակին թողելոյ ՚ի հանգո

խնդրէ ի Ձէնջ նշանակել առ այս զժամադրութիւն, երբ {եւ} ուր պատշաճ թուեսցի Ձերոյին յարգութեան: Սպասել

արգութեան: Սպասելով տնօրէնութեան ձերում, այլ {եւ} խնդրելով ընդունիլ զյարգութիւն իւր առ Ձեզ, Մեծարո

եհափառ կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց ի [տէր Մատ]թէոսէ {եւ} ի պետութեանցն Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ, կանդիդատ Սանկ

Հայոց ի [տէր Մատ]թէոսէ եւ ի պետութեանցն Ռուսսիոյ {եւ} Անգլիոյ, կանդիդատ Սանկտպետերբուրգեան Կայսերական

Յետ ստանալոյ զպատասխանի առ այս երթայց առ նա {եւ} խնդրեցից զհրիտակն, զորոյ յանցուցանել ի Նախիջեւան

խնդրեցից զհրիտակն, զորոյ յանցուցանել ի Նախիջեւան {եւ} ի կորուսանեալ զքսան առ հարիւրն ստացայց ՚ի բանկէն

րութեան տոմսակ, այսքան գումարի, գնեցաւ այսքանոյ {եւ} այլն: Երրորդ կտակն է Յակոբու Եղիայեան, ստոր

, ի կղզին Եավա, որ պատկանի տէրութեանն Հօլանդիոյ {եւ} հեռի է ի Կալկաթայէ տասանց կամ աւելի ատուրց ճանապա

ողու հանգուցեալն տպարանին Նախիջեւանայ 5000 ռուփի {եւ} ասէ, թէ ինքն ելանէ ծովու ՚ի Բատավիոյ ի Մադրաս կա

է Կալկաթա չիք ուրէք ծանօթութիւն զառնէս զայսմանէ {եւ} ոչ զնորին կտակակատարէ: Եւ հանգուցեալն ոչ յիշէ,

ւթիւն զառնէս զայսմանէ եւ ոչ զնորին կտակակատարէ: {Եւ} հանգուցեալն ոչ յիշէ, թէ կտակակատար իւր ո՛ւր բնակ

ւցեալ Սարգսէ Ծատուրեան Աղաւելեան, չկարեմ լռել, {եւ} ոչ կարդալ զարժանին անքալելի դատապարտութիւն, ի գլ

որուստ ազգին, ափ ի բերան պապանձեմ առ մերազնեայս {եւ} առ օտարս, մինչ հարցանեն զպատճառ վաթսուն եւ հինգ

նեայս եւ առ օտարս, մինչ հարցանեն զպատճառ վաթսուն {եւ} հինգ ամեայ չարաչար լռութեան: Վաթսուն եւ հի՞նգ

թսուն եւ հինգ ամեայ չարաչար լռութեան: Վաթսուն {եւ} հի՞նգ ամ. դժոխայի՞ն անհոգութիւն: Եւ մեք որդիքս

Վաթսուն եւ հի՞նգ ամ. դժոխայի՞ն անհոգութիւն: {Եւ} մեք որդիքս անհոգ հարց, զնոցա զանհոգութեան զյանցա

, ըստ տեղեկութեանց դասելոց առ իս. այրն մեծանուն {եւ} հռչակաւոր ազգասէր, յամի 1808 կտակաւ իւրով թողու

, յամի 1808 կտակաւ իւրով թողու յօգուտ Նախիջեւանայ {եւ} Գրիգորիուպօլսի, երկու եւ կէս լաք, այսինքն երկեր

ողու յօգուտ Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիուպօլսի, երկու {եւ} կէս լաք, այսինքն երկերիւր եւ յիսուն հազար ռուփի

գորիուպօլսի, երկու եւ կէս լաք, այսինքն երկերիւր {եւ} յիսուն հազար ռուփի, որ առնէ քսան եւ հինգ հազար լ

նքն երկերիւր եւ յիսուն հազար ռուփի, որ առնէ քսան {եւ} հինգ հազար լիբրէ ստերլ[ինգ] (25. 000) եւ վախճա

քսան եւ հինգ հազար լիբրէ ստերլ[ինգ] (25. 000) {եւ} վախճանեալ զկնի չորից ամաց, այն է յամի 1812, ժառ

ձեռս երից կտակակատարաց իւրոց, երկուց անգլիացւոց {եւ} միոյ հայի Կիրակոսի Յարութիւնեան: Առաջին երկուքն

սի Յարութիւնեան: Առաջին երկուքն մեռանին ընդ փոյթ {եւ} մնայ միայն Կիրակոսն Յարութիւնեան: Վախճանեալ եւ

եւ մնայ միայն Կիրակոսն Յարութիւնեան: Վախճանեալ {եւ} սորա յամի 1824, թողու զբովանդակ գումար դրամոց Ա

րդւոյ իւրոյ Յարութիւնի Կիրակոսեան Յարութիւնեանց. {եւ} ոչ այսչափ միայն այլեւ զիւր զկտակ առնէ ի նա ապաստ

լկաթայ, երթեալ վատնէ զամենայն զոր եթող հայրն իւր {եւ} ՚ի վճարիլն վատնէ՜ եւ զթողեալսն առ ի Սարգսէ Ծատուր

զամենայն զոր եթող հայրն իւր եւ ՚ի վճարիլն վատնէ՜ {եւ} զթողեալսն առ ի Սարգսէ Ծատուրեան Աղաւելեան: Այ

դարձեալ ճշտել զտեղեկութիւնսն, թէ աստ ՚ի Կալկաթա {եւ} թէ ի Մադրաս, որ հեռի է աստի չորեքօրեայ ճանապարհա

թէ գտցի հնար ինչ, այս է, եթէ այրն այն ունի զոր {եւ} է անշարժ կայս, զորմէ մթին իմն լուայ ի միոյ եւ ե

ր եւ է անշարժ կայս, զորմէ մթին իմն լուայ ի միոյ {եւ} եթ աննշան առնէ, յայնժամ չիք տեղի երկբայութեան,

0 ռուփեաց անկանէին Գրիգորիապօլսի, զոր կարծեմ թէ {եւ} ստացեալ իցէն նոքա, մասամբ գէթ, ընդ ձեռն Վրթանիս

ն յիշեմ զգործ մի ի թեմական ատենին Նոր Նախիջեւանայ {եւ} Բեսարաբիոյ, յայսմ մասին եւ զխռովութիւն Գրիգորիապ

տենին Նոր Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ, յայսմ մասին {եւ} զխռովութիւն Գրիգորիապօլսի ընդ Գրիգոր եպիսկոպոսի

մեկին, ոչ հայեցեալ յերկարութիւն նամակիս, ուրեմն {եւ} ի ծանրութիւն աշխատութեան, յաշխարհի, ուր գոգցես

ցայց փութացուցանել զվախճան գործոցս ըստ հնարաւորին {եւ} վերադառնալ ի Ռուսսիա, քանզի ճանապարհորդութիւնս ա

ուսսիա, քանզի ճանապարհորդութիւնս այս, ծանր յոյժ {եւ} տաղտուկ, քամէ զվերջին իմ զոյժ: Խնդրելով հաւ

զոր ունի առ Ձեզ, մնամ նովին միշտ, որպէս յերեկն {եւ} յեռանդն՝ Արգոյ հայրենակցիդ Խոնարհ ծառայ

ի վեհափառ կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց ի տէր Մատթէոսէ {եւ} ի Պետութեանցն Ռուսսիոյ եւ Անգլիոյ № 95 14

յն Հայոց ի տէր Մատթէոսէ եւ ի Պետութեանցն Ռուսսիոյ {եւ} Անգլիոյ № 95 14/26 Հունիսի 1861 թ. Ի

կին Ի ներքոյ ստորագրեալս ցանկանալով այց ելանել {եւ} խօսիլ ընդ Ձեզ, ըստ պաշտօնի իւրոյ, ի մասին հրիտա

շնորհ առնել, նշանակել առ այս զժամադրութիւն, երբ {եւ} ուր պատշաճ թուեսցի մեծարու տիկնոջդ: Սպասելով

գիս Ծատուր Աղաւելեան արարեալ զկտակ յօգուտ աղքատաց {եւ} տպարանի Նոր Նախիջեւան եւ Գրիգորիապօլ քաղաքաց թողե

եալ զկտակ յօգուտ աղքատաց եւ տպարանի Նոր Նախիջեւան {եւ} Գրիգորիապօլ քաղաքաց թողեալ է մերձ իբր 250. 000 Մա

իս, կարգելով ինքեան կտակակատար զերկուս անգլիացիս {եւ} զմի հայ պ. Կիրակոս Յարութիւնեան: Սարգիս Ծատո

ճանեալ են նոյնպէս երկու անգլիացի կտակակատարք նորա {եւ} բովանդակն մնացեալ է ի ձեռս պ. Կիրակոսի Յարութիւն

Կիրակոսի Յարութիւնեան: Յամի 1824, վախճանեալ {եւ} սորա, թողեալ է զդրամս եւ զկտակ պ. Աղաւելեանի ՚ի

Յամի 1824, վախճանեալ եւ սորա, թողեալ է զդրամս {եւ} զկտակ պ. Աղաւելեանի ՚ի կառավարութիւն որդւոյ իւրո

ն անկանի յօգուտ Նախիջեւանայ, որոյ կամս երեսփոխան {եւ} յորոյ մասին ունիմ զկարողութիւն հետամուտ լինել: Ո

յն քեզանից նամակ ստանալու իրավունք ունենայի: Ինչ {եւ} իցե, ես գիտեմ, որ դու ինձ մոռացած չես ինչպես ես

ան ցամաքահողի վրա, այն ժամանակ կգրեմ քեզ դարձյալ {եւ} պատասխան եւս կպահանջեմ, բայց այժմ գրում եմ միայն

նաս թե ես ողջամբ մտա Կալկաթա Մայիսի 30/11 Հունիսի {եւ} երեւում է որ դեռեւս կմնամ մի քանի ժամանակ: Սուեզ

հին Թատմորն է արաբական, որ երբեմն Սողոմոն շինեց {եւ} որ վերջումը նյութ եղավ արաբական բանաստեղծներին.

լու աստղը ծագած չէ հորիզոնում. երեւում է թե ամիս {եւ} կես կամ երկու ամիս դեռեւս կմնամ այստեղ: Բայց վեր

թե ես պրոցեսից ազատվելու չեմ, բայց վերջը հաջող է {եւ} Նախիջեւանի մեջ մի հոյակապ դպրոց տեսանելու հույսը

ի հոյակապ դպրոց տեսանելու հույսը քաջալերում է ինձ {եւ} զորացնում է իմ ֆիզիկական թուլությունը՝ պատճառված

աշխատիր գեթ մի հատ ազատամիտ բան թարգմանելու: Ինչ {եւ} իցե այդ օրագիրը մեր թախըմի օռգանն է. հույս ունիմ

գրութիւն իմ՝ նախկին ՚ի Կալկաթայէ, կալարուք զայն {եւ} ընթերցջիք, առ ՚ի բարւոք եւս ՚ի միտ առնուլ զոր ին

իսի: Աւելի քան զամիս մի դեգերեալ առ օրէնսգէտս {եւ} առ փաստաբանս պարապեցայ պատրաստութեամբ թղթոց ըստ ճ

ամբ թղթոց ըստ ճիշտ զօրութեան օրինացն Անգլիոյ: {Եւ} մինչդեռ օրէնսգէտն եւ փաստաբանն պատրաստէին զթղթեան

րութեան օրինացն Անգլիոյ: Եւ մինչդեռ օրէնսգէտն {եւ} փաստաբանն պատրաստէին զթղթեանն, ես ներկայացեալ առ

նորա ՚ի բողոք իմ: Յետ ընդերկար պատճառաբանութեանց {եւ} թանգարանաց ի վերջոյ հանեալ զընդհանրական մատեանն ե

եծ գումար դրամոց եղելոց ի ձեռս իւր, յորում գտանի {եւ} բաժին ինչ յարդեանց տանն, զոր մեքս պահանջեմք:

տ իսկ է ձեզ ՚ի կտակէ հանգուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան {եւ} ի գրութենէ իմմէ, թէ նա հանգուցեալն թողեալ է զերկ

ղեկութեանց, որք հասանին ինձ բերանացի յօրինսգիտաց {եւ} ի փաստաբանաց քաղի, թէ յիշեալ Թէրթըն անուն ադմինի

ակառակ է կտակին: Այլ որպէս զայսմանէ, նոյնպէս {եւ} զվատնեալ գումարացն ընդ ձեռն ԹԷրթընի չկարեմ ես այժ

յ զգումարն, զտունն հանդերձ օրինաւոր հաշուագրովք {եւ} տեղեկութեամբք զվաճառմանէ երկուց տանցն ի վերոյ յիշ

ոց, մարթ է բանալ զդատ ՚ի մասին վատնեալ գումարացն {եւ} վաճառեալ տանց, այլ ես չկարեմ զայդ առնել վասն հետ

լ ՚ի 14/26 Սեպտեմբերի մինչեւ ցաւարտ տօնից ծննդեան {եւ} մըկըրտութեան, այն է ցսկիզբն Յունվարի, ուստի եւ

եւ մըկըրտութեան, այն է ցսկիզբն Յունվարի, ուստի {եւ} ես չկարեմ զայդքան ժամանակ մնալ աստէն անգործ, ակն

մանակ մնալ աստէն անգործ, ակնկալեալ բացման ատենին {եւ} ի բանիլ անդ ոչ կարեմ աւարտել զգործն յառաջ քան զամ

լեաց, քանզի այր յիւրաքանչիւր գտանէ ի պանդոկի զմի {եւ} եթ սենեակ եւ զկերակուր (առանց իրիք ոգիաւոր ըմպել

այր յիւրաքանչիւր գտանէ ի պանդոկի զմի եւ եթ սենեակ {եւ} զկերակուր (առանց իրիք ոգիաւոր ըմպելեաց) վճարեալ

ի 60 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ բաց ի ծախուց բնակութեան {եւ} կերակրոյ, ծախք սայլի կամ կառաց նշանաւոր է նոյնպէ

ռաց նշանաւոր է նոյնպէս իւրով յիմար կարգադրութեամբ {եւ} անդր քան զչափն թանգութեամբ: Որգոն, հասարակ կառք

սկսեալ ի 6 ժամէ առաւօտու մինչեւ 48 ժամն երեկոյեան {եւ} զմի եւ նոյն զերիս ռուփիս պահանջէ. եւ առնու օրինօ

ի 6 ժամէ առաւօտու մինչեւ 48 ժամն երեկոյեան եւ զմի {եւ} նոյն զերիս ռուփիս պահանջէ. եւ առնու օրինօք, եթէ

ն երեկոյեան եւ զմի եւ նոյն զերիս ռուփիս պահանջէ. {եւ} առնու օրինօք, եթէ վարձեսցես ի նոյն իսկ յութերորդ

դահոս անձրեւաց, երկրորդ վասն դժոխային ջերմութեան {եւ} երրորդ վասն տարածութեան քաղաքիս: Ըստ այսմ ծախք ի

ախք իմ աստէն, առանց վարձուց թափչի (լուացարարի) {եւ} առանց այլոց մանրամասնութեանց հասանէ մինչեւ 70 ֆու

բ պահանջեաց յինէն վասն ծախուց պատրաստութեան թղթոց {եւ} տպագրութեան բովանդակ գործոյն զ700 ռուփիս, այն է

այլեւ վճարել Սուպրիմ Կորտին, որ նախ քան զտեսանել {եւ} զլսել զդատն, պահանջէ զ1000 ռուփիս ՚ի գրաւ, կամ

ատի իմ կարծիք այս են, թէ յաջողիլ ինձ տիրել տանն {եւ} ի ստանալ զգումար արդեանց նորա եւ զպաշտօնական տեղե

լ ինձ տիրել տանն եւ ի ստանալ զգումար արդեանց նորա {եւ} զպաշտօնական տեղեկութիւնս ի մասին վտանգեալ գումարա

պաշտօնական տեղեկութիւնս ի մասին վտանգեալ գումարաց {եւ} վաճառեալ տանց եւ ի վերադառնալ իմ յԵւրոպա, բարւոք

ւթիւնս ի մասին վտանգեալ գումարաց եւ վաճառեալ տանց {եւ} ի վերադառնալ իմ յԵւրոպա, բարւոք լինի, եթէ ազգն

ատարեալ իշխանութիւն, կարգել ի Կալկաթա զհաւատարիմ {եւ} զարժանաւոր ոք ի փոխանորդութիւն իմ առ ՚ի վարել զդա

գումար դրամոց լոկ առ ՚ի պէտիս դատաստանական ծախուց {եւ} վարձոց օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից եւ այն, եթէ ստու

՚ի պէտիս դատաստանական ծախուց եւ վարձոց օրէնսգիտաց {եւ} փաստաբանից եւ այն, եթէ ստուգեսցի այժմէն, թէ կոր

տանական ծախուց եւ վարձոց օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից {եւ} այն, եթէ ստուգեսցի այժմէն, թէ կորուստ ազգին մեր

ռ ի գիւտ կորուսելոցն: Այլ զայսմանէ գրեցից զկնի, {եւ} ընդ դէպս հարկաւորութեան առաքեցից եւ զօրինակ թղթոյ

գրեցից զկնի, եւ ընդ դէպս հարկաւորութեան առաքեցից {եւ} զօրինակ թղթոյ երեսփոխանութեան, թէ ո՞րպէս իցէ արժ

թղթեանն, առաքեաց զայնոսիկ առ օրէնսգէտս պ. Հագին {եւ} Տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ, որպէս զի եթէ հաւան իցեն

Տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ, որպէս զի եթէ հաւան իցեն {եւ} նոքա, օրենսգէտն իմ տացէ տպել զայնս: Այլ օրէնսգէ

կամեցաւ յօժարիլ ՚ի ստորագրել զպատմութիւն գործոյն {եւ} զբողոք իմ, պատճառելով, եթէ առաջին կտակն հանգուց

երկրորդն անվաւեր, որովհետեւ ստորագրեալ է յերկուց {եւ} եթ վկայից, այնինչ ըստ յայնժամեան օրինաց (այժմ հ

տ զօրութեան կտակին, որով բովանդակ կայք շարժականք {եւ} անշարժք բաժանին ի վեշտասան մասունս, յորոց ութն ա

մնացեալն կիսի ի վերայ պանդուխտ հայոց եկելոց այսր {եւ} բանտարկելոցն ի փոքր ատենի, վասն պարտուց: Անդ

ի, վասն պարտուց: Անդէն առ նմին բացան աչք մեր {եւ} քննեալ զօրինակս կտակաց տպագրելոց յԱզդասէր, յԱրշ

լ զօրինակս կտակաց տպագրելոց յԱզդասէր, յԱրշալոյս {եւ} ի Հիւսիսափայլ օրագիրս այլեւ զօրինակս եղեալս առ իս

մեցաք ի Սուպրիմ Կօրտն առ ի տեսանել զբնագիր կտակին {եւ} երկրորդ թղթոյն, այլ եւ յայնմ գտաք զերկուս վկայս

ի տեսանել զբնագիր կտակին եւ երկրորդ թղթոյն, այլ {եւ} յայնմ գտաք զերկուս վկայս: Իբրեւ այսպէս խուճապ

ւ այսպէս խուճապէաք, դիմեցի առ հիւպատոսս Ֆրանսիոյ {եւ} Բելգիոյ խորհուրդ հարցանել ի նոցանէ որպէս ի բարեկա

եռնուլ թարգմանօրեն ըստ կարի ճիշտ զերկրորդ զթուղթն {եւ} իբրեւ ընթեռնուի զայն ի լեզու ֆրանսիական, ասաց ցի

ատարակել իբրեւ զպարգեւագիր (дарственная запись) {եւ} ոչ իբրեւ զկտակ, եւ պարգեւագիրն վաւեր է եւ երկոքո

եւագիր (дарственная запись) եւ ոչ իբրեւ զկտակ, {եւ} պարգեւագիրն վաւեր է եւ երկոքումբք վկայիւք ըստ յայ

пись) եւ ոչ իբրեւ զկտակ, եւ պարգեւագիրն վաւեր է {եւ} երկոքումբք վկայիւք ըստ յայնժամեան եւ արդի օրինաց

գիրն վաւեր է եւ երկոքումբք վկայիւք ըստ յայնժամեան {եւ} արդի օրինաց Անգլիոյ: Ելեալ անտի գնացի առ օրէնսգէ

օրինաց Անգլիոյ: Ելեալ անտի գնացի առ օրէնսգէտն իմ {եւ} առանց յայտնելոյ նմա զխրատելն իմ հիւպատոսէն Ֆրանսի

անզի երկրորդն չէ վաւերական: Առ այս ասեմ ցնա- {եւ} ո՛վ ասաց ձեզ, թէ կտակ իցէ երկրորդն, այդ լոկ պար

տունն զայն ՚ի բաց հանէ յիշխանութենէ կտակակատարացն {եւ} ասէ, թէ յորչափ մնասցէ ինքն կենդանի, ունի կառավա

կտակողին պարտ էր տանն այնմիկ պատկանել Նախիջեւանայ {եւ} ոչ ի կենդանութիւն պարգեւողին, մինչ պարգեւողն ասէ

ողն ասէ, թէ բանի զայն տուն ի սեպհականութենէ իմմէ {եւ} կատարելապես վախմ արարի (отказать в пользу) եւ ե

է եւ կատարելապես վախմ արարի (отказать в пользу) {եւ} ետու Նախիջեւանայ դպրոցաց եւ այլն եւ այլն: գ

(отказать в пользу) եւ ետու Նախիջեւանայ դպրոցաց {եւ} այլն եւ այլն: գ) զի թէ կտակագիր էր, ուրեմն

ть в пользу) եւ ետու Նախիջեւանայ դպրոցաց եւ այլն {եւ} այլն: գ) զի թէ կտակագիր էր, ուրեմն ինքն ան

խօսք նորա չէ վաւերական, ուստի բողոքեմ առաջի քո {եւ} հրատարակեմ զթուղթն զայն պարգեւագիր լոկ արարեալ ի

ըստ օրինաց Անգլիոյ, վաւեր է միշտ երկուք վկայիւք {եւ} զայս ամենայն անցուցեալ ՚ի գիր եւ կնքեալ ստորագրու

տ երկուք վկայիւք եւ զայս ամենայն անցուցեալ ՚ի գիր {եւ} կնքեալ ստորագրութեամբ իմով, պահանջեցի յառաջ վարե

պահանջեցի յառաջ վարել զդատն ըստ զօրութեան կտակին {եւ} պարգեւագրոյն, այն է պահանջել զկէս յարդեանց երկու

այն է պահանջել զկէս յարդեանց երկուց վաճառեալ տանց {եւ} զմեծ տունն բոլորովին հանդերձ այսքանամեայ գոյացեալ

րդեաց: Ելեալ անտի, փութացայ առ փաստաբանն իմ {եւ} խնդրեցի բողոքել առաջի գեներալ Պրօկուրօրին, որպես

գին, համաձայնել ընդ բողոք իմ ըստ զօրութեան տակին {եւ} պարգեւագրոյն: Գեներալ Պրօկուրօրն առ այս բողոք

իւ հասանէ վերջին օրն, աւելի քան զոր չկարէ պահել {եւ} ՚ի դարձուցանել նորա զայն ամենայն առ օրէնսգէտն իմ

օրէնսգէտն իմ, գործն այն բովանդակ, այն է կտակն {եւ} պարգեւաթուղթն, թուղթն երեսփոխանութեան եւ բողոք ի

է կտակն եւ պարգեւաթուղթն, թուղթն երեսփոխանութեան {եւ} բողոք իմ այլեւ դատողութիւնք օրէնսգիտաց եւ փաստաբա

նութեան եւ բողոք իմ այլեւ դատողութիւնք օրէնսգիտաց {եւ} փաստաբանից ունի տպագրել եւ երբ պատրաստ լիցի, յայ

ատողութիւնք օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից ունի տպագրել {եւ} երբ պատրաստ լիցի, յայնժամ ներկայանայ յատեան Սուպ

ինչ այսր, որ կարիցէ ընդունել բողոք (аппеляция) {եւ} ընդ դէպս անիրաւութեան, գործն փոխադրի ի Լոնդոն ի

ն թղթոյս յիշելոյ պատմեալ զվիճակէ հրիտակն, յաւելի {եւ} զպատճէն գրութեան իմոյ առ Տիկին Վառվառ Յովհանջան Է

Էլիազ ՚ի 15/27-էն Յունիսի պատասխանի գրեաց, որով {եւ} խնդրեաց յինէն գնալ առ ինքն յետ վեց աւուրց, այն է

րդ զայդ պահանջէր Այվազովսքի վարդապետն որպէս տէր, {եւ} որովհետեւ այժմիկ դուք խնդրէք զայն եւ ցուցնէք զձե

որպէս տէր, եւ որովհետեւ այժմիկ դուք խնդրէք զայն {եւ} ցուցնէք զձեզ որպէս եւ էք իսկ երեսփոխան ազգին, յա

եւ այժմիկ դուք խնդրէք զայն եւ ցուցնէք զձեզ որպէս {եւ} էք իսկ երեսփոխան ազգին, յայն սակս դժուարանամ կատ

անզի ", յաւել Տիկինն, " չկարեմ կրկին վճարել զմի {եւ} զնոյն գումար եւ ձեզ, եւ Այվազովսքւոյ, որ երեսփո

իկինն, " չկարեմ կրկին վճարել զմի եւ զնոյն գումար {եւ} ձեզ, եւ Այվազովսքւոյ, որ երեսփոխան կարգեալ ինքե

չկարեմ կրկին վճարել զմի եւ զնոյն գումար եւ ձեզ, {եւ} Այվազովսքւոյ, որ երեսփոխան կարգեալ ինքեան զառաջն

ալ ինքեան զառաջնորդն մեր, պահանջէր զգումարն, որ {եւ} գուցէ վերստին կրկնեսցէ զպահանջողութիւն իւր ընդ ձե

գաղտագողի, զանխուլ զհասարակութենէ արարեալ է զայն {եւ} չունի զոչինչ իրաւունս: - " Դուք ասէք այդպէս

են ստորագրողք, գուցէ ընդ անուամբ Նախիջեւանցւոց, {եւ} Ատեանն Նախիջեւանայ չէ զայն վաւերացուցեալ եւ ոչ իս

ւոց, եւ Ատեանն Նախիջեւանայ չէ զայն վաւերացուցեալ {եւ} ոչ իսկ վեհափառ կաթողիկոսն: Եւ դուք հարկադրելով զ

զայն վաւերացուցեալ եւ ոչ իսկ վեհափառ կաթողիկոսն: {Եւ} դուք հարկադրելով զիս մտանել ընդ ձեզ ՚ի դատաստան,

օրենի պատրաստել զթղթեանն ընդ ձեռն օրէնսգիտի իմոյ {եւ} փաստաբանի, վճարելով առ ժամս զ300 ռուփիս ՚ի պէտս

բանի, վճարելով առ ժամս զ300 ռուփիս ՚ի պէտս թղթոց {եւ} տպագրութեան նորին, որպէս ՚ի վերոյ յիշեցի, եւ զգ

ոց եւ տպագրութեան նորին, որպէս ՚ի վերոյ յիշեցի, {եւ} զգործն այն ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ յանդիման լիցի Ա

այսոսիկ յանդիման լիցի Ատենին, որում առաջի առնեմ {եւ} զթարգմանութիւն պատճէնի եզրակացութեան ազգին Հայոց

մնայ ինձ ծախել աւելի քան զերկուս հազարս ռուփեաց, {եւ} ոչ ՚ի ցաւս այնքան եղիցի ինձ եւ ազգին, եթէ ատեանն

ս հազարս ռուփեաց, եւ ոչ ՚ի ցաւս այնքան եղիցի ինձ {եւ} ազգին, եթէ ատեանն վճռիցէ յօգուտ ազգին, այլ եթէ

ազգին, եթէ ատեանն վճռիցէ յօգուտ ազգին, այլ եթէ {եւ} նա դժուարասցի իսկոյն վճռել եւ թողցէ զգործն ի քնն

ուտ ազգին, այլ եթէ եւ նա դժուարասցի իսկոյն վճռել {եւ} թողցէ զգործն ի քննութեան, մինչեւ պետութիւնն Անգ

ի քննութեան, մինչեւ պետութիւնն Անգլիոյ ստուգեսցէ {եւ} այլն եւ այլն, յայնժամ ստանալիք մեր, այսինքն ամբ

եան, մինչեւ պետութիւնն Անգլիոյ ստուգեսցէ եւ այլն {եւ} այլն, յայնժամ ստանալիք մեր, այսինքն ամբողջ հրիտ

ի ծախս: Զայս ամենայն դնեմ ի տեսութիւն ազգին {եւ}, որպէս երեսփոխան նորա եւ որպէս անդամ ազգի Հայոց

դնեմ ի տեսութիւն ազգին եւ, որպէս երեսփոխան նորա {եւ} որպէս անդամ ազգի Հայոց, իրաւունս համարիմ ինձ բար

գործ դնեմ առ ի ցրել զորոգայթն լարեալ առ ՚ի նմանէ {եւ} թէ յայսմ գտայց անյաջող, յայնժամ պարտական է Այվազ

ուսակիցք Այվազովսքւոյ, դրական թշնամիք ազգի մերոյ {եւ} յառաջադիմութեան, որ ըստ բռնեալ ի նոսա հակառակասի

իմութեան, որ ըստ բռնեալ ի նոսա հակառակասիրութեան {եւ} նախանձու պահանջէին անխղճօրէն, զի Այվազովսքին լից

. Ս. Վորոնցով զյայնժամեանն փոխարքայն Կովկասում, {եւ} սա թղթակցեալ ընդ ձեռն նախարարութեանց եւ պետութեան

վկասում, եւ սա թղթակցեալ ընդ ձեռն նախարարութեանց {եւ} պետութեանց ՚ի Հնդկաստան եւ այլն եւ այլն: Մի՞թ

նդ ձեռն նախարարութեանց եւ պետութեանց ՚ի Հնդկաստան {եւ} այլն եւ այլն: Մի՞թե չիցէ զարմանալի ձգտողութիւ

նախարարութեանց եւ պետութեանց ՚ի Հնդկաստան եւ այլն {եւ} այլն: Մի՞թե չիցէ զարմանալի ձգտողութիւնք հոգեւ

որացս առ ՚ի ձեռս բերել զսեպհականութիւն ազգի մերոյ {եւ} այն կանխուլ ի նմանէ, գաղտագողի, առանց համաձայնո

համաձայնութեան նորա, առանց գէթ յայտնելոյ նմա ինչ {եւ} կատարելապէս հակառակ կամաց կտակողացն, այո՛, զարմ

րիւ չափ արհամարհանս ապագայից: Առ այժմ զայսչափ {եւ} եթ հասուցեալ ձեզ զտեղեկութիւնս, ի կատարած գործոյ

ս, ի կատարած գործոյն յայտնեցից զո՛րպէսն եղերելոյ {եւ} զերբն ելանելոյ իմ աստի, զորոց չկարեմ այժմիկ գուշ

ել գրութեամբս առ Ձեզ, որպէս առ եկեղեցպան տեղւոյս {եւ} հաւաստի առնել զՁեզ, արգոյ պարոն, թէ ՚ի շնորհս

. ծ. Մ. Նալբ. 66. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ {ԵՒ} ԸՆԿԵՐՈՒԹԵԱՆԸ 1861, սեպտեմբերի 21, ԱՌ ՄԵԾԱՐԻ

տեմբերի 21, ԱՌ ՄԵԾԱՐԻ ՀԱՅԿԱԶՆ ԱՐԳՈՅ ՊԱՐՈՆ ԱԲԳԱՐ {ԵՒ} ԱՌ ՊԱՏՈՒԵԼԻ ԸՆԿԵՐ[ՈՒԹԻՒՆ]Ս Յետ մեծի կարեկցութ

ր հաշուարարութեամբ հրիտակին տւելոց է զաւուրս ինչ {եւ} ես չկարեմ այլեւս մնալ աստէն, վասնորոյ առ ժամս ՚ի

ուփիս, զորմէ ետու նմա զանդորրագիր իմով ձեռնագրով {եւ} վկայութեամբ պ. Ս. Յ. Աբգար եւ պ. Պ. Յ. Պալ

ր իմով ձեռնագրով եւ վկայութեամբ պ. Ս. Յ. Աբգար {եւ} պ. Պ. Յ. Պալ, յայտնելով առ ժամն պարոնին այնմի

ել ընդ նմա զհաշիւսն, ստանալ զմնացուածս գումարին {եւ} հասուցանել առ իս զոր նա ընկալաւ կամակար: Այժ

յժմիկ աղաչանք իմ այս կան. յետ տեսանելոյ զհաշիւսն {եւ} ստանալոյ զմնացորդ գումարին ՚ի պ. Հագէ, ընդ ձեռ

ոցին Բենգալու անցուցանել զայն յանուն իմ ՚ի Լոնդոն {եւ} զփոխանակագիրսն հասուցանել առ իս յաղագս ստանալոյ զ

անակագրացն առաքել առ իս զհաշուագրութիւնս պ. Հագի {եւ} օրէնսգէտ պ. Պալի, յաղագս յանդիման առնելոյ զայն

հայոց ի Նոր Նախիջեւան: Զվարձս պ. Գէորգ Աւետի {եւ} պ. Յովհաննու Աւդալ առաջնոյն երկու հարիւր չորս (

ովհաննու Աւդալ առաջնոյն երկու հարիւր չորս (204) {եւ} երկրորդին ութսուն (80) կումպանու ռուփիս հատուցե

լ եմ ՚ի պ. Պալէ մուծանել զայն ՚ի ցուցակ ծախսուցն {եւ} ՚ի միասին ընդ իւրոցն ստացեալ ՚ի կառավարիչ Հագէն,

ն զորս ստասջիք ի պարոն Հագէ: Զփոխանակագիրսն {եւ} զհաշիւսն առաքել առ իս ՚ի Լոնդոն այսպիսի հասցէիւ M

ն Վառվառ տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ ՚ի նոյն թուականէ {եւ} ՚ի նոյն միտս: 3. Գրութիւն օրէնսգ[էտ]ին Բայլ

վ զնորա (1 անընթեռ. ) թէ զիա՞րդ արժան իցէ վարիլ {եւ} թէ յետ ստանալոյ զպատասխանի ՚ի փաստաբանէ իւրմէ ուն

ինչ տեղեկութիւնս ի մասին հրիտակաց Եղիայի Յակոբեան {եւ} Սարգսի Ծատուր Աղաւելեան: Ընդ այսմ առաքէ զպատճէն

: 6. Վերոգրեալ պատճէն նամակի յիշեալ քահանային {եւ} պ. Յարութիւնի Աբգար ՚ի 27 դեկտեմբ. 1859 ամի առ

(ըստ նոր տումարի) որով կոչէ զիս ՚ի վաղիւ յատեան {եւ} պահանջէ զ700 ռուփիս զ400 վասն գործոյն Մասեհի Բաբա

թիւն թղթոց օրէնսգիտաց յորոց պահանջեմ ես զգումարսն {եւ} ի պէտս տպագրութիւն յայտարարութեանց: 8. Ստաց

յինէն զ700 ռուփիս վասն գործոցն Մասեհ Բաբաջանեանի {եւ} վասն գործոյն Եկատարինայ Խօջամալեան 300 ռուփի:

ի 16էն Օգոստ., որով առաքէ զսպեալ օրինակ գործոյն {եւ} բողոքանաց ի մասին Բաբաջանեան հրիտակին: 11.

12. Տպեալ օրինակ Կատարինէ Խօջամալեան բողոքոյ {եւ} գործոյն: 13. Գրութիւն օրէնսգէտ Պալի ի 1628էն

ՍԵԹ Խնդրում եմ Ձեզանից իմ հաշվով տալ ծերունի {եւ} աղքատ Ռեթեոսին (Ավետ) 50 ռուփի ՚ի վարձ բազմօրյա

տէր Յովհաննիսէ Խաչիկեան, իսկ երկրորդն ի մեծարու {եւ} ի պատկառելի առնէ յողջոյն Հնդկաստան ՚ի պ. Յարութի

: Որովհետեւ հանգամանք պաշտամանս ոչ կախին զինէն {եւ} որք թերեւս ունիցին զիս զժամանակս քանիս արտաքոյ Ռո

րեւս ունիցին զիս զժամանակս քանիս արտաքոյ Ռուսսիոյ {եւ} որովհետեւ բռնակալական ընթացք Թադթէոս եպիսկոպոսի Բ

երպարան, իսպառ անարժան եպիսկոպոսական կոչման նորա {եւ} աստիճանի, յայն սակս ստիպիմ փութալ մատուցանել ընդ

քահանայս ի Ջուղայոյ, ոմանք ՚ի նոցանէ ինքնահալածք {եւ} ոմանք հալածեալք յերեսաց եպիսկոպոսի իւրեանց. տես

աց Ջուղայոյ, զարս զուրկս ի նիւթական կարողութեանց {եւ} ի հայթայթանս օրական հացին վարեալս անդր քան զովկիա

լս անդր քան զովկիան: Բայց երանի թէ չէր իմ տեսեալ {եւ} լուեալ զքստմնելիս, զահարկու զտառապանաց ազգիս,

ան վանաց, որ յետ ունելոյ զայնքան աղբիւրս եկամտից {եւ} առանց ծախելոյ, զդանկ մի ի շինութիւն ազգի կամ ի պ

օրէ թաղի ընդ պարտուք, որպէս քարոզէ յառաջնորդն, {եւ} Ղազար անուն սպասաւոր նորա մեծագումար դրամոց, որ

ռչակի պարտապան, առաջնորդ նորա քարոզէ զանձն անինչ {եւ} անարծաթ, իսկ սպասաւոր առաջնորդի վանացն, որպէս ծ

նդ առաջնորդին ի Ջուղա, հարուստ լինի քան զտէր իւր {եւ} քան զվանս, մեծագումար դրամս ի փոխ տայ վանաց, վա

կանութիւն առնէ գոհարաց, որպէս վկայեն ականատեսք, {եւ} մինչ Թադթէոս եպիսկոպոսն պարգեւատրի ՚ի շահէն պարսի

րի ՚ի շահէն պարսից երկրորդ աստիճանի նշանաւ արեւու {եւ} առիւծոյ, սպասաւորս այս ընդունի նոյնպէս զմեդալիոն

ս ընդունի նոյնպէս զմեդալիոն շքոյ ի նոյն տէրութենէ {եւ} հանդիսակից լինի տօնին յեկեղեցւոջ մերում, ուր խնկ

նդիսակից լինի տօնին յեկեղեցւոջ մերում, ուր խնկօք {եւ} մոմեղենօք եւ այլ եկեղեցական զարդուք բերեալ լինին

տօնին յեկեղեցւոջ մերում, ուր խնկօք եւ մոմեղենօք {եւ} այլ եկեղեցական զարդուք բերեալ լինին նշանք ՚ի տէրո

ան զարդուք բերեալ լինին նշանք ՚ի տէրութենէ պարսից {եւ} գոհութիւնք առ աստուած ՚ի քրիստոնէական եկեղեցւոյ ը

ոնէական եկեղեցւոյ ընթանան զմահմեդական թագաւորէ, {եւ} յետ այսր ամենայնի, այն է հարստութեան եւ պատւոյ,

գաւորէ, եւ յետ այսր ամենայնի, այն է հարստութեան {եւ} պատւոյ, Ղազարդ այդ ծառայ մնայ դարձեալ առաջնորդին

: Արքեպիսկոպոսն ցուցանէ զանձն կարօտ օրական հացի, {եւ} զայդ հրատարակէ ՚ի ձեռն լրագրաց, յետս կոչէ լրագր

որհուրդ թղթոյս: Ունիմք առ մեզ զբովանդակ կայից {եւ} կալուածոց զցուցակ, որք սեպհական են Ամենափրկչեան

լոց տեղեկութեանց վերաբերելոց առ ազգն մեր ՚ի Ջուղա {եւ} առ առաջնորդութիւն Ամենափրկչեան վանաց, որպէսզի Սի

որպէսզի Սիւնհոդոսն սրբոյ Էջմիածնի, վեհափառութիւն {եւ} յաջորդք Ձեր տեսցին զամենայն յականէ եւ յանուանէ եւ

հափառութիւն եւ յաջորդք Ձեր տեսցին զամենայն յականէ {եւ} յանուանէ եւ ըստ այնմ պահանջիցեն զհամար եւ զհաշիւ

եւ յաջորդք Ձեր տեսցին զամենայն յականէ եւ յանուանէ {եւ} ըստ այնմ պահանջիցեն զհամար եւ զհաշիւ տնտեսութեան

յականէ եւ յանուանէ եւ ըստ այնմ պահանջիցեն զհամար {եւ} զհաշիւ տնտեսութեան առաջնորդ կացուցելոցն ՚ի Ջուղա

Առ ի՞նչ պէտս արդեօք վատնին եկամուտք վանացն մինչ {եւ} դպրոցն ազգային ՚ի Ջուղա ի բազում ամաց հետէ պահի ե

ւ դպրոցն ազգային ՚ի Ջուղա ի բազում ամաց հետէ պահի {եւ} յոտին կայ միմիայն ծախիւք բարեպաշտ առն ոչ անծանօթ

ւթիւնի Աբգարեանց: Յետ թողլոյ իմոյ զՀնդկաստան {եւ} ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ հասանելոյ ՚ի Լոնդոն եւ ահա

տան եւ ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ հասանելոյ ՚ի Լոնդոն {եւ} ահա նամականիք արժանաւորք լրացեալ հաւատոց հասանին

ամականիք արժանաւորք լրացեալ հաւատոց հասանին առ իս {եւ} ծանուցանեն, եթէ ազգն մեր ՚ի Հնդկաստան ոչ այլ եւս

ելոյ զԹադթէոս եպիսկոպոսն յառաջնորդութենէ Ջուղայոյ {եւ} առաքելոյ զայլ ոք ՚ի տեղի նորա հնգամեայ ժամանակօք

լոյ ազգին մերոյ ՚ի Ջուղա զթուղթ ինչ ջատագովութեան {եւ} այն, որպէս պատմեն նամականիք, ինքնին ըստ քմաց յօ

րպէս պատմեն նամականիք, ինքնին ըստ քմաց յօրինեալ {եւ} ՚ի ստորագրութիւն ժողովրդոց մատուցեալ: Չեն ինչ ան

արդ պատրաստին այսօրինակ թուղթք ինքնագովք, թերեւս {եւ} նոյն իսկ ՚ի Կալկաթայէ հասցէ առ Ձեզ ստորագրութեամբ

զարմանք, այլ սովորական երեւոյթ յազգի ստրկացելոյ {եւ} կորուսելոյ զշաղկապ միաբանութեան, բայց ո՛վ արդեօք

արդեօք կարիցէ խաբիլ ի տեսանել ի թուղթս անդ զանուն {եւ} զստորագրութիւն նոցին իսկ չարաչար հարստահարելոց,

ազատ ազգականս իւրեանց ՚ի Հնդիկս ստուգագոյնք իցեն {եւ} արժանի հաւատոց, քան զթուղթն յօրինեալ յամբաստանեա

ինեալ յամբաստանեալ եպիսկոպոսէ կամ յարբանեկաց նորա {եւ} ձեռնագրեալ ՚ի խղճալի եւ ՚ի համր բնակչաց Ջուղայու

ոպոսէ կամ յարբանեկաց նորա եւ ձեռնագրեալ ՚ի խղճալի {եւ} ՚ի համր բնակչաց Ջուղայու, թերեւս ի ներքոյ գաւազա

ան հասարակութեանց ազգի մերոյ զզանազան եպիսկոպոսաց {եւ} զառաջնորդաց իւրեանց, ի թիւս նոցա զաւելու այժմիկ

զառաջնորդաց իւրեանց, ի թիւս նոցա զաւելու այժմիկ {եւ} բողոք մերազանց պանդխտելոց ի Կալկաթա: Վեհափառ

, որ է լրութիւն հօտին յանձն եղելոյ Ձեզ յաստուծոյ {եւ} յազգէն, փութացարուք ՚ի բժշկել, վայրկեան մի եւս

արժա՛ն է ժառանգորդիդ հայրենի սեպհական հօտին, այլ {եւ} պարտականութի՛ւն: Այո՛, պարտականութիւն, եւ զ

լ եւ պարտականութի՛ւն: Այո՛, պարտականութիւն, {եւ} զի՞ ընդ այս զարմանալ ՚ի նմին իսկ վայրկենի, յորու

զօծումն սրբութեան, ո՞չ վայրկենակից նմին զգեցայք {եւ} զայդ պարտականութիւն սրբազան: Եւ մեր է պարտակա

նմին զգեցայք եւ զայդ պարտականութիւն սրբազան: {Եւ} մեր է պարտականութիւն, եւ զի՞նչ արդեօք, զառաջինն

ականութիւն սրբազան: Եւ մեր է պարտականութիւն, {եւ} զի՞նչ արդեօք, զառաջինն դիմել առ Ձեզ, որպէս առ ը

, առանց ձեռն սկսելոյ ՚ի հնարս զառ ի Ձէնջ անկախս: {Եւ} բնականս այս պարտականութիւն համարի լցեալ, այն ինչ

բան լինի զթշուառութեանց ազգի մերոյ, փոքր մի եւս {եւ} կատաղիմք իսկ, իբրեւ ի շանթից, ի հարուածոց առ ազ

մք նմա օտար, քանզի մի արիւն շրջան առնու յերակս, {եւ} հետեւաբար հեկեկանք հոգեւար ազգության մերոյ արձագա

երոյ արձագանս տան ի սիրտս մեր լցեալս արեամբ: {Եւ} ո՞ր ընդարմացեալ սիրտ, ո՞ր սալացեալ խիղճ կարիցէ

գի մերոյ, զաստիճան թշուառութեան նորա, զարտասուս {եւ} զտառապանս աղքատաց, հարստահարելոց, վարատելոց, ո

ապանս աղքատաց, հարստահարելոց, վարատելոց, որբոց {եւ} այրեաց եւ զորս ՚ի թեւ ժամանակին միացելոյն սլանան

տաց, հարստահարելոց, վարատելոց, որբոց եւ այրեաց {եւ} զորս ՚ի թեւ ժամանակին միացելոյն սլանան ի վիհ յաւի

կին միացելոյն սլանան ի վիհ յաւիտենական կորստեան, {եւ} զկնի այսր ամենայնի սառն ականատես հանդիսանալ աղէտի

առն ականատես հանդիսանալ աղէտիցս յորս սակաւիկ մի {եւ} հեղձնումք իսպառ: Այս ամենայն, իրավունս տան

ռ բողոքել զանիրաւութեանց դասելոց առ ազգն յարտաքոյ {եւ} ի ներքոյ: ՚Ի նանիր փորձեն, որք փորձինն, սանձել

մ զգրիչ բանականաց: Նոքին ոչ կամիցին ՚ի բողոքելոյ {եւ} ՚ի պաշտպանելոյ զիրաւունս ազգի մերոյ թշուառացելոյ

՚ի պաշտպանելոյ զիրաւունս ազգի մերոյ թշուառացելոյ {եւ} առաթուր կոխելոյ, քանզի ուխտեալ է նոցա սպաս հարկա

մենայն մոռանալ, այն զազգն ոչ բնաւ, ընդ նմա կեալ {եւ} ընդ նմա մեռանիլ: Եւ այս ուխտ է, որ այսօրինակ

գն ոչ բնաւ, ընդ նմա կեալ եւ ընդ նմա մեռանիլ: {Եւ} այս ուխտ է, որ այսօրինակ բանայ զբերան մեր առաջի

ձայն, թռուցեալ ի ճնշեալ սրտէ ազգի մերոյ, անզարդ {եւ} անպաճոյճ է նա, այլ կարի ճշմարիտ. հաճեցարուք ուն

արարութիւն առ ի Ձէնջ պատրաստ կամի կատարել, որպէս {եւ} հասուցանել ի Հնդիկս կարճ եւ ապահով ճանապարհաւ զամ

կամի կատարել, որպէս եւ հասուցանել ի Հնդիկս կարճ {եւ} ապահով ճանապարհաւ զամենայն զթուղթ առ Ձէնջ եթէ հա

Զայդ ամենայն պարտ է կնքել ի մի ծրար յանուն իմ {եւ} առաքել ի Պետերբուրգ ՚ի բնակութիւն իմ մշտական ըստ

ոյգրեալ հասցէիս. անտի անկորուստ հասանի առ իս ուր {եւ} իցեմ ես եւ հետեւաբար հրաման եւ յանձնարութիւն Ձեր

ցէիս. անտի անկորուստ հասանի առ իս ուր եւ իցեմ ես {եւ} հետեւաբար հրաման եւ յանձնարութիւն Ձեր կատարի ըստ

տ հասանի առ իս ուր եւ իցեմ ես եւ հետեւաբար հրաման {եւ} յանձնարութիւն Ձեր կատարի ըստ ամենայն ճշտութեան:

պետիդ սրբազնակատար հովուապետիդ ամենախոնարհ ծառայ {եւ} որդի: Լոնդոն, 20 Յունվարի 1862 ամի 69

ամի մինչեւ 2784 ցերեկու հազար եօթն հարիւր ութսուն {եւ} չորս հնդկական կումպանու ասացեալ ռուփիս, ցերեքտաս

կական կումպանու ասացեալ ռուփիս, ցերեքտասան անայս {եւ} ցինն պղինձ, որ հաշուելով ըստ ռուսական դրամոց, ը

ստ արդի գնոցն, առնէ մերձ իբր 1852 մանէթս արծաթոյ {եւ} որ ի հարկէ մինչեւ ցարդ աճեալ է դարձեալ ընդ ձեռն տ

մ ընդ մեծարու ծերունւոյն պ. Յարութիւնի Աբգարեանց {եւ} ընդ Խաչիկեան տէր Յովհաննէս աւագ քահանային, լուայ

անէ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց, ստանալ զայս գումար {եւ} հասուցանել ա՛ռ Ձեզ, յիշեալ անձն գերարժան պատրաստ

Սիւնհոդոսն սրբոյ Էջմիածնի ստորագրութեամբ անդամոց {եւ} դրութեամբ կնքոյ վկայեսցէ այսպես. " Նորին վեհափառ

Սիւնհոդոսս սրբոյ Էջմիածնի ստորագրութեամբ անդամոց {եւ} դրութեամբ կնքոյ վկայէ " եւ այլն. զայս պահանջեն տ

ստորագրութեամբ անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ վկայէ " {եւ} այլն. զայս պահանջեն տեղական օրէնք անգլիականք:

ք անգլիականք: Գումարդ այդ, որ մնացեալ է անդր {եւ} որ մնասցէ, եթէ ոչ պահանջիցէք, կարէ սատար լինել

ւցանելոյ ի Հնդկաստան առ պ. Յարութիւն Աբգարեանց. {եւ} յետոյ զայդ կնքեալ ծրար դնել յայլ պահարան եւ վերստ

անց. եւ յետոյ զայդ կնքեալ ծրար դնել յայլ պահարան {եւ} վերստին կնքեալ ի վերայ արտաքին պահարանին մակագրել

քեալ ի վերայ արտաքին պահարանին մակագրել զանուն իմ {եւ} զլիակատար հասցէ, զոր ունիք գտանել ի վերջ միւսոյ

ար հասցէ, զոր ունիք գտանել ի վերջ միւսոյ նամակիս {եւ} առաքել է Պետերբուրգ: Եթե գտայց ես անդր, այն է զ

այնժամ հաւատարիմ թղթակից իմ բնակեալ ի տան յորում {եւ} ես բնակիմ, հասուսցէ առ իս անկորուստ, ուր եւ իցե

ում եւ ես բնակիմ, հասուսցէ առ իս անկորուստ, ուր {եւ} իցեմ ես եւ ես ըստ կարգին հասուցից նոյնպէս: Իս

նակիմ, հասուսցէ առ իս անկորուստ, ուր եւ իցեմ ես {եւ} ես ըստ կարգին հասուցից նոյնպէս: Իսկ թէ կամիցի

փառ հայրապետիդ ի գլուխ իմ, մնամ միշտ, որպէս էի {եւ} եմ Ձերոյին սրբազնակատար տէրութեան ամենախոնարհ

րոյին սրբազնակատար տէրութեան ամենախոնարհ ծառայ {եւ} որդի Մ. Նալբանդեանց 20 Հունվարի 1862 ա

դուրս էի ելած Պոլսից դեպի Լոնդոն: Ձեր նամակը {եւ} պ. Հարություն Աբգարյան բարեպաշտ ծերունվո նամակը

ճենը այս մեկով ուղարկել եմ առ պ. Ս. Հ. Աբգար, {եւ} խնդրել եմ որ ինքյանք կարդան եւ ձեզ եւս ցույց տան

. Ս. Հ. Աբգար, եւ խնդրել եմ որ ինքյանք կարդան {եւ} ձեզ եւս ցույց տան: Այնտեղ կտեսանեք, որ ես հա

եմ իմ ընթացքը. պաշտոնիս հանգամանքները չթողին ինձ {եւ} որ չկարծեմ թե շուտով թույլ տան: Ինչեւիցե ես այն

կաթողիկոսին գրելուց հետո, գրեցի նույնպես Թիֆլիս {եւ} Էջմիածին իմ հավատարիմ բարեկամաց, որք անշուշտ նու

հավատարիմ բարեկամաց, որք անշուշտ նույնպես կգրեն {եւ} կխոսեն կաթողիկոսին՝ դարման մատուցանել Ջուղային:

լ Ջուղային: Տեսանում եմ, որ դուք շատ վշտացած {եւ} շատ խռոված եք եպիսկոպոսի սպառնալիքներից, հավատաց

րծեմ թե մասնավորապես ձեզ եւս ասած եմ: Թիֆլիսի {եւ} Էջմիածնի բարեկամքը, հավատացեք, որ ամեն ջանք պիտ

րծ դնեն, որ դուք ամենեքին հասանեք ձեր նպատակին, {եւ} թշվառացյալ Ջուղան ազատվի բարբարոսության ձեռքից:

րբարոսության ձեռքից: Ես Ձեզ կգրեմ յուր ժամանակին {եւ} անլուր չեմ թողուլ. հաստատ կացեք: Ինչ նամակ

կ թե գնացած՝ ուրեմն հասցես թողած կլինեմ նորա մոտ {եւ} նա այն հասցեով կուղարկե ինձ Պետերբուրգ, որ 6 օրի

եցեք շտապ գրությանս, փոստի ժամանակը անցնում էր, {եւ} ես հազիվ կարողացա այս չափը գրել, քանզի կաթողիկոս

որ ձեր նամակը չպակասեցնեք ինձանից, ես եւս կգրեմ {եւ} այսպես միմյանց լուր ունենալով գոնե կկարողանանք ազ

ր ունենալով գոնե կկարողանանք ազգին պեսքը հասկանալ {եւ} ձեռքերից եկած ծառայությունքը գործ դնել: Դարձյ

որ կաթողիկոսի կողմից ձեզ ոչինչ չար պատահելու չէ, {եւ} եպիսկոպոսը ոչինչ չէ պիտո կարողանա առնել: Ողջ

ձեռք զարկի, հուսալով մի միայն Ձեր գործակցության {եւ} ազգի համակրության վերա: Ինչ որ գործի հանգամանքնե

կի տետրակ, սկսած 931 համարից մինչեւ 960 համարը, {եւ} խնդրում եմ չխնայել Ձեր աշխատությունը այս ազգօգուտ

անչյուր ստորագրող պարոնի անունը, օրինակների թիվը {եւ} գումարի որքանությունը Ձեր ձեռքով եւ Ձեր ստորագրու

ինակների թիվը եւ գումարի որքանությունը Ձեր ձեռքով {եւ} Ձեր ստորագրությամբ կգրեք տետրակի մեջ, որի աջակող

յան հայտնի կլինի ստորագրողի անունը, օրինակի թիվը {եւ} գումարի որքանությունը։ Ձեր ներկա եղած քաղաքի

մի բարեկամ, այն բարեկամը կհավաքե ստորագրությունն {եւ} անունները դրամների հետ միասին կուղարկե Ձեր հարգու

, իսկ դուք ստանալով նորանց, կգրեք Ձեր մատենի մեջ {եւ} յուրաքանչյուր ստորագրող պարոնների համար կուղարկեք

նակելով ստորագրողների անունները, օրինակների թիվը {եւ} հետեւաբար գումարի որքանությունը: Ստորագրությ

ինը կանխիկ չստացած, իրավունք չունիք տոմսակ կտրել {եւ} տալ ում եւ իցե: Վերստին աղաչելով Ձեր ժիր հոգա

չստացած, իրավունք չունիք տոմսակ կտրել եւ տալ ում {եւ} իցե: Վերստին աղաչելով Ձեր ժիր հոգաբարձություն

ասարակութեան քաղաքիս, ի մասին հնդկական հրիտակացն {եւ} հասեալ զարդիս ի Նախիջեւան, խոնարհաբար խնդրեմ ի յ

ւթեան մերոյ, առ ՚ի տալ նմա զկարեւոր տեղեկութիւնս {եւ} զգումար հրիտակին, զոր յաջողեցաւ ինձ ՚ի ձեռս բերե

նամակն այսօր առավոտյան ստացա: Նա ինձ ուրախացրեց {եւ} ահա թե ինչու: Որովհետեւ իշխանության կողմից տեսակ

էի, թե քո աչքերը առավել բորբոքվել են, որի համար {եւ} շատ էի անհանգստանում: Այժմ, փառք աստծո, որ դու

ւրիշները տոնում էին, իսկ դու արտասուք էիր թափում {եւ} այլն: Նախ՝ մեր տոնը հունվարի 6-ին է եւ ոչ թե դե

ր թափում եւ այլն: Նախ՝ մեր տոնը հունվարի 6-ին է {եւ} ոչ թե դեկտեմբերի 25-ին, հետեւապես, կարիք չկար օ

ատ է դրանով: Եթե առա՜նց ինձ քեզ համար ձանձրալի է {եւ} տխուր, քեզ համար, որ ինչպես էլ լինի՝ ազատությո

վում ես: Բայց չնայած այս ամենին, լաց չեմ լինում {եւ} համբերությամբ տանում եմ իմ խաչը: Ուրեմն դու ա

տացրեց ինձ այն պատճառով, որ նրա կուրծքը ցավում է {եւ} նա հազում է: Եվ այսպես՝ վիշտը վշտի վրա: Ի սեր

ռողջությունը, որ դիմե լավագույն բժշկի խորհուրդին {եւ} կատարե նրա բոլոր պատվերները: Գրիր նույնպես, որ

նդանի կտեսնեմ: Բոլոր հարազատներիս, ազգականներիս {եւ} ծանոթներիս ողջունիր իմ կողմից: Շնորհավորում եմ ն

: Շնորհավորում եմ նրանց բոլորի առաջիկա նոր տարին {եւ} Քրիստոսի ծննդյան եւ հայտնության գալիք տոները: Ի

րանց բոլորի առաջիկա նոր տարին եւ Քրիստոսի ծննդյան {եւ} հայտնության գալիք տոները: Ի սրտե ցանկանում եմ նր

բերե այստել " Ազատ տնտեսագիտական ընկերությունից " {եւ} կամ Մոսկվայում " Բնախույզների ընկերությունից " մի

. համենայն դեպս, նա կարող է այստեղ էլ հարցնել, {եւ} եթե կա, ապա առնել 2-3 մսխալ, հետո Մոսկվայում,

տեղից վերցնելը նրանով է լավ, որ այդ սերմերը հողի {եւ} կլիմայի համեմատ՝ ֆիզիկապես ենթարկվում են փոփոխու

այի համեմատ՝ ֆիզիկապես ենթարկվում են փոփոխության {եւ} ավելի կամ պակաս շեղվում նորմայից, որը թերեւս (ի

ոնում, որ ես ուղիղ ուղարկել էի ամբողջ իմ իրերը, {եւ}, հասնելով, չգտա մի ճամպրուկ, որտեղ, ինչպես աս

ստույգ է, որովհետեւ այնտեղ հասունանում են խաղողը {եւ} եգիպտացորենը. բայց, այնուամենայնիվ, հարկավոր է

, Իվան Մինաեւիչին, որ հանձն առնի այդ աշխատանքը, {եւ} ես համոզված եմ, որ նա ինձ համար չի հրաժարվի դրան

կ հեռավորության վրա, ահա այս ձեւով(աղյուսակ), {եւ} այդ գծերի յուրաքանչյուր հատման կետում ցանում են մ

ցա ասել, որ հողը պետք է հերկել ըստ կարելույն խոր {եւ} դաշտային ցանքսերի համար՝ աշունքից). սկզբնական

տո, թփերի միջեւ եղած տարածությունը փափկացնում են {եւ} քաղհանում են մոլախոտը, իսկ երբ այն հասնում է 1-1

ող նա արտագրի այն ամենը ինչ վերաբերում է սորգոյին {եւ} թող կատարե բոլոր հանձնարարությունները. հանուն բա

Անցյալ իմ նամակը դու հավանորեն արդեն ստացել ես {եւ} եթե համաձայնվես վերադառնալ տուն, ապա հենց ինքդ կ

երադառնալ տուն, ապա հենց ինքդ կտանես այդ սերմերը {եւ} կկատարես մնացյալը: Ե՞րբ կտեսնվենք, վերջապես

չինչ չեմ հասկանում: Ցտեսություն, եղբայր, առողջ {եւ} ուրախ եղիր: Հավետ քո Միքայել Նալբանդյան

այնիվ, նորից շնորհավորում եմ քեզ գալիք նոր տարին {եւ} Քրիստոսի մոտալուտ տոնը: Քո եղբայր 1863

լի շուտ, քան այս նամակը: Այդ թղթերը, ինչպես {եւ} Ձեզ պահ տված դրամը, պետք է մնան Ձեզ մոտ մինչեւ ի

անորեն պիտի տնօրինի այն իր ընտրած մարդկանց ձեռքով {եւ} նա ոչ մի դեպքում չի կարող հանձնել այդ գումարը որե

մ ականջիս է հասել, որ պ. Ալաջալյանը (իսկ գուցե {եւ} Ընկ. Դեգտյարնի նրբանցքից) պաշտոնական ժողովում,

, ենթադրում եմ՝ մեր քաղաքի հասարակության, իրեն {եւ} Ընկ. հատուկ անբարյացակամ միտումով թույլ է տվել ի

ստիպված եք եղել ընդհանուր ժողովում ցույց տալ նրան {եւ} մյուսներին բանկային տոմսերը, որ ես պահ էի տվել Ձ

նրանց սրտում եռացող կրքերը տակավին չեն հանգստացել {եւ} ստիպում են նրանց ծիծաղի եւ ընդհանուր անպատվության

տակավին չեն հանգստացել եւ ստիպում են նրանց ծիծաղի {եւ} ընդհանուր անպատվության առարկա դառնալ: ՝ Ամբո

գիտի, որ ես եկա Նախիջեւան հուլիսի 10-ի երեկոյան {եւ} ձերբակալվեցի 14-ի առավոտյան. ես հո չէի կարող երե

արող ժողով գումարել այդ խնդրի մասին, թեեւ թե՛ իմ {եւ} թե՛ Ձեր կողմից միջոցներ էին ձեռք առնված դրանց նկա

, որ ես չէի կարող բավարարել որեւէ պ. Ալաջալյանի {եւ} Ընկ. դատարկ հետաքրքրությունը: Ասում եմ դատարկ հ

ռավարությունը դեռ ամենքի թարմ հիշողության մեջ է, {եւ} այդ նյութի մասին կարելի է գրել ոչ թե մի նամակ, ա

ը գործադրելով մեր խեղճ հասարակության պարզությունը {եւ} բարությունը, երկար ժամանակի ընթացքում քողարկել ե

ւմ: Ես հարստություն չունեմ, բայց ունեմ պատիվ {եւ} ես պատրաստ եմ առաջին հնարավոր դեպքում լրիվ, ամեն

նների մասին: Լավ կլինի, եթե իմ օրինակին հետեւին {եւ} այն անձինք, որոնց ձեռքում է գտնվել հասարակական կ

կայծ է գցում իմ մեջ. չե՞ն ցանկանում արդյոք նրանք {եւ} ա՛յդ փողերը քամու բերանը տալ՝ եկեղեցական կապիտալ

կատակը մի կողմը. նրա գալուստն ինձ շատ ուրախացրեց {եւ} ինչ որ " mentre un grido " ասում է ինձ, որ ես շո

rido " ասում է ինձ, որ ես շուտով նրան պիտի գրկեմ {եւ} եթե այդ չմնա սոսկ ցնորք, այլ իրագործվի de facto

օ՜, այն ժամանակ, իհարկե, ես անչափ ուրախ կլինեմ {եւ} " երեւակայության զավակներից " մեծագույնը, Գյոթեն

ց զառանցանք: Իրենք են անցել կոորդինատի այն կողմը {եւ} կամենում են մեզ հավատացնել, որ մենք բոլորս բացաս

ես չի՛ կարելի: Ինչ վերաբերում է Անանիայի բարի {եւ} սրտագին խորհուրդներին եւ առողջապահական զգուշացում

րաբերում է Անանիայի բարի եւ սրտագին խորհուրդներին {եւ} առողջապահական զգուշացումներին, ինձ մնում է միայն

ումներին, ինձ մնում է միայն շնորհակալ լինել նրան {եւ} միաժամանակ հայտնել, որ այդ միջոցները վաղուց արդե

լկալիական այդ ջրով չեզոքացվի արյան խիստ թթվեցումը {եւ} այդպիսով ըստ կարելույն խափանվեն այն արտաթորումներ

ի նմուշը ցածր է ամենայն միջակությունից. այդ գիտե {եւ} ինքը խմբագրությունն ու դրա համար - թեեւ այլ պատճա

ւցի գրական գործերի այդ վարպետներին ըստ արժանվույն {եւ} նրանք, իրենց հերթին, դեմ կառնեն ծանծաղուտի: Հի

արակությունը: Եթե ես բանտարկված չլինեի, աշխարհի {եւ} ոչ մի բարիքի համար էժան չէի նստեցնիլ պ. Պատկանյա

չնայած իր թերություններին ու շատ բաների թեթեւակի {եւ} մակերեսային ուսումնասիրության, այնուամենայնիվ ին

յի տեղագրի կամ երկրաբաշխի գործն է, որը հավանորեն {եւ} կազմել է: Այսպես թե այնպես, այդ գիրքն իր տեսակի

շատ եմ ափսոսում: Նա ուներ այնպիսի մեղմ, բացսիրտ {եւ} խաղաղ բնավորություն՝ միշտ տրամադրված ուրախանալու

նչ սկիզբ ունի, վախճան, իհարկե, միայն տիպիկական {եւ} անհատական իմաստով եւ ոչ թե բնական ընդարձակ իմաստո

ն, իհարկե, միայն տիպիկական եւ անհատական իմաստով {եւ} ոչ թե բնական ընդարձակ իմաստով, որտեղ մենք, բնու

ծիր տնտեսության մեջ գործ ունենք հավասարակշռության {եւ} տարրերի զանազան զուգորդումների հետ... Այդ գիտե

որ ստանաս նամակս, բարեւի հետ միասին հայտնիր նրան {եւ} իմ անկեղծ շնորհավորանքը եւ ցանկությունս, որ նա ո

ետ միասին հայտնիր նրան եւ իմ անկեղծ շնորհավորանքը {եւ} ցանկությունս, որ նա որքան կարելի է շատ տարիներ ո

ությունս, որ նա որքան կարելի է շատ տարիներ ուրախ {եւ} առողջ անցկացնի այդ օրը: Սեղմում եմ սիրելի Անանիա

ողջ անցկացնի այդ օրը: Սեղմում եմ սիրելի Անանիայի {եւ} Հովհաննեսի ձեռքը: Բոլոր մնացած ծանոթներիս ջերմ ե

ւ Հովհաննեսի ձեռքը: Բոլոր մնացած ծանոթներիս ջերմ {եւ} անկեղծ բարեւներ: Մերոնց նամակ գրիր եւ Գրիգոր եղբ

ներիս ջերմ եւ անկեղծ բարեւներ: Մերոնց նամակ գրիր {եւ} Գրիգոր եղբորս, ե՛ւ Վառվառե քրոջս, ու շնորհակալո

յտնիր նրանց բոլորին անդավաճան զգացմունքների համար {եւ}, ըստ կարելույն, հանգստացրու նրանց իմ նկատմամբ։

, ինչպես ասում են բյուրոկրատները - այն է՝ գրքերի {եւ} Գալուստովի չարաբաստիկ արկածների մասին: Իհարկե նա

Այսպես ուրեմն, նորից կրկնում եմ՝ գրքեր, գրքեր {եւ} գրքեր: Եզյանից խնդրիր Շլոսսերը, կարծեմ նա ուներ

յդ նավագնացությունը, անհավասար պայքար մահվան դեմ {եւ}, որ վատթարագույնն է, գարշաhոտության դեմ: Կեցցե

1863, փետր. 17 Ս. Պետերբուրգ Սիրելի {եւ} անգին եղբայր. Երեկ երեկոյան, այսինքն 16-ին,

անվնաս, անախրոնիզմ է: Պարտիզպանական ընկերության {եւ} Օվսյաննիկովի ցուցակները Sorghum Saccharatum-ի նմո

haratum-ի նմուշների հետ նույնպես հասան իմ ձեռքը, {եւ} որ ամենից շատ ինձ ուրախացրեց՝ Ֆոշեի գիրքն էր, ո

ի գիրքն էր, որի ներածությունը ես արդեն կարդացի, {եւ} մի փոքր ներքեւ կասեմ իմ կարծիքը: 14-ին նամակ էի

են արտահայտել եմ իմ կարծիքը հանրագիտական բառարանի {եւ} Լիխուտինի գրքի մասին: Ի դեպ, այդ գրքերն ընդսմին

, ապա, խնդրում եմ, մի քանի հատոր միասին բերես, {եւ} ոչ թե հոմեոպաթիկ չափերով՝ մեկական գրքույկ: Սիգա

պաթիկ չափերով՝ մեկական գրքույկ: Սիգար դեռ ունեմ {եւ} կբավականացնի մինչեւ հետեւյալ ամսվա սկիզբը, իսկ հ

ների մասին խոսվում է որպես ձեր միակ ուրախության, {եւ} ձեր դրությունը ներկայացվում է որպես անելանելի: Խ

նման խոսքերը չեն կարող ինձ ուրախություն պատճառել {եւ} վանել իմ բացարձակ միայնության վիշտը. նման բաներն

նչդեռ ես արդեն սովորել եմ ձեր անվերջ արցունքներին {եւ} արտահայտություններին՝ վերեւ հիշածս ոճով, եւ, վ

րին եւ արտահայտություններին՝ վերեւ հիշածս ոճով, {եւ}, վերջապես, միանգամայն համոզվեցի, որ ե՛ս պետք է

միանգամայն համոզվեցի, որ ե՛ս պետք է ձեզ մխիթարեմ {եւ} ոչ թե հակառակը, այդ պատճառով ձեզ լիակատար ազատու

ռով ձեզ լիակատար ազատություն եմ տալիս լաց լինելու {եւ} սգալու եւ ամեն անգամ չմոռանալու հայտնել ինձ այդ մ

ակատար ազատություն եմ տալիս լաց լինելու եւ սգալու {եւ} ամեն անգամ չմոռանալու հայտնել ինձ այդ մասին, դա

տեւ ինքն էլ գիտե, որ ես գնահատում եմ նրա անբասիր {եւ} անդավաճան բարեկամությունը: Միայն թե չհասկացա՝ ի

նունը, հավանաբար երբեւէ մենք այդ մասին խոսել ենք {եւ} հայկական տորոնի լատինական անունը չենք գտել, համե

ժամանակի, թերեւս մինչ այդ իմ հորիզոնն էլ կպարզվի {եւ} ի վիճակի կլինենք միասին զբաղվել կենդանաբանությամբ

ի վիճակի կլինենք միասին զբաղվել կենդանաբանությամբ {եւ} բուսաբանությամբ, որոնց կարիքը մեր հայրենի գրական

նեցեք նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին {եւ} շնորհակալություն հաղորդեցեք իմ նկատմամբ նրա ջերմ

ստեղ արդեն պարտքեր ես արել: Տանից արդյոք ստացա՞ր {եւ} պարտքերն արդյոք վճարեցի՞ր: Խնդրում եմ չմոռանաս ա

ե՞րբ կլսեմ " Տրովատոր "-ից իմ սիրած երգը՝ Vivea {եւ} այլն: Հիշո՞ւմ ես, դու ինձ ասում էիր, թե Ռ.

. ի՞նչ է, սկսե՞ց հրատարակել, ի՞նչպես է կոչվում {եւ} հասարակությունն ի՞նչ ընդունելություն ցույց տվեց:

, որ մեր " Հյուսիսափայլն " արդեն գոյություն չունի {եւ} ասպարեզը մնացել է գրական գաճաճներին: Նամակ գրիր

րեզը մնացել է գրական գաճաճներին: Նամակ գրիր տուն {եւ} ինչպես անցյալ նամակում արդեն ասել եմ, նրանցից թա

նների ընդհատվելը. այդ կարող է նրանց շատ վշտացնել {եւ} զանազան սխալ եզրակացությունների հասցնել: Այն

ե, սոսկ միայն ներածությանը, որ ես կարդացել եմ, {եւ} որի մեջ, ինչպես ինձ թվում է, հեղինակը լիովին շա

ակնհայտնի տաղանդը, չեմ կարող, սակայն, համբերել {եւ} այստեղ չբացահայտել պատմական այն պատճառները, որոն

սնում է սոսկ միայն հնամոլություն. քանի որ վիգերի {եւ} տորիների գոյության մասին է խոսում, ապա ուրեմն,

մ, ապա ուրեմն, լիովին ընդունում է արմատականների {եւ} առաջադիմականների համատեղ գոյությունը: Նա այն գաղ

յունը: Նա այն գաղափարն է անցկացնում, որ Անգլիան {եւ} նրա ներկայացուցչական սիստեմը, ինչպես որ մի անգամ

իսոփայությունը բավականաչափ առաջադիմություն է արել {եւ} այլն"։ Այնուհետեւ, որ " յուրաքանչյուր հասարակո

նա իր վրա կրի տեղական ավանդությունների, բարքերի {եւ} նույնիսկ կլիմայի դրոշմը"։ Մի րոպե այստեղ կանգ ա

եր, որոնք միմյանց հետ կրքոտ մրցակցության մեջ էին {եւ} յուրաքանչյուրը զինված էր ավելի կամ պակաս լիբերալ

բաց ծովը, ապա միաժամանակ, նա չէր կարող չտեսնել {եւ} չզգալ վտանգ՝ հանձին Կարլոս I-ի: Այդ ասելով, ես

ամեն մի բռնի միջոց հակառակ է իմ համոզմունքներին, {եւ} ես զզվանքով երես եմ դարձնում քաղաքական-վիրաբուժակ

այլեւ, հույժ ամոթալի հանգամանքներում, դավաճանեց {եւ} ժողովրդին: Հեղաշրջման նախօրյակին 60. 000 ֆունտ ս

ին մեղադրելուն, որովհետեւ նրանք ամուր պահպանեցին {եւ} չդավաճանեցին իրերի կարգին հանուն պ. Ֆոշեի " քաղա

ան հին է. նա վերաբերում է քառասնական թվականներին {եւ}, այդ պատճառով հեղինակին կարելի է ներել մյուս վրի

նչպես օրինակ նավաստիների բռնի հավաքագրման մասին, {եւ} այլն: Բայց վրդովեցուցիչն այն է, որ պ. պ. թարգ

ասին վերաբերում է Անգլիայի նախընթաց դարաշրջանին, {եւ} իրենց կողմից ոչ մի ծանոթագրություն չեն տալիս. ես

ի նվաճումների մասին, նրան մեղադրում է Հնդկաստանի {եւ} Կանադայի համար: Համաձայն եմ, բայց մի՞թե Ֆրանսիա

րիկան ստրկացնելու համար.. թող հիշատակեր Նիցցայի {եւ} Սավոյայի մասին, բայց դա կլիներ մեղադրանք ex post

քին (իսկ շատ բան կա, որոնց մասին կարելի է լուրջ {եւ} ընդարձակորեն խոսել). եւ ես հեռու եմ այն մտքից,

նց մասին կարելի է լուրջ եւ ընդարձակորեն խոսել). {եւ} ես հեռու եմ այն մտքից, որ ուսումնասիրեմ այդ գիրք

եմ այն մտքից, որ ուսումնասիրեմ այդ գիրքն այժմ, {եւ} իմ այժմյան վիճակում. բայց այս մի քանի դիտողությո

տպավորության: Ես այն ուշադրությամբ կկարդամ, {եւ} եթե ինձ հաջողվի, երբեւէ նրա մասին ձեզ հետ մանրամ

առնում եմ ներկա վիճակիս: Այսօր հրաշալի եղանակ էր {եւ} ես նրանից օգտվեցի 20 րոպե, կարող էի բաց օդում ավ

սզի ավարտեմ դեռեւս առավոտյան սկսած նամակս: Երկար {եւ} առանց ընդմիջման չեմ կարողանում գրել. անդրադառնու

իջման չեմ կարողանում գրել. անդրադառնում է կրծքիս {եւ} մեջքիս վրա, դրա համար յուրաքանչյուր նամակս գրում

ետք է ասեմ, որ նրանց մեջ ծանրակշիռ գրքերը քիչ են {եւ} գներն էլ չտեսնված թանկ են: Որեւէ խեղճ գրականագետ

լ ի՞նչի մասին գրեմ: Ախր այս բոլորը ձանձրույթից է {եւ} մասամբ նրա համար, որ կատարեմ ձեր ցանկությունը՝

ես Մոսկվայում, Արբատի քաղաքամասում, նահանգապետի {եւ} գլխավոր ոստիկանապետի թույլտվությամբ, թողել եմ իմ

Մոսկվայում. Կարպովն ստացե՞լ է արդյոք քաղաքամասից {եւ} մերոնք իրենց հերթին վերցրե՞լ են արդյոք նրանից: Խ

մ է ինձ հանգստանալու, ավելին գրելու տեղ էլ չկա, {եւ}, պիտի խոստովանեմ, ուժ էլ չունեմ, չեմ ասում դեռ

ն, որ գրելու բան էլ չկա. սպասում եմ ձեզանից լավ {եւ} ուրախ խաբարիկների եւ թարմ նորությունների: Ողջուն

չկա. սպասում եմ ձեզանից լավ եւ ուրախ խաբարիկների {եւ} թարմ նորությունների: Ողջունիր երկու սեռի բոլոր ծ

ւրին առանձին-առանձին: Այնուհետեւ բոլորդ ողջ եղեք {եւ} ներողամիտ շփերթ նամակիս համար: Ամբողջովին քոն

Շլոսսերի համար: Երեկ ես գրել եմ քեզ երկար նամակ {եւ} վերադարձրել գրքերը: Շատ ուրախ կլինեմ տեսնել քեզ

նք ինչ կասի չորեքշաբթին: Այսօր հրաշալի եղանակ էր {եւ} ես դարձյալ դուրս եկա պարտեզ զբոսնելու ու մնացի եր

համարյա բոլոր բորբոքումների դեպքերում, իբր քակող {եւ} լուծողական միջոց: Բժիշկներից ոմանք, կրծքի տառապ

երի դեպքում, չեն տալիս այդ դեղը որոշ հիմունքով, {եւ} այդ կանխակալ կարծիքն այնքան է արմատացել նրանց մեջ

ուրախ եմ, որ Անանիան զբաղվում է իմ հիվանդությամբ {եւ} դրա հետեւանքով պատվիրում է ինձ զանազան փրկարար մի

: Ես շատ հավատացած եմ, որ նա նատուր-փիլիսոփա չէ {եւ} ոչ էլ դոկտրինյոր, պահպանե նրան Ադովնա Եհովան: Ի

դալով Ֆոշեի գիրքը, չի կարող չզարմանալ ապշեցուցիչ {եւ} ակներեւ առաջադիմության վրա՝ կատարված այնպիսի կար

քանի անհատներ, որոնք իրենց խարակտերով, եռանդով {եւ} հանճարով շատ ավելի բարձր են կանգնած անտիկ աշխարհի

նողորմ նեղությունների, զրկանքների, հալածանքների {եւ} տառապանքների, իբրեւ ալֆա եւ օմեգա, հանդես են եկ

քների, հալածանքների եւ տառապանքների, իբրեւ ալֆա {եւ} օմեգա, հանդես են եկել այդ անհատները: Դրանցից մի

րքն է դասվել ", կործանում է ամբողջ անտիկ աշխարհը {եւ} գոռոզ կեսարը իջնում է իր Կապիտոլիումի բարձունքից

հսկայի առաջ բոլոր օրենսդիրները, քաղաքակրթիչները {եւ} հրապարակախոսները: Ինչ վերաբերում է հրեա ժողով

մ, քան հռոմայեցիների Արեւելքին տիրապետելուց հետո {եւ} մինչեւ այսօր, չի կարողացել ոչ մի կերպ գոյություն

ղովրդի գլխին, ի նկատի ունենալով նրա ներկա վիճակը {եւ} խորամուխ չլինելով այն խթաններին, որոնք ֆիզիոլոգի

եր տեւող ստրկության առջեւ Եգիպտոսում, Բաբելոնում {եւ}, վերջապես, ամբողջ երկրագնդի վրա: Այդպիսի սիստե

ահեղ: Հրեաներն արժանի են ամեն տեսակ գթասրտության {եւ} կենցաղի ամենայն բարելավման: Թեեւ այդ ժողովրդի կր

ր մակարդակը, որքան ես առիթ եմ ունեցել տեսնել այս {եւ} այն պետության մեջ, շատ բարձր չէ, այնուամենայնիվ

ությունները: Հրեաները քրիստոնյա աշխարհի նկատմամբ {եւ} վերջինս հրեաների նկատմամբ ներկայումս գտնվում են կ

ատմամբ ներկայումս գտնվում են կեղծ կեցության մեջ, {եւ} այդպիսի մոլի հակառակության դեպքում հազիվ թե կարող

ի հիմնադրի նպատակն է եղել զրկվածների ազատությունը {եւ} հանգստությունը եւ ոչ թե մարդկության ճնշումն ու տա

է եղել զրկվածների ազատությունը եւ հանգստությունը {եւ} ոչ թե մարդկության ճնշումն ու տառապանքը: Ահա իմ կ

մարդկության ճնշումն ու տառապանքը: Ահա իմ կարծիքը {եւ} իմ ցանկությունը հրեաների վերաբերմամբ: Ահա այն

ուղարկում է, ըստ մեծի մասին, A տառի հավելվածին {եւ} ուրիշ բառերին, որոնց, բարեբախտաբար, խմբագրությ

aton-ի համար, որով հյուրասիրել է Դոն-Քիշոտը խեղճ {եւ} հավատարիմ Սանչոյին՝ հանուն Դուլսինեայի ազատագրմա

: Հայտնիր իմ հարգանքները բոլոր լավ ծանոթներին {եւ} իմ կողմից շնորհակալություն մատուցիր նրանց ինձ հիշ

Շլոսսերի երկրորդ հատորի, Մակոլեյի երկրորդ հատորի {եւ} Գերվինուսի առաջին պրակի հետ միասին ստացա այսօր,

ած կամ թե՝ ով որ դիմումը պիտի գրեր՝ հրաժարվել է {եւ} ես պիտի գրեմ՝ ըստ այդ պատճենների, եւ կամ՝ որպե

րաժարվել է եւ ես պիտի գրեմ՝ ըստ այդ պատճենների, {եւ} կամ՝ որպեսզի ես վերանայեմ ռնգեղջյուրի պատմության

րին ես մի պատասխան ունեմ - այն որ, տարակուսած եմ {եւ} բոլորովին ոչինչ չեմ հասկանում: Նամակում գրում եք

, ես առայժմ ինձ մոտ եմ թողնում հիշյալ պատճենները {եւ} անցնում եմ նամակիդ: Գրքերի համար շատ եւ շատ շնոր

տճենները եւ անցնում եմ նամակիդ: Գրքերի համար շատ {եւ} շատ շնորհակալություն, միայն թե Շլոսսերն ուղարկեց

ոմեական պատմությունից սկսած. մենք հետեւակներ ենք {եւ} Հռոմից դենը չենք գնում՝ մնացածը առայժմ տրամադրել

ացածը առայժմ տրամադրելով Վինկելմաններին, Բեկերին {եւ} մյուս բնախույզներին, որոնք նախապատմական ժամանակն

րում է մեզ, մենք դրական գիտության հետեւողներ ենք {եւ} մեր ամբողջ ուժը կենտրոնացնում ենք միայն ուսումնաս

ադրաբար կամ տարապայմանորեն: Հետեւյալ անգամ Ֆոշեն {եւ} Դոն Քիշոտը ետ կուղարկեմ: Հրեաների եւ Եգիպտոսի մա

անգամ Ֆոշեն եւ Դոն Քիշոտը ետ կուղարկեմ: Հրեաների {եւ} Եգիպտոսի մասին հոդվածներում անդադար մատնանշում է

ական), Ավստրիայում, Վալախիայում, Մոլդավիայում {եւ} այլն ապրում են ավելի քան 500, 000 հայեր: Միայն Ե

Տուլչի, Սիլիuտրիա, Վարնա, Սոֆիա, Ադրիանապոլիս {եւ} Կոստանդնուպոլսի եվրոպական մասում՝ այսինքն՝ Բեբե

րթա-Քեյ, Բերա, Ղալաթիա, Խասքեյ, Էյուբ, Պալատ {եւ} բուն Կոստանդնուպոլսում՝ Սամաթիա, Վեդի-Կուլե, Ա

դնուպոլսում՝ Սամաթիա, Վեդի-Կուլե, Այ-Ստեֆանո, {եւ} այլն, ըստ նորագույն հետազոտությունների՝ ապրում

յունների՝ ապրում են 450, 000 հայեր. Վալախիայում {եւ} Մոլդավիայում՝ 36 հազար, Ավստրիայում՝ 18 հազար

ար. ես դեռ չեմ խոսում Գալիցիայի, Տրանսիլվանիայի {եւ} Եվրոպական Թուրքիայի, Ղրիմի եւ Լեհաստանի հայ կաթո

ի, Տրանսիլվանիայի եւ Եվրոպական Թուրքիայի, Ղրիմի {եւ} Լեհաստանի հայ կաթոլիկների մասին: Տարօրինա՜կ

նազան պատահական մարդիկ ինչքա՞ն են գրել այդ փափուկ {եւ} սայթաքուն նյութի մասին. այդ բոլորն ուղիղ մեր սիր

լի մոտ է այն, որ այդ թիվը տատանվում է 4. 500 000 {եւ} 5. 500. 000-ի միջեւ։ Կոստանդնուպոլսի հայ երեսփոխ

ակալություն եմ հայտնում Անանիային իր խորհուրդների {եւ} ընկեր-բարեկամներիս մասին տված հույժ հետաքրքրական

չկարողացա նրա մոտ լինել իմ հիվանդության պատճառով {եւ} աններելի անփութության հետեւանքով: Վերջերս ինձ աս

սկական գանձ է ստուգելու հրեական նազարեթյան տեքստը {եւ} Քրիստոսի ծննդից հետո 3-րդ դարում Օրիգենի հավաքած

համարվում է 72 մեկնիչների իսկական թարգմանությունը {եւ} որից 5-րդ դարում կատարված է մեր թարգմանությունը (

են վերջինիս իր քրոջ հետ գժտված լինելու պատճառով, {եւ} լուր էր պտտվում, թե Իսահակն ամուսնանում է Նադ[եժ

ին, ապա, հավանաբար, նրան հարցերով կգնդակոծեի, {եւ} նախ եւ առաջ, իհարկե, կասեի " Cвет Любим Карпови

ա, հավանաբար, նրան հարցերով կգնդակոծեի, եւ նախ {եւ} առաջ, իհարկե, կասեի " Cвет Любим Карпович! Հիշո

ուսացնում. ո՞ւր են այժմ մեր անատոմա-պաթոլոգիական {եւ} ֆիզիկո-բժշկական հավաքույթները, գրքերը, տետրակնե

ավաքույթները, գրքերը, տետրակները, զրույցները, {եւ} որպես այդ բոլորի անհրաժեշտ ատրիբուտներ՝ շշերն ու

ես ապրելուն արգելակող միջոցների դեմ մղած պայքարից {եւ} իրական այն կյանքից, որ նա վարում է, չնայած սահմ

անում է, բայց այնուամենայնիվ, իր ուզածն է անում {եւ} ապրում է այնպես, ինչպես կցանկանար ապրել: Սի

մասամբ են բուժիչ բալասան դնում ներկայի վերքերին, {եւ} ոչ ավելին, մինչդեռ ներկայի ցավերը պահանջում են ա

հանջում են արդի միջոցներ: Ուրախ եմ " Տրովատորի " {եւ} " Ռիգոլետոյի " մեջ Հովհաննես եղբոր կատարած վարժու

մեջ Հովհաննես եղբոր կատարած վարժությունների համար {եւ} ցանկանում եմ նրան լիակատար հաջողություն: Շնորհակ

տը. դու գրում ես՝ " քո բարեկամները՝ ե՛ւ կանայք {եւ} աղջիկները եւ այլն ", կարծես աֆիշ լինի՝ " տիկինն

մ ես՝ " քո բարեկամները՝ ե՛ւ կանայք եւ աղջիկները {եւ} այլն ", կարծես աֆիշ լինի՝ " տիկիններ, պարոններ

" տիկիններ, պարոններ, մանկլավիկներ, հյուրեր " {եւ} այլն: Կրկին շնորհակալություն նորին գերազանցությո

թյուն նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին {եւ} երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս՝ առանց բացառության

Ոդիսեւսի վերադարձին էր սպասում: Նամակ գրիր տուն {եւ} ողջունիր բոլորին, ասա, որ ես ողջ-առողջ եմ, եւ

եւ ողջունիր բոլորին, ասա, որ ես ողջ-առողջ եմ, {եւ} որ մենք առաջվա նման տեսնվում ենք: Թերեւս դա իրակ

իրքն այժմ ավելին չէ, քան Անգլիայի վիճակագրության {եւ} քաղաքակրթության համեմատական ուսումնասիրության մի

Ինձ հաղորդած քո բոլոր տեղեկությունների համար շատ {եւ} շատ շնորհակալ եմ. մի քանի անգամ կարդացի նամակդ,

ն ինձ հույս ներշնչեց, որ շուտով կրկին կգրկեմ ձեզ {եւ} կլսեմ իմ սրտակիցների կենդանի ձայնը: Կարդալով " И

րդացել եմ Գիզոյի նույնանման պատմությունը Փարիզում {եւ} բելգիական ակադեմիայի անդամներից մեկի՝ փիլիսոփայո

ական ակադեմիայի անդամներից մեկի՝ փիլիսոփայության {եւ} աստվածաբանության ինչ-որ դոկտորի աշխատանքը՝ այստե

նի մեջ չէ, այլ ավելի շուտ, կրոնների վերածնունդը {եւ} կերպարանափոխությունը քաղաքակրթության անխուսափելի

ւնն ավելի շուտ արտահայտությունն է քաղաքակրթության {եւ} լուսավորության ցածր աստիճանի, որի վրա գտնվում են

ր դարաշրջանի սկզբին, երբ այնքան էին քաղաքակրթված {եւ} լուսավորված, որ ամենայն պարզությամբ հասկանում էի

րդամ ե՛ւ բուն գիրքը: Առայժմ կարդալու բան ունեմ. {եւ} ես գրքերը ո՛չ թե սոսկ կարդում եմ, այլ ուսումնասի

ոսկ կարդում եմ, այլ ուսումնասիրում՝ վերլուծական {եւ} քննադատական տեսակետից: Դրանք (այդ գրքերը) շատ

տալիս ինձ, բայց գիտության մեջ չպետք է արհամարհել {եւ} շատ քիչը, մանավանդ, որ ես ուրիշ զբաղմունք չունե

ք չունեմ: Նամակիս հետ վերադարձնում եմ Գերվինուսը {եւ} հանրագիտական բառարանը: Մակոլեյը վերջացնելու վրա

ը վերջացնելու վրա եմ. այնուհետեւ կսկսեմ Շլոսսերը {եւ} ապա նորից Ֆոշեն: Մակոլեյն, իր մշտական հումորով

նա տանել չի կարողանում հասարակ մահկանացուներին, {եւ} նրա վարմունքի մասին քո պատմածն ինձ չզարմացրեց: Ա

ի հետ գնար, հավատացած եմ, որ բոլորովին կուղղվեր {եւ} Ուստիմովիչի ղեկավարությամբ հետագայում իրոք կկարոդ

ձ թույլ կտայի, եթե միայն նրա պայմանները ներեին. {եւ} թույլ կտայի՝ լիովին հավատացած, որ նա իմ այդ քմա

մ այդ քմահաճույքը չի մերժի, եթե այդ քմահաճույք է {եւ} ոչ թե ընկերների եւ ազգականների կարոտ: Համենայն դ

ի մերժի, եթե այդ քմահաճույք է եւ ոչ թե ընկերների {եւ} ազգականների կարոտ: Համենայն դեպս, հույս ունեմ,

նչու՝ մի տեսակ բթացել եմ. ուշ եմ հասկանում մութ {եւ} խճճված պատասխանները: Հուսով եմ, որ այս անգամ կբ

մակս, որ գրել էի Գ. Մ. Ալաջալյանի վերաբերյալ, {եւ} ի՞նչ տպավորություն թողեց այն: Եթե գիտես՝ հաղորդ

իր ինձ: Հուսով եմ, որ դու տնեցոց հաճախ ես գրում {եւ} հետեւաբար, իմ եւ քո առողջության մասին մերոնք գիտ

, որ դու տնեցոց հաճախ ես գրում եւ հետեւաբար, իմ {եւ} քո առողջության մասին մերոնք գիտեն, դա անհրաժեշտ

ն: Ի դեպ՝ կառքը, որ ես թողել էի Մոսկվայում {եւ} որն այժմ գտնվում է Կամենշչիկովի մոտ, նորոգման կա

Անիվների օղակները թուլացել են, պետք է ամրացնել, {եւ} թերեւս ուրիշ վնասվածքներ էլ կան: Այս նամակն ստան

նա հրավիրի մի լավ, բարեխիղճ վարպետ [կառեթագործ] {եւ} կառքը մանրամասն քննության ենթարկի, եւ ապա, որպե

առեթագործ] եւ կառքը մանրամասն քննության ենթարկի, {եւ} ապա, որպեսզի նա հարկ եղածը հիմնավորապես ուղղել տ

, որպեսզի նա հարկ եղածը հիմնավորապես ուղղել տա, {եւ} ոչ թե հենց այնպես, ի միջի այլոց: Այնուհետեւ կառ

վճարեմ՝ առաջին հնարավորության դեպքում: Նստատեղի {եւ} կառապանի տեղի տակի արկղները պակասում են, բայց պա

կովին, որպեսզի վերջինս հիմնովին վերանորոգի կառքը {եւ} տա նրան նախկին տեսքն ու ամրությունը: Իմ առողջութ

Գ. Սուլթան-Շահին, Անանիային, Հովհաննես եղբորս {եւ} երկսեռ բոլոր բարեկամներիս եւ ծանոթներիս: Հով

ն, Հովհաննես եղբորս եւ երկսեռ բոլոր բարեկամներիս {եւ} ծանոթներիս: Հովհաննեսը, հավանաբար, ինձ համ

րպրիզ, երբ ես ի վիճակի կլինեմ նրան ասելու. ահա՛ {եւ} ես եկա: Թերեւս կգա եւ այդ ժամանակը, որովհետեւ Դ

կլինեմ նրան ասելու. ահա՛ եւ ես եկա: Թերեւս կգա {եւ} այդ ժամանակը, որովհետեւ Դոն-Չեզար դե Բազանի հետ

հում ամեն ինչ չափ ունի, ամեն ինչ վախճան ունի ", {եւ} այլն: Առայժմ անկաշկանդ կողքի ընկած, անդորրությա

շկանդ կողքի ընկած, անդորրության մեջ, մեծ, փոքր {եւ} ընդհանրապես ամեն տեսակ հասարակությունից (свет)

-ի նամակդ ստացա այս րոպեին՝ Մակոլեյի 3-րդ հատորի {եւ} Բոքլի " Քաղաքակրթության պատմության " հետ միասին:

ոտ մնում է այն, ինչ ուղարկել եք փետրվարի 28-ին, {եւ} ուրիշ ոչինչ: Սրտանց շնորհակալ եմ Անանիային՝ ընկ

շ ոչինչ: Սրտանց շնորհակալ եմ Անանիային՝ ընկերոջ {եւ} եղբոր պարտքը զարմանալի բարեխղճությամբ կատարելու ե

ւ եղբոր պարտքը զարմանալի բարեխղճությամբ կատարելու {եւ} ինձ զանազան տեղեկություններ հաղորդելու համար, որ

րությունները: Մոխրագույն մազեր, անագե աչքեր {եւ} հետեւապես (ըստ Անանիայի տեսության) խցանային ուղ

միզմի: Խեղճ Ռոդիսլավսկի: Նա միշտ ստվերի մեջ է, {եւ} անշնորհակալ հասարակությունը մինչեւ այժմ չկարողացա

ի. " Спи пострел, баюшки баю ". " Ծիածանի " {եւ} " Մասյաց աղավնու " պաթոլոգիական վիճակն ինձ զարմաց

ւմ: Նա երբեք բաժանորդագրության վրա հույս չի դրել {եւ} անվանական բաժանորդներից երբեք ոչինչ չի ստացել, ա

nia-ի կփոխակերպվի, որովհետեւ կարգին տենդում էի, {եւ}, կարող եմ ասել, որ այդպիսի մի քանի փոխակերպումն

րել հնարավոր չի լինի: Այժմ ուժեղ հազը՝ շնչափողի {եւ} նրա աջ ճյուղի անհաճելի խտտոցով, քիչ է կրկնվում,

1/2 gran, որպեսզի նյարդերիս գրգռումը հանգստացնեմ {եւ} դրանով զինաթափ անեմ ինձ մշտապես տհաճություն պատճա

ւթյան համար: Դրա փոխարեն այժմ, հենց որ սթափվեցի {եւ} բոլոր վտանգներից հեռու եմ, այդ զրկանքը կրկին զգա

կշռով. ասացեք խնդրեմ, առաջին հատորը 70 թերթ է, {եւ} դեռ հազիվ մինչեւ 18-րդ դարն է հասել: Այժմ ես դժվ

վ հավատարմագիրը, որ պետք էր Հնդկաստան ուղարկել, {եւ} Հայրապետյանը ստացա՞վ, արդյոք, այն թղթերը, որ ք

րբերականները. լավ է, որ նրա բախտից դադարեցրին, {եւ} որ Բեգզադեն իր ժամանակին մնացուկը հավելումով կստա

կամներիս ձեռքը, իսկ գեղեցիկ սեռին անկեղծ ողջույն {եւ} հարգանք: Եթե տանից որեւէ տեղեկություն ստանաս, ա

դել: Առայժմ չեմ կարող ավելի ծավալել այս նամակը, {եւ} սպասելով մեծադիր թղթի, մնամ հավետ քո եղբայր Մ

գերազանցության Ս. Գ. Սուլթան-Շահին, Անանիային {եւ} Հովհաննես եղբորս ձեռքերը սեղմում եմ՝ ջրաբաշխական

սպասում եմ Տոբոզոյին: Գրքերի համար պետք է գալ {եւ} փնտրել: 81. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 29 марта

Փառք աստծո, որ մերոնք բոլորը ողջ-առողջ են, որը {եւ} քեզ եմ ցանկանում: Փառք աստծո, ես նույնպես առ

ցանկանում: Փառք աստծո, ես նույնպես առողջ եմ {եւ} միայն քո տեսության եմ փափագում։ Երեկ չէ մյուս օր

անիան կգա զատկից հետո (եթե միայն խոսքի տերը լինի {եւ} գա, բացի այդ, եթե եղբոր հիվանդությունը նրան այն

յց այստեղ, այնուամենայնիվ, կարծես ինձ մոտիկ է, {եւ}, ինչպես ինքն է քո նամակում ասում, կարելի է " ար

ելի է ուղղակի ասել, որ 1/4-ը ամբողջապես փոշի է, {եւ} ես պետք է փոշին առանձնացնեի, որովհետեւ խառնած հա

յժմ ուրիշ ոչինչ չունեմ գրելու: Սպասում եմ զատկին {եւ} քեզ հետ տեսակցելուն, բայց հազիվ թե, եթե նույնիս

որդեք նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին {եւ} երկսեռ բոլոր բարեկամներիս: Հովհաննես եղբորս համբ

ր հորեղբորորդի Սաշան արդեն տանն է, ողջունիր նրան {եւ} ասա, որպեսզի իր շան բնի մասին հոգա, թե չէ շունը

մ գրքերն ու խմորեղենը, իսկ երեկ ստացա ամսիս 4-ին {եւ} 6-ին գրած նամակներդ: Ցավում եմ, որ տեսակցությու

է: Շնորհակալություն նորին գերազանցությանը գրքերի {եւ} ողջույնի համար. խնդրեմ հաղորդես նրան իմ անկեղծ հ

որդել իմ սրտանց շնորհակալությունը մեր բարեկամների {եւ} ծանոթների մասին նրա տված շատ հետաքրքրական տեղեկու

ում եմ, Քրիստոսի տոնի առթիվ, իմ անխախտ հարգանքը {եւ} շնորհավորանքը (եթե կարելի է այսպես արտահայտվել)

ես չի մնա, ամպերը կանցնեն, գարնանային հովը կփչի {եւ} արեւը կծագի՝ լուսավորելու եւ ջերմացնելու մռայլ ե

արնանային հովը կփչի եւ արեւը կծագի՝ լուսավորելու {եւ} ջերմացնելու մռայլ եւ սառը դեմքերը՝ հոգնած երկար

ւ արեւը կծագի՝ լուսավորելու եւ ջերմացնելու մռայլ {եւ} սառը դեմքերը՝ հոգնած երկար ժամանակ տանջանքի լծի

նորհակալություն [Մարիա Նիկոլաեւնային] ինձ հիշելու {եւ} իր անկեղծ զգացմունքների համար. սեղմում եմ նրա ձե

անկեղծ զգացմունքների համար. սեղմում եմ նրա ձեռքը {եւ} ցանկանում եմ, որ լինի առողջ, ուրախ եւ երջանիկ:

նրա ձեռքը եւ ցանկանում եմ, որ լինի առողջ, ուրախ {եւ} երջանիկ: Ահա այն ամենը, ինչ կցանկանայի հաղորդել

: Ահա այն ամենը, ինչ կցանկանայի հաղորդել նրան, {եւ} ավելի... առայժմ ոչինչ: Հույս ունեմ, որ դու ա

հավատալ եզվիտներին, երբ նրանք շարադրում են 16-րդ {եւ} հետագա դարերի պատմությունը: Իհարկե, ով տեղում հ

չի ուսումնասիրել, թե ո՛վքեր են հայ բողոքականները {եւ} որ գլխավորն է, թե ի՛նչ տեսակ մարդիկ են այդ պարոն

ւա Կսավիեն աշխատում էր Հնդկաստանում, Ճապոնիայում {եւ} որոնցով աշխատում էին հետագայի եզվիտ-առաքյալները "

եր, որոնց մեջ իրար հետեւից երեւացին շատ հարգալիր {եւ} սուր բողոքներ այդ միսիոներների դեմ: Ախր նրանք մե

հայ ժողովուրդը ներկայացրել են որպես մահմեդականներ {եւ} կանխիկ դրամով կամ անգլիական դեսպանության հովանավո

եց նրան՝ բոլորովին ազատելով պատասխանատվությունից {եւ} դատավարությունից: Այդ խաբեբաներից մեկն ինձ հա

երից մեկն ինձ հանդիպեց շոգենավի վրա՝ Զմյուռնիայի {եւ} Կոստանդնուպոլսի միջեւ եւ իրեն այնպես չնչին եւ զզվ

գենավի վրա՝ Զմյուռնիայի եւ Կոստանդնուպոլսի միջեւ {եւ} իրեն այնպես չնչին եւ զզվելի էր պահում, որ սկսեց

այի եւ Կոստանդնուպոլսի միջեւ եւ իրեն այնպես չնչին {եւ} զզվելի էր պահում, որ սկսեց քարոզել 18-ամյա մի պա

ւ նկատմամբ նրա լկտի ծաղր ու ծանակից ամոթահար եղած {եւ} այլն, համարյա արտասվելով, այդ անզգամից պաշտպանվ

րը Թուրքիայում բոլորովին անպաշտպան են: Անգլիական {եւ} ֆրանսիական կառավարություններն այդ հանգամանքը գործ

դուրժում թուրքական կառավարությունը, երբ Անզլիայի {եւ} Ֆրանսիայի միտումը շատ պարզ է: Այդ հարցը շատ պատա

նքներից հետո Կոստանդնուպոլսում, սպանություններից {եւ} խմբական աքսորներից հետո, գեղձախտի բժիշկ Լուի Ֆիլ

թե կաթոլիկ հայերին հալածելու, այլ կաթոլիկության {եւ} եթե հնարավոր է՝ որեւէ այլ կրոն խրախուսելու մեջ է

ունս՝ ուղարկածի համար: Փառք աստծո, ես առողջ եմ {եւ} բավական լուրջ պարապում եմ. հուսով եմ, որ տքնութ

ւ՝ ցտեսություն, համբուրում եմ քեզ, Հովհաննեսին {եւ} Սաշային: Հավետ քո Միշել Հավելում. Մի կտո

սպարիչի միջոցով նրան հանձնել 250 ռուբլի արծաթով, {եւ} ես ճշտությամբ կատարեցի այդ եւ չեմ կասկածում, որ

50 ռուբլի արծաթով, եւ ես ճշտությամբ կատարեցի այդ {եւ} չեմ կասկածում, որ նա փողն ստացել է, եւ հարցնում

րեցի այդ եւ չեմ կասկածում, որ նա փողն ստացել է, {եւ} հարցնում եմ ոչ թե դրա համար, այլ միայն ցանկանում

լ միայն ցանկանում եմ իմանալ նրա առողջության մասին {եւ} թե՝ որտեղ է գտնվում այժմ: Անանիան նրա մասին պետ

ւէ լավ պարբերաթերթ, իսկ ամենից ավելի՝ քաղաքական {եւ} գրական օրաթերթ մեծ հաջողություն կունենար՝ չնայած

ամար: Այժմ մտքումս մի ընդարձակ ծրագիր ունեմ, {եւ} որն արդեն, որքան հնարավոր է, մշակել եմ (իհարկե

բարեփոխության մի փորձ ", շարադրել հնի քայքայման {եւ} նորի կազմավորման ընթացքը, եւ ըստ հնարավորության

ադրել հնի քայքայման եւ նորի կազմավորման ընթացքը, {եւ} ըստ հնարավորության, նոր լեզվի երկու կարեւորագույ

բառերից՝ եթե ժողովուրդը գործածում է առանց կարիքի {եւ} առանց խտրության շարադրել նոր լեզվի համեմատական քե

այտնի տվյալների, զանազան վայրերի, ուր կան հայեր {եւ} ուր նրանց բարբառները տեղական երանգ ունեն: Դրանից

են մի ձեռնարկություն կթաղվի իսկական քաոսի ճահճում {եւ} ոչ մի արդյունքի չենք հասնի: Չգիտեմ, կհաջողվի՞ ա

մի տեղ չեմ գրի, բացի, իհարկե, քննադատությունից {եւ} ինձ վրա եղած հարձակումների պատասխաններից, որոնց

Իմ անգին եղբայր, Երեկ երեկոյան, ծխախոտի {եւ} գրքույկի հետ միասին ստացա հենց 11-ի թվակիր նամակդ

Մինչդեռ " Սայաթ-Նովա " երգարանը գրված է բացառապես {եւ} իսկական իմաստով այն բարբառով, որով խոսում են Վրա

աստանի հայերը: Ինձ անհրաժեշտ են բնորոշ բարբառներ {եւ} ոչ թե լեզուների խառնուրդ: Սայաթ-Նովան կարգին գիր

կուրախացներ, եթե դու ինձ համար ձեռք բերեիր " Սոս {եւ} Վարդիթերը " եւ " Վերք Հայաստանին ", այստեղ, երե

թե դու ինձ համար ձեռք բերեիր " Սոս եւ Վարդիթերը " {եւ} " Վերք Հայաստանին ", այստեղ, երեւի, ծանոթների

երեւի, ծանոթների մոտ կա. աղաչում եմ՝ խնդրեցեք {եւ} ուղարկեցեք: Բացի այդ, ինձ էլի հարկավոր են մի քա

եք: Բացի այդ, ինձ էլի հարկավոր են մի քանի գրքեր {եւ} բառարաններ, բայց այդ մասին ես այժմ չեմ գրում, ո

ում հայերեն ո՛չ մի բառ, ո՛չ մի արտահայտություն, {եւ} լեզվի մասին դատում եմ հիշողությանս եւ 20-ամյա փոր

յտություն, եւ լեզվի մասին դատում եմ հիշողությանս {եւ} 20-ամյա փորձիս շնորհիվ. բայց այդ բոլորը քիչ են:

ընդդիմախոսություններում երեւան կգան զանազան ձեւեր {եւ} ես հայհոյանքը մի կողմ թողնելով եւ նրանց չպատասխան

ն զանազան ձեւեր եւ ես հայհոյանքը մի կողմ թողնելով {եւ} նրանց չպատասխանելով, կօգտվեմ տրված դասերից: Ի՞ն

ելի է, քանի դեռ այդ քերականությունը ուսուցիչների {եւ} աշակերտների ձեռին չի լինի, նոր լեզվի գրականությո

լ, բայց նա խորթ կլինի ժողովրդին, որը նրան երբեք {եւ} ոչ մի գնով չի մարսի, հետեւաբար, նա ժողովրդի բար

կներեւ է, որ այս խոսքերով ես ինձ էլ եմ մեղադրում {եւ} ոչ թե միայն ուրիշներին, եւ այս գիտակցությունը ես

ս ինձ էլ եմ մեղադրում եւ ոչ թե միայն ուրիշներին, {եւ} այս գիտակցությունը ես դասում եմ ամեն սխալից բարձր

այս գիտակցությունը ես դասում եմ ամեն սխալից բարձր {եւ} ամեն հանդիմանությունից դուրս: Քաղաքացիական լեզու

օրից, երբ այդ լեզվով լույս տեսավ առաջին գիրքը, {եւ} մենք միշտ մամուլում արտահայտել ենք մեր սխալներն ո

ին, ոչ ոք չէր խիզախում նախաձեռնել լուրջ աշխատանք {եւ} մեր կոչերին պատասխանում էին միայն հայհոյանքներով

մեր կոչերին պատասխանում էին միայն հայհոյանքներով {եւ} համատարած կշտամբանքներով քաղաքացիական լեզվի հասցե

ւմ, մեզ բերին վերոհիշյալ փրկարար գիտակցությանը, {եւ} ինչ որ առավել շոյում է մեր ինքնասիրությունը՝ առա

առանց դպիրների, բնության երկրպագուների, ինչպես {եւ} գավառական աղճատումների ամենափոքր օգնության: Մ

ն հաշիվ չի տվել, թե նոր լեզվում բայը քանի եղանակ {եւ} քանի ժամանակ ունի: Թեկուզ այժմ այդ ծիծաղելի է թվ

ի քանիսը մենք անգիտակցաբար գործ էինք ածում, բայց {եւ} մի քանիսն էլ, ի վնաս մեր նոր խոսքի, մնում էին ա

ւմ դրանց գործածել, բայց մենք, դեռեւս տատանվելով {եւ} ոչ բոլորովին հաստատ հողի վրա կանգնած լինելով, ամ

ե՛նց այն խութերը, որոնցից խուսափում է ժողովուրդը {եւ} որոնք անանցանելի պատի նման գրականությունը բաժանու

դրանք չկան հին լեզվի մեջ, որովհետեւ եղանակներից {եւ} ժամանակներից գործածվում էին միայն նրանք, որոնք հ

ն նրանք, որոնք հին լեզվի համապատասխան եղանակների {եւ} ժամանակների բառացի թարգմանությունն էին հանդիսանու

ան խոսել են նրանից 2000 տարի առաջ: Ահա՛ աղաղակող {եւ} ՝ նոր լեզուն գործածության մեջ մտցնելու մեր սկզբու

Տուրինյան պալատի օրինակելի բանավիճողներից ոչ մեկը {եւ} կամ Ֆլորենցիայի հռետորներից ոչ ոք չի ճնշվում Սենե

ոսել ի՛ր իմացածի պես: Լեզուն ժամանակի արդյունք է {եւ} մշակվում է ժողովրդի ըմբռնումների եւ քաղաքակրթությ

կի արդյունք է եւ մշակվում է ժողովրդի ըմբռնումների {եւ} քաղաքակրթության համեմատ: Լավ է թե վատ, դա այլ հ

չ կենդանի մարդու հատկանիշը, հետեւապես, ժամանակի {եւ} քաղաքակրթության արգասիք է: Բայց եթե այդ՝ ժամանա

նախորդների ընդունած նորման, նրան բոլորովին թողնի {եւ} ստեղծի մեկ ուրիշը՝ նոր հիմունքներով, միթե դա,

ւ պիտանիության, այն բանի, որ մի ժամանակ պաշտվել {եւ} իդեալ է եղել: Ժամանակակից մարդուն ի՞նչ օգուտ

նից ու շքեղությունից, երբ նրան պակասում է իրական {եւ} կենդանի կինը՝ թող որ ոչ այնպես նրբագեղ, բայց այ

ր ոչ այնպես նրբագեղ, բայց այնուամենայնիվ կենդանի {եւ}, հետեւապես, իր սոցիալական եւ ֆիզիոլոգիական պահա

ւամենայնիվ կենդանի եւ, հետեւապես, իր սոցիալական {եւ} ֆիզիոլոգիական պահանջներին համապատասխան: Եթե չկա

առաբանությամբ, թե Վատիկանի արձանները շքեղությամբ {եւ} գեղեցկությամբ շատ ու շատ գերազանցում են նրան: Ճի

իմարություն է: Է՜հ, ես ինքս իմ թույլ լարին դիպա {եւ} շատախոսեցի, մոռանալով, որ քեզ նամակ եմ գրում,

հակալ եմ Մարիա Աֆանասեւնայից իր նեղության համար, {եւ} խնդրում եմ հաղորդել նրան, ինչպես եւ երկու սեռի բ

թյան համար, եւ խնդրում եմ հաղորդել նրան, ինչպես {եւ} երկու սեռի բարեկամներիս՝ իմ ` ողջույնը: Տանից հ

ամանակ մոռացա հարցնել հեռագրի մասին՝ ուղարկեցի՞ր {եւ} մերոնք ստացե՞լ են, արդյոք: Բայց այդ մասին կխոսե

րեքշաբթի: Խնդրում եմ աշխատես քեզ հետ բերել " Սոս {եւ} Վարդիթերն " ու " Վերք Հայաստանին"։ Մինչեւ երեքշ

ես, որ այնտեղ գուցե կգտնես: Անանիային նամակ գրե {եւ} ասա, որ չծուլանա գրել: Ես դեռ հույս ունեմ նրա մ

ք գինու վերածվեցին: Ես քեզանից գինի չեմ ` խնդրել {եւ} զարմանում եմ, որ դու այդպիսի աններելի վրիպումներ

x post facto նույնպես ոչ մի արդյունքի չի հասցնի, {եւ} դրա համար էլ անցնում եմ սիրելի Անանիայից ստացած տ

ին լեզվով, հին ձեւով իր մտքերը շարադրելու շրջանը {եւ} սկսել է գործածել նոր, վայրի, չմշակված ձեւը. ո՛

մ այլանդակ է նորից, կամ ընդհակառակը՝ նորը լավ է {եւ} գեղեցիկ է հնից, այլ նրա՛ համար, որ հնացած անցած

րան չենթարկվել բացարձակորեն որեւէ բարբառի ձեւերին {եւ} այնքան ավելի խուսափել նրանից՝ հօգուտ նոր պրոգրես

ն պահպանված հին լեզվի ձեւերը: Ժողովուրդը մշակված {եւ} բավական ճկուն հին լեզուն թողել է անհրաժեշտաբար,

ատվում է " Կռունկում ", բայց ես ճգնաժամ ապրեցի, {եւ} իմ աչքերը բացվեցին: Ինձ համար այժմ կարեւորությու

ա, չէ. ամենագռեհիկ ուսմունքը կարելի է անցկացնել {եւ} նա, նայած իր որակին, որեւէ տեղ, ավելի կամ պակա

չի կարելի քարոզել, եթե հավաքես ամբողջ ժողովուրդը {եւ} աշակերտական նստարաններին նստեցնես, - մի բան որ ա

իացվում, եղանակով տարատեսակները իրար ձրգում են, {եւ} ընդհակառակը՝ ձեւով միատեսակներն իրար ձգում են,

են, բայց եղանակով միատեսակները՝ իրար վանում են {եւ} չեն համադրվում: Յուրաքանչյուր ժամանակ-դարաշրջան

ջան իր բնույթըն ու իր դրոշմն ունի: Նույն բնույթը {եւ} նույն դրոշմը, բնականաբար, պետք է ունենա եւ նորա

ւյթը եւ նույն դրոշմը, բնականաբար, պետք է ունենա {եւ} նորա լեզուն: Մեր հին լեզվում չկա " ծեծ խմել " ձե

են օգնել ինքնուրույնաբար մշակված առանձին բառերով {եւ} արտահայտություններով, ընդ որում միայն այնպիսիներ

եւը գերադասվում է մյուսից: Ընդհանուր պակասության {եւ} ընդհանուր կարիքի փոխադարձ լրացումը նոր լեզվի մշակ

չի կարող արմատներ արձակել, որովհետեւ նա արդյունք {եւ} սեփականություն է որեւէ տվյալ գավառի: Որեւէ բա

լեզվի օգտին գավառական մի քանի վերջավորությունների {եւ} մասնիկների փոխադարձ ժխտումը, կամ, ընդհակառակը՝

յդ գործողությունը, այսինքն՝ մի քանիսի հեռացնելը {եւ} ուրիշների պատվաստումը պետք է կատարվի շատ զգույշ ե

ւ ուրիշների պատվաստումը պետք է կատարվի շատ զգույշ {եւ} նպատակահարմար կերպով, որպեսզի գործողության արդյո

ծողության արդյունքը դյուրամարս լինի. այստեղ ձեւը {եւ} գեղեցկությունը երկրորդական են: Ոչ մի կասկած չկա

ուրդն ի վիճակի չի լինի ընդհանուր լեզվով խոսելու, {եւ} կենդանի խոսքը յուրաքանչյուր գավառի ժողովրդի բերան

սզի նա քիչ թե շատ բանիմաց գավառացուն մատչելի լինի {եւ} դրանով գիտության համար դյուրանցանելի ուղի բանալ,

լի ուղի բանալ, առանց որի ամեն մի լուսավորություն {եւ} ամեն մի ազատագրում (эмансипация) անիմաստ է: Որ

միաներին, ուսումնական զանազան hաստատություններին {եւ} ամսագրերի ամբողջ բանակին: Ինձ այնքան անհրաժեշտ չ

զուն, ինչ որ ադամանդի պես կարելի է փակել արկղում {եւ} հենց որ արկղը բացեն, նրան իսկույն կարող է սեփակա

եթե ես կարողանամ կատարել այն, ինչ որ ի վիճակի եմ {եւ} ինչ որ միայն կարող եմ: Ես միանգամայն գոհ կլինեմ

անձին վերցրած միավոր, մասնակի հարցերում կարող եմ {եւ} մեծ սխալներ գործել՝ թող նկատողներն ուղղեն: Ներկ

այն է՝ որպեսզի յուրաքանչյուր դեմք իր տեղում լինի {եւ} իր բնական դիրքով: Ինչ վերաբերում է նրանց նրբագեղ

մեջ, ես այնպես, փորձի համար, խոնարհեցի մի բայ {եւ} ուրախությամբ տեսա, որ ժամանակները եւ եղանակները

հեցի մի բայ եւ ուրախությամբ տեսա, որ ժամանակները {եւ} եղանակները շատ ավելի ճշգրիտ եւ ուղիղ են, քան հին

ա, որ ժամանակները եւ եղանակները շատ ավելի ճշգրիտ {եւ} ուղիղ են, քան հին լեզվի մեջ: Բայց այս մասին բավ

նձին: Այստեղ այդ նյութերն ընդհանրացնել չեմ կարող {եւ} հնարավոր էլ չէ՝ նախքան աշխատանքս ավարտելը եւ նախ

րող եւ հնարավոր էլ չէ՝ նախքան աշխատանքս ավարտելը {եւ} նախքան իմ ազատվելը: Այդ ներածության հատվածներից

ծության հատվածներից մեկում կա մի շատ լուրջ, բայց {եւ} վերին աստիճանի ծիծաղաշարժ հատված, որտեղ պատմվում

ետ՝ Փարիզի վայրերի անունները թարգմանելով հայերեն {եւ} նույնիսկ իր գերմաներեն " Donner Wetter "-ը, իսկ

: Ողջունում եմ երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս, {եւ} սպասում խոստացած մեր տեսակցությանը՝ երեքշաբթի:

ել ինձ իր լուսանկարը (փոքրադիր): Ողջունիր իրեն {եւ} հորը, եւ եթե նկարը տա՝ նամակիդ հետ ուղարկիր:

լուսանկարը (փոքրադիր): Ողջունիր իրեն եւ հորը, {եւ} եթե նկարը տա՝ նամակիդ հետ ուղարկիր: 85. ՂԱԶ

17 թվակիր նամակդ ստացա երեկ երեկոյան՝ պաքսիմատի {եւ} Բոքլի գրքի հետ միասին: Բոլորի համար ի սրտե շն

հետ միասին: Բոլորի համար ի սրտե շնորհակալ եմ {եւ} հույս ունեմ դեռ անձամբ շնորհակալությունս հայտնել

րացույցով: Ների՛ր, եղբայր, անհնարին է կարդալ, {եւ} ամենազվարճալին այն է, որ հրատարակիչն ինքը գիտե ա

ենազվարճալին այն է, որ հրատարակիչն ինքը գիտե այդ {եւ} գնորդներին նախազգուշացնում է, թե իբր այդ պատճառո

երը դեռեւս կտրտված չեն լինի: Բացի այդ, Հերոդոտի {եւ} հունական ուրիշ հեղինակների շատ մեջբերումները թարգ

ր հասարակությունն անգլերեն կիմանար, քան հունարեն {եւ}, եթե գիրքը թարգմանվում է ռուսերեն, նշանակում է

որ գրքում եղած աղյուսակները պետք է առանձնացնել, {եւ} ոչ թե գրքի հետ կազմել, որովհետեւ ձեր մեղքով առաջ

ս խնդրել եմ դեռեւս անցյալ տարի, հունիսի սկզբին, {եւ} նրանք խոստացան այդ անել հօգուտ իմ խեղճ որբուկի,

կգտնի հետաձգելու իր այցելությունը հայր վարդապետին {եւ} գալու ինձ մոտ (ես գիտեմ, նա իրոք պատրաստվում է

որպեսզի թափ տա): Ես առանց այն էլ ձանձրանում եմ {եւ} օրերն եմ հաշվում, թե երբ կենդանի մարդ կտեսնեմ եւ

եւ օրերն եմ հաշվում, թե երբ կենդանի մարդ կտեսնեմ {եւ} գոնե մի վայրկյան կլսեմ իմ սրտակիցների կենդանի ձայ

րս Անանիային նամակ կգրես, հաղորդիր նրան ողջույնս {եւ} ասա (իհարկե նամակում), քանի որ նա էլ ինձ նման

չէ՞, որպեսզի Անանիան մի անգամ նրան իր մոտ կանչի {եւ} խիստ téte-a-téte պայմաններում ասի նրան բոլորն անկ

հնարավոր լիներ մատնացույց անել. Անանիայի եղբայրը {եւ} իմ քրոջորդի Վատուժյանը դեռ կարող են նրան օրինակ ծ

րժանավայել ուղու վրա, որպեսզի ստիպի նրան աշխատել {եւ} կանդիդատի քննություն տալ ֆիզիկո-մաթեմատիկական ֆակ

ֆակուլտետի համար: Նա ընդունակություններ ունի {եւ} կարող է, եթե դուրս գա բարոյական այդ կապանքից, ո

րոյական այդ կապանքից, որի մեջ մի անգամ ընկել է, {եւ} ընկնելով, հուսահատության է մատնվել, կարծելով,

սահակի հետ, իսկ սա Գրիշայով բոլորովին չի զբաղվել {եւ} թերեւս նրան այլեւս չի էլ օգնում. այս ավելի ճիշտ

թվում: Սրա մասին ես գրում եմ միանգամայն լուրջ {եւ} թող Անանիան առանց կատակի զբաղվի դրանով, եթե չի ց

նրա հետ ունեցած իր խոսակցության արդյունքի մասին, {եւ} նրա նամակից կարելի կլինի իմանալ, թե դեռ հույս կա

եմ: Կասկած չկա, որ նրան դեռ անհրաժեշտ է սովորել {եւ} հատկապես պարապել աստղաբաշխությամբ, երկրաբանությա

ղաբաշխությամբ, երկրաբանությամբ, հանքաբանությամբ {եւ} քիմիայով: Հիշյալ այս բոլոր գիտություններն անհրաժ

գելի " հավետ ազնիվ " բարեկամ պ. Նազարյանցի հետ, {եւ} որ նա խոստացավ ինձ համար ճարել Ֆեդենկայի լուսանկա

2-ը անց կեսին կամ երեքին երբեմն մենք ճաշում ենք, {եւ} դրա համար էլ այդպիսի տարաժամ այցելությունը միանգա

Նիկոլաեւնային, որ նա օժանդակի այդ բարի գործին, {եւ} ես հավատացած եմ, որ նա կգործադրել իր ամբողջ ուժը

մանալիորեն գիտությունը մոտեցնում է հասարակությանը {եւ} ընդհակառակը: Գործնական կենդանաբանությունը եւ գոր

անը եւ ընդհակառակը: Գործնական կենդանաբանությունը {եւ} գործնական բուսաբանությունն առաջիկայում մեծ ապագա

առաջիկայում մեծ ապագա ունեն: Գյուղատնտեսությունը {եւ} քաղաքատնտեսությունն առանց նրանց մեռյալ են, կամ թ

ավելուն. իսկ հետո արդեն հարց կառաջանա փոխանակման {եւ} ֆինանսական շրջանառության միջազգային իրավունքի մաս

: Իսկ բնապատմությունն այդ հարցին տալիս է ուղղակի {եւ} դրական պատասխան, նշանակում է՝ բնության ուսումնա

ությունն էլ չոր ֆորմուլ էր՝ առանց կենսագործման, {եւ} դրա հետեւանքով, նրանով քիչ էին զբաղվում, իսկ ան

ականի համար մատերիայով զբաղվելը համարում էին ստոր {եւ} անվայելուչ բան, քանի որ բոլորն իրենց շրջապտույտը

վերացական աշխարհում։ Գործնական կենդանաբանության {եւ} գործնական բուսաբանության գաղափարը, այսինքն՝ կեն

ն բուսաբանության գաղափարը, այսինքն՝ կենդանիների {եւ} բույսերի օդընտելացումն առաջին անգամ կիրառեց Փարիզ

ցներով հրատարակելով " Вестник естественных наук " {եւ} զբաղվելով կենդանիների, ապա նաեւ բույսերի օդընտել

զբաղվեմ այդ գիտությամբ, նա կարեւոր է թե՛ բնական {եւ} թե՛ բժշկական գիտությունների համար: Ափսո՛ս, ո

նկատմամբ չի կարող հաշիվ տալ: Բազմաթիվ " ինչո՞ւ " {եւ} " ինչի՞ հիման վրա " հարցերին մենք կամ պատասխան չո

յութերի տարբերությունը, ինչպես օրինակ՝ քարյուղի {եւ} սաթի " եւ այլն: Ափսոս, որ մանրադիտակը հարկավոր

րբերությունը, ինչպես օրինակ՝ քարյուղի եւ սաթի " {եւ} այլն: Ափսոս, որ մանրադիտակը հարկավոր չափով դեռ

լի էր մեռնել: Ափսոսալ միայն կարելի է, որ քիմիան {եւ} մանրադիտակը կանգ են առել արդեն այն սահմանագծի վրա

րջանում է զանազան սուտ իմաստակությունների սահմանը {եւ} սկսվում է նոր ճշմարիտ ճանապարհ: Բայց հենց այստեղ

յստեղ էլ նրանք դժբախտաբար կանգ են առել: 20-րդ {եւ} հաջորդ դարերի մանուկը հավանորեն պիտի ժպտա Բերցելի

անորեն պիտի ժպտա Բերցելիուսի, Լավուազեի, Լիբիխի {եւ} Ֆրեզենիուսի միամտության վրա, ինչպես որ դու ժպտու

ա՝ ուղեղը սպունգի հետ համեմատելու համար - ինչպես {եւ} ուրիշ շատերի վրա: Խնդրում եմ Անանիային գրես,

Խնդրում եմ Անանիային գրես, որպեսզի հիմնավորապես {եւ} մասնագիտորեն ուսումնասիրի արհեստականորեն ձկներ բա

գործողությունները, որ նա կատարում է մեզնից հեռու {եւ} գաղտնի: Հավանորեն նույն կերպ կարելի է նաեւ ստերլ

զմանային նրանք այնտեղ, ապա կարելի կլիներ տարածել {եւ} ուրիշ տեղեր: Մի անգամ էլ կրկնում եմ՝ կենդանիներ

ւրիշ տեղեր: Մի անգամ էլ կրկնում եմ՝ կենդանիների {եւ} բույսերի օդընտելացումը մարդկային կենցաղի բարելավմ

. առաջ հիմնականում կար միայն երկու աղբյուր՝ հող {եւ} աշխատանք, բայց այժմ օդընտելացումից կարելի է օգտվ

ել իբրեւ երրորդ աղբյուրից՝ առաջին երկուսի՝ հողի {եւ} աշխատանքի օգնությամբ: Անանիայի ուշադրությունն

ա, այնուամենայնիվ, նա (որդան կարմիրը) գտնվում {եւ} աճում է Հայաստանում, Արաքսի հովտում: Առաջին անգ

5 տարի առաջ ծաղկարար եպիսկոպոս Սահակը, որի համար {եւ} ռուս կառավարության կողմից արժանացավ ցմահ կենսաթոշ

թոշակի: Այս եպիսկոպոսը մեռավ 50-ական թվականներին {եւ} նրա հետ գերեզման իջավ [ներկ] պատրաստելու եղանակը

ինականների բարբառով մի փոքրիկ բրոշյուր հրատարակել {եւ} սովորեցնել նրանց, թե ինչպես պետք է աճեցնել եւ ժո

ել եւ սովորեցնել նրանց, թե ինչպես պետք է աճեցնել {եւ} ժողովել որդան կարմիրը - իսկ դա կարեւոր բան է այնտ

յուն, 3) կենդանիներ օդընտելացնող ընկերություն, {եւ} այլն: Հետեւապես, նա կարող է այս ամենն իմանալ եւ

եւ այլն: Հետեւապես, նա կարող է այս ամենն իմանալ {եւ} շատ հեշտությամբ ուսումնասիրել: Շնորհակալ եմ Ա

եւս նրա ուշադրությունն եմ հրավիրում այդ հարցի վրա {եւ} խնդրում եմ լարել բոլոր ուժերը նպատակին հասնելու հ

պետի մաuտաք " անունով: Ահա որքան հարցումներով {եւ} աշխատանքով բեռնավորեցի Անանիային, բայց չէ՞ որ պե

տադիր չեմ ավարտելու այդ գործը բանտարկության մեջ, {եւ} անկարելի էլ է, բայց նա անպայման կավարտվի իմ ազատ

տես: Ցտեսություն մինչեւ ուրբաթ: Գրի՛ր Անանիային {եւ} ասա՛, որ հաճախ գրի: Քո Միշել Հ. Գ.

ին: Հարցնել օդընտելացնողներից՝ կարելի՞ է արդյոք {եւ} ի՞նչ եղանակով օդընտելացնել Փոքր Ասիայի գխտորաբեր

միջատը. նրա լավագույնը գտնվում է Զմյուռնիայի մոտ {եւ} լավագույն գխտորը (чернильный орешок) Զմյուռնիայ

նտեսական սերմերի կարգում. ի՞նչ բանի է գործածվում {եւ} ինչպե՞ս է մշակվում: Պատասխանն սպասում եմ Անանիայ

եկ ստացա քո նամակը Անանիայի նամակի հետ, ծխախոտ, {եւ} այլն, եւ այլն: Ծխախոտը դեռ չեմ փորձել, որովհետ

ո նամակը Անանիայի նամակի հետ, ծխախոտ, եւ այլն, {եւ} այլն: Ծխախոտը դեռ չեմ փորձել, որովհետեւ ունեցած

ին հասցրած սիգարներին, պետք է ասեմ, որ ոչ ավելի {եւ} ոչ պակաս " թույլ " են, ուստի եւ խնդրում եմ ազատե

եմ, որ ոչ ավելի եւ ոչ պակաս " թույլ " են, ուստի {եւ} խնդրում եմ ազատել ինձ նրանցից: Բարեւիր երկու

նրանցից: Բարեւիր երկու սեռի բոլոր ծանոթներիս {եւ} բարեկամներիս. Հուսով եմ, մյուս երկուշաբթի կտեսն

11-ն ինձ իմաց են տալիս առաջիկա տեսակցության մասին {եւ} ես, միանգամայն պատրաստ, նույնպես եւ պ. վերակաց

ւթյան մասին եւ ես, միանգամայն պատրաստ, նույնպես {եւ} պ. վերակացուն, սպասում ենք միայն ձեր գալստյան:

այողները, բացի մեր տեսակցությունից, ունեն իրենց {եւ} այլ պարտականությունները: Եվ այդպես, մի՛ մոռանա

այլ պարտականությունները: Եվ այդպես, մի՛ մոռանա {եւ} արի՛ ուղիղ ժամը 11-ին: Սեղմում եմ Հովհաննես ե

անիծված ռեւմատիզմը, թեեւ այժմ բավական թուլացել է {եւ} շատ հավանական է, որ մոտ ապագայում բոլորովին կկոր

osciami spirit. Salis amoniaci, tinctura opii, {եւ} ուրիշ ոչինչ: Իմ նիհարությունը նոր բան չէ, ըն

մ ես կազդուրվում եմ. տեսնում եմ, որ ծիծաղում ես {եւ} ասում. " из кулька в рогожку ", թերեւս այդպես է

ար, որ առաջ էլ ես աչքի չէի ընկնում իմ գիրությամբ {եւ} անպետք կլինեի ճարպակալման համար: Խնդրում եմ հ

ռո՞ղջ է գեթ: Հենց որ նամակս ստանաս, գնա նրա մոտ {եւ}, հաղորդելով իմ բարեւը, տեղեկացիր նրա կացության

դելով իմ բարեւը, տեղեկացիր նրա կացության մասին, {եւ} կարգին ու մանրամասն գրիր ինձ: Իմ պարապմունքնե

հետեւ ոչ մի դեպքում հնարավոր չէր մարդու պես նստել {եւ} աշխատել քիչ թե շատ կռացած. ստիպված էի շիփշիտակ ն

չունեմ: Մի քանի օրից ես կհասնեմ այն կետին, ուր {եւ} խարիսխ պիտի ձգեմ, որովհետեւ այս դեպքում ինձ հարկ

անության պատմության, եկեղեցական պատմության մասին {եւ} շատ ռուսերեն եւ եվրոպական լեզուներով գրքեր: Մ

յան, եկեղեցական պատմության մասին եւ շատ ռուսերեն {եւ} եվրոպական լեզուներով գրքեր: Մինչ այժմ գրածս մ

թերթ է in 8°, բայց հազիվ կազմի ներածության կեսը {եւ} քերականության քառորդը: Ծանոթագրություններ դեռ բն

եր չունեմ, իսկ այդ բոլորը դուրս գրելն անհարմար է {եւ} տաղտկալի: Այն էլ պիտի ասել, որ քերականության վե

լ, որ քերականության վերլուծական մասը սկսած էլ չի {եւ} այն չի կարելի այստեղ մշակել առանց նյութերի, թերե

վար է. հաճախ հիշողությունս հրաժարվում է օգնելուց {եւ} շատ բնական է, որ անհնարին էլ է պահանջել նրանից:

համար. մեծ ներածություն եմ ձեռնարկել, եղբա՛յր, {եւ} ըստ կարելույն լիակատար եւ բազմակողմանի, եթե չասե

մ ձեռնարկել, եղբա՛յր, եւ ըստ կարելույն լիակատար {եւ} բազմակողմանի, եթե չասեմ համակողմանի: Հետո, վեր

անությունն ազատել զանազան ավելորդաբանություններից {եւ} աշակերտին անհարկավոր հարցերից, ցույց տալով նրան

ց, ցույց տալով նրան սոսկ օրենքը, բայց թե ինչո՞ւ {եւ} ի՞նչ հիմունքով - այդ մասին դատելը երեխայի գործը չ

նա կսովորի ու կմեծանա, երբ նրա հասկացողությունը {եւ} քննադատական հայացքը կզարգանա - թո՛ղ այն ժամանակ ն

գանա - թո՛ղ այն ժամանակ նա կարդա վերլուծական մասը {եւ} ներածությունը, որտեղ եւ կարող է գտնել ամեն տեսակ

ա կարդա վերլուծական մասը եւ ներածությունը, որտեղ {եւ} կարող է գտնել ամեն տեսակ հարցմունքների պատասխանը

ամեն տեսակ հարցմունքների պատասխանը իմ ուղղության {եւ} քերականական կանոնների վերաբերյալ: Դրական քերա

նաշփոթություններից, այնքան լավ է քերականությունը {եւ} այնքան հեշտ է ուսումնասիրել այն: Դա կարելի է հրա

նգամից, այսինքն վերլուծական մասը, ներածությունը {եւ} դրական քերականությունը: Դե՛հ, բավական է այս մաս

ական է այս մասին: Հավանորեն կրկին կերթաս Մակարիա {եւ} սեպտեմբերից առաջ Պիտեր չես ընկնի. ճիշտ չէ՞: Բար

երաբերյալ: Խնդրում եմ բարեւս հաղորդես Կովալսկուն {եւ} շնորհավորես նրա դիսերտացիայի վերահաս հաջողություն

ունը ու, եթե կարելի է, վերցնես մի օրինակ նրանից {եւ} ուղարկես ինձ: Ի՞նչ է, տալիս են նրան սաղմնաբանու

, մաքուր է: Բարեւս հաղորդիր Ս. Ի. Նազարյանցին {եւ} Ֆեդինկային: Վերջինս, հավանորեն, այժմ զբաղված է

քննություններով, հաջողություն եմ նրան ցանկանում {եւ} առողջություն: Քո Միշել 88. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆ

ի, որ հենց երեկ կոտրած իմ ծխափողը վերջինն է եղել {եւ} գլխի ընկա այն ժամանակ, երբ նամակս վաղուց արդեն ո

պատճառն է: Եվ այսպես, չմոռանաս ծխախոտը, գրքերը {եւ} ծխափողը։ Այժմ. անցնում եմ քո նամակի բովանդա

: Որքան ես գիտեմ, մենք անասնապահություն չունենք {եւ}, համենայն դեպս, ոչ 500. 000 արծաթ ռուբլու. գու

ների վերաբերմամբ - բրինձ, Պրովանսի ձեթ, պղպեղ, {եւ} այլն: Ես կարծում եմ, որ նույնպես աննշան է:

8. 750. 000 արծաթ ռուբլու, որտեղ մանուֆակտուրայի {եւ} գործարանային արտադրության մասը կազմում է շուրջ 5

ximum 7. 000-ի: Սա առաջին նախադրյալն է: Ահա՛ {եւ} երկրորդը: Ռուսաստանի եվրոպական նահանգներում, ըս

՝ պատվավոր քաղաքացիներ, վաճառականներ, մեշչաններ {եւ} այլ քաղաքային դասեր՝ կազմում է 2. 089. 084:

՝ կազմում է 2. 089. 084: Իսկ մանուֆակտուրային {եւ} գործարանային գործվածքների ընդհանուր արժեքը, ըստ

մեմատություն կազմելով Նախիջեւանի մանուֆակտուրային {եւ} գործարանային գործվածքների շրջանառության, գտնում

ւ միլիոն բնակիչների միջին թվից: Գործարանային {եւ} մանուֆակտուրային գործվածքների արժեքը, ասացինք,

ալով այդ գործարանների արտադրանքի ընդհանուր արժեքը {եւ} այն բաժինը, որ վերցնում է Նախիջեւանը, կարող կլի

րող կլինեի այն ժամանակ կազմել ռեալ համեմատություն {եւ} կցուցադրեի Նախիջեւանի առեւտրական գործունեության շ

ասահման բաց թողնված հում նյութերի համեմատությունը {եւ} հարաբերությունը նույնպես չափազանց մխիթարական է:

Նա մի վարձկան է, որ աշխատում է հօգուտ Թուրքիայի {եւ} Անգլիայի եւ իր զզվելի թերթի հրատարակության համար

ան է, որ աշխատում է հօգուտ Թուրքիայի եւ Անգլիայի {եւ} իր զզվելի թերթի հրատարակության համար ստանում է նո

րծում են, որ նա իբրեւ ժուռնալիստ որեւէ կշիռ ունի {եւ} այդ պատճառով տալիս են նրան, իբրեւ ողորմություն,

երը տարածում է այնպես, pour amour propre: Ամո՛թ {եւ} անարգա՛նք Զմյուռնիայի հայ հասարակության, որ չէին

են ծրարված էր, ստացա քրոջորդուս՝ Ավետիքի նամակը {եւ} շատ ուրախացա, որ մերոնք բոլորն էլ առողջ են, այդ

ի օրն իմաց տուր նրանց, որ նամակը մենք ստացել ենք {եւ} որ ես շնորհակալ եմ Ավետիքից: Ըստ որում, չմոռանա

րիս, եղբայրներիս, քույրերիս, փեսաներիս, եղբոր {եւ} քրոջ որդիներին եւ դուստրերին: Ավետիքի նամակից

, քույրերիս, փեսաներիս, եղբոր եւ քրոջ որդիներին {եւ} դուստրերին: Ավետիքի նամակից երեւում է, որ Կա

ակի հետեւանքով, դու կգաս այնտեղ Լյուիսն ստանալու {եւ} միաժամանակ ետ կվերցնես այդ գրքերը, բայց քո նամակ

մոտ: Սույն նամակն ստանալուն պես, ստացիր գրքերը {եւ} հենց շաբաթ օրը նամակիդ հետ միասին ինձ հասցրու այն

ու համար: Հիվանդությունս առաջ չի գնում, բայց {եւ} չի թուլանում: Այսօր քսան օր է, ինչ ընդունում եմ

Այսօր քսան օր է, ինչ ընդունում եմ ծծմբային խինին {եւ} գործ եմ ածում իբրեւ օծանելիք kali jodatum։ Երկո

մ, որ քո հաջորդ նամակում կկարդամ Կարպ Մակարովիչի {եւ} Դանիել Թորոսովիչի գալստյան մասին: Ուրեմն, 6-ին

ական այգու բարգավաճման գործին, մատակարարելով այլ {եւ} այլ հազվագյուտ կենդանիների Ասիայից եւ Աֆրիկայից,

րարելով այլ եւ այլ հազվագյուտ կենդանիների Ասիայից {եւ} Աֆրիկայից, որտեղ ամենուրեք ես ունեմ գործակալներ

դ գիտությանը: Էլ ինչո՞վ ես կարող եմ նրանց խնդրել {եւ} հրավիրել զոհաբերելու համարյա 10 հազար ռուբլի արծա

յնի օժանդակել ինձ, ո՛հ, այն ժամանակ այլ բան է, {եւ} ես խոսք եմ տալիս, որ իմ ազատվելուցս մի տարի հետո

ակառակ դեպքում ավելի ոչինչ չպիտի կարողանամ անել, {եւ} տա աստված, որ ամեն մեկն այնքան աներ, որքան ես ա

շատ օգտակար ընկերության համար, որին համակրում եմ {եւ} ի սրտե ցանկանում ամենայն հաջողություն: Երբ դո

դրեմ այդ մասին հանգամանորեն խոսես ում հետ հարկն է {եւ} համոզես նրանց. ես այդ գործում ինձ համար ոչինչ չե

րանց. ես այդ գործում ինձ համար ոչինչ չեմ որոնում {եւ} ոչնչով չեմ ծանրաբեռնի ընկերությունը։ Այնինչ ընկե

կարող է հույս դնել ինձ վրա, եթե ունի որեւէ կարիք {եւ} եթե այդ կարիքը բավարարելու համար հարկավոր լինի հա

յուն ունենալ Չինաստանի, Հնդկաստանի, Ավստրալիայի {եւ} Աֆրիկայի հետ: Ամենուրեք ես ունեմ ծանոթ հայրենակի

ւթյունների մեջ կմտնի ընկերության դիրեկտորների հետ {եւ} իր միսիայի արդյունքի մասին ինձ անտեղյակ չի թողնի

բերում։ Բարեւիր երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս {եւ} նորին գերազանցություն Սիմյոն Գրիգորեւիչ Սուլթան-Շ

մասին: Վերջապես, դու տանն ես, ես շատ ուրախ եմ {եւ} ավելի կուրախանամ, երբ գրկեմ քեզ: Ինձ շատ հետ

նելուն, քանի որ նրանց համարում էին անվերադառնալի {եւ} որ ավելի, քան երբեւիցե նրանց կարիքն ենք զգում,

ի նկատի ունենալով մեր սուրբ թարգմանիչներ՝ Սահակի {եւ} Մեսրոպի ճեմարանը վերականգնելու եւ բարենորոգելու ծ

նիչներ՝ Սահակի եւ Մեսրոպի ճեմարանը վերականգնելու {եւ} բարենորոգելու ծրագիրը: Տակավին անտեղյակ քո Նա

րպեսզի նա իմ անունից դիմեր Անդրեաս արքեպիսկոպոսին {եւ} խնդրեր վերոհիշյալ գործի մասին՝ հանուն արդարությա

եւս՝ աներեսպաշտ արդարության դեպքում: Տնային {եւ} օրենքի առաջ ոչ մի զորություն եւ իմաստ չունեցող վա

պքում: Տնային եւ օրենքի առաջ ոչ մի զորություն {եւ} իմաստ չունեցող վավերագիրը, որ սարքել է Գաբրիել Ա

դին. պատգամավորների ստորագրություններն արտագրված {եւ} թարգմանված էին այլ կերպ. նրանք ստորագրվել են այդ

ա եթե մինչեւ անգամ իսկականը ներկայացնեն չաղճատված {եւ} նորմալ տեսքով, այդ ժամանակ եւս նա ավելի ուժ չուն

t ftisis pulmonum ".. Ես կարող էի արդարացնել {եւ} պաշտպանել մեր գործը, մինչեւ իսկ ընդունելով այդ վ

ահա գործն այսպես կամ այնպես վճռված ու ավարտված է {եւ} մենք այսուհետեւ պահանջ չունինք, ո՛չ. այլ նա ասո

ւրիշ խոսքով, նրանք բարի են ցանկանում պարտատիրոջը {եւ} թույլ են տալիս նրան վճարել իր պարտքն առանց դատակա

րել իր պարտքն առանց դատական կամ վերջնական որոշման {եւ} դրանով փրկում են նրա պատիվը, որը հակառակ դեպքում

, այդ պատճառով ես վճռականորեն չեմ ընդունում այն, {եւ} չէի էլ ընդունի, եթե մինչեւ անգամ այն կատարված լի

սնավոր անձ չի կարող կատարել հասարակության անունից {եւ} ոչ մի վավերագիր, եթե հասարակությունը օրինական կա

ն իրավունք չունեին գործելու հասարակության անունից {եւ} նրանք, իսկապես, հայտնել են միայն իրենց անձնական

շտոնական նախագահությամբ, բայց ո՛չ երբեք ինքնակամ {եւ} հասարակությունից անկախ ու վերջինիս անունից կատարե

արել վավերագրեր: Պ. պ. Ալաջալյանը, Խաթրանյանը {եւ} այլն եւ այլն, թերեւս, համաձայն իրենց բնածին հակ

երագրեր: Պ. պ. Ալաջալյանը, Խաթրանյանը եւ այլն {եւ} այլն, թերեւս, համաձայն իրենց բնածին հակումների

են այդ պարոնները. կասեն՝ ազնիվ մարդիկ են: Նախ {եւ} առաջ, այդ բառն այժմ այնքան առաձգական է, որ առան

ր այն անդամներին, որոնց ազնվությունը կասկածելի է {եւ} որոնց նա դադարել է վստահել: Մենք հայեր ենք.

եր ենք. մենք չունենք ոչ մի քաղաքացիական կաստաներ {եւ} մենք մաթեմատիկաբար նույնպես հավասար ենք իրար, ին

ց դա կախված է յուրաքանչյուր քաղաքացու բարի կամքից {եւ} չի ապացուցում երբեք, որ նա իրավունք չունի ներկա

, եթե, դիցուք, A անձը ներկա է գտնվել B ժողովին {եւ} բացակայել C. ժողովից, դրա փոխարեն, կրկնում եմ

րները չի քնում, որպեսզի ներկա գտնվի ժողովներին, {եւ} նա, ով հումեդահավի պես այնքան է բղավել, որ մշակ

սոնը երկար ժամանակ ֆրանսիական պալատի անդամ է եղել {եւ} միշտ ներկա է գտնվել, մինչդեռ իր ներկայացուցչությ

կայացուցչության ամբողջ ընթացքում մի անգամ է խոսել {եւ} այն էլ բարապանի հետ, որպեսզի վերջինս փակե պատուհ

գրողներս, հոժար ենք ու գոհ արդեն կատարված գործով {եւ} այլն, կարելի՞ էր արդյոք օրինական ճանաչել այն: Պ

օրինական ճանաչել այն: Պարզ է, որ այդ անկարելի է {եւ} բացի դրանից, այդ վավերագիրը բնավ չունի նման իմաս

ացի դրանից, այդ վավերագիրը բնավ չունի նման իմաստ {եւ} օրենքի առաջ հավասար է ∞ 0, ես կանվանեի նրա բնակա

րենքի առաջ հավասար է ∞ 0, ես կանվանեի նրա բնական {եւ} միակ խորհուրդը, բայց դա կլիներ շատ անվայել:

յել: Պ. պ. ստորագրողներն իրավունք չունեին, {եւ} նրանց կատարած վավերագիրն ապօրինի է: Եթե դա ունեն

յական տեսակետից: Վերջապես, պ. պ. Ալաջալյաններ {եւ} Ընկ., գուցե հասկանան, որ հասարակական գործում ն

որություն, ավելի ձայն չունեն, քան վերջին ջրկիրը {եւ} չքավորը, որ հրապարակում բանջարեղեն է վաճառում:

էին կուրացած իրենց բծախնդրությամբ, որ միշտ իրենց {եւ} հիշյալ չքավորների միջեւ քաշում էին ինչ որ եգիպտակ

ցման հետեւանքով պետք է ընդմիշտ անհետանան, ինչպես {եւ} նույն այդ պարոնները՝ գերեզմանափորի բահի տակ, այ

ամբ, որ մեր հասարակության անդամն է, որ նա հայ է {եւ} որ ամենահպատակորեն օգտվում է բարձրագույնս շնորհվա

ւթյունը, բայց խնդիրն այն է, որ այդ քաղաքացիական {եւ} սոցիալական տեսակետներից պատվավոր կամ հաճելի կացու

ին, որոնք կամավոր ընդունել են ռուս հպատակություն {եւ} գաղթել են: Ես այդպես ընդարձակորեն զարգացրի այ

ն ոչինչ բան է: Սակայն պարտապանի կողմնակիցները {եւ} իրենց դատապարտելի կրքերը հասարակական շահով հագեցն

այության փոխարեն վնաս հասցրին իրենց խնամակալին, {եւ} այս դեպքում նրանք շատ են հիշեցնում կռիլովյան արջի

ւ համար՝ միանգամից լուծեց խնդիրը - սպանեց ճանճին {եւ} իր անճոռնի թաթի միեւնույն հարվածով ջախջախեց տիրոջ

որպեսզի ուղարկված Անդրեաս սրբազանը գործի անբասիր {եւ} բարեխիղճ. հակառակ դեպքում ոչ մի արդյունք չի ստաց

ար ես ավելի եմ մտածում, քան իմ թշվառ գործի մասին {եւ} որը, վերաբերելով հասարակական շահին եւ հասարակակա

ործի մասին եւ որը, վերաբերելով հասարակական շահին {եւ} հասարակական քաղաքակրթության գործի զարգացման գրավա

ցանել, գլխավորը՝ պետք է խոր փորել, 1/2 արշին, {եւ} յուրաքանչյուր սերմ դնել 3/4 արշին հեռավորության վ

այդ ազնիվ բույսի տարրալուծման եղանակի մասին, որ {եւ} կազմում է փորձի գլխավոր նպատակը, այն է, իմանալ

մատ, գ) ի՞նչ թանձրություն ունի հյութն ըստ Բոմեի {եւ}, վերջապես, դ) քանի՞ տոկոս բյուրեղային շաքար է

ութը: Մնացյալը, այսինքն, մեղրածորը, հետեւապես {եւ} ռոմը, կարելի է մինչեւ անգամ չորոշել, որովհետեւ

վոր նոր տարի: Անցիր, խնդրում եմ, ծնողներիս մոտ {եւ} ասա, որ ես եւ եղբայրս՝ Ղազարոսը, փառք աստծո,

Անցիր, խնդրում եմ, ծնողներիս մոտ եւ ասա, որ ես {եւ} եղբայրս՝ Ղազարոսը, փառք աստծո, ողջ ենք եւ առող

ր ես եւ եղբայրս՝ Ղազարոսը, փառք աստծո, ողջ ենք {եւ} առողջ: Գրիգոր եւ Սերովբե եղբայրներիս նամակների պ

Ղազարոսը, փառք աստծո, ողջ ենք եւ առողջ: Գրիգոր {եւ} Սերովբե եղբայրներիս նամակների պատասխանը, ինչպես

ավելի տանջում է մեր զառամած ծնողների դրությունը, {եւ} ուրիշ ոչինչ, թե չէ ամեն ինչ կաղվի, կմաղվի, ալյ

տացնել մեր ծնողներին: Ես, փառք՝ աստծո, ողջ {եւ} առողջ եմ. յուրաքանչյուր շաբաթ տեսնվում եմ եղբորս

ջ եմ. յուրաքանչյուր շաբաթ տեսնվում եմ եղբորս հետ {եւ} ինձ համար պարապում եմ կամ ընթերցանությամբ, կամ թ

նքը կնոջդ, իմ ամենասիրելի քրոջ Ֆլորա Պետրովնային {եւ} քո զավակներին: Ի սեր աստծո, մի անգամ էլ խնդ

ործը անշարժ վիճակում ընկած է սենատում, ու չգիտեմ {եւ} չեմ կարող քեզ ասել, թե երբ այդ ամենը կվերջանա:

այրներին, քույրերին, փեսաներին, եղբորորդիներին {եւ} աղջիկներին, մի խոսքով մեր բոլոր ազգականներին. շ

մ նրանց համակրանքի համար: Բարեւիր Բերբերյանին {եւ} Սուլթան-Շահին. վերջինս, հուսով եմ, ամառն այստե

ինչպես երիտասարդ ամուսիններին, այնպես էլ քրոջը, {եւ} փեսային: Այժմ արդեն կարելի է մարդու տալ եւ քո աղ

ոջը, եւ փեսային: Այժմ արդեն կարելի է մարդու տալ {եւ} քո աղջկանը, իմ սիրելի Տիրուհուն. բայց ես հույս

ն չունեմ գրելու, բարեւիր երկու սեռի բարեկամներիս {եւ} ծանոթներիս: Ցուրախ տեսություն: Քո եղբայր Միք

յուսիսափայլ "-ի համար զբաղվել թարգմանություններով {եւ} գրական-գիտական հոդվածներ կազմելով: Դրա դրդապա

ի նա չկարծի, թե եղբայրս այդ արել է իմ ներշնչմամբ {եւ} որ, միանգամ ընդմիշտ հավատացած լինի, որ ես ավելի

մը (այսօր ժամը 12-ից վերջնականապես անհետացավ), {եւ} զգալիորեն նվազել է կոկորդիս ցավը, ուր բժիշկը կար

յնպես՝ լո՞ւյս է տեսել արդյոք Պրուդոնի " Պատերազմ {եւ} խաղաղություն " գրքի երկրորդ հատորը: Այն հրատարակ

քի երկրորդ հատորը: Այն հրատարակվում է Մոսկվայում {եւ} առաջին հատորը ես արդեն կարդացել եմ մեծ հաճույքով

ertebrorum communis, որը շատ գովում էր Լ. Ի. -ն {եւ} խոստացել էր ուղարկել ինձ: Հիշեցրեք նրան եւ երբ շ

Ի. -ն եւ խոստացել էր ուղարկել ինձ: Հիշեցրեք նրան {եւ} երբ շաբաթ օրը գաք, թողեք Գ. Բ. -ի մոտ, ապա թե

պա թե ոչ՝ ասացեք Լ. Ի. -ին, թե բոլոր մորեները {եւ} թառափները կանհայտանան: Առայժմ այլեւս բան չուն

ները հավաքեցի, արեւը վաղուց արդեն մայր էր մտնում {եւ} աշտարակի ժամացույցը ժամի 11-ի զարկեց, ի դեպ, ես

մ HCI-ը: Ներկայումս բոլորովին ջերմ չունեմ, բայց {եւ} այնպես կոկորդս ցավում է: Եղբայր քո Միքայել Նա

եզ այդ պատրվակով անհանգստացնել մորս, չեմ կարող, {եւ} խնդրում եմ քեզ՝ թողնել նրան հանգիստ, եթե չես ու

չ ոք չի կարող օգտվել այդ իրավունքով. կգա ժամանակ {եւ} ոչ ոք չի խլի քեզնից քո իրավունքները: Ինչի՞ն վ

, ինչի՞դ է հարկավոր այդ: Կալվածագիրն ինձ մոտ է, {եւ} ես այն կբերեմ, երբ գամ, իսկ առայժմ ո՛չ քեզ, ո՛

ր հորը խնամելդ: Նրան քեզանից պակաս չեն խնամում, {եւ} ես, համենայն դեպս, արել եմ նաեւ իմ կարգադրությո

Ինչ էլ որ նա անի, այդ նա անելու է իմ ներշնչմամբ {եւ} ես պատասխանատու եմ նրա բոլոր գործողությունների հա

ետեւապես, քո առաջ կանգնած է քո հարազատ եղբայրը, {եւ} ոչ այլ ոք: Ես դեռ հույս ունեմ, որ եթե քո խոհ

րոպե թողել է քեզ, այնուամենայնիվ ձեռք կբերես այն {եւ} կլսես ինձ, իսկ եթե ոչ, թեեւ ինձ համար մեծ ցավ է

նձ համար մեծ ցավ է ու վիշտ գրել այս բառերը, բայց {եւ} այնպես, ազատ պահելով մորս ամեն մի վիրավորանքից,

իմ վերադարձին, մի՛ վախենար, ես այստեղ չեմ մեռնի {եւ} աստծու օգնությամբ հույս ունեմ քեզ հետ շուտով տեսն

Պետերբուրգից Գիտեմ, նամակս շատ ձգվեցավ, {եւ} Ձեզ էլ երկար տաղտկություն, բայց կենդանի է Տերը ե

ւ Ձեզ էլ երկար տաղտկություն, բայց կենդանի է Տերը {եւ} կենդանի է անձն Ձեր, թե թողից զՁեզ, մինչեւ այս վ

փերաց 20 գրքույկը բովանդակում է Ս. Շմավոնի վարքը {եւ} ներբող ի " Վկայսն Արեւելից"։ Ազդարարության մեջ

Վկայսն Արեւելից ", որոյ հեղինակ ասորի անշուշտ " {եւ} այլն: Եվ ծանոթությանց մեջ, ծան. 4, այսպես. "

կասի ի մերում թարգմանութեան ի բնագրին Լիտան գրի " {եւ} այլն: Էջմիածնի Ճառընտիրներից մինի մեջ՝ " Հրաշափ

ն. 4) ի՞նչ եք հասկանում, ասորերե՞նը, եթե այո՛ {եւ} եթե Լիտան խոսքն էլ այնտեղից եք առնում, ասել է թե

Լիակատա՞ր է բնագիր ասորերենը, թե՞ նույնպես թերի {եւ} ի՞նչ՝ վերնագիր ունի: Գ. Չէ՞ կարելի արդյոք ասոր

չգիտե ինչ միջոց գործ դնել ազատ խոսքը բռնաբարելու {եւ} մեր գաղափարքը ոչնչացնելու նպատակավ: Ինձ արգելված

ակներ գրեմ մանրամասն տեղեկություններով քո հարցրած {եւ} մեզ հետաքրքրած հարցերի մասին... Միշտ քեզ սի

ած էին իմ բոլոր թղթերը, աշխարհագրական քարտեզները {եւ} մի քանի լուսանկար պորտրեներ: Գործս ավարտելուց հե

ր իմ բոլոր թղթերն ուղարկված են եղել Հանձնաժողովին {եւ} ըստ տեղեկանքի պարզվեց, որ Հանձնաժողովն էլ իր հեր

Ահա այս նամակս կստանաս Ղազարոս եղբորս ձեռքովը {եւ} ամեն բանը կիմանաս նորանից. ինձի գիր ալ գրել պետք

լ գրեցի: Ուղարկեցի իմ պատկերս մամայիս համար, {եւ} մամայիս պատկերը Ռոստով հանել տաս եւ ինձի խրկիս ան

մայիս համար, եւ մամայիս պատկերը Ռոստով հանել տաս {եւ} ինձի խրկիս անպատճառ: Ես իմ երթալու տեղես կգրեմ ի

բոլոր ազգականաց շատ բարեւ, չունիմ ուրիշ գրելիք, {եւ} ժամանակն ալ խիստ կարճ էր: Եղբայր քո Միքայե

նելի էին իմ վիճակում, բայց դարձյալ վերջին ուժերս {եւ} ոգիներս գործ դնելով, դիմացանք: Հասա այստեղ, հա

, դիմացանք: Հասա այստեղ, հազիվ մի բնակարան գտա {եւ} 4 օր պառկած էի ջերմով բռնված, մինչեւ ստիպվեցա հր

մինչեւ ստիպվեցա հրավիրել տեղվույս բժիշկներից մինը {եւ} խնդրել, որ տա ինձ քինա եւ այլն, եւ այլն. ընդու

ղվույս բժիշկներից մինը եւ խնդրել, որ տա ինձ քինա {եւ} այլն, եւ այլն. ընդունեցի, եւ այս 2-3 օրն էլ տա

շկներից մինը եւ խնդրել, որ տա ինձ քինա եւ այլն, {եւ} այլն. ընդունեցի, եւ այս 2-3 օրն էլ տան պիտանի բ

, որ տա ինձ քինա եւ այլն, եւ այլն. ընդունեցի, {եւ} այս 2-3 օրն էլ տան պիտանի բաները ճարելու աշխատելո

աշխատելով, ահա այսօր առաջին նամակը գրում եմ Ձեզ {եւ}... Այս քաղաքի մասին լավ բան չունիմ ասելիք,

քի մասին լավ բան չունիմ ասելիք, անպիտան մի տեղ է {եւ} ձմեռը բոլորովին մեռած։ Ամառը, ասում են, մի կեն

ն, մի կենդանություն փայլում է անդադար շոգենավերի {եւ} անցորդների հաճախության պատճառով: Բայց ես դրանից

աղաքից դուրս մի հովտի մեջ, ուր շատ ծառաստանք կան {եւ} աղբյուրներ եւ ուր բժիշկ Նայդենեւը կումիս է խմացնո

ի հովտի մեջ, ուր շատ ծառաստանք կան եւ աղբյուրներ {եւ} ուր բժիշկ Նայդենեւը կումիս է խմացնում տկարներին.

ամակ մի՛ պահանջեցեք. գիտե աստված, որ չունիմ ուժ {եւ} զորություն: Այս տողերը գրում եմ, բայց կուրծքս ե

ւ զորություն: Այս տողերը գրում եմ, բայց կուրծքս {եւ} թիկունքս ցավից խեղդում են, երբ մի փոքր առողջանամ

ից ամենալավ Վինոգրադով բժիշկը ինձ պարզապես ասաց, {եւ} ես օրե օր մոտենում եմ գերեզմանին: Հավատացեք, այ

ջերմը ամենայն օր հոգիս է հանում, քրտինքը, հազը {եւ} թուքը թիվ չունի, ավելցուր սոցա վերա իմ անօգնական

նչ օգուտ, գրել չեմ կարող, խոհեմությամբ հասկացիք {եւ}.. Միք. Նալբանդյանց 102. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴ

ծ եմ, որ մաշում է ինձ առավել քան թե տարի, ուստի {եւ} բնավ սիրտ չունիմ ձեր անճոռնի կռիվները մտիկ անելու

բնավ սիրտ չունիմ ձեր անճոռնի կռիվները մտիկ անելու {եւ}, թե որ նամակներուդ մեջն էլ չլինեին անպատշաճ եւ ա

ւ եւ, թե որ նամակներուդ մեջն էլ չլինեին անպատշաճ {եւ} անճոռնի բաներ, հարկավ ձեռքս կպած ժամանակ կպատասխ

պատասխանելը իմ գործս չէ: Որովհետեւ իմ աքսորը {եւ} տկարությունը մինչեւ այժմ տեւում են եւ դեռ կարող ե

ւ իմ աքսորը եւ տկարությունը մինչեւ այժմ տեւում են {եւ} դեռ կարող են երկարել, ուստի ես բարվոք համարեցա,

հետո ինչ որ մնացել է, ի հայտ բերե, թե՛ շարժական {եւ} թե՛ անշարժ, եւ այս բոլորը, ինչպես օրենքը՝ կհրա

ել է, ի հայտ բերե, թե՛ շարժական եւ թե՛ անշարժ, {եւ} այս բոլորը, ինչպես օրենքը՝ կհրամայե, ծախե եւ գ

, եւ այս բոլորը, ինչպես օրենքը՝ կհրամայե, ծախե {եւ} գումարը պահելով յուր գանձարանում, քննե եւ վճռե ժ

, ծախե եւ գումարը պահելով յուր գանձարանում, քննե {եւ} վճռե ժառանգների իրավունքը եւ ըստ այնմ յուրաքանչյո

ր գանձարանում, քննե եւ վճռե ժառանգների իրավունքը {եւ} ըստ այնմ յուրաքանչյուրին յուր պատկանյալ բաժինը տա

մ հաշվիս վրա։ Իհարկե գրածիս օրինակը քեզ կուտան, {եւ} դու կտեսնես, որ բնավ կողմնապահություն չկա, այլ

հություն չկա, այլ ուզածս կատարյալ արդարություն է {եւ} իրավունք: Ես երկար բարակ դատաստաններու սիրտ չ

ւնք: Ես երկար բարակ դատաստաններու սիրտ չունիմ {եւ} մեջտեղի եղածը շարժիլ տավա տալապայի, մնաց որ պատշ

. հույս ունիմ, որ դուն ալ նույն ոգվույն կհետեւիս {եւ} օր առաջ այս գործը վերջանալուն ջանք կանիս, ապա թե

ուգամ այստեղից Սամարի գավառը խըմըզ խմելու երթալու {եւ} արդեն մեկ ամիս է, որ մինիստրից խնդրել եմ եւ այս

ալու եւ արդեն մեկ ամիս է, որ մինիստրից խնդրել եմ {եւ} այս օրերս հույս ունիմ հրամանը անպատճառ ստանալու:

զուր կլինի գարնան, ես կվերադառնամ օգոստ. 15-ին {եւ}, եթե մինչեւ այն ժամանակ հրաման դուրս չգա ինձ Նախ

, շատ շնորհակալ եմ, ինձ ոչ մի բան հարկավոր չէ, {եւ} դուք զուր տեղը անհանգիստ մի՛ լինեք: Տկարությո

ությունս չէ ներում երկար բարակ նամակ գրել, ուստի {եւ} վերջացնում եմ գիրս, ցանկալով քեզ ու քո ընտանիքին

սրտե ամեն բարի, ամեն հաջողություն, առողջություն {եւ} երջանիկ կյանք: Ինձանից շատ նամակ մի՛ սպասիլ,

սենք, չկա, շատ սուտ չի լինիլ: Մնամ քեզ միշտ {եւ} առ ի սրտե բարյաց փափագող եղբայր Մ. Նալբանդյան

: Քո գրած գիրդ որդուդ Գաբրիելին գիրին մեջը, առի {եւ} ձեր ողջությունը իմանալով ուրախ եղա: Կգրես, թ

րլի է. ինչ ալ ըլանե այժմ անվտանգ մայիսին կհասնիմ {եւ} խըմըզի ալ կերթամ տեյի, հույս ունիմ, եւ ինձ նայո

կհասնիմ եւ խըմըզի ալ կերթամ տեյի, հույս ունիմ, {եւ} ինձ նայող բժիշկն ալ առաջվան պես չի վախնալ. մեկ ա

ար: Տարին վաղուց անցավ, որ ես ամեն օր ճար կխմիմ {եւ} բեհրիզ իմ. կհավատաս՝ հոգիես արեւես զզվիլ եմ. ա

ջեւան: Ուրիշ գրելու բան չունիմ, մարդուդ շատ {եւ} շատ բարեւ արա, Գաբրիելին նույնպես. նարա ալ ջոկ

հիշեմ ասի, որ Մագիստրատ տված թուղթիս մեջ քեզի ալ {եւ} Մամայիս ալ գրիլ եմ, ասիլ եմ, որ հորս մեռնելեն ե

սիլ եմ, որ հորս մեռնելեն ետքը, 3 աղբար, 1 քուր {եւ} մայրս մնաց. նույնպես խնդրիլ եմ, որ քո եւ մորս ի

1 քուր եւ մայրս մնաց. նույնպես խնդրիլ եմ, որ քո {եւ} մորս իրավունքները տեղը բերին եւ ինչ որ կպատկանի ն

խնդրիլ եմ, որ քո եւ մորս իրավունքները տեղը բերին {եւ} ինչ որ կպատկանի նե, ձեզի էլ չի զրկին. աս բանը պ

քո բաժինդ հարսնությանդ ժամանակ ավելոքով առիլ իս, {եւ} ինքն է եղել պապայիս ստակ տվողը, ադ ալ նոր լսեցին

Այս գիրս առնելէդ ետքը, անպատճառ ճիճայիս երթաս {եւ} գիրս կարդաս ու ինձիմեն ալ արապաներով բարեւ անիս:

չի հասկանալ, կասիք: Սիրական Ղազարոս եղբորս շատ {եւ} շատ բարեւ, աստված կատարյալ առողջություն տա:

պատկերաց յիւրաքանչիւրոց զտասնեւհինգ մանէթ արծաթիս {եւ} ի խնդրել իմ հրամայել քահանայից օծանել եւ զբերեալ

արծաթիս եւ ի խնդրել իմ հրամայել քահանայից օծանել {եւ} զբերեալ պատկերն ընդ ձեռն իմ, պարոն Խալիբովն ոչ կ

ծաթոյ, այլ խնդրեաց վասն այն զերեսուն արծաթս զորս {եւ} ոչ տուեալ իմ մնաց պատկերս առանց օծման: Զայսմա

ման տալ միում ի քահանայից քաղաքիս օծանել զպատկերն {եւ} թէ օրէն իցէ հատուցանել վասն այսր զոր եւ իցէ քանակ

զպատկերն եւ թէ օրէն իցէ հատուցանել վասն այսր զոր {եւ} իցէ քանակութիւնս դրամոց առ որ եւ իցէ վախճան պատրա

ել վասն այսր զոր եւ իցէ քանակութիւնս դրամոց առ որ {եւ} իցէ վախճան պատրաստ եմ հատուցանել, ըստ որում պարո

ն թոյլ չետ առանց դրամոց, թէեւ եկեղեցին մեր չունի {եւ} հերքէ զսիմոնականութիւն: Հայր սրբազան թէ չիք կանո

նդէ՞ր ապա օծանեն հրամանաւ միոյ աշխարհական անձին, {եւ} թէ կարելի է խնդրեմ ներել եւ ինձ: Ձերոյն

ոյ աշխարհական անձին, եւ թէ կարելի է խնդրեմ ներել {եւ} ինձ: Ձերոյն բարձր սրբազնութեան բարեխնամ

նութեան բարեխնամ հայր հասարակաց։ մնամ խ. ծ. {եւ} որդի։ ի մայիսի 1856 ի Նախիջեւան 2

լմսեհ Մարտիրոս, Եղիա Յակոբեան, Կատարինէ Խոջամալ {եւ} Սարգիս Ծատուրեան, կտակօք իւրովք արարելովք ընդ ժա

ի զհրիտակս ողորմութեան յանուն դպրոցի, աղքատանոցի {եւ} հիվանդանոցի: Զայս ամենայն հրիտակս ցայսօր ժամա

ւաստութիւն իմ 'ի տարժանելի պաշտօն քաղաքագլխութեան {եւ} ահա ընկալայ զխնդիր բազմաց 'ի հասարակութենէ մերմէ

անագան բարձրացուցանելոյ զխնդիրն զազգային հրիտակաց {եւ} ընտրելոյ զերեսփոխանս 'ի խնդիր մեծակշիռ ժառանգութե

աց ամսեանն յուլիսի, ազգն մեր միաբան հաւանութեամբ {եւ} թախանձագին խնդրանօք ընտրեաց յիւր 'ի լրացեալ երեսփ

ւելեան լեզուագիտութեան զպարոն Միքայէլ Նալբանդեանց {եւ} զառաջին կարգի վաճառական Սեվաստօպօլեայ զպարոն Հարո

ան Սեվաստօպօլեայ զպարոն Հարութիւնն Աջեմեան, զորս {եւ} վաւերական ստորագրութեամբ արգոյ ժողովրդականաց յիմ

րգոյ ժողովրդականաց յիմում ներկայութեան հաստատեաց {եւ} վճռեաց տալ նոցա ըստ պատկանելոյն զառանձին թուղթ լր

ժեալ յազգասիրական ոգւոյ դէմ դիցեն չուել 'ի Հնդիկս {եւ}, յանուն ազգի մերոյ 'ի Նախիջեւան, յայտնագործեալ

գրեալ ազգային պաշտօնական եզրակացութեան, պատուելի {եւ} յառաջադէմ անդամք ազգի մերոյ, որք եւ կցորդք վերաu

ն, պատուելի եւ յառաջադէմ անդամք ազգի մերոյ, որք {եւ} կցորդք վերաuաց ընտրութեան, ետուն արգոյ երեսփոխան

ութեան, ետուն արգոյ երեսփոխանաց պ. Նալբանդեանցի {եւ} պ. Աջեմեանցի զլիակատար զերեսփոխանութեան զթուղթ,

ակշիռ զգործս, եթէ ոչ նախ խնդրելով զհաստատութիւն {եւ} զօրհնութիւն վեհափառ քահանայապետիդ, յայն սակս մին

ալ է յերեսփոխանութիւն, որպէս այր արդարեւ ազգասէր {եւ} բարեմիտ, փութացաւ առ այժմ միայնակ ելանել յԷջմիած

րեմիտ, փութացաւ առ այժմ միայնակ ելանել յԷջմիածին {եւ} արկանել զազգային զխնդիրս ընդ գարշապարօք Գերաստիճա

անցն յաւուրս յայսոսիկ հասանք նոյնպէս 'ի Նախիջեւան {եւ} անդէն վաղվաղակի ուղւոյ լինի յԷջմիածին, 'ի համբոյ

մերոյ աղաչեմ զՁեզ յարգեալ զընտրութիւն ազգի մերոյ {եւ} հաստատել զարգոյ երեսփոխանս մեր Հայրապետական կոնդա

անս մեր Հայրապետական կոնդակօք յանուն երեսփոխանացն {եւ} յանուն ազգի մերոյ 'ի Կալկաթա, որով մեծապէս սատար

պէս սատար լինիք 'ի կատարել զցանկութիւն ազգի մերոյ {եւ} բարեպաշտ կտակողացն, որ ցայսօր մնայ անկատար 'ի վա

աշտ կտակողացն, որ ցայսօր մնայ անկատար 'ի վաթսուն {եւ} 'ի հինգ ամաց հիտէ: Հրիտակքն այնոքիկ, 'ի միաս

անել 'ի մեզ զնոր իմն աւազան լուսաւորութեան, որով {եւ} ապրեցուցանել զգալոցն ազգ 'ի սպառնացեալ ահաւոր կոր

Ձեր Սրբազնակատար քահանայապետ, ամենախոնարհ ծառայ {եւ} որդի ի 14 օգոստ. 1860 ամ ի ՚ի Նախիջեւ

երթերից Ա. Ապրիլի 20. այսօր շատ վաստակած եմ {եւ} բաւական թոյլ, բայց տկարութիւնս բաւական թեթեւ է ե

ւ բաւական թոյլ, բայց տկարութիւնս բաւական թեթեւ է {եւ} տանելի: Այսօրեան օրագրութիւնս հարուստ է այն խօսա

նս հարուստ է այն խօսակցութեամբը, որ պատահեցաւ իմ {եւ} Պ. Խ... մէջ, որ ընդդէմ ամենայն քաղաքավարութեան

փանոս քահանան, այնպէս տղամարդի պէս հանդէս է եկել {եւ} խայտառակում է Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին, որ ա

դի պէս հանդէս է եկել եւ խայտառակում է Նազարեանցին {եւ} Նալբանդեանցին, որ ասել չէ կարելի: Հաւատա՛ ինձ,

իւրեանց գրածների վերայ, մանաւանդ՝ այսպիսի հզօր {եւ} գիտնական հակառակորդի պատահելով: - Ես յիմարու

պատահելով: - Ես յիմարութիւնների կարդացող չեմ {եւ} ժամանակ չունիմ եւս ուշադիր լինելու տգէտ մարդերի ց

իր լինելու տգէտ մարդերի ցնորամիտ վայրախօսութեան, {եւ} չեմ կարծում, որ Նազարեանցը եւ Նալբանդեանցը զղջաց

տ վայրախօսութեան, եւ չեմ կարծում, որ Նազարեանցը {եւ} Նալբանդեանցը զղջացած լինէին իւրեանց մինչեւ այժմ գ

նչպէս դու ասում ես, " հանդիպելով մի այդպիսի հզօր {եւ} գիտնական հակառակորդի"։ Ձեր աչքումը, ճշմարիտ,

կորդի"։ Ձեր աչքումը, ճշմարիտ, գուցէ մի անկիրթ {եւ} բիւր տեսակ նախապաշարմունքով լցուած մարդ ունի մի յ

քով լցուած մարդ ունի մի յարգ ու արժանաւորութիւն, {եւ} գուցէ կարող էիք դուք այդպիսի մի մարդ գիտնական անո

ես: - Նորա համար, որ նա ուսումնական, խելօք {եւ} եւրոպացի մարդ է, եւ նորա հրատարակած " Մեղուն " ո

, որ նա ուսումնական, խելօք եւ եւրոպացի մարդ է, {եւ} նորա հրատարակած " Մեղուն " ուսումնական լրագիր է,

րոշ կերպով նայելով իմ վերայ, թթուեցուց իւր երեսը {եւ} մեծ տհաճութեամբ շարունակեց. - Պարո՛ն, ների

րսէս Կաթողիկոսի մօտ. եթէ նա ուսումնական, խելացի {եւ} եւրոպացի մարդ չլինէր, Կաթողիկոսը կը պահէ՞ր նորան

, - կարող ես ինչ կամիս խօսել, որովհետեւ հիւանդին {եւ} խելագարին ամենայն ինչ ներելի է. օրէնքի եւ պատշաճ

ւանդին եւ խելագարին ամենայն ինչ ներելի է. օրէնքի {եւ} պատշաճի խստութիւնը թուլանում է այս երկու դիպուածն

մօտ ոչինչ ապացոյց չէ նորա գիտնական, ուսումնական {եւ} եւրոպացի մարդ լինելուն. ինչ կոնդակ, որ Կաթողիկո

մարձակւում ես... - Ես ճշմարիտ բան եմ ասում, {եւ} սուտ չկայ խօսածիս մէջ. ո՛վ կարող է արգելուլ ճշմա

ութիւնը ասելով, մերկացնում ես ազգի պակասութիւնքը {եւ} ամօթը: Եթէ մի ճշմարտութիւն հրապարակելու հետ կապա

գի սիրտը: - Պարո՛ն, քո խելքի բան չէ՝ դատել {եւ} հասկանալ ճշմարտութեան յարգը եւ արժանաւորութիւնը:

լքի բան չէ՝ դատել եւ հասկանալ ճշմարտութեան յարգը {եւ} արժանաւորութիւնը: Ինքը՝ Քրիստոսը, ճշմարտութիւն

անաւորութիւնը: Ինքը՝ Քրիստոսը, ճշմարտութիւն էր {եւ} ճշմարտութեան համար խաչի մահը յանձն առաւ. իհարկէ

, միայն պիտոյ է ինձ այսքան ասել քեզ, որ ո՛չ դու {եւ} ո՛չ քո գիշերասէր դարանամուտ ընկերքը չեն կարող փակ

լ իմ բերանը, որ չխօսէր նա ճշմարտութիւն. ձեր շատ {եւ} անխորտակելի կամակորութիւնը ոչինչ այլ բանի պատճառ

մէջ Հայերէն, Ռուսերէն, Գերմաներէն, Ֆրանսիարէն {եւ} Լատիներէն՝ հրաւիրելով այդ ազգերի ուսումնականքը հ

ոյքը կամ լուսաւորութեան մասին բարձրացած խնդիրները {եւ} անաչառապէս դատաստան կատարել: Ինչո՞ւ փախչենք լուս

է ազգի սիրտը, բայց այդ սուրը միակ հնար է՝ փտած {եւ} ճարակած խոցը առողջ մասներից բաժանելու եւ հեռացնել

է՝ փտած եւ ճարակած խոցը առողջ մասներից բաժանելու {եւ} հեռացնելու համար: Ես, ճշմարտութիւն քարոզելով,

տով. ոչ, այդ պակասութիւնքը ծակում են իմ սիրտը, {եւ} շատ արտասուքի պատճառ են դառնում: Ես դիտաւորութիւ

աչքումը, քան թէ աշխարհի բոլոր թանգագին գոհարները {եւ} հարստութիւնքը: Այս խօսքերի վերայ Պ. Խ. մի

: Այս խօսքերի վերայ Պ. Խ. մի փոքր հանդարտեց {եւ}, բոլորովին այլ ընթացք տալով խօսքին, շարունակեց

նով թերթերի 16 համարում խայտառակել էր Նազարեանցին {եւ} Նալբանդեանցին։ Դու ի՞նչ ես ասում այս մասին:

ես ասում այս մասին: - Ինչպէ՞ս է խայտառակել, {եւ} այդ քահանան ինչ մի զօրեղ մարդ է, որ այդպէս ջարդե

մարդ է, որ այդպէս ջարդել ու փշրել է Նազարեանցին {եւ} Նալբանդեանցին: Հաւատա՛ ինձ, եթէ սոքա արժան համա

րժան համարէին գլուխ դնել, այն ժամանակ " Մեղուի " {եւ} նորա հրատարակողի շնչառութիւնը շատ կը ծանրանար, մ

անով, որ սորա վարդապետութիւնը անվաւեր է համարում {եւ} նորա կարծիքները սխալական, որոնց գլխաւորը Հայոց լ

ն լեզուի մի ճիւղից, մինչդեռ Չամչեանը, Աւգերեանը {եւ} Ինճիճեանը ապացուցանում են հայոց լեզուի առաջնութիւ

ճիճեանը ապացուցանում են հայոց լեզուի առաջնութիւնը {եւ} Ադամի լեզու լինելը: Նալբանդեանցին խայտառակել է ն

նուն այնպիսի մարդուց, որ չունէր տալու իրաւունք. {եւ} մի բարձրաստիճան անձն համալսարա՞ն է, ակադեմիա՞ է

եմիա՞ է, թէ ի՞նչ է, որ կարող էր մագիստրոսութիւն {եւ} վարդապետութիւն բաժանել. այդ արտօնութիւնքը ստացւո

՛ւ ուսումնական քննութեններով, ե՛ւ համալսարանական {եւ} ակադեմիկական հաստատութեններով, եւ Նազարեանցը այս

համալսարանական եւ ակադեմիկական հաստատութեններով, {եւ} Նազարեանցը այս ճանապարհո՛վ է հասել վարդապետական ա

կան աստիճանին, որ ոչ ոք չէ՛ կարող խլել նորանից, {եւ} եթէ ստուգապէս, ինչպէս դու ասում ես, " Մեղուի "

եանցը: Դու առհասարակ լա՛ւ կարդա " Հիւսիսափայլը " {եւ} կը տեսանես, որ նա ամենայն կերպով նուիրուած է Հայ

ենայն կերպով նուիրուած է Հայոց ազգի ճշմարիտ օգտին {եւ} դաստիարակութեանը: - Ես շատ խոր չեմ մտանում ո

ւրը, - բայց ինչ որ վերաբերւում է վաճառականութեան {եւ} այն գործական վաճառականութեան, ես առաւել լաւ գիտե

ռայութենից, թող լինի նա տասն տարի ծառայած, թո՛ղ {եւ} օգտակար եղած լինի, այնուամենայնիւ իմ մշտնջենական

լոր խանութները այստեղ... այնտեղ... միւս տեղ... {եւ} այլն, եւ այլն: Այս կանոնքը, եթէ արմատանան Հայո

ները այստեղ... այնտեղ... միւս տեղ... եւ այլն, {եւ} այլն: Այս կանոնքը, եթէ արմատանան Հայոց ազգի մէջ

ասխանեցի ես, - քո կանոնների առաջինը խաբէութիւն է {եւ} մաքսանենգութիւն, երկրորդը՝ զրկողութիւն. երկուք

ղճ Հայ պատանիք անբաղդացած են քո բարբարոսութենով, {եւ} դու, այդպիսի կեղտոտ ճանապարհով ձեռք բերելով քո հ

ճառականութիւնը սուրբ բան է, պիտոյ է արդարութեամբ {եւ} խղճմտանքով գործակատար լինել եւ այդ հանդիսում. ին

տոյ է արդարութեամբ եւ խղճմտանքով գործակատար լինել {եւ} այդ հանդիսում. ինչ որ Աստուած ստեղծել է, ամենայ

. ինչ որ Աստուած ստեղծել է, ամենայն ինչ բարի է, {եւ} պիտոյ է զգուշանալ, չմեղանչել արդարութեան ընդդէմ

պիտոյ է զգուշանալ, չմեղանչել արդարութեան ընդդէմ {եւ} չպղծել մի գործի սրբութիւն: - Դու կարծում ես

րւում են առհասարակ վաճառականք, անմօտենալի են քեզ {եւ} քո նման մարդերի. դուք ձեր բարոյականութեամբը եւ ճ

զ եւ քո նման մարդերի. դուք ձեր բարոյականութեամբը {եւ} ճշմարտութեամբը երբէք ճարելու չէք աշխարհի երեսին մ

- Եթէ չճարենք եւս, գո՛նէ մեր խիղճը մաքուր է {եւ} հոգին հանդարտ, գո՛նէ չկայ մի մարդ, որ ասէ, թէ

ասէ, թէ այս ինչ մարդ իմ արծաթը կերաւ, ինձ զրկեց {եւ} ինքը հարստացաւ: Բայց ինչ որ ասում ես դու, թէ բո

եանց հարստութիւնը ճարել են արիւնով, զրկողութենով {եւ} այլ յանցանքներով, ես չեմ ընդունում այդ. կան մար

այդ. կան մարդիկ, որ արդարութեամբ վաստակում են, {եւ} ամենակալ Տէրը օրհնել է նոցա վաստակը: Երբ աւա

Երբ աւարտեցի խօսքս, Պ. Խ. վեր կացաւ տեղից {եւ}, բարեաւ մնա ասելով, խնդրում էր ինձանից իւր մօտ

կ տեղ են տալիս իւրեանց սրտի մէջ մի վայրախօսութեան {եւ} բանի տեղ են դնում " Մեղուի " ցնորաբանութիւնքը։ Բ

ոզի հարսնացելոյ կոյաջուր բաղանիք ", այդպիսի տգէտ {եւ} կամակոր գիշերածին զաւակների եւ այնպիսի լրագիր:

ք ", այդպիսի տգէտ եւ կամակոր գիշերածին զաւակների {եւ} այնպիսի լրագիր: Այսօր երեկոյին մի անստորագիր

" Ես լսած եմ, որ դու յիշատակարան ես պահում տանդ {եւ} ամենայն օրում պատահած կամ լսած անցքերդ գրում ես ա

յս քաղաքավարի մարդը երեկոյեան ժամանակի խնդրեց ինձ {եւ} իմ մի բարեկամիս, որ թէյ խմելու գնանք իւր մօտ։ Յ

խմելու գնանք իւր մօտ։ Յօժարութիւն ցոյց տուեցինք {եւ} գնացինք: Երբ որ դռնից ներս մտանք, մեզ հիւրասիրո

, մեզ հիւրասիրողը անյայտացաւ միւս սենեակներում, {եւ} ես իմ բարեկամի հետ մնացինք միայն՝ սպասելով գործի

ին, միւս սենեկումը բաղանիքի հանդէս է կատարուել, {եւ}, արդարեւ, քաղաքավարի մարդը երեւեցաւ շէմքի վերայ

ր: Ով որ չէ նկատել այս բանը, թող ուշադիր լինի, {եւ} տարակոյս չունիմ, որ ցաւելու էր թէ ինչ պատճառով բ

, երկիւղ բարեկամից, երկիւղ թշնամուց, հեռաւորից {եւ} մերձաւորից, եւ ասես թէ դոքա ինքեանք մի կերպարանո

մից, երկիւղ թշնամուց, հեռաւորից եւ մերձաւորից, {եւ} ասես թէ դոքա ինքեանք մի կերպարանուած երկիւղ լինէի

ը ստանում էին այդպիսի ստրկական ուղղութիւն հոգու: {Եւ} այդ պատճառը պիտոյ էր որոնել նոցա կազմուածքի՞ մէջ

էին այդ ողորմելի վիճակին, թէ չարագործ, նենգաւոր {եւ} այլ յանցանքների տէր լինելուց, մի խօսքով, հոգու

Մտածութիւնքս կտրուեցան թղթաբերի ներս մտանելով, {եւ} ահա ստացած նամակիս բառացի պատճէնը. " Ողորմած

մ եմ, որ դուք գործակից էք այդ օրագրին։ Ուրախ եմ {եւ} հոգւով չափ ուրախ, որ ձեր կոչումը եւ դրութիւնը աշ

ն։ Ուրախ եմ եւ հոգւով չափ ուրախ, որ ձեր կոչումը {եւ} դրութիւնը աշխարհի երեսին խափան չէ ձեզ մի ազգային

դրութիւնը աշխարհի երեսին խափան չէ ձեզ մի ազգային {եւ} բարի գործի մասնակից լինելու. երանի՜ թէ ես եւս կա

ր: Ես, ծանօթութիւն չունելով ո՛չ Պ. Հրատարակողի {եւ} ո՛չ Պ. Նալբանդեանցի հետ, որ, ինչպէս տեսանում ե

յն խորհրդով, որ դուք մի նամակով միջնորդ լինիք իմ {եւ} " Հիւսիսափայլ " օրագրի մէջ, որպէսզի ընդունէ իմ ա

ում եմ այստեղ " Մեղու Հայաստանի " անունով լրագիրը {եւ} շատ անգամ տեսանում եմ նորա մէջ այնպիսի բաներ, որ

ատարների մէջ չէ՛ երեւում մի հաստատ բնաւորութիւն, {եւ} ինքը՝ լրագիրը, չունի իւր համար մի ուխտեալ խորհո

մի նպատակ, որին հասանէր. դա մի առօրեայ բան է, {եւ} ճակատագիրը նոյն վիճակով վճռելու է դորա ապագան, ո

ով վճռելու է դորա ապագան, որով վճռուեցան Կովկասը {եւ} Արարատը: Ես չեմ կարող տեսանել մի գործ, որ ազգայ

ենայն տեսակ ցածութիւն, շողոքորթել ազգի թեթեւամիտ {եւ} կարճատես անդամների անձնասիրութիւնը եւ, այդ ճանապ

ի թեթեւամիտ եւ կարճատես անդամների անձնասիրութիւնը {եւ}, այդ ճանապարհով հաճոյանալով ազգին, տարածել իւր

Այսպէս անմխիթար է իմ հայեացքը " Մեղուի " վերայ, {եւ} ես, անդադար գրագրութիւն ունենալով Թիֆլիզի հետ,

Թիֆլիզի հետ, տեսանում եմ, որ այնտեղ եւս խելացի {եւ} բանագէտ մարդիկ այդ աչքով նայում են դորա վերայ: Մ

ն դարձուցանել այդպիսի մի չնչին գործողութեան վերայ {եւ}, խօսակից լինելով նորա գործակատարների հետ, անպատ

, անպատուել իմ անձը: Ես բոլորովին համաձայն եմ, {եւ} եթէ այդ գործը յարաբերութիւն չունենար մեր ազգի հետ

է իւր որպիսութիւնը։ Տեսանում եմ, որ դա բարեմիտ {եւ} աշխոյժ երեւակայութեամբ մի երիտասարդ է, բայց՝ շա

իարակութեան հետք: Շատ տեղ չարչարւում է լօգիկան, {եւ} այդ պատճառով Պ. Իսահակեանցը ինքն չէ իմանում կշռի

պատշաճ էր այդ, " եթէ ազգայինք աղաւնեվաճառութեան {եւ} լոմայափոխութեան մէջ մոլորուած եւ ապականուած լինէի

ղաւնեվաճառութեան եւ լոմայափոխութեան մէջ մոլորուած {եւ} ապականուած լինէին, եւ ազգային գիտութեան եւ յառաջ

այափոխութեան մէջ մոլորուած եւ ապականուած լինէին, {եւ} ազգային գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը աւազակ

րուած եւ ապականուած լինէին, եւ ազգային գիտութեան {եւ} յառաջադիմութեան տունը աւազակաց այր շինած լինէին։

յառաջ է տարել, իսկոյն վայր է ձգում երեսի դիմակը {եւ} ասպարէզ է մտանում։ Այս ի՞նչ դատաստան է, որ մեր

են դնում: Այս ի՞նչ հայրենասիրութիւն է, որ կացին {եւ} մանգաղ վեր առած, լեզուները սրած՝ ազգը պախարակել

առած, լեզուները սրած՝ ազգը պախարակելու վերայ են {եւ} վէրք վէրքի վերայ դնելու։ Ա՜խ, մինչեւ ե՞րբ մեր խ

ւ ե՞րբ մեր խեղճ ազգը այս դաժանակիր լծոյ տակը ծնգի {եւ} տառապի։ Մինչեւ ե՞րբ պէտք է նախատանաց, բամբասանա

առապի։ Մինչեւ ե՞րբ պէտք է նախատանաց, բամբասանաց {եւ} զրպարտութեան պարսաքարեր եւ թուք ու մուր արձակուեն

նախատանաց, բամբասանաց եւ զրպարտութեան պարսաքարեր {եւ} թուք ու մուր արձակուեն նոցա վերայ։ Ո՛վ Պարոններ

հակեանց, թէ Հայոց ազգը ո՞ր տեղում ունի գիտութեան {եւ} յառաջադիմութեան տուն, որի մասին ասում էք, թէ չէ

ասում էք, թէ չէ շինել նա այր աւազակների, ուրեմն {եւ} անպատշաճ էր զուր տեղը ազգը մեղադրել։ Մեք եւս, ի

մեղադրել։ Մեք եւս, ինչպէս դուք, ազգի որդիք ենք {եւ} կցորդ դորա փառքին եւ անարգանքին, դորա հարստութեա

ինչպէս դուք, ազգի որդիք ենք եւ կցորդ դորա փառքին {եւ} անարգանքին, դորա հարստութեանը եւ կարօտութեանը,

որդ դորա փառքին եւ անարգանքին, դորա հարստութեանը {եւ} կարօտութեանը, տեղեակ նորա կարողութեանը եւ տկարու

ւթեանը եւ կարօտութեանը, տեղեակ նորա կարողութեանը {եւ} տկարութեանը, բայց, չնայելով այս բոլոր բաների վե

ծառ, որ ազգը միաբան գործակցութեամբ տնկած լինէր, {եւ} ազգային եղբարց կծու, բայց ճշմարտախօս մեղադրանքը

վերայ, հոգ տարած լինէին ազգի զաւակների կրթութեան {եւ} լուսաւորութեան վերայ։ Եւ ինչպէս է, որ, այս լու

զգի զաւակների կրթութեան եւ լուսաւորութեան վերայ։ {Եւ} ինչպէս է, որ, այս լուսափայլ ճշմարտութիւնը անտես

, բամբասանքի տակ էին ձգում իւրեանց անձը հիւանդոտ {եւ} կարճատես մարդերի կողմից: Դուք ասում էք, թէ ա՛յն

այն մեղադրանքը, եթէ ազգայինքը աղաւնեվաճառութեան {եւ} լոմայափոխութեան մէջ մոլորուած, ապականուած լինէին

ապականուած լինէին: Սիրելիս, աղաւնեվաճառութիւնը {եւ} լոմայափոխութիւնը դատապարտւում է Աւետարանի մէջ որպ

րանի մէջ որպէս անպատշաճ գործ Աստուծոյ տան համար, {եւ} այժմեան բաների կարգը չէր թոյլ տալու, որ այդ հանդ

։ Ձեզ յայտնի չէ՞, որ Անգլիայում ընկերութիւնք կան {եւ} այն՝ հարուստ ընկերութիւնք, որ պարապում էին թռչն

արապում էին թռչնավաճառութեամբ Հարաւային Ամերիկայի {եւ} Եւրոպայի հետ, եւ եւրոպացի երեւելի Բանկերը ի՛նչ մ

աճառութեամբ Հարաւային Ամերիկայի եւ Եւրոպայի հետ, {եւ} եւրոպացի երեւելի Բանկերը ի՛նչ մի պակաս արդիւնաբեր

ց ազգը երբէք յառաջանալու չէ վաճառականութեան մէջ, {եւ} մեք դատապարտելու չէինք Հայոց ազգը, եթէ նա եւրոպա

ազգը, եթէ նա եւրոպական կերպով աղաւնեվաճառութեամբ {եւ} լոմայափոխութեամբ պարապէր: Ընդհանրապէս սկսանե

րը, որ այդպէս վրդովել էին ձեր հոգու խաղաղութիւնը {եւ} պատճառ էին տուել ձեզ այնքան խօսելու, մինչեւ որ Մ

, թէ " մինչեւ ե՛րբ պետք է նախատանաց, բամբասանաց {եւ} զրպարտութեան պարսաքարեր եւ թուք ու մուր արձակուեն

նախատանաց, բամբասանաց եւ զրպարտութեան պարսաքարեր {եւ} թուք ու մուր արձակուեն ազգի վերայ։ Յառաջուց ասաց

էք՝ ո՞վքեր են այդ մարդիկը, որ անարգում էին ազգը {եւ} թքում ու մրում էին նորան։ Ոչ ոք չէ կատարել այդպի

քանի այլ անդամների հետ միասին, ֆանատիկոսութեամբ {եւ} տենդային ջերմութեան մէջ խօսում էք, եւ այդ է պատճ

կոսութեամբ եւ տենդային ջերմութեան մէջ խօսում էք, {եւ} այդ է պատճառը, որ չէք կարող զանազանել ազգի անմխի

զանազանել ազգի անմխիթար պակասութիւնքը բուն ազգիցը {եւ} ձեր աչքումը, ինչպէս յայտնի ցոյց էք տալիս, միեւն

ց էք տալիս, միեւնոյն կշիռ ու յարգ ունին թէ՛ ազգը {եւ} թէ՛ նորա պակասութիւնքը եւ, եթէ աւելի լաւը կամիք

ու յարգ ունին թէ՛ ազգը եւ թէ՛ նորա պակասութիւնքը {եւ}, եթէ աւելի լաւը կամիք, պակասութիւնքը աւելի նախը

լինէր, դուք, ուրանալով ազգի ապագայ բարօրութիւնը {եւ} լուսաւորութիւնը, որ պիտոյ է յառաջանար պակասութիւ

, խունկ չէիք ծխելու այդ պակասութենների կուռքերին {եւ} չէիք ազգացուցանելու նորանց: Ազգը էապէս անար

րը՝ վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, {եւ} բարոյական երկաթ ու կրակ գործ դնելով, այլ այն սու

ը, որ խեղճ ողորմելի " Մեղուին " լծել են մի սայլի {եւ}, ինքեանք լծուելով մէջը, հարկադրում են նորան աւե

չէր խոստովանում իւր պակասութիւնքը, չունէր ուրեմն {եւ} սեփական արժանաւորութիւն: Հայերի միջից շատ մարդիկ

տ մարդիկ անպատճառ կամենում են, որ թագաւորէ սուտը {եւ} թաքնութիւնը, բայց ամենայն բանիմաց եւ ճշմարտասէր

աւորէ սուտը եւ թաքնութիւնը, բայց ամենայն բանիմաց {եւ} ճշմարտասէր Հայի վերայ պարտականութիւն կայ պատժել ե

ւ ճշմարտասէր Հայի վերայ պարտականութիւն կայ պատժել {եւ} պատուհասել բերանով եւ գրչով ազգի պակասութիւնքը,

յ պարտականութիւն կայ պատժել եւ պատուհասել բերանով {եւ} գրչով ազգի պակասութիւնքը, հրապարակել նորանց այնք

ազգը, տեսանելով իւր վերայի կեղտը, զզուի, գարշի {եւ} խնամ տանէ՝ լուանալու եւ մաքրելու իւր անձը, որպէ

յի կեղտը, զզուի, գարշի եւ խնամ տանէ՝ լուանալու {եւ} մաքրելու իւր անձը, որպէս զի արժանի լինի լուսափայ

ւնեցած պակասութիւնքը, որովհետեւ նա միայն ուղղակի {եւ} կտրական կերպով կարո՛ղ է խօսել իւր պակասութենների

թենից, այլ, դորա հակառակ, պիտոյ է յաղթէր նորան {եւ} կանգնեցնէր առաքինութեան դրօշակը ջարդ ու փշուր եղա

է " ի՛նչ օգուտ, որ ունիմ բիւրաւոր գիտնական որդիք {եւ} այլն"։ Հայաստանը գիտէ իւր ընթացքը, ուստի եւ չո

իք եւ այլն"։ Հայաստանը գիտէ իւր ընթացքը, ուստի {եւ} չունի ոչինչ ժամանակ, գանգատելու իրաւունք. դեռ Հ

մեզանից իւրաքանչիւր ոք, Գերմանական, Ֆրանսիական {եւ} Ռուսսիական Համալսարաններումը դեգերուելով օտարութե

ունի Հայաստանը, թո՛ղ բարձրացնէ իւր մեծատունների {եւ} հոգեւոր իշխանների անփոյթութեան վերայ, եւ դուք՝

ունների եւ հոգեւոր իշխանների անփոյթութեան վերայ, {եւ} դուք՝ Պ. Իսահակեանց, տուեցէք այդ խորհուրդը Հայ

որհուրդը Հայաստանին։ Մեք եւս կ'առնէինք այդ գործը {եւ} չէինք ծանրաբեռնելու ձեզ, եթէ մօտ լինէինք Մասեաց

աբեռնելու ձեզ, եթէ մօտ լինէինք Մասեաց դարեւանդին {եւ} եթէ նորա Մուզան խօսակից լինէր մեր հետ: Եւ ձեր հե

ւանդին եւ եթէ նորա Մուզան խօսակից լինէր մեր հետ: {Եւ} ձեր հետ խօսելու վերայ եւս կասկած ունինք. միգուցէ

մէջ կարող էին ձգել իւրեանց անձը՝ սաստիկ մրսելով {եւ} ջրային տենդ ստանալով, որ շատ անգամ պատճառում են

տենդ ստանալով, որ շատ անգամ պատճառում են Արարատի {եւ} Արագածի մէջ խաղացած սառն հողմերը: Մեք մուզաների

է դաստիարակել գգուելով, փաղաքշելով, փափկացնելով {եւ} այլն։ Չգիտէք, որ իսկապէս այդ բաները այնպիսի թու

ով դաստիարակութեան մէջ, կտրում են նորա ընթացքը, {եւ} մի մարդ, ձեր կերպով դաստիարակութիւն ստանալով, կ

նձն առնուիք ծանօթանալ Պեդագօգիայի կանոնների հետ, {եւ}, առհասարակ, վատ չէր լինելու, եթէ մի բարեկարգ դ

մ այնպէս առնենք ", ինչ կամիք, արեցէ՛ք սիրելիս, {եւ} մեք հոգւով չափ ուրախ կը լինինք ձեր յառաջադիմութեա

յանձնառու չենք։ Մեք փորձը առած ենք այդ բաների, {եւ} մեր մեծատունների տտիպ համը առել են մեր ատամները։

ատամները։ բայց եթէ դուք չէք փորձել, փորձեցէք, {եւ} կը գայ ժամանակ, որ ինքներդ կը խոստովանէք այս ճշմ

ակրի, հանդերձի, գինու, փառաւոր ապրելու, սնոտի {եւ} անցաւոր փառք ճարելու համար թափում է իւր քսակից վե

լինել մի հատիկ խորհուրդն է մի բարոյական մարդու, {եւ} վա՜յ այն մարդուն, որ պիտոյ է ուրիշի ճշմարտութիւն

չ պիտոյ է առնել. այդ նոր բան չէ աշխարհի երեսին, {եւ} մտածող մարդիկ վաղուց ահա փորձով իմացած են, որ ճշ

ձով իմացած են, որ ճշմարտութիւնը հալածւում է միշտ {եւ} պատճառ է լինում իւր պաշտօնէի հալածանքին։ Մի այդպ

էր քարոզել, Սուրբ ուսումը ճշմարտութեան, {Եւ} իմ բոլոր մերձաւորքը Կամէին ինձ քարկոծ առնել "

որ մերձաւորքը Կամէին ինձ քարկոծ առնել"։ {Եւ}, արդարեւ, ճշմարտութիւնը մի այնպիսի բան է, որ պ

տութիւնը պիտոյ է բաժինք յառաջացնէին: Բայց ծածկել {եւ} վարագուրել ճշմարտութիւնը աշխարհին հաճոյանալու համ

յանալու համար, սատանայի գործ է. հեռի՛ մեզանից, {եւ} մեք անպարտ ենք: Թող բամբասուինք ճշմարտութեան համ

դուածը վերջացնում էք նորանով, որ ազգը վատաբանելը {եւ} ազգի վերայ կոծելը եւ ողբ կատարելը անօգուտ էք համա

նորանով, որ ազգը վատաբանելը եւ ազգի վերայ կոծելը {եւ} ողբ կատարելը անօգուտ էք համարում ազգին։ Իբրեւ ապ

ն՝ մէջ էք բերում Խորենացու ողբը Հայոց ազգի վերայ {եւ} ասում էք, թէ այդ չորս հազար տարուայ ողբը ոչինչ ա

հազար տարուայ ողբը ոչինչ արդիւնք յառաջացուցած չէ {եւ} այլն։ Այսքան պիտոյ է իմանալ, որ ոչ ոք դեռեւս ճշ

ոք դեռեւս ճշմարտախօս հեղինակներից պարսաւապետ չէ, {եւ} այդ պաշտօնը՝ իւր պարծանքով հանդերձ, մնացած է Հա

՛ւ մնա էր ասել նորան: Արշակունեաց թագաւորութիւնը {եւ} Հայրապետութիւնը Լուսաւորչի տնից վերջացել էին, եր

մ Հայաստան՝ յունական լուսաւորութիւնը տարածելու, {եւ} պատահելով ազգի իշխանների անսիրտ ընդունելութեանը ե

ւ պատահելով ազգի իշխանների անսիրտ ընդունելութեանը {եւ} հոգեւորների կոպիտ, խաւարասէր հալածանքին, ամենայ

յ է գրէր, մանաւանդ, Խորենացու պէս երկնաքաղաքացի {եւ} տօնելի մարդը: Նա, բացի այդ ողբից, նզովք եւս գր

ր աբեղաների ձեռքով ոչնչացուցած է երեւում, ինչպէս {եւ} միւս նորա գործը՝ " Շարք կաթողիկոսաց " անունով։

, որ Հայոց աբեղայքը մինչեւ ի մահ հալածելուց յետոյ {եւ} մահից զկնի չեն հաշտւում այն պատկառելի ծերունու հե

ղանապիղծ ձեռքով մօտենում են նորա խնկելի ոսկրներին {եւ}, հանելով գերեզմանից, թափում են ջրի մէջ: Այստեղ

եգրութեանը նայելով՝ նա դեռեւս հազար երեք հարիւրի {եւ} հազար չորս հարիւրի մէջ է, որովհետեւ այդ մեծարգոյ

րժանի մարդը կեցած է 370-489 Քրիստոսից յետոյ: {Եւ} այսպէս, Պ. Իսահակեանց, մեք աւարտում ենք մեր նկ

նկատողութիւնքը, որ գուցէ թէ անախորժ թուին ձեզ, {եւ} եղբայրական (եթէ միայն հաճիք ընդունել) խորհուրդ

ենք տալիս ձեզ՝ բան գրելու ժամանակ չպատկանել այս {եւ} այն հակառակող բաժիններին, խօսել սառն հոգով եւ հա

յս եւ այն հակառակող բաժիններին, խօսել սառն հոգով {եւ} հաւատարիմ մնալով լօգիգական կանոններին:

գրել այն խօսակցութիւնը, որ պատահել է մի շինականի {եւ} մի վաճառականի մէջ: Շինականը. - " Պարո՛

դու զարկել տալու համար, եթէ դա ունէր մի թշնամի: {Եւ} ահա այսպէս է դորա արարողութիւնը. ինչ մարդու կամե

կի (բարձրութեան) չափը, այդ չափով մոմ էր շինում {եւ} վառում էր եկեղեցում, բայց ոչ սովորական կերպով,

լ գլխիվայր։ Մոմի վերայ մի տեղում գրում էր ասեղով {եւ} շատ աննշմարելի այս բառը " ելդըրըմ"։ Մոմը վառուե

նդում էին, փայլակները ջրի պէս սկսանում էին վազել {եւ} մի ակնթարթում կայծակը սեւացնում էր այն մարդը, որ

սում. ի՛նչ յարակցութիւն կայ օդի ելեքտրականութեան {եւ} մի մոմի մէջ, թող գլխիվայր եւս վառէիր։ Ինչպէ՞ս կ

առէիր։ Ինչպէ՞ս կարելի է հաւատալ այդպիսի բաների: {Եւ} դու տեսա՞ծ ես մի օր, որ այդ կնոջ կամքով կայծակը

ն. - " Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, չեմ տեսած, թէպէտ {եւ} այդ կինը շատ անգամ վառում էր եկեղեցում մի այդպիսի

ղեցում մի այդպիսի մոմ... "։ Ահա անկրթութեան {եւ} թեթեւամտութեան պտուղը. Աստուա՛ծ իմ, ի՛նչ ողբալի

արանիս այս տողերը, Մայիսի 30-ին: Շատ փորձեր {եւ} օրինակներ ստորասաբար պատասխանում են այս խնդրին,

ներ ստորասաբար պատասխանում են այս խնդրին, այո՛, {եւ} իմ սեպհական նկատողութիւնքը, ուրիշ շատ մարդերի նկ

ջ առաքինութեան կամ վատթարութեան սկիզբն կամ տարր, {եւ} հոգու այդ ունակութիւնքը հետեւանք են նորա լաւ կամ

յին դատաստանի առաջեւ: Արի՛ մի փոքր ֆիզիկապէս {եւ} բարոյապէս քննենք այս խնդիրը եւ տեսանենք, թէ կայի

մի փոքր ֆիզիկապէս եւ բարոյապէս քննենք այս խնդիրը {եւ} տեսանենք, թէ կայի՞ն այնպիսի օրէնքներ բնական եւ բ

ը եւ տեսանենք, թէ կայի՞ն այնպիսի օրէնքներ բնական {եւ} բարոյական աշխարհներում, որ թոյլ տային այսպիսի յե

ոյս, որ, դիցուք թէ, բուսանում էր Հայաստանում, {եւ} բերենք, տնկենք նորան Ռուսսիայի հողի վերայ եւ նկա

մ, եւ բերենք, տնկենք նորան Ռուսսիայի հողի վերայ {եւ} նկատենք, թէ այդ բոյսը պահո՞ւմ էր արդեօք իւր բնակ

հողը, օդը, ջուրը: Եթէ անտարակոյս էր Հայաստանի {եւ} Ռուսսիայի հողերի, օդերի եւ ջրերի զանազանութիւնը

տարակոյս էր Հայաստանի եւ Ռուսսիայի հողերի, օդերի {եւ} ջրերի զանազանութիւնը, կարելի՞ է ուրեմն թոյլ տալ

ւթիւնը, մինչդեռ փոփոխուելու էին նորա վերայ ազդող {եւ} ներգործող արտաքին պատճառքը, մինչդեռ այդ բուսական

, մինչդեռ այդ բուսականի գոյութիւնը, աճելութիւնը {եւ} կերպարանագործութիւնը կախւում էր հողից, օդից եւ ջ

ը եւ կերպարանագործութիւնը կախւում էր հողից, օդից {եւ} ջրից: Մի բուսական կամ մի ծառ, առնունք, զոր օրի

առը, տնկուելով Մեծ Ռուսսիայի մէջ, կորուսանում է {եւ} ծաղիկ բանալու որակութիւնը: Այս ի՞նչ բան է. ո՞չ

, որ փոխւում էին արտաքին ներգործողքը նորա վերայ, {եւ} նա, բնական եւ աստուածադիր օրէնքով, այն ժամանակ

ն արտաքին ներգործողքը նորա վերայ, եւ նա, բնական {եւ} աստուածադիր օրէնքով, այն ժամանակ միայն կարող էր

հել իւր բուն յատկութիւնը, եթէ իւր անձնաւորութեան {եւ} արտաքին շրջապատի մէջ կար մի ներդաշնակութիւն, մի

, որ ծնել էր, դիցուք թէ, Հարաւային Ամերիկայում {եւ} բերենք այդ կենդանին Հայաստան։ Արդեօք կարո՞ղ էր պ

նը, ծննդականութիւնը, բուրդի յատկութիւնը, գոյնը {եւ} բնութիւնը: Հարկաւոր չէր այդքան հեռաւոր տեղափոխու

անցանելով, կորուսին իւրեանց բրդի այդ յատկութիւնը {եւ} կամաց կամաց ընկան տեղական կատուների կարգը՝ թեթեւ

ին շրջակայքը: Մտանենք այժմ բարոյական աշխարհը {եւ} առնունք մի առաքինի մարդու զաւակ, որի բնաւորութիւ

որի բնաւորութիւնը կերպարանագործուած չէր դեռեւս, {եւ} ձգենք այդ մանուկը աւազակների եւ գողերի ընկերութեա

ուած չէր դեռեւս, եւ ձգենք այդ մանուկը աւազակների {եւ} գողերի ընկերութեան մէջ։ Մի քանի տարի վերայովը ան

լու չէի՞նք, որ նա եւս դարձել էր մի արիւնկզակ գող {եւ} աւազակ, կամ, սորա հակառակ, եթէ մի աւազակի որդի

նէր գիտակցութիւն, եթէ մի այդպիսի մանուկ առնուինք {եւ} տայինք առաքինի դաստիարակի ձեռք, յետոյ դնէինք նոր

դաստիարակի ձեռք, յետոյ դնէինք նորան մի բարեկարգ {եւ} բարոյական դպրոցի մէջ, այնուհետեւ շրջապատէին նորա

ան անդադար քարոզել էին, թէ ի՞նչ աստիճանի զզուելի {եւ} գարշելի բան է մի այդպիսի անօրէն գործողութիւն, նո

ւցել էին ճանաչել իւր անձը, իւր ընկերը, իւր ազգը {եւ} մարդկութիւնը: Երեխայն, որի բնաւորութիւնը կերպար

. նա միեւնոյն է իւրեան շրջապատող արտաքին աշխարհի {եւ} ընկերութեան ձեռքում, ինչպէս կաւը բրուտի ձեռքում

իսկոյն, իհարկէ՝ փոքր դրութեամբ, եթէ մի բանագէտ {եւ} հետախոյզ մարդ, թէեւ սակաւ միջոց, կենակից լինէր

մարդու առաքինի կամ վատթար լինելը պատահական բան է {եւ} կախուած նորա դաստիարակութենից եւ կրթութենից, նոր

պատահական բան է եւ կախուած նորա դաստիարակութենից {եւ} կրթութենից, նորա ընկերութենից եւ շրջապատից, այլ

աստիարակութենից եւ կրթութենից, նորա ընկերութենից {եւ} շրջապատից, այլապէս, արդար չէր լինելու Աստուծոյ

չէր լինելու Աստուծոյ տնտեսութիւնը՝ մինը առաքինի {եւ} միւսը վատթար ստեղծելով, եւ այնուհետեւ այդ վատթար

ւթիւնը՝ մինը առաքինի եւ միւսը վատթար ստեղծելով, {եւ} այնուհետեւ այդ վատթար մարդը ինքը չէր լինելու մեղա

առաքինի էր ստեղծել նորան: Ամենակալ Տէրը արդա՛ր է {եւ} հաւասար աչքով նայում է ոչ թէ միայն բոլոր մարդկութ

րի վերայ, որ քարոզում էին նորա ամենակարողութիւնը {եւ} փառքը: Մարդու առաքինութիւնը եւ վատթարութիւնը

ակարողութիւնը եւ փառքը: Մարդու առաքինութիւնը {եւ} վատթարութիւնը կախուած է նորա դաստիարակութիւնից.

որ կամի, թէ իւր զաւակը առաքինի դառնայ, ապա նախ {եւ} յառաջ թող ինքը առաքինութեան օրինակ լինի իւր զաւակ

ոչ, երեխայն իսկոյն կը նկատէ իւր հօր քարոզութեան {եւ} նորա գործերի մէջ գտանուած հակառակութիւնը, եւ այդ

եան եւ նորա գործերի մէջ գտանուած հակառակութիւնը, {եւ} այդ բանը կը դառնայ նորա համար մի գայթակղութեան քա

Գեղեցկութեան իմ գինը, Մինչ հասակս չէր անցել Տասն {եւ} հինգի միւս կողմը, Չէի քնում գիշերներ... Ես

ակ ձեռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - {Եւ} դու մեծ մայր, դու նորանց Սիրու՞մ էիր, ինչպէս քե

ր, սիրուն ոտք"։ - Մեծ մայր, արդեօք արժա՞ն էր {Եւ} մեզ ապրել, ինչպէս դուք Ապրել էիք ձեր կեանքում.

, սիրուն ոտք"։ Տարակոյս չկայ, որ դպրոցների {եւ} համալսարանների մէջ աւանդուած գիտութիւնքը եւ ուսմո

ցների եւ համալսարանների մէջ աւանդուած գիտութիւնքը {եւ} ուսմունքը շատ մեծ խորհուրդ ունին մի աշակերտի կամ

որութիւնը կը շինէ իւր համար մի չարութեան գործիք, {եւ} կ'աշխատի նորանով ծնուցանել եւ կերպարանագործել այն

չարութեան գործիք, եւ կ'աշխատի նորանով ծնուցանել {եւ} կերպարանագործել այն չարութիւնքը, որ վաղուց յղացա

յն չարութիւնքը, որ վաղուց յղացած էր իւր սրտի մէջ {եւ} անծին թողած, որովհետեւ հնար չունէր այն ժամանակ՝

է երեխայն գլխաւորապէս իւր մօր ձեռքով, ուրեմն նախ {եւ} յառաջ հարկաւոր է մեծ ուշադրութիւն դարձուցանել աղջ

ւշադրութիւն դարձուցանել աղջիկ զաւակների կրթութեան {եւ} դաստիարակութեան վերայ՝ բանագէտ եւ առաքինի մայրեր

ների կրթութեան եւ դաստիարակութեան վերայ՝ բանագէտ {եւ} առաքինի մայրեր պատրաստելու համար: Առանց այս հոգա

Առանց այս հոգաբարձութեան սո՛ւտ է ամենայն կատարեալ {եւ} ընդհանուր լուսաւորութիւն մի ազգի: Զաւակ ասացեալը

: Զաւակ ասացեալը՝ իւր մօր ձեռքով պիտոյ է կրթուի {եւ} դաստիարակուի Աստուծոյ երկիւղի մէջ. մայրը կաթից յ

ն հոգեւոր կերակուրներով, դորանից յետոյ դպրոցական {եւ} համալսարանական կրթութիւնը կարո՛ղ է յառաջացնել մի

ի հետեւանքը: Այս աչքով նայելով այս ծանրակշիռ {եւ} մեծախորհուրդ բանի վերայ՝ ո՛րքան ծանր դատապարտութ

ան պարտականութիւնը: Այս պարտականութիւնը մի սուրբ {եւ} մեծ պարտականութիւն է, որ այլապէս պիտոյ էր կատարե

անաչւում է մեզանում: Ծնողի գլխաւոր խորհուրդը {եւ} նպատակը չէ պիտոյ այն լինի, որ աշխատի իւր մահից յ

րին շատ արծաթ, մեծ հարստութիւն, փայլուն կոչումն {եւ} այլն, եւ այլն. դոքա չեն մարդկային առաքինութեան

ծաթ, մեծ հարստութիւն, փայլուն կոչումն եւ այլն, {եւ} այլն. դոքա չեն մարդկային առաքինութեան տարերքը,

ալով այդ բոլորը, զուրկ էր ստոյգ դաստիարակութենից {եւ} կրթութենից։ Ծնողի գլխաւոր ջանքը եւ փոյթը պիտոյ է

տիարակութենից եւ կրթութենից։ Ծնողի գլխաւոր ջանքը {եւ} փոյթը պիտոյ է լինի յառաջ հոգաբարձու լինել իւր զաւ

ապագայ առաքինութեան, երջանկութեան, վատթարութեան {եւ} թշուառութեան սերմերը: Նոյնպէս ստոյգ դաստիարա

ւթեան սերմերը: Նոյնպէս ստոյգ դաստիարակութիւն {եւ} լուսաւորութիւն տալ չէ, եթէ մի ծնող դնում է իւր ո

մի քանի տող յառաջ գրեցի Յիշատակարանիս մէջ: Ստոյգ {եւ} աստուածադիր դաստիարակութիւնը այն է, որ ամենայն ծ

տ փոքր պատահում է, որ նմանէին մեղուի թոյնը թողած {եւ} միմիայն մեղրը եւ մոմը քաղելով յետ դառնային իւրեան

, որ նմանէին մեղուի թոյնը թողած եւ միմիայն մեղրը {եւ} մոմը քաղելով յետ դառնային իւրեանց տեղը. այս մի շ

եզ Աստուած, մի՞թէ Քրիստոս մեռաւ, որ հարստութիւն {եւ} փառք պարգեւէ մարդկութեան, քա՛ւ լիցի. հեռի՜ այսպ

ը: Աստուծոյ նմանելու համար պիտոյ է լինել առաքինի {եւ} բարոյական մարդ, որովհետեւ Աստուած աղբիւր է եւ կե

նի եւ բարոյական մարդ, որովհետեւ Աստուած աղբիւր է {եւ} կենտրոն ամենայն առաքինութեան եւ բարոյականութեան,

Աստուած աղբիւր է եւ կենտրոն ամենայն առաքինութեան {եւ} բարոյականութեան, իսկ մարդը, հարստութիւն ճարելով

առաքինութեան շարժարանը գտանւում է դաստիրակութեան {եւ} կրթութեան մէջ: Մարդը պարտական է դաստիարակուիլ,

սոցա ազդեցութեամբ առաքինանալով, Աստուծոյ նմանիլ {եւ} վայելել մի հոգեկան եւ յաւիտենական երջանկութիւն:

քինանալով, Աստուծոյ նմանիլ եւ վայելել մի հոգեկան {եւ} յաւիտենական երջանկութիւն: Ո՞վ չէ ցանկանում վ

առաքինական գործերով, ուրեմն, պիտոյ է լուսաւորէ {եւ} հարստացնէ իւր բանականութիւնը, պիտոյ է ուսանի ճան

նաչել Աստուածը, իւր ընկերը, իւր անձը, իւր ազգը {եւ} առհասարակ բոլոր Աստուծոյ գործերը։ Նա պիտի սիրէ ս

Աստուծոյ գործերը։ Նա պիտի սիրէ սորանց բոլորին, {եւ} այս բաները հնարաւոր են միայն դաստիրակութեան միջնո

որովհետեւ դորա մէջ պարունակւում էր նորա մարմնաւոր {եւ} հոգեկան երջանկութեան ապահով գրաւականը, եւ որքա՛ն

մնաւոր եւ հոգեկան երջանկութեան ապահով գրաւականը, {եւ} որքա՛ն մեծ է այս պարտականութիւնը, որքա՛ն երանելի

՝ լիապէս կատարելով այս պարտականութիւնը նոյն չափով {եւ} նոյն կշռով, թշուառ է մի ծնող եւ ամենայն դատապարտ

թիւնը նոյն չափով եւ նոյն կշռով, թշուառ է մի ծնող {եւ} ամենայն դատապարտութեան արժանի, եթէ զանցառու էր ա

զանցառու էր այդ սուրբ պարտականութեան մասին: {Եւ} ամենայն ծնող, որ հնար ունէր դաստիարակելու եւ լու

Եւ ամենայն ծնող, որ հնար ունէր դաստիարակելու {եւ} լուսաւորելու իւր զաւակը եւ չէր գործ դնում այդ հնա

ար ունէր դաստիարակելու եւ լուսաւորելու իւր զաւակը {եւ} չէր գործ դնում այդ հնարը կամ, անհոգ լինելով իւր

ն մասին, իւր արծաթը վատնում էր աշխարհային ունայն {եւ} անցաւոր վայելչութենների համար, եւ եթէ մի այդպիսի

արհային ունայն եւ անցաւոր վայելչութենների համար, {եւ} եթէ մի այդպիսի զաւակ, իւր հօր անհոգութենից անկիր

լով, ապագայումը դառնար մի վատթար մարդ, Աստուծոյ {եւ} մարդկութեան ատելի, այդպիսի մի զաւակի մեղքի համար

ր դատաստանի առաջեւ, հարկաւոր չէ իւր վերայ առնուլ {եւ} զաւակների պատասխանատուութիւնը: Այս միջոցներ

" Հրաւիրակ Հայրենասիրութեան ", խոստացել էի գրել {եւ} հասուցանել ձեզ այն տպաւորութիւնը, որ գործել էր ի

եմ իմ դատողութիւնը Պ. Յովհաննիսեանի՝ Նոր Քնարի {եւ} առ հասարակ ազգային երգ անունով աշուղների գրած կամ

ընդհանրապէս, իսկ դոյն այդ Քնարի չորրորդ տետրակի {եւ} մանաւանդ նորա յառաջաբանի վերայ մասնաւորապէս:

անայի ծանօթութիւն տալ ձեզ. վարում եմ մի ձանձրալի {եւ} միօրինակ կեանք: Շատ անգամ սրտիս նեղութենից գնում

նք: Շատ անգամ սրտիս նեղութենից գնում եմ ծովի ափը {եւ}, տեսանելով Սեւ ծովի սպիտակ փրփուրները, որ շատ հ

տ հեռի տեղերից երեւում են ալիքների գագաթի վերայ, {եւ} որոնք ազատութեամբ շարժւում են յետ եւ յառաջ, ակամ

գաթի վերայ, եւ որոնք ազատութեամբ շարժւում են յետ {եւ} յառաջ, ակամայ երանի եմ տալիս մինչեւ անգամ այդ ան

ն սլաքը սկսում է դողդողալով փոխել իւր ուղղութիւնը {եւ} հեռանալ հիւսիսային Բեւեռից: Այս բանի մանրամասն ք

ւ, որ այդ տեղերում ծովի տակին կան շատ երկաթահանք {եւ} մագնիսաքար, որ պատճառում էին այդ ազդեցութիւնը մա

րեաւ մինչեւ ցմիւս նամակս: Ցանկալով ձեզ ողջութիւն {եւ} յաջողութիւն՝ մնամ Ձեզ միշտ բարեացակամ եղբայր,

արծաթի մեծ գումար, շատ տարիներով կամակորւում էր {եւ} չէր կամենում հատուցանել այդ գումարը, արդեօք ա՞յն

ր դատաստան բանալով սկսեցին պահանջել այդ գումարը, {եւ} նա դարձեալ կամակորուեցաւ, այն ժամանակ պահանջողքը

ողոքում է, թէ անօրինաբար վարուել են իւրեան հետ, {եւ} թէ նա, իւր պարտապահանջների ապօրինի ընթացքի պատճա

իւր կայքը, այսքան արժելով, կարո՛ղ էր գրաւ դնել {եւ} ստանալ այսքան արծաթ, որ, գործ դնելով վաճառականո

ել գրաւ դնել, չէ կարողացել արծաթ առնուլ, ուրեմն {եւ} այն մեծ շահը շահուիլ: Այժմ դատաստան է բացել

Այժմ դատաստան է բացել իւր պարտապահանջների հետ {եւ} պահանջում է նոցանից իւր չկրած, մտացածին վնասը,

նասը, նա կամի այդ գումարով հատուցանել իւր պարտքը {եւ} մնացորդը գործ դնել շամպայն գնելու համար, որովհետ

կամի ստանալ իւր պարտապահանջներից որպէս տուգանք: {Եւ} պատմում են, թէ այդ մարդը ունի մի քանի՝ ցախ աւել

Եթէ այս տեսութիւնը կապակից չլինէր խաբեբայութեան {եւ} անբարոյականութեան հետ (պարտք հատուցանել՝ առանց

աւ բան էր, բայց որովհետեւ դա հիմնուած է ստութեան {եւ} խարդախութեան վերայ, այդ պատճառով պիտոյ է միշտ մն

ութեան վերայ, այդ պատճառով պիտոյ է միշտ մնայ գող {եւ} աւազակ մարդերի սեպհական: Դ. Յունիսի 24

ացել են անձրեւի տակ այդ կնոջ անզգոյշ մերձաւորքը, {եւ} թէ այդ պատճառով վեց շաբաթ շարունակ անձրեւը հեղեղե

քա, որ չկամէին անձրեւի տեւողութիւնը, թէ կղմինտր {եւ} աղիւս շինողները, որովհետեւ մեծ վնաս ունէին անձրե

անձրեւը, որպէսզի հնար ստանան իւրեանց կղմինտրները {եւ} աղիւսները չորացնելու: Չգիտեմ՝ կը հասկանա՞ն արդե

ւթեան արդիւնքը, թէ ինչ յարաբերութիւն կայ անձրեւի {եւ} մեռած կնոջ կամ թէ մի կենդանի թաղուած հորթի մէջ։

, միայն գրում եմ այն, ինչ որ կայ շինականների մէջ {եւ} ինչ որ նոցա կենդանի լեզուովը լսում եմ նոցանից: Ա

ի անձրեւային եղանակի մէջ, եթէ վեր առնուի մի հորթ {եւ} ողջ ողջ թաղուի գետնի մէջ, այնուհետեւ անձրեւը կը

նուհետեւ անձրեւը կը կտրուի քառասուն օր"։ Ինչպէս {եւ} էր այդ բանը, ստոյգը այս է, որ անձրեւը անդադար թ

, ստոյգը այս է, որ անձրեւը անդադար թափւում էր, {եւ} ես նստած իմ սենեկի մէջ միայնակ, նայում էի պատուհ

երի լոյսը ներկում էին ամենայն բան երբեմն մորագոյն {եւ} երբեմն ծծմբագոյն: Անձրեւի կատաղութիւնը, որոտմու

րոտմունքի թնդիւնը, փայլակի լոյսը, մրրկի սուլելը {եւ} ծառերի հպատակօրէն խոնարհելը նորա բռնութեան տակ,

երով, այս բոլորը միացած, կազմում էին մի ահարկու {եւ} տխուր ներդաշնակութիւն, եւ յառաջացնում էին մարդու

կազմում էին մի ահարկու եւ տխուր ներդաշնակութիւն, {եւ} յառաջացնում էին մարդու մէջ մի այնպիսի անախորժ զգա

, որ ասէիր, թէ ահա ամենայն ինչ վերջացած էր նորա {եւ} աշխարհի մէջ, թէ մի սատակիչ շանթ կարող էր իսկոյն

է մի սատակիչ շանթ կարող էր իսկոյն չքացնել նորան, {եւ} այնուհետեւ զուր էր ծագելու գեղեցիկ եւ խաղաղ առաւօ

նել նորան, եւ այնուհետեւ զուր էր ծագելու գեղեցիկ {եւ} խաղաղ առաւօտը նորա լուռ ու մունջ գերեզմանի վերայ

Այս անախորժ վիճակի մէջ անցուցել էի ահա երեք օր {եւ} երեք կիսով չափ անքուն գիշերներ, եւ այդ միջոցին,

ի ահա երեք օր եւ երեք կիսով չափ անքուն գիշերներ, {եւ} այդ միջոցին, երբ սկսում եմ իմ պատմութիւնը, գտան

է իմ մօտ է գալիս, որովհետեւ ոչ ոքի չէի սպասում, {եւ} իմ ծանօթքը այնքան խելք ունէին, որ այսպիսի եղանակ

դուռիս զանգակը զարկեցին... Ծառաս գնաց դէպի դուռը {եւ} մի քանի վայրկեան ուշացաւ: Լսում եմ մի խօսակցութե

բայց բան չեմ հասկանում։ Վերջապէս ներս մտաւ ծառաս {եւ} յայտնեց, թէ մի մարդ կամենում էր տեսանել ինձ՝ յա

տեւ առաջին անգամ տեսանում էր այդ մարդը, վասնորոյ {եւ} չէր կարողացել ճանաչել նորան: Իսկոյն հասկացայ, ո

մարդ պիտոյ է լինի, որովհետեւ, առանց իւր անունը {եւ} ո՛վ լինելը ծառայիս յայտնելու, հրամայել էր նորան

, հրամայեցի ծառայիս ընդունել նորան. նախասենեակի {եւ} առանձնարանիս դուռերը բացուեցան եւ փակուեցան, եւ

ն. նախասենեակի եւ առանձնարանիս դուռերը բացուեցան {եւ} փակուեցան, եւ ներս մտաւ պ. Բէգզադէն՝ թրջուած մ

եւ առանձնարանիս դուռերը բացուեցան եւ փակուեցան, {եւ} ներս մտաւ պ. Բէգզադէն՝ թրջուած միանգամայն մինչե

իւրի նման։ Նա հանեց բոլորովին ջուր կտրած գլխարկը {եւ} ամենայն քաղաքավարութեամբ սկսեց թօթափել նորան առան

մ նորա վերայ, նա երկար ժամանակ չէր եկած իմ մօտ, {եւ} այդ էր պատճառը, որ ծառաս չէր ճանաչում, որովհետե

յն առատութեամբ թափւում էր ջուրը, նոյնպէս թօթափեց {եւ} գուցէ կը ձգէր եւս աթոռի վերայ, եթէ ծառաս յառաջամ

ս անձրեւի ջրով, ձեռքերը տրորելով՝ մօտեցաւ ինձ, {եւ} մեր մէջ բացուեցաւ մի այսպիսի խօսակցութիւն՝ առանց

արեւ չտեսանէ... Ինձ Բէգզադէ են ասում: - Թող {եւ} Շահզադէ լինէիր դու, այնուամենայնիւ, այդ քո մակա

հարիւր ութսուն բարեկամ, միայն նոքա են տեսանում: {Եւ} այն մարդը կամ այն անցքը կ'ընկնի Յիշատակարանիս մէջ

րժանի էր յատուկ ուշադրութեան լաւ կամ վատ կողմից, {եւ} քո պէս մարդը պէտք է ուրախանայ եւ շնորհակալութիւն

կամ վատ կողմից, եւ քո պէս մարդը պէտք է ուրախանայ {եւ} շնորհակալութիւն մատուցանէ ինձ, եթէ արժանացել էր

ւր թող ուսանին աղջիկ զաւակները մեր ազգի՝ կրթուած {եւ} դաստիարակուած մայր դառնալու համար ապագայումը. այ

նալու համար ապագայումը. այդ շատ օգտակար գործ է, {եւ} ես այն ժամանակ կը փառաւորեմ քո անունը Յիշատակարան

րակութեան վերայ։ Դու կամիս, որ ծիծաղեն իմ վերայ {եւ} ասեն դեռեւս հասարակաց առածը, թէ " խելագարի հացը

ւթիւն ունիս, որ քո ապրուստի համար հարկաւոր չէր, {եւ} եթէ մի այդպիսի արծաթագլուխ յօժարում ես զուր տեղը

իս արեւ ցոյց չտալու համար, մի՞թէ պարծանք չէր քեզ {եւ} քո բոլոր գերդաստանին այդ ուսումնարանը, որ միշտ ե

ւ քո բոլոր գերդաստանին այդ ուսումնարանը, որ միշտ {եւ} հանապազ կրելու էր քո անունը, եւ ապագայումը շատ մ

նարանը, որ միշտ եւ հանապազ կրելու էր քո անունը, {եւ} ապագայումը շատ մայրեր աղօթք կ'առնէին քո հոգու համ

րել քո անունը: Դու ասում ես, թէ " դուստր չունիս {եւ} թէ ոչինչ պարտական չէիր ազգին, թէ դու ուրիշի զաւա

արի գործ կատարում է նորա համար, որ պարտական էր, {եւ} ի՞նչպէս կարելի էր այնուհետեւ բարեգործութիւն անուա

ռնէ միայն, որից օգուտ էր յառաջանում իւր ընտանիքի {եւ} իւր համար յատկապէս։ Եթէ դու ստացած լինէիր Աստուծ

յատկապէս։ Եթէ դու ստացած լինէիր Աստուծուց դուստր {եւ} դաստիարակած նորան, նա պիտոյ է ապագայումը օրհնէր

նորան, նա պիտոյ է ապագայումը օրհնէր քո յիշատակը {եւ} աղօթէր քո գերեզմանի վերայ, իսկ եթէ դու խնամ տանէ

օթէր քո գերեզմանի վերայ, իսկ եթէ դու խնամ տանէիր {եւ} դաստիարակէիր ուրիշ մարդերի դստերքը, որ, աղքատ ծ

էին կոպիտ հասկացողութեան մէջ, մի՞թէ այդ կրթուած {եւ} դաստիարակուած օրիորդքը հայհոյելու էին քո անունը,

որ մի այդպիսի մարդ մօտենում է մի անդունդի բերանի {եւ} պիտոյ է կործանուի նորա մէջ, եւ նա, տեսանելով եւ

ի անդունդի բերանի եւ պիտոյ է կործանուի նորա մէջ, {եւ} նա, տեսանելով եւ հնար ունենալով փրկել նորան, գո

եւ պիտոյ է կործանուի նորա մէջ, եւ նա, տեսանելով {եւ} հնար ունենալով փրկել նորան, գործ չէր դնում իւր հ

ւնենալով փրկել նորան, գործ չէր դնում իւր հնարը, {եւ} այն խեղճը կորչում էր այնպէս զուր տեղը: Մեք ամենք

եք ամենքս մի ազգի որդիք ենք, մեր հայրը Հայկն է, {եւ} մեք բոլորս՝ մի գերդաստանի անդամ։ Ամօ՞թ չէ այդպի

չէ՞, ասում եմ, միեւնոյն ընտանիքի մէջ որոշել իմ {եւ} քոն: Դու լսի՛ր ինձ, Պ. Բէգզադէ, եթէ ունիս կար

միւս կարող եղբայրակիցներին, ջերմացո՛ւր քո կրակով {եւ} նոցա սիրտը մեր անտէր ազգի վերայ եւ հաւատա՛, որ շ

ո՛ւր քո կրակով եւ նոցա սիրտը մեր անտէր ազգի վերայ {եւ} հաւատա՛, որ շնորհակալ կը լինիս յետոյ ինձանից մին

կայն էր։ Ես արծաթ եմ վաստակել՝ քրտինք թափելով, {եւ} կը ծախեմ նորան իմ բաւականութեան համար միայն եւ,

, եւ կը ծախեմ նորան իմ բաւականութեան համար միայն {եւ}, եթէ սիրտս տայ, երեք հազար մանէթ երեք կոպէկի նմ

ացի ես դառնում: Ո՞վ է թքում քո հարստութեան վերայ {եւ} ապացուցանելու համար, թէ դու ոչինչ վնաս չէիր կարո

Պատճառն այն է, որ վաղուց ճանաչում ենք միմեանց, {եւ} Պ. Բէգզադէն այնքան վատ մարդ չէ, թէեւ մի փոքր յի

ինչեւ այժմ խօսածը կատակ էր), - ես գործի եմ եկել {եւ} շատ հարկաւոր գործի: Տեսանո՞ւմ ես՝ այս սաստիկ ան

Դիցուք թէ փորդ պատառենք, միջումը այբ չկայ, բայց {եւ} խելապատակիդ մէջ հաւի խելք չկայ. ինչ յիմար բաներ

ս, վարդապետ ասես, եպիսկոպոս ասես, հաւատացել են {եւ} գործ են ածել Էֆիմերդէն, սա չէ հաւատում եւ չէ ընդ

ցել են եւ գործ են ածել Էֆիմերդէն, սա չէ հաւատում {եւ} չէ ընդունում։ Տէ՛ր Աստուած, յետոյ ասում ենք, թ

բանականութիւն է տուել, մեք քո հետ ո՛չ երեխայ ենք {եւ} ո՛չ խելացնոր պառաւ, որ ամօթ չլինէր հաւատալ այդպի

ր պառաւ, որ ամօթ չլինէր հաւատալ այդպիսի բաների: {Եւ} եթէ Աստուած բարկանում է, դորա պատճառը մեք չենք՝

գիտութեամբ մոլորւում են, յետոյ պատճառ են դառնում {եւ} ուրիշների մոլորութեանը: Էֆիմերդէ ասած բանը Սուրբ

որ Աւետարանի մէջ քարոզւում են Քրիստոսի բերանով, {եւ} չկամիք մտածել, թէ այդ բանի համար իսկապէս կարող է

ւմ Էֆիմերդէն կամ ուրիշ այդպիսի յիմարաբանութիւնք, {եւ} ա՞յդ էր պատճառը, որ ձեր պէս խելօքների բերանով ան

ւած, դժոխքի բաժին, Չիք յարութիւն դաւանող, Մուտ {եւ} տես... - Հերիք է, հերիք է, ցոյց տուեցիր խե

է, հերիք է, ցոյց տուեցիր խելքիդ տակը, հասկացայ {եւ} ժամանակ չունիմ քո հետ գլուխ դնելու, գլուխս ցաւու

: Դու խնդրում ես, որ ես Էֆիմերդէ բանամ քո համար {եւ} այդ պատճառով եւս եկած ես իմ մօտ, այնպէս չէ՞:

ենեւին այդպէս: - Ես Էֆիմերդէ չունիմ, ուրեմն {եւ} չեմ կարող կատարել քո փափագը, երկու խօսք պակաս խօ

այս մարդը։ Է՜յ, բարկացար, ինչ է, մեր տղա՛յ, {եւ} եթէ բարկացար, ո՛վ է վախենում քեզանից, ես դեռ եր

եմ հասկանում քեզ, կարծեմ, դու խելքդ թռցրել ես: {Եւ}, յիրաւի, մեծ երկիւղի մէջ էի, թէ մի՛գուցէ Պ. Բ

աղով շինած դէքոքտիս չափը յառաջ, քան թէ քնել էի, {եւ} ահա քունս տարաւ: Տեսանում եմ երազիս մէջ, որ աշխ

ոքր ժամանակից յետոյ լսում եմ որոտմունք, թնդիւն, {եւ} ահա Արամազդը երեւում է իւր գահի վերայ լուսափայլ ա

յլ ամպերի քամակից: Ամպերը կամաց կամաց ցրուեցան, {եւ} տեսանում եմ դարձեալ Արամազդը, բայց մարդու միսը վ

ստացել էի, բայց երբ տեսայ, որ կամակոր է դարձեալ {եւ} կամի իմ հետ պատերազմ բանալ, եկայ Ոլիմպոս: Դուք

ասաւ սորա բարեխօսութիւնը այն սեւահոգի, սեւագլուխ {եւ} սեւադէմ չարագործի մասին, որ միշտ զոհ էր բերում Ա

մ չարագործի մասին, որ միշտ զոհ էր բերում Աստղկին {եւ} բուրվառ էր ձգում նորա որդուն... Չդիմացայ այս անա

ր ձգում նորա որդուն... Չդիմացայ այս անարգութեանը {եւ} խլելով այն բոլոր շանթերը, որ Կիկլոպները պատրաստե

այ այն չարագործ Բրամինապետին, մինչ նա մի հարուստ {եւ} ազնուական հնդկացու մօտ հիւր էր գնացած: Ներս մտայ

դ պահել էի վահանիս տակ, որ անտեսանելի էր նորան, {եւ} դարձեալ լսելով նորա յիմար ընդդիմախօսութիւնքը՝ ար

տագի՛ր, - որոտաց աստուածների հայրը. - հանդէս եկ {եւ} համար տուր ինձ, ո՞վ է այդ մարդը, եւ ի՞նչ ես գրե

- հանդէս եկ եւ համար տուր ինձ, ո՞վ է այդ մարդը, {եւ} ի՞նչ ես գրել դորա ճակատի վերայ: Երեւեցաւ Ճակ

գրել դորա ճակատի վերայ: Երեւեցաւ Ճակատագիրը {եւ}, գլուխ տալով Արամազդին, սկսեց իւր յայտարարութիւ

ւմ նորան երեխայ ժամանակին. կարծիք կար այդ մարդու {եւ} երեխայի վերայ, որ դոքա ունենային մի հայր որդիակա

մէջ: Մի փոքր իւր անունը ազգի մէջ տարածելու համար {եւ} յիմար ու կարճատես մարդերի աչքը ներկելու համար աշա

ի աչքը ներկելու համար աշակերտներ հաւաքեց այստեղից {եւ} այնտեղից, բայց որովհետեւ ինքը ոչինչ չգիտէր, վաս

ղից, բայց որովհետեւ ինքը ոչինչ չգիտէր, վասնորոյ {եւ} աշակերտքը եւս կատարելապէս նմանեցան իւրեանց վարդապ

, որ նա ստանալու էր ձեր շանթերը Աթենասի ձեռքով, {եւ} այդ շանթերը, լափելով նորա փորոտիքը, պիտոյ է վախ

մի խօսքով, այդ մարդը մի շարժական գահ է սատանայի {եւ} բոլոր դժոխքի զօրութեան. նորերումս ձեռքերը ներկեց

գրի յայտարարութիւնը, գովեց Աթենասի գործողութիւնը {եւ} հրամայեց Կիկլոպներին՝ մի մեծ շանթ պատրաստել այդ

ծ շանթ պատրաստել այդ թշուառականի օրը խաւարեցնելու {եւ} Պլուտոնի թագաւորութիւնը ուղարկելու համար: Այ

ջոցին ամենայն բան աներեւութացաւ, թնդաց երկինքը, {եւ} ես, այս դղրդիւնից զարթելով, գտայ ինձ մահճիս մէջ

համար օրի լաւութիւնը: Ճարս կտրուեցաւ, վեր կացայ {եւ}, չնայելով եղանակի այսպիսի անյարմարութեանը, ահա

մէջ, իսկ ջլերդ, հասուցանելով դրսի որոտմունքը, {եւ} թնդիւնը՝ ուղեղդ, սա գտանուել է մի աւելորդ ջերմո

ւղեղդ, սա գտանուել է մի աւելորդ ջերմութեան մէջ, {եւ} պատճառել է այդ ցնորքը: Հանգստացի՛ր, դա մի վնասա

իկ յուսահատուած իմ սառնութենից, վեր առաւ գլխարկը {եւ} վերարկուն եւ, անձրեւի գետօրէն թափուելուն ուշադիր

ած իմ սառնութենից, վեր առաւ գլխարկը եւ վերարկուն {եւ}, անձրեւի գետօրէն թափուելուն ուշադիր չլինելով, գ

կան ազգը տեսանէի նանրահաւատութեան, սնապաշտութեան {եւ} անկրթութեան բարբարոսական լծի տակից կատարելապէս ազ

ուած: * * * Նոյն օրին, երբ որ պատահել էր իմ {եւ} Պ. Բէգզադէի հետ այստեղ յիշած խօսակցութիւնս, բար

ատճէն, որ առանց ստորագրութեան ստացել էր Թիֆլիզից {եւ} որի բնագիրը Մայիսի 15-ից ուղարկել էին մի լրագիր հ

էին մի լրագիր հրատարակողի: Կարդացի այդ ոտանաւորը {եւ}, երբ կամէի արտագրել նորան Յիշատակարանիս մէջ, հօ

րկէի մի նամակ, որ հօրեղբօրիցս ծածուկ շարադրել էի {եւ} շատ հաւատացած եմ, որ կ'ուրախանար այդ նամակի վերա

Ղրիմից դէպի Դօն գետի ափը՝ Ազովից ո՛չ շատ հեռի, {եւ} նոքա, քաղաք շինելով, անուանեցին նորան Նախիջեւան

ն կարդալ որպէս բնագրի հաւատարիմ պատճէնը, նոյնպէս {եւ} նորա ճիշդ թարգմանութիւնը մայրենի լեզուով: Այս խո

րովարտակի բուն պատճէնը՝ թարգմանութեամբ հանդերձ, {եւ} հաւատացած եմ, որ մեր ազգը Նախիջեւանու մէջ, որին

ի Տէր հանգուցեալ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ ԵՐԿՐՈՐԴ ԿԱՅՍՐՈՒՀՒՈՅՆ, {եւ} Ռուսաց Կայսրների ողորմութիւնքը՝ ժամանակ առ ժաման

, վերստին օրհնելու է իւր հովանաւորների յիշատակը, {եւ}, ամենայն երջանկութեամբ լրացեալ, երկայն օրեր բար

եղութենից: Ահա՛ այդ հրովարտակի հաւատարիմ պատճէնը {եւ} նորա հարազատ թարգմանութիւնը: Божиею поспешес

ողորմութեամբ Մեք՝ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ ԵՐԿՐՈՐԴ, ԿԱՅՍԵՐՈՒՀԻ {եւ} Ինքնակալուհի ամենայն Ռուսաց, Մոսկուայի, Կիե

տարխանու, Արքայուհի Սիբիրիայի, Թագուհի Պսկովեան {եւ} Մեծ Իշխանուհի Էստլանդիու, Լիֆլեանդիու, Կարելիայ

, Տուերի, Իւգօրի, Պերմի, Վեատսկի, Բօլգարիայի {եւ} այլոց. Թագուհի եւ Մեծ Իշխանուհի Նիզովեան Նովա-Գօ

, Պերմի, Վեատսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց. Թագուհի {եւ} Մեծ Իշխանուհի Նիզովեան Նովա-Գօրօդի, Չերնիգովի,

աւի, Բելոզերսկի, Ուդօրսկի, Օբդօրսկի, Կօնդիսկի {եւ} բոլոր Հիւսիսային աշխարհի Հրամայող եւ Թագուհի Իբեր

ի, Կօնդիսկի եւ բոլոր Հիւսիսային աշխարհի Հրամայող {եւ} Թագուհի Իբերական, Կարթալինեան եւ Վրացի Թագաւորնե

շխարհի Հրամայող եւ Թագուհի Իբերական, Կարթալինեան {եւ} Վրացի Թագաւորների եւ Կաբարդինեան աշխարհի վերայ,

գուհի Իբերական, Կարթալինեան եւ Վրացի Թագաւորների {եւ} Կաբարդինեան աշխարհի վերայ, այլեւ Չերքասեան եւ Լե

րի եւ Կաբարդինեան աշխարհի վերայ, այլեւ Չերքասեան {եւ} Լեռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց Ժառանգութեամբ Թագուհ

հի վերայ, այլեւ Չերքասեան եւ Լեռնաբնակ Իշխանների {եւ} այլոց Ժառանգութեամբ Թագուհի եւ Տիրակալ:

եռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց Ժառանգութեամբ Թագուհի {եւ} Տիրակալ: Մեր ամենահարազատ Արքիմանդրիտ Պ

Մեր ամենահարազատ Արքիմանդրիտ Պետրոս Մարկոսեանին {եւ} բոլոր Հայադաւան հասարակութեանը Ղրիմի Քրիստոնեաներ

Քրիստոնեաների որեւիցէ կոչմամբ, ամենեցուն միասին {եւ} ամեն մինի առանձին թող հասանի ՄԵՐ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ողորմ

ջը: ՄԵՔ, քննելով ձեզանից ՄԵԶ ուղարկած ընդհանուր {եւ} յօժարակամ խնդիրը, անցեալ տարու Յուլիսի 16 թուակա

ց Բաղչիսարայ քաղաքից, ձեզ վերահաս տառապանքի լծից {եւ} թշուառութենից ազատելու մասին, ընդունելով ձեզ Համ

ամենեքեանքդ, ՄԵՐ ամենագթած հովանաւորութեան տակ, {եւ} որպէս ամենասիրելի զաւակներ, հանգստացնելով ձեզ նո

ինչքան հասանելու էին մահկանացուների ցանկութիւնը, {եւ} ՄԵՐ անընդհատ հոգաբարձութիւնը այդ մասին, այլեւ թո

ւորութեան մէջ վայելել ոչ թէ միայն բոլոր իրաւունքը {եւ} առանձնաշնորհութիւնքը, որ ՄԵՐ համօրէն հպատակքը ՄԵ

նաշնորհութիւնքը, որ ՄԵՐ համօրէն հպատակքը ՄԵԶԱՆԻՑ {եւ} ՄԵՐ Նախնիքից հնուց վայելում են, այլեւ, բացի դոր

այն ձեր բոլոր գոյքը, որ միայն փոխադրելի էր, որ {եւ} ՄԵԶԱՆԻՑ սահմանեալ արծաթագլխովը արդէն հնարաւոր է կ

եթէ ձեր բնակութենների համար այնտեղ պակաս էր հողը {եւ} Ազովեան ամրոցի սահմանումը, որ ձեր շէնքերի հանդէպ

նք մշտնջենաւոր ժամանակով բոլոր հասարակութեան օգտի {եւ} շահի համար առանց որեւիցէ հարկատուութեան դէպի ՄԵՐ

ատում ենք ամենեքեանքդ բոլոր Տէրութենական հարկերից {եւ} պաշտօններից, որպիսի եւ լինէր ձեր կոչումը, տասն

լոր Տէրութենական հարկերից եւ պաշտօններից, որպիսի {եւ} լինէր ձեր կոչումը, տասն տարի ժամանակով, բայց այ

պատկանաւորքը արուեստաւորների ընկերութեանը, որպէս {եւ} քաղաքացիքը, ամենայն տնից երկու րուբլի, բայց նահ

ան համար, ամենայն տեսակ հացեղէն սերմեր, անասուն {եւ} ամենայն բան, որ հարկաւոր էր տնտեսութեան համար եւ

եւ ամենայն բան, որ հարկաւոր էր տնտեսութեան համար {եւ} որ պարտական էին դարձուցանել գանձատանը տասն տարուց

տարուց յետոյ, բայց տների շինութեան համար, փայտ {եւ} այլ հարկաւորութիւնք կը տրուին գանձարանից առանց վճ

ինել տներ, խանութներ, շտեմարաններ, գործարաններ {եւ} ամենայն բան, որ ցանկալի էր նոցա, իւրեանց ծախքով

Ղրիմից նորա հետ դուրս եկած Հայերի հոգեւոր հօտը, {եւ} թոյլ ենք տալիս նոցա եկեղեցիք ու զանգակատունք շինե

մէջ իւրեանց օրէնքի պէս բոլոր եկեղեցական կարգերը, {եւ} Արքիմանդրիտը եւ Հայոց քահանայքը պիտոյ է ստորադրու

քի պէս բոլոր եկեղեցական կարգերը, եւ Արքիմանդրիտը {եւ} Հայոց քահանայքը պիտոյ է ստորադրուին միայնակ իշխան

ուդենկա ասացեալ սահմանի մօտ, Նախիջեւան անունով, {եւ} ստացել էիք դորա հետ 12. 000 դեսեատին հող՝ որպէս

արօտի դաշտ, հրամայում ենք ձեզ հաստատել մագիստրատ {եւ} այնտեղ դատ ու վճիռ կատարել ձեր կանոնների եւ սովո

տրատ եւ այնտեղ դատ ու վճիռ կատարել ձեր կանոնների {եւ} սովորութեան պէս վիճակով ընտրուած ձեզանից մեծաւորն

եծաւորներով, որ պիտոյ է վայելէին արժանաւորութիւն {եւ} թոշակ ազովեան գաւառի սահմանադրութեան վերայ, եւ գ

ն եւ թոշակ ազովեան գաւառի սահմանադրութեան վերայ, {եւ} գտանել Տեղակալական կառավարութեան բողոքաքննութեան

ղոքաքննութեան (իշխանութեան) տակ: Իսկ քաղաքումը {եւ} գիւղերումը պաշտպանութեան համար կարգուելու են առան

ութենների մէջ, ունէին միայն լինել նոցա պաշտպանքը {եւ} հովանաւորքը: Բայց երբ որ այս կամ այն անձը մտած է

ոյլ ենք տալիս նորան վայելել մշտնջենաւոր ժամանակով {եւ} ժառանգաբար այն ամենայն իրաւունքը, որ ՄԵՐ ընդհանո

որպէս ազատ վաճառականութիւն՝ թագաւորութենից դուրս {եւ} նորա մէջ, եւ նորա առաւել օգտի համար թոյլ է տրւու

առականութիւն՝ թագաւորութենից դուրս եւ նորա մէջ, {եւ} նորա առաւել օգտի համար թոյլ է տրւում կառուցանել ձ

քով վաճառական ծովագնաց նաւեր, հիմնարկել հարկաւոր {եւ} օգտակար ֆաբրիկայք, գործատներ եւ պտղաբեր այգիներ

մնարկել հարկաւոր եւ օգտակար ֆաբրիկայք, գործատներ {եւ} պտղաբեր այգիներ, որոնց յառաջանալուց յետոյ կարող

ն տեսակ վաստակասիրութիւնք տարածել ամեն մինի կամքի {եւ} կարողութեան համեմատ, եւ այս բոլորը ունիք վայելել

տարածել ամեն մինի կամքի եւ կարողութեան համեմատ, {եւ} այս բոլորը ունիք վայելելու ՄԵՐ Ինքնակալ գայիսոնի

այս բոլորը ունիք վայելելու ՄԵՐ Ինքնակալ գայիսոնի {եւ} օրէնքների հովանաւորութեան տակ: Այս բոլոր առ

բոլոր առանձնաշնորհութիւնքը տալով՝ ՄԵՔ հանդիսաբար {եւ} ժառանգաբար բոլոր հասարակութեանը մշտնջենաւոր ժաման

հաստատութեան համար մեր յատուկ ձեռքով ստորագրեցինք {եւ} ՄԵՐ Տէրութենական կնքովը հրամայեցինք ամրացնել: Տո

էջ: Հրովարտակ ՄԵՐ Սենատին. Իրաւունքները {եւ} առանձնաշնորհութիւնքը Նախիջեւանի Հայոց հասարակութե

ՒՀԻ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ Բ-ի ձեռքով, 1779 թուականի տրուածքը {եւ} պարգեւաթղթի մէջ նշանակուածքը, Գերագոյն ողորմութե

ուցիչ ողորմութեամբ ՄԵՔ՝ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԱՌԱՋԻՆ, ԿԱՅՍՐ {եւ} Ինքնակալ ամենայն Ռուսաց, Մոսկուայի, Կիեւի, Վլա

րիայի, Արքայ Խերսօնիսա-Տաւրիկայ, Թագաւոր Պսկովի {եւ} Մեծ Իշխան Սմօլենսկեան, Լիտովեան, Վօլինեան եւ Պօ

վի եւ Մեծ Իշխան Սմօլենսկեան, Լիտովեան, Վօլինեան {եւ} Պօդօլեան, Իշխան Էստլանդիու, Լիֆլեանդիու, Կուրլ

ն, Իշխան Էստլանդիու, Լիֆլեանդիու, Կուրլեանդիու {եւ} Սեմիգալիու, Սամօգիցիու, Կորելիայի, Տուերի, Իւ

, Տուերի, Իւգօրի, Պերմի, Վեատսկի, Բօլգարիայի {եւ} այլոց, Թագաւոր եւ Մեծ Իշխան Նիզովեան Նովա-Գօրօդի

, Պերմի, Վեատսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց, Թագաւոր {եւ} Մեծ Իշխան Նիզովեան Նովա-Գօրօդի, Չերնիգովի, Րեազ

սկի, Օբդօրսկի, Կօնդիսկի, Վիտեպսկի, Մստիսլաւու {եւ} բոլոր Հիւսիսային աշխարհի Հրամայող եւ Թագաւոր Իբեր

, Մստիսլաւու եւ բոլոր Հիւսիսային աշխարհի Հրամայող {եւ} Թագաւոր Իբերական, Կարթալինեան, Վրացի եւ Կաբարդի

րամայող եւ Թագաւոր Իբերական, Կարթալինեան, Վրացի {եւ} Կաբարդինեան երկիրներին, Չէրքասեան եւ Լեռնաբնակ Ի

եան, Վրացի եւ Կաբարդինեան երկիրներին, Չէրքասեան {եւ} Լեռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց ժառանգութեամբ Թագաւո

եան երկիրներին, Չէրքասեան եւ Լեռնաբնակ Իշխանների {եւ} այլոց ժառանգութեամբ Թագաւոր եւ Տէր, Ժառանգ Նորվե

եռնաբնակ Իշխանների եւ այլոց ժառանգութեամբ Թագաւոր {եւ} Տէր, Ժառանգ Նորվեգիու, Դուքս Շլեզուիդ-Հօլստինեա

ս Շլեզուիդ-Հօլստինեան, Ստորմանեան, Դիդմարսենեան {եւ} Օլդենբուրգեան եւ Թագաւոր Եւերեան, եւ այլոց, եւ

նեան, Ստորմանեան, Դիդմարսենեան եւ Օլդենբուրգեան {եւ} Թագաւոր Եւերեան, եւ այլոց, եւ այլոց, եւ այլոց

իդմարսենեան եւ Օլդենբուրգեան եւ Թագաւոր Եւերեան, {եւ} այլոց, եւ այլոց, եւ այլոց: Նոր Ռուսսի

եւ Օլդենբուրգեան եւ Թագաւոր Եւերեան, եւ այլոց, {եւ} այլոց, եւ այլոց: Նոր Ռուսսիական գաւառի

ւրգեան եւ Թագաւոր Եւերեան, եւ այլոց, եւ այլոց, {եւ} այլոց: Նոր Ռուսսիական գաւառի Նախիջեւանի

ց հասարակութիւնը իւր Պատգամաւոր Կարապետ Սահակեանի {եւ} Մկրտիչ Նազիրեանի ձեռքով տուեց ՄԵԶ ամենահպատակագոյ

եց ՄԵԶ ամենահպատակագոյն խնդիր, նոցա իրաւունքները {եւ} առանձնաշնորհութիւնքը, պարգեւած ի Տէր հանգուցեալ

գաւորների, ՄԵՐ Նախնիների ձեռքով հաստատելու համար {եւ}, ՄԵՐ Գերագոյն ողորմութեամբ ընդունելով այդ խնդիրը

, ՄԵՐ Գերագոյն ողորմութեամբ ընդունելով այդ խնդիրը {եւ} ցոյց տալու համար ՄԵՐ մշտական բարեհաճութիւնը դէպի

անի Հայոց հասարակութեան անյողդողդ հաւատարմութիւնը {եւ} ջերմեռանդութիւնը, որ սեպհականուած էին այդ հասարա

նդութիւնը, որ սեպհականուած էին այդ հասարակութեան {եւ} մինչեւ այժմ պահպանւում էին անփոփոխ, որքան ժամանա

օրինադրութենների հետ, բարի ճանաչեցինք հաստատել, {եւ} մշտնջենաւոր ժամանակով հաւատարմացնել, որպէս եւ այ

, եւ մշտնջենաւոր ժամանակով հաւատարմացնել, որպէս {եւ} այս հրովարտակով հաստատում ենք եւ հաւատարմացնում ե

արմացնել, որպէս եւ այս հրովարտակով հաստատում ենք {եւ} հաւատարմացնում ենք այդ իրաւունքների եւ առանձնաշնո

տատում ենք եւ հաւատարմացնում ենք այդ իրաւունքների {եւ} առանձնաշնորհութենների զօրութիւնը եւ անձեռնամերձ լ

իրաւունքների եւ առանձնաշնորհութենների զօրութիւնը {եւ} անձեռնամերձ լինելը, որի հաւատարմութեան համար ՄԵՐ

նորհած պարգեւաթուղթը սեպհական ձեռքով ստորագրեցինք {եւ} ամրացնել նորան Թագաւորական կնքով հրամայեցինք: Տր

հազար ութն հարիւր երկու թուականին Դեկտեմբերի քսան {եւ} մի երրորդ օրում՝ ՄԵՐ Թագաւորութեան երկրորդ տարու

ն քաղաքը մինչեւ այսօր վայելում է այս իրաւունքները {եւ} առանձնաշնորհութիւնքը. մինչեւ այսօր քաղաքական կառ

աղաքական կառավարութիւնը գտանւում է Հայ քաղաքագլխի {եւ} Հայ դատաւորների ձեռքում, որ վիճակով ընտրւում են

ընտրութիւնքը միշտ յառաջանային՝ ուշ դնելով քաղաքի {եւ} հասարակութեան պիտոյքին, եթէ մասնաւոր եւ անձնական

վ քաղաքի եւ հասարակութեան պիտոյքին, եթէ մասնաւոր {եւ} անձնական բաները խափանարկու չլինէին ընդհանուր օգտի

էին սկզբումը գետի ափից սկսանել քաղաքաշինութիւնը, {եւ} որպէս թէ փորձ արած էին մի քանի մարդիկ բնակութիւն

քաղաքի կենտրոնը, ուր գտանւում է Աւագ եկեղեցին, {եւ} գլխաւոր հրապարակը, այլեւ միւս եկեղեցիների համարե

, որ յառաջանալու էին գետի մօտաւորութենից: Ինչպէս {եւ} եղած լինէր այս, միայն քաղաքը բաւական գեղեցկաշէն

շինած: Եկեղեցիքը, որ վեց հատ են թուով, հոյակապ {եւ} ամենեւին նոր ճարտարապետութեան կանոններով, որոնցի

ք չկայ այդ քաղաքի մէջ, որ պատկանէր հասարակութեան {եւ} շինուած լինէր մի բարոյական խորհրդով, զորօրինակ՝

վ, զորօրինակ՝ Թէատրոն, Մատենադարան, Ժողովարան {եւ} Կլուբ: Ամենայն շինուածք՝ մեծ, թէ փոքր, սեպհակ

եր՝ հին ժամանակներից շինած, որ վարձու է տալիս, {եւ} որոնք, բոլորովին ծերացած լինելով, այսօր, վաղը

հարուստ մարդիկ, շինելով այնտեղ գեղեցիկ ամբարներ {եւ} այլ շինուածք, այլեւ բաւական մեծ ծախքով սարի յետն

այլեւ բաւական մեծ ծախքով սարի յետնակողմը փորելով {եւ} նորա քար ու հողը շինութենների առաջեւներումը լցնել

աջեւներումը լցնելով, բաւական խոր մտան գետի մէջ, {եւ} այս լցուած հող ու քարը, ջրի երեսից երկաթակապ հաս

ող ու քարը, ջրի երեսից երկաթակապ հաստ գերաններով {եւ} փայտերով պատելով, յառաջացուցին զանազան նաւահանգի

անից ամենափառաւորը՝ թէ՛ աղիւսակերտ շտեմարաններով {եւ} թէ՛ այլ հոյակապ շինութեամբ, պատկանում է ժառանգակ

ամբ, պատկանում է ժառանգական պատուամեծար քաղաքացի {եւ} Առաջին կարգի վաճառական Հայրապետեան եղբարց: Ցաւել

: Ցաւելի է նոյնպէս գետի սակաւաջուր լինելը Յուլիս {եւ} Օգոստոս ամիսների մէջ կամ երբ երկար ժամանակ փչում

աւերի ընթացքին: Օդը այդ քաղաքի բաւական լաւ է {եւ} բաւական մաքուր եւ չոր. չկան նորա մէջ այն անմաքրո

Օդը այդ քաղաքի բաւական լաւ է եւ բաւական մաքուր {եւ} չոր. չկան նորա մէջ այն անմաքրութիւնքը, որ երեւո

մէջ, որպիսի է Ռոստովը: Ջուրը նոյնպէս քաղցրահամ {եւ} մաքուր, որ հոսում է մի ապառաժից, ոչ շատ հեռի գե

մէջ էին ցեխի երեսից, երբ սկսանում էին գարնանային {եւ} աշնանային անձրեւները կամ ձիւնհալը, այնուամենայնի

ել քաղաքը, ինչպէս սովորութիւն էր Տագանրօգի մէջ: {Եւ} պիտոյ է ասել, որ այս ճանապարհով շատ շուտով յառաջ

ատ շուտով յառաջ կը գնար բանը, որովհետեւ ամառները {եւ}, մանաւանդ, աշունքին հաշիւ ու համար չունին այդ ք

ը ցորենով, սեխով, ձմերուկով, այլ ունդեղէններով {եւ} այլն, եւ այլն: Քաղաքը կամ նորա շրջակայքը չո

, սեխով, ձմերուկով, այլ ունդեղէններով եւ այլն, {եւ} այլն: Քաղաքը կամ նորա շրջակայքը չունին մի առ

բերի մէջ կարգել էր ստորին եկեղեցական պաշտօնեաների {եւ} նորընծայ քահանաների վերայ վարժապետ, որ Բարձր Սրբ

մինչեւ 12. 000: Կեանքը այդ քաղաքի մէջ միօրինակ է {եւ} ձանձրալի. կանայք եւ աղջիկները վարում են մի վնասա

քը այդ քաղաքի մէջ միօրինակ է եւ ձանձրալի. կանայք {եւ} աղջիկները վարում են մի վնասակար եւ նստողական կեան

ձրալի. կանայք եւ աղջիկները վարում են մի վնասակար {եւ} նստողական կեանք, դոցանից շատը զոհ է լինում բարակ

ն հասակում, մինչեւ կերպարանագործւում էին կուրծքի {եւ} սեռական գործարանքը, մինչ արիւնը առատութեամբ վազո

մ, որ բարակացաւական բլրակները բաժանուէին արիւնից {եւ} նստէին թոքերի կազմուածքի վերայ: Բաւական յաճախ եր

: Բաւական յաճախ երեւում է այդտեղ պատանի աղջիկների {եւ} կին մարդերի մէջ օրիորդական ասացեալ տկարութիւնը (

էջ օրիորդական ասացեալ տկարութիւնը (chlorosis), {եւ} դորա յառաջանալու պատճառը ճանաչւում է նոցա նստողակ

չւում է նոցա նստողական կեանքը, որից պատճառւում է {եւ} արիւնի անկարգ շրջանառութիւնը, եւ սա առիթ է լինու

ից պատճառւում է եւ արիւնի անկարգ շրջանառութիւնը, {եւ} սա առիթ է լինում նոյնպէս բարակացաւի երեւելուն: Ե

ւ սա առիթ է լինում նոյնպէս բարակացաւի երեւելուն: {Եւ} մի օրիորդ, բոլորովին հիւանդանալով, յանձնուած են

թէ ինքը յիմար լինելուց, մեռուցանում է խղճմտանքը {եւ} համարձակւում է ցեխոտ կօշիկներով ոտք կոխել բժշկակա

։ Մի այդպիսի մարդ տալիս է հիւանդին այնպիսի դեղեր {եւ} այնպիսի չափերով, որ առողջ մարդը եւս մեծապէս վտան

ւս մեծապէս վտանգուելու էր, թող թէ հիւանդը: {Եւ} այդ քաղաքի մէջ տեղից վեր կացող մարդը բժիշկ է։ Դո

՝ թեթեւ թափելով բժշկող, ոմանք՝ դեքոքտ խմեցնող, {եւ} ոմանք, որ մի բաւական պաշտօնական բան է իւրեանց կա

րծիքով, վարսավիրայք՝ տեղի-անտեղի արիւն թողնելով {եւ} տզրուկներ դնելով: Այդ քաղաքում երկար ժամանակ բժշ

ղջը գործ է դնում այդ՝ որպէս առողջապահական հնար: {Եւ} մի մարդ՝ առողջ, թէ հիւանդ, որ գնացել էր վարսավ

թ: Վարսավիրայ ասած մարդը մի տգէտ ռամիկ է՝ անուս {եւ} անկիրթ։ Նա ոչինչ չգիտէ։ Բայց հասարակ ժողովրդի ա

bris intermittens) ունենայ, նա կը զարկէ նշտրակը {եւ} այն ժամանակ միայն իւղոտ բամբակը կը դնէ վիրաբերանի

սկոյն, որպէս մի կախարդական գաւազանի զարկուածով: {Եւ} սաստիկ սրտնեղում են, եթէ մի այդպիսի մարդ մի փոքր

ունին մի որոշ ազդեցութիւն, զորօրինակ՝ հոտ, համ {եւ} այլն, եւ այլն, կամ երբեմն նկատում են, որ մի սե

րոշ ազդեցութիւն, զորօրինակ՝ հոտ, համ եւ այլն, {եւ} այլն, կամ երբեմն նկատում են, որ մի սեւ շիշի միջ

աթը չէ դիմանում, սեւանում է, ողորմած-հոգու փորը {եւ} աղիքը ի՛նչպէս կարող էին չայրուիլ"։ Չկամի ամենեւ

Չկամի ամենեւին մտածել, որ այդ ողորմած հոգու փորը {եւ} աղիքը արծաթ չէին, չկամի փորձել, որ փայտեայ դգալ

՝ չափազանց լինել ամենայն բանի մէջ, մինչեւ անգամ {եւ} դեղերի մէջ։ Նա չկամի հասկանալ, թէ դեղերի օգտակա

էջ։ Նա չկամի հասկանալ, թէ դեղերի օգտակարութիւնը {եւ} վնասակարութիւնը մեծ մասնով կախուած է չափերից միայ

, իսկ երեք կամ չորսը՝ մահադեղ: Այսպիսի ասիական {եւ} անտեղի պատճառաբանութեամբ բամբասւում է այդ քաղաքի

ում է այդ քաղաքի մէջ մեր գիտնական բարեկամ, խոհեմ {եւ} մարդասէր բժիշկ Ֆրանց Իւանովիչ Գեռռեւինը: Ի՛նչ օգ

մ է կազմուածքի կեանքի գումարից սորա տասը ֆունտը: {Եւ} աւելի լաւ է ուղիղ ճանապարհով երկու օր, երկու շաբ

կութեան մէջ, բնութիւնը գործակատար է շատ կերպով, {եւ} թէ բնութիւնը երբէք չէ կարող ենթարկուիլ որեւիցէ ստ

ջ կան դեռեւս բաւական Թաթարի ձեւեր: Ամենագեղեցիկը {եւ} ամենալաւը այս սովորութեններից է այն, որ օրիորդքը

տլասեայ ոսկեղէն կամ արծաթեղէն ժապաւէնով շրջակարած {եւ} նոյնպիսի փունջ կախած մի կողմից ֆէս. ափսո՛ս, որ

ր: Ժողովրդի կենակցութիւնը Թաթարի հետ, որպէս {եւ} նորա ձեւերը ընդունելը, մեծ ազդեցութիւն է ունեցել

նորա ձեւերը ընդունելը, մեծ ազդեցութիւն է ունեցել {եւ} հայկական լեզուի վերայ։ Նախիջեւանի լեզուն պատկանո

է Տաճկաստանի բարբառին, թէեւ չունի մի քանի բառեր {եւ} մասնիկներ, որ գործածութեան մէջ էին Տաճկաստանի մէ

էջ էին Տաճկաստանի մէջ: Նախիջեւանի լեզուն, որպէս {եւ} Ղրիմեցոց լեզուն, ունի իւր մէջ շատ եւ շատ Թուրքի

ուն, որպէս եւ Ղրիմեցոց լեզուն, ունի իւր մէջ շատ {եւ} շատ Թուրքի եւ Թաթարի բառեր ու ոճեր. այնպէս որ,

Ղրիմեցոց լեզուն, ունի իւր մէջ շատ եւ շատ Թուրքի {եւ} Թաթարի բառեր ու ոճեր. այնպէս որ, այդ լեզուքը չի

ը չիմացողը կը դժուարանայ հասկանալ Նախիջեւանցուն, {եւ} այդ բառերը գործ են ածւում անխտիր որպէս բուն ազգայ

ւն, մանաւանդ այս վերջին տասն տարու մէջ, ընկել է {եւ} այժմ եւս գտանւում է մի նոր աւերանքի տակ։ Եթէ յառ

առաջ հարիւր բառի մէջ երեսունը Թուրքի ու Թաթարի էր {եւ} մնացած եօթանասունը՝ բուն հայկական, այժմ այդ եօթ

ներկայ ժամանակումս Նախիջեւանցին խօսում է Ռուսերէն {եւ} Թաթարերէն, քան թէ Հայերէն, որովհետեւ հարիւր բառ

ացել է երեսուն կամ քառասուն հայկական բառ: Ողբալի {եւ} արտասուելի բան, այն երիտասարդ մարդիկը, որ յարակ

ակեն իւրեանց լեզուն օտարի բառերով, այնքան խելացի {եւ} բան հասկացող էին համարուելու, եւ այս պատճառով ամ

, այնքան խելացի եւ բան հասկացող էին համարուելու, {եւ} այս պատճառով ամբողջ նախադասութիւնք շատ անգամ Ռուս

լ, որովհետեւ ժողովրդի կեանքը, ամենեւին նիւթական {եւ} ամենեւին գործական լինելով, հետեւաբար եւ նորա բար

նիւթական եւ ամենեւին գործական լինելով, հետեւաբար {եւ} նորա բարբառը չունի այն ձեւերը, որովհետեւ չկային

կաւոր լինէր ձեւ ու ոճ որոնել: Մի գիրք վեր առնուլ {եւ} մտածութեամբ կարդալ եւ աշխատել օրըստօրէ մաքրել լեզ

որոնել: Մի գիրք վեր առնուլ եւ մտածութեամբ կարդալ {եւ} աշխատել օրըստօրէ մաքրել լեզուախօսութիւնը՝ չլսուա

ւախօսութիւնը՝ չլսուած բան է Նախիջեւանցու համար, {եւ} մի յստակ խօսող մարդ իւր մաքրախօսութեամբը կարող էր

ածել, որ մի ազգ բաժանւում է միւսից իւր լեզուով, {եւ} լեզուն է, որ գլխաւորապէս պահպանում է ազգութիւնը

կ կանայք պիտոյ է տեսանեն միմեանց կամ եկեղեցու մէջ {եւ} կամ բաղանիքում: Օրիորդների վերայ խօսք եւս չկա.

ւծոյ տուն գնալը համարւում է կա՛մ մեղք, կա՛մ ամօթ {եւ} կամ գոնէ ընդդէմ բաների կարգին: Նախիջեւանցիք

ցու պարսպի մօտումը շինւում են զանազան խանութներ, {եւ} ժողովուրդը ամբողջ երեք օր ման է գալիս այդտեղ: Շա

ձեռքով: Նա հաստատած է այդտեղ երբեմն ուսումնարան {եւ} տպարան, որ կառավարուել են բաւական երկար ժամանակ

րբազանը, գաղթեցնելով Բեսսարաբիայից, Մօլդաւիայից {եւ} Վալախիայից, բերել է Սուրբ Խաչ վանքը եւ դրել է այ

լդաւիայից եւ Վալախիայից, բերել է Սուրբ Խաչ վանքը {եւ} դրել է այնտեղ դպրոցի մէջ: Թէ ո՞րքան ժամանակ յարա

ուսած չեն այդտեղ, որոնցից ոմանք քահանայացած են, {եւ} Յիշատակարանիս գրողը շատ անգամ խօսած է նոցա հետ:

ուս Որդի, Ժամագիրք, Սաղմոս, Աղօթամատոյց, Ողբք {եւ} հառաչանք Էջմիածնի " եւ ուրիշք, թէպէտ եւ Տելեմաքի

աղմոս, Աղօթամատոյց, Ողբք եւ հառաչանք Էջմիածնի " {եւ} ուրիշք, թէպէտ եւ Տելեմաքի անդրանիկ թարգմանութիւն

ց, Ողբք եւ հառաչանք Էջմիածնի " եւ ուրիշք, թէպէտ {եւ} Տելեմաքի անդրանիկ թարգմանութիւնը տպուած է շատ անպ

շատ անպիտան: Վանքը ունի շատ պատուական աղբիւր {եւ} մի քանի ծառատունկ, որոնց ստուերների տակ օդ վայել

Վանքի ամենաբազմամարդ օրը է Վարդավառի կիւրակէն {եւ} երկուշաբաթին. հարիւրաւոր գերդաստան գնում են քաղա

ուշաբաթին. հարիւրաւոր գերդաստան գնում են քաղաքից {եւ} գեղերից, ոմանք վանքի պարսպի մէջ, ոմանք պարտէզու

նդուղք, որի վերայ Վարդավառի տօնին երեւում են այր {եւ} կին մարդերի, զանազան հասակի բազմութիւն, իւրեանց

, իւրեանց խայտաբղէտ զգեստներով, ասիական գնացքով {եւ} օտարախօս ձայնով: Բացի Վարդավառից, ամառները՝ ամ

դ ջրով լուացւում են ամենայն ջերմնախտ ունեցող մարդ {եւ}, իւրեանց հանդերձների կտորից մի բան կապելով մօտակ

մօտ՝ ամենեւին ճախինի մէջ, ուր բուսանում է եղէգն {եւ} ապրում են զանազան զեռունք եւ սողունք։ Այս շնչաւո

ւր բուսանում է եղէգն եւ ապրում են զանազան զեռունք {եւ} սողունք։ Այս շնչաւորների մեռած մարմինների քիմիակ

ամ Գերեզմանական մոլահուր, որ շատ անգամ երեւում է {եւ} նոր թաղած մեռելների գերեզմանների վերայ, եթէ խաղա

ն անհասկանալի են բնութեան օրէնքները, սոցա բնական {եւ} աստուածադիր պաշտօնակատարութիւնքը, անտարակոյս, պ

քի մէջ. պատճառ, եթէ կար եւս մի որեւիցէ արհեստ, {եւ} այն ասիական եւ անընդունելի մերձակայ քաղաքների բնա

, եթէ կար եւս մի որեւիցէ արհեստ, եւ այն ասիական {եւ} անընդունելի մերձակայ քաղաքների բնակիչներին, որ օ

ի մերձակայ քաղաքների բնակիչներին, որ օտարազգի են {եւ} որ գնողք պիտի լինէին այդ արհեստաւորների աշխատութե

, քան թէ ծառայել մի մարդու տան մէջ որպէս աղախին, {եւ} այս է պատճառը, որ Նախիջեւանի մէջ ամենայն տեսակ ծ

այն տեսակ ծառայութիւնք կատարւում են ռուս ծառաների {եւ} աղախինների ձեռքով: Ի՛նչպէս կարելի է, որ Հայ կին

է, որ Հայ կինը, թէեւ հաց չունէր ուտելու, գնայ {եւ} իւր երեսի ջրով ծառայէ մի մարդու մօտ. Աստուած նոր

տայ: Վաճառականութիւնը Նախիջեւանի մէջ, որպէս {եւ} ամենայն տեղ Հայերի մէջ, չունի եւրոպական բնաւորու

խատում են առանձին կերպով վարել իւրեանց առուտուրքը {եւ} առանձնապէս վայելել իւրեանց հարստութիւնը: Չկան այ

ոչ մինը չունի Եւրոպայում իւր համար մի գործակալ, {եւ} այդ պատճառով ապրանքի գինը Նախիջեւանի մէջ բարձրանո

պատճառով ապրանքի գինը Նախիջեւանի մէջ բարձրանում է {եւ} ցածրանում է ` նայելով եւրոպական վաճառական ընկերու

մ է ` նայելով եւրոպական վաճառական ընկերութեններին {եւ} հաշուատներին, որ գտանւում են Նախիջեւանից կէս ժամ

իւր աշխարհագրական դրութեամբ՝ Արեւմտեան Եւրոպայի {եւ} հացաբեր Ռուսիայի մէջ, կենտրոնական տեղերից մինն է

ցաբեր Ռուսիայի մէջ, կենտրոնական տեղերից մինն է, {եւ} այդ քաղաքի ամբարներից կշտանում են շատ եւրոպական ն

ցա շահաստացութիւնը կրկնապատկուելու էր, անշուշտ: {Եւ} միմիայն հացը չէր, որ գնում էր Եւրոպա, այլեւ երկ

հացը չէր, որ գնում էր Եւրոպա, այլեւ երկաթ, իւղ {եւ} կաշի, որոնց առուտուրքին ծանօթ են Նախիջեւանցիք:

ել, բայց եթէ հինգ-տասն երեւելի հարուստք միանային {եւ} միաբան ուժով սկսէին գործ կատարել, այն ժամանակ նո

ատարել, այն ժամանակ նոցա հաշուատունքը Նախիջեւանի {եւ} Մարսէյլի մէջ, առանց ամենայն տարակուսի, ոչ թէ մի

ի եւս, որովհետեւ եւրոպական ընկերութիւնքը երկրորդ {եւ} երրորդ ձեռքից ստանում էին ապրանքը, մինչդեռ Հայը

յը անմիջական միջնորդ էր լինելու ռուսաց երկրագործի {եւ} Եւրոպայի մէջ: Եթէ Եւրոպացին, երրորդ ձեռքից ստան

արդէն քանի մարդիկ շահուել էին, ուրեմն հետեւաբար {եւ} թանգացած էր ապրանքը, եթէ սորան վաճառում է նա Եւր

էր ապրանքը, եթէ սորան վաճառում է նա Եւրոպայի մէջ {եւ} դարձեալ միլիոններ է վաստակում կարճ ժամանակի մէջ,

ը, որպիսի են մեղուադարմանութիւն (пчеловодство) {եւ} շերամադարմանութիւն (шелководство) նոյնպէս բարձի

одство) նոյնպէս բարձիթողի են արած: Ի՛նչ գեղեցիկ {եւ} պտղաբեր դաշտեր կան Նախիջեւանի շրջակայքում, ուր կ

արելի էր միլիոնաւոր փեթակներ պահել, ո՛րքան պարապ {եւ} ամայի թողած դաշտեր, որոնց վերայ շատ փոքր արծաթով

ան համար, բայց ոչ ով սիրտ չունի մօտենալ բնութեան {եւ}, փորելով նորա արգանտը, հանել եւ ստանալ նորա անս

օտենալ բնութեան եւ, փորելով նորա արգանտը, հանել {եւ} ստանալ նորա անսպառելի գանձատնից ոսկին եւ արծաթը:

, հանել եւ ստանալ նորա անսպառելի գանձատնից ոսկին {եւ} արծաթը: Երանի՛ էր, եթէ գո՛նէ արուեստներ ծաղկեցո

ր ծաղկեցուցած լինէին՝ բնութենից հեռանալով, բայց {եւ} այդ չկայ մէջտեղում: Նախիջեւանի մէջ չկայ ոչ մի բա

իջեւանի մէջ չկայ ոչ մի բանի գործարան, բացի աղիւս {եւ} կղմինտր շինելու ախոռներից եւ փոսերից, բացի կիր շ

ործարան, բացի աղիւս եւ կղմինտր շինելու ախոռներից {եւ} փոսերից, բացի կիր շինելու հնոցներից, որոնք, ան

աբար յառաջացուցած: Զարմանալի բան. Մոսկուայի {եւ} Պետերբուրգի կամ այլ քաղաքների մէջ, Ռուսսիայում,

այդ քաղաքներում պատրաստում են ստէարինեան ճրագներ {եւ}, ուղարկելով, չասեմ ուրիշ տեղեր, այլ միայն հարա

արկելով, չասեմ ուրիշ տեղեր, այլ միայն հարաւային {եւ} Փոքր Ռուսսիա, շինում են միլիոններ։ Ինքը՝ նախիջ

: Ամենայն ինչ ձեռնտու էր դիւրագին պատրաստութեանը {եւ}, եթէ ընկերութիւնը ամէն մի ֆունտը քսանեւհինգ կոպէ

ճրագի վաճառականութիւնը, աւելի դիւրագին վաճառելով {եւ} աւելի մօտ լինելով այդ սահմանին: Ւ՛նչ է պատճա

նական վաճառականութեամբ, որի հիմքը էր փոխառութիւն {եւ} փոխատուութիւն: Հարստութի՞ւն չկայ այդ քաղաքի մէջ

եզերական քաղաքացիների հետ, միջին թուով շատ վեր է {եւ} ճոխ իւր հարստութեամբ: Գլխաւոր պատճառը քաղաքի հետ

քաղաքի հետ մնալուն է ժողովրդի անդաստիարակութիւնը {եւ} անկրթութիւնը, սորանից յառաջանում է անմիաբանութիւ

կրթութիւնը, սորանից յառաջանում է անմիաբանութիւնը {եւ} այն պատերազմը, որ լոյսը եւ ճշմարտութիւնը պիտոյ է

ում է անմիաբանութիւնը եւ այն պատերազմը, որ լոյսը {եւ} ճշմարտութիւնը պիտոյ է ունենային խաւարի եւ ստութեա

ր լոյսը եւ ճշմարտութիւնը պիտոյ է ունենային խաւարի {եւ} ստութեան հետ: Փառք Աստուծոյ, Նախիջեւանը ուն

հա, ազատուած լինելով ասիական պղտոր տեսութեններից {եւ}, ամենայն կերպով ամենայն ջանք գործ դնելով քաղաքի

, ամենայն կերպով ամենայն ջանք գործ դնելով քաղաքի {եւ} հասարակութեան օգտի համար, աշխատում էին մի փոքր բ

հասկացնել այն՝ մինչեւ այժմ ասիական հոգու վայրենի {եւ} բարբարոս ազդեցութեան տակ մնացած պարոններին, որոն

անձնասիրութիւնը, շահասիրութիւնը, փառասիրութիւնը {եւ} խաւարասիրութիւնը մեծ էր, քան թէ նոցա Հայութիւնը

խաւարասիրութիւնը մեծ էր, քան թէ նոցա Հայութիւնը {եւ} ազգասիրութիւնը: Պարզ երեւում է ահա սորանից, որ

պատերազմ կատարէին խաւարի, տգիտութեան, ստութեան {եւ} բարբարոսական կամակորութեան հետ: Յայտնի է եւ այն

թեան եւ բարբարոսական կամակորութեան հետ: Յայտնի է {եւ} այն, որ ստութիւնը, ինչպէս եղած է միշտ եւ կայ այ

յտնի է եւ այն, որ ստութիւնը, ինչպէս եղած է միշտ {եւ} կայ այժմուս աշխարհի երեսին, պիտոյ է շատ հետեւողն

է պատրաստ, նա կարող է դորանով հաճոյանալ մարդերին {եւ} մի անցաւոր եւ ունայն փառք ճարել, իսկ ճշմարտութիւ

կարող է դորանով հաճոյանալ մարդերին եւ մի անցաւոր {եւ} ունայն փառք ճարել, իսկ ճշմարտութիւնը չունի այդ ն

ունի այդ նիւթական նախամեծարութիւնքը։ Նա մի վերին {եւ} գերամեծար առաքինութիւն է, նորա ճանապարհը նեղ է ե

ւ գերամեծար առաքինութիւն է, նորա ճանապարհը նեղ է {եւ} փշոտ, նորա դրօշակը կրողի վերայ արձակում են մանաւ

անդ ստութեան խաւարատեսիլ զինուորքը իւրեանց նետերը {եւ} քարերը: Մի անպատմելի ուրախութիւն է գալիս իմ

՝ տեսանելով, որ ճշմարտութիւնը ու ազգասիրութիւնը {եւ} Նախիջեւանի մէջ ունին իւրեանց նահատակները, եւ այս

ւնը եւ Նախիջեւանի մէջ ունին իւրեանց նահատակները, {եւ} այստեղ ստութիւնը եւ ազգատեցութիւնը յաղթուելու վեր

ջ ունին իւրեանց նահատակները, եւ այստեղ ստութիւնը {եւ} ազգատեցութիւնը յաղթուելու վերայ են, եւ այստեղ պի

ստութիւնը եւ ազգատեցութիւնը յաղթուելու վերայ են, {եւ} այստեղ պիտոյ է խորտակուի խաւարի ամբարտաւանութեան

դ երեւակայական խաբէութիւնքը (иллюзіи) կը ցրուին {եւ} կը փարատուին եւ այդ կարծեցած յաղթութեան պսակը խաւ

աբէութիւնքը (иллюзіи) կը ցրուին եւ կը փարատուին {եւ} այդ կարծեցած յաղթութեան պսակը խաւարի ճակատի վերայ

կատի վերայ, կը դառնայ յաւիտենական խայտառակութեան {եւ} արհամարհանքի դրոշմը (клеймо): Թո՛ղ ստութիւ

Թո՛ղ ստութիւնը հազարներով դնէ իւր կարծիքական {եւ} սուտ պարծանքը, ճշմարտութիւնը կէս կոպէկի գրչով եւ

եւ սուտ պարծանքը, ճշմարտութիւնը կէս կոպէկի գրչով {եւ} կէս կոպէկի թանաքով կը թողու ապագայի դատապարտութեա

էս կոպէկի թանաքով կը թողու ապագայի դատապարտութեան {եւ} արհամարհանքին նորա եղկելի եւ թշուառ յիշատակը: Դո

ագայի դատապարտութեան եւ արհամարհանքին նորա եղկելի {եւ} թշուառ յիշատակը: Դորա հակառակ՝ ճշմարտութեան զին

իշատակը: Դորա հակառակ՝ ճշմարտութեան զինուորների {եւ} նոցա առաջնորդի անունները վառվռուն աստղերի նման փա

տօնեայքը հանդիպած չլինէին բազմադիմի տհաճութենների {եւ} անախորժութենների։ Այս հիման վերայ, չէ պիտոյ ամե

յ ամենեւին զարմանալ, որ միեւնոյն բանը կրկնւում է {եւ} այսօր, բայց այն մարդը, որ անուանում էր իւրեան ք

եայ, պարտական է հետեւել Քրիստոսի ճշմարտութեանը, {եւ} նա՛ է մարդը, որ, արհամարհելով ամենայն ունայնութ

մենայն ունայնութիւն, կտրիճի պէս կ'անցանէ այն նեղ {եւ} փշոտ ճանապարհից՝ դիմելու համար դէպի ճշմարտութեան

հի երեսին ճշմարտութեան պաշտօնեայն միշտ հանդիպել է {եւ} հանդիպում է զանազան անախորժ եւ վշտացուցիչ բաների

յն միշտ հանդիպել է եւ հանդիպում է զանազան անախորժ {եւ} վշտացուցիչ բաների, բայց մանաւանդ ողբալի է մի այդ

սիրում ինձ, իմ անձնաւորութիւնը, չկամի ընդունել {եւ} իմ բերանով քարոզուած ճշմարտութիւնը՝ առանց մտածել

քարոզուած ճշմարտութիւնը՝ առանց մտածելու, թէ ես {եւ} իմ քարոզած ճշմարտութիւնը ջոկ ջոկ բաներ են, թէ ճշ

իմ բերանով քարոզուել էր նա: Ահա այն մեծախորհուրդ {եւ} որքան մեծախորհուրդ, նոյնքան չարախորհուրդ պատճառը

չարախորհուրդ պատճառը մի ազգի, մի քաղաքի, որպէս {եւ} Նախիջեւանի յետ մնալու: Այս բանը քանդել է մեր

արհի չորս կողմը: Այս ախտը մի անբարոյականութիւն է {եւ} բնական հետեւանք անդաստիարակութեան եւ անկրթութեան

ականութիւն է եւ բնական հետեւանք անդաստիարակութեան {եւ} անկրթութեան: Եթէ ունեցած էր Նախիջեւանը մի ազգայի

նարան, որի խորհուրդը եղած լինէր պատրաստել կրթեալ {եւ} խելացի քաղաքացիք, գիտուն եւ լուսաւոր վաճառականք

նէր պատրաստել կրթեալ եւ խելացի քաղաքացիք, գիտուն {եւ} լուսաւոր վաճառականք, բանագէտ երկրագործք, հմուտ

վաճառականք, բանագէտ երկրագործք, հմուտ բնագէտք, {եւ} այլն, եւ այլն, այն ժամանակ ա՛յլ կը լինէր ճշմարտ

, բանագէտ երկրագործք, հմուտ բնագէտք, եւ այլն, {եւ} այլն, այն ժամանակ ա՛յլ կը լինէր ճշմարտութեան եւ

եւ այլն, այն ժամանակ ա՛յլ կը լինէր ճշմարտութեան {եւ} նորա պաշտօնեաների վիճակը Նախիջեւանի մէջ: Միայն մ

րոզելով նոցա, որ նուիրելով իւրեանց անձը ստութեան {եւ} խաւարի սպասաւորութեանը, քարաձիգ եւ նետաձիգ էին լ

անձը ստութեան եւ խաւարի սպասաւորութեանը, քարաձիգ {եւ} նետաձիգ էին լինում դէպի միւս բաժինը, որի դրօշակի

զաւակ, թող լինի նա ամենահարուստի որդի, աճում է {եւ} զարգանում է առանց ամենայն դաստիարակութեան եւ կրթո

ւմ է եւ զարգանում է առանց ամենայն դաստիարակութեան {եւ} կրթութեան, աշխարհի լուսաւորութենից միանգամայն օտ

ենից միանգամայն օտար: Մի այդպիսի զաւակի բուսական {եւ} կենդանական կեանքերը կերպարանագործւում են, իսկ գլ

քը, որով միայն պիտի զանազանուէր նա բուսականներից {եւ} շնչականներից, մնում է անկերպարան խաւարի բաբելոնե

չկայ լուսաւորութեան մի աղբիւր, ուր չկայ տղաների {եւ} աղջիկների դաստիարակութիւն, ուր նիւթականը եւ ժանգ

ների եւ աղջիկների դաստիարակութիւն, ուր նիւթականը {եւ} ժանգը յաղթահարել են աննիւթը եւ անապականը, ուր չէ

ւն, ուր նիւթականը եւ ժանգը յաղթահարել են աննիւթը {եւ} անապականը, ուր չէ քարոզւում ուսումնարանի ամբիոնի

իրութիւն, առաքինութիւն, աշխատութիւն, արիութիւն {եւ} այլն, եւ այլն, ինչպէս կարող են յառաջանալ այն բա

առաքինութիւն, աշխատութիւն, արիութիւն եւ այլն, {եւ} այլն, ինչպէս կարող են յառաջանալ այն բարի, բարի

քուելով՝ յառաջ եմ տանում իմ տխուր Յիշատակարանը, {եւ} որոնց միայնակ ծնողը ճանաչւում էր բարեկարգ եւ ճշմա

նը, եւ որոնց միայնակ ծնողը ճանաչւում էր բարեկարգ {եւ} ճշմարտութեամբ ոգեւորեալ մի ուսումնարան: Քանի

մի ուսումնարան: Քանի որ այդ քաղաքի պատուելի {եւ} մեր սիրական հասարակութիւնը շինելու չէ մի հոյակապ

վ, անմիջապէս ինքը՝ հասարակութիւնը, լինելով տէր {եւ} հոգաբարձու այդ աշխարհական դպրոցին, առանց մէջ բեր

ղանը պատրաստ դրած ու Հայոց զաւակը, հոգեւոր սովից {եւ} քաղցից միանգամայն կիսամեռ ընկած, իւր խաւար շրջակ

կած, իւր խաւար շրջակայքից պիտի նայի այդ լուսաւոր {եւ} առատ սեղանին՝ առանց վայելելու նորան, Նախիջեւանի

լու համար, ուրեմն, անտարակոյս, պիտի յետ գնայ, {եւ} պիտի չքանան այնուհետեւ մեր բարի բարի յոյսերը, որ

ն արծաթ, որ կարողանար դիմանալ այդ ծախքին: Գիտեմ {եւ} ընդունում եմ, այդ ճշմարիտ է, բայց դորա ընդդէմ կ

դունում եմ, այդ ճշմարիտ է, բայց դորա ընդդէմ կայ {եւ} ասելիք: Եթէ կամենայ քաղաքը, եթէ յօժարի ճանաչել

կամենայ քաղաքը, եթէ յօժարի ճանաչել ճշմարտութիւնը {եւ}, յետ դնելով ամենայն կոյր կամակորութիւն, սրբէ իւ

ր կամակորութիւն, սրբէ իւր վերայից անմիաբանութեան {եւ} գժտութեան արատը, եթէ նոյն ճանապարհով ընթանայ, ո

, որով գնում են նորա ընտիր որդիքը, ճշմարտութեան {եւ} ազգասիրութեան քաջ նահատակները, այն ժամանակ կը գո

իրութեան քաջ նահատակները, այն ժամանակ կը գոյանայ {եւ} արծաթագլուխը: Քաղաքը եօթանասուն եւ հինգ տարի

ը գոյանայ եւ արծաթագլուխը: Քաղաքը եօթանասուն {եւ} հինգ տարի է, որ կայ։ Դիցուք, առաջին քսան եւ հի

ւն եւ հինգ տարի է, որ կայ։ Դիցուք, առաջին քսան {եւ} հինգ տարումը դժուար էր, բայց գոնէ այս տարու սկզբ

գաբարձութիւնք ես բոլորովին անտես արած եմ տեսանում {եւ} ո՛չ միայն այսչափ, այլեւ մինչեւ այսօր դեռեւս հոգա

եւանի այն գանգատը, թէ չունի արծաթագլուխ՝ քաղաքի {եւ} ազգի այս եւ այն օգտակար գործը յառաջացնելու համար

նգատը, թէ չունի արծաթագլուխ՝ քաղաքի եւ ազգի այս {եւ} այն օգտակար գործը յառաջացնելու համար, որովհետեւ

եռքից. նա մինչեւ այժմ չգիտէ իւր ո՛չ հարստութիւնը {եւ} ո՛չ աղքատութիւնը, ո՛չ արդիւնքը եւ ո՛չ ծախքը, որ

չ հարստութիւնը եւ ո՛չ աղքատութիւնը, ո՛չ արդիւնքը {եւ} ո՛չ ծախքը, որովհետեւ չկայ միաբան գործակցութիւն մ

ռնեն "՝ առանց մտածելու, թէ ո՛վ են այդ կամեցողքը {եւ} առնողքը, ո՞չ ապաքէն իւր նման անդամք հասարակութեա

ամբողջութիւնը, նորա միաբան ոյժը բաժանւում է նախ {եւ} յառաջ երկու կամ երեք մեծ հատուած, յետոյ այդ հատո

իւրեանց մասնաւորի տեղ դնելով, թողնում են քաղաքի {եւ} հասարակութեան օգուտը երեսի վերայ: Ամենայն անգամ

յն անգամ հասարակութեան իւր տեղումը ունի իւր ձայնը {եւ} իրաւունքը. արտօնութիւնքը եւ առանձնաշնորհութիւնքը

ղումը ունի իւր ձայնը եւ իրաւունքը. արտօնութիւնքը {եւ} առանձնաշնորհութիւնքը չեն տրուած միմիայն Մարկոսին

մի անդամը հաւասարաչափ վայելում է այդ իրաւունքները {եւ} արտօնութիւնքը եւ իրաւունք ունի բողոքելու, եթէ մի

աչափ վայելում է այդ իրաւունքները եւ արտօնութիւնքը {եւ} իրաւունք ունի բողոքելու, եթէ մի քանի մարդիկ, հա

ն, կամէին ինքեանց միայն սեպհականել նորանց: Ազգի {եւ} հասարակութեան գործի մէջ նորա անդամքը մասնաւոր մար

նաւորք են, եթէ դոցա չէ վերաբերում այդ գործը ազգի {եւ} հասարակութեան անունով, ուրեմն ո՞վ է հասարակութիւ

ազգային գործի անունը լսածի պէս իսկոյն մէջ մտանել {եւ} իւր կարողութեան եւ զօրութեան չափ օգնական լինել այ

նը լսածի պէս իսկոյն մէջ մտանել եւ իւր կարողութեան {եւ} զօրութեան չափ օգնական լինել այդ գործի յառաջադիմու

օգնական լինել այդ գործի յառաջադիմութեանը՝ խօսքով {եւ} գործով, ամենեւին այն սրտով եւ այն ջերմեռանդութեա

իմութեանը՝ խօսքով եւ գործով, ամենեւին այն սրտով {եւ} այն ջերմեռանդութեամբ, ինչպէս կ'ընթանար այն դիպու

շմարիտը պիտոյ է խոստովանել, ուրեմն հասարակութեան {եւ} ընդհանուր բարու համար աւելի հարկաւոր է քրտնել եւ

եւ ընդհանուր բարու համար աւելի հարկաւոր է քրտնել {եւ} աշխատել, քան թէ իւր սեպհականի, որովհետեւ մի անհ

մն բան է մասնաւորի երջանկութիւնը առանց ընդհանուրի {եւ} հասարակաց բարօրութեան: Նախիջեւանը, մեր սիր

ումնարանի մասին, եթէ ոչ այժմ, գոնէ ապագայումը, {եւ} մի՞թէ չէ կարելի սկսանել այժմ մի հիմնաւոր հոգաբարձ

արուստ մարդը հարիւր արծաթ եւս կը համաձայնի ձգել, {եւ} գիւղացիք անգամ կարող են մասնակից լինել դորան: Մի

ով արդիւնքի աղբիւրներ, մի՞թէ իւր անշարժ կայքերից {եւ} քսան հազար դեսեատին հողի արդիւնքից չէ կարող հինգ

ձգել տարին ուսումնարանի անունով, եթէ այդ կայքերի {եւ} հողերի կառավարութիւնը տնօրինուէր հասարակութեան կա

րի կառավարութիւնը տնօրինուէր հասարակութեան կամքով {եւ} գիտութեամբ, այլեւ նորա օգտի համար: Մի՞թէ մի իմա

թեամբ, այլեւ նորա օգտի համար: Մի՞թէ մի իմաստուն {եւ} ազգասէր քաղաքագլուխ, խորհուրդ կատարելով քաղաքի գ

ղաքագլուխ, խորհուրդ կատարելով քաղաքի գլխաւորների {եւ} ամբողջ հասարակութեան հետ, սահմանէ այս կարգերը,

պիտոյ է ընդդէմ դառնայ: Ի՛նչ է ժողովրդի բեռը ազգի {եւ} հասարակութեան համար, որի ծանրութեան տակ հարստահա

առնուլ: Ի՛նչ է պատճառը, որ Կոստանդնուպօլսի մէջ {եւ} այն մարդիկը, որ Վանայ կողմերից եկած էին բեռնակրո

ւթիւն առնելու համար, իւրաքանչիւրը այդ պանդխտական {եւ} մշակ մարդերից վճարում է ազգային դպրոցների, հիւան

ների, հիւանդանոցի, աղքատանոցի, անկելանոցի օգտի {եւ} պահպանութեան համար տարին հինգ տասն մանէթ՝ չնայել

Նախիջեւանցու սրտից այնքան թռել է Աստուծոյ երկիւղը {եւ} ահը, ազգասիրութիւնը եւ վերջապէս զաւակասիրութիւնը

ն թռել է Աստուծոյ երկիւղը եւ ահը, ազգասիրութիւնը {եւ} վերջապէս զաւակասիրութիւնը (որ ամենայն անասունք ե

ից, վայելելով, փա՛ռք Աստուծոյ, Ռուսաց մարդասէր {եւ} ՕԳՈՍՏԱՓԱՌ ԿԱՅՍՐՆԵՐԻ շնորհքը, չէ պիտոյ յօժարի իւր

շնորհքը, չէ պիտոյ յօժարի իւր զաւակների կրթութեան {եւ} ապագայ բարօրութեան համար տարեկան մի բան վճարե՛լ ա

, շինել մի առարկայ, որ մօտ լինէր ժողովրդի հոգուն {եւ} սրտին, այնուհետեւ ամենայն կարող մարդ զանազան դիպ

, կորած չէր. նա տալիս է այդ գումարը իւր զաւակին {եւ} նորա ժառանգներին մշտնջենաւոր ժամանակով, դորանով

վ, դորանով ապահովում էր նա իւր զաւակի կրթութիւնը {եւ} լուսաւորութիւնը, ապա ուրեմն՝ եւ նորա երջանկութի

ւակի կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը, ապա ուրեմն՝ {եւ} նորա երջանկութիւնը աշխարհի երեսին: Բայց...

րջանկութիւնը աշխարհի երեսին: Բայց... Ափսո՛ս {եւ} հազար ափսո՛ս, որ այս ասածներս մնալու են Յիշատակա

ելու ընդհանուրի սրտի մէջ։ Ափսո՛ս, որ սրտիս ցաւը {եւ} կսկիծը, պատճառուած իմ սիրելի ազգակիցների լուսաւո

գերեզման, գո՛նէ փարատուած կը լինէր սրտիս կսկիծը {եւ} խաղաղ հոգով, ուրախադէմ կը հանդիպէի հրեշտակին, ո

րան " խօսքը, թէեւ իսկոյն վերաբերած ենք Եւրոպական {եւ} բազմակողմանի որպիսութիւն յայտնող բառերը, այնուամ

" Մեղուն " ուրախացած. այդպիսի բաները արժանի չեն {եւ} ուսումնարան անունը իւրեանց վերայ կրելու: Օբսկուր

պոս, մի տիրացու նշանակում էր մի գիւղում վարժապետ {եւ} հաւաքում էր նորա մօտ մի քանի աշակերտք, ապա պատրա

ա քարոզը, այնպէս հրաշալի քարոզ ասաց ուսումնարանի {եւ} ազգասիրութեան վերայ, որ ոչինչ չհասկացայ, փառաւո

ր ազգին հարկաւոր են ճշմարտապէս ազգի վերայ մտածողը {եւ} ոչ թէ այդպիսի սուտ ազգասէրք, որոնք, ազգասիրութե

թի կօշիկները հագած, մաշել են Հայաստանի քաղաքների {եւ} գիւղերի շէմքերը՝ սորան վատաբանելու, նորան պարսա

որութիւնը սուրբ թարգմանիչների՝ Սահակի, Մեսրովբի {եւ} Խորենացու արժանաւորութենների նման ցոյց տալու համա

տալու համար: Տեսած ենք այդպիսի սուտ ազգասէրներից {եւ} այնպիսիքը, որ իւրեանց լեզուի քերականութիւնը անգա

իտէին, որ ծնած էին միմիայն խաբեբայութեան համար, {եւ} համարձակւում էին բազմութեան մէջ՝ ամենայն ամօթ ու

րի ուսումնարանին. դոցա վարժապետքը, այն ողորմելի {եւ} թշուառ էակները աշխարհի երեսին, արժանի չէին ամենե

, Յունարէն, Լատիներէն, Ֆրանսիարէն, Գերմաներէն {եւ} Ռուսերէն, ընդհանուր պատմութիւն, ընդհանուր աշխար

եքենականութիւն, կրօնագիտութիւն, վայելչագրութիւն {եւ} նկարչութիւն: Ահա՛ այն ուսումնարանը, որի լինելը

թիւն: Ահա՛ այն ուսումնարանը, որի լինելը ցանկալի {եւ} հոգով չափ փափագելի էր մեր ամեններիս սրտի համար:

ի ձեռքով, կարդալով Յիշատակարանս՝ իմ միայնութեան {եւ} տխրութեան զաւակը, ծիծաղելու էր իմ վերայ, ծաղր ա

ւակը, ծիծաղելու էր իմ վերայ, ծաղր առնելու ինձ, {եւ}, դեռեւս մի կարեկցութիւն ցոյց տալով, ասելու էր.

իտէ, որ մեր ականջը ընդունակ է լսելու միայն ոսկու {եւ} արծաթի ձայն, չէ իմանում, որ մեր համար նա է օրին

զանից արծաթ խնդրելու, բացում էր ուսումնարաններ, {եւ} դեռեւս գովում էր մեզ, մեր ազգը, մեր նախնական աւ

ձեռքին՝ իւր աշակերտների ոսկերքը ջարդելու համար, {եւ} այդ տիրացուի առաջեւ կային նստած մի քանի երեխայք՝

երեխայք՝ այբբենարանները ձեռքերին, շատ ուրախ ենք {եւ} շատ շնորհակալ այն մարդուց, որ այդպիսի մեծ եւ երե

ենք եւ շատ շնորհակալ այն մարդուց, որ այդպիսի մեծ {եւ} երեւելի հոգաբարձութիւն էր ցոյց տուել մեր ազգին "

այն բան, որ վերաբերում էր ազգին, համարել գովելի {եւ} արժանի ուշադրութեան եւ այդ ճանապարհով որսալ ազգի

էր ազգին, համարել գովելի եւ արժանի ուշադրութեան {եւ} այդ ճանապարհով որսալ ազգի բարեացակամութիւնը: Դոր

, իմ ուղղութիւնը ա՛յլ է բոլորովին՝ ճշմարիտը ասել {եւ} կանգնիլ մէջտեղումը: Ազգը, եթէ ունի բանականութիւ

անգնիլ մէջտեղումը: Ազգը, եթէ ունի բանականութիւն {եւ} հասկացողութիւն, ուրեմն կը ճանաչէ ճշմարտութիւնը,

ղութիւն, ուրեմն կը ճանաչէ ճշմարտութիւնը, ուրեմն {եւ} երկբայութիւն չկայ նորա՝ դէպի ինձ բարեկամութեան մ

ի ինձ բարեկամութեան մասին, իսկ եթէ չէ հասկանալու {եւ} առանց իւր օգուտը ճանաչելու պիտի բամբասէ մի մարդ,

մի մարդ, որ ազգի համար ճշմարտութիւն էր քարոզում {եւ} այնուհետեւ դառնալու էր ինձ թշնամի, այդ եւս իմ փո

այդ եւս իմ փոյթը չէ. պատճառ, այն փառք ու պատիւը {եւ} այն անարգանքն ու նախատինքը համարւում են վաւերական

այն անարգանքն ու նախատինքը համարւում են վաւերական {եւ} ուշադրութեան արժանի, որ հետեւանք էին գիտակցութեա

ւշադրութեան արժանի, որ հետեւանք էին գիտակցութեան {եւ} ուղղախոհութեան: Իմ համար միեւնոյն է մի յիմար մար

պատուելը կամ անպատուելը, որովհետեւ նա յիմար է, {եւ} ամօթ էր ինձ՝ սպասել նորա դատաստանին: Սորան

ամօթ էր ինձ՝ սպասել նորա դատաստանին: Սորան {եւ} նորան սուտ սուտ գովասանութիւններ եւ տաղեր գրելով

ն: Սորան եւ նորան սուտ սուտ գովասանութիւններ {եւ} տաղեր գրելով՝ չկամիմ պղծել իմ գրիչը եւ այդ անպար

ութիւններ եւ տաղեր գրելով՝ չկամիմ պղծել իմ գրիչը {եւ} այդ անպարծանք հանդէսը թողում եմ սուտ ազգասէրների

եմ սուտ ազգասէրների, Օբսկուրանտների, Եզուիտների {եւ} Մաքիաւելու հոգով տոգորուած մարդերի գործակատարութե

գործակատարութեանը: Թող նոքա, ինչպէս մինչեւ այժմ {եւ} այսուհետեւ եւս, աշխատեն խաբել մեր ազգը եւ, սուտ

ւ այժմ եւ այսուհետեւ եւս, աշխատեն խաբել մեր ազգը {եւ}, սուտ ու չնչին գովասանութեններով ներկելով նորա ա

նորա յանցանքը դնեն նորա առաջեւ որպէս առաքինութիւն {եւ} հեռացնեն ժողովուրդը ամենայն օր ճշմարիտ լուսաւորու

ն ժողովուրդը ամենայն օր ճշմարիտ լուսաւորութենից, {եւ} մինչեւ անգամ սորա վերայ մտածելուց եւս, որ աւելի

մ սորա վերայ մտածելուց եւս, որ աւելի հեշտութեամբ {եւ} յաջողութեամբ կարողանան հաստատ պահել խաւարի դժոխայ

տատ պահել խաւարի դժոխային իշխանութիւնը մեր ցաւելի {եւ} արտասուելի ազգի վերայ: Ի՞նչ է այդ մարդերի այսպիս

դ յիմարութեան հետ միաւորուած էր մի կազմուածքի մէջ {եւ} խաբեբայութիւն, տարակոյս չկայ, որ այդպիսիների խօ

դ օբսկուրանտների անձնապահութիւնը, փառասիրութիւնը {եւ} շահասիրութիւնը: Անձնապահութիւնը: Եթէ այդ օբ

ւրեանց անձը մի բանի կարգում մեր ողբալի ազգի մէջ, {եւ} եթէ մեր ազգը կամ գոնէ նորա մեծ մասը անդատողական ե

այդ սուտ ազգասէրքը, օբսկուրանտները, եզուիտները {եւ} Մաքիաւելու հոգով տոգորուած մարդիկը մի բան են, մի

շխարհի մէջ. դորա պատճառը է մեր ազգի անկրթութիւնը {եւ} լուսաւորութենից զուրկ լինելը: Ազգը, մնալով այս

լի դրութեան մէջ, վերեւում յիշուած սուտ ազգասէրքը {եւ} միւսները մնալու են նոյն յարաբերութեան մէջ դէպի մե

ում են այժմ: Ապա եթէ ազգը լուսաւորուի, նայի յետ {եւ} յառաջ, քննէ իւր անցածը, ներկայն եւ գուշակէ ապագ

ի, նայի յետ եւ յառաջ, քննէ իւր անցածը, ներկայն {եւ} գուշակէ ապագայն, այլեւ հոգաբարձու լինի սորան բար

ուց նորա խարդախ, առաջնորդ ձեւացած սուտ ազգասէրքը {եւ} միւսերը: Խաւարի զաւակները լաւ գիտեն իւրեանց

լինելով լուսաւորութենից, չէ կարող զանազանել սեւը {եւ} ճերմակը, իսկ եթէ վառուի ազգի առաջեւ Պրոմէթէոսեան

ինչ են, եթէ ոչ կամակոր տգէտներ, գիշերի զաւակներ {եւ} ստութեան սպասաւորք։ Այդպիսի դիպուածում ոչ թէ միա

ալու էր նորանից իւր յարգութիւնը, այլեւ անարգելու {եւ}, խայտառակելով նոցա խարդախութիւնը, հալածելու եւս

ւս: Սուտ ազգասէրքը, օբսկուրանտները, եզուիտները {եւ} Մաքիաւելու հոգով խմորուած մարդիկը լաւ վերահասու ե

որուած մարդիկը լաւ վերահասու են այս բանին, ուստի {եւ} ստիպուած են իւրեանց փառասիրութեան հարկը ազգից անը

րութեան մէջ: Շահասիրութիւնը: Սուտ ազգասէրքը {եւ} միւս նոցա ընկերքը, որոնց անունները քանի անգամ կր

գովում էր նորան. փոյթ չէ, որ այդ սուտ, խարդախ {եւ} երեխայական գովասանութիւնը մահադեղ էր ազգին, փոյթ

իսի գովասանութիւնք, համարելու էր իւրեան կատարեալ {եւ} անկարօտ ազգ, եւ հետեւաբար՝ անհոգ մնալու վերացնե

ք, համարելու էր իւրեան կատարեալ եւ անկարօտ ազգ, {եւ} հետեւաբար՝ անհոգ մնալու վերացնել իւր թերութիւնքը

հետեւաբար՝ անհոգ մնալու վերացնել իւր թերութիւնքը {եւ} լցուցանել իւր բազմադիմի կարօտութիւնքը: Ապա եթէ ա

մադիմի կարօտութիւնքը: Ապա եթէ ազգը լուսաւորուի, {եւ} ինքը այնուհետեւ սկսի քերել իւր վերայից այն թերութ

դատապարտելի բաներ, որ մինչեւ այժմ սուտ ազգասէրքը {եւ} միւսքը դոյն այդ պակասութիւնքը գովել էին ազգին որպ

առանց ամենայն տարակուսի, այդ տեսակ ստախօս գրքերը {եւ} լրագիրքը ո՛չ թէ միայն ընդունելութիւն գտանելու չէի

եան: Մեր ազգը երկար ժամանակ, կամ աւելի ճիշտ {եւ} լաւ ասելով՝ սկզբից մինչեւ այսօր, դաստիարակուելո

իւանդ չենք, մեզ դեղ չէ հարկաւոր, ունինք զՄովսէս {եւ} զմարգարէս, եւ կարօտ չենք այն պարոններին, որ ամե

զ դեղ չէ հարկաւոր, ունինք զՄովսէս եւ զմարգարէս, {եւ} կարօտ չենք այն պարոններին, որ ամենայն րոպէ ծակու

արբառոյ յանապատի, որպէս մի քամի, որի ուստի գալը {եւ} ուր գնալը չկամի նա հասկանալ: Միւս կողմից սուտ ազ

ալը չկամի նա հասկանալ: Միւս կողմից սուտ ազգասէրք {եւ} միւսերը, արդարացնելով ազգի գանգատը, յաւելացնում

դիւրին գնով մկնդեղ կը տանք ձեզ. այդ շատ լաւ է, {եւ} ինչ հարկաւոր է ձեզ կեանք եւ շարժողութիւն, դուք մ

ձեզ. այդ շատ լաւ է, եւ ինչ հարկաւոր է ձեզ կեանք {եւ} շարժողութիւն, դուք մեր ձեռքումը պիտոյ է լինիք որ

այ, որպէս մեռեալ դիակ. դուք կամք չունիք... Ձեզ {եւ} հարկաւոր չէ լեզու եւ բանականութիւն, մտածեցէք մեր

կ. դուք կամք չունիք... Ձեզ եւ հարկաւոր չէ լեզու {եւ} բանականութիւն, մտածեցէք մեր խելքով... Ահա՛

փելի խոցը, որ, դարերով ճարակելով մեր ազգի հոգին {եւ} մարմինը, աշխատում է վերջապէս բոլորովին մեռուցանե

աշխատում է վերջապէս բոլորովին մեռուցանել նորան: {Եւ} այդպիսի անկարգութիւնք եղել են եւ լինելու են միշտ

ռուցանել նորան: Եւ այդպիսի անկարգութիւնք եղել են {եւ} լինելու են միշտ անկիրթ ազգերի մէջ, որպէս նաեւ մե

նը ստութեան հետ. այսպէս է աշխարհի կարգը, այո՛, {եւ} Նախախնամութեան կամքը, որ ընտրեալքը երեւին:

ութեան կամքը, որ ընտրեալքը երեւին: Ճշմարիտ {եւ} ստոյգ մատենագրութիւնը մի հայելի է, որի մէջ ցոլան

նը մի հայելի է, որի մէջ ցոլանում է ազգի կեանքը: {Եւ} որպէս յարգի է այն հայելին, որ ճիշդ ցոլացնում էր

ութիւն, որի մէջ ստուգապէս երեւում էր ազգի կեանքը {եւ} պատկերը։ Սորա հակառակ, անպիտան է, եթէ հայելին

։ Սորա հակառակ, անպիտան է, եթէ հայելին ուղիղ չէ {եւ} չէ ցոլացնում ստուգապէս այն բանի պատկերը, որ ցոյց

պէս այն բանի պատկերը, որ ցոյց էիր տուել, այսպէս {եւ} մատենագրութիւնը: Այդպիսի մի մատենագրութիւն, որի

րի մէջ այբը քէ է երեւում, իսկ քէն՝ այբ, շինովի {եւ} խարդախ մի մատենագրութիւն է, ստութեան վարագուրով

ութեան մէջ վաստակում են Հայոց ազգի սուտ ազգասէրքը {եւ} միւս նոցա ընկերքը. փառք եւ պարծանք դոցա: Եւ

ց ազգի սուտ ազգասէրքը եւ միւս նոցա ընկերքը. փառք {եւ} պարծանք դոցա: Եւ մատենագրութիւնը, որ, հարա

եւ միւս նոցա ընկերքը. փառք եւ պարծանք դոցա: {Եւ} մատենագրութիւնը, որ, հարազատ մնալով ազգի կեանքի

եանքին, յառաջ է շարժւում այժմ մի քանի ճշմարտասէր {եւ} հեռատես պարոնների ձեռքով, հալածանքի տակ է ներկայ

ս պարոնների ձեռքով, հալածանքի տակ է ներկայումս. {եւ} այդ մատենագրութեան աշխատաւորների վերայ արձակւում

անխոնջ գործակատարքը, արհամարհելով ամենայն արգելք {եւ} խափան, աշխատում են բանալ ազգի աչքը եւ դորանով հո

այն արգելք եւ խափան, աշխատում են բանալ ազգի աչքը {եւ} դորանով հողի հետ հաւասարեցնել սուտ ազգասէրների եւ

եւ դորանով հողի հետ հաւասարեցնել սուտ ազգասէրների {եւ} միւսների անունը եւ անպարծանք յիշատակը: Յուսահատո

հաւասարեցնել սուտ ազգասէրների եւ միւսների անունը {եւ} անպարծանք յիշատակը: Յուսահատութիւնը կատաղեցնում

մեր խղճալի ազգի արիւնը, քամել է նորա վերջին ոյժը {եւ}, շինելով նորան մի մեռեալ դիակ, մի անշարժ եւ անկ

յժը եւ, շինելով նորան մի մեռեալ դիակ, մի անշարժ {եւ} անկենդան էակ, զուարճանում է իւր յաղթութեամբ:

թակղութեան որոգայթներ լարեցին ազգին. ասացին գրով {եւ} բանիւ, " հեռի մնալ ճշմարտութեան քարոզիչներից, ո

մարտութեան քարոզիչներից, որպէս ազգի անարգողներից {եւ} չընդունել նոցա գիրը կամ բանը"։ Բայց ազգի մէջ,

ոյ, գտանուեցան մարդիկ, որ սիրեցին ճշմարտութիւնը {եւ} ընդունեցին նորան, թէեւ փոքր էր այդ մարդերի թիւը

այնուամենայնիւ, ճշմարտութեան քարոզիչքը հերիքացան {եւ} իւրեանց գիրը կամ բանը չուղարկեցին այնպիսի մարդերի

արիտս ձեր առաջի խոզաց, զի մի առ ոտն կոխեսցեն"։ {Եւ} այս պատճառով եւս ազատ մնացին այն ծանր եւ անպատիւ

սցեն"։ Եւ այս պատճառով եւս ազատ մնացին այն ծանր {եւ} անպատիւ աշխատութենից, որ օբսկուրանտների լրագիրը

րագիր ուղարկել զանազան մարդերի, որ խնդրած չէին, {եւ} մի քանի ամսից յետոյ հրապարակով, դոյն այդ լրագրի

լեզուն, որով խօսում են կամ գրում են, անպիտան է {եւ} անհասկանալի ", բայց ամենայն մարդ հասկացաւ, որ ը

, բայց ամենայն մարդ հասկացաւ, որ ընդունակութիւն {եւ} գործարան ունէր հասկանալու եւ մտածելու, եւ այդ չա

, որ ընդունակութիւն եւ գործարան ունէր հասկանալու {եւ} մտածելու, եւ այդ չարախօսութիւնը արգել չեղաւ, որ

ութիւն եւ գործարան ունէր հասկանալու եւ մտածելու, {եւ} այդ չարախօսութիւնը արգել չեղաւ, որ մի քանի պարոն

եղաւ, որ մի քանի պարոններ իւրեանց լեզուն մաքրէին {եւ} կանոնի տակ դնէին՝ հետեւելով ճշմարտութեան քարոզիչ

մռայլոտ հորիզոնի վերայ լուսաւորութեան արեւը: {Եւ} այս իրողութիւնը հեռի չէ այժմուս. սիրով բարեաւ մն

ւաքելով, բան տեսանել: Գիտեմ, ծանր բան է զաւակի {եւ} ծնողի միմեանցից բաժանուելը, բայց ինչ պիտոյ է առն

բերել Յիշատակարանիս մէջ այն գրեանքը, որ տպուեցան {եւ} որ տպւում են ժողովրդական ընտիր լեզուով. 1)

ր): 5) Դքսուհի դը Շեւրեօզ: 6) Պաւլոս {եւ} Վիրգինիա: 7) Մինին ` խօսք, միւսին ` հարսն

յս բոլոր գրեանքը, որոնցից շատերը դուրս եկած են, {եւ} միայն երկուքը (" Պաւլոս եւ Վիրգինիա " եւ " Մինին

ատերը դուրս եկած են, եւ միայն երկուքը (" Պաւլոս {եւ} Վիրգինիա " եւ " Մինին ` խօսք, միւսին ` հարսն ")

ած են, եւ միայն երկուքը (" Պաւլոս եւ Վիրգինիա " {եւ} " Մինին ` խօսք, միւսին ` հարսն ") գտանւում են տ

երի՝ ապագայում եւս անդուլ գործունէութեան մասին: {Եւ} այսպէս յայտնում եմ, ահա, հրապարակով, որ ճշմարտ

, որ ճշմարտութեան քարոզիչքը գործելու են անդադար, {եւ}, չնայելով սուտ ազգասէրների, օբսկուրանտների եւ մ

, եւ, չնայելով սուտ ազգասէրների, օբսկուրանտների {եւ} միւսների դարանագործութեանը, ոչ թէ միայն շարունակ

" օրագիրը, այլեւ նոր նոր գրքեր եւս դուրս տալու: {Եւ} այս գործունէութիւնը մի ժամանակաւոր բան չէ, այսօր

ցէ՛ք, սո՛ւտ ազգասէրք, օբսկուրանտներ, եզուիտներ {եւ} Մաքիաւելու հոգով խմորուած պարոններ, կատաղեցէք եւ

եւ Մաքիաւելու հոգով խմորուած պարոններ, կատաղեցէք {եւ} փրփրացէք, եւ ձեր պարսաւները, որ գրում էք, որքա

հոգով խմորուած պարոններ, կատաղեցէք եւ փրփրացէք, {եւ} ձեր պարսաւները, որ գրում էք, որքան առանց լոգիկա

էք այդ պատուի մէջ, մի փոքր բաժին տուեցէք նորանից {եւ} ձեր միականի նախագահներին... Նոքա եւս թող մասնակի

ն պարծանքին, որովհետեւ մասնակից էին ձեր գործին, {եւ} դուք աշխատում էիք՝ ամրացնելով ձեր ոտքերը նոցա ձի

նը, մինչեւ ի մահ կ'աշխատինք դուրս վանել ստութեան {եւ} խաբեբայութեան դեւը Հայաստանի նուիրական աւերակների

աբեբայութեան դեւը Հայաստանի նուիրական աւերակներից {եւ} կը հասնենք մեր հոգով չափ ցանկալի նպատակին, որ է

նը էր ինքն Յիսուս Քրիստոս, մեր փրկութեան միայնակ {եւ} անփոխանակելի միջնորդը, որի բարեխօսութիւնը անպակա

Սեպտեմբերի 30. Ահա սկսանում է Հոկտեմբերը։ Ցուրտ {եւ} խոնաւ եղանակները իւրեանց անախորժ քամիներով սկսեցի

ւ թառամած թափուել են գետնի վերայ՝ ծառերի տակին, {եւ} շինականների անգործ, ոտաբոբիկ եւ ըստ մեծի մասին մ

՝ ծառերի տակին, եւ շինականների անգործ, ոտաբոբիկ {եւ} ըստ մեծի մասին մերկ տղայքը որոնում են նոցա մէջ կա

տխուր ժամանակ է. մարդը, նայելով բնութեան վերայ {եւ} տեսանելով, երբ որ սա փոքր առ փոքր հետ էր քարշում

ր առ փոքր հետ էր քարշում իւր կենսական զօրութիւնքը {եւ} պատրաստւում էր մտանել քնի մէջ, տխրում է՝ մահու

ում, ուր շրջապատող բնութիւնը տրամադրում էր սիրտը {եւ} հոգին դէպի մելամաղձութիւն, առաւել կարօտ է մխիթար

իմ կեանքը մի հիւսիսային գիւղի մէջ շատ միօրինակ է {եւ} միայն մխիթարութիւն մնացել է ինձ մատենագրութիւնը։

րախանում եմ, եթէ ստանամ եմ իմ բարեկամներից նամակ {եւ} ծանօթութիւնք, որ, զբաղեցնելով ինձ, կարող էին ց

միայնակ չեմ վայելում իմ կեանքը, բացի ձանձրոյթից {եւ} տխրութենից, որին չեմ ցանկանում հաղորդել իմ ընթեր

ցանկանում հաղորդել իմ ընթերցողքը կամ բարեկամքը, {եւ} եթէ մի նշանաւոր բան տեսանեմ կամ լսեմ, իսկոյն ձգո

ւմ եմ Յիշատակարանիս մէջ, որ ուրիշները եւս կարդան {եւ} տեղեկանան դորան: Մօտ ժամանակներումս ստացած ն

ի հատուածները: Ինչպէս երեւում է, շատ պարապած ես {եւ} ժամանակ չունիս։ Փոյթ չէ, թող սրտերս մօտ լինին մ

ամանակով իմ առեւտրական գործերի համար. այդ էր ահա {եւ} իմ լռութեան պատճառը: Յոյս ունիմ, որ այսուհետեւ

propos. մտքո՞ւմդ է այն Լինդման անունով հաստափոր {եւ} զուարճախօս բժիշկը, որ 12 շիշ գարեջուր էր խմում օ

քաջ երկրաչափ: Գերմանիայի հանքային ջրերի բժշկական {եւ} բնագիտական ժողովը արքունի ծախքով ուղարկած է Լինդմ

ինդմանը հանգստանում է այժմ Տրապիզոնտում իւր երկար {եւ} ձանձրալի ճանապարհորդութենից ասիական Տաճկաստանի մէ

է գարնան բացուելովը Ռուսսիա մտանել։ Կամի տեսանել {եւ} Էջմիածինը, եւ խնդրեց ինձանից, որ ես ուղեկից լին

լովը Ռուսսիա մտանել։ Կամի տեսանել եւ Էջմիածինը, {եւ} խնդրեց ինձանից, որ ես ուղեկից լինիմ նորան այս ճա

ածի վերայ ", որ տպած էր " Մեղուի " 14 համարում, {եւ} այդ յօդուածի վերջումը (" Հիւսիսափ. ", Մայիս,

. Իսահակեանցին " բան գրելու ժամանակ չպատկանել այս {եւ} այն հակառակող բաժիններին, խօսել սառն հոգով եւ հա

յս եւ այն հակառակող բաժիններին, խօսել սառն հոգով {եւ} հաւատարիմ մնալով ճշմարտութեան կանոններին"։ Պ.

ր, յանձն առնելով կարդալ նորա գրածը " Մեղուի "մէջ {եւ} ցոյց տալով այդ գրուածքի թերութիւնքը, ամենայն բար

բայց Պ. Իսահակեանցին առաջին անգամից շատ սիրեցի, {եւ} այժմ եւս սիրում եմ. ի՞նչ պիտոյ է առնել, մարդ են

կատենք Պ. Իսահակեանցի հրաշագործութիւնը: Նախ {եւ} յառաջ Պ. Իսահակեանցը իւր յօդուածի ներածութեան մէ

Իսահակեանցը իւր յօդուածի ներածութեան մէջ խրախոյս {եւ} քաջալերութիւն է տալիս " Մեղուի " հրատարակողին, ո

է տալիս " Մեղուի " հրատարակողին, որ նա աշխատի, {եւ}, եթէ կարելի է, ընդդէմ դառնայ ճակատագրի ձեռքով "

ամար պատրաստած օրհասին։ Բայց զուր է այս խրախոյսը {եւ} քաջալերութիւնը. պատճառ, արդէն ամենայն մարդ, որ

դալ, նայում է " Մեղուի " վերայ որպէս մի ողորմելի {եւ} թշուառ գործի վերայ մատենագրութեան ասպարիզում: Եր

կի պատասխանելուց. երեւի թէ ձեռք չէ տալիս նորան, {եւ}, խառնափնդորելով խնդիրները, կարծում է իւր անձը ա

: Այդպէս չէ։ Ես պահանջում եմ իմ հարցմունքի ճիշտ {եւ} որոշ պատասխանը, իսկ նորա ասածներին կը պատասխանեմ

տետրակում. 1) Ցոյց տալ Հայոց ազգի գիտութեան {եւ} յառաջադիմութեան տունը... ցոյց տալ երկու Հայ, որ

ւթեան տունը... ցոյց տալ երկու Հայ, որ ազգի օգտի {եւ} յառաջադիմութեան մասին խորհուրդ կատարած լինէին միա

) Յայտնել այն պարոնների անուանքը, որ, անարգելով {եւ} անպատուելով Հայոց ազգը, վրդովել էին Պ. Իսահակեա

, վրդովել էին Պ. Իսահակեանցի հոգու խաղաղութիւնը {եւ} պատճառ էին տուել նորան այնքան խօսելու, մինչեւ որ

Ես խնդրում եմ նորանից ցոյց տալ ինձ ազգի գիտութեան {եւ} յառաջադիմութեան տունը։ Պատասխանի եմ ստանում, թէ

։ Պատասխանի եմ ստանում, թէ " այստեղ ազգի անցեալ {եւ} ներկայ բարօրութեան եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը

մ, թէ " այստեղ ազգի անցեալ եւ ներկայ բարօրութեան {եւ} լուսաւորութեան պատմութիւնը գրելու տեղը չէ, եւ թէ

ան եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը գրելու տեղը չէ, {եւ} թէ առանձին պիտի գրէ"։ Ինչպէ՛ս է, սիրելի՛ ընթեր

որ ասեմ, թէ հայերը մի հոյակապ համալսարան ունին, {եւ} եթէ դուք պահանջէք ինձանից ցոյց տալ այդ համալսարան

ոպացոց պէս ամենայն բանի համար ցոյց տալ ապացոյցներ {եւ} փաստեր: Ւ՛նչ սովորութիւն է. մի բան էր, ասացի,

րի մէջ օրինաւոր, կապակից, հիմնաւոր ապացոյցներով {եւ} փաստերով խօսել։ Այսօր բանը կ'ասեմ, եւ դուք պարտ

ցոյցներով եւ փաստերով խօսել։ Այսօր բանը կ'ասեմ, {եւ} դուք պարտական էք հաւատալ եւ ընդունել, ապացոյցը յ

։ Այսօր բանը կ'ասեմ, եւ դուք պարտական էք հաւատալ {եւ} ընդունել, ապացոյցը յետոյ մէջ կը բերեմ, ուրիշներ

մանակ ազգը արժանի էր մեղադրութեան, եթէ գիտութեան {եւ} յառաջադիմութեան տունը աւազակների այր շինած լինէր

լինէր"։ Նշանակում է, թէ ազգի մէջ կայ գիտութեան {եւ} յառաջադիմութեան տուն, եւ ազգը, աւազակների այր չ

ազգի մէջ կայ գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տուն, {եւ} ազգը, աւազակների այր չշինելով, արժանի չէ մեղադր

ւ, յետոյ կը գրեմ"։ Ի՛նչ պիտի գրէ. ազգի անցեալ {եւ} ներկայ բարօրութեան եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը

Ի՛նչ պիտի գրէ. ազգի անցեալ եւ ներկայ բարօրութեան {եւ} լուսաւորութեան պատմութիւնը, յետոյ նորա՞ գործ է գ

ւթենների անդամ դառնալ, թռչնավաճառութեամբ պարապիլ {եւ} օգուտների մի բաժինը ստանալ: Տեսանո՞ւմ էք, սիրել

բարեսրտութեան վերայ՝ կարծում եմ, որ եթէ Ֆրանսիա {եւ} Աւստրիա եւս գնալու լինիմ, նոյնպէս կարող եմ երթալ

տալ. արդեօք աւելի օգտակար չէ՞ր Պ. Իսահակեանցին {եւ} Հայոց ազգին, եթէ առաջինը, թողնելով Ղզլարի մանկա

, թողնելով Ղզլարի մանկավարժութիւնը, Եւրոպա գնար {եւ} մտանէր այնտեղի դպրոցների մինի մէջ (տարակոյս չկայ

ների մինի մէջ (տարակոյս չկայ, որ աշակերտի պէս) {եւ} գո՛նէ այնքան բան ուսանէր, որ նորա մտածութիւնքը մ

անէր, որ նորա մտածութիւնքը մարդավայել դառնային, {եւ} խօսելու ժամանակ դահճի պէս չվարուէր լօգիկայի հետ:

րը՝ վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, {եւ} բարոյական երկաթ ու կրակ գործ դնելով, այլ այն սու

ը, որ խեղճ ողորմելի " Մեղուին " լծել են մի սայլի {եւ}, ինքեանք լցուելով մէջը, հարկադրում են նորա աւել

չէր խոստովանում իւր պակասութիւնքը, չունէր ուրեմն {եւ} սեպհական արժանաւորութիւն եւ այլն"։ Պ. Իսահ

իւնքը, չունէր ուրեմն եւ սեպհական արժանաւորութիւն {եւ} այլն"։ Պ. Իսահակեանցը գրում է. " Պարո՛ն,

: Պ. Իսահակեանցը գրում է. " Պարո՛ն, խելացի {եւ} գիտուն մարդը կը դատէ իւր ազգը, բայց չի դատապարտե

թող նոքա որոնեն իւրեանց համար մի այլ անբիծ աշխարհ {եւ} այլն, եւ այլն"։ Ես ասել էի՝ վէրքերը բացու

րոնեն իւրեանց համար մի այլ անբիծ աշխարհ եւ այլն, {եւ} այլն"։ Ես ասել էի՝ վէրքերը բացում են վիրաբ

մ են վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, {եւ} բարոյական երկաթ ու կրակ գործ դնելով, բայց Պ. Իս

ւեստի մէջ շատ բան ցոյց են տալիս արեւին չորացնելու {եւ} ապուխտ շինելու համար, բայց դարձեալ վէրքեր չէին,

օնօմիան գործ ունի առողջ անասունների հետ, ցաւագար {եւ} վիրաւոր անասունքը գաստռօնօմիային եւս հարկաւոր չեն

միեւնոյն յարգ ու արժանաւորութիւն ունին, թէ ազգը {եւ} թէ նորա պակասութիւնքը։ Ասածս դարձեալ ապացուցանու

վ, թէ " ազգը պակասաւոր լինելու համար անարգում են {եւ} այլն"։ Դու հազար անգամ ասա՛ մի այդպիսի պարոնի,

թիւնքը։ Ազգը ինքը պակասութիւն չէ. ա՛յլ է ազգը, {եւ} ա՛յլ է ազգի պակասութիւնքը: Անարգելով ազգի պակասո

ազատուած տեսանել նորան ամենայն պակասութեններից: {Եւ} այդ պակասութիւնքը արժանի էին, որ դատապարտուէին.

է Հայաստան բառը մի վերացականութիւն է ներկայումս, {եւ} կանացի մեղադրանքներով ասպարէզ է մտանում, թէեւ Հա

է մտանում, թէեւ Հայաստանը չէ տուել ինձ կրթութիւն {եւ} դաստիարակութիւն, բայց իրաւունք ունի մեր կողմից պ

ն, բայց իրաւունք ունի մեր կողմից պահանջելու փոյթ {եւ} խնամք իւր վերայ: " Հայաստանը ոչինչ իրաւունք չուն

րդ, պարտական ենք օգնական գտանուիլ մարդկութեանը, {եւ} որովհետեւ ընդհանուր մարդկութեան մէջ մտանում ենք մ

ենք մեզ անփոյթ չլինել Հայոց ազգի յառաջադիմութեան {եւ} լուսաւորութեան մասին: Բայց որպէս մարդ եւ որպէս ք

մութեան եւ լուսաւորութեան մասին: Բայց որպէս մարդ {եւ} որպէս քրիստոնեայ մեք ենք, որ համարում ենք մեզ պա

ի համարձակութիւն պարտական քարոզել մեր ազատ անձը: {Եւ} այս է մանաւանդ բանը, որ մեք մեր ազատ կամքովը, հ

անը, որ մեք մեր ազատ կամքովը, հասկանալով մարդու {եւ} մարդկութեան խորհուրդը, առանց բռնադատուելու մի հա

ում ենք օգնական գտանուիլ Հայ մարդկութեանը, որպէս {եւ} ինչ չափով կարող էինք: Ես երբէք չեմ անպատուել

ելով, թէ նա չունի այն, ինչ որ ստուգապէս չունի, {եւ} միտք չեմ ունեցել համազգիների սիրտը վիրաւորելու,

ւցանել մեր ազգին այդ նորա տարապայման կարօտութիւնը {եւ} յետ մնալը լուսաւորութեան գործի մէջ: Պ. Իսահ

Պ. Իսահակեանցը իմ միտքն է ձգում հինգերորդ դարը {եւ} ասում է, թէ " Խորենացիների նման մտավարժ եւ լիահա

դարը եւ ասում է, թէ " Խորենացիների նման մտավարժ {եւ} լիահանճար մանուկները անյագ փափագով դիմեցին Աթէնք

եքսանդրիա, Բիւզանդիա, դէպի յունական դպրոցները, {եւ} թէ այդ երանելիքը չեն ասել, որ պարտական չէին Հայա

այաստանին, այլ շտապել են գալ Հայաստան լուսաւորել {եւ} այլն, եւ այլն"։ Ցանկալի էր լսել Պ. Իսահակեանց

, այլ շտապել են գալ Հայաստան լուսաւորել եւ այլն, {եւ} այլն"։ Ցանկալի էր լսել Պ. Իսահակեանցից, թէ այ

: Ցանկալի էր լսել Պ. Իսահակեանցից, թէ այդ բարի {եւ} օրհնեալ յիշատակի արժանի մարդիկը ինքեա՞նք դիմեցին

րժանի մարդիկը ինքեա՞նք դիմեցին, թէ ուրիշի ձեռքով {եւ} հոգաբարձութեամբ ուղարկուեցան, եւ այդ հոգաբարձութ

է ուրիշի ձեռքով եւ հոգաբարձութեամբ ուղարկուեցան, {եւ} այդ հոգաբարձութիւնը, որ կատարեց այն ժամանակ Հայա

ութիւնը, որ կատարեց այն ժամանակ Հայաստանը Սահակի {եւ} Մեսրոպի ձեռքով, իբր 60 աշակերտ Եւրոպա կամ Ալեքսա

ղարկելով, կարելի՞ է, որ մոռանային այդ աշակերտքը {եւ} ասէին, թէ Հայաստանը չէր, որ դայեակ վարձեց մեր հ

կել դէպի յունական դպրոցները, որ ՚ի լեզու պանծալի {եւ} ստոյգ յօդանալով ճեմարանին վերաբանութեան, վերադառ

վ ճեմարանին վերաբանութեան, վերադառնային Հայաստան {եւ} կանգնեցնէին ընդհանուր ազգի լուսաւորութեան աւազան

խեցին Հայաստան, թէ ի՛նչ ընդունելութեան պատահեցան {եւ} ի՛նչպէս կատարեցին իւրեանց ասպարէզը, իմ սիրտը չէ

թեանը: Խորհուրդ ենք տալիս օրինաւոր կերպով կարդալ {եւ} հասկանալ Խորենացին, եւ եթէ բնագիրը անհասկանալի է

իս օրինաւոր կերպով կարդալ եւ հասկանալ Խորենացին, {եւ} եթէ բնագիրը անհասկանալի է, փա՛ռք Աստուծոյ, շուտ

ւած: Այդ թարգմանութիւնը կարող է Պ. Իսահակեանցին {եւ} ուրիշներին հասկացուցանել Խորենացու Հայոց պատմութի

տ բան է երեւում: Եթէ հինգերորդ դարումը Սահակ {եւ} Մեսրոպ խնկելի թարգմանիչքը հոգաբարձու եղած չլինէին

էին, նոցա աշակերտքը ինքեանք գնացած լինէին Եւրոպա {եւ} Ալեքսանդրիա ուսանելու, այն ժամանակ նոքա եւս կարո

. Իսահակեանցը ասում է, թէ " ես մեր մեծատունների {եւ} հոգեւոր իշխանների սիրտը կարեվէր խոցելուց յետոյ,

": Զարմանք, որ Պ. Իսահակեանցը խառնափնդորում է {եւ} չէ յայտնում, թէ ո՞վի ում հետ խօսելու վերայ է իմ

ւմ, թէ ո՞վի ում հետ խօսելու վերայ է իմ կասկածը, {եւ} այդ բանի հետ ինչ յարակցութիւն ունի մեծատունների ե

ւ այդ բանի հետ ինչ յարակցութիւն ունի մեծատունների {եւ} հոգեւոր իշխանների վիրաւորութիւնը: Ես ասել էի եւ

եւ հոգեւոր իշխանների վիրաւորութիւնը: Ես ասել էի {եւ} ասում եմ այժմ եւս, որ մեծ կասկած եւ երկբայութիւն

: Ես ասել էի եւ ասում եմ այժմ եւս, որ մեծ կասկած {եւ} երկբայութիւն ունիմ մուզաների խօսելու մասին Պ. Իս

ելու իմ երկբայութիւնը, մէջ է բերում մեծատունների {եւ} հոգեւոր իշխանների վիրաւորութիւնը՝ ըստ ամենայնի ա

. Իսահակեանցը՝ կամենալով հաճոյանալ մեծատուններին {եւ} միւսներին եւ մեզ որպէս թէ վատամարդիկ շինելով։ Բա

՝ կամենալով հաճոյանալ մեծատուններին եւ միւսներին {եւ} մեզ որպէս թէ վատամարդիկ շինելով։ Բայց զուր է անհ

ինում. իմ համար միեւնոյն է ազգուրաց մեծատունների {եւ} իշխանների բարեկամութիւնը կամ թշնամութիւնը դէպի ին

ը դէպի ինձ. ոչինչ յարակցութիւն չունիմ նոցա հետ, {եւ} եթէ ինքը՝ Պ. Իսահակեանցը՝ որպէս մանկավարժ, ստ

ենայն մարդու Աղա՛, Աղա՛ ասելով, գլուխները իւղել {եւ} անձը պահպանել, բարեաւ վայելէ իւր սովորութիւնը,

մած պարոն Կոմս Էմմանուէլի ճշգրիտ նկարագրութենից, {եւ} թէ ինձ եւս դժբաղդաբար տեսանում է այն կասկածաւոր մ

լով, եթէ Պ. Կ. Էմմանուէլի նկարագրած կասկածաւոր {եւ} երկչոտ մարդը լինէի, չէի կարողանալու դրականապէս խ

էս խօսել այս կամ այն բաները Պ. Իսահակեանցի հետ, {եւ} թէ մի հաստատ բնաւորութեամբ մարդ, հաւատ չընծայելո

կիւղ լինել, ինչպէս ասել էր Պ. Կոմս Էմմանուէլը: {Եւ} Պ. Իսահակեանցը ինչ տեղից իմանում է Պ. Կոմս Էմմա

ն տեսանէ իմ վերայ, այնքան ազնիւ կը լինի, որ նախ {եւ} յառաջ ինքը կը հրապարակէ նորան՝ ցանկանալով աւելի

Պ. Կոմս Էմմանուէլի պակասութիւնքը, եթէ տեսանեմ, {եւ} հաւաստի եմ, որ շնորհակալութիւն կը ստանամ նորանից

ումը։ Դորա մեղաւորը ես չեմ, ինչու չէ ուսանում, {եւ} Խորենացու ասածի նման լինում է՝ աշակերտ հեղգ առ ո

ցու ասածի նման լինում է՝ աշակերտ հեղգ առ ուսումն {եւ} փոյթ առ ի վարդապետել, նախ քան զտեսութիւնն աստուա

ւրեմն Հայաստանը պատրաստել է նորան իւր վսեմութիւնը {եւ} պարծանքը ուրացող մուրացկան որդոց համար"։ Ես յաւ

ցկան որդոց համար"։ Ես յաւելացնում եմ դորա վերայ {եւ} այս, թէ սուտ պարծեցող, աղքատ հպարտ, տգէտ եւ կա

այ եւ այս, թէ սուտ պարծեցող, աղքատ հպարտ, տգէտ {եւ} կամակոր որդոց համար, որ միտ չդնելով իւրեանց հոգե

տովանում է, թէ Մասեաց դարեւանդից Մուզան գանչել է {եւ} դադարեցուցել է նորա գոչիւնը, նշանակում է, թէ Մո

ուզայք, որոց անմահ յիշատակները անդադար ողբում են {եւ} կոծում են ազգիս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց

տակները անդադար ողբում են եւ կոծում են ազգիս փառք {եւ} պարծանքը ուրացող մարդկանց գլուխը ", ես ամենեւին

որ Հայաստանը ունի իւր ծոցումը, անդադար ողբում են {եւ} կոծում են ազգիս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց

ցումը, անդադար ողբում են եւ կոծում են ազգիս փառք {եւ} պարծանքը ուրացող մարդկանց գլուխը ", նշանակում է

րովհետեւ բուն անմտութիւն է: Բայց արի տես, որ ես {եւ} իմ նման մարդիկ շատ, թող ասել եւ " Հիւսիսափայլ "

արի տես, որ ես եւ իմ նման մարդիկ շատ, թող ասել {եւ} " Հիւսիսափայլ " կտրիճ եւ անխարդախ օրագիրը, առանց

ան մարդիկ շատ, թող ասել եւ " Հիւսիսափայլ " կտրիճ {եւ} անխարդախ օրագիրը, առանց կարօտելու վերացական անու

ողբում ենք անդադար օբսկուրանտների թշուառ գլուխը, {եւ} շատ կարելի է, որ մեր արտասուքից մի քանի կաթիլ բա

որ մեր արտասուքից մի քանի կաթիլ բաժին հասած լինի {եւ} Պ. Իսահակեանցի գլխին: Ինչ որ վերաբերում է Պ

Պ. Իսահակեանցը, ասելով " երանի՛ կը լինէր, որ {եւ} իմ բաղդը յաջողէր այդ համալսարաններումը մի հիմնաւո

ով Առաքելու ասածը. " Եթէ զլեզուս մարդկան խօսիցիմ {եւ} զհրեշտակաց, եւ սէր ոչ ունիցիմ, եղէ ես իբրեւ զպղ

ը. " Եթէ զլեզուս մարդկան խօսիցիմ եւ զհրեշտակաց, {եւ} սէր ոչ ունիցիմ, եղէ ես իբրեւ զպղինձ, որ հնչէ,

ղինձ, որ հնչէ, կամ իբրեւ զծնծղայս, որ ղօղանջեն {եւ} այլն " եւ թէ. " Մի՛ յուսմունս օտարոտիս եւ պէսպէս

հնչէ, կամ իբրեւ զծնծղայս, որ ղօղանջեն եւ այլն " {եւ} թէ. " Մի՛ յուսմունս օտարոտիս եւ պէսպէսս դանդաչիք

ղանջեն եւ այլն " եւ թէ. " Մի՛ յուսմունս օտարոտիս {եւ} պէսպէսս դանդաչիք ", կամենում է խելքիս նստեցնել,

է խելքիս նստեցնել, որ լուռ մնամ նորա անկրթութեան {եւ} տեսութենից յառաջ աստուածաբանութեան վերայ: Ո՛վ է

էջ այդ աստուածային մասնը, եթէ ունէր։ Կրթութիւնը {եւ} լուսաւորութիւնը առաւել աճեցնում են եւ կերպարանագո

Կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը առաւել աճեցնում են {եւ} կերպարանագործում են սէրը: Բայց ես, տեսանելով,

քից, որովհետեւ կնքահայր ասացեալը պիտի լաւ իմանայ {եւ} ողջամտութեամբ վարդապետէ Սուրբ Գիրքը. պատճառ, մկ

բ Գիրքը. պատճառ, մկրտութեան ժամանակ նա խօսում է {եւ} խոստանում է անբարբառ երեխայի փոխանակ, իսկ այն խո

ն խոստմունքը, որ չէին յառաջանում գիտակցութենից, {եւ} Սուրբ Գիրքը՝ աստուածային բանը, ողջամտութեամբ հա

եւս ասում է Պ. Իսահակեանցը, թէ իմ քարոզութիւնը {եւ} նպատակը ամենեւին համաձայն չէ իմ խօսքերին, ուրեմն

համաձայն չէ իմ խօսքերին, ուրեմն իմ քարոզութիւնը {եւ} նպատակը այլ բան են եւ խօսքերս՝ այլ։ Շատ բարի։

ին, ուրեմն իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը այլ բան են {եւ} խօսքերս՝ այլ։ Շատ բարի։ Ինչ տեղից իմացաւ Պ. Ի

Ինչ տեղից իմացաւ Պ. Իսահակեանցը իմ քարոզութիւնը {եւ} նպատակը, եթէ ոչ իմ խօսքերից, եւ ո՞չ ապաքէն այդ

իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը, եթէ ոչ իմ խօսքերից, {եւ} ո՞չ ապաքէն այդ իմ խօսքերից բաղկանում էր իմ քարոզո

աքէն այդ իմ խօսքերից բաղկանում էր իմ քարոզութիւնը {եւ} նպատակը։ Այլապէս չէր կարելի. պատճառ, ի՛նչ խօսք

ամբ, որ դուրս լինէին նորա միտք հասկացնող բառերից {եւ} որ չէին բացայայտում այդ մարդու նպատակը: Մի՞գուցէ

, թէ շատ անգամ գլորուելով Մասիսի ձիւնապատ գագաթից {եւ} լանջից, սառուցի տեղ ծառայում են ծարաւի մարդու հա

ոստով ստանում է Մասեաց դարեւանդից այդպիսի Մուզայք {եւ} նոցանից իմանում է ամենայն բան... Պ. Իսահակ

հաւատարիմ չէ իմ սրտին, ո՛, գիտէ՝ ինչ պատճառաւ {եւ} այլն: Ինչ որ վերաբերւում է իմ ցանկութեանը եւ դպր

ռաւ եւ այլն: Ինչ որ վերաբերւում է իմ ցանկութեանը {եւ} դպրոցների որպիսութեանը, Պ. Իսահակեանցը կարո՛ղ է

ի խնդրած դպրոցները նոյնպէս ցանկալի են ինձ, որպէս {եւ} ամենայն ճշմարիտ ազգասիրի: Իսկ Թիֆլիզի հոգեւոր դպ

ւթիւն գոյացնել իմ մէջ, մինչեւ դա օրինաւոր կերպով {եւ} իրաւունքով արժանի լինի դպրոց անունը իւր վերայ կրե

ճառ է, որ ամենայն Հայի սիրտ օտարանայ այդ դպրոցից {եւ} նայի նորա վերայ, որպէս մի խրտուիլակի վերայ: Կար

լուցս մեծատունների մասին, թէ մարմին էին դարձած, {եւ} մեղադրում է, թէ ինչո՛ւ համար շատ լաւերի միջից մի

ր մեծատուններից մարմին չդարձողները այնքան փոքր են {եւ} աննշան, որ չեն մտանում ընդհանուրի կարգը, իսկ մի

ոչինչ հոգաբարձութիւն չենք տեսանում նոցա կողմից: {Եւ} Պ. Իսահակեանցից ջատագոուած գործերը այդ մեծատունն

ւնի: Պարոնը ասում է " ինչպէ՞ս կարելի է անմիջապէս {եւ} անտարբեր պախարակել եւ այլն"։ Չչգիտեմ՝ ինչ է հա

ինչպէ՞ս կարելի է անմիջապէս եւ անտարբեր պախարակել {եւ} այլն"։ Չչգիտեմ՝ ինչ է հասկանում անմիջապէս ասել

մ՝ ինչ է հասկանում անմիջապէս ասելով։ Ես, որպէս {եւ} ուրիշները, հասկանում եմ այդ խօսքով այն իդէայն,

ենեւին անգէտ լինելով մտածութեան, կարելի չէ խօսել {եւ} ոչ իսկ բան հասկացնել: Պ. Իսահակեանցը հարցան

թէ ճշմարտութիւնը, որի դրօշակի տակ զինուորուած է {եւ} իմ նուաստութիւնը, է Աստուծոյ ճշմարտութիւնը՝ անմ

ենայն ստութենից, խարդախութենից, կեղծաւորութենից {եւ} այլ այսպիսի արատներից, է այն ճշմարտութիւնը, որ

այն ճշմարտութիւնը, որին ատում են սուտ ազգասէրքը {եւ} օբսկուրանտները, որոնց մէջ մի չար բաղդով տեսանում

, որոնց մէջ մի չար բաղդով տեսանում եմ այս րոպէիս {եւ} Պ. Իսահակեանցը: Դա է այն ապառաժը, որի վերայ ըն

: Դա է այն ապառաժը, որի վերայ ընկնողը կը փշրուի {եւ}, թէ ինքը մի բանի վերայ ընկնի, կը հոսէ: Կարծեմ

ան որոշ նկարագրեցի խնդրած ճշմարտութեան ինչութիւնը {եւ} բնաւորութիւնը: Նոյնպէս թող յայտնի լինի Պ. Ի

բուն հայագէտ ասած մարդերից չեմ՝ կրած ո՛չ իրաւացի {եւ} ո՛չ անիրաւ նախատինք։ Գուցէ այդ եւս Մասեաց Մուզան

եզերքից, ինչպէս ինքը՝ Պ. Իսահակեանցը փորձում է {եւ} կը փորձէ դեռեւս, եթէ մոռանայ իւր չափը: Լերմ

նք կարողացել էին իմ մարդկօրէն սխալանքը լուսաբանել {եւ} ազգի վերաբերեալ թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը

ալանքը լուսաբանել եւ ազգի վերաբերեալ թիւր կարծեաց {եւ} վրիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել: Դարձեալ մ

Պ. Իսահակեանցի յօդուածի պատճառով, դորանից յառաջ {եւ} ո՛չ մի տող բան տպած ու հրապարակած չունէի, որ Պ.

աց դարեւանդից Ղզլար վազելով: Ինչպէս մեծ խորհուրդ {եւ} ազդեցութիւն ունի շրջակայքը մարդու վերայ. լսելով

. լսելով Պ. Իսահակեանցի խօսքերը, " թիւր կարծեաց {եւ} վրիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել ", իսկոյն

երեւում է, որ այդ պարոնը բնակւում է այգիների մօտ {եւ} անդադար տեսանում է ճիւղերի կտրատուիլը: Բայց մի խ

իլը: Բայց մի խորհուրդ ասեմ Պ. Իսահակեանցին. ես {եւ} իմ նման մարդիկ շատ հաւատացած լինելով, որ չէ վերջ

այից, տեսել էր Հայաստանի ամենայն բանը գլխիվայր, {եւ}, ապացուցանելու համար, թէ Խորենացու այդ ողբ գրել

ան, մէջ էի բերել նորա նզովքը կաթողիկոսների վերայ {եւ} շարք կաթողիկոսաց անունով աշխատութիւնը, որ ոչնչաց

սում էր այնտեղ Ղազարը, ինչպէս երեւում է նախընթաց {եւ} հետեւեալ բաներից: Ես պատմել էի Պ. Իսահակեանցին

փորել ու հանել է մի Հայ քրիստոնէի ննջեցեալ մարմին {եւ} ձգել է շուների առաջեւ՝ պատճառելով, թէ այն մարդը

առաջնորդի իշխանութեանը: Այս բանի մասին շատ խօսք {եւ} զրոյց յառաջացաւ այն ժամանակ եւրոպական եւ ռուս օրա

շատ խօսք եւ զրոյց յառաջացաւ այն ժամանակ եւրոպական {եւ} ռուս օրագիրների եւ լրագիրների մէջ։ Թողում եմ այն

առաջացաւ այն ժամանակ եւրոպական եւ ռուս օրագիրների {եւ} լրագիրների մէջ։ Թողում եմ այն մեծ գայթակղութիւնը

սակ աբեղաներին անուանում է երանաշնորհ, բազմերախտ {եւ} սրբազնագործ, եւ նոցա գործը՝ յիշատակ ճշմարիտ ազգ

ուանում է երանաշնորհ, բազմերախտ եւ սրբազնագործ, {եւ} նոցա գործը՝ յիշատակ ճշմարիտ ազգասիրութեան: Իմ ա

քահանայ կամ եպիսկոպոս չեն, այլեւ մարդ չեն: Վա՜յ {եւ} դատապարտութիւն դոցա յաւիտենական: Եթէ Պ. Իսահակե

տենական: Եթէ Պ. Իսահակեանցի համար այդ քաղաքական {եւ} եկեղեցական օրէնքներով, որպէս սոսկալի սրբապղծութի

, եթէ այդ գործակատարքը են բազմերախտ, երանաշնորհ {եւ} սրբազնագործ, թո՛ղ նոցա բարեխօսութիւնը անպակաս լի

վիզը։ Խեղճ ողորմելի գրաշար, քանի քանի հեղինակի {եւ} գրողների մեղքը յանձն ես առնում եւ քաւում ես դու։

ի քանի հեղինակի եւ գրողների մեղքը յանձն ես առնում {եւ} քաւում ես դու։ Ի՞նչ պիտոյ է առնել. երեւի այդպէս

ածի վերջումը, կամելով ցոյց տալ իւր սրատեսութիւնը {եւ} մի մասնով արդարացնել 2. 600 տարու փոքրիկ եւ աննշա

թիւնը եւ մի մասնով արդարացնել 2. 600 տարու փոքրիկ {եւ} աննշան սխալը, հրաւիրում է ինձ կարդալ " Հիւսիսափա

20-ին: Ես բացի " Հիւսիսափայլի " վերոյիշեալ երեսը {եւ} տեսայ, որ Կոմս Էմմանուէլը ոչ թէ չէ կարդացել " Մե

չէր՝ չնայելով, որ Պ. Խ. գովում էր " Մեղուն " {եւ} նորա հրատարակող երեւելի ուսումնականը (?), բայց

կեանցը ինչպէս է կարդացել, որ տեսել է այնպիսի բան {եւ} ուստի՞ գիտէ, որ Պ. Կոմս Էմմանուէլը բնակւում է Մ

չեմ կարող բաժանուիլ նորանից. միանգամ սիրել եմ: {Եւ} ես մի վատ սովորութիւն ունիմ, որ եթէ միանգամ սիրե

ցն է. շուտ շուտ չէ երեւում։ Ապա եթէ սխալուել եմ {եւ} կօմետը ընդունել եմ մոլորակի տեղ, որ եթէ այս անգա

Ինձ վաղուց յայտնի է, որ Յիշատակարան ես գրում {եւ} կը ցանկանայիր իմանալ, որեւիցէ անսովոր բան: Այս

նոց, որի մուտքը արժէր կէս մանէթ: Շուտով հատուցի {եւ} մտայ, բայց ինչպէս զարմացայ, վերահասու լինելով ն

այ, որ ես որոշ չնկատեցի, որի մասին ոմանք արագիլ {եւ} ոմանք մօրահաւ ասացին, դրել է թաղիքից (քեչայից)

վահանի նման բան, այլեւ, շրջապատելով փետուրներով {եւ} ներկելով ոտքերը, հաւատացնում է, թէ մանուկ կազու

էի, թէ Կեսարիայում էշ ներկում են, բայց արագիլից {եւ} մօրահաւից կազուար շինել, ծածկելով մի կոպիտ վահան

ներից մինը: Ահա իմ ստացած ծանօթութիւնքս {եւ} նամակներս։ Բացի սորանից, պիտի ասել, որ նորերու

եկել մի այլ քաղաքից, բայց ինչպէս վշտահար, վատած {եւ} ցաւագարուած: Հարցանում եմ. - Պարո՛ն, ի՞նչ

ացել, բայց ի՞նչ յարակցութիւն կայ քո տկարանանալու {եւ} այդ ցնորքի հետ: - Ցնորք... Ցնորք, բայց այդ

բայց այդ բանը մաշում է իմ հոգին: Դորա հետ միացաւ {եւ} այժմեան պոչաւոր աստղի երեւիլը. այդ եւս վատ բան է

էջ: - Արի քո հետ խօսիր, ի՞նչ մարդ ես, ինձ {եւ} այդ աստղը մի շինեցիր. խղճմտանք չունի՞ս, Աստուծո

դէ գտայ, նայեցի, շատ վատ վատ բաներ է խօսում այս {եւ} գալոց տարու համար: - Եւ այդ բաները ամենայն տ

տ բաներ է խօսում այս եւ գալոց տարու համար: - {Եւ} այդ բաները ամենայն տասներկու տարու մէջ միանգամ պի

- Ինչ որ 1858-ի մասին գրում է, նոյն բանը գրում է {եւ} 1870 թուականի համար, որովհետեւ ընդ ամենն 12 գլու

թեան պատասխանը: Անցաւ տարին... Անցաւ, {եւ} մեք քո հետ, պատուելի՛ ընթերցող, մի տարով եւս ծե

ս ծերացանք... Նոր տարու առաւօտը հազիւ լուսացած, {եւ} ահա Նոր տարի շնորհաւորողքը գլուխ կոտրելով չափում

արտաքին ուրախութեան տակ արդեօք որքա՛ն տրտմութիւնք {եւ} վշտեր կան թաքնուած: Նոր տարին ինքնըստինքեան

ուած: Նոր տարին ինքնըստինքեան ուրախութիւն չէ {եւ} չէ՛ կարող մեզ ուրախութիւն պատճառել, եթէ չկային մ

կամ այն օգտաբեր գործը։ Այդ օրերում ուրախանում է {եւ} աղքատը, իւր վերջին դահեկանը դնելով սեղանի վերայ

վերջին դահեկանը դնելով սեղանի վերայ իւր ընտանիքի {եւ} զաւակների առաջեւ, առանց մտածելու, որ գալոց օրի

գին անգամ: Բայց մի ուրախութիւն, որի որպիսութեան {եւ} պատճառի մասին չէինք կարող հաշիւ ու համար տալ մեզ

առի մասին չէինք կարող հաշիւ ու համար տալ մեզ, որ {եւ} ֆոսֆորի նման, մի րոպէ, մի ակնթարթ վառուելով, մ

ղնելու էր այրուածքը իւր անպիտան հոտով՝ տխրութիւն {եւ} վիշտ, այդպիսի ուրախութիւնը երեխայական է եւ անխել

ւթիւն եւ վիշտ, այդպիսի ուրախութիւնը երեխայական է {եւ} անխել: Մեք երբէք իրաւունք չունինք ուրախանալու առ

ք չունինք ուրախանալու առանց օրինաւոր պատճառների, {եւ} այդ պատճառքը էին մեր գործերը: Մինչեւ գործած չէին

գործեր, որոնց վերայ արժան էր ուրախանալ, մի սուտ {եւ} երեխայական ուրախութիւն, որով պիտի ուրախանայինք,

եւում է լրութենից, իսկ լրութիւնը մահ է զօրութեան {եւ} ձգտողութեան համար: Դորա հակառակ, մեր գործունէու

կառակ, մեր գործունէութիւնը, ձգտողութիւնը, ոյժը {եւ} զօրութիւնը այնքան շատանում է, այնքան սաստկանում

անում է, այնքան սաստկանում է, որքան շատանում են {եւ} սաստկանում են կարիքը եւ հարկաւորութիւնքը: Այս աս

ում է, որքան շատանում են եւ սաստկանում են կարիքը {եւ} հարկաւորութիւնքը: Այս ասածներիցս երեւում է ահա,

լ տարում. արդեօք այնպէ՞ս, որ հանգիստ խղճմտանքով {եւ} պայծառ ճակատով կարող էինք ձեռքերս սրտերիս վերայ դ

ց լինելու, եղել ենք, թէ սորա հակառակ, մեր սրտի {եւ} հոգու դատաւորը, այս հանդիսաւոր րոպէումս, մի քան

ալ տարում ճանաչե՞լ ենք մեզ, թէ մարդ ենք, ուրեմն {եւ} արժան էր ապրել եւ մարդկութեան համար՝ հրաժարուելո

ենք մեզ, թէ մարդ ենք, ուրեմն եւ արժան էր ապրել {եւ} մարդկութեան համար՝ հրաժարուելով եսական անձնասիրո

օր է, ինչպէս Մեծ պահքի երկուշաբթին. օրի կանաչը {եւ} կարմիրը ո՛չ ոք չէ տեսել մինչեւ այժմ: Եթէ իմ մասի

ւմ էր մեր տարաբաղդ ազգի օգտի համար, իմ անձնականը {եւ} ստացականը այն օրիցն եմ ես ուրացել, երբ, աչքս բա

ցել էի մի ազգային ուրախառիթ գործի վերայ, նոյնպէս {եւ} անձնական ուրախութիւնը չէ կարող փարատել այն ազգայի

չ բաների վկայ են եղել իմ հետ միասին, ի՜նչ ողբալի {եւ} արտասուելի գործերի ականատես, որ գործուել էին մեր

են իւրեանց երկնաւոր կեանքը, քանի՛ բարեկամք սուգ {եւ} արտասուք կտակել են մեզ: Քանի քանի՛ անգամ ցաւելու

, որ ցանկանում էին հասանել հերոստրատեան պարծանքի {եւ} յիշատակի, որ մտածում էին խայտառակութեան սանդուղն

ծում է երես գտանել, անուն ժառանգել, այնտեղ գողը {եւ} աւազակը, սորան նորան ճաշերով եւ ընթրիքներով իւր

ել, այնտեղ գողը եւ աւազակը, սորան նորան ճաշերով {եւ} ընթրիքներով իւր մօտ քարշելով, կազմում է մի ընկեր

ն աստղերին. զո՜ւր աշխատանք: Միւս տեղ խելակորոյս {եւ} խաւարապաշտ մարդիկ փախչում են ճշմարտութենից այնպիս

տ մարդիկ փախչում են ճշմարտութենից այնպիսի կամակոր {եւ} անձնաբռնադատ զօրութեամբ, որպէս կը փախչէր մի աւազ

ւր մութն ու խոնաւ բանտից։ Այլ տեղ լուսաւորութեան {եւ} մարդկային ազատ մտածութեան թշնամիք դարբնի գործարան

անք են բացում՝ անտանելի ծանր շղթաներ պատրաստելու {եւ}, եթէ կարելի է, բոլորովին խեղդելու մարդկային բան

րեւում են այլ մարդիկ, որ հոգիացած Աստուծոյ շնչով {եւ} արձակած իւրեանց ձիւնի պէս սպիտակ թեւերը, թռչում

ամ լսւում են օդի մէջ հարստահարուած մարդերի ողբերը {եւ} հառաչանքը, նոյն միջոցին եւ օդը հնչեցնում է հարստ

արուած մարդերի ողբերը եւ հառաչանքը, նոյն միջոցին {եւ} օդը հնչեցնում է հարստահարող բռնակալների ուրախական

րդական կենդանի խօսքը, որ է ազգի բարոյական կեանքը {եւ} հոգին: Անցեալ տարում երեւեցաւ մեր ազգի մէջ մի բա

ցաւ մեր ազգի մէջ մի բանականութեան դատաստան, փա՛ռք {եւ} պարծանք նորա պաշտօնեաներին։ Այդ տարում խլրտուեցա

են Հայերի յառաջադիմութեան մասին: Այն թանձր {եւ} խաւարատեսիլ ամպերը, որ, դարերով ահա հաւաքուելով

խաւարատեսիլ ամպերը, որ, դարերով ահա հաւաքուելով {եւ} լեռնանալով, պատել էին հայկական բարոյականութեան հ

ատում ենք փարատուած։ Անցան գիշերային մրրիկները, {եւ} փիլիսոփայական ծանրաչափը (բարօմետրը) գուշակում է

փոքրիկ լապտեր ուրախութեան, որ անշիջանելի կը մնայ {եւ} լոյս կը տայ ինձ մինչեւ անգամ եւ այն խաւար օթեւանի

նշիջանելի կը մնայ եւ լոյս կը տայ ինձ մինչեւ անգամ {եւ} այն խաւար օթեւանի մէջ, ուր Նախախնամութեան տնտեսո

որելու։ Դորա փոխանակ, մտածելով այս բաների վերայ {եւ} ձգելով Յիշատակարանիս մէջ, ահա քեզ եւս պատճառ եմ

լ ամենայն մարդկային կարեկցութիւն՝ առանց զզուելու {եւ} յետ քարշուելու: Անցեալները գրում է ինձ մի այսպիս

է, եթէ ես այդ իմ ծանօթը անուանեմ Գուլի-Շամամա։ {Եւ} այսպէս, գալով իմ մօտ, պատմում է ինձ Գուլի-Շամամ

պասի՛ր, Պ. Բէգզադէ, ես քո դրանը կը չոքեմ մի օր {եւ} ինչպէս նախ եւ յառաջ գորգս (խալիչա) կը փռեմ եւ լ

էգզադէ, ես քո դրանը կը չոքեմ մի օր եւ ինչպէս նախ {եւ} յառաջ գորգս (խալիչա) կը փռեմ եւ լուադեղ (перси

ր եւ ինչպէս նախ եւ յառաջ գորգս (խալիչա) կը փռեմ {եւ} լուադեղ (персидская ромашка) կը ցանեմ նորա չորս

է Պ. Բէգզադէի յիմարաբանութիւնքը։ Նա բարի տղայ է {եւ} բարի սրտով։ Նա եկել էր հարցանել ինձանից, թէ ի՞ն

յ այրում է մի ժամանակ մի ցիգան կին՝ որպէս կախարդ {եւ} գող։ Այս կինը ունենում է մի դուստր՝ Ազուչենա ան

էջ այրուելու ժամանակ՝ մահուան դռնում, կանչում է {եւ} կտակում է Ազուչենային վրէժխնդիր լինել իւր մօր մահ

կնոջ վերջին խօսքերը լինում են վրէժ, վրէժ. ուտող {եւ} մաշող կրակը կապում է նորա լեզուն... Դուստրը

կատարել իւր մօր կտակը, գնում է մի օր կոմսի տուն {եւ} գողանամ է օրօրոցից նորա որդին, որ տանի, այրէ կր

ամ է օրօրոցից նորա որդին, որ տանի, այրէ կրակում {եւ} դորանով հանէ մօր վրէժը: Բայց այդ միջոցին Ազուչեն

յդ միջոցին Ազուչենայի գրկում լինում է իւր որդին, {եւ} այսպէս, երկու երեխայքը գրկի մէջ, գնում է եւ մօտ

ն, եւ այսպէս, երկու երեխայքը գրկի մէջ, գնում է {եւ} մօտենում խարուկին։ Կամենում է ահա ձգել կոմսի զաւ

րայ, բոցերով ամենեւին շրջապատուած մեռանում է ահա {եւ} կեանքի վերջին շնչումը՝ այն սոսկալի մահու տառապան

ստանալով տեսանում է իւր մօտ դրած կոմսի զաւակը ողջ {եւ} առողջ: Ազուչենան խելագարութեան մէջ այրեց իւր սեպ

որդին իւր զաւակի պէս՝ անուանելով նորան Մանրիկօ, {եւ} ոչ ոքի չէ յայտնում իւր գաղտնիքը: Երիտասարդ տ

անունով օրիորդի վերայ, որի վերայ սիրահարուած էր {եւ} կոմսի միւս որդին: Երկու հակառակորդքը մի անգամ հա

: Այս խօսքերը տեղիք են տալիս մենամարտութեան. քաջ {եւ} յաջողաշարժ Մանրիկօն բարձրացնում է սուրը, որ սպան

Խնայի՛ր, խնայի՛ր"։ Այդ րոպէից կոմսի որդին {եւ} Մանրիկօն դառնում են միմեանց թշնամի: Կոմսի որդին

ջին անգամ իւր կեանքումը պատմում էր Մանրիկօյին իւր {եւ} մօր գլխի անցքը: Մանրիկօն գնում է դէպի վանքը եւ տ

ր եւ մօր գլխի անցքը: Մանրիկօն գնում է դէպի վանքը {եւ} տեսանում է, որ երիտասարդ կոմսը խօսում է Լէոնորայ

ների օգնութեամբ ցանուցիր է առնում կոմսի զինուորքը {եւ} ձեռք է բերում Լէոնորան: Կոմսը, հաւաքելով իւր բա

մտածում է պաշարել բոլորովին Մանրիկօյի բնակութիւնը {եւ}, խլելով Լէոնորան, սպանել Մանրիկօն: Այս միջ

իջոցին Ազուչենան ընկնում է կոմսի զինուորների ձեռք {եւ}, հարց ու փորձի ենթարկուելով որպէս կասկածաւոր ցիգ

ի տան առաջեւից դէպի բանտ, որդին տեսանում է նորան {եւ} վազում է փրկել, բայց եւ ինքը ընկնում է թշնամու ձ

, որդին տեսանում է նորան եւ վազում է փրկել, բայց {եւ} ինքը ընկնում է թշնամու ձեռք եւ բանտ է դրւում մօր

ում է փրկել, բայց եւ ինքը ընկնում է թշնամու ձեռք {եւ} բանտ է դրւում մօր հետ միասին: Կոմսը վճռում է որդ

ալով այս մօտակայ մահու վտանգը, գնում է բանտի մօտ {եւ} ողբում է իւր սիրականի տարաբաղդութիւնը: Մանրիկօն

կոմսը հրաժարւում է փրկել որպէս Մանրիկօն, նոյնպէս {եւ} նորա մայրը: Բայց երբ որ շատ աղաչում է Լէոնորան,

կուածքը, յօժարում է: Իսկոյն գնում է նա բանտ {եւ} յայտնում է Մանրիկօյին նոցա ազատութիւնը։ Մանրիկօն

նը, մերժում է որպէս այդ առաջարկութիւնը, նոյնպէս {եւ} Լէոնորան՝ լաւ համարելով մեռանել, քան թէ տեսանել

ն: Այս բոլորը լսում է կոմսը բանտի միւս սենեկից, {եւ}, ներս մտնելով այն սենեակը, ուր էին մայր ու որդի

իկօն տանում են գլխատելու... Զարթնում է Ազուչենան {եւ}, չտեսանելով իւր որդին, աղաղակում է... Նորան աս

կարողացել է Ազուչենան օտարի զաւակը մայրական գթով {եւ} խնամքով սնուցանել իւր որդու պէս, բայց ի՞նչ... Պ

- Իսկ ես ասում եմ, որ կան այդպիսի օրինակներ {եւ} չէ պիտոյ հեռի տեղերում որոնել. մեր մէջ եւս կայ մ

նակ նորա հայրը ութ ամսական յղի թողնում է իւր կինը {եւ} գնում է օտար աշխարհ՝ խիստ պատուէրներ տալով իւր կ

սին ամենայն բան լինում է մեր ցանկութեան հակառակ, {եւ} ինչ բան աւելի պահպանես, այն բանը աւելի վտանգների

ղարկելով մանկաբարձի քամակից, հրաւիրում է իւր մօտ {եւ}, յայտնելով հասած թշուառութիւնը, աղաչում է նորան

ց: Մանկաբարձը խոստանում է գտանել այս բանի ճարը, {եւ}, փաթաթելով մի կտաւի մէջ մեռած մանուկը, դէպուղիղ

ոյն օրին ազատուել էր ծննդական ցաւից, երբ ծնել էր {եւ} տիկին Բէգզադէն: Մանկաբարձը տալիս է նորան մեռած մ

Բէգզադէն: Մանկաբարձը տալիս է նորան մեռած մանուկը {եւ} բաւական շատ արծաթ եւ, առնելով նորա կենդանի զաւակ

տալիս է նորան մեռած մանուկը եւ բաւական շատ արծաթ {եւ}, առնելով նորա կենդանի զաւակը, տանում է, տալիս

գիտութեան համար: Ոչ ոք չէ իմանում այս գաղտնիքը, {եւ} տիկին Բէգզադէն դարմանում է Թուրքի զաւակը որպէս իւ

մ մի քանի նամակներ, որ ստացել եմ զանազան տեղերից {եւ} զանազան պարոններից: Պարոն Կոմս Էմմանուէ

ն թէատրոնական բեմի վերայ կատարեցին մի եղերերգական {եւ} մի կատակերգական խաղարկութիւնք: Այս բանը պատահեցա

ւնեան Ստեփանեանց մեծարգոյ պարոնի տանը: Մոսկուայի {եւ} եկաւոր Հայերից մօտ իբր երկու հարիւր մարդ՝ այր եւ

եւ եկաւոր Հայերից մօտ իբր երկու հարիւր մարդ՝ այր {եւ} կին, ներկայ էին այդ հանդէսին, որոնցից ոմանք եկա

ութեան համար, ոմանք՝ յառաջուց նախապաշարուած... {Եւ} ոմանք մի ֆանատիկոսական անխորհուրդ ազգասիրութեամբ

ցել էր ներկայ գտանուիլ այդ հանդիսին... Այնտեղ էր {եւ} ձեր բարեկամ Պ. Բէգզադէն, որ քիթը բերանը թթուեցո

փոքրիկ, բայց նայելով հանգամանքներին, հնարներին {եւ} այլն, եւ այլն, բաւական յարմարաւոր բեմ: Ութն կա

բայց նայելով հանգամանքներին, հնարներին եւ այլն, {եւ} այլն, բաւական յարմարաւոր բեմ: Ութն կամ տասն հոգ

ներածութիւնը, որ Օբեռ երեւելի երաժշտի գործն է, {եւ} ճշմարիտն ասեմ, երանի թէ այդ ներածութենից յետոյ դ

Թէոդոս կայսրի մօտ, խնդրում է ողորմիլ Հայաստանին {եւ} թագաւոր դնել Արշակի որդի Պապը: Թէոդոսը թագ է կապ

նել Արշակի որդի Պապը: Թէոդոսը թագ է կապում Պապին {եւ} իւր զօրքով հանդերձ ուղարկում է Հայաստան։ Պատերազ

րազմ է լինում պարսիկների հետ, յաղթւում են սոքա, {եւ} Պապը, եւ Հայաստանը հանգստանալով, յետ են դառնում

ում պարսիկների հետ, յաղթւում են սոքա, եւ Պապը, {եւ} Հայաստանը հանգստանալով, յետ են դառնում Յունաց զօ

կեղծաւորուելով, ճաշի հրաւիրում է իւր մօտ Սուրբը {եւ} դեղում է նորան: Այս էր եղերերգութեան բովանդակութ

ութեան բովանդակութիւնը: Առհասարակ, շատ թոյլ բան {եւ} զուրկ ամենայն բանաստեղծական ճարտարութենից. ասես

վարագուրել դրամատիկական գործողութեան պակասութիւնը {եւ} չքաւորութիւնը: Այս եւս պիտի ասել, որ եղերերգակա

Թէատրոնական բանախօսութեան լեզուն չէր այնքան ազնիւ {եւ} մշակուած, ինչպէս պիտոյ է եւ արժան է լինէր, որ ո

ուն չէր այնքան ազնիւ եւ մշակուած, ինչպէս պիտոյ է {եւ} արժան է լինէր, որ ունենար դաստիարակիչ ազդեցութիւ

կերական կենցաղավարութեան մէջ, իհարկէ, կարող չէր {եւ} թէատրոնի մէջ հանդէս գալ իբրեւ գործ ու պաշտօն կատա

ռաջին անգամն է, անփորձ են... Բայց, համեմատաբար {եւ} ներող աչքով նայելով, մանաւանդ, ուշադրութիւն դար

մ, մինչդեռ քաղաքական վարժատան մէջ Պ. Խատամեանցը {եւ} Պ. Տիգրանեանցը քանի անգամ պատճառ տուեցին Հայերին

տակ կամ մի վճռողական կէտ չունէր այդ գործը, ուստի {եւ} մեք աւելի յարմար ենք տեսանում նկարագիր անուանել ն

իւն այդ ուսանողներին նոցա գովանի ցանկութեան համար {եւ} թէատրոնական բեմից դաստիարակել ազգը: Երանի կը լին

արթ է գնացել գործը, ուրիշ անգամ գուցէ լաւ լինի, {եւ} պարոն ուսանողքը աւելի կրթեն եւ վարժեն իւրեանց անձ

մ գուցէ լաւ լինի, եւ պարոն ուսանողքը աւելի կրթեն {եւ} վարժեն իւրեանց անձը այդ հանդիսի մէջ: Եւ այսպ

րթեն եւ վարժեն իւրեանց անձը այդ հանդիսի մէջ: {Եւ} այսպէս, սիրելի՛ Հայք, յառա՛ջ, դէպի յառա՛ջ, եւ

Եւ այսպէս, սիրելի՛ Հայք, յառա՛ջ, դէպի յառա՛ջ, {եւ} մի հատ աւազը կորած չէ սարի ահագին կազմուածքի մէջ

անկանային տարին մի քանի անգամ քանի մի բան տեսանել {եւ} լսել թէատրոնական բեմից։ Այդ կը լինէր նոցա համար

անուէլ,... Ով որ ազգի համար չէ ծներ, ազգի {եւ} եկեղեցու անդամ չէ։ Ազգին անդամ եղողը ազգի կենդան

կանք չեն ազգի անդամք, այլեւ հոգեւորականք, ուստի {եւ} նոքա եւս ազգին համար գործելու պարտական են: Բայց

որպէսզի " Հիւսիսափայլի " մեղադրանաց տակ չի ընկնին {եւ} ընդհանուր հոգեւորականութեան մէջ չբամբասուին։ Եթէ

ց ըստ որում այնտեղ կը գտնեն սնունդ, վասն այսորիկ {եւ} գուբղաների մէջ պիտի մեռանին: Թէ որ այս փաստով չի

երինը հազիւհազ առձեռն արդեամբ զիրենք կը կառավարեն {եւ} հոգեւորականութեան շարունակութիւնը կը պահեն, եւ ե

ն եւ հոգեւորականութեան շարունակութիւնը կը պահեն, {եւ} եկեղեցւոյ կառավարութեան ղեկը ձեռքերնին ունին:

հոգսից ազատ լինելով, ազգային բարոյական զգացմանը {եւ} մտաւորական գիտութեան յառաջ գնալուն գործակից չեղաւ

ր ընկնենք՝ ազգը լուսաւորելու, վերջապէս Փարպեցու {եւ} Խորենացու նման մուրացկանութեան պարկը յուսներիս ձգ

չ են, կամ թէ երբէք չկան: Բայց լռութիւն կը պահեն {եւ} լռութիւն պահելով՝ իբր թէ կ՚արհամարհեն իրենց վերա

ն իրենց վերայ եղած խօսքերը, բայց շատ կը սխալին, {եւ} ապագային այս լռութիւնը իրենց շատ թանգ կը նստի:

շատ թանգ կը նստի: Աւելի լաւ էր պատասխան տալ {եւ} բամբասանքի առիթները իրենց վերայից վերցնել, քան թ

ց վերցնել, քան թէ, լռութիւն պահելով, ազգի մեծի {եւ} փոքու սիրտը առհասարակ իրենցից կտրել, որ ապագայի

՛ կարելի, թէ որ հոգեւորականք իրենց անգործութիւնը {եւ} դատողութիւնը չի փոխեն. ինչպէս որ քաջափորձ եմ, Տ

Յիշատակարանից, մինչեւ որ ազգերնուս աչքը բացուի, {եւ} ես պիտի ուղարկեմ Ձեզ հետզհետէ ազգային հանգամանաց

: Աստուած տայ, որ շատանան այդպիսի հոգեւոր անձինք {եւ} թեւ ու թիկունք դառնան մեզ, որպէս եւ մեք նոցա:

գեւոր անձինք եւ թեւ ու թիկունք դառնան մեզ, որպէս {եւ} մեք նոցա: Դարձեալ մի այլ նամակ ստացայ Պ

րկած մի ոտանաւորը չէ ընկել " Հիւսիսափայլի " մէջ, {եւ} թէ ինչո՛ւ մի գրաւոր տեղեկութիւն չեմ տուել նորան չ

ի իմանալ, որ ես " Հիւսիսափայլի " հրատարակողը չեմ {եւ} ոչ նորա գլխաւոր աշխատակիցը. ես պատասխանատու եմ ա

մ եմ Պ. Հրատարակողին, ինչպէս Պ. Գամառ-Քաթիպայի {եւ} մի քանի նոր ոտանաւորքը, որ վերոյիշեալ նամակով ու

եմ ամէն մի մարդուց, որ խնայեն իմ Յիշատակարանը, {եւ} բան ուղարկելու ժամանակ աշխատեն այնպիսի բան ուղարկ

ազը - Արեւմուտք օրագիրը: Հիւսիս... Մի ցուրտ {եւ} անհամբոյր աշխարհ. այդտեղ բնութիւնը զրկուած է այն

ը իւր խիստ շունչը փչում է մինչեւ շատ հեռի տեղեր, {եւ} ամենայն արարած, ենթարկուելով նորա ազդեցութեանը,

շղթայակապը, որ Նախախնամութիւնը կազմել էր մարդու {եւ} նորա կազմուածքից դուրս գտանուած առարկաների, մարդ

ա կազմուածքից դուրս գտանուած առարկաների, մարդերի {եւ} նոյնիսկ բնութեան հետ, մարդը վերջանում է մարդութե

իւնը, տեսանելով նորա փոթորիկներից խռովուած թանձր {եւ} մառախլապատ ամպերը, յետ է քարշում իւր ոգեւորիչ ճա

ում՝ արջային շրջանակի տակ, բնակւում է ցրտաշունչ {եւ} դաժան Բորէասը, որ խլում է աղքատ շինականների տան

գամ հարիւրամեայ կաղնիքը: Հիւսիսում, եթէ Յունիսի {եւ} Յուլիսի մէջ երկրի մակերեւոյթը, թեթեւանալով իւր ս

դ ողորմելի բուսականի կեանքը: Այդ ի՛նչ ողբալի {եւ} տխուր աշխարհ է. մի՞թէ Նախախնամութիւնը յաւիտենակա

ական դատապարտութիւն է դրել դորա վերայ: Չէ՛, {եւ} եղանակները փոխւում են, եւ ինքը՝ երկրագունդը, ե

դորա վերայ: Չէ՛, եւ եղանակները փոխւում են, {եւ} ինքը՝ երկրագունդը, ենթարկւում է յեղափոխութեններ

մեղմացած են երեւում կործանական փոթորիկների գնացքը {եւ} յարձակմունքը: Ինչպէս յայտնի է մեր ընթերցողնե

ել էր իմ համար հիւսիսում հաստատել մի բնակութիւն, {եւ} ահա գտանւում եմ ես մի հիւսիսային գիւղում՝ ութ ամ

ւսիսային գիւղում՝ ութ ամիս ձմեռը փակուած միայնակ {եւ} անմխիթար ողորմելի բնակութեան մէջ, իմ կոմսութեան

երի վերայ: Այդ տունը, ուր այժմ բնակւում եմ ես, {եւ} որ երբեմն եղած է իմ պապերի բնակարանը, տեսել է շա

այս րոպէիս նորա ճակատը փորձում է արեւմտեան խոնաւ {եւ} խառնափնդոր քամիների յարձակմունքը: Մի քանի տա

յսի վերայ. նա չէ՛ կարող փարատել իսկոյն այն խաւար {եւ} տխուր տպաւորութիւնը, որ մի անպիտան եղանակ կարող

նութիւն, մելամաղձութիւն, յաւելացո՛ւր սորա վերայ {եւ} մի տաղտկալի միայնութիւն, եւ ահա կը տեսանես ամենա

ւելացո՛ւր սորա վերայ եւ մի տաղտկալի միայնութիւն, {եւ} ահա կը տեսանես ամենայն, որի մէջ կամ որպէս ապրում

ունուարի մէջ՝ զանազան ուշադրութեան արժանի լուրեր {եւ} ծանօթութիւններ հասուցանելով քեզ։ Բայց արի տե՛ս,

ի տե՛ս, որ այլապէս է եղած Նախախնամութեան կամքը, {եւ} ես այս րոպէիս երեք ամսական լռութենից յետոյ հարկադ

եմ իմ պատմութիւնը, առանց ճարտար ներածութենների, {եւ} խոնարհաբար խնդրում եմ, որ դու եւ քո Յիշատակարանի

երածութենների, եւ խոնարհաբար խնդրում եմ, որ դու {եւ} քո Յիշատակարանիդ սիրողքը առանձին ուշադրութեամբ եւ

եւ քո Յիշատակարանիդ սիրողքը առանձին ուշադրութեամբ {եւ}, մանաւանդ, համբերութեամբ կարդան այս տողերը:

կան անվերջանալի գործերից, մտածեցի ընթերցանութեան {եւ} մատենագրութեան պարապել, բայց երանի թէ կատարել էի

ամբ յետացնում էր որպէս հաշուատեսութիւնը, նոյնպէս {եւ} պարտքը վճարելը: Ի՛նչ պիտոյ է առնել, վաճառականու

բան կարողանամ շինել, գուցէ մի բան ընկնի ձեռքս։ {Եւ} ճշմարիտն ասեմ, եթէ հասանէի նպատակիս, такъ и быт

բաժանորդ դրուէի " Մասեաց աղաւնուն ", " Մեղուին " {եւ} " Ճռաքաղին"։ Մինչդեռ ճանապարհում անցանում է

այ... Լեզգիները կապեցին ձեռքս մի մազեղէն պարանով {եւ} սկսեցին յառաջ վարել: Երկար մտածութենից յետոյ որո

որ կամէր դաւաճանել Մեծ Մարգարէի փոխանորդի կեանքը {եւ} որ քանի ամիս սորանից յառաջ անարգ մահ ստացաւ դահճի

ղէն պարանին՝ ձեռքս անցուցին մի ծանր երկաթի շղթայ {եւ}, երկու զրահաւորուած մարդիկ վերաս պահապան կարգելո

Այսպէս ութ ժամը կը լինէր, մի պատանի գեղեցկադէմ {եւ} գեղեցկազգեստ մօտ եկաւ գոմի դուռին եւ կանչեց ինձ Խ

ի գեղեցկադէմ եւ գեղեցկազգեստ մօտ եկաւ գոմի դուռին {եւ} կանչեց ինձ Խալիլ նայիբի բարեկամի անունով: Երբ մօ

որ ներս մտայ մի բաւական ընդարձակ սենեակ՝ մաքուր {եւ} զարդարած պարսից գորգերով եւ այլ ասիական կարասիքնե

արձակ սենեակ՝ մաքուր եւ զարդարած պարսից գորգերով {եւ} այլ ասիական կարասիքներով: Սենեկի հիւսիսային

թէ նա է ահա Շամիլը: Ես ողջունեցի խոնարհաբար {եւ} կանգնեցայ նորա առաջեւ. երկու ծերունիքը ոտքից մին

պատճառը, ձեր մարդիկը բռնեցին ինձ ճանապարհի վերայ {եւ} բերեցին այստեղ: - Ո՞ր տեղից, ո՞ւր էիր գնում

ով, այլեւ ամենայն կամակորութեամբ իմ հետ օրինաւոր {եւ} հիմնաւոր հաշիւ տեսանելուց փախչելով, պատճառ է եղե

ձ՝ մեծ մարգարէի փոխանորդիս, վատաբաղդութի՞ւն է, {եւ} դու, այս րոպէիս գտանուելով իմ ձեռքում, յանդգնո՞

ազատութիւնը: Մեր կրօնի արդիւնքը ազատութիւնն է, {եւ} մեք, պարծանքով նայելով այդ բանի վերայ, չենք կար

րօնը, կորստական լինելով, պիտոյ է, անտարակոյս, {եւ} թիւր վարդապետութեան սկզբունք տնկէր ձեր մէջ: Ազատ

րի համար, միւս անզօր մարդիկ զրկուած են նորանից: {Եւ} այդ է պատճառը, որ միները տիրողք են, իշխող եւ հր

: Եւ այդ է պատճառը, որ միները տիրողք են, իշխող {եւ} հրամայող, իսկ միւսերը՝ ծառայ, ստրուկ եւ հրաման

իշխող եւ հրամայող, իսկ միւսերը՝ ծառայ, ստրուկ {եւ} հրաման կատար: Ամենայն գործողութիւն՝ հասարակ եւ

եւ հրաման կատար: Ամենայն գործողութիւն՝ հասարակ {եւ} անզօր մարդերի կողմից ազատութեամբ յառաջացուցած, մ

թլփատութիւնը, այն ժամանակ իսկոյն կը լուսաւորուիս {եւ} կը մոռանաս այն ազատութիւնը, որ սկզբից մինչեւ այս

, այդ բանը, շատ մօտ լինելով ամէն մի մարդու սրտի {եւ} հոգու, կարող է շատ անախորժ բաների տեղիք տալ: Ես

նից: Ես ունիմ բանականութիւն, ունիմ գիտակցութիւն {եւ} ճանաչում եմ սեւը եւ սպիտակը: Կրօնափոխութիւնը իմ

անութիւն, ունիմ գիտակցութիւն եւ ճանաչում եմ սեւը {եւ} սպիտակը: Կրօնափոխութիւնը իմ ախորժակի յարմար բան

ակը: Կրօնափոխութիւնը իմ ախորժակի յարմար բան չէ, {եւ}, մանաւանդ, ներեցէ՛ք տարապայման համարձակախօսութե

ր չիք նզովեալ Սարգիս Բուխարացու ձեռքով: Ես ունիմ {եւ} պաշտում եմ մի այնպիսի կրօն, որ լոյս է եւ լոյս է

ս ունիմ եւ պաշտում եմ մի այնպիսի կրօն, որ լոյս է {եւ} լոյս է տալիս իւրեան պաշտողներին, որի հիմքը դրուա

Նախախնամութիւնը յանձնել էր մի հզօրի՝ սորա սիրտը {եւ} խղճմտանքը փորձելու համար: - Խե՛ղճ մարդ, -

ւնի իւր ձեռքում մի իշխանութեան գաւազան, նա չունի {եւ} ազատութիւն, եւ ազատութիւնը չափակից է գաւազանին.

մի իշխանութեան գաւազան, նա չունի եւ ազատութիւն, {եւ} ազատութիւնը չափակից է գաւազանին. որքան մեծ եւ ան

, եւ ազատութիւնը չափակից է գաւազանին. որքան մեծ {եւ} անխորտակելի է գաւազանը, նոյնքան մեծ է եւ իշխանու

քան մեծ եւ անխորտակելի է գաւազանը, նոյնքան մեծ է {եւ} իշխանութիւնը: Դու, լինելով խեղճ եւ անզօր մարդ,

ոյնքան մեծ է եւ իշխանութիւնը: Դու, լինելով խեղճ {եւ} անզօր մարդ, միմիայն ազատութիւն որոնելով, արդէն

դդէմ այն հզօրին, որի իշխանութեան տակ կայիր դու, {եւ} մեղանչելով այդպէս՝ գտանւում ես մահու պարտական:

խանութիւն, որ Աստուծուց է կարգուած, ընդունում է {եւ} թոյլ է տալիս օրինապատշաճ ազատութիւն. ձեր տեսութի

ուտել, դա ոչինչ բան չունի ախորժակի հետ, կամեցար {եւ} կատարեցիր. մի րոպէի գործ է: - Մեք այնպէս դա

չենք, որ կարողանայինք մի րոպէում փոխել մեր սրտի {եւ} հոգու վկայութիւնը։ Մեր համար շատ վատ է մահից, ճ

այութիւնը։ Մեր համար շատ վատ է մահից, ճանաչելով {եւ} հասկանալով, խաւարը լոյս ասել, իսկ լոյսը՝ խաւար

կութիւն է ձեր ստացածը, որ չէ թոյլ տալիս ձեզ օգտի {եւ} վնասի բանի մէջ ազատօրէն փոխել ձեր սրտի եւ հոգու վ

եզ օգտի եւ վնասի բանի մէջ ազատօրէն փոխել ձեր սրտի {եւ} հոգու վկայութիւնը: Եւ դորանից յետոյ ասում էք, թ

էջ ազատօրէն փոխել ձեր սրտի եւ հոգու վկայութիւնը: {Եւ} դորանից յետոյ ասում էք, թէ ազատութիւն էք ճանաչու

չէք կարող ազատութիւն գործ դնել ձեր հասկացողութեան {եւ} վկայութեան վերայ: - Հասկացողութիւնը եւ սրտի

ւթեան եւ վկայութեան վերայ: - Հասկացողութիւնը {եւ} սրտի վկայութիւնը խաղալիկ բաներ չեն, եւ մեր ազատո

ողութիւնը եւ սրտի վկայութիւնը խաղալիկ բաներ չեն, {եւ} մեր ազատութիւնը լաւ ճանաչելուցն է, որ չենք ծառայ

ճանաչելուցն է, որ չենք ծառայացնում մեր հոգին այս {եւ} այն հարկադրող հանգամանքների, որ, պաշտելով մեր ա

անակ որդի չէ մուսուլման ծնողների, դա հրէի տղայ է {եւ} բաղդի բերելով ընկել է մեր կրօնի մէջ: Շիյեաթների

կրօնափոխութիւնքը հետեւանք է քաղաքական գաղափարների {եւ} ո՛չ բուն կրօնական խորհրդով: Ովի՞ն է խաբում սա:

հեշտ է կրօնափոխութիւնը, էգուց կարող էիք ընդունել {եւ} Բուդդականութիւն. ինչպէս տեսանում եմ ես (ներեցէք

նչ իրաւունք), շատ թոյլ է ձեր բարոյականութիւնը, {եւ} այդ վիճակում գտանուելով՝ դուք ընդունակ էք մինչեւ

եր կեանքի վերջը փորձել աշխարհի երեսի բոլոր կրօնքը {եւ} դաւանութիւնքը: Ասել է մի խօսքով, թէ ոչինչ սուրբ

ր, թէ ո՛չ մի կերպով չէր կարող ձեռքից դուրս գալ, {եւ}, այս կերպով ապահոված լինելով իմ ներկայութիւնը,

անգամ պատահում է մեզ արտասուքի հեղեղներով լուանալ {եւ} անհետացնել մի ամբարտակի մնացորդք, որի կազմուելու

կարելի է չափել որպէս մի մարդու, նոյնպէս մի ազգի {եւ} ամբողջ մարդկութեան գործը: Կէս մի Շամիլի անարգ կա

ան գործը: Կէս մի Շամիլի անարգ կարծիքը ազատութեան {եւ} մեր կրօնի վերայ, կէս մի իմ ատելութիւնը դէպի նորա

ան կրօնը, դէպի նորա անձը, որպէս դէպի մի բռնակալ {եւ} թշնամի Ռուսսիայի, որի խաղաղ քաղաքացիներից մինը լ

խնամութիւնը. այս բոլորը միասին դղրդեցին իմ հոգին {եւ} պատճառ տուեցին այդ խօսքերը խօսելու: Շամիլը պ

հայեացքի մասին կրօնի վերայ, ես այնքան լայն հոգի {եւ} լայն սիրտ ունիմ եւ այնպիսի բազմակողմանի մարդ եմ,

նի վերայ, ես այնքան լայն հոգի եւ լայն սիրտ ունիմ {եւ} այնպիսի բազմակողմանի մարդ եմ, որ կարող եմ ամենայ

երի կարգը, որոնք իւրեանց լայն հոգով, լայն սրտով {եւ} բազմակողմանի հայեացքով վերջապէս Աստուծոյ սեղանի վ

ցքով վերջապէս Աստուծոյ սեղանի վերայ դրեցին մի... {Եւ} պաշտեցին՝ այս է բանականութեան Աստուածը ասելով:

մի աշխարհի, ուր ամենայն բան խառնիխուռն, անկարգ {եւ} անկանոն, ուր խաւարասէր մտքեր ամենայն օր գտանում

ր ամենայն օր գտանում էք ձեր անքրիստոնեայ գործերին {եւ} խորհուրդներին օգնական, կարող էք, իհարկէ, պատրա

յ, որ, նստելով մի անցքում, ձեռք է ձգում մարդիկ {եւ} վարւում է նոցա հետ, ինչպէս հրամայում էր նորա թշո

նոցա հետ, ինչպէս հրամայում էր նորա թշուառ հոգին {եւ} ամայացած սիրտը, որ, անիրաւաբար օգուտ քաղելով իւ

ծել իմ ձեռքը: Տարակոյս չկայ, որ դու յանցաւոր ես {եւ} մահու պարտական, որովհետեւ այս ծերունիների առաջեւ

ձակեցէ՛ք ինձ այստեղից, այնուհետեւ ինչպէս կամիք, {եւ} ես անչափ շնորհակալ կը լինիմ ձեզանից, եթէ առիթ տա

ք: - Բայց մի՛ մոռանար, որ ես մի մեծ մարդ եմ {եւ} այնքան մեծ, որ ձեր կայսրը արժան է համարում իմ հե

ութեամբ միայն պատասխանելով, կ՚անարգէ ձեր կոչումը {եւ} անձը: Մեր կայսրը, որին հատուցել ենք մեր հպատակա

մի չար հետեւանքի նորա համար։ Ո՞չ ապաքէն ձեր ոյժը {եւ} զօրութիւնը, որի մասին մեծ կարծիք ունին տգէտ մարդ

տ մարդիկ, կ՚երեւի իւր վերին աստիճանի թուլութեամբ {եւ} ոչնչութեամբ: Ո՞չ ապաքէն մեր աշխարհի կառավարո

ելութիւնը՝ նայելով, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան յիմար {եւ} բարբարոսական են ձեր պահանջողութիւնքը: Դուք տեսան

րագուրելու խօսել ճշմարտութիւնը, բայց ո՛րչափ խօսք {եւ} զրոյց կը բարձրանայ մի այլ աշխարհում, ուր ո՛չ դու

ձրանայ մի այլ աշխարհում, ուր ո՛չ դուք, ո՛չ մինը {եւ} ո՛չ միւսը կարող չէին փակել խօսողի բերանը, ուր խօ

խօսողի բերանը, ուր խօսք ասացեալը համազօր է կրակի {եւ} սուրի: Այո՛, ձեր անունը այդ աշխարհի մէջ կը դառն

այդ աշխարհի մէջ կը դառնայ մի անարգութեան ցուցակ, {եւ} եթէ կամենան մի ատելի եւ անպիտան մարդ անարգել, կ՚

յ մի անարգութեան ցուցակ, եւ եթէ կամենան մի ատելի {եւ} անպիտան մարդ անարգել, կ՚անուանեն նորան ձեր անուն

րեանց սպիտակ մօրուքը: Խօսակցութիւնքը կտրուեցան, {եւ} ես կանգնած սպասում էի լսել իմ դատակնիքը: Մտքումս

մահը սպասում է ինձ Շամիլի շրթունքի տակ: Բայց {եւ} այստեղ սխալուեցայ. չգիտեմ՝ ինչ էր պատահել այդ մ

՝ ինչ էր պատահել այդ մարդուն, երեւի թէ իմ հաստատ {եւ} խիստ խօսակցութիւնը, հոգեբանաբար ներգործելով, թո

, հոգեբանաբար ներգործելով, թուլացուց նորա հոգին {եւ} մոռանալ տուեց մի ժամ իւր զօրութիւնը եւ իշխանութիւ

նորա հոգին եւ մոռանալ տուեց մի ժամ իւր զօրութիւնը {եւ} իշխանութիւնը: Պատահում են րոպէներ, երբ ե՛ւ բարբ

բարբարոսը, ե՛ւ աւազակը թուլանում է, եթէ յանկարծ {եւ} մեծ ուժով ներգործես նորա հոգու վերայ: Այդպիսի դի

է յաղթահարուելով այն ազդու հոգուց, որից դողում է {եւ} սարսափում է, եւ ինքը, չնայելով որ մարդերի որսոր

այն ազդու հոգուց, որից դողում է եւ սարսափում է, {եւ} ինքը, չնայելով որ մարդերի որսորդ էր, պակաս ուրա

հայեացք կայծակի պէս թռչում է, մտանում է նորա մէջ {եւ}, ասես թէ տեսանելով նորա հոգու ամենածածուկքը, զի

մ են շնչական մագնիսականութեամբ, որի լինելութիւնը {եւ} ազդեցութիւնը դեռեւս չէ ապացուցուած եւ ընդդէմ է մի

ինելութիւնը եւ ազդեցութիւնը դեռեւս չէ ապացուցուած {եւ} ընդդէմ է մինչեւ այժմ յայտնի բնական օրէնքներին:

մինչեւ այժմ յայտնի բնական օրէնքներին: Ինչպէս {եւ} եղած լինէր, միայն բանը այս է, որ Շամիլը մի թրջո

ը մի թրջուած կատուի նման վեր կացաւ սօֆայի վերայից {եւ} դուրս գնաց նայիբների հետ՝ հրամայելով ինձ եւս ելա

ցի շեմքից, երկու զրահաւորուած մարդիկ բռնեցին ինձ {եւ} դարձեալ տարան եւ փակեցին գոմի մէջ: Այսպէս ան

զրահաւորուած մարդիկ բռնեցին ինձ եւ դարձեալ տարան {եւ} փակեցին գոմի մէջ: Այսպէս անցաւ իմ առաջին տես

ազատութեան արժէքը աւելի վեր բարձրացաւ իմ աչքում, {եւ} այդ օրից ուխտեցի վերջին արիւնս թափել ազատութեան ա

ձրացան դէպի երկինք իմ ջերմեռանդ աղօթքի խունկերը, {եւ} Ամենաբարձրեալը գթացաւ իմ վերայ: Մի երեկոյ եր

յստեղ, բայց այն պայմանով, որ դու միայն կարդաս, {եւ} Յիշատակարանիդ մէջ չերեւի. բարեկամութեան անունով

՝ իմ պատիւը ժողովրդի աչքումը պահելու համար: {Եւ} այսպէս, երկար եւ տեսակ տեսակ մտածողութեններից յե

դի աչքումը պահելու համար: Եւ այսպէս, երկար {եւ} տեսակ տեսակ մտածողութեններից յետոյ քնեցայ: Ի

ընկած մի ծառի տակ։ Առաջեւիցս վազում էր մի քաղցր {եւ} պայծառ վտակ: Տեսայ, որ գալիս է հեռուից մի երիտա

ր գալիս է հեռուից մի երիտասարդ մարդ՝ երկարահասակ {եւ} նիհար, տեսայ, որ շատ վաստակած, հազիւհազ փոխում

լով՝ նստաւ արօտի վերայ: Նորա կերպարանքը տխուր, {եւ}, չնայելով նորա երիտասարդութեանը, արդէն խորշոմը

որ ամենայն մարդ կարեկից լինի նորան: Մօտեցայ {եւ} ողջունում եմ: Նա, փոխանակ իմ ողջոյնը ընդունելու

ու, դէպի երկինք վեր բարձրացրեց իւր նիհար ձեռքերը {եւ} վշտահար աչքերը, եւ ասաց. - Աստուա՛ծ իմ, Աս

բարձրացրեց իւր նիհար ձեռքերը եւ վշտահար աչքերը, {եւ} ասաց. - Աստուա՛ծ իմ, Աստուա՛ծ իմ, այստեղ ե

տեղ եւս չեմ կարող մոռանալ ինձ շրջապատող բնութիւնը {եւ} վեր բարձրանալ մտքով դէպի քեզ: Այս խօսքերը աս

ր շտապեցի քո մօտ. դեռ նոր էի տեսել քեզ հեռուից, {եւ} ահա սիրտս սաստիկ սկսեց բաբախել կուրծքիս մէջ: Քո

վերայ: - Ես մի խեղճ մարդ եմ, - ասաց նա, - {եւ} իմ մէջ, բացի հիւանդութենից, ոչինչ չկայ: Դու զա

այժմ, բացի բամբասանքից, քսութենից, ատելութենից {եւ} անիրաւ հալածանքից, ուրիշ ոչինչ չեմ տեսել ես մարդ

երը ասելու ժամանակ դարձեալ վեր բարձրացրեց ձեռքերը {եւ} աչքերը, բայց սոքա արտասուքով փայլում էին այս անգ

է մեր աղիքի խորհուրդները, գիտէ, որ ես լաւութիւն {եւ} բարի՛ եմ ցանկացել ամեն մի մարդու, գիտէ, որ այդ

ցանկացել ամեն մի մարդու, գիտէ, որ այդ իմ սուրբ {եւ} մաքուր ցանկութիւնը պատճառ է եղել իմ հալածանքին ան

ւր ցանկութիւնը պատճառ է եղել իմ հալածանքին անիրաւ {եւ} բռնակալ մարդերի կողմից: Վերջին խօսքերը, թէ

արդերի կողմից: Վերջին խօսքերը, թէ " անիրա՛ւ {եւ} բռնակալ մարդիկ հարստահարել են նորան ", դղրդեցին

ով դեռեւս անհետացած չէր իմ ուղեղից: - Անիրաւ {եւ} բռնակալ մարդերի կողմի՞ց, - գանչեցի ես, եւ արիւն

նիրաւ եւ բռնակալ մարդերի կողմի՞ց, - գանչեցի ես, {եւ} արիւնը գլխիս զարկեց, - ես քեզ ընկեր մինչեւ ի մահ

ակից: - Ես ուխտաւոր եմ թողուլ բոլորի մեղքը, {եւ} այդ ուխտը ամրացած է մի սարսափելի կնիքով՝ Քրիստոս

- Ես կարօտ եմ կարեկցութեան, ես հիւանդ եմ, {եւ} իմ հիւանդութեան պատճառը դուրս է իմ կազմուածքի միջ

միջից: Ցաւը, որ տանջում է ինձ, դեռեւս չէ ընկել {եւ} չէ եւս ընկնելու ոչ մի Պատօլօգիայի մէջ։ Բժշկութիւ

ց, թէ իւր անունով մահ չկայ: Ես ունէի նորա կտակը {եւ}, ամեն օր եւ ամեն ժամ կարդալով նորան, ասես թէ մո

ունով մահ չկայ: Ես ունէի նորա կտակը եւ, ամեն օր {եւ} ամեն ժամ կարդալով նորան, ասես թէ մոռանում էի իմ

վացուցիչ բալասան թափւում էր այդ կտակից իմ թարախոտ {եւ} փտած վէրքերի վերայ: Բայց նախանձոտ մարդիկ այստեղի

եցին իմ ձեռքից այդ կտակը... Այստեղ հեկեկանքը {եւ} արտասուքը թոյլ չտուեցին շարունակել նորան իւր խօսք

մի սպիտակ թաշկինակով սրբելով արտասուքը, փոխուած {եւ} ողբալի ձայնով յառաջ տարաւ իւր պատմութիւնը. -

նա մեկնութեան, թէ առանց առաջնորդի կը գայթակղուիմ {եւ} կը կորչիմ... Աւա՜ղ, որպէս թէ եգիպտական առեղծուա

ն տակ լինելով, պիտի լսես մեզ"։ " Չկամիմ լսել, {եւ} ո՛վ դրել է ձեզ հոգաբարձու իմ վերայ. մի՞թէ Նախախն

է Նախախնամութիւնը գայլին հոգաբարձո՞ւ կը կարգէ հեզ {եւ} անմեղ գառնիկների վերայ կամ բրէտը՝ տակառով մեղրի

ս: - Չգիտեմ, - պատասխանեց խորհրդական ծանօթս {եւ} նետեց կապոցը իմ առաջեւ՝ նշանացի առնելով, որ բան

ացեցի, ո՛վ խայտառակութեանս, գտայ կապոցի մէջ հին {եւ} պատառոտուն հանդերձներ՝ հարիւր, հազար կարկատաննե

ռագործը տուեցին ինձ այն կտակի փոխանակ, որի գրողը {եւ} հեղինակը էր եւ այդ պառաւների արարիչը: Այստեղ

ինձ այն կտակի փոխանակ, որի գրողը եւ հեղինակը էր {եւ} այդ պառաւների արարիչը: Այստեղ չկարողացայ դիմ

օսակից լինել: - Ես Հայ եմ, - պատասխանեց, - {եւ} աւելի ոչինչ: Եթէ իմ մարդկութիւնը բաւական չէ քո հ

ինիս ինձ, թո՛ղ գոնէ իմ Հայութիւնը շարժէ քո սիրտը {եւ} հոգին: Ես որդի եմ մի անբաղդ ազգի, որ երբեմն ուն

իւր քաղաքականութիւնը, իւր հողը, օրէնքը, սուրը {եւ} դրօշակը: Որ այս րոպէիս բեւեռից մինչեւ բեւեռ ցրու

շխարհի երեսին գտանւում է խղճալի վիճակի մէջ, գերի {եւ} ստրուկ խաւար նախապաշարմունքների եւ ամենեւին անհոգ

ակի մէջ, գերի եւ ստրուկ խաւար նախապաշարմունքների {եւ} ամենեւին անհոգ լուսաւորութեան մասին: Չգիտեմ, թէ

ն մասին: Չգիտեմ, թէ ի՛նչ ազգից ես դու, բայց ով {եւ} լինէիր, մի՛ արհամարհիր իմ անձը, մի՛ անարգիր իմ

ովհետեւ նա է այն միակ առարկան, որ մօտ է իմ սրտին {եւ} հոգուն, որովհետեւ նորա արիւնը շրջանառութիւն է կա

տեւ գիշեր ցերեկ նորանով զբաղուած է հոգիս: Ցաւի՛ր {եւ} ողբա՛ այդ ազգը, աղաչի՛ր գթած Աստուածը նորա համար

բա՛ այդ ազգը, աղաչի՛ր գթած Աստուածը նորա համար, {եւ} այդ քո բարեմտութեան փոխարէն կը վարձատրէ քեզ Նա,

երիս մէջ, փաթաթուեցայ նորա վզին՝ աղաղակելով. " {Եւ} ես Հա՛յ եմ, եւ ես Հայ, մեր սիրական Հայերին առ ի

ուեցայ նորա վզին՝ աղաղակելով. " Եւ ես Հա՛յ եմ, {եւ} ես Հայ, մեր սիրական Հայերին առ ի սրտէ բարի կամեց

առ ի սրտէ բարի կամեցող"։ Բայց այնպիսի կրքով {եւ} սաստկութեամբ փաթաթուեցայ նորա վզին եւ այնպէս աղաղ

նպիսի կրքով եւ սաստկութեամբ փաթաթուեցայ նորա վզին {եւ} այնպէս աղաղակեցի, որ իմ նոյն իսկ ձայնից զարթելով

ը մերկացուցին աչքիս առաջեւ կախարդական վարագոյրը, {եւ} այդ շղթաների տխուր եւ միօրինակ ձայները զգացուցին

աջեւ կախարդական վարագոյրը, եւ այդ շղթաների տխուր {եւ} միօրինակ ձայները զգացուցին ինձ, թէ երազում էի տե

միլին: Ինձ դարձեալ ընդունեց նոյն սենեկի մէջ {եւ} մի քանի բառ խօսելուց յետոյ ասաց. - Անցեալ օր

զու չունին: - Անպիտան է նոցա լեզուն, անկիրթ {եւ} անմշակ, բայց մեր լեզուն՝ կոկ կանոնաւոր եւ ամենա

նկիրթ եւ անմշակ, բայց մեր լեզուն՝ կոկ կանոնաւոր {եւ} ամենայն լուսաւոր միտք եւ գաղափար հասկացնելու յարմ

ր լեզուն՝ կոկ կանոնաւոր եւ ամենայն լուսաւոր միտք {եւ} գաղափար հասկացնելու յարմարաւոր: Ի՛նչ ասեմ, Հայե

լեզուով պիտոյ էր գիրք շարադրել կամ օրագիր տպել: {Եւ} ո՛վքեր են կռուողքը, չկարծես հասարակ մարդիկ, այլ

Դուք, որ ուսումնականքդ, որ կարելի է ասել երկու {եւ} կէս մարդ էք, եթէ հաշտ չէք միմեանց հետ, դուք, ո

ինէիք անբարոյականութիւն, դուք պիտի հաշտուէիք նախ {եւ} յառաջ, որ ազգը եւս բաժին բաժին չլինէր: - Լո

արի հետ, ճշմարտութիւնը՝ ստութեան հետ։ Այդ վէճը {եւ} պատերազմը հարկաւոր էր, որ մի օր յառաջանային մեր

յառաջանային մեր ազգի մէջ, հարկաւոր էր, որ լոյսը {եւ} ճշմարտութիւնը ոտաբոկիկ քշէին Հայաստանի ծխեալ աւեր

ոտաբոկիկ քշէին Հայաստանի ծխեալ աւերակներից խաւարի {եւ} ստութեան չար դեւը: Մեք բուն այդ վէճի մէջ տեսանու

Մեք բուն այդ վէճի մէջ տեսանում ենք լուսաւորութեան {եւ} խիստ բարոյականութեան սկիզբը: Մի՛թէ մի քայլափոխ չ

իւնը, պիտի խաւարը դարձեալ տարածէր իւր մառախլապատ {եւ} մահադէմ վարագոյրը մեր ազգի վերայ. մի՞թէ սուտ է խ

որ քեզանից օգուտ չկայ ո՛չ Մօհամմեդին, ո՛չ Ալիուն {եւ} ո՛չ նաեւ Այիշա-Ֆաթիմային։ Անհետացի՛ր իմ աշխարհից

վին հիւանդ: Մօտ իբր քսան օր ընկած էի մահճի մէջ, {եւ} բանագէտ բժիշկների հոգաբարձութիւնքը կարողացան այնք

Վեհափառ Հայրապետը Ապրիլի մէջ գալու է մեր կողմերը {եւ} գնալու Էջմիածին: Ո՛ղջ եղիր ամենայն յաջողութե

ային օրագիր, թէ լրագիր՝ " Արեւմուտք " անունով, {եւ} թէ Մոսկուայի մէջ կամ գուցէ բոլոր Ռուսաստանի մէջ,

ւսիսափ. ", Փետր. 1859), որքա՛ն ժամանակ անցաւ {եւ} այդքան ժամանակում որքա՛ն երես դատարկ մնաց Յիշատակ

կարանումս: - Ո՛վ Յիշատակարան՝ դու իմ առաջին {եւ} վերջին մխիթարութիւն, արդարամիտ եւ բարեգործ մարդե

դու իմ առաջին եւ վերջին մխիթարութիւն, արդարամիտ {եւ} բարեգործ մարդերի սիրելի, իսկ հիւանդամիտների եւ չ

տ եւ բարեգործ մարդերի սիրելի, իսկ հիւանդամիտների {եւ} չարագործների մահու չափ ատելի, դէպի քեզ եմ դառնու

արագործների մահու չափ ատելի, դէպի քեզ եմ դառնում {եւ} խնդրում եմ քո մեծահոգի ներողամտութիւնը, որ ինձ ե

ծահոգի ներողամտութիւնը, որ ինձ եւս ձգես քո մէջ, {եւ}, առանց վերահասու լինելու իմ դրութեանը, ծուլութե

էինք օդ վայելելու: Գնացի՞ ես նորա հետ ման գալու {եւ} բնութեան գեղեցիկ տեսարանքը վայելելու։ Ես չէի՞,

որ բովանդակում ես քո մէջ ամէն մի Հայ մարդու սրտի {եւ} հոգու մօտ բաներ, խնդիրներ, որ յարակցութիւն եւ ա

ի եւ հոգու մօտ բաներ, խնդիրներ, որ յարակցութիւն {եւ} ազդեցութիւն ունէին մեր ազգի կեանքի վերայ: -

մար ասում են, թէ շատ բաներ ունիմ առակի ձեւերով, {եւ} թէ իմ բովանդակած բաների մասին նախընթաց տեղեկութիւ

ի՞տ է, որ ասում են, թէ ես ներկարարի կարաս ունիմ {եւ} թէ կենդանիք, որ ընկել էին այդ կարասի մէջ, երեւո

ջ, երեւում են այնուհետեւ հասարակութեանը ներկուած {եւ} դժուարաճանաչելի բրդով: - Այո՛, կայ այդ բանի

ւթիւնը աւելի շուտով ըմբռնելի է լինում անդաստիարակ {եւ} ասիացի ազգերին, այդ վնաս չունի, միայն դու յառաջ

ունի, միայն դու յառաջ գնա: Կը գայ օրը, կը ծագէ {եւ} քո համար այն արշալոյսը, երբ քո ընթերցողքը կարող

ե՞րբ է լինելու: - Ինձ չէ տուած գիտենալ ժամը {եւ} ժամանակը, ինձ տուած է միայն գուշակել... -

ես, որ գուշակում ես: - Ո՛չ, ես մարգարէ չեմ {եւ} իմ ապագայի մասին գուշակութիւնը հիմնւում է անցած ե

ւ իմ ապագայի մասին գուշակութիւնը հիմնւում է անցած {եւ} ներկայ իրողութենների եւ հանգամանքների վերայ:

կութիւնը հիմնւում է անցած եւ ներկայ իրողութենների {եւ} հանգամանքների վերայ: Ահա այսպէս. այնքան ձեռ

ձանձրացել է Յիշատակարանիս չերեւելուց: Երկար {եւ} անդադար ճանապարհորդութիւնքը Եւրոպայում, ամսօրեայ

հանքային ջրերում, տկարութեան կատաղաբար զայրանալը {եւ} սորանից պատճառուած աննկարագրելի ֆիզիկական թուլութ

հսկայական կերպարանքից, ինչ օգուտ Փարիզի փառաւոր {եւ} զեղխ դէմքից, Բեռլինի եւ Գերմանիայի մտածող եւ փիլ

ինչ օգուտ Փարիզի փառաւոր եւ զեղխ դէմքից, Բեռլինի {եւ} Գերմանիայի մտածող եւ փիլիսոփայական պատկերից, մին

ւոր եւ զեղխ դէմքից, Բեռլինի եւ Գերմանիայի մտածող {եւ} փիլիսոփայական պատկերից, մինչ նոցա հետ միասին աչք

րակ Հայաստանը, ցիրուցան ժողովուրդը, անդաստիարակ {եւ} նիւթապաշտութեան հոգով գործականապէս տաշուած ազգի զ

գործականապէս տաշուած ազգի զաւակները, անխորհուրդ {եւ} տղայական փառասիրութեամբ հիւանդ, միակողմանի, ուս

ձեալ մտածութիւն, անվե՛րջ մտածութիւն... Այս {եւ} այն տեղից ստացած նամակներս ընկած են ցիր ու ցան,

նայի մի հասարակաց գաղափար: Շատ պատահեցայ գեղեցիկ {եւ} պատուական հոգու տէր մարդերի, որոնք դարձան ինձ շա

րծերով կամ ընդհանուր մարդկութեան գործերով: Օրերը {եւ} շաբաթները վազում էին ջրի պէս, բայց եւ ո՛չ մի խօս

ով: Օրերը եւ շաբաթները վազում էին ջրի պէս, բայց {եւ} ո՛չ մի խօսք այն բաների համար, որոնց մասին խօսելո

ծարաւը խեղդում էր ինձ. խօսք, որ մօտ էր իմ սրտին {եւ} հոգուն, որ վաղուց արդէն դարձել էր իմ կեանքը, իմ

արդէն դարձել էր իմ կեանքը, իմ հոգին, իմ արիւնը {եւ} ուղեղը: Վերջապէս բարոյական ոյժը յաղթահարեց ֆ

հարեց ֆիզիկական թուլութիւնը, զօրացուց իմ ջղերը, {եւ} ահա ձեռքիս մատերը կարողանում են գրիչ սեղմել իւրեա

րիչ սեղմել իւրեանց մէջ: Դադարեցաւ կարմրագոյն {եւ} ջերմ հեղանիւթի շատրուանը, որ այնպիսի յորդութեամբ

ր այնպիսի յորդութեամբ դուրս էր զարկում թոքերիցս, {եւ} ես սկսեցի ազատ շունչ առնուլ: Շո՛ւտ գրիչ, թա

տ շունչ առնուլ: Շո՛ւտ գրիչ, թանաք, թուղթ, {եւ} ահա Պ. Շահբէգի նամակով բացում եմ Յիշատակարանիս դ

րհորդութեան տխուր պատճառը, ստացայ ամսուս 14-ին, {եւ} ահա գրում եմ պատասխանը՝ առանց գիտելու, թէ ուր է

չունէի քեզանից, վաղուց կամէի գրել քեզ, բայց ուր {եւ} ինչպէս, այս բանը փակում էր ճանապարհս։ Այժմ քո ն

յժմ քո նամակը յայտնեց ինձ հաղորդակցութեան հնարը, {եւ} դու կարող ես մի քանի ձայներ լսել մեր կողմից:

ղմից: Չկամիմ նամակս սկսանել նորանով, թէ ողջ {եւ} առողջ էի. մաշուած ձեւ է, եւ նամակը բաւակա՛ն է գ

ել նորանով, թէ ողջ եւ առողջ էի. մաշուած ձեւ է, {եւ} նամակը բաւակա՛ն է գրողի կենդանութիւնը ապացուցանել

թիւն չունին այն բանի հետ, որ վաղուց սրբացած է իմ {եւ} քո համար: Սկսանում եմ նորանից, որ այս օրերո

լու աշխատութեան հետ հաւասար լինելով, թեթեւ աչքով {եւ} առանց կատարեալ ուշադրութեան նայել է սրբագրողը, կ

է մի քանի բառ խօսել, մինչեւ որ դու ինքդ տեսանես {եւ} գրես մի օրինաւոր քննութիւն: Աւելորդ է մի խօ

էս մինչեւ այսօր Թիֆլիզում տպուած գրքերը, նոյնպէս {եւ} պատուելի " Մեղուի " տպագրութիւնը կարող են ստուգել

, հայկաբանութեան սխալ, բառերի գործադրութեան սխալ {եւ}, վերջապէս, ուղղախօսութեան եւ քերականական սխալ:

գործադրութեան սխալ եւ, վերջապէս, ուղղախօսութեան {եւ} քերականական սխալ: Լեզուն բաւական մօտ է միջին դար

լ օտարի հետեւելով, որպէս " ի հետեւումն հրամանի " {եւ} այլն: Ժամանակ չունէի բոլոր գիրքը կարդալու.

քով յայտնել իմ կարծիքը: Գրքի բովանդակութիւնը {եւ} բնաւորութիւնը նոյն է, ինչ որ առաջին հատորի, ժող

տեղերում, ուր հեղինակը իւր գտած արձանագրութիւնքը {եւ} մակագիրքը մէջբերելուց յետոյ սկսանում է ծանօթութիւ

տալ որեւիցէ տեղի կամ քաղաքի պատմական, տեղագրական {եւ} բնական մասների վերայ, կամեցել է աւելի որոշ ցոյց

կամեցել է աւելի որոշ ցոյց տալ իւր անկախութիւնը, {եւ} այն բանի մէջ է նորա առաջին եւ գլխաւոր սխալը:

իւր անկախութիւնը, եւ այն բանի մէջ է նորա առաջին {եւ} գլխաւոր սխալը: Չէ կարելի առանց ծիծաղելու կար

որան, որ ոչինչ յարակցութիւն չկայ իւր աշխատութեան {եւ} պատմական հնախօսութեան մէջ, որ մի քար գտանելով,

ատկանում էր գտած քարը, այլ, քննելով նորա վերայի {եւ} աննշմարելի գծերը, մեկնում է այդ ժամանակի ճարտարա

ի գծերը, մեկնում է այդ ժամանակի ճարտարագիտութեան {եւ} գեղեցկագիտութեան հոգին եւ այլն: Բայց արգոյ հ

մանակի ճարտարագիտութեան եւ գեղեցկագիտութեան հոգին {եւ} այլն: Բայց արգոյ հեղինակը, ամենեւին ուշ չդա

տում գրում է. " Զի եթէ ի սակաւատառ հնամաշ դրամոց {եւ} ի կեղակարծ նոցունց դրոշմատիպ պատկերաց իմաստունք շ

լոյս աղօտալոյս մտաց պատմութեան, ապա ո՞րքան աւելի {եւ} առատաձեռն նիւթ մատակարարեսցի մերոյ պատմութեան, ե

ձն առեալ անդուլ հետամուտ եղիցի ամենայն հանգամանօք {եւ} ուշադրութեամբ անցուցանել ի գիր զամենայն դեռ կանգո

ցանել ի գիր զամենայն դեռ կանգուն շինուածս նախնեաց {եւ} զաւերակս տաճարաց, վանօրէից, քաղաքաց, շինից, ա

, շինից, ամրոցաց, կամրջաց, բրգանց, աշտարակաց {եւ} նմանեաց"։ Անխորհուրդ եւ սերտած բառեր, որ շ

բրգանց, աշտարակաց եւ նմանեաց"։ Անխորհուրդ {եւ} սերտած բառեր, որ շարել է միմեանց քամակից։ Մինը

ատմութեան թերութիւնքը գտանուել են նորա կեանքի մէջ {եւ} պատմութեան բաց մնացած երեսները, ուր պիտի գրուէին

ն գետին կամ կալուածք ընծայել է այս կամ այն վանքին {եւ} թէ վանքերի միաբանքը քանի՞ պատարագ խոստացել են նոր

խոստացել են նորան: Հնախօսութիւնը մի առանձին {եւ} հոյակապ գիտութիւն է, եւ հնախօս լինել կարող է միա

Հնախօսութիւնը մի առանձին եւ հոյակապ գիտութիւն է, {եւ} հնախօս լինել կարող է միայն այն մարդը, որ քաջ տեղ

անուր պատմութեան, ընդհանուր օրէնսգիտութեան, հին {եւ} նոր քաղաքան աշխարհագրութեան: Գաւառներ եւ աշխարհն

ն, հին եւ նոր քաղաքան աշխարհագրութեան: Գաւառներ {եւ} աշխարհներ ստորագրող մարդը, բացի այս գիտութենների

քաջ ուսած լինի բոլոր բնական գիտութիւնքը, բնական {եւ} մաթեմատիկական աշխարհագրութիւն: Նա իւր նկատողութի

ատողութիւնքը պիտի արձանագրէ ծանրաչափը, ջերմաչափը {եւ} էլեկտրաչափը ձեռքին՝ ամենայն րոպէ փորձելով եւ զնն

ափը եւ էլեկտրաչափը ձեռքին՝ ամենայն րոպէ փորձելով {եւ} զննելով: Այս ասածներիցս եւ ոչ մինը, օգնական եւ

ամենայն րոպէ փորձելով եւ զննելով: Այս ասածներիցս {եւ} ոչ մինը, օգնական եւ ձեռնտու չլինելով մեր կարդացա

եւ զննելով: Այս ասածներիցս եւ ոչ մինը, օգնական {եւ} ձեռնտու չլինելով մեր կարդացած գրքի հեղինակին, հա

ներին ձմեռնային երկար երեկոներում՝ առանց փաստերի {եւ} ապացոյցների, միմիայն կոյր հաւատ պահանջելով լսողն

միայն կոյր հաւատ պահանջելով լսողների կողմից: {Եւ} մի՞թէ սորանից աւելի է այն առասպելը, որ հեղինակը

բնութեան ընդդէմ գործին իւր ղզլարեցի Հայ թարգմանը {եւ} այլ արժանաւոր անձինք: Թող բիւր անկիրթ եւ անդաստի

արգմանը եւ այլ արժանաւոր անձինք: Թող բիւր անկիրթ {եւ} անդաստիարակ մարդիկ վկայեն, բայց մի օրինաւոր մարդ

, բայց մի օրինաւոր մարդու անվայել է այդպիսի անալի {եւ} անհամ սուտեր ոչ թէ տպագրութեամբ հրատարակել, այլե

(տե՛ս երես 438). " Մերկանան զհանդերձս իւրեանց {եւ} սպիտակ կտաւ արկեալ զանձամբ կանգնին յեզր միոյ վտակ

գնին յեզր միոյ վտակի, այնուհետեւ ի գուճս անկանին {եւ} բարձրանան եւ աղօթեն. ապա յետ կիսոյ կամ միոյ ժամո

յ վտակի, այնուհետեւ ի գուճս անկանին եւ բարձրանան {եւ} աղօթեն. ապա յետ կիսոյ կամ միոյ ժամու արշաւեն ի բ

աց սեւաթոյր ամպք, զօրէն զօրաց հապճեպ ժողովելոց. {եւ} սկսանի տեղալ յորդահոս անձրեւ"։ Ազգերի եւ ժո

. եւ սկսանի տեղալ յորդահոս անձրեւ"։ Ազգերի {եւ} ժողովրդների բարոյական կեանքի վերայ արած նկատողութ

որ երեւել էր որպէս հետեւանք ազգի սեպհական կեանքի {եւ} արիւնի: Այսպիսի անտեղի զրպարտութիւն՝ մեր Ա

ւթիւնն, զոր մեծածախ կատարեն յամի ամի՝ նուիրելով {եւ} հոգեւորականաց զառատ աջահամբոյր. ես բազմիցս ջանաց

զմիցս ջանացայ ի խափանել զայն վնասակար սովորութիւն {եւ} կարէի ի սպառ խափանել, եթէ ներգործութիւն իմ լինէր

մեզ իւր ընթացքով զանազան հայաբնակ տեղերում, ուր {եւ} մեք պատահած ենք երբեմն երբեմն... Բանը միայն տօն

երբեմն... Բանը միայն տօն կատարելու վերայ չէ... {Եւ} այդ յանցանքի կարգում չէ որեւիցէ վիճակից մարդու հա

տանւում էր Աստրախան, Սերոբէն վախճանած էր արդէն: {Եւ} չգիտենք, թէ ո՛ր առաջնորդին է վերաբերում, որ ընդ

վարում էր Բարսեղ Եպիսկոպոսը Տէր Մարտիրոսեան, որ {եւ} շուտով զրկուեցաւ իւր պաշտօնից հեղինակի առաջարկութ

ով զրկուեցաւ իւր պաշտօնից հեղինակի առաջարկութեամբ {եւ} գնաց Էջմիածին: Ո՛հ, ինչքա՛ն նիւթեր մեր ժամանակի

Եթէ փոքրիշատէ ծանօթ լինէին նորան Հանքաբանութիւնը {եւ} Քիմիան, այն ժամանակ, գուցէ առանց փորձի, անալոգ

խը, որ բաւական խոր էր ընկած գետնի կեղեւապատի մէջ {եւ} հետեւաբար ենթարկուած է աւելի բարձրաստիճան ջերմութ

: Սա իւր բաժանուած տեղից բարձրանում է որպէս շոգի {եւ}, պատահելով ջրերի (ուրեմն աւելի ցած աստիճանի ջեր

), բնական օրէնքներով ստանում է հեղուկ յատկութիւն {եւ} մասնաւոր կշռով (удельнымъ весомъ)՝ թեթեւ լինել

է ջրերի երեսին, որից յառաջանում են նաւթի հորերը {եւ} լճերը: Բայց այն շոգիքը, որ ճանապարհ ստացել էին

ակայքի, հասանում են դէպի վեր շոգու յատկութեամբ, {եւ} հերիք է մի լուցկի մօտեցնել այդ շոգուն, որ պայծառ

յայտնում է իւր կարծիքը՝ երբեմն լաւ, երբեմն վատ {եւ} վնասաբեր ասելով այս կամ այն տեղի օդը: Այդպէս կար

այս կամ այն տեղի օդը: Այդպէս կարելի չէ օդ քննել {եւ} այդպիսի անհիմն խօսքերը ոչինչ գին եւ արժէք չունին

ի չէ օդ քննել եւ այդպիսի անհիմն խօսքերը ոչինչ գին {եւ} արժէք չունին գիտութեան մէջ, որ պահանջում է փորձա

է փորձական ստուգագործութիւն: Օդի օգտակարութիւնը {եւ} վնասակարութիւնը քննւում է եւ սահմանւում է նախ եւ

: Օդի օգտակարութիւնը եւ վնասակարութիւնը քննւում է {եւ} սահմանւում է նախ եւ յառաջ, տարու զանազան եղանակն

եւ վնասակարութիւնը քննւում է եւ սահմանւում է նախ {եւ} յառաջ, տարու զանազան եղանակների մէջ քանի օրերով

արու զանազան եղանակների մէջ քանի օրերով ծանրաչափի {եւ} ջերմաչափի գործադրութեամբ, որպէսզի կարելի լինի սա

մբ, որպէսզի կարելի լինի սահմանել օդի ճնշողութեան {եւ} ջերմութեան ընդհանուր եւ միջակ թիւը: Երկրորդ՝ ել

սահմանել օդի ճնշողութեան եւ ջերմութեան ընդհանուր {եւ} միջակ թիւը: Երկրորդ՝ ելեքտրաչափով քննելով օդի ե

քի վերայ՝ յատկապէս ներգործելով շնչառութեան վերայ {եւ} թոքերի միջնորդութեամբ յարակցութիւն ունենալով նոյն

ազերից էին բաղկացած, արդեօք բնական կերպով ազոտից {եւ} թթուածինից, եւ սոցա յարաբերութիւնը էր որպէս 21:

ցած, արդեօք բնական կերպով ազոտից եւ թթուածինից, {եւ} սոցա յարաբերութիւնը էր որպէս 21: 79, թէ այլապէս

ն, չափազանց միանալով ածխածինը արիւնի հետ, որպէս {եւ} պակաս լինելով եւ թողնելով չայրուած ածխածին արիւնի

ալով ածխածինը արիւնի հետ, որպէս եւ պակաս լինելով {եւ} թողնելով չայրուած ածխածին արիւնի մէջ, դորանից պի

յառաջանար արեան թանձրութիւն, շնչառութեան ստիպանք {եւ} կարճութիւն: Չորրորդ՝ քննւում է օդը՝ քննելով մի

քննւում է օդը՝ քննելով մի որոշած տեղի շրջակայքը {եւ} նոցա յատկութիւնքը եւ որակութիւնքը, որ անմիջապէս

լով մի որոշած տեղի շրջակայքը եւ նոցա յատկութիւնքը {եւ} որակութիւնքը, որ անմիջապէս ազդեցութիւն ունէին օդ

նակ՝ անտառները, բուսականքը, լիճերը, ճահիճները {եւ}, առհասարակ, այն բաները, որոնցից ենթադրւում էր

չութիւն՝ քիմիաբար լուծանելով այդ արտաշնչութիւնքը {եւ} քննելով նորա բաղկացական տարերքը: Մի մարդ, ո

որ քննելով, չէ կարող սահմանել օդի օգտակարութիւնը {եւ} վնասակարութիւնը դրականապէս: Հարկաւո՛ր է, որ այդ

անայ յառաջուց, թէ ինչ տեսակ օդ ինչ բաղադրութեամբ {եւ} ինչ չափով տարերքի հարկաւոր էր՝ առողջ մարմնի առող

, համեմատելով այս գաղափարի հետ, կարողանայ դատել {եւ} վճռել օդի վնասակարութիւնը կամ օգտակարութիւնը:

ւրբ Սահակի ձեռագրից օրինակուած լինելը արդարութիւն {եւ} իրաւունք է համարուել, որ բոլորովին մի այլ վիճակի

ատութեամբ էր օրինակուած, ո՛ւր մնաց, որ հեղինակի {եւ} Սուրբ Սահակի մէջ կան 1400 տարի, արեւելք ու արեւմ

անում ոչ մի ներկայ տէրութեան օրինադրութենների մէջ {եւ} ոչ իսկ Հռովմէական օրէնսդրութեան մէջ: Հարցասիրութ

սի մարդկային օրէնքի մասին, թէ գիտեն: Աննշան {եւ} միանգամայն անխորհուրդ բաներ շատ մեծ բան են երեւու

խորհուրդ բաներ շատ մեծ բան են երեւում հեղինակին, {եւ} այս հետեւում է նորանից, որ նեղ հայեացք ունենալով

ս հետեւում է նորանից, որ նեղ հայեացք ունենալով՝ {եւ} ամենափոքրը հսկայ է թւում: Խօսքս Նախիջեւանի ուսու

արանն Հայոց ի նորոյ կառուցաւ աղիւսակերտ, եռայարկ {եւ} բազմասենեակ, արդեամբ աղայ Մկրտչի ` արդէն հանգուց

ենեակ, արդեամբ աղայ Մկրտչի ` արդէն հանգուցելոյ, {եւ} ջանասիրութեամբ աղայ Խաչատուրի Ղռմաճեանց (որ գրել

անց), յորում ուսանին բազմաթիւ աշակերտք զՀայերէն {եւ} զՌուսերէն"։ Հեղինակը գրում է այս խօսքերը,

ոլոր Նախիջեւանը գանգատում է դպրոցի անպիտանութենից {եւ} մի օրինաւոր մարդ չէ տալիս իւր որդին այդ դպրոցը:

Աշակերտքը, որոնց ընծայւում է գիտութիւն Հայերէնի {եւ} Ռուսերէնի, ոչինչ չգիտեն, հազիւհազ կարդալ այդ լե

ի, ոչինչ չգիտեն, հազիւհազ կարդալ այդ լեզուներով {եւ} իւրեանց անունը գրել տառասխալ անգամ: Նախիջեւանի մ

, որմունք բարձրաբերձ, այլ բարեկարգութիւն ի նմին {եւ} ոչինչ ", - գրում էր քսան տարի յառաջ մի ուսումնակ

այս տողերը, անտարակոյս, պիտի յիշէ իւր վհատական {եւ} ողբալի դրութիւնը Նախիջեւանի մէջ, ուր գտանւում էր

Արգոյ հեղինակը ողբում է վանքերի կործանութիւնը {եւ} ամայութիւնը, բայց չենք լսում, թէ նոցա շինութիւն

Կար ժամանակ, երբ մարդիկ ոգեւորւում էին վանքերով {եւ} հոգեւոր ասպետութեններով, բայց չորս հինգ հարիւր տ

բայց չորս հինգ հարիւր տարի անցան նորանից յետոյ, {եւ} նոր պատմութիւնը (16 դարուց) պատնէշ է քաշել հին

նոր պատմութիւնը (16 դարուց) պատնէշ է քաշել հին {եւ} նոր մարդկութեան մէջ: Մի՞թէ հեղինակը կը ցանկանայ

այդ պատնէշից... Հայերը ունին աւելի հիմնաւոր {եւ} խորհրդաւոր ողբալիք, թո՛ղ դպրոցների չլինելը կամ լ

ան չլինելու հաւասար վիճակը նիւթ լինի նոցա ողբերին {եւ} լացին: Թո՛ղ աշխատին դպրոց շինել, աշակերտ հասուց

եղինակը, ինչպէս իւր բոլոր գրուածներում, նոյնպէս {եւ} մանաւանդ գրքի վերջաբանի մէջ, շատ որոշ եւ շօշափել

նոյնպէս եւ մանաւանդ գրքի վերջաբանի մէջ, շատ որոշ {եւ} շօշափելի կերպով ցոյց է տալիս, թէ ազգը, ազգի կեա

ազգը, ազգի կեանքը, ազգի անցածը, ազգի ներկան, {եւ} այսպիսի ներկայի հետեւելու ապագան, երբէք չէ եղած

ագան, երբէք չէ եղած նորա համար ուսումնասիրութեան {եւ} փիլիսոփայական մտածութեան առարկայ: Թէպէտ եւ պիտի

ւթեան եւ փիլիսոփայական մտածութեան առարկայ: Թէպէտ {եւ} պիտի արդարութեամբ խոստովանել, որ մի այսպիսի հիմն

ամբ խոստովանել, որ մի այսպիսի հիմնաւոր քննութիւն {եւ} հասկացողութիւն դժուար էր նորան առանց ձեռքում ունե

ւար էր նորան առանց ձեռքում ունելու բաղդատող կշիռը {եւ} չափը: Վերջաբանի մէջ (տե՛ս երես 503) խօսում

ինակը Հայաստանի բերանից. " Առ այժմ լիովին սփոփիմ {եւ} զովարար ցօղ հիւսիսոյ խառնեալ ընդ հարաւային ջերմու

ջերմութեան կամի զիս ծաղկազարդել, պտղաբերս առնել {եւ} օր աւուր վերածել ի լաւ անդր վիճակ"։ Ի՛նչ կա

Ի՛նչ կամի ասել սորանով, անհասկանալի է. հիմք {եւ} լօգիկա չկայ... Այս ուրախական խօսքերը խօսելով մխի

ետոյ՝ իսկոյն փոխում է բերանը (տե՛ս երես 504), {եւ} ահա նորա խօսքերը. " Ի վերջոյ, եթէ Խորենացին Մով

նութեան մօրս թշուառացելոյ, ապա թէ ոչ ընկղմեալ եմ {եւ} ընկղմիմ ի թշուառութենէ ի թշուառութիւն եւ ի վշտաց

ղմեալ եմ եւ ընկղմիմ ի թշուառութենէ ի թշուառութիւն {եւ} ի վշտաց ի վիշտս, եւ ապա անվրէպ համբուրել ունիմ զ

թշուառութենէ ի թշուառութիւն եւ ի վշտաց ի վիշտս, {եւ} ապա անվրէպ համբուրել ունիմ զմահ, - ասաց զայս ողբ

մբուրել ունիմ զմահ, - ասաց զայս ողբալին Հայաստան {եւ} իսկոյն լռեաց՝ քամելով յաչաց իւրոց զշիթս արտասուա

այն բաների, որ կային Մովսէս Խորենացու ողբի մէջ, {եւ} որ ազգը մի չար բաղդով հարիւրին երեսուն աճեցուցած

ղբա՛յր, մի նոր երեւոյթ, բուն հայկական, ասիական {եւ} անմխիթար դպրութեան մէջ. ահա, այսպիսի գրուածք պի

միմեանց քամակից հաւաստում են, թէ յարգի Ամբրոսիոս {եւ} Խորէն Գալֆայեան վարդապետքը կամենում են մի նոր օրա

կան դպրոցի մասին ստացած լուրերս շատ անմխիթար են, {եւ} ինչպէս պատմում են, վերատեսուչ վարդապետքը գտանւու

ւտով բարւոքել Փարիզու մեր ազգային դպրոցի վիճակը, {եւ} թէ վեհապատիւ նորընտիր Հայրապետ՝ Մեծ քահանայ Մատթ

քը կարողանայ օգնութիւն հասուցանել Էջմիածնից: {Եւ} ահա, Փարիզի հայկական դպրոցը կապուեցաւ Էջմիածնեան

լի հիմնաւոր տեղեկութիւնք ունենաս այս բաների մասին {եւ} յոյս ունեմ երբեմն կարդալ քո Յիշատակարանի մէջ այս

Շահբէգ"։ Այո՛, ես պատահեցայ Փարիզում {եւ} Հայկական Մուրադեան վարժարանին, եւ նոցա մասին միտ

հեցայ Փարիզում եւ Հայկական Մուրադեան վարժարանին, {եւ} նոցա մասին միտք ունիմ առանձնապէս խօսել, մանաւանդ

նգութիւն ընդհանուր Հայոց ազգի զաւակների կրթութեան {եւ} դաստիարակութեան համար, ինչու միայն որպէս մի մասն

մունջ նստած, սառն հանդիսատես է այդ անիրաւութեանը {եւ} այն ծայրացեալ անիրաւութեան: Ազգի արծաթը ծախւում

անայ ազգի անմեղ զաւակների սրտի մէջ, որոնց առաւօտ {եւ} երեկոյ աղօթք են կարդացնում, որ Հայերը դարձ գան ե

ւ երեկոյ աղօթք են կարդացնում, որ Հայերը դարձ գան {եւ}, դուրս գալով հերետիկոսութենից, մտանեն Պապի գիրկ

դուրս գալով հերետիկոսութենից, մտանեն Պապի գիրկը {եւ} արժանի լինին փրկութեան: Այս աղօթքը գրուած է վենե

: Այս աղօթքը գրուած է վենետկեան Մխիթարեանց ձեռքով {եւ}, որպէս մի նոր եւ հաւաստի նշան միաբանութեան հարազ

ծ է վենետկեան Մխիթարեանց ձեռքով եւ, որպէս մի նոր {եւ} հաւաստի նշան միաբանութեան հարազատ պապականութեան,

հարազատ պապականութեան, ներկայացուցած է Վատիկանին {եւ} արժանի է եղած առանձին ինդուլգենցիայի: Ազգը այսքա

ին ինդուլգենցիայի: Ազգը այսքան տարիներով լռում է {եւ} իւր լռութեամբ շատացնում է ազգի զաւակներից պապական

եան սկզբումը դեռեւս առաջը փակէ այս բանիս, որ մեծ {եւ} մեծ վնասակարներից մինն է: ԺԱ. 1859 թ.

9 թ. Սեպտեմբեր. Վերսայլ - Փարիզի Մուրադեան {եւ} ազգային վարժարանքը - Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապետք

արիզի Մուրադեան եւ ազգային վարժարանքը - Ամբրոսիոս {եւ} Խորէն վարդապետք - Լամարթինի ներդաշնակութիւնքը Հայ

այ մատենագրաց " անունով - Արամեան տպարան - Փելիքս {եւ} Պաւլինէ - Ազգային երիտասարդք Փարիզի մէջ - " Արեւմ

այտարարութիւնքը, Ցենսօր Թիւրքիայում տպելի գրքերի {եւ} օրագրերի վերայ: Մի նոր քաղաք մտանելով՝

ս չտեսած հաւատում եմ, որ կայսրների, թագաւորների {եւ} դուքսերի ապարանքները բոլոր մահկանացուների բնակարա

անել: Շեկսպիրը՝ անգլիական թէատրոնի պարծանքը {եւ} բանաստեղծական մեծ կախարդը, վաղուց դրել էր իմ մէջ

արդը, վաղուց դրել էր իմ մէջ մի ցանկութիւն՝ Տօըր {եւ} Վինդզօրը տեսանելու, իսկ սորանց տեսանելուց յետոյ

ծ են ֆրանսիական փառքի, պարծանքի, հասկացողութեան {եւ} կարողութեան ճառագայթքը: Թէեւ դոյն այդ պարծանքի ա

իչ վկայութիւն թագաւորների ազգավնաս շռայլութեանը, {եւ} յայտնի է, որ Ֆրանսիայի դրամական խնդիրները կարգի

ցիայի բոցը: Պալատի զարդարանքի, շռայլութեան {եւ} միւս բոլորի արժէքը լիապէս գնահատելու համար պիտոյ

ոչ այսչափ, ինչպէ՛ս այժմ, ծաղկած էին գիտութիւնքը {եւ} արուեստքը: Այսպիսի դատաստանով մանաւանդ կ՚երեւի Վ

մարմարիոնեայ արձաններով. այնտեղ են բոլոր մարդերի {եւ} աստուածների արձանքը, որ պատկանում են Յունական եւ

եւ աստուածների արձանքը, որ պատկանում են Յունական {եւ} Հռովմէական հնութեններին: Ժամանակը, անձրեւի կաթի

ններին: Ժամանակը, անձրեւի կաթիլները սեւացրել են {եւ} մաշել են այդ հոյակապ արձանների վերին մակերեւոյթքը

թքը, այնպէս որ այժմ, կորուսանելով իւրեանց փայլը {եւ} ծաղկաւեր դառնալով, շարժում են տեսանողի կարեկցութ

ի ազդեցութեան ենթարկուած արձանների մէջ կանգնած էր {եւ} մեր Արշակունի Տիգրանի արձանը՝ մեծ հմտութեամբ կատ

հոգի է ստացել ճարտարագէտ քանդակագործի ձեռքի տակ, {եւ} արձանի իւրաքանչիւր գծերից դուրս է երեւում բուն հա

ւթիւն նիւթական կողմից, շռայլութիւն հոգու, սիրու {եւ} այլ ախտերի, Վերսայլի օդը միշտ վարակուած է եղած ս

վարակուած է եղած սիրու ախտով, Վերսայլի բնակիչքը {եւ} այցելուքը միշտ վիրաւորուել են դէպի սիրտը Աստղկի ո

էջ մնացել են այժմ նոցա նախկին բնակիչների պատկերքը {եւ} կահ կարասիքը, այն կանացի եւ խորհրդական առանձնարա

բնակիչների պատկերքը եւ կահ կարասիքը, այն կանացի {եւ} խորհրդական առանձնարանքը... խուռն յորձանքով յիշեց

յիշեցնում են Լուդովիկոսները, Դիւբարրի, Մենթնոն {եւ} Փոմփադուր սիրուհիքը: Ամեն մի սենեակ, ամեն մ

յետոյ երեկոյացաւ, բայց ես որոշեցի գիշերել այնտեղ {եւ} նայել Վերսայլի վերայ գիշերի խոր եւ խորհրդական լռո

գիշերել այնտեղ եւ նայել Վերսայլի վերայ գիշերի խոր {եւ} խորհրդական լռութեան մէջ: Կէսգիշերն անցել էր

ւից տանջուած ծառերի տերեւքը, որ այժմ աւելի ուրախ {եւ} զուարթ խշխշում էին: Լուսինը ամենայն փառահեղութեա

տխուր ճակատով նայում էր իւր ոտքում գտանուած լճերի {եւ} այժմ անջուր աւազանների վերայ: Այդ ժամերում բիւրա

ծ ապարանքը խաւար էր այժմ... Հազար յիշատակներ {եւ} բիւր մտածութիւնք, ասես թէ պատերազմ ունէին ուղեղի

այնպիսի տեղում, ուստի երեւում էին գլխաւոր պալատը {եւ} մեծ ու փոքր Տրիանոնքը: Եւ եթէ այն րոպէին հարիւրա

ում էին գլխաւոր պալատը եւ մեծ ու փոքր Տրիանոնքը: {Եւ} եթէ այն րոպէին հարիւրաւոր տարիներով յետ գնար ժամա

արիւրաւոր տարիներով յետ գնար ժամանակը, եթէ մտքիս {եւ} յիշատակիս մէջ կենդանացած մարդերի մարմինքը եւս կեն

իա Լեշչինսկին դուրս էր գալիս մեծ Տրիանոնից անտառի {եւ} գիշերի առանձնութեան մէջ՝ ողբալու իւր թշուառութիւ

ջ՝ ողբալու իւր թշուառութիւնը, գիշերին, ծառերին {եւ} հովերին բանալու իւր սիրտը: Պիտի տեսանէի, անշուշ

ւմ էր թագաւորի սիրականի ձեռքով խորհրդաւոր ճրագը, {եւ} թէ ինչպէս թոյլ եւ մեղկ եւ կարդինալին ստրկացած Լու

ականի ձեռքով խորհրդաւոր ճրագը, եւ թէ ինչպէս թոյլ {եւ} մեղկ եւ կարդինալին ստրկացած Լուդովիկոս Տասնեւհինգ

ռքով խորհրդաւոր ճրագը, եւ թէ ինչպէս թոյլ եւ մեղկ {եւ} կարդինալին ստրկացած Լուդովիկոս Տասնեւհինգերորդը դ

րս կողմս՝ կամելով հասկանալ, թէ ինչ տեղ էր այդ, {եւ} ահա յիշեցի ցերեկը ինձ առաջնորդող սպասաւորի պատմած

երի՝ ձայն, աղաղակ, խռովութիւն, էշաֆոտ, դահիճ {եւ} երկու կտրուած ու արիւնով շաղախուած գունաթափ գլուխ

գլուխներ: Ես ճանաչեցի Լուդովիկոս Տասնեւվեցերորդը {եւ} Մարիա Անտուանետտան... Նոցա կտրուած գլուխների յար

Մարիա Անտուանետտան... Նոցա կտրուած գլուխների յար {եւ} նման մոմեղէնքը տեսած էի Լոնդոնում մադամ Տիւսսօի մ

կոսի վերայ: Ասես թէ ազգը զգում էր դորա հետեւանքը {եւ}, արդարեւ, Լուդովիկոսը մեռաւ՝ Յիսուսեան (եզուի

անւում է Մխիթարեան միաբանութեան իշխանութեան տակ, {եւ} վարժարանի ներկայ կառավարիչը է Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեա

յարկով, որի վերայ կարելի է ժամանակով յաւելացնել {եւ} երրորդ յարկ, եթէ միաբան հիմքը կարող էր երաշխաւոր

միաբան հիմքը կարող էր երաշխաւոր լինել յաւելուածի {եւ} ամբողջ շինուածքի ապահովութեանը: Գլխաւոր շինութեա

լխաւոր շինութեան մէջ բովանդակւում են մատենադարանը {եւ} մի փոքրիկ հաւաքոյթ ֆիզիկական գործիքների եւ հանքաբ

դարանը եւ մի փոքրիկ հաւաքոյթ ֆիզիկական գործիքների {եւ} հանքաբանական եւ կենդանաբանական օրինակների: Այնտե

րիկ հաւաքոյթ ֆիզիկական գործիքների եւ հանքաբանական {եւ} կենդանաբանական օրինակների: Այնտեղ են դարձեալ հիւ

ան օրինակների: Այնտեղ են դարձեալ հիւրընդունարանը {եւ} կառավարչի եւ վերակացու կամ դաստիարակ կրօնաւորների

: Այնտեղ են դարձեալ հիւրընդունարանը եւ կառավարչի {եւ} վերակացու կամ դաստիարակ կրօնաւորների բնակարանքը:

դասատունքը՝ երեք կարգ բաժանուած: Վարժարանը ունի {եւ} մի բաւական գեղեցիկ եւ բաւական ընդարձակ մատուռ:

բաժանուած: Վարժարանը ունի եւ մի բաւական գեղեցիկ {եւ} բաւական ընդարձակ մատուռ: Աշակերտքը այդ դպրոց

դ դպրոցի որդիք են հռովմէական դաւանութեան Հայերի, {եւ} բուն հայկական կամ աւետարանական Հայերի զաւակները տ

տանել որեւիցէ ֆրանսիական բարձրագոյն ուսումնարան: {Եւ} այսպէս, Սամուէլ Մուրադի բարի խորհուրդը չէ կատարո

պէս, Սամուէլ Մուրադի բարի խորհուրդը չէ կատարուած {եւ} չէ կատարւում էապէս. սորա պատճառը դրած էր նորա նո

նը յանձնում էր Մխիթարեան աբեղաների տնտեսութեանը: {Եւ} չգիտենք, թէ ինչ է Մխիթարեանց իրաւունքը, որի վեր

Հայերի որդիքը՝ չնայելով կտակողի վերջին, ուրեմն {եւ} նուիրական կամքին, որով աւանդում էր կտակը համօրէն

ը որպէս մի պատնէշ կանգնեցնէին աղքատ Հայերի որբերի {եւ} հանգուցեալ Մուրադի շնորհի մէջ։ Նոքա պիտոյ է կամա

ժարանի մէջ կրօնական դաստիարակ: Նոքա չեն արել այս {եւ} չեն առնելու. ապա եթէ Հայոց ազգը յայտնէ իւր իրաւո

նքը պիտի ստորասաբար պատասխանէ Հայերի օգտի համար: {Եւ} մեզ այնպէս է թւում, որ մեր նորընտիր Հայրապետը չթ

ն փարախի մէջ: Այդ աղօթքը ներկայացուցուած է Պապին {եւ} արժանացած է ինդուլգենցիայի: Շատ եւ շատ ցաւեցայ՝

ցուած է Պապին եւ արժանացած է ինդուլգենցիայի: Շատ {եւ} շատ ցաւեցայ՝ լսելով այս ոչ միայն տխուր, այլեւ զ

յր ախտով, որի հետեւանքը, ցաւելի է ասել, եղած է {եւ} է կամակոր եղբայրատեցութիւն: Ինձ շատ յարգելի

անբնական աղօթքը, բայց վերապատուելի Հայրը ուրացաւ {եւ} աղօթքի գոյութիւնը անգամ: Նա ասաց ինձ, թէ գուցէ

ռավարութեան ժամանակ, բայց իւր օրում՝ երբէք ոչ, {եւ} թէ որոշ տեղեկութիւն եւս չունի Թրեանցի օրով եղած ա

ի օրով եղած աղօթքի մասին: Միւս կողմից այլ մարդիկ {եւ} երբեմն Մուրադեան վարժարանում գտանուած ազգային պատ

է արդարեւ եղած է մի այդպիսի աղօթք Թրեանցի ժամանակ {եւ} թէ մինչեւ այժմ եւս շարունակւում է: Ես չկարողացայ

ն բորբոքել մի մեծ տարաձայնութիւն: Ազգի միութիւնը {եւ} ազգային անդամների դէպի իրեար ունենալու եղբայրական

ազգային անդամների դէպի իրեար ունենալու եղբայրական {եւ} հարազատ արենակցութեան սէրը այնքան ծանր կշիռ, այն

եանց, թէ պապականութիւնը ուշացած է Հայերի համար, {եւ} այդ խորհրդով կատարուած աղօթքները չեն անցանում մթն

, անտարակոյս, օրինաւոր վարժապետների այցելութեան {եւ} ուսուցչութեան գինը, եւ այս է մանաւանդ պատճառը,

վարժապետների այցելութեան եւ ուսուցչութեան գինը, {եւ} այս է մանաւանդ պատճառը, որ շատ հասարակ մարդիկ դա

արգոյ կառավարիչների բնակարանքը, հիւրընդունարանը {եւ} մի սենեակ, ուր կատարւում է աստուածային պաշտօնը:

Տունը ունի մի բաւական ընդարձակ պարտէզ աշակերտների {եւ} կառավարիչների հանգստութեան համար պարապ ժամերում:

ոքրիկ շինութիւնք, ուր բովանդակւում են դասատունքը {եւ} աշակերտների ննջարանքը: Ընդ ամենն տասն եւ եօթ

նքը եւ աշակերտների ննջարանքը: Ընդ ամենն տասն {եւ} եօթն աշակերտ գտայ ես ազգային վարժարանում, որ պար

ադեան վարժարանի մէջ: Դպրոցը գտանւում է Ամբրոսիոս {եւ} Խորէն յարգելի վարդապետների անմիջական տեսչութեան տ

քանի առարկայի: Դպրոցը բացուած է Սարգիս, Գաբրիէլ {եւ} Ամբրոսիոս վարդապետների ձեռքով, երբ սոքա կտրուեցա

գործ կատարել, բայց փորձերը, որ կատարուեցան քանի {եւ} քանի անգամ Տաճկաստանի, Կոստանդնուպօլսի մէջ, հաս

. պատճառ, մի քանի տարի ոտքի վերայ պահել մի դպրոց {եւ} այնուհետեւ խափանել արդէն, յայտնի եւ բաւական զգալ

հել մի դպրոց եւ այնուհետեւ խափանել արդէն, յայտնի {եւ} բաւական զգալի վնաս է: Գումարը արծաթի, որ գործ է

. երկու կողմը եւս յառաջ են բերում զանազան համոզիչ {եւ} ճշմարտանման փաստեր: Մեր դրութիւնը այսպէս է. ա)

դրութիւնը այսպէս է. ա) Դպրոց հարկաւոր է հիմնել {եւ} պահպանել այնտեղ, ուր է ազգը. բ) Դպրոցը հիմնելո

ւղղութեամբ. ը) Դպրոցի մէջ աւանդուելու ուսմունքը {եւ} գիտութիւնքը յառաջ վարել եւրոպական երկրորդ դասակար

այլ կանոնների վերայ, մեք ուրանում ենք դրականապէս {եւ}, ցաւելով ազգի կողմից զուր տեղը գործ դրուած արծաթ

ում ենք այն մարդերի ընդդէմ, որ զանազան առիթներից {եւ} ախտերից ստիպուած համոզում էին ազգին ձեռք զարկել մ

արկել մի անհիմն գործի: Արժանապատիւ Ամբրոսիոս {եւ} Խորէն Գալֆայեան վարդապետքը աշխատում են իւրեանց կա

այ՝ ինքեանք, մանաւանդ ենթարկուելով նեղութենների {եւ} ծանր ծանր պատասխանատուութենների, որ յառաջացած կա

ական մասնում գտանուած անկարգութեան պատճառով: Շատ {եւ} շատ ցաւելի է նոցա վիճակը եւ ցանկալի էր, որ ազգը

ութեան պատճառով: Շատ եւ շատ ցաւելի է նոցա վիճակը {եւ} ցանկալի էր, որ ազգը մի փոքր կարեկից լինէր նոցա՝

մի փոքր կարեկից լինէր նոցա՝ վճռելով նոցա ապագան {եւ} կորզելով այն վհատական դրութեան միջից, որի հորիզո

հեղինակութիւն կամ թարգմանութիւն առնել առանց հոգու {եւ} սրտի անդորրութեան, անհնարին բան է, եւ եթէ վերջի

անց հոգու եւ սրտի անդորրութեան, անհնարին բան է, {եւ} եթէ վերջին զօրութիւնքը գործ դրուած թերեւս հնարաւո

ացան հասկացնել մեր բոլոր հեղինակներին, թէ մի հին {եւ} մեռած լեզու, որ կորուսել էր իւր իրաւունքը ընկերա

վ թարգմանել ոտանաւորը, որ գրուած էր օտար լեզուով {եւ} ցաւում ենք, որ այդքան քրտինքով յառաջ եկած գործը

ործի մէջ: Աւելորդ չէ մի քանի բառ խօսել այս մասին {եւ} աւելի բացայայտ կերպով ասել մեր կարծիքը: Ոչ ո

ր Պ. Լամարթինը մինն է արժանաւոր բանաստեղծներից, {եւ} թէ նորա գործերը արժանացած են լուսաւորեալ աշխարհի

շտ անձնատուր է գտանւում միստիկականութեան։ Այսպէս {եւ} Հայոց ազգի մէջ, որքան մինչեւ այժմ յաջողել է մեզ

շատ առատացած է միստիկականութիւնը, որ միշտ խափան {եւ} արգելք է լինում ճշգրիտ լուսաւորութեան՝ վերացնելո

րը այս աշխարհից, ուր պահանջւում է գործունէութիւն {եւ} շարժողութիւն եւ ձգելով մի գաղտնածածուկ վերացականո

, ուր պահանջւում է գործունէութիւն եւ շարժողութիւն {եւ} ձգելով մի գաղտնածածուկ վերացականութեան մէջ, ուր

երացականութեան մէջ, ուր դադարած էր ամենայն կեանք {եւ} շարժողութիւն, եւ ուր խոստովանուած կեանքը էր մի ա

, ուր դադարած էր ամենայն կեանք եւ շարժողութիւն, {եւ} ուր խոստովանուած կեանքը էր մի անշարժութիւն եւ անզ

ն, եւ ուր խոստովանուած կեանքը էր մի անշարժութիւն {եւ} անզգայութիւն: Լամարթինի Les Harmonies տաղերգ

ստիկականութիւն, որ ոչ միայն օգտակար չէ, այլ շատ {եւ} շատ վնասակար է, եթէ առողջ բանականութեամբ աչքի տա

տակ ձգենք մեր ազգի վիճակը: Մեզ հարկաւոր է կեանք {եւ} շարժողութիւն, հարկաւոր է յոյս ունենալ մեր անձին

շարժողութիւն, հարկաւոր է յոյս ունենալ մեր անձին {եւ} մեր ընկերի վերայ, եւ առանց լքանելու եւ վերացական

որ է յոյս ունենալ մեր անձին եւ մեր ընկերի վերայ, {եւ} առանց լքանելու եւ վերացական բաների թողնելու մեր մ

մեր անձին եւ մեր ընկերի վերայ, եւ առանց լքանելու {եւ} վերացական բաների թողնելու մեր մասին հոգաբարձութիւ

րութիւնը ամենեւին անգիտակից, բնական ազդեցութեամբ {եւ} ընկնում են որոնել իւրեանց ցաւի ճարը վերացականութե

որով վարակուելով՝ կորուսանում են այնուհետեւ յոյս {եւ} հաւատը իւրեանց վերայ, հանդիսացնում են մի ողորմել

երի արտասուքը շարժել... Լամարթինի կեանքը անցած է {եւ} անցնում է այնպէս, որ դժուար էր նորան չընկնել միս

կեանքում։ Խաբողը բնակւում է Տուիլերիու, Լուվրի {եւ} Սէն-Կլու պալատներում, իսկ Լամարթինի համար պիտոյ

ինակ չէ այս դիպուածում եւրոպացին. նորա բարոյական {եւ} լուսաւորութեան ոտքերը ադամանդից են շինուած, եւ մ

ն եւ լուսաւորութեան ոտքերը ադամանդից են շինուած, {եւ} միստիկականութիւնը տեղ չէ գտանելու հասարակաց սրտի

րով: Երեւում է Արարատը, երկնքի վերայ՝ ծիածան, {եւ} աղաւնին թռչում է դէպի տապանը: Երկու հրեշտակ, որ

նը: Երկու հրեշտակ, որոնցից մինի գլխի վերայ աստղ {եւ} ձեռքում՝ քնար, ցոյց է տալիս բանաստեղծութեան ոգի

ղծութեան ոգին, իսկ միւսի գլխի վերայ հրեղէն լեզու {եւ} աջոյ ձեռքում բռնած մի ջահ, լուսաւորում է Արարատը

լ տառերը՝ Ս. Գ. Ա. Խ.: Այս բոլորը (պատկերը {եւ} տառերը) նշանակում են, թէ Սարգիս, Գաբրիէլ, Ամբ

) նշանակում են, թէ Սարգիս, Գաբրիէլ, Ամբրոսիոս {եւ} Խորէն վարդապետքը, իւրեանց մէջ կենդրոնացնելով լու

կենդրոնացնելով լուսաւորութիւնը, լեզուագիտութիւնը {եւ} բանաստեղծութիւնը, լուսաւորում են խաւարած Հայաստա

, քան թէ յետ պահել մեր ծիծաղը մի այսպիսի տղայական {եւ} պատուամոլ գործից: Ցանկալի էր իմանալ՝ ինչ է դոցա

զելով իւրեանց։ Մեք բողոքում ենք: Ամբրոսիոս {եւ} Խորէն վարդապէտքը պարապում են այժմ Ֆրանսիարէնից Հա

նելոնի Տելեմաքը, որի կէսը արդէն տպած պատկերազարդ {եւ} հոյակապ Պ. Արամի տպարանում թողում են կիսակատար ե

ւ հոյակապ Պ. Արամի տպարանում թողում են կիսակատար {եւ} այլ տպարանում նորուց պիտի սկսանեն տպել: Այս անբն

ն այլ պատճառով հրաժարուեցան շարունակել սկսուածը, {եւ} այս է պատճառը, որ պատուելի թարգմանիչքը յառաջ էին

ան թանձր պղտորամտութեան, մինչեւ այս աստիճան մտքի {եւ} գաղափարի այլանդակութի՞ւն, չգիտենք՝ ինչ մտածել:

ում է մեզ միայն զարմանալ, թէ ինչպէս այդ այլանդակ {եւ} տմարդի գաղափար յղացողը կամ այդ խրատաբանութեան հետ

յոց ազգին մանաւանդ Նահապետի անունով: Նորա " Աւագ {եւ} Փոքր Մասիս ", " Հայոց աշխարհիկ ", " Պլպուլն Աւա

անունի վերայ: Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանցը իւր անունով {եւ} Նահապետ ստորագրութեամբ հրատարակած կամ մինչեւ այժմ

ւածների մէջ տեսանում ենք գործ դրուած ամենայն ջանք {եւ} ճիգն մթնախօս լինելու, իսկ Նահապետի անունով գրուա

աշխարհաբառ, բայց շատ յաղթահարուած հին լեզուից, {եւ} նմանել ցանկանալով մեծ Հայաստանի լեզուին, շատ անգ

. Ղեւոնդ Ալիշանեանցը ունի բանաստեղծական քանքար, {եւ} այդ քանքարը կարող էր աւելի պարզ եւ վառ երեւել, ե

ծական քանքար, եւ այդ քանքարը կարող էր աւելի պարզ {եւ} վառ երեւել, եթէ աբեղայական սեւաթոյր վերարկուն չլ

ուն չլինէր խափանառիթ: Միեւնոյն կերպով ցաւում ենք {եւ} Խորէն վարդապետի վերայ՝ քաջ գիտելով նոցա դրութիւն

որէն վարդապետի վերայ՝ քաջ գիտելով նոցա դրութիւնը {եւ} հայեացքի, շատ անգամ գուցէ ակամայ, սահմանքը: Շա

այեացքի, շատ անգամ գուցէ ակամայ, սահմանքը: Շատ {եւ} շատ երախտապարտ կը կացուցանէ մեզ ծերունի Նահապետը

ատ երախտապարտ կը կացուցանէ մեզ ծերունի Նահապետը, {եւ} խոստանում ենք, որ Հայաստանի լուսնակը իւր շողը կը

ն վարդապետը խոստացել է մեզ այս իւր կողմից, ուստի {եւ} աւելորդ ենք համարում վերստին խնդրելով ձանձրութիւն

նայ, բայց, այնուամենայնիւ, միեւնոյն ուղղութեան {եւ} սկզբունքի տէր է, ինչպէս Մխիթարեանք: Ուշ է զարթե

ւշ է զարթել այս ծերունու մէջ գրելու ցանկութիւնը, {եւ} Եղիշէն իւր խորին ծերութեան մէջ Ֆրանսիարէն տպելով

ած գրքերին չէ նմանում, նախ՝ իւր բովանդակութեամբ {եւ} երկրորդ՝ հրատարակելու կերպով, որից առուած է եւ

եւ երկրորդ՝ հրատարակելու կերպով, որից առուած է {եւ} գրքի մակագիրը՝ " Ընծայ"։ Շնորհակալ ենք պատ

: " Ընծայ " անունով գիրքը թող որ երկու յառաջաբան {եւ} մի վերջաբան ունի, սակայն շատ աղքատ է իւր բովանդա

թիւն, իսկ երբեմն քաղաքական մտքով, որ Հայերը... {եւ} այլն, եւ այլն: Արգոյ հեղինակը նոյն յորդորը տալի

երբեմն քաղաքական մտքով, որ Հայերը... եւ այլն, {եւ} այլն: Արգոյ հեղինակը նոյն յորդորը տալիս է ե՛ւ Յո

նոյն յորդորը տալիս է ե՛ւ Յոյներին, ե՛ւ Հրէաներին {եւ} վերջապէս պատուիրում է Հայերին ամենեւին չխօսել այդ

փար, մի՞թէ նորա մասին խօսելը է աւելի վտանգաւոր, {եւ} այդպիսի դիպուածում ո՞ր կողմից է վտանգը: Ո՛հ, մե

ւղղակի կամ անմիջապէս հրատարակեց քանի մի տետրակներ {եւ} յօդուածներ, որոնց թէպէտ եւ պատասխանուեցաւ, բայց

կեց քանի մի տետրակներ եւ յօդուածներ, որոնց թէպէտ {եւ} պատասխանուեցաւ, բայց " Ընծայի " վիճակը այլապէս է

անքար: Այդ գրքի հեղինակը որպէս շատերին, նոյնպէս {եւ} մեզ անյայտ է, ըստ որում՝ թագուցել է իւր անձը Թո

աւելի լաւ, գրքի ճակատում դրած պատկերը՝ " սկիզբն {եւ} վերջ ընդունելութեան " ստորագրով, շարժում են մի ա

յառաջանում են թղթակցութիւնք, որոնց մէջ երեւում է {եւ} ճիշտ նկարագրւում է " Ընծայի " հոգին: Շատ եւ շատ

ւմ է եւ ճիշտ նկարագրւում է " Ընծայի " հոգին: Շատ {եւ} շատ անցքերից եւ նեղութենից յետոյ, որ կրել էր հեղ

րագրւում է " Ընծայի " հոգին: Շատ եւ շատ անցքերից {եւ} նեղութենից յետոյ, որ կրել էր հեղինակը, զարթնում

իթարեանց Վինետկոյ ստորագրուած, հեղինակին ունեցած {եւ} չունեցած անուններն ալ ետեւէն կարգաւ շարուած: Այս

որութեան (լռութեամբ) " ա՛ս ալ անցաւ " ըսել էր, {եւ} կամ թէ այս անունը փոխ տալով՝ Հեղինակը պատասխանատ

անունը փոխ տալով՝ Հեղինակը պատասխանատու կեցնելէն {եւ} հարկ եղած ատենը, անոր վրայ ցնդած ածականը դնելէն

, ինչո՞ւ համար կը թողուն զհեղինակ, որ անհամաձայն {եւ} անխոհեմ կերպիւ կ՚ելնէ ` " ըսի, կըսեմ եւ ըսելէն չ

համաձայն եւ անխոհեմ կերպիւ կ՚ելնէ ` " ըսի, կըսեմ {եւ} ըսելէն չեմ դադարիր ", ուրիշ տեղ մ՚ալ " գրեցի եւ

եւ ըսելէն չեմ դադարիր ", ուրիշ տեղ մ՚ալ " գրեցի {եւ} կը գրեմ " կ՚ըսէ: Իսկ եթէ մինակ հեղինակն էր պատաս

տիւն աղտեղել: Մխիթարեանց ու համախոհ ընկերին անել {եւ} պտուտաւոր ճամբուն եթէ քիչ մը մօտենանք դատելու համ

ալ պիտի կորսուինք, թո՛ղ որ հեղինակը, կա՛մ վախէն {եւ} կա՛մ տկարութենէն առջի քաջութիւնը մոռնալով, ինքզի

ասխան կրնայինք տալ: Դուք, որ այդ գիրքը կարդացիք {եւ} հեղինակին ըսածին համեմատ, անշուշտ, ամեն տողերու

ց ելի հունա նստէ ", " այդ կուժը ձգէ, միւսն առ " {եւ} ասոր նման հազար ու մէկ խրատներ եւ սպառնալիք՝ Հայ

գէ, միւսն առ " եւ ասոր նման հազար ու մէկ խրատներ {եւ} սպառնալիք՝ Հայերէն գրով, Հայերէն լեզուաւ խօսելէ

ռովմէականութեան հրաւիրող գրութիւն մը կը հրատարակէ {եւ} պոչը նեղի մտած ատենը, " ես Հռովէական Հայոց համար

րիք կը դնէ, ու գրիչը Փարիզի Հայոց վրայ կը դարձնէ {եւ} առակ չթողուր իրենց կանչելէն ետեւ, անոր ալ գոհ չը

որ ժողովուրդք ամեն ատեն պատրաստ են գայթակղելու, {եւ} անոր համար իրենց արգելք մը չէ դրուած, բայց Վարդա

ց Վարդապետին պարտքն է չգայթակղեցնել զժողովուրդս, {եւ} իրեն այնպէս հրաման եղած է: Իսկ եթէ մեք զՄխիթարեա

այն աղջկանը համար վանքի տպարանին մէջը (մեծաւորէն {եւ} միւս անդամներէն ծածուկ) տպուած շինծու անցագրին պ

ը Լոմպարտիա դպածին պէս կառավարութենէ բռնուելուն, {եւ} անոր անցագրին ինչ կերպով տպուիլը հաստատուելէն ետե

Հինգերորդ՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ դատարկաշրջիկ {եւ} ծռաքայլ Մխիթարեան համախոհի մը տարիներով Փարիզի մէ

ւթիւնն ընենք, ու այս օրուան ունեցած իր պատուաւոր {եւ} Առաջակայ վիճակովը մերկանդամ ազգին առջեւը խայտառակ

մախոհաց վրայ քիչ մը խօսինք ու ազգայնոց կամացը դէմ {եւ} մեր աչաց առջեւը, տներուն մէջ ելնել մտնելով, իրե

նք: Բայց մենք այսպիսի խնդիրներու մէջ մտնելու {եւ} Մխիթարեան համախոհին օրինակաւը ժողովրդեան մէջ գայթ

ատուհաններուն առջեւն ալ մէյմէկ զինուոր կայնեցնէ, {եւ} կամ ամենքը ժողովէ Վենետիկ ղրկէ... Բայց ինչո՞

եղելով՝ ուխտերնուս դէմ ըրինք. մեր գրութեան հիմը {եւ} միտքը դատել կամ պատասխան տալ չէր, այլ միայն կատա

ձայի մը զաւակ ելաւ, տետրակ մը հանեց, որով անուն {եւ} ածականազարդ չարիք չթողուց, ազգին վրայ դրաւ, մեն

թեամբ, գէթ իրաւամբ) բանաւոր կերպիւ պաշտպանեցինք {եւ} բացէիբաց մերժեցինք այն անարժան հայհոյութիւնքը, ո

ցինք այն անարժան հայհոյութիւնքը, որ իրենց սքեմին {եւ} տպարանի մամուլներուն տակէն ելած էին, հիմա նոյնը

մամուլներուն տակէն ելած էին, հիմա նոյնը նորոգող {եւ} ընծայի հագուստով դռներնիս նորէն չալող կաշիերես հա

ր ազգային ազատութիւնը պահել ուզեց, անոր ուզելուն {եւ} ի գործ դնելուն պատճառաւն է, որ մինչեւ հիմա Հայոց

ղ ցփեղ Աստուածաբանութեանց թերթերը նորէն դարձնելու {եւ} մեր մոլորութեան տարեգրացը վերջի հատորներն ընդարձա

րներն ընդարձակելու։ Բայց մենք ոչ այն կողմերն ենք {եւ} ոչ իրենց տրամաբանութեանցը մտիկ ընելու գլուխ ունին

այն է, որ Բաբկէն իր ատենին երեւելի Հայրապետն էր {եւ} տասնը հինգ միլլիոն ժողովրդի կը տիրէր, այնպէս ժող

ը գտնուելուն իրաւամբ, ելաւ բանադրեց զարհամարհողս {եւ} աղեկ ըրաւ, իրաւամբ ըրաւ. այն ատենին համար իր պա

տքն էր, չըներ նէ, շատերուն պէս ազգատեաց կ՚ըլլար {եւ} դժոխքը կ՚երթար... Մխիթարեան համախոհք ասոր ըս

իշտ մերժեցին։ Ի՞նչ կայ այդ հերձուած անունին վրայ {եւ} ի՞նչ ըսել է, որ այդ չափ խրտեր են ու չկրցին օր մը

ամախոհս թաւալգլոր բերած ու անել անդնդոց մէջը ձգած {եւ} ի թշնամեաց անդառնալի կերպիւ հեռացած կ՚ըլլային, ա

ծ կ՚ըլլային, այլեւ Եւրոպան ալ առաւել որոշ կերպիւ {եւ} ըստ ամենայնի զատ ու առանձին ազգ մը կը ճանչնար զիր

ինք, որ մեք՝ թէ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հռովմէական {եւ} թէ՛ Աւետարանական Հայքս, մէկ սերունդէ, մէկ ընդան

Աւետարանական Հայքս, մէկ սերունդէ, մէկ ընդանիքէ {եւ} եղբայր ենք, մեր երակներուն արիւնը մէկ տեղէ կը բղ

յր ենք, մեր երակներուն արիւնը մէկ տեղէ կը բղխի, {եւ} անոր անուամբը կը կանչուինք, զիրար ատելու միտք չո

նալնիս դեռ քսան չորս ժամ չեղաւ, որ հրատարակեցինք {եւ} ըսինք, թէ մեք ձեզի գործիք ըլլալէն եւ եղբայրնիս ո

ատարակեցինք եւ ըսինք, թէ մեք ձեզի գործիք ըլլալէն {եւ} եղբայրնիս ուրանալէն կամ սպանելէն դադրեցանք եւ ուխ

լէն եւ եղբայրնիս ուրանալէն կամ սպանելէն դադրեցանք {եւ} ուխտ ըրինք՝ այսուհետեւ ձեր ծիծաղելի վէճերուն զոհ

ց ներքին սէրն ատելութեան, կապակցութիւնը բաժանման {եւ} խաղաղութիւնը խռովութեան փոխելու պատճառ ըլլան։ Այ

խռովութեան փոխելու պատճառ ըլլան։ Այսպիսի բանաւոր {եւ} պատկառելի բողոքնուս ընդդիմութիւն ընող Մխիթարեան հ

օդուածներն իրարու վրայ դիզէ ու խալկինի մը մէջ դնէ {եւ} ամենավարպէտ քիմիագէտի մը ձեռնտուութեամբ զտէ, թէ

" չէ, վասնզի այն պատիւն անոր ընելու միտք չունինք {եւ} ուխտիւք կը խնդրենք, որ անոր նման քանի մը հատ գրք

սզի ձեր ծիծաղելի դրութիւնը բոլոր ազգն աղէկ իմանայ {եւ} արժէքնիդ ճանչնայ: Բայց ձեզի վերջին խրատ ըլլայ ըս

դ ճանչնայ: Բայց ձեզի վերջին խրատ ըլլայ ըսելիքնիս {եւ} երանի՜ թէ կարենայինք օգտել: Մեք՝ Հայկայ զաւակնե

նայինք օգտել: Մեք՝ Հայկայ զաւակներս, համոզուած {եւ} մտքերնիս հաստատած ենք, թէ մեր ամեն թշուառութեանց

իս հաստատած ենք, թէ մեր ամեն թշուառութեանցը միակ {եւ} առաջին եւ վերջին պատճառ դուք (եւ ձեզի նման ազգատ

ծ ենք, թէ մեր ամեն թշուառութեանցը միակ եւ առաջին {եւ} վերջին պատճառ դուք (եւ ձեզի նման ազգատեաց թէ՛ Լո

առութեանցը միակ եւ առաջին եւ վերջին պատճառ դուք ( {եւ} ձեզի նման ազգատեաց թէ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հռովմէ

նման ազգատեաց թէ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հռովմէական {եւ} թէ՛ Յունական քահանայքդ) եղած էք, դուք էք Հայաստ

տեւէն ու առջեւէն ընկնողը, որ գետերուն, սարերուն {եւ} գայլերուն բերանը բիւր հազարներով ձգելէն ետեւ, մն

նց մարցը գրկէն յափշտակեցիք ու, անոնց արտասուալից {եւ} սրտապատառ աղերսանացը ձայներուն ականջնիդ ու սրտերն

ց ձեռքը գրաւ ձգեցիք... Դո՛ւք էք, որ երեւելի {եւ} աներեւոյթ ծաղրալի խնդիրներով ազգը ճղակոտոր հանեցի

որ հանեցիք ու ընտանեաց մէջ հուր, սուր, բաժանում {եւ} ատելութիւն ձգելէն ետեւ, ազգութիւննիս մահուան եւ

եւ ատելութիւն ձգելէն ետեւ, ազգութիւննիս մահուան {եւ} գերեզմանաց դռները հասուցիք: Դո՛ւք էք, որ մինչեւ

մեր արիւնը ծծելէն... Ձեզ ասեմ, ո՛վ համախոհք {եւ} գիշատիչքդ Հայկեան սեռին, անմեղաց արեան շոգին Աստ

ք մը չունիք"։ Շնորհակալ ենք Պ. Կըկռիկեանից {եւ}, մանաւանդ, ուրախ ենք նորա կատակերգական քանքարի

ւր արժանի պատասխանը, բայց մեզ չյաջողեցաւ տեսանել {եւ} ընթեռնուլ: Խօսելով այսքան հոգեւոր վիճակից մա

րանից յառաջ բարձրացած մրրիկը խլեց նորան իւր տեղից {եւ}, բաւական միջոց պտուտելով, ձգեց վերջապէս Ֆրանսիա

այոց հին հեղինակների գործերը իւր ծանօթաբանութեամբ {եւ} մեկնաբանութեամբ տպելու: Այս գործերը տպւում են "

րը տպւում են " Շար Հայ մատենագրաց " մակագրութեամբ {եւ} բաժանւում են նոցա, որոնք յառաջուց գրուած էին այս

այս հրատարակութեան բաժանորդ: Լսում ենք, թէ տասն {եւ} չորս հատոր պիտի լինի բոլոր հրատարակութիւնը:

յիշատակարան՝ պատուելի է մեզ այս հրատարակութիւնը {եւ} այն ազգային դպրութեամբ պարապողների համար, թող ար

ութեններին, մեք գտանւում ենք մեծ տարակուսի մէջ, {եւ} անտարակոյս մի օր ազգային կրիտիկոսքը կը դատեն այդ

յին կրիտիկոսքը կը դատեն այդ բաները՝ աւելի զտելով {եւ} մաքրելով, ինչ որ դեռեւս մնացած էր խառն եւ շփոթ:

զտելով եւ մաքրելով, ինչ որ դեռեւս մնացած էր խառն {եւ} շփոթ: Արգոյ վարդապետը այս բաները տպում է իւր առա

իկոմիդիա քաղաքից, երկար ժամանակ Փարիզ բնակուելով {եւ} տպագրական արուեստին հմտանալով, բաւական հարստացու

կան տառերը սովորաբար են նոր ոճով շինուածք, թէպէտ {եւ} ոչ բոլորովին կատարեալ ճարտարութեան մասին: Բայց Պ

րեալ ճարտարութեան մասին: Բայց Պ. Արամեանի փոյթը {եւ} ջանքը, այլեւ պատրաստականութիւնը ընդունելու ամեն

Պ. Արամեանը վաճառում է իւր տպարանից թէ՛ մայրեր {եւ} թէ՛ ձուլեալ տառեր, եւ ցուցակը այդպիսի տառերի վաղ

է իւր տպարանից թէ՛ մայրեր եւ թէ՛ ձուլեալ տառեր, {եւ} ցուցակը այդպիսի տառերի վաղուց հրատարակած է մի առա

ուղարկուած ձեռագիր կարելի է տպել նորա տպարանում, {եւ} այդ կարելութիւնը հիմնուած է միայն մի պայմանի վերա

հետ, ինչպէս ուրիշ կառավարութենների հետ, ուրեմն {եւ} նոցա օգուտը կապուած չէ մի վնասի հետ, որ պիտի վեր

կան կառավարութեան: Շնորհակալութիւն Պ. Արամեանին {եւ} առաւել շնորհակալ կը լինինք, եթէ բոլորովին ազատօր

աւել շնորհակալ կը լինինք, եթէ բոլորովին ազատօրէն {եւ} անկախաբար լցուցանէ իւր խոստմունքը: Ազատ գրատպութ

րատպութիւնը մեծ քայլափոխ է դէպի յառաջադիմութիւն, {եւ} ամենայն մարդ, որ կարող էր որեւիցէ կերպով ընթացք

էր որեւիցէ կերպով ընթացք տալ ազատութեան, արժանի՛ {եւ} արժանի՛ է մեծ շնորհակալութեան: Մեր ներկայութ

ւթեամբ դուրս եկաւ այդ տպարանից մի գիրք՝ " Փելիքս {եւ} Պաւլինէ "՝ Պ. Թորոսեանի ձեռքով իտալական բնագրից

րգմանողին, ներողամիտ աչքով նայում ենք թէ՛ լեզուի {եւ} թէ՛ թարգմանութեան թերութենների վերայ՝ յարգելով ն

ռ առ բառ օրինակել Բեռնարդէն դը Սան-Պիեռի " Պաւլոս {եւ} Վիրգինէն ", քան թէ նոյն բանը, բայց աւելի անշուք

նք դորան: Ամենայն մարդ, որ կարդացած էր " Պաւլոս {եւ} Վիրգինէ " անունով Բեռնարդէն դը Սան-Պիեռի գործը,

" անունով Բեռնարդէն դը Սան-Պիեռի գործը, " Փելիքս {եւ} Պաւլինէի " մէջ պիտի տեսանէ մի կոյր նմանողական ձգտ

անբաղդ գերդաստանք, երկու աղքատ ու անմեղ սիրահարք {եւ} վախճանը գործի, մի փոքր այլապէս ընթացք տալու համա

յլապէս ընթացք տալու համար, կատարուած աւելի կոպիտ {եւ} անբնական կերպով: Այդ գործը (բնագիրը) չունի

մէջ երեւում է այժմ փոքրիշատէ շարժողութիւն: Ազգը {եւ} ազգութիւնը ասես թէ կամաց կամաց դառնալու են հասարա

ափանուած մի Հայ ճիզուիթի դարանագործութեամբ. ամօթ {եւ} խայտառակութիւն այդ սեւահոգի անպիտանին), այժմ հր

եւմուտք " անունով կիսամսագիրը: Ազգային արգոյ {եւ} պատուելի եղբայրակիցք՝ Պ. Թիւյսիւզեան, Պ. Քեաթ

ելի եղբայրակիցք՝ Պ. Թիւյսիւզեան, Պ. Քեաթիպեան {եւ} այլք, հոգաբարձու լինելով բոլոր տպագրութեան ծանրո

իւր ժամանակը, կամակար ընդունում է այս հրաւէրը, {եւ} ահա Արեւմուտքը երեւում է Հայերի աչքին: Մեք գիտեն

։ Այս պատճառով եւս տեսանում ենք զանազան խլրտմունք {եւ} թշնամական յարձակմունք՝ " Արեւմուտքի " թէ՛ հիմնադ

մական յարձակմունք՝ " Արեւմուտքի " թէ՛ հիմնադրերի {եւ} թէ՛ շարադրողի ջանքը եւ աշխատանքը ունայնացնելու հա

րեւմուտքի " թէ՛ հիմնադրերի եւ թէ՛ շարադրողի ջանքը {եւ} աշխատանքը ունայնացնելու համար: Չգիտենք, թէ մինչ

թիւնը մեր ազգի վերայ... Ո՛հ, օրերով, ամիսներով {եւ} տարիներով ողբալու նիւթ: Մեք մի առանձին յօդու

ւածով մասնաւորապէս կը խօսենք " Արեւմուտքի " վերայ {եւ} մի երկու բան մէջ կը բերենք " Արեւմուտքից " այդ յօ

մանէթ, իսկ Ռուսսիայի այլ քաղաքների համար՝ եօթն {եւ} կէս մանէթ: Ցանկացողքը ստանալ այս օրագիրը կարող ե

սսիայի մէջ: " Արեւմուտքի " ազնիւ հրատարակողը {եւ} հիմնադիրքը թող հաճին ընդունել մեր առ ի սրտէ հրապա

, որոնց ցանկանում ենք նոյնպէս ամենայն յաջողութիւն {եւ} յառաջադիմութիւն: Հիմնադրերից մինը, ինչպէս ա

ւզեան արգոյ երիտասարդը Փարիզում՝ վաճառականութեան {եւ} երկրագործութեան դպրոցների մէջ, աւարտելով իւր ուս

ս երկու ընկերակիցքը ունին վաճառական տներ Փարիզում {եւ} Կոստանտնուպօլսում: Քառասուն տարուց աւելի տեւում

սուն տարուց աւելի տեւում է Գռէյլի վաճառական տունը {եւ} շահած է բոլոր Եւրոպայի եւ Ամերիկայի վաճառական տնե

Գռէյլի վաճառական տունը եւ շահած է բոլոր Եւրոպայի {եւ} Ամերիկայի վաճառական տների հաւատը: Ազգային վա

յլի վերայով, այդպիսի դիպուածում Պ. Թիւյսիւզեանը {եւ} Պ. Գռէյլը պատրաստ են մի առանձին տուն բանալ Մարսէ

ւթիւն, մի բարոյական ընկերութիւն աւելի հիմնաւոր է {եւ} հաստատ, եթէ յարակից լինին նորան այնպիսի հանգաման

կից լինին նորան այնպիսի հանգամանք, որ աղբիւր էին {եւ} նիւթական շահաստացութեան։ Այս խնդրին կարող է կատա

ս Հիւս. Հ. 8), խօսելով Նախիջեւանի հացի, իւղի {եւ} երկաթի վաճառականութեան մասին, յայտնել էի իմ խորի

ւրոպական վաճառական տներին, որ գտանւում են Ռոստով {եւ} Նախիջեւան քաղաքների մէջ: Ինչպէս մեզ քաջ յայտնի է

ինը պատրաստ է բանալու ամենայն տեսակ յարակցութիւնք {եւ} իւր հետ գործ կատարել կամեցողներին միշտ յայտնել ապ

ծ կատարել կամեցողներին միշտ յայտնել ապրանքի գները {եւ} հարկաւորութենների քանակութիւնքը: Մանաւանդ յարմար

քը Պ. Թիւսիւզեանցի հետ առաջին անգամ ծանօթացնելու {եւ} աւելի մանրամասն լուրեր եւ ծանօթութիւնք, առեւտրակ

աջին անգամ ծանօթացնելու եւ աւելի մանրամասն լուրեր {եւ} ծանօթութիւնք, առեւտրական գործողութենների վերաբեր

ա միջնորդութիւնը: Ազգային խնդիրներով պարապող {եւ} ազգի վիճակին ուշադիր եղող մարդը չէ կարող չտեսանել

այլ բանասիրական հանդէսք: Թիւրքիայի Հայ օրագիրքը {եւ} լրագիրքը համարեա թէ ամենայն ամիս հրատարակում են ա

ամ այդպիսի օրագիրք հազիւ թէ տեսած հրապարակի լոյսը {եւ} ահա շիջանում են ասուպների նման՝ մի տխուր յիշատակ

ած նախապաշարմունքի հետ, այլեւ խաւարապաշտների հետ {եւ} ոչ միայն այսչափ. փա՜ռք եւ պարծա՜նք մեզ՝ Հայերիս

լեւ խաւարապաշտների հետ եւ ոչ միայն այսչափ. փա՜ռք {եւ} պարծա՜նք մեզ՝ Հայերիս, նաեւ՝ հայկական ճիզուիթն

, որ ամենայն ազգից կարգուած են ցենզօրք (քննիչք) {եւ}, ինչպէս պատմում են, մեր ազգից կարգուած պարոնը ա

ը... Մեք բողոքում ենք այդպիսի քննիչների ընդդէմ, {եւ} խնդրում ենք, ուշադիր լինելով մեր անբաղդացած ազգի

աղդացած ազգի վիճակին, տեղիք չտալ անձնական կրքերի {եւ} ախտերի, երբ որ պիտոյ էր կատարել իւր պաշտօնը:

պիտոյ էր կատարել իւր պաշտօնը: Ուր չկայ մտքի {եւ} բանականութեան ազատութիւն, այնտեղ կայ հոգու ստրկո

երբեւիցէ յուսալ, ապա ուրեմն պիտի լինի այն ճշգրիտ {եւ} ստոյգ լուսաւորութեան միջնորդութեամբ: Լուսաւորութ

Լուսաւորութիւնն է միակ հնարը միմեանցից բաժանուած {եւ} շատ անգամ, կրքերի եւ ախտերի խաղալիկ դառնալով, ի

կ հնարը միմեանցից բաժանուած եւ շատ անգամ, կրքերի {եւ} ախտերի խաղալիկ դառնալով, իրեար հետ թշնամացած ազգ

ազգային անդամքը միմեանց հետ անքակտելի կապակցելու {եւ} ազգային մարմնի ամբողջութիւնը դուրս երեւեցնելու հա

ժանուածքը միաւորում է դէպի մի կապ եղբայրակցութեան {եւ} սրտակցութեան։ Նա է այն աստուածային հուրը, որ ջե

ւածային հուրը, որ ջերմացնում է ամենայն սառն սիրտ {եւ} պտղաբեր է գործում ամենայն ամուլ եւ անծին հոգի:

նայն սառն սիրտ եւ պտղաբեր է գործում ամենայն ամուլ {եւ} անծին հոգի: Բայց լուսաւորութիւն ստուգապէս,

ւել. Ես անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, {Եւ} իմ անզօր թեւերով Ազատութիւնն գրկեցի: Մինչ գիշեր

նին հրապարակախօսութեան, եթէ այդպիսի անքրիստոնեայ {եւ} անբարոյական մարդիկ դպրութեան ձեռքով չպատուհասուին

Հայոց վաճառականքը ուշադրութեամբ կարդալ այս տողերը {եւ} ամենայն արդարութեամբ դատաստան կատարել: Եթէ այդ դ

պա ուրեմն, Յիշատակարանս կը հասանի իւր նպատակին, {եւ} ես կատարած կը լինիմ իմ խորհրդաւոր պարտականութիւնը

ղջ բանականութիւնը պահանջում է հանդէս հանել դորանց {եւ} խայտառակել եւ դատապարտել, որպէսզի օրէ օր վերանան

ւնը պահանջում է հանդէս հանել դորանց եւ խայտառակել {եւ} դատապարտել, որպէսզի օրէ օր վերանան եւ անհետանան

խայտառակել եւ դատապարտել, որպէսզի օրէ օր վերանան {եւ} անհետանան այդպիսի բարբարոս գործողութիւնք: Թո

ւթիւնը, այլ դորա փոխանակ թող մաքրեն խղճմտանքները {եւ} մի փոքր մտածեն՝ լա՞ւ են արդեօք այն գործերը, որո

լի վատթար կեղտերով: Յիշատակարանիս աչքերը բա՛ց են {եւ} ականջները սո՛ւր... Բարւոք է իւր անձը մաքրել, քա

սաւորել այս սուրբ պաշտօնին: Մեր համար ազգութիւնը {եւ} ամբողջ ազգի կատարելութեան գաղափարը այնքան ծանր կշ

ափարը այնքան ծանր կշիռ ունի, որ դորան պահպանելու {եւ} օգնելու մտքով պատրաստ ենք ամենայն զոհաբերութեան,

եր աչքում մի քանի կռապաշտ Հայերի պատուասիրութիւնը {եւ} անձնասիրութիւնը, ուստի մաքուր խղճմտանքով եւ ձեռք

իւնը եւ անձնասիրութիւնը, ուստի մաքուր խղճմտանքով {եւ} ձեռքերս սրտերիս վերայ դրած, ոչ միայն զոհում ենք

ք այս ճանապարհով ատելի ենք կացուցանում մեր անձը, {եւ} այս է պատճառը, որ " Հիւսիսափայլը " փուշ է շատերի

ու ենք Աստուծոյ առաջեւ, պատասխանատու՝ խղճմտանքի {եւ} առողջ դատողութեան առաջեւ: Եթէ մեր խորհուրդը

ան առաջեւ: Եթէ մեր խորհուրդը լինէր գնալ օգտի {եւ} շահաստացութեան քամակից, եթէ մեր ցանկութիւնը լինէ

, որ ձեռնտու էր թէ՛ մեզ սիրելի կացուցանելու ազգին {եւ} թէ՛ " Հիւսիսափայլի " ճանապարհը հարթելու, այն ժամ

ժոխային հնարքը. նոքա սեպհական են օբսկուրանտներին {եւ} ճիզուիթներին, որոնց հետ չունինք մասն եւ բաժին:

անտներին եւ ճիզուիթներին, որոնց հետ չունինք մասն {եւ} բաժին: Եւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ չենք ցանկանում

ճիզուիթներին, որոնց հետ չունինք մասն եւ բաժին: {Եւ} ոչ միայն այսչափ, այլեւ չենք ցանկանում, որ այդ դ

գի անդաստանի մէջ հինգ ցորենաբոյս չկայ, բայց փուշ {եւ} որոմ՝ բիւրաւոր։ Աղաչում ենք ամենակալ Տէրը սրտաց

շերը, որպէսզի ազնիւ բոյսերը հնար ստանային աճելու {եւ} զօրանալու: Ժամանակ է, որ Հայերը դուրս գան երեխա

ւ: Ժամանակ է, որ Հայերը դուրս գան երեխայութենից {եւ} մի փոքր այրութիւն ստանան, սովորեն դատել եւ ճանաչ

թենից եւ մի փոքր այրութիւն ստանան, սովորեն դատել {եւ} ճանաչել սեւը եւ սպիտակը. մինչեւ այժմ նոքա դատել

այրութիւն ստանան, սովորեն դատել եւ ճանաչել սեւը {եւ} սպիտակը. մինչեւ այժմ նոքա դատել են միայն գինու ե

ւ սպիտակը. մինչեւ այժմ նոքա դատել են միայն գինու {եւ} պանրի արժանաւորութիւնը: Ժամանակ է, որ մի փոքր մ

ինչ վիճակում էր Նաբուգոդոնոսորը երազից յետոյ։ " {Եւ} բանն վերացաւ յինէն ", - ասում էր նա մարգարէին:

մելով մեզ մեր ազգի անսրտութիւնը, նիւթականութիւնը {եւ} երեխայական դատողութիւնքը, խնդրում են պատասխանել

պատասխանել, թէ ի՛նչ աղբիւրից յառաջանում էին դոքա {եւ} թէ կարելի՞ է արդօք մինչեւ այդ աստիճան անարգել իւր

ել իւր անձը: Մեզ շատ անգամ բռնադատում են կարմրել {եւ} ամաչել, բայց մեր հոգով չափ սիրելի Հայերը չկամին

րտւում էինք օտարների առաջեւ: Մեր ազգի խոցերը {եւ} ցաւերը քաջ յայտնի են մեզ, բայց ինքը՝ ազգը, չկա

է բժշկից, նա կարծում է, թէ, թագուցանելով փտած {եւ} ապականուած վէրքերը ընկերի աչքից, կարող էր պարտակ

դրութիւնը. այդ վէրքերը ճարակում են նորա հոգին, {եւ} այս պատճառով եւս Հայը մարմնով միայն ապրում է առող

ն ապրում է առողջ: Մի քանի թեթեւամիտ օրագրերի {եւ} լրագրերի խելացնոր կարծիքներ եւ գաղափարք հասանում

թեթեւամիտ օրագրերի եւ լրագրերի խելացնոր կարծիքներ {եւ} գաղափարք հասանում են մեր ականջին, բայց դոքա կոտր

ում են մեր ազգի մէջ: Այդ երեխայամիտ օրագիրքը {եւ} լրագիրքը մինչեւ ուխտ են դրել բամբասել մեզ եւ մեր

իրքը եւ լրագիրքը մինչեւ ուխտ են դրել բամբասել մեզ {եւ} մեր ասածի հակառակը պնդել, մինչեւ այն աստիճան մոլ

լի " մէջ գրուի, թէ Աստուած կայ, նոքա պատրաստ են {եւ} այդ ուրանալ: Մի քանի հոգեւորների կողմից նզովքի շ

ձակուած, բայց այդպիսի շանթերը փութով շիջանողք են {եւ} վաղուց արդէն կորուսել են մարդկեղէն աշխարհում իւրե

աւիրում ենք կեղծաւորները շարել իւրեանց գործարանքը {եւ} արդարացնել Բէգզադէի գործերը, որ պիտի նկարագրենք

արդարացնել Բէգզադէի գործերը, որ պիտի նկարագրենք {եւ} որոնց համար ուրիշ յարմարաւոր անուն չգտանելով՝ ան

մի պատուական երիտասարդ՝ տարեկան վարձ տալով նորան {եւ} խանութի բոլոր ապրանքը հաշուով յանձնելով: Երիտասա

ւմ գրածներիցս պարզ երեւում է, ընկեր չէր, ուրեմն {եւ} ոչ բաժանորդ Բէգզադէի շահին կամ վնասին։ Նա պարտակ

մ վնասին։ Նա պարտակա՛ն էր վաճառած ապրանքի արծաթը {եւ} մնացած ապրանքը ցոյց տալ Բէգզադէին նոյն հաշուով,

ւմ է թուլանալ: Արի երիտասարդը նկատում է այս բանը {եւ} վնասի ճանապարհը փակելու համար գրում է Բէգզադէին ն

աղակում է տարիներով, բայց լսող չկայ։ Գրում է նա {եւ} շատ անգամ, եթէ չէ կամենում Բէգզադէն նոր ապրանք հ

յ այդ քաղաքը, կա՛մ մի այլ մարդու յանձնէ, հաշիւը {եւ} ապրանքը ստանայ իւրեանից եւ գործը աւարտել: Բէ

մարդու յանձնէ, հաշիւը եւ ապրանքը ստանայ իւրեանից {եւ} գործը աւարտել: Բէգզադէն, երկար ժամանակ այս

ն վաճառել եմ, նոցա բոլորի արծաթը քեզ հասացանելով {եւ} այն քսան հազարին հինգ հինգ հազար եւս շահ հանելով

յետոյ տուփի կողքին զարկելով: - Ապրանքը հնացած է {եւ} այժմ չէ արժում մի մանէթ: Այս կերպով եւս վերջ

է ընդունում ցած գնով, չէ տալիս երիտասարդի վարձը {եւ} պակաս մնացած արծաթի փոխարէն առնում է մուրհակ: Եր

ովորութիւնը, որ ծառայողի 100 մանէթ վարձը կտրելու {եւ} իւր անխիղճ կամքը յառաջ տանելու համար պատրաստ է,

պարապում էր այդ առուտուրով, գնում է Բէգզադէի մօտ {եւ} ասում է, որ եթէ այդ անգամը Բէգզադէն յօժարի մարդ

ասում է, որ եթէ այդ անգամը Բէգզադէն յօժարի մարդ {եւ} ապրանք չուղարկել այդ վաճառահանդէսը, ինքը՝ պարոն

շահով: Բէգզադէն համաձայնում է, տալիս է ապրանքը {եւ} ստանում է պարոնից կանոնաւոր մուրհակ: Երբ գնող պա

Բէգզադէն միւս օրը գնում է վաճառափողոցը (биржа) {եւ} այնտեղ խօսում է այսպէս. - Մի մարդ, որ ինձ յ

ետոյ վերադառնում է վաճառահանդէսից պարտական պարոնը {եւ}, իմանալով Բէգզադէի արած տմարդութիւնը, իսկոյն ժա

թէ այսպիսի ազնուութեամբ կարող էր հանել իւր վրէժը {եւ} խայտառակել Բէգզադէի ստախօսութիւնը եւ անբարոյականո

ել իւր վրէժը եւ խայտառակել Բէգզադէի ստախօսութիւնը {եւ} անբարոյականութիւնը: Բայց ի՞նչ բանով արդեօք կ

է ամաչեցնել Բէգզադէին. Աստուծոյ ստեղծած նիւթական {եւ} իմացական բաների մէջ չկայ մի այնպիսի բան, որ կարո

շինել էր իւր հետ մասնաւոր ընկեր (այս գործակատարի {եւ} Բէգզադէի՝ շատ վաղ ժամանակներից սկսած, իրեարու մ

Մարդիկ, տեսանելով, որ Բէգզադէն մեծ ուշադրութիւն {եւ} խնամք է ցոյց տալիս հարսնացու օրիորդի վերայ, զարմ

այս պատճառով ես սովորեցնում եմ հարսնացուն կառքերի {եւ} այլ այսպիսի շռայլութենների, որ ամուսնութենից յետ

րը, ուստի պիտի բորբոքուի նոցա մէջ անմիաբանութեան {եւ} գժտութեան բոցը... Այդտեղ ունիմ ես իմ խորհուրդը.

րորդ՝ Բէգզադէն բարերարութեան անունով իւր մնացորդ {եւ} փտած ապրանքը, որ եթէ վաճառելու լինէր, անշուշտ,

ում յիշեցինք՝ անուանելով նորան անկախ վաճառական: {Եւ} այսպէս, 60 կոպէկանոց բանը մի մանէթի տեղ տալով՝

խանութը եւս քո անունով չէր: Ծիծաղում է Բէգզադէն {եւ} ասում է. - Դուք գաղափար եւս չունիք վաճառական

ատասխանում է Բէգզադէն, - նա՝ որպէս անկախ մարդ, {եւ} այդքան ապրանքի տէր երեւելով վաճառականների մէջ, կ

բ գնելով նա օտարազգիներից հետզհետէ զանազան ապրանք {եւ}, վաճառելով նորանց, կարողութիւն կը ստանայ վճարել

տունն են քանդել, - ասելով լցնում է քիթը թաբակով {եւ}, գլխին քարշելով գլխարկը, հեռանում է խօսողներից

դամ շինել մի ընկերութեան, որ կազմել էին Բէգզադէն {եւ} այլ նորա համախոհ մարդիկ: Պարոնը հարցանում է.

նութի մէջ ծառայելու համար: Գործակատարը գրում է, {եւ} պատանին յայտնւում է Նիժնիյ-Նովգորոդի վաճառահանդէս

ահանդէսը: Մի փոքր ժամանակից տղան հիւանդանում է, {եւ} այդ պատճառով եւս Բէգզադէն սկսում է ծուռ աչքով նայ

ել ողորմելու վերայ: Հայհոյանք, թուք ու մուր {եւ} այլ անասելի եւ անխելք խօսքեր թափւում են Բէգզադէի

րայ: Հայհոյանք, թուք ու մուր եւ այլ անասելի {եւ} անխելք խօսքեր թափւում են Բէգզադէի կողմից աղքատ պա

գնում է գանգատ: Պօլիցմէյստերը կանչում է Բէգզադէն {եւ} ասում է, թէ կա՛մ հետդ տար քո ծառան, կա՛մ իւր տե

որան: Բէգզադէն պատասխանում է, թէ չէր կարող գողը {եւ} աւազակը ընդունել իւր մօտ ծառայութեան համար, եւ թ

ը եւ աւազակը ընդունել իւր մօտ ծառայութեան համար, {եւ} թէ այդ տղայի ցեղը տանով տեղով գող են: Այս ասելով

, որով որպէս թէ ուղարկում էր վերոյիշեալ 30 մանէթը {եւ} ասում էր, թէ գողացած արծաթ էր: Տղան հերքում

: Տղան հերքում է բոլորովին այս զրպարտութիւնը {եւ} քննութիւնը ստուգում է, որ այդ նամակը շինովի էր ե

ւ քննութիւնը ստուգում է, որ այդ նամակը շինովի էր {եւ} խարդախած Բէգզադէի ձեռքով: Պօլիցմէյստերը ասում է

մ է Բէգզադէին, թէ լաւ չէ նորա ընթացքը ծառայի հետ {եւ} թէ այդպիսի խարդախութիւնք կարող են մեծ անպատուութի

ն: Մի քանի օրից յետոյ գալիս է Բէգզադէն տղայի մօտ {եւ}, տալով նորան 5 մանէթ, ասում է, թէ կարգադրութիւ

նչում է իւր գործակատարը, այսինքն՝ տղայի քեռին, {եւ} ասում է, որ չհամարձակուի ուղարկել տղան դէպի իւր

, որ չհամարձակուին ապրանքների հետ վերառնուլ տղան {եւ} հնար տալ Մ... քաղաքը հասանելու: Իսկ թէ սայլորդք

մօտ սորա քեռին (այսինքն՝ Բէգզադէի գործակատարը) {եւ}, յայտնելով, թէ երկու օրից յետոյ պիտոյ է միասին

ս չնչին արծաթը այն պատճառով, որ բնակարանս հեռի է {եւ} չկամէի միւս անգամ գնալ այնտեղ այդքան արծաթի քամակ

այնտեղ այդքան արծաթի քամակից: Տղան հանում է {եւ} տալիս է իւր բոլոր ունեցածը: Գործակատարը ստանում

ալիս է իւր բոլոր ունեցածը: Գործակատարը ստանում է {եւ}, դէպուղիղ գնալով իւր բնակարանը, ուր պատրաստ սպա

սպասում էր նորան սուրհանդակի կառքը, նստում է... {Եւ} կառքը յառաջ է շարժւում ամենայն զօրութեամբ: Ե

անօգնական տղայի վերայ, ժողովում են մի քանի մանէթ {եւ} ճանապարհ են ձգում նորան դէպի այն քաղաքը, ուր էր

մի քանի օրից յայտնւում է հաճոյակատար գործակատարը {եւ} խնդրում է տալ ինքեան իւր 2000 մանէթը: Բէգզադէն,

ի պոչով գրուած մատեանները, երբեմն գլուխը քորելով {եւ} երբեմն մի պտղունց թաբակ քիթը լցնելով, ասում է,

դէի հետ, յանձն է առնում վճարել 76 մանէթը, ուստի {եւ} խնդրում է իւր անցաթուղթը: Բէգզադէն պատասխանում է

նք ընթերցողներին։ Գործակատարը գնում է, մուշտակը {եւ} այլ բաները գրաւ դնելով, ճարում է 76 մանէթ արծաթ

յլ բաները գրաւ դնելով, ճարում է 76 մանէթ արծաթ: {Եւ} սեւցնելով Բէգզադէին՝ ստանում է անցաթուղթը: Այսպ

թիւն կը համարենք դնել նոցա առաջեւ Բէգզադէի ամբողջ {եւ} լիակատար վարքագրութիւնը (біографія)՝ նորա գործ

եանս մէջ: Յիշատակարանքս հատուած են այդ ընդհանուր {եւ} մանրամասն օրագրութենից, ուր ամենայն օր թուով եւ

եւ մանրամասն օրագրութենից, ուր ամենայն օր թուով {եւ} համարով գրում եմ տեսածս եւ լսածս: Բայց հերիք

, ուր ամենայն օր թուով եւ համարով գրում եմ տեսածս {եւ} լսածս: Բայց հերիք է առ այժմ, շրջենք մեր երե

, շրջենք մեր երեսը այդպիսի մառախլապատ կերպարանքից {եւ} աղաչենք Ամենակալ Տէրը, որ մաքրէ հայկական մոլախոտ

եալ անդաստանը: Արդեօք առանց մեր կողմից ջանքի {եւ} հոգաբարձութեան, առանց զոհաբերութեան եւ անդուլ աշ

մից ջանքի եւ հոգաբարձութեան, առանց զոհաբերութեան {եւ} անդուլ աշխատութեան Տէրը կ՚առնէ՞ր այդ գործը անմիջա

պէս: Տիրոջ առաջեւ դատապարտուած է ծուլութիւնը {եւ} անհոգութիւնը, մեք ինքնին պարտական ենք նախ գործ ս

ւթիւնը, մեք ինքնին պարտական ենք նախ գործ սկսանել {եւ} ապա խնդրել Տիրոջ յաջողութիւնը: Առաջին գործը

րծը է դպրոցների հիմնարկութիւնը. այս է մեր առաջին {եւ} վերջին ճանապարհը փրկութեան: Էջմիածնի մէջ պիտ

բազան Մատթէոս թեմակալ Արքեպիսկոպոսի բարեմտութիւնը {եւ} ազգասիրութիւնը յայտնի է ոչ միայն մեզ, այլեւ բոլո

բոլոր ժողովուրդներին, որոնց առաջնորդած է, ուստի {եւ} ստիպուած ենք դպրոցի աննշանաւորութեան պատճառը վերա

դպրոցի աննշանաւորութեան պատճառը վերագրել հնարների {եւ} կարողութեան սակաւութեանը, քան թէ մեծապատիւ սրբազ

վեր է համարում իւրեան, քան թէ աշխարհական քահանան {եւ} այս պատճառով շատ կոշտ են վարւում քահանաների հետ՝

ների վերայ, ինչո՞վ բարձր են, քան թէ քահանայքը, {եւ} ինչո՞ւ համար շատ անգամ անգթաբար վարւում են քահանա

ատասխանեց, թէ ինքեանք, վանքի մէջ չլբուր ուտելով {եւ} սաղմոս ասելով, հոգեմաշ են լինում, իսկ քահանայք

ինում, իսկ քահանայք միշտ ժողովրդի մէջ, ամուսինի {եւ} ընտանիքի տէր, վայելում են աշխարհի վայելչութիւնը

- Ձայնդ կտրի՛ր, - ասելով՝ դուրս է գնում աբեղան {եւ} պաշտօնական թղթով զրկում է նորան իւր ծուխից եւ ուղ

ղան եւ պաշտօնական թղթով զրկում է նորան իւր ծուխից {եւ} ուղարկում է մի այլ քաղաք, որի ժողովրդի թէ՛ սակաւ

ւմ է մի այլ քաղաք, որի ժողովրդի թէ՛ սակաւութիւնը {եւ} թէ՛ աղքատութիւնը պատիժ պիտի համարուէր քահանային:

համարուէր քահանային: Խեղճ քահանայն, հոգսից {եւ} նեղութենից հիւանդանալով, մեռանում է իւր աքսորի մ

սարակաբար խօսուածք ազգին վերաբերեալ - Պ. Շահբէգի {եւ} Պ. Տիրատուրեանի նամակները - Վեհափառ Կաթողիկոսի պ

աթողիկոսի պատկերը: Ազգութեան հաստարանը {եւ} լծակը է հասարակ ժողովուրդը: Մի ազգ թո՛ղ որքան կա

ողովրդի վերայ. սա է այդ մեքենայի առանցքը, լծակը {եւ} հաստարանը: Ազգի մէջ երեւեցած մեծատունների,

ժողովրդի երջանկութիւնը պիտի երեւի նորա ընտանեկան {եւ} տնտեսական ապահովութեան մէջ, նորա խղճմտանքի եւ բա

ան եւ տնտեսական ապահովութեան մէջ, նորա խղճմտանքի {եւ} բանականութեան ազատութեան մէջ: Մասնաւոր մարդիկ շա

ղափոխութեան, այլ մանաւանդ օգուտ են քաղել դորանից {եւ} առաւել ապահովել են իւրեանց բարեկենդանութիւնը:

մեր աչքի առաջեւ ունինք Հայոց հասարակ ժողովուրդը, {եւ} ազգ ասելով՝ չենք իմանում այն մի քանի մարդիկը, ո

եր էին բարձրացել ազգի մակերեւոյթից, այլ այն խեղճ {եւ} կարեկցութեան արժանի ժողովուրդը, որի վերայ ծանրաց

ժողովուրդը ենթարկւում է աւելի ծանր զրկողութենների {եւ} տառապանքի, մինչ խորտակուած էր նորա ազգութեան մեք

քենան, քան թէ մասնաւոր մարդիկ, այո՛, մեծատունք {եւ} մատնիչք։ Սորա հակառակ, ամենափոքր երջանկութիւնը

ին սորա հորիզոնից: Այս բանի պատճառները քննել {եւ} բերել Յիշատակարանիս մէջ՝ չունինք համարձակութիւն

ենք այսքան միայն ասել, որ հին բարոյական աշխարհի {եւ} հին խելքերի դրութիւնքը չէին կարող այլ հետեւանք դո

ւմ է ազգութեան մեքենան. լուսաւոր մարդիկ կարող են {եւ} պարտական են միայն ուղղութիւն, զարկ եւ ընթացք տալ

կ կարող են եւ պարտական են միայն ուղղութիւն, զարկ {եւ} ընթացք տալ այդ մեքենային: Մեր ազգութեան մեքե

տածէինք զարկ տալ մեքենային, մինչ նա, խորտակուած {եւ} նորա գործարանքը՝ ցիրուցան եւ ժանգոտած, չունէր ա

ինչ նա, խորտակուած եւ նորա գործարանքը՝ ցիրուցան {եւ} ժանգոտած, չունէր այն ամբողջութիւնը եւ կազմութիւն

՝ ցիրուցան եւ ժանգոտած, չունէր այն ամբողջութիւնը {եւ} կազմութիւնը, որ կարողանար շարժուիլ եւ գործ կատար

ողջութիւնը եւ կազմութիւնը, որ կարողանար շարժուիլ {եւ} գործ կատարել: Ազգութեան մեքենայի՝ հասարակ ժողով

լուսաւորութենից: Լուսաւորութիւն. ահա մի մեծ {եւ} հոյակապ խնդիր, որ ազգի կարողքը եւ ուսումնականքը

ն. ահա մի մեծ եւ հոյակապ խնդիր, որ ազգի կարողքը {եւ} ուսումնականքը պարտական են լուծանել։ Չկայ աշխարհի

ուրելի վարագոյր է, որի տակ իրաւունք ունին մարդիկ {եւ} մահ ենթադրել: Ազգը լուսաւորելու գաղափարը այն ժամ

Դպրոցի ազգայնութիւնը կախուած չէ աշակերտների {եւ} վարժապետների լոկ Հայութենից. լեզուն է, որ միմիա

արող է այդ վերնագիրը դնել դպրոցի ճակատին: Անհիմն {եւ} ամենայն ընդունելութեան անարժան պատճառ է, թէ օտար

րը դեռ խօսել չգիտեն, թո՛ղ ուրեմն Հայ մանուկը նախ {եւ} յառաջ որպէս Հայի զաւակ ուսանի իւր սեպհական լեզուն

յառաջ որպէս Հայի զաւակ ուսանի իւր սեպհական լեզուն {եւ} ապա՝ օտարինը: Ազգութիւնը յառաջ է, քան թէ ը

ութիւնը յառաջ է, քան թէ ընդհանուր մարդկութիւնը, {եւ} ամենայն մարդ իւր ազգութեամբ մտանում է ընդհանուր մ

ձեր շատ անգամ կատարել է մարդկութիւնը: Ազգի հոգին {եւ} ազգի սիրտը կարող են իւրեանց յատկութիւնը եւ որակու

հոգին եւ ազգի սիրտը կարող են իւրեանց յատկութիւնը {եւ} որակութիւնը մաքուր պահել՝ միմիայն կերպարանագործո

օգուտը պիտի հետեւի նորա ուղղութենից. առանց խղճի {եւ} մտքի ազատութեան, չկայ լուսաւորութիւն: Ազգի

բնական աշխարհի մէջ ծնածը պահում է իւր ծնողի տիպը {եւ} բնական որակութիւնքը, այնպէս եւ աշակերտը կրում է

է իւր ծնողի տիպը եւ բնական որակութիւնքը, այնպէս {եւ} աշակերտը կրում է իւր վերայ դպրոցի դրոշմը: Կառավա

տօնատարութիւնը, յանցաւոր են լինում ազգի առաջեւ, {եւ} այս յանցանքի գաղափարը միմիայն կարող է բացատրել այ

րելի բառը՝ ազգասպանութիւն: Եթէ դպրոցի խորհուրդը {եւ} նպատակը համաձայն չէ ազգի էական օգուտներին, եթէ ն

զերական կրթութիւն տալ ազգի զաւակներին. սոքա հարկ {եւ} հարկ պիտի դիմեն օտարի դպրոցը եւ այնտեղ ուսանին:

ներին. սոքա հարկ եւ հարկ պիտի դիմեն օտարի դպրոցը {եւ} այնտեղ ուսանին: Այո՛, այս իրողութիւն է, բայց ա

, որ ծնողք պիտի կատարեն իւրեանց ազգի օգտի համար, {եւ} որ մնացած է երեսի վերայ ընտանեկան դաստիարակութիւն

ութիւն ցոյց տուեցին իւրեանց կանացի կերպարանքի տակ {եւ} երբէք չկամեցան, որ նայէին նոցա վերայ որպէս մի խա

սկական վիշապին, նոցա մայրերը, կանայքը, քոյրերը {եւ} դստերքը պակաս չերեւեցան այն քաջերից, որ ազգի պահ

կեանքը, դուրս եկան իւրեանց փառահեղ բնակարաններից {եւ} պարզ երկնքի տակ՝ գետնի վերայ տարածուելով, չարչա

նի զինուորներին: Ինքեանք հոգացին իւրեանց պիտոյքը {եւ} աղախիններից չպաշտուեցան. մարդ չկար նոցա ձեռքին ջ

մ էին: Իւրեանց ձեռքի արուեստով կերակրուեցան նոքա {եւ} տէրութենից նշանակուած ռոճիկը ամբողջ հասուցին իւրե

հասուցին իւրեանց կտրիճ տղամարդերին: Փոշոտուեցան {եւ} ծխոտուեցան սենեակները եւ առագաստները նորահարսների

ղամարդերին: Փոշոտուեցան եւ ծխոտուեցան սենեակները {եւ} առագաստները նորահարսների, եւ սարդի ոստայն պատեց

ոտուեցան սենեակները եւ առագաստները նորահարսների, {եւ} սարդի ոստայն պատեց նոցա նախկին շքեղութեան վերայ:

եր անցան, շատ գարուններ եկան, նոցա հետ միասին՝ {եւ} գարնան ծիծեռնակներ, բայց նոցա տղամարդիկը յետ չդա

կնաւոր անմահ փեսային: Այսպէս էին մեր հին մայրերը {եւ} քոյրերը, այսպէս էին մեր կանայքը, բայց ի՞նչ մնաց

ձեր հետ է այսօր իմ խօսքը։ Ազգի վերանորոգութիւնը {եւ} փրկութիւնը լոկ երազ է, եթէ փտած էր այդ ազգի ընտա

ան կեանքը: Տէրութիւնը բաղկանում է ընտանիքներից, {եւ} սոցա որակութիւնը ոչ թէ միայն ցոլանում է կառավարու

ջ լսուած խօսքերը են կերակրի, հանդերձի, զբօսանքի {եւ} այլ զուարճութենների խօսքեր, եւ շատ անգամ այս տղա

նդերձի, զբօսանքի եւ այլ զուարճութենների խօսքեր, {եւ} շատ անգամ այս տղայական բաները հերիք պատճառ են լին

օսում էր իւր զաւակների հետ. մեք չտեսանք դեռեւս, {եւ} չտեսնելու պատճառն այն է, որ մեր կանայք կորուսել

ղայական սրտերի մէջ ազգութեան սերմը այնպիսի խնամով {եւ} հոգաբարձութեամբ, որ հիւսիսի ցրտաբեր մրրիկը կամ հ

, Հայի զաւակը աճում է օտարի կաթով, օտարի լեզուն {եւ} հոգին ներս է մտանում նորա մէջ այն կաթի հետ, որ ս

պատճառով յետ մնայ խրախճաններից, պարահանդէսներից {եւ} դիմակահանդէսներից, թող երեխան աճէ ուրիշի հոգաբար

րթունքը այրւում են այս խօսքերը կրկնելու ժամանակ, {եւ} զայրացած ամօթապարտւում ենք մեր խղճմտանքի առաջեւ՝

ռաջեւ՝ մտածելով, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան աւերանքի {եւ} բարոյական զեղխութեան ընդունակ են դարձել մեր կանայ

. նոքա վաղ ուրեմն կորա՛ծ են մեր համար, կորա՛ծ են {եւ} նոցա զաւակները: Նոցա Հայութիւնը գուցէ երեւում է

ց, որ տարին մի քանի անգամ գնում են Հայոց եկեղեցի {եւ} մինչեւ անգամ խոտովանութիւնը եւս կատարում են օտարի

ազգի կին մարդերից, որոնցից դեռեւս յոյս ունինք, {եւ} սոցա վերայ սաստիկ զարկում է մեր սիրտը: Հա՛յ

կահ, կարասիք, գնելու կամ վաճառելու բան, անցան {եւ} յետ գալու չեն միւս անգամ այն ժամանակները, երբ օր

նակները, երբ կանայք համարւում էին երբեմն սատանայ {եւ} երբեմն հրեշտակ։ Այժմ՝ այս մարդասէր դարում, լու

այ որպէս մարդու վերայ: Նա ճանաչել է այժմ այն մեծ {եւ} խորախորհուրդ պաշտօնը, որ վիճակել էր Աստուած կանա

այնուամենայնիւ դուստր կամ թոռներ էք այն մեծահոգի {եւ} խնկելի քաջ արմենուհիների, որոնց մասին մի փոքր վե

երի, որոնց մասին մի փոքր վերեւում խօսեցինք. մեծ {եւ} անմերժելի պարտականութիւն կայ ձեր վերայ՝ նմանել ն

երժելի պարտականութիւն կայ ձեր վերայ՝ նմանել նոցա {եւ} հասկանալ ձեր խորհուրդը: Դուք ստեղծուած չէք, որ

ստեղծուած չէք, որ միմիայն հագուիք, ուտէք, խմէք {եւ} քնէք, այլ պարտական էք մայրութիւն առնել եւ ձեր Հա

, խմէք եւ քնէք, այլ պարտական էք մայրութիւն առնել {եւ} ձեր Հայութիւնը երեւեցնել ձեր զաւակների մէջ. մեք

գալոց օրերը, յիշեցէ՛ք ձեր հին մայրերի քաշածները {եւ} աշխատեցէք Հայեր տալ մեզ, ինչպէս ձեր նախնի մայրեր

ձեր նախնի մայրերը աշխատում էին: Ձեր ցանկութենից {եւ} աշխատութենից կախւում է ծաղկեցնել եւ փառաւորել այն

ր ցանկութենից եւ աշխատութենից կախւում է ծաղկեցնել {եւ} փառաւորել այն, որ հազարների արիւնով եւ բիւրերի ա

ծաղկեցնել եւ փառաւորել այն, որ հազարների արիւնով {եւ} բիւրերի արտասուքով պահուել է մինչեւ այժմ, նոյնպէ

չեւ այժմ, նոյնպէս ձեր ծուլութենից, անհոգութենից {եւ} չհայութենից է կախւում, որ ունայնանան մեր հօրերի

չհայութենից է կախւում, որ ունայնանան մեր հօրերի {եւ} մօրերի քաշածները, եւ մեք բոլորեքեան անյայտանանք

, որ ունայնանան մեր հօրերի եւ մօրերի քաշածները, {եւ} մեք բոլորեքեան անյայտանանք որպէս մի կաթիլ ջուր՝

ցնել։ Բայց այս երկու դիպուածում եւս ամենայն ջանք {եւ} աշխատութիւնք զուր կ՚երթան, եթէ դուք չմերկանաք ձե

րող քերել հանել ձեր վերայից: Ամենայն ուսումն {եւ} գիտութիւն՝ դպրոցներում աւանդուած, ուշացած են եւ

եւ գիտութիւն՝ դպրոցներում աւանդուած, ուշացած են {եւ} դժուարաւ կը ներգործեն ձեր զաւակների վերայ, եթէ ն

ժամս, մինչեւ մեր ազգի նոր մայրերը, հերիք է մեզ {եւ} շատ շնորհակալ կը լինինք, եթէ դուք ձեր հայկական ի

ձեր զաւակներին նախ՝ մեր լեզուն, երկրորդ՝ հոգով {եւ} սրտով Հայութիւն եւ երրորդ՝ անձնազոհ սէր դէպի ազգ

՝ մեր լեզուն, երկրորդ՝ հոգով եւ սրտով Հայութիւն {եւ} երրորդ՝ անձնազոհ սէր դէպի ազգութիւնը, դէպի մեր

է գնում, վերստին ծաղկում են թառամած ազգութիւնք, {եւ} մեզ արժան է անհոգ չլինել այն պարծանքի մասին, որ

մարդկութեան մէջ: Հայերը պարտական են լուսաւորուիլ {եւ} գործիք լինել Նախախնամութեան ձեռքում՝ ասիական ազգ

ը այն է եղել միայն, որ պահէք, մեծացնէք, պայծառ {եւ} փառաւոր զգեստներով զարդարէք եւ կօրսետի եւ քրինօլի

մեծացնէք, պայծառ եւ փառաւոր զգեստներով զարդարէք {եւ} կօրսետի եւ քրինօլինի հարուստ պաշարներով օր յառաջ

պայծառ եւ փառաւոր զգեստներով զարդարէք եւ կօրսետի {եւ} քրինօլինի հարուստ պաշարներով օր յառաջ ամուսնացնէք

ծ չէք փեսայացուի հասակի, բարոյականութեան, խելքի {եւ} բանականութեան վերայ, թողունք, որ շատ անգամ ձեր

համար, դուք ձեր աղջիկների մէջ պարտական էք տնկել {եւ} սնուցանել ազգութեան տունկը եւ ծնողական սուրբ իրաւ

ջ պարտական էք տնկել եւ սնուցանել ազգութեան տունկը {եւ} ծնողական սուրբ իրաւունքներով պարտք դնել նոցա վերա

ելի լաւ չէ եղել ձեր հոգաբարձութիւնը. նոքա, ազգի {եւ} ազգութեան անունը անգամ չլսած ձեզանից, դուրս են ե

: Դուք պարտակա՛ն էք նոր հայրեր պատրաստել նոցանից {եւ} ազգութիւնը, լեզուն եւ կրօնը յանձնել նոցա որպէս մ

ր հայրեր պատրաստել նոցանից եւ ազգութիւնը, լեզուն {եւ} կրօնը յանձնել նոցա որպէս մի սրբազան եւ անկողոպտել

ը, լեզուն եւ կրօնը յանձնել նոցա որպէս մի սրբազան {եւ} անկողոպտելի աւանդ՝ կտակելով, որ տասնապատիկ շահե

մելի խեղճութեան մէջ. նա մոխիր է կերել հացի տեղ, {եւ} նորա խմելիքը խառնուած է եղած արտասուքով: Բռնակալ

, քննել իւր անձը, քննել իւր անցածը, իւր ներկան {եւ} հոգալ ապագայի մասին: Այս է գլխաւոր պատճառը, որ

, որ ամենայն թշուառ վիճակ տանելի է եղել մեր խեղճ {եւ} քարուքանդ ազգին. նա, երկար ժամանակ սովորելով այ

այս դարու մարդասէր հոգին դարմանում է նոցա վէրքերը {եւ}, բռնելով ցանկացողի ձեռքից, հանում է ցեխից եւ ապ

րը եւ, բռնելով ցանկացողի ձեռքից, հանում է ցեխից {եւ} ապականութենից դէպի վեր, դէպի մի երջանիկ կեանք:

ը վաղուց մոռացել է ցանկանալ. այո՛, նա ունեցել է {եւ} ունի այս զգացողութիւնը, բայց միմիայն արծաթի եւ ո

է եւ ունի այս զգացողութիւնը, բայց միմիայն արծաթի {եւ} ոսկու վերաբերութեամբ. դորա հակառակ մի բարոյական

զ իրագործել, այն ժամանակ՝ մեզ յաջորդք պատրաստել {եւ} ուխտելով նզով առնել, որ նոքա աշխատեն իրագործել ա

, որ նոքա աշխատեն իրագործել ա՛յն անդրդուելի հոգով {եւ} ցանկութեամբ, ինչպէս երբեմն Մովսէս ցանկանում էր հ

աւետեաց երկիրը: Հա՛յ կանայք, դուք, ինչպէս {եւ} բոլոր արարածք, մահկանացու էք. ձեզ յիշատակ չեն,

ն գոհարները կամ ուռած քրինօլինները։ Ձեր պարծանքը {եւ} յիշատակը են ձեր զաւակները: Նոցա ձեռքով եւ նոցա ա

րծանքը եւ յիշատակը են ձեր զաւակները: Նոցա ձեռքով {եւ} նոցա արժանաւորութեամբ պիտի փառաւորուին եւ անմահան

ձեռքով եւ նոցա արժանաւորութեամբ պիտի փառաւորուին {եւ} անմահանան ձեր անունները. սորա հակառակ, նոցա անա

. սորա հակառակ, նոցա անարժանութեամբ պիտի մեռանին {եւ} ոչնչանան: Երանի՜ թէ լսելի լինէր ձեզ իմ ձայնը

գրել կարդալ չգիտէ, շատ տեղ կորած է մինչեւ անգամ {եւ} լեզուն. այս պատճառների հիման վերայ առաջին փոյթը

պատճառների հիման վերայ առաջին փոյթը պիտի լինի նախ {եւ} յառաջ կենդանացնել մայրենի լեզուն ազգի զաւակների ս

նացնել մայրենի լեզուն ազգի զաւակների սրտի, հոգու {եւ} բերանի մէջ, անհետացնել մեր միջից Թուրքերէնը, Մո

ն ազգային լեզուի տեղը: Հայաստանի բոլոր գիւղերում {եւ} քաղաքներում հաստատել պարզ դպրոցներ, որոնց պաշտօն

մ հաստատել պարզ դպրոցներ, որոնց պաշտօնը էր լեզու {եւ} գիր ուսուցանել ազգի զաւակներին: Այնպիսի գեղերում

..................... Անգլիայի պէս հզօր {եւ} լուսաւոր տէրութեան մէջ գիւղական քահանան զրկւում է

նա գիտէ, թէ ո՛ր գերդաստանի մէջ քանի զաւակ կայ, {եւ} եթէ ծնողք չկամենան իւր ժամանակին ուղարկել իւրեանց

յս, միմիայն Հայոց լեզու ուսանելը մի մեծ բան չէ, {եւ} դորանով դեռ ազգը չլուսաւորեցինք, եթէ հասանէինք ե

երեւում է մեծ գործունէութիւն, մեծ շարժողութիւն, {եւ} այն ազգը, որ չկամէր ինքնուրոյնաբար շարժուիլ եւ գ

, եւ այն ազգը, որ չկամէր ինքնուրոյնաբար շարժուիլ {եւ} գործ կատարել, կուլ կ՚երթայ մի ուրիշ աւելի գործու

կատարել, կուլ կ՚երթայ մի ուրիշ աւելի գործունեայ {եւ} խելացի ազգութեան. ասացինք, ով ականջ ունի, թող

ն հիմնուիլ այդ դպրոցքը, մինչ ո՛չ արծաթագլուխ կայ {եւ} ո՛չ վարժապետք: Այս եւս մի ահաւոր խնդիր է, որի լ

ս մի ահաւոր խնդիր է, որի լուծումը որքան դժուարին {եւ} անհնարին է երեւում շատերին, դորա հակառակ՝ մեզ շ

ն, ե՛ւ բարոյական կողմից: Շատ անգամ բերանացի {եւ} նամակներով խօսած ենք զանազան մարդերի հետ մի ընդհա

ստուգապէս: Այս բանի մասին եւս խօսքեր կան մեր մէջ {եւ} ճաշակ տալու համար մեր ընթերցողներին, թէ ինչ բարե

վանդակութիւնը յարգելի է մեզ, թէ խնդրի վսեմութեան {եւ} թէ այդ խնդիրը լուծանելու մասին դիւրին ճանապարհներ

երկրիս վերայ եղած Հայերի ստոյգ թիւը ներկայումս, {եւ} թէ որքան ո՛ր աշխարհում բնակւում է: Ես չգիտեմ՝ ի

արհորդէին ամեն աշխարհ, ուր գտանւում էր Հայոց ազգ {եւ} այնտեղ ամենայն ճշդութեամբ արձանագրէին ոչ միայն բն

իայն բնակիչների թիւը, այլեւ մի քանի վիճակագրական {եւ} տեղագրական ծանօթութիւնք, ես ընդունում եմ, այո՛

եղագրական ծանօթութիւնք, ես ընդունում եմ, այո՛, {եւ} սրտով հաւատում եմ, որ անարդիւն լինելու չէր մեր ո

ական ազգայիններին, մինչեւ Հայոց մոռացուած գեղերի {եւ} քաղաքների մէջ ներս մտանելը։ Բայց առանց այդ ճանապ

եմ տալիս քո գաղափարին, թէ թուի հետ հարկաւոր էին {եւ} մի քանի վիճակագրական եւ տեղագրական ծանօթութիւնք,

թէ թուի հետ հարկաւոր էին եւ մի քանի վիճակագրական {եւ} տեղագրական ծանօթութիւնք, որպէսզի, եթէ ժամանակով

կան շահաստացութեան: Ըստ որում, մեր ազգին ուսման {եւ} լուսաւորութեան հետքից հարկաւոր է տալ եւ կանոնաւոր

ին ուսման եւ լուսաւորութեան հետքից հարկաւոր է տալ {եւ} կանոնաւոր տնտեսական, գիւղական եւ վաճառական գիտու

հարկաւոր է տալ եւ կանոնաւոր տնտեսական, գիւղական {եւ} վաճառական գիտութիւնք, որպէսզի հաստատ հիմքերի վեր

ատ հիմքերի վերայ կանգնի նորա թէ՛ երկրագործութիւնը {եւ} թէ՛ վաճռականութիւնը: Բայց արի տես, որ, մեծի քա

յց արի տես, որ, մեծի քամակից գնալով, կարող ենք {եւ} փոքրը կորուստնել: Ո՛վ է մեզանից ճանապարհ ընկնողը

ւստնել: Ո՛վ է մեզանից ճանապարհ ընկնողը սարից սար {եւ} քարից քար, թէ ինչ է պիտի օգնէ այս խնդրի լուծմանը

րելի է հոգալ: Տարակոյս չկայ, որ կը զարմանաս {եւ} թեթեւամտութիւն կը համարես, երբ որ կը կարդաս " հե

խօսքը, բայց այն ժամանակ յիշիր, որ Հայերը ունին {եւ} պահպանում են դեռեւս մի կրօնական միութիւն, յիշիր

ան միութիւն, յիշիր, որ ամենայն տեղ կան քահանայք {եւ} պատկանում են մի վիճակի, մի իշխանութեան, այսինքն

ոպոսքը գտանւում են մասնաւոր պատրիարքների կամ Սսու {եւ} Աղթամարի կաթողիկոսների իրաւասութեան տակ, իսկ բոլ

ոսների իրաւասութեան տակ, իսկ բոլորը միասին ունին {եւ} ճանաչում են մի հոգեւոր գլուխ, որի օրինաւոր հրամա

հրամանները միշտ ընդունելի եղած են, ընդունելի են {եւ} պիտի լինեն հոգեւոր դասուն: Կարծեմ, որ այժմ հասկ

Գո՛նէ մի անգամ կը վերանային տարակուսութիւնքը, {եւ} կարօտ մնալու չէինք այնուհետեւ օտարների վկայութեան

հանրապէս, որ մեք չգիտենք մեր թիւը, որքանութիւնը {եւ} վիճակը, եւ հարկադրուած ենք սուտ ու մուտ ծանօթութ

ր մեք չգիտենք մեր թիւը, որքանութիւնը եւ վիճակը, {եւ} հարկադրուած ենք սուտ ու մուտ ծանօթութիւնք մուրալ

ճկաց պաշտօնէի, որ ծառայում էր տեղական փաշայի մօտ {եւ} որ պատմեց ինձ, թէ Տաճկի կառավարութիւնը Դիւանական

ղեկութիւն ունենալու ազգի վերայ, նորա որքանութեան {եւ} վիճակի մասին: Մինչեւ այժմ մեք, խօսելով այս բանե

յարմարուելով ազգի քանակութեան հետ, նորա նիւթական {եւ} բարոյական կարողութեան հետ: Մնաս բարով մինչեւ

ը, որ մեր պատուելի թղթակիցը դնում էր մեր վերայ, {եւ} հոգւով չափ ցանկանում եմ, որ մի բարի հետեւանք ուն

րութեամբ: Այս արգոյ անձը մեզ անծանօթ է գլխովին, {եւ} գուցէ թէ ստորագրութիւնը եւս լինի մի շինովի անուն

: Մեք շատ ուրախ ենք այսպիսի թղթակիցների վերայ {եւ}, եթէ կամենան, կարող են ծածկած մնալ հասարակութեն

ութեան պատմութեան մէջ ոչ մի ժամանակ այնպէս սաստիկ {եւ} որոշակի երեւեցած չեն ազգութիւնքը, ինչպէս ներկայո

զգութեան անդամների մէջ: Այս բանի խմորը ընկնում է {եւ} մեր ազգի մէջ, եւ մեզանում լսւում են ձայներ, եւ

մէջ: Այս բանի խմորը ընկնում է եւ մեր ազգի մէջ, {եւ} մեզանում լսւում են ձայներ, եւ մեր մէջ սկսում է բ

եւ մեր ազգի մէջ, եւ մեզանում լսւում են ձայներ, {եւ} մեր մէջ սկսում է բաբախել մի կենդանի սիրտ: Ար

սիրտ: Արդարեւ, Հայոց ազգը այնքան բարոյական {եւ} նիւթական դարաւոր աւերանքից յետոյ չէր կարող իսկոյն

րանքից յետոյ չէր կարող իսկոյն հասկանալ ազգութիւնը {եւ} պտղաբեր շինել նորան. այս մեր հասարակաց վատաբաղդո

ասպան լինել: Ահա, այս պատճառներից ստիպուած {եւ} ես իջանում եմ հայկական դպրութեան ասպարէզ, եւ ես

ւած եւ ես իջանում եմ հայկական դպրութեան ասպարէզ, {եւ} ես կամիմ մի երկու քար դնել այնտեղ, որի վերայ գու

ւմ էի ձեր հարցասիրութիւնը, թէ արդեօք ի՛նչ դպրոցի {եւ} ի՛նչ փիլիսոփայութեան հետեւող եմ: Առանց դատողութե

ող եմ: Առանց դատողութեան չեմ ընդունում ո՛չ Քանթը {եւ} ո՛չ Հեգելը. նախ, որ իմ մտածութիւնքը եւ խորհելու

՛չ Քանթը եւ ո՛չ Հեգելը. նախ, որ իմ մտածութիւնքը {եւ} խորհելու ազատութիւնը չկամիմ երբէք ստրկացնել այդ փ

երկրորդ՝ փիլիսոփայութիւնը, մի կենդանի, շարժուն {եւ} համօրէն մարդկութեան սեպհական բան լինելով, ուսանո

մ եմ ներկայումս ազգերի ժամանակակից պատմութեններից {եւ} երեւոյթներից: Այսքան ծանօթութիւնը հերիք համարելո

: Այսքան ծանօթութիւնը հերիք համարելով իմ հայեացքի {եւ} սկզբունքի մասին՝ շարունակում եմ խօսքս, թէ մեր ա

րունակում եմ խօսքս, թէ մեր ազգութիւնը զօրացնելու {եւ} ազգութեան գաղափարը հասարակաց դարձնելու համար ամեն

ւթեան գաղափարը հասարակաց դարձնելու համար ամենամեծ {եւ} զօրաւոր հնարներից մինն է նաեւ ազգային պատմութեան

որ պատմութիւն, մի այնպիսի գործ, որ արժանի լինէր {եւ} դիմանար եւրոպական քննութեան հրափորձութեանը: Զանց

ւթեան անունով մեր մէջ ման եկած գրքերի թերութիւնքը {եւ} խակութիւնքը, զանց եմ առնում նոյնպէս հռչակել յառա

լ այն մասին, թէ ինչ բաներ հարկաւոր էին ազգին նախ {եւ} յառաջ, որ յետոյ ազգի ուսումնականքը կարող լինէին

ին մատենագրութեան վերաբերեալ գրուածք, որ ցեցակեր {եւ} հարիւրաւոր տարեկան մագաղաթների մէջ փտում են վանքե

ենարանի անկիւններում, ձգել տպագրական մամուլի տակ {եւ} այս ճանապարհով դարձուցանել նորանց հասարակաց ժառան

ստուգիւ կորած են ձախողակի, կա՛մ թաղուած փոշիների {եւ} փլատակների տակ, պատշաճաւոր հոգողութեամբ որոնել:

ը դուրս գայ, այն եւս մեծ բան է: 3. Հաւաքել {եւ} տպել այն բոլոր կցկտուր յիշատակարանքը, որ աբեղայք

ամ այլ մարդիկ սովոր էին գրքերի քամակներում գրել, {եւ} մեք կարծում ենք, թէ Էջմիածնի, Աղթամարի եւ Սսու

րել, եւ մեք կարծում ենք, թէ Էջմիածնի, Աղթամարի {եւ} Սսու կաթողիկոսական մատենարանների գրքերը հարուստ լ

ագրութեան մի երեւելի անցքի, որ անցել էր ազգի մէջ {եւ} որի թուականը գուցէ թէ կորած էր կամ ճիշդ չէր:

ւնը նոյն բանը կը լինի, ինչ որ մինչեւ այժմ եղած է {եւ} ինչ որ մի օտար եւրոպացի գրել է կամ կարող էր գրել

րել է կամ կարող էր գրել, ըստ որում, չկային պարզ {եւ} նոր աղբիւրք: Լուռ մնալ մի այլ հարկաւոր բանի

զգի ուսումնականներին յայտնի է, որ մեր դպրութիւնը {եւ} լեզուի յիշատակարանքը սկսանում են չորրորդ դարուց,

470 տարի յառաջ վերանորոգուեցաւ Հայոց տէրութիւնը, {եւ} այնուհետեւ սկսաւ Հայաստանը ծաղկել եւ բարեկարգուիլ

տէրութիւնը, եւ այնուհետեւ սկսաւ Հայաստանը ծաղկել {եւ} բարեկարգուիլ: Այո՛, մինչեւ Վաղարշակը չեն եղել յ

չէր Նինուէի դիւանին։ Բայց Վաղարշակի հիմք դնելով {եւ} նորա օրինակով պիտոյ է մտածել, որ մեր ազգի մէջ եւ

ոյն գրերով: Ինչ որ կար չկար՝ թէ՛ արքունական {եւ} թէ՛ մեհենական գրուածք կամ մատեանք, որ պատկանում

՝ առանց ամենեւին խնայելու, կորան, կործանուեցան {եւ} այն գեղեցիկ արձանները, որ այսօր կարող էին հասկաց

զ Հայոց ազգի եղած ճարտարագիտութեան չափ ու կշիռը, {եւ} Քրիստոնէութիւնը մի անյայտութեան պարիսպ քաշեց մեր

ւնը մի անյայտութեան պարիսպ քաշեց մեր Քրիստոնէական {եւ} անցած հեթանոսական կեանքերի մէջ: Այս պատճառնե

ի, այլ տառացի մտքով, եթէ կարելի է այսպէս ասել, {եւ} այս բանը կ՚երեւի պարզ, եթէ օրինաւոր կերպով քննու

դրուի մեր Աստուածաշնչի թարգմանութիւնը: Անմահ {եւ} երկնային յիշատակի արժանաւոր Խորենացին տալիս է մեզ

տոյ էր մտածել, թէ կենդրոնացած էին մեր դպրութիւնը {եւ} կրօնը, կամիմ ասել՝ այն մեհեանները, որ գտանւում

նները, որ գտանւում էին Աշտիշատ, Արտաշատ, Տարօն {եւ} այլ տեղեր: Շատ ազգեր իւրեանց հեթանոսութեան ժ

ետ թաղել զանազան յիշատակարանք, դրամներ, ոսկեղէն {եւ} արծաթեղէն զարդեր կամ թէ ուրիշ այնպիսի բաներ, որ

ց հարիւրաւոր տարիներ յետոյ կանգնեցան Բագրատունեաց {եւ} Ռուբենեաց թագաւորութիւնքը, չեմ ասում Արշակունեաց

որութեան շարունակութիւնը Լուսաւորչից յետոյ, բայց {եւ} այս պայծառ օրերը Հայերի անցել են առանց մի ծառայու

առանց մի ծառայութիւն ցույց տալու ազգին՝ քրքրելով {եւ} մշակելով հեթանոսական հնութիւնը կամ նորա մնացած եւ

եւ մշակելով հեթանոսական հնութիւնը կամ նորա մնացած {եւ} կամ կորած յիշատակարանքը: Այո՛, հնախօս գիտու

Այո՛, հնախօս գիտութիւնը աւելի ծաղկած է այսօր {եւ} աւելի շատ գործեր է կատարում, քան թէ սորանից հինգ

ատարում, քան թէ սորանից հինգ հարիւր տարի յառաջ, {եւ} արծաթը, ոսկին կամ այլ անփուտ բաներ, եթէ կային մ

եր, եթէ կային մեր մեռելների վերայ, գուցէ մնացին {եւ} մինչեւ այժմ, բայց բանը այս է, որ մեր մէջ ոյժ չմ

ր մեր մէջ ոյժ չմնաց ներկայումս այդ բաները փորելու {եւ} քրքրելու՝ չնայելով այն վերին աստիճանի կարօտութեա

նդամների մէջ այսպիսի անունով՝ " Հայոց պատմութեան {եւ} հնութեան ընկերութիւն ", այնպէս, որ անդամ լինելո

արծաթ, մինչեւ որ ընկերութեան գանձարանը ոյժ առնու {եւ} կարողանայ ինքնօրէն գործ կատարել, առանց վերստին ծ

մի այդպիսի ընկերութեան: Իմ կարծիքը այնպէս է, որ {եւ} Ռուսսիայի Հայք յետ մնալու չէին այս բանից, ըստ որ

, պատմութեան չլինելը արդէն զգում են շատերը: {Եւ} ի՛նչ ծանրութիւն էր Հայոց ազգի անդամների համար տար

դը կը լինէր իւր գոյացուցած արծաթով ամենայն խնամով {եւ} հոգաբարձութեամբ հոգալ այն բոլորը, ինչ որ պատմութ

ի տպագրութիւնը, յայտնի բան է՝ յանձնելով բանագէտ {եւ} ուսումնական մարդերի՝ քննել եւ համեմատել այդ ձեռա

յանձնելով բանագէտ եւ ուսումնական մարդերի՝ քննել {եւ} համեմատել այդ ձեռագիրքը ուրիշ օրինակների հետ եւ ա

լ եւ համեմատել այդ ձեռագիրքը ուրիշ օրինակների հետ {եւ} այլն, եւ այլն: 2. Կը որոնէր ամենայն տեղ ազ

ատել այդ ձեռագիրքը ուրիշ օրինակների հետ եւ այլն, {եւ} այլն: 2. Կը որոնէր ամենայն տեղ ազգի մէջ, թ

ը որոնէր ամենայն տեղ ազգի մէջ, թէ՛ իւր անդամների {եւ} թէ՛ յատուկ այս բանին նուիրուած առաքեալների ձեռքով

ութեան կամ ժամանակագրութեան վերաբերեալ յիշատակներ {եւ} լոյս կը հանէր նորանց տպագրութեամբ: 4. Կը փո

ս կը հանէր նորանց տպագրութեամբ: 4. Կը փորէր {եւ} կը քրքրէր այն տեղերը, ուր կարծիք կային, թէ պիտի

նացորդքը: 5. Գտանուած հնութիւնքը՝ օրինաւոր {եւ} ուսումնական քննութեամբ, կը հրատարակէր համօրէն ազ

ւթեր պատրաստելուց յետոյ մարդիկ կ՚ընտրէր՝ ազգային {եւ} եկեղեցական պատմութիւնքը գրելու: 7. Բոլոր ու

: 7. Բոլոր ուսումնական անդամների հաճութեամբ {եւ} հաւանութեամբ ընդունուած եւ քննութեան դիմացած, նո

ն անդամների հաճութեամբ եւ հաւանութեամբ ընդունուած {եւ} քննութեան դիմացած, նոր գրուած պատմութիւնը Հայոց

պէր երկու գլխաւոր Հայերէն բարբառներով՝ Ռուսսիայի {եւ} Թիւրքիայի: 8. Այս տպուած պատմութիւնքը պատշա

, հազարաւոր օրինակներով ձրի կը բաժանէր ազգի աղքատ {եւ} չքաւոր մարդերին՝ հարուստ մարդերից միայն ստանալով

ը չթուլանայ ուրիշ այլ ազգային գործերի համար: {Եւ} այլ այսպիսի բաներ, որ չգրեցի, եւ որ առողջ դատող

րի համար: Եւ այլ այսպիսի բաներ, որ չգրեցի, {եւ} որ առողջ դատողութիւնը ինքնին հասկացնում է: Յայտն

րիմ առնելով Ձեզ իմ անդրժելի բարեկամութիւնը, մնամ {եւ} այլն Մեսրոպ Տիրատուրեան: Շնորհակալ

նծանօթ բարեկամից նորա այս գովելի գաղափարի մասին, {եւ} չենք կարող չուրախանալ ` Հայ մարդու բերանից լսելով

ունի մեր աչքում. համաձայն ենք նորա թէ՛ գաղափարին {եւ} թէ՛ այդ գաղափարը իրագործելու կերպարին եւ հնարների

աղափարին եւ թէ՛ այդ գաղափարը իրագործելու կերպարին {եւ} հնարներին: Պարոն Տիրատուրեանի նամակով կամէի

ւ Նոցին Կայսերական Մեծութեններին, Թագաւոր Կայսեր {եւ} Թագուհի Կայսրուհուն, այլեւ Նորին Կայսերական բարձ

ենք կարող չյաւելացնել, որ այս կայսերական պարգեւը {եւ} հաճութիւնը, եթէ մի մասնով պիտի վերաբերուին ճարտա

նով պիտի վերաբերուին ճարտարագէտ վիմագրողին, միւս {եւ} աւելի մեծ մասնով այն յարգութեանը, որ Ռուսաց Թագա

. - Սկայորդու տարածած լուրերը. - " Հիւսիսափայլը " {եւ} Յիշատակարանս. - Կ. Պոլսի Հայոց եւ Յունաց պատրիա

իւսիսափայլը " եւ Յիշատակարանս. - Կ. Պոլսի Հայոց {եւ} Յունաց պատրիարքների փոփոխութիւնքը: §1

ւթեամբ թափում էր " Հիւսիսափայլի " թէ՛ հրատարակողի {եւ} թէ՛ նորա գործակիցների վերայ: §2. Մեզ գրում

տարակողի գործակցութենից, դադարել էինք աշխատելուց {եւ} թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժմ չյայտնեցինք մեր երկարատեւ լ

նուր լուսաւորութեան վերաբերեալ բաներով, կա՛մ շատ {եւ} շատ հարեւանցի քերուելով ազգային խնդիրների մօտից:

ռանձին պատասխանել այդ բոլորին, յաղթահարում է մեզ {եւ} հարկադրում է դիմել դէպի մամուլի օգնութիւնը: Այս

խղճմտանքով կ՚աշխատենք հանդէս հանել մեր պատճառները {եւ} կերպարանագործել մեր հայեացքը, որ ունէինք այս առա

ել մի մարդ, որ պարսաւ էր գրում փոխանակ կրիտիկայի {եւ} մի գործ քննելու տեղ, անդուռն բերանով հայհոյում է

, բացի անամօթ հայհոյութենից, բան չգտանք, ուստի {եւ} հարկ եղաւ լռութեամբ մերժել, որ պատասխանելով մի գ

նկերանայինք արժանի գրուածի արժանի հեղինակին: {Եւ} ինչ հարկ կար պատասխանելու մի գրուածի, մինչդեռ հա

նչափ ուրախացանք՝ տեսանելով մի այդպիսի թէ՛ գրողին {եւ} թէ՛ հրատարակողին արժանի յօդուած: Պարոնը, շատ ժա

յօդուած: Պարոնը, շատ ժամանակից սկսած, լրացեալ {եւ} անթերի իմաստութիւն վաճառելով մի տեսակ մարդերի, մ

վ Պ. Չերքեզեանցը կարողացել էր ներկել անդաստիարակ {եւ} անկիրթ պարոնների աչքեր, եղած էին նորա անյագ չարա

ս կամ այն պարոնի վերայ՝ հրատարակելով սորանց տգէտ {եւ} առաթուր կոխելիք իւր բարձրագոյն գիտութեան ոտքի տակ

ին այդ քննութեան հեղինակը: Դոցա մէջ էր գտանուել {եւ} մեր բարեկամներից մինը, որ 1853 թուականից սկսած,

լ մեր սրտի ցաւը մեր սիրելի բարեկամի պարզամտութեան {եւ} անփորձութեան մասին: Ինչեւիցէ, Պ. Չերքեզեան

բոլոր կեանքում միշտ գտանուել է վարագուրի քամակում {եւ} իւր հսկայական գիտութեան ապացոյցքը գրաւորական կերպ

մէջ, որ հասարակութիւնը կարող լինէր բան հասկանալ {եւ} չհաւատալ այնուհետեւ չար լեզուների խօսածին, թէ "

մ նորան իւր գրուածից: Վարագոյրը յետ քարշուեցաւ, {եւ} հերոսը գտանւում է թատրոնաբեմի վերայ։ Ո՛վ կը համա

րայ։ Ո՛վ կը համարձակուի բերան բանալ. խոստովանիմ {եւ} հաւատամ: Չենք կարող ուրանալ, որ այդ գրուածը

կեղծաւոր մարդերի բերանով համեմատուել էր Հոմերոսի {եւ} Միլտոնի հետ (որպիսի՛ սրբապղծութիւն)։ Բայց մի՞թ

նք ուրանում նոյնպէս, որ Պ. Չերքեզեանի գործը շատ {եւ} շատ հաճելի էր եղել մի այլ երկակենցաղ պարոնի, որ

իւնքը, որ այդ գրուածը արեց հասարակութեան վերայ, {եւ} տեսանելով, որ ժողովուրդը զզուելով մերժեց եւ դատա

այ, եւ տեսանելով, որ ժողովուրդը զզուելով մերժեց {եւ} դատապարտեց, մեք հասանք մեր վճռական նպատակին:

, մեք հասանք մեր վճռական նպատակին: Մեր սիրտը {եւ} հոգին վկայում է մեզ մեր գործի արդարութիւնը: Այս

ւթիւնը: Այս վկայութիւնը հերիք մխիթարութիւն է մեզ {եւ} անսպառելի աղբիւր մինչեւ ի մահ գործականութեան:

յողը չենք՝ կտրելով մեր ճանապարհը հայկական քարերի {եւ} փուշերի մէջ: Նախատինք համարելու էինք մեզ "

մէջ: Նախատինք համարելու էինք մեզ " Մեղուի " {եւ} նորա համախոհների գովեստը, եթէ դոքա մի օր սխալուե

լու լինէին մեզ, նախատինք համարում ենք ներկայումս {եւ} պիտի համարենք ապագայում, ըստ որում, չենք կարող

ախութիւն է, որ այդպիսի մարդիկ հայհոյում են մեզ, {եւ} ներկայումս շատերը բացերեւ տեսանում են " Հիւսիսափա

յումս շատերը բացերեւ տեսանում են " Հիւսիսափայլի " {եւ} " Մեղուի " ուղղութիւնքը: Տհաճ չենք՝ տեսանել

կուած: Հայհոյութիւնքը, որ բղխում են Հայ սրտերից {եւ} դուրս են երեւում Հայ մամուլներից, մեք համեմատում

ւթեանը, որին լինելով մի լոկ սպասաւոր՝ օրհնեցինք {եւ} ընդունեցինք այդ պատերազմը: Անհնարին էր, որ

հնարին էր, որ ուրիշ ազգերի մէջ պատահածը չպատահէր {եւ} մեր մէջ. այս րոպէում անչափելի է մեր ուրախութիւնը

արշում է մեզ դէպի այդ խորհրդական ճանապարհի ելքը, {եւ} մեք հետեւում ենք այդ ճակատագրական ձգտողութեանը:

յառաջուց ճանաչած լինելով պարոնի թէ՛ հայագիտութեան {եւ} թէ՛ այլ բաների մասին ունեցած տեղեկութեան չափը: Ե

ւ թէ՛ այլ բաների մասին ունեցած տեղեկութեան չափը: {Եւ} մեր ընթերցանութեան հետեւանքը հաստատեց մեզ, որ իր

մեզ, որ իրաւունք ունէինք չկարդալու յօժարութեամբ {եւ} ախորժանքով մի այդպիսի գրուած: Մի փոքր ներքեւ կը

ոխութենների մէջ եկեղեցու ինքնուրոյնութիւնը եղել է {եւ} մեր ազգի ապահովութեան գրաւականը: Մեք միշտ ուրախո

այոց ազգը իւր յիշատակի արժանաւոր Բաբկէն, Աբրահամ {եւ} այլ կաթողիկոսների ձեռքով մերժել է մի այլ եկեղեցու

ղեցու անկախութիւնը, պահպանեցին ազգի գոյութիւնը, {եւ} մեր համար սուրբ են նոցա յիշատակքը: Այս երախտագիտ

ան զգացմունքի չափով, որ ցոյց էր տալիս իւր խնկելի {եւ} տօնելի բարերարներին, Հայոց ազգը արհամարհութիւն ո

ախտեցին երանելի նախնեաց ուխտը, նենգեցին մեր ազգի {եւ} նորա եկեղեցու ինքնուրոյն գործականութիւնը: Եզր ան

աւոր ժամանակներից սկսած, գլխիվայր է գրում ազգը, {եւ} այդ հերոստրատեան պարծանքը ուխտադրուժների մեք պիտի

ն կարծիքները եւս կամ այս ու այն տեղից (օրագրերից {եւ} լրագրերից) մուրացած տեղեկութիւնքը եւ հայեացքը հա

(օրագրերից եւ լրագրերից) մուրացած տեղեկութիւնքը {եւ} հայեացքը հաստատելու համար աղճատում էր պատմական իր

աստատելու համար աղճատում էր պատմական իրողութիւնքը {եւ} զրպարտում էր այնպիսի մարդիկ մեր երանելի Հայրապետն

ր այնպիսի մարդիկ մեր երանելի Հայրապետներից, որոց {եւ} ոչ կօշիկների խրացը արժանի էր լուծանել: Այդպիսի ա

նկատողութիւնք այդ գործի վերայ։ Չտպեցինք նոցանից {եւ} ոչ մինը եւ տպելու եւս չէինք, եթէ, ինչպէս Յիշատա

ւնք այդ գործի վերայ։ Չտպեցինք նոցանից եւ ոչ մինը {եւ} տպելու եւս չէինք, եթէ, ինչպէս Յիշատակարանիս սկզ

տողութեններից մինը, որ ստացել ենք նամակի ձեւով, {եւ} որ ունէր այսպիսի ստորագրութիւն՝ " Աբրահամ Դիոսկո

իւր ութսունամեայ հասակին, հանգիստ տայ իւր անձին {եւ} ազատ թողու բռնաբարութենից Հայոց եկեղեցին, որ երբ

ղեցին, որ երբէք չէ խնդրել պարոնի փաստաբանութիւնը {եւ} այսուհետեւ եւս կամք չունի խնդրել: Չենք կարծո

ինէր, ապա նորա աշխատութիւնքը պիտի լինէին Հայերէն {եւ} հարկաւորապէս այլ կերպարանքով եւ այլ հոգով։ Թողնո

տի լինէին Հայերէն եւ հարկաւորապէս այլ կերպարանքով {եւ} այլ հոգով։ Թողնում ենք, որ ներկայումս, մի փոքր

նք չէ, այլ ներքին համոզումն"։ Յոյս ունինք, թէ {եւ} դպրութեան Դոն Քիշօդները կը դադարեն մի օր իւրեանց

ւթեններից, ինչպէս Սերուանտէսի հերոսը դադարեցաւ, {եւ} այս մեր ակնկալութիւնը, անշուշտ, յառաջանում է ե՛

բ չարչարուելուց յետոյ որոշեցի գրել Ձեզ այս նամակը {եւ}, սրտիս ցաւը թափելով, մի փոքր ազատ շունչ առնուլ

ահապետական հոգին՝ պարզութեամբ դիմել դէպի մի մարդ {եւ} առանց վարագոյրների յայտնել սրտի խորհուրդը: Թ

ներով միմեանցից հեռի, մօտեցնէր միմեանց գէթ սրտով {եւ} հոգով։ Մի՞թէ իմ եւ Ձեր Հայութիւնը գրաւական չեն մ

, մօտեցնէր միմեանց գէթ սրտով եւ հոգով։ Մի՞թէ իմ {եւ} Ձեր Հայութիւնը գրաւական չեն մեր մտերմութեան, ինչ

որ Դուք բաց գրկով կ՚ընդունիք Ձեր հեռաւոր եղբայրը {եւ} մասնակից կը լինիք այն տխրութեան, որով շրջապատուա

նը միւսի քամակից յաջորդում են մեր անմիաբանութենից {եւ} միմեանց դաւաճանելուց։ Այո՛, մի մասնով այս եւս կ

ր ժամանակամիջոցում, երբ Նախախնամութիւնը կշռում է {եւ} չափում է ազգերը, կը վայելէ՞ մեզ նոր ի նորոյ քրքր

նք ուրիշ թառամած ազգերի վերստին ծաղկիլը, ճնշուած {եւ} չորաբեկ սրտերի նոր զօրութեամբ զուարթանալը եւ ընդա

ուած եւ չորաբեկ սրտերի նոր զօրութեամբ զուարթանալը {եւ} ընդարձակուիլը, այդ բաները լինում են մեր քթի տակ

քրքրելուց աւելի բան չունինք: Այդ քուրայի մոխիրը {եւ} գազախը հերիք է որքան կուրացուցել է մեզ։ Լուանանք

ն կուրացուցել է մեզ։ Լուանանք մի փոքր մեր աչքերը {եւ} դադարենք գէթ այսուհետեւ կուրութեան գազանին զոհ գն

, ազգային օրագրերից գոնէ հարիւրից մինը իմանում էք {եւ} գիտէք, խօսք չկայ, որ մի թշուառ բան է այս։ Բայց

լ այդ բոլորը, մէջ բերելով նորա աղճատաբանութիւնքը {եւ} օրինաւոր կարգով հերքելով նորա բոլոր սխալական գաղա

առ բառ թարգմանելը։ Թողունք Պ. Խուդաբաշեւի ծուռ {եւ} սխալական հայեացքը ազգային պատմութեան մէջ երեւեցած

թենների ընդդէմ, որ պարոնը ժողովում է մեր երանելի {եւ} սուրբ նախահարց գլխին, որպիսիք էին Սուրբ Պարթեւը

րպիսիք էին Սուրբ Պարթեւը, Սուրբ Մովսէս Խորենացին {եւ} Սուրբ Ներսէս Շնորհալին, որոնց անունը խնկւում է հ

, որոնց անունը խնկւում է հայկական եկեղեցու մէջ, {եւ} որոնց գերեզմանի հողը համբուրելի են մեզ: Ի՛նչ

ական փիլիսոփան, ազգի համար մինչեւ ի մահ աշխատողը {եւ} այն խոհե՛մ, ծա՛նր, խելացի եւ իմաստուն ծերունին

չեւ ի մահ աշխատողը եւ այն խոհե՛մ, ծա՛նր, խելացի {եւ} իմաստուն ծերունին, մի թեթեւամիտ հռչակել եւ այն՝

ելացի եւ իմաստուն ծերունին, մի թեթեւամիտ հռչակել {եւ} այն՝ օտար լեզուով, մինչ եւրոպական գիտութիւնը ըն

ուով, մինչ եւրոպական գիտութիւնը ընդունել է նորան {եւ}, օրինաւոր քննութիւն առնելով, հատուցել է արժանի

ռաւել, քան թէ թեթեւամիտ է նա, որ այսպիսի անհիմն {եւ} անտեղի կարծիք ունի այն երկնաքաղաքացի ծերունու վեր

ընթերցանութիւնը Պ. Խուդաբաշեւի գրքի հաւաստեց մեզ {եւ} երկրորդ կարծիքը: Առաջին կարծիքը՝ նորանով,

մբ մեզ հասած ազգային երգի կրօնը՝ Վահագնի մասին, {եւ} Հայոց լեզուի մէջ զենդական խօսքերի երեւելը: Խորեն

ւշտ տեսանէր, որ Հայերը տիրապէս կռապաշտ են եղած, {եւ} Վահագնի երգը ցոյց է տալիս, ինչպէս, այո՛, պատմո

ազգը Վահագնին եւս անցուցել է իւր դիւցազների կարգը {եւ} պաշտել է: Բացի սորանից, Պ. Խուդաբաշեւը, զենդա

Պ. Խուդաբաշեւը, զենդական խօսքերի անունը յիշելով {եւ} նորանց ապացոյց բերելով Հայոց կրակապաշտութեան, ապ

ացուցանում է, որ անտեղեակ է այդ լեզուների ծագման {եւ} կերպարանագործութեան ընդհանուր պատմութեանը: Ե

նորանով, որ նոյն այդ յառաջ բերած " Երկնէր երկին {եւ} երկիր " ամենին յայտնի երգը թարգմանում է այսպէս.

ինքեան ոչ այլ ինչ է, բայց միայն ժողովածու՝ տեղի {եւ} անտեղի, հում եւ խակ նիւթերի, որ առանց ընտրութեա

է, բայց միայն ժողովածու՝ տեղի եւ անտեղի, հում {եւ} խակ նիւթերի, որ առանց ընտրութեան, առանց կարգի,

ութեան, առանց կարգի, այս ու այն տեղից հաւաքել է {եւ}, տպելով խոշոր տառերով, այլեւ ցանցառ տողերով, կ

համարելով ամենարդար դատապարտութիւն այդպիսի պակաս {եւ} անկազմ ծնունդների համար... Բայց Աստուծոյ սիրու հ

կեղեցու օգուտը, որքան իւր անձնական արտօնութիւնքը {եւ} իրաւունքը, չկամեցաւ այլեւս Կեսարիա դիմել՝ իւր կ

կոսական իշխանութեան հաստատութիւն ստանալու համար, {եւ} այլն, եւ այլն " (երես 105): Այստեղ յիշուա

խանութեան հաստատութիւն ստանալու համար, եւ այլն, {եւ} այլն " (երես 105): Այստեղ յիշուած Ներսէսը

այլն " (երես 105): Այստեղ յիշուած Ներսէսը {եւ} Սահակը են մեծ Պարթեւները՝ բուն Լուսաւորչի ցեղից

տալիս մտածելու, թէ այդ առաքինի հոգին, եկեղեցու {եւ} ազգի համար կենդանի նահատակը, երբեւիցէ կարող էր ի

ադաս համարել եկեղեցական օգուտից: Այդ երանելի {եւ} սուրբ Կաթողիկոսները ե՞րբ եւ ո՞ւր ցոյց են տուել ան

տից: Այդ երանելի եւ սուրբ Կաթողիկոսները ե՞րբ {եւ} ո՞ւր ցոյց են տուել անձնական օգտի կամ փառասիրութեա

մնաւոր պիտոյքի մասին նեղութիւն կրելով, նեղութիւն {եւ} ցաւ հալածանքից, աքսորից, սովից, նեղութիւն եւ ց

ն եւ ցաւ հալածանքից, աքսորից, սովից, նեղութիւն {եւ} ցաւ սուտ բարեկամներից եւ դրուժաններից. այդ հոգիա

որից, սովից, նեղութիւն եւ ցաւ սուտ բարեկամներից {եւ} դրուժաններից. այդ հոգիացած առաքինի մարդերից ոման

այս կամ այն բռնակալի դուռը տանուելով, բերուելով {եւ} շղթաների մէջ իւրեանց անարատ հոգիները արձակելով,

շղթաների մէջ իւրեանց անարատ հոգիները արձակելով, {եւ} այս բոլոր տառապանքը, վիշտերը եւ վերջապէս՝ մահու

ները արձակելով, եւ այս բոլոր տառապանքը, վիշտերը {եւ} վերջապէս՝ մահու բաժակը ազգի անունով, ազգի լաւու

ապէս՝ մահու բաժակը ազգի անունով, ազգի լաւութեան {եւ} եկեղեցու հաստատութեան համար մինչեւ տակը խմելով,

. Խուդաբաշեւի ընդդէմ: Ուշադրութեան արժանի է {եւ} այն, որ Պ. Խուդաբաշեւը, մեղանչելով սուրբ Սահակ

մ, ինչպէս վերեւում ասացինք, մեծապէս մեղանչում է {եւ} պատմութեան ընդդէմ՝ իւր կամեցածի պէս աղճատելով իր

առանձին առանձին պատրիարքութենների հիմնարկութիւնքը {եւ} հաստատութիւնքը, շարունակում է. " Սոցա նման եւ մ

ը եւ հաստատութիւնքը, շարունակում է. " Սոցա նման {եւ} մեր Արշակ թագաւորը եւ Հայոց նախարարութիւնքը, համ

շարունակում է. " Սոցա նման եւ մեր Արշակ թագաւորը {եւ} Հայոց նախարարութիւնքը, համարձակութիւն ստանալով,

էր, իրաւախոհ պատճառ մէջ բերելով մեր Բարթողիմէոս {եւ} Թադդէոս սուրբ առաքեալքը, որ Տիրոջից վիճակուեցան

ը, որ Տիրոջից վիճակուեցան Հայերին, որպէս քարոզք {եւ} աւետարանիչք, որոնց եւ նշխարուած ոսկերքը կան մեր

ցան Հայերին, որպէս քարոզք եւ աւետարանիչք, որոնց {եւ} նշխարուած ոսկերքը կան մեր մէջ, եւ որոնց աթոռը ստ

րանիչք, որոնց եւ նշխարուած ոսկերքը կան մեր մէջ, {եւ} որոնց աթոռը ստացաւ կենդանի մարտիրոս Գրիգորիոսը,

որոնց աթոռը ստացաւ կենդանի մարտիրոս Գրիգորիոսը, {եւ} այլն, եւ այլն"։ Այս ծանրակշիռ վկայութիւնը

ռը ստացաւ կենդանի մարտիրոս Գրիգորիոսը, եւ այլն, {եւ} այլն"։ Այս ծանրակշիռ վկայութիւնը հերիք է՝

վկայութիւնը հերիք է՝ ապացուցանելու համար ազգային {եւ} եկեղեցական պատմութեան անտեղեակ Պ. Խուդաբաշեւին,

եւի կաթողիկոսութեան սկզբումը հաստատուած լինելով, {եւ} մինչեւ սուրբ Սահակը, Շահակ, Զաւէն, Ասպուրակէս

, սուրբ Սահակը պատճառ չունէր Կեսարիա դիմելու, թէ {եւ} պարոնը չէ ուղարկում նորան Կեսարիա՝ հրատարակելով

նից, իսկ այժմ կտրելով իւր հաղորդութիւնը Յոյներից {եւ} բոլոր Արեւմտեան եկեղեցիներից, որ այն ժամանակ ընդ

եղեցու հետ մի էին, Հայերը զրկուեցան օգնականներից {եւ} պաշտպաններից, որ միմիայն կարող էին պաշտպանել նոր

ողերը գրելով, ապացուցանում է մեզ, թէ ազգի հոգին {եւ} հասկացողութիւնը քաղաքականութեան կամ կրօնի մասին ե

չէին փրկութեան՝ պատկանելով մի ինքնուրոյն, ազատ {եւ} անկախ եկեղեցու։ Հայերը գիտէին, որ այդ օտար պետո

ած գնացած կեանքի մէջ: Աւելորդ մի բան էր ասել {եւ} հաստատել, որ Բիւզանդական կայսերութիւնը, իւր փտա

երբէք չէ կարողացել, այլեւ չէ կամեցել մի հիմնաւոր {եւ} շարունակ դաշնակցութիւն պահպանել Հայաստանի հետ: Կ

ականութիւնը, որ հասկացել էր այս բաժանման (Հայոց {եւ} Յունաց) կորստական մի բան լինելը, իւր հոգու մէջ

լը, իւր հոգու մէջ սաստիկ ցանկանում էր միաւորուիլ {եւ} խաղաղութիւն առնել (Յունաց հետ), ծածուկ արտասու

ետ), ծածուկ արտասուելով սխալական վարդապետութեան {եւ} ախտաւոր ձգտողութեան այսքան դառն պտուղները " (երե

ր սա անխախտելի պահէ ազգային եկեղեցու անկախութիւնը {եւ} ինքնուրոյնութիւնը, երբ Յունաց Կոստանդին կայսրը,

Յունաց եկեղեցու հետ: Հայք՝ իւրեանց Կաթողիկոսով {եւ} ազգային եպիսկոպոսների ժողովով, նամակ գրեցին կայս

ային եպիսկոպոսների ժողովով, նամակ գրեցին կայսրին {եւ} յայտնելով, թէ Հայերը, շատ եւ անտանելի նեղութենն

մակ գրեցին կայսրին եւ յայտնելով, թէ Հայերը, շատ {եւ} անտանելի նեղութենների համբերելով, մեռանելով, նա

բերելով, մեռանելով, նահատակուելով Պարսից ձեռքով {եւ} ի վերայ այնր ամենայնի անխախտ պահելով իւրեանց կրօն

վերայ այնր ամենայնի անխախտ պահելով իւրեանց կրօնը {եւ} դաւանութիւնը, չեն կարող ընդունել կայսրի առաջարկո

Սեբէոս Եպիսկոպոսի Պատմութեան մէջ, ուր պահուած է {եւ} վերեւում յիշուած նամակի պատճէնը: Բայց երբ Կո

ով խաղաց Հայաստանի վերայ, որ հպատակեցնէ իւրեան, {եւ} երբ Դուին քաղաքում բնակուեցաւ Կաթողիկոսի տանը, հ

ուն քարոզել Հայոց եկեղեցու մէջ Քաղկեդոնեան ժողովը {եւ} պատարագել, ուր Ներսէսը՝ իւր եպիսկոպոսներով հանդ

դ հաղորդութեան օրում, մի եպիսկոպոս չհաղորդուեցաւ {եւ}, դուրս գնալով բեմից, ծածկուեցաւ ամբոխի մէջ, եւ

եւ, դուրս գնալով բեմից, ծածկուեցաւ ամբոխի մէջ, {եւ} երբ կայսրը գանչեց նորան եւ յանդիմանեց, նա ուրիշ

ածկուեցաւ ամբոխի մէջ, եւ երբ կայսրը գանչեց նորան {եւ} յանդիմանեց, նա ուրիշ այլ բաների մէջ պատասխանեց ե

ւ յանդիմանեց, նա ուրիշ այլ բաների մէջ պատասխանեց {եւ} այս, թէ ինքը՝ Ներսէսը, հակառակ է յունական հաղո

ւնը մի՞թէ նման չէ Վարդանանց մոգութիւն ընդունելուն {եւ} մի՞թէ կարելի է մտածել, եւ արդեօք թո՞յլ է տալիս լ

մոգութիւն ընդունելուն եւ մի՞թէ կարելի է մտածել, {եւ} արդեօք թո՞յլ է տալիս լօգիկան եզրակացնել, թէ Հայք

ւելու վերայ: Եթէ պիտի ցաւէին, նշանակում է հոգով {եւ} սրտով ընդունել էին, իսկ թէ ընդունել էին, ի՞նչ հ

էս թէ հոգեւորականութիւնը ծարաւում էր միաբանութեան {եւ} սրտի խորքում արտասւում էր հերձուածի դառն պտուղներ

յայտնել անարուեստ կոմպիլատորին, թէ մեք, քննելով {եւ} քրքրելով Հայոց պատմութեան թերթերը, ոչ մի տեղում

զել, որովհետեւ եկեղեցու անկախութիւնը պաշտպանելու {եւ} օտարից հեռանալու զգացողութիւնը բարձրացել էր մինչե

լորը միշտ պատահել են նախ՝ Յոյների առաջարկութեամբ {եւ} երկրորդ՝ ազգի անիշխանութեան կամ մի այնպիսի ժաման

ուդաբաշեւի առաջեւ մեր ազգային հեղինակների գործերը {եւ} խորհուրդ ենք տալիս նորան մի փոքր ուսումնասիրել այ

որ Կաթողիկոսի ժամանակ Յունաց Մանուէլ կայսրը, շատ {եւ} շատ ցանկանալով Հայոց եկեղեցու՝ Յունաց հետ միաւոր

ծ Յոյն աբեղան, որ սա բերանացի խօսէ Շնորհալու հետ {եւ} կարգի դնէ միաւորութեան խնդիրը: Այս բաների մա

այդ անցքերի պատմութեան վերայ նայում ենք այն չափով {եւ} այն հայեացքով, ինչ չափով եւ ինչ հայեացքով աւանդւ

նայում ենք այն չափով եւ այն հայեացքով, ինչ չափով {եւ} ինչ հայեացքով աւանդւում են այնտեղ: Պ. Խուդա

գիրք՝ նորա ռուս թարգմանութենից, որ ունէր ինքը, {եւ} ուր որպէս թէ գրուած էին Շնորհալու եւ Թէորիանոս աբ

ունէր ինքը, եւ ուր որպէս թէ գրուած էին Շնորհալու {եւ} Թէորիանոս աբեղայի խօսակցութիւնքը, իւր ներկայ աշխ

մի մարդ՝ իւր ազգը խաբող, յունական օգուտը պաշտող {եւ} աւելի Յոյն, քան թէ Հայ: Բացի սորանից, մի քանի

ական բնաւորութեան, որ մինչեւ այսօր պաշտւում են, {եւ} որ Պ. Խուդաբաշեւի սրտի մեծ ցաւի համար պիտի մինչե

րուել Հայերին, ոչ բոլորը միօրինակ նշանաւոր էին, {եւ} մի քանի մեղադրութեան պատճառներ Ներսէսը իւր նամակն

ց այն բաների վերայ, որ աւելի մեծ էին նորա աչքում {եւ} որ յիրաւի կարօտ էին ուղղութեան, որպէս՝ ա. Յիսո

ն, որպէս՝ ա. Յիսուսի Քրիստոսի բնութեան, կամքի {եւ} ներգործութեան վարդապետութիւնը. բ. Քրիստոսի ծննդ

գործութեան վարդապետութիւնը. բ. Քրիստոսի ծննդեան {եւ} մկրտութեան մի օր տօնելը. գ. Սուրբ Աստուածի մէջ

. Սուրբ Աստուածի մէջ խաչեցար վասն մեր յաւելացնելը {եւ} դ. Դրոշմի խորհրդի մէջ մզեալ իւղերի գործադրութիւն

է ճանաչում ուղղութեան: Փոքր է այս, լսեցէ՛ք {եւ} հետեւեալքը: " Երբ այս կերպով քննուեցան անհամ

վ քննուեցան անհամաձայնութեան նշանաւոր խնդիրները, {եւ} ողջից գլխաւորը, որ բովանդակում էր իւր մէջ Քրիստո

դակում էր իւր մէջ Քրիստոսի երկու բնութեան կամքերի {եւ} ներգործութենների վարդապետութիւնը, ընդունեց Կաթող

էր նա, կը սկսեմ գրել բոլոր Հայոց եպիսկոպոսներին {եւ} դէպի ժողովը կը հրաւիրեմ նորանց այս գործի համար եւ

եւ դէպի ժողովը կը հրաւիրեմ նորանց այս գործի համար {եւ}, երբ նոքա հաւաքուին, կ՚առաջարկեմ նոցա այն բոլոր

Հայերը հաստատել իւրեանց վարդապետութիւնը, նոյնպէս {եւ} քո ցոյց տուածները. եւ սկզբում ինձ ցոյց կը տամ Հա

վարդապետութիւնը, նոյնպէս եւ քո ցոյց տուածները. {եւ} սկզբում ինձ ցոյց կը տամ Հայոց կողմում, յետոյ փոք

կողմում, յետոյ փոքր առ փոքր, աստիճան առ աստիճան {եւ} զգուշութեամբ կը սկսեմ բանալ նոցա իւրեանց մոլորութ

ալ նոցա իւրեանց մոլորութիւնքը՝ մեղադրելով նորանց {եւ} Յովհաննէս Կաթողիկոսի գրուածներով: Մի խօսքով, ես

ղիկոսի գրուածներով: Մի խօսքով, ես Յոյն կը լինիմ {եւ} Յոյների համար, կամ աւելի լաւ, կ՚աշխատեմ ճշմարտո

, կ՚աշխատեմ ճշմարտութեան համար, Հայերի ընդդէմ, {եւ} յոյս ունիմ, որ իմ ոչխարքը կը լսեն իմ ձայնին եւ ա

, եւ յոյս ունիմ, որ իմ ոչխարքը կը լսեն իմ ձայնին {եւ} այլն, եւ այլն, եւ այլն " (երես 232): " Ա

ունիմ, որ իմ ոչխարքը կը լսեն իմ ձայնին եւ այլն, {եւ} այլն, եւ այլն " (երես 232): " Այս բոլորը

իմ ոչխարքը կը լսեն իմ ձայնին եւ այլն, եւ այլն, {եւ} այլն " (երես 232): " Այս բոլորը աւարտելուց

ը, որ այսքան ժամանակ դուրս էր մնացել եկեղեցուց, {եւ} յետոյ աղօթք առնել մոլորութեան մէջ (այսինքն՝ Յու

անկութիւնը՝ ուղղափառ եկեղեցու հետ միաւորուելու, {եւ} վկայում էր, թէ, հաւասար առաջին երեք ընդհանրական

ւմ էր միայն մի փոքր մեղմել զանազանութիւնքը Հայերի {եւ} Յոյների մէջ՝ թէ՛ ծէսերի եւ թէ՛ հաւատի վարդապետու

անազանութիւնքը Հայերի եւ Յոյների մէջ՝ թէ՛ ծէսերի {եւ} թէ՛ հաւատի վարդապետութեան " (երես 233-234):

Կո՛մս, չափեցէ՛ք այս անիրաւութիւնքը որ չափով {եւ} կամիք, բայց մեք ընդունել այսպիսի բաներ չենք կարո

ւմ ենք անարգ զրպարտութիւնք Ներսէս Շնորհալու վերայ {եւ} ոչ մի վկայութեամբ չհաստատուելիք: Թէորիանոսի

. Խուդաբաշեւը ընդունում է որպէս պատգամ սրբութեան {եւ} որի վերայ հիմնուելով՝ Հայերի եւ օտարների առաջեւ

պատգամ սրբութեան եւ որի վերայ հիմնուելով՝ Հայերի {եւ} օտարների առաջեւ սեւացնում է Ներսէս Շնորհալին, գի

նել: Այդ դեռ ապացոյց չէ, եթէ ոչ մի տեղում չեղած {եւ} ոչ մի ուրիշի վկայութեամբ հաստատուած բանը երեւում

սքերը որպէս սեպհական խօսքեր Շնորհալու, որի հոգին {եւ} ուղղութիւնը քաջ յայտնի են մեզ բոլորովին այլ կողմի

էս մերկ սուտ նորա արտասուալի պաղատելը Թէորիանոսին {եւ} Հայերը մոլորուած ճանաչելը, մերժում ենք սաստկութե

ան վերագրուած երկդիմի բնաւորութիւնը, մերժում ենք {եւ} ծածուկ նամակի գրութիւնը կամ գոյութիւնը: Ազգի

ծածուկ նամակի գրութիւնը կամ գոյութիւնը: Ազգի {եւ} ազգային եկեղեցու անունով խնդրում ենք բոլոր հայկակ

եցու անունով խնդրում ենք բոլոր հայկական օրագրերից {եւ} լրագրերից, բոլոր գրչաւոր եւ բանագէտ մարդերից հրա

ր հայկական օրագրերից եւ լրագրերից, բոլոր գրչաւոր {եւ} բանագէտ մարդերից հրապարակով յայտնել իւրեանց կարծի

կ գաղափարք չհամարձակուին միւս անգամ մարմին առնուլ {եւ} երեւել ազգի մէջ: Կո՛մս, Դուք պարտակա՛ն էք ա

րոյական գործարան, պարտակա՛ն է պաշտպանել իւր ազգը {եւ} եկեղեցին: Հերի՛ք է, արտասուքը խեղդում են խօ

լալու, քան թէ գիր գրելու։ Վերջացնում եմ նամակս {եւ} ցանկութիւն չունիմ միւս անգամ ձեռք առնուլ այդ գիրք

ս օրից մոռանում եմ յաւիտեան որպէս գիրքը, նոյնպէս {եւ} նորա հեղինակը: Փոքրիշատէ տեղեկութիւն տալ ազգ

ս տեղ կը գտանէ Ձեր Յիշատակարանի մէջ, իսկ ես մնամ {եւ} այլն... Աբրահամ Դիոսկորոսեան Բաբկէնեանց

ղքը մեր դրութիւնը, թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժմ լռեցինք {եւ} լռել ենք Պ. Խուդաբաշեւի չնաշխարհիկ ժողովածուի ըն

կան քանքարը Հայոց ազգից: Ազգը կարօտ չէ նորան {եւ} երբէք խնդրած չէ նորա փաստաբանութիւնը։ Պարոնը ինք

ծաբան դառնալով, մէջ է մտանում կրօնական խնդիրների {եւ} ծիծաղելի է կացուցանում որպէս Հայոց ազգը, նոյնպէս

ն արդիւնքը: Սորանից աւելի բան չունինք ասելու {եւ} ցաւում ենք շատ, որ իբրեւ յիշատակագիր, մի փոքր մ

վկայել մեր ասածի ստուգութեանը: Թշնամութիւնը {եւ} կատաղի նախանձը հարկադրել էին Սկայորդուն ցանկանալ

յորդուն ցանկանալ թէ՛ " Հիւսիսափայլի " վերջանալուն {եւ} թէ՛ մեր հրաժարուելուն այդ օրագրի գործակցութենից:

եւս հրապարակէ այդպիսի լուրեր, մեք արգելք չենք. {եւ} յիրաւի, ի՛նչ այլ պաշտօն ունէր նա, բացի սորանից

ութիւն ցանկանում ենք պարոնին այս նոր ասպարէզի մէջ {եւ} հաւատում ենք, որ նորա ջանքը կը պսակուի՝ կատարել

չէր: Մեք միշտ " Հիւսիսափայլի " հետ ենք եղել {եւ} կը մնանք. " Հիւսիսափայլի " դաւանութիւնը է եւ մեր

ղել եւ կը մնանք. " Հիւսիսափայլի " դաւանութիւնը է {եւ} մեր սրտի խոստովանութիւնը: Եւ եթէ պատահի մեզ, ո՛

լի " դաւանութիւնը է եւ մեր սրտի խոստովանութիւնը: {Եւ} եթէ պատահի մեզ, ո՛վ գիտէ, ճանապարհորդութեամբ կա

այնուամենայնիւ, անբաժան ենք " Հիւսիսափայլից ", {եւ} Յիշատակարանը պիտի երեւի նորա մէջ: Բացակայութեան

ցուցանել մեր ձայնը ընթերցող հասարակութեան, որքան {եւ} որչափ հնարաւոր կը լինի մի այդպիսի վիճակի մէջ գտան

ղ մարդու գործ կատարել: Աշխատենք պատասխան տալ {եւ} հետեւեալ խնդրին: §4. " Հիւսիսափայլը " կամ Յ

րանս կարելի եղածի չափ պարապում են ազգային բաներով {եւ} միշտ պիտի պարապին այն չափով, ինչ չափով կարող է մ

ութեան վերայ, իջանել հայկական դպրութեան ասպարէզը {եւ} դորանով ոչ միայն լցուցանել մեր պակաս թողածքը, այ

ւթեան վերայ: Ազգի էական օգուտներին զոհել ենք {եւ} պիտի զոհենք ամենայն բան։ Պատասխանելու չենք տրտնջ

մի բանասէր ցոյց տայ մեր վնասը ազգի ընդհանրութեանը {եւ} նորա ապագայ ճակատագրին: Ազգի լուսաւորութեան

նորա ապագայ ճակատագրին: Ազգի լուսաւորութեան {եւ} հասկացողութեան աստիճանը, այլեւ այն շրջապատը, որ

առանց երկրորդին, երբէք յաջողութիւն չէ գտանելու, {եւ} քաղաքակրթութեան պտղաւէտ սկզբունքը մեք պարտական են

պարտական ենք որոնել երկրորդի մէջ: Ճշմարի՛տ է {եւ} այն, որ շատ բան եւս չէ կախւում օրագրի հրատարակող

րկիրը շատ անգամ բուսուցանում է դալար ծիլեր, բայց {եւ} շատ անգամ հիւսիսի ցուրտը պաղեցնում է նորանց արեւա

անց նոցա եւս բաւական ձգուեցաւ բանի ընթացքը: Բայց {եւ} այնպէս, կարելի չէր զանց առնել եւ չյայտնել Կոստան

ընթացքը: Բայց եւ այնպէս, կարելի չէր զանց առնել {եւ} չյայտնել Կոստանդնուպօլսի Ամենապատիւ սրբազան Գէորգ

ն Գէորգ Արքեպիսկոպոսի պատրիարքական աթոռից իջանելը {եւ} նորա փոխանակ Բրուսսայի առաջնորդ Ամենապատիւ սրբազա

ծի ճակատը կենդանի մարդերի անունով ցանկացայ պսակել {եւ} այս խորհուրդով ձեզ ընծայեցի: Մեր ազգի անցած

է հոսում: Մեր ազգի ներկան թշուառ է, ստրկութիւնը {եւ} աղքատութիւնը բարձրաձայն խօսում են այստեղ: Եթէ յո

ւեցուցիչը դուք էք, ձեզանից կախւում է ազգի ապագան {եւ} ձեր վերայ է միակ յոյսը: Ինչ չափով պիտի արդարացնէ

: Ինչ չափով պիտի արդարացնէք այդ յոյսը, դորա վկան {եւ} չափողը պիտի լինի ձեր գործը: Մի՛ մոռնաք, որ

պատերազմին ձեզ հետ. այս բնական է, բայց առիթ կայ {եւ} նոցանից օգուտ քաղելու։ Ոյժը չէ կարելի զգալ, եթէ

ւ։ Ոյժը չէ կարելի զգալ, եթէ չկայ դիմադրութիւն, {եւ} մրցանակը դժուարութեան չափով յարգ ունի: Թող

ռելները. նոցա արեւը մտած է, իսկ դուք կենդանի էք {եւ} ապագայի արշալոյսը ձեր գլխի վերայ է բացւում: Ձեր

նտեղ միայն կարող ենք հանդիպել մեր ազգի կենսանորոգ {եւ} որոտընդոստ յարութեան... Կենդանութիւն:

ր Անգլիան պատերազմ յայտնէ Հիւսիսային Ամերիկային. {եւ} թէ չյայտնեց, ապա ուրեմն ակամայ, քանզի յաղթութիւ

տանում են այժմ հիւսիսայինք հարաւայնոց վերայ, շատ {եւ} շատ ծանրանում են Անգլիոյ սրտին: Անգլիան ուր

մտածել մի մարդ: - Անգլիան՝ այն ազատ երկիրը, որի {եւ} պսակեալ գլուխը չէ կարող ժխտել վերջին սոսկականին,

տել վերջին սոսկականին, նորա անձնաւոր ազատութիւնը {եւ} իրաւունքը, կարելի՞ բան է, որ համակրութիւն ունեն

արաւային Ամերիկան, ուրախանայ նորա յաղթութեններով {եւ} տրտմի, երբ յաղթահարուած էր ստրկութիւն քարոզողը,

րծարանքը փակւում են, գործարանատերքը սնանկանում, {եւ} անգործ մնացած բիւրաւոր գործաւորքը՝ օրական հացի կ

րծ մնացած բիւրաւոր գործաւորքը՝ օրական հացի կարօտ {եւ} վերջին յուսահատութեան մէջ: Այսքան վնաս յառաջացաւ

թէ հարաւային Ամերիկայի միջից ստրկութիւնը վերնայ, {եւ} բամբակի, եւ այլ բուսականների մշակութիւնը ընկնի,

Ամերիկայի միջից ստրկութիւնը վերնայ, եւ բամբակի, {եւ} այլ բուսականների մշակութիւնը ընկնի, այն ժամանակ

յն ժամանակ ի՞նչ պիտի լինին անգլիական գործարանների {եւ} գործաւորների վիճակը: Իրաւո՞ւնք է այս, կամ ստրկո

բիւրաւոր անգործ գործաւորքը, որ տանջւում են սովից {եւ} վերջին ճիգն են թափում՝ պատերազմելով մի ծայրացեալ

տանիք, որոնց մի անդամը գործելով մի գործարանի մէջ {եւ} ստանալով շաբաթը մի քանի շիլլինգ, ապրում էին որպէ

տանալով շաբաթը մի քանի շիլլինգ, ապրում էին որպէս {եւ} իցէ. այժմ այն գործաւորը դարձած իւր չքաւոր ընտանե

րծաւորը դարձած իւր չքաւոր ընտանեաց մէջ, չէ կարող {եւ} այն մի քանի շիլլինգը ճարել ընտանիքը ապրեցնելու հա

ր առաջ գործածական էր, դուրս ընկաւ սովորութենից, {եւ} ժողովուրդը դադարեցաւ գնելուց, սորանից աւելի ինչ

նքին: Հազարաւոր խանութներ, հարիւրաւոր գործարանը {եւ} բիւրաւոր գործաւորքը մնացին դարձեալ անգործ, անհաց

գործաւորքը մնացին դարձեալ անգործ, անհաց, անտուն {եւ} անտէր: Բողոք բողոքի քամակից, որի՞ ընդդէմ,

ելու խորհրդով: Ստորագրութիւնք բացուեցան, այո՛, {եւ} շատ գումար հաւաքուեցաւ, բայց այդ շատը, համեմատե

ր հաւաքուեցաւ, բայց այդ շատը, համեմատելով աղքատ {եւ} սոված բազմութեան հետ, շատ աննշան էր եւ չնչին։ Թ

լով աղքատ եւ սոված բազմութեան հետ, շատ աննշան էր {եւ} չնչին։ Թերեւս եթէ հնար լինէր իւրաքանչիւրին տալ ո

օգնում. տերեւքը ստանում են մի րոպէական զովութիւն {եւ} այս չափ միայն: Այսպէս եւ այն խեղճ գործաւորք

րոպէական զովութիւն եւ այս չափ միայն: Այսպէս {եւ} այն խեղճ գործաւորքը, իբրեւ շնորհք, ստանալով մի

ստանալով մի քանի շիլլինգ մի անգամ, մինչդեռ հացը {եւ} ապրուստը հարկաւոր է ամեն անգամ: Ֆրանսայի մէ

զարմանալի չէ, բաների վերայ վեր ի վերոյ նայողների {եւ} միայն արտաքին կեղեւը քննողների համար. իսկ Անգլիո

իայն արտաքին կեղեւը քննողների համար. իսկ Անգլիոյ {եւ} Ֆրանսիոյ մէջ զարմանալի: Բայց, որ սովորել է խնդի

ատճառքը, նա տեսնում է, որ միմիայն Անգլիոյ մէջ, {եւ} ըստ մասին Ֆրանսիոյ մէջ կարելի է այդպիսի աղքատութի

Անգլիան հարուստ է, ոչինչ տէրութիւն այնքան արծաթ {եւ} ոսկի չունի, ամէնին փոխ է տալիս, ինքը բնաւ նեղու

ամէնին փոխ է տալիս, ինքը բնաւ նեղութիւն չունի, {եւ} այլն, եւ այլն"։ Հազարաւոր գովեստներ, բիւրաւոր

խ է տալիս, ինքը բնաւ նեղութիւն չունի, եւ այլն, {եւ} այլն"։ Հազարաւոր գովեստներ, բիւրաւոր երանիներ

երանիներ լսած ենք հարիւրաւոր անգամ. նոյնը գրեթէ {եւ} Ֆրանսիոյ վերաբերութեամբ: Բայց հարկաւոր է իմանալ

Բայց հարկաւոր է իմանալ, որ տէրութիւնքը ազգ չեն, {եւ} տէրութեանց շահը ազգի շահի հետ բնաւ վերաբերութիւն

սչափ միայն, որ անգլիական ազգը ամեն ազգից աղքատ է {եւ} ամեն ազգից աւելի վտանգի ենթակայ: " Ինչպէ՞ս

" Ազգ ասելով՝ պիտի իմանալ հասարակ ժողովուրդը {եւ} ոչ նորա միջից, նորա քրտինքով եւ նորա արիւնով յառ

սարակ ժողովուրդը եւ ոչ նորա միջից, նորա քրտինքով {եւ} նորա արիւնով յառաջացած մի քանի մեծատունք: Բրիտան

ռաջացած մի քանի մեծատունք: Բրիտանիոյ, Իռլանդիոյ {եւ} Սկովտիոյ մէջ է 29, 307, 199 հոգի բնակիչ, որոնց մ

լիոնները բաղկացնողը է հասարակ ժողովուրդը, ուրեմն {եւ} ՝ ազգի թէ՛ բարոյական եւ թէ՛ նիւթական կարողութեան

սարակ ժողովուրդը, ուրեմն եւ՝ ազգի թէ՛ բարոյական {եւ} թէ՛ նիւթական կարողութեան երեւեցուցիչը: Եթէ ասենք

երեւեցուցիչը: Եթէ ասենք, թէ Անգլիան հարուստ է, {եւ} Անգլիա ասելով հասկնանք կառավարութիւնը եւ ազնուակա

ուստ է, եւ Անգլիա ասելով հասկնանք կառավարութիւնը {եւ} ազնուականութիւնը, այդ մի այլ խնդիր է եւ այն ժամա

րութիւնը եւ ազնուականութիւնը, այդ մի այլ խնդիր է {եւ} այն ժամանակ վերագրեալ հարստութիւնը չէ վերաբերւում

է վերաբերւում անգլիական ազգին, այլ կառավարութեան {եւ} ազնուականութեան, որ Անգլիա չեն, որովհետեւ մինը

վուրդը իւր, չասենք հարստութիւնը, այլ ապրուստը. {եւ} ապրուստ հաւաստի, մշտնջենական եւ ոչ առօրեայ: Հաս

, այլ ապրուստը. եւ ապրուստ հաւաստի, մշտնջենական {եւ} ոչ առօրեայ: Հասարակ ժողովրդի համար ուղղակի եւ մն

ան եւ ոչ առօրեայ: Հասարակ ժողովրդի համար ուղղակի {եւ} մնացած մասին համար՝ անուղղակի, բայց եւ այնպէս ա

ուղղակի եւ մնացած մասին համար՝ անուղղակի, բայց {եւ} այնպէս անհրաժեշտ, ինչպէս ջուրը ձուկի համար, միա

, ինչպէս ջուրը ձուկի համար, միակ աղբիւր ապրուստի {եւ} հարստութեան է երկրագործութիւնը: Երբ որ մի ազգ կա

ղ անհատների մեծագոյն մասը պարապի երկրագործութեամբ {եւ} առհասարակ գիւղական տնտեսութեամբ, այն ժամանակ այդ

բ, այն ժամանակ այդ ազգի ընդհանրութիւնը հարուստ է {եւ} ապահովեալ, որովհետեւ նորա հիմքը դրուած է բնականա

հովեալ, որովհետեւ նորա հիմքը դրուած է բնականապէս {եւ} բնութեան վերայ: Եւ այս պատճառով, փոքրագոյն մասը

որա հիմքը դրուած է բնականապէս եւ բնութեան վերայ: {Եւ} այս պատճառով, փոքրագոյն մասը, որ չէ պարապում եր

, որ հազիւ պիտի կարողանայ մշակել, շինել, գործել {եւ} վաճառել այն, ինչ որ դուրս է բերում գետնից նորա մ

Ազգի մեծագոյն մասը երկրագործութեամբ ապահովեալ է, {եւ} անհնար է, թէ նեղութեան պատահի ապրուստի կողմից:

նորա՝ կա՛մ, մշակութեան, կա՛մ վաճառականութեան. {եւ} որեւիցէ մի դժբախտ դիպուածում, այդ փոքրագոյն մասի

ոքրագոյն մի մասը միայն կարող է ենթարկուիլ առօրեայ {եւ} անցողական նեղութեան, քանզի ազգի հիմքը դրուած է ե

քանզի ազգի հիմքը դրուած է երկրի մակերեւոյթի վերայ {եւ} կախուած չէ օդի մէջ: Չկայ մարդ, որ չխոստովանի այ

մէջ: Չկայ մարդ, որ չխոստովանի այս ճշմարտութիւնը {եւ} նոյնիսկ Անգլիոյ մէջ, բայց այստեղ է խնդիրը, երկր

ան չունի. նա բնակւում է ազնուականների հողի վերայ {եւ} վարձ է վճարում հողի տիրոջ: Հասարակ ժողովուրդը,

մէջ, օրական աշխատող, վարձկան մշակներ են, ծառայ {եւ} գործաւոր: Այդ միլիոնաւոր բազմութեան միջից այն մա

ցէ ազնուականի հողը, վարձում են հազարաւոր մշակներ {եւ} գործում են երկիրը. սոքա են ֆերմեր ասացեալքը: Վա

ծ տալ նոցա, մշակը պիտի սովամահ մեռնի. ո՞ւր գնայ {եւ} ի՞նչ գործէ. իսկ ֆերմերքը, իւրեանց կարգով, կախո

կարող է ասել ֆերմերին. " Այսչափ ժամանակ գործեցիր {եւ} մշակեցիր իմ հողը, ինձ հատուցիր այսքան վարձ, շնո

ինձ հարկաւոր է։ Մի ուրիշ տեղ ճարիր քո համար"։ {Եւ} ֆերմերը եւ նորա հազարաւոր մշակները, որ այնչափ տա

որ է։ Մի ուրիշ տեղ ճարիր քո համար"։ Եւ ֆերմերը {եւ} նորա հազարաւոր մշակները, որ այնչափ տարի ապրում է

նուականը ունի իւր քամակում շատ ֆերմեր, հետեւաբար {եւ} շատ ժողովուրդ: Ո՞վ չգիտէ հողի մեծ պաշտօնը նաեւ մ

նչ ազնուականի հողի վերայ բնակւում է այսքան մարդ, {եւ} մինիստրի ընտրութիւն կայ մէջտեղում. այդ ազնուական

հասարակ ժողովրդի ` ազգի համար չկայ ոչ ջերմութիւն {եւ} ոչ սառնութիւն, տէրութիւնը դառնում է դէպի ազգը,

՛ւր, ա՛զգ, կեանքդ տո՛ւր քո հայրենիքը պահպանելու {եւ} նորա պատիւը տեղը բերելու կամ առաւել փառաւորելու հ

իւը տեղը բերելու կամ առաւել փառաւորելու համար"։ {Եւ} խեղճ ազգը կրում է ծանր հարկեր, զոհում է իւր առոյ

ար, ոգեւորւում է յաղթութեամբք, տաղեր է երգում, {եւ} գործը աւարտուելուց յետոյ ուրախ ուրախ վերադառնում

տոյ ուրախ ուրախ վերադառնում է իւր տեղը՝ կարծելով {եւ} հաւատալով, թէ մեծ գործ կատարեց, հայրենիքը փրկեց

է մեծ գործ կատարեց, հայրենիքը փրկեց, հողը փրկեց {եւ} պատիւը պահեց: Սորանից աւելի կոպիտ եւ խոշոր հեգնո

հողը փրկեց եւ պատիւը պահեց: Սորանից աւելի կոպիտ {եւ} խոշոր հեգնութիւն մեք չենք կարող երեւակայել: Հասա

այել: Հասարակ ժողովուրդը դառնում է իւր բնակարանը {եւ} դարձեալ պիտի հարկ տայ ազնուականին այն հողի համար

արկ տայ ազնուականին այն հողի համար, որ գործում է {եւ} որ ազատելու համար գնաց արիւն թափեց, խեղացաւ, ջա

տրալիա, Հնդկաստան, զանազան կղզիներ, բնականապէս {եւ} գլխաւորաբար յառաջանում են դարձեալ Բրիտանիոյ մէջ հ

մէջ, աւելի սաստկանում է գաղթելու կարօտութիւնը. {եւ} պիտի գաղթէ նա, որ չկամի սովամահ մեռնիլ եւ մեռցնե

իւնը. եւ պիտի գաղթէ նա, որ չկամի սովամահ մեռնիլ {եւ} մեռցնել իւր ընտանիքը: Մի գործունեայ մարդ, անդամ

ացած ազգի, թող այսօր առաջարկէ Անգլիոյ մէջ անգործ {եւ} յուսահատ գործաւորներին եւ ասի. " Եղբա՛րք, ահաւա

արկէ Անգլիոյ մէջ անգործ եւ յուսահատ գործաւորներին {եւ} ասի. " Եղբա՛րք, ահաւասիկ երկրագունդի այսինչ կէտ

երկրագունդի այսինչ կէտի վերայ ես ունէի երբեմն հող {եւ} ազատութիւն, որ յետոյ աւազակները կողոպտեցին ինձան

իւրաքանչիւր գնացող պիտի զէնք ունենայ իւր ձեռքում {եւ} հարկ դիպուածում պատերազմ պիտի մղէ, իմ հետ հաւասա

ձեզ, որ դուք յաւիտեանս յաւիտենից կարող էք մշակել {եւ} գործել ձեր բաժին ընկած հողը, առանց վաճառելու կամ

լու կամ գրաւ դնելու իրաւունք ունենալու, քանզի ես {եւ} իմ ազգի իւրաքանչիւր անհատը նոյնպէս չպիտի ունենայ

է հազարաւոր կամաւոր զինուորք գտնել Անգլիոյ մէջ, {եւ} այն ինչպէ՛ս զինուորք: Զինուորք, որ քաջ տեղեակ ե

տեղեակ են երկրագործութեան, գիւղական տնտեսութեան {եւ} այլ ամենայն տեսակ ձեռագործական արուեստների, որչա

մէջ: Այս լոկ խօսք չէ, այլ ամենայն ուշադրութեան {եւ} ընդունելութեան արժանի: Եւ վաճառելու կամ գրա

նայն ուշադրութեան եւ ընդունելութեան արժանի: {Եւ} վաճառելու կամ գրաւ դնելու իրաւունք չունենալը բնաւ

, եթէ կերպարանագործես նորան պայմանիդ խորհուրդը: {Եւ} այսպէս, դնենք, թէ խօսում ենք մի այդպիսի դժբախտ

երկրագործի հետ: - Կը գամ, - ասում է նա, - {եւ} զէն ի ձեռին, քեզ հետ քո թշնամու ընդդէմ կպատերազմ

քեզ հետ քո թշնամու ընդդէմ կպատերազմիմ... - {Եւ} իմ հաւասար իրաւունք եւ արտօնութիւն կ'ունենաս այն

դէմ կպատերազմիմ... - Եւ իմ հաւասար իրաւունք {եւ} արտօնութիւն կ'ունենաս այն հողի վերայ, որ պիտի ազ

նաս քո բնակութեան, առտնին պարտիզի, անասնոց գոմի {եւ} այլ կարեւոր բաների հարկաւոր եղածի չափ հողի քանակո

իւս բոլոր քաղաքացիների չափով հող կը ստանաս՝ տուն {եւ} բնակութիւն հաստատելու համար: Եւ այս երկու դիպուա

կը ստանաս՝ տուն եւ բնակութիւն հաստատելու համար: {Եւ} այս երկու դիպուածում, այսինքն՝ թէ՛ գեղում եւ թէ

: Եւ այս երկու դիպուածում, այսինքն՝ թէ՛ գեղում {եւ} թէ՛ քաղաքում, քեզ տրուած հողը, որի վերայ շինութ

քեզ տրուած հողը, որի վերայ շինութիւն թէ արել ես {եւ} թէ ոչ, ազատ ես, կամեցածիդ պէս, գրաւ դնել, վաճ

ընծայել, ի վերջոյ, դու նորա անպայման տէրն ես, {եւ} դորա վերայ խօսելիք չկայ: Իսկ խօսելիքը վերաբերւու

ընթանայ երկրագործութիւնը: Պիտի իմանաս, որ գեղի {եւ} քաղաքի իւրաքանչիւր անդամը, հաւասար չափով իրաւուն

պիտի ունենայ մի որոշեալ քանակութիւն հողի մշակելու {եւ} գործելու: Եւ այս իրաւունքը պիտի տեւէ այնքան, որ

ի որոշեալ քանակութիւն հողի մշակելու եւ գործելու: {Եւ} այս իրաւունքը պիտի տեւէ այնքան, որքան նա կամ նոր

հաւասար իրաւունքով ազատ են իւրեանց բաժինը գործել {եւ} մշակել, քանի որ գտնւում են այն գեղում կամ այն քա

քանի որ գտնւում են այն գեղում կամ այն քաղաքում: {Եւ} եթէ դու, լինելով քաղաքացի, զբաղուած լինելով վաճ

տալու, այդպիսի դիպուածում, կարող ես վարձու տալ {եւ} այդ կերպով օգուտ քաղել քո հողից: Եթէ հող վաճառել

ու սկզբունքը թոյլ տրուի, այն ժամանակ աղքատութեան {եւ} թշուառութեան սկզբունքը կ'ընդունուի: Կարող է

քատը կը վաճառէ հարուստին իւր հողը, կը մնայ անհող {եւ} կը զրկէ իւր սերունդը եւս այն հողի վերայ իրաւունք

գեղացիք պիտի վարձ վճարեն այն քսանին հողը մշակելու {եւ} գործելու իրաւունքը ձեռք բերելու համար, քանզի ինք

մար, քանզի ինքեանք վաճառած լինելով՝ հարկ է, որ {եւ} գնեն: Իսկ եթէ 200 տարու միջոցում այդ քսան տէրը դ

որ այժմ ունիս Անգլիոյ մէջ, նոյն մօնոպօլէոնը չէ՞ {եւ} հետեւանքը՝ հողատիրոջ տարապայման հարստութիւն, իս

է՞ լինելու: Այո՛, փորձերը ուսուցին, ի վերջոյ, {եւ} առօրեայ ապրուստի կարօտութիւնը ստիպում է մի փոքր խ

ւասար քանակութեան վերայ, յաւիտեանս ժամանակների, {եւ} մի կողմից վաճառելու իրաւունք չունենալով, իսկ միւ

վ, իսկ միւս կողմից, առանց արգելքի հողը գործելու {եւ} արդիւնաւորելու իրաւունքը անկողոպտելի պահելով, այ

քը անկողոպտելի պահելով, այդ հասարակութեան անդամը {եւ} նորա սերունդը հաստատում է իւր կեանքը մի ամուր եւ

եւ նորա սերունդը հաստատում է իւր կեանքը մի ամուր {եւ} ապահով հիմքի վերայ, եւ անհնա՛ր է, որ նա կա՛մ աղ

ում է իւր կեանքը մի ամուր եւ ապահով հիմքի վերայ, {եւ} անհնա՛ր է, որ նա կա՛մ աղքատութեան հանդիպի, կա՛մ

աւէն գործածութենից դուրս ընկնելով բիւրաւոր մարդիկ {եւ} բիւրաւոր գերդաստանք, դառն աղքատութեան հետ պատերա

ուրացկանութիւն... Չէ՛, հարուստ չէ, ասում ենք, {եւ} այն՝ դրականապէս: Որեւիցէ աղքատ համարուած ազգ,

իտէ, թէ պիտի շարունակէ՞ գործարանը իւր գործը, որ {եւ} նա աշխատելով՝ ստանայ մի քանի շիլլինգ եւ հոգայ իւ

րծը, որ եւ նա աշխատելով՝ ստանայ մի քանի շիլլինգ {եւ} հոգայ իւր ընտանիքը: Ւ՞նչ հարկաւոր է մեզ ազն

դեռ միլիոնաւոր ժողովրդի կեանքը կախւում է բամբակից {եւ} ժապաւէնից: Համաձայնեցէ՛ք, որ այդ երկուքը եւս չո

եւս չունին այն յարատեւ ոյժը, որ կարողանան պահել {եւ} դիմանալ միլիոնաւոր գերդաստանների ծանրութեան: Եւ

եւ դիմանալ միլիոնաւոր գերդաստանների ծանրութեան: {Եւ} մինչ, բնականաբար կտրւում են, եւ ահա ողբ, աղաղա

րի ծանրութեան: Եւ մինչ, բնականաբար կտրւում են, {եւ} ահա ողբ, աղաղակ, տառապանք, սով եւ մահ: Վաճառա

կտրւում են, եւ ահա ողբ, աղաղակ, տառապանք, սով {եւ} մահ: Վաճառականութիւնը եւ արուեստը անհրաժեշտ է եւ

աղաղակ, տառապանք, սով եւ մահ: Վաճառականութիւնը {եւ} արուեստը անհրաժեշտ է եւ մեծապէս պատճառ ազգի հարստ

եւ մահ: Վաճառականութիւնը եւ արուեստը անհրաժեշտ է {եւ} մեծապէս պատճառ ազգի հարստութեան, բարօրութեան եւ

եւ մեծապէս պատճառ ազգի հարստութեան, բարօրութեան {եւ} երջանկութեան, եթէ ազգի փոքրագոյն մասը պարապում է

, եթէ միւս մեծագոյն մասը ամուր նստած է հողի վերայ {եւ} գործում է նորան: Այն ազգը, որ չունի հող եւ

եւ գործում է նորան: Այն ազգը, որ չունի հող {եւ} երկիր, երբեք չյուսայ, որ պիտի հարստանայ. այդ ա

ուսայ, որ պիտի հարստանայ. այդ անբնական մի բան է {եւ} դորան յուսալը՝ խելագարութիւն: Թո՛ղ բնաւ չյուսայ

գարութիւն: Թո՛ղ բնաւ չյուսայ, որ առաջ հարստանայ {եւ} յետոյ երկիր ձեռք բերէ. այդ լինելու չէ: Նախ, որ

մք չունի, այլ, իբրեւ պատահական մի բան, ենթակայ {եւ} պատահարների ազդեցութեան: Երկրորդ, որ հող եւ երկ

կայ եւ պատահարների ազդեցութեան: Երկրորդ, որ հող {եւ} երկիր տիրաբար ձեռք բերելու նպատակը եւ խորհուրդը փ

րդ, որ հող եւ երկիր տիրաբար ձեռք բերելու նպատակը {եւ} խորհուրդը փառք չէ, պատիւ չէ, դոքա երեխայական գա

խայական գաղափարներ են, այլ հնար գտնել իւր կեանքը {եւ} գոյութիւնը ապահովելու համար: Եւ հաւատացէ՛ք, որ

գտնել իւր կեանքը եւ գոյութիւնը ապահովելու համար: {Եւ} հաւատացէ՛ք, որ վաճառականութիւնը եւ արուեստը որչա

վելու համար: Եւ հաւատացէ՛ք, որ վաճառականութիւնը {եւ} արուեստը որչափ որ ծաղկին, թէեւ առանց երկրագործու

որչափ որ ծաղկին, թէեւ առանց երկրագործութեան չկայ {եւ} վաճառականութիւն, որչափ որ մասնաւոր մարդիկ միլիո

լիոններ դիզեն, այսուամենայնիւ ենթակայ են բամբակի {եւ} ժապաւէնի ազդեցութեան: Մի մրրիկ, մի փոթորիկ, եւ

եւ ժապաւէնի ազդեցութեան: Մի մրրիկ, մի փոթորիկ, {եւ}... գնա՛, տխրադէմ ցնցել դատարկ քսակները, որոնց

տարկ քսակները, որոնց մէջ լցուած էին երբեմն ոսկին {եւ} արծաթը: Տնտեսական խնդիրը միակ խնդիր է մարդո

Տնտեսական խնդիրը միակ խնդիր է մարդու կեանքը {եւ} գոյութիւնը ապահովելու համար, եւ որչափ ծանր արժէք

է մարդու կեանքը եւ գոյութիւնը ապահովելու համար, {եւ} որչափ ծանր արժէք ունի այս խնդիրը, որչափ մարդը ան

գիրը: Նա դարձել է մի քար, որի վերայ մարդը քանի՛ {եւ} քանի՛ անգամ գայթակղեցաւ: Վերջին անգամ գոռաց

- Ինչպէ՞ս, թշուառական դու... վայրկեան մի... {եւ} շան սատակ կը լինիս հարուածիս տակ, եթէ կեցցէներ չ

ինչեւ այժմ չե՞ս հասկցել, որ աշխարհը լուսաւորել է {եւ} չէ կարող այլեւս բռնութեան տանել... - Մի՛ բա

օսել. կեցցէ՛: - Կեցցէ՛, - ասաց խեղճ մարդը {եւ} հեռացաւ հրապարակից: Տարին չորս եղանակ ունի

բիւրաւոր չորսեր: Այն օրերը լոկ կեցցէի եղանակ էր {եւ} ուրիշ բանի վերայ խօսողը մահի պարտաւոր: Մի ք

ից յետոյ, երբ արդէն ազատութիւնը, հաւասարութիւնը {եւ} եղբայրութիւնը նստել էին արքայական գահի վերայ, եր

ել էին արքայական գահի վերայ, երբ բոլոր փողոցները {եւ} տուները, մինչեւ անգամ այս անբան գոյութիւնքը, կա

չեւ անգամ այս անբան գոյութիւնքը, կարմիր ներկերով {եւ} խոշոր տառերով, անբարբառ, գոռացել էին բիւրաւոր կ

տահէինք, քանի որ երեսի վերայ մնացած ազգը փրկելու {եւ} գերութենից ազատելու հետ էինք զբաղած: Բայց, - ին

իրաւունք տալ մեզ, որ կտրիճի պէս գործ կատարեցինք {եւ} մեր դարաւոր ցանկութեան, վերջապէս, հասանք:

- Ի՛նչ շինեցինք: - Աւելի ի՛նչ կամիս, - {եւ} տհաճութեամբ կրկնեց այն ճակատագրական երեք խօսքերը

Խօսակիցը զարմանում էր սորա բթամտութեան վերայ, {եւ} գրեթէ ատելութեան աչքով նայում էր դէպ ուղիղ նորա ա

նորա աչքերի մէջ: - Ինչու՞ այդպէս շփոթում է {եւ} խռովում է քո խաղաղութիւնը իմ պարզ հարցմունքս, եւ

եւ խռովում է քո խաղաղութիւնը իմ պարզ հարցմունքս, {եւ} կամենում ես բռնակալ հայեացքով պապանձեցնել լեզուս

արտօնութենից: Խօսակիցը վայրկեան մի շփոթեցաւ {եւ}, իրաւը պէտք է ասել, խղճի խայթ եւս զգաց, ազնուա

գաց, ազնուաբար, որ հին ժամանակների վերայ գնալով {եւ} մոռնալով ազատութեան թագաւոր նստելը, կամեցաւ մի ա

ելու: - Ուրեմն, Ազատութիւն, Հաւասարութիւն {եւ} Եղբայրութիւն, այնպէս չէ՞, բուն իսկ բարոյական եւ

եւ Եղբայրութիւն, այնպէս չէ՞, բուն իսկ բարոյական {եւ} բնական սկզբունք: - Ճիշտ այդպէս, ինչպէս երկ

այ ակամայ, մի ուրիշին ստրկանալ, ուրիշին ծառայել {եւ} այդ ծառայութեամբ հաց ճարել իմ ընտանիքի համար: Ազ

նձ, ե՛ւ իմ ընտանիքս, ծառայ լինելուց դադարելով, {եւ} այս բոլորից յետոյ ազա՞տ եմ ես... երեւակայութեա՞ն

արհը ինչպէս կարող է կառավարուիլ, եթէ չլինի նիւթի {եւ} աշխատութեան փոխադարձ հատուցում: - Բայց ես մ

ուցում: - Բայց ես մտածում եմ, որ կարող է, {եւ} մանաւանդ երջանիկ, եթէ աշխատութիւնը բռնադատական չ

դատական չէ, այլ կամայական, եթէ նա աշխատութիւն է {եւ} ոչ ծառայութիւն, եթէ մարդկային իրաւունքները անխտի

եթէ մարդկային իրաւունքները անխտիր հաւասարաչափ են {եւ} ոչ մինինը աւելի, իսկ միւսինը՝ պակաս: - Պա

- Ինչպէս թէ չկայ: - Շատ հասարակ կերպով: Ես {եւ} դու հաւասար իրաւունք ունինք, իբրեւ հայրենիքի հաւ

մենեւին այդպէս: - Ուրեմն արդարութիւն չկայ: {Եւ} դուք պիտի համաձայնիք, որ կա՛մ հաւասարութիւն չկայ

ութիւնը, իբրեւ լոկ խօսք, հնչում է միայն օդի մէջ {եւ} քանի որ իրական անհաւասարութեան հետեւանքը շինում է

ուկ: - Չեմ հասկանում: - Կը հասկընաս, {եւ}, այս րոպէիս: Որքա՞ն հող ունիս դու: - Հարի

- Ե՞ս: - Նոյնպէս: - Հայրենիքի բարիքը {եւ} ծանրութիւնը հաւասարաչա՞փ պատկանում են մեզ:

այր ենք: Ինչպէս քեզ հարկաւոր է ապրուստ, նոյնպէս {եւ} ինձ, ինչպէս դու կրում ես հայրենիքի բեռը, նոյնպէ

զգամ ինձ ազատ, մեր իրաւունքները կը հաւասարուին, {եւ} ճշգրիտ եղբայրութիւնը երեւան կելնէ: - Հողը ի

նը գողութի՛ւն է, - ասաց նա այրական ծանրութեամբ, {եւ} կանգնեցաւ: Սեպհականութիւնը այն բանի, որ առ

նը դնում է մեր առջեւ, գողութիւն է, աւազակութիւն {եւ} յափշտակութիւն, եթէ մինը առնու հարիւրաւոր, հազար

ս, որ մարդը արուեստական ճանապարհով է պատրաստել, {եւ} ի վերջոյ, որի արժէքը պայմանական է, մի խօսքով՝

սեպհականութիւնը: Ո՛չ նա իրաւունք ունէր վաճառելու {եւ} ո՛չ դու իրաւունք ունէիր գնելու. նա՛ գող է, եւ դ

ւ եւ ո՛չ դու իրաւունք ունէիր գնելու. նա՛ գող է, {եւ} դու՝ գողակից, որովհետեւ երկրագունդը անհատի սեպհ

ը անհատի սեպհականութիւն չէ, նորա վերայ ապրում են {եւ} պիտի ապրին բոլոր նորա որդիքը անխտիր: - Բայց

ում եմ նորանով. ի՛նչ կը լինի յետոյ իմ ժառանգների {եւ} իմ սերունդի վիճակը, երբ իմ հողի քանակութիւնը փոք

ապրուստի համար, աչքիդ առջեւ ունիս քո ժառանգների {եւ} քո սերունդի ապագան, իսկ ես, որ ոչինչ ունիմ, ին

չինչ ունիմ, ինձ ապրուստ պէտք չէ՞. իմ ժառանգները {եւ} իմ սերունդը, որ ինձանից յետոյ ոչինչ ստանալու չեն

ոխանակ, իմ ամբողջ սերունդը չէ պիտոյ այլեւս մահու {եւ} կեանքի մէջ տատանի՝ մի ոտնաչափ հող չունենալով:

ղ չունենալով: Մարդը յառաջացաւ մինչեւ այստեղ {եւ} կարծում էիր, թէ ահա շօշափում է նա իւրեան հարկաւո

այ է: Գայթակղեցաւ նա աս գայթակղութեան քարի վերայ {եւ} դէպի ձախ, շրջան յառաջ, ծռեց պատմութիւնը իւր ուղ

իղ ճանապարհից: Ազատութիւնը, հաւասարութիւնը {եւ} եղբայրութիւնը իւրեանց յիշատակը թողեցին մի քանի ոս

է՛ մահ: Այս էր վերջին խօսքը, որ լսուեցաւ: {Եւ} խեղճ մարդը, վարատական եւ անհող, հարկադրուեցաւ դ

ն խօսքը, որ լսուեցաւ: Եւ խեղճ մարդը, վարատական {եւ} անհող, հարկադրուեցաւ դարձեալ իւր օրական հացը ճար

ի չէ. ցրուեցիր ժողովը, կործանեցիր նորա տաճարը, {եւ} ահա ամենայն բան կ'ընթանայ, ինչպէս իւղած ճախարակ

, ինչպէս իւղած ճախարակ: Բռնութիւնը աննկարագրելի {եւ} անթարգմանելի կերպով կատաղի է, կամակոր եւ երկարատ

րագրելի եւ անթարգմանելի կերպով կատաղի է, կամակոր {եւ} երկարատեւ, եթէ աղբերանում է հասարակ ժողովուրդի ը

տ անգամ, ինքը ազգը զգում է բռնութեան ծանրութիւնը {եւ} առանց արմատը քննելու, այսինքն, առանց իւր անձը ք

նից, չգիտէ, թէ ինքն է, իւր մէջ է այն բռնութեան {եւ} անօրէնութեան տարրը: Կարծեց, որ եթէ մի մարդու տե

: Մասնաւոր ուշադրութեան արժանի է մարդկային կեանքի {եւ} այս երեւոյթը, որ երբ մի արտաքին ոյժ դադարում է ճ

նքը այդ հասարակութիւնը սկսում է բռնանալ իւր վերայ {եւ} նորա բռնակալական ձգտողութիւնքը բնաւ իսկ պակաս չեն

Ամէն մարդ գիտէ, որ գրատպութիւնը ազատ է այնտեղ, {եւ} կառավարութեան եւ օրէնքի կողմից ամենայն յարձակմուն

որ գրատպութիւնը ազատ է այնտեղ, եւ կառավարութեան {եւ} օրէնքի կողմից ամենայն յարձակմունք անհնարին: Բայց

ձակմունքից: Յարձակմո՞ւնք, տպագրութեան ընդդէ՞մ, {եւ} մի աշխարհում, ուր ամենայն բան տպւում է առանց արգ

րգելքի, որի՞ կողմից արդեօք, մինչ կառավարութիւնը {եւ} օրէնքը ազդեցութիւն չունին այս խնդրի վերայ: Ստիւա

է հասարակութեան հետ, նա բողոքում է նորա ընդդէմ, {եւ} նորա ընդդէմ դարձեալ պաշտպանում է եւ քարոզում է տպ

նորա ընդդէմ, եւ նորա ընդդէմ դարձեալ պաշտպանում է {եւ} քարոզում է տպագրութեան անպայման ազատութիւնը: Հաս

ներ են Անգլիոյ մէջ, նա հալածում է մանր հնարներով {եւ} աղտոտ ճանապարհներով, որոնց մէջ վերջին տեղը չունի

եր յարուցանել հեղինակի վերայ, պարզամիտների միտքը {եւ} ատելութիւնը գրգռել նորա ընդդէմ: Այս բոլորը սարսա

Այս բոլորը սարսափանքով տեսաւ Ստիւարտ Միլը, տեսաւ {եւ} գոչեց. " Մեք սուզանում ենք"։ Կեմբրիջի համ

ութեան վարդապետների գրուածքը, մի պարզ բնագիտական {եւ} երկրագիտական տեսութիւն, ահ ու սարսափ բերեց հասար

է նորա հոգին, նորա պաշտական գաղափարը, տեսաւ այս {եւ} խաչակիր արշաւանք քարոզեց այն իմաստուն ուսուցիչներ

դէմ: Բանական հնարքները, հերքողութիւնքը, վէճը, {եւ} ի վերջոյ, անբարոյական պարսաւանքը, թոյլ երեւեցան

, որի արմատը անընդունակ է իւր յատակից ընդունելու {եւ} պատրաստելու իւր հիւթը, իւրեան թարմութիւնը պահող

ւր հիւթը, իւրեան թարմութիւնը պահող կենսական ոյժը {եւ} զօրութիւնը: Վա՛յ այն ծառին եւ բուսականին, որի յ

ահող կենսական ոյժը եւ զօրութիւնը: Վա՛յ այն ծառին {եւ} բուսականին, որի յոյսը դրուած է միմիայն, գիշերայ

ւսականին, որի յոյսը դրուած է միմիայն, գիշերային {եւ} առաւօտեան, բարձրից գալու ցօղի վերայ: Ցօղը դեռ հ

լ նորա ծարաւը, դալարացնել նորա խորշակահար տեսիլը {եւ} ահա... արեւը ծագեցաւ: Ցօղի կաթիլները, հետզհետէ

ց աւելի չէ, եթէ մարդը նախ ինքը իւր մէջ ազատ չէ, {եւ} երկրորդ, եթէ ինքը այնուհետեւ պիտի բռնանայ իւր ըն

է ինքը այնուհետեւ պիտի բռնանայ իւր ընկերի վերայ: {Եւ} քանի որ տնտեսական խնդիրը՝ այն բազմակնճիռ Գորդիաս

ի կապը լուծուած չէ, հասարակութիւնը իւր ընկերական {եւ} ընտանեկան յարաբերութեանց մէջ ազատ չէ. թող քառասո

րի առաջեւ կանգնած է այսօր ռուսական կառավարութիւնը {եւ} ազնուականը: Այս խնդիրը մահու եւ կեանքի խնդիր է.

ն կառավարութիւնը եւ ազնուականը: Այս խնդիրը մահու {եւ} կեանքի խնդիր է. " to be, or, not to be!"։ Քս

ինչեւ ցարդ նստած հայրենիքի հողի վերայ ծառայում էր {եւ} հարկ էր տալիս իւր պարոնին, վաղո՛ւց եւ վաղուց ազա

առայում էր եւ հարկ էր տալիս իւր պարոնին, վաղո՛ւց {եւ} վաղուց ազատուած կը լինէր ստրկութենից, եթէ կարելի

" Մանկո՛ւնք, այս օրից յետոյ ազատ էք կատարելապէս {եւ} ձեր ստրկական յարաբերութիւնը դէպի ձեր պարոնները վե

պի ձեր պարոնները վերջացած է. գնացէ՛ք, ուր կամիք {եւ} ապրեցէ՛ք, ինչպէս կամիք"։ Բայց կառավարութի

եցէ՛ք, ինչպէս կամիք"։ Բայց կառավարութիւնը {եւ} ազնուականութիւնը պարզ տեսնում էին այս տեսակ ազատո

որութիւնը: Ո՛ր երթայ 23 միլիոն ժողովուրդ, անհող {եւ} անկայան, ի՛նչ գործէ, ինչպէ՛ս ապրի: Նոյն հողը,

ինչպէ՛ս ապրի: Նոյն հողը, որի վերայ բնակւում էր {եւ} որ գործում էր, այժմ, ազատուելուց յետոյ, պիտի վ

իւր պարոնից։ Ինչ ազատութիւն էր այս, ո՞չ ապաքէն {եւ} առաջ նոյնն էր գործում, միայն այս տարբերութեամբ,

ունի, քան թէ օգուտ, գոնէ՛ կ'ազատուի ստրկութենից {եւ} պարոնի իշխանութեան եւ լուծի տակից: Այստեղ եւս մխ

գոնէ՛ կ'ազատուի ստրկութենից եւ պարոնի իշխանութեան {եւ} լուծի տակից: Այստեղ եւս մխիթարական բան չկար շինա

լ. գուշակեց նա գալոց փոթորիկը: Տեսաւ ազնուականը {եւ} համոզուեցաւ, որ այս տեսակ ազատութիւն տալը ազնուա

կանգնած է Ռուսիոյ սոսկավիթխար ապագան, լուռ կացին {եւ} առանց միմեանց հետ խօսելու, միմեանց միտքը եւ դրու

ացին եւ առանց միմեանց հետ խօսելու, միմեանց միտքը {եւ} դրութիւնը լաւ հասկնալով, որոշեցին լուռ մնալ եւ ք

ը եւ դրութիւնը լաւ հասկնալով, որոշեցին լուռ մնալ {եւ} քարշ ածել այս գործը, որչափ որ կարելի է դիմանալ:

պարտքի մէջ, ժողովուրդը կրեց անտանելի ծանրութիւն {եւ}, ի վերայ այսր ամենայնի, երբ Սեբաստուպօլսի պարիս

րութեան առջեւ, Նիկողայոսը մեռաւ: Մեռաւ նորա հետ {եւ} նորա համակարգութիւնը: Ինչ կամիս, արա՛, բայց ժա

. հարկը ստիպում էր լուծել նորան այս անգամ: {Եւ} ահա ժողով ժողովի քամակից, խորհուրդ խորհուրդի քամ

լիոն բազմութեան հետ, որ սովամահ լինելու երկիւղից {եւ} յուսահատութենից, պիտի պատերազմի սարսափելի զօրութ

ին, այսինքն՝ իւրաքանչիւր գիւղական հասարակութեան {եւ} ընկերութեան, համեմատ նոցա թուին, այնպէս, որ այ

, որի մէջ կայսրը ասում էր, թէ ստրուկները ազատ են {եւ} իւրեանց հողը պիտի ստանան հրովարտակի թուեալ օրից,

էպի իւրեանց պարոնները, ինչպէս յառաջ, ստրուկները {եւ} լսել չկամեցան: - Հրատարակեցիր մեզ ազատ, հա

- Հրատարակեցիր մեզ ազատ, հանդերձ մեր հողով, {եւ} ահա վերջացած է ամեն բան: Մեք չկամինք մնալ, այսո

, այն յարաբերութեան մէջ, ուր մաշեցան մեր նախնեաց {եւ} մեր ոսկերքը: Դարաւոր սպիներով ծածկուած է մեր մէջ

գաւառներում դուրս երեւեցան զանազան ընդդիմութիւնք {եւ} ապստամբութիւնք, եթէ իրաւունք պահանջելը, վսեմ ոճ

դրեց նոցա վերայ, բայց սպանուածների արիւնը ոռոգեց {եւ} աճեցուց ընդդիմութեան տունկը: Եւ այսօր, ամենայն

րի արիւնը ոռոգեց եւ աճեցուց ընդդիմութեան տունկը: {Եւ} այսօր, ամենայն րոպէ, հեռանում են միմեանցից ազգը

այսօր, ամենայն րոպէ, հեռանում են միմեանցից ազգը {եւ} կառավարութիւնը: Ազնուականութիւնը երեւեցնում է եր

երկու միմեանց ներհակ կուսակցութիւնք, յառաջընթաց {եւ} յետընթաց: Յառաջընթաց կուսակցութիւնը միացած է ազգ

օգտի, այսինքն՝ ստրուկների հետ: Նա ներգործում է {եւ} յետընթաց կուսակցութեան եւ կառավարութեան հակառակ:

ի հետ: Նա ներգործում է եւ յետընթաց կուսակցութեան {եւ} կառավարութեան հակառակ: Եւ այս, յայտնի, գրաւոր

յետընթաց կուսակցութեան եւ կառավարութեան հակառակ: {Եւ} այս, յայտնի, գրաւոր, եւ օր ու ցերեկով: Իհարկէ

առավարութեան հակառակ: Եւ այս, յայտնի, գրաւոր, {եւ} օր ու ցերեկով: Իհարկէ, շատերը թռան դէպի Սիբիր,

ատերը թռան դէպի Սիբիր, շատերը մաշւում են բանտերի {եւ} ամրոցների մէջ: Այս տողերը գրելու միջոցին հասած պ

տուեց, թէ Տուերի յառաջընթաց կուսակցութենից տասն {եւ} երեք հոգի մատնուել են ծերակուտի հինգերորդ բաժնի ձ

գրութեամբ գրած են գաւառական ատենին, թէ չեն կարող {եւ} չպիտի ներգործեն 1861 փետրուար 19 հրովարտակի համեմ

ական շահին: Այսքանով չէ գոհացել ազնուականութիւնը {եւ} փետրուար 2-ից տուել է կայսեր մի մեծախորհուրդ խնդի

դիր։ Յետընթաց կուսակցութիւնը մնացել է ազգի {եւ} կառավարութեան մէջտեղը՝ երկու կողմից եւս դժգոհ,

րկու կողմից եւս դժգոհ, երկու կողմին եւս թշնամի, {եւ}, ընդդէմ կամելով ներգործել ազգին, ներգործում է ը

ին, ներգործում է ընդդէմ յառաջընթաց կուսակցութեան {եւ} վատօրէն միանում է կառավարութեան յետընթաց մասին հե

յս դրամատիկական թատրերգը, կուսակից է ստրուկներին {եւ} յառաջընթաց ազնիւ կուսակցութեան: Նորա մէջ նոյնպէս

սակցութեան: Նորա մէջ նոյնպէս խմորւում է մի ոգի, {եւ} այսօր երկու երեք միմեանց հակառակ տարերք գնում են

եանց հակառակ տարերք գնում են միեւնոյն ճանապարհը: {Եւ} կառավարութիւնը, իւր կարգով, մնացել է այս բոլորի

է այս բոլորի մէջտեղը: Բայց այս ջերմախտական {եւ} լարեալ վիճակը անհնար է, որ լինի երկարատեւ: Եթէ

ուկը իւր հողով հանդերձ կատարելապէս ազատ չքարոզուի {եւ} այս կերպով այն կնճիռը չլուծուի, ստրուկը կացինով

կը կացինով կը վճռէ գործը: Ժամանակը շատ մօտեցած է {եւ} կարծուածից աւելի մօտեցած... Ազատութիւնը ըստ

օտեցած... Ազատութիւնը ըստ ինքեան լոկ խօսք է {եւ} իրողապէս չէ կարող մարմնանալ՝ առանց տնտեսական խնդ

մարդը հողի վերայ իրաւունք ունեցող չխոստովանուի: {Եւ} մինչեւ այս, ընդհանրական աղքատութիւնը երթալով պիտ

ս, ընդհանրական աղքատութիւնը երթալով պիտի զօրանայ {եւ} հասնի հսկայական աստիճանների: Թողունք պղինձը

աստիճանների: Թողունք պղինձը, այսչափ ոսկու {եւ} արծաթի հանք, որ ամենայն տարի անդադար ոսկի եւ արծ

կու եւ արծաթի հանք, որ ամենայն տարի անդադար ոսկի {եւ} արծաթ են թափում զանազան տէրութեանց գանձարանների մ

, գրեթէ ազդեցութիւն չունին դրամական խնդրի վերայ: {Եւ} հասարակ ժողովուրդը այնչափ աւելի կարօտում է դրամի

է դրամի պակասութիւնը, որչափ որ ամեն կողմից ոսկի {եւ} արծաթ է դուրս բերւում երկրագունդից: Անտարակոյս է

ն պատճառը, որ ժողովուրդը չէ տեսնում նորա երեսը, {եւ} ո՞ւր են այն ոսկիքը: Մի՞թէ տէրութեանց մօտ: Մեր ա

մօտ: Մեր առջեւ դրած է բոլոր տէրութեանց եկամուտի {եւ} ծախքի ցուցակները: Ահաւասիկ ամենահարուստ համարուա

ահարուստ համարուած Անգլիոյ 1860 թուականի եկամուտի {եւ} ծախքի ցուցակը: Եկամուտ....... 70, 2

երլինգ Որտե՞ղ ուրեմն հարկաւոր է որոնել ոսկին {եւ} արծաթը: Նախ, մի քանի երեւելի մօնօպօլիստ սեղանաւ

աւորների մօտ, որ աշխարհը խեղդում են պարտքի մէջ, {եւ} երկրորդ, հողատէրերի մօտ: Ոսկին եւ արծաթը չէ մնո

պարտքի մէջ, եւ երկրորդ, հողատէրերի մօտ: Ոսկին {եւ} արծաթը չէ մնում տէրութեանց եւ հասարակութեան մօտ ե

ատէրերի մօտ: Ոսկին եւ արծաթը չէ մնում տէրութեանց {եւ} հասարակութեան մօտ եւ չէ կարող մնալ, քանի որ տէրո

ւ արծաթը չէ մնում տէրութեանց եւ հասարակութեան մօտ {եւ} չէ կարող մնալ, քանի որ տէրութեանց ծախքերը, օրըս

ց ծախքերը, օրըստօրէ բարձրանալով, լեռնանում են, {եւ} քանի որ ժողովուրդը հող չունի, եւ ուր որ ունի, չ

լեռնանում են, եւ քանի որ ժողովուրդը հող չունի, {եւ} ուր որ ունի, չկամի գործել: Նա թողում է դաշտը եւ

եւ ուր որ ունի, չկամի գործել: Նա թողում է դաշտը {եւ} գնում է քաղաք կամ մայրաքաղաք, նշանակում է, թէ օ

կասում է երկրագործների թիւը, հետեւաբար ընկնում է {եւ} զուգակշիռը: Դիցուք հազար հոգի շինական երկիր էին

ն դուրսից իւրեանց մէջ, որեւիցէ քանակութիւն ոսկու {եւ} արծաթի: Այժմ այդ հազար հոգին, թողնելով երկրագոր

հազար հոգին, թողնելով երկրագործութիւնը թէ՛ կամայ {եւ} թէ՛ ակամայ, եւ երթալով եւ բնակուելով քաղաքի մէջ

ղնելով երկրագործութիւնը թէ՛ կամայ եւ թէ՛ ակամայ, {եւ} երթալով եւ բնակուելով քաղաքի մէջ, ոչ միայն փոքրա

ագործութիւնը թէ՛ կամայ եւ թէ՛ ակամայ, եւ երթալով {եւ} բնակուելով քաղաքի մէջ, ոչ միայն փոքրացնում է երկ

, այսինքն՝ դուրսից, հասարակ ժողովուրդի մէջ ոսկի {եւ} արծաթ բերողի թիւը, այլեւ շատցնում է երկրագործութ

ում է երկրագործութեան արդիւնքի կարօտողների թիւը: {Եւ} փոխանակ որ ինքը պիտի դրամ ստանար դուրսից, այժմ ի

այ: Այո՛, այն մարդը, որ թողեց երկրագործութիւնը {եւ} գնաց քաղաք, վաստակ է առնում դարձեալ, բայց երկրա

, վաստակ է առնում դարձեալ, բայց երկրագործութեան {եւ} այն վաստակի մէջ կայ մեծ տարբերութիւն: Երկրագործը

ունի հող, նորա ձեռքում կայ նիւթ, որ ասել է ոյժ {եւ} կարողութիւն դրամի համազօր, բայց երբ նա թողեց երկ

ողութիւն դրամի համազօր, բայց երբ նա թողեց երկիրը {եւ} գնաց քաղաք, այնտեղ ո՛չ հողը կայ եւ ո՛չ նիւթը. ն

թողեց երկիրը եւ գնաց քաղաք, այնտեղ ո՛չ հողը կայ {եւ} ո՛չ նիւթը. նա տարաւ իւր հետ միմիայն աշխատութիւնը

ինքն՝ իւր երկու ձեռքը: Աշխատութիւնը առանց նիւթի {եւ} առանց հիմքի, հասարակաց վերաբերութեամբ, չունի՛ ա

իմքի, հասարակաց վերաբերութեամբ, չունի՛ այն ոյժը {եւ} զօրութիւնը, ինչ որ ունի աշխատութիւնը, երբ նորա

ը հաստատած է հիմքի վերայ: Յաւելացո՛ւր սորա վերայ {եւ} քաղաքային ծախքը, որ ուտում է եւ մաշում է բոլոր,

ցո՛ւր սորա վերայ եւ քաղաքային ծախքը, որ ուտում է {եւ} մաշում է բոլոր, ինչ որ մարդը իւր աշխատութեամբ վա

հազիւհազ ծայրը ծայրին է հասուցանում իւր եկամուտը {եւ} ծախքը, նա վարձկան է, իսկ վարձկանի աշխատութիւնը

ական ոյժը: Ուր որ է դրական զօրութիւնը, այնտեղ է {եւ} դրական շահը: Միւս բոլորը, որ ինքեանք զօրութիւն

իշի, մանաւանդ մի նոր կարծիքի հաւանութիւն տալ: - {Եւ} դու կարծեցիր, թէ խելքիս նստեցուցի՞ր ասածներդ...

նկնելուն, որից դուրս ես բերում զուգակշռի ընկնելը {եւ} դրամական կենդրոնացութիւնք (centralisation): Այ

ստը թանգ է: - Ի՛նչ է այդ թանգութեան պատճառը {եւ} ի՛նչ ասել է թանգութիւն: - Եթէ մինչեւ այժմ չ

էի յիսուն ոսկու, այժմ տան տէրը չկամի տալ յիսունի {եւ} պահանջում է հարիւր։ Ի՛նչ կարող ես ասել: " Եթէ դ

չտաս հարիւր, ուրիշ տուող կայ ", - ասում է նա, {եւ} եթէ ես նորան չտամ հարիւր, ուրիշ տեղ եւս պակաս գն

ուրիշ տեղ եւս պակաս գնով չէ պիտոյ գտանեմ, ուստի {եւ} հարկադրուած վճարում եմ այժմ հարիւր: Ի՛նչ հարկաւո

խօսիլ, ո՞ր բանը այսպէս չէ: Այսքան տարի ապրել եմ {եւ} միշտ կօշիկ եմ հագել, եւ միշտ մի զոյգ կօշիկի համա

է: Այսքան տարի ապրել եմ եւ միշտ կօշիկ եմ հագել, {եւ} միշտ մի զոյգ կօշիկի համար վճարել եմ կէս ոսկի։ Այ

ը, բայց ի՞նչ է պատճառը, որ բոլորը եւս միացել են {եւ} կրկնապատկել են իւրեանց ապրանքի գինը: - Ների

թէ յառաջանում է տանը տիրոջ, կօշկակարի, դերձակի {եւ} ջրկիրի կամքից կամ դաւադրութենից, բոլորովին անխել

րկիրի կամքից կամ դաւադրութենից, բոլորովին անխելք {եւ} տղայական: Դրամի արժէքը պայմանական մի բան է. նոր

նց հետ կ'ենթադրուէր փոխանակել դրամը: Թանգութիւնը {եւ} դրամի արժէքի ընկնիլը համարձակ կարելի է թարգմանել

ի ընկնիլը համարձակ կարելի է թարգմանել պակասութիւն {եւ} կարօտութիւն այն նիւթերի, որոնց հետ պիտի փոխուի դ

ն բանը, որ փոխանակել կարող էր դրամի հետ, ուրեմն {եւ} դրամի շրջանառութիւնը դարձնել իւր մէջ: Եւ այսպիսի

ուրեմն եւ դրամի շրջանառութիւնը դարձնել իւր մէջ: {Եւ} այսպիսի դիպուածում աւելի դառն է հասարակ ժողովուրդ

հասարակ ժողովուրդի վիճակը. դրամը կենդրոնացած է, {եւ} ժողովուրդը պիտի քարշէ նորան այդ կենդրոնից։ Ինչո՞

դ կենդրոնից։ Ինչո՞վ, միմիայն իւր աշխատութեամբ, {եւ} այդ մեքենական աշխատութեամբ ստացած դրամը չունի զօր

գործութեամբ ապրիլ, նա կենդրոնանում է քաղաքներում {եւ} մայրաքաղաքներում, եւ այս կենդրոնացութեան չափով ս

կենդրոնանում է քաղաքներում եւ մայրաքաղաքներում, {եւ} այս կենդրոնացութեան չափով սաստկանում է եւ թանգութ

երում, եւ այս կենդրոնացութեան չափով սաստկանում է {եւ} թանգութիւնը, ուրեմն եւ աղքատութիւնը: Անգլիոյ մէ

ութեան չափով սաստկանում է եւ թանգութիւնը, ուրեմն {եւ} աղքատութիւնը: Անգլիոյ մէջ, Լոնդոնի եւ այլ գաւառ

, ուրեմն եւ աղքատութիւնը: Անգլիոյ մէջ, Լոնդոնի {եւ} այլ գաւառական քաղաքներում բնակիչքը գրեթէ հարիւրին

աւառական քաղաքներում բնակիչքը գրեթէ հարիւրին տասն {եւ} հինգ շատանում են ամենայն տարի: Թողո՛ւնք ուրիշ քա

պիտի ապրի իւր մեքենական աշխատութեան վարձով, մինչ {եւ} այն ամեն ժամանակ չէ կարող գտանել, կարելի՞ է հարս

, կարելի՞ է հարստութիւն, հնարաւո՞ր է ապրուստ։ {Եւ} եթէ այսպէս է հասարակ ժողովուրդի վիճակը մի այնպիսի

նի այն աշխարհների վիճակը, ուր անգլիական արուեստի {եւ} ձեռագործութեան եւ հազարերորդ մասը չկայ, եւ եթէ ա

վիճակը, ուր անգլիական արուեստի եւ ձեռագործութեան {եւ} հազարերորդ մասը չկայ, եւ եթէ այն աշխարհների հասա

ւեստի եւ ձեռագործութեան եւ հազարերորդ մասը չկայ, {եւ} եթէ այն աշխարհների հասարակ ժողովուրդը թողու իւր հ

այն աշխարհների հասարակ ժողովուրդը թողու իւր հողը {եւ} երթայ մայրաքաղաք կամ այլ գաւառական քաղաքներ: Ասե

ատութիւնը, ո՛չ Ռուսսիոյ ներկայ վիճակը, ո՛չ մինը {եւ} ո՛չ միւսը: Ի՞նչ է ուրեմն: Մեր խնդիրը... ինչ որ

Թիւրքիա, որի կազմութեան մէջ մտանում է Հայաստանի {եւ} Հայոց ազգի մեծագոյն մասը: Բայց եւ այնտեղ տնտեսակ

ւմ է Հայաստանի եւ Հայոց ազգի մեծագոյն մասը: Բայց {եւ} այնտեղ տնտեսական խնդրի սահմանից չէ պիտոյ դուրս գա

քը՝ կառավարութիւնը, մինչեւ այժմ ապրել է արտաքին {եւ} ներքին պարտքերով: Ահա՛ այդ համեմատական լաւ տարու

ա՛ այդ համեմատական լաւ տարու, Թիւրքիայի եկամուտի {եւ} ծախքի ցուցակը. Եկամուտ...... 286, 10

սորդ 49, 124, 685 Ֆրանկ: Ահաւասիկ Թիւրքիայի {եւ} թէ՛ արտաքին եւ թէ՛ ներքին պարտքի հաշիւը.... 3

85 Ֆրանկ: Ահաւասիկ Թիւրքիայի եւ թէ՛ արտաքին {եւ} թէ՛ ներքին պարտքի հաշիւը.... 32, 849, 220 լիբ

հարիւր ղուրուշ հաշուելով: Մինչեւ 1861, արտաքին {եւ} ներքին (Պօլսի մէջ պարտքերով) այստեղ է հասած: Ա

անկութեան դրօշակը տարածելով գաւառական քաղաքներում {եւ} գեղերում (եթէ ընդունին) եւ այն տեղերի նշխարեալ

աւառական քաղաքներում եւ գեղերում (եթէ ընդունին) {եւ} այն տեղերի նշխարեալ ոսկին եւ արծաթը բերելով Պօլիս

ում (եթէ ընդունին) եւ այն տեղերի նշխարեալ ոսկին {եւ} արծաթը բերելով Պօլիս: Այս է նորա միակ հնարը, որ

ք զարկելով այս հնարին, մոռանում է իւրեան պաշտպան {եւ} իւր սեպհական շահին համար Թիւրքիոյ բարեկամ, անգլի

անձարանքը չեն: Զուր տեղը որոնում է նա իւր արծաթը {եւ} ոսկին իւր գաւառներում. ի՞նչ զօրութիւն ունէին այդ

յ, մի տարի միայն, ծածկել Թիւրքիոյ պարտքերի շահը {եւ} տարեկան ծախքի պակասորդը: Ի՛նչ պիտի լինի ուրեմն ա

Պօլսի օրը, այն, որ մի գեղեցիկ առաւօտ թէ՛ Պօլսի {եւ} թէ՛ գաւառների մէջ մարդիկ չպիտի կարողանան հաց ճարե

ջ մարդիկ չպիտի կարողանան հաց ճարել, աղքատութիւնը {եւ} սովը պիտի հարկադրէ նորանց դէպի յափշտակութիւն եւ կ

ը եւ սովը պիտի հարկադրէ նորանց դէպի յափշտակութիւն {եւ} կողոպուտ, մի խօսքով, բաբելոնեան խառնակութիւն:

ւմ, առաջ քրիստոնեայք կը կողոպտուին, կը մերկանան {եւ} կը մեռանին, իսկ յետոյ Թիւրքը, կառավարչական ոյժը

իւր ողորմելի ստրուկներից աւելի ապրի մի քանի օր, {եւ} այն՝ սպանուածների հաշուով: Այս ապագայի ստուերակ

ն՝ սպանուածների հաշուով: Այս ապագայի ստուերական {եւ} թոյլ օրինակը Պօլսի մէջ երեւցաւ 1861 թուականի վերջ

այ օր, երբ այն ստուերականը ի լոյս կը ճշմարտուի, {եւ} Բուլուէր ասպետը, հինգ հարիւր հաց բաժանելով, չէ

էս այն աւելի շատ պարտական տէրութիւնքը, որ պէտք է {եւ} աւելի շատ նեղութեան մէջ լինէին, քան թէ ինքը, ծի

քը, ծիծաղում են Թիւրքիոյ ղուրուշների երեսն ի վեր {եւ} երկու երեք անգամ կարող են բարձրացնել իւրեանց ոսկի

չէ, պարտքի գումարը վատնուած չէ, պարտքի հանդէպ, {եւ} շատ տեղ, կրկին անգամ աւելի արժողութեամբ, կայ գո

տեղ, կրկին անգամ աւելի արժողութեամբ, կայ գործ. {եւ} պարտքը այսպիսի դիպուածում սնանկութիւն չէ: Նոքա ո

ք, ունին հսկայ նաւատորմ, զինարան, զօրք, բանակ {եւ} այլ հազար ու մի քաղաքական կամ զինուորական պատրաստ

՛չ ճանապարհ, ո՛չ հաղորդակցութիւն, ո՛չ գիտութիւն {եւ} ո՛չ արուեստ: Տէրութեան կառավարիչքը իւրեանց անձնա

շտօնեայ, տէրութեան գանձը հասարակ ժողովրդի արիւնի {եւ} քրտինքի հետ միասին լափլիզող: Այստեղ անհատուցանել

կ տեղում. նա բարձրանում է: Մնում է անարգ թուղթը {եւ} չէ վախենում: Նա վստահ է, որ մարդիկ, եթէ դադարի

րծադրութիւն, քաղաքական տնտեսութիւնը կարգի դնելու {եւ} դուրս տուած եւ ներս ընդունած ապրանքի կամ դրամի մէ

աղաքական տնտեսութիւնը կարգի դնելու եւ դուրս տուած {եւ} ներս ընդունած ապրանքի կամ դրամի մէջ զուգակշիռը պա

ինքը՝ այդ հասարակութիւնը, պարտական է, կողմնակի {եւ} իւր ձեռքից եկած հնարները գործ դնելով, աշխատիլ՝

յդ վտանգից ազատուելու համար: Նա ինքը եւս աղքատ է {եւ} ոչինչ ունի, ինչպէս ուրեմն կարող է օգնել ուրիշին

ին: Խնդիրը նոյնիսկ այնտեղ է, որ նա աղքատ է {եւ} պիտի առաւել աղքատանայ, եթէ ճգնի իւր մինչեւ այժմ

շմարէ իւր մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհի ուղղութիւնը {եւ} փոխէ նորան յառաջ, քան թէ հասել էր մինչեւ նորա կո

, նորա շրջակայքում կամ այլ քաղաքներում բնակուելու {եւ} ձուկի նման տապակ տապակ լինելու ախորժակը անհասկանա

ում է, որ ո՛չ առնողը գիտէ նորա րոպէական արժէքը, {եւ} ո՛չ տուողը, վաճառականութիւն առնել մի տեղում, ու

ռական քաղաքներում, եթէ դուրս հանենք արհեստաւորքը {եւ} հայաստանցի բեռնակիրքը, մնացածը առհասարակ վաճառակ

Թիւրքիայի դրամական անկարգութեան: Ամենափոքրագոյն {եւ} շատ ամենափոքրագոյն մասը, գուցէ տեւում է զիարդ եւ

եւ շատ ամենափոքրագոյն մասը, գուցէ տեւում է զիարդ {եւ} իցէ, բայց ոչ աւելի, քան թէ զիարդ եւ իցէ, որովհ

ում է զիարդ եւ իցէ, բայց ոչ աւելի, քան թէ զիարդ {եւ} իցէ, որովհետեւ այն պայմանների տակ անհնար է ուրիշ

պայմանների տակ անհնար է ուրիշ կերպ: Արհեստաւորը {եւ} բեռնակիրը, որ չունի եւ այս վաճառականների ունեցած

ուրիշ կերպ: Արհեստաւորը եւ բեռնակիրը, որ չունի {եւ} այս վաճառականների ունեցած շատ կամ սակաւ նիւթական

որի վերայ, ազգը օրըստօրէ թողնում է իւր երկիրները {եւ} կենտրոնանում է քաղաքներում: Աղքատութիւնը ստիպում

ւնը, իւր ընտանիքը, իւր ամուսինը, իւր զաւակները {եւ} գնալ Պօլիս կամ այլ քաղաք ` աղքատութենից ազատուելո

ն, եթէ ոչ աւելի, գէթ հարիւրին քառասուն առաւել է {եւ} ծախքը: Եթէ մարդը, հինգ ստանալով, աղքատ էր գեղո

մի քանի յաւելեալ ղուրուշները, անտուն, վարատական {եւ} անմաքուր կեանքը, որ պիտի անցուցանէ նա զանազան իջ

րեկոյեան պիտի գայ վաստակեալ, ուժաթափ, շատ անգամ {եւ} վնասուած անդամներով, իսկ լուսաբացին, նոյն եգիպտ

րան: Չկայ այն ընտանեկան մխիթարութիւնը, ամուսնու {եւ} զաւակների մտերմական, գողտրիկ եւ անմեղ հայեացքը,

թիւնը, ամուսնու եւ զաւակների մտերմական, գողտրիկ {եւ} անմեղ հայեացքը, որ առանց ձայնի, առանց խօսելու,

խօսելու, կարող են ամոքել ճակատագրի դառնութիւնը, {եւ} այս բոլորը անխորհուրդ, առանց հիմնական հաշուի, ե

ւ այս բոլորը անխորհուրդ, առանց հիմնական հաշուի, {եւ} չկամելուց, արմատական կերպով դարման տանել իւր աղք

, արմատական կերպով դարման տանել իւր աղքատութեան: {Եւ} այսպէս, իբրեւ գրաստ, իբրեւ մեքենայ ծառայելով ար

երկիրը: Վերադառնո՛ւմ է... բայց ոչ այնպէս առոյգ {եւ} զուարթ, ինչպէս դուրս էր եկել այնտեղից, այլ հասա

ուրս էր եկել այնտեղից, այլ հասակն առած, ոյժաթափ {եւ} թօշնած: Վերադառնում է իւր տունը... բայց ի՞նչ եղ

ր տունը... բայց ի՞նչ եղաւ արդեօք այն լքեալ տունի {եւ} ընտանիքի վիճակը նորա բացակայութեան ժամանակ: Վերա

տունը, երբ կորուսել էր աշխատելու ընդունակութիւնը {եւ} յարմարութիւնը: Ուրեմն, վերադառնում է նա միմիայն

ադառնում է նա միմիայն իւր ներկայութեամբ իւր աղքատ {եւ} կարօտ ընտանեաց թիւը յաւելցնելու համար: Եւ ա

տ եւ կարօտ ընտանեաց թիւը յաւելցնելու համար: {Եւ} ահա նորա տասն եւ ութն կամ քսան տարեկան որդին, որ

աց թիւը յաւելցնելու համար: Եւ ահա նորա տասն {եւ} ութն կամ քսան տարեկան որդին, որ աճել եւ զօրացել

որա տասն եւ ութն կամ քսան տարեկան որդին, որ աճել {եւ} զօրացել էր իբրեւ մի ծաղիկ իւր սեպհական հողի վերայ

երայ, առնում է ձեռքը իւր հօր պանդխտական գաւազանը {եւ} գնում է... - Ո՞ւր բարով: - Պօլիս, Տր

... - Ո՞ւր բարով: - Պօլիս, Տրապիզոն, {եւ} այլն, եւ այլն: - Ինչի՞ համար: - Աշխա

Ո՞ւր բարով: - Պօլիս, Տրապիզոն, եւ այլն, {եւ} այլն: - Ինչի՞ համար: - Աշխատելու եւ ը

, եւ այլն: - Ինչի՞ համար: - Աշխատելու {եւ} ընտանեաց օգնելու: - Աշխատելու եւ ընտանեաց օ

Աշխատելու եւ ընտանեաց օգնելու: - Աշխատելու {եւ} ընտանեաց օգնելու, - կրկնում է խօսակիցը անհնարին

ը վախճանել է, մայրը հիւանդ է: Մի փոքր ժամանակից {եւ} մայրը մեռնում է: - Լաց, պանդուխտ, բնական

չէ, բացի քո հօրից, բացի քեզանից, բացի այն սխալ {եւ} վնասակար աւանդութենից, որ քեզ այդ օրը ձգեց:

երկու բաժակ գինի... մի քահանայ, մի " Հոգւոց ", {եւ} պանդուխտի սիրտը պաղում է: Բայց նորա սիրտը պաղում

նդուխտի սիրտը պաղում է: Բայց նորա սիրտը պաղում է {եւ} այն աշխարհից, ուր ծնել էր նա... Ի՞նչ բանի համար

ծնողքը, նորա աչքին պիտի հանդիպին երկու գերեզման {եւ} մի ամայի բնակարան, եթէ եւ այն չէ անցել օտարի ձեռ

անդիպին երկու գերեզման եւ մի ամայի բնակարան, եթէ {եւ} այն չէ անցել օտարի ձեռք: Նա որոշում է մնալ պանդխ

լ օտարի ձեռք: Նա որոշում է մնալ պանդխտութեան մէջ {եւ} այս որոշումով յօժարում է մինչեւ տակը խմել թշուառո

հում: Նոցա կեանքի շաւիղի վերայ եւս չկան ծաղիկներ {եւ} վարդեր, ամենայն քայլափոխ փո՛ւշ եւ տատա՛սկ: Եւ ա

չկան ծաղիկներ եւ վարդեր, ամենայն քայլափոխ փո՛ւշ {եւ} տատա՛սկ: Եւ այնտեղ, ուր մարդը պատերազմ ունի չքա

ր եւ վարդեր, ամենայն քայլափոխ փո՛ւշ եւ տատա՛սկ: {Եւ} այնտեղ, ուր մարդը պատերազմ ունի չքաւորութեան հետ

նտանիքը, ո՞ւր կը մնայ վերհամբարձ հասկացողութեանց {եւ} բարոյական կատարելութեանց հասնելու ձգտողութիւնքը:

հորիզոնի վերայ մի երջանկութեան աստղ, նորա ներկան {եւ} ապագան խաւար է: Նա տանում է իւր կեանքի ծանր խաչը

տանիքը՞: - Այժմ կենդանի մարդիկ չկամին հոգալ {եւ} արմատականապէս բարւոքել իւրեանց կեանքը, իւրեանց ը

ատանի կամ մանուկ որդին, շատ անգամ տասներկու տասն {եւ} հինգ տարեկան, հարկադրւում է թողուլ դպրոցը եւ գնա

ասն եւ հինգ տարեկան, հարկադրւում է թողուլ դպրոցը {եւ} գնալ ծառայութեան, որ մի քանի ժամանակից յետոյ օգն

ղութիւն, ինքը կարող է զգալ մնացածը, իսկ չորաբեկ {եւ} քարացած սրտերի համար բանականութեան ձայնը, հողմոց

համար բանականութեան ձայնը, հողմոց հնչիւնք: Ահա {եւ} այս տունը մարեցաւ, սա եւս դուրս ընկաւ հասարակաց

իճակը, եթէ նորան կազմող մասերը օրըստօրէ ընկնին, {եւ} մնացողը եւս առ վաղիւ յարատեւելու չկարողանայ երաշխ

ւերից ազատուելու ճանապարհը, որպէսզի ազգը չմեռանի {եւ} մանաւանդ ազատուի, երբ հասանէ Թիւրքիայի դրամական

, փորձեց մինչեւ այժմ վաճառականութիւնը, նա փորձեց {եւ} վարձկանութիւնը եւ մշակութիւնը. սոցանից հետեւեցաւ

ժմ վաճառականութիւնը, նա փորձեց եւ վարձկանութիւնը {եւ} մշակութիւնը. սոցանից հետեւեցաւ նորա կեանքի աւերա

, որի տակ այսօր ճնշւում է միջաբեկ: Հիմնական {եւ} խելացի հնարը փրկութեան ուրիշ բան չէ կարող լինել,

ինել, եթէ ոչ դառնալ իւր նախկին կացութիւնը: Հողը {եւ} երկրագործութիւնը կարող է նորան փրկել: - Ուր

ը երթայ երկրագո՞րծ դառնայ։ Այդ անհնարին մի բան է {եւ} չկատարուելու ցանկութիւն: - Չենք ասում բոլոր

քրագոյնը՝ երկրագործի դուրս բերած արդիւնքը մշակող {եւ} վաճառող, որ զուգակշիռը պահուի եւ աղքատութիւնը տա

արդիւնքը մշակող եւ վաճառող, որ զուգակշիռը պահուի {եւ} աղքատութիւնը տարագիր գնայ: - Բայց դուք մոռա

տ են թէ՛ երկրագործին՝ իւր բերքը տանելու մի տեղ, {եւ} թէ՛ վաճառականին՝ իւր վաճառքը դուրս արձակելու համ

արելի է գործ կատարել: Մի՛թէ սակա՞ւ տեղեր կան մեծ {եւ} փոքր Հայաստանի մէջ, որ մօտ են Սեւ ծովին եւ Միջեր

ն մեծ եւ փոքր Հայաստանի մէջ, որ մօտ են Սեւ ծովին {եւ} Միջերկրականին, երկու, երեք, չորս կամ հինգ օրու

դը, որ դուրս չէ եկել իւր պատմական աշխարհից, թող {եւ} չշարժի, մեք ընդդէմ ենք գաղթականութեան եւ գաղթակա

ց, թող եւ չշարժի, մեք ընդդէմ ենք գաղթականութեան {եւ} գաղթականութիւն չէ մեր քարոզածը. իսկ այն մասը, ո

իւր աշխարհից, ասել է թէ գտնւում է գաղթականութեան {եւ} պանդխտութեան մէջ, նորան հրաւիրում ենք վերադառնալ

այ դրութեամբ: Հերիք է, որ մի երկու գլխաւոր {եւ} յարմարաւոր տեղերում սկսանի երկրագործութիւնը, միւ

Հայոց ժողովրդին, որ նա չբնակի վերասաց տեղերում. {եւ} ի՛նչ տեղեր, ուր պարարտ հողը բուսուցանում է գրեթէ

իտութիւնքը դեռ ոտք չեն կոխել այն կողմերում: {Եւ} փո՞քր գործ կարելի է տեսնել մի հողի վերայ, ուր աճ

գործ կարելի է տեսնել մի հողի վերայ, ուր աճում է {եւ} բազմանում է ամենայն ընտանի անասուն եւ գրաստ, ուր

ուր աճում է եւ բազմանում է ամենայն ընտանի անասուն {եւ} գրաստ, ուր բուսանում է բամբակ, ցորեան, բրինձ,

կ, գարի, տօրոն, սուսամ, շաքար-եղէգն, ճակնդեղ {եւ} այլ, հազար բուսական եւ ընդեղէն, եւ ուր շերամադա

մ, շաքար-եղէգն, ճակնդեղ եւ այլ, հազար բուսական {եւ} ընդեղէն, եւ ուր շերամադարմանութիւնը եւ մետաքսագո

գն, ճակնդեղ եւ այլ, հազար բուսական եւ ընդեղէն, {եւ} ուր շերամադարմանութիւնը եւ մետաքսագործութիւնը կար

բուսական եւ ընդեղէն, եւ ուր շերամադարմանութիւնը {եւ} մետաքսագործութիւնը կարող են ծաղկիլ ու բարգաւաճիլ

գործով: Ո՞ւր արդեօք կարող են անվաճառ մնալ {եւ} վնաս տալ երկրագործին բամբակը, մետաքսը, շաքարը,

լ երկրագործին բամբակը, մետաքսը, շաքարը, ցորենը {եւ} այլն: Մեք չենք կարող թոյլ տալ, թէ Հայոց ազգը չգ

րութիւն է եղել նորան այն ճանապարհը, որով գնում է {եւ} այժմ ծանր է շարժում դէպի մի այլ ուղղութիւն: Ահագ

Ֆրանսիացին թողնում է իւր միշտ անհոգ, միշտ ուրախ {եւ} միշտ զուարթ Փարիզը եւ գնում է Ափրիկէի դժոխային գօ

իւր միշտ անհոգ, միշտ ուրախ եւ միշտ զուարթ Փարիզը {եւ} գնում է Ափրիկէի դժոխային գօտիների տակ մի կտոր հող

փրիկէի դժոխային գօտիների տակ մի կտոր հող ճանկելու {եւ} նորա մշակութեամբ իւր ապագան ապահովելու, մեր սիրե

ակութեամբ իւր ապագան ապահովելու, մեր սիրելի Հայը {եւ} ոչ անգամ կամի մտածել իւր ապագայի վերայ. նա թողնո

ել իւր ապագայի վերայ. նա թողնում է իւր երկիրները {եւ} կենդրոնանում է քաղաքներում: Գուցէ, մանր վա

թեան մէջ չենք տեսնում ազգային հարստութեան սերմը: {Եւ} մի՞թէ կարծում են մեր պատուելի վաճառականք, թէ Մէն

անք Հայ էին: Նոցա վաճառականութիւնը ազգային չէ՛, {եւ} ազգի ընդհանուրի շահի հետ չունի որեւիցէ վերաբերութ

նը, երբ նա, գլխաւորապէս, Հայի առաջ բերած նիւթը {եւ} արդիւնքը վաճառէ, այն ժամանակ միայն ազգը օգուտ կը

ենից, երբ սոքա միջնորդ լինին Հայոց ընդհանրութեան {եւ} Եւրոպիոյ մէջ, այն ժամանակ ազգային է վաճառականութ

երբ նորա խարիսխը դրուած է ազգի հիմքի վերայ: {Եւ} մինչեւ այս, թող հայ վաճառականը հազար տարի ապրանք

օտարի ապրանքը ուղարկէ Եւրոպա։ Ազգին ո՛չ շահ կայ {եւ} ո՛չ վնաս, որպէս նաեւ ո՛չ ազգային վաճառականութիւն

որ է հիմքը նորոգել, կենդանութիւն տալ նորան, ոյժ {եւ} զօրութիւն դնել նորա մէջ, որպէսզի կարողանայ հաստա

արող է դէմ դնել միլիոնաւոր ժողովրդի կարօտութեան: {Եւ} մի՞թէ կարող է արտաքին հոգաբարձութիւնը լուսաւորել

մի՞թէ կարող է արտաքին հոգաբարձութիւնը լուսաւորել {եւ} կրթել մի ահագին բազմութիւն, եթէ այդ բազմութիւնը

թիւնը ինքը չէր դիմում դէպի լուսաւորութեան արեւը: {Եւ} այդ ահագին բազմութիւնը, որ առաւօտը զարթելով՝ պի

հաւատում: Ստրկութեան մէջ, աղքատութեան մէջ չկայ {եւ} չէ կարող լինել լուսաւորութիւն: Թողունք այս

ւթիւնը, որ անմիջապէս չէ բղխում մարդկային կեանքից {եւ} որ չէ դադարում դարձեալ մարդկային կեանքի վերայ, ք

լ մարդկային կեանքի վերայ, քանի որ մարդը ապրում է {եւ} օդ է շնչում, մեք հրատարակում ենք նորան իմաստակու

շնչում, մեք հրատարակում ենք նորան իմաստակութիւն {եւ} խաբէութիւն: Մարդն է փիլիսոփայութեան ե՛ւ հեղինակը

նալուց յետոյ պիտի ապրի, յառաջ, քան թէ պիտի քննէ {եւ} իմաստասիրէ իւր անձը, իւր կեանքը, իւր անցածը, ի

է իւր անձը, իւր կեանքը, իւր անցածը, իւր ներկան {եւ} յառաջ, քան թէ պիտի մտածէ եւ հոգաբարձու լինի իւր

անցածը, իւր ներկան եւ յառաջ, քան թէ պիտի մտածէ {եւ} հոգաբարձու լինի իւր ապագայի մասին, այս բոլորից ա

ւկը կրկնում է այսօր մեր հետ: " Ոգի, մարմին {եւ} ոսկերք ոչ ունի ", - ասում է Աստուածամարդը, իսկ մ

ւնի ", - ասում է Աստուածամարդը, իսկ մարդը մարմին {եւ} ոսկերք ունի, եւ այս թանձրութիւնը վկայ է բերում Ն

Աստուածամարդը, իսկ մարդը մարմին եւ ոսկերք ունի, {եւ} այս թանձրութիւնը վկայ է բերում Նա: Առանց մարմնի

ի չկայ շօշափելի կենդանութիւն, իսկ մարմինը նիւթ է {եւ} մարմնի եւ մարդու կեանքը նիւթերի անդադար փոխանակու

ափելի կենդանութիւն, իսկ մարմինը նիւթ է եւ մարմնի {եւ} մարդու կեանքը նիւթերի անդադար փոխանակութիւն: Այս

արոյականութիւնը մարդկային համերաշխութենից կը բղխի {եւ} Սինայի հետ վերաբերութիւն չունի, այլ, կամենում ե

ւն չունի, այլ, կամենում ենք ասել, թէ մարդը նախ {եւ} առաջ կենդանի է, եւ ապա բարոյական էակ: Նորածին մ

ենում ենք ասել, թէ մարդը նախ եւ առաջ կենդանի է, {եւ} ապա բարոյական էակ: Նորածին մանուկի համար, ինչ հ

Առաջին շունչի հետ մարդը առնում է օդի թթուածինը. {եւ} երբ վերջին անգամ դուրս արձակում է իւր թոքերից ածխ

ա կենդանի չէ այլեւս: Տնտեսական խնդիրը մահու {եւ} կեանքի խնդիր է, կրկնում ենք դարձեալ: Եւ անկարել

ը մահու եւ կեանքի խնդիր է, կրկնում ենք դարձեալ: {Եւ} անկարելի է Հայոց ազգի հիմքը նորոգել, ոյժ եւ զօրո

ալ: Եւ անկարելի է Հայոց ազգի հիմքը նորոգել, ոյժ {եւ} զօրութիւն դնել նորա մէջ, քանի որ ազգը, հասարակ

չէ դրւում: Հայոց հասարակ ժողովուրդը աղքատ է {եւ}, չունենալով ոչինչ կարողութիւն, հազիւհազ սերմանո

ւնենալով ոչինչ կարողութիւն, հազիւհազ սերմանում է {եւ} հնձում է այնքան, որքանը նորա տարեկան ապրուստը,

մ է այնքան, որքանը նորա տարեկան ապրուստը, զիարդ {եւ} իցէ, պիտի կարողանար ապահովել: Նա չէ կարող աւելի

: Նա չէ կարող աւելի ցանել, որովհետեւ ոյժ չունի, {եւ} եթէ ունենար եւս, դարձեալ ընդունայն, քանզի բնակա

ւածահար ժողովրդի, որպիսի է Թիւրքը, որի մէջ չկայ {եւ} յաւիտեան չպիտի լինի ոչինչ գործունէութիւն, երկրագ

որ ապրանք խնդրէ նորանից, ապրանք ապսպարէ նորան, {եւ} եղածը առնու՝ արծաթ վճարելով փոխարէն: Ապա եթէ հա

կրկնապատիկ հնձել: Ո՞չ ապաքէն դաշտերը կը մշակուին {եւ} ժողովուրդը մի փոքր ազատ շունչ կառնու: Բայց

նի մի քանի փարայ, որի շրջանառութեամբ ապրում է նա {եւ} նորա ընտանիքը: Կարողութեան տէր մարդը ո՞չ ապաքէն

: Վաճառականը, փոխանակ Եւրոպայի ձեռագործքը գնելու {եւ} փոխանակ պատահարների ձեռքում խաղալիք դառնալու, կա

րել նորան, մանր մունր գումարներ տալ յառաջուց այս {եւ} այն շինականին եւ հունձից յետոյ, ապրանք ստանալ փո

մունր գումարներ տալ յառաջուց այս եւ այն շինականին {եւ} հունձից յետոյ, ապրանք ստանալ փոխարէն: Կարողութե

նոյն այս ճանապարհով կարող է աճեցնել իւր գումարը: {Եւ} եթէ չկամի նա ապրանքը պահել իւր ձեռքում, մի րոպէի

ապրանքը պահել իւր ձեռքում, մի րոպէի մէջ կամեցաւ {եւ} ահա պատրաստ են վաճառականք գնել նորա ապրանքը:

թական ոյժը կանցանէ ազգի ձեռքը. ազգը կը զօրանայ, {եւ} երկրագո՛րծը, եւ վաճառակա՛նը, եւ կարողութեան տէր

է ազգի ձեռքը. ազգը կը զօրանայ, եւ երկրագո՛րծը, {եւ} վաճառակա՛նը, եւ կարողութեան տէր մա՛րդը օրըստօրէ

գը կը զօրանայ, եւ երկրագո՛րծը, եւ վաճառակա՛նը, {եւ} կարողութեան տէր մա՛րդը օրըստօրէ կը հարստանան: Զո

կը հարստանան: Զուգահեռաբար սորա հետ կը լայնանայ {եւ} նոցա գործունէութեան ասպարէզը: Եւ որքան ասպարէզը

հետ կը լայնանայ եւ նոցա գործունէութեան ասպարէզը: {Եւ} որքան ասպարէզը լայնանայ, այնքան շահը եւ հարստութ

պարէզը: Եւ որքան ասպարէզը լայնանայ, այնքան շահը {եւ} հարստութիւնը կը լայնանայ, եւ որքան շահը եւ գործո

նանայ, այնքան շահը եւ հարստութիւնը կը լայնանայ, {եւ} որքան շահը եւ գործունէութիւնը աճի, այնքան եւ ասպ

շահը եւ հարստութիւնը կը լայնանայ, եւ որքան շահը {եւ} գործունէութիւնը աճի, այնքան եւ ասպարէզը կը տարած

յ, եւ որքան շահը եւ գործունէութիւնը աճի, այնքան {եւ} ասպարէզը կը տարածուի: Մինչեւ այժմ Հայոց ազգ

տարածուի: Մինչեւ այժմ Հայոց ազգի մէջ խախուտ {եւ} անհիմն վաճառականութեան խորհրդով հիմնուեցան մեծ կա

նք տեւում են կիսամեռ, բայց մինչեւ այժմ չերեւեցաւ {եւ} ո՛չ մի ընկերութիւն, որ պարապէր երկրագործութեան ե

ւ ո՛չ մի ընկերութիւն, որ պարապէր երկրագործութեան {եւ} երկրագործական բերքերի մշակութեան, մինչեւ այժմ չե

նքների մեծագոյն մասը կեանքի էական պիտոյքներ չեն, {եւ} նորա մանր վաճառականը պիտի վաճառէ իւր ապրանքը հասա

: Ժողովուրդը շատ անգամ շռայլանում է, այո՛, բայց {եւ} շատ անգամ նորա մեծագոյն մասը հարկադրւում է միմիայ

համար սոսկալի տարբերութիւն կայ ձեռագործ ապրանքով {եւ} երկրագործութեան բերքերով վաճառականութիւն առնելու

քերի վաճառականը պիտի գնէ իւր ապրանքը Թիւրքիոյ մէջ {եւ} պիտի վաճառէ Եւրոպացոց, ասել է թէ, փոխանակ տալու

վորական չափով բերածը եւս ապաստան է հանգամանքներին {եւ} շատ անգամ մնում է անվաճառ՝ կա՛մ սովորութենից դու

իլիոնաւոր բազմութեանց անհող վարձկանութեանը, միշտ {եւ} միշտ կարօտ է թէ՛ էական ապրուստի վերաբերեալ հում ն

արօտ է թէ՛ էական ապրուստի վերաբերեալ հում նիւթերի {եւ} թէ՛ գործելի կամ մշակելի նիւթերի, որոնց վերայ հիմ

մնւում են նորա ձեռագործութիւնքը, նորա գործարանքը {եւ} նորա մեքենաները: Ասացինք վերեւում, թէ մեր

դրամ ուղարկել Եւրոպա մի այնպիսի տեղից, ուր ոսկին {եւ} արծաթը դարձել է մի առասպել, եւ ուր ինքը՝ Տէրութ

տեղից, ուր ոսկին եւ արծաթը դարձել է մի առասպել, {եւ} ուր ինքը՝ Տէրութիւնը, չգիտէ, թէ ինչ ճանապարհով

ն հետ հաշտուիլ: Երբ վաճառականը, մի շփոթեալ {եւ} աղմկեալ տեղում, կեանքի հոսանքի մէջ ընկած, նայու

մէջ ընկած, նայում է, մասնաւորապէս, իւր գործին {եւ} երբ ժամանակ չունի կամ չկամի քննել իւր գործը, իւր

ամենայն սառնութեամբ քննեն իւրեանց բռնած ճանապարհը {եւ} այս քննութիւնը յառաջ տանին մինչեւ գործի տարրական

րական պարզութիւնը, այնտեղ ճեղքւում է վարագոյրը, {եւ} ահա վիհը տեսնողի առջեւ է: Կամայական անձնախ

կանութեան երկու մեծ ճիւղերի, այսինքն՝ ձեռագործի {եւ} երկրագործական բերքերի։ Հետեւինք միայն ձեռագործի

ապրանք տուող մեծ վաճառականի, կամ գործարանատիրոջ {եւ} կամ միջնորդի ձեռքում: Զօրութիւնը նոցա մօտ է, որ

վաճառականի հատուցումի նզովեալ ժամանակը մօտենում է {եւ} մօտենում է անխնայ: Վաճառականը շուարել է, շատերն

այս հնարը, հարկաւորապէս, պիտի շահով պարտք առնու {եւ} այնպէս վճարէ. չվճարել իւր ժամանակին չէ կարող, ա

ծանր թուեցաւ նորան ապրանքը առանց վաստակի վաճառել {եւ} պարտքը վճարել: Ուստի իջեցնում է նա ապրանքի գինը

ղ է պահել նոյն ապրանքի նախկին արժէքը. իջեցնում է {եւ} նա: Կէս-մեռ, կէս-կենդան, անցնում են մի քանի օր

ւս վաճառել այս անգամ. յետոյ կը բարձրացնեմ գինը, {եւ} կը լրանայ պակասորդը"։ Կը լրանայ... Միւս կողմից

ռեւտուրը ընկած է, ոսկին կրկին արժէքի բարձրացած, {եւ} ահա երկրորդ, երրորդ եւ միւս վճարները հետզհետէ,

կրկին արժէքի բարձրացած, եւ ահա երկրորդ, երրորդ {եւ} միւս վճարները հետզհետէ, մահի պէս: Ի՛նչ եղաւ հետ

մանակ աշխատեցաւ իւրեան ապրանք տուողի օգտի համար, {եւ} ոչ միայն այսչափ, այլ առեւտուր սկսելու ժամանակ,

պարտքի փոխանակ տալուց յետոյ դեռեւս պարտական մնաց {եւ} առանց ամենայն հնարի, որ անհրաժեշտ է ապրուստի համ

ընկած է, ոչ ոք ապրանք կամ դրամ չէ տալիս նորան, {եւ} եթէ տային եւս, հարիւրին իննսուն անօգուտ, քանզի

ովհետեւ նոյն հանգամանքների ազդեցութեան տակ է նա, {եւ} գործը հիմք չունի: Ի՛նչ գործէ, ուրեմն, այդ վաճա

նմիջական հրամաններից, թէեւ կատարելապէս անկախ չէր {եւ} նա երբեք չէ մտածել այդ մասին, որովհետեւ գիտէր,

յանալ մի կոպիտ յարաբերութեան, որ լինում է պարոնի {եւ} ծառայի մէջ, տանել այն բոլոր անախորժութեանց եւ յա

նի եւ ծառայի մէջ, տանել այն բոլոր անախորժութեանց {եւ} յանդիմանութեանց, արհամարհոտ եւ խէթ հայեացքների,

որ անախորժութեանց եւ յանդիմանութեանց, արհամարհոտ {եւ} խէթ հայեացքների, որոնցով առատօրէն վարձատրւում է

ցով առատօրէն վարձատրւում է մի խեղճ ծառայ մի անտաշ {եւ} տմարդի պարոնի մօտ: Թերեւս, եթէ վաճառականին

Բայց այն յիսուն-վաթսուն տարեկան մարդը, ընտանիքի {եւ} զաւակների տէր, որոնց դարմանելու համար ոչ մի պարո

ի պարոն չէ կարող տալ նորան բաւական վարձ, թողունք {եւ} այս, ի՞նչպէս երթայ նոր ի նորոյ ծառայ դառնայ այդ

դառնայ այդ հասակում: Բայց այստեղ ընտրութիւն չկայ {եւ} հրաժեշտ չէ կարելի տալ, քանզի աղքատութիւն կայ մէջ

անզի հացի խնդիրը ամեն րոպէ բաղխում է նորա դուռը: {Եւ} մի այդպիսի վատաբաղդ մարդու համար հեշտ չէ նաեւ գտն

է մեք նկարագրում ենք այս կացութենների միայն տխուր {եւ} սեւ կողմերը: Որովհետեւ, պատասխանում ենք,

: Որովհետեւ, պատասխանում ենք, այն մխիթարիչ {եւ} լուսափայլ կողմերը, որ այդպէս հրապուրում են եւ իւ

իչ եւ լուսափայլ կողմերը, որ այդպէս հրապուրում են {եւ} իւրեանց են քարշում հետզհետէ գրեթէ բոլոր Հայոց ազգ

ացառութիւնը չէ կարող իբրեւ օրէնք քննուիլ, ուրեմն {եւ} չէ կարող օրինակ դառնալ ընդհանուրին: Այսօր ա

ատարակել, լոկ միջնորդութիւն, ուրիշի ծառայութիւն {եւ} առաւել ուրիշին, քան թէ իւրեան օգտակար: Վաճառակա

քան թէ իւրեան օգտակար: Վաճառականութեան մէջ շահը {եւ} օգուտը, ո՛րքան ընթացք եւս կատարէ, ո՛րքան զանազա

ց դուրս ելաւ այն ապրանքը կամ գումարը: Զօրութիւնը {եւ} ոյժը այնտեղ է, կրկնում ենք, ուր որ դրամագլուխը

աճառէ, նորանից կը վճարէ ապրանքի տիրոջ իւր պարտքը {եւ} աւելորդ շահով ինքը կ'ապրի կամ գանձ կը դիզէ: Եւ ա

ը եւ աւելորդ շահով ինքը կ'ապրի կամ գանձ կը դիզէ: {Եւ} այս տեսակ վաճառականութեամբ թերեւս, եթէ Հայը միջն

գի ընդհանրութեան մի օգուտ բերելու։ Բայց Եւրոպիոյ {եւ} Թիւրքիոյ մէջ եւ ոչ անգամ երազելի է այն ապահովութի

մի օգուտ բերելու։ Բայց Եւրոպիոյ եւ Թիւրքիոյ մէջ {եւ} ոչ անգամ երազելի է այն ապահովութիւնը, քանի որ Թի

ւ համար. ազգի վիճակը առնում ենք իբրեւ իրողութիւն {եւ} նորան դարձեալ իբրեւ վկայ դնում ենք ազգի առջեւ: Ա

առջեւ: Այսքան տարիներ գնում է ազգը այս ճանապարհը {եւ} այս վերջին օրերում, խուռն յորձանքով, բայց այդ վ

ընդհանրութիւնը՝ միջին թիւը, հազիւհազ ապրում է, {եւ} աղքատութիւնը օրէ օր տարածում է իւր սեւ վարագոյրը

օդին ապաստան արած իւրեանց կեանքը: Նոքա գալիս են {եւ} գնում են, " որպէս հողմ, որ շնչէ, որ ոչ գիտէ,

ամ, յո՛ երթայ"։ Չէ՛, այս անբնական մի գործ է, {եւ} ազգի կաթուածահարութեան աղբիւրը բղխում է այստեղից

ափոխութիւն, իւր մինչեւ այսօր բռնած ընթացքի մէջ, {եւ} մինչեւ չդիմէ դէպի բնութեան գոգը, յառաջադիմութիւն

այսր ամենայնի ազգի ընդհանրութիւնը կը մնայ անշարժ {եւ} անդամալուծեալ: Այն օրից պիտի թուենք ազգային նորո

ը դիմէ դէպի բնութիւնը, որ ոչ միայն կարող է փրկել {եւ} ազատել ազգը աղքատութենից, այլեւ մեծ զարկ տալ նոր

որ անմիջապէս հողի՛ց ստանում է բնութեան բերքերը, {եւ} նոքա են նորա նիւթական ոյժը եւ կարողութիւնը, հաստ

բնութեան բերքերը, եւ նոքա են նորա նիւթական ոյժը {եւ} կարողութիւնը, հաստա՛տ է իւր ոտքի վերայ։ Նա կարօ

անին, զանազան միջնորդական տուների, գործարանների {եւ} ի վերջոյ՝ դրամագլխի տէր մարդոց։ Իսկ այն օրից,

ի տէր մարդոց։ Իսկ այն օրից, երբ նա թողեց նորանց {եւ} դէմքը դարձուց դէպի բնութեան հիւրընկալ գիրկը, յար

ւն չէ՞, մի՛թէ այդտեղ չէ՞ կարելի վնասի հանդիպել, {եւ} այլ հարիւրաւոր հարցական միթէներ լսւում են այստեղ

ջուրը մտնել՝ թոյլ տալով խեղդուելու կարելութիւն, {եւ} այլ խնդիր է մտնել՝ հաստատ գիտելով, որ պիտի խեղդ

՝ բոլոր նորա ճիւղերով, նորա վաճառականութիւնը է՛ {եւ} կը լինի Եւրոպացոց համար ծառայութիւն: Իսկ այն օրի

այրենի, բարեբեր երկիրները, որ այսօր գրեթէ ամայի {եւ} խոպան է, այն օրից կը կենդանանայ եւ Հայոց վաճառակ

ր գրեթէ ամայի եւ խոպան է, այն օրից կը կենդանանայ {եւ} Հայոց վաճառականութիւնը: Եւ այն օրի վաճառակա

ից կը կենդանանայ եւ Հայոց վաճառականութիւնը: {Եւ} այն օրի վաճառականը ոչ միայն կ'ազատուի Եւրոպացոց հ

նը ոչ միայն կ'ազատուի Եւրոպացոց համար ախ ու վախով {եւ} բիւր նեղութեամբ գործ կատարելուց, ոչ միայն ինքնու

կը կանգնի իւր ոտքի վերայ, այլեւ եւրոպական արծաթը {եւ} ոսկին ներս կը հոսեցնէ ազգի մէջ եւ ինքը կը շահուի

ւրոպական արծաթը եւ ոսկին ներս կը հոսեցնէ ազգի մէջ {եւ} ինքը կը շահուի տասնապատիկ աւելի եւ մեծ ու մեծ շահ

սեցնէ ազգի մէջ եւ ինքը կը շահուի տասնապատիկ աւելի {եւ} մեծ ու մեծ շահ կը բերէ ազգի ընդհանրութեան, որ է

, իւր մէջ պիտի դարձնէ դրամի շրջանառութիւնը: {Եւ} միայն հում բերքերը չեն, որ կարող են գրաւել հայ վ

ը մի լա՜յն հանդէս, մի բնակա՜ն ասպարէզ այն ժրաջան {եւ} գործունեայ մարդերի համար, որ ստուգապէս կամին պար

յի մէջ, ծանր պայմանների տակ, կարող են ներգործել {եւ} Ասիոյ մէջ, ուր կեանքի պիտոյքը, պարզութիւնը եւ ա

լ եւ Ասիոյ մէջ, ուր կեանքի պիտոյքը, պարզութիւնը {եւ} այլ բնական հանգամանքները աւելի դիւրութիւն կարող ե

ատ մեքենայք, որ Եւրոպայի մէջ ներգործում են կրակի {եւ} շոգու զօրութեամբ, Ասիոյ պարզութեան մէջ կարո՛ղ են

չ որ Եւրոպացին վատնում է ածուխի կամ փայտի համար: {Եւ} այն ապրանքը, որի հում նիւթը, շատ անգամ Ասիայից

որի հում նիւթը, շատ անգամ Ասիայից երթալով Եւրոպա {եւ} պատրաստուելով այնտեղ, հասնում է դարձեալ Ասիա, ա

, անցնելով մի քանի ձեռքերից, նոյնը՝ աւելի արժան {եւ} նոյն որակութեամբ, կարող է պատրաստուիլ Ասիոյ մէջ

իմաները կարող են շատ բան պատճառել, բայց Եւրոպայի {եւ} փոքր Ասիոյ եղանակները գրեթէ մեծ տարբերութիւն չուն

Ասիոյ եղանակները գրեթէ մեծ տարբերութիւն չունին, {եւ} ասիականը, եթէ աւելի յարմար, աւելի ձեռնտու եւ աւ

, եւ ասիականը, եթէ աւելի յարմար, աւելի ձեռնտու {եւ} աւելի ախորժելի չէ, գոնէ՛ բնաւ պակաս չէ Եւրոպայից

ն թովչութիւնը ո՛չ նորա աշխարհագրական անունի մէջ է {եւ} ո՛չ նորա կլիմայի մէջ: Նորա գործունէութիւնն է, ո

ագունդին: Շուեցիայի սառնամանեաց մէջ նա արուեստով {եւ} բիւր հոգաբարձութեամբ յառաջ է բերում այն, ինչ որ

ելով, կարօտ է այժմ արուեստական հնարների բուսաբեր {եւ} արգաւանդ լինելու համար, մինչդեռ ասիական հողը մնա

արատ: Ո՛ւր թողունք այն բերքերը, որ ո՛չ արուեստը {եւ} ո՛չ գիտութիւնը կարող են յառաջ բերել Եւրոպիոյ մէջ

՛չ գիտութիւնը կարող են յառաջ բերել Եւրոպիոյ մէջ, {եւ} որ այնպէս առատօրէն պարգեւել է բնութիւնը Ասիային:

ւել է բնութիւնը Ասիային: Անգլիոյ երկրագէտքը {եւ} տնտեսականքը, հաշուի տակ դնելով իւրեանց հողի մէջ

բոլոր ածուխի հանքերը, նոցանից դուրս եկած ածուխը {եւ} Անգլիոյ տարեկան ածուխի պէտքը, եւ գտանելով, որ հ

ւրս եկած ածուխը եւ Անգլիոյ տարեկան ածուխի պէտքը, {եւ} գտանելով, որ հարիւր երեսուն տարուց յետոյ Անգլիան

թէ աւելի շուտով այս բնաւորութեանց մէջ է Եւրոպիոյ {եւ} Ասիոյ տարբերութիւնքը: Այո՛, գործունէութիւնը շար

Այո՛, գործունէութիւնը շարժողութեան հետեւանք է, {եւ} առանց շարժողութեան, չկայ գործունէութիւն: Ուր չկ

կարծեմ գտնուին տեղեր, ուր տասն տարին մի անգամ, {եւ} այն դիպուածով, հազիւ ոտք է կոխում մի մարդ:

ցաւ պատմութեան շատ կերպարանքներ՝ phase, փոփոխեց {եւ} փոփոխում է դեռեւս կառավարութեանց ձեւերը, բայց ցա

րհից չէ այնքան, որքան ոտքի կօշկից, որ սեղմում է {եւ} չէ թողնում ման գալ: Այսպիսի դժբաղդութեան մէջ ի՛ն

նելի խնդրի առջեւ։ Այդ տնտեսական խնդիրն է, մարդը {եւ} հացը: Եւ այդ խնդիրը, կանուխ թէ ուշ, թէեւ սոսկա

առջեւ։ Այդ տնտեսական խնդիրն է, մարդը եւ հացը: {Եւ} այդ խնդիրը, կանուխ թէ ուշ, թէեւ սոսկալի փոթորիկ

րողանայ փակել նորա առաջքը, թէեւ այսօր հալածակա՜ն {եւ} աքսորակա՜ն են այդ ապագայի մարգարեքը եւ առաքեալքը

հալածակա՜ն եւ աքսորակա՜ն են այդ ապագայի մարգարեքը {եւ} առաքեալքը: Եւ ինչպէս միջին դարերում Ասիոյ անկիւն

քսորակա՜ն են այդ ապագայի մարգարեքը եւ առաքեալքը: {Եւ} ինչպէս միջին դարերում Ասիոյ անկիւններից խուռն բար

սներ իջան ու հեղեղեցին Եւրոպա, այնպէս եւս մարդու {եւ} հացի խնդիրը լուծուելուց յետոյ եւրոպական մարդը պիտ

Պիտի գայ օր, երբ այն պառաւ Ասիան պիտի մանկանայ, {եւ} ասիական ազգերը այն վայրկենից պիտի սկսանին իւրեանց

ծ ծովի մէջ: Ամերիկան, Աւստրալիան, այլ երկիրներ {եւ} կղզիք կենդանի վկայք են մեր խօսքին: Ասիոյ ապագան

ենք հաւասար իրաւունք, ուրեմն, ազգութեան խնդիրը {եւ} ուշադրութեան արժանի բան չէ. մարդը ապրել է Հայի ա

, թէ մի այլ անունով, դարձեալ միեւնոյն մարդն է, {եւ} այլն: Այո՜, եթէ հաւասար իրաւունքը այսօր խո

այս է բանը, որ դորան հասնելը ժամանակի է կարօտ, {եւ} մինչեւ այն ժամանակ " Արքայութիւն Աստուծոյ բռնաբար

չեւ այն ժամանակ " Արքայութիւն Աստուծոյ բռնաբարի, {եւ} բռունք յափշտակեն զնա ", մինչեւ այն ժամանակ, " ս

ք, որ մի ազգ ճնշում է, հարստահարում է միւս ազգը {եւ} իւր զէնքով սահման է դնում նորա հողի վերայ, բայց

քը ուղղում ենք մեր ազգութիւնը պաշտպանելու համար: {Եւ} մեր ամենիս պարտքն է մինչեւ այն ժամանակ մնալ ազգու

յր ֆանատիկոսութիւն դարձնել: Հերիք է, որչափ կոյր {եւ} ֆանատիկական ազգութիւնը ունի իւր եսական կողմերը.

ում, յետոյ ազգութեան մէջ նշմարում է եսականութիւն {եւ} թուլացնում է առաջին տպաւորութիւնը: Մեր պարտ

պարտքն է, ուրեմն, յառաջուց պարզել մեր հայեացքը {եւ} այս ծանրակշիռ խնդրի համար մի երկու քայլ խոտորիլ մ

ինչեւ այժմ չէ հասել այնտեղ, որ առանց երկրորդական {եւ} պաշտօնական անունի հանդէս գայ, միայն մարդու բնակա

մեր նեղսիրտը: - Ազգերը մարդերից չե՞ն բաղկանում, {եւ} ինչպէս կարելի է բաղկացեալը ընդունիլ, իսկ բաղկացն

լի է բաղկացեալը ընդունիլ, իսկ բաղկացնողքը մերժել {եւ} ուրանալ: " Երբ մարդը, երեւելով այս կամ այն

նունով, երբ նա անուանւում է Անգլիացի, Գերմանացի {եւ} այլն, եւ այլն, եւ, ընդհանուր մարդկութեան շահը

րբ նա անուանւում է Անգլիացի, Գերմանացի եւ այլն, {եւ} այլն, եւ, ընդհանուր մարդկութեան շահը ոտքի տակ կ

անւում է Անգլիացի, Գերմանացի եւ այլն, եւ այլն, {եւ}, ընդհանուր մարդկութեան շահը ոտքի տակ կոխելով, ա

վ, որ այդ բազմութիւնքը ներկայ են. երբ թթուածինը {եւ} ջրածինը միանալով, կորուսանում են իւրեանց տարրակա

լով, կորուսանում են իւրեանց տարրական յատկութիւնը {եւ} երեւում են որպէս ջուր, որի յատկութիւնը տարբեր է

հատները ամենեքի՞ն մեռան, ամենեքի՞ն կոտորուեցան, {եւ} բնա՞ւ սերունդ չթողեցին, որ այսօր երեւէր եւ կենդա

ցան, եւ բնա՞ւ սերունդ չթողեցին, որ այսօր երեւէր {եւ} կենդանի մարդերի միլիոնաւոր բազմութիւնը մեռելոց կա

ն վկայում է Սուրբ գիրքը, թէ Եհովան կոտորել տուեց {եւ} չթողեց եւ ոչ մի Ամաղեկացի, իսկ միւս ազգերի համար

է Սուրբ գիրքը, թէ Եհովան կոտորել տուեց եւ չթողեց {եւ} ոչ մի Ամաղեկացի, իսկ միւս ազգերի համար խօսք չկայ

կացի, իսկ միւս ազգերի համար խօսք չկայ, ոչ սուրբ {եւ} ոչ անսուրբ գրքերում: Դնենք, թէ հին ազգերը մեռան

ոչ անսուրբ գրքերում: Դնենք, թէ հին ազգերը մեռան {եւ} յաջորդք չթողեցին, բայց նոր ազգերը, որ հիների օր

սխալ է, թիւր կը լինի նորա փորձական հետեւութիւնը {եւ} կ'երեւեցնէ մի բաբելոնեան խառնակութիւն: Եթէ Փիւնի

, որովհետեւ նոքա իբրեւ Փիւնիկեցի երեւեցան, ուստի {եւ} իբրեւ Փիւնիկեցի վերջացան: " Ազգ գայ եւ ազգ երթայ

ն, ուստի եւ իբրեւ Փիւնիկեցի վերջացան: " Ազգ գայ {եւ} ազգ երթայ ", - ասում է բանաստեղծ-թագաւորը։ " Իս

տները կենդանի են, նոքա չեն կորչում, չեն չքանում {եւ} մարդերի թիւը չէ սակաւանում, թէեւ մեռնէր մի ահագի

է ուրեմն չքացողը, մեռնողը. ի՛նչ է յառաջացողը, {եւ} ի՛նչ զօրութիւն է այն, որ երբ չքանում է, կենդանի

ւոր բազմութիւն օր ու ցերեկով համարւում է չքացած, {եւ} երբ յառաջանում է, վաղուց արդէն ապրող մի բազմութե

ող մի բազմութեան, կազմում է նոր դարագլուխ կեանքի {եւ} գոյութեան: Ազգութիւնը միայն կարող է պատասխա

րպէս անդամ այս կամ այն հաւաքական անձնաւորութեան: {Եւ} այդ անձնաւորութիւնը բարոյապէս ապրում է եւ ինքնուր

ւթեան: Եւ այդ անձնաւորութիւնը բարոյապէս ապրում է {եւ} ինքնուրոյնաբար ունի իւր սեպհական կեանքը, իւր լեզ

թիւնքը... Նորա ամեն մի սեպհականը սուրբ է նորան, {եւ} վա՛յ միւսին, որ ձեռք բարձրացնէ նորա, այս կամ այ

է նորա, այս կամ այն, սեպհական սրբութեան վերայ: {Եւ}, ինչպէս սովորական կեանքի մէջ, մասնաւոր մարդը աշ

էջ, մասնաւոր մարդը աշխատում է իւր անձնական օգտին {եւ} իւր անձնական ապահովութեան համար, ինչպէս շատ տեղ

ինչպէս շատ տեղ վնասում է նա մի ուրիշ անհատի անձին {եւ} օգտին, այնպէս եւս մարդերի հաւաքական անձնաւորութի

հաւաքական անձնաւորութիւնը՝ ազգութիւնը, պահում է {եւ} պաշտպանում է իւր օգուտը եւ ոտքի տակ է կոխում ուրի

ազգութիւնը, պահում է եւ պաշտպանում է իւր օգուտը {եւ} ոտքի տակ է կոխում ուրիշ իւր պէս անձնաւորութեան շա

ահագին բազմութիւն, համարւում է կենդանի, եթէ կայ {եւ} չէ մեռած նորա հաւաքական անձնաւորութիւնը՝ նորա ազ

ւթիւնը. համարւում է դարձեալ մեռած, դատապարտուած {եւ} իրաւունքից զրկուած, եթէ չկայ այլեւս նորա ազգութի

ադար շարժողութիւն, նիւթերի անդադար փոխանակութիւն {եւ} անձնապահութիւն: Արտաքին ոյժերը ներգործում են էակ

ում է, ընդունում է նիւթեր, դուրս է տալիս նիւթեր {եւ} քանի որ կարող է շարժիլ եւ այս գործողութիւնը կատար

, դուրս է տալիս նիւթեր եւ քանի որ կարող է շարժիլ {եւ} այս գործողութիւնը կատարել, նա ունի իւր ներսում ո

ս գործողութիւնը կատարել, նա ունի իւր ներսում ոյժ {եւ} զօրութիւն, որ դէմ է գնում արտաքին աւերիչ ոյժերի

որ դէմ է գնում արտաքին աւերիչ ոյժերի ազդեցութեան {եւ} քանի որ կարողանում է նոցա դէմ դնել, պահպանում է

նում է իւր անձը՝ ապրում է: Բայց երբ էակի ներքին {եւ} արտաքին աւերիչ ոյժերի մէջ ընկնում է հաւասարակշիռը

աքին ազդեցութեանց, նա չէ կարող պահպանել իւր անձը {եւ} այն րոպէին մեռնում է: Արտաքին ոյժերը յաղթահարում

ն մեռնում է: Արտաքին ոյժերը յաղթահարում են նորան {եւ} լուծում են նորա կազմուածքը: Ազգութիւնը ապրո

հարելով ազգութիւնը, լուծում են նորա կազմուածքը: {Եւ} ինչպէս բնական էակները, կորուսանելով իւրեանց ոյժը

ը, յաղթահարուելով արտաքին ոյժերից, մեռնում են, {եւ} ինչպէս նոցա կազմուածքի մէջ մտած նիւթերը, լուծուե

նը կորուստ չունի: Մարդիկ իւրեանց գոյութիւնը {եւ} ներկայութիւնը ապացուցանում են իւրեանց ազգութեամբ

պացուցանում են իւրեանց ազգութեամբ: Կենդանի եմ ես {եւ} խօսում եմ առջեւս կանգնած մարդու հետ, բայց նա չէ

մ է ինձ, որովհետեւ քո ազգութիւնը մեռած է, ուստի {եւ} դու կենդանի չես, որպէս Հայ: - Եղբայր, ի՞ն

ի չես, - կրկնում է նա ամենայն սառնութեամբ: {Եւ} ոչ միայն այսչափ. ուրանալով իմ կենդանութիւնը, ժխ

եղած կարիքը կամ նորանց լցնելու հնարները: - {Եւ} այստե՞ղ հանեցիր տնտեսական խնդիրը... Եւ չկամ

- Եւ այստե՞ղ հանեցիր տնտեսական խնդիրը... {Եւ} չկամելով բռնաբարութեան կերպարանք տալ այս ժխտողութ

վանիմ քեզ կենդանի"։ Այս կոպիտ հեգնութիւն է {եւ} ստրկութեան շղթայի ամենածանր օղի մինը: Հերիք չէ ն

ի ընդդէմ մեր նօտր գրով տպածը, գրեթէ բառ առ բառ: {Եւ} մի՛թէ շա՞տ ժամանակ անցաւ այն օրից, երբ ընդհանրակ

՛թէ շա՞տ ժամանակ անցաւ այն օրից, երբ ընդհանրական {եւ} մասնաւորապէս աւստրիական բռնակալութեան ջերմեռանդ ք

, Լեհաստանը արժանի լինէր անգլիական համակրութեան {եւ} ահա լրացած էր ամենայն բան: - Այսօր չէ, վաղ

այի միջից: (Այսինքն հիւսիսայնոց պահանջողութիւնը {եւ} պատերազմը, զուր է)։ Հարաւայնոց ատելութիւնը դէպ

ատելութիւնը դէպի Հիւսիսայինքը աննկարագրելի խոր է {եւ} սաստիկ: Խաղաղութիւնը չէ պիտոյ տիրէ այնտեղ, մինչ

րկու կողմերը չկազմեն առանձին առանձին տէրութիւնք: {Եւ} այն ժամանակ միայն Անգլիան կը հասնի իւր դարաւոր նպ

ւթիւնը էական խնդրի մէջ չէ. տնտեսական խնդրի դուռը {եւ} նորա համար փակուած է: Նորա ազատութիւնը անուանակա

կենդանի։ Այո՛, նոքա ստրուկ են ուրիշներին։ Բայց {եւ} այն մարդիկը, որոնց ազգութիւնը դողացնում է երկրագ

վ, որ սնոտի նախապաշարմունքներ, փտած սկզբունքներ {եւ} առհասարակ գլխիվայր հասկացողութիւնք պաշտելի են նոց

են քաղում նոցա թուլութենից, տիրում են նոցա վերայ {եւ} նոցա անունով ներգործում են, միմիայն իւրեանց անձն

ռքից, եթէ այդ փառքը չէ բերում նորան երջանկութիւն {եւ} հանգիստ կեանք, եթէ ամեն մինը այդ եղջերուաքաղ փառ

յդ եղջերուաքաղ փառքերից գնւում են սոսկալի հարկերի {եւ} սարսափելի պարտքերի ծանրութեամբ, որոնց էականապէս

աջ քշելու համար, ներքին պարտք է հրատարակում նա, {եւ} ամեն մարդ առանց երկբայութեան, իբրեւ մի ապահով տե

թեան, իբրեւ մի ապահով տեղ դնում է իւր ունեցածը: {Եւ} ինչի՞ պիտի վախենայ, քանի որ կառավարութիւնը երաշխ

- Ի՛նչպէս թէ ինչով, տէրութեան հողով, գանձով {եւ} այլն եւ այլն: - Տէրութեան հողը, գանձը, եւ

նչպէս թէ ինչով, տէրութեան հողով, գանձով եւ այլն {եւ} այլն: - Տէրութեան հողը, գանձը, եւ այլն եւ

եւ այլն եւ այլն: - Տէրութեան հողը, գանձը, {եւ} այլն եւ այլն, կառավարութեան սեպհականութի՞ւնն է,

եւ այլն: - Տէրութեան հողը, գանձը, եւ այլն {եւ} այլն, կառավարութեան սեպհականութի՞ւնն է, որ գրաւ

ա ինձ կերակուր չէ տալիս, - ասում է ազգը: - {Եւ} ի՛նչ հարկաւոր է քեզ կերակուր, երբ դու ապրում ես

իշ աշխարհների տիրելու, ուրիշ ազգութիւնք սպանելու {եւ} իւրեանց դրօշի փառքին նորանց եւս մասնակից առնելու

էին իւրեանց ձեռքում, որ այսօր չէ կարող արդարանալ {եւ} մարդկային բանականութեան դիմանալ: Ի՛նչ էր այդ փաս

զանազան ազգեր, որովհետեւ այդ ազգերը յետ են մնում {եւ} չեն քաղաքակրթւում: - Այսպէ՞ս, ուրեմն, Անգ

նգի, իսկ ինքը նոյն կշիռը վաճառում է 250 լիբրէի, {եւ} կառավարութենից աւելի ո՛չ ո՛ք իրաւունք ունի շինակա

ո՛չ ո՛ք իրաւունք ունի շինականից գնելու, նոյնպէս {եւ} շինականը իրաւունք չունի ուրիշի վաճառելու: -

րս է տանում Չինաստան, թունաւորում է մարդկութիւնը {եւ} այդ թոյնի փոխարէն ամիսը երեք շոգենաւ արծաթ է ստան

ր բնական սահմաններով, իւր կրօնքով, սովորութեամբ {եւ} աւանդութեամբ բոլորովին հեռի է Անգլիայից, քանքարա

առակ նորա կամքին, պահում է նորան իւր ձեռքի մէջ, {եւ} Թէյմսը շատ ժամանակ չէ, որ հրատարակեց, թէ Իռլանդ

երաբերեալ հողի վերայ, որ պատկանում է Իտալիային, {եւ} երբ խնդիրները սկսում են սաստիկ յուզուիլ, երբ առա

ողուլ այս աշխարհի թագաւորութիւնը, նա չէ յօժարում {եւ} հիւանդանալով՝ մահիճ է ընկնում... - Քաղաքակ

կնարիւն Աւստրիացիներով բռնացել է Լօմբարդիոյ վերայ {եւ} չէ կամենում Վենետիկը ձեռքից թողուլ: - Քաղաք

գարիան, խեղդել է Գալիցիան, Դալմատիան, Բոհեմիան {եւ} այլ գաւառներ ու ազգեր: - Քաղաքակրթութիւն է

ին պատճառը, յափշտակել է նորա Պօզնայնի դքսութիւնը {եւ} խեղդում է... - Քաղաքակրթութիւն է տարածում

յարձակուելով, սպանում են՝ առանց խնայելու հասակի {եւ} սեռի, Ռուսիոյ գերմանաթաթար կառավարութիւնը, իբրե

տանի արիւնը, փակում է նորա եկեղեցիքը, դպրոցները {եւ} հրամայում է քար կամ փայտ դառնալ: - Քաղաքակթ

, իւր պատմական աւանդութեամբ, իւր կեանքի կերպերով {եւ} սովորութեամբ, ոչինչ յարաբերութիւն չունի Մեծ Ռուս

թեամբ, ոչինչ յարաբերութիւն չունի Մեծ Ռուսիային, {եւ} ոչ միայն այսչափ, այլեւ սաստիկ թշնամի է նորան, խ

ց Ռուսիոյ կառավարութիւնը շղթաներով կապում է նորան {եւ} ազատութեան մարգարէներին պատասխանում է բանտով, կն

ւթեան մարգարէներին պատասխանում է բանտով, կնուտով {եւ} աքսորով: - Քաղաքակրթութիւն է տարածում:

- Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Յափշտակել է {եւ} ստրկացրել է Ֆինլանդիան: - Քաղաքակրթութիւն է

իւն է տարածում: - Խաբանօք ճանկել է Վրաստանը {եւ} Հայաստանի մի մասը եւ ճնշում է նորանց իւր ծանրութե

- Խաբանօք ճանկել է Վրաստանը եւ Հայաստանի մի մասը {եւ} ճնշում է նորանց իւր ծանրութեան տակ: - Քաղաք

դար օգնութիւն են տալիս Թիւրքիային, որ նա դիմանայ {եւ} չկործանուի: - Որպէսզի Թիւրքիոյ ստրկացած Հայ

: - Որպէսզի Թիւրքիոյ ստրկացած Հայ, Սկլաւոն {եւ} Յոյն ժողովուրդը քաղաքակրթիչ հոգաբարձուից չզրկուի

երեւս, ազատութիւն կարող է ծագել, իսկ Կուրանից՝ {եւ} այդ երկիւղը չկայ: Սոքա ամէնքը, իբրեւ բռնի

րեւ բռնի վարժապետ, քաղաքակրթութիւն են տարածում, {եւ} ոչ ոք չէ հարցնում աշակերտի կամքը, կամի՞ արդեօք ո

թութենից: Բանդերը են նոցա դպրոցները, պօլիցականք {եւ} ժանդարմը՝ դաստիարակները, շղթան՝ հրահանգիչ գիրք

նը վերին աստիճանի կազդուրելու մարզարան, կախաղանը {եւ} գլխապարտութեան խայտառակ սիւնը ` " Դուռն ճշմարիտ,

ւթիւնը, Եւրոպական հաւասարակշիռը հանեցին մէջտեղ: {Եւ} այսօր ամեն կառավարութիւն իւր կշռով կշռում է այս հ

աւելի չէ, քան թէ ոչխարը, որ սպանդապետի դանակին {եւ} կշեռքին է յանձնուած: Մինչեւ այսօր ամեն յարձակում

կշեռքին է յանձնուած: Մինչեւ այսօր ամեն յարձակում {եւ} ամեն պաշտպանութիւն այս հաւասարակշռի անունով յառաջ

արդարութեան քննի՞չը: - Քեզ ի՞նչ փոյթ: {Եւ} այն օրից, երբ կառավարութիւնքը իւրեանց ընթացքը ար

առավարութիւնքը իւրեանց ընթացքը արդարացնելու համար {եւ} իւրեանց բռնած ճանապարհը ամբոխի աչքից ծածկելու խոր

ւթեամբ գրեցին իւրեանց դրօշակի վերայ հաւասարակշիռը {եւ} իրաւունքը, այն րոպէից, ասում ենք, ազգութիւնը դ

ավարութեանց հալածող ուրուականը: Եթէ հաւասարակշիռ {եւ} իրաւունք կայ տէրութեանց մէջ, ուրեմն նոյն կշիռը ե

ւ իրաւունք կայ տէրութեանց մէջ, ուրեմն նոյն կշիռը {եւ} նոյն իրաւունքը պիտի լինի տէրութեանց եւ նոցա ստրկա

նոյն կշիռը եւ նոյն իրաւունքը պիտի լինի տէրութեանց {եւ} նոցա ստրկացած ազգերի մէջ: Դու կամենում ես քո հաւ

գերի մէջ: Դու կամենում ես քո հաւասարակշիռը պահել {եւ} այն՝ իրաւունքի անունով, բայց ինձ, որ բնաւին օտ

ւունքի անունով, բայց ինձ, որ բնաւին օտար եմ քեզ {եւ} ամենեւին վերաբերութիւն չունիմ քո հետ, ի՛նչ պատճա

տ, ի՛նչ պատճառով, հակառակ իմ կամքին, առնում ես {եւ} բռնութեամբ դնում ես քո կշռի թաթի մէջ: Ուրիշ տէրո

րաբերութեամբ ինչի՞ համար ոտքի տակ ես կոխում նորան {եւ} անիրաւում ես չարաչար: Այսօր ճնշուած մարդերի

կախօս չերեւինք մեր նեղսիրտի առջեւ: Վնասակար {եւ} անիրաւ է այնպիսի ազգութիւնը, որ ամեն ուրիշ զոհու

չէ այն, այլ կոյր ֆանատիկոսութիւն, որ հիմք չունի {եւ} կիրքի բնաւորութեամբ երեւում է մարդու մէջ: Այդպիս

ամանքը կարող են ծնուցանել: Ազգութիւնը հարկաւոր է {եւ} օգտակար այն ժամանակ, երբ նա չէ բորբոքւում իբրեւ

րբոքւում իբրեւ մի րոպէական կայծ, իբրեւ պատահական {եւ} հանգամանքներից կախուած մի բան, այլ, երբ որպէս հ

տութեամբ, պահանջում է ուրիշների հաւասար իրաւունք {եւ} ոչինչ չէ խնդրում աւելի: Ազգութիւնը օգտակար է եւ

եւ ոչինչ չէ խնդրում աւելի: Ազգութիւնը օգտակար է {եւ} հարկաւոր այն ժամանակ, երբ զգալի է ոչ որպէս մի բա

անդամքը ապահովեն իւրեանց ապրուստը, որպէսզի գերի {եւ} ստրուկ չլինին ուրիշին: Ազգութիւնը անմեղադրելի է

ստրուկ չլինին ուրիշին: Ազգութիւնը անմեղադրելի է {եւ} ամենայն ընդունելութեան արժանի, եթէ նա խոստովանի

, որպիսի ստացել է ինքը: Ազգութիւնը անմեղադրելի է {եւ} տօնելի իսկ, եթէ նա ընդհանուր մարդկութեան գործը թ

ան անձնաւորութեան անունով իրաւունք ձեռք բերելով, {եւ} նոյն իրաւունքը եւ արտօնութիւնքը հաւասարապէս իւր ա

անունով իրաւունք ձեռք բերելով, եւ նոյն իրաւունքը {եւ} արտօնութիւնքը հաւասարապէս իւր անդամներին բաշխելով

ր անդամներին բաշխելով: Եթէ ազգութեան ներքին {եւ} էական խորհուրդը չէ տնտեսական խնդիրը, անհիմն է այ

նհիմն է այդ ազգութիւնը, սո՛ւտ է այդ ազգութիւնը, {եւ} նա կը կործանուի: Տնտեսական խնդիրն է այն զօրութիւ

մի փոքր յառաջ խոստացանք անուանել, նա է այն միակ {եւ} հաստատ ոյժը, որ ազգի անձնաւորութեան մէջ ներգործե

աւասարակշիռ է պահում արտաքին ոյժերի ընդդէմ, որով {եւ} ազգութիւնը ապրում է: Դու հազար տարի քարոզէ ինձ ք

ք մեր ազգութիւնը, մեր լեզուն, մեր աւանդութիւնքը {եւ} այլն, եւ այլն։ Շա՛տ բարի, պատասխանում եմ ես,

ւթիւնը, մեր լեզուն, մեր աւանդութիւնքը եւ այլն, {եւ} այլն։ Շա՛տ բարի, պատասխանում եմ ես, բայց, ասա

, ի՛նչ բանի համար պահենք, ի՛նչ է պահելու օգուտը {եւ} ի՛նչ է կորուսանելու վնասը: Վերացական ազգութիւնը

ել է Հայոց ազգի մէջ, չէ կարող պատասխանել սորան: {Եւ} այս է պատճառը, որ ծանր է այդ առաքելութեան ընթացք

ճառները, ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ ֆանատիկոսութիւն, {եւ} այդ տեսակ քարոզութիւնը երբէք չի կարող արմատ արձակ

արքը, պահի՛ր քո լեզուն, որ է քո ազգութեան դրօշը {եւ} այդ բոլորը քեզ իրաւունք կը տան մի կտոր հող ձեռք բ

որ հող ձեռք բերելու, որով կ՚ազատուիս ստրկութենից {եւ} աղքատութենից, այն ժամանակ ես կը հասկնամ քո խօսքը

աղքատութենից, այն ժամանակ ես կը հասկնամ քո խօսքը {եւ}, ընդհանուրի շահի մէջ եւ իմ սեպհական շահը տեսնելո

կ ես կը հասկնամ քո խօսքը եւ, ընդհանուրի շահի մէջ {եւ} իմ սեպհական շահը տեսնելով, կ՚աշխատիմ ամենայն զօր

րանում է ինձ փրկութիւն՝ ազգութեան անունով: {Եւ} քաղաքական նաւաբեկութենից ապրած մարդիկ, եթէ հասկա

ում են ազգութիւնը մի ամբողջութիւն, որ երբեմն կար {եւ} որի դարաւոր փոշով ծածկուած յիշատակարանների վերայ

կիզբը առնում է անցածի խայտաճամուկ աւանդութեններից {եւ} չէ հիմնւում ուղղակի ներկայ սերունդի եւ ներկայ պայ

ութեններից եւ չէ հիմնւում ուղղակի ներկայ սերունդի {եւ} ներկայ պայմանների վերայ, եթէ նոքա մտածում են երե

ն Չինաստանից: Ժամանակը մի անգամ է անցնում, {եւ} նա, որ ընթացակից չէ նորան, յետ է մնում: Մեք կա

օր, եթէ մի ժողովուրդ ստրուկ է, եթէ նա հող չունի {եւ} եթէ յաջողի նորան հող ձեռք բերել, իրաւունքը եւ ժա

նի եւ եթէ յաջողի նորան հող ձեռք բերել, իրաւունքը {եւ} ժամանակը պահանջում են տնօրինել այնպէս, ինչպէս ցո

րկայ հարկը, ինչպէս ցոյց է տալիս բանականութիւնը, {եւ} ոչ այնպէս, ինչպէս հին օրերից մնացած, աւանդական

՝ տէրութեան կամ ազնուականութեան սեպհականելով հողը {եւ} հասարակ ժողովուրդը զրկելով իրաւունքից: Վերջին դի

ինչ կերպով, որ յայտնուի: Գիտենք, կան մարդիկ, {եւ} մեր իսկ սիրելի բարեկամների մէջ, որ պիտի ասեն՝ թ

թո՛ղ ինչպէս կամի, լինի սկզբնական կառավարութիւնը {եւ} տնօրէնութիւնը, յետոյ կ'ուղղուի, կը նորոգուի եւ

եւ տնօրէնութիւնը, յետոյ կ'ուղղուի, կը նորոգուի {եւ} այլն, եւ այլն: Չէ՛, այս տղայութիւն է. այ

ութիւնը, յետոյ կ'ուղղուի, կը նորոգուի եւ այլն, {եւ} այլն: Չէ՛, այս տղայութիւն է. այս տեսակ ու

, այս տղայութիւն է. այս տեսակ ուղղագործութիւնքը {եւ} վերանորոգութիւնքը հեշտ բաներ չեն, եւ համարձակ կա

ործութիւնքը եւ վերանորոգութիւնքը հեշտ բաներ չեն, {եւ} համարձակ կարելի է ասել՝ նոր ի նորոյ ձեռք բերելու

ի փորձերից, որ փորձողներին արժում են արեան ծովեր {եւ} որ բոլորովին ձրի ներկայանում են մեզ, իբրեւ օրինա

ում են մեզ, իբրեւ օրինակ, հարկ է, որ խրատուինք {եւ} չ'երթանք այն ծուռ ճանապարհը, որից եւ գնացողը կամ

ր խրատուինք եւ չ'երթանք այն ծուռ ճանապարհը, որից {եւ} գնացողը կամի յետ դառնալ, բայց ոտքը սայթաքում է:

գնացողը կամի յետ դառնալ, բայց ոտքը սայթաքում է: {Եւ} ի՛նչ խելք է կատարելութիւնը տեսնելուց յետոյ անկատա

, որ կարգը հասնի թղթին, ըստ որում նոր է սկսանում {եւ} հարկ է, որ յառաջ անկատարը ձեռք բերէ: Եթէ մ

, դարձեալ կը խօսինք նորա հետ այս խնդիրների վերայ {եւ} մեր ամեն ճիգը կը թափենք աւելի մշակել եւ աւելի կեր

երի վերայ եւ մեր ամեն ճիգը կը թափենք աւելի մշակել {եւ} աւելի կերպարանագործել մեր գաղափարը: Այժմ դա

ժմ դառնում ենք դէպի այն կէտը, որտեղից խոտորեցանք {եւ} դէպի այնտեղ հրաւիրում ենք դարձեալ մեր ընթերցողներ

ընթերցողների ուշադրութիւնը: Որչափ շօշափելի {եւ} հասկնալի է տնտեսական խնդրի ճշմարտութիւնը, որ մեք

ալիս ազգին դէպի մի երկիր"։ - Մովսէս չենք, {եւ} Մովսիսի խոստմունքը չենք խոստանում Հայոց ազգին: Մ

ազգին խոստանում էր մի երկիր, որ պիտի բղխէր կաթն {եւ} մեղր, մեր քարոզութիւնը աւելի պարկեշտ է: Մեք ցոյ

մետաքս, շաքար, ցորեան, բրինձ, սուսամ, տորոն {եւ} այլ ընդեղէնք: Մեք ցոյց ենք տալիս մի երկիր, ուր

կիր, ուր ամենայն ընտանի գրաստ աճում է, ապրում է {եւ} բազմանում է, հետեւաբար նոցա բերքը եւս, այսինքն

բերքը եւս, այսինքն բուրդը, մորթը, միսը, կաթը {եւ} այլն, որ նոյնպէս արժանի են ուշադրութեան եւ մշակո

կաթը եւ այլն, որ նոյնպէս արժանի են ուշադրութեան {եւ} մշակութեան: Մեք ցոյց ենք տալիս մի երկիր, որի հա

ի երկիր, որի հանքերը մեծապէս կարօտ են մշակութեան {եւ}, որոնք, մինչեւ այսօր մնացած են մարդկութեան համա

մնացած են մարդկութեան համար " որպէս աղբիւր փակեալ {եւ} դուռն կնքեալ, ընդ որ ոչ ոք էանց"։ Յողդյող

ոյր հաւատով կարող էր հետեւել Մովսիսին, դէպի կաթն {եւ} մեղր բղխող երկիրը, ըստ որում անծանօթ էր նորան աւ

անօթ էր նորան աւետեաց աշխարհը, մեք ընթերցողներից {եւ} առհասարակ Հայոց ազգից չենք պահանջում եւ այն կոյր

րցողներից եւ առհասարակ Հայոց ազգից չենք պահանջում {եւ} այն կոյր հաւատը դէպի մեր քարոզութիւնը: Երկիրը եւ

եւ այն կոյր հաւատը դէպի մեր քարոզութիւնը: Երկիրը {եւ} բերքերը քաջ ծանօթ են նոցա, եւ անծանօթների համար

ոզութիւնը: Երկիրը եւ բերքերը քաջ ծանօթ են նոցա, {եւ} անծանօթների համար պատրաստ են իւրեանց գոյութեամբ վ

կայելու մեր ասածին: Մեր քարոզութեան նպատակը {եւ} մեր աշխատութեան խորհուրդը այն է միայն, որ ազգը մ

խորհուրդը այն է միայն, որ ազգը մտածէ իւր ապագան {եւ} ազատէ իւր անձը սարսափելի նեղութենից եւ աղքատութեն

իւր ապագան եւ ազատէ իւր անձը սարսափելի նեղութենից {եւ} աղքատութենից, որ եթէ ոչ այսօր, վաղը պիտի թագաւո

մէջ կը ցնդին, մէջտեղում կը մնայ պարտքի մուրհակը {եւ} նորանից յետոյ գալու հոգեվարի ժամանակ, օսմանեան լ

ւրուշ: Մեր բարձրացուցած խնդիրը մի վերացական {եւ} անբնական Փիլիսոփայութիւն չէ, որ ազգը նեղութեան հ

րդ չկայ, որ իւր ապրուստի համար կարօտ չլինի նիւթի {եւ} չհասկնայ հացի խնդիրը. եւ մեք խօսեցանք միայն այն

համար կարօտ չլինի նիւթի եւ չհասկնայ հացի խնդիրը. {եւ} մեք խօսեցանք միայն այն խնդրի վերայ, քանզի նորանո

տ, որ կազմել է իւրեան մի ճանապարհ, որով ապրել է {եւ} կ'ապրի դեռեւս, այդպիսի մարդը, բնականապէս եւ ծան

լ է եւ կ'ապրի դեռեւս, այդպիսի մարդը, բնականապէս {եւ} ծանր նստած իւր տեղում, կէս մի թթուեցնում է դէմքը

ողնում եմ իմ ընտանիքին նոյնը, այլեւ մի քանի տուն {եւ} այլն եւ այլն, ուրեմն, ինչպէս իմ կեանքը ապահով է

մ իմ ընտանիքին նոյնը, այլեւ մի քանի տուն եւ այլն {եւ} այլն, ուրեմն, ինչպէս իմ կեանքը ապահով էր, նոյն

ն, ուրեմն, ինչպէս իմ կեանքը ապահով էր, նոյնպէս {եւ} իմ ժառանգները ապահովուած են"։ Նորա մտածութիւնը

Շատ լաւ, դու ունիս բաւական գումար, ունիս տուներ {եւ} այլն, եւ նորանով կարծում ես թէ քո ժառանգները ապա

դու ունիս բաւական գումար, ունիս տուներ եւ այլն, {եւ} նորանով կարծում ես թէ քո ժառանգները ապահով են, ի

ուածքի տէրը, որպէս նաեւ քո բոլոր ընտանիքի տէրը, {եւ} այս պատճառով քո ունեցած կարողութիւնը հերի՛ք է այս

ամ աւելի մի փոքր մասը, եթէ շատ են քո զաւակները: {Եւ} ահա կարողութիւնը, ոյժը դեռեւս առաջին ազգում (պո

ն աղքատ ընդհանրութեան մէջ, որից դուրս եկար դու, {եւ} ազատ կարծեցիր այնուհետեւ նորա վիճակակցութենից քո

եղ: Մի փոքր սառնութիւն, մի փոքր օդի ճնշողութիւն {եւ} ահա այն թռուցիկ շոգիները, որ թողել էին ծովի հորի

ոյ, մի մաս: Թո՛ղ նոքա այն հիմքի վերայ աշխատին, {եւ} նոցանից իւրաքանչիւրը կը հասնի իմ կարողութեան չափի

րաքանչիւրը կը հասնի իմ կարողութեան չափին. այնպէս {եւ} նոցա որդիքը եւ այլն եւ այլն: - Եթէ հանգաման

ասնի իմ կարողութեան չափին. այնպէս եւ նոցա որդիքը {եւ} այլն եւ այլն: - Եթէ հանգամանքները մեզ հնազա

կարողութեան չափին. այնպէս եւ նոցա որդիքը եւ այլն {եւ} այլն: - Եթէ հանգամանքները մեզ հնազանդուէին

եթէ ոչ նոյն ընկերութեան միւս անդամների հաշուով: {Եւ} այդ հարստութիւն չէ, այլ պատահական հակումն հարստո

ահական հակումն հարստութեան կշռի, երբեմն դէպի այս {եւ} երբեմն դէպի այն կողմը: Այսօր դու ես հարուստ, վա

կողմը: Այսօր դու ես հարուստ, վաղը ես կը լինիմ, {եւ} այն ժամանակ քո հարստութիւնը անպատճառ պիտի նուազի

սկնալի շինելու համար առարկան, բացատրենք քեզ մեծը {եւ} ընդհանուրը՝ փոքրի եւ մասնաւորի կերպարանքով: Դնե

ռարկան, բացատրենք քեզ մեծը եւ ընդհանուրը՝ փոքրի {եւ} մասնաւորի կերպարանքով: Դնենք, թէ քսան հոգի, մե

: Դնենք, թէ քսան հոգի, մեք ապրում ենք մի տեղում {եւ} վաճառականութիւն ենք առնում մեր մէջ: Մեք ամենքս գ

ձին առանձին, իւրաքանչիւր մարդ՝ իւր օգտի համար, {եւ} մեզնից իւրաքանչիւրը տարբեր կարողութիւն ունի, մին

րբեր կարողութիւն ունի, մինը՝ շատ, միւսը՝ փոքր {եւ} այլն, եւ, մեր բոլորի ունեցած կարողութիւնքը իրար

ութիւն ունի, մինը՝ շատ, միւսը՝ փոքր եւ այլն, {եւ}, մեր բոլորի ունեցած կարողութիւնքը իրար վերայ բար

տանայ, մեզնից միւս մինը պիտի տուժէ այդ հարիւրը: {Եւ} այս հարիւր ոսկին երեւութական եւ առժամանակեայ մի վ

ւժէ այդ հարիւրը: Եւ այս հարիւր ոսկին երեւութական {եւ} առժամանակեայ մի վաստակ է, քանզի ընդհանրութիւնը չ

վաստակ է, քանզի ընդհանրութիւնը չունի հարստութիւն {եւ} շահուողը ընդհանուրի հաշուով շահուեցաւ. քանզի, ն

ին նորա ժառանգները: - Բայց, դորա փոխանակ, {եւ} աղքատների ժառանգներ հարստանում են: - Այնպէս

ում են: - Այնպէս, ինչպէս ընկնող հարուստը, {եւ} նոյն պայմաններով, ուրեմն եւ նոյն ճանապարհի վերայ

էս ընկնող հարուստը, եւ նոյն պայմաններով, ուրեմն {եւ} նոյն ճանապարհի վերայ եւ նա իւր կարգով պիտի հաւասա

նոյն պայմաններով, ուրեմն եւ նոյն ճանապարհի վերայ {եւ} նա իւր կարգով պիտի հաւասարի ընդհանուր մակերեւոյթի

իւր կարգով պիտի հաւասարի ընդհանուր մակերեւոյթին: {Եւ} եթէ մի ընկած հարուստի փոխանակ հարստանայ մի աղքատ

էնքները կատարւում են ճիշդ մաթեմատիկական հաշուով, {եւ} մարդը, որպէս անդամ բնութեան, եւ մարդկային կեանք

կական հաշուով, եւ մարդը, որպէս անդամ բնութեան, {եւ} մարդկային կեանքը, որպէս երեւոյթ բնութեան, ենթակ

, որպէս երեւոյթ բնութեան, ենթակայ են այս օրէնքին {եւ} այս հաշուին: Կարող են ասել, որ եթէ մարդը ե

ւ այս հաշուին: Կարող են ասել, որ եթէ մարդը {եւ} նորա կեանքը դրուի ճիշտ մաթեմատիկական հաշուի տակ,

տիկական հաշուի տակ, մարդը կը դառնայ մի մեքենայ, {եւ} նորա կեանքը՝ մի ձանձրալի ժամանակամիջոց: Այն ժամ

միայն կարող է փայլիլ մարդու բանաստեղծական գոյնը, {եւ} ճիշդ մաթեմատիկական հաշիւը, տանելով մարդկային ընկ

նորան սիրելի չէ այս, նա չէ քննում, նա թողնում է {եւ} առօրեայ տեսածով ապրում է այսօր, վաղը ինչ կամի թո

արճատես աչքերի համար: Ապագան ներկայի ժառանգն է, {եւ} եթէ մարդը քննէ ներկան, այն ժամանակ իսկոյն կը ճեղ

ասն քսան տունից, որ դու ճանաչում էիր, այսօր կան {եւ} տեւում են միայն երկու տուն: Հաւատա՛, որ այսօրու

սօրուայ մանուկը, երբ իւր կարգով հասնի քո հասակին {եւ} քո պէս աչքը հետ դարձնէ դէպի իւր անցած ճանապարհը,

ար իբրեւ առաջին խնդիր առնում ենք տնտեսական խնդիրը {եւ} անուանում ենք նորան " մահու եւ կեանքի խնդիր"։ Ա

ք տնտեսական խնդիրը եւ անուանում ենք նորան " մահու {եւ} կեանքի խնդիր"։ Այս բաւական է, որ մի տեսակ մարդ

ինք, այլ, որովհետեւ շատ ականջներ մարմաջում են, {եւ} իրական ճշմարտութիւնը, ո՜հ, շատ մերկ է: Եւ աւել

են, եւ իրական ճշմարտութիւնը, ո՜հ, շատ մերկ է: {Եւ} աւելորդ է պատասխան տալ այնտեղ, ուր խօսում են հեղ

քո դատողութիւնը, քո բանականութիւնը, քո խելքը, {եւ} հնազանդուի՛ր ինձ: Դու մեքենայ ես, եւ ես եմ քեզ

քո խելքը, եւ հնազանդուի՛ր ինձ: Դու մեքենայ ես, {եւ} ես եմ քեզ շարժող զօրութիւնը"։ Մեր բառարանի մէջ

ջ հնազանդութիւն խօսքը չկայ, որովհետեւ հրամայական {եւ} հնազանդական առնչութեան մէջ ազատութիւն չկայ: Մեք

ում քո հասկացողութիւնը, այլ աղբերանում է փաստերը {եւ} պատճառները գիտակցութեամբ քննելուց: Այո՛, մ

Այո՛, մարդն է մեր կատարելութիւնը ` idéal, {եւ} նորա էական եւ իրական պէտքերից աւելի, ուրիշ բանի

արդն է մեր կատարելութիւնը ` idéal, եւ նորա էական {եւ} իրական պէտքերից աւելի, ուրիշ բանի հետ վերաբերութ

լի, ուրիշ բանի հետ վերաբերութիւն չունինք: Էական {եւ} իրական պէտքերի մէջ տեսնում ենք նորա կեանքը, կեան

համերաշխութիւնը, որ դաւանում ենք աղբիւր, անկեղծ {եւ} հաշուատու բարոյականութեան եւ որի առջեւ միայն խոնա

ենք աղբիւր, անկեղծ եւ հաշուատու բարոյականութեան {եւ} որի առջեւ միայն խոնարհեցնում ենք մեր ծունրը:

համար, որ օրէնքը արգելում է գողանալ, նա գո՜ղ է {եւ} աւազակ: Մարդը չէ սպանում, եթէ այն պատճառով միայ

ի գերագոյն հեղինակութեան հրամանի, մարդը սպանող է {եւ} անբարոյական: Մարդը բարոյական է այն ժամանակ

ած հեղինակութենից վախելով, այլ եթէ գիտակցութիւնը {եւ} համերաշխութիւնը դրել է նորան այն կէտի վերայ, որ

մերաշխութիւնը դրել է նորան այն կէտի վերայ, որ նա {եւ} յղանալ չէ կարող այդ յանցանքները: Երբ յանցանքը յղ

, որովհետեւ եթէ օրէնքը չարգելուր, պիտի գործէր: {Եւ} չգործեց ոչ թէ հասկնալով, որ եթէ գործէր, իւր նմա

վագրը բարոյական է, որովհետեւ մարդ չէ փառատում: {Եւ} ի՞նչ տարբերութիւն կայ. մինը (վագրը) ստիպուած է

, այսինչ բարեգործութիւնը գործեմ. բարոյականութեան {եւ} հո՛տը անգամ չկայ այստեղ, որովհետեւ եթէ իւր ցանկա

ակնկալութեամբ, բարի պիտի գործէ ստանալուց յետոյ: {Եւ} այս բոլորը, հեթանոսական եւ հրէական առմամբ, զոհի

րծէ ստանալուց յետոյ: Եւ այս բոլորը, հեթանոսական {եւ} հրէական առմամբ, զոհի անունով: Մարդկային համերաշ

իր նորա կեանքը, ոտքիդ տակ կոխեցիր նորա իրաւունքը {եւ} նորա մարդկային արժանաւորութիւնը: Դո՛ւ դադարեցար

նունով գործեցիր, վշտացուցիր քո ընկերի ամենասուրբ {եւ} նուիրական զգացողութիւնքը, որովհետեւ քո անձը տէր

րուկ ծխեն քեզ, մեր աչքում դու ամբարիշտ ես: {Եւ} ի՞նչպէս չդառնաս դարձեալ դէպի տնտեսական խնդիրը, ո

ում, նոքա այնքան բարձր կանգնած են, որ մարդը հող {եւ} մոխիր է նոցա առջեւ։ Բռնակալները սեպհականութիւն

- Ի՞նչ է մնում այն մարդերին, որ ո՛չ միստիկ են {եւ} ո՛չ բռնակալ: Ի՞նչ է մնում մեզ: " Քարոզել տ

, քարոզել ազգութիւնը, միստիկներին գայթակղութիւն {եւ} բռնակալներին սահմանադրութիւն, իսկ հասարակ ժողովր

ազգային թատրոնին է ընծայուած նորա բովանդակութիւնը {եւ} ազգային այս նոր երեւոյթի վերայ պատշաճ չենք դատում

ոց ազգը, զանազան աշխարհներում, իւր տարագրութեան {եւ} թշուառութեան մէջ, իւր բազմաթիւ հոգսերի եւ տառապա

ութեան եւ թշուառութեան մէջ, իւր բազմաթիւ հոգսերի {եւ} տառապանքի մէջ, այո՛, վաղուց արդէն զգացել էր ազգ

ն զգացել էր ազգային թատրոնի ` կարօտութիւնը. բայց {եւ} վաղ ժամանակներից արգելք եւ խափան պակաս չէին եղած

` կարօտութիւնը. բայց եւ վաղ ժամանակներից արգելք {եւ} խափան պակաս չէին եղած այդ մեծախորհուրդ գործի սկզբ

ը, որոնց զլացել էր դարը իւր ազդեցութիւնը, որոնք {եւ} գործարան չունէին իւրեանց խելապատակի մէջ հասկանալո

ործարան չունէին իւրեանց խելապատակի մէջ հասկանալու {եւ} կշռելու ազգային կարօտութիւնների ծանրութիւնը, որո

հար, շատանում էին իւրեանց շնչական բարեկեցութեամբ {եւ} ի վերջոյ, որոնց ականջին ազգի անունը, ազգի բարոյ

նապատի ", այս հին խելքերն ենք ասում, չէին կարող {եւ} չէ պիտոյ պատճառ եւ հիմն լինէին մի այսպիսի գործի,

խելքերն ենք ասում, չէին կարող եւ չէ պիտոյ պատճառ {եւ} հիմն լինէին մի այսպիսի գործի, հաւատարիմ մնալով ի

որոնց վերայ են մտածող մարդերի յոյսերը, ժամանակի {եւ} դարու այն հարազատ որդիքը, իւրեանց կամ ուսումնակա

արու այն հարազատ որդիքը, իւրեանց կամ ուսումնական {եւ} կամ փորձական կրթութեամբ, այլ յարաբերութեան մէջ լ

ը, յղացան այս մեծ խորհուրդը, ճգնեցան, քրտնեցան {եւ} դեկտեմբերի 14-ի երեկոյին խուռն հայկազանց ներկայու

ակական վարագոյրը: Կեցցէ՛ երիտասարդութիւն: {Եւ} հայկական յառաջադիմութեան տարեգիրը ոսկեղէն տառերով

տ դժուարութենների տանելուց յետոյ պիտի պատերազմէին {եւ} մի հինցած նախապաշարմունքի ընդդէմ եւ այս նախապաշար

ի պատերազմէին եւ մի հինցած նախապաշարմունքի ընդդէմ {եւ} այս նախապաշարմունքը էր դերասանների եւ դերասանուհե

ւնքի ընդդէմ եւ այս նախապաշարմունքը էր դերասանների {եւ} դերասանուհեաց մասին հասարակութեան թիւր եւ սխալ կա

սանների եւ դերասանուհեաց մասին հասարակութեան թիւր {եւ} սխալ կարծիք ունենալը: Այն մարդը՛ միայն կարո

երեւում են մարդիկ. բայց միթէ՞ այդ է թատրոնի բուն {եւ} էական խորհուրդը: Թատրոնի բեմը ստոր չէ ուսու

բեմն է այն աթոռը, ուր նստում է փիլիսոփայութիւնը {եւ} մարմնաւորելով բանը կենդանի, գործնական գաղափարներ

րմնաւորելով բանը կենդանի, գործնական գաղափարներով {եւ} օրինակներով, ազատում է հասարակութիւնը այդ գաղափա

է այն բարոյական ահեղ դատաստանը, ուր արդարութիւնը {եւ} յանցանքը, առանց աչառութեան, ստանում են իւրեանց

րախութիւն, տրտմութիւն, զարմանք, զմայլանք, ցաւ {եւ} կարեկցութիւն: Մի խօսքով այդ բեմը սիրում է մարդու

ննկատելի կերպով ներս է բերում ազգի մէջ ընտիր ոճեր {եւ} ազդու դարձուածներ: Նա չէ միայն ազնուացնում հասար

է միայն ազնուացնում հասարակութեան գաղափարքը, այլ {եւ} ցոյց է տալիս առաքինութեան վսեմութիւնը, մոլութեան

, մոլութեան վատթարութիւնը. առաջինին խրախուսելով {եւ} երկրորդից զգուշացնելով եւ ոչ միայն այսչափ, նա քր

. առաջինին խրախուսելով եւ երկրորդից զգուշացնելով {եւ} ոչ միայն այսչափ, նա քրքրում է ընտանեկան կեանքը,

փ, նա քրքրում է ընտանեկան կեանքը, քննում է նորա {եւ} ամենանուրբ կողմերը, եւ մերկապարանոց դնում է հասա

ան կեանքը, քննում է նորա եւ ամենանուրբ կողմերը, {եւ} մերկապարանոց դնում է հասարակութեան դատաստանի առաջ

ոպէին, հասարակութեան մնում է միայն ընդունել մինը {եւ} մերժել միւսը. քանզի արդէն համոզուած է, քանզի քո

ած է, քանզի քուէն ձգուած է: Հասարակութեան սիրտը {եւ} զգացմունքը, ախտակից լինելով անցքին, զուգահեռաբա

գործողութեան հետ. դերասանների ցոյց տուած ախտերը {եւ} կիրքերը արդէն բացարձակուել էին հասարակութեան ջիղե

ութիւնը գիտէ այս, քանզի զգում է, քանզի մարդ է: {Եւ} թատրոնի մէջ նա մոռանում է իւր նախապաշարմունքը դեր

մէջ նա մոռանում է իւր նախապաշարմունքը դերասանների {եւ} դերասանուհեաց ընդդէմ, նա շատ անգամ պատրաստ է դափ

ներով պսակել այնտեղ այդ նուիրական տաճարի քուրմերը {եւ} քրմուհիքը. այո՛, եւ պսակում է իսկ, այո՛, եւ չ

դ նուիրական տաճարի քուրմերը եւ քրմուհիքը. այո՛, {եւ} պսակում է իսկ, այո՛, եւ չէ խնայում իւր կոկորդը

ը եւ քրմուհիքը. այո՛, եւ պսակում է իսկ, այո՛, {եւ} չէ խնայում իւր կոկորդը կեցցէնե՛ր գոռալով, չէ խնա

ոկորդը կեցցէնե՛ր գոռալով, չէ խնայում իւր ձեռքերը {եւ} ձեռնոցները, որ շատ անգամ մի երեկոյի մէջ պատառոտո

րձեալ դնում է աչքին տեսութիւնը խարդախող ակնոցները {եւ} ահա դերասանը եւ դերասանուհին փոքրանում են, ստորա

քին տեսութիւնը խարդախող ակնոցները եւ ահա դերասանը {եւ} դերասանուհին փոքրանում են, ստորանում են նորա աչք

Ամենափո՛քր է նա, որ ուրիշին համարում է փոքր {եւ} ամենաստոր, որ իւրեան համարում է բարձր ուրիշ մարդ

կոխողը գրեթէ հասարակաց անարգութեան պիտի հանդիպի: {Եւ} միթէ պակա՞ս քաջութիւն հարկաւոր է, հասարակաց մի ս

մար. միթէ յաջողութեան մեծութիւնը նորա արգելքների {եւ} խափանների մեծութեամբ չէ՞ չափւում: Միթէ շա՞տ մարդ

հեղինակը իւր աշակերտների ոտքը լուանալով մերժում է {եւ} հիմն ի վեր տապալում է ամենայն իշխանական եւ ծառայա

ժում է եւ հիմն ի վեր տապալում է ամենայն իշխանական {եւ} ծառայական առնչութեան սկզբունք, հանապազօրեայ փորձ

յական առնչութեան սկզբունք, հանապազօրեայ փորձերից {եւ} էական պիտոյքներից հետեւեցած փիլիսոփայութիւնը, որ

ոլորը, ասում ենք, մարդը դեռ չէ կարողացել մարսել {եւ} փոխանակ հասարակաց հաւասարութեան մէջ, լոկ իւր անհ

ամենայն օր մեղանչում է այս սրբազան օրէնքի ընդդէմ {եւ} կամ գնում է արժանաւոր կացուցանել իւր անձը բռնաբար

գնում է արժանաւոր կացուցանել իւր անձը բռնաբարելով {եւ} ուրանալով ուրիշի, իւր հաւասար, ազատ իրաւունքը:

լով ուրիշի, իւր հաւասար, ազատ իրաւունքը: {Եւ} մինչեւ ո՞ր աստիճան, մինչեւ ո՞ւր. մինչեւ ամօթ հա

ռք պարզել մի ուրիշին, մինչեւ զոհ համարել խօսակից {եւ} հանդիսակից լինել մի ուրիշին...: Այո՛,

նել մեր ուրախութեան, տեսանելով հայկական դերասանք {եւ} ոչ միայն այսչափ, փա՛ռք եւ պարծանք երիտասարդութեա

ելով հայկական դերասանք եւ ոչ միայն այսչափ, փա՛ռք {եւ} պարծանք երիտասարդութեան յառաջադէմ քայլափոխին, եւ

եւ պարծանք երիտասարդութեան յառաջադէմ քայլափոխին, {եւ} ԴԵՐԱՍԱՆՈՒՀԻՔ: Հայկական թատրոնի պատմութիւնը

կան թատրոնի պատմութիւնը չէ պիտոյ մոռանայ Արուսեակ {եւ} Աղաւնի Փափազեանց արգոյ օրիորդների անունները, որո

ապաշարմունքի իւրեանց վերայ արած ազդեցութեան հետ, {եւ} յաղթելով նորանց հրապարակ իջան: Կեցցէ՜ն: Մ

ւական յաջողեցան նոքա. ո՛չ միայն գովում ենք, այլ {եւ} աղօթում ենք նոցայ վերայ, մոռանալով մի քանի թերու

վարդավառ ընդունելութեան, ո՛չ միայն ամենայն ջանք {եւ} աշխատութիւն գործ դնեն իւրեանց կատարելագործութեան

ոյականութեամբ, որ սեփական է բոլոր հայասեռ կանանց {եւ} օրիորդների, պատուեն իւրեանց կոչումը եւ այնպէս մի

եռ կանանց եւ օրիորդների, պատուեն իւրեանց կոչումը {եւ} այնպէս մի կողմից բարի օրինակ հանդիսանալով իւրեանց

թէ մարդը բարոյական էր յառաջուց: Յոյս ունինք {եւ} կը ցանկանք նոյնպէս, որ հասարակութեան քաջալերական

այն կէտի վերայ, ուր հասած էր. մինչդեռ դերասանը {եւ} դերասանուհին, մինչեւ իւրեանց ասպարէզի կատարածը պ

յնպէս, օգուտ քաղեն հասարակութեան ընդունելութենից {եւ} աշխատին անարատ պահպանել իւրեանց կոչումը վերոգրեալ

վերոգրեալ պատճառների համար: Մենք մեր գոհութիւնը {եւ} շնորհակալութիւնը միահամուռ յայտնում ենք բովանդակ

. թատրերգութեանց լեզուի մաքրութեան, յստակութեան {եւ} միութեան վերայ եւ Բ. ներկայացնելի թատրերգութեանց

լեզուի մաքրութեան, յստակութեան եւ միութեան վերայ {եւ} Բ. ներկայացնելի թատրերգութեանց ընտրութեան եւ թար

րայ եւ Բ. ներկայացնելի թատրերգութեանց ընտրութեան {եւ} թարգմանութեան վերայ: Ոչ ամենայն թատրերգ, որ կար

ոխուի, եթէ եւրոպական ընտանեկան բարքի զեխութիւնքը {եւ} աւերանքը, որպէս քաղաքակրթութեան յատկութիւնք, պա

րոնի սկզբնապատճառքը մասնաւոր ուշադրութիւն դարձնեն {եւ} աշխատին վերցնել այն բաները եւս, որ կարող էին կամ

, ինչպէս պատահեցաւ " Երկու մոռացկոտների " ժամանակ {եւ} այն, դերասանների իւրեանց պաշտօնը տարապայման դանդ

ղ էին մեծապէս վնասել նոր հիմնուած թատրոնին: {Եւ} մանաւանդ թէ տեղիք տալ տկարամիտ մարդերի, փոխանակ

արժանի չէր լուծանել, հայհոյել նաեւ հանդիսականքը {եւ} անդուռն բերանով եւ վասակեան ճամարտակութեամբ զրպար

լ, հայհոյել նաեւ հանդիսականքը եւ անդուռն բերանով {եւ} վասակեան ճամարտակութեամբ զրպարտել բոլոր ազգը եւ կ

վ եւ վասակեան ճամարտակութեամբ զրպարտել բոլոր ազգը {եւ} կատաղի ճիւաղի պէս, փողոցից փողոց եւ տունից տուն

լ բոլոր ազգը եւ կատաղի ճիւաղի պէս, փողոցից փողոց {եւ} տունից տուն վազելով դիմել մինչեւ ոստիկանութիւնը.

իկանութիւնը... Սորա հակառակ, դերասանների {եւ} դերասանուհեաց ջանքը, արգոյ հասարակութեան ընդունե

այ իւր ձեռնտուութիւնը, օրըստօրէ թատրոն յաճախելով {եւ} այս ոչ միայն թատրոնի նիւթական կեանքը ապահովելու,

մար, թէ այո՛, անարժան էր այն բարի գործին: {Եւ} ինչպէ՞ս պիտի մխիթարուէինք մեք, եթէ մի քանի ժաման

կանգնելու համար, որի շքեղութիւնը, յարմարութիւնը {եւ} այլ յաջողեցուցիչ որպիսութիւնքը պիտի նպաստաւոր լին

պիտի նպաստաւոր լինէին նորա մեծ յառաջադիմութեան: {Եւ} այդ թատրոնը ներկայ սերունդի համար կը լինէր մի հոյ

կի արձան, որի վերայ պարծանքով պիտի նայէին հայերը {եւ} որ պատկառելի պիտի կացուցաներ ազգը, ուրիշների առա

ռաջեւ ցոյց տալով նոցայ, ազգի բարոյական զօրութեան {եւ} մի ապացոյցը: Պակաս ուրախութիւն չզգացինք մեք

ւթեան հայախօս թատրոնը. այստեղ յաջող ենք համարում {եւ} դէպի նոցայ ուղղել մեր առ ի սրտէ շնորհակալութիւնը

դէպի նոցայ ուղղել մեր առ ի սրտէ շնորհակալութիւնը {եւ} ընթացք ու յաջողութիւն մաղթել իւրեանց չնաշխարհիկ ա

: Կեցցէ՛ն բոլոր հայ թատրոնք. Կեցցէ՛ն {եւ} դերասանք: Կեցցէ՛ն դերասանուհիք, Պարկ

սանք: Կեցցէ՛ն դերասանուհիք, Պարկեշտք {եւ} ժրաջանք: Պերայ 17 դեկտեմ. 1861

ԱԶԳԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆՔ Տասն {եւ} ութերորդ դարու վերջումը, մինչ Ղրիմը ընկնելով Ռու

ռնակալութեան լծից, գաղթում էին դէպի Դօն գետի ափը {եւ} Նախիջեւան քաղաքը շինելով սկսանում էին մի փոքր ազա

ամքը կարողութիւն ստանային հասկանալու իւրեանց անձը {եւ} իւրեանց ազգը: Թէպէտեւ փոքր եւ շատ փոքր երեւում ե

նալու իւրեանց անձը եւ իւրեանց ազգը: Թէպէտեւ փոքր {եւ} շատ փոքր երեւում են մեր ազգի մէջ այդպիսի մարդիկ,

զգի մէջ այդպիսի մարդիկ, այնուամենայնիւ երեւել են {եւ} երեւում են եւ չէ կարելի իսպառ ուրանալ: Մեծ ցաւը

ի մարդիկ, այնուամենայնիւ երեւել են եւ երեւում են {եւ} չէ կարելի իսպառ ուրանալ: Մեծ ցաւը այն է, որ շատ

որուսանելով իւրեանց հարստութիւնը, շատերը նոցանից {եւ} ապրուստի հնարը, պատերազմական ծուխի եւ թափառական

րը նոցանից եւ ապրուստի հնարը, պատերազմական ծուխի {եւ} թափառական ճանապարհորդութեան փոշիների մէջ, երկար

տքերը, որ այնուհետեւ կարողանային գնալ բարոյականի {եւ} իմացականի քամակից, ըստ որում հոգին առանց մարմնի

մս: Այս ողորմելի դրութիւնը ազգի, նորա արտասուքը {եւ} աղաչանքը մոռացուած չէին նախախնամութեան աթոռի առաջ

եր աշխարհի ամենայն մաuներում գտնուած հայերի մէջ, {եւ} ահա երեւում են մարդիկ, որ կամէին սրբել իւրեանց ա

է ձեզ, մէք եւս անբաժան չենք գտանուած ձեր վշտերին {եւ} ցաւերին, հոգեպէս: Մեր սիրտը շատ անգամ զարկել է

իջեւանի լինելոց դպրոցի, եկեղեցիների, աղքատանոցի {եւ} հիւանդանոցի անուններով. մշտնջենաւոր ժամանակով պա

անդում է իւր անշարժ գոյքի Նոր Նախիջեւանու դպրոցին {եւ} այլ աստուածահաճոյ շինուածների: Նորա ժամանակակից

լինո՞ւմ է այս գումարը խելացի կերպով ձեռք բերելու {եւ} խելացի ճանապարհով գործ դնելու ազգի պիտոյքների վեր

նն է գնում, բայց նախիջեւանեցոց համար այդ արծաթքը {եւ} աւանդութիւնքը համարւում են մի արաբական վիպասանութ

ր ի շատէ երեւում է հոգեկան-բարոյական շարժողութիւն {եւ} դէպի լոյսը ձգտողութիւն, մինչ հանդիսի մէջ երեւում

ի մէջ երեւում են մարդիկ, որ պարզ աչքով տեսանելով {եւ} հասկանալով ճշմարտութիւնը, քարոզում են նորան մարդ

, մինչ ազգի բարեմիտ անդամքը ողջամիտ քարոզութիւնը {եւ} անաչառ հրապարակախօսութիւնը ընդունում են ամենայն ո

ն ողջմտութեամբ, զզուանքով նայելով օբսկուրանտների {եւ} հալածասէրների լարուած որոգայթների վերայ -այսպիսի

մեծապէս զգալի էր բոլորին, միթէ՞ անքաւելի յանցանք {եւ} անմերժելի դատապարտութիւն չէ այն հասարակութեանը,

րծան անմիաբանութեամբ այդ ժառանգութիւնքը դուրս գան {եւ} կորչին Նախիջեւանի ձեռքից, ապա այդ դիպուածում նախ

ւանեցոց գալոց սերունդքը պիտի յաւիտենական նախատինք {եւ} նզովք կարդան իւրեանց անհոգ եւ անփոյթ հայրերի եւ պ

աւիտենական նախատինք եւ նզովք կարդան իւրեանց անհոգ {եւ} անփոյթ հայրերի եւ պապերի գողացած ոսկորների վերա:

ք եւ նզովք կարդան իւրեանց անհոգ եւ անփոյթ հայրերի {եւ} պապերի գողացած ոսկորների վերա: Մեր համար շ

օրինակները հրատարակել Հիւսիսափայլ օրագրի ձեռքով, {եւ} մեր բարի խորհուրդը այն է, որ մեր ժողովուրդը կարդ

րդը կարդալով այս շարքերը, վառուի գործունէութեամբ {եւ} ետ դնելով ամենայն պղտորամտութիւն, անմիջապէս ինքը

ն: Կտակների օրինակքը ` համար 1, 2, 3, 4 {եւ} 5 Ահա՛ այն կտակները, որ կարդալով եւ տեսանել

, 3, 4 եւ 5 Ահա՛ այն կտակները, որ կարդալով {եւ} տեսանելով, թէ բարեպաշտ կտակակատարքը մինչեւ այս ր

րծունէութեան եռանդ այդ արծաթագլուխքը ձեռք բերելու {եւ} նոցանով իւր բարոյական վիճակը բարւոքելու: Ա

վիճակը, որքանի՛ հասանում է բոլորի գումարը, ո՛ւր {եւ} որի՛ ձեռքում գտնւում են ներկայումս: Թէպէտեւ այդ

ւ համար հարկաւոր է, որ հասարակութիւնը մի բանագէտ {եւ} հարազատ մարդ ընտրէ իւր միջից եւ ուղարկել նորան ար

ւթիւնը մի բանագէտ եւ հարազատ մարդ ընտրէ իւր միջից {եւ} ուղարկել նորան արեւելեան Հնդկաստան օրինաւոր վերադ

Այս ճանապարհորդութիւնը ` գնալը, այնտեղ մնալը {եւ} վերադառնալը, կը տեւէ գոնէ՛ վեց ամիս, գնացողը ծա

ս Տագանրոգու քաղաքապետի, Նոր Ռուսսիայի կուսակալի {եւ} ներքին գործերի նախարարի ձեռքով խնդրել տէրութեան հ

անգամ ասած ենք, նեղ է նոցայ հանդէսը այդ բանում, {եւ} այժմեան լուսաւորեալ ազգերից ո՛չ մինը չէ հասել իւր

ին տարեգնացք, 1858, յունիս, համար 6, երես 475 {եւ} հոկտեմբ., համար 10, երես 310): Մեզանից յառաջ

զանից յառաջ ազգերի կատարած փորձը պիտոյ է մեզ խրատ {եւ} օրինակ լինի: Նախիջեւանի հասարակութեան վերայ

լինի: Նախիջեւանի հասարակութեան վերայ սուրբ {եւ} անմերժելի պարտականութիւն կայ, հետեւիլ եւ ձեռք բե

յ սուրբ եւ անմերժելի պարտականութիւն կայ, հետեւիլ {եւ} ձեռք բերել այդ ժառանգութիւնքը, երեւելի մայրաքաղա

ւէին լինելոց ուսումնարանը, տպարանը, հիւանդանոցը {եւ} այլն եւ այլն: Նախիջեւանը այդ արծաթագլուխքը

ելոց ուսումնարանը, տպարանը, հիւանդանոցը եւ այլն {եւ} այլն: Նախիջեւանը այդ արծաթագլուխքը այսպիսի

Նախիջեւանը այդ արծաթագլուխքը այսպիսի օրինաւոր {եւ} պատշաճաւոր կերպով կարգադրելուց յետոյ, պարտական է

ու մի այնպիսի բարեկարգ դպրոց, որ առաջինը լինէր, {եւ} տասն տարու մէջ ամենայն հայ մարդ պարծանքով եւ զմայ

էր, եւ տասն տարու մէջ ամենայն հայ մարդ պարծանքով {եւ} զմայլանքով դարձուցաներ իւր աչքը այդ դպրոցի վերա:

Մի այդպիսի ազգային աշխարհական բարեկարգ դպրոց նախ {եւ} յառաջ կը լինէր մի լուսաւորութեան առողջ ծննդարան մ

նում է Նախիջեւանի հասարակութեանը խորհուրդ կատարել {եւ} չանհոգանալ այդ արծաթագլխի մասին, որ բաւական մեծ

այդ արծաթագլխի մասին, որ բաւական մեծ զօրութիւն է {եւ} որ կարող է ոչ թէ միայն Նախիջեւանի, այլեւ ուրիշ շ

առանգութիւնքը ստանալու համար պայմանած է ժամանակ, {եւ} այդ ժամանակը շատ մօտ է վերջանալու, եւ եթէ անց կա

ժամանակ, եւ այդ ժամանակը շատ մօտ է վերջանալու, {եւ} եթէ անց կացաւ, այնուհետեւ կորուսանելու է Նախիջեւ

լսէ: ԿՏԱԿ ՀԱՄԱՐ 1 ԱՄԵՆԱՍՈՒՐԲ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻԻՆ {ԵՒ} ՄԻ ԱՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՐ ԵՒ ՈՐԴԻ ԵՒ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳԻ

ԱՄԵՆԱՍՈՒՐԲ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻԻՆ ԵՒ ՄԻ ԱՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՐ {ԵՒ} ՈՐԴԻ ԵՒ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳԻ Կեցո զիս ներքոյ կամ ստորա

ՒՐԲ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻԻՆ ԵՒ ՄԻ ԱՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՐ ԵՒ ՈՐԴԻ {ԵՒ} ՍՈՒՐԲ ՀՈԳԻ Կեցո զիս ներքոյ կամ ստորագրող Բաբ

ՀՈԳԻ Կեցո զիս ներքոյ կամ ստորագրող Բաբաջանի {եւ} կամ հասարակ կոչմամբ Մարտիրոսի որդի Մասէհս, որ եմ

հաւատով ուղղափառ Քրիստոնեայ, ազգաւ Հայ, քաղաքաւ {եւ} ծննդեամբ Համադանցի, գործով վաճառական, բնակիչ Կա

ամէն: Յամի Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն {եւ} չորք մայիս ամսոյ յերեսնոջն, ես՝ յիշեալ Մասէհս յ

սէհս յառողջ ժամանակի իմում, ամենայնիւ զգաստ միտս {եւ} զգայարանս ունելով հաստատեցի կտակս այս իմով ստոարա

ր յանցեալ տարւոջն շինել ետու ի հիմանէ հաստահեղոյս {եւ} բռաշէն կառուցմամբ՝ ծախսելով ի սմա քառասուն եւ հի

յս եւ բռաշէն կառուցմամբ՝ ծախսելով ի սմա քառասուն {եւ} հինգ հազար ռուփի սքայ. եւ այս տանս սահմանն արեւե

ախսելով ի սմա քառասուն եւ հինգ հազար ռուփի սքայ. {եւ} այս տանս սահմանն արեւելեան կողմն է նեղ եւ անելք ք

սքայ. եւ այս տանս սահմանն արեւելեան կողմն է նեղ {եւ} անելք քուչայ. հարաւային կողմն է լայն արձակ եւ հա

եղ եւ անելք քուչայ. հարաւային կողմն է լայն արձակ {եւ} հասարակ քուչայ, արեւմտեան կողմն է փողոց վաճառի,

լէն եւս վկայ է։ Երկրորդ տունն է մերձ Հայոց {եւ} լատինացոց եկեղեցւոյն եւ է սահմանակից առ յարեւելս

րկրորդ տունն է մերձ Հայոց եւ լատինացոց եկեղեցւոյն {եւ} է սահմանակից առ յարեւելս եւ առ հիւսիս Գաբրիէլ Յով

լատինացոց եկեղեցւոյն եւ է սահմանակից առ յարեւելս {եւ} առ հիւսիս Գաբրիէլ Յովհաննիսի տան, առ յարեւելս սհ

նոսի տանն. իսկ հարաւ կողմանէ հասարակ քուչայ, որ {եւ} ներկայ ի սոյն տանս բնակիմ: Բաց յայնցանէ,

ց յայնցանէ, այլեւ ունիմ ինձ կայք uանաթով, չիթով {եւ} խըսեպագրով պահանջմունս որպես ամենահարկաւոր թուղթք

ըսեպագրով պահանջմունս որպես ամենահարկաւոր թուղթքն {եւ} տներիս բիլսէլն, փաթեքն եւ այլն, յերկաթեայ սանդղ

ամենահարկաւոր թուղթքն եւ տներիս բիլսէլն, փաթեքն {եւ} այլն, յերկաթեայ սանդղոջս գտանէլոց են։ Եւ զայս ե

փաթեքն եւ այլն, յերկաթեայ սանդղոջս գտանէլոց են։ {Եւ} զայս եւս յայտնեմ, զի ես ի սկզբանէ անտի ընդ ումեք

դունակ արասցեն: Յետ այսորիկ այժմ իմ վերջին կամքս {եւ} պատուիրանս յայտնեմ վասն վերջին աւուրն իմոյ եւ ման

մքս եւ պատուիրանս յայտնեմ վասն վերջին աւուրն իմոյ {եւ} մանաւանդ վասն իմ ամենայն ստացուածոյն եւ կայիցն եւ

ուրն իմոյ եւ մանաւանդ վասն իմ ամենայն ստացուածոյն {եւ} կայիցն եւ կամ վասն այլ ինչ հարկաւոր պատահմանց, զ

եւ մանաւանդ վասն իմ ամենայն ստացուածոյն եւ կայիցն {եւ} կամ վասն այլ ինչ հարկաւոր պատահմանց, զորս ամենայ

եւորական պաշտօնս ըստ ծիսի քրիստոնէականաց օրինաւոր {եւ} միջակ ծախիւք. սակս տեղւոյ գերեզմանին իմոյ մի՛ տա

ի՛ տացեն ինչ, քանզի սակս տեղւոյ գերեզմանացն իմոյ {եւ} վասն իմ տանս եղելոցն, երկու քաթայ եւ մին կարտ գե

մանացն իմոյ եւ վասն իմ տանս եղելոցն, երկու քաթայ {եւ} մին կարտ գետին եմ տուեալ եկեղեցւոյն յիմ տան գետնի

ւոյն յիմ տան գետնիցն, ուրեմն եթէ պահանջեսցեն ինչ {եւ} ձրի ո՛չ թաղեսցեն զդին իմ եւ կամ զդին ներքոյ յիշեա

ն եթէ պահանջեսցեն ինչ եւ ձրի ո՛չ թաղեսցեն զդին իմ {եւ} կամ զդին ներքոյ յիշեալ Աննային, յայնժամ թաղեսցեն

ային, յայնժամ թաղեսցեն ի հանգստարանին ինգլիզաց, {եւ} զյիշեալ Աննայն թաղեսցեն ի գաւթի եկեղեցւոյն, տալո

, տալով զգին տեղւոյն գերեզմանին նորա նման այլոց. {եւ} զվերն յիշեալ իմ տուած գետինն օրինօք դատաստանի տիր

յիշեալ իմ տուած գետինն օրինօք դատաստանի տիրեսցեն {եւ} խառնեսցեն ընդ գետնի տանն իմոյ, եւ յետ թաղման մար

ստանի տիրեսցեն եւ խառնեսցեն ընդ գետնի տանն իմոյ, {եւ} յետ թաղման մարմնոյն իմոյ, երկաթեայ սանդուղս բացց

նդուղս բացցեն ի ներկայութեան երեք բարեխառն անձանց {եւ} զամենայն եղեալսն ՚ի նմա, յիշեալ ներկայ պարոնաց վ

եալսն ՚ի նմա, յիշեալ ներկայ պարոնաց վկայութեամբն {եւ} թաֆսիլովն տիրեսցեն։ Նոյն երկաթեայ սանդուղս մի՛ վ

սցեն վասն ապահովութեան։ Նոյնպէս ամենայն ստացուած {եւ} իմ անուամբ գտեալ տներ, գետին եւ կամ այլ շինուածք

ամենայն ստացուած եւ իմ անուամբ գտեալ տներ, գետին {եւ} կամ այլ շինուածք որքան եւ ներկայ ունիմ, որպէս վե

ւամբ գտեալ տներ, գետին եւ կամ այլ շինուածք որքան {եւ} ներկայ ունիմ, որպէս վերն գրեալ կայ եւ կամ թէ այս

ւածք որքան եւ ներկայ ունիմ, որպէս վերն գրեալ կայ {եւ} կամ թէ այսուհետեւ ինչ ստացայց եւ ՚ի ներքոյ գրեցից

ս վերն գրեալ կայ եւ կամ թէ այսուհետեւ ինչ ստացայց {եւ} ՚ի ներքոյ գրեցից յատկացեալ նշանօք եւ սահմանօք, հ

ինչ ստացայց եւ ՚ի ներքոյ գրեցից յատկացեալ նշանօք {եւ} սահմանօք, համայն եւ բոլոր անշարժ կայքն իմ, այսի

րքոյ գրեցից յատկացեալ նշանօք եւ սահմանօք, համայն {եւ} բոլոր անշարժ կայքն իմ, այսինքն տներն եւ այլն, ա

, համայն եւ բոլոր անշարժ կայքն իմ, այսինքն տներն {եւ} այլն, առանց վաճառել, առանց գրաւել եւ առանց գին

ինքն տներն եւ այլն, առանց վաճառել, առանց գրաւել {եւ} առանց գին դնել մնասցէ. քանզի ամրափակեմ կտակաւս ի

նց գին դնել մնասցէ. քանզի ամրափակեմ կտակաւս իմով {եւ} բառնամ զկարողութիւն ներքոյ յիշեալ սամատեարցն կայի

զկարողութիւն ներքոյ յիշեալ սամատեարցն կայից իմոց {եւ} մանաւանդ նոյնպէս եւ իմ կտակակատարացն, զի մինչի ց

յիշեալ սամատեարցն կայից իմոց եւ մանաւանդ նոյնպէս {եւ} իմ կտակակատարացն, զի մինչի ցմին մատնաչափ տեղի եւ

ակատարացն, զի մինչի ցմին մատնաչափ տեղի եւս չունի {եւ} չունիցի ոք կարողութիւն վաճառել կամ գրաւ դնել զիմ

ոք կարողութիւն վաճառել կամ գրաւ դնել զիմ անուամբ {եւ} ստացուածով գտեալ տներն եւ այլ: Եւ կամ ի կողմանէ

մ գրաւ դնել զիմ անուամբ եւ ստացուածով գտեալ տներն {եւ} այլ: Եւ կամ ի կողմանէ այսոցիկ հախսայ վեր առնուլ

ել զիմ անուամբ եւ ստացուածով գտեալ տներն եւ այլ: {Եւ} կամ ի կողմանէ այսոցիկ հախսայ վեր առնուլ յիմ ըuտատ

սայ վեր առնուլ յիմ ըuտատիցն, իսկ միւս այլ որ ինչ {եւ} գտանիցի ինձ շարժելի ըuտատ, թէ նաղդ դրամ իցէ, թէ

ըuտատ, թէ նաղդ դրամ իցէ, թէ վաճառելի շարժուն իր {եւ} թէ թալապներ, զամենայն շարժելի իրսն յիւրում ժաման

ժելի իրսն յիւրում ժամանակի վաճառեսցեն, թալապներս {եւ} տներիս քրէհն ժողովեսցեն եւ ի ժողովեալ մալաղիցն ֆի

վաճառեսցեն, թալապներս եւ տներիս քրէհն ժողովեսցեն {եւ} ի ժողովեալ մալաղիցն ֆի հարիւրին հինգ իրանց հախսայ

ֆի հարիւրին հինգ իրանց հախսայ վեր առցեն: Նոյնպէս {եւ} իմ թաղման, տների մարամաթի, խաղնի եւ ՚ի ներքոյ յ

ն: Նոյնպէս եւ իմ թաղման, տների մարամաթի, խաղնի {եւ} ՚ի ներքոյ յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական խար

ների մարամաթի, խաղնի եւ ՚ի ներքոյ յիշեալ երեսուն {եւ} մին ռուփի ամսական խարճն վեր առցեն եւ մնացեալ մապլ

շեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական խարճն վեր առցեն {եւ} մնացեալ մապլաղին Կումպանու մանաթ կամ սարթեփիկէթ ա

աւոր եկամուտ բերող տուն, կամ գաթ, կամ դուքաններ {եւ} կամ այլ ինչ արժանաւոր շինուած պատահեսցի եւ գնեսցե

քաններ եւ կամ այլ ինչ արժանաւոր շինուած պատահեսցի {եւ} գնեսցեն, եւ յորժամ այնպիսի ինչ պատահեսցի՝ եթէ ն

այլ ինչ արժանաւոր շինուած պատահեսցի եւ գնեսցեն, {եւ} յորժամ այնպիսի ինչ պատահեսցի՝ եթէ նոյն մուդաթի մ

այնպիսի ինչ պատահեսցի՝ եթէ նոյն մուդաթի մապլաղն {եւ} իւր մուդաթն ո՛չ բաւականասցի զայն ՚ի գնել, մուդաթ

նասցի զայն ՚ի գնել, մուդաթի վեր առցեն որքան դրամ {եւ} հարկաւոր իցէ եւ զնոյն գնեսցեն եւ յետոյ յիմ տների

ել, մուդաթի վեր առցեն որքան դրամ եւ հարկաւոր իցէ {եւ} զնոյն գնեսցեն եւ յետոյ յիմ տների քրէհիցն հատուսցե

առցեն որքան դրամ եւ հարկաւոր իցէ եւ զնոյն գնեսցեն {եւ} յետոյ յիմ տների քրէհիցն հատուսցեն զպարտսն եւ զնոյ

սցեն եւ յետոյ յիմ տների քրէհիցն հատուսցեն զպարտսն {եւ} զնոյն նոր ստացեալ շինուածքն եւս յորժամ գնեսցեն,

ումն իմ ստորագրութեան ներքեւն իւր ամենայն սահմանն {եւ} նշանն յատկացուցեալ գրեսցեն եւ յայտնեսցեն թէ այս ն

իւր ամենայն սահմանն եւ նշանն յատկացուցեալ գրեսցեն {եւ} յայտնեսցեն թէ այս նոր շինուածքը եւ կամ էս ինչ տու

ուցեալ գրեսցեն եւ յայտնեսցեն թէ այս նոր շինուածքը {եւ} կամ էս ինչ տունն եւս, վերն յիշեալ Մասէհի ստատովն

նչ տունն եւս, վերն յիշեալ Մասէհի ստատովն գնեցինք {եւ} որ յիշատակ մնալոց է առանց վաճառելոյ եւ առանց գրաւ

վն գնեցինք եւ որ յիշատակ մնալոց է առանց վաճառելոյ {եւ} առանց գրաւ դնելոյ յաւիտեանս ժամանակաց, որպէս վեր

լոյ յաւիտեանս ժամանակաց, որպէս վերն յիշեալ տներն {եւ} նորա քրէհն եւս իմ միւս տներիս քրէհի խտուրն բաժանե

փաննոս Յարութիւնեան տան սահմանակից իմ երրորդ տանն {եւ} տան ամենայն սարանջամն, այսինքն աջնասն բոլորն անպ

ն անպակաս յանձնեսցեն թաֆսիլով իմ աղախին Աննային. {եւ} յիմ մահուան օրէն սկսեալ որքան եւ կենդանի մնասցէ յ

աղախին Աննային. եւ յիմ մահուան օրէն սկսեալ որքան {եւ} կենդանի մնասցէ յիշեալ Աննայն, ֆի ամիսն երեսուն ե

ւ կենդանի մնասցէ յիշեալ Աննայն, ֆի ամիսն երեսուն {եւ} մին ռուփի սքայ խարճի տացեն նմա, որ նոյն խարճովն

մին ռուփի սքայ խարճի տացեն նմա, որ նոյն խարճովն {եւ} տան ամենայն սարանջամովն ՚ի յիշեալ տանն բնակեսցի ա

իշեալ տանն բնակեսցի առանց քրէհի մինչեւ իւր մահն, {եւ} իմ մօրս աղախին Սուզային եւս յիւր կառավարութիւնում

արճովն, բայց եթէ տարաձայնութիւն պատահեսցի, մինն {եւ} կամ միւսն չկամիցին միմեանց մօտ մնալ. յայնժամ իմ

ցն երեք հարիւր ռուփի սքայ տացեն յիշեալ Սուզային. {եւ} փարխաթի առեալ ի Սուզային հանցեն զնա ի տանէն, իսկ

հանցեն զնա ի տանէն, իսկ Աննայն մնասցէ ՚ի տանն մի {եւ} նոյն երեսուն եւ մին ռուփի սքայ ամսական խարճովն,

էն, իսկ Աննայն մնասցէ ՚ի տանն մի եւ նոյն երեսուն {եւ} մին ռուփի սքայ ամսական խարճովն, բայց չունիցի կար

վն, բայց չունիցի կարողութիւն վաճառել, գրաւ դնել {եւ} կամ շնորհել ումեք զտունն եւ կամ ՚ի տան սարանջամից

ն վաճառել, գրաւ դնել եւ կամ շնորհել ումեք զտունն {եւ} կամ ՚ի տան սարանջամիցն հատոր ինչ. ուստի յետ մեռա

ին իմ կտակակատարքն զվերն յիշեալ ամենայն սարանջամն {եւ} կամ այլ զոր ինչ կայք գտանիցին յիշեալ Աննային, վա

ր ինչ կայք գտանիցին յիշեալ Աննային, վաճառեսցեն, {եւ} գուցէ յիշեալ Սուզայն մինչ ցմահ յիշեալ Աննային մնա

եալ երեք հարիւր ռուփի սքէն յիմ տների քրէիցն տացեն {եւ} հանցեն զնա ի տանէն, տունն քրէհով տացեն, տան քրէ

նցեն զնա ի տանէն, տունն քրէհով տացեն, տան քրէհն {եւ} տան սարանջամի եւ կամ միւս այլ ինչ իրած ծախսի մապլ

, տունն քրէհով տացեն, տան քրէհն եւ տան սարանջամի {եւ} կամ միւս այլ ինչ իրած ծախսի մապլաղն եւս վերն յիշե

րեալ պատուիրանին: Արդ դարձեալ եւս յիշեալ Աննային {եւ} Սուզային պատուիրեմ, զի ի վերն յիշեալ սոցա խարջին

Սուզային պատուիրեմ, զի ի վերն յիշեալ սոցա խարջին {եւ} այլն անխափան եւ անպատճառ տացեն, քանզի թազում ամք

եմ, զի ի վերն յիշեալ սոցա խարջին եւ այլն անխափան {եւ} անպատճառ տացեն, քանզի թազում ամք են յորմէ հետէ ս

զի թազում ամք են յորմէ հետէ սպասաւորքն են տանս իմ {եւ} մանաւանդ մինչ քրիստոնէական հաւատս ընկալան ի տանն

մոց, զի ամենայն կայք, այսինքն վերն յիշեալ տներն {եւ} այլն զորս ներկայ ունիմ եւ կամ զորս այնուհետեւ ստա

սինքն վերն յիշեալ տներն եւ այլն զորս ներկայ ունիմ {եւ} կամ զորս այնուհետեւ ստացայց Աստուծով, այսինքն զկ

յատկացեալ տեղեացն այսպէս։ Իմ ամենայն կայքն տասն {եւ} վեց բաժին եւ կամ մասն համարելով, ի նոյն տասն եւ

ղեացն այսպէս։ Իմ ամենայն կայքն տասն եւ վեց բաժին {եւ} կամ մասն համարելով, ի նոյն տասն եւ վեց մասնիցն ո

եւ վեց բաժին եւ կամ մասն համարելով, ի նոյն տասն {եւ} վեց մասնիցն ութն մասն վաղֆ արարի եւ կատարելապէս ե

, ի նոյն տասն եւ վեց մասնիցն ութն մասն վաղֆ արարի {եւ} կատարելապէս ետու յԱզով գաւառոջ Նոր Նախիջեւանու քա

երկու մասն աղքատանոցին, երկու մասն հիւանդանոցին {եւ} երկու մասն որբոց տանն, առ ի մնալ անդ ի նոսա ինձ

ի մնալ անդ ի նոսա ինձ յիշատակ ի քաւութիւն մեղացս {եւ} ի մխիթարութիւն ազգին մեր։ Եւ մնացեալ յութն մասան

ի քաւութիւն մեղացս եւ ի մխիթարութիւն ազգին մեր։ {Եւ} մնացեալ յութն մասանց վեց մասն թողում եմ մնալ վասն

ի բանտարկելոցն, այսինքն փոքր Ջըլի բանտարկելոցն. {եւ} երկու մասն թողում եմ մնալ վասն Կալկաթայ եկող Հայո

աստ, որպէս վերն գրեցի, թէ իմ ամենայն ստատն տասն {եւ} վեց սամ խuեպվի, ահա այս երեք տեղեաց բաժինն եղեւ

սամ խuեպվի, ահա այս երեք տեղեաց բաժինն եղեւ տասն {եւ} վեց սամ որպէս վերն uամ արածիցն յայտնի է: Արդ, ա

յայտնի է: Արդ, աստանօր վերն յիշեալ սամատէրերիցն {եւ} նոցա կողմանէ տեղս եղեալ վէքիլներիցն, որ իմ կտակա

տակակատարն պետք է լինին, ի նոցանէ եւս խնդրում եմ {եւ} պատուիրում եմ, որ մշտապես հաւատարմաբար հետեւող ե

տապես հաւատարմաբար հետեւող եղիցին տների մարամաթին {եւ} քրէհով տալոյն, որ մի գուցէ անմարամաթ եւ դատարկ մ

արամաթին եւ քրէհով տալոյն, որ մի գուցէ անմարամաթ {եւ} դատարկ մնալով տներն քանդվին եւ աղքատքն ՚ի մխիթարո

մի գուցէ անմարամաթ եւ դատարկ մնալով տներն քանդվին {եւ} աղքատքն ՚ի մխիթարութենէ զրկուին, ուրեմն պատուիրե

եմբեր ամսոյ իմ ստատի նոյն տարէն եկամուտն ջամ անեն {եւ} ջամ եղած մապլաղիցն նախ իւրեանց ֆի հարիւրն ինչ իւր

եր առցեն, յետ այնորիկ եւս տների մարամաթի, խազնի {եւ} վերն յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական խարճն եւ

եւս տների մարամաթի, խազնի եւ վերն յիշեալ երեսուն {եւ} մին ռուփի ամսական խարճն եւ կամ այլն վեր առցեն, ա

եւ վերն յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական խարճն {եւ} կամ այլն վեր առցեն, ապա մնացեալ մապլաղն, վերն գ

, ապա մնացեալ մապլաղն, վերն գրածի համեմատ, տասն {եւ} վեց սամ արասցեն, ութ սամն նոյն յառաջակայ ջանէր ա

Նորն Նախիջեւան բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, {եւ} երկու սամն նոյն ջաներ ամսումն բաժանեսցեն Հայաստան

որ բաւական լինիցի, էնքան անձանց պարտքն հատուսցեն {եւ} ի բանտէն ազատեսցեն յաւուրս մեծի աւագ շաբաթու պահո

բանտին քրիստոնեայ անձինք չգտանիցին, էն միջոցումն {եւ} կամ գուցէ սակաւ անձինք գտանիցին եւ յիշեալ վեց սամ

, էն միջոցումն եւ կամ գուցէ սակաւ անձինք գտանիցին {եւ} յիշեալ վեց սամիցն աւելի մապլաղ մնասցէ, առ այս պա

մ, զի նոյն մապլաղովն ի նոյն բանտումն եղեալ Քուրդ {եւ} Հեթանոս ազգ բանտարկեալս ազատեսցեն, քանզի վերն յի

բանտարկեալս ազատեսցեն, քանզի վերն յիշեալ տեղիքն {եւ} կամ անձինքն ինչ ժառանգ եւ սամատէր ամենայն կայիցն

անզի վերն յիշեալ տեղիքն եւ կամ անձինքն ինչ ժառանգ {եւ} սամատէր ամենայն կայիցն իմոց զկնի մահուան իմ։

րրորդ պատուէրս յայտնեմ կտակակատարացն իմոց, թէպէտ {եւ} հաւաստի գիտեմ, որ ինձ ազգական չունեմ ուրեք, բայ

նեմ ուրեք, բայց գուցէ ոմանք յայտնեսցին, յայնժամ {եւ} նոցա իւրաքանչիւրոցն հինգ ռուփի սքայ սալամաթի տացե

սքայ սալամաթի տացեն մի անգամ յամենայն կայից իմոց {եւ} նոյն հինգ ռուփին եղիցի իւրեանց մասն։

րորդ պատուիրանս յայտնեմ ամենեցուն, զի ի լրութիւն {եւ} ի կատարումն վերն յիշատակեալ բաժնիցն իմոց, ահա՛ հ

ա՛ հաստատեցի ինձ նախկին տեղակալ առաջին կտակակատար {եւ} կատարեալ վէքիլ զՆոր Նախիջեւանում բարեկարգութեանց

նակատարսն կամ վէքիլսն իւրաքանչիւրում Ժամանակի ոյք {եւ} իցեն, որպէս ներկայ են պարոն Ներսէս Յովհաննէսն եւ

եւ իցեն, որպէս ներկայ են պարոն Ներսէս Յովհաննէսն {եւ} պարոն Դիոնիսիոս Հայրապետեանն, վասնորոյ հաստատեմ

րոյ հաստատեմ զի նոքա եղիցին ինձ առաջին կտակակատար {եւ} կատարեալ վէքիլ: Այլ եւս վերն յիշեալ կտակակատարաց

յլ եւս վերն յիշեալ կտակակատարացն իմոց որպէս ընկեր {եւ} օգնական եւ ինձ երկրորդ կտակակատար եւ վէքիլ հաստատ

յիշեալ կտակակատարացն իմոց որպէս ընկեր եւ օգնական {եւ} ինձ երկրորդ կտակակատար եւ վէքիլ հաստատեմ լինիլ Կո

որպէս ընկեր եւ օգնական եւ ինձ երկրորդ կտակակատար {եւ} վէքիլ հաստատեմ լինիլ Կորտ աֆրկուշտի կոմիսիօներաց

իկուշտի զառաջին դատաւորն իւրաքանչիւր ժամանակի ո՛վ {եւ} իցէ, որ եւ աստ յիշեալ երեք պարոնքն ինձ վէքիլ եւ

ջին դատաւորն իւրաքանչիւր ժամանակի ո՛վ եւ իցէ, որ {եւ} աստ յիշեալ երեք պարոնքն ինձ վէքիլ եւ կտակակատար ե

եւ իցէ, որ եւ աստ յիշեալ երեք պարոնքն ինձ վէքիլ {եւ} կտակակատար են, վասնորոյ եւ երեքինն ՚ի միասին մին

րեք պարոնքն ինձ վէքիլ եւ կտակակատար են, վասնորոյ {եւ} երեքինն ՚ի միասին մին կամքով եւ մին խորհրդով աշխա

տար են, վասնորոյ եւ երեքինն ՚ի միասին մին կամքով {եւ} մին խորհրդով աշխատեսցին ի փառս աստուծոյ կատարեալ

ով բանից իմոց, յայտնեմ, զի այս է իմ վերջին կամք {եւ} պատուէրն, որպէս ահա վասն հաստատութեան չորք թուղթ

ահա վասն հաստատութեան չորք թուղթ մին օրինակ գրեցի {եւ} ի ներկայութեան վկայիցն ստորագրեցի եւ կնքեցի ի փառ

օրինակ գրեցի եւ ի ներկայութեան վկայիցն ստորագրեցի {եւ} կնքեցի ի փառս ամենօրհնեալ Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյ

այիցն ստորագրեցի եւ կնքեցի ի փառս ամենօրհնեալ Հօր {եւ} Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ միոյն Աստուծոյ, որում փա

ագրեցի եւ կնքեցի ի փառս ամենօրհնեալ Հօր եւ Որդւոյ {եւ} Հոգւոյն Սրբոյ միոյն Աստուծոյ, որում փառք եւ երկր

դւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ միոյն Աստուծոյ, որում փառք {եւ} երկրպագութիւն մատուցի անզրաւ յաւիտենիւ ամէն։

։ Եղեւ յամի Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն {եւ} չորս ի Մայիս ամսոյ յերեսնոջն ՚ի Կալկաթայ: Մ

աբաջան կամ Մարտիրոս Վկայեմք, որ ստորագրեաց {եւ} կնքեաց հռչակեաց եւ հաւանեաց վերն յիշեալ Մասէհ Բաբ

ս Վկայեմք, որ ստորագրեաց եւ կնքեաց հռչակեաց {եւ} հաւանեաց վերն յիշեալ Մասէհ Բաբաջանն կամ հասարակ կ

Մարտիրոսն, թէ այս իմ կտակն է, իմ յետին կամքն է {եւ} իւր խնդրանօքն մեր անունը գրեցաք որպէս վկայ. վերն

գրածն չորք մին օրինակ համեմատ միմեանց գոլով, մի {եւ} նոյն ժամանակումն ձեռնադրեաց առաջի մեր: Տէր

լու դատաստանում պրուվ արարի, այսինքն՝ ճշմարտեցի {եւ} պրոբէթ դրած ասացեալ Կոռտի կնքով. Հայրապետեան Դիո

չորք դանայ ի մին օրինակ կտակ ունիմ գրեալ, յորոց {եւ} մինն առաքեալ եմ ի Նախիջեւան Նոր. եւ այժմ վասն նե

րեալ, յորոց եւ մինն առաքեալ եմ ի Նախիջեւան Նոր. {եւ} այժմ վասն ներկայ իմ առաւել հարկաւորութեան եւ օգտի

որ. եւ այժմ վասն ներկայ իմ առաւել հարկաւորութեան {եւ} օգտին, ի յիշեալ կտակացն իմ յայտնեալ երից տանց մի

յ տունն իւր ամենայն սահմանօքն, հանեցի իմ ստատիցն {եւ} ի նոյն կտակիցն եւ ամենայն յօժարութեամբ իմով կատար

ն սահմանօքն, հանեցի իմ ստատիցն եւ ի նոյն կտակիցն {եւ} ամենայն յօժարութեամբ իմով կատարելապէս վաղֆ արարի

ամենայն յօժարութեամբ իմով կատարելապէս վաղֆ արարի {եւ} ետու յատկացեալ եւ առանձին Նոր Նախիջեւան քաղաքի սո

ամբ իմով կատարելապէս վաղֆ արարի եւ ետու յատկացեալ {եւ} առանձին Նոր Նախիջեւան քաղաքի սուրբ Գրիգոր Լուսաւո

ելով այսմ տանս զմիւս սամատեարսն որ ի կտակին կան: {Եւ} զփոխարէն տանս այս ստացայ եւ հաստատեցի ինձ յիշատակ

րսն որ ի կտակին կան: Եւ զփոխարէն տանս այս ստացայ {եւ} հաստատեցի ինձ յիշատակ եւ ի ժառանգութիւն հոգեւոր զ

զփոխարէն տանս այս ստացայ եւ հաստատեցի ինձ յիշատակ {եւ} ի ժառանգութիւն հոգեւոր զյիշեալ սուրբ Լուսաւորչի ե

որ զյիշեալ սուրբ Լուսաւորչի եկեղեցւոյ սուրբ Սահակ {եւ} սուրբ Մեսրոպ անուամբ զերկոսին դպրատունսն: Իմ յիշ

ւնսն: Իմ յիշեալ տան գին եդի յիսուն հազար ռուփի, {եւ} յիշեայ դպրատանցն եւս մինչ հարկաւորս ունել վասն տա

ան խարջին քառասուն հազար ռուփոյ մուդաթ, վասնորոյ {եւ} ես իմ տանս եկամուտն քառասուն հազար ռուփոյ եկամուտ

առասուն հազար ռուփոյ եկամուտ խսելով, այսպէս տուր {եւ} առութիւն արարի, որ իմ յիշեալ տունն մշտնջենաւոր վ

ն, սակս կառավարութեան երկու դպրատանցն, նմանապէս {եւ} յիշեալ դպրատներն մշտնջենաւոր իմ յիշատակաւ մնասցեն

մշտնջենաւոր իմ յիշատակաւ մնասցեն ի Նոր Նախիջեւան {եւ} ի տպեալ գրեանս յիշատակեսցէն: Ուստի եւ արդէն

ջեւան եւ ի տպեալ գրեանս յիշատակեսցէն: Ուստի {եւ} արդէն իսկ ահա խոստանամ առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան

Ուստի եւ արդէն իսկ ահա խոստանամ առաջի Աստուծոյ {եւ} մարդկան, ո՛չ եւս իշխել այսուհետեւ ի վերայ յիշեալ

ան, ո՛չ եւս իշխել այսուհետեւ ի վերայ յիշեալ տանն {եւ} նորա եկամտին իբրեւ տէր, այլ միայն ցորքան կենդանի

յլ միայն ցորքան կենդանի մնացից ես, զյիշեալ տունն {եւ} իւր եկամուտն ի ներքոյ կառավարութեանս պահելով իբրե

եկամուտն ժողովեցից, հարկաւոր շինելիքն շինեցից, {եւ} մնացեալ եկամտովն, եթէ յիշեալ տանն մերձ կամ Չինու

ումն կամ յափն գետոյն տուն, դուքան, քուդամ, գաթ {եւ} մին պատահեսցի ի վաճառս, զայնոսիկ եւս գնեցից դարձ

գնեցից դարձեալ ի ժառանգութիւն յիշեալ դպրատանցն, {եւ} որպէս յիշեալ տան եկամուտն, նոյնպէս եւ նոր ստացել

պրատանցն, եւ որպէս յիշեալ տան եկամուտն, նոյնպէս {եւ} նոր ստացելոց զեկամուտն առաքեցից ՚ի Նոր Նախիջեւանի

ջեւանի բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, նմանապէս {եւ} յետ իմ մահուանն ի յիշեալ կառավարչաց աստ կարգեալ օ

արգեալ օրինին յաջորդելով զտեղի իմ, զյիշեալ տունն {եւ} նորա եկամուտն, ամենայն եւս եթէ նոր ստացեալ տունք

նորա եկամուտն, ամենայն եւս եթէ նոր ստացեալ տունք {եւ} այլն իցեն ընդ այնոցիկ եւ զնոցին ամենայն եկամուտսն

ւս եթէ նոր ստացեալ տունք եւ այլն իցեն ընդ այնոցիկ {եւ} զնոցին ամենայն եկամուտսն զամենայն որոշելով եւ յատ

ցիկ եւ զնոցին ամենայն եկամուտսն զամենայն որոշելով {եւ} յատկացուցանելով յիմ ստադից անպակաս եւ անթերի տիրե

յն որոշելով եւ յատկացուցանելով յիմ ստադից անպակաս {եւ} անթերի տիրեսցէ։ Զանշարժսն պահեսցէ ի ներքոյ կառավ

սն պահեսցէ ի ներքոյ կառավարութեան իւրոյ իբրեւ տէր {եւ} զշարժելիսն առաքեսցէ ի Նոր Նախիջեւան: Եւ ի հաստատ

բրեւ տէր եւ զշարժելիսն առաքեսցէ ի Նոր Նախիջեւան: {Եւ} ի հաստատութիւն այն տուր եւ առութեանս եւ վաղֆարարո

եսցէ ի Նոր Նախիջեւան: Եւ ի հաստատութիւն այն տուր {եւ} առութեանս եւ վաղֆարարութեանս իմ, մին գուլհօր ոսկ

խիջեւան: Եւ ի հաստատութիւն այն տուր եւ առութեանս {եւ} վաղֆարարութեանս իմ, մին գուլհօր ոսկի բէհանայ յին

Յարութիւնեանէ ըստ ծիսի տունս վաճառողաց: Ընդ այսմ {եւ} վասն բառնալոյ զապագայ փոփոխմունս, ութսուն հազար

կտակակատարն ժառանգն անուանեալն յիշեալ կառավարչացն {եւ} կամ նոցա օրդնի յիշեալ Տէր Ստեփանոսի եւ ապագայ նոր

առավարչացն եւ կամ նոցա օրդնի յիշեալ Տէր Ստեփանոսի {եւ} ապագայ նորին տեղակալ յիշեալ կառավարչաց օրդնուն,

ի յիշեալ Լուսաւորչի եկեղեցւոյն կամ ըստ բոլորովին {եւ} կամ ըստ մասին իւրք ինչ կերպիւ եւ պատճառաւ, յայնժ

ամ ըստ բոլորովին եւ կամ ըստ մասին իւրք ինչ կերպիւ {եւ} պատճառաւ, յայնժամ յիշեալ ութսուն հազար սթայ ռեփի

ութսուն հազար սթայ ռեփի գունահքեարին հատուցից եւս {եւ} կամ իմ օրդնին, եւ այլն յիշեալ կառավարչաց եւ կամ

ռեփի գունահքեարին հատուցից եւս եւ կամ իմ օրդնին, {եւ} այլն յիշեալ կառավարչաց եւ կամ նոցա օրդնուն,

եւս եւ կամ իմ օրդնին, եւ այլն յիշեալ կառավարչաց {եւ} կամ նոցա օրդնուն, Արդ եւ զայս յայտնեմ, զի

յիշեալ կառավարչաց եւ կամ նոցա օրդնուն, Արդ {եւ} զայս յայտնեմ, զի այսու զյիշեալ կտակն իմ ոչ իսպառ

մ ոչ իսպառ լուծանեմ, այլ միայն զայս յիշեալ տունն {եւ} իւր եկամուտն հանելով անտի ի բաց յիշխանութենէ կտակ

ւտն հանելով անտի ի բաց յիշխանութենէ կտակակատարացն {եւ} ի ժառանգութենէ անդ յիշեալ միւս երկու սամատեարցն,

իւս երկու սամատեարցն, զայլ մնացեալ ստատն, կտակն {եւ} կտակակատարքն եւ սամատեարքն, այսինքն ի նմա յիշեալ

արցն, զայլ մնացեալ ստատն, կտակն եւ կտակակատարքն {եւ} սամատեարքն, այսինքն ի նմա յիշեալ պատուէրն եւ երե

րքն եւ սամատեարքն, այսինքն ի նմա յիշեալ պատուէրն {եւ} երեք կտակակատարքն եւ երեք սամատեարքն, թողում դար

յսինքն ի նմա յիշեալ պատուէրն եւ երեք կտակակատարքն {եւ} երեք սամատեարքն, թողում դարձեալ մնալ հաստատուն ա

քն, թողում դարձեալ մնալ հաստատուն առ ի կառավարել {եւ} ի ժառանգել զմիւս տներն եւ ստատն ըստ ցուցմանն եւ ը

աստատուն առ ի կառավարել եւ ի ժառանգել զմիւս տներն {եւ} ստատն ըստ ցուցմանն եւ ըստ բաժանմանն, որ ի նոյն կ

լ եւ ի ժառանգել զմիւս տներն եւ ստատն ըստ ցուցմանն {եւ} ըստ բաժանմանն, որ ի նոյն կտակին տեսանի: Յե

մանն, որ ի նոյն կտակին տեսանի: Յետ այսորիկ {եւ} վասն մեծի կասկածանացն, զոր ունիմ ի նենգաւոր եւ ի

կ եւ վասն մեծի կասկածանացն, զոր ունիմ ի նենգաւոր {եւ} ի յանդադար թշնամեաց իմոց, ահա զյիշեալ եկեղեցւոյ

եղեցւոյ սահմանակից իմ տան հիւսիսային կողման զորմէ {եւ} յորմոյն իմոյ անտի մինչեւ ցյիշեալ սուրբ տաճարի որմ

աճարի որմն որ եկեղեցւոյ գաւիթ է, զնորին իսկ ձեւն {եւ} զչափն աստ ի ներքոյ նշանաւորում եմ ըստ այսմ եւ վաս

եւն եւ զչափն աստ ի ներքոյ նշանաւորում եմ ըստ այսմ {եւ} վասն ապագայ ապահով մնալոյ իմ ստատին եւ ի տանցն եւ

մ ըստ այսմ եւ վասն ապագայ ապահով մնալոյ իմ ստատին {եւ} ի տանցն եւ այլն, եւ եմ վասն միամտեալ գնալոյ առ տ

եւ վասն ապագայ ապահով մնալոյ իմ ստատին եւ ի տանցն {եւ} այլն, եւ եմ վասն միամտեալ գնալոյ առ տէր։ ԶՆոր Ն

ագայ ապահով մնալոյ իմ ստատին եւ ի տանցն եւ այլն, {եւ} եմ վասն միամտեալ գնալոյ առ տէր։ ԶՆոր Նախիջեւանու

ր։ ԶՆոր Նախիջեւանում բարեկարգութեանց կառավարիչսն {եւ} կամ զնոցա օրինին եւ վերայ իմ կտակակատարաց առ իմ կ

մ բարեկարգութեանց կառավարիչսն եւ կամ զնոցա օրինին {եւ} վերայ իմ կտակակատարաց առ իմ կտակակատարութեան գործ

իմ կտակակատարութեան գործոյն մշտնջենաւորական էմին {եւ} ինձ տեղակալ հաստատեմ ահա ըստ ամենայնի. այս ինքն

եմ ահա ըստ ամենայնի. այս ինքն յիշեալ կառավառիչքն {եւ} կամ նոցա օրինին իմ կտակակատարաց զգործսն առ իմ ստա

ինին իմ կտակակատարաց զգործսն առ իմ ստատն քննեսցեն {եւ} զամենայն իմ կտակիս ներհակ եւ իմ ստատիս վնաս գործ

առ իմ ստատն քննեսցեն եւ զամենայն իմ կտակիս ներհակ {եւ} իմ ստատիս վնաս գործ ինչ յորժամ տեսանիցեն, տիրաբա

վնաս գործ ինչ յորժամ տեսանիցեն, տիրաբար արգելցեն {եւ} աւերեսցեն եւ ի հարկաւոր ժամանակի կարողութիւն ունի

յորժամ տեսանիցեն, տիրաբար արգելցեն եւ աւերեսցեն {եւ} ի հարկաւոր ժամանակի կարողութիւն ունիցին առանց հար

ողութիւն ունիցին առանց հարցանելոյ միւս սամատեարցն {եւ} կտակակատարացս իմ, ինքնիշխանաբար ներհակել իմ ստատ

ս իմ, ինքնիշխանաբար ներհակել իմ ստատիս վնասողացն {եւ} ոսոխացն, եւ ի դատաստան մտանել եւ մինչեւ յԵւրոպ ե

խանաբար ներհակել իմ ստատիս վնասողացն եւ ոսոխացն, {եւ} ի դատաստան մտանել եւ մինչեւ յԵւրոպ եւս ապել առնել

տատիս վնասողացն եւ ոսոխացն, եւ ի դատաստան մտանել {եւ} մինչեւ յԵւրոպ եւս ապել առնել. Եւ ի յայսպիսի պատա

դատաստան մտանել եւ մինչեւ յԵւրոպ եւս ապել առնել. {Եւ} ի յայսպիսի պատահմունս ամենայն մանրամասնաբար սեպել

ւս իցէ իւր անցեալ ժամանակաց մուդաթովն, յիմ տների {եւ} յիմ ստատի եկամտիցն պարտական են հատուցանել իմ կտակ

ցն պարտական են հատուցանել իմ կտակակատարքն, որպէս {եւ} ահա պատուիրեմ յիշեալ իմ երեք կտակակատարացն տալ ան

ւիրեմ յիշեալ իմ երեք կտակակատարացն տալ անպատճառ: {Եւ} վասն բարեպէս բերելոյ զամենայն հարկաւոր գործսն եւ

Եւ վասն բարեպէս բերելոյ զամենայն հարկաւոր գործսն {եւ} կամ զգանգատն եւ զյանդիմանութիւնս իւրեանց յայտնելն

բերելոյ զամենայն հարկաւոր գործսն եւ կամ զգանգատն {եւ} զյանդիմանութիւնս իւրեանց յայտնելն ի դատաստանի աստ

յայտնելն ի դատաստանի աստ ի ձեռն իմ վեքիլ Վիլեմհիկ {եւ} Բենջեմն թառներին եւ ի ձեռն միսդր Բարօս եւ Շայ կօն

աստ ի ձեռն իմ վեքիլ Վիլեմհիկ եւ Բենջեմն թառներին {եւ} ի ձեռն միսդր Բարօս եւ Շայ կօնսլերացն յառաջացուսցե

իլեմհիկ եւ Բենջեմն թառներին եւ ի ձեռն միսդր Բարօս {եւ} Շայ կօնսլերացն յառաջացուսցեն: Նույնպէս եւ իմ հաւ

Բարօս եւ Շայ կօնսլերացն յառաջացուսցեն: Նույնպէս {եւ} իմ հաւատարիմ հեթանոս Մօհանայ բաբուն եւ իմ սարքար

: Նույնպէս եւ իմ հաւատարիմ հեթանոս Մօհանայ բաբուն {եւ} իմ սարքար Պալիչերեն Դէյն, ամսական վարձիւք պահեսց

օրինակ է ներկայութեան վկայիցն ստորագրեցի, կնքեցի {եւ} յանձնեցի յիշեալ Տէր Ստեփանոս Տէր Յարիւթիւնեանին:

զայսոսիկ ինձ պարգեւողին Աստուծոյ մատուցանեմ փառս {եւ} երկրպագութիւնս անզրաւ յաւիտենիւ ամէն: Եղեւ յամի

մ Մարտիրոս։ վկայեմք որ ստորագրեաց, կնքեաց {եւ} յանձնեաց Էլիազ Մինասեան Մուրադ էլիազեան

ուրադ էլիազեան ՀԱՄԱՐ 3 Յանուն հօր եվ որդւոյ {եւ} հոգւոյն սրբոյ ամէն. Կտակ յետ մահուան հաստատ

Եղիէս, ծնեալ ի քաղաքն կոչեցեալ Հալաբ, ազգաւ հայ {եւ} ի դաւանութենէ բազմաչարչար Հօրն մերոյ Սրբոյն Գրիգո

Գրիգորի լուսաւորչին Հայաստանեաց աշխարհի, մկրտեալ {եւ} հաւատացեալ ՚ի Քրիստոս, իմ կաման եւ իմ յօժարութեա

րհի, մկրտեալ եւ հաւատացեալ ՚ի Քրիստոս, իմ կաման {եւ} իմ յօժարութեամբն եւ ամենայն զգայարանօք առողջ նաեւ

ատացեալ ՚ի Քրիստոս, իմ կաման եւ իմ յօժարութեամբն {եւ} ամենայն զգայարանօք առողջ նաեւ միտքս բոլորովին կատ

լորովին կատարեալ, կտակս այս գրեցի առաջի Աստուծոյ {եւ} մարդկան, որ յետ մահուան իմոյ հաստատուն լինիցի,

, որոյ կտակակատար գնան պարօնիք Ֆրեդրիկ Վենքշմանս {եւ} Աբրահամ Ավետմալն. նաեւ ի թուին 1794-ում Հայեւար

ւթին, որոյ կտակակատարն այ պարոն Աբրահամ Ավետմալն {եւ} զնոյնքն յոր տեղ լինիլն չգիտեմ, վասնորոյ այսուհետ

. փոխանակ նոցին այժմս կտակս այս ձեռամբ իմով գրեցի {եւ} կարգելով ինձ կտակակատար եւ մասն ժառանգ յատկացեալ

այս ձեռամբ իմով գրեցի եւ կարգելով ինձ կտակակատար {եւ} մասն ժառանգ յատկացեալ բարեկամ եւ հոգոյս չափ սիրել

վ ինձ կտակակատար եւ մասն ժառանգ յատկացեալ բարեկամ {եւ} հոգոյս չափ սիրելի զեղբայրակիցն իմ ՚ի Քրիստոս հանգ

նգուցեալ Գասպարի որդի զպարոն Վարդանն, զոր յուսով {եւ} անհոգս մնամ Է համեմատութեան սիրոյ բարեկամութեան մ

ջ դրվեցայ ելանելոյ աստի ծովով առ ի յերկիրն Մադրաս {եւ} Կալկաթայ, վասնորոյ դեֆտերն իմ փակեալ եղեւ ցոյց տ

ունիմ ի վերայ յերեսս յերկրի, թէ հետ ինձ տանելու {եւ} յառաջագոյն Մալաղայ, Մադրաս եւ Կալկաթայ ուղարկած

թէ հետ ինձ տանելու եւ յառաջագոյն Մալաղայ, Մադրաս {եւ} Կալկաթայ ուղարկած եւ կամ թէ տեղս բաց թողած բոլորն

յառաջագոյն Մալաղայ, Մադրաս եւ Կալկաթայ ուղարկած {եւ} կամ թէ տեղս բաց թողած բոլորն բովանդվեց յիսուն հազ

ոլորն բովանդվեց յիսուն հազար երեք հարիւր քառասուն {եւ} երկու կէս փարդաւ քաղաթ դրամ, որ փոխարկի ութսուն

մ, որ փոխարկի ութսուն հազար հինգ հարիւր քառասուն {եւ} ութ (80548) քաղաթ դրամ ի այլոց տալիքէս, որպէս

20000 ռուպլին երծաթ դրամ թողում վասն հոգոյն իմոյ {եւ} հատուցումն սորին այսպէս լինիցի, որպէս ի վայր հին

երծաթեայ սկիհ գնվի մինն Մադրասայ, մինն Կալկաթու {եւ} երկուսն Հալաբայ սուրբ եկեղեցեացն նուիրվի վասն յիշ

եղեցեացն նուիրվի վասն յիշատակի իմոյ: Հարիւր {եւ} յիսուն ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ Սրբազան պատարագի յի

րկչի վանայ եղեալ սրբակրօն միաբանացն։ Հարիւր {եւ} յիսուն ռուպլի Հալաբայ եղեալ աղքատաց ողորմութիւն:

եղեցեացն։ Այսինքն՝ սուրբ Քառասուն մանկանց {եւ} սուրբ Աստուածածնայ։ Տասն հազար ռուպլի համահ

ի, զնոյնն նոյն դրամով տպեսցեն առ ի յիշատակի իմոյ {եւ} ծնողացս եւ յետ այնու տպեցեալ գրքերոջ վաճառի բովան

նոյն դրամով տպեսցեն առ ի յիշատակի իմոյ եւ ծնողացս {եւ} յետ այնու տպեցեալ գրքերոջ վաճառի բովանդակութիւնն

կութիւնն յետս դարձցի առ տպարանն որպէս վայր դրամոյ {եւ} շահն ի վաճառմանէ տպեցեալ գրքերոջ ժողովեսցի եւ ամէ

մոյ եւ շահն ի վաճառմանէ տպեցեալ գրքերոջ ժողովեսցի {եւ} ամէ յամ ի վերոյ դպրատանց մանկանց ծախել եւ յայնցան

ղովեսցի եւ ամէ յամ ի վերոյ դպրատանց մանկանց ծախել {եւ} յայնցանէ մասն ինչ անել ծախոյ հանդիսաւոր պաշտօնի՝

մեա հայցելով առ ամենագթած արարչէն թողութիւն մեղաց {եւ} փրկութիւն հոգւոյ, ամեն։ Քսան հազար ռուպլի

գւոյ, ամեն։ Քսան հազար ռուպլի, վերոյ տասն {եւ} ինն հատորին բովանդակութիւնն, որ առանց ոչ ինչ պատ

րիւր քառասուն ութն (60548) ռուպլին ի վերայ տասն {եւ} երկու բաժնոյ թողում Ժառանգութիւն նախ առ կտակակատա

առ կտակակատարին իմոյ, եղբայրակից պարոն Վարդանին {եւ} ապա երկու հարազատ եղբարցս Յովհաննէս եւ Գէորգին նա

ն Վարդանին եւ ապա երկու հարազատ եղբարցս Յովհաննէս {եւ} Գէորգին նաեւ մայր Սիրուն Գուլին եւ քոյր Մարիամին

արցս Յովհաննէս եւ Գէորգին նաեւ մայր Սիրուն Գուլին {եւ} քոյր Մարիամին այսու բաժանմամբ, զի կտակակատարն իմ

հարազատ եղբարցս համահաւասար, ֆի ոմն՝ երեք բաժին {եւ} մնացեալ երկու բաժինն՝ մայր եւ քվերոյն իմոյ, ֆի

ի ոմն՝ երեք բաժին եւ մնացեալ երկու բաժինն՝ մայր {եւ} քվերոյն իմոյ, ֆի ոմն՝ մին բաժին. այսպէս բաժանե

ան ապագայ պատահմանց յանձնվի Մադրու որբոց սնդուկին {եւ} մնասցէ վաշխի, մինչեւ ի նոցանէ լինիցի հոգացողութի

կակատարն իմ ոչ երբեք յապաղէ յայտնելով նոցա զկերպն {եւ} զաջողակ ճանապարհն, որով նոքա կարեւոր լինիցին ամե

նոքա կարեւոր լինիցին ամենայն հեշտութեամբ ստանալոյ {եւ} յետ ստանալոյն ամենայն ուրախութեամբ վայելեսցեն ըստ

անալոյն ամենայն ուրախութեամբ վայելեսցեն ըստ կամաց {եւ} ըստ հաճոյից իւրեանց: Հինգերորդ, նախ քան զմ

: Բաժին հարազատ եղբարցս, թէ օրինաւոր ուստր {եւ} կամ դուստր զաւակ ունիցեն նոքա, լինին ժառանգ ինձ

անգուցեալ հօրն իւրեանց. ուստր զաւակն երկու բաժին {եւ} դուստր զաւակն մին բաժին ընկալցին, որքան որ զաւակ

դուստր զաւակն մին բաժին ընկալցին, որքան որ զաւակ {եւ} իցէ. այլ եթէ զաւակ ամենեւին չիցէ ի Տէր հանգուցեա

ւթեան մեղաց ննջեցելոյն. մին բաժին քոյրս ստանայցէ {եւ} մնացեալ երկու բաժինն երկու հարազատ եղբարցս օրինաւ

ն մին բաժին: Բաժին քուերս թէ օրինաւոր ուստր {եւ} կամ դուստր զաւակ ունիցի, նոյնքն ստանայցեն այսպէս

ոյնքն ստանայցեն այսպէս. ուստր զաւակն երկու բաժին {եւ} դուստր մի բաժին, որքան որ զաւակ եւ իցէ։ Բաժինն

ն երկու բաժին եւ դուստր մի բաժին, որքան որ զաւակ {եւ} իցէ։ Բաժինն կտակակատարոյս՝ թէ ունիցի օրինաւոր ն

նախկին արու զաւակ երկու բաժնէն մին բաժինն ստասցէ {եւ} միւս մին բաժինն երկու հարազատ եղբարցս նախկին արու

կողմանէ վերն երրորդ հատորի յատկութենում գրեցելոյս {եւ} մնացեալ երկու բաժինն երկու հարազատ եղբարցս թէ ուն

ին, որոյ վասն բոլորովին ընծայ թողում միայնակ նմա {եւ} մի՛ ինչ պահանջմունք ունիցին ի նմանէ եղբայր Գէորգն

՛ ինչ պահանջմունք ունիցին ի նմանէ եղբայր Գէորգն, {եւ} կամ քոյր Մարիամն: Եօթներորդ, կտակումն եղեա

ապի չորրորդ հատորում միոյ քաթի բալանս տաջիկս տասն {եւ} չորս հազար ութ հարիւր քառասուն եւ մին 14841 փարդա

անս տաջիկս տասն եւ չորս հազար ութ հարիւր քառասուն {եւ} մին 14841 փարդաւ քաղաթ դրամ, եւ որոյ քաթի անուան

հարիւր քառասուն եւ մին 14841 փարդաւ քաղաթ դրամ, {եւ} որոյ քաթի անուանակոչութիւնն այ բարեկամի կամ թէ իմ

ունեցածի քաթէն այ, քաթէս այս վերաբերի կտակակատար {եւ} եղբայրակից պարոն Վարդանիդ, որպէս իսկ գիտես եւ քո

ար եւ եղբայրակից պարոն Վարդանիդ, որպէս իսկ գիտես {եւ} քոյդ ասացածովն նոյն քաթում եղած 1425 հատ եափանի ո

նի ձեռն, որ պարոնին քաթումն թալապ եւս ունիմ գրած {եւ} մնացեալ քաթէն բալանս 41531/2 փարդաւ քոյր ջուքամու

Յարութիւնիցն, միաւորած ընդ իմ ապրանաց բաժին գննի {եւ} մի եւ նոյն ջուքամում կգոյ տեղս եւ յետ վաճառվելէն

իւնիցն, միաւորած ընդ իմ ապրանաց բաժին գննի եւ մի {եւ} նոյն ջուքամում կգոյ տեղս եւ յետ վաճառվելէն յամենո

անաց բաժին գննի եւ մի եւ նոյն ջուքամում կգոյ տեղս {եւ} յետ վաճառվելէն յամենու բաժինն ըստ իւրաքանչիւր տիր

ածքէս դուրս ունիմ հինգ ծառայ որոց անուանքն Բասդայ {եւ} իւր քոյր Լէնչի, հանդերձ կնքով պիաթօյ Օրէսթոս եւս

ասնորոյ յետ մահուանէս կատարեալ ազատութիւն ստասցեն {եւ} ստանալով ՚ի ստացուածքէս ֆի ոմն քսան 20 ռուպլի երծ

ֆիայ անմաւոր աղախինն քինչ դատաստանաւ ամենայն տվել {եւ} թողլով վասն ապրելեաց մին տուն հանդերձ երկու աղածի

ողլով վասն ապրելեաց մին տուն հանդերձ երկու աղածին {եւ} ընդ նմին իւր ունեցած բոլոր զգեստ զարդ եւ դրամն մի

ւ աղածին եւ ընդ նմին իւր ունեցած բոլոր զգեստ զարդ {եւ} դրամն մի ոք իշխեսցէ բառնալոյ ի նմանէ, քանզի նոյն

յ ի նմանէ, քանզի նոյնոյ գինն չէ ի մէջ ստացուածիս {եւ} հարկանայ յետ մահուանէս վերստին ունիլ ի ստացուածէս

հարկանայ յետ մահուանէս վերստին ունիլ ի ստացուածէս {եւ} հարիւր յիսուն 150 ռուպլի արծաթ դրամ եւ առանց ոչ ի

ստացուածէս եւ հարիւր յիսուն 150 ռուպլի արծաթ դրամ {եւ} առանց ոչ ինչ պատճառի հատորս այս կատարելն կխնդրեմ

ւսցի մի մանուկ Սէթ կոչեցեալ զոր ինձ յետ տանում ամ {եւ} ի յօրէ այնմանէ զինչ գնեալ եղէ նմա յօժարացայ առնել

ինչ գնեալ եղէ նմա յօժարացայ առնելոյ հոգեւորդի ինձ {եւ} այժմս, թէ կենդանի մնացի մինչեւ ՚ի Մադրաս կամ Կալ

ենայն՝ մկրտելոց եմ նորա նոյնոյ անուանակոչութեամբ {եւ} յետ այնու ընդունելոց եմ իբրու հոգեւորդի, վասնորո

հարիւրէն երկու թողուն նմա իբր ժառանգութիւն յինէն {եւ} զայս պարտ է կտակակատարն իմ առնել ի ժամ բաժանման զ

է կտակակատարն իմ առնել ի ժամ բաժանման զստացուածքն {եւ} զոր ինչ որ բովանդակվի, յանձնեսցէ Մադրասայ որբոց

այսու դաշմամբ, զի վաշխի մնասցէ անդ մինչեւ ի տասն {եւ} հինգ ամ ժամանակաւ, սկսեալ կտակոյս թարիղիցն եւ ի

սն եւ հինգ ամ ժամանակաւ, սկսեալ կտակոյս թարիղիցն {եւ} ի լրման ժամանակին վաշխով յանձնվի նորա եւ նա պարտէ

թարիղիցն եւ ի լրման ժամանակին վաշխով յանձնվի նորա {եւ} նա պարտէ ՚ի յայս միջոց ժամանակի կեալ հնազանդ եւ ի

ա եւ նա պարտէ ՚ի յայս միջոց ժամանակի կեալ հնազանդ {եւ} ի ներքոյ պահպանութեան կտակակատարոյս եւ կտակադրել

ալ հնազանդ եւ ի ներքոյ պահպանութեան կտակակատարոյս {եւ} կտակադրել հարկայ ունիլ հետեւողութիւն ուսման նորա

տեւողութիւն ուսման նորա, ի պատճառի զոր ես սիրեցի {եւ} սիրեմ նոյն գունօք եւ ինքն պարտ է սիրել եւ ամենայն

րա, ի պատճառի զոր ես սիրեցի եւ սիրեմ նոյն գունօք {եւ} ինքն պարտ է սիրել եւ ամենայն հետեւողութեամբ ջանալ

սիրեցի եւ սիրեմ նոյն գունօք եւ ինքն պարտ է սիրել {եւ} ամենայն հետեւողութեամբ ջանալ բարութեան, այլ եթէ

ամբ ջանալ բարութեան, այլ եթէ գուցէ կենդանի չմնայ {եւ} մինչեւ ի ժամ ստանալոյ զդրամն, յայնժամ նոյն դրամն

ժին սուրբ Էջմիածնայ, մին բաժին սուրբ Երուսաղեմայ {եւ} միւս մին բաժինն՝ Նոր Նախիջեւանայ դպրատանց, այնպ

քն, հանդերձ ի Տէր հանգուցելոյն կտակակատարն զո ոք {եւ} իցէ եւ կատարեն ըստ համեմատ վերն գրեցելոյս եւ ամեն

նդերձ ի Տէր հանգուցելոյն կտակակատարն զո ոք եւ իցէ {եւ} կատարեն ըստ համեմատ վերն գրեցելոյս եւ ամենայն մի

ո ոք եւ իցէ եւ կատարեն ըստ համեմատ վերն գրեցելոյս {եւ} ամենայն մի հարիւրէն հինգ վարձս ընկալցին եւ յաւելո

ցելոյս եւ ամենայն մի հարիւրէն հինգ վարձս ընկալցին {եւ} յաւելորդ նեղութիւն իւրեանց զոր կրեն ի վերայ բանին

, զի մի՛ ոք ունենայցէ իշխանութիւն այլայլելոյ սորա {եւ} ոչ մի ինչ յաւել կամ պակաս կամ իցէ. այլայլողն պար

ոհանամ զքէն Տէր, զոր ետուր ինձ ժամանակս այս բարի {եւ} արարեր զիս որդի ծնանիլ վասն քեզ միայնուդ պաշտել,

այժմս աղաչեմ զքեզ Տէր, քաւեա զմեղս յանցանաց իմոց {եւ} պատեա հոգի եւ մարմին իմ անարատ մինչեւ ի կէտ մահու

քեզ Տէր, քաւեա զմեղս յանցանաց իմոց եւ պատեա հոգի {եւ} մարմին իմ անարատ մինչեւ ի կէտ մահուանս եւ յետ ելա

եա հոգի եւ մարմին իմ անարատ մինչեւ ի կէտ մահուանս {եւ} յետ ելանելոյ ի տեղի ցանկալի տեսութեան արարչիդ իմո

ետ ելանելոյ ի տեղի ցանկալի տեսութեան արարչիդ իմոյ {եւ} արա արժանի մտանել ի կեանս յաւիտենական ամէն: Գրեց

9, թիւն փրկչին 1799-ում: Որ եմ ամենախոնարհ {եւ} յայտնել (ձեռնա գրեալ) ծառայ Եղիա Յակոբեան

միրջան Ոսկան Ի Բասրայ թիւն փրկչին 1813 {եւ} Մարտի 11-ին, որ է նիրհան 26-ում, գրեցաւ ձեռամբ

Ձ "Compte rendu" Որում Խորէն հանապազ Լարակտուր {եւ} քնարին Վարդենեաց ոչինչ նիազ Գողտրիկ անդրաձայնութի

արգարէների հաշւումն է ", - ասում է Գիրքը: Քա՜ւ {եւ} մի լիցի. ասում ենք եւ վերջացնում, այլ ինչ որ պէ

, - ասում է Գիրքը: Քա՜ւ եւ մի լիցի. ասում ենք {եւ} վերջացնում, այլ ինչ որ պէտք է, առանց ամենեւին ք

առանց ամենեւին քաշուելու, իսկական ճշմարտութեամբ {եւ} փորձից դուրս բերելով ` յարմար պատասխանը տալիս ենք

յարմար պատասխանը տալիս ենք։ Մի՞թէ չկան շատերը ( {եւ} ոչ քչերը), որոնք մեծ թեթեւութեամբ այնքան են յան

այնքան են յանդգնում, մինչեւ գուցէ մեր բազմերախտ {եւ} առաքելանման թարգմանիչների գահից են բռնում: Քչե՞ր

մի անգամ արուեստակեալ տաղաչափութեամբ քամի են փչել {եւ} լրբութեամբ Շեքսպիրի կամ Շիլլէրի հովեր են առնում,

լուած չենք: Բաւական է մեզ, ճշմարիտ ենք ասում, {եւ} շատ բաւական, եթէ համարձակուենք մտնել հայերէն լեզ

Ի՜նչ չքնաղ է, սիրայոյզ, Երբ գնում է ընդառաջ {Եւ} ասում է " բարի լո՜յս " Ծաղիկներին ` մեղմաւաչ, Ո

" Ծաղիկներին ` մեղմաւաչ, Ու համբուրում վարդերը {Եւ} իր սիրած հրեշտակին. Շիկնում են շառ այտերը, Սիր

եր սիրավառ հրեշտակն իր Կոյսին սրտա՜նց է սիրում. {Եւ} բուրաւէտ ու ծիծղուն Ծաղիկներից բազմերանգ Նուրբ

Եղբօրորդու քնարը ` Զերթ աղաւնեակն է մնչում... {Եւ} պարտէզի գաղտնաթով ` Թաւուտներում թաքթաքուր Շտապո

բազմութիւններ: - Դէպի՜ Փարիզ, դէպի՜ Փարիզ... {Եւ} շտապում են նստած կառքերում Դէպ ազատութեան չքնաղ

ձայն է տալիս, Կանգնած դռան մօտ հսկայ հասակով. {Եւ} ես մթան մէջ կորցըրած ուղիս ` Անցնում եմ սխալ, ա

անփոյթ, Ուր եղբայրն այնտեղ միշտ ինձ էր մնում, {Եւ} ուր սուրբ էին թէ՛ ելը, թէ՛ մուտ. Ուր սէրը երբե

ն, լեզու թունալի, Մինչեւ ` հետ սուրբ Ներսէսի ` {Եւ} Գրիգորին տօնեցինք: Եւ մեղեդին քաղցրաձայն Սերովբ

չեւ ` հետ սուրբ Ներսէսի ` Եւ Գրիգորին տօնեցինք: {Եւ} մեղեդին քաղցրաձայն Սերովբէից քո անտես ` Եղաւ զու

Որդուն քո հեզ աղախնու, Ում սիրտ տուիր սիրով լի {Եւ} սուրբ խաչը կրելու - Նշան ` որդուդ սիրելի: Դ. Տ

ւարթ համերգով Ողջունում են այգաբացը հոգեթով: " {Եւ} ինչո՞ւ ես դու հառաչում տխրադէմ, - Ասում եմ ես կո

ո մէջ նենգ աստուա՞ծը նախանձոտ"։ - Ասում եմ ես {եւ} իրանին փաթաթուած Թաւալում ենք շուքի ներքոյ վարդե

կրծքի մօտ ` Բաց եմ անում պինդ կոճակը նախանձոտ. {Եւ} արեւի ծիրան ցոլքերն անդրանիկ ` Ցոլցըլում են ստին

չով ես լցրել. Կը յանդգնի՞ որդը բերանն իր բանալ {Եւ} աղարտել ստեղծեալիդ կատարեալ"։ Վարդ ժպիտն է ծա

անտեղի նազանքին. Քո դուռը բաց, ով որ զարնի, {Եւ} մի՛ մերժիր ոչ մէկին: Եւ վրանիդ յարկի տակին Եթէ

ռը բաց, ով որ զարնի, Եւ մի՛ մերժիր ոչ մէկին: {Եւ} վրանիդ յարկի տակին Եթէ դու հիւր ընդունես Սիրակար

Թէ սիրակէզ հէգ ծարաւին Պտղից պտկից ջուր խնդրի, {Եւ} սուրբ Յակոբ Նահապետի Ջրհորիցըդ տաս խմի, Առատահո

ս: Թէ տաս այգիդ մշակելու Ջահէլներին այգեգործ, {Եւ} քրտինքի արդար շահից Դու ստանաս մի լաւ փորձ... Ծ

հետ քո, անչա՜փ բարի ` Զոյգ նռներըդ տաս նրան. {Եւ} կեանք տուող այգուդ գինու Խառնարանը դու տանես Եւ

Եւ կեանք տուող այգուդ գինու Խառնարանը դու տանես {Եւ} տաս գինին քո խմելու ` Յար օրհնուա՜ծ դու լինես:

.................................... {Եւ} շօշափուեցի՜ն Ստինքներն կոյսի - Ու ծիրանեգոյն `

կոյսի - Ու ծիրանեգոյն ` Խախտուեց կուսութիւն. {Եւ} մոգպաշտը այն Վերցընում մատեան Եւ այնտեղ ` կոյսի

կուսութիւն. Եւ մոգպաշտը այն Վերցընում մատեան {Եւ} այնտեղ ` կոյսին Գրանցում - լուսի՜ն: Է. ԴՈՒՐՍ

- Չեմ հասկանում ` ինչ ես ասում մինչեւ իսկ: " {Եւ} չե՜ս ժպտում, այո՛, ես այդ տեսնում եմ "... Ակն

ից բռնելով Փաթաթւում եմ նրա խրոխտ բուրգերին... {Եւ} այտերը վառում իմ տաք համբոյրով. Ջանում է նա գրկ

մբոյրով. Ջանում է նա գրկիս միջից փախուստ տալ, {Եւ} բարձրացնում աղաղակող ձայնը - զո՜ւր, Սեղմել եմ ե

Ուրիշներին դժուարանց ` Թոյլ տուր ինձի բանալ դու {Եւ} գլուխըս վեր բռնած ` Թաքստոցը մտնելու: Ի՛նձ վրա

..................................... {Եւ} խաղողը տրորողն Այն տաճարի բաց մուտքում Իր շորեր

ն ինչպէ՜ս տենչում է իր Ցորենարտի առատ հունձին, {Եւ} կամ այգու տէրն անձկալիր Խաղողաշա՜տ այգեկութին.

կարօտով դիտում է նա Փարոսի հուր - շողը պայծառ. {Եւ} ստրուկը բազմաչարչար Ինչպէ՜ս տենչում ազատութիւն,

.. Կրկնաղբիւրի առուն բռնած Մղում ճամբով ցօղապատ {եւ} Սողոսկելով բարձրանում է Կոկիւսոնը Հայոց մինչեւ

ւմ են միշտ մշակութեան Բարիքները մայր բնութեան: {Եւ} մարդը երբոր ճամբայ է գնում Դժուարանցանելի քարքար

արքարուտներով, Խոչ ու խութերը մի՞թէ չի հարթում {Եւ} չի՞ բաց անում ուղի ապահով. Մարդն է առած սղոց ու

է առած սղոց ու մուրճ Գետի վրայ գցում կամուրջ: {Եւ} խաղեր ասող հրեշտակը մի՞թէ Օրէնքն այս յարգող ջատա

իր ետեւից եկողը վստահ Մտնի-ելնի հեշտ ու յարմար {Եւ} կեր գտնի իրեն համար: Ահաւասիկ եւ կոյսը ` տարփագ

եշտ ու յարմար Եւ կեր գտնի իրեն համար: Ահաւասիկ {եւ} կոյսը ` տարփագին Հրապոյրներով իր բիւր ու անբաւ,

ոյսը ` տարփագին Հրապոյրներով իր բիւր ու անբաւ, {Եւ} որովհետեւ գոհարն մեծագին Առանց տաշուելու չի՜ փայ

........................... Տաշում է ակը {եւ} թռչում են մանր Փայլուն բեկորներ նման յակինթի...

րդի բոյրից թէ հարբելով Անոյշ գրկի մէջ փակուես, {Եւ} մրմնջան քո ականջին Քնքուշ խօսքեր մեղրալից, Ալ

սիրոյ քամին սաստիկ, Կո՜յս, գլորէ քեզ գետին, {Եւ} նաւավարն բարեբաստիկ Պատրաստ լինի ձեռքն ղեկին,

է տափած: - Բերքն առա՛տ լինի, - Ասում եմ արբած {Եւ} զիլ ու հպարտ ` ձայնով նուագուն ` Հնչեցնում եմ ես

րեշտակներով շուրջպատուած, Տխուր ` Ադամն էր նստել {Եւ} տրտնջում էր յուզուած. " Ինչո՞ւ ստեղծեց տէրն ինձի

ւ ստեղծեց տէրն ինձի, Է՞ր դրախտն այս փափկութեան, {Եւ} ինչո՞ւ ես կարգուեցի Արարածոց տէր, իշխան: Ինչի՞ս

, Լուսապաճոյճ, օդային, Է՞ր հրեշտակաց այս բանակ {Եւ} զօրութիւնք երկնային... Այնինչ փոքրիկ մի մակոյկ,

արցո՜ւնքն էր մարդու ` Հոսում տխուր այս հովտում: {Եւ} սերովբէն սրբելով Արտասուքներ Ադամայ ` Գուրգուրում

` Գուրգուրում էր ` լուսաթեւ Ճախրելով շուրջը նրա. {Եւ} բարբառով դրախտային Խօսում նրա հետ - տրտում, Դրան

նուտ, Ապա իրօ՛ք կը կորչէր Անդորրութիւնը հոգուդ: {Եւ} ո՞ւր դու կը թափէիր Բորբ կայծերը նրա բարկ, Կարո՞ղ

, Կարո՞ղ էիր դու միթէ Ցոլքն այն կրել կրծքիդ տակ. {Եւ} ո՞վ պէտք է քեզ հոգար, Ո՞ւր էակն այն ընդունակ, Ո

ամպրոպ ու փայլակ"։ " Ի՞նչ ես փչում, սերովբէ, {Եւ} զուր ` ստեր հնարում, Մարդուն, իսպառ, դու, ի՞ն

ւն, իսպառ, դու, ի՞նչ է, Անզգա՞յ ես համարում. {Եւ} տիեզերքը, միթէ, - Գործն Աստուծոյ, այս ահա՛, Ի

- Գործն Աստուծոյ, այս ահա՛, Իմ աչքերի առաջ չէ. {Եւ} ինքն իսկ չէ՞ Եհովան, Որ շրջում է, ժուռ գալիս Այ

, Որ շրջում է, ժուռ գալիս Այս դրախտում պատուական {Եւ} ողջունում թշուառիս ` Միթէ չէ՞ ինձ բաւական: Զարմա

րը համբուն - Նրա ձեռքով ստեղծուած ` Արեւ, լուսին {եւ} աստղեր, Մեղմ երեկոյ, առաւօտ, Խաղաղ ու զով գիշե

եր, Մեղմ երեկոյ, առաւօտ, Խաղաղ ու զով գիշերներ {Եւ} ցերեկը լուսայորդ, Ծառ, տո՛ւնկ դալար եւ աճող, Ծ

գիշերներ Եւ ցերեկը լուսայորդ, Ծառ, տո՛ւնկ դալար {եւ} աճող, Ծաղիկ քնքուշ, գեղանի, Վարդեր թփի վրայ ճո

ղ, Ծաղիկ քնքուշ, գեղանի, Վարդեր թփի վրայ ճոխ, {Եւ} շուշանը գարնայնի. Ո՛չ կենդանեաց խայտուն խումբք Ո

ն անուշ, Որով ամենքն են հրճւում - Բնութիւնք բիրտ {եւ} քնքուշ: Նախ տու՛ր ինձ սէր, իմ սրտի Ամայութիւնը

բնա՛ւ չի կարող"։ Ադամը խիստ հեգնում է Սերովբէին {եւ} ասում, Եւ մի վայրկեան լոկ ` դժնէ ` Դէմքին ժպիտն

րող"։ Ադամը խիստ հեգնում է Սերովբէին եւ ասում, {Եւ} մի վայրկեան լոկ ` դժնէ ` Դէմքին ժպիտն է փայլում.

: Զարմացնում են ինձ սաստիկ Քո խօսքերը, յիրաւի, {Եւ} քանզի չեմ սերովբէ ` Չիմանալըս թող ներուի"։ Համբ

պատուէրն էր Արարչի ` Լինել նրան պատկառու. Ուստի {եւ} նա անվրդով Խստութիւնից Ադամայ ` Գուրգուրում էր `

` Գուրգուրում էր ` ճախրելով Անդադար շուրջը նրա: {Եւ} մինչ Ադամն զբաղուած Սիրոյ մասին չէր խօսում, Սերո

ւմ, Նրա շուրջը սոխակի Թովիչ դայլա՜յլն է հնչում, {Եւ} սերովբէն թեւապար Դէպ աստղերն է սլանում, Անցնելով

ւնքներն այն - իբր խունկ ` Որ սփռում էր սերովբէն: {Եւ} կարկառւում է ստեղծիչ Աջն էութեանց վա՛ր դէպի, Բար

, Լի՜ երկինք քո փառքով, - Օրհներգում է սերովբէն {Եւ} վերցընում ունելով Կայծը կիզիչ բոց-կրակ Այն ծխացող

ունելով Կայծը կիզիչ բոց-կրակ Այն ծխացող սեղանից, {Եւ} դէպ երկիրը ` արագ Ճանապարհւում է նորից. Ադամն ոչ

վբէն. Նա մօտ գալով Ադամին ` Նստում ձախ կողմը նրա {Եւ} կիզիչ կայծը ջերմին Դնում կրծքին... Եւ ահա՛, Ծխո

կողմը նրա Եւ կիզիչ կայծը ջերմին Դնում կրծքին... {Եւ} ահա՛, Ծխում մորթը իսկոյն Եւ այրըւում սիրտն անփո

ին Դնում կրծքին... Եւ ահա՛, Ծխում մորթը իսկոյն {Եւ} այրըւում սիրտն անփորձ, Բարձրանո՜ւմ է գոյնզգոյն `

Մասն են առնում - ասում են - Սիրոյ հրից հոգեթով. {Եւ} ամոլները զոյգ-զոյգ Կրքով վառուած, խայտ ի խայտ Փա

ըդ փոքրիկ"։ Արդ, այսպէս էր սերովբէն Կշռադատում {եւ} խօսում, Մինչ Ադամը քնի մէջ ` Ո՛չ զգում էր, ո՛չ

ել Գիրքը քեզ, Թէ չես լսել մինչ հիմա, Ապա վեր առ {եւ} կարդա: Իսկ այն մասին, թէ նրան Սիրէ Ադամն պիտ մա

ա: Իսկ այն մասին, թէ նրան Սիրէ Ադամն պիտ մաքուր {Եւ} մեղկ կրքին ` սիրտը նա Չդարձնէ կերակուր. " Ինչո՞ւ

միշտ չե՞մ խոստացել Սիրել սիրով կատարեալ ` Աստծուն {եւ} այն ամեն բան, Որոնց ինքն է հեղինակ Եւ սկիզբը գոյ

` Աստծուն եւ այն ամեն բան, Որոնց ինքն է հեղինակ {Եւ} սկիզբը գոյութեան. Ուխտիս ես չեմ հակառակ"։ Եւ ս

կ Եւ սկիզբը գոյութեան. Ուխտիս ես չեմ հակառակ"։ {Եւ} սերովբէն, որ գիտեր Մարդու սրտի շինուածքը, Եւ ամ

: Եւ սերովբէն, որ գիտեր Մարդու սրտի շինուածքը, {Եւ} ամեն ինչ տեսնում էր Նրա անվրէպ սուր աչքը ` Դողդող

մ էր Նրա անվրէպ սուր աչքը ` Դողդողում էր երդումից {Եւ} ակնարկում Ադամին ` Խնդրել ներումն նորից ` Երդման

՛, կորի՛ր, սերովբէ, Խօսքերդ անցնում են չափից, {Եւ} ինչո՞ւ չես հեռանում, Անզգա՞յ ես կարծում ինձ. Ես

նից: Թէ՞ ասելիք չունէի Ձեր անկայուն բարքերից"։ {Եւ} նա սաստում է այսպէս Խոժոռադէմ ` հրեշտակին, Որ խր

, Ակնարկում է խօսքն այն ի՞նչ ` Թէ ` աճեցեք... " {եւ} լռեց: Եւ կռւում են խիստ անհաշտ Խենթ հրամանն ու բ

ւմ է խօսքն այն ի՞նչ ` Թէ ` աճեցեք... " եւ լռեց: {Եւ} կռւում են խիստ անհաշտ Խենթ հրամանն ու բնութիւնն,

ւ տեղ Կոյսին զարկում է գետին Հուժկու ուժով նժոյգի {Եւ} ձգտում է հարուածել Իր եղջիւրով շեշտակի. Ապա, ոտ

աջաբար Կպչում է լաւ ճմլուած Դրախտաբնակին գետնահար {Եւ} քայլո՜ւմ է վեհընթաց: Մեղկութի՞ւն է որեւէ Կամ թէ

ընծան: Կարո՞ղ է ոք բնութեան Ճզմել կզակը սանձով, {Եւ} կամ նրա զօրութեան Դէմ դնել իր թոյլ կրծքով. Բնութ

Ինչ պատահեց մեր զոյգին: Երբ որ երկրում հարսնքոյր {Եւ} խորանի վարագոյր Պատառւում են անկարկատ ` Նաեւ թել-

չպէ՞ս, քոյրն ինչպէ՞ս: " Ցնցւո՜ւմ էին մկանունք, {Եւ} խլրտում, գալարւում, Շողում նրա վառ աչկունք. Կո

շուշան շուրթերին, Յուզմունքից շունչն սպառւում, {Եւ} մերթ կրծքով իր ուժգին Ճմլում փափուկ, ձիւնափայլ Ն

... Ամե՛ն. եղաւ հոտանուշ Ընծայաբերո՜ւմն բնութեան {Եւ} դրախտից հեշտալի Արտաքսուեցաւ զոյգն այն Փշոց աշխար

Ձ "Compte rendu" Որում Խորեն հանապազ Լարակտուր {եւ} քնարին Վարդենեաց ոչինչ նիազ Գողտրիկ անդրաձայնու

dit: Ne sois rien". Béranger Զայս մի {եւ} եթ կանխեմք աղաչել, զի մի՛ ոք համարեսցի եթէ եւ մե

մի եւ եթ կանխեմք աղաչել, զի մի՛ ոք համարեսցի եթէ {եւ} մեք առ հայկաբանս կամ առ քերթօղս զանձինս գրիցեմք.

արտութեան՝ ո՛չ երբեք զանձինս ունիմք առ որ չեմք, {եւ} ո՛չ երբեք: Ընդե՞ր իսկ բնաւ եւ մաղթանք՝ մի՛

առ որ չեմք, եւ ո՛չ երբեք: Ընդե՞ր իսկ բնաւ {եւ} մաղթանք՝ մի՛ որոց աչս ունիցին տեսանելով ո՞չ զդոյ

նին, հայկաբա՞ն իցէ, կամ որ չափաւն՝ քերթո՞ղ. " {Եւ} Սաւո՞ւղ ի մարգարէս ", որպէս ասեն Գիրք: Քա՛

ո՞ւղ ի մարգարէս ", որպէս ասեն Գիրք: Քա՛ւ, {եւ} մի՛ լիցի, ասեմք եւ կնքեմք, այլ զդիպողն առանց բն

որպէս ասեն Գիրք: Քա՛ւ, եւ մի՛ լիցի, ասեմք {եւ} կնքեմք, այլ զդիպողն առանց բնաւ թանգուզանաց, արդ

առանց բնաւ թանգուզանաց, արդիւնաւոր ճշմարտութեամբ {եւ} ի փորձոյ՝ զպատասխանին ճահեցուցանեմք. ո՞չ բազում

նդգնեցուցանեն, մինչեւ, թէ տա՛յր ոք, զբազմերախտ {եւ} զառաքելանման մերոց թարգմանչաց զգահուց բուռն հարկա

մ, զՇեքսպիրի կամ զՇիլլերի լրբին թեկն ածել, որոց {եւ} ո՛չ իսկ համբակացդ անլուայից ստգիւտ թերեւս ի ճահ:

փութացաք ուրեմն քաւիլ յայդպիսեաց՝ թուի մեզ, թէ {եւ} ո՛չ իւիք ինչ գթեցաք: Շա՛տ իսկ իցէ մեզ, ստո

աք: Շա՛տ իսկ իցէ մեզ, ստուգութեամբ ասեմք, {եւ} կարի՛ շատ, եթէ զանձինս ի նախադրունս անդ համարձակ

Զի ընդ առաջ յայգորել Բերի յուշիկ, {Եւ} զվարդունս համբուրել Սիրատոչոր Եւ սրտացե

, Եւ զվարդունս համբուրել Սիրատոչոր {Եւ} սրտացեալ հրեշտակ, Եւ ի բոսոր Վառի կու

ել Սիրատոչոր Եւ սրտացեալ հրեշտակ, {Եւ} ի բոսոր Վառի կուսին պերճ դիտակ: Համբո

ւսին պերճ դիտակ: Համբոյրք խաղան... {Եւ} ի վանդակս կրծոց Սիրտք թրթռան - Բի՜ւր ե

երանի արդարոց. Վճիտ ի սէր՝ Զոր ցանգ {եւ} Գիր պատուիրէ, Հրեշտակն մեր Սիրէ զկոյս

Հրեշտակն մեր Սիրէ զկոյսն ի սրտէ: {Եւ} ի ծաղկանց Համասպրամից՝ թոյր ի թոյր,

սակ բազմաբոյր, Սրտացելոյն Վառեն զճակատ {եւ} հնչէ Եղբօրորդւոյն Քնար, ՚ւ աղաւնեակն

ւոյն Քնար, ՚ւ աղաւնեակն զի՜ մնչէ... {Եւ} ի թաւուտս Սաղարթախիտս պարտիզկան Ընդ առ

եան սահեալ Անցանեմ ի Գաղղիա. Ցրտահար {եւ} տուայտեալ Անփառագեղ՝ գամ, գոնեայ, Ե

ւ տուայտեալ Անփառագեղ՝ գամ, գոնեայ, {Եւ} ծխին յոտն լերին Մեքենայք որ եւ սուլեն,

ոնեայ, Եւ ծխին յոտն լերին Մեքենայք որ {եւ} սուլեն, Ուղեւորք խուժին, խռնին Ի կա

Ուղեւորք խուժին, խռնին Ի կառս կառս, {եւ} ճեպեն: Ի Փարի՜զ, ո՛հ, ի Փարի՜զ, Յա

Ի սո՜ւրբ սիրոյ հայրենիս՝ Ուր պա՜ր յաւէրժ {եւ} խրախճան, Ընդ քարշ տանիմ զոսկերս իմ՝

եալ առ դուրս տան Ձայնէ առ իս նուիրակ, {Եւ} ես, յանգէտս ի մթան, Կտրեմ զուղին խոտորնակ

ն՝ Թափուր զհաղբս առդնեմ, Լարեալս ինձ {եւ} թռչիմ Ի մենացեալն Գրընել՝ Ուր եղբայր

եղբայր ցանգ ինձ մնայր, Ուր սուրբ էին մուտ {եւ} ել՝ Եւ սէր իսկ ոչ հնանայր: Գ. ՀՐԵՇՏ

նձ մնայր, Ուր սուրբ էին մուտ եւ ել՝ {Եւ} սէր իսկ ոչ հնանայր: Գ. ՀՐԵՇՏԱԿՆ ԱՂՕԹԻՑ

բնակիս ձեռագործ, Որոյ են երկինք աթոռ {Եւ} երկիր կայ ընդ աթուր, Հաճեցար զանուն Ք

նդ ընդ հարաւ, Որդւոյդ առ յիշատակի Հաց {եւ} գինի Քեզ մատչի: Ո՞չ գաս ի հարաւոյ

Շարժեալ ի Քումմէ Հոգւոյ: Կարկեցան {եւ} ժանտից Բերանք, լեզուք թունալից Մինչ ը

սրբոյն Ներսիսի Տօնեցաք զԳրիգորի։ {Եւ} դաշնակն հրաշաձայն Ցաներեւոյթս սրովբէից

նն: Հայեա՛ց, Տէ՛ր, ի ծառայս, {Եւ} մի՛ յիշեր զանուղղայս, Աջ Քո լիցի ի նոսա,

դի Քո աղախնոյ, Ում սիրտ ետուր սիրալիր {Եւ} զսուրբ խաչ ի կիր Զնշան Որդւոյ մարդոյ: Դ.

ր, Այն ինչ տակաւ տիւն զգիշեր հալածէր, {Եւ} թռչնակաց հոյլք համակեալ ի գեղգեղս՝ Բիւր դայ

Բիւր դայլայլիկս յօրինէին քաջհամեղu. " {Եւ} զի՞ է քեզ, ասեմ ցկոյսն, համակիլ Ցանգ ի թախ

է քեզ, ասեմ ցկոյսն, համակիլ Ցանգ ի թախիծ, {եւ} ուստի՞ քեզ վարակիլ Յախտ անծանօթ, յորմէ կայ

ամի՞ Աստուած ի քեզ զայդ ելոյց"։ Զայս առ կոյսն, {եւ} զնորա իրանաւ Պարապատեալ թաւալիմք առ վարդենեա

եաւ Ի դալարիս, յոր երկինք դեռ ցօղէին. {Եւ} ձեռք քաղուսք սրտի կուսին պատահին: Այլ խուն

նդ՝ Զնախանձոտ լուծանեմ կուռ զճարմանդ, {Եւ} անդրանիկ ցոլք նշուլից արեւուն Ի ստեանց կուսի

, Սիրոյդ ի շունչ. որ զտիեզերս առլցեր. {Եւ} ժպրհեսցի՞ ստգիւտ դնել ի գործ քոյ Որդնն չնչի

ա՛ց զքո դուրս, Մի մերժեսցի ոք ի բաց։ {Եւ} ընդ յարկաւ քո խորանին Ասպնջական թէ գտցիս

ցիս: Թէ ոյր չիցէ գլխոյն տեղի, {Եւ} դու նմա զքո բարձս... Թէ կորացեալ գլուխ գ

տակ աղբերակիդ Յանոյշ վիճակս հրճուեսցիս {Եւ} մի՛ կացցէ ակնդ վճիտ՝ Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցի

մ հէգ այգորդաց Եթե զայգիդ տաս ի գործ, {Եւ} վաստակոցն արդեօք քրտանց Բերես առնուլ զքաջ փ

այց, Դու՝ որպէս մայր գթութեան, Տաս {եւ} զոյգս փթթեալ նրանց, Եւ մուծեալ լեռնակողման

թութեան, Տաս եւ զոյգս փթթեալ նրանց, {Եւ} մուծեալ լեռնակողման Առաջնորդես այգւոյդ գինւ

Արուսեակդ փարփառ Կոչեր առ նախնեօք, {Եւ} պաշտէր բագնօք: Իսկ զքեզ, ո՛վ կոյս,

................................. {Եւ} շոշափեցա՜ն Ստինք կուսական, Ծիրանէծաղի

, տիրաւա՛նդ ողջույն "... Այլ նա առ այս. - {Եւ}, ո՞ իցես դու: " Յոյր ի դրախտին երգի վարդե

- Չիմանամ իսկ, այր դու, զոր ասես: " {Եւ} ո՛չ ժմտիս - այո՛, տեսանեմ "... Յական քթթ

եալ՝ Բուռն հարկանեմ զխրոխտ բրգանց... {Եւ} ի համբոյր վառ վարդիցն եկեալ. Այլ նա խուսել

եկեալ. Այլ նա խուսել ճգնի յիմ ձեռաց, {Եւ} ընդվզեալ ամբառնայ զձայն, Եւ ի դարպաս ձգտեա

ձեռաց, Եւ ընդվզեալ ամբառնայ զձայն, {Եւ} ի դարպաս ձգտեալ պարտիզիս՝ Բայց տուժեցա՛ւ.

տայ զկեանս: Ը. ՀԻՄԷ՜Ն, ՈՎ ԿՈՅՍ {Եւ} յԱրուսեկին Զոր թաւուտք գգուեն Յախտարծ

մոթլեաց: " Հիմէ՜ն, ո՛վ դու կո՛յս, {Եւ} պահեա՜լ անխախտ, Լե՛ր ինձ կենախուզ Կամ

................................. {Եւ} հնձանահար Թաթաւեալ զձորձս Ի բոսոր պայծ

արին ի մուտս, Գայ որպէս փեսայ, Նազի {եւ} ցնծայ. Իսկ խարամանի՞ն. - Ողբա՜յ ցաւա

ցեալ զձոյլ սառին, Ընդ շունչ գարնան՝ որպէ՞ս {եւ} ձորք Գեղեցկանան, դալարին: Որպէ՞ս ըղձ

րա պասուք՝ Ո՜հ, բժշկի ի մի ումպ: Անդ {եւ} թակոյկք ճախարակեայ Ժմտեալ նմա գոգ ի խինդ,

ճախարակեայ Ժմտեալ նմա գոգ ի խինդ, Անդ {եւ} սոսորդ ոչ ի բացեայ, Երկի՜նք, տրոփէ սիրտն

րկին աղբեր՝ Ռահ ցօղահար, տայ մղօ՛ն, {Եւ} սողոսկեալ կռուի ի վեր՝ Մինչ ի Հայոց Կոկիսո

իսոն... Յահեղ ծարաւն զջուր խնդրեալ, {Եւ} ջո՛ւր նմա՝ ընդ եղէ՜գնն. Եւ ոռոգի այն ինչ հ

խնդրեալ, Եւ ջո՛ւր նմա՝ ընդ եղէ՜գնն. {Եւ} ոռոգի այն ինչ հերկեալ Անդաստան ընդ երթեւեկն

ոխասեր առապար, Ո՞չ զսատանն օ՜ն ի բաց, {Եւ} ռահ հորդեալ դիւրագնաց: Սոսկ ի մարդոյն մուրճ Յարդ

փակեալ բանայ, Զի որ զկնին նորա գայ՝ Ելցէ {եւ} մտցէ՝ Եւ ճարակ գտցէ: Եւ ահա կոյս հրաշաւոր

նայ, Զի որ զկնին նորա գայ՝ Ելցէ եւ մտցէ՝ {Եւ} ճարակ գտցէ: Եւ ահա կոյս հրաշաւոր, Ճո

ն նորա գայ՝ Ելցէ եւ մտցէ՝ Եւ ճարակ գտցէ: {Եւ} ահա կոյս հրաշաւոր, Ճոխ հեշտալեօք բիւրաւոր

.......................... Քերի ակնն {եւ} թռչին Բեկորք մանունք ի գետին, Ճարտարի

խաղաղ երեկոյին Թէ ընդ ծառով պարզիցիս, {Եւ} զմայլեալ ի բոյր վարդին Յանոյշ ի գիրկ աղխիցի

գգուեսցեն Զուլուցդ երկուորիս այծեման, {Եւ} ուլուց եղջիւրք ցցուեն Ի կուսական քո գիրգ ագո

ոյն հողմ ուռուցիկ Զքեզ արկցէ ի տապաստ {Եւ} նաւուղիղ քաջաբաստիկ Ձեռն ի սամիս կայ պատրաս

ի խնդիր Վառիս, երթաս զոտս ամբարձեալ {Եւ} խոյզ քո ոչ առաւիր, Զկենսատուն քաջ ընդգրկեա

ծի՜փ, Ծիփծիփեմ նմա... Մարին գայ {եւ} գգուի Սէր եռանդն յիս բորբոքի։ " Գող

խս՝ Յիս, որձա՛կ քա՛ջ, յի՛ս ". Ասէ {եւ} կուտ կուտայ Եւ անդէն իսկ դառնայ: Ma

քա՛ջ, յի՛ս ". Ասէ եւ կուտ կուտայ {Եւ} անդէն իսկ դառնայ: Maчу, գէթ զերկուս

Յուռթի լիցի ուղխ... Արբեալ ես ցնա: {Եւ} ի ձայն բարձր ազդոյ Հնչեմ զիմ կիկօռիկօ:

low desire". Byron, The Giaour {Եւ} ընդ ծառովն կենաց Ի սերովբէից ամրափակ

ենաց Ի սերովբէից ամրափակ Նստէր Ադամ, {եւ} դիմաց Տեսիլ էր տխրադիտակ. " Ես հի՞մ,

ուրց կացուցայ Էից ի բնաւս տէր, իշխան: {Եւ} զի՞ պիտին ինձ պսակք Լուսանորոգք եթերին,

զանոյշ սիւք Առագաստել չզօրէ"։ Ասաց, {եւ} աչք ցօղեցին Յականողեաց մարգարիտ. Արտա

ին նախկին՝ Մարդոյն տխուր յայս հովիտ: {Եւ} սերովբէն որ հուպ կայր Նմա՝ ի թեւ իւր սրբեա

Նմա՝ ի թեւ իւր սրբեալ Զցօղ յաչացն, {եւ} գրգայր, Եւ զնովաւ սաւառնեալ, Եւ ի բա

ւ իւր սրբեալ Զցօղ յաչացն, եւ գրգայր, {Եւ} զնովաւ սաւառնեալ, Եւ ի բարբառ Եդեմայ

ցն, եւ գրգայր, Եւ զնովաւ սաւառնեալ, {Եւ} ի բարբառ Եդեմայ Ընդ նախահօրն խօսակցէր.

եալ իսկ էր՝ Քո զանդորրութիւն հոգւոյ: {Եւ} յո՞ նորա թափէիր Զկիզելւոյ կայծակունս Ե

ւ յո՞ նորա թափէիր Զկիզելւոյ կայծակունս {Եւ} կամ բնաւ ժուժայի՞ր Յանձին տանել զցոլմունս.

նաւ ժուժայի՞ր Յանձին տանել զցոլմունս. {Եւ} ո՞ւմ հոգալ, խնամել Զքեզ, ընդունակ ո՞ր էակ

կն Զկայծականցդ ժողովել Զամպրոպ, զշանթ {եւ} փայլակն"։ - Եւ զի՞ յումպէտս բաղբաղայս,

ղովել Զամպրոպ, զշանթ եւ փայլակն"։ - {Եւ} զի՞ յումպէտս բաղբաղայս, Յօդես, ասէ նախահայ

այգուն զգնայ, Յողջոյն եկեալ չուառիս, {Եւ} չիցէ՞ ինձ հերիք նա: Զարմանք ունին զիս ընդ

, Գործս նորա զմատանց՝ Զարեւ, լուսին {եւ} զաստեղս, Զերեկոյ, զվաղորդայն, Զով եւ

եւ զաստեղս, Զերեկոյ, զվաղորդայն, Զով {եւ} խաղաղ զգիշերս, Զպայծառ լոյս տըւընջեան,

Զպայծառ լոյս տըւընջեան, Զծառ, զբոյս {եւ} զտունկ, Ծաղիկ քնքոյշ գեղանի, Զվարդ յ

, Յօր համօրէն խրախանան Բնութիւնք խոշոր {եւ} քնքոյշ: Տո՛ւր նախ զսէր, զսրտի Լցո՛ իմ

լ՝ Կամաւ եղեալ անձնամատն Ի բոց հրոյ, {եւ} բերիլ՝ Յոր ոչ բնաւ ուժ է մարդն"։ Ըն

աւ ուժ է մարդն"։ Ընդ հենգն ելանէ Ադամ {Եւ} առ սերովբէն բարբառի, Ժպիտ ի դէմս առ վայրկե

զիա՞րդ բնութիւն Գիտէ այդպէս սերովբէն, {Եւ} ուստի՞ այս գիտութիւն: Խոստովանիմ, ոչ սակաւ

մ, ոչ սակաւ Զարմանք ունին զիս ընդ բանս {Եւ} զի սերովբէ չեմ բնաւ, Ներեսցի՝ ոչ գիտել զայ

այ, Թեւապարէ սաւառնեալ: Դարձեալ ժպտի {եւ} գրգայ: Այլ զի Ադամ ոչ ընդ խաղ Վշտանայ

ովբէն քուն խաղաղ Արկ զնովաւ ի վերջոյ: {Եւ} ի սղոխ զեփիւռին Թմրի Ադամ եւ ննջէ, Դր

վերջոյ: Եւ ի սղոխ զեփիւռին Թմրի Ադամ {եւ} ննջէ, Դրախտ զնովաւ սոխակին Ի դայլայլի

եալ սերովբէն ՚նդ աստեղց կաճառս սլանայր {Եւ} ընդ կամարն հրեղէն Անցեալ ճեպէր, համբառնայր

բից պարառեալ՝ Արարչին կալ յանդիման, {Եւ} Տէր՝ յԱթոռսն վերօրհնեալ: Վեցթեւեանն անդ եր

կինք յալելուս Համակ ղօրութեանց երկնից: {Եւ} հոտոտի Տէր ի խունկ, Զոր արկան էր սերովբէն

զգայունք ՚նդ երկնից մաղթանս համօրէն, {Եւ} աջն՝ հաւակ էութեանց, Ի վայր յերկիր կարկառ

ակ էութեանց, Ի վայր յերկիր կարկառի, {Եւ} բարեխօսք ի շրթանց Զայս գէթ լսեն, թէ " տացի՛

փառօք քովք, Նուագս յօրինէ սերովբէն, {Եւ} մատուցեալ ունելեօք Առնու զկայծակն բոցավառ

ու զկայծակն բոցավառ Ի սեղանոյն ծխելոյ, {Եւ} ի յերկիր ի խոնարհ Անգրէն լինի փոյթ ուղւոյ:

րկեալ ի զով զիւր ստուեր, Շնչոյն դիւրէր տուր {եւ} առ՝ Եւ սերովբէն հասանէր: Եւ առ Ադամ

ւր ստուեր, Շնչոյն դիւրէր տուր եւ առ՝ {Եւ} սերովբէն հասանէր: Եւ առ Ադամ մատուցեալ

րէր տուր եւ առ՝ Եւ սերովբէն հասանէր: {Եւ} առ Ադամ մատուցեալ Նստի յահեկէ կուսէ Ե

ւ առ Ադամ մատուցեալ Նստի յահեկէ կուսէ {Եւ} զարտաշեկն փայակեալ Ի նա մերձեցուցանէ...

ձեցուցանէ... Ծխի մարմնոյն փափուկ մորթ {Եւ} ճենճերի սիրտ անփորձ, Ծառանայ ծուխ ընդ ուղղ

լ երամակաց Առնուն, ասես, սիրոյ զմասն {Եւ} զկծեալ զոյգ ի զոյգ Ամոլք խուսեն խայտացեալ

ժմիկ Ադամայ, Այլ նա տակաւ խոր ի քուն {Եւ} ո՛չ լսէ, ո՛չ զգայ: Բ • • • • •

լիցի յերկարել Մեզ աստ ի բան չափածոյ, {Եւ} զի՞ ընդ վայր դանդաչել, Օ՜, ասասցուք ի կարճ

թէ մեռանիմ, Զի ոչ գոյ ինձ ոք ընկեր, {Եւ} Տէր արար նմա կին, Իսկ թէ որպէ՞ս կամ զիա՞րդ

. Թէ չիցէ քո լուեալ ցարդ՝ Հապա, կա՛լ {եւ} ընթերցի՛ր: Այլ զի ի սէր գէթ վերին Ադա

լ զի ի սէր գէթ վերին Ադամ զնա սիրեսցէ, {Եւ} վայրակնեալ մեղկ ախտին Ի կուտ զսիրտ մի՛ տացէ

սէր Վերին, ամենակատար Սիրել զԱստուած {եւ} զոր ինչ Ի նորա կալաւ ձեռաց Սկիզբն գոլ

ինչ Ի նորա կալաւ ձեռաց Սկիզբն գոլոյ, {եւ} ո՛չ ինչ Գտցի ուխտիս դիմակաց"։ Այլ սե

ովբէն, որ գիտէր Մարդոյն սրտի զկազմած, {Եւ} ոչ բնաւ վրիպէր Բան ի նորա սուր աչաց,

կեալ ընդ երդումնն, Զդողանի հարկանէր, {Եւ} առ Ադամ՝ զներումն Խնդրել երդմանցն ակնարկէր

ն ակնարկէր. " Ե՛րթ յետս իմ, սերովբէ՛ {Եւ} զի՞ բնաւ ոչ մեկնիս. Բան քո ըստ չափ ելանէ,

աստէ Ադամ՝ Խոժոռեալ ընդ զուարթունն, {Եւ} յայս անհամբոյր պատգամ Դառնայ սերովբէն ընդ կր

Դառնայ սերովբէն ընդ կրունկն, Արտօսր արկեալ {եւ} անդէն Թռչի ի բաց հեռանայ, Իսկ հարսնաց

ոյ ազգի Ծղիս ի վեր ամբառնայ Սիրախառնիլ {եւ} թռչի. Իսկ ի տեսիլ հեշտալեացն Բանդագուշ

ի՞նչ տուաւ կին: Իմ ուխտեալ է չմեղկիլ {Եւ} յայս մնամ անդղորդ, Այլ ի սիրոյ վերջոտնիլ

նդղորդ, Այլ ի սիրոյ վերջոտնիլ Իսպառ, {եւ} կալ անհաղո՞րդ, Յի՞նչ ուրեմն ինձ տուան

ի՞նչ ակնարկէ նորա բան, ԹԷ՝ աճեցէ՛ք "... {եւ} լռեաց: Աստ զճակատ յօրինեն Բնութիւն եւ

եւ լռեաց: Աստ զճակատ յօրինեն Բնութիւն {եւ} հրաման անբուն. Ո՞ ելցէ յաղթ ի մարտէն

հրաման անբուն. Ո՞ ելցէ յաղթ ի մարտէն {Եւ} ո՞ւմ տեղի ճակատուն. Էր երբեմն այս խնդիր,

ւն լուսակիր Բարձ վաղ ուրեմն զկրճիմն: {Եւ} որոց ոչն հաւատան Իսկութեան անշուք բանիս,

նէ զանշաղախն Յորսայս անդէն առ ետեղբ, {Եւ} ընդ գճեալ շեշտ ընդ ակնն Նկրտի կոփել եղջերբ:

ադրեալն դրախտաճուն Յագչի ոչ թերաքամեալ {Եւ} ընձուին դէմք քաջարւոյն: Մեղկութի՞ւն ինչ իցէ

եա՞ն դնիցէ Նորա դիմակ զիւր թոյլ կուրծ: {Եւ} յի՞նչ շարժի բնութիւն, Զի՞նչ օրէնք, ո՞վ հեղ

ալ ամոլից: Գամ մի յերկրի՝ հարսն քոյր {Եւ} սրսկապան խորանին ՚Ի պատառուածս, բեկանին

բեկանին Յանկարկատելի ցելոյր Բոսորակիր {եւ} անօթք Մանունք, անտեսք, մազանման. Չէ

հէգ կուսութիւնք Սուրան գլին տագնապաւ, {Եւ} լուր լինի դատակնիք՝ " Անմեղութիւն, ե՜րթ բ

ի՞նչ քոյր. " Ո՜հ, ցնցէին մկանունք, {Եւ} խլրտէր եւ գելոյր Եւ շողային վառ աչկունք.

. " Ո՜հ, ցնցէին մկանունք, Եւ խլրտէր {եւ} գելոյր Եւ շողային վառ աչկունք. Մերթ ի

ցնցէին մկանունք, Եւ խլրտէր եւ գելոյր {Եւ} շողային վառ աչկունք. Մերթ ի գիրկս կուսական

զԱդամ, Մերթ հինինայր, մերթ ուռնոյր, {Եւ} թռչէին ի սրտէն Թառանչք հեշտինք, եւ հոսէր

ր, Եւ թռչէին ի սրտէն Թառանչք հեշտինք, {եւ} հոսէր Քիրտն ընդ կուրծս գետօրէն "...

գոյն ձեան, Կրծովք իւրով լուսազգեաց: {Եւ} բաբէ՜ երանութեանն, Զի տարուբեր անդ, մարմաջ

եղեւ պատարագս Բնութեան ի հոտ անուշից, {Եւ} ամոլք գտան արտաքս Ըստ գրգարանն հեշտալից,

տրիարքի Մայր Աթոռոյ մերոյ սրբոյ կաթողիկէ Էջմիածնի {եւ} զանազան նշանաց զանազան կայսրութեանց ասպետի Հ

ր շատ Անօթք, որք պահեն զազգութիւն ո՛ր {եւ} է ազգի, երեք թուին ի փիլիսոփայութեան՝ քաղաքական

թուին ի փիլիսոփայութեան՝ քաղաքականութիւն, կրօն {եւ} լեզու: Ազգ, որոյ խորտակեալ են անօթք, կորնչի ան

այս ահաւոր ճշմարտութիւն խոստովանի ամբողջ Եւրոպա, {եւ} առ ի պահպանութիւն բարոյական՝ ընդ նմին եւ նուիրակ

ւրոպա, եւ առ ի պահպանութիւն բարոյական՝ ընդ նմին {եւ} նուիրական անօթոցս, արեամբ չափ ճգնի անձնիւր յանդա

լուսաւորեալ ազգաց: Ազգ հայոց կորուսեալ զթագ {եւ} զգայիսոն, կէս մի յանբարոյականութենէ դրացեաց, կէ

բարոյականութենէ դրացեաց, կէս մի ինքնին մեղուցեալ {եւ} նենգեալ թագին իւրոյ, սահեցաւ ՚ի ստրկութիւն օտար

ն գնաց ի չորս կողմունս աշխարհի ի մշտնջենական վիշտ {եւ} ցաւ զգայուն սրտից եւ ՚ի չարաչար թշուառութիւն ապագ

ս աշխարհի ի մշտնջենական վիշտ եւ ցաւ զգայուն սրտից {եւ} ՚ի չարաչար թշուառութիւն ապագայ սերնդեան։ Նաւաբեկ

այ սերնդեան։ Նաւաբեկութիւնս չարաշուք պատճառ եղեւ {եւ} մեծապէս սատար տարածման նիւթականութեան յազգի մերու

ւմ - քանզի այր յիւրաքանչիւր տեսեալ զհայրենիս աւեր {եւ} լքեալ, ձեռն ի գործ արար ի հայթայթանս զօրհանապազ

այթայթանս զօրհանապազ հացին, ի սնունդ ընտանեացն: {Եւ} այսունակ ահա յառաջխաղացութեամբ խոպանացան բարոյակա

յառաջխաղացութեամբ խոպանացան բարոյականին զգալիք, {եւ} կորուսեալ զճաշակ եւ զվայելս հոգեղէն եւ իմացական զ

ոպանացան բարոյականին զգալիք, եւ կորուսեալ զճաշակ {եւ} զվայելս հոգեղէն եւ իմացական զուարճութեանց, ՚ի մա

ն զգալիք, եւ կորուսեալ զճաշակ եւ զվայելս հոգեղէն {եւ} իմացական զուարճութեանց, ՚ի մարմինս ապրիլ՝ կեանս

զգն մեր վերջացեալ ՚ի քաղաքական խորհրդոյ, ունէր՝ {եւ} այսօր իսկ ունի զերկուս դեռ անօթս, որոց՝ ոչինչ ը

աշտօնք ի պահպանութիւն ազգիանօթ քդ այդոքիկ - կրօնն {եւ} լեզու: Ազգն մեր ի ժամուս՝ թուի ի շարս ընկ

ամուս՝ թուի ի շարս ընկճեալ ազգաց, այլ թուի նա, {եւ} չէ անհետացեալ յերեսաց երկրի, եւ մեր ամենեցուն պա

, այլ թուի նա, եւ չէ անհետացեալ յերեսաց երկրի, {եւ} մեր ամենեցուն պարտականութիւն է, ըստ չափու կարեաց

մեր ամենեցուն պարտականութիւն է, ըստ չափու կարեաց {եւ} ըստ արտօնութեանց պաշտամանց, ձեռնտու լինել կանգու

անյողդողդ հաստատութիւն ի դաւանութեան զոր ունիմք, {եւ} տարածելով զլուսաւորութիւն, տնկելով զկենդանի եւ զ

, եւ տարածելով զլուսաւորութիւն, տնկելով զկենդանի {եւ} զարգասաւոր գաղափարս, յաջողեցուցիչս ազգային անձնա

ր գաղափարս, յաջողեցուցիչս ազգային անձնապահութեան {եւ} ապագայ բարօրութեան, բե՛ր ասել, ազատութեան ի ծառ

ամ չկարաց ՚ի գլուխ հանել զայն: Նա՛ զի ուղղութիւն {եւ} հայեացք փիլիսոփայութեան դարուս ո՛չ անկանին ՚ի մի

չ անկանին ՚ի մի կէտ ընդ հայեացս հոգեւորաց, ուստի {եւ} աւելորդ իմն է դաստիարակութիւն, որ ո՛չ բղխի ի ներ

ն, որ ո՛չ բղխի ի ներկայ փիլիսոփայութենէ դարուս, {եւ} որ ո՛չ զօրէ կենդանացուցանել զմեռեալն, այն ինչ առ

թեան, կարէն ձեռնտու լինել մեզ, հիմնելով զդպրոցս {եւ} պաշտպան կալով նոցա աննախանձաբար, առանց թեւակոխել

ակել, զառաջինն ուսանել զգիր, լեզու, զդպրութիւն {եւ} մանաւանդ զգլխաւորն մարդութեան, յորմէ վերջացեալ պ

յորմէ վերջացեալ պարապին դատարկապորտութեան, ամուլ {եւ} անգիտակից սաղմոսերգութեանց, որպէս թէ խորհուրդ հո

որպէս թէ խորհուրդ հոգեւորացն իցէ դատարկասիրութիւն {եւ} փարիսականութիւն: Ազգն մեր չետես դեռ եւս զճե

որում ուսանելոց էին քահանայացուք, եպիսկոպոսացուք {եւ} առաջնորդացուք: Հոգեւորք մեր անկիրթ եւ վայրենի,

կոպոսացուք եւ առաջնորդացուք: Հոգեւորք մեր անկիրթ {եւ} վայրենի, հազիւ ուրեմն կարող գրել եւ ընթեռնուլ,

ք մեր անկիրթ եւ վայրենի, հազիւ ուրեմն կարող գրել {եւ} ընթեռնուլ, շատ ա՛յն է՝ առանց զընթերցեալն հասկան

թերցեալն հասկանալով, թշնամիք են լուսաւորութեան, {եւ} բազում ուրեք շանթիւք նզովից մտանեն ի պայքար ընդ լ

ութիւն մարդ՝ պիտանի՛ դատի առ հոգեւորականութիւն. {եւ} այսպէս խրթնացեալ եկեղեցի մեր ի վայելուչ բարեզարդո

ց մեզ ընծայեցուցանէ: " Աշակերտք հեղգք առ ուսումն {եւ} փոյթք առ ի վարդապետել, որք նախ քան զտեսութիւնն ա

աբանք ", ողբայր երանելի փիլիսոփոսն Մովսէս, որոյ {եւ} ընդ նուիրական ոսկերս մարտ եդեալ աբեղենին մերոյ,

ուղ, թեւակոխէ վարդապետել մեզ, զամենայն այլանդակ {եւ} զնորահնար ուսմունս. իբրեւ զկաթն դիեցուցանել նկրտ

սրաթեւ, ո՛չ ընդ վայր ինչ թռչի ընդ գլխով ազգաց, {եւ} ամենքին, որոց ի խելապատակս գուցէ գործարան, մտաց

թէ հովուաց բերելով յանձինս զնմանութիւն, զանձանց {եւ} եթ խորհեն, անհոգ զազգէն գնացեալ, որ ընդ հարուած

ց արձակէ: Օտար լինելով ամենայն մարդկային ուսմանց {եւ} դաստիարակութեանց, օտար են եւ ի փիլիսոփայութենէս

ն մարդկային ուսմանց եւ դաստիարակութեանց, օտար են {եւ} ի փիլիսոփայութենէս, եթէ անհնար է բարին միոյ միայ

ասարակաց: Հոգեւորք, որք առ ընկճեալ ազգս խրախոյս {եւ} քաջալեր կարդացին հօտին իւրեանց, հոգեւորք, որք վ

օտին իւրեանց, հոգեւորք, որք վասն լուսավորութեան {եւ} վերանորոգութեան ազգաց իւրեանց ելին, ի վերջէ ՚ի գ

ազգաց իւրեանց ելին, ի վերջէ ՚ի գագաթ խարուկին, {եւ} զմոխիր մնացուածոց իւրեանց եդին ի վկայութիւն սերնդ

յ յօտարէն զչնչին փառս ՚ի վաճառ հանեն զմեզ, դաւեն {եւ} մատնեն զմեզ, ոսոխանան եւ նզովեն զմեզ, մարտնչին

աճառ հանեն զմեզ, դաւեն եւ մատնեն զմեզ, ոսոխանան {եւ} նզովեն զմեզ, մարտնչին եւ հալածեն զմեզ, ի վերջէ

մատնեն զմեզ, ոսոխանան եւ նզովեն զմեզ, մարտնչին {եւ} հալածեն զմեզ, ի վերջէ զազգն ամբողջ ինչ ո՛չ խղճահ

ըղձակաթն լինին: Հոգեւորք, որոց պաշտօն է պաշտպան {եւ} պահապան կալ կրօնի իւրեանց, դանդաչեն յօտար ուսմու

ակիս: Բազում են առ մեզ օրինակք աննուէր քահանայից {եւ} անկնդրուկ եպիսկոպոսաց, եւ այնքան շատ, զի դժուար

նակք աննուէր քահանայից եւ անկնդրուկ եպիսկոպոսաց, {եւ} այնքան շատ, զի դժուարիմք ընտրութիւն առնել ընդ բա

քան շատ, զի դժուարիմք ընտրութիւն առնել ընդ բարին {եւ} ընդ խոտանն ի նոցանէ: Եւ զի՞նչ ապագայ ազգի

ւն առնել ընդ բարին եւ ընդ խոտանն ի նոցանէ: {Եւ} զի՞նչ ապագայ ազգի միոյ ընկճելոյ, որոյ այսպէս իցե

հոգեւորք, զի՞նչ յոյս ազգին, որ զօրահանապազ դաւի {եւ} խարդախի յարանց, զորս հայր ճանաչել ուսաւ ի դարուց

լիապէս զապիրատութեանց քահանայազգեuտ քրմաց մերոց, {եւ} բողոքեսցէ իսկ, եւ մեք զմերովսանն ո՛չ վերջասցուք

նց քահանայազգեuտ քրմաց մերոց, եւ բողոքեսցէ իսկ, {եւ} մեք զմերովսանն ո՛չ վերջասցուք ի գիր անցուցեալ աւա

ասցուք ի գիր անցուցեալ աւանդել յետնոց, որոց եղաք {եւ} լինելոց եմք ականատեսք. սակայն զի՞նչ մօտալուտ օգո

հոգեւորք մեր, ընդ այս բողոքանս ժպտին առ վայրկեան {եւ} ապա որպէս զխելակորոյս դեմ են առ ի գիւտ հնարից կոր

, մինչեւ ցե՞րբ անգթասցին դիմակաւոր հոգեւորք մեր: {Եւ} մի՞թէ չիցէ տեղւոյս արժան, զորաց ի հաuարակի ցայս

զաբանել, գէթ ՚ի վկայութիւն աղէտիցն, որոց տանեմք {եւ} համբերեմք ազգովին: Այո՛, որովհետեւ սկիզբն կալայ

սիրտ մեր լցաւ արեամբ ի տեսանել աչօք բացօք զպատիւ {եւ} զփառս ազգի մերոյ եւ եկեղեցւոյ առաթուր կոխեալ: Խո

բ ի տեսանել աչօք բացօք զպատիւ եւ զփառս ազգի մերոյ {եւ} եկեղեցւոյ առաթուր կոխեալ: Խորամանկութեամբ եւ ճիզ

րոյ եւ եկեղեցւոյ առաթուր կոխեալ: Խորամանկութեամբ {եւ} ճիզվիթական հնարիւք սպրդեցաւ նա ՚ի մեզ, եւ ՚ի հաշ

ւթեամբ եւ ճիզվիթական հնարիւք սպրդեցաւ նա ՚ի մեզ, {եւ} ՚ի հաշուի իւրում չսխալեաց. ազգն, բազում անգամ ն

. ազգն, բազում անգամ նենգեալ ՚ի պապականաց, գտաւ {եւ} յայս նուագ անխրատ, եւ իբրեւ զանդատաստան ոք մանու

ենգեալ ՚ի պապականաց, գտաւ եւ յայս նուագ անխրատ, {եւ} իբրեւ զանդատաստան ոք մանուկ փառաց ի փառս ընկալաւ

ի, ՚ի վաղիւ զկաթողիկոսական իշխանութենէ երազեաց. {եւ} եղբայրն հարցուխնդիր լինէր առ ամենեսին, եթէ գուցէ

ոչեցեալ իցէ աբեղայ ոք ուղղակի ի կաթողիկոսութիւն, {եւ} լուեալ զԶաքարիայի դիպումն՝ ուրախ լինէր, զտեղափո

ոսն, կալաւ զաթոռ նորա ՚ի վնաս եկեղեցւոյն հայոց, {եւ} միացեալ ընդ բազմավնաս Խալիպեանի, զրկեաց զեկեղեցի

եանէ, ազատ կացոյց զմեծագումար դրամոց պարտապանն. {եւ} ո՛չ այսչափ միայն, այլեւ բարերար ոք զնա հռչակեալ

ղոքանաց բովանդակ ազգին հայոց բնակելոց ի Նախիջեւան {եւ} ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա: Յայտնեցից եւ ես զբազո

ախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա: Յայտնեցից {եւ} ես զբազում իրաց անձամբ անձին յամսեանն Յուլիսի, յ

երում հրատարակելոյ ՚ի Մոսկուայ ընդ ձեռն գերապատիւ {եւ} մեծիմաստ վարդապետին Նազարեանց: Այվազովսքին փութա

, թէ ապստամբ ոք իցեմ ես, խռովեցուցիչ ժողովրդեան {եւ} զրպարտող անմեղ գործոց իւր իսկ Այվազի, եւ թէ քարո

ովրդեան եւ զրպարտող անմեղ գործոց իւր իսկ Այվազի, {եւ} թէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ եւ զանբարոյական գաղափարս յ

գործոց իւր իսկ Այվազի, եւ թէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ {եւ} զանբարոյական գաղափարս յօրագրի մերում: Զայսոսիկ ե

ւ զանբարոյական գաղափարս յօրագրի մերում: Զայսոսիկ {եւ} զայլ սոցին նման բարուրանս միահամուռ ժայթքեալ յառա

բողոքանսն ընդ փոյթ խափանել զօրագիրն Հիւսիսափայլ, {եւ} զիս արկանել ընդ խիստ պատժովք եւ դատապարտութեամբ,

իրն Հիւսիսափայլ, եւ զիս արկանել ընդ խիստ պատժովք {եւ} դատապարտութեամբ, ըստ ամենայն սաստկութեանցն օրինա

ղութեամբ պատուելի Այվազն ծաղր եղեւ համակ ազգայնոց {եւ} ատելի իսկ, եւ ինձ մնաց միայն ողբալ զթշուառութիւն

լի Այվազն ծաղր եղեւ համակ ազգայնոց եւ ատելի իսկ, {եւ} ինձ մնաց միայն ողբալ զթշուառութիւն եկեղեցեաց վիճա

: Որ ամբաստաներն զինէն, եթէ քարոզեմ զկրօնընդդէմ {եւ} զանբարոյական գաղափարս, ինքնին հրատարակէ այսօր զփ

րոյական գաղափարս, ինքնին հրատարակէ այսօր զփոքրիկ {եւ} զվտիտ ինչ մատենիկ, " Վարդապետարան Քրիստոնէութեան

ոնէութեան " առձայնեալ, թարգմանեալ ՚ի ֆրանսիականէ {եւ} ձախոյ ձեռամբ կարկատեալ ըստ զօրելոյ մտացն շլացելոյ

ւ զամիսս քանիս բացակայ լինելով յօտար պետութիւնս, {եւ} ի վերադարձիս. ուրեմն լուայ զայնմանէ: Զամիսս չոր

ասեալ՝ հազիւ ուրեմն մարթացայ ի ձեռս բերել զայն, {եւ} մտեալ ի վերծանութիւն՝ արկանել ընդ քննութեամբ: Ո

րիմ մարտ դնել ընդ նմա, այլ զի բացցին աչք ազգին, {եւ} ապրեսցին մանկունք մեր ՚ի խմորոյ պապականութեան, զ

համարիմ տողել աստէն զքննութիւն իմ, յետ համարելոյ {եւ} թուելոյ զամենայն զքարինս գայթակղութեան, եւ յետ ի

րելոյ եւ թուելոյ զամենայն զքարինս գայթակղութեան, {եւ} յետ ի մատենին նշանագրելոյ, զոր զոյգ ընդ այսմ շնո

, եթէ ի ձանձրալիս թուեսցին Ձեզ բանք իմ, զայս մի {եւ} եթ աղաչեմ յիշել. եթէ քանի՞ արդեօք ձանձրալի է մեզ

, ե՛ւ ազգին։ Այլ զի՞նչ, եթէ նախախնամութեան կամք {եւ} այսպէս հաճեցան զմեզ աշխատեցուցանել: Աւա՛սիկ

աստուածային անձանց չէ՛ այն, թե Որդին չէ՛ Հայր, {եւ} ո՛չ Հոգին Որդի եւ ոչ Հոգին սուրբ Հայր կամ Որդի,

ց չէ՛ այն, թե Որդին չէ՛ Հայր, եւ ո՛չ Հոգին Որդի {եւ} ոչ Հոգին սուրբ Հայր կամ Որդի, որպէս ուսուցանէ Այ

ք աստուածային անձանց ա՛յսպէս սահմանին. Հայր անեղ {եւ} անծին, ծնող Որդւոյ եւ բղխող Հոգւոյն սրբոյ: Որդի

յսպէս սահմանին. Հայր անեղ եւ անծին, ծնող Որդւոյ {եւ} բղխող Հոգւոյն սրբոյ: Որդի ծնեալ ՚ի Հօրէ նախ քան

գի սուրբ բղխեալ ՚ի հօրէ: ՚Ի հաւատալիս զԱստուծոյ {եւ} զաստուածային ստորոգելեաց չէ՛ մարթ ի գործ դնել զայ

եան, որ ի Հօրէն ելանէ"։ Ո՛չինչ առնու յՈրդւոյ, {եւ} ո՛չ յառաջ գայ յՈրդւոյ, որով Այվազովսքին ըստ իմիք

է. Որդի ՚ի Հօրէ. իսկ Հոգին սուրբ ՚ի նոցունց ", {եւ} կամ ՚ի Շնորհալին " առող յՈրդւոյ անճառաբար ", սխա

ուցանեն զմշտնջենաւոր ծագումն կամ առաքումն Հոգւոյն {եւ} յՈրդւոյ, այլ զայս թե՝ Հոգին առնու ա՛նտի, ուստի

յՈրդւոյ, այլ զայս թե՝ Հոգին առնու ա՛նտի, ուստի {եւ} Որդին: Քրիստոս ասէր՝ " յիմմ է անտի առնուցու ",

անտի առնուցու ", այսինքն ՚ի միոյ սկզբանէ, ուստի {եւ} ես: Այլապէս, փոխանակ ստացական դերանուանս՝ յիմմ

տովանի զբղխումն Հոգւոյն ի Հօրէ յամենայն նամականիս {եւ} յերգս, որպէս եւ յառաւօտոյ լուսոյ " բղխումն ի Հօր

ոգւոյն ի Հօրէ յամենայն նամականիս եւ յերգս, որպէս {եւ} յառաւօտոյ լուսոյ " բղխումն ի Հօրէ " ՚ի վերաuաց մի

ւանութիւն պապականաց, թե Հոգին սուրբ բղխի ՚ի Հօրէ {եւ} յորդւոյ, սահմանեցաւ յութերորդ դարու - յառաջ քան

արեսցի բղխել կամ յառաջագայել յՈրդւոյ, ո՛չ ապաքէն {եւ} առաքեալք տային զհոգին, ո՞չ զնոյն տայ այսօր քահան

տային զհոգին, ո՞չ զնոյն տայ այսօր քահանայութիւն {եւ} եկեղեցին - ուրեմն եւ ի նոցանէ բղխի Հոգին: Ո՜վ հա

նոյն տայ այսօր քահանայութիւն եւ եկեղեցին - ուրեմն {եւ} ի նոցանէ բղխի Հոգին: Ո՜վ հայհոյութեանս: Զժամանա

ն, եթէ մարթ իցէ յաւելուլ ՚ի հանգանակն զոր ի Հօրէ {եւ} յՈրդւոյ բղխի ", պատասխանէ, թե " անհնա՜ր է ". ա

՛ւ նոր ե՛ւ այլ իմաստք. ուստի յաւելու վարդապետն " {եւ} մեք պարտական եմք հետեւել նոցին ճանապարհի"։ Ուրե

յաւելուլ ՚ի հանգանակն զբառս, որք մուծանել ունէին {եւ} զնոր իմաստսն որ ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ բղխի չարգելոյր

ս, որք մուծանել ունէին եւ զնոր իմաստսն որ ի Հօրէ {եւ} յՈրդւոյ բղխի չարգելոյր, Այվազովսքին ոչինչ զանգիտ

անաչէ զխոստովանութիւն բղխման, ելողութեան Հոգւոյն {եւ} յՈրդւոյ: Եւ ո՞ր անհրաժեշտ հարկ ստիպէր զԱյվազովսք

անութիւն բղխման, ելողութեան Հոգւոյն եւ յՈրդւոյ: {Եւ} ո՞ր անհրաժեշտ հարկ ստիպէր զԱյվազովսքին, զայսպիսի

ոյն մերոյ, քա՛ջ ճանաչեմք զնախապատրաստութիւն մտաց {եւ} կամաց նորա: 4) Երես 7. Առ հարցումն " ուրե

4) Երես 7. Առ հարցումն " ուրեմն այս աշխարհս, {եւ} ինչ որ կը տեսնենք, ան ամենքն ալ ատենով չկայի՞ն "

ի դրականապէս պատասխանել առ առաջարկեալ հարցմունս, {եւ} ո՛չ բնաւ տարակուսել: Ըստ աստուածաբանութեան Արեւե

երորդ դարում, այն է ՚ի 5508 թուականի. Յայս հայի {եւ} բան Շնորհալւոյն յԱրարչականին " զգեցաւ որդին գրած

նականն - զի այսպիսիք չունին զտեղի ՚ի կրօնականսն: {Եւ} զո՞ր գաղափար կարէ ընդունել յինքն հայ մանկտին, զժ

մինչ վարդապետարանն քրիստոնէութեան ինքնին դեդեւի, {եւ} առանց ամենայն հիման դիմէ երբեմն ՚ի վեց, եւ երբեմ

եւի, եւ առանց ամենայն հիման դիմէ երբեմն ՚ի վեց, {եւ} երբեմն յեօթն հազար թուականն, հուսկ ուրեմն ըստ Չի

եմն յեօթն հազար թուականն, հուսկ ուրեմն ըստ Չինաց {եւ} զմիլիօն թուականն եւս առնու ի բերան: 5) Եր

՛չ, այլ գոգ Աբրահամու ըսուած տեղը արգելեալ կային {եւ} կսպասէին գալստեան Մեսիային, որ արքայութեան փառաց

մեռանին. զսոյն, թո՛ղ զայլ ամենայն վկայութիւնս, {եւ} փիլիսոփայք հեթանոսաց խոստովանեցան. եւ ի քրիստոնէ

յութիւնս, եւ փիլիսոփայք հեթանոսաց խոստովանեցան. {եւ} ի քրիստոնէական գիրս, ածականդ " մեռած " առաջինն է

" մեռած " առաջինն է՝ զի տուեալ լինի հոգւոց: Եթէ {եւ} ո՛չ խոստովանի Այվազովսքին զհոգիս գոլ մահացուս, ա

անզգուշութիւն իւր ՚ի գործածութեան կամայական բառից {եւ} ոճոյ, այն ինչ մեծի եւ զգուշաւոր քննութեան եւ կրկ

րծածութեան կամայական բառից եւ ոճոյ, այն ինչ մեծի {եւ} զգուշաւոր քննութեան եւ կրկտանաց պէտս ունին բանք զ

ռից եւ ոճոյ, այն ինչ մեծի եւ զգուշաւոր քննութեան {եւ} կրկտանաց պէտս ունին բանք զկրօնէ եւ զնորին ստորոգե

աւոր քննութեան եւ կրկտանաց պէտս ունին բանք զկրօնէ {եւ} զնորին ստորոգելեացէ, զի մի՛ խաթարեսցին միտք ընթե

ոգելեացէ, զի մի՛ խաթարեսցին միտք ընթերցանելեաց, {եւ} որ եւսն է՝ անգէտ համբակաց: Երկրորդ՝ վերտողեալ

լով զերկուս կայարանս հոգւոց, զարքայութիւն երկնից {եւ} զդժոխս: Եւ հոգիք նախահարց էին ի դժոխս, յոր էջ բ

կայարանս հոգւոց, զարքայութիւն երկնից եւ զդժոխս: {Եւ} հոգիք նախահարց էին ի դժոխս, յոր էջ բանական հոգին

կան հոգին Քրիստոսի անբաժանելի յԱստուածութենէն. " {եւ} ըզնիգս դժոխոցն աղարտեալ հզօրապէս, աղատեաց ըզհոգի

րան ինչ հոգւոց, առիթ առեալ ինքեան զառակն մեծատան {եւ} Ղազարոսին, յորում Քրիստոս ասէր զՂազարու հանգչիլ

ունիմք ընդունել որպէս իրողութիւն արդէն կատարեալս {եւ} ո՛չ դեռ կատարելիս յետ մահու Քրիստոսի կամ ՚ի կատար

ոյն, գնալոյ ազնուականին առնուլ իւր թագաւորութիւն {եւ} դառնալ, տասն մնասացն, այգոյն, որոյ մշակքն սպան

սն մնասացն, այգոյն, որոյ մշակքն սպանին ՚ի վերջէ {եւ} զորդի տեառն իւրեանց եւ այլն եւ այլն: Խոստովանութ

րոյ մշակքն սպանին ՚ի վերջէ եւ զորդի տեառն իւրեանց {եւ} այլն եւ այլն: Խոստովանութիւն Արեւելեան եկեղեցւոյ

քն սպանին ՚ի վերջէ եւ զորդի տեառն իւրեանց եւ այլն {եւ} այլն: Խոստովանութիւն Արեւելեան եկեղեցւոյ զտեղեաց

ց բանս Քրիստոսի, որ սահմանէ " ուրախութեամբ տեառն {եւ} արտաքին խաւարաւ"։ 6) Երես 28. Հարց. - Մի

Քրիստոս, ընդդէմ չարաչար բաժանողաց զմի Քրիստոս, {եւ} երկու բնութիւն կը դալան ենք ընդդէմ նոցա, որ աստո

աստանեայց ուղղափառ եկեղեցւոյ այսպէս վարդապետէ. " {եւ} եղեւ Աստուածն կատարեալ՝ մարդ կատարեալ հոգւով, ե

ւ եղեւ Աստուածն կատարեալ՝ մարդ կատարեալ հոգւով, {եւ} մտօք, եւ մարմնով, մի անձն, մի դէմ եւ միաւորեալ

ուածն կատարեալ՝ մարդ կատարեալ հոգւով, եւ մտօք, {եւ} մարմնով, մի անձն, մի դէմ եւ միաւորեալ մի բնութի

հոգւով, եւ մտօք, եւ մարմնով, մի անձն, մի դէմ {եւ} միաւորեալ մի բնութիւն"։ Յայսմ խոստովանութեն չի՛

իաւորեալ մի բնութիւն"։ Յայսմ խոստովանութեն չի՛ք {եւ} յովտ մի կարօտ բացատրութեան, ըստ որում նախադասութ

ցի զմի բնութիւն ի Քրիստոս ըստ շփոթմանն Եւտիքեայ, {եւ} ո՛չ զերկուս բաժանեալս եւ անլծորդս ըստ Նեստորի: Խ

ըստ շփոթմանն Եւտիքեայ, եւ ո՛չ զերկուս բաժանեալս {եւ} անլծորդս ըստ Նեստորի: Խոստովանիմք զմիաւորեալ մի

: Խոստովանիմք զմիաւորեալ մի բնութիւն, դրականապէս {եւ} ընդդէմ շփոթողաց եւ՛ ընդդէմ բաժանողաց, առանց երբե

որեալ մի բնութիւն, դրականապէս եւ ընդդէմ շփոթողաց {եւ} ՛ ընդդէմ բաժանողաց, առանց երբեմն յայս եւ երբեմն յ

շփոթողաց եւ՛ ընդդէմ բաժանողաց, առանց երբեմն յայս {եւ} երբեմն յայն կողմն շեղլոյորպէս ցուցանէ զինքն Այվազ

նաբանել զգաղափար միաւորեալ մի բնութեան ըստ Կիւրղի {եւ} Աթանասի, ընդդէմ որոց ամբաստանէինն զմէնջ, որպէս

չէ մի միայն զերիս ժողովս, որք են Նիկիո, Եփեսոսի {եւ} Կոստանդնուպօլսոյ, իսկ զայլսն ամենայն ո՛չ ընդունի

ստանդնուպօլսոյ, իսկ զայլսն ամենայն ո՛չ ընդունի: {Եւ} յայտ է թէ ՚ի վերասաց ժողովսդ չեղեն ինչ բանք զիրաւ

քանզի գումարեցան ի դատապարտել զԱրիոս, զՄակեդոն, {եւ} զՆեստոր: Ուստի հետեւաբար յառաջ բղխի յեզրակացութի

ն զեկեղեցին մեր՝ Այվազովսքին ընդհանրականս ճանաչէ {եւ} զայլ ժողովս, թերեւս մատնացոյց եղեալ յայն, թէ Հա

նացոյց եղեալ յայն, թէ Հայաստանեայցս եկեղեցի, թէ {եւ} բաց յերից ժողովոց ո՛չ ճանաչէ զայլսն ընդհանրականս

հանրականս, սակայն ընդհանրականք են սոքին, ուրեմն {եւ} հայոց եկեղեցին սխալեալ։ Ի մասնաւոր ժողովս խօսեցա

պատգամաւորք յայտնեցան երկու յիսուսեանք, Լայենեզ {եւ} Սալմէրոն, նախահրաւէր աշակերտք Իգնատիոսի Լոյոլայի

ծապէս ընդդէմ եկաց թեմակալ արքեպիսկոպոսն Փարիզու: {Եւ} ի բազմանալ խռովութեան ՚ի ժողովին, լուծաւ այն, զ

տն լինել: Եթէ ինքեանք պապք, առ ` անձնասիրութեան {եւ} փառասիրութեան իւրեանց համարեալ եւ քարոզեալ են զան

անձնասիրութեան եւ փառասիրութեան իւրեանց համարեալ {եւ} քարոզեալ են զանձինս գերադաս քան զամենայն եպիսկոպո

այն եպիսկոպոսունս, զայդ ընկալան միայն պապականք, {եւ} զարդիս ընդունի միայն Այվազովսքին: Արեւելեան եկեղ

ընդունի միայն Այվազովսքին: Արեւելեան եկեղեցին, {եւ} մասն Արեւմտեան եկեղեցւոյ միշտ հերքեցին զգլխաւորու

փառասիրութեան, ՚ի հարցանելն, եթէ ո՛վ իցէ մեծ, {եւ} այլն: Ունել Պետրոսի զաթոռն Հռովմայ ցարդ ո՛չ հաստ

քւոյ առ ի ցուցանել զգերադասութիւն պապին Հռովմայ, {եւ} ՚ի վերջնոց սակի գրել զկաթողիկոսն ամենայն Հայոց,

ց սակի գրել զկաթողիկոսն ամենայն Հայոց, զօրինաւոր {եւ} զանժխտելի յաջորդն առաքելոց Թադդէի եւ Բարթոլոմեայ

, զօրինաւոր եւ զանժխտելի յաջորդն առաքելոց Թադդէի {եւ} Բարթոլոմեայ: 8) Երես 52, Հարց. - " Մասնաւ

Զայս հարցումն առաջարկէ Այվազովսքին, յետ խօսելոյ {եւ} սահմանելոյ զյատկութիւն ուղղափառ կաթողիկէ եկեղեցւո

ցւոյ. (միութիւն, սրբութիւն, ընդհանրականութիւն {եւ} առաքելականութիւն): Զկնի այսորիկ պատասխանէ առ հա

կնի այսորիկ պատասխանէ առ հարցումն ստորասաբար, զի {եւ} մասնաւոր եկեղեցիք կարեն համարիլ ուղղափառս, ըստ ո

համարիլ ուղղափառս, ըստ որում պահեալ էր նոցա միշտ {եւ} ընդ ամենայն տեղիս զմի եւ նոյն վարդապետութիւն, այ

րում պահեալ էր նոցա միշտ եւ ընդ ամենայն տեղիս զմի {եւ} նոյն վարդապետութիւն, այն է զվարդապետութիւն միայն

ն է զվարդապետութիւն միայնոյ, սուրբ, ընդհանրական {եւ} առաքելական եկեղեցւոյ: Ախորժեմք ուսանիլ, թէ է՞ր

, թէ է՞ր աղագաւ մասնաւոր կոչի եկեղեցի, եթէ միշտ {եւ} ընդ ամենայն տեղիս ընդունի զվարդապետութիւն ընդհանր

զվարդապետութիւն ընդհանրական եկեղեցւոյն Քրիստոսի, {եւ} ո՛ր է այս եկեղեցի, բաժանեալ ի բուն եկեղեցւոյ, բ

նեալ ի բուն եկեղեցւոյ, բայց պահեալ զբնաւորութիւն {եւ} զյատկութիւն ճշմարիտ եկեղեցւոյն: Մասնաւոր կոչիլ ե

արդէն ընդդէմ է ընդհանրականութեան նորա, ընդ նմին {եւ} միութեան. քանզի միութիւն եւ ընդհանրականութիւն ան

թեան նորա, ընդ նմին եւ միութեան. քանզի միութիւն {եւ} ընդհանրականութիւն անկապտելի յատկութիւնք են եկեղեց

նս բուն եկեղեցւոյ վերագրէ Հռովմեական եկեղեցւոյն, {եւ} բառիւս եկեղեցի, բարգաւաճեալ չորիւք նշանօք, իման

ղղափառս խոստովանի այժմ առ հարկին ստիպելոյ, որպէս {եւ} ի պատասխանւոյն՝ որ առ հարցումն, երես 52, երեւի

ղեցին"։ Շաղկապս նաեւ ցուցանէ զերկրորդականութիւն {եւ} զերրորդականութիւն, այսինքն, պապականն, Նեստորակ

րորդականութիւն, այսինքն, պապականն, Նեստորականն {եւ} այլն եւ այլն ուղղափառք են որպէս նաեւ մերս Հայաստա

ութիւն, այսինքն, պապականն, Նեստորականն եւ այլն {եւ} այլն ուղղափառք են որպէս նաեւ մերս Հայաստանեայց եկ

ի: Այսպէս երբեմն Իսրայէլ դառնայր մտօք յԵգիպտոս, {եւ} քաղցրանային ՚ի քիմս նորա սոխն եւ խստորն առաւել քա

մտօք յԵգիպտոս, եւ քաղցրանային ՚ի քիմս նորա սոխն {եւ} խստորն առաւել քան զմանանայն երկնառաք: 9) Ե

Պատասխանի - " Քրիստոսի Տեառն մերոյ առջեւը կելլէ, {եւ} ըստ գործոց մերոց դատուելով կա՛մ արքայութիւն կերթա

ստանն, այլ արձակելով զհոգիս, զո՛րս յարքայութիւն {եւ} զո՛րս ՚ի դժոխս, ինչ ո՛չ յաւելու, եթէ հոգիքդ այդ

կամ զտանջանս, եթէ կամ մնան միայն սպասելով վերջին {եւ} ահեղ դատաստանի: Այսպիսի խրթնութիւնք աղօտ արկանեն

զբան անդ սահմանելոյ զորոշակի յատկութիւնս մասնաւոր {եւ} ընդհանուր դատաստանաց: 10) Երես 64. Այվազ

ատասխանէ բացասաբար, յաւելեալ եթէ ըստ ծանրութեանց {եւ} ըստ թեթեւութեանց երբեմն մահացու են եւ երբեմն ներե

ծանրութեանց եւ ըստ թեթեւութեանց երբեմն մահացու են {եւ} երբեմն ներելի: Ի վերջէ յարէ զանուանս գլխաւոր մեղ

անս գլխաւոր մեղաց, որ գոն, հպարտութիւն, նախանձ {եւ} այլն եւ որք ի կարգին են։ Աստուածաբանք Հայաստանեա

ւոր մեղաց, որ գոն, հպարտութիւն, նախանձ եւ այլն {եւ} որք ի կարգին են։ Աստուածաբանք Հայաստանեայց եկեղե

ան թեթեւութեան, համարի ներելիս: Ո՞յք են այդոքիկ {եւ} զիա՛րդ որոշեն աստիճանքդ, մինչ Քրիստոս ասէ. " ամ

ւմ"։ Եթէ լոկ ցանկութիւն, որ դեռ ի սահմանի մտաց {եւ} կամաց դատապարտի որպէս գործ կատարեալ, զիա՞րդ ապա

ն կամ թեթեւութեան մեղացս: Ընդունիմք այո՛ զներելի {եւ} զփոշետեսակ մեղս, զորմէ ո՛չինչ խօսեցեալ Այվազովսք

նչ կերպով կարդալու է"։ Պատասխանի. " Պատկառանօք {եւ} խոնարհութեամբ հասկցուած կտորներէն խրատ՝ առնելու

որներէն խրատ՝ առնելու, չհասկցուածին հաւատալու, {եւ} յամենայնի եկեղեցւոյ դատաստանին հպատակելու է"։ Ք

: Քրիստոնէութիւն հիմնի ՚ի վերայ գիտակցութեան սրտի {եւ} Հոգւոյ, եւ ո՛չ ՚ի սնոտի եւ յամուլ ծիսակատարութիւ

թիւն հիմնի ՚ի վերայ գիտակցութեան սրտի եւ Հոգւոյ, {եւ} ո՛չ ՚ի սնոտի եւ յամուլ ծիսակատարութիւնս կուրօրէն

րայ գիտակցութեան սրտի եւ Հոգւոյ, եւ ո՛չ ՚ի սնոտի {եւ} յամուլ ծիսակատարութիւնս կուրօրէն հաւատալ, ըստ պա

հանջման, առ մեզ ճանաչի հետեւիլ փարիսականութեան, {եւ} հաւատ, որ չէ հիմնեալ ի վերայ գիտակցութեան, զոր

անաց, չար քան զանհաւատութիւն խոստովանիմք։- Զայդ {եւ} զայլ սոցին նմանս անարգել կարէր քարոզել Այվազովսքի

ք յաւէտ զպատուէր հեղինակին քրիստոնէութեան, քննել {եւ} ուսան էլ զգիրն, քան մեքենաբար եւ կուրoրեն հաւատա

էութեան, քննել եւ ուսան էլ զգիրն, քան մեքենաբար {եւ} կուրoրեն հաւատալ զոր ոչն ըմբռնեմք: 12) Եր

ռնեմք: 12) Երես 69. Ճառելով, եթէ զիա՛րդ {եւ} ի քանի՛ կերպս կարէ յայտնել մարդ զդաւանութիւն իւր

ւթիւն իւր, պատասխան է Այվազովսքին. թէ " բերանով {եւ} գործով"։ Եւ յետ զբերանային սահմանելոյ յասել հան

տասխան է Այվազովսքին. թէ " բերանով եւ գործով"։ {Եւ} յետ զբերանային սահմանելոյ յասել հանգանակին, յարէ

րծով յայտնել լինի զդաւանութիւն, խաչակնքեալ զդէմս {եւ} այլն: Հիմն քրիստոնէութեան է սէրն, պատուիրան եւ

եւ այլն: Հիմն քրիստոնէութեան է սէրն, պատուիրան {եւ} միակ նշան՝ որով ճանաչիլ ունէին հետեւողք նորա: Ո

չիլ ունէին հետեւողք նորա: Ուսումն քրիստոնէութեան {եւ} խորհուրդ նորա է բարոյականութիւն. - " Զոր ինչ կամի

" Զոր ինչ կամիք, թէ արասցեն ձեզ մարդիկ, արարե՛ք {եւ} դուք նոցա. ասէր երբեմն վարդապետն տիեզերաց: Քրիս

ապետն տիեզերաց: Քրիստոնէութիւն ո՛չ շատանայ լոկով {եւ} եթ նշանօք. նա պահանջէ զգործս արժանիս քրիստոնէի ե

ւ եթ նշանօք. նա պահանջէ զգործս արժանիս քրիստոնէի {եւ} հեղինակի քրիստոնէութեան. իսկ Այվազովսքին շատ համ

Այվազովսքին շատ համարի կնքել զդէմս նշանաւ խաչին, {եւ} վարել զճշմարիտ վարս քրիստոնէի, որ հայեցեալ ի նախ

զճշմարիտ վարս քրիստոնէի, որ հայեցեալ ի նախընթաց {եւ} ՚ի յետագայ բանս, երեւի ՚ի ճիշդ պահպանութեան ամու

գայ բանս, երեւի ՚ի ճիշդ պահպանութեան ամուլ ծիսից {եւ} արտաքին արարողութեանց. որք ո՛չ եթէ ջեռուցանեն զհ

ս ըզխրտուիլակ ինչ ընծայեցուցանեն ի կորուստ հոգւոց {եւ} ի գայթակղութիւն որոց չիցէ ամրապնդեալ ՚ի վէմն քրիս

երութեան անուր, ուսուցանել հոգի ճանաչել զԱստուած {եւ} երկիրպագանել նմա ո՛չ ի լերինս Սամարիոյ եւ ո՛չ յԵր

Աստուած եւ երկիրպագանել նմա ո՛չ ի լերինս Սամարիոյ {եւ} ո՛չ յԵրուսաղէմ միայն, այլ ընդ ամենայն տեղիս, հո

յԵրուսաղէմ միայն, այլ ընդ ամենայն տեղիս, հոգւով {եւ} ճշմարտութեամբ։ Խորհուրդ յայտնութեան Քրիստոսի էր

տնութեան Քրիստոսի էր երջանկացուցանել զմարդկութիւն {եւ} փրկել զհոգի եւ զմիտս նորա ի ստրկութենէ, որդեգրել

սի էր երջանկացուցանել զմարդկութիւն եւ փրկել զհոգի {եւ} զմիտս նորա ի ստրկութենէ, որդեգրել զմարդիկ Հօր,

ի ձեռն արեան իւրոյ պարգեւելով զազատութիւն հոգւոց {եւ} մտաց, այլ եւ մարդկային բանականութեան: Զարտաքին

իւրոյ պարգեւելով զազատութիւն հոգւոց եւ մտաց, այլ {եւ} մարդկային բանականութեան: Զարտաքին ինչ նշանաց քրի

աց քրիստոնէութեան, ոչինչ ուսանիմք ի սուրբ գրոց, {եւ} հաւանեմք յոյժ ընդ այն, եթէ գործք մեր յանդիման առ

յն, եթէ գործք մեր յանդիման առնեն զմեզ Աստուծոյ: {Եւ} ՚ի պարանոցաթաղ լինել մեր ՚ի փարիսականութեան, յան

ութեան, յանտեսել մեր զբանն Աստուծոյ, վասն որո՛ց {եւ} իցէ աւանդութեանց մերոց աղբիւրացելոց է՛ որ ՚ի տգիտ

անդութեանց մերոց աղբիւրացելոց է՛ որ ՚ի տգիտութենէ {եւ} է՛ որ ՚ի թիւր վարդապետութեանց. մեքենական ծէսք եւ

եւ է՛ որ ՚ի թիւր վարդապետութեանց. մեքենական ծէսք {եւ} արարողութիւնք չուժեն փրկել զմեզ, եւ ո՛չ իսկ նշան

քենական ծէսք եւ արարողութիւնք չուժեն փրկել զմեզ, {եւ} ո՛չ իսկ նշանն, որով կնքեմք զդէմս ի դատապարտութիւ

խորհուրդ բազում ուրեք քաղաքական ուղղեցեալ յօգուտ {եւ} յանձնապահութիւն պաշտօնէիցն կրօնի ընդհանրապես, իս

յութեան ի մասնաւորի, այո՛, շատանայ լոկով նշանօք {եւ} արտաքին ձեւաւորութեամբ. այլ մեք զայդ ամենայն մեր

քին ձեւաւորութեամբ. այլ մեք զայդ ամենայն մերժեմք {եւ} դատապարտեմք, կեցեալ յանդրդուելի վէմն, ի վարդապե

ոնէութեան, ըստ հարազատ ձայնարկութեան աւետարանչաց {եւ} առաքելոց, անժխտելի վկայից փրկագործ տնօրէնութեանց

ին մեծապէս, եթե զմտաւ ածէ, թէ ազգ Հայոց ո՛չ լսէ {եւ} ո՛չ տեսանէ, եւ մանաւանդ սխալի, եթէ ՚ի թմրութիւն

զմտաւ ածէ, թէ ազգ Հայոց ո՛չ լսէ եւ ո՛չ տեսանէ, {եւ} մանաւանդ սխալի, եթէ ՚ի թմրութիւն ազգին յուսացեալ

յազգին մերում ականջք, որք բաց են զօրհանապազ, են {եւ} աչք, որք տեսանել տեսանեն զամենայն. ո՛չ միայն չխ

սանեն զամենայն. ո՛չ միայն չխաբին ՚ի դիմակս, այլ {եւ} զխորհուրդ աղեաց հաշուեն մինչ չեւ էր խօսողին բացեա

բանեայ պատգամաց, աղճատէ ո՛չ միայն զհամարսն, այլ {եւ} զանց արարեալ գլխովին զերկրորդ պատուիրանաւ - զտասն

այս ընծայի յուսումն մանկտւոյն ի կրօնական մասին, {եւ} ահա պատգամքն ահաւոր աղճատեալ են ՚ի նմա: Եւ որ գլ

սին, եւ ահա պատգամքն ահաւոր աղճատեալ են ՚ի նմա: {Եւ} որ գլխաւորն է, զորով չկարեմք բնաւ զանց առնուլ,

կարեմք բնաւ զանց առնուլ, Հեղինակ մատենկանս սնեալ {եւ} դաստիարակեալ ի պապականութեան, ինքնին հատուցեալ բ

ատուցեալ բարբարոս բռնակալութեան հարկս ստրկականս, {եւ} ՚ի կոյր հնազանդութեան ժողովրդեան որ առ հոգեւորսն

՝ զքրիստոնէութիւն տեսեալ, զայն ամենայն գաղափարս {եւ} ի Հայս նկրտի ՚ի ներս մուծանել: Որպէս տեսանի եւ յ

ս եւ ի Հայս նկրտի ՚ի ներս մուծանել: Որպէս տեսանի {եւ} յայսմ (երես 79), մինչ պատուիրանազանցութիւն համ

բազում ուրեք ելոյծ զշաբաթսն, որպէս տէր շաբաթուց {եւ} դատապարել կամելով զարտաքին եւ զանխորհուրդ խաբեութ

որպէս տէր շաբաթուց եւ դատապարել կամելով զարտաքին {եւ} զանխորհուրդ խաբեութիւն դպրաց եւ փարիսեցւոց: Քրիս

կամելով զարտաքին եւ զանխորհուրդ խաբեութիւն դպրաց {եւ} փարիսեցւոց: Քրիստոնէութիւնն յաւուրց անդի նախկին

դի նախկին աւետարանչաց ընկալաւ զտօնն շաբաթական, " {եւ} կարգեցին սուրբ առաքեալքն եւ եդին հաստատութեամբ,

ւ զտօնն շաբաթական, " եւ կարգեցին սուրբ առաքեալքն {եւ} եդին հաստատութեամբ, սուրբ առնել զմիաշաբաթն ի շաբ

ստատութեամբ, սուրբ առնել զմիաշաբաթն ի շաբաթուն, {եւ} այս կրկին խորհրդով. մի՝ զի տօնն քրիստոնէից որոշ

րիստոնէից որոշեսցի ի Հրէից, երկրորդ՝ զի յիշեսցի {եւ} պատուեսցի նովին յիշատակ կենարար յարութեան Տեառն:

ենարար յարութեան Տեառն: Պահել զկիւրակէ ընդունիմք {եւ} պաշտեմք իսկ զկարգդ, թէեւ ո՛չ նովին նեղսրտութեամբ

ժան է, առ վայր մի թողեալ է մարմնականսն զԱստուծոյ {եւ} զԱստուածայնոցն խորհել, սապէս դիւր առնելով շատ այ

նս հանապազորդն հայի հարկիմք ծառայել: Որպէս զիարդ {եւ} իցէ, օրէնս այս համազօր է վասն անձնիւր անդամոց Քր

նան վասն որոց սպասահարկեն Աստուածային բանին, յար {եւ} նման այսմ ոչինչ աւելի ծանրանան վասն սոսկականաց:

նդրելն, որում շատ տուաւ: Եթէ այսպէս իցէ, որպէս {եւ} է ստուգիւ՝ զիա՞րդ ապա զանցանել զպաշտելիութեամբ կ

. միթե մե՞ծ ճանաչի առ մեզ առաջնորդն քան զեկեղեցին {եւ} քան զպատուիրանն սրբեալ ի դարուց ժամանակաց, մինչդ

առաջինք ընդ ամպովն ՚ի Սինա ընդունէին զկոփածոյսն: {Եւ} զիա՞րդ իշխէ աբեղայ ոք, յինքենէ անուանեալ ծայրագո

անեալ ծայրագոյն վարդապետ (ո՞վ ետ զիշխանութիւնը, {եւ} ո՞ւր կատարեցաւ կարգն) զօտարոտի գաղափարս ՚ի ներս

զի ժողովուրդն ուսցի զամենայն ինչ կարծել հնարաւոր {եւ} ներելի, եթէ ունիցի առ այն զաններելի հրաման առաջն

ա ուսցի ճանաչել միակ փակակալ արքայութեան երկնից, {եւ} սովին ստրկասցի անբնական կամաց եւ ցանկութեանց նոցա

յութեան երկնից, եւ սովին ստրկասցի անբնական կամաց {եւ} ցանկութեանց նոցա, ուսանելով ընդ նմին լռելեայն,

ուսանելով ընդ նմին լռելեայն, եթէ ամեն այն օրէնք {եւ} մարգարէք մինչեւ յառաջնորդս, իսկ այլն ամեն այն,

ինչեւ յառաջնորդս, իսկ այլն ամեն այն, վարկպարազի {եւ} եթ կանոնադրութիւն, տուեալ յիշխանութիւն առաջնորդա

ի սկզբանց եգիպտական քրմաց, որք առ անձնապահութեան {եւ} եթ կուրացուցանել կուրացուցանէին զժողովուրդն, բռն

զժողովուրդն, բռնացեալ, ո՛չ միայն ի վերայ կամաց {եւ} ցանկութեանց ազգին, այլեւ ի վերայ գոյից եւ ընչից

կամաց եւ ցանկութեանց ազգին, այլեւ ի վերայ գոյից {եւ} ընչից նոցա: Ըղձանայաք, սապէս տեղեկանալ, որո՞վ

ո՞վ արդեօք զանազանին դրութիւնքդ ի դրութեանց դպրաց {եւ} փարիսեցւոց, որք նոյնպէս առ անձնապահութեան իւրեան

նոցանէ, պնդեցին ի զարհուրելի շղթայս ստրկութեան, {եւ} զներողութիւնսն ՚ի հրապարակս եւ ի փողոցս արկին ի վ

ղթայս ստրկութեան, եւ զներողութիւնսն ՚ի հրապարակս {եւ} ի փողոցս արկին ի վաճառ, յաճուրդ զշնորհս Աստուծոյ

լ ընդ վերաuաց սկզբունս, զորս միահամուռ մերժեմք, {եւ} զհակառակն պնդեալ, ի՛նչ ո՛չ սայթաքիմք յանմոլար պո

ին, այլեւ կցորդ զառաջնորդս մեղանացն կացուցանեն: {Եւ} առաջնորդ, որ առ պատուասիրութեան, կամ վասն այլոյ

նպիսին վերջանայ, ո՛չ միայն յառաջնորդութենէ, այլ {եւ} ի քրիստոնէութենէ։ Բայց ցասմանէ, ամօթ մեծ է եւ ա

լ եւ ի քրիստոնէութենէ։ Բայց ցասմանէ, ամօթ մեծ է {եւ} անլուանալի նախատինք, զի Այվազովսքին աղճատէ զտասն

բերեալ զնոցանէ, յերկոսին դիպուածսն եւս ծիծաղելի {եւ} խայտառակութեան հանդիսարան: 14) Երես 92.

զՀոգին սուրբ կուտայ մկրտելոց"։ Ուսանիմք ի գրոց {եւ} ՚ի կանոնադրութեանց եկեղեցականաց, թէ խորհուրդ դրո

ացուցանել զհաւատացեալս յասպարիզի քրիստոնէութեան, {եւ} ի զրահաւորել զմկրտեալս ՚ի պատերազմի ընդդէմ սատանա

ի կենցաղս: Հոգին սուրբ տուեալ լինի ՚ի մկրտութեան {եւ} ՚ի ձեռնադրութեան: Ամենայն մկրտեալ առն ու զհոգին

՚ի ձեռնադրութեան: Ամենայն մկրտեալ առն ու զհոգին {եւ} յայս հային աղօթք ի մկրտութեան, որով աղաչի Հոգին

անդէն իսկ յերեւեցաւ Հոգին։ Բազում ուրեք, որպէս {եւ} ի մկրտել Փիլիպպոսի զներքինին, իսկոյն եկն Հոգին ՚

զներքինին, իսկոյն եկն Հոգին ՚ի վերայ մկրտելոյն: {Եւ} մկրտեալ ոք, եթէ առ չբերելոյ հանգամանացն չընկալցի

Հայի լայն, զի որդեգրեսցէ զերեխայն Հօր Աստուծոյ, {եւ} որդեգրութիւնդ այդ կատարի ընդ ձեռն լուացման ջրոյ ե

ւ որդեգրութիւնդ այդ կատարի ընդ ձեռն լուացման ջրոյ {եւ} իջանելոյ Հոգւոյն սրբոյ: Ինքն իսկ Քրիստոս այսպէս

Նիկոդիմեայ, ըզմկրտութիւն անուանեալ ծնունդ ի ջրոյ {եւ} ՚ի Հոգւոյ: 15) Երես 94. Հարց. - " Զայս ար

ով, ի՞նչ ըրաւ Քրիստոս"։ Պատասխ[անի]. " Հրաման {եւ} իշխանութիւն տուաւ առաքելոց եւ անոնց յաջորդաց, նո

ասխ[անի]. " Հրաման եւ իշխանութիւն տուաւ առաքելոց {եւ} անոնց յաջորդաց, նոյնպէս փոխարկելու զգացն ի մարմի

աջորդաց, նոյնպէս փոխարկելու զգացն ի մարմին իւր, {եւ} զգինին յարիւն իւր"։ Ո՛չ այսպէս: Խորհուրդով պատ

: Խորհուրդով պատարագին, նուիրմամբ մարմնոյ իւրոյ {եւ} արեան, դադարեցոյց Քրիստոս զհեղումն անասնական արե

յց Քրիստոս զհեղումն անասնական արեան հնոյ ուխտին, {եւ} կարգեաց զանարիւն պատարագն ըստ Մելքիսեդեկի, ՚ի հա

արգեաց զանարիւն պատարագն ըստ Մելքիսեդեկի, ՚ի հաց {եւ} ի գինի նշանակելով զյաւիտենական իւր զենումն ի սեղա

ւիտենական իւր զենումն ի սեղան խաչին, ի փրկութիւն {եւ} ի շինութիւն հաւատացելոց: Արգել Քրիստոս նովին, յ

րգել Քրիստոս նովին, յիշել զմահ իւր զինմամբ խոյոց {եւ} զուարակաց, զորմէ թերեւս զգուշացուցաներ զսնոտիասէ

ձեռն Դաւթի, եթէ " ո՛չ ուտեմ զմիս զուարակաց քոց, {եւ} զարիւն նոխազաց քոց ըմպեմ ո՛չ ". եւ բանիւս " զա՛յ

ւարակաց քոց, եւ զարիւն նոխազաց քոց ըմպեմ ո՛չ ". {եւ} բանիւս " զա՛յս արարէք առ իմոյ յիշատակի " հաստատեա

հայի, ի յիշել Հօր Աստուծոյ զմահ Որդւոյն միածնի, {եւ} ընդ ձեռն յիշմանս եւ նուիրման հացին եւ գինւոյն աղա

ստուծոյ զմահ Որդւոյն միածնի, եւ ընդ ձեռն յիշմանս {եւ} նուիրման հացին եւ գինւոյն աղաչել զմարդասիրութիւն

յն միածնի, եւ ընդ ձեռն յիշմանս եւ նուիրման հացին {եւ} գինւոյն աղաչել զմարդասիրութիւն նորա: Գոյափոխութի

ն նորա: Գոյափոխութիւն հացին ՚ի ճշմարիտ մարմնին, {եւ} գինւոյն ՚ի ճշմարիտ արիւն, հետեւականք են, հիմնեա

, որով լոկ հացն ու գինին փոթարկելոց էին ՚ի մարմին {եւ} յարիւն Քրիստոսի, որպէս ուսուցանէ Այվազովսքին, ա

՞ր ապա անուան ՚ի պատարագ կամ նուէր. ո՞վ պատարագի {եւ} ո՞ւմ նուիրի, եւ զի՞նչ պատճառ անարիւն զոհիս: Պա

ատարագ կամ նուէր. ո՞վ պատարագի եւ ո՞ւմ նուիրի, {եւ} զի՞նչ պատճառ անարիւն զոհիս: Պատուէր ունիմք ՚ի Քր

ուէր ունիմք ՚ի Քրիստոսէ յիշել զմահ նորա ընդ մեր, {եւ} յիշել զայս մատուցեալ զհաց եւ զգինի: Իսկ ի յիշման

զմահ նորա ընդ մեր, եւ յիշել զայս մատուցեալ զհաց {եւ} զգինի: Իսկ ի յիշմանս յայս հացն փոխարկի ՚ի ճշմարի

կ ի յիշմանս յայս հացն փոխարկի ՚ի ճշմարիտ մարմին, {եւ} գինին ՚ի ճշմարիտ արիւն, յորժամ՝ ընծայեցուցեալ զ

ն ՚ի ճշմարիտ արիւն, յորժամ՝ ընծայեցուցեալ զհացն {եւ} զգինին՝ Հօր, յիշեմք զՈրդւոյ, նորա զփրկագործ չա

, զերանելի յարութիւնն, զաստուածապէս համբարձումն {եւ} զնստիլ նորա ընդ աջմէ Հօր, յորմէ ո՛չ երբէք մեկնեց

յ - քա՛ւ լիցի մեզ գլորիլ յայսանակ վիհ մոլորութեան {եւ} չարափառութեան: 16) Երես 95. Հարցմանս, "

ընդ տեսակաւ հացին՝ Քրիստոսի մարմի՞նը միայն կայ, {եւ} ընդ տեսակաւ գինւոյն՝ Քրիստոսի արիւնը միայն կայ "

այ " - պատասխանէ Այվազովսքին. " Քրիստոսի մարմինը {եւ} արիւնը երկու տեսակին տակ ալ կան, այնպես, որ մէկ

մասն սրբագործեալ հացին մեջ ալ ամբողջ Քրիստոս է, {եւ} մէկ կաթիլ սուրբ արեան մեջ ալ ամբողջ Քրիստոս է մար

րբ արեան մեջ ալ ամբողջ Քրիստոս է մարմնով, հոգւով {եւ} Աստուածութեամբ"։ Վարդապետութեանս աղբիւր զպապակա

իստոսի, պատճառս եդեալ, եթէ մարմինն ունի յինքեան {եւ} զարիւն, որով եւ ունայնացուցանէ զխորհուրդ կրկնակի

եդեալ, եթէ մարմինն ունի յինքեան եւ զարիւն, որով {եւ} ունայնացուցանէ զխորհուրդ կրկնակի նուիրանաց նիւթոց

զխորհուրդ կրկնակի նուիրանաց նիւթոց, այն է հացին {եւ} գինւոյն: Մարմին հոգով եւ Աստուածութեամբ լինի ո՛չ

աց նիւթոց, այն է հացին եւ գինւոյն: Մարմին հոգով {եւ} Աստուածութեամբ լինի ո՛չ մարմին, այլ ուրոյն անձնա

ի զօրութենէ հոգւոյն։ Ուրեմն Այվազովսքին ընդունի {եւ} վարդապետէ, թէ գոյափոխութիւն հացին եւ գինւոյն ո՛չ

քին ընդունի եւ վարդապետէ, թէ գոյափոխութիւն հացին {եւ} գինւոյն ո՛չ լինի ի մարմին եւ յարիւն Քրիստոսի, այ

գոյափոխութիւն հացին եւ գինւոյն ո՛չ լինի ի մարմին {եւ} յարիւն Քրիստոսի, այլ իւրաքանչիւր ի նիւթոցն փոխի

աւորութիւն Յիսուսի Քրիստոսի ե՛ւ հոգւով ե՛ւ մտօք, {եւ} Աստուածութեամբ: Ընդ տեսակաւ հացին՝ համաձայն բան

" եկեղեցին մեր ընդունի զճշմարիտ մարմին Քրիստոսի, {եւ} ընդ տեսակաւ գինւոյն՝ զճշմարիտ արեւն Քրիստոսի։ Ե

ւ ընդ տեսակաւ գինւոյն՝ զճշմարիտ արեւն Քրիստոսի։ {Եւ} մարմինն, մարմին է լոկ անարին, եւ մատակարարութիւ

եւն Քրիստոսի։ Եւ մարմինն, մարմին է լոկ անարին, {եւ} մատակարարութիւն միայն մարմնոյ՝ ո՛չ լրացուցանէ զխ

եան, քանզի որոշակի հրամայեցաք բերել ի նուէր զհաց {եւ} զգինի ՚ի յիշել զմահ Տեառն: Բաց յայսմանէ, որպէս

ունի յինքեան զհոգի, այլ՝ ուրոյն անձնավորութիւն {եւ} դէմ: Իսկ Քրիստոս չասաց մեզ, տուեալ զհացն կամ զգ

նի, սապէս, անբաժանելի Աստուածութեամբ: Ըստ այսմ {եւ} մեք ճաշակեմք զմարմին եւ զարիւն Յիսուսի Քրիստոսի,

Աստուածութեամբ: Ըստ այսմ եւ մեք ճաշակեմք զմարմին {եւ} զարիւն Յիսուսի Քրիստոսի, խոստովանեալ ՚ի նոսա զնե

, խոստովանեալ ՚ի նոսա զներկայութիւն Աստուածութեան {եւ} ո՛չ զներկայութիւն մարդկային բանական հոգւոյն որ բա

րիէլի ՚ի համար հերետիկոսական մատենից, զորս մերժէ {եւ} դատապարտէ Հայաստանեայցս մի, սուրբ, ընդհանրական

դատապարտէ Հայաստանեայցս մի, սուրբ, ընդհանրական {եւ} առաքելական եկեղեցի։ Ամսօրեայ իբր ժամանակօք

զայս, նախարարն ներքին գործոց իրազեկ եղեալ հոգւոյ {եւ} ուղղութեան մատենկանն Այվազովսքւոյ, արձակեաց առ ն

յաղագս ժողովելոյ զցրուեալ օրինակս Վարդապետարանին {եւ} արգելոյ զուսանել կրօնի հայ մանկտւոյն այնու գրով,

նի հայ մանկտւոյն այնու գրով, յարակցելով, թե ո՛ր {եւ} է գիրք կամ մատեան, որ ունի աւանդել աշակերտաց որպ

ոյ Էջմիածնի: Այվազովսքին ընկալեալ զայս պատուէր, {եւ} ահա հրաման արձակէ ի թեմական ատենէն առ ամենայն ենթ

տենէն առ ամենայն ենթադրեալ հոգեւոր կառավարութիւնս {եւ} անձինս կատարել զհրամանաց պատուէր քաջափայլ նախարար

ան այլանդակ գաղափարաց, աղճատողաց զխոստովանութիւն {եւ} զկանոնս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, որպէս թէ այնոքիկ

ռ ամենայն ազգս, եթէ փոխանակ տառիս դ՝ տպեսցի թ, {եւ} զայլն: Միթէ տպարանն շարադրե՞ յինքենէ զնոր պարբեր

իթէ տպարանն շարադրե՞ յինքենէ զնոր պարբերութիւնս, {եւ} զո՞ կամի խաբել Այվազովսքին. չե՛մ ք նորընծայ ի տպ

չե՛մ ք նորընծայ ի տպագրութեան կամ ՚ի դպրութեան, {եւ} ի կեանս մեր ո՛չ սակաւ քան զԱյվազովսքին, գրեալ եւ

եւ ի կեանս մեր ո՛չ սակաւ քան զԱյվազովսքին, գրեալ {եւ} տպեալ եմք արդեն։ Ամենայն, որ ունի զուղեղ ի գլխի

, եթէ սխալանքդ այդոքիկ արդիւնք էին տպագրութեան, {եւ} եթէ ինքնին Այվազովսքին խոստովանի այժմ զմատենիկն ս

տենիկն սխալական, է՞ր վասն ուրեմն հրատարակ է լայն {եւ} տայ ի դպրոցս յուսումն մանկտւոյն. ո՞չ ապաքէն այս

ոց հակամ իտեալ իցեն ի պէսպէս տեսութիւնս օտարս մեզ {եւ} եկեղեցւոյ մերում: Որպէս ի վեր անդր ասացաք,

ացաք, կանգուն կալ մնալ ազգի մերոյ, կախի զանթերի {եւ} զինքնուրոյն պահպանութիւն է կրօնի եւ խոստովանութիւ

կախի զանթերի եւ զինքնուրոյն պահպանութիւն է կրօնի {եւ} խոստովանութիւն նորա. ձեռն մխել յայն ո՛ր եւ է մտօ

կրօնի եւ խոստովանութիւն նորա. ձեռն մխել յայն ո՛ր {եւ} է մտօք, առ մեզ համարի սպանանել զազգն եւ մինչ իսպ

յայն ո՛ր եւ է մտօք, առ մեզ համարի սպանանել զազգն {եւ} մինչ իսպառ մատնել յաւիտենական կորստեան: Այսպէս ե

ւն սրտի !ւ ի վերայ վկայութեանս այսմիկ պատրաստ եմք {եւ} զանձինս դնել: Ո՛չ կամիմք վերջանալ ՚ի հայութենէ,

զանձինս դնել: Ո՛չ կամիմք վերջանալ ՚ի հայութենէ, {եւ} պակաս ինչ համարել քան զքաջ նախնիս մեր, որ հազարօ

ակաս ինչ համարել քան զքաջ նախնիս մեր, որ հազարօք {եւ} բիւրուք անկան ՚ի պատերազմունս առ պահպանութիւն ազգ

իւրուք անկան ՚ի պատերազմունս առ պահպանութիւն ազգի {եւ} կրօնի մերոյ: Սերունդ եմք քաջաց, որոց ո՛չ ձանձրա

՚ի բթացուցանել զսուսեր թշնամեաց խաղաղութեան ազգի {եւ} եկեղեցւոյ: Ոչի՛նչ են առ մեզ ախտացելոց ոմանց

գումարեալ սրբագրել զեկեղեցի, զոր ուղղափառ գիտեմք {եւ} վկայեմք իսկ զանարատութիւն: Եւ քահանայ ոք, կամ ա

որ ուղղափառ գիտեմք եւ վկայեմք իսկ զանարատութիւն: {Եւ} քահանայ ոք, կամ աբեղայ, կամ եպիսկոպոս, որ ձեռն

, համապատիւ խոստովանիմք ընդ Վասակայ, Մեհրուժանի {եւ} այլոց, որոց դրժեցին պայմանաց եւ դաշանց ազգի եւ ե

կայ, Մեհրուժանի եւ այլոց, որոց դրժեցին պայմանաց {եւ} դաշանց ազգի եւ եկեղեցւոյ: Եւ զանուանս եւ զյիշատա

ի եւ այլոց, որոց դրժեցին պայմանաց եւ դաշանց ազգի {եւ} եկեղեցւոյ: Եւ զանուանս եւ զյիշատակ այդպիսեաց արձ

ոց դրժեցին պայմանաց եւ դաշանց ազգի եւ եկեղեցւոյ: {Եւ} զանուանս եւ զյիշատակ այդպիսեաց արձանագրեմք ՚ի պատ

այմանաց եւ դաշանց ազգի եւ եկեղեցւոյ: Եւ զանուանս {եւ} զյիշատակ այդպիսեաց արձանագրեմք ՚ի պատմութիւն ՚ի ն

ից նոյնպէս պատմութեան, կցորդեալ յիւրում ժամանակի {եւ} զհետեւանսն, քաջայոյս եմք, եթէ ազգ հայոց ՚ի դէպ

ոց ՚ի դէպ ժամու լուիցէ ձայնից ազգային նահատակաց, {եւ} խրախուսեսցի վանել զամենայն դիմամարտ ՚ի պաշտպանութ

րբոյ, որում իղձ լինիմք: Յանձն արարեալ զմեզ {եւ} զճակատագիր ողբալի ազգի մերոյ ՚ի խնամս Վեհաստիճան

ապետիդ: Մնամ Վեհափառութեան Ձեր ամենախոնարհ ծառայ {եւ} որդի Միքայէլ Նալբանդեանն (իմ հասցէն)

կանդեցաւ իմ հանդէպ արեամբ անմեղ Անդրանիկին։ Տի՝ {եւ} սրբոց երախան ՚ի խոր վհէն անատակ, ՚Ի վեր յՈլ

Հայաստանեայց յաղջանուղջ, Փայլակեցաւ անաղօտ {եւ} հաւատոյն կապեաց փունջ. ԶՀայաստան ես տեսի յորժամ

զեղծ սուգ. Մինչ բարձրաբերձ բերդորայք տեղիք ամուր {եւ} լերինք Բիւզանդիոնի՛ն հլացան գայիսոնին խաբուս

ց ինձ ամենայն է հայտնի, Ներկայն՝ անցեալն՝ {եւ} գալոցն՝ որոյ անունս ապառնի։ Մահկանացուք մինչ յա

ն զօրէն հէգ մանկան, Ո՛չ ճանաչեն զիս բնաւ թէ {եւ} եղէց յաւիտեան։ Այլ մինչ աւուրց նոցա օձ զիւր տուտ

, Որ ո՛չ մասամբ լուսոյ արփւոյն լուսաւորի փայլածու {Եւ} ստուերաւ հողագնտոյս ո՛չ մատնէ զլոյսն ՚ի կորուստ։

լուսագանգուր յիմաստութեան պերճ կամար. Տգիտութեան {եւ} թանձրաբարդ միգաց սաստիկ վարագոյր Շիւ ՚ի ծուէնս պա

րեւի, Մի՛ այլ Պարնաս իւր մուզայիւք, մի Արգոնեան {եւ} նաւորդք. Ոսկեծըղի լուսափետուր հայկեան զաւակք ՚ի

ժ ծիրանափառ զքեւ արկցեն պատմուճան։ Յաթերս կապոյտ {եւ} դուք աստղունք՝ լուսածըղիկք, վառվառուն, Արուսեկ

ուք աստղունք՝ լուսածըղիկք, վառվառուն, Արուսեկի {եւ} արփային նաժիշտք յաւէժ իբր հարսունք, Լուսացնցուղ

ուն, վաղն կըլլաս փրօդեստան. Ո՛չ պաս գիտնաս {եւ} ո՛չ ուտիք, ո՛չ հաւատքով՝ աղօթել, Ո՛չ մեղք

՝ ուտենք հագնենք՝ գինին խմենք ու պառկենք. {Եւ} աս կերպով մեր օրերնիս՝ ուրախութեամբ անցընենք.

քո անձին, Որ ոսկէկիր ըղձաս լինել քան գրագէտ {եւ} գիտուն. Որ անկասկած զկուրութեան զմթութիւն ա

տատուն։ Քո կրպակաց պատուարք, որմունք {եւ} խստապինդ մեծ գրունք Ի քոյդ գլուխ աւերակօք կա

Ի քոյդ գլուխ աւերակօք կարկառեսցին յաւիտեան, {Եւ} քո կրիւք մտաց վարկօք զգածեալ որդիքդ եւ թոռունք

եան, Եւ քո կրիւք մտաց վարկօք զգածեալ որդիքդ {եւ} թոռունք Զքարի հարցին միշտ անխնայ, իբր զծնու

րփւոյն տարածանէ հողագնտոյս ի յոլորտ. Մի թէ {եւ} քեզ զկուրութեան մերկել խավար չէ ի ճահ, Բանա

ւթեան ձգել կաթին սերտ փութացի կամակար. Թո՛ղ {եւ} լուսով պերճ գիտութեան հոգւոյն կացցեն ջահք փայլուն

ուսեղէն ի կամար, Ի բա՛ց ընկեա՛ զախտ արծաթին {եւ} որ զոսկւոյն ցանկութեան, Որք զքեզ յանել ի գո

մի գաղափար Դու ունենաս նոցա վրան, (Թէ {եւ} այս տեղ իւր տեղը չէ) Բայց ես կասեմ քեզ կարճ

Մարդըս ջոկվում է ի՛նչով։ Ես ուզելով նախ {եւ} առաջ Նորա խելքը լաւ չափել, Ասի. - Բայ

" Մարդը կարող է մտածել, " Դատել, կշռել {եւ} չափել, " Վատութիւնից հեռանալով " Բարիի

իտեայ Որի գալը մեզ զուր չէր. Կիթերայից {եւ} Կրէտէից Նա երկու... բերել էր։ Ո՞վ կա

Քշեց անդունդ անսահման։ Չեմ մոռացել {եւ} Հոմերը, Որ քեզ առած իւր ձեռին Երգեց Յո

Թող ողջ աշխարհին երեւիմ քեզ պէս։ ՈւՍԱՆՈՂ {ԵՒ} ՄԵԾԱՏՈՒՆ Ուսանողաց վրայ առնել դատաստան

ստեն՝ կըմնայ քաղցած. Այդ պատճառով էլ բերին {եւ} ձըկներ, Պանիր ու խաւեար եւ այլ շատ բաներ,

ատճառով էլ բերին եւ ձըկներ, Պանիր ու խաւեար {եւ} այլ շատ բաներ, Ոսկի բաժակով օղին կարա

արեւը, Քանի չի հասել դեռ կէս օրը, ուրախ է {եւ} տխուրը: Ընդհակառակ ` կէս օրից յետ, ե

ւսնի շողից պայծառ է, Քո դամբանը նա յաւիտեան {եւ} դարերու մութի մէջ Կը ցոլացնէ, ինչպէս լուսի

Փոխվեցաւ շուտ սիրուն դէմքդ, չկայ հանգիստ քեզ {եւ} դիւր, Ուղեւորը ղեկը ձեռին՝ եթէ արթուն կը

կեանքը, Բայց ով սովոր էր վտանգի՝ չի պղտորի {եւ} սիրտը: ՊԱԼԵՍՏԻՆՈՒ ՈՍՏ Ասա՛ ինձ,

Ինչպէս դու, միշտ երկնից արժան, Մարդերի {եւ} աստուծոյ առաջ: Ծածկեալ խորհրդի հոգսեր

ւմ սա՛ է, որ ինձ չի թողնում, Մինչեւ ի մահ {եւ} մահից յետ պայծառ դիմօք հանդիպում. Ա՜խ, փա

ւգն ու կոծը շա՜տ շա՜տ մի եօթնեկով կը պրծնի, {Եւ} թէ իսկոյն նոր ծանօթ մեզ պատահի փողոցում, Նո

այ նա կը բռնէ մեր սրտում Նորա երկու կեղծաւոր {եւ} կամ քաղցր խօսքերը Կը զօշոտեն մեր աչքը, կը

իւր անձն է պաշտպանում, գող է կամ փախստական {Եւ} կամ անտուն, անտեղի, աղքատ մարդ է անպաշտպան։

ր սիրելւոյ դամբանին, Այո՛, կերթայ շաղղակեր {եւ} ատելի բորենին։ - Բայց ափսոս որ մենք կոյր են

ւմ այս բանը, Թէ ինչ որ մենք արեցինք, կ՚անէ {եւ} մեր ընկերը. Նա եւս մեզ կը մոռնայ, մեր յիշա

ւն, որ մեր խելքով չես չափւում, Ճառագայթիդ {եւ} մեր հոգուոյ աչքն էլ բնաւ չի դիմանում. Դո՛ւ

ծայրր դեռ վառւում է ջրի տակում իբր ի տան. {Եւ} բնութեան չնչին մասն իւր պաշտօնը կատարեց, Մա

նոց համար նիստի օթեւան պատրաստեց. Հետզհետէ {եւ} կենդանիք, նաեւ անշունչ արարածք Բերին մարդու

ոհեր ` կեր կամ զգեստ, պատարագ: Ո՛վ խնամող {եւ} հաստիչ աջ, ո՜վ երկնային կառավար, Ո՞վ է հա

լռեց: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (Նուէր պարոն Կարապետեանի {եւ} Բերբերեանի) Գարնան վարդը ինձի պէտք չէ

, դու անդրանիկ իմ սիրական, Լաւ ճանաչէ թող {եւ} ամբողջ Ռուսաստան: Ես ստացայ այս երկիր

մի տեղում Ռուսի Աթոռը Ցած է դրած ուրիշներից {եւ} ո՛չ առաջին, Թուրը ձեռիս, կտրիճի պէս հասայ

ծ ` ինքն էլ լացեց մի մեծ լաց, Մոռցաւ այն օր {եւ} շունչ քաշել, թող թէ ուտել ճաշ կամ հաց:

նոց ցնծացնում է օրէցօր: Ցնծա՛յ, ուրեմն {եւ} դու ինքնին ` ցնծա՛յ, դու պար բոլորէ, Ես աս

թագուհին, Որ ծածկած է աչքերից: {Եւ} ո՞ւմ արդեօք նա իւր սիրտը Գրաւ տուեց ասելով

ստ հասարակ կանոնին, Թէ լոկ նայելն աղջկերանց {եւ} կամ կնիկների վերայ Սաստիկ մեղք է, արդէն ընդ

ւսայ " - լսելով Անկայ մահիճ ծերութեամբ {Եւ} մինչ սպասէի լալով Կարօտս առնուլ տեսութեամբ

նողը, Թող սուրբ լինի Մեզի համար {Եւ} նորա հողը: ԳԱՐՆԱՆ ՄՈՒՏ Քեզ բարով, զու

դի շրջանին, Կտեսնես այնտեղ անտարակոյս {Եւ} քո պատկերն առանձին։ Անցաւոր է ամենայն

Այս աշխարհքում մեզ յայտնի, Մեզնից ոչ ոք {եւ} մի խեցի Իւրեան հետը չի տանի։ Շատ թագա

Այս գէթ լինէր մշտական. Չէ՛, կը փըթի {եւ} այդ պատանք - Դա օրէնք է բնութեան։ Այն

ին Մահու յաւերժ խոր քնով։ Նորա ընտանին {եւ} իւր կեանքում Չունէր ապրուստ, շոր կամ տուն,

Աշխարհքումս նա չի տեսել Ո՛չ նեղութիւն {եւ} ո՛չ ցաւ, Նորա օրը, տարիները Ինչպէս ր

երկու Ունի դռներ. պէտք եղածին Մտնելու {եւ} դուրս գալու, Նա չի ուզում անունն լսել

ն ես եկամ, Ведъ դուոռնիկին ձայն տուիմ {Եւ} նրա հետ խօսեցամ, И молодой человек-ն В

կ, այդ աստղերը Ունին հաշիւ ու համար, {Եւ} մեզանից իւրաքանչիւր Մի աստղ ունի իւր համար

" Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, մի աստղ թռաւ {Եւ} գիծ անգամ չըթողեց, Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը

ստեղ եկած եմ Թիֆլիզից: Ես տուն ունիմ {եւ} այն քարեայ Երկու յարկով շէնք փառաւոր.

Ընտիր ծանօթք, շատ մեծատունք, Ունիմ փեսայ {եւ} այն իշխան: Իմ պարծա՞նքը, յիմա՛ր զքեզ

ուիլ իսկոյն գիշերի մթնում, Լցուիլ արիւնով, {եւ} այդ նշանով Դողդոջուն աչքին այդ մարդասպանի

ղ գէթ իմանար այդ չարագործը, Որ կայ մի վկայ {եւ} խաւար գործքի. Որ երկնքիցը նորան նայում է

Մի՛ գոռար, մի՛ որոտար, Մա՛րդ եղիր {եւ} դու մեր պէս. Վերացական խօսքերով Մի՛ գ

Ճշմարտութեան անպատճառ: Մինչդեռ {եւ} առանց նորան, Մինչ լոկ սուտի շնորհքով Ա

ի էր Աստուծոյ Փառաւորել անունը։ {Եւ} չթուլանալու համար, Եւ մարմինը պահելու,

լ անունը։ Եւ չթուլանալու համար, {Եւ} մարմինը պահելու, Երբեմն մի փոքր զրկել...

էապոլիս քաղաքում. Մինչեւ այժմ նա չգիտէ ուր {եւ} ում Պատճառել էր մի վիշտ կամ ցաւ իւր կեանքում

Անգլիացուց ուղարկւում էր գործերի: {Եւ} տարու մէջ աշխատութեան փոխանակ, Նա փոքր արծա

ել են քեզ սպանանել. ի՛նչ առնես.... {Եւ} թէպէտ ես այս րոպէիս կարող եմ, Բայց մի երկո

Մինչ ունէի անտանելի նեղութիւն: {Եւ} իմ բանը վերջանալու էր բանդով, Կամ կախաղան

Բայց դու հոգիդ, գիտեմ, չես կորուսանում {Եւ} խոստացած, խօսքիցդ յետ չես դառնում: Մ

։ - Չեմ վախեցել. այդ սուտ է, {Եւ} թէ բաղդը ինձ սրիդ տակ ձգել է, Փոյթ չէ. բա

քնաղ, ասա՛, լսեմ, ով ես դու. Ես մօտեցայ {եւ} ասում եմ նազելով, Ո՛ր տեղից ես եկած այստեղ

ասում եմ նազելով, Ո՛ր տեղից ես եկած այստեղ {եւ} ինչո՛ւ, Այդ ի՛նչ բան է, լուանում ես երգել

Մահու պատանք լուանում եմ քո համար ". {Եւ} այս խօսքը ասած չասած, ծուխի պէս Անյայտացաւ

ում եմ նորան դարձեալ ասելով. Ասա՛, ո՛վ ես {եւ} կամ ուստի՛ ես եկած, Է՞ր տախտակներ կտրատում

ելի, իմ սիրական, ասա՛ ինձ, Ասա՛, ո՛վ ես {եւ} կամ ուստի՛ դու եկար, Կամ այդ փոսը դու փորու

պատրաստում եմ գերեզման"։ Ճայթեց սիրտս... {եւ} երկիւղից եւ ցաւից, Բայց կամեցայ տեսնել իմ

մ գերեզման"։ Ճայթեց սիրտս... եւ երկիւղից {եւ} ցաւից, Բայց կամեցայ տեսնել իմ այդ օթեւան:

՛ դու ինձ գթա՛, ասա՛, Ո՞վ է փորող օրիորդը {եւ} դու ո՛վ. Ինչո՛ւ այդպէս գիշատում էք իմ սիրտը

, Մեք շատ դարեր անցուցել ենք խռովով, {Եւ} շատ մարդիկ փոսն են ընկել մեր ձեռքով"։

ն իմ գինը, Մինչ հասակս չէր անցել Տասն {եւ} հինգի միւս կողմը, Չէի քնում գիշերներ...

րթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - {Եւ} դու, մեծ մայր, դու նորանց Սիրո՞ւմ էիր, ի

: - Մեծ մայր, արդեօք արժա՞ն էր {Եւ} մեզ ապրել, ինչպէս դուք Ապրել էիք ձեր կեանքո

Գերութեան շղթան ինձ զգալի չէր, {Եւ} ոչ բռնութեան անգութ ճանկերը. Ձեզանից յետոյ

ար հոգեմաշ, Այո՛, գոհ չե՛մ քեզանից. Տրտնջում է {եւ} աշխարհ: Իբրեւ պատիժ ինձ տուիր, Տրտում սրտիս մխ

Ուր երեք գոյն կան որոշ: Եղբայրն առաւ {եւ} ողջունեց Իւր սիրական քնքուշ քոյր, Առ

ւել. Ես անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, {Եւ} իմ անզօր թեւերով Ազատութիւնն գրկեցի: Մինչ գիշեր

, Չարժէ՞ սա մի խաշնարած: Այո՛, {եւ} սա արածում է, Բայց հայ ազգի գառները,

լեցին հաց որբից: Քնած էր Ամիրան, աչք փակած {եւ} դիտող, Ի ժամու, տարաժամ դու եղար միայն օգ

Փառախոտ Ցոլակեանց ԿՆԴՈՒԿ ՊՈՉԱՏԻ {ԵՒ} ՆՈՐԱ ՍԱՆՉՈՅԻ ՄԿՐՏՈՒԹԻՒՆԸ " Կնդուկ պոչա

ր խոր իջան երկրի Արգանդի մէջ մուրճերով {Եւ} քննեցին մոլորակի Կեղեւը իւր տարերքով:

ւսին հարկադրեցին Մեզ պատկերներ նկարել {Եւ} շոգեվար նաւ ու կառքին Նետի, ռումբի պէս վազ

, անցած կեանքից Հանում է ճիշտ օրէնքներ {Եւ} փրկում է դիպուածներից Մարդկութեան կեանքի գոր

ախ Ողջ աշխարհի գործերը. Մի մարդ ազնիւ {եւ} կամ խարդախ Կշռի չէ շեղում թաթը"։

հնազանդ, Հողս միստիկի գլխին: {Եւ} այդ օրից պատմութիւնը Դառնում է ճիշտ գիտութիւ

ժի ` Ձեռք պարզեցիր մարդկութեան: {Եւ} ցնդեցիր հազարամեայ Շղթաները ծանրացած.

" Աստ հանգչում է բնութեան մարդը, Մարդը {եւ} ճշմարտութեան ". Ժիրարդէնի գրեց ձեռքը

արուց յետ ` Քեզ պատւում է Հայի որդին. {Եւ} նա՜, մա՛րդ է, վարդապե՛տ: ՄԱՄԻԿՈՆԵԱ

բ Ուրիշ բան չունինք, բայց իրար դաւել, {Եւ} սարսափելի ազգուրացութեամբ Մեր նախնեաց ուխտը

ին, Մինչ ստրուկ մարդիկ նստան մեր գլխին {Եւ} մեզ կարծում են հող իրենց ոտքի, Ու մենք մեզ

եմի՝ Կարգում է տեսուչ ըստ իւր չար մտաց {Եւ} մենք դեռ՝ " կեցցէ՛ արին " գոռում ենք. Հիմի

նում ենք մենք այդ չքերին, Որ դրան շուն են, {եւ} մեզ տեսնելիս՝ Շուտ դիմակները դնում են երեսի

է՛ Հայաստան, որ երազական Եղել է այսօր իրօք {եւ} խօսքով, Ոչինչ աւելի հնախօսական Քան թէ

ոյսը խաւարի Հետքերը անհետ առնէ գիշերի, {Եւ} մի հոյակապ կրակի նման Այս դաշտի վրայ վառ լու

Ասելով " մեծ է փառքդ, ո՛վ Աստուա՛ծ... " {Եւ} ահա տեսայ մի մարդ հոյակապ, Բլրի գագաթից իջա

, Անունս, ազգանունս իսկոյն հարց արաւ. {Եւ} երբ ճանաչեց հայկազեանց սերունդ, Իւր սուրբ բ

ւ այժմ, անարգ մարդու պէս, Շրջում եմ անտուն {եւ} միշտ անկայան։ Ամեն մի հայի չար վարք ո

Փոխանակ կրկին վէրքերը բացեց։ Բայց {եւ} արժանի այսօր ահա նա Հազար, բիւր տանջանք պիտ

մէջ, զարդարած շքեղ, Սենեկից սենեակ անցայ, {եւ} միւսում Զանազան աթոռք դրած են մէջտեղ։

թոռք դրած են մէջտեղ։ Չանցաւ մի րոպէ, {եւ} ահա եկան Զանազան մարդիկ, իմ մօտ ներս մտան.

քով, Գանգատ տուեցին երբեմն գրով. Բայց {եւ} բոլորի վատաբանութիւնք Անպտուղ եղան քո պատճառ

մօտ վազեց, Կատաղի դէմքով նայեց չոքածին {Եւ} նորա կողքին ինքն եւս չոքեց։ " Հայր իմ

ն կայ. Տուէք երկուսիս արժանի պատիժ Ինձ {եւ} Գերսասին, բնութեամբ սատանայ"։ Յետոյ

ուիլ, Իսկ այն աշխարհում ծերունու... {եւ} քո, Դատաստանն կայ ձեռին Աստուծոյ. Նզո

ուելը: 13-ին տեսութիւն պ. Սուլթանշահի, եղբօրս {եւ} ուրիշների հետ: Փետրուարի 1-ին վերջին անգամ տեսու

ոյն հրամանի ` սկզբնաւորութիւն տեսութեան: Եղբայրս {եւ} Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահը] եկան ինձ այցելութեան: 13

նձ յայտնեցին, թէ տեսութիւնը դարձեալ դադարացրած է {եւ} թէ վերստին խնդրւում է թոյլտւութիւն: Խելքս չէ հաս

սխանը, որ կ՚երթայ 25-ին: 27-ին ստացայ մի նամակ {եւ} պատասխանը գրեցի նոյն օրը, որ կ՚երթայ 28-ին: 28

ութիւն թոյլ կը տան: Ապրիլի 1-ին տեսութիւն եղբօրս {եւ} այլոց: 3-ին նամակ ստացայ հանդերձ 1 ֆ[ունտ] թաբ[

: 3-ին նամակ ստացայ հանդերձ 1 ֆ[ունտ] թաբ[ակով] {եւ} թղթով եւ պատասխանեցի 4-ին: Ժողովրդական քերականու

նամակ ստացայ հանդերձ 1 ֆ[ունտ] թաբ[ակով] եւ թղթով {եւ} պատասխանեցի 4-ին: Ժողովրդական քերականութեան վերա

մակ ստացայ երկու հատ, մինը 4-ից, իսկ միւսը 6-ից {եւ} պատասխանեցի 8-ին, որ գնաց նոյն օրը: 9-ին տեսու

ն, որ գնաց նոյն օրը: 9-ին տեսութիւն եղբօրս հետ {եւ} Յովհանն[էսի]: 11-ին նամակ ստացայ. պատասխանեցի

16-ին տեսութիւն եղբօրս, Սուլթանշահի, Նազարեանցի {եւ} Լ[ազար] Իլի[չի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակո

սութիւնը նշանակուած է 25-ին: 18-ին ստացայ նամակ {եւ} պակսիմատ. 19-ին պատասխանեցի, որ գնաց 20-ին: 22

նեցի, որ կ՚երթայ 23-ին: 25-ին տեսութիւն եղբօրս {եւ} Եզեանցի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է մա

ն: 28-ին նամակ ստացայ 27-ից գրուած, պատասխանեցի {եւ} գրեցի մի առանձին նամակ մեր տունը, որ կ՚երթայ 29-

պատասխանը: 2-ին նամակ ստացայ 1-ից գրած, եղբօրս {եւ} օրիորդ Մագդալինէի ստորագրութեամբ: Ստացայ նաեւ 1

սութիւն եղբօրս, տէրտէրի, Մարի[ա] Աթանաս[եւնայի] {եւ} Մագդ[ալինէի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի չէ

կ ստացայ 7-ից գրուած, որով ուղարկում են պակսիմաթ {եւ} ասում են, թէ Կալկաթայի երեսփոխանութեան թուղթը պի

պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 8-ին: 9-ին նամակ ստացայ {եւ} Բոկլի գիրքը, ուր գրում են, թէ տեսութիւնը նշանակ

նքն վաղը: 10-ին տեսութիւն եղբօրս, Յովհ[աննէսի] {եւ} Աջ[եմեանի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է

13-ին նամակ ստացայ 12-ից Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահ]ից {եւ} 10 նարինջ: 18-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթա

20-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] {եւ} տէր Մատթէոսի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած

ղարկեցին ռնգեղջիւրի մասին դուրս եկած թղթի պատճէնը {եւ} 10 նարինջ: 23-ին նամակ գրեցի Ղազարոս եւ Սերոբ ե

պատճէնը եւ 10 նարինջ: 23-ին նամակ գրեցի Ղազարոս {եւ} Սերոբ եղբարցս, որ կ՚երթայ 24-ին. Սերոբի նամակը

որան: 27-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] {եւ} Վ[արդերեսի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած

տացայ 28-ից գրուած, որով ուղարկեցին 2 մունդշտուկ {եւ} նարինջ 10 հատ, որ եւ ընծայեցի: 30-ին նամակ գրե

րով ուղարկեցին 2 մունդշտուկ եւ նարինջ 10 հատ, որ {եւ} ընծայեցի: 30-ին նամակ գրեցի եղբօրս կուպոնների մ

գրուած, որով յայտնում են ռնգեղջիւրի վէրք ստանալը {եւ} ճար են խնդրում: 3-ին տեսութիւն եղբարցս հետ: Առա

ը առանց թուականի, որով ուղարկեցին թաբակ, նարինջ {եւ} խաւիար: 6-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ Սուլթանին նա

բակ, նարինջ եւ խաւիար: 6-ին նամակ գրեցի եղբօրս {եւ} Սուլթանին նամակին պատասխան միեւնոյն նամակի մէջ:

մակի մէջ: 10-ին տեսութիւն եղբօրս, տէր Մատթէոսի {եւ} Ալեքսանդրի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է

միւսը մեր տունից յունիսի 4-ից, որ գրուած էր հօրս {եւ} մօրս բերնից, մի շատ յիմար եւ անշնորհք գիր: Ինչ

, որ գրուած էր հօրս եւ մօրս բերնից, մի շատ յիմար {եւ} անշնորհք գիր: Ինչ է նէ, Աստուած ընդունելի անէ:

ւնելի անէ: 13-ին նամակ գրեցի եղբօրս, մեր տունը {եւ} Մատթէոս սրբազանին, որ կ՚երթայ 14-ին: Սրբազանի ն

17-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] {եւ} Միքայէլի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է յ

-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրած {եւ} նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 21-ին: 22-ին

ցս նոյն օրից գրած, որով ուղարկեց ձուկ, բակսիմատ {եւ} փոշտի թուղթ եւ այլն: 24-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ

ած, որով ուղարկեց ձուկ, բակսիմատ եւ փոշտի թուղթ {եւ} այլն: 24-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի]

այլն: 24-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] {եւ} Յովհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած

քան թէ երէկ: 30-ին այսօր քինա սկսեցի ընդունել, {եւ} առողջութիւնս անհամեմատ լաւ է, քան թէ երէկ: [Յո

եղբօրս, Մարտին Մակարիչի, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] {եւ} Մ[ոիսէյ] Զ[ախարիչի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշա

լաւ էր, քան թէ երէկ: Երեկոյեան գլուխս էր ցաւում {եւ} թուլութիւն ունէի: 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս Սո

] է: Ցնծա՛: 10-ին ստացայ Քոլբի վիճակագրութիւնը {եւ} Լուիսի գիրքը, նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վա

, քան թէ առաջ, բայց տակաւին շատ տկար եմ. լերդս {եւ} գլուխս ցաւում են: Նամակ չստանալուս համար աղբաթս

խառնուած է: 12-ին այսօր նամակ գրեցի եղբօրս, որ {եւ} կ՚երթայ իսկ: Նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից արձակած

տների մասին, որ անդադար ապականում էին կերակուրքը {եւ} թէյը: Երեկոյեան ինձ յայտնեց վերակացուն, թէ խնդի

այտնեց վերակացուն, թէ խնդիրը տուել է կոմենդանտին {եւ} թէ նա հրամայել է մաքրել խոհանոցը: [Յուլիսի] 14-

ն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Սուլթ[անշահի] {եւ} Բաղդասարի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 22

ծ է 22-ին: Այսօր նամակ գրեցի եղբօրս գրքերի մասին {եւ} մի նամակ դրի մէջը մեր տունը ուղարկելու համար Աւետ

, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} գրքեր: 22-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգո

22-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] {եւ} Սուլթանի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 2

մ: Նամակ ստացայ եղբօրիցս, անթուական, կլուբնիկա {եւ} մալինայով, որով յայտնում է Կ[արապետ] Մ[արգարեանի

րս, Կ[արապետ] Մ[արգարեանի], Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] {եւ} Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը

31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով {եւ} մի ֆունտ թաբակ: Օգոստոսի 1-ին նամակ գրեցի եղբօրս

թայ 2-ին: Տկա՛ր եմ: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} Բոկլի գիրքը: Նամակը թուեալ է 2-ից եւ մէջը կար մե

այ եղբօրիցս եւ Բոկլի գիրքը: Նամակը թուեալ է 2-ից {եւ} մէջը կար մեր Գաբրիէլի նամակը յուլիսի 26-ից գրուած

ած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս, Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] {եւ} Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը

յս երեկոյ, լոյս 6, սաստիկ տկարացայ, ջերմ ունէի {եւ} 12 անգամ փորս լուծեց: 6-ին լուծողութիւնը շարուն

ինէի], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Յովհանն[էս] խանի {եւ} Ալեքսանդրի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է

շաբթի: 19-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] {եւ} Վարդ[երեսի] հետ: Վադուժի նամակը տուի. եւ ինձ բե

լյիչի] եւ Վարդ[երեսի] հետ: Վադուժի նամակը տուի. {եւ} ինձ բերել էր Լ[ազար] Ի[լյիչը] հարիւր հատ սիգար:

անով գրուած. 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը {եւ} խնդրեցի շերամադարմանութիւն եւ պակսիմատ: 24-ին ն

ի, որ կ՚երթայ վաղը եւ խնդրեցի շերամադարմանութիւն {եւ} պակսիմատ: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուա

մատ: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից {եւ} պակսիմատ: 25-ին փոքր-ինչ տկարութիւն զգում եմ լե

տկարութիւնս շարունակւում է: Տեսութիւն եղբօրս հետ {եւ} Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Յովհ[աննէսի] եւ Յովակիմի

բօրս հետ եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Յովհ[աննէսի] {եւ} Յովակիմի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է ս

ց, հանդ[երձ] 1 ֆ[ունտ] թաբակ[ով], կազմ[ած] Բոկլ {եւ} շերամադարմանութիւն. նոյն օրը պատասխանեցի: 31-ի

յն օրը պատասխանեցի: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} Բերբերեանից 23 թուականից օգոստոսի, որին պատրաստե

գելու համար: [Սեպտեմբերի] 2-ին տեսութիւն եղբօրս {եւ} Յովհ[աննէսի] հետ: Բերբ[երեանի] նամակը տուի: Օգո

ծ է սեպտեմբերի 9-ին: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} Սուլթանից, երկուքն էլ անթուական: 5-ին պատասխան

ամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, այլեւ պակսիմատ {եւ} Ռանքէ: 9-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի]

Ռանքէ: 9-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] {եւ} Սուլթանշահի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է

12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով {եւ} 1 ֆ[ունտ] թաբակ: Պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը ա

րիցս այսօրուայ թուականով, որով ուղարկեց պակսիմատ {եւ} " հասարակաց շահի " տպած գրքերի ցուցակը: 16-ին տ

ի " տպած գրքերի ցուցակը: 16-ին տեսութիւն եղբօրս {եւ} Յովհ[աննէսի] հետ, բերել էին պակսիմատ եւ Ռանքէի գ

ն եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ, բերել էին պակսիմատ {եւ} Ռանքէի գիրքը՝ կազմած: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանա

ղբօրիցս այսօրուայ թուականով, հանդերձ տետրակներով {եւ} խաղողով: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին:

23-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] {եւ} Ա. Սուլթ[անշահի] հետ. գրքերի հաշուացուցակը տուի

կած է 30-ին: Այսօր բերեց ինձ շերամադարմանութիւնը {եւ} սորգոյի մասին գրուած գիրքը: Նոյնպէս բերեց եւ խաղ

ւնը եւ սորգոյի մասին գրուած գիրքը: Նոյնպէս բերեց {եւ} խաղող: 25-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 24-ից գրուած

ան նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով ուղարկեց պակսիմատ {եւ} խաղող, եւ որով յայտնեց Վարդերեսի հիւանդութիւնը:

ացայ եղբօրիցս, որով ուղարկեց պակսիմատ եւ խաղող, {եւ} որով յայտնեց Վարդերեսի հիւանդութիւնը: 30-ին առա

դերեսի հիւանդութիւնը: 30-ին առաւօտ խաղող ստացայ {եւ} տանձ: Տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհաննէսին հետ: Առաջ

ին առաւօտ խաղող ստացայ եւ տանձ: Տեսութիւն եղբօրս {եւ} Յովհաննէսին հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է

Ի[լյիչի], տէր Գրիգ[որի], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] {եւ} Սարգսի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 14-ին

ց գրուած, որով յայտնում է, թէ տանից ոչ լուր կայ {եւ} ոչ նամակ. այս շատ զարմացնում է ինձ: 10-ին պատա

այսօրուայ թուականով, որով ուղարկեց 1 ֆունտ թաբակ {եւ} օրգանական քիմիայ Մենդելեեւի. գրում է, թէ 10-ի ն

է ստացել, այլեւ յայտնում է, թէ տանից նամակ չկայ {եւ} թէ ինքը ուզում է տեսութեան գնալ: 14-ին տեսութիւ

գորեւիչի], Մ[արիա] Ա[ֆանասեւնայի], Մագդ[աղինէի] {եւ} Յովհաննէսի հետ. այսօր: Առաջիկայ տեսութիւնը նշան

16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով {եւ} խաղող: 17-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը, այս

էր անպատճառ հեռագիր ուղարկել, ինչի՞ չէ ուղարկում {եւ} սպասում է եւ 18-ին, որպէս թէ, նամակ ստացել է Գա

եռագիր ուղարկել, ինչի՞ չէ ուղարկում եւ սպասում է {եւ} 18-ին, որպէս թէ, նամակ ստացել է Գաբրիէլից: Այս

-ին տեսութիւն եղբօրս, Վարդ[երեսի], Յովհ[աննէսի] {եւ} Միք[այէլի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 2

Վադուժի նամակը: 24-ին պատասխան գրեցի թէ եղբօրս {եւ} թէ Վադուժին. կ՚երթայ 25-ին: 28-ին տեսութիւն եղ

ադուժին. կ՚երթայ 25-ին: 28-ին տեսութիւն եղբօրս {եւ} Բուդաղեանցի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած

ծ է նոյեմբերի 4-ին: 30-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} 1 ֆ[ունտ] թաբակ: 30-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ

րթայ 31-ին: Նոյեմբերի 4-ին տեսութիւն եղբօրս հետ {եւ} այլոց. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 11-ին:

ուած է 11-ին: Այսօր երեկոյեան նամակ գրեցի եղբօրս {եւ} գրքեր ուզեցի: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ իսկ

օրս եւ գրքեր ուզեցի: 6-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} իսկոյն պատասխանեցի: Այսօր ուղարկել էր ինձ հին հե

ինձ հին հեղինակները: 11-ին տեսութիւն եղբօրս հետ {եւ} այլոց, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 18-ին:

իցս նոյն օրից գրուած: 18-ին տեսութիւն եղբօրս հետ {եւ} Յովհ[աննէսի], եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի]: Առաջիկ

ած: 18-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհ[աննէսի], {եւ} Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի]: Առաջիկայ տեսութիւնը նշան

րը: 20-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս հանդերձ թաբակով {եւ} մունշտուկներով, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթա

25-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] {եւ} Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ

տացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 26-ին նամակ էի գրել {եւ} թողել բերդակալի մօտ, կարծելով թէ 27-ին եղբայրս կ

տնում է Չերքեզեանցի մահը: 2-ին տեսութիւն եղբօրս {եւ} այլոց հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է դեկտ

ին նամակ գրեցի եղբօրս 6 թերթի վրայ հնդկական գործի {եւ} դպրոցի մասին: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս հանդեր

ոյն օրը պատասխանեցի եղբօրս, Աւտուշին, Գաբրիէլին {եւ} Բերբերովին, որ կ՚երթայ վաղը: Նախիջեւան գնալու թ

, որով յայտնում է, թէ վերոգրեալ թղթերը ստացել է {եւ} ճամփու է դնում: [Դեկտեմբերի] 9-ին տեսութիւն եղբօ

մփու է դնում: [Դեկտեմբերի] 9-ին տեսութիւն եղբօրս {եւ} Յովհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած

նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից գրուած, գրքեր, ձուկ {եւ} պակսիմատ: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը:

րից: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, խաղող, գիրք {եւ} թաբակ: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21

յտնում է Ղազարոսի հարսանիքը, Բերբերի հիւանդանալը {եւ} Սուլթ[անշահի] Նախիջեւան գալը եւ այլն: 23-ին տես

րբերի հիւանդանալը եւ Սուլթ[անշահի] Նախիջեւան գալը {եւ} այլն: 23-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ այլոց: Առա

իջեւան գալը եւ այլն: 23-ին տեսութիւն եղբօրս հետ {եւ} այլոց: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է դեկտեմբերի

30-ին: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 25-ից, գիրք {եւ} ung[uentum] loliolis: Այսօր ինձ յայտնեցին, թէ վ

-ին: 30-ին տեսութիւն եղբօրս, Մարիամ Աթանասեանի {եւ} Մագդաղինէի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի չէ:

ւնուարի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, Հիւսիսափայլ {եւ} Կռունկ: 2-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 7-

ը նշանակած է 27-ին: 22-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} միեւնոյն օրը պատասխանեցի: 26-ին նամակ ստացայ եղ

ակուած է 10-ին: 6-ին նամակ ստացայ 5-ից գրուած, {եւ} ձուկ, եւ խաւիար: 6-ին թէեւ պատասխանեցի, բայց վ

0-ին: 6-ին նամակ ստացայ 5-ից գրուած, եւ ձուկ, {եւ} խաւիար: 6-ին թէեւ պատասխանեցի, բայց վերակացուն

ն թէեւ պատասխանեցի, բայց վերակացուն մոռացել էր, {եւ} կ՚երթայ միայն 8-ին: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

առաջիկայ տես[ութիւնը] 17-ին: 13-ին նամակ ստացայ {եւ} գրքեր, նոյն օրը պատասխանեցի: 13-ին յայտնեցին ին

մակ ստացայ 15-ից գրուած: 17-ին տեսութիւն եղբօրս {եւ} Մագդաղինէի հետ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է

ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, թերթեր, թաբակ, խաղող {եւ} այլն. նոյն օրը պատասխանեցի: 20-ին տուի գրուածքս

. 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, պակսիմատ, թաբակ {եւ} տետրակներ: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 13-ին

շան[ակուած է] 23-ին: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} յոյն Աստուածաշունչ: Նոյն առաւօտը Կորեան գիրքը դա

պրիլի 6-ին: [Ապրիլի] 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը պատասխանեցի, չգիտեմ երբ

շան[ակուած է] 13-ին: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} Հիւսիսափայլը, 1864 №2: Նոյն օրը պատասխանեցի, ո

րկէ, թուեալ 29-ից: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} թաբակ: 29-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Մ

ս) գրուած: Երեկոյեան ժամը 6-ին տեսութիւն եղբօրս {եւ} Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ: Այսօր իմացայ Այվազին

ած, փոստ ձգած էր 13-ին: 15-ին տեսութիւն եղբօրս {եւ} Անանիային հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակու

րմ ունէի: 16-ին շարունակւում է: Մէջքս, գլուխս {եւ} կոկորդս ցաւում են: 17-ին ջերմս, մէջքիս եւ գլխի

ուխս եւ կոկորդս ցաւում են: 17-ին ջերմս, մէջքիս {եւ} գլխիս ցաւերը գնացին, կոկորդիս ցաւը թուլացաւ, յո

վաղը իսպառ լաւանամ: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը պատասխանեցի: Այս նամակը

ուզում եմ դեղը վերջացնել: 20-ին դեղը վերջացուցի {եւ}, փառք Աստծոյ, լաւ եմ: Այսօր նամակ ստացայ եղբօր

29-ին: Մօրս գիրը: 23-ին նամակ գրեցի Ղազ[արոս] {եւ} Գրիգ[որ] եղբարցս: Այսօր ստացայ թաբակ, Ստաուդ եւ

եւ Գրիգ[որ] եղբարցս: Այսօր ստացայ թաբակ, Ստաուդ {եւ} Վելիգայ: 26-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ ուղարկեցի

կ, Ստաուդ եւ Վելիգայ: 26-ին նամակ գրեցի եղբօրս {եւ} ուղարկեցի Կիպրիանոսին թուղթը եւ նորա պատճէնը, թո

ամակ գրեցի եղբօրս եւ ուղարկեցի Կիպրիանոսին թուղթը {եւ} նորա պատճէնը, թուղթը ըստ հասցէին եւ պատճէնը ` տո

նոսին թուղթը եւ նորա պատճէնը, թուղթը ըստ հասցէին {եւ} պատճէնը ` տունը խրկելու համար: Թուեալ է 25-ից:

ի 6-ին: Յուլիսի 1-ին նամակ ստացայ Յովհանն[էսից] {եւ} նոյն օրը պատասխանեցի: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրից

եղբօրիցս, որով յայտնում է Սերոբից նամակ ստանալը {եւ} այլն, եւ այլն: 6-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առա

, որով յայտնում է Սերոբից նամակ ստանալը եւ այլն, {եւ} այլն: 6-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տե

13-ին: 7-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից], գրեանք {եւ} անպիտան թաբակ: 12-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից]

անպիտան թաբակ: 12-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] {եւ} եղբօր[իցս]: 13-ին տես[ութիւնս] եղբ[օրս] հետ. ա

: Երկու տարի՜: 14-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] {եւ} 2 ֆ[ունտ] ազնիւ թաբակ: 15-ին նամակ գրեցի եղբօրս

2 ֆ[ունտ] ազնիւ թաբակ: 15-ին նամակ գրեցի եղբօրս {եւ} ասի, որ Սերոբին ապահովեալ թուղթ գրէ: 20-ին տես[

եղբօրս, նոյն օրը երեկոյեան նամակ ստացայ, թաբակ {եւ} բալ: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով ուղարկու

1-ից, որ պիտի տամ վաղը: 10-ին տեսութիւն եղբօրս {եւ} Սուլթ[անշահի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] 17-ին

տես[ութիւնը] 17-ին: 13-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} նոյն օրը պատասխանեցի, Աւտուշին եւս գրեցի: 17-ի

Աւտուշին եւս գրեցի: 17-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] {եւ} վարդապետի հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակած

ած է 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, ձուկն {եւ} խաւիար: 20-ին պատասխանեցի: 21-ին նամակ ստացայ

ւթիւնը] նշան[ակուած է] 31-ին: 26-ին նամակ ստացայ {եւ} խաղող, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը:

9-ին նամակ ստացայ: 21-ին տեսութիւն Մագդաղ[ինէի] {եւ} Յովհ[աննէսի հետ]. եղբայրս հիւանդութեան պատճառով

րուած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, Մագ[դաղինէի] {եւ} Լ[ազար] Ի[լյիչի]. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ա

թայ վաղը: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, ուր գտայ {եւ} Սուլթ[անշահի] նամակը: Պատասխան գրեցի Սուլթ[անշահ

րս տեսութեան ժամանակն: 12-ին տես[ութիւն] եղբօրս {եւ} Յովհ[աննէսի] հետ. այսօր տուի Սուլթ[անշահի] նամակ

ակուած է] 19-ին: Տունից եկած թղթերն էլ կարդացի, {եւ} աղբաթս սաստիկ խառնուեցաւ: 12 եւ մանաւանդ 13. լե

երն էլ կարդացի, եւ աղբաթս սաստիկ խառնուեցաւ: 12 {եւ} մանաւանդ 13. լերդս բորբոքուած էր: 14-ին փոքր լ

29-ից գրուած, բայց 31-ին փոստ ձգած, ուր գրել էր {եւ} Սուլթանը: Նոյեմբերի 2-ին տեսութիւն եղբօրս հետ,

, Բերբ[երեանին], Մագղաղին[էին], Սուլթ[անշահին] {եւ} Բերուբէին. յոյս կայ, որ 7-ին վերստին գան տեսութ

ատասխանեցի, 4-ից թուեալ: 7-ին տեսութիւն եղբօրս {եւ} Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ: 9-ին տես[ութիւն] եղբօրս,

չի] հետ: 9-ին տես[ութիւն] եղբօրս, Յովհ[աննէսի] {եւ} Աճեմ[եանի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ո

, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} Աւտուշից, 2-ից (նոյեմբ. ) գրուած: 16-ին տես[

: 16-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ, Յովհ[աննէսի] {եւ} տէր Գրի[գորի]: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակու

, որ կ՚երթայ վաղը: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {եւ} Փաւստոս Բուզ[անդ]: 22-ին նամակ ստացայ Յովհաննէս

ուած: 23-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] {եւ} Յովհ[աննէսի] հետ. ստացայ Մոսկ[ուայից] գրեանք: 2

[օրս], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Լ[ազար] Ի[լյիչի] {եւ} Մագդ[աղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ա

տացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է մօրս տկարութիւնը {եւ} Բերբերի եւ Սուլթ[անշահի] 10 օրից վերադարձը Փարիզի

իցս, որով յայտնում է մօրս տկարութիւնը եւ Բերբերի {եւ} Սուլթ[անշահի] 10 օրից վերադարձը Փարիզից. նոյն օր

րը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Նոյն օրը գրեցի {եւ} առ Ֆ[եօդո]ր Իւան[ովիչը] մօրս մասին: 5-ին նամակ ս

ա) նամակս մինչեւ այժմ չստանալը, բ) Բերբ[երի] {եւ} այլն Փարիզից գալը եւ երրորդ, որ ցաւ է ինձ, իր տ

ժմ չստանալը, բ) Բերբ[երի] եւ այլն Փարիզից գալը {եւ} երրորդ, որ ցաւ է ինձ, իր տկարութիւնը. Աստուած

երջերս բարին անէ: 7-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս հետ] {եւ} Բերբ[երի]: Առաջ[իկայ] տեսութիւնը 14-ին: 10-ին

եղբօրիցս 11-ից գրուած: 14-ին տես[ութիւն] եղբօրս {եւ} Սուլթ[անշահի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանա

ցս] 25-ից գրուած, որով յայտնում է Վարդերեսի գալը {եւ} հ[այր] Ղ[եւոնդի] նամակը: 28-ին տես[ութիւն] եղբօ

ն] եղբօրս հետ: 31-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից] {եւ} Անան[իայից] 29-ից: 1864-ն էլ վերջացուցինք, բայց

է] 11-ին: 6-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օրից {եւ} Աւտ[ուշից] 25 դ[եկտեմբերի]. 7-ին պատասխանեցի: 1

8-ին: 13-ին բոլոր մարմնիս վրայ սաստիկ քոր զգացի {եւ} խուլ փամբուշտներ յայտնուեցան. 12-ի երեկոյին արդէ

ամբ. բոլոր մարմինս ուռած է ` ոտքիցս մինչեւ գլուխ {եւ} գիշերը ջերմ ունէի, այսինքն ցրտութիւն, բայց լուս

զարկել էր, որ քնեցի, այն էլ 7-ին զարթեցայ քորից {եւ} ցաւից: Քրտինք ունէի: 16-ին ամբողջ օրը առաւ[ոտեա

էր: Երեկ[ոյեան] 9-ին ընդունեցի երկրորդ բաղանիսը {եւ} 111/2 ժամին, որ գրում եմ այս, գրեթէ հանգիստ եմ

, բայց գիշերը վրաս բացուել էր, ցրտից զարթեցայ, {եւ} այս էր պատճառը, որ առաւօտ մինչեւ 11 ժամը բաւական

ր նեղութիւն տուեց: 20-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] {եւ} թաբակ, նոյն օրը պատասխանեցի: 20-21 եւ 21-22 հա

բ[օրիցս] եւ թաբակ, նոյն օրը պատասխանեցի: 20-21 {եւ} 21-22 հանգիստ եմ, տկարութիւնս շատ թոյլ է. յոյս

2 լոյս 23 քրտինք ունէի: 23-ին ձախ թուշս ուռած է {եւ} ցաւում է: Թեթեւ տենդի նման մի բան եմ զգում: Ընդ

ս 24-25 26 լոյս 27, ֆլիւսը ծակեցաւ ներսի կողմից {եւ} շատ թարախ ու արիւն վազեց: 27-ին առաւօտ ուռոյցը

թարախ ու արիւն վազեց: 27-ին առաւօտ ուռոյցը շատ {եւ} շատ նստած է, եւ ցաւ գրեթէ չկայ: Եղնջ[եան] տենդը

զեց: 27-ին առաւօտ ուռոյցը շատ եւ շատ նստած է, {եւ} ցաւ գրեթէ չկայ: Եղնջ[եան] տենդը տակաւին կայ, թէ

1 idem [Փետրուարի] 1-ին տես[ութիւն] Յովհ[աննէսի] {եւ} Ան[անիայի] հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] 8-ին: Ա

2-ին այսօր ընդունեցի 8-երորդ բաղնիսը, եղ ստացայ {եւ} մերժեցի. նամակ գրեցի եղբօրս, որ նորից ուղարկէ ի

սօր գրեցի պ. Ուդովին, որ ինձ գինի Ելիսեեւից գնէ {եւ} ոչ Ֆոխտից: 7-8 վատ էր. 8-ին տես[ութիւն] եղբ[օր

15-ին: 8-9 վատ: 9-ին սկսեցի ընդ[ունել] beladon {եւ} ընդ[ունեցի] 13-երորդ բաղնիսը: 9-10 լաւ էր: 10

0 լաւ էր: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 9-ից գրած {եւ} այսօր փոստ տուած եւ պատասխանեցի ` վաղը տալու համա

մակ ստացայ եղբօրիցս 9-ից գրած եւ այսօր փոստ տուած {եւ} պատասխանեցի ` վաղը տալու համար: 10-11 id[em] այ

: 15-ին ընդ[ունեցի] 16[երորդ] բաղնիսը. պաղ էր, {եւ} սկսեցի վատանալ: 15-16 id[em] 16-17 id[em]. այս

21-22 եղինջը արդէն քանի օր է թոյլ է, բայց հազը {եւ} կուրծքիս ցաւը իսպառ քամեց ուժս. տես[ութիւն] եղբ[

ակ ստացայ եղբօրիցս, իսկոյն պատասխանեցի, նոյնպէս {եւ} Սերոբին գրեցի մի նամակ: Մարտ մինչեւ մարտի 1-ը

նջը գրեթէ աներեւութանում է, բայ[ց] կուրծքիս ցաւը {եւ} հազը, ինչպէս վերը ասուած է, հոգիս հանեց: 1 մա

[օրս], Մագ[դաղինէի], Գոհ[արինէի], Յովհ[աննէսի] {եւ} Ան[անիայի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ[անակո

ցաւ մեզ, երես առ երես պատահել անամօթ վատութեան: {Եւ} ո՛չ անգամ վշտացանք եւ ո՛չ անգամ վիրաւորուեցանք այ

պատահել անամօթ վատութեան: Եւ ո՛չ անգամ վշտացանք {եւ} ո՛չ անգամ վիրաւորուեցանք այդ յարձակմունքներից, ա

իրելով նոցայ վերայ, պատճառ էր եղել այդ ցնցողական {եւ} անգիտակից շարժողութեններին: Մեք, վաղ ուրեմն

, փոխանակ մեր գաղափարների, ո՛չ երբեք կարողացան, {եւ} ո՛չ նաեւ մի մազի չափ, խոտորեցնել մեզ մեր ուխտեալ

վայելչութեամբ: Նա զարդարուած է այսօր փիլիսոփայի {եւ} աստուածաբանի անուններով. այս անգամ երեւում է նա

, իսկ մեր վերայ այդչափ եւս տպաւորութիւն չգործեց, {եւ} եթէ այսօր, այդ մասին մի երկու տող գրելու զիջանք

ղճատաբանութիւնքը ստոր են ամենայն տեսակ քննութենից {եւ} Մեղուին եւ պ. Այվատեանին մեր շնորհակալութիւնը յա

իւնքը ստոր են ամենայն տեսակ քննութենից եւ Մեղուին {եւ} պ. Այվատեանին մեր շնորհակալութիւնը յայտնելով, չ

գրեցին մեր մասին, մանաւանդ արեւելեան միանգամայն {եւ} նահապետական հիւրասիրութենից շարժուած, քան թէ պա

ւում ենք, որ մեր անունը, թերեւս առանց մեր կամքի {եւ} գիտութեան, մի այդպիսի վիշտ է պատճառել պարոնին.

տալ ձեզ. անձնանուէր Չ. Ֆոքս"։ Երկրորդ {եւ} աւելի բթամիտ շարժառիթը, պաշտպանել չարագործ Պօղոս

ւելի բթամիտ շարժառիթը, պաշտպանել չարագործ Պօղոսը {եւ} պահպանել նորա խայտառակուած ճակատի վերայ եկեղեցակա

մ գործ դնէ Պ. Չամուռճեանը իւր նուիրական վերացեալ {եւ} թանձրացեալ բառերը, անշուշտ, կամելով վարագուրել

ւած նամակի մէջ ասել ենք, նոյնը կրկնում ենք այսօր {եւ} վճռաբար յայտնում ենք, որ մի քայլափոխ եւս յետ կոխ

ք չունինք, ոչ միայն Պ. Չամուռճեանի շաղփաղփելուց {եւ} իւր խորին փիլիսոփայութեան շօշափելի չքաւորութիւնը

արապետական, Ժ. Ժ. Ռուսսօյի գրութիւնքը ընդունող {եւ} այլն, եւ այլն, եւ այլն ածականների վերայ միօրինա

, Ժ. Ժ. Ռուսսօյի գրութիւնքը ընդունող եւ այլն, {եւ} այլն, եւ այլն ածականների վերայ միօրինակ ժպտում ե

Ռուսսօյի գրութիւնքը ընդունող եւ այլն, եւ այլն, {եւ} այլն ածականների վերայ միօրինակ ժպտում ենք եւ շտապ

լն, եւ այլն ածականների վերայ միօրինակ ժպտում ենք {եւ} շտապում ենք յայտնել, որ չենք ընդունում ոչինչ հեղ

ր չենք ընդունում ոչինչ հեղինակութիւն (autorité) {եւ} մեր ամբաստանուած նամակի մէջ եւ ոչ անգամ մի բառ կա

ւթիւն (autorité) եւ մեր ամբաստանուած նամակի մէջ {եւ} ոչ անգամ մի բառ կայ Ժ. Ժ. Ռուսսօյից: Բայց թէ ե

քը չորս է ինչպէս Ժ. ժ. Ռուսսօյի համար, նոյնպէս {եւ} իմ համար, այդպիսի դիպուածում Ժ. Ժ. Ռուսսօյի գր

խայամիտ, անդատաստան պահանջողութիւնքը: Յարգել {եւ} պատուել հանճարը եւ բանականութիւնը ուսած լինելով վ

ն պահանջողութիւնքը: Յարգել եւ պատուել հանճարը {եւ} բանականութիւնը ուսած լինելով վաղուց, անունից երկ

ով վաղուց, անունից երկիւղ չունինք, ո՛չ Ռուսսօյի {եւ} ոչ Վօլթեռի, այո՛, պարտական իսկ ենք մեծարել եւ յ

ի եւ ոչ Վօլթեռի, այո՛, պարտական իսկ ենք մեծարել {եւ} յարգել հանճարը եւ բանականութիւնը, այն աստուածայի

այո՛, պարտական իսկ ենք մեծարել եւ յարգել հանճարը {եւ} բանականութիւնը, այն աստուածային քուրաները, որոն

իտենք յարգել ոչ միայն Օուէնը, Պրուդօնը, Ֆուրիէն {եւ} Ֆօհթը, այլեւ Շիլլերը, Գեօթէն, Ֆիհտէն, Քանթը ե

ւ Ֆօհթը, այլեւ Շիլլերը, Գեօթէն, Ֆիհտէն, Քանթը {եւ} Հեգելը, ճնշուած մարդկութեան այն անմահ բարեկամքը

Հեգելը, ճնշուած մարդկութեան այն անմահ բարեկամքը {եւ} անտարակոյս, Պ. Չամուռճեանի աչքում հերետիկոսները

անտարակոյս, Պ. Չամուռճեանի աչքում հերետիկոսները {եւ} հերձուածողները: Բայց երջանկութիւն եւ փառք կը համ

րետիկոսները եւ հերձուածողները: Բայց երջանկութիւն {եւ} փառք կը համարինք մեզ, միասին մնալ այդ բոլորի հետ

փառք կը համարինք մեզ, միասին մնալ այդ բոլորի հետ {եւ} միասին անհաւատ եւ հերետիկոս կոչուել, քան թէ բաց

եզ, միասին մնալ այդ բոլորի հետ եւ միասին անհաւատ {եւ} հերետիկոս կոչուել, քան թէ բաց աչքով մեր մարդկութ

չքով մեր մարդկութիւնը, մեր մարդկային ազատութիւնը {եւ} իրաւունքը ուրանալով, Պ. Չամուռճեանի հետ բռնուիլ

, Պ. Չամուռճեանի հետ բռնուիլ բարոյական հարինքից {եւ} ճօճալ մի տղայամտութենից դէպի միւս սոփեստութիւնը,

ների կամ դարաւոր աւանդութիւնների (tradition) որ {եւ} է խաժամուժ ամբոխի (եւ այս կերպով մարդադիր օրէնքը

ւթիւնների (tradition) որ եւ է խաժամուժ ամբոխի ( {եւ} այս կերպով մարդադիր օրէնքը շեղուած բնականից, ոչ

ր բացում էր մարդկային բանականութիւնը) բամբասուիլ {եւ} հայհոյուիլ, քան թէ Կրօնական ժողովի օրհնութիւնը վ

տարիներով, յարակցութիւն ունենալով եզուիտների հետ {եւ} շատ անգամ գործիք լինելով նոցայ ձեռքում, ամենայն

մէք Պօղոսի համար մահապարտութեան խօսք արած չէինք, {եւ} վատութիւնը միայն հարկադրել էր Պ. Չամուռճեանին քա

վերստին կարդայ Պօղոսի չարագործութիւնքը Մեղուի մէջ {եւ} թող կարդայ ոչ որպէս սոսկ լուր, որ վերաբերութիւն

րաբերութիւն չունէր ընթերցողներին, այլ որպէս մարդ {եւ} մարդկային զգացողութեամբ: Աղջկայ կուսութիւնը խ

առեւանգեալ կնոջ բողոքելուց, ամուսնութիւնը լուծել {եւ} վերստին պսակ դնել մի այլ մարդու հետ: Մի ուրիշ

շի ամուսնութիւն հինգ հարիւր ղուռուշի համար լուծել {եւ} վերստին այլ մարդու հետ ամուսնացնել: Յղի կինը

ին այլ մարդու հետ ամուսնացնել: Յղի կինը կապել {եւ} այնքան ծեծել, որ յղացած զաւակը վիժէ եւ այլն, եւ

ինը կապել եւ այնքան ծեծել, որ յղացած զաւակը վիժէ {եւ} այլն, եւ այլն, եւ այլն: Մէք սարսափում ենք ա

եւ այնքան ծեծել, որ յղացած զաւակը վիժէ եւ այլն, {եւ} այլն, եւ այլն: Մէք սարսափում ենք այս տողերը

ծեծել, որ յղացած զաւակը վիժէ եւ այլն, եւ այլն, {եւ} այլն: Մէք սարսափում ենք այս տողերը գրելով, ո

ետեւ արեամբ չափ յարգում ենք մարդկային ազատութիւնը {եւ} իրաւունքը, իսկ Պ. Չամուռճեանը, այս յանցանքների

կվիզիցիօնական է համարում Պօղոսը դատաստանի մատնելը {եւ} մտածում է թէ այդ անտեղի եւ գեղջուկ բացագանչութեամ

ղոսը դատաստանի մատնելը եւ մտածում է թէ այդ անտեղի {եւ} գեղջուկ բացագանչութեամբ պիտի կարողանայ բռնաբարել

լի դուստրը կամ ամուսինը, քան թէ մի վանցի լլկուած {եւ} բռնաբարուած անմեղ աղջիկ, քան թէ մի նահատակուած կ

սած, սպանւում է Պ. Չամուռճեանի վարդապետի ձեռքով {եւ} մօր արգանդից տեղափոխւում է դէպի գերեզման: Եւ

եւ մօր արգանդից տեղափոխւում է դէպի գերեզման: {Եւ} այս տեսակ անասելի եւ անլսելի ոճիրների համար, չար

փոխւում է դէպի գերեզման: Եւ այս տեսակ անասելի {եւ} անլսելի ոճիրների համար, չարագործը եկեղեցական կամ

լ մեզ պարոնը իւր տիտայական փիլիսոփայութեամբ: {Եւ} ո՜վ է այն մարդը, որ պիտի փակէ մեր բերանը այս անօ

վ պիտի համարձակի բռնանալ մեր ազատ խղճմտանքի վերայ {եւ} հարկադրել եկեղեցական ճանաչել մի պիղծ էակ, որ կոր

ղովը, եթէ ասենք նորան, թէ Կրօնական ժողովի գործը {եւ} պաշտօնը է քննել եւ դատել հոգեւորների այն գործերը

րան, թէ Կրօնական ժողովի գործը եւ պաշտօնը է քննել {եւ} դատել հոգեւորների այն գործերը միայն, որ ուղղակի

արձուցանում ենք ազգի ուշադրութիւնը այս բանի վերայ {եւ} խնդրում ենք սրբագրել, եթէ յիրաւի առանց բացատրութ

նական ժողովի տեսչութեան: Եկեղեցականը, քաղաքական {եւ} քրէական գործերի պատճառով պիտի դատուի քաղաքական եւ

եւ քրէական գործերի պատճառով պիտի դատուի քաղաքական {եւ} քրէական ատեանների առաջեւ, միայն Կրօնական ժողովի

մ քրէական ատեանները հակին դէպի անարդարութիւն: {Եւ} մի՞թէ եկեղեցականը, գողութեան, անառակութեան եւ ս

Եւ մի՞թէ եկեղեցականը, գողութեան, անառակութեան {եւ} սպանութեան համար պիտի յանդիման լինի կրօնական ատեն

է՞ այդ կրօնական ատեանը գողութիւնը, անառակութիւնը {եւ} սպանութիւնը պիտի համարէ կրօնական խնդիրներ, ուրեմ

պանութիւնը պիտի համարէ կրօնական խնդիրներ, ուրեմն {եւ} Կրօնական ժողովի դատաստանին ենթակայ, միթէ՞ այդ յա

ր կարելի էր ամենայն անօրէնութիւն գործել անպատիժ: {Եւ} եթէ այդպէս պատահի, ձախողակի, այնուհետեւ այդ եկե

այդպիսի եկեղեցականութիւնը: Մեր համար, օրէնքի {եւ} իրաւունքի առաջեւ, ոչ եկեղեցական կայ, ծայրացեալ

ջեւ, ոչ եկեղեցական կայ, ծայրացեալ իրաւունքներով {եւ} ոչ անհագագ ստրուկ զրկուած ամենայն իրաւունքից եւ ա

վ եւ ոչ անհագագ ստրուկ զրկուած ամենայն իրաւունքից {եւ} արտօնութենից. երկու դիպուածում եւս տեսանում ենք

ենք լոկ մարդ, բոլոր մարդկային կատարելութիւններով {եւ} թերութեններով: Ուստի, մինի միստիկական իրաւունքը

թերութեններով: Ուստի, մինի միստիկական իրաւունքը {եւ} պատիւը երկրորդի ստրուկ համարուելու սուտ փաստի հետ

ւռճեանին ընծայելով, շտապում ենք ասել, որ օրէնքի {եւ} իրաւունքի առաջեւ քննւում է եւ դատւում է նախ գործը

նք ասել, որ օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ քննւում է {եւ} դատւում է նախ գործը եւ ապա գործողը: Գործը գնահատ

իրաւունքի առաջեւ քննւում է եւ դատւում է նախ գործը {եւ} ապա գործողը: Գործը գնահատելով կարելի է վարձատրել

րծը գնահատելով կարելի է վարձատրել մի առաքինութիւն {եւ} դարձեալ, պատմել եւ պատուհասել մի չարագործութիւն

ի է վարձատրել մի առաքինութիւն եւ դարձեալ, պատմել {եւ} պատուհասել մի չարագործութիւն: Բայց չարագործը եկե

ւթեան առաջեւ, իսկ Պ. Չամուռճեանը եթէ կամի խունկ {եւ} զմուռս ծխել այնպիսուն, ազա՜տ է: Մի գործ կամ

ն այն անխախտելի հիմքերի վերայ, որ ազատ իրաւունքը {եւ} առողջ բանականութիւնը թելադրում է. հետեւաբար ոչին

րգելք լինել մեզ: Աշխարհի պատահական կոչումները {եւ} պատուանունները չեն կարող օրէնքի եւ իրաւունքի առաջ

կան կոչումները եւ պատուանունները չեն կարող օրէնքի {եւ} իրաւունքի առաջեւ միջնորմն լինել յանցանքի եւ հատու

րէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ միջնորմն լինել յանցանքի {եւ} հատուցումի մէջ, որովհետեւ այս հատուցումը, վերստ

քի պաշտպանութիւն: Հոգեւորականութիւնը, օրէնքի {եւ} իրաւադատութեան առաջեւ չունի այն միստիկական խորհու

մ ենք Պ. Չամուռճեանի համար: Հոգեւորականք նախ {եւ} յառաջ քաղաքացի են եւ ապա հոգեւորական, ուրեմն, ո

համար: Հոգեւորականք նախ եւ յառաջ քաղաքացի են {եւ} ապա հոգեւորական, ուրեմն, որպէս կցորդ քաղաքական

ուսուցել է մեզ, որ ամենայն իւր մէջ միայն փակուած {եւ} կենտրոնացած կացութիւն, սկսած Եգիպտոսի քուրմերից

ած դժոխային եսականութեամբ, բռնաբարեցին ուրիշները {եւ} յափշտակելով նոցայ զօրացուցին իւրեանց չարաչար գործ

րդիկ ընկան բարոյական գերութեան մէջ, այն է, մտքի {եւ} բանականութեան գերութեան մէջ, ուր մարդը համարձակո

րհը, բայց ի վերջոյ, երբ երես առ երես հանդիպեցան {եւ} զարկուեցան անանցանելի պատին, որ խաչաձեւ կտրում է

որ խաչաձեւ կտրում էր նոցայ ճանապարհը, կանգ առին {եւ} սկսան մտածել: Թէ որչա՛փ փոխուած է այժմ այդ խաւար

րձենալի քարոզելով, բարձրացնում է մինչեւ քուրմերի {եւ} եզուիտների կացութիւնքը: Ոչ բնաւ պիտի ընդունին

նը, քանի որ մեր եկեղեցականք ժողովրդի ընտրութեամբ {եւ} հաւանութեամբ լինում են եկեղեցական, քանի որ մեր ե

դ հոգեւորներից մինը իւր լաւութեան համար պատուելու {եւ} սիրելու, իսկ միւսը, իւր վատթարութեան համար, դա

իսկ միւսը, իւր վատթարութեան համար, դատապարտելու {եւ} պատժելու: Մեր փոյթը չէ, եթէ, ոտքից մինչեւ գ

մէք կրկնում ենք, թէ հոգեւոր անձինք, որպէս մարդ {եւ} որպէս անդամ եկեղեցու ազատ չեն հասարակաց ազգի անկո

ազատ չեն հասարակաց ազգի անկողոպտելի իրաւասութենից {եւ} հասարակաց ձայնը, հասարակաց բողոքը, մի հոգեւորի

ը, հարստահարողը, վէսը, ամբարտաւանը, ազգատեացը {եւ} այլն, եւ այլն եկեղեցու բեմի վերայից չքացնելու հա

հարողը, վէսը, ամբարտաւանը, ազգատեացը եւ այլն, {եւ} այլն եկեղեցու բեմի վերայից չքացնելու համար: Թ

ից է այն թատրոնական գործողութիւնը, զգեստաւորելով {եւ} մերկացնելով իւր քահանայական զգեստներից պարտաւորու

ործ դնելու մէջ, պաշտօնակատար է միմիայն խղճմտանքը {եւ} իրաւադատութիւնը: Այս խօսքերը ասելուց յետոյ ամ

Միւս կողմից, Կրօնական ժողովը, եթէ ստուգիւ, {եւ} ոչ որպէս խրտուիլակ կամ մի այդպիսի ժողով, ապա ու

ելու համար, այլ ազգի ապականող աղուէսները բռնելու {եւ} հոտը գիշատող գայլերը ջնջելու համար: Ազգը չէ հ

լու համար: Ազգը չէ հոգեւորների համար, ուրեմն {եւ} ոչ Կրօնական Ժողովի համար, այդ գաղափարը թող հանեն

րը թող հանեն միանգամ իւրեանց մտքից, այլ հոգեւորը {եւ} Կրօնական ժողովը եղած են եւ կան ազգի համար, եւ նո

ց մտքից, այլ հոգեւորը եւ Կրօնական ժողովը եղած են {եւ} կան ազգի համար, եւ նոցայ յարուցանողը, պահողը եւ

րը եւ Կրօնական ժողովը եղած են եւ կան ազգի համար, {եւ} նոցայ յարուցանողը, պահողը եւ դարմանողը ազգն է դա

եւ կան ազգի համար, եւ նոցայ յարուցանողը, պահողը {եւ} դարմանողը ազգն է դարձեալ: Անցան այն ժամանակնե

ժամանակները, երբ մարդիկ ոգեւորւում էին վերացական {եւ} միստիկական բաներով, անողոքելի իրական աշխարհը, ե

ի հետ. փորձերը ուսուցին նորան, իւր երջանկութեան {եւ} թշուառութեան պատճառները գտանել երկրագունդի վերայ

ան պատճառները գտանել երկրագունդի վերայ: Անցան {եւ} անդառնալի անցան այն խաւար օրերը, երբ մարդիկ երջա

ով մի սեւագլխի քղանց կամ շատ անգամ զօշաքաղութեամբ {եւ} պոռնկութեամբ ապականուած մի ձեռք: Ո՛հ, ինչ սա

: Ո՛հ, ինչ սարսափելի վիհ կայ այն անցած օրերի {եւ} այժմուս մէջ: Այս րոպէիս այդ մարդիկը քաջ գիտելով

ատակեցնելով: Երանի՜ այն մարդուն, որ իւր անձը {եւ} գրիչը կը նուիրէ դոցա անբնական իշխանութիւնը ազգի վ

իւտար, Պ. Չամուռճեանին... Պ. Չամուռճեանի {եւ} մեր գրուածներից պարզ երեւում է, որ մեր երկուքի ճ

ւում է, որ մեր երկուքի ճանապարհը այլ է բոլորովին {եւ} սոքա այնպիսի ճանապարհներ են, որ ոչ բնաւ հանդիպու

սպիրը, Համլէտի բերանով, բանտ է անուանում երկիրը {եւ} մնում է դարձեալ երկրի վերայ, իսկ Պ. Չամուռճեանը

նձն առնու Պ. Չամուռճեանը իւր պառաւական հերետիկոս {եւ} անհաւատ խօսքերը մեր համար գրելու. այդ նորա միակ

Այդ զէնքը, մինչեւ մեզ հասանելը փշրուող է, ուստի {եւ} կարող միմիայն մեր հեգնական ժպիտը շարժելու. միւս

իւս կողմից շատ աւելորդ չէ յայտնել, թէ կուրութեան {եւ} բռնակալութեան մէջ, այո՛, հաւատ չունինք, հաւատա

՛, հաւատ չունինք, հաւատալով, որ Աստուած ազատ է {եւ} առաջին լոյս. ուստի եւ ամենայն հաւատ դէպի նա ազատ

ատալով, որ Աստուած ազատ է եւ առաջին լոյս. ուստի {եւ} ամենայն հաւատ դէպի նա ազատ խղճմտանքով եւ գիտակից

. ուստի եւ ամենայն հաւատ դէպի նա ազատ խղճմտանքով {եւ} գիտակից ազատութեամբ: Կարկատած աբեղայական խօսք

աւասիկ մէք կանգնած ենք այժմ, բաց հրապարակի վերայ {եւ}, թշնամիների զէնքերից անխոցելի մնալու ակնկալութեա

ափարներ, որոնց չենք հաւատում, որ չենք ընդունում {եւ} որ մերժում ենք միահամուռ: Մէք խօսում ենք պարզ,

թեան հաշիւ ու համար տալ մեր ասածների համար: Բայց {եւ} այսպէս ոչ երբեք արգելառիթ ենք Պ. Չամուռճեանին,

ուածաբանութենից դէպի Թեսաւրոսի փիլիսոփայութիւնը, {եւ} այս վերջինից դէպի առաջինը: Մեք ազատակամ նուի

հասարակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպանելու: Մեր անձը {եւ} գրիչը չնուիրեցինք հարուստներին, նոքա իւրեանց արծ

այը, այն հարստահարուած, ողորմելի, աղքատ, մերկ {եւ} քաղցած Հայը, ոչ միայն ճնշուած օտարներից եւ բարբա

մերկ եւ քաղցած Հայը, ոչ միայն ճնշուած օտարներից {եւ} բարբարոսներից այլեւ իւր հարուստներից, իւր հոգեւո

ոսներից այլեւ իւր հարուստներից, իւր հոգեւորներից {եւ}, կիսագրագէտ, ուսումնական կամ փիլիսոփայ ասուածնե

ն արդարացի իրաւունքով գրաւում է մեր ուշադրութիւնը {եւ} նորան դարձեալ, առանց եւ վայրկենական երկմտութեան

ւում է մեր ուշադրութիւնը եւ նորան դարձեալ, առանց {եւ} վայրկենական երկմտութեան, նուիրեցինք մեր բոլոր կա

ուր կոխուած իրաւունքը է մեր կեանքի բուն խորհուրդը {եւ} նպատակը: Եւ այս նպատակին հասանելու համար չէ պիտո

րաւունքը է մեր կեանքի բուն խորհուրդը եւ նպատակը: {Եւ} այս նպատակին հասանելու համար չէ պիտոյ ընկրկինք ոչ

ատակին հասանելու համար չէ պիտոյ ընկրկինք ոչ բանտի {եւ} ոչ աքսորի առաջեւ, ոչ միայն բանիւ եւ գրչով, այլե

ինք ոչ բանտի եւ ոչ աքսորի առաջեւ, ոչ միայն բանիւ {եւ} գրչով, այլեւ զէնքով եւ արիւնով, եթէ մի օր արժան

ի առաջեւ, ոչ միայն բանիւ եւ գրչով, այլեւ զէնքով {եւ} արիւնով, եթէ մի օր արժանի լինինք զէնք առնուլ մեր

վ, եթէ մի օր արժանի լինինք զէնք առնուլ մեր ձեռքը {եւ} մինչեւ այժմ քարոզած ազատութիւնը նուիրել եւ սրբել

ձեռքը եւ մինչեւ այժմ քարոզած ազատութիւնը նուիրել {եւ} սրբել մեր արիւնով: Ահաւասիկ մեր դաւանութիւնը

եկեղեցական: Այո՛, ժամանակը լցուած է, ուստի {եւ} հրապարակի առաջեւ ասում ենք, տէրութենական լրտես -

ք, տէրութենական լրտես - եկեղեցական, ազգը մատնող {եւ} դաւաճանող - եկեղեցական, փառքի եւ պատուանշանի համ

ն, ազգը մատնող եւ դաւաճանող - եկեղեցական, փառքի {եւ} պատուանշանի համար, թողունք նիւթական կողոպուտը.

ար պատուհասուելուց փախչելով, իւր եկեղեցուն դրժող {եւ} դէպի պապականութիւն դիմող - եկեղեցական, կաթողիկոս

վեղարը գետնին զարկող, կրօնավարական կարգը ուրացող {եւ} մինչեւ իւր անասնական կեանքի վերջը բոզի հետ կենակի

ւմ, գոչելով: Հիւսիսափայլը կրօնական օրագիր չէ {եւ} դաւանաբանութեան հետ բնաւ վերաբերութիւն չունի: Նո

ան հետ բնաւ վերաբերութիւն չունի: Նորան հերիք է, {եւ} իւր պարտքը չի կշռով կատարած պիտի համարի, եթէ կար

րմը կատարուի ինքնուրոյնաբար, հեռի մնալով պապական {եւ} բողոքական եկեղեցիներից: Կրօնական հաւատալիքը,

ի վերանորոգուին կամ հնանան իւրաքանչիւր անձին սրտի {եւ} հոգու մէջ լրացեալ ազատութեամբ: Ոչ ոք իրաւունք չո

: Ոչ ոք իրաւունք չունի բռնաբարել ուրիշի խղճմտանքը {եւ} սրտի ազատ խոստովանութիւնը եւ Հիւսիսափայլը, համար

րել ուրիշի խղճմտանքը եւ սրտի ազատ խոստովանութիւնը {եւ} Հիւսիսափայլը, համարձակւում ենք այսօր ասել, ազատ

վերջին օրագիրը չլինելով, ոչ երբեք ներած է ինքեան {եւ} ոչ բնաւ պիտի ներէ ուղղել իւր հայեացքը մի այնպիսի

ռեֆօրմ, որով պիտի սանձահարուէին ոչ միայն Պօղոսը {եւ} Նիկողոսը, որոնց մասին Հիւսիսափայլը բողոքած է ժամ

կան ժողովին, այսինքն, նոյնիսկ եկեղեցականներին, {եւ} ազգը իրաւունք չունի այդ բաների մէջ խառնուելու, ո

նչեւ այժմ եղած հոգեւորական չարաչար կառավարութենից {եւ} Հիւսիսափայլ խնդրած ռեֆօրմը հետ չառնելով կրկնում ե

գէթ եկեղեցական գանձերը չյափշտակուին, չգողացուին {եւ} եկեղեցական ոսկի եւ արծաթի սպասքը հրէայ ոսկերիչներ

ձերը չյափշտակուին, չգողացուին եւ եկեղեցական ոսկի {եւ} արծաթի սպասքը հրէայ ոսկերիչների քուրաների մէջ չհա

ն... Ռեֆօրմ պահանջում ենք հոգեւոր իշխանների {եւ} առհասարակ եկեղեցականների դէպի ազգը ունեցած յարաբե

իւրեանց ընթացքը. մինչեւ այժմ, վարձկան պորտաբոյծ {եւ} ոչ հովիւ հօտաբոյծ, մինչեւ այժմ նոցայ համար բողոք

ել է մարգարէն. " Ո՛հ հովիւք, որք զանձինս արածէք {եւ} ոչ զխաշինս"։ Ռեֆօրմ պահանջում ենք եկեղեցական

Ռեֆօրմ պահանջում ենք եկեղեցականների կրթութեան {եւ} դաստիարակութեան մէջ: Քահանայ ունինք, որ կարդալ

ակ եկեղեցական կառավարութեան մէջ, որ խառն ի խուռն {եւ} անկարգութեամբ յառաջանալով, մեծ մասով պատճառ է եղ

մերժում ենք եկեղեցականների այդ մտացածին արդիւնքը {եւ} խնդրում ենք գործ ցուցանել մեզ: Ինչո՞վ պահեցին

՞վ, ո՞ւր են ապա այդ բաները, ուրեմն ինչո՞վ... {եւ} վերստին, ինչո՞վ: Այս բոլորի հակառակը ապացուց

ապացուցելու համար փաստերը մեր ձեռքում կանգնած ենք {եւ} այսուհետեւ հայի պարտականութիւնն է անխնայ հանդիպել

հանդիպել հոգեւորներին, որովհետեւ յետախաղացութեան {եւ} ռէակցիօյի անպարծանք դրօշները նոցայ գլխի վերայ են

այնուամենայնիւ, եթէ մի մասը գիտակցութեամբ, միւս {եւ} աւելի մեծ մասը, ֆանատիկոսութեամբ հեռի մնալով մահ

վ մահմեդականութենից, պահեց իւր կրօնը, հետեւաբար {եւ} ազգութիւնը: Թո՛ղ հայոց ազգը, իր թագաւորութեա

հագին բազմութեամբ. եթէ նոցանից մի մասը փրկուեցաւ {եւ} այսօր հայութեան անունը կրում է իւր ճակատի վերայ,

րայ, շնորհակալութիւն Ղրիմի թաթարներին: Իսկ միւս {եւ} աւելի մեծ մասը, որ մնաց Լեհաստանում, ո՛ւր է, ի

մնաց Լեհաստանում, ո՛ւր է, իւրեան եպիսկոպոսներով {եւ} քահանաներով: Լեհաստանի մէջ մեր ճանապարհորդութեան

պ, բայց այժմ ամայի, հայկական եկեղեցիք, իսկ հայ {եւ} ո՛չ մի հատ, ի՞նչ եղան, ո՞ւր գնացին: Հոգեւոր

կտոր հանեց ազգը, անդարձ կորուց նորան, հետեւաբար {եւ} ամենայն արդարութեամբ ինքը եւս կորաւ ու չքացաւ Լեհ

ն, Միւնատի՞ն, Նալբանդեա՞նցը: Մովսէս, Մելիքսէթ {եւ} Եղիազար կաթողիկոսների կամ կիսասիրտ կամ թէ ասել եր

իկոսների կամ կիսասիրտ կամ թէ ասել երկդիմի գործերը {եւ} ընթացքը, միւս հոգեւորների վասակութիւնը, որոնց մ

չիք եպիսկոպոսը, սոքա ամէնը միասին, ոմանք կամքով {եւ} գիտութեամբ, իսկ ոմանք ակամայ եւ տգիտութեամբ գործ

ն, ոմանք կամքով եւ գիտութեամբ, իսկ ոմանք ակամայ {եւ} տգիտութեամբ գործակից եղան չուառ գաղթականութիւնը կ

ը գլորելու: Ո՛վ հայոց ազգը իւր շահաստացութեան {եւ} պատուամոլութեան համար երկրից երկիր գաղթեցնելով մի

երկիր գաղթեցնելով մի կէսին պատճառ եղաւ մահի, օդի {եւ} կեանքի հանգամանքներին անսովորութենից, իսկ միւս կ

ներին անսովորութենից, իսկ միւս կէսին աղքատութեան {եւ} ստրկութեան սանդուղքի ամենաբարձր աստիճանին վերայ ո

Ինքեանք, այդ սուրբ թարգմանիչքը, աքսորուեցան {եւ} հալածուեցան մինչեւ ի մահ ընդհանուր հոգեւորականութ

ահադեղ տալով, անհանգիստ հալածանքով վախճանեցուցին {եւ} որ, իւր վախճանի ժամանակ, ահաւոր նզովք գրեց հայո

յոց կաթողիկոսի վերայ: Հայոց եկեղեցականութիւնը {եւ} մահով չհաշտուեցաւ այն պատկառելի ծերունու հետ. նո

չմտած, երբ լսեցին թէ գալիս է, փրփրեցան նախանձով {եւ} վառեցին բորբոքեցին իւրեանց հալածանք, մինչեւ որ հ

վ այս մահաձայն աղեղների դռնչիւնքը, աղօթեց առ Տէր {եւ} վճարեց իւր կեանքը, որի եւ ոսկերքը օտարք եւ ոչ մե

չիւնքը, աղօթեց առ Տէր եւ վճարեց իւր կեանքը, որի {եւ} ոսկերքը օտարք եւ ոչ մեք արժանի եղանք ընդունելու:

ռ Տէր եւ վճարեց իւր կեանքը, որի եւ ոսկերքը օտարք {եւ} ոչ մեք արժանի եղանք ընդունելու: Խորենացու տգի

ձու իւրեանց, որ բունեալ է ի նոսայ... պատատեալ {եւ} քօղարկեալ երեսօք նստին, որպէս առ հոտեալ դիական,

տոյ, մեր դէմքը դարձնում ենք դէպի Կրօնական ժողովը {եւ} իբրեւ անդամ ազգի եւ եկեղեցու առաջարկում ենք նախ,

նում ենք դէպի Կրօնական ժողովը եւ իբրեւ անդամ ազգի {եւ} եկեղեցու առաջարկում ենք նախ, հասկանալ եւ ընդունի

ամ ազգի եւ եկեղեցու առաջարկում ենք նախ, հասկանալ {եւ} ընդունիլ, որ հոգեւորականութիւնը մի տեսակ արհեստ

հեստ չէ նիւթական կեանքի պիտոյքը հայթայթելու համար {եւ} թէ կամի նա խորհուրդ ունենալ, ապա ուրեմն պարտակած

ատուէր տալ բոլոր եկեղեցականներին, առանց աստիճանի {եւ} պաշտօնի խտրութեան, չհամարձակուիլ ձեռք վերցնել կա

ւազան բարձրացնել հայոց ազգի զաւակները գանակոծելու {եւ} գիշատելու համար (տես Մեղու, թ. 127) այդ հոգեւ

դակութեամբ: Նորանից ծագելու հետեւանքը, յանցանքը {եւ} մեղքը, այս օրից, դնելով Կրօնական ժողովի զանցառո

րայ: Այս խօսքերը ասում ենք ամենայն լրջութեամբ {եւ} ծանրութեամբ: Կրօնական ժողովը լոկ սպառնալիք չհամա

րոպէական վաղանցուկ կրքի ծնունդ, ո՛չ, ո՛չ: Այժմ {եւ} մինչեւ մեր գերեզմանի ափը վյրեժխնդիր եւ նախանձաւոր

ո՛չ: Այժմ եւ մինչեւ մեր գերեզմանի ափը վյրեժխնդիր {եւ} նախանձաւոր ենք հասարակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպան

նձաւոր ենք հասարակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպանելու {եւ} այս խորհրդով ամենայն բանի ընդունակ: Կրօնական

իւն է կաթում մեր սրտից, երբ նայում են ազգի ամայի {եւ} ամուլ կեանքի վերայ. աղեխարշ սրտմտում ենք դարձեալ

ով, որ այս անգործութեան, ծայրացեալ թշուառութեան {եւ} կարելի եղածի չափ ստրկութեան մէջ, հայերը դատապարտ

լիս եկեղեցականների մտացածին իրաւունքը ջատագովելու {եւ} ազգի ստրկութեան ժամանակը յարատեւել տալու համար,

Ազատութիւնը, այն վսեմակա՜ն աքսորականը, վերստին {եւ} վերստին սրբուած արիւնով, հրաբորբոք տառերով գրւու

առերով գրւում է պայծառ ճակատների վերայ, իսկ հայը {եւ} այսօր չէ կարող կատարելապէս դուրս հանել իւր ճակատը

րերը թռչում են, որպէս մի վայրկեան: Վախենում ենք {եւ} իրաւունք ունինք վախենալու, թէ մի՛ գուցէ, մինչեւ

ութիւն: Աքսորուեցան, կախուեցան, գլխատուեցան {եւ} այրուեցան, բայց նոցայ հոգին կենդանի մնաց, իւրեա

րենիքի փլատակների մէջ: Հայրենիքի օդը, սարերը {եւ} անտառները, խոր գիշերի լռութեան մէջ, - դարերով շշ

Եղո՜ւկ ձեզ, Հայաստանի սարեր, Հայաստանի ձորեր {եւ} Հայաստանի նուիրակա՛ն անտառներ: Այրարատից մինչեւ

րոս, ստիպուած էք դուք հնչեցնել միայն, հեկեկանքը {եւ} հռնդիւնքը Հայաստանի որբ զաւակների, հարստահարողնե

նդիւնքը Հայաստանի որբ զաւակների, հարստահարողների {եւ} եկեղեցականների գաւազանի տակից: Ուրիշ ազգերի ն

կից դուրս շողացին պողովատիկները: Նոքա ապրեցան {եւ} քրտնեցան ընդհանուրի օգտի համար, լաւ հասկացած լին

գրիչը... Նոքա արհամարհեցին օտարի տուած պատիւը {եւ} աշխատեցան դժպհի պատուանշանների տեղ կրել իւրեանց ա

մէջ ենք ներկայումս, ի՛նչ ճանապարհ է մեր գնացածը {եւ} ո՛ւր է դորայ ելքը: Սոքա են ահա խնդիրքը, որ ա

յց որովհետեւ, մէք երկիւղ չունինք անունից, ուստի {եւ} ընդունում ենք նաեւ պ. Այվազովսքիի սպառնալիքը, Մ

տակ ձգել Հիւսիսափայլը, սկզբից մինչեւ նորա վերջը {եւ} յանդիմանել նորա հերետիկոսականութիւնը: Հրաւիրո

ում ենք, որ ասպարէզ իջանէ, բայց եթէ բանը կրօնի {եւ} սրտի վկայութեան վերայ անհաստատութեան գայ, կարծու

ր յանձն առնուն հրատարակել պ. Այվազովսքիի ընթացքի {եւ} գործերի պատմութիւնը այն րոպէից, ուր դադարում է

լ, քան թէ դատապարտել նորան որպէս կրօնադրուժ: {Եւ} ո՛վ է այս դատապարտողը, որ արդէն երկու անգամ փոխե

որ տպագրութեամբ հրատարակել է. " Կաթոլիկ ծնած եմ {եւ} կաթոլիկ պիտի մեռանիմ ", որ Տատեան Պօղոս բէյին հա

ռովմէական խոստովանելու համա՞ր, որ հանգամանքներից {եւ} յոյսերից բռնադատուած վազել է դէպի հայոց եկեղեցու

է դէպի հայոց եկեղեցու, ոչ երբեք փակուած, գիրկը՞ {եւ} որ, աւելին ասեմ, լուսաւորչական հայերի առաջնորդ

տարածէ բոլոր վաճառուած վարդապետարանքը հետ առնելու {եւ} իւրեան հասուցանելու համար, ըստ որում այսպէս էր ք

ակը, որի մէջ " խարդախամիտ գրուած, մոլորական բան {եւ} յաւէտ գայթակղեցուցիչ պարզամտաց " անուանում է պ.

աթողիկոսը, թերեւս առանք կարդալու, հրաման կը տայ {եւ} ինքը յետոյ, կաթողիկոսական ստորագրութեամբ, կարող

անի վախճանը: Վեհափառ կաթողիկոսը ընթերցաւ, քննեց {եւ}, գտանելով սխալական եւ հայոց եկեղեցու վարդապետութ

աթողիկոսը ընթերցաւ, քննեց եւ, գտանելով սխալական {եւ} հայոց եկեղեցու վարդապետութեան պետութեան հակառակ,

ց քննիչը, ահաւասիկ պ. Այվազովսքին. ըստ մասին: {Եւ} մի՞թէ այս անարատ մարդը (որի բարոյականութեան եւ մ

: Եւ մի՞թէ այս անարատ մարդը (որի բարոյականութեան {եւ} մինչէ այժմ ունեցած ընթացքի վերայ ոչ ոք համարձակու

սին: Այն ժամանակ նա չէ ճանաչում եղած Հ. Սարգսին {եւ} յետոյ, ճանաչելով, ի Յայտարարութէան անցից Մուրատ

տեան Վարժարանին, հռչակել է նորա իրաւունքը: - {Եւ} այսպէս. - Պ. Այվազովսքին Օսմանեան պատմութեան

իրը, որ կայ տպարանի մէջ, վկայում է, թէ գրաշարը {եւ} ոչ մի անգամ մի տառ փոխած է. ուստի տպագրութեան վե

է որ մէկը պատիժ կ՚ընդունի, առաջ պիտի կատարէ զայն {եւ} յետոյ, թէ որ ասելիք մը ունի, տեսչին հասկցնէ"։

- Այդ կանոնը կատարուելու համար գրուած չէ, ուստի {եւ} ոչ կիրառական: - Չկատարուելու կանոնը ի՞նչ պատ

ս, տարին մի անգամ փոխւում է. հարկ դիպուածներում {եւ} ամիսը մի անգամ: - Հասկացայ, եւ օ՞րը քանի միա

դիպուածներում եւ ամիսը մի անգամ: - Հասկացայ, {եւ} օ՞րը քանի միանգամ: - Այո՛, որքա՛ն շատ, այնք

այժմ հերիքանում ենք երկու տողով: Բայց մեր տեսածը {եւ} լսածը մեր հետ գերեզման չտանելու խոստումը առնում ե

ն կամ ուզում են գնալ միջին ճանփով, ընդհանրապէս։ {Եւ} հազիւ թէ մեր ազգի մէջ կարող էր գոյանալ կամ շարուն

ք՝ նայելով մեր ազգի ներկայ վիճակին. ընդհանրապէս {եւ} անխտիր ամեն բանի հետ գործ ունեցող օրագիրը բնականա

մեն բանի հետ գործ ունեցող օրագիրը բնականաբար պիտի {եւ} աւելի շատ ընթերցողք ունենայ, մինչդեռ այս կամ այն

վ, որին նուիրել էր օրագիրը իւր գործունէութիւնը։ {Եւ} որովհետեւ հասարակ օրագիրների տարածուելու վիճակը ե

ւ որովհետեւ հասարակ օրագիրների տարածուելու վիճակը {եւ} չափը շատ լաւ յատնի է մեզ թէ ՛ այստեղ՝ Ռուսիոյ մէ

ը շատ լաւ յատնի է մեզ թէ ՛ այստեղ՝ Ռուսիոյ մէջ, {եւ} թէ՛ Տաճիկստանում, այս պատճառով էլ ասացինք, թէ մ

ամ այնպէս պէտք չէր, այս անօգուտ է, միւսը զուր է {եւ} այլն խօսքերը լոկ խօսքեր էին, խօսքեր եւ էլի խօսքե

սը զուր է եւ այլն խօսքերը լոկ խօսքեր էին, խօսքեր {եւ} էլի խօսքեր. պատճառ, իրենց հրատարակութիւնը այս պ

ծ, կամ անօգուտ, կամ զուր բաները աւելի մեծ չափով {եւ} դրականապէս վնասակար կերպով պաշտեց, քան թէ երբեւի

ը։ Այս խօսքերը ասելով՝ չենք ակնարկում մի որպիսի {եւ} իցէ պարոնի վրայ, այլ մանաւանդ այդպէս շատերի վրայ

իցէ պարոնի վրայ, այլ մանաւանդ այդպէս շատերի վրայ {եւ} թող չկարծուի, թէ նոցա կարծիքները, ինչպէս այժմ,

ծուի, թէ նոցա կարծիքները, ինչպէս այժմ, նոյնպէս {եւ} առաջ կշիռ ունէին մեր աչքում։ Չէ՛, առաջ էլ նայել

դոքա, մեծ մասով, մեր " Հիւսիսափայլի " վրայ էին {եւ} մանաւանդ ինձ էին ասւում այդ կարծիքները, որովհետե

ետ էի։ Այս պատճառով " Հիւսիսափայլի " հրատարակողի {եւ} իմ յանցանքները, որ լսում էի, գրում եմ այստեղ,

ւն մայրենի լեզուի գիտութեան մէջ անհնարին խեղճ էին {եւ} հայ լեզուի ոգուն եւ տրամաբանութեան բնաւ իսկ տեղեկ

տութեան մէջ անհնարին խեղճ էին եւ հայ լեզուի ոգուն {եւ} տրամաբանութեան բնաւ իսկ տեղեկութիւն չունէին եւ հա

ւն եւ տրամաբանութեան բնաւ իսկ տեղեկութիւն չունէին {եւ} հայերէն խօսելու ժամանակ, ամաչում եմ ասել, ռուսե

ւսերէն մտածելով, ռուս բառերը, նախադասութիւնքը, {եւ} ռուս տրամաբանութեամբ եւ ռուս բաղդասութեամբ լոկ հա

առերը, նախադասութիւնքը, եւ ռուս տրամաբանութեամբ {եւ} ռուս բաղդասութեամբ լոկ հայ ձայնով էին խօսում, այ

ր " Հիւսիսափայլի " լեզուն գերմանական բաղդասութեան {եւ} գերմանիկ տրամաբանութեան ստրկացած էին քարոզում, թ

, առածը ասում է. " Լեզուն ոսկոր չունի ", ուստի {եւ} նոքա էլ, օգուտ քաղելով իրենց մարմնեղէն լեզուի ճկ

ներից է առնուած։ Այս յանցանքները հրապարակում էին {եւ} իրենց դատապարտութեան վճիռն էլ քամակիցը տալիս, որ

ց ցոյց տալ ուղիղ ճանփան, եթէ մոլորական էր. բայց {եւ} ոչ մի անգամ լսում էի այդ ուղիղ ճանփի մասին, որով

թէ իրենք էլ չգիտեն. միայն մերի մոլորականութիւնը {եւ} մեր աշխատութեան ունայնութիւնը գիտէին!!! Կանոնաւոր

երկու կողմից էլ տրամաբանութիւն է պահանջում. բայց {եւ} այնպէս, առանց ճշմարտութիւնը թաքցնելու, ցոյց էի

ւսիսափայլի " բամբասուած լեզուն, նորա հրատարակողի {եւ} գործակցի բամբասուած ձեւ եւ ոճերը սկսում էին աննկա

ուն, նորա հրատարակողի եւ գործակցի բամբասուած ձեւ {եւ} ոճերը սկսում էին աննկատելի կերպով ազդել նաեւ մեր

լեզուի վրայ, թերեւս նոցա կողմից բոլորովին ակամայ {եւ} առանց գիտնալու։ " Հիւսիսափայլի " լեզուի թերութիւ

այլ մանաւանդ նոր լեզուի մանկութեան պակասութիւնը։ {Եւ} երբ նոր լեզուն, տակաւին անմշակ, չունէր այն յատկ

ր այն յատկութիւնքը, որ անշուշտ պէտք էին հիմնաւոր {եւ} կանոնաւոր կերպով ամեն բանի վրայ խօսելու համար, ե

այն գաղափարի յայտարար ձեւը ժողովրդի մէջ չգտնելով {եւ} ժողովրդին յայտնի բառերով գործ էին դնում մի ձեւ բո

վ, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառնում!! Հին {եւ} նոր լեզուի ընդդէմ մեր սքանչելի հայկաբանների անխտի

մեր սքանչելի հայկաբանների անխտիր գործ դրած բառերը {եւ} ոճերը, երբ մենք գործ չէինք դնում, " Հիւսիսափայլ

օս էր դառնում։ Երբ Ֆրանկի mօyen, Ռուսի средство {եւ} Տաճիկի վաքըթ բառերը մեր սքանչելի հայկաբանքը ընդհա

վաքըթ բառերը մեր սքանչելի հայկաբանքը ընդհանրապէս {եւ} սովորաբար միջոց էին թարգմանում հին ու նոր լեզուի

նում էինք հնար, ինչպէս մեր նախնիքը գործ էին ածել {եւ} ինչպէս այժմեան սերունդը գործ է ածում, " Հիւսիսափ

раздѣляю ваше мнѣнiе, ես բաժանում եմ ձեր կարծիքը {եւ} այլն այսպիսիք անխտիր եւ մինչ մենք, հարազատ մնալո

ս բաժանում եմ ձեր կարծիքը եւ այլն այսպիսիք անխտիր {եւ} մինչ մենք, հարազատ մնալով մայրենի լեզուի ոգուն,

զ ", կամ " մասնակից եմ ձեր ուրախութեան, ցաւին " {եւ} այլն եւ այլն, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառ

մ " մասնակից եմ ձեր ուրախութեան, ցաւին " եւ այլն {եւ} այլն, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառնում!! Ե

Ֆրանկի communiquer, Ռուսի сообщать բայերը անխտիր {եւ} ընդհանրապէս թարգմանւում էին հաղորդել, հայկական ո

աղդասելով, ինչպէս լուր հաղորդել, նամակ հաղորդել {եւ} այլն եւ այլն, եւ երբ մենք, հաւատարիմ մնալով լեզ

վ, ինչպէս լուր հաղորդել, նամակ հաղորդել եւ այլն {եւ} այլն, եւ երբ մենք, հաւատարիմ մնալով լեզուի ոգու

լուր հաղորդել, նամակ հաղորդել եւ այլն եւ այլն, {եւ} երբ մենք, հաւատարիմ մնալով լեզուի ոգուն, չէինք

անակ տեղեկութիւն տալ, մասնակից անել այս ինչ բանի {եւ} այլն եւ այլն, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառ

եկութիւն տալ, մասնակից անել այս ինչ բանի եւ այլն {եւ} այլն, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառնում!! Ե

՝ գրւում էին հետաքրքիր բան, հետաքրքիր գիտութիւն {եւ} այլն, եւ երբ մենք, հարազատ մնալով մայրենի լեզու

էին հետաքրքիր բան, հետաքրքիր գիտութիւն եւ այլն, {եւ} երբ մենք, հարազատ մնալով մայրենի լեզուին, հետաք

ի այս տեսակ գերմանախօսութիւնք, խոստովանում ենք. {եւ} ոչ միայն այսքան, այլեւ յայտնում ենք, որ բնաւ չե

ւթեան վրայ նայում ենք, ինչ էք կարծում, ոչ աւելի {եւ} ոչ պակաս, որպէս բաբելաբանութեան վրայ, եթէ միայն

նաեւ դէպի մեզ. այս պատճառով ինչպէս առաջ, այնպէս {եւ} այս գրութեան մէջ ասացինք եւ խոստովանեցանք, որ "

ինչպէս առաջ, այնպէս եւ այս գրութեան մէջ ասացինք {եւ} խոստովանեցանք, որ " Հիւսիսափայլը " լեզուի կողմից

, որ " Հիւսիսափայլը " լեզուի կողմից ունէր, ունի {եւ} պիտի ունենայ թերութիւնք։ Մեր ընդդիմախօսքը իրենց

յ հայկաբանութիւնը, որի մէջ ոչ համակարգութիւն կայ {եւ} ոչ ոճ, գործ են դրել միայն փողոցի խօսակցութեանց ձ

, որովհետեւ այն բոլոր բաները, որի վրայ խօսել էին {եւ} խօսում էին դոքա, ծանօթ էին ժողովրդին։ Բայց խնդր

թիւնք աւանդել, մարդու վայելուչ կերպով խօսք բանալ {եւ} ոճով կարգով բան առաջացնել այդ իրենց սքանչելի լեզո

անչելի լեզուով։ Կը տեսնենք այն ժամանակ նոցա ուժը {եւ} կարողութիւնը։ Լեզու հասկանալը միայն բառ հասկանալ

բառ հասկանալով չէ լինում. գաղափարների նորութիւնը {եւ} անծանօթութիւնը մեծ արգելք է ժողովրդին հասկանալ մի

կերպով գրած բան. սորա ապացոյցը տեսնում ենք մենք {եւ} կարող ենք ցոյց տալ մեր ընդդիմախօսներին նաեւ նոցա

ղ ենք ցոյց տալ մեր ընդդիմախօսներին նաեւ նոցա անոճ {եւ} խեղճուկ գրութեանց մէջ, երբ նոքա թարգմանում էին մ

գրութեանց մէջ, երբ նոքա թարգմանում էին մի որպիսի {եւ} իցէ ֆրանկի կամ ռուսի աշխատութիւն։ " Հիւսիսափայլի

է յանցանք էր այդ, այն էր, որ նա, կամենալով ուժ {եւ} զօրութիւն դնել մայրենի նորախօս լեզուի մէջ, դրել

ել էր այդ լեզուն մի ճիշտ համակարգութեան տակ. այլ {եւ} մանաւանդ 1862 թուականում ժողովրդական լեզուի բաղդա

ր բուն հին լեզուի բաղդասութեան տակ։ Ահա այն միակ {եւ}, կրկին ասում ենք, միակ սխալը " Հիւսիսափայլի " լ

պէս անբռնաբարելի է, ինչպէս հին հայոց իրաւունքը։ {Եւ} ի՞նչ իրաւունքով հին հայը խօսում էր այնպէս եւ ոչ ա

քը։ Եւ ի՞նչ իրաւունքով հին հայը խօսում էր այնպէս {եւ} ոչ այլապէս, նոյն իրաւունքով այժմեան հայը կարող է

նոյն իրաւունքով այժմեան հայը կարող է խօսել այսպէս {եւ} ոչ այլապէս։ Բռնադատել նոր լեզուն եւ մինչ այն աստ

խօսել այսպէս եւ ոչ այլապէս։ Բռնադատել նոր լեզուն {եւ} մինչ այն աստիճան ստրկացնել հին լեզուի ձեւերին, ո

ւարութեամբ հասկանայ, անխորհուրդ մաքրասիրութիւն է {եւ} մենք մեր կողմից չենք ընդունում այդ։ Միւս կողմից

ը, այնուամենայնիւ հարկ կայ մատենագրի վրայ խնամով {եւ} կամաց կամաց ազնուացնել ամբոխի ձեւ ու ոճը՝ որչափ

ւմ. մնայ, որ այդ աւերանք էլ չէ, այլ՝ ժամանակի {եւ} պատմութեան ազդեցութեան տակ առաջ գնացած աճելութիւն

թեամբ նոյնանշան բառեր, եթէ նոր լեզուն աւելի պարզ {եւ} անզարդ է իր ձեւերով, այդ չէ նշանակում, թէ նա աւ

) գլխաւորապէս պատերազմում է նոր լեզուի այն ոճերի {եւ} ձեւերի հետ, որ ընդհանրապէս նայւում են որպէս տաճի

նց վերջադաս դրուիլը, յատկացուցչի նախադաս դրուիլը {եւ} այլն եւ այլն։ Բայց մենք կարծում ենք, թէ իրաւուն

դաս դրուիլը, յատկացուցչի նախադաս դրուիլը եւ այլն {եւ} այլն։ Բայց մենք կարծում ենք, թէ իրաւունք չէ, ա

չէ, այլ այն է, թէ այսօր նաեւ հայի սեփականն է, {եւ} հայը, չնայելով շատ գաւառական տարբեր բարբառներին

դանու վրայ չէ կպչում, չորացած ծառի ճիւղը կենդանի {եւ} թարմ ծառի վրայ չէ ծաղկում, կենդանի մարդը մեռեալի

ը մեռեալի հետ պատանքում. ամենը ունի իր իրաւունքը {եւ} սուրբ է։ Որքան նեղանում ենք, որ ամեն քայլափոխ ս

որ ամեն քայլափոխ ստիպուած ենք ծանօթաբանել, որպէս {եւ} այստեղ, թէ վերի խօսքերով չենք ուզում, որ լեզուն

աճէ օտար տրամաբանութեան տակ. չէ՛, այլ թէ օրագրի {եւ} մատենագրի պարտականութիւնն է մշակել այդ լեզուն՝ յ

Այս պատուանդանի վրայ կամաց կամաց մաքրել, մշակել {եւ} կոկել մայրենի նորախօսութիւնը. մեր կարծիքով ուրիշ

ր է, թէ աններելի անհոգութեամբ, այո՛, շատ անգամ {եւ} տգիտաբար, առանց բնաւ հայ լեզուն ուսած լինելու,

մէջ մէկ վայրկեան մտածել էին նոր լեզուի օրէնքների {եւ} պայմանների վրայ, հազիւ թէ կարող էին իրենք իրենց

" Հիւսիսափայլի " գրիչքը գրած լինէին առանց չափելու {եւ} կշռելու. ուրիշ խնդիր է, թէ ինչպէս էր այդ չափը,

ու. ուրիշ խնդիր է, թէ ինչպէս էր այդ չափը, բայց {եւ} այնպէս կարծում ենք, որ չափը, գիտակցութեան արդիւ

ութիւնը չգիտէ, որ անխտիր եչի տեղ է, ռայի տեղ րէ {եւ} այլն է գործ ածում, այդպիսի պարոնից ինչ պահանջես

աստիճանին, գոնէ նա միշտ աշխատել է այդ խորհրդով։ {Եւ} ոչ ոք չէ կարող ասել, թէ բոլորովին կորած է նորա ա

կշռել ուրիշների գրչով առաջացած նորախօսութիւնն էլ {եւ} այս վերջինի քննութիւնը վաղուց ցոյց է տուել մեզ,

, խեղճ հեղինակներից գաղտնի, ներս մտած մեր ձեւերը {եւ} ոճերը տեսնում էինք միշտ եւ այդ բանը ստիպում էր մե

, ներս մտած մեր ձեւերը եւ ոճերը տեսնում էինք միշտ {եւ} այդ բանը ստիպում էր մեզ աւելի ողորմիլ այդ տեսակ հ

"։ " Հիւսիսափայլի " հրատարակութիւնը, թէ՛ լեզուի {եւ} թէ՛ բովանդակութեան կողմից գիտակցութեան արդիւնք լի

յլը " կրիտիքելուկ)՝ քննադատելու էին դուրս գալիս {եւ} աջ ու ձախ բրդում։ Մեր ամենամեծ ցանկութիւնը այն է

գիտակից հաշուատուութեամբ աշխատէին նոր լեզուի վրայ {եւ} ոչ լոկ բնական ազդեցութեամբ, այն ժամանակ ոչ միայն

նակ կորցնելու չէին անխորհուրդ զեվզէկութեամբ, այլ {եւ} օգտակար կը լինէր նոցա աշխատութիւնը լեզուի մշակութ

ւի մշակութեան։ Մինչեւ այժմ նոքա լեզու չեն մշակած {եւ} նոր լեզուն ոչ համ է տեսել նոցանից եւ ոչ հոտ։ Եւ

ւ չեն մշակած եւ նոր լեզուն ոչ համ է տեսել նոցանից {եւ} ոչ հոտ։ Եւ այս է մանաւանդ պատճառը, որ " Հիւսիսա

եւ նոր լեզուն ոչ համ է տեսել նոցանից եւ ոչ հոտ։ {Եւ} այս է մանաւանդ պատճառը, որ " Հիւսիսափայլը " լեզո

օսքը սիրող չէին համակարգութեան։ Բայց մեր կարծիքը {եւ} սրտի հաստատ վկայութիւնը այսպէս է, թէ մի օրագիր ե

ծուռ թարգմանութիւնք, դարերով յետ մնացած գաղափարք {եւ} խաւար ֆանատիկոսութիւն տալ նորան, այլ մշակել նորա

ել նորա լեզուն, գնալ ժամանակի հետ, փարատել կոյր {եւ} մարդատեաց ֆանատիկոսութեան խաւարը եւ դորա տեղ քարո

փարատել կոյր եւ մարդատեաց ֆանատիկոսութեան խաւարը {եւ} դորա տեղ քարոզել սէր, խղճի ազատութիւն, մարդկայի

պէս այժմ, առաջ էլ այս սկզբունքի տէր էինք, ուստի {եւ} զարմանք չէ, այլ շատ բնական, որ " Հիւսիսափայլի "

որ " Հիւսիսափայլի " մէջ երեւում էին եւրոպական այլ {եւ} այլ լեզուներից թարգմանած աշխատութիւնք, որոնց մի

ճաշակով, գեղեցիկ բարոյականութեամբ, ինչ լեզուից {եւ} թարգմանուած լինի, այնուամենայնիւ մեծ եւ մեծ խորհ

լեզուից եւ թարգմանուած լինի, այնուամենայնիւ մեծ {եւ} մեծ խորհուրդ ունի նորոգելու եւ կենդանացնելու թէ՛

այնուամենայնիւ մեծ եւ մեծ խորհուրդ ունի նորոգելու {եւ} կենդանացնելու թէ՛ ճաշակը, թէ՛ քաղաքային կամ ընկե

վ պատած կամ ոչինչ չէ կարդում, կամ թէ՝ ժողովածու {եւ} Պղնձէ քաղաքի պատմութիւնը։ Լաւ որ այս վերջին ժամա

րինաւոր վիպասանութիւն ստացան՝ " Վէրք Հայաստանի " {եւ} " Սօս եւ Վարդիթեր ", բայց դոքա, սրտանց խոստովան

իպասանութիւն ստացան՝ " Վէրք Հայաստանի " եւ " Սօս {եւ} Վարդիթեր ", բայց դոքա, սրտանց խոստովանելով նոցա

յն բազմահատոր վիպասանութիւնքը զանազան հեղինակների {եւ} զանազան ազգերի։ Ամեն մի ընտիր վաստակ, ինչ լեզու

ուրդը է գեղեցիկ մի պատմութիւն կարդացողների ճաշակը {եւ} հասկացողութիւնը ազնուացնել։) Այս իրեն

ւթիւնը ազնուացնել։) Այս իրենց բառն է, {եւ} վերստին իրենց յետ տալու համար միայն գործ դրինք, ա

լսելով ազնուամիտ հեղինակների առ ի սրտէ ճշմարտասէր {եւ} ցաւակցական խօսքերը Ազգի անուսումնասիրութեան եւ ան

էր եւ ցաւակցական խօսքերը Ազգի անուսումնասիրութեան {եւ} անգրասիրութեան մասին, վիրաւորւում են՝ ցոյց տալո

րացի պատճառները։ Առաջին՝ թէ նոցա գրածները՝ հին {եւ} մեռեալ լեզուով, անմօտենալի էին Ազգին։ Երկրորդ՝

Ազգի հոգու մէջ եռանդ դէպի գրասիրութին, վասնորոյ {եւ} մնում են սորա եւ նորա տանը ընկած՝ առանց անգամ եւ

ռանդ դէպի գրասիրութին, վասնորոյ եւ մնում են սորա {եւ} նորա տանը ընկած՝ առանց անգամ եւ բացուելու, կամ

եւ մնում են սորա եւ նորա տանը ընկած՝ առանց անգամ {եւ} բացուելու, կամ՝ քանի մի հին լեզու իմացողների ձե

իւրեանց ընթացքը կը յարմարեն ժամանակի որպիսութեանը {եւ} կ՚աշխատին այնպիսի բաներով պարապեցուցանել ընթերցող

մտքով, որ բամբասեն հեղինակների արդարաբանութիւնը {եւ} դորանով ծածկեն իւրեանց անուսումնասիրութեան մեղքը

ութեան մեղքը, այն ժամանակ այդ եւս հայտնի կը լինի {եւ} կը հասկացնէ բանի զօրութիւնը։ Այս խօսքերը ես ասու

եւ մէջտեղումը չ'կային դպրոցներ, հասարակութիւններ {եւ} այլ շատ պարագաներ, որ կարո՛ղ էին Ազգի հոգու մէջ

ագաներ, որ կարո՛ղ էին Ազգի հոգու մէջ բուսուցանել {եւ} զարգացնել լուսաւորութեան սերմը, մինչեւ օրինաւոր

չեւ օրինաւոր գործի չ'կար խոպանացած երկիրը վարելու {եւ} հերկելու, զուր տեղը սերմ ցանել չոր ու մացառոտ եր

ցանել չոր ու մացառոտ երկրի վերայ, կամ ապառաժների {եւ} ճանապարհի վերայ, օգուտ ամենեւին ունենալու չէր։

նակ օրագրութիւններ, այն Ազգը, որի համար ուսումը {եւ} գիտութիւնը մի երկրորդական, երրորդական բան էր, ո

ական բան էր, որ իւր հոգու բոլոր զօրութիւնը լարել {եւ} տրամադրել էր միայն նիւթական բաների համար, նորան

ամ կամ տարին մի անգամ մի գրքի աշխարհ յայտնուիլը։ {Եւ} խեղճ հեղինակը տարիներով չարչարւում է մինչեւ իւր ա

վ խօսել, որ ժողովրդի ականջը ներգործէր սրտի վերայ {եւ} այն տպաւորութիւնը, որ լսողութիւնը ստանում էր, բ

էր, բացարձակէր սրտի վերայ։ Այս, գիտակցութենով {եւ} հասկացութենով կը լինի. եթէ մեք լսէինք մի անհասկա

որ գիտակցութիւնը, ըմբռնելով այս ձայնի խորհուրդը {եւ} տպաւորութիւնը, անմիջապէս հասուցանէ նորա սրտին։

տպաւորութիւնը, անմիջապէս հասուցանէ նորա սրտին։ {Եւ} հեղինակը պարտական է գործ ունենալ ժողովրդի սրտի եւ

Եւ հեղինակը պարտական է գործ ունենալ ժողովրդի սրտի {եւ} հոգու հետ եւ ո՛չ նորա ականջի հետ, որ ինքն ըստ ին

արտական է գործ ունենալ ժողովրդի սրտի եւ հոգու հետ {եւ} ո՛չ նորա ականջի հետ, որ ինքն ըստ ինքեան առաջնորդ

ր միմիայն արտաքին աշխարհի տպաւորութեններին, սրտի {եւ} հոգու մէջ մտանելու։ Երկրորդ՝ մի այնպիսի ժողովրդ

նայելով նորա այժմեան վիճակին, պիտոյ է ընդհանուր {եւ} հասարկ կրթութիւն, որպէս պատրաստողական հնար դէպի

թիւն, որպէս պատրաստողական հնար դէպի առաւել բարձր {եւ} հիմնաւոր կրթութիւն, եւ ո՛չ բարձր եւ վերին կրթութ

ան հնար դէպի առաւել բարձր եւ հիմնաւոր կրթութիւն, {եւ} ո՛չ բարձր եւ վերին կրթութիւն մի, որպիսի եւ իցէ մ

առաւել բարձր եւ հիմնաւոր կրթութիւն, եւ ո՛չ բարձր {եւ} վերին կրթութիւն մի, որպիսի եւ իցէ մասնաւոր առարկ

իւն, եւ ո՛չ բարձր եւ վերին կրթութիւն մի, որպիսի {եւ} իցէ մասնաւոր առարկայի կամ, լաւ ասել, ուսման ճիւ

ութիւնը պիտոյ է վերաբերուէր ընդհանուր կրթութեան, {եւ} այնպէս, որ, առանց նախընթաց կարօտութեան օրինաւոր

ր, առանց նախընթաց կարօտութեան օրինաւոր դպրոցների {եւ} Համալսարանի, հասկանալի լինէր ընթերցողներին եւ մի

րի եւ Համալսարանի, հասկանալի լինէր ընթերցողներին {եւ} միեւնոյն ժամանակը՝ գրաւող եւ դաստիարակող ընդհանր

լինէր ընթերցողներին եւ միեւնոյն ժամանակը՝ գրաւող {եւ} դաստիարակող ընդհանրապէս։ Շատ օրինակներ ունին

իւնքը։ Յանկարծ, մինչ ո՛չ Դպրոցներ, ո՛չ Ճեմարան {եւ} ո՛չ Համալսարան ունէինք, թարգմանել եւ տպել " Ուսո

ո՛չ Ճեմարան եւ ո՛չ Համալսարան ունէինք, թարգմանել {եւ} տպել " Ուսումն նաւուղղութեան ". այս ասելով, միտ

անտեղի լինելը յայտնել, այլ այլապէս շատերը կան, {եւ} ո՛չ միայն շատ կան, այլ կարելի է ասել, թէ մեր մա

այսպիսի բաներից է բաղկացած։ Ո՞վ է դոցա կարդացողը {եւ} հասկացողը, եւ ո՞ւր է այդ գրքերի հանդէսը։ Այո՛,

է բաղկացած։ Ո՞վ է դոցա կարդացողը եւ հասկացողը, {եւ} ո՞ւր է այդ գրքերի հանդէսը։ Այո՛, եթէ ունեցել էի

ելի էր սանդուղքը ամրացնել, այն ժամանակ կարելի էր {եւ} աւելի վեր բարձրանալ։ Իսկ մեք ո՛չ եթէ օրինաւոր պա

րանալ։ Իսկ մեք ո՛չ եթէ օրինաւոր պատուանդան, այլ {եւ} առանց մի ոտք կոխելու տեղ ունենալու, կամենում ենք

ենալու, կամենում ենք օդի վերայ սանդուղք ամրացնել {եւ} նորա վերայով բարձրանալ։ Այդպիսի բաներ երազում մի

ատենագրական գործունէութիւնը փակուած է այն նեղսիրտ {եւ} դարաւոր հնութեան սահմանի մէջ, քանի որ տասն եւ ին

րտ եւ դարաւոր հնութեան սահմանի մէջ, քանի որ տասն {եւ} ինն դարու հեղինակքը, չորրորդ եւ հինգերորդ դարու

ջ, քանի որ տասն եւ ինն դարու հեղինակքը, չորրորդ {եւ} հինգերորդ դարու լեզուով խօսելով, ստիպում են ժողո

ոռանալ XIX դարը, մոռանալ շրջապատող հանգամանքները {եւ} յետ գնալ, հեռանալ մինչեւ V դարը, ես իմ կողմից կ

նակի շղթաներով. ժամանակը վազում է յառաջ, ուրեմն {եւ} ժողովուրդը պիտոյ է վազէ։ Այստեղ նա միջոց չունի,

ովուրդը պիտոյ է վազէ։ Այստեղ նա միջոց չունի, թէ {եւ} ցանկանար, յետ դառնալ այնքան հեռի, տասն եւ չորս

, թէ եւ ցանկանար, յետ դառնալ այնքան հեռի, տասն {եւ} չորս դարու ճանապարհ։ Ժողովուրդը ուղեկից է ժամանա

ս դարու ճանապարհ։ Ժողովուրդը ուղեկից է ժամանակին {եւ} մնացել է եւ մնում է նորա ազդեցութեան տակ։ Պատուե

պարհ։ Ժողովուրդը ուղեկից է ժամանակին եւ մնացել է {եւ} մնում է նորա ազդեցութեան տակ։ Պատուելի հեղինակնե

իւն կամենալով լինել հասարակաց օրէնքից, մնացել են {եւ} այժմ եւս ամենայն ջանք գործ են դնում մնալ V դարում

յժմ եւս ամենայն ջանք գործ են դնում մնալ V դարումը {եւ} ամենեւին ցած չ'գալ այս դարուցը։ Ուրեմն ի՞նչպէս պ

մ՝ ի՞նչ գերբնական զօրութիւն է հարկաւոր, որ տասն {եւ} չորս դարու խտրոցը, որ այնքան մեծամարմին ընկած էր

րս դարու խտրոցը, որ այնքան մեծամարմին ընկած էր V {եւ} XIX դարերի մէջ, ճեղքէր եւ հասանէր ժողովրդին։

մեծամարմին ընկած էր V եւ XIX դարերի մէջ, ճեղքէր {եւ} հասանէր ժողովրդին։ Տեղիք չունինք ամենեւին մե

ս անունը եւս կարելի էր տալ։ Չ'կայ նորա մէջ կեանք {եւ} կենդանութիւն, այլ սկզբից մինչեւ այսօր մի վհատեցո

զբից մինչեւ այսօր մի վհատեցուցիչ միօրինակութիւն։ {Եւ} դնենք, թէ մի հայ մարդ առնուր իւր ձեռքը հին լեզու

հին լեզուով շարադրած մի գիրք (իհարկէ՝ հայերէն) {եւ} սկսէր չոր չոր կարդալ այնքան, մինչեւ որ անգիր ուս

այց ի՞նչ օգուտ կարո՛ղ էր քաղել դորանից։ Ո՛չինչ, {եւ} Աստուած վկայ է, ո՛չինչ։ Մարդկային մարմինը երբէք

տկութեններով դուրս գար որովայնից առանց մարսուելու {եւ} արիւն դառնալու. պատճառ, մարմինը, իւր շինուածքի

տանալով այնպիսի կերակրից, անտարակոյս կը թուլանար {եւ} յետոյ կը քանդուէր եւս. հոգու համար մի այսպիսի կե

սկանալ։ Ուրեմն ի՞նչ կարո՛ղ էր գտանել այնտեղ, որ {եւ} մտքի կողմից հասկանալի լինէր նորան եւ գրաւիչ։ Ուս

այնտեղ, որ եւ մտքի կողմից հասկանալի լինէր նորան {եւ} գրաւիչ։ Ուսումնական բաները հասարակ ժողովրդի համա

Չեմ ասում այստեղ նոցա պակասութիւնքը՝ թէ՛ լեզուի {եւ} թէ՛ կարիքների կողմից։ Վերջինները շատ տեղ դարերով

դարերով յետ են մնացած այժմեան ժամանակներից։ {Եւ} առհասարակ մեր մատենագրութեան մէջ ի՞նչ գրքեր կան.

որենացի, Եղիշէ վարդապետ, Կորիւն, Ղազար Փարպեցի {եւ} որ սոցա կարգումը են։ Բայց քանի՞ մարդիկ կային, ո

ցից, ի՞նչ ունինք ժողովրդի մէջ՝ մի քանի աննպատակ {եւ} անտեղի գրքեր՝ գերապատիւ Մխիթարեանց շնորհքով լոյս

համար չար ու բարի օրերն է ցոյց տալիս։ Ճշմարիտ է՛ {եւ} չեմ ուրանում, որ էֆիմէրտէ եւս պակաս չէ, այն հրա

ն տարի աշխարհի երեսին պատահելու գործերը, արեգակի {եւ} լուսնի խաւարումը՝ իւրեանց գուշակութեններով, արա

րագիլի գնալը եւայլ եւայլն։ Տխուր մատենագրութիւն! {Եւ} ի՞նչպէս կարելի է պահանջել, որ ժողովուրդը ընթացք

րելու ժամանակ պիտոյ է իւրեանց խորհուրդը ունենան, {եւ} այս խորհուրդը պիտոյ է կարելի բան լինի, այսինքն՝

միայն, որ գրքի ճակատումը տպած լինի իւր անունը։ {Եւ} թէ փոքր ինչ ուսել է հնախօսել, Եղիշէի հետ հաւասար

ասար է իւր մտքումը, Փարպեցին շատ ցած է նորանից։ {Եւ} հետեւում է, որ ոճերի ամփոփութեան կողմից Խորենացո

ոնն է գործածել, ի՞նչ պատճառով հայերս ամբողջ ոճեր {եւ} դարձուածներ չէ պիտոյ դնենք մեր շարադրութենների մէ

չէ պիտոյ դնենք մեր շարադրութենների մէջ Խորենացուց {եւ} Յովհաննէս Կաթողիկոսից... ի՞նչ պատճառով հին լեզու

... ի՞նչ պատճառով հին լեզուի անգործածական բառերը {եւ} ոճերը անտես առնենք, որոնք հին ժամանակներումը տեղ

գործածուած. առաւել անհասկանալի կը լինի մեր գրածը {եւ} կը փառաւորուի մեր անունը, կ'ասեն՝ սա՛ երեւելի հ

զար չորս հարիւրն է գնում, որ ոչինչ չ'յառաջացաւ, {եւ} թէ Հայերի մէջ կան մարդիկ, այդ օտար դպրութենների

հեղինակների ընթացքը այսպէս շարունակուի միշտ, ապա {եւ} Հայերի հոգեղէն կեանքը կը շարունակուի մի օրինակ,

ն կեանքը կը շարունակուի մի օրինակ, ինչպէս եղել է {եւ} կայ եւ կը մնայ այնպէս, այսինքն՝ հասարակ ժողովու

ը կը շարունակուի մի օրինակ, ինչպէս եղել է եւ կայ {եւ} կը մնայ այնպէս, այսինքն՝ հասարակ ժողովուրդը զու

արհական դպրութիւն չեն ունեցել. լաւ ու վատ եղել է {եւ} կայ աբեղայական դպրութիւն, ինչպէս վերեւումը յիշեց

չափով ու կշռով տալիս էին ազգին իմաստութեան լոյսը {եւ} այն, ինչ ուղղութենով որ կամենում էին։ Զարմանալի

ւթիւնը, ցանկանային մշակել Հայկական անշէն անապատը {եւ} անմահացուցանէին իւրեանց անունը մշտնջենական արձանն

յին խօսքի տնտեսութեան մէջ ամենայն մարդ իւր վիճակի {եւ} կարողութեան յարմար պիտոյ է գործակատար գտանուի. մ

ց յետոյ իւր աշխատութեան վերայ, պարտական չէ հոգալ {եւ} նորա տպագրութիւնը։ Նա յանցաւոր չեղաւ, որ աշխատե

րեանց համար աշխատողքը, սրբել նոցա ճակատի քրտինքը {եւ} բարի եւ Ազգաշէն գործերով օրինակ դառնալ նոյնպէս իւ

մար աշխատողքը, սրբել նոցա ճակատի քրտինքը եւ բարի {եւ} Ազգաշէն գործերով օրինակ դառնալ նոյնպէս իւրեանց ըն

ագրական լեզու, մինչեւ գրուածների իմաստը ըմբռնելի {եւ} հասկանալի չ'լինի ժողովրդին, մինչեւ Ազգը խոհեմ ճա

երով հոգս չ'առնէ սեպհական Ազգային դպրոցների մասին {եւ} վերջապէս, որ ամենից հարկաւորն է, մինչեւ մեր պատ

դնելով, Ազգի համար չ'աշխատէին առողջամիտ կերպով, {եւ} միւս կողմից՝ Ազգի կարողքը օգնութիւն չ'առնէին նոր

չ'առնէին նորանց, սուտ է ամենայն լուսաւորութիւն, {եւ} առանց ամենայն գործունէութեան սպասելը մի լուսաւրող

գայիններից, որ ծանօթ էին Ֆրանսիարէն, Գերմաներէն {եւ} Ռուսերէն լեզուներին, արդէն կարդացած կը լինին " Թ

դացած կը լինին " Թափառական Հրէայ " վիպասանութիւնը {եւ} ճանաչած նորա ազնիւ եւ սուրբ խորհուրդը, ուրեմն եւ

ական Հրէայ " վիպասանութիւնը եւ ճանաչած նորա ազնիւ {եւ} սուրբ խորհուրդը, ուրեմն եւ՝ արժանաւորութիւնը։

եւ ճանաչած նորա ազնիւ եւ սուրբ խորհուրդը, ուրեմն {եւ} ՝ արժանաւորութիւնը։ Վասնորոյ, աւելորդ համարելով

պատիւ Հարք չեն կամեցել այս բանը հայերէն թարգմանել {եւ} տպել, պատճառը կարօտութիւն չունի մեկնութեան։ Եւժ

մէջ նկարագրում է Յիսուսեան աբեղաների անքրիստոնեայ {եւ} բարբարոս վարք ու բարքը։ Մխիթարեան գերապատիւ Հարք

։ Մխիթարեան գերապատիւ Հարք, ինքեանք եւս կրօնակից {եւ} ջատագով լինելով Յիսուսեաններին, ) հաւանական եւ

եւ ջատագով լինելով Յիսուսեաններին, ) հաւանական {եւ} շատ բնական է, որ նոցա ձեռքը չէր համարձակուելու ա

անդ որ Տէր Պապը նզովել է այս աշխատութեան հեղինակը {եւ} կարդացողը, ուրեմն եւ՝ թարգմանողը։ Եւ ճշմարիտը

է այս աշխատութեան հեղինակը եւ կարդացողը, ուրեմն {եւ} ՝ թարգմանողը։ Եւ ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել՝ ի

հեղինակը եւ կարդացողը, ուրեմն եւ՝ թարգմանողը։ {Եւ} ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել՝ ի՞նչպէս կարելի է,

որ Աստուծոյ փոխանորդ էր, արքայութեան դուռը բացող {եւ} փակող... (մի՞թէ)։ Գո՛հ եմ Աստուծուց, որ, Պա

, որ, Պապական չ'լինելով, ունիմ ազատութիւն գրել {եւ} թարգմանել այն բանը, որ ջատագով էր ճշմարտութեան,

որ պախարակում էր Քրիստոսի օրէնքին ընդդէմ գործերը {եւ} նկարագրում էր ամենայն ինչ մաքուր խղճմտանքով։ Եւ

եւ նկարագրում էր ամենայն ինչ մաքուր խղճմտանքով։ {Եւ} այս երկար աշխատութեան մէջ, ամենայն քայլափոխումս

է բարձրացնէի ճշմարտութեան դրօշակը։ Իմաստուն {եւ} բանագէտ մարդերի համար բացադրութեան կարօտ չէ՛ իմ ն

Պապականութիւնը առհասարակ, քննել նորա պատմութիւնը {եւ} նորանից կարողանալ դուրս բերել մի անկողմնապահ եւ ճ

ը եւ նորանից կարողանալ դուրս բերել մի անկողմնապահ {եւ} ճշմարիտ եզրակացութիւն։ Բայց ափսո՛ս, որ այս չ'կա

Բայց ափսո՛ս, որ այս չ'կայ ընդհանուրի մէջ։ Թէպէտ {եւ} մասնաւոր մարդերում Քրիստոսի կենարար Աւետարանը, ո

ելով Աստուածային հոգու խաղաղութիւնը, ներգործել է {եւ} բերել է այն պտուղը, որի մասին ինքը՝ Քրիստոս, ա

շմարտութիւն է ")։ Այո՛, եթէ այսպէս լինէր {եւ} ընդհանուրի համար, մեք երանելի մարդիկ էինք։ Բայց

ւր են Ազգի իշխանների այս մասին հոգաբարձութիւնքը։ {Եւ} այս է պատճառը, որ Պարոն Փափազեանի նման մարդիկ աշ

Չեմ ասում դեռեւս այն, որ աբեղայական խուցը, չէ՛ {եւ} չէ՛ այն դիտանոցը, որտեղից կարելի լինէր ազատ տեսո

նէր ազատ տեսողութենով նկատել աշխարհի իրողութիւնքը {եւ} նկարագրել այնպէս, ինչպէս որ կային։ Պարոն Փա

նաւորապէս ծածկել իւր համակրութիւնը Յիսուսեանց հետ {եւ} համարելով, թէ աշխարհքում, բացի Մխիթարեան միաբան

ն միաբանութենից, այլ մարդիկ չ'կային, շատ դրական {եւ} վճռական կերպով հանդէս է դուրս եկել Հայերի մէջ։ Ա

լ Յիսուսեան Կարգի պատմութիւնը՝ քաղելով արդարամիտ {եւ} ճշմարտասէր հեղինակների գործերից. եւ այս նախ, որ

ով արդարամիտ եւ ճշմարտասէր հեղինակների գործերից. {եւ} այս նախ, որ իմ ընթերցողքը չ'համարեն, թէ Պարոն Ս

րեն, թէ Պարոն Սիւ'ն, ոյժ տալով իւր մտքի թեւերին {եւ} ունենալով զանազան յարաբերութիւնք դէպի Յիսուսեաննե

կերպարանագործել է Րոդէնի, դ'Էգրինիէի, Դիւբուայի {եւ} այլ մարդերի մէջ զանազան բնաւորութիւնք, այլ, ուս

ախութիւնը, որ գիտենք, թէ ինչ աղբիւրից է... այլ {եւ} քննել եւ քննելուց յետոյ անաչառ հոգով դատել եւ դատ

, որ գիտենք, թէ ինչ աղբիւրից է... այլ եւ քննել {եւ} քննելուց յետոյ անաչառ հոգով դատել եւ դատապարտել ս

այլ եւ քննել եւ քննելուց յետոյ անաչառ հոգով դատել {եւ} դատապարտել սուտը եւ ստութեան հեղինակը։ Անցան

լուց յետոյ անաչառ հոգով դատել եւ դատապարտել սուտը {եւ} ստութեան հեղինակը։ Անցան այն ժամանակները, ե

մ, մի անփախչելի մտաւորական ինկուիզիցիօ են կարգել {եւ} դէպի յաւիտենական ամօթ դատապարտում են ապականութեան

ինքեանք միշտ նստելով կանգնելով մի քանի անուսումն {եւ} ռամիկ Հայերի հետ եւ շօշափելով նոցա տգիտութիւնը,

վ կանգնելով մի քանի անուսումն եւ ռամիկ Հայերի հետ {եւ} շօշափելով նոցա տգիտութիւնը, կարծում են, թէ մեր

ը առանց բացառութեան այդպիսի մարդերից է բաղկացած. {եւ} թէ, ինչպէս այն խեղճ մարդիկը չեն որոշում թոյնը,

ր եւս մի փոքր փոխուել է աշխարհը։ Ճշմարիտ է, {եւ} ո՛վ կարող էր ուրանալ, մեր Ազգի մէջ կան շատ եւ շա

, եւ ո՛վ կարող էր ուրանալ, մեր Ազգի մէջ կան շատ {եւ} շատ անուսումն մարդիկ, ինչպէս նաեւ պատուելի Մխիթա

ատերին ես ինքս պատահել եմ, որոնք, բացի Rosarium {եւ} Pater noster աղօթելուց, այլ բան չ'գիտէին։ Բայց

կ, որոնց դատաստանի առաջեւը պատճառ ունէին կարմրիլ {եւ} ամաչել հրապարակական ստախօսքը... Այո՛, կան եւ շա

իլ եւ ամաչել հրապարակական ստախօսքը... Այո՛, կան {եւ} շատ կան այժմ, կրկնում եմ, եւ սրտիս երախտագիտութ

սքը... Այո՛, կան եւ շատ կան այժմ, կրկնում եմ, {եւ} սրտիս երախտագիտութենից դէպի Աստուած, ստիպւում եմ

գործ դրել եմ ամենայն ջանք, որ իմ գրածը պարզ լինի {եւ} հասկանալի եւ որքան կարելի է՝ մօտ ժողովրդի կենդան

ամենայն ջանք, որ իմ գրածը պարզ լինի եւ հասկանալի {եւ} որքան կարելի է՝ մօտ ժողովրդի կենդանի լեզուին։ Բ

ծանել։ Նոր լեզուն դեռեւս մանուկ է. դեռ շատ {եւ} շատ դժուարութիւնք կան այս լեզուով գեղեցիկ եւ յաջո

շատ եւ շատ դժուարութիւնք կան այս լեզուով գեղեցիկ {եւ} յաջող խօսելու։ Այդ կը հոգայ ժամանակը, երբ նոր լ

մենեւին գաղափար եւս չունենալով, չունին հետեւաբար {եւ} այն անօթները, այսինքն այն ոճերը եւ դարձուածները

նին հետեւաբար եւ այն անօթները, այսինքն այն ոճերը {եւ} դարձուածները, այո՛, շատ անգամ եւ բառերը, որոնց

ինքն այն ոճերը եւ դարձուածները, այո՛, շատ անգամ {եւ} բառերը, որոնց մէջ կարելի էր պարունակել նոր մտքեր

. ես միմիայն ցանկացել եմ, որ այս վիպասանութիւնը {եւ} Յիսուսեան Կարգի պատմութիւնը Հայերի համար եւս կենդ

Սահակին Չեթուին Բեռլինից 15/27 Նազարեանցին {եւ} Հիւսիսափայլին Չեթուին, Ս[ահակին] Կորսաքովին Չ

իս 4-ին Նազարեանցին, յօդուածներ, Մեռելահարցուկ {եւ} Յիշատա[կարան] Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ]

Թիւյսիւզ[եանցին] Քեաթիպ[եանցին] Ոսկանեանցին, {եւ} բողոքը ՄԱՏԵԱՆ ԳՆԱՑԱԾ ԹՂԹԵՐԻ 1860 Ծանօթութիւն - Մ

ոնից] 5/17 17 Միանսարեանցին, կ[աթողիկոսի] թղթերը {եւ} տրանս. 18 Մալենցովին 19 " Մեղուին " 20 Պոլս

, 300 երկու տ[ող] 54 Խաֆաֆ[եանցին], պատ[կերի] {եւ} 2 տողի մա[սին] 55 Լոնդոն 56 Կովայլսկուն [Բեռլ

պոլսից ելայ Գենուա մտայ Նոյն օրը ելայ Գենուայից {եւ} Թուրինի եւ Սաւոյի վերայով Փարիզ մտայ Փարիզից ել

Գենուա մտայ Նոյն օրը ելայ Գենուայից եւ Թուրինի {եւ} Սաւոյի վերայով Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Լոնդոն

նամակները Յովնաթանեանցի մասին Թիւրքիայում հայոց {եւ} յունաց պատրիարքների, եպիսկոպոսների եւ վարդապետնե

յում հայոց եւ յունաց պատրիարքների, եպիսկոպոսների {եւ} վարդապետների արած անդադար տեսութիւնքը: Մասիսը `

: Ռուս կայսրների հրովարտակները, Սուվորովի նամակը {եւ} այլն: Ակտերք, 2 հատ. եր[ես] 68: ՅԻՇԵԼԻՔ Քանի

ափառական հրէայ առնուլ Արեւմուտքի թերթերը հաւաքել {եւ} բերել Աշակերտք Նեստորի - Թէոդորիտ, Իւաս, Յովհա

գեան, որ ի Կալկաթա: Աւետաբերի գործակատարք Զենոբ {եւ} Ռափայէլ Փափազեանք 225 հատ մնաց, Փարիզ, 27 մարտի

Շանշեանց Խնդիրք Արամայ. Տփխիսի բնակիչք որչափ են {եւ} մասնաւորապէս հայք, եկեղեցեաց թիւը, Ռուսաստանի բ

տղայի համար, որ այնտեղ մինի մօտ է, խօսել Սաղայի {եւ} Նազարեանցի հետ Հիւսիսափայլի 6 համարը պ. Եզովին

] Պարոն Պետրոս Եագորիչ Թութունովէն առեցի 75 մանէթ {եւ} պիտի տամ Մոսկուա, պարոն Մովսէս Բայենդուրեանցին,

վոշ[չիկ] 42 крейцер Էմսում 2 талер ծառային {եւ} թրեւելս 40 կրէյց --------------- 40 մինչեւ Քե

40 մինչեւ Քեօլն 36 грош վագ[անընթ. ] 1-10 թէյ {եւ} այլն, եւ այլն 25 մինչեւ Փրես. 15-21 բագաժ 3-10

չեւ Քեօլն 36 грош վագ[անընթ. ] 1-10 թէյ եւ այլն, {եւ} այլն 25 մինչեւ Փրես. 15-21 բագաժ 3-10 Ֆրանկ[ֆո

աճում են, որքան աճում են կարիքը: Թեւերը բանալ {եւ} թռչել դէպի անմահութեան տաճարը: Անարգական սիւներ

[Կրակով սղոցեցին նորա այրական համբերութիւնքը]: {Եւ} ահա յաւիտենական ամօթ ժառանգած են նոքա, որ ճնշեցի

շատակարանը Հիւսիս[ափայլի] № 1 մէջ, ուրախացայ շատ {եւ} ասես թէ մի նոր կենդանութիւն եկաւ վերաս: Չար լեզո

լ էին չարաչար, բայց փառք Աստծոյ, ամենայն կասկած {եւ} տարակոյս փարատուեցաւ, եւ ես ցնծում եմ, որ, թէ

Աստծոյ, ամենայն կասկած եւ տարակոյս փարատուեցաւ, {եւ} ես ցնծում եմ, որ, թէ կենդանութիւն լինի, ամբողջ

ւղղության կապանքները վերացնելու անհրաժեշտությունը {եւ}, նկատի ունենալով իր ժողովրդի ժամանակակից կենսակա

ց Հայոց կենդանի լեզվի իրավունքը, որպես հայի մտքի {եւ} զգացմունքի բնական օրգան, որպես լուսավորության ու

մբագրի՝ ընթացիկ մայիսի 30-ին հրատարակված ծրագրից {եւ} թույլ կտամ ինձ մտածել, որ այնտեղ արծարծված գաղափ

ծանոթանան մեր լուսավորված դարի առաջադիմության հետ {եւ} օգուտ ու առողջ հայացքներ ստանան կյանքի եւ շրջապատ

յան հետ եւ օգուտ ու առողջ հայացքներ ստանան կյանքի {եւ} շրջապատող աշխարհի մասին: " Ուսումնականք, ե

անում, - գրում է պ. Նազարյանցը, - չեն ոչ եկեղեցի {եւ} ոչ ազգ, եկեղեցին ու ազգը ժողովուրդն է, որչափ եւ

ողովուրդն է, որչափ եւս նվազ լիներ դորա կրթության {եւ} հասկացողության չափը: Ուրեմն, մեր տպելի օրագիրը

ան լավագույն ու պիտանի տարրերի վրա, որ չի կարելի {եւ} չպետք է խզել ներկան ու անցյալի շաղկապող պատմական

լեզվի օրինաչափություններով: Պարսկական, արաբական {եւ} թաթարական լեզուներից, պատմական ազդեցության հետեւ

Տարածել ժողովրդի մեջ հանրամատչելի տեղեկություններ {եւ} մշակել հայկական կենդանի խոսքը։ Խոսելով հայերի հե

ի խոսքը։ Խոսելով հայերի հետ՝ լուսավորել նրանց, {եւ} լուսավորելով՝ սովորեցնել նրանց խոսել, հետեւաբար

ի պատիվը մեծ մասամբ կախված է նրա ազգային լեզվից, {եւ} որ այդ լեզուն, որը կոչված է ծառայելու որպես մտած

որը կոչված է ծառայելու որպես մտածողության գործիք {եւ} ժողովրդի զարգացման միջնորդ, պետք է ամենայն հոգատ

ան միջնորդ, պետք է ամենայն հոգատարությամբ մշակել {եւ} գիտության ու ուսման շտեմարան դարձնել, որպեսզի եր

Ապա պ. Նազարյանցն իր խոսքն ուղղում է իր ազգին {եւ}, ինչպես երեւում է, այն եզակի հայերին, որոնք պա

ւնը, աչքաթող անելով մեր դարի աղաղակող պահանջները {եւ} մտավոր քաղցից մեռնող հայ երիտասարդությանը: Ռուսա

նհրաժեշտությունը հայերի մեջ, ինչպես այդ կատարվել {եւ} կատարվում է մեր դարի եվրոպական ժողովուրդների մոտ

կից սիրտ դեպի յուր ընկերը, որ այո գիտե ներողապես {եւ} սիրողապես միտ դնել ազգերի կարոտությանը եւ պիտույք

րողապես եւ սիրողապես միտ դնել ազգերի կարոտությանը {եւ} պիտույքին, մեր լուսավորյալ վեհանձն ժամանակումը,

ությունը ցած իջանելով յուր վեհանիստ աթոռից, պարզ {եւ} հասկանալի լեզվով խոսում է հասարակ մարդու եւ ժողով

պարզ եւ հասկանալի լեզվով խոսում է հասարակ մարդու {եւ} ժողովրդի հետ, եղբայրորեն բաժանում է յուր ճոխ ստա

մար: Գիտությունը չէ այսօր մի քանի նեղսիրտ, ագահ {եւ} քանքարաթաքույց մարդերի մոնոպոլեոն, որին մոտենալո

մյուսներին: Ո՛չ, այսօր գիտությունը աննախանձաբար {եւ} անկասկած բացում է յուր զովացուցիչ աղբյուրը ամենայ

ջեւ, որ ծարավելով իմաստության, մոտենում է նորան {եւ} կամք ունի ճանաչելու յուր անձը, բնությունը եւ մար

րան եւ կամք ունի ճանաչելու յուր անձը, բնությունը {եւ} մարդկությունը: Այսպիսի օրհնությամբ լի ու առ

եւին սառը մնալ, ի՛նչպես կարող էր փակել յուր աչքը {եւ} սիրտը, կամ թե ուրանալ յուր կյանքի խորհուրդը, եւ

եւ սիրտը, կամ թե ուրանալ յուր կյանքի խորհուրդը, {եւ} լուսավորության աղբյուրի մոտ նստած, միշտ ծարավի գ

ղ է այսուհետեւ մտածել, թե նա հարազատ որդի է տասն {եւ} իններորդ դարու, առանց մասնակից լինելու դորա հոգե

վ հայերը մարդկության որդիք լինելով ունին իրավունք {եւ} պարտական են նախանձավոր լինել լուսավորյալ ազգերի լ

ռաջադեմ ժամանակին, հաղթել ասիական բնության պղտոր {եւ} անմխիթար հատկություններին եւ զարդարել յուրյանց հա

իական բնության պղտոր եւ անմխիթար հատկություններին {եւ} զարդարել յուրյանց հայությունը եվրոպական իմաստությ

ի հայերը, - բացականչում է պ. Նազարյանցը, - միշտ {եւ} հանապազ անմոռաց պահեն յուրյանց մտքի մեջ, որ ոչին

ց դիմանալ ժամանակի ուտող մաշող ատամներին. ուրեմն {եւ} մի ազգ առանց մտավոր եւ բարոյական լուսավորության չ

ղ մաշող ատամներին. ուրեմն եւ մի ազգ առանց մտավոր {եւ} բարոյական լուսավորության չէ կարող պահպանել ո՛չ յո

արող պահպանել ո՛չ յուր լեզուն, ո՛չ յուր եկեղեցին {եւ} ո՛չ յուր ազգությունը, այլ պիտո է մի տխուր եւ արհ

ցին եւ ո՛չ յուր ազգությունը, այլ պիտո է մի տխուր {եւ} արհամարհելի խաղալիք լինի աշխարհի հանգամանքների ձե

ագիրը, նրանց բնական կառուցվածքի բնութագրությունը {եւ} ժողովրդական կրթության համար այդտեղից բխող հետեւան

հայրենական պատմության հերոսների, ռուսական փառքի {եւ} անվան նախանձախնդիր անձանց մասին: 3. Հոդված

ւնների պատմությունը: 4. Բարոյա-գեղագիտական {եւ} գեղեցիկ գրականությանը վերաբերող հոդվածներ. այստե

ւնքները, ընտիր հատվածներ հին հայկական, ռուսական {եւ} եվրոպական գրականություններից: Այստեղ էլ կզետեղվե

ւթյունները ամեն մի բանավիճային երանգի պահպանումով {եւ} մտավոր կարգի յուրաքանչյուր աշխատության բարեխիղճ գ

նութեան մէջ, ուր խօսք է լինում բաւական երկար հին {եւ} նոր հայկական բարբառի վերայ, ասած ենք, " թէ շատ

, " թէ շատ չէ անցանելու, որ ժողովուրդը աչքը այս {եւ} այն կողմը ձգածի պէս պիտոյ է տեսանէ նոր մատենագրու

ատճառը հարկադիր է լինում մեզ բարձրացնել մեր ձայնը {եւ} արձակ համարձակ քարոզել մեր շատ սիրելի եղբայրակիցն

կի հարազատ որդի, յառաջ է խաղում մեծ մեծ քայլերով {եւ} տանում է իւր հետ միասին եւ մեր ընթերցող ազգը։

աղում մեծ մեծ քայլերով եւ տանում է իւր հետ միասին {եւ} մեր ընթերցող ազգը։ Մեր խօսքը գերապատիւ Նազար

երայ է, որ անցեալ 1857 թ. Մոսկվայի մէջ տպուեցաւ {եւ} որի երկրորդ հատորը շատ շուտով հրատարակուելու է նո

ի հետ, թէ ի՞նչ է Կրիտիկա ասած բանը ընդհանրապէս, {եւ} թէ ի՞նչ ծանր պարտականութիւն կար մի մարդու վերայ,

ին ազատ պահելով իւր անձը կանխակալ սովորութեններից {եւ} կարծիքներից։ Թէ ի՞նչ պատճառավ տալիս ենք մեր

ւթիւնները երեսին զարկելով, ծիծաղում է նորա վերայ {եւ} ցոյց է տալիս հասարակութեանը մի այսպիսի հեղինակի տ

բանի մէջ։ Այս կարծիքով մոլորուած են մինչեւ անգամ {եւ} շատերը այն հայազգի սխօլաստիկ (դպրոցական) ուսում

հայ սխօլաստիկը այդ բանը արտագրել տայ աշակերտներին {եւ} ցրուէ ազգի մէջ այդ անճոռնի փիլիսոփայութեան օրինակ

ի առանձին հաճութեամբ կատարեց այդ յանձնարարութիւնը {եւ} դեռեւս մեղադրելով թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկին, թէ

ն ցոյց էր տալիս այդ անհամ, տգէտ, անհեթեթ, թոյլ {եւ} ամենացած գործը։ Պատահեցաւ ինձ եւս ընթեռնուլ, որ

գտել է այդ թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկը սխալներ), {եւ} թէ դորա հեղինակը պախարակելի էր, ըստ որում յառաջ

՝ բոլորշի գլխարկ, կամ երբեմն լայն վարտիկ է հագել {եւ} այժմ՝ նեղ. եւ այլ այսպիսի ցնդաբանութիւնք։

, կամ երբեմն լայն վարտիկ է հագել եւ այժմ՝ նեղ. {եւ} այլ այսպիսի ցնդաբանութիւնք։ Այժմ հարցանում ե

ատինք (пасквиль), գրել են մի այսպիսի յիմար բան {եւ} ասել են ժողովրդին, թէ ահա այս է կրիտիկայն։ Մի՞թ

եթէ սորան, որ իւր օրումը չէր տեսած ո՛չ սիրամարգ {եւ} ո՛չ արագիլ, չարամիտ մարդիկ, ցոյց տալով մի արագի

գէտը իսկոյն կը որոշէ միմեանցից այդ երկու թռչունքը {եւ} կ'ասէ՝ այս սիրամարգ է եւ այն արագիլ։ Այսպէս

նցից այդ երկու թռչունքը եւ կ'ասէ՝ այս սիրամարգ է {եւ} այն արագիլ։ Այսպէս ահա մեր ժողովուրդը իւր Կօ

նա մի սուրբ բան է։ Այո՛, կրիտիկայն մի սուրբ {եւ} անկողմնապահ դատաստան է, մի այնպիսի դատաստան, որ

այնպիսի դատաստան, որի առաջեւ միեւնոյն են բարեկամ {եւ} թշնամի, որ եւ մի անաչառ դատաւորի նման քննում է մ

ն, որի առաջեւ միեւնոյն են բարեկամ եւ թշնամի, որ {եւ} մի անաչառ դատաւորի նման քննում է մի գործի արժանաւ

ռ դատաւորի նման քննում է մի գործի արժանաւորութիւն {եւ} պակասութիւն։ Նա վերահասու է լինում գործին ամենայ

նայն հիմնաւորութեամբ, տեղեկանում է նորա խորհրդին {եւ} վճռում է, թէ՛ ի՞նչ չափով ու սահմանով կատարել էր

հեղինակը իւր պարտականութիւնը։ Այսպիսի խելացի {եւ} բազմակողմանի վերահասութիւն առնելուց յետոյ տալիս է

աշխատութեան՝ միտ դնելով դորա որպիսութեանը միայն {եւ} ուղիղ պահելով արդարութեան կշիռը դէպի որեւիցէ հեղի

արութեան կշիռը դէպի որեւիցէ հեղինակ՝ թէ՛ բարեկամ {եւ} թէ՛ թշնամի. այո՛, նա գիտէ պատուել եւ թշնամու ար

է՛ բարեկամ եւ թէ՛ թշնամի. այո՛, նա գիտէ պատուել {եւ} թշնամու արժանաւորութիւնը։ Ի՞նչ հարկաւոր է կ

լով, զգան զանազան տպաւորութիւն՝ իւրեանց ճաշակին {եւ} հասկացողութեանը համեմատ։ Այդպէս չէ. ո՛չ ամե

բարեխիղճ կրիտիկոսը քննելով բացայայտ է կացուցանում {եւ} ցոյց է տալիս այդ թերութիւնքը, բացում է ընթերցող

երութիւնքը, բացում է ընթերցող հասարակութեան աչքը {եւ}, դարձուցանելով նորա ուշադրութիւնը այս թերութիւնն

րակութեանը, որ միշտ որոնում է զանազան նորութիւնք {եւ} առհասարակ այնպիսի բաներ, որ զգալի ազդեցութիւն կա

իւնը, շատ անգամ ձեւերի քամակից վազելով, հագուստ {եւ} զարդարանք որոնելով, իւր հոգու բոլոր կարողութիւնք

իւր հոգու բոլոր կարողութիւնքը լարելով, որ գտանէ {եւ} տեսանէ հրաշալի, ազդու եւ այլ սոցա նման ուղեղ գրգ

ւնքը լարելով, որ գտանէ եւ տեսանէ հրաշալի, ազդու {եւ} այլ սոցա նման ուղեղ գրգռող բաներ, սառնասիրտ է մն

նւում է մարդկեղէն աշխարհի մէջ պարկեշտ կերպարանքով {եւ} այս պատճառով եւս չէ ընկնում ընթերցողների ուշադրու

ագուստի տակ, որ անտես էին մնացած ընթերցողներից, {եւ}, ցոյց տալով այս արժանաւորութիւնքը, զարթուցանում

ը, զարթուցանում է ընթերցողների հոգին, գրգռում է {եւ} ջերմացնում է նոցա սիրտը դէպի այդ գործի ընդունելու

ործը, բարոյապէս սրբում է աշխատողի ճակատի քրտինքը {եւ} քաջալերութիւն է տալիս նորան յառաջ խաղալ այդ ազնիւ

ինում է զգուշացուցիչ առաջնորդ հասարակութեան համար {եւ} նոյն ժամանակին առիթ է տալիս հեղինակին ուղղելու եւ

եւ նոյն ժամանակին առիթ է տալիս հեղինակին ուղղելու {եւ} կատարելութիւն տալու իւր գործին, որով անտարակոյս

իւնք։ Այդ կը լինէր մի չար, սեւահոգի մարդու գործ {եւ} անարժան էր ասուելու կրիտիկա, որ մի սուրբ եւ զգու

գործ եւ անարժան էր ասուելու կրիտիկա, որ մի սուրբ {եւ} զգուշալի պաշտօնակատարութիւն է՝ ճշմարտութիւնը գիտ

փ է, մի նշանացոյց է, մի այնպիսի կշիռ, որով իսկ {եւ} իսկ հասկացւում է որեւիցէ ազգի լուսաւորութեան աստի

ր ազգի կրիտիկա յայտնում է մեզ նոյն ազգի տեսութեան {եւ} հայեացքի պարզութիւնը կամ պղտորութիւնը։ Եւ այժմեա

ութեան եւ հայեացքի պարզութիւնը կամ պղտորութիւնը։ {Եւ} այժմեան լուսաւորեալ ազգերի մէջ այնքան ծաղկած է կր

, թէ այդ բանը դարձած է մի մեծ ճիւղ մատենագրութեան {եւ} այն՝ շատ օգտակար ճիւղ։ Քանի՜ քանի ճշմարտութ

մի հեղինակ խորհրդով կամ պատահմամբ զանց էր արել։ {Եւ} արդեօք այդպիսի իրողութիւնների հանդէս գալը կրիտիկա

ս մի կախարդական ուժով, մերկացնում է գործի շապիկը {եւ} տալիս է նորան այլ կերպարանք՝ երբեմն այնքան տարբե

եղծողը դժուարանում է ճանաչել իւր գործը, իւր մտքի {եւ} աշխատութեան զաւակը... Մի ազգի մատենագրութեա

քը։ Բայց կրիտիկայի մէջ երեւում է այս բոլորի չափը {եւ} աստիճանը, սորա գործն է սահմանել եւ գնահատել նորա

ս բոլորի չափը եւ աստիճանը, սորա գործն է սահմանել {եւ} գնահատել նորանց։ Այն ազգը, որ չունի կրիտիկա

նորանց։ Այն ազգը, որ չունի կրիտիկա, չունի {եւ} մատենագրութիւն. պատճառ, մատենագրութիւն՝ առանց

զգը, որ չունի մատենագրութիւն, ասել է, թէ չունի {եւ} բանականութիւն, որովհետեւ մատենագրութիւնը այլ բան

ականութեան վաստակքը, մարդկային հոգու բղխուածքը։ {Եւ} կարելի՞ է թոյլ տալ, որ մի ազգ, մատենագրութիւն չ

ն վերայ դարձնելու ", որպէս թէ կար մատենագրութիւն {եւ} այն՝ շատ ծաղկած, Մխիթարեանց շնորհքով)։ Ա

ջ իբրեւ հայելու մէջ չէ երեւում ազգի կեանքը, նորա {եւ} ամենասուրբ գծագրութիւնքը։ Այդպիսի մի մատենագրութ

ը, եթէ նա չունի բանալիք այդ փակած պահարանի համար {եւ} չէ կարող հասկանալ, թէ ի՞նչպէս էր իւրեանից յառաջ

րութիւն, որի մէջ երեւէր նորա կեանքը, նորա երեսի {եւ} ամենանուրբ գծագրութիւնքը, ի՞նչ յանցանք է ձայն տա

տարակոյս յառաջ կ'երթար մեր ազգի լուսաւորութիւնը, {եւ} թէ վերջ ի վերջոյ պիտոյ էր հասկանալ, թէ մատենագիր

լինելով ամենեւին այլայլուած ու փոփոխուած, ուրեմն {եւ} դորա յայտարար ձեւերը, որոնց մինը եւ առաւել գլխաւ

ւած, ուրեմն եւ դորա յայտարար ձեւերը, որոնց մինը {եւ} առաւել գլխաւորը լեզուն է, որ պիտի յարմարուի կեան

ութեանը։ Ամեն մարդ գիտէ, որ Լուդովիկոս տասն {եւ} չորսերրորդի օրերում գործածական զգեստները եւ հագու

տասն եւ չորսերրորդի օրերում գործածական զգեստները {եւ} հագուստները այժմ ոչ ոք չէ կրում, ըստ որում հնացա

ատշաճ էր երեւում։ Ի՞նչ ենք ասում Լուդովիկոս տասն {եւ} չորսերրորդի օրերում. տարուց տարի նորաձեւութիւնը

յն զգեստը, որ մի, երկու տարի յառաջ հագած էինք, {եւ} պատրաստել տալ մեր համար այնպիսի զգեստ, որ առհասա

թէ նիւթական զգեստը այսպէս, ապա ի՞նչ զարմանք, որ {եւ} մտքի զգեստը, որ լեզուն է, այդքան դարաւոր ժամանա

բան լինելով, համարեա թէ ամենայն րոպէ փոփոխութեան {եւ} նորոգութեան տակ է։ Մեր խղճմտանքը մաքուր է,

նորոգութեան տակ է։ Մեր խղճմտանքը մաքուր է, {եւ} մեք, հետեւելով մեր խղճի ու բանականութեան առողջ թ

կը գայ, մեր ժողովրդական աղքատին, բայց՝ հարազատ {եւ} բուն մատենագրութիւնը ճոխացնելու համար։ Առաջի

ժմ մեր խօսքը, ազգի փոքր ի շատէ գրագէտ բազմութեան {եւ} զարգացած մանուկների համար, է մի ընտիր, պատուակա

ընթերցանութեան։ Նորա միջի յօդուածքը, բազմօրինակ {եւ} զանազան նիւթերի վերայ լինելով, տարակոյս չկայ, ո

ն ընթերցող կարող էր քաղել նոցանից օգտաւէտ ուսումն {եւ} քաղցր, ազնիւ զբօսանք։ Այդ խորհրդով տպած եւրոպակ

չեն գտանւում այդպէս մի տեղ ամփոփուած այդքան ընտիր {եւ} գեղեցիկ նիւթեր ընթերցանութեան համար, որքան այդ գ

ն համար, որքան այդ գրքի մէջ. պատճառ, աշխատասէր {եւ} բազմահմուտ հեղինակը ամենայն տեսակ եւրոպական ծաղիկ

մէջ առաւել ընտիր, առաւել պատուական հիւթերը։ {Եւ} Հայոց մանուկը, կամ թող ասել՝ Հայոց ազգը, ի՞նչ

ստունների հանճարեղ, զօրաւոր, քաջասիրտ ասացուածք {եւ} խօսք, համեմաւոր զուարճութիւնք, սրամիտ, ազատօրէ

օսք, համեմաւոր զուարճութիւնք, սրամիտ, ազատօրէն {եւ} իմաստալից խօսուածք, քանի՛ զուարճալի զրոյցներ, յ

րունակում էին իւրեանց մէջ ամենայն տեսակ իմաստալից {եւ} գրաւիչ եւ դաստիարակիչ նիւթեր, նմանախօսական խրատն

էին իւրեանց մէջ ամենայն տեսակ իմաստալից եւ գրաւիչ {եւ} դաստիարակիչ նիւթեր, նմանախօսական խրատներ, զգուշ

ակիչ նիւթեր, նմանախօսական խրատներ, զգուշացուցիչ {եւ} ահաւոր այլաբանական ակնարկութիւններ, զորօրինակ բն

նձը ուղղելու մասին, թշուառական մարդու տարեմուտքը {եւ} այլն եւ այլն։ Սոցանով հերիքացել չէ հեղինակը

ելու մասին, թշուառական մարդու տարեմուտքը եւ այլն {եւ} այլն։ Սոցանով հերիքացել չէ հեղինակը. նա յան

ղինակը. նա յանձն է առել Հայոց խելացի մանուկներին {եւ} ազգին պատմել մտառութեան արժանի գիտելիքը, որ պատկ

խարհի կազմածի, երկրի բերքերի, շնչական, տնկական {եւ} հանքական դասակարգերի մասին։ Այլեւ յիշեալ գրքի մէ

նք, վերջապէս՝ մի բաւական մանրամասն ճառ բնութեան {եւ} նորա մէջ եղած երեւոյթների վերայ, յետոյ՝ բարոյակ

յական առածք, սկզբնական հիմունք, բարոյական խրատք {եւ} նկատողութիւնք։ Այդ մեծ աշխատութեան եւ բանագէ

խրատք եւ նկատողութիւնք։ Այդ մեծ աշխատութեան {եւ} բանագէտ գործակատարութեան վաստակը վերջաւորւում է ե

րկու գեղեցիկ ճառով, որոնց մինը է Սոկրատէսի վարքը {եւ} միւսը Քրիստափոր Կոլոմբոս կամ յայտնագործութիւն Ամե

իւն Ամերիկայի. ճառեր, որ գրած էին բաւական վերին {եւ} ուսումնական ոճով։ Եւ ո՞ր փոքր ի շատէ հասկացող ու

, որ գրած էին բաւական վերին եւ ուսումնական ոճով։ {Եւ} ո՞ր փոքր ի շատէ հասկացող ու զգացող Հայը կարող էր

հասկացող ու զգացող Հայը կարող էր առանց հոգիանալու {եւ} ջերմանալու եւ սիրտը շարժուելու կարդալ Ամերիկայի յ

ացող Հայը կարող էր առանց հոգիանալու եւ ջերմանալու {եւ} սիրտը շարժուելու կարդալ Ամերիկայի յայտնագործութեա

ելու կարդալ Ամերիկայի յայտնագործութեան նախերգանքը {եւ} վերջաբանը։ Գիտենք, Եւրոպայի կրիտիկոսքը սովո

լու համար, զանազան հատուածներ դուրս գրել դորանից {եւ} դնել կրիտիկայի մէջ։ Բայց մեք հերիքանում ենք՝ աս

ց Հայերը ձեռք առնուն գերապատիւ Նազարեանցի գիրքը, {եւ} իսկոյն համաձայնելով հաստատելու են մեր փոքր ի շատէ

ը Ռուսաստանի մէջ կարող է առնուլ իւր ձեռքը մի գիրք {եւ} հոգեպէս զուարճանալ, եւ գերապատիւ հեղինակը, շատ

առնուլ իւր ձեռքը մի գիրք եւ հոգեպէս զուարճանալ, {եւ} գերապատիւ հեղինակը, շատ յաջողութեամբ հասած լինել

րուած է այդ գիրքը, առաւել ճոխ է, առաւել հարուստ {եւ} առաւել մօտ կենդանի ժողովրդի բարբառին, քան թէ հեղ

ռին, քան թէ հեղինակի այլ գրուածքը մինչեւ այսօր։ {Եւ} այս լեզու օր ըստ օրէ աւելի մեծ քայլերով յառաջ գնա

Հայոց երեխաների համար ", " Վարդապետարանը Կրօնի " {եւ} այժմեան Նոր Հայախօսութեան հանդէսը։ Այո՛, ցանկան

ղ բառերը չեն միայն դժուարացուցիչքը, այլեւ մտքերը {եւ} հեղինակի անձնաւորութիւնը։ Չէ կարելի պահանջել, ո

ատութիւն յանձն առած ու գլուխ բերած, այնքան յստակ {եւ} գեղեցիկ ոճով խօսելով իւր գրքի մէջ, այնուամենայնի

վ իւր գրքի մէջ, այնուամենայնիւ, այնքան համեստ է {եւ} բարեհոգի, որ չկամի երբէք համարել իւր խօսելու ոճը

յն, որ Հայոց ազգի ժողովրդական լեզուն, մի անմշակ {եւ} անմարդացած լեզու լինելով, չունի դեռեւս այն բոլոր

փար թափել հայերէնի մէջ։ Այո՛, կարծում ենք, {եւ} այն հաստատապէս, որ մեր դարու հայ մարդը, շատ եւ

եւ այն հաստատապէս, որ մեր դարու հայ մարդը, շատ {եւ} շատ բաների մասին գաղափարք չունենալով իւր մէջ, իհ

մասին գաղափարք չունենալով իւր մէջ, իհարկէ չունի {եւ} դոցա յայտարար բառերը եւ ձեւերը. եւ այդ պատճառով

ով իւր մէջ, իհարկէ չունի եւ դոցա յայտարար բառերը {եւ} ձեւերը. եւ այդ պատճառով, եթէ նա լսում է անծանօթ

իհարկէ չունի եւ դոցա յայտարար բառերը եւ ձեւերը. {եւ} այդ պատճառով, եթէ նա լսում է անծանօթ գաղափարներ

մ է անծանօթ գաղափարներ՝ Հայոց աշխարհաբառ լեզուով {եւ} եւրոպական լօգիկայի ազդեցութեան տակ լուսաբանած, ս

ն դոքա, որովհետեւ Հայը ո՛չ գաղափարներին է տեղեակ {եւ} ո՛չ եւս ձեւերին. Այսինքն՝ դեռեւս չգիտէ նա խօսել

եւերին. Այսինքն՝ դեռեւս չգիտէ նա խօսել, ուրեմն {եւ} չգիտէ մտածել։ Բայց այդ բանի մէջ մեղաւոր է միայն

յց այդ բանի մէջ մեղաւոր է միայն ազգի անկրթութիւնը {եւ} ո՛չ հեղինակը, որ արդարեւ ունենալով իւր մէջ գաղափ

եւ ունենալով իւր մէջ գաղափարներ՝ ունի դոցա համար {եւ} ձեւեր՝ առած նոյն իսկ ազգային լեզուի աղբիւրից եւ

եւ ձեւեր՝ առած նոյն իսկ ազգային լեզուի աղբիւրից {եւ} ո՛չ Թուրքից եւ Թաթարից, ինչպէս ըստ մեծի մասին ժո

ծ նոյն իսկ ազգային լեզուի աղբիւրից եւ ո՛չ Թուրքից {եւ} Թաթարից, ինչպէս ըստ մեծի մասին ժողովրդի բարբառն

ժողովրդական լեզուն կը ստանայ առաւել քաղաքացութիւն {եւ} օր ըստ օրէ կը մօտենայ իւր նպատակին՝ գեղեցիկ եւ ը

ն եւ օր ըստ օրէ կը մօտենայ իւր նպատակին՝ գեղեցիկ {եւ} ընտիր գործիք դառնալու ժողովրդի դաստիարակութեան հա

հեղինակը իւր ազգի զաւակների դաստիարակութեանը, որ {եւ} պիտոյ է շատ ձեռնտու լինէր դորան։ Մեք մեր կող

ենք, որ ժողովրդական լեզուն ձեռք ու ոտք է ստացել {եւ} մեր նոր մատենագրութան աղքատին գանձարանի մէջ երեւո

րութան աղքատին գանձարանի մէջ երեւում է մտաւորական {եւ} կենսական շարժողութիւն։ Մեր առ ի սրտէ երախտագ

ղինակը, որին հոգով չափ ցանկանում ենք կարողութիւն {եւ} յաջողութիւն ապագայ աշխատութենների մէջ։ Քաղցր

ՀԵԳԵԼԸ {ԵՒ} ՆՈՐԱ ԺԱՄԱՆԱԿԸ ԲԵՌԼԻՆԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՄԷՋ ԿԱՐԴԱՑԱԾ ՀԱ

ՐԳՄ. ՍՕԼԵԱՆԻԿՈՎԻ - Ս. Պ. Բ., 1861. Քաղուածք {եւ} մտածութիւնք " Ամեն փիլիսոփայութիւն ուրիշ բան

ը, փոխադրուած դէպի միտք (переведенное в мыслы) {եւ} յիմարութիւն է կարծել, թէ որեւիցէ փիլիսոփայութիւն

նքը ժամանակը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ հասկացողութեան {եւ} կարծիքի գումար, որեւիցէ առնուած հասարակութեան.

ծ հասարակութեան. առնուած միջոցում: Բոկլի մեթոդը {եւ} աշխատութիւնը - համակցել մասնաւոր երեւոյթքը եւ մի

ոդը եւ աշխատութիւնը - համակցել մասնաւոր երեւոյթքը {եւ} մի ամբողջութիւն տալով նոցայ, յաջորդ երեւոյթքը ըն

դիւնք - շատ մօտ է ըստ սեռին Հեգելի այս դրութեան: {Եւ} իրտվ որ, չէ կարելի կարգաւորապէս ուսանել պատմութե

ւթիւնը, որովհետեւ ենթարկւում է շրջապատող աշխարհի {եւ} ժամանակի ազդեցութեան եւ զուգակշռւում է: Գրան

կւում է շրջապատող աշխարհի եւ ժամանակի ազդեցութեան {եւ} զուգակշռւում է: Գրանովսկին, թէեւ խոստովանու

իւնքը կարող են ազդել այդ կատարման ժամանակի վրայ. {եւ} ցաւում է, որ Մեկէնտոշից ջոկ ուրիշ հեղինակները շա

էս պաշտպան կամ որպէս հակառակորդ պատմութեան օրէնքի {եւ} այլն (Собран. соч. Грановского т. 2. եր. 31

(այսինքն օրէնքի) հիմքը մոռացուած սովորութեանց. {եւ} արդէն մարած կեանքի մէջ. դորանով իսկ պարզապէս վկա

": Այս դրութիւնը աւելի պարզ կերպով հասկացնում է {եւ} արդարացնում է իր (այս երեսի սկզբում) փիլիսոփայո

դար առաջ միմիայն հռչակաւոր փիլիսոփային հասկանալի {եւ} ըմբռնելի դրութիւնը այսօր կարօտութիւն չունի ապացու

Բայց դու տե՛ս, որ Հեգելի դրութիւնը ներգործում է {եւ} իր փիլիսոփայոլթեան վրայ, որի ժամանակը անցած լինե

մանական ոգու կերպարանագործութեան պատմութեան մէջ, {եւ} ոչ աւելի: Փիլիսոփայական համակարգութեանց ժամանակն

մանակ է. համակարգութեանց կործանումը արդէն մի մեծ {եւ} հոյակապ համակարգութիւն է, թէեւ կործանուածների պէ

նը, ինչ ճամփով կ՚ուզես գնայ, միայն թէ խորհուրդը {եւ} նպատակը այն լինի: Յայտնի է, թէ աւելի կարճ, աւե

յն լինի: Յայտնի է, թէ աւելի կարճ, աւելի բնական {եւ} աւելի յաջող ճամփան ընտրելի է, քան թէ այն բարակ ե

ւ աւելի յաջող ճամփան ընտրելի է, քան թէ այն բարակ {եւ} միգապատ ճամփաները, որ ցոյց էին տալիս այս ու այն

թի փիլիսոփայութեան " վերացական մօրալիզմը ". սէրը {եւ} կեանքը, ահա այն հասկացողութիւնքը, որ օգնում են

ր օգնում են Հեգելին ներս մտնել քրիստոնէական կրօնի {եւ} նորա արարողութեանը խորունկ խորհրդի մէջ: Հրէական

համեմատութիւն գնել քրիստոնէութեան գլխաւոր հիմքերի {եւ} սիրու եւ կեանքի հասկացողութեան մէջ - հրէական հասկ

թիւն գնել քրիստոնէութեան գլխաւոր հիմքերի եւ սիրու {եւ} կեանքի հասկացողութեան մէջ - հրէական հասկացողութեա

ղութեան մէջ - հրէական հասկացողութեամբ ներողութեան {եւ} յանցանքի մէջ անանցանելի վիհ կար, բայց օրէնքով տր

ժը համարւում էր մաքուր արդարադատութիւն, յանցանքի {եւ} պատիժի շաղկապը է լոկ հաւասարութիւնը եւ ոչ կեանքը

, յանցանքի եւ պատիժի շաղկապը է լոկ հաւասարութիւնը {եւ} ոչ կեանքը"։ Աչքի տակ առնելով միմիայն այս հաւասա

ւթիւնը, անհնարին է խօսք եւս մէջ բերել հաշտութեան {եւ} ապրեցնելու մասին: Բոլորովին ուրիշ բան է, երբ սէ

ոյն իսկ մարդուց, նորա ամբողջ գոյութիւնից է բխում {եւ} յանցանքը, եւ օրէնքը եւ ճակատագրի իրաւունքը:

ց, նորա ամբողջ գոյութիւնից է բխում եւ յանցանքը, {եւ} օրէնքը եւ ճակատագրի իրաւունքը: Այսպէս էին այ

մբողջ գոյութիւնից է բխում եւ յանցանքը, եւ օրէնքը {եւ} ճակատագրի իրաւունքը: Այսպէս էին այն Ժամանակ

արդապետութեամբ վեր ի վայր կործանեց " ակն ընդ ական {եւ} ատամն ընդ ատաման " վարդապետութիւնը, յայտնի է, թ

ստոնէութիւնը հիմնուած լինելով սիրու վրայ, ուրեմն {եւ} ներող եւ զիջանող տարրի վրայ, որ լինելով միեւնոյն

ւնը հիմնուած լինելով սիրու վրայ, ուրեմն եւ ներող {եւ} զիջանող տարրի վրայ, որ լինելով միեւնոյն ժամանակ

ութիւնը բարւոքեմ ասած տեղը անարդարութիւն է տնկում {եւ} միտում է կշռի թաթը դէպի անհաւասարութիւն, ուրեմն

թէ Մարկոսն էլ իր կարգով ելնէ Կիրակոսի որդին սպանէ {եւ} Կիրակոսի այրին ատենի ձեռքով Մարկոսին մահի մատնէ.

ատնէ. ի՛նչ եղաւ այս սքանչելի հաւասարութեան էական {եւ} շօշափելի արդիւնքը: Յանցանքը երկու մարդ սպանեց,

ի արդիւնքը: Յանցանքը երկու մարդ սպանեց, Մարկոսի {եւ} Կիրակոսի որդիքը, հաւասարութեան ոգին արդարադատութ

եռքով երկու մարդ էլ ջոկ սպանեց, այսինքն Մարկոսին {եւ} Կիրակոսին. մէջտեղում մնացին երկու այրի կնիկներ ի

ւ ձեռքում հնար չկայ մեռածը ապրեցնել, արդարութեան {եւ} հաւասարութեան անունով երկու նոր մարդ էլ սպանել ին

էլ հանեց - երկու տունից էլ մի մի մարդ առաւ սպանեց {եւ} մի նոր թէեւ սրբացուցած յանցանք էլ սա գործեց: Ի՞ն

արութեան խորհուրդը: Քրիստոնէութիւնը կործանեց {եւ} փշրեց այս վարդապետութիւնը, սէրը դնելով ընկերական

պետութիւնը, սէրը դնելով ընկերական կեանքի, հիմքը {եւ} բարոյականութեան նշանաբանը: Մարկոսը թող ներէ Կիրա

անայ այս ոգով. յղանայ յափշտակութիւն, ատելութիւն {եւ} սպանութիւն - բայց երբ կատարուած էր վերջին գործողո

նայելու որպէս սպանողի, ատեցողի, յափշտակողի վրայ {եւ} իրար երեսից պիտի պաշտպանուին միմիայն երկիւղի միջն

ո, շատ անգամ զուր են գնում նորա հոգաբարձութիւնքը {եւ} մատնւում է, բայց շատ անգամ էլ փախչում է հատուցմա

ատուած, արդեօք անմեղն էլ մահու պատիժ չէ՞ կրում, {եւ} այս հաւասարութեան ոգուց բխած ըստ երեւոյթին արդարո

գուց բխած ըստ երեւոյթին արդարութեանը հրապարակային {եւ} օրինական սպանութիւն չէ՞: Քրիստոնէութիւնը սէր

ով եսականութիւնը արդէն մարդու անձին մէջ սանձում է {եւ} բարեխառնում է նորա կիրքերը, որ նա չէ կարող այլեւ

որ նա չէ կարող այլեւս ատել, յափշտակութիւն յղանալ {եւ} այդ խորհրդով սպանել, երբ արդարադատութիւն առիթ չո

րբ արդարադատութիւն առիթ չունի այլեւս զրպարտողների {եւ} սուտ վկաների թակարդի մէջ բռնուելով օրինական սպանո

ը հիմնուելով փոխադարձ հաւատի վրայ, որի գրաւականը {եւ} աղբիւրը էր սէրը, միթէ ընկերութիւնը աւելի երջանիկ

եան սկզբունքին զոհելով կամ հաւասարութիւնը (պատժի {եւ} մահի մէջ) սիրոյ, զոհելով: Միթէ ներողութեան

Սորա արդիւնքը որչափ որ ըստ երեւոյթին արդարութիւն {եւ} հաւասարութիւն է, այնուամենայնիւ էականապէս եւ դրա

իւն եւ հաւասարութիւն է, այնուամենայնիւ էականապէս {եւ} դրականապէս ընկերութեանը վնասակար: Սիրով ոգեւ

ելով հնար չունի յանցանք յղանալ, յանցանք գործել, {եւ} նոյն սէրը դարձեալ ընդհանրական փոխազդեցութեամբ եղա

ով զարմանալի կերպով փոքրացնում է յանցանքների թիւը {եւ} կեանք է տարածում: Ի՛նչ է այս քննութեանց արդի

րորդից փոխադարձ ներողութիւն, առաջինից ժառանգական {եւ} յաւիտենական թշնամութիւն, իսկ երկրորդից մշտնջենակ

նական թշնամութիւն, իսկ երկրորդից մշտնջենական սէր {եւ} հաշտութիւն, առաջինից եսականութիւն եւ վայրենութիւ

ջենական սէր եւ հաշտութիւն, առաջինից եսականութիւն {եւ} վայրենութիւն, իսկ երկրորդից անձնազոհութիւն եւ քա

ւն եւ վայրենութիւն, իսկ երկրորդից անձնազոհութիւն {եւ} քաղաքակրթութիւն: Եթէ թերեւս հաւասարութեան ան

ասարութեան վրայ, որ երեւում է միայն թշուառութեան {եւ} մահի մէջ եւ յօժար ենք անհաւասար լինել չարագործութ

րայ, որ երեւում է միայն թշուառութեան եւ մահի մէջ {եւ} յօժար ենք անհաւասար լինել չարագործութեան մէջ, եր

ինել չարագործութեան մէջ, երջանկութեամբ էականապէս {եւ} դրականապէս հաւասար լինելով: Այս մտածմունքը ազդեց

կարգութիւնը ուղղակի աղբերանում է այն ազդի կեանքից {եւ} պատմութիւնից, ինչ ազգի ինքը պատկանում է. այսպիս

համակարգութիւնը բացի իր ազգի կեանքից ունի իր մէջ {եւ} օտար ազգի կեանքի ոգին, որ ընդունելով որպէս նախագ

բողջութեան մէջ երեւեցնում է օտար տարրի խառնուրդ: {Եւ} որչափ իրական լինի նորա համակարգութիւնը, այնուամե

ր չէ ապրում այլեւս որպէս կենդանի, այլ տեսնւում է {եւ} բռնւում է մտքով: Որչափ սարսափելի սխալ է, ե

Քանթին է հետեւում, միւսը Ֆիխտէին, միւսը Հեգելին {եւ} այլն, եւ այլն: Խե՜ղճ. այդ բոլորը գերմանական փի

ետեւում, միւսը Ֆիխտէին, միւսը Հեգելին եւ այլն, {եւ} այլն: Խե՜ղճ. այդ բոլորը գերմանական փիլիսոփայութ

՜ղճ. այդ բոլորը գերմանական փիլիսոփայութիւնք են. {եւ} քու ազգի կեանքից բխած չլինելով քու ազգի մէջ անգոր

ի, եթէ գործադրութիւնը հասկանում ենք դրականապէս, {եւ} իրաւունք ունինք այսպէս հասկանալու, որովհետեւ այդ

, ընդունում են նորանց որպէս դրական կէտ. որպէս α {եւ} ω: Բացի սորանից, Քանթի փիլիսոփայութիւնը բխած էր

ւթիւնը բխած էր Քանթի ժամանակակից կեանքից, այսպէս {եւ} ուրիշներինը իրենց ժամանակակից կեանքից: Միեւնոյն

նց գումարը կերպարանափոխ է լինում: Է՜յ, դու, որ {եւ} ոչ բնաւ գերմանացի ես, դու որ ապրում ես հարիւր տա

իւնքը: Մնաց որ չէ կարելի ճշմարտութիւնը քննել {եւ} ճանաչել ինքնակայապէս, քանի որ մարդու խուզարկունա

մինչեւ այժմ գիտէի"։ Այս շատ խոր ճշմարտութիւն է {եւ} գրեթէ յաւիտենական: Որովհետեւ եթէ թափածը դրական ճ

րաբերւում, ես ոչ մի համակարգութիւն չեմ ընդունում {եւ} ամէն համակարգութեանց ստրկաբար հետեւողքը ծաղրից աւ

իսոփայութիւնը պիտի բխի իւրաքանչիւր ազգի կեանքից. {եւ} այդ կեանքը իւր ամէն մի քայլափոխում, ամէն մի կերպ

նկել էր թղթի վրայ. կեանքը գնում է առաջ, գնում է {եւ} նորա փիլիսոփայութիւնը: Բայց փիլիսոփայութիւնը միա

որա կեանքիցն է բխում, ինչպէս կեանքն է, այնպէս է {եւ} նորա փիլիսոփայութիւնը. եւ քո սքանչելի փիլիսոփայո

էս կեանքն է, այնպէս է եւ նորա փիլիսոփայութիւնը. {եւ} քո սքանչելի փիլիսոփայութիւնքը եթէ կամենաս նորա վր

քո ազգի համար (որովհետեւ կաթողիկէ փիլիսոփայ չկայ {եւ} չէ կարող լինել, քանի որ ազգութիւնքը կան, քանի ո

, քանի որ ազգութիւնքը կան, քանի որ բնութիւնը այլ {եւ} այլ աշխարհներում ունի այլ եւ այլ կերպարանքներ եւ

անի որ բնութիւնը այլ եւ այլ աշխարհներում ունի այլ {եւ} այլ կերպարանքներ եւ ազդեցութիւնք), ապա ուրեմն ո

եւ այլ աշխարհներում ունի այլ եւ այլ կերպարանքներ {եւ} ազդեցութիւնք), ապա ուրեմն ուսիր քո ազգի կեանքը

, նորա պէտքերը: Այդ կեանքի բարւոքելը է ամենամեծ {եւ} ճշգրիտ փիլիսոփայութիւնը: Ստոյգ է, կան ճշմար

համեմատաբար դրականք են, քննիր նոցայ որակութիւնքը {եւ} եթէ օգտակար եւ յարմար են քո ազգի կեանքին եւ պէտքե

կանք են, քննիր նոցայ որակութիւնքը եւ եթէ օգտակար {եւ} յարմար են քո ազգի կեանքին եւ պէտքերին, ապա ուրեմ

իւնքը եւ եթէ օգտակար եւ յարմար են քո ազգի կեանքին {եւ} պէտքերին, ապա ուրեմն աշխատիր, որ այդ ճշմարտութի

մէջ: Աշխատիր իրականապէս բարւոքել քո ազգի կեանքը {եւ} թող քո բոլոր իմաստութիւնը ուղղուի դէպի նորա կեանք

եանքը: Սոփեստութիւնը, մէջէմէջ վերացական միգապատ {եւ} քաշկռտուք վարդապետութիւնը ընդունելը եթէ քեզ համար

ջուց նշանակուած մի ճամփով. կեանքը հոսանուտ բան է {եւ} հազար տեսակ յարակցութեանը, դիմադրութեանը, - աւել

ակ, եթէ դրականապէս դնում է իր վարդապետութեան ոճը {եւ} համակարգութիւնը որպէս անմերժելի եւ անբողոքելի, ա

ապետութեան ոճը եւ համակարգութիւնը որպէս անմերժելի {եւ} անբողոքելի, արդէն թշնամի է ազատութեան, արդէն խո

ս հարցնում քո ծանր ու բարակ սահմաններով, սեռերով {եւ} չդիտեմ դեռ ինչ զահրումարով: Մարդը տուն չունի

ւնի, բնութիւնը իր առնելիքները կը պահանջէ, խոհեմ {եւ} բնական ճամփան, մարդասէր հնարներ, թէ կարող ես գտ

կէ, բնութեան պարտքերը հատուցանէ, ահա այդ ճամփան {եւ} հնարներն են փիլիսոփայութեան իսկութիւնը. այն միւս

ծ փիլիսոփայութիւնքը, որ բնութեան հետ գործ չունին {եւ} բնութեան մէջ գործադրելի չեն, այս կամ այն կերպարա

ոփայութիւնից դուրս գայ, կորցնում է իր ամրութիւնը {եւ} դառնում է ազնիւ եւ բարակ զէվզէկութիւն: Այս բ

գայ, կորցնում է իր ամրութիւնը եւ դառնում է ազնիւ {եւ} բարակ զէվզէկութիւն: Այս բոլորը եթէ իբրեւ մի

ամակարգութիւն, աւանդւում են մի մարդու գրքի մէջ, {եւ} ուրիշները պատրաստ գտնում են նորան եւ առանց վերստի

ւ գրքի մէջ, եւ ուրիշները պատրաստ գտնում են նորան {եւ} առանց վերստին իրենց անձը աշխատութեան տալու ընդուն

հեղինակի արծաթագին ստրուկը, թէեւ առանց գիտնալու {եւ} զգալու: Կորցուած ազատութիւնը երեւում է նորանց որ

մերժենք, մարդը ո՛րտեղից ուսանի ուղիղ հասկանալ, {եւ} ամէն բան նորա բնական գունով տեսնել եւ գնահատել:

հասկանալ, եւ ամէն բան նորա բնական գունով տեսնել {եւ} գնահատել: Այդ փիլիսոփայ պարոնը ի՛նչ տեղից առ

աբարուած խելքի արդիւնք, առաւել եւս պիտի մերժուին {եւ} արժանի չեն ընդունելութեան: Բայց ստոյգ է, որ ընդ

, բնագիտութիւնը են փիլիսոփայութեան ճշգրիտ աղբիւրը {եւ} հաստատ պատուանդանը: Ուսիր պատմութիւնը, ուսիր բն

գտի՛ր պէտքերը, ճանչցիր պէտքերը լցնելու հնարները {եւ} կը դառնաս փիլիսոփայ, առանց սորա կամ նորա պատրաստ

րգութիւնքը ընդունելու: Գիտութիւնքը առաջ են գնում {եւ} նոցայ ընթացքը զարմանալի կերպով լծորդուած է իրար հ

ապակի է մտնում, քիմիայի մէջ մի տարր է աւելանում {եւ} ահա բովանդակ գիտութիւնքը միայղոյն վազում են առաջ

էլ է ասող չէ եղած, պատրաստ գիտութիւնքը ժառանգել {եւ} նոցայ լուսով անցածը, որ գործուած է խաւարում դատա

ամանակը, այսինքն հասկացողութեանը գումարը շարժուն {եւ} հոսանուտ բան լինելով, չէ կարելի փիլիսոփայութիւնը

ւնքը, որպէսզի սորվիս փիլիսոփայութեան պատմութիւնը {եւ} կարողանաս զուգահեռագիծ քաշել անցածի եւ ներկայի մէ

ատմութիւնը եւ կարողանաս զուգահեռագիծ քաշել անցածի {եւ} ներկայի մէջ, տեսնել եւ քննել թէ ինչպէս մարդկային

զուգահեռագիծ քաշել անցածի եւ ներկայի մէջ, տեսնել {եւ} քննել թէ ինչպէս մարդկային գիտութեան շրջանր աւելի

ն ճշմարտութեան գաղափարին, արժեն, որ մարդը սորվի {եւ} տեսնէ. նոքա սրում են եւ զուարթացնում են նորա հաս

, արժեն, որ մարդը սորվի եւ տեսնէ. նոքա սրում են {եւ} զուարթացնում են նորա հասկացող ունակութիւնը եւ կան

են եւ զուարթացնում են նորա հասկացող ունակութիւնը {եւ} կան այնպիսի առածներ, որ ուղղակի բնութեան արտափայ

արտափայլութիւն լինելով բիւրապատիկ աւելի ամրութիւն {եւ} հաստատութիւն ունին, քան թէ ամբողջ շինծու համակար

ի համար: Բայց պատրաստ վարդապետութիւնը սորվել {եւ} այնուհետեւ քիթը մինչեւ ի Կոկիսոն հայոց բարձրացնել

թէ ես Քանթի, Ֆիխթէի, Դեկարտի, Բեկոնի, Հեգելի {եւ} այլն եւ այլն փիլիսոփայութիւնքն եմ սորվել, եւ պահ

անթի, Ֆիխթէի, Դեկարտի, Բեկոնի, Հեգելի եւ այլն {եւ} այլն փիլիսոփայութիւնքն եմ սորվել, եւ պահանջել,

ելի եւ այլն եւ այլն փիլիսոփայութիւնքն եմ սորվել, {եւ} պահանջել, որ հանդիպողը ծունր դնէ իր առջեւ, պարզ

ցութիւն, հաշուատու քննութիւն մարդկային թէ՛ անցած {եւ} թէ՛ ներկայ կեանքին, այլեւ բնութեան երեւոյթներին

թէ՛ ներկայ կեանքին, այլեւ բնութեան երեւոյթներին {եւ} նոյնիսկ բնութեան, ահա՛ փիլիսոփայութեան աղբիւրը,

ու առջեւ, միայն թէ մարդը չծուլանայ օգուտ քաղել: {Եւ} եթէ մարդը ընդունակ չէ այդ բոլորի թելերը իր մտքի մ

կ ստակ: Կարող են ասել, թէ փիլիսոփաների ճիգը {եւ} նպատակն էլ այն է, ինչ որ դու ասում ես ուրիշ խօսք

ցաւութիւն: Բանն էլ այն է, որ ուրիշ խօսքերով {եւ} եթէ մարդկային խօսքը կշիռ ու խորհուրդ ունի, ապա ո

հուրդ ունի, ապա ուրեմն ամէն խօսք իրարից տարբեր է {եւ} չէ շփոթւում: Փիլիսոփայ պարոնները իրենց համակարգո

թէ ձեռնոց ենք նետում իմաստութեան, այլ այն ձեւին {եւ} դատապարտում ենք նոյն վարդապետութիւնը, որ երեւում

կարծուի նորմուծութիւնք, այնուամենայնիւ ըստինքեան {եւ} էականապէս ուրիշ բան չեն, եթէ ոչ հին շինուածքների

, եթէ ոչ հին շինուածքների կործանում: Այնքան շատ {եւ} այնքան խիտ են այդ անտէր շինուածքը, որ մարդը ճամփ

են այդ անտէր շինուածքը, որ մարդը ճամփայ չունի, {եւ} քանի խելքի է ընկնում, կամաց-կամաց կործանելով նրա

ր գտաւ, նորը տակաւին առջեւումն է: Բայց ինչպէս է {եւ} ինչ պիտի լինի այդ նորը: Եթէ մենք քեզ հետ ապրենք

ւ այն ժամանակ, եթէ ուսանենք այն ժամանակի պէտքերը {եւ} շրջապատող աշխարհի հասկացողութեանը գումարը, այն ժ

յդ բոլորը ձեռք գայ, այն ժամանակի մարդը թող հոգայ {եւ} ստեղծէ ինչ որ իրեն պէտք է. ես ինչ իմանամ, թէ ին

ում եղած են որպէս վնասակար բաների մերժողութիւնք: {Եւ} գիտէին նոքա, որ նոցանից հարիւր տարի ետքը նոցայ ժ

րջը: Վերջը, խելքդ գլուխդ հաւաքիր, աչքդ բաց {եւ} տունդ քամիին բացած լոկ գաղափարների ետեւից ման մի

ms von Ad. Schmidt, Berlin, 1847 (Դաւանութեան {եւ} մտքի ազատութեան պատմութիւնը կայսերութեան եւ քրիստ

ւթեան եւ մտքի ազատութեան պատմութիւնը կայսերութեան {եւ} քրիստոնէութեան առաջին դարում. Ադ. Շմիդտ: Собра

2, стр. 276 [գրում է]. " Այսպէս է սովորական {եւ} ըստ մեծի մասին արժանի (այդ սովորութեան, այսինքն

արժանի (այդ սովորութեան, այսինքն չկարդացուելու {եւ} անտես լինելու) ճակատագիրը գերմանական գրքերի: Չն

կան ուսումնականք չեն ուսել առնուլ նոցանից գեղեցիկ {եւ} կենդանի ձեւով աւանդելու գաղտնիքը: Այս պատճառով,

կիւղի, զբօսանքի համար, դուք մահի տալիս էք մարդը {եւ} հրճւում էք նորա հոգեվարական տխրութեամբ: Դուք կ՚ա

րութեամբ: Դուք կ՚ասէք ինձ, թէ նոքա յանցաւորք են {եւ} մահի արժանի դատուածք. համաձայն եմ, բայց ինչ յան

փայութեամբ կամենում էր Գերմանիոյ Մաքիաւելին լինել {եւ} իրաւ, որ ինչպէս նորա վարդապետութիւնը համեմատուել

թեամբ: Զարմանալի է այս կողմից նմանութիւնը Հեգելի {եւ} անգլիացի Բոռքի միմեանց հետ: Բոռքը իր ծերութեան ժ

սիոյ մեծ ռեւոլիւցիոն. Բոռքը, որ իր բոլոր կեանքը {եւ} ուժը մինչեւ այն ժամանակ թափել էր ազատութիւն պաշտպ

էս, որդու կորուստը դղրդել էր նորա ուղեղը, ուստի {եւ} նորա աչքի առջեւ երեւում էին միայն Լուդովիկոս XVI-

որա աչքի առջեւ երեւում էին միայն Լուդովիկոս XVI-ի {եւ} Մարիայ Անտուանետտի արիւնոտ գլուխները, այդ դարձել

շարունակ 50 տարի ոչ միայն քամեցին Ֆրանսիոյ արիւնը {եւ} հոգին, ոչ միայն իրը փոխանակեցին անառակ եւ փտածին

արիւնը եւ հոգին, ոչ միայն իրը փոխանակեցին անառակ {եւ} փտածին կեղեւի հետ, այլեւ հանգիստ չտուին բոլոր Եւ

ր Եւրոպային: Նա մոռացել էր թէ ինչպէս այդ փառամոլ {եւ} բորբորիտոն ճակաճնութեամբ վարակուած Բուրբոնը ամէն

ամէն կողմից վնասում էր Անգլիային, երբ Կարլոս II {եւ} Յակոբ II Ստիւարտները Լուդովիկոսի արծաթագին վասսալ

սսալներ դառնալով, մանաւանդ այս վերջինս, նենգում {եւ} դաւում էին Անգլիոյ ազատութեան: Նա մոռացել էր Բու

ան: Նա մոռացել էր Բուրբոնների (Լուդ[ովիկոս] XIV {եւ} XV) հետամտութիւնքը եւ ձգտողութիւնքը Օրանժեանի ըն

բոնների (Լուդ[ովիկոս] XIV եւ XV) հետամտութիւնքը {եւ} ձգտողութիւնքը Օրանժեանի ընդդէմ, եւ պաշտպանութիւն

ետամտութիւնքը եւ ձգտողութիւնքը Օրանժեանի ընդդէմ, {եւ} պաշտպանութիւնքը նախ ապարքայ Յակոբ II-ին եւ վերջը

դդէմ, եւ պաշտպանութիւնքը նախ ապարքայ Յակոբ II-ին {եւ} վերջը նորա որդուն, որ 70 տարի թագ խնդրելով թափառ

, աւելցնելով իրեն անառակութիւնքը, շռայլութիւնքը {եւ} ֆրանսիական ազգի հարստահարելը, նա մոռացել էր, որ

այն պակաս, այլեւ աւելի էր անցել ամէն չափ ու կշիռ {եւ} ֆրանսզների համբերութիւնը եթէ ապառաժ լինէր, չէր կ

յիշում երկայն-պառլամենտը, քաղաքական պատերազմները {եւ} այսպէս անուանուած պոչի (երկայն պաոռլամենտի մնացո

ա՜հ ապստամբներին: Գերմանական ազգը մեծ ազգ չէ {եւ} նորա փոքրութիւնը եւ մեծութեան անընդունակութիւնը ա

Գերմանական ազգը մեծ ազգ չէ եւ նորա փոքրութիւնը {եւ} մեծութեան անընդունակութիւնը արդէն իրողապէս երեւու

ն իրողապէս երեւում է նորա քաղաքական կեանքում պարզ {եւ} շօշափելի կերպով: Երեսունից աւելի կտորներից բաղկա

րպով: Երեսունից աւելի կտորներից բաղկացած նեղսիրտ {եւ} միմիայն ֆրանսիական մեծ յեղափոխութեան շնորհքով մի

էին նորա վրայ Գէօթեն, Շիլլէրը, Լութերը: Չնչին {եւ} ափի չափ տէրութիւնքը իրենց մէջ կենտրոնացած, իրենց

կան, այլեւ ընկերական կեանքի թշնամութիւնքը, մանր {եւ} կեղտոտ դիպուածներում միշտ ոտնահար են եղել եւ պիտի

մանր եւ կեղտոտ դիպուածներում միշտ ոտնահար են եղել {եւ} պիտի միշտ լինին գերմանականութեան: Ընկած լինե

ին իր ելքը աշխատեցաւ փնտրել անպտուղ իդէալների մէջ {եւ} մինչեւ այսօր չպակասեցան բերանաբաց փիլիսոփաներ, ո

ստ էութեան, բայց գերմանական հասկացողութեամբ լայն {եւ} հոյակապ ուղղութիւնը: Եւ միայն Բոկլը չէ, որ դատա

կան հասկացողութեամբ լայն եւ հոյակապ ուղղութիւնը: {Եւ} միայն Բոկլը չէ, որ դատապարտեց այս սուտ ուղղութիւ

րի շոգիներով չէ բթացրել իր ուղեղը, ասել է ուրեմն {եւ} զգում է երբ երես առ երես քսւում է իրական աշխարհի

րես քսւում է իրական աշխարհի հետ, նա դատապարտել է {եւ} պիտի դատապարտէ: Չնայելով այս բոլորի վերայ, երբ

յելով այս բոլորի վերայ, երբ Հեգելը քաղաքից քաղաք {եւ} կայսրութիւնից կայսրութիւն իր սքանչելի մտահայեաց գ

Բուրբոնի գահը, որ դաշնակիցների քաղաքականութեամբ {եւ} պաշտպանութեամբ վերանորոգուել էր մեծ յեղափոխութիւն

յետոյ: Ահաբեկութիւն տարածեց ամէն տեղ այս ցնցիւնը {եւ} Հեգելը ընկճուեցաւ այս երկիւղի ծանրութեան տակ, ին

դ տիեզերական նոր շարժողութիւնը տարածուելով առաւել {եւ} առաւել կարող է ճամփից հանել ոչ միայն տէրութիւնը,

համակարգութիւնը ` իդէալիզմի համակարգութիւնը: {Եւ} արդարեւ երկիւղը, թէ համաշխարհական հանգստութիւնը

, որ անհողդողդ պահպանել էր իր կառավարչական ձեւերը {եւ} առաջին ֆրանսիական յեղափոխութեան մրրիկը ցամաքահողի

(мечта) հետ: Հեգելը չէ պախարակում ձգտողութիւնը {եւ} վերանորոգութեան խնդրի (bill) բովանդակութիւնը,

) կառավարութեան, հոգեւոր ծուխերի անկարգութեանց, {եւ} ուրիշ տեսակ արտօնութեանց, անգլիական եկեղեցու դրո

ղեցու դրութեանց, անճոռնի կառավարութեան Իռլանդիոյ {եւ} նորա եւ ընկերական յարաբերութեանց մասին: Ինչպէս Հ

ութեանց, անճոռնի կառավարութեան Իռլանդիոյ եւ նորա {եւ} ընկերական յարաբերութեանց մասին: Ինչպէս Հեգելը,

ան կառավարչութիւնքը: Տակաւին կարելի է համաձայնել {եւ} այս բանում, թէ անգլիական կառավարչութիւնքը (учре

Այս խօսքերում, պ. Հայմը մեծապէս սխալւում է, {եւ} դորա պատճառն է դարձեալ գերմանական փիլիսոփայութիւն

ն էլ զգում է այդ բանի գործական ամլութիւնը, ուստի {եւ} սահմանափակում է առաջադիմութեան ասպարէզը " գոնէ տե

ս անհամ կերակուր եմ ուտում, փիլիսոփան չէ հաւնում {եւ} իր մտքի մէջ աւելի համեղ կերակրի գաղափար ունի եւ ա

մ եւ իր մտքի մէջ աւելի համեղ կերակրի գաղափար ունի {եւ} ասում է, թէ գոնէ տեսական յարաբերութեամբ ինքը ուղ

, այսօր առաջինն է Եւրոպիոյ մէջ ազատութեան մասին, {եւ} անգլիական մարդը իրաւամբ կարող է պարծենալ իր ազատո

րող է պարծենալ իր ազատութեամբ, մինչդեռ ուրիշները {եւ} մանաւանդ խեղճ ողորմելի գերմանացիք ցեխում խրուած,

լի գերմանացիք ցեխում խրուած, նախանձու տրաքում են {եւ} տակաւին հաւան էլ չեն Անգլիացին: Տօ՛, մի նորա չա

ց ", - շարունակում է Հայմը, որպէս թէ սթափուելով {եւ} հետեւեալ դրութեամբ իր առաջուայ կարծիքները հիմն ի

իական տէրութենական կեանքի այն մութ կողմերի վրայ, {եւ} դոցայ պատճառով չէ ուզում տեսնել նորա մէջ շրջան առ

մեր փիլիսոփայի համար ըստինքեան ոչինչ արժէք չունի {եւ} թէ նա (Հեգելը) դորա հակառակ տեսնում է ազատութեա

արժանաւորութիւնը հասկացողութեան համակարգութենում {եւ} առարկայապէս (объективно) կազմակերպուած, յայտնի

յիշում է այս տեսակ փիլիսոփայական այլանդակութիւնքը {եւ} անմիջապէս մերժելով նորանց, աշխատում է թուլացնել

որժ տպաւորութիւնը այդ ժանգոտ գաղափարների ` թէ՛ իր {եւ} թէ՛ լսողի վրայ: " Հասկանալ է ", - շարունակու

ուրդ պիտի վերագրել Հեգելի սահմանադրական շինուածին {եւ} նորա պատահաբար ինքնավարութիւնը (самоуправление)

ստիճան պարունակութեան (объем) այդպիսի մեծութեան {եւ} դորա հետ միասին ոչ մի տեղ, այդ չափով եւ այդպիսի

եծութեան եւ դորա հետ միասին ոչ մի տեղ, այդ չափով {եւ} այդպիսի ուժով չեն երեւել նորա օրհնած հետեւանքը,

նտականութիւնը շտեմարան է պոլիտիկական ապականութեան {եւ} անխելքութեան։ " Ձեւաւոր ազատութեան աղաղակը եւ փա

ան եւ անխելքութեան։ " Ձեւաւոր ազատութեան աղաղակը {եւ} փայլը, -թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը ասում

ոփան, - " թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը աճել {եւ} ոչ իսկ յիշել նորան: Ազատութեան դիմակի տակ գոյացե

լ նորան: Ազատութեան դիմակի տակ գոյացել է շահասէր {եւ} ագահ օլիգարխիա, որ գործակից էր եղել (օգնել էր,

ը, ժամանակի թանձրութեամբ արմատացած եսականութիւնը {եւ} ամէնից աւելի ազգի բազմութեան անհասկացողութիւնը,

աւելի ազգի բազմութեան անհասկացողութիւնը, նոյնպէս {եւ} խաժամուժ ամբոխի ախտերը, ահա այն տարերքը, որոնցի

յն սահմանափակութիւնը, նորա նախապաշարմունքներով, {եւ} նոյն հոգեկան ախտաւոր ամբոխմունքը, որ յատուկ բնաւ

ն է կազմում անգլիական տէրութենական կարգադրութեանը {եւ} Բեկոնի հայրենակցաց գործական-էմպիրիկական խորհրդի ը

կան սկզբանց մասին: Հերիք չհամարելով ընտրողութեան {եւ} կաշառելու պատճառով առաջացած ամբոխմունքի եւ անկարգ

ութեան եւ կաշառելու պատճառով առաջացած ամբոխմունքի {եւ} անկարգութեան ամենասաստիկ կտրուկ գծերով նկարագրութ

նա մինչեւ անգամ խօսակցութիւնքը (առաջարկութիւնքը {եւ} դիմադրութիւնքը) եւ պառլամենտական ճառերը համարում

ակցութիւնքը (առաջարկութիւնքը եւ դիմադրութիւնքը) {եւ} պառլամենտական ճառերը համարում է որպէս չնչին փոխան

н) իմաստութեան, որ նստած էր կանաչ մահուդի առջեւ {եւ} որ երեւցնում էր իր ենթակայութիւնը հրովարտակների (

, անդամների իրեն անձնական դրութեանը բացատրութեամբ {եւ} նոքա առաջարկում են իրենց կարծիքները ոչ որպէս գործ

որպէս արտոնունակ (привилегированый) գոյութիւնը {եւ} որպէս ատենախօսը: Այդ ատենաբանների գեղեցկախօսութի

են Հեգելի յարգութեան: Վելլինգտօնը իբրեւ զօրապետ {եւ} ռազմագէտ (стратегик) այո՛, ունի հոյակապ արժանա

րութիւն, բայց պատերազմի դաշտից դուրս, մարդկային {եւ} ընկերական յարաբերութեանը վերաբերութեամբ, նորա տե

աբերութեամբ, նորա տեսութիւնքը, հասկացողութիւնքը {եւ} հայեացքը փոխադարձ չափով (пропорция) են եւ մօտեն

իւնքը եւ հայեացքը փոխադարձ չափով (пропорция) են {եւ} մօտենում այն աստիճան ոչնչութեան, որ նաեւ մի շատ

ճան ոչնչութեան, որ նաեւ մի շատ հասարակ քաղաքագէտ {եւ} շատ հասարակ պուպլիցիստ չէին կարող առանց ամաչելու

: նա դրականապէս ընդդէմ էր ամենայն վերնորոգութեան {եւ} պատերազմական դրական կարգերը (дисциплина) շատ խո

նայ, եթէ այն ռազմական փիլիսոփայութիւնը ընկերական {եւ} բարերար սկզբունքների տակ կերպարանուելով հիմք դառն

նց կազմուածքին: Իհարկէ, ինչպէս ուրիշ շատերը {եւ} մանաւանդ Դուքս Վելլինգտօնը առատօրէն քաղած լինելով

, բնական, սովորական երեւոյթ չէ, այլ ցաւագարական {եւ} պատահական, որի օրէնքը երբեք չէ կարող դրուել մարդ

օրէնքը երբեք չէ կարող դրուել մարդկային սովորական {եւ} ընկերական կեանքի վրայ, առանց վնաս տալու այդ կեան

, առանց վնաս տալու այդ կեանքի բնական առողջութեան {եւ} առանց պատուաստելու այն ցաւագարական ախտերը նորա կա

ոչնչացնելու, աշխարհի զուգակշիռը խանգարելու համար {եւ} այդ մի ժամը կամ րոպէն կարո՛ղ է եւ յարմարութիւն ու

անգարելու համար եւ այդ մի ժամը կամ րոպէն կարո՛ղ է {եւ} յարմարութիւն ունի, ջլերի այն զլուած վիճակում, դ

է եկած իր ընկերական կեանքի շրջանից. նա ընկերական {եւ} քաղաքային կեանքի մէջ պաշտօն չունի. նա այն միջոցի

չունի. նա այն միջոցին ճնշուած է նեղ շրջանակի մէջ {եւ} որոշուած նպատակով - մեռցնել կամ մեռնել: Բայց

եռցնել կամ մեռնել: Բայց այնպէս նեղ, որոշեալ {եւ} սահմանափակ չէ մարդկային կեանքի առողջ վիճակը: Զին

զարկւում է անթիւ պէտքերի, անհամար յարաբերութեանց {եւ} վիճակների հետ: Յայտնի է, թէ այս երկու մոմենտքը

, պատերազմը իբրեւ ցաւագարական (патологический) {եւ} առողջ կեանքը իբրեւ բնիկ (նախագաղափարական (норма

ւիլ, միեւնոյն ուղղութեամբ քայլել, առանց անօգուտ {եւ} վնասակար դառնալու: Բայց ի՛նչ անես, որ Հեգելի պէ

, որ միմիայն անգլիական մարդը կարողացաւ իրագործել {եւ} որին յաջորդեց ուրիշ կերպարանքով նորա գաղթական եղբ

չէ՞ որ մարդկային հասկացողութեանց լայնանալու չափով {եւ} կատարելութեան գաղափարը շարժում է դէպի առաջ: Յայտ

րովհետեւ այդ երեւոյթի մէջ երեւում է առողջ կեանք: {Եւ} մարդը կամ իր քաղաքակրթութեան աստիճանից պիտի հետ դ

իճանից պիտի հետ դառնայ, կամ բարոյապէս պիտի մեռնի {եւ} նորա հասկացողութեանց շրջանը անբացուելի պիտի փակու

որ նորա կատարելութեան գաղափարը մնայ անշարժ, բայց {եւ} այն ժամանակ տակաւին չէ կարող հասած լինել նորան,

ն չէ կարող հասած լինել նորան, որովհետեւ գաղափարի {եւ} նորա մարմնանալու մէջ կայ ժամանակ եւ ուժ, որ պիտի

ետեւ գաղափարի եւ նորա մարմնանալու մէջ կայ ժամանակ {եւ} ուժ, որ պիտի գործ դրուի մինչեւ այն կէտը, բայց ե

ւ ուժ, որ պիտի գործ դրուի մինչեւ այն կէտը, բայց {եւ} կէտը կը վազէ առաջ ձգտողութեան ուժգնութեան չափով:

չափով, այնտեղ հանդէսը պատկանում է ֆրիդրիկոսներին {եւ} մարդկային ընկերութիւնը իջնում է անչափահաս որբերի

ւթեանց վրայ, նետելով միանգամայն բոլոր հաստարմատը {եւ} փրկարար դրութիւնքը, որոնց հիմքերի վրայ աճում է ա

Բացի սորանից, թող նորան դատապարտէ մի աւելի ազատ {եւ} աւելի վսեմ սահմանադրութեանց ենթարկուած մարդ: Բան

իզմ է բարձրանում, երբ քաղաքականապէս ճղակտոր եղած {եւ} մարդկային իրական կեանքին բոլորովին անտեղեակ եւ թա

ած եւ մարդկային իրական կեանքին բոլորովին անտեղեակ {եւ} թափառական գաղափարների ստրուկ գերմանացին է բերան բ

եմ մնացածը, ամբողջ Գերմանիոյ հաւասար գին ունի: {Եւ} երբ անգլիական սահմանադրութիւնքը միջին դարերից սկս

նակալութիւնը, բարքի ապականութիւնը, սնանկութեանը {եւ} մարդկային արժանաւորութեան ուրացողութիւնը էին նորա

դարու փիլիսոփայութեամբ, որի վերջին խօսքը էր 1789 {եւ} 93 թուականները: Բայց որտեղի՛ց յանկարծ բխեց XVIII

ու այդ փիլիսոփայական յորձանքը, որ հեղեղեց Եւրոպա {եւ} չարաչար գործ դրուեցաւ: Երբ անգլիացին ազատութեան

, ի՛նչ բանի մէջ էր նոյն ինքը Ֆրանսիան, Գերմանիոյ {եւ} բոլոր ցամաքահողի, իրաւամբ համարուած լուսատու ճրա

աշակերտ Մազարինին, Լուդ[ովիկոս] XIV-ի տղայութեան {եւ} մանկութեան ժամանակ կառավարելով, նոյնպէս առաջ նայ

ուրախութիւնը, հիմնեցին, կազմեցին, պատրաստեցին {եւ} մէջտեղ դրին մի այնպիսի սոսկալի բռնութիւն, որի դե

այնպիսի սոսկալի բռնութիւն, որի դեւը այնպիսի մեծ {եւ} զարհուրելի ցնցիւններ գործեց, երբ 79 եւ 93 դուրս

նպիսի մեծ եւ զարհուրելի ցնցիւններ գործեց, երբ 79 {եւ} 93 դուրս էր գալիս ֆրանսիական կազմուածքից: Վաղուց

` ճիզուիթների: Իհարկէ, ով որ չէ ուսել թէ ի՛նչ է {եւ} ո՛վ է Վոլթէռը եւ միայն անունն է լսել եւ ճանաչում

հարկէ, ով որ չէ ուսել թէ ի՛նչ է եւ ո՛վ է Վոլթէռը {եւ} միայն անունն է լսել եւ ճանաչում է նորան որպէս արդ

թէ ի՛նչ է եւ ո՛վ է Վոլթէռը եւ միայն անունն է լսել {եւ} ճանաչում է նորան որպէս արդիւնք ճիզուիթական դպրոցի

, որովհետեւ երեք քառորդը այնտեղ մնացին տարիներով {եւ} մօտից սորվեցան ազատութիւնը եւ համեմատելով նորան ի

եղ մնացին տարիներով եւ մօտից սորվեցան ազատութիւնը {եւ} համեմատելով նորան իրենց հայրենիքի ստրկութեան հետ

յղացան այն մեծ կրակի կայծը, որի բոցը պիտի այրէր {եւ} լափէր ինչ բանի որ պատահէր, թէ լաւ եւ թէ վատ:

պիտի այրէր եւ լափէր ինչ բանի որ պատահէր, թէ լաւ {եւ} թէ վատ: Ֆրանսիական ռէվոլիւցիան անգլիական փիլ

նից յետոյ այդ երկու աշխարհների պաշտօնքը փոխուեցան {եւ} ռէվոլիւցիօնը իր կարգով ազդեցութիւն ունեցաւ Անգլիո

ով: Վերստին կործանուեցաւ այնտեղ ազատութեան աթոռը {եւ} նորա աւերակների վրայ Բոնապարտը մերկեց իր երկաթը:

, որ միայն մի նեղ ջրանցքով բաժանւում էր Ֆրանսիուց {եւ} այն օրից մինչեւ այսօր, մինչդեռ ցամաքահողը ազատու

չեւ այսօր, մինչդեռ ցամաքահողը ազատութիւն գտնելով {եւ} կորցնելով հոգին բերանը եկաւ, Անգլիան, իր այն թե

ն բերանը եկաւ, Անգլիան, իր այն թերի համարուած, {եւ} իրաւամբ մի քանի պակասութիւնք ունեցող սահմանադրութ

անի պակասութիւնք ունեցող սահմանադրութեամբ, աւելի {եւ} աւելի հաստցուց ազատութեան ծառի բունը եւ այն ` բոլ

բ, աւելի եւ աւելի հաստցուց ազատութեան ծառի բունը {եւ} այն ` բոլորովին բնական, խաղաղ եւ հանդարտ աճելութ

թեան ծառի բունը եւ այն ` բոլորովին բնական, խաղաղ {եւ} հանդարտ աճելութեամբ, որին հազիւ թէ տրամադրութիւն

իտանական կղզիների վրայ: Մի քանի թերութիւնք, {եւ} վնասակար դրութիւնք, ինչպէս եւ անդրանկական համակա

քանի թերութիւնք, եւ վնասակար դրութիւնք, ինչպէս {եւ} անդրանկական համակարգութիւնը, այո՛, մեր աչքում շ

քում շատ ստգտանելի է, բայց հարցնենք անգլիացուց, {եւ} տեսնենք թէ այդ համակարգութիւնը այսքան դարերով տեւ

տառի ուժով, թէ՞ թագի հարստահարելով: Ոչ առաջինը {եւ} ոչ երկրորդը. այդ բխում է բուն անգլիական կեանքից

չ երկրորդը. այդ բխում է բուն անգլիական կեանքից, {եւ} նորա համար բնական երգը այդ է միայն: Ի՛նչ անէ այս

տնի է, թէ քանի որ այդ օրէնքը բխում է ազգի հոգուց {եւ} հասկացողութիւնից, ամէն նորմուծութիւն նորա ընդդէմ

դէմ պիտի ծանրանայ ազգի վրայ որպէս հարստահարութիւն {եւ} ազատ իրաւունքի բռնաբարութիւն: Եւ ո՛վ կարող է գոր

հարստահարութիւն եւ ազատ իրաւունքի բռնաբարութիւն: {Եւ} ո՛վ կարող է գործ դնել այղ հնարը: Եւ այն, որ անգ

աբարութիւն: Եւ ո՛վ կարող է գործ դնել այղ հնարը: {Եւ} այն, որ անգլիացու աչքում բնական է եւ բաների կարգ

այղ հնարը: Եւ այն, որ անգլիացու աչքում բնական է {եւ} բաների կարգում, ինչպէ՞ս կարող է ենթարկուել սրբագ

նգլիական սահմանադրութիւնքը բխում են ազգի հոգուց, {եւ} դուրսից գրուած չլինելով, կարողանում են այնպիսի ա

, կարողանում են այնպիսի անխախտելի շարունակութեամբ {եւ} հետեւականութեամբ ներգործել եւ արդիւնաւորել մարդկա

ելի շարունակութեամբ եւ հետեւականութեամբ ներգործել {եւ} արդիւնաւորել մարդկային կարելի եւ հնարաւոր բարեկեց

ւթեամբ ներգործել եւ արդիւնաւորել մարդկային կարելի {եւ} հնարաւոր բարեկեցութիւնը, որոշեալ հասկացողութեանը

օր, երբ այդ անդրանկական համակարգութիւնը կ՚ընկնի {եւ} դորանով հողը դուրս կը գայ կապանքի տակից, բայց եւ

եւ դորանով հողը դուրս կը գայ կապանքի տակից, բայց {եւ} այն ժամանակ արդեօք բոլորովին կատարեա՞լ կը լինի նո

մէջ բայց ո՛վ գիտէ թէ երբ կարող են զարթել Անգլիոյ {եւ} Ֆրանսիոյ գրակխօսները: Իսկ մինչեւ այն ժամանակ, ս

ն: Միջակ դասակարգը պարապելով ձեռագործութեամբ {եւ} վաճառականութեամբ, անմիջական յարաբերութիւն չունի

իջական յարաբերութիւն չունի հողի հետ: Նորա օգուտը {եւ} վնասը, նորա յոյսերը եւ ահը, - այդ բոլորը կապուած

նի հողի հետ: Նորա օգուտը եւ վնասը, նորա յոյսերը {եւ} ահը, - այդ բոլորը կապուած է վաճառանոցի (bourse)

այդ բոլորը կապուած է վաճառանոցի (bourse) հետ. {եւ} քանի որ Անգլիոյ կառավարութիւնը ներգործելով արդէն

սկզբունքների վրայ առաջ վարէ իր ընթացքը թէ ներքին {եւ} թէ արտաքին գործերի մէջ, վաճառականութիւնը եւ ձեռա

րքին եւ թէ արտաքին գործերի մէջ, վաճառականութիւնը {եւ} ձեռագործութիւնը ապահո՛վ են, ուստի եւ միջին դասակ

ականութիւնը եւ ձեռագործութիւնը ապահո՛վ են, ուստի {եւ} միջին դասակարգը ժողովրդի միշտ պաշտպան այդ սկզբուն

է, թէ անդրանկական համակարգութիւնը լոկ ազնուական {եւ} ստորին դասակարգերի վրայ է ներգործում: Աոաջինը չի

նում է ազնուական տների ուղղակի յաջորդութեան մէջ: {Եւ} այս է այն սոսկալի աղքատութեան աղբիւրը, որ միմիայ

լ այդ համակարգութիւնից: Ազգ ասելով հասկացանք {եւ} հասկանում ենք անգլիական հասարակութեան այն բաժինը

որ ուղղակի կամ անուղղակի մասնակից է կառավարութեան {եւ} որի պոլիտիկական իրաւունքը խոստովանում է անգլիական

օնը, որովհետեւ այդ կոնստիտացիօնը հասարակապետական {եւ} ոչ հանրապետական լինելով, ինչպէս Ամերիկայի Միացեա

ձն իւր անդամներին չէ տալիս պոլիտիկական իրաւունք: {Եւ} կառավարութեան մեքենան շարժւում է միմիայն առաջին ե

ւ կառավարութեան մեքենան շարժւում է միմիայն առաջին {եւ} միջին դասակարգերի ուժով: Այդ երկու դասակարգի շահ

երի ուժով: Այդ երկու դասակարգի շահին էլ ընդդէմ է {եւ} Անգլիոյ մէջ ամէն փոփոխութիւն, որ կարող էր շատ թէ

ւելի փոքր, կանգնեցնել բաների ամենօրեայ ընթացքը: {Եւ} այդ երկու դասակարգն բուռն դրական իշխանութիւն ունի

իր ձեռքին, ոչ օրէնքը, ոչ գրուած կոնստիտուցիօնը {եւ} ոչ իսկ թագի արտոնութիւնքը ազդեցութիւն ունին նորա

օրէնքը, սրբագրում է սահմանադրութիւնը, փոխում է {եւ} գահակալութեան յաջորդութիւնը, ինչպէս Հենրիկոս VII

ակալութեան յաջորդութիւնը, ինչպէս Հենրիկոս VIII-ի {եւ} Վիլհելմ III Օրանժեանի ժամանակ, փոխում է կրօնը,

մանակ, փոխում է կրօնը, ի վերջոյ ինքը պառլամենտը {եւ} " իշխող եւ իշխեցեալ ", ինքը դնում է օրէնք եւ ինք

ում է կրօնը, ի վերջոյ ինքը պառլամենտը եւ " իշխող {եւ} իշխեցեալ ", ինքը դնում է օրէնք եւ ինքը դարձեալ հ

նտը եւ " իշխող եւ իշխեցեալ ", ինքը դնում է օրէնք {եւ} ինքը դարձեալ հնազանդում է նորան. վերստին փոխում

ձեալ հնազանդում է նորան. վերստին փոխում է օրէնքը {եւ} այդ նոր օրէնսդրութիւնը նոյն զօրութիւն ունի, ինչ

առաջուանը. մէկ խօսքով, կենդանի սահմանադրութիւն {եւ} կենդանի օրէնք անսահման եւ լրացեալ իշխանութեամբ:

կենդանի սահմանադրութիւն եւ կենդանի օրէնք անսահման {եւ} լրացեալ իշխանութեամբ: Հեգելը տեսնելով այս բո

եամբ: Հեգելը տեսնելով այս բոլորը սարսափում է {եւ} նորա նեղսիրտ դիւանապետական ստամոքսը չէ կարող մարս

րտ դիւանապետական ստամոքսը չէ կարող մարսել, ուստի {եւ} չէ հերիքանում միայն մի քանի թերութիւնք շօշափելով

նատուութիւնը, նորանց պախարակելու չափով դրուատներ {եւ} տաղեր է երգում գերմանական եւ պրուսական տէրութեանց

ելու չափով դրուատներ եւ տաղեր է երգում գերմանական {եւ} պրուսական տէրութեանց, եւ այս ` 1830-31-ին: Թուր

ղեր է երգում գերմանական եւ պրուսական տէրութեանց, {եւ} այս ` 1830-31-ին: Թուրքի ասածի պէս. մասգարալըք

ն պիտի կատարէ. պրուսական թագաւորների խորին խելքը {եւ} ճշմարտութեան սէրը, նոյնպէս եւ գիտական լուսաւորու

որների խորին խելքը եւ ճշմարտութեան սէրը, նոյնպէս {եւ} գիտական լուսաւորութեան բազմադարեան աշխատութիւնը,

ւն գտնէ խնդիրը (bill), որի մասին է այժմ վէճը, {եւ} ճանապարհ բանայ դէպի պառլամենտը տիրապետող համակարգ

միայն աւելի վտանգաւոր պատճառ, արտոնութեանց շահի {եւ} աւելի հիմնաւոր ազատութեան պահանջողութեանց մէջ չէր

ծայրագոյն իշխանութիւն, որ կարողանար բռնել նորանց {եւ} հաշտեցնել: Միմիայն կառավարութենական իշխանութեամբ

շխանութեամբ կարող են յաջողակի իրագործուել իրաւանց {եւ} ազատութեան խելացի եւ հիմնաւոր սկզբունքը: Անգլիոյ

յաջողակի իրագործուել իրաւանց եւ ազատութեան խելացի {եւ} հիմնաւոր սկզբունքը: Անգլիոյ մէջ, իշխանութիւնը ա

սակարգի ձեռքին է: Այս պատճառով, աւելի կանոնաւոր {եւ} հիմնաւոր սկզբունքների երեւեցուցիչքը, պիտի երեւցն

ուցիչքը, պիտի երեւցնեն իրենց մէջ, կառավարութեան {եւ} ներկայ բաների կարգի ընդդէմ ` միմիայն դիմադրութիւն

դ սկզբունքները չեն կարող ցոյց տալ իրենց խորհուրդը {եւ} նշանակութիւնը իրենց բոլոր թանձրացեալ (կոնկրէտնի

թանձրացեալ (կոնկրէտնի), գործական ճշմարտութեան {եւ} գործադրութեան մէջ, ինչպէս Գերմանիայում, այլ միա

զիւ թէ կարողանան նոքա իրագործուել առանց տէրութեան {եւ} հասարակութեան շաղկապը սաստկապէս սասանեցնելու"։

համարում, - ասում է Հայմը, - մերժել ինքնաբաւական {եւ} երկչոտ դիւանապետականութեան շաղակրատութիւնքը: Շու

յս մռայլոտ գուշակութիւնքը Անգլիոյ մասին, նոյնպէս {եւ} հայրենիքի վերականգնեալ գրութեան վրայ գաղափարական

ղութիւնքը։ Բայց Հեգելին տրուած չէր տեսնել ոչ այն {եւ} ոչ էլ միւսը. Հեգելը մեռաւ խոլերից նոյեմբեր 14-ին

Բոռքին: Բայց վերստին կրկնում ենք, Բոռքը հիւանդ {եւ} սասանեալ ուղեղով, եւ մինչդեռ Հեգելի ամբողջ համակ

կրկնում ենք, Բոռքը հիւանդ եւ սասանեալ ուղեղով, {եւ} մինչդեռ Հեգելի ամբողջ համակարգութեանց մէջ կան իր

գոյներ, որ կարողանային խաւարեցնել նորա անպայման {եւ} անշահախնդիր ազատասիրութիւնը: Հետեւեալ խօսքեր

ց ոչ միայն մի հզոր համակարգութիւն, այլեւ մի հզոր {եւ} մի լայնատարած դպրոց (ուղղութիւն) եւ այդ դպրոցը

լեւ մի հզոր եւ մի լայնատարած դպրոց (ուղղութիւն) {եւ} այդ դպրոցը ըստ էութեան էր նորա ստեղծուածը եւ մինչ

ւն) եւ այդ դպրոցը ըստ էութեան էր նորա ստեղծուածը {եւ} մինչեւ անգամ նորա փիլիսոփայութեան մի մասը: Այդպի

ւթիւն անհնար է երեւակայել առանց ձեւաւոր, յուսալի {եւ} գործարանաւորուած ընկերութեան: Այս համակարգութիւն

ութեամբ (разделение труда) նա կարող էր շարժուել {եւ} լայնանալ մինչեւ անվախճանը, նորա բանախօսութեան (

չեւ անվախճանը, նորա բանախօսութեան (диалектика) {եւ} նոր երկմտութեան (двусмысленность) օգնութեամբ,

լ բոլորովին միմեանց ներհակ հասկացողութեանց մարդիկ {եւ} նորա նշանակերպերի (формула) տակ կարող էին թաքնո

а) տակ կարող էին թաքնուել որչափ անկեղծ, նոյնչափ {եւ} նորա կեղծից ոչ ազատ պաշտողքը: Իր սկզբամբ միապետա

չ ազատ պաշտողքը: Իր սկզբամբ միապետական, փակուած {եւ} բացառողական էր այդ համակարգութիւնը, ինքնըստինքեա

իր հետեւողքը մի մշտական կենտրոնացութեամբ խմբի մէջ {եւ} կախողութեան զգացողութիւնը վարձատրում էր անպայմանո

: Համակարգութեան այս յատկութեանց հետ միաւորուեցաւ {եւ} նորա արարչի (Հեգելի) տրամադրութիւնը (настроени

ա արարչի (Հեգելի) տրամադրութիւնը (настроение) {եւ} դրութիւնը: Զարմանալով Րիշելիօյի եւ Նապոլէօնի

троение) եւ դրութիւնը: Զարմանալով Րիշելիօյի {եւ} Նապոլէօնի սեփական առանձին յատկութիւնքը ճնշելու ար

միեւնոյն ժամանակ մի էր ամէն տեսակ փիլիսոփայութեան {եւ} կարծիքների մէջ եղած առանձին յատկութեանց: Նա ձգտո

: Նա ձգտում էր հպատակեցնել միտքը նոյն խիստ կարգին {եւ} նոյն հնազանդութեան, որին հպատակուած էր մարդոց կա

ամքը"։ Հայմը շարունակելով իր ստորագրութիւնը {եւ} նկարագրելով Հեգելին աւելի դիւանապետական, քան թէ

իսկ Պրուսիոյ այն ժամանակուայ տէրութիւնը, նոյնպէս {եւ} նորա օրագիր հրատարակելը, նորա նկրտմունքը եւն եւն

այց, - ասում է նա (Հայմը), - կենդանի պատմութեան {եւ} նորա մէջ շրջան առնող ոգու ուժը, ամէն ուսումնական

ւժը, ամէն ուսումնական կուսակցութիւններից զօրեղ է {եւ} համակարգութեանց բոլոր շղթաներից ամուր: Հեգելի հա

նոյն այն բանը, որ շինում է նորան համակարգութիւն {եւ} հնար է տալիս նորան դպրոց կազմելու, պատկանում է կ

գոստոս 16, կէս գիշեր: Ոչ Հեգելի աշակերտ ենք {եւ} ոչ Շելլինգի, բայց արդարութիւնը ստիպում է խոստովա

ւթեան արմատական իսկութեանը, որ Հեգելը աւելի ճիշտ {եւ} աւելի մանրամասն քրքրել եւ քննել է, եւ ընդունելով

, որ Հեգելը աւելի ճիշտ եւ աւելի մանրամասն քրքրել {եւ} քննել է, եւ ընդունելով որպէս հիմնական սկզբունք կ

աւելի ճիշտ եւ աւելի մանրամասն քրքրել եւ քննել է, {եւ} ընդունելով որպէս հիմնական սկզբունք կազմել է իր հա

ուրեւիցէ կամ երբեւիցէ, սորանով, ուրիշ տեղերում {եւ} ուրիշ Ժամանակներում, զարգացման գործողութիւնը ազա

մի անգամ հասել է այն մոմենտը առարկայական էութեան {եւ} հերիք է: Մինչեւ, մրրկից կոտրուելով կամ արմա

ուելով կամ արմատից պոկ գալով ծառը չնկնէր ծովի մէջ {եւ} մարդը չտեսնէր, որ փայտը ջրի տակ չէ գնում, անհնա

րող նաւակ շինել, մինչեւ նաւակ չշինէր, նաւ շինել {եւ} վերջապէս մինչեւ նաւը չշինէր, շոգենաւ չէր կարող շ

ղ շինել: Թէ ուր է եղել այս փորձը, այսինքն որտեղ {եւ} երբ հասել են այս միջին մոմենտները, իրենց առարկայ

ելը, այդ փոյթ չէ, հերիք որ մի անգամ կատարուել է {եւ} այսօր մի վայրենի մարդ, քաղաքակրթուելով պէտք չուն

րող է հասնել այդ աստիճանին, առանց այնքան ժամանակ {եւ} այնքան ուժ գործ դնելու, որքան առաջին ազգը, եւ բ

կ եւ այնքան ուժ գործ դնելու, որքան առաջին ազգը, {եւ} բնաւ չհանդիպելով միջին մոմենտներին, որոնցից անցե

, որ դուք հաճութեամբ կ՚ընթեռնուք նորանոր անցքեր, {եւ} սիրում էք լսել նորալուր դէպքեր, աւելորդ չհամարեց

Գտանւում էի ես Փարիզում որպէս վաճառական մարդ, {եւ} այդ գործը աւելի ամուր հիմքերի վերայ արդիւնաւէտ կա

տ կացուցանելու համար, ստացել էի ինձանից ջոկ տասն {եւ} մին ընկեր, որով բոլորեցունցս թիւն էր տասներկու:

սներկու: Ինչ ապրանքով մեր ընկերութիւնը պիտի տուր {եւ} առք առնէր, այդ ապրանքի տեսակից եւ բաւական պաշար

իւնը պիտի տուր եւ առք առնէր, այդ ապրանքի տեսակից {եւ} բաւական պաշար վեր առած, Փարիզից ուղեւորուեցանք դ

ռաւօտ: Մեր շոգենաւը սուրալով կապուտակ ծովի յստակ {եւ} հարթ մակերեւոյթի վերայ, անզգալի կերպով կտրում էր

ւթիւնը: Զայրանում էր ծովը մեր յանդգնութեան վերայ {եւ} կատաղաբար փրփրում էր: Երկինքը, եղանակը եւ հեղաշ

վերայ եւ կատաղաբար փրփրում էր: Երկինքը, եղանակը {եւ} հեղաշունչ հողմիկը մեզ խոստանում էին մի բարեյաջող

ում էին մի բարեյաջող նաւարկութիւն: Թէ մէկ օր վաղ {եւ} թէ մէկ օր անագան, ոչինչ. բայց մեք, հասանք Բարի

րդ բոլոր վաճառական շոգենաւերը: Այնտեղ գիշերեցինք {եւ} արեւածագին ճանապարհ ընկանք միեւնոյն յաջողութեամբ

անք միեւնոյն յաջողութեամբ, միեւնոյն վստահութեամբ {եւ} միեւնոյն հաստատ յուսով, որ այս տարի մեր ապրանքը

րեւմտեան Հնդկաստանը երկու մասն բաժանելով վազում է {եւ} վիշապօրէն յառաջ խաղալով թափւում է Բենկալի ծոցը,

վիշապօրէն յառաջ խաղալով թափւում է Բենկալի ծոցը, {եւ} ահա՛ արեւմտքում դիզուած սեւ սեւ ամպերը ծածկեցին ա

կալի շառաչիւնքը, յորդահոս անձրեւի մեծ կաթիլները {եւ} որոտման գոռոց գոչիւնը, ասէիր թէ կամենում էին կոր

ցն արթնացած, մոլեգնաբար յարձակւում էին մեր վերայ {եւ} դիպչելով շոգենաւի կողերին, խորտակւում էին մռնչել

նաձեւ կոճակների վերայ դէպի երկինք էին բարձրացնում {եւ} երբեմն ճեղքում էին ծովի անչափելի ջրադաշտը եւ մեզ

նում եւ երբեմն ճեղքում էին ծովի անչափելի ջրադաշտը {եւ} մեզ անփախչելի մահ սպառնալով, խորասուզում էին նոր

Այսպէս, տեսանելով մեր անձը ամեն կողմից պաշարուած {եւ} օրհասի գրկի մէջ, արտասուալից աչքով աղօթեցինք առ

ջ, արտասուալից աչքով աղօթեցինք առ երկնաւոր Հայրը {եւ} մեր կեանքի փրկութեան յոյսը դրեցինք նորա վերայ: Ի

սրտապնդութիւն եմ ստանում, խրախուսեցի ընկերներս, {եւ} քաջալերեցի ահաբեկուած նաւապետը, թնդանօթ արձակել

արձակել, որ նշան տրուի, թէ մի նաւ վտանգի մէջ էր {եւ} օգնութեան կարօտ էր: Բենկալայի եւ մօտիկ ծովեզրեայ

ւ վտանգի մէջ էր եւ օգնութեան կարօտ էր: Բենկալայի {եւ} մօտիկ ծովեզրեայ բնակիչները բազմութեամբ դիմում էին

պէս պատմեցին մեզ յետոյ, կարեկից չէին մեր աղէտքին {եւ} տհաճ էին նոցայ վերայ, որոնք դիմում էին օգնելու մ

նելով, արիաբար ներս մտան մահու թագաւորութեան մէջ {եւ} իւրեանց մակոյկներով եկան մեզ օգնութիւն: Երեք ժամ

ապէս կատարելով հողմերը, ապա անակնկալ դադարեցան, {եւ} տիրեց մի խորին լռութիւն: Սեւ սեւ ամպերն առ փոքր

մեր հոգու մէջ: Մտանք Հնդկաստան առանց արծաթի {եւ} ճանապարհի հանդերձով. երկար թափառեցանք այնտեղ սոր

անապարհի հանդերձով. երկար թափառեցանք այնտեղ սորա {եւ} նորա դրանը մեր աղքատութեան պատճառով: Վերջումը ան

ց մինը միայն, որ ամէնից առաւել քնքուշ սիրտ ունէր {եւ} էր նա բարեբարոյ եւ ընկերասէր: Ես կեանք վարեցի նո

մէնից առաւել քնքուշ սիրտ ունէր եւ էր նա բարեբարոյ {եւ} ընկերասէր: Ես կեանք վարեցի նորա հետ երեք ամիս,

աչքի առաջեւ նկարագրելով, մխիթարում էինք միմեանց {եւ} ասում էինք. Թէպէտ մարդիկը մեզ մոռացան, բայց երկ

քը մեր վերայ է: Նա այն խորհրդով բացել է մեր առաջ {եւ} այսպիսի նեղութեան ասպարէզներ, որ փորձել մեր հաւա

սպիսի նեղութեան ասպարէզներ, որ փորձել մեր հաւատը {եւ} հանդես հանէ մեր հոգու արիութիւնը: Միթէ՞ կարող էի

կարկառեց մեզ իւր հզօր բազուկը ծովի անդունդի մէջ, {եւ} մեզ դուրս խլեց նորա կոկորդից. միթէ՞ արժան էր մեզ

րդէն, - երբ կը խայտառակուին մեր ոխերիմ թշնամիքը, {եւ} արդարութիւնը կ՚առնու իւր վարձը: Ծանի՛ր, թշուառ

էինք մի պարզ կեանք միմեանց քաջալերելով ընդդէմ ահի {եւ} երկիւղի եւ սպառնալից թշուառութենների: Եւ միշտ նկ

զ կեանք միմեանց քաջալերելով ընդդէմ ահի եւ երկիւղի {եւ} սպառնալից թշուառութենների: Եւ միշտ նկրտելով դէպի

դէմ ահի եւ երկիւղի եւ սպառնալից թշուառութենների: {Եւ} միշտ նկրտելով դէպի բարին, հեռանում էինք չարից:

իքը քամեցին մեր վերայ իւրեանց դառնութեան մրուրը, {եւ} մեզ ստիպեցին միմեանցից բաժանուիլ: Նա հառաչելով է

: Նորա հեռանալուց յետոյ իմ ցաւերս բազմացան, {եւ} ես օրէ օր մաշւում էի: Իմ ցաւերս մի փոքր մոռանալո

իրով խաչիդ, դառն վշտիս արիաբար տարայց Տէր, {Եւ} նահատակ յայն ասպարէզ արձանացայց անվեհեր. Ո

: Յուսամ զի ես կարեմ ապրել յովկիանու ջուրցն {եւ} խոր, Թէ յիմ վերայ հովանասցի ամենակալ բազու

խանականն ի յաթոռ դու զոյ կամիս նստուցանես, {Եւ} ում զլանաս ի փառաց հեշտին զնայ դու կապտես:

ս միայն ապաւէն. Ում ոտնահար լինին մարդիկ, {եւ} ում երեu ոչ առնեն. Ամենեքին զիս թողին ձեռս

տատէայ սիրտ անվկանդ բաղդին ընդդէմ հարուածոց {Եւ} ղեկավար կաց նաւակիս ումդ հառաչեմ ի խորոց:

իմ թուլացած ծունկերը վերստին ստ այան իւրեանց ոյժը {եւ} սիրտս փոքր ինչ մխիթարուած եւ թեթեւացած արտասուք թ

ստ այան իւրեանց ոյժը եւ սիրտս փոքր ինչ մխիթարուած {եւ} թեթեւացած արտասուք թափելովս, վեր կալայ ձեռիս գաւ

ացած արտասուք թափելովս, վեր կալայ ձեռիս գաւազանը {եւ} դարձեալ շարունակեցի իմ զբօսանքը: Յանկարծ տեսանու

արածուած էր տրտմութեան վարագոյրը, զգեստը կիսամաշ {եւ} ինքը խորասուզած մտայածութեան անդունդի մէջ: Նորան

միմեանց անծանօթաբար, մէկ մեկու աջ կարկառեցինք, {եւ} իրեար ողջունելուց յետոյ, նստեցինք գետի ափումը կա

անաչ խոտի վերայ: Խօսակցութեան թելը նա բաց արեց, {եւ} ինձ հարցրեց այսպէս: Ո՛վ ես դու, անծանօթ բարեկամ

ծանօթ բարեկամ, որտեղի՞ց ես գալիս, ի՞նչ պատճառով {եւ} ո՞ւր ես գնում: Ա՜խ, ասացի ես նորան, ազնիւ բարե

աւոր Փարիզից մեր բոլոր ապրանքը վեր առած, իմ տասն {եւ} մի ընկերներիս հետ շոգենաւ նստեցի Բօրդօ քաղաքից գն

յիշատակներ, դուք խառնուեցաք ժամանակի հոսանքի հետ {եւ} անհետ չքացաք մշտնջենաւոր ովկիանոսումը: Ձեր մխիթա

ջին աղէտքին ականատես լինելով, մեզ յուսադրում էին {եւ} կարեկցութիւն էին ցոյց տալիս, իսպառ մոռացան մեր ա

ցութիւն էին ցոյց տալիս, իսպառ մոռացան մեր անունը {եւ} լոկ քաղաքավարութեան պատճառով ընդունում են մեր ողջ

նը իմանալ, իմս չմոռանաս: Մնացել եմ վարանման մէջ {եւ} չգիտեմ ի՞նչ առնեմ. եթէ վերադառնամ իմ հայրենիքս ա

ստանում, չունիմ արծաթ, չունիմ կատարեալ ուսում, {եւ} չունիմ տէր, պարտ եմ սորա եւ նորա դրանը մուրալով

իմ կատարեալ ուսում, եւ չունիմ տէր, պարտ եմ սորա {եւ} նորա դրանը մուրալով ապրել: Երկու կողմից եւս պաշա

ի նրան, կը ցանկամ որ, ինչպէս դուք իմս, նոյնպէս {եւ} ես գիտենայի ձեր տրտմութեան պատճառը, եւ թէ ո՛վ էի

, նոյնպէս եւ ես գիտենայի ձեր տրտմութեան պատճառը, {եւ} թէ ո՛վ էիք դուք: Եթէ կարելի է, պատմի՛ր, աղաչեմ

պատմի՛ր, աղաչեմ, որովհետեւ քո ծանր կերպարանքից {եւ} քո ազդու խօսքերից հեշտ կարելի է իմաստասիրել, որ

եշտ կարելի է իմաստասիրել, որ դու շատ բաներ տեսած {եւ} շատ բաներ լսած ես քո կեանքի մէջ: Քաջ իմացիր, որ

րաբախտ մարդը, երբ հանդիպում է իւր նման տարաբախտի {եւ} լսում է նորա բերանից մի քանի ցաւալի խօսքեր, կարծ

սքեր, կարծես թէ մի փոքր թեթեւանում է իւր վշտերից {եւ} սփոփւում է գտանելով մի ընկեր իւր տարած նեղութիւնն

ր տարած նեղութիւններին: Նա խոր հոգոց հանեց {եւ} ասաց: Ես արեւմտքից եմ գալիս, արեւելք եմ գնում:

այրկենում պտուտում եմ, տեսանելու մարդերի անարժան {եւ} արժանաւոր գործերը, որ աւանդեմ պատմութեանը: Ես մ

լսէք: Այս խօսքերից յետոյ նա սրտի խորքից հառաչեց {եւ} ասաց, որ ժողովուրդը հարստահարուել է, ես նորա հե

այ, թէ ինչպէ՛ս Նաբուգոդոնոսորը քանդեց Երուսաղէմը {եւ} գերի վարեց նորա բնակիչները: Նոյնպէս տեսայ ես, ե

սը: Ականատես էի, երբ պարսիկք, ալանք, արաբացիք {եւ} այլն, սրով ու հրով մտան Հայաստան եւ հիմն ի վեր տ

ք, արաբացիք եւ այլն, սրով ու հրով մտան Հայաստան {եւ} հիմն ի վեր տապալեցին աշխարհը. դոցայ փլատակները մ

ոցայ դիակներով, սկսան ճանկերով ետ քաղել դիակները {եւ} տուն մտանել կոտորելու կենդանի մնացածները: Ես տես

աչքի առաջեւ երեք անգամ արիւնով ներկեց բոլոր Ասիան {եւ} Եւրոպան: Աշխարհումը այդպիսի անցք շատ են պատահել

բայց փոքրն եւս չեն կատարում. նոցայ անիրաւութիւնը {եւ} չարութիւնը անասելի է: Ես քեզ ո՞րը պատմեմ: Այս բ

ս խօսքերից յետոյ նա յանկարծ մէջից կտրեց բանի թելը {եւ} բացականչելով, բերանից հանեց այս խօսքերը, որ նոյ

յստեղ: Ո՛վ դու անմահ պատմութիւն, ասաց նա, {եւ} դաստիարակութիւն ամենայն մարդու, եւ անաչառ դատաւո

ն, ասաց նա, եւ դաստիարակութիւն ամենայն մարդու, {եւ} անաչառ դատաւոր ամենայն գործերի, քե՛զ եմ յանձնում

արանների մէջ (նոցայ հետ միասին պէտք է յաւէրժանայ {եւ} իմս): Ցոյց տուր մարդկութեան գալոց սերունդին, թ

նչպէ՞ս չարագործ մարդիկը քեզանից միշտ նախատուել են {եւ} առաքինիքը պսակուել: Այնուհետեւ յառաջ տարաւ

ել: Այնուհետեւ յառաջ տարաւ իւր պատմութիւնը {եւ} խօսեց այսպէս, Հիւսիսային Ամերիկայի Քուէպէք քաղաք

ղաքում, որ շինած էր սուրբ Լաւրենտիոսի գետի վերայ {եւ} որի մէջ բանակում էին շատ հռոմայեցի գաղթականներ,

ակացուի հրաժարուիլը Գործարանը երբեմն յաջող, {եւ} երբեմն անյաջող կերպով իւր ուղղութեան ընդդէմ, յառ

կամելով իւրեան սեփականել առաջին տեղը գործարանումը {եւ} նորանով մի կշիռ ունենալ ժողովրդի մէջ: Իհարկէ, ա

չեն եղած, որ գործարանի խորհուրդը լաւ հասկանային {եւ} այնպիսի վատթար կիրքեր գործ չդնէին: Այս մի մեծ ձե

իրքեր գործ չդնէին: Այս մի մեծ ձեռնարկութիւն էր, {եւ} Հռոմի վիճակին նայելով, նորա համար մի շատ հարկաւո

ան: Նոքա պէտք է լաւ մտածէին, որ նոցայ ազգութեան {եւ} կրօնի պահպանութիւնը նորա արդիւնքիցն էր կախ: Այսպ

ղ անձինքը պէտք է լինէին լուսաւորեալ, անփառասէր, {եւ} ազգի բարեբախտութեան վերայ միայն մտածող, որպէսզի

ութեան տակ իւր կարգով յառաջ գնալով ցոյց տար պտուղ {եւ} արգասիք: Ինչպէս երեւում է, նորա վերայ ներգործող

ի բախտաւորութեան, միայն իւրեանց օգուտն են խնդրել {եւ} ո՛չ թէ ազգի: Հաւատացէ՛ք, կարեկցաբար եմ աս

ւ, խռովալից շրջանի մէջ գրեթէ բազմաթիւ վերակացուք {եւ} շատ հոգատարք ունեցաւ, որոնցից երկուքը եղել են պա

ց երկուքը եղել են պապի քահանաներից: Նոցանից {եւ} ո՛չ մինը իւր պարտականութիւնը չէր ճանաչում. երբեմ

լ, շատ անգամ եւս աւելի վերին: Յաճախ պատահում էր {եւ} այսպիսի բան, որ ստորին ծառայքն եւս ներս էին խառն

կ՚երթա՞ր: Գործարանը բարեկարգութեան մէջ պահելու, {եւ} այդպէս օգուտ տառաջացնելու համար, պէտք է, որ ամէ

ր, պէտք է, որ ամէն մարդ իւր պաշտօնը քաջ ճանաչէր {եւ} մինը միւսի գործին չխառնուէր երբեք. այլ, իբրեւ մ

: Այն ժամանակը պէտք է արդիւնաւոր լինէր գործարանը {եւ} ցոյց տար իւր պտուղքը: Պապի արժանաւոր գործերից մի

մինչեւ գործարանումը մի բարոյական, լուսաւորեալ, {եւ} ազգասէր անձը չկարգուի, նա միշտ անարդիւն կը լինի

ր կրթուած էր Եւրոպիոյ հռչակաւոր գործարաններումը, {եւ} նորան յանձնեց գործարանի վերակացութիւնը: Նա սկսաւ

տատել, արտաքսեց բոլոր անհմուտ մարդ կը գործարանից {եւ} նոցայ պաշտօնը յանձնեց արժանաւոր մարդերի: Գործարա

ւոր մարդերի: Գործարանը առաւել արդիւնաւոր առնելու {եւ} նորա անունը բարձրացնելու համար, կամեցաւ Ֆրանսիայ

րների կողմումն էր: Վէճը օրէօր ձգուելով երկարեցաւ {եւ} քնեց երկու տարի: Այս խառնակութեան ժամանակներին ե

երեւում է կարդինալի անհաւատարմութիւնը դէպի պապը {եւ} նորա Յիսուսեան կարգի հետ ունեցած հաղորդակցութիւնն

Երբ որ պապը շտապում էր պատժել նորա ապերախտութիւնը {եւ} անհաւատարմութիւնը, կարդինալը դարան է գործում եւ

եւ անհաւատարմութիւնը, կարդինալը դարան է գործում {եւ} յանգեցնում է նորա կեանքի լապտերը: Ահա քեզ մի զար

հռոմէական եկեղեցւոյ քահանայապետութեան աթոռի վերայ {եւ} ցոյց տուեց այնքան մեծարանք ու պատիւ, որքան չէին

ին. - նորա մահից յետոյ իսպառ մոռացաւ նորա անունը {եւ}, ի՞նչ եմ ասում, այո՛ շատերը նոցանից նորա անաղօտ

յ ստուեր ձգելու համար, մեծ մեծ ամբաստանութիւններ {եւ} դատապարտութիւններ յարուցին նորա յիշատակի վերայ:

ա՞ս են եղել աղաւաղելու մեծ տղամարդերի պատմութիւնը {եւ} արատաւորելու նոցայ ճշմարիտ պատիւը: Միայն եր

ն եկեղեցու եռապսակ պապ դառնալ: Գործարանի գրագիրը {եւ} խորհրդական անդամը, պապի մեռանելուց յետոյ, անց ե

լուց յետոյ, անց են կենում դէպի կարդինայի կողմը, {եւ} նոցայ հետ միանում են հոգատարք եւս: Կարդինալը իւր

էր, թէ վերակացուն գործարանի հաւատարիմ մարդ չէ, {եւ} թէ նա արծաթը գործ է դնում յօգուտ Յիսուսեանց: Իսկ

: Ատեան կոչեց վերակացուին հոգատարների հետ միասին {եւ} ասաց այսպէս. թէպէտ առաջին անգամը ես քեզ ասացի,

մբ քեզ պարտ է նոցայ իշխանութեան տակ ստորադրուիլ, {եւ} նոքա ինչ որ քեզ առաջարկեն, այն եւս կը լցուցանես

ս դու: Հեզահոգի մարդը իմանալով կարդինալի միտքը, {եւ} հասկանալով նորա դաւաճանութիւնը, այսքան միայն խօս

ս չգիտէի, թէ կարդինալն եւս կարող էր սուտ խօսել, {եւ} իսկոյն հրաժարուեցաւ իւր պաշտօնից: Այնուհետեւ բո

նուհետեւ բոլոր բաները մեծ փոփոխութեան տակ ընկան, {եւ} գործարանը ստացաւ մի այլակերպութիւն, որ շատ հեռու

լոր արժանաւոր անձինքը ողբացին վերակացուի հեռանալը {եւ} իւրեանց ազգի անբախտ վիճակը, որ օրէօր այնպէս թշու

փոխանակ մի կերպով վարագուրելու այս անարգ ընթացքը {եւ} փոխանակ աշխատելու խորամանկութեամբ ձեռք բերել Հռոմ

րել Հռոմի պապութիւնը, որ առանց մեծ պատրաստութեան {եւ} ժողովրդի միաբան ընտրութեան, պէտք է յաւիտենական ն

րութեան, պէտք է յաւիտենական նախատինք լինէր նորան {եւ} պատճառ տար նորա անունը դրոշմելու չարագործների սեւ

ցնէր, թողնէր այն բարեմիտ մարդուն, այն հաւատարիմ {եւ} անխարդախ վերակացուին իւր ազգօգուտ ձեռնարկութիւնը

ցուին իւր ազգօգուտ ձեռնարկութիւնը ի գլուխ տանել, {եւ} ինքը նորան գործակից լինելով, հսկէր գործարանի պիտ

նորան գործակից լինելով, հսկէր գործարանի պիտոյքի {եւ} բարեկարգութեան վերայ, իսկ հոգատարները իւրեանց պա

դինալը մի բարի յիշատակ կը թողնէր իւրեանից յետոյ, {եւ} նորա անունը մի սիրելի բան կը լինէր Հռոմի ժողովրդի

համար, բայց կարդինալը կամաւ հեռացաւ բարի բանից, {եւ} մօտեցաւ չարին, մեքենայ դառնալով մարդկութեան ոխեր

ւթեան ոխերիմ թշնամիներին. կարդինալի սխալմունքը, {եւ} հասուցած վնասները շատ զգալի եղան Հռոմայ համար.

ոգով չափ ատում էր Հռոմայ ժողովուրդը նորա ազգատեաց {եւ} անարժան գործերի համար. սորա վերակացութեան ժամանա

կտրեցի ասելով. առ ժամանակ թո՛ղ այդ բաները, նախ {եւ} յառաջ պատմի՛ր ինձ, աղաչեմ, թէ ո՞վ եւ ինչպիսի՞ մ

ները, նախ եւ յառաջ պատմի՛ր ինձ, աղաչեմ, թէ ո՞վ {եւ} ինչպիսի՞ մարդ էր այն կարդինալը, որ այդքան աղէտքի

նապատականը ընդունում է սորան իւր մօտ, կրթում է, {եւ} իւր մահից յետոյ իւր տեղ վանահայր է կարգում: Այն

ով, Բաքոսի տաճարի մէջ զոհաբերութիւն է գործելով, {եւ} աստղկեան մոլութեններով երկար ժամանակ պարապելով:

ն պապից նորան յանձնած մի քանի գործերում հաւատարիմ {եւ} մտերիմ երեւելով, նորանից ձեռնադրւում է կարդինալ

իւր մարդասպանութեան պատճառով. նա մի շատ անհաստատ {եւ} կասկածելի բնութեան տէր մարդ է: Մի վայրկենու

է նորա հոգու վրդովմունքից. նորա խարդախութիւնները {եւ} չարիմացութիւնները երեւան հանելու համար, ես աւելո

ուբլին տալիս էր, իւր կաշառակերութիւնը ծածկելու, {եւ} պապի աչքում երեւելու հաւատարիմ: Եթէ պապը նորան ա

ր առնլու, բայց նա իւր սրամտութեամբ ճանապարհ գտաւ {եւ} գլուխ բերեց կոնդակը: Պապը իմացաւ այս բանը.

ինալի հոգին ես առաւել բարւոք ճանաչեցնելու համար, {եւ} ցոյց տալու, թէ նա ինչպիսի՛ն մարդերի հետ ունի բար

, թէ նա ինչպիսի՛ն մարդերի հետ ունի բարեկամութիւն {եւ} սէր, հարկաւոր եմ համարում ասել մի քանի խօսք եւ ն

ն եւ սէր, հարկաւոր եմ համարում ասել մի քանի խօսք {եւ} նորա ծառայապետի համար, որին կարդինալը սիրում է չ

սիրով: Նա մի անարգամիտ, չափազանց շողոքորթ {եւ} իւր տիրոջ պէս շատ ժլատ մարդ է. նորա դռանը ո՛չ մի

մօտ, թէեւ նորա շատ մերձաւոր բարեկամներից լինի. {եւ} եթէ մի մարդ առաջին անգամը հանդիպի, երկրորդումը ա

, մի խոհարար կարդինալի խօսքով երեք անգամ արտաքսեց {եւ} երեք անգամ յետ բերեց: Միւս եւս խոհարարը ինքնին փ

առային միայն, դորս ժլատութեան, մարդատեցութեան, {եւ} շողոքորթութեան պատճառով, թէպէտ այդ մարդը իւր տիր

հաւատարիմ չէ ծառայում. որովհետեւ նորա գողութիւնը {եւ} խարդախութիւնը շատ բանի մէջ երեւեցաւ: Գեղեցիկ էր

րութենից մինչեւ վերակացուի հրաժարուիլը. երկրորդը {եւ} երրորդը ահա՛ ըստ կարգին: Գործարանի երկրորդ շրջան

մբ ճանապար ` ձգեց կարդինալը այն հմուտ վերակացուին {եւ} թէ ինչպիսի՛ մարդ նորա փոխանորդ կարգեց գործարանում

րծարանում ը: Այն եւս իմացա՞ր, թէ ինչպէ՛ս շատերը {եւ} պաշտօնատարներից տեսանելով կարդինալի անիրաւութիւնը

, տեղեկանալով նորա կարգած վերակացուի անհմտութեանը {եւ} անբարոյականութեանը եւ գուշակելով այն չարիքը, որ

գած վերակացուի անհմտութեանը եւ անբարոյականութեանը {եւ} գուշակելով այն չարիքը, որ պէտք է իւրեանց հասանէի

ետեւ գործարանը բոլորովին կորցնում է իւր խորհուրդը {եւ} շեղուելով հիմնադրի մեծ նպատակից, մի նոր ուղղութե

րը, ո՛չ խորհրդականը, ո՛չ գլխաւոր պաշտօնատարները {եւ} ո՛չ վերակացուի օգնականները լուսաւոր կամ թէ ազգի օ

ւսաւոր կամ թէ ազգի օգտի վերայ մտածող անձինք էին: {Եւ} եթէ մի լավ մարդ եւս նոցայ կը պատահէր, ՚ի միասին

ւրեանց հարստութեամբ գրաւել էին դէպի իւրեանց կողմը {եւ} պղտորել էին միտքը ռամիկ ժողովրդին, որին խաբել մի

քա շատ հետաքրքրելի բաներ են, խնդրեմ ինձ պատմես, {եւ} տաս փոքր-ինչ մի ըստ միոջէ տեղեկութիւնը, որ կարող

արող էին համոզել ինձ հաւատ ընծայել քո ասածներին, {եւ} դատել այն հետեւանքը, որ պէտք է չառաջանային դոցայ

նախկին սուրբ խորհրդից: Թէպէտ բաւական երկար {եւ} ձանձրալի են պատմելիքս, բայց որ միջոց դեռ շատ ուն

դուք եւս սրտանց կամենում էք լսել գործի հանգամանքը {եւ} ուղղութիւնը, ապա ձեզ պատմեմ, թէեւ ոչ այնքան երկ

ձեզ պատմեմ, թէեւ ոչ այնքան երկարօրէն, բայց գոնէ {եւ} ո՛չ այնքան կարճառօտ, որ ձեր հարցասիրութիւնը մնար

Որքան սորա նախորդը մի բարեբարոյ, քաջահմուտ, {եւ} ազգի օգտին հետամուտ մարդ էր, նոյնքան եւ սա չարախ

ահմուտ, եւ ազգի օգտին հետամուտ մարդ էր, նոյնքան {եւ} սա չարախնդիր, բարոյականութեամբ խանգարած եւ անհաւ

յնքան եւ սա չարախնդիր, բարոյականութեամբ խանգարած {եւ} անհաւատարիմ: Թէպէտ սորա անարժան գործերը վաղուց յ

տու մարդ էր, նա ուշ չդարձրեց ժողովրդի տրտնջանքին {եւ} դժկամակութեանը, այլ նորան գործարանումը վերակացու

որոնցից մէկը բաւական հմուտ էր մետաքսագործութեան, {եւ} կարդինալին շատ մերձաւոր, իսկ միւսը անաչառ եւ ազգ

ն, եւ կարդինալին շատ մերձաւոր, իսկ միւսը անաչառ {եւ} ազգի օգտի վերայ մտածող: Բանի թելը շարունակ պահել

աւորներին ` թէ ձեր աշխատութեան ժամերը կը բարւոքեմ {եւ} ձեր վերայ լաւ հոգացողութիւն կ՚ունենամ: Եւ նոցա ս

րւոքեմ եւ ձեր վերայ լաւ հոգացողութիւն կ՚ունենամ: {Եւ} նոցա սիրտը գրգռելու համար միշտ նախատում էր նախկին

բ պէտք է ասած, նոքա երբեք ուշադիր չէին նորա սուտ {եւ} անտեղի խօսքերին, քաջ գիտելով, թէ ի՞նչ բան դրդու

թէ նա յիսուսական էր, նա հաւատարիմ չէր գործարանին {եւ} թէ այդ մեծ գործերը նորա խելքի բանը չէին, եւ ուրի

անին եւ թէ այդ մեծ գործերը նորա խելքի բանը չէին, {եւ} ուրիշ այսպիսի խօսքեր շատ: Երանի՜ թէ այն անմիտը զ

ճշմարտութեան դէմ պատերազմելը ամենեւին անօգուտ էր {եւ} խթանի դէմ աքացողը պիտի միայն իւր ոտքը վիրաւորէր.

ներկու անզէն մարդիկը յաղթեցին կռապաշտ տիեզերքին, {եւ} հեթանոսութեան աւերակների վերայ կանգնեցուցին ճիշմա

մի մարդ, որ սօրայ վահանի տակ պաշտպանուած լինի, {եւ} սորա սրովը գօտեւորուած, նա ի՞նչ բանից կ՚երկնչի:

երբ մտաբերում էին սորա վատթար, անիրաւ ընթացքը, {եւ} նախկին վերակացուի անմեղութիւնը, յիշում էին Քրիստ

րը, թէ " որ ուրասցի զիս առաջի մարդկան, ուրացայց {եւ} ես զնայ առաջի Հօր իմոյ որ յերկինս է"։ Գիտ

նակ անվեհեր հոգով պատերազմում էին ստութեան ընդդէմ {եւ} խոստովանում էին, որ նա ազգասէր անձն էր, յիսուսա

ական չէր, շատ հարկաւոր մարդ էր գործարանի համար, {եւ} թէ նա մի գեղեցիկ զարդ էր հռոմէական ժողովրդի համար

նա մի գեղեցիկ զարդ էր հռոմէական ժողովրդի համար, {եւ} նախախնամութեան ձեռնով պատրաստած մի պիտանի անօթ,

անի անօթ, օրինակ հաւատարմութեան, առաքինութեան, {եւ} ճշմարտախօսութեան իւր համազգիների համար: Եթէ գործ

դէմ վեր կացաւ, երբ որ իմացաւ նորա անպատշաճ վարքը {եւ} ընթացքը եւ նորա յիսուսական լինելը իւր ձեռնարկութե

աւ, երբ որ իմացաւ նորա անպատշաճ վարքը եւ ընթացքը {եւ} նորա յիսուսական լինելը իւր ձեռնարկութեան մէջ, որ

ը, ահա: Նա իւր որպիսութեանը քա՛ջ տեղեակ լինելով {եւ} այն եւս լաւ իմանալով, որ ժողովուրդը անհաւան էր ն

նալով, որ ժողովուրդը անհաւան էր նորա ընտրութեանը {եւ} նորան չէր սիրում, պէտք է որ այդ գործը յանձն չառն

, պէտք է իւր հայրագութ սիրով, արժանաւոր գնացքով {եւ} արժանաւոր գործերով իւր անձը սիրելի շինէր նոցայ եւ

եւ արժանաւոր գործերով իւր անձը սիրելի շինէր նոցայ {եւ} ժողովրդի նորա վերայ ունեցած վատ կարծիքը հերքելով

ծմեծ քննութիւններ, բայց սա լինելով մի ճարտարամիտ {եւ} բազմարուեստ անձն, մանաւանդ որ նորա հակառակորդներ

իւրեաւ յաղթել, այսինքն, մօտենալով քահանայապետին {եւ} չարաբանելով իւր մեծ բարերարը, որի հետ պապը եկեղե

քուբարքը, ոտք կոխել ճշմարտութեան ճանապարհի վերայ {եւ} հրաժարուիլ իւր անօրէնութիւններից: Քահանայապետն ե

ով մարդկութիւնը, գիտէր այսպիսիներին ցոյց տալ սէր {եւ} խնամք, հաւատաց նորան եւ բարի յուսով թոյլ տուեց մ

յսպիսիներին ցոյց տալ սէր եւ խնամք, հաւատաց նորան {եւ} բարի յուսով թոյլ տուեց մինչեւ անգամ մօտենալ իւր ս

թոյլ տուեց մինչեւ անգամ մօտենալ իւր սենեկի դռանը {եւ} շատ անգամ եւս սեղանակից լինել իւրեան. ծերացած քա

ոչինչ չգիտէր: Այսպէս ահա խաբել ու որսացել էր նա {եւ} Քուէպէքի այն առաջին մարդիկը, որոնցից կարելի էր յ

առաջին մարդիկը, որոնցից կարելի էր յուսալ մի բան {եւ} կամ որոնց օգնութեամբ կարելի էր յառաջ տանել մի կամ

ի էր յառաջ տանել մի կամք: Այսպիսի խորամանկ {եւ} անբարոյական մարդիկն են, որ քանդում են ազգի ապագա

, որ քանդում են ազգի ապագայ երջանկութեան պայմանքը {եւ} իւրեանց քսակը միայն ցուցանելով, զոհում են պարզամ

՛ պահէ ամենայն անբախտ ժողովրդի այսպիսի չարարուեստ {եւ} ահաւոր մարդերից: Ոչ, պարզամիտ մարդ, որ չկարողա

էս անհնարին բան է գոյնը մարմնից բաժանել, նոյնպէս {եւ} անկարելի է չարութիւն դարձած մարդս դէպ ՚ի ուղղութի

ցանով զգուշացնէ պարզամիտները, արթնեցնէ թմրածները {եւ} խրատէ անմիտները: Քահանայապետը վախճանեցաւ, թէ ո՛

, որ պապը մի ժամանակ բարկացաւ նորա յանցանքի վերայ {եւ} կամեցաւ նորան դատապարտել, բայց դարձեալ գթալով,

բար, բաւական համարելով արտաքսել նորան իւր երեսից {եւ} հոգեւոր գործերի պաշտօնից: Այն պապին, որի խոհեմո

ն, որի խոհեմութեան վերայ զարմացել էին ֆրանսիացիք {եւ} անգլիացիք, որ եւ մի ժամանակ եւրոպացոց խօսակցութե

ն վերայ զարմացել էին ֆրանսիացիք եւ անգլիացիք, որ {եւ} մի ժամանակ եւրոպացոց խօսակցութեան նիւթ էր եղել եւ

եւ մի ժամանակ եւրոպացոց խօսակցութեան նիւթ էր եղել {եւ} հնձում էր նոցայ գովութեան դափնիքը, նորան չէր հաւ

որ յանցանքը, ցոյց էր տուել այնքան ներողամտութիւն {եւ} մարդասիրութիւն, նորան չարանախանձ էր կոչում: Այն

ուն հսկողութեան իւր ժողովրդի երջանկութեան վերայ, {եւ} որի մահը տակաւին մի անբուժելի խոց է Հռոմէական սրտ

ւնքը ձեռք բերելու համար, մոռացել էր փառք, պատիւ {եւ} մարդկային երկիւղ, նորան կործանիչ ժողովրդի բարօրո

ը, այն անաչառ դատաւորը, քննէ վատթարների գործերը {եւ} վրէժխնդիր լինի նոցայ: Երբ մարդկութեան ապագայ սեր

շնորհովն է ստանում այն եօթն օրավար հողի արդիւնքը {եւ} այն գեղեցիկ տուները, որ ունի նա Քուէպէքի մէջ, խ

: Սա լինելով խորհրդական անդամ գործարանումը {եւ} ունենալով այնտեղ մեծ կշիռ եւ տեղիք կարդինալի մօտ

ն անդամ գործարանումը եւ ունենալով այնտեղ մեծ կշիռ {եւ} տեղիք կարդինալի մօտ, պէտք է ազգի հարկաւորութիւնք

ք է ազգի հարկաւորութիւնքը ուշադրութեան տակ ձգէր, {եւ} ամենայն ջանքով աշխատէր գործարանի դէպի վատը տեղափո

ղափոխութեան առաջքը առնուլ, եթէ նա յիրաւի բարեմիտ {եւ} բարեխորհուրդ մարդ էր. այս մէկ: Երկրորդ,

նախապատիւ համարել ազգի օգուտը, քան իւր սեփականը {եւ} երբեք յանձն չառնուլ, ուր մնաց ինքնին աշխատել եւ

եւ երբեք յանձն չառնուլ, ուր մնաց ինքնին աշխատել {եւ} գործակից լինել կարդինալին հեռացն ելու գործարանից

հեռացն ելու գործարանից այն ամենահարկաւոր մարդը, {եւ} նորա տեղ կարգելու մի վատահամբաւ մարդ, խայտառակու

ահամբաւ մարդ, խայտառակութիւն գործարանի անուանը, {եւ} նախատինք նորա երանելի հիմնադրի սուրբ յիշատակին:

պէտք չէր այնքան չափազանցօրէն գովել նորան թէ գրով {եւ} թէ խօսքով, մինչեւ անգամ նորան մի նոր Մեծ Կարոլոս

Հայրենիքի, անդրդուելի սիւն Հռոմէական եկեղեցւոյ, {եւ} ուրիշ այսպիսի տարապայմանութիւնը, իսկ նորա մահից

բարբարոս, չարանախանձ, անարժան քահանայապետութեան {եւ} ուրիշ այսպիսի անտեղի խօսքեր մէկ մէկու վերաբարդել

ւրիշ այսպիսի անտեղի խօսքեր մէկ մէկու վերաբարդել, {եւ} այն, դեռեւս ողջակիզի մարմինը մահուան օթեւանի մէջ

ա՛ նորա այնքան ցոյց տուած բարեկամութիւնը, խնամքը {եւ} սէրը չպէ՞տք է հանէր դորայ մտքից այն դաւաճանութեան

ճշմարտութեան համար արիւն թափող նահատակը ինձ ընկեր {եւ} օգնական կը լինի այդ փառաւոր հանդիuի մէջ. ինքը ժա

իւնքը ուղղեցրեց դէպի այդ կէտը: Նորան փոքր չօգնեց {եւ} իւր գեղեցիկ համբաւը, որ ստացել էր մի քանի հին հա

եցիկ համբաւը, որ ստացել էր մի քանի հին հայեացքով {եւ} հին դատողութեամբ մարդերից իբրեւ մի ճարտասան, բան

դատողութեամբ մարդերից իբրեւ մի ճարտասան, բանիմաց {եւ} գիտնական անձը, Թերսիտէսին Աքիլլես ասելով, Պիւրհ

եամբք, որ ունէր միշտ նոր պապացու կարդինալի հետ, {եւ} իւր կիկերոնեան լեզուով վերջապէս հասաւ իւր վերջին

րով վճռում էր նա անբախտ Քարկեդոնի թշուառ վիճակը. {եւ} Հաննիբալից աւելի փառաւոր յաղթութիւն, որ կանգնեց

երազմումը Վարոնի ընդդէմ: Այն մարդը աղաչաւոր {եւ} բարեխօս դառնալով այս ապաշնորհին, հաւանեցրեց քահա

րժանի չէ"։ Ահա՛ այս է Եզովպոսեան սառած օձի {եւ} երախտաւոր մարդու առակի միտքը, որ այնքան իմաստութ

ւթիւնն է: Այս քահանան թէպէտ բոլորովին անընդունակ {եւ} անարժան էր այս պաշտօնին, բայց կարդինալը այնպէս

ր այս պաշտօնին, բայց կարդինալը այնպէս կամեցաւ. {եւ} թէ ինչ պատճառով, ահա՛: Կարդինալը քաջ գիտէր, որ

: Կարդինալը քաջ գիտէր, որ այս մարդը շատ հնարիմաց {եւ} չարարուեստ հոգի է, տեղեակ մանրամասնաբար իւր բոլո

րը արել է սա. իւր կեանքը մինչեւ ցայսօր զեխութեան {եւ} շուայտութեան մէջ է անցկացրել, եւ անց է կացնում:

այսօր զեխութեան եւ շուայտութեան մէջ է անցկացրել, {եւ} անց է կացնում: Բոլոր ժողովուրդը գիտէ նորա կ

Բոլոր ժողովուրդը գիտէ նորա կեանքը, գործերը {եւ} ուրիշ յանգամանքը, որ եթէ գրուին, մի հատ գիրք կ

Սա առաւել տեղեակ լինելով կարդինալի հոգուն, {եւ} քաջ իմանալով նորա ծածուկ եւ յայտնի գործերը, միշտ

ով կարդինալի հոգուն, եւ քաջ իմանալով նորա ծածուկ {եւ} յայտնի գործերը, միշտ պէտք է հեռի փախչէր նորանից

այտնի գործերը, միշտ պէտք է հեռի փախչէր նորանից, {եւ} այդ մեծ պաշտօնը յանձն չառնուր. եթէ բարոյական անձ

աշտօնը յանձն չառնուր. եթէ բարոյական անձն էր նա, {եւ} լաւ իմանալով, որ հռոմէական ժողովրդին առակ նշաւակ

էտք է աշխատէր այն կեղտ անունը իւր վերայից քերել, {եւ} ոչ թէ մէկմէկու վերայ բարդել: Այս ամէնը նորանից է

ից, աշխատի իւր կոչմանը համաձայն ընթացք ունենալ: {Եւ} որովհետեւ նորա պարտականութիւնը շատ մեծ է, մի բազ

անը բերեց: Սորա բոլոր գործն էր լրտեսութիւն առնել {եւ} ոչ թէ գործարանին ծառայել: Հասակաւ բաւականին փոքր

ակաւ բաւականին փոքր էր, անախորժ կերպարանքի տէր, {եւ} սակաւ մի կապուտակն: Անգործութիւնը սորան ստիպեց ո

նմիտը բոլորովին չէ՛ ճանաչել իւր պարտականութիւնը, {եւ} կարդինալի կամքին ծառայելով, գործի է դարձել նորա

Այս մարդը, հայրենի փառքին նախանձաւոր, ուղղախօս {եւ} հասարակաց օգտի վերայ մտածող անձն էր, շատ յարմարա

ամեն մէկը տարաբախտ Հռոմի համար մի բարեբախտութեան {եւ} լուսաւորութեան առհաւատչեայ: Ես չեմ ասում այն օրա

թեան մէջ է այն գործարանում, իւր ճշմարտասիրութեան {եւ} հաստատ նախնական կրօնի համար: Բայց երբեմն Ֆրանսիա

օնի համար: Բայց երբեմն Ֆրանսիայումը շատ մեծ յարգ {եւ} կշիռ ունէր իւր հայրենակիցների կողմից: Քեզ ի՞նչ ձ

ք ինչպէս սորա գործարան մտանելու պատճառը, նոյնպէս {եւ} նորա հրաժարման: Այս ամեն տեղափոխութիւններից յետո

եծամարմին նաւի, որին պակասում էր մի ամուր ղեկ, {եւ} մի ներհուն նաւուղիղ: Այդ մեքենային մի շարժողութի

ներհուն նաւուղիղ: Այդ մեքենային մի շարժողութիւն {եւ} դէպի մի նպատակ ձգտող ընթացք տալու համար, այս պատ

համար, այս պատուական անձը վեր կալաւ այդ պաշտօնը {եւ} տարժանաւոր գործի հոգսերը վայրենի եւ անկարգ մարդեր

ւ այդ պաշտօնը եւ տարժանաւոր գործի հոգսերը վայրենի {եւ} անկարգ մարդերի մէջ. գեղեցի՜կ նահատակութիւն: Գոր

րանի հոգատարքը, որ առաջին անգամը այսպիսի պատուով {եւ} գովաբանութեամբ նորան ներկայացուցին ծառայողներին,

որա դէմ, տեսանելով, որ նա ճշմարտութեան հետեւող {եւ} անկարգութեան վրէժխնդիր, եւ ամեն այն պակասութեան

ճշմարտութեան հետեւող եւ անկարգութեան վրէժխնդիր, {եւ} ամեն այն պակասութեան յանդիմանող անձն է: Տարաբախտ

ապաստանարան, այժմ ու՞ր պէտք է ապաւինիս քո անիրաւ {եւ} անհամար հալածիչների երեսից: Վերակացուի նոր օգնակ

սորանից յետոյ Այս մարդու անբարոյականութիւնը {եւ} կարճմտութիւնը պատճառ էր լինում այն բոլոր սխալանքի

Սա մի պատանի մարդ էր, մեղմ բնաւորութեան տէր {եւ} խիստ հմուտ մեքենայագործութեան մէջ: Սորա խանգարած

բ պէտք է, որ սա շատ երեւելի վարպետ լինէր, թէպէտ {եւ} իւր արուեստի մէջ ոչինչ արդիւնք ցոյց չտուեց:

րդինալ սորան շատ էր սիրում մի անձնական պատճառով, {եւ} շատ մեծ կարծիք ունէր սորա վերայ: Այս անձը շ

րծիք ունէր սորա վերայ: Այս անձը շատ անհմուտ {եւ} սնապարծ մարդ պիտի եղած լինի, որովհետեւ սա չկարող

շռել, խաբուել է իւր բարեկամ կարդինալի գովասանքից {եւ} այնպէս մեծ պարտականութիւն յանձն առնլով, չէ կարող

արպետութիւնը, իւր անխոհեմութեամբ տանջուելով ինքը {եւ} տանջելով բոլոր սպասաւորք ի գործատան մէջ: Շերամապ

ղցր է ասել, գոչեց նա, մի քանի խօսք այն եռանդուն {եւ} կրակոտ երիտասարդի վերայ, որին բնութիւնը առատ ձեռ

ազան պատճառներով. բայց իւր գեղեցիկ բնաւորութեամբ {եւ} ցածուն համեստութեամբ կարողանում էր այդ թերութիւնք

ստութեամբ կարողանում էր այդ թերութիւնքը լցուցանել {եւ} իւր անձը ամենեցուն սիրելի ընծայել: Սա դեռեւս ծաղ

ործ կը յանձնէր, որից կախ էր պապականութեան օգուտը {եւ} հռոմէական ազգի հաստատութիւնը: Բայց քահանայապետն

մի Հռոմէական վարդապետի, որ անճարացած գնաց Կիպրոս {եւ} այնտեղ մեռաւ: Ինքը ի՞նչ բան ասես, որ չէ արել.

րծաթ ժողովեց: Որովհետեւ աւազակների ընկեր էր եղել {եւ} նոցայ գողութեան կէս բաժինը ինքն էր ստանում, փոքր

րա յառաջանալու պատճառը, որովհետեւ նա իւր արծաթով {եւ} աստիճանի պատուով հեշտ կարողացաւ մի քանի շահասէր մ

տ կարողացաւ մի քանի շահասէր մարդիկ բարեկամ ստանալ {եւ} նոցայ միջնորդութեամբ հոգատար կարգուիլ պպապի գործա

ալի բան է: Ասես թէ ո՛չ, սա չէր կարող ոչ առաջինի {եւ} ոչ երկրորդի պաշտօն լցուցանել: Սա նոցանից գերազան

ողմնաւորութեամբ, որ միայն իւրայիններին էր սիրում {եւ} նոցա նաեւ ամենամեծ յանցանքը ծածկում. իսկ միւսերի

ամար, ամեն ոխերիմ թշնամի էր նախկին վերակացուին, {եւ} որին հարստացրել էր նա գործարանի արծաթով: Բոլոր ծ

արծաթով: Բոլոր ծառայողները, գործարանի հիմնադիրը {եւ} պաշտօնատարքը մէկ էին դարձել եւ սա մէկ, պաշտպանել

ործարանի հիմնադիրը եւ պաշտօնատարքը մէկ էին դարձել {եւ} սա մէկ, պաշտպանելու մի այնպիսի անարժան մարդ, որ

ութենների պատճառով: Բայց սա ուշադիր էր իւր օգտին {եւ} ո՛չ թէ հասարակաց: Եւ թէ դա ինչպիսի՛ անձն է

ուշադիր էր իւր օգտին եւ ո՛չ թէ հասարակաց: {Եւ} թէ դա ինչպիսի՛ անձն էր, կարելի է տեսանել ներքեւո

ործերից երեւում է, որ գրեթէ նոքա միշտ կամեցել են {եւ} իւրայինների հետ կատարել բոլորեցուն պարտականութիւն

թէ սոքա կարողանային կշռել իւրեանց հասկացողութիւնը {եւ} կատարելով իւրեանց պարտականութիւնները, որոնց, ին

նտեղեակ էին, ապա այսքան չարիք յառաջ գալու չէին: {Եւ} գործարանը իւր ներքին եւ արտաքին բարեկարգութիւնը պ

չարիք յառաջ գալու չէին: Եւ գործարանը իւր ներքին {եւ} արտաքին բարեկարգութիւնը պահելով, մեծաքայլ յառաջ

յլ յառաջ կ՚երթար, հիմնադրի մեծ խորհրդին համաձայն {եւ} շատ արգասաւոր կը լինէր տարաբախտ Հռոմի համար: Ինչ

ի գործերումը, ուր պարունակւում է ժողովրդի կեանքը {եւ} նորա բարոյական շրջանը, այդպիսի մարդիկ միշտ վնասա

արդարութեամբ խոստովանելով, չմտանէին այդպիսի մեծ {եւ} ընդարձակ գործերի մէջ: Որովհետեւ այնպիսի փառաւոր

աւոր հանդէսներում, ողջախոհութիւն, չափաւորութիւն {եւ} մեծահոգութիւն են պահանջւում, որոնցից, ինչպէս եր

ամեցած են ժողովրդի ուշը իւրեանց վերայ դարձուցանել {եւ} ազգասէրների անուն ժառանգել - չարաչար սխալուէր են

այլ ինչ չեն մտածել, բայց միայն ժողովուրդը խաբել {եւ} անձնական օգտի ծառայել: Ազգի օգտի վերայ մտածողներ

ղը, պարտ է իւր խորհրդին համեմատ գործեր ունենալ, {եւ} իւր անձը բոլորանուէր ընծայել ազգին, ամենայն նեղո

ուէր ընծայել ազգին, ամենայն նեղութիւն, հալածանք {եւ} նախատինք ի սէր ազգին յանձն առնուլ. մի խօսքով, մ

ւլ. մի խօսքով, միայն նորա դրօշի տակ զինուորուիլ {եւ} նորա դրօշի տակ մտանել: Որ ազգն եւս տեսանելով նոր

ել: Որ ազգն եւս տեսանելով նորա անձնուրաց գործերը {եւ} նահատակութիւնքը, կանգնեցնէ նորա գերեզմանի վերը ի

նորա գերեզմանի վերը իւր երախտագիտութեան արձանը, {եւ} դրա վերայ քանդակ է ոսկեղէն տառերով այս սուրբ անու

ութիւն այր երկու ներհակ հոգեկան խաղացմունքի մէջ: {Եւ} թէ այս ե՞րբ է պատահում, նշանով ասեմ, որ իմանաս

ուի դաւաճանութիւնքը հասնում են իւրեանց նպատակին, {եւ} որոշւում է նորա բարոյական օգնականի հրաժարուիլը գո

ւմ է, բոլորեքեան գրեթէ կարեկցութեամբ շարժւում են {եւ} զայրանում են վերակացուի անիրաւութենների վերայ: Յ

իրաւութենների վերայ: Յետոյ նա ողջունում է ամէնքը {եւ} ասում է. չմոռանաք, որ ես ձեր սիրոյ զոհն եմ լինո

Վերակացուն տեսանելով նոցա անհամեմատ սէրը դէպի նա {եւ} ատելութիւնը դէպի ինքը, չարանում է եւ հրամայում է

էրը դէպի նա եւ ատելութիւնը դէպի ինքը, չարանում է {եւ} հրամայում է գործարանի դուռները փակել այն կէս գիշե

ուեցաւ իւր կողմը, մոռանում է իւր պաշտօնի կոչումը {եւ} բռնակալի գործ է յանձն առնում. մի կողմից խրախուսո

նձն առնում. մի կողմից խրախուսում է իւրայինները, {եւ} միւս կողմից դեսպան է ուղարկում քաղաքական դատարանի

վ գետնին զարկել տասներկուամեայ քաջազունքը: Թէպէտ {եւ} չէր անզէն, բայց չէր գործ դնում նորան, բաւականան

նդդէմ: Եթէ դու տեսանէիր, թէ ինչպէ՞ս սա աներկիւղ {եւ} առանց նիզակակցի այս կողմ ու այն կողմ էր վազում եւ

եւ առանց նիզակակցի այս կողմ ու այն կողմ էր վազում {եւ} երկու ճեղքում զինավառ թշնամիների խումբը, կը սարս

ջ ժամ պատերազմեց մենակ այն անհամար թշնամիների հետ {եւ} չձանձրացաւ երբեք: Յաղթութիւնը պսակելու համար յան

թիւ ճրագների լուսով: Ներս են գալիս նոքա կարգով, {եւ} նոցայ հետ փողոցների գիշերաշրջիկ սրիկաները եւ սկսո

ով, եւ նոցայ հետ փողոցների գիշերաշրջիկ սրիկաները {եւ} սկսում են ճակատ Յարդարել: Շատ են զարմանում, երբ

պատահում են մի քանիսին հռոմայեցուոց աւագ մարդերից {եւ} հառաչանքով նոցանից օգնութիւն են խնդրում, ասելով

մէք Հռոմի որդիքն ենք, նորա ստինքի կաթով սնուցած {եւ} նորա մայրենի գրկումը զարգացած: Մնացածները ի

նացածները, կրկնեց նա, որոնք կարողացան ` փախան, {եւ} որոնք չկարողացան ` պահուեցան գործարանումը, որ իւ

ից յետոյ ներս են գալիս հոգատարքը վերակացուի հետ, {եւ} առաջնորդելով նոցայ այն վարձկան մարդիկը, որոնց մա

արձկան մարդիկը, որոնց մասին քեզ վերեւում ասացի, {եւ} սկսում են որոնել ապստամբներին: Ես ականատես էի,

նը մի դափնեայ պսակ կը փայլեցնէ սոցայ ճակատի վերայ {եւ} նոցայ գործերը բարձր ի գլուխ կպանծան պատմագրութեան

ալին հասաւ, նա առ երեսս շատ հաճութիւն ցոյց տուեց {եւ} հրամայեց բերել կալանաւորներին: Ա՛յ դու պատճառ ամ

ապա չլսեցիր ժողովրդի աւագ մարդերի, պաշտօնատեարց {եւ} ծառայողների միաբան խօսքին, որ քեզ զգուշացնում էր

տմութեան թերթերի մէջ կը դրոշմուէր փառաւոր տառերով {եւ} Հռոմի ժողովուրդը բարերարութիւն գտանելով քեզանից,

այրանալով սորա վերայ, միաբանուեցան հասարակաց հետ {եւ} վերկացման կարդինալ դէմ: Թէպէտ ես շատ աշխատ

իմանալ, թէ այս անցքից յետոյ գործարանը ի՞նչ եղաւ {եւ} որի՛ ձեռքը ընկաւ, բայց նա յառաջ չտարաւ իւր խօսքը

ի՛ ձեռքը ընկաւ, բայց նա յառաջ չտարաւ իւր խօսքը, {եւ} եզրափակեց այստեղ իւր պատմութիւնը այսպէս. Այժմ ու

խութեններին: Ճշմարիտն ասա՛, ո՞ր կողմն է արդար, {եւ} որը՞ դատապարտելի: Ես նորան պատասխանեցի. թո՛ղ այ

թո՛ղ այդ բանը քննել մարդկութեան ապագայ սերունդը, {եւ} թո՛ղ դոցայ գործերը դատէ անաչառ պատմագրութիւնը աշխ

ս շատ եմ զարմանում նախկին վերակացուի պարզմտութեան {եւ} անմեղութեան վերայ: Արդարամի՞տ մարդ, դու ինչպէ՞ս

րկութեան բաժակը: Դու կորցրեցիր քո առաջին փառքը, {եւ} շիջուցիր քեզ լուսատու ճրագը։ Կորցրեցիր քո օրէնքի

քեզ լուսատու ճրագը։ Կորցրեցիր քո օրէնքի պաշտպանը {եւ} քո բարեբախտութեան վերայ մտածողներին: Դու պէտք է

սաւ նա այլագունիլ, աչքերը դէպի երկինք բարձրացնել {եւ} ձեռները դէպի ինձ երկայնել եւ շնչարգել եղաւ: Ինչպ

պի երկինք բարձրացնել եւ ձեռները դէպի ինձ երկայնել {եւ} շնչարգել եղաւ: Ինչպէս մարդու շատ անգամ պատահում

ջ, երբ նորան պատկերանում է մի զարհուրելի տեսարան {եւ} կամ գնում է նրանից փախչել, բայց նորա վաստակած ծո

բայց նորա վաստակած ծունկերը նորան չեն հնազանդում {եւ} նորա ձայնը կտրւում է, եւ նա իզուր է աշխատում ազա

րը նորան չեն հնազանդում եւ նորա ձայնը կտրւում է, {եւ} նա իզուր է աշխատում ազատուել նեղից. ահա այսօրինա

, հոգատարների, վերակացուի, խորհրդական անդամի, {եւ} միւս անպիտանների անուններ լինէին: Թէպէտ ես շատ ա

, նա ինձանից լուսի թռչողական արագութեամբ հեռացաւ {եւ} անհետացաւ: Միւս օրը որպէս թէ կամեցայ դէպի հ

անիմանալի ազդեցութենից, կարծես թէ միտքս իմացաւ, {եւ} ինձ ճանապարհի ծախս տուեց: Եւ նորա անունը շնորհակ

ս թէ միտքս իմացաւ, եւ ինձ ճանապարհի ծախս տուեց: {Եւ} նորա անունը շնորհակալութեամբ եմ յիշում այս տեղ.

ոլոր գերդաստանս տեսանելով ինձ, մի անպատմելի սուգ {եւ} ողբ բարձրացրեց իմ անակնկալ դրութեան վերայ, բայց

գոնէ զայրացմամբ դադարեցնել ընտանիքս նոցայ անօգուտ {եւ} ձանձրալի լացից, եւ ահա նոյն րոպէին արթնացայ խոր

րեցնել ընտանիքս նոցայ անօգուտ եւ ձանձրալի լացից, {եւ} ահա նոյն րոպէին արթնացայ խոր քնիցս. մոմս յանգել

էր, սառն քրտինքը ճակատիցս կաթիլ-կաթիլ վազում էր {եւ} իմ գիրքը գրեթէ բոլորովին թաց էր եղել արտասուքիս ա

, թէ ո՛չ գոն դեւք, զայնպիսիսն նզովէ մեծ տրամաբան {եւ} աստուածաբան, տնօրինող եւ յօրինող Երեւակ հանդիսի

սիսն նզովէ մեծ տրամաբան եւ աստուածաբան, տնօրինող {եւ} յօրինող Երեւակ հանդիսի, պ. Յովհաննէս Տէր Կարապե

եանին, որ քրիստոնէական կրօնի հանգանակները, տասն {եւ} հինգ դար գրուելուց եւ խոստովանելուց յետոյ, իւր ն

ն կրօնի հանգանակները, տասն եւ հինգ դար գրուելուց {եւ} խոստովանելուց յետոյ, իւր ներկայ տարու 1 յուլիս 3

բագրեց ու հաւատքի մասունքները յաւելացուց, մի նոր {եւ} պայծառ լոյս ծաւալելով աստուածաբանական գիտութեան վ

արդիւնքը չուրանալու համար, անշուշտ պիտի հաւատալ {եւ} խոստովանել կախարդութեան գոյութիւնը: Պարոն Չ

ն կամ դեւերին, ուրացած կը լինի Քրիստոսի արդիւնքը {եւ} այս պատճառով հաւատը միմիայն դէպի Քրիստոսի փրկարար

աղորդութեամբ, թերի է: Ուրեմն կախարդութիւնը {եւ} դեւերը հաւատքի մասունք են եւ Քրիստոսի փրկագործ տն

Ուրեմն կախարդութիւնը եւ դեւերը հաւատքի մասունք են {եւ} Քրիստոսի փրկագործ տնօրէնութենից գերադասելիք. որո

ութիւնքը չե՛ն կարող ընդունուիլ առանց կախարդութեան {եւ} դեւերի գոյութիւնը ընդունելու, դրա հակառակ հիմք լ

ի ցնորաբանութիւնք: Մինչեւ ե՞րբ պիտի խայտառակուին {եւ} իւրեանց հետ միասին պիտի խայտառակեն հայ մամուլը,

ւթենից: Այո՛, պ. Չամուռճեանի աստուածաբան {եւ} տրամաբան լինելու այս նոր ապացոյցը, վերին աստիճան

հոգեկան տկարութիւնների տէրապիան շատ հարուստ չէ՛ {եւ} մանաւանդ առաջարկուած հնարները շատ պարզ բաներ լինե

, ճանապարհորդել, ոգիաւոր դեղանիւթերից հեռի մնալ {եւ} այլն, եւ այլն. այս պատճառով եւս չե՛նք կարծում,

հորդել, ոգիաւոր դեղանիւթերից հեռի մնալ եւ այլն, {եւ} այլն. այս պատճառով եւս չե՛նք կարծում, որ այս մա

որի հիւանդութիւնն էր սիլլաների, քաջերի, դեւերի {եւ} կախարդութեան հաւատալ: Այսպիսի մի պարոն, աւ

րբնական ուժերի ազդեցութիւնքը, " որով հարայ նովին {եւ} բժշկեցայց " ասելով: Այժմ միայն կարող եղանք

ութիւնը բաժանում էր երեք տեսակ, օդական, շնչական {եւ} դիւական. * * * * * * * * * * * * * * * * **

որ բան չգրենք այդ հատուածի վերայ, ահացուցանելով {եւ} սպառնալով մեզ բոլոր դժոխքի արհաւիրքը: Երբ, կատա

ունքներին, որով նորա թագաւորութիւնը ամենափառաւոր {եւ} անսայթաք կերպով կառավարւում է աշխարհի ստեղծագործո

ր իշխանութիւնը խոստովանելու, առանց մեր զօրութեան {եւ} ազդեցութեան հաւատալու, ընդունայն է հաւատը դէպի մ

ՄԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ՍՏԱԽՕՍ ԱԲԵՂԱՆԵՐԻՆ Թարգմանութիւն {եւ} բացատրութիւնք Մ. ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑ

ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ ԳՐԱԾ ԹՈՒՂԹԸ) ՀԱՅՈՑ ՍՊԱՐԱՊԵՏ {ԵՒ} ՄԱՐԶՊԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆՑ ՏԻՐՈՋ ՎԱՀԱՆԻՆ ԱՄԻԹ ՔԱՂԱՔԻՑ Մ

շնորհը միշտ լուսաւորում է արդարութիւն սիրողներին {եւ} մանաւանդ նորանց, որ սորվելով Քրիստոսից, որ ասու

նաւոր խօսքը՝ միշտ պատրաստ ունեցան, որ թէ՛ իրենց {եւ} թէ՛ լսողների հոգիները թեւաւորեն այն տեսակ առաքինո

ան մասների հասնելու համար. որովհետեւ, զօրութեան {եւ} իմաստութեան որպէս պատճառ ընդունեցին այդ խօսքը՝ ս

իմ բերանը կը լինի"։) Պատճառ, ճշմարիտ, արդար {եւ} օրինաւոր խօսքը՝ ժողովրդին խրատելու համար ասուած

ամաք ման են գալիս՝ իրենց մտքի խորհուրդը երկնաւոր {եւ} չապականուող գանձով հարստացնելու համար, որ իրենցի

Այս տեսակ մարդերից մէկը՝ երանելի Ղազարը, սիրող {եւ} պարապող այսպիսի երկնաւոր արուեստի, դեռ երեխայակա

նական գիտութեան պարապելու, Յունաց աշխարհը գնաց, {եւ} այնտեղ լաւ եւ առաքինի մարդերի ձեռքի տակ ուսանելով

ն պարապելու, Յունաց աշխարհը գնաց, եւ այնտեղ լաւ {եւ} առաքինի մարդերի ձեռքի տակ ուսանելով եւ աստուածայի

այնտեղ լաւ եւ առաքինի մարդերի ձեռքի տակ ուսանելով {եւ} աստուածային խօսքի մարգարիտը կատարելապէս իր մէջ ըն

էս իր մէջ ընդունելով՝ վերադարձաւ իր աշխարհը։ {Եւ} որովհետեւ մարդկութեան մէջ սովորական մի բան է, որ

դկութեան մէջ սովորական մի բան է, որ իմաստունները {եւ} մեծամեծները գնում են վաճառականներից մարգարիտը եւ

եւ մեծամեծները գնում են վաճառականներից մարգարիտը {եւ} պատուական հանդերձները, որ ամեն երեւելի մարդոց մէ

հանդերձները, որ ամեն երեւելի մարդոց մէջ երեւելի {եւ} պայծառ երեւին, այսպէս էլ իմաստուն եւ Աստուծու պա

մէջ երեւելի եւ պայծառ երեւին, այսպէս էլ իմաստուն {եւ} Աստուծու պատուէրներին տեղեակ մարդիկը, Ղազարի գիտ

, գովեցին։ Եկեղեցիները, նահատակների մատուռները {եւ} ուսումնարանները ամեն ժամանակ խնդացին եւ ուրախացան

ատուռները եւ ուսումնարանները ամեն ժամանակ խնդացին {եւ} ուրախացան նորանով. նորան լսողների հոգիները ծաղկո

այն շնորհից, որ նորա բերնից էին դուրս գալիս). {եւ}, բանական գիտութեամբ, հայրապետների եւ եպիսկոպոսն

գալիս). եւ, բանական գիտութեամբ, հայրապետների {եւ} եպիսկոպոսների մէջ արուսեակ աստղի պէս պայծառացած է

լում։ Մեծիմաստ Վահան մարզպանը՝ Հայոց զօրավար {եւ} Մամիկոնէից Տէրը, կամենալով նորան առաւել մերձաւոր

Մամիկոնէից Տէրը, կամենալով նորան առաւել մերձաւոր {եւ} սիրելի անել իրեն, նորան յանձնեց Նոր քաղաքի երեւե

րելի անել իրեն, նորան յանձնեց Նոր քաղաքի երեւելի {եւ} հոյակապ տեղը, որի անունը Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցի

սուելու պատճառով շատ նեղութիւն քաշեց Ղազարը չնչին {եւ} անպիտան մարդերից. ուստի միտքը բերելով եւ յիշելով

ը չնչին եւ անպիտան մարդերից. ուստի միտքը բերելով {եւ} յիշելով Պաւղոսի խօսքը, թէ. " Թո՛ղ աստուածասէրքը

տուծուց խնդրում ենք, որ ձեզ մի չար բան չպատահի, {եւ} միտքը դրեց այն տեղից Յունաց կողմերը գնալ։ Հասաւ

այն տեղից Յունաց կողմերը գնալ։ Հասաւ Ամիթ քաղաքը {եւ} այնտեղ մի քանի ժամանակ մնաց։ Այս տեսնելով՝ չար

ձով լցուած մարդիկը սուտ խօսքեր հանեցին նորա վանքի {եւ} նորա ուսումի մասին, որ նորա բարձր անունը կարողան

մողի պէս զինեց իրեն, որ զօրաւոր խօսքերով իր ոգու {եւ} անվախութեան եւ կերպարանքի պատկերը այս թղթի ձեռքով

իրեն, որ զօրաւոր խօսքերով իր ոգու եւ անվախութեան {եւ} կերպարանքի պատկերը այս թղթի ձեռքով յայտնէ նոցա,

արանքի պատկերը այս թղթի ձեռքով յայտնէ նոցա, որով {եւ} լուսափայլէ վաստակը իր քարոզութեան, որ առաջ արել

արճանայ, որովհետեւ այս կերպով (ասում էր) տգէ՛տ {եւ} չիք մարդիկը Հայոց աշխարհից հալածեցին լաւ եւ պիտան

տգէ՛տ եւ չիք մարդիկը Հայոց աշխարհից հալածեցին լաւ {եւ} պիտանի մարդոցը։ Եւ մանաւանդ վստա՛հ լինելով ամենի

Հայոց աշխարհից հալածեցին լաւ եւ պիտանի մարդոցը։ {Եւ} մանաւանդ վստա՛հ լինելով ամենիմաստ մարզպանի վրայ,

զպանի վրայ, թէ նա գիտէ չլսել խաբեբայական խօսքերի {եւ} իրաւունքը ճանաչել, որպէսզի նորա առջեւը արդարացնէ

նորա առջեւը արդարացնէ իւր անձը այս թղթի ձեռքով։ {Եւ} յաղթօղ երեւելու համար, գիտութեան զէնքը առնելով ի

ելով իր ձեռքը, ուղարկեց այս թուղթը բարեսէր, մեծ {եւ} պատուական նախարար Մամիկոնեան Համազասպի) ձեռքով

որ մարդիկ միւսանգամ խմեն նորա գիտութեան աղբիւրից {եւ} արդարութիւն պտղաբերեն Աստուծու։ Հայոց երրորդ

րքը, Պատմութիւնը կարդալով, այս Թուղթն էլ կարդան {եւ} նորա խօսքի արժանաւորութիւնը փորձով հասկանան։

ասկանան։ ԲՈՒՆ ԹՈՒՂԹԸ Մեր Փրկիչը {եւ} Տէրը Յիսուս Քրիստոսը, սաստիկ զգուշացնելով առաքեա

արդոց նոր դարձուած աշակերտների հետ գայթակղեցուցիչ {եւ} անհանճար բաներ խօսելու համար, սո՛ւտ մշակներ անու

օսելու համար, սո՛ւտ մշակներ անուանեց նորանց), {եւ}, չկարողանալով դիմանալ եղած գայթակղութեանը, Քրիս

թակղութեանը, Քրիստոսի կանոնին ընդդէմ վարուեցաւ, {եւ} ինքը իր լաւութիւնքը եւ աշխատութիւնքը մեծ մեծ պարծ

կանոնին ընդդէմ վարուեցաւ, եւ ինքը իր լաւութիւնքը {եւ} աշխատութիւնքը մեծ մեծ պարծանքով գրեց)։ Եւ ո՛չ

ւնքը եւ աշխատութիւնքը մեծ մեծ պարծանքով գրեց)։ {Եւ} ո՛չ բնաւ որպէս մի սխալուած մարդ մերժուեցաւ, ա՛յլ

պայծառապէս կացաւ ու մնաց նո՛յն առաքելութեան մէջ։ {Եւ} թէ ինչի՞ այս այսպէս էր լինում, թո՛ղ քննողը հասկա

, դո՛ւ, Տէ՛ր, քա՛ղցր, խոնարհամի՛տ, արդարասէ՛ր {եւ} ճշմարտասէ՛ր մի մարդ ես, եւ Աստուծու հաւատքին առա

արհամի՛տ, արդարասէ՛ր եւ ճշմարտասէ՛ր մի մարդ ես, {եւ} Աստուծու հաւատքին առաւե՛լ մօտ ծանօթ), ինչպէս ե

ւ Աստուծու հաւատքին առաւե՛լ մօտ ծանօթ), ինչպէս {եւ} քո ամեն նախնիքը։ Իսկ ե՛ս՝ անպիտա՛նս, թէպէտեւ Տ

առաքեալը, բայց դո՛ւ Քրիստոսին նմանելով, տանելով {եւ} ներելով իմ անզգամութեանը, ընդունէ՛ ինձ որպէս մի

)։ Իմ ուսուցիչների հրամանով գնացի Յունաստան {եւ} մի ժամանակ մնացի։ Այն տեղից վերադարձած կեցայ Կամ

եցայ Կամսարականների մօտ, այն բոլոր պատերազմների {եւ} խռովութեանց ժամանակները մինչեւ ձեր հնազանդուիլը

այդ շփոթների նեղութիւնից, կամեցայ աղօթքի պարապել {եւ} հանգստանալ։ Այս պատճառով գնացի Սիւնեաց աշխարհը ե

ւ հանգստանալ։ Այս պատճառով գնացի Սիւնեաց աշխարհը {եւ} երկու տարի կեցայ, ձմեռները մի քարանձաւում, գաւա

ջ հռչակուած մի մարդու մօտ, որի անունը Մովսէ՛ս էր {եւ} տեղի անունը՝ Անձուկ։ Իսկ ամառները, այն տեղի շա

նչ տեղ որ լինէր ինքը ապահովութեան դուրս եկած։ {Եւ} ա՛յսպէս, իմ առաջուայ վարք ու բարքս գիտեն տէր Ներ

պէս, իմ առաջուայ վարք ու բարքս գիտեն տէր Ներսէ՛հ {եւ} Հրահա՛տ Կամսարականները, իսկ Սիւնեաց երկրում ուն

նը գիտէ վերը յիշուած Սիւնեաց աշխարհի եպիսկոպոսը։ {Եւ} դու, փնտռելով ինձ եւ գտնելով Սիւնեաց աշխարհում,

իւնեաց աշխարհի եպիսկոպոսը։ Եւ դու, փնտռելով ինձ {եւ} գտնելով Սիւնեաց աշխարհում, տարիր քո տունը ո՛չ որ

տկանաւորներից, կամ սպասաւորներից մի աղքատ մարդ, {եւ} ո՛չ որպէս քեզանից օտար, կամ մի ուրիշի ծառայ. ո

։ Իսկ ինձ աշխարհի ծառայութիւնից պարեգօտով որոշող {եւ} ազատութեան պատճառ եղողը Տէր Աղանն էր՝ Տիրոջդ մօր

ելի մայրը, երբ բդեշխի մօտ բերեց ձեզ, որի տանը {եւ} մե՛զ ուսում էին տալիս. թէպէտեւ տարիքով աւելի հաս

հասակաւո՛ր էինք ձեզանից, այլ սննդակի՛ց էինք ձեզ {եւ} խաղակի՛ց՝ խաղալու ժամանակ ձեր արկանելին ձեր քամ

ալու ժամանակ ձեր արկանելին ձեր քամակից տանելով։ {Եւ} ձեր օրհնեալ մայրը եւ Անոյշ-Վռամը, իրենց հոգեսիրո

նելին ձեր քամակից տանելով։ Եւ ձեր օրհնեալ մայրը {եւ} Անոյշ-Վռամը, իրենց հոգեսիրութեամբ, մե՛զ էլ ձե՛զ

լով, պայծառացուց ամեններից առաւել, քան որ կային {եւ} կամ որ ա՛յժմ կան Հայերի մէջ, եւ իմ շնորհը՝ առաւ

լ, քան որ կային եւ կամ որ ա՛յժմ կան Հայերի մէջ, {եւ} իմ շնորհը՝ առաւե՛լ, քան շատ պարեգօտաւորների շնո

քան շատ պարեգօտաւորների շնորհից (ահա անզգամեցայ {եւ} խօսում եմ, աղաչում եմ մի փոքր ներէ՛ իմ անզգամութ

ներէ՛ իմ անզգամութեան), այս պատճառով էլ, ճի՛շդ {եւ} առաւե՛լ, քե՛զ միայն արժանի էի։ Եւ ես եմ ա՛յն

էլ, ճի՛շդ եւ առաւե՛լ, քե՛զ միայն արժանի էի։ {Եւ} ես եմ ա՛յն Ղազարը, որին, քո եւ շա՛տ ուրիշների ա

ն արժանի էի։ Եւ ես եմ ա՛յն Ղազարը, որին, քո {եւ} շա՛տ ուրիշների ասածին պէս, փոխանակը մարդ չկայ.

ն, դեռ սկզբում, նախանձելով կործանեց նախաստեղծին {եւ} հո՛ղ դարձուց նորան։ Իմաստութեան մէջն էլ վկայում

դ միայն ծնուել էին Ադամից աշխարհի երեսին՝ Կայէ՛ն {եւ} Աբէլ, նախանձ ձգող դեւը տիեզերքի անչափելի տարածու

իեզերքի անչափելի տարածութեան վրայ որպէս մի փոքրիկ {եւ} նեղ բանի վրայ նայել տուեց Կայէնին՝ եղբայրասպան ա

նորա խելացնոր եղբարքը։ Նախանձի՛ ձեռքով Ահարոնին {եւ} Մարիամին՝ այդ երկու հոգեշնորհ անձանց, սատանան,

ց։ Նախանձի՛ ձեռքով Սաւուղը այն թշնամին կործանող {եւ} ժողովուրդը ապրեցնող մարդուն՝ Դաւթին, անդադար ակ

նող մարդուն՝ Դաւթին, անդադար ականատներ էր դնում {եւ} աշխատում էր կորցնել։ Բայց, էլ ո՞ւր եմ խօսու

ւմ արարածների միմեանց ունեցած նախանձի մասին, երբ {եւ} ամեննե՛րի արարչին եւ Տիրոջը՝ Յիսուս Քրիստոսին,

ունեցած նախանձի մասին, երբ եւ ամեննե՛րի արարչին {եւ} Տիրոջը՝ Յիսուս Քրիստոսին, նախանձի պատճառով Հրէի

ուս Քրիստոսին, նախանձի պատճառով Հրէից ժողովուրդը {եւ} քահանայապետքը, առաջ ժամանակներում ծաղր անելով,

ձեռքո՛վ դեւեր է հանում դա՛"։ Երբեմն, գինեմո՛լ {եւ} ուտող խմող էին անուանում՝ Նորա աշակերտների ասելո

տում է, խմում"։ Բացի սորանից, " պահք չպահո՛ղ {եւ} ամեն ժամանակ կերակուր ուտող " անուանելով, նախատո

, նախատո՛ւմ էին՝ " Ինչի՛ Յովհաննէսի աշակերտները {եւ} փարիսեցիները պահում են եւ քո աշակերտքը չեն պահում

Յովհաննէսի աշակերտները եւ փարիսեցիները պահում են {եւ} քո աշակերտքը չեն պահում եւ խառն ուտում են " ասել

փարիսեցիները պահում են եւ քո աշակերտքը չեն պահում {եւ} խառն ուտում են " ասելով։ Նորան " դիւահա՛ր " էլ

" Չէ՞ որ ճշմարիտ ենք ասում, թէ Սամարացի՛ ես դու {եւ} դեւ կայ քո մէջ"։ Յետոյ, սուտ վկանե՛ր ժողովելո

։ Յետոյ, սուտ վկանե՛ր ժողովելով, իրենց նախանձի {եւ} վրէժխնդրութեան պատճառով, ոչինչ բաներ էին խօսել տ

պատճառով, ոչինչ բաներ էին խօսել տալիս նորանց, {եւ} իրենք ուրախացած բացագանչում էին դատողների առջեւը

ի արժանի յանցանք բնաւ չգտայ դորանում, դո՛ւք առէք {եւ} ձեր օրէնքով դատեցէք"։ Եւ ձգեց նորան օրէնքի եւ

դորանում, դո՛ւք առէք եւ ձեր օրէնքով դատեցէք"։ {Եւ} ձգեց նորան օրէնքի եւ ժողովրդի ձեռքը, որ երկո՛ւքն

եւ ձեր օրէնքով դատեցէք"։ Եւ ձգեց նորան օրէնքի {եւ} ժողովրդի ձեռքը, որ երկո՛ւքն էլ մահապարտ էին՝ ե՛

իմանալով դիւամոլ նախանձին, մահի մատնեցին Նորան, {եւ} ո՛չ արդարների, այլ՝ անիծուա՛ծ մահի, որպէս մի

ների, այլ՝ անիծուա՛ծ մահի, որպէս մի չարագո՛րծ {եւ} մարդասպան, այսինքն՝ խա՛չի. Նորա՛ն, որ արարի՛չ

դասպան, այսինքն՝ խա՛չի. Նորա՛ն, որ արարի՛չ էր {եւ} նորոգիչ, կեա՛նք տուող եւ մահ սպանող, ամենի՛ երա

Նորա՛ն, որ արարի՛չ էր եւ նորոգիչ, կեա՛նք տուող {եւ} մահ սպանող, ամենի՛ երախտաւոր, քաղցր եւ շա՛տ ողո

նք տուող եւ մահ սպանող, ամենի՛ երախտաւոր, քաղցր {եւ} շա՛տ ողորմած։ Եւ այս բոլորը մեր համար իր անձո

ղ, ամենի՛ երախտաւոր, քաղցր եւ շա՛տ ողորմած։ {Եւ} այս բոլորը մեր համար իր անձով քաշելով՝ Փրկիչը շո

շելով՝ Փրկիչը շուտ շուտ զգուշացնում էր այս մասին {եւ} իր աշակերտներին, թէ՝ ձե՛զ էլ պիտի պատահի այս ամ

ակերտներին, թէ՝ ձե՛զ էլ պիտի պատահի այս ամենը, {եւ} չլինի՛ թէ, անպատրա՛ստ գտնուելով, ձե՛զ հասած վշտ

՛զ հասած վշտերից վախենաք։ Եթէ ի՛նձ սիրեցին, ապա {եւ} ձե՛զ կը սիրեն, եթէ ինձ հալածեցին, ձե՛զ էլ կը հա

կը հալածեն, եթէ ինձ ատեցի՛ն, ձե՛զ էլ կ'ատեն. {եւ} եթէ ի՛նձ, որ տանը տէ՛րն էի, Բէեղզեբո՛ւղ անուանե

, Բէեղզեբո՛ւղ անուանեցին, ո՞րչափ եւս առաւել ձե՛զ {եւ} իմ մօտ մարդոցը պիտի ասեն։ Ա՛յսպէս էլ, նախան

՛ր, խիստ լաւ գիտես, քան թէ այն սո՛ւտ կարծողքը։ {Եւ} ուտող խմող եւ պի՛ղծ մարդիկ քա՛ղցր ախորժանքով ընդո

գիտես, քան թէ այն սո՛ւտ կարծողքը։ Եւ ուտող խմող {եւ} պի՛ղծ մարդիկ քա՛ղցր ախորժանքով ընդունում էին այդպ

, իր մտքի մէջ կարող է այդպիսի բան խորհել, թող թէ {եւ} մի ուրիշի մօտ բերնից հանել. ո՞ր անմիտը, ո՞ր տգէ

անմիտը, ո՞ր տգէտը, ո՞ր Հրէան, ո՞ր այլաղանդը։ {Եւ} Ղազա՞րն էր այդ քարոզում. ո՞ւմ կամ ո՞ւր եւ կամ ե՞

անդը։ Եւ Ղազա՞րն էր այդ քարոզում. ո՞ւմ կամ ո՞ւր {եւ} կամ ե՞րբ։ Ղազա՞րը, որ տգէ՜տ է գրոց, որ անկի՜րթ

մ ե՞րբ։ Ղազա՞րը, որ տգէ՜տ է գրոց, որ անկի՜րթ է {եւ} անուսումն, որ Մովսիսական օրէնքին օտա՜ր է եւ Քրիս

րթ է եւ անուսումն, որ Մովսիսական օրէնքին օտա՜ր է {եւ} Քրիստոսի տուած շնորհին անտեղեա՜կ։ Արդեօ՛ք, այս

եօ՛ք, այս մեր Հայոց աբեղայքը արտասուքի, ողբալու {եւ} շատ սուգի արժանի չե՞ն, երբ հանում են անպիտան համ

ւգի արժանի չե՞ն, երբ հանում են անպիտան համբաւներ {եւ} նախանձի պատճառով խօսում են անարժան բաներ։ Պա՛

նարժան բաներ։ Պա՛տճառ, ո՞վ արդեօք երկայնամիտ {եւ} բարկութիւն չունեցող Աստուածը դրդելով դէպի այնպիսի

՛ն, - ասում է, - Աստուծու որդիքը մարդոց աղջկերքին {եւ} խառնակուեցան նոցա հետ"։ Ի՞նչ բանի համար, ո

հետ միասին, գեղարդով զարկելո՛ւ, գետնին ցցելո՛ւ {եւ} Աստուծու բարկութիւնը իջեցնելուն համար։ Ո՞ր բանի

։ Ո՞ր բանի պատուհասի համար, Տիրոջ ժողովրդից քսան {եւ} չորս հազար հոգի մէ՛կ պատերազմում ընկան։ Ամոնը չ

եռքով։ Ուզո՞ւմ են դեռ Մովսիսի գրած պատմութիւնից {եւ} ուրիշ մարգարէներից լսել այդ բաների հակառակը. թող

արգարէներից լսել այդ բաների հակառակը. թող նայի՛ն {եւ} տեսնե՛ն առաջին հարց ապաշխարութեան ճանապարհը։ Աստ

որապէս ամուսնացա՛ծ էր, հաճո՛յ գտնուեցաւ Աստուծու {եւ} դէպի անմահական վիճակը փոխուեցաւ։ Նո՛յը, շատ ժա

նակ, մինչեւ հի՛նգ հարիւր տարի կուսութիւն պահելով {եւ} սորանից յետոյ որդեծնութեան համար սրբութեամբ ամուս

ալով, այս աշխարհի երկրորդ հայրը դարձաւ։ Այսպէս {եւ} մարգարէների մէջ մեծը՝ Մովսէ՛սը. այսպէս էլ նորա

րի մէջ մեծը՝ Մովսէ՛սը. այսպէս էլ նորա պաշտօնեայ {եւ} կուսութեամբ պատուած Յեսո՛ւն։ Իսկ այն զարմանալի մ

ւետարանից կամենան այսպիսի օրինակներ, աւելի խի՛ստ {եւ} աւելի զարհուրելի՛ բաներ կը գտնեն։ Փրկի՛չը, գործ

էլ սոցա վրայ աւելցնելով՝ թող լսե՛ն ու լռեն լի՛րբ {եւ} անամօ՛թ մարդիկը, որ ուրիշների բերնից իրենց կամքի

որ ուրիշների բերնից իրենց կամքի ուզա՛ծն են խօսում {եւ} չե՛ն սոսկում Տարսոնացի Սերովբէ Պաւղոսից՝ ա՛յն մա

արքայութիւն չժառանգելու մասին գրեց խի՛ստ շատ են, {եւ} այդ բոլորը մանրամասն գրել այստեղ շա՛տ աշխատութիւն

անրամասն գրել այստեղ շա՛տ աշխատութիւն եմ համարում {եւ} աւելո՛րդ. պա՛տճառ, Հաւատքի տեղեա՛կ մարդու հետ

ւնը կայ ձեր մէջ, մնացած ամե՛նն էլ հասկացւում է։ {Եւ} Եփեսացո՛ց, թէ " պոռնկութեան եւ ամենայն պղծութեան

էլ հասկացւում է։ Եւ Եփեսացո՛ց, թէ " պոռնկութեան {եւ} ամենայն պղծութեան, կամ ագահութեան անո՛ւնն էլ թող

կամ ագահութեան անո՛ւնն էլ թող չլինի ձեր մէջ"։ {Եւ} իսկո՛յն, սորա քամակից, թէ " ո՛վ որ պոռնի՛կ է,

գաւորութեան մէջ"։ Թո՛ղ ասե՛ն այժմ այդ չնչին {եւ} թշուառակա՛ն մարդիկը, թէ ինչի՞ նախանձի պատճառով ձ

իրենց անձը չապաշխարուելու մեղքի տակ, որոնց մասին {եւ} Յովհաննէս առաքեալը յիշում է՝ ասելով, թէ " կա՛ն

վ, թէ " կա՛ն մեղքեր, որ մահի՛ հաւասար են ", որ {եւ} Աւետարանչաց գրուածոց մէ՛ջ անգամ կարդում են, թէ "

ն Սո՛ւրբը հայհոյէ, նորա մեղքը չթողուի՛, ո՛չ այս {եւ} ո՛չ գալու աշխարհում ", բայց արհամարհողների պէս

արմնի թուլութեան պատճառով մեղք է գործում, ինչպէս {եւ} ես, որ ամեն մարդերից էլ մեղաւո՛ր եմ. բայց մեղքը

՛ր եմ. բայց մեղքը մե՛ղք չէ ասել, ո՞ր արհամարհոտ {եւ} ամբարիշտ հոգին կարող է մտքից անցնել։ Իսկ ով որ ճ

րող է մտքից անցնել։ Իսկ ով որ ճանաչէ իր յանցանքը {եւ} զարհուրած սրտով կարող լինի զղջալ շտապել իսկոյն թո

տանայ։ Դարձեալ ասում էին. " Աղանդաւո՛ր է"։ {Եւ} այս բանը աշխատում էին շուտ շուտ ամենին յայտնել եւ

Եւ այս բանը աշխատում էին շուտ շուտ ամենին յայտնել {եւ}, տկարամիտ մարդերին հաւատացնելով, իմ մէջ եղած շն

բաներին նման էր, ինչպէս պոռնիկների մեղքը թեթե՛ւ {եւ} չնչի՛ն համարելը։ Բայց ե՛ս, իմ կարողութեան չա

սրտերին դէմ դարձնելով, նոցա աղեղները փշրեցին, {եւ} իրենց փրկարար վարդապետութիւնը գրո՛վ մեզ աւանդեցին

րդապետութիւնը գրո՛վ մեզ աւանդեցին, ինչպէս արդա՛ր {եւ} հոգեսէ՛ր հայրեր՝ ամեն յիմար մարդոց օգտի մասին հո

մասին հոգալով։ Որոնց գրուածքը եթէ մի մարդ երկա՛ր {եւ} ջե՛րմ սիրով կարդայ, անվնա՛ս կարող է լինել եւ հեշ

ա՛ր եւ ջե՛րմ սիրով կարդայ, անվնա՛ս կարող է լինել {եւ} հեշտ ազատուիլ չար աղեղնաւորների կրակ թափող նետերի

ի կրակ թափող նետերից. Սուրբ Աթանաս Աղեքսանդրացու {եւ} երկու միանուն մարդոց՝ Կիւրեղ Աղեքսանդրացու եւ Կի

ու եւ երկու միանուն մարդոց՝ Կիւրեղ Աղեքսանդրացու {եւ} Կիւրեղ Երուսաղեմացու, Բարսեղ Կեսարացու եւ Նազազա

դրացու եւ Կիւրեղ Երուսաղեմացու, Բարսեղ Կեսարացու {եւ} Նազազացի Գրիգորի, որ իր շատ շնորհի պատճառով աստո

որ իր շատ շնորհի պատճառով աստուածաբան ասուեցաւ, {եւ} մեր առաքելանմա՛ն նահատակ Հայոց վարդապետ Գրիգորի մ

ն նահատակ Հայոց վարդապետ Գրիգորի մասի՛ն է խօսքս, {եւ} նոցա՛ նմաններին, որ նո՛յն առողջամտութեան ճանապար

ճանապարհին հետեւելով վարդապետեցին։ Այս պատճառով {եւ} մի՛ւս բոլորը եւ ինչ որ նոցա մօտ եղած մարդո՛ցը վեր

ւելով վարդապետեցին։ Այս պատճառով եւ մի՛ւս բոլորը {եւ} ինչ որ նոցա մօտ եղած մարդո՛ցը վերաբերեալ, նորա ծ

, Անտիոքացի Նեստորի, Կոստանդնուպօլսեցի Եւտիքէսի {եւ} Կումբրի ստրկի (որ յետոյ Մանի անուանեց իրեն, եւ

եւ Կումբրի ստրկի (որ յետոյ Մանի անուանեց իրեն, {եւ} այս պատճառով էլ նորա հետեւողքը Մանիքեցիք կոչուեցա

քը Մանիքեցիք կոչուեցան) բոլո՛ր գրուածքները ունին {եւ} ուրիշ շատերի, սոցա նման կորստի ճանապարհը գնացողն

րհը գնացողների գրուածքը, որոնց Սուրբ, Կաթուղիկէ {եւ} առաքելական Եկեղեցին նզովե՛լ եւ դո՛ւրս է ձգել, որ

Սուրբ, Կաթուղիկէ եւ առաքելական Եկեղեցին նզովե՛լ {եւ} դո՛ւրս է ձգել, որոնք հեռացած Աստուծու ուղղափառ ե

քը իր չարութեամբ ներկուած, որ անյայտ չեն միմեանց {եւ} ամե՛ն ուղղափառ ժողովրդոց էլ յայտնի։ Եւ թէպէտ

իմեանց եւ ամե՛ն ուղղափառ ժողովրդոց էլ յայտնի։ {Եւ} թէպէտ այս մարդիկը մոլորուա՛ծ են եւ չբժշկուե՛լու կ

էլ յայտնի։ Եւ թէպէտ այս մարդիկը մոլորուա՛ծ են {եւ} չբժշկուե՛լու կերպով կաղում են հաւատքի մէջ, բայց

աղում են հաւատքի մէջ, բայց, այս խօսքո՛վ է միայն {եւ} ո՛չ գործով. պա՛տճառ, մարմնի պարկեշտութեամբ, ամ

ամե՛ն ճգնութեանց մէջ, մինը միւսից գերազանցում են {եւ} մա՛նաւանդ՝ կերակրի, խմիչքի եւ ցանկականի համբերո

ից գերազանցում են եւ մա՛նաւանդ՝ կերակրի, խմիչքի {եւ} ցանկականի համբերութեան մէջ։ Իսկ Հայոց աշխարհի աղ

, որ ասո՛ւմ են, մի հիմնադրի անուն չունի իր վրայ {եւ} գրուած մի բան չէ՛։ Հաւատքից եւ ուսումից զո՛ւրկ ե

ուն չունի իր վրայ եւ գրուած մի բան չէ՛։ Հաւատքից {եւ} ուսումից զո՛ւրկ են, գործի մէջ ծո՛յլ եւ անհամբե՛ր

Հաւատքից եւ ուսումից զո՛ւրկ են, գործի մէջ ծո՛յլ {եւ} անհամբե՛ր, որոնցից, նայելով այն տգիտութեանը եւ

եւ անհամբե՛ր, որոնցից, նայելով այն տգիտութեանը {եւ} անկարգ վարքին, որ կայ նոցա մէջ, արդա՛րեւ արժա՛ն

աղնիք"։ Իրա՛ւ որ, " թող չպատմուի այս Գէթի մէջ {եւ} չլսուի՛ Ասկաղովնի դռներում ". կարդացողը կը հասկ

ներում ". կարդացողը կը հասկանայ։ Բայց ես թէ՛ {եւ} այդ տեսակ աղանդաւորներից մի մարդ գիտէի, սա՛կայն

արկել իր հրեշտակները, որոնց կամ հրեշտակ է ասում {եւ} կամ ճշմարիտ վարդապետ. ինչպէս Սուրբ Գիրքը սովո՛ր

սովո՛ր է վարդապետներին հրեշտակ անուանել, որպէս {եւ} իշխաններին Աստուած ասացին մարգարէքը։ Իսկ ես, ո

ած ասացին մարգարէքը։ Իսկ ես, որ ո՛չ հրեշտակ եմ {եւ} ո՛չ վարդապետ, երբէք էլ սորա կամ նորա կամքը հարցն

է՝ իմ անարժանութեան պատճառով) սո՛ւրբ, անարա՛տ {եւ} ամեն մեղքից ազատ Հայոց այդ ուսուցիչքը, թող թէ մե

պէս եպիսկոպոսութեան, կամ նոցա մէջ առաջին պաշտօնի {եւ} կամ եկեղեցու դատաւորութեան, այլ քորեպիսկոպոս էլ

իսկոպոս էլ չարաւ ինձ նոցանից մինը, որ Պարսիկները {եւ} անարժան մարդիկ այսօր էլ անում են։ Իսկ ինքս ի

Դարձեալ չէի յանդգնեցնում ինձ վարդապետելու, պի՛ղծ {եւ} վատթա՛ր գործերով լցուած մարդոց պէս, որ իրենց գեր

րի աչքին մօտենալով՝ նայում են, որ շիւղը հանեն։ {Եւ} այսպիսի խաբեբայութեամբ աշխատում են իրենց անձը արդ

րհի, բայց այդ խաբեբայութիւնը բնա՛ւ չի ծածկուիլ, {եւ} նոքա է՛լ աւելի շատ յաւելուածներով բարկութիւն են հ

արկութիւն են հաւաքում իրենց գլխին դատաստանի օրում {եւ} չե՛ն լսում Պաւղոսի բողոքը. " թէ որ մեր անձը դատէ

ւթեան տա՛կ են ձգում արդարի՛ն էլ, ա՛նարդարին էլ, {եւ} արծա՛թը միայն, որի համար հարստահարում են, ձեռք

ն, ձեռք բերածի պէս, այնուհետեւ ամենին էլ արդա՛ր {եւ} անմե՛ղ են անուանում եւ չլսո՛ղ լինելով՝ արհամարհո

յնուհետեւ ամենին էլ արդա՛ր եւ անմե՛ղ են անուանում {եւ} չլսո՛ղ լինելով՝ արհամարհում են Ամբակում մարգարէի

ում մարգարէի աղաղակը, մանաւանդ թէ աղաղակով։ {Եւ} յօժարութեամբ գուցէ միտքդ բերես, Գիւտ կաթողիկոսի

ը, քեզ արծաթ խոստանալով, խնդրում էին այդ տեղը։ {Եւ} դու, Տէ՛ր, կանչելով քո եղբօր՝ տէր Վարդին, Հայ

Տէ՛ր, կանչելով քո եղբօր՝ տէր Վարդին, Հայդիկին {եւ} իմ անարժանութիւնս, Տէր Յովհաննին հրամայեցիր, որ

բանը այս արիր, թէ " պէ՛տք էր, որ նոքա մտածէին {եւ} մի այդպիսի խօսք ինձ չուղարկէին։ Անզգամութիւն է ն

. բայց ես այսպիսի քրտինքով առաջ բերած մեծ վաստակս {եւ} շատ աշխատութեամբ արած ծախքս, վատ վաճառականութեամ

ճառականութեամբ, թեթեւ բանի հետ չեմ կարող փոխել, {եւ} ո՛չ մի հոգեւոր եւ յաւիտենական գանձ անպէտ եւ անցաւ

եթեւ բանի հետ չեմ կարող փոխել, եւ ո՛չ մի հոգեւոր {եւ} յաւիտենական գանձ անպէտ եւ անցաւոր ընծաների հետ "

խել, եւ ո՛չ մի հոգեւոր եւ յաւիտենական գանձ անպէտ {եւ} անցաւոր ընծաների հետ"։ Եւ տէր Յովհաննին էլ նեղա

աւիտենական գանձ անպէտ եւ անցաւոր ընծաների հետ"։ {Եւ} տէր Յովհաննին էլ նեղացար, թէ " բնաւ քեզ պէս մի մ

րդու արժան չէր լսել, թո՛ղ թէ ինձ էլ բերել"։ {Եւ} որովհետեւ ես, երկրաւոր մտքով, տկարամիտ եւ անզգո

։ Եւ որովհետեւ ես, երկրաւոր մտքով, տկարամիտ {եւ} անզգոյշ մարդ եմ, ուստի չկարողացայ դաւաճանութիւնը

նձ պէտք էր իսկոյն ոտքդ ընկնել, արտասուքով աղաչել {եւ} այդ վանքի հոգաբարձութիւնից հեռու փախչել։ Այն ժամ

ազանների, որ այն օրից սկսած ծածուկ դարան մտնելով {եւ} իրենց անհամար հարստութեան համեմատ շատ եւ շատ արծա

մտնելով եւ իրենց անհամար հարստութեան համեմատ շատ {եւ} շատ արծաթով յեսան (սրող քար) գնելով՝ թուրի պէս

ղ քար) գնելով՝ թուրի պէս սրեցին իրենց լեզուները {եւ} իժերի թոյն կար նոցա շրթունքի տակ։ Եւ ես, չկա

լեզուները եւ իժերի թոյն կար նոցա շրթունքի տակ։ {Եւ} ես, չկարողանալով Սաղմոսերգողին պէս աղօթել, թէ

պէս աղօթել, թէ " պահէ՛, Տէ՛ր, մեղաւորի ձեռքից {եւ} չա՛ր մարդուց փրկէ՛ ինձ ", նոքա ընկան այնուհետեւ

ա ընկան այնուհետեւ քամակիցս, իմ գնացքը խափանեցին {եւ} վրայ հասնելով՝ դէպի մահ խոցոտեցին։ Բայց խնդո

խոցոտուած էր մեղքերով, առողջանալով զօրացաւ։ {Եւ} այսպէս կատարելով իրենց կամքի բոլոր ուզածը իմ վրայ

ողմս նստած, լալ իմ վրայ, որպէս մի վիրաւորի վրայ {եւ} ճա՛ր անել, այս բոլորի հակառակ արին. ուրա՛խ սրտո

՝ շրջապատեցին ինձ, բացին իմ վրայ իրենց բերանները {եւ} ասացին՝ վա՛շ վա՛շ, մեր աչքը տեսաւ։ Եւ լոկ վայ

րանները եւ ասացին՝ վա՛շ վա՛շ, մեր աչքը տեսաւ։ {Եւ} լոկ վայրախօսութիւն չէ այս իմ կողմից, այլ ստո՛յգ

դուռն եմ հասած, քո պարտքն է այսուհետեւ դեղ դնել {եւ} բժշկել, իսկ թէ մեռնիմ, տանել գերեզման եւ թաղել

ղ դնել եւ բժշկել, իսկ թէ մեռնիմ, տանել գերեզման {եւ} թաղել"։ Եւ նա, պատասխան տալով, ասաց պատգամաբե

կել, իսկ թէ մեռնիմ, տանել գերեզման եւ թաղել"։ {Եւ} նա, պատասխան տալով, ասաց պատգամաբերին. " Քրիստ

ց պատգամաբերին. " Քրիստոսի շնորհելով ո՛ղջ եղիր, {եւ} այրն ոչինչ թեթեւ եթէ ես, չեմ համարձակւում երկիւղ

սնե՛լ քեզ, բայց դու դեռ ասում ես, թէ գամ բժշկեմ {եւ} կամ թաղէ՛. չլինի թէ մի մարդ իմանալով, Սուրբ Հոգ

"։ Դարձեալ ասում էին, թէ " մէկ խօսքով պի՛ղծ {եւ} չարագործ մարդ է. վանք ունի այնտեղ Ղազարը եւ սիրո

ի՛ղծ եւ չարագործ մարդ է. վանք ունի այնտեղ Ղազարը {եւ} սիրում է նորանց"։ Այս բաները ասողների գործերի մ

վհետեւ ինձ բնա՛ւ հարկ չկայ ասել. Քրիստոսի ահագին {եւ} անաչառ օրը չի լռիլ, այլ անշէջ կրակին կը մատնէ։

անաչառ օրը չի լռիլ, այլ անշէջ կրակին կը մատնէ։ {Եւ} ինձ բարեկամ էին անուանում քո եղբարքը, Տիրոջդ, ս

ին, եղբօրորդու հետ միասին։ Այդ երեքն էլ հոգեպէս {եւ} մարմնապէս կրթուած եւ դաստիարակուած մարդիկ են, եւ

իասին։ Այդ երեքն էլ հոգեպէս եւ մարմնապէս կրթուած {եւ} դաստիարակուած մարդիկ են, եւ ուղղափառ հաւատի ուսո

եւ մարմնապէս կրթուած եւ դաստիարակուած մարդիկ են, {եւ} ուղղափառ հաւատի ուսումը ստացած են քո օրհնեալ մօրի

ւղղափառ հաւատի ուսումը ստացած են քո օրհնեալ մօրից {եւ} նո՛յն իսկ Տիրոջիցդ։ Եւ հասակով թերակատար կամ պակ

տացած են քո օրհնեալ մօրից եւ նո՛յն իսկ Տիրոջիցդ։ {Եւ} հասակով թերակատար կամ պակասաւոր մարդիկ չեն, այլ

երակատար կամ պակասաւոր մարդիկ չեն, այլ թէ խելքով {եւ} թէ քաջութեամբ լցուած եւ կատարեալ։ Նոցա հետ միասի

արդիկ չեն, այլ թէ խելքով եւ թէ քաջութեամբ լցուած {եւ} կատարեալ։ Նոցա հետ միասին եւ Աբեղենից տիրոջը (ի

է քաջութեամբ լցուած եւ կատարեալ։ Նոցա հետ միասին {եւ} Աբեղենից տիրոջը (ինձ բարեկամ էին անուանում), ո

բարեկամ էին անուանում), որ քո՝ Տիրոջդ, սիրուն {եւ} ամենին ընդունող բարերարութիւնից, յարգելի մարդ է

ամենին ընդունող բարերարութիւնից, յարգելի մարդ է {եւ} հրապարակում երեւելու պատճառ ունի եւ Տիրոջից. եւ

արգելի մարդ է եւ հրապարակում երեւելու պատճառ ունի {եւ} Տիրոջից. եւ Քրիստոսի շնորհից ամենքն էլ ողջ են եւ

եւ հրապարակում երեւելու պատճառ ունի եւ Տիրոջից. {եւ} Քրիստոսի շնորհից ամենքն էլ ողջ են եւ մէջտեղում,

եւ Տիրոջից. եւ Քրիստոսի շնորհից ամենքն էլ ողջ են {եւ} մէջտեղում, թո՛ղ հարցանուին նոքա, իմ ըստ աշխարհի

նոքա, իմ ըստ աշխարհի որպէս հայր տուած խրատներիս {եւ} ըստ հոգու իմ վարդապետութեան խօսքերի մասին. եւ ին

իս եւ ըստ հոգու իմ վարդապետութեան խօսքերի մասին. {եւ} ինչ որ ամեն մինը լսել են, առանց իրենց հոգին պարտ

քն էլ սիրում էին Սուրբ Կաթուղիկէի վանքը՝ ընծաներ {եւ} ամեն հարկաւոր բաներ նուիրելով, որոնցից ամեն մէկի

եր նուիրելով, որոնցից ամեն մէկի տուածը յայտնի էր {եւ} գրով մնաց վանքում. եւ ճշմարի՛տ որ, Տիրոջդ կամքի

ամեն մէկի տուածը յայտնի էր եւ գրով մնաց վանքում. {եւ} ճշմարի՛տ որ, Տիրոջդ կամքի կատարողքը դոքա եղան։

որ գայլերի նման վազեցին իմ ունեցած չունեցածի վրայ {եւ} առանց խնայելու կտրատեցին, երբ տեսան, թէ քո աչքի

յելու կտրատեցին, երբ տեսան, թէ քո աչքից ընկայ։ {Եւ} այժմ, իմ ունեցածներով զարդարուած, ման են գալիս

իմ բաներիցս վանքումը մնաց, այդ մասին, ուրա՛խ եմ {եւ} ցնծում, որովհետեւ մի սո՛ւրբ եւ հոգեւոր տեղում մն

մասին, ուրա՛խ եմ եւ ցնծում, որովհետեւ մի սո՛ւրբ {եւ} հոգեւոր տեղում մնաց։ Բացի սորանից, ուրիշ չար

թէ մի մանուկ չէ կարող վանքի հոգաբարձութիւն անել։ {Եւ} իմ համար մի հրեշտակ մարմին չառաւ, որ գո՛նէ, իր

ծածուկ լարած որոգայթը, կարողանար զգուշացնել ինձ {եւ} յանձն առնուր լինել իմ համար երկրորդ ես, որ անշու

։ Իսկոյն դաւաճանութեամբ նենգողների մօտ վազելով {եւ} միտք պղտորող խաբէբայական չար խօսքերով ասում էին.

յն տեղը աշխատում, ո՞ւր էք այդ շոգ կրակում կենում {եւ} յիմարաբար անձնամահ լինում. Մամիկոնեանց տան մի քա

ի քանի աւագ ծառաները երդումով խօսք են տուած մեզ, {եւ} այդ տան Աւագ անունով քահանան ասել է, թէ. " Երբ

ում հանգչել այդ տեղում, թո՛ղ թէ նորա մարդոցը"։ {Եւ} լսողքը, այսպիսի խօսքերից թուլանալով, էլ այնուհե

ւի նման ամեն կողմից բերելով, կարողանում էի հոգալ {եւ} ՛ վատնողների պէտքերը, եւ՛ վանքի պաշարը։ Բայց

ով, կարողանում էի հոգալ եւ՛ վատնողների պէտքերը, {եւ} ՛ վանքի պաշարը։ Բայց դո՛ւ, Տէր, լաւ յիշողութ

շարը։ Բայց դո՛ւ, Տէր, լաւ յիշողութիւն ունիս {եւ} բան չես մոռանում, մանաւանդ քո հոգասիրութեամբ. ո

որովհետեւ շատ էր կառավարել նա այդ վանքը, թէ ուր {եւ} իցէ գտնւում է, թո՛ղ հարցանուի եւ թո՛ղ ասէ։ Իսկ

վանքը, թէ ուր եւ իցէ գտնւում է, թո՛ղ հարցանուի {եւ} թո՛ղ ասէ։ Իսկ ինչ որ կարգել էին ինձ տարեկան տէր

է։ Իսկ ինչ որ կարգել էին ինձ տարեկան տէր Ներսէհը {եւ} Հրահատը (կերակրի, հանդերձի եւ ձիու համար), յա

րեկան տէր Ներսէհը եւ Հրահատը (կերակրի, հանդերձի {եւ} ձիու համար), յայտնի՛ է։ Նոյնպէս եւ Տիրոջդ եղբօ

, հանդերձի եւ ձիու համար), յայտնի՛ է։ Նոյնպէս {եւ} Տիրոջդ եղբօրորդիներից նշանակուածը. այն էլ դեռ հե

ից նշանակուածը. այն էլ դեռ հերիք էր լինում ինձ, {եւ} երբեմն իմ աւելորդներից վանքի պէտքերի համար էր գոր

ծ դրւում։ Իսկ Աղուանստանից, Վրաստանից, Սիւնեաց {եւ} Արշարունեաց երկիրներից իմ բերած բաներս եւ ինչ որ

Սիւնեաց եւ Արշարունեաց երկիրներից իմ բերած բաներս {եւ} ինչ որ բո՛ւն Տիրոջդ եղբօրորդիներից ստացել էի, այ

ածը առանձին առանձին գրի անցուցած, մնաց վանքում, {եւ} ինձ մե՛րկ եւ խայտառակութեա՛մբ դուրս հանեցին իմ բո

ռանձին գրի անցուցած, մնաց վանքում, եւ ինձ մե՛րկ {եւ} խայտառակութեա՛մբ դուրս հանեցին իմ բոլո՛ր ունեցած

ութեանս ժամանակից սկսած ժողովել էի։ Մինչեւ անգամ {եւ} Յունարէն գրքե՛րս ինձ չտուին, որ ընկած են այժմ վա

բնակվողքը, կամ ուրիշներին պիտի լուսաւորե՞ն։ {Եւ} դու, Տէ՛ր, եւ այս մի բանը չես իմացած, բայց արժ

ուրիշներին պիտի լուսաւորե՞ն։ Եւ դու, Տէ՛ր, {եւ} այս մի բանը չես իմացած, բայց արժա՛ն էր, որ իման

քում բան չունէի"։ Եթէ բոլոր կահ կարասիքի կողմից {եւ} ամեն հարկաւոր եղած բաներով, երկու հարիւր տարուց

ւվեցաւ, բայց այս վերջին անգամինը եթէ Տէրդ գիտնար {եւ} ինձանից համար պահանջած լինէր, որ ամեն բան մանրամ

ձգուելուցս յետոյ ընկայ այս ու այն տեղ՝ իմ պէտքս {եւ} կարօտութիւնս առանձնապէս հոգալով. սակայն իմ քարոզ

ս հոգալով. սակայն իմ քարոզութիւնքս շատ ախորժելով {եւ} պատուականութեամբ ընդունում էին, ինչպէս մի առողջ

ում էին, ինչպէս մի առողջ վարդապետի քարոզութիւն, {եւ} հօր պէս էլ պատւում էին, եւ մանաւանդ է՛լ աւելի տէ

րդապետի քարոզութիւն, եւ հօր պէս էլ պատւում էին, {եւ} մանաւանդ է՛լ աւելի տէր Համազասպը, որին ողորմութի

րեխօսութեամբ. պատճառ, շատ անգամ ինձ հանգստացուց {եւ} իմ հալածուելու ժամանակ իմ կերակրիչը եղաւ։ Ոմա

։ Սորանում ի՞նչ բանի չէին ցանկանում դոքա, արծաթ {եւ} ոսկի, որ թէ ես մի ունեւոր մարդուց գտնում էի, որ

։ Կերակուրներ եփել սորված չէի, որ ձկան աղիքներով {եւ} հաւի փորոտիներով այդ ուտողների համար լաւ լաւ կերա

այդ ուտողների համար լաւ լաւ կերակուրք պատրաստէի, {եւ} թերեւս այդպիսի բաներով կարողանայի մարդու հաճելի լ

ւմ եմ Տիրոջիցդ, ամեն բանից առաջ այդ բանը քննել, {եւ} ճիշդ տեղեկանալով, կամ զարմացի՛ր եւ կամ, եթէ ճշմ

բանը քննել, եւ ճիշդ տեղեկանալով, կամ զարմացի՛ր {եւ} կամ, եթէ ճշմարիտ չէ ասածս, անարգէ՛։ Այն օրից,

անքի եկամուտից կամ բերուած ընծաներից մինչեւ անգամ {եւ} մէկ դրամ վրաս անցուցած չեմ, եւ ո՛չ իմ պէտքերի հա

երից մինչեւ անգամ եւ մէկ դրամ վրաս անցուցած չեմ, {եւ} ո՛չ իմ պէտքերի համար ում եւ իցէ տուած, եւ այս բա

մ վրաս անցուցած չեմ, եւ ո՛չ իմ պէտքերի համար ում {եւ} իցէ տուած, եւ այս բանը գիտեն իմ հետ այնտեղ բնակվ

չեմ, եւ ո՛չ իմ պէտքերի համար ում եւ իցէ տուած, {եւ} այս բանը գիտեն իմ հետ այնտեղ բնակվողքը։ Բայց ուր

մեր վանքը, այն օրից, երբ սորա հիմքը ձգել էին, {եւ} մինչեւ իմ վանքից գնալը նա այնտեղ էր, իսկ այժմ լս

ում, ահա այդ մարդը շատ լաւ տեղեակ է ասած բաներիս {եւ} ինձ քեզ հետ կը թաղէ, որ քա՛ջ հովուի աներկիւղութի

մար մա՛րդ եղաւ, շատ անարգութեան, գլխին զարկելու {եւ} երեսին թուք ընդունելու եւ փշեղէն պսակի եւ ուրիշ է

ութեան, գլխին զարկելու եւ երեսին թուք ընդունելու {եւ} փշեղէն պսակի եւ ուրիշ էլ աւելի մեծ մեծ բաների համ

արկելու եւ երեսին թուք ընդունելու եւ փշեղէն պսակի {եւ} ուրիշ էլ աւելի մեծ մեծ բաների համբերեց. իսկ դա՛

ամբերեց. իսկ դա՛ վէրքերից թուլացած մարդու երեսին {եւ} ջո՛ւր անգամ ցանել չհամարձակուեցաւ՝ մարդերից վախե

րներ է կանչում. " Ինձ մօտ եկէ՛ք, ամեն հոգնածներ {եւ} ո՛վ որ ծանր բեռներ ունի, եւ ես կը հանգստացնեմ ձե

է՛ք, ամեն հոգնածներ եւ ո՛վ որ ծանր բեռներ ունի, {եւ} ես կը հանգստացնեմ ձեզ ". եւ Պաւղոսը աշխարհի անյա

ր ծանր բեռներ ունի, եւ ես կը հանգստացնեմ ձեզ ". {եւ} Պաւղոսը աշխարհի անյայտ դէպքերից անկանգնելի ընկնել

ք էլ յանցանքի մէջ ընկնիք. միմեանց բեռը վերուցէ՛ք {եւ} այնպէս կատարեցէք Քրիստոսի օրէնքը"։ Իսկ դա նորա

ք, մէկ կամ երկու անգամ, տարա՞ւ ինձ իր սենեակը, {եւ} խօսեցա՞ւ իմ հետ, ինչպէս Փրկիչը հրամայում է, ես

խօսեցա՞ւ իմ հետ, ինչպէս Փրկիչը հրամայում է, ես {եւ} ինքը առանձին, կամ մէկ եւ կամ երկու ընկերով, որ

Փրկիչը հրամայում է, ես եւ ինքը առանձին, կամ մէկ {եւ} կամ երկու ընկերով, որ չհաւնելով եւ իբրեւ մեղաւոր

ձին, կամ մէկ եւ կամ երկու ընկերով, որ չհաւնելով {եւ} իբրեւ մեղաւոր եւ մաքսաւոր համարելով՝ ինձ հալածէր

կամ երկու ընկերով, որ չհաւնելով եւ իբրեւ մեղաւոր {եւ} մաքսաւոր համարելով՝ ինձ հալածէր։ Յիշելով, ա

արհից հեռանալը. պատճառ, նա եկեղեցու զարդ էր"։ {Եւ} լսողները, ուրիշ բան չկարողանալով ասել, միայն այ

ւթեան մասին էք խօսում, ստո՛յգ է, առաջ շատ համեղ {եւ} զօրաւոր կերպով էր քարոզում, իսկ այս վերջի ժամանա

յս վերջի ժամանակները իսպառ վատ էր նորա քարոզը"։ {Եւ} այսքանը չկարողացան հասկանալ, թէ իրենց դատապարտու

անը չկարողացան հասկանալ, թէ իրենց դատապարտութեան {եւ} ամօթի համար խօսում էին այդպիսի բաներ։ Թո՛ղ ա

մար. չէ՞ որ ախորժանքով անկաջ դնողների, լսողների {եւ} նոցա խնդրուածքի համար։ Նայեցէ՛ք Յունաց ժողովրդի

եցէ՛ք Յունաց ժողովրդի վրան, երբ իմա՛ց է տրւում, {եւ} քարոզ ասողը նշանակուած տեղն է անց կենում, ամենքը

պի Աստուած. թեւերը բանալով՝ խաչի նման են լինում {եւ} միաձայն խնդրուածքներով եւ արտասուալից աղաղակով խն

վ՝ խաչի նման են լինում եւ միաձայն խնդրուածքներով {եւ} արտասուալից աղաղակով խնդրում են Փրկչից. " Խօ՛սք

ղկելով՝ քո կամքիդ հաճելու արժանի պտուղներ բերենք {եւ} քե՛զ մատուցանենք։ Արդեօք ո՞ր տգէտի, թո՛ղ թէ

չի զարթիլ, նորա մտածութեան գործարանը չի վառուիլ {եւ} Սուրբ Հոգու գանձերից հին ու նոր դուրս չի հանիլ,

ւանդ, եթէ այդ մարդը քարոզելու ելնէ խոնարհութեամբ {եւ} ոչ հպարտական գիտութեամբ, լսողների աղօթքով եւ ոչ

ամբ եւ ոչ հպարտական գիտութեամբ, լսողների աղօթքով {եւ} ոչ իր անձի գիտութեամբ պարծենալով։ Եթէ Աստուծու ը

եալներին գրում էր՝ աղաչելով, թէ. " Աղօ՛թք արէք {եւ} իմ համար, որ ինձ խօ՛սք տրուի բերանս բանալու ժամա

խորհուրդների հազարապե՛տն էր, աղօթքի էր կարօտում {եւ} աղաչում էր, ո՞րչափ եւս առաւել մենք՝ շատ տկարութ

նախանձի պատճառով, այդ բաների հակառակն են անում, {եւ} ՛ իրա՛ւ որ, մարգարէի ասածին պէս, " ցաւե՛ր են յղա

՛ւ որ, մարգարէի ասածին պէս, " ցաւե՛ր են յղանում {եւ} անօրէնութի՛ւն ծնում"։ Աղօ՛թք էլ չեն անում իսկի

" Միանգամ թէ խօսեց, էլ լռել չգիտէ, - ասում են, - {եւ} զուր տեղը կանչում է եւ հառաչում"։ Իսկ Յունաց ժո

լռել չգիտէ, - ասում են, - եւ զուր տեղը կանչում է {եւ} հառաչում"։ Իսկ Յունաց ժողովուրդը եւ երեխայքն ան

ը կանչում է եւ հառաչում"։ Իսկ Յունաց ժողովուրդը {եւ} երեխայքն անգամ, իրենց ծնողաց ուսերի վրայ, գովել

ողաց ուսերի վրայ, գովելու համար ձեռները շարժելով {եւ} կցկտուր ձայներ հանելով, թռչկոտում են։ Բայց դոքա

թռչկոտում են։ Բայց դոքա՛, գլուխները ծածկա՛ծ) {եւ} երեսները փաթաթա՛ծ, նստում են ինչպէս մի հոտած սատ

հոտած սատկոցի մօտ, մո՛ւնջ դեւի պէս պապանձուած։ {Եւ} եթէ Մարդասէրը գթալով, ժողովրդոց փրկութեան համար

ց Օրհնութիւնների մէջ գրուած է, այս երկուքը՝ Սէր {եւ} Նախանձ, նորա կայծերը, կրակի բոցի կայծեր են, որ

, որ ողբալով ասէր. " Երանի՜ թէ գլուխս ջուր լինէր {եւ} աչքերս արտասուքի աղբիւր " եւ նստէի լայի մեր աշխար

թէ գլուխս ջուր լինէր եւ աչքերս արտասուքի աղբիւր " {եւ} նստէի լայի մեր աշխարհի թշուառութիւնը։ Նոյնպէս

հի առատ թափուիլը, հակամիտ էին գովելու՝ յարգելով {եւ} անմոռաց զարմանալով լուսաւոր եւ ողջամիտ խօսքերի բղ

գովելու՝ յարգելով եւ անմոռաց զարմանալով լուսաւոր {եւ} ողջամիտ խօսքերի բղխելու վրայ, հրապարակներում եւ

եւ ողջամիտ խօսքերի բղխելու վրայ, հրապարակներում {եւ} փողոցներում միայն այս բանը միմեանց հռչակելով եւ ո

մ եւ փողոցներում միայն այս բանը միմեանց հռչակելով {եւ} ուրախանալով՝ վեր էին ցատկում, այն ժամանակ իրենք

անցան. էլ այնուհետեւ սկսեցին ոխակալութիւն յղանալ {եւ} նախանձ ծնանել։ Իսկ երբ դոցանում առատացաւ այդպիսի

առատացաւ այդպիսի չարակամութիւնը, խօսքը դադարեցաւ {եւ} արգելուեցաւ, եւ ո՛չ թէ ասողից, քա՛ւ լիցի, " որ

չարակամութիւնը, խօսքը դադարեցաւ եւ արգելուեցաւ, {եւ} ո՛չ թէ ասողից, քա՛ւ լիցի, " որովհետեւ շնորհը յե

, քա՛ւ լիցի, " որովհետեւ շնորհը յետ չէ դառնում, {եւ} պարգեւքը չեն պակասում ", այլ դոցանից, որ իրենց

ի սաղմոսը պէտք է միայն ժամի միջոցին անսխալ իմանալ {եւ} ոչ թէ Աստուածաշունչը միշտ ձեռքը բռնած, յիմարացած

յր մեզ ուսուցանելով, համար էին պահանջում մեզանից {եւ} այն բոլորը Դաւթի սաղմոսի պէս գիտնալ էին հրամայում

սաղմոսի պէս գիտնալ էին հրամայում։ Իսկ այժմ լիրբ {եւ} նախանձոտ մարդերից շատերը եկեղեցական գրքերի անունն

ետերից ստացած անթիւ վէրքերս համարելու, որ օրէ օր {եւ} ժամէ ժամ վտանգով ընդունելով՝ համբերում էի ամեն բ

նի հարկից լինելով ստիպուած։ Պատճառ, որպէս ամուր {եւ} պիրկ կապով կապուած լինելով Տիրոջդ քաղցր եւ ախորժե

ամուր եւ պիրկ կապով կապուած լինելով Տիրոջդ քաղցր {եւ} ախորժելի սիրով, որի անուշութեան համը հերիք է եթէ

Բայց այժմ, խօսքս վերջացնելու գալով, յարմա՛ր {եւ} արժա՛ն եմ համարում յիշել զարմանալի եւ երեք անգամ

վ, յարմա՛ր եւ արժա՛ն եմ համարում յիշել զարմանալի {եւ} երեք անգամ երանելի աւազակի խօսքը, որ խաչին վրայ

ամեմատ, արժանապէս ընդունում ենք այս փոխարէնը ", {եւ}, Փրկչի վրայ ցոյց տալով, թէ. " բայց Սա ինչի՞ "

մ գործերի համեմատ արժանի պատուհաս ընդունեցի ահա, {եւ} խոստովանում եմ հրեշտակների եւ մարդերի առջեւ, բայ

հաս ընդունեցի ահա, եւ խոստովանում եմ հրեշտակների {եւ} մարդերի առջեւ, բայց ուրիշ առաքելանման մարդիկը ին

, բայց ուրիշ առաքելանման մարդիկը ինչի՞, այսպիսի {եւ} սորանից է՛լ աւելիներին հանդիպելով այս աշխարհում,

տեղ հալածական արին նորան։ Չէ՞ որ նորա լուսաւորող {եւ} տգիտութիւն հալածող գրքերը տգիտութեամբ Փաթաղիկէս է

հալածող գրքերը տգիտութեամբ Փաթաղիկէս էին կոչում, {եւ} ուրիշ այլ շատ բաներով նախատեսելով, յետոյ, ուրիշ

տիրոջ մասին. նորան անչափ անհանգիստ աշխատութեանց {եւ} գիշեր ցերեկ Հայոց աշխարհի լուսաւորութեանը վաստակե

վաստակելու վրայ դրեց։ Ոսկորները հանել էին տալիս {եւ} գետը թափել, այն հրեշտակին նման մարդուն՝ տիրո՛ջը

ւն՝ տիրո՛ջը, անհանգիստ հալածանքով վախճանեցուցին {եւ} այժմ էլ դեռ անյագութեան գինով հարբած մեռածին հետ

ան գինով հարբած մեռածին հետ կռւում են։ Անարատ {եւ} ամեններից յարգուելու արժանի յոյսը՝ տէր Խոսրովիկը

աւին մեր երկրի սահմանը չհասած, մինչ դեռ գալիս էր {եւ} սոքա լսեցին, ինչպէս մի թշնամու վրայ նորա ընդդէմ

ն՝ " էլ ո՞ւր է գալիս միւս թարգմանն էլ " ասելով։ {Եւ} այն օրհնուածը, հեռուից լսելով նոցա մահաձայն աղեղ

նոցա մահաձայն աղեղների աղմուկը, աղօթեց Աստուծուն {եւ} շուտով իր խնդրածը ստացաւ, որի փափաքելի ոսկերքը մ

ելու։ Նոյնպէս յարմար եմ դատում նոցա հետ յիշել {եւ} տէր Աբրահամ եպիսկոպոսը, որում ըստ ձաթի խորհրդոյն

տէր Աբրահամ եպիսկոպոսը, որում ըստ ձաթի խորհրդոյն {եւ} չհանգուցանէր 'ի ծերութիւնս. եւ կարող լինէի առ նմ

ստ ձաթի խորհրդոյն եւ չհանգուցանէր 'ի ծերութիւնս. {եւ} կարող լինէի առ նմա գո՛նեայ սուղ ինչ ժամանակ մնալ

ինէի առ նմա գո՛նեայ սուղ ինչ ժամանակ մնալ, թէպէտ {եւ} ոչ թերակատար գոլով սուրբ եւ ստոյգ հաւատ, զոր ուս

ժամանակ մնալ, թէպէտ եւ ոչ թերակատար գոլով սուրբ {եւ} ստոյգ հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայութեանն յերանելւո

ելով զկամացն իւրեանց նովաւ կատարեցին զհաճոյս։ {Եւ} սոցա այսպէս նախատուիլը եւ հայհոյուելով հալածուիլը

կատարեցին զհաճոյս։ Եւ սոցա այսպէս նախատուիլը {եւ} հայհոյուելով հալածուիլը, ոչ թէ անցած ժամանակների

ւց լսելով մեզ յայտնուեցաւ, այլ բո՛ւն մեր օրերում {եւ} մեր ժամանակում այս ամենը կատարուած տեսանք։ Իս

ին Գրիգորի դրոշմեալ յիշատակէ։ Էլ ինչ ասեմ արդա՛ր {եւ} արժանաւոր բարեպաշտ եւ սուրբ Ներսէս կաթուղիկոսի մա

շատակէ։ Էլ ինչ ասեմ արդա՛ր եւ արժանաւոր բարեպաշտ {եւ} սուրբ Ներսէս կաթուղիկոսի մասին եւ կրօնաւոր, առաք

անաւոր բարեպաշտ եւ սուրբ Ներսէս կաթուղիկոսի մասին {եւ} կրօնաւոր, առաքինի եւ Հայոց մեծ լուսաւորիչ տէր Սա

րբ Ներսէս կաթուղիկոսի մասին եւ կրօնաւոր, առաքինի {եւ} Հայոց մեծ լուսաւորիչ տէր Սահակի եւ ուրիշ շատերի մ

աւոր, առաքինի եւ Հայոց մեծ լուսաւորիչ տէր Սահակի {եւ} ուրիշ շատերի մասին, որոնք վախճանեցան՝ ո՛չ օրհնե

Այս պատճառով զարհուրած վախենում եմ, չլինի թէ {եւ} դոցա կպչի Աւետարանի սպառնալիքը, որ ասում է. " Ա

աւասիկ ես կ'ուղարկեմ ձեզ մարգարէներ, իմաստուններ {եւ} կարդացողներ եւ դուք նոցանից կ'սպանէք, կը խաչէք ե

արկեմ ձեզ մարգարէներ, իմաստուններ եւ կարդացողներ {եւ} դուք նոցանից կ'սպանէք, կը խաչէք եւ ձեր ժողովարան

ւ կարդացողներ եւ դուք նոցանից կ'սպանէք, կը խաչէք {եւ} ձեր ժողովարանների մէջ կը տանջէք եւ քաղաքից քաղաք

նէք, կը խաչէք եւ ձեր ժողովարանների մէջ կը տանջէք {եւ} քաղաքից քաղաք կը հալածէք, որ ձեր վրայ գայ երկրի

ծ մինչեւ Բարեքի որդի Զաքարիայի արիւնը, որ տաճարի {եւ} սեղանի մէջտեղը սպանեցիք, ճշմարիտն ասում եմ ձեզ,

եղ չդնելով, ներէ՛ ինձ որպէս մի տկարամիտ մարդու։ {Եւ} քո իսկ ամենասքանչ անձինդ, որից ամեն մեծ կամ փոքր

, որ կան Հայոց մէջ հասել է մեծապէս օգտակարութիւն {եւ} պատիւ եւ փա՛ռք, իսկ մի քանիսին էլ մահից դէպի կեա

Հայոց մէջ հասել է մեծապէս օգտակարութիւն եւ պատիւ {եւ} փա՛ռք, իսկ մի քանիսին էլ մահից դէպի կեանք եւ կոր

տիւ եւ փա՛ռք, իսկ մի քանիսին էլ մահից դէպի կեանք {եւ} կորստից դէպի գտնուիլ եւ մէջտեղում լինել դո՛ւ, Տէ

նիսին էլ մահից դէպի կեանք եւ կորստից դէպի գտնուիլ {եւ} մէջտեղում լինել դո՛ւ, Տէ՛ր պատճառ ես եղած։ Այժմ

փառաւորութեամբ լցուած հմտութիւնը, որ պարգեւել է {եւ} բերել է նոցա շքեղութիւն եւ պարծանք, եթէ կարելի լ

ւթիւնը, որ պարգեւել է եւ բերել է նոցա շքեղութիւն {եւ} պարծանք, եթէ կարելի լինէր, նախանձի պատճառով, շ

րին, այլ իր խնամակալութեան աջողութեամբ, հանապազ {եւ} անփոփոխ բարին է կատարում, իր սո՛ւրբ անունը ա՛յժմ

անփոփոխ բարին է կատարում, իր սո՛ւրբ անունը ա՛յժմ {եւ} միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից փառաւորուելու համար.

բարին է կատարում, իր սո՛ւրբ անունը ա՛յժմ եւ միշտ {եւ} յաւիտեանս յաւիտենից փառաւորուելու համար. ամէն։

է, Թուղթը դուրս է եկած Ս. Էջմիածնի գրատունից, {եւ} ինքը պ. հրատարակողը ստացել է իր օրինակը հանգուցե

խտին մեծարելով, բարեշէն զաշխարհս առնելով։ Նոյնն {եւ} ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ զմեծ կաթուղիկէ եկեղե

վերակացու նոցա կարգեալ զՂազար Փարպեցին -ճարտասան {եւ} պատմագիր"։ Եթէ այս վկայութիւնն էլ չունենային

՛ւ Թղթին մէջ։ Մենք հաւաքել ենք, ինչ որ այս Թղթի {եւ} Պատմութեան մէջ միօրինակ բաներ կան՝ վկայութիւնք,

ակնարկութիւնք, Ս. Գրքից փոխառութիւնք, ձեւ, ոճ {եւ} այլն։ Բայց, երկարութիւնից փախչելով, յետ դրինք

գրութիւնք, երկրորդ՝ գրել է մի քանի ծանօթութիւնք {եւ} երրորդ՝ մի յառաջաբանութիւն։ Պ. Էմինի այս եր

, հարկ եղաւ հրապարակել թէ՛ մեր անհամաձայնութիւնը {եւ} ՛ թէ սորա պատճառները։ Եւ ինչ որ սոցանից զատ հարկա

է՛ մեր անհամաձայնութիւնը եւ՛ թէ սորա պատճառները։ {Եւ} ինչ որ սոցանից զատ հարկաւոր համարեցինք գրել, այդ

. Գրքի խօսքերը՝ ուղղակի արտագրելով Աստուածաշնչից {եւ} տեղերը ցոյց տալով իւրաքանչիւրի, այլ երբեմն մէջ բ

լորը՝ շատ անգամ արտագրելով Ս. Գրքի այն տեղերը, {եւ} երբեմն, եթէ երկար էին, լո՛կ տեղերը ցոյց տալով։

տեղերը ցոյց տալով։ Շատ տեղ էլ Ս. Գրքից ձեւեր {եւ} ոճեր է փոխ առնում Փարպեցին։ Մենք այդ տեղերն էլ ց

տուինք՝ արտագրելով որպէս Թղթի բնաբանը, նոյնպէս {եւ} Ս. Գրքի խօսքերը. եւ սորա պատճառը մեր բացատրութե

րպէս Թղթի բնաբանը, նոյնպէս եւ Ս. Գրքի խօսքերը. {եւ} սորա պատճառը մեր բացատրութեանց մէջ յայտնած ենք մի

րած այս կամ այն գիրքը տպուած է այս կամ այն տեղում {եւ} կամ այսինչ թուականին, մենք միանգամ այստեղ ենք դն

ւնը, իմանայ, թէ ինչ օրինակ է եղել մեր ձեռքում, {եւ} թէ ո՛ր տպագրութեան երեսներն ենք ցոյց տալիս։ Ա

յտնի երեք հատոր խմբագիրքը, որ մէկ անգամ է տպուել {եւ} էլ չպիտի տպուի։ Սեբէոս եպիսկոպոս, (Պատմ).

րց օրերից հեռացած, նոցա սրտերից օտարացած, կորած {եւ} շուարած որդիքս։ Այս պատուական մարդը միտք է արել

միտք է արել, որ Փարպեցու Պատմութեան քամակում դնէ {եւ} նորա այս Թուղթը, որ, մորմոքուելով ենք ասում, մ

ենք ասում, մի քանի տեղերում աղճատուած է այսօր, {եւ}, որ աւելի ցաւելին է, երկու թերթ էլ՝ իսպառ պակա

նքը, որոնց մէջ փակուած էր Փարպեցին։ Նորա Թուղթը {եւ} յառաջաբանը, պարզ երեւում է, որ պահել են իրենց մ

իրենց մէջ եղած բաների հազիւ մի հարիւրերորդ մասը, {եւ} այս է պատճառը, որ տեղ տեղ անհասկանալի է մնում մե

ոնց վրայ ակնարկում է Թղթի հեղինակը։ Խաղաղութի՜ւն {եւ} այդ յառաջաբանը գրողի տասն եւ հինգ դարուայ ոսկորնե

ինակը։ Խաղաղութի՜ւն եւ այդ յառաջաբանը գրողի տասն {եւ} հինգ դարուայ ոսկորներին. հանգի՜ստ յաւիտենական։

ան իմ եղիցի ". (եր. 35) Ս. Գրքում այսպէս. " {Եւ} եթէ հանցես զպատուականն յանարգէ, իբրեւ զբերան իմ

իմանալ պարտ է (տե՛ս Պատմ. Ղազարայ, եր. 307) {եւ} կամ զմերձակայն Նորք"։ Մեզ թւում է, թէ պ. Էմին

Նորքի խօսքը հանել, երբ բանը Նոր քաղաքի վրայ է, {եւ} երբ Նոր քաղաքի էլ Վաղարշապատը լինելու վկայութիւնը

արպեցու ստոյգ պատմութիւնից։ Բանին չվերաբերուած, {եւ} մանաւանդ անհիմն, ենթադրութիւնքը սար ու ձոր են ձգ

ածը, որովհետեւ թոյլ է տալիս երկու տեղ Վաղարշապատ {եւ} " մերձակայ Նորք"։ Թէ՛ Փարպեցու Թղթի բնագիրը

" մերձակայ Նորք"։ Թէ՛ Փարպեցու Թղթի բնագիրը {եւ} թէ՛ մեր թարգմանութեան կարդացողների միտքը հանգստաց

ծ Վահանը յանձնել էր երանելի Փարպեցուն, ո՛չ աւելի {եւ} ո՛չ պակաս, է նոյն այն Ս. Կաթուղիկէ եկեղեցին, ո

գո՛նէ դպրութեան մէջ չէ գործածուել։ Ագաթանգեղոսը {եւ} Ղազար Փարպեցին, ստէպ յիշելով Վաղարշապատի եկեղեցի

դարում անուանում է նորան Կաթողիկէ։ Ասողիկը տասն {եւ} մէկերորդ դարում անուանում է նորան Կաթողիկէ. նոյն

երորդ դարում անուանում է նորան Կաթողիկէ. նոյնպէս {եւ} ուրիշ հեղինակներ, Կաթողիկէ, բա՛յց Էջմիածին՝ եւ

եւ ուրիշ հեղինակներ, Կաթողիկէ, բա՛յց Էջմիածին՝ {եւ} ո՛չ մէկը։ Մեր խնդրից դուրս է ցոյց տալ, թէ ե՛րբ

ւթեան 307-դ երեսը։ Ահաւասիկ Փարպեցու խօսքերը. " {Եւ} օրհնեալ զամենեսեան, նախ գային 'ի քաղաքն Վաղարշապ

ետոյ ամեն ուրիշ վկայութիւնք աւելորդ են Նոր քաղաքի {եւ} Վաղարշապատի նոյնութիւնը ապացուցանելու համար, որո

թադրել, թէ այդ եղել է մեր քրիստոնէութիւնից յետոյ {եւ} շատ կարելի է, թէ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի եւ Տրդատի

յետոյ եւ շատ կարելի է, թէ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի {եւ} Տրդատի օրով Վաղարշապատը, եղած լինելով կենտրոն քր

որա անունը, որ կռապաշտութեան ժամանակից էր մնացած {եւ} դրել են Նոր՝ թերեւս խորհրդով փոխ առնելով այդ անո

եւս խորհրդով փոխ առնելով այդ անունը Ս. Գրքից։ " {Եւ} գրեցից 'ի վերայ նորա զանուն Աստուծոյ իմոյ, եւ զա

" Եւ գրեցից 'ի վերայ նորա զանուն Աստուծոյ իմոյ, {եւ} զանուն քաղաքի Աստուծոյ իմո՛յ զնո՛րն Երուսաղեմի,

ուսաղեմի, որ իջանելոց է յերկնից Աստուծոյն իմոյ. {եւ} անուն նորա Նոր"։ Յայտն. գլ. Գ. համ. 12։ Թէ

"։ Յայտն. գլ. Գ. համ. 12։ Թէ մեր բազմերախտ {եւ} առաքելանման Լուսաւորիչը ամենայն նախանձայուզութեամ

ուզութեամբ հետամուտ էր երբեմն քարոզութեան հոգով, {եւ} երբեմն թագաւորական հրամանով զօրքով եւ զէնքով ջնջե

եան հոգով, եւ երբեմն թագաւորական հրամանով զօրքով {եւ} զէնքով ջնջել եւ անհետացնել յաւիտեանս յաւիտենից ամ

րբեմն թագաւորական հրամանով զօրքով եւ զէնքով ջնջել {եւ} անհետացնել յաւիտեանս յաւիտենից ամեն բան, որ կարո

ա սկսածը կատարելագործեցին նորա առաքելանման որդիքը {եւ} թոռները։ Վաղարշապատ քաղաքը ունի այսօր իր սեփա

աղարշապատ քաղաքը ունի այսօր իր սեփական եկեղեցին, {եւ} Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը էլ չէ կոչւում այդ քաղաքի ա

մէջն էլ չէ, այլ նորա հարաւային կողմում, առանձին {եւ} շէնից մեկուսի։ Բայց սակայն այդ եկեղեցին շինուել

ն այդ եկեղեցին շինուել է Վաղարշապատի կենտրոնում, {եւ} այս մասին կան ստոյգ վկայութիւնք. թէեւ Վաղարշապատ

ից դուրս գալով, եթէ իսկոյն դէմքդ շրջես արեւմուտք {եւ} աջ կողմդ Սրբազնագոյն Սիւնհոդոսի շինուածքը, իսկ ձ

որ են մեզ հողեղէն վկայութիւնք, երբ գրաւոր, պարզ {եւ} բացայայտ յիշատակարան կայ այդ մասին։ " Եւ տեսի

պարզ եւ բացայայտ յիշատակարան կայ այդ մասին։ " {Եւ} տեսիլ մի ահաւոր մարդոյ... եւ 'ի ձեռին իւրում ուռ

այ այդ մասին։ " Եւ տեսիլ մի ահաւոր մարդոյ... {եւ} 'ի ձեռին իւրում ուռն մի մեծ ոսկի... եւ եկն եհաս

արդոյ... եւ 'ի ձեռին իւրում ուռն մի մեծ ոսկի... {եւ} եկն եհաս մինչեւ մօտ ի յատակս երկրիս, 'ի շինամէջ

նչեւ մօտ ի յատակս երկրիս, 'ի շինամէջ քաղաքիս... {եւ} տեսանեմ 'ի մէջ քաղաքիս մուտ յապարանսն արքունի խար

աձեւ խարիսխ ոսկի. մեծութեամբ իբրեւ զմեծ մի բլուր {եւ} բարձր մինչեւ յոյժ, եւ 'ի վերայ նորա սիւն մի հրեղ

ւթեամբ իբրեւ զմեծ մի բլուր եւ բարձր մինչեւ յոյժ, {եւ} 'ի վերայ նորա սիւն մի հրեղէն եւ 'ի վերայ նորա թակ

րձր մինչեւ յոյժ, եւ 'ի վերայ նորա սիւն մի հրեղէն {եւ} 'ի վերայ նորա թակաղաղ մի ամպեայ եւ խաչ լուսոյ 'ի

սիւն մի հրեղէն եւ 'ի վերայ նորա թակաղաղ մի ամպեայ {եւ} խաչ լուսոյ 'ի վերայ նորա"։ (Ագաթանգեղ. եր. 3

Միւս մնացած երեք սիւնքը, որ ոսկի խարիսխ չունէին {եւ} մենք մէջ չբերինք, որովհետեւ մեր նպատակին յարմար

անեանց, միւսը Հռիփսիմեանց նահատակուած տեղերում, {եւ} երրորդը՝ նոցա բնակարանի տեղում, հնձանի մօտ, ու

անի մօտ, ուր նահատակուեցաւ Հռիփսիմեանց մի ընկերը {եւ} ուր այժմ տեսնում ենք Շողակաթի եկեղեցին։ " Որո

ողակաթի եկեղեցին։ " Որոյ սեան խարիսխն ոսկի էր {եւ} նորին սիւնն հրեղէն եւ թակաղաղն անպեայ եւ խաչ լուս

" Որոյ սեան խարիսխն ոսկի էր եւ նորին սիւնն հրեղէն {եւ} թակաղաղն անպեայ եւ խաչ լուսեղէն ի վերայ նորա։ Ոս

ոսկի էր եւ նորին սիւնն հրեղէն եւ թակաղաղն անպեայ {եւ} խաչ լուսեղէն ի վերայ նորա։ Ոսկի խարիսխն վէմն հաս

ա։ Ոսկի խարիսխն վէմն հաստատութեան անշարժութիւն է {եւ} սիւնն հրեղէն Կաթուղիկէ եկեղեցի է " (Նոյն եր. 33

էն Կաթուղիկէ եկեղեցի է " (Նոյն եր. 332)։ " {Եւ} տեղին այն տաճար լիցի Աստուծոյ եւ տուն աղօթից խնդր

ր. 332)։ " Եւ տեղին այն տաճար լիցի Աստուծոյ {եւ} տուն աղօթից խնդրուածոց ամենայն հաւատացելոց եւ աթո

ծոյ եւ տուն աղօթից խնդրուածոց ամենայն հաւատացելոց {եւ} աթոռ քահանայապետութեան " (եր. 333)։ " Շինե

)"։ " Եկա՛յք զնկատեալ տեղին տէրունական տանն {եւ} մեզ հրամայեալ, 'ի մէջ առեալ 'ի պատիւ փակեսցուք.

յեալ, 'ի մէջ առեալ 'ի պատիւ փակեսցուք. թագաւորն {եւ} ամենայն ժողովուրդքն հանդերձ երթալ հասանէր 'ի ցուց

ստակն այրարատեան գաւառին 'ի Վաղարշապատ քաղաքի... {եւ} նկատեալ տեղի տանն Աստուծոյ զցուցեալն նմա յԱստուծո

յԱստուծոյ 'ի տեսլեանն, զյառաջագոյն դրոշմեալն իւր {եւ} կանգնեաց անդ զեկեղեցին Աստուծոյ " (եր. 375)։

դ զեկեղեցին Աստուծոյ " (եր. 375)։ Այս պարզ {եւ} բնա՛ւ երկբայութեան տակ չընկնող վկայութիւնքը ապացո

ապացուցանում են, որ Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի հիմնած {եւ} շինած կաթողիկէ եկեղեցին էր Վաղարշապատի մէջը եւ ոչ

ած եւ շինած կաթողիկէ եկեղեցին էր Վաղարշապատի մէջը {եւ} ոչ նորանից դուրս, ինչպէս այսօր նոյն սուրբ եկեղեց

Հայոց կաթողիկոսքը, մարզպանքը, նախարարքը, զօրքը {եւ} այլն եւ այլն մի ուրախական տօնի պատճառով, նախ եւ

թողիկոսքը, մարզպանքը, նախարարքը, զօրքը եւ այլն {եւ} այլն մի ուրախական տօնի պատճառով, նախ եւ առաջ իրե

եւ այլն եւ այլն մի ուրախական տօնի պատճառով, նախ {եւ} առաջ իրենց ուխտերը եւ աղօթքը կատարում են Վաղարշապ

րախական տօնի պատճառով, նախ եւ առաջ իրենց ուխտերը {եւ} աղօթքը կատարում են Վաղարշապատի Սուրբ Կաթողիկէ եկե

ատարում են Վաղարշապատի Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցում, {եւ} յետոյ կոյսերի վկայարաններում։ Ինքը՝ Մեծ Վահանը

թիւնը գտած Պարսկաստանից Հայաստան վերադարձաւ, նախ {եւ} առաջ գնաց Վաղարշապատ քաղաքը, ուր իր սովորութեան

րշապատ քաղաքը, ուր իր սովորութեան համեմատ, ինքը {եւ} իր հետ եղած ուխտապահ եւ քաջարանց նախարարքը մի քան

ովորութեան համեմատ, ինքը եւ իր հետ եղած ուխտապահ {եւ} քաջարանց նախարարքը մի քանի օր մնացին այնտեղ եւ իր

ահ եւ քաջարանց նախարարքը մի քանի օր մնացին այնտեղ {եւ} իրենց ուխտերը եւ նուէրները կատարեցին նախ Կաթողիկէ

խարարքը մի քանի օր մնացին այնտեղ եւ իրենց ուխտերը {եւ} նուէրները կատարեցին նախ Կաթողիկէ եկեղեցու մէջ եւ

եւ նուէրները կատարեցին նախ Կաթողիկէ եկեղեցու մէջ {եւ} ապա կոյսերի նահատակուած տեղերում (տե՛ս Փարպ.,

յսօրուայ Կաթողիկէ Էջմիածինը Ս. Լուսաւորչի հիմնած {եւ} շինած հայկական նախամեծար եկեղեցին։ Ի՜նչ ուրիշ եկ

րով փառաւորուած քաջարանց նախարարքը իրենց գլխաւորի {եւ} Սուրբ Յովհանն Մանդակունու հետ այնտեղ վազէին իրենց

ունու հետ այնտեղ վազէին իրենց աղօթքը, գոհութիւնը {եւ} ուրախական արտասուքը, որպէս անոյշ հոտ, Աստուծուն

բարեխօսութեամբ պարզացրել էր թէ՛ քրիստոնէական խաչի {եւ} ՛ թէ Կարմիր Վարդանի դրօշի պարծանքը, որ այն միջոցի

ի այլ եկեղեցում։ Ամենին յայտնի է, թէ ի՞նչ ծա՛նր {եւ} մեծակշիռ խորհուրդ ունի Վաղարշապատ վերը յիշուած սո

յդ ժողովին էր ապաստան Ս. Լուսաւորչի շինած նաւը, {եւ} այդ ժողովը, դարձեալ հեռատես իմաստութեամբ նաւապետ

, դարձեալ հեռատես իմաստութեամբ նաւապետելով նորան {եւ} փրկելով Բիւզանդեան ճախիններից եւ Լեւոնեան խարտաւա

աւապետելով նորան եւ փրկելով Բիւզանդեան ճախիններից {եւ} Լեւոնեան խարտաւանակ տումարի ծանծաղներից, ուղղեց

ապակ ջրերում, որոնց աղբիւրը էր ինքը մեր Փրկիչը, {եւ} որոնք սկզբնաբար խառնելով Թադդէոս եւ Բարթողիմէոս ա

մեր Փրկիչը, եւ որոնք սկզբնաբար խառնելով Թադդէոս {եւ} Բարթողիմէոս առաքեալների եւ նոցա հարազատ յաջորդներ

նաբար խառնելով Թադդէոս եւ Բարթողիմէոս առաքեալների {եւ} նոցա հարազատ յաջորդների արիւնով՝ ոռոգել էին Հայա

ապատի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին Մայր էր ամենայն Հայոց {եւ} աթոռ քահանայապետութեան, թէեւ այն միջոցին քաղաքակ

Հայոց Բաբգէն առնէ ժողով եպիսկոպոսաց Հայոց, Վրաց {եւ} Աղուանից 'ի Նոր քաղաքի 'ի Սուրբ Կաթուղիկէի 'ի մայ

Հայոց եկեղեցիների մայրը"։ " Նոյնն (Վահան) {եւ} 'ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ զմեծ Կաթողիկէ եկեղե

նեց որպէս Հռիփսիմեանց հոյակապ վկայարանը, նոյնպէս {եւ} Վաղարշապատի Կաթողիկէ եկեղեցու գմբէթը, որ առաջ փա

տուի ամենայն տարակոյս։ " Վերացոյց (Կոմիտաս) {եւ} զփայտակերտս Սրբոյ Կաթողիկէին. նորոգեաց եւ զխախու

իտաս) եւ զփայտակերտս Սրբոյ Կաթողիկէին. նորոգեաց {եւ} զխախուտ որմոյն. շինեաց զքարայարկսն " (Սեբէոս,

որ 'ի Վաղարշապատ քաղաքի, շինէ զնա գեղեցկայարմար {եւ} չքնաղատես կոփածոյ քարամբք " (Յովհ. կաթ., Պատմ

էր, այլ մէկ հատ Սուրբ Կաթողիկէ անունով եկեղեցի, {եւ} այն մեր Մայր եկեղեցին, որի համար Փարպեցու Թղթի յ

է. " Շնորհէր (Վահան) նմա (Ղազարու) զհոյակապ {եւ} զականաւոր տեղին 'ի Նոր քաղաքի, որում անուն էր Սո

ղիկէ եկեղեցի " (եր. 36-7)։ Մենք կարող էինք {եւ} ուրիշ վկայութիւնք բերել մեր ասածները ապացուցանելո

կարդացողին սար ու ձոր են ձգել՝ " կամ զՎաղարշապատ {եւ} կամ զմերձակայն Նորք " ասելով։ Մեզ գուցէ ասեն

Պատասխանենք կարճառօտ. Փարպեցու ժամանակ, որպէս {եւ} նորանից յետոյ մեր կաթողիկոսքը նստում էին Դուին քա

ձեռքով պիտի կառավարուէր Սուրբ Կաթուղիկէն, ուստի {եւ} Մեծ Վահանը ամենայն իրաւունքով յանձնել էր Փարպեցու

առաջաբանը, " արուեսակ աստղի պէս էր փայլում"։ " {Եւ} զիմ շնորհս քան զբազումս պարեգօտաւորաց " (զօրացու

կեղեցին, որովհետեւ Վարդանանց Աւարայրի պատերազմից {եւ} սուրբ Ղեւոնդեանց նահատակութիւնից յետոյ կաթողիկոսա

արբանեկեալ էր զպէտս տեղւոյդ, հարցցի թէ կայ ուրէք {եւ} ասասցի " (եր. 55)։ Մենք չենք հասկանում միայն

իւն։ Ահաւասիկ այդ տեղերը. " զի ամենայն կահիւ {եւ} կազմածով եթէ սակաւ մի երեւէի նուազեալ քան զայնոսի

ում ամենայն տարակոյս. " կատարէր զսովորական ուխտս {եւ} զպատարագս 'ի սուրբ եկեղեցւոյն Կաթուղիկէի զոր հիմն

ծ Վահանը Փարպեցու տեսչութեան յանձնել է " զհոյակապ {եւ} զականաւոր տեղին 'ի Նոր քաղաքի, որում անուն էր Սո

37)։ Ինքը՝ Փարպեցին, յիշելով իր կահ կարասիքը {եւ} կազմածը, ո՛չ Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցուն, այլ վանք

զայնոսիկ, որք յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն ". {եւ} թէ " գիտեն զայս բնակեալքն ընդ իս"։ Վաղարշապա

րպէս մայր եկեղեցի թագաւորանիստ Վաղարշապատի, որով {եւ} ամենայն Հայաստանեայց։ Ագաթանգեղոսը, որ մանրամաս

մենայն Հայաստանեայց։ Ագաթանգեղոսը, որ մանրամասն {եւ} շատ տեղ էլ անունով պատմում է այսպիսի բաները, բնա

երին, որ Ակիթն էլ Գարդմանի վանքից գալիս է այնտեղ {եւ} բնակւում. Ինքը՝ Փարպեցին " եւ բնակեալքն ընդ նմա

ից գալիս է այնտեղ եւ բնակւում. Ինքը՝ Փարպեցին " {եւ} բնակեալքն ընդ նմա"։ Յայտնի է, թէ սոցանից ոչ մի

այն շինուածքում, որի անհաստատութիւնից " միանգամ {եւ} երկիցս ջարդեցաւ բոլոր կահն"։ Այս ջարդուած բաներ

իտի այդ բազմութեան չափով տեղ էլ պատրաստէր, ուստի {եւ} անհասկանալի չէ Փարպեցու այն խօսքերը, որ մի նոր հ

աթողիկէ եկեղեցին, իսկ Նոր քաղաքը Վաղարշապատն է, {եւ} Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին՝ մեր այսօրուայ

ը մեր պատմութեան մէջ, որ անտարակո՛յս անյայտ չէ՛ր {եւ} պ. Էմինից, մենք զարմանում ենք այն ծանօթաբանութե

այսքան խօսելու) " կամ զՎաղարշապատ իմանալ պարտ է {եւ} կամ զմերձակայն Նորք"։ § 7. Բնագրում այսպէս

աւղոսը Փելիքս դատաւորին այսպէս է ասում. " յորում {եւ} ե՛ս իսկ ճգնիմ անխիղճ միտս ունել առ Աստուած եւ առ

ում եւ ե՛ս իսկ ճգնիմ անխիղճ միտս ունել առ Աստուած {եւ} առ ամենայն մարդիկ յամենայն ժամ " (Գործք Առաք.,

ուրիշ ձեւով առաջ է բերում. պատճառ, բացի սոցանից {եւ} ոչ մի նման բան կայ, յառաջաբանի յիշած վկայութեանը

ելը մեզ չէ ասում Պատմութիւնը, ուստի մենք չգիտենք {եւ} ընթերցողին էլ ասել չենք կարող։ § 9. Փարպեցին

ել իր Պատմութիւնը՝ առաջին համարելով Ագաթանգեղոսի {եւ} երկրորդ Փաւստոս Բիւզանդացու գրածները։ Այս դասակա

իւնը՝ ստո՛յգ, անցքերի դասակարգութիւնքը՝ պարզ, {եւ} ժամանակագրական յաջորդութիւնքը՝ անշփոթ։ Արդարեւ

՝ անշփոթ։ Արդարեւ, Փարպեցու պատմութիւնը շատ տեղ {եւ} մեծ մասով նմանութիւն ունի Տակիդոսի հոյակապ տարեգր

ոսի հոյակապ տարեգրութեանց՝ թէ՛ իր անախտակիր ոգու {եւ} թէ՛ ճարտարութեան մասին։ Եւ մեզ թւում է, թէ այս

թէ՛ իր անախտակիր ոգու եւ թէ՛ ճարտարութեան մասին։ {Եւ} մեզ թւում է, թէ այս համեմատութիւնը էր ամենամեծ գ

, որ կարող է Փարպեցուց առնուլ նորա առաջնութիւնը, {եւ} այդ մարդը է անզուգական Մովսէս Խորենացին։ Բայց մե

աւորք կերպարանին 'ի կերպարանս առաքելոց Քրիստոսի, {եւ} չեն ինչ զարմանք. քանզի եւ ինքն սատանայ կերպարանի

նս առաքելոց Քրիստոսի, եւ չեն ինչ զարմանք. քանզի {եւ} ինքն սատանայ կերպարանի 'ի հրեշտակ լուսոյ. եւ ոչի

նզի եւ ինքն սատանայ կերպարանի 'ի հրեշտակ լուսոյ. {եւ} ոչինչ է մեծ, թէ եւ պաշտօնեայք նորա կերպարանին իբ

կերպարանի 'ի հրեշտակ լուսոյ. եւ ոչինչ է մեծ, թէ {եւ} պաշտօնեայք նորա կերպարանին իբրեւ զպաշտօնեայս արդա

" Յոր ինչ ոք համարձակիցի, անզգամութեամբ ասեմ, {եւ} ես, Եբրայեցի՞ք իցեն, եւ ես. Իսրայելացի՞ք իցեն

, անզգամութեամբ ասեմ, եւ ես, Եբրայեցի՞ք իցեն, {եւ} ես. Իսրայելացի՞ք իցեն, եւ ես. զաւակ Աբրահամո՞ւ

ս, Եբրայեցի՞ք իցեն, եւ ես. Իսրայելացի՞ք իցեն, {եւ} ես. զաւակ Աբրահամո՞ւ իցեն, եւ ես. պաշտօնեայք Ք

րայելացի՞ք իցեն, եւ ես. զաւակ Աբրահամո՞ւ իցեն, {եւ} ես. պաշտօնեայք Քրիստոսի՞ իցեն, յանդգնագոյնս ասա

. միանգամ քարկոծ եղէ. երիցս նաւակո՛ծ եղէ. զտի՛ւ {եւ} զգիշեր յանդունդս տառապեցայ. 'ի ճանապարհս բազում

, վիշտս 'ի ծովու, վիշտս 'ի սուտ եղբարց։ 'Ի ջանս {եւ} 'ի վաստակս, 'ի տքնութիւնս բազում անգամ. 'ի ցուր

ի վաստակս, 'ի տքնութիւնս բազում անգամ. 'ի ցուրտ {եւ} 'ի մերկութեան։ Թո՛ղ զայլ նեղութիւնսն. եւ զի հան

ցուրտ եւ 'ի մերկութեան։ Թո՛ղ զայլ նեղութիւնսն. {եւ} զի հանապազ խուժանն 'ի վերայ իմ կուտէր, եւ հոգք ա

ւնսն. եւ զի հանապազ խուժանն 'ի վերայ իմ կուտէր, {եւ} հոգք ամենայն եկեղեցեաց։ Ո՞ հիւանդանայ, եւ ո՛չ ե

տէր, եւ հոգք ամենայն եկեղեցեաց։ Ո՞ հիւանդանայ, {եւ} ո՛չ ես հիւանդանամ, ո՞ գայթակղի, եւ ո՛չ ես տապան

հիւանդանայ, եւ ո՛չ ես հիւանդանամ, ո՞ գայթակղի, {եւ} ո՛չ ես տապանամ։ Եթէ պարծել ինչ պա՛րտիցէ, զտկարո

ինչ պա՛րտիցէ, զտկարութեա՛նն պարծեցայց։ Աստուած {եւ} հայր Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի գիտէ՛ որ է օրհն

ետա՛յ արքայի պահէր զքաղաքն Դամասկացոց ունել զիս. {եւ} ընդ պատուհա՛նն վանդակաւ կանխեցայ ընդ պարիսպն, եւ

եւ ընդ պատուհա՛նն վանդակաւ կանխեցայ ընդ պարիսպն, {եւ} փախեայ 'ի ձեռաց նորա"։ Թուղթ Պաւղ. առ Կորնթ.

երկր. գլ. ԺԱ, համ. 21-33։ Բացի սոցանից, {եւ} ուրիշ տեղերում առաջ է բերում Պաւղոսը իր պարծանքնե

նք հերիք համարենք այսքանը։ § 13. Բնագիրը. " {Եւ} հաւատոց Աստուծոյ առաւել ընդանի " (եր. 39)։ Պա

Իններորդ դարում ծաղկած հրաշալի Մաշտոցը իր հոյակապ {եւ} սքանչելի նամակի մէջ, որ գրեց Աբասին, մեզ թւում

չպէս պիտի տեսնէ կարդացողը։ § 14. Բնագիրը. " {Եւ} ամենեցուն կղկղանք թէպէտեւ երեւիցեմ " (եր. 39)

" (եր. 39)։ Դարձեալ, Պաւղոսի խօսքն է այս. " {Եւ} համարիմ կղկղանս " (Թ. Պաւղ. առ Փիլիպ, գլ. Գ

այստեղ, որ միտքը չենք հասկանում պարզապէս. ուստի {եւ} բնագիրը պահեցինք, գուցէ կարդացողը մեզանից աւելի

նարկում է Փարպեցին։ " Լա՛ւ էր եթէ ներէիք փոքր մի {եւ} իմում անզգամութեանս... մի ոք համարեսցի զիս անզգա

" (Թ. Պաւղ. առ Կորթ. երկր. գլ. ԺԱ, համ. 1 {եւ} 16)։ § 17. Բնագիրը. " Զկեալ զիմ 'ի տղայութ

եանն զայն Տէր իսկ ինքնին քաջ գիտէ " (եր. 40). {եւ} մի փոքր սորանից յետոյ. " Արդ զառաջին կելոյն իմոյ

ոյ. " Արդ զառաջին կելոյն իմոյ զվարս՝ Տէր Ներսէհ {եւ} Հրատ Կամսարական գիտեն"։ Այս խօսքերը յիշեցնում ե

անէ լեալ յազգի անդ իմում յԵրուսաղէմ, տեղեակ են " {եւ} այլն. Գործք Առաք. գլ. ԻԶ, համ, 4։ § 18.

վարդապետքն, զամենայն զԿտակարանս եկեղեցւոյ երիցս {եւ} չորիցս ուսուցեալ մեզ ", եւ այլն։ Որո՛նց վրայ են

արանս եկեղեցւոյ երիցս եւ չորիցս ուսուցեալ մեզ ", {եւ} այլն։ Որո՛նց վրայ են այս ակնկալութիւնքը եւ վարդա

զ ", եւ այլն։ Որո՛նց վրայ են այս ակնկալութիւնքը {եւ} վարդապետներ ասելով՝ որո՛նց է ուզում մեզ հասկացնե

է իր համար, " աշակերտ Աղանայ Արծրունւոյ ", բայց {եւ} այնպէս, որպէս թէ աշակերտուած է նաեւ մեր մեծ Թարգ

երտուած է նաեւ մեր մեծ Թարգմանչաց՝ Սուրբ Սահակին {եւ} Սուրբ Մեսրոպին։ Թա՛փ տանք մի փոքր այս կարծիքը

ց վրայ, ա՛յսպէս է շարունակում. " Որոց վարդապետք {եւ} ուսուցիչք Սուրբն Սահակ եւ Մեսրոպ, եւ գլխաւորք յա

կում. " Որոց վարդապետք եւ ուսուցիչք Սուրբն Սահակ {եւ} Մեսրոպ, եւ գլխաւորք յաշակերտացն Սուրբ Յովսէփ եւ

ց վարդապետք եւ ուսուցիչք Սուրբն Սահակ եւ Մեսրոպ, {եւ} գլխաւորք յաշակերտացն Սուրբ Յովսէփ եւ Յովհան եւ Ղե

եւ Մեսրոպ, եւ գլխաւորք յաշակերտացն Սուրբ Յովսէփ {եւ} Յովհան եւ Ղեւոնդ եւ Սահակ եւ Մովսէս քերթողահայր ե

, եւ գլխաւորք յաշակերտացն Սուրբ Յովսէփ եւ Յովհան {եւ} Ղեւոնդ եւ Սահակ եւ Մովսէս քերթողահայր եւ եւ Մամբր

ւորք յաշակերտացն Սուրբ Յովսէփ եւ Յովհան եւ Ղեւոնդ {եւ} Սահակ եւ Մովսէս քերթողահայր եւ եւ Մամբրէ վերծանող

կերտացն Սուրբ Յովսէփ եւ Յովհան եւ Ղեւոնդ եւ Սահակ {եւ} Մովսէս քերթողահայր եւ եւ Մամբրէ վերծանող նորուն ե

ւ Յովհան եւ Ղեւոնդ եւ Սահակ եւ Մովսէս քերթողահայր {եւ} եւ Մամբրէ վերծանող նորուն եղբայր, Եզնակ եւ Կորիւ

ովհան եւ Ղեւոնդ եւ Սահակ եւ Մովսէս քերթողահայր եւ {եւ} Մամբրէ վերծանող նորուն եղբայր, Եզնակ եւ Կորիւն,

ահայր եւ եւ Մամբրէ վերծանող նորուն եղբայր, Եզնակ {եւ} Կորիւն, Սուրբն Եղիշէ, Դաւիթ փիլիսոփայ եւ Յովհան

Եզնակ եւ Կորիւն, Սուրբն Եղիշէ, Դաւիթ փիլիսոփայ {եւ} Յովհաննէս, տէր Աբրահամ, Արձան, Մուշէ, Խոսրով

էս, տէր Աբրահամ, Արձան, Մուշէ, Խոսրով, Ղազար {եւ} յետոյ Ստեփանոս Սիւնեաց եպիսկոպոս ", եւ այլն (եր

վ, Ղազար եւ յետոյ Ստեփանոս Սիւնեաց եպիսկոպոս ", {եւ} այլն (եր. 17)։ Այստեղ տեսնում ենք մի Ղազար

որպէս աշակերտ Մեծ Թարգմանչաց, այլ որպէս պատմիչ. {եւ} սորանով չէ փարատւում մութը աշակերտների կարգում յի

ա՛յլ Ղազար եղած լինել, քան թէ Փարպեցին, ինչպէս {եւ} կա՛ր էլ մի ուրիշ մարդ՝ Ղազարիկ կոչուած, որ ամեն

Փոխանակ դորա, Վարդան պատմիչը, որ ժամանակակից {եւ} աշակերտակից է Կիրակոսին, որովհետեւ երկուքն էլ Վա

պեցուն, այլ, ուրիշների հետ նորա անունն էլ տալով {եւ} պատմագիր անուանելով, շարունակում է. " Սոքօք հան

։ Աստուածաշնչի թարգմանութեան մասին է խօսում, {եւ} որովհետեւ ասում է 'ի ստոյգ օրինակաց, ուրեմն՝ եր

ց լինելու համար պէտք էր, որ նա Յունարէն իմանար, {եւ} գիտենք, որ նա այդ լեզուն ուսաւ Յունաստան։ Յա

ան։ Յայտնի է, թէ այս շատ աջողակ վկայութիւն է {եւ} մեծ օգնութիւն այն մարդուն, որ անպատճառ ուզում է

ր։ Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ Խորենացին, Կորիւնը {եւ} ինքը՝ Փարպեցին, խօսելով Աստուածաշնչի թարգմանութ

րպեցին, խօսելով Աստուածաշնչի թարգմանութեան մասին {եւ} երբեմն էլ գործակից աշակերտաց անունը տալով, չեն յ

ն (Հատ. Ա., եր. 764), որ, ինչպէս յայտնի է {եւ} ինքը՝ Չամչեանն էլ վկայում է, վախճանեցաւ 421 թու

ն ասում է, թէ Փարպեցին ականատես է Մեծ Թարգմանչաց {եւ} յետոյ թէ. " Սա թէպէտ եւ չէր յատուկ աշակերտ Սրբոյ

կանատես է Մեծ Թարգմանչաց եւ յետոյ թէ. " Սա թէպէտ {եւ} չէր յատուկ աշակերտ Սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, բ

. " Սա թէպէտ եւ չէր յատուկ աշակերտ Սրբոյն Սահակայ {եւ} Մեսրոպայ, բայց տեսեալ էր զնոսա եւ 'ի տղայութեան

Սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, բայց տեսեալ էր զնոսա {եւ} 'ի տղայութեան ուսեալ էր ինչ ինչ 'ի դպրատան նոցա,

'ի տղայութեան ուսեալ էր ինչ ինչ 'ի դպրատան նոցա, {եւ} յետ մահու նոցին աշակերտեալ եղեւ երանելւոյն Աղանայ

ին ականատես ասես, յետոյ՝ Մեծ թարգմանչաց աշակերտ {եւ} վերջը այսպիսի բացադրութեամբ խօսքդ յետ առնուս։ Բա

. Հայոց պատմութիւնն էլ շատերի աչքում մի առասպել, {եւ} ոչ գիտութիւն եւրոպական հասկացողութեամբ. ուստի ի՛

միտքը գալիս է, կարելի է ասել. էլ ո՛չ քննութիւն {եւ} ո՛չ ապացոյց։ Մենք ոչ միայն չենք մեղադրում Չամչեա

Բայց այն բոլոր կարծիքները, որ վերեւը մէջբերինք, {եւ} ընթերցողը կարդաց, կամ, եթէ սոցանից շատ առաջ ապր

չ ուսել է նոցա դպրոցում " ինչ ինչ 'ի տղայութեան " {եւ} կարո՛ղ ենք աւելցնել, թէ եւ ոչ իսկ տեսել է նորանց

չ ինչ 'ի տղայութեան " եւ կարո՛ղ ենք աւելցնել, թէ {եւ} ոչ իսկ տեսել է նորանց։ Մինչեւ Փարպեցու թղթի յ

ղթի յայտնուած օրից այդ կարծիքների գինը կոտրեցաւ։ {Եւ} այսուհետեւ ոչ միայն արժէք չունին, այլ բնա՛ւ ներե

. " Գնացեալ աշակերտեցաւ Ղազար առ ոտս Աղանայ, որ {եւ} քեռի գոլով Վահանայ Մամիկոնենի ընկալաւ զպատանին զխ

ի ընկալաւ զպատանին զխաղակիցն ազգակցին իւրոյ սիրով {եւ} ո՛չ զլացաւ 'ի նմանէ զլուսաբեր զիւր վարդապետութիւն

ազան տառից առ ոտս սրբակրօն առնս ըստ հրամանի նորին {եւ} վարդապետացն իւրոց Սահակայ եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հո

նս ըստ հրամանի նորին եւ վարդապետացն իւրոց Սահակայ {եւ} Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռոմս " եւ այլն (եր. 20)։

ետացն իւրոց Սահակայ եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռոմս " {եւ} այլն (եր. 20)։ Աւելի քան թէ զարմանում ենք

. Էմինը, Փարպեցու Թուղթը իր ձեռքում ունենալով, {եւ} մանաւանդ այդ Թղթի հետ միասին, տպում է այս խօսքեր

թէ պ. Էմինի առհասարակ ձեւի վրայ, որով խօսում է {եւ} պատմում է մեզ, որ Աղանը, Վահանին քեռի լինելով,

նին քեռի լինելով, ընդունել է սիրով նորա խաղակիցը {եւ} այլն եւ այլն, որ մեզ պարապ ժամերի արդիւնք է երեւ

լինելով, ընդունել է սիրով նորա խաղակիցը եւ այլն {եւ} այլն, որ մեզ պարապ ժամերի արդիւնք է երեւում, որ

Աշուշայի տանից դուրս եկած) աշակերտուեցաւ Աղանին {եւ} " զկնի յերկար մի դեգերելոյ յուսումն սրբազան տառից

ազան տառից առ ոտս սրբակրօն առնս ըստ հրամանի նորին {եւ} վարդապետացն իւրոց Սահակայ եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հո

նս ըստ հրամանի նորին եւ վարդապետացն իւրոց Սահակայ {եւ} Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռոմս"։ Սուրբ Վարդանանց Ա

րպէս Հմայեակ Մամիկոնեանի երեք որդիքը, ) նոյնպէս {եւ} միւս նախարարաց զաւակները, որ յետոյ ուղարկեց Պարս

ր յետոյ ուղարկեց Պարսկաստան։ " Իսկ յամին եօթն {եւ} տասներորդի Յազկերտի արքայի (455 թիւ), իշխանն Վ

Վրաց Աշուշայ աղաչէր զաւագս դրանն արքունի, բազում {եւ} անհամար կարասի ծախեալ իւրաքանչիւր ումեք. եւ մանա

զում եւ անհամար կարասի ծախեալ իւրաքանչիւր ումեք. {եւ} մանաւանդ անօրէն հազարապետին Միհրներսէհի, զոր մեծ

անօրէն հազարապետին Միհրներսէհի, զոր մեծաւ ջանիւ {եւ} սաստիկ աշխատութեամբ հաւանեցուցեալ տայր ասել զթագա

նեաց Վասակայ 'ի դայեկաց, որպէս զորդիս մահապարտաց {եւ} տարեալ 'ի Դուռն զի մեռցցին, որք էին յոյժ տղայք "

լիս Փարպեցուն։ Դնենք, թէ այդ թուականից սննդակից {եւ} խաղակից դարձաւ Փարպեցին Վահանին, դնենք, թէ Փարպ

պեցին " ըստ տիոց աւագագոյն էր քան զՎահան ", բայց {եւ} այնպէս պիտի ընդունենք, որ Փարպեցին 455 թուականին

ան ժամանակ տեւեց Փարպեցու, Վահանի սննդակցութիւնը {եւ} խաղակցութիւնը, բայց եւ այնպէս պ. Էմինը ընդունու

ւ, Վահանի սննդակցութիւնը եւ խաղակցութիւնը, բայց {եւ} այնպէս պ. Էմինը ընդունում է, որ Փարպեցին աշակեր

, թէ ո՛րքան ժամանակ մնաց Փարպեցին Աղանին աշակերտ {եւ} ե՞րբ գնաց Յունաստան, բայց պ. Էմինը ընդունում է

. 40)։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Փարպեցին ստոյգ {եւ} սուրբ հաւատը ուսել է Աղանից տղայութեան ժամանակ.

աւատը ուսել է Աղանից տղայութեան ժամանակ. " սուրբ {եւ} ստոյգ հաւատ, զոր ուսեալ 'ի տղայութեանն յերանելոյ

Մենք այսքանը գիտենք, որ Աղանը կրօնաւորուելուց {եւ} Գողթն գաւառում Ս. Մեսրոպի կացած վանքում մնալուց

մնալուց յետոյ գնացել է Յունաստան (նորա հայրն էլ {եւ} հօրեղբարքն էլ գնացին Վարդանանց պատերազմից անմիջապ

մից անմիջապէս յետոյ, գուցէ՝ Աղանն էլ նոցա հետ) {եւ} Յունաստանից վերադարձել է 457-ից յետոյ, որովհետեւ

եւ Թովմա Արծրունին (եր. 91), խօսելով նորա հօր {եւ} հօրեղբարց մասին, ասում է. " կացեալ անդ մինչեւ '

ժամանակս Առաջինն Լեւոնի կայսեր, մեռանի անդ Վասակ {եւ} Տաճատ... իսկ երանելւոյն Աղանայ Արծրունւոյ որդւոյ

երկիրս Հայոց, նովին կրօնաւորական խստամբերութեամբ {եւ} հրեշտակակրօն առաքինութեամբ կեցեալ " եւ այլն։ Լեւ

բերութեամբ եւ հրեշտակակրօն առաքինութեամբ կեցեալ " {եւ} այլն։ Լեւոն առաջին կայսրն թագաւորեց 457-ին։ Աղա

ի 455-ին, երբ Մեծ Վահանը վերադարձաւ Պարսկաստանից {եւ} Աշուշայի տանը սննդակից եւ խաղակից եղաւ Փարպեցու հ

վերադարձաւ Պարսկաստանից եւ Աշուշայի տանը սննդակից {եւ} խաղակից եղաւ Փարպեցու հետ, եթէ այդ թուականին նաե

րեկան տղայ։ Բայց այդ թուականներում չկար նա անգամ {եւ} այդքան. քսան տարեկան տղայ չէր կարող եղած լինել ն

մ նո՛ր էր ծնած, կամ շա՛տ շա՛տ երկու երեք տարեկան {եւ} այս կերպով 455-ին՝ 17-18 տարեկան։ Այսպէս լին

ռամշապուհին ականատես էր, Մեծ Թարգմանչաց տեսել էր {եւ} տղայութեան ժամանակ մի քանի բան նոցա դպրոցում ուսե

մնայ պ. Էմինի կարծիքը, թէ Փարպեցին Սուրբ Սահակի {եւ} Սուրբ Մեսրոպի՝ իր վարդապետների հրամանով գնաց Յու

լ են։ Բայց պ. Էմինը, այս չափով էլ գոհ չլինելով {եւ} Փարպեցուն 457 թուականից յետոյ մի քանի տարի էլ Աղա

լ, թէ ո՛ւմ աշակերտ է ինքը, ապա ուրեմն առանց այլ {եւ} այլի պիտի ասենք, որ այդ առաքինի մարդը աշակերտ է

սենք, որ այդ առաքինի մարդը աշակերտ է եղել Աղանին {եւ} ոչ՝ Մեծ Թարգմանչաց։ Փարպեցին թէ՛ Պատմութեան եւ

եւ ոչ՝ Մեծ Թարգմանչաց։ Փարպեցին թէ՛ Պատմութեան {եւ} թէ՛ Թղթին մէջ պարզապէս ասում է, թէ ինքը աշակերտ

իս լինէր աշակերտուած Մեծ Թարգմանչաց, ապա անշուշտ {եւ} պարծանքով կը յիշէր այն սուրբերի եւ մի ամսուայ երա

, ապա անշուշտ եւ պարծանքով կը յիշէր այն սուրբերի {եւ} մի ամսուայ երախտիքը, մանաւանդ մենք տեսնում ենք,

քը, մանաւանդ մենք տեսնում ենք, թէ ի՜նչ որդիական {եւ} արժանի յարգութեամբ է խօսում նա Մեծ Թարգմանչաց մաս

չաց աշակերտներից, որ այն միջոցին բնաւ պակաս չէին {եւ} " զմի միով ելեւելս առնէին ", ինչպէս ասում է Փարպ

մենայնիւ Փարպեցին ունեցել է նորա ձեռքի տակ թերեւս {եւ} ուրիշ ուսուցիչք, երբ յոքնականապէս վարում է վարդա

ցիչք, երբ յոքնականապէս վարում է վարդապետ խօսքը, {եւ} եթէ մենք էլ յոքնականապէս պիտի հասկանանք։ Այս վեր

որովհետեւ միայն Փարպեցու գլխին էր եկել փոթորիկը, {եւ} նա էր վիրաւորը։ Բացի սոցանից, մենք չգիտենք,

թէ ո՛վքեր էին նորան ուսում տալիս Աշուշայի տանը, {եւ} հարկ է, թէ կային ուսուցիչք, երբ ասում է " յորու

, թէ կային ուսուցիչք, երբ ասում է " յորում դրան {եւ} զմեզ ուսուցանէին " (եր. 41)։ Զիարդ եւ իցէ

դրան եւ զմեզ ուսուցանէին " (եր. 41)։ Զիարդ {եւ} իցէ այս է ճշմարիտը, որ Փարպեցին Մեծ Թարգմանչաց ո

ը, որ Փարպեցին Մեծ Թարգմանչաց ո՛չ աշակերտ է եղել {եւ} ո՛չ նոցա հրամանով Յունաստան գնացել. թո՛ղ այսուհե

Կամսարականի հետ, որոնցից ծնեցան Ներսէհ, Հրահատ {եւ} Վահան Կամսարականները։ Եւ ինչպէս սոցա հայրը՝ երա

ծնեցան Ներսէհ, Հրահատ եւ Վահան Կամսարականները։ {Եւ} ինչպէս սոցա հայրը՝ երանելի Արշաւիրը, մինչեւ իր

նին, որ ինչպէս ասացինք, իր աներն էր, թէ՛ ազգին {եւ} թէ՛ սուրբ ուխտին, այնպէս էլ նորա որդիքը մինչեւ վ

որդիքը մինչեւ վերջը հաւատարիմ մնացին Մեծ Վահանին {եւ} եղան նորա թեւը եւ թիկունքը։ Փարպեցին սոցա մօտ է

ջը հաւատարիմ մնացին Մեծ Վահանին եւ եղան նորա թեւը {եւ} թիկունքը։ Փարպեցին սոցա մօտ է կեցել այն բոլոր խռ

։ Փարպեցին սոցա մօտ է կեցել այն բոլոր խռովութեանց {եւ} պատերազմի ժամանակները, որ Պերոզի ընդդէմ մղում էր

մի ժամանակները, որ Պերոզի ընդդէմ մղում էր Վահանը {եւ} որին մեծապէս գործակից էին Կամսարականքը։ § 20

որ յարգել տուեց Պարսից տէրութեան, թէ՛ Հայոց ազգի {եւ} թէ՛ նորա եկեղեցու իրաւունքները։ Այս հաշտութեան մ

06-դ երեսը։ § 21. Բնագրում այսպէս է ասած. " {Եւ} երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի անդ ամս երկուս, զձմեռն 'ի

ամենայն կրօնաւորութիւնս, որում անուն էր Մովսէս, {եւ} տեղին՝ Անձուկ, եւ զամառն յաղագս տօթոյ տեղւոյն՝

ւնս, որում անուն էր Մովսէս, եւ տեղին՝ Անձուկ, {եւ} զամառն յաղագս տօթոյ տեղւոյն՝ քահանայապետ աշխարհի

ետ աշխարհիս՝ տէր Մուշէ, տանէր զիս առ ինքն, ուր {եւ} լինէր 'ի հովու։ Արդ՝ զառաջինն կելոյն իմոյ զվարս

ւ։ Արդ՝ զառաջինն կելոյն իմոյ զվարս՝ տէր Ներսէհ {եւ} Հրատ Կամսարական գիտեն զՍիւնեացն յառաջագրեալ եպիսկ

հասկանում պ. Էմինը քահանայապետ աշխարհին խօսքը, {եւ} ուզում է ասել, թէ Փարպեցու Սիւնեաց աշխարհում մնա

իւնեաց հռչակաւոր Ստեփանոս եպիսկոպոսի յաջորդը, որ {եւ} նոյնչափ երեւելի եւ առաւել եւս, Պետրոս եպիսկոպոսի

եփանոս եպիսկոպոսի յաջորդը, որ եւ նոյնչափ երեւելի {եւ} առաւել եւս, Պետրոս եպիսկոպոսի նախորդը, որ քերթո

կացնելով նորան Սիւնեաց երկրին, պարզացնում է բանը {եւ} էլ պատճառ չէ թողում, որ ո՛վեւիցէ համարէ նորան Հա

արքին. " զառաջինն կելոյն իմոյ զվարս՝ տէր Ներսէհ {եւ} Հրատ Կամսարական գիտեն. զՍիւնեացն՝ յառաջագրեալ ե

տանից վերադառնելուց յետոյ, երբ բոլոր խռովութեանց {եւ} պատերազմերի ժամանակները Կամսարականների մօտ էի, ա

ցանից տեղեկանալ։ Իսկ երբ պատերազմները վերջանան, {եւ} ես, հանգչելու եւ աղօթքի պարապելու համար, գնացի

Իսկ երբ պատերազմները վերջանան, եւ ես, հանգչելու {եւ} աղօթքի պարապելու համար, գնացի Սիւնեաց աշխարհը եւ

եւ աղօթքի պարապելու համար, գնացի Սիւնեաց աշխարհը {եւ} երկու տարի կեցայ, ձմեռները Մովսիսի մօտ Անձուկ աս

իսկ ամառները Մուշէի մօտ, որ տանում էր ինձ, ուր {եւ} ինքը դուրս եկած էր լինում ապահովութեան, այդ միջո

պէս ինքը վկայում է, կեցել է Կամսարականների մօտ, {եւ} հաշտութիւնից յետոյ գնացել է Սիւնեաց աշխարհը, ուր

կու տարի։ Փարպեցին գնացել է այնտեղ նոյն 484-ին, {եւ} յետ է եկել 486-ին, որովհետեւ, վերադառնալով Սիւն

կա՛մ նոյն 486-ի վերջերում, կա՛մ 487-ի սկզբում. {եւ} որովհետեւ 484-ին էլ, 486-ին էլ Ս. Յովհան Մանդակ

առները իր մօտ ընդունող տէր Մուշէն չէր կաթողիկոս։ {Եւ} որպէսզի Աղուանից կաթողիկոս չհասկանան Մուշէի քահան

ամանակագիրք՝ ոմանք՝ Աղբերից, ոմանք՝ Այլաբերից {եւ} ոմանք՝ Այլաբերդից ասելով։ Իսկ Սիւնեաց աշխարհի Մ

նչ տեղից լինելը մեզ չէ ասում պատմութիւնը, ինչպէս {եւ} չէ ասում, թէ Սամուէլին յաջորդողը Սիւնեաց եպիսկոպ

րել էր այս ծանօթութիւնը, գո՛նէ պիտի չմոռանար այս {եւ} 53-դ երեսում, երբ հարկաւոր էր գտնել այն կաթողիկո

ուրեմն նա այն ժամանակ դարձեալ Սիւնեաց առաջնորդ էր {եւ} ոչ կաթողիկոս, եւ առաւե՛լ եւս ոչ այն մարդը, որից

նակ դարձեալ Սիւնեաց առաջնորդ էր եւ ոչ կաթողիկոս, {եւ} առաւե՛լ եւս ոչ այն մարդը, որից բողոքում էր Փարպե

. պատճառ, այն ժամանակ պիտի այլապէս խօսէր Թղթում {եւ} պիտի ասէր, թէ այդ մարդը, որ այժմ ինձ անտես արաւ

չէ դնում այդ Թուղթը օրինակող գրագիրների սխալանքը {եւ} դարերի ծանրութիւնը, որոնց տակ ճնշուել է այդ Թուղ

ը, որ տպել է, ապացոյց չէ, որովհետեւ այնտեղ կան {եւ} ուրիշ սխալներ եւ ուրիշ աղճատանք, որ չէր կարող Փա

պացոյց չէ, որովհետեւ այնտեղ կան եւ ուրիշ սխալներ {եւ} ուրիշ աղճատանք, որ չէր կարող Փարպեցին անել։ Եւ

եւ ուրիշ աղճատանք, որ չէր կարող Փարպեցին անել։ {Եւ} եթէ այդ աղճատանքը եղել է կա՛մ անհմուտ գրիչների եւ

Եւ եթէ այդ աղճատանքը եղել է կա՛մ անհմուտ գրիչների {եւ} կա՛մ ժամանակի ձեռքով, որ անմերժելի է, ինչի՞ չէ

նմերժելի է, ինչի՞ չէ կարելի ասել, որ այդ կերպով {եւ} Հրահատը դարձել է Հրատ։ Ինչ որ մեզ է վերաբերւո

ք այս վերջին կարծիքն ունինք այդ կրճատութեան մասին {եւ} չենք կարողանում ասել, թէ ինքը Փարպեցին է կրճատել

նք կարողանում ասել, թէ ինքը Փարպեցին է կրճատել. {եւ} սոքա են մեր պատճառները։ Նախ՝ Ղազար Փարպեցին

ատ է անուանում Արշաւիր Կամսարականի երկրորդ որդուն {եւ} ո՛չ մէկ անգամ՝ Հրատ։ Երկրորդ՝ Փարպեցին քա՛ջ

քավարի, որ Մարզպանին գրած Թղթում, նորա ազգականի {եւ} իր բարեկամի եւ երեւելի մարդու անունը կրճատէր։ Այ

զպանին գրած Թղթում, նորա ազգականի եւ իր բարեկամի {եւ} երեւելի մարդու անունը կրճատէր։ Այդ բանը իսպառ ըն

ւժիկի անունը իմանալու, որ ինքը նորա անո՛ւնը գրէր {եւ} ոչ Խուժիկ, որ անարգական անուն էր այն մարդու ազգի

. 180)։ Թէ առ հասարակ ո՞ր աստիճանի յարգութեամբ {եւ} քաղաքավարութեամբ է խօսում Փարպեցին Մարզպանին հետ

քաղաքավարութեամբ է խօսում Փարպեցին Մարզպանին հետ {եւ} Կամսարականների մասին, այդ ինքը՝ կարդացողը, կար

, չէ եղել երբէք մի մարդ, որ Հրատ անուն ունենար. {եւ} մենք մանաւանդ կարծում ենք, թէ Փարպեցին չէր կարող

պեցին չէր կարող իր բարեկամի անունը այնպէս կրճատել {եւ} մի այնպիսի անուն շինել, որ բնա՛ւ չէր եղած Հայերի

։ Թող ներէ մեզ պ. Էմինը ասել, թէ որպէս միշտ {եւ} հանապազ, նո՛յնպէս, եւ մա՛նաւանդ 1500 տարի առաջ

մինը ասել, թէ որպէս միշտ եւ հանապազ, նո՛յնպէս, {եւ} մա՛նաւանդ 1500 տարի առաջ պատահած պատմական անցքերի

պատմական յիշատակարանների մթութեանց, շփոթութեանց {եւ} երբեմն բաբելոնեան խառնակութեան այնպէս, որ մարդ մ

ելոնեան խառնակութեան այնպէս, որ մարդ մոլորւում է {եւ} չէ իմանում, թէ ինչ լայ իր գլուխը։ Մեզ թւում է,

քը մեկնելու կամ լուսաբանելու, պարտակա՛ն է հերքել {եւ} մերժել խնամով այն բոլորը, ինչ որ հիմք չունի, եւ

եւ մերժել խնամով այն բոլորը, ինչ որ հիմք չունի, {եւ} մաքուր խղճմտանքով ներգործելով, ոչ բնաւ ներել իրե

նորա. սակայն՝ որպէս երեւի, ականաւորք ոմանք էին {եւ} հարուստք"։ Պ. Էմինը երկու բանի վրայ է հիմնում

տ բառի տակ, բերել է Փարպեցու ասածը իր Թղթում. " {Եւ} դու (Վահան) յայց ելեալ խնդրել զիս եւ գտել յաշխա

Թղթում. " Եւ դու (Վահան) յայց ելեալ խնդրել զիս {եւ} գտել յաշխարհին յայնմ ածէր 'ի տուն ո՛չ իբրեւ զաղքա

յնմ ածէր 'ի տուն ո՛չ իբրեւ զաղքատ զոք 'ի կազմածէն {եւ} 'ի մանկտւոյն, եւ ոչ իբրեւ օտար զոք 'ի քէն եւ կամ

՛չ իբրեւ զաղքատ զոք 'ի կազմածէն եւ 'ի մանկտւոյն, {եւ} ոչ իբրեւ օտար զոք 'ի քէն եւ կամ ծառայ ուրուք"։

ծէն եւ 'ի մանկտւոյն, եւ ոչ իբրեւ օտար զոք 'ի քէն {եւ} կամ ծառայ ուրուք"։ Երկրորդ, վերը մէջ բերած յառ

ենթադրել, թէ Փարպեցու ծնողքը ականաւոր ոմանք էին {եւ} հարուստք։ Եւ սոքա են մեր պատճառները։ Նախ, Փ

Փարպեցու ծնողքը ականաւոր ոմանք էին եւ հարուստք։ {Եւ} սոքա են մեր պատճառները։ Նախ, Փարպեցու Աշուշա

նալ խիստ շատ պատճառ, բացի նորա ծնողների ականաւոր {եւ} հարուստ լինելուց։ Պատմութիւնը մեզ չէ ասում, թէ

ռով տեսնում ենք Փարպեցուն Աշուշայի դռնում, ուստի {եւ} իրաւունք չունինք եզրակացնել այս բանից, թէ երեւել

րաւունք չունինք եզրակացնել այս բանից, թէ երեւելի {եւ} հարուստ մարդիկ պիտի եղած լինէին Փարպեցու ծնողքը։

որ զատոյցն զիս պարեգօտիւք 'ի ծառայութեան աշխարհիս {եւ} ա՛զատութեան եղեւ մեզ առիթ տէր Աղան քո տեառն քեռի

ին, թէ ինձ քո տունը տարիր ոչ որպէս մի աղքատ մարդ {եւ} այլն, յայտնի է, թէ այս խօսքերը չէ կարելի առնուլ

դիպուածով ասում է. " Բայց բերեալքն իմ յԱղուանից {եւ} 'ի Վրաց եւ 'ի Սիւնեաց եւ յԱրշարունեաց... մնաց 'ի

ասում է. " Բայց բերեալքն իմ յԱղուանից եւ 'ի Վրաց {եւ} 'ի Սիւնեաց եւ յԱրշարունեաց... մնաց 'ի տեղւոջն գր

յց բերեալքն իմ յԱղուանից եւ 'ի Վրաց եւ 'ի Սիւնեաց {եւ} յԱրշարունեաց... մնաց 'ի տեղւոջն գրով. եւ զիս հա

իւնեաց եւ յԱրշարունեաց... մնաց 'ի տեղւոջն գրով. {եւ} զիս հանին մերկ եւ թշնամանօք յամենայն արարելոց իմո

նեաց... մնաց 'ի տեղւոջն գրով. եւ զիս հանին մերկ {եւ} թշնամանօք յամենայն արարելոց իմոց, զոր 'ի մանկութ

նելով բանը, անտարակոյս, Փարպեցին որպէս մի աղքատ {եւ} ողորմութեան կարօտ մարդ չեկաւ վանքը, ուստի եւ կար

քատ եւ ողորմութեան կարօտ մարդ չեկաւ վանքը, ուստի {եւ} կարո՛ղ էր իր Թղթում ասել, թէ " ածէր ի տուն ոչ իբ

թէ " ածէր ի տուն ոչ իբրեւ զաղքատ զոք 'ի կազմածէն {եւ} 'ի մանկտւոյն"։ Չորրորդ, Փարպեցու այս խօսքը

ի մանկտւոյն"։ Չորրորդ, Փարպեցու այս խօսքը " {եւ} ոչ իբրեւ օտար զոք 'ի քէն ", յայտնի է, թէ ազգակի

համարձակէին նորա վրայ բանսարկութիւնք անել Վահանին {եւ} աչքից հանել։ Ոչ օտար ասելով, մեզ թվում է, թէ ո

թվում է, թէ ուզում է յիշեցնել իր սննդակցութիւնը {եւ} խաղակցութիւնը Վահանին եւ մանաւանդ, երբ մէջ է բեր

շեցնել իր սննդակցութիւնը եւ խաղակցութիւնը Վահանին {եւ} մանաւանդ, երբ մէջ է բերում այն պատճառները, որոն

ազասպի համար ասում է. " բազում անգամ հանգոյց զիս {եւ} 'ի հալածման կերակրիչ իմ եղեւ " (Թուղթ, եր. 57

է պ. Էմինի մէջբերած պատճառաբանութիւնքը չեն կարող {եւ} թոյլ են Փարպեցին ականաւոր եւ հարուստ մարդերի զաւա

անութիւնքը չեն կարող եւ թոյլ են Փարպեցին ականաւոր {եւ} հարուստ մարդերի զաւակ եղած ենթադրելու։ Մենք այսք

)։ Եթէ քեռի խօսքը պարզապէս մօրեղբայր հասկանանք, {եւ} պիտի այսպէս հասկանալ, որովհետեւ ուրիշ նշանակութի

մեզ է յայտնի, ապա ուրեմն Վահանի մայրը՝ Ձուիկը, {եւ} Աշուշայի կինը՝ Անոյշ-Վռամը, քոյրեր են Աղան եւ Մ

, եւ Աշուշայի կինը՝ Անոյշ-Վռամը, քոյրեր են Աղան {եւ} Մերհուժան) Արծրունիներին. պատճառ, Աղանի հայրը

4) վկայում է, թէ Աղանը Վասակ Արծրունու որդի է, {եւ} թէ Մերհուժանը՝ Աղանի եղբայրը (եր. 108)։ Ե

տմաբան Թովմա Արծրունին իր պատմութեան 75, 76, 80 {եւ} 91 երեսներում, Աղանի մասին մի քանի տեղեկութիւնք

կանապէս։ Ուստի, եթէ հիմնուինք քեռի խօսքի վրայ, {եւ} պէտք է հիմնուել, ուրեմն Ձուիկն էլ, Անոյշ-Վռամն

կագիր ունի, Հատ. Ա, եր. 508, ասում է. " էառ {եւ} եղբայրն Վարդանայ Հմայեակ իւր կին զդուստր Վռամայ ո

մայեակ իւր կին զդուստր Վռամայ ուրումն մեծի իշխանի {եւ} էր անուն աղջկանն Ձուիկ եւ զքոյր Ձուկայ որ կոչիւր

մայ ուրումն մեծի իշխանի եւ էր անուն աղջկանն Ձուիկ {եւ} զքոյր Ձուկայ որ կոչիւր Անոյշվռամ, էառ իւր կին բդ

Անոյշվռամ, էառ իւր կին բդեշխն Վրաց Աշուշայ, որ {եւ} էր իշխան Գուգարացւոց"։ Հանգուցեալ վերապատուելին

րպէս թէ քաղել է ամբողջ այդ գլխի բովանդակութիւնը։ {Եւ} սոքա են այդ անունները. Խորենացի, Փարպեցի, Յովհ

ւնները. Խորենացի, Փարպեցի, Յովհաննէս կաթողիկոս {եւ} Ասողիկ։ Բացի սոցանից, ցոյց է տալիս եւ Յայսմաւու

կաթողիկոս եւ Ասողիկ։ Բացի սոցանից, ցոյց է տալիս {եւ} Յայսմաւուրքի սեպտեմբ. 9. սորա քամակից հետեւում

այսմաւուրքի սեպտեմբ. 9. սորա քամակից հետեւում է {եւ} մէկ եւ այլն։ Մեզ թւում է, թէ իրաւունք չունինք բ

ւրքի սեպտեմբ. 9. սորա քամակից հետեւում է եւ մէկ {եւ} այլն։ Մեզ թւում է, թէ իրաւունք չունինք բանի տեղ

թւում է, թէ իրաւունք չունինք բանի տեղ չդնել այս {եւ} այլն խօսքը, որովհետեւ շատ անգամ Չամչեանի աղբիւրը

ն է, որ Խորենացին, Փարպեցին, Յովհ. կաթողիկոսը {եւ} Ասողիկը բնաւ չեն յիշում Ձուիկի հօր անունը եւ, բա

կոսը եւ Ասողիկը բնաւ չեն յիշում Ձուիկի հօր անունը {եւ}, բացի Փարպեցուց, նաեւ Ձուիկի անունը։ Իսկ թէ ին

ր էր, այդ մեզ յայտնի չէ։ Ստո՛յգ է, Յայսմաւուրք {եւ} այլն չունինք մեր մօտ, բայց հազիւ թէ դոցա հեղինակ

ի խօսքի վրայ, առանց երկարաբանութեան կ'անցնէինք՝ {եւ} բնա՛ւ իսկ ուշ չդնելով այդ անունին։ Սակայն Վռամ ա

լ, որովհետեւ Աշուշայի կնոջ անունը Անոյշ-Վռամ է. {եւ} յայտնի է, թէ աղջիկները երբեմն կոչւում էին իրենց

ց եզրակացնելով, շինուած է Վռամ կա՛մ Հ. Չամչեանի {եւ} կա՛մ այն մարդու ձեռքով, որից փոխ է առել վերապատո

քամակից, խաղալու ժամանակ։ § 27. Բնագիրը. " {Եւ} վկայէ Գիր 'ի Կաթուղիկէսն " (եր. 42) մենք, 'ի

վկայութիւնը ո՛չ միայն Կաթուղիկեայց թղթերում, այլ {եւ} բո՛վանդակ Նոր Կտակարանի մէջ չկայ. Հին Կտակարանու

մենք համարձակուեցանք գրչի աղճատանքը սրբագրել։ {Եւ} որպէսզի չկարծեն ոմանք, թէ հին ժամանակներում Սողո

թանգեղոսը, ուր Ս. Լուսաւորիչը ասում է. " Քանզի {եւ} ասէր իսկ Իմաստունն, թէ նախանձու բանսարկուին եմու

տ մահ յաշխարհ " (Ագաթ, եր. 119)։ § 28. " {Եւ} պահէր Եսաւ ո՛խս Յակովբայ վասն օրհնութեանցն զոր օր

վբայ վասն օրհնութեանցն զոր օրհնեաց զնա հայր իւր, {եւ} ասէր Եսաւ 'ի մտի իւրում, մերձեսցին աւուրք կարեաց

տպուած խօսքերը հրէական բնագրին մէջ այսպէս են. " {եւ} ասաց Եսաւ 'ի սրտի իւրում. աւուրք սգոյ հօր իմոյ (

սպանից յայնժամ զեղբայր իմ զՅակովբ"։ § 29. " {Եւ} վաճառեցին զՅովսէփ Իսմայելացւոցն քսան դահեկանի ".

նի ". Ծնունդք, գլ. ԼԷ, համ. 28։ § 30. " {Եւ} բամբասեցին Մարիամ եւ Ահարոն զՄովսէս վասն կնոջն Եթ

ԼԷ, համ. 28։ § 30. " Եւ բամբասեցին Մարիամ {եւ} Ահարոն զՄովսէս վասն կնոջն Եթէովպացւոյ, զոր ա՛ռ Մ

էովպացւոյ, զոր ա՛ռ Մովսէս. զի կին Եթովպացի առ։ {Եւ} ասեն, թէ ընդ Մովսիսի միա՞յն խօսեցաւ Տէր. ոչ ապա

ն, թէ ընդ Մովսիսի միա՞յն խօսեցաւ Տէր. ոչ ապաքէն {եւ} ընդ մե՞զ խօսեցաւ եւ լուաւ Տէր... Եւ եղեւ բարկութ

իա՞յն խօսեցաւ Տէր. ոչ ապաքէն եւ ընդ մե՞զ խօսեցաւ {եւ} լուաւ Տէր... Եւ եղեւ բարկութիւն սրտմտութեան Տեառ

. ոչ ապաքէն եւ ընդ մե՞զ խօսեցաւ եւ լուաւ Տէր... {Եւ} եղեւ բարկութիւն սրտմտութեան Տեառն 'ի վերայ նոցա՝

եղեւ բարկութիւն սրտմտութեան Տեառն 'ի վերայ նոցա՝ {եւ} գնացին... Եւ ահա Մարիամ բորոտեալ էր իբրեւ զձիւն

ն սրտմտութեան Տեառն 'ի վերայ նոցա՝ եւ գնացին... {Եւ} ահա Մարիամ բորոտեալ էր իբրեւ զձիւն. եւ հայեցաւ Ա

նացին... Եւ ահա Մարիամ բորոտեալ էր իբրեւ զձիւն. {եւ} հայեցաւ Ահարոն ընդ Մարիամ եւ ահա բորոտեալ էր " (

եալ էր իբրեւ զձիւն. եւ հայեցաւ Ահարոն ընդ Մարիամ {եւ} ահա բորոտեալ էր " (Թիւք, գլ. ԺԲ, համ. 1-10)

Առաջին Թագաւորութեանց ժը, ժթ, ի, իբ, իգ, իդ {եւ} իզ գլուխները։ § 32. " Եւ դպիրքն որք յԵրուսաղ

, ի, իբ, իգ, իդ եւ իզ գլուխները։ § 32. " {Եւ} դպիրքն որք յԵրուսաղեմէ իջեալ էին ասէին թէ բէեղզեբ

սաղեմէ իջեալ էին ասէին թէ բէեղզեբուղ գոյ 'ի դմա, {եւ} իշխանաւ դիւացն հանէ դա զդեւս " (Աւետ. Մարկ. գլ

., համ. 15)։ § 33. " Ընդէ՞ր ընդ մաքսաւորս {եւ} ընդ մեղաւորս ուտէ վարդապետն ձեր " (Մատթ., գլ.

, գլ. Թ., համ. 11)։ " Զի՞ է զի ընդ մեղաւորս {եւ} ընդ մաքսաւորս ուտէք եւ ըմպէք " (Մարկ., գլ. Բ

։ " Զի՞ է զի ընդ մեղաւորս եւ ընդ մաքսաւորս ուտէք {եւ} ըմպէք " (Մարկ., գլ. Բ., համ. 16)։ " Ընդէ

, գլ. Բ., համ. 16)։ " Ընդէ՞ր ընդ մաքսաւորս {եւ} ընդ մեղաւորս ուտէք եւ ըմպէք " (Ղուկ., գլ. Ե.

)։ " Ընդէ՞ր ընդ մաքսաւորս եւ ընդ մեղաւորս ուտէք {եւ} ըմպէք " (Ղուկ., գլ. Ե., համ. 10)։ " Ընդէ

Ե., համ. 10)։ " Ընդէ՞ր սա զմեղաւորս ընդունի {եւ} ուտէ ընդ նոսա " (նոյն, գլ. ԺԵ, համ. 2)։

§ 34. " Յայնժամ մատեան առ Նա աշակերտքն Յովհաննու {եւ} ասեն, ընդէ՞ր մեք եւ փարիսեցիքն պահեմք յաճախ եւ ք

ան առ Նա աշակերտքն Յովհաննու եւ ասեն, ընդէ՞ր մեք {եւ} փարիսեցիքն պահեմք յաճախ եւ քո աշակերտքդ ոչ պահեն

ւ եւ ասեն, ընդէ՞ր մեք եւ փարիսեցիքն պահեմք յաճախ {եւ} քո աշակերտքդ ոչ պահեն " (Մատթ., գլ. Թ., համ

Մատթ., գլ. Թ., համ. 14)։ " Ահա այր կերող {եւ} արբեցող, բարեկամ մաքսաւորաց եւ մեղաւորաց " (Մատ

։ " Ահա այր կերող եւ արբեցող, բարեկամ մաքսաւորաց {եւ} մեղաւորաց " (Մատթ., գլ. ԺԱ, համ. 19. Ղուկ

գլ. Է, հ. 34)։ " Ընդէ՞ր աշակերտքն Յովհաննու {եւ} փարիսեցիքն պահեն եւ քո աշակերտքդ ոչ պահեն " (Մար

" Ընդէ՞ր աշակերտքն Յովհաննու եւ փարիսեցիքն պահեն {եւ} քո աշակերտքդ ոչ պահեն " (Մարկ., գլ. Բ., հ.

. 18)։ " Ընդէ՞ր աշակերտքն Յովհաննու պահեն ստէպ {եւ} խնդրուածս առնեն, նոյնպէս եւ փարիսեցւոցն, եւ քոյ

Յովհաննու պահեն ստէպ եւ խնդրուածս առնեն, նոյնպէս {եւ} փարիսեցւոցն, եւ քոյքդ ուտեն եւ ըմպեն " (Ղուկ.

տէպ եւ խնդրուածս առնեն, նոյնպէս եւ փարիսեցւոցն, {եւ} քոյքդ ուտեն եւ ըմպեն " (Ղուկ., գլ. Ե, համ.

ս առնեն, նոյնպէս եւ փարիսեցւոցն, եւ քոյքդ ուտեն {եւ} ըմպեն " (Ղուկ., գլ. Ե, համ. 33)։ § 35

§ 35. " Ո՞չ բարւոք ասեմք, եթէ Սամարացի ես դու, {եւ} դեւ գոյ 'ի քեզ " (Յովհ., գլ. Ը., համ. 48)

առակ Յիսուսի վկայութիւն ինչ, զի սպանանիցեն զնա. {եւ} ոչ գտանէին։ Զի բազո՛ւմ սուտ վկայութիւն վկայէին զ

էին։ Զի բազո՛ւմ սուտ վկայութիւն վկայէին զնմանէ. {եւ} նման միմեանց՝ ոչ էին վկայութիւնքն։ Այլք յարուցե

յութիւնքն։ Այլք յարուցեալ վկայէին սո՛ւտ զնմանէ, {եւ} ասէին, թէ մեք լուաք 'ի դմանէ զի ասէր. ես քակեցի

անէ զի ասէր. ես քակեցից զտաճա՛րդ զայդ ձեռագործ, {եւ} զերիս աւուրս շինեցից ա՛յլ առանձին ձեռագործի։ Սակ

իս աւուրս շինեցից ա՛յլ առանձին ձեռագործի։ Սակայն {եւ} այնպէս չէր նման վկայութիւնն նոցա " (Մարկ., գլ

., համ. 5)։ " Գտաք զսա զի թիւրէր զազգս մեր, {եւ} արգելո՛յր 'ի տալոյ հարկս կայսեր, եւ ասէր զանձնէ

զազգս մեր, եւ արգելո՛յր 'ի տալոյ հարկս կայսեր, {եւ} ասէր զանձնէ թէ Քրիստոսն իցէ թագաւոր " (նոյն, գլ

զնա... առեալ ջուր լուաց զձեռս առաջի ժողովրդեանն {եւ} ասէ. քաւեալ եմ ես յարենէ արդարոյդ այդորիկ. դուք

դորիկ. դուք գիտասջիք " (Մատթ. գլ. ԻԷ, հ. 18 {եւ} 24։ Տե՛ս եւ Մարկ., գլ. ԺԵ., հ. 10, Ղուկ.

գիտասջիք " (Մատթ. գլ. ԻԷ, հ. 18 եւ 24։ Տե՛ս {եւ} Մարկ., գլ. ԺԵ., հ. 10, Ղուկ. ԻԳ., համ.

ԺԵ., հ. 10, Ղուկ. ԻԳ., համ. 4, 14, 15, {եւ} 22)։ " Առէ՛ք զնա դուք, եւ ըստ ձերոց օրինացն դա

համ. 4, 14, 15, եւ 22)։ " Առէ՛ք զնա դուք, {եւ} ըստ ձերոց օրինացն դատեցարուք " (Յովհ., գլ. ԺԸ

։ § 38. Բնագրում ասած է. " Վիճակեցին մահու, {եւ} ոչ ուղղոց այլ անիծից " եւ իսկոյն սորանից յետոյ բա

է. " Վիճակեցին մահու, եւ ոչ ուղղոց այլ անիծից " {եւ} իսկոյն սորանից յետոյ բացայայտում է. " այսինքն՝

ուս որ 'ի Նազարեթէ՛ զոր օ՛ծն Աստուած Հոգւով Սրբով {եւ} զօրութեամբ... սպանին կախեալ զփայտէ " (նոյն, գլ

մար ենք գրում։ § 39. " Եթէ զիս հալածեցին ապա {եւ} զձեզ հալածեսցեն. եթէ զբանն իմ պահեցին, ապա եւ զ

ա եւ զձեզ հալածեսցեն. եթէ զբանն իմ պահեցին, ապա {եւ} զձերն պահեսցեն " (Յովհ., գլ. ԺԵ., հ. 20)

" (Ծնունդք., գլ. Զ, համ. 2)։ § 42. " {Եւ} ահա այր Իսրայէլացի, գայր ածէր զեղբայր իւր առ կին

ղբայր իւր առ կին իւր Մադիանացի յանդիման Մովսիսի, {եւ} յանդիման ամենայն ժողովրդեան որդւոցն Իսրայէլի, եւ

եւ յանդիման ամենայն ժողովրդեան որդւոցն Իսրայէլի, {եւ} նոքա լային առ դրան խորանին վկայութեան։ Եւ տեսեալ

յէլի, եւ նոքա լային առ դրան խորանին վկայութեան։ {Եւ} տեսեալ Փենէէսի որդւոյ Եղիազարու, որդւոյ Ահարոնի

Ահարոնի քահանայի, յարեաւ 'ի միջոյ ժողովրդեանն, {եւ} առեալ գեղարդն 'ի ձեռն իւր եւ եմուտ զհետ առնն Իսրա

միջոյ ժողովրդեանն, եւ առեալ գեղարդն 'ի ձեռն իւր {եւ} եմուտ զհետ առնն Իսրայէլացւոյ 'ի հնոցն) եւ խոցե

իւր եւ եմուտ զհետ առնն Իսրայէլացւոյ 'ի հնոցն) {եւ} խոցեաց զերկոսին զայրն Իսրայէլացի, եւ զկինն ընդ ա

ի հնոցն) եւ խոցեաց զերկոսին զայրն Իսրայէլացի, {եւ} զկինն ընդ արգանդ իւր եւ դադարեաց հարուածն յորդւոց

րկոսին զայրն Իսրայէլացի, եւ զկինն ընդ արգանդ իւր {եւ} դադարեաց հարուածն յորդւոցն Իսրայէլի)... Եւ խ

ր եւ դադարեաց հարուածն յորդւոցն Իսրայէլի)... {Եւ} խօսեցաւ Տէր ընդ Մովսիսի եւ ասէ. Փենէէս որդի Եղիա

ւոցն Իսրայէլի)... Եւ խօսեցաւ Տէր ընդ Մովսիսի {եւ} ասէ. Փենէէս որդի Եղիազարու, որդւոյ Ահարոնի քահա

ցն Իսրայէլի... ահա ես տաց նմա ուխտ խաղաղութեան. {եւ} եղիցի նմա եւ զաւակի նորա յետ նորա ուխտ քահանայութ

.. ահա ես տաց նմա ուխտ խաղաղութեան. եւ եղիցի նմա {եւ} զաւակի նորա յետ նորա ուխտ քահանայութեան յաւիտենակ

նական. փոխանակ զի քինախնդիր եղեւ Աստուծոյ իւրում {եւ} քաւեաց վասն որդւոցն Իսրայէլի։ Եւ անուն առն Իսրայ

Աստուծոյ իւրում եւ քաւեաց վասն որդւոցն Իսրայէլի։ {Եւ} անուն առն Իսրայէլացւոյ հարելոյ, որ հարաւ ընդ կնո

լոյ, որ հարաւ ընդ կնոջն Մադիանացւոյ, Զամբրի... {եւ} անուն կնոջն Մադիանացւոյ հարելոյ Քազբի " (Թիւք,

ցւոյ հարելոյ Քազբի " (Թիւք, գլ. ԻԵ, հ. 6-8, {եւ} 10-15)։ " Ապա եկաց 'ի մէջ Փենէէս, քաւեաց եւ ար

, եւ 10-15)։ " Ապա եկաց 'ի մէջ Փենէէս, քաւեաց {եւ} արգելաւ մահ. համարեցաւ նմա յարդարութիւն ազգէ յազ

տեան " (Սաղմ., ՃԵ., համ. 30)։ § 43. " {Եւ} բանակեցաւ Իսրայէլ 'ի Սատտիմ եւ պըղծեցաւ պոռնկել ը

30)։ § 43. " Եւ բանակեցաւ Իսրայէլ 'ի Սատտիմ {եւ} պըղծեցաւ պոռնկել ընդ դստերսն Մովաբու։ Եւ կոչեցին

Սատտիմ եւ պըղծեցաւ պոռնկել ընդ դստերսն Մովաբու։ {Եւ} կոչեցին զնոսա 'ի զո՛հս կռոց իւրեանց, եւ եկեր ժող

ովաբու։ Եւ կոչեցին զնոսա 'ի զո՛հս կռոց իւրեանց, {եւ} եկեր ժողովուրդն 'ի զոհից նոցա։ Եւ նուիրեցաւ Իսրա

կռոց իւրեանց, եւ եկեր ժողովուրդն 'ի զոհից նոցա։ {Եւ} նուիրեցաւ Իսրայէլ Բէլփեքովրայ, եւ բարկացաւ սրտմտ

ի զոհից նոցա։ Եւ նուիրեցաւ Իսրայէլ Բէլփեքովրայ, {եւ} բարկացաւ սրտմտութեամբ Տէր 'ի վերայ Իսրայէլի... Ե

ւ բարկացաւ սրտմտութեամբ Տէր 'ի վերայ Իսրայէլի... {Եւ} ասէ Մովսէս ցցեղսն Իսրայէլի. կոտորեցէ՛ք իւրաքանչի

իւրաքանչիւր զընտանի իւր զնուիրեալ Բէլփէգովրայ... {Եւ} եղեն մեռեալքն 'ի հարուածոցն յայնցանէ քսա՛ն եւ չոր

... Եւ եղեն մեռեալքն 'ի հարուածոցն յայնցանէ քսա՛ն {եւ} չորք հազարք " (Թիւք, գլ. ԻԵ, համ. 1-3, 5 եւ

եւ չորք հազարք " (Թիւք, գլ. ԻԵ, համ. 1-3, 5 {եւ} 9)։ " Եւ մի՛ պոռնկիցուք որպէս ոմանք պոռնկեցան '

արք " (Թիւք, գլ. ԻԵ, համ. 1-3, 5 եւ 9)։ " {Եւ} մի՛ պոռնկիցուք որպէս ոմանք պոռնկեցան 'ի նոցանէ եւ

Եւ մի՛ պոռնկիցուք որպէս ոմանք պոռնկեցան 'ի նոցանէ {եւ} անկան 'ի միում աւուր քսան եւ չորք հազարք " (Թուղ

պոռնկեցան 'ի նոցանէ եւ անկան 'ի միում աւուր քսան {եւ} չորք հազարք " (Թուղթ. Պաւղ. առ Կորնթ. Առաջ.

արդայ, Երկր. Թագ. գլ. ԺԴ, համ. 1-22, 27-29 {եւ} 32։ § 45. " Եւ հաճոյ եղեւ Ենովք Աստուծոյ. ե

գլ. ԺԴ, համ. 1-22, 27-29 եւ 32։ § 45. " {Եւ} հաճոյ եղեւ Ենովք Աստուծոյ. եւ ոչ ուրէք գտանէր,

ւ 32։ § 45. " Եւ հաճոյ եղեւ Ենովք Աստուծոյ. {եւ} ոչ ուրէք գտանէր, զի փոխեաց զնա Աստուած " (Ծնուն

ծ " (Ծնունդք, գլ. Ե, համ. 24)։ § 46. " {Եւ} օրհնեաց Աստուած զՆոյ եւ զորդիս նոցա, եւ ասէ ցնոս

համ. 24)։ § 46. " Եւ օրհնեաց Աստուած զՆոյ {եւ} զորդիս նոցա, եւ ասէ ցնոսա, աճեցէք եւ բազմացարու

§ 46. " Եւ օրհնեաց Աստուած զՆոյ եւ զորդիս նոցա, {եւ} ասէ ցնոսա, աճեցէք եւ բազմացարուք եւ լցէք զերկիր

տուած զՆոյ եւ զորդիս նոցա, եւ ասէ ցնոսա, աճեցէք {եւ} բազմացարուք եւ լցէք զերկիր եւ տիրեցէք դմա " (Ծնո

որդիս նոցա, եւ ասէ ցնոսա, աճեցէք եւ բազմացարուք {եւ} լցէք զերկիր եւ տիրեցէք դմա " (Ծնունդք, գլ. Թ,

ասէ ցնոսա, աճեցէք եւ բազմացարուք եւ լցէք զերկիր {եւ} տիրեցէք դմա " (Ծնունդք, գլ. Թ, համ. 1)։

մա " (Ծնունդք, գլ. Թ, համ. 1)։ § 47. " {Եւ} ահա կառք հրեղէնք եւ երիվարք հրեղէնք... եւ վերացա

. Թ, համ. 1)։ § 47. " Եւ ահա կառք հրեղէնք {եւ} երիվարք հրեղէնք... եւ վերացաւ Եղիա շարժմամբ յերկ

47. " Եւ ահա կառք հրեղէնք եւ երիվարք հրեղէնք... {եւ} վերացաւ Եղիա շարժմամբ յերկինս " (Չորրորդ Թագ.,

րում ասած էր. " իսկ զարմանալին զառնէն զԵղիսայէ " {եւ} այլն. մենք Եղիսա կարդալով թարգմանեցինք, որովհետ

իւք զոր յերկրորդումն թղթին գրէ 'ի Կորնթացւոցն ", {եւ} այլն։ Ինչպէս ընթերցողը արդէն տեսաւ, մենք գրել ե

իւնը Կորնթացոց երկրորդ թղթում չէ, այլ առաջնում, {եւ} ահաւասիկ. " Բնաւ եւ անուանի՛ իսկ 'ի ձեզ ընդէ՛ր պ

դ թղթում չէ, այլ առաջնում, եւ ահաւասիկ. " Բնաւ {եւ} անուանի՛ իսկ 'ի ձեզ ընդէ՛ր պոռնկութիւն " (Թ. Պա

Թղթի բնագրում մէջբերուածի հետ. " Ընդէ՞ր իսկ բնաւ {եւ} անուանի 'ի միջի ձերում պոռնկութիւն " (եր. 46)

ւթիւն " (եր. 46)։ § 53. " Այլ պոռնկութիւն {եւ} ամենայն պղծութիւն, կամ ագահութիւն եւ անուանեսցի

պոռնկութիւն եւ ամենայն պղծութիւն, կամ ագահութիւն {եւ} անուանեսցի մի՛ 'ի միջի ձերում " (Թ. Պաւղ. առ Ե

րիշտ ոչ ունի ժառանգութիւն յարքայութեանն Քրիստոսին {եւ} Աստուծոյ " (նոյն. գլ., նոյն. հ., նոյն)։

բառ ինչ պակասի. գուցէ անուն իցէ Յովհաննու, որոյ {եւ} առաջ բերեալ տեսանի բան"։ Լիակատա՛ր իրաւունք ուն

եմ եթէ խնդրեսցես. ամենայն անիրաւութիւն մեղք են. {եւ} են մեղք, որ մահու չափ են " (Թուղթ Յովհ. Առաք.

§ 56. " Վասն այդորիկ ասեմ ձեզ. ամենայն մեղք {եւ} հայհոյութիւնք թողցին մարդկան, բայց զՀոգւոյն հայհ

մարդկան, բայց զՀոգւոյն հայհոյութիւն մի՛ թողցի։ {Եւ} որ ոք ասիցէ բան զորդւոյ մարդոյ՝ թողցի նմա. բայց

ն Սրբոյ ասիցէ՝ մի թողցի նմա, մի յայսմ աշխարհի, {եւ} մի 'ի հանդերձելումն " (Մատթ., գլ. ԹԲ, համ.

։ " Ամէն ասեմ ձեզ, զի ամենայն թողցի մարդկան մեղք {եւ} հայհոյութիւնք որչափ եւ հայհոյեսցեն, բայց որ հայհ

ամենայն թողցի մարդկան մեղք եւ հայհոյութիւնք որչափ {եւ} հայհոյեսցեն, բայց որ հայհոյեսցէ զՀոգին Սուրբ, ո

յաւիտենիցն մեղաց " (Մարկ., գլ. Գ., համ. 28 {եւ} 29)։ " Եւ ամենայն որ ասէ բան զորդւոյ մարդոյ, թ

եղաց " (Մարկ., գլ. Գ., համ. 28 եւ 29)։ " {Եւ} ամենայն որ ասէ բան զորդւոյ մարդոյ, թողցի նմա. բ

եղաց պատարագ. այլ ահեղ ակնկալութիւն դատաստանին, {եւ} նախանձ հրոյն որ ուտիցէ զհակառակորդսն " (Թուղթ Պա

որովհետեւ մնացած միւս բոլոր մեղքերը անթողլի չեն։ {Եւ} այս յայտնի է. որովհետեւ ինքը՝ Քրիստոսն էլ ասում

իստոսն էլ ասում է։ § 57. Քրիստոսի ասած յիմար {եւ} իմաստուն կոյսերի առակի վրայ է ակնարկում։ Կարդացո

ռնում այս ձեւը. " Սուրք նոցա մտցին 'ի սիրտս նոցա {եւ} աղեղունք նոցա փշրեսցին " (Սաղմ., ԼԶ, համ. 15

. Այստեղ բնագրում այսպէս էր ասած. " Յաղագս որոյ {եւ} զայլսն ամենայն եւ զորս առ նոսա արանցն ծառայք նորա

այսպէս էր ասած. " Յաղագս որոյ եւ զայլսն ամենայն {եւ} զորս առ նոսա արանցն ծառայք նորա ", եւ այլն. (եր

սն ամենայն եւ զորս առ նոսա արանցն ծառայք նորա ", {եւ} այլն. (եր. 48)։ Մենք, ինչպէս կարո՛ղ է տեսնել

ին։ Վերը շատ սրբերի անուն տալով՝ յետոյ յիշում է {եւ} մեր Ս. Լուսաւորչին։ Արդեօք նորա՞ ծառայքը պիտի հ

հասկանալ. կամ թէ նորա ի տեղ պէտք է նոցա՞ կարդալ {եւ} բոլոր յիշուած սրբերին վերաբերել, մենք յանձնառու

ւ չենք ասել, մանաւանդ որ պարզապէս չենք հասկանում {եւ} չգիտենք։ Այս պատճառով էլ բնագիրը պահեցինք այստեղ

արսնացելոյ կոյաջուր բաղանիք " (եր. 49)։ Թէպէտ {եւ} սովորաբար չեն թարգմանում այսպիսի առածները, մանաւ

րգմանում այսպիսի առածները, մանաւանդ որ շատ անգամ {եւ} չէ թարգմանւում, կամ համը կորցնում է, բայց մենք

. " Մի՛ արդարեւ պատմեսցի այս գէթ ըստ բանի ողբոյն {եւ} մի լուիցէ 'ի դրունս Ասկաղովնի " (եր. 49)։ Գէթ

, մենք օգուտ ենք քաղել պ. Էմինի սրբագրութիւնից. {եւ} պատճառը այս է, թէ ո՛րքան պ. Էմինը իրաւունք ունի

որպէս բո՛ւն Փարպեցու ձեռքով դրուած նախդիր։ " {Եւ} ողբայ Դաւիթ զողբս զայս 'ի վերայ Սաւուղայ եւ 'ի վե

" Եւ ողբայ Դաւիթ զողբս զայս 'ի վերայ Սաւուղայ {եւ} 'ի վերայ Յովնաթանու որդւոյ նորա... Մի՛ պատմէք 'ի

այ Յովնաթանու որդւոյ նորա... Մի՛ պատմէք 'ի Գէթ, {եւ} մի՛ տայք զայդ աւետիս յելս Ասկաղովնի. զի մի՛ երբէ

նի. զի մի՛ երբէք ուրախ լիցին դստերք այլազգեացն, {եւ} մի ցնծասցեն դստերք անթլփատիցն " (Երկր. Թագ.,

ք անթլփատիցն " (Երկր. Թագ., գլ. Ա, համ. 17 {եւ} 20)։ Այս Գէթը եւ Ասկաղովնը այլազգեաց հինգ նա

. Թագ., գլ. Ա, համ. 17 եւ 20)։ Այս Գէթը {եւ} Ասկաղովնը այլազգեաց հինգ նախարարութեանց երկուքն ե

նոյնպէս։ Երբ Սաւուղը իր վերջին պատերազմում մեռաւ {եւ} նորա մահի լուրը Դաւթին հասաւ, այն ժամանակ սա պատ

րը Դաւթին հասաւ, այն ժամանակ սա պատռեց իր շորերը {եւ} ողբաց նորա մահը։ Փարպեցին, իր Թղթում բերելով այ

ը։ Այսքան։ § 62. " Մի գուցէ քաղիցէք զորոմնն {եւ} զցորեանն ընդ նմին 'ի բաց խլիցէք. թո՛յլ տուք երկո

տուք երկոցունց աճել 'ի միասին մինչեւ 'ի հունձս, {եւ} 'ի ժամանակի հնձոց ասացից ցհնձողսն, քաղեցէք նախ զ

ակի հնձոց ասացից ցհնձողսն, քաղեցէք նախ զորոմնդ, {եւ} կապեցէք զայդ խրձունս առ ի յայրել եւ զցորեանն ժողո

նախ զորոմնդ, եւ կապեցէք զայդ խրձունս առ ի յայրել {եւ} զցորեանն ժողովեցէք 'ի շտեմարանս իմ " (Մատթ., գ

(Մատթ., գլ. ԺԳ, համ. 29-30)։ § 63. " {Եւ} հնձողքն հրեշտակք են " (Մատ., գլ. Ժ, հ. 39)

ղքն հրեշտակք են " (Մատ., գլ. Ժ, հ. 39)։ " {Եւ} առաքեաց Տէր Աստուած հարցն նոցա 'ի ձեռն մարգարէիցն

քեաց զհրեշտակս իւր... արհամարհէին զհրեշտակս նորա {եւ} անգոսնէին զբանս նոցա " (Երկր. Մնացորդ., գլ.

(Երկր. Մնացորդ., գլ. ԼԶ, համ. 15-16)։ " {Եւ} առաքեաց Աստուած հարցն նոցա զհրեշտակս եւ զմարգարէս

-16)։ " Եւ առաքեաց Աստուած հարցն նոցա զհրեշտակս {եւ} զմարգարէս իւր... եւ արհամարհեցին զհրեշտակս նորա

Աստուած հարցն նոցա զհրեշտակս եւ զմարգարէս իւր... {եւ} արհամարհեցին զհրեշտակս նորա " (Առաջ. Եզր., գլ

նորա " (Առաջ. Եզր., գլ. Ա, հ. 50-51)։ " {Եւ} ասէ Անգէոս հրեշտակն Տեառն 'ի հրեշտակս Տեառն ցժողո

ոյ ամենեքեան։ Դուք աւադիկ որպէս մարդիկ մեռանիք, {եւ} որպէս զմի յիշխանաց անկանիք " (Սաղմ., ՁԱ, համ

իշխանաց անկանիք " (Սաղմ., ՁԱ, համ. 6-7)։ " {Եւ} ասէ Տէր ցՄովսէս ահա ետու զքեզ աստուած Փարաւոնի "

. Բնագիրը այսպէս է ասում. " Իսկ ես ոչ հրեշտակս՝ {եւ} վարդապետ եւ ոչ երբէք իսկ չեմ եղեալ բանիս այս ըստ

սպէս է ասում. " Իսկ ես ոչ հրեշտակս՝ եւ վարդապետ {եւ} ոչ երբէք իսկ չեմ եղեալ բանիս այս ըստ երբէք 'ի հար

բէք 'ի հարցողաց ուրուք կամաց գործոյ իշխանութեան, {եւ} ոչ երբէք " (եր. 49)։ Մենք այնպէս ենք հասկանու

գրուած։ Այսօր էլ Կիլիկիոյ մէջ Կօզանօղլուն, ազգի {եւ} կաթողիկոսի կամքին ընդդէմ, առաջնորդներ է կարգում

րդներ է կարգում. շատ անգամ, այո՛, բռնադատում է {եւ} եպիսկոպոս ձեռնադրել իր արբանեակները, որի օրինակն

սկոպոս ձեռնադրել իր արբանեակները, որի օրինակները {եւ} սոցա ողբալի հետեւանքը միշտ անպակաս է ազգի աչքից։

համաձայն)։ § 69. " Առաջի իմ եղեւ դատաստան, {եւ} առնոյր դատաւորն կաշառս. վասն այնորիկ ցրուեցան օր

ոյր դատաւորն կաշառս. վասն այնորիկ ցրուեցան օրէնք {եւ} իրաւունք 'ի գլուխ ոչ ելանեն. զի ամբարիշտն յաղթահ

ուրիշ բան ունինք ասելու։ Բնագրում ասած էր. " {Եւ} զմարգարէին Ամբակումայ ստունկանեն զաղաղակ՝ մանաւա

ունը աղաղակի տեղ դրուած հասկանալով թարգմանեցինք. {եւ} որովհետեւ եթէ կամենային դերանունի տեղ դերանուն դն

լ դարձեալ, ինչպէս, նորանով, բանը պիտի շփոթուէր {եւ} ընթերցողը պիտի դժուարանար հասկանալ, թէ ո՛ւմ է վե

ութեանց տեղ, բայց երբեմն երբեմն կայ գործածուած. {եւ} մեզ թւում է, թէ յունական լեզուի ազդեցութիւն է այ

ս, որովհետեւ այդ լեզուն, ինչպէս մեր լեզուն, նա {եւ} նոյն, առանձին դերանուն չունի, այլ երկուքի գաղափ

ւմ են մեր լեզուի պահանջողութեան համեմատ երբեմն նա {եւ} երբեմն նոյն, բայց տեղ տեղ ներս է մտած նա փոխանակ

ա փոխանակ նոյնի։ Հին լեզուի մէջ այս " նա նոյն {եւ} այն " դերանունների տարբեր գործածութիւնը, որ շատ

չշփոթուին։ Արարատեան բարբառում, որի կատարեալ {եւ} գեղեցիկ գաղափարը, մօտաւորապէս, տալիս է մեր " Հի

մօտաւորապէս, տալիս է մեր " Հիւսիսափայլը ", նոյն {եւ} այն դերանունները չեն գործածւում հոլովուած։ Մնացե

աից։ Սորա հակառակ Կոստանդնուպօլսի բարբառում, նա {եւ} նոյն դերանունները ուղղականում միայն եւ անխտիր ամե

առում, նա եւ նոյն դերանունները ուղղականում միայն {եւ} անխտիր ամեն բանի տեղ գործածուելով, չունին միւս հ

. ինձ կարծի եթէ յատուկ անուն մարդոյ պիտի լինել, {եւ} գուցէ նոյն իսկ իշխանին Անձեւացեաց, զոր 'ի Պատմու

րպեցու Պատմութեան մէջ յիշուած Սեւուկը մի ուրացեալ {եւ} չիք մարդ էր, որ զօրքով եւ զէնքով 482 թուականի գա

ած Սեւուկը մի ուրացեալ եւ չիք մարդ էր, որ զօրքով {եւ} զէնքով 482 թուականի գարնան յարձակուեցաւ երկու ուր

թուականի գարնան յարձակուեցաւ երկու ուրիշ ուխտապահ {եւ} հաւատարիմ նախարարների վրայ, երբ սոքա Վահանի այն

ից ընդդէմ օգնելու։ Թո՛ղ խօսի ինքը՝ Փարպեցին. " {Եւ} լուեալ զայս պատգամ չորեցունց գաւառաց նախարարացն (

արկել այս պատգամը Արծրունեաց, Անձեւացեաց, Մոկաց {եւ} Ռշտունեաց իշխաններին) կէսքն փափաքեալք աջոյ կողմա

գրո՛հ տուեալ ընթանային 'ի հօտ ոչխարացն ժամանել. {եւ} այլք ընդ դասակս այծեաց ձախակողմեան հաղորդեալք գնա

ցի նախարարացն սեպուհ մի, որում անուն էր Յովհան, {եւ} միւս եւս երուանդունի Ներսէհ անուն, միաբանեալ 'ի

ն, միաբանեալ 'ի խընդիր բարի ցանկութեան, ընդ որս {եւ} հաւանեալ եւ այլ արք ճշմարտութեան նուիրիչք գնային

լ 'ի խընդիր բարի ցանկութեան, ընդ որս եւ հաւանեալ {եւ} այլ արք ճշմարտութեան նուիրիչք գնային խառնիլ 'ի գո

իլ 'ի գունդն զօրավարին Հայոց Վահանայ Մամիկոնենի։ {Եւ} մինչդեռ ժողովեալ գնային 'ի ճանապարհի, մերձեալք '

նէին 'ի վերայ նոցա իշխանն Անձեւացեաց Սեւուկ անուն {եւ} իշխանն Մոկաց Յոհան անուն, բազում այրուձիով ընդ ա

ոհան անուն, բազում այրուձիով ընդ առաւօտն ծագել։ {Եւ} սոցա զգացեալք կէսքն զինեալք եւ կէսքն թէպէտ անպատր

նդ առաւօտն ծագել։ Եւ սոցա զգացեալք կէսքն զինեալք {եւ} կէսքն թէպէտ անպատրաստք էին այլ օգնութեամբ Բարձրել

լոյն քաջալերեալք հարկանէին 'ի դիմի աներկիւղապէս " {եւ} այլն (եր. 221-22)։ Ո՛ւր էին գնում Վահանը,

գնում Վահանը, Ս. Յովհան Մանդակունին, Փարպեցին {եւ} միւսները 486 թուականին, այս չիքի պարտէզը։ Բա

յս մի այնպիսի խօսք է, որ բնաւ հիմք չունի, որպէս {եւ} այս խօսքերին յաջորդող, միւս, սոցանից ոչ պակաս,

ն, իբրեւ արծաթ կրակով է փորձում այսօր գիտութիւնը {եւ} ինչ որ չէ դիմանում այդ հրափորձութեան իբրեւ փոշի ց

ընդեցնում է օդի մէջ՝ մաքրելով գիտութիւնը եկամուտ {եւ} կամամտածական կարծիքներից։ Վա՛յ մեզ, մենք տաս

ամամտածական կարծիքներից։ Վա՛յ մեզ, մենք տասն {եւ} իններորդ դարու մէջ, հերիք չհամարելով այն բոլոր խ

էս գիտութեան խօսքը։ Գիտութեան խօսքերը չեն դոքա, {եւ} գիտութիւնը նոյնպէս հրաժարւում է այսօր այդ գիտութե

եալ մարգարէներից. " որք ասէին, այսպէս ասէ Տէր, {եւ} ես ոչ առաքեցի զնոսա եւ ես Տէր ոչ խօսեցայ եւ սկսան

ք ասէին, այսպէս ասէ Տէր, եւ ես ոչ առաքեցի զնոսա {եւ} ես Տէր ոչ խօսեցայ եւ սկսան յարուցանել բանս " (Մա

Տէր, եւ ես ոչ առաքեցի զնոսա եւ ես Տէր ոչ խօսեցայ {եւ} սկսան յարուցանել բանս " (Մարգ. Եզեկ., գլ. ԳԺ

, թէ Թղթում յիշուած Սեւուկը է Անձեւացեաց իշխանը, {եւ} միւս կողմից էլ հաստատողապէս ասում է, թէ Փարպեցին

ս Սեւուկը Անձեւացեաց իշխանն էր, ուրեմն իր երկիրը {եւ} գրօղամնայ պարտէզը՝ Անձեւացեաց գաւառում։ Անշուշտ

Անշուշտ պ. Էմինին յայտնի է, թէ ո՛ւր էին Սիւնիք {եւ} ո՛ւր Անձեւացիք. ուրիշ ամենը թողած, նոցա մօտակայ

. ուրիշ ամենը թողած, նոցա մօտակայ Գեղամայ ծովակը {եւ} Վարագայ սարը շատ անգամ յիշւում է մեր պատմութեան մ

ուխայի հասուցած հարուածները, այսպէս է խօսում. " {Եւ} անտի եւս չուեալ (Բուխայ) յՈւտի գաւառ՝ ձերբակալ

առ՝ ձերբակալ 'ի Տուս գիւղ առնէ զՍտեփանոս, որում {եւ} Կոն անուանէին զնա. որ 'ի նախնւոյ իւրմէ Սեւկոյ՝

Սեւկոյ՝ Սեւորդիք ազգն անուանէին " (եր. 71)։ {Եւ} յետոյ, Սեւորդեաց Գէորգ նահապետի անունը տալով, բ

իշ Սեւուկներ լինել, բացի Անձեւացեաց իշխանից։ {Եւ} ի՞նչ պատճառով Սեւուկը անպատճառ պիտի մարդուն անուն

ր աշխարհագրութեան մէջ տեղ, որ Սեւուկ կոչուէր. " {եւ} զՍեւուկ բերդակ, որ է մարդաղի " Ասողիկ (եր. 179

րորդ դարում, կամ, եթէ կար, դեղնուկ չէր կոչւում {եւ} ոչ Սեւուկ։ Մենք այս մարդի անունը յիշեցինք այստեղ

ւնք, այլ որպէսզի ցոյց տանք, որ Սեւուկը կարող էր {եւ} տեղի անուն եղած լինել, ինչպէս ցոյց տուինք, որ,

յց տուինք, որ, Անձեւացեաց իշխանից զատ, եղած են {եւ} ուրիշ Սեւուկներ։ Բայց մենք ուզում ենք տակաւին

մի այդպիսի վերլուծութեան։ Ահա բնագրի խօսքերը. " {Եւ} կամաւ եւս խորհիցիս զյիշելդ զտուեալ պատգամն երանել

եւկոյ ի նախդիրը լինէր արանցի նախդրի կրկնութիւնը, {եւ} միթէ ընդդէ՞մ է քերականական ուղիղ կանոններին հասկա

։ Եթէ Սեւկոյ դրախտը պիտի պարտէզ իմանանք, ուրեմն {եւ} Հացեաց դրախտն էլ Հացեաց պարտէ՞զ։ Բայց շնորհակալ

նորան ասելու, որովհետեւ պատմութիւնը մեզ չէ ասում {եւ} չգիտենք, թէ մարդո՞ւ անուն է, թէ տեղի, եւ թէ ո՛

ասում եւ չգիտենք, թէ մարդո՞ւ անուն է, թէ տեղի, {եւ} թէ ո՛վ էր այդ մարդը, կամ ո՛ւր՝ տեղը։ Մենք այսք

կարողանում ենք հաւանականաբար ենթադրել, որ Վահանը {եւ} Մանդակունին չէին գնալ մի այդպիսի Յուդայի պարտէզը

որ պ. Էմինը ո՛չ մի կերպով չէ կարող ապացուցանել, {եւ} հաւանականութիւն էլ բնաւ չկայ, թէ Փարպեցին, Սիւն

ւնը։ Այս ձեւը շատ գործածական չէ հին լեզուի մէջ. {եւ} մեզ թվում է, թէ եղածն էլ յունական լեզուիցն է մտե

, ինչպէս Եբր. գլ. Ը, համ. 1, կարդում ենք. " {Եւ} բանից գլուխ խօսիցս ", որ բառ առ բառ է յունականի

13 թարգմանուած է " վախճան բանիս " - telos logou, {եւ} Յովհ. գլ. ԺԳ, համ. 1 " իսպառ սիրեաց զնոսա " -

է։ § 73. " Սրեցին զլեզուս իւրեանց որպէս զօձի {եւ} թոյնք իժից 'ի ներքոյ շրթանց նոցա " (Սաղմ. ՃԼԹ,

(Սաղմ. ՃԼԹ, համ. 4)։ § 74. Բնագիրը. " {Եւ} իմոյ չմարթացեալ աղօթել " (եր. 52). ստացական դ

ակ էականի։ Ստո՛յգ է, որպէս Ս. Գրքում, նոյնպէս {եւ} նախնեաց աշխատութեանց մէջ հանդիպում է երբեմն այս ձ

մէջ հանդիպում է երբեմն այս ձեւը, բայց զգուշալի է {եւ} ո՛չ բնաւ հետեւելի։ § 75. " Պահեա՛ զիս տէր,

։ § 75. " Պահեա՛ զիս տէր, 'ի ձեռաց մեղաւորի {եւ} 'ի մարդոյ չարէ փրկեա՛ զիս " (Սաղմ., ՃԼԹ., հա

ոխ առնում. " Բացին 'ի վերայ իմ զբերանս իւրեանց, {եւ} ասացին այո՛, այո՛, տեսին աչք մեր... վա՛շ վա՛շ

րոց, զի ընկլուզաք զնա " (Սաղմ., ԼԴ, համ. 21 {եւ} 25)։ § 77. Այստեղ պ. Էմինը ծանօթաբանում է

ների, որովհետեւ գլխաւոր քահայութեան (որ նո՛յն է {եւ} գլխաւոր քահանայ եւ քահանաների գլխաւոր. ըստ որում

խաւոր քահայութեան (որ նո՛յն է եւ գլխաւոր քահանայ {եւ} քահանաների գլխաւոր. ըստ որում մեր լեզուի մէջ վեր

րը շատ անգամ գործ են ածւում փոխանակ թանձրացեալի) {եւ} քահանայապետ խօսքերը, բո՛ւն յունական archiereus բ

, որպէս արհի երէց, երիցապետ, աւագ երէց (ինչպէս {եւ} Փարպեցին էլ ասում է՝ աւագ քահանայութիւն. Պատմ.

խտիր գործ է դրւում եպիսկոպոսների վերաբերութեամբ։ {Եւ} ոչ միայն այս բառերը, այլ նաեւ " հայրապետ " բառը

եղ, որպէս նաեւ Ասողիկի Պատմութեան 79 երեսում. " {Եւ} յետ մահուանն Սուրմակայ ժողովեալ հայրապետացն Հայոց

ն Հայոց խնդրեալ գտին քահանայ ոմն Յովսէփ անուն... {եւ} հրամանաւ Վարդանայ նստուցին յաթոռ կաթողիկոսութեան

ւմ այստեղ, այլ՝ եպիսկոպոս, առաջնորդ, վանահայր {եւ} այլն։ Եկեղեցական ժողովների վերաբերութեամբ սովորա

մինչդեռ ոչ միայն այդ բոլորը կաթողիկոսք չէին, այլ {եւ} ոչ եպիսկոպոս, որովհետեւ հասարակ քահանայք միշտ շա

ուրբ հայրապետ " ասում է Մաշտոցը ամեն եպիսկոպոսի, {եւ} այս տողերը գրել է Սուրբ Յովհան Մանդակունին։ Ե

ւ այս տողերը գրել է Սուրբ Յովհան Մանդակունին։ {Եւ} ո՛չ միայն այս, այլ մեզ թւում է, թէ նաեւ լոկ քահ

ռնադրութեամբ չունէին եպիսկոպոսական աստիճան, բայց {եւ} այնպէս անուանւում են քահանայապետ թէ՛ իւրեանց արժա

անւում են քահանայապետ թէ՛ իւրեանց արժանաւորութեան {եւ} թէ՛ վարած պաշտօնի պատճառով։ " Հրաման տային սուրբ

ահանայապետքն Աստուծոյ կապելոցն նախարարաց, աղօթից {եւ} տքնութեանց պարապելոյ " եւ այլն (Փարպ., Պատմ.

լոցն նախարարաց, աղօթից եւ տքնութեանց պարապելոյ " {եւ} այլն (Փարպ., Պատմ. Հայ., երես. 154)։ Աւե

տեղապահ կաթողիկոսը, բայց նա նոյն Փարպեցու կրկին {եւ} կրկին ասելով լոկ քահանայ էր), թէեւ կարգուած "

(եր. 136)։ Նո՛յնպէս արժանաւորութեան պատճառով {եւ} սարկաւագը անուանւում է քահանայ. Սուրբ Ղեւոնդը,

դը, Պարսից հրապարակում, յայտնելով Սուրբ Յովսէփի {եւ} Սուրբ Սահակ Ռշտունեաց եպիսկոպոսի ո՛վ եւ ինչ լինել

բ Յովսէփի եւ Սուրբ Սահակ Ռշտունեաց եպիսկոպոսի ո՛վ {եւ} ինչ լինելը, յարում է. " Իսկ այլքս եւ ես միապէս

կոպոսի ո՛վ եւ ինչ լինելը, յարում է. " Իսկ այլքս {եւ} ես միապէս եմք ըստ կարգի քահանայութեան " (Փարպ.

րիք չէ համարում լոկ " գլուխ քահանայութեան " խօսքը {եւ} Ս. Ղեւոնդի բերնով Ս. Յովսէփին անուանում է " Գլո

նդի հրամանին ոչ մի բան չէր անում. եթէ ասենք, թէ {եւ} չէր խօսում, կարծում ենք, թէ չենք սխալւում։ Եւ

եւ չէր խօսում, կարծում ենք, թէ չենք սխալւում։ {Եւ} այս յայտնի է Փարպեցու ստոյգ պատմութիւնից. " Եւ Ս

։ Եւ այս յայտնի է Փարպեցու ստոյգ պատմութիւնից. " {Եւ} Սուրբն Յովսէփ հարցանէր ցայրն Աստուծոյ Ղեւոնդ, թէ

կ, լրբի անամօթութեամբ սրտիւ գալ առ մեզ յողջոյն, {եւ} քո զմտաւ ածեալ, որպէս պարտ է առնել մեզ, հրամայե

զմտաւ ածեալ, որպէս պարտ է առնել մեզ, հրամայեա՛ {եւ} այնպէս առնեմք մեք " (եր. 130)։ Մեզ թւում է,

. Ղեւոնդի գլխաւորապէս պաշտօն վարելը, որի անունով {եւ} բոլոր նահատակքը Ղեւոնդեանք անուանուեցան, իրաւուն

օր կոչում, եթէ չենք սխալւում։ Մենք ընդդէմ չենք {եւ} չենք մերժում, թէ գլխաւոր քահանայութեան կամ քահան

ր քահանայութեան կամ քահանայապետ խօսքերը չէ կարելի {եւ} կաթողիկոս հասկանալ. ըստ որում՝ շատ տեղ մեր կաթո

րպէս նաեւ բոլոր ուրիշ ազգերի պատրիարքները, որպէս {եւ} Հռովմի Պապը. ո՛ւր մնաց, որ Յովհաննէս Աւետարանիչ

ետարանիչը լոկ երէց է ստորագրում։ Բայց ընդդէմ ենք {եւ} չենք կարող թոյլ տալ, թէ Հայոց լեզուի մէջ գլխաւոր

րայ հասկանալ. կարո՛ղ էր, որ այդ բանը եղած լինէր {եւ} եպիսկոպոսների վրայ։ Թէեւ այո՛, մենք էլ երբեմն,

ւոր քահանայութեան խօսքը կաթողիկոս հասկանալ, բայց {եւ} այնպէս, մեզ թւում է, թէ պ. Էմինը հիմք չունի,

բ) Մինչեւ 484 թիւը, Վահանի անհնազանդութիւնը {եւ} պատերազմը տեւում էր Պարսից ընդդէմ։ Փարպեցին, ին

մ վկայում է, Կամսարականների մօտ էր այդ միջոցին, {եւ} բնաւ որեւիցէ եկեղեցական պաշտօնի մէջ չէր։ գ)

շտօնի մէջ չէր։ գ) 484-ին Վահանը հաշտուեցաւ, {եւ} Փարպեցին գնաց Սիւնեաց աշխարհը։ Երկու տարի այդտեղ

ն մի քանի բացատրութիւնք. գուցէ ծանր հիւանդութեան {եւ} այլ պատճառներով հանգուցեալը կարողացած չէր աւարտել

արզագրել, իսկ սեւ օրինակների մէջ շարունակութիւնը {եւ} վերջը մենք չգտանք։

որ բնագրում ասած է, Գլխարկեալք, պատատեալ երեսօք, {եւ} այլն։ Հայկազնեան բառարանը "գլխարկեալ" հասկանում է

կանում է ոչ "գլուխը ծածկած", այլ՝ "գլուխը կախած". {եւ} այդ բառարանի բերած վկայութիւնքը արդարեւ այդ միտքն

ապէս "գլուխը կախած" են հասկանում, բնաւ արգելք չեն {եւ} "գլուխը ծածկած" հասկանալու, որովհետեւ ամենահին վկ

որովհետեւ ամենահին վկայութիւնը Աստուածաշնչից է. " {Եւ} Համան գնաց 'ի տուն իւր գլխարկեալ" (Եսթեր, գլ. Զ.,

կած կամ կախած։ Միտքը այն է, թէ Համանը գնաց տրտմած {եւ} ամպած։ (?) Այս ծանօթութիւնը գրելու րոպէիս յու

կախած" հասկանալ։) Այս իրենց բառն է, {եւ} վերստին իրենց յետ տալու համար միայն գործ դրինք, ա

տես, որ թուրքը իսկի գինի էլ չի խմում ընդհանրապէս, {եւ} եաքըշի եօլ էլ յայտնի է, թէ չունի. բայց եւ այնպէս

նրապէս, եւ եաքըշի եօլ էլ յայտնի է, թէ չունի. բայց {եւ} այնպէս հայերը ոչ միայն թուրքերից փոխ են առնում, ա

նպէս հայերը ոչ միայն թուրքերից փոխ են առնում, այլ {եւ} ծաղկեցնում են նոցա լեզուն։ Սոցանից մինը

րբառիս քննութիւնը տեղիս վերաբերութիւն չունի, բայց {եւ} այնպէս այսքան պէտք է ծանօթացնել, որ նա իր մի քանի

տք է ծանօթացնել, որ նա իր մի քանի վերջաւորութեամբ {եւ} ձեւերով տարբերւում է Երեւանի բարբառից։ Զարմանալի

։ Զարմանալի մի բան է. Քանաքեռ, Երեւան, Վաղարշապատ {եւ} Աշտարակ, իրարուց երեք չորս ժամ հեռաւորութիւն ունի

է տարբերութիւն գտնել։ Պ. Աբովեանի Վէրք Հայաստանին {եւ} պ. Պռօշեանցի Սօս եւ Վարդիթերը այս տարբերութեան ծա

։ Պ. Աբովեանի Վէրք Հայաստանին եւ պ. Պռօշեանցի Սօս {եւ} Վարդիթերը այս տարբերութեան ծայրումն են. Քանաքեռ ե

ւ Վարդիթերը այս տարբերութեան ծայրումն են. Քանաքեռ {եւ} Աշտարակ, ուստի եւ տարբերութիւնը աւելի շօշափելի է։

րբերութեան ծայրումն են. Քանաքեռ եւ Աշտարակ, ուստի {եւ} տարբերութիւնը աւելի շօշափելի է։ Բայց, աստիճան աստ

իճան երթալով, տարբերութիւնը թուլանում է։ Քանաքեռի {եւ} Երեւանի մէջ քիչ տարբերութիւն կայ, որպէս նաեւ՝ Երե

անի մէջ քիչ տարբերութիւն կայ, որպէս նաեւ՝ Երեւանի {եւ} Վաղարշապատի մէջ, ինչպէս այս վերջինի եւ Աշտարակի մ

ւ՝ Երեւանի եւ Վաղարշապատի մէջ, ինչպէս այս վերջինի {եւ} Աշտարակի մէջ։ Բայց եթէ այս շղթայի մէկ կամ երկու ո

ւթիւնը աւելի որոշ է լինում, ինչպէս Վէրք Հայաստանի {եւ} Սօս եւ Վարդիթեր վիպասանութեանց ձեւի եւ ոճի մէջ։ Մ

աւելի որոշ է լինում, ինչպէս Վէրք Հայաստանի եւ Սօս {եւ} Վարդիթեր վիպասանութեանց ձեւի եւ ոճի մէջ։ Մենք այս

Հայաստանի եւ Սօս եւ Վարդիթեր վիպասանութեանց ձեւի {եւ} ոճի մէջ։ Մենք այս խօսքերը ասում ենք ոչ միայն հիմն

սովորաբար լինիմ բայով է վարվում, "լաց եմ լինում" {եւ} այլն։ Տալը, գալը, Աստրախանցիք խոնարհում են "տամ ե

ն "տամ եմ", "գամ եմ", բայց այս շատ անգործադրելի է {եւ} տգեղ, յայտնի է թէեւ դպրութեան մէջ անընդունելի։ Նո

թեան մէջ անընդունելի։ Նոյն այս բայերը Նոր Ջուղայի {եւ} Հնդկաստանի հայերի բերանում մի ուրիշ ձեւ են ստացել

զուի մէջ գոլումն, տալումն չկայ, բայց լալումն կայ, {եւ} Հնդկաստանցին ասում է "լալման եմ"։ Արդեօք այս դարձ

ոնէ կարծում ենք։ NB Լինիմ բայով վարվում է տեղ տեղ {եւ} թաց'ը-թաց լինել. բայց նոր լեզուն ունի թրչվել բայը

ունի թրչվել բայը, որ ամեն տեղ հասկանալի է, ուստի {եւ} աւելորդ է գործ դնել թաց արի, թաց եղայ, փոխանակ թր

ակ թրչվեցի, թրչվեցայ, որի կազմուածքը աւելի պարզ է {եւ} կարճ։ Եթէ բայը դիմաւոր է, ներգործականից

ծականի վրայ, ինչպէս՝ կատարելագործվել։ Ո՛չ առաջինը {եւ} ո՛չ երկրորդը տալիս են նոր լեզուում կրաւորականի գա

հակառակէք։ Հին լեզուի բար մասնիկը մակբայացուցիչ է {եւ} աշխարհաբարը մակբայ եւ ոչ լոկ ածական անուն։ Բացի ս

բար մասնիկը մակբայացուցիչ է եւ աշխարհաբարը մակբայ {եւ} ոչ լոկ ածական անուն։ Բացի սորանից, եթէ նոր լեզուն

նոր լեզուն "աշխարհաբար" է, ուրեմն հինը՝ "գրաբար" {եւ} ոչ "գրաբառ"։ Յայտնի է, թէ ուղիղ խօսելով՝ չէ կարել

օսելով՝ չէ կարելի ասել գրաբար, այլ գրաբառ, ուրեմն {եւ} աշխարհաբառ եւ ոչ աշխարհաբար։ Շտապում ենք այդ պարո

ելի ասել գրաբար, այլ գրաբառ, ուրեմն եւ աշխարհաբառ {եւ} ոչ աշխարհաբար։ Շտապում ենք այդ պարոններին իմացնել

որ գրաբառ կամ աշխարհաբառ խօսքերը չեն բաղկացած գիր {եւ} բառ կամ աշխարհ եւ բառ բառերից, այլ գիր եւ բարբառ,

րհաբառ խօսքերը չեն բաղկացած գիր եւ բառ կամ աշխարհ {եւ} բառ բառերից, այլ գիր եւ բարբառ, աշխարհ եւ բարբառ։

ցած գիր եւ բառ կամ աշխարհ եւ բառ բառերից, այլ գիր {եւ} բարբառ, աշխարհ եւ բարբառ։ Ոչ մի տեղում չենք տեսնո

աշխարհ եւ բառ բառերից, այլ գիր եւ բարբառ, աշխարհ {եւ} բարբառ։ Ոչ մի տեղում չենք տեսնում ի գրոց բառ, ի բ

հիկ բարբառ, որ միանալով (կրճատուել է բարբառ խօսքը {եւ} մնացել է միայն բառը, որով եւ դարձել է մէկ բառ (ած

տուել է բարբառ խօսքը եւ մնացել է միայն բառը, որով {եւ} դարձել է մէկ բառ (ածական) գրաբառ, աշխարհաբառ։ Ածա

երբեմն վարվում է որպէս մակբայ, ինչպէս նաեւ գրաբար {եւ} աշխարհաբար խօսքեր՝ գըրաբառ խօսել, աշխարհաբար գրել

տեղ ասում են գրուած. այս երկուքը տարբեր բաներ են {եւ} առանց ուղղախօսութիւնը շփոթելու չեն կարող իրար տեղ

ի բառի հետ, ինչպէս գրուած կամ գրուածք, գոյական են {եւ} վերացական նշանակութիւն են ստանում, ինչպէս գրութիւ

երում ուզեցանք ասել. այսինքն՝ եթէ ջրին խումը, ապա {եւ} երկաթին ծեծուածքը։ Յոյս ունինք, որ այժմ հասկացուց

ուցինք, թէ ինչ նշանակութիւն ունի ուածը կամ ուածքը {եւ} թէ որքան հեռու է նա կրաւորականի անցեալ ընդունելու

լութեան ված վերջաւորութիւնից։ Եթէ այսպէս է (որպէս {եւ} է), ապա ուրեմն կրաւորական ընդունելութեան ված վերջ

ը, ինչպէս պատիւ, եթէ գործ են դրվում որպէս պատուած {եւ} այլն, վերացական նշանակութիւն չունին եւ կարող են կ

էս պատուած եւ այլն, վերացական նշանակութիւն չունին {եւ} կարող են կրաւորական անցեալ ընդունելութեան տեղ վար

ութեան տեղ կարող է հասկացվել, թէեւ պատած կարելի է {եւ} կրաւորականապէս գործ դնել, ինչպէս հալածը, որի մասի

ում ենք ընդհանուր կանոնների վրայ, որոնց մանրամասն {եւ} բացառայական կանոնների աւանդութիւնքը պիտի քերականո

ական կանոնների աւանդութիւնքը պիտի քերականութիւնից {եւ} բառարանից պահանջել։ Մենք շատ հին լեզու

Մենք շատ հին լեզուով գրողներ գիտենք, որ {եւ} հին լեզուի մէջ երբեմն գործ են ածում իրենց սքանչել

ւ բացառութիւններով աւանդելը քերականութեան գործն է {եւ} մեր ներկայ քննութեան մէջ տեղ չունի. ապա թէ ոչ, մե

եդեր, փոխանակ եդ։ Այսօր այս բոլորը անհետացել են, {եւ} Ղրիմից բերած թաթար բառերի պաշարի վրայ ոչ միայն "օ

վ առաջ երթանք։ "Ասւում է լսուելու համար" {եւ} "Գլուխ վեցերորդ" յօդուածները խմբագրութիւնս միացրե

ողութիւնք՝ յանցանքը որպէս առաքինութիւն ձեւացնելով {եւ} առաքինութիւնը որպէս յանցանք։ Բայց մեք որպէս ուսու

աքինութիւնը որպէս յանցանք։ Բայց մեք որպէս ուսումն {եւ} խրատ ամեններիս համար, պարտական ենք տեղեկանալ մեր

ն ենք տեղեկանալ մեր բարոյական ցաւերին ու խոցերին, {եւ} այդպէս վերքարշել մի վարագոյր, որի տակ ամենայն զգո

ելի յարգ ու արժանաւորութիւն ունի ազգի բուն օգուտը {եւ} նորա յառաջադիմութեան շարժառիթքը։ Խնդրում ենք այդ

էին մեզ, ձեռքը սրտի վերայ դրած վկայել մեր ասածին, {եւ} խղճմտանքով, եւ առանց կողմնապահութեան դատաստան առն

սրտի վերայ դրած վկայել մեր ասածին, եւ խղճմտանքով, {եւ} առանց կողմնապահութեան դատաստան առնել. բայց ուշաբա

դպիսի վատաբաղդ դիպուածում եւս մեր հոգին հանդարտ է {եւ} խղճմտանքը՝ հանգիստ։ Մեք գիտենք, որ ապագայքը, որ կ

առն աչքով նայել անցած գնացած իրողութենների վերայ, {եւ} ամենայն բանի տալ իւր արժանի վարձը, գնահատելու են

ի տալ իւր արժանի վարձը, գնահատելու են մեր խօսքերը {եւ} արդարացնելու մեր անձը. փոյթ չէ, որ այն ժամանակ դր

ս աշխատութիւնը տպագրութեամբ՝ հանգուցելու խորհրդին {եւ} ցանկութեանը համեմատ։ Հայոց գերեզմանատուն

սը, տեսնելով այս, նզովքով դատապարտեց թէ՛ գրուածքը {եւ} թէ՛ նորա հեղինակը՝ ցոյց տալով եթէ որքան սխալական

թէ՛ նորա հեղինակը՝ ցոյց տալով եթէ որքան սխալական {եւ} մեղանչական է այդ խռովայոյզ ժողովի սահմանադրութիւն

ոգւով քննելով այս բաները, զղջացաւ իր գործի վերայ {եւ} իր կարծիքով գրուածքը իսկոյն պատառելով ապաշխարեց ե

ւ իր կարծիքով գրուածքը իսկոյն պատառելով ապաշխարեց {եւ} մեղայ գոչեց։ Սմբատ թագաւորի եղբայր Աբասը, իր եղբօ

ին թշնամացած լինելով երջանիկ Գէորգ կաթողիկոսի հետ {եւ} դաւաճանութիւն հնարելով նորա ընդդէմ, երբ նամակ էր

սքերը. "բայց իմ նզովք դատապարտութեան յաւէտ յիրաւի {եւ} արժանի էր. եւ զի վրիպեցայ եւ ըստ արտուղի անկեալ ի

մ նզովք դատապարտութեան յաւէտ յիրաւի եւ արժանի էր. {եւ} զի վրիպեցայ եւ ըստ արտուղի անկեալ ինքնահրաման բար

տութեան յաւէտ յիրաւի եւ արժանի էր. եւ զի վրիպեցայ {եւ} ըստ արտուղի անկեալ ինքնահրաման բարձի զխտրոց սուրբ

քնահրաման բարձի զխտրոց սուրբ Հարցն, որ 'ի մէջ մեր {եւ} 'ի Քաղկեդոնականացն, վասն որոյ աղօթահայց ապաշխարու

ղկեդոնականացն, վասն որոյ աղօթահայց ապաշխարութեամբ {եւ} առաջի անկմամբ պատառեցի նովին սուրբ ձեռօք զձեռնագր

նի վճարման սուրբ նահատակացն մեր, չարն Վասակ՝ զկին {եւ} զերեսին որդիս Հմայեկայ 'ի Դուռն տանէր" (Վարդան, Պ

եր աչքում։ Գուցէ, եթէ Փարպեցու պատմութիւնը չլինէր {եւ} Թուղթն էլ չյայտնուէր, ընդունէինք Վարդանի խօսքը։ Բ

չիք Վասակը ուրիշ նախարարաց որդոց հետ (որդոց, բնաւ {եւ} ոչ մի կնոջ անուն չկայ) բռնեց եւ Հմայեկի երեք որդո

հետ (որդոց, բնաւ եւ ոչ մի կնոջ անուն չկայ) բռնեց {եւ} Հմայեկի երեք որդոցը եւ Դուռը տարաւ, երբ աշուշան,

մի կնոջ անուն չկայ) բռնեց եւ Հմայեկի երեք որդոցը {եւ} Դուռը տարաւ, երբ աշուշան, Պարսկաստանից յետ բերելո

մէջ կարդում ենք այդ օրհնեալ տիկնոջ գովասանութիւնը {եւ} այնտեղ, ուր խօսում է Դռնում կապուած նախարարների՝

ող այս թոյլ տալ, երբ նա չէ ծածկում մեզանից Ներսէհ {եւ} Հրահատ Կամսարականների կանանց գերութիւնը, Մեծ Վահա

չունենար այն անցքերի մէջ, որ կապուած նախարարների {եւ} Ս. Ղեւոնդեանց մասին խօսելով՝ պատմում են մեզ ե՛ւ Փ

ենք կարող թոյլ տալ, որովհետեւ Փարպեցու Պատմութեան {եւ} Թղթի մէջ փոքր այլապէս պիտի խօսուէին, եթէ Ձուիկը լ

է Փարպեցին (Պատմ. եր. 108), ուխտապահ նախարար էր, {եւ} Վահանի հօր՝ երանելի Հմայեկի եւ Ամատունի Վահանի հե

խտապահ նախարար էր, եւ Վահանի հօր՝ երանելի Հմայեկի {եւ} Ամատունի Վահանի հետ միասին, Հայոց նախարարաց թղթով

սպարապետ արեւելից, առաքեաց առ նա բազում գանձիւք։ {Եւ} արք Պարսիկք, որ փախուցեալ էին վասն Քրիստոնէութեան

արք Պարսիկք, որ փախուցեալ էին վասն Քրիստոնէութեան {եւ} էին 'ի քաղաքին կայսեր, կալաւ եւ ետ 'ի ձեռս նորա (

սն Քրիստոնէութեան եւ էին 'ի քաղաքին կայսեր, կալաւ {եւ} ետ 'ի ձեռս նորա (Յազկերտի)։ Եւ զամենայն զոր ինչ ա

աքին կայսեր, կալաւ եւ ետ 'ի ձեռս նորա (Յազկերտի)։ {Եւ} զամենայն զոր ինչ ասաց ի ժամանակին՝ կատարեաց ըստ կ

աջ էր)։ Իսկ այն չիք Մեհրուժաններից առաջինը, որ {եւ} Մե՜ծ ուրացող, Ս. Ներսէս Մեծի ժամանակ, այն է՝ 376

Ս. Ներսէս Մեծի ժամանակ, այն է՝ 376 թ-ին, ուրացաւ {եւ}, քրիստոնեայ Հայերի արիւնը խմելով, հինգ տարի անդադ

արիւնը խմելով, հինգ տարի անդադար թուր քաշեց ազգի {եւ} եկեղեցու ընդդէմ, մինչեւ վերջին պատերազմում Հայոց

մ Հայոց սպարապետ հոյակապ Սմբատ ասպետը բռնեց նորան {եւ}, կրակի նման տաքացրած կարմիր շամփուրը պսակ շինելով

կրակի նման տաքացրած կարմիր շամփուրը պսակ շինելով {եւ} ուրացօղի գլխին դնելով, տեղն ի տեղը շան սատակ արաւ

ացաւ, որով բոլոր Վասպուրականի իշխանութիւնը ստացաւ {եւ} այս այն ժամանակ, երբ նորա երկու երանելի եղբարքը՝

ն ժամանակ, երբ նորա երկու երանելի եղբարքը՝ Սահակը {եւ} Համազասպը, դահճի ձեռքով մորթուեցան նոյն 786 թ-ի ա

եռքով մորթուեցան նոյն 786 թ-ի ապրիլի 8-ին՝ հաստատ {եւ} հաւատարիմ մնալով ազգին եւ եկեղեցուն։ Բայց այս Մեհ

թ-ի ապրիլի 8-ին՝ հաստատ եւ հաւատարիմ մնալով ազգին {եւ} եկեղեցուն։ Բայց այս Մեհրուժանն էլ համ չ'առաւ իր ո

ր մի քանի չքերի պատճառով որպէս Մեհրուժան, նոյնպէս {եւ} Վասակ անունը էլ ոչ ոք չէ տալիս իր զաւակներին։ Պէտ

րին։ Պէտք չէ մոռանալ, որ այդ անուններով շատ ընտիր {եւ} պատուական մարդիկ են եղել, եւ ազգի եւ եկեղեցու համ

անուններով շատ ընտիր եւ պատուական մարդիկ են եղել, {եւ} ազգի եւ եկեղեցու համար արիւն թափել. ուստի մի քանի

ով շատ ընտիր եւ պատուական մարդիկ են եղել, եւ ազգի {եւ} եկեղեցու համար արիւն թափել. ուստի մի քանի չքերի պ

ն բնագրում.......... պարզապէս սենեակ է նշանակում {եւ} ոչ հնոց. եւ Զամբրին Քազբու հետ ո՞ւր է մտնում հնոց

......... պարզապէս սենեակ է նշանակում եւ ոչ հնոց. {եւ} Զամբրին Քազբու հետ ո՞ւր է մտնում հնոցը. յայտնի է,

ւմ հնոցը. յայտնի է, թէ իր սենեակը կ'երթար, ինչպէս {եւ} ասում է Եբրայական բնագիրը։ Հայկազ. բառարանն էլ, "

են այդ "այլքը", որ հնոցը պոռնկանոց են հասկանում. {եւ} քանի արժէք ունի այդ տեսակ քաշկռտուք մեկնութիւնը։

կարող էր յատուկ բոզանոց լինել բանակի մէջ, եթէ բոզ {եւ} պոռնիկ չկար։ Բայց, աբեղայից ինչ հարցնես լօգիկա։ Ս

խօսքը. "Գլուխք պատգամաց թղթիս ամբաստանութիւն էր" {եւ} այլն (տե՛ս Յովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., եր. 83)։

վրայ, որ տեսուչ է նշանակում, մենք, Փարպեցու կրկին {եւ} բացատրութիւնը ընդունում ենք որպէս անհերքելի վկայո

ՄԱՀԱՑՈՒՑԱԿ {ԵՒ} ԴԱՄԲԱՆԱԿԱՆ ԳԷՈՐԳ ՆԱԶԱՐԵԱՆ ԳԵՂԱՄԵԱՆՑԻ ՄԱՀՈՒԱՆ ԱՌԹԻ

արակոյս, սուգ առնելու է ամենայն, իւր ազգի օգտին {եւ} յառաջադիմութեան ցանկացող, Հայ մարդը։ Շատ չունի

նի Հայաստանը այսպիսի առաքինիք իւր զաւակների մէջ, {եւ} այս է պատճառը, որ առաւել զգալի է անկեղծ սրտերին

առաւել զգալի է անկեղծ սրտերին, եթէ փոքրանում էր {եւ} այդ սակաւ եղած ընտիրների թիւը։ Այս առաքինի եր

ով, որ, 1835 թուականին վերադարձած Դորպատեան ճոխ {եւ} պայծառ համալսարանից, աշխատում էր, որքան հնար ու

հնար ունէր, վառել Հայերի սրտի մէջ լուսաւորութեան {եւ} ուսման եռանդը, որով, ինչպէս ամենայն ազնուամիտ բ

նագէտ մարդ, յոյս ունէր ջերմացնել այն սառնութիւնը {եւ} պաղութիւնը, որով պաղած էին Հայերը առհասարակ։ Հա

շեալ Աբովեանի մօտ հայերէն, ռուսերէն, գերմաներէն {եւ} թուաբանութիւն, եւ մեծ յոյսեր տալով իւր ապագայ յա

այերէն, ռուսերէն, գերմաներէն եւ թուաբանութիւն, {եւ} մեծ յոյսեր տալով իւր ապագայ յառաջադիմութենից, այ

մութենից, այնպէս գրաւել էր իւր դաստիարակի աշխոյժ {եւ} կրակոտ ազգասէր սիրտը, որ Աբովեանը աշխատում էր նո

յառաջադէմ աշակերտների հետ միասին, որոնց մէջ կար {եւ} հանգուցեալը, Երեւանից մի իջեւան տեղ յառաջ գնաց կ

յառաջ գնաց կաթողիկոսին։ Սա հանդիպեցաւ Աբովեանին {եւ} խօսելով նորա ուսումնական գործունէութեան վերայ՝ հ

ովեանը չէր դադարում ամենայն խնամատարութեամբ կրթել {եւ} վարժել իւր աշակերտքը գերմանական լեզուի մէջ՝ քարո

խաւարը։ Անցանում են սորա վերայ մի քանի ամիս, {եւ} կաթողիկոսը արդէն օծուած ու նստած լինելով հայրապետ

աթողիկոսը ցոյց է տալիս մեծ յօժարութիւն, գովում է {եւ} օրհնում է Աբովեանին եւ խոստանում է կատարել նորա խ

մեծ յօժարութիւն, գովում է եւ օրհնում է Աբովեանին {եւ} խոստանում է կատարել նորա խնդիրը, մանաւանդ թէ իւր

է իւր աշակերտների զօրութիւնը՝ մեծապէս աշխատելով {եւ} աշխատեցնելով նորանց գերմանական լեզուի վերայ։

ի տարի ժամանակ։ Աբովեանը, մանաւանդ որպէս աշխոյժ {եւ} ջերմ բնաւորութեամբ մարդ, վերջապէս յուսահատւում է

երի մասին իւր յատուկ ձեռքով կոնդակներ գրելուց այս {եւ} այն գործակալին։ Վեհափառ տէրը ժամանակ չունի ուշ ե

ւ այն գործակալին։ Վեհափառ տէրը ժամանակ չունի ուշ {եւ} միտք դարձուցանել Հայոց ազգի նախապատիւ հոգալի օգտի

աւակների իմացական բարօրութեան վերայ։ Վրաստանի {եւ} Հաշտարխանի թեմակալ Կարապետ եւ Սերովբէ արքեպիսկոպո

վերայ։ Վրաստանի եւ Հաշտարխանի թեմակալ Կարապետ {եւ} Սերովբէ արքեպիսկոպոսների հետ յարուցել էր Կաթողիկո

ոսների հետ յարուցել էր Կաթողիկոսը անվերջանալի վէճ {եւ} խռովութիւն, որ ոչինչ խորհուրդ չունէին վերաբերութ

չունէին վերաբերութեամբ դէպի Հայոց ազգային օգուտը {եւ} եկեղեցու պայծառութիւնը)։ Այս իրողութենների

վեանը մինչեւ Փարաքար գեղը, որ գտանւում է Երեւանի {եւ} Էջմիածնի մէջ, ունեցել է սրտումը մի յաջողութեան յ

ւշակում է գալոց անյաջողութիւնը։ Շատ մեծ է անկեղծ {եւ} առաքինի հոգիների բնական ազդեցութիւնը։ Այս անգ

մ է նորան Կաթողիկոսը, որպէս երբէք չէր ընդունած, {եւ} Աբովեանի հարցմունքին, թէ " Վեհափառ տէր, ի՞նչպէս

ասխանը լինում է Աբովեանի դէմքի տխուր գծագրութիւնը {եւ} արտասուքը, որ փայլում են նորա աչքերում։ Այն օրը

որ հոգար իւր որդու բնակութեան, կերակրի, զգեստի {եւ} այլ հարկաւոր պիտոյքը։ Ի՛նչ ճար գտանել սորա համար

ծառայէ քաղաքական Պօլիցիայի մէջ, որպէս պարզագիր. {եւ} ահա մանուկ Գեղամեանցը երեւում է Պօլիցիայի մէջ։

րա հոգեկան ծարաւը, այս պատճառով, մօր գիտութեամբ {եւ} Աբովեանի օգնականութեամբ, իւր հօրեղբօրից թաքուն,

աջանութեամբ աշխատելով՝ գրաւեց բոլոր վարժապետների {եւ} կառավարիչների ուշադրութիւնը։ Աւարտելով ուսման ըն

էր, նմանող լինելով իւր դաստիարակին, Դորպատ գնալ {եւ} այնտեղ կատարել իւր ուսման ընթացքը, բայց զանազան

անազան պատճառներ հարկադրեցին նորան դառնալ Մոսկուա {եւ} այնտեղ ուսանել Կովկասեան Կօմիտետի ծախքով։ Այս

ւսանող բժշկականութեան։ Բժշկական Ֆակուլտէտի Դէկան {եւ} ուսուցչապետ Անքէ վարդապետը իսկոյն սիրեց նորան՝ մ

կազմուածքի վիճակուած էր առհասարակ մեր բարեկամը, {եւ} արդեօք անընդհատ աշխատութենի՞ց, թէ Մոսկուայի ցուր

ւսումնակարգը։ Ամառը, քաղաքից դուրս, բնակուելով {եւ} զանազան բժշկական հնարներ գործ դնելով, բաւական ամ

եալ 1857 թուականի Մայիս ամսումը։ Նորա ազգասէր {եւ} միշտ վառ հոգին, թէեւ շատ պարապած լինէր առանձին գ

առանգութիւն դարձուցանէ այդ բարոյապէս արժանի գործը {եւ} հայ մարդկութեան, երկրորդ՝ որ, նուիրելով նորան

յքը, միշտ յայտնի էր համալսարանի մէջ որպէս գովելի {եւ} ժրաջան աշակերտ։ Նա լաւ գիտէր, թէ ո՞րքան մեծ եւ

եւ ժրաջան աշակերտ։ Նա լաւ գիտէր, թէ ո՞րքան մեծ {եւ} ծանրակշիռ է իւր կոչումը՝, բժիշկ լինելը, որին մ

իւրեանց կեանքը, իւրեանց ընտանիքը։ Այս բարոյական {եւ} փիլիսոփայական մտածութիւնքը մանաւանդ մեծ ազդեցութի

ւթիւնքը մանաւանդ մեծ ազդեցութիւն ունէին նորա սրտի {եւ} հոգու վերայ. այս էր պատճառը, որ չխնայելով իւր թ

խնայելով իւր թոյլ առողջութիւնը՝ զոհեց միանգամայն {եւ} իւր կեանքը։ Գեղեցիկ խօսեց Պ. Նազարեանց վարդապետ

րքի մօտ նստած, քրտնելով, ուսանելով, նկատելով, {եւ} առաւօտու լոյսը բացուել է դորա վերայ՝ նոյնպէս գիր

ում էինք նորան այդ խորհրդից։ Բայց նորա վառ հոգին {եւ} ազնիւ ձգտողութիւնքը չկամէին ներել, որ իւր մարմնի

Այս խորհրդի վերայ դիմեց նա դէպի ֆակուլտէտի Դեկան {եւ} ուսուցչապէս Անքէ վարդապետը։ Բայց սա, շատ սիրելո

ւր բարոյական զօրութեանը համեմատ զգալու էր իւր մէջ {եւ} նիւթական զօրութիւն։ Պ. Անքէի խորհուրդը անպտո

տրովիչ Բուտկովը, տեսանելով նորա արժանաւորութիւնը {եւ} յառաջադիմութիւնը, պաշտօնական թղթակցութեամբ յանձն

օնական թղթակցութեամբ յանձնեց նորան բժշկականութեան {եւ} վիրաբուժութեան երեւելի վարդապետ եւ Կայսերական համ

բժշկականութեան եւ վիրաբուժութեան երեւելի վարդապետ {եւ} Կայսերական համալսարանի ուսուցչապետ Պարոն Ֆէօդօր Ի

մի բարի անդամ մարդկութեան բարեկամ ընկերութեանը, {եւ} առաջարկեց Պ. Կրէյզէր բժշկին ընդունել նորան իւր հ

օնների մէջ եւս նա գրաւել էր բոլոր ընկեր բժիշկների {եւ} վարդապետների սէրը դէպի ինքը եւ այնպիսի մեծ մեծ քա

որ ընկեր բժիշկների եւ վարդապետների սէրը դէպի ինքը {եւ} այնպիսի մեծ մեծ քայլերով յառաջ էր խաղում իւր ասպա

վ յառաջ էր խաղում իւր ասպարիզումը, որ շուտով ահա {եւ} առանց տարակուսի ստանալու էր վարդապետութեան աստիճա

նամութեան կամքը։ Հանգուցեալը, պարապելով անդադար {եւ} ել ու մուտ անելով Պ. Կրէյզերի հիւանդանոցի մէջ,

զօրացուց իւր թոքախտութիւնը (բարակացաւը), որով {եւ} շտապեցուց իւր ցաւելի եւ կսկծալի վախճանը։ Անցեալ

ւնը (բարակացաւը), որով եւ շտապեցուց իւր ցաւելի {եւ} կսկծալի վախճանը։ Անցեալ 1857 թուականի Դեկտեմբերի

անից դուրս գալու. տկարութիւնը զօրանում էր առաւել {եւ} առաւել, մինչեւ որ Պ. Ինոզեմցովը խորհուրդ տուեց

ութիւն բացուեցաւ նոր թոքերից, որ խլեց նորա ձայնը {եւ} քամեց վերջին զօրութիւնքը։ Փետրուարի 16ին, առ

ւնը էր միայն իւր մայրը, որի մասին խնդրում էր իւր {եւ} մեր բարեկամ, պատուելի բժիշկ Յարութիւն Յովհաննիսե

որ հայ ուսանողքը Մոսկուայի Կայսերական համալսարանի {եւ} հանգուցելու մերձաւոր եւ հեռաւոր ծանօթքը եւ բարեկա

յի Կայսերական համալսարանի եւ հանգուցելու մերձաւոր {եւ} հեռաւոր ծանօթքը եւ բարեկամքը հաւաքուած էինք համալ

սարանի եւ հանգուցելու մերձաւոր եւ հեռաւոր ծանօթքը {եւ} բարեկամքը հաւաքուած էինք համալսարանի հիւանդանոցի

ջ շարժուեցաւ դէպի մեր եկեղեցին. որի քամակից լուռ {եւ} տխուր հանդիսաւորութեամբ հետեւում էր սգազգեաց խում

սգազգեաց խումբը։ Հանգուցելու մերձաւոր բարեկամքը {եւ} ուսանողքը ձեռքի վերայ հասուցին նորա դագաղը մինչեւ

յ, երբ որ պիտոյ է սկսանուէին ննջեցելու վերայ տան {եւ} եկեղեցական կարգերը, գերապատիւ Ստեփանոս Եսայեան Ն

յեան Նազարեանց հանդէս դուրս եկաւ բազմութեան միջից {եւ} ասաց մի դամբանական ճառ՝ այնպիսի սրտաշարժ, այնպի

դամբանական ճառ՝ այնպիսի սրտաշարժ, այնպիսի տխուր {եւ} ներդաշնակ առոգանութեամբ, որ բոլոր ներկայ գտանուո

էր, եկեղեցու մէջ ներկայ էին, բացի ուսանողներից {եւ} հանգուցելու մերձաւոր եւ հեռաւոր մերազնեայ բարեկամ

յ էին, բացի ուսանողներից եւ հանգուցելու մերձաւոր {եւ} հեռաւոր մերազնեայ բարեկամներից, նաեւ բժշկական ֆա

եայ բարեկամներից, նաեւ բժշկական ֆակուլտէտի Դեկան {եւ} ուսուցչապետ Անքէ Վարդապետը եւ այլ Ռուս բարեկամք ե

ան ֆակուլտէտի Դեկան եւ ուսուցչապետ Անքէ Վարդապետը {եւ} այլ Ռուս բարեկամք եւ ընկերք հանգուցելուն, որ եկա

ւ ուսուցչապետ Անքէ Վարդապետը եւ այլ Ռուս բարեկամք {եւ} ընկերք հանգուցելուն, որ եկած էին մասնակից լինելո

յի Կայսերական համալսարանի ուսանող Պ. Փուղինեանցը {եւ} Պ. Լազարեանց ճեմարանի աշակերտ, Պ. Շահազիզեանը

րեկամի կեանքը աշխարհի երեսին, նորա աշակերտութեան {եւ} առհասարակ կենդանութեան միջոցին սրտացաւ էին նորա հ

ար Պ. Նազարեանց վարդապետը, Պ. Մարկոսեան բժիշկը {եւ} Պ. Սիմէօն Նիկոլայոսեան Կանդինեանցը, որոնք եւ օգ

կը եւ Պ. Սիմէօն Նիկոլայոսեան Կանդինեանցը, որոնք {եւ} օգնում էին նորան ամենայն կերպ։ Այստեղ պարտակա

Պ. Մկրտիչ Սարգիսեան Սանասարեանցին։ Այս պատուելի {եւ} ազնիւ հոգով, մարդասէր Հայկազնը տեղեկանալով, որ

նորա մահից յետոյ, դժուար բան չէ. բայց մի աղքատ {եւ} չքաւոր առաքինութիւն ճանաչել ու մեծարել, ա՛յդ է ա

էս յայտնում ենք մեր մաքուր սրտով շնորհակալութիւնը {եւ} բժիշկ Պ. Յարութիւն Յովհաննիսեան Մարկոսեանին, որ

Մարկոսեանին, որ ինչպէս հանգուցելու կենդանութեան {եւ} հիւանդութեան միջոցին, նոյնպէս եւ մահից յետոյ, ա

ու կենդանութեան եւ հիւանդութեան միջոցին, նոյնպէս {եւ} մահից յետոյ, անձանձիր աշխատութեամբ եւ եղբայրական

, նոյնպէս եւ մահից յետոյ, անձանձիր աշխատութեամբ {եւ} եղբայրական ջերմ սիրով գլխաւոր գործակատար գտանուեց

սեղանի վերայ, մինչ Պ. Սանասարեանցի առատութենից {եւ} Պ. Մարկոսեանի հոգաբարձութեամբ, բոլոր յուղարկաւո

նք զանազան դիպուածներ նորա կեանքից, նորա խօսքերը {եւ} գործածական զուարճալի առածները. պատմում էինք միմե

քով՝ բոլոր ընկերութիւնը ոգեւորուած էր նորա քաղցր {եւ} բարի յիշատակովը։ Այս միջոցին, նորա ըստ պաշտօ

սկին ասաց մի ռուսերէն համառօտ ճառ։ Հացկերութիւնը {եւ} հոգեհանգիստը աւարտուած, յուղարկաւորքս բաւական ժա

ացինք գերեզմանատնում, որպէս թէ մի բան քարշում էր {եւ} պահում էր մեզ այնտեղ, յետոյ Հայկազն բժիշկ Սարաջե

հանգուցելուն Պ. Սեվաստինսկին, Պ. Մարկոսեանը, {եւ} Պ. Օրանսկին ասացին սրտաշարժ իմաստներով անգիր ճառ

աստներով անգիր ճառեր՝ ապացուցանելով իւրեանց սէրը {եւ} ջերմեռանդութիւնը դէպի հանգուցեալը։ Այսպէս աւա

։ Այսպէս աւարտուեցաւ մեր սիրելի ընկերի, եղբօր {եւ} բարեկամի թաղումը, մի այնպիսի թաղում, որին պատճա

ուս կեանքը աշխարհի երեսին. երեկ խօսուն, շարժուն {եւ} զգայուն էակ, այսօր դրած դագաղի մէջ լուռ, անշարժ

այուն էակ, այսօր դրած դագաղի մէջ լուռ, անշարժ. {եւ} մի՞թէ ճշմարիտ չէ Մարգարէի խօսքը, թէ մարդը վայրի

ծաղկի պէս ծաղկում է. փչում է նորա վերայ քամին, {եւ} ահա չկար. չէր երեւում եւ նորա տեղը եւս։ Ստոյգ է

ւմ է նորա վերայ քամին, եւ ահա չկար. չէր երեւում {եւ} նորա տեղը եւս։ Ստոյգ է այս նմանութիւնը նիւթական

թական կողմից, որովհետեւ մարդու նիւթական շօշափելի {եւ} ըմբռնելի մասը, այսինքն՝ մարմինը, արդարեւ գոյան

արմինը, արդարեւ գոյանում է, աճում է, ծաղկում է {եւ} չորանում է ապա։ Բայց մի՞թէ մարդը մարմին էր միայն

բնակւում էր մի աննիւթ էակ, մի զգայուն, բանական {եւ} յաւիտենական էակ, որ այս րոպէիս անտեսանելի է մեր

տեղափոխուել էր մի այլ տեղ՝ մի նիւթական, ախտաւոր {եւ} ալէկոծուն աշխարհից դէպի մի աննիւթ, անախտ եւ խաղա

աւոր եւ ալէկոծուն աշխարհից դէպի մի աննիւթ, անախտ {եւ} խաղաղ աշխարհ։ Այո՛, Մարգարէն նմանեցնում է մարդը

րոպէիս, մեք ամենեքեան ունինք։ Այսպիսի տխուր {եւ} խորհրդաւոր հանդիսում, եթէ աչքերս ձգենք միայն այն

տի մէջ, այն ժամանակ չափից անցնում է մեր կորուստը {եւ} բարեկամական անկեղծ սրտի կսկիծը նորա հետ միասին։

թէ հանգուցեալը, մերկանալով իւր վերայից այս ծանր {եւ} ախտաւոր զգեստը, վերացել էր դէպի մի այլ աշխարհ,

հ, ուր չկային ո՛չ ախտ, ո՛չ ցաւ, ո՛չ ծանրութիւն {եւ} ո՛չ վիշտ, ուր մի հիւրընկալ ծերունի տանուտէր գիրկ

ւիտենական կեանքը, որ ճանաչեն քեզ ճշմարիտ Աստուած {եւ} Քո ուղարկած Յիսուս Քրիստոսը, վկայում է մեր խօսքի

ւ վերայ, որովհետեւ գնացել էր նա մի աւելի երջանիկ {եւ} նախանձելի աշխարհ՝ իւր հայրենիքը, իւր արարչի գոգ

իւր արարչի գոգը, մեր բոլորի կենդանութեան աղբիւրը {եւ} շարժառիթը։ Արի՛ք, ուրեմն խառնենք մեր աղօթքը Աստ

ք, ուրեմն խառնենք մեր աղօթքը Աստուծոյ քահանաների {եւ} տաճարի սպասաւորների աղօթքի հետ եւ խնդրենք Աստուծո

ւծոյ քահանաների եւ տաճարի սպասաւորների աղօթքի հետ {եւ} խնդրենք Աստուծուց՝ մեր երկնաւոր հօրից, միաւորել

հետ, դէպի որը նայում էինք մեք ամենեքին։ Աղաչենք {եւ} Հոգին սուրբը, այն մխիթարիչը սգաւորների, մեղմել

Հոգին սուրբը, այն մխիթարիչը սգաւորների, մեղմել {եւ} ամոքել հանգուցելու ծերունի եւ այրի մօր սրտի կսկիծ

սգաւորների, մեղմել եւ ամոքել հանգուցելու ծերունի {եւ} այրի մօր սրտի կսկիծը, որ անհամեմատ մեծ էր, քան

սիրած լինէինք հանգուցեալը իբրեւ մեր անձը. սփոփել {եւ} մխիթարել սիրտը այն մօր, որ կապւում էր աշխարհի հե

ա զարկում էր մեր կուրծքի մէջ. չենք մոռանալու քեզ {եւ} ոչ քո ազնիւ եւ առաքինի ունակութիւնքը, ո՛չ այն րո

ր կուրծքի մէջ. չենք մոռանալու քեզ եւ ոչ քո ազնիւ {եւ} առաքինի ունակութիւնքը, ո՛չ այն րոպէները, որոնց

րոնց միջոցին բաժանորդ էինք գտանուած միմեանց վշտին {եւ} ուրախութեանը։ Քեզ ողջո՛յն, սիրական, գնա՛ խաղաղ

ռաջնորդ. նա թո՛ղ հասուցանէ քեզ այն օթեւանը, ուր {եւ} մեք կարճ միջոցում հաւաքուելու էինք։ Փ

ոխքի իշխանի փառաւոր գահը, կազմած մարդու ոսկերքից {եւ} զարդարած, փոխանակ գոհարների, չորացուցած չղջիկնե

դարած, փոխանակ գոհարների, չորացուցած չղջիկներով {եւ} գորտերով: Այս գահի վերայ նստում է սատանան, երբ

հայր Բուզենբաումի, Յիսուսեան կարգի աստուածաբանի {եւ} փիլիսոփայի, իմաստուն գրուածքը, ուրեմն գիտէք դու

ոփայի, իմաստուն գրուածքը, ուրեմն գիտէք դուք, - {եւ} ինչպէ՞ս կարելի [է] այդքան եւս տգէտ լինել, - թէ դ

ան եւս տգէտ լինել, - թէ դեւերը ցերեկը քնում են, {եւ} զարթնում են արեւը մայր մտնելու ժամանակ, երբ Հռով

ն ժամերգութիւնը: Դոյն այդ ժամանակումը զարթնում է {եւ} սատանան. երբ որ զարթեցաւ, իսկոյն հագնում է իւր

ր էր նորան պաշտօնական կերպով հանդէս դուրս գալու. {եւ} այսպէս, հագնելով վերարկուն դուրս է գալիս դահլիճը

, դժոխային կեղծաւորները, դժոխային պալատականները {եւ} դժոխային լրտեսները: Այստեղ կը գտնէք դուք շատ հեր

, փառաւորուած նեռներ, նոցա հետ միասին գտնւում են {եւ} նոքա, որոնք փառաւորեցին այս նեռների անունը իւրեա

աւորեցին այս նեռների անունը իւրեանց յառաջաբանների {եւ} ընծայաբերութիւնների մէջ. մի խօսքով ամբողջ դժոխքի

խօսքով ամբողջ դժոխքի փառքը: Այս տեղագրական {եւ} համառօտ պատմական ծանօթութիւնքը հարկաւոր էին որպէս

անալ: Ինչպէս աշխարհի երեսի եղած բաների, նոյնպէս {եւ} դժոխքի մասին խօսելու ժամանակ, ճշդութիւնը անհրաժե

ռները, դուրս եկաւ խաւարի թագաւորը, մտաւ դահլիճը {եւ} բազմեցաւ իւր գահի վերայ. բոլոր ներկայ գտանուողքը

նից չէր կարող լսել, որովհետեւ նոքա ուրուականք են {եւ} նոցա ձայնը ուրուականի ձայն, այսպիսին ձայներ լսել

ոլութիւնից, սատանայի պալատի մէջ կարգուած է տնտես {եւ} գլխաւոր խոհարար. նա կառավարում է խոհարանը, ապսպ

ար. նա կառավարում է խոհարանը, ապսպարում է ճաշ, {եւ} նախաճաշիկը ինքը իւր ձեռքովն է բերում: Երբ որ վեր

կուտղ, որի վերայ շատ յարմար էր շինել մի գինետուն {եւ} մի մատենադարան: Այս սկուտղի վերայ դրած էին երկու

նցուց իւր կեանքը Դիոգինէսը, լցուած պաքսիմատներով {եւ} այլ հացեղէնով, պատրաստ դրած էր ահագնատեսիլ դժոխք

ւր արեւելեան նաւթ, որ գործ է ածում ղահուէի տեղ, {եւ} միւս կաթսայից յաւելացուց նորա վերայ ծծմբային թթւո

` մի քանի պաքսիմատ տանելու համար. բայց դժոխքումը {եւ} պաքսիմատները մեր պաքսիմատների նման չեն. մերը եփա

ւր ղահուէի հետ մեր ողորմելի գրուածները, թէ արձակ {եւ} թէ ոտանաւոր, հաստ, թէ բարակ, զանազան ձեւերով կ

առեր, չոր քերականութիւններ, զանազան ուսումնական {եւ} փիլիսոփայական քննութիւններ, որոնցով ոչինչ քննուա

ասանութիւններ, որ ոչինչ չուսուցին, մանաւանդ մեծ {եւ} մանր քերթուածներ, նկարագրական, պատմական, բարոյ

ն, փիլիսոփայական, բանաստեղծական, ուսումնական, {եւ} այլն, եւ այլն, եւ այլն: Բայց մի քանի ժամա

փայական, բանաստեղծական, ուսումնական, եւ այլն, {եւ} այլն, եւ այլն: Բայց մի քանի ժամանակից սկսա

բանաստեղծական, ուսումնական, եւ այլն, եւ այլն, {եւ} այլն: Բայց մի քանի ժամանակից սկսած, սատանա

սատանան նկատեց արդէն, որ այս տեսակ պաքսիմատները {եւ} ուտելիքը, ծանրացնում են նորա ստամոքսը. այս պատճ

ովարտակով պատուիրեց տալ իւրեան նոր-նոր գրեր, հին {եւ} ամենախրթին ոճերով գրած, սպիտակ թղթերի վերայ տպած

, կէտադրութենով ու պատկերներով զարդարած, ոսկեզօծ {եւ} փառաւոր կաշով կազմած. սոքա համարւում են աւելի դի

կաշով կազմած. սոքա համարւում են աւելի դիւրամարս {եւ} այնպէս անվնաս սատանայի ստամոքսի եւ գլխի համար, ո

ւելի դիւրամարս եւ այնպէս անվնաս սատանայի ստամոքսի {եւ} գլխի համար, որպէս դատարկ եւ իստակ թղթերը, որոնց

աս սատանայի ստամոքսի եւ գլխի համար, որպէս դատարկ {եւ} իստակ թղթերը, որոնց վերայ ոչինչ գրած կամ տպած չէ

էր նորան պալատական արհի բժիշկ, երեւելի վարդապետ {եւ} վիրաբոյժ Հիպոկրատեսը, որ աշխարհի երեսին հազարաւո

մար եւս մարդիկ անուանեցին նորան հայր բժշկութեան, {եւ} սատանան ընդունեց նորան իւր մօտ պալատական արհի բժշ

ա աչքումը, թաթախեց իւր ղահուէի մէջ, դրեց բերանը {եւ} խածեց կէսը. երբ որ ծամել էր, իսկոյն թթուեցաւ նո

, բաւական լիքը, որ հագած էր մի հին ֆրակ երկայն, {եւ} խոնարհադէմ գլուխ տուեց սատանային. սա նորա ուսում

ագրութեան սխալանքը, որ մեծ հաճութեամբ կարդում էր {եւ} որ համարում էր միմիայն արժանաւոր գործ մարդկային բ

էր միմիայն արժանաւոր գործ մարդկային բանականութեան {եւ} արժանի յատուկ եւ մեծ ուշադրութեան: - Անպիտան

ւոր գործ մարդկային բանականութեան եւ արժանի յատուկ {եւ} մեծ ուշադրութեան: - Անպիտան, ի՛նչ պաքսիմատն

ներ են, բայց դորա փոխանակ տեսէք ինչպէ՛ս տպած է, {եւ} դեռ նոր է դուրս եկել տպարանից: - Քանի՞-քանի

ի ես քեզ, որ չեմ սիրում վերստին տաքացրած բաներ, {եւ} ասել եմ, որ տաս ինձ միայն թեթեւ բաներ, որ մանաւ

տաս ինձ միայն թեթեւ բաներ, որ մանաւանդ ախորժելի {եւ} դիւրամարս էին, բայց դու չնայելով այդ պատուէրների

, այլ կամակորուած միանգամայն, տուեցիր ձեռքս չոր {եւ} անհամ բաներ... - Մռայլագոյն տէր, համարձակ

եմ հաւատացնել ձեզ, որ դոքա մեր ժամանակի շատ լաւ {եւ} յարգելի գործերիցն են: - Դոքա՞ են ձեր ժամանակ

էս գրապետ ես ընդունում եմ նորանց մատենադարանի մէջ {եւ} շարում եմ կարգով, ինչպէս հարկն է: Դուք ասացիք,

ւրամարս լինէին. պատճառ, այդ բոլորի մէջ եւս չկայ {եւ} ո՛չ մի հատ ծանր եւ ամուր մտածութիւն: Երբ գր

տճառ, այդ բոլորի մէջ եւս չկայ եւ ո՛չ մի հատ ծանր {եւ} ամուր մտածութիւն: Երբ գրապետը ամենայն ջանք

ախաճաշիկ ուտելուց յետոյ: - Դու խաբում ես ինձ {եւ} համարձակւում ես ծիծաղե՞լ եւս իմ վերայ, - գոռաց ս

ոսի Աւետարանի մեկնութեան մէջ, որ դրած էր մօտին, {եւ} որ ժառանգել էր նա հանգուցեալ Իգնատիոս Փափազեանի մ

նա հանգուցեալ Իգնատիոս Փափազեանի մատենադարանից, {եւ} նստաւ նորա վերայ: Այն ահագին հսկայի ծանրութեան տ

որ անցեալներումը պատուեցաւ Հռովմից իւր ազգայինքը {եւ} իւր ազգի երախտաւորքը հալածելու համար. երբ նա շնո

բայց այստեղ ծառայելով իմ յաւիտենական գայիսոնի տակ {եւ} օր ըստ օրէ մեծարուելով ինձանից, հաւատայ, որ ոչի

չինչ չէ խնայելու: - Շատ բարի, - ասաց վէզիրը {եւ} առաւել ցոյց տալու համար իւր խոնարհութիւնը, համբո

միմեանց վերայ, թաթախեց աւազանի մէջ, կուլ տուեց {եւ} խմեց նաւթը վերայից: Պիտոյ է իմանալ, եթէ մի

Պիտոյ է իմանալ, եթէ մի սատանայ կերաւ մի որպիսի {եւ} իցէ շարադրութիւն, իսկոյն անյայտանում է աշխարհի ե

կոյն անյայտանում է աշխարհի երեսից այդ գրքի պատիւը {եւ} նորա հեղինակի անունը. այս պատճառով ահա մոռացւում

խմելով իւր ղահուէն, դարձուց իւր հայեացքը դահլիճի {եւ} ներկայ գտանուող դեւերի վերայ. կարծես թէ մի բան ա

ացաւ սատանան իւր աչքի ցաւելու պատճառը, վասն որոյ {եւ} գոռաց. - Ու՞ր է ճարտարապետը. որտեղ է նա, գանչե

ք իմ մօտ այդ աւազակը: Բ Միջահասակ, կնճռադէմ {եւ} անշնորհք անիծեալ դեւը, անցաւ բոլոր բազմութիւնից

անշնորհք անիծեալ դեւը, անցաւ բոլոր բազմութիւնից {եւ} յառաջ եկաւ դժոխատիրոջ դիմաց: Այս դեւը զինուո

ղիւսները, անդադար անձրեւի տակ մնալով հալուեցան, {եւ} յետոյ, արեգակի ջերմութիւնից շոգիանալով, դէպի ամ

ս իմ ապարանքի նորոգութեան համար, բայց, որ կողմը {եւ} նայես, ամենայն տեղ երեւում են անհամար ծակեր ու ճ

շինուածք է, - պատասխանեց անիծեալը, գլուխ տալով {եւ} անամօթաբար ժպտելով, - հին շինուածքները միշտ խոնա

Ձեր մռայլութեանը, միանգամայն քանդել այս շինուածը {եւ} նորից շինել նոր ձեւով.... - Հարկաւոր չէ՛

շինութեան ժամանակ մտքումդ ունիս գողանալ նիւթեր, {եւ} մի այլ տեղում շինել մի առանձին դժոխիկ, քո սիրեկա

մ շինել մի առանձին դժոխիկ, քո սիրեկանի անունով, {եւ} բնակել այնտեղ իբրեւ երկրորդական սատանայ. չէ՛, հ

իմ համար, առաջինը, որ տաք է, երկրորդը ` խաւար {եւ} գլխաւոր՝ խաւար լինելը, որովհետեւ դա մեր բոլորի

որովհետեւ դա մեր բոլորի ծնողն էր. դու ուրուագիծ {եւ} հաշիւ կազմիր միայն առաստաղի վերանորոգութեան համար

ռաստաղի վերանորոգութեան համար: - Ուրուագիծը {եւ} հաշիւը վաղուց ահա պատրաստ է. տեսէ՛ք ահա, հարկաւ

ց սորան չէ կարելի գամել արեւելեան փոքրիկ դռնակը, {եւ} երթեւեկ առնել քամակի կողմից շուրջանակի, յատակը փ

ոնը ստիպում է մեզ, մի ծակը փակելով, բանալ միւսը {եւ} զանազան փոփոխութիւնք առնել զանազան մասների չափակց

ն փոփոխութիւնք առնել զանազան մասների չափակցութեան {եւ} զուգապատշաճութեան համար: - Լսի՛ր, լակոտ, դ

տակ չեմ սիրում. կը հրամայեմ շաղախել քեզ հողի հետ {եւ} աղիւս շինել Գեհենի հնոցները նորոգելու համար...

- Չնչին բան, Ձեր մռայլութիւն. եթէ սրտցաւութեամբ {եւ} Ձեր մռայլութեան գանձին խնայելով գործ կատարենք, ա

007, 123, 998, 101, 532, ոսկով, 99 արծաթով {եւ} 47 1/8 դրամով: Հաւատացէ՛ք ինձ, Ձեր մռայլութիւն

ելով. - Փող չկայ այժմ, դժուար ժամանակ է, {եւ} չնայելով այդ դժուարութիւնների վերայ ` մեր ծախքը ա

ն X-ի ինդուլգենցիաներից մինը, նայեցաւ նորա վերայ {եւ} ձգեց դէպի ճարտարապետի ճակատը, ասելով. - վեր առ

ակատը, ասելով. - վեր առ այս ներողութեան կոնդակը {եւ} փակիր սորանով առաստաղի ծակը. կան մարդիկ, որ հաւ

ող է փակել դժոխքի մի ծակը. մանաւանդ այդքան խաւար {եւ} անթափանցելի մտքերի միջով, որ պարունակում է իւր մ

պետի դատարկ գլխից ամենեւին այնպէս, ինչպէս թռչում {եւ} անցանում է համալսարանի բովանդակ ուսման ընթացքը մի

ների պարապ գլխից, հետքը մինչեւ անգամ չթողնելով, {եւ} ընկաւ ճարտարապետի քամակում յատակի վերայ: Ճարտարա

յատակի վերայ: Ճարտարապետը ժպտեցաւ, գլուխ տուեց {եւ} վեր առաւ քաւութեան մագաղաթը առաստաղի ծակը փակելու

ձակեց սատանան, որ ամենայն տեղ ունի իւր լրտեսները {եւ} ամենայն բան տեսնում է եւ լսում է, - ինչ ասացի՜ք

ն տեղ ունի իւր լրտեսները եւ ամենայն բան տեսնում է {եւ} լսում է, - ինչ ասացի՜ք... դեռեւս համարձակւում

ի մազերից, բարձրացրեց օդի մէջ, փչեց նորա քթումը {եւ} ասաց: - Գնա՛, անպիտան, դէպի գեհեանը եւ այս

ւմը եւ ասաց: - Գնա՛, անպիտան, դէպի գեհեանը {եւ} այստեղ ամենայն վայրկեան երկու անգամ փռնգա 3333 տա

եղ ամենայն վայրկեան երկու անգամ փռնգա 3333 տարի. {եւ} դո՛ւ, աներկիւղ փիլիսոփայ, - ասաց նա դառնալով դէ

սաց նա դառնալով դէպի երկրորդը, - նստի՛ր նորա մօտ {եւ} ամենայն փռնգալուն առողջութիւն ասա՛ նորան: Գնացէ՛

սորանից յետոյ դարձաւ դէպի իւր Բէհեղզեբուղ վէզիրը {եւ} հարց արեց օրական կարգի մասին: Վէզիրը յայտնեց, թ

արութիւնք կատարել. արհի նախագահը, ապստամբութեան {եւ} խռովութեան առաջին դուքսը, օրագրութեան ոստիկանը,

սը, օրագրութեան ոստիկանը, գրականութեան մեծ դեւը {եւ} ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարիչը: Բացի սորա

տարեգլուխ է մի քանի նզովեալների, որոնց հաւատարիմ {եւ} գովանի ծառայութիւնքը դժոխքին պիտոյ է հրատարակուէի

դժոխքին պիտոյ է հրատարակուէին պաշտօնական կերպով, {եւ} արժան էր վարձատրել այդ նզովեալները: - Յառաջ

ն, արդեօք այն պատճառով, թէ ցանկանում էր նոր-նոր {եւ} զանազան ծանօթութիւնք ստանալ, թէ շատ ժլատ լինելով

տարեգլուխը: Վէզիրը գլուխ տուեց խոնարհութեամբ {եւ} համբուրեց տէր սատանայի պոչի ծայրը: - Թո՛ղ հա

պոչի ծայրը: - Թո՛ղ հանդէս գայ ապստամբութեան {եւ} խռովութեան արհի նախագահը, - ասաց սատանան: Գ

պատառոտուած, վիրաւոր, կեղտոտ, անճոռնի, մազերը {եւ} բրդերը խառնափնդոր, մի աչքը փորած, մի կոտոշը կոտ

թեւերի տակին երեւում էր մի խուրձ թուղթ, արիւնով {եւ} ցեխով ապականուած, գօտուցը կախած մի սուր եւ երկու

իւնով եւ ցեխով ապականուած, գօտուցը կախած մի սուր {եւ} երկու թափանչայ. ձեռքումը մի գաւազան եւ ժանգոտ հր

ծ մի սուր եւ երկու թափանչայ. ձեռքումը մի գաւազան {եւ} ժանգոտ հրացան առանց հրացայտի, ծոցերը լիք մանր քա

տ հրացան առանց հրացայտի, ծոցերը լիք մանր քարերով {եւ} խորտակուած շիշի կոտորակներով: Ամենայն ոք, որ մի

ից, թէ՛ սա չար ոգի էր խռովութեան, ապստամբութեան {եւ} յեղափոխութեան, որի անունը Աստարօտ: Յառաջ եկաւ Ա

րօտ: Յառաջ եկաւ Աստարօտը. գլուխ տուեց սատանային {եւ}, առաւել յարգութիւն ցոյց տալու համար, երեք անգա

թեան գահը, որ առաջնորդում է իմ տկար զօրութեանը, {եւ} պատշաճ հոգաբարձութիւն ինձ յանձնուած պաշտօնի մասին

ն հնազանդութեամբ դէպի իմ գահը: Ասա ինձ, համառօտ {եւ} բացայայտ, քանի՞ նոր ապստամբութիւնք ես բարձրացրել

ի՞ նոր ապստամբութիւնք ես բարձրացրել: - Չկայ {եւ} ո՛չ մի օրինաւոր բան, բացի հնդկական ապստամբութենի

ռայլութիւն: - Քո յիմարութենից, ծուլութենից {եւ} անհոգութենից...: - Ամենեւին ո՛չ, մռայլա

. ասածներիս ապացոյց կարող են լինել կոտրած կոտոշը {եւ} փորած աչքը, որ Ձեր մռայլութեան առջեւ են այժմ..

տելով քո փառքի համար, ես դարձեալ վիրաւորուեցայ, {եւ} նորերումս յատկապէս Փարիզի մէջ: Եթէ Ձեր մռայլութի

ասելով այս խօսքերը, դարձուց իւր քամակը սատանային {եւ} վեր բարձրացնելով պոչը, ցոյց տուեց սպեղանին, որ

պեղանին, որ մածուած էր պոչի տակին: Սատանան {եւ} բոլոր դժոխային խումբը ծիծաղեցան որպէս խելագար, հ

կար է. այդ բանի սկիզբը շատ ծիծաղելի էր, թէպէտեւ {եւ} վերջը անախորժ եղաւ, ես կպատմեմ ձեզ բոլորը եւ ամբ

տեւ եւ վերջը անախորժ եղաւ, ես կպատմեմ ձեզ բոլորը {եւ} ամբողջապէս համար կը տամ բոլոր անցքի մասին կարճ եւ

եւ ամբողջապէս համար կը տամ բոլոր անցքի մասին կարճ {եւ} բացայայտ: Բայց իմ ասածները հիմնաւորապէս հասկանալ

բայց մեծ յարաբերութիւն ունէին ներկայ անցքի հետ: {Եւ} այսպէս, նախ եւ յառաջ Ձեր մռայլութեանը յայտնի է,

րութիւն ունէին ներկայ անցքի հետ: Եւ այսպէս, նախ {եւ} յառաջ Ձեր մռայլութեանը յայտնի է, որ ես քանի ժամա

նը: - Ես եւս չեմ հասկանում, - ասաց դեւը, - {եւ} ո՛չ ոք չէ կարող հասկանալ, բայց այս պայմանը մեծ հ

տոյ է կռուին, ամենայն օր միմեանց սպանեն, խեղդեն {եւ} չքացնեն, մինչեւ թագաւորը կամ ժողովուրդը լինի լիա

չեւ թագաւորը կամ ժողովուրդը լինի լիակատար թագաւոր {եւ} իշխան: Ձեր մռայլութիւնը ամենայն տարի եկամուտ պիտ

յդ անանուն ազգը: - Այժմ ոչնչով չէ պարապում, {եւ} ոչինչ բանի պիտանի չէ. միմիայն սուտ-սուտ լուրերով

լսած այդպիսի ազգի մասին, - պատասխանեց սատանան, {եւ}... փռը՜շ... փռնգաց բարձր ձայնով: Բոլոր դեւ

րդի հետ. բայց ես կռուեցուցի նորանց միմեանց հետ, {եւ} առաջին ճախնային ժողովրդին տուեցի առանձին թագաւորո

ուր դարձեալ կանո՛ն գրեցի չճանաչել ո՛վ է թագաւորը {եւ} ո՛վ է ժողովուրդը: Այս բանի հետեւանքից կարելի է յ

ան, - վերջը՞: - Սորանից յետոյ ես շարժեցուցի {եւ} մի այլ ազգ, որ ապահով բնակւում էր հիւսիսային աւա

շարունակ կտրատում էին միմեանց. կորան, չքացան, {եւ} մինչեւ այժմ դեռ չեն կարող հաշիւ ու համար տալ ինքե

ամար տալ ինքեանց, թէ ինչ պատճառով ջարդւում էին, {եւ} ինչ էին կամենում դուրս բերել այս բաբելոնեան խառնա

ս քաշուեցայ դէպի Փարիզ - իմ գլխաւոր բնակութիւնը, {եւ} սրտիս նեղութենից գրեցի ուսումնական դատողութիւններ

մշակների, սայլապանների, գրաշարների, աղքատների {եւ} փախստականների ծայրագոյն իշխանութեան մասին. այս ա

նորանով վերջացաւ, որ մեզ ջարդեցին ու հալածեցին, {եւ} այն խառնակութեան միջոցին, մի մօրուքաւոր հեծելազօ

որ ամենեւին չգիտէ ապստամբութեան խորհուրդը, յարգը {եւ} արժանաւորութիւնը, վիրաւորեց ինձ իւր գեղարդով, ի

աներէն ապստամբական ճառեր, որ ասուեցան Համբախումը {եւ} ամբողջ թիւ Die deutsche Tribune օրագրի. ես ցրւու

իչ սառնութեամբ, որով խմում են սառուցով գարեջուրը {եւ} պար են գալիս Mein lieber Augustin երաժշտութեամբ:

ieber Augustin երաժշտութեամբ: Մի քանի ուսանողներ {եւ} օրէնքի վարդապետներ աղաղակում են, քարոզում են, բ

յս գերմանացիք. հաւատացնում եմ Ձեր մռայլութեանը, {եւ} նոցա ամէնից շատ նզովեալը եւս պիտանի չէ Ձեր դժոխայ

ներգործել Իտալիայումը: - Դուք հրամայել էիք, {եւ} ես ներգործեցի: Բայց իտալացիք միանգամայն կանայք ե

ից վախելով, վազեցին գնացին իւրեանց աբեղաների մօտ {եւ} խոստովանեցան նոցա մեր բոլոր դաշնադրութիւնը: Իսկո

գլիայի բաղդն է, որ հնդկացոց մէջ չկան Ֆրանկլիններ {եւ} Վաշիկթօններ: Բացի սորանից Անգլիան պարապած է Չինա

ապած է Չինաստանի հետ, նորերումս տիրել է Կանտոնին {եւ} յոյս ունի, յառաջ գնալով այդ աշխարհակալական հանդի

. բայց իմ ապստամբութիւններից, խաբեբայութիւններից {եւ} առհասարակ իմ գործերից, որ հիմնած ու հաստատած էին

րայ, ծագեցան հալածանք, բանտ, աղքատութիւն, մահ {եւ} կործանութիւն: Այժմ չես կարող խաբել նորանց, որպէ

հիցը դէպի նա, կայծակներ թափելով աչքերից, բերանը {եւ} ճանկերը բացած, որպէս թէ պատրաստւում էր պատառոտել

էին հանդիսին, երկիւղից սկսեցին առաստաղին կպչոտել {եւ} ծակերը մտնել. խառնակութիւնը շատ մեծ էր, որպէս թ

Quos ego.... ինչպէս ասում է Վիրգիլիոսը... {Եւ} ամենասաստիկ բարկութեամբ պտուտելով նորան իւր գլխի

, թափանցելով բոլոր դժոխքից, անցավ երկրի օդի մէջ {եւ} մի քանի ժամ թռչում էր, ինչպէս լայնաբերան թնդանօթ

ոյն ուղղեցին իւրեանց հեռադիտակները Աստարօտի վերայ {եւ} տեսանելով նորա պոչը, ընդունեցին նորան այն մեծ մո

մով: Ֆրաունհոֆերի հեռադիտակը գտանուելուց յետոյ, {եւ} չղջիկները չեն կարող թաքչել աստեղաբաշխների աչքից,

դեւերը, ինչպէս նաեւ կատուները, անվնաս են մնում {եւ} սաստիկ բարձրութենից ընկնելու ժամանակ: Բայց այս մ

ս էին Փարիզի հանգամանքը. նա ընկաւ այն շփոթութեան {եւ} խառնակութեան մէջ, որ պատճառուել էր ռումբի ճայթել

ցաւ իւր պոչից, որ տարաւ ռումբի բեկորը, որ բացեց {եւ} զայրացուց նորա առաջին վէրքը: Սատանան, ձգելո

րկրի երեսը, հետ դարձաւ փառահեղութեամբ, փչուեցաւ {եւ} ասաց. - Տեuանո՞ւմ էք այդ անպիտանը... ինքը

այդ անպիտանը... ինքը որովհետեւ ոչինչ չի շինել {եւ} կամք չունի շինելու, սկսեց իմ առաջեւը գովել մարդե

... մարդիկ, միշտ մարդիկ են... Ա՛հ, սիրելի {եւ} թանգագին մարդիկ... Դ Երեւակայեցէք ձեզ մի դ

ւմ եմ մի դեւիկ, հասակի բարձրութիւնը հինգ ոտնաչափ {եւ} երկու մետր, աքաղաղի քիթով, շան ճակատով, մեծ ակ

մեծ ականջով, կոտոշներով, ճանկերով, ժանիքներով {եւ} երկայն պոչով, հագնուած օրագրի թղթերով, գլխի գդա

թութիւն ունենալ Բուբանդուսի ձեւին, առաջին դուքսի {եւ} օրագրութեան ոստիկանի, որ ծառայում է Նորին մռայլո

նա երկու պաշտօն ունի այնտեղ, պալատական բամբասողի {եւ} հրատարակողի այն օրագրին, որ քանի մի ամսամէջ մի ա

գալիս դժոխքումը: Այս օրագիրը դժոխքի մէջ յայտնի է {եւ} ընդունւում է որպէս պաշտօնական: Նորա մէջ, խաւարի

ութեան համար տպել է տալիս ճառեր, ոտանաւորներ հին {եւ} նոր բարբառներով, յօդուածներ, որ ոչինչ չեն պարու

ւածներ, որ ոչինչ չեն պարունակում, բայց գլխաւորը {եւ} ուշադրութեան արժանին այն է, որ տպել է տալիս օրագ

երբեք ստանում չէին այդ օրագիրը: Սատանան հիմնաւոր {եւ} խելացի բաները համարում է անարժան որեւիցէ ուշադրու

բաները համարում է անարժան որեւիցէ ուշադրութեան, {եւ} իրաւունք եւս ունի.... երեւի թէ դժոխքումը եւս

մը եւս, ինչպէս աշխարհի երեսին, փոքր էր օրինաւոր {եւ} հիմնաւոր բաների յարգ ճանաչողը: Բուբանդուսը

ւմը, թեւերի տակին սեւ թղթակիր ապականուած թանաքով {եւ} լեղիով, մօտեցաւ խաւարի թագաւորի գահին, կանգնեցա

ւ խաւարի թագաւորի գահին, կանգնեցաւ, գլուխ տուեց {եւ} մի ոտքի վերայ պտոյտ եկաւ: Յետոյ դարձեալ գլու

քո յայտարարութիւնը. միայն կատարիր նորան համառօտ {եւ} խելացի: Այս ասելով յօրանջեց սաստիկ եւ բացեց

մառօտ եւ խելացի: Այս ասելով յօրանջեց սաստիկ {եւ} բացեց բերանը Վեզուվի ճեղքուածքի չափ, ուստի դուրս

ս բոցը սատանայի կոկորդից, լուսաւորեց նորա բերանը {եւ} կոկորդի մի մասը, ուր որպէս մատենադարանի մէջ շարո

, ուր որպէս մատենադարանի մէջ շարուած էին ցուցակով {եւ} կարգով այն բոլոր սխոլաստիկական եւ յիմար գրուածքը

ած էին ցուցակով եւ կարգով այն բոլոր սխոլաստիկական {եւ} յիմար գրուածքը, որ տպւում են կամ հեղինակի անուն

ամ հեղինակի անուն ժառանգելու, կամ մարդ էշացնելու {եւ} կամ արծաթ հաւաքելու խորհրդով: - Իմ յայտարարո

թիւն. այնտեղ ամենայն բան մութն է ու զարհուրելի, {եւ} ամենայն երկու-երէք բառից յետոյ պատահում են անպատճ

երկու-երէք բառից յետոյ պատահում են անպատճառ մռայլ {եւ} խաւար բառեր. այդ իսկապէս իմ սիրածն է եւ ինձ է պա

առ մռայլ եւ խաւար բառեր. այդ իսկապէս իմ սիրածն է {եւ} ինձ է պատկանում: Բուբանդուսը պատրաստւում էր

ի կարդալ: Բուբանդուսը դարձաւ դէպի նա քամակով {եւ} գլուխ տուեց մինչեւ ի գօտին: Երկրի տակումը այս բա

ի գօտին: Երկրի տակումը այս բանը շատ ընդունելի է {եւ} շնորհակալութեան գլխաւոր ցոյց դէպի այն մարդը, որ

աւիրում էր նստել: Բուբանդուսը նայելով չորս կողմը {եւ} ոչինչ տեղ չտեսանելով աթոռ, որի վերայ կարելի էր ն

հանեց իւր գլխից թղթեայ գդակը, դրեց յատակի վերայ {եւ} թռաւ նստաւ նորա դրօշակի ծայրումը եւ այնպէս յաջող

յատակի վերայ եւ թռաւ նստաւ նորա դրօշակի ծայրումը {եւ} այնպէս յաջող, որ հանդիպեցաւ ամենեւին առանցքի կեն

որ հանդիպեցաւ ամենեւին առանցքի կենդրոնին, ուստի {եւ} ամրացաւ, հանդիսաւորութեամբ հանեց թղթակրից իւր գր

ր գրածը, բռնեց թուղթը գլխիվայր, փռնդաց, սուլեց {եւ} սկսեց կարդալ վերջից դէպի վեր վիպասանական ձեւով.

կսեց կարդալ վերջից դէպի վեր վիպասանական ձեւով. - {եւ} այլն, եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, ծառայ խոնարհ

լ վերջից դէպի վեր վիպասանական ձեւով. - եւ այլն, {եւ} այլն, եւ այլն, եւ այլն, ծառայ խոնարհ ձեզ: Չէ

էպի վեր վիպասանական ձեւով. - եւ այլն, եւ այլն, {եւ} այլն, եւ այլն, ծառայ խոնարհ ձեզ: Չէ կարելի կառ

պասանական ձեւով. - եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, {եւ} այլն, ծառայ խոնարհ ձեզ: Չէ կարելի կառավարել ժող

լի կառավարել ժողովուրդը ուրիշ կերպով... - {Եւ} այլն, եւ այլն, եւ այլն... բացագանչեց սատանան

ել ժողովուրդը ուրիշ կերպով... - Եւ այլն, {եւ} այլն, եւ այլն... բացագանչեց սատանան, ընդհատե

րդը ուրիշ կերպով... - Եւ այլն, եւ այլն, {եւ} այլն... բացագանչեց սատանան, ընդհատելով ընթերց

նթերցուածը. - վէզի՛ր, լսեցի՞ր դու սորա սկիզբը. {եւ} այլն, եւ այլն, եւ այլն...: Մեր Բուբանդուսը

. - վէզի՛ր, լսեցի՞ր դու սորա սկիզբը. եւ այլն, {եւ} այլն, եւ այլն...: Մեր Բուբանդուսը իրաւ որ տե

ր, լսեցի՞ր դու սորա սկիզբը. եւ այլն, եւ այլն, {եւ} այլն...: Մեր Բուբանդուսը իրաւ որ տեղեակ է շար

գրուածները սովորաբար սկսանւում էին ` արդ, քանզի՛ {եւ} արդ, իբրեւ յորժամ, առ բառերով, եւ մինչեւ այժմ

արդ, քանզի՛ եւ արդ, իբրեւ յորժամ, առ բառերով, {եւ} մինչեւ այժմ ոչ ոք այդպէս համարձակաբար չէր սկսած ե

ւ մինչեւ այժմ ոչ ոք այդպէս համարձակաբար չէր սկսած {եւ} այլնից: - Վիպասանութիւնը, գեղեցիկ գործ է,

իւն: - Ձեր մռայլութիւնը միշտ ունեցել է նուրբ {եւ} դիւական ճաշակ: - Կարդա՛, - ասաց սատանան դառ

դառնալով դէպի չար ոգի օրագրապետը, - բայց կրկնի՛ր {եւ} այն, ինչ որ այժմ կարդացիր. քո ոճը շատ հաւանելի

ինձ: Բուբանդուսը սկսեց շարունակել: - {Եւ} այլն, եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, ծառայ խոնարհ

Բուբանդուսը սկսեց շարունակել: - Եւ այլն, {եւ} այլն, եւ այլն, եւ այլն, ծառայ խոնարհ ձեր...

ւսը սկսեց շարունակել: - Եւ այլն, եւ այլն, {եւ} այլն, եւ այլն, ծառայ խոնարհ ձեր... - Ինչ

շարունակել: - Եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, {եւ} այլն, ծառայ խոնարհ ձեր... - Ինչպէ՞ս...

. - ընդհատեց սատանան, - մի փոքր յառաջ աւելի լաւ {եւ} խելօք կարդացիր: - Միայն ծառայ, Ձեր մռայլութ

ասխանեց օրագրապետը, - ես յառաջ եւս ծառայ կարդացի {եւ} այժմ նոյնպէս կարդում եմ. ես չեմ կարող այլեւս ստո

մենք հանդիսով հակառակուեցանք Փարիզումը այդ խօսքին {եւ} դատապարտեցինք համարեայ թէ բոլոր օրագրութիւնների մ

սակցութեան ձեւը աւելի ճարտասանական... յունական {եւ} աբեղայական է...: - Բաւ է, արդեօք այդպէս

ն գլխաւոր կանոն է, որ ամենայն բան լինի զարմանալի {եւ} ընդհակառակը: - Շարունակի՛ր: Բուբանդուս

արել ժողովուրդը ուրիշ տեսակ, փորձութեան մէջ ձգել {եւ} սուտ խոստմունքով որսալ, յանդգնութեամբ զարմացնել

վասնզի.... - Կանգնի՛ր, - գոռաց սատանան {եւ} նորա աչքերը վառուեցան ինչպէս փայլակն, - կանգնի՛ր

դ ոճի մէջ միանգամայն յանդուգն դարձուածներ, յիմար {եւ} անպարկեշտ ձեւեր, որ երբեք չեմ տեսել ճարտասանական

ան մէջ. այնտեղ ամենայն բան հարթ, խաղաղ, խոնարհ {եւ} ամենախոնարհ...: - Անտարակոյս, - հաստատեց

եպհական է վատնողների, կռուարարների, ապստամբների {եւ} լուսնոտների. իսկ մեծ մարդերի համար, ինչպէս դուք

նական ձեւը աւելի պատկանաւոր է. գոնէ չէ նեղացնում {եւ} չէ ծանրացնում կարդացողի կամ լսողի գլուխը: -

ձ ճարտասանական ոճով, առանց ծանրացնելու իմ գլուխը {եւ} խրտնեցնելու իմ երեւակայութիւնը: Բուբանդուսը

ը: Բուբանդուսը ուղղեց թուղթը ինչպէս յարկն էր {եւ} սկսեց կարդալ սկզբիցը: Ե ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ

իրները աշխարհի երեսին բաժանեցի ես զանազան կարգերի {եւ} իւրաքանչիւր օրագրի տուեցի առանձին կարգ եւ ուղղութ

կարգերի եւ իւրաքանչիւր օրագրի տուեցի առանձին կարգ {եւ} ուղղութիւն: Միմիայն Ֆրանսիայումը կարգեցի չորս տե

արշում են հետ, մինը քարշում է աջ, միւսը ` ձախ, {եւ} միջականի հետեւողքը անշարժ մնում են միջումը, որպէ

րիւն, հրկէզ, արտասուք, կողոպուտ, - միայն լսիր {եւ} ուրախացիր: Կարդացողները հիացած, չգիտեն ինչ մտած

ցողները հիացած, չգիտեն ինչ մտածեն, որին հաւատան {եւ} ինչ առնեն. նոքա ամենայն րոպէ սպասում են կորստակա

ռները, լցնում են հրացանները, կամենում են փախչել {եւ} կամենում են պաշտպանուիլ. նոքա չեն հասկանում ով է

են պաշտպանուիլ. նոքա չեն հասկանում ով է թշնամին {եւ} ո՞վ է բարեկամը, որի՞ վերայ յարձակուին եւ ովի՞ն պ

թշնամին եւ ո՞վ է բարեկամը, որի՞ վերայ յարձակուին {եւ} ովի՞ն պաշտպանեն. նոքա ցերեկը չեն աւարտում իւրեան

նկարգութիւն, խառնակութիւն, մտքերի մրրիկ, յոյսի {եւ} ցանկութեան ալեկօծութիւն, ախտերի ամբոխմունք զարհո

ւթեան ալեկօծութիւն, ախտերի ամբոխմունք զարհուրելի {եւ} չլսուած. եւ այս բոլորը լրագիրների եւ օրագիրների

ւթիւն, ախտերի ամբոխմունք զարհուրելի եւ չլսուած. {եւ} այս բոլորը լրագիրների եւ օրագիրների շնորհքով, որ

զարհուրելի եւ չլսուած. եւ այս բոլորը լրագիրների {եւ} օրագիրների շնորհքով, որ հնարեցի ես եւ որոնց վերա

լրագիրների եւ օրագիրների շնորհքով, որ հնարեցի ես {եւ} որոնց վերայ գլխաւոր ոստիկան եմ Ձեր մռայլութեան պա

կ մեղքի չափը. մարդիկ մեղանչում էին յառաջ համառօտ {եւ} հին մեղքի ցուցակով. դորա հակառակ, այժմ մեղանչու

առակ, այժմ մեղանչում են, բացի այդ ցուցակներից, {եւ} լրագիրներով եւ օրագիրներով: Նոցանով սուտ են խօսո

անչում են, բացի այդ ցուցակներից, եւ լրագիրներով {եւ} օրագիրներով: Նոցանով սուտ են խօսում, գողանում ե

ախտերի աքցանով, կապում են նոցա միտքը խոստմունքով {եւ} փառքով, ինչպէս շունը մի կտոր կաշիով, թելադրում

շիով, թելադրում են նոցա հակառակուիլ ամենայն բանի {եւ} ամենայն մարդու, զօշոտում են եւ զօշոտած ժամանակը

ուիլ ամենայն բանի եւ ամենայն մարդու, զօշոտում են {եւ} զօշոտած ժամանակը ապականում են աչքերը ցեխով. գրգռ

աչքերը ցեխով. գրգռում են նոցա մէջ գործունէութիւն {եւ} գրգռելուց յետոյ չեն թողում ո՛չ հաց ուտել, ո՛չ նն

ռելուց յետոյ չեն թողում ո՛չ հաց ուտել, ո՛չ ննջել {եւ} ո՛չ գործ կատարել, ինչ որ մտքումը դրել էր:

է մահացուցիչ էր, ես միլիոնաւոր մարդ հանեցի խաղաղ {եւ} օգտակար գործերից եւ ձգեցի նոցա այս բաբելոնեան խառ

միլիոնաւոր մարդ հանեցի խաղաղ եւ օգտակար գործերից {եւ} ձգեցի նոցա այս բաբելոնեան խառնակութեան մէջ, ուր

նութեամբ ես պահում եմ բոլորին կատարեալ խռովութեան {եւ} անհանգստութեան մէջ. ապսպարում եմ ապստամբութիւն ն

մէջ. ապսպարում եմ ապստամբութիւն նշանակուած օրում {եւ} ժամում, գահավիժում եմ իշխանութիւններ, փոփոխում

շխանութիւններ, փոփոխում եմ օրէնքներ իմ ճաշակով, {եւ} ինքնիշխան տիրում եմ երկրի մեծ մասին, այսինքն, Ֆ

, մասնաւոր Գերմանիային, Հնդկաստանին, Կղզիներին {եւ} բոլոր Ամերիկային: - Եթէ Ձեր մռայլութիւնը կը

եցէք բերել տալ Ֆրանսիայից, Անգլիայից, Բելգիայից {եւ} Բավարիայից հինգ օրագիր եւ սահմանել այստեղ, երկրի

, Անգլիայից, Բելգիայից եւ Բավարիայից հինգ օրագիր {եւ} սահմանել այստեղ, երկրի տակ, հինգ հատ քաղաքական-

աքական-պաշտօնական օրագիր, պարտաւորւում եմ պոչովս {եւ} երդւում եմ, որ երեք ամսից այնպիսի խառնակութիւն կ

ք յայտնել, թէ դժոխքը պատած պաշարած է թշնամիներից {եւ} թէ գտանւում է պատերազմական դրութեան մէջ: Նոյնիսկ

անպիտան, - ձայն արձակեց սատանան որոտալից ձայնով {եւ} հասուց Բուբանդուսի երեսին մի ապտակ, մի այնպիսի ա

կարծէր, թէ պտուտուողը մի թերաթափանցիկ գունդ է, {եւ} այսպէս պտուտուեցաւ նա մի ամբողջ շաբաթ, մի րոպէու

ոգեշարժ մեքենաների հետ, հաւասարւում է 17 38 ձիու {եւ} մի մատակի զօրութեան: - Զարմանք բան է, - ասա

անպիտանը տալիս էր օրագիրներին, բոլորը սուտ են, {եւ} կամի իմ աչքը ներկել: Դժոխքի, եւ առհասարակ իմ խա

ոլորը սուտ են, եւ կամի իմ աչքը ներկել: Դժոխքի, {եւ} առհասարակ իմ խաւար թագաւորութեան առաջին թշնամիքն

խաւար թագաւորութեան առաջին թշնամիքն են օրագիրները {եւ} լրագիրները, նորանից օգուտ չունի իմ հայրենի գահը

լի օգտակար է բերել տալ այն տետրակները, որ աննշան {եւ} խելացնոր մարդիկ դուրս են տալիս ժամանակ առ ժամանակ

որպէս թէ իւրեանց խելքով խաբում էին կառավարութիւնը {եւ} ժողովրդի առաջեւ հանդիսանում էին մի երեւելի գործակ

գործակատար մատենագրութեան մէջ: - Ես ասում եմ {եւ} հաստատում եմ, թէ օգտակար կլինին դժոխքի համար այս

րակներից մի քանիսը պիտոյ է նուիրուէին մեր անունին {եւ} մի քանի ուրիշների մէջ մեր անունը առաջին տողումը պ

ւարի թագաւորը: Զ Վէզիրը նրան տուեց կոտոշով, {եւ} գրականութեան դիւապետը յայտնուեցաւ: Սա չէ նմանում

նուեցաւ: Սա չէ նմանում ուրիշ դեւերի. սա կրթուած {եւ} ուսումնական դեւ է. հասակի բարձրութիւնը հինգ ոտնա

չափ, բաւական հաստ, երկայն ճանկերով, սեւ երեսով {եւ} ճաղատ ճակատով. չարչարւում է մելամաղձութեամբ եւ ա

վ եւ ճաղատ ճակատով. չարչարւում է մելամաղձութեամբ {եւ} արհամարհում է բոլոր դեւերին: Չնայելով, որ սատան

ւթեան դիւապետը երգում էր անհոգաբար Յօղակն ի ճախրը {եւ} այլն, եւ պոչովը զարկում էր յատակին խազերը: Առաջ

պետը երգում էր անհոգաբար Յօղակն ի ճախրը եւ այլն, {եւ} պոչովը զարկում էր յատակին խազերը: Առաջին անգամ,

մում. գիտէ մինչեւ անգամ Նոյից յառաջ անցած բաները {եւ} ծանօթ է այն լեզուներին, որ ջրհեղեղից յառաջ խօսու

որ տեսած չէի քեզ: - Աւա՜ղ... տառապեցայ, {եւ} տառապեցայ չարաչար... Արգնաթոյր հիւթ ինչ թա

. երեւակայութիւն իմ կաշկանդեալ արձանացեալ ի ցուրտ {եւ} ի խոնաւ մառախղի հիւանդութեան հազիւ երբեմն երեւեցո

եւեցուցանէր զկենդանութիւնաբեր լոյս իւր. գունաթափ {եւ} ընդհատեալ վառմամբն նման էր նա վառման կանթեղին, զ

ալածեալ ոք ի դողդոջուն ձեռս իւր: Ի միջոյ մահառիթ {եւ} զարհուրելի օդոյ անընդհատ թռչէին ի խորոց սրտիս մղձ

րոց սրտիս մղձկմունք, որոց յիշատակք, տարժանականք {եւ} անըմբերելիք.... - Ին՞չ բաներ են, ինչ ես

անութիւնը, որի մէջ, բացի մի քանի մեռեալ բառերից {եւ} ժանգոտած ոճերից, այլ բան չկայ, քանի՛- քանի անգա

կը դնեմ իմ թագաւորական վճռական հնարները: - {Եւ} զի՞նչ արդէօք գործեցի... - հարց արեց կէտադիրը ա

եց կէտադիրը անհանգստութեամբ: - Անզգա՛մ... {եւ} ի՞նչ կարող էիր գործել... ես յաւիտեան վերջացնու

ւիտեան վերջացնում եմ իմ թագաւորութեան մէջ այդ հին {եւ} մեռեալ ձեւը խօսելու. դորա մէջ չկայ այլ խորհուրդ

ը խօսելու. դորա մէջ չկայ այլ խորհուրդ, բացի չար {եւ} տղայական անմտութենից: Տե՛ս ամբողջ աշխարհը, քննի

ջ աշխարհը, քննիր նոցա լեզուախօսութեան ձեւ ու ոճը {եւ} վերահասու եղիր, որտե՛ղ եւ ո՛ր ազգ խօսում է մի այ

ւախօսութեան ձեւ ու ոճը եւ վերահասու եղիր, որտե՛ղ {եւ} ո՛ր ազգ խօսում է մի այնպիսի լեզուով, որ ժամանակը

է մի այնպիսի լեզուով, որ ժամանակը դատապարտել էր {եւ} թաղել էր հազարաւոր տարիների փոշիներով: - Նա

իներով: - Նա աւանիկ գիտուն ասացեալքն հայոց, {եւ} յարդի ժամանակս երկիր առնուն զհին ձեւ խօսից, որով

ւանդ թէ, յունաբանեցին նախնիք, ի լեզու պանծալի, {եւ} ստոյգ յօդացեալ ճեմարանին վերաբերութեան: - Ին

թիւն ընդհանուր կանոնից: Նոր ժամանակին հարկաւոր է {եւ} նոր լեզու, հին ժամանակը տարաւ իւր հետ հին լեզուն

, հին ժամանակը տարաւ իւր հետ հին լեզուն: - {Եւ} ո՞ր յայսմհետէ այն բարբառ իցէ, յոյս արժան էր խօսե

մ ուսեալ է ըստ հնոցն բարբառիլ յոճ համեղական ազդոյ {եւ} հարազատ: - Ես մեղաւոր չեմ, եթէ դու, թէեւ

նութեան դեւապետի, քո տգիտութեամբը, ծուլութեամբը {եւ} եսական անխորհուրդ կամակորութեամբ, չգիտէիր ոչինչ

ն անխորհուրդ կամակորութեամբ, չգիտէիր ոչինչ լեզու {եւ} ոչինչ բարբառ, բացի մի մեռած բարբառից, որի գերեզ

անալի լինի քո խօսածը, ուրեմն պիտոյ էր խօսել պարզ {եւ} կենդանի բարբառով, եթէ կամք ունէիր կենդանի էակներ

լ, եթէ քո խօսակցութիւնը ունէր մի իրական խորհուրդ {եւ} ո՛չ գաղափարական միայն: - Պարզ եւ կենդանի բար

ան խորհուրդ եւ ո՛չ գաղափարական միայն: - Պարզ {եւ} կենդանի բարբառով, - կրկնեց ինքը ինքեան գրականութ

ն գրականութեան դեւը, միանգամայն քարացած, - պարզ {եւ} կենդանի բարբառով... բայց զրկեալ է դա ի կարի կա

լ է դա ի կարի կարեւորացն կանոնաց ուղղախօսութեան, {եւ} որչափ համեղական եւ ազդոյ հինն է, այնչափ անհամ է

որացն կանոնաց ուղղախօսութեան, եւ որչափ համեղական {եւ} ազդոյ հինն է, այնչափ անհամ է նորն, թոյլ, տգեղ

պատասխանելու, պիտո՞յ է ասէիր, թէ գնա դու այժմ, {եւ} ես խօսքիդ պատասխանը կը գրեմ նամակով այն պատճառով

այս քարոզը, դեւը պինդ սեղմած ճանկերի մէջ գրիչը, {եւ} ահաբեկ լինելուցը բոլորովին դողդոջուն գլխով ու ձեռ

տանալով գրականութեան դեւից, աչքը ձգեց նորա վերայ {եւ} տեսաւ, որ գուճ եկած գրում է այնպէս դողդողալով եւ

եւ տեսաւ, որ գուճ եկած գրում է այնպէս դողդողալով {եւ} բոլոր մարմնով թռչոտելով, ինչպէս դողում է եւ թռչո

ալով եւ բոլոր մարմնով թռչոտելով, ինչպէս դողում է {եւ} թռչոտում է սնդիկը, եթէ լցած մի դատարկ կաղինի մէջ

նի վերայ վեր թռաւ նստած տեղից գրականութեան դեւը, {եւ} այս շփոթութեան մէջ շրջեց թանաքամանը տետրակի վերայ

, Ձեր մռայլութիւն. մեղաւոր եմ. պատժեցէք, բայց {եւ} գթացէ՛ք... - Ին՞չ բան է, ի՛նչ կայ: -

ամբողջ տարեկան պաշարն էր, այդ պաքսիմատների թթու {եւ} տտիպ նիւթը խմորել է գինին եւ այնպիսի թունդ քացախ

յդ պաքսիմատների թթու եւ տտիպ նիւթը խմորել է գինին {եւ} այնպիսի թունդ քացախ է դարձել, որ բերան է այրում

պահպանում էր ամենայն բանի կարգը իւր տէրութեան մէջ {եւ} անխնայ պատժում էր ամենայն որեւիցէ անկարգութիւն,

, մանաւանդ եթէ սեպհական իւր անձին էր վերաբերւում {եւ} ոչ կառավարութեանը, գիտէր եւս մեծահոգութիւն ցոյց

եւս պակաս չէ, կարող էք գնել քանի մի այգու խաղող {եւ} ճմլել նորանց, ձեր ձեռքով պատրաստելով մի քաղցրահա

։ Ո՞վ է աշխատութեան չափողը նորա արժանաւորութեամբը {եւ} որակութեամբը, քանի՛ մարդիկ կային ճանաչող ինչպէս

ւթ դնել, որովհետեւ այլք չէին գործածում այդ նշանը {եւ} երբ Լուկուլլոսը հեռացած էր տէր սատանայից, գրական

ն յիշատակի երախտապարտութեան իմոյ առ տէրդ՝ ի ժամս {եւ} ի ժամանակս: Լեզու իմ ծանրաշարժ, այլ ոչ եւ գրիչս

ժամս եւ ի ժամանակս: Լեզու իմ ծանրաշարժ, այլ ոչ {եւ} գրիչս, զի նման է լեզուի ճարտար խօսողի, որպէս եւ

եւ գրիչս, զի նման է լեզուի ճարտար խօսողի, որպէս {եւ} մարգարէին լեզու գրչի արագագիր դպրի... - Ձա

ասել, թէ քո լեզուն թէեւ ծանր էր, այլ գրիչդ ոչ, {եւ} դեռ համարձակւում ես մարգարէի լեզուն բերան առնուլ

ես. նա, որ չգիտէ խօսել, ինչպէ՞ս կարող է գրել. {եւ} միթէ՞ լեզուն կամ գրիչը ջոկ բաներ են: Անզգամնե՛ր

մուտ լինի հնար դիւականս հնարել առ ի չարչարել զմեզ {եւ} թափուր ի փառաց հեղինակի կացուցանել: Մեք գիտենք մ

կի կացուցանել: Մեք գիտենք միայն գրել վիպասանական {եւ} ճարտասանական ոճով եւ այլն հին լեզ.... - Լ

իտենք միայն գրել վիպասանական եւ ճարտասանական ոճով {եւ} այլն հին լեզ.... - Լսեցի՞ր դու իմ կամքս,

լութեան օգտի, որ ի մերոյս անհասկանալին խօսելոյ, {եւ} վնասուն, որ ի մերոյս յայտնութեամբն խօսելոյ:

ափ առցէ զմերոյ տգիտութեան, ծանիցէ զճշմարտութիւնն {եւ} զմեր ստութիւն, պաշտօնն այն, զոր մեք մատենագիրքս

նշուշտ, ընդ շօշափել նոցա զմեր ամենեցուն զանօգուտ {եւ} անշահ արարս: Յայնմհետէ իմաստնասցի ժողովուրդն. ի

, զի բազմասցին երկրպագուք Տէրութեան Ձերոյ, որով {եւ} մերս փառաւորեսցի անուն, այսմ ամենայնի մարթ է հաս

տգիտութեանն աղջամուղջ գիշերի: Զարդիս խօսիմ ես, {եւ} ժողովուրդն յակճիռս կայ անշարժ, լսէ զձայն իմ, դո

զձայն իմ, դողան ջիլք լսելեաց, այլ ուղեղն ըմբռնէ {եւ} ոչինչ, վասն զի անկարող են ջիլքդ զտպաւորութիւն խօ

- Այո՛, Ձերոյին մռայլութիւն, այժմ Ձերումդ մեծ {եւ} ազատ հրամանի ունկն դնէ գրականութիւն, Դուք թագաւո

նական տապալեալ է հիմն ի վեր, կործանեալ է Արամազդ {եւ} ի գահ նորա ամբարձեալ էք Դուք, մռայլագոյն սատանայ

աց, խորհուրդ բարի տամ Ձերոյն մռայլութեան հալածել {եւ} բառնալ ի միջոյ զգիտունսն եւ զիմաստունսն, որք զրա

ն մռայլութեան հալածել եւ բառնալ ի միջոյ զգիտունսն {եւ} զիմաստունսն, որք զրահաւորեալ ընդդէմ դժոխաց փոքր

: Ձերում հրամանի անսան տպագրատունք, պատուէր տուք {եւ} կատարեսցի վաղվաղակի, զամենայն զհասկանալի եւ զիմա

տուք եւ կատարեսցի վաղվաղակի, զամենայն զհասկանալի {եւ} զիմաստալից գործս որք նկրտին ի լուսաւորել զմարդիկ

րծս որք նկրտին ի լուսաւորել զմարդիկ, անտես առնել {եւ} չտպել երբեք: Այսու կարկեսցին բերանք բացեալք ի վե

որ ոչ ոք չհամարձակուի տպել մի խելացի, հասկանալի {եւ} իմաստուն գործ, որպէսզի տգէտ մնալով ժողովուրդը,

տգէտ մնալով ժողովուրդը, շատանայ մեր զոհերի թիւն {եւ} բարձրանայ խունկերի ծուխը: - Շատ բարի, մռայլ

քո անունով, այդ բոլորը օտարի վաստակ է եղել. դու {եւ} բուն գրող կամ կարդացող. ես շատ լաւ ճանաչում եմ ք

որ դեւ չունիմ... գնա՛: Վէզիրը գլուխ տուեց {եւ} դուրս գնաց հանդիսից, որ հրովարտակ պատրաստել տայ

, եթէ հիմնած էին առողջ դատողութեան վերայ: - {Եւ} զտկար դատողութիւնս մարթ է սատանայական հայեցուածով

յք Դուք ինքնին։ - Ես թոյլ տուեցի միայն գրել {եւ} ո՛չ խօսել: Այս է ահա պատճառը, որ խելացի մար

համար հնամոլ հեղինակները չէին խօսում հին լեզուով {եւ} այդ լեզուն երեւում էր միմիայն գրչի տակից. սատանա

ձել էր սատանայի մօտ, յայտնեց թէ հնդկական գլխաւոր {եւ} ծայրագոյն Բրամինը. որ շատ տարիներով ահա ծառայում

վախճանել է: Սատանայի դէմքի վերայ փայլեց մի ժպիտ {եւ} ետեւի ոտքով ականջը քորելով ասաց. - Հրամայիր դժոխ

ոնարհ, հնազանդ, հնարագէտ է, որպէս յանցաւոր կին {եւ} յաջող փորձիչ: Սա էր, որ խաբեց Եւային, տալով նո

ձիչ: Սա էր, որ խաբեց Եւային, տալով նորան բարու {եւ} չարի գիտութիւնը. այն ժամանակներումը այս մի մեծ գ

սնութեան մէջ թագաւորում է մի անսովոր սրտնեղութիւն {եւ} ձանձրոյթ. արք եւ կանայք ամենայն օր համարեա թէ եր

որում է մի անսովոր սրտնեղութիւն եւ ձանձրոյթ. արք {եւ} կանայք ամենայն օր համարեա թէ երեք անգամ կռւում են

օր համարեա թէ երեք անգամ կռւում են միմեանց հետ, {եւ} ամենեքին կարօտում են մխիթարութեան.... այրը սպ

մխիթարութեան.... այրը սպասում է իւր սիրականին {եւ} տեսած րոպէին ասում է, - գոնէ այժմ մի փոքր հանգիս

ձեռքիցը. կինը իւր կարգով սպասում է իւր սիրականին {եւ} եկածի պէս կրկնում է միեւնոյն խօսքերը: Իմ գլուխը

ծի շատութենից: - Ես գիտեմ քո հարազատութիւնը {եւ} գործունէութիւնը, - ասաց սատանան, - ցոյց տուր ին

ստուածաբաններ, իմաստուններ, կրօնամոլներ, որոնց {եւ} ոչ ոք իմ դեւերից չէր կարող հրապուրել. բայց դու ը

. փոքր ժամանակից յետոյ ահա կռուեցին, ջարդուեցան {եւ} այր եւ կին եկան մեր մօտ: - Եթէ շատ հեշտ է որ

ժամանակից յետոյ ահա կռուեցին, ջարդուեցան եւ այր {եւ} կին եկան մեր մօտ: - Եթէ շատ հեշտ է որոգայթ լ

Եթէ շատ հեշտ է որոգայթ լարել նոցա: - Ինչպէս {եւ} իցէ, բայց ես պարտական եմ գնահատել քո արժանաւորու

բայց ես պարտական եմ գնահատել քո արժանաւորութիւնը {եւ} արժանի վարձ տալ քեզ, - ասաց սատանան պայծառ երեսո

ակ, վեր առեցին Ֆիֆիքոքոն, տարեցին նորան գեհեանը {եւ} այնտեղ գլուխը կոխելով հնոցի մէջ, փառավար կերպով

երմանել անդադար մարդկային ազգի երկու ցեղի մէջ վէճ {եւ} խռովութիւն: Ը Այս միջոցին դժոխքի կամարների տ

անութեան ժամանակ անապատականք լինէին. բայց ինչպէս {եւ} իցէ, ով եւ լինէին դոքա, դժոխքումը մանկլաւիկ լին

անակ անապատականք լինէին. բայց ինչպէս եւ իցէ, ով {եւ} լինէին դոքա, դժոխքումը մանկլաւիկ լինել տէր սատան

րը ցած դրեցին իւրեանց ուսի վերայից ասորու սրածայր {եւ} սեւացած աշտարակը, որի մէջ նստած էր տէր սատանան։

ստած էր տէր սատանան։ Իսկոյն վէզիր Բէհեղզեբուղը, {եւ} միւս ոստիկանքը յառաջ մտան սատանայի մօտ շնորհաւորե

ա, ներս մտածի պէս, կարդաս այդ յայտարարութիւնը, {եւ} ես տամ նորան արժանի վարձը. թող չասեն մահկանացուք

քաղիր այդ մատեաններից ամենահարկաւոր ծանօթութիւնքը {եւ} համառօտապէս կը կարդաս. երբ նա կը ներկայանայ իմ խ

կաւոր է, պատճառ, դա նոր է գալիս այստեղ, ուրեմն {եւ} արժան է ծանօթացնել նորան մեր դժոխային անիծեալների

սէ, եթէ տեսանէ անկարգութիւն, անվայելչականութիւն {եւ} անարժանութիւն, տարակոյս չկայ, որ կը բողոքէ ընդդ

ան միջից դուրս եկան երեք ուրուականք, հայր, որդի {եւ} թոռն, որ իւրեանց անունը յայտնելով Քամ, Քանան եւ

եւ թոռն, որ իւրեանց անունը յայտնելով Քամ, Քանան {եւ} Նեբրովթ, յայտնեցին եւս, որ ծայրագոյն Բրամինը շա

թերթ յառաջ նկարագրուած խիստ, անողորմ, բարկացող {եւ} աներկիւղ սատանան ինչպէս այժմ նկարագրւում է որպէս

ժմ նկարագրւում է որպէս թէ վախեցող, որովհետեւ այս {եւ} այն բաների մասին հոգաբարձութիւն է առնում, որ լաւ

ծայրագոյն Բրամինին: Ճշմարիտ է այդ խնդիրը, բայց {եւ} այն ճշմարիտ, որ այդ յեղափոխութիւնը կատարուեցաւ տ

րովը գերազանցելով տէր սատանայից, պիտի գնայ դժոխք {եւ} գահավիժելով դժոխքի թագաւորը իւր գահի վերայից, ին

նան միշտ վերահասու եղած լինելով, իւր ոստիկանների {եւ} լրտեսների ձեռքով, հնդկական ծայրագոյն Բրամինի չար

ձեռքով, հնդկական ծայրագոյն Բրամինի չարութեններին {եւ} աւերածքին, որ բերեց իւր ազգի վերայ, ճշմարիտը պի

տանայապետը: Յանկարծ լսուեցաւ սաստիկ դղրդիւն {եւ} յետոյ մի բան ընկաւ դժոխքի դուռից ծծումբի լճի մէջ

ւնկը, չոր, աչքերը ներս ընկած, ժանգոտ ատամներով {եւ} անտանելի բերանի գարշահոտութեամբ, դէմքը կնճռuծ,

քը կնճռuծ, ունքերը կիտած: Գլուխ տուեց սատանային {եւ} կամենում էր մի բան ասել, բայց մօտի կանգնած դեւեր

սատանային, համբուրեց պատկառանքով նորա պոչի ծայրը {եւ} սկսեց կարդալ: Թ ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ - Ամենամռայ

ւնից, ամենայն կերպ աշխատում են մնալ խաւարի մէջ, {եւ} մեծ կարծիք ունին իւրեանց Բրամինների վերայ, արդէն

խռովասիրութեամբ. նա շաբաթներով քունը կոտրում էր {եւ} հաց չէր ուտում, եթէ իմանար, որ մի տեղ խռովութիւ

ւնը բորբոքուի, վէճը, կռիւը, բողոքը, որ դժոխքի {եւ} ձեր մռայլութեան զաւակներն են, ծաղկին եւ զուարթան

ր դժոխքի եւ ձեր մռայլութեան զաւակներն են, ծաղկին {եւ} զուարթանան: Սա մի լաւ պաշտօնեայ էր ստութեան

հիանալի ագահ մարդ էր. կողոպտեց բոլոր մեհեանները {եւ} յափշտակեց նոցա կալուածքը, իւր պաշտօնակալութեան մ

տում էր, որպէս պաշտօնակալ, պահում էր մի սիրական {եւ} բոլոր գողութեան եւ կաշառքի արդիւնքը վատնում էր նո

տօնակալ, պահում էր մի սիրական եւ բոլոր գողութեան {եւ} կաշառքի արդիւնքը վատնում էր նոցա վերայ: Թէպէտ շա

ղ են հաւասարուիլ այն երկու եգիպտացի քոյրերը Ոողայ {եւ} Ոողիբայ անունով, որ պահում էք Ձեր կանանոցի մէջ,

, որպէս աստուած բանականութեան: Հպարտութեան {եւ} փառամոլութեան կողմից, շատ նշանաւոր է դա. կան աշ

թիւնը, նախանձաւոր լինելով դժոխքի փառքին, քանդեց {եւ} կործանեց այդ վարժատունքը, ցրուեց աշակերտքը, հալ

րժատունքը, ցրուեց աշակերտքը, հալածեց վարժապետքը {եւ} խաբեց մի քանի յիմարի, թէ այն պատճառով լինում են

յս չկայ, որ այդպէս չէ, բայց նորա հարազատութիւնը {եւ} ջերմեռանդութիւնը դէպի ձեր գահը հարկադրեցին այդպէս

արկադրեցին այդպէս գործ կատարել: Խարդախութեան {եւ} դաւաճանութեան կողմից այնպէս անուն ունէր դա, որ ո

դորան. այն ամենասիրելի Բրամինը, որին սիրում էր {եւ} հաւատում էր, այն կտրիճ որդին դժոխքի, վերջապէս մ

ապէս մահադեղ տուեց իւր բարերար ծայրագոյն Բրամինին {եւ} տանը գտանուած ինքը յափշտակելով, շահուեցաւ իւր հա

Երբ աւարտեց վէզիրը իւր յայտարարութիւնը, սատանան {եւ} բոլոր հանդիսականքը ծափ զարկեցին, զմայլելով այսպի

ացած շրթունքի վերայից. գլուխը գտանւում էր ակամայ {եւ} տենդային ցնցողութեան մէջ, ոտքերը եւ ձեռքերը, մա

ւմ էր ակամայ եւ տենդային ցնցողութեան մէջ, ոտքերը {եւ} ձեռքերը, մանաւանդ այս անդամների մատերը, ցնցողու

գալարած մի թերթ թուղթ, յառաջ դուրս եկաւ հրապարակ {եւ} գլուխ տալով տէր սատանային, սկսեց իւր ճառը այսպէս

սրտիս խորքիցը օրհնել այս օրը: Ձեր մռայլութիւն, {եւ} դուք, դժոխային հոգիք, դուք, պարոններ, որ տէր

ուրախութիւնը, ուրախութիւնը, ասում եմ, նախահօրս {եւ} այնպիսի բազմարդիւն զաւակի սկզբնապատճառիս: Խ

ատանան պիտոյ է կապուէր մնար հնար չգտանելով որպիսի {եւ} իցէ կերպով ազատուել մի որեւիցէ դժուար գործից, իմ

իմ որդին կը հասուցանէ նորան իւր փրկարար խորհուրդը {եւ} կը սրբէ տէր սատանայի տգիտութեան եւ թուլամորթութեա

արար խորհուրդը եւ կը սրբէ տէր սատանայի տգիտութեան {եւ} թուլամորթութեան ամօթը դժոխքի պայծառ դրօշակի վերայ

ր քո շատ տարեկան կեանքումդ երբեք ամօթ չբերեցիր իմ {եւ} իմ ազգատոհմի վերայ, բարեաւ լինի քո գալը, ողջամբ

ն: Երբ որ աւարտել էր Քամը իւր ճառը, Քանանը {եւ} Նեբրովթը Կայէնի աղջկերքի հետ միասին սկսեցին երգել

ի համար պ. Նաենափետս անունով փողոցի բանաստեղծը, {եւ} որ սրբագրել էր մեծ աշխատութեամբ եւ զգուշութեամբ գ

ի բանաստեղծը, եւ որ սրբագրել էր մեծ աշխատութեամբ {եւ} զգուշութեամբ գրականութեան դիւապետը: Գնա՛ դժո

դաժան գէթ հոգի Ետ յողջակէզ դժոխոց, Այլ {եւ} բազմաց առաջնորդ Հանդիսացաւ յայս հուր, բոց:

տեսանելի էր տէր սատանայի աշտարակաձեւ սեւացած գահը {եւ} դեւերի անհամար բազմութիւն նորա չորս կողմում. ծայ

հետեւ խօսելու կարգը հասել էր տէր սատանային: {Եւ} ահա վեր կացաւ անդնդապետը նստած տեղից. նա իւր ներ

անան աւարտելով այս հանդէսը, ձեռք ձգեց չորս կողմը {եւ} ահա դժոխքի բոլոր փառքը անյայտացաւ, եւ ինքը գտանո

չորս կողմը եւ ահա դժոխքի բոլոր փառքը անյայտացաւ, {եւ} ինքը գտանուեցաւ իւր առանձնարանի մէջ: Վէզիրը

սեն առաւօտեան ժամը. հանգստանալու ժամանակ է. գնա {եւ} դու հանգստացիր: Մնացածը ուրիշ անգամ:

էին մարդիկ իւրեանց քնից, որ մանաւանդ շատանում է {եւ} զօրանում է գարնան ժամանակ, աղախինը պ. Մարկոսի ն

սորա սենեակը: Պ. Մարկոսը քնաթաթախ բացեց աչքերը {եւ} երեսը շփելով հարց արեց քնից վեր կացած աղախնու ներ

ու պատճառը: Այս միջոցին մօտեցել էր նորան աղախինը {եւ} յառաջ քան թէ պ. Մարկոսը աւարտել էր իւր հարցմունք

անցի ծառան բերել էր: Պ. Մարկոսը բացեց կնիքը {եւ} աչքերը տրորելով կարդաց հետեւեալ խօսքերս․

: Ամենայն պատրաստութիւն տեսել եմ, թէ կերակրեղէնի {եւ} թէ ըմպելիքի մասին: Միմիայն արաղ առել եմ մի վեդրօ

ինի հարիւր քսան շիշ, Շամպայն, շատ լաւերը, Կլիկ {եւ} Րեդերեր քսանչորս շիշ. Մադեռա, Խերէս, Ռէյն-վէյն

Խերէս, Ռէյն-վէյն, մի խօսքով թունդ գինիներ տասն {եւ} ութն շիշ: Կատարումն օրինաց եւ մարգարէիցը կը լինի

թունդ գինիներ տասն եւ ութն շիշ: Կատարումն օրինաց {եւ} մարգարէիցը կը լինի լաւ Մարասկէնով, որ ստացել էի

ինչեւիցէ թէ մեղադրանք է, թէ խրատ է, ընդունիր, {եւ} այս նամակս ստացածովդ շտապի՛ր գալ իմ մօտ, մեր ծան

ակս ստացածովդ շտապի՛ր գալ իմ մօտ, մեր ծանօթներից {եւ} բարեկամներից ովին հրաւիրելու եւ ովին չհրաւիրելու

, մեր ծանօթներից եւ բարեկամներից ովին հրաւիրելու {եւ} ովին չհրաւիրելու մասին, խորհուրդ կատարելու համար

սը, աւարտելով նամակի կարդալը, սկսեց ծանր կերպով {եւ} մտածողութեամբ համարել․ հարիւր քսան, տասն եւ ութն

րպով եւ մտածողութեամբ համարել․ հարիւր քսան, տասն {եւ} ութն եւս, հարիւր երեսուն ութն, քսան չորս դորա վ

տքը: Աղախինը պատրաստելով թէյի մեքենան ներս բերեց {եւ} դրեց սեղանի վերայ: Պ. Մարկոսը սկսեց թէյ պատրաստ

եց սեղանի վերայ: Պ. Մարկոսը սկսեց թէյ պատրաստել {եւ} նստելով աթոռի վերայ, զանազան պատկերներ երեւակայե

որ ընկերքը արբեցած ընկած դաշտերի վերայ, որը քնած {եւ} որը... իսկ ինքը տղամարդի պէս գինու թասը ձեռքին

կսել էին միմեանց հետ, որոնցից մինը լաց էր լինում {եւ} գանգատում էր, թէ վշտացնում են իւրեան, իսկ միւսը

իսկ միւսը բարձր բարձր գոռալով հայհոյում էր նորան {եւ} ասում էր, որ եթէ չափը չճանաչէ, ոչ միայն այսչափ

էջ մեծ անկարգ բան է մի այդպիսի կոշտ վարեցողութիւն {եւ} այլն: Այսպիսի պատկերներ ստեղծագործելով ուղեղ

րախանում էր, մանաւանդ մտածելով, եթէ բոլոր արաղը {եւ} գինիքը խմուելուց յետոյ, մի քանի մարդ եւ ինքը մնա

որ արաղը եւ գինիքը խմուելուց յետոյ, մի քանի մարդ {եւ} ինքը մնան զգաստ, առանց արբենալու, այն ժամանակ ի

արտել էր թէյ խմելը, վեր առաւ վերարկուն, գլխարկը {եւ} ջոխին, եւ դուրս գնաց իւր տանից: Կարդացողը ա

յ խմելը, վեր առաւ վերարկուն, գլխարկը եւ ջոխին, {եւ} դուրս գնաց իւր տանից: Կարդացողը այս գործի,

այ քրիստոնեայ: Նորա շատ խմելու վերայ երեւակայելը {եւ} երազելը, պ. Շաքարեանցի ժլատ հոգացողութեան վերայ

ւսի հետ, որ դժուարութեամբ կանգնում էր ոտքի վերայ {եւ} որի լեզուն, համարեա թէ փայտանալով, հազիւ հազ շա

ասութիւն չէ, եթէ նա մտածում է շատ խմելու վերայ, {եւ} ո′չ այսչափ միայն, այլեւ պարտական է մտածել եւ աշխ

յ, եւ ո′չ այսչափ միայն, այլեւ պարտական է մտածել {եւ} աշխատել, որ օրէ օր աւելի կարողանայ խմել, որովհե

ութեամբ, այդ պարոնը, մի օր մի լաւ երկրպագութիւն {եւ} ուխտ կատարած լինելով Բաքոսի տաճարում, եւ մեղադրա

գութիւն եւ ուխտ կատարած լինելով Բաքոսի տաճարում, {եւ} մեղադրանք լսելով ինձանից իւր արբեցութեան մասին,

ես Աստուծոյ պատկեր եմ, ես բանականութիւն ունիմ, {եւ} այս խօսքերիցս տեսանում ես ահա, որ ես շատ լաւ ճան

րդկութիւնը, որ սառն աչքով նայեմ այդ բանի վերայ, {եւ} հայհոյութիւն չէ՞ր իմ կողմից Աստուծոյ շնորհին, որ

մի բուռն հողից գոյացայ, եթէ չաշխատէի հաւասարուիլ {եւ} գերազանցել այդ չնչին փայտից: Մեզանից իւրաքանչիւր

դու ինչե՞ր ես խօսում: Եթէ մեր Հայերի մէջ կան {եւ} այսպիսի մտածութեան տէր մարդիկ, ապա ուրեմն, դեռե

արելով այդպիսի ծառայական արհեստով, նա պարապում է {եւ} զանազան գրեանք կարդալով: Նա միշտ համարել է իւրեա

ազան գրեանք կարդալով: Նա միշտ համարել է իւրեան, {եւ} այժմ եւս համարում է ազգասէր պարոններից մինը եւ ին

, եւ այժմ եւս համարում է ազգասէր պարոններից մինը {եւ} ինչո՛ւ չէ համարելու իւրեան ազգասէր, ի՜նչ մի դժու

: Ես այս խօսքը ասում եմ միմիայն մեր հայերի համար {եւ} ոչ ուրիշ ազգերի. պատճառ, որքան հեշտ է մեր ազգի

՞ւ, հայ մարդը, որ մի երկու բառ լսել էր այստեղից {եւ} այնտեղից, նստում է իւր տան մի անկիւնում եւ դառնո

տեղից եւ այնտեղից, նստում է իւր տան մի անկիւնում {եւ} դառնում է ազգասէր, ինչ լաւ ցանկութիւն ասես յայտն

բան ուսանին ազգի վայրենացած զաւակները, որ լինին {եւ} շարունակուին լաւ լաւ եւ գեղեցիկ օրագրութիւնք, բա

ացած զաւակները, որ լինին եւ շարունակուին լաւ լաւ {եւ} գեղեցիկ օրագրութիւնք, բայց այս բաները թող ինքեան

, բայց այս բաները թող ինքեանք լինին, թող ոչնչից {եւ} ոչնչով գոյանան․ իմ պատուելի ազգասէրը հանգիստ թող

ոյթ, որ ազգի զաւակները իւրեանց անդաստիարակութեան {եւ} տգիտութեան պատճառով դատապարտուած են ոտաբոբիկ այս

ում է, ամենայն բարեխիղճ մարդու հետ համաձայնում է {եւ} օգնում է ազգին, մի քանի աղքատի երկու-երեք մանէթ

ւնքը խայտառակողներին ատելով ատում է, բամբասում է {եւ} հայհոյում է նորանց եւ... ինչ այլեւս կամիք, օր

տելով ատում է, բամբասում է եւ հայհոյում է նորանց {եւ}... ինչ այլեւս կամիք, օրհնում է օտար աշխարհում

ւմ է օտար աշխարհում, պանդխտութեան մէջ իւր կեանքը {եւ} հարստութիւնը կնքած մի անբաղդի գերեզման...

ի աչքում, այսպիսի մի մարդ, որ փորը հաստացրել էր {եւ} ընչանցքը սրել, համարձակւում է պատիւ ու յարգանք պ

, դու յանդուգն յիմար, կորի՛ր մեր աչքից, ստախօս {եւ} անպատիւ դու, մեք ճանաչում ենք քո խաբեբայութիւնը

. ոչ միայն ազգասէր պատուանունը, այլեւ բոլոր ազգը {եւ} քո հօր ոսկերքը կը հանես գերեզմանից եւ կը վաճառես

բոլոր ազգը եւ քո հօր ոսկերքը կը հանես գերեզմանից {եւ} կը վաճառես: Եթէ մեր ազգի մէջ կան եւ այսպիսի

րեզմանից եւ կը վաճառես: Եթէ մեր ազգի մէջ կան {եւ} այսպիսի մտածութեան տէր մարդիկ, մարդիկ, որ կարող

րողութեան տէր պարոնների հետ՝ օգնել ազգի ողորմելի {եւ} թշուառ դրութիւնը․ բայց պ. Շահբէգի ասածի պէս բոլ

ն դառնալով, պարարում են գիշեր ցերեկ իւրեանց փորը {եւ} այնուամենայնիւ համարւում են ազգասէր, ապա ուրեմն

ին: Նոքա երեխայութենից սկսած դրացի էին միմեանց, {եւ} համարեա թէ միասին աճելով, եղբօր պէս վարւում էին

րոնում մի մորթած սեւ հաւ, առանց ամենայն պիսակի, {եւ} մի սեւ կոթով դանակ: Բնական բաներից ցաւում էր պ.

ւմ էր պ. Շաքարեանցի գլուխը, նա սիրում է ոգիների {եւ} փերիների հետ խօսակից լինել միշտ․ նոցա բան ապսպարե

իների հետ խօսակից լինել միշտ․ նոցա բան ապսպարել, {եւ} շատ անգամ հաւատացուցած է իւր ընկերներին եւ բարեկա

արել, եւ շատ անգամ հաւատացուցած է իւր ընկերներին {եւ} բարեկամներին, թէ նա, իւր դիւթական արարողութեան

որդութեամբ, հասել է շատ բաների: Դոցա կարգումն է {եւ} այն, որ մի շատ գեղեցիկ աղջիկ, որի վերայ սիրահար

իկ, որի վերայ սիրահարուած է եղած երկար ժամանակ, {եւ} որ պ. Շաքարեանցին ամենեւին մարդու տեղ եւս չէ դնո

ի շապիկով եկել է կէս գիշերին պ. Շաքարեանցի ախոռը {եւ} ծունկ չոքած նորա առաջեւ, աչքը արտասուք խնդրել է

Ահա այս պարոնն էր պ. Մարկոսին տոմսակ գրողը, {եւ} սա էր, որի մօտ գնաց պ. Մարկոսը, ուր կը տանենք

էր, որի մօտ գնաց պ. Մարկոսը, ուր կը տանենք մեք {եւ} մեր ընթերցողքը: Բ․ Պ. Մարկոսը, ներս մտանել

աշակերտուեցայ Սիմոն վարժապետին, այնպիսի կարդացող {եւ} աստուածաբան մարդու: Ի՛նչ գլուխ ունէր, ի՛նչ ուսո

չպէ՛ս գեղեցիկ մեկնում էր ժողովածուն. ապա եկեղեցի {եւ} կաթողիկոս բառերի մեկնութիւնը, չկարծեմ, որ եպիսկ

մ երեսը խաչ հանեց, որպէս թէ հրաժարուելով դեւերից {եւ} վահանափակելով իւր անձը սատանայական փորձանքների եր

ի, մի որձ չղջկի կուրծքի կարթաձեւ ոսկր, մի պտուկ {եւ} այլ մանրամասնութիւնք, որ ուրիշ ժամանակ չէր գործ

ամանակ չէր գործ ածում: - Ես կ'երթամ նորա մօտ {եւ} կ'ասեմ, որ թողու այժմ այդ բանը մի այլ ժամանակի.

եա թէ արտասուքը աչքերում, - այդ վնասակար կը լինի {եւ} ձեզ եւ իմ պարոնիս: Նա միշտ այդպիսի դիպուածներում

րտասուքը աչքերում, - այդ վնասակար կը լինի եւ ձեզ {եւ} իմ պարոնիս: Նա միշտ այդպիսի դիպուածներում արգելո

իշտ այդպիսի դիպուածներում արգելում է մտանել ախոռը {եւ} մօտենալ նորան, որովհետեւ չար ոգիների ազդելուց կա

իմը ո՞ր օրի համար է, յիմա՛ր, Նարեկացու սքանչելի {եւ} դիւահալած աղօթքները: Բացի դորանից, ես միշտ իմ վ

ի իմ պարոնին: - Բան չկայ, գոնէ կը խելօքանայ {եւ} կը դադարի այդ բաներից: Ցոյց տո՛ւր ինձ ախոռը․ արի

: Մինչդեռ պ. Մարկոսը խօսում էր ծառայի հետ, {եւ} ահա պ. Շաքարեանցը բարկացած, շողիքը բերանից թափե

նութիւն, սիրտս այրւում է... ո′հ... ո′հ, - {եւ} մի քանի այսպիսի կցկտուր խօսքեր դեռեւս արտաբերելով

փոխուի, իւր կարգով սկսեց գործ դնել իւր արհեստը, {եւ}, կանգնելով պ. Շաքարեանցի գլխի տակ, սկսեց մրմնջ

. Շաքարեանցի գլխի տակ, սկսեց մրմնջել մի աղօթք, {եւ} երեք անգամ կրկնելով հալին մեղք, հալածին դեւք խօս

, զգաստացուց նորան: Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ {եւ} կովի նման նայում էր պ. Մարկոսի վերայ, յետոյ սկս

նեց Շաքարեանցին, նստեցուց բռնութեամբ աթոռի վերայ {եւ} սկսեց անգիր կարդալ մի այլ աղօթք, որ աւելի ներգոր

երեսի վերայ, երբեմն, երբեմն երեւում էին ակամայ {եւ} անզգայ ցնցողական զարկողութիւնք: " Փա՛ռք Աստո

ծաթեայ շղթայով կախած էր կուրծքի վերայ, համբուրեց {եւ} յառաջ գնաց... Նա տեսաւ, որ ախոռներից մինի դու

պտուկին, տեսաւ, որ ջրով լիքն է, շրջեց պտուկը, {եւ} ահա նորա միջից դուրս ընկան չղջկի կուրծքի կարթաձեւ

րա միջից դուրս ընկան չղջկի կուրծքի կարթաձեւ ոսկրը {եւ} Յուլիա Պոստրանայի պատկերը: Այս բաները մեծ զարմա

ի բնակութեան մէջ, ուր ստեպ հաւաքւում էին փերիներ {եւ} դեւեր: Պ. Մարկոսը, թողնելով իւր հետաքրքրու

մտանելուց․ առատ քրտինքը թափւում էր նորա ճակատից, {եւ} ամենեւին չիմանալով իւր գլխից անցածը, համարեց, թ

գալիս պ. Մարկոսը: Այս պատճառով վեր կացաւ տեղից {եւ} կամեցաւ, յառաջ գնալով, ողջունել իւր բարեկամը.

աւատա՛, Շաքարեանց, դու մի օր յանկարծ կը մեռանիս {եւ} հոգիդ բաց աչքով կը մատնես, որ կերակուր լինի սատա

մէջ: Երազի նման յիշում էր իւր ախոռից ներս վազելը {եւ} պ. Մարկոսին տեսանելը: Հաւաստելու համար, թէ այդ

ս, որ քեզ հանգստացնելուց յետոյ, ստիպուեցայ գնալ {եւ} հարցասիրել քո խելագարութեան պատճառը: Ախոռը ներս

սքը պ. Շաքարեանցը: - Եղբայր, ես կոյր չեմ, {եւ} ինչ որ մարդկային աչքով կարելի է տեսանել, միշտ տե

տեսանում եմ: Ինչպէ՞ս չտեսայ Պոստրանայի պատկերը, {եւ} դեռ եւս ներկով նկարած: - Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ

կու ձեռքով ճակատին: - Ես խաբուել եմ... ափսո՛ս {եւ} հազար ափսո՛ս, այդ մի յիմարութիւն է եղել, երեւի

երեւի լսել է իմ ձայնաւոր խորհրդածութիւնը իմ հետ, {եւ} այդ բանը բերել է իմ գլուխը: Փոյթ չէ, դրացի, ես

ուրդ ունի այս բոլորը․ ես ոչինչ բան չեմ հասկանում․ {եւ} քո ընթացքը, ախոռի հանդերձանքը, այժմեան խօսակցու

գի՛ս, դու գիտես, որ ես քեզ հոգուս պէս սիրում եմ {եւ} քեզանից երբեք մի բան ծածկած չեմ, ուրեմն լսիր եւ

եւ քեզանից երբեք մի բան ծածկած չեմ, ուրեմն լսիր {եւ} այս գաղտնիքս, որ ոչ ոք չգիտէ, եւ առաջինը դու պի

, ուրեմն լսիր եւ այս գաղտնիքս, որ ոչ ոք չգիտէ, {եւ} առաջինը դու պիտոյ է լինիս, որ իմանաս: Ես քո բար

ո բարեկամութեան վերայ երկբայութիւն չունիմ, ուստի {եւ} անկասկած կարող եմ հաւատալ քեզ իմ գաղտնիքը, որովհ

թ չէ, դու եւս մի կարդացող մարդ ես, այսօր դարձիր {եւ} խոստովանահայր, ի՛նչ կայ որ: Գ․ Պ. Շաքարեան

Շաքարեանցը, այս իւր յառաջաբանով, այլեւ ձեռների {եւ} դէմքի շարժուածքով մի այնպիսի ձեւ ցոյց տուեց պ. Մ

ասաց Շաքարեանցը, - ես գիտեմ քո բարեկամութիւնը, {եւ} այդ էր պատճառը, որ յօժարեցայ հաւատալ քեզ իմ գաղտ

կ էր, ո՛չ գիշերս գիշեր: Եթէ միայն մնում էի տանս {եւ} ընկնում էի մտածութեան մէջ, յանկարծ մի շարժողութե

մի աղաղակից դուրս գալով այդ խոր մտածութեան միջից {եւ} աչքս դարձնելով դէպի այն կողմը, որտեղից լսել էի ա

յն սիրած աղջիկս, ուրուականի պէս երեւում էր աչքիս {եւ} անյայտանում դարձեալ: Շատ մտածեցի, շատ որոնեցի մ

ձ թւում էր, թէ ստեղծուած եմ միմիայն նորա համար, {եւ} միմիայն նորա հետ ամուսնանալով, կարծում էի, թէ կ

բար պատասխանում էի մի անորոշ բան, ո՛չ ստորասական {եւ} ո՛չ բացասական, այն խորհրդով, որ դիմացս կանգնած

ի հոգեմաշ հանգամանքների մէջ կորուսի բոլոր հոգեկան {եւ} մարմնական կարողութիւնքս, փոքր էր մնացել որ մահիճ

կը նոյն դրութեան մէջ, կանգնած ոտքի մատների վերայ {եւ} պարզած աջ ձեռքը, աշխատում է բռնել մի մեծ թիթեռնա

ար թեւերը: Մի անգամ դարձեալ սրբում եմ աչքս... {եւ} դարձեալ տեսանելով նորան վազում եմ դէպի նա... բ

արողացայ գտանել: Այն բանից յետոյ, սէրը, առաւել {եւ} առաւել զօրացաւ իմ մէջ, որ հալումաշ արեց ինձ. թւ

եց ինձ. թւում էր, թէ մի վէրք գոյացել էր սրտումս {եւ} ճարակում է սորան: Քունը իսպառ փախաւ աչքիցս, օրը

էկ երեկոյեան, սպասաւորս գտել էր մի այդպիսի հաւ, {եւ} այնպէս ուրախ էի դորա վերայ, որպէս թէ այդ հաւի մէ

րողութեանս մասին: Ձայնաւոր մտածութիւնք էի առնում {եւ} նկարագրում էի այն օրիորդը, որ անշուշտ համարում է

յաւերժահարսն: - Երբ որ ամենայն բան խօսել էի {եւ} մի փոքր հանդարտել էի, թափելով սրտիս ուրախութեան

այ պարսպի վերայ, կամելով տեսանել թէ ո՛վ էր այն, {եւ} ահա ոչ ոք չկար... բայց... արդարացի կասկած ո

ւի համար: - Գնալով անկողին մտածեցի հոգ տանել {եւ} մեր կատարելի խնջոյքի վերայ, որովհետեւ երջանկութի

ւթիւն չունի, եթէ փակւում է միայն մի մարդու մէջ, {եւ} եթէ այդ մարդը չէ կարող ուրիշները եւս հաղորդել նոր

ացնելով նորա շապիկը շինել էր բոլորովին թափանցիկ, {եւ} այդ պատճառով աչքերս վերստին կախարդուեցան նորա գեղ

երեւէր ինձ, եօթն ջրհօրի ջրով լցրած պտուկի մէջ, {եւ} հարցանէի նորանից, նորա ո՛վ եւ ինչ լինելը: -

լցրած պտուկի մէջ, եւ հարցանէի նորանից, նորա ո՛վ {եւ} ինչ լինելը: - Քեզ արդէն յայտնի է, որ ես շատ

- Քեզ արդէն յայտնի է, որ ես շատ անգամ կատարել եմ {եւ} աւելի ծանր գործեր, այս պատճառով ոչինչ տարակոյս չ

Յանկարծ, մինչ բոլոր արարողութիւնը կատարած, մեծ {եւ} անզովանալի փափագով աչքս ձգում եմ պտուկի վերայ, ե

ս նայում եմ դարձեալ, երեւում է նոյն կերպարանքը, {եւ} ինձ թուեցաւ, թէ այդ կերպարանքը ժպտում էր... բ

րեց վերաս: Իմ գեղեցիկ օրիորդի ուրուականը կանչելը {եւ} այդ հրէշի ինձ երեւելը ապացուցանում էր, թէ օրիորդ

տիպ կերպարանքը, վշտահար աչքերը, դողդոջուն ձայնը {եւ} հեկեկանքից ընդհատուած կարճ եւ արագ շնչառութիւնը -

ը, դողդոջուն ձայնը եւ հեկեկանքից ընդհատուած կարճ {եւ} արագ շնչառութիւնը - այս բոլորը միանալով կազմում է

այս բոլորը միանալով կազմում էին արդարեւ մի տխուր {եւ} սրտաշարժ ներդաշնակութիւն: Պ. Մարկոսը աշխատե

ի քո արարողութեան համար պատրաստած բաների մնացորդը {եւ} տեսայ մի ջրով լիք պտուկի յատակում Յուլիա Պոստրանա

կի յատակում Յուլիա Պոստրանայի պատկերը, որ ձեռքով {եւ} բաւական կոպիտ նկարած էր. հանեցի եւ ձգեցի նորան յ

ը, որ ձեռքով եւ բաւական կոպիտ նկարած էր. հանեցի {եւ} ձգեցի նորան յատակի վերայ... - Ի՞նչ բան ուն

իմ պտուկի մէջ, ո՞ր սատանան ձգել է նորան այդտեղ, {եւ} միթէ՞ ճշմարիտ է այդ, միթէ՞ ես երկիւղ կրելով այդ

անցը, այս խօսքերը ասելով, սկսեց երեխայի պէս լալ {եւ} գլուխը ծեծել ձեռներով: Նա մտածում էր, որ եթէ կի

արարողութիւնը, ապա երեւելու էր նորա յաւերժահարսը {եւ} ինքը հասանելու իւր փափագելի նպատակին: Պ. Մարկոս

արեանցը թէեւ բանաստեղծ չէր, թէեւ չունէր մի առոյգ {եւ} կայտառ հոգի, մի կենդանի լեզու, այնուամենայնիւ,

ր շարժողութիւնքը, դէմքը, աչքերի փայլը, ձայնը, {եւ} այլն, եւ այլն, ամենեքին իւրեանց համար ջոկ ջոկ լ

թիւնքը, դէմքը, աչքերի փայլը, ձայնը, եւ այլն, {եւ} այլն, ամենեքին իւրեանց համար ջոկ ջոկ լեզու դարձա

կանոնաւոր, կուրծքը կատարելապէս կերպարանագործուած {եւ} պարարտ, իսկ հագուստը վերջին - ամենանոր ձեւով, ո

րծում էր նոյնպէս, թէ այդ օրիորդը պիտոյ է գեղեցիկ {եւ} սուր ձայն ունենայ․ նա եզրափակում էր այսպէս նորա ա

. Շաքարեանցը, պ. Մարկոսը խնդրեց մի բաժակ արաղ․ {եւ} մի փոքր նախաճաշիկ: Նա ասում էր, որ այդ կ'ամրացն

նը վերագրես իմ ժլատութեանը. ես իսկոյն կը հոգամ, {եւ} շնորհակալ եմ, որ ասացիր, թէեւ կարող էի ես եւս մ

հիմնաւոր չէ, ինչպէս միաբան խորհրդով կատարուածը. {եւ} ահա ես իսկոյն կը հոգամ ինչ որ պակաս է. է՛յ, Սար

Ռօմ, երկու շիշ Կօնեակ, երկու շիշ անգլիական ճին {եւ} երկու շիշ Սարեպտի բալասան, - իսկոյն կցորդեց պ.

ոյն կցորդեց պ. Մարկոսը: Սարգիսը գլուխ տուեց {եւ} դուրս գնաց: Պ. Շաքարեանցը շարունակեց.

իր, թէ պիտոյ է խորհուրդ կատարել, ովի՛ն հրաւիրել {եւ} ովի՛ն ոչ, - պատասխանեց պ. Մարկոսը: - Այո՛

ուցակ, որի մէջ գրել եմ մեր հրաւիրելի բարեկամների {եւ} ծանօթների անունները: - Կարդա՛ տեսանեմ:

ի տակից, որ խառնիխուռն ընկած էին, մի թերթ թուղթ {եւ} սկսեց կարդալ: - Ուրեմն բոլորը տասն մարդ, -

, որ առանց ուշադիր լինելու տեղին, հանգամանքներին {եւ} պատշաճին, փիլիսոփայութիւն է, որ առնում են եւ այ

ին եւ պատշաճին, փիլիսոփայութիւն է, որ առնում են {եւ} այդ կերպով գլխացաւութիւն պատճառելով ներկայ գտնուա

ցա հոգին ուրախութենից դէպի տրտմութիւն փոխադրուի: {Եւ} ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ուրախութեան մէջ ի՛նչ հարկ

ռանայ իւր անձը, իւր որպիսութիւնը, իւր շրջակայքը {եւ} հանգամանքները, որ ուրախութիւնը համ տայ նորա բերա

րանից, մարդը ինչո՛վ է զանազանւում անասուններից, {եւ} ի՛նչ բանով գերազանց է, քան թէ անասունքը, միթէ՞

, քան թէ անասունքը, միթէ՞ նորանով, որ խելօքները {եւ} ուսումնականքը գոռում են, թէ մարդը բանականութիւն

րդը բանականութիւն ունի, թէ նա մի բարոյական էակ է {եւ} այլն եւ այլն. ամենեւին ոչ: Մարդու զանազանութիւն

կանութիւն ունի, թէ նա մի բարոյական էակ է եւ այլն {եւ} այլն. ամենեւին ոչ: Մարդու զանազանութիւնը եւ գեր

յլն եւ այլն. ամենեւին ոչ: Մարդու զանազանութիւնը {եւ} գերազանցութիւնը անասուններից այն է, որ անասունը

ւմ է այն ժամանակ միայն, երբ ծարաւի է. իսկ մարդը {եւ} ծարաւի չլինելով կարող է բաժակներ դատարկել: Անասո

լոկ ջուր, իսկ մարդը, ցոյց տալով իւր մեծութիւնը {եւ} անասուններից գերազանցութիւնը, խմում է ոգիաւոր հե

ցութիւնը, խմում է ոգիաւոր հեղանիւթք, երբեմն 300 {եւ} երբեմն աւելի բարձր աստիճանի: Արի՛, ճշմարիտը խոս

սեն, թէ մարդը բանական հոգի ունի, մարդը խօսում է {եւ} այլն: Նախ, ո՛վ է տեսել այդ հոգին, մարդու վիզը

ելութիւնը միեւնոյն է, երկու դիպուածում եւս մահ, {եւ} ո՛չ ոք մինչեւ այժմ չէ տեսել, մարդու մեռանելու ժա

անում, ապա, թէ մարդ ես, վեր ա՛ռ գետնիցը մի քար {եւ} տես թէ քեզանից ոչ շատ հեռի նստած ճնճղուկը, ագռաւ

, կամ շունը կը սպասե՞ն, որ դու զարկէիր նորանց: {Եւ} ինչ տեղից գիտենք, որ այդ անասունքը չեն խօսում մի

, որպէս նոցանը ` մեր համար: Այդ փիլիսոփայութիւնը {եւ} գիտութիւնքը խաբեբայութիւնք են: Գոնէ, իմ կարծիքո

ւիրելի մարդերի մէջ: - Ամենեւին համաձայն եմ, {եւ} այդ պատճառով եւս խնդրել եմ քեզ իմ մօտ. արի՛ նստե

դ պատճառով եւս խնդրել եմ քեզ իմ մօտ. արի՛ նստենք {եւ} կատարենք մեր գործը: - Շատ բարի, բայց, ինչպ

անցի ներկայութեամբ․ նա դոցայ բոլորին ճանաչում է, {եւ} բարեկամ լինելով մեզ, իհարկէ ճշմարիտը կ'ասէ մեր օ

րծը մի երեւելի բան չէ, ինչպէս քեզ եւս յայտնի է, {եւ} նա այնպիսի մարդ է, որ ոչ թէ մի քանի ժամ, այլեւ

անցը, բարեկամաբար զարկելով պ. Մարկոսի ուսին, - {եւ} յոյս ունիմ, որ դու այնքան խորհրդապահ կը լինիս,

րդում տալով հաւատայի քեզ: - Երեք հարիւր տասն {եւ} ութն հայրապետների նզովքը գլխիս լինի, եթէ մի մարդ

մետալները, զօր օրինակ, երկաթը, պղինձը, անագը {եւ} այլն, ազնուացնել, այսինքն ոսկի եւ արծաթ փոխարկե

ղինձը, անագը եւ այլն, ազնուացնել, այսինքն ոսկի {եւ} արծաթ փոխարկել նորանց: - Միթէ՞ կարելի է այդպ

ն քո կարդացած բաների նման չէ. ի՛նչ քո կարդացած, {եւ} իմ թալիսմաններին եւս նման չէ. դա մի ջոկ բան է.

կ բան է... - Ին՛չ տեղից է այդ գիտութիւնը, {եւ} ինչպէ՛ս ուսել է պ. Մանթուխեանցը: - Թէ ի՛նչ

ատացնելու համար ինձ, թէ կայ մի այդպիսի գիտութիւն {եւ} թէ շատ խելացի մարդիկ եղած են դորա սպասաւորք:

ցոյց տուր ինձ այդ թուղթը, ես շատ ուրախ կը լինիմ {եւ} շատ շնորհակալ, եւ դորա փոխանակ կը տամ քեզ մի գրչ

թուղթը, ես շատ ուրախ կը լինիմ եւ շատ շնորհակալ, {եւ} դորա փոխանակ կը տամ քեզ մի գրչագիր աղօթագիրք, որ

չ թէ հասարակ դեւերը, այլեւ բէեղզեբուղը, բելիարը {եւ} սատանան իսկ: Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ տեղից

սատանան իսկ: Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ տեղից {եւ} գնալով միւս սենեակը, բացեց պահարանը եւ սկսեց որո

ցաւ տեղից եւ գնալով միւս սենեակը, բացեց պահարանը {եւ} սկսեց որոնել: Նորա պահարանի անկարգութիւնը անցել

ցել էր Օսմանեան սուլթանի կանանոցի անկարգութենից, {եւ}, ինչպէս ասում է Ռուսաց առածը, սատանան ոտը կը կո

երկար որոնելուց յետոյ գտաւ Մանթուխեանցի գրչագիրը {եւ} ինքնաբաւական կերպով եկաւ միւս սենեակը, ուր պ. Մ

ր հիանաս, - պատասխանեց պ. Մարկոսը ջերմութեամբ: {Եւ} արդարեւ նորա անդադար Նարեկ կարդալը շատ ձեռնտու էր

ել նորան ո՛չ Յունաց, ո՛չ Եգիպտացոց, ոչ Հնդկացոց {եւ} ո՛չ Չինէացոց մէջ. այս իմաստուն ազգերը չեն մտածել

Յուլիոս Ֆիրմիկ Մատուրնոսը չորրորդ դարու սկզբումը {եւ} էնէաս Բլասիուս, հետեւեալ դարում, խօսում են այդ

ւմ են եգիպտական քուրմերի սրբազան մատեանների մէջ, {եւ} թէ Եգիպտացոց ձեռքով Վուլկանին նուիրուած տաճարը կա

թէ այդ գիտութիւնը վեր է քան թէ մարդկային խելքը, {եւ} թէ աստուածակոյս կողմից յայտնուած է նա մարդերին.

է նա մարդերին. նոքա Ադեպտք անուանում էին իւրեանց {եւ} ամենեւին կամք չունէին հաղորդել ուրիշները իւրեանց

է, բանալ մետալների դէպի ոսկի փոխարկելու գաղտնիքը {եւ} գտնել ընդհանուր դեղը - կենսական կաթիլը: Եւ արդար

տնիքը եւ գտնել ընդհանուր դեղը - կենսական կաթիլը: {Եւ} արդարեւ Ջեբերը, իւր կարմիր կաթիլը, որ լուծած ոս

էս մի հնար, կեանքը անորոշ ժամանակով երկարացնելու {եւ} մանկութեան ծաղիկը վերանորոգելու: Մինը բոլոր

կութեան ծաղիկը վերանորոգելու: Մինը բոլոր հին {եւ} նշանաւոր Ալքիմիկոսներից, Եւրոպայումը էր այն սարս

ոնը ծնած է Սօմերսետ կոմսութեան մէջ 1214 թուականին {եւ} ուսումն է առած նախ Օքսֆորդում, յետոյ Փարիզում:

ի բան է հաշուի տակ ձգելով նորա դարու անկրթութիւնը {եւ} տգիտութիւնը, որի մէջ երեւել է Բեքոնը: Նորա Opus

է մեզ, թէ մի քանի Ալքիմիկոսք կարող են ոսկի շինել {եւ} գտել են այն դեղը, որի օգնութեամբ կարելի է քանի հ

խարդ, երեւի թէ պղնձեայ գլխի համար, որ խօսում էր {եւ} համարում էր ոչինչ պակաս, քան թէ կարող էր մարդը,

համարում էր ոչինչ պակաս, քան թէ կարող էր մարդը, {եւ} խեղճ Րօճեր Բեքոնը իւր դաւաճան կարգակիցների ձեռքով

բերտոս Մեծը, որ համբաւած էր որպէս երեւելի կախարդ {եւ} ծնած է Շուաբիում, 1205 թուականին: Նա մտաւ Դոմին

մտաւ Դոմինիկեան կրօնաւորների կարգը Քեօլն քաղաքում {եւ} վերջապէս դարձաւ Րեգենսբուրգի եպիսկոպոս: Սա եւս Բ

Սա եւս Բեքոնի նման աշխատում էր այն ամենայն ուսման {եւ} գիտութեան մէջ, որ վերաբերում էին մարդուն, magnu

թները, որ գործածութեան մէջ էին այն միջոցներում, {եւ} զանազան փորձեր եւ նկատողութիւնք, որ յաջողել էր ն

ւթեան մէջ էին այն միջոցներում, եւ զանազան փորձեր {եւ} նկատողութիւնք, որ յաջողել էր նորան կատարել: Երկ

լիս հեղինակի հասուն գիտութիւնը քարերի, մետալների {եւ} աղերի որպիսութեններին: Ալբերտոսը վարժապետ էր Թով

երի մէջ աոաջին անգամ տեսնում ենք աստեղահմայութեան {եւ} Ալքիմիայի զուգակցութիւնը: Ազգային կարծիքը աս

գում. եղանակը ձմեռն էր: Յայտնի բան է, որ կոմսը {եւ} նորա մարդիկը զարմացան Ալքիմիկոսի այս գործողութեան

կանաչ, ծաղիկները անուշահոտութեամբ լցուցին օդը, {եւ} անհամար բազմութիւն ուրախ թռչունների սկսեցին զրուց

ւ վերջին բաժակը խմելով, իսկոյն անհետացաւ ամառը, {եւ} ցուրտը դարձեալ փչեց իւր բոլոր աոաջին խստութեամբ:

ցութեան ցանկութիւն: Պիտոյ է նոյնպէս յիշել այստեղ {եւ} Նիկոլայոս Ֆլամելը, որ շատ խօսքերի պատճառ է եղել

ամար հարստութեան, որոնց մի մասը գործ է դրել տներ {եւ} մինչեւ անգամ եկեղեցիք շինելու համար, եւ մեռած ձե

րել տներ եւ մինչեւ անգամ եկեղեցիք շինելու համար, {եւ} մեռած ձեւանալով, իւր կնոջ հետ միասին, գնացել է

իւր կնոջ հետ միասին, գնացել է մի հեռաւոր աշխարհ {եւ} անմահանալով այնտեղ թագաւորում էր անսպառելի գանձեր

ն ամբիոնը դասախօսութեան հիմնուեցաւ Բազըլ քաղաքում {եւ} Թէոֆրաստ Պարացելսոսը հրաւիրուեցաւ ունել այդ ամբիո

օտ: Նորա հայրը, որպէս բժիշկ ուսուց նորան Ֆիզիկա {եւ} Խիրուրգիայ, բայց Ալքիմիան սիրական գիտութիւնն էր

: Պարացելսոսը պարապում էր որոնելով ընդհանուր դեղը {եւ} անորոշ ժամանակով կեանք երկարացնելու հնարը: Իւր ա

զանազանութիւն է դնում ընդհանուր դեղի, раnасеа, {եւ} կենսական կաթիլի մէջ: Իւր նպատակին հասնելու համար

արանների մեծ մասին, գերի ընկել էր Թաթարների ձեռք {եւ} արձակուելով դէպի Ռուսսիա, ներկայացել էր թագաւորի

աշտօնից: Նա, ուսուցանելով Ալքիմիա, պարապում էր {եւ} գործական բժշկութեամբ: Մի անգամ հրաւիրեցին նորան

անայ: Պարացելսոսը պատրաստեց օփիւմից երեք հատադեղ {եւ} քսան եւ չորս ժամի մէջ առողջացրեց հիւանդ աբեղան:

արացելսոսը պատրաստեց օփիւմից երեք հատադեղ եւ քսան {եւ} չորս ժամի մէջ առողջացրեց հիւանդ աբեղան: Առողջացա

ացելսօսի կարճաժամանակեայ բժշկագործութեանը, ուստի {եւ} հրաժարուեցաւ հատուցանելուց: Բացուեցաւ մի դատ

. գործը յանձնուեցաւ վերջապէս բժիշկների քննութեան {եւ} վերահասութեան, որոնք վճռեցին, թէ հերիք է մի շատ

ց նորա ընդդէմ մի մեծ թշնամութիւն յառաջանալու, որ {եւ} ապա հարկադրեց նորան հեռանալ Բազըլից: Նա զրկուած

մեծ Ալքիմիկոսը սաստիկ անձնատուր էր արբեցութեան, {եւ} շատերը ասում են, թէ նա զոհ գնաց իւր նախանձորդներ

ice): Այս բժիշկը պատրաստում էր փոշիներ, սպիտակ {եւ} կարմիր, եւ դոցա միջնորդութեամբ, կամեցածի պէս,

բժիշկը պատրաստում էր փոշիներ, սպիտակ եւ կարմիր, {եւ} դոցա միջնորդութեամբ, կամեցածի պէս, ժիպակը փոխար

, կամեցածի պէս, ժիպակը փոխարկում էր երբեմն ոսկի {եւ} երբեմն արծաթ: Նա եօթն անգամ հրապարակական փորձեր

մի առանձին ժողով կարգել, ոսկեգործութեան հնարները {եւ} եղանակները քննելու համար: Երբ հարկադրեցին Պրայսի

ը ժամանակ տուեց նորան փոշիներ պատրաստելու համար, {եւ} հետեւեալ տարումը պիտի վճռուէր նորա գաղտնիքի գործը

չ հիման վերայ կարելի է համարում ոսկեգործութիւնը, {եւ} թէ ի՛նչ հնարներ ունի այդ մասին: Ջեբերի տեսու

այսպէս է, թէ բոլոր մետալները բաղկացած են ժիպակից {եւ} շատ կամ փոքր մաքուր ծծումբից (բացի այս երկու տար

երկու տարրական մարմիններից Ջեբերը խոստովանում էր {եւ} մի երրորդ մարմին - մկնղեղը). այսպէս տեսանելով բ

եղը). այսպէս տեսանելով բոլոր մետալները, ուրեմն {եւ} ոսկին, ապա հարկաւոր էր փորձել եւ իմանալ, թէ այս

ալները, ուրեմն եւ ոսկին, ապա հարկաւոր էր փորձել {եւ} իմանալ, թէ այս մարմիններից որքան եւ ինչ չափով գտ

որ էր փորձել եւ իմանալ, թէ այս մարմիններից որքան {եւ} ինչ չափով գտանւում են ոսկու մէջ, կամ միւս հասարա

կան մասներին, անտարակոյս անագը, պղինձը, երկաթը {եւ} միւսները փոխարկուելու էին դէպի ոսկի: Այս փորձերի

ան աղեր, պաղլեղ, արջասպ, ապակի, բուռա, քացախ {եւ} կրակ: Ջեբերի ժամանակից սկսած մինչեւ երկու հա

իմիան, անդադար մշակուելով, փոխեց իւր տեսութիւնը {եւ} դարձաւ այսպէս. որովհետեւ ոսկու բաղկացուցիչ մասնե

կամ սակաւ գտանւում են միւս բոլոր մետալների մէջ, {եւ} որովհետեւ սաստիկ խառնուած լինելով պահանջում են մի

ւարտելով թղթի կարդալը, - այս ի՛նչ բաներ են... {եւ} զխորհուրդս քո ո՛ գիտաց... որպէս զի մեծ են գործ

ն չափերով. բոլոր փորձերը բաղկանում են եօթանասուն {եւ} եօթն փորձից, ուրեմն մնացել են երկու փորձք, որ ա

որ անտարակոյս կը կատարէ այսօր, կամ էգուց առաւօտ {եւ} կը վերջացնէ բանը: Դժուարը եօթանասուն հինգ փորձն

Աստուած տայ, ես ուրախ եմ, հարստացի՛ր, եղբայր, {եւ} դու, քո նման մարդը, խելացի, հասուն դատողութեամ

որ հրամայում էր պղնձին կամ երկաթին ոսկի փոխուիլ, {եւ} անշունչ մետալը հնազանդւում էր քո իշխանական հրաման

շները որոնեն նորան Ուրալեան սարերում, Բրազիլիայի {եւ} Կալիֆորնիայի մէջ, մեք Մանթուխեանցի քուրայից կը ս

. Շաքարեանցի օրինակին, սկսեց ծխել թուրքի թաբաքը {եւ}, արձակելով ծուխի օղեր, որ շատ յաջողակութեամբ բա

է մտածողութեան մէջ: Մինչդեռ սոքա զբաղուած էին, {եւ} ահա սենեկի դուռերը բացուեցան յանկարծ եւ շեմքի վեր

ւած էին, եւ ահա սենեկի դուռերը բացուեցան յանկարծ {եւ} շեմքի վերայ երեւեցաւ քիթը բերանը մրոտ մի մարդ: Ն

միշտ ջերմ մետալների հետ, կոշտացած էին բոլորովին {եւ} ճաքճքած, եւ այդ ճեղքուածքը, լցուած լինելով ածու

տալների հետ, կոշտացած էին բոլորովին եւ ճաքճքած, {եւ} այդ ճեղքուածքը, լցուած լինելով ածուխի եւ այլ կեղ

քճքած, եւ այդ ճեղքուածքը, լցուած լինելով ածուխի {եւ} այլ կեղտերի փոշիներով, կազմում էին զանազան ուղղո

րա ալեխառն մազերը համարեա թէ դեղնած էին բոլորովին {եւ} այդ անկանոն գունափոխութիւնը մազերի, երեւի թէ, պ

ալիս արիւնի աւելորդ հաւաքուելուն: Արիւնը անդադար {եւ} սովորականից դուրս առատութեամբ մտանելով այդ մազի ն

է նորանց, այս ընդլայնողութեանը ձեռնտու է լինում {եւ} ջերմութիւնը. այս կերպով այդ երակները աւելի մեծ մ

ով, - Մանթուխեանցը, դառնալով դէպի պ. Մարկոսը, {եւ} քարշելով մի աթոռ, նստաւ սեղանի մօտ: - ճշմար

նշանացի արեց. նորա ինքնաբաւականութիւնը երեւեցաւ {եւ} դէմքի ուրախ ցուցակութեան մէջ, որ համարեա թէ գտան

մ: Նա չէր կարող բառերով յայտնել իւր ուրախութիւնը {եւ} յաջողութիւնը, որովհետեւ երրորդ մարդ կար այնտեղ,

ս ասելով պ. Շաքարեանցը լցրեց արաղը մի բաժակի մէջ {եւ} տուեց Մանթուխեանցին: Պ. Մանթուխեանցը, բաժակը ձ

. Շաքարեանցը: Մանթուխեանցը վեր առաւ ցուցակը {եւ} հարեւանցի նայելով նորա վերայ ասաց, - Չէ՞ք հրաւիր

է՞ք հրաւիրելու այն մարդուն, որ նոր եկել է այստեղ {եւ} որ ամէնուրեք գտանւում է, ինչպէ՜ս է նորա անունը.

մ. բայց այսքան պիտի իմանալ, որ շատ օրիորդք մուտ {եւ} ել ունին նորա տան մէջ, եւ այդ օրիորդքը թատրոնախա

, որ շատ օրիորդք մուտ եւ ել ունին նորա տան մէջ, {եւ} այդ օրիորդքը թատրոնախաղ աղջիկներ են մեծ մասնով:

սզի յետոյ կարողանայ նորա միջնորդութեամբ ծանօթանալ {եւ} թատրոնական աղջիկների հետ: - Եթէ արժան է, հր

խօսում. ես շատ ուրախ եմ, որ չկայ նորա անունը. {եւ} եթէ դուք հրաւիրելու միտք ունենայիք, ես անտարակոյ

, թէ խելացի է մի փոքր, բայց բնակուելով անխելների {եւ} տգէտների հետ, ո՞չ ապաքէն պարտական էր գոնէ՛ պատշա

պատշաճի ընդդէմ չներգործելով, ինքը եւս անխելանալ {եւ} յիմարանալ: Առածը ասում է, եթէ մի քաղաքում բնակո

չէ, ամբողջ քաղաքի, ամբողջ ազգի սովորութեններին {եւ} հասկացողութեանը ընդդէմ պատերազմ է բացում. չէ խնա

դու գործ է այդ: Խելացի մարդը յարգում է ուրիշները {եւ} եթէ մի բարձրաստիճան կամ հարուստ մարդ, որ յարգելի

հասարակութեան աչքում, ասէ թէ այսօր ամսի քառասուն {եւ} հինգն է, նա պիտոյ է համաձայնի․ ո՛վ չգիտէ, որ ամ

ա պիտոյ է համաձայնի․ ո՛վ չգիտէ, որ ամսի քառասուն {եւ} հինգը չէ կարող լինել, բայց մէջտեղում քաղաքավարու

, որոնք մարդ խայտառակելը շինել են իւրեանց կեանքի {եւ} գոյութեան խորհուրդ: Այս խօսքերը սաստիկ տպաւո

րը սաստիկ տպաւորութիւն գործեցին պ. Մարկոսի վերայ {եւ}, վշտացնելով նորա անձնասիրութիւնը, որովհետեւ նոր

է, որ մեզանից իւրաքանչիւրը ստանում է շատ անծանօթ {եւ} անտես թշնամիք․ ես ոչինչ վնաս հասուցած չեմ Մարկոսի

Մարկոսին, բայց Կիրակոսը անգործութենից ստիպուելով {եւ} իմ անձնաւորութիւնը իւր դատարկաբանութեան համար նիւ

կամ, աւելի լաւ ասել, կերակուր տալով բամբասանքի {եւ} նախանձու օձին, որ վաղուց նստել է նորա փորի մէջ,

մ ինձ, որ չգիտէ իմ գործերը, իմ սիրտը, իմ հոգին {եւ} ուղղութիւնը, որին մի մազի չափ վնաս չեմ տուել, ո

մ հասարակաց, դառնում է իմ թշնամին, ինձ բամբասող {եւ} վատաբանող: Միթէ՛ կարելի է այս, ո՛չ ապաքէն Մարկո

տաբանող: Միթէ՛ կարելի է այս, ո՛չ ապաքէն Մարկոսը {եւ} Կիրակոսը քրիստոնեայք են: Եւ ինչպէս քրիստոնեայք.

, ո՛չ ապաքէն Մարկոսը եւ Կիրակոսը քրիստոնեայք են: {Եւ} ինչպէս քրիստոնեայք. ուրբաթի, չորեքշաբաթի, եւ շ

: Եւ ինչպէս քրիստոնեայք. ուրբաթի, չորեքշաբաթի, {եւ} շաբաթական պահքերը, այլեւ մեծ պահքը պահում են ամբ

օտ եկեղեցի են գնում, տարին մի քանի անգամ պատարագ {եւ} մատաղ են առնում, եւ եթէ տեղը գայ, ես Լուսաւորչա

տարին մի քանի անգամ պատարագ եւ մատաղ են առնում, {եւ} եթէ տեղը գայ, ես Լուսաւորչական եմ, դա Աւետարանա

ջարդել: Բայց չնայելով այս բաների վերայ, Մարկոսը {եւ} Կիրակոսը չեն խղճահարւում կատարել մի բարոյական սպա

չեն խղճահարւում կատարել մի բարոյական սպանութիւն, {եւ} այս բանը գործւում է, այո՛, քրիստոնէութեան եւ բա

, եւ այս բանը գործւում է, այո՛, քրիստոնէութեան {եւ} բարեպաշտութեան դիմակների տակ: Քրիստոնէութիւնը,

արոսութենների․ քրիստոնէութիւնը, այդպիսի երկնային {եւ} սուրբ բանը, շատ անպիտան եւ անարժան մարդերի ձեռքո

նը, այդպիսի երկնային եւ սուրբ բանը, շատ անպիտան {եւ} անարժան մարդերի ձեռքում եղել է դաւաճանութեան եւ ա

ն եւ անարժան մարդերի ձեռքում եղել է դաւաճանութեան {եւ} արիւնահեղութեան գործիք: Շատ ամբարիշտ մարդիկ իւրե

կաւոր է մեզ հրաւիրել մի այդպիսի գազան մեր ազգասէր {եւ} եղբայրասէր ընկերութեան մէջ"։ - Մի բան ասեմ

քը: - Սխալւո՛ւմ էք. մեք կը հարբեցնենք նորան {եւ} յետոյ կը ծիծաղենք նորա վերայ: Այդպիսի մարդիկ, ո

ւթեան տէր են, հարբելով դառնում են մի թրջած հաւ, {եւ} այնուհետեւ մեր ձեռքումն էր նա, կարող ենք ամենայն

քը պ. Մարկոսը: - Գիտե՞ս, որ նա հարբելու էր {եւ} դու զգաստ մնալու, որ կարողանայիր քո դիտաւորութիւ

րայ ծիծաղում էր, - պատասխանեց Շաքարեանցը: - {Եւ} ինչպէս էր ծիծաղում, հրապարակով... նզովեալը -

կպատասխանէ քեզ. եղբայր, նա քո ասած մարդերից չէ {եւ} ոչ միայն քո ասած, այլ նա մարդ չէ ընդհանրապէս: Դ

մ ես, թէ նա կը խոսէ՞ քո հետ, երեսը շուրջ կը տայ {եւ} կը հեռանայ, մանաւանդ եթէ մի այդպիսի խնդիր առաջար

իսի խնդիր առաջարկես. թող այդ խնդիրը լինէր խելացի {եւ} լօգիկական, բայց այդ բոլորը անուանելու է խելագարո

ական, բայց այդ բոլորը անուանելու է խելագարութիւն {եւ} յիմարութիւն: Ես, որ խօսում եմ այս բաները, փորձ

հարցրեցի, թէեւ քաջ գիտէի, որ չգիտէր նա այդ բանը {եւ} գիտել եւս չէր կարող, որովհետեւ ոչ մի դպրոցի մէջ

հանել էր Եւրոպայում մի քանի թեթեւահաւատ մարդիկ, {եւ} թէ նոր այժմ մի չար բախտով եօթն ութն դարերից յետոյ

իտոյ է հետեւել եւրոպական այժմեան լուսաւորութեան, {եւ} ո՛չ այն լուսաւորութիւն ասուած խաւարին, որով պատա

չէ իմանում, որ մի ժանգոտ դրամ լաւ է քան թէ նորը {եւ} փայլունը, ինչպէս ամենայն առողջամտութեամբ հաստատե

ալիս Թիֆլիզում մեր գիտնական, լուսաւոր, եւրոպացի {եւ} մեծաքանքար Մանդինեանց տէր Ստեփանը: Չկամի լսել եւ

եւ մեծաքանքար Մանդինեանց տէր Ստեփանը: Չկամի լսել {եւ} հասկանալ, թէ ինչ որ հնումը կար, այժմ չկայ. ինչ

զգերը, շատ անձնատուր եղած լինելով երեւակայութեան {եւ} ֆանտաստիկական պատկերների, առաւել շուտով ընդունու

էջ: Նա ասում է, թէ այժմեան երեւելի պատմաբանների {եւ} քաղաքագէտ մարդերի գուշակութիւնքը աւելի ճշդութեամբ

շքների մասին ասում է, թէ անհաւատ, թիւր, շնացող {եւ} չար ազգը միայն նշան կը խնդրէ. պատճառ, ինքը խելք

նալով հասկանալ որեւիցէ ճշմարտութիւն, այլեւ հաւատ {եւ} գիտակցութիւն չունենալով պահանջում է, որ ճշմարտու

ին կամ ընդունէ: Առհասարակ ստրկութեան մէջ գոյացած {եւ} ստրկութեան ատմոսֆէրայի մէջ աճած մարդը, բացի իւր

ատմոսֆէրայի մէջ աճած մարդը, բացի իւր վզի լուծից {եւ} բռնաւորի գաւազանից ուրիշ բան տեսած չլինելով, մի

Աստուծոյ ստեղծած էր, այլ իսկոյն ծնուցանում է իւր {եւ} այդ մարդու մէջ մի թուաբանական յարաբերութիւն, եւ

եւ այդ մարդու մէջ մի թուաբանական յարաբերութիւն, {եւ} պատրաստ է ստրկանալ նորան, եթէ նա կարողանայ մի զօ

ան պատուի մասին, պատճառ, մինչեւ անձնական պատիւը {եւ} անձնասիրութիւնը չմեռանի, ստրկութիւնը չէ ծնանում

կան բնութեան օրէնքների վերայ յառաջացող, որ տգէտ {եւ} խաժամուժ ամբոխը ամենայն միամտութեամբ պատրաստ է ըն

ուտէր, նախագահ հանդիսացաւ խորհրդածու ընկերութեան {եւ} բոլորովին բացասաբար վճռեց, որ կոմս էմմանուէլը,

վարագուրել էր իւր ուրախութիւնը, վեր թռաւ տեղից, {եւ} երկու ձեռքով փաթաթուելով Շաքարեանցի վզին, փոքր մ

ոցա միտք հասկացնող միջնորդը չէր աստուածեղէն խօսքը {եւ} բանականութիւնը, այլ մի տեսակ կատաղի ցնցողական շա

եցան, Մանթուխեանցը, ուրախական արտասուք աչքերում {եւ} հեկեկանքից ընդհատուած ձայնով աղաղակեց. - ոսկին ծ

պայմանի զօրութեամբ, պիտի մեծ ազդեցութիւն ունենար {եւ} Շաքարեանցի կեանքի վերայ: Երկու բարեկամքը եւս

ասաց Մանթուխեանցը, մի կտոր հաց բերանը դնելով, - {եւ} ճշմարիտը պիտոյ է ասել, փոքր մնաց, որ մեղանչէի ա

․ եօթանասուն վեց զուր փորձերը դղրդել էին իմ յոյսի {եւ} հաւատի հաստատութիւնը, եւ այդ վերջին փորձը եթէ զո

երը դղրդել էին իմ յոյսի եւ հաւատի հաստատութիւնը, {եւ} այդ վերջին փորձը եթէ զուր գնար նոյնպէս, պիտոյ է

այի մէջ զանազան մետալներով լցրած հողեղէն ամանները {եւ} սկսեցի փուքսի գործադրութեամբ զօրացնել կրակը, որո

կսեցի փուքսի գործադրութեամբ զօրացնել կրակը, որով {եւ} բարձրացնել ջերմութեան աստիճանը, որ անպատճառ հարկ

լու համար: Բաւական չէր միայն նոցա հալուիլը, այլ {եւ} հարկաւոր էր, որ եռ գային․ այս պատճառով թողեցի այ

կատաղութիւնը: Հողեղէն ամանները որը՛ ճաքուել էին {եւ} որը՛ բոլորովին փշրուել, այնպէս, որ ոչինչ նիւթ մ

ռնուելով միմեանց հետ կազմում էին մի փոքրիկ լճակ, {եւ} որի երեսի վերայ սերի պէս կանգնել էր կապտագոյն կեղ

ում մկնդեղը պակաս էր: Վերջապէս սառեցաւ խառնուրդը {եւ} կարելի եղաւ քննել նորան... Ո՛վ, բաղդիս, գործ

Այս խօսքերը խօսելով, Մանթուխեանցը հանեց կեղտոտ {եւ} հնոտի սերտուկի ծոցից մի սեւագոյն դեղին մետալի կտո

նոտի սերտուկի ծոցից մի սեւագոյն դեղին մետալի կտոր {եւ} դրեց սեղանի վերայ: Բայց նորա սիրտը եւ հոգին այնպ

ետալի կտոր եւ դրեց սեղանի վերայ: Բայց նորա սիրտը {եւ} հոգին այնպէս ջերմացած էին այդ մետալի վերայ, որ ի

ետալի վերայ, որ իսկոյն յափշտակեց դարձեալ սեղանից {եւ} բռնելով ձեռքում զննում էր, չտալով Շաքարեանցի ձեռ

եւս տեսանեմ, - ասաց Շաքարեանցը, - դու տեսել ես {եւ} դարձեալ կը տեսանես: Բացի դորանից, քո համար մի զ

- Ուրեմն ինչ: Այդ պրծած բան է. այժմ ցնծանք {եւ} ուրախանանք: Թող պարծենայ Անգլիան իւր հարստութեամ

անք: Թող պարծենայ Անգլիան իւր հարստութեամբ, թող {եւ} Ուրալեան սառցագլուխ սարերը ուռչին իւրեանց մէջ, թ

յց լսի՛ր, իմ ասած մտածելիքը զուարճալի բաներ են, {եւ} կարծեմ, որ դու եւս հեռի չմնաս այդ բաներից, անտա

այնպէս չէ՞: - Անտարակոյս․ այս մի փորձ էր, {եւ} ես հաւաստի չլինելով յաջողութեան մասին, խնայաբար

, ըստ որում անօթներս փոքր են, հարկաւոր է անօթներ {եւ} գործիք բերել տալ օտար աշխարհներից: - Շատ լաւ

սին պատրաստ եմ օրերով խօսել, սիրական Շաքարեանց, {եւ} բացայայտ կերպով հասկացնել քեզ իմ տեսութիւնս, թէ

լիս այդպիսի բաներից․ հասարակ կերպով հասկացրու ինձ {եւ} յայտնիր քո դիտաւորութիւնը: Իմ կարծիքը այս է, որ

ս է, որ շատ ոսկի շինելուց յետոյ, վաճառենք նորան {եւ} գոյացնենք մի մեծ արծաթագլուխ, որ եւ դնելով մի շա

ճառենք նորան եւ գոյացնենք մի մեծ արծաթագլուխ, որ {եւ} դնելով մի շահաւէտ գանձարանի մէջ, կարողանանք մի հ

գանձարանի մէջ, կարողանանք մի հոյակապ դպրոց բանալ {եւ} այդ գումարի տարեկան շահովը կրթել ազգի խեղճ ողորմե

ակները, որոնց մասին այսքան աղաղակում են օրագիրքը {եւ} հեղինակները: - Ի սէր Աստուծոյ, ձեռք վեր առէ

յս հաւատը, պէտք է աշխատենք, որ այդ հաւատը ամուր {եւ} անխախտ պահպանուի, մեզ հարկաւոր է ոչ թէ հաւատի թշ

է հաւատի թշնամիք յաւելացնել, այլ հաւատի պաշտպանք {եւ} պատսպարողք: Վարժատուն ասած բանդ, ճշմարիտ է, ու

որմի՛ր ինձ աղօթքը ուսուցանող վարդապետը գնում էր: {Եւ} այս վարդապետը չէ՞ր, որ տեսանելով այն ռամիկ մարդո

ջեցեալների գերեզմանը օրհնել տալ, մատաղը չմոռանալ {եւ} պահքը պահել․ եթէ սորանից աւելի կամենանք, ընդունե

հքը պահել․ եթէ սորանից աւելի կամենանք, ընդունելի {եւ} աստուածահաճոյ բաներ դեռեւս շատ կան, ջրհոր փորել

ր դարպաս ուղարկենք Երուսաղէմ, Մշու սուրբ Կարապետ {եւ} այլ այսպիսի ուխտատեղեր, որ օրհնենքագիր ստանանք:

անք: Ախ ի՛նչ գեղեցիկ են այդ օրհնութեան գրերի ոճը {եւ} շարադրութիւնը: 'Ի սուրբ եւ Աստուածընկալ դրանէ.

օրհնութեան գրերի ոճը եւ շարադրութիւնը: 'Ի սուրբ {եւ} Աստուածընկալ դրանէ... աստուածային օրհնութիւնն

օրհնութիւնն եկեալ հանգիցէ, ծաւալեսցի ի վերայ ձեր {եւ} համայն ձերայնոց... եւ այսպիսի օրհնութեան գիր շ

, ծաւալեսցի ի վերայ ձեր եւ համայն ձերայնոց... {եւ} այսպիսի օրհնութեան գիր շատ անգամ կարելի է կէս ման

) զմի տեօրտի պիրլիք, ընկալաք մեծաւ օրհնութեամբ {եւ} զանուն ձեր եւ համայն ննջեցելոց ձերոց գրեցաք առաջի

պիրլիք, ընկալաք մեծաւ օրհնութեամբ եւ զանուն ձեր {եւ} համայն ննջեցելոց ձերոց գրեցաք առաջի սուրբ սեղանոյ

սուրբ սեղանոյն, յորոյ վերայ սուրբ պատարագն մատչի {եւ} այլն: Քանի որ այդ վանքերք կան, քանի որ անմահ պա

ը կը մատուցանուի այդ տեղերում, այդ արծաթը տուողի {եւ} նորա բոլոր ննջեցեալների անունը պիտի յիշատակուի:

սանենք։ Հարկաւոր է մեր ճարելու հարստութենից մասն {եւ} բաժին հանել Վարագայ սուրբ նշանին, Վանկոյ սուրբ ն

նին, Գեղարդայ սուրբ նշանին, Օթեաց սուրբ նշանին {եւ} այլ միւս սուրբ նշաններին, որ գրուած կան իմ մօտ գ

ի են վարդապետներով, թող նոքա մտածեն այդ բաները, {եւ} մտածել են եւ մտածում են եւս: Դու ի՛նչ ես կարծում

ներով, թող նոքա մտածեն այդ բաները, եւ մտածել են {եւ} մտածում են եւս: Դու ի՛նչ ես կարծում, եթէ նոքա չ

ր, որ միգուցէ Աստուած բարկանայ իւր վերայ, ուստի {եւ} յօժարակամ ընդունեց այն բոլոր աոաջարկութիւնքը, որ

ունեց այն բոլոր աոաջարկութիւնքը, որոնց խորհուրդը {եւ} նպատակն էր մօտ մնալ եկեղեցուն եւ հոգեւորներին, ո

որոնց խորհուրդը եւ նպատակն էր մօտ մնալ եկեղեցուն {եւ} հոգեւորներին, որոնց միջնորդութեամբ կարող էր թողո

ի արաղի շիշը: Շաքարեանցը յառաջամատոյց գտանուեցաւ {եւ} իսկոյն լցրեց բաժակները արաղով: Այս րոպէից սկսած

բաժակները արաղով: Այս րոպէից սկսած Մանթուխեանցի {եւ} Շաքարեանցի յարաբերութիւնը ամենեւին այն չէր, ինչ

յել Մանթուխեանցի վերայ նոյնպիսի մեծարական աչքով: {Եւ} Մանթուխեանցը, որպէս մի տգէտ մարդ, իսկոյն սկսեց

նից, փոխեց իւր խօսակցութեան ոճը Շաքարեանցի հետ, {եւ} կրաւորական բնաւորութիւնը դէպի ներգործական: Ճշմար

Ինչեւիցէ: Մեք թողունք առ ժամանակ սորանց այստեղ, {եւ} տեղափոխուինք մտքով դէպի մի այլ ընկերութիւն: Է․

արանից, ուր շատ տարիներ անցուցել էր մելամաղձական {եւ} տխուր միայնութեան մէջ: Դպրութեան կանոնքը արգ

նի է ընթերցող հասարակութեանը իւր Յիշատակարաններով {եւ} ոտանաւորներով, որ տպւում են Հիւսիսափայլ օրագրի մ

իական բնաւորութեանը: Այնտեղ, ուր չկայ կրթութիւն {եւ} դաստիարակութիւն, չէ կարող լինել ընկերական կեանք

ան կեանք, այնտեղ թագաւորում են միմեանցից բաժանող {եւ} հեռացնող եսական սկզբունք, որի հիմքի վերայ ոչ թէ

ռաքինութիւն չկայ) այսպէս է, թէ այն զոհն է արժան {եւ} ընդունելի, որ վարձատրւում է իսկոյն նիւթական ճանա

սկանալ, թէ առաքինութիւն ասածը մի վերացական բան է {եւ} չէ երեւում նիւթական կերպարանքի տակ: Հեռի է նորան

րպարանքի տակ: Հեռի է նորանից այն հասկացողութիւնը {եւ} վարդապետութիւնը, թէ ամենայն զոհ, որ վարձատրւում

ելու յոյսը չար անձնախաբէութիւն է. եթէ մեր պապերը {եւ} հայրերը սերմանած լինէին, մեք այժմ կը հնձէինք, ն

մանում, ինչպէ՛ս ուրեմն կարող են հնձել մեր որդիքը {եւ} թոռները: Հայերի համար, երէկ եւ այսօր նոյն եւ մի

հնձել մեր որդիքը եւ թոռները: Հայերի համար, երէկ {եւ} այսօր նոյն եւ միշտ. չեմ ասում յաւիտեան, որովհետ

քը եւ թոռները: Հայերի համար, երէկ եւ այսօր նոյն {եւ} միշտ. չեմ ասում յաւիտեան, որովհետեւ այդ ազգի բռ

պարսպաւոր եկեղեցի, որի բակը էր միեւնոյն ժամանակ {եւ} գերեզմանատուն: Կանաչապատ էր բոլորովին այդ եկ

: Կանաչապատ էր բոլորովին այդ եկեղեցու բակը, {եւ} շատ ծառեր տնկած կային պարսպի հետ զուգահեռաբար, ո

զուգահեռաբար, որոնց ստուերքը ստանում էին առաւել {եւ} առաւել հսկայական երկայնութիւն, որքան արեւը խոնար

հետ, պատճառում էր մի ախորժելի խշխշոց. ծաղիկները {եւ} արօտները սկսանում էին առուգանալ, թարմանալ եւ բար

երը եւ արօտները սկսանում էին առուգանալ, թարմանալ {եւ} բարձրացնել իւրեանց գլուխը, ազատուելով արեւի ուղղ

գեց լայնարձակ, գեղեցկանիստ բակի վերայ. ոչի՛նչ, {եւ} ո՛չ ոք... Այնտեղ ապրում էր միայն անշունչ բնութ

թագաւորող լռութիւնը: Գերեզմանները, որը կարգով, {եւ} որը անկարգ, շարուած էին կանաչ, թավիշապատ յատակի

ի նոր գերեզման նոր քար է, որ ստանում է բնութիւնը {եւ} դնում է եւ զանազան ուղղութիւններով շարում է իւր խ

ման նոր քար է, որ ստանում է բնութիւնը եւ դնում է {եւ} զանազան ուղղութիւններով շարում է իւր խաղակից ժամա

Երբ կոմս էմմանուէլը ման գալով գերեզմանների մէջ {եւ} կարդալով տխուր եւ սխալներով լի տապանագիրքը, որոն

ւէլը ման գալով գերեզմանների մէջ եւ կարդալով տխուր {եւ} սխալներով լի տապանագիրքը, որոնց ե՛ւ գրել տուողը

եան կողմը. այստեղ տեսաւ նա մի կենդանի էակ. բայց {եւ} սա սպասաւոր էր մահու թագաւորութեանը... Մի

վաթսունամեայ, բայց առոյգ ծերունի, ճաղատ ճակատով {եւ} սպիտակ մազերով, բահը ձեռքին փորում էր... Նորա

մ էր, որ շատ սառնութեամբ կատարում էր այդ գործը, {եւ} ամենեւին մեքենաբար, առանց մտածելու եւ իւր գործի

յդ գործը, եւ ամենեւին մեքենաբար, առանց մտածելու {եւ} իւր գործի հետեւանքից կամ շարժառիթից մի տպաւորութի

ասա՛, կարելի՞ է այդքան գումարով ապրիլ, տուն տեղ {եւ} ընտանիք պահել: Մեզ ասում են, թէ արդիւնք ունէինք

ի՛նչ տեղից է մեր արդիւնքը: Մկրտութենից, պսակից {եւ} մեռեալից, բայց մկրտութիւնը եւ պսակը, համարեա թէ

րտութենից, պսակից եւ մեռեալից, բայց մկրտութիւնը {եւ} պսակը, համարեա թէ ոչինչ արդիւնքի աղբիւր չեն. քս

արդիւնքի աղբիւր չեն. քսան կոպեկ, երբեմն երեսուն {եւ} երբեմն կէս մանէթ: Ամբողջ մանէթ տասն տարին մի անգ

ւրախանալ: Չքաւորութիւնը, աղքատութիւնը, ապրելու {եւ} ընտանիք պահելու հոգսը, շատ անգամ խտրութիւն չունի

նոցա տանը, նոյնպէս չեն մոռանում ժամակոչը: Որքան {եւ} իցէ, այդպիսի մարդերից տարու մէջ ստանում եմ գոնէ՛

վաճառել, ըստ որում նորա կենդանութիւնը չէր արժում {եւ} նորա կաշուն: - Այն մարդը, որի համար փորում

ր: Սա, մեր եկեղեցու նախկին երեսփոխանն էր, տասն {եւ} հինգ տարի կատարեց այս պաշտօնը, բայց ինչպէ՛ս, մի

աստում էր, ահա այն ծառերի տակ, խորովածը, գինին {եւ} արաղը: Անտարակոյս, յառաջ գնում էին այդ բարութիւ

ւթիւնքը վայելելու, որ մի փոքր ոյժ ստանան այն մեծ {եւ} երկար, ամբողջ տարու մանրամասն հաշիւը քննելու համ

շատ մեր երեսփոխանը, նա սկսանում էր մի մի արաղից {եւ} բանը բերում էր հասցնում էր այնտեղ, որ հաշուատեսք

ովորաբար առաւօտեան տասն ժամից կը սկսուէր այս բանը {եւ} կը տեւէր մինչեւ ժամը երկու կամ երեքը ճաշից յետոյ

կը կը զարկեն, ժողովուրդ գուցէ սկսանի գալ եկեղեցի {եւ} խափան լինել մեր գործին"։ Առհասարակ շատ բարեսիրտ

ւմ է ուշի ուշով քննել հաշիւները, որպէս թէ գողերի {եւ} աւազակների ձեռքում էր եկեղեցին: Հանճարեղ երեսփոխ

- շարունակում են քահանայք: Երեսփոխանը բերում է. {եւ} ահա, եկեղեցու տարեկան ելից եւ մտից տակը գրւում է

սփոխանը բերում է. եւ ահա, եկեղեցու տարեկան ելից {եւ} մտից տակը գրւում է գեղեցիկ գրչով. " Հոգեւոր կառա

ւթիւնս վերահասու եղեալ ստուգութէան հաշուոց, ելից {եւ} մտից եկեղեցւոյն, եգիտ զայնս ի պատշաճեալ կարգի,

օրինացն հրամայելոյ, զորմէ ստորագրութեամբ անդամոց {եւ} դրութեամբ կնքոյ վկայէ"։ Այնուհետեւ մի ամբող

յն քահանայքը, նոյն խորովածը, նոյն պատիւը, տաղը {եւ} շարականը, հետեւաբար եւ նոյն վկայութիւնը " ստորագ

վածը, նոյն պատիւը, տաղը եւ շարականը, հետեւաբար {եւ} նոյն վկայութիւնը " ստորագրութեամբ անդամոց գրութեա

դամոց գրութեամբ կնքոյ"։ Ահա այս կերպով տասն {եւ} հինգ տարի վարեց հանգուցեալը երեսփոխանութեան պաշտօ

տը, եկեղեցին, բացի քանի մի փուդ մոմից, կոճատից {եւ} խունկից այլ բան չունէր... - Ապա ժողովուրդը

. այստեղ հոգեւոր իշխանութիւն կայ, կառավարութիւն {եւ} առաջնորդ, - պատասխանեց ժամակոչը, ճակատի քրտինքը

բարի. բայց եկեղեցին ո՛չ հոգեւոր կառավարութեանն է {եւ} ոչ առաջնորդին. եկեղեցին պատկանում է ժողովրդին եւ

եւ ոչ առաջնորդին. եկեղեցին պատկանում է ժողովրդին {եւ} դեռ օրէնքի զօրութեամբ եւս ժողովուրդը պիտի վերահաս

դը պիտի վերահասու լինի եկեղեցու տարեկան արդիւնքին {եւ} ծախքին: Երեսփոխանը ի՛նչ է. ովի՛ երեսփոխանն է նա

մարդ եկեղեցու մէջ, որ նա տնտեսէ տարեկան արդիւնքը {եւ} ծախքը, այլեւ հոգաբարձու լինի եկեղեցու պիտոյքին:

գործը է հոգաբարձու լինել եկեղեցու կրօնական մասին {եւ} ոչ եկեղեցու տնտեսութեանը, որ հասարակաց ոչինչ չու

հասարակաց ոչինչ չունի կրօնի հետ: Եկեղեցին շինողը {եւ} պահողը է ժողովուրդը, սորա վերայ է նորա ծանրութիւ

ցու արդիւնքը ժողովրդիցն է: - Ոչխարը, բուրդը {եւ} կաթը իւր տիրոջը տալով, իրաւո՛ւնք ունի պահանջելու

նորան, թէ որքա՛ն արդիւնք էր ստացել նորա բուրդից {եւ} կաթից, եւ թէ ո՛ւր, կամ ի՛նչ բանի համար ծախք էր

որքա՛ն արդիւնք էր ստացել նորա բուրդից եւ կաթից, {եւ} թէ ո՛ւր, կամ ի՛նչ բանի համար ծախք էր արել:

նձին մարդիկը միմեանց մօտենան, խորհուրդ կատարեն, {եւ} իւրեանց մասնաւոր ձայները, դէպի մի ամբողջ հաւաքել

եւիցէ քո կեանքում, երկու Հայ, մաքուր խղճմտանքով {եւ} անկեղծ սրտով միմեանց մօտ եկած մի ազգային գործի հա

եանց: Ախ, պարո՛ն, երեւում է, որ դեռ անփորձ ես {եւ} երիտասարդ, արիւնդ տաք, ինչ ասես մտածել է տալիս

են սպիտակացել ջրաղացի դռնում, այլ ժողովրդի մէջ. {եւ} ես մտել եմ ժողովրդի ամէն մի կարգի մէջ, սկսած յետ

մի տան մէջ հաւաքուած են լինում երեսուն, քառասուն {եւ} երբեմն յիսուն կամ վաթսուն հոգի: Այդ տեղերում լին

հոգի: Այդ տեղերում լինում են շատ խօսակցութիւնք, {եւ} այդպիսի տեղերում կարելի է ճանաչել ժողովրդի ստոյգ

օսք ու զրոյցքը, որ լինում էին այսպիսի տեղերում, {եւ} այս պատճառով եւս ցոյց է տալիս իւր հոգու միջինը ամ

ց է տալիս իւր հոգու միջինը ամենայն միամտութեամբ, {եւ} խելացի կամ զննող մարդը, որ կամէր, շատ բան կարող

ան կարող է իմանալ այսպիսի ժողովներից: Իմ կոչումը {եւ} պաշտօնը այնպէս է, որ ոչ ոք արժանի չէ համարում խօ

ելու: Այդտեղ սկսուեցաւ մի խօսակցութիւն հասարակաց {եւ} մասնաւոր խնդիրների վերայ, որ տեւեց ամբողջ երեք ժ

այսինքն չունեւորք, կային, որոնք ոչ լեզու ունին {եւ} ոչ բերան, ձուկի նման մունջ են: Այս դասակարգը պա

, ձուկի նման մունջ են: Այս դասակարգը պարկեշտ է, {եւ} գիտելով իւր աղքատութիւնը, որովհետեւ խօսելու կամ

ողութեան տէր մարդն ունի, ոչինչ չէ խօսում, թէպէտ {եւ} խօսել եւս չգիտէ, ինչպէս նաեւ շատերը... եւ թէ

պէտ եւ խօսել եւս չգիտէ, ինչպէս նաեւ շատերը... {եւ} թէ ի՛նչ բանի վերայ խօսում էին, նոյնպէս չգիտէ. ն

բաների: Նա ապրում է քաղաքի մէջ իւր չքաւորութեամբ {եւ} յոյս ունի հարուստների վերայ, որ կը հոգան քաղաքի

աթսունը եւս չէ խօսում: Վաթսունի մէջ կան քառասուն {եւ} հինգ կամ յիսուն միջակ մարդիկ, որոնց ամօթ է հարու

կան հարուստ մարդիկ, այնտեղ խօսում են, քննում են {եւ} շատ անգամ աւելի առողջարար մտածում են, քան թէ մի

տ էր: Այս կերպով մնացին մէջ տեղում տասն կամ տասն {եւ} հինգ հոգի հարուստքը, որ խօսում էին: Բայց պիտի ա

ժամանակիս տղայքը բոլորովին ուրիշ կերպով են նայում {եւ} հաւան չեն ծերերի կարծիքին: Ծերերը պահանջում են,

ատարուի ամենայն գործ, յետ դրուի դանդաղկոտութիւնը {եւ} չխնայուի մի մարդու անձնասիրութիւն, եթէ այդ մարդը

աների վերայ խօսել: Երիտասարդը առաւել է զայրանում {եւ} պատասխանում է. ժամանակը մեզ է պատկանում, եւ մեք

ում եւ պատասխանում է. ժամանակը մեզ է պատկանում, {եւ} մեք աւելի լաւ ճանաչում ենք նորան քան թէ դուք, ձե

ապէս պատահեն երիտասարդին, գովում են նորա կարծիքը {եւ} համաձայնում են նորա հետ. իսկ թէ բախտը բերէ պատահ

ս չեն հրաժարւում, նորա ասածները եւս ճշմարիտ են, {եւ} այս պարոնները պատրաստ են ստորագրութեամբ հաստատել

լինելով բանը, ո՞ւր կը մնան ձեր պահանջողութիւնքը {եւ} խօսքերը: Շատ տխուր տպաւորութիւն, գործեցին ա

.. Արեւը յետ քարշեց իւր վերջին ճառագայթքը, {եւ} ժամակոչը երկու ձեռքը դնելով գերեզմանի ափերին, դո

ս էմմանուէլը: - Ինչպէս թէ հերիք է, հազիւ մի {եւ} կէս կանգուն կայ փորածի խորութիւնը, այդպիսի գերեզ

, որից յառաջանում են զանազան վատ հիւանդութիւնք: {Եւ} այս է պատճառը, որ օրէնքը եւս հրամայում է երեք կա

ուած, բաժանուեցաւ մահու թագաւորութեան սպասաւորից {եւ} սկսեց դիմել դէպի պարսպի դարպասը, որ գնայ իւր օթե

զար տարեկան, այնուամենայնիւ դեռեւս մի խակ տղայ է {եւ} գուցէ երբեք դուրս գալու չէ այս տղայութենից: Այսպ

բարձութեան տակ, բայց Հայոց ազգը չունի հոգաբարձու {եւ} գտանելու չէ երբեք: Ուրեմն ի՛նչ պիտի լինի այս ազգ

որբերի վերջը․․․ Այս խորախորհուրդ, բայց տխուր {եւ} տրտում մտածութիւնքը զայրացուցին կոմս էմմանուէլի ս

մտածութիւնքը զայրացուցին կոմս էմմանուէլի սիրտը, {եւ} արտասուքի երկու խոշոր կաթիլներ դուրս թռան նորա լց

կու խոշոր կաթիլներ դուրս թռան նորա լցուած աչքերից {եւ} թաղուեցան գետնի փոշու մէջ: Այո՛, - ասաց նա, նա

սաց նա, նայելով իւր արտասուքի ընթացքին, - թէպէտ {եւ} ասում են, որ արտասուքի թափուիլը թեթեւութիւն է տա

անցած կեանքի յիշատակարանների վերայ, որ սուրբ են {եւ} միշտ պիտի սուրբ մնան քնքուշ եւ հասկացող սրտի համա

երայ, որ սուրբ են եւ միշտ պիտի սուրբ մնան քնքուշ {եւ} հասկացող սրտի համար: Բայց վա՜յ այն ազգին, այն ժ

ձայն: Կոմս Էմմանուէլը վեր բարձրացրեց գլուխը {եւ} ձեռքի թաշկինակով սրբեց աչքերը շտապով, բայց, ծած

ղտնիքի ազդեցութեան հետեւանքը, այդ մի սուրբ բան է {եւ} պիտի ծածուկ մնայ միշտ ուրիշից, որ մի գուցէ օտարո

սը փոխուած ձայնով: Նորա կիրքը նստած չէր դեռեւս, {եւ} արիւնը ալեկոծւում էր սրտի եւ թոքերի մէջ: - Ա

ը նստած չէր դեռեւս, եւ արիւնը ալեկոծւում էր սրտի {եւ} թոքերի մէջ: - Այո՛, ե՛ս եմ, - պատասխանեց տ

աղաքում, օդի մաքրութիւնն է, մանաւանդ առաւօտները {եւ} երեկոյեան ժամանակ: - Ստո՛յգ է, ես եւս նկատո

առնունք որպէս մի թել, ապա ուրեմն, շատ խայտաբղետ {եւ} պիսակ մի թել է նա: Այդ կարճ կամ երկայն շղթայի օղ

քը, բոլոր հոգեբանական երեւոյթքը: Կեանքի մէջ կան {եւ} այնպիսի րոպէներ, երբ մարդը պիտի խոսէ միմիայն իւր

իւր շրջակայքը, նա դուրս է գալիս մտքի ծովի վերայ {եւ} այդ ճանապարհորդութեամբ ապրում է այն րոպէին: Այդպ

: Այդպիսի րոպէներում մարդու բոլոր զգացողութիւնքը {եւ} կարողութիւնքը կենդրոնանալով մտքի գործարանի մէջ,

մէջ, ուղեղի վերին կիսաբաժինների մէջ, միւս ջղերը {եւ} գործարանքը ասես թէ դադարում են ներգործելուց: Աչք

քը, տեսողական գործարանը, համարեա թէ սառչում է, {եւ} այն րոպէին նորա վերայ ընկած ճառագայթը մի առարկայի

ի ուղեղը․ ականջը, լսողական գործարանը, նոյնպէս, {եւ} եթէ առաջինը կամ երկրորդը հասուցանեն մի կիսատ թերա

ի կիսատ թերատ տպաւորութիւն դէպի ուղեղը, սա յագ է {եւ} չէ կարող ընդունել տպաւորութիւնք, մինչեւ մի դղրդե

րդը ձգում է համարեա թէ մի տեսակ կատաղութեան մէջ. {եւ} ամենասիրելի մարդը սատանայ է թւում այսպիսի ժամանակ

նա իւր սովորական կանոնը, թէ չէ պիտոյ արհամարհել {եւ} գայթակղեցնել մի խեղճ մարդ, որի պատահական դրութիւ

ուղիղ. պատճառ, ես այժմ վերադառնում եմ դէպի տուն {եւ} միտք չունիմ երկար միջոց ման գալու: Սկսեցին գ

ները, մինչեւ որ ծովի մրրկից ստացած ուժը թուլանայ {եւ} ալիքների սուր եւ կոնաձեւ գագաթները ստանալով աւելի

ծովի մրրկից ստացած ուժը թուլանայ եւ ալիքների սուր {եւ} կոնաձեւ գագաթները ստանալով աւելի կամարաձեւութիւն

ում էր նորանից, որ չգիտէր, թէ ինչպէս խօսք բանայ {եւ} ինչ բանի համար. մանաւանդ լսած լինելով իւր ուղեկց

էս մի վտանգաւոր մարդ: Տիրացուն մտածեց մտածեց {եւ} վերջապէս ուժ ու սիրտ ստանալով ասաց, - Պարոն, դո

Ընկել էր մի անգամ: - Երկնաւոր, անմահ սուրբ {եւ} կենարար Հօր սուրբ փառքի, զուարթ լոյս - Յիսուս Քր

, ի՛նչ օդեղէն ամրոցնէր էր շինում, տիրացուն, որ {եւ} քառասունի չափ աշակերտ ունէր, ի՛նչ բան էր հարցանո

, - ասաց նա, - Առաքել․․․ պատմագիրը, Քեօռ-օղլուն {եւ} նորա աւազակ ընկերները անուանում է Ջալալիք, այս մ

ն դողում էր այս անասունների բառանչելուց: Այս {եւ} այն բաց պատուհաններում երեւում էին կանանց եւ աղջի

Այս եւ այն բաց պատուհաններում երեւում էին կանանց {եւ} աղջիկների կերպարանքներ, որ մի ձանձրալի միօրինակո

ւն ունի։ Մահտեսի Թովմասի Մարիամը գեղեցիկ աղջիկ է {եւ} վարժուած, ո՜վ գիտէ... Յանկարծ, այս միջոց

ձայնը տպաւորութիւն գործեց կոմսի վերայ, վասնորոյ {եւ} ասաց. " Ես իմանում եմ, թէ ով է դորա ածողը, ահա

": Արդարեւ մի վայրկենից յետոյ լսուեցաւ մի քնքուշ {եւ} թարմ կանացի ձայն, որ երգում էր. " Աջովդ համ

ծանրաչափ - բարօմետր ազգային բաների համար, որոնց {եւ} վերջինը, ամենաթեթեւը մեծ ազդեցութիւն էին գործում

իորդ Մարիամն է ածողը: - Ինչպէ՞ս. դուք գիտէք {եւ} անունը, - հարց արեց տիրացուն, - դուք ճանաչու՞մ է

ասխանեց կոմսը, - ես այսօր առաւօտ եւս այնտեղ էի, {եւ} օրիորդ Մարիամը ածեց իմ համար Պորտիչիու Համը անու

Ոչի՜նչ, ոչի՜նչ, - պատասխանեց տիրացուն կակազելով {եւ} բոլորովին մեքենաբար, առանց հասկանալու ասածի խորհ

բակը: Արդէն երեկոյեան ժամը ինն էր համարեա, {եւ} շամանդաղը սկսում էր փոքր առ փոքր գետինը առնուլ:

էր մի բարձրաձայն երգեցողութիւն. " Յո՛ր քահանայն {եւ} Ղեւտացին հանդիպեալ զանց արարին, աւա՜ղ ո՛հ...

․ Մահտեսի Թովմասի տանը կային շատ հիւրեր, արք {եւ} կանայք, երբ ներս մտաւ կոմս էմմանուէլը: Մի փոքրի

մտած, բոլորեքեան ամբոխուեցան, վեր կացան տեղերից {եւ} օրիորդ Մարիամը նոյնպէս դադարելով երգելուց եւ ածել

երից եւ օրիորդ Մարիամը նոյնպէս դադարելով երգելուց {եւ} ածելուց, սկսեց ողջունել նորեկ հիւրը: Կոմս էմման

ջունելուց յետոյ դէմքը դարձուց դէպի օրիորդ Մարիամը {եւ} ասաց․ - Ես յատկապէս ներս մտայ, որ լսեմ " Տէր կեց

չէր. նա ինքը մի բան սրտի վկայութեամբ ճանաչելուց {եւ} գնահատելուց յետոյ, հազար պարկեշտութիւն, հազար չ

զուր էք խօսում, - պատասխանեց կոմս էմմանուէլը, - {եւ} ես չէի կարող երբեք երեւակայել, որ Դուք ընդունակ

ւորութեան ասում եմ, դուք շատ գեղեցիկ երգում էք, {եւ} ոչ միայն ձեր, այլ եւ ձեր բարեկամների տան մէջ եւս

ուք շատ գեղեցիկ երգում էք, եւ ոչ միայն ձեր, այլ {եւ} ձեր բարեկամների տան մէջ եւս կարո՛ղ էք երգել, եթէ

տարելութեան ցանկութիւնը մի գեղեցիկ առաքինութիւն է {եւ} եթէ դուք այդ աչքով նայում էք խնդրի վերայ, ուրեմն

րայ, ուրեմն թոյլ տուեցէք ինձ ասել ձեզ իմ կարծիքը {եւ} խորհուրդը: Ինչքան, այսօր առաւօտ ձեր տան մէջ, ե

ւ խորհուրդը: Ինչքան, այսօր առաւօտ ձեր տան մէջ, {եւ} այժմ փողոցից լսելով, նկատեցի ձեր երգածը, ձեր կո

կոկորդային լեա խազը կարօտ է մի փոքր մշակութեան: {Եւ} առ ժամանակ ես խորհուրդ չեմ տալիս ձեզ երգել այնպիս

ասածներս ընդունել, որպէս մի բարեկամի խորհուրդ, {եւ} ոչ որպէս պատուէր կամ խրատ, ես առհասարակ սովորութ

- ասաց կոմսը ծիծաղելով: Օրիորդը շառագունեցաւ {եւ} զգաց վէճի աւելորդութիւնը, տեսանելով, որ բանի տե

վերջացան, իսկոյն բոլորեքեան նստան իւրեանց տեղերը {եւ} կոմսը աթոռը մօտ քարշելով, Մահտեսի Թովմասին ասաց

րգը լսելու երջանկութիւնը: - Առաւօտուն չկար, {եւ} մի օտարոտի բան պատճառ եղաւ, որ գնեցի երգարանը։

ը տասներկուսն էր, իսկոյն ղահուէ մատուցինք, խմեց {եւ} խօսեց երկար միջոց Մարիամի եւ իմ հետ (Մարիամի թար

ուէ մատուցինք, խմեց եւ խօսեց երկար միջոց Մարիամի {եւ} իմ հետ (Մարիամի թարգմանչութեամբ): Ինձ ասաց, ո

ցայ լցուցանել նորա ցանկութիւնը: Մի փոքր նստելուց {եւ} քաղաքի որպիսութեան մասին այս եւ այն տեղեկութիւնքը

Մի փոքր նստելուց եւ քաղաքի որպիսութեան մասին այս {եւ} այն տեղեկութիւնքը հարցանելուց յետոյ, գնալու ժամա

Ինչու՛ չէ կարելի, - ասաց իսկոյն Մահտեսի Թսվմասը {եւ} նշանացի արեց դստերը, որ մօտ գնայ ֆօրտօպիանին:

գնայ ֆօրտօպիանին: Օրիորդ Մարիամը սկսեց ածել {եւ} երգել: Երգեցողութեան ժամանակ, մի բան շատ ան

հիւր նստած կանանց միմեանց հետ բարձր ձայնով խօսելը {եւ} ծիծաղելը, մինչեւ երբեմն երբեմն խափանելով ոչ թէ մ

ր նորանից, որ իբրեւ ասիացիք ոչինչ հասկացողութիւն {եւ} համակրութիւն չունէին կանոնաւոր երաժշտութեան հետ,

արժանի են Հայ կանայքը: Խեղճերը բոլորովին անկիրթ {եւ} անդաստիարակ, համարեա թէ ապրում են միմիայն բուսակ

դաստիարակ, համարեա թէ ապրում են միմիայն բուսական {եւ} շնչական կեանքով, իմացականի մասին գաղափար եւս չու

՛վ մեղաւոր են, ո՛վ կրթեց ու դաստիարակեց նորանց, {եւ} նոքա իւրեանց անընդունակութեամբ չլուսաւորուեցան,

յն, աչքի տակ առնելով այս բոլորը: Եթէ այնքան ուժ {եւ} զօրութիւն ունենար մարդկային բնաւորութիւնը, որ իւ

իւնը, որ իւր կրքի սանձը միշտ ամուր պահէր ձեռքում {եւ} ամենայն բանի վերայ դատաստան կատարելու ժամանակ անտ

յս, հարիւրին եօթանասուն պիտի փոքրանար նեղսրտելու {եւ} բարկանալու պատճառների թիւը: Վերջապէս, օրիոր

Վերջապէս, օրիորդ Մարիամը աւարտեց իւր երգելը {եւ} ածելը, եւ վերստին լսելով կոմս էմմանուէլի գովեստը

էս, օրիորդ Մարիամը աւարտեց իւր երգելը եւ ածելը, {եւ} վերստին լսելով կոմս էմմանուէլի գովեստը, շնորհակա

ինք երաժշտութիւն: - Ապա հնուց մնացած տաղերը՞ {եւ} խաղերը՞: - Նոցա եղանակների մեծ մասը թուրքերի

ն հաստատելով Հայերի մէջ, Տրդատ թագաւորի հրամանով {եւ} զօրքով ման էր գալիս Հայաստան, մեհեանները - կռքատ

ն, մեհեանները - կռքատունները, կուռքերը քանդելու {եւ} կործանելու համար, մեհենական գրքերը այրելու եւ չք

ու եւ կործանելու համար, մեհենական գրքերը այրելու {եւ} չքացնելու համար, որ հեթանոսութեան յիշատակը ես չմ

յս պատմական յիշատակարանքը, այն հոյակապ արձանները {եւ} մեհենական դպրութիւնը, որ այժմ մեծ լոյս կարող էին

նէական ունենար մշտելութեան յարակից եղած աղօթքները {եւ} միշտ երգել թէեւ հեթանոսական ժամանակից մնացած, այ

ժամանակից մնացած, այլ բուն ազգային եղանակներով: {Եւ} անհնարին էր թոյլ տալ, որ ժողովուրդը լսէ վերստին

ան հրամանի ուժով, շատ տեղ սուր եւս գործ դրուեցաւ {եւ} մի փոքր յառաջ քրիստոնեայ կոտորող ու հալածող հեթան

գրուեցան թարգմանչաց ժամանակին, թարգմանչաց ձեռքով {եւ} կէս մի յետոյ․ մինչեւ տասներեքերորդ դարը յաւելանու

ների թիւը: Մեր թարգմանիչքը ստացան Յունաստանում, {եւ} ինչպէս նոցա բոլոր գրուածների ու թարգմանութենների

պատճառով: - Ո՛հ, շատ խո՛ր է դորա պատճառը, {եւ} որքան խոր, այնքան եւս խորին ցաւակցութեան արժանի

ժանի: Ի՛նչ հարկաւոր է այժմ դորա մասին խօսք բանալ {եւ} տխուր մտածութեններով կամ քննութեններով ձանձրացնել

տխուր մտածութեններով կամ քննութեններով ձանձրացնել {եւ} այս պատուելիքը, որոնք առանց տարակոյսի ախորժակ չո

իւնը, որ հնար լինէր սրտիս վերայի եղածը դուրս տալ {եւ} թեթեւանալ այն անտանելի ծանրութենից, որ ճնշում է

օսակցութիւնը դարձաւ հասարակաց: - Յառաջ գնանք {եւ} չդադարենք սորա վերայ, - շարունակեց կոմսը: Ազգեր

ջական յարակցութիւն ունէր ազգի հետ, ազգի իմացական {եւ} բարոյական կեանքի հետ. այս չէ կարելի հերքել: Բան

եղծութիւնը պիտի որ հոգի ունենայ, կեանք ունենայ, {եւ} այս կեանքը նա կարող է ստանալ մի այնպիսի բանից, ո

ան մէջ: Ինչպէս ազգն է, ազգի կեանքն է, այնպէս է {եւ} նորա պատմութիւնը, իսկ ինչպէս պատմութիւնն է, այն

պատմութիւնը, իսկ ինչպէս պատմութիւնն է, այնպէս է {եւ} նորա բանաստեղծութիւնը: - Մի՛ նայէք այն արտաք

Մի՛ նայէք այն արտաքին զանազանութեանը, պատմութեան {եւ} բանաստեղծութեան մէջ, որ երեւում է մի անփորձ աչքի

նդիսում: Պատմութիւնը քննում է այդ անցքերի բնական {եւ} լոգիկական պատճառները, առանց տեղ տալու իւր էջերի

առանց տեղ տալու իւր էջերի վերայ վերացականութեան. {եւ} մի իրողութեան ստուգութիւնը հաստատում է ուրիշ յարա

ղծութիւնը օգուտ է քաղում մի ծայրացեալ ազատութենից {եւ} ստիպուած չէ ենթարկուիլ տեղագրական, ժամանակագրակա

ծ մեքենականութեան կանոններին: Արդարեւ պատմութեան {եւ} բանաստեղծութեան մէջ կայ այս զանազանութիւնը, բայց

յ այս զանազանութիւնը, բայց դա մի արտաքին բան է, {եւ} խոր քննելով խնդիրը, կը տեսանենք, որ բանաստեղծու

որ մարմին առան ու երեւեցան իրական աշխարհի մէջ այս {եւ} այն կերպարանքով, բայց բանաստեղծութիւնը մարմնաւոր

, բայց բանաստեղծութիւնը մարմնաւորում է, տեսանելի {եւ} շօշափելի կացուցանում է մեզ ազգի հոգեկան կեանքի այ

ն մէջ որպէս լոկ գաղափար, բայց որպէս մի անհերքելի {եւ} որոշեալ դրոշմ ազգի բնաւորութեան վերայ: Բանաս

յդ անցքերի կարգը, գործ է դնում զանազան կամայական {եւ} հնարաստեղծեալ հանգամանքներ, նկարագրում է երբեմն

կարագրում է երբեմն գերբնական անցքեր ու տեսարաններ {եւ} այլն, բայց այս է խնդիրը․ կատարուե՞լ են այդ իրողո

յն գերբնական տեսարանքը, որ ո՛չ եղած են, ո՛չ կան {եւ} ո՛չ եւս լինելու են, բայց համաձա՛յն էին նոքա ազգի

, բայց համաձա՛յն էին նոքա ազգի հասկացողութեանը, {եւ} այդ ֆանտաստիկական գաղափարների սերմը խոր դրա՞ծ էր

իկական գաղափարների սերմը խոր դրա՞ծ էր ազգի ուղեղի {եւ} արիւնի մէջ, ահա խնդիրը: Այժմ աչքի տակ առնու

ունք մեր ազգի պատմութիւնը, քննենք նորա քաղաքական {եւ} հոգեբանական կողմերը: Բայց արի տե՛ս, որ մեր ժողո

րի տե՛ս, որ մեր ժողովուրդը պատմական ժողովուրդ չէ {եւ} նորա կեանքը չէ եղած պատմաբանական, կապակից եւ լոգ

չէ եւ նորա կեանքը չէ եղած պատմաբանական, կապակից {եւ} լոգիկական, այլ կցկտուր․ եւ այդ կեանքի շարունակու

ատմաբանական, կապակից եւ լոգիկական, այլ կցկտուր․ {եւ} այդ կեանքի շարունակութիւնը եւ ապահովութիւնը բոլոր

ական, այլ կցկտուր․ եւ այդ կեանքի շարունակութիւնը {եւ} ապահովութիւնը բոլորովին ապաստան մնացած արտաքին պա

օտարների հողերի վերայ զարկուելը, որ մեծ խորհուրդ {եւ} արժէք ունին մեր գիտուն անուանուած պարոնների աչքու

բաներ են, ոչ բղխում են ազգի կեանքի բնաւորութենից {եւ} ոչ կարող են պահպանել ազգը կամ տէրութիւնը: Սորա ո

կարող են պահպանել ազգը կամ տէրութիւնը: Սորա ոյժը {եւ} կեանքը երեւում է միմիայն ազգութեան մէջ, զանազան

ն անհատներ դէպի մի ամբողջ հաւաքող զօրութեան մէջ. {եւ} օտար ազգերի տիրելը ասել չէ նորանց սեփականել - իւր

, որ միաւորուածքը կորուսանէին իւրեանց առաջին տիպը {եւ} որակութիւնքը եւ կազմէին մի նոր մարմին: Ֆիզիկապէս

ը կորուսանէին իւրեանց առաջին տիպը եւ որակութիւնքը {եւ} կազմէին մի նոր մարմին: Ֆիզիկապէս միաւորուածքը,

իայն սահմանների գլխում, չէ մտածել երբեք իւր ուժը {եւ} զօրութիւնը ամփոփել իւր բարոյական կենտրոնում, չէ

ան կենտրոնում, չէ մտածել աճեցնել իւր զօրութիւնքը {եւ} ազգութեան տունկը որպէս մի գործարանաւոր էակ, այլ

գործարանների, միմեանց վերայ բարդելով կուտակելով {եւ} նորա միաւորութեան ապահովութիւնը այդ միաւորուածներ

արշողական յատկութեան մէջ տեսանելով: Այսպիսի սխալ {եւ} անբնական ճանապարհներով յառաջ գնալով քաղաքականութի

Հայոց համար պակաս էին այս պայմանները, վասն որոյ {եւ} չդիմացաւ հին կամ միջին դարերի քաղաքական փոթորիկնե

մացաւ հին կամ միջին դարերի քաղաքական փոթորիկներին {եւ} թագաւորը փոխեց իւր գայիսոնը դէպի մի թափառական թշո

րհուրդ վնաս էր, բայց իմ մտքերը կերպարանագործելու {եւ} այս մասին երկար խօսելու համար հարկաւոր է ժամանակ

ն վարագոյրներ... բայց դժուար թէ յաջողի ինձ այս {եւ} ես վախում եմ, որ այն բաները ինչ որ այժմ ճնշում ե

ն բաները ինչ որ այժմ ճնշում են հոգիս, պիտի ճնշեն {եւ} ոսկերքս գերեզմանի մէջ․․․․․․․․․․․․․․․ Մեք չուն

ւթիւն, որովհետեւ ապրում ենք միմիայն բուսականաբար {եւ} շնչականաբար: Հաւը կորեկ է տեսանում երազում, իսկ

, ժողոված են Թուրքից, Թաթարից, Պարսից, Յոյնից {եւ} ուրիշներից, որոնց ժամանակ առ ժամանակ հպատակեցան

անալի ոտանաւորք, Սայաթ-Նովա, Ադամ աղբար, Շիրին {եւ} այլն, բայց նորանց ազգային երգ անուանողը եւ այդպ

իրին եւ այլն, բայց նորանց ազգային երգ անուանողը {եւ} այդպիսի մտաւորական հրէշների վերայ, անդատաստան եր

մի երգ լինէր ազգային: Նոքա ունին միայն մի պայման {եւ} համարում են, թէ դորա մէջ էր ամէն բան - երգիչը Հա

նորանով, որ ծնել է հայ ծնողներից, նորա երգը չէ {եւ} չէ հայերէն, երեք բառ Թուրքի, Թաթարի եւ չգիտեմ,

երգը չէ եւ չէ հայերէն, երեք բառ Թուրքի, Թաթարի {եւ} չգիտեմ, ինչի իսկ Հայի մի երկու աղճատուած կամ ճղա

եւած թուրքի ոտանաւորներին, հիմնած միմիայն ոտքերի {եւ} վերջերի նոյնայանգութեան վերայ առանց ամենայն մտքի

րայ առանց ամենայն մտքի, բովանդակութեան, խորհրդի {եւ} բանականութեան: Ազգային են այն երգերը եւ պիտի համ

խորհրդի եւ բանականութեան: Ազգային են այն երգերը {եւ} պիտի համարուին ազգային, քանի որ կայ Հայերից ինչ

քանի որ կայ Հայերից ինչ ինչ մարդերի մէջ այն սխալ {եւ} վնասակար վարդապետութիւնը - թէ ամենայն բան, որ եր

նայ․ ազգի յանցանքը եւս առաքինութիւն է, այն տիղմը {եւ} հոտած ճահիճը, որի մէջ պարանոցաթաղ խեղդւում ենք,

նստում են. ինչեւիցէ, դոքա ուսումնական բաներ են {եւ} դուք ձեր մէջ ինչ կամիք արեցէք, մեզ չեն վերաբերւո

մի առանձին գիտութիւն - թալիսմանական, վհկութիւն, {եւ} թէ ամենայն բան կարելի էր յառաջացնել չար ոգիների գ

չար ոգիների գործակցութեամբ: Միշտ պարապում է խեղ {եւ} խելառ բաներով, գիծեր է քարշում ախոռի մէջ, սեւ հ

ու, մարդու գանգ, չորացուցած գորտ ու չղջիկ, բու {եւ} այլ այսպիսի բաներ լի են դորա ախոռի մէջ...

որում, երբեմն ամիսներով, ամենայն ինչ հանդարտ է {եւ} ոչինչ չկայ. մարդ է մարդու պէս: Երեկեան երեկոյին

րքրութիւնս բռնադատեց ականջ դնել: Մօտեցայ պատին, {եւ} ահա լսում եմ, որ շաղփաղփում է մի գեղեցիկ օրիորդի

ղեցիկ օրիորդի մասին, որ չգիտեմ թէ ուր տեսել էր, {եւ} այնուհետեւ շատ եւ շատ որոնելով ու չգտանելով, այժ

ն, որ չգիտեմ թէ ուր տեսել էր, եւ այնուհետեւ շատ {եւ} շատ որոնելով ու չգտանելով, այժմ վհկական արարողու

լցուած պտուկի մէջ, որ դրած էր նորա ախոռում, այլ {եւ} պիտի խոսէր նորա հետ եւ այլն: Ես, որովհետեւ չեմ

դրած էր նորա ախոռում, այլ եւ պիտի խոսէր նորա հետ {եւ} այլն: Ես, որովհետեւ չեմ հաւատում այդպիսի բաների

լիա Պաստրանայի պատկերը, ցած իջայ պատից նորա բակը {եւ} որովհետեւ միշտ համարեա բաց են նորա ախոռի դուռերը

խոռի դուռերը, խնամով ընկղմեցի պատկերը պտուկի մէջ {եւ} լաւ զետեղեցի նորա պտուկի յատակի վերայ: Չգիտեմ տե

ել, - ասաց կոմս էմմանուէլը, - նանրահաւատութիւնը {եւ} նախապաշարմունքը, անկիրթ ժողովրդի համար, վաղուց

որով պիտի մեկնուէր նոցա մի ամբողջ կարգ հրաշքների {եւ} պիտի փարատուէին այնուհետեւ այսպիսի մոլորութեան ամ

, աշխատում են ուսանել մի այնպիսի բան, որ չկայ, {եւ} որի գոյութեանը երաշխաւոր է միայն անհիմն, չնչին ե

ւ որի գոյութեանը երաշխաւոր է միայն անհիմն, չնչին {եւ} պառաւական աւանդութիւնը: - Ես, որ մտայ նորա

ը, հերիք չէր, որ դրեցի վերասացեալ պատկերը, այլ {եւ} մի բան եւս գողացայ: - Գողացա՞ք, - ընդհատեց

ս թուղթը, որ դրած էր սեղանի վերայ, պտուկի մօտ, {եւ} որ տեսայ, մինչ զննեցի չորս կողմս փոքրիկ լապտերի

էի ձեռքումս: Այս ասելով մի թուղթ հանեց ծոցից {եւ} տուեց կոմս էմմանուէլին: Կոմսը վեր առաւ եւ սկ

ից եւ տուեց կոմս էմմանուէլին: Կոմսը վեր առաւ {եւ} սկսեց կարդալ. ՓԵՐԻՆԵՐ ՀՐԱՒԻՐԵԼՈԻ ԽՐԱՏ "

կամ տասն տարեկան տղայ, բայց հարկաւոր է, որ նոր {եւ} մաքուր լինին տղայի հանդերձքը, սկսած շապիկից մինչ

խը մի կարմիր թաշկինակով, իսկ ինքդ սկսիր կարդալ: {Եւ} ահա կարդալու բաներդ, ծննդեան ճրագալուցի գրքերը բ

գրքերը բացի առաջինից, " Ի սկզբանէ արար Աստուած " {եւ} բացի վերջինից " Յամին ութուտասաներորդի"։ Երբ որ

էիր այս ընթերցմունքը, հրաւիրուած փերիքդ կը գան, {եւ} տղան կը տեսանէ նորանց հայելու մէջ: Իսկ թէ չգան,

: Իսկ թէ չգան, միւս անգամ կրկնիր ընթերցմունքը. {եւ} եթէ այս անգամ եւս չգան, ապա ուրեմն տղայի անձնաւո

մի ներհակութիւն դէպի փերիները, ուստի փոխի՛ր տղան {եւ} երրորդ անգամ կարդայ, անպատճառ կը գան: Ինչ որ ու

լը, այն ժամանակ, այն ազգի թղթով երդում տալ տուր {եւ} ապա հարցրու հարցանելիքդ, որ պատասխանեն եւ ամենայ

լ տուր եւ ապա հարցրու հարցանելիքդ, որ պատասխանեն {եւ} ամենայն ճշդութեամբ եւ հաւատարմութեամբ: Երբ աւարտ

հարցանելիքդ, որ պատասխանեն եւ ամենայն ճշդութեամբ {եւ} հաւատարմութեամբ: Երբ աւարտեցիր հարց ու փորձդ, պ

հրաման տաս: Արձակելու մասին կարդալիքդ այս է. " {Եւ} ի կատարել ամացն քառասնից " վերջն " Ի լեառն Սինայ

, Սուրբ Ստեփանոսի գրքից: Այս կը կարդաս կ'աւարտես {եւ} երեք անգամ կը փչես ջրի երեսը եւ ջուրը մի ոտք չկոխ

կարդաս կ'աւարտես եւ երեք անգամ կը փչես ջրի երեսը {եւ} ջուրը մի ոտք չկոխած տեղ կը թափես, ահա բոլորը"։

որ կային Մահտեսի Թովմասի տանը, մեծ ուշադրութեամբ {եւ} մասնակցութեամբ ականջ էին դնում: Կոմսը կարդալով ա

նորան, կը խրատէի, որ հետ կենար այսպիսի անօգուտ {եւ} յիմարական բաներից, եւ եթէ կամէր մի բան ուսանիլ,

հետ կենար այսպիսի անօգուտ եւ յիմարական բաներից, {եւ} եթէ կամէր մի բան ուսանիլ, պարապէր բնական գիտութե

ացուելու ժամանակ դուրս էր գնացել հիւրընդունարանից {եւ} արդէն կոմսը խօսելու վերայ էր, երբ ներս մտաւ: Ձե

թուղթ էր այն: Օրիորդը պատասխանեց, թէ մի տաղ է, {եւ} թէ պատրաստ է երգել այն եւս, եթէ, դորա փոխանակ,

նդրեմ, - հարց արեց կոմսը, - ի՛նչ ոտանաւոր է այդ {եւ} ովի՛ շինած: - Այն ժամանակ կ'ասեմ, երբ լսեմ

ց աթոռը ֆորտօպիանօին, զարկեց մատները կլաւիշներին {եւ} սկսեց երգել. Ո՛հ, լոկ երազ էր, մի խռովէք ի

, մի՛, այն զգացմունքը, Որով լցուած էր սիրտս {եւ} հոգիս․ Որով շնչեցի, որով ապրեցայ, Ինչպէ

շուառ յուսահատ իբր անխել նաւորդք Կորուսել էին {եւ} յոյս փրկութեան: Նաւորդների մէջ ես տեսայ

ին. Մեք տեսանում ենք... բռնեց քարերից {Եւ} շուտ վեր ելաւ իբր աննիւթ մարմին: Հոգնած

բարձրացրեց Իւր արտասուքով լցուած աչքերը, {Եւ} ահա լուսին ամպերի տակից Դուրս սողաց տեսնել նո

Վազեց դէպ յառաջ... կորաւ իմ աչքից... {Եւ} այլ միւս անգամ մինչեւ այս րոպէս, Կամ գուցէ յ

ատող. Թողէ՛ք ինձ հանգիստ մաշել իմ կեանքը {Եւ} խաղաղ սրտով մտնել դէպի հող: Երբ աւարտ

ա զգացած լինէր զուարճութիւն, դորա հակառակ մթնում {եւ} մթնում էր նորա դէմքը, որքան երգը մօտենում էր վեր

ւմ էր վերջանալուն: Նորա հեղինակը էր ինքը կոմսը, {եւ} երգի բովանդակութիւնը առած էր ստուգապէս պատահած ան

Արդէն ժամանակ է դէպի տուն դառնալու, - ասաց կոմսը {եւ} հրաժարական ողջոյն տայով բոլորին, խոստացաւ օրիորդ

զմուածքի, իսկոյն մի այլ զգայարան աւելի զօրութիւն {եւ} նրբութիւն ստանալով կատարում է, գոնէ՛ կիսով չափ,

ամ առհասարակ շօշափողական ջլերը այնպէս զօրանում են {եւ} նրբանում են, որ մի մաշուած դրամ եւս շօշափելով կա

ելով կարող են հասկացնել կուրին դրամի որպիսութիւնը {եւ} արժէքը: Տեսողութիւնը խուլ մարդերի նրբանում է եւ

եւ արժէքը: Տեսողութիւնը խուլ մարդերի նրբանում է {եւ} զօրանում է մինչեւ այն աստիճան, որ առանց մի ձայն

յն լսելու, միմիայն նայելով խօսողի բերանի, դէմքի {եւ} ձեռքերի շարժողութիւններին, խուլը կարողանում է հա

մ նորա հանդէպ կանգնած մարդը: Այն օրէնքը, բնական {եւ} բժշկական գիտութենների մէջ, յայտնի է անունովս անտ

Յովնաթանեանցը, ամենեւին զուրկ լինելով կրթութենից {եւ} դաստիարակութենից, շատ վարժ եւ յաջող կերպով սկսեց

լինելով կրթութենից եւ դաստիարակութենից, շատ վարժ {եւ} յաջող կերպով սկսեց իւր առեւտրական գործողութիւնքը

րծերին նոյն վստահութեամբ, ինչ վստահութեամբ հմուտ {եւ} վարժ որսորդը ուղղում է իւր հրացանը որսի վերայ, հ

ակութիւն չէ, այլ յառաջ է բղխում գործերը օրինաւոր {եւ} խելացի կերպով յառաջ վարելուց: Դնենք, թէ ես պարտ

օրքի համար պատրաստել մի բան, ասենք թէ կօշիկներ: {Եւ} այսպէս, ինձ յանձնած է երկու հարիւր հազար կօշիկ պ

աքանչիւր կօշկի համար ես պիտի ստանամ, դնենք թէ մի {եւ} կէս մանէթ: Բայց այն կօշիկը, որ ցոյց էին տուել ի

տուցանել կառավարութեանը, ինձ նստելու էր մի մանէթ {եւ} մի քառորդ, եւ այս կերպով ամէն մի կօշիկից իմ ստան

րութեանը, ինձ նստելու էր մի մանէթ եւ մի քառորդ, {եւ} այս կերպով ամէն մի կօշիկից իմ ստանալին էր մի քառո

կօշիկից իմ ստանալին էր մի քառորդ, այսինքն է քսան {եւ} հինգ կոպեկ արծաթ. միթէ՞ յիմարութիւն չէ լինելու ի

թ նստելով, կէս-կէս մանէթ զուտ օգուտ բերէին: {Եւ} այսպէս պ. Յովնաթանեանցը յառաջ գնալով, արդէն վաղ

պէս պ. Յովնաթանեանցը յառաջ գնալով, արդէն վաղուց {եւ} ընտանիքի տէր դարձած էր: Ունէր բաւական մեծ գերդաս

կրթութեան մասին: Պարոնը ապրում էր բաւական լաւ, {եւ} նորա մօտ ել ու մուտ ունէին ոչ թէ միայն նորա նման

. Յովնաթանեանցի տեսութեամբ, բոլոր աշխարհը շարժող {եւ} կառավարող ուժը եւ զօրութիւնը էր արծաթը, եւ նա այ

սութեամբ, բոլոր աշխարհը շարժող եւ կառավարող ուժը {եւ} զօրութիւնը էր արծաթը, եւ նա այնպիսի մարդերից էր

արժող եւ կառավարող ուժը եւ զօրութիւնը էր արծաթը, {եւ} նա այնպիսի մարդերից էր, որոնք դեռեւս զարմանում ե

ած ստեղծել է աշխարհը առանց մի օգտի ակնկալութեան, {եւ} թէ ինչպէ՛ս ամենայն օր երկնքի լուսաւորքը լուսաւորո

ւնէր մեր նկարագրած պարոնին, քան թէ միւսքը: Կինը {եւ} դստերքը, տէր լինելով աւելի հարստութեան, քան թէ

պարտելի հպարտութեամբ նայում էին ուրիշների վերայ, {եւ} նոցա հայեացքի մէջ կար մի թունաւոր բան, որ հանդիպ

եանց հարստութիւնը: Դստերքը, այսպիսի ուղղութեամբ {եւ} այսպիսի խանգարուած բարոյականութեամբ ատմոսֆէրայի մ

անգարուած բարոյականութեամբ ատմոսֆէրայի մէջ աճելով {եւ} կրթուելով, դեռեւս երեխայութենից սկսեցին մարդու ե

, միանգամայն մարմնից բաղկացած, բթացած ուղեղներով {եւ} ասես թէ արբեցած իւրեանց հօր հարստութեամբ, բոլորո

ամբ, բոլորովին անզգայացած դէպի ամենայն մարդկային {եւ} վայելչական բան, իւրեանց անուսումնասիրութեան եւ ա

ն եւ վայելչական բան, իւրեանց անուսումնասիրութեան {եւ} անընդունակութեան պատճառով, դուրս քշուեցան դպրոցի

ց), սեպհականել էր ինքեան մի յիմար հպարտութիւն, {եւ} ամենայն հասարակութեան մէջ կամենում էր խելացի մարդ

ւն բարքի տալով ինքեան գրաւէ տեսողների համարումը: {Եւ} նա սխալուած չէր իւր հաշւում: Հայոց ազգի մէջ դժու

ստանալ մեծարողական պատուանուններ, որովհետեւ նախ {եւ} յառաջ տուողքը չգիտեն իւրեանց արժանաւորութիւնը, ե

ար, ազգասիրութիւն էր ցոյց տալիս այնպիսի տեղերում {եւ} դիպուածներում, ուր հարկ չկայ իւր ցանկութիւնը իսկ

Ի՛նչ մի դժուար բան է խօսքերով միայն լինել ազգասէր {եւ} այսպիսի ամուլ շատախօսութեամբ, առանց ամենայն զոհա

ելի է պ. Յովնաթանեանցը խօսում էր դպրոցների վերայ {եւ} բերան սերտած բառերով հաստատում էր նոցա օգուտը, ա

ենեւին գաղափար ունենալու, թէ ի՛նչ ասել է դպրոց, {եւ} թէ ինչպէս պիտի լինէր նա, որ լցուցանէր իւր խորհու

այսպէս մօտ յիսուն տարեկան, միջահասակ, հաստափոր {եւ} ճաղատ ճակատով. նորա յօնքերի եւ ընչանցքների սեւու

ահասակ, հաստափոր եւ ճաղատ ճակատով. նորա յօնքերի {եւ} ընչանցքների սեւութիւնը մանաւանդ աւելի որոշակի յայ

ելի միջնորդութեամբ երեւում են երեսի գծերի վերայ: {Եւ} երեսը, որ ոչինչ էր ցոյց տալիս, վկայում է ոչնչու

ում էր շահաստացութեան վերայ. առաւօտը զարթնում էր {եւ} նորա կիսաբաց աչքերին երեւում էին ոսկեղէն սարեր:

էր քարեայ, երկու յարկով բաւական ընդարձակ տուն, {եւ} այս տան գլխաւոր արժանաւորութիւնը էր այն, որ միեւ

փողոցի. նորա պատուհանքը նայում էին դէպի արեւելք {եւ} արեւմուտք: Թո՛ղ որքան կամին զրպարտեն պ. Յովնաթա

աւորապէս ապացուցանում է, թէ որքան շատ մտածում էր {եւ} հոգս էր առնում իւր ընտանիքի մասին: Մի խուլ տան մ

յթ զգալ, որովհետեւ մանկահասակ դստերքը երբեմն այս {եւ} երբեմն այն պատուհանից կարող էին մի անմեղ հայեացք

ւթիւնը կարող էր տրամադրել պատանի օրիորդների սիրտը {եւ} հոգին դէպի մի րօմանական կեանք... Պ. Յովնա

գնում էր իւր օթեւանը: Արդէն բաւական ուշ էր, {եւ} պ. Յովնաթանեանցը միայնակ նստած իւր առանձնարանում

ում նայում էր ճրագին, որ չգիտէ ոչինչ տնտեսութիւն {եւ} անխնայ վառւում է տան տիրոջ վնասի համար: Գուն

տան տիրոջ վնասի համար: Գունաթափուած էր երեսը {եւ} քրտինքը դուրս էր զարկել ճաղատ ճակատի վերայ կաթ կա

: Նեղութեան կամ բարկութեան ժամանակ ձեռքերը ճնշել {եւ} տրորել ժառանգութիւն է փոքրոգի մարդերի. պարոնը վե

աւ սօֆայի վերայից, ուր ընկած էր որպէս մի շնչաւոր {եւ} ձեռքերը տրորելով սկսեց ման գալ սենեկի մէջ զանազան

անի առաջը առնուլ. անշուշտ վատ կը լինի սորա վերջը {եւ} կը խայտառակուի իմ տունը այս քաղաքի մէջ մինչ ի սպա

, անբաղդ, որպէս ամուսին, անբաղդ, որպէս հայր: {Եւ} այս քանի տարու մէջ ի՛նչ բաներ անցկացան իմ գլխից.

այս քանի տարու մէջ ի՛նչ բաներ անցկացան իմ գլխից. {եւ} այդ բոլոր անախորժութենների, վատահամբաւութենների

են. եղբայր, եղբօր կին, դստերք, փեսայ, որդիք {եւ} վերջապէս ամուսինս: Ստո՛յգ է, որ ասում են, թէ ա

մունքով ման էր գալիս նա տան մէջ, ներս մտաւ ծառան {եւ} յայտնեց բժշկապետի գալը: Պ. Յովնաթանեանցը իսկոյն

վնաթանեանցը իսկոյն ընդունեց մի պատուաւոր դրութիւն {եւ}, աշխատելով մի փոքր գործունեայ մարդու կերպարանք ց

օնքերը մօտ քարշեց աչքերին: Դուռը բացուեցաւ, {եւ} բժշկապետը երեւեցաւ շեմքի վերայ: Սովորական ող

, խանգարում է միւսը, որով շատ անգամ վտանգւում է {եւ} ամբողջ կազմուածքը: Դուք գանգատել էք ինձ շատ անգա

ձեր դուստրը երկար ժամանակ ունեցած էր էպիլեպսիա, {եւ} թէ այժմ, թէպէտեւ չէ երեւում, սակայն ստեպ ստեպ ս

ն է, որ խօսում էք, - ասաց պ. Յովնաթանեանցը, - {եւ} ես մեծ յօժարութեամբ պատրաստ եմ լսել ձեր մարդասիրա

տատեց... - Ես չգիտեմ, թէ ի՛նչ է գրել մինը {եւ} ինչ է հաստատել միւսը. բայց իմ խորհուրդը, - շարո

ց նորա խօսքը: - Պարո՛ն բժշկապետ, ես բարերար {եւ} գործակալ էի Մեղուին. Ճռաքաղը եւս հեռի չէ մնացել

դրեմ չմոռանալ: - Այս բաները այնքան աննշան են {եւ} մանաւանդ անխորհուրդ ձեր դստեր բժշկութեան մասին,

մ ձեր հետ: - Ուրեմն դուք չգիտէք ձեր խօսածը, {եւ} ինչպէս վարձկան լալականը ննջեցելու տունի տեսածի պէ

լու տունի տեսածի պէս սկսանում է իւր ողբը, այնպէս {եւ} դուք մեքենաբար խօսում էք այդպիսի բաների վերայ, ա

պատճառով այսքան խօսք յառաջացաւ: - Իմ առաջին {եւ} վերջին խորհուրդը այս է, որ յետ հրաւիրէք դուք ձեր

տուելու իւրեանց ծնողների կամ ամուսինների խօսքերից {եւ} նկատողութեններից. մանաւանդ որ ձեր դուստրը ամենայ

ք չկատարէք իմ առաջարկութիւնը, ձեր դստեր բանը շատ {եւ} շատ վատթարանալու է: - Ներկայումս այդ առաջարկ

երմանական սառնութեամբ: - Դուք վաճառական չէք {եւ} ոչինչ հաշիւ չգիտէք. վաթսուն հազար մանէթ...

- Նորա համար, որ դուք երբեք չէք եղած չափի տակ. {եւ} ձեր այդպիսի անբարեխառնութիւնը ցոլանում է ձեր ընտա

այդպիսի անբարեխառնութիւնը ցոլանում է ձեր ընտանիքի {եւ} ձեր զաւակների վերայ: Պարոն, խնդրեմ, թոյլ տուեց

ինձ ձեր նկատողութեններից. պատճառ, ամենայն խրատ {եւ} խորհուրդ, որ ուղղակի վերաբերւում էին իմ ընտանեկա

եանքը մի բան ունի՛ հասարակաց իմ հետ, կամ ինչպէ՛ս {եւ} ո՛ր չափով ունի, այդ եթէ դուք ուրանաք, քաղաքը վկ

ում է... ես այժմուս կամէի միայն վկայութեններով {եւ} աշխարհի երեսին կատարուած փորձերով ապացուցանել ձեզ

ն գործը չէ: Նախախնամութիւնը միօրինակ պահպանում է {եւ} դարմանում է ամբողջ տիեզերքը առանց խտրութիւն առնել

ապատիւ զաւակներ են բոլոր արարածք, որ գոյանում են {եւ} պահպանւում են բնութեան մէջ: - Ես մի ժամ առաջ

մէջ: Ինչպէս կարելի է, որ ես իմ պատուանուններով {եւ} պատուանշաններով հաւասար լինիմ իմ եղբոր հետ, որ ո

ւթիւնը, պարոն բժշկապետ: - Ես խոստովանում եմ {եւ} քարոզում եմ մարդկային արժանաւորութիւնը մարդկութեա

արոզում եմ մարդկային արժանաւորութիւնը մարդկութեան {եւ} ոչ արտաքին, պատահական, կամ գնած պատիւների մէջ.

ոչ արտաքին, պատահական, կամ գնած պատիւների մէջ. {եւ} դուք, գերադաս համարելով ձեզ, քան թէ ձեր եղբայրը

ղաղութիւն. այնտեղ տիրում է մի դժոխային ամբոխումն {եւ} նախանձի որդերը եռ են գալիս այն ապականեալ սրտի վեր

էս հոգին: Որեւիցէ անախորժութիւն խանգարելով հոգու {եւ} սրտի անդորրութիւնը, ձգում է ամբողջ կազմուածքը մի

ը բժշկել, այլեւ առողջ մարդիկ կարող են հիւանդանալ {եւ} մեռանել եւս: Դո՛ւք, ձեր տարապայման ժլատութեան պ

էք պահել ձեր մօտ նորա ամուսինը, որ, աստուածային {եւ} քաղաքական օրէնքներով, պարտական էր հնազանդուիլ նո

աքական օրէնքներով, պարտական էր հնազանդուիլ նորան {եւ} գնալ նորա քամակից: Միթէ՞ այս անբնական գործողութե

շտօնը օրինաւոր կերպով ոչ ոք չէր կարող լցուցանել, {եւ} որի հետ զուգուած էր ձեր դուստրը այնպիսի անքակտելի

, դո՛ւք չարաչար օգուտ քաղեցիք ձեր հարստութենից, {եւ} առանց մարդկային սրտի զգացողութեան ընթանալով ձեր դ

ց մարդկային սրտի զգացողութեան ընթանալով ձեր դստեր {եւ} փեսայի հետ, նոցա հոգու անդորրութիւնը փոխանակեցիք

իտէր պ. Յովնաթանեանցի բոլոր ընտանեկան գաղտնիքը, {եւ} երկրորդ, որ պարոնի ընտանիքը միշտ կարօտ էր բժշկապ

եր պարտականութիւնն է պատերազմել հանգամանքների հետ {եւ} հողի հետ չհաւասարուիլ ամէն մի հանգամանքի առաջեւ,

այն մարդ արդարացնում է իւր գործերը: - Այո՛, {եւ} գողերը եւ յափշտակողքը կամին հաւատացնել աշխարհին,

րդարացնում է իւր գործերը: - Այո՛, եւ գողերը {եւ} յափշտակողքը կամին հաւատացնել աշխարհին, թէ իւրեան

Պ. Յովնաթանեանցը մնաց միայն: Ժամը մօտ էր տասն {եւ} մինին: Նա հնչեցուց զանգակը եւ երեւեցաւ սպասաւորը

: Ժամը մօտ էր տասն եւ մինին: Նա հնչեցուց զանգակը {եւ} երեւեցաւ սպասաւորը: - Պօղո՛ս, - կանչեց պարո

Գրիգորը գլխաւոր գործակատար էր պ. Յովնաթանեանցի, {եւ} նորա ձեռքում էին բոլոր գործերի հաշիւքը: Շտապ

թի տակից պարոնը, - բայց ի՛նչ արժէ ինձ այդ օգուտը {եւ} ի՞նչ է մնում նորանից ինձ սեփական: Այս մինին բերա

մար պատրաստել, չգիտեմ թէ որքան կլայեկեայ անօթներ {եւ} ամաններ: Այժմեան հոգաբարձութեան խորհուրդը այն էր

աւանդ նոքա, որ փոքր ի շատէ գաղափար ունին կլայեկի {եւ} արճըճի արժողութենների վերայ: Մինչդեռ խօսում

գնաց յանկարծ երեք քայլ: Պ. Յովնաթանեանցը չտեսաւ {եւ} չնկատեց այս կերպարանքը. բայց նորա պատահական հայե

հայեացքից դէպի դռան կողմը սարսափեցաւ կերպարանքը, {եւ} ասես թէ յառաջուց գուշակեց որոտալու կայծակները:

ւրներով զարկում էր այդ կերպարանքի մէջ: Նորա սրտի {եւ} հոգու խռովութիւնը անցել էր չափից, յուսահատութիւն

անցել էր չափից, յուսահատութիւնը սրտապնդեց նորան {եւ} նա յառաջ եկաւ ոտքի մատների վերայ երեք քայլ: Նորա

ը կատարուեցաւ հինգ րոպէում, յետոյ սոսկաց յանկարծ {եւ} մի վայրկենի մէջ այնպէս սաստիկ հետ գնաց դէպի դուռը

տիկ հետ գնաց դէպի դուռը, որ անզգուշաբար զարկելով {եւ} աղաղակ հանելով, դարձուց պարոնի ուշադրութիւնը դէպ

չէր կարելի այլեւս ծածկուել, պիտոյ էր յառաջ գալ, {եւ} կերպարանքը, գլուխը կախած ստրուկի պէս, մօտեցաւ ս

ա մի ծառայ էր, որ չորս ամիս ոչինչ վարձ չստանալով {եւ} հասած լինելով վերջին տառապանքի եւ նեղութեան, եկե

վարձ չստանալով եւ հասած լինելով վերջին տառապանքի {եւ} նեղութեան, եկել էր խնդրել իւր անցած ծառայութեան

տուեցի պաշար ընդունող աստիճանաւորին նշանակած տասն {եւ} ութ կոպեկանոցի տեղ: - Կորի՛ր, անիծած, դո՛ւ

ութեններով թմրի, արբենայ. մեզ Հայերիս պարծանք է {եւ} մեր ազգին մեծ օգուտ... Մի քանի րոպէից յետո

աթանեանցը: - Այո՛, - պատասխանեց գործակատարը {եւ} ձեռքը տարաւ դէպի ծոցը, որ հանէ եւ ցոյց տայ:

եց գործակատարը եւ ձեռքը տարաւ դէպի ծոցը, որ հանէ {եւ} ցոյց տայ: - Ներողութի՛ւն, - ասաց նա, - ահա

: - Այս ասելով, հանեց գործակատարը մի փոքրիկ ծրար {եւ} տուեց պ. Յովնաթանեանցին: Պարոնը արձակեց գոր

. Յովնաթանեանցին: Պարոնը արձակեց գործակատարը {եւ} սկսեց կարդալ նամակը, որի բովանդակութիւնը այսպէս

չ կամիք դուք ինձանից: Մի անգամ ձեր անզգուշութեան {եւ} դատարկաբանութեան փոխարէն ընթերցաք Հայի հայրենիքը

մի այնպիսի մարդու հետ, որին արհամարհում եմ հոգով {եւ} հոգու բոլոր զօրութեամբ: Մի մոռանաք, գէթ այսուհե

ամբ բերան առնուլ իմ անունը. դուք չէք կարող ծամել {եւ} կուլ տալ նորան, նա կփշրէ ձեր ժանգոտ ատամները:

ղած, թէ դուք հետամուտ էք խլել այդ պարոնի պաշտօնը {եւ} այլ այսպիսի շատ բաներ: Դուք, իմանալով այս, իսկ

պիտոյ է, որ ես լինեմ այդ յիմար նամակի հեղինակը, {եւ} այդպէս հաւատացնելով այն պարոնին, որի հետ վաղ ուր

որա թշնամութիւնը դէպի ինձ: Թէ ի՛նչ է ձեր փաստը, {եւ} ի՛նչ հաստատող վկայութիւն այդ մասին կարող էիք մէջ

ղամտութեամբ երեւակայում էք ձեզ մի նշանաւոր մարդ, {եւ} ձեզ այդպէս հաւատացնում է ամբոխը ստորաքարշ մարդերի

որոնց վերայ գոռում է ձեր արծաթը. արծաթն եմ ասում {եւ} ոչ դուք, որովհետեւ արծաթն է տալիս ձեզ այդպիսի տմ

ետեւ արծաթն է տալիս ձեզ այդպիսի տմարդի իրաւունք, {եւ} առանց այդ արծաթին, պիտոյ է մինը լինէիք այն ռամիկ

թէ ոչ աւելի վատթար. ըստ որում շատ ռամիկների սիրտ {եւ} հոգի այնքան ապականուած չէ, ինչպէս ձերը: Կար

չէ, ինչպէս ձերը: Կարծեմ թէ ապացուցել էի ձեզ {եւ} ձեր ընկերակիցներին, թէ տեղիք չունիմ ծակամուտ ճան

եղիք չունիմ ծակամուտ ճանապարհներով գործ կատարել, {եւ} իմ ասածը կամ գրածը ունիմ զօրութիւն իմ ստորագրութե

թէ դուք վշտացնելով իմ պատիւը, պարտական էք զղջալ {եւ} քաւութիւն որոնել, այլապէս ուրիշ տեսակ հաշիւ կ'ու

ոնել, այլապէս ուրիշ տեսակ հաշիւ կ'ունենաք իմ հետ {եւ} կը զղջաք ձեր յամառութեան վերայ: Ողջ եղիք, ձ

ք ձեր յամառութեան վերայ: Ողջ եղիք, ձեր անձը {եւ} բարքը փոխելու, այլեւ փոքր ինչ խելք ուսանելու համ

չէր. ինձ այդպէս հաւատացուցել էին Մահտեսի Քուշարը {եւ} նորա երախտապարտ սանը: Բայց արի տե՛ս, որ ներկայո

Ես այսուհետեւ աւելի զայրացած կխօսիմ նորա վերայ, {եւ} պատահած տեղը կ'աշխատեմ իսպառ խայտառակել նորա ե՛ւ

ե՛ւ անձը: Լաւ, ապա եթէ այդ նզովեալը վեր կենայ, {եւ} ինձ եւս, ինչպէս Բէգզադէին մատին փաթեթ շինէ եւ

եւ ինձ եւս, ինչպէս Բէգզադէին մատին փաթեթ շինէ {եւ} աշխարհին խայտառակէ: Դնենք, թէ ես չունիմ այնպիսի

վ, - ընտանեկան բաների մէջ ներգործական է իմ ձայնը {եւ} վճիռը. երկրորդ, ձեր գործերը վերջ չունին. երրոր

ւնենայ իւր ցաւին դարման տանելու... ես վճռել եմ {եւ} վերջացուցել եմ. էգուց գնում եմ, կամի՛ս, եկ, չ

թէ կենդանի: Երկար ժամանակ սենեկի մէջ, դէպի այս {եւ} այն կողմը ման գալուց յետոյ, մտաւ անկողին, որոշե

, որոշելով իւր մտքում, առաւօտուն գնալ կոմսի մօտ {եւ} բանը մի կերպ վերջացնել խաղաղութեամբ: Այդ գիշ

ա մի ջերմախտական վիճակի մէջ, երբեմն մի բարակ դող {եւ} երբեմն ջերմութիւն խաղում էին նորա մարմնի մակերեւո

ց նորա աչքին, երազում, երեւեցան կոմս էմմանուէլը {եւ} Բեգզադէն:

ՊԵՏԵԱՆ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆՑ ՈՐՊԷՍ ՄԻ ԱՌԱՒԵԼ ԸՆՏԻՐ {ԵՒ} ԱԶՆԻՒ ԱՆԴԱՄԻ ՄԵՐ ԱԶԳԻ ՆՈՒԷՐ ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲ

ոյց գործակից լինելու ամէն մի բանի, որի խորհուրդը {եւ} նպատակը էր մեր ազգի բուն եւ ստոյգ օգուտը, վաղուց

բանի, որի խորհուրդը եւ նպատակը էր մեր ազգի բուն {եւ} ստոյգ օգուտը, վաղուց ահա պարտականութիւն էր դրել

իւր գործի ճակատը զարդարելով մի այդպիսի պատուական {եւ} ազնիւ երիտասարդի անունով, եւ ահա՛ ես հասած եմ իմ

ի այդպիսի պատուական եւ ազնիւ երիտասարդի անունով, {եւ} ահա՛ ես հասած եմ իմ փափագին: Մնում է ինձ խնդր

սխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն Շահումեանցի հարցմունքին. {եւ} այնպէս հաստատ ձայնով, որպէս թէ ամենեւին խօսելու

այլ երեխայութենից բռնած, ստացած լինելով մի առողջ {եւ} բնական կրթութիւն եւ վերջումը աւարտած լինելով իւր

նած, ստացած լինելով մի առողջ եւ բնական կրթութիւն {եւ} վերջումը աւարտած լինելով իւր ուսումը, որպէս բնագ

րցմունքից. պատճառ, թթու երեսով նայեց նորա վերայ {եւ} երկու ձեռքերով գլխի ետնակողմից յառաջ շփելով իւր կ

յաւելացրեց շուտով Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ գալիս է {եւ} կտրում է կեանքը, մարդը, որ ենթարկւում է մահի նե

որ զգալ ունէր, որ կամք ունէր, որ գործիք ունէր, {եւ} այսպէս քո ասելով մահը մի մարդու նման, կամ ով գիտ

ն, - հաւելացրեց Շահումեանցը, - եթէ մի ճրագ վառէիր {եւ} թողուիր նորան հանգիստ, եւ ամենեւին ոչ ոք նորան ձ

, - եթէ մի ճրագ վառէիր եւ թողուիր նորան հանգիստ, {եւ} ամենեւին ոչ ոք նորան ձեռք չտար, այսուամենայնիւ ն

տալու, այնուամենայնիւ կ՚աւարտուէին վերջապէս իւղը {եւ} պատրոյգը: - Փառք Աստուծոյ, մի ուղիղ մտածութի

ամ խլէր նորա կեանքը: - Միթէ՞ քո աչքումը մարդը {եւ} ճրագը հաւասար բան են, - գանչեց Թիւթիւնճի-0ղլուն,

մարդն է ստեղծել, ես գիտեմ, որ նա կազմել է իւղից {եւ} պատրոյգից, որ Աստուած ստեղծել է. եւ եթէ այս պատ

մել է իւղից եւ պատրոյգից, որ Աստուած ստեղծել է. {եւ} եթէ այս պատրաստութիւնքը չլինէին, կարո՞ղ էր մարդը

նար քո ասելիքը, ասա՛, ես լսում եմ, կը հասկանամ {եւ} կը պատասխանեմ քեզ, եւ լաւ է, որ մեր խօսակցութիւ

ես լսում եմ, կը հասկանամ եւ կը պատասխանեմ քեզ, {եւ} լաւ է, որ մեր խօսակցութիւնը ստանում է այսպիսի շա

ակ ընթացք, գոնէ՛ ժամանակը կ՚անցանէ, մինչեւ կինս {եւ} Մանուշակս տուն կը դառնան, այժմ քանիերո՞րդ ժամն է

տ զարմացած լինելով այս մարդուց խօսակցութեան սկզբի {եւ} բանի վերջաւորութեան վերայ, չհամբերեցի, որ ընթեր

ճ ծանօթութիւն տամ քեզ Թիւթիւնճի-օղլուի, նորա տան {եւ} Շահումեանցի մասին: Տունը, որի մէջ նստած էին

մ ինչ պատճառով ոչ ոքի չէր ասում իւր յատուկ անունը {եւ} ոչ ոք եւս չգիտէր, պատճառ, նա բնիկ նախիջեւանցի չ

ակը, որի մէջ նստած էին, զարդարած էր շատ հասարակ {եւ} աղքատ կարասիքներով, պատի վերայ կախած էին մի քանի

ւնճի-օղլուն, կարճահասակ, բաւական հաստ մարդ էր, {եւ} ինչպէս երեւում էր նորա ալեխառն մազերից, ճաղատ ճա

ս երեւում էր նորա ալեխառն մազերից, ճաղատ ճակատից {եւ} խորշոմեալ երեսից, պիտոյ է լինէր համարեա թէ վաթսո

բնաւորութեամբ, բայց զրկուած ամենայն կրթութենից, {եւ} ինչքան խելք ու բանականութիւն որ նա ցոյց տուեց իւր

, գեղեցիկ, կապոյտ աչքերով, մազերը կարգով սանրած {եւ} իւղած, հագուստը ամենեւին յարմար Փարիզի վերջին տա

ինէր ժամանակը գործածել այնպիսի զուարճութեամբ, որ {եւ} օգտակար լինէր միեւնոյն ժամանակ, թէատրոն չկայ, Ժ

Շահումեանցը միշտ գալիս էր Թիւթիւնճի-օղլուի մօտ, {եւ} դուռից ներս մտած չմտած, բարեւը ասած չասած առաջար

սզի պատճառ տայ Թիւթիւնճի-օղլուին խօսելու, ինչպէս {եւ} այս երեկոյ արեց, հարցանելով մահի ինչութիւնը, դե

ով մահի ինչութիւնը, դեռ կարելի է, որ այս երեկոյ {եւ} բարեւ չտուած. պատճառ, քանի գնում էին, շատ մօտ

ատճառ, քանի գնում էին, շատ մօտ ծանօթանում էին, {եւ} Շահումեանցը աւելորդ էր համարում չնչին քաղաքավարու

թէ աշխարհը ենթարկուած է մի բնութեան օրէնքի տակ, {եւ} այնպիսի օրէնքի, որ ոչինչ բան աշխարհի երեսին չէր

չ բան աշխարհի երեսին չէր կարող ընդդիմանալ նորան, {եւ} թէ աշխարհի ամենայն նիւթական փոփոխութիւնքը կատարւո

ի մէջ, նա միօրինակ դարմանում է հանքը, բուսականը {եւ} կենդանին: - Ընդունում եմ, - կրկնեց Թիւթիւնճի-

ան բան չկայ, ամենայն ինչ աւերւում է, քանդւում է {եւ} լսել եմ խելօք մարդերից, որ ասում էին, թէ այն բա

, որ սկիզբ ունի, նաեւ վերջ ունի: Ես տեսել եմ, {եւ} այդ բանը ինձ բաւական արծաթ է նստել, որ տանս կտրի

ինդրները անձրեւից քայքայուելով բոլորովին ոչնչացան {եւ} ինձ ծախքի մէջ ձգեցին, բայց դու, երեւի, փոխանակ

ձեւը կերպարանք է, բայց այստեղ խօսքը իրի վերայ է {եւ} ո՛չ նորա ձեւի: - Ի՞նչ առնես, որ դու իր ասելո

որ դու իր ասելով ձեւ ու կերպարանք ես հասկանում, {եւ} քո համար ձեւի փոփոխութիւնը համարւում է չքութիւն,

թիւն, միթէ՞ տանդ կտրի կղմինդրները, որ ժամանակից {եւ} անձրեւից քայքայուել էին, ոչնչացան իսպառ, - ասաց

անցը, - եթէ կղմինդրը փոխել էր միւս անգամ իւր ձեւը {եւ} ստացել էր իւր առաջին կերպարանքը, միթէ՞ կարելի է

է ասել, թէ նա չքացաւ, ես տամ քեզ ի՞նչ բան կամիս {եւ} դու չքացուր, եթէ կտրես: - Ապա մի փայտ տո՛ւր

է կտրես: - Ապա մի փայտ տո՛ւր ինձ, ես կ՚այրեմ {եւ} կը չքացնեմ նորան, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն:

այտից, քո աչքումը ոչինչ էր. ոչինչ չէ՛ տեսանւում {եւ} չէ՛ շօշափւում, բայց մոխիրը ընդհակառակն եւ տեսանւ

անւում եւ չէ՛ շօշափւում, բայց մոխիրը ընդհակառակն {եւ} տեսանւում է, եւ շօշափւում է... - Ես ընդդէմ

ափւում, բայց մոխիրը ընդհակառակն եւ տեսանւում է, {եւ} շօշափւում է... - Ես ընդդէմ չեմ դորան. բայց

պիտի հաւանեցնէիր, բայց երկրորդ օրինակդ յարմար չէ {եւ} ես շատ ուրախ եմ, որ շփոթուեցար: - Ի՞նչ զանազ

ր շփոթուեցար: - Ի՞նչ զանազանութիւն կայ առաջին {եւ} վերջին օրինակների մէջ, - հարցրեց Շահումեանցը:

ց շինուած լինելով, դառնում էր դարձեալ դէպի հող, {եւ} այդ փոքր հաւանելի էր, իսկ փայտը դառնում է մոխիր

րինակ, փայտանիւթ, կուպր, ջուր, օսլայ, սոսինձ {եւ} աղեր, եւ այս բոլորի բաղկացուցիչ տարրական մասունք

յտանիւթ, կուպր, ջուր, օսլայ, սոսինձ եւ աղեր, {եւ} այս բոլորի բաղկացուցիչ տարրական մասունքը երեք են

մասունքը երեք են - ջրածին, թթուածին, ածխածին, {եւ} այսպէս փայտը ենթարկուելով այրողութեան, այսինքն ք

լուծութեան, բաժանւում է իւր բաղկացուցիչ նիւթերից {եւ} տարերքից, նորանցից ջրածինը, միանալով օդի մէջ գտ

վ օդի մէջ գտնուած թթուածնի հետ, ջուր է դառնում, {եւ} ջերմութեան միջնորդութենով, որ ստանում էր կրակից

ւտ, որ օդից ծանր լինելով, նստում է գետնի երեսին {եւ} իջանում է ինչքան կարելի է խոր տեղեր, կպրի եթերակ

ետոյ, թողնում են իւրեանցից մի քանի մոխրային աղեր {եւ} այս է պատճառը, որ մոխիրը եթէ բերանդ ես դնում, ա

հետեւ այսչափ բաղադրական մասունք չունի, վասն որոյ {եւ} չէ ձգում իւր վերայ այդպիսի զգալի փոփոխութեան պատկ

ձին երկու կամ երեք տարերքից, կարող են միաւորուիլ {եւ} մի ձեւ ու յատկութիւն ստանալ, բայց բանը դորայ վեր

յս հասակը այսպիսի բան լսած չէր: - Խաբեբայական {եւ} յիմար գրքերի մէջ չկան բնութեան այսպիսի յայտնութիւ

բնութեան այսպիսի յայտնութիւնների սուրբ օրէնքները {եւ} չէին կարող եւս լինել, պատճառ, այդ գրքերի խորհու

լինել, պատճառ, այդ գրքերի խորհուրդը մարդ խաբել {եւ} յիմարացնել է. իսկ բնութիւնը ընդհակառակն լուսաւոր

ւթիւնը ընդհակառակն լուսաւորում է մարդը, կրթում է {եւ} դաստիարակում է նորան. այս երկուքը հակառակ են միմ

րակում է նորան. այս երկուքը հակառակ են միմեանց, {եւ} այս պատճառով ինչ տեղ բնութիւնը կայ, այնտեղ սուտ

ղ բնութիւնը կայ, այնտեղ սուտ չկայ, ինչ տեղ սուտ {եւ} խաբեբայութիւն կայ, բնութիւն չկայ: Թիւթիւնճի-

ւ մօտ չէր, բայց լսել էր վաղուց ահա " Էֆիմերտէի " {եւ} " Ժողովածուի " փառքի համբաւը, որ Նախիջեւանի մէջ

ում էր Շահումեանցը: - Շատ բարի, ընդունում եմ {եւ} փայտի օրինակը եւ խոստովանում եմ, որ բան չքացնել

ը: - Շատ բարի, ընդունում եմ եւ փայտի օրինակը {եւ} խոստովանում եմ, որ բան չքացնել չէ կարելի աշխարհի

փ լռութենից յետոյ, - բայց մեր խօսքը մահի վերայ էր {եւ} դուրս եկանք կղմինդրի եւ փայտի վերայ: - Այո՛,

ց մեր խօսքը մահի վերայ էր եւ դուրս եկանք կղմինդրի {եւ} փայտի վերայ: - Այո՛, մահի վերայ էր, - պատասխ

երջանում, ոչինչ արարած բնութեան մէջ չէ չքանում. {եւ} թէ բնութեան կեանքը յարատեւ է, անվախճան է եւ անմա

ւմ. եւ թէ բնութեան կեանքը յարատեւ է, անվախճան է {եւ} անմահ: Այդ, ինչ որ քեզ թւում է, թէ մի կղմինդր

րեւ բուսական, փոխում են իւրեանց ձեւը, շատ անգամ {եւ} բաղադրութիւնը, պակասելով կամ յաւելանալով, եւ սկ

ամ եւ բաղադրութիւնը, պակասելով կամ յաւելանալով, {եւ} սկսում են մի այլ ձեւով շարունակել իւրեանց կեանքը

մեռելութիւն, բնութիւնը սկսանում է մի նոր կեանք. {եւ} բնութեան համար միեւնոյն է, թէ մի արարած ապրել է

նը միայն այս է, որ կեանքը յաւիտեան շարունակուի, {եւ} շարունակում է. եւ բնութիւնը մեղաւոր չէ, եթէ մար

կեանքը յաւիտեան շարունակուի, եւ շարունակում է. {եւ} բնութիւնը մեղաւոր չէ, եթէ մարդիկ նորա արարածների

յլ կերպարանքը միայն: - Զարմանք. այդ հասակում {եւ} այդքան անձնասէր, - բացականչեց Շահումեանցը, - դու

ից իւրաքանչիւրը իրաւունք չունէին քո հայրական սէրը {եւ} խնամարկութիւնը հաւասարաչափ ստանալու. մի՞թէ քո աչ

մի աչքով կը նային նոքա իւրեանց զաւակների վերայ. {եւ} միթէ՞ քո որդու մինը եթէ պահանջելու լինէր քեզանից

որ դու աւելի սիրէիր նորան, քան թէ միւսերը, դու {եւ} քո միւս որդիքը ասելու չէիք նորան, որ նա անձնասէր

ի մարդու մարմին, յետոյ բաղկացնեն մի այլ մարմին. {եւ} ի՞նչ պատճառով մարդը ականատես լինելով բնութեան փոփ

թացութիւնը, ջերմութիւնը, լոյսը, օդի թթուածինը {եւ} այլն, եւ այլն, ներգործելով նորա վերայ, սկսանու

ը, ջերմութիւնը, լոյսը, օդի թթուածինը եւ այլն, {եւ} այլն, ներգործելով նորա վերայ, սկսանում են ահա խ

, սկսանում են ահա խմորել մարմինը, լուծանել նորան {եւ} լուծանելով նորոգել նորա բաղկացուցիչ տարերքի եւ նի

ան եւ լուծանելով նորոգել նորա բաղկացուցիչ տարերքի {եւ} նիւթերի գործունէութիւնը, վերստին մի այլ մարմին կ

րջը, նա պիտոյ է ետ ստանայ քեզանից, նա արդար է, {եւ} առանց տոկոսիքի է ստանում այն գումարը, ինչ որ գոր

այն գումարը, ինչ որ գործ էիր դրել դու քո վերայ, {եւ} այս պատճառով շատ ճիշտ է տուածը պահանջելու ժամանակ

ասւում. կը պահանջէ այնքան, որքան տուել էր քեզ, {եւ} կը ստանայ այնքան, որքան պահանջելիքն էր. նա չուն

անում է, հաւատարիմ գրաւականներ էին նոր գոգումը. {եւ} գիտէ նա, որ ետ եւ յառաջ պիտոյ է իւր տուածը ստանա

գրաւականներ էին նոր գոգումը. եւ գիտէ նա, որ ետ {եւ} յառաջ պիտոյ է իւր տուածը ստանայ. եւ դու եթէ կամե

է նա, որ ետ եւ յառաջ պիտոյ է իւր տուածը ստանայ. {եւ} դու եթէ կամենայիր, չէիր կարող վատնել նորա նիւթը

քներով: - Քո մարմինը հողանալով բուսուցանում է {եւ} զարգացնում է շատ սերմեր, որ քամին բերել էր քո հո

մերը կարող էին կերակրել զանազան կենդանիք, այո՛, {եւ} ՛ մարդը եւս, եւ՛ թռչունը եւս, որ նոյնպէս կերակու

երակրել զանազան կենդանիք, այո՛, եւ՛ մարդը եւս, {եւ} ՛ թռչունը եւս, որ նոյնպէս կերակուր դաոնալով մարդո

դաոնալով մարդուն, մտանում էր նորա կազմուածքի մէջ {եւ} նիւթ էր դառնում նորա կերպարանագործութեանը: Բնութ

ք եւս ուսանէինք նորանից, օրինակ առնուինք նորանից {եւ} հետեւէինք նորան: Բայց ափսոս, մեր կամքը, մեր զգ

լը. պատճառ, երկու դիպուածում եւս մեռանելու էի, {եւ} բնութիւնը կատարելու էր իմ վերայ եւս իւր պարտականո

ւնը կատարելու էր իմ վերայ եւս իւր պարտականութիւնը {եւ} օրէնքը: - Այդ զգացմունքը, որ դրդում է քեզ եր

իմիայն անձնասիրութիւն է: Ես ասացի, թէ մեր կամքը {եւ} այլ աննիւթ կարողութիւնքը աշխատում են բռնանալ եւ ն

ը եւ այլ աննիւթ կարողութիւնքը աշխատում են բռնանալ {եւ} նոյնիսկ բնութեան վերայ, աշխատում են, եթէ կարելի

ար, կամ ճեղքուիլ, տրորուիլ երկրագործի արօրի տակ {եւ} մի սերմ կանաչացնել, մի ճնճղուկ կամ մի մուկ կերակ

ազատ որդին պիտոյ է սառն աչքով նայի այս բանի վերայ {եւ} պիտի օրհնէ նորա Արարիչը, որի ձեռագործքը անմահ են

ցիկ բաների վերայ, բայց ի՞նչ առնես, աշխարհի սուտ {եւ} անիրաւ կարգը մեր երկուքի մէջ այնպիսի մեծ փոս է փո

նպիսի մեծ փոս է փորել, որ ես շատ հեռի եմ քեզանից {եւ} չեմ կարող համարձակուիլ անցնել այդ փոսը, որ միշտ

ձակուիլ անցնել այդ փոսը, որ միշտ քեզ հետ լինէի, {եւ} այսչափիցը եւս շնորհակալ եմ, որ դու արժան ես համա

եմ, որ դու արժան ես համարում քեզ մտանել իմ խաղաղ {եւ} հեզ բնակարանը: - Դու եթէ հաւատաս բնութեան հրա

յդ քո շատ մեծ կարծած փոսը նա մի րոպէում կը լցնէ, {եւ} քեզ դժուար չէ լինելու այսուհետեւ ազատ ընթացք ունե

որ ամենեւին չէր հասկանում: Տան դուռը բացուեց {եւ} ներս մտան տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն եւ նորանց մի հատ

դուռը բացուեց եւ ներս մտան տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն {եւ} նորանց մի հատիկ Մանուշակը: II Եօթը շաբաթը սկ

էր անձրեւի շարունակ գալուց, այդ փողոցի փայտաշեն {եւ} կեղտոտ տների տեսքը, առաւել եւս տխուր դէմք էին ցո

տխուր դէմք էին ցոյց տալիս, թրջուելով սեւանալուց {եւ} օդի միգախառն անթափանցութենից: Լուսաւորչի զանգակա

յ: Այս միջոցին, գլուխը կախած, անձրեւից թրջուած {եւ} բնութեան թթու դէմքից տխրած մի մարդ, միջահասակ,

ուշացրել էին նորան Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը, {եւ} յետոյ ճաշի ժամանակը կորուսանելով, լաւ էր համարել

սանելով, լաւ էր համարել մտանել Բարբոյի պանդոկը, {եւ} մի փոքր կաղամբով միս կերած, դառնալ ղահուէտուն,

ւթիւններ կան, սորա նորա անցքը իմանալու, խօսելու {եւ} շատ անգամ պատգամախօսի պաշտօնը յօժար սրտով վերաներ

ել էր Նախիջեւան, որպէս թէ կամաց-կամաց վաճառում է {եւ} նորանցից ստացած արծաթովը ապրում է. բայց նորա Նախ

վը ապրում է. բայց նորա Նախիջեւան գալը արդէն տասն {եւ} եօթն տարի էր. պատճառ, Մանուշակը մի տարեկան ծծի

ոնք աշխարհի երեսին երկու բան գիտեն, աղեկատ մանել {եւ} ուրիշի աղջիկների հասակի ճիշտ մետրիքական մատեան վա

երի հասակի ճիշտ մետրիքական մատեան վարել: Ինչպէ՛ս {եւ} իցէ մի հաստատ խօսք չկար Նախիջեւանումը այս մարդու

շատ պարզ էր, նորա կեցութիւնը շատ հասարակ. մարդ {եւ} կին տարին երկու ձեռք հագուստի տեղ մի ձեռք էին կար

ւի համար մի այնպիսի բացասական էլեկտրականութիւն էր {եւ} այնչափ ազդու, որ իսկոյն անգործ էր կացուցանում նո

նոցանից. նորա հագուստները մաքուր, գեղեցիկ, նոր {եւ} արժանաւոր պաստառներից: Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, ո

ը, շատ սրտաբաց կին էր. կարճահասակ, հաստամարմին {եւ} յիսուն տարեկան հասակը արդէն դրել էր նորա նեղ ճակա

սուն տարեկան հասակը արդէն դրել էր նորա նեղ ճակատի {եւ} դուրս ընկած թուխ թշերի վերայ իւր կնիքը - խորշումը

ր թաշկինակով, որ այժմ եւս ստանում են Տաճկաստանից {եւ} մեծ յարգ ունի այնտեղ. սորա տակից երեւում է նորա

թէեւ հասարակ պաստառից, բայց կուրծքը բաց կարած. {եւ} այս սէգմենտի (թաց տեղի) չորս կողմը շրջակարած ոս

թաց տեղի) չորս կողմը շրջակարած ոսկեթել ժապաւէնով {եւ} արծաթի բօժօժներով, որոնց միջի դատարկութեանը վկայ

նթերցող, թէ երեւում էր նրա կուրծքը, քա՛ւ լիցի, {եւ} իւրեանց ձեռքով մանած ու գործել տուած բեհեզեայ շապ

ից ծածկում են կուրծքերը մի կերպասեայ թաշկինակով, {եւ} կապան հագնելով վերայից, նորա կուրծքի սէգմենտը ցո

քեզ այն շատ անգամ թուխ գունով թաշկինակը, որ իսկ {եւ} իսկ կոկորդի տակումը կօճակւում էր մի յատուկ այս գո

այս գործի համար շինած կօճակով. այսպէս կօճակած էր {եւ} Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, որի կօճակի վերայ մէջտեղու

վ (եաղութ): Գլխի մազը շատ խնամքով երեք բաժանած {եւ} մի գէս հիւսած ընկած էր թիկնամիջումը ողնաշարի վերա

ոքր ինչ մանրամասն նկարագրեցինք այս կնկայ հագուստը {եւ} ձեւը այն պատճառով, որ շատ անգամ մի տպաւորութիւն

իջած էր տան գետնատունը, տնտեսական գործով ապուխտ {եւ} երշիկ պատրաստելու համար. - յինանց պաշար. - որ Նախ

նուշակից, որ միայն մնացած նստել էր պատուհանի տակ {եւ} կարում էր իւր կարը: Տան լռութիւնը ընդհատւում

որի շրջանակը կարած էր չերքեզի ոսկեթել ժապաւէնով, {եւ} որի վերայ ձախ կողմումը տատանում էր գեղեցիկ ոսկեթե

ւմ էր գեղեցիկ ոսկեթել փունջը ամէն մի ասեղ կոխելու {եւ} հանելու ժամանակ: Շագանակագոյն մազերը ճակատի վերա

անակ: Շագանակագոյն մազերը ճակատի վերայից բաժանած {եւ} ականջի վերայով ետ տարած ու մի գէս հիւսած, ինչպէս

ւշանագոյն երեսի վերայ, նորա խարտեաշ աչքերը թէպէտ {եւ} ուղղեցած էին դէպի իւր կարը, այսուամենայնիւ փայլո

ին դէպի իւր կարը, այսուամենայնիւ փայլում էին խիտ {եւ} երկայն թերթերուկների միջից: Սորա կապան նման չ

սպիտակ մարմարիոնեայ գունդերի վերին կիսաբաժինքը, {եւ} լաւ ուշ դնողի համար կարելի էր նկատել, որ նորա կո

ւէն, որի տակից առանձին ոսկի շղթայով կախած փոքրիկ {եւ} գեղեցիկ ոսկի խաչը բարձրանում էր եւ ցածանում էր նո

վ կախած փոքրիկ եւ գեղեցիկ ոսկի խաչը բարձրանում էր {եւ} ցածանում էր նորա շնչառութեան հետ միասին: Դուռ

չառութեան հետ միասին: Դուռը բացուեց յանկարծ, {եւ} շեմքի վերայ երեւեցաւ այն մարդը, որ փողոցից մտել

ոցայ բակը: Մանուշակը այլայլեցաւ, վեր թռաւ տեղից {եւ} ձեռքից թողնելով կարը, պատրաստ էր ահա փախչել դէպի

ունքի վերայ շփոթուած, կարմրեցաւ մինչեւ ականջները {եւ} աչքերը դէպի գետին կորացուցած, մի փոքր լուռ կանգն

ի փոքր լուռ կանգնելուց յետոյ, վազեց իւր ննջարանը {եւ} շուտով փակեց քամակից իւր դուռը, ամրացնելով նորան

ը իմ ընթերցողների առաջեւ, եթէ դոքա հայեր չլինէին {եւ} չիմացող լինէին, թէ Մանուշակը ինքը չէր մեղաւոր այ

սական սովորութիւնը հայերի մէջ ինչպէս նաեւ ասիացոց {եւ} այլ վայրենիների մէջ, ուր պատշաճից դուրս է համարւ

մէջ, ուր պատշաճից դուրս է համարւում կնիկ մարդերի {եւ} մանաւանդ աղջիկների երիտասարդ մարդերի հետ խօսելը:

ում, կայծակի արագութենով ցած վազեց սանդուղքներից {եւ} մօրը ուղարկեց խօսելու այցելուի հետ, ինքը մնալով

չ անհանգստութիւն է, պարոն Մկրտիչ, զոքանչի համար {եւ} առհասարակ ծնողքի համար, փեսայի նոցայ տուն գալը,

ւթիւնը: - Փառք Աստուծոյ: Խօսքերը վերջացան {եւ} տիրեց մի քանի րոպէական լռութիւն, երեւում էր մի բ

րան այնպէս կը վայելէ: - Չէ. ես ձեզ տեսանելու {եւ} խնդրելու եկել էի, - ասաց կակազելով պարոն Մկրտիչը

նէինք. պատճառ, ես յիսնակից յետոյ գնալու եմ Ղրիմ {եւ} կը մնամ այնտեղ մինչեւ զատիկ. զատկից յետոյ մինչեւ

, բայց այս տարի անպատճառ պէտք է գնալ, ուխտ դնել {եւ} չկատարելը յաջողութեան մեծ վնաս է, աւուր կարճութի

տիկինը իւր խօսքը. իսկոյն բռնեց նորա մսի աւիշկով {եւ} իւղով տոգորուած ձեռքը եւ ջերմ-ջերմ համբուրեց:

ն բռնեց նորա մսի աւիշկով եւ իւղով տոգորուած ձեռքը {եւ} ջերմ-ջերմ համբուրեց: - Խորհուրդ մարդկան, կամ

իւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ես նորա հետ եւս կը խօսեմ {եւ} կը յայտնեմ ձեզ մեր վճռական համաձայնութիւնը կամ ան

իւր հաշիւը ունի. ինձ այսպէս յարմար է, պսակուիլ {եւ} յետոյ ուխտ գնալ: - Ի՞նչ ասել է. ի հարկէ հաշի

լ: - Ի՞նչ ասել է. ի հարկէ հաշիւը մեծ բան է, {եւ} այդ հաշիւն է, սիրելի՛ որդի, որ մեզ կառում է եւ

եւ այդ հաշիւն է, սիրելի՛ որդի, որ մեզ կառում է {եւ} կապում է, որ դժուարանում եմ այս րոպէիս ձեզ խօսք

ասեմ պատասխանու... - Անպատճառ, ես կը հոգամ {եւ} կ՚աշխատեմ նորա եւս խօսք հասկացնել։ - Մնաք բար

այնտեղ, չկարողացաւ նկատել, որ աղջիկը լացել էր, {եւ} ինքը եւս ամբոխուած լինելով այս անակնկալ հարսանիք

ւց, չկարողացաւ եւս լսել, մինչեւ Մանուշակը առանց {եւ} մի խօսք եւս ասելու իսկոյն վեր ելաւ սանդուղքից, ա

տային նորա ծնողքը: Պարոն Մկրտիչը շատ հասարակ {եւ} անկիրթ մարդ էր, եւ Մանուշակին խօսել էր իւր կին ա

Պարոն Մկրտիչը շատ հասարակ եւ անկիրթ մարդ էր, {եւ} Մանուշակին խօսել էր իւր կին առանց հարցանելու նորա

ին խօսել էր իւր կին առանց հարցանելու նորա կամքը, {եւ} Մանուշակի ծնողքը եւս, ի՞նչ մեղքս պահեմ - ուրիշ ն

ուշակը սիրում էր... Նորա հոգու առաջեւ մի խելքի {եւ} հարստութեան, սէրի եւ մարդավարութեան իրագործուած

Նորա հոգու առաջեւ մի խելքի եւ հարստութեան, սէրի {եւ} մարդավարութեան իրագործուած գաղափար էր Շահումեանց

եանց Գէորգը. նա ամենայն օր մտածում էր նորա վերայ {եւ} շատ անգամ երկու արտասուքի կաթիլներ գիծ քարշելով ն

առութիւնները, որ պիտոյ է յառաջանային միջումը սէր {եւ} յօժարութիւն չլինելուց: Մկրտիչը սէր ասացեալ ինչ ե

ր սիրում, այլեւ արհամարհում էր նորան իւր մտքումը {եւ} ուխտ էր դրել, թէ նորա ծնողը հարկադրելու լինէին,

չոքած Աստուածածնի պատկերի տակ, աղաչում էր նորան {եւ} խնդրում էր նորայ պաշտպանութիւնը. նա ասում էր. "

, ես չեմ կարող ընդդիմանալ ծնողքիս կամքին. այո, {եւ} օգուտ եւս չունիմ ընդդիմանալուց. զոհ պիտոյ է լինի

, որ յետոյ մի փոքր լալով հանդարտեցնում էր հոգին, {եւ} այնպէս տխուր զգացմունքներով գնում էր անկողին:

եցութեամբ հասկանալով, որ բանը իւր վերայ է առաւել {եւ} առաւել զայրանում էր նորա սրտի ցաւը: Մանուշակ

նման մարդը, որ քիչ շատ վաճառական անունը վերան էր {եւ} Ղրիմ գնալ-գալ ունէր: Այս հիման վերայ Մանուշակը ե

ւն խնդրում էր շուտով ամուսնութիւն: Ի՛նչ ատելի {եւ} արհամարհելի մտածութիւն էր այս խեղճ Մանուշակի համա

ամարհելի մտածութիւն էր այս խեղճ Մանուշակի համար, {եւ} ո՞վի համար ատելի չէր լինելու, եթէ մեզանից մինին

չէր լինելու, եթէ մեզանից մինին ընդդէմ մեր կամքին {եւ} յօժարութեանը կապելու լինէին մահով միայն վերջանալո

մինչ տանը ոչ ոք չկար, ինչպէս ասացինք, ոչ հայրը {եւ} ոչ մայրը, հանեց սեղանի արկղից բարակ եւ կապտագոյն

ոչ հայրը եւ ոչ մայրը, հանեց սեղանի արկղից բարակ {եւ} կապտագոյն թուղթ, առեց գրիչը եւ գրում էր: Երկու

ղանի արկղից բարակ եւ կապտագոյն թուղթ, առեց գրիչը {եւ} գրում էր: Երկու անգամ հարկադրուեցաւ խեղճ Մանուշա

անուշակը թուղթ փոխել. պատճառ, արտասուքը աչքերից {եւ} քթից թափուելով նամակի վերայ, ապականեցին նորան:

մի անմեղ ժպիտ փայլեցաւ նորա փոքրիկ բերանի վերայ, {եւ} մաքուր սպիտակ մարգարիտները կիսով չափ երեւեցան բեր

: Նամակը գրելուց յետոյ վազեց ննջարանը, որ զմուռ {եւ} կնիք բերէ կնքելու համար: Բայց մինչդեռ նա չէ կ

յս գործը, մէք նորանից ծածուկ կարդանք նորա նամակը {եւ} տեղեկանանք կուսական գաղտնիքին: Ազնուասիրտ

տեղեկանանք կուսական գաղտնիքին: Ազնուասիրտ {եւ} մեծահոգի Գ... Սրտիս հրամայող. Այսօր այն

, վրդովեց իմ սրտի ուրախութիւնը. նորա անհամարձակ {եւ} ստորաքարշ ներս մտանելը զօրացուց իմ ատելութիւնը եւ

եւ ստորաքարշ ներս մտանելը զօրացուց իմ ատելութիւնը {եւ} արհամարհանքը դէպի նա. ի հարկէ հասկանում ես, թէ

է հասկանում ես, թէ ո՛վի մասին խօսում եմ, չկամիմ {եւ} նորա անունը գրել, եւ երանելի կը լինէի, եթէ հարկ

վի մասին խօսում եմ, չկամիմ եւ նորա անունը գրել, {եւ} երանելի կը լինէի, եթէ հարկադրուած չլինէի նորա մա

, որի մտածութիւնքը, ապրելու կերպը, պարապմունքը {եւ} այլ անհամար պարագաները հակառակ էին իմ մտածութեանը

աները հակառակ էին իմ մտածութեանը, ապրելու կերպին {եւ} այլ հանգամանքներին, այստեղ իմ յոյսը դու ես...

կը կատարես քո խոստմունքը... Այնպէս չէ՞: Ի՛նչ {եւ} իցէ, բանը մի կերպ պիտի շուտով աւարտել, որ մի՛ գ

ն Մանուշակը: Մանուշակը շուտով առեց մկրատը {եւ} շինելով մի քնքուշ ծրար, կընքեց նորան եւ հրեց հաս

ց մկրատը եւ շինելով մի քնքուշ ծրար, կընքեց նորան {եւ} հրեց հասցէն այսպէս. Պարոն Գէորգի Բալդազար

արող ուղարկել, որովհետեւ մօր հետ պարապած էր նա. {եւ} թէ այդպէս եւս չլինէր, ո՞վ գիտէ, կարելի է, որ մ

ան ժամանակ, հարցանէր նորանից նորա գալուց յետոյ, {եւ} աղախինը սխալմամբ, կամ իւր անձը արդարացնելու համա

պուածներում այր մարդերի բոլոր հնարագիտութիւնը հեզ {եւ} խոնարհ կերպով երկրպագութիւն կը տայ կին մարդերի հն

ւթիւն կը տայ կին մարդերի հնարագիտութեանը, որ շատ {եւ} շատ է: Կին մարդը հարիւր անգամ իւր հնարագիտութենո

մ իւր հնարագիտութենով կարող է խաբել մի այր մարդ, {եւ} այն մի օրուայ մէջ. կին մարդու սիրտը շատ քնքուշ է

այն մի օրուայ մէջ. կին մարդու սիրտը շատ քնքուշ է {եւ} դիւրաշարժ, ճշմարի՛տ է, կանայք երկչոտ են, բայց

անի տակում: Մանուշակը դուրս նայեց պատուհանից {եւ} տեսաւ մի աղքատ պառաւ կին: - Ողորմութի՛ւն արա

այ, իսկ ինքը վազեց խոհարանը, կտրեց մի պատառ հաց {եւ} բերեց, բայց անձրեւից գիճացած եւ ուռած պատուհանը

րեց մի պատառ հաց եւ բերեց, բայց անձրեւից գիճացած {եւ} ուռած պատուհանը չբացուեց ամենեւին, Մանուշակի քնք

շ ձեռքերը ցաւեցին զարկելով: Նա իսկոյն վազեց բակը {եւ} կանչեց աղքատին բակի մէջ, աղքատը քթի տակից օրհնու

: - Ահա՛ քեզ ողորմութիւն, - ասաց Մանուշակը, - {եւ} եթէ իմանայի, որ դու հաւատարիմ պառաւ ես, այսինքն

խաբեբայութիւն չես առնում, ես քեզ աւելի կը տայի, {եւ} ոչ միայն ես, այլեւ ցոյց կը տայի քեզ մի տուն, ու

տուած օրդ երկայն առնէ... Բայց ես խաբեբայ չեմ, {եւ} Աստուած վկայ է, որ խաբեբայ չեմ: - Երդում պէտ

աչու՞մ ես եղբօրս... - Չէ՛, - ասաց պառաւը, - {եւ} քեզ եւս չեմ ճանաչում, միայն գիտեմ, որ բարի աղջի

ը ցանկանայ, որ ինքը հասուցանէ, դու պառաւ կին ես {եւ} անզօր, կը խլեն նամակը ձեռքիցդ եւ ինքեանք կը տանե

ու պառաւ կին ես եւ անզօր, կը խլեն նամակը ձեռքիցդ {եւ} ինքեանք կը տանեն, իսկ դու, քո անզգուշութենովը կ

չար են ժամանակիս տղայքը: - Ուրեմն առ այս գիրը {եւ} հասցրո՛ւ, ինչպէս ասացի, պարոն Շահումեանցին. իւ

- Նա երկար հասակով երիտասարդ է, փայլուն աչքերով {եւ} լաւ հագնուած: - Շատ բարի, - պատասխանեց պառաւ

ս: Մանուշակի մի ժամ առաջ ունեցած ուրախութիւնը {եւ} սրտի ցաւը ուրախութիւն էր դարձած միայն այս յաջողու

րի առաջեւ վառած կանթեղը սկսել էր արձակել մի նուազ {եւ} գունաթափ լոյս շրջակայ առարկաների վերայ: Մանու

վերայ: Մանուշակը վեր կացաւ տեղից, ճրագ վառեց {եւ} ցած թողեց պատուհանների սպիտակ կը տաւեայ վարագոյրն

Թիւթիւնճի-օղլուն աւարտելով իւր գործը գետնատնումը {եւ} հրամայելով աղախնուն դնել թէյի մեքենան, վեր ելաւ

յց այդ գնած բաները ինչո՞վ գլուխ կը գան, ամենեւին {եւ} մտածել չկամին, պատահած ժամանակը ասում են, թէ հո

ամին, պատահած ժամանակը ասում են, թէ հոգս ունէին {եւ} մտածութիւնք, բայց մերն է հոգսը, ինչպէս մազերս,

իւնք, բայց մերն է հոգսը, ինչպէս մազերս, այնպէս {եւ} հոգսերս երկայն է: Բայց սատանայական, այսօր պէ

ն չունէինք, հայրդ մտածում էր, որ ամառը լինի այդ {եւ} ինձ եւս այդպէս ասել էր, բայց Մկրտիչը շուտով կամե

ը, եթէ ծնողքը խօսում էին այդ մասին, աղջիկը լուռ {եւ} տրտում կը նստէր, կամ, եթէ կամենար առաւել ցոյց տ

ամենար առաւել ցոյց տալ ծնողքին իւր պարկեշտութիւնը {եւ} տխրութիւնը նորանցից բաժանուելու համար, լաց կը լի

սանենք ի՞նչ կը տայ Աստուած: Մանուշակը կարմրեց {եւ} սրտիցը ծածուկ բարկացած մտածում էր, եւ որպէս թէ ա

կը կարմրեց եւ սրտիցը ծածուկ բարկացած մտածում էր, {եւ} որպէս թէ առանց ձայնի եւ խօսքերի պատասխանում էր մօ

ուկ բարկացած մտածում էր, եւ որպէս թէ առանց ձայնի {եւ} խօսքերի պատասխանում էր մօրը, եթէ առաջուայ աղջիկն

, մի խօսքով որպիսութիւնը, անունը միայն լսում էին {եւ} պսակուած ժամանակները, դեռեւս, մինչ Աստուածային

արկու դատաւորի առաջեւ, խոստանում էին հնազանդուիլ {եւ} հետեւիլ, խաչը, աւետարանը, սարքերը, քահանայքը

հետեւիլ, խաչը, աւետարանը, սարքերը, քահանայքը {եւ} ժողովուրդը վկայ բռնելով իւրեանց ուխտին, այսուամե

, որ քահանան մի փոքր յառաջ բռնել էր աղջկայ ձեռքը {եւ} Առէալ զձեռն Եւայի ասելով, տուել էր մի մարդու ձեռ

երդում է, որ սիրտը չէ տալիս, այլ բերանը միայն, {եւ} այն ամաչելուց եւ այլ հազար տեսակ հարկադրող պատճառ

տը չէ տալիս, այլ բերանը միայն, եւ այն ամաչելուց {եւ} այլ հազար տեսակ հարկադրող պատճառներից, ի՞նչ ուխտ

անաւորութիւն չունի, որ առանց նայելու, տեսանելու {եւ} քննելու պիտոյ է լինի, եւ այն այնպիսի ժամանակ, մ

անց նայելու, տեսանելու եւ քննելու պիտոյ է լինի, {եւ} այն այնպիսի ժամանակ, մինչ ո՛չ փոխել կարելի էր,

ժամանակ, մինչ ո՛չ փոխել կարելի էր, ո՛չ վաճառել {եւ} ո՛չ դուրս ձգել: Մինչդեռ Մանուշակը այս մտածութ

բացուեցաւ Թիւթիւնճի-օղլուի ձեռքով: Այս ուրախ {եւ} անհոգ մարդը ներս մտանելով կարծես թէ հոտով իմացաւ

որ իւրեանից յառաջ մի տխուր բան անցել էր այդ տեղ, {եւ} այս պատճառով շուտով հարցրեց կնոջից: - Ի՞նչ կա

, - պատասխանեց կինը: Թիւթիւնճի-օղլուն ժպտեցաւ {եւ} ասաց. - Եթէ բանը քաղաքավարութեան մնայ, մեք ե

տուեցին վաճառականի մօտ աշակերտ, փոքր ի շատէ եթէ {եւ} անունս գրել գիտեմ, այդ ինքս իմ աշխատութենովս սով

կս է, որ ջրի նման կարդում է աշխարհաբար Աւետարանը {եւ} ուսանում է միշտ, եթէ ունէր պարապ ժամանակ: Բացի

ինին քաղաքավարի, խելօք, ուսումնական, բարոյական {եւ} այլն: - Քաղաքավարի եւ պատուական մարդ կամի՞ս,

ուսումնական, բարոյական եւ այլն: - Քաղաքավարի {եւ} պատուական մարդ կամի՞ս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն `

մի՞ս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն ` հանելով վերարկուն {եւ} տալով Մանուշակին, - ահա պարոն Շահումեանցը: Այ

գալիս, յանկարծ պատահեց պարոն Շահումեանցը, բռնեց {եւ} բաց չթողեց, " գնանք մեր տուն, գնանք մեր մօտ ճաշ

մեր տուն, գնանք մեր մօտ ճաշի " ասելով, վեր առեց {եւ} արդարեւ տարաւ իւր մօտ, տան մէջ ի՞նչ մաքրութիւն,

, ճաշ կերանք, չէր կամենում երկար ժամանակ թողուլ {եւ} ճաշից յետոյ, բայց ես նորան խնդրեցի, որ ինքը այս

հումեանցը. ես ասացի, այո՛, ես եմ, տուր նամակը {եւ} կամենում էի առնուլ նամակը ձեռքից եւ տանել, բայց

, տուր նամակը եւ կամենում էի առնուլ նամակը ձեռքից {եւ} տանել, բայց անպիտան պառաւը սկսեց հազար տեսակ ապա

իրտս նեղացաւ, ասացի ես չեմ, ահա մտի՛ր այս տունը {եւ} հարցրու ծառաներից, քեզ ցոյց կը տան նամակի տէրը:

, շուտ կը ծերանաս, հայրս, - պատասխանեց պառաւը, {եւ} նշան տուեց, որ կամենում էր գնալ, ես եւս չկամեցա

, որ պատահմամբ գնացել էր նորանց տուն, որ նա տանի {եւ} քանի կոպեկ շահուի, - պատասխանեց կինը: - Եւ ին

նի եւ քանի կոպեկ շահուի, - պատասխանեց կինը: - {Եւ} ինչպէ՞ս խորամանկ պառաւ էր, այնպիսի հարցմունքներ

Թիւթիւնճի-օղլուն առեց ծխաքարշը, լցրեց թաբակով {եւ} սկսեց ծխել. նորա դէմքի վերայ երեւում էր իսկոյն մ

անգոտ ոսկու ու արծաթի վերայ չէր, այլ մաքուր սրտի {եւ} առողջ բանականութեան վերայ, որի առաջնորդը էր խղճմ

փեսայ Մկրտիչը եկել էր մեր մօտ, - վեր առեց կինը, - {եւ} գիտե՞ս ինչ պատճառով: - Գալը եւս չգիտեմ, ոչ թ

թէ պատճառը, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն ժպտելով {եւ} միտքը ամենեւին չհեռացնելով այն օրուայ ճաշկերութեն

ացած: - Ասում է, թէ Յիսնակին Ղրիմ պիտի երթայ {եւ} մինչեւ զատիկ այնտեղ պիտի մնայ, իսկ առաջի պսակներ

մ գայ, ասա՛ նորան, որ ամառից յառաջ չենք կարող, {եւ} արդարեւ չենք կարող, արծաթ չկայ. ես ստանալիքներ

նցքը, բայց Շահումեանցը չգիտէր Մանուշակի գիտենալը {եւ} այս յամրախօսութիւնը այնպէս շուտով կատարուեց, որ

ռ, Շահումեանցը համարեայ թէ ներս մտածովը ողջունեց {եւ} տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն եւ Մանուշակը: - Ինչպէ՞

է ներս մտածովը ողջունեց եւ տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն {եւ} Մանուշակը: - Ինչպէ՞ս է ձեր առողջութիւնը, - հա

իւրեանը թէյովը պարապին, մէք մեր բաներիցը խօսենք {եւ} ժամանակը չկորուսանենք զուր տեղը: - Թող այդպէս

յս հարցմունքի վերայ, պատճառ, առաւել մօտ է մեզ, {եւ} ամենայն բանից հարկաւոր է իմանալ, թէ ինչ էինք մէք

ը, նորա ինչ լինելը, նորա կազմուածքը քեզ պէտք չէ {եւ} հանդէս չունի մեր խօսակցութեան մէջ. ի հարկէ, եթէ

մարդու ինչ լինելը, այն ժամանակ պիտոյ է ասես նորա {եւ} արժանաւորութիւնը եւ պակասութիւնը: - Իմ կարծիք

այն ժամանակ պիտոյ է ասես նորա եւ արժանաւորութիւնը {եւ} պակասութիւնը: - Իմ կարծիքով, - սկսեց Թիւթիւնճ

ը կենդանի է, բայց հոգի ունի, բանականութիւն ունի {եւ} նորա արժանաւորութիւնը այս է գլխաւորապէս, այլեւ պ

ձ նորա մասին կատարելապէս, նորա արժանաւորութիւնքը {եւ} պակասութիւնքը, ոչ թէ համեմատելով այլ կենդանիների

ն, քան թէ մարդը, այլ ընդհանրապէս, նորա վախճանը {եւ} նպատակը, մի խօսքով մարդը ամենայն կողմից, դարձեա

լ կրկնւմ եմ ` ոչ ֆիզիկական կողմից, այլ բարոյապէս {եւ} հոգեբանաբար: - Ես շատ խորունկները չեմ մտանում

իտեմ վերջապէս, որ մարդը պատկեր է Աստուծոյ: - {Եւ} այդ պատկեր լինելը դու ի՞նչ տեսակ ես հասկանում, մ

անում, մարդը նման է Աստուծո՞յ. այդ անկարելի է, {եւ} ապացոյց չկայ. եթէ հոգու կողմից ես ասում, ես մաս

ել, թէ Աստուծոյ պատկեր էր: - Չարագործութիւնը {եւ} յանցանքները այլ բաներ են, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-

ընդունում եմ: - Սխալ է, - ասաց Շահումեանցը, - {եւ} դորայ պատճառը այն է, որ դու չգիտես, թէ ի՞նչ է մ

չգիտես, թէ ի՞նչ է մարդը, նորա արժանաւորութիւնը {եւ} պակասութիւնը. եթէ այս գիտենայիր, ապա դու ինքդ կ

ւց ծերը պատուելու: Թիւթիւնճի-օղլուն ուրախացաւ {եւ} մի փոքր փչուեց եւս իւր միջում: Բայց չկարծեմ, թէ

երը: - Մէք միշտ պարտական ենք հասակը պատուել, {եւ} այս բնական օրէնք է, պատճառ, ծերը երիտասարդից կա

ան օրէնք է, պատճառ, ծերը երիտասարդից կանուխ է, {եւ} ծերերն էին երիտասարդների գոյութեան պատճառը, - շար

յց ես տալիս ինձ, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - {եւ} մանաւանդ շնորհակալ եմ, որ հիւրի նման չես վարւում

ին: Մանուշակը, որ աչքերը տնկած նայում էր հօր {եւ} Շահումեանցի բաժակներին, իսկոյն վեր առեց, երբ աւ

- Իմը քաղցր չէ, - ասաց Թիւթիւնճի-Օղլուն, - ուրեմն {եւ} քոնը քաղցր չէ: Մանուշակը երկուքի մէջ եւս հաւասար

աւելացնեն, պատճառելով, թէ ատամները ցաւում էին, {եւ} չէր կարող քաղցր բան գործ ածել: - Այդ ուրիշ բա

իշ բան է, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ա՛ռ Մանուշակ {եւ} յաւելացուր փոքր ինչ ջուր: Շահումեանցը քաղաքավ

րպով շնորհակալ եղաւ Մանուշակի աշխատութեան մասին, {եւ} համը նայելով թէյին, ասաց. - Ահա այժմ լա՛ւ է

նայելով թէյին, ասաց. - Ահա այժմ լա՛ւ է: {Եւ} ճշմարիտ, որ կիսով չափ դատարկել էր Մանուշակը բաժա

րիտ, որ կիսով չափ դատարկել էր Մանուշակը բաժակը, {եւ} նորա փոխանակ յաւելացրել էր ջուր եւ թէյ, որով հազ

ւշակը բաժակը, եւ նորա փոխանակ յաւելացրել էր ջուր {եւ} թէյ, որով հազիւ թէ գտել էր իւր կարգը, նշանակում

ահա աչքերը փակում էր, մինչ սկսել էին Շահումեանցը {եւ} Թիւթիւնճի-օղլուն խօսել իւրեանը սովորութենով: Թիւ

որ չէր լսում, այլ քանի մի անգամ բերանը բանալուց {եւ} փակելուց յետոյ, վեր էր կենում եւ գնում իւր ննջար

բերանը բանալուց եւ փակելուց յետոյ, վեր էր կենում {եւ} գնում իւր ննջարանը քնելու: - Մարդը մի այնպիսի

սկսեց Շահումեանցը, - որ կարողութիւն ունի ճանաչել {եւ} քննել ինքը իւր անձը, ուրիշները եւ ամբողջ աշխարհը

ն ունի ճանաչել եւ քննել ինքը իւր անձը, ուրիշները {եւ} ամբողջ աշխարհը: Մարդը հոգի ունի, ինչպէս ասացիր

դը հոգի ունի, ինչպէս ասացիր, բանականութիւն ունի {եւ} գլխաւոր սոցայ մէջ, սոցայ դատաւոր եւ առաջնորդ, խ

նութիւն ունի եւ գլխաւոր սոցայ մէջ, սոցայ դատաւոր {եւ} առաջնորդ, խիղճ ունի: Մարդը ազատ է ճանաչել բարին

առաջնորդ, խիղճ ունի: Մարդը ազատ է ճանաչել բարին {եւ} չարը, գործել մինը եւ հեռանալ միւսից, կամ ընդհակ

Մարդը ազատ է ճանաչել բարին եւ չարը, գործել մինը {եւ} հեռանալ միւսից, կամ ընդհակառակը: Բայց եթէ դէպի

եանը հետեւելով, գործում են ամենայն ինչ առանց այս {եւ} այն կողմը նայելու: Մարդը կը լինի արժանաւոր, եթէ

անդաստանը, որ նոյնպէս Աստուծոյ տուրքն էր, մշակէ {եւ} պտղաբեր շինէ. եթէ նա վերջապէս հնազանդ մնայ եւ ակ

կէ եւ պտղաբեր շինէ. եթէ նա վերջապէս հնազանդ մնայ {եւ} ականջները սուր պահէ խղճմտանքի ձայնի առաջեւ, եւ ո

յ եւ ականջները սուր պահէ խղճմտանքի ձայնի առաջեւ, {եւ} ոչինչ այնպէս բան չգործէ, որ խղճմտանքը խածատէր եւ

եւ ոչինչ այնպէս բան չգործէ, որ խղճմտանքը խածատէր {եւ} վիրաւորէր նորա հոգին: - Այս բոլոր կանոնները ծ

րժանաւորութիւնը, մէք գիտենք, որ Աստուած սէր է, {եւ} ով որ սիրու միջում է բնակում, Աստուծոյ մէջ է բնա

տկեր է Աստուծոյ այն պատճառով, որ կարող է սիրել, {եւ} այս ոչ այնպիսի սէր է, որ գազանք եւս ունէին իւրեա

, եթէ կամենում ենք նմանել Աստուծոյ, ապա պիտոյ է {եւ} նորա գործերը եւս գործէինք: Մարդը կը հասանէ եւ կը

է եւ նորա գործերը եւս գործէինք: Մարդը կը հասանէ {եւ} կը ճանաչէ այս սիրու խորհուրդը այն ժամանակ, երբ լ

րհուրդը այն ժամանակ, երբ լուսաւորել էր իւր հոգին {եւ} աճեցուցել էր Աստուծուց ստացած քանքարը, առանց լու

ստացած քանքարը, առանց լուսաւորութեան սէր չկայ, {եւ} այս բարոյական լուսաւորութեան աղբիւրը Աւետարանն է

ի ստանալ սիրու, ընկերասիրութեան, մարդասիրութեան {եւ} միաբանութեան վերայ, թո՛ղ կարդայ Աւետարանը. նա կ

ն ծառայութենից փրկելու համար չէ խնայել իւր արիւնը {եւ} կեանքը, եւ մարդկային ազգը ազատ կացուցանելու աղագ

ից փրկելու համար չէ խնայել իւր արիւնը եւ կեանքը, {եւ} մարդկային ազգը ազատ կացուցանելու աղագաւ, ինքը մե

աւորքը, ազգականքը, հայրը, մայրը, կինը, որդին {եւ} այլն, այդ չէ միայն քարոզում Քրիստոս, եւ այդ դեռ

, որդին եւ այլն, այդ չէ միայն քարոզում Քրիստոս, {եւ} այդ դեռ կատարեալ սէր չէ. մէք պարտական ենք սիրել

յս ոք հեթանոս էր, միւսը հրէայ, միւսը մահմեդական {եւ} այլն, եւ այլն, բոլորն ի միասին մի հօր որդիք ենք

նոս էր, միւսը հրէայ, միւսը մահմեդական եւ այլն, {եւ} այլն, բոլորն ի միասին մի հօր որդիք ենք. բոլորն

րն ի միասին մարդկութեան անդամ, լաւ կամ վատ անդամ {եւ} այս լաւերի վերայ պարտականութիւն կայ այն վատերը եւ

, պիտի սէր ունենայ, պիտի սիրէ իւր ընկերը, ազգը {եւ} մարդկութիւնը առհասարակ: Ապրել միմիայն իւր համար

սեփական, արծաթ հաւաքել, հարստութիւն ճարել, այդ {եւ} մրջիւնն է առնում, նա ամբողջ ամառը սերմեր է հաւաք

սերմեր է հաւաքում իւր ամբարի մէջ ձմեռուայ համար, {եւ} դեռեւս այնքան, որքան հարկաւոր էր, եւ ոչ արծաթաս

այ համար, եւ դեռեւս այնքան, որքան հարկաւոր էր, {եւ} ոչ արծաթասէր մարդերի նման, որոնց հաւաքելուն մի չ

իւր ընկերին, եթէ նա այն արծաթովը օրհնութիւն դնէ {եւ} բարի յիշատակ ժառանգէ, եթէ նա խնամակալ լինի իւր ա

ինի իւր աւելորդ արծաթը գործ դնել չքաւորների անտէր {եւ} անտիրական զաւակները սնուցանելու եւ կրթելու, եթէ

աւորների անտէր եւ անտիրական զաւակները սնուցանելու {եւ} կրթելու, եթէ նա աշխատի նուիրաբեր լինել մարդկութի

իւնը: Այն, ինչ որ մինը չէ կարող, տասը կարող են {եւ} կայ մի այնպիսի բան, որ տասին եւս կարող է մի շինե

նպիսի բան, որ տասին եւս կարող է մի շինել, - սէրը {եւ} միաբանութիւնը, այս է մարդը եւ նորա արժանաւորութի

է մի շինել, - սէրը եւ միաբանութիւնը, այս է մարդը {եւ} նորա արժանաւորութիւնը. այսպիսի դիպուածում նա Աստ

ր է, ապա թէ ոչ, առանց Աստուծոյ գործերը գործելու {եւ} դեռեւս լցուելով ամենայն տեսակ մոլութեններով ասել

րով ասել, թէ " աստուծոյ պատկեր եմ " սուտ բան է, {եւ} այդտեղ պատկերի բան չկայ: Ահա մեր հայեացքը մարդու

այդտեղ պատկերի բան չկայ: Ահա մեր հայեացքը մարդու {եւ} մարդկութեան վերայ, - վերջացրեց խօսքը Շահումեանցը

խօսակցութիւնից յետոյ խմեցին թէյի վերջին բաժակը, {եւ} Թիւթիւճի-օղլուն նոյնպէս, ինչպէս առաջ, ուրախ էր

ղաւոր չէր Թիւթիւնճի-օղլուն, նա այնպէս մարդ չէր, {եւ} աշխարհը կը վկայէր, որ նա կեղտոտ բաներ չէր սիրում

ումը թուղթ խաղալը միմեանց հետ, սէր են համարում, {եւ} կարծում են դեռեւս, թէ շատ սէր հասկացող մարդիկ լի

խաղալու, կամ միւսները որպէս թէ չունէին այդ կեղտը {եւ} սուրբ ձեւանալով նստում են մի անկիւնում եւ, գլխնե

դ կեղտը եւ սուրբ ձեւանալով նստում են մի անկիւնում {եւ}, գլխներին հաւաքելով մի քանի թերահաւատ մարդիկ, ծ

երստերով հեռի քաղաքների մէջ պատահելու անցքը... {Եւ} դրականապէս սպասում են այդ անցքին եւ ուրիշներին եւ

ւ անցքը... Եւ դրականապէս սպասում են այդ անցքին {եւ} ուրիշներին եւս համոզում են սպասել, ինչպէս աստղաբ

ալ տեղ գալը, սպասում են րոպէ առ րոպե. սպասում է {եւ} ամբողջ քաղաքը նոցայ հետ: Մի՞թէ այդպիսի դատարկաբա

մար բան չէ, նա Աստուած է, ուրեմն այդպիսի կեղտոտ {եւ} մրոտ բաների մէջ սէր չէ կարող լինել: - Դու կար

ում. ի հարկէ նոցայ աչքով խելօքը նա է, որ մի նոր {եւ} դժուարահաւատալի բան ասէ. բայց հաւատա՛յ ինձ, պար

ցութիւնները, որ իւրեանց շատ վեր մարդ են համարում {եւ} այնպէս բարակ, որ եթէ դորանց հրաւիրէին տէրութենակ

ր ձեռք վեր առնուն իւրեանց սուտ փիլիսոփայութենից, {եւ} քան թէ այդպիսի բաներով, այսինքն սորան նորան բամբ

վ, մանաւանդ պարապին մտածելով օգուտը իւրեանց ազգի {եւ} եկեղեցու, այլեւ աշխատին, ճանաչելով իւրեանց տգիտ

աշխատին, ճանաչելով իւրեանց տգիտութիւնը, ճանաչել {եւ} իւրեանց չափը եւ չմոռանալ պատշաճը: Մօտաւորութի

լով իւրեանց տգիտութիւնը, ճանաչել եւ իւրեանց չափը {եւ} չմոռանալ պատշաճը: Մօտաւորութիւնը, առանց բարո

նալ պատշաճը: Մօտաւորութիւնը, առանց բարոյական {եւ} օգտակար խորհրդի, որ լինում է ղահուէտան մէջ, սէր

էր կամ ընկերասիրութիւն պիտոյ է ասուի, ուրեմն սէր {եւ} մարդասիրութիւն է, եթէ ես, մի գաւաթ արաղ խմելու

է ես, մի գաւաթ արաղ խմելու համար մտանեմ գինետուն {եւ} խօսիմ արաղավաճառի հետ... Ուրեմն այդ Աստուծոյ պ

ցի նորա համար, որ դուք եւս գնում էք ղահուէտուն, {եւ} ոչ նորա համար, որպէս թէ դուք եւս կցորդ էիք այդ դ

անի անբարոյական մարդիկ, բայց մի՞թէ չկային այնտեղ {եւ} լաւ մարդիկ, շա՜տ, եւ ի՞նչ իրաւունք է ասել, թէ

, բայց մի՞թէ չկային այնտեղ եւ լաւ մարդիկ, շա՜տ, {եւ} ի՞նչ իրաւունք է ասել, թէ ամենեքեան անարժան էին,

կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես շատ ուրախ եմ, {եւ} ցանկանում էի միշտ միասին լինել ձեր հետ, եւ խօսել

եմ, եւ ցանկանում էի միշտ միասին լինել ձեր հետ, {եւ} խօսել այսպիսի բաների վերայ. չգիտէք, թէ որքան ու

գալովը: - Յոյս Աստուած, որ մեր խօսակցութիւնը {եւ} բարեկամութիւնը լինի յարատեւ... Բայց այժմ, ներ

պատրաստւում էր արդէն գնալ անկողին. այս պատճառով {եւ} Մանուշակը միւս ճրագը առած ձեռքը, գնաց իւր ննջարա

: Մտանելով իւր ննջարանը, դուռը փակեց իսկոյն, {եւ} սկսեց կարդալ Շահումեանցի նամակը, այսպէս.

անկալի. Աղքատի ձեռքով ուղարկած նամակդ կարդացի {եւ} շատ ցաւեցայ, որ այդպէս վրդովուած էր քո հոգու խաղ

ծ էր քո հոգու խաղաղութիւնը: Ես քեզ խօսք տուել եմ {եւ} հաստատ եմ իմ խօսքիս. եթէ դու եւս հաստատ ես քո վե

ս հաստատ ես քո վերայ, ուրեմն էգուց երեկոյ, տասն {եւ} մի ժամին, ես կը գամ ձեր պարտէզը եւ կը սպասեմ քեզ

երեկոյ, տասն եւ մի ժամին, ես կը գամ ձեր պարտէզը {եւ} կը սպասեմ քեզ, մի վճռական խօսք լսելու համար:

ր ինձ առարկայ բանալ իսկոյն քո հօր հետ այս մասին, {եւ} պսակել մեր փափագը: Քեզ միշտ սիրող ու սրտով պա

. նամակը չէր պարունակում իւր մէջ սիրայայտ խօսքեր {եւ} դարձուածներ: Նա տեսանամ էր այստեղ մի սառնութիւն

արձուածներ: Նա տեսանամ էր այստեղ մի սառնութիւն, {եւ} Շահումեանցի խօսել եւ լսել կամենալուցը եզրակացնում

ամ էր այստեղ մի սառնութիւն, եւ Շահումեանցի խօսել {եւ} լսել կամենալուցը եզրակացնում էր, թէ նա պատճառներ

, Մանուշակը մտածում էր, թէ յայտնապէս հրաժարուիլ {եւ} ստել իւր խոստմունքը, չէ՛ր կարող Շահումեանցի նման

ւ սիրտ ունեցող մի մարդ: Մանուշակը կէս երկիւղի {եւ} կէս յոյսի մէջ քնեցաւ, ամենակալ տիրոջը յանձնելով

անուշակը, որի սիրտը քանի գնում էր սաստկացնում էր {եւ} շատացնում էր իւր զարկը, որովհետեւ մօտենում էր մի

կեանքում պիտի խոսէր նա մի օտար մարդու հետ, հօրից {եւ} մօրից ծածուկ: Նա մտածում էր, առաջին անգամ Շա

լաւ էր համարում, լսել նորա մի քանի ասած խօսքը, {եւ} եթէ տեղիք կը լինէր այդպիսի մեղադրանքի, ապա յիշել

ած ժամի զարկելուն. նա կարծում էր, որ ուղիղ տասն {եւ} մինին, ոչ մի րոպէ աւելի, ոչ մի րոպէ պակաս, պիտ

Վերջապէս սկսեց ժամացոյցը զարկել ճակատագրական տասն {եւ} մի ժամը: Մանուշակը չհամբերեց, որ աւարտուի զա

ւի զանգակի զարկը. նա շուտով դուրս եկաւ ննջարանից {եւ} անցանելով խոհարանից, ուր խոր քնով քնած էր աղախին

ուր խոր քնով քնած էր աղախինը, կամաց բացեց դուռը {եւ} դուրս եկաւ բակը... Մութ եւ մառախուղ: Փո

ամաց բացեց դուռը եւ դուրս եկաւ բակը... Մութ {եւ} մառախուղ: Փողոցից լսւում էր պահապանի ձայնը,

նում է օտարի դուռը, մտաւ պարտէզը, նայում էր այս {եւ} այն կողմը, եւ ահա՛, ոչ ոք չկար: Նա բարկացաւ

ւռը, մտաւ պարտէզը, նայում էր այս եւ այն կողմը, {եւ} ահա՛, ոչ ոք չկար: Նա բարկացաւ ժամացոյցի վերա

յանձն կ՚առնու կատարել: Յանկարծ, լսում է ծառերի {եւ} թուփերի միջից մի խշխշոց... Մի սպիտակ բան, նետ

. Մի սպիտակ բան, նետի նման անցանում է նորա մօտից {եւ} անյայտանում է պարսպի միւս կողմում, որ դէպի փողոց

ընկաւ մի նստարանի վերայ, որ թացացել էր անձրեւից {եւ} խոնաւ մառախուղից: Մանուշակը գիշերի մէջ տեսանե

պիտակ կատու էր, որ լսելով պարտիզի դուռի բացուելը {եւ} երկիւղ կրելով թշնամուց, թողել էր իւր դարանը եւ լ

ը եւ երկիւղ կրելով թշնամուց, թողել էր իւր դարանը {եւ} լաւ էր համարել պատսպարան գտանել անմարդացած փողոցի

լսել էր մեզիմեն աղեկների մասին, նանրահաւատաթիւնը {եւ} նախապաշարմունքը կաթի հետ միասին մտել էին նորա մէջ

, իսկոյն հին նախապաշարմունքը կը վտարէ ազատութիւնը {եւ} մարդը դարձեալ կը մնայ կապերի եւ կապանքների մէջ:

վտարէ ազատութիւնը եւ մարդը դարձեալ կը մնայ կապերի {եւ} կապանքների մէջ: Այսպէս պատահեցաւ եւ Մանուշակին.

մնայ կապերի եւ կապանքների մէջ: Այսպէս պատահեցաւ {եւ} Մանուշակին. բայց ինչպէ՞ս զարմացաւ նա, մինչ աչքը

անուշակը մի խոր հառաչանք արձակելով բացեց աչքերը, {եւ} տեսանելով իւր մօտ Շահումեանցը, այնպէս զարմացաւ,

ասխանեց Մանուշակը, որի սիրտը զարկում էր դեռեւս, {եւ} որի ձեռների սառնութիւնը չէր անցանում, չնայելով,

Չգիտեմ ի՞նչ էր, այնտեղ թուփերի միջից դուրս թռաւ {եւ} վազեց ուղղակի վերաս... Աւելի ոչինչ չգիտեմ: Եր

գնած ես մօտումս: - Ինչպէ՞ս թոյլ ես Մանուշակ, {եւ} ինչպէ՞ս մի փոքր պատճառ դղրդում է քո ջլերը: Ի՞նչ

առ կատու կը լինէր, որ քեզանից իսկ երկիւղ էր կրել {եւ} փախչում էր, թէեւ նոյն ինքը թուել էր քեզ ահարկու

ինքը թուել էր քեզ ահարկու կէս գիշերուայ լռութեան {եւ} խաւարի մէջ: Հանդարտի՛ր, հոգիս, այժմ ես քո մօտո

ւ էիր. ուրեմն, ինչպէս կարելի է, որ ես ուշանայի {եւ} սպասել հարկադրէի քեզ: Ներիր ի՛նձ. այդ, ինչպէս

էր այս խօսքերը, այնպիսի ծարաւով, ինչպէս մի ագահ {եւ} արծաթապաշտ ծերունի, դողդոջուն ձեռքով կը հաւաքէր

որ չեմ կարող այժմ, պատճառ, աղմկուած է քո սիրտը {եւ} երկիւղ եմ կրում, թէ միգուցէ այդ խօսքերը առաւել ե

գիտե՛ս, որ իմ հոգին ապրում է քո հոգու կեանքովը, {եւ} այս բոլորը ապացուցուած է արտասուքի հազարաւոր կաթի

երով, ամբողջ գիշերներով, քունը փախել է աչքիցս, {եւ} այն կիսաքուն թմրութեան մէջ քո ուրուականն է եղել ի

ես նայում եմ ամուսնութեան վերայ, ինչպէս մի սուրբ {եւ} անխախտելի բանի վերայ: Ես տեսանում եմ այնտեղ մի խ

ես չկամիմ այդ. պատճառ, ամուսնութիւնը սուրբ է, {եւ} վա՜յ այն ամուսնութեանը, եթէ ամուսինքը չէին սիրու

մ կողմից. սիրով ցանկանում եմ ամուսնանալ քո հետ, {եւ} եթէ դու եւս զգում ես քո մէջ այդ մաքուր եւ վերին ձ

ո հետ, եւ եթէ դու եւս զգում ես քո մէջ այդ մաքուր {եւ} վերին ձգտողութիւնը, եթէ քո իմ հետ ամուսնանալու ց

ի մի օրիորդ, որ զոհ էր գնալու իւր քաղաքի վայրենի {եւ} բարբարոսական սովորութեանը: Ես նուիրում եմ քեզ իմ

ուխտ եմ դնում հաւատարիմ մնալ քեզ մինչեւ իմ մահը, {եւ} նոյն ուխտը պահանջում եմ եւ քեզանից: Մի՛ վիրաւորո

լ քեզ մինչեւ իմ մահը, եւ նոյն ուխտը պահանջում եմ {եւ} քեզանից: Մի՛ վիրաւորուիր դու իմ այս խօսքերից, պ

կատարուած էր մեր ամուսնութեան խորհուրդը քաղաքապէս {եւ} եկեղեցապէս: Ամուսնութիւնը խաղալիք չէ, որ կատարո

մ էր նորա վերայ, պատճառ, մաքուր էր նորա խիղճը, {եւ} հոգու յօժարութենով ցանկանում էր ամուսնանալ Շահում

գտանէ Շահումեանցի մէջ իւր կեանքի ընկերը, մի ազատ {եւ} լուսաւոր սիրտ, որ կարելի էր սիրել եւ պաշտել:

ը, մի ազատ եւ լուսաւոր սիրտ, որ կարելի էր սիրել {եւ} պաշտել: Հազիւ թէ Շահումեանցը աւարտել էր իւր խ

ասում ես ամուսնութեան մասին, բոլորն ճշմարիտ է, {եւ} հարկաւոր է ամուսինների կողմից այն փոխադարձ ձգտողո

ումը այն բանի մէջ, որ դու կասկածում ես իմ սրտիցը {եւ} համարելով, թէ ամուսնանալ խնդրում էի քո հետ, քո

լով, թէ ամուսնանալ խնդրում էի քո հետ, քո անունի {եւ} հարստութեան պատճառով, կարդում ես ինձ այդ քարոզը

րացնել: Տեսնելով քո սիրտը, շօշափելով քո հոգին, {եւ}, այս քննութենից յետոյ, յարմար գտանելով նորան իմ

քննութենից յետոյ, յարմար գտանելով նորան իմ սրտին {եւ} հոգուն, ցանկանում էի, որ այս երկու սիրող սրտերը

էին օրհնութեան պսակի կապով: Ինչպէս դու, նոյնպէս {եւ} ես, տալիս եմ քեզ իմ սիրտը, այսուհետեւ նա իմը չէ

րտը, այսուհետեւ նա իմը չէ, այլ քոնը, ա՛ռ նորան {եւ} միացուր քո ազնիւ սրտի հետ, թո՛ղ այս գիշերուայ խո

, լուսինը գողի նման դուրս նայեց մի վայրկեան թանձր {եւ} խաւար ամպերի տակից. նորա լուսով տեսանելի էր Շահո

մպերի տակից. նորա լուսով տեսանելի էր Շահումեանցի {եւ} Մանուշակի գրկախառնութիւնը ծառերի մէջ, թէեւ ոչ այ

- ասաց Շահումեանցը համբուրելով Մանուշակի ձեռքը, - {եւ} այս օրից, դու կարող ես ազատ համարել քեզ Աղուանեա

հետ ամուսնանալուց. ես շուտով կը խօսեմ քո հօր հետ {եւ} կ՚աւարտեմ գործը: Մանուշակը թրթռում էր նորա գր

ղանակի թացութիւնը անխնայ տամկացրել էր նորա զգեստը {եւ} մազերը: Շահումեանցը տեսանելով Մանուշակի դրութ

ից: Մանուշակը հազիւ թէ դուրս էր եկել պարտիզից {եւ} մօտեցել իւրեանց տան դուռին, մինչ Շահումեանցը նեղ

մօտեցել իւրեանց տան դուռին, մինչ Շահումեանցը նեղ {եւ} ցեխոտ փողոցով, փաթաթուածI իւր վերարկուի մէջ, գն

ց-կամաց: Շուտով անհետացաւ նա թանձր մառախուղի մէջ {եւ} պահապանների երբեմն-երբեմն քնաթաթախ ձայնարկութիւնը

ազանց թուլութիւնը երեւում էր նորա գունաթափ երեսից {եւ} աչքերից, որ կորուսել էին իւրեանց սովորական փայլը

ինքը, Մանուշակը ամենեւին չէր կամենում բժշկի գալը {եւ} աշխատում էր հաւատացնել իւր ծնողքը, թէ հիւանդ չէր

ւ մեղք էր համարում հակառակուիլ Մանուշակի խօսքին: {Եւ} այս պատճառով եւս բժիշկ կանչելը թողուցին, ուրեմն

այս պատճառով եւս բժիշկ կանչելը թողուցին, ուրեմն {եւ} Մանուշակը մնաց իւր տկարութեան մէջ առանց բժշկուելո

Թիւթիւնճի-օղլուն վճռական կերպով յայտնեց իւր կնոջը {եւ} Մանուշակին, թէ նոյն օրը ահա բժիշկ էր կանչելու:

ոգաբարձութիւնը: Նա ասում էր, թէ հիւանդ չէ ինքը, {եւ} թէ չէր ընդունելու բժշկի տուած դեղերը, երեւի Մանո

իւր տկարութեան պատճառը հոգեկան ցնցմունք լինելով, {եւ} այս թուլութիւնը յառաջացած այդ հոգեկան ուժաթափութե

հանդէս բերելու, համաձայնեցաւ Մանուշակի կարծիքին {եւ} ասաց իւր ամուսնուն, որ մի երկու օր եւս սպասէ, մ

ործ դնէ Մանուշակի վերայ իւր առողջացուցիչ հնարքը, {եւ} եթէ չառողջանայ Մանուշակը, այն ժամանակ բժիշկ կանչ

եղերը, բայց իւր ամուսնու բարկութիւնը չշարժէլու, {եւ} նորա թոյլտւությունը ստանալու համար, յաւելացրեց ա

Մանուշակը թէեւ լաւ գիտէր իւր մօր ճարերի չնչին {եւ} յիմարական բաներ լինելը, բայց շուտով յօժարեցաւ մօ

ւտով յօժարեցաւ մօր կարծիքին, որովհետեւ ոչինչ դեղ {եւ} ոչինչ բան մտանելու չէին նորա կազմուածքի մէջ, այլ

այդ արարողութիւնը պարգեւում է ցաւերին բժշկութիւն {եւ} թեթեւութիւն, վասն որոյ մտածում ենք, թէ այս պատճ

էք ծանօթութիւն կը տանք նորա պատրաստութեան մասին, {եւ} թէ ինչպէ՞ս էր կատարւում այդ արարողութիւնը: Նա

է ինչպէ՞ս էր կատարւում այդ արարողութիւնը: Նախ {եւ} յառաջ, առնում են մի ցորեանի մաղ. սորա մէջ դնում

տեսակ չոր միրգ, զոր օրինակ արմաւ, չամիչ, թուզ {եւ} այլն, եւ այլն. դնում են մի ճրագ, մեղր, իւղ,

միրգ, զոր օրինակ արմաւ, չամիչ, թուզ եւ այլն, {եւ} այլն. դնում են մի ճրագ, մեղր, իւղ, բրինձ, կո

ոքրիկ մկրատ, վրձին, սանր, երկու բարակ մոմեղէնը {եւ} մի քաի կոտոր արճիճ: Յետոյ մի հատ ձու, եօթն աւել

անդերի եօթն տեսակ կտորներից մանր-մանր դրօշակներ, {եւ} այս բոլոր բաները կարգով շարում են մաղի մէջ, որի

ափողը: Թեթեւ թափողը գալով հիւանդի տունը, նախ {եւ} առաջ առնում է մաղի միջից արճիճը, տանում է նորան

ւմ է մաղի միջից արճիճը, տանում է նորան խոհարան, {եւ} ձգելով իւր կասկարայի մէջ հալեցնում է կրակի վերայ

բ աւարտուած էր այս, հանում է ջրից սառած արճիճը, {եւ} նորա զանազան կերպարանք ստանալուցը մեկնում է հիւան

լով այս զննողութիւնը, վերստին հալեցնում է արճիճը {եւ} նոյն բանը կատարում է հիւանդի կուրծքի վերայ, յետո

վերայ, յետոյ ծնկների վերայ, յետոյ ոտքերի վերայ {եւ} այլն: Երբ բոլորը աւարտած էր, տալիս է հիւանդին մ

ի մէջ գտանուած սանրով, սանրում են հիւանդի գլուխը {եւ} մկրատովը կտրում են մազերից, որ ձգում են մաղի մէջ

ետոյ հիւանդի հանդերձի կոտորի մէջ լցնում է միրգերը {եւ} դրօշակները եւ քսում է հիւանդի վերայ, գլխից բռնած

անդերձի կոտորի մէջ լցնում է միրգերը եւ դրօշակները {եւ} քսում է հիւանդի վերայ, գլխից բռնած մինչեւ ոտքը.

կողմումը վառւում էին այն երկու բարակ մոմեղէնքը. {եւ} գործողութիւնը աւարտուած, մաղը իւր սարքովը եւ վառ

ը. եւ գործողութիւնը աւարտուած, մաղը իւր սարքովը {եւ} վառած մոմերովը դնում են տան շեմքի վերայ, եւ առաջ

քովը եւ վառած մոմերովը դնում են տան շեմքի վերայ, {եւ} առաջարկում են հիւանդին, երեք անգամ անցանել նորա

րայով. սորանից յետոյ արդէն առնում են նորա մրգերը {եւ} առհասարակ այն բաները, որ պիտի ձգուէին: Թեթեւ թա

ծը, երեք անգամ պտուտում է հիւանդի գլխին կապոցը, {եւ} դնում է ձգել ճարը նշանակուած տեղում: Թեթեւ թափո

չպէս մի վարագոյրով ծածկած խորհրդական բանի վերայ, {եւ} չունի դրական հնարներ այդ ցաւերը բժշկելու, թեթեւը

ով ծիծաղում էր այս յիմարական գործողութեան վերայ, {եւ} չկամէր մասնակից լինել այդ արարողութեանը, իսկոյն

նորա մեծ վկայութեան մինը եւս այս է, թէ թափել էր {եւ} վարդապետի վերայ եւս, որ չնայելով, թէ շատ կարդաց

ւթիւնճի-օղլուի տանից, ձեռքին բռնած թեթեւի կապոցը {եւ} մի ճրագ: Ինքը Մանուշակը, ոչինչ հաւատ չունէր դէպ

անների անուշ ձայնով մոլորեցրել են մօտից անցանողքը {եւ} քարշած իւրեանց մէջ, ծռել են որի աչքը, որի ծնօտը

կը ինքեանք պատմում են, թէ կենդանի մարդը, ինչպէս {եւ} այլ արարածները, մեզիմեն աղէկների առաջեւ մոմի նմա

ը, մեզիմեն աղէկների առաջեւ մոմի նման կակուղ են. {եւ} թէ մեզիմեն աղէկները ինչ ձեւ եւ կամենան կարող են տ

ի նման կակուղ են. եւ թէ մեզիմեն աղէկները ինչ ձեւ {եւ} կամենան կարող են տալ զանազան զգայարանքների: Ա

: Առաւել լաւ հաստատութիւն: Մի գիշեր գալիս են {եւ} բախում են Մանուշակ դայեկի դուռը. դայեկը վեր է կ

որ երկու լաւ հագնուած մարդիկ նայում են պատուհանից {եւ} նշանացի են առնում, որ դուռը բանայ: Դայեկը բա

օսքերով խնդրում են նորանից, որ շուտով պատրաստուի {եւ} գայ իւրեանց հետ, մի ծննդկանի երեխան ընդունելու:

մ է իւր հետ մետաքս երեխայի պորտը կապելու համար, {եւ} նուիրական արօտը, նստում է սայլը եւ գնում են..

լու համար, եւ նուիրական արօտը, նստում է սայլը {եւ} գնում են... Գնում են, բայց արդէն դուրս են գալ

կամ ո՞րի տուն, պատասխանում են, թէ փոյթ չէ նորան {եւ} թէ նա ստանալու էր իւր կրկին վարձը: Վերջապէս հ

դայեկին ճանապարհ տալու համար: Մօտ է գալիս դայեկը {եւ} տեսանում է, որ մի քանի վայրկեան ժամանակ կայ մինչ

աման, ջրով լիքը: Դայեկը ձգում է նորա մէջ արօտը {եւ} նայելով նորան աւետիք է տալիս, թէ ծնանելու զաւակը

րականութիւն անցանում է բոլոր հանդիսականների մէջ, {եւ} սկսում են նոքա մինը միւսի ականջին շշնջել Մանուշակ

գին դիպակից վերմակներ, հոլանդեան կտաւից սփռոցնէր {եւ} այլն, եւ այլն: Դայեկը իսկոյն ճանաչում է այս բան

ց վերմակներ, հոլանդեան կտաւից սփռոցնէր եւ այլն, {եւ} այլն: Դայեկը իսկոյն ճանաչում է այս բաները, թէ ո

... Փաթաթում է երեխան, աւարտում է իւր գործը {եւ} կամենալով գնալ, ահա մի պառաւ, ինչպէս Մանուշակ դ

ը, գալիս է նորա մօտ, ասում է, բռնի՛ր գոգնոցդ, {եւ} ածում է նորա մէջ սխտորի փեճեկներ շատ. յետոյ, այ

որ բերել էին դայեկին այստեղ, գնում են սայլի մէջ {եւ} անվնաս հասուցանում են նորան իւր տուն: Դայեկը

ում է գոգնոցից սխտորի փեճեկները... Բայց ինչպէս {եւ} իցէ պատահում է, որ երկարը ամրացած մնամ են գոգնոց

, որ նա չէ նկատում մութ տեղը: Հասանում է տուն, {եւ} մինչ դուռը կամենում է բախել, իսկոյն անյայտանում

նչ դուռը կամենում է բախել, իսկոյն անյայտանում են {եւ} բերողքը եւ ձին եւ սայլը, պատճառ, աքաղաղը լուսադ

մենում է բախել, իսկոյն անյայտանում են եւ բերողքը {եւ} ձին եւ սայլը, պատճառ, աքաղաղը լուսադէմին սկսած

է բախել, իսկոյն անյայտանում են եւ բերողքը եւ ձին {եւ} սայլը, պատճառ, աքաղաղը լուսադէմին սկսած է լինու

Խեղճ դայեկը երեսը խաչ հանելով, մտանում է տուն {եւ} քնում է: Առաւօտուն հանդերձ հագնելու ժամանակ, տե

ակ տեղերի մասին, որոնցով շատ առատ է Նախիջեւանը, {եւ} որոնց ճիշտ նկարագիրը պատկերացնելու համար, պիտոյ

նկարագիրը պատկերացնելու համար, պիտոյ են էժեն Սիւ {եւ} Դիւմայ, ֆրանսիական բանաստեղծների գրիչը եւ քանքար

են Սիւ եւ Դիւմայ, ֆրանսիական բանաստեղծների գրիչը {եւ} քանքարը: Այսպիսի տեղերը յայտնի են Նախիջեւանի

, խոր ներս ընկած մանր աչքերը զրկուած թերթերուկից {եւ} յօնքից, հազիւ հազ երեւում էին դուրսից. ճակատի ո

չքերի կոպերը, ծածկած սպիտակ-դեղնագոյն ճպռով, որ {եւ} փոքր ինչ յառաջ վազել էր թշերի եւ քթի մէջտեղում,

ագոյն ճպռով, որ եւ փոքր ինչ յառաջ վազել էր թշերի {եւ} քթի մէջտեղում, պատճառ, խարոյկի լուսովը երեւում

սովը երեւում էր փայլուն թաց գիծը, որ այս խեժային {եւ} մածուցիկ հիւթը թողնում է իւր հետքից: Բերաններ

թունքը բարակ, չոր, քարշուած ինչպէս թմբուկի կաշի {եւ} բոլորովին կապոյտ, լերդագոյն, երեքի բերանի մէջ ո

ագոյն, երեքի բերանի մէջ ոչ մի ատամ չկար: Երկայն {եւ} չոր քթերը, համարեայ թէ կցած էր կզակներին, ականջ

ց մեծն էր. պատճառ, միւս երկուքի մէջն էր կանգնած {եւ} այն երկուքը երբեմն նայում էին պտուկին, որի մէջի

էին պտուկին, որի մէջի հեղանիւթը եփւում էր ահա, {եւ} երբեմն երրորդ պառաւի երեսին, հասկանալ կամելով նո

Նոցա ձեռքի թաթերը, չոր, ինչպէս ոսկր, մատննրը {եւ} եղունգները երկայն, որոնց տակի կեղտը մի զզուելի կ

, անդադար մռմռալով, քծնում էր պառաւների ոտքերին {եւ} աչքը չէր հեռացնում նոյնպէս պտուկից, որ համարեայ

նոյնպէս պտուկից, որ համարեայ թէ կրակ էր դարձած, {եւ} որի միջի հեղանիւթի եռալու ժամանակ երեւում էին գնդ

որհուրդը: Գնդակները բաղկացած էին եօթն բլրի հողից {եւ} եօթն աղբիւրի ջրից. թուով երեք հատ էին նոքա. որո

յտ գալ խարուկի չորս կողմով, կամաց, բայց զզուելի {եւ} դողդոջուն ձայնով երգելով. Հասիք, հասիք, քո

անակ, դադարեցան իսկոյն, երբ աւարտուել էր երգը, {եւ} իւրաքանչիւրքը կանգնեցան դարձեալ իւրեանց տեղերում

յ, դարձեալ սկսեցին պտոյտ գալ խարուկի չորս կողմով {եւ} երգել նոյնպիսի զզուելի ներդաշնակութեամբ: Հաս

ին, Հաւատարիմ պաշտօնին. Հետեւեցէք, քուրիկներ, {Եւ} դուք մեր օրինակին: Հասիք, հասիք, քուրիկներ,

առաւները աւարտեցին պտոյտ գալը, երգի վերջանալով, {եւ} իւրաքանչիւրքը կանգնեցան իւրեանց տեղերում, նայելո

հալուեցաւ"։ Այս միջոցին կատուն դարձեալ մլաւեց, {եւ} պառաւները առաջին երկու անգամի պէս, սկսեցին պտոյտ

Պառաւները երրորդ անգամ աւարտեցին իւրեանց երգը {եւ} պտոյտ գալը, եւ իւրաքանչիւր ոք կանգնեցաւ իւր տեղո

րորդ անգամ աւարտեցին իւրեանց երգը եւ պտոյտ գալը, {եւ} իւրաքանչիւր ոք կանգնեցաւ իւր տեղում: Այս անգամ ա

թէ ասել էր նա այս խօսքը, կատուն մլաւեց դարձեալ, {եւ} ամենակործան կայծակը դղրդեց Խանլը-դերէն, որ լցուա

մը ոչ ձոր, ո՛չ պառաւներ, ո՛չ խարուկ, ո՛չ պտուկ {եւ} ո՛չ կատու: Անձրեւը կտրած էր բոլորովին, խաղաղ

ւ տերեւը, զովացնում էր ամառային տօթը: Մի մեծ {եւ} անծայր սեղան, լուսաւորուած անհամար մոմերով, որ

ուսաւորուած անհամար մոմերով, որ տնկած էին արծաթի {եւ} շափիւղեայ մոմակալների վերայ, զարդարած ոսկի, արծ

մակալների վերայ, զարդարած ոսկի, արծաթ սպասներով {եւ} առատ, եօթը տեսակ մրգերով... Դրած էր մի ծառազա

: Սեղանի ճակատում - առաջին տեղում, երեք ոսկեզօծ {եւ} թաւիշով կարած աթոռներ, որոնց վերայ երեւում էին ն

ւթեան հեղինակքը: Բոլորի գլխին դրած էին սպիտակ {եւ} անուշահոտ շուշանի պսակներ ` կուսութեան նշան, որ

ը հրեշտակի գեղեցկութեամբ, հագնուած էին միակերպ, {եւ} մին-մին գալով ողջունելով երեք օրիորդքը, նստում է

ին իւրեանց տեղերը: Բայց այնքան շատ էին նոքա, որ {եւ} այսպէս թափանցիկ մարմիների շարժողութեան համար եւս

նստած էին, երեք օրիորդներից մեծը վեր կացաւ տեղից {եւ} ասաց քաղցր եւ ներդաշնակ ձայնով. - Քուրիկնե՛ր

եք օրիորդներից մեծը վեր կացաւ տեղից եւ ասաց քաղցր {եւ} ներդաշնակ ձայնով. - Քուրիկնե՛ր, մէք հրաւիրեց

թիւնճի-օղլուի դստեր անունով. ուրեմն, վայելեցէ՛ք {եւ} ուրախացէք: Այս խօսքից յետոյ ամենայն ոք, սկսե

ամենայն ոք, սկսեց ուտել իւր ամանից զանազան մրգեր {եւ} այլ կերակուրներ, նոցանիցը իւրաքանչիւրքը խօսում է

ծ էին, գլխաւոր օրիորդը, վեր կանգնեցաւ իւր տեղից {եւ} չցրեց իւր բաժակը պատուական, մաքուր սառն ջրով, ա

եցան նորա օրինակին, նա բարձրացրեց բաժակը օդի մէջ {եւ} ասաց. - Խմելով այս բաժակը օրիորդ Թիւթիւնճի-օղ

ւնով, ես պարգեւում եմ նորան առողջութիւն: Խմեցին {եւ} միւս բոլոր օրիորդները, կրկնելով այս խօսքերը:

Սորանից յետոյ սկսեցին նոքա բոլորը միասին քաղցր {եւ} զմայլեցուցիչ երգեցողութիւն: Լուսաբացը արդէն մօտ

.. Երեւում էր դարձեալ Խանլը-դերէն, իւր տխուր {եւ} զարհուրելի կերպարանքով. անձրեւը գետի նման թափւու

ը: Աղուանեանցը կարդալով այս նամակը բարկացաւ, {եւ} ճակատը շփելով սկսեց ճեմել տան մէջ: Աւելորդ եմ հա

րիկ փայտեայ տունը, որի մէջ բնակում էր նա իւր հօր {եւ} մօր մահից յետոյ, այրիացած Վարդ-խաթուն քրոջ հետ,

ա քրոջը: Աղուանեանցի քոյրը շիլ աչքերով, թուխ {եւ} երկայն երեսով, արծուի քթով քառասուն եւ հինգ տարե

ով, թուխ եւ երկայն երեսով, արծուի քթով քառասուն {եւ} հինգ տարեկան կին էր, եւ, ինչպէս կը տեսանենք, մ

վ, արծուի քթով քառասուն եւ հինգ տարեկան կին էր, {եւ}, ինչպէս կը տեսանենք, մեծ ազդեցութիւն ունէր իւր

բեմն բացականչելով, քոյրը բացեց իւր սենեակի դուռը {եւ} ներս մտաւ եղբօր մօտ: Նա զարմացաւ տեսանելով եղբօր

: Նա զարմացաւ տեսանելով եղբօր դէմքի փոփոխութիւնը {եւ} առաւել եւս զարմացաւ, լսելով այս փոփոխութեան պատճ

կ պարոն հայրը նա՞զի նստեց, ես մի քանի օր յառաջ, {եւ} առանց այս բանին եւս, կամենում էի ասել քեզ, որ ի

ղը շատ խելօք չեն, եթէ այդպէս դատելու լինիս, դու {եւ} մի աղջիկ եւս չես գտանելու. պատճառ, մեր ցեղից խե

ւր է, ողորմած հոգին լաւ է իմացել աշխարհիս բանը, {եւ} մեծ խելք բանեցնելով ճարել է այնքան հարստութիւն,

ով ճարել է այնքան հարստութիւն, որ յետոյ մեր պապը {եւ} հայրը ողջ փչացուցել են, ասելս այն է, թէ մեր ցեղ

, ասելս այն է, թէ մեր ցեղի նման խելօք ցեղ չկայ, {եւ} եթէ խելքի արժանաւորութեանը նայելով պիտի քեզ հարս

կը մնաս: Խելքի մասին հարկաւոր չէ քննութիւն, {եւ} ինչի՞դ է հարկաւոր կնոջ խելքը, մարդը պէտք է որ խե

արկաւոր կնոջ խելքը, մարդը պէտք է որ խելօք լինի, {եւ} պէտք չէ, որ կինը իւր սեփական խելքը ունենայ, նոր

իւր սեփական խելքը ունենայ, նորա խելքը մարդն է, {եւ} մարդը պէտք է կառավարէ իւր կնոջը: Վարդ-խաթունի

ում էին. պատճառ, ինչպէս Վարդ-խաթունը, այնպէս, {եւ} սա խելքի կողմից մեծ կարօտութեան մէջ էին. նոքա իւ

ն: - Շատ բարի, եղբայր, կարող ես հաստատ յոյս {եւ} հաւատ ունենալ իմ վերայ, ես իսկոյն կ՚երթամ դրացու

ունենալ իմ վերայ, ես իսկոյն կ՚երթամ դրացու տուն {եւ} կը խօսեմ: - Բացի դորանից այնպէս արա՛, որ երկ

դպէս յօժարի, եւս նամակ կը գրէմ Թիւթիւնճի-օղլուին {եւ} կը հրաժարուիմ նորա դստեր ամուսնութենից. ո՜հ, ին

- Ո՞հ, եղբայր, ճշմարիտ է ասածդ հազարի մասին, {եւ} ես շատ ուրախ կը լինեմ, ոչ թէ վերայնոցի համար. Ա

նա ոչ թէ իմ հրամանովը պիտոյ է վարուէր, այլ քեզ, {եւ} գլխաւորը ինձ եւս պիտոյ է աշխատէր իւր հրամանովը վա

որա վարքը, բարքը, մտածութիւնը, ապրելու կերպը, {եւ} հոգին էս. մի խօսքով, բացի մարմնի կերպարանքից,

... Ա՜խ... Խնդրում եմ. մի այլ բան ընծայիր, {եւ} ոչ մատանին... - Ի՞նչ պատճառով մատանին ոչ.

չէ քեզ, բայց ես գիտեմ. հայրս ասել էր ինձ, բայց {եւ} հրամայել, որ ոչ ոքի չբանամ այս գաղտնիքը: - Ի

ից մինը կրում էր իւր վերայ դատապարտութիւն, անէծք {եւ} նորանց պտուղ ապաբախտութիւն: - Քո ամուսնու մահ

ամուսինը փեսայանալուց յառաջ, ինչպէս առողջ, քաջ {եւ} ուժեղ տղայ էր, մի ոչխարը նորան հազիւ թէ նախաճաշի

ռ էր եղած քո ամուսնու մահին, ինքը եւս հիւանդացաւ {եւ} մեռաւ, որով երկու եղան մատանու զոհերը մեր ցեղից

յլանդակուեցաւ, մանաւանդ երբ երեւեցան նորա երկայն {եւ} կանաչ ժանգով պատած ատամները: Այս ժպիտը նախընթաց

երազմի բարձրացան գլխի վերայ, մկնակները լարուեցան {եւ} երեսի ցնցողական շարժուածքը ցոյց էր տալիս նորա հոգ

ոխմունքը: Նա մի քանի քայլ առաջ եկաւ եղբօր առաջեւ {եւ} ընդհատուած խօսքերով ասաց դրականապէս: - Այս րո

լ էր հայրս իմ ամուսնուն նորա համար, որ նա մեռանի {եւ} համարուի այն եօթնի կարգում, որ մեռանելու էին մատ

մատանու տիրոջ ցեղից, սոսկալի՜ եղեռնագործութիւն. {եւ} ինչպէ՞ս կարելի է, որ մի հայր այդպիսի կամեցողութի

Վարդ-խաթունը հափշատկել էր սեղանի վերայից ջրի շիշը {եւ} սպառնալով շարժում էր նորան, երեւի թէ եղբայրը, ե

յն պատճառով Աղուանեանցը շտապեց կտրել քրոջ խօսքը, {եւ} որքան կարելի է հանդարտեցնել նորա ալեկոծուած բանակ

վին: Վարդ-խաթունը այն վերին աստիճանի կարճամիտ {եւ} անզգամ կին մարդերից մինն էր, որ համարում էին, թ

մ էին, թէ աշխարհը պարտական է շարժուիլ նոցա չնչին {եւ} խելացնոր կամքով, եւ թէ նոքա կարող են ամենայն մար

րտական է շարժուիլ նոցա չնչին եւ խելացնոր կամքով, {եւ} թէ նոքա կարող են ամենայն մարդու վերայ դատաստան կա

առք Աստուծոյ, որ այդպիսի բան չկար աշխարհի երեսին {եւ} Վարդ-խաթունը հերիքացած էր Անզգամ պատուանունովը,

ակի ճանապարհը, վասն որոյ մաղձը մտանելով ստամոքսի {եւ} արիւնի մէջ, նախ եւ յառաջ պատճառում էր փսխողութիւ

որոյ մաղձը մտանելով ստամոքսի եւ արիւնի մէջ, նախ {եւ} յառաջ պատճառում էր փսխողութիւն եւ լուծողութիւն.

րիւնի մէջ, նախ եւ յառաջ պատճառում էր փսխողութիւն {եւ} լուծողութիւն. երկրորդ, ներկում էր երեսը կանաչ-դ

քոյրը գիտէր նորա բոլոր առեւտրական հաշիւները անգամ {եւ} շատ էր պատահում, որ կին միջնորդի ձեռքով ինքը վաճ

դադար ծխում էր թաբակը, փակուած իւր սենեակի մէջ, {եւ} դողում էին ոչ թէ միայն ձեռք ու ոտքը, այլեւ բոլոր

միայն ձեռք ու ոտքը, այլեւ բոլոր մարմնի մկնակները {եւ} ջլերը. այսպիսի կեանքը էր պատճառը, որ նա, դեռ ե

ւ գաղտնիքը, թէեւ չնայելով Աղուանեանց Մկրտիչի ցած {եւ} ստորաքարշ բնութեան կամ առաւել լաւ ասել, անբարոյա

ամ կին ի՛նչ բաներ չէ ստիպում իւր մարդին կատարել, {եւ} քանի՛ արդեօք կը գտանուին այնպիսի մարդիկ, որ հաստ

անզգամ կինը չէ խնդրում իւր ամուսնուց կամ եղբօրից {եւ} այլն, եւ այլն, այլ հրամայում է. նա կարծում է,

նը չէ խնդրում իւր ամուսնուց կամ եղբօրից եւ այլն, {եւ} այլն, այլ հրամայում է. նա կարծում է, ո՛չ եթէ մ

խանի իշխանութեան ժամանակին. շատ տարիներ եմ ասում {եւ} ո՛չ թուականը իսկապէս, այն պատճառով, որ չգիտեմ.

ր այն տարում Գիրեյ-խանը միաւորուած փոքր-ռուսիացոց {եւ} լեհացոց հետ, պատրաստւում է եղած յարձակուել Մեծ-Ռ

աստութիւնը, մի օր գնում է նորա փառաւոր, ծառերով {եւ} շատրուաններով զարդարած պալատը, օրհնելու նորան:

նդունում է այս հոգեւոր անձը բաւական յարգութենով, {եւ} հրամայում է թաբակ եւ ղահուէ բերել նորան: Դերվ

ր անձը բաւական յարգութենով, եւ հրամայում է թաբակ {եւ} ղահուէ բերել նորան: Դերվիշը, սիրտը շարժուելո

թանկագին բանով. նա ընծայ է տալիս նորան մի մատանի {եւ} ասում է, քանի այդ մատանին խանի մատումն է, թշնամ

ատումն է, թշնամիք չեն կարողանալու յաղթել նորան, {եւ} եթէ այս բանը իմանալով մի մարդ չարագործութենով գող

նին, այն ժամանակ գողացողը պիտի մեռանի կայծակից, {եւ} ովի ձեռքում որ մնայ մատանին, այն ցեղից եօթն մարդ

Խանը, ընդունել է այս հոգեւոր պարգեւը շատ սիրով, {եւ} հրամայել է գանձապետին մեծ արծաթ վճարել բարերար դե

ու փախչել, բայց մեր ցեղապետը քաջալերում է նորան {եւ} ասում է, թէ մտանելուց յետոյ դատարկ դուրս գնալը մ

ուց յետոյ դատարկ դուրս գնալը մեծ յիմարութիւն էր, {եւ} թէ ստորագրել էր իւրեանց մահու դատակնիքը, այս խօս

ահու դատակնիքը, այս խօսքերով համոզում է խոհարարը {եւ} երկու դաշնակը ցցւում են Խանի կուրծքի մէջ: Մարիան

յր դաշնակը կապում է նորա լեզուն: Մեր ցեղապետը {եւ} խոհարարը կողոպտում են Խանի բոլոր գոյքը, որոնց մէ

ողոպտում են Խանի բոլոր գոյքը, որոնց մէջ լինում է {եւ} շատ անգին գոհարներ եւ այս մատանին եւս, իսկ խանի

գոյքը, որոնց մէջ լինում է եւ շատ անգին գոհարներ {եւ} այս մատանին եւս, իսկ խանի մարմինը գորգերի մէջ փա

տ տեղը, որի դուռը յայտնի էր միայն պալատականներին {եւ} Խանին, եւ ուր Խանը նստելով լսում էր իւր դատաւորն

ի դուռը յայտնի էր միայն պալատականներին եւ Խանին, {եւ} ուր Խանը նստելով լսում էր իւր դատաւորների կատարած

տարած դատաստանը փառաւոր դահլիճի մէջ. այս դահլիճը {եւ} այս գաղտնի դուռը իւր վանդակապատ շէնքովը, տեսանւո

ս Բաղչէ-սարայում Խան-սարայի մէջ: Մեր ցեղապետը {եւ} խոհարարը լաւ հասկանալով, որ այս սպանութենից յետո

տակ ձգելու, իսկոյն գրում են մի ճանապարհաթուղթ, {եւ} կնքելով նորան Խանի կնիքով, անյայտանում են նոյն գ

երը Բաղչէ-Սարայից: Հետեւեալ օրը մտանում են նաւ, {եւ} փախչում են Կոստանդնուպոլիս, մանաւանդ այն մտքով,

սպանել է տալիս խոհարարը փողոցի մէջ անողորմաբար, {եւ} ինքը մնում է տէր բոլոր կայքին: Այստեղ իւր գոհարն

նին, ստանում է Բասրայի մօտ շատ գիւղեր, երկիրներ {եւ} ստրուկներ, այնպէս, որ շուտով դառնում է Տաճկաստա

մի դերվիշ, սա գալիս է Կոստանդնուպոլսում նորա մօտ {եւ} ասում է, թէ երկինքը բարկացած է նորա վերայ, եւ թ

տ եւ ասում է, թէ երկինքը բարկացած է նորա վերայ, {եւ} թէ նա պիտի պատժուի չարաչար իւր եղեռնագործութեան մ

ն եւս գործակից եղած լինէր: Մեր ցեղապետը զարմացած {եւ} զարհուրած դերվիշի այս տեղեկութենների վերայ, հարց

վերայ, հարցանում է գալուց պատիժների որպիսութիւնը {եւ} պատճառը: Դերվիշը պատասխանում է, թէ քանի այն մատ

ոյրը մի գազանական լացով ողբաց իւր ամուսնու մահը, {եւ} նզովեց հօր ոսկերքը... Այս լացախառն նզովքից

Առաւօտեան ինն ժամը զարկեց: Մանուշակը, առողջ {եւ} մի անսովոր ուրախութենով, նստած էր իւր տեղում պատ

ուրախութենով, նստած էր իւր տեղում պատուհանի տակ {եւ} կարում էր իւր կարը: Թիւթիւնճի-օղլուն ծխափողը

ելով խօսքերը, պատճառ, թաբակը վառելու համար կարճ {եւ} ստեպ էր շունչ քաշում, - բայց ի՛նչ առնես, այդ եւս

անալիք ունիմ, պատրաստութիւններ ունիմ տեսանելու, {եւ} չկամիմ ինչպէս եւ իցէ հարսն առնել մի հատիկ Մանուշա

տրաստութիւններ ունիմ տեսանելու, եւ չկամիմ ինչպէս {եւ} իցէ հարսն առնել մի հատիկ Մանուշակս. ի՛նչ կայ, կ

ատիկ Մանուշակս. ի՛նչ կայ, կարող է վեց եօթն ամիս {եւ} համբերել. եւ ինչպէս կարծում եմ, գիր չգրածի պատճ

. ի՛նչ կայ, կարող է վեց եօթն ամիս եւ համբերել. {եւ} ինչպէս կարծում եմ, գիր չգրածի պատճառն այն է, որ

ր, մէք եւս այնքան չհեռացնէինք, ո՛չ այս կը լինէր {եւ} ո՛չ այն, եւ ամենայն ինչ կ՚անցանէր խաղաղութեամբ,

յնքան չհեռացնէինք, ո՛չ այս կը լինէր եւ ո՛չ այն, {եւ} ամենայն ինչ կ՚անցանէր խաղաղութեամբ, բայց այժմ,

նեց Մանուշակը, հարկադրելով ցոյց տալ իւրեան ուրախ {եւ} անշփոթ: Այս միջոցին Շահումեանց Գէորգի ծառան ն

ծառային: - Պարոնս ուղարկեց ձեզ այս նամակը, - {եւ} նամակը տուած անյայտացաւ: Թիւթիւնճի-օղլուն բաց

ւած անյայտացաւ: Թիւթիւնճի-օղլուն բացեց նամակը {եւ} կարդաց բարձր ձայնով. Մանուշակի ասեղը դադարեց եւ

եւ կարդաց բարձր ձայնով. Մանուշակի ասեղը դադարեց {եւ} նորա բոլոր զգայարանքը լսելիք դարձան: Պատո

ք իմ մօտ. յոյս ունեմ, որ կը կատարէք իմ խնդիրս, {եւ} կատարելով, չէք զղջալու ձեր ցոյց տուած ներողամտու

խոստանում էր սիրականը այսօր իսկ վերջացնել խօսքը, {եւ} ստանալ Թիւթիւնճի-օղլուի ճակատագրական համաձայնութի

այց ինչեւիցէ, Թիւթունճի-օղլուն այնչափ յարգում էր {եւ} պատւում էր պարոն Շահումեանցին, որ եւ ամենաչնչին

յարգում էր եւ պատւում էր պարոն Շահումեանցին, որ {եւ} ամենաչնչին բանի համար եւս պատրաստ էր կատարել նորա

րը: Նախիջեւան քաղաքի նման տեղում, մի հարուստ {եւ} անուանի մարդ, ինչպէս Շահումեանցը էր, թողումք նո

րդ, ինչպէս Շահումեանցը էր, թողումք նորա ուսումը {եւ} կրթութիւնը, ոչ թէ այսպիսի քաղաքավարի նամակ գրէ ե

ւ կրթութիւնը, ոչ թէ այսպիսի քաղաքավարի նամակ գրէ {եւ} հրաւիրէ, այլ եթէ լոկ ծառայի բերանով հրամայական ձ

վերջինս մի պատիւ կը համարի իւրեան գնալ նորա տուն {եւ} լսել նորա ասելիքը, թէեւ Թիւթիւնճի-օղլուի յարաբեր

ն Շահումեանցի հետ: Նա իսկոյն գլխարկը վեր առեց {եւ} գնաց, խոստանալով ուղղակի տուն դառնալ նորա մօտից

մօտից: Մնացին տան մէջ տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն {եւ} Մանուշակը: Տիրեց լռութիւն: Պատուարի ժամաց

կայում էր իւրեան հարսնացած Շահումեանցին, երջանիկ {եւ} ուրախ. հարստութիւնը նորա աչքում բան չէր թւում,

վհետեւ անմեղ էր նորա կուսական սիրտը աշխարհի չնչին {եւ} անմարդի կեղտերից, նա երջանկութիւնը համարում էր գ

, նա երջանկութիւնը համարում էր գտանել սրտի մէջ, {եւ} ոչ մի ժանգոտած ութը փութանոց եւ երեք չորս փակով կ

գտանել սրտի մէջ, եւ ոչ մի ժանգոտած ութը փութանոց {եւ} երեք չորս փակով կղպած արկղի մէջ, ուր պահւում էին

մէջ, ուր պահւում էին հարուստների արծաթը, ոսկին {եւ} ստացուածքը: Բայց աւա՜ղ, սորա հակառակ գալիս էին

հրաժարւում էր պարոն Շահումեանցի առաջարկութենից, {եւ} կամենում էր ճիշտ պահել իւր խօսքը, որ տուել էր ու

իւր հօր համաձայնութեան լուրը: Այսպիսի զանազան {եւ} միմեանց ներհակ խորհուրդների մէջ ալեկոծուելով, - ն

ւթիւնը շուտացել էր, սիրտը արագ-արագ զարկում էր, {եւ} կարը ակամայ խիստ արագութեամբ կարում էր բնական ազդ

ազդեցութենով, որպէս թէ այս շուտութենովը կարող էր {եւ} ժամանակի ընթացքը շուտացնել: Մայրը, խօսելու ժ

, հազիւ թէ երկու խօսքին ստանում էր մի պատասխան, {եւ} այն անիմաստ, կցկտուր եւ, որքան կարելի է, կարճ

ստանում էր մի պատասխան, եւ այն անիմաստ, կցկտուր {եւ}, որքան կարելի է, կարճ, ամենայն կերպ փախչելով ե

քան կարելի է, կարճ, ամենայն կերպ փախչելով երկար {եւ} կապակից խօսակցութենից, որ իւր մտածողութիւնը չհեռ

մի երկբայելի բանի մասին մարդ մի տեղից լուրի սպասէ {եւ} այդ լուրը ուշանայ, անպատճառ այն մարդը վատ կողմը

յ, անպատճառ այն մարդը վատ կողմը կը սկսի մտածել, {եւ} այդ վատ կողմը այնպէս մեծ կ՚երեւի, որ անկարելի է

էս մեծ կ՚երեւի, որ անկարելի է նկարագրել: Այսպէս {եւ} Մանուշակը կարծում էր, որպէս թէ ինքը զրկուած է պա

ն, անպատճառ պիտոյ է կտրուէր նոցայ բարեկամութիւնը {եւ} եթէ սա ուխտաւոր Մկրտչին գնար, Մկրտիչը ճանաչած լի

ր նամակի պատասխանները, որ ստացած էր Մանուշակից, {եւ} եթէ Թիւթիւնճի-օղլուն այսուամենայնիւ կամակոր մնալո

անուշակի գաղտնիքը: Տարակոյս չկայ, որ մեծ վշտերի {եւ} ցաւերի պատճառ պիտոյ է լինէր այս գրագրութիւնը, եւ

եւ ցաւերի պատճառ պիտոյ է լինէր այս գրագրութիւնը, {եւ} անշուշտ Մկրտիչը եւս իմանալու էր այս բանը: Ման

է ի՛նչ կեանք պիտոյ է լինի իւր կեանքը այնպիսի կոշտ {եւ} սոպռ վաճառականի հետ, որ բացի իւր գործից, ոչինչ

, ոչինչ բանի տեղեկութիւն չունէր աշխարհի երեսին, {եւ} սկզբից ահա, մի սիրելու սիրտ չունենալով, որքա՞ն

մի սիրելու սիրտ չունենալով, որքա՞ն պիտոյ է ատէր {եւ} նախատէր իւր կինը նորա այս յարակցութենների մասին մ

նը ճշմարտուին, անպատճառ դուրս գնալ գիշերով տանից {եւ} անյայտ կորսուիլ Դօնի հոսանքի մէջ: Նա ասում էր ին

րեան, թո՛ղ իմ մարմինը բռնուի ձկնորսների ուռկանով {եւ} թաղուի մի անշուք գերեզմանում. քան թէ ընկնեմ այսպ

թափելու արտասուքը կարող էին մխիթարել նորա ոսկերքը {եւ} այն անշուք եւ աննշան գերեզմանի մէջ, եւ թէ ինքն ե

ւքը կարող էին մխիթարել նորա ոսկերքը եւ այն անշուք {եւ} աննշան գերեզմանի մէջ, եւ թէ ինքն երջանիկ էր լինե

ա ոսկերքը եւ այն անշուք եւ աննշան գերեզմանի մէջ, {եւ} թէ ինքն երջանիկ էր լինելու այս դիպուածում առաւել

ինչպէս թոյլ է մարդկային ազգը, մանաւանդ կանայք, {եւ} մանաւանդ աղջիկները: Դեռ մէջտեղումը ոչինչ չկար,

տածում էր մահի վերայ: Այս միջոցին ժամացոյցի տասն {եւ} մինը զարկելու հետ, բացուեց տան դուռը եւ ներս մտա

յցի տասն եւ մինը զարկելու հետ, բացուեց տան դուռը {եւ} ներս մտաւ Թիւթիւնճի-օղլուն: Մանուշակը գունաթափու

ակիչ հարուած: Հօր երեսը չէր ցոյց տալիս ոչ դրական {եւ} ոչ բացասական նշան: Նա բաւական սառն կերպով եւ համ

կան եւ ոչ բացասական նշան: Նա բաւական սառն կերպով {եւ} համարեայ թէ իւր սովորական անհոգութենովը հանեց գլխ

նորա վերայ, ասաց նորան, որ հեռանայ իւր սենեակը {եւ} միայն թողու իւր հայրը մօր հետ: Մանուշակը հնազանդ

րը մօր հետ: Մանուշակը հնազանդուեցաւ հօր հրամանին {եւ} հեռացաւ իւր սենեակը, բայց նորա սիրտը կարո՞ղ էր մ

կարո՞ղ էր մի րոպէում հարիւրներով չզարկել, այո՞, {եւ} դուրս չգալ կուրծքի վանդակից, եթէ չէր լսած հօր խօ

որովհետեւ աղջիկը խօսք արած էր Մկրտչի հետ, ուրեմն {եւ} այդ մտածելու բան եւս չէր տիկինի կողմից, մանաւանդ

անդ սորա կողմից որ աշխարհը տանէին, հոգս չունէր, {եւ} այդպիսի անհոգ լինելը, գուցէ եւ այն պատճառից էր,

ն, հոգս չունէր, եւ այդպիսի անհոգ լինելը, գուցէ {եւ} այն պատճառից էր, որ գլուխը փոքր-ինչ բարակ չլինել

ը փոքր-ինչ բարակ չլինելով շատ բան չէր հասկանում, {եւ} այս պատճառով եւ չէր խառնւում եւս բանի մէջ: -

չլինելով շատ բան չէր հասկանում, եւ այս պատճառով {եւ} չէր խառնւում եւս բանի մէջ: - Պարոն Շահումեանց

ղլուն, - խնդրում է մեր Մանուշակի հետ ամուսնութիւն {եւ} մեր ծնողական օրհնութիւնը: - Ի՞նչ ես ասում, ո

: - Ի՞նչ ես ասում, ո՛վ մա՛րդ: - Ճշմարիտ, {եւ} ես ինքս զարմացած եմ, թէ ի՞նչ տեղից գլուխն է եկել

ը: Քիչ մնաց որ Մանուշակը դուրս վազէ ննջարանից {եւ} յայտնէ հրապարակաւ, թէ ամենեւին Մկրտիչի կին դարձո

ց Թիւթիւնճի-Օղլուի պատասխանը ցրեց նորա կասկածները {եւ} երկիւղը, ինչպէս սաստիկ մրրիկները մի րոպէի մէջ հա

Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես շատ ուրախութենով յոժարեցայ {եւ} օրհնեցի այդ լինելու ամուսնութիւնը, եւ ահա՛ մատան

յոժարեցայ եւ օրհնեցի այդ լինելու ամուսնութիւնը, {եւ} ահա՛ մատանին, որ ստացայ պարոն Շահումեանցից, իբր

ից, իբրեւ գրաւական: Այս ասելով հանեց մատանին {եւ} տուեց կնոջը: Կինը, թէեւ զարմացաւ մատանու բռի

ւն չունէր այլեւս լսելու, նա չգիտէր ինքն իւրեան, {եւ} վեր թռած մահճակալի վերայ, թէ ի՞նչ ջերմեռանդութեն

ի նկարագրել. արտասւում էր, փայփայում էր պատկերը {եւ} այնքան մոռացել էր ինքն իւրեան, որ չլսելով հօր եր

նը, Թիւթիւնճի-օղլուն հպարտ-հպարտ բերեց մատանին, {եւ} հագցրեց Մանուշակի մատը եւ ասաց. - Այս մատանին

տ-հպարտ բերեց մատանին, եւ հագցրեց Մանուշակի մատը {եւ} ասաց. - Այս մատանին քո նշանածինն է, որի հետ

յ վազեց դէպի մայրը, նորան եւս նոյնպէս գրկախառնեց {եւ} քանի անգամ փոխ առ փոխ կատարեց այս ամբոխուած գրկախ

այս ամբոխուած գրկախառնութիւնը բոլորովին մեքենաբար {եւ} առանց գիտակցութեան: Այս միջոցին, աղախինը ներ

ւ մի նամակ ձեռքին, Թիւթիւնճի-օղլուն շտապեց բանալ {եւ} կարդաց այսպէս. Գերապատիւ Թիւթիւնճի-օղլու

ում եմ ահա, իմ գործը սկսել եմ ինչպէս արժանն էր, {եւ} կը մնամ այստեղ մինչեւ յունիսի վերջը, իսկ յունիսի

ուել եմ, կը կատարեմ: Ուրեմն ողջունեցէք իմ հարսը {եւ} զոքանչը եւ պատրաստ եղիք գալոց տարու վերափոխման տօ

ը կատարեմ: Ուրեմն ողջունեցէք իմ հարսը եւ զոքանչը {եւ} պատրաստ եղիք գալոց տարու վերափոխման տօնից յետոյ հ

ոյեմբ. 18... Սուդաղ - Մէք հարսանիքը {եւ} առանց քեզ կ՚առնենք, - ասաց Թիւթիւնճի-Օղլուն, - եւ

եւ առանց քեզ կ՚առնենք, - ասաց Թիւթիւնճի-Օղլուն, - {եւ} ո՛չ գալոց տարու օգոստոսին, այլ այս տարի: Տեսանո

ա փոշոտուած հանդերձներից, երկայնացած մօրուքներից {եւ} զրահաւորուած իրաններից երեւում էր, որ հեռի տեղից

ն աւարտուած էր: Քահանան ճանաչեց պարոն Մկրտչին {եւ} շնորհաւորեց նորա գալուստը: - Միթէ՞ դուք գիտէի

, շատ չկայ. նորա Մանուշակ դստեր հետ ամուսնացաւ, {եւ} ահա նոցայ որդին է մկրտելին: Պարոն Մկրտիչը գու

որդին է մկրտելին: Պարոն Մկրտիչը գունաթափուեց {եւ} առանց հրաժարական ողջունի բաժանուեց քահանայից: Քա

ՄԽԻԹԱՐ ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ {ԵՒ} ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ (Կիսատ) ՅՕԴՈՒԱԾ ԱՌԱՋԻՆ ՄԽԻԹ

կան աշխարհի մէջ, մեռանում է իւր տների փլատակների {եւ} թշնամու սրի տակ։ Միւս մասը, յօժարակամ տարագիր գ

րութիւնը բարւոքելու, տգիտութեան խաւարը փարատելու {եւ} նոր ասպարէզներ բանալու մարդկային գործականութեան հ

րկութիւնքը ձեռքին, ծեծում էր թագաւորների դուռերը {եւ}, ստանալով մի փոքր պաշտպանութիւն, մտանում էր խոր

րդկային միտք ու բանականութիւնը մագաղաթների բանդից {եւ}, թեւ ու թռիչք ստանալով, պիտոյ է տարածուէր ամենա

հանում Աւետարանի ճշմարտութիւնը ընդդէմ կոյր հաւատի {եւ} անպտուղ ծիսակատարութեան, եւ, քաջութեամբ պատերազ

ը ընդդէմ կոյր հաւատի եւ անպտուղ ծիսակատարութեան, {եւ}, քաջութեամբ պատերազմելով խաւարի եւ մոլորութեան հ

կատարութեան, եւ, քաջութեամբ պատերազմելով խաւարի {եւ} մոլորութեան հակառակ, հիմնում էր իւր քաղաքական կե

մարդկութիւնը Եւրոպայում, մինչ Հայոց ազգը՝ ծառայ {եւ} ստրուկ դարձած օտարի, վիզը դնում էր ամենայն հնարա

րում, անգիր էին ուսանում Արիստոտէլի Պորփիւրոսը, {եւ} Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփայի սահմանքը։ Տխո՛ւր տեսարան

խնի ժամանակների յստակ հայախօսութիւնը աղաւաղուեցաւ {եւ} մի անմխիթար, աղջամուղջ գիշեր տարածեց առհասարակ Հ

ութեան ժամանակ եւս չենք տեսանում Հայաստանումը սէր {եւ} պաշտպանութիւն լուսաւորութեան, թէպէտեւ շատ անմխիթ

իկոսների կոնդակները ցոյց են տալիս մեզ իւրեանց մէջ {եւ} իւրեանց կերպարանքով ազգի տգիտութիւնը եւ լեզուի օր

րեանց մէջ եւ իւրեանց կերպարանքով ազգի տգիտութիւնը {եւ} լեզուի օրէ օր աղաւաղուիլը, թէպէտեւ դոյն այդ ժամա

որ անմիջապէս յառաջանում էին մեր ազգի հոգեւորների {եւ} մարմնաւորների անդաստիարակութենից, բայց Ռուբենեան

ւմ է տգիտութիւնը, եւս առաւել թանձրանում է խաւարը {եւ} ազգը համօրնէն ընկնում է մի մահանման քնի մէջ։ Հայ

մարդիկ շատ, աշխատում են, ուսումնարաններ շինելով {եւ} Եւրոպական նոր լեզուներից գրեանք թարգմանելով, վեր

բարձրցանել այնքան խոր տգիտութեան մէջ թաղուած ազգը {եւ} ներս բերել նորան Եւրոպական քաղաքաշինութեան շրջանա

այնքան հոյակապ մարդիկ կարողացել էին սերմեր տնկել {եւ} պտուղներ յառաջացնել, չունէր այլ եւս այն բարոյակա

մ։ Հայկական դպրութեանը պիտոյ էր հիւր գնալ Իտալիա {եւ} օտարի հացով սնանել, որովհետեւ ինքը՝ ազգը, ինչպ

եւս, իւր հայրենասէր որդիների համար ո՛չ հաց ունէր {եւ} ո՛չ պատիւ. ամենայն մարդ մտածում էր առանձնապէս իւ

օգուտը կարելի բան էր առանց ընդհանուրին։ Տասն {եւ} ութերորդ դարու գործակատարութիւնը՝ Հայկական դպրու

իմնադիրը, զանազան չափով ու կշռով մեծարւում է այս {եւ} միւս կողմից։ Ոմանք համարում են նորան մի մեծ արդի

տակարանքը դուրս է փորել հնութեան աւերակների տակից {եւ} իւր աշակերտների ձեռքով բացել է Հայերի համար նոցա

ի ձեռքով բացել է Հայերի համար նոցա մայրենի լեզուի {եւ} դպրութեան ժանգոտած դուռը։ Ոմանք համարում են նորա

րական եկեղեցուց, միացել է օտար ազգի ու կրօնի հետ {եւ} այդպէս եղել է իւր ազգին ոչ թէ արդիւնաբեր, այլ վն

ն ոչ թէ արդիւնաբեր, այլ վնասաբեր եւս, այլեւ չար {եւ} թունաւոր պտուղների պատճառ ապագայումը։ Այս երեւել

ւելի Մխիթարը արժանի է մեր առանձին ուշադրութեանը, {եւ} նորա վաստակքը իրաւունք ունին պահանջելու մեզանից մ

պահանջելու մեզանից մի անկողմնապահ սառն քննութիւն {եւ} արդարակշիռ հատուցումն։ Մխիթարը՝ իւրանուն մի

նոցա իւր կեանքի բոլոր ուղղութիւնը։ Մխիթարը տասն {եւ} չորս տարեկան հասակում ձեռնադրուեցաւ սարկաւագ եւ ա

ն եւ չորս տարեկան հասակում ձեռնադրուեցաւ սարկաւագ {եւ} ապա ճանապարհորդեց դէպի Հայաստանի հռչակաւոր վանքեր

պարհորդեց դէպի Հայաստանի հռչակաւոր վանքերը, եկաւ {եւ} Էջմիածին։ Նա քսան տարեկան հասակում ձեռնադրուեցաւ

։ Նա քսան տարեկան հասակում ձեռնադրուեցաւ քահանայ {եւ} մի փոքր յետոյ Կարին քաղաքում Մարգար վարդապետից (

փոքր յետոյ Կարին քաղաքում Մարգար վարդապետից (որ {եւ} արքեպիսկոպոս) վարդապետական գաւազան։ Վաղուց

ւոր կէտ նպատակի, տարածել ազգի մէջ բոլոր հարկաւոր {եւ} օգտակար տեղեկութիւնքը, մի ընկերութիւն, որի խորհ

որի խորհուրդը լինէր հոգալ ազգի բոլոր թէ՛ հոգեւոր {եւ} թէ՛ իմացական պիտոյքը"։ Մխիթարը իւր ձեռնարկութեա

, սովոր են միան լարել իւրեանց հոգու կարողութիւնքը {եւ} ամրանալով եւս առաւել, գրաւել յաղթութեան արմաւենի

): Մխիթարը դիմեց այդ դաժան հոգու տէր մարդու մօտ {եւ}, յայտնելով իւր խորհուրդը, խնդրեց նորա օգնականու

իւր բոլոր մեծ վայելչութեամբ երեւում է սոփեստական {եւ} սխօլաստիկական կրթութիւնը եւ որի իւրաքանչիւր թերթե

երեւում է սոփեստական եւ սխօլաստիկական կրթութիւնը {եւ} որի իւրաքանչիւր թերթերից կաթում է Պապականութեան թ

որ ունէր Խաչատուրի վերայ, գնաց դարձեալ Հայաստան {եւ}, յայտնելով իւր խորհուրդը Մարգար վարդապետին, խնդ

ար վարդապետին, խնդրեց նորա ձեռնտուութիւնը։ Բայց {եւ} այս եպիսկոպոսը չէր կամենում կամ չէր կարող օգնել Մ

Աստուծոյ անքննելի տնտեսութեանը յանձնելով իւր անձը {եւ} իւր բարի խորհուրդը՝ 1700 թուականին վերստին գնաց

, որ Մծխէթացի Յովհաննէս վարդապետը թարգմանել էր, {եւ} Սալոմոնի երգոց երգոյն մեկնութիւնը, որ թարգմանել

րտներից մի քանիքը ձեռնադրել տուեց քահանայ, որոնց {եւ} ուղարկեց քարոզութեան համար։ Մխիթարը, որ ինչ

ին։ Չկամինք այստեղ երկարաբանել Աւետիքի հալածասէր {եւ} բարբարոս ընթացքի վերայ, չկամինք յիշել, որ նա խա

ան այլ եւս եօթն, որոնցով բոլորի թիւը դարձաւ տասն {եւ} վեց։ Աւետիքի հալածանքը սաստկանում էր, եւ ահ կար

ւ տասն եւ վեց։ Աւետիքի հալածանքը սաստկանում էր, {եւ} ահ կար Մխիթարին Օսմանեան անքրիստոնեայ կառավարութե

գտանւում էր Վենետիկեան հասարակապետութեան ձեռքումը {եւ} ինքը երեք աշակերտով վաճառականի զգեստով նաւ նստեց

ինքը երեք աշակերտով վաճառականի զգեստով նաւ նստեց {եւ} գնաց Զմիւռնիա, ուր գտանելով մի Վենետիկեան նաւ,

նետիկեան նաւ, որ գնալու էր Մօրէա, մտաւ նորա մէջ {եւ} անցաւ շուտով դէպի Մօրէա։ Մի քանի ժամանակ մնաց նա

։ Այս հիմքի վերայ դուրս եկաւ Մխիթարը Ցանթէ կղզուց {եւ} 1703 թ. հասաւ Մօդոն կամ Մօթոնէ եւ Վենետիկեան կառ

ը Ցանթէ կղզուց եւ 1703 թ. հասաւ Մօդոն կամ Մօթոնէ {եւ} Վենետիկեան կառավարութենից, որ, ինչպէս յայտնի է

մանակիս կամ թէ մի փոքր յառաջ պիտոյ է պատահած լինի {եւ} նորա յատկապէս փոխանցութիւնը դէպի Պապական եկեղեցու

ենատը) դեռեւս հարիւր տարի յառաջ, այսինքն՝ տասն {եւ} եօթներորդ դարու սկզբումը, վճիռ էր կապել, որի զօ

պել, որի զօրութեամբ արգելւում էր նոր ի նորոյ հող {եւ} տեղ տալ հոգեւորների եւ վանքերի օգտի համար, որ ծա

գելւում էր նոր ի նորոյ հող եւ տեղ տալ հոգեւորների {եւ} վանքերի օգտի համար, որ ծանրութիւն էին հասարակապե

ւթիւն էին հասարակապետութեանը իւրեանց հարստութեամբ {եւ} ամենայն հարկատուութենից ազատութեամբ։ Կտրիճ Ծերակ

նտ ութերորդին, դուրս էր ձգել եկեղեցուց Ծերակոյտը {եւ} նախագահը եւ բանադրել էր բոլոր հասարակապետութիւնը

ն, դուրս էր ձգել եկեղեցուց Ծերակոյտը եւ նախագահը {եւ} բանադրել էր բոլոր հասարակապետութիւնը։ Այս ան

րել էր բոլոր հասարակապետութիւնը։ Այս անճոռնի {եւ} Աւետարանի վարդապետութեան հակառակ կոնդակը, որ Պաւ

որ Պաւլոսը Պապ, յուսալով իւր անմեղանչականութեան {եւ} Աստուծոյ երեսփոխան լինելու վերայ, արձակել էր, ը

երայ, արձակել էր, ընդունելի էր եղած Կապուցինեան {եւ} Յիսուսեան աբեղաներին միայն։ Ծերակոյտը, տեսանելո

րութենից 1606 թուականին, որպէս առաւել կասկածաւոր {եւ} վնասակար տէրութեանը, քան թէ միւս աբեղայական կարգ

Այսպէս էր Վենետիկեան հայեացքը աբեղայական կարգերի {եւ} վանքերի վերայ։ Հերիք չէր այս, մինչ Պաւլոսը, տե

չէր այս, մինչ Պաւլոսը, տեսանելով, որ Ծերակոյտը {եւ} բովանդակ հասարակապետութիւնը բանի տեղ չդրեց իւր կո

ուեցան զէնքը ձեռքերին պաշտպանել իւրեանց իրաւունքը {եւ} անկախութիւնը, մինչեւ որ Ֆրանսիայի թագաւոր Հենրիկ

ը չէր յօժարում տեղ ու հող տալ Պապական հոգեւորների {եւ} վանքերի համար, ի՞նչպէս տեղ կը տար մի օտարադաւան

որ պատրաստ էր նուիրել իւր կրօնը, կեանքը, գոյքը {եւ} զօրութիւնը պապական ծառայութեան, այդպիսի փաղաքշան

կի կառավարութիւնը այն խորհրդով շնորհել է Մխիթարին {եւ} նորա միաբանութեանը հող, բնականութիւն եւ պաշտպանո

Մխիթարին եւ նորա միաբանութեանը հող, բնականութիւն {եւ} պաշտպանութիւն, որ ծաղկեցնէ Մօրէան զանազան տեսակ

արող. մի մասնաւոր մարդ կարող է միայն իւր հաճոյքի {եւ} զուարճութեան համար կարգադրել իւր ստացուածքը, բայ

ամար կարգադրել իւր ստացուածքը, բայց մի տէրութիւն {եւ} այն՝ Վենետիկեան հասարակապետութիւնը, չէր կարող ա

պետութիւնը հաւատացած էր, թէ մի աբեղայական կարգ, {եւ} այն չքաւոր, խեղճ, ողորմելի վիճակում, եւ կտրած

կարգ, եւ այն չքաւոր, խեղճ, ողորմելի վիճակում, {եւ} կտրած բաժանած իւր ազգից, ոչինչ քաղաքական հանդէս

ւնը պատահել է կրօնական մտքով, ապա ուրեմն Մխիթարը {եւ} նորա դեռահաս միաբանութիւնը ընդունած էին արդէն այդ

էին արդէն այդ միջոցին Պապականութիւնը։ Ինչպէս {եւ} եղած լինէր այդ բանի շարժառիթը, այսքանս ստոյգ յայ

ս ստոյգ յայտնի է, որ 1712 թուականին Կլեմենտ տասն {եւ} մի երրորդ Պապը հաստատեց Մխիթարեան միաբանութիւնը,

տեան կարգի կանոնադրութիւնը Անտօն աբբայի անունով, {եւ} այդ պատճառով եւս ինքը՝ Մխիթարը, անուանուեցաւ Աբ

խիթարին, մի գուցէ Մօթոնէն անցանէր Տաճիկների ձեռք {եւ} ինքը՝ Մխիթարը, իւր միաբանութեան հետ միասին, ար

ը թողնելով Մօթոնէ քաղաքում, որպէս պահապան վանքին {եւ} եկեղեցուն։ Երբ որ Մօթոնէում լսած էին, թէ Մխիթար

ւթեամբ Մարկոսեան հրապարակից, դէպի Լիդօ։ Մխիթարը {եւ} նորա աշակերտքը տեղափոխուեցան դէպի այդ կղզին, ուր

ած էր յառաջուց մի հիւանդանոց, ուստի յառաջացած էր {եւ} անունս՝ Սուրբ Լազարոս, Մխիթարեան հոգեւոր կարգի

րի 8-ին։ Այստեղ Մխիթարը հիմնարկեց մի նոր եկեղեցի {եւ} մի նոր վանք, որ կայ եւ մինչեւ այսօր։ Պատմում են

հիմնարկեց մի նոր եկեղեցի եւ մի նոր վանք, որ կայ {եւ} մինչեւ այսօր։ Պատմում են, թէ Մխիթարը մի գեղեցիկ

ր՝ հեզ ու խաղաղ հոգով։ Բայց այս նորա հեզութիւնը {եւ} խաղաղասիրութիւնը առիթ է եղել, որ Հայաստանի աբեղա

հեշտ ճարեցին նորա համար բոլոր բարեացակամների սէրը {եւ} յարգութիւնը։ Եւ այսպէս թափուեցան նորա մօտ ամենայ

համար բոլոր բարեացակամների սէրը եւ յարգութիւնը։ {Եւ} այսպէս թափուեցան նորա մօտ ամենայն կողմից առատաձեռ

ցան նորա մօտ ամենայն կողմից առատաձեռն պարգեւներ, {եւ} Վենետիկեան Ծերակոյտը շնորհեց միաբանութեանը ամենայ

ակը, որ արդարեւ վաստակել է նա։ Բայց մեր խոհական {եւ} մտածող Հայ սրտի համար ո՛րքան պիտոյ է ծանրանայ այս

իրական եզրակացութիւնը մեր ներկայի համար։ Մխիթարը {եւ} Հայկական ուսումը, չգտանելով ոտքի ու կայքի տեղ իւ

նելով ոտքի ու կայքի տեղ իւր հայրենական հողի վերայ {եւ} ազգի մէջ, պիտոյ է մուրացկանի պէս օտար աշխարհ գնա

Մխիթարը չէր կարող բաղխել Վենետիկեան կառավարութեան {եւ} Պապի մարդասիրութեան դուռերը։ Այս տեղերում ցոյց է

ակ խորհուրդ իւր միաբանութեանը մշակել Հայոց լեզուն {եւ} այս մշակագործութեամբ տարածել Հայոց ազգի մէջ պապակ

վերայ որպէս մի Պապականութեան գործիքի վերայ։ {Եւ} այս էր պատճառը, որ Վատիկանը արթնապէս հսկում է եւ

Եւ այս էր պատճառը, որ Վատիկանը արթնապէս հսկում է {եւ} աչք է պահում այս միաբանութեան վերայ, եւ մի քանի

հսկում է եւ աչք է պահում այս միաբանութեան վերայ, {եւ} մի քանի բամբասողների խօսքը հերիք պատճառ է լինում

վերայ, Հռովմ գանչել նորան՝ արդարանալու համար։ {Եւ} այն Կարնեցին Խաչատուր վարդապետը, որ յառաջ հրաժար

պէս բուն հայկական վարդապետից, այժմ պաշտպանողական {եւ} բարեխօսական նամակներ է հասուցանում Հռովմ Մխիթարի

եան ուսերի վերայ միայն կարող էր նա գործ կատարել. {եւ} ինչպէս ծառը, այնպէս եւ պտուղքը։ Աշխարհի երե

արող էր նա գործ կատարել. եւ ինչպէս ծառը, այնպէս {եւ} պտուղքը։ Աշխարհի երեսին մի մարդու մտադրութիւ

ն, պատահելով տեսակ տեսակ հանգամանքների, կարող է {եւ} տեսակ տեսակ ուղղութիւնք ստանալ։ Մեք չենք կարող հ

ցուց դուրս գտանուած Հայերը հերետիկոս, հերձուածող {եւ} փրկութիւն չգտանելոց ճանաչել։ Չենք կարող թոյլ տալ

ու երդումներով նզովէր իւր բուն Հայկական եկեղեցին {եւ} այդ ճանապարհով շահէր Պապի սիրտը, երբ նորա միաբան

համար գրիչը ձեռքը կացած է, Պապին համար է ապրում {եւ} այլն եւ այլն ")։ Մեք հաւատացած ենք, որ Մխիթար

րիչը ձեռքը կացած է, Պապին համար է ապրում եւ այլն {եւ} այլն ")։ Մեք հաւատացած ենք, որ Մխիթարի սիրտը

ասել, արծաթագին ստրուկներ, իւրեանց ազգի մատնիչք {եւ} պարսաւիչք կրօնական կողմից Իտալական պարսաւագրքերով

պապական հովանաւորութեան տակ, միտ դնելով, այո, {եւ} մարդերի անձնապահպանութեանը, երբէք զարմանում չենք

չենք, որ գործերի ծուռ ու սխալ ընթացքը հասուցել է {եւ} մի վնասակար նպատակի։ Բայց այդ վնասակար նպատակը,

կ սերմերի, նոյն իսկ հիմնարկութեան պայմանների մէջ {եւ} յառաջ ու յետոյ պիտոյ է մի օր աճէին, կերպարանք առ

ու յետոյ պիտոյ է մի օր աճէին, կերպարանք առնուին {եւ} դուրս երեւէին այնպէս, ինչպէս որ տեսուեցան։ Աշխա

ն պիտոյ է հասկանալ նորան։ Մեղաւոր չէ ո՛չ Մխիթարը {եւ} ո՛չ նորա յաջորդքը, այլ միայն արժանի մեր խորին ցա

լ միայն արժանի մեր խորին ցաւակցութեանը։ Մեղաւորը {եւ} շատ մեղաւորը, եթէ կը ներեն Հայք մեր համարձակութե

Հայք մեր համարձակութեանը, ինքեանք են, որ չգիտեն {եւ} չկամին հասկանալ, թէ հայը, օտարի թեւերի տակ գործ

ելով, միշտ պիտի օտարին գովէ, օտարի օգուտը պաշտէ {եւ} իւր ազգից հեռանայ ու օտարանայ, այլեւ վնասակար լի

կա՛մ իւր ազգի թեւերի տակ, կա՛մ օտարի թեւերի տակ {եւ} դորա բոլոր վնասակար հետեւանքներով միասին. Tertiu

քի եկեղեցու մէջ։ Մխիթարը արեց, ինչ որ կարողացաւ {եւ} ինչպէս միայն հնար էր նորան։ Բայց նորա պարծանքը ո

ր, ոչ ով չունի իրաւունք։ Նա Հայկական դպրութեանը {եւ} լուսաւորութեանը զոհեց իւր հանգստութիւնը, իւր անձ

անձը մատնեց հազարաւոր նեղութիւնների, բամբասանքի {եւ} հալածանքի, չխնայեց մինչեւ անգամ իւր հայրենի կրօն

ո՛ղ մի անսխալ հիմքի վերայ մի առողջ գործ հիմնարկեն {եւ} յառաջ տանեն նորան միաբան զօրութեամբ, որպէս արժան

ուամենայնիւ անխորհուրդ չէր դորա հրատարակութիւնը, {եւ} թո՛ղ մեր սիրելի ընթերցողքը ուշադրութեամբ կարդան ե

ւ թո՛ղ մեր սիրելի ընթերցողքը ուշադրութեամբ կարդան {եւ} դատաստան կատարեն։ " ՏԵՂԵԿՈՒԹԻՒՆ Ի ՎԵՐ

էր Սեբաստացի, սնեալ 'ի մէջ նոյն իսկ ազգին Հայոց {եւ} կրօնաւորեալ ըստ Հայոց 'ի վանս Սուրբ Նշան կոչեցեալ

ժամանակի վիճակ կրօնին Հայոց յերիս բաժանէր, որպէս {եւ} յայսմ ժամանակի, այսինքն՝ սակաւաթիւ ոմանք բուն ո

էր գրեթէ բովանդակ ազգն Հայոց, որոյ մի մասն, զոր {եւ} երկրորդ կոչեմք, որ առաւել յաշխարհականս գտանէր,

նալ միաբան ընդ ազգին, քան բաժանիլ 'ի նմանէ. որք {եւ} ազգասիրութիւն առդնէին եւ անհակառակ բարս ունիլ, ո

ն բաժանիլ 'ի նմանէ. որք եւ ազգասիրութիւն առդնէին {եւ} անհակառակ բարս ունիլ, ուստի եւ հաղորդէին յԱստուա

սիրութիւն առդնէին եւ անհակառակ բարս ունիլ, ուստի {եւ} հաղորդէին յԱստուածայինս ընդ բուն իսկ չարափառս, ա

ց ինչ բանս զմտաւ ածելոյ, ընդհանուր նախապաշարմամբ {եւ} կամակոր թմրութեամբ ազգին զգածեալ գոլով։ Ահա

ս երկրորդ վիճակի եղելոց Հայոց ծնաւ Մխիթար աբբայ, {եւ} 'ի մանկութեան սնաւ առ ոտս երկուց կուսանաց, որք ո

էին համարումն 'ի նոյն ժողովրդեան սրբակեցիկ վարուց {եւ} առաքինի անձանց, զորոյ յիշատակն ունիմք 'ի վարս նո

ռնադրեցաւ սարկաւագ յետ ընդունելոյ զայլ աստիճանս, {եւ} ապա քահանայ, յետոյ վարդապետ եղեւ ըստ սովորութեան

ւ ըստ սովորութեան Հայոց ազգին 'ի Մարգար վարդապետէ {եւ} յարքեպիսկոպոսէ, որպէս պատմի 'ի նոյն վարս եւ այլն

պետէ եւ յարքեպիսկոպոսէ, որպէս պատմի 'ի նոյն վարս {եւ} այլն։ Յորում եւ պատմին ամենայն անցք, որք անցին

ոպոսէ, որպէս պատմի 'ի նոյն վարս եւ այլն։ Յորում {եւ} պատմին ամենայն անցք, որք անցին ընդ նմա, այսինքն

դ նմա, այսինքն թէ որպէս յառաջացաւ յուսմունս գրոց {եւ} թէ զինչ տեղեկութիւն ընկալաւ 'ի գրոց վասն ճշմարիտ

տեղեկութիւն ընկալաւ 'ի գրոց վասն ճշմարիտ հաւատոյ {եւ} ուղիղ դաւանութեան, եւ թէ զիարդ շըրջեցաւ 'ի քարոզ

գրոց վասն ճշմարիտ հաւատոյ եւ ուղիղ դաւանութեան, {եւ} թէ զիարդ շըրջեցաւ 'ի քարոզութիւն 'ի մէջ Հայոց, '

րդ շըրջեցաւ 'ի քարոզութիւն 'ի մէջ Հայոց, 'ի վանս {եւ} յեկեղեցիս նոցա հանապազորդելով իբր զմի 'ի վարդապետ

նոցա հանապազորդելով իբր զմի 'ի վարդապետաց նոցա. {եւ} յետ բազում դիպուածոց ո՛րպէս եկն 'ի միտս ժողովել զ

ւմ դիպուածոց ո՛րպէս եկն 'ի միտս ժողովել զաշակերտս {եւ} ուսուցանել նոցա զուղղափառութիւն եւ զայլ ուսմունս

ովել զաշակերտս եւ ուսուցանել նոցա զուղղափառութիւն {եւ} զայլ ուսմունս, զի զնոյն յառաջ վարեսցեն զկնի նորա

եսցեն զկնի նորա, միայն գիտեալ զօգուտ ազգին։ {Եւ} եկեալ 'ի Կոստանդնուպօլիս յետ բազում քարոզութեանց

ցւոջ Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, որ 'ի Ղալաթիա, {եւ} հալածանաց, որպէս պատմի 'ի վարս նորա, եւ յետ բազ

լաթիա, եւ հալածանաց, որպէս պատմի 'ի վարս նորա, {եւ} յետ բազում ծանօթութեանց զոր ստացաւ առաջոյ եւ զկնի

րա, եւ յետ բազում ծանօթութեանց զոր ստացաւ առաջոյ {եւ} զկնի 'ի վերայ Եւրոպեան ազգաց եւ գահին Հռովմայ եւ

զոր ստացաւ առաջոյ եւ զկնի 'ի վերայ Եւրոպեան ազգաց {եւ} գահին Հռովմայ եւ կարգաց կրօնաւորաց 'ի միտս եկն ըն

եւ զկնի 'ի վերայ Եւրոպեան ազգաց եւ գահին Հռովմայ {եւ} կարգաց կրօնաւորաց 'ի միտս եկն ընդ հովանաւորութեան

Եւրոպեան Տէրութեանց կառուցանել զկրօն, որով մտօք {եւ} միանգամայն փոխուցեալ եւս 'ի ձեռաց Պատրիարգին Հայո

մ ընդ իշխանութեամբ Վենետիկեան հասարակապետութեան. {եւ} կառավար տեղւոյն, առ 'ի ծաղկեցուցանել զայն տեղի ա

յն, առ 'ի ծաղկեցուցանել զայն տեղի այլեւայլ ազգօք {եւ} բնակչօք ետ նմա տեղի բնակութեան եկեղեցի եւ այլ եւ

լ ազգօք եւ բնակչօք ետ նմա տեղի բնակութեան եկեղեցի {եւ} այլ եւ այլն։ Ապա Մխիթար աբբայ առաքեալ զոմանս

եւ բնակչօք ետ նմա տեղի բնակութեան եկեղեցի եւ այլ {եւ} այլն։ Ապա Մխիթար աբբայ առաքեալ զոմանս յաշակե

նի աբբայն ընդ կանոնօք սրբոյն Բենեդիկտոսի աբբայի։ {Եւ} ապա անցեալ 'ի Վենետիկ եւ շինեալ զվանս Սրբոյն Ղազա

ոյն Բենեդիկտոսի աբբայի։ Եւ ապա անցեալ 'ի Վենետիկ {եւ} շինեալ զվանս Սրբոյն Ղազարու բնակեցաւ անդ, ուր եւ

եւ շինեալ զվանս Սրբոյն Ղազարու բնակեցաւ անդ, ուր {եւ} վախճանեցաւ իսկ։ Եւ ահա մինչեւ ցայսօր անդ բնակին

յն Ղազարու բնակեցաւ անդ, ուր եւ վախճանեցաւ իսկ։ {Եւ} ահա մինչեւ ցայսօր անդ բնակին աշակերտքն նորա, թո՛

հա մինչեւ ցայսօր անդ բնակին աշակերտքն նորա, թո՛ղ {եւ} զայլ վանատունս նոցա աստ եւ անդ։ Արդ, որպէս նոյն

աշակերտքն նորա, թո՛ղ եւ զայլ վանատունս նոցա աստ {եւ} անդ։ Արդ, որպէս նոյն ինքն Մխիթար աբբայ, նոյնպէ

նդ։ Արդ, որպէս նոյն ինքն Մխիթար աբբայ, նոյնպէս {եւ} իւր ձեռնասուն աշակերտք, մանաւանդ առաջինքն, էին

ծանօթացեալք ճշմարտութեան, 'ի բաց կացին 'ի Հայոց {եւ} միաբանեցան յայս գործ. եւ սակայն գոլով 'ի նոյն զա

, 'ի բաց կացին 'ի Հայոց եւ միաբանեցան յայս գործ. {եւ} սակայն գոլով 'ի նոյն զանգուածոյ եւ ոգի ազգասիրութ

ան յայս գործ. եւ սակայն գոլով 'ի նոյն զանգուածոյ {եւ} ոգի ազգասիրութեան որ էր բնական 'ի նոսա, եւ տուրք

ւածոյ եւ ոգի ազգասիրութեան որ էր բնական 'ի նոսա, {եւ} տուրք հայրենեաց եւ միանգամայն ստիպող չքաւորութիւն

րութեան որ էր բնական 'ի նոսա, եւ տուրք հայրենեաց {եւ} միանգամայն ստիպող չքաւորութիւն նոցա 'ի սկզբան անդ

առիթ եղեւ փօլիթիքայի նոյն իսկ Մխիթարայ աբբայ հօր {եւ} հետեւողաց նորա. իբր զի 'ի կառուցանել անդ թէ զկրօ

տեւողաց նորա. իբր զի 'ի կառուցանել անդ թէ զկրօնն {եւ} թէ զվանս, գոլով ամենեւին աղքատ իւրովքն հանդերձ պ

ենեւին աղքատ իւրովքն հանդերձ պէտս ունէր նպաստից, {եւ} առ այս ոչ ոք այնպէս կարող էր օգնել ուղղափառ եղելո

ազգն Հայոց որք յօժարամիտ էին ոգւով ազգասիրութեան {եւ} իւրեանց բնական ձգմամբն 'ի շինութիւն վանաց եւ ազգա

թեան եւ իւրեանց բնական ձգմամբն 'ի շինութիւն վանաց {եւ} ազգային տեղւոյ որպէս եւ յայսմ ժամանակի եւս նոյն ո

գմամբն 'ի շինութիւն վանաց եւ ազգային տեղւոյ որպէս {եւ} յայսմ ժամանակի եւս նոյն ոգի երեւի 'ի նոսա 'ի նոյն

ուն իսկ վարդապետք Հայոց, իբր նուիրակ հանելով աստ {եւ} անդ որպէս եւ զկնի նորա, եւ թղթովք օրհնութեանց առ

պետք Հայոց, իբր նուիրակ հանելով աստ եւ անդ որպէս {եւ} զկնի նորա, եւ թղթովք օրհնութեանց առաքելով առ մեծ

ր նուիրակ հանելով աստ եւ անդ որպէս եւ զկնի նորա, {եւ} թղթովք օրհնութեանց առաքելով առ մեծամեծս 'ի նոցանէ

թովք օրհնութեանց առաքելով առ մեծամեծս 'ի նոցանէ, {եւ} առաւել եւս 'ի հեռաւոր վայրս, գուցէ յակնածութենէ

դիւնս, որով կարող եղեւ յառաջ վարել զսկսեալ գործն {եւ} կատարել։ Բնաւորութիւնք Մխիթարայ աբբայ հօր, բաց

ենեւին զգոյշ կայր յարտաքինս, մինչեւ թողեալ զտօնս {եւ} զաւուրս ազգին Հայոց եւ տօնել ընդ Եւրոպացոց զոր նո

քինս, մինչեւ թողեալ զտօնս եւ զաւուրս ազգին Հայոց {եւ} տօնել ընդ Եւրոպացոց զոր նոքա տօնէին, եւ ասել զժա

ին Հայոց եւ տօնել ընդ Եւրոպացոց զոր նոքա տօնէին, {եւ} ասել զժամ յեկեղեցւոջ ըստ կրօնի եւ ըստ ծեսի նոցա ե

ր նոքա տօնէին, եւ ասել զժամ յեկեղեցւոջ ըստ կրօնի {եւ} ըստ ծեսի նոցա եւ 'ի գործ ածել զժամագիրս նոցա թարգ

ւ ասել զժամ յեկեղեցւոջ ըստ կրօնի եւ ըստ ծեսի նոցա {եւ} 'ի գործ ածել զժամագիրս նոցա թարգմանաբար եւ այլն։

ի նոցա եւ 'ի գործ ածել զժամագիրս նոցա թարգմանաբար {եւ} այլն։ Զնոյն ճանապարհ կալաւ եւ 'ի շարադրութիւնս լ

ս նոցա թարգմանաբար եւ այլն։ Զնոյն ճանապարհ կալաւ {եւ} 'ի շարադրութիւնս լեզուին Հայոց, ունելով զայն ոճ

ի առ 'ի շահել զամենեսին, զի մի ոք հայասէր դիցէ, {եւ} այս էր արդեօք կեղծաւորութիւն. եւ 'ի տեսանել զոմա

հայասէր դիցէ, եւ այս էր արդեօք կեղծաւորութիւն. {եւ} 'ի տեսանել զոմանս յաշակերտաց իւրոց, զի զբնաւոր կ

իւրեանց ցուցանէին թէ յաղագս ազգային նմանողութեան {եւ} ծիսից եւ թէ հայկաբանութեան, ընդդէմ դնէր եւ ոչ թո

ցուցանէին թէ յաղագս ազգային նմանողութեան եւ ծիսից {եւ} թէ հայկաբանութեան, ընդդէմ դնէր եւ ոչ թոյլ տայր ա

ւթեան եւ ծիսից եւ թէ հայկաբանութեան, ընդդէմ դնէր {եւ} ոչ թոյլ տայր ասելով, դեռեւս չէր դիպող ժամ եւ ժամ

նէր եւ ոչ թոյլ տայր ասելով, դեռեւս չէր դիպող ժամ {եւ} ժամանակ. եկեսցեն աւուրք, յորս առ սակաւ սակաւ կա

սակաւ սակաւ կարասջիք ընտելացուցանել զհակառակորդս {եւ} այնպէս մուծանել զայնոսիկ 'ի ներքս։ Բայց 'ի վերայ

դամոց, միւս այլ ակներեւ յանդիմանի. վասն այսորիկ {եւ} ծագեցան անդէն եւ անդ այնչափ կռիւ եւ հակառակութիւն

ակներեւ յանդիմանի. վասն այսորիկ եւ ծագեցան անդէն {եւ} անդ այնչափ կռիւ եւ հակառակութիւն եւ վէճ 'ի մէջ Մխ

վասն այսորիկ եւ ծագեցան անդէն եւ անդ այնչափ կռիւ {եւ} հակառակութիւն եւ վէճ 'ի մէջ Մխիթարեանց եւ Քօլլեճե

ծագեցան անդէն եւ անդ այնչափ կռիւ եւ հակառակութիւն {եւ} վէճ 'ի մէջ Մխիթարեանց եւ Քօլլեճեանց, որ ոչ ունէի

ափ կռիւ եւ հակառակութիւն եւ վէճ 'ի մէջ Մխիթարեանց {եւ} Քօլլեճեանց, որ ոչ ունէին զայս փօլիթիքա. մինչեւ

ոչ ունէին զայս փօլիթիքա. մինչեւ յետ բազում բանից {եւ} թղթոց կոչեցաւ Մխիթար աբբայ հայր 'ի Հռովմ տալ պատա

րով փօլիթիքական հնարիւք ծածկելով զիւրն փօլիթիքա, {եւ} զիւր ուղղափառ դաւանութիւնն առաջի դնելով, յինքն յ

իթիքայէն, զոր յինքն կրէր իւրովքն հանդերձ, որպէս {եւ} մինչ ցյետին ժամանակս նովին մտօք հեռի կային 'ի Հռո

յետին ժամանակս նովին մտօք հեռի կային 'ի Հռովմայ. {եւ} հուսկ ուրեմն առ 'ի ճողոպրել զանձինս 'ի ձեռաց Քօլլ

եւան գալ Վահան հաւատոյ գրոյ Հ. Միքայէլի Չամչեանց {եւ} այլն, որոշեցին ստանալ տեղի 'ի Հռովմ առ 'ի ջատագո

ն, որոշեցին ստանալ տեղի 'ի Հռովմ առ 'ի ջատագովել {եւ} պաշտպանել զմիաբանութիւն իւրեանց եւ ստանալ բարեկամ

ռ 'ի ջատագովել եւ պաշտպանել զմիաբանութիւն իւրեանց {եւ} ստանալ բարեկամս 'ի Հռովմ եւ այլն։ Ի վախճանի

զմիաբանութիւն իւրեանց եւ ստանալ բարեկամս 'ի Հռովմ {եւ} այլն։ Ի վախճանի Մխիթարայ աբբայ հօր յաջորդեաց

աց նմա Ստեփանոս առաջին աբբայ յաշակերտաց նորա, որ {եւ} առաւել ջատագով երեւէր Հայոց։ Ի ժամանակի սորա յառ

կի սորա յառաջիկայից գտաւ Հ. Միքայէլ Չամչեան, որ {եւ} 'ի բազում ժամանակս շրջեալ 'ի քարոզութիւն 'ի հեռաւ

զութիւն 'ի հեռաւոր երկիրս գնաց մինչեւ 'ի Պաղտատ, {եւ} սա եւս օժտեալ գոլով փօլիթիքական ձրիւք, 'ի գործ ա

օլիթիքական ձրիւք, 'ի գործ ած զայն յամենայն տեղիս {եւ} 'ի Հայոց ստացաւ բազում բարեկամս. եւ բանք նորա եղ

մենայն տեղիս եւ 'ի Հայոց ստացաւ բազում բարեկամս. {եւ} բանք նորա եղեն միշտ համաձայն 'ի բարեհաճել զմին եւ

եւ բանք նորա եղեն միշտ համաձայն 'ի բարեհաճել զմին {եւ} զմիւսն եւ կամակից գտան նմա եւ երեւելիք 'ի վանաց,

րա եղեն միշտ համաձայն 'ի բարեհաճել զմին եւ զմիւսն {եւ} կամակից գտան նմա եւ երեւելիք 'ի վանաց, եւ առ սակ

ն 'ի բարեհաճել զմին եւ զմիւսն եւ կամակից գտան նմա {եւ} երեւելիք 'ի վանաց, եւ առ սակաւ սակաւ ամենեքին եւ

զմիւսն եւ կամակից գտան նմա եւ երեւելիք 'ի վանաց, {եւ} առ սակաւ սակաւ ամենեքին եւ զիւր ձեռնասուն աշակերտ

եւ երեւելիք 'ի վանաց, եւ առ սակաւ սակաւ ամենեքին {եւ} զիւր ձեռնասուն աշակերտս վարժեաց 'ի նոյն եղանակ,

ն աշակերտս վարժեաց 'ի նոյն եղանակ, որոց գլխաւորն {եւ} իբրեւ իւր երկրորդ եղեւ Հ. Մկրտիչ Աւգերեան ջատագո

րտիչ Աւգերեան ջատագով նմա հանդերձ ընկերօք իւրով։ {Եւ} ահա առաւել քան զամենեսին գիրք սոցա եւ արձակ համար

րօք իւրով։ Եւ ահա առաւել քան զամենեսին գիրք սոցա {եւ} արձակ համարձակ ջատագովութիւն նոցա զազգէն Հայոց եղ

զազգէն Հայոց եղեւ քար գայթակղութեան նոյն կրօնի։ {Եւ} հոգի Վենետիկեան վանաց երեւի յայտ յանդիման 'ի (Դե

(Դեսերդացիօնէ) գրոց Սեղբոսեան Յովհաննէս աղայի, {եւ} 'ի Վահան հաւատոյ գրոց եւ 'ի յընդարձակ Աստուածաբան

բոսեան Յովհաննէս աղայի, եւ 'ի Վահան հաւատոյ գրոց {եւ} 'ի յընդարձակ Աստուածաբանութենէ Հ. Մկրտչի աբբայի

ստուածաբանութենէ Հ. Մկրտչի աբբայի եղեւ գժտութիւն {եւ} հակառակութիւն 'ի մէջ Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց եւ Ք

ն եւ հակառակութիւն 'ի մէջ Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց {եւ} Քօլլեճեանց վասն սոցին իրաց, պատճառն էր նոյն իսկ

րք ոչ յայտ յանդիման ցուցանել կարէին յերկիւղէ նոցա {եւ} ոչ 'ի բաց վտարել զայն, ազգասիրութիւն առդնելով եւ

եւ ոչ 'ի բաց վտարել զայն, ազգասիրութիւն առդնելով {եւ} յօգուտ ազգային։ Իբրեւ վախճանեցաւ առաջին Ստեփանոս

բբայ, յաջորդեաց նման երկրորդ Ստեփանոս աբբայ, որ {եւ} ապա ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս. 'ի ժամանակի սորա առաւ

'ի ժամանակի սորա առաւել գժտութիւն, հակառակութիւն {եւ} վիճաբանութիւն 'ի մէջ Մխիթարեան Վենետիկեցւոց եւ Քօ

ւն եւ վիճաբանութիւն 'ի մէջ Մխիթարեան Վենետիկեցւոց {եւ} Քօլլեճեանց յոյժ յոյժ, եւ յերկուս ճեղքեցան ուղղափ

Մխիթարեան Վենետիկեցւոց եւ Քօլլեճեանց յոյժ յոյժ, {եւ} յերկուս ճեղքեցան ուղղափառք. մանաւանդ թէ եւ յերիս

ոյժ, եւ յերկուս ճեղքեցան ուղղափառք. մանաւանդ թէ {եւ} յերիս եւ 'ի չորս, մանաւանդ 'ի ժամանակի անկելոյ Վ

յերկուս ճեղքեցան ուղղափառք. մանաւանդ թէ եւ յերիս {եւ} 'ի չորս, մանաւանդ 'ի ժամանակի անկելոյ Վահան հաւա

յ գրոց Հ. Միքայէլի Չամչեանց 'ի ձեռս Քօլլեճեանց. {եւ} սակայն միաբանութիւնն ջատագով գտաւ Հ. Միքայէլի,

սակայն միաբանութիւնն ջատագով գտաւ Հ. Միքայէլի, {եւ} հնարիւք իմն ազատեաց զնա։ Ի նմին ժամանակի առաքեցա

ն ազատեաց զնա։ Ի նմին ժամանակի առաքեցաւ 'ի վանաց {եւ} " Սեղան խնկոց " կոչեցեալ գիրք Հ. Միքայէլի Չամչեա

Հ. Միքայէլի Չամչեանց 'ի տիպ արձանացեալ, յորում {եւ} գտան եւ բազում բանք հոմաձայնք, չասացից թէ եւ Հայ

այէլի Չամչեանց 'ի տիպ արձանացեալ, յորում եւ գտան {եւ} բազում բանք հոմաձայնք, չասացից թէ եւ Հայաձայնք ե

ում եւ գտան եւ բազում բանք հոմաձայնք, չասացից թէ {եւ} Հայաձայնք եւ աղմկեցուցիչք, որ յետս առաքեցաւ, նշ

ւ բազում բանք հոմաձայնք, չասացից թէ եւ Հայաձայնք {եւ} աղմկեցուցիչք, որ յետս առաքեցաւ, նշանակեալ եւ զտ

նք եւ աղմկեցուցիչք, որ յետս առաքեցաւ, նշանակեալ {եւ} զտեղիս 'ի սրբագրել եւ այնպէս առաքել. եւ հարկիւ հ

ր յետս առաքեցաւ, նշանակեալ եւ զտեղիս 'ի սրբագրել {եւ} այնպէս առաքել. եւ հարկիւ հաւանեալ էին այնմ մասնա

շանակեալ եւ զտեղիս 'ի սրբագրել եւ այնպէս առաքել. {եւ} հարկիւ հաւանեալ էին այնմ մասնաւորապէս Հ. Մկրտիչ

աւանեալ էին այնմ մասնաւորապէս Հ. Մկրտիչ Աւգերեան {եւ} Հ. Իգնատիոս Փափազեան եւ այլն եւ այլն։ Յայսմ

ապէս Հ. Մկրտիչ Աւգերեան եւ Հ. Իգնատիոս Փափազեան {եւ} այլն եւ այլն։ Յայսմ խռովութեան, մինչդեռ վար

Մկրտիչ Աւգերեան եւ Հ. Իգնատիոս Փափազեան եւ այլն {եւ} այլն։ Յայսմ խռովութեան, մինչդեռ վարէին զդատ

ովութեան, մինչդեռ վարէին զդատ իւրեանց 'ի Հռովմ, {եւ} 'ի կողմանէ Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց Հ. Մկրտիչ Աւգ

է 'ի Կոստանդնուպօլիս) առ իւրայինս, հնարել հնարս {եւ} առնուլ 'ի ձեռաց Հայոց եղանակ ինչ ուղիղ դաւանութեա

ց Հայոց եղանակ ինչ ուղիղ դաւանութեան զոր կարասցեն {եւ} 'ի տիպ արձանացուցանել, որով ազատեսցի վահան հաւատ

տիպ արձանացուցանել, որով ազատեսցի վահան հաւատոյ {եւ} այլն։ Եւ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան միաբանութեամբ Տիւզե

ացուցանել, որով ազատեսցի վահան հաւատոյ եւ այլն։ {Եւ} Հ. Ղուկաս Ինճիճեան միաբանութեամբ Տիւզեանց գրգռեա

անց գրգռեաց զՊատրիարգն Հայոց վրէժխնդիր լինել այնմ {եւ} խնդրել զոմանս յԱստուածաբանից Քօլլեճեանց 'ի վիճաբա

րել զոմանս յԱստուածաբանից Քօլլեճեանց 'ի վիճաբանել {եւ} գտանել հնարս միաբանութեան առ 'ի յաղթող երեւիլ Մխի

արս միաբանութեան առ 'ի յաղթող երեւիլ Մխիթարեանց, {եւ} որպէս զի արդարասցի 'ի վախճանի Հ. Միքայէլ Չամչեան

արդարասցի 'ի վախճանի Հ. Միքայէլ Չամչեանց, որով {եւ} բոլոր միաբանութիւնն։ Եւ 'ի ժողովի միում ասաց Հ.

Միքայէլ Չամչեանց, որով եւ բոլոր միաբանութիւնն։ {Եւ} 'ի ժողովի միում ասաց Հ. Ղուկաս Ինճիճեան, " ես ո

ունիմ 'ի գլուխ տանել զմիաբանութիւն ընդ Հայոց ", {եւ} ջանաց ամենայն հնարիւք յառաջ վարել զայն ցայն աստիճ

ոց, սատարութեամբ մեծամեծաց, միաբանիլ ընդ նոսա. {եւ} վասն այսորիկ գրեաց 'ի բերանոյ նոցա եւ 'ի վանս զի

ընդ նոսա. եւ վասն այսորիկ գրեաց 'ի բերանոյ նոցա {եւ} 'ի վանս զի յանձն առցեն. եւ թէ նեղիցին 'ի Հռովմայ

գրեաց 'ի բերանոյ նոցա եւ 'ի վանս զի յանձն առցեն. {եւ} թէ նեղիցին 'ի Հռովմայ վասն այսորիկ, 'ի բաց լքցեն

թէ նեղիցին 'ի Հռովմայ վասն այսորիկ, 'ի բաց լքցեն {եւ} զվանս որ 'ի Վենետիկ, եւ յԱնգղիա փոխադրեսցեն կամ

ն այսորիկ, 'ի բաց լքցեն եւ զվանս որ 'ի Վենետիկ, {եւ} յԱնգղիա փոխադրեսցեն կամ այլուր զիւրեանց բնակութիւ

գղիա փոխադրեսցեն կամ այլուր զիւրեանց բնակութիւն, {եւ} 'ի Կոստանդնուպօլսոյ վճարեսցուք ամենայն ծախք։

արեսցուք ամենայն ծախք։ Այլ 'ի սաստկանալ վիճի {եւ} դատի 'ի մէջ Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց եւ Քօլլեճեանց

կանալ վիճի եւ դատի 'ի մէջ Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց {եւ} Քօլլեճեանց 'ի Հռովմ եւ 'ի Կոստանդնուպօլիս վասն այ

էջ Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց եւ Քօլլեճեանց 'ի Հռովմ {եւ} 'ի Կոստանդնուպօլիս վասն այսորիկ իրաց, Մխիթարեանք

այսորիկ իրաց, Մխիթարեանք գտին հնարս, վասն որոյ {եւ} թեթեւացան ոչ սակաւ, որով եւ յայլ կերպարան շրջեցա

ին հնարս, վասն որոյ եւ թեթեւացան ոչ սակաւ, որով {եւ} յայլ կերպարան շրջեցան իրք։ Սակայն գիտել արժանի է

արժանի է, թէ յայս ամենայն գործ գլխաւորքն 'ի բանս {եւ} 'ի խորհուրդս էին նախ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան որ էր յա

էին նախ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան որ էր յայնժամ մեծաւոր {եւ} խոստովանահայր տանն Տիւզեանց եւ երեւելի մեծամեծաց

էր յայնժամ մեծաւոր եւ խոստովանահայր տանն Տիւզեանց {եւ} երեւելի մեծամեծաց աբբայեան ժողովրդոց, եւ ապա Հ.

իւզեանց եւ երեւելի մեծամեծաց աբբայեան ժողովրդոց, {եւ} ապա Հ. Եղիա եւ Հ. Փիլիպպոս եւ այլքն. եւ ոչ թէ

լի մեծամեծաց աբբայեան ժողովրդոց, եւ ապա Հ. Եղիա {եւ} Հ. Փիլիպպոս եւ այլքն. եւ ոչ թէ այն անձինք, որ

այեան ժողովրդոց, եւ ապա Հ. Եղիա եւ Հ. Փիլիպպոս {եւ} այլքն. եւ ոչ թէ այն անձինք, որ յետոյ առ հարկի ս

րդոց, եւ ապա Հ. Եղիա եւ Հ. Փիլիպպոս եւ այլքն. {եւ} ոչ թէ այն անձինք, որ յետոյ առ հարկի ստիպեալ 'ի բ

որ յետոյ առ հարկի ստիպեալ 'ի բռնութենէ տէրութեան {եւ} պատրիարգին, որ յառաջագոյն գիտակն էր այն ամենայն

առ Մօնսինեօր Քորեսսի հարցանել զնա վասն այսորիկ։ {Եւ} յերկրորդում նուագի չոքան պարտաւորեալք 'ի բանից Մա

ն, որ յայնմ ժամանակի գլխաւոր ծանօթն էր տէրութեան {եւ} խորհրդոց նորա, այսու ճանապարհաւ կամեցաւ զերծուցա

դ Հայս, գրեաց երկրորդ Ստեփանոս աբբա Գիւվեր Ագոնց {եւ} եպիսկոպոս առ իւր կրօնակիցս, թէ բարւոք է արարք ձե

ձեր է սակաւաթիւ լինելն ձեր, բազմացուցէք զթիւն. {եւ} ուրախ էին 'ի վանս ընդ այս դիպուած, որպէս եւ պատա

ւն. եւ ուրախ էին 'ի վանս ընդ այս դիպուած, որպէս {եւ} պատանի ոմն նորընծայ եկեալ 'ի վանացն վկայեաց այսմ

էր 'ի Հռովմայ, թէ առաքելական է գործք մեր, որպէս {եւ} Հ. Մատաթիա գրեաց յորդորանս 'ի Հռովմայ։ Սոյնպէս

Հ. Մատաթիա գրեաց յորդորանս 'ի Հռովմայ։ Սոյնպէս {եւ} Հ. Ղուկաս Ինճիճեան 'ի բնակիլն յՕրթա-գիւղ եւ 'ի լ

նպէս եւ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան 'ի բնակիլն յՕրթա-գիւղ {եւ} 'ի լսելն եւ'ի տեսանելն զնոսա ամենեւին հաւանեցոյց

Ղուկաս Ինճիճեան 'ի բնակիլն յՕրթա-գիւղ եւ 'ի լսելն {եւ} 'ի տեսանելն զնոսա ամենեւին հաւանեցոյց զանձն, թո՛ղ

անեցոյց զանձն, թո՛ղ զՀ. Միքայէլ Չամչեան, որպէս {եւ} այլք։ Բայց յերկիւղէ Քօլլեճեանց զգուշանային եւ բո

էս եւ այլք։ Բայց յերկիւղէ Քօլլեճեանց զգուշանային {եւ} բովանդակքն կեղծաւորէին եւ այլն։ Նովին կեղծա

Քօլլեճեանց զգուշանային եւ բովանդակքն կեղծաւորէին {եւ} այլն։ Նովին կեղծաորութեամբ ընդդէմ վարդապետո

րդապետութեանց իւրեանց զկրօնակիցս իւրեանց ունիթօռս {եւ} հերետիկոսս կոչեցին առ 'ի զերծուցանել զանձինս իւրե

ետիկոսս կոչեցին առ 'ի զերծուցանել զանձինս իւրեանց {եւ} 'ի ծածկել զկեղծ արարս իւրեանց եւ որպէս թէ նոքին ի

զանձինս իւրեանց եւ 'ի ծածկել զկեղծ արարս իւրեանց {եւ} որպէս թէ նոքին իսկ չէին գլխաւոր ջատագովք Հայոց,

որպէս թէ նոքին իսկ չէին գլխաւոր ջատագովք Հայոց, {եւ} 'ի վանս իւրենաց ոչ անդադար խօսէին եւ խորհէին եւ գ

գովք Հայոց, եւ 'ի վանս իւրենաց ոչ անդադար խօսէին {եւ} խորհէին եւ գործէին առ 'ի ճարել զարդարացումն Հայոց

, եւ 'ի վանս իւրենաց ոչ անդադար խօսէին եւ խորհէին {եւ} գործէին առ 'ի ճարել զարդարացումն Հայոց, եւ իբր թ

րհէին եւ գործէին առ 'ի ճարել զարդարացումն Հայոց, {եւ} իբր թէ ոչ կրթէին զմանկունս իւրեանց նովին տոգորմամ

չ կրթէին զմանկունս իւրեանց նովին տոգորմամբ, որով {եւ} կրթեալքն 'ի նոցանէ զնոյն շաւիղ կալան եւ նովին մտօ

մբ, որով եւ կրթեալքն 'ի նոցանէ զնոյն շաւիղ կալան {եւ} նովին մտօք զուսումն իւրեանց ուսեալք 'ի նոցանէ 'ի

իւրեանց ուսեալք 'ի նոցանէ 'ի գործ արկին պարզ մտօք {եւ} առանց փօլիթիքայի։ Զի թէ ճշմարիտ էր վարդապետո

ր վարդապետութիւն իւրեանց, պարտական էին ջատագովել {եւ} զընկերակիցս իւրեանց եւ թէ սուտ կամ մոլար եւ կամ գ

ց, պարտական էին ջատագովել եւ զընկերակիցս իւրեանց {եւ} թէ սուտ կամ մոլար եւ կամ գայթակղական, 'ի բաց պար

գովել եւ զընկերակիցս իւրեանց եւ թէ սուտ կամ մոլար {եւ} կամ գայթակղական, 'ի բաց պարտ էին վտարել յուսմանէ

լ յուսմանէ իւրեանց զայնպիսի գայթ վարդապետութիւն, {եւ} չլինէին պատճառ չարեաց, եւ ոչ եւս պարտ էին կրթել

գայթ վարդապետութիւն, եւ չլինէին պատճառ չարեաց, {եւ} ոչ եւս պարտ էին կրթել այնուհետեւ զմանկունս 'ի դեռ

ակէ անտի լցուցանելով զմիտս նոցա այնու պաշարմամբ, {եւ} ոչ իսկ պարտ էին դրոշմել 'ի գիրս իւրեանց զեղանակաւ

րեանց զեղանակաւոր ասացուածս կուսակցութեան Հայոց, {եւ} ոչ եւս պղտոր ջուր արբուցանել հետեւողաց իւրեանց,

ս պղտոր ջուր արբուցանել հետեւողաց իւրեանց, ուստի {եւ} պարտական էին բացարձակ 'ի բաց տանել զամենայն խոչ ե

ւ պարտական էին բացարձակ 'ի բաց տանել զամենայն խոչ {եւ} խութ եւ մի 'ի լաբիւրինթոսի շրջիլ, ոչ գտանելով զե

ան էին բացարձակ 'ի բաց տանել զամենայն խոչ եւ խութ {եւ} մի 'ի լաբիւրինթոսի շրջիլ, ոչ գտանելով զելս, որո

լաբիւրինթոսի շրջիլ, ոչ գտանելով զելս, որոյ վասն {եւ} միշտ զկեղծաւորութիւն յանձին բերէին զինաւորելով եր

որելով երկսայրի զինուք առ 'ի գործ ածել երբեմն յաջ {եւ} երբեմն յահեակ, միայն դիտելով զօգուտ անձանց իւրեա

իտելով զօգուտ անձանց իւրեանց, կեղծաւորութիւն յար {եւ} նման վարդապետաց Հայոց, յորոց եւ փոխանցեցաւ 'ի նո

ղծաւորութիւն յար եւ նման վարդապետաց Հայոց, յորոց {եւ} փոխանցեցաւ 'ի նոսա 'ի սկզբանէ հետէ։ Ուստի՞ յ

ւ 'ի նոսա 'ի սկզբանէ հետէ։ Ուստի՞ յառաջ գայր {եւ} զի՞նչ փօլիթիքա էր Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց, արդեօ

Եւրոպացի առ 'ի համարձակ վարիլ ընդ որոց արժանն էր {եւ} պիտոյ, թէեւ այնչափ ինչ խնդրեցաւ 'ի վանաց 'ի գալ

թէեւ այնչափ ինչ խնդրեցաւ 'ի վանաց 'ի գալ հարկին, {եւ} ո՛չ լսելի եղեւ բացարձակ։ Էր, էր եւ արտաքին եւ բ

գալ հարկին, եւ ո՛չ լսելի եղեւ բացարձակ։ Էր, էր {եւ} արտաքին եւ բանաւոր պատճառ, որպէս այն թէ, զի մի

, եւ ո՛չ լսելի եղեւ բացարձակ։ Էր, էր եւ արտաքին {եւ} բանաւոր պատճառ, որպէս այն թէ, զի մի հայկաբանութ

լեզուագիտութեամբ բարեկամս ստասցին յաշխարհականաց, {եւ} գուցէ թէ սանձարձակ գտանիցին եւ այլն։ Բայց ներքին

ին յաշխարհականաց, եւ գուցէ թէ սանձարձակ գտանիցին {եւ} այլն։ Բայց ներքին պատճառն եւ բուն վանական փօլիթի

սանձարձակ գտանիցին եւ այլն։ Բայց ներքին պատճառն {եւ} բուն վանական փօլիթիքայն 'ի սկզբանէ հետէ էր ազգասէ

նական փօլիթիքայն 'ի սկզբանէ հետէ էր ազգասէր լինել {եւ} ջատագով Հայոց, եւ որպէս զի մի ունիցին գրիչ 'ի ձե

սկզբանէ հետէ էր ազգասէր լինել եւ ջատագով Հայոց, {եւ} որպէս զի մի ունիցին գրիչ 'ի ձեռին, գրել անձամբ ա

ի մի ունիցին գրիչ 'ի ձեռին, գրել անձամբ առ անձին {եւ} զեկուցանել առ որ պարտն էր, այլ ամենայն ինչ 'ի գլ

ն էր, այլ ամենայն ինչ 'ի գլխաւոր նոցին ամփոփեսցի {եւ} այլն։ Ի վախճանի բանիս յայտնի իմն է ամենեցուն

օլայութիւն Վենետիկեան Մխիթարեանց ընդ Քօլլեճեանս, {եւ} սակայն այս ո՛չ հայի առ խնդիր ինչ եւ կամ հետեւողու

Քօլլեճեանս, եւ սակայն այս ո՛չ հայի առ խնդիր ինչ {եւ} կամ հետեւողութիւն հեղինակի յԱստուածաբանական եւ 'ի

նչ եւ կամ հետեւողութիւն հեղինակի յԱստուածաբանական {եւ} 'ի փիլիսոփայական վիճմունս, այլ միայն առ Հայոց ջա

յական վիճմունս, այլ միայն առ Հայոց ջատագովութիւն {եւ} այս այնու օրինակաւ, որ ընդդէմ ելանէ միշտ կրթութե

ս այնու օրինակաւ, որ ընդդէմ ելանէ միշտ կրթութեան {եւ} դիտաւորութեան Հռովմէական սուրբ ժողովոյն տարածման

կան սուրբ ժողովոյն տարածման հաւատոյ, ուստի որչափ {եւ} այսպիսի դիպուածս եղեւ հետեւողութիւն Վենետիկեան Մխ

Վենետիկեան Մխիթարեանց, նա միշտ զհակառակն ուսոյց {եւ} զընդդէմն պարտաւորեաց ուսուցանել, որպէս եւ յայտնի

ուսոյց եւ զընդդէմն պարտաւորեաց ուսուցանել, որպէս {եւ} յայտնի եղեւ։ Յայսմ ամենայն բանիցս ասացելոց զ

ն առնել այսմ, կամ անձամբ անձին բարձցեն բոլորովին {եւ} բնաջինջ արասցեն յիւրեանց զայս գայթակղական եւ վնաս

ովին եւ բնաջինջ արասցեն յիւրեանց զայս գայթակղական {եւ} վնասակար փօլիթիքա, եւ զհակառակն կալցեն ճանապարհ

յիւրեանց զայս գայթակղական եւ վնասակար փօլիթիքա, {եւ} զհակառակն կալցեն ճանապարհ ընդունելի ամենեցուն, ե

ւ զհակառակն կալցեն ճանապարհ ընդունելի ամենեցուն, {եւ} կամ թէ չեն բաւական այդմ, առաջարկի 'ի ձէնջ Հռովմէ

ման հաւատոյ, առ 'ի ըստ իւրումն խոհեմութեան դատել {եւ} ուղղել։ Ի վերայ այսր ամենայնի ո՛չ ուրանամ զուսու

ր ամենայնի ո՛չ ուրանամ զուսումնասիրութիւն իւրեանց {եւ} մի միայն շինել նոցա զուսումնարան ազգային, որոյ ն

զգային, որոյ նման ո՛չ ուրէք երեւի յազգի մերում, {եւ} թէ բազում գիտութեամբ եւ գրոց տպագրութեամբ պայծառա

ւրէք երեւի յազգի մերում, եւ թէ բազում գիտութեամբ {եւ} գրոց տպագրութեամբ պայծառացոյց զազգն իւր 'ի բաց առ

այուզութեամբ օգտելոյ հոգւոց պատճառեցի, վասն որոյ {եւ} յետս կոչեմ եւ որոշեմ զանձն իմ յայս ամենայն սկզբան

գտելոյ հոգւոց պատճառեցի, վասն որոյ եւ յետս կոչեմ {եւ} որոշեմ զանձն իմ յայս ամենայն սկզբանց եւ ներքոյ ար

ետս կոչեմ եւ որոշեմ զանձն իմ յայս ամենայն սկզբանց {եւ} ներքոյ արկանեմ զիս կրթութեան եւ վարդապետութեան սր

ս ամենայն սկզբանց եւ ներքոյ արկանեմ զիս կրթութեան {եւ} վարդապետութեան սրբոյ Հռովմէական եկեղեցւոյ եւ սրբո

թեան եւ վարդապետութեան սրբոյ Հռովմէական եկեղեցւոյ {եւ} սրբոյ ժողովոյն տարածման հաւատոյ միանալով հոգւով ե

ւ սրբոյ ժողովոյն տարածման հաւատոյ միանալով հոգւով {եւ} մտօք ընդ ամենայն յարգելի Քօլլեճեան քահանայից, փա

ափար տալ մեր սիրելի ազգին, թէ ի՞նչպէս էր Մխիթարի {եւ} նորա ընկերութեան յարաբերութիւնը դէպի մեր ազգը կամ

ացոց յարաբերութիւնքը, դէպի մեզ, դէպի Մխիթարեանք {եւ} դէպի Վատիկանը։ Համառօտապէս խօսելով այստեղ Մխ

ութիւնքը անտարակոյս պիտոյ է ազդեցութիւն ունենային {եւ} նոցա հոգու ուղղութեան եւ յարաբերութեան վերայ դէպի

է ազդեցութիւն ունենային եւ նոցա հոգու ուղղութեան {եւ} յարաբերութեան վերայ դէպի մեր ազգը։ ՅՕԴՈՒԱ

մէջ խօսեցինք Մխիթարի վերայ, պատմեցինք նորա վարքը {եւ} իւր անունով ասած ընկերութեան հիմք դնելը։ Այս երկ

ահա նոյն այդ ընկերութիւնը. յանձն ենք առել քննել {եւ} նկարագրել այս ընկերութեան սկզբունքը, բարոյականու

րդապետների վերադարձը դէպի իւրեանց ծնող եկեղեցին, {եւ} այս պարտականութիւնը կատարելու ժամանակ, վերջին ջա

սի այն խօսքերը. " Վա՛յ, որ ասիցէ զխաւարն լոյս, {եւ} զլոյսն խաւար ", եւ դէպի առաքեալի ասածը, թէ. "

ա՛յ, որ ասիցէ զխաւարն լոյս, եւ զլոյսն խաւար ", {եւ} դէպի առաքեալի ասածը, թէ. " Խօսեցարո՛ւք զճշմարտո

ւթեան արժանաւորութիւնքը, բարք ու վարքը, ուսումը {եւ} գիտութիւնը քննելու եւ հաստատապէս նկարագրելու համա

ը, բարք ու վարքը, ուսումը եւ գիտութիւնը քննելու {եւ} հաստատապէս նկարագրելու համար առաջին անհրաժեշտ պայ

կարագրելու համար առաջին անհրաժեշտ պայմանն է քննել {եւ} ուսանել այն սկզբունքը կամ այն տարերքը, որ նիւթ է

յն տարերքը, որ նիւթ էին եղած այդ մարդու կամ ազգի {եւ} կամ ընկերութեան բարոյապէս գոյութեանը։ Բաց ի այս

ց, դեռեւս ամենայն շրջանկատութեամբ պիտոյ է հաշուի {եւ} համարի տակ դնել այն հանգամանքները, որ ծնուցել էի

այն հանգամանքները, որ ծնուցել էին այդ սկզբունքը {եւ} որոնց մէջ միայն, որպէս իւրեանց ատմօսֆերայի մէջ,

ղ էին կերպարանագործուիլ այդ սկզբունքը կամ տարերքը {եւ} աճելով օրէ օր ստանալ մի յատուկ բնաւորութիւն։ Թէ

յդ մասին խօսել ենք նախընթաց յօդուածի մէջ), ուր {եւ} ընկերութեան հիմնադրի վարքագրութեան մէջ ցոյց ենք տ

ատը, որի մէջ, այն հողը, որի վերայ պիտոյ է աճէր {եւ} ծաղկէր նորատունկ ընկերութիւնը։ Ուրեմն այստեղ մնո

նկերութիւնը։ Ուրեմն այստեղ մնում է մեզ քննել նախ {եւ} յառաջ " Մխիթարեանց սկզբունքը"։ Մխիթարեանց ս

յառաջուց վճռել այս խնդիրը, թէ ի՞նչ ասել է կրօնը {եւ} թէ ինչ է պապականութիւնը. պատճառ, մի մարդու կամ

նչ է պապականութիւնը. պատճառ, մի մարդու կամ ազգի {եւ} կամ ընկերութեան սկզբունքի մայրը ճանաչւում է գլխաւ

եան սկզբունքի մայրը ճանաչւում է գլխաւորապէս կրօնը {եւ} երկրորդաբար քաղաքականութիւնը։ Այն պատճառով երկրո

քականութիւնը, որ թէեւ շատ ծանրակշիռ բան է, բայց {եւ} նա ինքը գլխաւորապէս աճում է կրօնի հիմքերի վերայ։

էս աճում է կրօնի հիմքերի վերայ։ Ի՛նչ է կրօնը {եւ} ի՛նչ յարաբերութիւն ունի դէպի մի մարդ, դէպի մի ազ

Թէ ո՛րքան մեծախորհուրդ բան է կրօնը ընդհանրապէս, {եւ} առանց մանրմասն քննութեան, երեւում է նորանից, որ

մարդը կայ աշխարհի վերայ, նոյնքան ժամանակ է, որ {եւ} կրօնը կայ։ Այստեղ մեր խօսքը միայն լինելութեան վե

կայ։ Այստեղ մեր խօսքը միայն լինելութեան վերայ է {եւ} ո՛չ այսպէս կամ այլպէս լինելութեան վերայ։ Եւ ինչպ

այ է եւ ո՛չ այսպէս կամ այլպէս լինելութեան վերայ։ {Եւ} ինչպէս կարելի էր առանց կրօնի ապրել. առաջին մարդի

էր առանց կրօնի ապրել. առաջին մարդիկը, որ գուցէ {եւ} չգիտէին իւրեանց բարոյական արժանաւորութիւնը, չգիտ

ականապէս, որոնում էին նիւթական հնարներ այդ վիշտը {եւ} ցաւը փարատելու համար, բայց եթէ այդ վշտերն ու ցաւ

նիւթական հնարները անպէտ էին։ Ուրեմն ի՞նչ կերպով {եւ} ո՞ւր պիտոյ է որոնէին իւրեանց վշտի եւ ցաւի դարմանը

ի՞նչ կերպով եւ ո՞ւր պիտոյ է որոնէին իւրեանց վշտի {եւ} ցաւի դարմանը, եթէ ոչ մի գաղափարական եւ աննիւթ աշ

եանց վշտի եւ ցաւի դարմանը, եթէ ոչ մի գաղափարական {եւ} աննիւթ աշխարհի մէջ։ Կրօնն էր այդ գաղափարական եւ

եւ աննիւթ աշխարհի մէջ։ Կրօնն էր այդ գաղափարական {եւ} աննիւթ աշխարհը՝ այնքան անհրաժեշտ հոգու համար, ո

է միայն, այլեւ ունի իւր մէջ մի աննիւթ էակ Հոգի, {եւ} ինչպէս մարմինը կարող է այնքան աւելի ապահով կացուց

ի բնական կարգով սահմանուած ժամանակամիջոցում, մօտ {եւ} հպատակ մնալով բնութեան օրէնքներին, նոյնպէս հոգին

անէ իւր համար մի աննիւթական աղբիւր, մի գերբնական {եւ} յաւիտենական կեանքի կենտրոն. սա է Արարիչը, ստեղծ

ան կեանքի կենտրոն. սա է Արարիչը, ստեղծողը հոգու {եւ} մարմնի, նախախնամողը եւ բոլորի Հայրը, որին մօտ ե

Արարիչը, ստեղծողը հոգու եւ մարմնի, նախախնամողը {եւ} բոլորի Հայրը, որին մօտ եւ հպատակ մնալով՝ մարդը

ւ մարմնի, նախախնամողը եւ բոլորի Հայրը, որին մօտ {եւ} հպատակ մնալով՝ մարդը պիտոյ է յաւիտեանս յաւիտենից

նցանելի երանութիւնը։ Այս կեանքի կենտրոնը որոնելը {եւ} նորա գոյութեան եւ լինելութեան վերայ յոյս եւ հաւատ

ը։ Այս կեանքի կենտրոնը որոնելը եւ նորա գոյութեան {եւ} լինելութեան վերայ յոյս եւ հաւատ ունենալու սերմերը

ոնելը եւ նորա գոյութեան եւ լինելութեան վերայ յոյս {եւ} հաւատ ունենալու սերմերը տնկած էին մարդու հոգու մէ

արդկային զանազան ընկերութիւններ՝ զանազան ձեւերով {եւ} տեսակ տեսակ զգեստներով, իւրեանց լուսաւորութեան ե

ւ տեսակ տեսակ զգեստներով, իւրեանց լուսաւորութեան {եւ} հասկացողութեան համեմատ, ստեղծագործեցին գաղափարնե

նչ կերպով Աստուծոյ մասին հասկացողութիւնը, ուրեմն {եւ} կրօնը, ժամանակ առ ժամանակ կերպարանափոխ է լինում

րոպէներ, երբ բնական ազդեցութիւնը, յաղթահարելով {եւ} ընկճելով մի վայրկեան նորա կամակոր եւ մոլորական հա

յաղթահարելով եւ ընկճելով մի վայրկեան նորա կամակոր {եւ} մոլորական հասկացողութիւնը եւ ազատելով նիւթական կա

այրկեան նորա կամակոր եւ մոլորական հասկացողութիւնը {եւ} ազատելով նիւթական կապանքներից, իւր ազատ ձգողութե

չում է, վերանում է դէպի բոլորի գոյութեան պատճառը {եւ} այս կերպով դղրդեցնում է այդ մարդու կամակոր ուրացո

ացողութեան վերայ, յետ են գանչում այդ ազատութիւնը {եւ} փակում են նիւթական կապանքի տակ։ Կրօնի անհրաժեշտ

է, որ նա մեծ ազդեցութիւն ունի մի մարդու կամ ազգի {եւ} կամ ընկերութեան վերայ։ Այո՛, նա մի այնպիսի անօթ

նպիսի անօթ է, որի մէջ կերպարանագործւում են հոգին {եւ} հոգու բոլոր ունակութիւնքը։ Մարդը, ենթարկելով իւ

նձը կրօնի ազդեցութեանը, ընդունում է նորա կանոնքը {եւ} պայմանքը, որոնց խորհուրդը է առնել տալ մինը կամ թ

ոնց խորհուրդը է առնել տալ մինը կամ թողուլ միւսը, {եւ} այս կանոնների եւ պայմանների պահելու մէջ մարդու հո

ռնել տալ մինը կամ թողուլ միւսը, եւ այս կանոնների {եւ} պայմանների պահելու մէջ մարդու հոգին գտանում է իւր

ելու մէջ մարդու հոգին գտանում է իւր մխիթարութիւնը {եւ} երջանկութիւնը։ Ամենայն մարդ, որ այնքան վատաբաղդ

ծողութիւնքը կատարելու ժամանակ դիմում է դէպի կրօնը {եւ} հարցանում է նորանից խորհուրդ՝ արդեօք այս կամ այն

կապած է մարդը իւր կրօնի հետ. մարդու հոգեկան ոյժը {եւ} զօրութիւնը իսկոյն հասկացւում է՝ նայելով նորա կրօ

ժանւում է երկու մեծ ճիւղ՝ ստրկական կամ ծառայական {եւ} ազատական կամ քրիստոնէական։ Այս տեսակ բաժանման հի

, որոնց ականջին հասած չէր դեռեւս Քրիստոսի կենարար {եւ} փրկաւէտ քարոզութեան ձայնը՝ Աւետարանի միջնորդութե

՝ Աւետարանի միջնորդութեամբ, որոնց համար գիշեր էր {եւ} դեռեւս չէր լուսացել բանական լուսաւորութեան գեղեցի

եան ճաշակը, որ մի բան չէին կարող այլապէս տեսանել {եւ} քննել, եթէ ո՛չ հայելի օրինակով, որ թէեւ հազարաւ

էեւ հազարաւոր տարիներով ընկճած էին մաշուած ձեւերի {եւ} անխորհուրդ ծէսերի լծի տակ, այնուամենայնիւ չունին

երցող, քո քննող ու զննող աչքերը այդ ազգերի վերայ {եւ} պատասխանի՛ր մեզ, թէ այդ ազգերի բանականութիւնը,

է հասնել քրիստոնեայ մարդը՝ ընդունելով իւր հոգու {եւ} սրտի մէջ Աւետարանի բանքը, դաստիարակուելով այդ ազ

նորդութեամբ։ Մեր խօսքը այստեղ ընդհանուրի վերայ է {եւ} ո՛չ մի քանի մասնաւորի, որովհետեւ մարդկեղէն աշխար

ւորի, որովհետեւ մարդկեղէն աշխարհի մէջ չկայ օրէնք {եւ} կանոն՝ առանց բացառութեան։ Գիտենք, սարսափանք էր

արտասուքի հեղեղներ, եթէ քո մէջ կար մի ազնիւ հոգի {եւ} մի փափուկ մարդկային սիրտ, տեսանելով, որ միեւնոյ

ացուցել իւրեանց բանականութիւնը, աստուածեղէն մասը {եւ}, անգէտ, ակամայ հարկադրուելով իւրեանց ստրկական կ

ելու համար պիտոյ է քննել այդ կրօնի բուն սկզբունքը {եւ} ուղղութիւնը։ Ստրկական կրօնի մէջ բռնակալական հոգի

քննութիւն, ոչինչ դատաստան, նա հրամայում է միայն {եւ} չէ ընդունում ոչինչ պատճառաբանութիւն։ Նորա գլխաւո

։ Նորա գլխաւոր էական մասունքը բաղկանում են ամուլ {եւ} անպտուղ ծիսակատարութենից, նիւթապաշտութիւնը երկրո

րդական տեղ չունի այդ կրօնի մէջ. կրօնի զօրութիւնը {եւ} ոյժը կենտրոնանում է նորա պաշտօնեաների մէջ, որ վա

է մի հովիւ իւր ոչխարների հետ՝ ստանալով նորա կաթը {եւ} խուզելով բուրդը։ Ահա, այս անբնական եւ բարբարոս

նորա կաթը եւ խուզելով բուրդը։ Ահա, այս անբնական {եւ} բարբարոս սկզբունքով չորացնում է այդ կրօնը ամենայն

ր բանականութեան ճիգը աշխատում էր վառել բորբոքել, {եւ} այսպիսի բռնաւորական ներգործութեամբ ծառայ եւ ստրու

քել, եւ այսպիսի բռնաւորական ներգործութեամբ ծառայ {եւ} ստրուկ է շինում այն մարդը կամ այն ազգը, որ մասնա

կամ այն ազգը, որ մասնակից էր այդ կրօնին։ Չնչին {եւ} նիւթական բաները, որ վերաբերութեամբ դէպի հոգին,

դէպի հոգին, ոչինչ էին ամենեւին՝ այդ անխորհուրդ {եւ} ամուլ ծիսակատարութիւնը առաջին բանը շինելով, փոխա

որ կերպով քննելու այս բոլորը, պահանջելով մի կոյր {եւ} ստրկական անպայման հնազանդութիւն, ոչնչացնում է մի

ն հնազանդութիւն, ոչնչացնում է մի մարդու կամ ազգի {եւ} կամ ընկերութեան մէջ ամենայն ազատ կամք, ամենայն գ

ան մէջ ամենայն ազատ կամք, ամենայն գործունէութիւն {եւ} ամենայն կեանք։ Դոցա փոխանակ տարրացնում է նոցա սր

ենայն կեանք։ Դոցա փոխանակ տարրացնում է նոցա սրտի {եւ} հոգու մէջ ստրկութիւն, անգործութիւն եւ հոգեկան մե

նոցա սրտի եւ հոգու մէջ ստրկութիւն, անգործութիւն {եւ} հոգեկան մեռելութիւն։ Եւ այդ մարդը կամ ազգը կամ ը

տրկութիւն, անգործութիւն եւ հոգեկան մեռելութիւն։ {Եւ} այդ մարդը կամ ազգը կամ ընկերութիւնը, բաժանորդ լի

կամ ընկերութիւնը, բաժանորդ լինելով այս ողորմելի {եւ} թշուառ կրօնին, դառնում է մի մեքենայ, մի աւտօմատ

ատ, որ առանց ամենայն գիտակցութեան, զգացողութեան {եւ} անձնաճանաչութեան ներգործում են զանազան ուժերի ազդ

ւթեան ներգործում են զանազան ուժերի ազդեցութեամբ։ {Եւ} ի՛նչ այլ հետեւանք կարելի էր յուսալ այն բանից, ու

ամենայն կամք, հասկացողութիւն, ստուգագործութիւն {եւ} գիտակցութիւն փոխանակւում էր անշարժութեամբ, տգիտո

ում էր անշարժութեամբ, տգիտութեամբ, կոյր հաւատով {եւ} անպայման հնազանդութեամբ, մեքենականութեամբ եւ ծիս

տով եւ անպայման հնազանդութեամբ, մեքենականութեամբ {եւ} ծիսական, չնչին, անգիտակցական եւ անխորհուրդ արար

եքենականութեամբ եւ ծիսական, չնչին, անգիտակցական {եւ} անխորհուրդ արարողութեամբք։ Այսպէս է ահա ստրկ

մբք։ Այսպէս է ահա ստրկական կրօնի ուղղութիւնը {եւ} այս է այն մարդերի դրութիւնը, որ բաժանորդ էին այդ

թիւնը, որ բաժանորդ էին այդ կրօնին։ Այս ողորմելի {եւ} թշուառ դրութեան մէջ էր բոլոր մարդկութիւնը մինչեւ

տոսի յայտնուիլը)։ Այս աստուածային անձը, լոյսը {եւ} ճշմարտութիւնը, յայտնուելով Հրէաստանի մէջ, ) պ

կրօնական բռնակալ հոգու հետ՝ մերժելով անխորհուրդ {եւ} պառաւական աւանդութիւնքը, որ յարգի էին այն միջոցի

պատուիրանքը, ) քարոզեց ճշմարիտ Աստուածը հոգի {եւ} անկարօտ անպտուղ ծիսակատարութիւնների, զոհերի, որ

ելով այլապէս չկոչել Աստուածը, եթէ ոչ հօր անունով {եւ} սորանով մերժեց գաղափարը, որ Հրէական դպիրքը ստեղծ

պիրքը ստեղծագործել էին, թէ անմօտենալի է Աստուածը {եւ} թէ նորա յարաբերութիւնը դէպի մարդկութիւնը ամենեւին

, թէ նա ամբարիշտները կը սատակեցնէ։ Փարիսեցիները {եւ} դպիրները, դէպի չարը գործ դնելով այս գաղափարքը,

կ էին առնում ժողովուրդը՝ յաւելացնելով սոցա վերայ {եւ} այլ մարդկային սնոտի քարոզութիւնք, որոնց հետեւանք

խորհուրդը էր փարիսեցիների, դպիրների, քահանաների {եւ} քահանայապետների նիւթական շահաստացութիւնը։ Ժողովո

ն շահաստացութիւնը։ Ժողովուրդը, մնալով այս խաւար {եւ} ստրկական գաղափարների մէջ, անտարակոյս դիմելու էր

արդերը՝ թափելով նոցա ոտքումը իւր պղինձը, արծաթը {եւ} ոսկին։ Փրկիչը, ախոյեան դուրս գալով այս բոլոր ան

եց Աստուածը գթած, ներող, անյիշաչար, նախախնամող {եւ} միշտ պատրաստ ընդունել իւր գիրկը մարդկութեան որեւի

ի իւր հայրը։ Նա սովորեցուց Հոգի ճանաչել Աստուածը {եւ} նորան երկրպագութիւն տալ ո՛չ թէ միայն Սամարիայի սա

այ կամ Երուսաղէմի մէջ, այլեւ ամենայն տեղ, հոգով {եւ} ճշմարտութեամբ։ Նա հրապարակեց քահանայապետների արծ

ողովուրդ կողոպտելը, փարիսեցիների կեղծաւորութիւնը {եւ} դպիրների կոյր եւ կամակոր տգիտութիւնը։ Դոցա փոխան

ը, փարիսեցիների կեղծաւորութիւնը եւ դպիրների կոյր {եւ} կամակոր տգիտութիւնը։ Դոցա փոխանակ տարրացուց այն

ղափարը, թէ Աստուծոյ բանը, շնորհը, ներողութիւնը {եւ} այլ կրօնական պիտոյքը, պիտոյ է ձրիաբար բաժանուին

րի ձեռքից սուրբ գիրքը, այն խաբեբայ կարդացողներից {եւ} մեկնիչներից, որ իւրեանց կամեցածի պէս հասկացնում

մեցածի պէս հասկացնում էին ժողովրդին ամենայն բան, {եւ} տուեց ժողովրդի ձեռքը՝ պատուիրելով քննել նորան։

եռքը՝ պատուիրելով քննել նորան։ Այս երկնային {եւ} աստուածային Վարդապետը իւր սրտի վկայութիւնը, իւր

տի մէջ աւելի խոր տպաւորելու համար իւր մահով կնքեց {եւ} վաւերացուց իւր ուսումը, որպէսզի մարդիկ, տեսանել

գաբար խաչուիլը աւազակների մէջ, պատրաստական սրտով {եւ} աներկմիտ հաւատով ընդունեն նորա ճշմարտութիւնը եւ ա

վ եւ աներկմիտ հաւատով ընդունեն նորա ճշմարտութիւնը {եւ} ազատուին սատանայի եւ ստութեան ծառայութենից։

ընդունեն նորա ճշմարտութիւնը եւ ազատուին սատանայի {եւ} ստութեան ծառայութենից։ Նորա փրկարար արիւնն է

արիւնն էր, որ լուաց տարաւ մեր վերայից ստրկութեան {եւ} ծառայութեան կնիքը։ Նորա խաչն էր, որ խորտակեց մա

ա խաչն էր, որ խորտակեց մարդկութեան պարանոցի ծանր {եւ} անտանելի լուծը, որի տակ հազարաւոր տարիներով ահա

ը, իւրեանց անձը, իւրեանց ընկերքը, մարդկութիւնը {եւ} ընդունեցին իւրեանց մէջ այն բարոյական սկզբունքը,

իւն, որ, նորա բերանից ընկնելով մքուր սրտերի մէջ {եւ} ոռոգուելով նորա արիւնով, պտղաբերեց մարդկութեանը

դկութեանը ազատութիւն, երջանկութիւն, խաղաղութիւն {եւ} յաւիտենական կեանք։ Նորա վարդապետութեան հիմքի վեր

եցաւ սէր, հնազանդութիւն, երախտագիտութիւն, յոյս {եւ} հաւատ։ Նորա արդիւնքն էր, որ գերդաստանների մէջ թ

դաստանների մէջ թագաւորեց խնամք, դարմանատարութիւն {եւ} խաղաղութիւն. մի խօսքով՝ նորա մահը գրաւական եւ ա

ն եւ խաղաղութիւն. մի խօսքով՝ նորա մահը գրաւական {եւ} ապահովութիւն եղաւ ամենայն կերպով մեր կեանքին եւ գ

ն եւ ապահովութիւն եղաւ ամենայն կերպով մեր կեանքին {եւ} գոյութեանը։ Քրիստոնէութիւնը խորտակում է ամեն

սիրոյ ապառաժի վերայ՝ ամենայն տեղ տարածում է սէր {եւ} խաղաղութիւն, ջուր է տալիս եւ աճեցնում է այն ազատ

տեղ տարածում է սէր եւ խաղաղութիւն, ջուր է տալիս {եւ} աճեցնում է այն ազատութեան ազնիւ ծիլը, բողբոջը,

ւում էր, վեր քարշելով բանականութեան երեսից տխուր {եւ} մռայլոտ վարագոյրը՝ հնար է տալիս նա բաց աչքով նայ

արագոյրը՝ հնար է տալիս նա բաց աչքով նայել լուսին {եւ} սորա միջնորդութեամբ քննել եւ գնահատել ամենայն բան

ց աչքով նայել լուսին եւ սորա միջնորդութեամբ քննել {եւ} գնահատել ամենայն բան, իւր անձը, իւր հոգին, իւր

, իւր բանականութիւնը, իւր ընկերը, իւր գիտութեան {եւ} հասկացողութեան չափը։ Նա ընդդէմ է ամենայն մեռելու

նայն անշարժութեան, որ փոխանակում է կենդանութեամբ {եւ} մշտնջենական շարժողութեամբ։ Աղբիւր լինելով ամենայ

րապէս բաշխում է ամենեցուն միեւնոյն չափով իրաւունք {եւ} ազատութիւն։ Նոցա գլխաւոր հաստարանը ճշմարտութիւն

հաւատով։ Քրիստոնէութիւնը չէ պահանջում ամուլ {եւ} անխորհուրդ մեքենականութիւն. նա կամի, որ ամենայն

թիւն. նա կամի, որ ամենայն բան քննուի, ուսանուի {եւ} հոգու գիտակցութեամբ հիմնաւորապէս ընդունուի, նորա

կամի մաքուր սիրտ, անարատ խղճմտանք, ամբիծ հաւատ {եւ} մանկական պարզահոգութիւն։ Մի մարդ, սնանելով

իսի կենդանարար աղբիւրի մօտ, ուստի բղխում էր պարզ {եւ} վճիտ սէր, ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն, ի՛նչ զարմ

, ուստի բղխում էր պարզ եւ վճիտ սէր, ճշմարտութիւն {եւ} ազատութիւն, ի՛նչ զարմանք է, որ նախապատիւ եւ գեր

իւն եւ ազատութիւն, ի՛նչ զարմանք է, որ նախապատիւ {եւ} գերապատիւ լինի միւս ազգերից, որոնք, մնալով դեռե

կան կրօնի խաւարի մէջ, պիտոյ է խարխափելով քայլէին {եւ} այն՝ կառած ու կապած անտանելի ծանր շղթաներով։ Մի

, իսկ փուշը՝ փուշ"։ Այդ տեսակ առաջնութիւնը {եւ} նախամեծարութիւնը ազգերի, որպէս եւ դորա հակառակ,

կ առաջնութիւնը եւ նախամեծարութիւնը ազգերի, որպէս {եւ} դորա հակառակ, նոցա յետ մնալը եւ թշուառութիւնը,

ը ազգերի, որպէս եւ դորա հակառակ, նոցա յետ մնալը {եւ} թշուառութիւնը, այդ բոլորը, ասում ենք, շատ բնակ

քն է։ Կրօնի մէջ կերպարանագործւում է մարդու հոգին {եւ} բանականութիւնը, եւ այս կրօնն է նորա հոգեկան եւ բ

պարանագործւում է մարդու հոգին եւ բանականութիւնը, {եւ} այս կրօնն է նորա հոգեկան եւ բանական գործունէութեա

ն եւ բանականութիւնը, եւ այս կրօնն է նորա հոգեկան {եւ} բանական գործունէութեան աղբիւրը եւ շարժառիթը։

է նորա հոգեկան եւ բանական գործունէութեան աղբիւրը {եւ} շարժառիթը։ Այսչափ կրօնի վերայ։ Մեր խորհուրդ

Մեր խորհուրդն էր ցոյց տալ միայն կրօնի ինչութիւնը {եւ} խորհուրդը)։ Բեր այժմ խօսենք իւր կարգով եւ պապա

իւնը եւ խորհուրդը)։ Բեր այժմ խօսենք իւր կարգով {եւ} պապականութեան վերայ, որովհետեւ դա երկրորդ մասն է

Խօսելով կրօնի վերայ՝ մեք ցոյց տուեցինք ստրկական {եւ} ազատական կրօնի բնաւորութիւնքը եւ յարաբերութիւնքը

ուեցինք ստրկական եւ ազատական կրօնի բնաւորութիւնքը {եւ} յարաբերութիւնքը, տեսանք, թէ ինչ գին է արժել մար

ցօղուելով Քրիստոսի անմեղ արիւնով, կաշկանդւում են {եւ} կարկամւում են պապականութեան շնչելուց։ Վաղուց

ձը անմիջական երեսփոխան Աստուծոյ, աշխարհի վերայ, {եւ} այն՝ անսխալելի եւ անմեղանչական երեսփոխան։ Շատ ժ

խան Աստուծոյ, աշխարհի վերայ, եւ այն՝ անսխալելի {եւ} անմեղանչական երեսփոխան։ Շատ ժամանակ էր, որ քարո

եսփոխան։ Շատ ժամանակ էր, որ քարոզում էին պապերը {եւ} նոցա արբանեակքը, թէ երկնքի արքայութեան բանալիքը

թիւնը, նոր դեռեւս ազատուելով սատանայի գերութենից {եւ} հոգեւորուած, պատրաստ էր ամենայն զոհաբերութիւն յա

ան աշխարհներում անքրիստոնեայ ազգերը չարչարում էին {եւ} հարստահարում էին Քրիստոնեայ բնակիչքը, պապերը մի

ուորութիւնը ջարդ ու փշուր վերադարձած արշաւանքից, {եւ} ահա պապական կոնդակները եկեղեցու բեմերը դըրդում են

, որ ցոյց տային, թէ պաշտպան են քրիստոնէութեան, {եւ} դորանով սովորեցնէին ազգերը նայել պապի վերայ որպէս

յ որպէս եկեղեցու գլխի վերայ. երկրորդ, որ ազգերը {եւ} մանաւանդ նոցա իշխանքը, զբաղուելով այդ անվերջանալ

ժամանակ չգտանէին ուշադրութիւն դարձուցանել պապերի {եւ} առհասարակ եկեղեցականների անկարգ գործերի վերայ։

մ էին այն մտքի վերայ, թէ ոչխարքը հովուի համար են {եւ} ո՛չ հովիւը՝ ոչխարի համար։ Հեռացնելով ժողովուրդը

վ, թէ ազգերը, տգետ լինելով, թիւր կը հասկանային {եւ} կը գայթակղուէին, օր ըստ օրէ պատում էին ազգերի մի

օր ըստ օրէ պատում էին ազգերի միտքը մարդագիր չնչին {եւ} սնոտի կանոնների թանձր մառախուղով, որպէսզի նոցա ա

իջոցի վերայ՝ մինչեւ Կարլովինգեան տան վերջանալը, {եւ} տեսանում ենք ահա, որ քսան եւ չորս պապերից, որ ա

եան տան վերջանալը, եւ տեսանում ենք ահա, որ քսան {եւ} չորս պապերից, որ այս միջոցին նստան Հռովմէական եկ

գանձը, իւր աւարով հանդերձ դուրս փախաւ Հռովմից, {եւ} յետոյ վերադարձաւ շուտով, հալածեց իւր յաջորդը եւ

եւ յետոյ վերադարձաւ շուտով, հալածեց իւր յաջորդը {եւ} խեղացուց նորան ամենագարշելի կերպով։ Պատմութեան թ

մինը վարձու է առնում իւր անմեղանչականութիւնը տասն {եւ} ութն տարեկան հասակում, միւսը՝ տասներկուսից յառա

ել։ Ամենայն սուրբ բան դառնում է վաճառելի, արատը {եւ} անառակութիւնը թագաւորում են Վատիկանի կամարների տա

նքը, որ չէ պիտոյ համեմատէր ժողովուրդը Սուրբ գրքի {եւ} Աւետարանի Վարդապետութեան հետ։ Պապականութիւնը պահ

ան հետ։ Պապականութիւնը պահանջում էր ազգերից կոյր {եւ} անպայման հաւատ. հաւատ, ոչ թէ անմիջապէս դէպի Աստ

առաւական տրամաբանութեամբ, բաց աչքով անմեղանչական {եւ} անսխալելի ճանաչել նորա անձը, ուր ժողովուրդը իրաւ

, ուր ժողովուրդը իրաւունք չունի ընթեռնուլ, քննել {եւ} հասկանալ Սուրբ գիրքը եւ հարկադրուած է ոչ թէ սրտի

ք չունի ընթեռնուլ, քննել եւ հասկանալ Սուրբ գիրքը {եւ} հարկադրուած է ոչ թէ սրտի վկայութեամբ, այլ մեքենա

ւորուած, մանաւանդ, որ տեսել էիր այստեղ ստրկական {եւ} ազատական կրօնների բնաւորութիւնքը։ Ի՞նչ է պապ

. այս խորհուրդը մեծ է, բայց ո՛րքան մեծ, այնքան {եւ} կորստական մարդկութեան համար։ Նա ներգործում է կրօ

րստական մարդկութեան համար։ Նա ներգործում է կրօնի {եւ} կրօնապաշտութեան դիմակի տակ, բայց դոքա երկրորդակա

աջին նպատակին, որին կամի հասանել։ Նորա մտացածին {եւ} կարծիքական տիեզերական հոգեւոր իրաւասութեան տակ թա

ը իւրեանց հողի վերայ իշխանութիւն ունէին եպիսկոպոս {եւ} վանահայր կարգելու։ Մինչեւ սորա ժամանակը պապերի ա

էր լոկ խօսքերով միայն, բայց Գրիգորը, որի խելքով {եւ} կառավարութեամբ հինգ պապ նստել էին պապական գահը,

միայն քահանայք անկին լինին այնուհետեւ, այլ ով որ {եւ} կին ունէր, նա եւս բաժանուի՝ թելադրելով ժողովրդի

եայ պարտական է հնազանդ լինել սուրբ գահին, ուրեմն {եւ} ՝ Հռովմէական քահանայապետներին, եւ թէ սոցա ծայրագ

գահին, ուրեմն եւ՝ Հռովմէական քահանայապետներին, {եւ} թէ սոցա ծայրագոյն իշխանութիւնը բոլոր կայսրների,

ոլոր կայսրների, թագաւորների, բոլոր պատրիարգների {եւ} եպիսկոպոսների վերայ, որ պարտական էին պապի ձեռքից

ստան պարտական է հարկ տալ ամենայն տարի երկու սու, {եւ} հրամայում է իւր դեսպաններին ժողովել այս հարկը՝ ո

կեղեցու սեպհականութիւնն է։ Սալոմոնը, չհաւատալով {եւ} կամակորուելով, գահընկէց է լինում, եւ նորա յաջոր

չհաւատալով եւ կամակորուելով, գահընկէց է լինում, {եւ} նորա յաջորդը՝ Վլադիսլաւ, աւելի խոհեմ գտանուելով

գտանուելով, հրատարակում է իւր անձը պապի գործակալ {եւ} համաձայնում է հարկ տալ նորան՝ որպէս տէրութեան իս

ապական սեպհականութիւնքը կառավարելու այս կղզու մէջ {եւ} Սարակինոսների յափշտակած երկիրը յետ դարձուցանելու

երկու հարիւր մարկա արծաթ հարկ վճարէ Գրիգոր պապին {եւ} նորա օրինաւոր յաջորդներին, սոցա՝ Դալմաթիու վերա

զնի խնդրին, ընդունել է նորա՝ դէպի սուրբ Պետրոսը {եւ} դէպի նորա յաջորդքը հաւատարմութեան երդումը՝ առանց

ացքին երիտասարդ արքայազնի պիտոյ է հաւանի թագաւորը {եւ} տէրութեան բոլոր երեւելի մարդիկը. պատճառ, Առաքեա

տուեցան նոր աթոռների վերայ։ Ֆրանսիայի, Սպանիայի {եւ} Գերմանիայի մէջ պապական դեսպանքը ունէին պապի իշխան

եր ազգին, թէ ինչպէս էր պապականութեան ուղղութիւնը {եւ} խորամանկ քաղաքականութիւնը։ Այսպէս ահա, միջի

մեծամեծ քայլերով յառաջ գնաց դէպի իւր դատապարտելի {եւ} անքրիստոնեայ նպատակը՝ բռնանալ մարդկութեան վերայ

տոնեայ նպատակը՝ բռնանալ մարդկութեան վերայ, գերի {եւ} ստրուկ շինել նորան։ Նոյնիսկ վերեւում յիշուած Գրի

մանիայի կայսրը, ցուրտ ձմեռան մէջ երեք օր գլխաբաց {եւ} ոտաբոբիկ կանգնած եկեղեցու դռնումը, պիտոյ է ապաշխ

ութեան բերանը, նորա բանականութեան ազատ հոսանքը, {եւ} միլիոնակոր անդամք մարդկութեան, որ չկամէին գլուխ

արանական հպատակներից մի քանիքը չքացնելու աղագաւ, {եւ} որի յիշատակի համար մեդալիոններ կտրուեցան ու գոհաբ

քան մարդերի կորուստը. նոցա արիւնով ոռոգում էր նա {եւ} աճեցնում էր կոյր հնազանդութեան ծիլը պապական մարդե

Խեղճ ողորմելի Սպանիան զրկուեցաւ իւր գործունեայ {եւ} հարուստ հպատակներից, որպիսի էին Մաւրիտանացիք, ա

ակներից, որպիսի էին Մաւրիտանացիք, այո մի մասնով {եւ} Հրէայք՝ կէս մի կրակով չքացնելով, կէս մի ողորմել

քաղաքականութիւնը պահանջում էր արիւն, մահ, հուր {եւ} սուր։ Քրիստոս ինքը մեռաւ ազգերի փրկութեան համար

պականութիւնը ազգեր չքացուց իւր ապահովութեան համար {եւ} դեռեւս՝ պաշտպան քրիստոնէութեան հրատարակելով իւր

հետեւելով, կարելի՞ է համաձայնիլ, թէ նորա կրօնը {եւ} Քրիստոնէութեան պաշտպան ձեւանալը չէր մի դիմակ՝ պա

հի հանգամանքներից, եւրոպացի թագաւորների, այո՛, {եւ} ազգերի երեսից։ Ահա այն սկզբունքը, որոնց մէջ

պականութեան։ Տեսանելով այս, որպէս մեք, նոյնպէս {եւ} ամենայն անաչառ մարդ մեր ընթերցողներից, համաձայնե

որհրդաւոր ժամում դուրս երեւեցուցանել իւրեանց սրտի {եւ} հոգու վկայութիւնը եւ այս կերպով բաց ձգել պապականո

ս երեւեցուցանել իւրեանց սրտի եւ հոգու վկայութիւնը {եւ} այս կերպով բաց ձգել պապականութեան լուծը իւրեանց պ

պիսի բան է, որ հարիւր անգամ արժանի էր կասկածանքի {եւ} երկբայութեան տակ ընկնելու։ Մեք խօսում ենք այսպէս

անկանում էինք մեր ազգի կրօնական միութեանը, ուստի {եւ} գրկաբաց ողջունելու ենք մի մարդ, որ փախչելով օտար

ազգի բարոյականութիւն երկու աղբիւր ունի. առաջինը {եւ} գլխաւորը՝ կրօնը, երկրորդը՝ լուսաւորութիւնը։ Թ

ութիւնը։ Թէեւ կարելի էր երրորդ աղբիւրի տեղ դասել {եւ} քաղաքականութիւնը, բայց քաղաքականութեան ուղղութիւ

ականութեան ուղղութիւնը անմիջական հետեւանք է կրօնի {եւ} լուսաւորութեան։ Եթէ ճիշդ լօգիկաբար քննենք, եւ լ

ի եւ լուսաւորութեան։ Եթէ ճիշդ լօգիկաբար քննենք, {եւ} լուսաւորութիւնը հետեւանք է կրօնի, ինչպէս նախընթա

որ հազարաւոր տարիներով կատարել է նա՝ իւր կեանքը {եւ} գոյութիւնը ենթարկելով այս փորձութեններին եւ այս բ

եանքը եւ գոյութիւնը ենթարկելով այս փորձութեններին {եւ} այս բոլորը՝ ստրկութեան եւ ծառայութեան մէջ, այս

լով այս փորձութեններին եւ այս բոլորը՝ ստրկութեան {եւ} ծառայութեան մէջ, այս իրողութենների ճիշդ պատմութի

այս եզրակացութիւնը մեր ընթերցողների առաջեւ, որով {եւ} ապացուցանել, թէ ինչ կերպով կամ ինչ ճանապարհով ստ

անբարոյականութեան, որ իւր կողմից նոյնպէս ծնող է {եւ} գործարան սոսկալի եւ սարսափելի յանցանքների։ Մեր խ

որ իւր կողմից նոյնպէս ծնող է եւ գործարան սոսկալի {եւ} սարսափելի յանցանքների։ Մեր խօսքը այս կերպով յառա

կանութեամբ։ Քննութեան տակ ձգելով մարդը ֆիզիկական {եւ} հոգեբանական կողմից՝ նկատում ենք, որ նորա կազմու

ցիր ու ցան երեւում են առանձին առանձին կենդանական {եւ} բուսական թագաւորութենների մէջ։ Նկատում ենք հոգեկ

րութենների մէջ։ Նկատում ենք հոգեկան կարողութիւնք {եւ} ունակութիւնք, որ միւս շնչաւորների մէջ փոխանակւու

նը հետեւանք է նորա ֆիզիկական կատարեալ կազմութեանը {եւ} աննիւթ եւ իմացական կարողութեանը։ Ազատութիւնը, կ

ք է նորա ֆիզիկական կատարեալ կազմութեանը եւ աննիւթ {եւ} իմացական կարողութեանը։ Ազատութիւնը, կամ, ազատո

ձ փորձէր կապել այս ինքնագոյ, հոգեկան ձգտողութեան {եւ} անձնզգայութեան բնական իրաւունքը։ Եւ ճշմարիտ

ողութեան եւ անձնզգայութեան բնական իրաւունքը։ {Եւ} ճշմարիտ. ո՛վ մեզանից բողոքելու չէր, եթէ մի բարբ

թէ մի բարբարոս բռնակալ ձեռք կապէր մեզ թէ՛ նիթապէս {եւ} թէ՛ բարոյապէս, կամ արգելանքի տակ դնէր մեր ազատու

ութիւնը, մեր կամքը, որ հետեւանք էին մեր հոգեկան {եւ} ֆիզիկական կատարելութեանը։ Վկայ է պատմութիւնը

ովութիւնք, սպանութիւնք, հրկէզք, յափշտակութիւնք {եւ} այլ սոսկալի մոլութիւնք ծնեցան բռնակալութենից։ Բռ

րութիւնը՝ անիրաւաբար մօտենալով ուրիշի ստացուածին {եւ} իրաւունքին, առաջին անգամ մերկացուց երկաթը անզօրի

իրաւունքին, առաջին անգամ մերկացուց երկաթը անզօրի {եւ} անպաշտպանի պարանոցի վերայ։ Բռնակալութիւնը,

րդկային հոգու ազատ կարողութեններին, ջուր է տալիս {եւ} աճեցնում է չնչին վնասակար եւ տմարդի ընդունակութիւ

ներին, ջուր է տալիս եւ աճեցնում է չնչին վնասակար {եւ} տմարդի ընդունակութիւնք եւ մոլութիւնք, որոնց կարգ

եցնում է չնչին վնասակար եւ տմարդի ընդունակութիւնք {եւ} մոլութիւնք, որոնց կարգումն են կեղծաւորութիւնը,

գումն են կեղծաւորութիւնը, սուտը, դաւաճանութիւնը {եւ} այլ սոցա նման արատներ, որով զրահաւորուիլ հարկադր

ւիլ հարկադրւում է ամեն մի ստրուկ մարդ, իւր գոյքը {եւ} բարեկենդանութիւնը մի կերպով ապահով կացուցանելու հ

էր միայն Աստուծոյ իրաւունքից, երբէք համարուած չէ {եւ} համարուելու չէ ազատութեան պաշտպան։ Նորա կանոնադր

պաշտպան։ Նորա կանոնադրութիւնքը, հոգեւոր կարգերը {եւ} այլ անհամար իրողութիւնք մարդկութեան պատմագրքի մէջ

մբ հաստատում են, թէ դա խլելով բոլորի ազատութիւնը {եւ} կամքը, իւր մէջ կազմել է մի ազատութեան շտեմարան,

կամքը, իւր մէջ կազմել է մի ազատութեան շտեմարան, {եւ} նորա ծայրացեալ ազատութիւնը ամենայն բանի մէջ մարդկ

նա վերադաս է համարում իւր անձը բոլոր մարդկութենից {եւ} սորան՝ հլու հպատակ իւրեանց, ուրեմն եւ անմեղանչա

դկութենից եւ սորան՝ հլու հպատակ իւրեանց, ուրեմն {եւ} անմեղանչական, որովհետեւ մեղանչել կարելի է դժրելո

է չկար ոչինչ արգելք ու խափան որեւիցէ թէ՛ նիւթական {եւ} թէ՛ բարոյական կողմից, եթէ դորա փոխանակ զրահաւորո

ազատութեամբ, ուրեմն ինչպէս պիտոյ է նա մեղանչէր։ {Եւ} ազատութիւն ասացեալը, ինչպէս ասել ենք, սեպհականո

սորա իւրաքանչիւր անդամը հաւասարաչափ ունէր նորան, {եւ} այլապէս մեծանալու ծովանալու չէր մի անդամի ազատութ

"։ Արդարեւ, պապականութիւնը, լինելով մի իմանալի {եւ} հոգեւոր Չինաստան, ուր ո՛չ ոք եւ ո՛չինչ օտարական

նելով մի իմանալի եւ հոգեւոր Չինաստան, ուր ո՛չ ոք {եւ} ո՛չինչ օտարական չէր կարող ներս մտանել, ունի իւր

գնահատենք լուսաւորութիւն բառիս արժանաւորութիւնը։ {Եւ} ճշմարիտ, ինչպէս կարող էր ստոյգ լուսաւորութիւնը տ

աւորութիւնը տեղ գտանել մի աշխարհում, որի հիմքերը {եւ} տարերքը էին բռնակալութիւն եւ ստրկութիւն, որի գլխ

արհում, որի հիմքերը եւ տարերքը էին բռնակալութիւն {եւ} ստրկութիւն, որի գլխաւորը, Աստուծոյ ամենակալի եր

լ, որի մոլեկրօն աբեղայքը՝ այդ ստրկութեան որդիքը {եւ} բռնակալութեան խաւարատեսիլ եւ դժոխադէմ զինուորքը,

յդ ստրկութեան որդիքը եւ բռնակալութեան խաւարատեսիլ {եւ} դժոխադէմ զինուորքը, եկեղեցու բեմերը թնդեցնում էի

րին... Այո՛, շատերի համար իւրեանց ճշմարտութիւնը {եւ} լուսաւորութեան քարոզութիւնը եղած է մահու դատակնիք

ական կրակն ու սուրը այրել ու կտրել են այն լեզուքը {եւ} այն գլուխները, որոնց անմիջական քարոզութեամբ խլրտ

խլրտուել էր մի ճշմարտութեան լոյս պապական անմխիթար {եւ} մռայլոտ աշխարհի սահմաններում։ Ճշմարտութեան եւ լո

ար եւ մռայլոտ աշխարհի սահմաններում։ Ճշմարտութեան {եւ} լուսաւորութեան շատ քարոզիչք փչել են իւրեանց վերջի

ապական բանտերի բորբոսած պատերի տակին չարագործների {եւ} աւազակների հետ միասին, մի խուրձ յարդի վերայ։

պականութեան օգտի համար, միւս կողմից՝ բռնութիւնը {եւ} ստրկութիւնը հարկադրում են հրաժարուիլ այս եւ այն ք

թիւնը եւ ստրկութիւնը հարկադրում են հրաժարուիլ այս {եւ} այն քննութենից, հնազանդուիլ եւ հպատակուիլ այն ձա

են հրաժարուիլ այս եւ այն քննութենից, հնազանդուիլ {եւ} հպատակուիլ այն ձայնին, որ բարձր աղաղակում է՝ "

անք, տպարանք, մատենադարանք, հնութեան թանգարանք {եւ} այլն եւ այլն։ Բայց, աւա՜ղ, դոքա բոլորը նման են

արանք, մատենադարանք, հնութեան թանգարանք եւ այլն {եւ} այլն։ Բայց, աւա՜ղ, դոքա բոլորը նման են այն թզե

շարժողութեան տակ պահուած է սարսափելի անգործութիւն {եւ} անշարժութիւն։ Ուսումը եւ լուսաւորութիւնը՝ պ

սափելի անգործութիւն եւ անշարժութիւն։ Ուսումը {եւ} լուսաւորութիւնը՝ պապական դայեակների ձեռքով մատակ

րդկութեան պատմագրքի մէջ, որ, մարդկութեան կեանքի {եւ} գործերի յիշատակարանը լինելով, կարող էր աւելի լու

ղ էր աւելի լուսափայլ կացուցանել մի ճշմարտութիւն։ {Եւ} այսպէս, հարցնում ենք պատմութիւնից, թէ ի՛նչ վիճա

սպէս, հարցնում ենք պատմութիւնից, թէ ի՛նչ վիճակի {եւ} ո՛ր աստիճանի մէջ էր Եւրոպացոց լուսաւորութիւնը, մ

րհի ամենայն տեսակ գիտութիւնքը փակուած էին վանական {եւ} կալուածատիրական շինուածքների աշտարակազարդ պարիսպն

ւրեանց մէջ, որպէս մի գործարանաւոր էակի մէջ կեանք {եւ} շարժողութիւն, արդեօ՞ք, արեգակի տարեկան շրջանառո

մ էր նեղսիրտ դպրոցականութիւնը՝ իւր սոփեստութենով {եւ} բոլոր մեծվայելչութեամբ։ Գիտութիւնքը՝ կապուած կա

չորացուցած մեռեալ դիակ, բովանդակւում էին երրեակ {եւ} քառեակ ասացեալ արուեստների մէջ, որք էին քերականո

ն, երաժշտութիւն, թուաբանութիւն, երկրաչափութիւն {եւ} աստեղաբաշխութիւն, որ ներս էին մտել Եւրոպա վեցերո

Եւրոպա վեցերորդ դարումը Կասսիոդորոսի, Իզիդորոսի {եւ} Մարկիանոսի անճոռնի գրքերով։ Այս գիտութիւնքը

տել էին այս գիտութիւնքը Եւրոպա, մինչ ամբողջ հինգ {եւ} վեց դար ամենայն մատենագրական գործունէութիւն ցոյց

այս առաջիններից, մինչ բոլորի խելքերը դառնում էին {եւ} ոգեւորւում էին Երուսաղէմի ազատութեամբ, կամ այս ե

ւ ոգեւորւում էին Երուսաղէմի ազատութեամբ, կամ այս {եւ} այն ժողովքը կազմելու որեւիցէ անբաղդ մարդ դատապարտ

րի մէջ, ինչ աստիճանում կարող էր լինել գիտութիւնը {եւ} լուսաւորութիւնը՝ բաշխուած մարդկային ազգին պապակա

թող խօսէ պատմութիւնը։ Եւրոպական մարդկութեան ոյժը {եւ} զօրութիւնքը քամուեցան խաչակիր արշաւանքներից, ասպ

րպէս մի խթանով ծակեց քնած ազգերի կողքը. զարթեցան {եւ} նայեցան իւրեանց տխուր եւ վհատեցուցիչ անցեալի վերա

ազգերի կողքը. զարթեցան եւ նայեցան իւրեանց տխուր {եւ} վհատեցուցիչ անցեալի վերայ, հոգ տարան բարւոքել նե

տարան բարւոքել ներկայն, որ սա ապագայումը գեղեցիկ {եւ} երջանիկ օրերի մայր դառնայ։ Ազգերը, որ մինչեւ այ

ուց. ինքեանք սկսեցին լինել իւրեանց դաստիարակքը, {եւ} այստեղ էր ահա Եւրոպայի այժմեան լուսաւորութեան սեր

նում ենք տասնեւերեքերորդ դարումը, որ մինչեւ տասն {եւ} հինգերորդ դարը խմորուելով՝ վերջապէս այս դարումը

ծողութեան ժամանակ, զարմանալի բան, ճշմարտութիւնը {եւ} լոյսը, ասես թէ միշտ պիտոյ է պատերազմելով յաղթեն

ասես թէ միշտ պիտոյ է պատերազմելով յաղթեն խաւարին {եւ} ստութեան եւ յափշտակեն յաղթութեան ձիթենին։ Այսպէս

տ պիտոյ է պատերազմելով յաղթեն խաւարին եւ ստութեան {եւ} յափշտակեն յաղթութեան ձիթենին։ Այսպէս է աշխարհի կ

թութեան ձիթենին։ Այսպէս է աշխարհի կարգը, այո՛, {եւ} նախախնամութեան կամքը, որպէսզի ընտրեալքը երեւին։

ութեան երկրորդ աղբիւրը։ Տեսանք ահա այդ աղբիւրը, {եւ} այժմ մնում է մեզ յառաջ խաղալ մեր ընթացքում, հետե

պապերը, իւրեանց անձը Յիսուսի Քրիստոսի անսխալելի {եւ} անմեղանչական երեսփոխան քարոզելով, մի բարակ կերպո

, հոգեւոր իրաւասութեան հետ բոլորելով իւրեանց մէջ {եւ} քաղաքական արժանաւորութիւնը այն վարդապետութեամբ,

բ, թէ Հռովմէական եկեղեցուց դուրս չկա փրկութիւն, {եւ} թէ Քրիստոսը խոստացել էր մի հօտ եւ մի հովիւ շինել

չկա փրկութիւն, եւ թէ Քրիստոսը խոստացել էր մի հօտ {եւ} մի հովիւ շինել բոլոր մարդկային ազգը, քարոզում էի

պիտոյ է հարկաւորաբար լսել այս հովուի ձայնին միայն {եւ} պաշտպանուիլ նորա հովանաւորութեան տակ։ Պապական զա

սել, ընտրութեան անօթք՝ այս գաղափարը ազգերի սրտի {եւ} հոգու մէջ իրագործելու համար։ Սոցա քարոզիչքը, ծո

ոգու մէջ իրագործելու համար։ Սոցա քարոզիչքը, ծով {եւ} ցամաք ոտի տակ առած, հողմի թեւերով թռչում էին անհ

ւորը, կամենալով բաժանուիլ իւր Մարգարիտ թագուհուց {եւ} սորա կենդանութեամբ կին առնուլ Մարիա Մեդիչիսը, հա

տ, որ միա՛յն կարող էր լուծանել ամուսնութեան կապը {եւ} հրաման տալ վերստին ամուսնանալու։ Ամենայն Քրիստոն

Պապը լուծեց նորա ամուսնութեան կապը Մարգարիտի հետ {եւ} թոյլ տուեց ամուսնանալ Մարիա Մեդիչիսի հետ։ Յիսուս

Մարիա Մեդիչիսի հետ։ Յիսուսեանք յետ եկան աքսորից {եւ} իւրեանց երախտագիտութիւնը ցոյց տուեցին Հենրիկոս չո

անապարհը... Մի կողմից, քարոզիչների խորամանկ {եւ} ազատ ներգործութիւնը ճանապարհ էր բանում ոտքը չկոխո

տ ներգործութիւնը ճանապարհ էր բանում ոտքը չկոխուած {եւ} հեռաւոր աշխարհների մէջ, միւս կողմից՝ իսկոյն նոց

երի մէջ, միւս կողմից՝ իսկոյն նոցա քամակից կրակը {եւ} երկաթը բարձրացնում էին պապականութեան դրօշակը՝ ու

ց յետոյ, մանաւանդ այն օրից, երբ լուսաւոր կերպով {եւ} հոգու գիտակցութեամբ հասկացան Քրիստոնէութեան փրկար

ութիւնը, այն հողը, որի վերայ պիտոյ է բուսանէր, {եւ} այն ատմօսֆերան որի մէջ պիտոյ է ծաղկէր նա։ Բայց ա

երկացնելու էր Մխիթարեանց բարոյականութեան մասնաւոր {եւ} սեպհական աղբիւրը. մեր խօսքը այն կանոնադրութեան վ

էին Մխիթարեանք։ Ինչ կանոնադրութիւն է այդ. փառք {եւ} պարծանք Մխիթարեանց անուանը, Յիսուսեան ապիրատ կար

ցագանչել էր ուրախութենից՝ Spiritus Dei est hic, {եւ} որ նոյն պապի կոնդակով 1540 թուականի դեկտեմբերի 27

կանոնադրութեան վերայ Լոյոլան յաւելացուց վերջումը {եւ} այլ կանոններ։ Բացի սորանից, Յիսուսեանք ունէին ե

ւ այլ կանոններ։ Բացի սորանից, Յիսուսեանք ունէին {եւ} " Exercitia Spiritualia "՝ " Հոգեւոր վարժութիւնք

նգը։ Այս կանոններով դաստիարակւում էին Յիսուսեանք {եւ} սոքա էին նոցա լուսաւորութեան, բարոյականութեան եւ

եւ սոքա էին նոցա լուսաւորութեան, բարոյականութեան {եւ} քաղաքականութեան աղբիւրքը։ Այս կանոնադրութիւնքն է

ը։ Այս կանոնադրութիւնքն էին, որ Լուդովիկոս տասն {եւ} հինգերորդի օրերին, տարի ու կէս քննուելով Փարիզի

դասպանութիւն, երկու Յիսուսեանք՝ անձնասպանութիւն {եւ} եօթանասուն հինգ Յիսուսեանք՝ թագաւորասպանութիւն։

նոնները ճիշդ պահողներ, որ ըսել է հայ ճիզվիթներ։ {Եւ} մենք այնպիսի անձինք տեսեր ենք դժբաղդութեամբ վանքի

որ երեսուն երկու տարի անդամ էր այդ միաբանութեան, {եւ} այն՝ ականաւոր անդամ։ Տեղիք չունին գերապատիւ

պատճառ, Մխիթարեանք իւրեանց բոլոր գործողութենների {եւ} ընթացքի մէջ արդարացնում են եւ իրաւացնում են նորա

լոր գործողութենների եւ ընթացքի մէջ արդարացնում են {եւ} իրաւացնում են նորա խօսքերը, եւ մի այնպիսի մարդու

էջ արդարացնում են եւ իրաւացնում են նորա խօսքերը, {եւ} մի այնպիսի մարդու, որ կասկածում էր այս բանի վերա

ը Մխիթարեանց, որ յարաբերւում էին կամ Հայոց ազգին {եւ} կամ պապականութեան. սոցա մէջ երեւում է նոցա Յիսու

ժանաւորութիւնը, որ պահել ենք հետեւեալ գլխին, որ {եւ} յառաջուց քննելով եւ իմաստասիրելով այս գործունէութ

պահել ենք հետեւեալ գլխին, որ եւ յառաջուց քննելով {եւ} իմաստասիրելով այս գործունէութեան շարժառիթը, առաւ

րի անգործութիւնը, տգիտութիւնը, խաւարասիրութիւնը {եւ} դատարկապորտութիւնը։ Ասացինք նոյնպէս, թէ մինչեւ

ղի արած, աւերուած ու խանգարուած լեզուն շինւում է {եւ} կարգի է դրւում Մխիթարեանց հոգաբարձութեամբ։ Ինքը

որովհետեւ նա չէր ստացել ո՛չ այն դաստիարակութիւնը {եւ} ո՛չ ունեցել էր ճանապարհ՝ ուսումնասիրելու հին լեզ

ելով, սկսեցին ուսումնասիրել երկաթի համբերութեամբ {եւ} անձանձիր աշխատելով։ Ահա այս համբերութեան եւ անձա

եամբ եւ անձանձիր աշխատելով։ Ահա այս համբերութեան {եւ} անձանձիր աշխատութեան արդիւնքն է, որ հինգերորդ դա

որ հինգերորդ դարու հայախօսութիւնը կենդանացաւ տասն {եւ} ութ-տասն եւ ինն դարերի մէջ ապրող մի քանի մասնաւոր

դարու հայախօսութիւնը կենդանացաւ տասն եւ ութ-տասն {եւ} ինն դարերի մէջ ապրող մի քանի մասնաւոր մարդերի համ

ուամենայնիւ Հայոց հնախօս լեզուն իւր վերստին կեանք {եւ} շարժողութիւն ստանալու համար պարտական է Մխիթարին,

ակից։ Այստեղ կեանք, կենդանութիւն, շարժողութիւն {եւ} այլն եւ այլն, որ ասում ենք, այդ բոլորը մասնաւոր

յստեղ կեանք, կենդանութիւն, շարժողութիւն եւ այլն {եւ} այլն, որ ասում ենք, այդ բոլորը մասնաւոր բան է,

ապա թէ ո՛չ, ամբողջ ազգի համար։ Քառասուն Մխիթար {եւ} նոյնքան միաբանութիւնք չէին կարողանալու կենդանացնե

ալու կենդանացնել մի մեռեալ լեզու, որ չէ ժամանակի {եւ} ազգի կենդանութեան հոգեղէն ձեւ ու կերպարանքը։

անել կորստից հնախօս լեզուի յիշատակարանքը, ուրեմն {եւ} հին գրոց լեզուն, սկսեցին տպագրել, այո՛, եւ տպա

եմն եւ հին գրոց լեզուն, սկսեցին տպագրել, այո՛, {եւ} տպագրեցին ըստ մեծի մասին հինգերորդ դարու հեղինակն

րու հեղինակների գործերը, որքան կարողացան ժողովել {եւ} ձեռք բերել։ Մխիթարեանք հոգացին կազմել Հայոց լեզո

լ քերականութիւն՝ քրքրելով Հայոց բոլոր դպրութիւնը {եւ} քննելով, թէ մեր մայրենի լեզուն, ինչ կերպարանքնե

մայրենի լեզուն, ինչ կերպարանքներով, ինչ ձեւերով {եւ} առանձնութեններով երեւում է զանազան Հայ հեղինակներ

ն Հայոց լեզուի համար բառարաններ, զանազան ձեւերով {եւ} զանազան խորհրդով։ Բացի բուն Հայ հեղինակներից, ա

զանազան գործեր հին ու նոր Եւրոպական լեզուներից, {եւ} այսպիսի թարգմանութեններով մեծապէս մշակագործեցին ե

ւ այսպիսի թարգմանութեններով մեծապէս մշակագործեցին {եւ} ճոխացուցին հին Հայկական դպրութիւնը։ Թողունք, որ

գմանուած է Մխիթարեանց ձեռքով բոլորովին անխորհուրդ {եւ} առանց որեւիցէ ազնիւ նպատակի։ Թողունք, որ Մխիթար

Մխիթարեանք մինչեւ այս օրս լոկ թարգմանիչք են եղած {եւ} մի երեւելի հեղինակութիւն չէ յառաջացել նոցանից որե

ւթեան հանդիսում, էր հին լեզուի լոկ պահպանութիւնը {եւ} մշակութիւնը. ընդհանուր լուսաւորութիւն տարածել մե

սաւորութիւն տարածել մեր ազգի մէջ, նորա գործը չէր {եւ} նա բոլորովին ապարդիւն գտանուեցաւ։ Մխիթարեանք, ո

արում էին իւրեանց ոյժը լեզուներ ուսանելու համար, {եւ} շատ բնական կերպով յառաջացան լեզուագիտութեան հանդի

Յունագէտք, Անգլիագէտք, Ֆրանսիագէտք, Իտալագէտք {եւ} այլն։ Իսկ առհասարակ այլ գիտութենների հանդէսը շատ

մէջ մի ուսումնական անձն՝ Եւրոպական բազմակողմանի {եւ} տիեզերական կրթութեամբ. դոցա գիտութիւնքը այս եւ ա

ի եւ տիեզերական կրթութեամբ. դոցա գիտութիւնքը այս {եւ} այն ուսման ճիւղին մէջ են՝ Էնցիկլոպէդիկական հատ ո

քական տեսութեններին, ուր փիլիսոփայութիւնը, ազատ {եւ} վերհամբարձ մտածութիւնը ստրկանում են պապի յանդգնամ

ը զրկում էր նորան ամենայն ստոյգ լուսաւորութենից։ {Եւ} ո՛չ միայն Մխիթարեանք, որ շատ ցած են իւրեանց գիտո

այն Մխիթարեանք, որ շատ ցած են իւրեանց գիտութեամբ {եւ} ուսումնականութեամբ Յիսուսեաններից, այլեւ սոքա՝

կաւոր Յիսուսեանքը, յայտնի են եւրոպական դպրութեան {եւ} աշխարհի մէջ որպէս լեզուագէտք եւ որպէս խորամանկ քա

րոպական դպրութեան եւ աշխարհի մէջ որպէս լեզուագէտք {եւ} որպէս խորամանկ քաղաքագէտք՝ տոգորուած Մաքիաւելու

ն հայրենակիցքը Ռուսսիայում, Տաճկաստանում կամ ուր {եւ} իցէ։ Աչքի առաջեւ ունենալով այս հանգամանքները՝ մ

որ մշակագործեցին ու ծաղկեցուցին Հայոց հին լեզուն {եւ} վեր քարշեցին նորան այն ողորմելի վիճակի միջից, ին

ն պապականութեան օգտին։ Այսպիսի գրքերի կարգում են {եւ} Չամչեան " Հայոց պատմութիւն " ասուած հատորները, ո

ւր Յազկերտներ, Լանկթամուրներ, Թաթարներ, Յոյներ {եւ} այլ օտար ազգեր աւերում են Հայաստանը այն պատճառով

եանքի մէջ. այն հատորները, ուր Հայոց կաթողիկոսքը {եւ} եպիսկոպոսքը անդադար հպատակութեան թղթեր են գրում Հ

րձութեամբ։ Մատթէոս Ծարեցու, Ոսկան վարդապետի {եւ} Ղուկաս Վանանդեցու խեղճ ողորմելի վհատական դրութիւն

նը եւս աճէր ու հասակ առնուր Իտալիայի երկնքի տակ։ {Եւ} Հայերը, անհոգ նստած իւրեանց աշխարհում, թողեցին

տի աբեղաների խնամատարութեանը այդ հանդէսը, ուրեմն {եւ} պարծանքի պսակը, որ միշտ ծաղկելու է, որքան Հայ մ

երի հետ, քունը կտրել է Հայոց հին լեզուն մշակելու {եւ} ծաղկեցնելու համար, եւ եւրոպական մարդը այսօր ճանա

Հայոց հին լեզուն մշակելու եւ ծաղկեցնելու համար, {եւ} եւրոպական մարդը այսօր ճանաչում է Հայոց ազգը Մխիթա

րայ, լսեցինք նորա խօսակցութիւնը Մարգար վարդապետի {եւ} Կարնեցի Խաչատուրի հետ։ Տեսանք նորա փախստականի պէ

արքի հալածանքի երեսից գլուխը ազատելու համար։ {Եւ} ահա Մխիթարը կազմեց իւր միաբանութիւնը, ունի վանք

ահա Մխիթարը կազմեց իւր միաբանութիւնը, ունի վանք {եւ} եկեղեցի, ունի մի փոքրիկ դպրոց, բայց այն հնարքը

ական հողի վերայ, ծառ դարձան, տերեւներ արձակեցին {եւ} պտուղ բերեցին այնպէս, ինչպէս որ սերմի յատկութիւն

որքում մի գաղտնի խորհուրդ՝ երբեմն թափել իւր անձը {եւ} միաբանութիւնը պապական իշխանութեան տակից եւ ուրանա

ր անձը եւ միաբանութիւնը պապական իշխանութեան տակից {եւ} ուրանալ նորա իրաւասութիւնը։ Աւելորդ է վերստ

ւմ էր իւր ընկերութեան պայմանքը Պապի նկատողութեանը {եւ} հաստատութեանը, Մխիթարը արդէն հրատարակել էր իւր ա

աւ պապական աթոռի առաջեւ, որպէս կիսակատար պապական {եւ} հարկադրուեցաւ Հռովմ գնալ՝ արդարանալու իւր եւ միա

կան եւ հարկադրուեցաւ Հռովմ գնալ՝ արդարանալու իւր {եւ} միաբանութեան ջերմեռանդն պապականութիւնը ապացուցանե

Մխիթարի միաբանութեան բուն խորհուրդը։ Մխիթարը {եւ} նորա մանուկ միաբանութիւնը Հայոց ազգի մէջ լուսաւոր

երեւում են բոլորովին այլ զգեստով՝ որպէս քարոզիչ {եւ} տարածող ուղղափառութիւն ասացեալ պապականութեան Հայե

ուած է այժմ ծառայել երկու պարոնների՝ Հայոց ազգին {եւ} պապականութեանը։ Ծառայում է Հայոց ազգին՝ աշխատել

լ Հայոց ազգի սիրտը, աշխատում է ցրուել այդ գրքերը {եւ} ձեռք բերած արծաթովը մէջ մտանել այլ գործերի։ Նորա

վարդապետին։ Բայց մեծ զանազանութիւն կա վարդապետի {եւ} աշակերտների մէջ. այդ է ուղղութեան զանազանութիւն

շակերտների մէջ. այդ է ուղղութեան զանազանութիւն։ {Եւ} այդ զանազանութիւնը այնքան սաստկանում է եւ զգալի է

ւթիւն։ Եւ այդ զանազանութիւնը այնքան սաստկանում է {եւ} զգալի է դառնում, որքան միաբանութիւնը յառաջանում

գալի է դառնում, որքան միաբանութիւնը յառաջանում է {եւ} կերպարանագործւում է, որքան աշակերտքը հեռանում են

Մխիթարի հաստատուն միտքը՝ երբեմն թափել իւր անձը {եւ} իւր միաբանութիւնը պապականութեան լուծի տակից, թու

ու, չունին կամք, կամին անշարժ մնալ այն դրութեան {եւ} այն վիճակի մէջ, ինչ վիճակի մէջ ճանաչել էին միանգ

ահել իւր բուն հայկական կրօնը, ազգի սովորութիւնքը {եւ} աւանդութիւնքը, միւս կէսը, կամելով ազատ պահել իւ

գտի համար։ Այս հանգամանքների վերայ յաւելացաւ {եւ} մի աւելի չարագուշակ իրողութիւն՝ Մխիթարեան միաբան

որդը՝ բոլորովին պապական, որ իւր կարգով ճնշում է {եւ} օր ըստ օրէ չքացնում է առաջին աղբիւրը։ Այս պատճառ

ով եւս միաբանութիւնը օր ըստ օրէ օտարանում է ազգից {եւ} սա (ազգը) նայում է նորա (Մխիթարեան միաբանութեա

աւոր. ուրեմն մնում է նոցա որսալ Հայոց ազգի սիրտը {եւ} բարեացակամութիւնը։ Ինչո՞վ. աշխատելով ազգի մատեն

նը։ Ինչո՞վ. աշխատելով ազգի մատենագրութեան վերայ {եւ} այնուհետեւ ոչ այն խորհրդով, որ ծառայեն լուսաւորո

եւեցաւ, որ Մխիթարեանք կտրուած բաժանուած են ազգից {եւ} աշխատում են Հայոց համար, որպէս պապականութեան ձեռ

ալու շարժառիթքը Մխիթարեանց ձեռքով, Մխիթարի մահից {եւ} նորա անմիջական աշակերտներից յետոյ էին նախ եւ յառա

ահից եւ նորա անմիջական աշակերտներից յետոյ էին նախ {եւ} յառաջ դոյն միաբանութեան երկդիմի կեղծաւորութիւնը Հ

ն միաբանութեան երկդիմի կեղծաւորութիւնը Հայոց ազգի {եւ} պապականութեան առաջեւ, երկրորդ՝ մի լոկ վաճառական

կամ դատապարտւում է այդ գործողութեան դիտաւորութեան {եւ} շարժառթի համեմատ։ Խորհուրդը կամ շարժառիթը է մի հ

րժառիթը է մի հոգի, որ ձգում է գործը որպէս մարմին {եւ} երեւում է աշխարհի երեսին որպէս մի անձնաւորութիւն

ատենագրական գործունէութիւնը, պարտական էինք խօսել {եւ} այս բաները ցոյց տալու համար, թէ արդեօք բուն ազգի

ադրել նոցա կատարել այդ գործը, թէ մի այլ պատճառ, {եւ} ահա սրտցաւութեամբ տեսանում ենք ուրիշ պատճառներ եւ

նում են այդ գործունէութեան արժանաւորութիւնը։ {Եւ} մեր համար շատ դառն է տեսանել Հայոց ազգից մի ընկեր

եսանել Հայոց ազգից մի ընկերութիւն, որ գիտութեամբ {եւ} անգիտութեամբ վնասում էր ազգին այս կամ այն կողմից

այդպիսի ընկերութեան վերայ։ Գրեանք գրուել են {եւ} տպուել են Մխիթարեանց ձեռքով այս կամ այն շարժառթի

բնականաբար եղել է միմիայն լեզուի մշակագործութիւնը {եւ} պահպանութիւնը։ Հայր Միքայէլ Չամչեանի նամակը

նի նամակը), որ գրում էր հայր Մկրտիչ Աւգերեանին {եւ} հայր Իգնատիոս Փափազեանին, որ գտանւում էին Հռովմի

ամչեանի գործի մասին, կարո՛ղ է մի կերպով ցոյց տալ {եւ} վկայել այն բանին, թէ զանազան էին Մխիթարեանց ուղղ

ւելի վարդապետաց Տեառն Տեառն Հայր Մկրտիչ վարդապետի {եւ} Հայր Իգնատիոս վարդապետի, 'ի տէր խնդալ։ Զգիր

փառս մատուցին տեառն։ Իսկ ես յառաւելն բերիմ լսել {եւ} ակն ունիմ թէ լուայց, եթէ չկայցէ թշնամի ընտանի

ց արդ բացից առակաւ զբերան իմ, լուարուք զոր ասեմս {եւ} զոր գիտեմ։ Ի հոգալ իմում զՎահան հաւատոյ գրոց լու

տոյ գրոց լուայ զձայն խորտակման աղեղանց. զարմացայ {եւ} զարմանամ, զի իմ էր գրուածն միայնոյ, գաղտ 'ի բնա

մ, զի իմ էր գրուածն միայնոյ, գաղտ 'ի բնաւից եւս {եւ} 'ի մեծաւորէ իմմէ եւ 'ի միաբանիցս, եւ որո՞վ իրաւա

միայնոյ, գաղտ 'ի բնաւից եւս եւ 'ի մեծաւորէ իմմէ {եւ} 'ի միաբանիցս, եւ որո՞վ իրաւամբք անկաւ բանն զհասա

բնաւից եւս եւ 'ի մեծաւորէ իմմէ եւ 'ի միաբանիցս, {եւ} որո՞վ իրաւամբք անկաւ բանն զհասարակութեամբ համայն

պարտելի ինչ կայր 'ի նմա, իմ էր դատապարտութիւնն. {եւ} արդարեւ զի՞ արար։ Ես զայն գիր յանձն էի արարեալ դ

։ Ես զայն գիր յանձն էի արարեալ դատաստանի ո՛չ այսր {եւ} ոչ այնր, այլ սրբոյ եկեղեցւոյ զի դատեսցէ որպէս եւ

եւ ոչ այնր, այլ սրբոյ եկեղեցւոյ զի դատեսցէ որպէս {եւ} ախորժ է, իսկ դոքա զիս թողեալ արկին զդատաստանն զհ

մ գիրք զոր գողացան) դոքա, 'ի ձեռս իւրեանց էր {եւ} ես ինքն աստ էի, աստ եւ ոսոխք իմ ութսնիւ չափ առաւ

դոքա, 'ի ձեռս իւրեանց էր եւ ես ինքն աստ էի, աստ {եւ} ոսոխք իմ ութսնիւ չափ առաւելեալք եւ Աստուածաբան վե

ն աստ էի, աստ եւ ոսոխք իմ ութսնիւ չափ առաւելեալք {եւ} Աստուածաբան վերաձայնեալք. զարմանք են զի ոչ ոք 'ի

նձելոյ իմ զնոսա, այլ փախուստ տուեալ տագնապեցան, {եւ} իբրեւ մեղուք բորբոքեալք զհասարակութեամբ մերով դիմ

ռ յայն ատեան, յոր եսն եմ ապաւինեալ։ Զի՛ կայր քո {եւ} սոյնպիսեացդ, հա՛յր Միքայէլ. բազում ինչ ամենայն

իս, զիա՛րդ ազգ յայսպիսեաց կորիցէ. կրկին հայեցայ {եւ} տեսի զազգն իբրեւ զոսկի, բայց գտի զնոսա խառնուրդ

զազգն իբրեւ զոսկի, բայց գտի զնոսա խառնուրդ պղնձի {եւ} կապարի, եւ յառաւելն ուշաբերեալ, զի սուրբ եկեղեց

զոսկի, բայց գտի զնոսա խառնուրդ պղնձի եւ կապարի, {եւ} յառաւելն ուշաբերեալ, զի սուրբ եկեղեցի չէ ընկեցեա

լ նոյնպէս Վահան հաւատոյ ուղղափառութեան) 'ի վանել {եւ} 'ի զատել զպղինձն եւ զկապարն. հայեցեալ եւ յոսկին

տոյ ուղղափառութեան) 'ի վանել եւ 'ի զատել զպղինձն {եւ} զկապարն. հայեցեալ եւ յոսկին կանգնեցի ընդդէմ նետա

ի վանել եւ 'ի զատել զպղինձն եւ զկապարն. հայեցեալ {եւ} յոսկին կանգնեցի ընդդէմ նետաձիգ եղելոց զվահանն։ Բ

քանզի ուրուական իմն էր այն, ոչ երբէք հանի 'ի վեր {եւ} սակայն պատրաստեալ էի ուղղագրել եւ կատարելագործել

բէք հանի 'ի վեր եւ սակայն պատրաստեալ էի ուղղագրել {եւ} կատարելագործել զնոյն, զի թէ երբէք պիտոյ ինչ լինի

բր բողոք եկեղեցւոյն Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի։ {Եւ} մինչդեռ ես յայս խորհուրդս էի, գողք հանին 'ի վեր

մինչդեռ ես յայս խորհուրդս էի, գողք հանին 'ի վեր {եւ} սկսան անձրեւել նետս ոչ յիմ վերայ, այլ 'ի վերայ հ

այ հասարակութեան մերոյ։ Զի՞ կայ ձեր, ո՛վ դուք, {եւ} հասարակութեան մերոյ, յիս ձգեսջիք զնետս ձեր, կամ

ամ ես աւասիկ առաջի ձեր, մխեսցին նետք ձեր յաչս իմ {եւ} ոչ յաչս այլոց. " Նետք տղայոց եղեն վէրք նոցա եւ ա

մ եւ ոչ յաչս այլոց. " Նետք տղայոց եղեն վէրք նոցա {եւ} այլն եւ այլն"։ Եթէ սուրբ ժողովն յիմ կոյս է, ո՛

յաչս այլոց. " Նետք տղայոց եղեն վէրք նոցա եւ այլն {եւ} այլն"։ Եթէ սուրբ ժողովն յիմ կոյս է, ո՛վ իցէ իմ

է, ո՛չ երկնչիմ, զի ես նորա եմ որդի, նա իմ մայր {եւ} իմ պաշտպան. եթէ կամիցի եւ եթէ ոչ, շատ է ինձ, ա

ա եմ որդի, նա իմ մայր եւ իմ պաշտպան. եթէ կամիցի {եւ} եթէ ոչ, շատ է ինձ, այո՛ զի նա 'ի մայրենի իրաւան

նստիլ տասնապետի միոյ ծերոյ 'ի պանդոկի, եկին անդ {եւ} ոմանք յՕսմանեանց անտի, յըմպել նոցա եւ յարբենալ '

, եկին անդ եւ ոմանք յՕսմանեանց անտի, յըմպել նոցա {եւ} յարբենալ 'ի պանդոկի անդ, մին յՕսմանեանց քար արձա

թագուհւոյն։ Բողոք կալաւ յայնժամ տասնապետն իւր, {եւ} ել հրաման մենամարտելոյ նոցա առ 'ի մահ նահատակեալ

ա առ 'ի մահ նահատակեալ։ Յայնժամ ծերոյն ել ընդդէմ {եւ} կործանեաց զախոյեանն։ Աւասիկ ես պատրաստեալ եմ նահ

անզի իսպառ տկարացեալ եմ, առաւել քան զոր կարծէք, {եւ} անկեալ 'ի յիշողութենէ եւ օրէ յօր նուազիմ, ստիպիմ

առաւել քան զոր կարծէք, եւ անկեալ 'ի յիշողութենէ {եւ} օրէ յօր նուազիմ, ստիպիմ զձեզ կանգնել եւ կանգնեալ

ողութենէ եւ օրէ յօր նուազիմ, ստիպիմ զձեզ կանգնել {եւ} կանգնեալ իսկ այսօր իմ փոխանակ զՀայր Մկրտիչդ եւ զՀ

ել եւ կանգնեալ իսկ այսօր իմ փոխանակ զՀայր Մկրտիչդ {եւ} զՀայր Իգնատիոսդ, խօսեսջիք զճշմարտութիւն եւ մի՛ ե

րտիչդ եւ զՀայր Իգնատիոսդ, խօսեսջիք զճշմարտութիւն {եւ} մի՛ երկնչիք 'ի թշնամեաց իմոց, եւ ես եթէ մարթացայ

ք զճշմարտութիւն եւ մի՛ երկնչիք 'ի թշնամեաց իմոց, {եւ} ես եթէ մարթացայց, յուսամ թէ ժամանեցից եւ զձեզ ան

իմոց, եւ ես եթէ մարթացայց, յուսամ թէ ժամանեցից {եւ} զձեզ անվաստակս կացուցից։ Անզգամութեամբ ասեմ, շա

հազար. զայն տեսեալ Իսկենտերայ նստաւ 'ի պատգարակ {եւ} ել ընդդէմ նոցա։ Իբրեւ լուան նոքա թէ Իսկենտեր ինք

ենտեր ինքնին գայ պատգարակաւ, 'ի փախուստ փութացան {եւ} ցիր ուցան մաշեցան։ Գամ եւ ես պատգարակաւ ծերութեա

, 'ի փախուստ փութացան եւ ցիր ուցան մաշեցան։ Գամ {եւ} ես պատգարակաւ ծերութեանս. մի ինչ զարհուրիք, վստ

նս. մի ինչ զարհուրիք, վստահիմ թէ զարհուրեցուցից {եւ} վանեցից զթշնամիս իմ։ Եթէ արդարութիւնն չիցէ մեռեա

ի ազգն համօրէն յոտին է. ոչ կարգաւորք միայն, այլ {եւ} Հայ բազմութիւնք սկսեալ 'ի ծագաց աշխարհի, ոչ դառն

ամբ արդարութեան բողոքելով առ ամենայն տէրութիւնս. {եւ} ոչ իսկ դադարէ մինչեւ ոչ տեսցէ զիրաւունսն, ոչ լռէ

լ զինուորի, ոչ ասելով ըստ թշնամեաց - ոչ կերիցուք {եւ} ոչ արբցուք մինչեւ ջնջեսցուք զԱբբայեանսն, այլ թէ

մինչեւ ոչ տեսցուք զխաղաղութիւն սուրբ եկեղեցւոյ, {եւ} զառաջին վիճակ անդորրութեան Մխիթարեանց միաբանութեա

արեսցէ գործարան տպագրութեան հարիւրամեայ ժամանակաց {եւ} այն առանց քննութեան։ Եկեղեցին Քրիստոսի բերս ոչ ս

ասուն ամաց հետէ տպագրեալ է, զայսքան ամս ընթերցան {եւ} քննեցին թշնամիք եւ ինչ ոչ գտին, ա՞յժմ գտանեն։ Ե

գրեալ է, զայսքան ամս ընթերցան եւ քննեցին թշնամիք {եւ} ինչ ոչ գտին, ա՞յժմ գտանեն։ Եւ զի՞նչ արդեօք այն

ւ քննեցին թշնամիք եւ ինչ ոչ գտին, ա՞յժմ գտանեն։ {Եւ} զի՞նչ արդեօք այն իցէ մախանք- աւասիկ- ասեն- եւ գիր

ն։ Եւ զի՞նչ արդեօք այն իցէ մախանք- աւասիկ- ասեն- {եւ} գիրքն, որ 'ի մեկնութիւն հաւատամքին։ Այս այն գիր

նդակեալ կայ 'ի նմա ճշմարիտ հաւատոյ դաւանութիւնք, {եւ} այժմ զիա՞րդ մոլորամիտ գտաւ։ Պատմագիրք Հայոց

րք Հայոց իբր երեսուն ամօք յառաջ 'ի լոյս ընծայեցաւ {եւ} 'ի Հռովմ եւս հանդիսացաւ, եւ զի պատահեաց նմա զի ա

աջ 'ի լոյս ընծայեցաւ եւ 'ի Հռովմ եւս հանդիսացաւ, {եւ} զի պատահեաց նմա զի այժմ ընթերցմամբ տգիտաց մոլորակ

նթերցմամբ տգիտաց մոլորական ցուցաւ։ Իմա՛ ըստ սմին {եւ} զայլ գրեանց, իմա՛ եւ մի զարմանար. այլ զարմացիր

ական ցուցաւ։ Իմա՛ ըստ սմին եւ զայլ գրեանց, իմա՛ {եւ} մի զարմանար. այլ զարմացիր եւ ակներեւ տեսջիր զի ա

զայլ գրեանց, իմա՛ եւ մի զարմանար. այլ զարմացիր {եւ} ակներեւ տեսջիր զի անհնարին նախանձ եւ ատելութիւն է

այլ զարմացիր եւ ակներեւ տեսջիր զի անհնարին նախանձ {եւ} ատելութիւն է, որ զայսպիսիս ճարտարաւորէ եւ զգայռէ

նախանձ եւ ատելութիւն է, որ զայսպիսիս ճարտարաւորէ {եւ} զգայռէ։ Իրաւունս ունին եւ սոքա իմանալ, քանզի 'ի

զայսպիսիս ճարտարաւորէ եւ զգայռէ։ Իրաւունս ունին {եւ} սոքա իմանալ, քանզի 'ի ճոխաբանել իւրեանց եւ յընդվ

ունին եւ սոքա իմանալ, քանզի 'ի ճոխաբանել իւրեանց {եւ} յընդվայր հարկանել զմեզ, ժողովուրդ ընդդէմ ելեալ ե

ւ յընդվայր հարկանել զմեզ, ժողովուրդ ընդդէմ ելեալ {եւ} զուլից սոցա կախեալ կսկծեցուցանեն ասելով, - այսչափ

այսչափ ամք են, զի Աբբայեանք գիրս նորանորս հանեն {եւ} զազգն լուսաւորեն, դուք զի՞ գործէք, դատարկք եւ փ

ն եւ զազգն լուսաւորեն, դուք զի՞ գործէք, դատարկք {եւ} փասքուսք վայրավատին շրջիք 'ի խաղս եւ 'ի զբօսանս ց

էք, դատարկք եւ փասքուսք վայրավատին շրջիք 'ի խաղս {եւ} 'ի զբօսանս ցնդիք, ընդ կանայս եւ ընդ աղջկունս կատ

ին շրջիք 'ի խաղս եւ 'ի զբօսանս ցնդիք, ընդ կանայս {եւ} ընդ աղջկունս կատակիք եւ այլն եւ այլն։ Այսմ յանդի

բօսանս ցնդիք, ընդ կանայս եւ ընդ աղջկունս կատակիք {եւ} այլն եւ այլն։ Այսմ յանդիմանութեան ո՛չ կարելով տա

նդիք, ընդ կանայս եւ ընդ աղջկունս կատակիք եւ այլն {եւ} այլն։ Այսմ յանդիմանութեան ո՛չ կարելով տանել. - պ

րելով տանել. - պու նէ՞- ասեն, - ջնջեսցին ապա սոքա {եւ} գիրք սոցա զի հանգիցուք։ Զինչ ապա ժողովուրդք, - ը

հանգիցուք։ Զինչ ապա ժողովուրդք, - ընդէ՞ր- ասեն- {եւ} դուք ոչ աշխատիք յօրինել զգիրս։ " Չկարեմք " ասեն

նաց շինեաց տուն մի փառաւոր, ընդդէմ սորա կանգնեաց {եւ} այլ ոմն ապարան մի, ընդ այս չկարացեալ տանիլ առն,

ի, ընդ այս չկարացեալ տանիլ առն, բազում ինչ արար {եւ} ծախեաց զի բարձցէ զայն գո՛նէ ըստ կիսոյն. ընդէ՞ր.

րացաւ տուն իւր։ Զի՞ կուրացար ո՛վ դու, բարձրացո՛ {եւ} դու զտուն քո, զի թոյլ տուեալ է յարքայէ. յոչ կար

որա զայս առնել, յանդիմանակցացն յաւել յարկ մի եւս {եւ} խեղդեաց զտունն. ահա՛ այսպիսի ինչ է եւ յառաջիկայդ

արկ մի եւս եւ խեղդեաց զտունն. ահա՛ այսպիսի ինչ է {եւ} յառաջիկայդ։ Աւելի ինչ խօսել 'ի վերայ այսր 'ի զու

, ինքեանց է գիտելի. նոքա լսել ախորժեն զայսպիսիս {եւ} զբօսնուն եւս. (զեֆքինէ վարմաք իստերլէր) առնեն

եւս. (զեֆքինէ վարմաք իստերլէր) առնեն զոր հաճին {եւ} խօսին 'ի հաճիլ. (գնա՛ մեռի՛ր, եկու սիրեմ), հ

ա՛ մեռի՛ր, եկու սիրեմ), հատանեն զգլուխս անպարտ {եւ} սանտրեն զմօրուսն։ Օ՛ ասեն, դուք այսպէս եւ այնպէ

նպարտ եւ սանտրեն զմօրուսն։ Օ՛ ասեն, դուք այսպէս {եւ} այնպէս. ասեն բերանով եւ հեղձուցանեն գործով, եւ

։ Օ՛ ասեն, դուք այսպէս եւ այնպէս. ասեն բերանով {եւ} հեղձուցանեն գործով, եւ զի մխիթարիմք փառս տուր Աս

եւ այնպէս. ասեն բերանով եւ հեղձուցանեն գործով, {եւ} զի մխիթարիմք փառս տուր Աստուծոյ. զի որ քրիստափոր

նս մերոյ, որոյ վասն բազում անգամ ժողով արարեալ, {եւ} զերկոտասան իշխանս կարգեալ ոստիկանս, գրեցին 'ի Հռ

կոտասան իշխանս կարգեալ ոստիկանս, գրեցին 'ի Հռովմ {եւ} զգիրն քարալաշիւ 600 ղուռուշ ծախելով առաքեցին 'ի Պ

քրէշ առ Ելքենճի խանն, զի անձամբ տարցէ 'ի Հռովմ, {եւ} փաստաբանեալ արասցէ զոր կարեն։ Դարձեալ առաքեցին ե

ւ փաստաբանեալ արասցէ զոր կարեն։ Դարձեալ առաքեցին {եւ} զայլ գիր դէպուղիղ 'ի Հռովմ եւ կրկին եւս առաքեցին

։ Դարձեալ առաքեցին եւ զայլ գիր դէպուղիղ 'ի Հռովմ {եւ} կրկին եւս առաքեցին եւ ունին առաքել։ Այս ամենայն

զայլ գիր դէպուղիղ 'ի Հռովմ եւ կրկին եւս առաքեցին {եւ} ունին առաքել։ Այս ամենայն եղեւ եւ լինի, բայց ըն

ն եւս առաքեցին եւ ունին առաքել։ Այս ամենայն եղեւ {եւ} լինի, բայց ընդ վայր, զի կամ 'ի դերեւ ելանէ, կա

ժամանակաց ակնկալէ ըստ սովորութեան տեղւոյդ, որպէս {եւ} ցուցանեն գործք որ գործեցան յառաջ ժամանակաւ։ Ապաք

ասն դատի միոյ ժամու զերիս ամս պարաւանդեցաւ այդր, {եւ} հուսկ զկնի առանց կոչման ել բռնի յատեան դոցա, եւ

եւ հուսկ զկնի առանց կոչման ել բռնի յատեան դոցա, {եւ} 'ի միջոյ կիսոյ ժամու էառ զոր խնդրէրն զի պատրաստ է

զդատ մեր մեծ, զոր ունէաք ընդ քեզ, եկիր յԱրեւելս {եւ} վճարեցեր զամենայն, ապա եթէ վրիպեալ գայիր աստ, մ

նդ Արեւելեայք, մտօք զօրաւոր, ո՛չ իրաւունս գիտեն {եւ} ո՛չ զիմաստութիւն ճանաչեն, զի չեն ուսեալ, զոր ին

ն, զի չեն ուսեալ, զոր ինչ ինքեանց հաճոյ տեսանեն {եւ} ականջաց իւրեանց յարմարաւոր, փարին զնովաւ. ապա թ

ալ է կարգ դարուց եկեղեցւոյն Հայոց անմոլոր իջեալ, {եւ} զիա՞րդ լինիցի այս։ Ետու պատասխանի, " այդ քեզ ան

ր տիշ չիյնեմեզ)։ Յերկարել բանից ասեմ- եթէ կամիս {եւ} կարես անսալ, լո՛ւր զինչ ասես ապա, զոր վկայէ սրբ

ապն Հռովմայ ընդունի՞ս։ " Այո՛, ընդունիմ " ասէ։ {Եւ} ես ասեմ- ասես եւ լսեմ, եւ ընդունիս ոչ։ Ահաւասիկ

նի՞ս։ " Այո՛, ընդունիմ " ասէ։ Եւ ես ասեմ- ասես {եւ} լսեմ, եւ ընդունիս ոչ։ Ահաւասիկ երեքտասաներորդ Գ

յո՛, ընդունիմ " ասէ։ Եւ ես ասեմ- ասես եւ լսեմ, {եւ} ընդունիս ոչ։ Ահաւասիկ երեքտասաներորդ Գրիգոր սրբա

զգ Հայոց, ազգ մեծ, հարազատ որդի սուրբ եկեղեցւոյ {եւ} այլն։ Այս հրովարտակ տպագրեալ է 'ի Հռովմ, եթէ այ

մինչեւ ցաւուրս սրբազան քահանայապետիդ գտաւ հարազատ {եւ} հաւատարիմ որդի սուրբ եկեղեցւոյ, ուրեմն անմոլար է

չ անհարազատ գտանէր, դու զի ասես։ " Ոչ քննութիւն {եւ} ոչ հարցումն, այլ զինչ սրբազանն ասէ, այդպէս է աս

նա-ո՞չ ասացի քեզ, թէ զոր ոչն ախորժես, ծանր լսել {եւ} ոչ ընդունիս, ո՛չ յայս նիւթ միայն, այլեւ յայլս։

Հայոց, իսկ այն Վահան գիրք է ջատագովութիւն Հայոց {եւ} ո՛րպէս լինիցի այս. (պու նէ՞ փեհրիս եւ այլն)։

իւն Հայոց եւ ո՛րպէս լինիցի այս. (պու նէ՞ փեհրիս {եւ} այլն)։ Ետու պատասխանի " իմացիր եւ զայդ զոր ասես

ու նէ՞ փեհրիս եւ այլն)։ Ետու պատասխանի " իմացիր {եւ} զայդ զոր ասես, այս գիրք հայի 'ի ջատագովութիւն ճշ

իսկ այն գիրք հայի 'ի վանումն մոլորեցուցչաց Հայոց {եւ} այլն"։ Այսչափ ինչ շատ լիցի առ այժմ. զի չիք կար

, 'ի ձեռն գողոց դատապարտեցայ 'ի ծերութեան իմում, {եւ} 'ի ստապատիր ամբաստանչաց կեղտ անուն ընկալեալ հանդե

, զայս գրեմ առ սրբութիւնդ իբրեւ աղերս, լուեալ էք {եւ} լսէք զվիճակ ուղղափառաց քաղաքիս, բաժանումն անզօդե

հականաց հեծէ պատճառաւ դադարման առաքելութեան մերոյ {եւ} տպագրութեան։ Այս հուր օր յօրէ բորբորքեալ տոչորէ

տպագրութեան։ Այս հուր օր յօրէ բորբորքեալ տոչորէ {եւ} ոչ ունի շիջանիլ հնարիւք առանձին մարդոյ։ Հա՛յր սո

ճոյանալ Հռովմի պապին։ Ահա գերապատիւ Չամչեանը {եւ} նորա գործերը. գրում է Վահան հաւատոյ գիրքը Հայոց

ն հաւատոյ գիրքը Հայոց եկեղեցու իրաւունքը, ծէսերը {եւ} դաւանաբանութիւնը պաշտպանելու համար Կոլլեգիացոց եւ

եւ դաւանաբանութիւնը պաշտպանելու համար Կոլլեգիացոց {եւ} միւսերի երեսից, իսկ Հայոց պատմութեան մէջ ամենայն

դունում է Քաղկեդոնի ժողովքը, այստեղ մինչեւ անգամ {եւ} Յովհաննէս Կաթողիկոսը քաղկեդոնական է մինչեւ իւր կա

ւ այժմ ասածերը, բացի Չամչեանից, ապացուցանում են {եւ} միւսքը։ Այս նամակից երեւում է ահա, որ Աւգերեան

։ Այս նամակից երեւում է ահա, որ Աւգերեան Մկրտիչ {եւ} Փափազեան Իգնատիոս վարդապետքը համախոհ են Չամչեանին

Փափազեան Իգնատիոս վարդապետքը համախոհ են Չամչեանին {եւ} պաշտպանում են նորան վատիկանի դատաստանի առաջեւ, ո

ն վերայ, բայց Աւգերեանի Թասսոնի թարգմանութիւնը, {եւ} Փափազեանի եկեղեցական պատմութիւնը ապացուցանում են

մի ուրիշ բան։ Այդ մի ողբալի բան է՝ նոցա կամակոր {եւ} ֆանատիկոս պապականութիւնը։ Այդ գործերի մէջ մեք հա

տեսակ սրտի վկայութիւն ունենայ, երբեմն այսպէս ասէ {եւ} երբեմն՝ այլապէս։ Այո՛, մարդը չէ կարող ունենալ

տ ու հարուստ է սրտի վկայութեամբք. նա այնքան ունի {եւ} այնքան կարող է ունենալ, որքան գործ պատահել են կա

համար ամենայն բան ներելի է, մարդասպանը եւս Դաւիթ {եւ} Յուդիթ է դառնում։ Իսկ թէ ինչ ամենամօտ յարակցութի

Իսկ թէ ինչ ամենամօտ յարակցութիւն կայ Ճիզուիթների {եւ} Մխիթարեանց մէջ, այդ մասին խօսել ենք այս յօդուածի

նչեւ այն ժամանակ, որ կային այդ ընկերութեան մէջ, {եւ} այդ միջոցին փոյթ չէ, եթէ գրում են եւ տպում են,

ւթեան մէջ, եւ այդ միջոցին փոյթ չէ, եթէ գրում են {եւ} տպում են, թէ Հայոց եկեղեցին հերետիկոսական է, Հա

երետիկոս են, դժոխքի բաժին են (եկեղեցուց դուրս) {եւ} այլն եւ այլն։ Բայց մի այդպիսի անդամ դուրս գալով

են, դժոխքի բաժին են (եկեղեցուց դուրս) եւ այլն {եւ} այլն։ Բայց մի այդպիսի անդամ դուրս գալով Մխիթարեա

եան միջից կամ միանալով բուն Հայկական եկեղեցու հետ {եւ} կամ վշտացած լինելով միաբանութենից՝ իսկոյն հրաժար

կոյն հրաժարւում է իւր՝ Հայոց վերայ գրած պարսաւից {եւ} չէ ամաչում ասել, թէ ինքը չէր այդ բանի հեղինակը,

նէութիւնը ունի երկու շարժառիթ, ինչպէս ասել ենք, {եւ} այդ շարժառիթքը անմիջական հետեւանք են Մխիթարեանց ճ

իս մեզ յայտնել այստեղ այս սխօլաստիկների անունները {եւ} տարակոյս չունինք, որ այդ պարոնները ինքեանք, իւրեա

նք, իւրեանց գործից կը ճանաչեն այստեղ իւրեանց անձը {եւ} գուցէ կը հրաժարուին ապագայումը այդպիսի երեխայական

տիկը եւս խօսում էր ամենայն տեղ այս սխալների վերայ {եւ} պարծենում էր, թէ՝ այս ինչ պարոնի աշխատութեան մէջ

Մխիթարեանց վերայ, կը քննենք նոցա գործունէութիւնը {եւ} սորա շարժառիթքը, յետոյ ցոյց կը տանք այդ միաբանութ

կռապաշտութենից, ազատեց նորան եգիպտական գերութենից {եւ} քարոզելով ճշմարիտ Աստուածը՝ տնկեց այդ ժողովրդի մէ

Աստուածը՝ տնկեց այդ ժողովրդի մէջ Աստուածգիտութեան {եւ} քաղաքականութեան սերմեր։ Նայելով այն ժամանակի ազգե

նորոգութիւն էր (Ռեֆօռմացիա), թէեւ ինքն ըստ ինքեան {եւ} մանաւանդ՝ համեմատելով ազատական կրօնի հետ, շատ նեղ

համեմատելով ազատական կրօնի հետ, շատ նեղսիրտ։ Բայց {եւ} դա ունէր իւր մեծ խորհուրդը մարդկութեան համար, դա

արդկութեան համար, ստրկական կրօնից դէպի ազատականը։ {Եւ} որովհետեւ չկան բնութեան մէջ ոստիւնք, այլ ամենայն

ն իւրեանց բարեկեցութիւնը։ Նոքա խլել էին ժողովրդից {եւ} այն ազատությունը, որ Մովսէս թոյլ էր տալիս։ Սոցա ա

ակ անօրէնութիւնքը արդէն զգալի էին ժողովրդի համար, {եւ} սա պատրաստ էր ենթարկուիլ մի նոր վերանորոգութեան։

րդը սիրով ընդունեց Յովհաննէս Մկրտչի քարոզութիւնքը {եւ} մկրտւում էր նորա ձեռքով։ Քահանայապետներին եւ միւս

ւնքը եւ մկրտւում էր նորա ձեռքով։ Քահանայապետներին {եւ} միւս այլ վերեւումը յիշուած մարդերին թէպէտ շատ անհ

, 13։ Հրէից քահանայապետների ագահութիւնը {եւ} արծաթսիրութիւնը պիտոյ է հարկաւորապէս չափից անցանէ

ցա։ Վերջին ժամանակներումը, Հրէաների այն քաղաքական {եւ} կրօնական ընդհանուր աւերութեան միջոցին, քահանայապե

ճառւում էր քաղաքական կեղեքիչ կառավարութեան ձեռքով {եւ} այն մի տարի ժամանակով։ Այնտեղ, ուր մի մարդ արծաթո

աւելի մեծ արծաթի գումար։ Այս է ահա կաշառառութեան {եւ} սիմոնականութեան, այն աղտեղի եւ պիղծ ախտի, պղտոր ե

ահա կաշառառութեան եւ սիմոնականութեան, այն աղտեղի {եւ} պիղծ ախտի, պղտոր եւ անմխիթար աղբիւրը։ Երանի՛ այն

ւ սիմոնականութեան, այն աղտեղի եւ պիղծ ախտի, պղտոր {եւ} անմխիթար աղբիւրը։ Երանի՛ այն մարդուն, որ վաճառակա

լով այդ մասին, կը հեռանայինք մեր ուղղակի խորհրդից {եւ} գուցէ վշտացնէինք եւս մի քանի սխօլաստիկների անձնաս

նձնասիրութիւն, որոնք, կարդալով Բիլուարդի, Հաբերտի {եւ} Ալբերտի Աստուածաբանութիւնքը, այլեւ հատ ու կտոր տե

եղինակների գործերից, իւրեանց համար Մագիստրոսանում {եւ} Վարդապետանում էին երազներում։ Մի հատ է այս ողբալի

րազներում։ Մի հատ է այս ողբալի բանի պատճառը՝ կոյր {եւ} կամակոր տգիտութիւնը, որ մեր սիրական Հայերի արմատա

սքերին անզուգական Մովսէս Խորենացին՝ այն պատկառելի {եւ} խնկելի ծերունին, որ իւր օրերումը տեսանելով Հայերի

է՝ ոչ թէ այդ բանը եղած է միայն իւր օրերումը, այլ {եւ} հին ժամանակներում։ Թող խօսէ ինքը՝ Քերթողահայրը. "

օսէ ինքը՝ Քերթողահայրը. "Այլ ինձ թուի, որպէս այժմ {եւ} առ հինսն Հայաստանեայց լեալ անսիրելութիւն իմաստութ

հինսն Հայաստանեայց լեալ անսիրելութիւն իմաստութեան {եւ} երգարանաց բանաւորաց" (Խորեն., Պատմ. Հայոց, Գլ. 3)

աստիկների գովեստները Հայոց ազգին. մի չնչին անհիմն {եւ} տղայական անխորհուրդ գովեստ, բայց մի հատ է մեր մեր

ի առաջեւ միեւնոյն է մերկացուցանել թէ՛ իւրայինների {եւ} թէ՛ օտարի ամօթը։ Մահացու մեղք համարում ենք մեզ, տ

չ ապաքէն մի փոքր ժամանակից, դոյն այդ վէրքը փտելով {եւ} ճարակելով անդարման թողած մարմինը, յայտնելու էր իւ

ր իւր ներկայութիւնը խոցի սեպհական գարշահոտութեամբ {եւ} նոյն ժամանակ խայտառակելու էր մեր խաբեբայութիւնը։

ղեցնում էր մեզ, նա դրականապէս պատուիրում է "կտրել {եւ} դուրս ձգել այդպիսի գայթակղեցուցիչ անդամը"։ Վասնոր

որ Հայոց ազգի համար ուսումնականութիւն, գիտութիւն {եւ} լուսաւորութիւն ասած բանը, եղած է միշտ այնպիսի տաս

ն ազգն ենք, որի մէջ առաջին անգամ հայոց նշանագիրքը {եւ} նոցա ուսուցիչը պիտոյ է Բիւզանդական գայիսոնի ուժով

ւմ էինք մեզ թշնամի, այն ազգն ենք, որի Կաթողիկոսքը {եւ} աբեղայքը Մովսէս Խորենացու պէս մարդուն, որ հայրն է

նացու պէս մարդուն, որ հայրն էր մեր մատենագրութեան {եւ} գլխաւոր թարգմանիչ Սուրբ գրքին, մինչեւ ի մահ հալած

տաբոբիկ վանքից քշեցին Ղազար Փարպեցու պէս մարդուն, {եւ} իւրեանց յիմար ընթացքովը յուսահատութեան մէջ սպանեց

նչ ուրախութեամբ փառաւորելու էինք այս իրողութիւնքը {եւ} նոցա միջի ներգործող անձինքը։ Այն Հայերից, որ նեղս

ո՞րքան վարժապետք ու աշակերտք։ Մեք կը պատասխանենք, {եւ} ոչ մի։ Ո՛չ թէ միայն չունի ազգը աշխարհական դպրոց տ

Ո՛չ թէ միայն չունի ազգը աշխարհական դպրոց տղաների {եւ} աղջիկների համար, այլեւ ոչ եկեղեցականների համար, ո

տանալ ոչ երազում, այլ արթնութեան մէջ Մագիստրոսներ {եւ} Վարդապետներ, գիտուն եւ խելացի եպիսկոպոսներ, լուսա

րթնութեան մէջ Մագիստրոսներ եւ Վարդապետներ, գիտուն {եւ} խելացի եպիսկոպոսներ, լուսաւոր Կաթողիկոսներ, որ կա

ողիկոսներ, որ կարող էին հայր դառնալ ազգին, խնամել {եւ} հովուել ժողովուրդը՝ հոգալով նորա հոգեկան պիտոյքը։

, կարողանային պատճառ դառնալ մեր ազգի հարուստներին {եւ} իշխաններին խորհուրդ կատարել այս բանի վերայ։

լ այս բանի վերայ։ Այս նամակը, մի անուս {եւ} տգէտ գրչի ձեռքով արտագրուած լինելով, բնագրից աղճա

ցոյց է տալիս, որ դորա գրողը սպառուած է զօրութենից {եւ} պիտի ասել, որ մեք մինչեւ այժմ կարդացած չէինք Չամչ

ելով՝ իմանում է Մխիթարեան ընկերութեան անդամքը, որ {եւ} Աբբայեանք, որոնց չմերայինքը են Կոլլեգիացիք։

ոլլեգիացիք։ Երկիւղ է գրում, որ միգուցէ {եւ} Մխիթարեանց մէջ լինին Կոլլեգիացոց հոգու եւ ուղղութ

միգուցէ եւ Մխիթարեանց մէջ լինին Կոլլեգիացոց հոգու {եւ} ուղղութեան տէր մարդիկ։ Երեւի թէ պատճառ ունէր կասկ

ԵՆԱԳՐՈՒԹԵԱՆ Ճ Ա Ռ " Այլ ինձ թուի, որպէս այժմ {եւ} առ հինսն Հայաստանեայց լեալ անսիրութիւն իմաստո

նսն Հայաստանեայց լեալ անսիրութիւն իմաստութեան {եւ} երգարանաց բանաւորաց ", Խորեն., Պատմ. Հայ.,

գիրք Ա, գլ. 3: Ծանիջի՜ք զճշմարտութիւն, {եւ} ճշմարտութիւնն ազատեսցէ զձեզ: Մի ծանր ում

ուտասներորդ, բերելով յինքեան զնմանութիւն չորրորդ {եւ} հինգերորդ ոսկեղէն [ասացելոցն, յորժամ] բանականն հ

անակեայ [իւրոյն քնոյ], զհետ լինէր լուսաւորութեան {եւ}. [հոգի զգեցեալ փութայր, ճեպեր] չիմացականն կենդա

նզի զոր օրինակ անցեալ գնացեալ էին դարքն նախնականք {եւ} որք զկնի Քրիստոսի ցչորրորդն մալեալ եւ մաշեալ ի սղ

ն նախնականք եւ որք զկնի Քրիստոսի ցչորրորդն մալեալ {եւ} մաշեալ ի սղոց ժամանակին եւ զնշխարս անգամ [հայկակա

ստոսի ցչորրորդն մալեալ եւ մաշեալ ի սղոց ժամանակին {եւ} զնշխարս անգամ [հայկական ոգւոյ, յար եւ նման] անցա

ժամանակին եւ զնշխարս անգամ [հայկական ոգւոյ, յար {եւ} նման] անցանեն եւ դարք գոգցես ի չորեքտասանիցն սկսե

խարս անգամ [հայկական ոգւոյ, յար եւ նման] անցանեն {եւ} դարք գոգցես ի չորեքտասանիցն սկսեալ մինչեւ ցայս վա

ին որոյ կենդանութեան՝ առաջի Հայկական մանկտւոյն: {Եւ} ո՞ւմ արդեօք [մրցանակ անվանելի յաղթութեան] ի լայնա

եան, ուշի ուշով միտ եդեալ ժամանակացն փոփոխութեան {եւ} այժմեան [դրութեան] Ազգիս: Ասասցեն՝ որ ինչ ցայս

ստ առաջնոցն շաւղաց, [իբր թէ արդիւնաւոր գտան, որ {եւ} ի կարծիս էին թէ] ինքեանց եւ եթ պահի յաղթանակս ([

արդիւնաւոր գտան, որ եւ ի կարծիս էին թէ] ինքեանց {եւ} եթ պահի յաղթանակս ([թէ] միայն հնար էր [յափշտակել

ւ. վասն զի խոստովանելով զայլոցն արդարացի վաստակս {եւ} զառաւելութիւն հոգւոյ, զի իւրեանցն խիթան յապաւել

նցն խիթան յապաւել կարծեցեալ գերազանցութիւն, սուտ {եւ} ճղճիմ գերազանցութիւն: Այլ մեք, ըստ քրիստոնէական

նի " ի լոյս ընծայեալ ի Մոսկվա, յամի 1853: Ուստի {եւ} ո՛չ պէտք ինչ ծանօթաբանութեան զառնէն՝ որոյ մտաց է

, ապա ուրեմն ասասցուք, որ ինչ ասելի զգործոյն որ {եւ} ի խրթնութիւնս դարուց ապագայից [որ անցանելոց էին ը

[մանաւանդի զնոր հայախօսութիւն հեղինակիս, մշակեալ {եւ} մաքրեալ յեկամուտ խառնակութեանց [ըստ բառից եւ հնչմ

կեալ եւ մաքրեալ յեկամուտ խառնակութեանց [ըստ բառից {եւ} հնչմանց], եւ ընդ նմին հասկանալի՝ որոց մտառութեա

լ յեկամուտ խառնակութեանց [ըստ բառից եւ հնչմանց], {եւ} ընդ նմին հասկանալի՝ որոց մտառութեամբն ընթեռնուցո

եղբարց՝ որոց չեւ էր ողջունեալ զհինն դպրութիւն, {եւ} թէ [առ ոչինչ] համարիւր յաչս նորա փառքն էին հայախօ

նակաց յաղթահարեալ յանձին փառասիրութենէ սայթաքեցան {եւ} մոռացան, թէ են նոցա եւ եղբարք զուրկ եւ ամայի՜ ի

փառասիրութենէ սայթաքեցան եւ մոռացան, թէ են նոցա {եւ} եղբարք զուրկ եւ ամայի՜ ի հոգեղէն կերակրոց, որոց

այթաքեցան եւ մոռացան, թէ են նոցա եւ եղբարք զուրկ {եւ} ամայի՜ ի հոգեղէն կերակրոց, որոց պիտոյ էր յաւէտ դ

ք առն՝ օգուտ հասարակաց: Եվ զի՞նչ փառք ի տասա՞նց {եւ} ի քսանի՞ց նմանապիսի ոգւով ախտացելոց, որոց դիւրին

ինին հարստացուցանել զանձինս ուղիղ ուղիղ գաղափարօք {եւ} մաքուր հայեցողութեամբ ի բնաւս եւ իբրեւ առ անձնակա

ուղիղ գաղափարօք եւ մաքուր հայեցողութեամբ ի բնաւս {եւ} իբրեւ առ անձնական եւ մասնաւոր ինչ պաշտեն զհին դպր

աքուր հայեցողութեամբ ի բնաւս եւ իբրեւ առ անձնական {եւ} մասնաւոր ինչ պաշտեն զհին դպրութիւնս Յունաց եւ Հռո

կան եւ մասնաւոր ինչ պաշտեն զհին դպրութիւնս Յունաց {եւ} Հռոմայեցոց, այսինքն է ի պէտս պատմաբանական գիտութ

եցոց, այսինքն է ի պէտս պատմաբանական գիտութեանց, {եւ} ոչ թե առ ի յունարէն եւ հռոմէաբար գրել եւ խօսել յո

պատմաբանական գիտութեանց, եւ ոչ թե առ ի յունարէն {եւ} հռոմէաբար գրել եւ խօսել յունկն ժողովրդեան: Նոցին

ւթեանց, եւ ոչ թե առ ի յունարէն եւ հռոմէաբար գրել {եւ} խօսել յունկն ժողովրդեան: Նոցին շրջանկատ եւ առողջ

գրել եւ խօսել յունկն ժողովրդեան: Նոցին շրջանկատ {եւ} առողջամիտ Եւրոպացոց անմոլար շաւղօք ընթացեալ տեսան

էն մնացեալ բանականութիւնն ընդ նմին ազնուագործելով {եւ} մշակելով զնորն բարբառ հասարակաց հասկանալի, առ ի

, չէ նոյնպէս վերընձիւղեալ յարմատոյ անձնասիրութեան {եւ} ոչ իսկ ի թեթեւամիտ փառամոլութենէ յականաւորացն՝ ի

տենագիրս երեւիլ ի կարգի: Հեղինակ աշխատութեանս մի {եւ} եթ կալեալ իւր առաջնորդ զլուսաւոր բանականութիւնն,

էական բազմաճիւղ կրթութեամբք, կատարեալ է գործ մեծ {եւ} արժանի անկապուտ փառաց, որ մի անգամ երեւեսցին ի հ

որ մի անգամ երեւեսցին ի հանդիսիս անձինք՝ թէ այժմ {եւ} թէ առ յապայն մատուցանել հեղինակին զլիաբերան գոհաբ

ւով յամբողջ ընկերութեանց, այլ ինքնին ազգն, նոյն {եւ} մանկտին ազգային, որոց անմերձենալի էր հինն լեզու

ազգային, որոց անմերձենալի էր հինն լեզու, թերեւս {եւ} անպիտան, առ ոչ ունելոյ յինքեան զկենդանարարն նիւթ

ող (զյոյժ սակաւաթիւ գիտակս [ոմանս] նոյն լեզուի, {եւ} ո՞ր հայ առեալ ի ձեռի " զԽորենացւոյն, զԵղիշէին,

ալ ի ձեռի " զԽորենացւոյն, զԵղիշէին, զՓարպեցւոյն {եւ} զայլոց հեղինակաց վաստակս, բերկրեցաւ յոգի, [քաղե

յոգի, [քաղելով] անտի [աշխարհահայեաց] տեսութիւնս {եւ} [բեղմնաւորի գաղափարս, ո՛չ [ապաքէն] ամենօրեայ փոր

ք բանից [ըմբռնելի էին առ ի ընթերցանելեացն՝ առանց {եւ} դոյզն բացառութեան, եւ ո՞վ արդեօք կարիցէ [կորզել]

ռ ի ընթերցանելեացն՝ առանց եւ դոյզն բացառութեան, {եւ} ո՞վ արդեօք կարիցէ [կորզել] յընկերութենէ ազգին զիր

իցէ [կորզել] յընկերութենէ ազգին զիրաւունս քննելոյ {եւ} ճանաչելոյ զքրտնաջան ճիգն հեղինակին եւ բիւրիցս գոհ

ւնս քննելոյ եւ ճանաչելոյ զքրտնաջան ճիգն հեղինակին {եւ} բիւրիցս գոհ զնմանէ լինելոյ, զի նախընտիր վարկաւ զ

քան զսուտ փառս [հնձելոյ նմա ի բերանոյ սակաւուց], {եւ} այն վասն է՞ր. ո՛չ վասն բեղմնաւոր մտացն եւ լուսաւ

ուց], եւ այն վասն է՞ր. ո՛չ վասն բեղմնաւոր մտացն {եւ} լուսաւոր տեսութեանցն, [այլ] առ հարթութեան [հնախօ

ւս գնալ զճանապարհ մոլախոտեալ ի դարուց ժամանակաց, {եւ} շուարեալ ի վարանս տարակուսի]. մի՞թէ չունիցի իրաւ

. մի՞թէ չունիցի իրաւունս ընթանալ զնոյն՝ որ [բաց {եւ} արձակէ] առաջի նորա, մի՞թե ուրասցի զերախտապարտութ

ց զարդիս հասանեն ի ձեռս մեր Աստուածաշունչ մատեանն {եւ} քանի մի պատմաբանական [մատեանք], իբր ի բազումս պա

պատմաբանական [մատեանք], իբր ի բազումս պակասեալք {եւ} ի կանոնաց՝ պատմագրութեան եւ ժամանակագրութեան, [

ի բազումս պակասեալք եւ ի կանոնաց՝ պատմագրութեան {եւ} ժամանակագրութեան, [զորս, մի խիստ ումեք թուեսցի

դերձակաց կարկատանս, յաբեղայական հոգւոյ յղացեալս {եւ} ի լոյս ծնեալս նոյնպէս առանց գործակցութեան յաջողակ

գրութեանն հանդէս չէ դոցա, այլ արանց աշխարհականաց {եւ} քաղաքականաց, որպիսիք էին պատմաբանք Յունաց եւ Հռո

նաց եւ քաղաքականաց, որպիսիք էին պատմաբանք Յունաց {եւ} Հռոմայեցոց եւ նորոյս Եւրոպիոյ: Եւ խուց աբեղայից

անաց, որպիսիք էին պատմաբանք Յունաց եւ Հռոմայեցոց {եւ} նորոյս Եւրոպիոյ: Եւ խուց աբեղայից չէ երբեք այն դ

տմաբանք Յունաց եւ Հռոմայեցոց եւ նորոյս Եւրոպիոյ: {Եւ} խուց աբեղայից չէ երբեք այն դիտանոց, ուստի կարելի

դիտանոց, ուստի կարելի էր համբարձեալ զաչս նկատել {եւ} ճանաչել զիրողութիւնս աշխարհի]: Զկնի երեքտասաներո

իւն հայկական հնախօսութեան, որոյ զպատճառ անհաղորդ {եւ} քաղաքական սեւաբաղդութեան, զայս թոյլ լիցի ասել (

ղաքական սեւաբաղդութեան, զայս թոյլ լիցի ասել (թէ {եւ} պատրաստ եմք ի պատասխանի ապացուցական փաստիւք [որոց

հայախօսութիւն թարգմանչաց աղբերանայր ոչ ի կենդանի {եւ} ոճոյ խօսից] պաշտելոյ առ ազգն, այլ [ի պղտորեալ վտ

Բիւզանդեան դպրութեան որում գիտակ էին թարգմանիչք, {եւ} այս իսկ է զի հայախօսութիւն հեղինակացս ոչ այնքան հ

անի, որքան հելլենաբանութիւն, ամենեւին մերկացեալ {եւ} օտարացեալ յազգային հարազատութենէ, ուստի որպէս այ

զգային հարազատութենէ, ուստի որպէս այժմ, նոյնպէս {եւ} ի ժամանակս յայնոսիկ ոչ երբէք կարող գտեալ արմատ ար

այնոսիկ ոչ երբէք կարող գտեալ արմատ արձակել ի սիրտ {եւ} ի հոգի ժողովրդեան, այլ մասնաւոր ինչ անձանց ստացո

սեփականեալ անհատից ոմանց բիւզանդականացեալ Հայոց. {եւ} այս իսկ է պատճառն զի Բիւզանդեանց ուսումնականութիւ

երայ հայկական հոգւոյ, մնաց բազմութեանն միշտ օտար {եւ} միշտ անմատչելի: Ազգ Հայոց չէ եղեալ երբէք մասնակի

, զի աբեղայք էին որ հիմն եդին գրականութեան ազգին {եւ} այն ի ճռաքաղէ յունական այգւոյն, աբեղայք էին որ պ

ք էին որ պահպանողք գտան այդր գրականութեան, ուստի {եւ} մինչեւ այժմ աբեղայական տեսանի գրականութիւնդ այդ՝

ւեստակեալ մի գրականութիւն հռոմահայ, բայց ոչ բուն {եւ} հարազատ հայկական]: Եւ գրուածք նոցա որպէս աւանդեն

ւն հռոմահայ, բայց ոչ բուն եւ հարազատ հայկական]: {Եւ} գրուածք նոցա որպէս աւանդեն նոքին իսկ պատմիչք կէս

էս աւանդեն նոքին իսկ պատմիչք կէս մի ի հուր դատեալ {եւ} կէս մի մատնեալ ցանել բանտարգելութիւն: Եթէ գրուած

ք մերայոցն միանգամայն հասկանալի էին ժողովրդեանն, {եւ} թէ թոյլատրեսցուք ոմանց կարծեաց երեւիլ իբր հաւանակ

կան, թէ ի ժամանակի թարգմանչաց նոյն էր [ոճ խօսից] {եւ} գրերոյն եւ ժողովրդեանն՝ զի՞նչ ապա հեկեկանք ծերու

ժամանակի թարգմանչաց նոյն էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն {եւ} ժողովրդեանն՝ զի՞նչ ապա հեկեկանք ծերունւոյն Խորեն

լք ի մահուանէ Սահակայ Պարթեւի՝ Հայրապետի Հայոց, {եւ} ի բարձմանէ թագաւորութեանն ի տանէն Արշակունեաց. "

ղոյն նովին առաջնորդեալ էր լեզուախօսութեամբ, որով {եւ} այս աւանդէր նոցա զնշխարս հնութեանց առաջնոց Հայկազ

ծաւ յարգութեամբ զարժանաւորութիւն առնս հանճարեղի, {եւ} զի՞ էր սմա յողբսն որ վասն բարձման հայրապետութեան

որ վասն բարձման հայրապետութեան ի տանէ պարթեւազանց {եւ} կործանման թագաւորութեան Արշակունեաց, որք յաւէտ գ

թեան Արշակունեաց, որք յաւէտ գործք էին քաղաքականք {եւ} եկեղեցականք, յաւելուլ զեղերս առ այն թէ չէ ոք ի մ

եղերս առ այն թէ չէ ոք ի միջի որ յարգեսցէ զուսումն {եւ} զգիտութիւն: Առանց ամենայնի գիտակցութեան զհնո

պնդել թէ ի ժամանակի [յայնմիկ նոյն] էր [ոճ խօսից] {եւ} գրերոյն եւ ժողովրդեանն, ուրեմն եւ ամենայն գրուած

ժամանակի [յայնմիկ նոյն] էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն {եւ} ժողովրդեանն, ուրեմն եւ ամենայն գրուածք հեղինակաց

էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն, ուրեմն {եւ} ամենայն գրուածք հեղինակաց ծաղկելոց յոսկեղէն դարու

ւլ, այլ այսպիսի կարծիք պէտս ունին մեծամեծ փաստից {եւ} ապացուցութեանց, թերեւս աղաչէաք զհնասէրս ի հանդէս

րծեաց, թէ ո՞յր աղագս ի բառնիլ ի միջոյ թարգմանչաց {եւ} նոցին աշակերտաց եւ այլոց նոցա հետեւողաց դպրութիւն

գս ի բառնիլ ի միջոյ թարգմանչաց եւ նոցին աշակերտաց {եւ} այլոց նոցա հետեւողաց դպրութիւնն հայկական ննջեր զ

ի տեառն 1717 զվանս, զմիաբանութիւն, զուսումնարան {եւ} զտպարան, տեղի ետ նորոգութեան հին հայախօսութեանն

եանն յորմէհետէ շարունակաբար փոքր քան շատ երեւեցան {եւ} մատենագիրք եւ լեզուագէտք: Եթէ այսմ պատասխանի արա

շարունակաբար փոքր քան շատ երեւեցան եւ մատենագիրք {եւ} լեզուագէտք: Եթէ այսմ պատասխանի արասցէն առողջ հայ

լեզուաւ եթէ խօսէին, կային այնք ի ժամանակս Հայկայ {եւ} թէ ընդունելի լիցի ցվախճան իշխանութեան նախնի Հայկա

սկ զկնի այսորիկ հնախօսութիւնս սեպհականեցաւ քրմանց {եւ} մեհենականաց, այլեւ եգիտ զտեղի ի Դիւանս՝ Արքունե

աշխարհիկ զարդիս կոչեցեալ նոր հայախօսութեամբ, թէ {եւ} հետո զհետէ խառնեալ յայն զփոխառեալս յօտարաց անշքաց

ալ յայն զփոխառեալս յօտարաց անշքացոյց մինչ իսպառ, {եւ} բազում այն է ըստ քաղաքաց եւ ըստ՝ աշխարհաց կերպար

նշքացոյց մինչ իսպառ, եւ բազում այն է ըստ քաղաքաց {եւ} ըստ՝ աշխարհաց կերպարանագործեաց զհնչմունս բառից,

, որն ամենաջան խրթնութեամբ գոլն գործին գրել զինչ {եւ} իցէ, եթէ հետեւել համարին ուղղութեան հեղինակաց չո

նակաց չորրորդ կամ հինգերորդ դարու՝ սխալին յոյժ, {եւ} թէ ո՞րչափ հակառակ էին ընթացք սոցա ընթացից թարգման

անեմք ահա: Թարգմանիչք մեր լոյս առեալ ի յունաց {եւ} ստրկաբար կալանաւորեալ [յոճ խօսից յունականին], զն

ւորեալ [յոճ խօսից յունականին], զնոյն կալան շաւիղ {եւ} նոցին առաջնորդեալ տեսութեամբ, եւ առանց միտ դնելո

ոյն կալան շաւիղ եւ նոցին առաջնորդեալ տեսութեամբ, {եւ} առանց միտ դնելոյ սեպհական ազգի պիտոյիցն] ` նախընտ

ն] ` նախընտիր վարկան որպէս զմատեանն սուրբ, սապէս {եւ} զայլ գրեանս՝ շնորհել ազգին ի լեզու [բուն Հելլենա

ի լեզու [բուն Հելլենական ըստ ժամանակին], թերեւս {եւ} ո՛չ առանց գիտակցութեան, զի առ ասիականս որպէս եւ

եւ ո՛չ առանց գիտակցութեան, զի առ ասիականս որպէս {եւ} ցայսօր իսկ՝ պաշտելի է աւանդութիւնդ զվերաբերելիս

ր իսկ՝ պաշտելի է աւանդութիւնդ զվերաբերելիս կրօնի {եւ} աստուածապաշտութեան ունել խորհրդաբար, եւ ո՛չ հասկ

իս կրօնի եւ աստուածապաշտութեան ունել խորհրդաբար, {եւ} ո՛չ հասկանալի ամենայն ում եք, որով հանդիսացուցան

տի ժողովրդեան, առ անհասկանալի նմա գրելոյն, որով {եւ} զլեզուին անգործ թողուին պաշտօն: Եթէ թարգմանիչք մ

չք մեր առաջնորդեալ եղեն յունական տեսութեամբ, այլ {եւ} յաղթահարեալ յընդաբոյս, ասիական պաշարմանց մատենագ

ասիական պաշարմանց մատենագրեցին [դժուարիմաց, այո՛ {եւ} ոչ իսկ հարազատ հայկական հոգով], մի՞թէ արժան իցէ

լիբրեւ ի ժանտախտէ խոյս տալ ի գրելոյ] ի լեզու նոր {եւ} կենդանի, [արժան իցէ զաչս ընդդէմ փակեալ ճշմարտութ

ան որ ինչ այժմուս հայկական ընկերութեան էին պիտոյք {եւ} ժամանակիս արդարացի պահանջելիք, եւ զի՞նչ այդ պաշտ

եան էին պիտոյք եւ ժամանակիս արդարացի պահանջելիք, {եւ} զի՞նչ այդ պաշտօն հեղինակի, եւ զի՞նչ այդ կարծիք ե

արացի պահանջելիք, եւ զի՞նչ այդ պաշտօն հեղինակի, {եւ} զի՞նչ այդ կարծիք եւ տեսութիւն], որպէս թէ հնախօսո

ւ զի՞նչ այդ պաշտօն հեղինակի, եւ զի՞նչ այդ կարծիք {եւ} տեսութիւն], որպէս թէ հնախօսութիւնն կամ ինքնին է

րպէս թէ հնախօսութիւնն կամ ինքնին է լուսաւորութիւն {եւ} կամ առաջին եւ վերջին հնար լուսաւորութեան, գոնեա՛

ութիւնն կամ ինքնին է լուսաւորութիւն եւ կամ առաջին {եւ} վերջին հնար լուսաւորութեան, գոնեա՛ զայս լսեմք զօ

թեան, գոնեա՛ զայս լսեմք զօր հանապազ ի հնասիրաց, {եւ} թէ նորախօսութեամբ կործանի հոյակապ շինուած հին հայ

լուսափայլ ճշմարտութիւնն, դեռ եւս բազում հանճարոյ {եւ} իմացականութեան պէտս ունին առ ի ճանաչել միայն զզիա

ցականութեան պէտս ունին առ ի ճանաչել միայն զզիարդն {եւ} զորպէսն նոր հայախօսութեան: Եւ արդարեւ՝ եթէ չէր

աչել միայն զզիարդն եւ զորպէսն նոր հայախօսութեան: {Եւ} արդարեւ՝ եթէ չէր դոցա պակասեալ ի հասկացողութենէ

աղխութեամբ: [Խորհուրդ] նոր հայախօսութեան չէ՛ր {եւ} չէ իսկ յաղարտ վարել զհիմունս հին հայկաբանութեան,

րոզ էր, սխալէր չարաչար, վասն զի աւերած բնականին {եւ} հնոյն ո՛չ կարէր սատար լինել կենդանութեան եւ նորոգ

կանին եւ հնոյն ո՛չ կարէր սատար լինել կենդանութեան {եւ} նորոգութեան նորոյն, որ ի շրթունս յածէր ռամկին տա

յածէր ռամկին տարաձայն կերպաւորութեամբ ըստ քաղաքաց {եւ} ըստ աշխարհաց: Լեզու չէ՛ր այլ ինչ՝ եթէ ո՛չ գործա

աշխարհաց: Լեզու չէ՛ր այլ ինչ՝ եթէ ո՛չ գործարան {եւ} հնար՝ որով բաւական էր մտածողն զխորհուրդս իւր զգա

երցանելեացն. առաւել քան զայս չիք պաշտօն լեզուի, {եւ} ո՞վ այդքան վստահ մինչեւ նոր օրինակ տրամաբանութեամ

րկելով հետեւեցուցանել այտի, թէ առ ազնուագործելոյ {եւ} մշակելոյ զլեզուն՝ պիտի խաթարել եւ կործանել կազմա

ազնուագործելոյ եւ մշակելոյ զլեզուն՝ պիտի խաթարել {եւ} կործանել կազմած բուն հայախօսութեանն՝ որ միակ աղբ

բառք Եւրոպիոյ՝ Հռովմէականս անուանեալք. ո՛չինչ, {եւ} կրկին անգամ ասացից՝ ո՛չինչ. մեռեալն լատինաբանու

ատինաբանութիւն ո՛չ եւս բաւելով նորանոր հանգամանաց {եւ} որպիսութեանց ժամանակին, յար եւ նման էին հայախօսո

որանոր հանգամանաց եւ որպիսութեանց ժամանակին, յար {եւ} նման էին հայախօսութեան առ հայս՝ տեղի ետ ծնելութե

յախօսութեան առ հայս՝ տեղի ետ ծնելութեան նորոցն, {եւ} մի՛թէ նորանոր բարբառքն Հռովմէականք վնասեցին ինչ մ

ք վնասեցին ինչ մեռեալն լատինախօսութեան՝ որ [զինչ {եւ} էր. նոյն ե՛ւ] մնացեալ է ցարդ ի մատենագրութիւնս հ

ե՛ւ] մնացեալ է ցարդ ի մատենագրութիւնս հեղինակաց, {եւ} [այժմուս պաշտի միայն առ սակաւաթիւ ուսումնական ոմա

մուս պաշտի միայն առ սակաւաթիւ ուսումնական ոմանս, {եւ} այն մասնաւոր եւ [յո՛յժ մասնավոր խորհրդով]: Նոյն

առ սակաւաթիւ ուսումնական ոմանս, եւ այն մասնաւոր {եւ} [յո՛յժ մասնավոր խորհրդով]: Նոյն բան է եւ զհին հա

ասնաւոր եւ [յո՛յժ մասնավոր խորհրդով]: Նոյն բան է {եւ} զհին հայկականէն: Բայց ի սէր Աստուծոյ հարցանեմք ա

զուի: Քաջայայտ է ապաքէն, թէ հին լեզուն մեռեալ է {եւ} դնի ի խորս գերեզմանի, ըստ որում չունի կեանք եւ կ

է եւ դնի ի խորս գերեզմանի, ըստ որում չունի կեանք {եւ} կիրառութիւն կընկերական կենցաղս, եւ զայս լեզու մե

մ չունի կեանք եւ կիրառութիւն կընկերական կենցաղս, {եւ} զայս լեզու մեռեալ, [զայս լեզու (որ չէ լեզու, վ

այն, որ կենդանի է, յար շարժողական ինչ մի խօսուն {եւ} ձայնաւոր ի շրթունս ազգի)], կրկին մեռուցանել անհ

յ պահպանել զայն պարտ էր՝ ասեն իմաստունքն հայոց. {եւ} մեք ասեմք. [կացցէ եւ] մնասցէ դա անդ, ուր էն, ա

ր՝ ասեն իմաստունքն հայոց. եւ մեք ասեմք. [կացցէ {եւ]} մնասցէ դա անդ, ուր էն, այսինքն կապեալ եւ կալան

կացցէ եւ] մնասցէ դա անդ, ուր էն, այսինքն կապեալ {եւ} կալանաւորէալ յիւրում դարաւոր գերեզմանի, զի դորա

եզմանի, զի դորա չի՛ք տեղի ի կենդանեացն աշխարհի, {եւ} յայժմուս ժամանակի՝ որ ամենեւին ա՛յլ է քան զդարս

եւին ա՛յլ է քան զդարս Մովսիսի Խորենացւոյ, Եղիշէի {եւ} այլոց հնախօս հեղինակաց: Բայց խառնել եւ շփոթել զդ

, Եղիշէի եւ այլոց հնախօս հեղինակաց: Բայց խառնել {եւ} շփոթել զդարս եւ զժամանակս եւ պահանջել, [անխորհրդ

ոց հնախօս հեղինակաց: Բայց խառնել եւ շփոթել զդարս {եւ} զժամանակս եւ պահանջել, [անխորհրդաբար], զի Հայք

ինակաց: Բայց խառնել եւ շփոթել զդարս եւ զժամանակս {եւ} պահանջել, [անխորհրդաբար], զի Հայք 19-րորդ դարու

դարն չորրորդ կամ հինգերորդ հայկականս դպրութեան, {եւ} այն՝ յայսպիսի [տառապեալ] որպիսութեան միջի, յորպ

որ ուշի ուշով. միտ եդեալ ժամանակացն փոփոխութեան {եւ} այժմ եան որպիսութեան ազգին, հնար հնարեն, փորձ փ

փորձ փորձեն զնոր բարբառն ազգային ի գործ մուծանել {եւ} մշակել զնա ըստ պիտոյից մերոց աւուրց: Երանի՜ թէ յ

ացդ այդոցիկ Զանոսեան տեսողութեամբ նկատել զանցեալն {եւ} զներկայն, ուստի եւ ապագայքն ո՛րպէս որդիք ի հօրէ

տեսողութեամբ նկատել զանցեալն եւ զներկայն, ուստի {եւ} ապագայքն ո՛րպէս որդիք ի հօրէ բնաւորեալ են յառաջան

աղաչափութեամբք մակագրելովք " Ոսկի դար Հայաստանի " {եւ} " Արփիական Հայաստանի " եւ միով Ճառիւ՝ զսուրբ Նշա

" Ոսկի դար Հայաստանի " եւ " Արփիական Հայաստանի " {եւ} միով Ճառիւ՝ զսուրբ Նշանէն Վարագայ, եւ որպէս մեզ

յաստանի " եւ միով Ճառիւ՝ զսուրբ Նշանէն Վարագայ, {եւ} որպէս մեզ թուի՝ նոր ի նորոյ տնկէ ի սրտի աբեղայամ

չէ այն, զի լիցէ՝ յերիւրեալ ամ ենախրթին բառիւք, {եւ} իբր ի բազումս անծանօթիւք բազմաց, այլ, սմին հակա

նծանօթիւք բազմաց, այլ, սմին հակառակ], պատարուն {եւ} ճոխ հոգեսնունդ] գաղափարօք եւ հասկանալի ընթերցանել

հակառակ], պատարուն եւ ճոխ հոգեսնունդ] գաղափարօք {եւ} հասկանալի ընթերցանելեացն. [բայց ասոքիկ ոչ պահանջ

, դոքա] սքանչանան [միայն ընդ] այս խրթնաբանութիւն {եւ} իբրեւ [տկարամիտ համբակս կոյր զկուլայն] զհետ միտեն

յնս գտանեն, որ մարթիցի [օգտել ի շինութիւն հոգւոյ {եւ} սրտի] եւ սնուցանել զմտաւոր կենդանութիւն մանկտոյն

ն, որ մարթիցի [օգտել ի շինութիւն հոգւոյ եւ սրտի] {եւ} սնուցանել զմտաւոր կենդանութիւն մանկտոյն. մեք ի ք

չ մի անգամ, գտանեմք ի նոսա պատմական ծանօթութիւնս {եւ} եթ՝ աւանդեալս բանաստեղծական ոճով եւ ամենաջան եւ

ծանօթութիւնս եւ եթ՝ աւանդեալս բանաստեղծական ոճով {եւ} ամենաջան եւ միանգամայն անընտել հին հայախօսութեամբ

եւ եթ՝ աւանդեալս բանաստեղծական ոճով եւ ամենաջան {եւ} միանգամայն անընտել հին հայախօսութեամբ, զի որ ի ն

ջոյն ընթացս գրուածոյն իբրու ընդ մի օղ շարեալ, առ {եւ} ո՛չ մի հեղինակ գտանեմք, թո՛ղ զոմանս ի նոցանէ երե

մանիչս մեր: Ասասցեն պաշտպանք հին հայախօսութեան, {եւ} ասասցեն մաքուր խղճմ ըտանօք, թէ ո՞վ ոք [ի հայկակա

[ի հայկականս ընկերութենէ] կարէ զայն առնուլ ի ձեռն {եւ} միթէ հրճուանք ոմանց հնասիրաց՝ յընթեռնուլն զայն կ

զայն կարէի՞ն լցուցանել զպակասութիւնս, որոց տանի {եւ} համբերէ զաւակն հայկական ի միջի աղբերաց՝ ծարաւի գ

սարակաց] մարդկութեանս, [պարտ էր պահել ի թագստեան {եւ} բանալ միայն] հնգից կամ տասանց. լուիցէ, [որ ունի

թիւնն պարտի սեպհական լինել բովանդակ մարդկութեան, {եւ} ո՛չ իբրեւ խորհուրդ կամ գաղտնիք՝ յոր նուիրեալ [էի

ումնականք հայոց՝ թէ չիք առ հայս լուսաւորութիւն, {եւ} թէ մանկտին հայկական չէ հակամէտ յուսումնառութիւն,

րպէս թէ իրաւունք իցեն դաստիարակել զմանկտին մեռեալ {եւ} անծուծ լեզուաւ, եւ պահանջել ի նմանէ, զի ընկալցի

ն դաստիարակել զմանկտին մեռեալ եւ անծուծ լեզուաւ, {եւ} պահանջել ի նմանէ, զի ընկալցի նա զայն, եւ սնուսց

ուաւ, եւ պահանջել ի նմանէ, զի ընկալցի նա զայն, {եւ} սնուսցէ ի հոգւոջ եւ պտղաբեր գործեսցէ զանդաստան մտ

նմանէ, զի ընկալցի նա զայն, եւ սնուսցէ ի հոգւոջ {եւ} պտղաբեր գործեսցէ զանդաստան մտաց՝ [մինչ] ո՛չ հասկ

բեր գործեսցէ զանդաստան մտաց՝ [մինչ] ո՛չ հասկանալ {եւ} տառապի [միայն] ընդ [աւելորդ] բեռամբ [անհասկանալեա

նալեացն]: Գանգատանքդ զհայկական մանկտւոյն յայնժամ {եւ} եթ [լինէր իրաւացի]: Եթէ հնախօս լեզուն հայոց գէթ

է հնախօս լեզուն հայոց գէթ կրէր յինքեան զուuանելիս {եւ} զկենդանի գաղափարս՝ որովք ծաղկի Եւրոպա, եւ թէ հի

նելիս եւ զկենդանի գաղափարս՝ որովք ծաղկի Եւրոպա, {եւ} թէ հինն լեզու կայ մնայ ցարդ մեռեալ եւ անհոգի, զո

կի Եւրոպա, եւ թէ հինն լեզու կայ մնայ ցարդ մեռեալ {եւ} անհոգի, զո՞ր գաղափար կարէր տալ ուսանողին, ասասց

է, տոմսակս ոմանս, հրահանգիկս, կամ՝ ճառիկս ինչ {եւ} վասն ո՞րոց. այժմեան ազգին հայոց որ ո՛չ հասկանայ

զգին հայոց որ ո՛չ հասկանայ զայդպիսիս, զորս թէպէտ {եւ} հասկանայր, օգտիլ ունէր եւ ոչինչ, վասն զի այդպիս

զայդպիսիս, զորս թէպէտ եւ հասկանայր, օգտիլ ունէր {եւ} ոչինչ, վասն զի այդպիսի մանկունք նախ քան զծնանիլն

մեռեալ էին յարգանդի մարց՝ լոյս տեսեալ զհրապարակի {եւ} ահա տեղափոխին իբրու ի մի գերեզմանէ ի միւս գերեզմա

եզմանէ ի միւս գերեզման: Իմ է այդպիսի իրողութեանց {եւ} մերոյս Հայկական մանկտւոյ վիճակ ո՞րպիսի. ասասցէ՛

մանկտւոյ վիճակ ո՞րպիսի. ասասցէ՛ որ գոնեայ ժամ մի {եւ} եթ նուիրեալ այդպիսի խնդրոց [վերահասու եղեալ իցէ]

ք էին, մինչ [քննելի էր ճշմարտութիւն կարծեաց որոյ {եւ} իցէ առն մտածողի: [Առ Հայս ի շրջակայս մեր տեսա

է առն մտածողի: [Առ Հայս ի շրջակայս մեր տեսանի {եւ} ճշմարտութիւն մի այլ. ամենեւին օտար ի լուսաւորեալ

խաւար ճշմարտութեան պապականաց յընթացս միջին դարուց {եւ} անդր եւս. իմա՛ դու ինձ զայն ճշմարտութիւն, որ հա

ն ճշմարտութիւն, որ հաստատի հրամանաւ, սպառնալեօք {եւ} հալածանօք, ըստ որում չեն ի միջի ապացոյցք յաղթողք

ւթեանցն ասեմ, որով լուսափայլին միտք, կենդանանայ {եւ} սնանի հոգին, եւ կամ առ անհնարին հնասիրութեանցն յ

ով լուսափայլին միտք, կենդանանայ եւ սնանի հոգին, {եւ} կամ առ անհնարին հնասիրութեանցն յաղթահարեալ ի կրից

թէ լուսաւորութիւն ազգի կախի զհին մատենագրութենէ, {եւ} թէ սա ինքն է առաջին եւ վերջին հնար բորբոքելոյ զհա

կախի զհին մատենագրութենէ, եւ թէ սա ինքն է առաջին {եւ} վերջին հնար բորբոքելոյ զհայրենասիրութիւն, առանց

կործանումն ազգի, մանաւանդ, եթէ մատենագրեսցի նոր {եւ} վճիտ հայախօսութեամբ, որ ունի կեանք եւ կիրառութիւ

գրեսցի նոր եւ վճիտ հայախօսութեամբ, որ ունի կեանք {եւ} կիրառութիւն յընկերական կենցաղս: Ո՜վ տղայամիտ դատ

յընկերական կենցաղս: Ո՜վ տղայամիտ դատողութեանդ, {եւ} ո՞վ ի լուսաւորեալ հայոց՝ որոյ քննեալ եւ մաղեալ ի

ւթեանդ, եւ ո՞վ ի լուսաւորեալ հայոց՝ որոյ քննեալ {եւ} մաղեալ իցէ զհինն դպրութիւն, ո՛չ տեսանէ ակներեւ զ

զհինն դպրութիւն, ո՛չ տեսանէ ակներեւ զայս անհիմն {եւ} սուտ դատողութիւն, որ չէ այլ ինչ, եթէ ոչ հնար իմ

ալ առ ի խաբել զազգին պարզամտութիւն: Ասացաք արդէն {եւ} խնդիր ի մէջ արկաք, թէ զի՞նչ ուսեալ է դոցա ի հին

եւրոպացւոցն մատենագրութիւնք ի մերումս դարու. ո՛չ {եւ} ո՛չ կարեմք նոյնպէս համեմատել զմերս հին դպրութիւն

տել զմերս հին դպրութիւն ընդ հին դպրութիւնս Յունաց {եւ} Հռովմայեցւոց, որ զայն բան ունէին առ մերս հայկակա

ունէին առ մերս հայկական, զոր բան տիւ առ գիշեր. {եւ} ոչինչ մխիթարեմք՝ քաջ գիտելով թէ դպրութիւն ազգի մ

՝ քաջ գիտելով թէ դպրութիւն ազգի միշտ ծառայացելոյ {եւ} ստրկացելոյ այլասեռ իշխանաց, որպիսի եղեալ է Հայոց

առանց որոյ չէ մարթ լինել ազգի. նա հոգի է ազգի, {եւ} ազգ մարդկան առ հասարակ նովաւ կեայ. իսկ լեզու չոր

ազգ մարդկան առ հասարակ նովաւ կեայ. իսկ լեզու չոր {եւ} անծուծ, այլ եւ թաղեալ ընդ փոշւով հազարամէից, որ

ասարակ նովաւ կեայ. իսկ լեզու չոր եւ անծուծ, այլ {եւ} թաղեալ ընդ փոշւով հազարամէից, որպիսի է հինն լեզո

շնչասպառ: Զի՞նչ այդ տրամաբանութիւն ամենեւին նոր {եւ} անբանական առ իմաստունս Հայոց, որք յառաջարկութեան

Հայոց, որք յառաջարկութեանցս՝ թե Ազգ Հայոց անտէր {եւ} անպատսպար՝ մնայ ընդ երկար յետնեալ եւ պակասեալ մի

Հայոց անտէր եւ անպատսպար՝ մնայ ընդ երկար յետնեալ {եւ} պակասեալ մինչ ի սպառ ի լուսաւորութենէ, եւ թէ հին

ետնեալ եւ պակասեալ մինչ ի սպառ ի լուսաւորութենէ, {եւ} թէ հինն լեզու՝ ո՛չ կարելով լինել նմա առաջնորդ ի

անել ըստ կարի զկենդանութիւն. բանականութեան ազգին {եւ} անհասկանալի միանգամայն եւ անմերձենալի լինելով նոր

ն. բանականութեան ազգին եւ անհասկանալի միանգամայն {եւ} անմերձենալի լինելով նոր ժողովրդեանն, պիտոյ էր ու

աւորութեան ընդ կենդանին բարբառ, դնելով ի նմա ուղ {եւ} ծուծ բաւական առ ի կեանս հրաշագործել զննջեցեալ բան

՛չ թարթափեսցի առ նսեմ լուսով հնոյն մատենագրութեան {եւ} եթէ ջովացեալ պարարտասցի անդաստան բանականութեան նո

այք առհասարակ յընկերական կենցաղս: Չգիտեմք բնաւ, {եւ} զարմանք զմեզ պաշարեն՝ թէ զի՞նչ պատասխանի տալոց ե

ին հակառակ է գտեալ զմուտ նորոյ աշխարհի, ծաղկեցան {եւ} ծաղկին օր ըստ օրէ լուսաւոր եւ պայծառ հայեցողութեա

աշխարհի, ծաղկեցան եւ ծաղկին օր ըստ օրէ լուսաւոր {եւ} պայծառ հայեցողութեամբք ի բնաւս: Այսու իսկ օտար ի

, զոր օրինակ առնեն այսօր իմաստունք հայոց հնասէրք {եւ} մանաւանդ որ ի նոսա զարգացեալքն էին դպրոցական սահմ

զարգացեալքն էին դպրոցական սահմանափակ տեսութեամբ. {եւ} զի՞նչ. կարացի՞ն արդեօք ստնանել զանպարտելի ճշմարտ

ւրդն արձան զանմահ երախտագիտութեան կանգնել Դանթէայ {եւ} ճանապարհ հորդելով նմա եւ այլոց հետեւողաց առողջ բա

իտութեան կանգնել Դանթէայ եւ ճանապարհ հորդելով նմա {եւ} այլոց հետեւողաց առողջ բանի՝ ի կազմել զնոր դարագլ

սէրք հայոց համարեն զայս ամենայն յանուրջս անցեալ, {եւ} ո՛չ կամին զգալ, թէ որ ինչ ընդ եւրոպացիս էանց, ն

իս էանց, նույն կարէ անցանել ընդ հայս, ըստ որում {եւ} հայոց ազգ չէ արտականոն ինչ բացառութիւն յընդհանուր

, մեք հաւատարիմ առնեմք զպատուելիսդ, զի բնութիւնն {եւ} ժամանակն միօրինակ եւ միով անստերիւր կանոնալ վարին

ք զպատուելիսդ, զի բնութիւնն եւ ժամանակն միօրինակ {եւ} միով անստերիւր կանոնալ վարին ընդ ամենայն ազգս եւ

եւ միով անստերիւր կանոնալ վարին ընդ ամենայն ազգս {եւ} ազինս եւ ոչ ոք ուժ է ճակատ յարդարել ընդդէմ ներգոր

անստերիւր կանոնալ վարին ընդ ամենայն ազգս եւ ազինս {եւ} ոչ ոք ուժ է ճակատ յարդարել ընդդէմ ներգործութեան ժ

ժ է ճակատ յարդարել ընդդէմ ներգործութեան ժամանակին {եւ} պահանջման բնութեանն. զանազանութիւն ի նոսա զէթ այ

] նոր ուրեմն շնորհեցաւ զհետ ընթանալ նոցա, թերեւս {եւ} շնորհեսցի Ամենակալ Տեառնէ՝ եթէ հնասէրք հայոց՝ խ

րեալ հայկական մանկտւոյն, որ ի բերան առեալ զանուղ {եւ} զանծուծ ուղղականն եւ զսեռականն՝ [զզուին եւ նողկտ

յն, որ ի բերան առեալ զանուղ եւ զանծուծ ուղղականն {եւ} զսեռականն՝ [զզուին եւ նողկտան, ցամաքին եւ չորան

անուղ եւ զանծուծ ուղղականն եւ զսեռականն՝ [զզուին {եւ} նողկտան, ցամաքին եւ չորանան հոգւով], զգեցցեն զա

ականն եւ զսեռականն՝ [զզուին եւ նողկտան, ցամաքին {եւ} չորանան հոգւով], զգեցցեն զայնքան գէթ արութիւն առ

թ արութիւն առ խոստովանելոյ միայն զճշմարտութիւնս, {եւ} ի բաց յանձնէ քեցելոյ զախտ անխորհուրդ հնասիրութեան

լոյ զախտ անխորհուրդ հնասիրութեան, որով ի մի հոգի {եւ} ի մի կամս բոլորեալ լուսաւոր մտածողացն՝ ձգտեսցին

ելիս մերայոց, որոց ունիցին առողջ ականջս լսելոյ, {եւ} այսպէս ահա կատարելով արդարապէս զիւր գործ, հրատար

ամ է], զի Ազգ հայոց [ի լեզու հասկանալիք ընթեռնու {եւ} [տեղեկանայ իւրոցն] պարտականութեանց իւր առ [անձն ի

] պարտականութեանց իւր առ [անձն իւր], առ ընկերն, {եւ} առ Աստուած, եւ որ ինչ վերաբերին յաստուածայինն վա

ց իւր առ [անձն իւր], առ ընկերն, եւ առ Աստուած, {եւ} որ ինչ վերաբերին յաստուածայինն վարդապետութեան: Թ

եցինն, սակայն գոլով նոցա մատենագրեալ ի լեզու էին {եւ} անմատչելի հայոց ժողովրդականաց, կացին եւ մնացին,

եզու էին եւ անմատչելի հայոց ժողովրդականաց, կացին {եւ} մնացին, որպէս եւ մնան իսկ այսօր, յանկիւնս վանօր

ելի հայոց ժողովրդականաց, կացին եւ մնացին, որպէս {եւ} մնան իսկ այսօր, յանկիւնս վանօրէից եւ ի մենարանս

ցին, որպէս եւ մնան իսկ այսօր, յանկիւնս վանօրէից {եւ} ի մենարանս աբեղայից: Այո՛, ո՛չ շատ յառաջ քան զա

րահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան], սակայն, թէ {եւ} ցաւ է մեզ խոստովանիլ, այդ եւս ըստ օրինակի առաջնո

ստովանիլ, այդ եւս ըստ օրինակի առաջնոցն էանց գնաց {եւ} եղեւ ի մոռացօնս ազգին, զի փոյթ չեղեւ [պատուելի հ

եղինակիդ] խօսիլ ընդ ազգին ի լեզու, [զոր հասկանայ {եւ} ազգն: Յայս գործ Մագիստրոսիդ] տեսանեմ յաւէտ խուռն

] տեսանեմ յաւէտ խուռն բազմութիւն վկայութեանց աստի {եւ} անտի հաւաքելոց, քան [թէ ընթերցանելի բանս առ ի] հ

դ ամենայն քրիստոնեայք, թարգմանեալ զսուրբ մատեանն {եւ} զԱւետարանն ի հին լեզուէ ի նորն եւ հասկանալին ժողո

զսուրբ մատեանն եւ զԱւետարանն ի հին լեզուէ ի նորն {եւ} հասկանալին ժողովրդեան: [Զայսպիսի ամեն հարկաւոր]

րարին ի ձեւ պատշաճաւոր ջամբել ազգին զհացն կենաց, {եւ} զոր ինչ գործ ինքեանց կար գործելոյ յօգուտ սեփական

եմ], աւետարանական [ընկերութեան միաբանից) Դիտրիխ {եւ} Զարեմբա գերմանական քահանայից, որոց կամեցեալ հասկ

չճանաչելոյ զաղբիւրս իւրոցն քրիստոնէական կրօնից, {եւ} ինքնին ուսանելոյ անտի, զոր ինչ պարտ էր առնել եւ

եւ ինքնին ուսանելոյ անտի, զոր ինչ պարտ էր առնել {եւ} թողուլ: Երանի՜ թէ եւ ի մերայոց ոք նախանձաւոր գտե

նտի, զոր ինչ պարտ էր առնել եւ թողուլ: Երանի՜ թէ {եւ} ի մերայոց ոք նախանձաւոր գտեալ տարածելոյ զբանն Աստ

ր գտեալ տարածելոյ զբանն Աստուծոյ, առողջ հոգւով, {եւ} հմուտ ձեռամբ ընծայէր Ազգին զբոլորամասնեայ թարգման

ր Ազգին զբոլորամասնեայ թարգմանութիւն սուրբ գրոց, {եւ} այնու հասկանալի կացուցանէր զմատեանն հասարակութեան

ազանց հիմնեալ հաստատիւր յայնժամ ո՛չ ի վերայ բանից {եւ} քարոզութեանց այլոց, այլ՝ ի վերայ ճիշտ ծանօթութե

րդապետութեան՝ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, այլ {եւ} լուսափայլ կերպարանափոխութեամբ ծաղկելոց էր ի գիտու

ամբ ծաղկելոց էր ի գիտութիւնս, որ ինչ զԱստուծոյ՝ {եւ} զՆորին ստորոգելեաց: Անտեսեալ զայս ամենայն իմա

թեան, ոչ կամելով ունկն մատուցանել օրինաւոր բանից {եւ} ապացուցութեանց առ ի մտածողացն կողմանէ, եւ փողին

բանից եւ ապացուցութեանց առ ի մտածողացն կողմանէ, {եւ} փողին զհնախօսութիւն անվերջ կամակորութեամբ, որպէս

րութեամբ, որպէս թէ ոք, որով թարթափեալ էր ի յոյզ {եւ} ի խնդիր միոյ միայնոյ հայաբար հնախօսութեան կարող է

միոյ միայնոյ հայաբար հնախօսութեան կարող էր մտածել {եւ} խորհիլ, որ սեպհական է լուսաւորելոցն: Զի՞նչ արդե

լիսն, եթէ բանականութիւնն ծածկեալ է դեռ եւս փշովք {եւ} մամռովք՝ ոչինչ ունի հանելոյ ի հրապարակ: Զգիտութ

ունի հանելոյ ի հրապարակ: Զգիտութիւն միոյ լեզուի {եւ} այն՝ լոկ հայկականին չէ՛ բնաւ պիտոյ անուանել գիտո

ին չէ՛ բնաւ պիտոյ անուանել գիտութիւն. ամենայն որ {եւ} է լեզու, տեսեալ իբրեւ պահարան գիտելեաց, յարգելի

եզու, տեսեալ իբրեւ պահարան գիտելեաց, յարգելի էր {եւ} եթ. բայց այն լեզուագիտութիւն, որ ոչ ճոխացուցանէ

տութիւն, որ ոչ ճոխացուցանէ զմիտս ուղիղ գաղափարօք {եւ} ճիշտ հայեցողութեամբք ի բնաւս՝ էր միայն անխորհուր

արգէ զխօսս. նա՛ է, որ տայ կարողութիւն ճանաչելոյ {եւ} դատելոյ, մինչ լեզուն իբրեւ նիւթական մշակ այսր իմ

որէ զձայն մտախորհութեանն՝ զգալի գործելով լսելեաց {եւ} ընթերցանելեաց: Եթէ ըստ պատասխանելոյ հնասիրացդ,

դոցա էր ստուգապէս լոյս ընձեռել Ազգային մանկտւոյն {եւ} բառնալ զնախատինս նորա, ըստ որում մուրողաբար օտար

րմութեամբ, ապա արժան էր զխաւարն լուսով փարատել, {եւ} կենդանութեամբ ի կեանս վերակենցաղել զնիրհեալ հոգի

, որ լինէր ապաքէն հրաժարելով ի քարուտն ճանապարհ է {եւ} ուղեւորելով ընդ արքունին ճանապարհ, զի յաւուրս մե

որելով ընդ արքունին ճանապարհ, զի յաւուրս մեր շատ {եւ} շատ էին դժուարութիւնքն ծովացեալ եւ յանհնարինս ճիւ

աւուրս մեր շատ եւ շատ էին դժուարութիւնքն ծովացեալ {եւ} յանհնարինս ճիւղաւորեալ գիտութեանց, առանց ի վերայ

առանց ի վերայ կուտակելոյ զլերինս դժուար ուսանելի {եւ} ապարդիւն հին հայախօսութեան: Առ ի վկայութեամբ հաս

այլ կացուցանել զսով հոգեղէն կերակրոց՝ որ ի նմա, {եւ} զքաղց սովալլուկ հայկական մանկտւոյ ի նորայն անշքաց

ի կարգի բանիս: Արմատական լեզու Հայոց, գուցէ {եւ} ընդաբոյս նախահարց Հայկայ բողբոջեալ յԱրարատեան աշխ

այ բողբոջեալ յԱրարատեան աշխարհի՝ բաժանի յոստանիկ {եւ} յեզերականս եւ որպէս կշռադատութեամբ բաւիմ ք ճանաչ

րարատեան աշխարհի՝ բաժանի յոստանիկ եւ յեզերականս {եւ} որպէս կշռադատութեամբ բաւիմ ք ճանաչել, գրոցս այս

անիկ անուանեալ, զի զսա գտանեմք յերգս վիպասանաց, {եւ} առ արքունի դիւանաւ Տրդատայ. իմա դու ինձ զմատենագ

ան մեզ նշխարք մնացեալք առ հինաւուրցն Խորնոյ՝ յար {եւ} նման առ ամենայն ազգս սկսանի վիպասանական երգովք զք

ք զքաջագործութեանց դիւցազանց, զորս դեռ ի չորրորդ {եւ} ի հինգերորդ դարս երգիչքն ի Գողթան բամբռամբ երգէին

երգէին։ Հիմնեալ հաստատի ապա ի պատմութիւնս, թէ {եւ} ըստ ժամանակին անգթանալոյ զրկիմք զարդիս ի նոցանէ,

ռաքեալ ի Վաղարշակայ արքայէ Հայոց՝ առ Արշակ արքայ {եւ} յուզեալ զդիւանն արքունի՝ որ ի Նինուէ, քաղէ ի հե

ի Նինուէ, քաղէ ի հելլեն գրոց՝ զպատմութիւն ազգիս {եւ} բերէ զայն ի Մծբին առ Վաղարշակ արքայ՝ յոյն եւ ասո

գիս եւ բերէ զայն ի Մծբին առ Վաղարշակ արքայ՝ յոյն {եւ} ասորի գրով։ Պատմական եւ բանաստեղծական յիշատա

աղարշակ արքայ՝ յոյն եւ ասորի գրով։ Պատմական {եւ} բանաստեղծական յիշատակարանք հինն մատենագրութեանն զ

նն մատենագրութեանն զառաջինն զոհ լինին հպարտութեան {եւ} անձնասիրութեան Նինոսի արքայի Ասորեաց, որ զինքն կ

րեաց, որ զինքն կամելով ցուցանել սկիզբն քաջութեան {եւ} լաւութեան՝ հրամայէ զբազում մատեանս եւ զգրոյցս առ

քաջութեան եւ լաւութեան՝ հրամայէ զբազում մատեանս {եւ} զգրոյցս առաջնոցն ըստ տեղեաց տեղեաց եւ ոյր ուրուք

ում մատեանս եւ զգրոյցս առաջնոցն ըստ տեղեաց տեղեաց {եւ} ոյր ուրուք գործոց քաջութեան՝ այրել, իսկ որ առ ի

լ, իսկ որ առ իւրովք ժամանակօք՝ դադարեցուցանել, {եւ} որ ինչ վասն իւր միայնոյ՝ գրել։ ճողոպրեալք յանփ

այնոյ՝ գրել։ ճողոպրեալք յանփրկանաւորն կորստենէ {եւ} յաւելեալք մինչեւ ցսկիզբն չորրորդ դարու, ի ձեռն Լ

րակ իբրու շտեմարան սնոտիապաշտութեան, ընդ երեւելի {եւ} հազուագիւտ անդրիս եւ ընդ մեհեանս Աշտիշատու, Արտա

ոտիապաշտութեան, ընդ երեւելի եւ հազուագիւտ անդրիս {եւ} ընդ մեհեանս Աշտիշատու, Արտաշատու եւ բագնայ Գիսան

ագիւտ անդրիս եւ ընդ մեհեանս Աշտիշատու, Արտաշատու {եւ} բագնայ Գիսանեայ եւ Դեմետրեայ եւ այլոց բազմաց դատի

մեհեանս Աշտիշատու, Արտաշատու եւ բագնայ Գիսանեայ {եւ} Դեմետրեայ եւ այլոց բազմաց դատին անխնայ ի հուր, [

շատու, Արտաշատու եւ բագնայ Գիսանեայ եւ Դեմետրեայ {եւ} այլոց բազմաց դատին անխնայ ի հուր, [ցաւ զանբուժել

եծ անանցանելի [առ ի մէնջ]: Ոչ շատացեալ ժամանակին {եւ} այսու զոհագործութեամբ, ախոյեան յարդարէ ընդդէմ հա

պատուոյ՝ հաճոյանալ նկրտի Շապհոյ Պարսից արքայի, {եւ} այրէ զամենայն գրեանն յունական տառիւք, հրաման տու

ան տառիւք, հրաման տուեալ աշխարհին ուսանել զլեզու {եւ} զգիր Պարսից: Ի թեւ կատաղի փոթորկացս՝ թռչին ծած

ց: Ի թեւ կատաղի փոթորկացս՝ թռչին ծածկին ի մէնջ {եւ} գիտութիւնք ծաղկեալք ի Հայաստան, ի կատարած առաջին

գոր իւրով յաճախապատում երկասիրութեամբ զԱստուծոյ՝ {եւ} զաստուածայնոց. յերկրորդականն գահ՝ բազմի Ագաֆանգ

եսցուք ի ստորեւ, մատենագրելով՝ զաստուածաբանական {եւ} զպատմաբանական գրեանս: Հոգին բանաստեղծական թափառե

բանաստեղծական թափառեալ անպատսպար ի վերջոյ ի հինգ {եւ} ի վեցերորդ դարս, գտանէ զապաստանարան յերգս եկեղեց

նդրոյ Վրթանիսի՝ որդւոյ սրբոյն Գրիգորի, գրէ տասն {եւ} ութն ճառս աստուածաբանականս եւ բարոյականս, որք ի

Գրիգորի, գրէ տասն եւ ութն ճառս աստուածաբանականս {եւ} բարոյականս, որք ի միասին Զգօն կոչեցան յանուն սրբ

ասին Զգօն կոչեցան յանուն սրբոյն Յակոբայ. այսպէս {եւ} Զենոբ Գլակ ասորի գրէ ըստ հրամանի սրբոյն Գրիգորի զ

ւն եկեղեցւոյն Քրիստոսի ի Տարօն, յորոյ ի հաստատիլ {եւ} ինքն գտաւ գործակից սրբոյն Գրիգորի: Զսոյն զայս գի

մ, որչափ մեզ յայտնի է՝ կնքեն Փաւստոս Բիւզանդացի {եւ} Մեծն Ներսէս Պարթեւ, որոց առաջինն՝ շարունակէ զպա

կանն, իսկ վերջինս՝ աստուածաբանական ճառիւք, այլ {եւ} պատրաստելով զսուրբն Սահակ եւ զՄեսրոպ՝ կարապետ լո

բանական ճառիւք, այլ եւ պատրաստելով զսուրբն Սահակ {եւ} զՄեսրոպ՝ կարապետ լուսաւորութեան հինգերորդ դարու

հանդարտաքայլ ընթանալ ընդ ոսկեղէնս դար, թերեւս՝ {եւ} հանգուցանել եւ սփոփել զվշտացեալն սիրտ, ընկճեալ ը

նթանալ ընդ ոսկեղէնս դար, թերեւս՝ եւ հանգուցանել {եւ} սփոփել զվշտացեալն սիրտ, ընկճեալ ընդ բիւր հարուած

լն սիրտ, ընկճեալ ընդ բիւր հարուածովք ժամանակին: {Եւ} զի չէ մեր դիտաւորութիւն զպատմութիւն աւանդել զհայո

անդել զհայոցս գրականութեան, որպէս պահանջեն կարգք {եւ} օրէնք, այլ միայն քաղել անտի զկարեւոր գիտելիս առ

նս դաւաճանել զսրբոյն (զմօրն ընթանալով ճանապարհ) {եւ} գաղտ արբուցեալ Սրբոյն դեղ մահու՝ լուծանէ ի կենցա

ն ամոլակիցսն՝ զորդի սրբոյն Ներսիսի զՍահակ Պարթեւ {եւ} զՄեսրոպ Հացեկացի զաշակերտ Մեծին Ներսիսի ի սուգ ան

ու լքանէ զքարտուղարութեանն պաշտօն առ Արքունի դրան {եւ} փուլթացեալ դիմ ի ցանկալին միայնակեցութիւն, Հոգւո

իւն, Հոգւով կամելով ոգւոց Հօրն՝ լինել պարակից, {եւ} յետ վեց ամաց Խոսրով արքայ Հայոց ի տեղի Ասպուրակէս

վաթսնից՝ փոյթ ի մէջ առնու կրթել զնոսա յուսումն " {եւ} ի գիտութիւն Հելլէն դպրութեան: Սփոփեալ սրբոյն Մես

ութիւն Հելլէն դպրութեան: Սփոփեալ սրբոյն Մեսրոպայ {եւ} սրբեալ զարտասուս ընդ անպարտակիր մահ վարդապետի իւր

ջորդեալ զնա, բուռն հարկանէ զլուսաւորութենէ Ազգին {եւ} ի խնդիր ելեալ հայկական նշանագրաց առ ի կենագործել

ւնն՝ գայ առ սուրբն Սահակ զելս խորհել իրացն, այլ {եւ} զնա ինքն զսուրբն գտեալ ի նոյն անձուկ ճենճերեալ,

Պարսից՝ լուծանել զգժտութիւնն՝ որ իմ է: Յունաց {եւ} Պարսից, կրէ նեղութիւն ոչ սակաւ, ի չունելոյ զոք

րակ եղեալք առ արքունի դրանն, պարսկականաւն վարէին {եւ} եթ գրչութեամբ: Ի դարձ առնել Վռամշապհոյ ի Միջագետ

ելանել իւրում ի Հայս գտանէ ժողովեալ առ Մեծն Սահակ {եւ} Մեսրոպ (որ վերստին գնացեալ էր առ Սահակ) զամենայ

եպիսկոպոսունս առ հոգալոյ զգիւտ դպրութեան Հայոց, {եւ} յիրազեկ առնել նորա զժողովն բանիցն Աբելի՝ աղաչի չ

րումն պահանջեալ խոստմանցն: Առեալ հրեշտակին զԱբել {եւ} երթեալ առ Դանիէլ՝ հմտանայ քաջ նշանագրացն եւ դարձ

Աբել եւ երթեալ առ Դանիէլ՝ հմտանայ քաջ նշանագրացն {եւ} դարձ ի ժողովն արարեալ, մատուցանէ Սահակայ եւ Մեսր

րացն եւ դարձ ի ժողովն արարեալ, մատուցանէ Սահակայ {եւ} Մեսրոպայ զնշանագիրսն, որոց զկնի ուսանելոյ վերահա

ց, առ պակասաւորութեանն զորոց թիւ Ասողիկ դնէ քսան {եւ} ինն, իսկ Վարդան քսան եւ երկու: Ինքնին սուրբն Մե

որոց թիւ Ասողիկ դնէ քսան եւ ինն, իսկ Վարդան քսան {եւ} երկու: Ինքնին սուրբն Մեսրոպ աշակերտօքն հանդերձ գ

որ ուսան ի ձեռն հրեշտակին կանխաւ առ նա առաքելոյ: {Եւ} ո՛չ կամեցեալ ձեռնունայն ի Հայս ելանել թափուր ի յո

ս ելանել թափուր ի յուսոյն եղեալ՝ անցանէ յԵդեսիայ {եւ} ընդ Փիւնիկէ եւ հասեալ ի Սամոս առ աշակերտ Եպիփանո

ի յուսոյն եղեալ՝ անցանէ յԵդեսիայ եւ ընդ Փիւնիկէ {եւ} հասեալ ի Սամոս առ աշակերտ Եպիփանու Հռոփանոս անու

, խնդրէ զձեռնտուութիւն առ ի կատարել զգործն, այլ {եւ} ի սմանէ ինչ ո՛չ օգտեալ ինքնին հանճարեղ մտացն առաջ

եղծանէ, զորմէ բան պատմի ի Խորնոյ զայս օրինակ. " {Եւ} տեսանէ (սուրբն Մեսրոպ) ո՛չ ի քուն երազ եւ ո՛չ յ

կ. " Եւ տեսանէ (սուրբն Մեսրոպ) ո՛չ ի քուն երազ {եւ} ո՛չ յարթնութեան տեսիլ, այլ ի սրտին գործարանի երե

, զի որպէս ի ձեան վերջք գծին կուտեալ ունէր քարն: {Եւ} ո՛չ միայն երեւութացաւ, այլ եւ հանգամանք ամենայնի

ւտեալ ունէր քարն: Եւ ո՛չ միայն երեւութացաւ, այլ {եւ} հանգամանք ամենայնին որպէս յաման ինչ ի միտս նորա հ

ամենայնին որպէս յաման ինչ ի միտս նորա հաւաքեցաւ: {Եւ} յարուցեալ յաղօթիցն՝ եստեղծ զնշանագիրս մեր՝ հանդ

էն առ նմին աջակցութեամբ աշակերտաց իւրոց Յովհաննու {եւ} Յովսէփու միջամուխ լինի ի թարգմանութիւնս առակացն Ս

միջամուխ լինի ի թարգմանութիւնս առակացն Սողոմոնի, {եւ} Նոր Կտակարանի, եւ գլխաւորեալ զգործն՝ բէրէ նշանա

գմանութիւնս առակացն Սողոմոնի, եւ Նոր Կտակարանի, {եւ} գլխաւորեալ զգործն՝ բէրէ նշանագրօք հանդերձ ի Հայա

բէրէ նշանագրօք հանդերձ ի Հայաստան առ սուրբն Սահակ {եւ} առ Վռամշապուհ արքայ Հայոց: Այլ զի արանցս այսոցիկ

հրաման անդէն առնեն սրբոյն Մեսրոպայ բանալ զդպրոցս {եւ} զհետ լինել ծաղկեցուցանելոյ զդպրութիւնն՝ սեպհական

թողահայրն Մովսէս: Յետ աստանօր այսպէս կարգելոյ {եւ} կարգադրելոյ հրաւիրեալ լինէր սուրբն Մեսրոպ ի Վիրս

, որոց եւս արարեալ զնշանագիրս, իջանէ յԱղուանս, {եւ} ստեղծեալ կոկորդախօս Գարգարացւոյ լեզուին նշանագիրս

լեզուին նշանագիրս, դարձ անդրէն ի Հայաստան առնէ, {եւ} գտանէ զսուրբն Սահակ ի թարգմանութիւնս Հին Կտակարան

հայ, վասն զի զյոյն գրեանն այրեալ էր Մերուժանայ, {եւ} պարսիկ վերակացուք թոյլ ումեք չտային ի Հայոց յունա

Հայոց յունականաւն վարիլ դպրութեամբ, այլ ասորւոյն {եւ} եթ: Որչափ ինչ զօրէ մարդկայինս մտաց ոյժ, զայն ամ

աջողակութեամբ ի գործ եդեալ հոգիացելոցս ի մարմնի, {եւ} վտարեալ զամենայն նեղութիւն եւ զսատան՝ տարածանեն

իացելոցս ի մարմնի, եւ վտարեալ զամենայն նեղութիւն {եւ} զսատան՝ տարածանեն զգիտութիւն նշանագրացն եւ այլոց

ւթիւն եւ զսատան՝ տարածանեն զգիտութիւն նշանագրացն {եւ} այլոց կարեւոր ուսմանց ի Հայս ի բաժնի Պարսից՝ դիմ

աժնի Պարսից՝ դիմեն փափագանօք ի նոյն առաքելութիւն {եւ} առ Հայս, եղեալս ի բաժնի Պարսից՝ դիմեն փափագանօք

աժնի Պարսից՝ դիմեն փափագանօք ի նոյն առաքելութիւն {եւ} առ Հայս, եղեալս ի բաժնի Յունաց. այլ հանդիպեալ ա

եղեալս ի բաժնի Յունաց. այլ հանդիպեալ ատելութեան {եւ} ո՛չ ընդունելութեան ի վերակացուաց աշխարհին՝ առաքէ

վերակացուաց աշխարհին՝ առաքէ սուրբն Սահակ զՄեսրոպ {եւ} զՎարդան զթոռն իւր ի Բիւզանդիոն, տուեալ նոցա տանե

կոպոս Յունաց, որ ի Հայոցս ազգէ Սեբաստացի քաղաքաւ {եւ} առ Անատոլիս զօրավար, որպէս զի կայսերական արասցեն

Յունաց՝ ընդունել զվարդապետութիւն սրբոյն Սահակայ {եւ} զնշանագիրս Մեծին Մեսրոպայ։ Կայսրն Թէոդոս զիջանէ

Մեծին Մեսրոպայ։ Կայսրն Թէոդոս զիջանէր ի խնդիրն {եւ} հրաման կայսերական տայր յարգել զՍահակ՝ ի կարգի կա

հակ՝ ի կարգի կացուցանելով զվարդապետութիւն նորա, {եւ} զդպրութիւն Մեսրոպայ զառաջինն մերժեալ եւ զծախս դպր

ւն նորա, եւ զդպրութիւն Մեսրոպայ զառաջինն մերժեալ {եւ} զծախս դպրոցաց հրամայէր յարքունուստ լինել, ընդ նմ

թիւն Ազգին յարեւմուտս՝ թողու առ նմա զթոռունս իւր {եւ} ինքնին Վարդանաւ հանդերձ անցանէ յԱյրարատեանն աշխար

սից ըստ քաղաքական գործոց ժամանակին՝ զՍմբատ ասպետ {եւ} զՎարդան ստրատելատ: Մեսրոպայ ծնեալ հոգեւորն վերած

: Մեսրոպայ ծնեալ հոգեւորն վերածնելութեամբ զորդիս {եւ} ի տեղի իւր զնոսա յաջորդեալ՝ Ղեւոնդ եւ զԵնովք՝ ի

ամբ զորդիս եւ ի տեղի իւր զնոսա յաջորդեալ՝ Ղեւոնդ {եւ} զԵնովք՝ ի Սպեր, զԳինթ՝ ի Դերջան, եւ զԴանան՝

՝ Ղեւոնդ եւ զԵնովք՝ ի Սպեր, զԳինթ՝ ի Դերջան, {եւ} զԴանան՝ յԵկեղեաց գաւառի, ինքնին խաղայ յԱյրարատ

բել զաղանդ հերեսիովտաց զայնու ժամանակաւ երեւեալ, {եւ} յետ զառաքելականն կատարելոյ զպարտս, ելանէ ի Վաղար

ալ լուսաւորչացս, յաշակերտաց անտի իւրեանց զՅովսէփ {եւ} զընկեր նորին ի նմին Կողբ գեղջէ Եզնիկ անուն առաքեն

անուն առաքեն ի Միջագետս յԵդեսիա՝ առ ի թարգմանել {եւ} բերել զգիրս առաջնոց հարց փութանակի ի Հայս՝ զի ի

հարց փութանակի ի Հայս՝ զի ի նոյն պաշտօն յղեսցին {եւ} ի Բիւզանդիոն: Այլ սոցա, հաւատս ընծայեալ քսութեա

տս ընծայեալ քսութեանց ոմանց՝ որպէս թէ Մեծն Սահակ {եւ} Մեսրոպ զայլս ունին ի Բիւզանդիոն առաքել՝ առանց կա

րոպ զայլս ունին ի Բիւզանդիոն առաքել՝ առանց կամաց {եւ} հրամանի վարդապետաց իւրեանց դիմեն շեշտակի ի Բիւզան

անի վարդապետաց իւրեանց դիմեն շեշտակի ի Բիւզանդիոն {եւ} վարժեալ յունական դպրութեամբ՝ ձեռն ի գործ արկանեն

ական դպրութեամբ՝ ձեռն ի գործ արկանեն ի թարգմանել {եւ} ի գրել: Նախանձաւոր գործոցս գտեալ աշակերտակցաց նո

ցս գտեալ աշակերտակցաց նոցա, որոց անուանքն Ղեւոնդ {եւ} Կորիւն, ինքնակամ իջանեն ի Բիւզանդիոն, ուր հասան

, ինքնակամ իջանեն ի Բիւզանդիոն, ուր հասանեն զկնի {եւ} Յովհան եւ Արձան, կանխագոյն առաքեալք ի Սահակայ եւ

իջանեն ի Բիւզանդիոն, ուր հասանեն զկնի եւ Յովհան {եւ} Արձան, կանխագոյն առաքեալք ի Սահակայ եւ ի Մեսրոպա

եւ Յովհան եւ Արձան, կանխագոյն առաքեալք ի Սահակայ {եւ} ի Մեսրոպայ, որոց դանդաղեալ ի Կեսարիա, յուլացեալ

եալ ի Հայաստան զկանոնական թուղթս ժողովոյն Եփեսոսի {եւ} զճիշտ օրինակ թարգմանութեան եօթանասնից Հին եւ Նոր

սոսի եւ զճիշտ օրինակ թարգմանութեան եօթանասնից Հին {եւ} Նոր Կտակարանի, զորս առեալ Սահակայ եւ Մեսրոպայ,

անասնից Հին եւ Նոր Կտակարանի, զորս առեալ Սահակայ {եւ} Մեսրոպայ, թարգմանեն վերստին զմիանգամ թարգմանեալն

Մեսրոպայ, թարգմանեն վերստին զմիանգամ թարգմանեալն {եւ} յաղագս անկատարութեան գործոյն, թէ եւ Մեծն Սահակ վ

թարգմանեալն եւ յաղագս անկատարութեան գործոյն, թէ {եւ} Մեծն Սահակ վարժ էր քան զամենեսին ի յունականումն,

լի, ի ստոյգ յօդանալ ճեմարանին վերաբանութեան"։ {Եւ} այսպէս երեւելի արանցս զայս գործ մեծակշիռ վասն ազգ

դարու, պարտաւորին որդիք Հայաստանի ցորչափ կանն, {եւ} մինչ արեւ լուսաւորէ զնոսա յանզուգական բարերարս իւ

զնոսա յանզուգական բարերարս իւրեանց համաթուել, թէ {եւ} այլում ումեք եւս ժամանակին յաջողեալ էր կատարել զգ

Խնկեսցի յերկինս անունդ Մեսրոպ, երկնային քաղաքացի {եւ} առաքելականաւդ հեզութեամբ հաճեաց ներել քումդ ապիրա

աց, որոց բանդագուշեալ ի զառանցանս կրօնամոլութեան {եւ} ուսեալ յումեմնէ Խաչատուրոյ ժպրհեցին՝ քեզ համապատ

ատիւ զնշդեհեալն յԱտրիդեան ալիս՝ դաւանել, թերեւս {եւ} զանպարտականդ՝ պարտաւոր նմին կացուցեալ: Են քո որ

քո որդիք, որք զանուն քո ի վեր քան զարեւ ունին, {եւ} քոյովդ նշանագրօք՝ զքո յիշատակ, ի սիրտս իւրեանց

սիրտս իւրեանց դրոշմեն"։ Յաշակերտաց սրբոցս թէ {եւ} ըստ պատմութեանն աւանդելոյ շատք գոն մեզ ի ծանօթութ

եանն աւանդելոյ շատք գոն մեզ ի ծանօթութիւն անուամբ {եւ} եթ, այլ զի գործք նոցա ծածկին ընդ փոշեաւ վանօրէից

ս խրախճան, զանյայտսն, թողեալ այլում հայրենասիրի {եւ} հնասիրի՝ հանել երեւան: Եզնիկ Կողբացին, ընկե

էմ հեթանոսութեան, երկրորդն՝ ընդդէմ դենին Պարսից {եւ} քաւդէից նոցին, երրորդն՝ ընդդէմ իմաստնոց յունաց

աւդէից նոցին, երրորդն՝ ընդդէմ իմաստնոց յունաց, {եւ} չորրորդն՝ ընդդէմ Մարկիովնականաց եւ Մանիքեցւոց:

տնոց յունաց, եւ չորրորդն՝ ընդդէմ Մարկիովնականաց {եւ} Մանիքեցւոց: Որոյ ժամանակակից Կորիւն վարդապետ, մ

ի՝ մտանէ ի դար ընտիր հեղինակաց, գրեալ մեզ զվարս {եւ} զկեանս վարդապետի իւրոյ Մեսրոպայ եւ սրբոյն Սահակայ

րեալ մեզ զվարս եւ զկեանս վարդապետի իւրոյ Մեսրոպայ {եւ} սրբոյն Սահակայ, զգիւտոյ հայկական գրոց եւ զիւրոյ

եսրոպայ եւ սրբոյն Սահակայ, զգիւտոյ հայկական գրոց {եւ} զիւրոյ իսկ զանձն է զծանօթութիւն: Զայսու ժամանակա

սոփոսն Մովսէս Խորենացի, զորով չկարեմք առնել զանց {եւ} հարկաւորեմք առ վայր մի զկայ առնուլ եւ սքանչանալ ը

առնել զանց եւ հարկաւորեմք առ վայր մի զկայ առնուլ {եւ} սքանչանալ ընդ այրն եւ ընդ բազմավաստակ արդիւնս նոր

րեմք առ վայր մի զկայ առնուլ եւ սքանչանալ ընդ այրն {եւ} ընդ բազմավաստակ արդիւնս նորա: Յետ զամս եօթն յԱլե

կի բանականութեանն էր գիւտ՝ կամեցաւ նաւել յԵլլադա {եւ} գնալ յԱթէնս առ աշակերտակիցս իւր, այլ վասն հողմոյ

վասն հողմոյն ընդդէմ լինելոյ՝ խոտորեցաւ. յԻտալիա {եւ} ելեալ ի Հռոմ, եկաց առ ժամանակ ինչ շահեցեալ զգիտո

ցեալ զգիտութիւն զանազան իրաց, ուստի իջեալ յԱթէնս {եւ} ի Կոստանդնուպօլիս՝ փութացաւ յԱյրարատ, տեսոյ վար

եմք ի վախճանի պատմութեան Հայոց արարելոյ ի սմանէ, {եւ} փոյթ լինի ի լրացուցանել զթերութիւն թարգմանութեան

րար ի խնդրոյ Սահակայ Բագրատունւոյ, կցորդեալ յայն {եւ} զԱշխարհագրութիւն՝ ըստ ժամանակին շնորհելոյ: Սա՛

գ ըստ կարգէ լոյս առեալ ինքնին ի ժամանակին զրուցաց {եւ} ի հաւաստի պատմութեանց եւ արձանագրութեանց, որոց ք

քնին ի ժամանակին զրուցաց եւ ի հաւաստի պատմութեանց {եւ} արձանագրութեանց, որոց քաջ հմուտ զնա գոլ՝ ուսաք

ոց քաջ հմուտ զնա գոլ՝ ուսաք ի նորին իսկ գրուածոց {եւ} այլոց նորա ժամանակցաց: Յօրինէ [վասն] ի հայցուածո

ն] ի հայցուածոց ուրումն Թէոդորի " զԳիրս պիտոյից " {եւ} զայլ բազում եկեղեցական երգս, որք մի առ մի յիշատա

ատակին ի յառաջաբանութիւնս շարականաց տպելոց յորում {եւ} իցէ տեղւոջ, եւ զճառ ի Հռիփսիմեանս: Յիրաւի,

անութիւնս շարականաց տպելոց յորում եւ իցէ տեղւոջ, {եւ} զճառ ի Հռիփսիմեանս: Յիրաւի, պտուղք այնքան ե

չս դարձուցանել ի վերայ ժամանակակից աբեղենին Հայոց {եւ} նոցին գլխաւորացն յետ մահու Մեծին Սահակայ եւ Մեսրո

Հայոց եւ նոցին գլխաւորացն յետ մահու Մեծին Սահակայ {եւ} Մեսրոպայ, յորոց հալածեալ լինէին անխնայ երանելիքս

յպանելով զտգիտահալած մատեանսն փաթաղիկէս կոչմամբ, {եւ} չէ ինչ անհավանելի, եթէ զորքան յօրինակաց երկասիրո

ին պարեգօտաւորքն, զայն ամենայն կամ ի հուր դատէին {եւ} կամ առ ի կուլ ջրոյ մատնէին, Նինոսին ախտացեալ զախ

աջի որոց գալոցն էին՝ հանդիսասցին գործք առաքինեաց {եւ} զի մի երեւեսցին ընտրեալքն: Սոցա ձեռաց են անտարակ

նտրեալքն: Սոցա ձեռաց են անտարակոյս գործք կորնչիլ {եւ} չերեւիլ զարդիս ուրեք " բանիցն չափաւ յինքն եւ ի Սա

նչիլ եւ չերեւիլ զարդիս ուրեք " բանիցն չափաւ յինքն {եւ} ի Սահակ Բագրատունի ", այսպես եւ նզովիցն, զոր թո

նիցն չափաւ յինքն եւ ի Սահակ Բագրատունի ", այսպես {եւ} նզովիցն, զոր թողեալ էր գրով ի վերայ գլխաւորաց քա

պ գտաւ այրն Աստուծոյ gխորին ալեւորութիւն, դուցէ {եւ} այսոքիկ իսկ են մատեանքն տգիտահալածք, զորս յիշէ Փ

ագրեւանդայ, իբրեւ դեղ մահու հեղձուցանեն ի նմին, {եւ} զի ընդ այս նոցա ամօթալի խաբէութիւն արդարապէս ցասո

նդ ոսկերս սրբոյն մարտ եդեալ՝ հանէին ի գերեզմանէն {եւ} ի գետ ամային, զորոց յիշէ երանելին Ղազար ի Թղթի ի

բեղեանդ Հայոց հալածական արարին: Ո՞չ զԼուսաւորիչն {եւ} զտգիտահալած զգրեանն նորա առ անգիտութեան " փաթաղիկ

գրեանն նորա առ անգիտութեան " փաթաղիկէս " կոչէին. {եւ} այլ բազում ինչ իրօք թշնամանեալ՝ յետոյ ապա յաղագս

ղեկացեալք... Զոսկերսն ի գերեզմանէն հանել տային {եւ} գետ արկանել, զհրեշտականման այրն զտէր նոյն՝ անհա

էր նոյն՝ անհանգիստ հալածանօք վախճանեցուցին, որք {եւ} այժմ դեռ եւս անյագութեամբ գինով ընդ մեռելոյն կագի

ց երկուք դեռ տեսին զլոյս, ի յարութիւնն Ղազարու, {եւ} ի գալուստ Քրիստոսի յԵրուսաղէմ աւանակաւ: Դաւիթ

Անյաղթ, կամ փիլիսոփայ, յորդեգրաց Մեծին Սահակայ {եւ} Մեսրոպայ եւ քեռորդի Մովսիսի Խորենացւոյ, ստացեալ

մ փիլիսոփայ, յորդեգրաց Մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ {եւ} քեռորդի Մովսիսի Խորենացւոյ, ստացեալ զուuումն եւ

եւ քեռորդի Մովսիսի Խորենացւոյ, ստացեալ զուuումն {եւ} զգիտութիւն յԱլեքսանդրիա, յԱթէնս եւ ի Բիւզանդիոն

ցեալ զուuումն եւ զգիտութիւն յԱլեքսանդրիա, յԱթէնս {եւ} ի Բիւզանդիոն՝ թողու զկնի իւր զքանի մի երկասիրութ

ոտելական Պորփիւրոսին, " Սահմանք փիլիսոփոuականք " {եւ} այլ այսպիսիք, հայախօսութիւն հեղինակիս օտար է բոլ

կան բաղդասութեան: Ղազար Փարպեցի, որոյ կենաց {եւ} վարուց եթէ ոք վերահասու լինել կամիցի՝ կարէ տեսան

Մամիկոնէի իւրոյ պաշտպանի: Ոգի հեղինակիս անվեհեր {եւ} գրուածք սորա ամենայնիւ ճշգրտապատումք, ի հայկաբան

ինսն, թէպէտ ի տեղիս տեղիս ցուցանէ ճապաղ ոճ խօսից {եւ} ամենեւին հակառակ ամփոփախօս Մովսիսի Խորենացւոյ:

շէ եպիսկոպոս Ամատունեաց, աշակերտ Սահակայ Պարթեւի {եւ} Մեծին Մեսրոպայ, քարտուղար Վարդանայ Մամիկոնէի սպա

ի կրօնս մոգութեան: Ոգի հեղինակիս զուարթ, պայծառ {եւ} հեզ, գրուածքն ի հայկաբանութեան մասին անզուգական

եզ, գրուածքն ի հայկաբանութեան մասին անզուգական, {եւ} ինչ ո՛չ մեղանչեմք եւ ո՛չ ըստ չափ ինչ զանցանեմք՝

բանութեան մասին անզուգական, եւ ինչ ո՛չ մեղանչեմք {եւ} ո՛չ ըստ չափ ինչ զանցանեմք՝ եթէ կոչել զսա համարձա

ութիւնն ոճոյ լծորդեալ ընդ փիլիսոփայականին, առողջ {եւ} կենդանի հայեցողութիւնք, առ եւ ո՛չ մի ընկերակիցս

ոփայականին, առողջ եւ կենդանի հայեցողութիւնք, առ {եւ} ո՛չ մի ընկերակիցս նորին գտանեմք: Յատկութիւնք

երազմին Վարդանանց՝ ընդ Սասանեանս, որում, որպէս {եւ} կանխեցաք ասել, ինքնին հեղինակս գտաւ անձամբ անձին

ւթիւն գրեալ է սորա ի խնդրոյ Դաւթի երիցուն են սորա {եւ} այլ ճառք, աստուածաբանականք եւ բարոյականք, այլ մ

թի երիցուն են սորա եւ այլ ճառք, աստուածաբանականք {եւ} բարոյականք, այլ մեք յառաջ ընթացուսցուք զկարգ բան

ան Մանդակունի կաթողիկոս Հայոց Մեծաց զկնի Գիւտայ, {եւ} Խոսրով: Առաջինն ի սոցանէ կարկառէ մեզ զարդիս, զա

րդիս, զաստուածաբանական ճառս թուով քսան կամ աւելի {եւ} զայլ բարոյական խրատս: Իսկ Խոսրով գրէ վասն մեր զպ

վասն թարգմանելոյ ի հայ լեզու զգիր առաջնոց հարց, {եւ} որ՝ այլ այսպիսի ինչ է. այժմիկ արժանի էր հարցասի

եան, զորմ է յիշեցաք, յասելն յերես 65. " Անարատ {եւ} յամենեցունց յարգելի յոյսն՝ տէր Խոսրովիկ, չեւ եւ

ս հասեալ ի սահմանս մեր՝ մինչդեռ գայր ի ճանապարհի {եւ} լուան, (պարեգօտաւորք Հայոց) որպէս ի վերայ թշնա

նեցան՝ ասելով. " Ահա ո՞ւր գայ միւս թարգմանն"։ {Եւ} օրհնելոյն ի հեռաստանէ լուեալ զդռնչիւն մահաձայն աղ

զդռնչիւն մահաձայն աղեղանցն՝ աղօթեաց առ Բարձրեալն {եւ} վաղվաղակի ընկալաւ զխնդիրն, որում եւ տենչալի նշխա

առ Բարձրեալն եւ վաղվաղակի ընկալաւ զխնդիրն, որում {եւ} տենչալի նշխարացն այլք՝ եւ ոչ մեք, արժանի եղեն ը

նկալաւ զխնդիրն, որում եւ տենչալի նշխարացն այլք՝ {եւ} ոչ մեք, արժանի եղեն ընդունակութեան"։ Ի սկզբ

ութեամբ՝ ակնկալաք մխիթարութեան հանդիպել հոգւոյ. {եւ} յիրաւի՝ ո՛չ իսկ վրիպէաք ի յուսոյ, եթէ աբեղենին

էին զսիրտ մեր: Այլ եթէ յոսկեղէնն դարում, գոնեա՛ {եւ} այս անգամ չկարացաք այնմ պատահիլ ի յաջորդսն յուսալ

Եօթներորդն դար, թէեւ բաղդատութեամբ առ այլ հոծ {եւ} հարուստ դարս, անբերրի եւ ամուլ գտաւ ի ծննդականու

աղդատութեամբ առ այլ հոծ եւ հարուստ դարս, անբերրի {եւ} ամուլ գտաւ ի ծննդականութենէ, սակայն բարձեալ տանի

անձինս, որք շատ կամ սակաւ ծանեան զլուսաւորութիւն {եւ} ողջունեցին զմերս գրականութիւն սակաւաւոր գրուածովք

զճարտասանութիւն ի փոխ առեալ զայս ամենայն ի Յունաց {եւ} ի Քաղդէացւոց, գրէ եւ զզանազան ճառս ի խնդրով հարց

առեալ զայս ամենայն ի Յունաց եւ ի Քաղդէացւոց, գրէ {եւ} զզանազան ճառս ի խնդրով հարց միանձաց: Թեոդորոս

ենաւոր ինքնացեալ վարժութեամբ հելլենական դպրութեան {եւ} ըստ ժամանակին տեսութեանց՝ հմուտ աստուածաբանական

ւածաբանական ճառս ընդդէմ Յովհաննու Մայրոյ վանեցւոյ {եւ} աշակերտի նորին Սարգսի Բուխարացւոյ: Մովսէս Սի

յաղագս յօրինելոյ զքերականութիւն, զճարտասանութիւն {եւ} զայլ հռետորական ճառս, վարժ գտաւ սա ի դպրութեան հ

ան ճառս, վարժ գտաւ սա ի դպրութեան հելլենականին, {եւ} առաւել եւս՝ ականաւոր ի հայկաբանութեան մասին, մի

րն " Պիտոյից " արարեալ ի հինաւուրց Խորնոյ, որպէս {եւ} զքերականութիւն սորա եւ զհռետորական գիտութեանցն կա

ի հինաւուրց Խորնոյ, որպէս եւ զքերականութիւն սորա {եւ} զհռետորական գիտութեանցն կանոնս առ գրեն ի դարձ փոխ

դ, քան թէ արժանաւորութիւն Մովսիսի Սիւնեցւոյ՝ որ {եւ} ժամանակաւ եւ գրուածոցն պատուականութեամբ քաջ ի բաց

ժանաւորութիւն Մովսիսի Սիւնեցւոյ՝ որ եւ ժամանակաւ {եւ} գրուածոցն պատուականութեամբ քաջ ի բաց հեռի է ի Մով

մարէին կորուսեալ: Արժանաւորութիւն հեղինակիս չափի {եւ} կշռի անկողմնասէր ստուգութեամբ աւանդելոցն եւ յստակ

չափի եւ կշռի անկողմնասէր ստուգութեամբ աւանդելոցն {եւ} յստակութեամբ ոճոյ բանիցն: Զսոյն զայս պատմութիւն

ողիկոս ամենայն Հայոց, որ ըստ մտացն խոհականութեան {եւ} արգասաւոր բանիցն, եւ վարժութեան ի փիլիսոփայականի

որ ըստ մտացն խոհականութեան եւ արգասաւոր բանիցն, {եւ} վարժութեան ի փիլիսոփայականին, Իմաստասէր կոչմամբ

զամենայն ճիգն ճգնեցաւ խաղաղեցուցանել զեկեղեցի մեր {եւ} մաքրել ի խժական հաւատագիտութեանց հերիսիովտաց, որ

անաց, որ յարաբերի մանաւանդ մարդեղութեան Քրիստոսի {եւ} երկուց անշփոթ եւ անբաժանելի բնութեանց, ի մի Քրիս

ի մանաւանդ մարդեղութեան Քրիստոսի եւ երկուց անշփոթ {եւ} անբաժանելի բնութեանց, ի մի Քրիստոս միաւորելոց.

ք Աստուածաբանականք. Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ գիրք, {եւ} այլ բազումք: Յիններորդ դարու Հայաստան աշխարհ

պատմաբան վերակոչեալ Իմաստասէր. սորա քաղեալ ի հին {եւ} ի կենդանի աղբերաց պատմութեան ազգիս, գրէ զպատմութ

ի թիւս այլոց հեղինակաց հնոյն Հայաստանի ոչ կամեցան {եւ} զսորայս պսակել պատմութիւն, համարեալ զնա հակառակ

արեւ անզուգական, առաւել ըստ մտացն բարգաւաճութեան {եւ} վսեմութեան ոճոյն, սորա գործ են դարձեալ մեկնութիւ

զայլս: Ղեւոնդ երէց, հեղինակ պատմութեան Մահմեդի {եւ} խալիֆաց արաբացւոց: Ի սկիզբն մետասաներորդ դարո

ոպոսի Վաղարշապատեցւոյ, գրեաց զճառ վասն տումարի, {եւ} զգիրս վասն քրիստոնէական հաւատոյ: Գրիգոր Մագիստրո

երաբերեալք ի քաղաքական կառավարութիւն, ի պատմական {եւ} փիլիսոփոսական գիտութիւնս. սոյն նա յայտնի է մեզ ի

թիւնս. սոյն նա յայտնի է մեզ իբրեւ թարգմանիչ յոյն {եւ} ասորի գրեանց, զորս թէեւ ըստ ժամանակին անգթանալոյ

կորուսեալ եմք: Ի սմին մետասաներորդ դարու եկաց {եւ} Արիստակես Լաստիվերտացի, հեղինակ պատմութեան Հայոց

071 թուականն: Պատմէ նա զաղետալի կործանումն Անւոյ {եւ} Շիրակաց գաւառի: Գրիգոր Վկայասէր թարգմանիչ վարուց

ի: Գրիգոր Վկայասէր թարգմանիչ վարուց սրբոց յասորի {եւ} ի յոյն լեզուաց, որոյ վասն եւ Վկայասէր կոչեցաւ:

վարուց սրբոց յասորի եւ ի յոյն լեզուաց, որոյ վասն {եւ} Վկայասէր կոչեցաւ: Յերկոտասաներորդ դարու Գրիգո

րորդ դարու Գրիգոր Պահլաւունի ուղղագործեալ զտովմար {եւ} զտօնացոյց Հայոց եւ երգեալ զշարականս, թողու զաթոռ

ահլաւունի ուղղագործեալ զտովմար եւ զտօնացոյց Հայոց {եւ} երգեալ զշարականս, թողու զաթոռ Հայրապետութեան յաջ

րհալւոյ, որ վասն ի Հռոմկլայ բնակելոյն անուանեցաւ {եւ} Կլայեցի: Բազմաթիվ են գրուածք սորա եւ առ ուսումնա

անուանեցաւ եւ Կլայեցի: Բազմաթիվ են գրուածք սորա {եւ} առ ուսումնական եւ աստուածաբանական գրուածոցն, հար

յեցի: Բազմաթիվ են գրուածք սորա եւ առ ուսումնական {եւ} աստուածաբանական գրուածոցն, հարկաւորեմք պատկառ ակ

տկառ ակնածութեամբ ասել զայրս զայս արդարեւ հօտապետ {եւ} մխիթար Ազգային եկեղեցւոյ:. Ի չափաբերական բա

ակմանէ իսմայելացւոց յամին 1144, Պատմութիւն Հայոց {եւ} եկեղեցական երգք ի զանազան դէպս: Յարձակ շարադրութ

արանի, իսկ Սարգիս վարդապետ առ քաղցրութեան բանիցն {եւ} խորին ուղղամտութեան Շնորհալի անուանեալ մեկնիչ կաթ

Ուռհայեցի քահանայ, գրող պատմութեան խաչակիր զօրաց {եւ} թագաւորութեան Աշոտոյ. Պատմութիւն սորա սկսեալ ի 9

չունելով զհարթութիւն առաջնոյ հայկաբանից՝ նշմարին {եւ} հետք այժմեան նոր հայախօսութեան: Աւելորդ համար

զամենայն հեղինակս որպէս երկոտասաներորդ, նոյնպէս {եւ} հետեւեալ դարուց, շատանամք յիշելով զգլխաւորս եւ ե

ս եւ հետեւեալ դարուց, շատանամք յիշելով զգլխաւորս {եւ} եթ, յորոց կարեմք արդէն եզրափակել զոյժ եւ զկարողո

լխաւորս եւ եթ, յորոց կարեմք արդէն եզրափակել զոյժ {եւ} զկարողութիւն գրականութեան մերոյ, ի վկայութիւն աս

կանութեան մերոյ, ի վկայութիւն ասացելոցս ի մէնջ: {Եւ} այսպէս, թողեալ զայլսն, յիշեմք զՆերսէս Լամբրոնաց

յիշեմք զՆերսէս Լամբրոնացի՝ այր խրոխտ, քաջալեզու {եւ} գիտուն յոյն եւ լատին դպրութեան ի 23-երորդ ամ ի կե

Լամբրոնացի՝ այր խրոխտ, քաջալեզու եւ գիտուն յոյն {եւ} լատին դպրութեան ի 23-երորդ ամ ի կենաց իւրոց արժան

Ճառս այս արժանի ծանօթութեան ըստ լեզուին ճոխութեան {եւ} ըստ իմաստիցն բարգաւաճութեան, տպագրեալ է ի Մխիթար

արց, իսկ միւս ճառք նորա ի վերայ Հոգւոյն Աստուծոյ {եւ} Համբարձման Քրիստոսի գտանին կամ ենայն Ճաշու գիրս Հ

ենայն Ճաշու գիրս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ: Ոճ սորա {եւ} ազդուութիւն իմաստիցն պատճառս տայ գոնե մեզ՝ նմանե

ղինակաց հայկական դպրութեան իւրով բարոյական առակօք {եւ} համախմբութեամբ քաղաքական իրաւանց, հիմնաւորելոց ա

ելոց առ հասարակ ի վերայ օրինաց, եդելոց ի Թէոդոսէ {եւ} ի Յուստիանոսէ, եւ զանազան ճառիւք ի վերայ կարգաց

երայ օրինաց, եդելոց ի Թէոդոսէ եւ ի Յուստիանոսէ, {եւ} զանազան ճառիւք ի վերայ կարգաց եւ ծիսից Հայոցս եկե

ի Յուստիանոսէ, եւ զանազան ճառիւք ի վերայ կարգաց {եւ} ծիսից Հայոցս եկեղեցւոյ: Յերեքտասաներորդ եւ չո

աց եւ ծիսից Հայոցս եկեղեցւոյ: Յերեքտասաներորդ {եւ} չորեքտասաներորդ դարս թէպէտ եւ երեւին ի պատմութեան

Յերեքտասաներորդ եւ չորեքտասաներորդ դարս թէպէտ {եւ} երեւին ի պատմութեան գրականութեան մերում անձինք,

Մխիթար Անեցի, Արիստակէս՝ հեղինակ քերականութեան {եւ} համառօտ բառարանի հայկական լեզուի: Յովհան Վանական

սի հայկական դպրութեան մեկնութեամբ քերականութեան, {եւ} աստղաբաշխական գիտութեամբ, զորմէ գրեաց ի խնդրոյ ի

ամբ, զորմէ գրեաց ի խնդրոյ իշխանին Վրաց Վախթանկայ {եւ} եպիսկոպոսին Տփխիսայ յամին 1284: Ի սմա դադարեալ տ

մա դադարեալ տեսանեմք զոճ հայախօսութեան Խորենացւոյ {եւ} Եղիշէի: Ստեփանոս Օրբելի պատմաբան, որ յաւէտ ի յա

ական ծանօթութեանցն, զորս առ նմա գտանեմք. երեւին {եւ} ի գրածս սորա հետք այժմեան նոր հայախօսութեան: Գրի

Հայոց՝ նորոգիչ տովմարի մերոյ ըստ տովմարի Յունաց {եւ} Լատինացւոց: Յաւուրս սորա ծաղկի Խաչատուր վարդապետ

յց գոգցես զԱրեւելեանն Ասիա: Յայրիացեալն Հայաստան {եւ} ի թագաւորութենէ, եւ ի մատենագրաց, ինչ ոչ տեսանե

Ասիա: Յայրիացեալն Հայաստան եւ ի թագաւորութենէ, {եւ} ի մատենագրաց, ինչ ոչ տեսանեմք այնուհետեւ, բայց

բայց եթէ հարուած վերահաս յասպատակութեանց Թաթարաց {եւ} այլոց հետ զհետէ, յորս էանց զչափ անգթութեան առաւե

արի առ զանօթս սպասահարկութեանց, գերփեաց զբնակիչս {եւ} զամենայն մատեանս եղեալս յաշխարհին Հայոց՝ կապեաց

: Անիշխանութիւն Հայաստան աշխարհի յանուսումնութենէ {եւ} յանդաստիարակութենէ յառաջացեալ եւ արմատացեալ անմիա

յանուսումնութենէ եւ յանդաստիարակութենէ յառաջացեալ {եւ} արմատացեալ անմիաբանութիւն Հայոց՝ յամենայն բարի գ

իմարական նախանձ սոցա առ միմեանս, կրկնապատկէ զցաւ {եւ} զվիշտ Հայաստանի, այն որ երբեմն յաւուրս Արամայ նա

կորուսանել զնուիրական, բարբառ, աւանդ հայկական: {Եւ} այսպէս տեղի տուեալ անիմաստութեան եւ տգիտութեան՝

նդ հայկական: Եւ այսպէս տեղի տուեալ անիմաստութեան {եւ} տգիտութեան՝ ամայանայ մինչ ի սպառ մատենագրութիւն

որոյ հետք ահա նշմարեալ եղեն ի մետասաներորդ դարու {եւ} անտի օր քան զօր յառաջ խաղալով՝ ձեւակերպեցին զմեր

մերոց աւուրց բարբառ աշխարհիկ, զանազան ըստ տեղեաց {եւ} աշխարհաց, եւ շատ կամ նուազ մօտ յստակ հայախօսութե

արբառ աշխարհիկ, զանազան ըստ տեղեաց եւ աշխարհաց, {եւ} շատ կամ նուազ մօտ յստակ հայախօսութեան, թէպէտ առ

լատինախօսութիւն ի շրթունս Իտալացւոց, Գալլիացւոց {եւ} Հռոմեական ասացեալ ազգաց: Զսորայս հակառակն պիտոյ

րայս հակառակն պիտոյ էր ենթադրել, միտ եդեալ անեզր {եւ} անվերջ յեղափոխութեանց եւ սասանութեանց եղելոց ի Հա

թադրել, միտ եդեալ անեզր եւ անվերջ յեղափոխութեանց {եւ} սասանութեանց եղելոց ի Հայաստանեայց աշխարհի: Ա

նց եղելոց ի Հայաստանեայց աշխարհի: Անպտղութիւն {եւ} առ հասարակ սով ի մատենագրութեան մերում ի վեշտասան

սարակ սով ի մատենագրութեան մերում ի վեշտասաներորդ {եւ} եօթեւտասաներորդ դարս եւ լեզուին աղճատել ապացուցան

ան մերում ի վեշտասաներորդ եւ եօթեւտասաներորդ դարս {եւ} լեզուին աղճատել ապացուցանի եթէ ո՛չ ի մէջ բերցուք

մ գտեալ զՄատթէոս Ծարեցի առաքէ ի Վենետիկ, ի Հռովմ {եւ} Ամստերդամ, որ ի վերջնումս գտեալ զայր արհեստագէտ

նումս գտեալ զայր արհեստագէտ, փորագրել տայ զտառսն {եւ} անկեալ ընդ պարտուք՝ մեռանի թողեալ զգործն յԱւետիս

անկեալ ընդ պարտուք՝ մեռանի թողեալ զգործն յԱւետիս {եւ} յՈսկան Երեւանցիս ապաստան, որք լրացուցեալ զշինութ

ելով զայն ըստ սահմանաւոր յոյժ տեղեկութեանց, յոյն {եւ} լատին դպրութեան, զոր յետոյ նոր ի նորոյ տպագրեաց

սրբոյն Ղազարու ի Վենետիկ: Մատենագրութիւնն մեր {եւ} առ հասարակ կենդանութիւն լեզուին, իմա դու ինձ զբա

Մխիթար վարդապետ Սեբաստացի մեկնեալ ի Հայոց Մեծաց, {եւ} յետ բազում տառապակրութեանց անկանի ի Վենետիկ Իտալի

տառապակրութեանց անկանի ի Վենետիկ Իտալիոյ՝ հիմնել {եւ} հաստատել ի կապոյտ ալիս Ադրիտեան ծովու՝ զհաստահիմ

ովու՝ զհաստահիմն կայարան հայկական հնախօսութեան, {եւ} իբրեւ ի լապտերէ իմեքէ լոյս տալ ազգին անխոնջ երկաս

թացք նորա, այն է՝ հերձիչ նորա յեկեղեցւոյն Հայոց {եւ} անկանիլ ի գոգ պապին Հռովմայ, այլեւ աղճատել զգրած

, չունեմք իրաւունս եպերելոյ զնա, վասն զի թողեալ [ {եւ]} լքեալ յիւրայոցն՝ այնինչ զօգնութիւն եգիտ յօտարաց

տարաց, [ի հարկէ ստիպեալ գտաւ՝ այնուհետեւ պաշտել {եւ} զդաւանութիւն որո՛ց՝ հիւրասիրութեամբ ընկալանն զնա

ատճառ ցաւելի իրողութեանս էր նոյն իսկ ուսումնատեաց {եւ} ուսումնակալած բարք հայկական աբեղենին, ըստ որում

բեղենին, ըստ որում [1 անընթ. ]։ Բայց] թէ այսպէս {եւ} թէ այնպէս հայկականս դպրութիւն, աճիւնացեալ ի վեշտ

հայկականս դպրութիւն, աճիւնացեալ ի վեշտասաներորդ {եւ} եօթնեւտասաներորդ դարս, բորբոքեցաւ վերստին ի կայծ

ղ մտացն ծննդականութեամբ: Յաշակերտաց առնս մեծի {եւ} երեւելոյ, սկսեալ ի հիմնարկութենէ ուխտին ցայս վայ

հոյակապ հայերենագէտք, որք բաւական գրեանս ըստ այլ {եւ} այլ առարկայից թարգմանեցին ի լեզու հայ յօտարաց, յ

ելի] աշխատութեամբ " Ստորագրութիւն հին Հայաստանի " {եւ} " Հնախօսութիւն Հայաստանեայց ", Այվազովսքի իւրով

ն գրուածովք, ընտիր հայախօսութեամբք զոր առ սակաւս {եւ} եթ ոմանս տեսան եմք. այո՛, չկարեմք նոյնպէս մոռան

. այո՛, չկարեմք նոյնպէս մոռանալ զՄիքայել Չամչեան {եւ} զպատմութիւն նորա յերիս մեծամարմին հատորս, այլ եթ

ասպելս, հռովմէական եղջերուաքաղս: Կաթողիկոսք մեր {եւ} առ հասարակ եկեղեցին լուսաւորչական մինչ հերքեն զկա

ինչ հերքեն զկարծեցեալ գլխավորութիւն պապին Հռովմայ {եւ} զանտեղի իշխանութիւն նորա ի վերայ ընդհանուր եպիսկո

րայ ընդհանուր եպիսկոպոսաց իբրեւ փոխանորդ Քրիստոսի {եւ} գահակալ Պետրոսի, պատուելի Չամչեանն ըստ քմաց նկար

անէ: Թո՛ղ զի պատմությունն ողջոյն պակասեալ է յոյժ {եւ} յոյժ ի պատմական արժանաւորութենէ. ոչինչ տարադէպ

րմնոց նախ քան զամենայն զնիւթ, զկերպ, զգործարանս {եւ} առ հասարակ զկազմած, յար եւ նման կազմութեան գործա

, զկերպ, զգործարանս եւ առ հասարակ զկազմած, յար {եւ} նման կազմութեան գործարանաւոր մարմնոյ, որպէսզի նի

որպէսզի նիւթն, ունելով զկերպ, գործարանաւորեսցի {եւ} ի ներքուստ աճեսցի անսայթաք յերիւրմամբ ճիւղոց, առ

ռ հասարակ ի պատմաբանական կարգաց (systema), այլ {եւ} սակաւուք խոստովանիմք, զի կեանք ազգի մերոյ չեն բն

կատեմք, այլ՝ ընդհատեալ, հատուկոտոր, ստրկացեալ {եւ} ենթակայացեալ ազդեցութեան այլոց իշխանութեանց, եւ

եւ ենթակայացեալ ազդեցութեան այլոց իշխանութեանց, {եւ} այն՝ թեեւ ցաւ է մեզ խոստովանիլ՝ առ տարրացեալ ի

րրացեալ ի Հայս դժոխային իմն հոգւոյ անմիաբանութեան {եւ} անմիտ նախանձու ընդ յառաջադիմութիւն ընկերին:

ընդ յառաջադիմութիւն ընկերին: Ըստ ազգին լինի {եւ} պատմութիւն նորա, որպէս եւ ի պատմութիւնէ անտի մակ

ն: Ըստ ազգին լինի եւ պատմութիւն նորա, որպէս {եւ} ի պատմութիւնէ անտի մակաբերել հարկիմք զորպիսութիւն

նէ անտի մակաբերել հարկիմք զորպիսութիւն, զհոգի որ {եւ} իցէ ազգի, որպէս մասն ինչ ի բոլորին միայն հասկանա

րայ այսր ամ ենայնի ո՛չ եթէ միայն անօգուտ էր, այլ {եւ} հարկաւոր եւ կարի հարկաւոր զնշխարս աւանդութեանց,

ենայնի ո՛չ եթէ միայն անօգուտ էր, այլ եւ հարկաւոր {եւ} կարի հարկաւոր զնշխարս աւանդութեանց, զգործոց նախն

դէս դնել առաջի նոր հայոյն, որպէս պահանջէին կարգք {եւ} օրէնք պատմաբանականք. չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զա

ակոյս, եթէ զայս ամ ենայն պիտոյ էր տալ նոր հայոյն {եւ} նոր յոճ խօսից, հասկանալի առ հասարակ, վասն զի հա

տ: Կրկին ասեմք՝ զի՞նչ օգուտ. խօսողին պիտի լսող {եւ} հասկացող, ուրեմն եւ խօսողն պարտի խօսիլ ի լեզու հ

նչ օգուտ. խօսողին պիտի լսող եւ հասկացող, ուրեմն {եւ} խօսողն պարտի խօսիլ ի լեզու հասկանալի, այլ թէ ոչ

սիլ ի լեզու հասկանալի, այլ թէ ոչ ասողն լիցի խուց {եւ} լսողն դուժ: Մատենագիրք մեր ցայս վայր ժամանակի թո

րք մեր ցայս վայր ժամանակի թողին լքին զայս, թէպէտ {եւ} անհաւան էին ընդ խառնափնդոր Պատմութիւն Չամչեանին,

անհաւան էին ընդ խառնափնդոր Պատմութիւն Չամչեանին, {եւ} այս իսկ է պատճառ, զի ժողովուրդ մեր չգիտէ զպատմու

, այլ ի պատուոյ ասպարէզ հրաւիրելով զայրն գիտնաւոր {եւ} քան զբազումս արժանի: Այլ հերիքասցին առ այժմս բան

ն ի կարգ մերոց բանից: Խնդիր ի մէջ ելանէ, այո {եւ} հարցասիրութիւն իսկ, եթէ միաբանութիւնն Մխիթարեան

անբիծ իցեն սիրտք մեր յամենայն կրօնամոլական ախտից {եւ} աչք մեր՝ ազատ ի մեկուսի հայեցուածոց: Թէպէտ չկար

ր Սեբաստացի առ ուրացութեան զեկեղեցին Հայոց, բայց {եւ} ոչ գովեմք զայրն այդպէս ընթացեալ: Ինձ թուի, թէ ա

այողի, զորոց կախին ամենայն անցք ընդ մարդկութիւնս {եւ} դատաւոր նստիլ ի վերայ նորա, հանգամանաց աշխարհի,

դատաւոր նստիլ ի վերայ նորա, հանգամանաց աշխարհի, {եւ} ո՛չ իբրեւ ի վեր գերաշխարհիկ իմն էակի. այլ ո՞րպէս

կի. այլ ո՞րպէս կարիցեմք թողուլ անբասիր զկրօնամոլ {եւ} զաբեղայամիտ յաջորդս նորա եւ զաշակերտս, որք անպատ

ուլ անբասիր զկրօնամոլ եւ զաբեղայամիտ յաջորդս նորա {եւ} զաշակերտս, որք անպատկառ եւ աներկիւղ յԱստուծոյ,

եղայամիտ յաջորդս նորա եւ զաշակերտս, որք անպատկառ {եւ} աներկիւղ յԱստուծոյ, քարաձիգ եղեն ի ծնողական եկեղ

ածայնոյն պաշտեն պատուէր հրամանի, որքան դիւրագայթ {եւ} սխալական մարդոց, զորս փոքր մի եւս եւ աստուածացու

ն դիւրագայթ եւ սխալական մարդոց, զորս փոքր մի եւս {եւ} աստուածացուցանել ախորժէին դոքա անսխալական (risum

ռովմայ առձայնելով: Դիցուք թէ Մխիթար իբրեւ այր 16 {եւ} 17-երորդ տարուց, առաջնորդեալ եղեւ միջին դարուց տ

րուց, առաջնորդեալ եղեւ միջին դարուց տեսութեամբ, {եւ} կամ իբրեւ այր ո՛չ ուսումնասէր եւ ցանկացող լոկ ուս

ուց տեսութեամբ, եւ կամ իբրեւ այր ո՛չ ուսումնասէր {եւ} ցանկացող լոկ ուսման եւ ո՛չ իբրեւ ինքնացեալ ուսում

իբրեւ այր ո՛չ ուսումնասէր եւ ցանկացող լոկ ուսման {եւ} ո՛չ իբրեւ ինքնացեալ ուսումնական, չկարաց անպղտոր

ինքեանք իսկ ո՛չ տեսանեն զանպատեհութիւն գործոյս, {եւ} թէ եկեղեցին Հայոց եթէ մաքրութեամբ իւրով չէր ի վեր

մբ իւրով չէր ի վեր քան զհռովմէական եկեղեցին, չէր {եւ} ոչ ինչ ստոր կամ նուազ քան զայն: Եւ զի՞արդ մարթից

կեղեցին, չէր եւ ոչ ինչ ստոր կամ նուազ քան զայն: {Եւ} զի՞արդ մարթիցէ մեզ լուեալ զայսպիսի անարժան բանս ի

ոյ պապական Հայոց, ի կարծիս լինել, որպէս թէ ջանք {եւ} վաստակք Մխիթարեանց հայէին յօգուտ ազգին, տեսեալ ս

մոլորիլ յայդպիսի օդակառոյց կարծիս. զի քաջ գիտեմք {եւ} չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զկենդանութիւն ազգին պահե

է զկենդանութիւն ազգին պահեն թագաւորութիւն, կրօնն {եւ} լեզուն. առ մեզ կորուսեալ է առաջինն եւ չիք յայժմո

ւն, կրօնն եւ լեզուն. առ մեզ կորուսեալ է առաջինն {եւ} չիք յայժմուս. մնայ ուրեմն ապաստանիլ ի կրօնն եւ ի

ն եւ չիք յայժմուս. մնայ ուրեմն ապաստանիլ ի կրօնն {եւ} ի լեզուն, այլ եթէ պատուելի Մխիթարեանք, ընկալեալ

չէ բաւական, մանաւանդ զի անհասկանալի է ազգին հինն {եւ} նուիրականն, իսկ նորն առ նոսա աղճատեալ ցայն վայր

ուր բարբառդ: Մխիթարեանք կատարեցին վասն ազգի զայս {եւ} եթ գործ, զի վերականգնեցին զմիջաբեկ շինուած հին հ

, զա՛յսմանէ է բովանդակ ճառս: Այո՛, ո՛չ պակասին {եւ} առ մեզ նախապաշարեալ անձինք, որք արտաբերեալ զբառդ

լ այս, որպէս ասացաք, կարծիք է անհիմն ռամկական, {եւ} այն սեպհական ոչ բոլորից՝ այլ ոմանց նախապաշարեալ

վճարեսցէ վասն Հայոց ազգի: Պաշտօն նորա, ջանք {եւ} վաստակք, եթէ ըստ խղճի մտաց վկայեսցուք, եղեւ միա

եթէ ըստ խղճի մտաց վկայեսցուք, եղեւ միայն աղճատել {եւ} թեքթեքել զհին լեզուն մեր իւրով անդուն եւ կամակոր

աղճատել եւ թեքթեքել զհին լեզուն մեր իւրով անդուն {եւ} կամակոր ղադասիրութեամբ եւ փիւրասիրութեամբ. նոքին

լեզուն մեր իւրով անդուն եւ կամակոր ղադասիրութեամբ {եւ} փիւրասիրութեամբ. նոքին հայացուցին քանի մի հատակո

ր գրեանս զեւրոպէական լիւնն (l) ի ղադ թարգմանեալ {եւ} զֆ (f) ի փիւր, ահա վաստակ նոցա, իսկ ի կրօնամո

ւր, ահա վաստակ նոցա, իսկ ի կրօնամոլութեան մասին {եւ} ազգատեցութեան վատթար քան զՎենետկեցիս, որք փոքր ք

՝ զնպատակ լատինացեալ միաբանութեանց Հայոց, տեսցեն {եւ} ծանիցեն եւ մի՛ յուսասցին ի Հռովմէական տատասկէ թու

ատինացեալ միաբանութեանց Հայոց, տեսցեն եւ ծանիցեն {եւ} մի՛ յուսասցին ի Հռովմէական տատասկէ թուզ կթել. հո

վայր, մնա դեռ մեզ յիշել աստանօր զազգային օրագիրս {եւ} լրագիրս, որք հրատարակին ի զանազան միաբանութեանց

լրագիրս, որք հրատարակին ի զանազան միաբանութեանց {եւ} անձանց՝ ի Կոստանդնուպօլիս, ի Զմիւռնեայ, ի Կալկ

ի Զմիւռնեայ, ի Կալկաթայ, ի Սինկափոր, ի Վենետիկ {եւ} ի Վիեննայ: Նախապատիւ քան զամենեսին օրագիր Զմի

զգասէր " թէ հարթութեամբ ոճոյ նոր հայախօսութեանն, {եւ} թէ առողջ դատողութեամբ, գտաւ ցայս վայր պտղաւէտ եւ

եւ թէ առողջ դատողութեամբ, գտաւ ցայս վայր պտղաւէտ {եւ} օգտակար եւ րստ այսոցիկ անժխտելի յատկութեանց շահեց

դատողութեամբ, գտաւ ցայս վայր պտղաւէտ եւ օգտակար {եւ} րստ այսոցիկ անժխտելի յատկութեանց շահեցաւ զսիրտ ազ

զաշխատութիւն քրտնավաստակ հեղինակին անվարձ, որպէս {եւ} ազգն ողջոյն գրաւեալ մաքուր խղճմտանօք առ ի նմանէ:

ոնօք, դնելով առաջի Հայկական ազգին մաքուր, որքան {եւ} որչափ կարելի էր ըստ տեղւոյն հանգամանաց, զհոգեղէն

ւն Հայ օրագրաց Կոստանդնուպօլսոյ " Նոյեան աղաւնի " {եւ} " Մասիս ", եւ պատուելի հեղինակաց օրագրացդ չկարեմ

Կոստանդնուպօլսոյ " Նոյեան աղաւնի " եւ " Մասիս ", {եւ} պատուելի հեղինակաց օրագրացդ չկարեմ ք ժխտել զմեր շ

կաց օրագրացդ չկարեմ ք ժխտել զմեր շնորհակալիս, զի {եւ} նոքին իսկ ըստ պարոն Պալդազարեանի փոյթ տարան զնոր

ոյթ տարան զնոր բարբառն ազգային ի յարգի կացուցանել {եւ} նովին ճանապարհ հարթել ընդ անշքացեալ անապատ Հայկակ

ն, յորում գտանի ուսումնական ազգակիցն մեր), այլ {եւ} հեղինակութեամբ յիրաւի " Ազգասէր " տառն օրագրոյն Կ

գրոցդ այդ լեզու անհասկանալի էր հասարակ ժողովրդեան {եւ} պիտանի մասնաւոր յոյժ անձանց, որք ըստ իս պաշտօնեա

յք համարին նուիրական տաճարի հնոյն հայախօսութեան, {եւ} ո՞վ արդեօք յերկուանալ իւրում ոչ խղճահարեսցի, թէ

իւրում ոչ խղճահարեսցի, թէ պարոն Թաղիադեանցն զվառ {եւ} զսուրբ ծնունդս մտաց իւրոց ճախարակեալ յանդիման կաց

չ ճանաչէ զտարազ զգեստու հնոցն, յորոց սակի համարի {եւ} լեզուախօսութիւնն Հայկական չորրորդ կամ հինգերորդ դ

մ հինգերորդ դարուց: Այլ յաղագս ապագայ հարցասիրաց {եւ} խուզարկուաց հինն հայախօսութեան յիշեալ հեղինակն ո՛

հեղինակն ո՛չ երբէք կորուսանէ զիւր արժանաւորութիւն {եւ} ո՛չ նսեմացուցանեն... անուան նորա մատենագրութիւ

ծերացեալ հայախօսութեամբ, զի ոչ ոք ի հեղինակաց 18 {եւ} 19-երորդ դարուց աշխատեցաւ պաշտել զներգործութիւն ժ

առեալ ի ձեռն զմատենագրութիւնս ի հին լեզու՝ հինգ {եւ} 19- երորդ դարուց, չգտանիցեն ի նոսա զզանազանութիւ

9- երորդ դարուց, չգտանիցեն ի նոսա զզանազանութիւն {եւ} զյարաբերութիւն աւ դարսն, յորս կեցին հեղինակքն,

յլ զայսմանէ չէ խնդիրս. այդ ամենայն կարեն պատահիլ {եւ} ամենայն դարս, զի ի հինգերորդ նուիրական դարու ոչ

րական դարու ոչ ամէն ոք Եղիշէր ոչ ամեն ոք Խորենացի {եւ} այլն. այլ գտան եւ այնպիսիք՝ որք ի հայկաբանութեա

ոք Եղիշէր ոչ ամեն ոք Խորենացի եւ այլն. այլ գտան {եւ} այնպիսիք՝ որք ի հայկաբանութեան մասին բազմօք յետն

ազմօք յետնեալ են յարդեան հեղինակաց, որպիսիք եղեն {եւ} են՝ Աւգերեանք, Ջախջախեան, Ասկերեան, Ինճիճեան

նք, Ջախջախեան, Ասկերեան, Ինճիճեան, Այվազովսքի {եւ} այլք, զորս չէ տեղւոյս յիշել, միակ պարոն Թաղիադե

եզուն. այլ այս ամենայն լցուցանեն գէթ զցանկութիւն {եւ} պատասխանի տան ուսումնական հարցասիրաց, այլ ժողովո

ժողովուրդն առ հասարակ զի՞նչ օգտի ի սմանէ՝ ոչինչ {եւ} կրկին անգամ ասացից ոչինչ։ Հին այդ լեզու զրկեալ է

ւանց ժամանակին, չունի կեանք յընկերական կենցաղս, {եւ} ամենայն Հայ, թէ ուսանի եւ թե պարտաւորական էր զայ

ք յընկերական կենցաղս, եւ ամենայն Հայ, թէ ուսանի {եւ} թե պարտաւորական էր զայդ ուսանիլ՝ ուսանի եւ ուսցի

ւսանի եւ թե պարտաւորական էր զայդ ուսանիլ՝ ուսանի {եւ} ուսցի, որպէս Եվրոպացւոց մանկունք զլատինականն եւ

եւ ուսցի, որպէս Եվրոպացւոց մանկունք զլատինականն {եւ} զյունականն, բայց նմա պիտի լեզու այլ, նոր եւ կեն

անն եւ զյունականն, բայց նմա պիտի լեզու այլ, նոր {եւ} կենդանի լեզու աշխարհիկ, շինեալ եւ մշակագործեալ հ

եզու այլ, նոր եւ կենդանի լեզու աշխարհիկ, շինեալ {եւ} մշակագործեալ հեղինակացն ջանիւք իբրեւ գործարան ազգ

սաւորութեան: Այս էր առաջին պահանջելին, բայց մնա {եւ} մի այլ պահանջելի, որում մինչեւ այժմ ոչ ոք ի Հայս

նչեւ այժմ ոչ ոք ի Հայս Ռուսաստանեայց ուշադիր եղեւ {եւ} լինել կամի, այս է՝ շինութիւն հայկական ուսումնար

նի բարբառ ուսուցչին այլապէս գիտէ ներգործել ի սիրտ {եւ} ի հոգի աշակերտին քան թէ գրուածքն լոկ. թող թէ բազ

աշակերտին քան թէ գրուածքն լոկ. թող թէ բազում են {եւ} յաշխարհիկ մատենագրութեան առանց ի վերայ յաւելոյ մե

յ դժուարութեան բարդելով, կարծին գործ մեծ կատարել {եւ} այդպէս իւրեանց իսկ ձեռօք փակեն եւ կցեն զամենայն դ

ործ մեծ կատարել եւ այդպէս իւրեանց իսկ ձեռօք փակեն {եւ} կցեն զամենայն դրունս լուսաւորութեան: Բայց ըստ դո

ունս լուսաւորութեան: Բայց ըստ դոցա լեզու Հայոց, {եւ} լուսաւորութիւն երկու որոշ որոշ իրք տեսանին, մեծ

այ հնախօսութեան, մինչ ` խելապատակ մանկանց դատարկ {եւ} ամայի եւ անանունդ մնալ ի հոյակապ գիտութեանց մերու

ութեան, մինչ ` խելապատակ մանկանց դատարկ եւ ամայի {եւ} անանունդ մնալ ի հոյակապ գիտութեանց մերումս դարում

նդ մնալ ի հոյակապ գիտութեանց մերումս դարում: Այլ {եւ} մանուկն Հայոց կարօտի հասկանալի լեզուի, որով կարի

յոց կարօտի հասկանալի լեզուի, որով կարիցէ ուսանիլ {եւ} զհին լեզուն իսկ՝ որ անհասկանալի է նմա, թէպէտ եւ

եւ զհին լեզուն իսկ՝ որ անհասկանալի է նմա, թէպէտ {եւ} բազումք ի կամակոր հնամոլաց եւ զայդ փորձ փորձեցին

անալի է նմա, թէպէտ եւ բազումք ի կամակոր հնամոլաց {եւ} զայդ փորձ փորձեցին եւ փորձեն գնովն զհինն ուսուցան

բազումք ի կամակոր հնամոլաց եւ զայդ փորձ փորձեցին {եւ} փորձեն գնովն զհինն ուսուցանել, որ է մեռելութեամբ

ենայն կապեալ կաշկանդեալ են դարձեալ ընդ սահմանաւոր {եւ} պղտորեալ տեսութիւնս իմաստակական դարուց, յորս կեց

իւնս իմաստակական դարուց, յորս կեցին դպրոցականք: {Եւ} ոչ յաջողեցաւ այդպիսեաց տեսանել զցանկութիւն իւրեան

անալի, մինչեւ ինքնին ոչ բացայայտեսցէ զիւր նպատակ {եւ} պատճառ այդունակ ուղղութեանն: Եկեսցուք այժմ ի զնն

նորա մինչեւ ցնոր աւուրս ընթերցեալ եմք անընդհաւո, {եւ} ծանուցեալ զայս եւ եթ, զի այդ օրագրութիւն ճանապար

ւուրս ընթերցեալ եմք անընդհաւո, եւ ծանուցեալ զայս {եւ} եթ, զի այդ օրագրութիւն ճանապարհ էր շահաստացութեա

թ, զի այդ օրագրութիւն ճանապարհ էր շահաստացութեան {եւ} վաճառականութեան միայն, քանզի չունի նա տպագրութեա

նա տպագրութեամբ քանի մի հին ազգային տաղերգութեանց {եւ} դամբանական ոտանաւորաց, որք յաւէտ քան զայլ առարկա

արակելոյ, զոր իւրաքանչիւր եք ի մէնջ կարէ տեսանել {եւ} ի վերայ հասանել ճշմարտութեան ասացելոցս, իսկ դատո

ւթեան ասացելոցս, իսկ դատողութիւն այրական, իմաստ {եւ} կարծիք, գաղափարք կենդանիք եւ հայեցուածք յազգս ազ

իւն այրական, իմաստ եւ կարծիք, գաղափարք կենդանիք {եւ} հայեցուածք յազգս ազգս գիտութեանց, որովք լուսափայ

ծք յազգս ազգս գիտութեանց, որովք լուսափայլին միտք {եւ} սնանի հոգին, տարագիր է յօրագրէ անտի, յորում ոչ

յաղագս պատուելի Մխիթարեան միաբանութեան տեղւոյն, {եւ} կամ իբրեւ հնար տարածելոյ զանալի կարծիս եւ զդատողո

ղւոյն, եւ կամ իբրեւ հնար տարածելոյ զանալի կարծիս {եւ} զդատողութիւնս աբեղայամիտ հեղինակացն, յորոց սակի

ութիւնս աբեղայամիտ հեղինակացն, յորոց սակի համարի {եւ} 1 թերթն յունուար ամսոյ 1853 թուականի, յորում անա

իրտ մեր, այլ թագուցանել զայս քաղցկեղ, որ ճարակէ {եւ} զառողջ մարմին ազգին, չէր առն բանականի գործ, վաս

րոյ տեսանել տեսցեն պատուելի հայրենակիցք մեր զջանս {եւ} զվաստակ Մխիթարեանց, որք վարձինք գտանեն զարդիս հա

զգի մերում, որոց չէ փոյթ գալուստ գայլոյն, նա զի {եւ} ինքեանք ոչինչ նուազ փողոտեն զգառինս մակաղեալս ի վ

մեր բացեալ են առ ամենայն հակառակորդը ճշմարտութեան {եւ} աղեղունք լարեալ վանել եւ խորտակել։ զամենայն նենգ

հակառակորդը ճշմարտութեան եւ աղեղունք լարեալ վանել {եւ} խորտակել։ զամենայն նենգ եւ մանգ ոչխարազգեստից,

աղեղունք լարեալ վանել եւ խորտակել։ զամենայն նենգ {եւ} մանգ ոչխարազգեստից, որոց հերիքասցի որչափ յագեցու

Հայկական արեամբ: Տեսցեն պատուելի հայրենակիցք մեր {եւ} մի յուսասցին ի մրրոյ աղխոյն, զոր պատրաստեն սուտ

, զոր պատրաստեն սուտ ազգասէրք, քամել գինի անոյշ {եւ} զուարթարար, ուսցին ինքեանք վասն զաւակաց իւրեանց

զաւակաց իւրեանց կերակուր պատրաստել սեպական ձեռամբ {եւ} իւրեանց յատուկ բանականութեամբ լոյս հնարաւորելով ա

եւ զայս արարեալ սուտ է, ամենայն Հայութիւն, սուտ {եւ} ազգասիրութիւն, որոյ անուն ընդ օդ գէթ հնչի հանապա

ապազօր: Առ ի զընթացս գլխաւորել բանիս ասասցուք {եւ} զհեղինակաց մերոց առ Ռուսահայս, թէպէտ եւ դժուար ե

ասասցուք եւ զհեղինակաց մերոց առ Ռուսահայս, թէպէտ {եւ} դժուար եւ կարի դժուար էր որոնել եւ գտանել զնոսա յ

ւ զհեղինակաց մերոց առ Ռուսահայս, թէպէտ եւ դժուար {եւ} կարի դժուար էր որոնել եւ գտանել զնոսա յաղագս անար

սահայս, թէպէտ եւ դժուար եւ կարի դժուար էր որոնել {եւ} գտանել զնոսա յաղագս անարդիւն եւ ժլատ վաստակոց դոց

դժուար էր որոնել եւ գտանել զնոսա յաղագս անարդիւն {եւ} ժլատ վաստակոց դոցա: Պատճառ իրողութեանդ գաղտածածո

եան, Խուդաբաշեանց, Մսեր Զմիւռնացի, Մկրտիչ Էմին {եւ} այլք ոմանք, յորոց Միքայել եպիսկոպոսն Սալլանթեանց

եպիսկոպոսն Սալլանթեանց ինքնացեալ ի դպրութիւնս այլ {եւ} այլ լեզուաց եւ յաստուածաբանական գիտութիւնս դպրոցա

անթեանց ինքնացեալ ի դպրութիւնս այլ եւ այլ լեզուաց {եւ} յաստուածաբանական գիտութիւնս դպրոցական ոճոյ ի հանդ

դպրոցական ոճոյ ի հանդէս գայ իւրով կրօնագիտութեամբ {եւ} ճարտասանութեամբ, զորս տպագրեաց մինչդեռ զուսուցչո

աւս պատշաճաւոր գրել, այլ ի պատմութենէ նորին զայս {եւ} եթ արժանի համարիմք ծանօթութեան, զի ի մանկական տի

ղայից անկեալ էր ի գոգ եկեղեցւոյն Հռովմայ, յորում {եւ} ընկալեալ զքահանայութիւն. այլ ի վերջէ լքեալ զօտար

լ զօտարին եկեղեցի, ոչ տարակուսեցաւ դիմել առ իւրն {եւ} ախոյեան հանդիսացեալ ընդդէմ լատինահայոց՝ այսմ անկ

մ անկաշառ վկայք են գրուածք նորա, Կրօնագիտութիւնն {եւ} այլ կրօնական յօդուած ինչ ի գիրն կոչեցեա " Մուզայք

առ հոգեւորս Հայոց, գերազանց էր յաստուածաբանական {եւ} ի պատմական գիտութիւնս եւ կարող էր զայն ամենայն ըս

զանց էր յաստուածաբանական եւ ի պատմական գիտութիւնս {եւ} կարող էր զայն ամենայն ըստ իմիք արդիւնաւոր կացուցա

իմիք արդիւնաւոր կացուցանել վասն ժամանակցաց իւրոց {եւ} ապագայից, եթէ զոր գրեաց, գրեալ էր ի լեզու առ հա

րեալ էր ի լեզու առ հասարակ հասկանալի ժողովրդեան. {եւ} միթէ ընթերցողք ճառիս չգիտեն եւ չխոստովանիցեն ընդ

անալի ժողովրդեան. եւ միթէ ընթերցողք ճառիս չգիտեն {եւ} չխոստովանիցեն ընդ մեզ, թէ երկասիրութիւնք նորա թա

տովանիցեն ընդ մեզ, թէ երկասիրութիւնք նորա թաղեալ {եւ} թաքուցեալ պահեն ի խորշս մատենադարանաց ի վայելս ան

ասին, որոց գայթ ի գայթն ընթանալ ի գիտութիւնս Հայ {եւ} Ռուս լեզուաց եւ չէ անօգուտ գործդ մանաւանդ վասն Ռո

ի գայթն ընթանալ ի գիտութիւնս Հայ եւ Ռուս լեզուաց {եւ} չէ անօգուտ գործդ մանաւանդ վասն Ռուսաց, որ կամիցի

ակն, որպէս արարին Յարութիւն վարդապետ Ալամդարեանց {եւ} պարոն Երիցփոխեանցն ի նորումս, թէեւ չէր ախորժելի

լ վասն վերջնոյս, թէ բազում ուրեք գթեալ ի սխալանս {եւ} ի յանցանս ընդդէմ հայկական լեզուախօսութեան կազմեալ

էմ հայկական լեզուախօսութեան կազմեալ յինքենէ զբառս {եւ} կամ հետեւեալ աղճատանաց Մխիթարեան միաբանութեան Վիե

ց Մխիթարեան միաբանութեան Վիեննայի, որք առանց յաջ {եւ} յահեակ նայելոյ գոլն գործեն գէթ թարգմանել զԳերմանա

ցայս վայր իւրաքանչիւր ոք յընթերցողաց ճառիս քննեալ {եւ} ստուգեալ է, վասն որոյ աւելորդ էր ինձ յերկարել ի

կանն հանդէս, որոյ գիտութիւն Հայ լեզուի գուցէ մեծ {եւ} անփանաքելի, բայց միշտ հատակտոր եւ կցկտուր ի նեղ

զուի գուցէ մեծ եւ անփանաքելի, բայց միշտ հատակտոր {եւ} կցկտուր ի նեղ եւ ի փոքրիկ հրապարակս երեւեալ, հան

անփանաքելի, բայց միշտ հատակտոր եւ կցկտուր ի նեղ {եւ} ի փոքրիկ հրապարակս երեւեալ, հանգոյն փոքրիկ նաւակ

ամբ, անհասկանալի առնելով զբանն Ազգին: Հարցանեմք {եւ} ունիմք իրաւունս հարցանելոյ, եթ է դիտաւորութիւն պ

կան առնդ էր զազգ Հայոց ի մերումս դարու ուսուցանել {եւ} դաստիարակել ի դաւանաբանական գիտութեան, ընդէ՞ր ոչ

տութեան, ընդէ՞ր ոչ մատենագրեաց ի լեզու հասկանալի {եւ} գործածական ընկերական կենցաղս: Զարմանամք, թէ

այլով տարազու, փոփոխեալ զտեղիսն, զձեւ գրութեան {եւ} միանգամայն զոճ բանին. զայդ ի վճռել ոչ գոյր դժուա

` գտեալ, մատնացոյց եղիցի մեզ յիւր փոքրիկ տետրակս {եւ} " Հաւատապատում " գրեալս իբր նոր հայախօսութեամբ,

մտացն վկայելոյ, չեն այլ ինչ եթ է ոչ խառնուրդ հին {եւ} նոր հայախօսութեան, ոչ սառն իմն եւ ոչ ջերմ, այլ

չ խառնուրդ հին եւ նոր հայախօսութեան, ոչ սառն իմն {եւ} ոչ ջերմ, այլ գաղջ... Լսելով լուիցեն զբարբառ ազգ

ազգին, որպիսին վարի ի հասարակ կենցաղս, լուիցեն {եւ} քննեսցեն զայն, թէ որ Հայք եւ յորում տեղւոջ ի գոր

կ կենցաղս, լուիցեն եւ քննեսցեն զայն, թէ որ Հայք {եւ} յորում տեղւոջ ի գործ դնեն յաշխարհաբառն զտառն զ որ

իւն ի բաց վտարելով կներկայացուցիչ մասնիկս " ում " {եւ} զապառնիացեալ մասնիկս " կը " եւ յաւելու, թէ այդոք

իչ մասնիկս " ում " եւ զապառնիացեալ մասնիկս " կը " {եւ} յաւելու, թէ այդոքիկ խժականք էին. գործեալ է դորա

րկուց աստի մարմնացեալ է յունական գենդաւրոս ոչ հին {եւ} ոչ նոր, այլ յաղագս անուանելոյ նորա զմասնիկքս ում

ոչ նոր, այլ յաղագս անուանելոյ նորա զմասնիկքս ում {եւ} կը խժականս, աւելորդ համարիմք մանրախուզիւ դատապար

ռնս վասն այն միայն, զի անտեղեակ էր այլոց լեզուաց {եւ} չէր ձեռնհաս քննել եւ ճանաչել թէ ո՞րպիսի ահարկու կ

զի անտեղեակ էր այլոց լեզուաց եւ չէր ձեռնհաս քննել {եւ} ճանաչել թէ ո՞րպիսի ահարկու կերպարանափոխութեամբ կա

ականութենէ նորա, որ արտագրութիւն էր ի Սալլանթեան {եւ} ի Գաբրիէլեան քերականութեանց, աւելորդ ինչ էր խօսե

Գաբրիէլեան քերականութեանց, աւելորդ ինչ էր խօսել {եւ} խուզարկել, զի որ ոք եւ տեսցէ զայն, անդէն առն մե

նց, աւելորդ ինչ էր խօսել եւ խուզարկել, զի որ ոք {եւ} տեսցէ զայն, անդէն առն մեն ճանաչէ զսեպհական յիշեա

անդէն առն մեն ճանաչէ զսեպհական յիշեալ հեղինակացն {եւ} զկարկատանս պարոն Էմինայ հանդերձ սխալականօք, զորմ

նել զխնդիրս, զմթութիւնս վերաբերեալս առ լեզու մեր {եւ} առ գրականութիւն, այլ պատուելի հեղինակդ, զարմանա

": Յառաջ քան զքննութիւն պատուական հեղինակիդ {եւ} մերային եւ օտարք՝ ասացեալ են ի շարադրութիւնս իւր

ռաջ քան զքննութիւն պատուական հեղինակիդ եւ մերային {եւ} օտարք՝ ասացեալ են ի շարադրութիւնս իւրեանց զնախնա

սացեալ են ի շարադրութիւնս իւրեանց զնախնական երգոց {եւ} դեռ ի մէջ բերեալ զբուն երգս ի ծերունւոյն Խորնոյ,

դեռ ի մէջ բերեալ զբուն երգս ի ծերունւոյն Խորնոյ, {եւ} ո՞յք էին արդեօք ժխտողք երգոցս եւ հրաժարողք ինքնակ

ունւոյն Խորնոյ, եւ ո՞յք էին արդեօք ժխտողք երգոցս {եւ} հրաժարողք ինքնակամ ի հայրենի ժառանգութենէ, որպէս

յ ապացոյց կարեմք ի մէջ բերել զՅովհաննէս կաթողիկոս {եւ} զթուղթն Ղազարայ Փարպեցւոյ առ Վահան Մամիկոնեանց տէ

, զորս տպեաց ի Մոսկվա յամի 1853, յօգուտ հնասիրաց {եւ} ի ծանօթութիւն հայերէնագիտաց հանդերձ յառաջաբանութե

յերէնագիտաց հանդերձ յառաջաբանութեամբք զհեղինակացն {եւ} զհեղինակութեանցն եւ խոստովան լինիմք [1 անընթ. ] դ

յառաջաբանութեամբք զհեղինակացն եւ զհեղինակութեանցն {եւ} խոստովան լինիմք [1 անընթ. ] դորա զննութիւն տպագրո

րաբար ի սկզբանէ անտի, որ ինչ ցայսօր հեղինակք մեր {եւ} նոցին հեղինակութիւնք, յորս հազիւ ուրեք գտանեմք զ

պատացեալ միանգամայն կյանքն Հայկական պէտս ունի շատ {եւ} շատ մշակութեանց լոյս առեալ առ հասարակ յեւրոպէական

ցուածս վարժապետին՝ ըստ մեզ համարին ողորմելութիւն {եւ} ողորմելութիւն արտասուելի: Եթե ինքեանք վերապատուե

յկականին, կարող էին ի համարի գոլ լուսաւորելոցն, {եւ} յայնժամ եւս չէր արժան դեգերեցուցանել զմանկտին ընդ

ն Հայոց զԵւրոպիոյ լուսաւորութիւն, քննեսցեն զհոգի {եւ} զուղղութիւն հեղինակաց նոցա եւ զկնի բարօք վերահասո

ւն, քննեսցեն զհոգի եւ զուղղութիւն հեղինակաց նոցա {եւ} զկնի բարօք վերահասու լինելոյ ասասցին մաքուր խղճմտ

րդեօք ուսանելով զհին դպրութիւն Հայոց՝ կենդանանալ {եւ} սնանիլ հոգւով եւ ընդ նմին թագաւորել ի վերայ գիտու

հին դպրութիւն Հայոց՝ կենդանանալ եւ սնանիլ հոգւով {եւ} ընդ նմին թագաւորել ի վերայ գիտութեանց, որովք լցե

ոցա, զբազմութիւն ժողովրդեան, զգրասիրութիւն նորա {եւ} զբիւր հանգամանս, յորոց զրկեալ եմք առ հասարակ, ը

նգամանս, յորոց զրկեալ եմք առ հասարակ, ընդունիմք {եւ} խոստովանիմք զայդ ամենայն մեք ինքնին, թէ մեք ոչ ե

շաւանաց Եւրոպիոյ ի գիտութեանցն ասպարէզ, այլ զայս {եւ} եթ իբրեւ սիրող ազգի եւ ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ դր

ւթեանցն ասպարէզ, այլ զայս եւ եթ իբրեւ սիրող ազգի {եւ} ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ դրութիւն նորա ասեմք թէ մի

նորա ասեմք թէ մի՞թէ՝ եթէ չէր մարթ զմեծն կատարել {եւ} զփոքրն պիտոյ էր անտեսել եթէ չկարէաք հիմնել հաստատ

սումնական ընկերութիւնս՝ զհամապատասխան զակադեմեայ {եւ} այլն, մի՞թէ արժան էր զրկել զմանկտին եւ ի փոքր ի

ակադեմեայ եւ այլն, մի՞թէ արժան էր զրկել զմանկտին {եւ} ի փոքր ի շատէ լուսաւորութենէ, զոր կարողք էաք հաղ

րդել նմա լոյս առեալ յԵւրոպականաց: Անգրասիրութեան {եւ} արմատացեալ ուսումնատեցութեան առ հասարակ ազգի մերո

տեցութեան առ հասարակ ազգի մերոյ ականատես վկայք են {եւ} քարոզք ինքեանք պատուելի հնասէրք ցայն վայր, զի որ

քարոզք ինքեանք պատուելի հնասէրք ցայն վայր, զի որ {եւ} է Հայ ուրախութեամբ գնել համոզի քան զորպիսի եւ իցէ

որ եւ է Հայ ուրախութեամբ գնել համոզի քան զորպիսի {եւ} իցէ պատմութիւն Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ զվիպասանակ

կադրական հոգւով հայէին ընդ գրականութիւն իւրեանց, {եւ} մի՞թէ չէ լուեալ դոցա զօրհանապազն գանգատ ժողովրդեա

եան ", տպեալ ի Մոսկվա 1851): Ազգն մեր անտէր {եւ} անխնամ, ցիր եւ ցան ընդ համատարած մակերեւոյթ երկր

Մոսկվա 1851): Ազգն մեր անտէր եւ անխնամ, ցիր {եւ} ցան ընդ համատարած մակերեւոյթ երկրի քամէ զմրուր բա

նաւորեալ անմիաբանութեամբ, նախանձու, քսութեամբ, {եւ} շատ այն է կամակոր տգիտութեամբ, չունի նա զհնար նո

անակն պահանջէ զայդ ամենայն, վիհ աստի, վիհ անտի {եւ} մահ առաջի ըստ կորովաբան Նարեկացւոյն. ո՞ր ապա հնա

առաջի ըստ կորովաբան Նարեկացւոյն. ո՞ր ապա հնար էր {եւ} այն միակ, որ կարէր կակղել զվայրենութիւն Հայկական

, սերմանել յանկոխ անապատս զսերմն բարի, ջուր տալ {եւ} սնուցանել առ պտղաբեր գործելոյ, եթէ ո՛չ խօսիլ ընդ

նակ, զոր գիտէր արդեն ստացեալ ընդ կաթին ի դայեկէն {եւ} ո՞ր Հայ հրաժարեսցի ի գրասիրութենէ եւ յուսումնասիր

ին ի դայեկէն եւ ո՞ր Հայ հրաժարեսցի ի գրասիրութենէ {եւ} յուսումնասիրութենէ, եթէ հասկանայցէ զայնս առեալ ի

ոնեան ամբիոն: Զայս առնելով ոչ իմանամ թէ Հայք իսկ {եւ} իսկ ընդ նորոգել գրականութեանն մերկացին զանսիրելու

րկացին զանսիրելութիւն իմաստութեան, որ որպէս այժմ {եւ} առ հինսն Հայաստանեայց լեալք ուսանիմք ի ծերունւոյն

ոյ, այլ այս ցրտութիւն նորա ջեռցի տակաւ առ տակաւ {եւ} աստիճան առ աստիճան, իսկ մինչ դեռ պաշտօնակատար գտ

տօնակատար գտանի հինն բարբառ, սուտ է ամենայն ջանք {եւ} զուր են քըրտունք իմաստնոց Հայոց առ ի լուսաւորութի

դնեն առանց ամենեւին գիտակցութեան, անձնապահութեան {եւ} եթե աղագաւ, զի եթէ ստուգապէս դիտաւորութիւն կամ լ

կազմութենէ նորա, թէ զիա՞րդ արժան էր գործանաւորել {եւ} լինել հնար եւ կամուրջ լուսաւորութեան: Բառիւս նոր

ա, թէ զիա՞րդ արժան էր գործանաւորել եւ լինել հնար {եւ} կամուրջ լուսաւորութեան: Բառիւս նոր հայախօսութիւն

ռիւս նոր հայախօսութիւն չիմանամք երբէք զխարխարեալն {եւ} զխառնակեալն եկամուտ օտարաձայնութեամբ, այլ մաքրե

եկամուտ օտարաձայնութեամբ, այլ մաքրեալ, մշակեալ {եւ} զպակասութիւն ի հնոյ անտի լցուցեալ ոչ տարաձայն կեր

ւցեալ ոչ տարաձայն կերպարանաւորութեամբ ըստ քաղաքաց {եւ} ըստ աշխարհաց, այլ զմի եւ եթ կալեալ շաւիղ հասարակ

աւորութեամբ ըստ քաղաքաց եւ ըստ աշխարհաց, այլ զմի {եւ} եթ կալեալ շաւիղ հասարակաց հասկանալի՝ որոց ի սփիւ

հասարակաց հասկանալի՝ որոց ի սփիւռս նշտետին Ասիոյ {եւ} Եւրոպիոյ ըստ ժամանակին շնորհելոյ: Արք ոմանք

բանագիտաց համարի զանձինս ունին առ անձնապահութեան {եւ} եթ ախոյեան հանդիսանան երկնային ճշմարտութեանս, թ

ձեալ զինքն ըստ Հայկական առակին ի [կոկիւսոն] հայոց {եւ} ո՛չ առ երես նետեալ զսքեմ աբեղայութեան՝ աղաղակէր

է՞ր խառն ընդ բառից հին լեզուի, այս ամենայն խօսք {եւ} զրոյցք լսելի եղեն զկնի տպագրութեան " Առաջին հոգեղ

Նազարեանց: Եթե աշխարհիկ լեզու Հայոց, յարդարեալ {եւ} մշակեալ ըստ պիտոյից աւուրցս, ունելոց էր զանունդ

, ունելոց էր զանունդ ռամկախօսութիւն, ապա ուրեմն {եւ} այլ ամենայն լեզուք, որք ի լատինականէն ելեալ կերպ

ի զանազան բարբառս Եւրոպիոյ, են ռամկախօսութիւն, {եւ} նոյն ինքն որ դատագիտէ զայս՝ ռամիկ, զի բաց ի լատ

դատագիտէ զայս՝ ռամիկ, զի բաց ի լատինականէն գիտէ {եւ} զայլս՝ ծնունդս լատինականին: Իսկ միւսն, ո՞վ հիւ

այր յետնեալ գտաւ ի ճշմարտութենէ առ անձնապահութեան {եւ} եթ... զի ո՛չ կարաց դատել, թէ չէր արժան զպակաս

արանափոխութեանց, զորս ունի նորն բարբառ, երկնչին {եւ} երկուանան թէ մա՞րթ էր արդեօք մշակել զնա եւ բերեալ

րկնչին եւ երկուանան թէ մա՞րթ էր արդեօք մշակել զնա {եւ} բերեալ ի խելացնոր յուսահատութիւն յօժարին փոշիանալ

անալ հնախտութեամբ, ըստ որում նորն լեզու չէր կազմ {եւ} պատրաստ, ասացին հնամոլքդ այդոքիկ. թէ ո՞ր լեզու

ե՞րբ արդեօք կատարեցաւ ընդ ձեռն միոյ միայնոյ անձին {եւ} այն ի նշանակեալ ժամ ու՝ որպէս թէ ըստ օրինակի առ

եանց՝ մարթ էր կազմ ել զլեզու, ըստ ամենայնի կազմ {եւ} պատրաստ եւ ընդ նմին դնել զայն ի շրթունս ազգին ի մ

էր կազմ ել զլեզու, ըստ ամենայնի կազմ եւ պատրաստ {եւ} ընդ նմին դնել զայն ի շրթունս ազգին ի միում եւ եթ

աստ եւ ընդ նմին դնել զայն ի շրթունս ազգին ի միում {եւ} եթ ժամու: Զոր ինչ ստուար խումբ դարուց, եւ ընդ ն

միում եւ եթ ժամու: Զոր ինչ ստուար խումբ դարուց, {եւ} ընդ նմին խուռն ամբոխին աղճատել աղճատեաց զլեզուն,

տ ոք անկարանայ ուղղագործել, առ այս պիտին ժամանակ {եւ} բազում գրողը: Մերձ է առ մեզ եթէ չունիմք զայնքան

ազգն Ռուսաց, կարող եմ առանց իրիք նեղութեան քննել {եւ} քրքրել զպատմութիւն նորոգութեան լեզուին եւ զարձակե

ն քննել եւ քրքրել զպատմութիւն նորոգութեան լեզուին {եւ} զարձակել նորա ի Սլաւոնական կապանաց իննեւտասն դարո

ր ինչ յառաջ քան զքսան ամ, ընդ այժմեան զդպրութեան {եւ} հերիք են եզրակացութիւնք արտադրեալք ի քննութենէ ի

այութիւն ասացելոցս ի մէնջ: Այլ այս է յաւէտ ամօթն {եւ} խայտառակութիւն զի թէ անտեղի էին առ լուսաւորեալ ազ

ս ունի ապացուցութեան՝ լարեալ թերեւս զկարելին ոյժ {եւ} զկարողութիւն տրամաբանութեան առ ի խելամուտ առնլոյ

, զի զոր չհասկանայ ոք, զնոյն անկարանայ նա դատել {եւ} քննել, իսկ իմաստունքն Հայոց չհասկանան տակաւին զխ

ակաւին զխորհուրդ վերանորոգութեան լեզուին, ուրեմն {եւ} չէին իսկ կարողք դատել եւ կշռել զօգուտն եւ զվնասն

գութեան լեզուին, ուրեմն եւ չէին իսկ կարողք դատել {եւ} կշռել զօգուտն եւ զվնասն, ընդ որս եւ զճշմարտութիւ

ուրեմն եւ չէին իսկ կարողք դատել եւ կշռել զօգուտն {եւ} զվնասն, ընդ որս եւ զճշմարտութիւն բանիցս, զոր հն

կարողք դատել եւ կշռել զօգուտն եւ զվնասն, ընդ որս {եւ} զճշմարտութիւն բանիցս, զոր հնչեցուցանեմք անդուլ ա

ւն կամ անձնական օգուտ քան զհասարակացն, թէ այսպէս {եւ} թէ այնպէս, ի վերայ այսր ամենայնի բազմապատիկ փաստ

այնպէս, ի վերայ այսր ամենայնի բազմապատիկ փաստից {եւ} ապացուցութեանց ոչինչ օգտիմք, զի սիրտք հնամոլացդ

նմանութիւն որձաքարի, յոր ոչ երբէք ծաղկեցաւ ծաղիկ {եւ} ոչ իսկ խոտ դալարի: Հին սովորութիւն է, որպէս

րի: Հին սովորութիւն է, որպէս առ ամենայն ազգս {եւ} առ մեզ, զի պատուելի հեղինակք բամբասել զժողովուրդ

սումնասիրութենէ նորա, որպէս թէ չէ կարող նա դատել {եւ} ճանաչել զարժանաւորութիւնս քանքարաց հսկայից իւրոց

սն հեղինակաց Սինէացւոց, զորոց զլեզուս չգիտ էին, {եւ} յաղքատ մատենադարանի դոցա քանի՞ գրեանք գտանին ի Սի

ն ի Սինէացւոց լեզու, եթէ ծանուցեալ էր դոցա զյարգ {եւ} զպատիւ, նաեւ զարժանաւորութիւն հեղինակաց Սինէացւո

որ ինչ վասն իմաստնոց Հայոց հեղինակք Սինէացւոց յար {եւ} նման վասն ժողովրդեան մերոյ ինքեանք հայկական Սինէա

Ժողովուրդն մեր դատապարտելի է վասն անմիաբանութեան {եւ} անազգասիրութեան միայն. ի նմա բնակի ոգի ինչ ոչ աս

ստուածային, որ միջնորմ արկանէ ընդ ընկերս, օցտ է {եւ} փեռեկտէ զմարդիկ իրերաց. առ մեզ, որպէս եւ առ կիս

օցտ է եւ փեռեկտէ զմարդիկ իրերաց. առ մեզ, որպէս {եւ} առ կիսալուսաւոր ազինս, բաժանեալք այդոքիկ ունին զ

պ կենաց, զայլ տարազ զգեստու, զեղանակ մտածութեան {եւ} որ ողբալին է եւ չար քան զամենայն, զայլ ոճ խօսից

արազ զգեստու, զեղանակ մտածութեան եւ որ ողբալին է {եւ} չար քան զամենայն, զայլ ոճ խօսից. առ ի ապացուցան

ան, ուսանող, հին հայագէտ, վաճառական, քաղաքացի {եւ} գիւղական, լսել ապա կարծեաց նոցա իւրաքանչիւրոց,

գիւղական, լսել ապա կարծեաց նոցա իւրաքանչիւրոց, {եւ} տեսանել, թէ դոքա իբրեւ անդամ միոյ ազգի ունէին ամ

եամբ առ լուսաւորութիւն ազգին, քաւ լիցի. գիտէի՞ն {եւ} հասկանալ կամ էին արդեօք, զի՞նչ է լուսաւորութիւն

իւն ազգային: Ազնուականն զօշոտեալ աստիճանաւ իւրով {եւ} բարեծնունդ վերապատուութեամբ խորհի գէթ զհնար առ ի

չպակասէր ոչինչ. նա չգիտէ թէ որոյ ազգի է զաւակ, {եւ} գիտել չկամի. չեմք նաեւ յուշ ածեալ թէ պարտապան էա

ստ բարոյական իրաւանց ոչ միայն զանձինս հոգալ, այլ {եւ} զընկերն. իսկ առ մեզ հոգեւորականն, ուսեալ ի դրու

ոգեւորականն, ուսեալ ի դրունս եկեղեցւոյն զշարական {եւ} զսաղմոս առանց ամենայն գիտակցութեան եւ ընտրութեան

յն զշարական եւ զսաղմոս առանց ամենայն գիտակցութեան {եւ} ընտրութեան, յառաջ բերէ յամենայն խնդիրս, թէեւ չո

ն գիտելիս, բազում այն է անդուլ կրօնամոլութեամբ, {եւ} ջատագով գիտակցութեանցդ հանդիսացեալ արհամարհէ զայլ

հէ զայլ ամենայն ուսումնականութիւն, արտաքին զնոսա {եւ} երկրորդականս անուանեալ, այլ թէ դեպ լինէր հարցանե

իտոյ էր ուսանիլ, ցուցանէ գէթ զսրբազան պատմութիւն {եւ} զհրահանգ որպիսի եւ իցէ միոյ աբեղայի, որպէս թէ ամ

ուցանէ գէթ զսրբազան պատմութիւն եւ զհրահանգ որպիսի {եւ} իցէ միոյ աբեղայի, որպէս թէ ամենայն գիտութիւնք ցա

կի ժպրհիլ, ասել թէ չէր պիտոյ զսրբազան պատմութիւն {եւ} զաւետարան ուսանել անխառն ի մարդկային կանոնադրութե

րդապետութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի հող էին {եւ} մոխիր անարգ, բայց այդ յիւրում կարգի եւ տեղւոջ:

ի հող էին եւ մոխիր անարգ, բայց այդ յիւրում կարգի {եւ} տեղւոջ: Միթէ հոգեւորականք մեր սակա՞ւս ներգործէին

տեղւոջ: Միթէ հոգեւորականք մեր սակա՞ւս ներգործէին {եւ} ներգործեն ի վերայ ժողովրդեան, եթ է միայն գիտէին

են ի վերայ ժողովրդեան, եթ է միայն գիտէին զզիարդն {եւ} զորպէսն. ամենեւին ոչ, եթէ կամեցեալ էր դոցա յորդ

էսն. ամենեւին ոչ, եթէ կամեցեալ էր դոցա յորդորել {եւ} քարոզել զժողովուրդն, տալ նմա զայնպիսի ուղղութիւն

տելի բան է թէ ժողովուրդն հետզհետէ ուսան էր մտածել {եւ} խորհել զազգային լուսաւորութենէ, այլ զի՞նչ հոգեւո

եթէ ոչ համոզել զժողովուրդն արծաթով պատել զորպիսի {եւ} իցէ պատկերս յեկեղեցւոջ, որպէս թէ մեծ առաքինութիւ

ցէ պատկերս յեկեղեցւոջ, որպէս թէ մեծ առաքինութիւն {եւ} քաջագործութիւն էր. ուրացեալ զօգուտն հասարակաց վա

հասարակաց վատնել զդրամս ի բարեզարդութիւն քարեղէն {եւ} փայտեղէն կերտուածոց յորս, որպէս ասաց Աստուած, ո

ած, ոչ բնակի ինքն որպէս ի ձեռագործս, այլ ի հեզս {եւ} ի խոնարհս եւ որք դողան ի բանից նորա. ուսումնական

ինքն որպէս ի ձեռագործս, այլ ի հեզս եւ ի խոնարհս {եւ} որք դողան ի բանից նորա. ուսումնական եւ ուսանողն

ի խոնարհս եւ որք դողան ի բանից նորա. ուսումնական {եւ} ուսանողն ողբան զանձինս գիտակցութեամբ հոգւոյ, տես

նեն զկորուստ ազգին ընդ հարուածովք ժամանակին անտէր {եւ} անպատրաստ, այլ արդեօք կար էին առնել ինչ, - միանգ

ազարաւոր խոչընդակք ընդ առաջ ելանեն ի մերայնոց իսկ {եւ} խափան արկանեն հնարից ազգային լուսաւորութեան: Այս

կանեն հնարից ազգային լուսաւորութեան: Այսպէս իմա՛ {եւ} վասն այլոց անձանց, որք յայլմէ վիճակէն էին: Այլ

մեր խօսին վասն նոցա Սինէական հայախօսութեամբ, զոր {եւ} փոքր եւս եւ ինքեանք չհասկանային, այլ թէ այսմ չից

սն նոցա Սինէական հայախօսութեամբ, զոր եւ փոքր եւս {եւ} ինքեանք չհասկանային, այլ թէ այսմ չիցէր այսպէս եւ

եւ ինքեանք չհասկանային, այլ թէ այսմ չիցէր այսպէս {եւ} պատուելիքդ այդոքիկ միով միաբանական հոգւով գուն գո

նալի նոցա, յայնժամ այր իւրաքանչիւր ճանաչէր զյարգ {եւ} զպարտականութիւն իւր եւ ընկերին, եւ այսպէս աջակից

իւրաքանչիւր ճանաչէր զյարգ եւ զպարտականութիւն իւր {եւ} ընկերին, եւ այսպէս աջակից գտեալ միմեանց՝ նորոգէ

ճանաչէր զյարգ եւ զպարտականութիւն իւր եւ ընկերին, {եւ} այսպէս աջակից գտեալ միմեանց՝ նորոգէին փոքր մի զհ

Հայք առ հասարակ դաստիարակեալ ընկերատեցական հոգւով {եւ} հայրենի ժառանգական նախանձու առ միմեանս չունին զ ո

մնասիրական ընկերութիւնս, յորմ է աղբերանայ չունել {եւ} զուսումնարանս սեպՀականս ի կրթութիւն կարգեալ հայկա

լոր անձինք ի զանազան վիճակաց Հայոց չկարէին միանալ {եւ} մաքուր սրտիւ կազմել զմիաբանութիւն, այլ եւ եթէ ու

միանալ եւ մաքուր սրտիւ կազմել զմիաբանութիւն, այլ {եւ} եթէ ուսումնականք եւ ուսանողը ինքեանք գէթ կազմէին

իւ կազմել զմիաբանութիւն, այլ եւ եթէ ուսումնականք {եւ} ուսանողը ինքեանք գէթ կազմէին զայս ընկերութիւն ի լ

րպէս ի վերոյ թուեալ եմք, զծաղու գան թերեւս, յար {եւ} նման կատականաց աբեղայից Հայոց ի հինգերորդ դարու,

ապաքէն հալածանօք վախճանեցուցաք զփիլիսոփոսն Մովսէս {եւ} մարտ թերեւս ընդ ոսկերս եդեալ արկաք ի գետ, ո՞չ ապ

զար մ երկ ողորմելի ի վանացն արտաքսեցաք յափշտակեալ {եւ} զգրեանն եւ զայլ ինչ նորա սեպհական, եւ այժմեան հա

ղորմելի ի վանացն արտաքսեցաք յափշտակեալ եւ զգրեանն {եւ} զայլ ինչ նորա սեպհական, եւ այժմեան հակառակորդք լ

յափշտակեալ եւ զգրեանն եւ զայլ ինչ նորա սեպհական, {եւ} այժմեան հակառակորդք լուսաւորութեան որդիք են առաջն

ս արարին: Առ Հայս Ռուսաստանի միակ գերդաստան է {եւ} այն գերապատիւ Լազարեանց, որ զօգուտն ազգի ծանուցե

անուցեալ հիմնեալ է գէթ իւրովք ծախուք զուսումնարան {եւ} զտպարան, թէեւ ի նմա եւս դժբախտաբար պաշտի հինն դպ

թէեւ ի նմա եւս դժբախտաբար պաշտի հինն դպրութիւն, {եւ} առ հասարակ լեզուն գործական օտար է Հայոց. բայց ի

աւունս ունի գերդաստանս այս ասելոյ ազգին, ահա մեք {եւ} վաստակք մեր: Այլ միթէ Լազարեա՞նք իցեն միայն պարտ

լուսաւորութեան, է՞ր վասն անխնայքն յորդիս իւրեանց {եւ} կորզեալ զնոսա ի գրկաց մարց արկանեն գէշագէշ ընդ գա

գէշագէշ ընդ գարշապարօք անիմաստութեան, տգիտութեան {եւ} միանգամայն անբանութեան: Լազարեանք միակ շատ արար

քն չիցեն ըստ նպատակի հիմնողին, անդատապարտ է նա, {եւ} խիղճ մտաց նորա ջինջ է քան զհայելի սուրբ, արար նա

, սիրող գտաւ զաւակաց ազգի, սիրող լուսաւորութեան {եւ} հանգուցիչ տառապեալ որբոց ընդ հարկաւ տաճարին գիտու

ստանեայց յորս գտանին մեծատունք հարստականք զթշուառ {եւ} զողորմ դրութիւն հայկական որդւոց, որք ի խնդիր աւո

ղջ կենդանական թագաւորութեան, հոգ տանել, ժողովել {եւ} գգուել զնոսա հայրական սիրով, ընդունել զնոսա իբրե

ել զնոսա իբրեւ զորդիս միոյ իսկ գերդաստանի, որում {եւ} ինքեանք պատկանէին, ճանաչել զնոսա եւ հնար տալ առ

տանի, որում եւ ինքեանք պատկանէին, ճանաչել զնոսա {եւ} հնար տալ առ ի լուսաւորութիւն: Դիցուք եթէ նախն

ոց անխնամ թողեալ զայս գործ զընթացս լցին կենցաղոյս {եւ} զի՞ պիտի ներկայիցն օրինակ պար առնուլ ի նախնեաց.

ի նախնեաց. բնական է զի ներկայն ծնունդ է անցելոյն {եւ} ծնեղ ապագային, բայց եւ ժամանակն ունի զիւր ներգոր

ներկայն ծնունդ է անցելոյն եւ ծնեղ ապագային, բայց {եւ} ժամանակն ունի զիւր ներգործութիւն յիւրում կարգի առ

թիւնն լոյս տայ մեզ, այլ ընդհակառակն ամենայն ազգք {եւ} ազինք ի բաց առեալ զԱփրիկեան եւ զԱսիական բարբարոսս

առակն ամենայն ազգք եւ ազինք ի բաց առեալ զԱփրիկեան {եւ} զԱսիական բարբարոսս եւ զմարդակերս հարաւային Ամերիկ

ազինք ի բաց առեալ զԱփրիկեան եւ զԱսիական բարբարոսս {եւ} զմարդակերս հարաւային Ամերիկոյ փոխադրեալ են հետզհե

Ամերիկոյ փոխադրեալ են հետզհետէ ի խաւարէ ի լոյս, {եւ} այս փոխադրութիւն չէ վճարեալ լոկ օդաբաղխությամբ,

ութիւն չէ վճարեալ լոկ օդաբաղխությամբ, այլ զոհիւք {եւ} նուիրագործութեամբք ըստ պիտոյից հանգամանաց: Լուսա

յսպէս, ուրեմն տարագիր է ի մտաց Հայոց մինչ ի սպառ {եւ} ակնկալութիւն լուսաւորութեան, զի այլ ազգ չմարթի լ

զի այլ ազգ չմարթի լինել: Այլ այսմ ամենայնի տխուր {եւ} ամենաթշուառ վիճակի ազգին՝ միակ ճանաչի աղբիւր, զ

ք զհինն բարբառ՝ համարի վասն հասարակութեան չունել {եւ} որով վարի նա ի հասարակ կենցաղս անտեսեալ է այլ յիմ

գն եդեալ էր ընդ գրուանաւ, նշանակէ նստիլ ի խաւարի {եւ} չունել զլոյս, այսպէս եւ ունել լեզուի Հայոց համար

, նշանակէ նստիլ ի խաւարի եւ չունել զլոյս, այսպէս {եւ} ունել լեզուի Հայոց համարի չունել, զի որպէս գրուա

ին ժողովրդեան հասկանալ զլեզու առաջնոց Հայկազանց: {Եւ} գտցէ՞ արդեօք թշուառութիւն ինչ, վնաս որ եւ իցէ ազ

զանց: Եւ գտցէ՞ արդեօք թշուառութիւն ինչ, վնաս որ {եւ} իցէ ազգի չարագոյն, քան զկորուստ լեզուի, որ հոգի

քան զկորուստ լեզուի, որ հոգի է ազգի, որ վերջին {եւ} միակ հնար է պահելոյ զկենդանութիւն նորա: Հայք հար

ւն նորա: Հայք հարուածեալ են յետ բազում հարուածոց {եւ} պատժոց նաեւ կորստեամբ լեզուի, զոր չկամին եւ մանա

ածոց եւ պատժոց նաեւ կորստեամբ լեզուի, զոր չկամին {եւ} մանաւանդ իմաստունք նոցա չկամին յետս դարձուցանել զ

ունք նոցա չկամին յետս դարձուցանել զնորն յարդարեալ {եւ} մշակեալ, զոր պահէր դեռ ազգն: Կորուստ լեզուին

թէպէտ պիտոյ էր խոստովանել զճշմարտութիւն, թէ Հայք {եւ} ի ծաղկեալ վիճակի քաղաքական կենդանութեան մինչ զդրա

ի ի ժամանակս նախնի Հայկազանց, այլ այս՝ կարծիք է {եւ} եթ, մանաւանդ յառաջ ի հնասիրաց առ ի զօշոտել զաչս

ու ինձ զբառդ անձուկ նշանակութեամբ) չկարէին ունել {եւ} զայնպիսի կորովի բանաստեղծութիւնս, զորպիսիս առ այ

ստեղծութեան ճանաչէ քաղաքական կեանքն ազգի, ուրեմն {եւ} պատմութիւնն: Հայք ի սկզբանէ անտի ծագման թագաւորո

գման թագաւորութեան Արշակունեաց գոլով ենթակայացեալ {եւ} ստրկացեալ ազդեցութեանց այլոց պետութեանց, որպէս Պ

ցութեանց այլոց պետութեանց, որպէս Պարսից, Յունաց {եւ} այլոց շատ կամ սակաւ՝ հայեցեալ ի դարսն, որք անցի

որք անցին զնոքօք, հարկաւ պարտէին վիճակի վհատեալ {եւ} անհանգիստ հոգւոյ, որոց եւ բանաստեղծական բղխուած

արտէին վիճակի վհատեալ եւ անհանգիստ հոգւոյ, որոց {եւ} բանաստեղծական բղխուածք կարող էին լինել որպէս եւ ե

ց եւ բանաստեղծական բղխուածք կարող էին լինել որպէս {եւ} են ողբք, հառաչանք, կոծ եւ սուգ, սկսեալ ի ժաման

կարող էին լինել որպէս եւ են ողբք, հառաչանք, կոծ {եւ} սուգ, սկսեալ ի ժամանակաց իմ աստանոյն Խորնոյ՝ "

ի ժամանակաց Շնորհալւոյն՝ " Ողբացէ՛ք, եկեղեցիք " {եւ} այլն, յորս, լսին գէթ վայ, կականմունք եւ հուսահ

եցիք " եւ այլն, յորս, լսին գէթ վայ, կականմունք {եւ} հուսահատ հռնդիւնք մեռանողաց եւ ա՛յս իրաւամբք, զի

թ վայ, կականմունք եւ հուսահատ հռնդիւնք մեռանողաց {եւ} ա՛յս իրաւամբք, զի բանաստեղծութիւնն հայելի իմն է

ալ ի տուն մեռելոյ պարել որպէս ի հարսանիս, այսպէս {եւ} մուսայն ոչ երբէք մերձենայ, եթէ ոչ շարժեալ ի հանգ

ն ոչ երբէք մերձենայ, եթէ ոչ շարժեալ ի հանգամանաց {եւ} ի զօրութենէ գործոյն: Բայց այս է յաւէտ զարմանալին

ի զօրութենէ գործոյն: Բայց այս է յաւէտ զարմանալին {եւ} ցաւելին, զի Հայք ենթարկեալ ազդեցութեան չարաշուք

ք ենթարկեալ ազդեցութեան չարաշուք արկածից՝ ունէին {եւ} զչարաշուք յիշատակարանս, յորոց բղխէին բանաստեղծու

ս, յորոց բղխէին բանաստեղծութիւնք արտասուեցուցիչք {եւ} վհատեցուցիչք, զի ողբք եւ հառաչանք, լաց եւ արտաս

ութիւնք արտասուեցուցիչք եւ վհատեցուցիչք, զի ողբք {եւ} հառաչանք, լաց եւ արտասուք ոչ երբէք կարեն առաջնոր

ւցիչք եւ վհատեցուցիչք, զի ողբք եւ հառաչանք, լաց {եւ} արտասուք ոչ երբէք կարեն առաջնորդել յանվեհերութիւն

արտասուք ոչ երբէք կարեն առաջնորդել յանվեհերութիւն {եւ} ի քաջութիւն, այլ ի միակ եւ եթ կորուստ, այն է ի

նորդել յանվեհերութիւն եւ ի քաջութիւն, այլ ի միակ {եւ} եթ կորուստ, այն է ի կնաբարոյ վեհերոտութիւն, որ

ան: Հոգի, որով կեայ ազգն, շնչաւորէ զպատմութիւն {եւ} սա զբանաստեղծութիւն, ուրեմն որպիսի ազգ, այնպիսի

սա զբանաստեղծութիւն, ուրեմն որպիսի ազգ, այնպիսի {եւ} պատմութիւն, եւ որպիսի պատմութիւնն, ըստ այնմ եւ

իւն, ուրեմն որպիսի ազգ, այնպիսի եւ պատմութիւն, {եւ} որպիսի պատմութիւնն, ըստ այնմ եւ բանաստեղծութիւն

եւ պատմութիւն, եւ որպիսի պատմութիւնն, ըստ այնմ {եւ} բանաստեղծութիւն: Այլ այս ամենայն հողմոց հնչիւնք

մոց հնչիւնք էին յականջս իմաստնոց Հայոց, որոց շատ {եւ} կարի շատ էր, եթէ միայն սքանչանային ընդ բառից բաղ

ինակաց յորս մանաւանդ դերբայն ի վերջոյ քան զխնդիրն {եւ} կամ ի գործ ածեալ էին գոյական անուանք, արմատք ներ

րծ ածեալ էին գոյական անուանք, արմատք ներգործական {եւ} ներգործակերպ բայից ընդ նոյնաձայն բայից, որպիսի զ

, որպիսի զքուն ննջել, հարկ հարկանել, գերի գերել {եւ} այլն, թող պարարեսցին քիմք դոցա եւ նմանապիսեաց այ

լ, գերի գերել եւ այլն, թող պարարեսցին քիմք դոցա {եւ} նմանապիսեաց այդունակ կերակրովք, եթէ միայն կարելի

ւնակ կերակրովք, եթէ միայն կարելի էր իրօք պարարել {եւ} կերակրել հանգոյն աղուիսուն սառուցակերի, որ զկոկո

իայն սառուցեալ ի սառն կերակրոյն, յորովայնն զջուր {եւ} եթ արկանէր: Առ ի՛նչ դոցա հոգալ զլուսաւորութենէ ա

ազգի, եթէ միայն կարող էին իմանալ զքանի մի մեռեալ {եւ} փտեալ ի բառս հին հայախօսութեան, որք ըստ կարծեաց

արկ ժողովրդեանն՝ ի վերայ խնդրոյ մատենագրութեան, {եւ} յապացուցանել մ եր զօգտակարութիւն եւ զանհրաժեշտ հա

ենագրութեան, եւ յապացուցանել մ եր զօգտակարութիւն {եւ} զանհրաժեշտ հարկ մշակելոյ զլեզուն: Պատուելի հնասէ

թիւն բանից իւրոց յաւել մեզ ասել, թէ ազգն կործանի {եւ} չքանայ մինչ ի սպառ, եթ է նորն լեզու լիցի կիրառակ

րն լեզու լիցի կիրառական ի մատենագրութեան, ուրեմն {եւ} հինն անտեսեալ, այլ ի հարցանել մեր զվասն էրն՝ շա

թ է Հայք Ռուսաստանի առեալ ի ձեռին զտաղաչափութիւնս {եւ} առ հասարակ բանաստեղծութիւնս Հեղինակաց Ռուսաց, որ

րպիսիք են Պուշկին, Ժուկովսկի, Լերմոնտով, Գոգոլ {եւ} այլն, սքանչանան եւ հրճուին զճաշակ առեալ քաղցրութ

Ժուկովսկի, Լերմոնտով, Գոգոլ եւ այլն, սքանչանան {եւ} հրճուին զճաշակ առեալ քաղցրութեան լեզուին, որ փոք

է քան զկիրառականն, իսկ թէ մատենագրեալ եղիցի նոր {եւ} հասարակաց հասկանալի բարբառով, ժողովուրդն մեր զրկ

ութեանց, զորս կարէր գտանել ի գրականութեան Ռուսաց {եւ} ի Հին հայկական դպրութեան: Առ այսոսիկ անտեղի պատճ

ուրդն մեր չհասկանալով զհինն լեզուն չկարէր հրճուել {եւ} զուարճանալ, երկրորդ, զի հոգեկան զուարճութիւն,

ստեղծական գեղեցիկ մտացն, որք առ մեզ բնաւին չիք. {եւ} թէ տացեն եւս այսպիսի գաղափարք զգեստը, ժողովուրդն

ս այսպիսի գաղափարք զգեստը, ժողովուրդն ոչ ճանաչել {եւ} ոչ հասկանալ, իսկ մեք գիտեմք արդէն, թէ որ ինչ ան

մեր ոչ ենթարկի կրաւորաբար նորին, ներգործութեան, {եւ} երրորդ՝ զի հնար էր հետզհետէ խօսիլ նոր հայախօսութ

զի հնար էր հետզհետէ խօսիլ նոր հայախօսութեամբ կիրթ {եւ} մշակեալ ոճով, եւ զամենայն գրելիս աւանդել ազգին ա

է խօսիլ նոր հայախօսութեամբ կիրթ եւ մշակեալ ոճով, {եւ} զամենայն գրելիս աւանդել ազգին այնու, զոր ընթերցե

ւ, զոր ընթերցեալ ոչ խելամուտ լինէր գրելոցն, այլ {եւ} հրճուէր եւ զուարճանայր ի յոգի, եւ այսպէս հետզհետ

երցեալ ոչ խելամուտ լինէր գրելոցն, այլ եւ հրճուէր {եւ} զուարճանայր ի յոգի, եւ այսպէս հետզհետէ նոր ուրեմ

գրելոցն, այլ եւ հրճուէր եւ զուարճանայր ի յոգի, {եւ} այսպէս հետզհետէ նոր ուրեմն հայանայր հոգւով եւ մտօ

ի, եւ այսպէս հետզհետէ նոր ուրեմն հայանայր հոգւով {եւ} մտօք: Զկնի այսքան մերոց ձայնարձակութեանց զխնդրոյ

մերոց ձայնարձակութեանց զխնդրոյ մատենագրութեանս, {եւ} զկնի կամակոր ընդդիմութեան պատուելի հայկական իմաստ

ոց, հրամայեալ լիցի զաչս դարձուցանել ի ժողովուրդն {եւ} զամենայն գոյութիւնս ի լսող դարձուցեալ գործարան լս

, որոց տեղեակ է մտածութեանց թէ առ անձնասիրութեան {եւ} եթ անխղճ էին խօսիլ ընդ ազգին հին լեզուաւ, անհասկ

վան լինի, թէ օտարացեալ է ի սեպհական գրականութենէ {եւ} օտարին ապրի ժառանգութեամբ, նա զօրհանապազ ցուցանէ

դատապարտելի միանգամայն, կարծիքդ իմաստնոց Հայոց, {եւ} պահանջէ (եւ ունի իրաւունս պահանջելոյ, եթէ միայն

իանգամայն, կարծիքդ իմաստնոց Հայոց, եւ պահանջէ ( {եւ} ունի իրաւունս պահանջելոյ, եթէ միայն մեք պահանջէա

եր), զի գրուածքն մեր լիցին նմա հասկանալի, կիրթ {եւ} մաքուր նոր հայախօսութեամբ, զոր ընթերցեալ եւ աճես

կիրթ եւ մաքուր նոր հայախօսութեամբ, զոր ընթերցեալ {եւ} աճեսցի բարոյապէս եւ աճեցուսցէ զբողբոջ լեզուին, ո

այախօսութեամբ, զոր ընթերցեալ եւ աճեսցի բարոյապէս {եւ} աճեցուսցէ զբողբոջ լեզուին, որ նոր ուրեմն յետ երե

մն յետ երեքտասան դարուց ձմեռոց պտկեալ ի ստեղէնս, {եւ} խոստանայ զպտուղ շատ տալ, թէ միայն մշակողք մշակ է

ն է թէ միայն հեղինակք, թէեւ լինէր նա երկնային ոք {եւ} անձն առ ի լուսաւորել զհայրենակիցս պատարագեալ, ի

էր վճարել, չեւ ստացեալ զժողովուրդն ինքեան աջակից {եւ} լծակից մի, զի զոր կարէր հեղինակն պատրաստել վասն

աղքատ քսակէ իւրմ է ձօն հանել ազգին. երկրորդ, զի {եւ} միտք ժողովրդեանն պարտին ուղղեալ լինել յայն կոյս,

ւնին բանագէտ մարդիկ զիւրեանց միտս, այս է մի միակ {եւ} եթ նպատակ ազգային լուսաւորութեան. հեղինակն առանց

զգային լուսաւորութեան. հեղինակն առանց ժողովրդեան {եւ} ժողովուրդն առանց հեղինակի չզօրեն ինչ առնել, այլ

նց հեղինակի չզօրեն ինչ առնել, այլ միացեալ ի կամս {եւ} հոգի բազում ինչ է լուսաւորութիւն համազգեաց: Ո

համարեմք լուսափայլել առաջի հայկական հասարակութեան {եւ} զայլ ինչ վերաբերեալ առ լուսաւորութիւն զաւակաց: Ի

ւակաց: Ի դերուն հետէ սովորութիւն է առ մեզ թէ շատ {եւ} եթ փոքր այսու ամենայնիւ զհետ լինիլ կրթելոյ զորդիս

ու ամենայնիւ զհետ լինիլ կրթելոյ զորդիս միայն, թէ {եւ} միանգամայն թիւրաթեք ուղղութեամբ, սակայն զի՞նչ եւ

եւ միանգամայն թիւրաթեք ուղղութեամբ, սակայն զի՞նչ {եւ} իցէ, գոնէ բնական ազդեցութեամբ համարեն զայն կրթել

ուեալ զնա առ եկեղեցական ոք՝ սերտել անգիր զսաղմոս {եւ} զշարական եւ զայլ նմանապիսիս, իսկ կրթութիւն վասն

եկեղեցական ոք՝ սերտել անգիր զսաղմոս եւ զշարական {եւ} զայլ նմանապիսիս, իսկ կրթութիւն վասն դստերաց անտե

ութիւն վասն դստերաց անտեսանելի է միանգամայն, երբ {եւ} կարի հարկաւորն էր ի պահպանութիւն լեզուին, ըստ որ

ի հարկաւորն էր ի պահպանութիւն լեզուին, ըստ որում {եւ} ամ ենայն լեզու համարի մայրենի, եւ մեք զառաջինն պ

ին, ըստ որում եւ ամ ենայն լեզու համարի մայրենի, {եւ} մեք զառաջինն պապակիմք հետեալ ձայնարձակութեան մարց

ութիւն, ազգային պատմութիւն, կրօն, տնարարութիւն {եւ} կաքաւ: Բայց մինչ չիք այս ամենայն, խորհուրդ սուր

ց գոնէ ուսուցանել դստերաց իւրեանց զընթերցանութիւն {եւ} զգրութիւն ազգային անպատճառ եւ տալ նոցա ի վերածնու

անց զընթերցանութիւն եւ զգրութիւն ազգային անպատճառ {եւ} տալ նոցա ի վերածնութիւն զերկասիրութիւնս գերապատիւ

Առաջին հոգեղէն կերակուր հայազգի երեխաների համար " {եւ} " զՎարդապետարան կրօնի ", եւ զայլ ինչ նոր տպելի ն

գի երեխաների համար " եւ " զՎարդապետարան կրօնի ", {եւ} զայլ ինչ նոր տպելի նոր հայախօսութեամբ: Քաջայոյս

ռնուցու թէ ո՞րպէս աղջկունք նոցա օր ըստ օրէ սնանին {եւ} ուռճանան հոգւով, եւ թէ զի՞արդ կրթին ի նորն բարբա

կունք նոցա օր ըստ օրէ սնանին եւ ուռճանան հոգւով, {եւ} թէ զի՞արդ կրթին ի նորն բարբառ մշակեալ, յոր թէեւ

բէք սատար լինին յառաջանալոյ ի նոր հայախօսութեան, {եւ} որք հետզհետէ շինեսցին եւ յարդարեսցին որչափ եւ որք

ոյ ի նոր հայախօսութեան, եւ որք հետզհետէ շինեսցին {եւ} յարդարեսցին որչափ եւ որքան հնար գոյր առձեռն, եւ

ն, եւ որք հետզհետէ շինեսցին եւ յարդարեսցին որչափ {եւ} որքան հնար գոյր առձեռն, եւ այսպէս կրթեալ աղջկուն

եւ յարդարեսցին որչափ եւ որքան հնար գոյր առձեռն, {եւ} այսպէս կրթեալ աղջկունքդ այդոքիկ մայր եղեալ երբեմն

ի բաց վտարել միանգամայն զթաթար, զտաճիկ, կպարսիկ {եւ} զայլ նմանապիսի բառս, եւ վարել զնոսա հայկականաւ ե

թաթար, զտաճիկ, կպարսիկ եւ զայլ նմանապիսի բառս, {եւ} վարել զնոսա հայկականաւ եւ եթ լեզուախօսութեամբ: Ի

ւ զայլ նմանապիսի բառս, եւ վարել զնոսա հայկականաւ {եւ} եթ լեզուախօսութեամբ: Իսկ հոգատարութիւն վասն առհա

հոգատարութիւն վասն առհասարակ դպրոցաց ի կրթութիւն {եւ} արական սեռի, որ չիք այժմ առ մեզ, հարկաւոր է անշ

մ ք, մինչ իրքդ կատարին սեպհական գործարանօք, ապա {եւ} լուսաւորութիւն միջնորդութեամբ օտարին լեզւոյ կարող

թիւն միջնորդութեամբ օտարին լեզւոյ կարող էր ջարդել {եւ} փշրել զկեղեւ տգիտութեան թանձրացեալ յերեքտասան դար

արուց հետ է: Յայս ամենայն հայեցուցեալ զպատուական {եւ} զսիրելի հայրենակիցս մեր ոչ վերջանամք յառաջ բերել

զսիրելի հայրենակիցս մեր ոչ վերջանամք յառաջ բերել {եւ} զայս զի առ ի լուսաւորել զմանկտին հայկական սեպհակա

ջալերութիւնս ի շինութիւն զաւակաց իւրեանց, ուրեմն {եւ} ամբողջ հայկական ազգի, զի ի զանունս թագչին մեծք,

անունս թագչին մեծք, զորս չկարեմք տեսանել բացերեւ {եւ} ոչ զյաջորդս, որք ի թագչողս իսկ թագուցեալ են ի բն

Այլ դադարեսցին բանքս զհայկական մատենագրութենէ, {եւ} մի լիցի մեզ ընդ վայր զժամանակն կորուսանել մինչ կա

ւ ` առաջնոց Հայկազանց, այլ որ ինչ այսուհետեւ նոր {եւ} հասկանալի ժողովրդեան համաձայն պահանջմանց ժամանակի

ասկանալի ժողովրդեան համաձայն պահանջմանց ժամանակին {եւ} այլոց բիւր հանգամանաց, յորոց միջի գտանիմք մեք:

ղխուածք ազգասէր սրտի, առանց իրիք կողմնապահութեան {եւ} կամ այլ ուխտից, որ ապականիչք էին մարդկային ազնու

մարդկային ազնուութեան, յուսամք թէ ջանք մ եր խօսք {եւ} խօսուածք, որք հայ էին ի լուսաւորութիւն տառապեալ

նդ երեսս երկրի, արդարասցին առաջի դատաստանի արդար {եւ} արդեամբք ազգասիրաց, չասեմք հին հեղինակաց, որոց

Աբեղայական կարգերից, որ երեւել են աշխարհի երեսին {եւ} այժմ համարեա՛ թէ անհետացել են, ո՛չ մինը չ'ստացաւ

ով այն ժամանակ, երբ նախկին կարգերը արդէն անօգուտ {եւ} մինչեւ անգամ ծանրութիւն էին Պապական իշխանութեանը

ովանդակ աշխարհի երեսին, ստացաւ անչափ հարստութիւն {եւ} բոլոր Եւրոպայի գործերի վերայ ազդեցութիւն ունենալո

եց իւր գաղափարը քաղաքական շինութեան մասին։ Թէպէտ {եւ} այս գաղափարը ժողովրդի համար մի չոր եւ մեռեալ բան

սին։ Թէպէտ եւ այս գաղափարը ժողովրդի համար մի չոր {եւ} մեռեալ բան էր, բայց նոյն իսկ Կարգի համար, հաստա

եռեալ բան էր, բայց նոյն իսկ Կարգի համար, հաստատ {եւ} շահաւէտ։ Այս նշանաւոր կարգի յատկացած բնութիւնը ա

, որ բոլոր ներկայ բաների կարգերի ընդդէմ, ինչպէս {եւ} լինէին սոքա, զրահաւորուի մի մշտնջենաւոր պատերազմ

ինէին սոքա, զրահաւորուի մի մշտնջենաւոր պատերազմի {եւ} խռովութեան հոգով։ Յիսուսականութիւնը, որ հակ

սիայի թագաւորական իշխանութեանը, Հենրիկոս երրորդի {եւ} Հենրիկոս չորրորդի ժամանակ. Անգլիայի Ազնուապետութ

նակ. Անգլիայի Ազնուապետութեանը, Կարոլոս առաջինի {եւ} Յակոբ երկրորդի ժամանակ, Սպանիայի ինքնակալութեանը

դի ժամանակ, Սպանիայի ինքնակալութեանը, Վենետկեան {եւ} Հօլլանդեան Հասարակապետութեններին, այս Յիսուսական

ս Յիսուսականութիւնը, ծածկելով իւր դիտաւորութիւնը {եւ} խորհուրդը աղքատութեան եւ բարեպաշտութեան դիմակներո

կելով իւր դիտաւորութիւնը եւ խորհուրդը աղքատութեան {եւ} բարեպաշտութեան դիմակներով, վերջին ջանքը ու աշխատ

որ կարողանայ ձեռք ձգել բոլորի կառավարութեան սանձը {եւ} հիմնել իւր Համաշխարհական թագաւորութիւնը։ Զար

թագաւորների կեանքերի վերայ, ինչպէս Հենրիկոս IIIի {եւ} Հենրիկոս IVի, Վիլհէլմ-Օրանեանի, Լուդովիկոս XVի

ենրիկոս IVի, Վիլհէլմ-Օրանեանի, Լուդովիկոս XVի, {եւ} այլն եւ այլն, բայց Աստուծոյ ողորմութիւնը հասանել

IVի, Վիլհէլմ-Օրանեանի, Լուդովիկոս XVի, եւ այլն {եւ} այլն, բայց Աստուծոյ ողորմութիւնը հասանելով, հան

արհուրելի գործերին, որպէս յառաջ խաղալուն նոյնպէս {եւ} աճելուն։ Լուդովիկոս XIVի թագաւորութիւնը Վերս

իւնը Վերսայլեան Տէրութեան ճոխութենով, յաղթութեան {եւ} դպրութեան փառքերով, ցուցանում էր մի ամենակատար ե

ւ դպրութեան փառքերով, ցուցանում էր մի ամենակատար {եւ} ամենափառաւոր յաղթող ինքնակալութիւն. այլեւ գաղափա

ոպական թագաւորներին, տիրապետեցին նոցա խղճի վերայ {եւ} այս ճանապարհով սկսեցին ներգործել։ Կարգի օգուտը ո

պատակ՝ խափանեցին ժողովրդի մտաւոր աճեցականութիւնը {եւ} կենսական շարժողութիւնը, ինչպէս կը տեսանենք յետոյ

Բայց նոցա խորամանկութիւնը վերջապէս յայտնուեցաւ, {եւ} նոքա աքսորուեցան եւ հալածուեցան բոլոր Եւրոպական թ

ւթիւնը վերջապէս յայտնուեցաւ, եւ նոքա աքսորուեցան {եւ} հալածուեցան բոլոր Եւրոպական թագաւորութեններից։ Պ

նը դէպի Հռովմէական գահը էր միմիայն կեղծաւորութիւն {եւ} խաբեբայութիւն, որի տակ թագուցանում էին իւրեանց պ

ագուցանում էին իւրեանց պատուասիրական մտածութիւնքը {եւ} խորհուրդը։ Ինչ ժամանակ նոքա առաքելութեան պատ

էին հեռաւոր աշխարհներ, աղճատում էին մինչեւ անգամ {եւ} Քրիստոնէական հաւատի ճշմարտութիւնքը, թագուցանում

թիւնքը, թագուցանում էին Փրկչի կրած չարչարանքները {եւ} նորա աշխարհի երեսին ունեցած աղքատ ու ապաշուք կեան

քատ ու ապաշուք կեանքը. սրբացնում էին ստրկութիւնը {եւ} հերձուածը, որպէս զի կարողանան իւրեանց կողմը շրջե

Պապի երեսն էին տեսանում, լիզում էին նորա ոտքերը {եւ} կեղծաւորաբար ցոյց էին տալիս, թէ ինքեանք ոչինչ այ

քեանք ոչինչ այլ բան չեն, եթէ ոչ Պապի արբանեակներ {եւ} Հռովմէական եկեղեցու հարազատ զաւակներ... Կլ

Կլեմենդ XIV Պապը, հասկանալով Յիսուսեանների հոգին {եւ} խաբեբայական ուղղութիւնը, մանաւանդ աչքի առջեւ ուն

ունենալով նոցա ապստամբութիւնը Պապական հրամաններին {եւ} կոնդակներին ընդդէմ, 1773 թուականին յուլիսի 21ին

ւականին յուլիսի 21ին դուրս տուեց մի կոնդակ, որով {եւ} ջնջեց այս Կարգը՝ դատապարտելով նորան որպէս վնասակ

անունովս, Sollicitudo omnium Ecclesiarum, որով {եւ} վերականգնեց Յիսուսեան ապիրատ Կարգը հին եւ նոր աշխ

, որով եւ վերականգնեց Յիսուսեան ապիրատ Կարգը հին {եւ} նոր աշխարհների մէջ։ Բայց կործանուած Կարգի գործեր

որ աշխարհների մէջ։ Բայց կործանուած Կարգի գործերը {եւ} ուղղութիւնը կենդանի էին աշխարհի երեսին։ Պիոս VII

բարոյապէս։ Ոչինչ տեղում չ'ընդունեցին այս Կարգը, {եւ} նորա անդամների առաջեւ փակած մնացին աշխարհների դու

ռերը։ Բայց եթէ մի քանի տեղերում, ինչպէս Ռուսսիա {եւ} Պրուսսիա, ընդունեցին նորանց, շուտով զղջալով իւր

ժամանակ։ Զարմանալի է Յիսուսեանների ժրութիւնը {եւ} հնարագիտութիւնը։ Թէպէտ եւ հասան նորանց ընդհանուր

իսուսեանների ժրութիւնը եւ հնարագիտութիւնը։ Թէպէտ {եւ} հասան նորանց ընդհանուր արհամարհութիւնք եւ հալածան

։ Թէպէտ եւ հասան նորանց ընդհանուր արհամարհութիւնք {եւ} հալածանք, այսուամենայնիւ նոքա չեն վհատում. բաց

այսուամենայնիւ նոքա չեն վհատում. բաց ի շատ սակաւ {եւ} այն թոյլ Յիսուսեաններից, որոնք յօժարեցան փոխել ի

եաններից, որոնք յօժարեցան փոխել իւրեանց հանդերձը {եւ} կեանքի եղանակը որոշել, միւսքը, որ մանաւանդ հոգի

աւանդ հոգի ունէին, յուսալով իւրեանց խարդախութեան {եւ} հնարագիտութեան վերայ, մնում էին կամակորուած։ Նո

նան ծանօթութիւն ունենալ այս Կարգի մասին, ճանաչել {եւ} շօշափել նորա հոգին։ Այս խորհրդով, ես ցոյց կ

։ Այս խորհրդով, ես ցոյց կը տամ Կարգի ծագումը {եւ} արագ տարածութիւնը, կը նկարագրեմ նորա ներքին կազմ

ներքին կազմութիւնը, որի մէջ երեւում է նորա հոգին {եւ} որից բղխում է նորա յարատեւութիւնը, այն ժամանակ,

ր քաղաքականութիւն ասելով՝ իմանում եմ Ֆրանսիայն, {եւ} դիտաւորութիւն ունիմ խօսել միայն Ֆրանսիայի մասին ա

՛ անգամ պիտոյ է փոխէին իւրեանց ներգործութեան ձեւը {եւ} ուղղութիւնը։ Եթէ ես յանձն առնուի գրել Յիսուս

ը իւր տասն տարեկան հասակում գտնւում էր Ֆերդինանդի {եւ} Իզաբելլայի պալատում իբրեւ մանկլաւիկ։ Պալատի ճոխո

լլայի պալատում իբրեւ մանկլաւիկ։ Պալատի ճոխութեան {եւ} շռայլութեան մէջ, մանաւանդ անդադար ամբոխմունքների

շռայլութեան մէջ, մանաւանդ անդադար ամբոխմունքների {եւ} աղաղակի պատճառով, նա չ'կարողացաւ ստանալ մի հիմնա

լ մի հիմնաւոր կրթութիւն. հազիւ թէ կարողացաւ գրել {եւ} ընթեռնուլ ուսանել, ինչպէս վկայում է Պետրոս Րիբադ

ւմ է Պետրոս Րիբադայները, որ ժամանակակից էր նորան {եւ} անդամ Իգնատիոսի Յիսուսեան Կարգի։ Իգնատիոսը պ

Իգնատիոսը պատանեկութեան հասակում շատ գեղեցիկ էր {եւ} անչափ կնամոլ։ Բայց այս միակերպ կեանքը, թէպէտ եւ

եւ անչափ կնամոլ։ Բայց այս միակերպ կեանքը, թէպէտ {եւ} պերճ պալատի ճոխութենով, չ'կարողացաւ յագեցուցանել

չ'կարողացաւ յագեցուցանել նորա վառ երեւակայութիւնը {եւ} եռանդուն գործունէութիւնը, վասնորոյ թողեց նա այս

ւն գործունէութիւնը, վասնորոյ թողեց նա այս կեանքը {եւ} նուիրեց իւր անձը զինուորական ծառայութեան։ 15

ցիք պաշարեցին Պամպէլունա քաղաքը։ Պաշարուած զօրքը {եւ} առ հասարակ բնակիչքը անյաջող հակառակամարտութենից յ

կապիտանի պաշտօն ունէր, ընդդիմանում էր այս վճռին {եւ} առաջնորդ դառնալով մի քանի հարիւր կտրիճ զինուորներ

գտանւում էր թշնամիների մեծահոգի խնամածութեան տակ {եւ} վերջապէս իւր ցանկութեանը համաձայն ուղարկուեցաւ նո

հարկաւոր է անպատճառ հանել ոտքի փշրուած ոսկերքը. {եւ} մինչ կատարում էին այս սոսկալի վիրաբուժութիւնը, ն

րքը բժշկուեցան, միայն մի ոտքը կարճ մնաց միւսից, {եւ} ծունկի տակում գոյացաւ մի աւելորդ մսի մասն (tylom

ան։ Քաջասիրտ Իգնատիոսը հրամայեց սղոցել այս մասնը {եւ} երկար ժամանակ կապում էր ոտքի վերայ մի երկաթի մեքե

ամաց կամաց ձգելով՝ երկարացնում էր նորա ոտքը, թէ {եւ} այսպիսի բժշկութիւնը մեծ ցաւ էր պատճառում նորան։

աւի մեծը այն էր, որ այս բաները օգուտ չ'տուեցին, {եւ} նա մինչեւ իւր մահը կաղ մնաց։ Իգնատիոսը, իւր ծան

ատրաստ էր ընդունել ամենայն հրաշալի բան, վասնորոյ {եւ} չ'կարողացաւ ընդդիմանալ այն տպաւորութեանը, որ այս

աւորութեանը, որ այս գիրքը ազդում էր։ Ֆերդինանդի {եւ} Իզաբելլայի փառաւոր մանկլաւիկը, քաջ կապիտանը յանկ

լաւիկը, քաջ կապիտանը յանկարծ լինում է անապատական {եւ} հիմնադիր աբեղայական Կարգի։ Իգնատիոսի վարքագրիչքը

աւ իւր անձը իւր ծառայութիւնը նուիրել Աստուածածնին {եւ} նորա անունի վերայ պատերազմիլ անհաւատների հետ, որ

ա անունի վերայ պատերազմիլ անհաւատների հետ, որոնց {եւ} քարոզել քրիստոնէութիւն։ Այս միջոցին վերկացաւ մի

, թողեց յաւիտեան։ Իգնատիոսի առաջին խորհուրդը {եւ} նպատակը Երուսալեմ ճանապարհորդել եղաւ՝ սուրբ տեղե

մի խօսքով՝ ինչ որ կը վայելէր ուխտաւորի ունենալ, {եւ} այս կերպով սկսեց իւր ճանապարհորդութիւնը։ Ճանապար

Իգնատիոսի ասածները, թողեց նորան ճանապարհի վերայ {եւ} հեռացաւ։ Իգնատիոսը, բարկանալով այս բանի վերայ,

ղեց ձեռքիցը ձիու սանձը այն խորհրդով, որ թէ հաճոյ {եւ} ընդունելի է սուրբ կուսին անհաւատի պատժուիլը, ձին

, որ անպատճառ կը հանդիպէր Մաւրին։ Բաղդը յաջողեց {եւ} Մաւրը ոչինչ տեղում նորան չ'հանդիպեց։ Իգնատիոսը հ

ուտով Մանրէզ քաղաքը, որ հռչակաւոր էր իւր վանքովը {եւ} Աստուածամօր հրաշագործ պատկերովը։ Այստեղ Իգնատիոս

այքը, գնեց մի աբեղայական հաստ մոխրագոյն վերարկու {եւ} խոստովանուելով մի աբեղայի յայտնեց իւր դիտաւորութի

լով Աստուածածնի պատկերի առջեւ, կախեց իւր գլխարկը {եւ} սուրը սեղանի վերայ, եւ ուխտաւորի հանդերձով ճանապ

առջեւ, կախեց իւր գլխարկը եւ սուրը սեղանի վերայ, {եւ} ուխտաւորի հանդերձով ճանապարհ ընկաւ ոտքով դէպի Բար

պի Բարսելոն, որպէս զի այնտեղ նաւ գտանելով՝ նստի {եւ} նաւէ Պալեստին։ Բայց ճանապարհին իմանալով, որ Բար

հին իմանալով, որ Բարսելոնում ժանտախտ է յառաջացել {եւ} թէ ամենայն հաղորդակցութիւն այս քաղաքի հետ կտրուած

Մանրէզ։ Նա վերջացուց երեսը ածիլելը, նոյնպէս մազ {եւ} եղունգ կտրելը, հագաւ երկաթի շղթաներ, հաց չէր ու

, կարծելով, թէ սատանայն փորձում է իւր հեզութիւնը {եւ} կամենում է գայթակղեցուցանել, հեռացաւ դէպի մի այր

եթէ չ'գտանէին նորան մի աղբիւրի մօտ կիսամեռ ընկած {եւ} չ'բերէին Մանրէզ։ Նորա ջլերը բոլորովին թուլացած է

բեմն Աստուածամայրը, երբեմն Սրբերը, երբեմն դժոխք {եւ} սատանայի փորձութիւնքը։ Վերջապէս տեսանելով, որ ի

որ է առողջութիւն, իսկոյն մօրուքը ածիլեց, մազերը {եւ} եղունգները կտրեց, հանդերձը փոքր ինչ կարգի բերեց

եղունգները կտրեց, հանդերձը փոքր ինչ կարգի բերեց {եւ} սկսեց փողոցներում եւ հրապարակներում քարոզել ժողով

անդերձը փոքր ինչ կարգի բերեց եւ սկսեց փողոցներում {եւ} հրապարակներում քարոզել ժողովրդին։ Ինչպէս ասո

վս " Հոգեւոր Վարժութիւն " Exercitia spiritualia, {եւ} որ Յիսուսեանք խիստ շատ պաշտում են։ Չ'նայելով այս

րդական պարունակութեանը, նորա մէջ երեւում են ջանք {եւ} աշխատութիւն Կարգի օգտի համար սպանել ամենայն տեսակ

է այս գիրքը Փարիզի մէջ, երբ նորա երեւակայութիւնը {եւ} հոգին ստացել էին փոքր խորամանկ Քաղաքագիտութեան մա

երին երկրպագութիւն տալու, նաւ նստաւ Բարսելոնումը {եւ} հասաւ Գայէդ, որ տեղից ոտքով գնաց Հռովմ եւ, լիզե

ոնումը եւ հասաւ Գայէդ, որ տեղից ոտքով գնաց Հռովմ {եւ}, լիզելով Ադրիանոս IVի հողաթափները եւ այլ ուխտաւո

գնաց Հռովմ եւ, լիզելով Ադրիանոս IVի հողաթափները {եւ} այլ ուխտաւորների հետ միասին Պապի օրհնութիւնը ստան

տուեցին նորան, բայց նա բոլորը բաժանեց աղքատներին {եւ} ինքը ապրում էր ողորմութենով, այսինքն՝ մուրացկան

արկուած էին։ Իգնատիոսը՝ գունաթափած, չարչարուած {եւ} միանգամայն հալումաշ եղած պահքից եւ հիւանդութենից

ծ, չարչարուած եւ միանգամայն հալումաշ եղած պահքից {եւ} հիւանդութենից, ոչինչ տեղում չէր գտանում մի օթեւա

մէջ, ասում են, որպէս թէ երեւել է նորան Քրիստոս {եւ} խոստացել է ապահով մուտք տալ Վենետիկ։ Ճշմարիտ. մ

, թէ ո՞վ է, ո՞ր տեղից է գալիս կամ ո՞ւր է գնում, {եւ} այս կերպով նա կարողացաւ ազատութեամբ մտանել Վենետի

լ Վենետիկ։ Այնտեղ եւս ապրում էր մուրացկանութենով {եւ} գիշերները հանգչում էր սուրբ Մարկոսի հրապարակումը

ելով ծովային հիւանդութիւնը՝ նա սեւ հաց էր ուտում {եւ} նաւի սպասաւորներին քարոզում էր շատ խիստ բարոյական

ի օր այնտեղ կանգնելով, վերջապէս վեր առեց խարիսխը {եւ} ապահովութեամբ հասաւ Երուսալեմ դեկտեմբերի 4-ին 152

րա սիրտը յղացաւ նոր խորհուրդ աւետարանել Թուրքերին {եւ} առ հասարակ արեւելեան ազգերին։ Նորա անսանձ երեւակ

ռ փոքր հանդարտեց, երեւեցաւ նորա մէջ մտածողութիւն {եւ} անապատականը դարձաւ Քաղաքագէտ (politicus), դարձ

այց Լօյոլան ոչինչ ուսումն չունի, հազիւ գիտէ գրել {եւ} ընթեռնուլ։ Ի՛նչ փոյթ. մի քանի ժամանակից յետոյ բ

մ է իւր օդեղէն գաղափարները, վերադառնում է Սպանիա {եւ} նստում է Բարսելոնի եւ Սալամանկայի դպրոցների աշակե

ները, վերադառնում է Սպանիա եւ նստում է Բարսելոնի {եւ} Սալամանկայի դպրոցների աշակերտական նստարանների վեր

զօրութիւնքը, որ ուսանի լատինի լեզուի հոլովմունքը {եւ} խոնարհմունքը... Բայց Բարսելոնեան դպրոցից շ

ա՝ այնտեղ Համալսարանում դասեր լսելու համար, ուր {եւ} սկսեց քարոզել փողոցներում եւ հրապարակներում։ Նա

ր լսելու համար, ուր եւ սկսեց քարոզել փողոցներում {եւ} հրապարակներում։ Նա ո՛չինչ չ'գիտէր. ուսել էր ո՛վ

ց, ծպտեալ կերպարանքով ման էին գալիս նորա քամակից {եւ} գտանւում էին նորա աշակերտների համարում։ Այս պատճ

երտների համարում։ Այս պատճառով նորան յափշտակեցին {եւ} բանդ դրեցին։ Նա դուրս չ'եկաւ բանդից, մինչեւ երկ

աբեղաները, նախանձելով Իգնատիոսի յառաջադիմութեանը {եւ} սիրելի լինելուն ժողովրդի մէջ, մի անգամ հրաւիրեցի

արկեց։ Ի հարկէ նա ոչինչ չ'կարողացաւ պատասխանել, {եւ} ինչպէս կարող էր պատասխանել, մինչ դեռ ոչինչ չգիտէ

ով նորա տգիտութիւնը, իսկոյն հրամայեց բռնել նորան {եւ} իբրեւ խաբեբայ կամ ժողովրդի մոլորեցուցիչ տարեց Եպի

ջեւը։ Եպիսկոպոսը իսկոյն հրամայեց բանդ դնել նորան {եւ} բոլոր նորա աշակերտքը։ Իգնատիոսը եւ աշակերտքը բան

նդ դնել նորան եւ բոլոր նորա աշակերտքը։ Իգնատիոսը {եւ} աշակերտքը բանդումը նստած երգում էին հոգեւոր տաղեր

ակերտքը բանդումը նստած երգում էին հոգեւոր տաղեր, {եւ} երբ միւս մարդիկը հնար գտան բանդից փախչելու, նա ի

այի անշնորհակալ բնակիչներից, մանաւանդ աբեղաներից {եւ} Համալսարանի վարդապետներից, որոնք յայտնի յայտնի,

ակերտներին, բայց նոքա, ձանձրացած լինելով անորոշ {եւ} անհանգիստ կեանքից, բաժանուեցան իւրեանց վարժապետի

սնորոյ Իգնատիոսը, բարձելով իշի վերայ իւր գրեանքը {եւ} ամենահարկաւոր բաները, ինքը միմիայն ճանապարհ ընկա

պի Փարիզ, ուր պիտոյ է ընկնէր նոր փորձանքների մէջ {եւ} հանդիպէր զանազան արգելառիթների։ Փարիզ հասանե

տը, որ իսկոյն գնացին նորա քամակից հիւանդանոցները {եւ} սկսեցին ապրել մուրացկանութենով։ Իգնատիոսը Մոնտեգ

էգիումը, ուր լսում էր փիլիսոփայական դասեր։ Բայց {եւ} այստեղ չ'հրաժարուեցաւ նա իւր քարոզութեններից։

ութեններից։ Նորան հետեւողներից շատերը կիրակէ {եւ} տօնի օրերը պահք էին պահում եւ չէին գնում Կօլլէգիո

ներից շատերը կիրակէ եւ տօնի օրերը պահք էին պահում {եւ} չէին գնում Կօլլէգիումը եկեղեցական վէճերը լսելու,

լսողը չ'կար։ Այս պատճառով կառավարիչը (Rector) {եւ} վարդապետները (Professores) վճռեցին, այս անկարգ

աւ հասկանում էր բանի զօրութիւնը, որ նորա ընկերքը {եւ} բոլոր վարդապետները պիտոյ է գործ դնէին ամենայն աշխ

արանից արտաքսելու։ Այսպիսի խայտառակութենից յետոյ {եւ} ինքը ոչինչ ուսումն չունէր, առանց որին չէր կարող

ոչինչ ուսումն չունէր, առանց որին չէր կարող անգամ {եւ} մտածել իւր գաղափարը կենդանացնելու համար։ Վերջապէ

կենդանացնելու համար։ Վերջապէս մօտեցաւ Կառավարչին {եւ} պատշաճաւոր խոնարհութենով կարողացաւ նորան համոզել

պատիժը։ Նա խոստացաւ ջերմեռանդութենով լսել դասերը {եւ} կրօնական վիճաբանութիւնքը. եւ արդարեւ 1532 թուակա

ութենով լսել դասերը եւ կրօնական վիճաբանութիւնքը. {եւ} արդարեւ 1532 թուականին ստացաւ Աստուածաբանական եւ

եւ արդարեւ 1532 թուականին ստացաւ Աստուածաբանական {եւ} երկու տարուց յետոյ՝ Մագիստրոսական աստիճան։

շուտով նորանից յետոյ սկսեց դարձեալ ապաշխարութիւն {եւ} խիստ բարոյականութիւն քարոզել ժողովրդին։ Նորա քար

ձմեռուայ սաստիկ ցրտի ժամանակ հանեց բոլոր հանդերձը {եւ} այնպէս մօրից մերկ, մինչեւ պարանոցը մտաւ գետի մէջ

աւ բաւական օգուտ բերել խուզարկու ատենին։ Լուտերի {եւ} Կալուինի վարդապետութիւնքը սաստիկ արագութենով տարա

ելու ժամանակ։ Նա չէ որոնում այլեւս աղքատ, ռամիկ {եւ} անուսումն մարդիկ, եւ չէ համոզում նորանց իւր ոգեւ

րոնում այլեւս աղքատ, ռամիկ եւ անուսումն մարդիկ, {եւ} չէ համոզում նորանց իւր ոգեւորեալ սրբութենովը. նա

նել, վասնորոյ աշխատում էր իւր կողմը քարշել խելօք {եւ} ուսումնական մարդիկ։ Բաղդը յաջողեց նորան. նա հան

պեց Պետրոս Ֆաբերին (Le feve), որ շատ աշխատաւոր {եւ} քանքարաւոր ուսանող էր։ Իգնատիոսը շատ աշխատութիւն

Կօլլեգիումի մէջ։ Սա ծիծաղում էր Իգնատիոսի վերայ {եւ} ոչինչ զուարճութիւն չէր գտանում նորա կրօնամոլութեա

ի փոքր ժամանակ Կսաւիէի համար դարձեալ Ֆերդինանդոսի {եւ} Իզաբելլայի պալատական դարձաւ. ամենայն տեսակ կեղծա

ասնորոյ շատ անգամ արծաթի մեծ պակասութիւն էր զգում {եւ} ամենահարկաւոր բաների համար։ Իգնատիոսը, արծաթ տա

իւր կողմը շրջել։ " Հոգեւոր Վարժութիւնքը " խզեցին {եւ} միանգամայն ոչնչացուցին այն կապը, որ կապում էր Կս

յետոյ ուրիշ շատ աշակերտներ եւս մանաւանդ Սպանիացիք {եւ} Պօրտուգալացիք, հռչակաւոր Յակոբ Լայենէզը, Ալֆոնս

Սալմերոնը, Նիկօլայ Բօբադիլեան, Սիմօն Ռոդրիգէզը {եւ} այլ ուրիշները, " Հոգեւոր վարժութիւնների " հրաշալ

ջ Լայենէզը, որ արդէն քահանայ էր, պատարագ արեց, {եւ} պատարագից յետոյ բոլոր ընկերքը երդում կերան հանդէս

վ, որ հրաժարուին աշխարհի ամենայն բարութեններից, {եւ} նուիրեն իւրեանց անձը Աստուծոյ բանի քարոզութեանը ա

ւթիւնը, մատուցանել նորան իւրեանց ծառայութիւնները {եւ} կատարել կուրօրէն ամենայն ինչ, որ հրամայէ Առաքեալ

ւանական է, թէ այս Կարգը եւս շուտով կը կործանուէր {եւ} կը չքանար, ինչպէս շատ հոգեւոր Կարգեր երեւել էին

չպէս շատ հոգեւոր Կարգեր երեւել էին աշխարհի երեսին {եւ} յետոյ անհետացել, եթէ կամակորութենով սկսէր աշխատե

ը, ուրիշ ուղղութիւն տուեցին այս հասարակութեանը, {եւ} հարկադրեցին նորան նշանաւոր հանդիսանալ ընդհանուր պ

ութիւնը, ո՛չ աշխարհայնութիւնը, ո՛չ հարստութիւնը {եւ} ո՛չ մինչեւ անգամ հպարտ անհաւատութիւնը։ Արդէն ասա

Փարիզում այն ժամանակ, երբ արդեն նորա վառ աշխոյժը {եւ} եռանդը փոխւում էր դէպի մի սառն քաղաքականութիւն։

էջ պարունակւում է Յիսուսականութեան բովանդակ հոգին {եւ} ուղղութիւնը։ Կարգի բոլոր յառաջադիմութիւնքը այս գ

նչեւ անգամ իւր տեսիլքները հարինքի մէջ։ Նա Ֆիզիկա {եւ} Քիմիա ուսուցանելու ձեւերը դնում է այն բանի վերայ

ia) ուսանելու գիրք կամ, լաւ ասել, ոգեւորութեան {եւ} սրբութեան մի խորհրդական նշան։ Լօյոլայի զանազանու

ւորաբար այն է, որ նա կարողացել է սառնասրտութենով {եւ} լօգիկաբար նկատել իւր անձը, փորձել իւր անձը իւր պ

կարողացաւ երեսուն օրի մէջ չքացնել բանականութիւնը {եւ} ինքնագոյ կամքը։ Յիսուսականութեան հետ զուգընթացաբ

որ ունի իւր մէջ երկու մուտք, հինգ գլխաւոր տեղիք {եւ} մի խօսակցութիւն (dua praeludia, puncta quinque

լաց, սուգ աղաղակ, ծուխ, ծծումբ, խղճի որդունքը {եւ} այլն եւ այլն։ Բացի սորանցից, այս հրաշալի գրքի մ

ւգ աղաղակ, ծուխ, ծծումբ, խղճի որդունքը եւ այլն {եւ} այլն։ Բացի սորանցից, այս հրաշալի գրքի մէջ գտանո

onem)։ Այստեղ մանաւանդ պիտոյ է, որ շնչառութեան {եւ} բառերի միջոցը լինի հաւասարաչափ (et paria anhelit

ռաչում է, հեկեկում է, գանգատական բաներ է խօսում {եւ} այլն եւ այլն, եւ այն այնպիսի կարգով, որ փորձով

, հեկեկում է, գանգատական բաներ է խօսում եւ այլն {եւ} այլն, եւ այն այնպիսի կարգով, որ փորձով ճանաչուա

մ է, գանգատական բաներ է խօսում եւ այլն եւ այլն, {եւ} այն այնպիսի կարգով, որ փորձով ճանաչուած էր ամենա

չպէս է հասանում վերջապէս մինչեւ հաւատի խորհուրդքը {եւ} ճշմարտութիւնքը։ Ահա, թէ ինչպէս։ Եթէ բանը վերաբ

եթէ Քրիստոսի քարոզութիւնների վերայ, պիտոյ է նախ {եւ} յառաջ երեւակայել ճանապարհ, հարթ կամ անհարթ (via

այ, պիտի երեւակայել մի պարտէզ որոշեալ մեծութենով {եւ} դրութենով (certa magnitudine, figura et habitud

figura et habitudine), չափել նորա երկայնութիւնը {եւ} լայնութիւնը։ Փրկչի յաղթութեան եւ թագաւորութեան վ

ա երկայնութիւնը եւ լայնութիւնը։ Փրկչի յաղթութեան {եւ} թագաւորութեան վերայ խօսելու ժամանակ հարկաւոր է եր

ն բաները բարձրանալու կերպը։ Սորանից ի՞նչ ուղղակի {եւ} անհրաժեշտ հետեւանք կը ծագի. նիւթական տպաւորութիւ

չէ՞ նշանակում ասել, թէ հաւատ չ'կայ հոգու վերայ, {եւ} դորանով չէ՞ հեռանում Քրիստոնէական իսկութենից։ Ար

անում Քրիստոնէական իսկութենից։ Արդեօք այս ծածուկ {եւ} ծպտեալ կերպարանքով անցնել չէ՞ դէպի հոգու թագաւորո

պարանքով անցնել չէ՞ դէպի հոգու թագաւորութիւնը... {եւ} այսպիսի չնչին զգուշութիւնքը չե՞ն դառնում արդեօք վ

իւնքը չե՞ն դառնում արդեօք վերջումը խորամանկութիւն {եւ} երեսպաշտութիւն այս զարմանալի վարդապետութեան հետեւ

անսահման իշխանութիւն, ոչովին չէ տալիս այս կեանքի {եւ} ազատութեան աղբիւրը։ Նա, փոխանակ ազատ ոգեւորութե

ատ ոգեւորութեան, տալիս է ուրիշներին միմիայն ձեւի {եւ} կարգի անուրը եւ պահանջում է դէպի իւր Աստուածը ո՛չ

, տալիս է ուրիշներին միմիայն ձեւի եւ կարգի անուրը {եւ} պահանջում է դէպի իւր Աստուածը ո՛չ թէ մանկական սէր

պահանջում է դէպի իւր Աստուածը ո՛չ թէ մանկական սէր {եւ} խոնարհութիւն, այլ ստրկական երկիւղ (timor servil

րտրեան նշանաւոր երդումից յետոյ նա դարձեալ ընկաւ ( {եւ} արդէն վերջին անգամ) ցնորման մէջ։ Վերստին երեւու

ւին չէր համաձայնում։ Վերջապէս Կսաւիէն, Լայենէզը {եւ} Սալմերոնը յայտնեցին, թէ ինքեանք կամէին գնալ Սպան

այս երիտասարդ մարդիկը, երթալով իւրեանց հայրենիքը {եւ} ծնողաց աղաչանքին ականջ դնելով, կամ գուցէ դեռեւս

մնաց հայրենիքի մէջ. զուր տեղը նորա ծերունի հայրը {եւ} մանաւանդ եղբայրը ծունկ չոքած նորա առաջեւը աղաչում

հերքեց նոցա խնդիրը, հրաժարուեց նորանց օգնութենից {եւ} շտապեց դէպի Վենետիկ, ուր եւ հասաւ 1537 թուականին

եց նորանց օգնութենից եւ շտապեց դէպի Վենետիկ, ուր {եւ} հասաւ 1537 թուականին։ Այստեղ նա իւր սովորական կե

ղ նա իւր սովորական կերպով սկսեց քարոզել ժողովրդին {եւ} աշակերտներ ճարել։ Հոգեւորականութիւնը լաւ աչքով չ

ոգեւորականութիւնը լաւ աչքով չէր նայում նորա վերայ {եւ} մինչեւ անգամ դատապարտում էր իբրեւ հերետիկոս։ Ասո

էին, թէ նա իբրեւ հերետիկոս հալածուած է Սպանիայից {եւ} Ֆրանսիայից։ Գտանուեցան եւ վկայք, որ պատահել էին

հալածուած է Սպանիայից եւ Ֆրանսիայից։ Գտանուեցան {եւ} վկայք, որ պատահել էին Սալամանկայում այն ժամանակ

աջեւը (որ յետոյ Պապ դարձաւ՝ Պաւլոս IV անունով) {եւ} բոլորովին արդարացաւ նորա օգնութենով։ Բայց եպիսկո

էջ։ Նա յոյս ունէր միաւորել իւր Կարգի հետ Լօյոլան {եւ} նորա աշակերտքը։ Բայց Իգնատիոսը կարո՞ղ էր արդեօք

նքան գործ էր կատարած։ Նա հրաժարուեց միանգամայն, {եւ} Կարաֆֆայն այս պատճառով դարձաւ նորան թշնամի։

լօդ լէ Ժէ (Le Jay), Ժան Կօդիւր, Պասկիէ Բրուէտ {եւ} այլ մի քանի խելացի եւ քանքարաւոր մարդիկ։ Նոքա իւ

Ժան Կօդիւր, Պասկիէ Բրուէտ եւ այլ մի քանի խելացի {եւ} քանքարաւոր մարդիկ։ Նոքա իւրեանց վարդապետի հրաման

ատերազմը, որ պատրաստւում էր բորբոքուիլ Ֆրանսիայի {եւ} Սպանիայի մէջ, նորանց հարկադրեց թողնել Փարիզը դեռ

ղղափառութեան նշան՝ գլխների վերայ վարդի պսակներով {եւ} ի պատիւ Աստուածամօր եւ այլ սուրբերի հոգեւոր տաղեր

ների վերայ վարդի պսակներով եւ ի պատիւ Աստուածամօր {եւ} այլ սուրբերի հոգեւոր տաղեր երգելով։ Այս կերպով Վ

ափրոդիտական ցաւերով վիրաւորուած մարդերի մօտ, ուր {եւ} գիշերը քնում էր, խմում էր այն ջուրը, որով հիւան

Սոսկալի անձնազոհութիւն։ Այս կարգից դուրս գործերը {եւ} ապառաժի նման հաստատ կամքը, որ տեսանում ենք Կարգի

ը կարծում էր, թէ կանուխ է դեռեւս Կարգին օրինաւոր {եւ} վաւերական հաստատութիւն խնդրել։ Նա երկու հզօր թշն

արաֆֆա Կարդինալը (առաջուայ Վենետիկի Եպիսկոպոսը) {եւ} Պետրոս Օրտիցը, այն երեւելի Աստուածաբանը, որի հե

րելու համար անպատճառ հարկաւոր էր Պապի օրհնութիւնը {եւ} մանաւանդ ողորմութիւնը. պատճառ, Իգնատիոսը եւ նոր

ւնը եւ մանաւանդ ողորմութիւնը. պատճառ, Իգնատիոսը {եւ} նորա ընկերքը ոչինչ չունէին։ Այս խորհրդով նա իւր

կեց Հռովմ, իսկ ինքը միայն մնաց Վենետկում։ Ֆաբեր {եւ} Կսաւիէ, Պապական աշխարհի մայրաքաղաքը հասանելուց յ

հասանելուց յետոյ, ողջից յառաջ գնացին Օրտիցի մօտ {եւ} կարողացան շրջել նորան իւրեանց կողմը։ Օրտիցը ինքը

պին ներկայացրեց նորանց, որ տուեց իւր օրհնութիւնը {եւ} ճանապարհի համար յիսուն դուկատ։ Բացի դորանից, նա

յական կարգը, ձեռնադրուել քահանայ ո՛ր եպիսկոպոսից {եւ} կամենան։ Իգնատիոսի աշակերտքը, շատ շնորհակալ մնա

դասէր ընդունելութենից, ստանալով նորա օրհնութիւնը {եւ} երկու հարիւր դուկատը, որ հաւաքուած էր Հռովմում Ս

ապական դեսպանի առջեւ ուխտեցին կամաւոր աղքատութեան {եւ} ողջախոհութեան ուխտը։ Նոքա, քահանայ ձեռնադրո

ղաքի մէջ, քարոզում էին ժողովրդին բարքի սրբութիւն {եւ} ապաշխարութիւն։ Այսպիսի կեանքը սիրելի դարձաւ Իգնա

լ։ Այս դիպուածը շուտով պատահեցաւ։ Փորթուգալիայի {եւ} Վենետկի մէջ պատերազմ բացուեցաւ, որով ծովային ճան

արձաւ։ Այն ժամանակ Իգնատիոսը հաւաքեց իւր ընկերքը {եւ} յայտնեց նորանց, թէ Աստուած ուրիշ բանի համար չէ բ

զմը, եթէ ոչ նոցա նախկին մտադրութիւնքը խանգարելու {եւ} նոր նպատակին ձեռք զարկելու համար, այսինքն՝ Պապա

թեանը պաշտպան դառնալու համար, որ երկիւղ էր կրում {եւ} ալեկոծութեան մէջ էր Լուտերի Վերանորոգութենից։

ոգութենից։ Բոլոր ժողովը հաւանեց այս կարծիքին {եւ} դատողութեանը, եւ վճռեց, որ Իգնատիոսը, Ֆաբերը ե

լոր ժողովը հաւանեց այս կարծիքին եւ դատողութեանը, {եւ} վճռեց, որ Իգնատիոսը, Ֆաբերը եւ Լայենէզը գնան Հռ

ւ դատողութեանը, եւ վճռեց, որ Իգնատիոսը, Ֆաբերը {եւ} Լայենէզը գնան Հռովմ, ընկնեն Պապի ոտքերը եւ մատու

աբերը եւ Լայենէզը գնան Հռովմ, ընկնեն Պապի ոտքերը {եւ} մատուցանեն նորան իւրեանց ծառայութիւնը, իսկ մնացե

ր անդամները պարտական են բնակուիլ հիւանդանոցներում {եւ} ապրիլ մուրացկանութեամբ, բ) այն անդամները, որ կ

գ) պարտական են ուսուցանել ժողովրդին փողոցներում {եւ} հրապարակներում եւ դ) առանց ամենայն վարձի։ Իգնատ

ւսուցանել ժողովրդին փողոցներում եւ հրապարակներում {եւ} դ) առանց ամենայն վարձի։ Իգնատիոսը, Ֆաբերը եւ Լ

մ եւ դ) առանց ամենայն վարձի։ Իգնատիոսը, Ֆաբերը {եւ} Լայենէզը ուղեւորեցան դէպի Հռովմ։ Այս վերջի երկու

շատ փոքր յոյս ունէին գործի յառաջադիմութեան վերայ {եւ} այնքան առաւել վհատում էին, որքան մօտենում էին Սո

ք կատարելու պատճառով։ Քիչ ժամանակից յետոյ զուարթ {եւ} ուրախ երեսով դուրս վազեց մատուռից եւ եկաւ աշակերտ

յետոյ զուարթ եւ ուրախ երեսով դուրս վազեց մատուռից {եւ} եկաւ աշակերտների մօտ, յայտնեց նորանց, թէ աղօթքի

յայտնեց նորանց, թէ աղօթքի ժամանակ տեսիլք է տեսել {եւ} ձայն է լսել, որ ասել է նորան " Romae tibi propit

մը խոստացաւ գործ դնել նոցա ծառայութիւնը, Ֆաբերին {եւ} Կսաւիէին շնորհեց della Sapienza անունով Կօլլեգիու

Կօլլեգիումի մէջ Աստուածաբանութեան ամբիոններ, այլ {եւ} թոյլ տուեց Իգնատիոսին աշխատել Հռովմի մէջ հոգիների

մարդիկ էին։ Նոցա մէջ էին նաեւ Կարդինալ Կօնտարինի {եւ} Օրտիցը։ Այս վերջինս հեռացաւ Կասսանօ սարը եւ այնտ

րինի եւ Օրտիցը։ Այս վերջինս հեռացաւ Կասսանօ սարը {եւ} այնտեղ լսում էր Իգնատիոսից Աստուածաբանական դասեր

Օրտիցը, այն ժամանակներում երեւելի աստուածաբան էր {եւ} մեծ փառք էր ճարել Փարիզի Համալսարանի մէջ։ Իբ

սնորոյ չէր կարողանում յայտնապէս հետեւել Լօյոլային {եւ} նորա աշակերտների կարգումը լինել։ Բայց դորա փոխան

այց դորա փոխանակ գործ էր դնում նա իւր բոլոր ջանքը {եւ} հնարը Պապի դռնումը, որ յառաջադիմութիւն պարգեւէ Ի

վ, իւրեանց նախկին կանոններին վերայ (աղքատութիւն {եւ} ողջախոհութիւն) աւելացուցին երկու հետեւեալ ուխտեր

ւխտերը՝ " Կոյր հնազանդութիւն դէպի կարգի Գեներալը {եւ} Պապը"։ Վերջին ուխտը Լօյոլա անհրաժեշտ համարեց.

սեան ", բայց Լօյոլա հրաժարեց իւրեանից այդ պատիւը {եւ} համոզեց նորանց անուն տալ Կարգին " Յիսուսեան " (s

նները այնպիսի խելքով, այնպիսի խորին իմաստութենով {եւ} ներկայ քաղաքական գիտութենների հմտութենով գրուած է

ոսի գրածը լինէր. երեւի թէ նորա աշակերտներից մինը {եւ} մանաւանդ Լայենէզն էր գրել։ Պաւլոս III Պապը, կար

Spiritus Dei est hic " (Հոգի Աստուծոյ է այստեղ) {եւ} երեք Կարդինալի վերահասութեանը յանձնեց այն պայմանն

ց մինը էր Բարթոլոմէոս Գուիդիչիօնի, որ շատ ուսեալ {եւ} խելացի մարդ էր եւ իւր բարեպաշտութեան մասին ամենայ

էոս Գուիդիչիօնի, որ շատ ուսեալ եւ խելացի մարդ էր {եւ} իւր բարեպաշտութեան մասին ամենայն տեղ յարգելի։ Այ

վ ապացուցանում էր աբեղայական Կարգերի անօգտութիւնը {եւ} մինչեւ անգամ նոցա վնասակարութիւնը դէպի Պապական իշ

նօգուտ էին ե՛ւ մարդկութեանը, ե՛ւ Քրիստոնէութեանը {եւ} Պապական իշխանութեանը։ Նորա երկու ընկերքը համաձայ

ւթեանը։ Նորա երկու ընկերքը համաձայնեցան նորա հետ {եւ} առաջարկութիւնը մնաց առանց հաստատուելու։ Բայց

ութիւնը մնաց առանց հաստատուելու։ Բայց Լօյոլա {եւ} նորա ընկերքը չ'վհատեցան ամենեւին։ Նոքա առաւել եւ

պի հաճութիւնը. ցրուեցան բոլոր Իտալիայի քաղաքները {եւ} սկսեցին քարոզել ապաշխարութիւն, վարքի սրբութիւն ե

ւ սկսեցին քարոզել ապաշխարութիւն, վարքի սրբութիւն {եւ} հնազանդութիւն դէպի Պապական աթոռը։ Նոցա բարեպաշտո

, միմիայն Լիսաբօն ուղարկեց երկու մարդ՝ Րօդրիգէզ {եւ} Կսաւիէ անուններով։ Նա, օգուտ քաղելով այս հանգամ

եց ջանքը, որ իւր կողմը շրջէ որպէս Պապը, նոյնպէս {եւ} Կարդինալ Գուիդիչիօնին. փոփոխակի ներգործում էր,

րբեմն իբրեւ քաղաքական մարդ, երբեմն իբրեւ Սուրբ, {եւ} վերջապէս հասաւ իւր ցանկացած նպատակին։ Պաւլոս III

ւմ էին յանձն առնուլ, համաձայնեցաւ նոցա աղաչանքին {եւ} յանձն առաւ Յիսուսեան Կարգի Գեներալութեան իշխանութ

ն առաւ Յիսուսեան Կարգի Գեներալութեան իշխանութիւնը {եւ} պատիւը։ Լօյոլա պատարագը մատուցանելուց յետոյ

խտեց ճիշտ պահել աղքատութեան, ողջախոհութեան ուխտը {եւ} կոյր հնազանդութիւն ունենալ դէպի առաքեալի փոխանորդ

ազանդութիւն ունենալ դէպի առաքեալի փոխանորդը, ուր {եւ} բարեհաճէր նա ուղարկել Կարգի անդամները Աւետարանը ք

դում ուտելու ժամանակ նայում էին Իգնատիոսի վերայ, {եւ} բացի այն ուխտերից, որ արեց Իգնատիոսը, նոքա յաւե

ն պարապմունքը, այսինքն՝ քարոզել ժողովրդին բարքի {եւ} վարքի սրբութիւն եւ ուսուցանել մանուկներին կրօնագի

ինքն՝ քարոզել ժողովրդին բարքի եւ վարքի սրբութիւն {եւ} ուսուցանել մանուկներին կրօնագիտութիւն. նա մանաւա

եղեցու հոգեւորականները, Ալեքսանդր VI-ի գործերովը {եւ} Լեւոն X-ի շռայլութենովը պակասել էին պատշաճից...

ր նորանց մի յատուկ նոցա համար պատրաստուած տան մէջ {եւ} քարոզում էր ապաշխարութիւն։ Մի անգամ այս կանանց մ

արգի թշնամիներին. նոքա յանցաւոր էին համարում այս {եւ} սորա նման գործերի մէջ Կարգի անդամները։ Բանը այսպ

պաշտպանութիւնը, որ իւր կոնդակովը սրբեց Իգնատիոսի {եւ} նորա ընկերների արատաւորուած պատիւը։ Այս միջո

որը ընծայեց Կարգին Լիսաբօնի Սուրբ Անտօնի եկեղեցին {եւ} Կօիմբրի դպրոցը։ Ինքը՝ Պապը, Սալմերոն եւ Բրուէ

եղեցին եւ Կօիմբրի դպրոցը։ Ինքը՝ Պապը, Սալմերոն {եւ} Բրուէ Յիսուսեանները ուղարկեց Իրլանդիա, ուր մեծ ե

նրիկոս VIII-ի Վերանորոգութեան երեսից։ Ֆաբեր Լեժէ {եւ} Բօբադիլիա գնացին Գերմանիա։ Լեժէ Րեգենսբուրգի մէջ

նունով, որ յետոյ մեծ արդիւնք ցոյց տուեց Կարգին, {եւ} շարադրեց երեխաների համար մի կրօնագիտութիւն՝ խիստ

ար մի կրօնագիտութիւն՝ խիստ յարգուած Պապականներից {եւ} մինչեւ այժմ։ Ֆրանսիայի մէջ բաղդը չ'յաջողեց Յ

, քշեց Փարեզից բոլոր Սպանացիները, որոնց կարգումը {եւ} Յիսուսեանները, բայց դորա փոխանակ Սպանիայի մէջ առ

խալելի կոնդակներովը?? Նա շինեց նորանց թիւը անորոշ {եւ} անսահման, իրաւունք տուեց Կարգին նոր օրէնքներ եւ

եւ անսահման, իրաւունք տուեց Կարգին նոր օրէնքներ {եւ} կանոններ սահմանել իւրեան իսկ Կարգի համար, փոփոխե

ամար, փոփոխել հին կանոնները՝ յարմարուելով տեղին {եւ} հանգամանքներին, թոյլ տուեց Յիսուսեաններին պատարա

քաղաքների մէջ, քարոզել ժողովրդին հրապարակներում {եւ} փողոցներում, թողութիւն տալ մեծ մեղքերին, մինչեւ

ութիւն, որ ունէր իւր սեպհական օրէնքները, կանոնը {եւ} իրաւունքը. երեւեցաւ նոր տէրութիւն բոլոր եւրոպակա

ողով կազմել՝ հաւատի վերաբերեալ խնդիրները քննելու {եւ} վճռելու համար։ Բացի դորանից, Ֆրանսիայի եւ Սպանի

նելու եւ վճռելու համար։ Բացի դորանից, Ֆրանսիայի {եւ} Սպանիայի Եպիսկոպոսքը պահանջում էին իւրեանց արտօնո

համաձայնութեան սեպհականել էր իւրեան։ Շատ բնական {եւ} հասկանալի բան է, որ Պապերը, տեսանելով, որ գործ

տար Պապական իրաւունքների չարաչար գործադրութիւնը, {եւ} գուցէ դեռեւս կը պահանջէր, որ իսկական Պապական կառ

կութիւնը կատարելու։ Պապական Աթոռը զանազան վէճերի {եւ} Սիմոնականութեան միջնորդութենով անցաւ Ֆլօրենտացի զ

գործ դրեց իւր բոլոր խորամանկութիւնը, որ յետ ձգէ {եւ} միանգամայն ոչնչացնէ ժողով կազմելու դիտաւորութիւնը

անգամայն ոչնչացնէ ժողով կազմելու դիտաւորութիւնը, {եւ} նորա յաջորդը, երբ նստաւ Հռովմի գահի վերայ, տեսա

աժեշտ հարկ համարեց ընդունել հասարակաց ցանկութիւնը {եւ} թոյլ տալ, որ ժողովքը լինի։ Բայց զուր գնացին նոր

ողովը իբրեւ իւր երեսփոխան այնպիսի մարդիկ, որ նախ {եւ} յառաջ շատ ջերմեռանդ հպատակ էին Պապական աթոռին, ե

ին Պապական աթոռին, երկրորդ՝ երեւելի Աստուածաբան {եւ} կանոնագէտ։ Այսպիսի դիպուածում կարո՞ղ էր արդեօք ն

նութեան, ատելութիւնը դէպի հերետիկոսները, վէճերի {եւ} խռովութենների մէջ վարժութիւնը. ամենայն ինչ մի խօ

նայն ինչ մի խօսքով շատ յարմար էր Պապի ցանկութեանը {եւ} հանգամանքների պահանջողութեանը, վասն որոյ հրամայե

եներալին ընտրել Յիսուսեանների միջից երկու շատ լաւ {եւ} ուսումնական մարդիկ՝ ժողովը ուղարկելու համար։ Իգ

ծածկէր Կարգի երեսը։ Նա ընտրեց այս մասին Լայենէզը {եւ} Սալմերօնը, որ իբրեւ Պապական Աստուածաբանք հասան Տ

րեւ դաբիրայ եռոտանու վերայ մեկնում էր խորհուրդներ {եւ} քարոզում էր երկնքի Աստուածային նախասահմանութիւնը

ց երեւում է, որ Լայենէզ մասնակից չէր այս վէճին, {եւ} թէ միայն Օգոստինեան աբեղայքը ջատագովում էին Մարիա

ն Մարիամի կուսութիւնը Դոմինիկեանների հակառակ, թէ {եւ} երկու կողմը եւս չ'խլեց մինը միւսից յաղթութեան ձիթ

կողմը եւս չ'խլեց մինը միւսից յաղթութեան ձիթենին, {եւ} երկար չոր ու ցամաք վիճաբանութենից յետոյ հարկադրեց

ամաք վիճաբանութենից յետոյ հարկադրեցին նորանց լռել {եւ} դադարիլ այդ անօգուտ խօսակցութենից։ Հաւաստի է միա

ամենայն ազատ կամք։ Շուտով Պապի երեսփոխանների {եւ} այլ եպիսկոպոսների մէջ յայտնի թշնամութիւն ծագեցաւ

ղովը Բօլոնեա։ Պապական կողմնակիցքը, նոցա կարգում {եւ} երկու Յիսուսեանները, գնացին այս քաղաքը, բայց Գե

ուսեանները, գնացին այս քաղաքը, բայց Գերմանացւոց {եւ} Ֆրանսիացւոց եպիսկոպոսները մնացին Տրիդենտի մէջ եւ

եւ Ֆրանսիացւոց եպիսկոպոսները մնացին Տրիդենտի մէջ {եւ} շարունակեցին եկեղեցական գործերի քննութիւնը. այս

էր ընդդէմ եկեղեցական Վերանորոգութեանը, վասնորոյ {եւ} թողնում էր իւրեան յաջորդին։ Գերմանացիք, Ֆրանսիա

նում էր իւրեան յաջորդին։ Գերմանացիք, Ֆրանսիացիք {եւ} մինչեւ անգամ Սպանիացիք զուր էին պահանջում, որ մի

ուր էին պահանջում, որ մի Տիեզերական ժողով լինի, {եւ} քննուին այնտեղ եկեղեցական գործերը։ Վերջապէս կորո

տեղ նշանակուեցաւ դարձեալ Տրիդենտը։ Լայենէզը {եւ} Սալմէրօնը դարձեալ յայտնուեցան այս ժողովքի մէջ իբր

ցանեն նորան զանազան Աստուածաբանական չնչին բաներով {եւ}, այս կերպով մոլորեցնելով ժողովքի ուշադրութիւնը,

ն այն առարկայից, որի մասին գումարուել էր ժողովքը {եւ} որ ամենայն իրաւունքով սպառնում էր Պապական Աթոռին

իւրաքանչիւրը կէս ժամից աւելի չ'խօսեն. Սալմերօնը {եւ} Լայենէզը այնպիսի ճարտարութենով խառնափնդորում էին

մինը միւսից դուրս գալով, անվերջանալի էր լինում, {եւ} ժողովքը դեռ չէր սկսած իւր գլխաւոր գործը։ Վեր

սկսած իւր գլխաւոր գործը։ Վերջապէս Ֆրանսիայի {եւ} Գերմանիայի Եպիսկոպոսները, ճարերը կտրուած, առաջա

եալներից, որից դուրս է բերում եզրակացութիւն, թէ {եւ} Պապը որպէս յաջորդ Պետրոսի գերազանց է այլ եպիսկոպո

ւս առաքեալների յաջորդներն էին, ուրեմն գերազանց է {եւ} ներկայ ամբողջ ժողովքից. ըստ որում, ասում է Լայե

ս առանձին առանձին պարտական են հնազանդուել Պապին, {եւ} թէ նորանցից մինը չ'հնազանդուի, հերետիկոս կը համա

եթէ հակառակուին Պապին, հերետիկոս կը համարուին, {եւ} ժողովը, որ Պապը կազմել է միմիայն խորհուրդ առնելո

անում էր Պապականութեան սիրտը, թէ գրուած լինէին, {եւ} կանոն գրքի յօդուածներով։ Երկրորդ մասնումը հերքու

պանները մինչեւ երկինք բարձրացուցին Լայենէզի խելքը {եւ} ճարտարութիւնը, դորա հակառակ ողջամիտ եպիսկոպոսներ

իտ եպիսկոպոսները լցուել էին արհամարհանքով դէպի նա {եւ} դէպի նորա գոված Պապը։ Մանաւանդ Փարիզի Արքեպիսկոպ

ոգեւորութենով ջարդեց Լայենէզի կարծիքները օրինաւոր {եւ} առողջամիտ փաստերով, եւ խոստացաւ հետեւեալ նիստում

ենէզի կարծիքները օրինաւոր եւ առողջամիտ փաստերով, {եւ} խոստացաւ հետեւեալ նիստումը ապացուցանել, որ ինքեա

ապացուցանել, որ ինքեանք Յիսուսեանք են հերետիկոս {եւ} կամենում են խռովել եկեղեցու խաղաղութիւնը։ Պա

ռովել եկեղեցու խաղաղութիւնը։ Պապի դեսպանները {եւ} Յիսուսեանները գործ դրեցին իւրեանց բոլոր խարդախութ

ն ազգերի Եպիսկոպոսները, մանաւանդ՝ ֆրանսիացիները {եւ} սպանացիները կռուեցնելով միմեանց հետ։ Կայսրը, իմ

ջէ նորան։ Երբ այս անօգուտ եղաւ, նա լրտես դարձաւ {եւ} Ֆերդինանդի բոլոր մտածութենների մասին ծանօթութիւն

նների մասին ծանօթութիւն էր տալիս Պապի դեսպաններին {եւ} Յիսուսեաններին, որոնք իմանալով, վաղ ուրեմն ներգ

իմանալով, վաղ ուրեմն ներգործում էին ժողովքի մէջ {եւ} Կայսրի խաղաղութեան մասին խորհուրդների առաջը փակու

ասանել իւր գլխաւոր նպատակին, որ էր Պապական Աթոռի {եւ} Տէրութեան վերանորոգութիւնը։ Անհնար է նոյնպէս

ութիւնը։ Անհնար է նոյնպէս լուռ մնալ Լայենէզի {եւ} մի այլ խաբեբայութեան մասին։ Ժողովքի մէջ սահմանու

ւններ առնել աբեղայական Կարգերում, որոնց մէջ կայր {եւ} այս թէ, կարգի իշխանը տարեկան հարցաքննութենից յետ

յեց գրել " Per hoec sancta sinodus non intendit " {եւ} այլն։ Այս յոգնակի բառը՝ hoec, փոխանակ եզակի բա

Կարգերի մասին։ Այս միջոցին Իգնատիոսը խնդրեց {եւ} ստացաւ Պապից ուրիշ շատ արտօնութիւններ իւր Կարգին

րհել հասարակաց կարծիքով շատ ցած ճանաչուած գործը, {եւ} ո՛չ վախենալ շատ բարձր պաշտօններից։ Այո՛, մեզ պի

ութիւնը, բայց ի վերայ այսր ամենայնի չ'հրաժարուել {եւ} թագաւորական ապարանքներից։ Թագաւորները, ամենայն

ներից։ Թագաւորները, ամենայն կողմից փորձանքներով {եւ} ամբոխմունքներով պատած, առաւել եւս քան թէ այլ մահ

Յիսուսեանների թագաւորական խոստովանահայր դառնալու {եւ} նոցա խղճմտանքին տիրելու համար աշխատութենների գլխա

էս էր մտածում եպիսկոպոսական արժանաւորութեան մասին {եւ} երբէք չէր կամենում թոյլ տալ Լէ-Ժէին Կայսրի ձեռքից

Նա երկիւղ էր կրում, թէ մի գուցէ Կարգի քանքարաւոր {եւ} օգտակար անդամքը, հոգեւորական բարձր աստիճանների հ

հոգեւորական բարձր աստիճանների հասնելով, մոռանան {եւ} անտես առնեն Կարգի օգուտը։ Այս միջոցին Իգնատի

րգի երկու աստիճանների վերայ (այսինքն՝ անդամների {եւ} աշակերտների), յաւելացրեց երրորդ աստիճանը եւս՝

տճառով բոլոր առաջուայ ուխտերի միայն անունը մնաց, {եւ} Կարգը կորուց մինչեւ անգամ հոգեւորական բնաւորութիւ

րգը կորուց մինչեւ անգամ հոգեւորական բնաւորութիւնը {եւ} յատկութիւնը, այժմ կիսով չափ դարձաւ աշխարհական,

Բայց Կարգը իւր արագ յառաջադիմութեան մէջ պատահեցաւ {եւ} հզօր հակառակորդների, որ ճանաչում էին նորա հոգին

հզօր հակառակորդների, որ ճանաչում էին նորա հոգին {եւ} ուղղութիւնը։ Պորտուգալիայում դատապարտում էին Յիս

կար էր Կարգին, բայց անհամաձայն թագաւորութեան հին {եւ} բնաւորեալ սովորութեններին։ Սպանիայում եպիսկոպոսն

զիցիօն ընդունեց նորանց իւրեան պաշտպանութեան տակ, {եւ} Լօյոլան կարողացաւ վերջապէս Ֆերդինանտ երկրորդի օրո

անսիայի մէջ Կարգը հանդիպեցաւ սաստիկ արգելառիթների {եւ} շատ խելացի հակառակորդների։ Շատ ժամանակ է, որ Յի

Շատ ժամանակ է, որ Յիսուսեանք կամենում էին մտանել {եւ} արմատանալ այս տէրութեան մէջ, որպէս զի կարողանան

ն Կարդինալը, որ գտանւում էր այն ժամանակ Հռովմում {եւ} որ շատ հարուստ եւ երեւելի մարդ էր Ֆրանսիայի մէջ։

տանւում էր այն ժամանակ Հռովմում եւ որ շատ հարուստ {եւ} երեւելի մարդ էր Ֆրանսիայի մէջ։ Կարդինալը խոստացա

ցաւ նորան պաշտպան լինել Ֆրանսիայի տէրութեան մօտ, {եւ} ճշմարիտ. կատարեց նա իւր խոստմունքը, երբ արդէն Փ

լոր պապական Կոնդակները Կարգի արտօնութենների մասին {եւ} որով թոյլատրւում էր միմիայն Փարիզ քաղաքի մէջ շինե

ոյլատրւում էր միմիայն Փարիզ քաղաքի մէջ շինել Տուն {եւ} Կօլլեգիում երեխաների դաստիարակութեան համար։ Պարլ

կեց Փարիզի Համալսարանի Աստուածաբանական Ֆակուլտէտի {եւ} նոյն քաղաքի Արքեպիսկոպոսի վերաքննութեանը։ Սուրբ

եան. թէ նա անդամ է ընդունում անխտիր ամենայն մարդ {եւ} մինչեւ անգամ այնպիսի մարդիկ, որ մանաւանդ յայտնի

պատւութենովը, թէ նա չունի այնպիսի սովորութիւններ {եւ} կանոնադրութիւններ, որով բաժանուէր Կարգը աշխարհակ

լորդ արտօնութիւնք, որ վնասակար էին եպիսկոպոսական {եւ} քահանայական իրաւունքներին, թէ Կարգը այս ճանապարհ

երին, թէ Կարգը այս ճանապարհով, անհամաձայնութիւն {եւ} վէճ սերմանելով, այլ եւ խանգարելով հոգեւոր իշխանո

պարհով, անհամաձայնութիւն եւ վէճ սերմանելով, այլ {եւ} խանգարելով հոգեւոր իշխանութեան հպատակութիւնը, ոչ

, Տրիդենտեան ժողովի մէջ նոցա առաջ բերած խնդիրների {եւ} կարծիքների մասին, հաստատեց ֆակուլտէտի վճիռը՝ այ

ւսեանները, ջարդ ու փշուր եղած Սրբազան ֆակուլտէտի {եւ} Փարիզի Արքեպիսկոպոսի դատակնիքով, հեռացան Սէն-Ժեր

ում պատահած անօրինակ անցքերը, նորա անդադար հոգսը {եւ} աշխատութիւնքը, որ կրում էր Կարգը ընդարձակելու եւ

եւ աշխատութիւնքը, որ կրում էր Կարգը ընդարձակելու {եւ} տարածելու համար, հետեւեցուցին նորա մարմնի նուազո

ի նուազութիւն, որ թուլացուց Իգնատիոսի ի բնէ բիրդ {եւ} առողջ կազմուածքը։ Երբ բոլորովին զրկուած ուժից,

ութիւնը՝ " Հնազանդութեան օգտակարութեան մասին ", {եւ} կնքեց իւր զարմանալի կեանքը յուլիսի 31 թուականին 1

քար։ Ճշմարիտը խօսելով եթէ ասենք, նա, ո՛չ այն է {եւ} ո՛չ այն. նորա հռչակուած սրբութիւնը ո՛չ այլ ինչ է

անիացի ունէր արմատական կամ ժառանգական հպարտութիւն {եւ} անսանձ երեւակայութիւն, որ ժամանակի զարմանալի փոփ

ումը չ'մնացին Իգնատիոսի մէջ նորա առաջուայ աշխուժի {եւ} ոգեւորութեան մինչեւ անգամ եւ հետքը. զանազան հոգս

որա առաջուայ աշխուժի եւ ոգեւորութեան մինչեւ անգամ {եւ} հետքը. զանազան հոգսերը Կարգի Կառավարութեան մասին

ցնէին նորա միտքը երկնային տեսիլքներից, երազներից {եւ} դարձուցանէին նորան իրական գործերի վերայ։ Իգնատիո

սեպհականեց ինքեան սնափառութիւն, քաղաքավարութիւն {եւ} մինչեւ անգամ Պալատական կեանքի շռայլութիւնը։ Նա վ

նորան առաջուայ ուխտերից, այսինքն՝ աղքատութենից {եւ} հեզութենից, եւ տուեցին ըստ ամենայնի հակառակ ուղղ

ուխտերից, այսինքն՝ աղքատութենից եւ հեզութենից, {եւ} տուեցին ըստ ամենայնի հակառակ ուղղութիւն։ Մի բանի

նորանից ստացաւ նորա զինուորական հոգին։ Լայենէզի {եւ} Ակուաւիու Մաքիաւելականութիւնը հիմնեց Կարգի տիեզեր

րին քաղաքականութեան բովանդակ մասներով։ Իգնատիոսը {եւ} մտածած չէր անգամ դորա մասին, եւ կարողութիւն եւս

երով։ Իգնատիոսը եւ մտածած չէր անգամ դորա մասին, {եւ} կարողութիւն եւս չունէր նորան հասանելու։ Միմիայն

ու։ Միմիայն կրօնական մոլութիւն էր նորա խորհուրդը {եւ} նպատակը, որին հասանելու համար ոչինչ բան չէր խնայ

էս ցանկալի էր Յիսուսեաններին, որ գրէր հեղինակը, {եւ} նորա առաջին տպագրած օրինակները ջնջուեցան որքան կա

ջնջուեցան որքան կարելի էր Յիսուսեանների աշխատասէր {եւ} անխոնջ ձեռքովը։ Վերջ ամենայնի Գրիգոր XV մարտի 12

1622 թուականում դասեց Իգնատիոսը սուրբերի Կարգը, {եւ} Նիդերլանդիայի Յիսուսեանները գրեցին նորա մահարձանի

տարածութիւնը, նորա մարմինը պահւում է այս անշուք {եւ} նեղ բլուրի տակ։ Եթէ դու մեծ ես համարում, կամ Պո

արը կամ Ալեքսանդրը, բաց ճշմարտութեան հանդէպ աչքդ {եւ} կը տեսանես, որ ողջից մեծ է Իգնատիոսը"։ Կար

կարագրեցի ես այստեղ Յիսուսեան Կարգի հիմնարկութեան {եւ} առաջին անգամ բոլոր Եւրոպական տէրութենների մէջ տար

պէս նորանից էր կախւում, որ Յիսուսեանք մեծ հանդէս {եւ} նշանակութիւն ստացան պատմութեան մէջ։ Այս կազմակեր

ակական գործ։ Իգնատիոսը անգիտաբար դրեց նորա հիմքը {եւ} հաւաքեց նիւթեր, որ կարգի դրուեցան յետոյ այլ Գենե

յ իշխանութեններից, որոնք չափի ու սահմանի տակ էին {եւ} որոնց մէջ կային օրէնք ու կանոն. դուրս եկաւ մի այ

, մի տիեզերական թագաւորութիւն։ Կարգի կանոնները, {եւ} թէ ինչպէս էր բաղկանում այս մարդկութեան թշնամի հաս

ը մնար իբրեւ մի անլուծանելի առեղծուած օրինատուերի {եւ} Տէրութենական մարդերի համար, եթէ 1584 թուականումը

I) Աշակերտներից, III) Ժողովողներից (coactor) {եւ} IV) Ուխտապահերից։ Ունկնդիրք անուանւում էին նոքա

ուած էին։ Գլխաւոր անդամք իշխում էին նոցա վերայ, {եւ} նոքա պարտական էին խոստովանել նորանց իւրեանց մեղքե

սպէս ահա՛ արդէն նուիրեալ Յիսուսեանները քննում էին {եւ} ճանաչում նոցա բնաւորութիւնը եւ այս կերպով դնում է

եանները քննում էին եւ ճանաչում նոցա բնաւորութիւնը {եւ} այս կերպով դնում էին նորընծաների վերայ այնպիսի պա

յց այս բանի վերայ չէ՛ր լինում խիստ ուշադրութիւն, {եւ} Գեներալը քանքարաւոր մարդիկ ընդունում էր Կարգի անդ

Կարգի անդամ՝ հաշիւ չ'դնելով նոցա մեղքերը, որչափ {եւ} մեծ լինէին սոքա։ Ունկնդիրները երկար փորձուելուց

դ բանը Գեներալի կամքիցն էր կախւում, որի կամքը էր {եւ} հասարակաց կամքը, հասարակութեան անդամները տէր չէի

էր ժողովողներից։ Այս աստիճանին կարելի էր հասանել {եւ} չ'լինելով գովանի աշակերտ։ Նոյնպէս կարելի էր ուխտ

ժամանակ։ Ժողովողները բաժանւում էին՝ Հոգեւորական {եւ} աշխարհական։ Առաջիններից պահանջւում էր լաւ կրթութ

ում էր լաւ կրթութիւն. պատճառ, նոքա քահանայք էին {եւ} դպրոցների մէջ ուսուցիչք։ Նոյնպէս աննշան մարդերի

ովանահարք։ Աշխարհական ժողովողները Կօլլեգիումների {եւ} Ուխտապահերի տներում կատարում էին ամենացած պաշտօնն

խտապահերի տներում կատարում էին ամենացած պաշտօններ {եւ} չէին կարող քահանայանալ։ Ժողովողները հրաժաւում էի

ւմ էին Կարգին, այսինքն՝ Յիսուսեան եկեղեցիներուն {եւ} Կօլլեգիումներուն, իսկ ինքեանք պիտոյ է ապրէին մու

էին մուրալով։ Բայց թէ գտանուէին Կօլլեգիումներում {եւ} նորընծայական տներում, այն ժամանակ ստանում էին նո

խոստմունքը այս էին՝ ողջախոհութիւն, աղքատութիւն {եւ} կոյր հնազանդութիւն դէպի Գեներալի կամքը։ Ժողո

ազանդութիւն դէպի Գեներալի կամքը։ Ժողովողների {եւ} չորս ուխտերի ուխտապահերի մէջ կար մի այլ միջին աստ

ով, որ չէին կարող քահանայանալ կամ վարժապետ լինել {եւ} նորանց ուխտապահական երդումը չէր լինում հրապարակով

ց ուխտապահական երդումը չէր լինում հրապարակով, թէ {եւ} մի կերպ հանդիսավեհութեամբ։ Հիմնուելով այս բանի վ

ած էր այնպիսի աշխարհական մարդերի համար, որոնք թէ {եւ} Յիսուսեան էին, բայց պիտոյ է ծածկէին այդ նախ, Կա

մեմատ։ Այս բոլոր աստիճանակարգի մարդիկը կարող էին {եւ} չզանազանուիլ հագուստներով աշխարհական մարդերից։

ագուստներով աշխարհական մարդերից։ Վերջին, որ {եւ} ամենավերին աստիճանակարգը, բաղկանում էր " Չորս ու

հրդածութեան ժամանակ սոքա միայն ունէին ներգործական {եւ} կրաւորական ձայն։ Սոցանից ընտրւում էին Կարգի Գենե

որական ձայն։ Սոցանից ընտրւում էին Կարգի Գեներալը {եւ} այլ բարձր աստիճանաւորները։ Սոքա միմիայն, ինչպէս

նջւում էին խորին գիտութիւն, խելք, բանականութիւն {եւ} մանաւանդ բոլոր մասնաւոր կամ անձնական օգուտների մե

համար նոքա պիտոյ է ոչնչացնէին իւրեանց ազատ կամքը {եւ} կոյր հնազանդութեամբը հպատակէին Կարգի կամքին։ Այս

ւմ կատարեալ հնազանդութիւն ունենալ դէպի Պապը, ուր {եւ} ուղարկելու լինէր նորանց Աւետարանի քարոզութեան համ

համար։ Բայց այս երդումը մի մեծ զօրութիւն չունէր {եւ} Պապին մեծ օգուտ չէր կարող բերել. պատճառ, Գեներա

համաձայնութիւնը։ Բացի բոլոր այս կարգերից, կային {եւ} որոշ Յիսուսեանք՝ " Jésuites indifférants"։ Սոք

նց ձայն հանելու պիտոյ է հնազանդուէին Կարգի կամքին {եւ} կատարէին այն գործը, որ Կարգը յանձնում էր նոցա։

Բայց այսուամենայնիւ ո՛չ թէ միայն օտարների, այլ {եւ} ինքեանց Յիսուսեանների համար, որ Չորս ուխտիցը չէի

մ։ Յայտնի էր միայն, որ Գեներալը, Գաւառականները {եւ} Կօլլեգիումների Կառավարիչքը լինում էին միշտ Չորս ո

էտութենից, համարւում էին ուրացողք, հերետիկոսք, {եւ} Պապի տուած արտօնութեան զօրութենովը կարելի էր բռնե

օնութեան զօրութենովը կարելի էր բռնել նորանց, ուր {եւ} լինէին նոքա, եւ դատել դատապարտել Կարգի դատաստանո

ովը կարելի էր բռնել նորանց, ուր եւ լինէին նոքա, {եւ} դատել դատապարտել Կարգի դատաստանովը։ Եւ եթէ հարկա

ին նոքա, եւ դատել դատապարտել Կարգի դատաստանովը։ {Եւ} եթէ հարկաւոր լինէր, աշխարհական իշխանաւորները, ե

poratio)՝ I Կօլլեգիաներից, Նորընծայական տներից {եւ} երեւելի մարդերի բնակարաններից, II Ուխտաւորական տ

կան ժողովներից (missia)։ Բացի սորանցից, կային {եւ} այլ Յիսուսեանք, որ առանձին գաղտնի երդումներով կա

անք, 59 նորընծայական տուն, 200 առաքելական ժողով {եւ} 20, 000 Յիսուսեան, բացի կողմնակի Յիսուսեաններից

աններից, որոնց թիւը անհամար էր Եւրոպայի, Ասիայի {եւ} Ամերիկայի մէջ։ Նոցա պատկանում էին եւ շատ երեւելի

յի, Ասիայի եւ Ամերիկայի մէջ։ Նոցա պատկանում էին {եւ} շատ երեւելի մարդիկ, ինչպէս Ֆրանսիսկոս Բօրջիան Կա

զօրագլուխը, Լյուդովիկոս XIV, Կարդինալ Շօշֆուկօ {եւ} մի քանի այլ մարդիկ։ Ուխտապահերի տները բաղկացնում

Ուխտապահերի տները բաղկացնում էին Կարգի էական մասը {եւ} չէին կարող ոչինչ բանի տիրել։ Բայց ապարանքները,

չինչ բանի տիրել։ Բայց ապարանքները, Կօլլեգիաները {եւ} նորընծայական տները առաջինների նման գլխաւոր պաշտօն

առաջինների նման գլխաւոր պաշտօն չունէին Կարգի մէջ {եւ} կարո՛ղ էին սեպհականել ինքեանց շարժական կամ անշարժ

ն կամ անշարժ կայք ու կալուած։ Սորանով պարզւում է {եւ} հասկացւում է Յիսուսեանների անհամար հարստութիւնը՝

միութիւնը կառավարւում էր Գեներալի, Գաւառականների {եւ} Կառավարիչների ձեռքով։ Գեներալը էր գլուխ Կարգին,

իւրեանց մէջ քանի մի Տէրութիւնք), իսկ Կառավարիչք {եւ} ուխտապահերի իշխանքը կառավարում էին Կօլլեգիաները,

շխանքը կառավարում էին Կօլլեգիաները, ուխտապահական {եւ} նորընծայական տները, այլեւ՝ առաքելութիւնքը։ Բաց

, այլեւ՝ առաքելութիւնքը։ Բացի սորանցից, կային {եւ} այլ շատ ստորին աստիճանաւորներ, որոնք ենթադրւում

ճութենից։ Գտանւում էին նոյնպէս Գեներալ-Քարտուղար {եւ} գլխաւոր խորհրդական (monitor)։ Սոքա ողջը լինում

ւառների դէպուտատները անդամ էին Կարգի խորհրդարանին {եւ} միշտ հաւաքւում էին Հռովմի մէջ։ Բացի Գեներալի ընտ

անակից, շատ սակաւ էին պատահում այսպիսի ժողովքներ {եւ} այն երեւելի գործերի մասին։ Գեներալի մահից յետոյ

փակւում էին մի առանձին սենեակի մէջ (conclavium) {եւ} ո՛չինչ կերակուր չէին ընդունում, բացի լոկ հացից ե

ւ ո՛չինչ կերակուր չէին ընդունում, բացի լոկ հացից {եւ} ջրից, մինչեւ որ ընտրութիւնը կ'աւարտուէր։ Գե

կ'աւարտուէր։ Գեներալի իշխանութիւնը անսահման {եւ} մշտնջենական էր, քանի կենդանի էր սա։ Նա նշանակու

նչէր ողջախոհութեան ընդդէմ, II) եթէ Կօլլեգիաների {եւ} նորընծայական տների կայքը անցուցանէր օտարի ձեռքը,

անից այն ժամանակ, երբ յանցանքը ասւում էր Արտաքոյ {եւ} յայտնի։ Այս անունը յանցանքի վերայ դրւում էր Յիսո

հաւատ չունենալով միմեանց վերայ, անպատճառ պիտոյ է {եւ} հեռի լինէին միմեանցից, որով Գեներալի իշխանութիւն

մասին, որ անմիջաբար յարաբերում էին Կարգին, այլ {եւ} ամենայն դիպուածների մասին զանազան թագաւորութեններ

գաղտնիքներին, գիտէր զանազան տէրութենների վիճակը {եւ} ոյժը, նոցա մտքի ուղղութիւնը, եւ շատ անգամ՝ առա

ւթենների վիճակը եւ ոյժը, նոցա մտքի ուղղութիւնը, {եւ} շատ անգամ՝ առաւել լաւ, առաւել ճիշտ, քան թէ նոց

ռաւել լաւ, առաւել ճիշտ, քան թէ նոցա թագաւորները {եւ} նախարարները։ Նա, օգուտ քաղելով այս յայտարարութե

ր գործերի ընթացքին։ Այս կերպով ահա՛ լրտեսութիւնը {եւ} ստրկական կոյր հնազանդութիւնը այս համաշխարհական հա

դութիւնը այս համաշխարհական հասարակութեան հոգին էր {եւ} կապը. պատճառ, ոչինչ բանով չէր սահմանափակւում եւ

եւ կապը. պատճառ, ոչինչ բանով չէր սահմանափակւում {եւ} ո՛չինչ արգելք չէր նորան, ո՛չ տեղը, ո՛չ ազգութիւ

չինչ արգելք չէր նորան, ո՛չ տեղը, ո՛չ ազգութիւնը {եւ} ո՛չ մինչեւ անգամ հաւատը։ Տանենք այժմ մեր ընթ

մենայն միտք ու բանականութիւն, ջնջում է գիտութիւն {եւ} արուեստ, ինչպէս Հոգեւոր վարժութեան մէջ, մանաւան

մքը, ոչնչացնում է մարդկային ինքնագոյ ազատութիւնը {եւ} անկախութիւնը։ Կարգի հիմնադիրքը շատ լաւ են հասկաց

ենայն տեղ, աճում էր առ հասարակ քննողական հոգին, {եւ} երեւում էին նոր նոր յայտնագործութիւնք, որոնցով շ

եւում էին նոր նոր յայտնագործութիւնք, որոնցով շատ {եւ} շատ պարապած էր մարդկութիւնը։ Մարդիկ առ հասարակ ո

առ հասարակ ուսումնականութենով, բանաստեղծութենով {եւ} փիլիսոփայութենով յոյս ունէին, նաեւ աշխատում էին

սկսել էր բղխել։ Եթէ այս հասարակութիւնը յայտնապէս {եւ} հրապարակով ընդդէմ դուրս գար XVI դարու մտքերի անհա

րակով ընդդէմ դուրս գար XVI դարու մտքերի անհանգիստ {եւ} անդադար ձգտողութեանը, կասկած 'չկար, որ դարը չէր

ւսեանք լաւ ճանաչեցին այս ճշմարտութիւնը, վասնորոյ {եւ} անուանեցին իւրեանց պաշտպան ամենայն ուսման եւ արու

որոյ եւ անուանեցին իւրեանց պաշտպան ամենայն ուսման {եւ} արուեստի։ Նոքա տալիս էին մարդկային խելքին եւ բան

ման եւ արուեստի։ Նոքա տալիս էին մարդկային խելքին {եւ} բանականութեանը բոլոր արտաքին փայլը եւ ստուերական

ային խելքին եւ բանականութեանը բոլոր արտաքին փայլը {եւ} ստուերական կարողութիւն, որպէս զի կեղակարծ, այսի

, ուժաթափ առնեն նորան դպրոցական շարժողութիւններով {եւ} խեղդեն գիտութիւնը իւրեանց գրերի փոշիներով։ Ա

մ նոքա հաստատւում էին, իսկոյն շինում էին եկեղեցի {եւ} նորա մօտ հոյակապ դպրոց՝ հարուստ ամենայն տեսակ բա

յսինքն՝ ձեռագիրներով, մատենադարանով, ֆիզիկական {եւ} աստեղաբաշխական գործիքներով։ Բայց մի՛ զուարճանաք

նի խնդիրների շրջանի մէջ, որից չէր կարելի ուսանել {եւ} մի նոր բան։ Այն ուսուցիչները, որոնք հակառակ այս

ներին պարապեցնում էին դպրոցական իմաստակութեններով {եւ} այլ մանր մունր չնչին բաներով։ Զորօրինակ երեք տար

սկզբունքների (principia), Աստուծոյ գոյութեանը {եւ} մշտնջենականութեանը։ Դպրոցական կամ, այսպէս անուա

որ մոլորեցնում էին մարդու միտքը Սուրբ գրքի խորին {եւ} վերհամբարձ ճշմարտութեններից։ Գեղարուեստների մասի

մը։ Բանաստեղծութիւն անուանւում էր միմիայն բառերի {եւ} ստերի խաղացմունքը, սուրբերի գովասանութիւնը, Վիր

լիոսի երգերին համակերպութիւնքը, բարոյական մտքերը {եւ} այլն եւ այլն, ինչպէս զորօրինակ Յիսուսեան դպրոցնե

գերին համակերպութիւնքը, բարոյական մտքերը եւ այլն {եւ} այլն, ինչպէս զորօրինակ Յիսուսեան դպրոցների մէջ ի

persona Daphnydic et Lycidae " (Սուրբ Իգնատիոսը {եւ} նորա առաջին ընկերը՝ Պետրոս Ֆաբեր իբրեւ Դաֆնիս եւ

եւ նորա առաջին ընկերը՝ Պետրոս Ֆաբեր իբրեւ Դաֆնիս {եւ} Լիցիդա)։ Հիները կարդացւում էին միայն հատուա

։ Հիները կարդացւում էին միայն հատուածներով, {եւ} այն, ինչ որ կառավարիչը կ'ընտրէր, իսկ պատմութիւն

րուելով Կարգի օգուտներին։ Այստեղ հարկաւոր է ասել {եւ} այս, թէ այն աշակերտները, որոնք կարո՛ղ էին օգտակ

սուսեան Կարգին տուած արտօնութեան զօրութենովը տասն {եւ} չորս տարեկան տղան կարո՛ղ էր մտանել Յիսուսեան հասա

ի կրթութենով մանուկ տղայի անձնագիտութիւնը, կամքը {եւ} ճանաչողութիւնը չքանում է. ուրեմն շատ հեշտ էր Յիս

նշմարանք, կանոնադրութեան մէջ՝ ամենայն ինչ սառն {եւ} մեռեալ, ինչպէս գետնայարկի մէջ շարուած են լինում

ստոնէական ժողովքի մէջ մեք տեսանում ենք Քրիստոնեայ {եւ} մարդ, Յիսուսեանների մէջ՝ միայն գաւառականք, ուխ

ք, ուխտապահերի վերակացուք, վերատեսուչք, տնտեսք {եւ} այլն եւ այլն։ Իւրաքանչիւր այս աստիճանաւորքը ունի

ապահերի վերակացուք, վերատեսուչք, տնտեսք եւ այլն {եւ} այլն։ Իւրաքանչիւր այս աստիճանաւորքը ունին իւրեան

իւր այս աստիճանաւորքը ունին իւրեանց պաշտօնքը պարզ {եւ} յատկացած։ Բայց այսքան պաշտօնների գործերի մէջ, ո

, որ շատ լաւ կապած են մինը միւսի հետ, չ'կայ մարդ {եւ} Քրիստոնեայ, չ'կայ կեանք. ամենայն ինչ հիմնուած է

չ'կայ կեանք. ամենայն ինչ հիմնուած է մատնողութեան {եւ} կոյր հնազանդութեան վերայ, որ ոչնչացնում է ամենայ

որ աճեցան չնչին ընդունակութիւնները. կործանուեցան {եւ} չքացան բոլորովին մեծ եւ հոյակապ մտքերը եւ ընդունա

ութիւնները. կործանուեցան եւ չքացան բոլորովին մեծ {եւ} հոյակապ մտքերը եւ ընդունակութիւնքը։ Ճշմարիտ, Յի

նուեցան եւ չքացան բոլորովին մեծ եւ հոյակապ մտքերը {եւ} ընդունակութիւնքը։ Ճշմարիտ, Յիսուսեանների մէջ շա

րի մէջ շատ ճարտար քաղաքագէտներ, շատ լեզուագէտներ {եւ} խորամանկ քարոզիչներ կային, բայց մեծ մարդ իւր մտք

ամանկ քարոզիչներ կային, բայց մեծ մարդ իւր մտքովը {եւ} բանականութենովը, ո՛չ երբէք։ Կարգը համարեա՛ թէ կ

։ Սկզբումը դեռեւս Ֆրանսիսկոս Կսաւիէն, Րոդրիգէզը {եւ} Բոբադիլիան ունէին ոգեւորութիւն, որ նոյնպէս հոգի

նը իւր բոլոր պարագաներով անցնում է դէպի Ակուաւիու {եւ} նորա յաջորդների հոգին. մինչեւ անգամ եւ այժմ ամեն

Ակուաւիու եւ նորա յաջորդների հոգին. մինչեւ անգամ {եւ} այժմ ամենայն տեղից հալածուած, անարգուած եւ քարու

անգամ եւ այժմ ամենայն տեղից հալածուած, անարգուած {եւ} քարուքանդ եղած հասարակութիւնը արտաբերում է իւր վե

ազանդութիւն։ Այս էր հիմնարկողի կտակը, այսպէս էր {եւ} ինքեան հասարակութեան վերջին կամքը։) Յ

ութեան վերջին կամքը։) ՅՕԴՈՒԱԾ ԵՐԿՐՈՐԴ {ԵՒ} ՎԵՐՋԻՆ Յիսուսեան Առաքելութիւնք. - Հնդկաստանի

Յիսուսեան Առաքելութիւնք. - Հնդկաստանի, Չինաստանի {եւ} Եափոնիայի մէջ. - Պարագուայի Աստուածպետական Հասարա

մ Վերանորոգութեններին պաշտպան լինի Պապականութեանը {եւ} Քրիստոնէութիւն տարածէ Ասիայի եւ նոր յայտնագործած

նի Պապականութեանը եւ Քրիստոնէութիւն տարածէ Ասիայի {եւ} նոր յայտնագործած Ամերիկայի մէջ։ Մեք տեսանք, թէ

անութեանը, շատացուցին նորանց գանգատաւորների թիւը {եւ} դորանով իսկ պատճառ տուեցին Վերանորոգութեանը յաղթա

մենեւին չէին մտածում ո՛չ առաքելութեանց, ո՛չ Պապի {եւ} ո՛չ մինչեւ անգամ Քրիստոնէութեան վերայ, այլ միմիա

ւմ էին մեծացնել իւրեանց հասարակութիւնը, զօրացնել {եւ} հարստացնել նորան։ Ոչինչ աբեղայական Կարգ չուն

րիստոնէութիւնը ո՛չ Հնդկաստանում, ո՛չ Ամերիկայում {եւ} ո՛չ Աֆրիկայում կարո՛ղ էր հաստատուիլ՝ առանց նոցա

արո՛ղ էր հաստատուիլ՝ առանց նոցա գործակցութեանը, {եւ} թէ շատ Յիսուսեանք մարտիրոսական մահով կնքեցին քրիս

Աւետարանական քրիստոնէութիւն չէր, ո՛չ առաքեալների {եւ} եկեղեցու առաջին վարդապետների քրիստոնէութիւն, եւ

եւ եկեղեցու առաջին վարդապետների քրիստոնէութիւն, {եւ} ո՛չ մինչեւ անգամ Պապական Քրիստոնէութիւն։ Յիսուսե

էին նորան ժամանակի պահանջողութեանը, աղճատում էին {եւ} փոփոխում էին, ինչպէս կը տեսանենք ահա ներքեւումը

ոփոխում էին, ինչպէս կը տեսանենք ահա ներքեւումը։ {Եւ} Յիսուսեան մարտիրոսքը չէին մարտիրոսանում իւրեանց Ք

տանի Գօա մայրաքաղաքը՝ Գանգէս գետի այս կողմումը, {եւ}, հետեւելով իւր վարդապետի օրինակին, իսկոյն մտաւ

ւ այնտեղի հիւանդանոցը, սկսեց ծառայել հիւանդներին {եւ} ապրիլ ողորմութենով։ Իւր լիակատար իրաւունքների մա

իակատար իրաւունքների մասին, որ ստացել էր Պապական {եւ} Պօրտուգալական Տէրութեններից, յայտնեց Գօայի Եպիսկ

գալական Տէրութեններից, յայտնեց Գօայի Եպիսկոպոսին {եւ} ստացաւ նորանից եւս թոյլտւութիւն իւր իրաւունքներին

րդով ուսաւ այնտեղի հասարակ ժողովրդի խօսակցութիւնը {եւ} սկսեց երեխայք հաւաքել եւ ուսուցանել, քարոզել ապա

կ ժողովրդի խօսակցութիւնը եւ սկսեց երեխայք հաւաքել {եւ} ուսուցանել, քարոզել ապաշխարութիւն, վարքի ու բար

(Հնդկաստանի քրիստոնեայք շատ հարճեր պահում էին) {եւ} փոքր ի շատէ կարողացաւ դղրդել այս սովորութեան զօրո

չութիւնը, որ դարձաւ յետոյ Յիսուսեան ամենահարուստ {եւ} ամենամեծ Կօլլեգիում։ Կսաւիէ ուղեւորեցաւ շուտով դ

ց նոցա կուռքերը, կռատունները, թափեց բոլորը ծովը {եւ} նոցա փոխանակ կանգնեց եկեղեցիներ եւ ժամատուններ։

եց բոլորը ծովը եւ նոցա փոխանակ կանգնեց եկեղեցիներ {եւ} ժամատուններ։ Այս ծովեզրից անցաւ նա Տրաւանկօր։ Ա

ը։ Կսաւիէ վեր ելանում էր առ հասարակ ծառերի վերայ {եւ} այնտեղից քարզում էր իւր Քրիստոնէութիւնը հաւաքուած

անխոնջ աշխատութենով ճանապարհորդում էր ամենայն տեղ {եւ} շատ անգամ՝ ոտով։ Ոտով անցաւ նոյնպէս Գէյլօն, Պօ

Ոտով անցաւ նոյնպէս Գէյլօն, Պօլապատան, Մելանիուր {եւ} Մալակկա կղզիները՝ քարոզելով Աւետարանը եւ Պօրտուգ

լանիուր եւ Մալակկա կղզիները՝ քարոզելով Աւետարանը {եւ} Պօրտուգալացոց օգնութենով կամայ ակամայ հեթանոսները

այ շինելով։ Շուտով օգնութիւն հասան նորան նոյնպէս {եւ} այլ Յիսուսեանք, որոնց մէջ երեւելի դարձաւ Կրիմինա

գուցէ այս մարդիկը նորից հեթանոս դառնային (ինչպէս {եւ} պիտոյ է լինէր. պատճառ, խաբեբայութենով էին մկրտո

վերայ, չ'նայելով Կսաւիէի ջերմեռանդ քարոզութեանը {եւ} Պօրտուգալացոց զինուորների բարբարոսութեանը, չ'ընդ

երի բարբարոսութեանը, չ'ընդունեցին Քրիստոնէութիւն {եւ} մնացին իւրեանց կռապաշտութեան մէջ։ Կսաւիէ թողեց ա

կռապաշտութեան մէջ։ Կսաւիէ թողեց այստեղ Կրիմինալը {եւ} ինքը գնաց Եափոնիայ։ Կրիմինալը կրակով ու սրով ջնջ

ամբերութիւնը, ապստամբեցան Պօրտուգալացոց ընդդէմ, {եւ} Կրիմինալը, Յիսուսեաններին առաջնորդելով, որ միաց

գը Քրիստոնէութեան առաջին նահատակ անուանեց նորան, {եւ} խնդրելով Պապից՝ դասել տուեց նորան սուրբերի կարգը

մի փոքրիկ նաւով անցաւ այս միջոցին հնդիկների ծովից {եւ} հասաւ մինչեւ Եափոնիայ։ Յիսուսեանք տեսան այստեղ մ

" Բուդդականութիւն ", զինուորուած սրբազան գրքերով {եւ} կենդանի աւանդութեններով։ Կսաւիէ չ'սոսկաց դժուարո

ի աւանդութեններով։ Կսաւիէ չ'սոսկաց դժուարութենից {եւ} հազիւ թէ ուսել էր Եափոներէն քանի մի խօսք, սկսեց

ր Եափոներէն քանի մի խօսք, սկսեց վիճել Բօնզերի) {եւ} Եափոնիայի իմաստունների հետ։ Հալածուելով բօնզերից

նների հետ։ Հալածուելով բօնզերից, արհամարհուելով {եւ} խայտառակուելով իմաստուններից եւ ժողովրդից՝ միտքը

, արհամարհուելով եւ խայտառակուելով իմաստուններից {եւ} ժողովրդից՝ միտքը դրեց գնալ Չինաստան եւ այնտեղ քա

տուններից եւ ժողովրդից՝ միտքը դրեց գնալ Չինաստան {եւ} այնտեղ քարոզել՝ յուսալով, որ թէ յաջողի իւրեան ջ

որ Պօրտուգալացոց վաճառականները ընծայում էին նորան {եւ} շտապեց հասանել Սայքամ կղզին, որ Չինաստանի եզերքո

նական Կայսերութիւնը անմօտենալի էր օտարականներին, {եւ} թէ դեսպանք միայն կարո՛ղ էին մտանել նորա մէջ։ Բայ

արգելք չեղաւ Կսաւիէին. շուտով վերադարձաւ նա Գօա {եւ} համոզեց Պօրտուգալացոց փոխարքային դեսպանութիւն ուղ

լիակատար իշխանութեան վերայ, բայց գաւառապետը, որ {եւ} լաւ չէր փոխարքայի հետ, չ'կամեցաւ լսել ամենեւին ո

տուեց մի Չինացի վաճառականի, որ յօժարեցաւ գիշերով {եւ} շատ ծածուկ հանել նորան Կանտօն քաղաքը։ Բայց Կսաւի

սրտի ցանկացածին. նա հիւանդացաւ յանկարծ հարինքով {եւ} մեռաւ՝ փակած Կայսերութեան դուռի մօտ, իւր սրտի ա

Կայսերութեան դուռի մօտ, իւր սրտի անհամբերութենից {եւ} սպասելուց։ Այսպէս եղաւ այս հռչակաւոր մարդի վ

ոնէական հաւատը, առանց գործ դնելու խորամանկութիւն {եւ} կեղծաւորութիւն, որոնք Յիսուսեանների սովորական գո

եկել Լօյոլայի " Հոգեւոր Վարժութենից"։ Նորա կոյր {եւ} ամենայն վտանգ արհամարհող ջերմեռանդութիւնը Քրիստոն

ում խորամանկ Յիսուսեաններին, չէր նմանում նոյնպէս {եւ} նախկին դարերի Քրիստոնէական քարոզիչներին, այլ, ն

քարոզիչներին, այլ, նայելով նորա անհամբերութեանը {եւ} ինկուիզիտորական բնաւորութեանը, շուտով նորան կարե

յ ծագեցաւ Յիսուսեանների նոր ցեղ՝ կանոնադրութենով {եւ} Լայենէզի ամենաճիշտ քաղաքագիտութենով զինուորուած։

անան իւրեանց հետ քարշել Հնդկաստանի անթիւ բնակիչքը {եւ} հարկադրել նորանց թողուլ իւրեանց հին կրօնը, որի վ

խորամանկութենով կամենում էին այս նպատակին հասանել {եւ} որպէս զի հեշտութեամբ դարձնեն Հնդկացիքը իւրեանց հա

եղեցի։ Իննովկենդիոս X, Կլեմենտ IX, Կլեմենտ XII {եւ} Բենեդիկտոս XIV զուր տեղը աշխատեցան իւրեանց անդադա

յայտնի համարձակ ապստամբեցան ընդդէմ Պապականութեան {եւ} փոքր մնաց, որ ջնջէին Արեւելքից ո՛չ թէ միայն Պապա

նջէին Արեւելքից ո՛չ թէ միայն Պապականութիւնը, այլ {եւ} Քրիստոնէութիւնը։ Յիսուսեանները, Քրիստոս քար

ան փրկչի։ Այս Քրիստոնեայքը խաչ չէին ընդունում) {եւ} եթէ հանդիսաւոր օրերում հարկաւորում էր անպատճառ խա

ծաթով պատած, յաղթական կերպով կանգնած թագաւորների {եւ} իմաստունների մէջ, որոնք երկրպագում էին նորան։

էջ այնպիսի կենդանի, որի մէջ մտանում էին բարեպաշտ {եւ} սուրբ մարդերի հոգիքը։ Նոքա մեծ երջանկութիւն էին

իլի Յիսուսեանը հագաւ առաջին անգամ Բրամինի հագուստ {եւ} անուանուեցաւ Եւրոպական Բրամին։ Նորանից օրինակ առ

ուանուեցաւ Եւրոպական Բրամին։ Նորանից օրինակ առին {եւ} այլ Յիսուսեանք. նոքա թողում էին Քրիստոնէական եկե

րում էին կրել ողջախոհութեան նշանը, ազնուականների {եւ} ռամիկների համար ջոկ եկեղեցիներ էին շինում, պատար

մատուցանելուց, որից չէին հրաժարւում մինչեւ անգամ {եւ} հեթանոս բժիշկները (medici gentilis)"։ Այսպէս

առաւել ազդու կերպով ասում է. " Մեք կամենում ենք {եւ} հրամայում ենք, որ ստորակարգ մարդերը Սուրբ խորհու

ղորդելու ժամանակ ճիշտ պահուի քահանայական կանոնը, {եւ} կատարուի այս ցանկութիւնը առանց յետաձգութեան (ult

e remota)"։ Բայց Յիսուսեանք չէին հնազանդւում, {եւ} այսպիսի հրամաններ դուրս էին գալիս անդադար մինչեւ

պետութիւնը՝ նորա բոլոր Աստուածային պարզութենով։ {Եւ} այս էր պատճառը, որ Քրիստոնէութիւնը տարածւում էր

ր Քրիստոնէութիւնը տարածւում էր հրաշալի զօրութենով {եւ} շուտութենով։ Նոքա եւս դուրս գալով Հրէաստանի միջի

Հրէաստանի միջից՝ մտան մի նոր աշխարհ, մի հարուստ {եւ} հպարտ աշխարհ, որ լի էր ոսկով եւ գոհարներով, որ

արհ, մի հարուստ եւ հպարտ աշխարհ, որ լի էր ոսկով {եւ} գոհարներով, որ արհամարհում էր ստրուկները, բայց

շռայլութենով յղփացած էր, ցոյց տուեցին Գողգոթայն {եւ} չարչարանքի բաժակը եւ այս պատճառով եւս յաղթեցին,

էր, ցոյց տուեցին Գողգոթայն եւ չարչարանքի բաժակը {եւ} այս պատճառով եւս յաղթեցին, եւ յաղթական հանդիսացո

չարչարանքի բաժակը եւ այս պատճառով եւս յաղթեցին, {եւ} յաղթական հանդիսացուցին հեթանոսների մէջ Քրիստոնէակ

Հռովմ այնպիսի Աստուծոյ, որ զգեստաւորած էր ոսկով {եւ} զօրացած կարողութենով։ Այս զօրութեան պատկերը շատ

այց Աստուած խաչի վերայ, որ սրբում էր ազատութիւնը {եւ} հաւասարութիւնը ո՛չ միայն Հռովմէական Քաղաքացիների

արութիւնը ո՛չ միայն Հռովմէական Քաղաքացիների, այլ {եւ} բոլոր մարդերի իբրեւ անդամների միեւնոյն մարդկութեա

թեան առաջեւը, ահա թէ ինչ բան յաղթեց հին աշխարհին {եւ} չէ դադարում ծաղկիլ եւ պտուղ բերել եւ նոր աշխարհու

ինչ բան յաղթեց հին աշխարհին եւ չէ դադարում ծաղկիլ {եւ} պտուղ բերել եւ նոր աշխարհում։ Յիսուսեանք միե

հին աշխարհին եւ չէ դադարում ծաղկիլ եւ պտուղ բերել {եւ} նոր աշխարհում։ Յիսուսեանք միեւնոյն դրութեան

էին դէպ ի Հնդկաց շռայլութիւնը, զանազան վիճակները {եւ} հազարամեայ սովորութիւնքը, որպիսի դրութեան մէջ գտ

ութեան առաջին քարոզիչքը Հռովմում դէպի նորա հաստատ {եւ} հզօր քաղաքականութիւնը, որի հիմքը ստրկութիւն էր

իւն էր)։ Բայց Յիսուսեանք չ'հետեւեցին այս սուրբ {եւ} ճշմարիտ քարոզիչներին. նոքա գործ էին կատարում՝ յ

՝ յարմարուելով իւրեանց քաղաքական հաշիւների հետ, {եւ} այս էր պատճառը, որ ամենայն նորանց գոյացուցածը աս

րծում էին Յիսուսեանք Հնդկաստանի մէջ, Եափոնիայում {եւ} Չինաստանում նոքա պահում են միեւնոյն ուղղութիւնը,

յ որքան կարելի է շատանում եմ համառօտ գրելով։ Նախ {եւ} յառաջ քանի մի խօսք ասենք Եափոնիայի Յիսուսական Առա

նախանձաւորութիւնը չէր յագենում միայն քարոզութենով {եւ} մկրտելով. նոքա շատ անգամ կործանում էին հեթանոսակ

ոնց փոխանակ կանգնեցնում էին Քրիստոսի խաչելութիւնը {եւ} Տիրամօր պատկերը։ Զարմանք չէ՛, որ այսպիսի գործող

ի գործողութեններից յետոյ թշնամացան նորանց Բօնզերը {եւ} հակառակորդ դուրս եկան՝ տեսանելով իւրեանց հաւատի

զանազան իշխանները, որոնք մի Կայսրի հպատակ էին, {եւ}, խոստանալով նորանց Պօրտուգալացոց օգնութիւնը, հա

V Պապը շատ փաղաքշանքով ընդունեց այս դեսպանութիւնը {եւ} Եափոնիայի համար Եպիսկոպոս նշանակեց Լուտովիկոս Սօտ

լօ-Ֆրանսիսկեան կրօնաւորը, որ իւր բարեպաշտութենով {եւ} ճիշտ բարոյականութենով հռչակուած հոյակապ մարդ էր։

դրեցին ամենայն հնար, որ կորուսանեն Սօտելօ՛ն, որ {եւ} վերջապէս զոհ գնաց Յիսուսեանների անքրիստոնեայ խորա

կութեանը, ըստ որում նոցա հնարներով բանդ դրուեցաւ {եւ} մեռաւ մարտիրոսական մահով։ Բայց առ հասարակ Յիսուս

նը Պօրտուգալացոց ձեռքից անցաւ Հօլլանդացոց ձեռքը, {եւ} այս կերպով Յիսուսեանները զրկուեցան իւրեանց ջերմեռ

ւրեանց ջերմեռանդ պաշտպաններից։ Շուտով ահա Կայսրը {եւ} այլ մանր իշխանները, նկատելով Յիսուսեանների կարող

լով Յիսուսեանների կարողութեան օր ըստ օրէ մեծանալը {եւ} երկիւղ կրելով, որ մի՛ գուցէ նոքա, ժողովուրդը Քր

, ժողովուրդը Քրիստոնէացնելով, ինքեանց սեպհականեն {եւ} նորանց վերայ իշխանութիւնը, ընդդէմ դուրս եկան քար

մէջ։ 1648 թուականին Եափոնիայի մէջ Քրիստոնէութեան {եւ} հետքը անգամ չ'մնաց։ Չինաստանում Յիսուսեաններ

ի մէջ առաւել փառաւորուեցան Մատէօ Րիկցի՝ խորամանկ {եւ} հնարագէտ մարդը, ինչպէս Լայենէզ։ Նա կարողացաւ հա

, իւր անձը սիրող էր ցոյց տալիս նոցա հպարտութեանը {եւ} սովորութեններին, որոնց օգնութեամբ շատ աշակերտ ճա

ատ աշակերտ ճարեց իւր վարդապետութեանը մինչեւ անգամ {եւ} Կայսերական Դռնումը։ Բայց այս բանը այնքան դժուար

վ այնպիսի Աւետարան, որ շինած էր Չինաստանի կրօնին {եւ} սովորութեանը յարմար։ Շուտով Յիսուսեանների գործը

եանների գործը մեծացաւ։ Բօնզերը նկատեցին այս բանը {եւ} Կայսեր մի Սիրականի օգնութեամբ, որ հաւատարիմ էր Բ

ալ։ Նա մի թշնամանող տետրակ շարադրեց Կայսրի վերայ {եւ} տարածեց ժողովրդի մէջ։ Երբ քննութիւն բացուեցաւ այ

ի քանի դիւրահաւան Մանդարիններ, կարողացաւ համոզել {եւ} հաւատացնել Կայսրը, թէ գլխաւոր Բօնզերից մինն է տե

ամենայնի Սաղմոսի ասածի նման, թէ ահա մեղաւորք են {եւ} յաջողեալ է նոցա, սոցա եւս բաղդը, մարդկութեան այ

ր ազատել Չինաստանը զարհուրելի թշնամիների ձեռքից, {եւ} թէ անպատճառ հարկաւոր է շահել Յիսուսեանների սիրտը

սուսեանների սիրտը, որ նոքա միջնորդ լինին Չինացոց {եւ} Պօրտուգալացոց մէջ։ Կայսրը համաձայնեցաւ այս բանին

ան խռովութեններովը, կտրեցին իւրեանց յարձակմունքը {եւ} ասպատակութիւնը Չինաստանից։ Յիսուսեանք առանց օգու

ստանից։ Յիսուսեանք առանց օգուտ քաղելու չ'թողեցին {եւ} այս բանը. նոքա սկսեցին քարոզել, թէ իւրեանց աղօթ

թէ իւրեանց աղօթքի զօրութենովը կատարուել էր այդ, {եւ} այսպիսի ամօթալի խաբեբայութեամբ ձեռք առեցին դարձեա

եամբ ձեռք առեցին դարձեալ իւրեանց նախկին իրաւունքը {եւ} գործը եւ վերջապէս ստացան միեւնոյն ոյժը Տէրութեան

առեցին դարձեալ իւրեանց նախկին իրաւունքը եւ գործը {եւ} վերջապէս ստացան միեւնոյն ոյժը Տէրութեան Դռնումը։

լը շուտով տիրապետեց երկնքի որդու կամքին, ուղղակի {եւ} առանց յօժարութիւնը հարցանելու մուտք ստացաւ Կայսրի

նը հարցանելու մուտք ստացաւ Կայսրի մօտ, որ չունէր {եւ} ո՛չ մի չինացի, դաստիարակ դարձաւ Կայսերական Աթոռի

նացի, դաստիարակ դարձաւ Կայսերական Աթոռի ժառանգին {եւ} համարեա՛ թէ ազատակամ կառավարիչ երկնային թագաւորու

երից շատերը ստացան Մանդարինական արժանաւորութիւն, {եւ} Չինաստանի առեւտուրը Եւրոպայի հետ անցաւ Յիսուսեանն

ն իւրեանց թագաւորի ընդդէմ, ծովային աւազակ դարձան {եւ} այժմ աշխատում են Չինաստան մտանել, որպէս զի Կայսր

իւնը։ Մատաղահաս Կայսրը լսեց իւր վարժապետի խօսքին {եւ} արգելեց Հօլանդացոց առեւտուր առնել Չինաստանի մէջ։

Յիսուսեանք շուտով ահա սկսեցին հալածել Դօմինիկեան {եւ} Ֆրանսիսկեան կրօնաւորները, որ գալիս էին այնտեղ առ

Դօմինիկեանը, փրկուելով Յիսուսեանների հալածանքից {եւ} Եւրոպա հասած, իմաց տուեց Պապին Չինաստանի մէջ Յիս

ձեռքով տարածուած աղճատեալ Քրիստոնէութեան մասին, {եւ} թէ նոքա, քարոզելով Քրիստոսի Աւետարանը, չէին մտա

ի կենարար վարդապետութեններովը շինել Չինացոց սիրտը {եւ} աշխատիլ նոցա հոգու փրկութեան համար, այլ յարմարու

թեան հետ, որպէս զի կարողանան որսալ Չինացոց սիրտը {եւ} իրաւունք եւ հարստութիւն ճարել իւրեանց Կարգի համար

րպէս զի կարողանան որսալ Չինացոց սիրտը եւ իրաւունք {եւ} հարստութիւն ճարել իւրեանց Կարգի համար։ Իննովկենտ

ապը ընդունեց Դօմինիկեանները իւր պաշտպանութեան տակ {եւ} դատապարտեց Յիսուսեան կրօնաւորները։ Բայց Յիսուսեա

ամոզել Իննովկենտիոս X-ի յաջորդ Ալեքսանդր VII Պապը {եւ} հաւատացնել նորան, թէ Դօմինիկեանք ինքեանք են մեղա

ել են նորանց։ Նոր Պապը դատապարտեց Դօմինիկեանները {եւ} արդարացուց Յիսուսեան ընկերութիւնը, որ գտանւում է

ու տետրակներ էին տպւում իւրեանց անձը արդարացնելու {եւ} թշնամու կողմը դատապարտելու համար, երկու կողմից ե

ղութիւնքը դուրս ձգելու համար։ Վերջապէս Կլեմենտ X {եւ} Իննովկենտիոս XII Պապերը, տեսանելով Յիսուսեան քար

դատապարտեցին նորանց։ Բայց այս միջոցին Սպանիական {եւ} Ֆրանսիական Տէրութիւնքը խառնուեցան այս գործի մէջ։

ճար չ'կայ, դարձեալ նզովեց Յիսուսեան քարոզիչները {եւ} 1702 թուականին կարդինալ Տուրնոնին (Maillard de T

Տուրնոնին (Maillard de Tournon), որ շատ խելացի {եւ} գեղեցկախօս մարդ էր (Բօսսիւետի բարեկամ), Անտիոք

տիոքի Եպիսկոպոսի պատուանունով արեւելեան Հնդկաստան {եւ} Չինաստան ուղարկեց, որ քննէ Յիսուսեանների յանցանք

ինաստան ուղարկեց, որ քննէ Յիսուսեանների յանցանքը {եւ} ջնջէ նոցա առաքելութիւնը Արեւելքից։ Յիսուսեան

։ Յիսուսեանք, չ'կարողանալով կեղծաւորութեամբ {եւ} ընծաներով խարբալել այս հռչակաւոր մարդը, գործ դրե

, երկու կողմից եւս շարունակւում էր մեծ զօրութենով {եւ} կատաղութենով։ Յիսուսեանք արհամարհում էին պապական

արհամարհում էին պապական կոնդակները. նոքա Ասիայի {եւ} Եւրոպայի մէջ այնչափ զօրացած էին, որ կարո՛ղ էին չ

խորամանկութեան մասին, ըստ որում ինքեանք հեղինակ {եւ} վարդապետ էին խորամանկութեան, դաւաճանութեան եւ այ

ակ եւ վարդապետ էին խորամանկութեան, դաւաճանութեան {եւ} այլ սարսափելի յանցանքների։ Նոքա հաւատացուցին Կայ

այն է, որ տարածէ Պապի իշխանութիւնը Չինաստանի մէջ {եւ} դորանով վնասէ Կայսրի իշխանութեանը։ Այսպէս խօսում

ծ էր, միեւնոյն ժամանակում ընկնում էր Պապի ոտքերը {եւ} հաւատացնում էր, թէ իւր Կարգը, առանց մի սահմանափ

մահու չափ մեղանչեց։ Եթէ այդ կոնդակը գործ դրուի, {եւ} կատարուի այն, ինչ որ գրած է նորա մէջ, այն ժաման

ն գոյնը անուանում են երբեմն սպիտակ, երբեմն դեղին {եւ} երբեմն կարմիր"։ Դեսպանը պատասխանեց, թէ Պապ

ութիւն առնէր Չինաստանի մասին, որ երբէք տեսած չէր {եւ} ոչինչ հասկացողութիւն չունէր նորա մասին։ Ի՞նչ կ'ա

ւն չունէր նորա մասին։ Ի՞նչ կ'ասէին իմ համար, թէ {եւ} ես երկնքի որդի եմ, եթէ մտածէի դատողութիւն առնել

ետ, որ, բաղդի վերայ յուսալով, նետում է օդի մէջ {եւ} սպանում է թռչուններ։ Պալատական Մանդարին-Յիսուսեա

։ " Շատ սրամիտ բան էր, - պատասխանեց Կարդինալը, - {եւ} Ձեր մեծութիւնը անչափ քաղաքավարի էք ")։ Մեց

եսպանը կամենում է խզել քրիստոնեաների խաղաղութիւնը {եւ} կպչում է մինչեւ անգամ Կայսերական իշխանութեանը։ Ա

անգամ Կայսերական իշխանութեանը։ Այնքան մեծ կասկած {եւ} անհաւատարմութիւն կար Մեցցաբարդայի վերայ, որ նորա

ր նորա բնակարանի դուռի մօտ պահապանք էին կանգնած, {եւ} ո՛չ ոք, մինչեւ անգամ եւ իւր մարդիկը, չէին կարող

տ պահապանք էին կանգնած, եւ ո՛չ ոք, մինչեւ անգամ {եւ} իւր մարդիկը, չէին կարող միայնակ տեսանել դեսպանի

, հանեց գերեզմանից խեղճ ողորմելի Տուրնօնի մարմինը {եւ} բերեց իւր հետ Եւրոպա՝ ոչինչ գործ չ'կարողանալով յ

ցին Պալատական Մաթեմաթիկոսների պաշտօնում՝ Օրացոյց {եւ} զանազան գուշակութիւնք շարադրելու համար։ Նայելով

րին նոքա դադարեցին Չինացիները Քրիստոնեայ շինելուց {եւ} հոգս էին առնում միմիայն կարգի եկամուտների մասին։

երշտէյն Շուապացի Յիսուսեանը Պալատական Մանդարին էր {եւ} Չինաստանի Մաթեմաթիկական մեծ ընկերութեանը նախագահ

էին Յիսուսեան քարոզիչքը Չինաստանում, Եափոնիայում {եւ} Հնդկաստանում. այսպէս էր ահա եւ ամբողջ Կարգի ուղղ

ում, Եափոնիայում եւ Հնդկաստանում. այսպէս էր ահա {եւ} ամբողջ Կարգի ուղղութիւնը։ Բայց չէ կարելի մտածել

ի մտածել, որ Կարգի անդամներից ամենայն ոք առանձին {եւ} առանց բացառութեան այսպէս եւ այս հոգով ներգործէր։

ից ամենայն ոք առանձին եւ առանց բացառութեան այսպէս {եւ} այս հոգով ներգործէր։ Լուզիանի եւ Հիւսիսային Ամեր

առութեան այսպէս եւ այս հոգով ներգործէր։ Լուզիանի {եւ} Հիւսիսային Ամերիկայի անապատների քարոզիչքը, ինչպէ

որ աննշան մարդիկ էին Եւրոպայումը, մտանում են խոր {եւ} անանցանելի լիճերի, սարերի եւ անտառների մէջ, նստ

մը, մտանում են խոր եւ անանցանելի լիճերի, սարերի {եւ} անտառների մէջ, նստում են վայրենիների մակոյկներու

նտառների մէջ, նստում են վայրենիների մակոյկներում {եւ} գնում են՝ հետեւելով խորհրդական գետերի ընթացքին ա

ի հոգին անտեսանելի կերպով հետեւում է նոցա քամակից {եւ} աստիճան առ աստիճան չորացնում է այն հողը, որի վեր

մութեանը մի մեծ ծառայութիւն, նոքա բացին Անգլիայի {եւ} նորանց ձեռքով Հիւսիսային Ամերիկայի միացեալ նահանգ

ենովը, որ գործ էին դնում դէպի այնտեղի բնակիչքը, {եւ} անհաւանութենովը, որ ունէին դէպ ի Յիսուսեան քարոզ

եց կատարելապէս իւր քաղաքական սկզբունքը։ Եւրոպայի {եւ} Ասիայի մէջ նա պիտոյ է պատերազմէր ներկայ բաների կա

կայի անապատներումը, կարո՛ղ էր փչել իւր հոգին նոր {եւ} վայրենի մարդերի վերայ ամենայն ազատութեամբ։ Առաջի

ն նորանց իւրեանց կողմը, բաժանում էին մինը միւսից {եւ} յաւիտենական հլու եւ հնազանդ էին շինում իւրեանց Կա

մը, բաժանում էին մինը միւսից եւ յաւիտենական հլու {եւ} հնազանդ էին շինում իւրեանց Կարգին։ Դուրս եկաւ եր

բաներից, որ կարող էր կերպարանագործել նորա միտքը {եւ} հասակաւոր մարդ շինել երեխայից։ Այն ձեւը, որ գոր

րի գաւազանի տակ չարչարուած անբաղդ ազգերին մի ազատ {եւ} հանգիստ կեանք պարգեւելու համար եւ փոքր առ փոքր իւ

ազգերին մի ազատ եւ հանգիստ կեանք պարգեւելու համար {եւ} փոքր առ փոքր իւրեանց Կարգի իշխանութեան հետ ընտելա

նտելացնելու համար, արժանի է, որ Օրէնք տուողները {եւ} Հասարակապետութեան քարոզիչքը զարմանային։ Փաղաքշան

արակապետութեան քարոզիչքը զարմանային։ Փաղաքշանքով {եւ} խրատական պատիժներով ներս էին բերում նոքա այս վայր

վայրենի Ազգի մէջ հաստատ Սէր դէպի բարեկարգութիւն, {եւ} ընտելացնում էին նորանց բնակութեան եւ անասնադարման

կարգութիւն, եւ ընտելացնում էին նորանց բնակութեան {եւ} անասնադարմանութեան հետ։ Պարագուայի մէջ Կրօն

Պարագուայի մէջ Կրօնն էր Յիսուսեանների Քաղաքական {եւ} հոգեկան օրէնսդրութեան հիմքը։ Նոքա ինքեանք դառնու

ին դաբիրայ այն Աստուծուն, որ քարոզում էին։ Կոյր {եւ} անսահման հնազանդութիւն ունենալ դէպի այս դաբիրաներ

ն մտքի հետ, թէ չ'կայ աշխարհի երեսին առաւել բարձր {եւ} հզօր իշխանութիւն, քան թէ կարգի իշխանութիւնը, որ

ուայի բնակիչքը ծունկ չոքած լսում էին նոցա հրամանը {եւ} մեծ երջանկութիւն էին համարում համբուրել այս Սուրբ

։ Հասարակաց կեանքը, քաղաքական կառավարութիւնը {եւ} զանազան արհեստները, որ ներս էին բերած Հասարակապե

եան մէջ, բոլորովին համաձայն էին Կարգի խորհուրդին {եւ} գաղափարին։ Բոլոր բնակիչք ուսան աշխատել. այր մար

Պարագուայի մէջ կենդանագրութիւն, ճարտարապետութիւն {եւ} երաժշտութիւն, այն չափով եւ այն սահմանով, որքան

ւն, ճարտարապետութիւն եւ երաժշտութիւն, այն չափով {եւ} այն սահմանով, որքան հարկաւոր էր այնտեղի կեանքին

թիւն գործել Պարագուայեցիների երեւակայութեան վերայ {եւ} տնկել նոցա հոգու մէջ սէր եւ հնազանդութիւն դէպի իւ

երեւակայութեան վերայ եւ տնկել նոցա հոգու մէջ սէր {եւ} հնազանդութիւն դէպի իւրեանց տիրողքը, այսինքն՝ Յի

ւմ էին Յիսուսեանների ձեռքով, կախւում էին նոցանից {եւ} գտանւում էին ըստ ամենայնի նոցա իշխանութեան տակ։

րտութեան։ Ամենայն տարի հաւաքւում էին խորհրդականք {եւ} քննում էին տարեկան բոլոր գործերը. նոր օրէնքներ դ

ին տարեկան բոլոր գործերը. նոր օրէնքներ դնում էին {եւ} հիները փոխում։ Յիսուսեանների գլխաւոր խորհուր

րդը այն էր, որ ուսուցանեն Պարագուայեցիներին կարգ {եւ} պահեն նորանց կատարեալ տգիտութեան մէջ։ Այս պատճառ

նանում էին միմիայն անհրաժեշտ հարկաւորութեններով, {եւ} ի՞նչքան աշխատութիւն պիտոյ է գործ դնէին Յիսուսեանք

ոյ է գործ դնէին Յիսուսեանք, որ ջնջէին Պարագուայի {եւ} Եւրոպայի միմեանց հետ կապակցութիւնը։ Բոլոր ե

ի մէջ ունէին ձուլարան, ուր շինում էին թնդանօթներ {եւ} այլ զանազան զէնքեր, որ Յիսուսեանք գործ էին ածում

անդ՝ բամբակի, շաքարի, թաբակի, զանազան մորթերի {եւ} այլ բաների։ Վեց տարին մի անգամ գալիս էր Գեներալ

ալիս էր Գեներալ Պրօկուրօրը, հաշւում էր եկամուտքը {եւ} գոյացած դրամը մուրհակներով ուղարկում էր Հռովմ՝ Գ

երեւելի վաճառատեղիքը էին Սանտա-Ֆէ, Բուէնոս-Այրէս {եւ} Տուկուման։ Միմիայն այս վաճառատեղիքը տարեկան արդի

ը Եւրոպայի մէջ ցոյց է տալիս երկու ուղղութիւն. XV {եւ} XVI դարերումը Կարգը պատերազմում է թագաւորների միա

երազմում է թագաւորների միապետական իշխանութեան հետ {եւ} այն կարգադրութենների հետ, որ պաշտպան էին այս իշխ

երութիւնը (Աւստրիական Տան ժառանգական երկիրները) {եւ} Անգլիան։ Միապետական իշխանութեան մէջ երեւում էր ա

մանաւանդ՝ Բելլարմին, Մարիաննա, Ալֆոնս Սալմերօն {եւ} Էմմանուէլ Սպա։ Եւ ո՞վ կարող էր մտածել. նոքա ընդ

ն, Մարիաննա, Ալֆոնս Սալմերօն եւ Էմմանուէլ Սպա։ {Եւ} ո՞վ կարող էր մտածել. նոքա ընդդէմ դուրս եկան ժողո

ն մէջ այն, ինչ որ ասացին XVIII դարու հեղինակները {եւ} հասարակապետութեան քարոզիչքը՝ Րուսսօն եւ Մօնտեսկի

ինակները եւ հասարակապետութեան քարոզիչքը՝ Րուսսօն {եւ} Մօնտեսկիէն, beneplacita multitudinis։ Բայց այս

ից վեր դասելով Պապի իշխանութիւնը, այս ճանապարհով {եւ} ՝ իւրեանց Կարգի իշխանութիւնը։ Բայց ինչպէս առ

իւնքը, որ դեռեւս չէին ոչնչացած, վասն որոյ Սարպի {եւ} այլ Հասարակապետական քարոզիչք, որ հասկանում էին ժ

ն, այսինքն՝ թագաւորների Աստուածային իրաւունքը, {եւ} այս կերպով աշխարհական իշխանութիւնը հաւասար կացուց

ւմ են ամենայն տեղ իբրեւ թագաւորների խոստովանահայր {եւ} նոցա ձեռքով ներգործում են իւրեանց Կարգի օգտի համա

րութեան ժամանակ, Սպանիայի Կարոլոս IIը, Յակոբ II {եւ}, բացի սորանցից, շատ Սպանիայի եւ Աւստրիայի թագաւ

IIը, Յակոբ II եւ, բացի սորանցից, շատ Սպանիայի {եւ} Աւստրիայի թագաւորներ կառավարւում էին Յիսուսեաններ

պատահեց զօրեղ հակառակորդների, որք էին Պարլամենտը {եւ} Համալսարանը։ Ֆրանսիսկոս IIի օրովը անցան պատմական

նէին այլ Կարգերի նման եպիսկոպոսների իրաւասութիւնը {եւ} առ հասարակ Ֆրանսիայի մէջ հրաժարուէին իւրեանց արտօ

սուսեանք առաջին անգամ ընդունեցին բոլոր պայմանները {եւ} բացին Փարիզի մէջ Կլերմոնդեան Կօլլեգիումը (որ այժ

ոքեց այս բանի ընդդէմ։ Գործը մտաւ Պարլամենտ։ Նոր {եւ} մինչեւ այն ժամանակ անյայտ փաստաբանը՝ Էտիէն Պասկի

վնասակարութիւնքը Ֆրանսիացոց հոգեւորականների համար {եւ} մինչեւ անգամ Տէրութեան վտանգը՝ հիմնուելով այս բա

ւթիւն առնել այն ժամանակ մանաւանդ, մինչ Ֆրանսիայն {եւ} Սպանիայն թշնամի էին միմեանց։ Նա այսպէս վերջաւորե

եան կորստական հետեւանքը, այսինքն՝ ամենայն կարգի {եւ} հանգստութեան կործանումը ոչ միայն այս թագաւորութեա

ն կործանումը ոչ միայն այս թագաւորութեան մէջ, այլ {եւ} բովանդակ Քրիստոնեայ աշխարհներում՝ նոցա խորամանկո

նենգութենով, նանրահաւատութենով, երեսպաշտութենով {եւ} այլ զարհուրելի արատիքներով"։ Կարգի փաստաբան

դրեց այս գործի վախճանական վճիռը անորոշ ժամանակով {եւ} թոյլ տուեց Յիսուսեաններին ուսուցանել նոր բացած Կօ

թիւնը, որ մանաւանդ փայլեցաւ այս պաշտպանութենով, {եւ} որի մասին դեռեւս ժողովքի առաջին նիստումը գովասանո

դովեց Յիսուսեաններին։ Նոքա տեսան նորանում մի նոր {եւ} քանքարաւոր հակառակորդ։ Կամենալով ջնջել այն տպաւո

լ էր նորա ճառը, գրեցին ճառի պատասխանը հայհոյանքի {եւ} զրպարտութեան ձեւով, որ մինչեւ այժմ պահպանւում է

, ցանցառութենների, իշութենների (aneries), չար {եւ} հերետիկոսական կարծիքների, որ այս բաներից շինեն ն

ը հարիւր մղոնից պիտոյ է թռչին, հասանեն ագռաւները {եւ} անգղները՝ նորա մարմնի հոտը առած, գերեզման, որի

թեան պատճառով. որի վերայ պիտոյ է բուսանին մամուռ {եւ} եղինճ, եւ ուր պիտոյ է բոյն շինեն մողէսները եւ բա

ով. որի վերայ պիտոյ է բուսանին մամուռ եւ եղինճ, {եւ} ուր պիտոյ է բոյն շինեն մողէսները եւ բազիլիսկները

ւռ եւ եղինճ, եւ ուր պիտոյ է բոյն շինեն մողէսները {եւ} բազիլիսկները, պիտոյ է վայեն բուերը եւ այլ գիշատո

մողէսները եւ բազիլիսկները, պիտոյ է վայեն բուերը {եւ} այլ գիշատող թռչունները։ Պասկիէ, անառակ, Փա

gorge), հերետիկոս, կամ առաւել վատթար, կեղտոտ {եւ} զզուելի հեգնող, յիմարների նահապետ (archi-sot pa

ն պիտոյ է դնել դեղին գլխարկ՝ աքաղաղի փետուրներով {եւ} բոժոժներով, օձ, սողուն, գորտ, խօսքերով միայն

յն Պապական, իսկ իրողապէս Աստուած մի անձն դաւանող {եւ} մինչեւ անգամ անաստուած, շատախօս, կաչաղակ, անսա

խելագար, որ ընկնում է ամենայն կողմ, որ ապականէ {եւ} պղծէ կարապների մաքուր փետուրների պատուական սպիտակ

էս կամենում են նոքա ապացուցանել իւրեանց իրաւունքը {եւ} հերքել հոյակապ Պասկիէի իմաստուն ասածները։ Ի՞նչ ա

սել է, ճշմարտութիւն ապացուցանելու համար հայհոյել {եւ} նզովել. եթէ ունին նոքա իրաւունք, փաստ եւ պատճառ

յհոյել եւ նզովել. եթէ ունին նոքա իրաւունք, փաստ {եւ} պատճառ, թո՛ղ հանդէս բերեն, թո՛ղ մարդավայել կերպ

, թո՛ղ մարդավայել կերպով հերքեն հակառակորդի խօսքը {եւ} լուսափայլ կացուցանեն իւրեանց ճշմարտութիւնը։ Այս

Այս բաները ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ յայտնի ապացոյց {եւ} քարոզ, թէ այդ Յիսուսեան աբեղայքը ջարդ ու փշուր է

սուսեան աբեղայքը ջարդ ու փշուր էին եղած բարոյապէս {եւ} ջախջախուած խորտակուած միանգամայն Պասկիէի ճշմարտու

ճշմարտութեան մուրճի տակ. պատճառ, բանականութենով {եւ} խելքով կ'ապացուցանուի ճշմարտութիւնը, եթէ կայ, բ

րտութիւնը, եթէ կայ, բայց հայհոյութիւն, գաւազան {եւ} բռնութիւն երբէք չեն կարող ապացուցանել մի շինովի,

Նոքա արդէն բաւականաչափ զօրացած էին Ֆրանսիայի մէջ {եւ} 1577 թուականին նոր ի նորոյ սկսեցին աշխատել, որ ձ

սեաններին, կանչեց իւր մօտ Համալսարանի կառավարիչը {եւ} Համալսարանական ծերակուտի անդամքը, յայտնեց նորանց

ական ծերակուտի անդամքը, յայտնեց նորանց, թէ Պապը {եւ} թագաւորը ցանկանում էին տեսանել Յիսուսեան աբեղաներ

աւառական Յիսուսեան աբեղայ, որ այնտեղ ներկայ էր, {եւ} որ մինչեւ այն ժամանակ չէր խօսում, ասաց. " Sumus

նակել էր իւր կոնդակներից մինի մէջ"։ Կառավարիչքը {եւ} երեսփոխանքը չ'կարողացան հասկանալ այս աբեղայի խօսա

ս Մեզերիէ ասում է, Յիսուսեանք էին նորա քարոզիչքը {եւ} փողարքը։ Նոցա միջից մանաւանդ երեւելի եղաւ Հենրիկ

ի հանդերձ հագնելով։ Մտանում էր խաղարկութեան տներ {եւ} պանդոկներ, այս բաները Յիսուսեան Կարգի կանոնով թո

իւղ մարդը ճանապարհորդեց բոլոր Գերմանիայ, Իտալիայ {եւ} Սպանիայ, գնաց ամենայն պապական թագաւորի մօտ՝ աշխ

տեւ սա պաշտպան էր Հուգենօտներին։ Նորա հետ միացաւ {եւ} մի այլ Յիսուսեան աբեղայ՝ Կլօդիոս Մատիէ, որ անու

իւն Պապականութիւնը Ֆրանսիայի մէջ պահպանելու համար {եւ} Հենրիկոս III-ի մահից յետոյ Կարդինալ Բուրբոնին թագ

դարձաւ Սուրբ Լիգայի ընկերակցութեան կենդրոն։ Տասն {եւ} վեց) հռչակաւորքը, որ գրգռւում էին եւ կառավարւո

ոն։ Տասն եւ վեց) հռչակաւորքը, որ գրգռւում էին {եւ} կառավարւում էին Յիսուսեանների խորհրդով, ազատակամ

եանների խորհրդով, ազատակամ ներգործում էին Փարիզի {եւ} Ֆրանսիայի վերայ։ Հենրիկոս III-ը, որ սկզբում

, բայց շատ սխալուեցաւ իւր կարծիքի վերայ։ Գիզերը {եւ} Յիսուսեանք էին Ֆրանսիայի իսկական տիրողքը։ Հենրիկ

ուց։ Այս երկու թագաւորքը միացուցին իւրեանց զօրքը {եւ} պաշարեցին Փարիզը։ Սարսափած մնացին Տասն եւ վեցը ե

զօրքը եւ պաշարեցին Փարիզը։ Սարսափած մնացին Տասն {եւ} վեցը եւ հնար էին որոնում այս վտանգից ազատուելու։

ւ պաշարեցին Փարիզը։ Սարսափած մնացին Տասն եւ վեցը {եւ} հնար էին որոնում այս վտանգից ազատուելու։ Այն միջ

եւեցաւ Բուրգուան՝ Յակոբեանների վանքի վանահայրը, {եւ} յայտնեց, թէ իւր աբեղաներից Յակոբ-Կլեման անունով

գոստինեան աբեղայի, որ պատարագում էր նոցա համար, {եւ} խնդրել էին այս աբեղայից հասուցանել նամակների ծրար

ել։ Դուքս Մայէնը տուեց այս նամակները Բուրգուանին {եւ} խնդրեց համոզել Կլեմանը, որ հարցուփորձի ժամանակ չ

այն հասաւ Սէն-Կլու։ Ամբողջ գիշեր աղօթքի հետ եղաւ {եւ} միւս օրը գնաց Արքունի պալատ։ Երբ կամենում էր ներ

ն. ինձ համար կ'ասեն, թէ ես հալածում եմ աբեղայքը {եւ} չեմ կամենում տեսանել նորանց"։ Յակոբ-Կլեմանը

թագաւորին, որ այն միջոցին նստած էր աթոռի վերայ, {եւ} տուեց նորան նամակների ծրարը։ Ինչ ժամանակ Հենրիկո

իւր թեւի միջից երկայն դանակը, որ պատրաստած էր, {եւ} ցցեց թագաւորի կուրծքը։ Պահապանքը, լսելով թագաւո

ահապանքը, լսելով թագաւորի աղաղակը, ներս վազեցին {եւ}, տեսանելով թագաւորը արեան մէջ թաւալուած, իսկ աբ

րիւնոտ դանակը ձեռքին, յարձակուեցան Կլեմանի վերայ {եւ} կտոր կտոր արեցին նորան նոյն րոպէին։ Յակոբ-Կլեման

ա կամենում էին Բօրդօի մէջ մորթել Մարշալ Մատինեօնը {եւ} տիրել ամրոցին։ Մատինեօնը ազատուեցաւ, բայց Յիսու

ան աբեղայքը, որոնց խորհրդով կառավարւում էին Տասն {եւ} վեցը եւ մանաւանդ՝ Դուքս Մայէնը, որ այն միջոցին

յքը, որոնց խորհրդով կառավարւում էին Տասն եւ վեցը {եւ} մանաւանդ՝ Դուքս Մայէնը, որ այն միջոցին գլխաւոր

կոս IV-ը բռնեց այս եօթանասուն տարեկան պառաւը, որ {եւ} երիտասարդ ժամանակին չէր ցոյց տուել մի առանձին խել

տասարդ ժամանակին չէր ցոյց տուել մի առանձին խելք, {եւ} փակեց նորան Պուատուի Շատինիէ անունով ամրոցի մէջ,

Շատինիէ անունով ամրոցի մէջ, ուր հետեւեալ տարումը {եւ} մեռաւ այս թագաւորի ուրուականը՝ իւր յիշատակը թողն

որի մէջ Հենրիկոս IV-ը անուանուած էր " հերետիկոս " {եւ} որպէս մասնակից շատ յանցանքների, անարժան եւ անյար

կոս " եւ որպէս մասնակից շատ յանցանքների, անարժան {եւ} անյարմար Ֆրանսիայի Քրիստոնէական թագը ժառանգելու։

ենրիկոս, Աստուծոյ ողորմութեամբ թագաւոր Ֆրանսիայի {եւ} Նավարրայի, թագաւոր Բէարնա, առաջին Պէր Ֆրանսիայի

իկստոս V-ի կոնդակին։ Հաստատում է, որ այն սուտ է {եւ} անիրաւ, եւ իբրեւ մի չարագործութիւն յանձնում է Ֆր

ոնդակին։ Հաստատում է, որ այն սուտ է եւ անիրաւ, {եւ} իբրեւ մի չարագործութիւն յանձնում է Ֆրանսիային Պէր

ր վերաբերում է հերետիկոսութեան, թագաւորը ասում է {եւ} հաստատում է, թէ պարոն Սիկստոս V-ը, որ պապ է կոչ

, չարաչար սուտ է խօսել, թէ նա ինքն է հերետիկոս, {եւ} այս բանը պիտոյ է ապացուցուի, մի ազատ եւ օրինաւոր

ետիկոս, եւ այս բանը պիտոյ է ապացուցուի, մի ազատ {եւ} օրինաւոր, լրացեալ ժողովքով։ Եթէ Սիկստոս չ'հնազա

ւոր Հենրիկոսը կը քարոզէ նորան նեռն, սուտ Քրիստոս {եւ} կ'ունենայ նորա հետ մշտնջենական եւ անհաշտ պատերազմ

, սուտ Քրիստոս եւ կ'ունենայ նորա հետ մշտնջենական {եւ} անհաշտ պատերազմ... Եթէ առաջուայ ժամանակներումը

ոս Պապն է, երբ նոքա մոռանում էին իւրեանց պաշտօնը {եւ} խառնւում էին աշխարհական գործերի մէջ, այնպէս եւ վ

ը եւ խառնւում էին աշխարհական գործերի մէջ, այնպէս {եւ} վերոյիշեալ Ֆրանսիայի եւ Նավարրայի թագաւոր Հենրիկո

ական գործերի մէջ, այնպէս եւ վերոյիշեալ Ֆրանսիայի {եւ} Նավարրայի թագաւոր Հենրիկոսը, որ ոչինչ բանով իւրե

անպատւութեանը, որ բերեցին նորա արիւնի, նորա տան {եւ} բոլոր Ֆրանսիայի Պարլամենտների վերայ"։ Այս ս

րելով։ " Paris vaut bien une messe! ", - ասաց նա {եւ} փառաւոր յաղթանակով մտաւ Փարիզ։ Այս միջոցին վ

ախճանեցաւ Սիկստոս V-ը։ Շուտով նորա քամակից մեռաւ {եւ} Գրիգոր XIV-ը, որ անցել էր Պապական աթոռը արդէն խո

շուտով դեսպաններ Հենրիկոս IV-ի կողմից՝ Դիւպերրոն {եւ} դ'Օսսա՛, այն մասին, որ խնդրեն չքացնել Հենրիկոս

հագած լինին իւրեանց կարդինալական հոգեւոր զգեստքը {եւ} թոյլ տրուի իւրեանց, դեսպաններին, կանգնած լինել

կան դաշնադրութիւնը ցոյց տուեց, թէ Սրբազան Լիգայի {եւ} Յիսուսեան աբեղաների կամքը այն էր, որ Հենրիկոս մե

թէ արդարեւ կամենում էր Հենրիկոս IV-ին սպանել Օբրի {եւ} Վարադ Յիսուսեանների խորհրդով։ Հայր Վարադը պա

րդասպանութիւնը), միւս օրը խոստովանեցրել է նորան {եւ} հաղորդել Յիսուսեան Կօլլեգիումի մէջ։ Բարրիերը պատ

ւմ կերաւ Հենրիկոսի անունով։ Միմիայն Կապուսինեանք {եւ} Յիսուսեանք հրաժարուեցին երդումից. այն պատճառով,

րքեւումը։ Փարիզի համալսարանի Աստուածաբանական {եւ} իրաւաբանական Ֆակուլտէտները, դատապարտելով Յիսուսե

նում էին, որ վտանգը պատրաստ է միշտ իւրեանց համար {եւ} երբէք ազատուելու չեն, քանի կենդանի էր Հենրիկոս I

Հենրիկոս IV-ը, որ ատելով ատում էր Յիսուսեանները {եւ} թէ թոյլ էր տալիս նորանց մնալ Ֆրանսիայի մէջ, միայ

Հենրիկոս IV-ը, մեծ պաշտօն կը լինի կատարած կրօնին {եւ} Ֆրանսիային եւ սուրբ կը լինի, եթէ ինքը կորչի այս

, մեծ պաշտօն կը լինի կատարած կրօնին եւ Ֆրանսիային {եւ} սուրբ կը լինի, եթէ ինքը կորչի այս հսկայական քաջա

ւնը, ուր ամենայն երեկոյ գնում էր Հենրիկոս IV-ը, {եւ} մի ծածուկ տեղ պահուելով՝ սպասում էր թագաւորի գալ

թաշկինակը։ Հենրիկոսը խոնարհեցաւ, որ վեր առնու, {եւ} այս դիպուածը փրկեց նորա կեանքը։ Ի՞նչպէս։ Շատէլ

ց, ուր կանգնած լինելով՝ անտեսանելի էր թագաւորին {եւ} տիկինին, բայց որովհետեւ թագաւորը խոնարհել էր այս

ու թաշկինակը, վասն որոյ դանակը հասաւ նորա երեսին {եւ} թեթեւ վէրք դրեց շրթունքի վերայ եւ կոտրեց մի ատամը

սաւ նորա երեսին եւ թեթեւ վէրք դրեց շրթունքի վերայ {եւ} կոտրեց մի ատամը։ Այնպէս շուտ կատարուեցաւ այս շար

տուրիայի ձեռքով, որ բնակում էր այնտեղ, վասնորոյ {եւ} գանչեց. " Սատանայն առնու այս յիմարին. ինձ վիրաւ

ում էր կամաց դէպի դուռը, իսկոյն կանգնեցրեց նորան {եւ} ասաց. " Երկուսիցս մինը վիրաւորեց թագաւորին՝ կա՛

րոցներում, իբրեւ հասարակաց հանգստութեան վրդովիչք {եւ} իբրեւ թշնամի թագաւորի եւ Տէրութեանը, պարտական են

աց հանգստութեան վրդովիչք եւ իբրեւ թշնամի թագաւորի {եւ} Տէրութեանը, պարտական են բոլորը, առանց բացառութե

լուց երեք օրից յետոյ դուրս գալ Փարիզից, իսկ տասն {եւ} հինգ օրից յետոյ՝ Ֆրանսիական Տէրութեան միջից։ Նո

րեւ թագաւորի հրամանի յայտնի հակառակորդներ"։ {Եւ} արդարեւ Յիսուսեանք դուրս եկան Ֆրանսիայից, բայց ն

ն Ֆրանսիայից, բայց նոցա մի մասնը մնաց Հիեննայում {եւ} Լանգեդօկում, ուր դեռեւս կարող էին մի կերպով դիմա

վճռեց քանդել այն տունը, ուր բնակւում էր Շատէլ, {եւ} նորա տեղում մի բուրգ շինել թագաւորի փրկութեան եւ

եւ նորա տեղում մի բուրգ շինել թագաւորի փրկութեան {եւ} Յիսուսեան աբեղաների Ֆրանսիայից աքսորուելու յիշատա

ա Վալուա կնոջից, որ քանի տարով մեծ էր իւրեանից, {եւ} որի հետ պսակուել էր՝ յարմարուելով քաղաքական հանգ

ել աքսորից Յիսուսեան աբեղայքը։ Պսակը քակուեցաւ, {եւ} Հենրիկոսը գնաց Լիօն՝ իւր երկրորդ կնոջ՝ Մարիա Մե

ն ժամանակուայ գեղեցկուհիներից առաջինն էր, խելացի {եւ} խորագէտ կին, որի ճակատը գրած էր մեծ նշանակութիւն

դիչիսի հետ կային երկու Իտալացի Յիսուսեանք՝ Մաճիօ {եւ} Ճենտիլ, երկուսը եւս ճարտար խռովարար եւ յաջող Պալ

ք՝ Մաճիօ եւ Ճենտիլ, երկուսը եւս ճարտար խռովարար {եւ} յաջող Պալատականք։ Նոքա կարողացան դարձուցանել իւր

դարձուցանել իւրեանց վերայ թագաւորի բարեհաճութիւնը {եւ} համոզում էին նորան խոստանալ երկու ամսից յետոյ թոյ

Բիրոնի ընդդէմ դաւադրութեանը մասնակից եղած լինելը {եւ} այլ թագաւորութենների մէջ նոցա ձգած խռովութիւնքը հ

որ Մարիա Մեդիչիսի հետ էր, Փարիզ հասանելուց յետոյ {եւ} իւր սրամիտ խօսքերի համար թագաւորին հաճոյանալուց յ

նայն տեղ գրագրութիւն ունին, ամենայն տեղ ընկերներ {եւ} խորհրդակիցք, նոքա ամենայն ժամանակ կը տանեն ինձ։

ոքա ամենայն ժամանակ կը տանեն ինձ։ Գուցէ դեռ ասեն {եւ} իմ մասին, թէ ես վախենում եմ նորանցից։ Բայց եթէ

եսարին համաձայն իմ. ամենայն մահից լաւ է անակնկալ {եւ} յանկարծական մահը"։) Վերջապէս Յիսուսեանք վ

Նոքա ստացան դարձեալ Փարիզի մէջ ուխտապահական տունը {եւ} Կլերմոնտեան Կօլլեգիումը, այն պայմանով, որ դասախ

ռքի մէջ նստած էին դ'Էբերնօն, Մօնբազօն, Լեւարդէն {եւ} Րօկլօր դուքսերը եւ դը-լա-Ֆօրս եւ Միրաբոյ մարկիզնե

'Էբերնօն, Մօնբազօն, Լեւարդէն եւ Րօկլօր դուքսերը {եւ} դը-լա-Ֆօրս եւ Միրաբոյ մարկիզները։ Մի նեղ փողոցից

բազօն, Լեւարդէն եւ Րօկլօր դուքսերը եւ դը-լա-Ֆօրս {եւ} Միրաբոյ մարկիզները։ Մի նեղ փողոցից դէպի միւսը շո

բոլորը։ Եթէ Րաւալեակ ձեռքից թողնէր իսկոյն դանակը {եւ} անհետանար, չէին գտանելու նորան։ Բայց նա բռնուեց

ւ նորան։ Բայց նա բռնուեցաւ արիւնոտ դանակը ձեռքին {եւ} խոստովանեցաւ, թէ ինքն էր թագաւորի սպանողը։ Այն

դիկ, որոնք ասացին, թէ հարկաւոր է սպանել նորան, {եւ} անյայտացան բազմութեան մէջ։ Դուքս դ'Էպիրնօնը՝ թա

մութեան մէջ։ Դուքս դ'Էպիրնօնը՝ թագուհու սիրելին {եւ} Յիսուսեանների պաշտպանը, տուեց Րաւալեակը Մօնտինի

բարձրացրել Աստուծոյ օծեալի վերայ։ Յիսուսեանների {եւ} Դուքս դ'Էպերնօնի խռովարարութեամբ շատ թոյլ կերպով

երեւում։ Նոքա, ինչպէս ասում են, Տացիտ, Տիվերի {եւ} Լիվի, չէին եկել իւրեանց սպանած թագաւորի մարմինը

նի թագաւորի մահին դ'Էպերնոն դուքսը մտաւ Պարլամենտ {եւ}, ձեռքը դնելով սուրի վերայ, ասաց որոտալիր ձայնով

թէ այսօր, այս ժողովքի մէջ, թագուհին չ'ընդունուի {եւ} չ'հրատարակուի գահակալ եւ յաջորդ հանգուցեալ թագաւո

ջ, թագուհին չ'ընդունուի եւ չ'հրատարակուի գահակալ {եւ} յաջորդ հանգուցեալ թագաւորին, այն ժամանակ հարկաւո

ն ձայնը։ Հենրիկոս IVի այրին անուանուեցաւ թագուհի {եւ} Տէր Ֆրանսիայի։ Հասարակաց ձայնը եւ կարծիքը դատապա

ուեցաւ թագուհի եւ Տէր Ֆրանսիայի։ Հասարակաց ձայնը {եւ} կարծիքը դատապարտում էր Դուքս դ'Էպերնոնը եւ մինչեւ

ձայնը եւ կարծիքը դատապարտում էր Դուքս դ'Էպերնոնը {եւ} մինչեւ անգամ թագուհին եւս իբր մասնակից թագաւորի դ

անութեանը։ Մարիա Մեդիչիսի վարմունքը դէպի Սիւլլին {եւ} հանգուցեալ թագաւորի դէպի այլ հաւատարիմքը, նորա շ

ւնակ հրաժարուելը Րավալեակի խորհրդակիցքը գտանելուց {եւ} պատժելուց եւ մանաւանդ պաշտպանութիւնը, որ ցոյց էր

ելը Րավալեակի խորհրդակիցքը գտանելուց եւ պատժելուց {եւ} մանաւանդ պաշտպանութիւնը, որ ցոյց էր տալիս Յիսուս

եգիումի մէջ, ոչ թէ միայն Աստուածաբանութիւն, այլ {եւ} բոլոր այլ գիտութիւնքը։ Զուր էր բողոքում Համալսար

անդամներից մինը՝ Էդմօնտ Րիշիէ, շատ ուսումնական {եւ} խելացի մարդ, որ այն ժամանակը Համալսարանի Սենտիկ

լից, որ հարկադրէ նա Րիշիէին հրաժարուիլ իւր գրքից {եւ} գրել նորա հակառակ, մի խօսքով հերքել իւր ասածները

երը։ Րիշիէ չ'լսեց խիստ նախարարի եղբօր հրամանին, {եւ} հաստատ կերպով ջատագովում էր իւր կարծիքը։ Րիշ

օսքին։ Նա արտաքին կերպով հաշտուեցաւ Րիշիէի հետ, {եւ} հրաւիրեց նորան ճաշ ուտելու իւր մօտ։ Ճաշից յետոյ

նուած էին սենեակի մէջ, յարձակուեցան Րիշիէի վերայ {եւ} ուղղեցին երկու դանակ, մինը դէպի կուրծքը, միւսը

այսինքն՝ ջնջել կալուածական իշխանութեան մնացորդքը {եւ} զօրացնել թագաւորական իրաւունքը։ Հին ազնուական գե

ւած էին խոնարհել խիստ նախարարի կամքի առաջեւը, որ {եւ} խորամանկութենով եւ ուժով գիտէր ոչնչացնել բոլոր խո

ստ նախարարի կամքի առաջեւը, որ եւ խորամանկութենով {եւ} ուժով գիտէր ոչնչացնել բոլոր խոչընդակութիւնքը։ Րի

նդակութիւնքը։ Րիշիլիէի բռնաւորական բնաւորութիւնը {եւ} խորամանկութիւնը ըստ ամենայնի համաձայն էին Կարգի բ

ծութենովը, կարող էր ջնջել նորանց Ֆրանսիայի միջից {եւ}, Պապի հետ մօտ լինելով, կարո՛ղ էր վնասել եւ բոլո

իջից եւ, Պապի հետ մօտ լինելով, կարո՛ղ էր վնասել {եւ} բոլոր հասարակութեանը։ Նոքա երբէք չէին ցանկանում

ի թշնամի, վասն որոյ որոշեցին հնազանդ լինել նորան {եւ} ծառայել նորան, որ նորա ձեռքով կարողանան օգուտ քա

այել նորան, որ նորա ձեռքով կարողանան օգուտ քաղել {եւ} առաջին ներգործողը դառնալ յետոյ Ֆրանսիայի մէջ։ Ես

եմ համարում նկարագրել Յիսուսեան աբեղաների անքուն {եւ} անձանձիր ներգործութիւնքը Հուգենօտները հալածելու,

անակ զբաղեցուցել էր, ո՛չ թէ միայն Ֆրանսիան, այլ {եւ} բոլոր Եւրոպան։ Ես յիշում եմ Յանսենեանների հալածմ

գոստինոս " անունով, որ գրեց Կուռնէլիոս Յանսէնը, {եւ} դորանով ինքը Յանսենականութիւնը կարողացաւ տեղ գտան

, կարողացաւ իւր կողմը շրջել ջերմեռանդ կուսակիցներ {եւ} ընկնել զարհուրելի հալածանքի տակ։ Յիսուսեան աբեղա

. համարեա թէ սորա կէսի չափ բերում էին Հնդկաստանի {եւ} Չինաստանի գործակալութիւնքը։ Այն արդիւնքները, որ

ը, որ ստանում էին Եւրոպայում գտանուած դպրոցներից {եւ} մասնաւոր մարդերի նուիրագործութենից, անհաւատալի մ

ակաւոր լինելով իւր գիտութենովը, բարեպաշտութենովը {եւ} խիստ բարոյականութենովը՝ չ'կարողացաւ հաճոյ գտանու

ինս նորա գործերի ընթացքը անուանել էր Մաքիաւելական {եւ} դատապարտել էր նորան իւր շարադրութեններից մինի մէջ

յեց դահճի ձեռքով այրել Օգոստինոսի մասին գրած գիրը {եւ} սկսեց պաշտպան լինել Յիսուսեաններին։ Րիշիլիէի մահ

նէլ Փիլիսոփայն ասաց. " Յանսէնեանք մեղանչեցին"։ {Եւ} ճշմարիտ որ, Յիսուսեանք, ինչպէս ինքեանք ասում էի

։ Յանսէնեանների մէջ կային այն ժամանակուայ խելացի {եւ} բանագէտ մարդիկ՝ յառաջադէմ հոգեւորականք, երեւելի

կ՝ յառաջադէմ հոգեւորականք, երեւելի աստուածաբանք {եւ} քարոզիչք, որոնցով այն միջոցին լցուած էր Ֆրանսիայ

ած Յանսէնեանների մարմինքը հանուեցան գերեզմաններից {եւ} ձգուեցան խորխորատների մէջ։ Այս խիստ ու կոշտ վարմ

Քենելի գիրը (Quesnel), որ գրուած էր Ֆրանսիարէն {եւ} անուանւում էր " Reflexions morales sur le Nouvea

րիւր մի կանոն՝ մեծ մասնով դուրս բերած Օգոստինոսի {եւ} այլ եկեղեցական հարց գրուածներից. ուրեմն, բաւակա

նսէնեանների վարդապետութեանը։ Այս գիրքը Ֆրանսիայի {եւ} Եւրոպայի մէջ ընդունուեցաւ մեծ սիրով։ Ֆրանսիացոց

արելի էր համարձակաբար զինուորուիլ այս գրքի ընդդէմ {եւ} դատապարտել նորան, որ առ հասարակ Յիսուսեանների սո

թէ Ֆրանսիայի թագաւորը ամենեւին ատում է այս գիրքը {եւ} շատ շնորհակալ կը լինէր Պապից, եթե դատապարտէր Պապ

եղինակքը, փախչելով հեռատեսութեամբ ապագայ վէճերից {եւ} հերքողական փաստերից, չ'կամեցան դատապարտել Քենելի

ներածութենից յետոյ, հասարակաբար Պապի իշխանութեան {եւ} հերետիկոսութեան վերայ, նոքա վերջումը զետեղեցին ք

՝ respective et in globo։ Դժուար չէր հաւատացնել {եւ} Լուդովիկոս XIVին, թէ Պապը շատ ցանկանում էր, որ

ցանկանում էր, որ թագաւորը ընդունէր այս կոնդակը, {եւ} թէ Քենելը հետեւող էր Յանսէնի աղանդին։ Ֆրանսիացոց

եհ։ Պապը պատասխանեց, թէ նորա կոնդակը բացայայտ է {եւ} պարզ, եւ թէ ինքը չէ կարո՛ղ սխալուիլ)։ Քանի ե

պատասխանեց, թէ նորա կոնդակը բացայայտ է եւ պարզ, {եւ} թէ ինքը չէ կարո՛ղ սխալուիլ)։ Քանի եպիսկոպոսու

Յանսէնականք, բայց քաջութեամբ ընդդէմ կանգնեցան։ {Եւ} երբ, հարկադրուելով բռնութենից, ընդունում էին կո

էին կոնդակը, բողոքեցին դէպի մի գալոց ժողովք, որ {եւ} մինչեւ այժմ չէ եղած եւ երեւի թէ եւ չէ լինելու այս

դէպի մի գալոց ժողովք, որ եւ մինչեւ այժմ չէ եղած {եւ} երեւի թէ եւ չէ լինելու այսուհետեւ եւս։ Քենել

ոց ժողովք, որ եւ մինչեւ այժմ չէ եղած եւ երեւի թէ {եւ} չէ լինելու այսուհետեւ եւս։ Քենելը բանդ դրուե

իրում էին նորան, գործ էր դրւում նորա պահապանները {եւ} բանդապետները կերակրելու համար։ Նոքա բոլորը, որ

սեանների սովորական կանոնով արտաքսուեցան եկեղեցուց {եւ} զրկուեցան սուրբ խորհրդի հաղորդութենից։ Յիսուսեան

ռակութեան բոցը բարձրացաւ. Ֆրանսիացոց հոգեւորները {եւ} Պարլամենտը չէին կամենում ընդունել Unigenitus կոնդ

նդակը իբրեւ հիմնաւոր հաւատալիք պապական եկեղեցու, {եւ} Յանսէնեանք դիմեցին դէպի թագաւորի միջնորդութիւնը։

երութեան ժամանակումը գտանւում էր իւր խոստովանահօր {եւ} այլ Պալատական Յանսէնեանների անսահման իշխանութեան

րողացաւ ներգործել այս թագաւորի վերայ, մեծացուցած {եւ} հակառակ կերպով նկարագրելով նորա առաջեւ երիտասարդո

, որ Լուդովիկոսը բոլորովին անձնատուր եղաւ նորան. {եւ} այս սրբակաց ծերութեան ժամանակ ո՛չ ոք չէր կարող ճա

Կարդինալ դը Նոյալը զրկուեցաւ իւր արժանաւորութենից {եւ} սովամահ եղաւ միմիայն այն պատճառով, որ բռնել էր Ք

։ Լուդովիկոսը մեռանելու ժամանակ միտքը բերեց նորան {եւ} յայտնեց, որ ցանկանում է տեսանել, բայց Հ. Լետիլ

ել, բայց Հ. Լետիլիէ հակառակուեց այս ցանկութեանը {եւ} ասաց թագաւորին. " Եթէ Կարդինալը այս րոպէիս երեւի

ի մօտ, զղջում էիք, որ այնպէս վարուեցաք նորա հետ {եւ} կ'արդարացնէք նորա անձը"։ " Բայց ես չունիմ ոչինչ

ղիս մօտ, թո՛ղ իմ ատենադպիրը գրէ նորան մի նամակ, {եւ} ինչքան կարելի է քաղցր ոճով"։ Կնճռադէմ քարոզիչը

ցր խօսքերի այնպիսի բառեր, որոնցից թափում էր լեղի {եւ} արհամարհութիւն։ Լետիլիէ քանի անգամ տուեց մեռ

ունիմ, ես միանգամայն ձեր խղճմտանքի վերայ յուսացի {եւ} ներգործեցի այնպէս, ինչպէս դուք կամեցաք։ Ինձ չ'յ

ք կամեցաք։ Ինձ չ'յաջողեցաւ խաղաղութիւն տնկել ձեր {եւ} իմ ժողովուրդի մէջ։ Մեռանելով ահա, աղաչում եմ Աս

տէ, որ ես բարի ցանկանում էի Հռովմէական եկեղեցուն {եւ} Ֆրանսիային"։ Ինչ ժամանակ Լուդովիկոս XIV-ը յ

V-ը յաւիտեան փակեց իւր աչքերը, Լետիլիէ առեց խաչը {եւ} դրեց թագաւորի ձեռքը։ Այն ժամանակ Յիսուսեանք անըն

ք անընդհատ կարգով մօտենում էին հանգուցեալի մահճին {եւ} բարձր ձայնով աղօթելով համբուրում էին նորան։ Այսպ

օրերումը, ո՛չ թէ միայն օտարացաւ ժողովրդից, այլ {եւ} ատելի դարձաւ նորան։ Լուդովիկոսը սկսած այն պատերա

կան սերմնարանի կառավարիչ Ժիրար անունով Յիսուսեանի {եւ} օրիորդ Լա-Կատիերի մէջ։ Յանցանքը յայտնագործուեցաւ

եցաւ, Ժիրարը դատապարտուած էր, բայց հարստութիւնը {եւ} Յիսուսեանների ներգործութիւնքը փրկեցին նորան։ Է ք

արակ մահ։ Պարլամենտը միեւնոյն ժամանակ արդարացուց {եւ} Լա-Կատիեր օրիորդը՝ չ'նայելով Յիսուսեանների հետեւ

ատիեր իւր յօժարութենովը մտաւ կուսանաց վանքը, ուր {եւ} շուտով վախճանեցաւ։ Երկու տարուց յետոյ մեռաւ եւ Ժ

ր եւ շուտով վախճանեցաւ։ Երկու տարուց յետոյ մեռաւ {եւ} Ժիրարը Լիօն քաղաքում։ Յիսուսեանք փառաւորում էին

էին նորա անունը՝ իբրեւ զրպարտուած մարդու անուն, {եւ} վերագրում էին նորան զանազան հրաշագործութիւնք. մի

շատ չէր սիրում Յիսուսեան աբեղայքը։ Հայր Լետիլիէ {եւ} այլ Պալատական Յիսուսեանները շուտով հեռացուեցան։

ւթեան հետ մակարդած վերին աստիճանի խորամանկութենով {եւ} առեւտուրով, որ ունէր Հռովմի եւ Ֆրանսիայի Արքունե

ի խորամանկութենով եւ առեւտուրով, որ ունէր Հռովմի {եւ} Ֆրանսիայի Արքունեաց հետ, ներգործում էր ո՛չ միայն

տ, ներգործում էր ո՛չ միայն Ֆրանսիայի վերայ, այլ {եւ} ամբողջ Եւրոպայի վերայ։ Այն աստիճանի սաստիկ էր ժո

։ Կարդինալ դը Նոյալը դարձեալ երեւեցաւ Պալատի մէջ {եւ} ստացաւ իւր առաջուայ ոյժը։ Համալսարանին յետ դարձո

երը, հաւատացուցին նորանց, թէ հաւատը կորչում է, {եւ} թէ մեծ ասպարէզ կայ նոցա առաջեւը, այսինքն՝ պահպա

ների կարգին ընդդէմ։ Զուր տեղը Կարդինալ դը Նոյալը {եւ} ուրիշ հոգեւորական մեծ աստիճանաւորքը աշխատեցան սահ

ժողովուրդը յայտնի յայտնի քրթմնջում էր նորա մասին {եւ} շատ անգամ աղաղակով վիրաւորում էր նորան։ Չ'նայելո

տիարակի մօտ։ Շուտով զարթեցան Դուքսի մէջ ախտերը, {եւ} Աբբայն այս կերպով կարողացաւ շահիլ նորա հաւատարմու

ն այս կերպով կարողացաւ շահիլ նորա հաւատարմութիւնը {եւ} սիրելի մնաց նորան մինչեւ մահը։ Դիւբուա առաջին նա

կը, վասն որոյ ամենայն կերպ ջանում էր օգնել Պապին {եւ} Յիսուսեաններին, թէպէտ եւ ինքը ոչինչ հաւատ չէր պա

պ ջանում էր օգնել Պապին եւ Յիսուսեաններին, թէպէտ {եւ} ինքը ոչինչ հաւատ չէր պաշտում։ Պարլամենտը, ո

ի հրամանովը մեծ անպատւութեամբ աքսորուեցաւ Փարիզից {եւ} գնաց հեռացաւ Պօնդուազ։ Այս քաղաքի մէջ 1720 թուակ

հաւատալիք։ Յանսէնեանք համարւում էին մարտիրոսք, {եւ} նոցա վերագրւում էին զանազան հրաշագործութիւնք։

ականը։ Վերջապէս բոլորովին հրաժարուեցաւ աշխարհքից {եւ} առանձնանալով մի այրի մէջ՝ սովամահ մեռաւ։ Այսպիս

ւր բնակւում էր Պարին, կտրատում էին մեռածի շորերը {եւ} իբրեւ մի սուրբ նշխար պահում էին իւրեանց մօտ։ Նոր

ատմութիւն էին լինում։ Ի հարկէ թագաւորական Պալատը {եւ} հասարակութեան վերին կարգը ծիծաղում էին այս բանի վ

նորան։ Նոքա ինքեանք տարածում էին այսպիսի լուրեր {եւ} պաշտպանում էին ուրիշից դուրս եկածները, որպէս զի

նշանակուեցաւ Քրիստափոր դը Բոմոմ անունով անուսումն {եւ} անկիրթ, բայց խիստ եւ կամակոր մարդը, որ մի քայլ

դը Բոմոմ անունով անուսումն եւ անկիրթ, բայց խիստ {եւ} կամակոր մարդը, որ մի քայլ եւս չէր փոխում առանց Յ

, համաձայնեցաւ Պարլամենտի անարդար առաջարկութեանը {եւ} որոշեց հրատարակել, թէ՝ ա. " Թեպէտեւ Unigenitus

այն, պիտոյ է նորան հնազանդուիլ ", բ. " Հոգեւոր {եւ} մարմնաւոր դատարանները պարտական են չարագործութիւն

, գ. " Մինչեւ այժմ այս կոնդակի մասին եղած վէճերը {եւ} խօսակցութիւնքը տրւում են մոռացութեան"։ Այս

գնայ Տրիանօն։ Յանկարծ սաստիկ զարկ զգաց կողքումը {եւ} գանչեց. " On ma donné un furieux coup de poing "

ւն տեսանելով ձեռքի վերայ, բոլորովին գունաթափեցաւ {եւ} ասելով՝ ես վիրաւորուած եմ, ցնցուեցաւ երկիւղիցը

՝ ես վիրաւորուած եմ, ցնցուեցաւ երկիւղիցը, թէպէտ {եւ} վէրքը անվտանգ էր միանգամայն։ Այս միջոցին ամե

գլխարկը հանելու։ Զինուորքը յափշտակեցին այս մարդը {եւ} գտան նորա գրպանի մէջ երկու երկսայրի դանակներ, մի

ւ աշխարհական ժողովող։ Սա մի շատ անկիրթ մարդ էր, {եւ} քաղաքական գործերը ամենեւին օտար էին սորան, վասն

ին, թէ Դամիէնը ներգործել է նոցա թելադրութենովը, {եւ} ճշմարիտ կային մի քանի բաներ, որ արդարացնում էին

, որ նստի, մի Յիսուսեան աբեղայ մօտեցաւ Դամիէնին {եւ}, մի քանի խօսք ասելով, հեռացաւ նորանից։ Բայց այ

, Դամիէնը ծառայում էր Յիսուսեան Կօլլեգիումի մէջ, {եւ} կարո՛ղ էր պատահել, որ մի ծանօթ կրօնաւոր պատահաբա

իւր պատասխանների մէջ գործ էր ածում " մեք " բառը, {եւ} երբ հարցնում էին, թէ ունէ՞ր արդեօք խորհրդակիցք,

րան. տաքացրած ագցաններով բոկում էին նորա մարմինը {եւ} տաք իւղ էին լցնում բացուած վէրքերի վերայ, հանում

ում բացուած վէրքերի վերայ, հանում էին եղունգները {եւ} այլն եւ այլն։ Ոչինչ բան չ'կարողացաւ ներգործել նո

ւած վէրքերի վերայ, հանում էին եղունգները եւ այլն {եւ} այլն։ Ոչինչ բան չ'կարողացաւ ներգործել նորա վերայ

թիւններ գրի միջնորդութենով ունենալ, մինչեւ անգամ {եւ} Տէրութեանց հետ։ Նոքա խոստմունք էին տալիս ինքեանց

ւն։ Ամենայն այս տեսակ գրագրութիւնը արգելուած էին {եւ} փոխանակ նամակի, անդամներից մինը թռչում էր դէպի հ

ի, անդամներից մինը թռչում էր դէպի հարկ տեղը, թէ {եւ} հինգ հարիւր Լիօի ճանապարհ լինէր այն)։ Այս

, գլուխ բերել իւր մտքի դրածը այս Կարգի մասին, որ {եւ} շուտով յաջողեցաւ նորան տեսանել։ Լավալլետ անո

ալով, պարտական մնաց Մարսելիայի վաճառական Հուֆրին {եւ} Լէօնսի ազգանունով եղբարցը մի միլլիոն հինգ հարիւր

ն։ Շուազեօլը այս անգամ միացաւ Պարլամենտի հետ {եւ} մայիսի 8ին 1761 թուականին հաստատուեցաւ այն վճիռը

ն կարգը պարտաւորւում էր վճարել Լաւալլետի պարտքը, {եւ} թէ հակառակ այս վճռին Կարգը չ'կամենար վճարել, այն

դասպանութիւն, երկու Յիսուսեանք՝ անձնասպանութիւն {եւ} եօթանասուն հինգ Յիսուսեանք՝ թագաւորասպանութիւն։

ցքից յետոյ Յիսուսեանք քաշուեցին դէպի Հռովմ, բայց {եւ} այնտեղ նոցա համար պատրաստ էր հալածանքը, նոքա եւ

եւ այնտեղ նոցա համար պատրաստ էր հալածանքը, նոքա {եւ} այնտեղ պիտոյ է հանդիպէին նեղութենների եւ սարսափել

ը, նոքա եւ այնտեղ պիտոյ է հանդիպէին նեղութենների {եւ} սարսափելի չարչարանքների։ Կլեմենտ XIII-ը վախճանեց

ղ նստաւ Պապական աթոռը Կլեմենտ XIV շատ ուսումնական {եւ} լաւ մարդը. նա լաւ գիտէր՝ ինչ աստիճանի ողորմելի

կարդինալներից, որոնք ճանաչում էին Յիսուսեաններին {եւ} ունէին դէպի այս մարդիկը մի արդար եւ բնական ատելու

իսուսեաններին եւ ունէին դէպի այս մարդիկը մի արդար {եւ} բնական ատելութիւն։ Այս ժողովը հաւաքւում էր ծածու

ած զօրականներով, մտանում էին Յիսուսեանների տները {եւ} հաւաքելով Յիսուսեանները՝ կարդում էին Աստուծոյ փո

պարտական էին մերկանալ իւրեանց Յիսուսական հանդերձը {եւ} երեք օրից յետոյ կեանքի եղանակ որոշել, այսինքն՝

Րիկչին բանդ դրուեցաւ, Յիսուսեանների Դիւանատունը {եւ} գանձարանը կնքուեցան։ Նոյն երեկոյին Հունգարացոց ե

ւ գանձարանը կնքուեցան։ Նոյն երեկոյին Հունգարացոց {եւ} Գերմանացոց Կօլլեգիումների մէջ երեւեցաւ հրկիզութիւ

զուր եղան բոլոր աշխատութիւնքը. թղթերը այրուեցան {եւ} ոչինչ բան չ'մնաց, որոնցից կարելի լինէր հասկանալ

ան հարցնում էին, չ'կամեցաւ ցոյց տալ գանձերի տեղը {եւ} շուտով մեռաւ բանդարկութեան մէջ։ Նա իւր մահու մահ

"։ Արդարեւ Կարգի ջնջուելուց ութ ամիս յետոյ առոյգ {եւ} զուարթ Պապը հիւանդացաւ յանկարծ եւ մի քանի ժամից յ

միս յետոյ առոյգ եւ զուարթ Պապը հիւանդացաւ յանկարծ {եւ} մի քանի ժամից յետոյ մեռաւ՝ բոլորովին սեւացած։ Տ

վերայ, ռամիկները առեցին հանգուցեալ Պապի պատկերը {եւ} կախեցին որպէս մահապարտ։ Յիսուսեանք, հալածական լ

ական աշխարհներից, ) ապաստանարան գտան Պրուսսիայի {եւ} Ռուսսիայի մէջ, բայց շուտով եւ այս տեղերում երեւե

ան գտան Պրուսսիայի եւ Ռուսսիայի մէջ, բայց շուտով {եւ} այս տեղերում երեւեցան նոցա վնասակար ազդեցութիւնքը

ս տեղերում երեւեցան նոցա վնասակար ազդեցութիւնքը, {եւ} նոքա այն միջոցին հալածուեցան այս աշխարհներից, եր

կայսերութենից։ Ահա՛ Յիսուսեանների պատմութեան {եւ} բնաւորութեան համառօտ տեսութիւնը։ Այն մարդը, որ

դադարում էր ո՛չ թէ միայն քաղաքացի լինելուց, այլ {եւ} մարդ լինելուց. նա Յիսուսեան էր լինում յայտնի աստ

դհանուր տեղի, որի մէջ պիտոյ է երեւակայել իւր անձը {եւ} այն առարկաները, որ գտանւում են նորա մէջ։ Պարբերու

թենովը քննւում է պատկերի բոլոր մանրամասնութիւնքը, {եւ} վերջապէս Խօսակցութիւն (Golloquium) աղօթք է առ Աստ

ժամանակ։ Իգնատիոսը ինքը չէ զարգացնում այս ձեւերը {եւ} զգացողութիւնքը. նա միայն ճանապարհ է ցոյց տալիս, ո

, 200000 լիբրէով։ Pasquin - մի հին {եւ} աղճատեալ արձանի անուն է, որի վերայ Հռովմի մէջ դնո

ներին, մտաւ Սուրբ Լիգայի մէջ։ Բայց որովհետեւ տասն {եւ} վեց հատ էին այս երեսփոխանքը՝ քաղաքի տասն եւ վեց թ

տասն եւ վեց հատ էին այս երեսփոխանքը՝ քաղաքի տասն {եւ} վեց թաղի թուով, վասն որոյ եւ պատմութեան մէջ Փարիզ

փոխանքը՝ քաղաքի տասն եւ վեց թաղի թուով, վասն որոյ {եւ} պատմութեան մէջ Փարիզի հասարակութիւն ասելու փոխանա

արիզի հասարակութիւն ասելու փոխանակ ասւում է "տասն {եւ} վեց", որով իմացւում է Փարիզի հասարակութիւնը։

կորստաբեր ընկերութեան կործանողին, նորա ողջութեան {եւ} հայրասպանների վրէժխնդրութեան վերայ ուրախացողքը եւ

եւ հայրասպանների վրէժխնդրութեան վերայ ուրախացողքը {եւ} նորա մեծութեան պատուասիրողքը։ Կրկնապատիկ եղաւ ճակ

ալ Գաղղիացոց, ինչ որ կարող էր փրկաւէտ լինել նոցա, {եւ} պահպանել Գաղղիացոց համար, ինչ որ նա տուած էր նոցա

տ համեմատելով. երեւի թէ լաւ իմանալով ներկելի բանի {եւ} իւր ներկի քիմիական որակութիւնքը եւ նոցա փոխադարձ

վ ներկելի բանի եւ իւր ներկի քիմիական որակութիւնքը {եւ} նոցա փոխադարձ հակադրութիւնքը՝ խելք է գործ դրել եւ

եւ նոցա փոխադարձ հակադրութիւնքը՝ խելք է գործ դրել {եւ} չէ փորձել իւր կարասը, որ մի գուցէ, սաստիկ սեւ լին

օրինակ՝ հերետիկոսական, սխալական, աստուածուրացական {եւ} այլն եւ այլն։ Պապերը անսխալ եւ անմեղան

հերետիկոսական, սխալական, աստուածուրացական եւ այլն {եւ} այլն։ Պապերը անսխալ եւ անմեղանչական են

րացական եւ այլն եւ այլն։ Պապերը անսխալ {եւ} անմեղանչական են այս հիման վերայ, թէ մարդս սխալակա

եղանչական են այս հիման վերայ, թէ մարդս սխալական է {եւ} մեղանչական, իսկ Պապը մարդ է, միմիայն անսխալելի եւ

եւ մեղանչական, իսկ Պապը մարդ է, միմիայն անսխալելի {եւ} անմեղանչական Աստուծոյ ձեռագործ. ուրեմն Պապը, մարդ

ծոյ ձեռագործ. ուրեմն Պապը, մարդ լինելով, անսխալ է {եւ} անմեղանչական։ Հրաշալի՛ Լօգիգա։ Memoires

1767, Սպանիայից, Նէապօլսից {եւ} Սիկիլիայից, 1768, Պարմի

1768, Պարմի Դքսութենից {եւ} Մալթա կղզիից։ Ցաւում եմ, որ չունիմ պատ

ներին, մի այլ ժամանակ տպել այս հրովարտակի պատճէնը {եւ} վերստին խօսել Յիսուսեանների մասին՝ սկսած Պիոսի ձե

յայտնեց իւր վճիռը մի Պօղոսի մասին, որ հայոց ազգի {եւ} եկեղեցու նախատինքի համար, գուցէ թէ, դեռ եւս իւր

ապարակ կանչել խելքերը, խոստովանել նորա իրաւունքը {եւ} այս կերպով ուսուցանել, որ ազգի մէջ երեւցած ամէն

թ, ամեն մի իրողութիւն վերաբերութիւն ունի ազգին, {եւ} ազգի անդամքը, այսինքն անխտիր այն անհատները, որո

րդութենից, երբ ազգը, զզուելով այդպիսու գործերից {եւ} պարտաւորելով նորան, իրաւունք է ստանում, որ լուս

սիրել իւր ազգը, նոյն չափով պարտակա՛ն է նշաւակել {եւ} սպանել նորա պակասութիւնքը, որպէսզի ազգութիւնը,

նում, թէ այլ է ազգութիւնը կամ ազգութեան գաղափարը {եւ} այլ է յանցանքը եւ անօրէնութիւնը: Ամենայն իր

գութիւնը կամ ազգութեան գաղափարը եւ այլ է յանցանքը {եւ} անօրէնութիւնը: Ամենայն իրաւունք եւ օրէնսդրո

յանցանքը եւ անօրէնութիւնը: Ամենայն իրաւունք {եւ} օրէնսդրութիւնք դատապարտում են յանցանքը եւ ոճիրը,

րաւունք եւ օրէնսդրութիւնք դատապարտում են յանցանքը {եւ} ոճիրը, դատապարտում են այդ յանցանքի գործողը, գոր

ց: Մարդկային օրէնքը դրուեցաւ, թէպէտեւ շատ անգամ {եւ} շատ դիպուածում շեղուելով բնական օրէնքից, ի վերայ

մաններին: Իրաւադատութեան մէջ է ազգի կեանքը {եւ} այս օրէնքի վերայ միայն կարող է մի ազգ յառաջանալ:

րդկային բարոյական կեանքը: Ինչպէս օրէնքը, այնպէս {եւ} կեանքը, ինչպէս կեանքը այնպէս եւ պատմութիւնը: Եթ

օրէնքը, այնպէս եւ կեանքը, ինչպէս կեանքը այնպէս {եւ} պատմութիւնը: Եթէ մի ազգի մէջ չկայ օրէնք, չկայ ի

եսակ մարդերի, որ նուիրած են իւրեանց անձը, խօսքը {եւ} գրիչը սորա կամ նորա պակասութիւնքը ծածկելու:

վարդերի վարդապետութեան, որ թէեւ զգում էին անցածի {եւ} հնի ամլութիւնը, բայց, սրտի եւ հոգու քաջութեան պ

զգում էին անցածի եւ հնի ամլութիւնը, բայց, սրտի {եւ} հոգու քաջութեան պակասութենից, վախենում են միանգա

նգամ այն կտրել բաժանել իւրեանց անձը տխուր անցածից {եւ} ոտք կոխել վճռաբար նոր սահմանագլխի վերայ, ուր ման

ասեցին մարդկութեան, հեռացան հին դրութենից, բայց {եւ} նորին չհասանելով պատկերացուցին մի խղճալի վիճակ վե

ին դեռեւս անցածի ազդեցութենից: Բոլոր բնական {եւ} մարդկային օրէնքների մէջ զտանում ենք միայն այո՛,

լինելու: Չէ կարելի իրաւադատութիւն քարոզել {եւ} անիրաւութիւնը պաշտպանել: Չէ կարելի յառաջադի

աշտպանել: Չէ կարելի յառաջադիմութիւն քարոզել {եւ} անդամալուծի պէս բեւեռցած մնալ մի կէտի վերայ:

րայ: Չէ կարելի լուսաւորութիւն քարոզել {եւ} ամենայն ջերմեռանդութեամբ խաւարի մէջ թարթափել:

մէջ թարթափել: Չէ կարելի մաքրութիւն քարոզել {եւ} ապականութեան ծովի մէջ լողալ: Չէ կարելի նոր

ջ լողալ: Չէ կարելի նորի շինութիւնը սկսանել {եւ} անցածի հիւանդանոցից օգնականք առնուլ: Չէ կար

նականք առնուլ: Չէ կարելի ազատութիւն քարոզել {եւ} խղճմտանք բռնաբարել: Այսպիսի " չէ կարելիներ

ենք ազգի յառաջադիմութեան, ապա ուրեմն պիտի քննենք {եւ} քրքրենք ազգի բարոյական տարրերը. նորի շինութեան պ

մ եւս արգելք են եղած ազգի ընթացքին, պիտի մերժենք {եւ} դատապարտենք: Օրէնքը պատժում է յանցաւորը.

ջնորդութեամբ, ընկերական կամ ընտանեկան պայմանների {եւ} արտօնութիւնների պաշտպանութիւնը: Եւ նա, որ պարծե

ան պայմանների եւ արտօնութիւնների պաշտպանութիւնը: {Եւ} նա, որ պարծենում է իւր մարդ լինելով, պիտի պաշտպ

վհետեւ առանց նորան ինքը այդ մարդը չէ կարող երեւիլ {եւ} ապրիլ մի ընկերութեան մէջ: Այն յանցանքի ցուց

ակեց, որ վերագրւում են երբեմն կրօնաւոր Պօղոսին, {եւ} որ մի սարսափելի գգուանք պատճառեց մեզ դէպի խայտառա

թենից իսպառ զրկելու, որ չէր արել յիշեալ ժողովը, {եւ} որի թողածը կատարեց Մեղուն, դոքա բարոյականք են.

ովբէներ սպասաւորում են ահաւոր աստուծոյ, որի առաջ {եւ} սոսկալի յանցանքներով դրոշմուած մի անձն պիտի յանդգ

մուած մի անձն պիտի յանդգնէր Քրիստոս պատարագել իւր {եւ} ներկայ ժողովրդի դատապարտութեան համար: Զարհո

րին այս գաղափարին, թէ հոգեւորականք են ազգի համար {եւ} ոչ ազգը հոգեւորականների համար. ազգը ժառանգութիւն

ր ուրիշ կերպով չէ կարող տալ, եթէ եկեղեցին չխնդրէ {եւ} չվկայէ նուիրելու արժանաւորութեանը, իսկ արդ, ո՛վ

հաւատացեալների բազմութիւնը անխտիր: " Աստուածային {եւ} երկնաւոր շնորհ, որ միշտ լնու զպէտս սրբոյ սպասաւո

ոյ ՚ի սպասաւորութիւն, ըստ վկայութէան անձին իւրոյ {եւ} ամենայն ժողովրդէանս ", քարոզում է խարտաւիլակը եր

ղովրդէանս ", քարոզում է խարտաւիլակը երեք անգամ, {եւ} ժողովուրդը կրկնում է երեք անգամ " արժանի է"։ Հե

եռք դնելուց յառաջ վերստին կրկնում է " Աստուածային {եւ} երկնաւոր շնորհը ", եւ վկայ բռնելով նուիրելու եւ

ին կրկնում է " Աստուածային եւ երկնաւոր շնորհը ", {եւ} վկայ բռնելով նուիրելու եւ ամենայն ժողովրդեան վկայ

եւ երկնաւոր շնորհը ", եւ վկայ բռնելով նուիրելու {եւ} ամենայն ժողովրդեան վկայութիւնը, դնում է ձեռքը նո

կայութիւնը, դնում է ձեռքը նուիրելու գլխին: {Եւ} ինչպէ՞ս, միթէ՛ ձեռնադրութեանը գործակից չէ՞ եկեղե

: Լսենք եպիսկոպոսին: " Ես դնեմ ձեռս ի վերայ սորա {եւ} դուք ամենեքին աղօթս արարէք, որպէս զի արժանի լինի

անի լինիցի սա զաստիճան քահանայութէան անարատ պահել {եւ} այլն"։ Ահա այն պայմանքը, որի վերայ նուիր

երայ նուիրեալը ստանում է քահանայութեան աստիճանը, {եւ} եթէ մի սոսկական անձն քահանայ է դառնում, եւ ըստ վ

անը, եւ եթէ մի սոսկական անձն քահանայ է դառնում, {եւ} ըստ վկայութէան անձին իւրոյ եւ ամենայն ժողովրդէանէ

քահանայ է դառնում, եւ ըստ վկայութէան անձին իւրոյ {եւ} ամենայն ժողովրդէանէ, նոյն քահանան, հարցանում են

քահանայութիւնը, իւր դատապարտելի գործերի վկայելով {եւ} այդ գործերից հարստահարուած եւ բռնաբարուած ժողովու

լի գործերի վկայելով եւ այդ գործերից հարստահարուած {եւ} բռնաբարուած ժողովուրդի վկայելով չէ՞ լուծւում քահա

ստորագրութենի՞ց, թէ վեղարից, դոքա արտաքինք են, {եւ} Կրօնական ժողովը, ոչ երբեք համարձակութիւն ունի բռ

գիտէ դատապարտել, թող ուրեմն դատապարտէ յանցաւորը {եւ} մաքրէ եկեղեցին, վերացնել անմեղ ժողովրդի գայթակղո

եկեղեցին, վերացնել անմեղ ժողովրդի գայթակղութիւնը {եւ} անդորրացնէ խղճերը: Քրիստոս հրամայում է, եթ

ի առջեւ. եթէ դարձեալ չլսէ ` " ասասջիր եկեղեցւոյն {եւ} եթէ եկեղեցւոյն ոչ լուիցէ, եղիցի քեզ իբրեւ զհեթան

, բայց նա չկամելով լսել չքացաւ Կոստանդնուպոլսից. {եւ} թէ Կրօնական ժողովը այսուհետեւ պիտի ճանաչէ նորան ք

է ազգը. ես իմ կողմից, որպէս անդամ հայկական ազգի {եւ} եկեղեցու, ո՛չ միայն համաձայն եմ Մեղուի վճռին, ա

րեանց գլխի ճարը. կամ ուղղեն իւրեանց անձը, վարքը {եւ} բարքը, կամ դուրս գնան մեր եկեղեցուց: Ո՞ւր

չէ վերաբերւում. այդ մասին թող մտածեն հռովմէական {եւ} բողոքական եկեղեցիների առաջնորդքը. եթէ կարող են ա

րեանց եկեղեցին անարգելու ընդունել մի այդպիսի մարդ {եւ} հաղորդութիւն ունենալ հետը եկեղեցաբար, թող ընդուն

ԶԳԱԿՑԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻՆ Իմ անծանօթ ազնուամիտ {եւ} անխարդախ ազգակից Պ. կոմս Էմմանուէլ

ուիք դէպի մեր անծանօթ բարեկամական համարձակութիւնը {եւ} չձանձրանայ ձեր խաղաղ հոգին եւ չվրդովուի ձեր ստոյգ

կան համարձակութիւնը եւ չձանձրանայ ձեր խաղաղ հոգին {եւ} չվրդովուի ձեր ստոյգ ազատամտութիւնը այս առաջին անգ

ուի ձեր ստոյգ ազատամտութիւնը այս առաջին անգամ Ձեզ {եւ} ինձ միմեանց հետ ծանօթացնող շարժառիթ նամակովս:

անց հետ ծանօթացնող շարժառիթ նամակովս: Թէպէտ {եւ} ես ի վաղուց հետէ առ ի սրտէ կամենում էի մի առանձին

ուշակ օրից, երբ ընթերցասիրում էի ձեր քաղցրաճաշակ {եւ} ճշմարտս. քարոզ յիշատակարանները, որ անմիջապէս ըն

տասիրութեան սպասաւորի ձեռքով, որ արդարասիրութեան {եւ} ազատամտութեան մուրճը ձեռքն առած անաչառապէս փշրում

, ամենեւին չնայելով մի քանի սեւերես ամբարիշտների {եւ} խաւարապաշտների նետաձգութեանը եւ դոյն այդ ճշմարտու

երես ամբարիշտների եւ խաւարապաշտների նետաձգութեանը {եւ} դոյն այդ ճշմարտութեան սպասաւորը քաջ գիտենալով իւր

իտենալով իւր սուրբ պարտականութիւնը դէպի իւր կրօնը {եւ} դէպի իւր ընկերը, հաւասարապէս լցուցել է մինչեւ ցա

ս լցուցել է մինչեւ ցայսօր իւր սպասաւորութեան չափը {եւ} պայմանը: Բայց ինչպէ՞ս օգնես մեր ասիամիտ անգ

Բայց ինչպէ՞ս օգնես մեր ասիամիտ անգրասիրութեանը {եւ} անկրթութեանը, որ շատ ժամանակից է թանձր ամպերի նմ

չէի կարողանում, գոնեայ մի անգամ գրիչ ձեռք առնուլ {եւ} պատշաճաւոր կերպով մի նամակ գրել Ձեր յարգութեանը:

մեծարանք են նուիրած ձեր ճշմարիտ աշխատասիրութեանը {եւ} ազգօգուտ գործակատարութեանը: Այո ́ երբ սկզբի

ւսիսափայլ ծրագրի ընթերցասիրութեանը, այն աւետաբեր {եւ} բարեգուշակ ձայնին, որ նորա ճակատին առաջին անգամ

ն առաջին անգամ հնչեց դէպի մեզ, " այսուհետեւ լոյս {եւ} ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն խաւարի բաբելոնեան գերո

նչեց դէպի մեզ, " այսուհետեւ լոյս եւ ճշմարտութիւն {եւ} ազատութիւն խաւարի բաբելոնեան գերութիւնից ", միեւ

իւրեանց անցած ու դնացած տխուր օրերի դառն ճաշակը, {եւ} մի քանի րոպէ եղբայրաբար հաշիւ ու համար կը տեսնեն

խելացի կերպով հոգալ ու տնտեսել միմեանց հետ, միշտ {եւ} հանապազ ճշմարտութեանը սպասաւորել եւ սնութեան արբա

նց հետ, միշտ եւ հանապազ ճշմարտութեանը սպասաւորել {եւ} սնութեան արբանեակներից հրաժարուիլ, վերջապէս կատա

կներից հրաժարուիլ, վերջապէս կատարելութիւն ստանալ {եւ} թերութիւնները լցուցանել եւ այլն... եւ այլն..

ս կատարելութիւն ստանալ եւ թերութիւնները լցուցանել {եւ} այլն... եւ այլն... այնուհետեւ անշուշտ ազատո

ն ստանալ եւ թերութիւնները լցուցանել եւ այլն... {եւ} այլն... այնուհետեւ անշուշտ ազատուելու էին այդ

ժամանակ, որի մէջ եւրոպական զաւակներին գիտութեան {եւ} լուսաւորութեան մայր եւ դայակ էիր հանդիսանում. ո՞

պական զաւակներին գիտութեան եւ լուսաւորութեան մայր {եւ} դայակ էիր հանդիսանում. ո՞հ, այժմ աշակերտ եւս չե

, քեզ տուած քո նախահարքից, սրբութեամբ սահմանելու {եւ} ճոխացրած կտակելու քո ապագայ սերունդին: Ահա

ժամանակին Թիֆլիզ քաղաքի մէջ լուսաւորութեան առաջին {եւ} գլխաւոր աղբիւրն էր համարւում, որպէս եւ այժմ չէ վ

ան առաջին եւ գլխաւոր աղբիւրն էր համարւում, որպէս {եւ} այժմ չէ վերջացած տակաւին կորած ու մոլորուած մարդկ

զարմանալի մարդ. ինչպիսի՞ հանճարեղ գլուխս ունէր, {եւ} հաստ խելապատակ, ի՞նչ ասեմ, համարեայ թէ լի էր օդ

յ, Սարգիս, արի, արի շուտով շալակիր այս անպիտան {եւ} ծոյլ կենդանին: Ի հարկէ Սարգիսը եւս պիտոյ է հրամա

դ եւս կը լինէր ինձ համար մէկ աւելի տարաբախտութիւն {եւ} անվերջ մտածողութիւն: " Պ. Մագեամ, դուք չ

" Պ. Մագեամ, դուք չգիտէք, որ հայոց ազգի անկիրթ {եւ} կոպիտ զաւակները մտրակով եւ կաղնեայ ճիւղերով պիտի

, որ հայոց ազգի անկիրթ եւ կոպիտ զաւակները մտրակով {եւ} կաղնեայ ճիւղերով պիտի դաստիարակուին"։ Ահա՛

նկութեանը, որով պիտի դիմէինք դէպի լուսաւորութեան {եւ} գիտնականութեան նախագահը, որովհետեւ գաւազանի հարո

կանաց, Գաւազանասիրաց " հասայ իմ աշխատասիրութեամբ {եւ} գաւազանի բարեխօսութեամբ իմ վախճանական նպատակին.

էնդուր համար, որ ժամագիրքը, շարականը, տաղարանը {եւ} այլ այսպիսիք միմիայն քահանայապատկան ուսանելիք են

րայ գրես, մինչեւ որ ձեռքիդ մատները գրչին սովորեն {եւ} ապա կարողանաս թղթի վերայ գրել, որ ապագային տուր

ապա կարողանաս թղթի վերայ գրել, որ ապագային տուր {եւ} առութեան ժամանակիդ պիտանի լինի քեզ: - Կրկին աջահա

ի քեզ: - Կրկին աջահամ... Անէ՜. որ մարդ դարձար {եւ} խալֆայ եղար, գնաց: Ո՞վ իմ մխիթարիչ, արդար

Բայց չկարծեմ, որ այդպէս լինի, դու երկայնամիտ ես {եւ} ունիս ճշմարիտ եւ արդար դատողութիւն իրողութիւնների

այդպէս լինի, դու երկայնամիտ ես եւ ունիս ճշմարիտ {եւ} արդար դատողութիւն իրողութիւնների մէջ: Ձեր հ

երկարարի կարասներ ունի իւր բարեկամի գործարանի մէջ {եւ} ամբողջ տարին տասներկու տակառ է փոխում զանազան գոյ

ելով, զանազան անբան կենդանիք է ներկում արժանաւոր {եւ} վայելուչ գոյներով, այնուհետեւ երեւում էին հասարա

քո գործարանի կարասները չունին նիւթերի պակասութիւն {եւ} դու հարկադրած ես այդ գործերը յառաջ տանել մինչեւ ժ

ջեր կան ներկելու: Բայց աւաղ ասելոյս, նոքա շատ, {եւ} ես միայն եւ կարասներս սակաւ եւ ներկիս գոյները պակ

ելու: Բայց աւաղ ասելոյս, նոքա շատ, եւ ես միայն {եւ} կարասներս սակաւ եւ ներկիս գոյները պակասաւոր, խնդ

ելոյս, նոքա շատ, եւ ես միայն եւ կարասներս սակաւ {եւ} ներկիս գոյները պակասաւոր, խնդրեմ դուք ինքներդ օգ

նը, պ. Շահբէգին իսկոյն ազատեց Շամիլի գերութենից {եւ} փոխանակ պ. Շահբէգի, գերի տարուեցաւ ինքը Շամիլը

ի էր, որի մուտը արժէր վեց կոպեկ. շուտով հատուցի {եւ} մտայ. բայց ինչպէ՛ս զարմացայ վերահասու լինելով.

ա կանչեց բիրտ ձայնով. " Որսկան, դուրս արի՛ շուտ {եւ} պատմիր այս հանդիսաւորներին քո որսածները ". իսկոյ

րներից, ոմանք Արարատեան աւերակների բորենի ասացին {եւ} ոմանք Շամախու նահանգի ղաբալիու անտառի արջ ասացին

ն: Այս մարդիկ, հասնելով պետական պաշտօնների {եւ} հետեւաբար մօտիկ յարաբերութիւններ ունենալով թուրք

րն ուղղակի կամ Կ. Պոլսի հայ պատրիարքների միջոցով {եւ} վերջապէս ` Դռան առաջ իսկ խաղալու հայ ժողովուրդը ն

այս բառի լիակատար արեւելեան իմաստով: Եկեղեցական {եւ} վանական եկամուտները, կամաւոր նուիրաբերութիւնները

մուտները, կամաւոր նուիրաբերութիւնները, նմանապէս {եւ} ազգային հիմնարկութիւնների վրայ արուող ծախսերը ենթ

էին որեւէ վերահսկման: Դպրոցները, հիւանդանոցները {եւ} աստուածահաճոյ միւս ձեռնարկութիւնները, չնայած հետ

ն անկման: Բայց թէ ո՞ւր էին գնում այդ փողերը {եւ} ինչի՞ վրայ գործադրւում, վերին աստիճանի փափուկ մի

յիշեալ անձնաւորութիւնների խորին գաղտնիքն էր այդ, {եւ} ազգը չէր համարձակւում անգամ մտածելու հաշուետուութ

տալի վիճակը գրաւեց հայերի ընդհանուր ուշադրութիւնը {եւ} հարկադրեց նրանց հնար փնտրելու նմանօրինակ դրութիւն

ց նրան, անուն, որ կազմուած է հայերէն " սահման " {եւ} " դրութիւն " բառերից: Յետագայում առաջացած հայկակ

նադրութիւնը, մի անուն, որ անիմաստ է թէ հայ ազգի {եւ} թէ այս Կանոնադրութեան իսկ վերաբերմամբ: Հայ

ակայարմար էին համարում " Սահմանադրութիւն " անունը {եւ} հաւանութիւն տուին նրան իրենց ստորագրութեամբ. կոն

անէր ազգը յայտնի անձնաւորութիւնների ազդեցութիւնից {եւ} որպէս դարաւոր, ազգի համար աղէտաւոր փորձի արդիւնք

րն ընտրւում էին ազգի կողմից գաղտնի քուէարկութեամբ {եւ} պատգամաւորների ընդհանուր ժողովը ներկայացնում էր ա

գամաւորական ընդհանուր ժողովն էր ընտրում քաղաքական {եւ} միւս քիչ թէ շատ նշանաւոր ժողովների անդամներին: Ք

ւնները ` եկեղեցիները, դպրոցները, հիւանդանոցները {եւ} աստուածահաճոյ միւս ձեռնարկութիւնները: Նրան էր պա

որների: Միւս ժողովները - ուսումնական, տնտեսական {եւ} այլն, ուղղակի կախում ունէին կենտրոնական վարչութի

, ուղղակի կախում ունէին կենտրոնական վարչութիւնից {եւ} չէին կարող ձեռնարկել կարեւոր որեւէ բան ` առանց սր

դպիսի մի Կանոնադրութիւն, լիովին բաւարարուած էր, {եւ} Կանոնադրութեան գրեթէ երկամեայ գոյութիւնը արդարացր

զգացին իրենց ` նկատելով ազգի ակնբախ արհամարհանքը {եւ} նոյնիսկ ` ատելութիւնը: Երկու տարուայ ընթացք

կեղծ դրութեան մէջ դրին Դուռը ` թէ՛ Կանոնադրութեան {եւ} թէ՛ հայ ազգի վերաբերմամբ: Բայց Կանոնադրութեան մէ

իայն հայ ազգի ներքին ու կրօնական գործերին: Ուստի {եւ} Դուռն հնարաւորութիւն չունէր ձեռնարկելու սահմանուա

երի ներքին գործերին, ոչնչացնելու Կանոնադրութիւնը {եւ} հայկական բոլոր գործերը ձգելու նախնական այն քաոսի

ովից, այլ Երուսաղէմի վանականների մի յօրինուածք է {եւ} իբր հաւանութիւն է գտել Էջմիածնի ծայրագոյն պատրիար

Կարապետ Ուլնեցու կողմից: Այդ աւանդութեան ծագման {եւ} հանգամանքների մասին խօսք կայ միայն XVIII դարի Երո

զբում, հաշուի առնելով ազգի ընդհանուր ցանկութիւնը {եւ} աչքի առաջ ունենալով Երուսաղէմի աւանդութեան խախուտ

թէ ` այդ աւանդութիւնը ուշադրութեան արժանի բան չէ {եւ} թէ ` կարելի է պատրիարք ընտրել դրսեցիներից:

իս պատրիարքին հակառակ համոզմունքի բերելու համար, {եւ} այդ նրանց յաջողուեց միանգամայն: Նրանք հրաւիրեցին

ով, պաշտօնապէս վաւերական յայտարարեց աւանդութիւնը {եւ} սկսեց քարոզել, թէ ապագայ պատրիարքը պէտք է ընտրու

ն արգելեց նոյնիսկ թղթի ընթերցումը եկեղեցիներում, {եւ} երբ անհնազանդ հոգեւորականութիւնը, ազգի կամքին հա

ային բռնեցին, կաթողիկոսի թուղթը պատառ-պատառ արին {եւ} ծայր առաւ արիւնահեղ մի կռիւ ժողովրդի եւ վերոյիշեա

ատառ արին եւ ծայր առաւ արիւնահեղ մի կռիւ ժողովրդի {եւ} վերոյիշեալ անձերի վարձած հրդեհաշէջների ու բեռնակի

որ կաթողիկոս էին ընտրել իրեն, աչքաթող արեց ազգի {եւ} ռուս կառավարութեան ընդհանուր շահը. նա պէտք է իմա

ր Երուսաղէմի վանքը պատկանում է բովանդակ հայ ազգին {եւ} ոչ թէ միայն թուրքահայերին եւ կամ որ աւելի վատ է -

է բովանդակ հայ ազգին եւ ոչ թէ միայն թուրքահայերին {եւ} կամ որ աւելի վատ է - Երուսաղէմի ինչ-որ երեսուն վա

վրայ, այլ ըստ իր ` պատրիարքի բարեհայեցողութեան, {եւ} անյապաղ սկսել Երուսաղէմի պատրիարքի ընտրութիւնը:

ւրդը խռներամ դիմեց պատրիարքարան, շրջապատեց այն, {եւ}, չնայած զօրքի դիմադրութեանը, ցրեց այն ժողովը,

պատրիարքի նախագահութեամբ: Չբաւականանալով սրանով {եւ} գտնելով, որ Սարգիս պատրիարքի երկդիմի վարքագիծն ա

այնւում: Այն ժամանակ ժողովուրդը դիմեց դէպի Դուռը {եւ} այնտեղ պնդեց դարձեալ իր պահանջի վրայ: Նախկին մեծ

զիր Ալի փաշան խոստացաւ բաւարարել ժողովրդի պահանջը {եւ} միաժամանակ գործ դնել բոլոր միջոցները ` իբր թէ հայ

ւելումերով փոփոխելու ըստ կարելոյն Կանոնադրութիւնը {եւ} ի վերջոյ մուծելու նրա մէջ այնպիսի բաներ, որոնց դ

իֆէստը: Յանձնաժողովը աւարտել է հիմա իր նիստերը, {եւ} նրա կազմած նոր Կանոնադրութիւնը թարգմանւում է թուր

թը որպէս մեծամասնութիւն կարող են բաց անել նիստերը {եւ} չորսի համաձայնութեան դէպքում վճռել հարցերը:

վճռել հարցերը: 2. Նախ քան Կանոնադրութիւնը {եւ} Կանոնադրութիւնից յետոյ, հայ ժողովուրդը Դռնից անկ

ւմ է ուղարկել Դռանը բոլոր եպիսկոպոսների ցուցակը, {եւ} Դուռը, նշելով դրանց մէջ քաղաքականապէս կասկածելի

ոլսի նախկին պատրիարքը, որը Բրուսսայումն է հիմա) {եւ} Արիստակէսը (Ադրիանապոլսում). մինչդեռ հայ ազգը

ենայ, որոնք որ արժանի լինէին այդ կոչումին: {Եւ} 3. Հայ ազգը պարտաւորեցւում է Երուսաղէմի պատրիարք

է այնպէս ընդհանուր կարծիքը ուղղուած է դրանց դէմ, {եւ} մտքերի ընթացքը խոստանում է նոր արհաւիրք: Յամենայ

, ապա ազգի նշանաւոր մասը անցնելու է կաթոլիկութեան {եւ} բողոքականութեան, որպէսզի անջատուելով լուսաւորչակ

ի ձեռքից (որոնք հակուած են կաթոլիկութեան կողմը) {եւ} միաժամանակ յարելու նրանց, որոնց հովանաւորում են

ակ յարելու նրանց, որոնց հովանաւորում են Ֆրանսիան {եւ} Անգլիան: Հայ-կաթոլիկ հովուապետ Հասունեանը, որը

ած Դռան կամայականութեանը, փոքր առ փոքր կ՚անցնի ( {եւ} արդէն անցնում է, մասամբ կաթոլիկութեան, մասամբ `

, մասամբ կաթոլիկութեան, մասամբ ` բողոքականութեան {եւ} դրա հետ մէկտեղ կը տարածուի Ֆրանսիայի եւ Անգլիայի

կանութեան եւ դրա հետ մէկտեղ կը տարածուի Ֆրանսիայի {եւ} Անգլիայի բարոյական ազդեցութիւնը Թուրքիայում: Մին

ողջ Թուրքիայում տրամադրուած են Ռուսաստանի օգտին, {եւ} եթէ ռուս կառավարութեան կողմից ցոյց տրուի նրանց թէ

զեւ ամենափոքր օգնութիւնը, այն ժամանակ ֆրանսիական {եւ} անգլիական կառավարութիւնները կը զրկուեն նրանց վրայ

անց վրայ ներգործելու հնարաւորութիւնից, հետեւաբար {եւ} կանգ կ՚առնի նրանց կրօնի եւ ազդեցութեան պրոպագանդը

որութիւնից, հետեւաբար եւ կանգ կ՚առնի նրանց կրօնի {եւ} ազդեցութեան պրոպագանդը: Ինչ վերաբերում է Եր

ոսներին Երուսաղէմի պատրիարք ընտրուելու իրաւունքից {եւ} յատկացնում Երուսաղէմի հայ վանքը միայն թուրքահայեր

ւի, ճիշտ նոյն հիմքերով ու իրաւունքներով, ինչպէս {եւ} Էջմիածնի վանքը. եւ քանի որ Ռուսաստանում գտնւում

րով ու իրաւունքներով, ինչպէս եւ Էջմիածնի վանքը. {եւ} քանի որ Ռուսաստանում գտնւում է կէս միլիոն հայ, ա

յ: Ուղղակի կախում ունենալով ռուս կառավարութիւնից {եւ} գտնուելով սրա հովանաւորութեան տակ, նրանք կարող ե

նի բարոյական ազդեցութիւնը ` Թուրքիայում տարածելու {եւ} հայ ազգը թուրք փաշաների կամայականութիւնից ազատելո

ԿՐԻՏԻԿԱ Ժողովրդական լեզուով թարգմանուած {եւ} տպուած Ռօբինզօնի պատմութիւնը՝ Գամառ-Քաթիպայի աշխ

ենով։ Ս. -Պետերբուրգ, 1857։ Մեր սիրտը {եւ} հոգին բաց է ամենայն ուշադրութեամբ ընդունելու մի բ

տակ, այնպիսի զգեստով, որ յարմար էր մեր ժամանակի {եւ} մեր կեանքի պայմաններին։ Այսպիսի ուրախ հոգով ողջո

նութիւնը, Գամառ-Քաթիպայի աշխատութեամբ լոյս հանած {եւ} շինած ազգային ժառանգութիւնը։ Ընթերցասիրելով այդ

ւմ էր այս նոր տպածից, որպէս իւր լեզուովը նոյնպէս {եւ} բովանդակութեամբ, թէեւ իդէան եւ բանի խորհուրդը նո

լեզուովը նոյնպէս եւ բովանդակութեամբ, թէեւ իդէան {եւ} բանի խորհուրդը նոյնն էր։ Այս պատճառով մեք աւելոր

դաստիարակութեան համար՝ ցոյց տալով նեղութիւնները {եւ} տառապանքը յառաջացած անհնազանդութենից ծնողների կամ

ող ծնողների զաւակ լինելով, ուսել էին գոնէ ինչպէս {եւ} իցէ ժողովրդական կենդանի լեզուն եւ գիտէին կարդալ հ

էին գոնէ ինչպէս եւ իցէ ժողովրդական կենդանի լեզուն {եւ} գիտէին կարդալ հայերէն։ Հոգով եւ սրտով ցանկան

նդանի լեզուն եւ գիտէին կարդալ հայերէն։ Հոգով {եւ} սրտով ցանկանում ենք, որ ամենայն ծնող, փոխանակ մ

ինզօնի պատմութիւնը ընծայէր նորան, որ զբօսեցուցիչ {եւ} օգտակար կը լինէր նորա երեխային եւ որ, չնայելով մ

որ զբօսեցուցիչ եւ օգտակար կը լինէր նորա երեխային {եւ} որ, չնայելով մաքուր եւ լաւ թղթի վերայ պատկերազար

ար կը լինէր նորա երեխային եւ որ, չնայելով մաքուր {եւ} լաւ թղթի վերայ պատկերազարդ տպագրութեանը, շատ դիւ

լու, աղճատում է լեզուի անարատութիւնը։ Ճշմարիտ է {եւ} այն, որ շատ անգամ այդ աշխատութիւնքը, տաղաչափութ

մ են Պ. Գամառ-Քաթիպային զոհել լեզուի մաքրութիւնը {եւ} յատկութիւնը անգամ, թէպէտ մի գովանի բան չէ դա։ Պ

իպայի ասածը՝ " գրել այնպէս, ինչպէս որ խօսում են {եւ} խօսել այնպէս, ինչպէս որ գրում են"։ Այդ առածը,

աւոր ժողովրդական բարբառների, այսինքն՝ Հայաստանի {եւ} Տաճկաստանի։ Բացառականքը շինւում են առհասարակ

ուններից ", ասում է " այս վայրենի անասուններէն " {եւ} այլ այսպիսիք, որ աւելորդ ենք համարում կրկնել. պ

աթիպան, իւր բացառականի է վերջաւորութիւնը, որպէս {եւ} Տաճկաստանի Հայերը, հիմնում է հին լեզուի բացառակա

բացառականքը ամենայն տեղ է վերջաւորութիւն չունին, {եւ} եթէ մի քանի հոլովմունքի մէջ անունների բացառականքը

ազմում են սեռականից՝ նախդիր յաւելացնելով վերան, {եւ} չունին առանձին բացառական վերջաւորութիւն։ Այսպէս

չունին առանձին բացառական վերջաւորութիւն։ Այսպէս {եւ} բոլոր հոլովմունքի մէջ յոգնակի բացառականքը։ Ուրեմ

առականի կազմութեան ընդհանուր կանոնը է սեռականից. {եւ} եթէ միայն եզակի բացառականը տեղ տեղ ունի սեփական վ

ութեան կանոնը եւս արդարացնում է մեր կարծիքը։ Մեր {եւ} օտար լեզուների մէջ տեսանում ենք, որ բացառականի ո

ր լեզուների մէջ տեսանում ենք, որ բացառականի ոյժը {եւ} զօրութիւնը հասկացւում է նախադրութեամբ, թէեւ Տաճի

ն մէջ յոգնակի սեռականները հին լեզուի բնաւորութիւն {եւ} վերջաւորութիւն ունին, զորօրինակ, " մանկանց " եւ

եւ վերջաւորութիւն ունին, զորօրինակ, " մանկանց " {եւ} այլն եւ այլն, բայց տեսանում ենք, նոյնպէս, որ ն

ւորութիւն ունին, զորօրինակ, " մանկանց " եւ այլն {եւ} այլն, բայց տեսանում ենք, նոյնպէս, որ նորը եւս

է լինել մի ներգործական էակ, մարդը, որ կամք ունի {եւ} քննում է կամ քրքրում է մի բան, իսկ մի կրաւորական

մէջ մի ներգործականութիւն, չէ կարող քննել, ուստի {եւ} ո՛չ քրքրել, այլ միայն արժանի լինել, որ դորան ու

լ միայն արժանի լինել, որ դորան ուրիշները քրքրէին {եւ} քննէին։ Այդ կարող է, վասն որոյ եւ մեր լեզուի մէ

շները քրքրէին եւ քննէին։ Այդ կարող է, վասն որոյ {եւ} մեր լեզուի մէջ ասւում է գործ կամ խնդիր, արժանի հ

հարցասիրութեան. այս է բուն կլասսիկական բառը, որ {եւ} Մովսէս Խորենացին գործ է ածում։ Բայց ինչպէս ե

մ։ Բայց ինչպէս երեւում է, Պ. Գամառ-Քաթիպան {եւ} ուրիշ մարդիկ սխալւում են այդ բանի մէջ՝ հետեւելով

ցասէր, ե՛ւ հարցասիրելի, բայց զանազանութիւնը մեր {եւ} Ռուսաց մէջ այս բառի գործածութեան ժամանակ այն է,

իսկ Ռուսացը՝ երկուսը եւս, այսինքն՝ ներգործական {եւ} կրաւորական, ըստ որում " любопытный " ասւում է եւ

եւ կրաւորական, ըստ որում " любопытный " ասւում է {եւ} ՛ մարդը, որ հարցասիրում է, եւ՛ գործը, որ հարցաս

опытный " ասւում է եւ՛ մարդը, որ հարցասիրում է, {եւ} ՛ գործը, որ հարցասիրւում է։ Այս եւ նմանապիսի սխա

րցասիրում է, եւ՛ գործը, որ հարցասիրւում է։ Այս {եւ} նմանապիսի սխալանքը բաւական յաճախ պատահում են Ռուս

բաւական յաճախ պատահում են Ռուսաստանի Հայերի մէջ, {եւ} պատճառը ակնյայտնի է առանց մեր բացատրութեանը եւս։

ացատրութեանը եւս։ Հայերը, իւրեանց բոլոր ուսումը {եւ} գիտութիւնը ստանալով օտար լեզուով, մտածում են եւ

եւ գիտութիւնը ստանալով օտար լեզուով, մտածում են {եւ} խօսում են օտարաբար աւելի, քան թէ հայաբար. շատ բ

բառերի վերջերումը գրեթէ կորուսանում է իւր ձայնը, {եւ} եթէ բռնութեամբ արտաբերուի, բաւական կոշտ կը լինի

ինէին ինչպէս հարկն էր՝ " ճանապարհ ", " աշխարհ " {եւ} այլն։ Մեր ժողովրդական լեզուն այնքան աղճատուա

անգամ. այն աւերանքը, որ յառաջացել են Իտալականի {եւ} միւս Հռովմէական ասուած լեզուների մէջ՝ նայելով Լա

յդ լեզուն՝ ներս բերելով դորա մէջ նորա մարդավայել {եւ} արժանի Եւրոպական անունի գաղափարներ. ահա այն մի հ

ծը, որով պիտոյ է պարապէին հոգիազգեաց հեղինակները {եւ} թարգմանիչքը մեր ազգի, ուր եւ իցէ։ Վերջացնել

իազգեաց հեղինակները եւ թարգմանիչքը մեր ազգի, ուր {եւ} իցէ։ Վերջացնելով մեր խօսքը, յայտնում ենք Պ

ՍՕՍ {ԵՒ} ՎԱՐԴԻԹԵՐ ՎԷՊ ՊԵՐՃ ՊՌՕՇԵԱՆՑԻ (Մատենախօսութիւն

... Գինի խմելու ժամանակ ամեն տեղ գործ են ածում {եւ} շատ անգամ էլ որպէս եախշի եօլ), որ, միամտաբար

ւթիւնքը ընդհատվեցան։ Կը ներեն մեզ մեր ընթերցողքը {եւ} մենք այս անկարգութիւնքը վկայ ենք դնում այն բանին

ւթեան մէջ առանց ծածուկ մտքերի, այլ պարզութեամբ, {եւ} խօսում ենք ուղղակի մեր սրտից, որ շատ անգամ չէ են

ոյնպէս անհասկանալի են, ինչպէս բացայայտեալ պօլը. {եւ} այս ոչ միայն ընդհանուրին անհասկանալի, այլ եւ մեզ

ը. եւ այս ոչ միայն ընդհանուրին անհասկանալի, այլ {եւ} մեզ իսկ, մինչ փոքր ի շատէ հայերէն սորված ենք, ո

լեզուն, այլեւ՝ նորը, որքան մեզ կարելի է եղել, {եւ} մի քանի էլ գաւառական բարբառներ։ Այսպիսի բառերը ա

մի այլ բառով. ինչպէս շուշտակ, բաշորթիկ, ճլպինդ {եւ} չալ-օխամ կամ չալ-շխամ բառերը բացատրված են։ Այս բ

շորթիկը թուրքի բառ է երեւում՝ բաղկացած բաշ-գլուխ {եւ} էօրթմէք-ծածկել, հովանացնել բայից։ Բայց չալ-օխամ

այսինքն՝ աբեղայ, որ առաջ ամուսնաւոր քահանայ էր {եւ} այրիանալով վանական դարձած։ Առհասարակ, տեղ-տեղ խ

ենք, որ պ. Պռօշեանցը փոխաբերաբար առնուած ոճերի {եւ} ձեւերի բուն նշանակութիւնը չէ բացատրում՝ թողնելով

տոյ պիտի այդ բառարանը տպէ ու հրատարակէ, որ " Սօս {եւ} Վարդիթեր " կարդացողները հասկանան այն փոխաբերական

եր " կարդացողները հասկանան այն փոխաբերական ձեւերը {եւ} ոճերը, որ առաջ չէին հասկացել, եւ որոնք շատ տեղ

բերական ձեւերը եւ ոճերը, որ առաջ չէին հասկացել, {եւ} որոնք շատ տեղ, այո՛, աղ ու համ են տալիս գործին

յո՛, աղ ու համ են տալիս գործին։ Մի՞թէ աւելի լաւ {եւ} աւելի յարմար չէր, որ ինքը հեղինակը բացատրէր, քա

հասկացողութեամբ։ Այժմ դառնում ենք դէպի " Սօս {եւ} Վարդիթերի " բովանդակութիւնը։ Մենք արդէն ասած

դակութիւնը։ Մենք արդէն ասած ենք, որ թէ " Սօս {եւ} Վարդիթերը " առնունք որպէս բանաստեղծութիւն, նորա

իթերը " առնունք որպէս բանաստեղծութիւն, նորա տկար {եւ} թոյլ կողմերը այն տեղերումն են, ուր հեղինակը, դո

իրաւունքով պահանջում է հեղինակից աւելի հմտութիւն {եւ} ճարտարութիւն, ուր պիտի որ գործի ամբողջ ընթացքի մ

ելերը աւելի ճարտարութեամբ, աւելի հնարագիտութեամբ {եւ} աւելի բնականաբար միանան, հաւաքվին եւ կենդրոնանան

ագիտութեամբ եւ աւելի բնականաբար միանան, հաւաքվին {եւ} կենդրոնանան, ինչպէս արեւի ճառագայթքը, անցնելով

գործի ընդհանուր արժանաւորութեան հետ, շատ թոյլ է {եւ} ոչ միայն այսչափ, այլեւ անբնական։ Այո՛, հեղինակ

պէս առաջ էլ ասած ենք, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց {եւ} այնպէս, իբր թէ եւ որպէս օգնական առել է Սօսը, Վա

ք, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ այնպէս, իբր թէ {եւ} որպէս օգնական առել է Սօսը, Վարդիթերը եւ սիրու կր

, իբր թէ եւ որպէս օգնական առել է Սօսը, Վարդիթերը {եւ} սիրու կրակը, ցանկալի էր, որ կատաստրօֆը ունենար

ութիւն։ Անբնական է, երբ Վարդիթերը որպէս տասն {եւ} մէկ տարեկան աղջիկ մի ջլերը սասանեցնող տխուր անցքի

երբ կաթուածից հոգեվարք մարդը ցոյց է տալիս ուղեղի {եւ} ջլերի անխոտոր եւ առողջ պաշտօնակատարութիւն։ Եթէ ն

գեվարք մարդը ցոյց է տալիս ուղեղի եւ ջլերի անխոտոր {եւ} առողջ պաշտօնակատարութիւն։ Եթէ նորա ուղեղը եւ ջլե

տոր եւ առողջ պաշտօնակատարութիւն։ Եթէ նորա ուղեղը {եւ} ջլերը այն վիճակում են, որ նա հանգիստ խօսում է,

ծում է, յիշողութիւնը չէ կորցնում, աչք տեսնում է {եւ} ականջը լսում, էլ ի՞նչ պատճառից է մեռնում։ Ոտքե՞

որ մեռնէր՝ առանց ոչ թէ շաբաթներով, օրերով, այլ {եւ} ժամերով ապրելու։ Թէ Սօսն ասես, շատ կեղծ վիճա

աբաց, ոտքը բոբիկ ման է գալիս երեք գազ ձնի միջում {եւ} այն ցուրտ ձմեռ եւ Արագածի զառիվայրում։ Ձորը մտնո

ման է գալիս երեք գազ ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ {եւ} Արագածի զառիվայրում։ Ձորը մտնում է, ջրում լողան

ում։ Ձորը մտնում է, ջրում լողանում, աղուէսների {եւ} գայլերի հետ կռիւ տալիս եւ այն օրերով։ Եւ չնայելո

մ լողանում, աղուէսների եւ գայլերի հետ կռիւ տալիս {եւ} այն օրերով։ Եւ չնայելով, որ նա մահ է փնտռում,

ւէսների եւ գայլերի հետ կռիւ տալիս եւ այն օրերով։ {Եւ} չնայելով, որ նա մահ է փնտռում, քան թէ կեանք, ա

շաբաթ անցնելուց յետոյ Գարեգինն է նորան տեսնում, {եւ} Սօսը գալիս է նորա մօտ։ Գարեգինը խրատում է, համո

տ։ Գարեգինը խրատում է, համոզում է տուն դառնալ, {եւ} Սօսը դառնում է։ Բայց այս երկու շաբաթում, այն ցր

սը դառնում է։ Բայց այս երկու շաբաթում, այն ցրտի {եւ} ձնի մէջ, սառը ջրում լողանալով, սառուցի վրայ թեք

ում լողանալով, սառուցի վրայ թեք ընկնելով, սոված {եւ} ծարաւ, բնաւ նորա երեսի գոյնը չէ թռչում, նորա առ

այ դնելով՝ խնդրում է, որ աշխատի երկուսին (իրեն {եւ} Վարդիթերին) իրար կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխիթար

ընծայում։ Մենք չենք ուզում այս բոլոր անբնական {եւ} շատ թոյլ նկարված անցքերը քննութեան դանակի տակ ձգե

222), իրենք կը տեսնեն մեր տեսած անբնականութիւնը {եւ} հակասութիւնը։ Այսչափ միայն ասում ենք, որ վիպասա

հարուած է տուել կատաստրօֆի այս անբնականութիւնը։ {Եւ} որպէս թէ հերիք չէր, ինչ եղել էր, այն պատուական

իշի Սօսն ու Վարդիթեր ", որ շատ ընտիր է, կարճ {եւ} ազդու, դնում է Գարեգինի անտէր ողբը։ Ամբողջ գործ

անում, մէկ հատ չկայ այսպիսի անխորհուրդ, անաջող {եւ} սառը ոտանաւոր։ Պատճառը շատ բնական է։ Գործը հեղի

որ։ Պատճառը շատ բնական է։ Գործը հեղինակի մտքում {եւ} սրտում արդէն վերջացած է, նորա ոգին էլ բան չունի

թեան այն մասը, որ նուիրված էր թերութիւններին Սօս {եւ} Վարդիթեր գործի, որպէս վիպասանութեան, պրծաւ։ Մե

բերութիւն չունին բնագրին, այլ՝ հեղինակի լեզուին {եւ} յառաջաբանին։ Հեղինակի լեզու ասելով՝ չենք իմանու

օտար ոճ, կամ, կարելի է ասել, ամենեւին ոչինչ։ {Եւ} հեղինակը, ուզելով իր գործը այդ բարբառով գրել, ո

զատ է այդ լեզուի մասին պատասխանատուութիւնից, այլ {եւ} մեծ շնորհակալութեան արժանի։ Մենք կարող ենք որեւի

առ քննել, սորվել, տեսնել նորա արժանաւորութիւնքը {եւ} թերութիւնքը, բայց այսչափ միայն եւ ոչ աւելի։ Ինչ

անաւորութիւնքը եւ թերութիւնքը, բայց այսչափ միայն {եւ} ոչ աւելի։ Ինչպէս մի հեղինակի կարող ենք ասել, թէ

կամ այնպէս ", այդպէս չենք կարող խօսել հազարների {եւ} բիւրերի հետ։ Հեղինակը ազատ է այս ու այն ձեւը գոր

նչպէս խօսում է ամբողջ ընկերութիւնը, որին անդամ է {եւ} ինքն խօսողը։ Իսկ այդ ընկերութեան բարբառը կերպարա

երութեան բարբառը կերպարանագործվել է աշխարհագրական {եւ} բնութեան ազդեցութեան տակ, պատմական դէպքերը չեն ա

ցել նորա վրայից առանց իրենց հետքը խոր դրոշմելու, {եւ} բարբառները նոցա խօսողի անցուցած կեանքի արդիւնքն ե

է, թէ մի որոշեալ տեղում այնպէս է ազդել բնութիւնը {եւ} ոչ այսպէս, թէ ինչի պատահել են այս կամ այն պատմակ

, թէ ինչի պատահել են այս կամ այն պատմական դէպքերը {եւ} ինչի համար այնպիսի ընթացք եւ ուղղութիւն է ստացել

այն պատմական դէպքերը եւ ինչի համար այնպիսի ընթացք {եւ} ուղղութիւն է ստացել հասարակաց կեանքը, որի արդիւն

արդիւնքը բնականաբար եղել է այս կամ այն բարբառը։ {Եւ} որովհետեւ բնութեան եւ պատմութեան ազդեցութեանց մաս

ղել է այս կամ այն բարբառը։ Եւ որովհետեւ բնութեան {եւ} պատմութեան ազդեցութեանց մասին պատասխանատու չէ մար

ին պատասխանատու չէ մարդը, ուրեմն պատասխանատու չէ {եւ} ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, եթէ մի սարսափելի

ամտութիւն է այս կամ այն գաւառական բարբառը ծաղրելը {եւ} նորանով խօսողի վրայ որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի վր

բառը ծաղրելը եւ նորանով խօսողի վրայ որպէս մի ստոր {եւ} խեղճ էակի վրայ նայելը, որպէս թէ այն մարդը յանցան

էս թէ այն մարդը յանցանք է գործել։ Եթէ ցանկալի {եւ} հոգով չափ ցանկալի է նոր լեզուի համազգային միութիւ

ակաւին, տպագրութեան միջնորդութեամբ, հեռաւորների {եւ} ընդհանուր ուսումնասիրութեան նիւթ չէր եղած. պատճա

նոր լեզուի հիմնաւոր գիտութիւնը, նորա մշակութիւնը {եւ} ապագայ միութեան գաղափարը առանց այդ գաւառական բարբ

դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են {եւ} աճելու վրայ, կապելով եւ ճնշելով անցածի եւ մեռածի

ձեւերը, որ դեռ թարմ են եւ աճելու վրայ, կապելով {եւ} ճնշելով անցածի եւ մեռածի պատանքի մէջ, նոր լեզուի

արմ են եւ աճելու վրայ, կապելով եւ ճնշելով անցածի {եւ} մեռածի պատանքի մէջ, նոր լեզուի մշակութեան գաղափա

թեան գաղափարը ազգին համար դառնում է նոյնպէս ամուլ {եւ} անպտուղ, ինչպէս հին լեզուի գործադրութեան գաղափար

արբառը ազգի ընդհանուրի համար գործական արժէք չունի {եւ} նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական բարբառի տակ, դր

ակ, դրականապէս, մշակելու գաղափարը նոյնպէս ամուլ {եւ} անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզուի գաղափարը, ինչ

ութեան գաղափարին, որ է որքան կարելի է առաւել շատ {եւ} առաւել մեծ բազմութեան հասկանալի կերպով խօսել։ Այ

վ խօսել։ Այս պատճառներով, նոր լեզուն պիտի նայվի {եւ} մշակվի ինքնուրոյնաբար, առանց ամենեւին հին լեզուի

ւրոյնաբար, առանց ամենեւին հին լեզուից խպնելու) {եւ} առանց այս կամ այն գաւառական բարբառին ստրկանալու։

ւառական բարբառների էական տարերքը, որ իրենց ձեւով {եւ} բազմութեամբ աւելի ընդունական են կենդանի՝ ընդհանր

, պիտի ընկնեն ճարտարապէս հեղինակների քուրայի մէջ {եւ} այնտեղ հալվելով եւ քիմիաբար (ֆիզիկաբար ո՛չ) միա

արապէս հեղինակների քուրայի մէջ եւ այնտեղ հալվելով {եւ} քիմիաբար (ֆիզիկաբար ո՛չ) միանալով պիտի դուրս գա

, այլ որպէս նոր արարած։ Այո՛, ծանր խնդիր է այս {եւ} իր բնութեամբ շատ ժամանակի կարօտ. բայց գոնէ այս է

ւմ։ Այն, որ հազար տարիներով, տարբեր աշխարհների {եւ} տարբեր պատմական դէպքերի տակ աւերվել է եւ այդ հազա

խարհների եւ տարբեր պատմական դէպքերի տակ աւերվել է {եւ} այդ հազար տարիների միջոցում ամեն մեր լեզուի մօտից

հնարին է, որ մի ակնթարթում շինվի, կոկվի, փայլի {եւ} պայծառանայ. այստեղ հարկաւոր է համբերութիւն եւ յա

լի եւ պայծառանայ. այստեղ հարկաւոր է համբերութիւն {եւ} յարատեւ արիաջան աշխատութիւն։ Աւելորդ է ասել,

չել նորան։ Իրա՛ւ, պ. Պռօշեանց միայն յառաջաբանը {եւ} ծանօթութիւնը գրել է իւր ձեւով, բայց այդ մի քանի

նրա լեզուի մշակութեան մէջ, եթէ միայն նախատեսաբար {եւ} սկզբունքի վերայ հիմնուած ուղղութիւն է այդ եւ ոչ պ

աբար եւ սկզբունքի վերայ հիմնուած ուղղութիւն է այդ {եւ} ոչ պատահականութեան արդիւնք. որովհետեւ շատ նորելո

ին ատեան ենք կանչում պ. Պռօշեանցին՝ ոչ ծաղրելու {եւ} ոչ պախարակելու մտքով, այլ կատարեալ բարեմտութեամբ

Աշտարակի) լեզուն համեմատաբար աւելի կատարելութիւն {եւ} աւելի բնականութիւն ունի, քան թէ այն լեզուն, որո

քան թէ այն լեզուն, որով գրել է իւր ծանօթութիւնը {եւ} շատ անաջող յառաջաբանը։ Անաջող ածականը՝ նորա յառ

ութիւններին, քան թէ մասնաւորապէս պ. Պռօշեանցի։ {Եւ} եթէ այդ ուրիշները նոյնպէս օգուտ քաղեն մեր նկատողո

ջ մի անգամ երեւցածը ուրիշների մօտ շատ կան, ուստի {եւ} մեր բոլոր նկատողութիւնքը պիտի ընդհանուրին ընծայու

արգոյ հեղինակը ստրկանում է ոչ թէ հին լեզուի ոգուն {եւ} տրամաբանութեան, որի տակ հինգ տարի ընկճված էինք մ

ծ էինք մենք էլ։ Ո՛չ. այդ տակաւին խորհուրդ ունէր {եւ} սկզբունքից առաջ էր գալիս, թէեւ ոչ դրականապէս գոր

, որ պ. Պռօշեանցի գերութեան ոգին բուն հայկական է {եւ} կատարելապէս ազատ այն եկամուտ ձեւերից, որ Ռուսիայ

եւերից, որ Ռուսիայում, շատ ռուսագէտ հեղինակների {եւ} մանաւանդ Տաճկաստանի ֆրանսագէտ հայ հեղինակների գրո

ով, կենդանացնելու, գրելու, կանգնելու, նստելու {եւ} այլն ասելու տեղ, գրում է կենդանեցնելոյ, գրելոյ

եղ, գրում է կենդանեցնելոյ, գրելոյ, կանգնելոյ, {եւ} այլն։ Ինչ է այս ոյասիրութեան խորհուրդը. գրածին

նորան ժողովրդեան։ Նախ որ ոյ-ը ու-ից ոչ գեղեցիկ է {եւ} ոչ վսեմ. ու վերջաւորութիւն սեռական աներեւոյթ եղա

ազգի գործածած, նոր լեզուի մէջ միշտ աւելի գեղեցիկ {եւ} աւելի պատշաճաւոր է, քան թէ ոյ-ը, որ նոր լեզուի

ի լոյս հանել, որպէս թէ եթէ գործ դնել, մէջ բերել {եւ} լոյս հանել ասէ, կամ աւելի անարգ է լինում, կամ ա

կորուցել են իրենց իրաւունքը ազգի շրթունքի վրայ, {եւ} տնաքանդները սօսինձի նման մի մածուցիկ բան էլ չունի

յարաբերում. պատճառ, նոր լեզուի մէջ յարաբերեալի {եւ} յարաբերականի մէջ չկարողանալով ուրիշ բան մտնել, ե

եզուի մէջ կան բայեր, օրինակ՝ տամ, գամ, երբեմն {եւ} ՝ լամ, որ իրենց լծորդութեամբ դուրս են ընդհանուր

որդութեամբ դուրս են ընդհանուր կանոնից։ Ընդհանուր {եւ} միակ լծորդութիւնը է ումեմ. օրինակ՝ գրում եմ, տ

դութիւնը է ումեմ. օրինակ՝ գրում եմ, տեսնում եմ {եւ} այլն։ Իսկ տալը, գալը, երբեմն եւ՝ լալը խոնարհւ

մ, տեսնում եմ եւ այլն։ Իսկ տալը, գալը, երբեմն {եւ} ՝ լալը խոնարհւում են տալիս եմ, գալիս եմ եւ լալիս

րբեմն եւ՝ լալը խոնարհւում են տալիս եմ, գալիս եմ {եւ} լալիս եմ)։ Բայց, չնայելով այս բոլոր Արարատեան

ինչպէս նաեւ բոլոր Աշտարակը (ինչպէս երեւում է Սօս {եւ} Վարդիթերից), որ թէ բայի վերջաւորութիւնը, այսին

ն նախընթաց է դրւում բայարմատից, ինչպէս չեմ տալիս {եւ} այլն, չեն ասում չեմ տալիս կամ չէ տալիս, այլ չեմ

ս ձեւը. մօռացնել տալի, յառաջ գալի, հոգի է տալի {եւ} այլն, փոխանակ՝ մոռացնել կամ մոռցնել տալիս, յառ

ց, որի ծայրն թարմատարաբար կպել է ս տառը, ուրեմն {եւ} աւելի ուղիղ է տալի ասել, քան թէ տալիս, մանաւանդ

րութիւն ցոյց տուող է այն թարմատար համարված Ս տառը {եւ} առանց նորան, տալի եմ ասելով, չենք կարող ցոյց տա

ալ այն գործողութիւնը, որ կատարվում է ներկայում։ {Եւ} մեզ թվում է, թէ տալիս եմ-ի արմատը բնաւ տալի ընդո

լի ընդունելութիւնը չէ, այլ տալ աներեւոյթ եղանակը {եւ} տալիսը հոլովեալ աներեւոյթ է, նախդրիւ տրական, որ

ւթիւնը կատարելու վրայ։ Նոր լեզուի մէջ հոլովակերտ {եւ} հոլովառու նախադրութիւնքը, շատ տեղ եւ գրեթէ մեծ մ

հոլովակերտ եւ հոլովառու նախադրութիւնքը, շատ տեղ {եւ} գրեթէ մեծ մասով, դարձել են վերջաւորութիւն, եթէ

թիւն, եթէ ծիծաղելու համար կարելի է այսպէս ասել, {եւ} շատ տեղ էլ հոլովակերտը իսպառ դուրս ընկել, ուստի

, ներկայութիւնը. հին լեզուի մէջ " տեղիս անապատ է {եւ} օրս տարաժամեալ ", նոր լեզուի մէջ " գիշերս շատ քն

ր անցնում է, ուշացել է, այս գիշերը, որ անցաւ, {եւ} այլն։ Շատ անգամ, ինչպէս նաեւ Աշտարակում, նախդր

ռը պիտի ունենայ խոնարհվող վերջաւորութեան նախընթաց {եւ} այս այնպիսի ընդհանուր կանոն է, որ հին լեզուի հաս

հասարակ ասած բայերն էլ, ինչպէս՝ ծնանեմ, դատեմ {եւ} այլն, նոր լեզվում դարձուցել է ներգործական, որով

գործական, որովհետեւ կրաւորականը ծնանվել, դատվել {եւ} այլն է։ Հին լեզվում ներգործականից կրաւորական է դ

րծիմ, բայց նոր լեզուի մէջ այդ ինիի նախընթաց պիտի {եւ} մէկ վեվ աւելացնել՝ գործել-գործվիլ, որովհետեւ շա

ացինք, հասարակ բայը դարձել է ներգործական, ուստի {եւ} կրաւորականի բուն կազմութիւնը հենվում է վեվի վրայ

նը վեվով գործ դնելը համօրէն ազգի հանրական կանոն է {եւ} ոչ մի տեղ չենք լսում նորան առանց վեվի։ Պ. Պռօշե

ւմ է, վերահաստատուիլը, պառակտուիլը, պատարուիլը {եւ} այլն։ Բայց մի տեղ էլ գործ է դրել ամրապնդիլ, փոխ

ր լեզուի վրայ աշխատողքը իրենց մշակութեան արդիւնքը {եւ} իրենց նկատողութիւնքը յայտնեն միմեանց, որ այս հաս

այնտեղ, ուր իսկոյն յաջորդում է ումը, շատ ծանր է {եւ} հասարակ ժողովրդին գայթակղեցուցիչ, որոնց շատը, ո

կում ու է վերջանում, ինչպէս լեզու, կատու, առու {եւ} այլն եւ այլն, կամ պատասխանատու, հարկատու, որ ս

է վերջանում, ինչպէս լեզու, կատու, առու եւ այլն {եւ} այլն, կամ պատասխանատու, հարկատու, որ ստէպ ութի

ար ենք ժողովրդի ընթերցանութիւնը հեշտացնելու համար {եւ} կամ ւիւնը վեվով փոխանակել, ինչպէս գրում ենք թիւ

։ " Անորոշ տարբերութենէն մտեր է, որ ու-ով կամ {եւ} -ով բառերը երբեմն վեվով կը գրեն. զոր օրինակ բուրո

բառերը երբեմն վեվով կը գրեն. զոր օրինակ բուրուառ {եւ} բուրվառ, երիվար եւ երիւար, նուագ եւ նըվագ. թու

կը գրեն. զոր օրինակ բուրուառ եւ բուրվառ, երիվար {եւ} երիւար, նուագ եւ նըվագ. թուական եւ թվական։ Ասո

ակ բուրուառ եւ բուրվառ, երիվար եւ երիւար, նուագ {եւ} նըվագ. թուական եւ թվական։ Ասոնցմով կիմանաս պատճ

վառ, երիվար եւ երիւար, նուագ եւ նըվագ. թուական {եւ} թվական։ Ասոնցմով կիմանաս պատճառը՝ որ ինչո՞ւ աս

ով դրինք, անվան, պատվական, հիմակվան, առվօտանց {եւ} այլն. անոր համար որ աշխարհաբար վեվ կըսենք նէ, վ

որ աշխարհաբար վեվ կըսենք նէ, վեվ վեվ ալ գրելու է {եւ} ոչ ու կամ ւ, որ ծուռ հնչիւնը հաստատել չերեւնայ "

էս այժմեան ֆրանսիական u կամ Յունական y իպիսլոնը։ {Եւ} իրաւունք ունի։ Նոր լեզուի մէջ, եթէ ու վերջաւորո

ցը, աւելի հաւատարիմ մնալով նոր լեզուի իրաւունքին {եւ} արտօնութեան, իր " Վէրք Հայաստանի " գործում ու-ի

կ։ Սակայն ու վերջացած բառեր հոլովելու ժամանակ {եւ} բացի ուած) վերջաւորութիւնից վեվի տեղ ու պահելը

ութիւնից վեվի տեղ ու պահելը աւելորդ շռայլութիւն է {եւ} քանի որ այդ ուն վեվ պիտի հնչվի, ու պահելու խորհո

մ։ Բացի այս ծանրութիւնը, աւելորդ ներմուծութիւնք {եւ} շատ անգամ հին լեզուով էլ չեն կարող արդարանալ։ Օր

տուում եմ գրելու ժամանակ, այդ ուն ինչ իրաւունքով {եւ} որտեղից է մտնում։ Պ. Պռօշեանցը սովորաբար գրում

բար գրում է՝ երգում-է, փայլում-է, կարողանում-է {եւ} այլն, այսինքն՝ բայ արմատի վրայ ումը թողնելով,

կան չէ, այլ գրեթէ բոլոր գրողներին, բացի մեզանից {եւ} պ. Նազարեանցից, որքան յիշում ենք։ Հարկ չկայ աս

որ ցոյց է տալիս անել կամ կրել դէմքով, ժամանակով {եւ} այլն։ Գործ բայ չէ, այլ՝ անուն, իսկ գործեմը բա

ն։ Գործ բայ չէ, այլ՝ անուն, իսկ գործեմը բայ է {եւ} ցոյց է տալիս անելու գործողութիւնը առաջին դէմքում

ւնը առաջին դէմքում, որոշեալ եղանակով, ժամանակով {եւ} թըվով։ Անելը կամ ցոյց տալը, այսինքն՝ բուն բայի

էկ բայարմատի հետ, իրենք իրենց ոչինչ նշանակութիւն {եւ} խորհուրդ չունին։ Թէեւ առաջին լծորդութեան վերջաւո

կան նմանութիւն է միայն սահմանական եղանակի ներկայի {եւ} անցեալ անկատարի մէջ, որովհետեւ եմ բայի կատարեալը

ինչդեռ եմ լծորդութեան տակ գնացող բայերի կատարեալի {եւ} ապառնու վերջաւորութիւնքը եցի եւ եցից է։ Կարող են

բայերի կատարեալի եւ ապառնու վերջաւորութիւնքը եցի {եւ} եցից է։ Կարող են մեզ վրայ ծիծաղել, թէ այդ ինչ ա

նչ եմ, եւայլ եւայլն, այլ թէ գործեմ, մեղանչեմ, {եւ} այլն։ Բայց այն պարոնները մեզ կարող են ասել, թէ

ան բայերի եմ վերջաւորութիւնը էական բա՞յ չէ դարձել {եւ} միայն այն պատճառով, որ երկու երեք ժամանակի մէջ ե

ն պատճառով, որ երկու երեք ժամանակի մէջ երեւում է {եւ} մնացած ժամանակների մէջ բոլորովին կորչում, որովհե

։ Եթէ ասենք կամ գրենք " նորա ձեռքերը ներկում են " {եւ} այս ենը ընդունենք որպէս էական բայ, ուրեմն ներկու

էական բայ, ուրեմն ներկումը դառնում է նորան խնդիր {եւ} ուրիշ բան չէ հասկացնում, եթէ ոչ այս թէ " նորա ձե

եմ, ես, է բայական վերջաւորութիւնը էական բայ է, {եւ} նոր լեզուի բոլոր բայերի ծնող կամ կազմող, ուրեմն

որ իւրաքանչիւր բայի իւրաքանչիւր ժամանակը, դէմքը {եւ} թիւը գրվեն առանց էական բայի։ Բայց մենք տեսնում ե

մենք տեսնում ենք, որ ինչպէս մեր լեզուի, նոյնպէս {եւ} օտար լեզուների մէջ մի բայ իր մի որոշեալ եղանակում

թվում, պահում է իր կազմուածքը անխախտելի, անթերի {եւ} անփոփոխ, այնպէս չէ մեր նոր լեզուի բայերի կազմութ

հերիք է, շատ անգամ, եթէ եղանակ, ժամանակ, դէմք {եւ} թիւ ցոյց տուող վերջաւորութիւնը մէկ անգամ երեւի,

տալիս գործողութիւն, բայց եղանակ, ժամանակ, դէմք {եւ} թիւ նախընթաց բայի վերջաւորութեան ուժով, ինչպէս՝

յ բերում վառում"։ Եթէ եմ, ես, է'ն էական բայ է {եւ} նոր լեզուի բայերի կազմող, ուրեմն առանց նորան, բ

սնում ենք, որ կարդում, բերում, վառում բայեր են {եւ} ամբողջ բայական զօրութեամբ, որի դէմքը, թիւը եւ ժ

ն եւ ամբողջ բայական զօրութեամբ, որի դէմքը, թիւը {եւ} ժամանակը երեւում միայն նախընթաց գնում է բայում։

հարցնողը իր խօսքի բայով ցոյց տայ ժամանակը, դէմքը {եւ} թիւը, պատասխանի մէջ կարելի է բայերը դնել առանց ե

են։ Յայտնի է, որ թէ եմ, ես էն էական բայ լինէր {եւ} միւս բայերի կազմող, ուտում, խմում, պառկում չէի

անպատճառ, իրենց վերջում ունենալու եմ, ես, է։ {Եւ} այս եմ, ես, է բայական վերջաւորութիւնք բուն էակա

պէսզի ներկում խօսքը, էական է բային խնդիր չդառնայ {եւ} գաղափարի շփոթութիւն չծագի։ Բայց մեզ կարող են ասե

իպուածում չէ հասկացվում այս եմը որպէս էական բայ։ {Եւ} եթէ նախադաս դրվելով՝ բաժան է գրվում, ինչի՞ չէ կ

լով՝ բաժան է գրվում, ինչի՞ չէ կարող բաժան գրվել {եւ} վերջադաս լինելով։ Ստոյգ է, որ շատ անգամ լեզուի

գին պահանջում է այդ վերջաւորութիւնքը գրել նախադաս {եւ} մենք գրում ենք. բայց, այսպիսի դիպուածում եմ, ե

ներկումից չէ ընդունվում որպէս առանձին առնված բայ {եւ} ներկումը նորան խնդիր, այլ երկուքը միասին մէկ բայ

ւնից պիտի պահանջել, բայց մենք աւելի աչքի երեւցող {եւ} ամեն մարդու հասկանալի մէկ պատճառը միայն դնենք։ Ն

ւմ, եթէ հետեւեալ բառը ձայնաւոր տառով է սկսվում, {եւ} այդ նուն հնչվում է այդ հետեւեալ ձայնաւորով սկսած

ն ժամանակ ձեռքերը խօսքը չէ կարող իր ըթը նու փոխել {եւ} եթէ այդպէս խօսող էլ լինի, ինչպէս կան մի քանի նու

ակութիւնը փոխելու կամ կորցնելու ձգտում է մէկ վանկ {եւ} թեթեւանում է։ Նոր լեզուի բովանդակ կազմութեան մէջ

ունի այս տնտեսութիւնը, որպէս նաեւ բառերի վանկերը {եւ} տառերը հաւասարաչափ միմեանցից բաժանելու ձգտողութիւ

րը հաւասարաչափ միմեանցից բաժանելու ձգտողութիւնը։ {Եւ} առողջ աչքերով նայողը կը տեսնէ, որ նոր լեզուի մէջ

նակի խնայողութիւը, առոգանութեան ներդաշնակութիւնը {եւ} արտաբերութեան հեշտութիւնը մեծ քայլափոխ են արել։

նք, որ վերաբերվում են նոր լեզուի անդամազննութեան {եւ} ֆիզեօլօգեային, բայց բոլորը պիտի մտնեն նոր լեզուի

է դրվում, ինչպէս, է փայլում։ գ) Եթէ մի որպիսի {եւ} իցէ բայ ամբողջ գրվում է, ինչպէս՝ գնումէ, կամ ե

եւեալ բայերը, ինչպէս՝ կոտրում, բերում, վառում {եւ} այլն, կարող են առանց վերջաւորութեան գրվիլ։ Եւ դ

մ եւ այլն, կարող են առանց վերջաւորութեան գրվիլ։ {Եւ} դ), նոյն այս կանոնի զօրութեամբ եթէ Մարկոսը իր հ

ջ գործ է դնում բայը եղանակով, ժամանակով, դէմքով {եւ} թվով, ինչպէս " ինչ են անում ", Կիրակոսը կարող է

մի բան գրելու ժամանակ, պէտք է նայի, որ իր ձեւը {եւ} ոճը հարթութիւն ունենայ եւ մի կանոնով առաջնորդվի,

էտք է նայի, որ իր ձեւը եւ ոճը հարթութիւն ունենայ {եւ} մի կանոնով առաջնորդվի, իսկ առանց կանոն, առանց հ

ն, առանց համակարգութիւն, երբեմն արեւելք նայելով {եւ} երբեմն արեւմուտք, լեզուն դառնում է մի մածնաբրդոշ

քրել, մշակել կամ նորա վրայ ազդեցութիւն ունենալ։ {Եւ} ինչպէս կարնայ ժողովուրդը իր կարդացած գրքից մի ձեւ

իասին առնելով, առաջին հոլովման տակ գնացող բառերի {եւ} մի քառորդը չունին. բայց սորանից այս հինգ հոլովմո

ն դրվում հին ձեւով, ինչպէս դպրութիւնք-դպրութեանց {եւ} այլն, կամ Հայաստանեայք-Հայաստանեայց։ Բայց որպէս

յաստանեայց։ Բայց որպէս այս խոտորմունքը, նոյնպէս {եւ} ուրիշ շատեր, մեզ պէս, ոչ բարով, գրողների պահպա

ւնք կամ թոյլատուութիւնք են, այս կամ այն պատճառով {եւ} ոչ թէ ժողովրդի ոգու կամ հանճարի ստեղծած։ Մեր առա

որդ հոլովումը Տաճկաստանի Հայոց առաջին հոլովումն է {եւ} մեր առաջինից աւելի բռնակալ, այնպէս, որ գրեթէ լե

ը գիտէ այս, որովհետեւ Արարատեան աշխարհի ծնունդ է {եւ} իր գրուածքի մէջ գլխաւորապէս հետեւում է բուն Արարա

առը, ինչպէս՝ ճիւղեր, ճիւղերի, ճիւղերից. բայց {եւ} այնպէս երբեմն խոտորվում է եւ անխտիր գործ է դնում

րի, ճիւղերից. բայց եւ այնպէս երբեմն խոտորվում է {եւ} անխտիր գործ է դնում ճիւղեր, ճիւղերու։ Խօսքը այն

յն, թէ ո՞րը սոցանից հանրական է Արարատեան լեզուին {եւ} թէ կարդացողը ո՞րը պիտի ընդունի՝ ճիւղեր, ճիւղե՞ր

, թէ՞ ճիւղերու։ Ոչ լոկ այս բառի վրայ է մեր խօսքը {եւ} ոչ իսկ պ. Պռօշեանցի գրուածքի վրայ. այսպիսիք հազ

գրուածքի մէջ։ Բայց այս է մեր ասածը, թէ, խնամով {եւ} ուշադրութեամբ վարվելով նոր լեզուի հետ, հարկաւոր

համակարգութիւն, մի ուղղախօսութեան արուեստ կազմել {եւ} նոր լեզուի ուսումնասիրութիւնը հեշտացնել։ Բացի սո

, պ. Պռօշեանցը անխտիր գործ է ածում երգոց, զօրաց {եւ} այլն, երգերի զօրքերի ասելու տեղ։ Ըստ նախադրո

վ " կամ " իր քաղցրութիւնով ", " իր քաջութիւնով " {եւ} այլն, իսկ թէ գործիականի մտքով չէ կարելի հականալ

ըստ-ի խնդիր դարձած բառը առնում է սեռական հոլովով {եւ} նորա մօտ դնում է կամ չափ խօսքը՝ գործիական չափով

մ չափ խօսքը՝ գործիական չափով, կամ համեմատ խօսքը {եւ} կամ մի ուրիշ խօսք, որ աւելի յարմարութիւն ունի բա

ս՝ " վկաները պսակվում են իրենց ճգնութեան չափով " {եւ} այլն։ Մէկ խօսքով՝ ըստ-ը վերջահոլով տրականի խնդր

չուզենք, պիտի ստիպվինք ըստ-ը ներս առնուլ, բայց {եւ} այնտեղ պարտք կայ մեր վրայ խնամով գործ դնել եւ աշխ

այց եւ այնտեղ պարտք կայ մեր վրայ խնամով գործ դնել {եւ} աշխատել, որ բուն իր խնդրի մօտ մի հին յոգնակի սեռ

, - գրում է նա, որ պարզ գրաբառի կանոնիցն էլ դուրս {եւ} աւելի միջակ եւ խրթին ոճերի համաձայն, յատկացուցիչ

որ պարզ գրաբառի կանոնիցն էլ դուրս եւ աւելի միջակ {եւ} խրթին ոճերի համաձայն, յատկացուցիչը յատկացելուց ն

նախընթաց։ Բայց սորանից էլ լաւերը կան՝ " ըստ այլ {եւ} այլ ժամանակին հանգամանաց ", " թէ ըստ դիպաց, թէ

հանգամանաց ", " թէ ըստ դիպաց, թէ ըստ հանգամանաց {եւ} թէ ըստ այլ եւ այլ իրողութեանց ", " ըստ պահանջման

" թէ ըստ դիպաց, թէ ըստ հանգամանաց եւ թէ ըստ այլ {եւ} այլ իրողութեանց ", " ըստ պահանջման հանգամանաց վի

քննեն, կը քաշքշեն, կը կրկտեն ըստ զանազան խելաց {եւ} իդէայից ")։ Միշտ ներելի է հին լեզուից փոխ առնո

չկայ այդ ձեւը կամ այդ բառը, բայց միշտ՝ խնայելով {եւ} պէտք եղածից աւելի չառնելով։ Մենք ասացինք, որ ըս

ուենք ներս առնուլ, բայց՝ գիտական առարկաների մէջ {եւ} այն աւելի կարճութեան եւ ճշտութեան համար, ապա թէ

՝ գիտական առարկաների մէջ եւ այն աւելի կարճութեան {եւ} ճշտութեան համար, ապա թէ ոչ ըստ-ը ինքն իրեն այն ն

ժողովրդի մէջ, երկրորդ՝ պ. Պռօշեանցը, գեղեցիկ {եւ} վսեմ ձեւերի հետեւելով, (?) բուն իրը փախուցել է

երկբայութեան տակ մնալ, նա դրականապէս բողոքում է {եւ} ասում է, թէ երբ թափեցիր իմ վրայից երկու երեք հազ

թափեցիր իմ վրայից երկու երեք հազար տարեկան փոշին {եւ} էլ հանեցիր կեանքի աշխարհը, ուրեմն պատշաճապէս ներ

անրութեան տակ։ Ա՜խ, պարոննե՛ր, մաքուր սրտով {եւ} սուրբ խղճմտանքով ասում եմ ձեզ, քանի որ դուք այդ

լխից այս տեսակ փորձանքներ. ձեռք վեր առէք դոցանից {եւ} այն բարձրաստիճան պատուանդաններից իջէ՛ք հասարակ ժո

, թող այժմ խաչը յաղթական կանգնի Աթենասի ձեռքում, {եւ} թո՛ղ փշրվի նորա մահաբեր նիզակը։ Մենք չենք կարող

ւնքը։ Մնաց որ նոյն իսկ Սիքստոսի գործը անխորհուրդ {եւ} յիմարական, վրէժ հանել անշունչ արձանից, երբ նա ք

աձայն ենք, որ մէկ մարդ, կարդալով մեր այս տողերը {եւ} տեսնելով, որ մենք մի կողմից վսեմ ոճերի հետեւողու

ուրիշ բանի համար չեն, եթէ ոչ ուրիշի գրածը դատել {եւ} պակասութիւնքը երեւան հանել, մինչդեռ մենք ինքներս

առակութիւնը բացատրվի։ Նոր լեզուի հնից գլխաւոր {եւ} հիմնական տարբերութիւնը էապէս հիմնված է բանի կազմո

պէս հիմնված է բանի կազմութեան վրայ, բաղդասութեան {եւ} ձեւերի վրայ։ Ստոյգ է, որ հին լեզուի բառերի շատ

րիք չէ մեզ այդ բառերով խօսող ազգի լեզուն հասկանալ {եւ} դորա հակառակ, եթէ այդ լեզուի կազմութեան օրէնքը ե

ւ դորա հակառակ, եթէ այդ լեզուի կազմութեան օրէնքը {եւ} բաղդասութիւնը սորվենք, այլ բառ ոչ այնքան շատ, ա

եթէ հաւատարիմ մնանք նոր լեզուի ոգուն բաղդասութեան {եւ} օրէնքներին։ Առանձին առանձին առնված բառեր սորվելը

, մէկ խօսքով լեզուի բաղդասութիւնը այնպէս հեշտ չէ {եւ} երկար տարիներով կեանք ենք մաշում, մինչեւ սորվում

ութիւնը մեզ հասկանալի է, որովհետեւ բաղդասութիւնը {եւ} ձեւերը ծանօթ են։ Ապա եթէ մի այնպիսի բառի պատահեն

գոյանալով ա՛յլ պատմական դէպքերի, ա՛յլ աշխարհների {եւ} ա՛յլ ժամանակների ազդեցութեան տակ, շատ բառ չունի

պիսի դիպուածում պիտի բառ փոխ առնենք հին լեզուից, {եւ} այնպէս գաղափարների համար, որ նոր քաղաքակրթութեան

փարների համար, որ նոր քաղաքակրթութեան արդիւնք են {եւ} բնաւ նոցա բուն բառը հին լեզուում էլ չունինք, պիտ

արդացած րոպէին, չէ կարող հասկանալ ո՛չ հին լեզուի {եւ} ո՛չ օտարից առնված բառերը. այստեղ ո՛չ ժողովուրդն

բառը, կամ ինչ անէ հեղինակը, երբ ուրիշ բառ չկայ {եւ} հարկից բռնադատված՝ ընդունել է կա՛մ հինը, կա՛մ օ

առանձին առնված բառերը կարող է կամաց կամաց սորվել {եւ} հասկանալ, մանաւանդ եթէ մի փոքր ուշադրութեամբ կար

ն է ժողովրդի լեզուի բաղդասութեան հաւատարիմ մնալ, {եւ} հին կամ օտար լեզուներից առնված բառերը ժողովրդին յ

ականութիւնն է հեղինակի գրածը ուշադրութեամբ կարդալ {եւ} չհասկացած բառի նշանակութիւնը սորվել՝ կա՛մ մի գիտ

րանի միջնորդութեամբ։ Գո՛նէ այսպէս է մեր հայեացքը {եւ} այն պատճառը, որ տեղն եկած ժամանակ, երբ ուրիշ հն

երից։ Գաւառական բառերը, եթէ բուն հայերէն են {եւ} այդ բառի գաղափարը հասկացնելու համար մեր նոր գրակա

հանրական։ Գրութեան շնորհքն է, որ այսօր Ռուսիացի {եւ} Տաճկաստանցի հայերը միմիանց գրած աւելի շատ են հասկ

ան գաւառական բառեր, որ գրեթէ նոյնանշան են, բայց {եւ} այնպէս բարակ քննութիւնը բացում է նոցա տարբերութիւ

րը պիտի գործ ածել իրենց բուն, ճիշտ նշանակութեամբ {եւ} դորա նման մի բառ ունինք ասելով այն բառը շռայլութի

չհամարել։ Մարդկային միտքը շատ նազիկ գոյներ ունի {եւ} որքան շատ հայելի ունենանք՝ իւրաքանչիւր այդ գոյնե

ամբողջ նկարը, բայց եթէ կոպտութեամբ միայն գլխաւոր {եւ} խոշոր գոյների քամակից գնալով՝ կէս գոյները կամ կէ

շնակութիւնը։ Մտքի գոյները ցոլացնողքը բառերն են, {եւ} աշխարհիս երեսին ոչ մի լեզուում երկու բառ չկայ մաթ

տուող. ամենքն էլ տարբերվում են իրարից՝ թէ՛ շատ {եւ} թէ՛ քիչ։ Լեզուի հարստութիւնը բառերով է, նոքա են

ստաբեր ազդեցութիւն կունենայ նոր լեզուի մշակութեան {եւ} առաջադիմութեան վրայ, գոնէ կը դանդաղեցնէ նորա ընթ

Կան բառեր կամ ձեւեր, որ Արարատեան Հայն է մշակել {եւ} կերպարանել, կան բառեր, որ Վանեցին է մշակել կամ

յսպիսի ուժով կենդրոնների վրայ խօսել. շատ հոյակապ {եւ} հեշտ պատուաստող բառեր եւ ձեւեր կան այս ու այն տեղ

վրայ խօսել. շատ հոյակապ եւ հեշտ պատուաստող բառեր {եւ} ձեւեր կան այս ու այն տեղ, նաեւ շատ փոքր հասարակո

նց մէջ։ Պէտք է այդ բոլորից էլ օգուտ քաղել խնամով {եւ} շրջանկատ ընտրութեամբ։ Եթէ այժմեան գրագէտը մի որո

ղ է մարսական լինել ազգի ընդհանրութեան, որովհետեւ {եւ} այն տեղի հայերը միմեանց հետ ունին ոգու բնական ազգ

կան լեզուի կենդրոնը, սա ոչ միայն չէ կարող ծաղկել {եւ} ուժ առնելով՝ հանրական խորհուրդ ունենալ ազգի համա

կա՛մ մի գաւառի կը ստրկանայ, կա՛մ չորցած, ամուլ {եւ} անպտուղ կը մնայ. երկու դիպուածումն էլ լեզուն, հ

նուր մշակութիւնը տեղիս վերաբերութիւն չունի, բայց {եւ} այնպէս չհամբերեցինք, որ մի քանի խօսք չասենք։ Այ

վերջացած բայանունները, որպէս անկումն, հերքումն {եւ} այլն, ընկած է ժողովրդի բերնից. այդ բառերը փոխան

այերի աներեւոյթ եղանակով, ինչպէս ընկնել, հերքել {եւ} այլն, եւ որ նոյնն բանն ասել է, մինչեւ որ Սալլան

եւոյթ եղանակով, ինչպէս ընկնել, հերքել եւ այլն, {եւ} որ նոյնն բանն ասել է, մինչեւ որ Սալլանթեանց Միքա

պոսը, բացի աներեւոյթ եղանակը ուրանալով, ընկնելը {եւ} հերքելը անկման եւ հերքման հաւասար գոյական անուն է

ոյթ եղանակը ուրանալով, ընկնելը եւ հերքելը անկման {եւ} հերքման հաւասար գոյական անուն է, ասաց։ Յայտնի է

անին, որով շատ խառնափնտորութիւնք կը լինէին, այլ {եւ} բառի կազմութեամբ։ Ստոյգ է, աներեւոյթ եղանակը ան

տոյգ է, աներեւոյթ եղանակը անունի պարագաները ունի {եւ} բայի պարագայք չունի, բայց հասարակ բայանուններից

՝ մ, ս, է, արդէն ստանում են բայի կատարեալ ուժը {եւ} զօրութիւնը, մինչդեռ բայանունները, որ ճիշտ աներե

ոխանակ գործ դրվիլ, որովհետեւ նշանակութիւններն մի {եւ} նոյնն է եւ աներեւոյթ եղանակը տարբերվում է այդ անո

դրվիլ, որովհետեւ նշանակութիւններն մի եւ նոյնն է {եւ} աներեւոյթ եղանակը տարբերվում է այդ անուններից նոր

, ինչպէս՝ հերքում, մերժում, հոլովելով հերքումի {եւ} մերժումի։ Պիտի թոյլ տալ այս ձեւը, որովհետեւ շատ

ժողովրդի ձեւի ընդդէմ, պիտի խնամով, զգուշութեամբ {եւ} միայն անհրաժեշտ եղած տեղը գործ դնել եւ ոչ թէ բան

ուշութեամբ եւ միայն անհրաժեշտ եղած տեղը գործ դնել {եւ} ոչ թէ բան գործ շինել։ Իսկ բուն հին ձեւի գործադրո

Իսկ բուն հին ձեւի գործադրութիւնը՝ հեղումն-հեղման {եւ} այլն, չպիտի թոյլ տուած, թէեւ մինչեւ այժմ ազատ չ

ի թոյլ տուած, թէեւ մինչեւ այժմ ազատ չենք նորանից {եւ} կարճութեան համար) ստիպվում ենք երբեմն գործ դնել

ԿՐԻՏԻԿԱ ՍՕՍ {ԵՒ} ՎԱՐԴԻԹԵՐ Ազգային վիպասանութիւն, պ. Պերճի Պռոշեա

ւնը էապէս հիմնւում է ազգային բանաստեղծութեան վրայ {եւ} այնպիսի աշխատութեանը, որ հայկական հոգու բխուածք

ի մէջ երեւում է նոցայ հոգին, նոցայ վարք ու բարքը {եւ} այլ այնպիսի բարակ եւ քնքուշ բաներ, որի համար պատ

հոգին, նոցայ վարք ու բարքը եւ այլ այնպիսի բարակ {եւ} քնքուշ բաներ, որի համար պատմութիւնը տկար է եւ կա

ակ եւ քնքուշ բաներ, որի համար պատմութիւնը տկար է {եւ} կարօտ բանաստեղծութեան օգնութեան: Թէ ինչպէս

ստեղծութիւնը մենք թէեւ ոչինչ գիտենք դրական, բայց {եւ} այնպէս ընդհանուր պատմութեան եւ ընդհանուր դպրութեա

տենք դրական, բայց եւ այնպէս ընդհանուր պատմութեան {եւ} ընդհանուր դպրութեան պատմութեան տուած լուսով, - որ

ր բանաստեղծութիւնը հետեւանք է մի օրինաւոր կապակից {եւ} պատմական կեանքի, իսկ մեր հայերիս կեանքը, ոչ թէ

յլ նաեւ շատ յետոյ, երբեք չէ ունեցել մի կանոնաւոր {եւ} լոգիկական աճելութիւն եւ կերպարա[նա]գործութիւն, -

ք չէ ունեցել մի կանոնաւոր եւ լոգիկական աճելութիւն {եւ} կերպարա[նա]գործութիւն, - դժուար չէ հասկանալ, եթէ

հասկանալ, եթէ միայն չկամենայինք անձնախաբէութեամբ {եւ} կամաւոր կուրութեամբ երեւակայել երբեք չունեցած պար

ական ժամանակների եղածները պիտի լինէին շատ հասարակ {եւ} խեղճ բաներ: Թողնելով այն պարոններին, որոնց սիրե

ի է այդպիսի բաների պարապմունքը, մեր հին, որպիսի {եւ} իցէ, կամ թէ բնաւ չեղած բանաստեղծութեանց ուսումնա

հրատարակել, թէ պ. Աբովեանցի " Վէրք Հայաստանին " {եւ} " Սոս եւ Վարդիթերը " հիմք գրին արդեան ազգային վիպ

լ, թէ պ. Աբովեանցի " Վէրք Հայաստանին " եւ " Սոս {եւ} Վարդիթերը " հիմք գրին արդեան ազգային վիպասանութեա

ը, որ տպւում էր 1861 թուականի Հիւսիսափայլի մէջ, {եւ} որ ափսո՜ս եւ հազա՜ր ափսո՜ս, հեղինակից կամ Հիւսիս

էր 1861 թուականի Հիւսիսափայլի մէջ, եւ որ ափսո՜ս {եւ} հազա՜ր ափսո՜ս, հեղինակից կամ Հիւսիսափայլից կախու

րելի է թէ անաջողութեան էլ պատճառ դարձաւ: Եթէ երբ {եւ} լինի այդ կիսատ մնացած գործը աւարտուի, միեւնոյն հ

այդ կիսատ մնացած գործը աւարտուի, միեւնոյն հոգով {եւ} հմտութեամբ շարունակուելով, այն ժամանակ մեր նոր դ

այ հեղինակի, հայոց կեանքից բխած, մի շատ կենդանի {եւ} շատ սրտաշարժ գործ, բայց, ձախողակի, հայ գրով թէ

շարժ գործ, բայց, ձախողակի, հայ գրով թէեւ, այլ {եւ} այնպէս, տաճկերէն գրած: Մենք խօսում ենք " Ագապի

պասանութեան մասինկ: Խրթին տաճկաբանութեամբ է գրած {եւ} մեր փոքր ի շատէ տաճկագիտութիւնը տկար է այդ գիրքը

արսիկ բառեր կան, որ մենք չենք հասկանում), բայց {եւ} այնպէս գործի սկզբից մինչեւ վերջ մեր զմայլանքը աճե

ում էր, երբ կարդում էինք այն հոգեշարժ, սրտաշարժ {եւ} տխուր անցքի պատմութիւնը, ուր ազնիւ օրիորդը, Ագա

է գնում գիշերադէ՜մ մարդոց դժոխային կրօնամոլութեան {եւ} դաւաճանութեան, որին կարող էր նախանձել եւ ինքը Լո

լութեան եւ դաւաճանութեան, որին կարող էր նախանձել {եւ} ինքը Լոյոլան, ուր ազնիւ սիրահարը, Յակոբ աղան,

սգալի վախճանի պատճառած հարուածից: Բնականութիւնը {եւ} արուեստը իրար հետ լծորդուած են այդ գործի մէջ: Վէ

էջ: Վէրք Հայաստանին չունի այնքան արուեստ, " Սոս {եւ} Վարդիթերը " " Վէրք Հայաստանուցն " էլ քիչ ունի, թ

ող է դիմանալ խիստ քննութեան: Բնականութեան կողմից {եւ} հոգեբանական հարազատութեան մասին շատ բարձր է եւրոպ

ան ամենաւուր վիպասանութիւններից: Մենք ցաւում ենք {եւ} ցաւելով չենք կարող չմեղադրել մեր պոլսեցի եղբայրակ

: Երանի՜ թէ մէկ օր հայերէն կարդայինք այդ հոյակապ {եւ} ազնիւ գործը: Աւելորդ է ասել, որ միայն Տաճկաստան

ուղիղ ճանապարհից, մեր գրութեան խորհուրդը է " Սոս {եւ} Վարդիթերի " քննութիւնը: Մենք քանի ու քանի անգամ

ւնը: Մենք քանի ու քանի անգամ կարդացինք այս գործը {եւ} ուշադրութեամբ. գալիս ենք այժմ անաչառապէս հրատարա

հրատարակելու մեր կարծիքը այդ աշխատութեան մասին: {Եւ} իրա՛ւ որ, հարկ չկայ կողմնապահութեան. այնքան զու

րա՛ւ որ, հարկ չկայ կողմնապահութեան. այնքան զուտ {եւ} անհակառակելի արժանաւորութիւն կայ " Սոս եւ Վարդիթե

ան զուտ եւ անհակառակելի արժանաւորութիւն կայ " Սոս {եւ} Վարդիթերի " մէջ, որի այս ու այն տեղ, այս ու այն

այնուամենայնիւ, գործի ընդհանրական ամբողջութիւնը {եւ} էական արժանաւորութիւնը կը մնայ եւ կը մնայ: Եւ որ

ն ամբողջութիւնը եւ էական արժանաւորութիւնը կը մնայ {եւ} կը մնայ: Եւ որովհետեւ այս կողմից երկիւղ չկայ, ո

նը եւ էական արժանաւորութիւնը կը մնայ եւ կը մնայ: {Եւ} որովհետեւ այս կողմից երկիւղ չկայ, որովհետեւ մեր

քննութիւնը բնաւ երբեք չպիտի նսեմացնէ նորա արժէքի {եւ} քանքարի փայլը, այս պատճառով մենք հաստատ որոշում

ցած անհարթութիւնքը չմոռնալ: Հաստատ հաւատացած ենք {եւ} յոյս ունինք, որ մեր անկեղծ ու արդարադատ, թէեւ խ

ս ունինք, որ մեր անկեղծ ու արդարադատ, թէեւ խիստ {եւ} անկաշառ քննութիւնը, եթէ համբուրելի հեղինակին օգո

ակը իր նկարագրած կեանքի վերաբերութեամբ, ոչ աւելի {եւ} ոչ պակաս, մի անխարդախ հայելի է, ուր ցոլանում են

ութեան ճառագայթքը: Մենք նայեցանք այդ հայելու մէջ {եւ} տեսանք ինչ որ ցոյց էր տայիս նա. եւ ծանօթ լինելով

դ հայելու մէջ եւ տեսանք ինչ որ ցոյց էր տայիս նա. {եւ} ծանօթ լինելով մեզ նորա ցոյց տուած բնութիւնը, վկա

տքից, այժմ մերն է կարգը նորա համար հայելի դառնալ {եւ} ցոլացնել հեղինակին նորա սեփական գործը, այս իր տե

յս ունինք, որ մեր ապակու երեսը նոյնպէս հարթ լինի {եւ} նորա թանձրութիւնը զուգահեռաբար հաւասար, յոյս ուն

շպար չունի, ինչպէս մեր քննութեան առարկան ` " Սոս {եւ} Վարդիթերը"։ Շատ կարդալ հարկաւոր չէ " Սոս

Վարդիթերը"։ Շատ կարդալ հարկաւոր չէ " Սոս {եւ} Վարդիթերը ", իմանալու համար, թէ ի՛նչ տեսակ հեղի

այլում է ամէն տողի մէջ: Այդ մի շատ բնական գործ է {եւ} իր պարզութեամբ աւելի նմանում է այն փարելի բնական

առանց ջրմուղների, առանց մարմարոնեան շատրուանների {եւ} հռոմէական ագուգաների վազում է սարի լանջով եւ իր գ

ների եւ հռոմէական ագուգաների վազում է սարի լանջով {եւ} իր գնացքի մէջ, իր դիպած ամէն մի խոտի, ամէն մի թ

ի թփի տերեւները պսակում է ադամանդեայ կաթիլներով. {եւ} առանց մի նեղ սահմանի մէջ փակուելու ազատօրէն վազու

մ է նորան բնութեան օրէնքը, հովութիւն, զովութիւն {եւ} պտղաբերութիւն տարածելու համար: " Սոս եւ Վար

իւն եւ պտղաբերութիւն տարածելու համար: " Սոս {եւ} Վարդիթերը " դրած է. մեր առջեւ նախ եւ առաջ որպէս

" Սոս եւ Վարդիթերը " դրած է. մեր առջեւ նախ {եւ} առաջ որպէս բանաստեղծութիւն, որպէս վիպասանութիւն

որպէս վիպասանութիւն, բայց, ոչ ձեւի մտածութիւնը {եւ} ոչ դէպքերի դասակարգութիւնը կարող են, գոնէ՛ մասնա

նէ՛ մասնաւորապէս, համեմատուիլ նորա պարզ, անզարդ {եւ} բոլորովին անխարդախ եւ բնական նկարադրութեանցը: Խօ

եմատուիլ նորա պարզ, անզարդ եւ բոլորովին անխարդախ {եւ} բնական նկարադրութեանցը: Խօսք չկայ, որ այդ գործը

լեզուով, ուր միայն լոկ թարգման է լինում բնութեան {եւ} ստորագրում է այն, ինչ որ այժմ ամէն մարդ կարող էր

ում է այն, ինչ որ այժմ ամէն մարդ կարող էր տեսնել {եւ} ստուգել, հոյակապ արժանաւորութիւն ունի, իսկ ուր

ը թողնելով, օգնութիւն է խնդրում երեւակայութիւնից {եւ} հնարաստեղծում է անբնական բաներ, այնտեղ գործի արժ

անբնական բաներ, այնտեղ գործի արժէքը թուլանում է {եւ} անհամեմա՛տ թուլանում է: Ընդհանրապէս, նկարա

ալով դնել գլխաւոր (համարուած) ներգործողների մէջ {եւ} անդադար նոցա մօտ ուզելով պտուտ գալ, հեղինակը ոչ

վ պտուտ գալ, հեղինակը ոչ միայն շատ տեղ հարեւանցի {եւ} երկու խօսքով է անցնում երկրորդական ներգործողների

ը, Արշամը, որ Գեղամ էլ է ասւում, Գարեգնի մայրը {եւ} այլն, եւ այլն, այլ շատ զգալի կերպով կեղծ վիճակի

, որ Գեղամ էլ է ասւում, Գարեգնի մայրը եւ այլն, {եւ} այլն, այլ շատ զգալի կերպով կեղծ վիճակի մէջ է դնո

օձ (Շահ-մար) բռնելը, Սօսի քարափի գլխին աղօթելը {եւ} այլն: Յայտնի է, թէ գլխաւոր ներգործողների վերաբե

պի երկրորդական բնաւորութեանը կերպարանագործութեամբ {եւ} նոցանից նոր ուժ եւ նոր զօրութիւն չառնու իր գլխաւո

որութեանը կերպարանագործութեամբ եւ նոցանից նոր ուժ {եւ} նոր զօրութիւն չառնու իր գլխաւոր հերոսի համար, նա

: Նկարագրութիւնը կեանքի այնպիսի երեւոյթների {եւ} անցքերի, որին մասնակից է բազմութիւնը, որպիսի են

տալը ", հարսանիքը (թէեւ այս վերջինի մէջ, Սօսի {եւ} թուրքի մենամարտութեան նկարագրութիւնում, Սօսը դար

, Սօսը դարձեալ դուրս է գալիս իր բնական շրջապատից {եւ} բնութիւնը դառնում է առասպել) շատ ընտիր են եւ վսե

տից եւ բնութիւնը դառնում է առասպել) շատ ընտիր են {եւ} վսեմ, իսկ այնտեղ, ուր բնաւորութեանքը ներգործում

ուր բնաւորութեանքը ներգործում են առանձին առանձին {եւ} ուր, նոցայ ներգործութիւններից աւելի, ընթերցողը

ակն է խօսում, այդ տեղերում բնութիւնը տկարանում է {եւ} հեղինակի երեւակայութեանը եւ հնարագիտութիւնը օգնու

բնութիւնը տկարանում է եւ հեղինակի երեւակայութեանը {եւ} հնարագիտութիւնը օգնութիւն չեն տալիս նորան:

բացի մի քանի անհրաժեշտ պատմական ծանօթութիւններից {եւ} արտաքին նկարագրութիւններից ` իր ներգործողների հոգ

խօսքերով կամ գործերով ցոյց են տալիս մեզ իրենց ո՛վ {եւ} ի՛նչ լինելը: Մեծ տարբերութիւն կայ տեսնելու եւ լս

՛վ եւ ի՛նչ լինելը: Մեծ տարբերութիւն կայ տեսնելու {եւ} լսելու մէջ: Այն հեղինակը, որ ինքը բան չէ ասում

որի տպաւորութիւնը աւելի թոյլ է, քան թէ տեսնելու {եւ} շօշափելու տպաւորութիւնը: " Սոս եւ Վարդիթերը

տեսնելու եւ շօշափելու տպաւորութիւնը: " Սոս {եւ} Վարդիթերը ", եթէ ուղիղն ասենք, պիտի նայուի որպէ

էլ այս է, ինչպէս ծանօթաբանում է յառաջաբանի մէջ: {Եւ} եթէ լաւ ուշադրութեամբ նայենք այս գործին, կը տեսն

ք այս գործին, կը տեսնենք, որ նորա մէջ դիւցազուն {եւ} դիւցազնուհի ասուածները իսկի միւս ներգործողներից ա

նորանից, որ փոթորիկը նոցայ գլխին է գալիս: " Սոս {եւ} Վարդիթերի " մէջ կեանքը հասարակաց է. աւելի խմբերը

որանց կազմող անհատքը: Պաշտօն ունին սովորութիւնքը {եւ} ծէսերը, որպէս բազմութեան հասկացողութեան արդիւնք

ցողութեան արդիւնք աւելի, քան թէ այդ սովորութեանդ {եւ} ծէսերը կատարելում ներգործող այս կամ այն անձը: "

երը կատարելում ներգործող այս կամ այն անձը: " Սոս {եւ} Վարդիթերը " կարդալու ժամանակ, կարդացողի միտքը չի

կամ Վարդիթերի հետ, այլեւ շատ տեսակ բնաւորութեանց {եւ} անցքերի հետ, ուր, երբեմն, հազիւհազ մի աննշան պ

ս գործի մէջ բանի ընթացքը առաջ է դնում առանց Սօսից {եւ} Վարդիթերից կախում ունենալու. այնտեղ հաւասարապէս

յզաժ ասենք նորան: Հեղինակի գլխաւոր գաղափարը Սօսը {եւ} Վարդիթերը չէ, այլ ընդհանուրի կեանքը, ծէսերը, ս

ուրի կեանքը, ծէսերը, սովորոյթքը, աւանդութիւնքը {եւ} հասկացողութիւնը, իսկ Սօս եւ Վարդիթեր անձնաւորութ

յթքը, աւանդութիւնքը եւ հասկացողութիւնը, իսկ Սօս {եւ} Վարդիթեր անձնաւորութեանքը առնուած են որպէս օգնակա

ր անձնաւորութեանքը առնուած են որպէս օգնական: Սօս {եւ} Վարդիթերը մենք չենք կարող ընդունել որպէս մի սիրապ

պասանութիւն: Այս խօսքերը չեն տկարացնում Սօս {եւ} Վարդիթերի արժանաւորութիւնը, այլ միայն ցոյց են տա

թերի արժանաւորութիւնը, այլ միայն ցոյց են տալիս, {եւ} որ մենք նկատում ենք մեծ ուրախութեամբ, թէ պ. Պռո

ւթեամբ, թէ պ. Պռոշեանցի քանքարը աւելի զօրութիւն {եւ} աւելի ուժ ունի ընդհանուրի կեանքի եւ բնականի ստորա

ելի զօրութիւն եւ աւելի ուժ ունի ընդհանուրի կեանքի {եւ} բնականի ստորագրելում. մինչդեռ շատ ուրիշ բանաստեղ

ասութիւնը աշխատում են երեւակայութեան օգնութեամբ, {եւ} ոչ միշտ աջողութեամբ, ծածկել: Պ. Պռոշեանցը երբե

նորա ստորագրութեանքը այն աստիճանի ուղիղ, կենդանի {եւ} հարազատ են, որ թէ մանր մունր երեւակայութեան անաջ

ութեան անաջող արդիւնքները անհետանալու լինին, Սօս {եւ} Վարդիթերը կարելի է ընդունել որպէս լոկ եւ պարզ նկա

ին, Սօս եւ Վարդիթերը կարելի է ընդունել որպէս լոկ {եւ} պարզ նկարագիր բնութեան, ուր բնականաբար եւ անբռնա

էս լոկ եւ պարզ նկարագիր բնութեան, ուր բնականաբար {եւ} անբռնադատ փայլում են նկարագրուած ընկերութեան կեան

ան կեանքը, հոգեբանական ունակութիւնքը, բարոյական {եւ} ընկերական հասկացողոլթեօլնքը: Անշուշտ, հեղի

ոլթեօլնքը: Անշուշտ, հեղինակի անփորձութիւնը {եւ} նորաբողբոջ երիտասարդութիւնը պիտի թողուին իրենց հե

աջողակի, ինչպէս արդերն ասացինք, այդ թերութեանքը {եւ} խորդուբորդքը հարթւում են, երբ արժանաւորութեան բլ

բարձրացնում են իրենց գլուխը: Այսպիսի թերութեանց {եւ} հակասութեանց կարգ ենք դնում մենք, օրինակի համար

րբ Վարդիթերը վարում է մի էրուած սիրուհու պաշտօն, {եւ} որի սէրը արդէն երկու տարի է, որ մաշում է նորա սի

սէրը արդէն երկու տարի է, որ մաշում է նորա սիրտը {եւ} հոգին, դեռ նոր է փոխել ատամները, դեռ նոր է մտել

ներգործութիւնքը, հոգեբանական ախտերը, ցանկականի {եւ} սիրու, գիտակցաբար մինչեւ անձնազոհութեան աստիճան

բայց այդ աշխարհների սահմանքը փակուած են Խեցգետնի {եւ} Այծեղջիւրի մէջ: Արարատեան գաւառը, որի ցուրտը առ

կը դեռ տղայ է, ո՛ւր մնայ ութը կամ ինը տարեկանը: {Եւ} այդ հասակում ո՛չ կազմուածքի բնական աճելութիւնը,

ո՛չ կազմուածքի բնական աճելութիւնը, ո՛չ իմացականի {եւ} զգայականի ախտերը կարող էին զուգապատշաճ լինել այն

ւմը, անատամ ծերունի է, իսկ նորա մայրը ` պառաւ: {Եւ} որպէս թէ հերիք չէր, որ այս ծերունիքը տասնումի տա

յ էլ ծնել են Փափակը, որ Գարեգինի մօտ է սորվում: {Եւ} զարմանալի է, որ ինչպէս մեզ է թւում, պ. Պռոշեան

որ ինչպէս մեզ է թւում, պ. Պռոշեանցը առանց հարկի {եւ} ստիպողութեան ընկել է այս հակասութեանը մէջ: Եթէ մ

ճառ, եթէ ութը, ինը տարեկան աղջիկը սիրահարւում է {եւ} տասը կամ տասնումի տարեկանը պատրաստ է սիրու համար

զգալի կարօտութիւն է, երբ հիմնւում է նա իմացական {եւ} զգայական պահանջողութեանը վրայ: Բայց մենք չենք տե

: Բայց մենք չենք տեսնում մի պախարակութեան նշմարք {եւ} համարում ենք այս մի ակամայ սխալանք, եթէ միայն մե

երեն մեզ, Վարդիթերը չէր կարող ունենալ այն բնական {եւ} հոգեբանական յատկութիւնքը, որ վերագրւում է նորան

հոգեբանական յատկութիւնքը, որ վերագրւում է նորան {եւ} որ անշուշտ հարկաւոր էր տալ նորան, ամոլների մէջ ս

ասնումի տարեկան աղջիկը ընկնելով իր սիրականի գիրկը {եւ} համբուրուելով նորանից զգում է, թէ " օխտը թիզ եղ

: Օ՜հ, այդ պառաւները ամէն օր եկեղեցի են դնում, {եւ} ինչպէ՜ս ջերմեռանդ աղօթում: Այո՛, սարսափելի

եթե՞ւ է այն գազանական գործը, երբ ծնողքը եփում են {եւ} ուտում են իրենց զաւակները: Յայտնի է թէ այս էլ պա

թէ այս էլ պատահում է սովի կամ պաշարման ժամանակ: {Եւ} մե՛ր ազգի պատմական յիշատակարանների մէջ տեսնում են

" Ձեռք կանանց ողորմածաց եփեցին զմանկունս իւրեանց {եւ} եղեւ նոցայ ի կերակուր ", ասում է պատմիչը (Յովհ

ասուել պիտի, քան թէ սրտնեղել այն դժբախտ ծնողների {եւ} աւելի դժբախտ աղջիկների վրայ: Մենք հերիք համ

երցողին, եթէ մենք անդամազննաբար, ֆիզիոլոգիկաբար {եւ} հոգեբանաբա՛ր քննէինք այստեղ իգական սեռի անհատների

քննէինք այստեղ իգական սեռի անհատների աճելութիւնը {եւ} սորա օրէնքը, քայլ առ քայլ երթալով նորա իւրաքանչի

նակութիւնը: Իբրեւ թերութիւն կարելի է տեսնել {եւ} Արշաւրի բնաւորութիւնը, կամ մանաւանդ նորա պաշտօնը

չդրժէր, կարող էր Տիրանի մեքենայքը խայտառակել): {Եւ} այդ մարդը, որ առաջ այնպէս սիրով ընդունում էր Սօս

ւմ էր, որ նորան տայ իր քոյրը, յանկարծ փոխւում է {եւ} դառնում է Սօսին մահաբեր թշնամի: Թէ ստուգապէս Արշ

Թէ ստուգապէս Արշաւրի միտքը իր քոյրը Սօսին տալ էր {եւ} ոչ խաբել, այդ պարզ երեւում է Հեթումի եւ իր կնոջ

ն տալ էր եւ ոչ խաբել, այդ պարզ երեւում է Հեթումի {եւ} իր կնոջ խօսակցութիւնից (եր. 203), ուր Համասփի

թերը Սօսին տան, իսկ այժմ հետ է կանգնել իր խօսքից {եւ} էլ չէ ուզում: Արշաւրի խօսքը փոխելը եւ նորա դրժող

իր խօսքից եւ էլ չէ ուզում: Արշաւրի խօսքը փոխելը {եւ} նորա դրժողութիւնը մեծ պաշտօն են վարում գործի մէջ

նորա դրժողութիւնը մեծ պաշտօն են վարում գործի մէջ {եւ} եղկելի վերջի թելերը մի մասնով լարւում են եւ կառավ

ի մէջ եւ եղկելի վերջի թելերը մի մասնով լարւում են {եւ} կառավարուած են նորա ձեռքով, կամ, նորա ազդեցութե

չկայ տեղ, ուր հանդէս ունենար այս դաւաճանութիւնը {եւ} կապուած լինէր վիպասանութեան ընթացքի հետ որեւէ կապ

որին"։ Համաձայն ենք, որ կոպիտ, կամ, նախնական {եւ} անքաղաքակիրթ կեանքի մէջ րոպէական չնչին տհաճութիւն

ւնքն անդամ կարող են շատ աւերութեանց պատճառ դառնալ {եւ} Արշաւիրը ընդունակ է, որ չնչին պատճառով կամենայ վ

ում է նա (եր. 92) իր հետի ուխտաւոր կին մարդոցը {եւ} սպառնում է, որ էլ Սօսին չտայ աղջիկը: Վարդավառին

րդավառին, ինքնամատոյց կերպով, հրաւիրում է Սօսին {եւ} ուխտի հրապարակում (Հանա-վանքում) համբուրել տալո

ակութեան մէջ, բայց դոքա թոյլ են այս տեսակ կտրուկ {եւ} որոշ հետեւանքներ ունենալու համար. կամ պատճառքը պ

ունենալու համար. կամ պատճառքը պիտի աւելի սաստիկ {եւ} ազդու լինէին, կամ հետեւանքը մի փոքր մեղմ: Բայց

րթութեան, որից սովոր է ամէն բան առաջանալ, ուստի {եւ} այնքան անբնական չեն հակասութիւնքը, որքան այն, ո

ն հրապարակով նախատում է իր դուստրը, խայտառակելով {եւ} ամէնի առաջ յայտնելով, թէ երիտասարդ տղոց ձի խաղաց

ելով, թէ երիտասարդ տղոց ձի խաղացնելը, տաղ ասելը {եւ} Վարդիթերենց խմբից չհեռանալը բոլոր Վարդիթերի արածն

որպէս նաեւ բովանդակ հայոց ազգի կեանքի որպիսութեան {եւ} հայ կանանց ընտանեկան եւ որդիական պատուապահութեան

ց ազգի կեանքի որպիսութեան եւ հայ կանանց ընտանեկան {եւ} որդիական պատուապահութեան), մենք չենք կարող թոյլ

ւր աւելի չնչին բաները համարւում են խայտառակութիւն {եւ} թուք ու բեդնամ են լինում: Մի մայր, հրապարակով ա

իր էրկայ դաւադրութեան հաղորդ լինելու: Ազգակցական {եւ} քոյր-եղբայրական բնական կապերը այնքան ամուր, իսկ

տանալու կաշառքը մի թշուառ 15 մանէթ, մինչդեռ աղտը {եւ} դաւաճանութեան ամօթը գրեթէ եգիպտական բուրգերին հաւ

ք: Բացի սորանից, ինչ խորհուրդ ունի դուռը կողպել {եւ} բանալիքն էլ հանել: Սօսին իրենց տանը փակելով ի՛նչ

ն Սօսի մօր, այդ բանում, պիտակաբար հանդէս գալը: {Եւ} զարմանալի է, որ Վարդիթերի մայրը Արշաւրի ձեռքում

րի մայրը Արշաւրի ձեռքում Գարեգնի մատանու շատ թոյլ {եւ} անխելք խաղի մէջ, հաշուէ թէ նոյն պաշտօնն է վարում

նք, շատ անաջող գիւտերից մինն է, շատ անտեղի անցք {եւ} բոլորովին խելքի հակառակ, եթէ աչքի տակ ենք առնում

րեխայութիւն է. " Դու այսպէս ասա կամ այնպէս ասա " {եւ} այն խրատողից թելադրուած մօրը կամ իրեն իսկ խրատողի

տենք: Հազիւ երկու-երէք անգամ տեսնում ենք Անոյշին {եւ} լսում ենք նորա խօսքերը ծաղկազարդի օրը եկեղեցում ե

ւ լսում ենք նորա խօսքերը ծաղկազարդի օրը եկեղեցում {եւ} տերեւ տարած ժամանակը - Վարդիթերի հետ, որպէս նաեւ

ւնը: Մեզ շատ ցանկալի էր իմանալ, թէ այդ երկնային {եւ} փրկարար ուղղութեան շրջանը արդեօք որքա՞ն տարածութի

ծանօթացնելու: Վարդիթերի եղբարքը, բացի Արշաւրից {եւ} Փափակից, մնում են բոլորովին մութի մէջ, իսկ նոցա

րների բովանդակութիւնը այնպիսի բազմապարունակութիւն {եւ} այնպիսի փոփոխական եւ շարժուն տեսարաններ է ստանում

այնպիսի բազմապարունակութիւն եւ այնպիսի փոփոխական {եւ} շարժուն տեսարաններ է ստանում, որ տասը պատկերի նի

ւելի է: Թողանք դեռ այն, որ նկարի միջնորդութեամբ {եւ} այդ ստորագրութեան համեմատ խօսել բնաւ իսկ մի որպիս

յդ ստորագրութեան համեմատ խօսել բնաւ իսկ մի որպիսի {եւ} է խեղճուկ տիրացուի գործ չէ. բ) Այն անտէր երազնե

բնական դէպքերի: Ասես թէ հեղինակի ուժը կտրւում է {եւ} գործ է դնում այդ հնարը մնացած պարապութիւնը լցնելո

է Սօսը, թէ երազում է սիրահարուել Վարդիթերի վրայ {եւ} այնտեղ մէջ է բերում նա ծերունու անտեղի եւ գաղտնախ

րի վրայ եւ այնտեղ մէջ է բերում նա ծերունու անտեղի {եւ} գաղտնախորհուրդ միջնորդութիւնը եւ այլն եւ այլն: Ա

ծերունու անտեղի եւ գաղտնախորհուրդ միջնորդութիւնը {եւ} այլն եւ այլն: Այս էլ դարձաւ անգի՜ւտ Աբովեանի " Վ

ւ անտեղի եւ գաղտնախորհուրդ միջնորդութիւնը եւ այլն {եւ} այլն: Այս էլ դարձաւ անգի՜ւտ Աբովեանի " Վէրք Հայա

ւմ սիրահարուիլը, որին ոչ տեսել է, ոչ ճանաչում է {եւ} ոչ գիտէ: Մենք չգիտենք, թէ ինչ մտածենք այս երեւո

տենք, թէ ինչ մտածենք այս երեւոյթների վրայ, բայց {եւ} այնպէս գրական թերութիւնը եւ հնարների աղքատութիւնք

եւոյթների վրայ, բայց եւ այնպէս գրական թերութիւնը {եւ} հնարների աղքատութիւնք ենք համարում: Բացի սորանից

Գարեգինը իր ներգործութեամբ դաւաճանում է հեղինակին {եւ} շատ տեղ երեւում է ոչ աւելի, քան թէ մի խեղճ տիրաց

րկու խօսքով մեղադրեցինք Սօսի քարափի գլխին աղօթելը {եւ} այն հերիք ենք համարում, որ վերստին չյիշենք ապառա

նկնիլը, Գարեգնի սրտի զեղմունքը, Իւղաբերի մոմերը {եւ} այլն եւ այլն, բայց այսքան ստիպուած ենք ասել, որ

Գարեգնի սրտի զեղմունքը, Իւղաբերի մոմերը եւ այլն {եւ} այլն, բայց այսքան ստիպուած ենք ասել, որ Սօսը,

ան ճանաչում ենք, շատ հեռու է այդ տեսակ բաներից: {Եւ} զարմանում ենք. ի՛նչ հարկ կայ Սօսի սիրող, երգող

ւմ ենք. ի՛նչ հարկ կայ Սօսի սիրող, երգող, ուրախ {եւ} աշխատաւոր բնաւորութիւնը, որ ամէն տեղ երեւում է,

ելով կեղծ յատկութիւնը դնել նորա վրայ: " Սոս {եւ} Վարդիթերի " մէջ կան տեղեր, ուր ֆատալիզմը (ճակատ

ակատագրականութիւն) ազատ հանդէս է ստանում: Սօսին {եւ} Վարդիթերին, որ չպիտի հասնէին իրենց ցանկութեան,

ղինակը այդ վիճակները հանելով առաջուց չտեսնէր Սօսի {եւ} Վարդիթերի գլխին պատրաստուող փոթորիկը: Եւ այս դեռ

էր Սօսի եւ Վարդիթերի գլխին պատրաստուող փոթորիկը: {Եւ} այս դեռ բոլորը չէ, "... Համա, խե՛ղճ տղայ,

Հեղինակը, իբրեւ բանաստեղծ իրաւունք չունի տարաժամ {եւ} այն իր բերնից խօսելով մերկացնել ապագայի վարագոյրը

աւունք չունի այսպիսի խօսքերի հանդէս տալով դարաւոր {եւ} խաւար ժամանակներից սերմանուած եւ տգիտութեան հողի

էս տալով դարաւոր եւ խաւար ժամանակներից սերմանուած {եւ} տգիտութեան հողի վրայ բուսած փուշերին ջուր ցօղել:

Մենք հաւատում ենք, որ ոչ միայն աշտարակցիք, այլ {եւ} ուրիշ շատ հազարաւորը կարդալով պ. Պռոշեանցի խօսքե

անանք Տիրանի տուած թըլիսմը, նորա բովանդակութիւնը {եւ} գործի վերջը հա՛ր ու նման այդ բովանդակութեան: Ասե

եան: Ասես թէ մի իշխան պատուէր է տուել իր ծառային {եւ} ծառան, առանց տիրոջ մի խօսքը եւս մոռնալու, կատար

աժինը, հաւատում է կախարդութեան, խնդիրը այդ չէ, {եւ} մենք դորա վրայ վէճ չունինք. այլ այն մանաւանդ, թ

աւանդ, թէ հարկաւո՞ր է պահպանել ժողովրդի վնասակար {եւ} մոլորական նախապաշարմունքները եւ նանրահաւատութիւնք

ժողովրդի վնասակար եւ մոլորական նախապաշարմունքները {եւ} նանրահաւատութիւնքը. թէ՞ դորայ հակառակ, բնութեան

, ցրուել միջնադարեան մառախուղը, բանալ ազգի աչքը {եւ} աւելի հաւատ դնել նորա մէջ իր վրայ, իր մարդկային

լ նորա մէջ իր վրայ, իր մարդկային արժանաւորութեան {եւ} իր գործունէութեան վրայ: Էապէս, Տիրանի ո՛չ թըլիս

դը, որ առանց նորան էլ տրամադրուած է կախարդութեան {եւ} չար ոգիների հաւատալու, ինչպէ՞ս բանի վերջը- կատաս

դուրս է գալիս նորա ծոցից այն ծակ մարգարէութիւնը, {եւ} երբ նորա բովանդակութիւնը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ նե

արանի առաջուց արած ճիշտ ստորագրութիւնը, որ առանց {եւ} մէկ մազի չափ վրիպելու կատարուել է: Ինչպէս առաջ է

բնական է, ոչ միայն մեզ հայերիս այլեւս եւրոպացոց {եւ} մինչեւ այն աստիճան բնական, որ ոչ միայն ինկվիզիցի

նը մէջ, ստուգապէս հաւատացած լինելով կախարդութեան {եւ} կախարդների գործակցութեան չար ոգիների հետ, այնքան

ներից, կամ շատ անդամ կախարդ անունով ամբաստանուած {եւ} զրպարտուած խեղճերից, որ անողորմաբար դատապարտում

ց պ. Պռոշեանցը իր բերնից է խօսում այս բաների վրա {եւ} նորա նկարագրութիւնը, որ վերաբերւում էր մեր յիշած

ուրդը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ կախարդութեան էութիւնը {եւ} ներգործականութիւնը ապացուցանել: Մեզ թւում է թէ ա

մեծ իրաւունք ունինք, մանաւանդ եթէ յիշենք թէ պարզ {եւ} հասարակ ժողովրդի համար որքա՞ն վնասակար են այդպիսի

բաները: Լուսաւորութեան, դպրութեան, բանաստեղծի {եւ} հեղինակի պարտականութիւնն է ժողովրդի հասկացողութիւ

է ժողովրդի հասկացողութիւնը մաքրել, նախապաշարմանց {եւ} նանրահաւատութեան մառախուղները ցրուել: Եւ ասես թէ

շարմանց եւ նանրահաւատութեան մառախուղները ցրուել: {Եւ} ասես թէ լուսաւորութեան բռնաբարուած իրաւունքը, իր

րբ Խաչի պասին էր, որ Սօսը յայտնի տեսաւ իր փեսայի {եւ} մինչեւ անգամ իր քրոջ դաւաճանութիւնը: Ինչպէ՞ս կար

տալ, որ Սօսը այդքան բանից յետոյ հաւատար Տիրանին {եւ} մինչեւ այն աստիճան, որ կապոց առնուր նորանից որպէ

յն աստիճան, որ կապոց առնուր նորանից որպէս թըլիսմ {եւ} Գարեգնից ծածուկ ուղարկէր Վարդիթերին: Արդէն

ելերը աւելի ճարտարութեամբ, աւելի հնարագիտութեամբ {եւ} որ գլխաւորն է աւելի բնականութեամբ միանան, հաւաքո

գլխաւորն է աւելի բնականութեամբ միանան, հաւաքուին {եւ} կենտրոնանան, ինչպէս արեւի ճառագայթքը անցնելով մի

անաւորութեան հետ, շատ թոյլ է կերպարանագործուած. {եւ} ոչ միայն այսչափ, այլեւ անբնական: Այո՛, հեղինակ

չպէս առաջ էլ ասած են, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց {եւ} այնպէս, երբ թէեւ որպէս օգնական, առել է Սօսը, Վ

երբ թէեւ որպէս օգնական, առել է Սօսը, Վարդիթերը {եւ} սիրու կրակը, ցանկալի էր մեզ, որ աւելի բնական շր

րը: Անբնակա՛ն է, երբ Վարդիթերը որպէս տասն {եւ} մէկ տարեկան աղջիկ, մի ջլերը սասանեցնող տխուր անց

երբ կաթուածից հոգեվարք մարդը ցոյց է տալիս ուղեղի {եւ} ջլերի անխոտոր եւ առողջ պաշտօնակատարութիւն: Եթէ ն

գեվարք մարդը ցոյց է տալիս ուղեղի եւ ջլերի անխոտոր {եւ} առողջ պաշտօնակատարութիւն: Եթէ նորա ուղեղը եւ ջլե

տոր եւ առողջ պաշտօնակատարութիւն: Եթէ նորա ուղեղը {եւ} ջլերը այն վիճակում են, որ նա հանգիստ խօսում է,

ում է, յիշողութիւնը չէ կորցնում, աչքը տեսնում է {եւ} ականջը լսում, էլ ինչ պատճառից է մեռնում: Ոտքե՞ր

նէին իսկոյն, պիտի անշուշտ պատճառ դառնային ուղեղի {եւ} ջլերի ուղիղ պաշտօնատարութեան խանգարուելու:

աբաց, ոտքը բոբիկ ման է գալիս երեք գազ ձնի միջում {եւ} այն ցուրտ ձմեռ ու Արագածի զառիվայրում: Ձորը մտնո

ում: Ձորը մտնում է, ջրում լողանում, աղուէսների {եւ} գայլերի հետ կռիւ տալիս, եւ այս օրերով: Եւ չնայե

լողանում, աղուէսների եւ գայլերի հետ կռիւ տալիս, {եւ} այս օրերով: Եւ չնայելով, որ նա մահ է փնտրում քա

սների եւ գայլերի հետ կռիւ տալիս, եւ այս օրերով: {Եւ} չնայելով, որ նա մահ է փնտրում քան թէ կեանք, այն

ու շաբաթ անցնելուց յետոյ Գարեգինն է նորան տեսնում {եւ} Սօսը գալիս է նորա մօտ: Գարեգինը խրատում է, համո

մօտ: Գարեգինը խրատում է, համոզում է տուն դառնալ {եւ} Սօսը դառնում է: Բայց այս երկու շաբաթում, այն ցր

սը դառնում է: Բայց այս երկու շաբաթում, այն ցրտի {եւ} ձնի մէջ սառը ջրում լողանալով, սառոյցի վրայ թեք ը

ում լողանալով, սառոյցի վրայ թեք ընկնելով, սոված {եւ} ծարաւ, բայց եւ այնպէս նորա երեսի գոյնը բնաւ չէ թ

սառոյցի վրայ թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բայց {եւ} այնպէս նորա երեսի գոյնը բնաւ չէ թռչում, նորա առո

վրայ դնելով խնդրում է, որ աշխատի երկուսին (իրեն {եւ} Վարդիթերին) իրար կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխիթար

նորհքը: Մենք չենք ուզում այս բոլոր անբնական {եւ} շատ թոյլ նկարագրուած անցքերը քննութեան դանակի տակ

), իրենք էլ կը տեսնեն մեր տեսած անբնականութիւնը {եւ} հակասութիւնը: Այսչափ միայն ասում ենք, որ վիպասա

ւած է տուել կատաստրոֆի այս անբնականութիւնը: {Եւ} որպէս թէ հերիք չէր ինչ եղել էր. այն պատուական տա

ու Վարդիթեր"։ որ շատ ընտիր է, կարճ {եւ} ազդու, դնում է այն Գարեգնի անտէր ողբը: Ամբողջ գ

ես անում, մէկ հատ չկայ այսպիսի անխորհուրդ անաջող {եւ} ցուրտ ոտանաւոր: Պատճառը շատ բնական է: Գործը հեղ

որ: Պատճառը շատ բնական է: Գործը հեղինակի մտքում {եւ} սրտում արդէն վերջացած է, նորա ոգին էլ բան չունի

թիւնքը որքան կարելի է, անշուշտ, արժա՛ն է քրքրել {եւ} դուրս բերել դարաւոր փոշիների տակից, բայց աւանդու

երմ, միշտ կարող են ազգի կեանքի մէջ ծլիլ, ծաղկիլ {եւ} պտուղ բերել: Ազգային աւանդութիւն Է դարբինների սա

լը, որ Արտաւազդը դուրս չգայ ու աշխարհքը չքանդէ. {եւ} մենք մեծ ուրախութիւն զգացինք, երբ տեսանք (եր.

գ ուրբաթ գիշերն է միայն կատարւում: Բայց, ինչպէս {եւ} է, այնուամենայնիւ աւանդութիւնը կենդանի է եւ այն

չպէս եւ է, այնուամենայնիւ աւանդութիւնը կենդանի է {եւ} այն պատմական աւանդութիւն, որի լոկ յիշելը բերում

առաջ ասածներս վերստին կրկնում ենք, թէ դպրութեան {եւ} լուսաւորութեան խորհուրդը այն չէ, որ ամէն անցած խ

ակ բաները, մեր կարծիքով զգուշութեան պէտք ունին. {եւ} հեղինակը հանդէս հանելով մի նմանօրինակ բան, պարտա

ն, պարտական է այնպիսի ընթացք տալ բանին, որ տասն {եւ} ինն դարու մէջ ութերորդ ամենախաւար դարին արձագանք

տրուեցաւ մարմիններին, այն օրից, երբ գտան հեղուկ {եւ} օդանման մարմինների օրէնքը - թէ նոցայ ճնշողութիւնը

աւասար է, երբ օդի ճնշողութեան աստիճանը չափուեցաւ {եւ} " բնութեանը դարտակութիւնից վախում է " առածը մերժ

ւրը չէ հնազանդւում գաւազանների կամ Ականատեսների: {Եւ} այս է պատճառը, որ Երեւանի Դալմի ջուրը, որի ճանա

ոնէ լսւում է մի խուլ աղաղակ այսքան դարերով անգործ {եւ} կաթուածահար թոքերի կիսակենդան ներգործութիւնից, ո

ին զգալ: Խորհրդաւոր ժամանակում ենք ապրում մենք. {եւ} մեծ պարտականութիւն կայ մեր վրայ, գրգռել այդ թոքե

յնպիսի բան, միջին դարերի պատկանաւոր, որ օգտակար {եւ} փրկարար խորհուրդ ունենայ մեր համար: Միջին դարերի

ում ծնեցան, նոքա ամուր կապուած են այդ դարերի հետ {եւ} սոցայ ժանգը, եթէ երեւում է նոցայ վրայ, նոքա դեռ

նք չունէր Հայաստանում, գէթ անտիկեան դարերի վերջի {եւ} միջին, դարերի սկզբին պատկանաւոր: Ի՞նչ կարող են

գերութիւն, կոտորած, արիւն, կրակ, սով, խաւար {եւ} մահ: Սոքա են մեզ համար միջին դարերի բերածը եւ նո

ար եւ մահ: Սոքա են մեզ համար միջին դարերի բերածը {եւ} նոցայ բեռի տակ ճնշուած է այսօր հայ մարդը: Թափել

ետական ամրոցների մնացորդքը, ատամնաւոր պարիսպները {եւ} գոթական տաճարները քաղցրութեամբ յիշել միջին դարերը

նալ նոցայ մասին նայելով մեր ամրոցների, քաղաքների {եւ} տաճարների աւերակներին: Գիտենք զուր չեն անցն

tus qus? ամէն այդ ազդեցութիւնքը, որոնց հետեւանքը {եւ} նշմարքը երեւում է մինչեւ այսօր ազգի մէջ, այդ Դան

այ, թէ՞ ջնջել այդ ազդեցութեանը հետեւանքն անգամ: {Եւ} եթէ պիտի կապենք մեզ այդ խաւար անցածի հետ, եթէ խո

հպանողական հնար (ինչի՞ց), եթէ նոյնիսկ մեր ցաւի {եւ} հիւանդութեան պատճառը պիտի առնունք որպէս ճար ու դե

որպէս ճար ու դեղ, է՛լ ո՞ւր ենք խօսում կրթութեան {եւ} լուսաւորութեան վրայ, ու՛ր ենք առաջադիմութիւն եւ

եւ լուսաւորութեան վրայ, ու՛ր ենք առաջադիմութիւն {եւ} քաղաքակրթութիւն բառերը բերան առնում: Գեղեցի

ուածներում ստեղծում է հարիւր հազար մոլորութիւնը. {եւ} չկայ ոչի՛նչ բան այնպէս վնասակար գիտութեան առաջադի

վ տպած վարդապետութեան վրայ: Մենք փորձերով, {եւ} շատ տարբեր տեղերում, ստուգած ենք, որ մեր հասարա

այդ միջին դարերի կպրէ կարասում լողալով ազգութեան {եւ} լուսաւորութեան անունով, աշխատում են նորոգել եւ հ

ն եւ լուսաւորութեան անունով, աշխատում են նորոգել {եւ} հաստատել ազգի վրայ այդ խաւար ուղղութեան տիրապետու

յդպիսի պարոնները լաւ սորվին ընդհանուր պատմութիւնը {եւ} նորա հետ կապակից մեր ազգի պատմութիւնը, Մխիթարեան

իթարեանց տպած գրքերովը ո՞չ, այլ բուն աղբիւրներից {եւ} վերլուծական ոճով: Թող քրքրեն ընդհանուր դպրութեան

ծական ոճով: Թող քրքրեն ընդհանուր դպրութեան, նոր {եւ} լուսաւոր ազգերի քաղաքակրթութեան պատմութիւնը, այդ

ւթեան պատմութիւնը, այդ քաղաքակրթութեան օրէնքները {եւ} նոցայ կերպարանագործութեան յարակից եղած հանգամանքն

նք էլ կը տեսնեն միջնադարեան ուղղութեան ամլութիւնը {եւ} տարապայման չքաւորութիւնը: Բայց այս ուսումնասիրու

աստուններին, նոքա ինչպէս ներկայի լուսին, այնպէս {եւ} ապագայի հետ մասն ու բաժին չունին, եւ նոցայ հետ չ

ին, այնպէս եւ ապագայի հետ մասն ու բաժին չունին, {եւ} նոցայ հետ չէ մեր խօսքը: Մենք եւ ոչ իսկ ուզում են

ւ բաժին չունին, եւ նոցայ հետ չէ մեր խօսքը: Մենք {եւ} ոչ իսկ ուզում ենք վրդովել նոցայ քունը. " ննջեցէք

ոչ իսկ ուզում ենք վրդովել նոցայ քունը. " ննջեցէք {եւ} հանգերուք ", - ասում ենք նոցայ: Միջնադարեան

ւմ է հաւի ձու ածած տեղում, բոլորովին պիտակաբար. {եւ} եթէ թուխս եկած խեղճ հաւը, իր անխոհեմ տիրոջ որկրա

ութեամբ, զրկուած լինելով իր ածած բոլոր ձուերից, {եւ} բնական ազդեցութեամբ նստի իր ձու ածած տեղում (այն

է՞ որ զուր տեղը կը վատնէ ողորմելին իր ջերմութիւնը {եւ} շատ անգամ գործը կը վերջանայ հաւի մահովը: Հարկ չկ

էս իմաստական դոնկիխոտութեանց չէ նուիրել իր անձը ( {եւ} ուրա՛խ ենք, եւ փա՛ռք աստուծու) քանի որ կան մարդ

կիխոտութեանց չէ նուիրել իր անձը (եւ ուրա՛խ ենք, {եւ} փա՛ռք աստուծու) քանի որ կան մարդիկ, մեր արդարաց

ւանդութիւնը, թէեւ իսպառ չգիտենք թէ ինչ բան է այդ {եւ} ի՛նչ արարողութեան մնացորդ, բայց եւ այնպէս, կարծ

ինչ բան է այդ եւ ի՛նչ արարողութեան մնացորդ, բայց {եւ} այնպէս, կարծում ենք թէ հին բան լինի: Սաստիկ գրգ

որ շատ խոր արմատացած է նա ազգի հասկացողութեան մէջ {եւ} մեծ վարկ ունի ազգը նորա մասին: " Էս մեր կոտորուա

նը ընդունւում է որպէս մի հաշտեցուցիչ արարողութիւն {եւ} թէ երեխայք միայն (որպէս անմեղութեան երեւեցուցի՞չ

գալիս է, այնտեղ մի փոքր այլայլած է այդ ոտանաւորը {եւ} ասւում է բոլորովին պիտակաբար, առանց որեւէ արարող

է, մանաւանդ եթէ յիշենք, որ նախիջեւանցին անեցի է {եւ} տասն եւ չորրորդ դարում Հայաստանից դուրս եկած. յա

ւանդ եթէ յիշենք, որ նախիջեւանցին անեցի է եւ տասն {եւ} չորրորդ դարում Հայաստանից դուրս եկած. յայտնի է,

ած. յայտնի է, թէ շատ աւանդութիւնք կամ ոտանաւորք {եւ} այլ այսպիսիք, որ վերաբերութիւն չունէին կրօնի հետ

կրօնի հետ, պիտի կորչէին: Թէեւ խեղճ բաներ, բայց {եւ} այնպէս կարելի է տակաւին հաւաքել բաւական վիճակախաղ

նպէս կարելի է տակաւին հաւաքել բաւական վիճակախաղեր {եւ} միքանի ոտանաւորք Աստուածածնի եւ ուրիշ սրբերի վրայ

ւական վիճակախաղեր եւ միքանի ոտանաւորք Աստուածածնի {եւ} ուրիշ սրբերի վրայ: Գեղացիք, որ առաջ աւելի աւանդ

անձնաւորութեան կամ այդ օտարոտի արարողութեան մասին {եւ} թէ պահե՛լ է, ի՞նչ աւանդութիւն է այդ. աշտարակցոց

անգամ աւելի շատ հանդէս հանէ այդպիսի տեղեկութիւնը {եւ} աւելի կատարելութեամբ առաջ տանի սկսածը: Մենք քաջ

կատարելութեամբ առաջ տանի սկսածը: Մենք քաջ որ Սօս {եւ} Վարդիթերը չէ հատցրել նորա պաշարը. մանաւանդ, որ

եղինակութեանց մէջ ոչ մի տեղ չենք տեսնում գործածած {եւ} այդ բոլորովին նոր բարդութիւն է. յայտնի է թէ Ապար

րծածուած: Երկրորդ, Ապարանը, որպէս այժմ նոյնպէս {եւ} առաջ ապահովութեան տեղ եղած լինելով, շատ հաւանակա

ասելիքը պիտի հիմնենք մեր հին հեղինակների գործերի {եւ} անողոքելի երկրաբանութեան վրայ: Բռնելով այս ճանապ

եզ մանաւանդ քաշում է այն սքանչելի կանթեղը Արագածի {եւ} նորա մասին ուզում ենք մի երկու խօսք ասել: Մ

դպրութեան մէջ. խոստովանում ենք, որ նաեւ որպիսի {եւ} իցէ յիշատակարան անգամ չենք տեսել, որ խոսէր մեզ ա

էջ շատ տեղ կան, պահում են իրենց վրայ նաեւ Մասիսի {եւ} Արագածի երեւակայեալ պատկերները: Այս խօսքը գործ դ

նք այն պատճառով, որ ոչ Մասիսը նման է իր պատկերին {եւ} ոչ Արագածը: Յայտնի է թէ այդ պատկերների վրայ Մասի

արպետիցս " այդ բանի նշանակութիւնը, նա դրականապէս {եւ} ինքնաբաւական կերպով պատասխանում էր ինձ, թէ " երբ

թեան մէջ Նարեկ քաղելու, այն ժամանակ հրամայում էր {եւ} իսկոյն օդի մէջ երեւում էր այդ կանթեղը եւ լոյս տալ

այում էր եւ իսկոյն օդի մէջ երեւում էր այդ կանթեղը {եւ} լոյս տալիս, որով նա կարողանում էր գրերը ջոկել եւ

եւ լոյս տալիս, որով նա կարողանում էր գրերը ջոկել {եւ} կարդալ"։ Չգիտեմ ինչ էր յանցանքս, միայն երբ հար

ւթեամբ: Որ ազգի մէջ կամենայ թող լինի, բայց {եւ} այնպէս չկայ աշխարհիս երեսին մի աւանդութիւն, որ ա

շատ կերպարանափոխ են լինում, ընկնելով ժամանակների {եւ} հասկացողութեանց ազդեցութեան տակ, մինչեւ այն աստի

ատ անգամ դժար է լինում հասկանալ կամ մեկնել, բայց {եւ} այնպէս անհնար է թէ նոցայ հիմքը եղած չլինի կամ մի

խիստ շատ կան Ասիայում, ուր այլաբանական խօսուածքը {եւ} ձեւը տիրապէս սովորական էր, մանաւանդ հին ժամանակն

բանութեան հետ: " Բայց զի՞նչ արդէօք տարփանք քեզ, {եւ} Բիւրասպի Աժդահակայ փցուն եւ անճոռնի առասպելքն իցէ

արդէօք տարփանք քեզ, եւ Բիւրասպի Աժդահակայ փցուն {եւ} անճոռնի առասպելքն իցէն. եւ կամ է՞ր սակս զմեզ պար

րասպի Աժդահակայ փցուն եւ անճոռնի առասպելքն իցէն. {եւ} կամ է՞ր սակս զմեզ պարսից անյարմար եւ անոճ բանից,

պելքն իցէն. եւ կամ է՞ր սակս զմեզ պարսից անյարմար {եւ} անոճ բանից, մանաւանդ թէ առաւել վասն ամբաստանութէ

իւն, առասպելք սուտ... Մի արդէօք յունական պերճ {եւ} ողո՛րկ առասպե՞լքն իցէն, հանդերձ պատճառաւ, որք զ

ւթեանց մէջ, ամէնից աւելի անհաստատը, փոփոխութեան {եւ} աղճատանքի ենթարկուողը է նոցա ժամանակը: Շատ անգամ

նակի առաջ ու հետ խաղալը կախւում է Թորոսի, Մինասի {եւ} Նիկողոսի ազգի մէջ ունեցած խորհրդից, արժանաւորութ

ագայ զաւակները այդ անցքը անպատճառ կը խլեն Թորոսից {եւ} կը վերագրեն մի մարդու, որ կամ առաջ է ապրել Թորոս

ռնում է մի պահարան, մի շտեմարան սքանչելի անցքերի {եւ} գործերի, իսկ միւս բոլոր մարդիկը, այն մէկ նշանաւ

տուգապէս ունեցածից: " զի ամենայնի որ ունիցի տացի {եւ} յաւելցի, եւ որ ոչն ունիցի, եւ զոր ունիցին բարձց

ցածից: " զի ամենայնի որ ունիցի տացի եւ յաւելցի, {եւ} որ ոչն ունիցի, եւ զոր ունիցին բարձցի ի նմանէ ",

նի որ ունիցի տացի եւ յաւելցի, եւ որ ոչն ունիցի, {եւ} զոր ունիցին բարձցի ի նմանէ ", ճիշտ այսպիսի դիպու

սնէր, անհնար է, թէ նա չեղած տեղից կանթեղ հնարէր {եւ} Լուսաւորչին ուղարկէր այնտեղ Նարեկ քաղելու: Մենք

րորդ դարումն է երեւել այդ կրակը: Այո՛, կարող էր {եւ} այն ժամանակ երեւիլ. մեր խօսքը այդ չէ, այլ այն,

ելեալ բնական երեւոյթը, իր մոգական քօղերից ազատել {եւ} բնութեան լուսով հասկանալ եւ հասկացնել " ի մեծ շին

ոգական քօղերից ազատել եւ բնութեան լուսով հասկանալ {եւ} հասկացնել " ի մեծ շինութիւն ազգին ", մենք սիրում

գաղափարքը առնում է բնութիւնից: Ինչ չափով ճանաչել {եւ} ուսել է նա բնութիւնը, համեմատ այդ չափին կը լինի

իւնը, համեմատ այդ չափին կը լինի նորա գաղափարների {եւ} հասկացողութեանց ազնուութիւնը: Ահա մի օրէնք, որ

սո՛ւտ է: Բնութիւնը մի գիրք է, որ պիտոյ է կարդալ {եւ} ուղիղ հասկանալ. սխալ ըմբռնողութիւնքը մեծ վնասներ

րիկեան կուսական անտառ. թէեւ ոչ այնպէս կործանաբէր {եւ} մահառիթ, ինչպէս մի կայծակ, մի սամում, մի հեղեղ

սամում, մի հեղեղ կամ հարիւրամեայ ծառերը արմատից {եւ} տան ծածքը պատերից խլող մրրիկ, ո՛չ, այլ այնպիսի

, մի մահ կամ մի կործանում, այլ մանաւանդ զարմանք {եւ} հոգեզմայլութիւն եւ որոնք մարդու կարծելովը չունէին

րծանում, այլ մանաւանդ զարմանք եւ հոգեզմայլութիւն {եւ} որոնք մարդու կարծելովը չունէին մի թշնամական բնաւո

ում յիշուածները, - եթէ հասկանալի չլինին ժողովրդին {եւ} չբացատրուին նորան, կարող են, այո՛ չարաչար մոլոր

րող են, այո՛ չարաչար մոլորութեանց պատճառ լինել: {Եւ} այդ մոլորութիւնքը, երանի՜ թէ, որպէս մի տեսական

նոքա շատ անգամ մարմին են առնում Շիւայի, Դուրգայի {եւ} Վիշնուի անհեթեթ կերպարանքներով եւ այնուհետեւ խարա

ւայի, Դուրգայի եւ Վիշնուի անհեթեթ կերպարանքներով {եւ} այնուհետեւ խարազան են դառնում մարդկութեան:

թիւնը թիւր հասկանալուց, կամ իսպառ չհասկանալուց: {Եւ} այդ մոլորութիւնքը ոչինչ ուրիշ բանով չեն փարատուիլ

ակը, կամ լոյսը, որ երբեմն երեւել է Արագածի վրայ {եւ} կամենալով փոքր ի շատէ տեղեկութիւն տալ ազգին նորայ

քննէինք նորանց, համեմատէինք կանթեղի աւանդութեան {եւ} դորայ պարագաների հետ եւ որը անհամաձայն կը լինէր ա

տէինք կանթեղի աւանդութեան եւ դորայ պարագաների հետ {եւ} որը անհամաձայն կը լինէր առողջ դատողութեան ` մերժէ

տեղը խնդիրներ առաջարկելու մէջ, միմիայն մերժելու {եւ} չէ ասելու համար: Օրինակ, կրակ է եւ լոյս ունի Դր

այն մերժելու եւ չէ ասելու համար: Օրինակ, կրակ է {եւ} լոյս ունի Դրումոնդի ասած կրակը (ջրածինը վառուած

երկու, որ այն ժամանակ բնաւ յայտնի չէր: Նոյնպէս {եւ} գալուանական լոյսը, որ գրեթէ մեր օրերի գիւտ է եւ

եւ գալուանական լոյսը, որ գրեթէ մեր օրերի գիւտ է {եւ} այլ այսպիսիք: Շատ ուրիշ կրակներ եւ լուսեր, որպէ

օրերի գիւտ է եւ այլ այսպիսիք: Շատ ուրիշ կրակներ {եւ} լուսեր, որպէս ճախնային գազը կամ գերեզմանական շրջ

գնդաձեւ կամ կծկաձեւ կայծակը, վուլկանական կրակը {եւ} այլն, եւ այլն իրենց գաղափարներով հակասութիւն ուն

մ կծկաձեւ կայծակը, վուլկանական կրակը եւ այլն, {եւ} այլն իրենց գաղափարներով հակասութիւն ունէին կանթեղ

ով հակասութիւն ունէին կանթեղի գաղափարին: Նոյնպէս {եւ} լուսատու միջատներից առաջացած կամ վերջապէս մի մարդ

լ ոչինչ չմնաց, այս չէ, այն չէ: Ո՛չ, մնաց {եւ} մեր կարծիքով աւելի հաւանականը, որ կարող էր շատ ա

հաւանականը, որ կարող էր շատ անգամ երեւցած լինիլ {եւ} այսօր էլ երեւիլ որպէս Արագածի գլխին այնպէս եւ ուր

նիլ եւ այսօր էլ երեւիլ որպէս Արագածի գլխին այնպէս {եւ} ուրիշ տեղերում: Մեր բոլոր հետաքննութիւնքը համոզե

սի կրակը, որ մի դիպուածում էլ անուանում է Կաստոր {եւ} Պոլլուկս: Այդ կրակի վրայ էլ սուրբի անունը,

որպէսզի ընթերցողք մի գերբնական բան չհամարեն սորան {եւ} չասեն, որ եթէ սուրբի միջնորդութեամբ դարձեալ պիտի

ւ այդ կրակը քրիստոնէութիւնից առաջ էլ նշմարած են, {եւ} ինչպէս առաջ, այնպէս եւ քրիստոնէութեան ժամանակ,

ւնից առաջ էլ նշմարած են, եւ ինչպէս առաջ, այնպէս {եւ} քրիստոնէութեան ժամանակ, նոյն այդ կրակը, ինչպէս

նչպէս ասացինք, անուանւում է մի դիպուածում Կաստոր {եւ} Պոլլուկս, որի մասին կ՚ասենք մի երկու խօսք: Իսկ

) կամ մի առանձին հատուածի էլեկտրականութեան մասին {եւ} ոչ բնաւ կարելի է թոյլ տալ այս տեղում: Ուստի, են

ղափար, էլեկտրականութեան մասին: Երկրագունդի {եւ} ամպի մէջ առաջանում են էլեկտրական լարողութիւնք, ո

էլեկտրական լարողութիւնք, որ առանձնանում են ամպի {եւ} երկրագունդի մէջ եղած օդով, որովհետեւ օդը վատ առա

օդը վատ առաջնորդ է էլեկտրականութեան: Երկրագունդի {եւ} ամպի մէջ առաջացած էլեկտրականութիւնքը զանազան են,

մինը անուանւում է դրական, իսկ միւսը բացասական: {Եւ} որովհետեւ այս էլեկտրականութիւնքը այլասեռ են, ուս

այն վերը յիշուած երկու այլասեռ էլեկարականութիւնքը {եւ} երբ նոքա իրենք այդ օդեղէն բարձրութեան մէջ միանում

րար հետ, մենք տեսնում ենք նոցայ լոյսը ` փայլակ, {եւ} լսում ենք նոցայ միաւորութիւնից առաջացած ձայնը ` ո

ը մեզ պէտք չէ. մեզ հարկաւոր է միաւորութիւնը ամպի {եւ} երկրագունգի էլեկտրականութեանը, բայց ոչ մի կործան

կերպարանքով: Երբ, ինչպէս ասացինք, երկրագունգի {եւ} ամպի մէջ առաջացել են այն այլասեռ էլեկտրականութիւն

պի մէջ առաջացել են այն այլասեռ էլեկտրականութիւնքը {եւ} երբ իւրաքանչիւրը նոցանից օդի միջնորդութեամբ առանձ

նձին կարող են իրենց ներկայութիւնը յայտնել քննողին {եւ} այն Ժամանակ նոքա յայտնի են, իսկ երբ միացան, էլ

իսկ երբ միացան, էլ չեն ընկնում զգացողութեան տակ {եւ} անյայտանում են: Սոցա յանկարծական միաւորութեան մա

- յայտնի է թէ որպէս ծովից մի կաթիլ ջուր առնելով - {եւ} ասացինք, որ այդ միաւորութիւնը զգալի է լինում կամ

տոս Լիւիոսի, Պլուտարքոսի, Պրոկոպիոսի, Սենեքայի {եւ} Պլինիոսի գրքերում շատ անգամ յիշւում է մի լոյս, ո

ջ լեգէոնի նիզակների սլաքներից, նոյնպէս խօսւում է {եւ} նաւերի կայմերի լուսաւորութեան մասին: Այս բանի,

, ենթադրւում է, որ հին ժամանակներում հմայողները {եւ} հաւադէտները (augur) օգուտ քաղելով ամէն կարգից դ

եւոյթից, նոցա վրայ իրենց գուշակութիւնքը հիմնելով {եւ} ժողովրդին խաբելով, աւելի խնամք են ունեցել այդպիս

միշտ կարող է տեսնել սուրբ Հելմոսի կրակը: Նոյնպէս {եւ} բարձր սարերի վրայ կարող է երեւել այս կրակը, որպէ

ը, որպէս շատ ճառագայթների խուրձ, երբեմն բոլորշի {եւ} երբեմն լեզուաձեւ իր սուր ծայրով դէպի վեր, ինչպէս

երի կայմերի վրայ, նոյնպէս յաճախ է պատահում այս. {եւ} եթէ միայն մի լեզուաձեւ լոյս է երեւում, սնապաշտ ն

երկու հատ, այդ դիպուածում նորան ասում են Կաստորը {եւ} Պոլլուկս, - նաւաստիքը ուրախանում են, որովհետեւ

ն, որովհետեւ աջող նաւարկութիւն են բերում Կաստորը {եւ} Պոլլուկսը, յունական անտիկեան առասպելի հերոսքը:

ագունդի էլեկտրականութեան հետ, երեւել են զարմացած {եւ} ապշած ամբոխին լուսեղէն կտուցով: Նոյն այս բնական

վ: Նոյն այս բնական երեւոյթը նկատուած է շատ անգամ {եւ} ցած տեղերում, շատ անգամ ծառերի ճիւղերը լուսաւորո

տ անգամ մարդիկ կարծել են, թէ էրւում են կրակում, {եւ} սարսափել են իրենք իրենց տեսնելով " ի հանդերձս լու

զարկեց Հասսելտեան եկեղեցու աշտարակին, Ցուոլլէյի {եւ} Հասսելտի միջոցում (Հոլլանդիոյ մէջ, առաջինն ամրո

շխատելու ժամանակ սարսափանքով նկատեցին, որ ծառերը {եւ} նաւի կայմերը նոյն բոցով էին փայլում: Կայծակի զար

ստեղ դնել: Այլ այնչափ միայն յիշեցինք, որ տեսնեն {եւ} հաւատան, թէ այդ կրակները եւ լուսերը ոչ բարձր են

յիշեցինք, որ տեսնեն եւ հաւատան, թէ այդ կրակները {եւ} լուսերը ոչ բարձր են ամպերից եւ ոչ առանց երկրի գոր

, թէ այդ կրակները եւ լուսերը ոչ բարձր են ամպերից {եւ} ոչ առանց երկրի գործակցութեան [են] առաջանում: Բնո

, ոչ թէ մի լոկ հրաշք է, այլ բարձր քան թէ հրաշքը {եւ} այս պիտի ստիպուի ընդունել ամէն մարդ, որ ուսումնա

ւնը միայն կարող է հասկացնել մեզ արարչի մեծութիւնը {եւ} փառքը. " Երկինք պատմեն զփառս Աստուծոյ եւ զարարած

ութիւնը եւ փառքը. " Երկինք պատմեն զփառս Աստուծոյ {եւ} զարարածս ձեռաց նորա պատմէ հաստատութիւն"։ Արարիչ

նգամ ստեղծելով բնությսւնը տուել է նորան անխախտելի {եւ} սուրբ օրէնքներ, որ բնաւ եւ մէկ մազի չափ խոտորմոն

ւել է նորան անխախտելի եւ սուրբ օրէնքներ, որ բնաւ {եւ} մէկ մազի չափ խոտորմոնք չունին. " սահման եդ եւ ոչ

աւ եւ մէկ մազի չափ խոտորմոնք չունին. " սահման եդ {եւ} ոչ անցանեն"։ Այդ օրէնքներով կառավարւում է ամէն

անչափելի տարածութեան մէջ: " Դնէ զձիւն որպէս զասր {եւ} զմէգ որպէս փոշի ցանեաց: Արկանէ զսառն որպէս պատառ

մէկ անգամ դրուած օրէնքով, ինչպէս մարդը ապրում է {եւ} բազմանում է, թէեւ առաջին մարդը միայն դուրս էր եկ

ր եկած բուն աստուծու ձեռքից: Ամէն հրաշք, որ ո՛վ {եւ} իցէ կարող էր մտածել, շատ ստո՛ր, շատ տկա՛ր եւ շա

՛վ եւ իցէ կարող էր մտածել, շատ ստո՛ր, շատ տկա՛ր {եւ} շատ չնչի՛ն է, քան թէ այն հրաշքը, որ արարիչը, բ

որդութեամբ ցոյց է տալիս մեզ ամէն օր, ամէն րոպէ, {եւ} ամէն վայրկեան: Նա չէ հերետիկոսը, որ քննելով եւ

եւ ամէն վայրկեան: Նա չէ հերետիկոսը, որ քննելով {եւ} ուսումնասիրելով բնութիւնը, ամէն վայրկեան ստիպւու

ծք քո Տէր ". այլ նա, որ ոչ միայն ինքը չէ ուզում {եւ} չկամի իմաստասիրել բնութիւնը. " զերկինս եւ զերկիր

ուզում եւ չկամի իմաստասիրել բնութիւնը. " զերկինս {եւ} զերկիր զգործս մատանց նորա, զլուսին եւ զաստեղս զո

" զերկինս եւ զերկիր զգործս մատանց նորա, զլուսին {եւ} զաստեղս զորս նա հաստատեաց ", ո՛չ. հերիք չէ այս

ւրիշն էլ նորա կամաւոր կուրութեան հետեւելով չտեսնէ {եւ} չուսանի. " ինքն ոչ մտանէ եւ որոց մտանեն արգելու

եան հետեւելով չտեսնէ եւ չուսանի. " ինքն ոչ մտանէ {եւ} որոց մտանեն արգելու"։ Նա, որ այս բոլորի մեղքը

ծածկելու համար, ինքը իր թշուառ գլխից տեսութիւնք {եւ} համակարգութիւնք է հնարում ընդդէմ բնութեան աստուած

ես տալիս ինձ մի շիշ, ուր կայ մի քանի կաթիլ արիւն {եւ} պատմելով, թէ այդ արիւնը այս կամ այն ժամանակ եռ է

շքը թողած, քո երկու կաթիլ չորցած արիւնին նայիմ. {եւ} այն ժամանակ, երր բիւրաւոր այդպիսի կաթիլներ, բայ

եր, բայց կենդանի արիւնի, ամէն վայրկեան եռում են {եւ} շրջան են կատարում իմ երակներում: Մեծ ճարտար

ն"։ Թէ ու՛ր է հասած այժմ բնական գիտութիւնը {եւ} ի՜նչ անհասկանալի քրմական գաղտնիքներ քակում է նա,

մասին մէջ, առաջ բերելով Բեն Դաւիթի, Միխայէլիսի {եւ} Լիհտենբերգի ուսումնական քննութիւնքը զարմանալի պար

նութիւնքը զարմանալի պարզութեամբ բացում է տապանակի {եւ} վկայութեան խորանի գաղտնիքը, - թեթեւ ապացոյց չէ:

նելու: Այդ գործը գրուած է հասարակ ժողովրդի համար {եւ} կարող ենք հաստատապէս վկայել, որ ամէն կարգի ժողով

ում. ամէն օր լինում են նորանոր յայտնագործութիւնք {եւ} նորանոր պարզաբանութիւնք գիտութեան մութը եւ շատ ան

ւթիւնք եւ նորանոր պարզաբանութիւնք գիտութեան մութը {եւ} շատ անգամ անհասկանալի տեղերի: Թարգմանիչը, մի այ

այի բնագիրը կարօ՛տ է փոփոխութեանց, աւելուածքների {եւ} ծանօթաբանութեանց: Նորա ռուս թարգմանիչը բաւական մ

անի տեղ կան, որ պէտք ունէին աւելի պարզաբանութեան {եւ} ծանօթաբանութեան: Լոկ, խօսքով հանդէս եկած չհամար

տուր-ֆիլոսոֆների մէջ, մինչեւ այսօր էլ տեղիք ունի {եւ} որ գիտութիւնը բնա՛ւ չէ կարող ընդունել: Որպէս թէ

պատճառուած " ինքնակիզութեան " խնդրի մէջ: Մունքէի {եւ} Քոփփի սքանչելի կարծիքները ճշմարտանման կերպով առաջ

ւթիւնքը առանց բացատրութեան, լոկ Լաւուազիէ, Դեւի {եւ} Լիբիղ հեղինակների անուններով, առանց ասում ենք,

ակների չորրորդ տպագրութեան մէջ ոչ միայն մանրամասն {եւ} հիմնաւոր կերպով խօսում է ընդդէմ սքանչելի ինքնակիզ

ւնում մեսմերականութիւնը, կամ " ինքնակիզութիւնը " {եւ} չէ բնաւ պաշտպանում, բայց նոցա ընդդէմ կային բաներ

, որ ուսումնական գերմանացին զանց է արել մէջ բերել {եւ} մի քանի բանի էլ զուր հանդէս տուել: Ահա այս

առաջնորդական գրքերի մէջ կարող են պատահիլ, որպէս {եւ} մեր յիշած գրքի մէջ էլ կան, որոնց հեղինակքը, եթէ

իսի գրքերի թարգմանիչը պիտի լաւ գիտենայ իր առարկան {եւ} գիտութեան ներկայ վիճակը, որպէսզի հնացած եւ արդէն

արկան եւ գիտութեան ներկայ վիճակը, որպէսզի հնացած {եւ} արդէն, մերժուած մի դրութիւն չդնէ ուսանել կամեցող

ւ համար լինէր այդ մշակութեանը, այն Ժամանակ Եագէն {եւ} ժամէն ֆրանսիացի բնագէտների հոյակապ ֆիզիկաները իրե

եւ, այո՛, Ցիմմերմանի ֆիզիկան ո՛չ բնաւ անօգուտ է {եւ} ուսանողներին: Հակամէտ եմ կարծել, որ մեր գր

որտեղից ես եմ մտնում, բաց է ամէն մարդու համար, {եւ} վկայում եմ, որ ինձանից լաւ իմացողներ էլ կան, բա

" Եթէ կոյրք էիք ոչ էր ձեր մեղ, բայց արդ տեսանէք {եւ} մեղքն ձեր ի ձեզ հաստատեալ են"։ Լոյսը եւ խա

էք եւ մեղքն ձեր ի ձեզ հաստատեալ են"։ Լոյսը {եւ} խաւարը միմեանց այն աստիճանի ներհակ բաներ են, որ

ն, որ երկուքը միասին չեն կարող լինել մի տեղում, {եւ} եթէ մեր գրագէտքը, որպէս սիրելի է մեզ կարծել, ու

ը, որպէս սիրելի է մեզ կարծել, ուզում են փարատել {եւ} մէկ օր առաջ տեսնել ազգի ազատութիւնը խաւարից, ապա

յս գործ դնեն: Խաւարը, ո՛չ ինքն իրեն կը փարատուի {եւ} ոչ խաւարով կամ առասպելներով: Մեղադրելի չէ ժ

որա բնական պատճառը նորան անյայտ: Սոսկալի վնասներ {եւ} աւերածութիւնք բերում են այս կանխամուտ կարծիքները

րծանումը մի՛թէ չէ՞ վերագրուել մի վարդապետի նզովքի {եւ} այդ աւանդութիւնը մինչեւ այսօր նստած չէ՞ ազգի մէջ

խտութիւնը Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ, նորա քաշածները {եւ} այդ պատճառով Շիրակի գաւառի ամայանալը, որպէս նաեւ

ոլորութեան պատճառ լինելը, երկրից երկիր տարագրելը {եւ} բախտի անգութ հարուածներին մատնելը, իւր սարոք ի՛ն

ես իսկ ի՛նքն նզով լինիլ ի Քրիստոսէ, վասն եղբարց {եւ} ազգականաց իմոք ըստ մարմնոյ, որ են իսրայէլացիք "

ծուի, թէ մենք տգիտաբար զարմանում ենք այս նեղսիրտ {եւ} հալածասէր ուղղութեանց վրայ. քա՛ւ լիցի՛: Բոլոր Ե

յայտնի է, թէ կարգը, մէկ օր մեզ էլ պիտի հասնէր, {եւ} ուրա՛խ ենք, որ հասել է. պատճառ, դա ցոյց է տալի

անմահ Գալիլեյի գլխի անցքը, որ իր աստեղարաբշխական {եւ} բնագիտական յաւիտենակա՜ն գիւտերի պատճառով, այլեւ

տարեկան հասակում հալածուեցաւ տմարդի ինկվիզիցիոնից {եւ} չարչարուեցաւ նորա խաւար բանտերում: Այնտեղ ստիպեց

ա խաւար բանտերում: Այնտեղ ստիպեցին նորան գլխաբաց {եւ} ծնկաչոք կարդալ մի արհամարհելի եւ պժգալի երդմնագիր

ին նորան գլխաբաց եւ ծնկաչոք կարդալ մի արհամարհելի {եւ} պժգալի երդմնագիր, -բոլորովի՜ն արժանի նորա շարադ

նագիր, -բոլորովի՜ն արժանի նորա շարադրողներին, - {եւ} հրաժարուիլ իր սրտի վկայութիւնից եւ աչքի յայտնի ճշ

րադրողներին, - եւ հրաժարուիլ իր սրտի վկայութիւնից {եւ} աչքի յայտնի ճշմարտութիւնից: Բայց երբ դեռ բանը չէ

ործութիւններով չենք ուզում խառնափնդորել բնութիւնը {եւ} մտքերը. չենք ուզում կործանել գիտութիւնքը, այլ ո

ել գիտութիւնքը, այլ ուզում ենք լուսաւորել նորանց {եւ} ստոյգ հիմք տալ նոցայ: Մեր հակառակորդքը սուտ եւ ա

ց եւ ստոյգ հիմք տալ նոցայ: Մեր հակառակորդքը սուտ {եւ} անաստուածական են համարում այն բանը, որ իրենք չեն

ցական կանոնադրութեանց, այլ, բնութեան օրէնքներին {եւ} որ մեկնում է այդ օրէնքները աստեղաբաշխութեան եւ եր

ին եւ որ մեկնում է այդ օրէնքները աստեղաբաշխութեան {եւ} երկրաչափութեան կանոններով: Ով որ միշտ պատկերաբար

ատկերաբար հասկանում է ամէն բան, այնպիսին պիտի որ {եւ} Աստուածաշնչի մէջ հակասութիւնք եւ մինչեւ անգամ աստ

այնպիսին պիտի որ եւ Աստուածաշնչի մէջ հակասութիւնք {եւ} մինչեւ անգամ աստուածընդդէմ հայհոյութիւնք գտնէ, ե

սին, որ բնաւ չեն ենթարկւում ամբոխի նկատողութեանց {եւ} չեն դիպչում հոգու բարօրութեան, - ինչպէս են բնական

բիբլիական ասացուածներից, այլ, նկատողութիւններից {եւ} հարկաւոր փաստերից, որովհետեւ ե՛ւ բնութիւնը ե՛ւ Ա

ուածային խօսքով " (Յուստոս Լիբիղ, նամակ 4. տես {եւ} նորա աւելուածը): Դառը բողոք. բայց որքան տ

Թո՜ղ, մի՛շտ օրհնուի գիտութեան նահատակների անմահ {եւ} նախանձելի յիշատակը: Միայն Արագածը չէ, որ տ

արեւը մտնելու ժամանակ բարձրանում է Մասիսի կողմից {եւ} զովացնում է էրուած փոթոթուած Արարատեան դաշտը: Ար

ովացնէ: Անշուշտ, մի վտանգ, մի մոլորութիւն չկայ {եւ} չէ կարող լինել, եթէ ժողովուրդը չգիտէ այս բանի զօ

, եթէ ժողովուրդը չգիտէ այս բանի զօրութիւնը, բայց {եւ} այնպէս գիտենալը աւելի օգտակար համարելով, գրում ե

դաշտը, որ ամէն կողմից գրեթէ շրջապատուած է ապառաժ {եւ} մերկ սարերով, նոյնպէս եւ Արագածի վիթխարի քարակտո

թէ շրջապատուած է ապառաժ եւ մերկ սարերով, նոյնպէս {եւ} Արագածի վիթխարի քարակտուր մարմինը: Թողում եմ բոլ

աշտի մէջ ցիր ու ցան ընկած, թէ աւերակներից մնացած {եւ} թէ սարերից եկած անհամ քարերը: Թէեւ, այո՛, ոչ փ

դաշտը լիքն է այսպիսի քարերով: Այս սարերը, դաշտը {եւ} քարերը արեւի ճառագայթներից սաստիկ տաքանալով, ջեր

քով, որ լայնացնում է ամենայն մարմին, լայնացնում {եւ} անոսրացնում են Արարատեան դաշտի օդը: Հիւլեքը այս

բար շօշափում էին տաքացած մարմիններին, լայնանալով {եւ} մի որոշեալ տարածութեան մէջ աւելի տեղ բռնելով, քա

ղմ օդը, սկսում են կամաց-կամաց բարձրանալ դէպի վեր {եւ} այս է պատճառը, որ ջերմութեան ժամանակ անօսրանում

, որ ջերմութեան ժամանակ անօսրանում է այդտեղի օդը {եւ} մի վաստակեցուցիչ եւ վհատեցուցիչ ազդեցութիւն է գոր

անակ անօսրանում է այդտեղի օդը եւ մի վաստակեցուցիչ {եւ} վհատեցուցիչ ազդեցութիւն է գործում կազմուածքի վրայ

նում է մինչեւ 13300 ոտնաչափ: Նոյն այս օրէնքներով {եւ} պատճառներով Հիմալայեան սարի ձիւնական գօտին բարձր

էր կամ թէ պիտի լինէր, եթէ նորա շրջապատը ընդարձակ {եւ} արեւակէզ դաշտ եղած չլինէր: Ձիւնական գօտին Մեքսիկ

, ցրտից սեղմւում են: Արարատի յաւիտենական ձիւները {եւ} սառցանոցները շօշափող մթնոլորտը միշտ սեղմուած եւ ճ

ը եւ սառցանոցները շօշափող մթնոլորտը միշտ սեղմուած {եւ} ճնշուած վիճակի մէջ է: Ասել է, թէ երբ արեւի ջերմ

իւնից Արարատեան դաշտի օդը լայնանալով անօսրանում է {եւ} բարձրանում է դէպի վեր, երբ միւս կողմից Մասիսի օդ

, երբ միւս կողմից Մասիսի օդը ցրտից ճնշուած սեղմ է {եւ} աւելի խիտ, ուրեմն օդի բնական զուգակշիռը խանգարու

րուած է այդտեղ, պատճառ, բնական օրէնքով, հեղուկ {եւ} օդանման մարմինները ամէն կողմ հաւասարապէս ճնշելով

ամէն կողմ հաւասարապէս ճնշելով պիտի մի մակերեւոյթ {եւ} մի հաւասարութիւն ունենան: Ի՛նչ է սորա բնական հետ

գականութիւն, որ ինչպէս վեր է բարձրանում, այնպէս {եւ} ամէն կողմ, ուստի եւ ցերեկը չէ կատարւում օդերի զո

էս վեր է բարձրանում, այնպէս եւ ամէն կողմ, ուստի {եւ} ցերեկը չէ կատարւում օդերի զուգակշռութիւնը, այլ ա

ու անգամ կանգնելով հնդկական Մադրասի նաւահանգստում {եւ}, մի քանի օր մնալով Սեյլան կղզու Գալլ քաղաքում (

բանութիւնքը աջողակ չեն: Խօսելով հարսանիքի, որսի {եւ} մենամարտութեան մասին (եր. 198) արգոյ հեղինակը

կը այսպէս է ծանօթաբանում. " Էս որսի սովորութիւնը {եւ} մենամարտութիւնը կարծեմ մնացած պէտք է լինի մեր նախ

: Ի՛նչ խօսք է այս: Նախ, որ մենամարտութիւնը {եւ} որսորդութիւնը թագի սեփական մի բան չէ, որ ուր էլ

կը, շատ անգամ դատապարտելով նոցայ զբօսասիրութիւնը {եւ} ազգային կառավարութիւնը երեսի վրայ ձգելը, բայց թէ

դների, պատրիկիոսների, ծերակոյտ մարդերի, այո՛, {եւ} նոյնիսկ Ներոնի սիրական գործը: Բայց, ասենք

աբերութիւն կայ հարսանիքի սիմբոլական արարողութեանը {եւ} թագաւորական զբօսասիրութեան մէջ: Փեսայի թէ թուր կ

ւմ են մեզ կարծել, թէ դոքա շատ հին ժամանակներից, {եւ} թագաւորներից առաջ ժամանակներից, մնացած արարողութ

թեան առջեւ պաշտպանել իր ընտանիքը, կերակրել նորան {եւ} առհասարակ դէպ դնել մի կոպիտ ուժի, եթէ սա որեւիցէ

պով կամենար վրդովիլ նորա ընտանեկան խաղաղութիւնը: {Եւ} մեզ թւում է, թէ թուր կապելը, որսի գնալը եւ մենա

նը: Եւ մեզ թւում է, թէ թուր կապելը, որսի գնալը {եւ} մենամարտութիւնը անին իրենց մէջ այս պայմանների սիմ

ական խորհուրդը, որ փեսան հրապարակով ցոյց է տալիս {եւ} ապացուցանելով ընկերութեան իր այրութիւնը եւ արժանա

տալիս եւ ապացուցանելով ընկերութեան իր այրութիւնը {եւ} արժանաւորութիւնը իրաւամբ ստանում է իր կինը:

յսքան, որ ամէն ազգ իր մանկութեան ժամանակ ապրել է {եւ} այժմ եւս վայրենիքը ապրում են որսորդութեամբ: Տարա

նիքը ապրում են որսորդութեամբ: Տարակոյս չկայ, որ {եւ} մեր ազգը անցել է մի անգամ զարգացման այդ աստիճանը

եր ազգը անցել է մի անգամ զարգացման այդ աստիճանը, {եւ} մեր համար եղած է երբեմն ժամանակ, երբ ամէն հարստո

տութեան յայտարարքը էին զանազան կենդանիների մորթեր {եւ} ոսկորներ (զէնք շինելու համար): Արդէն քաղաքակրթ

բանը կարճ ժամանակում չէ լինում, դարեր են անցնում {եւ} ժողովուրդը արդէն ստացած է լինում շատ կանխամուտ կա

արծիքներ, բնական երեւոյթների թիւր ըմբռնողութիւնը {եւ} այլ հազար ու մի բան, որ գալոց աւելի լուսաւոր ժամ

ութիւնը ազգային պատմութեան, մեզանից առաւել հմուտ {եւ} աւելի ժամանակ ունեցող մարդերի: Այս արարողու

դրութիւնքը աւելի չեն, քան թէ մեր անձնական կարծիք {եւ} հիմնուած են միմիայն անալոգիայի վրայ: Պ. Պռոշեան

է փեսան չէ կարող կերակուր ուտել մինչեւ որսի չգնայ {եւ} որս չբերէ, կարծում ենք, թէ աւելի ուժ է տալիս մե

ց. ազգը մինչեւ թագաւորութեան հասնելը, ստանում է {եւ} ստեղծում է իր աւանդութիւնքը, ծէսերը եւ արարողութ

ստանում է եւ ստեղծում է իր աւանդութիւնքը, ծէսերը {եւ} արարողութիւնը, որոնք, այո՛, թէ թագաւորների ժամ

ողութիւնը, որոնք, այո՛, թէ թագաւորների ժամանակ {եւ} թէ նոցանից յետոյ, ընկնում են դարերի ազդեցութեան

ութեան տակ: Հարկ չկայ ասել, որ ամէն բան հնացնող {եւ} մաշող ժամանակը հնացնում է եւ մաշում է, այո՛, շա

որ ամէն բան հնացնող եւ մաշող ժամանակը հնացնում է {եւ} մաշում է, այո՛, շատ անգամ իսպառ չքացնում է այս

ում է այս կամ այն աւանդութիւնը, այս կամ այն ծէսը {եւ} սովորութիւնը: Շատ անգամ թերեւս այդ բոլորը մնալով

ենց հարկը, նոքա զրկւում են իրենց ներքին խորհրդից {եւ} դառնում են մի պիտակ բան, ինչպէս այսօր դարձել են

թիւնքը որոնց մասին եղաւ մեր խօսքը, պատճառ կեանքի {եւ} ընկերական պայմանքը փոխուած են: Մենք չենք ու

որ տասներով գտնւում են այսօր Արարատեան աշխարհում {եւ} որոնք ամէն օր լսելով այս սքանչելի բժշկութեան մասի

ի գնացող ուխտաւորքը իրաւ, կատաղա՞ծ շան խածած էին {եւ} ջրվախութիւն ունէի՞ն (Hydrofobia), թէ՞ առողջ շա

երկրորդ, եթէ, ստուգապէս, կատաղած շան խածած էին {եւ} ջրվախութիւն ունենալով արդարեւ Փարպի գնալով բժշկւո

թիւն ունինք հիւանդ ուխտաւորների ջրվախութեան մասին {եւ} կարծում ենք, թէ դոքա Սօսի նման ջրվախներ են:

ւանդ մի աղջիկ խայթէ, դորա միակ ճարը պար գալն է. {եւ} պար գալ բազմութեամբ, խմբովին, ոչ այնպէս յամրաշա

ը խայթեց: Իսկոյն, բոլոր բանուորները թէ պատանիքը {եւ} թէ աղջիկները թողում էին իրենց աշխատութիւնը: Հարկ

, տեսութիւն էին նշանակում կամ մի նշանաբան դնում: {Եւ} երբ ամէնքն էլ իրենց ցանկութեան հասած էին, մորմից

ութիւն չենք տեսնում, որ բնութեան մէջ տեղ ունենար {եւ} հակամէտ ենք կարծել, թէ դոքա ուխտագնացութեան աւել

շտ բորբոքուած է (Ասիան առնում ենք միայն բարեխառն {եւ} ջերմ աշխարհների վերաբերութեամբ) գաղտնախորհուրդ ե

ւ ջերմ աշխարհների վերաբերութեամբ) գաղտնախորհուրդ {եւ} սիմբոլական բաներով, շատ հասարակ արարողութիւնքն է

ղութիւնքն էլ գիտէ խճողել զանազան նշանական ձեւերով {եւ} պայմաններով, - զարդ խաբեբայութեան, - որոնք թէեւ ը

ութեան ոչինչ խորհուրդ կամ զօրութիւն չունին, բայց {եւ} այնպէս ամբոխի աչքին երեւցող լինելով, ստիպում են

սփայ. պատճառ, նա միայն գիտէ այդ բոլորի գաղտնիքը {եւ} նորա ձեռքին է խորհրդաւոր եւ գերբնական գիտութեանը

է այդ բոլորի գաղտնիքը եւ նորա ձեռքին է խորհրդաւոր {եւ} գերբնական գիտութեանը բանալիքը: Մի՞թէ աւելի մեղաւ

անալիքը: Մի՞թէ աւելի մեղաւոր են Բուդդայի բոնզերը {եւ} Բրահմայի բրամինները: " Սոս եւ Վարդիթերի " մ

դդայի բոնզերը եւ Բրահմայի բրամինները: " Սոս {եւ} Վարդիթերի " մէջ կարելի էր է՛լ մի քանի այսպիսի ցնդ

ասում ենք, թէ այսպիսի բաները ներգործում են խեղճ {եւ} պարզամիտ ժողովրդի վրայ այնպէս, ինչպէս հաշիշը կազ

տական ենք ամենայն խնամով արմատախիլ անել այդպիսիքը {եւ} մաքրել հայկական անդաստանը: Ահա մեր վերջին խօսքը

քը: Պ. Պռոշեանցը փոխաբերաբար առնուած ոճերի {եւ} ձեւերի բուն նշանակութիւնը չէ բացատրում, թողնելով

յետոյ այդ բառարանը պիտի տպէ հրատարակէ, որ " Սոս {եւ} Վարդիթերի " " հետախոյզ բանասէր " չեղող կարդացողքը

պարզ մահկանացուքը հասկանան այն փոխաբերական ձեւերը {եւ} ոճերը, որ առաջ չէին հասկացել եւ որոնք, այո՛, շ

խաբերական ձեւերը եւ ոճերը, որ առաջ չէին հասկացել {եւ} որոնք, այո՛, շատ տեղ աղ ու համ էին տալիս գործին

տեղ աղ ու համ էին տալիս գործին: Մի՞թէ աւելի լաւ {եւ} աւելի յարմար չէր, որ հեղինակը ինքը բացատրէր, քա

ն այն մասը, որ նուիրուած էր թերութիւններին " Սոս {եւ} Վարդիթեր " գործի, որպէս վիպասանութեան, պրծաւ:

նք չենք ուզում քննութեան տակ ձգել հեղինակի լեզուն {եւ} նորա շատ ձախ յառաջաբանութիւնը, վերջինս եթէ չլինէ

ճ, կամ, բնաւ ո՛չ, այլ նորա յառաջաբանի լեզուն: {Եւ} հեղինակը, ուզելով իր գործը այդ բարբառով գրել, ո

ռ քննել, սորուիլ, տեսնել նորա արժանաւորութիւնքը {եւ} թերութիւնքը, բայց, այսչափ միայն: Ինչպէս մի հեղ

կամ այնպէս ". այդպէս չենք կարող խօսել հազարների {եւ} բիւրերի հետ: Հեղինակը շատ անգամ ազատ է այս ու այ

նչպէս խօսում է ամբողջ ընկերութիւնը, որին անդամ է {եւ} ինքը խօսողը: Իսկ այդ ընկերութեան բարբառը կերպարա

երութեան բարբառը կերպարանագործվհլ է աշխարհագրական {եւ} բնութեան ազդեցութեանց տակ. պատմական դէպքերը չեն

լ նորա վրայից, առանց իրենց հետքը խոր դրոշմելու, {եւ} բարբառները նոցայ անցուցած կեանքի բնական արդիւնքն

ի՞նչի մի որոշեալ տեղում այնպէս է ազդել բնութիւնը {եւ} ոչ այսպէս. թէ ինչի՜ պատահել են այս կամ այն պատմա

թէ ինչի՜ պատահել են այս կամ այն պատմական դէպքերը {եւ} ինչի՜ համար այնպիսի ուղղութիւն է ստացել հասարակաց

ականաբար, եղել է այս կամ այն գաւառական բարբառը: {Եւ} որովհետեւ բնութեան եւ պատմութեան ազդեցութեանց մաս

կամ այն գաւառական բարբառը: Եւ որովհետեւ բնութեան {եւ} պատմութեան ազդեցութեանց մասին պատասխանատու չէ մար

ազդեցութեանց մասին պատասխանատու չէ մարդը, ուրեմն {եւ} պատասխանատու չէ եւ ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի

պատասխանատու չէ մարդը, ուրեմն եւ պատասխանատու չէ {եւ} ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, եթէ մի սարսափելի

բար ուղիղ մտածութեամբ ոչ դրական կատարելութիւն կայ {եւ} ոչ դրական աւերանք մի չեղուի, որ ժամանակների պիտո

տոյքին յարմար լցնում էր իր պաշտօնը: Նեղսրտութիւն {եւ} կատարելութիւն տեսնել, կատարելութիւն խոստովանիլ հ

նել, կատարելութիւն խոստովանիլ հին լեզուն տիրապէս {եւ} աղճատանք համարել նորը դրականապէս: Ի՞նչ պիտի պատա

նք " հաց տուր ինձ "- երթալ ի տուն, - տուն երթալ. {եւ} այլն, եւ այլն: Սոքա բոլորը տղայական չնչին եւ խե

ուր ինձ "- երթալ ի տուն, - տուն երթալ. եւ այլն, {եւ} այլն: Սոքա բոլորը տղայական չնչին եւ խելացնոր բան

. եւ այլն, եւ այլն: Սոքա բոլորը տղայական չնչին {եւ} խելացնոր բաներ են, ձգտողութիւն, բնութեան եւ անց

չին եւ խելացնոր բաներ են, ձգտողութիւն, բնութեան {եւ} անցած գնացած ժամանակի վրայ բռնանալու: Լեզուի խոր

՛յ գերեզմանները փնտրէ 4. 000 տարի առաջ մեռածներին {եւ} այդ մեռելների հետ խօսի: Իսկ մենք, կենդանիքս, ո

մենք, կենդանիքս, որ դիտենք խոստովանիլ ժամանակի {եւ} պատմութեան իրաւունքը, չենք կարող կենդանիքը թողած

տութիւն է այս կամ այն գաւառական բարբառը ծաղրելը, {եւ} նորանով խօսողի վրայ, որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի

ծաղրելը, եւ նորանով խօսողի վրայ, որպէս մի ստոր {եւ} խեղճ էակի վրայ նայելը, որպէս թէ այն մարդը յանցան

ք է գործել: Օ՜հ, եղջերաւոր յիմարութիւն: Ներկայ {եւ} կենդանի սերունդը անցածի եւ մեռածի գերին չէ, իսկ

ր յիմարութիւն: Ներկայ եւ կենդանի սերունդը անցածի {եւ} մեռածի գերին չէ, իսկ ով որ ուզում է կամայաբար իր

որ ուզում է կամայաբար իր կենդանութիւնը ուրանալով {եւ} իրաւունքից հրաժարուելով, իր վիզը դնել անցածի լու

տակ, այնպիսուն ասելիք չունինք: Եթէ ցանկալի {եւ} հոգով լափ ցանկալի է նոր լեզուի համազգային միութիւ

նոր լեզուի հիմնաւոր գիտութիւնը, նորա մշակութիւնը {եւ} աոաջատարութիւնը, որպէս նաեւ ապագայ միութեան գաղա

դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են {եւ} կերպարանագործուելու վրայ, կապելով եւ ճնշելով անց

դեռ թարմ են եւ կերպարանագործուելու վրայ, կապելով {եւ} ճնշելով անցածի եւ մեռածի պատանքի մէջ, նոր լեզուի

պարանագործուելու վրայ, կապելով եւ ճնշելով անցածի {եւ} մեռածի պատանքի մէջ, նոր լեզուի մշակութեան գաղափա

թեան գաղափարը ազգին համար դաոնում է նոյնպէս ամուլ {եւ} անպտուղ ինչպէս հին եւ մեռած լեզուի գործադրութեան

մար դաոնում է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ ինչպէս հին {եւ} մեռած լեզուի գործադրութեան գաղափարը: Անշուշտ, ա

րբառը ազգի ընդհանուրի համար գործնական արժէք չունի {եւ} նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական բարբառի տակ, դր

տակ, դրականապէս մշակելու գաղափարը նոյնպէս ամուլ {եւ} անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզուի գաղափարը, ինչ

ւթեան սկզբունքին, որ է որքան կարելի է առաւել շատ {եւ} առաւել մեծ բազմութեան հասկանալի կերպով խօսել: Այ

պով խօսել: Այս պատճառով, նոր լեզուն պիտի նայուի {եւ} մշակուի ինքնուրոյնաբար, առանց ամենեւին հին լեզու

ւառական բարբառների էական տարերքը, որ իրենց ձեւով {եւ} կազմութեամբ աւելի ընդունակ են, կենդանի - ընդհանր

ելու, պիտի ընկնին ճարտար հեղինակների քուրայի մէջ {եւ} այնտեղ քիմիաբար միանալով պիտի դուրս գան " ոչ որպէ

ւթիւն, այլ որպէս նոր արարած"։ Ծանր խնդիր է այս {եւ} իր բնութեամբ շատ ժամանակի կարօտ, բայց գոնէ՛, այ

նորելուկ պատանին, որ տակաւին նոր իջած մի որպիսի {եւ} իցէ խեղճ դպրոցի նստարանից գրիչ է առնում ձեռքը եւ

եւ իցէ խեղճ դպրոցի նստարանից գրիչ է առնում ձեռքը {եւ} ազգի դժբախտութիւնից լցնում է մի քանի վայր ի վերոյ

նից լցնում է մի քանի վայր ի վերոյ թերթեր յօդուածի {եւ} օրագրի անուններով, այդպիսիքը ասում ենք այնքան կա

լինին մարգարէի նման: Ուզելով մշակել, կոկել {եւ} միութիւն տալ մեր նոր լեզուին չպիտի փոքրոգութեամբ

ւմ ենք: Այն որ հազար տարիներով տարբեր աշխարհների {եւ} տարբեր դէպքերի տակ գոյացել է եւ ամէն տեղ էլ այդ տ

տարբեր աշխարհների եւ տարբեր դէպքերի տակ գոյացել է {եւ} ամէն տեղ էլ այդ տարբեր ազդեցութեանց կնիքը կրում է

նաբար անհնար է, որ մի ակնթարթում շինուի, կոկուի {եւ} պայծառանայ: Այստեղ հարկաւոր է համբերութիւն եւ յա

ւի եւ պայծառանայ: Այստեղ հարկաւոր է համբերութիւն {եւ} յարատեւ արիաջան աշխատութիւն: Մի փոքր առաջ պ

ց այդ ութ երես յառաջաբանի մէջ կայ մի առողջ կտոր, {եւ} այս է նորա միտքը, թէ ցանկալի է, որ ամէն գրագէտ

թքը, ծէսերը, հասկացողութիւնքը, նոցայ բարոյական {եւ} այլն եւ այլն վիճակը լոյս հանէ ու ազգի առջեւ դնէ:

սերը, հասկացողութիւնքը, նոցայ բարոյական եւ այլն {եւ} այլն վիճակը լոյս հանէ ու ազգի առջեւ դնէ: Այս խօս

վիճակը լոյս հանէ ու ազգի առջեւ դնէ: Այս խօսքերը {եւ} այս գաղափարը ամենայն ընդունելութեան արժանի բաներ

ս գաղափարը ամենայն ընդունելութեան արժանի բաներ են {եւ} սոցայ ընդդէմ ոչ մեր եւ ոչ ուրիշի կողմից ասելիք կա

ւնելութեան արժանի բաներ են եւ սոցայ ընդդէմ ոչ մեր {եւ} ոչ ուրիշի կողմից ասելիք կայ: Հեղինակը վերջա

ասում. " Մեծ յոյս ունիմք, թէ ազգը կ՚ընդունի Սոս {եւ} Վարդիթերը, որպէս մի տկար պատանու նուաստ երկասիրո

իքը այդպէս լինէին. այն ժամանակ, Կոմս էմմանուէլի {եւ} Մեչուխեչայի արտասուքը վաղո՜ւց եւ վաղուց սրբուած կ

Կոմս էմմանուէլի եւ Մեչուխեչայի արտասուքը վաղո՜ւց {եւ} վաղուց սրբուած կը լինէին: Սխալւում է պ. Պռ

լւում է պ. Պռոշեանցը. ազգը ընդունեց այդ գործը ( {եւ} իրաւունք չունէր չընդունելու) որպէս ապագայում աւե

սեր տուող երիտասարդ բանաստեղծի մի աշխատութիւն. " {եւ} հայրաբար ներողամիտ կը լինի նա " - շարունակում է հ

ւթիւններին"։ Պ. Պռոշեանցը շնորհակալութեան {եւ} յարգութեան է արժանի եւ ոչ ներողութեան, նա յանցան

Պռոշեանցը շնորհակալութեան եւ յարգութեան է արժանի {եւ} ոչ ներողութեան, նա յանցանք չէ գործել, որ ներողո

տի, նորա աշխատութեան էական արժանաւորութիւնքը շատ {եւ} շօշափելի են, մինչդեռ թերութիւնքը չնչին եւ աննշան

քը շատ եւ շօշափելի են, մինչդեռ թերութիւնքը չնչին {եւ} աննշան: Այո՛, կան մարդիկ, եւ մենք իսկ մի քանիս

թերութիւնքը չնչին եւ աննշան: Այո՛, կան մարդիկ, {եւ} մենք իսկ մի քանիսը նորանցից տեսել ենք, որ ուրիշի

այս խօսքը, որովհետեւ մի քանի այդպիսի ինքնահաւան {եւ} անգործ մարդերից լսել ենք զանազան խօսքեր " Սոս եւ

եւ անգործ մարդերից լսել ենք զանազան խօսքեր " Սոս {եւ} Վարդիթերի " վրայ: Տակաւին ներելով նորանց չենք ու

մաւոր կուրութեան, վատ խորհրդով, այլ անգիտութեան {եւ} թիւր հասկացողութեան բանաստեղծութեան մասին:

մ ենք. " ո՞րի գործն է կատարեալ"։ Այսօր Միլտոնը {եւ} Շեքսպիրը, Հոմերոսը եւ Դանթէն ազատ չեն անկատարութ

կատարեալ"։ Այսօր Միլտոնը եւ Շեքսպիրը, Հոմերոսը {եւ} Դանթէն ազատ չեն անկատարութիւններից. մեր պատուելի

կատարելութեան գաղափարը մէկ անհատի մէջ, հետեւաբար {եւ} նորա գործի մէջ. բնութեան զուգակշռող հիմնական դէմ

որա փոխանակ հասարակաց կեանքի նկարագիրը շատ վառուն {եւ} կենդանի գոյներ ունին. եւ այդ հասարակութեան մէջ ա

քի նկարագիրը շատ վառուն եւ կենդանի գոյներ ունին. {եւ} այդ հասարակութեան մէջ ապրող բնաւորութեանը այս կամ

նք, որ սկզբից մինչեւ վերջը աճում էին լոգիկաբար: {Եւ} հայոց կեանքը ա՞յն վիճակում է ներկայումս, ուր այդ

կեանքը չէ երեւեցնում այսօր այնպիսի բնաւորութիւնք {եւ} երեւոյթք, որ չկան " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ: Նոց

այնպիսի բնաւորութիւնք եւ երեւոյթք, որ չկան " Սոս {եւ} Վարդիթերի " մէջ: Նոցա աճելութեան համար հարկաւոր

թեան համար հարկաւոր է հող, հարկաւոր են պայմաններ {եւ} հնարներ, որոնցից զուրկ ենք այսօր եւ որոնց թերութ

են պայմաններ եւ հնարներ, որոնցից զուրկ ենք այսօր {եւ} որոնց թերութիւնը գուցէ թէ լցնէ լուսաւորութիւնը մի

դրել հեղինակը, ո՞չ միայն մաքուր խղճմտանքով, այլ {եւ} շատ լաւ հասկացած լինելով եւ ըմբունելով իր խնդիրը

քուր խղճմտանքով, այլ եւ շատ լաւ հասկացած լինելով {եւ} ըմբունելով իր խնդիրը: Այնպիսի բարակ, հոգեբանակա

մբունելով իր խնդիրը: Այնպիսի բարակ, հոգեբանական {եւ} շատերի աչքից անզգալի կերպով թռչող անցնող երեւոյթն

ից անզգալի կերպով թռչող անցնող երեւոյթներ է բռնել {եւ} ամրացրել թղթի վրայ, եւ այն, պարզ, բնական եւ ան

անցնող երեւոյթներ է բռնել եւ ամրացրել թղթի վրայ, {եւ} այն, պարզ, բնական եւ անզարդ խօսքերի միջնորդութե

ել եւ ամրացրել թղթի վրայ, եւ այն, պարզ, բնական {եւ} անզարդ խօսքերի միջնորդութեամբ, այնպիսի հարազատու

միայն խօսել: Բայը կատարել այս պարտականութիւնը, {եւ} այն քիչ թերթերի մէջ, հեշտ չէ, որովհետեւ բովանդա

յնպէս, որ մարդ չէ իմանում, թէ ո՞րի քամակից գնայ {եւ} ո՛րը ցոյց տայ: Մենք կ՚աշխատենք մի քանի բան հանդէ

լ, խորհուրդ տալով ամեն հայի, որ առնու այդ գիրքը {եւ} ինքը կարդայ, որովհետեւ անհնար է նորա բովանդակ ար

միեւնոյն ժամանակ հոյակապ նկարագրութիւնց մէջ չկայ {եւ} ոչ մի կեղծ գիծ: Սարերը, դաշտերը, այգիքը, տարո

, երբ Անոյշը յայտնում է նորան մանուշակների մասին {եւ} ասում է, թէ ինքը չէր յօժարում վիզ առնուլ այդ յան

կատարում է, Վարդիթերը, թէեւ սաստիկ ուրախացել է {եւ} չէ իմանում թէ ինչպէս ձեռք ձգէ մանուշակները, այնո

յետոյ, իր սիրտը կատարելապէս բանալով Անոյշի առջեւ {եւ} ապսպրելով Սօսին հասցնել իր գաթան, ասում է, որ ի

ր գաթան, ասում է, որ ինքը հաստատ է իր սիրու մէջ {եւ} խնդրում է, որ Սօսն էլ խօսքին հաստատ մնայ. " համ

կանութիւնից, որ երեւում է չինական պատշաճների մէջ {եւ} որի տակ տնքում է այսօր նոյնիսկ լուսաւորեալ Եւրոպա

ր վերաբերւում է քահանայի բարկութեան, տղոց ճեռերի {եւ} ճօճանակների հանած աղաղակի համար, քահանայի բնաւոր

ում ենք մանկական պարզամտութիւն, ներողամտութիւն, {եւ} ուր բարեպաշտ ու առաքինի հայ կինը իսկոյն ճանաչւում

աղ ասելու վրայ, անիծախառն խօսքեր է հանում բերնից {եւ} նախատում է Վարդիթերին, այն խեղճ կնանիքը մեղադրու

, այն խեղճ կնանիքը մեղադրում են նորա բարկութիւնը {եւ} անպատշաճ են համարում. " Քա՞, ընչի՞ ես էս բարի լ

ւմ էի այս խօսքերը հայ կնոջ բերնից. այնչափ բնական {եւ} այնչափ հարազատ են նոքա նորա հասկացողութեան, մտքե

չափ հարազատ են նոքա նորա հասկացողութեան, մտքերին {եւ} տրամաբանութեան: 97, 98, 99 եւ 100-րդ երես

ն, մտքերին եւ տրամաբանութեան: 97, 98, 99 {եւ} 100-րդ երեսներում, Վարդիթերի հօր եւ մօր խօսակցու

97, 98, 99 եւ 100-րդ երեսներում, Վարդիթերի հօր {եւ} մօր խօսակցութիւնքը եւ սոցանից երեւցած կեանքի պատկ

երեսներում, Վարդիթերի հօր եւ մօր խօսակցութիւնքը {եւ} սոցանից երեւցած կեանքի պատկերը այն աստիճանի գեղեց

ք այդ երեսների թուանշանքը ցոյց տալով: " Սոս {եւ} Վարդիթերի " ընթերցողներին յայտնի է Վարդաւառի անցք

ուր Վարդիթերի մայրը նշանում է իր դուստրը Սօսի հետ {եւ} համբուրել տալիս: Մենք ուզում ենք մէջ բերել պառաւ

ն խօսքերը միայն, որ նա Հանավանքից տուն դառնալուց {եւ} Հեթումի առջեւ բոլոր անցքը ուրանալուց յետոյ, չէ հ

Բանն այն է, որ դրսի խօսքերը բոլորը ճշմարիտ են {եւ} եթէ բանը երես-երեսի գալու ընկնի, տարակոյս չկայ,

արակոյս չկայ, որ իր ստութիւնը պիտի բռնուի, բայց {եւ} այնպէս խորամանկ պառաւը օգուտ է քաղում այն ազդեցու

րան: Հեղինակը քաջ հասկացել է այդ տեսակ պառաւների {եւ} ընդհանրապէս կանացի բնութեան ձգականութիւնը:

ս բանում: Նկարագրելով Աշտարակի, որով գրեթէ {եւ} բիւրաւոր ուրիշ հայերի բարոյական անմեղութիւնքը, հ

ն հասած որդոց տէր, այնքան այգիների տէր, ծերացած {եւ} մի ոտքը գերեզմանի մէջ, այնուամենայնիւ (երես 86

ամենայնիւ (երես 86) կապում է ուրիշի այգու ջուրը {եւ} առու բացում դէպի իր այգին, " իմ ողորմածիկ հօրիցը

, այլ իր խեղճ հարեւանին: Հարեւանը տեսնում է բանը {եւ} բողոքում է: Հեթումը պատասխանում է. " որդի՛, քո

ը, ես խաբար չեմ, կ՚ըլնի որ ջուրն ինքն ա ծակել " {եւ} այլն: Խեղճ հարեւանը գիտէ, որ Հեթումը սուտ է խօս

ուց յետոյ, Հեթումը նորից քանդում է ջրի ճանապարհը {եւ} հարեւանի ջուրը կտրում: Պէ՛տք էր որ Հեթումի պէս մ

-140), Սօսի անունով երեք ոչխար է առնում թուրքից {եւ} Սօսին ոչ միայն մէկ հատ ցոյց տալիս, այլ պահանջում

ջում է, որ նա այն մէկն էլ մենակ չուտէ, այլ իրեն {եւ} տանուտէրին (քեօխուայ) էլ հրաւիրէ: Ազնիւ երիտաս

րէ: Ազնիւ երիտասարդը հասկանում է բանի զօրութիւնը {եւ} շատ քնքուշ կերպով խայտառակում է Բագրատ աղայի խաբե

կերպով խայտառակում է Բագրատ աղայի խաբեբայութիւնը {եւ} նենգութիւնը: Նա այն մէկիցն էլ հրաժարուելով ասում

ատ պինդ է: Սօսի խօսքերը նորա պէսին ի՞նչ կ՚ազդէ: {Եւ} իրաւ, որ տեսէք, թէ ի՞նչ անամօթ լրբութեամբ պատաս

տաբեր լինել: Սոքա ընդհանուր մարդկութեան խոցեր են {եւ} ոչ լոկ մեր ազգին սեփական. թերեւս շատ, ընդհանուր

ւմ ենք լուսաւոր աշխարհներում գործուած յանցանքների {եւ} ոճիրների վիճակագրութիւնքը եւ տարեգիրքը. այս տողե

գործուած յանցանքների եւ ոճիրների վիճակագրութիւնքը {եւ} տարեգիրքը. այս տողերը գրելու միջոցին, մի քանի ա

շատէ ծանօթ ենք, առնում ենք որպէս անխարդախ գիրք, {եւ} համեմատելով ուրիշների վիճակագրութեանը հետ ասում ե

նայելով սորա վրայ, երեւեցած խոցերն էլ պիտի բանալ {եւ} բժշկել: Թէեւ մի փոքր հիւանդ լինելը մերձիմահ հիւա

ւելի լաւ: Աշտարակ գեղի հասարակաց տեսչութեան {եւ} հասարակաց տնտեսութեան մասին մենք լսում ենք մի շատ

ակաց տնտեսութեան մասին մենք լսում ենք մի շատ պարզ {եւ} սրտաշարժ խօսակցութիւն, երբ Սօսենք, գիշերով, ար

բռնադատուած է լուռ մնալ իր հարստահարողների ընդդէմ {եւ} միայն գիշերով, ծածուկ, խորհրդական առանձնութեան

մի բերնով խօսում է նոր ժամանակների որդին: Պարէտը {եւ} Սօսը գուցէ իրենց սրտում ընդունում են Վայկունի խօս

ասացինք, ափսո՛ս, որ շատ քիչ հանդէս ունի " [Սօս {եւ]} Վարդիթերի " մէջ այն ուղղութիւնը, որ երեւում է Ա

սկեպտիցիզմի արած ազդեցութիւնը: Մենք աջողութի՛ւն {եւ} ընթա՛ցք ենք մաղթում այդ երկնային դեսպանին:

: Պ. Պռոշեանցը, Աշտարակի տնտեսական վիճակը {եւ} հասկացողութիւնքը երեւան հանելով, այնպիսի փափուկ

հասկացողութիւնքը երեւան հանելով, այնպիսի փափուկ {եւ} անզգալի կերպով մեղադրում է այդ հասկացողութեանց սխ

ցողի համար, իսկի մեղադրանքի կարգում էլ չեն: Սօս {եւ} Վարդիթերից ` գոնէ՛, եթէ ոչ ուրիշ աղբիւրից, շատե

աջողականութեամբ մեղադրում է հեղինակը: " Սոս {եւ} Վարդիթերը " կարդացողի մտքին կլինին երեւանցի ուխտա

": Ինչի՞ պիտի այսպէս լինի Աշտարակի վիճակը: {Եւ} միայն Աշտարակը չէ. Աշտարակը երջանիկ գեղերից մինն

րից մինն է տակաւին, նորանից անհամեմա՛տ աղքատները {եւ} խեղճերը կան: Ահա, թէ ինչ է պատմում մեզ արգոյ հե

եղինակը վկայում է թէ մողնեցոց ամէն բանները լաւ են {եւ} հանդները շատ: Թէեւ արգոյ հեղինակը ցոյց է տալիս մ

ում է տնտեսական կեանքի բնական ընթացքը: Թէ այսպէս {եւ} թէ այնպէս ողբալի բան: Երեւի թէ մողնեցոց վի

բալի բան: Երեւի թէ մողնեցոց վիճակից լաւ չէ {եւ} կարբեցոց եւ հանավանքցոց վիճակը, երբ նոքա այգեքաղ

Երեւի թէ մողնեցոց վիճակից լաւ չէ եւ կարբեցոց {եւ} հանավանքցոց վիճակը, երբ նոքա այգեքաղի ժամանակ 5-

որպէս ճանապարհորդ, մի քանի շաբաթ մնալով էջմիածին {եւ} ընդունած լինելով մի քանի տպաւորութիւնք, չենք կար

աստանից կամ Պարսկաստանից գաղթած հայերի, այլակերպ {եւ} վերջին աստիճանի պատառոտուն հանդերձները, մի գրաստ

իճանի պատառոտուն հանդերձները, մի գրաստի վրայ այր {եւ} կին իրենց մի քանի երեխաներով միասին նստելը, իրեն

նները, որոնց մէջ էին նոքա իրենց գեղում. ուստի, {եւ}, ինչպէս առաջ ասացինք, այդ աղքատութեան պատճառը չ

ապէս գիտնալ: Հաւանական է միայն, որ անկրթութիւնը {եւ} իմացական խեղճութիւնը բնականաբար վնասակար հետեւանք

ծ կանացի ստրկութեան նշանակը, - արջի նման, կանանց {եւ} աղջիկների քթից ահագին օղ անցնելը, - աղեկտուր լինե

ների մէջ: Թողում ենք եգիպտական ծարիրը (սիւրմէ) {եւ} պարսկական խինան, որոնցից առաջնովը արտեւանունքն ե

ասակար բաները, ո՞վ փոյթ տարաւ ոչխարի առողջութեան {եւ} ապահովութեան: " Աղաչեցէ՛ք զտէր հնձոցդ հանե

զմշակս ի հունձս իւր"։ Եթէ մեր սրբասնունդ {եւ} հրեշտակակրօն, երկնաքաղաքացի եւ ամպաչու, եթերաճե

թէ մեր սրբասնունդ եւ հրեշտակակրօն, երկնաքաղաքացի {եւ} ամպաչու, եթերաճեմ եւ օդասլաց կղերը հոգ տանէր գոն

րեշտակակրօն, երկնաքաղաքացի եւ ամպաչու, եթերաճեմ {եւ} օդասլաց կղերը հոգ տանէր գոնէ՛ այսպիսի բաների, մի

ում երկրագործի ձեռքը, մնաց որ այգեգործութեան մեծ {եւ} ծանր պաշտօնները երիտասարդների վրայ պիտի լինի բնակ

գրեթէ ազատ են, որովհետեւ ոչ թաղելու, ոչ էտելու {եւ} ոչ այգեքաղի Ժամանակ է, եթէ չասենք, որ նաեւ վար

րծած է, այլ թէ ասենք, որ լոկ ծերերը, աղջիկները {եւ} պառաւները պարապեն այս բանով, որքա՞ն օգուտ կարող

ստանալ Աշտարակը կամ ուրիշ գեղեր: Բայց " Սոս {եւ} Վարդիթերից " մենք տեսնում ենք, թէ ի՛նչ ողորմելի

71-72). հայրը հանդիպում է նորան ճանապարհի վրայ {եւ} այսպէս է խօսում, " Էդ տերեւը ո՞ր ծառիցն ա, էն կ

ակ մետաքս են տալիս, բայց բանը նորա խնամելն է), {եւ} ուխտ է անում, որ հետեւեալ տարին էլ կը պահէ:

ւ եւրոպական շերամաբուծութեան մէջ այդպիսի բան չկայ {եւ} որովհետեւ գիտութիւնը մերժուած է այժմ այն կանխամու

իքը, թէ ծուխը ընդհանրապէս, (որպէս թաբակի ծուխը {եւ} այլն) վնասակար էր: Այդ դառը խոտը ծխելը գուցէ մի

կան պատճառ ունի, մի բնական հիմք, մենք չգիտենք: {Եւ} որովհետեւ չգիտենք, ուստի եւ իրաւունք չունինք նոր

իմք, մենք չգիտենք: Եւ որովհետեւ չգիտենք, ուստի {եւ} իրաւունք չունինք նորա օգտի կամ նորա ընդդէմ բան խօ

ն խօսել: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է Մարինոսի աչքին {եւ} օխտը ձիու մուննաթ անելուն, ո՜հ, դորա ընդդէմ շատ

րն էլ քաշուէին: Թել քաշելը թէեւ մեծ աջողակութիւն {եւ} մեծ զգուշութիւն է պահանջում քաշողի կողմից, մանաւ

հքի վրայ, որ թէ նորա ձեռքին օրինաւոր գործիք լինի {եւ} մի քանի անգամ այդ բանը օրինաւոր կերպով ցոյց տուող

ն օգուտ քաղել հայերը: Կան այնտեղ շատ ուրիշ բաներ {եւ} շատ օգտակար բաներ, բայց այսօր ամէնքն էլ երեսի վր

ց էլ հարկաւոր չէ: Թո՛ղ կործանուի բողոքականութեան {եւ} անհաւատութեան օրօրոցը: Ո՛վ գիտէ, թէ ինչպէ՞ս անո

քից չէ կարող ուսանիլ. մարդը պէտք է տեսնէ, լսէ, {եւ} դոցա օգուտը ճանաչէ, որ յետոյ համոզուի եւ գնա՛յ ն

, լսէ, եւ դոցա օգուտը ճանաչէ, որ յետոյ համոզուի {եւ} գնա՛յ նոցա քամակից: Առանց սոցա ոչ միայն չեղած օգ

կարգ ծառ տնկուի այդ շուրթի վրայ: Բայց ոչ ծառ կայ {եւ} ոչ տնկելու դիտաւորութիւն: Ի՞նչ է պատճառը. ինձ պ

նին մի պատուական ծառաստանից, նորա զովարար շուքից {եւ} տերեւների քաղցր խշխշոցից: Բայց այդ ունայն ե

յ չէ ածում իր ձուն. նորա ձու ածելու տեղը ջուրն է {եւ} ջրոտ ցեխերը, սոքա են նորա օրօրոցը, որ այնտեղ կա

քը սորուի: Ընդունում ենք, մոծակը մի զզուեցուցիչ {եւ} խայթող միջատ է եւ մեր մասնաւոր սիրոյ անարժան, բա

ում ենք, մոծակը մի զզուեցուցիչ եւ խայթող միջատ է {եւ} մեր մասնաւոր սիրոյ անարժան, բայց ի՞նչ անես, երբ

ո՛ւտ քաղէ ինձանից. կամ թէ չէ ես քեզ կը ստրկացնեմ {եւ} ոչինչ օգուտ չտալուց յետոյ դեռ զրկանքներ էլ կը պատ

ել մարդկային ազգը, դորա վրայ թող խորհի ընթերցողը {եւ} առողջ դատաստան կատարէ: Աշտարակի տնտեսական կ

տալ) նորան գնում են օգնելու տասը-քսան երիտասարդք {եւ} մի օրում աւարտում են գործը: Դորա փոխանակ Հեթումի

սարդներից մինի այգին բանալու, երրորդ օր մի ուրիշ {եւ} այլն: Այս սկզբունքը մեծ խորհուրդ ունի ընկերական

Բայց մեզ մնում է տակաւին մի քանի խօսք " Սոս {եւ} Վարդիթեր " գործի վերաբերութեամբ, որ դեռ չենք ասե

ենք յայտնում մեր հեղինակին: Բացի սորանից, " Սոս {եւ} Վարդիթերի " մէջ շատ կան սիրուն ձեւեր եւ ոճեր, որ

ց, " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ շատ կան սիրուն ձեւեր {եւ} ոճեր, որոնք գրեթէ ամէն տեղ գործ են ածւում ազգի մ

չյայտնել: Մենք գիտութեամբ առնում ենք " Սոս {եւ} Վարդիթերից " մի այնպիսի ոճ, որ իրա՛ւ, կարելի է

(օ կիտիշ կիտթի, օ կիտիշ կիդէօր): Թուրքը {եւ} հայը գտնւում են այսօր գրեթէ միեւնոյն աշխարհում.

եան են ենթակայ: Մինչեւ շատ մօտ ժամանակներս գրեթէ {եւ} միեւնոյն նոյն կառավարութեան տակ էին քաղաքականապէս

նապէս: Երկուքն էլ ասիացիք, երկուքն էլ արեւելքցի {եւ} խորհելու, խօսելու ձեւերով բնականապէս մօտ. պատճա

ապրում: Ով որ միայն ազգ ազգից բաժանում է անունով {եւ} կրօնով, այնպիսին չէ կարող պատասխանել կամ մեկնել

սխանել կամ մեկնել, թէ ի՛նչ է այն երեւոյթի բնական {եւ} հոգեբանական պատճառը, որ թուրքը համ է առնում հայի

հայի վհատ ու աղիողորմ խաղերից, տաղերից, ինչպէս {եւ} հայը թուրքի խաղերից, բայց երկուքն էլ անզգայ Բեթհ

խեղճիկ ժողովուրդ ", կամ " կռունկ ուստի կուգասը " {եւ} Քեօռօղլուի " Այվազըն գիւմիշ բչաղը"։ Քեարամի եւ

եւ Քեօռօղլուի " Այվազըն գիւմիշ բչաղը"։ Քեարամի {եւ} Աշըգ-Կարիբի խաղերը: Ո՞րն է լաւ, ո՞րն է վատ ` դո

ակ առնու բնութիւնը, երկու ազգի կեանքերի միօրինակ {եւ} միաձեւ աճելութիւնը, երկուքի էլ ընկճուած եւ հարստ

րինակ եւ միաձեւ աճելութիւնը, երկուքի էլ ընկճուած {եւ} հարստահարուած վիճակը, այն ժամանակ բանը աշկարայ կ

ճակը, այն ժամանակ բանը աշկարայ կը լինի, որ հայը {եւ} թուրքը այս տեսակ կապերով միմեանց հետ կապուած լինե

նոյն պայմանների տակ ինքնուրոյնաբար կերպարանուել է {եւ} հայինը ` այդ մասին թող որչափ կամին լինին շատ կամ

բարբառների տարբերութեան, նորա տրամաբանութիւնը, {եւ} բաղդասութիւնը ամէն տեղ մէկ է: Խաչակիր արշաւանք ք

ունքը պաշտպանելով, համազօր է նոր լեզուն սպանելու {եւ} ժամանակի եւ պատմութեան արդէն արած պրծած ազգեցութի

նելով, համազօր է նոր լեզուն սպանելու եւ ժամանակի {եւ} պատմութեան արդէն արած պրծած ազգեցութիւնքը ուրանալ

իւնքը ուրանալու: Մենք կարող ենք շատ բան ցոյց տալ {եւ} հին լեզուից, որ նոյն է այսօրուայ աշխարհաբարի կամ

ղդասութեան կամ ձեւի հետ. հերիք չէ այս. կան ոճեր {եւ} ձեւեր, որ սեփական են գրեթէ համօրէն մարդկութեան:

կ. Հայը հազար տարի ընկած լինելով թուրքի, թաթարի {եւ} ուրիշների ազդեցութեան տակ, ինչպէ՞ս կարելի է պահա

իրողութիւնքը իրենց կնիքը խոր չդրոշմէին ազգի սրտի {եւ} հոգու վրայ. ինչպէ՞ս կարելի է, որ այդ դրոշմը չցո

է՞ս կարելի է, որ այդ դրոշմը չցոլանար նորա լեզուի {եւ} մտածելու ձեւերի վրայ: Հայոց ազգը գեդէոնեան բո՞ւր

յդ բոլորը քերել հանել հինգ միլիոն ժողովրդի վրայից {եւ} նորա տեղ բուն հայկական տրամաբանութիւնը կամ բաղդաս

այոց ազգի մէջ մտած են հրէայք, ինչպէս Բագրատունիք {եւ} ուրիշ շատ հասարակ ցեղեր: Հայոց ազգի մէջ մտած են

ով մասնակից էին եղել նորա ճակատագրին, նորա ցաւին {եւ} ուրախութեան, եւ որոնք բացի հայից ուրիշ անուն չու

ղել նորա ճակատագրին, նորա ցաւին եւ ուրախութեան, {եւ} որոնք բացի հայից ուրիշ անուն չունէին այսօր, այդ

չ բնիկ հայեր: Հազար տարի ազգի վրայ եղուած բնական {եւ} պատմական ազդեցութիւնը ուրանալով, նորա հազար տարի

արի որպէս սեփական գործ դրած բաղդասութիւնը մերժելը {եւ} նորա տեղ հինը դնելու փորձը ինչ զանազանութիւն ունի

ն այդ դատապարտուած ձեւերը են նորա ապահով անցագիրը {եւ} առանց նորա ազգի կեանքի դուռերը փակ են հեղինակի առ

եւ: Յայտնի է, թէ ամէն գիտական առարկայ իր լեզուն {եւ} իր ոճերը ունի, ազգի ամենօրուայ եւ ընտանեկան կեան

րկայ իր լեզուն եւ իր ոճերը ունի, ազգի ամենօրուայ {եւ} ընտանեկան կեանքը կարո՞ղ է իր լեզուն չունենալ: Այ

անդ ընդդէմ ենք, որ ազգի լեզուն էլ աւելի ստրկանայ {եւ} ընկճուի թուրքի ազդեցութեան տակ: Այս մասին շատ ցա

տրկանալու համը հոտը տարել են: Աւելցուր սորա վրայ {եւ} ֆրանսիական լեզուի բաղդասութեան եւ ձեւերի ազդեցութ

լցուր սորա վրայ եւ ֆրանսիական լեզուի բաղդասութեան {եւ} ձեւերի ազդեցութիւնը, որոնցից ժողովուրդը իսպառ ազ

ը քաղաքակրթութեան անունով ներս են բերում ազգի մէջ {եւ} խանգարում են լեզուն: Մենք, որ նոր լեզուի ինքնու

որ նոր լեզուի ինքնուրոյն ազատութիւնն ենք քարոզում {եւ} հին լեզուի ձեւերից անկախութիւնը, որպէսզի ազատօրէ

ին լեզուի ձեւերից անկախութիւնը, որպէսզի ազատօրէն {եւ} ինքը իրեն աճէ, ո՞ր ուշաբարձութեամբ կարող էինք քա

յս կամ այն բանում այսօր միեւնոյն ձեւն ենք տեսնում {եւ} հայի եւ թուրքի մէջ, դորանից խրտնելով, թէ վայ,

յն բանում այսօր միեւնոյն ձեւն ենք տեսնում եւ հայի {եւ} թուրքի մէջ, դորանից խրտնելով, թէ վայ, թուրքը ո

կ իր սենեկի մէջ նստած, կամեցածի պէս կարող է գրել {եւ} խօսել, ինչ ձեւ ուզէ գործ դնել, բայց բոլոր ազգը

շխատում է բռնաբարել, մենք հրատարակում ենք մաքուր {եւ} զուտ ֆանատիկոսութիւն: Նոր լեզուի մէջ գրեթէ բոլոր

րունքը դարձել են վերջադրութիւնք, ածականը անհոլով {եւ} թուով անհամաձայն, միշտ նախադաս գոյականից, յատկա

իշտ նախադաս գոյականից, յատկացուցիչը միշտ նախադաս {եւ} այլն եւ այլն, որ նոյնն է եւ տաճկերէնի մէջ, եւ ո

դաս գոյականից, յատկացուցիչը միշտ նախադաս եւ այլն {եւ} այլն, որ նոյնն է եւ տաճկերէնի մէջ, եւ որովհետեւ

ցուցիչը միշտ նախադաս եւ այլն եւ այլն, որ նոյնն է {եւ} տաճկերէնի մէջ, եւ որովհետեւ այդպէս է, ուրեմն եւ

ս եւ այլն եւ այլն, որ նոյնն է եւ տաճկերէնի մէջ, {եւ} որովհետեւ այդպէս է, ուրեմն եւ պէտք է հին ձեւի տա

եւ տաճկերէնի մէջ, եւ որովհետեւ այդպէս է, ուրեմն {եւ} պէտք է հին ձեւի տակ շարել եւ կապակցել, թէեւ նոր

եւ այդպէս է, ուրեմն եւ պէտք է հին ձեւի տակ շարել {եւ} կապակցել, թէեւ նոր հոլովներով, այժմեան հայի խօս

ժմեան հայի խօսքը: Բայց ժողովուրդի անկաջին ծանր է {եւ} անբնական. - ինձ ի՛նչ փոյթ, - ես բուն հայերէն եմ խ

լեզուն չէ՛, ինքը, ազգն էր ստրկացել է թուրքին. {եւ} լեզուից առա՛ջ է ստրկացել: Բայց ի՛նչ խօսիս:

խօսք ու զրոյցը այս մեր հայեացքն է, մեր կարծիքը: {Եւ} ինչպէս մենք ազատ ենք այսպէս կարծել, նոյնպէս ուրի

ս կարծել, նոյնպէս ուրիշը ազատ է այլապէս կարծել: {Եւ} թէ կարող է գտնել մի ճանապարհ, որ եւ բուն հայկաբա

պէս կարծել: Եւ թէ կարող է գտնել մի ճանապարհ, որ {եւ} բուն հայկաբանութեամբ խոսէր եւ ազգի մեծագոյն մասին

ել մի ճանապարհ, որ եւ բուն հայկաբանութեամբ խոսէր {եւ} ազգի մեծագոյն մասին հասկանալի, խօսք ենք տալիս,

ը վազենք նորա դրօշի տակ: Բայց ցաւելին այս է {եւ} մանաւանդ ցաւելի, որ անմերժելի ճշմարտութիւն է, թ

առեր էլ ներս առնուլ, ամենօրուայ կեանքի, պէտքերի {եւ} հասկացողութեանց որպէս յայտարար, ինչպէս գիտական ա

որ ընդհանուր ազգին դարձել են միօրինակ գործածական {եւ} որոնց գաղափարը մէկ բառով տուող խօսքեր ոչ միայն նո

ծ, որոնց հայերէնը թէեւ կան հին լեզուի մէջ, բայց {եւ} այնպէս այնքան խոր ներս են մտած նոքա ազգի մէջ, որ

ղներին, թէեւ այգ գործի վրայ անձանձիր աշխատել ենք {եւ} աշխատում ենք, այս րոպէիս էլ: Վերջացնենք մե

նաւորքը մեծ հարազատութիւն ունին Արարատեան աշխարհի {եւ} տեղ-տեղ էլ ամբողջ ազգի ոգու եւ ձեւի հետ: Օրինակի

Արարատեան աշխարհի եւ տեղ-տեղ էլ ամբողջ ազգի ոգու {եւ} ձեւի հետ: Օրինակի համար գնում ենք այստեղ նորա "

նիկը մէջ բերել (եր. 100), ուր հայ պառաւի ոգին {եւ} սիրտը ամէն հարազատութեամբ թափել է հեղինակը.

յ: Մենք աւարտեցինք մեր հատուածը, Սօս {եւ} Վարդիթեր ազնիւ եւ պատուական աշխատութեան մասին, ո

ք աւարտեցինք մեր հատուածը, Սօս եւ Վարդիթեր ազնիւ {եւ} պատուական աշխատութեան մասին, որ մեզ շատ մտքերի պ

ն մասին, որ մեզ շատ մտքերի պատճառ դարձաւ, որպէս {եւ} շատ էջեր լցնելու. մենք, հրապարակով, հանդիսաբար

շատ էջեր լցնելու. մենք, հրապարակով, հանդիսաբար {եւ} կացրդաբար յայտնում ենք արգոյ հեղինակին մեր սրտա՜ն

ր սրտա՜նց շնորհակալութիւնը, աւելի ընդարձակութիւն {եւ} աւելի կերպարանագործութիւն մաղթելով նորա պայծառ ըն

այս ղալմաղալիցն ազատուելու, մի ուրիշ տուն շինեց {եւ} այնտեղ բնակւում էր։ Արդէն շատերին յայտնի

Արդէն շատերին յայտնի կը լինի, որ մեք, ճշմարիտ {եւ} անխարդախ սրտով սիրելով մեր ազգը, ցոյց տուեցինք,

նք, որ ազգային մատենագրութիւնը պիտոյ է լինէր նոր {եւ} կենդանի լեզուով, որ կարողանար կամուրջ բանալ Ազգի

վ, որ կարողանար կամուրջ բանալ Ազգի բանականութեան {եւ} գիտութեան գաղափարների մէջ։ Բայց խոստովանում ենք

րեւում է, որ այդ պարոնները, դեռեւս իւրեանց տգէտ {եւ} անտեղի դատողութեանը ստրկացած, չեն կարողացել հասկ

ի դառնար. պատճառ, որ մշակած լեզու էր։ Այս տգէտ {եւ} միանգամայն խաւար դատողութիւնը այնքան մի ծիծաղելի

այս մոլորական կարծիքն հերքում էր, պիտոյ է չափէր {եւ} կշռէր ազգի խորին տգիտութեան վիճակը, մինչեւ որ նո

եւ որ նորա անունով միայն ուսումնականներին մի պարզ {եւ} յայտնի ճշմարտութիւն ապացուցանելու համար պիտոյ էին

ցանելու համար պիտոյ էին այդքան խօսք, վկայութիւնք {եւ} օրինակներ։ Շատ եւ շատ զարմանալի է, որ այդ հն

ն այդքան խօսք, վկայութիւնք եւ օրինակներ։ Շատ {եւ} շատ զարմանալի է, որ այդ հնամոլ պարոնները խօսելու

ասխան, թէ սովորական լեզուն ազգի բերանում այս է, {եւ} թէ կամենային հին լեզուով խօսել, այդ անհասկանալի

անհասկանալի էր ժողովրդին։ Այս պատասխանը արդար էր {եւ} ճշմարիտ, բայց արի քննենք։ թէ ի՞նչ է պատճառը, ո

առաջ սովորական խոստովանութեան լեզուն կը պղծուէր, {եւ} անհասկանալի նոր ժողովրդին հին լեզուն կը գար հանդէ

ու որ կամենում էին մինչեւ յետին շունչը պատերազմիլ {եւ} ճշմարտութիւնը չխոստովանել։ Սորա պատճառը մեզ քաջ

ւնը չխոստովանել։ Սորա պատճառը մեզ քաջ յայտնի է, {եւ} այդ պարոնները իրանք եւս գիտէին, որ գիտենք. բայց

աջ յայտնի է։ Այդ պարոնները, անուսումն մնալով {եւ} ամենեւին ծանօթութիւն չունենալով եւրոպական բազմաճի

եանց ուղեղի մէջ քանի մի հին լեզուի մեռեալ բառեր, {եւ} այս դարձել է նոցա համար մի սիւն, թէեւ՝ շատ խախո

ամենում են իւրեանց կանգնելու շէնքը անել հաստատուն {եւ} տեւողական։ Այժմ այդ պարոնները, եթէ խոստովանէին

յժմ այդ պարոնները, եթէ խոստովանէին ճշմարտութիւնը {եւ} համաձայնէին, որ հին լեզուն, մեռեալ լինելով, ազ

կար այն բանի միջու, մ որ պիտոյ էր ազգի հետ մտածել {եւ} խօսել այն լեզուաւ, որ նորան հասկանալի էր։ Մեք,

րանով հասած թող ճանաչեն իւրեանց այդ ցանկութեանը, {եւ} թէ աղբիւրը պիղծ էր մեր աչքումը, ո՞րչափ եւս այն ջ

Ուրեմն նոյն արհամարհանքը ամենայն րոպէ հասանում է {եւ} պիտոյ է հասանի եւ դէպի նոցա անհիմն բամբասանքը եւ

արհանքը ամենայն րոպէ հասանում է եւ պիտոյ է հասանի {եւ} դէպի նոցա անհիմն բամբասանքը եւ երեխայական դատաստա

եւ պիտոյ է հասանի եւ դէպի նոցա անհիմն բամբասանքը {եւ} երեխայական դատաստանը։ Իսկ մեք, անխարդախ սիրտով

ն նոր լեզուով աւանդել ազգին, ինչ որ վայելում էին {եւ} յարմար էին ժամանակի հարկաւորութեններին։ Առաջի

աց ազգի հոգին, ինչ որ կար նոցա մէջ այն ժամանակ, {եւ} այդ շատ ուղիղ մի բան էր. պատճառ, որ կրօնը մի այ

կրօնը մի այնպիսի պատկերացոյց էր այն ազգին, որին {եւ} պատկանում էր, որ ազգի հոգին, լուսաւորութիւնը,

առ, որ որքան լուսաւոր էր ազգը, այնքան մաքուր էր {եւ} նորա կրօնը, այնքան ճշդած էին չափով եւ քանօնով կր

մաքուր էր եւ նորա կրօնը, այնքան ճշդած էին չափով {եւ} քանօնով կրօնի վերաբերեալները։ Ընդհակառակն, մեք

։ Ընդհակառակն, մեք տեսանում ենք, որ մի անպիտան {եւ} խաւար ազգի կրօն լցուած է լինում աղօտ եւ խաւարային

ի անպիտան եւ խաւար ազգի կրօն լցուած է լինում աղօտ {եւ} խաւարային խորհուրդներով եւս եւ խռկուած աւելորդապա

ուած է լինում աղօտ եւ խաւարային խորհուրդներով եւս {եւ} խռկուած աւելորդապաշտութիւններով։ Կրօնի ներգործու

ի մեծ է. համարեա՛ թէ ամբողջ ազգի հոգին կրթւում է {եւ} դաստիարակւում է նորա կրօնի ուսման առաջնորդութեամբ

առ պիտոյ էր ազգային մատենագրութիւն. սա էր առաջին {եւ} վերջին քարը, որ կարող էր տնկել իւրաքանչիւր մարդի

նկել իւրաքանչիւր մարդի մէջ կրօնի արժանաւորութիւնը {եւ} յատկութիւնը։ Մեք տեսնում ենք գոնէ Յունաստանի կրօ

ային աւանդութենով ստացած կրօնը ունէր, շատ անծուծ {եւ} տգեղ բաներ էին. այս տգեղութիւնը, գեղեցկացաւ եւ

եւ տգեղ բաներ էին. այս տգեղութիւնը, գեղեցկացաւ {եւ} միանգամայն նոր կերպ ստացաւ, ինչ ժամանակ յոյները

կ յոյները փոխառին կրօնական գիտութիւններ Եգիպտոսից {եւ} Փիւնիկեայից։ Մինչեւ Տրոյացւոց պատերազմը կամ 300

սերմանել ազգի մէջ մատենագրութեան միջնորդութենով, {եւ} այս երկուսը, ձեռքէ ձեռք բռնած, պիտոյ է մշակէին

, սա այն մատենագրութիւն չէ, որ թեւակից էր կրօնի {եւ} այլ լուսաւորութեանց ազգի մէջ տարածուելուն։ Սա մե

լուսաւորութեանց ազգի մէջ տարածուելուն։ Սա մեռեալ {եւ} անպիտանացած մի լեզու է՝ բոլորովին անհասկանալի նո

նպիտանացած մի լեզու է՝ բոլորովին անհասկանալի նոր {եւ} կենդանի ազգին։ Մատենագրութիւնը ամենայն ազգերի մէ

նայն ազգերի մէջ միշտ համեմատուել է նոցա դրութեանը {եւ} նոցա իւրաքանչիւր դարու լեզուին եւ խօսուածքին։ Այ

նոցա դրութեանը եւ նոցա իւրաքանչիւր դարու լեզուին {եւ} խօսուածքին։ Այս միայն հայոց խելօք պարոններն են,

մանալ այն մաքուր նոր հայախօսութիւնը, որ ծանօթ էր {եւ} հասկանալի համարեա թէ մեր ամբողջ ազգին, ուր եւ գտ

էր եւ հասկանալի համարեա թէ մեր ամբողջ ազգին, ուր {եւ} գտանուէին սոքա. ապա թէ ոչ, զուր էր ամենայն ջանք

գտանուէին սոքա. ապա թէ ոչ, զուր էր ամենայն ջանք {եւ} մտածութիւնք ազգի լուսաւորութեան մասին։ Եթէ հի

եր ժողովուրդը շատ ժամանակ է, որ լուսաւորուած է, {եւ} մեք սխալ կարծիքի մէջ ենք. պատճառ, որ եւրոպացի լ

ր մեր ժողովրդին, կան աւանդուած այնքան տեսութիւնք {եւ} նոր նոր գաղափարներ, որ հին լեզուն կարծես դեռ նոց

ւր մէջ։ Ուրեմն ամենայն հայ, այն գրերիցը առնելով {եւ} իւր տանը պահելով (ինչպէս պիտոյ է անէ հին լեզուով

ոլ մարդերի գլխումը մենք չենք գովել, այլ իմաստուն {եւ} բանագէտ մարդերի եւ ամբողջ եւրոպայի համաձայն ասում

մենք չենք գովել, այլ իմաստուն եւ բանագէտ մարդերի {եւ} ամբողջ եւրոպայի համաձայն ասում ենք, թէ շատ հեշտ

ալով, բոլորովին սառած մարդու է նմանում այժմուս, {եւ} հին լեզուն 1300 տարուայ ցրտերով արդէն սառուց է դա

յ ցրտերով արդէն սառուց է դարձել. պատճառ, որ նախ {եւ} յառաջ կեանք եւ գործադրութիւն չունի ընկերութեան մէ

սառուց է դարձել. պատճառ, որ նախ եւ յառաջ կեանք {եւ} գործադրութիւն չունի ընկերութեան մէջ։ Երկրորդ՝ ի

եան մէջ։ Երկրորդ՝ իւր մէջ չունի այն ջերմացուցիչ {եւ} սնունդ տուող հիւթը, որ եթէ դնէիր այն սառուցեալ մ

ն հաղորդէր։ Մեք, այսքան քննելով այդ լեզուի ուղը {եւ} ծուծը, ոչինչ չգտանք, բացի քանի մի պատմական տեղե

բացի քանի մի պատմական տեղեկութեններից։ Երանի՜ թէ {եւ} այս բաները գրուած լինէին ինչպէս տեսանում ենք օտար

եզուի միջումը եւս կայ խորհուրդ, բայց՝ կորստական {եւ} տարբեր այն խորհրդից եւ միանգամայն հակառակ ինչ որ

որհուրդ, բայց՝ կորստական եւ տարբեր այն խորհրդից {եւ} միանգամայն հակառակ ինչ որ կայ նոր լեզուի մէջ։ Այ

խորհուրդները, բայց ափսո՛ս, որ միմիայն հայոց հին {եւ} մեռեալ լեզուն ուսանելով՝ մնացել են դէպի ուրիշ գա

րացած, իսկ միւսն՝ թարմ ու տաք, թողնէր այն թարմ {եւ} նոր եփած հացը, որ աւել սննդարար էր եւ ձեռքը պարզ

ր այն թարմ եւ նոր եփած հացը, որ աւել սննդարար էր {եւ} ձեռքը պարզէր դէպ 'ի քարացած հացը, որ յառաջ քան ս

կը փշրէր։ Հայոց հին լեզուն հնացած հաց է արդէն, {եւ} 1300 տարի է, որ թխուած է, իսկ նոր լեզուն ամեն օ

ուած է, իսկ նոր լեզուն ամեն օր եփւում է, ջերմ է {եւ} սննդարար. ուստի սորանով շատ հեշտ կը լինէր կերակր

շատ հեշտ կը լինէր կերակրել հայոց ազգի սոված հոգին {եւ} սա աւելի հիւթ եւ արիւն կը դառնար նորա մէջ, քան թ

կերակրել հայոց ազգի սոված հոգին եւ սա աւելի հիւթ {եւ} արիւն կը դառնար նորա մէջ, քան թէ այն չորացածը եւ

եւ արիւն կը դառնար նորա մէջ, քան թէ այն չորացածը {եւ} քարացածը, որ չունի իւր մէջ այն կենդանական մասներ

ազգի օգուտը. մինչեւ նոքա չմոռանան սնապարծութիւն {եւ} հին հեղինակի անունով փառաւորուիլը, մինչեւ նոցա մ

ւ նոցա մատենագրութիւնը չլինի նոր լեզուով, սուտ է {եւ} զուր ամեն ջանք ու վաստակ ազգը լուսաւորելու։ Հին

ց ազգը միայն արտաքին աչքով տեսաւ։ Այսպէս կը լինի {եւ} 900 տարի յետոյ եւ 1000 տարի յետոյ, եւ ինչպէս մին

ին աչքով տեսաւ։ Այսպէս կը լինի եւ 900 տարի յետոյ {եւ} 1000 տարի յետոյ, եւ ինչպէս մինչեւ այժմ, այնպէս

էս կը լինի եւ 900 տարի յետոյ եւ 1000 տարի յետոյ, {եւ} ինչպէս մինչեւ այժմ, այնպէս եւ միշտ հայոց մանուկը

1000 տարի յետոյ, եւ ինչպէս մինչեւ այժմ, այնպէս {եւ} միշտ հայոց մանուկը կը լինի օտարի հացի մուրացկան,

մեն օր դռնէդուռ մա գալով՝ կը յագեցուցանէ սորանից {եւ} նորանից իւր իմացակական ստամոքսը, եւ այս կերպով ս

ցանէ սորանից եւ նորանից իւր իմացակական ստամոքսը, {եւ} այս կերպով սնունդ ստանալով՝ նորա ազգութիւն եւս կ

ձ ինչ օգուտ է, եթէ ես տեսնում էի մի հարուստ մարդ {եւ} մասնակից չէի նորա հարստութեանը։ Այսպէս ինչ օգուտ

ստութեանը։ Այսպէս ինչ օգուտ է օտարի առողջութիւնը {եւ} կենդանութիւնը, եթէ ես հիւանդ այսօր կամ վաղը սպաս

սօր օտարի հացով են իւրեանց ստամոքսը յագեցուցանում {եւ} օտարի կենդանութենով ապրում են, եւ սորանով հետզհե

յագեցուցանում եւ օտարի կենդանութենով ապրում են, {եւ} սորանով հետզհետէ օտարանում են, այսուամենայնիւ նո

ում են, նա, իւր սեպհականը չունելով, օտարի հացի {եւ} կեանքի միջնորդութենով գործ է կատարում։ Հայոց

ով պիտոյ է նախանձաւոր լինէին ազգի լուսաւորութեանը {եւ} պատշաճաւոր խրախոյս եւ քաջալերութիւն տային այն մար

լինէին ազգի լուսաւորութեանը եւ պատշաճաւոր խրախոյս {եւ} քաջալերութիւն տային այն մարդերին, որոնք անդադար

նցը։ Ապա եթէ այս չլինի, հեղինակ, աշխատելով տիւ {եւ} գիշեր եւ վաստակելով, չունի կարողութիւն իւր աղքատ

եթէ այս չլինի, հեղինակ, աշխատելով տիւ եւ գիշեր {եւ} վաստակելով, չունի կարողութիւն իւր աղքատ քսակից բ

տարեն. մինը առանց միւսին ոչինչ չեն կարող առնել, {եւ} եթէ այսպիսի պատշաճաւոր միաբանութիւններ չկային, ե

իր չէր, սուտ է ամենայն լուսաւորութիւն, զուր ջան {եւ} անօգուտ վաստակ։ Մեք գոնէ լսում ենք բանագէտ մա

նորա լեզուն պատշաճաւոր կերպով ճոխանայ, արմատանայ {եւ} հաստատուի ազգի հոգու եւ սրտի մէջ։ Այսպէս ոչինչ ա

երպով ճոխանայ, արմատանայ եւ հաստատուի ազգի հոգու {եւ} սրտի մէջ։ Այսպէս ոչինչ ազգ կարող չէ իւր գոյութիւ

տի մէջ։ Այսպէս ոչինչ ազգ կարող չէ իւր գոյութիւնը {եւ} կեանքը յարատեւել՝ կորուսանելով իւր պատշաճաւոր մա

ւել՝ կորուսանելով իւր պատշաճաւոր մատենագրութիւնը {եւ} լեզուն. ազգ ինքն ըստ ինքեան ազգ չէ, եթէ չունի լ

ենք մարդումս բաղկացութիւն երկու իրի, առանց որոց {եւ} չէր մարդ, այսինքն՝ հոգին եւ մարմինն, երկուսը լ

ու իրի, առանց որոց եւ չէր մարդ, այսինքն՝ հոգին {եւ} մարմինն, երկուսը լծորդութիւն լինելով, կառուցանո

լինելով, կառուցանում են այն արարածների մէջ չքնաղ {եւ} վսեմ ստեղծուածը, որ միայն իւր արարչի պատկերն էր

ի պատկերն էր։ Այսպէս ազգութիւնը ունի իւր հոգին, {եւ} այս հոգին լեզուն է։ Առանց այս լեզուին չկայ ազգ,

եզուն է։ Առանց այս լեզուին չկայ ազգ, սուտ բան է {եւ} առասպել, առակ։ Ոչինչ բան չէ կարող բնութեան մէջ

էր։ Բայց հայոց ազգը իւր լեզուն թողել է անմշակ, {եւ} նորա մատենագիրքը եւ հեղինակքը, մինչեւ այսօր ասիա

ը իւր լեզուն թողել է անմշակ, եւ նորա մատենագիրքը {եւ} հեղինակքը, մինչեւ այսօր ասիացի դաստիարակութենով

չ էր դոցա գրածը՝ բաղդատելով եւրոպէական բազմաճիւղ {եւ} բազմօրինակ լուսաւորութեան հետ։ Քանի մի աբեղայակա

ա իւր մատենագրութեան մէջ մնացել է միշտ ոտանաւոր, {եւ} դորանից է, որ հասել է այս ողորմելի վիճակին։ Այժ

ինչ չի յառաջանայ։ Երանի թէ դորա գրողներն կենդանի {եւ} առողջ ականջ ունենային՝ այս խօսքերը լսելու. Պատճ

Ազգը լուսաւորելու համար հարկաւոր չէր ոտանաւորներ {եւ} ոչ խրթին եւ հին հայախօսութիւն, որ 19 դարու տգէտ

որելու համար հարկաւոր չէր ոտանաւորներ եւ ոչ խրթին {եւ} հին հայախօսութիւն, որ 19 դարու տգէտ մարդերի միմի

յն պարծանքն էր, այլ պիտոյ է տալ ազգի մանուկներին {եւ} ընդհանրապէս բովանդակ ազգին այնպիսի ուղիղ գաղափարն

բաղդ բնակիչքը։ Միտքը, բանականութիւնը տեսութենով {եւ} կենդանի գաղափարներով կը լուսաւորուի. այս էր նորա

թող նա այն աշխատութիւնը, ինչ որ գործ է դնում հին {եւ} մեռած լեզուն սովորելու համար, գործ ածէ հարկաւոր

րող է ստանալ նոր լեզուի միջնորդութենով, որ կեանք {եւ} կիրառութիւն ունենալով ընկերութեան մէջ, այլեւ ուղ

ն մէջ, այլեւ ուղեւծուծ ունենալով՝ կարող էր հիւթ {եւ} արիւն դառնալ եւ սնունդ տալ տկար հայոց զաւակներին

ղեւծուծ ունենալով՝ կարող էր հիւթ եւ արիւն դառնալ {եւ} սնունդ տալ տկար հայոց զաւակներին։ Այս բաները

ւմ է մինչեւ այսօր, շարունակուի հազարաւոր տարիներ {եւ} սորանից յետոյ, սորա համար, որ միայն այս պարոննե

ները իւրեանց աննշան կեանքի մէջ իւրեանց անունը հին {եւ} մեռեալ լեզուի արձանի վերայ կարողանան դրոշմել։ Թէ

բայց կարելի է այս որդիքը փրկելու ջանք դնելով նախ {եւ} յառաջ այդպիսի յիշատակաց արձանները կտայ կուլ տալու

օր, բնական ուղիղ դատողութենով բաց է թողել մեռածը {եւ} պահել է իւր մէջ կենդանի լեզուն, թէեւ անուսումն լ

նդանի լեզուն, թէեւ անուսումն լինելով՝ աղճատել է {եւ} խանգարել, այսու ամենայնիւ շատ հաւանական է, որ ա

ր այսուհետեւ եւս միշտ աշխատութիւն գործ դնի գտանել {եւ} ընթեռնուլ այն մատեանները, որ գրւում էին նոր Հայա

տեանները, որ գրւում էին նոր Հայախօսութենով, այլ {եւ} ջանք անէ փոքր առ փոքր մաքրել իւր խօսուածքը՝ դուր

վ այն բառերը, որ օտար ազգերից մտած էին, նոյնպէս {եւ} գաւառական մասնիկները կամ կոշտ ու կոպիտ ոճերը, որ

առական մասնիկները կամ կոշտ ու կոպիտ ոճերը, որքան {եւ} որչափ կարելի էր։ Մեք որչափ կարողացել ենք քննե

րչափ կարելի էր։ Մեք որչափ կարողացել ենք քննել {եւ} ճանաչել, հասկացել ենք, որ մարդումս լեզուն այն ժ

, թէ լեզուն, եթէ չունի իւր մէջ այն սննդարար ուղը {եւ} ծուծը, եթէ նա մշակած չէ ինչպէս պահանջում էր հարկ

րիշներին։ Տարակոյս չկայ հին լեզուի մէջ ուղեւծուծ {եւ} սնունդ չլինելուն։ Արդէն ցոյց տուել ենք, որ նա չ

յն իբրեւ պահարան հայոց հինգ դարու լեզուախօսութեան {եւ} քանի մի անցքերի։ Ուրեմն եթէ եւ շատ քաջ սովորէր հ

ւ լեզուախօսութեան եւ քանի մի անցքերի։ Ուրեմն եթէ {եւ} շատ քաջ սովորէր հայոց մանուկը այդ լեզուն, այնուա

հայոց մանուկը այդ լեզուն, այնուամենայնիւ տգէտ էր {եւ} ոչինչ չգիտէր. միմիայն մի չոր լեզու գիտենալը փոր

շտացնի, եթէ նորա հետ կապակից չէին այն յագեցուցիչ {եւ} սննդարար հիւթերը, որ կարող էին արիւն դառնալ եւ հ

չ եւ սննդարար հիւթերը, որ կարող էին արիւն դառնալ {եւ} հաստատել սիրտը։ Բաց 'ի սորանից, հայոց մանուկի հ

ր գրելն, եթէ քանի մի հատուկոտոր տղայական ճառեր, {եւ} որո՞նք էին այդ հանդէսը բոլորողը։ Նա, որ հանդիսո

նա չէր ուսել, որ նորան անծանօթ էր. այսքան պարզ {եւ} լուսապայծառ ճշմարտութիւնը չեն կարողանում այդ պարո

ում այդ պարոնները դեռ իստակ աչքով տեսանել, ուստի {եւ} ասում են, որ պիտոյ է մարդ այնպիսի լեզուով խօսի,

լեզուով խօսի, որ դիմացի մարդը նորան չհասկանայ, {եւ} որչափ խրթին եւ մութը կը խօսէր, այնչափ արժանաւոր

որ դիմացի մարդը նորան չհասկանայ, եւ որչափ խրթին {եւ} մութը կը խօսէր, այնչափ արժանաւոր եւ քանքարաւոր է

որչափ խրթին եւ մութը կը խօսէր, այնչափ արժանաւոր {եւ} քանքարաւոր էր հեղինակը։ Սոքա բնութեան կանոնին չհ

կանոնին չհաւանելով, որ դրել է մարդուս մէջ լեզու {եւ} բանականութիւն սրտի զգացմունքը ընկերին յայտնելու մ

ա մօտ այսքան իւրաւունք ունի ճշմարտութիւնը. կամաւ {եւ} յօժարութենով միմիայն, իւրեանց թքածը չկամենալով լ

ծը չկամենալով լիզել, յանձներն են առնում համրանալ {եւ} ճշմարտութիւնը չխոստովանել։ Քանի մի խօսք եւս պ

աղաքի սեպհական չէ, թէ գրոց բառերովը խառնուած է, {եւ} թէ ազգը չի հասկանայ։ Մեք, խօսելով մի աշխարհա

ազգը չի հասկանայ։ Մեք, խօսելով մի աշխարհաբառ {եւ} նորախօս լեզուի վերայ, երբէք չենք մտածել, որ այդ

յն յստակ հայախօսութիւնը, որ կարելի էր հասկացուել {եւ} ամենայն տեղ գտանուած հայերից, եթէ նոքա ծանօթ էին

ա ծանօթ էին միայն մայրենի լեզուին, այսինքն՝ եթէ {եւ} նոր լեզուն չէին կորուսել, ինչպէս Տաճկաստանումը կ

ել այն միտքերին, ինչ որ հեղինակը կամենում է ասել {եւ} գրել։ Եւ սորա պատճառն այս էր, որ, իւրաքանչիւր

քերին, ինչ որ հեղինակը կամենում է ասել եւ գրել։ {Եւ} սորա պատճառն այս էր, որ, իւրաքանչիւր այդպիսի բա

ծ է ածում զանազան օտար ազգերի բառեր՝ կա՛մ ռուսաց {եւ} կա՛մ տաճկաց։ Ուստի բնական ուղից դատողութենով, ք

ն ձայն։ Լեզուն մի այնպիսի բան չէ, որ ով կամենայ {եւ} երբ, ուզածին պէս շինէ, կերպաւորէ. դորան հարկաւ

բառեր, թող այդ պարոնները իրանք գրեն աւելի մաքուր {եւ} յստակ եւ օրինակ լինեն մեզ իւրեանց մաքուր հայախօսո

ող այդ պարոնները իրանք գրեն աւելի մաքուր եւ յստակ {եւ} օրինակ լինեն մեզ իւրեանց մաքուր հայախօսութենովը։

ի կարող ուրանալ գերապատիւ Նազարեանցի աշխատութիւնը {եւ} անխարդախ դէպի ինքը սէրը, նա ուղիղ եւ պարզ մտքով

շխատութիւնը եւ անխարդախ դէպի ինքը սէրը, նա ուղիղ {եւ} պարզ մտքով կը տեսանէ այս չնաշխարհիկ եւ իմաստուն հ

, նա ուղիղ եւ պարզ մտքով կը տեսանէ այս չնաշխարհիկ {եւ} իմաստուն հեղինակի քնքուշ սիրտը։ Թող եւ մեր սիրել

նաշխարհիկ եւ իմաստուն հեղինակի քնքուշ սիրտը։ Թող {եւ} մեր սիրելի բարեկամ պարոններն եւս անհոգս մնան, որ

արոններն եւս անհոգս մնան, որ նոցա փառասիրութիւնն {եւ} հեղինակի անուն ժառանգելու յիմար ձգտողութիւնքը եւս

նոր լեզուով խօսող Հայերը ընկած են ուրիշ պատմական {եւ} բնական ազդեցութեանց տակ, քան թէ այն Հայերը, որ

են հին լեզուով։ Աւելորդ է ասել, որ այն պատմական {եւ} բնական ազդեցութիւնքը պիտի ցոլանային եւ լեզուի վրա

ն պատմական եւ բնական ազդեցութիւնքը պիտի ցոլանային {եւ} լեզուի վրայ, եւ այդ ազդեցութիւնքը արդէն իրենց պա

կան ազդեցութիւնքը պիտի ցոլանային եւ լեզուի վրայ, {եւ} այդ ազդեցութիւնքը արդէն իրենց պաշտօնը կատարելուց

զգի վրայից։ Ուրիշ խօսքերով ասելով՝ ինչ պատմական {եւ} բնական պատճառներ ունէր հին լեզուի այնպէս եւ ոչ ու

մական եւ բնական պատճառներ ունէր հին լեզուի այնպէս {եւ} ոչ ուրիշ տեսակ կազմութիւնը կամ ձեւակերպութիւնը,

իւնը կամ ձեւակերպութիւնը, նոր լեզուի կազմութիւնը {եւ} ձեւակերպութիւնը ունի նոյնպիսի պատմական եւ բնական

ութիւնը եւ ձեւակերպութիւնը ունի նոյնպիսի պատմական {եւ} բնական պատճառք։ Եւ իսպառ տգէտը չէ կարող մերժել ա

ւթիւնը ունի նոյնպիսի պատմական եւ բնական պատճառք։ {Եւ} իսպառ տգէտը չէ կարող մերժել այս դրութիւնը. որովհ

զմուիլ կամ փոխուիլ մի անհատի կամ խմբի ցանկութեամբ {եւ} կամքով. Լեզուն, որպէս ամբողջ ազգի սեփականութիւն

ռանց որեւիցէ ազդեցութեան ոչ մի խօսք աւելցնում է, {եւ} ոչ մի խօսք պակսեցնում կամ այլայլում. այլ լեզուի

մ. այլ լեզուի ամեն շարժողութիւնը, դէպի որ կողմը {եւ} լինի, լինում է որպէս հետեւանք ներգործող պատճառի

ւմ է որպէս հետեւանք ներգործող պատճառի, որովհետեւ {եւ} տեսանելի առարկաների մէջ, որ ամեն օր մեր աչքի առջ

քերականութեամբ, նոյն իրաւունքը, իր կարգով ունի {եւ} այժմեան Հայը խօսել նոր լեզուով, նոր ոճով եւ նոր

ունի եւ այժմեան Հայը խօսել նոր լեզուով, նոր ոճով {եւ} նոր քերականութեամբ։ Մերժել այս իրաւունքը համազօր

թեամբ։ Մերժել այս իրաւունքը համազօր է պատմութեան {եւ} ժամանակի ազդեցութեանցը տգիտանալու, բռնաբարել նոր

աճէ հին ձեւի ազդեցութեան տակ համազօր է պատմութեան {եւ} ժամանակի ազդեցութիւնքը եւ իրաւունքը մերժելու։ Մե

ակ համազօր է պատմութեան եւ ժամանակի ազդեցութիւնքը {եւ} իրաւունքը մերժելու։ Մեռածը մեռած է, անցածը՝ ան

ելու։ Մեռածը մեռած է, անցածը՝ անցած. կենդանին {եւ} ներկան կենդանի եւ ներկայ ժողովրդի սեփականութիւնն

ծ է, անցածը՝ անցած. կենդանին եւ ներկան կենդանի {եւ} ներկայ ժողովրդի սեփականութիւնն է, եւ անխլելի՜ սե

կան կենդանի եւ ներկայ ժողովրդի սեփականութիւնն է, {եւ} անխլելի՜ սեփականութիւն։ Մինչեւ այսօր ոչ մի մեռած

ւրս չէ եկել, որ իր ժառանգների իրաւունքը բռնաբարէ {եւ} ժառանգութիւնը իր ձեռքը անցնէ։ Եւ մէկ անգամ մեռած

ւունքը բռնաբարէ եւ ժառանգութիւնը իր ձեռքը անցնէ։ {Եւ} մէկ անգամ մեռածը, եթէ դուրս էլ գալու լինի գերեզմ

րեւ օտարոտի մի երեւոյթ, իբրեւ մի ճիւաղ կը հալածէ {եւ} ոչ միայն ժառանգութիւն, այլեւ լոկ ընդունելութիւն

անդա՜րձ գնաց, որովհետեւ հին ժամանակները գնացին, {եւ} եթէ գնացած չլինէին վաղուց, հին չէր լինէին. ինչ

մնացել է, նորա պահպանութիւնը, նորա մշակութիւնը {եւ} նորան ծաղկեցնելը պիտի լինի ամեն խելքը գլխին մարդո

ելով մեռած դիակի հետ՝ երեմիականներ կարդալ, պարզ {եւ} յայտնի թշնամութիւն է մեռածին եւ ոչ սէր, որովհեհե

ներ կարդալ, պարզ եւ յայտնի թշնամութիւն է մեռածին {եւ} ոչ սէր, որովհեհետեւ քո լաց ու սգով նորան չկենդան

նորան չկենդանացնելուց յետոյ բարոյապէս մեռցնում ես {եւ} նորա զաւակը։ Աւերակների քարերը կարող են պիտոյ

էս պահանջում է ժամանակի ճարտարապետութեան ճաշակը։ {Եւ} թէ այդ քարերից ոմանք փշրուել են, ոմանք մի անկիւն

բոլոր աշխատութիւնը պիտի լինի մնացածը տաշել կոկել {եւ} շինուածքին պիտոյացնել։ Հազար անգամ էլ որ աշխատես

ծառի վրայ պատուաստել, չորցած ծառի ճիւղը որ կտրես {եւ} բերես, ապրող ծառն էլ կտրելով նորա տեղը պատուաստե

առը, որովհետեւ ոչ չոր ծառի ճիւղը պիտի կենդանանայ {եւ} զարթի՝ ապրող ծառի վրայ պատուաստվելով, եւ ոչ թար

անանայ եւ զարթի՝ ապրող ծառի վրայ պատուաստվելով, {եւ} ոչ թարմ եւ զարթուն ծառը պիտի աճէ՝մեքենաբար խրու

արթի՝ ապրող ծառի վրայ պատուաստվելով, եւ ոչ թարմ {եւ} զարթուն ծառը պիտի աճէ՝մեքենաբար խրուելով չորցած

զարթուն ծառը պիտի աճէ՝մեքենաբար խրուելով չորցած {եւ} անհիւթ արմատի վրայ։ Եւ աւերակի քարերը, եթէ ք

ենաբար խրուելով չորցած եւ անհիւթ արմատի վրայ։ {Եւ} աւերակի քարերը, եթէ քո դիտաւորութիւնը այն է, որ

պէտքերին, ապա ուրեմն պիտի յարմարուին միմեանց հետ {եւ} ամբողջ շինուածքը պիտի կազմեն, իրական պէտքերի յար

երով աշխատես դարձեալ երդիկով, առանց պատուհանների {եւ} հողէ յատակով տուն շինել, ինչպէս նախնիք շինում էի

նախնիք շինում էին հնումը, տունդ կը մնայ դատարկ, {եւ} ոչ ոք չի գնալ, որ բնակուի նորա մէջ, որովհետեւ ա

նախնեաց շինածի պէս, բայց՝ լոկ մարդու ցոյց տալու {եւ} հին ժամանակի ճարտարապետութիւնը ուսումնասիրելու հա

ղծի ասուած տունը, կամ ինչպէս առհասարակ փորում են {եւ} բացում են թէ՛ Պոմպէյի եւ թէ՛ Հերքուլանումի տները

չպէս առհասարակ փորում են եւ բացում են թէ՛ Պոմպէյի {եւ} թէ՛ Հերքուլանումի տները։ Բայց նոքա միշտ կը մնան

կը մնան անմարդաբնակ, որովհետեւ ներկայ հայեացքով {եւ} ներկայ պէտքէրին նայելով, Նէապօլսի եւ Պօրտիչիու տ

յ հայեացքով եւ ներկայ պէտքէրին նայելով, Նէապօլսի {եւ} Պօրտիչիու տները աւելի գեղեցիկ, աւելի հոյակապ եւ

եւ Պօրտիչիու տները աւելի գեղեցիկ, աւելի հոյակապ {եւ} աւելի յարմար են բնակութեան, քան թէ այն տունը, ո

ւ էրեց Պլինիոսը։ Հնութեան աւտօրիտէտը ժամանակի {եւ} պէտքերի իրաւունքը յափշտակելու չափ ուժ չունի։ Մեր

Մեր խօսքը սիրահար մարդու վրայ չէ, սիրահարը օրէնք {եւ} իրաւունք չէ նայում, նա ճըքնում է միայն իր սիրածի

այ։ Ամբողջ աշխարհը չէ կարող իր ամեն բանը ուրանալ {եւ} նորա սիրականի ետեւից վազել, ինչպէս սիրահարը վազո

ալիս մեզ, կենդանի ժողովրդի իրաւունքը բռնաբարելու {եւ} ուրանալու ոչ միայն բնութեան տեղական (etnographiq

ւունք չէ։ Աշխարհիս երեսին ո՛չ դրական գեղեցիկ կայ {եւ} ո՛չ դրական գեղեցկութիւն. ամեն բան կախւում է այն

արածութիւնը։ Տարածութիւնը ըստ ինքեան ոչ մեծ է {եւ} ոչ փոքր, մինչեւ որ մի ուրիշ՝ նորանից մեծ կամ նո

նորանից մեծ կամ նորանից փոքր բանի հետ չբաղդատուի {եւ} այդ բաղդատութեամբ չափողի եւ չափուողի յարաբերութիւ

ր բանի հետ չբաղդատուի եւ այդ բաղդատութեամբ չափողի {եւ} չափուողի յարաբերութիւնքը չնշանակուին։ Գեղեցկո

թիւնը ուրեմն ստացաւ դարձեալ չափի պաշտօնը. ուրեմն {եւ} լեզուի գեղեցկութիւնը պիտի չափուի բնութեան չափով։

վ։ Բայց մարդկային խօսքը կամ նորա ձեւը անտեսանելի {եւ} մտքով միայն հասկանալի բան է, ի՞նչպէս ուրեմն կարե

արդէն խօսած ենք բնութեան ազդեցութեան մասին, բայց {եւ} այստեղ վերստին ասում ենք, որ լեզուի վերաբերութեա

բերութեամբ մտքի ձեւն է բնութիւնը. պատճառ, միտքը {եւ} նորա ձեւը կերպարանագործւում են մարդու մէջ բնութեա

նչպէս մարդու շրջապատող աշխարհն է, այնպէս կը լինի {եւ} մարդուն կեանքը եւ ինչպէս կեանքը, նորան համեմատ կ

ատող աշխարհն է, այնպէս կը լինի եւ մարդուն կեանքը {եւ} ինչպէս կեանքը, նորան համեմատ կը լինի միտքը։ Եւ

եւ ինչպէս կեանքը, նորան համեմատ կը լինի միտքը։ {Եւ} լեզուն, որ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ մտքի յայտարարը

նմանի մտքին, նորա ձեւը ուրիշ բան չէ կարող լինել {եւ} չպիտի լինի, եթէ ոչ մտքի ձեւի ցոլացումը։ Սորա

հետ, այլ կախւում է միայն ճաշակից, սովորութիւնից {եւ} հասկացողութիւնից, ուստի եւ ամեն օր փոփոխութեան է

շակից, սովորութիւնից եւ հասկացողութիւնից, ուստի {եւ} ամեն օր փոփոխութեան է ենթարկւում։ Անցեալ տարուայ

այսօրուայ գեղեցիկը՝ առաջիկայ տարում։ Սորա պարզ {եւ} շօշափելի օրինակը թերեւս շորերի վրայ տանք։ Տասը տ

եցիկ էին թւում մեզ, այսօր մարդ չկայ, որ հագնի, {եւ} եթէ ծակ ու ծուկից մի մարդ դուրս էլ է գալիս այն շո

է, ինչ որ տասը տարի առաջ շատ գեղեցիկ էր երեւում {եւ} մենք էլ էինք հագնում։ Հիմի ինչ եղաւ, որ նոյն շո

մի ինչ եղաւ, որ նոյն շորը շարժում է մեր ծիծաղը, {եւ} ոչ միայն այս չափ, այլ շատ անգամ եւ զզուա՜նքը։ Ե

մեր ծիծաղը, եւ ոչ միայն այս չափ, այլ շատ անգամ {եւ} զզուա՜նքը։ Եթէ բաց աչքով տեսնում ենք շորի նոյնու

րի առաջ, ապա ուրեմն այն ժամանակուայ գեղեցկութեան {եւ} ներկայ տգեղութեան պատճառները պիտի փնտռենք մեր մէջ

արկ է, թէ այդ բաներն են փոփոխութեան ենթարկուել, {եւ} որովհետեւ պատկերները, մեր աչքը եւ յիշողութիւնը մ

ն ենթարկուել, եւ որովհետեւ պատկերները, մեր աչքը {եւ} յիշողութիւնը մեզ վկայում են, որ շորը չէ փոխուել

է, որի մէջ ճաշակի, սովորութեան, հասկացողութեան {եւ} ժամանակի ապակիքը վարում են ամենամեծ պաշտօնը, միե

ալով այդ բանի վերայ, այնպիսի գարշելի կերպարանքով {եւ} դժգոյն ներկերով ներկում են, որ մենք հրաժարւում ե

րով ներկում են, որ մենք հրաժարւում ենք նորանից։ {Եւ} այս խաղը խաղում է դիտակը միեւնոյն բանի հետ երբեմն

այս խաղը խաղում է դիտակը միեւնոյն բանի հետ երբեմն {եւ} քանի մի անգամ, այսինքն մեզ տգեղ երեւեցնելուց, ա

կամապաշտութեամբ, վերստին հաշտւում է այն բանի հետ {եւ} սկսում է վերստին կախարդել մեր աչքը։ Յայտնի է

հին լեզուի գեղեցկութեան իրաւունքը՝ գեղեցկութեան {եւ} այն կատեգօրիայով չէ կարող յաղթել նոր լեզուի իրաւո

գու գեղասիրութեան քաղցը, բայց ոչ պէտքերի քաղցը, {եւ} ամեն բանից առաջ եթէ մենք պէտքի քաղցը չկշտացնենք,

կշտացնենք, մեր գոյութեան հաւասարակշիռը կը թեքուի {եւ} այնուհետեւ ոչ Ռաֆայէլի Մադոննան եւ ոչ Ափրոդիտին կ

շիռը կը թեքուի եւ այնուհետեւ ոչ Ռաֆայէլի Մադոննան {եւ} ոչ Ափրոդիտին կարող է փրկել մեր անձը։ Փարիզի տ

նք իսկ կը թողուն իրենց գեղեցիկ համարուած հանդերձը {եւ} կը ստիպին փաթաթուիլ արջի մորթու մէջ, եթէ ընկնին

ւթեան), մեզ թւում է, թէ կը մոռնար իր համադամքը {եւ} անուշ կերակուրքը եւ փառաւորապէս կ՚ուտէր Մորժերի ե

է, թէ կը մոռնար իր համադամքը եւ անուշ կերակուրքը {եւ} փառաւորապէս կ՚ուտէր Մորժերի եւ ջրշունների եղը, ե

ւ անուշ կերակուրքը եւ փառաւորապէս կ՚ուտէր Մորժերի {եւ} ջրշունների եղը, եթէ ընկնէր նոր Գրենլանդիու կամ թ

րը իր շորերով կարող էր ապրիլ արջային շրջանակի տակ {եւ} ո՛չ Լուկուլլոսը իր կերակուրներով՝ նոր Գրենլանդիո

դու բովանդակ կեանքին, բոլոր պէտքերին միահամուռ, {եւ} ոչ մասնաւորապէս այս կամ այն հոգեկան ցանկութեան։

եր են կերել, բայց որ այսօր մենք չենք կարող ուտել {եւ} մարսել այն կերակուրքը, իրաւո՞ւնք է, որ նետենք մ

եր մի կտոր չոր հացը, որին սովորել է մեր ստամոքսը {եւ} որ հազար նեղութեամբ պահպանել էինք մեր եւ մեր զաւա

ստամոքսը եւ որ հազար նեղութեամբ պահպանել էինք մեր {եւ} մեր զաւակների կենդանութիւնը ապահովելու համար։ Ո՞

ող ուտել։ Չենք ուզում ասել, թէ երթանք Իտալիա {եւ} Իտալացոց ստիպենք թողուլ իրենց լատիներէնի հարաբերո

կատակերգութիւնը " լատիներէն թարգմանէ ու կարդայ։ {Եւ} չենք ուզում միմիայն այն պատճառով, որ մեր ցանկութ

որ մեր ցանկութիւնն է այս գործի մէջ այնպիսի փաստեր {եւ} օրինակներ հանդէս հանել, որ աւելի իրական աշխարհին

րդացողին։ Այս պատճառով ասում ենք՝ երթանք Իտալիա {եւ} այնտեղ Իտալացոց, որ պիտի պսակուէին իրենց ընտրած

սենք՝ թողէ՛ք դորանց, տգեղ են, չունին այն ազնիւ {եւ} վերին գեղեցկութիւնը, ինչպէս էին ձեր նախնի մայրեր

ը, ինչպէս էին ձեր նախնի մայրերը, որոնց պատկերքը {եւ} արձանները դուք ամեն օր տեսնում էք Վատիկանում։ Տե

որ ներկայումս, իսկ մեր գեղեցիկ նախամարքը ապրեցան {եւ} մեռան երկու հազար տարի առաջ, եւ մեզ այս սերունդը

ախամարքը ապրեցան եւ մեռան երկու հազար տարի առաջ, {եւ} մեզ այս սերունդը թողեցին, որին այժմ դու չես հաւա

անք, որովհետեւ ներկայ աղջիկները դոքա են, որ կան {եւ} դոցանից ուիրշ էլ չկան։ Բնութիւնը եւ ընկերական կե

են, որ կան եւ դոցանից ուիրշ էլ չկան։ Բնութիւնը {եւ} ընկերական կեանքը կնիկ են պահանջում, կենդանի, շա

նիկ են պահանջում, կենդանի, շարժուն, ջերմութիւն {եւ} երակներում արիւն ունեցող էակներ։ Այն քարեղէն, մ

մեր պէտքերին ծառայել։ Միմիայն նայելով նոցա սառը {եւ} անկենդան գեղեցկութեան վրայ կամ զարմանալով քանդակա

, կրկնում ենք, գտնել գո՛նէ մէկ մարդ, որ լսէ քեզ {եւ}, վերացական գեղեցկութեան սիրահարուելով, իրական ա

ն սիրահարուելով, իրական աշխարհի պէտքերը, այո՛, {եւ} իր մարդկային կոչումը ուրանայ"։ Մենք վերեւը

որ նոյն բանը, նոյն առաջարկութիւնը կարելի է առնել {եւ} հայ մարդուն, որ նա խօսի Խորենացու կամ Եղիշէի ոճո

ը վաղուց արդէն թաղուած պրծած է հռովմէական Ֆորումի {եւ} Կապիտոլիոնի աւերակների տակ։ Ո՛վ չգիտէ Բենվենո

աւորութիւնը, յայտնի է, թէ եւրոպական մուզէօնների {եւ} անտիկասէրների համար շատ բարձր գին ունին, բայց,

ակները կերակրես։ Թէ որ մի ընկերութեան մէջ փարայի {եւ} գռօշի սիքան ընդունում են եւ ճանաչում են, ու Չելլ

նկերութեան մէջ փարայի եւ գռօշի սիքան ընդունում են {եւ} ճանաչում են, ու Չելլինու հրաշալի գործերի համար ք

իկինների " գեղեցկութիւնը։ Ասենք թէ խելագարուեցայ {եւ} դուրս ձգեցի, դորանով ի՞նչ կշահուիմ. այն փափկասո

։ Իսկ թէ առասպելի մէջ, Շամիրամը իր թալիսմաներով {եւ} Առլեզներով չէ կարողանում Արայի նոր անշնչացած դիակ

ար տարուայ մեռած գնացած կանայքը՞ պիտի կենդանացնեմ {եւ} այն այս իրական աշխարհում, այս անողոքելի դարում,

այս անողոքելի դարում, որի թագաւորը չէ մի որպիսի {եւ} իցէ քնաբեր նանիկ, այլ այն արգասաւոր սկեպտիցիզմը

ր ազգի լեզուի գլխից չէ անցել։ Հաւաքել այդ բոլորը {եւ} նոցանով խճողել ու հաստացնել մեր աշխատութեան փորը

ստացնել մեր աշխատութեան փորը ձանձրալի է թւում մեզ {եւ} կարծում ենք, որ ընթերցողք եւս իրաւունք կ՚ունենայ

դրական տգեղութիւնը, ո՛չ, այլ միայն թոյլ տալով, {եւ} թոյլ տալուց ետքը՝ նոյն իսկ օրինակներով մեր դրութ

՝ նոյն իսկ օրինակներով մեր դրութիւնը պաշտպանելու {եւ} հակառակ կարծիքները շօշափելի փաստերով մերժելու։ Խ

աւելի ուժով չէ, քան թէ նորը, թէեւ սա հին լեզուի {եւ} հարիւրում մասի չափ էլ մշակուած ու գործածուած չէ։

տեւ այդ լեզուն մինչեւ այժմ գրի տակ ընկած չլինելով {եւ} չմշակուելով, բնականապէս պիտի ունենար այդ թերութի

այդպիսիների գաղափարքը պէտքերի հետ միասին կորած են {եւ} չկան ներկայ Հայի համար, բայց եւ նոր լեզուն ունի

միասին կորած են եւ չկան ներկայ Հայի համար, բայց {եւ} նոր լեզուն ունի իր կենդանի եւ շարժուն ձեւերը ու ո

յ Հայի համար, բայց եւ նոր լեզուն ունի իր կենդանի {եւ} շարժուն ձեւերը ու ոճերը, որպէս ներկայ գաղափարներ

արժուն ձեւերը ու ոճերը, որպէս ներկայ գաղափարների {եւ} պէտքերի յայտարար, որ հնումը չկան։ Եւ ինչո՞վ կը

աղափարների եւ պէտքերի յայտարար, որ հնումը չկան։ {Եւ} ինչո՞վ կը տաշուին, կը կոկուին նոր լեզուի պակասու

ւին նոր լեզուի պակասութիւնքը, եթէ ոչ մշակութեամբ {եւ} գրի տակ ձգելով։ Ինչո՞վ կը սահմանափակուին նորա ճա

րա ճապաղութիւնքը, ինչո՞վ կ՚ազնուանան նորա ձեւերը {եւ} ոճերը, եթէ ոչ ուսումնասիրելով այդ լեզուն, գործ

ոչ ուսումնասիրելով այդ լեզուն, գործ դնելով նորան {եւ} օրէ օր աճեցնելով։ Իրաւունք ունի Բէկոնը, մինչ աս

նդհանրապէս, որովհետեւ գրի մէջ չմտնելով՝ ճշտուած {եւ} սխմուած չէին նորա ձեւերը կամ ոճերը։ Կարող են

մեզ ասել, թէ մինչեւ այժմ մեր բերած վկայութիւնքը {եւ} ապացոյցքը աւելի վերաբերւում են այն խնդրին, թէ ո՞

սում ենք, որ հին լեզուն նորից նախընտիր, գեղեցիկ {եւ} մշակուած համարուիլը, շատ պինդ կապուած լինելով նո

, շատ պինդ կապուած լինելով նոր լեզուն բռնաբարելու {եւ} հնի ազդեցութեան ստրկացնելու անխորհուրդ ձգողութեան

եթէ հին լեզուն նախընտիր համարելով՝ նորը անարգելը {եւ} ոտնակոխ անելը նմանում է կենդանի զաւակի սպանելու,

զուի գեղեցկութեան պատճառով նոր լեզուն էլ քաշկռտել {եւ} ժողովրդի իրաւունքը բռնաբարելով, կենդանին մեռեալի

ող լինի կտրել դանակով աւելորդ երկայնութիւնը, կամ {եւ} թէ կարճ է, աքցանով քաշելով՝ երկարացնել, որ միա

երկարացնել, որ միաչափ լինի մօր քթի հետ, նոյնպէս {եւ} միւս բոլոր անդամները կամ գոյնը։ Պարզ է, թէ այնպ

ին մանուկի կազմուածքի վրայ, անշուշտ մահառիթ են, {եւ} եթէ մահ էլ չպատճառեն, ապա ուրեմն պիտի համաձայնել

Յայտնի է, թէ մանուկը, բնականապէս, պիտի աճէ {եւ} զօրանայ այն կերպարանքի տակ, ինչ կերպարանքով ծնել

ակ, ինչ կերպարանքով ծնել է իր մօրից, կրթութիւնը {եւ} դաստիարակութիւնը պիտի օգնեն նորան, որ նա դառնայ

լինել իր տեսակի մէջ, երբ նորա կազմուածքը պնդանայ {եւ} ծաղկի, կարող է նա եւ գեղեցիկ չլինելով, իր ընդու

երբ նորա կազմուածքը պնդանայ եւ ծաղկի, կարող է նա {եւ} գեղեցիկ չլինելով, իր ընդունակութեամբ եւ լուսաւոր

րող է նա եւ գեղեցիկ չլինելով, իր ընդունակութեամբ {եւ} լուսաւորութեամբ հարիւր անգամ նախընտիր եւ հարիւր ա

կութեամբ եւ լուսաւորութեամբ հարիւր անգամ նախընտիր {եւ} հարիւր անգամ պիտանի լինել, քան թէ նորա մեռած մայ

Թող ներկայ մեր պէտքերին անհրաժեշտ ընդունակութիւնը {եւ} ձգականութիւնը ունենայ, մենք գեղեցութեան ճարտարապ

ր չափը ծոցը դնէ, որովհետեւ նորը, ընդունակութիւն {եւ} ձգականութիւն ստանալով, պիտի եւ նոր չափով չափուի

, ընդունակութիւն եւ ձգականութիւն ստանալով, պիտի {եւ} նոր չափով չափուի. մեր հնասէրի չափը նորա համար կա

ր լեզուն առաջացել է տաճկական տրամաբանութեան տակ, {եւ} թէ նորա մշակութիւնը առաջ չտարուի հնի ազդեցութեան

էլ հայկաբանութիւն չմնալ, այլ սոսկ տաճկաբանութիւն {եւ} այլն եւ այլն"։ Խոստովանենք, թէ նոր լեզուի տ

բանութիւն չմնալ, այլ սոսկ տաճկաբանութիւն եւ այլն {եւ} այլն"։ Խոստովանենք, թէ նոր լեզուի տրամաբանո

ց ինչ կանես, երբ բոլո՜ր ազգդ այդ տրամաբանութեամբ {եւ} այդ բաղդասութեամբ է խօսում։ Մոռցնել նորան այդ բո

բաղդասութեամբ է խօսում։ Մոռցնել նորան այդ բոլորը {եւ} քաշել տանել հին լեզուի տրամաբանութեան տակ, համազ

նոր լեզուն, կատարելապէս հասնում եմ իմ նպատակին, {եւ} այն մարդը հասկանում է իմ միտքը։ Բայց ձեւերը եւ տ

, եւ այն մարդը հասկանում է իմ միտքը։ Բայց ձեւերը {եւ} տրամաբանութիւնը մօտ է եղած տաճկականին, ինձ ինչ փ

, երբ լեզուն այն ձեւերի տակ զրկuում է իր խորհրդից {եւ} չէ կարում վարել իր պաշտօնը, երբ խօսօղը չէ հասնու

ասութիւնը, նոր լեզուի վրայ ոչ Մարկոսը պատուաստեց {եւ} ոչ Կիրակոսը, բնութիւնը, պատմական դէպքերը եւ հազ

տեց եւ ոչ Կիրակոսը, բնութիւնը, պատմական դէպքերը {եւ} հազարամեայ ժամանակները տուին նորան այն ձեւ ու կեր

ում ենք դէպի նորա օգնութիւնը։ Ինչի՞ համար, լորը {եւ} մանանան թողած, Եգիպտոսի սոխ ու սխտորն էր յիշում

է մեզ ամեններիս համար, մեր ներկայ հասկացողութեան {եւ} ճաշակի համար աւելի ազնիւ եւ աւելի նախընտիր են լոր

ներկայ հասկացողութեան եւ ճաշակի համար աւելի ազնիւ {եւ} աւելի նախընտիր են լորը եւ մանանան, քան թէ սոխը ե

աշակի համար աւելի ազնիւ եւ աւելի նախընտիր են լորը {եւ} մանանան, քան թէ սոխը եւ սխտորը։ Պատճառը շատ պար

ւ աւելի նախընտիր են լորը եւ մանանան, քան թէ սոխը {եւ} սխտորը։ Պատճառը շատ պարզ է. որովհետեւ Իսրայէլը

վ, ընտանացել էր եգիպտական բնութեան, նորա ճաշակը {եւ} հասկացողութիւնը գոյացել եւ զարգացել էին այն բնութ

բնութեան, նորա ճաշակը եւ հասկացողութիւնը գոյացել {եւ} զարգացել էին այն բնութեան ազդեցութեան տակ եւ այժմ

ացել եւ զարգացել էին այն բնութեան ազդեցութեան տակ {եւ} այժմ մեզ նախընտիր համարուած լորը եւ մանանան չէին

դեցութեան տակ եւ այժմ մեզ նախընտիր համարուած լորը {եւ} մանանան չէին կարող բռնել նորա համար Եգիպտոսի սոխի

մանանան չէին կարող բռնել նորա համար Եգիպտոսի սոխի {եւ} սխտորի տեղը։ Կարո՛ղ ես քո կամքով կամ սենեակիդ մէ

ձեւին, ոճին կամ տրամաբանութեան։ Եթէ ցերեկը ամպը {եւ} գիշերը կրակէ սիւնը, եթէ Եհովայի որոտները Սինայի

ը կրակէ սիւնը, եթէ Եհովայի որոտները Սինայի գլխից {եւ} Մովսէսի պատուէրները այնքան ազդեցութիւն չունէին մի

հրամանը կամ պատգամը կարծում ե՞ս, թէ տեղ կը հասնի {եւ} հինգ միլիոն ազգիդ գլխին հին լեզուի տրամաբանութիւն

։ Մեղաւոր էր Իսրայէլը, որ Եգիպտոսի մէջ տեսանելի {եւ} շօշափելի աստուածների սորված լինելով՝ չէր կարող հ

սորված լինելով՝ չէր կարող հասկանալ մի անտեսանելի {եւ} անշօշափելի Աստուած։ Կարելի՞ է դատապարտել նորան,

տապարտել նորան, եթէ նորա հասկացողութիւնը գոյացած {եւ} աճած լինելով եգիպտական բնութեան, եգիպտական ադմոս

, թէ Եհովան շատ վաղ էր մի այդպիսի ժողովրդի համար {եւ} այնքան վաղ, որ նաեւ հազար տարի ետքը Իսրայէլի խու

սրայէլի խունկերը ծխւում էին բարձրավանդակների վրայ {եւ} զոհերի ծուխը բարձրանում Բահալին եւ Աստարդին։ Բայ

անդակների վրայ եւ զոհերի ծուխը բարձրանում Բահալին {եւ} Աստարդին։ Բայց Հռովմայեցոց Պալեստինին տիրելու ժա

ովմայեցոց Պալեստինին տիրելու ժամանակները, Բահալը {եւ} Աստարդը ունէ՞ին դարձեալ իսրայելացի պաշտողներ։ Յա

իւնը, ո՛չ Եհովայի կրակն ու բոցը, ո՛չ Մովսէս կար {եւ} ո՛չ Եղիա։ Ի՛նչ է պատճառը, որ Եգիպտոսից դուրս եկ

ում, ինչ որ չկարողացան արգելել Եհովայի, Մովսէսի {եւ} միւս մարգարէների աւտօրիտէտը, Իսրայէլը ինքը իրեն

արէների աւտօրիտէտը, Իսրայէլը ինքը իրեն դադարեցաւ {եւ} խափանեց Բահալի եւ Աստարդի պաշտօնները։ Յայտնի է,

, Իսրայէլը ինքը իրեն դադարեցաւ եւ խափանեց Բահալի {եւ} Աստարդի պաշտօնները։ Յայտնի է, թէ իսրայէլական բն

իջոցում, Եգիպտոսի ազդեցութիւնը նորա վրայից կտրեց {եւ} դորա հակառակ Եհովայի ազդեցութեան տակ մնալով՝ էլ

յի ազդեցութեան տակ մնալով՝ էլ չէր կարող տեսանելի {եւ} շօշափելի աստուածների հնազանդուիլ, որովհետեւ նորա

ոխութիւնից էլ մինչեւ այսօր երկու հազար տարի անցաւ {եւ} այս երկու հազար տարուայ մէջ Աւետարանի ձայնը Իսրայ

պարզ Եհովայի կրօնի վրայ պատուաստեց նաեւ մարտադիր {եւ} ժողովական կանոններ, որ յայտնի են թալմուտի անունո

անդ հեռացաւ օտարացաւ Աւետարանի վարդապետութիւնից, {եւ} աւելի եւս, քան թէ Մովսիսական կրօնը։ Եթէ դարաւոր

իսական կրօնը։ Եթէ դարաւոր սովորութեան, բնութեան {եւ} պատմական դէպքերի ազդեցութեանց մէջ չփնտռենք այս բա

այս բաների բուն պատճառքը, ի՞նչպէս պիտի հասկանանք {եւ} մեկնենք երեւոյթը, որ լոկ բնական հետեւանք են այն

ից, կարգելուի՞, եթէ մտածես պատ քաշել նորա առջեւ {եւ} քո տունը այդ ճամփով փրկել. չէ՞ որ աւելի խելքի մօ

փրկել. չէ՞ որ աւելի խելքի մօտ է խանդակներ փորել {եւ} հեղեղի յորցանքը այն սահմանի մէջ ուղղելով՝ նորա ա

յորցանքը այն սահմանի մէջ ուղղելով՝ նորա ապականող {եւ} աւերող ուժերից փրկուել։ Բնութիւնը կրա՛կ է, կ՚ա՛

թիւնը կրա՛կ է, կ՚ա՛յրէ, կը մաշէ, եթէ անմիջապէս {եւ} կոպտութեամբ վարուիս նորա հետ, բայց, չնայելով սո

նստեցնում է օդի ելեքտրականութեան գործունէութիւնը {եւ} ապահովում է քեզ ու քո տունը։ Ի՛նչ է պատճառը, որ

դեռ բնութիւնը ծաղրում է նաեւ Հիմալայի, Չումալարի {եւ} Դաւալագիրի հսկայութիւնքը, ուր է մնում նոցա հետ հ

նանալ չէ բնութեան վրայ, այլ ուղղութիւն տալ նորան {եւ} սահմանափակել նորա կարողութիւնը, որ իբրեւ ելեքտրա

քտրականութեան լաւ առաջնորդ, կամուրջ է լինում օդի {եւ} երկրագունդի մէջ, այնպէս որ ատմոսֆերի ելեքտրականո

չելով երկրագունդի ելեքտրականութան հետ, կապւում է {եւ} ուղղւում է դէպի երկրագունդի ելեքտրական կենդրոնը,

կրագունդի ելեքտրական կենդրոնը, որ նոյն պիտի լինի {եւ} նորա երկրաչափական կենդրոնի հետ, որովհետեւ ջերմու

ւ ջերմութիւնը նոյնպէս աղբիւր է ելեքտրականութեան, {եւ} որովհետեւ երկրագունդի կենդրոնը հալուած վիճակի մէջ

ունել այն տիպը կնիքը, որ այնքան դարերով, կրակով {եւ} բարձրաստիճան ճնշողութեամբ դրոշմում էին նորա փափու

ան մեր ազգի գլխից, բայց որ եղել են ու պատահել են {եւ} իրենց հետքն էլ թողել են ազգի կեանքի, նորա մտքի ե

ւ իրենց հետքն էլ թողել են ազգի կեանքի, նորա մտքի {եւ} նորա լեզուի վրայ, կարելի՞ է այս բոլորը ուրանալ ե

ւ նորա լեզուի վրայ, կարելի՞ է այս բոլորը ուրանալ {եւ} քերել հանել։ Ոչ ոք ուրախ չէ, ոչ մէկին սիրտը չէ

նակը այնպէս արագ խօսել, որ չարչարողը վրայ չհասնի {եւ} այս պատճառով բառերի ձայնաւորքը թողնել, կամ ձայնը

ւորքը թողնել, կամ ձայնը չլսուելու համար ակռաները {եւ} պռոշները սխմած երկար ձայնաւորները դէպի կարճ փոխել

մինչեւ այն աստիճան էր հասուցած, որ մինչեւ անգամ {եւ} քրիստոնէութեան մէջ անկիւնաքար դարձաւ. " 'ի սկզբա

թեան մէջ անկիւնաքար դարձաւ. " 'ի սկզբանէ էր բանն {եւ} բանն էր Աստուած եւ Աստուած էր բանն. նա էր 'ի սկզ

դարձաւ. " 'ի սկզբանէ էր բանն եւ բանն էր Աստուած {եւ} Աստուած էր բանն. նա էր 'ի սկզբանէ առ Աստուած, ա

էր 'ի սկզբանէ առ Աստուած, ամենայն ինչ նովաւ եղեւ {եւ} առանց նորա եղեւ եւ ո՛չինչ որ ինչ եղեւն. նովաւ կե

տուած, ամենայն ինչ նովաւ եղեւ եւ առանց նորա եղեւ {եւ} ո՛չինչ որ ինչ եղեւն. նովաւ կեանք էր"։ " Ախ

նման կ'ըլի ", - աղաղակում է նահատակ Աբովեանը։ {Եւ} արդարեւ, բանը Աստուած է, արդարեւ ամեն բան նորան

րդարեւ ամեն բան նորանով է եղել, նորանով է լինում {եւ} պիտի լինի։ Լեզուն է այն սարսափելի ուժը, որի ընդ

ց յետոյ, որպիսի են ելեքտրականութիւն, ջերմութիւն {եւ} այլն, լեզուն առաջին զօրութիւնն է, որ յայտնւում

է ազգութեանց դրօշակը, լեզուն է նոցա որպիսութեան {եւ} վիճակի յայտարարը։ Չկայ աշխարհիս երեսին ազգ, որ

ր։ Պատճառ, սոքա երկուքը եւս կապակից են իրար հետ {եւ} մինը չէ կարող առաջ երթալ առանց միւսին, մինը չէ կ

առաջ երթալ առանց միւսին, մինը չէ կարող յետ մնալ {եւ} աւերուել առանց միւսին։ Լեզուն ըստ ինքեան մի աման

վրայով կարող են ազատօրէն ընթացք ստանալ մտքերի առ {եւ} տուրքը։ Անլեզու մարդու վիճակը, այսինքն՝ մունջի

ւել մի մարդ։ Կոյրը մխիթարւում է լեզուով, ձեռքից {եւ} ոտքից ընկած մարդը մխիթարւում է լեզուով. պատճառ,

որպէս կարող էին սպասաւորել նորա սեփականքը, բայց {եւ} այնպէս ի՜նչ համեմատութիւն կայ սոցա եւ մունջի մէջ

անքը, բայց եւ այնպէս ի՜նչ համեմատութիւն կայ սոցա {եւ} մունջի մէջ։ Այն թշուառը աչք ունի, ձեռք ու ոտք ո

նջի մէջ։ Այն թշուառը աչք ունի, ձեռք ու ոտք ունի {եւ} շատ անգամ մի առոյգ առողջութիւն ընդհանուր կազմուած

շօշափում է, ճաշակում է, հոտոտում է, հետեւաբար {եւ} ամեն վայրկեան արտաքին աշխարհի տպաւորութիւնքը թափւ

տի մնան նոքա այնտեղ, որպէս մի անելանելի վիրապում {եւ} պիտի մաշեն եւ չարչարեն այն զոհը, որ հնար չունէր

յնտեղ, որպէս մի անելանելի վիրապում եւ պիտի մաշեն {եւ} չարչարեն այն զոհը, որ հնար չունէր դուրս թափելով

րանց՝ թեթեւանալ իր բեռներից։ Այս է գէթ այն ցաւը {եւ} թշուառութիւնը, որ նա զգում է, բայց սորանից աւել

նում է իր նմանների (ո՛չ մունջերի) կարողութիւնքը {եւ} ձգտողութիւնքը։ Նա չգիտէ թէ ի՞նչ տեղից եկաւ եւ ո՛

քը եւ ձգտողութիւնքը։ Նա չգիտէ թէ ի՞նչ տեղից եկաւ {եւ} ո՛ւր է գնում։ (Թէեւ այս բանը եւ շատ ուրիշների հ

ի՞նչ տեղից եկաւ եւ ո՛ւր է գնում։ (Թէեւ այս բանը {եւ} շատ ուրիշների համար տակաւին գաղտնիք է, բայց գոհո

ն թէ վերին աստիճանի կերպարանագործուած կենդանիքը, {եւ} այս է նորա էութեան գագաթնակէտը։ Նորա համար չկայ

օրիլլի համար կայ բարոյական խնդիր, ապա ուրեմն կայ {եւ} մունջի համար, բարոյական խնդիրը կարող է լինել միմ

արոյական խնդիրը կարող է լինել միմիայն լուսի մէջ, {եւ} " եւ խաւար նմա ոչ եղեւ հասու"։ Կարծեմ աւելորդ է

կան խնդիրը կարող է լինել միմիայն լուսի մէջ, եւ " {եւ} խաւար նմա ոչ եղեւ հասու"։ Կարծեմ աւելորդ էր ասե

նքը։ Թէեւ մենք ընդհանրապէս կուսակից ենք փորձական {եւ} վերացական փիլիսոփայութեան, որպէս աւելի դրական տե

րական տեսութեան, բայց այս խնդրի մէջ բնաւ սխալ չէ {եւ} եզրակացականը եւ մենք առանց յողդյողդուելու կարող ե

, բայց այս խնդրի մէջ բնաւ սխալ չէ եւ եզրակացականը {եւ} մենք առանց յողդյողդուելու կարող ենք մի անհատի մի

իճանքն էին լուսաւորութեան, թո՛ղ վսեմ խնդիրները, {եւ} ահա ճշմարիտ էր այն սարսափելի վճիռը եւ նոցա վրայ,

խնդիրները, եւ ահա ճշմարիտ էր այն սարսափելի վճիռը {եւ} նոցա վրայ, որպէս մի մունջ անհատի վրայ։ Նոքա

ր մեր ասելիքը, տեսնում ենք, որ քիթերը կախում են {եւ} երեսները թթուեցնում, բայց մի՛ շտապէք քարկոծել մի

էր քարոզել նորան այն ժամանակ, եթէ նա, սեւը սեւ {եւ} սպիտակը սպիտակ խոստովանելով, յանցանք համարէր սեւ

ն օրէնքների ազդեցութեամբ երեւում են այդ գոյները, {եւ} որովհետեւ այս գիտակցութիւնը չէ կարող թոյլ տալ, ո

ղած ճշմարտութիւնն է խոստովանում, իրաւունք չունիք {եւ} չէք կարող նորան քարկոծել՝ առանց ստութեան եւ խաւա

ւնիք եւ չէք կարող նորան քարկոծել՝ առանց ստութեան {եւ} խաւարի պաշտօնեայ դառնալու։ Սխալ է նորա տեսութիւն

նալու։ Սխալ է նորա տեսութիւնը՝ ապացուցէք. բայց {եւ} ո՛չ այդ դիպուածում իրաւունք ունիք դատապարտել նորա

նի է յարգութեան ամեն մարդ, որ առանց վարագուրելու {եւ} կեղծաւորուելու պարզապէս եւ որոշակի հրապարակ է հան

որ առանց վարագուրելու եւ կեղծաւորուելու պարզապէս {եւ} որոշակի հրապարակ է հանում իր իմացական կարողութեան

պարակ է հանում իր իմացական կարողութեան արդիւնքը։ {Եւ} ամեն այդպիսի մարդ, թէեւ լինէր սխալուած, այնուամ

այլ նաեւ շատ լուսաւոր ազգերի մէջ, սրտի անխարդախ {եւ} անկեղծ խոստովանութիւնը չէ գտել տակաւին այն գնահատ

հատութիւնը, որ արժանի էր նորան միայն նորա անկեղծ {եւ} անխարդախ լինելու համար։ Թո՛ղ նորա ուրիշ արժանաւո

րեմն ազգը է մի մեծ ընտանիք, ուրեմն ազգը է մի մեծ {եւ} հսկայ անձնաւորութիւն։ Այո՛, ազգութիւնը է մի վեր

։ Այո՛, ազգութիւնը է մի վերացական անձնաւորութիւն {եւ} երբ չկար այդ անձնաւորութիւնը, եւ ազգութիւնը չքաց

անձնաւորութիւն եւ երբ չկար այդ անձնաւորութիւնը, {եւ} ազգութիւնը չքացած էր։ Այնուհետեւ ամեն բան ընկնու

ել, որ առաջին մահացուցիչ հարուածի հետ դադարում է {եւ} բարոյական խնդիրը։ Սա չէ նմանում այն նիւթական տար

րող է նա ազատ մնալ ջերմութեան, խոնաւութեան լուսի {եւ} օդի, մէկ խօսքով՝ նորան շրջապատող արտաքին աշխարհ

, ես " յափսիթերս եմ թաթոդնում"։ Ո՛հ, եթէ դու, {եւ} ով դու որ գուցէ մի պարոն ոք մին ես, այլ եւ քո ծա

դու, եւ ով դու որ գուցէ մի պարոն ոք մին ես, այլ {եւ} քո ծառան, եթէ գտնէ այդ փիլիսոփայական քարը, ես ո

այդ փիլիսոփայական քարը, ես ոչ միայն " աշակերտիմ {եւ} հետեւիմ ", այլեւ, " Օ՜վսաննայ, օրհնալ եկեալ յա

նորա առջեւը։ Պարոն, լեզուի խնդիրը ծանր խնդիր է {եւ} որքան ծանր, այնքան վերադարձ չափակցութեամբ, կարե

ծանր, այնքան վերադարձ չափակցութեամբ, կարեւոր, {եւ} որքան կարեւոր, անհրաժարելի, նոյնքան եւ էլ աւելի

արեւոր, եւ որքան կարեւոր, անհրաժարելի, նոյնքան {եւ} էլ աւելի երեսի վրայ ձգած։ Ո՛վ է մեղաւորը։ Անտար

ճնճղուկի նման զոյգ ոտքով այստեղից այնտեղ ոստելով {եւ}, այս ամեն սքանչելի յատկութեններով, դեռ խօսել լո

դեռ խօսել լոկ առտնին խոշոր բաների մասին, կամ առ {եւ} տուրի մասին՝ առանց համարձակուելու մօտենալ գիտութ

օր երկու գլխաւոր բարբառներ մեր լեզուի՝ Արարատեան {եւ} Կ. Պօլսի, լաւ ու վատ գործ են կատարում։ Թող նոց

իրաւունքները բռնաբարելով, որ բնաւ չէ արդարանում {եւ} որ չենք կարող գովել, այլ մի տանելի ձեւ, որ կարե

լ մի տանելի ձեւ, որ կարելի եղածին չափ մօտ մնալով {եւ} օրէ օր էլ աւելի մօտենալով ժողովրդին՝ դառնար մի բ

առնար մի բանալիք՝ լուսի դուռը բանալու համար։ {Եւ} դեռ հերիք չէր, եթէ բարբառները առանձին առանձին առ

ձակւում պնդել, բայց այսքանը անհերքելի է, որ շատ {եւ} շատ կարող էին մօտենալ, այսքանը անժխտելի է, որ,

առաջ գնալը։ Բայց կրկնում ենք, այս շատ զգուշալի {եւ} նազիկ խնդիր է, որովհետեւ հեղինակը հերիք չէ, որ

որ պիտի օրէ օր իջնէր մինչեւ իր բարբառի տակը, այլ {եւ} մօտենար եւ միաւորուէր իր եղբօր հետ։ Արդարեւ կրկի

օր իջնէր մինչեւ իր բարբառի տակը, այլ եւ մօտենար {եւ} միաւորուէր իր եղբօր հետ։ Արդարեւ կրկին շարժողութ

։ Կա՞յ այս շարժողութիւնը։ Ես գդակս վեր եմ ձգում {եւ} այն ժամանակ կը համարձակուիմ այն աղօտ եւ գունաթափ

եմ ձգում եւ այն ժամանակ կը համարձակուիմ այն աղօտ {եւ} գունաթափ լոյսը ընդունել որպէս ապագայի հրաշափառ ար

րբառներին։ Բարբառների մի քանի արտաքին ձեւերը չեն {եւ} չեն այնպէս անխորտակելի արգելք նոցա միաւորութեան,

նգամ ակը տալիս։ Կենդանի լեզուն հոսանուտ մի բան է {եւ} ամեն օր փոփոխութեան տակ։ Մենք մեր կարճ կեանքում

ամեն օր փոփոխութեան տակ։ Մենք մեր կարճ կեանքում {եւ} մեր արած փորձերից տեսնում ենք նորա յեղափոխութիւնք

չէ, սուտ է։ Բայց որովհետեւ լեզուն իրողութիւն է {եւ} սուտ չէ, ուրեմն եւ ենթակայ է բնութեան օրէնքներին

որովհետեւ լեզուն իրողութիւն է եւ սուտ չէ, ուրեմն {եւ} ենթակայ է բնութեան օրէնքներին, իսկ բնութեան մէջ

նների ազդեցութեան տակ խմորում է շաղախը՝ եթէ հացի {եւ} եթէ այլ բաների։ Անհնար է, թէ լեզուն, յեղափոխու

եցութիւն չանէ, շատ կամ սակաւ, այդ այլ խնդիր է, {եւ} կախւում է խմորոցի որակութիւնից, հասարակաց լեզուի

Ըստ գրգարանն հեշտալից, Յաշխարհ փշոց, ուր {Եւայ} Ցարդ իսկ ցաւօք ծնանի, Թէեւ եկեալ Մեսիա

ս անդկայի մերձ առ սերովբէն ահագին։ Աղեխորով մինչ {Եւայ} առ դիակամբ Աբելի Արտասուաթոր հեկեկէր, ես ցա

ի փոքր յառաջ բռնել էր աղջկայ ձեռքը եւ Առէալ զձեռն {Եւայի} ասելով, տուել էր մի մարդու ձեռք: - Բայց այդ

վշտագին Թռչում իսկոյն, հեռանում, Իսկ հարսնաբերն {Եւային} Ադամի մօտն է բերում: Նախահայրը սիրաւէտ Պինդ գրկո

ս յանցաւոր կին եւ յաջող փորձիչ: Սա էր, որ խաբեց {Եւային}, տալով նորան բարու եւ չարի գիտութիւնը. այն ժամա

արումը՝ իւրեանց գուշակութեններով, արագիլի գնալը {եւայլ} եւայլն։ Տխուր մատենագրութիւն! Եւ ի՞նչպէս կարելի

մտածեն, թէ չէ կարելի գրել գործ եմ, մեղանչ եմ, {եւայլ} եւայլն, այլ թէ գործեմ, մեղանչեմ, եւ այլն։ Բայ

՝ իւրեանց գուշակութեններով, արագիլի գնալը եւայլ {եւայլն} ։ Տխուր մատենագրութիւն! Եւ ի՞նչպէս կարելի է պահան

իտոյ է տեսանէ նոր մատենագրութեան պատկանած մի գիրք {եւայլն} "։ Այս րոպէիս մեր սիրտը լցուած է հոգեպայծառ

ն, թէ չէ կարելի գրել գործ եմ, մեղանչ եմ, եւայլ {եւայլն}, այլ թէ գործեմ, մեղանչեմ, եւ այլն։ Բայց այն պ

ւ էական բայը ինչ բայի որ կպչի, նորան բայացնում է {եւայլն} ։ Չպիտի մոռանալ, որ նոր լեզուի մէջ, թէեւ գրեթէ

հեշտալի Արտաքսուեցաւ զոյգն այն Փշոց աշխարհն, ուր {Եւան} Ծնում է ցաւո՛վ մինչ այսօր, Թէեւ եկել է Մեսիան:

, Ամատունու հետ 28 115 Քաղաքական գլխոյ Ն. Նախիջ[ {եւանայ]}, կաթ[ողիկոսի] թղթ[ով] 116 Հայրապետեանցին 117

ի 'ի նոյն վանս շարադրեալ 'ի Հ. Մատթէոս վարդապետէ {Եւդոկիացւոյ} ձեռնասուն յաշակերտէ նորա։ Սա ինքն Մխիթար աբբայ '

մանեան, Դիդմարսենեան եւ Օլդենբուրգեան եւ Թագաւոր {Եւերեան}, եւ այլոց, եւ այլոց, եւ այլոց: Նոր Ռ

է այսպիսի աշխատութեան)։ Թողունք, որ պարոնը, " {Եւժեն} Բօռէի աշխարհագրութենից օգուտ եմ քաղել " ասելով,

Հայերի մէջ։ Այս բանը ինձ պատճառ տուեց գերապատիւ {Եւժէեն} Սիւ հեղինակի վիպասանութեան սկզբումը դնել Յիսուսեա

։ Այդ խօսքերի վերայ ինձ քաղցր եղաւ դուրս տալ {Եւժէն} Սիւ Պարոնի " Թափառական Հրէայ " անունով վիպասանութ

եւ տպել, պատճառը կարօտութիւն չունի մեկնութեան։ {Եւժէն} Սիւ՝ մարդկութեան բարեկամ Պարոնը, այս աշխատութեա

րգի պատմութիւնը, ցրուեն ամենայն ստորաքարշ կարծիք {Եւժէն} Սիւ Պարոնի մասին։ Երկրորդ՝ Պարոն Փափազեանը կամ

նպէս եւ նորա օրագիր հրատարակելը, նորա նկրտմունքը {եւն} եւն, ի վերջոյ վերստին հնչեցնում է առողջ բանականո

եւ նորա օրագիր հրատարակելը, նորա նկրտմունքը եւն {եւն}, ի վերջոյ վերստին հնչեցնում է առողջ բանականութեա

աւելի ետքը հրացանը գտաւ, ետքը ֆոսֆորեան լուցկիք {եւն}, այսօր այս վերջինը կարող է ուղղակի ժառանգութիւն

3-ին տեսութիւն եղբօրս, տէրտէրի, Մարի[ա] Աթանաս[ {եւնայի]} եւ Մագդ[ալինէի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի

ուած, որով յայտնում է Վարդերեսի գալը եւ հ[այր] Ղ[ {եւոնդի]} նամակը: 28-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ: 31-ին

տեանց ողջոյն սիրոյ ի դիմաց իմոց մատուցանիջիք, ես {եւս} ՝ մնամ ձերումդ գրութեան սպասող: Խոնարհ ծառայ

փղիս, ոմանք ի Հնդիկս, կէսք յԷջմիածին: Զայսմանէ {եւս} տացես զտեղեկութիւն, եւ ես մնամ ակնապիշ գրութեան

տամպոլ ալ չիքա, ասեք անոր բանը թող հոգա: Եվ այս {եւս} հայտ առնեմ, որ նոր ճանավարներուտ անունը չի կարցա

ին, եւ միամիտ եղէք, որ կ՚ընդունին, եւ թե այսու {եւս} չընդունին, քսան անգամ եւս կգրենք դարձեալ, չենք

ընդունին, եւ թե այսու եւս չընդունին, քսան անգամ {եւս} կգրենք դարձեալ, չենք թողուլ, որ դուրս մնայ, բա

ր ապաբաղդութեան: Ընդ այսմ համարձակիմ խնդրել զայս {եւս}, զի ի դէպս չընդունելոյ զիս Սինօդին ի հոգեւոր կոչ

ւն վեհազնեայ աղայ Յովհաննու եւ Ձեր գերազանցութեան {եւս} եւ յանուն նորին գերազանցութեան Իւան Դաւիթիչի կարե

եմ ձեր գրին, այն մասին էլ չեմ հարցրել, բայց այս {եւս} իմացեք, որ այն մարդիկ չեմ հարցրել, որ ինձ օտար

ասկանաք: Եթե ամեն փոշտի ձեզ նամակ չեմ գրել, այդ {եւս} զուր տեղը չէ. առաջինը, որ ամեն փոշտի գրելու բան

գիրս լավ մը կարդաս հորս եւ մորս առաջեւն, որ նոքա {եւս} իմանան իմ արդարությունը այս բանի միջում: Ինձ

ի երեսին կամ թե կան այժմուս: Հայկական լեզուն {եւս} իբրեւ մարդկային լեզու ամենեւին բաց առնված չէ այս

ոխադարձ եւ իմանում ենք, որ հայոց հին դպրությունը {եւս} ունեցել է երգեր, ավանդություններ եւ առածներ, որ

ատկերը մի կաթիլ հեղուկի մեջ պարունակելով, երբեմն {եւս} այս հեղուկը պատած եղջերային կամ ոսկրանյութ պատենո

սերմերը ոչնչանային, հետեւաբար մարմինների տեսակը {եւս} կջնջվեր, սորա ապացույց ունինք շատ լեզուներ, որո

մի բառեր: Այս բաները ուսումնականաբար կամ լավ {եւս} իմաստասիրաբար քննելով՝ պարտավոր ենք տածել ու խնա

րը այս կամ այն կողմ ցրված կորած են, որոնց անունը {եւս} օրըստօրե մոռանում եմ: Վասն որո ինչքան որ այժմ ձե

հետո նա գնաց տուն, ես էլ եկա իմ տունս, Ավտուշն {եւս} հետներս էր: Հույս ունիմ, որ սորանից առաջ գրած ն

ես, ինչպես ասել էի, անպատճառ կգայի եւ Ավտուշին {եւս} կբերեի, բայց աստծուն հայտնի է, որ լսելով այդ խռ

ը ցույց են տալիս շատ մարդասիրություն, ուրեմն մեք {եւս} նույն բանը պետք է ուրիշներին առնենք: Սիրելի ծ

ե ոչ եւ խնդրես որ պատասխանն շուտով գրի, ես նորան {եւս} գիր պիտի գրեի, բայց չկարծեցի, թե քաղաքումդ կլի

նա Էջմիածին երթալու չէ, այլ թշնամիի խոսք է, ես {եւս} ոչինչ բանից խապեր չիմ, ինձմեն ո՛չ բան հարցնող կա

օրս: Սրբազանն Պետերբուրք է: Ավետիք Խազերովը {եւս} նորա մոտ է, զատկի վերա կուգան այստեղ եւ կմնա սրբ

առանց սուտ քաղաքավարությունների, որ մինչեւ այժմ {եւս} չեն ամաչում ոմանք գործ դնել: Երկար ժամանակ է

ւթյունը, եւ սկսեցինք հետեւել այս գործին, որ մեզ {եւս} թույլտվություն լինի տերությունից տպել ամենայն ամի

յնպես, մի պրոֆեսոր Մուխլինսկիից խնդրել է, որ նա {եւս} աշխատի: Ուրիշ մարդերից չէր կարելի խնդրել պատճառը

ինքս պարապում եմ եւ ոչ թե 76-ի, 54-ի, այլ 38-ի {եւս} ժամանակ չկա: Պատվելի Պողոս աղա Չոռնովին սիրո

րկու շաբաթից կամ տասն օրից: Նորա մեջ կկարդաս դու {եւս} նոր բան ինչպես ինձ դուք քո կողմից գրել էիր, այժմ

արո՛ղ եք առնել, իսկ մին մինից հեռանալով, ամենքդ {եւս} ջոկ ջոկ կտակարանաք՝ աշխարհս որ կա, միաբանությամ

եթե այն նյութերի միաբանությունը քակտվի, աշխարհս {եւս} կքանդվի. այս բաները լավ հարկավոր է իմանալ եւ իմա

, կանարգենք մեր անձը եւ պատճառ կտանք ուրիշներուն {եւս} անարգել մեզ: Եղբայր սիրելի, այժմ այնպիսի ժա

լ եմ, հուսամ, որ մինչեւ այս նամակիս ստանալը այն {եւս} ստացած լինիս, եւ հույս ունիմ, որ բարկացած չես:

ւմը, բայց բնակվում է դարձյալ շկոլայի մեջ մի տարի {եւս} այդպես պիտի լինի, տարեկան վարձ ստանում է 180 ման

ն գնաց զագրանից. Բոզիոն գնաց։ Լոդդի տիլա Սանտան {եւս} գնաց: Այժմ այստեղ ոչինչ նորություն չկա, ողջ

անեթ գումարը, Նազարյանցի ձեռքով ստրախ[ավոյ] գիրդ {եւս} առի, անչափ շնորհակալ եմ, որ այդպես մեծահոգությա

ղբայր, որ երկար չեմ գրում, թեեւ հարկավորություն {եւս} չկար գրելու, այսինքն այնպես արժանավոր բան չունեի

ի: Հետեւյալ փոշտերով կուղարկեմ մի քանի օրինակ {եւս}, որ ցրվես քո ծանոթներին եւ քո բնական ազգասիրութե

կենք ո՞ր քաղաքից որքա՞ն մարդ ստորագրվածը, այնտեղ {եւս} մեր Նախիջեւանի անունը թող առաջինը լինի յուր ազգաս

գիշեր ցերեկ աշխատությունը եւ ջանքը, ուրեմն դուք {եւս} ձեր կողմից բան չհասկացողներին բան հասկացուցեք եւ

ստոմատիան վերջին տիպը դեռ չէ դուրս եկել. եթե այն {եւս} ավարտվի, իսկույն կհասուցանեմ, իսկ պատերազմի վեր

ասուցանեմ, իսկ պատերազմի վերաբերյալ երգերու հոտը {եւս} չկա այժմ Մոսկվայի մեջ: Խնդրում եմ քո մեծահոգ

ա: Պարոն Օդդենը չկամի այն բաներն առնուլ, ես {եւս}, դուն իս իմ պարունս, արզ ունիմ ղուլլուղիդ աղա ջ

մասին որ սրբազանը [խոսք էր տվել] կատարեր, բոլորն {եւս} կլինի, այս օրերս վանքի մասին տնօրինություն կլինի

սեր ազգի գործ դնեք դարձյալ, որ մնացած տոմսակները {եւս}, որքան կարելի է, բաժանվի: Խնդրեմ ասացեք տեր Գե

Նախիջեւանի դաստիարակությանը, բայց եւ այնպես ինձ {եւս} քաջալերություն կլինի եւ կբարվոքե իմ աղավաղյալ վիճ

, որ մի մեծ բան չէ մի մարդու համար: Տեր Գեորգին {եւս} ասացեք, որ նա եւս աշխատի. ես հույս ունիմ, որ մ

մի մարդու համար: Տեր Գեորգին եւս ասացեք, որ նա {եւս} աշխատի. ես հույս ունիմ, որ մի բաժինը նա ինքը ստ

, որ գրել էի դեռեւս անցյալ տարումը, բայց մի ձայն {եւս} չլսելով Ձեր կողմից, վերջապես պատշաճ համարեցի գրե

րողամիտ լինինք: Օրագրի այսքան գլուխ գալու վրա {եւս} ուրախ ենք, որ գոնե կարողանանք մենք ցույց տալ, թ

Սաղաթել Դավթյան Քայալյանից եւ հույս ունիմ, որ նա {եւս} յուր ազգասիրական ջերմեռանդությունը չխնայե նորա զա

իկ խառնված են մեր թշնամիների աղբաթը եւ այսուհետեւ {եւս} պիտի խառնվի: Ճշմարտության թշնամիների հույսը այն

տցողը աստված է. եթե այստեղ լինեիր, մի երկու բան {եւս} կարող էիր լսել ինձանից այս մասին, որ գրել չէ կար

դու կկարդաս եւ կհասկանաս, աշխատել որ ուրիշներին {եւս} հասկացնես, որ ճշմարտությունը հայտնվի: Գայանե

աց] աստուծով նոր կաթողիկոսի նստելովը, նորա [բաց] {եւս} կըսկսե յուր գործակատարությունը: Մեր պատերազմը դա

չ ասեմ, կարծեմ որ դուք ամեն բան առանց իմ ասելուն {եւս} գիտեք եւ հասկանում եք: Ցանկանում եմ Ձեզ հոգվո

ստանալ նորա խընդիրը եւ հասուցանել ինձ նորա հասցեն {եւս}, ուրիշների հետ միասին, աներկբա մնալով, որ առան

րի հետ միասին, աներկբա մնալով, որ առանց տոմսակի {եւս} օրագիրը պիտի հասաներ մի այդպիսի պարոնի: Ավել

մեր ազգը, փառք աստծո, առանց այդպիսի պատճառների {եւս}, շատ սեր չունի լուսավորության վերա, բայց այդպիս

մեր թշնամիների բերանները: Եթե այս 1859 թվականում {եւս} Նախիջեւանի մեջ այնքան լինեն մեր ստորագրողքը, որք

կպչել գործին: Գիտեմ, որ այս բաները Դուք ինքներդ {եւս} լավ գիտեք, բայց հիշեցնում եմ Ձեզ եւ հայտնում եմ

օրագրի 11 համարը: Առաջիկա փոստայով մի այլ նամակ {եւս} կգրեմ բոլորովին այլ գործի մասին: Սպասում եմ Ձեր

որ խնդիրս անտես չես առնիլ եւ ինձ չես մոռանալ, ես {եւս} կմնամ քեզ հավիտյան երախտապարտ: Խ. ծ. Մ. Նա

ղի որպիսությունքը, որ գուցե Գայանե Նիկոլաեւնային {եւս} օգտակար լինի: Նորա դրությունը ինձ հայտնես: Ջրեր

եւ հույսս մեծ է. մի՞թե մեր ազգի մեջ մինչեւ այժմ {եւս} խավարը եւ սուտը պիտի հաղթանակե լույսի եւ ճշմարտու

մ. մյուս անգամ հայոց ազգի անուն տված ժամանակները {եւս} պիտի սիրտս խառնվի ու փսխելիքս գա. ահա եղբայր, ա

բուրգ գնալու, այնտեղ համալսարանի 50 մանեթը տալու {եւս} արծաթ չլինի, թողում այնտեղ բնակության եւ ապրուստ

նավորապես հայտնեցի. այլ ոչ բոլորովին: Քեզ գրածս {եւս} բոլորը չէ, ավելի խայտառակ բաներ կան, որ միմիայն

ատ շնորհակալ եմ, որ ինձ չես մոռանում, ինչպես ես {եւս} չեմ մոռանում: Գրում ես, թե իմանալով իմ դրութ

ս զզված եմ իմ դրությունից, ուրեմն ինչ ուրիշներին {եւս} զզվանք եւ ձանձրություն պատճառեմ, դուք լավ գիտեք

կ կգրեմ, քանի որ Նախիջեւան ես, անտարակույս դուն {եւս} կգրես: Առողջությունս շատ վեր է. ահա միայն սո

չպե՞ս է նորա առողջությունը. եթե գաս, նորա մասին {եւս} բաներ ունիմ խոսելու: Պետր Նիկոլաեւիչին սիրով

լ ի տխուր հանգամանս ազգի մերոյ, մեք հաւատամք դեռ {եւս}, եթէ ազգն մեր չէ ի կորուսելոյ սակի, եւ խոհեմ՝

նեղության առատ աղբյուրի տեղ։ Եթե այս բաները {եւս} անտես առնենք, չէ պիտո գեթ մոռանալ այն, որ գնացո

վ բանը, պիտո է մտածել եւ վարելու դատի ծախքի վերա {եւս}: § 3. Ձեզ քաջ հայտնի պիտի լինի, որ Մասեհ Բ

ե դատաստանով ձեռք բերելու հնար լինի, այն ժամանակ {եւս} քաղաքի իսկույն ստանալիքը պիտի լինի տարեկան եկամու

վ թողվածքը. իսկ եթե կտակակատարքը այն գումարներով {եւս} անշարժ կայքեր են գնած կտակի զորությամբ, գուցե թե

լով, մնացած յուրաքանչյուր ամիսների համար, որքան {եւս} հարկ լինի մնալ մինչեւ գործի կատարելապես ավարտը,

մենայն պայմանք կատարվին արդարությամբ երկու կողմից {եւս} յուրյանց կարգով: Ահավասիկ իմ եւ պ. Հ. Աջեմյ

սորա բովանդակությունը ազգային է եւ գուցե այլ մարդ {եւս} ընտրելու ժամանակ օգտակար լինին այս գրվածքը: Ո

լ գումարն դրամոց ստանալ ի Խալիբեանէ, այլ աւելորդ {եւս}, որպէս յուսալ տայր Այվազովսքին, թէ եւ Այվազովսք

վերստ, որ է ճանապարհ աւուրց իբր տասնից կամ աւելի {եւս}: Ուստի ազատ համարելով զիս յայսմ հետէ ՚ի յանձ

մոքում է այս խոշոր տարբերությունը եւ այս պատճառով {եւս} հիշյալ երկու կացությունքը գործ տեսան եւ ամոթահար

կոս Երկրորդը անձնատուր չլինի: Այդ պայմանաժամը {եւս} հեռի չէ. այսօր չորրորդ օրն է, որ ռմբակոծում են

ւր ամսեանն Մայիսի 1794 ամի, գրէ, եթէ ունի զայլ {եւս} զերկուս տունս, զորս եւ յատկացուցանէ, անուանեալ

ի վրա, այն ժամանակ կգրեմ քեզ դարձյալ եւ պատասխան {եւս} կպահանջեմ, բայց այժմ գրում եմ միայն, որ դու իմա

մինչեւ այստեղ 24 օր ծովի վերա էի. շատ մրրիկների {եւս} պատահեցի: Կարմիր ծովից դուրս գալու ժամանակ կանգն

գրվածքում: Ես հաջողությամբ կդառնամ, եթե ծովը {եւս} հաջողե: Մնաս բարյավ, քաղցր տեսություն:

աթայէ, կալարուք զայն եւ ընթերցջիք, առ ՚ի բարւոք {եւս} ՚ի միտ առնուլ զոր ինչ գրեմս այժմիկ: Առ պահանջ

ենէ իմմէ, թէ նա հանգուցեալն թողեալ է զերկուս այլ {եւս} փոքրիկ տունս բաց ի տանէն եղելոյ կից եկեղեցւոյն հա

իւն միմիայն երկուց վկայից: Այլ ոչ կամեցեալ սովին {եւս} հերիքնալ, դիմեցաք ի Սուպրիմ Կօրտն առ ի տեսանել զ

եւ ծանուցանեն, եթէ ազգն մեր ՚ի Հնդկաստան ոչ այլ {եւս} կարելով ժոյժ ունիլ չարաչար տեսչութեան առաջնորդին

յ եւ յազգէն, փութացարուք ՚ի բժշկել, վայրկեան մի {եւս}, գուցէ անագան լիցի։ Կատարել զխնդիր հարստահար

մինչ բան լինի զթշուառութեանց ազգի մերոյ, փոքր մի {եւս} եւ կատաղիմք իսկ, իբրեւ ի շանթից, ի հարուածոց առ

Հ. Աբգար, եւ խնդրել եմ որ ինքյանք կարդան եւ ձեզ {եւս} ցույց տան: Այնտեղ կտեսանեք, որ ես հաստատ եմ

ձ հայտնի է, որի մասին կարծեմ թե մասնավորապես ձեզ {եւս} ասած եմ: Թիֆլիսի եւ Էջմիածնի բարեկամքը, հավա

յս ունիմ, որ ձեր նամակը չպակասեցնեք ինձանից, ես {եւս} կգրեմ եւ այսպես միմյանց լուր ունենալով գոնե կկարո

ր Պետերբուրգ ստացվեն այն բոլորը, եթե ես չպատահիմ {եւս} նույն միջոցին հիշյալ քաղաքում: Եթե մինչեւ նշա

ւթյան զավակներից " մեծագույնը, Գյոթեն, մի անգամ {եւս} անիրավացի կլինի իր անզգույշ, բացարձակ դատողությա

ը, որ դու այդքան պաթետիկ նկարագրել ես, մի անդամ {եւս} համոզեց ինձ, որ պատմությունն առանց աշխարհագրությ

ող է հեշտացնել նոր զրահավոր նավերի նավարկությունը {եւս}, որոնց ծանրության վրա այնքան իրավացիորեն գանգատվ

արշավի նա երբեք չէր աղաղավորվի. ահա մի ապացույց {եւս} այն բանի, որ " չիք չարիք, առանց բարեաց"։ Ս

մ բացարձակ միայնության վիշտը. նման բաներն առավել {եւս} չեն հասնում իրենց նպատակին, քանի որ դրանք սահման

ւնների վրա, դարձյալ մեղադրում են հրեաներին: Այդ {եւս} հալածանք է, բայց գոնե ո՛չ արյունահեղ: Հրեաներն

ցավում եմ, որ նա ինձ համար տառապում է. մի անգամ {եւս} կարդալով նամակդ, ուղղակի չեմ կարող մի քանի խոսք

: Այդ պատճառով նա համբերում էր, իսկ այժմ առավել {եւս} կհամբերի, քանի որ իր նամազն էլ նա առանց արեւմտյա

: Հավետ քո Միշել Հավելում. Մի կտոր թուղթ {եւս} գտնելով, գրում եմ այն բաների մասին, ինչի մասին

ւմ է, թե ինչպես վիեննացի մի հայ (կալիումի քլորը {եւս} մոռացված չէ, KCI) Փարիզում եղած ժամանակ խոսում

ագործված: Եթե քիմիան ու մանրադիտակը մի քանի քայլ {եւս} առաջ գնային, այն ժամանակ հենց միայն հիացմունքից

զի այդ լոկ խոսքով չլինի, այլ de facto: Մի անգամ {եւս} նրա ուշադրությունն եմ հրավիրում այդ հարցի վրա եւ

ն կավարտվի իմ ազատվելուց հետո, իսկ թե ե՞րբ՝ այդ {եւս} չի կարելի ասել, որովհետեւ դժվար խնդիր է: Բար

ե այդ գործի ժամն արդեն հասել է: Այժմ մենք առավել {եւս} պետք է ուրախանանք եկեղեցական փողերի [խնդրի] հարու

ան: Համենայն դեպս, ճշմարիտ է մեր գործը, առավել {եւս} ՝ աներեսպաշտ արդարության դեպքում: Տնային եւ օ

կայացնեն չաղճատված եւ նորմալ տեսքով, այդ ժամանակ {եւս} նա ավելի ուժ չունի, քան " Aqua fontanea cum sacc

կամ աստիճան հաստատող վկայագրի զորությամբ, առավել {եւս} ՝ հարստության զորությամբ, որ ոչ մի իրավունք չի տ

ն աղաչում եմ աստծուն, որպեսզի հետեւանքներն ավելի {եւս} հաստատեն իմ այս կարծիքը: Հայտնիր նրան իմ ակնկալո

նորհակալ եմ, եղբայր, իսկ ես բնավ չգիտեի, որ ես {եւս} իրավունք ունեմ, բայց դու միայն այն ես մոռանում,

" Վկայսն Արեւելից"։ Ուրիշ " Ճառընտիրների " մեջ {եւս} նույն ողբի զանազան հատվածները ցիր ու ցան՝ դարձյա

այն օրն է ձգել նորանց, որ կարծեմ թէ այդ երկուքը {եւս} զղջացած լինին իւրեանց գրածների վերայ, մանաւանդ՝

Ես յիմարութիւնների կարդացող չեմ եւ ժամանակ չունիմ {եւս} ուշադիր լինելու տգէտ մարդերի ցնորամիտ վայրախօսութ

, թէ յայտնում էի ազգի պակասութիւնքը. եթէ այդպէս {եւս} լինի, մի ուրիշ խորհրդով չէ դա, եթէ ոչ, որ ազգի

ը այն պատճառով անվաւեր է համարում, որ Նազարեանցը {եւս} չէր ստացել մի այդպիսի մասնաւոր մարդուց իւր ուսում

ւոր մարդուց իւր ուսումնական վարդապետութիւնը: Այս {եւս} հարկաւոր է իմանալ, որ Նազարեանցը չէր համաձայնելո

իմանալ, որ Նազարեանցը չէր համաձայնելու ընդունել {եւս} մի այդպիսի պատուանուն այնպիսի մարդուց, որ չունէր

մ եմ պատասխանել, ամաչում եմ խոստովանել, որ այժմ {եւս} կան Հայերի մէջ մարդիկ, որ մոլորուելով կարծում էի

մարդիկը, որ ինչպէս ինքը՝ " Մեղուի " հրատարակողը {եւս}, պարսաւը կրիտիկայի տեղ են գործ ածում, արագիլը ս

երեսին մի երեւելի արծաթագլուխ: - Եթէ չճարենք {եւս}, գո՛նէ մեր խիղճը մաքուր է եւ հոգին հանդարտ, գո՛

յին եւ բարի գործի մասնակից լինելու. երանի՜ թէ ես {եւս} կարողանայի մի կերպով օգտակար լինել այդ ընդհանուր

ն ունենալով Թիֆլիզի հետ, տեսանում եմ, որ այնտեղ {եւս} խելացի եւ բանագէտ մարդիկ այդ աչքով նայում են դորա

՛, որ հետեւելով իմ բարեկամների խորհրդին, անունը {եւս} տալու չէի այդ գործին: Ուղարկում եմ այժմ իմ մ

րեմն եւ անպատշաճ էր զուր տեղը ազգը մեղադրել։ Մեք {եւս}, ինչպէս դուք, ազգի որդիք ենք եւ կցորդ դորա փառք

նաբեր կամ անբարոյական գործ են, որ եթէ մեր Հայերը {եւս} պարապելու լինէին այդ գործերով, արժանի էին դատապա

ահակեանց, տուեցէք այդ խորհուրդը Հայաստանին։ Մեք {եւս} կ'առնէինք այդ գործը եւ չէինք ծանրաբեռնելու ձեզ,

խօսակից լինէր մեր հետ: Եւ ձեր հետ խօսելու վերայ {եւս} կասկած ունինք. միգուցէ Թիֆլիզի վարձաւոր լալականն

ացի եւ տօնելի մարդը: Նա, բացի այդ ողբից, նզովք {եւս} գրել է Հայոց կաթողիկոսների վերայ, որ աբեղաների ձ

դի ելեքտրականութեան եւ մի մոմի մէջ, թող գլխիվայր {եւս} վառէիր։ Ինչպէ՞ս կարելի է հաւատալ այդպիսի բաների

ր պատահած այդ օտար երկրացի կատուների հետ: Այսպէս {եւս} Սիբիրիայից Ռուսսիա բերուած կատուքը կորուսանում են

: Շատ կան այսպիսի օրինակներ, բայց մեք այս փոքրից {եւս} տեսանում ենք ահա, որ բնական աշխարհի օրէնքը թոյլ

անդիպելով նորան, արդեօք տեսանելու չէի՞նք, որ նա {եւս} դարձել էր մի արիւնկզակ գող եւ աւազակ, կամ, սորա

են առաքինի մարդերի մէջ, ապա սկսանում են ինքեանք {եւս} օրէ օր առաքինանալ, եթէ գտանւում են անբարոյական մ

. քա՛ւ լիցի այսպիսի ամբարշտութիւն: Առաքինի մարդը {եւս} կորուսանելու էր իւր արժանաւորութիւնը, ըստ որում

ակներին, այդ շատ փոքր էր, այլեւ թող իւր գործերը {եւս} յարմար ընթացուցանէ միշտ իւր քարոզութեանը, ապա թէ

ել Ապա ի՞նչ բանի համար. Սիրականիս շուտ գտայ, Նա {եւս} չըսպասեց ինձ երկար: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ե

պարտքը, ո՛չ, հերիք չէ այդ, այլեւ մի մեծ գումար {եւս} կամի ստանալ իւր պարտապահանջներից որպէս տուգանք:

ճանաչում, որովհետեւ նոր էի բռնել սորան: Ողջոյն {եւս} չտուած՝ դրեց նա թաց գլխարկը աթոռի վերայ, հանեց

փւում էր ջուրը, նոյնպէս թօթափեց եւ գուցէ կը ձգէր {եւս} աթոռի վերայ, եթէ ծառաս յառաջամատոյց չխնդրէր ինքե

յիր, հա, չլինի, թէ այս իմ օտարոտի այցելութիւնը {եւս} նիւթ դառնայ քո Յիշատակարանիդ։ Ես գիտե՞ս ինչպէս մ

էթը մածունի տուր, երեսդ քսիր, գո՛նէ այդ օգտակար {եւս} կը լինի, որովհետեւ ի բնէ շատ սպիտակ չես, բայց ե

արկաւոր գործի: Տեսանո՞ւմ ես՝ այս սաստիկ անձրեւը {եւս} արգելառիթ չէ եղել իմ գալուն... - Ասա՛, ես լ

ս, որ ես Էֆիմերդէ բանամ քո համար եւ այդ պատճառով {եւս} եկած ես իմ մօտ, այնպէս չէ՞: - Ամենեւին այդպ

ովհետեւ ինքը ոչինչ չգիտէր, վասնորոյ եւ աշակերտքը {եւս} կատարելապէս նմանեցան իւրեանց վարդապետին: Շատ հրա

չար օրերը չկային նշանակած. երեւի թէ դորա շինողը {եւս} մի թերահաւատ մարդ էր: Միայն մի խաչ է դրել Յունիս

դէն ասացի քեզ, թէ Էֆիմերդէ չունիմ, այդ պատճառով {եւս} չեմ կարող լցուցանել քո ցանկութիւնը: Միայն այսքան

այն բնութեան բժշկարար ներգործութեանը, եթէ այսպէս {եւս} լինէր, ճշմարիտ, մահացութիւնը չէր կարող այնքան շ

այնպիսի դեղեր եւ այնպիսի չափերով, որ առողջ մարդը {եւս} մեծապէս վտանգուելու էր, թող թէ հիւանդը: Եւ

չէ, նա ամենեւին տգէտ է, որ արիւնը, առանց դորան {եւս} ջրացած լինելով, հասարակ տենդը փոխելու էր դէպի ջլ

Ո՛վ կարող է երաշխաւոր լինել, որ մի փոքր սուլեմա {եւս} տալու չէր առաւել շուտով բժշկելու համար... Աս

գոյն ներկում է արծաթի դգալը կամ յետոյ սեւացնում է {եւս}, այդպիսի դիպուածում, մանաւանդ թէ, հիւանդը վախճ

ջ օտար մարմիններ, չգիտէ, թէ ամենայն դեղ, որքան {եւս} օգտակար լինէր դա մի տկարութիւն բժշկելու մէջ, այն

ր է առել նոցա շատ սովորութիւնքը, որ մինչեւ այսօր {եւս} պաշտում է որպէս բուն ազգային սովորութիւնք: Բնակի

աւանդ այս վերջին տասն տարու մէջ, ընկել է եւ այժմ {եւս} գտանւում է մի նոր աւերանքի տակ։ Եթէ յառաջ հարիւր

ցու մէջ եւ կամ բաղանիքում: Օրիորդների վերայ խօսք {եւս} չկա. նոքա տարին մի անգամ՝ Ծաղկազարդի օրը, գնու

րոնել իւրեանց համար: Այստեղից ջոկ մնում է մի այլ {եւս} հաղորդակցութեան տեղ. այդ Սուրբ Խաչն է: Սուր

ն օրինաւոր բան եղած լինի, որովհետեւ մինչեւ այսօր {եւս} կան մի քանի գրեանք, որ բաւական մաքուր դուրս են ե

աջ, վանքից կէս վերստ հեռաւորութեամբ, կամ աւելի {եւս} պակաս, հանդիպում ես մի փոքրիկ աղբիւրի, որ ժողով

ոքր հանդէս ունի այդ քաղաքի մէջ. պատճառ, եթէ կար {եւս} մի որեւիցէ արհեստ, եւ այն ասիական եւ անընդունելի

յն նաւերի մէջ, որ մօտենում էին Նախիջեւանին: Այս {եւս} հարկաւոր է առանց յիշատակութեան չթողուլ, որ օրակա

ւ չէին եւրոպական հաշուատներից, այլ մի փոքր աւելի {եւս}, որովհետեւ եւրոպական ընկերութիւնքը երկրորդ եւ եր

թէ ընկերութիւնը ամէն մի ֆունտը քսանեւհինգ կոպէկով {եւս} արձակէր, այնուամենայնիւ, ստանալու էր մեծ օգուտ

ս, ինչպէս որ կայ: Բայց եթէ ճիշդ խօսենք, այդպէս {եւս} չէ կարող մնալ, որովհետեւ բնութիւնը դադար չունի,

ծ արծաթը ձեռք բերելու մասին, թէեւ հրատարակութիւն {եւս} եղաւ դորա համար Կալկաթայի Ազգասէր օրագրի միջնորդո

երեք մեծ հատուած, յետոյ այդ հատուածի պատկանողքը {եւս}, իւրեանց մասնաւորի տեղ դնելով, թողնում են քաղաք

ց: Տարակոյս չկայ, որ հարուստ մարդը հարիւր արծաթ {եւս} կը համաձայնի ձգել, եւ գիւղացիք անգամ կարող են մա

ւ վերջապէս զաւակասիրութիւնը (որ ամենայն անասունք {եւս} ունին), որ, իւր քաղաքի մէջ նստած, վայելելով ա

րոզում եւ այնուհետեւ դառնալու էր ինձ թշնամի, այդ {եւս} իմ փոյթը չէ. պատճառ, այն փառք ու պատիւը եւ այն

անը: Թող նոքա, ինչպէս մինչեւ այժմ եւ այսուհետեւ {եւս}, աշխատեն խաբել մեր ազգը եւ, սուտ ու չնչին գովաս

ւորութենից, եւ մինչեւ անգամ սորա վերայ մտածելուց {եւս}, որ աւելի հեշտութեամբ եւ յաջողութեամբ կարողանան

եւ, խայտառակելով նոցա խարդախութիւնը, հալածելու {եւս}: Սուտ ազգասէրքը, օբսկուրանտները, եզուիտները եւ

խոզաց, զի մի առ ոտն կոխեսցեն"։ Եւ այս պատճառով {եւս} ազատ մնացին այն ծանր եւ անպատիւ աշխատութենից, որ

ատչեայ լինել ճշմարտութեան քարոզիչների՝ ապագայում {եւս} անդուլ գործունէութեան մասին: Եւ այսպէս յայտնում

են " Հիւսիսափայլ " օրագիրը, այլեւ նոր նոր գրքեր {եւս} դուրս տալու: Եւ այս գործունէութիւնը մի ժամանակաւ

եցէք նորանից եւ ձեր միականի նախագահներին... Նոքա {եւս} թող մասնակից լինին այդ Հերոստրատոսեան պարծանքին,

րող էին ցրուել իմ տխրութեան ամպերը: Բայց այս {եւս} կայ, որ ես միայնակ չեմ վայելում իմ կեանքը, բացի

իսկոյն ձգում եմ Յիշատակարանիս մէջ, որ ուրիշները {եւս} կարդան եւ տեղեկանան դորան: Մօտ ժամանակներում

սանեմ՝ ինչպէս յարմար կը գայ գործս, գուցէ գնամ՝ {եւս} մեր Հայաստանի մոխրացած աւերակներին մի համբոյր տալ

. այնպիսի ժամանակի ենք հասել, որ բարի խորհուրդը {եւս}, որ տալիս էինք մի մարդու, ամենեւին դէպի չարը գո

պէս բարեաւ մնայ է ասել լօգիկային, որ առանց դորան {եւս} շատ սիրելի չէ օբսկուրանտներին: Ճշմարիտը պիտոյ է

Իսահակեանցին առաջին անգամից շատ սիրեցի, եւ այժմ {եւս} սիրում եմ. ի՞նչ պիտոյ է առնել, մարդ ենք, ունին

վերայ գրելու տեղը չէ։ Բացի սորանից, կը բողոքեմ {եւս} ձեր վերայ, որ դուք նորութիւն կամիք ներս բերել մե

ան վերայ՝ կարծում եմ, որ եթէ Ֆրանսիա եւ Աւստրիա {եւս} գնալու լինիմ, նոյնպէս կարող եմ երթալու հրամանագի

տկալէ երկաթի ճանապարհ լինէր, անպատճառ, կնքահայր {եւս} կը շինէի նորան, մանաւանդ՝ բամբասողների սրտերը պ

հետ, ցաւագար եւ վիրաւոր անասունքը գաստռօնօմիային {եւս} հարկաւոր չեն, մանաւանդ, որ բժշկական պօլիցիան սա

անհասկանալի է, փա՛ռք Աստուծոյ, շուտով Ռուսերէնը {եւս} դուրս կը գայ՝ Պ. էմինի աշխատութեամբ թարգմանուած

ւրոպա եւ Ալեքսանդրիա ուսանելու, այն ժամանակ նոքա {եւս} կարող էին ասել այն, ինչ որ ասում ենք այժմ մեք՝

լուց յետոյ, ասում եմ, թէ նորա հետ խօսելու վերայ {եւս} կասկած ունինք"։ Զարմանք, որ Պ. Իսահակեանցը խա

ների վիրաւորութիւնը: Ես ասել էի եւ ասում եմ այժմ {եւս}, որ մեծ կասկած եւ երկբայութիւն ունիմ մուզաների խ

Կոմս Էմմանուէլի ճշգրիտ նկարագրութենից, եւ թէ ինձ {եւս} դժբաղդաբար տեսանում է այն կասկածաւոր մարդերի կարգ

ակը, եթէ ես առակուելու լինէի դորանով։ Մի՞թէ այս {եւս} Մուզան է ասել Պ. Իսահակեանցին: Ես հաւատացած

ատարելութեան մէջ տեսանել իմ արժանաւորութիւնը, ես {եւս} անխնայ կը պատժեմ Պ. Կոմս Էմմանուէլի պակասութիւնք

սութիւնն աստուածաբան: Պարոնը ասում է. " Եթէ կայ {եւս} մի այդպիսի փոս, ապա ուրեմն Հայաստանը պատրաստել է

բսկուրանտների համար։ Կարծեմ, որ Պ. Իսահակեանցը {եւս}, որպէս օբսկուրանտների նիզակակից, կարողանայ մի մ

ուբենք միայն ուսանելով, կարող էր գուցէ այբուբենք {եւս} ուսուցանել, բայց Պեդագօգիան շատ կարծր բան է նորա

կատարւում մեքենաբար միայն: Մի զարմանալի բան {եւս} ասում է Պ. Իսահակեանցը, թէ իմ քարոզութիւնը եւ ն

ած ո՛չ իրաւացի եւ ո՛չ անիրաւ նախատինք։ Գուցէ այդ {եւս} Մասեաց Մուզաները պատմել են Պ. Իսահակեանցին, չգի

է ստութենից, բայց ցաւելին այս է, որ այդ օրինակը {եւս} հերիք եղած չէ Պ. Իսահակեանցին: Պ. Իսահակեա

Իսահակեանցը ասում է, թէ մի քանի իմ նման, գուցէ {եւս} առաւել գիտուն անձինք կարողացել էին իմ մարդկօրէն ս

կոնեանց տիրոջ՝ Վահանին գրած նամակի երկու թերթերը {եւս}, վասն ի վերուստ են եղած դոյն այդ աբեղաների ձեռքո

չէ կարդացել " Մեղու " լրագիրը, այլ ամենեւին կամք {եւս} չունի կարդալու, որովհետեւ պատասխանում է, պարոն

այում, ճշմարիտ, արժանի է զարմանալու: Մի՞թէ այդ {եւս} Մասեաց դարեւանդից Մուզան է ասել Պ. Իսահակեանցին

ակ վա՜յ քեզ Շահբէգ. շատ ցաւերիդ վերայ մի մեծ ցաւ {եւս} պիտի յաւելանայ: Ս. Խ. Շահբէգ: Հա

հետ միացաւ եւ այժմեան պոչաւոր աստղի երեւիլը. այդ {եւս} վատ բան է նշանակում, այնպէս չէ՞: - Այնքան վ

ադէութիւնը կամ 3. 000 մանէթի բանը: Ես այդպէս {եւս} սպասում էի. այն մարդը, որ մի բանից այրւում է,

չէ մնում վերեւումը, իսկոյն ցած է գալիս, այդպէս {եւս} բարկացող բէգզադէները, որոնք, կամաց կամաց տեսանե

ւ, եւ մեք քո հետ, պատուելի՛ ընթերցող, մի տարով {եւս} ծերացանք... Նոր տարու առաւօտը հազիւ լուսացած, ե

քը: Այս ասածներիցս երեւում է ահա, որ Նոր տարում {եւս}, ինչպէս միւս այլ հանդիսաւոր օրերում, իրաւունք ո

աների վերայ եւ ձգելով Յիշատակարանիս մէջ, ահա քեզ {եւս} պատճառ եմ տալիս մտածելու, որ առաւել օգտակա՛ր է ք

կանալ սորանից, պատուելի՛ ընթերցող, որովհետեւ ես {եւս} չհասկացա. պատճառ, ո՛չ մի անբաղդութիւն չէր պատահ

ալով Յիշատակարանիս հետեւեալ տողերը, որովհետեւ ես {եւս} հասկացայ: Մի քանի օր սորանից յառաջ, գալիս է

նակներ եւ չէ պիտոյ հեռի տեղերում որոնել. մեր մէջ {եւս} կայ մի դորա նման բան: - Ի՛նչպէս: - Դու

վտանգների տակ է ընկնում, այս օրէնքի հիման վերայ {եւս} տիկին Բէգզադէն, մի որդի ծնանելով, երկու օրից յե

գործողութեան պակասութիւնը եւ չքաւորութիւնը: Այս {եւս} պիտի ասել, որ եղերերգական խաղարկութիւնը կատարուե

ց այն բանը, որի համար Ասիայի մէջ բուսանելու հողը {եւս} չէ եղած, այսինքն՝ մարդկային ազատ գործականութեան

друженки, какъ грустно! " երգի եղանակով: Մի բան {եւս} չէ պիտոյ թողուլ առանց ուշադրութեան. Պ. Չիքուայի

հեղինակը, ասես թէ ծնած կարապետ լինէր... Միւսերը {եւս} խիստ լաւ, բայց պետերբուրգեցի աստիճանաւորի պաշտօն

ազգի անդամք, այլեւ հոգեւորականք, ուստի եւ նոքա {եւս} ազգին համար գործելու պարտական են: Բայց այսպէս չէ

մ, որոնք միշտ պատրաստ են ինձ նամակ գրել, եթէ ես {եւս} յանձն առնում նոյնպէս նոցա գրել, բայց արի տե՛ս,

ւծոյ ", - ասում է առածը. սորա ճշմարտութիւնը ինձ {եւս} պատահեցաւ փորձել, ինչպէս շատերը փորձել են:

հաւորուած մարդիկ վերաս պահապան կարգելով, ինքեանք {եւս} գնացին հանգստանալու: Լեզուագիտութիւնը շատ լա

կէս դար յառաջ չենք ծնած, ապա թէ ո՛չ, գուցէ դուք {եւս} ընկնէիք ֆրանսիական էնցիկլօպեդիստների կարգը, որոն

աւարտուած էր քո ասպարէզը: - Խնդրեմ, որ դուք {եւս} չմոռանաք, որ մեր կայսրը վարւում է ձեր հետ որպէս

վերայ, բայց ես այդպիսի բարեկամների լինելութիւնը {եւս} ձգում եմ երկբայութեան տակ: Ձեր որդին գտել է իւր

այից եւ դուրս գնաց նայիբների հետ՝ հրամայելով ինձ {եւս} ելանել նորա քամակից: Երբ ոտքս դուրս կոխեցի շ

, թէ մեք Շահբէգին մի մարդ էինք կարծում, բայց նա {եւս} շատախօս պառաւի նման երազներով է լցրել իւր նամակը

ւ ասաց. - Աստուա՛ծ իմ, Աստուա՛ծ իմ, այստեղ {եւս} հանգիստ չկայ մարդերից, այստեղ եւս չեմ կարող մոռա

՛ծ իմ, այստեղ եւս հանգիստ չկայ մարդերից, այստեղ {եւս} չեմ կարող մոռանալ ինձ շրջապատող բնութիւնը եւ վեր

: Ցաւը, որ տանջում է ինձ, դեռեւս չէ ընկել եւ չէ {եւս} ընկնելու ոչ մի Պատօլօգիայի մէջ։ Բժշկութիւնը ճար

ւր անունով մի բաժակ ջուր մի աշակերտի տուողի վարձը {եւս} չմոռանալ: Չկարողացայ դիմանալ, որ այլեւս խօս

- Ես ամենայն բան գիտեմ: - Այդ գրողներից մինը {եւս} ես եմ, որ կանգնած եմ ձեր առաջեւ: - Ուրեմն,

մ, որ կանգնած եմ ձեր առաջեւ: - Ուրեմն, դու {եւս} պատերազմի մէջ ես այդ խնդիրների վերայ: - Անտ

թիւն, դուք պիտի հաշտուէիք նախ եւ յառաջ, որ ազգը {եւս} բաժին բաժին չլինէր: - Լոյսը չէ կարող հաշտուի

ցը: Ի՛նչ լաւ կը լինէր, գո՛նէ հնար կ՚ունենայի ես {եւս} ստանալու, ուրիշները եւս նոյնպէս, ըստ որում, մտ

գո՛նէ հնար կ՚ունենայի ես եւս ստանալու, ուրիշները {եւս} նոյնպէս, ըստ որում, մտածում եմ, որ այդ գործը բ

ւ խնդրում եմ քո մեծահոգի ներողամտութիւնը, որ ինձ {եւս} ձգես քո մէջ, եւ, առանց վերահասու լինելու իմ դրո

եղադրութեանը: Զարմանալին այս է, որ Բէգզադէն {եւս} ձանձրացել է Յիշատակարանիս չերեւելուց: Երկար

աշարժ բան է, մանաւանդ նորանով, որ սրբագրութեամբ {եւս} չէ մաքրուել սխալներից: Կամ բնագիրը մինչեւ այն աս

կատարեալ ուշադրութեան նայել է սրբագրողը, կամ սա՛ {եւս} արժանի հեղինակին արժանի սրբագրող է եղած, ինչեւից

ես մի օրինաւոր քննութիւն: Աւելորդ է մի խօսք {եւս} ասել տպագրութեան անպիտանութեան մասին: Թիֆլիզը,

րդների բարոյական կեանքի վերայ արած նկատողութիւնքը {եւս} ուղիղ չեն. պատճառ, այդ բաների աղբիւրը ամենայն խ

ոգեւորների մէջ, այսպէս ընթացող։ Ինքը՝ հեղինակը {եւս} ուրիշ գաղափար չէ թողել մեզ իւր ընթացքով զանազան հ

՛ւ ուխտաւորքը: Հեղինակը շատ տեղ օդերի մասին {եւս} յայտնում է իւր կարծիքը՝ երբեմն լաւ, երբեմն վատ

քի յարատեւութեան մէջ, այն վերոգրեալ բոլոր բաները {եւս} օրինաւոր քննելով, չէ կարող սահմանել օդի օգտակարո

հեղինակին: Եթէ հեղինակը ժառանգական ազգակցութիւն {եւս} ունենար Սուրբ Սահակի հետ, այնուամենայնիւ այդ գրչ

տքիս եւ յիշատակիս մէջ կենդանացած մարդերի մարմինքը {եւս} կենդանանային, ապա ուրեմն պիտի տեսանէի անշուշտ,

ն կարող գտանել այդ դպրոցի մէջ: Աւելորդ է մի խօսք {եւս} ասել՝ դպրոցի ուղղութեան բնաւորութիւնը սահմանելու

նձ շատ յարգելի է Հայր Ղեւոնդի անձը, այս պատճառով {եւս} թախանձելով խնդրեցի դադարեցնել այդ անբնական աղօթքը

այց իւր օրում՝ երբէք ոչ, եւ թէ որոշ տեղեկութիւն {եւս} չունի Թրեանցի օրով եղած աղօթքի մասին: Միւս կողմի

ի այդպիսի աղօթք Թրեանցի ժամանակ եւ թէ մինչեւ այժմ {եւս} շարունակւում է: Ես չկարողացայ այս երկու տեսակ խօ

էեւ միեւնոյն անյարմարութեան ենթարկուած են երկուքը {եւս}, այն է՝ քաղաքից հեռաւորութիւնը, որ ծանրացնելու

լ՝ առանց մի հաստատ հիմք ունենալու, այս պատճառով {եւս} ազգային դպրոցը, որպէս արդիւնք մի պատահական կայծի

ում են դրականապէս այդ դպրոցի օգուտը. երկու կողմը {եւս} յառաջ են բերում զանազան համոզիչ եւ ճշմարտանման փա

մի ծերացած զօրութիւն, որ իւր մանկութեան ժամանակ {եւս} չէ յատկացած մի պնդութեամբ։ Ամենազօրաւոր պատասխան

ապեան եղիր, որ խալսիս"։ Լսեցինք, թէ այս թերթը {եւս} ընդունել է իւր արժանի պատասխանը, բայց մեզ չյաջող

րքը միեւնոյն, այլեւ շատ անգամ խօսակցութեան նիւթը {եւս}: Այստեղ եւս երեւում են երկու անբաղդ գերդաստանք,

, այլեւ շատ անգամ խօսակցութեան նիւթը եւս: Այստեղ {եւս} երեւում են երկու անբաղդ գերդաստանք, երկու աղքատ

քօղով ծածկուի միշտ եգիպտացու աչքից։ Այս պատճառով {եւս} տեսանում ենք զանազան խլրտմունք եւ թշնամական յարձա

ադիր եղող մարդը չէ կարող չտեսանել, որ Հայերի մէջ {եւս} օրէ օր առաւել շատ դուրս երեւելու վերայ են օրագիրք

թիւն, այնտեղ չկայ կեանք: Հայոց ազգը առանց նորան {եւս} քաղաքականապէս մեռած է ներկայումս. մի վերանորոգու

դատապարտւում է Բէգզադէն, արդեօք չունէի՞ն ինքեանք {եւս} այդպիսի գործեր, արդեօք ապականուած չէի՞ն նոյնպիսի

իսի գործեր, արդեօք ապականուած չէի՞ն նոյնպիսի կամ {եւս} աւելի վատթար կեղտերով: Յիշատակարանիս աչքերը բա՛ց

" ճանապարհը հարթելու, այն ժամանակ, իհարկէ, մեք {եւս} կը զոհէինք ազգի օգուտը մեր շահին, մեք եւս կեղծաւ

, մեք եւս կը զոհէինք ազգի օգուտը մեր շահին, մեք {եւս} կեղծաւորութիւնը կը շինէինք մի յաղթակիր գործիք: Բ

վէրքերը ճարակում են նորա հոգին, եւ այս պատճառով {եւս} Հայը մարմնով միայն ապրում է առողջ: Մի քանի թ

ւրանալ: Մի քանի հոգեւորների կողմից նզովքի շանթեր {եւս} տեսանում ենք՝ դէպի մեզ արձակուած, բայց այդպիսի

անքները օրէ օր սկսանում են հատանիլ, այս պատճառով {եւս} տեսակի պակասութենից առուտուրը սկսում է թուլանալ:

րտել: Բէգզադէն, երկար ժամանակ այս աղաչանքին {եւս} ականջ չդնելով, թողնում է երիտասարդը վերջին յուսա

զ հասացանելով եւ այն քսան հազարին հինգ հինգ հազար {եւս} շահ հանելով, ուստի արժա՛ն է, որ մնացած ապրանքը

ցած է եւ այժմ չէ արժում մի մանէթ: Այս կերպով {եւս} վերջացնում է Բէգզադէն իւր հաշիւը. մնացորդ ապրանք

սնացուին կառքերով, բաներով... - Հը՛մ, դո՞ւ {եւս} չես հասկացել, - պատասխանում է Բէգզադէն, - գիտե՞

այդ, ես... դեռեւս կը ծիծաղեմ նոցա երկուքի վերայ {եւս}: Չորրորդ՝ Բէգզադէն բարերարութեան անունով իւ

ի՛նչպէս այդքան արծաթ հաւատացիր, մինչդեռ խանութը {եւս} քո անունով չէր: Ծիծաղում է Բէգզադէն եւ ասում է.

ծաղում է Բէգզադէն եւ ասում է. - Դուք գաղափար {եւս} չունիք վաճառականաթեան վերայ. եթէ ես խանութը նորա

քր ժամանակից տղան հիւանդանում է, եւ այդ պատճառով {եւս} Բէգզադէն սկսում է ծուռ աչքով նայել ողորմելու վերա

մ տեղը ուղարկի՛ր ինձ: Այս խօսքերի վերայ Բէգզադէն {եւս} առաւել բարկանում է: Այս միջոցին տղայի մայրը ուղա

մ է իւր ապրանքի համար վարձուած սայլորդները, նոցա {եւս} պատուիրում է, որ չհամարձակուին ապրանքների հետ վե

Բէգզադէն: Տղան հաւատացած է, թէ շուտով ինքը {եւս} գնալու էր դէպի այնտեղ, ուր գտանուելու էր իւր պար

ճառ են լինում ընտանիքների կարծեցեալ երջանկութիւնը {եւս} խանգարելու: Ո՛ր է այն ընտանիքը կամ, աւելի լաւ,

ակ են դարձել մեր կանայքը: Աւելորդ էր մի խօսք {եւս} ասել մայրաքաղաքներում գտանուած Հայ կանանց մասին.

մ են Հայոց եկեղեցի եւ մինչեւ անգամ խոտովանութիւնը {եւս} կատարում են օտարի լեզուով: Մեք վերջացրել ենք մեր

ազգին լցուցանելու: Հա՛յ կանայք, դուք որչափ {եւս} նոր ժամանակների ծնունդ, այնուամենայնիւ դուստր կա

րան պիտոյ է զարթեցնել։ Բայց այս երկու դիպուածում {եւս} ամենայն ջանք եւ աշխատութիւնք զուր կ՚երթան, եթէ դ

ճեցուցած, տալ իւրեանց զաւակներին: Տղաների մասին {եւս} աւելի լաւ չէ եղել ձեր հոգաբարձութիւնը. նոքա, ազ

մի ընդհանուր ազգային շինութեան գաղափար նորա մտքով {եւս} չէ անցել: Մեզ մնում է ցանկանալ այդ աստուածատուր

ւ դորանով դեռ ազգը չլուսաւորեցինք, եթէ հասանէինք {եւս} այդ նպատակին, բայց դա այն առաջին աստիճանն է լուս

, մինչ ո՛չ արծաթագլուխ կայ եւ ո՛չ վարժապետք: Այս {եւս} մի ահաւոր խնդիր է, որի լուծումը որքան դժուարին ե

մեր ազգի քանակութիւնը ստուգապէս: Այս բանի մասին {եւս} խօսքեր կան մեր մէջ եւ ճաշակ տալու համար մեր ընթեր

ջ ներս մտանելը։ Բայց առանց այդ ճանապարհորդութեան {եւս} կարող ենք մեր ներկայ խնդիրը լուծանել, այսինքն՝

Աւելորդ է ասելը, որ ներկայումս ազգի կարողքը լսել {եւս} չկամին մի այդպիսի բան, ուստի մտածում եմ, թէ առ

եզ անծանօթ է գլխովին, եւ գուցէ թէ ստորագրութիւնը {եւս} լինի մի շինովի անուն, ըստ որում, նամակի մէջ չէր

լ: Անտարակոյս, եթէ տասնից հինգը դուրս գայ, այն {եւս} մեծ բան է: 3. Հաւաքել եւ տպել այն բոլոր կցկ

ղբիւրք: Լուռ մնալ մի այլ հարկաւոր բանի մասին {եւս} չենք կարող: Մեր ազգի ուսումնականներին յայտնի է,

եւ նորա օրինակով պիտոյ է մտածել, որ մեր ազգի մէջ {եւս} մի բան մտած էր Պարսիկ, Ասորի կամ Յոյն գրերով:

տալ պատմութեան. մի՞թէ չէ կարելի մտածել, որ Հայք {եւս} ունեցած լինէին այս սովորութիւնը: Գուցէ թէ եղած ե

ս ունեցած լինէին այս սովորութիւնը: Գուցէ թէ եղած {եւս} լինի այս Հայերի մէջ, բայց սոցա անուսումնասիրութի

նդամքը: Ես մտածում եմ, որ Տաճկաստանի Հայերի մէջ {եւս} կը լինին հազարաւոր մարդիկ, որ ուրախութեամբ սրտի

ռանձին նամակ գրել, թող որ շատերի հետ ծանօթութիւն {եւս} չունիմ, ըստ որում, ընկերական հոգին վաղուց թռած

ւմ է դիմել դէպի մամուլի օգնութիւնը: Այս պատճառով {եւս} որոշեցինք Յիշատակարանիս միջնորդութեամբ խօսել, ու

ւ լռութեամբ մերժել, որ պատասխանելով մի գուցէ մեք {եւս} ընկերանայինք արժանի գրուածի արժանի հեղինակին:

Եթէ այդպիսի ծայրագոյն իմաստասիրութեան համար արծաթ {եւս} վճարող չլինի... գո՛նէ, մի քանի տարի ժամանակով,

մ են կօշիկ, նա կարում է. մանաւանդ եթէ ապսպարողը {եւս} իւր կողմից երբէք մտածել չէ այն բաների արժանաւորու

դրութեան անարժան արգելառիթների վերայ։ Այսուհետեւ {եւս} նայողը չենք՝ կտրելով մեր ճանապարհը հայկական քարե

ուորուիլ մի աշխատութեան, որ իւր չնչին կարծիքները {եւս} կամ այս ու այն տեղից (օրագրերից եւ լրագրերից) մ

րծի վերայ։ Չտպեցինք նոցանից եւ ոչ մինը եւ տպելու {եւս} չէինք, եթէ, ինչպէս Յիշատակարանիս սկզբումը ասացի

էք չէ խնդրել պարոնի փաստաբանութիւնը եւ այսուհետեւ {եւս} կամք չունի խնդրել: Չենք կարծում, թէ Պ. Խու

լի քաղաքավարի լինելով, իրաւունք ունին ուրիշներից {եւս} ճիշդ քաղաքավարութիւն պահանջելու, բայց մեք՝ ասիա

գոյրների յայտնել սրտի խորհուրդը: Թողունք այս {եւս}, ես Հայ եմ, Դուք եւս Հայ էք. մի՞թէ այս անունը

որհուրդը: Թողունք այս եւս, ես Հայ եմ, Դուք {եւս} Հայ էք. մի՞թէ այս անունը չունի իւր մէջ այն ոյժը

մեք եղբայրք ենք, ըստ որում, մեր երկուքի արիւնը {եւս} մի աղբիւրից է: Ես կարծում եմ, որ այս բոլորը իրա

ից եւ միմեանց դաւաճանելուց։ Այո՛, մի մասնով այս {եւս} կարելի է ասել, որ " մեր հայրերը ազոխ կերան, իսկ

ւար ժողովրդի բնակակից, գուցէ մի փոքր ներողութեան {եւս} հանդիպինք, յայտնի բան է, շատ չնչին ներողութեան

ատող պայմանքը: Իսկ ի՛նչ ասենք, մինչդեռ Դուք {եւս}, լինելով Եւրոպայի մէջ, ազատ չէք այս թշուառութեն

ի երգը ցոյց է տալիս, ինչպէս, այո՛, պատմութիւնը {եւս} վկայում է, որ ազգը Վահագնին եւս անցուցել է իւր դ

ո՛, պատմութիւնը եւս վկայում է, որ ազգը Վահագնին {եւս} անցուցել է իւր դիւցազների կարգը եւ պաշտել է: Բաց

՝ Խորենացու գրուածքը չհասկանալը (թէպէտ հարկաւոր {եւս} չէր այս բանի համար ապացոյց ներս բերել) նորանով,

իկոսների ձեռնադրութիւնը Կեսարիայում, այն ժամանակ {եւս} սուրբ Սահակի վարքը, որքան մեզ յայտնի է, տեղիք չ

պահպանել Հայաստանի հետ: Կտոր փշուր եղած դէպքերը {եւս} ապացուցել են արդէն վաղուց, որ Հայաստանին օգնելու

այլ միայն իւր երեւակայական զօրութեամբ, որ ինչքան {եւս} հանդէս ունենայ բանաստեղծութեան մէջ, պատմական գոր

ունինք, իսկ նորանից աւելի՝ ոչինչ. այս պատճառով {եւս} այդ անցքերի պատմութեան վերայ նայում ենք այն չափով

222): Ահա այս չորս բաները Պ. Խուդաբաշեւն {եւս} ՝ Թէորիանոսի հետ համաձայն, կարօտ է ճանաչում ուղղ

րգործելուց, գիտէինք, որ մեք ինչպէս յառաջ, այժմ {եւս} գործակից էինք այս հրատարակութեան: Ընթերցող հասար

վսեմական նամակները դէպի " Մեղուն ", այս պատճառով {եւս} աւելորդ համարեցինք մի երկու բառ խօսել, մանաւանդ

էինք լուծանել նորան: Թո՛ղ եթէ կամի, այսուհետեւ {եւս} հրապարակէ այդպիսի լուրեր, մեք արգելք չենք. եւ յ

լով Գամառ-Քաթիպայի Եզովպոսի առակները: Այս բանում {եւս} չէ կարելի չտեսանել նորա պարկեշտութիւնը՝ իւր ասպա

այութեան ժամանակ ճանապարհորդութեան փոշիների միջից {եւս} կ՚աշխատենք լսելի կացուցանել մեր ձայնը ընթերցող հա

երկրորդի մէջ: Ճշմարի՛տ է եւ այն, որ շատ բան {եւս} չէ կախւում օրագրի հրատարակողից կամ նորա գործակիցն

ր գործականութեան մէջ. շարժողութիւնը, ինչ կերպով {եւս} յայտնուի մարդկութեան մէջ, օրհնած է, որովհետեւ հ

ուրիշ բաների վերայ խօսել, ըստ որում, առանց նոցա {եւս} բաւական ձգուեցաւ բանի ընթացքը: Բայց եւ այնպէս,

իւր հողը, կը մնայ անհող եւ կը զրկէ իւր սերունդը {եւս} այն հողի վերայ իրաւունք ունենալուց: Ապա եթէ մի գ

կից եւ ժապաւէնից: Համաձայնեցէ՛ք, որ այդ երկուքը {եւս} չունին այն յարատեւ ոյժը, որ կարողանան պահել եւ դ

զուս, մինչդեռ ասում ես, թէ ձեռք բերածներիս մինը {եւս} ազատութիւն է: Թո՛ղ, գէթ խօսքով օգուտ քաղեմ այդ

ան մի շփոթեցաւ եւ, իրաւը պէտք է ասել, խղճի խայթ {եւս} զգաց, ազնուաբար, որ հին ժամանակների վերայ գնալո

նից եւ պարոնի իշխանութեան եւ լուծի տակից: Այստեղ {եւս} մխիթարական բան չկար շինականին։ Այո՛, պիտի ազատո

ել է ազգի եւ կառավարութեան մէջտեղը՝ երկու կողմից {եւս} դժգոհ, երկու կողմին եւս թշնամի, եւ, ընդդէմ կամ

ն մէջտեղը՝ երկու կողմից եւս դժգոհ, երկու կողմին {եւս} թշնամի, եւ, ընդդէմ կամելով ներգործել ազգին, նե

ւմ է նա, եւ եթէ ես նորան չտամ հարիւր, ուրիշ տեղ {եւս} պակաս գնով չէ պիտոյ գտանեմ, ուստի եւ հարկադրուած

արո՞ղ ես բռնի կարել տալ: Ո՞ր մինը ասեմ, դերձակը {եւս} նոյն երգն է երգում, մինչեւ անգամ ջրկիրը կրկնապատ

իտ է այդ բոլորը, բայց ի՞նչ է պատճառը, որ բոլորը {եւս} միացել են եւ կրկնապատկել են իւրեանց ապրանքի գինը

ռութիւնը կը մտանէ ժողովրդի մէջ, այլ դրամի արժէքը {եւս} կը բարձրանայ նիւթերի շատութեան չափով: Այն ա

որ պարտքը պիտի կրկնապատկուի, այն, որ գաւառները {եւս} պիտի հասանեն Պօլսի օրը, այն, որ մի գեղեցիկ առաւ

րակութիւնը այդ վտանգից ազատուելու համար: Նա ինքը {եւս} աղքատ է եւ ոչինչ ունի, ինչպէս ուրեմն կարող է օգն

աղքատութենից ազատուելու համար: Բայց այդ տեղերում {եւս} նորան հանդէպ է դուրս գալիս էապէս նոյն աղքատութիւն

տանալով օտար աշխարհում: Նոցա կեանքի շաւիղի վերայ {եւս} չկան ծաղիկներ եւ վարդեր, ամենայն քայլափոխ փո՛ւշ

ւցանել իւր մօրը կամ իւր քոյրերին: - Քոյրե՞ր {եւս} ունի: - Այո՛, երկու կամ երեք հատ: Մե

, հողմոց հնչիւնք: Ահա եւ այս տունը մարեցաւ, սա {եւս} դուրս ընկաւ հասարակաց շինուածքից: Ի՞նչ կը լ

նորան կազմող մասերը օրըստօրէ ընկնին, եւ մնացողը {եւս} առ վաղիւ յարատեւելու չկարողանայ երաշխաւորել:

ւելի ցանել, որովհետեւ ոյժ չունի, եւ եթէ ունենար {եւս}, դարձեալ ընդունայն, քանզի բնակակից լինելով մի կ

որս կողմում, իսկ բնական բերքերի համար այս վտանգը {եւս} չկայ. որքա՛ն կամիս, այնքան կարես: Ձեռագործ ապր

երել Եւրոպայից, որովհետեւ սովորական չափով բերածը {եւս} ապաստան է հանգամանքներին եւ շատ անգամ մնում է անվ

ւ համար վճռում է նա իւր մէջ. " Հարկաւոր է վնասով {եւս} վաճառել այս անգամ. յետոյ կը բարձրացնեմ գինը, եւ

առեւտուր սկսելու ժամանակ, նորա մէջ բերած գումարը {եւս} հալեցաւ, բոլոր ձեռքի ապրանքը պարտքի փոխանակ տալո

ոք ապրանք կամ դրամ չէ տալիս նորան, եւ եթէ տային {եւս}, հարիւրին իննսուն անօգուտ, քանզի նոյն գործողութ

ան ծառայել ուրիշի մօտ, բայց այս հեշտ բան չէ, նա {եւս} մարդ է, զգացմունք ունի: Նա, մինչդեռ ինքը ունէր

աճառականութեան մէջ շահը եւ օգուտը, ո՛րքան ընթացք {եւս} կատարէ, ո՛րքան զանազան շրջաններ առնու, ի վերջոյ

ելի է մեզ երեւակայել միլիոնաւոր մարդիկ (հարկաւոր {եւս} չէ երեւակայել, որովհետեւ իրականապէս կան), օդին

մ անունը յանցանք չունի: Եւրոպայի մի ոտնաչափ հողը {եւս} հաշուած է, իսկ Ասիոյ մէջ կարծեմ գտնուին տեղեր,

ւռն բարբարոսներ իջան ու հեղեղեցին Եւրոպա, այնպէս {եւս} մարդու եւ հացի խնդիրը լուծուելուց յետոյ եւրոպական

ոչ միայն չէ մնում ազգութեան խնդիրը, այլ հարկաւոր {եւս} չէ: Բայց այս է բանը, որ դորան հասնելը ժամանակի

սում է նա մի ուրիշ անհատի անձին եւ օգտին, այնպէս {եւս} մարդերի հաւաքական անձնաւորութիւնը՝ ազգութիւնը,

իբրեւ նիւթ, պիտոյանալով այլ կազմուածքի, այնպէս {եւս} ազգութիւնը մեռնելուց յետոյ նորան բաղկացնող անհատն

ել այն ժամանակ, երբ ցոյց տամ իմ իրաւունքը: Ա՛յս {եւս} հերիք չէ. նա իմ կենդանութիւնը պիտի խոստովանի միա

զգութիւնք սպանելու եւ իւրեանց դրօշի փառքին նորանց {եւս} մասնակից առնելու: Մինչեւ այժմ բռնակալ աշխար

երեւում է մարդու մէջ: Այդպիսի ազգութիւնը, որչափ {եւս} կատաղի լինի, որչափ եւս մոլեգնի, ի վերայ այսր ամ

յդպիսի ազգութիւնը, որչափ եւս կատաղի լինի, որչափ {եւս} մոլեգնի, ի վերայ այսր ամենայնի ժամանակը կը մաշէ

, ապրում է եւ բազմանում է, հետեւաբար նոցա բերքը {եւս}, այսինքն բուրդը, մորթը, միսը, կաթը եւ այլն,

ւշադրութիւն դարձնեն եւ աշխատին վերցնել այն բաները {եւս}, որ կարող էին կամ առիթ լինել որեւէ անկարգութեան

թէ նեղութեան գաւազանը անխնայ չարչարել է ձեզ, մէք {եւս} անբաժան չենք գտանուած ձեր վշտերին եւ ցաւերին, հո

ս բաժինն է, որպէս տանս Բէլսէլն, այսինքն Շաբալէն {եւս} վկայ է։ Երկրորդ տունն է մերձ Հայոց եւ լատի

իսկ հարաւ կողմանէ հասարակ քուչա, որ տանս Բիլսէթ {եւս} յայտնէ: Երրորդ տունն է սահմանակից առ յարեւ

ւ այլն, յերկաթեայ սանդղոջս գտանէլոց են։ Եւ զայս {եւս} յայտնեմ, զի ես ի սկզբանէ անտի ընդ ումեք զամենայն

եւ իմ կտակակատարացն, զի մինչի ցմին մատնաչափ տեղի {եւս} չունի եւ չունիցի ոք կարողութիւն վաճառել կամ գրաւ

հատուսցեն զպարտսն եւ զնոյն նոր ստացեալ շինուածքն {եւս} յորժամ գնեսցեն, էս թղթումն իմ ստորագրութեան ներք

յտնեսցեն թէ այս նոր շինուածքը եւ կամ էս ինչ տունն {եւս}, վերն յիշեալ Մասէհի ստատովն գնեցինք եւ որ յիշատա

ժամանակաց, որպէս վերն յիշեալ տներն եւ նորա քրէհն {եւս} իմ միւս տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն իմ համեմատ

րէհի մինչեւ իւր մահն, եւ իմ մօրս աղախին Սուզային {եւս} յիւր կառավարութիւնումն պահեսցէ յիշեալ Աննայն նոյն

սարանջամի եւ կամ միւս այլ ինչ իրած ծախսի մապլաղն {եւս} վերն յիշեալ իմ տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն համ

մեմատ իմ ի ներքոյ գրեալ պատուիրանին: Արդ դարձեալ {եւս} յիշեալ Աննային եւ Սուզային պատուիրեմ, զի ի վերն

երիցն, որ իմ կտակակատարն պետք է լինին, ի նոցանէ {եւս} խնդրում եմ եւ պատուիրում եմ, որ մշտապես հաւատարմ

արիւրն ինչ իւրեանց հախսայ վեր առցեն, յետ այնորիկ {եւս} տների մարամաթի, խազնի եւ վերն յիշեալ երեսուն եւ

ցին ինձ առաջին կտակակատար եւ կատարեալ վէքիլ: Այլ {եւս} վերն յիշեալ կտակակատարացն իմոց որպէս ընկեր եւ օգն

գին եդի յիսուն հազար ռուփի, եւ յիշեայ դպրատանցն {եւս} մինչ հարկաւորս ունել վասն տարեկան խարջին քառասուն

իսկ ահա խոստանամ առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, ո՛չ {եւս} իշխել այսուհետեւ ի վերայ յիշեալ տանն եւ նորա եկամ

քուդամ, գաթ եւ մին պատահեսցի ի վաճառս, զայնոսիկ {եւս} գնեցից դարձեալ ի ժառանգութիւն յիշեալ դպրատանցն,

եղի իմ, զյիշեալ տունն եւ նորա եկամուտն, ամենայն {եւս} եթէ նոր ստացեալ տունք եւ այլն իցեն ընդ այնոցիկ եւ

եալ ութսուն հազար սթայ ռեփի գունահքեարին հատուցից {եւս} եւ կամ իմ օրդնին, եւ այլն յիշեալ կառավարչաց եւ կ

ւ ոսոխացն, եւ ի դատաստան մտանել եւ մինչեւ յԵւրոպ {եւս} ապել առնել. Եւ ի յայսպիսի պատահմունս ամենայն ման

խարջած լինիցին, եթէ մինչ ի քա ռասուն հազար ռուփի {եւս} իցէ իւր անցեալ ժամանակաց մուդաթովն, յիմ տների եւ

ալն. նաեւ ի թուին 1794-ում Հայեւար գրած մին կտակ {եւս} ամ գրել տվել Տէր Մարտիրոս Դաւթին, որոյ կտակակատա

ւնիցի ոչ, իւրեանք ընկալցին, այլ եթէ կտակակատարս {եւս} ունիցի ոչ, մին բաժինն սրբոյ էջմիածնայ տպարանումն

նոս Յարութիւնեանի ձեռն, որ պարոնին քաթումն թալապ {եւս} ունիմ գրած եւ մնացեալ քաթէն բալանս 41531/2 փարդաւ

եւ իւր քոյր Լէնչի, հանդերձ կնքով պիաթօյ Օրէսթոս {եւս} Լամաթ. սոցա գինն Եալջիս քաթումն թալապ ամ գրել,

թիւն եւ փարիսականութիւն: Ազգն մեր չետես դեռ {եւս} զճեմարան ինչ հոգեւոր, յորում ուսանելոց էին քահան

հարկ լինէր զէականն ի գործ դնել՝ յինէն: Շնորհալի {եւս}, որ պարզoրեն խոստովանի զբղխումն Հոգւոյն ի Հօրէ յ

կանն, հուսկ ուրեմն ըստ Չինաց եւ զմիլիօն թուականն {եւս} առնու ի բերան: 5) Երես 15. Հարց. - " Այն

արհամարհանօք բերեալ զնոցանէ, յերկոսին դիպուածսն {եւս} ծիծաղելի եւ խայտառակութեան հանդիսարան: 14

ին Գահակալին յաշխարհի Ես թուեցի ցերեսուն կէս {եւս} ընդ այլ երեքի։ Անպարտակիր մինչդեռ նա ՚ի մահ փութ

Սուրբ ուսումը ճշմարտութեան. Ինձ մերձաւորքս {եւս} կատղած ` Քար ձգեցին անարգութեան:

չ որ մենք արեցինք, կ՚անէ եւ մեր ընկերը. Նա {եւս} մեզ կը մոռնայ, մեր յիշատակ չի պատուիլ, Մեզ

բանի համար. Սիրականիս շուտ գտայ, Նա {եւս} չըսպասեց ինձ երկար: Ես ապրել լաւ գիտէ

աղի դէմքով նայեց չոքածին Եւ նորա կողքին ինքն {եւս} չոքեց։ " Հայր իմ հարազատ ծերունի հայկ

տացայ եղբօրիցս եւ նոյն օրը պատասխանեցի, Աւտուշին {եւս} գրեցի: 17-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] եւ վարդապետի

ութիւն է գտել այդ գրուածքը, իսկ մեր վերայ այդչափ {եւս} տպաւորութիւն չգործեց, եւ եթէ այսօր, այդ մասին մ

յտառակուած ճակատի վերայ եկեղեցական անունը: Որչափ {եւս} գրուածքի սկզբում գործ դնէ Պ. Չամուռճեանը իւր նու

նք այսօր եւ վճռաբար յայտնում ենք, որ մի քայլափոխ {եւս} յետ կոխելու կամք չունինք, ոչ միայն Պ. Չամուռճեա

սեփականութիւն չէ, թէեւ Պ. Չամուռճեանը այդ մասին {եւս} յայտնէ իւր երեխայամիտ, անդատաստան պահանջողութիւն

դդէմ: Մեր հոգը չէ, եթէ այդ կտորը սխալմամբ անցած {եւս} է Սահմանադրութեան մէջ. դորա հակառակ դարձուցանու

այն իրաւունքից եւ արտօնութենից. երկու դիպուածում {եւս} տեսանում ենք լոկ մարդ, բոլոր մարդկային կատարելու

. սա բացասաբար պահպանեց հայերի կրօնը: Ազգը որչափ {եւս} թաղուած լինէր խաւար տգիտութեան մէջ, այնուամենայն

նք... բայց ինչպէ՞ս պիտի տեսանէինք. վասնզի մէք {եւս} ծնելու չէինք որպէս հայ: Անի քաղաքի կործանուել

ւց նորան, հետեւաբար եւ ամենայն արդարութեամբ ինքը {եւս} կորաւ ու չքացաւ Լեհաստանից: Եթէ հոգեւորք ընդո

ել է մեռանք, մի՞թէ պէտք չէր մի փոքր կեանքի վերայ {եւս} մտածել... Տարիները վազում են փայլակի շուտո

տուելի Այվազովսքին մեր մինչեւ այժմ գրածների համար {եւս} պատրաստւում է հերետիկոս անունով մեզ վերստին մկրտե

մակգիրքը պահում են։ Ուրա՜խ ենք, եթէ այդ կերպով {եւս} օգուտ է բերում նոցա մեր բամբասված " Հիւսիսափայլը

նազան ազգերի։ Ամեն մի ընտիր վաստակ, ինչ լեզուով {եւս} լինի գրուած, այնուամենայնիւ միշտ օգտակար է բոլոր

րեանց անուսումնասիրութեան մեղքը, այն ժամանակ այդ {եւս} հայտնի կը լինի եւ կը հասկացնէ բանի զօրութիւնը։ Ա

րորդ դարու լեզուով խօսելով, ստիպում են ժողովրդին {եւս} մոռանալ XIX դարը, մոռանալ շրջապատող հանգամանքներ

նալով լինել հասարակաց օրէնքից, մնացել են եւ այժմ {եւս} ամենայն ջանք գործ են դնում մնալ V դարումը եւ ամեն

դարերի դպրոցական մատենագրութիւն, եթէ այս անունը {եւս} կարելի էր տալ։ Չ'կայ նորա մէջ կեանք եւ կենդանութ

րից, անտարակոյս կը թուլանար եւ յետոյ կը քանդուէր {եւս}. հոգու համար մի այսպիսի կերակուր է չ'հասկացած բա

բան կարդալը։ Թոյլ տանք, թէ կարդացածի լեզուն {եւս} հասկանար, բայց մի բան կարդալու ժամանակ բառերի լո

չէ ուսել այդ առարկաները։ Իսկ մեր միջումը եթէ կան {եւս} նորախօս մատեանք, նոցա բովանդակութիւնքը մեծ մասով

գրքեր կան. Սուրբ գիրք, որ դժբաղդաբար հասկանում {եւս} չէ ժողովուրդը, թարգմանչաց իւրեանց սեպհական գրուա

տալիս։ Ճշմարիտ է՛ եւ չեմ ուրանում, որ էֆիմէրտէ {եւս} պակաս չէ, այն հրաշալի գիրքը, որ մեր ժողովուրդը

չինչ բան չէ կատարւում առանց խորհրդի։ Հեղինակները {եւս} մնալով այս հասարակաց բնութեան օրէնքի տակ, ամենայ

տեւում է, որ ոճերի ամփոփութեան կողմից Խորենացուց {եւս} պակաս չ'մնայ։ Բայց ես կարծեմ աւելորդ ասացի. եթէ

խութիւնը, բայց առաւել զարմանալին այս է, որ այժմ {եւս} կան շատ մարդիկ, որ չեն հաւատում, թէ այս փոփոխու

արք ու բարքը։ Մխիթարեան գերապատիւ Հարք, ինքեանք {եւս} կրօնակից եւ ջատագով լինելով Յիսուսեաններին, ) հ

, որ Պապականութեան հարազատ զաւակներն էին։ Այսքան {եւս} աւելորդ էր ասել, եթէ մեր Ազգի բոլոր որդիքը ձեռնհ

, խնդրենք ներողութիւն, այդպէս չէ. Հայերի համար {եւս} մի փոքր փոխուել է աշխարհը։ Ճշմարիտ է, եւ ո՛

ներին"։ Իմ աշխատութեան բովանդակութեան մասին {եւս} այսքան ծանօթութիւն տալուց յետոյ մի երկու խօսք պատ

բաներ կան, որոնց մասին Հայերը, ամենեւին գաղափար {եւս} չունենալով, չունին հետեւաբար եւ այն անօթները, ա

թիւնը եւ Յիսուսեան Կարգի պատմութիւնը Հայերի համար {եւս} կենդանի լինի աշխարհի երեսին։ Ես հասած եմ իմ նպատ

] Ղեւոնդին] 20/1 Նազարեանցին, Կոմս Էմմ[անուէլ]ից {եւս} Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] 22/3 Նազարեանցին Ս

եւ ոչ ազգ, եկեղեցին ու ազգը ժողովուրդն է, որչափ {եւս} նվազ լիներ դորա կրթության եւ հասկացողության չափը

ելու։ Մի ասա՛, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկը ինքը {եւս} պատրաստել էր մի այդպիսի ծակ մարգարէութիւն։ Սա հա

անհեթեթ, թոյլ եւ ամենացած գործը։ Պատահեցաւ ինձ {եւս} ընթեռնուլ, որի բովանդակութիւնը այս էր, թէ այս ի

ն աշխարհի մէջ պարկեշտ կերպարանքով եւ այս պատճառով {եւս} չէ ընկնում ընթերցողների ուշադրութեան տակ։ Այ

ր։ Խօսելով ընդհանրապէս կրիտիկայի վերայ, այս {եւս} պիտի ասել, թէ նա մի չափ է, մի նշանացոյց է, մի

րութիւն չունենալով, համարձակուի մտածել, թէ ինքը {եւս} լուսաւոր ազգերի կարգումն էր աշխարհի երեսին, կամ

աւական վաղուց արդէն դուրս եկած լինելով, երկրորդը {եւս} այս օրերումս դուրս կը գայ, մեր ժողովրդական աղքատ

, որովհետեւ Հայը ո՛չ գաղափարներին է տեղեակ եւ ո՛չ {եւս} ձեւերին. Այսինքն՝ դեռեւս չգիտէ նա խօսել, ուրեմ

ելով միմիայն այս հաւասարութիւնը, անհնարին է խօսք {եւս} մէջ բերել հաշտութեան եւ ապրեցնելու մասին: Բոլորո

ուրեմն, որպէս բռնաբարուած խելքի արդիւնք, առաւել {եւս} պիտի մերժուին եւ արժանի չեն ընդունելութեան: Բայց

ւմ կախւում է գնդի անձայն հնազանդութիւնից, այնպէս {եւս} մարդկային կեանքը աւելի յաջող ընթացք կ՚ունենայ, ե

ը ամէնից շուտ հասանելով Հնդկաստան, պէտք է որ մեք {եւս} ամէնից շատ օգուտ քաղենք: Մեր յոյսերը անշուշտ պսա

իւնը. ես, որ ինչքան վտանգը մեծ տեսանեմ, այնքան {եւս} սրտապնդութիւն եմ ստանում, խրախուսեցի ընկերներս,

ը գրագիր մտաւ մի վաճառականի հաշուետնում: Միւսերն {եւս} իւրեանց յարմար մի գործ ճարեցին: Այսպէս իմ բոլոր

անում էինք միայն մի տեսակ կերակրով, որ շատ անգամ {եւս} չէր պատահում: Երբ մտածում էինք մեր ներկայ վիճակի

թարութիւնը: Մեր ոխերիմ թշնամիքը գտան միջոց նորան {եւս} իմ գրկից հանելու: Ա՜խ, իմ փլատակուած օրերի տխու

ատինք իմ ոխերիմ թշնամիների բերանում. այն մարդիկն {եւս}, որ մեր վերջին աղէտքին ականատես լինելով, մեզ յո

սորա եւ նորա դրանը մուրալով ապրել: Երկու կողմից {եւս} պաշարուած եմ: Իմ խօսքս վերջացնելուց յետոյ ես ասա

մի անխզելի կապով: Նորա հետ եմ ծնուել, նորա հետ {եւս} պէտք է թաղվիմ միեւնոյն գերեզմանի մէջ: Իմ կրած նե

տապալեցին աշխարհը. դոցայ փլատակները մինչեւ այսօր {եւս} կան: Ես տեսայ Քարկեդոնի բազմաղէտ կործանումը. եր

ծի մասին այդպէս է. շատ խոստանում են, բայց փոքրն {եւս} չեն կատարում. նոցայ անիրաւութիւնը եւ չարութիւնը

պաշտօնատարը- վերակացուի կշիռ ունենալ, շատ անգամ {եւս} աւելի վերին: Յաճախ պատահում էր եւ այսպիսի բան,

ախ պատահում էր եւ այսպիսի բան, որ ստորին ծառայքն {եւս} ներս էին խառնւում այս իրողութենների մէջ. այնուհե

յց տար իւր պտուղքը: Պապի արժանաւոր գործերից մինը {եւս} այս էր, որ քաջ իմանալով, թէ մինչեւ գործարանումը

ուէր իւր պաշտօնից: Առաջին տհաճութիւնքը բացուեցան {եւս} առաւել գործավարի գրգռութեամբ: Ամենեքեան իւրեանց

պապին. պէտք է իմանալ, որ պապի սիրելի կարդինալն {եւս} հոգատարների կողմումն էր: Վէճը օրէօր ձգուելով երկ

արդինայի կողմը, եւ նոցայ հետ միանում են հոգատարք {եւս}: Կարդինալը իւր կուսակիցների օգնականութեամբ շուտո

լ: Տեսաւ կարդինալը, որ բանը ծանր ընթաց է, ինքն {եւս} սորանից յարմար միջոց կարող չէր գտանել իւր ցանկացա

ստորադրուիլ, եւ նոքա ինչ որ քեզ առաջարկեն, այն {եւս} կը լցուցանես դու: Հեզահոգի մարդը իմանալով կարդին

ը, այսքան միայն խօսեց. Ես չգիտէի, թէ կարդինալն {եւս} կարող էր սուտ խօսել, եւ իսկոյն հրաժարուեցաւ իւր

որա հետ, բացի կարդինալի կուսակիցներից: Ծառայողք {եւս} կամեցան հետեւել նոցայ: Բայց կարդինալը վախենալով

յի լոմբարդումը իւր անուան տոմսակով ունի, 20. 000 {եւս}... տոմսակով: Սորա մի հնարիմաց չարութիւնն եւս

եւս... տոմսակով: Սորա մի հնարիմաց չարութիւնն {եւս} այն է, որ մի մեծատունից բաւական մեծ արծաթ առաւ,

աւորուեցաւ իւր կարդինալի ձեռնով: Երկրորդ պատճառն {եւս} այս էր պապի մահուան: Կարդինալի հոգին ես առաւել բ

ւրիկ հացի երես չէ կարող տեսանել (նորա մանուկներն {եւս} շատ անգամ քաղցած են քնում). նորա երեսից ո՛չ մի

րեք անգամ արտաքսեց եւ երեք անգամ յետ բերեց: Միւս {եւս} խոհարարը ինքնին փախաւ ճանապարհից, երբ լսեց սորա

ոքորթութեան պատճառով, թէպէտ այդ մարդը իւր տիրոջն {եւս} հաւատարիմ չէ ծառայում. որովհետեւ նորա գողութիւնը

սի՛ մարդ նորա փոխանորդ կարգեց գործարանում ը: Այն {եւս} իմացա՞ր, թէ ինչպէ՛ս շատերը եւ պաշտօնատարներից տե

, մի նոր ուղղութեամբ առաջ է գնում: Սորա պատճառն {եւս} այն էր, որ ո՛չ հոգատարքը, ո՛չ գործավարը, ո՛չ խ

օգտի վերայ մտածող անձինք էին: Եւ եթէ մի լավ մարդ {եւս} նոցայ կը պատահէր, ՚ի միասին կ՚աշխատէին նորա կեան

բան է. մնում էին մի քանի հասկացող մարդիկ. նոքա {եւս} լաւ իմանալով, որ Ֆրանսիայի դեսպանը շատ մօտիկ բար

չեւ երեկոյեան խաղաղական ժամերը, մանաւանդ որ դուք {եւս} սրտանց կամենում էք լսել գործի հանգամանքը եւ ուղղո

նորան գործարանումը վերակացու կարգեց, երկու մարդ {եւս} նորան օգնական տալով. որոնցից մէկը բաւական հմուտ

ցուին, գիտես թէ ի՛նչ մեքենաներ լարեց նոցայ դէմ, {եւս} առաւել պաշտօնաւորներին: Միշտ յուսադրում էր ամենն

դպիսի բաների վերայ խօսել: Երբ տեսաւ, որ սորանով {եւս} չէ կարողանում իւր նպատակին հասանել, հրամայում է

: Նա իւր որպիսութեանը քա՛ջ տեղեակ լինելով եւ այն {եւս} լաւ իմանալով, որ ժողովուրդը անհաւան էր նորա ընտր

նորա հոգեւորական գործերի մէջ խառնուեցաւ, այնտեղ {եւս} իւրեան լաւ դրստեց: Թէպէտ սորա վերայ շուտով բացու

մբ չափից դուրս խոնարհում են մեր առաջեւ: Պապի հետ {եւս} շատ խորամանկութեամբ վարուեցաւ նա, ձեւացնելով իւր

ւ հրաժարուիլ իւր անօրէնութիւններից: Քահանայապետն {եւս}, որ քաջ ճանաչելով մարդկութիւնը, գիտէր այսպիսինե

ինչեւ անգամ մօտենալ իւր սենեկի դռանը եւ շատ անգամ {եւս} սեղանակից լինել իւրեան. ծերացած քահանայապետը խաբ

բարեկամ, յաւելցրեց նա այստեղ - որ այս մարդս այժմ {եւս} քահանայապետի շնորհովն է ստանում այն եօթն օրավար հ

փոխանակ վերակացու կարգուիլ, ինչս ես մի քանի տարի {եւս} սորանից յառաջ վարել էր այդ պաշտօնը շատ արժանաւորո

կն: Անգործութիւնը սորան ստիպեց ուրիշ ճանապարհներ {եւս} բռնել, բայց քաջասիրտ պաշտօնաւոր երիտասարդներից մ

ւղը քաղել, որովհետեւ երկու շաբաթից յետոյ, նորան {եւս} դուրս արեցին գործարանից: Այս կարդինալի խորամանկո

ենակիցների կողմից: Քեզ ի՞նչ ձանձրութիւն տամ, սա {եւս} զոհուեցաւ վերակացուի չարահոգութեանը, որ ի հարկէ

ներկայացուցին ծառայողներին, կարծելով, որ նորան {եւս} կարող են ծառայեցնել իւրեանց նպատակին, յետոյ մեծա

ջ: Թէպէտ սա անարժան էր այն պաշտօնին, բայց սորան {եւս} հարկն էր ստիպում: Գովելի է սորա միակ յատկութիւնը

Սորա խանգարած բանը Անգլիու քաջահմուտ ճարտարապետն {եւս} չէր կարող ուղղել: Կարդինալի ասութեամբ պէտք է, ո

հռոմէական ազգի հաստատութիւնը: Բայց քահանայապետն {եւս} չէր մեղաւոր, որովհետեւ նոցայ յանձնողքը այս գործե

տեսանես: Մոռանում էի քեզ ասելու, որ սա մէկ մարդ {եւս} վարձել էր, որ գործարանումը անցած բոլոր գաղտնիքը

տարել բոլորեցուն պարտականութիւնները, որ ամենեքին {եւս} հրամայեն տիրաբար: Եթէ սոքա կարողանային կշռել իւր

ակ զինուորուիլ եւ նորա դրօշի տակ մտանել: Որ ազգն {եւս} տեսանելով նորա անձնուրաց գործերը եւ նահատակութիւն

, խնդրել ձեր դաշնակիցների օգնութիւնը: Առանց ձեզ {եւս} կատարել ենք յաղթութիւնը, այնտեղից գոռում է վերակ

իւրեանց անհնազանդութեան վրէժը կը հատուցանեն: Այս {եւս} պատմում են, որ երբ գերիներին քաղաքական բանտն էին

նորանից, բայց նա չկամեցաւ յառաջ տանել խօսքը: Ես {եւս} անքաղաքավարութիւն համարելով ստիպել նորան, առա նո

ւթերից հեռի մնալ եւ այլն, եւ այլն. այս պատճառով {եւս} չե՛նք կարծում, որ այս մարդկային հնարները յարգ ստ

ր տանը տէ՛րն էի, Բէեղզեբո՛ւղ անուանեցին, ո՞րչափ {եւս} առաւել ձե՛զ եւ իմ մօտ մարդոցը պիտի ասեն։ Ա՛յ

գտնում էի, որ թէ ուզում էր մէկը ձեռք բերել, այն {եւս} վանքի պէտքերի վրայ էի ծախում։ Կերակուրներ եփել ս

տն էր, աղօթքի էր կարօտում եւ աղաչում էր, ո՞րչափ {եւս} առաւել մենք՝ շատ տկարութիւններով պատած, այժմեան

Քրիստոսի՞ իցեն, յանդգնագոյնս ասացից, թէ առաւել {եւս} ես։ Եթէ վաստակօք, առաւել. եթէ գանիւք, ե՛ւս առ

սկոպոսի յաջորդը, որ եւ նոյնչափ երեւելի եւ առաւել {եւս}, Պետրոս եպիսկոպոսի նախորդը, որ քերթող է կոչւում

Սիւնեաց առաջնորդ էր եւ ոչ կաթողիկոս, եւ առաւե՛լ {եւս} ոչ այն մարդը, որից բողոքում էր Փարպեցին. պատճառ

ում իր ազգակցութիւնը։ Եթէ ազգակից լինէր, ո՞րչափ {եւս} առաւել պիտի ասէր՝ " ըստ այդմ մասին քեզ տեառնդ ան

40. " Եթէ զտանուտէրն Բէեղզեբուղ կոչեցին. ո՛րչափ {եւս} առաւել զընտանիս նորա " (Մատթ., գլ. Ժ. համ.

նելութեան գիտութեան ճշմարտութեանն՝ այնուհետեւ ոչ {եւս} պիտոյ է վասն մեղաց պատարագ. այլ ահեղ ակնկալութիւ

արացն սեպուհ մի, որում անուն էր Յովհան, եւ միւս {եւս} երուանդունի Ներսէհ անուն, միաբանեալ 'ի խընդիր բա

ասուցած հարուածները, այսպէս է խօսում. " Եւ անտի {եւս} չուեալ (Բուխայ) յՈւտի գաւառ՝ ձերբակալ 'ի Տուս

ի վերլուծութեան։ Ահա բնագրի խօսքերը. " Եւ կամաւ {եւս} խորհիցիս զյիշելդ զտուեալ պատգամն երանելւոյն Յովհա

Այս այն աստիճանի պարզ կանոն է, որ բնաւ օրինակ {եւս} չենք ուզում բերել։ Բայց ի՜նչ ասել է Սեւուկի պ

ւիլ ամենայն պայմանից. այդպիսի վատաբաղդ դիպուածում {եւս} մեր հոգին հանդարտ է եւ խղճմտանքը՝ հանգիստ։ Մեք գի

նացել էր նորանից։ Անշուշտ, պէտք է կարծել, որ դոքա {եւս} կորած անհետացած են, որպէս մի քանի ուրիշ աշխատութի

րապետի՝ Գլակայ վանքի, վրայ խօսելով կոչում է նորան {եւս} "Մայր եկեղեցեաց ամենայն Հայաստանեայց", բայց այս ա

ով նորա ընդդէմ, երբ նամակ էր գրել Մաշտոցին, որ նա {եւս} միանայ իր հետ ընդդէմ կաթողիկոսին, իր ծանծաղամտութ

ալերութիւն ստանալով այն կրկին անգամ խոստմունքից, {եւս} առաւել լարում է իւր աշակերտների զօրութիւնը՝ մեծա

յոյս, իսկ որքան մօտենում է Մայր-Վանքին, այնքան {եւս} զօրանում է երկմտութիւնը նորա մէջ, նորա հոգին գու

ւր հանել էր նորան ճեմարանը, այլ ցանկանալով աւելի {եւս} յառաջ գնալ իւր ասպարէզի մէջ՝ մտքումը հաստատեց որ

, որպէս բանագէտ բժիշկ։ Այս երկու պաշտօնների մէջ {եւս} նա գրաւել էր բոլոր ընկեր բժիշկների եւ վարդապետներ

այ քամին, եւ ահա չկար. չէր երեւում եւ նորա տեղը {եւս} ։ Ստոյգ է այս նմանութիւնը նիւթական կողմից, որովհ

կան աբեղային հաւատալ չէ կարելի, եթէ դժոխքի վերայ {եւս} խօսելու լինէր. պատճառ, նա մի յարակցութիւն ստեղծ

ւրեմն գիտէք դուք, - եւ ինչպէ՞ս կարելի [է] այդքան {եւս} տգէտ լինել, - թէ դեւերը ցերեկը քնում են, եւ զար

մարդ սպանեց իւր բժշկական պատուէրներով, որի համար {եւս} մարդիկ անուանեցին նորան հայր բժշկութեան, եւ սատա

է դոքա դիւրամարս լինէին. պատճառ, այդ բոլորի մէջ {եւս} չկայ եւ ո՛չ մի հատ ծանր եւ ամուր մտածութիւն:

ական գրապետի վերայ. - սա, մինչեւ անգամ տաքացրած {եւս} չէ, այլ ամենեւին սառն... դեռեւս խաշխաշով է,

- Դու խաբում ես ինձ եւ համարձակւում ես ծիծաղե՞լ {եւս} իմ վերայ, - գոռաց սատանան դժոխային բարկութեամբ.

ինչ չհասկանալով այս գրքից, մտածում է այդքան տարի {եւս} պահել նորան, բայց զուր է. դարձեալ բան չէ հասկան

. դարձեալ բան չէ հասկանալու. պատճառ, ինքը գրողը {եւս} չէ հասկացել: - Գտի՛ր իմ համար մեր անիծեալներ

իւն, կաշառառութիւն. 52 օր դեւերի բարեխօսութիւնը {եւս} յարգութիւն չունի տէր սատանայի աչքումը, նա ինքը ի

անչափ. մօտ տեղերում կամ մօտ ժամանակներում հրիտակ {եւս} չէ երեւում չորս կողմը ստանալու.... Այս խօ

ն չեմ հասկանում այդ պայմանի զօրութիւնը: - Ես {եւս} չեմ հասկանում, - ասաց դեւը, - եւ ո՛չ ոք չէ կարո

յց դորա մէջ ոչինչ միտք չկայ: - Այդ պատճառով {եւս} հնարած է: - Անհնարին է: - Երդւում եմ

է ճշմարիտը ասել, որ այսպիսի թեթեւահաւատ ժողովրդի {եւս} երբեք պատահած չէի: Ես այնպիսի ճարտարութեամբ լարե

էլ ու դղրդել... Բարեհաճեցէք տեսանել, ահա այժմ {եւս} իմ մօտ կան տասն հատ գերմաներէն ապստամբական ճառեր

եմ Ձեր մռայլութեանը, եւ նոցա ամէնից շատ նզովեալը {եւս} պիտանի չէ Ձեր դժոխային թագաւորութեանը: Նոքա մինչ

ւթիւններով, երկիւղի մէջ է, որ մի գուցէ հնդկացիք {եւս} անցանին այն կամուրջից, որից անցան Հիւսիսային ամե

րում է անարժան որեւիցէ ուշադրութեան, եւ իրաւունք {եւս} ունի.... երեւի թէ դժոխքումը եւս, ինչպէս աշխա

, եւ իրաւունք եւս ունի.... երեւի թէ դժոխքումը {եւս}, ինչպէս աշխարհի երեսին, փոքր էր օրինաւոր եւ հիմ

ռայլութիւն, - պատասխանեց օրագրապետը, - ես յառաջ {եւս} ծառայ կարդացի եւ այժմ նոյնպէս կարդում եմ. ես չեմ

քը: - Բայց ես, նոյն այդ վիպասանութեան վերայ {եւս} չկամիմ մտածել, - պատասխանեց դժոխքի թագաւորը բարկ

անձին էր վերաբերւում եւ ոչ կառավարութեանը, գիտէր {եւս} մեծահոգութիւն ցոյց տալ: - Ֆրանսիայի մէջ կան

իայի մէջ կան լաւ այգիք, արեւելքում, Հայաստանում {եւս} պակաս չէ, կարող էք գնել քանի մի այգու խաղող եւ ճ

բայց ինչպէ՞ս, ի՞նչ պայմաններով, հասկացողութիւն {եւս} չունին դոցա վերայ, այլեւ թեթեւամտելով բոլորովին

Անզգամնե՛ր, մինչեւ այն աստիճան լրբացաք, որ ինձ {եւս} կամիք խելքից հանել.... Ո՛չ, այդպէս չէ: Ես ք

արձեալ էք Դուք, մռայլագոյն սատանայ: Առ ի բարւօք {եւս} յապահովի կացուցանելոյ զիշխանութիւն Ձեր ի վերայ տգ

մաստունսն, որք զրահաւորեալ ընդդէմ դժոխաց փոքր մի {եւս} ի հող բնակեցուցին զփառս նորա: Ձերում հրամանի անս

ունը յայտնելով Քամ, Քանան եւ Նեբրովթ, յայտնեցին {եւս}, որ ծայրագոյն Բրամինը շառաւիղում էր իւրեանցից.

մտածողութեամբ համարել․ հարիւր քսան, տասն եւ ութն {եւս}, հարիւր երեսուն ութն, քսան չորս դորա վերայ, հա

կը լինի: Բայց ինչո՛ւ Ռօմ մոռացել է... Կօնեակ {եւս} չկայ, անգլիական ճին չկայ, մի վեդրօ իստակ արաղով

կը տամ... վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ, Սարեպտի բալասան {եւս} մոռացել է. այդ ինչ խնջոյք կը լինի: Այս խորհ

չափը չճանաչէ, ոչ միայն այսչափ, այլեւ աչքի լոյսը {եւս} հանելու էր: Այստեղ պ. Մարկոսը երեւակայում էր իւ

անք կարդալով: Նա միշտ համարել է իւրեան, եւ այժմ {եւս} համարում է ազգասէր պարոններից մինը եւ ինչո՛ւ չէ հ

չունենար. նա դեռեւս պարծենում է, թէ վեցհազարեակ {եւս} ունի... Շատ անգամ տեսել են Շաքարեանցին փակ

մանակ, եւ որ պ. Շաքարեանցին ամենեւին մարդու տեղ {եւս} չէ դնում եղած, ինքը, իւր ոտքով, միայն մի շապիկ

ս բառերի մեկնութիւնը, չկարծեմ, որ եպիսկոպոսները {եւս} այնպէս իմանան: Աստուած լուսաւորեսցնէ քո հոգին,

ո՛վ գիտէ, ո՛վ կարող է երաշխաւոր լինել, գուցէ ես {եւս} Շաքարեանցի նման գլուխս տայի դիւական պարապմունքի:

Մարկոսը ստուգապէս տեսել էր ամենայն բան, ապա ինքն {եւս} խոստովանելու էր բոլորը․ այս դիտմամբ կտրելով պ. Մ

այց ասա՛ խնդրեմ, միթէ՞ Յուլիա Պոստրանայի պատկերը {եւս} անհրաժեշտ առարկայ է դիւթութեան մէջ, որ չղջկի ոսկ

մ եմ: Ինչպէ՞ս չտեսայ Պոստրանայի պատկերը, եւ դեռ {եւս} ներկով նկարած: - Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ, ես այժ

լուխը: Փոյթ չէ, դրացի, ես մի օր քո դրան առաջեւ {եւս} կը չոքեմ... - Ասա՛, խնդրեմ, ի՛նչ խորհուր

է բերել, որ դու իմանայիր նորան: Փո՛յթ չէ, դու {եւս} մի կարդացող մարդ ես, այսօր դարձիր եւ խոստովանահա

րծ դնել իմ գերմարդկային զօրութիւնը... ես յառաջ {եւս} կարող էի այդ բանը առնել, բայց չէի կամենում, յու

լ, բայց չէի կամենում, յուսալով, որ առանց դորան {եւս} կարող եմ մի բան իմանալ: Քանի օր էր արդէն, որ վճ

մարդու մէջ, եւ եթէ այդ մարդը չէ կարող ուրիշները {եւս} հաղորդել նորան: Գիշերը, երազում տեսայ իմ յաւերժ

ւնը, երեւել էր ինձ այդ դիւական կերպարանքով, դեռ {եւս} ծիծաղելով իմ վերայ... Այստեղ կորուսի ես ինձ.

եր են, որոնց վերայ կարելի է ուրախութեան պալատներ {եւս} շինել: - Եղբայր, ների՛ր, մոռացել եմ. միգո

, եւ շնորհակալ եմ, որ ասացիր, թէեւ կարող էի ես {եւս} միտք բերել, բայց այսպիսի շփոթութեան մէջ... գո

բայց այսպիսի շփոթութեան մէջ... գուցէ մոռանայի {եւս}: Շատ ստոյգ է, թէ ոչինչ բան այնպէս հիմնաւոր չէ,

ժամանակ պիտի մի փոքր անասնանայ... կարծեմ, դու {եւս} ընդդէմ չես այս իմ կարծիքին: - Քո ասածը զուտ

մեր կեանքից շատ վատ չէ աշխարհի երեսին: - Դու {եւս} ճշմարիտ ես խօսում: - Բացի դորանից, մարդը ին

, ճշմարիտը խոստովանենք, պ. Մարկոս, միթէ՞ մարդը {եւս} մի տեսակ անասուն չէ. բայց մեր թշնամիքը, այն ուս

ինչպէս այն սեւ հաւը, որ տեսար ախոռումս․ երկուքի {եւս} մեռելութիւնը միեւնոյն է, երկու դիպուածում եւս մա

քի եւս մեռելութիւնը միեւնոյն է, երկու դիպուածում {եւս} մահ, եւ ո՛չ ոք մինչեւ այժմ չէ տեսել, մարդու մեռ

զրափակել նոցա անբանութիւնը, ոչ ապաքէն մեր խօսածը {եւս} նոցա համար այնպէս անհասկանալի է, որպէս նոցանը `

էջ: - Ամենեւին համաձայն եմ, եւ այդ պատճառով {եւս} խնդրել եմ քեզ իմ մօտ. արի՛ նստենք եւ կատարենք մե

, նորա բուն գործը մի երեւելի բան չէ, ինչպէս քեզ {եւս} յայտնի է, եւ նա այնպիսի մարդ է, որ ոչ թէ մի քան

թն հայրապետների նզովքը գլխիս լինի, եթէ մի մարդու {եւս} յայտնեմ այդ բանը, - ասաց ջերմ ջերմ պ. Մարկոսը:

նման չէ. ի՛նչ քո կարդացած, եւ իմ թալիսմաններին {եւս} նման չէ. դա մի ջոկ բան է... - Ին՛չ տեղից

դ գիտութիւնը, երկար կը լինի պատմել, մանաւանդ ես {եւս} հաստատ չգիտեմ, թէեւ միանգամ պատմել է ինձ պ. Ման

ա այդ գիտութեանը, այդ բանը մի գաղտնիք է, որ ինձ {եւս} չէ բացել: - Տարակոյս չկայ, որ շատ թէ փոքր տ

. Մարկոսը: - Առ, կարդա՛, բայց ձայնով, ես {եւս} կամիմ լսել, որովհետեւ մոռացել եմ դորա բովանդակու

ւմ եւ վերջապէս դարձաւ Րեգենսբուրգի եպիսկոպոս: Սա {եւս} Բեքոնի նման աշխատում էր այն ամենայն ուսման եւ գիտ

, է մի ապացոյց, թէ այդ մետալները կարող են առաւել {եւս} կատարելագործուիլ: Ալքիմիկոսք կարծում են, թէ կրա

յդպէս սաստիկ պարապած է, ասել է, թէ նա խնջոյքում {եւս} չէ կարող գտանուիլ: - Ինչո՛ւ համար, ես յոյս

լ եմ նորան մօտ իբր երեք հարիւր մանէթ. երեք հազար {եւս} կը հաւատամ, ի՛նչ բան է այդ, մանաւանդ այնպիսի մա

ից յետոյ, լցրեց նա ծխամանը թաբաքով: Պ. Մարկոսը {եւս}, հետեւելով պ. Շաքարեանցի օրինակին, սկսեց ծխել

ջիկների հետ: - Եթէ արժան է, հրաւիրենք նորան {եւս}, - յաւելացրեց պ. Շաքարեանցը, - ես ծանօթ չլինել

տական էր գոնէ՛ պատշաճի ընդդէմ չներգործելով, ինքը {եւս} անխելանալ եւ յիմարանալ: Առածը ասում է, եթէ մի ք

եթէ մի քաղաքում բնակուող մարդիկը միականի են, դու {եւս}, մտանելով այդ քաղաքը, պարտական ես մի աչքդ հանել

վշտացնելով նորա անձնասիրութիւնը, որովհետեւ նորան {եւս} հաւանելու չէր կոմս էմմանուէլը, թշնամական ուղղութ

, թէեւ քաջ գիտէի, որ չգիտէր նա այդ բանը եւ գիտել {եւս} չէր կարող, որովհետեւ ոչ մի դպրոցի մէջ չեն ուսուց

տահելու ժամանակ, երբեք չէ մտածում, որ այդ մարդը {եւս} իւր նման Աստուծոյ ստեղծած էր, այլ իսկոյն ծնուցան

, խելքը թռցնում էր ուրախութենից: Երկու բարեկամքը {եւս} բաւական ժամանակ մնացին առանց խօսելու: Այդ միջոցի

ս: Երբ բաւական զօրութիւն գործ դնելով երկուքը {եւս} ուժաթափուեցան, Մանթուխեանցը, ուրախական արտասուք

եւ Շաքարեանցի կեանքի վերայ: Երկու բարեկամքը {եւս} մի փոքր հանդարտելով նստած աթոռների վերայ, Շաքարե

ով Շաքարեանցի ձեռքը: - Լա՛ւ է, լաւ, թող ես {եւս} տեսանեմ, - ասաց Շաքարեանցը, - դու տեսել ես եւ դ

վհետեւ իմ աշխատութեան վաստակն է դա, այդ պատճառով {եւս} ինձ աւելի քաղցր է նայել դորա վերայ, քան թէ մի այ

մտածելիքը զուարճալի բաներ են, եւ կարծեմ, որ դու {եւս} հեռի չմնաս այդ բաներից, անտարակոյս քո յօժարութիւ

ռի չմնաս այդ բաներից, անտարակոյս քո յօժարութիւնը {եւս} հարկաւոր է, այստեղ ես համարեա թէ ոչինչ եմ:

համար, ինչպէս էի մինչեւ ներկայ րոպէս, այդ փոքրը {եւս} բան արժէր: Ձեզ քաջ յայտնի է, որ քանի-քանի անգամ

օտար աշխարհներից: - Շատ լաւ, եթէ մի մի փութ {եւս} պատրաստելու լինիս, այնուամենայնիւ կարճ միջոցում

սաց թէ քեզ ոչինչ աւելի հարկաւոր չէ, երանի՜ թէ ես {եւս} քո պէս անգէտ լինէի, բայց քո աղօթքի պէս իմ աղօթքը

քո պէս անգէտ լինէի, բայց քո աղօթքի պէս իմ աղօթքը {եւս} արժանընդունակ լինէր: Մեր գլխաւոր պարտականութիւնն

հարկաւոր է, որ այդ սուրբ նշանների բարեխօսութիւնը {եւս} անպակաս լինի մեր վերայից. Սուրբ նշանները անբարբա

քա մտածեն այդ բաները, եւ մտածել են եւ մտածում են {եւս}: Դու ի՛նչ ես կարծում, եթէ նոքա չլինէին, մեր լո

ինքը պարապելով դիւթական բաներով, մի փոքր երկիւղ {եւս} ունէր, որ միգուցէ Աստուած բարկանայ իւր վերայ, ո

ր տպւում են Հիւսիսափայլ օրագրի մէջ. այս պատճառով {եւս} իմ ընթերցողքը չեն կարող ասել ինձ, թէ խօսում էի մ

է միայն բան չէ շինւում, այլ յառաջուց շինուածները {եւս} քանդւում են: Որեւիցէ գործ, որ պիտի պատկանէր ամբ

րձատրւում է իսկոյն նիւթական ճանապարհով: Նա չկամի {եւս} հասկանալ, թէ առաքինութիւն ասածը մի վերացական բան

րա համար, որ մեր նախնիքը չեն սերմանած, բայց մեք {եւս} չենք սերմանում, ինչպէ՛ս ուրեմն կարող են հնձել մե

տեւ այդ ազգի բռնած ճանապարհը այնպէս է, որ դարերի {եւս} դժուար թէ կը դիմանար, ուր մնայ յաւիտեանը:

րորդն է, որ փորում եմ, միթէ շա՞տ է։ Եթէ այսքան {եւս} չլինի, ասե՞ս որ պիտեր քաղցած մեռանել: Ինչ է իմ

րաժեշտ պիտոյքը հոգալու համար: Բացի սորանից, այս {եւս} կայ, որ իմ ուրախանալուցս չէ, որ մարդիկ մեռանում

, ըստ որում երկիւղ կար սրտիս մէջ, որ մի գուցէ ես {եւս}, կամ իմ ընտանիքիցս մի մարդ մեռանի. բայց դորա փո

ք, այս չէ կարելի ուրանալ. երախտագիտութեան մասին {եւս} հետ չեն ժողովրդից. այս պատճառով եւս ասում էին.

ութեան մասին եւս հետ չեն ժողովրդից. այս պատճառով {եւս} ասում էին. - օրհնա՛ծ, այսքան տարի եկեղեցու դրան

ւներիս վերայ աչք դարձուցանէք, եկեղեցու մի կոպեկը {եւս} կրակ լինի իմ համար, եթէ խառնել եմ իմ գոյքի մէջ "

ին պատկանում է ժողովրդին եւ դեռ օրէնքի զօրութեամբ {եւս} ժողովուրդը պիտի վերահասու լինի եկեղեցու տարեկան ա

որ լինում էին այսպիսի տեղերում, եւ այս պատճառով {եւս} ցոյց է տալիս իւր հոգու միջինը ամենայն միամտութեամ

ը. շատ անգամ տեսել եմ, որ բաժակը կամ ամանը, որ {եւս} գործ էի դրել, իսկոյն կոտրում էին, որպէս թէ նա պ

ամբողջ երեք ժամ: Բայց չկարծէք, որ իննսուն հոգին {եւս} խօսում էր, թէպէտ գործը իննսունին եւս վերաբերւում

նսուն հոգին եւս խօսում էր, թէպէտ գործը իննսունին {եւս} վերաբերւում էր: Այնտեղ երեսուն հոգու չափ յետին դ

տէր մարդն ունի, ոչինչ չէ խօսում, թէպէտ եւ խօսել {եւս} չգիտէ, ինչպէս նաեւ շատերը... եւ թէ ի՛նչ բանի

ւնը դուրս եկաւ, մնաց վաթսուն: Բայց այս վաթսունը {եւս} չէ խօսում: Վաթսունի մէջ կան քառասուն եւ հինգ կամ

նգ հոգի հարուստքը, որ խօսում էին: Բայց պիտի այս {եւս} ասել, որ այս մարդիկը եւս բաժանւում են զանազան դա

ում էին: Բայց պիտի այս եւս ասել, որ այս մարդիկը {եւս} բաժանւում են զանազան դասակարգ: Ծեր կամ հին ժաման

մի երիտասարդ կամ նոր հարստացած մարդ․ այս պատճառով {եւս}, նորա կարծիքը կամ խօսքը աւելի մեծակշիռ է: Սակայ

ւ երեք մարդ, միօրինակ դատապարտում են երկու կողմը {եւս}, այլեւ արտաքին կերպով ցոյց են տալիս, որ ոչ մի կ

ա հետ. իսկ թէ բախտը բերէ պատահել ծերին, նորանից {եւս} չեն հրաժարւում, նորա ասածները եւս ճշմարիտ են, ե

երին, նորանից եւս չեն հրաժարւում, նորա ասածները {եւս} ճշմարիտ են, եւ այս պարոնները պատրաստ են ստորագրո

լ: Քաղաքը մինչեւ այժմ կառավարուել է, այսուհետեւ {եւս} կը կառավարուի, մեք մեր կեանքի շատ մասը անցուցել

ասելով խաչի կնիքը դնելուց յետոյ, եթէ մի կանգուն {եւս} խորութիւն չունենայ փորածը, մեռեալը չէ դուրս գալո

վատ հիւանդութիւնք: Եւ այս է պատճառը, որ օրէնքը {եւս} հրամայում է երեք կանգուն խորութեամբ փորել գերեզմա

իր ընկած ազգի կամ մասնաւոր մարդու արտասուքի համար {եւս} չկայ մի ազնիւ առարկայ, որ ժողովէր այս ազնիւ հիւ֊

օտները եւ երեկոյեան ժամանակ: - Ստո՛յգ է, ես {եւս} նկատում եմ այդ, - պատասխանեց կոմսը, բայց այնպիս

ն զգացուցանելու համար, անձրեւը փոքր է: - Ես {եւս} դուրս եմ եկած ման գալու, - ասաց տիրացուն, եթէ կ

միջոց ման գալու: Սկսեցին գնալ: Երկու կողմից {եւս} պահւում էր մի կամակոր լռութիւն: Կոմսի միտքը

հանդարտել, թէեւ դադարել էր մրրիկը: Մրրկից յետոյ {եւս} դեռ բաւական ժամանակ վազում են կատաղութեամբ դէպի ծ

արժէ tartarus emeticus ․ ինձ հարկաւոր չէ մի խօսք {եւս} յաւելացնել. ինքեանք ընթերցողք կարող են հասկանալ

թէ դարձեալ գնում է Մահտեսի Թովմասի տուն, առաւօտ {եւս} այնտեղ էր, ես տեսայ նոցա տանից դուրս գնալը:

- Այո՜, - պատասխանեց կոմսը, - ես այսօր առաւօտ {եւս} այնտեղ էի, եւ օրիորդ Մարիամը ածեց իմ համար Պորտի

-ի նօտերը, ապա թէ ո՛չ, խնդրած կը լինէի ածել այդ {եւս}, ըստ որում շատ սիրում եմ այդ տաղը: - Ճշմարի

անակնկալ ներս մտանելու պատճառով այս արգոյ հիւրերը {եւս} զրկուեցան այդ քաղցր երգի վայելքից, որ շատ գեղեցի

ել Կոմսին: Այս էր լաւը, որ նորա առաջեւ կանգնողը {եւս} շատ խաբուելու պտուղ չէր. նա ինքը մի բան սրտի վկա

եւ ոչ միայն ձեր, այլ եւ ձեր բարեկամների տան մէջ {եւս} կարո՛ղ էք երգել, եթէ մի խնջոյք կամ մի բան պատահի

, վերջումը պատահել է Պետերբուրգ, կարծեմ Մոսկուա {եւս}, այժմ ճանապարհի վերայ անցանելով այս քաղաքից, բա

ւն մտանել, ուր խօսում էին այդ լեզուով: - Ես {եւս} զարմացայ, երեւի այդպէս պատահել է... ինչեւիցէ

ւօտ դարձեալ տասներկու ժամը, եթէ կարո՛ղ էք, դուք {եւս} շնորհ բերէք: - Մեծ ուրախութեամբ կը գայի, բա

ական եւ շնչական կեանքով, իմացականի մասին գաղափար {եւս} չունին: Կարդալ, գրել, ընդհանրապէս չգիտեն, շատ

ուած քաղաքից դուրս աշխարհ կա՞յ, չկայ, այդ մասին {եւս} չունին ոչինչ տեղեկութիւն: Այսպէս լինելով նոցա դր

, այդ էր տաղի երաժշտութիւնը - եղանակը, բայց դուք {եւս}, ինչպէս ես, գիտէ՛ք, որ նորա եղանակը հայկական չ

թիւնը բիւզանդական է, որ եթէ այժմ, մի փոքր դուրս {եւս} եկել է բիւզանդական ճշտութենից, այդ պատահել է բոլ

երս մտաւ թագաւորական հրամանի ուժով, շատ տեղ սուր {եւս} գործ դրուեցաւ եւ մի փոքր յառաջ քրիստոնեայ կոտորող

տեսանւում է յունական հոգու ներկայութիւնը, այսպէս {եւս} եկեղեցական երգերի ճակատագիրը: Վերջին ժամանակների

ւ մէջ: Հարկաւոր է առանց ուշադրութեան չթողուլ այն {եւս}, որ եթէ հայերի հեթանոսութեան ժամանակ կային մեհեն

, շատ խո՛ր է դորա պատճառը, եւ որքան խոր, այնքան {եւս} խորին ցաւակցութեան արժանի: Ի՛նչ հարկաւոր է այժմ

եսանո՛ւմ էք, - ասաց Մահտեսի Թովմասը, - ահա նոքա {եւս} ցանկանում են լսել, Մարիամս եւս հեռի չէ փախչելու

մասը, - ահա նոքա եւս ցանկանում են լսել, Մարիամս {եւս} հեռի չէ փախչելու լսելուց: Այս մասին բոլորովի

ին անընտրող էր օրիորդ Մարիամը, ըստ որում գաղափար {եւս} չունէր ազգութեան մասին, իւր փոքր ի շատէ կրթութիւ

ննելով խնդիրը, կը տեսանենք, որ բանաստեղծութիւնը {եւս} նոյնպէս ճշգրիտ յիշատակարան է, ինչպէս պատմութիւնը

ը․ կատարուե՞լ են այդ իրողութիւնքը, կամ, եթէ չեն {եւս} կատարուած, ապա, կարո՛ղ էին կատարուիլ, թէ ո՛չ:

նական տեսարանքը, որ ո՛չ եղած են, ո՛չ կան եւ ո՛չ {եւս} լինելու են, բայց համաձա՛յն էին նոքա ազգի հասկացո

, եթէ բաղկանում են հազար մասնից, ապա այդ հազարը {եւս} պահում են իւրեանց արմատական կամ բնական բնաւորութի

այստեղ յարմար չէր երկարաբանել... գուցէ աւելորդ {եւս} խօսեցի... Ահա այսպէս լինելով Հայերի կեանքը

ա այսպէս լինելով Հայերի կեանքը, բանաստեղծութիւնը {եւս} աւելի չէր կարող լինել, քան թէ եղած է: Բայց ինչ

ազգի վերայ, անշուշտ պիտի ազգանայ․ ազգի յանցանքը {եւս} առաքինութիւն է, այն տիղմը եւ հոտած ճահիճը, որի

այ բակը մի փոքր ման գալու: Տեսանեմ որ այդ պարոնը {եւս} ման է գալիս իւր բակում, որ բաժանւում է իմից միայ

չէր, որ դրեցի վերասացեալ պատկերը, այլ եւ մի բան {եւս} գողացայ: - Գողացա՞ք, - ընդհատեց կոմսը:

միւս անգամ կրկնիր ընթերցմունքը. եւ եթէ այս անգամ {եւս} չգան, ապա ուրեմն տղայի անձնաւորութեան մէջ կայ մի

ասխանեց, թէ մի տաղ է, եւ թէ պատրաստ է երգել այն {եւս}, եթէ, դորա փոխանակ, կոմսը խոստանար Եումի սոցա

ս զօրանում են եւ նրբանում են, որ մի մաշուած դրամ {եւս} շօշափելով կարող են հասկացնել կուրին դրամի որպիսու

բաղդից, ժամանակը ձեռնտու էր նորան, բաների կարգը {եւս} յաջողում էր... Մի քանի ժամանակից յետոյ սկսեց ն

ովնաթանեանցի համար այսպիսի մտածութիւնք երազի նիւթ {եւս} չէին, մինչ ամբողջ գիշերը թաւալւում էր իւր անկողն

ում էր իւր անկողնի մէջ խռխռալով: Նա քնած ժամանակ {եւս} մտածում էր շահաստացութեան վերայ. առաւօտը զարթնու

իւնը պ. Յովնաթանեանցի, որով մի ապակեկազմ սենեակ {եւս} յաւելացուց իւր տան կողքին, որի ծաղկազարդ վայելչո

պով ծանրացնում է շնչառութիւնը: Բայց այժմ, որքան {եւս} բացայայտեմ, այնուամենայնիւ դուք հասկանալու չէք.

յայտեմ, այնուամենայնիւ դուք հասկանալու չէք. այս {եւս} կայ, որ ձեզ այնքան հարկաւոր չէ ցաւի պատմութիւնը

սիրութեան վերայ: - Մեղուն գրել է, Ճռաքաղը {եւս} հաստատեց... - Ես չգիտեմ, թէ ի՛նչ է գրել մ

պետ, ես բարերար եւ գործակալ էի Մեղուին. Ճռաքաղը {եւս} հեռի չէ մնացել իմ շնորհից, խնդրեմ չմոռանալ:

վերաբերւում էին իմ ընտանեկան կեանքին, որ մի բան {եւս} հասարակաց չունի ձեր հետ, պատշաճ չեմ համարում լսե

մ, արդէն թշուառութիւն է. պատճառ, մի մազի չափով {եւս} խելք չկայ դորա մէջ: Ինչպէս կարելի է, որ ես իմ պ

այլեւ առողջ մարդիկ կարող են հիւանդանալ եւ մեռանել {եւս}: Դո՛ւք, ձեր տարապայման ժլատութեան պատճառով, չկ

աւոր անկիւնը, ուր բացուեցաւ դուռը, այս պատճառով {եւս}, դուռը բացուելուց յետոյ, շեմքի վերայ երեւեցաւ մ

գ մանէթ թոշակ. քո պէս ծառան դեռ կերած հացի համար {եւս} պիտոյ է մի բան վճարէ տիրոջը: - Պարոն, աղաչո

շ ամէն տեղ անարգուելուց յետոյ, հայ պարոնի առաջեւ {եւս} անարգւում էր: Մի՛ վրդովուիք, պատուելի ընթեր

զարաւոր վերարկուների մահուդի անպիտանութիւնը: Այս {եւս} մի շատ զգուշաւոր հոգաբարձութիւն էր. վաճառականութ

ատ զգուշաւոր հոգաբարձութիւն էր. վաճառականութիւնը {եւս} ունի իւր Մեթերնիկները․․․ Գործակատարը պատրաստա

ը: Լաւ, ապա եթէ այդ նզովեալը վեր կենայ, եւ ինձ {եւս}, ինչպէս Բէգզադէին մատին փաթեթ շինէ եւ աշխարհին

դէմքի փոփոխութիւնը. պատճառ, նա նորա հարցմունքը {եւս} համարում էր ոչ այնքան արժանի ուշադրութեան: Տիրեց

է գիտես մահի ինչ լինելը, ուրեմն ասա՛ ինձ, որ ես {եւս} իմանամ: Թիւթիւնճի-օղլուն համարեա թէ վիրաւորու

ճառով ոչ ոքի չէր ասում իւր յատուկ անունը եւ ոչ ոք {եւս} չգիտէր, պատճառ, նա բնիկ նախիջեւանցի չէր. այլ օ

իսի յայտնութիւնների սուրբ օրէնքները եւ չէին կարող {եւս} լինել, պատճառ, այդ գրքերի խորհուրդը մարդ խաբել

կայ, բնութիւն չկայ: Թիւթիւնճի-օղլուն առաւել {եւս} զարմացաւ այս խօսքերի վերայ, պատճառ, թէեւ նա կար

էին կերակրել զանազան կենդանիք, այո՛, եւ՛ մարդը {եւս}, եւ՛ թռչունը եւս, որ նոյնպէս կերակուր դաոնալով

զան կենդանիք, այո՛, եւ՛ մարդը եւս, եւ՛ թռչունը {եւս}, որ նոյնպէս կերակուր դաոնալով մարդուն, մտանում

տեսութիւն է գործ դնում, այո՛, արժան էր, որ մէք {եւս} ուսանէինք նորանից, օրինակ առնուինք նորանից եւ հե

ունելը կամ չընդունելը. պատճառ, երկու դիպուածում {եւս} մեռանելու էի, եւ բնութիւնը կատարելու էր իմ վերայ

մեռանելու էի, եւ բնութիւնը կատարելու էր իմ վերայ {եւս} իւր պարտականութիւնը եւ օրէնքը: - Այդ զգացմուն

ր, այո՛, ե՛ւ օձի, ե՛ւ զանազան ժժմունքների բոյն {եւս} դառնալու համար: Բայց բնութեան հարազատ որդին պիտո

լ այդ փոսը, որ միշտ քեզ հետ լինէի, եւ այսչափիցը {եւս} շնորհակալ եմ, որ դու արժան ես համարում քեզ մտանե

յդ փողոցի փայտաշեն եւ կեղտոտ տների տեսքը, առաւել {եւս} տխուր դէմք էին ցոյց տալիս, թրջուելով սեւանալուց

ը: Թիւթիւնճի-օղլուն տանը չէր. նա այն օրը ճաշ {եւս} չէր կերած տանը. երեւի թէ զանազան պատճառներ ուշաց

մի բարակ բամբակեայ ծաղկանկար թաշկինակով, որ այժմ {եւս} ստանում են Տաճկաստանից եւ մեծ յարգ ունի այնտեղ.

եանց ձեռքով մանած ու գործել տուած բեհեզեայ շապիկը {եւս} տեսանելու չէիր, եթէ պատահէիր այնտեղ. պատճառ, կ

էր ահա փախչել դէպի իւր ննջարանը, մինչ այն մարդը {եւս} նոյնպէս ամբոխուած, առանց յառաջ խաղալու շեմքի վեր

այս է, որ մէք դեռեւս պատրաստութիւն չունինք: Նա {եւս} անցեալները, որ խօսում էինք, ասաց թէ ամառը Աստու

շարունակեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ես նորա հետ {եւս} կը խօսեմ եւ կը յայտնեմ ձեզ մեր վճռական համաձայնու

.. - Անպատճառ, ես կը հոգամ եւ կ՚աշխատեմ նորա {եւս} խօսք հասկացնել։ - Մնաք բարեաւ: - Երթաք բա

չկարողացաւ նկատել, որ աղջիկը լացել էր, եւ ինքը {եւս} ամբոխուած լինելով այս անակնկալ հարսանիք պահանջելո

ով այս անակնկալ հարսանիք պահանջելուց, չկարողացաւ {եւս} լսել, մինչեւ Մանուշակը առանց եւ մի խօսք եւս ասել

ացաւ եւս լսել, մինչեւ Մանուշակը առանց եւ մի խօսք {եւս} ասելու իսկոյն վեր ելաւ սանդուղքից, արձակելով սան

առանց հարցանելու նորա կամքը, եւ Մանուշակի ծնողքը {եւս}, ի՞նչ մեղքս պահեմ - ուրիշ նախիջեւանցի ծնողների ն

կարող ընդդիմանալ ծնողքիս կամքին. այո, եւ օգուտ {եւս} չունիմ ընդդիմանալուց. զոհ պիտոյ է լինիմ այս քաղա

նելի կը լինէի, եթէ հարկադրուած չլինէի նորա մասին {եւս} գրել. բայց ես շատ թշուառ եմ, ձուկի նման մունջ.

, որովհետեւ մօր հետ պարապած էր նա. եւ թէ այդպէս {եւս} չլինէր, ո՞վ գիտէ, կարելի է, որ մայրը, որոնելո

ես եղբօրս... - Չէ՛, - ասաց պառաւը, - եւ քեզ {եւս} չեմ ճանաչում, միայն գիտեմ, որ բարի աղջիկ պիտոյ

ինք, հայրդ մտածում էր, որ ամառը լինի այդ եւ ինձ {եւս} այդպէս ասել էր, բայց Մկրտիչը շուտով կամենում է.

տէին, թէ ո՞վին էին տալիս այդ խոստմունքը, այստեղ {եւս} չէին տեսանում փեսայի երեսը, ոտքից մինչեւ գլուխ ծ

- Եթէ բանը քաղաքավարութեան մնայ, մեք երկուսս {եւս} միմեանցից պակաս չենք, ո՞վ է տուել մեզ քաղաքավարո

յդ ինքս իմ աշխատութենովս սովորել եմ. իսկ դու այդ {եւս} չգիտես, - յաւելացրեց նա մի տեսակ կատակով: - Ո

պառաւը, եւ նշան տուեց, որ կամենում էր գնալ, ես {եւս} չկամեցայ այլեւս բռնել նորան, թողեցի, որ տանի ին

, եթէ մի րոպէ ուրախանում էր, կամ այս մտածութիւնը {եւս} գալիս էր միտքը, որ արժանի է եղել պարոն Շահումեան

ր առեց կինը, - եւ գիտե՞ս ինչ պատճառով: - Գալը {եւս} չգիտեմ, ոչ թէ պատճառը, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղ

աց տայ, թէ ամբողջ ստացած էր նորա նամակը. այնպէս {եւս} պատահեցաւ, թէեւ Մանուշակը տարակոյս չունէր նորա ս

ցրեցիր ինձանից, թէ ի՞նչ է մարդը ընդհանրապէս, ես {եւս} քեզ նոյնպէս պատասխանեցի: - Ես սկզբումը եւս աս

ես եւս քեզ նոյնպէս պատասխանեցի: - Ես սկզբումը {եւս} ասացի, թէ մարդ հարցանելով, կամենում եմ, որ դու

: Թիւթիւնճի-օղլուն ուրախացաւ եւ մի փոքր փչուեց {եւս} իւր միջում: Բայց չկարծեմ, թէ Շահումեանցը այս մտ

նոր լցրած բաժակներ յայտնուեցան երկուքի առաջեւում {եւս}: - Ուրեմն, պարոն Շահումեանց, - ասաց Թիւթիւնճ

- ուրեմն եւ քոնը քաղցր չէ: Մանուշակը երկուքի մէջ {եւս} հաւասար շաքար էր ձգած, այնպէս չէ՞, Մանուշակ:

զուած էր այս բանից, բայց ո՞վին ասէ. եթէ մի խօսք {եւս} ասել էր Թիւթիւնճի-օղլուին, նա կատաղելու էր, իսկ

րող է սիրել, եւ այս ոչ այնպիսի սէր է, որ գազանք {եւս} ունէին իւրեանց ձագերի վերայ, այն բնական ազդեցութ

ենք նմանել Աստուծոյ, ապա պիտոյ է եւ նորա գործերը {եւս} գործէինք: Մարդը կը հասանէ եւ կը ճանաչէ այս սիրու

եւ այս լաւերի վերայ պարտականութիւն կայ այն վատերը {եւս} լաւ շինել: Ինչո՞վ, ի՞նչ կախարդական գաւազանով:

, այլ սէր. սէր, որ աստուածային հոգի է, որ քարը {եւս} կը հալեցնէ, որի ընդդէմ սուրերը բթանում են, կրակ

, տասը կարող են եւ կայ մի այնպիսի բան, որ տասին {եւս} կարող է մի շինել, - սէրը եւ միաբանութիւնը, այս է

Եւ դրականապէս սպասում են այդ անցքին եւ ուրիշներին {եւս} համոզում են սպասել, ինչպէս աստղաբաշխքը իմանալով

ինչո՞ւ ես մէջ խառնում, դուք ասելով, որպէս թէ ես {եւս} այդ դատարկաբան մարդերից էի: Ճշմարի՛տ է, այնտ

մեանցը, - բայց ես դուք ասացի նորա համար, որ դուք {եւս} գնում էք ղահուէտուն, եւ ոչ նորա համար, որպէս թէ

էք ղահուէտուն, եւ ոչ նորա համար, որպէս թէ դուք {եւս} կցորդ էիք այդ դատարկաբանելու խելագարութեանը, որ

է ասել, թէ ամենեքեան անարժան էին, թէ ամեններից {եւս} փախչել էր հարկաւոր: Բայց այս երեկոյ մեր խօսակ

եզ խօսք տուել եմ եւ հաստատ եմ իմ խօսքիս. եթէ դու {եւս} հաստատ ես քո վերայ, ուրեմն էգուց երեկոյ, տասն ե

րց արեց Շահումեանցը: - Ես... Ես... ինքս {եւս} չգիտեմ, - ընդհատուած պատասխանեց Մանուշակը, որի ս

ւ երկիւղ եմ կրում, թէ միգուցէ այդ խօսքերը առաւել {եւս} վրդովէին քո հոգին: Այդ խօսքերի վերայ Մանուշակ

սիրով ցանկանում եմ ամուսնանալ քո հետ, եւ եթէ դու {եւս} զգում ես քո մէջ այդ մաքուր եւ վերին ձգտողութիւնը

ւմ հակառակուիլ Մանուշակի խօսքին: Եւ այս պատճառով {եւս} բժիշկ կանչելը թողուցին, ուրեմն եւ Մանուշակը մնաց

ի կարծիքին եւ ասաց իւր ամուսնուն, որ մի երկու օր {եւս} սպասէ, մինչեւ որ ինքը գործ դնէ Մանուշակի վերայ ի

ւութիւն, վասն որոյ մտածում ենք, թէ այս պատճառով {եւս} ստացած լինի այդ արարողութիւնը թեթեւ անունը: Ինչե

անառողջանալի հիւանդներ. նորա մեծ վկայութեան մինը {եւս} այս է, թէ թափել էր եւ վարդապետի վերայ եւս, որ չ

ն մինը եւս այս է, թէ թափել էր եւ վարդապետի վերայ {եւս}, որ չնայելով, թէ շատ կարդացող էր, այսուամենայն

Նախիջեւանի մէջ միայնակ մարդը, եթէ մահի երեսից {եւս} փախչելու լինի, չէ գնում դէպի այս տեղերը գիշերով

րայ երեւում էին օղեր, օձի զանգերից: Հագուստները {եւս}, երկայն, իւղոտ: Այս պառաւներից մինի մէջքը կ

ր եւ այսպէս թափանցիկ մարմիների շարժողութեան համար {եւս}, հարկաւորեցաւ հարուստ ժամանակ, մինչեւ որ բոլորը

ացաւ տեսանելով եղբօր դէմքի փոփոխութիւնը եւ առաւել {եւս} զարմացաւ, լսելով այս փոփոխութեան պատճառը, ըստ ո

նստեց, ես մի քանի օր յառաջ, եւ առանց այս բանին {եւս}, կամենում էի ասել քեզ, որ ինքդ հրաժարուէիր այդ

յ աչքերը... -Ի՞նչ է, շի՞լ է փոքր ինչ, իմը {եւս} այդպէս էր, բայց իմ ողորմած հոգի մարդը ամուսնացաւ

չեն, եթէ այդպէս դատելու լինիս, դու եւ մի աղջիկ {եւս} չես գտանելու. պատճառ, մեր ցեղից խելօքը չկայ, մ

թիւն գործելու, առանց մահապարտ լինելու... Այժմ {եւս} կան մարդիկ, որ հայհոյում են մեր ցեղապետի յիշատակ

ետացնել մինչեւ մի երկու տարի, փոյթ չէ. իմ հայրը {եւս} քառասուն եօթն տարեկան ամուսնացած է, ուրեմն ես եթ

ն ամուսնացած է, ուրեմն ես եթէ երկու տարուց յետոյ {եւս} պսակուիմ, դէռեւս հօրիցս կանուխ ամուսնացած պիտոյ

ւխ ամուսնացած պիտոյ է լինիմ: Եթէ այդպէս յօժարի, {եւս} նամակ կը գրէմ Թիւթիւնճի-օղլուին եւ կը հրաժարուիմ

յնոցս սառոյցի նման ժապաւէնով դրած է պահարանումը. {եւս} ուրախ կը լինիմ, որ դու կ՚ազատուիս Թիւթիւնճի-օղլո

անովը պիտոյ է վարուէր, այլ քեզ, եւ գլխաւորը ինձ {եւս} պիտոյ է աշխատէր իւր հրամանովը վարել: Եթէ Աստուած

էր այն. պատճառ, երկու հատ էին նոքա. ինչպէս քեզ {եւս} յայտնի է, ամենեւին միմեանցից անզանազան, որոնցից

ր ձեռքովը պատճառ էր եղած քո ամուսնու մահին, ինքը {եւս} հիւանդացաւ եւ մեռաւ, որով երկու եղան մատանու զոհ

իտ, որով նորա առհասարակ տգեղ կերպարանքը, առաւել {եւս} այլանդակուեցաւ, մանաւանդ երբ երեւեցան նորա երկայ

կաններից ամէն մարդ գնում է իւր տեղը, ներքինապետը {եւս} տանելով Խանի սենեակը վրացի Մարիան, գնում է կանան

մէջ լինում է եւ շատ անգին գոհարներ եւ այս մատանին {եւս}, իսկ խանի մարմինը գորգերի մէջ փաթաթած տանում են

իւր վանդակապատ շէնքովը, տեսանւում է մինչեւ այսօր {եւս} Բաղչէ-սարայում Խան-սարայի մէջ: Մեր ցեղապետը ե

եր ցեղապետի սպանութիւնքը, այնպէս, որպէս թէ ինքն {եւս} գործակից եղած լինէր: Մեր ցեղապետը զարմացած եւ զա

եւ ստեպ էր շունչ քաշում, - բայց ի՛նչ առնես, այդ {եւս} մի յիմարութիւն է, ոչ այս, ոչ այն, յանկարծ հարս

մեղաւոր ենք. եթէ նա այնպէս շուտ չպահանջէր, մէք {եւս} այնքան չհեռացնէինք, ո՛չ այս կը լինէր եւ ո՛չ այն

պարոն Շահումեանցին, որ եւ ամենաչնչին բանի համար {եւս} պատրաստ էր կատարել նորա խնդիրը: Նախիջեւան քաղ

է, այլ եթէ լոկ ծառայի բերանով հրամայական ձեւերով {եւս} իւր մօտ կանչելու չինի մի հասարակ մարդ, վերջինս մ

մեանցը այնտեղ կը պատահէր, եթէ հօր բարեկամութիւնը {եւս} կտրուած չլինէր պարոն Շահումեանցի հետ: Բացի սորան

թիւնը, որ իւրեանք սիրում էին միմեանց, կամ, լաւ {եւս} ապացուցանելու համար ասածը, ցոյց տար իւր նամակի պ

տոյ է լինէր այս գրագրութիւնը, եւ անշուշտ Մկրտիչը {եւս} իմանալու էր այս բանը: Մանուշակը մտածում էր,

մ, - պատասխանեց կինը, որ արդարեւ չէր կարող մտքից {եւս} անցուցանել, որովհետեւ աղջիկը խօսք արած էր Մկրտչի

ք արած էր Մկրտչի հետ, ուրեմն եւ այդ մտածելու բան {եւս} չէր տիկինի կողմից, մանաւանդ սորա կողմից որ աշխար

ն չէր հասկանում, եւ այս պատճառով եւ չէր խառնւում {եւս} բանի մէջ: - Պարոն Շահումեանցը... - ասաց Թիւ

համբուրեց նորան, յետոյ վազեց դէպի մայրը, նորան {եւս} նոյնպէս գրկախառնեց եւ քանի անգամ փոխ առ փոխ կատար

ան ծանօթութիւն տալուց յետոյ արժան եմ համարում այս {եւս} ասել, որ եթէ իմ տեղը այլ մարդ լինէր, ձեր արած բ

Տեսանում ես, մտածում էր պարոն Մկրտիչը, եթէ ես {եւս} հոկտեմբերին ամուսնացած լինէի, ինչպէս մտածում էի

րը։ Թէպէտեւ Ռուբենեանց թագաւորութեան ժամանակ {եւս} չենք տեսանում Հայաստանումը սէր եւ պաշտպանութիւն լ

ւբենեանց թագաւորութեան կործանուելուց յետոյ օրէ օր {եւս} առաւել սաստկանում է տգիտութիւնը, եւս առաւել թանձ

ետոյ օրէ օր եւս առաւել սաստկանում է տգիտութիւնը, {եւս} առաւել թանձրանում է խաւարը եւ ազգը համօրնէն ընկնո

սերմեր տնկել եւ պտուղներ յառաջացնել, չունէր այլ {եւս} այն բարոյական ընդունարանը, որ հարկաւոր էր իւրաքա

որովհետեւ ինքը՝ ազգը, ինչպէս մեր ժամանակներում {եւս}, իւր հայրենասէր որդիների համար ո՛չ հաց ունէր եւ

եղել է իւր ազգին ոչ թէ արդիւնաբեր, այլ վնասաբեր {եւս}, այլեւ չար եւ թունաւոր պտուղների պատճառ ապագայու

ան լարել իւրեանց հոգու կարողութիւնքը եւ ամրանալով {եւս} առաւել, գրաւել յաղթութեան արմաւենին։ Մխիթարը իւ

մար ի՛նչ էր Մխիթարի առաջարկութիւնը։ Այս պատճառով {եւս} շատ դժուարութիւնք, այլեւ մեծ արծաթագլխի կարօտութ

ենում կամ չէր կարող օգնել Մխիթարին. այս պատճառով {եւս}, զանազան արգելառիթք մէջ բերելով, հրաժարուեցաւ ն

ն աշակերտներով, որոնց վերայ իսկոյն յաւելացան այլ {եւս} եօթն, որոնցով բոլորի թիւը դարձաւ տասն եւ վեց։ Ա

էջ, քան թէ քաղաքական կամ կրօնական խորհրդով։ Այս {եւս} հաւաստի է, որ հասարակապետութիւնը հաւատացած էր,

ադրութիւնը Անտօն աբբայի անունով, եւ այդ պատճառով {եւս} ինքը՝ Մխիթարը, անուանուեցաւ Աբբա։ Մխիթարը

լոց ճանաչել։ Չենք կարող թոյլ տալ, որ նա երազում {եւս} տեսած լինէր, թէ պիտոյ է գայ մի օր, երբ նորա միա

րդը, դարձել են Պապականութեան մշակողներ կամ, լաւ {եւս} ասել, արծաթագին ստրուկներ, իւրեանց ազգի մատնիչք

Ս. Լազարու միաբանութիւնը, որովհետեւ Վիեննայումը {եւս} գտանւում են Մխիթարեանք, որ կազմում են այժմ առանձ

ուցանել զկրօն, որով մտօք եւ միանգամայն փոխուցեալ {եւս} 'ի ձեռաց Պատրիարգին Հայոց հուսկ ուրեմն գնաց 'ի Մօ

ն վանաց եւ ազգային տեղւոյ որպէս եւ յայսմ ժամանակի {եւս} նոյն ոգի երեւի 'ի նոսա 'ի նոյնպիսի դիպուածս, իսկ

ւթեանց առաքելով առ մեծամեծս 'ի նոցանէ, եւ առաւել {եւս} 'ի հեռաւոր վայրս, գուցէ յակնածութենէ եւս Քօլլեճե

առաւել եւս 'ի հեռաւոր վայրս, գուցէ յակնածութենէ {եւս} Քօլլեճեանց, ժողովեաց 'ի նոցանէ արդիւնս, որով կա

ն 'ի հեռաւոր երկիրս գնաց մինչեւ 'ի Պաղտատ, եւ սա {եւս} օժտեալ գոլով փօլիթիքական ձրիւք, 'ի գործ ած զայն

վարդապետութիւն, եւ չլինէին պատճառ չարեաց, եւ ոչ {եւս} պարտ էին կրթել այնուհետեւ զմանկունս 'ի դեռափթիթ հ

զեղանակաւոր ասացուածս կուսակցութեան Հայոց, եւ ոչ {եւս} պղտոր ջուր արբուցանել հետեւողաց իւրեանց, ուստի ե

ն անհրաժեշտ է կրօնը մարդու համար։ Այո՛, նոյնքան {եւս} բացայայտ է, որ ոչինչ մարդ չէ կարող ապրել առանց կ

ին լինին այնուհետեւ, այլ ով որ եւ կին ունէր, նա {եւս} բաժանուի՝ թելադրելով ժողովրդին ներկայ չլինել այն

րը՝ ընդունելով միայն պապական իրաւասութիւնը։ Դեռ {եւս} պապական իրաւասութեան ընդունելը բաւական մեծ բան էր

ին հին Հայկական դպրութիւնը։ Թողունք, որ շատ բան {եւս} թարգմանուած է Մխիթարեանց ձեռքով բոլորովին անխորհո

ց մէջ սար ու ձորեր կան՝ չնայելով, որ Մխիթարեանք {եւս} առաջնորդւում էին Յիսուսեան կարգի կանոնադրութեամբ

րջին անգամ Մխիթարի օրերումը։ Այո՛, տպագրութիւնը {եւս} հասանելու չէր այն կատարելութեան աստիճանին, ինչ ա

։ Նախախնամութեան կամքն էր, որ Հայոց գրատպութիւնը {եւս} աճէր ու հասակ առնուր Իտալիայի երկնքի տակ։ Եւ Հայ

րոյական ճեղքը, որի մասին խօսեցինք։ Այդ պատճառով {եւս} մատենագրութեան յառաջ շարժող զօրութիւնը բղխում է ո

ըստ օրէ չքացնում է առաջին աղբիւրը։ Այս պատճառով {եւս} միաբանութիւնը օր ըստ օրէ օտարանում է ազգից եւ սա

եւ ահա սրտցաւութեամբ տեսանում ենք ուրիշ պատճառներ {եւս}, որ թուլացնում են այդ գործունէութեան արժանաւորու

մանամ, զի իմ էր գրուածն միայնոյ, գաղտ 'ի բնաւից {եւս} եւ 'ի մեծաւորէ իմմէ եւ 'ի միաբանիցս, եւ որո՞վ իր

վն յիմ կոյս է, ո՛վ իցէ իմ հակառակ, եթէ յիմ կոյս {եւս} չիցէ, ո՛չ երկնչիմ, զի ես նորա եմ որդի, նա իմ մ

երեսուն ամօք յառաջ 'ի լոյս ընծայեցաւ եւ 'ի Հռովմ {եւս} հանդիսացաւ, եւ զի պատահեաց նմա զի այժմ ընթերցմամ

ել նորա զայս առնել, յանդիմանակցացն յաւել յարկ մի {եւս} եւ խեղդեաց զտունն. ահա՛ այսպիսի ինչ է եւ յառաջիկ

գիտելի. նոքա լսել ախորժեն զայսպիսիս եւ զբօսնուն {եւս}. (զեֆքինէ վարմաք իստերլէր) առնեն զոր հաճին եւ

, այլ 'ի պաշտպանութիւն զրկելոյս, մինչեւ զանձինս {եւս} դնել 'ի վերայ միաբանութեանս մերոյ, որոյ վասն բազ

լ առաքեցին եւ զայլ գիր դէպուղիղ 'ի Հռովմ եւ կրկին {եւս} առաքեցին եւ ունին առաքել։ Այս ամենայն եղեւ եւ լի

հասանելու համար ամենայն բան ներելի է, մարդասպանը {եւս} Դաւիթ եւ Յուդիթ է դառնում։ Իսկ թէ ինչ ամենամօտ յ

վ Մխիթարեանց բարոյականութիւնը։ Այստեղ մի բան {եւս} հարկաւոր է չթողուլ առանց յիշատակի, այսինքն՝ թէ

կան գործերից։ Մոսկուացի հայ սխօլաստիկը {եւս} խօսում էր ամենայն տեղ այս սխալների վերայ եւ պարծե

ռանայինք մեր ուղղակի խորհրդից եւ գուցէ վշտացնէինք {եւս} մի քանի սխօլաստիկների անձնասիրութիւն, որոնք, կարդ

ռարկայ, որի վերայ կարելի էր հազար տարիներից յետոյ {եւս} մտածել կամ ամենեւին չմտածել։ Սկզբից մինչեւ այսօր

ւրբ գրքին, մինչեւ ի մահ հալածելուց յետոյ, ոսկերքը {եւս} հանգիստ չթողեցին գերեզմանի մէջ, այլ հանեցին ու գե

ոճոյն՝ գրելոյն: Զաւակն հայկական ո՛չ կարելով այլ {եւս} գնալ զճանապարհ մոլախոտեալ ի դարուց ժամանակաց, եւ

մարթացեալ ճանաչել զլուսափայլ ճշմարտութիւնն, դեռ {եւս} բազում հանճարոյ եւ իմացականութեան պէտս ունին առ ի

գամ ասացից՝ ո՛չինչ. մեռեալն լատինաբանութիւն ո՛չ {եւս} բաւելով նորանոր հանգամանաց եւ որպիսութեանց ժամանա

մարտութեան պապականաց յընթացս միջին դարուց եւ անդր {եւս}. իմա՛ դու ինձ զայն ճշմարտութիւն, որ հաստատի հրա

թեան], սակայն, թէ եւ ցաւ է մեզ խոստովանիլ, այդ {եւս} ըստ օրինակի առաջնոցն էանց գնաց եւ եղեւ ի մոռացօնս

նմին զխօսելիսն, եթէ բանականութիւնն ծածկեալ է դեռ {եւս} փշովք եւ մամռովք՝ ոչինչ ունի հանելոյ ի հրապարակ

ինէր սուրբն Մեսրոպ ի Վիրս՝ առ ի նոյն գործ, որոց {եւս} արարեալ զնշանագիրս, իջանէ յԱղուանս, եւ ստեղծեալ

ն բարերարս իւրեանց համաթուել, թէ եւ այլում ումեք {եւս} ժամանակին յաջողեալ էր կատարել զգործ մեծակշիռ:

հանգիստ հալածանօք վախճանեցուցին, որք եւ այժմ դեռ {եւս} անյագութեամբ գինով ընդ մեռելոյն կագին"։ Մի՞թե հ

եւ յամենեցունց յարգելի յոյսն՝ տէր Խոսրովիկ, չեւ {եւս} հասեալ ի սահմանս մեր՝ մինչդեռ գայր ի ճանապարհի ե

վարժ գտաւ սա ի դպրութեան հելլենականին, եւ առաւել {եւս} ՝ ականաւոր ի հայկաբանութեան մասին, մինչեւ բազմաց

որքան դիւրագայթ եւ սխալական մարդոց, զորս փոքր մի {եւս} եւ աստուածացուցանել ախորժէին դոքա անսխալական (ri

կարող էին ի համարի գոլ լուսաւորելոցն, եւ յայնժամ {եւս} չէր արժան դեգերեցուցանել զմանկտին ընդ անմատչելի ա

ե աղագաւ, զի եթէ ստուգապէս դիտաւորութիւն կամ լաւ {եւս} ուղղութիւն իմաստնոցդ Հայոց էր անդնդասոյզ միանգամա

ն վասն նոցա Սինէական հայախօսութեամբ, զոր եւ փոքր {եւս} եւ ինքեանք չհասկանային, այլ թէ այսմ չիցէր այսպէս

ւրովք ծախուք զուսումնարան եւ զտպարան, թէեւ ի նմա {եւս} դժբախտաբար պաշտի հինն դպրութիւն, եւ առ հասարակ լ

ղեցիկ մտացն, որք առ մեզ բնաւին չիք. եւ թէ տացեն {եւս} այսպիսի գաղափարք զգեստը, ժողովուրդն ոչ ճանաչել ե

ոլոր Եւրոպական թագաւորութեններից։ Պապերը ինքեանք {եւս} տեսան վերջապէս, թէ Յիսուսականների ջերմեռանդութիւ

կանութիւն կամ բոլորովին չ'կար, կամ եթէ կար, այն {եւս} իւր սկզբնական կոշտ ձեւով։ Ցոյց կը տամ վերջապէս,

կիւղ կրելով իբրեւ ախտացած մարդուց, որպէս զի ինքը {եւս} չ'վարակուի անողորմ ցաւովը։ Բայց ի վերայ այսր ամե

նա կարողացաւ ազատութեամբ մտանել Վենետիկ։ Այնտեղ {եւս} ապրում էր մուրացկանութենով եւ գիշերները հանգչում

հետ։ Շուտով Կսաւիէից յետոյ ուրիշ շատ աշակերտներ {եւս} մանաւանդ Սպանիացիք եւ Պօրտուգալացիք, հռչակաւոր Յ

կաւոր հասարակութիւնը։ Հաւանական է, թէ այս Կարգը {եւս} շուտով կը կործանուէր եւ կը չքանար, ինչպէս շատ հո

Իգնատիոսը երկար չ'տեւեց. պատճառ, Կարաֆֆայն ինքը {եւս} մտածում էր մի Կարգ հիմնել, այն խորհրդով, որ ուղ

ուեց այս Կարգի հիմնաւորութեանը. նա սորանից յառաջ {եւս} մի շարադրութիւն էր գրել, որի մէջ շատ հասուն բանա

եւ նորա ընկերքը չ'վհատեցան ամենեւին։ Նոքա առաւել {եւս} սկսեցին գործ դնել իւրեանց ջերմեռանդութիւնը, որ կ

ւթիւնը Դոմինիկեանների հակառակ, թէ եւ երկու կողմը {եւս} չ'խլեց մինը միւսից յաղթութեան ձիթենին, եւ երկար

ից փորձանքներով եւ ամբոխմունքներով պատած, առաւել {եւս} քան թէ այլ մահկանացուք, կարօտ էին մեր օգնութեանը

երի եւ աշակերտների), յաւելացրեց երրորդ աստիճանը {եւս} ՝ " Արտաքին Յիսուսեան " (jésuites extêrnes)։ Ա

արծիքների մասին, հաստատեց ֆակուլտէտի վճիռը՝ այս {եւս} յաւելացնելով, թէ որովհետեւ Կարգի գլխաւոր նպատակը

ը եւ մտածած չէր անգամ դորա մասին, եւ կարողութիւն {եւս} չունէր նորան հասանելու։ Միմիայն կրօնական մոլութի

ում էին նոքա, որոնք արդէն երկու, երեք կամ աւելի {եւս} տարիներ փորձուած էին։ Գլխաւոր անդամք իշխում էին

ին, տնօրինում էր։ Նուիրեալների ընդունակութիւնքը {եւս} շատ բան էին նշանակում այս տնօրէնութեան ժամանակ։

ելի էր " ճշմարտանման " վարդապետութիւնը։ Բայց այս {եւս} հարկաւոր է իմանալ, որ վերոյիշեալ յանցանքների համ

նցից հեռացնելու համար. ըստ որում, իւրաքանչիւրքը {եւս} հաւատ չունենալով միմեանց վերայ, անպատճառ պիտոյ է

մասին զանազան թագաւորութենների մէջ։ Կառավարիչքը {եւս} իւրեանց կողմից յայտնում էին այս բաները ուղղակի Գե

ռ դառնում էին Յիսուսեան, մինչեւ անգամ եթէ ծնողքը {եւս} չ'կամենային, որովհետեւ Պապից Յիսուսեան Կարգին տո

րից, յայտնեց Գօայի Եպիսկոպոսին եւ ստացաւ նորանից {եւս} թոյլտւութիւն իւր իրաւունքներին համեմատ ներգործելո

հեթանոս բժիշկները (medici gentilis)"։ Այսպէս {եւս} Բենեդիկտոս XIV իւր կոնդակի մէջ առաւել ազդու կերպո

ծւում էր հրաշալի զօրութենով եւ շուտութենով։ Նոքա {եւս} դուրս գալով Հրէաստանի միջից՝ մտան մի նոր աշխարհ

ին Գողգոթայն եւ չարչարանքի բաժակը եւ այս պատճառով {եւս} յաղթեցին, եւ յաղթական հանդիսացուցին հեթանոսների

ր իւր առանձին սովորութիւնքը՝ Չիներից ստացած։ Սա {եւս} Չինաստանի նման հեռանում էր օտարասահման մարդերի հա

ան, թէ ահա մեղաւորք են եւ յաջողեալ է նոցա, սոցա {եւս} բաղդը, մարդկութեան այն ոխերիմ թշնամին, սկսեց դա

արքը ամենայն ծովահայեաց քաղաքներում։ Հօլլանդացիք {եւս} հետեւում էին այս բանին։ Նոքա մեծագին ընծաներով ե

արժանայիշատակ վէճը երկու Կարգի մէջ. երկու կողմից {եւս} անհամար գրքեր ու տետրակներ էին տպւում իւրեանց անձ

ւ թշնամու կողմը դատապարտելու համար, երկու կողմից {եւս} անդադար դեսպաններ էին ուղարկում Պապի մօտ։ Պապերը

երբեմն ողոքանք, երբեմն սպառնալիք, բայց երկուսը {եւս} լինում էին անօգուտ։ Այն Հասարակութիւնը, որ յայտ

տելիէ) Յիսուսեանը, վասն որոյ երկու տէրութիւնքը {եւս} կողմնակից դարձան Յիսուսեաններին։ Կլեմենտ XI Պապը

կա՞ն, թէ՞ կրօնական գործողութիւն է, երկու կողմից {եւս} շարունակւում էր մեծ զօրութենով եւ կատաղութենով։

կարո՛ղ էր գտանել մի հանգիստ ապաստանարան։ Այսպէս {եւս} կատարուեցաւ։ 1588 թուականի յուլիսի 31-ին՝ երեկո

ու Իտալացի Յիսուսեանք՝ Մաճիօ եւ Ճենտիլ, երկուսը {եւս} ճարտար խռովարար եւ յաջող Պալատականք։ Նոքա կարողա

տում էր Դուքս դ'Էպերնոնը եւ մինչեւ անգամ թագուհին {եւս} իբր մասնակից թագաւորի դաւաճանութեանը։ Մարիա Մեդի

մ երկու եղբարք չէին կարող Կարդինալ լինել։ Համբաւ {եւս} տարածուեցաւ, թէ այդ բանը եղել է Կարդինալ Րիշիլէի

կ, ինչպէս էր դէպի Րիշիլիէն. պատճառ որ, սա ինքը {եւս} իւր թշնամիքը հալածելու համար գործ էր դնում Յանսէն

նչեւ տակը Յիսուսեան Կարգի ատելութեան բաժակը։ Այս {եւս} հարկաւոր է իմանալ, որ Յանսէնական էին անուանւում

այժմ չէ եղած եւ երեւի թէ եւ չէ լինելու այսուհետեւ {եւս} ։ Քենելը բանդ դրուեցաւ, նորա բոլոր կայքը գրո

թագաւորութեան մէջ զինուորական ոյժը, այս պատճառով {եւս} դիմեցին դէպի զօրքերի գունդը։ Խոստովանութեան միջն

նում էին ուրիշից դուրս եկածները, որպէս զի առաւել {եւս} զայրացնեն ժողովուրդը Յիսուսեաններին ընդդէմ։

անկիրթ, բայց խիստ եւ կամակոր մարդը, որ մի քայլ {եւս} չէր փոխում առանց Յիսուսեանների կամքին։ Այս մարդը

ովը որոշած գործել էր այս յանցանքը։ Խելագարութիւն {եւս} չ'նկատուեցաւ նորանում։ Հասարակաց ձայնը դատապարտո

որհրդակիցք, նա միշտ պատասխանում էր. " Եթէ ունիմ {եւս}, բայց նոքա այստեղ չեն"։ Պարլամենտը, կամելով վ

այ. նա չ'տուեց իւր խորհրդակիցների անունը։ Թղթեր {եւս} չէր կարելի գտանել նորա մօտ, ըստ որում Յիսուսեանք

պա թէ ո՛չ թող չ'լինի ")։ Պարլամենտի ցանկութիւնը {եւս} այդ էր։ Յիսուսեանների կանոնադրութիւնքը տարի ու կ

ինչպէս դուք այնտեղ նորանց հետ կը վարուիք, այնպէս {եւս} ձեզ հետ այստեղ կը վարուին" (Memoires hist. pas No

ազգի եւ եկեղեցու նախատինքի համար, գուցէ թէ, դեռ {եւս} իւր վերա կրէր հայկական աբեղայի անունը, եթէ հին խ

անին պիտի առնունք, իսկ փտածները, որ մինչեւ այժմ {եւս} արգելք են եղած ազգի ընթացքին, պիտի մերժենք եւ դա

, ո՛չ միայն համաձայն եմ Մեղուի վճռին, այլ աւելի {եւս}: Մեղուն հրատարակեց նորա անձը միմիայն քահանայութե

որա կենտրոնումը բնակող հայ սրտերի մէջ. այսպէս ես {եւս} սոցայ հաշւումը չէի կարողանում, գոնեայ մի անգամ գ

այր եւ դայակ էիր հանդիսանում. ո՞հ, այժմ աշակերտ {եւս} չես կոչւում: Ուրեմն ` արդէն ժամանակ է սթափելու ք

եփաննոս վարժապետ, յիրաւի՛, եթէ դու չլինէիր, ես {եւս} պիտոյ է մնայի միւս ռամկականների հաշիւումը. զարմա

առանց այբ եօթն տունը. չկարծեմ, որ եպիսկոպոսները {եւս} այնպէս իմանան, թէպէտ մի փոքր ի՞նչ խաղողի ջրից.

ն, թէպէտ մի փոքր ի՞նչ խաղողի ջրից... Բայց այդ {եւս} ներելի է, որովհետեւ նորա նման ուսուցիչները կտակ

. աջահամբոյրը ի հարկէ անշուշտ պիտոյ է լինէր. ես {եւս} այս անկարգութիւնից չհրաժարելու համար, պիտոյ էր ը

իր այս անպիտան եւ ծոյլ կենդանին: Ի հարկէ Սարգիսը {եւս} պիտոյ է հրամանակատար լինէր. եթէ ո՛չ, նոյն ուղտը

ականների մտրակին չէինք արժանանում. եթէ ո՛չ, այդ {եւս} կը լինէր ինձ համար մէկ աւելի տարաբախտութիւն եւ ան

միեւնոյն ժամանակին բախտաւոր կը գտնուէի, եթէ ինձ {եւս} չզոհէիր քո մէջ Բէգզադաների շարումը: Բայց չկարծեմ

յառաջ տանել մինչեւ ժամանակի վախճանը: Երանի թէ ես {եւս} օգնող լինել այդ գործակատարութեանը, նորա համար,

դուք ինքներդ օգնութիւն հասուցանէք, եթէ ո՛չ, ինձ {եւս} գերի կը վարեն դէպի Մասեաց յաղթանդամ ուրուականների

ճացանք հոգեպէս, որովհետեւ դորա աշխարհ յայտնուիլը {եւս} բարի խորհուրդ ունէր մեր ազգի համար։ Մեք տեսած ու

Փիլիսոփայական, համեմատական քերականութեան կանոնը {եւս} արդարացնում է մեր կարծիքը։ Մեր եւ օտար լեզուների

ն եւ այլն, բայց տեսանում ենք, նոյնպէս, որ նորը {եւս} պահուած է շատ տեղ, այս պատճառով կարծում ենք, որ

րգործական միայն զօրութիւն, իսկ Ռուսացը՝ երկուսը {եւս}, այսինքն՝ ներգործական եւ կրաւորական, ըստ որում

, եւ պատճառը ակնյայտնի է առանց մեր բացատրութեանը {եւս} ։ Հայերը, իւրեանց բոլոր ուսումը եւ գիտութիւնը ստ

րագրութիւնը, որ մենք, առանց մեր կողմից մեծ խօսք {եւս} աւելցնելու, քաղեցինք բնագրից (եր. 218-222),

ունինք։ Բռնութիւնը ո՛ր դիմակի կամ ինչ շպարի տակ {եւս} ծածկվի, այնուամենայնիւ մինչեւ գերեզման մեզ միշտ

... ԻՆ ՆՈՒԵՐ) Միթէ որ ննջիցէն այլ ո՞չ {եւս} յաւելուցու յառնել... Սաղմոս Դաւթի, Խ. հ

ոմմայ... Խաչն իմն ա, քեարամաթը (զօրութիւնը) {եւս} գիտեմ"։ Սորանից մի վայրկեան առաջ էլ, դարձեալ ն

ի վարագոյրը: Իբրեւ գրագէտ, իբրեւ հեղինակ առաւել {եւս} իրաւունք չունի այսպիսի խօսքերի հանդէս տալով դարաւ

տուել իր ծառային եւ ծառան, առանց տիրոջ մի խօսքը {եւս} մոռնալու, կատարում է պատուերը: Մենք գիտենք, որ

որ ամէն ազգ իր մանկութեան ժամանակ ապրել է եւ այժմ {եւս} վայրենիքը ապրում են որսորդութեամբ: Տարակոյս չկայ

պատճառը մեզ քաջ յայտնի է, եւ այդ պարոնները իրանք {եւս} գիտէին, որ գիտենք. բայց որովհետեւ մինչեւ այժմ հ

եանը, եւ թէ աղբիւրը պիղծ էր մեր աչքումը, ո՞րչափ {եւս} այն ջուրը, որ նորանից բղխում էր։ Ուրեմն նոյն ար

ն լցուած է լինում աղօտ եւ խաւարային խորհուրդներով {եւս} եւ խռկուած աւելորդապաշտութիւններով։ Կրօնի ներգոր

որ հին լեզուն կարծես դեռ նոցա ստուերի մին քառորդն {եւս} չունի իւր մէջ։ Ուրեմն ամենայն հայ, այն գրերիցը

ր ասել այդ հնամոլ պարոններին. հին լեզուի միջումը {եւս} կայ խորհուրդ, բայց՝ կորստական եւ տարբեր այն խոր

հացը, որ յառաջ քան ստամոքսը գնալը բոլոր ատամները {եւս} կը փշրէր։ Հայոց հին լեզուն հնացած հաց է արդէն,

, եւ այս կերպով սնունդ ստանալով՝ նորա ազգութիւն {եւս} կը լինի մի խայտաճամուկ բան, անարմատ ծառ... Ա

յդ մի այնպիսի խելագարութիւն էր, որ եթէ իւրեանցից {եւս} հարցանէիր, չունէր պատասխան։ Թող որ մինչեւ հիմա

տալու։ Բացի սորանից, յոյս ունինք, որ ազգը ինքը {եւս} այժմ, ինչպէս մինչեւ այսօր, բնական ուղիղ դատողու

, այսու ամենայնիւ շատ հաւանական է, որ այսուհետեւ {եւս} միշտ աշխատութիւն գործ դնի գտանել եւ ընթեռնուլ այն

նալի խօսելը գովելի մի բան էր, բնաւ չխօսելը որչափ {եւս} ։ Սոցա մօտ այսքան իւրաւունք ունի ճշմարտութիւնը.

ալ եւ ճշմարտութիւնը չխոստովանել։ Քանի մի խօսք {եւս} պատշաճ համարում եմ ասել այն մարդերին, որոնք այնո

նքուշ սիրտը։ Թող եւ մեր սիրելի բարեկամ պարոններն {եւս} անհոգս մնան, որ նոցա փառասիրութիւնն եւ հեղինակի

եւ հեղինակի անուն ժառանգելու յիմար ձգտողութիւնքը {եւս} անծանօթ չի մնայ ազգին, գոնէ այսուհետեւ, եթէ ամե

քաղցերը կամ ցանկութիւնքը, որոնց շատը դեռ անծանօթ {եւս} են շատ միլիոնների, բայց այդ միլիոնները նոյնպէս ա

անձրալի է թւում մեզ եւ կարծում ենք, որ ընթերցողք {եւս} իրաւունք կ՚ունենային ձանձրանալու։ Բայց մի քանի օ

ւթեան հետ, այո՛, մեր փաստերը երկու խնդրի ընդդէմ {եւս} կարող են գործ դրուել։ Որովհետեւ, եթէ հին լեզուն

մ պիտանի լինել, քան թէ նորա մեռած մայրը։ Այսպէս {եւս} նոր լեզուն չպիտի ստրկանայ հնին, այլ պիտի մշակուի

աւ օտարացաւ Աւետարանի վարդապետութիւնից, եւ աւելի {եւս}, քան թէ Մովսիսական կրօնը։ Եթէ դարաւոր սովորութե

՝ բարբարոս լեզու ունենար։ Պատճառ, սոքա երկուքը {եւս} կապակից են իրար հետ եւ մինը չէ կարող առաջ երթալ ա

լ, որ այս լոյսը լեզուն էր։ Բնական աշխարհի լոյսը {եւս} մի միջնորդ է, որ բնութեան մէջ, նորա ձեռքով կատա

մի մարդ, որ խօսում է այն ազգի մասին, որին ինքը {եւս} անդամ է, ինչպէս նորա ընթերցողքը, մի՛ դատապարտէք

ցէ, զի մի՛ խաթարեսցին միտք ընթերցանելեաց, եւ որ {եւսն} է՝ անգէտ համբակաց: Երկրորդ՝ վերտողեալ պատասխան

մերս եկեղեցի զմի բնութիւն ի Քրիստոս ըստ շփոթմանն {Եւտիքեայ}, եւ ո՛չ զերկուս բաժանեալս եւ անլծորդս ըստ Նեստոր

ողինարոսի, Անտիոքացի Նեստորի, Կոստանդնուպօլսեցի {Եւտիքէսի} եւ Կումբրի ստրկի (որ յետոյ Մանի անուանեց իրեն,

առաջնորդէ ամեն բանում. Նիկողոսը ասէր, թ. {Եւրոպ} չի՛ք մէջ տեղում: Բարեաւ մնա՛ք, իմ հ

որի խորհուրդը է զանազան մսեղէն պաշարներ պատրաստել {Եւրոպա} ուղարկելու համար: Քաղաքի բնակիչքը բոլորը Հայ

այդքան մեծագումար հացեղէնքը անմիջապէս ուղարկուէին {Եւրոպա}, եթէ մեր սիրելի ազգակիցքը Նախիջեւանի մէջ հաշուատ

էր, անշուշտ: Եւ միմիայն հացը չէր, որ գնում էր {Եւրոպա}, այլեւ երկաթ, իւղ եւ կաշի, որոնց առուտուրքին ծ

եթէ առաջինը, թողնելով Ղզլարի մանկավարժութիւնը, {Եւրոպա} գնար եւ մտանէր այնտեղի դպրոցների մինի մէջ (տարակ

յաստանը Սահակի եւ Մեսրոպի ձեռքով, իբր 60 աշակերտ {Եւրոպա} կամ Ալեքսանդրիա ուղարկելով, կարելի՞ է, որ մոռան

ած չլինէին, նոցա աշակերտքը ինքեանք գնացած լինէին {Եւրոպա} եւ Ալեքսանդրիա ուսանելու, այն ժամանակ նոքա եւս կ

: Եթէ շատ ցորեան կամ այլ ապրանք ուղարկուելու լինի {Եւրոպա} Մարսէյլի վերայով, այդպիսի դիպուածում Պ. Թիւյսիւ

գնայ: - Բայց դուք մոռանում էք, որ Թիւրքիան {Եւրոպա} չէ: Նա չունի ոչինչ ճանապարհ, ոչինչ հաղորդակցութ

վաճառէ, կամ, որ նոյն է, օտարի ապրանքը ուղարկէ {Եւրոպա} ։ Ազգին ո՛չ շահ կայ եւ ո՛չ վնաս, որպէս նաեւ ո՛չ

լի պիտի կարողանային վաճառել նորան, դրամ ուղարկել {Եւրոպա} մի այնպիսի տեղից, ուր ոսկին եւ արծաթը դարձել է մ

անքը, որի հում նիւթը, շատ անգամ Ասիայից երթալով {Եւրոպա} եւ պատրաստուելով այնտեղ, հասնում է դարձեալ Ասիա

գրական անուանակոչութիւնքը չեն պատճառ, որ Եւրոպան {Եւրոպա} է դարձել, իսկ Ասիան՝ Ասիա ու յետ է մնացել: Այո

յ անկիւններից խուռն բարբարոսներ իջան ու հեղեղեցին {Եւրոպա}, այնպէս եւս մարդու եւ հացի խնդիրը լուծուելուց յե

ծովու: Զայս ահաւոր ճշմարտութիւն խոստովանի ամբողջ {Եւրոպա}, եւ առ ի պահպանութիւն բարոյական՝ ընդ նմին եւ նո

III դարու այդ փիլիսոփայական յորձանքը, որ հեղեղեց {Եւրոպա} եւ չարաչար գործ դրուեցաւ: Երբ անգլիացին ազատութե

եռքին Իգնատիոս Փափազեանի Եկեղեցական պատմութիւնը, {Եւրոպա} լրագրի 1856 թուականի յունուարի առաջին թերթը, հայ

դու ազգը, - շարունակեց Մահտեսի Թովմասը, - բոլոր {Եւրոպա} ման է եկած, վերջումը պատահել է Պետերբուրգ, կարծ

աչափութիւն եւ աստեղաբաշխութիւն, որ ներս էին մտել {Եւրոպա} վեցերորդ դարումը Կասսիոդորոսի, Իզիդորոսի եւ Մարկ

ն։ Իսկ այն ժամանակ մինչ մտել էին այս գիտութիւնքը {Եւրոպա}, մինչ ամբողջ հինգ եւ վեց դար ամենայն մատենագրակա

բանութեան յարաբերութիւնը դէպի մեր ազգը։ {Եւրոպա} լրագիր. Վիեննա, 1853, Յունուար. համար 1։

եան զուuանելիս եւ զկենդանի գաղափարս՝ որովք ծաղկի {Եւրոպա}, եւ թէ հինն լեզու կայ մնայ ցարդ մեռեալ եւ անհոգի

, աստէն], զի նա, որպէս վկայեաց այսմ ի նորումս " {Եւրոպա} " լրագիր Վիեննայի, 1853 առաջին թերթ յունուար 20

զոր ի վերջին աւուրս փոքր ինչ մարդացուցին: Իսկ " {Եւրոպա} " լրագիր Վիեննայի թուի մեզ զբօսանաց աղագաւ յարուց

նմին թագաւորել ի վերայ գիտութեանց, որովք լցեալ է {Եւրոպա}: Գիտեմք քաջ թէ ի դէմս ածիցեն մեզ զքաղաքական կենդ

զայնքան համբերութիւն զաչս դարձուցանել յարեւմտեանն {Եւրոպա}, ազգն Ռուսաց, կարող եմ առանց իրիք նեղութեան քնն

մինիկեանը, փրկուելով Յիսուսեանների հալածանքից եւ {Եւրոպա} հասած, իմաց տուեց Պապին Չինաստանի մէջ Յիսուսեանն

ց խեղճ ողորմելի Տուրնօնի մարմինը եւ բերեց իւր հետ {Եւրոպա} ՝ ոչինչ գործ չ'կարողանալով յառաջացնել Չինաստանի մ

ջ, եւ մեք դատապարտելու չէինք Հայոց ազգը, եթէ նա {եւրոպական} կերպով աղաւնեվաճառութեամբ եւ լոմայափոխութեամբ պար

էս զի արժանի լինի լուսափայլ դէմքով մասնակից լինել {եւրոպական} մարդկութեան բարիքին: Եթէ մեք՝ որպէս անդամ ազգի

ս, միայն քաղաքը բաւական գեղեցկաշէն է, տուները՝ {եւրոպական} ճարտարապետութեամբ, մանաւանդ, որ գտանւում էին քա

խութեան: Այր մարդիկ զգեստաւորւում են համարեա՛ թէ {եւրոպական} ձեւով, բայց կին մարդերի մէջ, մանաւանդ պառաւների

անի մէջ, որպէս եւ ամենայն տեղ Հայերի մէջ, չունի {եւրոպական} բնաւորութիւն: Ամենայն մարդ իւր համար առանձին, մ

իջեւանի մէջ բարձրանում է եւ ցածրանում է ` նայելով {եւրոպական} վաճառական ընկերութեններին եւ հաշուատներին, որ գտ

մինն է, եւ այդ քաղաքի ամբարներից կշտանում են շատ {եւրոպական} նաւեր: Եթէ այդքան մեծագումար հացեղէնքը անմիջապէս

մենայն տարակուսի, ոչ թէ միայն պակաս լինելու չէին {եւրոպական} հաշուատներից, այլ մի փոքր աւելի եւս, որովհետեւ

հաշուատներից, այլ մի փոքր աւելի եւս, որովհետեւ {եւրոպական} ընկերութիւնքը երկրորդ եւ երրորդ ձեռքից ստանում էի

մ աւելի: Երկրագործութիւն ասացեալը, ամենեւին {եւրոպական} կերպով, որ աւելի ճիշդ խօսելով, պիտոյ էր ոսկու հ

ութեան: Եթէ ունեցած էր Նախիջեւանը մի ազգային կամ {եւրոպական} բազմակողմանի ուսումնարան, որի խորհուրդը եղած լին

կութիւնը շինելու չէ մի հոյակապ բուն ազգային դպրոց {եւրոպական} կարգերով, անմիջապէս ինքը՝ հասարակութիւնը, լինե

լ ուսանելով, պիտի գան ու գնան աշխարհից, քանի որ {եւրոպական} մեծավայել հոգեւոր սեղանը պատրաստ դրած ու Հայոց զա

ն ուսումնարան " խօսքը, թէեւ իսկոյն վերաբերած ենք {Եւրոպական} եւ բազմակողմանի որպիսութիւն յայտնող բառերը, այնո

անի մասին շատ խօսք եւ զրոյց յառաջացաւ այն ժամանակ {եւրոպական} եւ ռուս օրագիրների եւ լրագիրների մէջ։ Թողում եմ

բաղադրութիւն, որպիսի գազով լուսաւորւում են այժմ {եւրոպական} քաղաքները: Հեղինակի ծծմբային օդ կարծածը նաւթի շո

րութեան արժանի մի խնդիր է այս, ուստի պիտի խնդրեմ {եւրոպական} իրաւաբաններից, որ տեղեկութիւն տան ինձ մի այսպիսի

ս Տասնեւչորսերորդի ժամանա՞կ... Վերսայլը էր բոլոր {եւրոպական} թագաւորների նախանձելու առարկան: Վերսայլի ճոխութի

աճի գաղափարքը երկար ժամանակ ազդեցութիւն են գործել {եւրոպական} պալատների վերայ: Ես տեսայ այն ապարանքը, այն

եւի Վերսայլի մեծութիւնը՝ չնայելով, որ, այժմեան {եւրոպական} լուսի տակ քննելով, ամենայն մարդ խոստովանում է զա

աշխարհական դպրոցի վերայից. է) Դպրոցը վարել ճիշդ {եւրոպական} ուղղութեամբ. ը) Դպրոցի մէջ աւանդուելու ուսմունք

աւանդուելու ուսմունքը եւ գիտութիւնքը յառաջ վարել {եւրոպական} երկրորդ դասակարգի վարժարանների ընթացակցութեամբ:

նենալով Եւրոպայի հետ, հարկադրուած են հնազանդուիլ {եւրոպական} վաճառական տներին, որ գտանւում են Ռոստով եւ Նախիջ

որոնցից, ասում է հեղինակը, 400. 000 բնակւում են {եւրոպական} Տաճկաստանում, իսկ մնացեալ երեք միլիոն հինգ հարիւ

ւն, մի այնպիսի գործ, որ արժանի լինէր եւ դիմանար {եւրոպական} քննութեան հրափորձութեանը: Զանց եմ առնում յիշել ա

մի թեթեւամիտ հռչակել եւ այն՝ օտար լեզուով, մինչ {եւրոպական} գիտութիւնը ընդունել է նորան եւ, օրինաւոր քննութի

որ բնաւ իսկ գաղափար չունի, թէ ի՛նչ ասել է Հնդկա- {եւրոպական} լեզուներ, կատարելապէս ապացուցանում է, որ անտեղե

ւելի վաճառականք, թէ Մէնչեստրի, Մարսէյլի կամ այլ {եւրոպական} քաղաքների հետ առուտուր ունենալը կարելի է անուանել

աները: Ասացինք վերեւում, թէ մեր վաճառականք {եւրոպական} ձեռագործի առեւտուրը սովորութիւն են արել ինքեանց:

նայ հարուստ անհատների թիւը, թո՛ղ հարիւրաւոր լինի {եւրոպական} դպրոցների մէջ կրթութիւն ստացողների թիւը։ Ի վերայ

ն ինքնուրոյնաբար կը կանգնի իւր ոտքի վերայ, այլեւ {եւրոպական} արծաթը եւ ոսկին ներս կը հոսեցնէ ազգի մէջ եւ ինքը

, եթէ միայն լինի մեր մէջ ստանալու ձգտողութիւնը: {Եւրոպական} հողը, անդադար ներգործելով, կարօտ է այժմ արուեստ

յնպէս եւս մարդու եւ հացի խնդիրը լուծուելուց յետոյ {եւրոպական} մարդը պիտի իջանէ Ասիա: Պիտի գայ օր, երբ այն պառ

տակ: - Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - {Եւրոպական} տէրութիւնքը անդադար օգնութիւն են տալիս Թիւրքիային

ն այս, երբ նշմարեցին իւրեանց փաստի ոչնչութիւնը, {Եւրոպական} հաւասարակշիռը հանեցին մէջտեղ: Եւ այսօր ամեն կառա

ց հպարտութեան վիհը, ուր գահավէժ անհետացել են շատ {եւրոպական} դերասանուհիք: Հպարտութենից աւելի մեծ թշնամ

: Ոչ ամենայն թատրերգ, որ կարող է երեւիլ որեւիցէ {եւրոպական} քաղաքներում, յարմար է հայկական բեմին, ոչ ամենայ

աղաքներում, յարմար է հայկական բեմին, ոչ ամենայն {եւրոպական} դարձուած հում հում թարգմանուելով կարող է հայանալ

այց խեղճութիւնը դէպի թշուառութիւն կը փոխուի, եթէ {եւրոպական} ընտանեկան բարքի զեխութիւնքը եւ աւերանքը, որպէս ք

լը " նիւթերի ընտրութիւն չգիտէ, շատ անգամ տպում է {եւրոպական} վէպեր, որ բնաւ մեզ՝ մեր ազգին վերաբերութիւն չու

" ազգային նիւթեր չունի իր մէջ, այլ ինչ կայ չկայ {եւրոպական} լեզուներից է առնուած։ Այս յանցանքները հրապարակու

շատ բնական, որ " Հիւսիսափայլի " մէջ երեւում էին {եւրոպական} այլ եւ այլ լեզուներից թարգմանած աշխատութիւնք, որ

ումն եւ քաղցր, ազնիւ զբօսանք։ Այդ խորհրդով տպած {եւրոպական} գրքերից ոչ մինի մէջ չեն գտանւում այդպէս մի տեղ ամ

, աշխատասէր եւ բազմահմուտ հեղինակը ամենայն տեսակ {եւրոպական} ծաղիկներից, ճաշակագէտ մեղուի նման, հաւաքել է իւ

րութիւնքը, որոնցով հարազատօրէն կարելի էր ամենայն {եւրոպական} գաղափար թափել հայերէնի մէջ։ Այո՛, կարծում ե

անծանօթ գաղափարներ՝ Հայոց աշխարհաբառ լեզուով եւ {եւրոպական} լօգիկայի ազդեցութեան տակ լուսաբանած, սկզբումը իհ

ող էինք տալ Փարպեցու Պատմութեան՝ առանց վախենալու {եւրոպական} գիտութեան դատաստանից։ Հայոց մէջ եղել են հեղին

ւնն էլ շատերի աչքում մի առասպել, եւ ոչ գիտութիւն {եւրոպական} հասկացողութեամբ. ուստի ի՛նչ որ մարդու միտքը գալի

նք հասուցել է դորան այդ պատուին: Նա այց ելանելով {եւրոպական} համալսարանների մեծ մասին, գերի ընկել էր Թաթարներ

ո՞վ. ուրեմն չկամի այդ մարդը, որ մեր ազգը ստանայ {եւրոպական} լուսաւորութիւն, - հարց արեց պ. Մարկոսը: -

կան նորա փորում, նա ասում է, թէ պիտոյ է հետեւել {եւրոպական} այժմեան լուսաւորութեան, եւ ո՛չ այն լուսաւորութիւ

այժմեան ժամանակումս կարող են միայն աշակերտ լինել {եւրոպական} դպրոցներին, - պատասխանեց Մանթուխեանցը: - Ին

էր Թիւթիւնճի-օղլու տիկինի կապային, այլ կարած նոր {եւրոպական} ձեւով, իրանը գեղեցիկ քաշած, այնպէս, որ մէջքի տ

դիկ շատ, աշխատում են, ուսումնարաններ շինելով եւ {Եւրոպական} նոր լեզուներից գրեանք թարգմանելով, վեր բարձրցանե

ր տգիտութեան մէջ թաղուած ազգը եւ ներս բերել նորան {Եւրոպական} քաղաքաշինութեան շրջանակի մէջ։ Բայց ցաւելի է ասել

Եւրոպայի լուսաւորութիւնը, թող խօսէ պատմութիւնը։ {Եւրոպական} մարդկութեան ոյժը եւ զօրութիւնքը քամուեցան խաչակիր

ւեցաւ ամենայն տեղից հեղեղի յորձանքներով։ Այն {Եւրոպական} լուսաւորութիւնը, որին ձրիաբար կարող է այժմ մասնա

նտրեալքը երեւին։ Մեր խնդրից դուրս է խօսել այստեղ {եւրոպական} լուսաւորութեան աստիճան առ աստիճան յառաջխաղացութեա

գմանեցին ու տպեցին նոքա զանազան գործեր հին ու նոր {Եւրոպական} լեզուներից, եւ այսպիսի թարգմանութեններով մեծապէս

յս օրս չէ երեւեցած դոցա մէջ մի ուսումնական անձն՝ {Եւրոպական} բազմակողմանի եւ տիեզերական կրթութեամբ. դոցա գիտո

կոտոր տեղեկութիւնք, իսկ կապակից ուսումն ամենեւին {եւրոպական} կարգով, եւրոպական հայեացքով չէր կարո՛ղ. այո՛,

, իսկ կապակից ուսումն ամենեւին եւրոպական կարգով, {եւրոպական} հայեացքով չէր կարո՛ղ. այո՛, ոտքի տեղ գտանել մի

իկ գոռալու էին. " Մխիթարեա՞նք չունին բազմահայեաց {եւրոպական} կրթութիւն"։ Այո՛, պատասխանում ենք, որովհետեւ

յլեւ սոքա՝ այս հռչակաւոր Յիսուսեանքը, յայտնի են {եւրոպական} դպրութեան եւ աշխարհի մէջ որպէս լեզուագէտք եւ որպէ

Մեր ասածը կը հասկանան եւրոպացի մարդիկ, այլեւ մեր {եւրոպական} դպրոցներում կրթութիւն ստացած ուսումնական հայրենակ

յոց հին լեզուն մշակելու եւ ծաղկեցնելու համար, եւ {եւրոպական} մարդը այսօր ճանաչում է Հայոց ազգը Մխիթարեանց շնոր

զան խորամանկութեններով խոստովանահայր դարձան բոլոր {Եւրոպական} թագաւորներին, տիրապետեցին նոցա խղճի վերայ եւ այս

ուեցաւ, եւ նոքա աքսորուեցան եւ հալածուեցան բոլոր {Եւրոպական} թագաւորութեններից։ Պապերը ինքեանք եւս տեսան վերջ

ւը։ Այս միջոցին Յիսուսեանները ցրուեցան բոլոր {եւրոպական} թագաւորութենների մէջ։ Րոդրիգէզ մնաց Պօրտուգալիայ

անոնը եւ իրաւունքը. երեւեցաւ նոր տէրութիւն բոլոր {եւրոպական} տէրութիւնների մէջ (status in statu)։ Շուտով ահ

սուսեան Կարգի հիմնարկութեան եւ առաջին անգամ բոլոր {Եւրոպական} տէրութենների մէջ տարածուելու պատմութիւնը, հետեւո

ան Կարգը։ Սարսափելով տեսան յետոյ, որ դուրս եկաւ {Եւրոպական} Տէրութենների մէջ մի ահարկու իշխանութիւն, որ կոխե

ւոր Կարգի կազմակերպութիւնը, որ կարողացաւ դիմանալ {Եւրոպական} ապստամբութեններին, որի պատճառը ակներեւ է։ " Հոգ

ագաւ առաջին անգամ Բրամինի հագուստ եւ անուանուեցաւ {Եւրոպական} Բրամին։ Նորանից օրինակ առին եւ այլ Յիսուսեանք.

ես երկնքի որդի եմ, եթէ մտածէի դատողութիւն առնել {Եւրոպական} գործերի վերայ"։ " Սրբազան Պապը չէ կամենում դատո

մէջ: Կար մի այնպիսի բարի յաջող ժամանակ, որի մէջ {եւրոպական} զաւակներին գիտութեան եւ լուսաւորութեան մայր եւ դա

ից: Յետագայում առաջացած հայկական հարցի շնորհիւ, {եւրոպական} պարբերականները, Հայոց լեզուին անտեղեակ, " Կոնստ

՝ ներս բերելով դորա մէջ նորա մարդավայել եւ արժանի {Եւրոպական} անունի գաղափարներ. ահա այն մի հատիկ գործը, որով

ունէր Հայաստանը, մենք չենք ունեցել մի օրինաւոր, {եւրոպական} հասկացողութեամբ, բանաստեղծութիւն, այն առասպելակ

ից եւ հոգեբանական հարազատութեան մասին շատ բարձր է {եւրոպական} ամենաւուր վիպասանութիւններից: Մենք ցաւում ենք եւ

րտին " (եր. 26): Պէտք չէ նոյնպէս մոռանալ, որ {եւրոպական} մայրաքաղաքների մէջ անչափահաս աղջիկների աւերանքը

ն աստիճան բնական, որ ոչ միայն ինկվիզիցիոնը այլեւ {եւրոպական} կառավարութիւնքը, որպէս նաեւ բողոքական տէրութեանը

դդէմ մենք չենք ուզում դրական բան ասել, որովհետեւ {եւրոպական} շերամաբուծութեան մէջ այդպիսի բան չկայ եւ որովհետե

յտարար, ինչպէս գիտական առարկաներում ստիպուած ենք {եւրոպական} բառեր առնուլ: Մենք մի օր ցոյց կը տանք այնպիսի թո

ուսումն մնալով եւ ամենեւին ծանօթութիւն չունենալով {եւրոպական} բազմաճիւղ լուսաւորութեան մասին, իւրեանց անունը մ

յակապ նստոյցների արժանաւորութիւնը, յայտնի է, թէ {եւրոպական} մուզէօնների եւ անտիկասէրների համար շատ բարձր գին

եր պատմութիւնը, որի շատ երեսները դատարկ են, եթէ {եւրոպականի} ակնոցով նայենք այդ պատմութեան վերայ: Նամակիս

պում էին թռչնավաճառութեամբ Հարաւային Ամերիկայի եւ {Եւրոպայի} հետ, եւ եւրոպացի երեւելի Բանկերը ի՛նչ մի պակաս ա

իջեւանը՝ իւր աշխարհագրական դրութեամբ՝ Արեւմտեան {Եւրոպայի} եւ հացաբեր Ռուսիայի մէջ, կենտրոնական տեղերից մին

անմիջական միջնորդ էր լինելու ռուսաց երկրագործի եւ {Եւրոպայի} մէջ: Եթէ Եւրոպացին, երրորդ ձեռքից ստանալով մի ա

եւ թանգացած էր ապրանքը, եթէ սորան վաճառում է նա {Եւրոպայի} մէջ եւ դարձեալ միլիոններ է վաստակում կարճ ժամանակ

ճան աշխատում է նա ծաղկեցնել հայկական գրատպութիւնը {Եւրոպայի} խորհրդաւոր մայրաքաղաքներից մինի մէջ: Պ. Արա

տեւում է Գռէյլի վաճառական տունը եւ շահած է բոլոր {Եւրոպայի} եւ Ամերիկայի վաճառական տների հաւատը: Ազգային

ոյ վաճառականք, անմիջական յարակցութիւն չունենալով {Եւրոպայի} հետ, հարկադրուած են հնազանդուիլ եւրոպական վաճառա

: Իսկ ի՛նչ ասենք, մինչդեռ Դուք եւս, լինելով {Եւրոպայի} մէջ, ազատ չէք այս թշուառութենից, ի՛նչպէս ներենք

կոս ստանալու ակնկալութեամբ: Վաճառականը, փոխանակ {Եւրոպայի} ձեռագործքը գնելու եւ փոխանակ պատահարների ձեռքում

նքը, նոյն այն մեքենաները, որ կարող են ներգործել {Եւրոպայի} մէջ, ծանր պայմանների տակ, կարող են ներգործել եւ

լ այսպիսի ձեռնարկութեանց: Շատ մեքենայք, որ {Եւրոպայի} մէջ ներգործում են կրակի եւ շոգու զօրութեամբ, Ասի

Այո՛, կլիմաները կարող են շատ բան պատճառել, բայց {Եւրոպայի} եւ փոքր Ասիոյ եղանակները գրեթէ մեծ տարբերութիւն չ

մահը: Այսպիսի դիպուածում անունը յանցանք չունի: {Եւրոպայի} մի ոտնաչափ հողը եւս հաշուած է, իսկ Ասիոյ մէջ կար

պաշտպանուած է ամենայն կերպ, առաւել քան թէ բոլոր {Եւրոպայի} մէջ, բայց կան յանցանքներ, որ մահով է պատժում այ

զգը պահելու, ինչու՞ չպահեցին այս գաղթականութիւնը {Եւրոպայի} մէջ, ուր աւելի հնար կար լուսաւորութեան: Ո՞վ հան

նկերական յարաբերութեանց չմօտեցան։ Այս օրուայ օրս {Եւրոպայի} մէջ գրեթէ թագաւորեալ մատենագրութիւնը վիպագրութիւն

գործութեան նախերգանքը եւ վերջաբանը։ Գիտենք, {Եւրոպայի} կրիտիկոսքը սովորութիւն ունին մի գործի արժանաւորու

ոգենաւով մտանք Ատլանտեան ովկիանոսը, որ ողողում է {Եւրոպայի} արեւմտեան ափերը: Սիրելի էր մեզ այն հեղանուտ ճանա

կենդանի մնացածները: Ես տեսայ Ատտիլայի արշաւանքը {Եւրոպայի} վերայ. նա ողջ Իտալիան աւէր դարձրուց. Լեւոն պապի

եց հարիւր մարկա արծաթի։ Ծայրագոյն հրովարտակներով {Եւրոպայի} ամենայն տեղերից Հռովմ գանչուեցան շատ եպիսկոպոսք,

ստիարակների ձեռքով։ Ի՞նչպէս ուրեմն յառաջացաւ {Եւրոպայի} լուսաւորութիւնը, թող խօսէ պատմութիւնը։ Եւրոպակա

եցին լինել իւրեանց դաստիարակքը, եւ այստեղ էր ահա {Եւրոպայի} այժմեան լուսաւորութեան սերմը, սկիզբը կամ դարագլո

շխարհի երեսին, ստացաւ անչափ հարստութիւն եւ բոլոր {Եւրոպայի} գործերի վերայ ազդեցութիւն ունենալուց յետոյ հիմնեց

ր յաղթող ինքնակալութիւն. այլեւ գաղափար էր դարձել {Եւրոպայի} բոլոր ժամանակակից Տէրութեններին։ Յիսուսեանք, այ

ային հոգուն, որոշեց Փարիզ գնալ, ուր գտանւում էր {Եւրոպայի} մէջ հռչակուած Համալսարանի Աստուածաբանական ֆակուլտ

ն Ապարանքի մօտ, որ այն ժամանակներումը փայլում էր {Եւրոպայի} մէջ, սեպհականեց ինքեան սնափառութիւն, քաղաքավարո

ի կողմնակի Յիսուսեաններից, որոնց թիւը անհամար էր {Եւրոպայի}, Ասիայի եւ Ամերիկայի մէջ։ Նոցա պատկանում էին եւ

ւթեններից ծանօթութիւններ քաղելով, միշտ տեղեակ էր {Եւրոպայի} անցքերի բոլոր գաղտնիքներին, գիտէր զանազան տէրութ

ք, որ կամենում էին իւրեանց Կարգը հանդիսացուցանել {Եւրոպայի} առաջեւը, դեսպանութիւն ուղարկեցին Հռովմ, որի մէջ

անին, Հօլլանդացիք մտան Եափոնիայ, որ այն ժամանակ {Եւրոպայի} մէջ առաջին վաճառական մարդիկն էին։ Բոլոր վաճառակա

զինաւորել Կայսրը Յիսուսեաններին։ Րիկցի գործ դրեց {Եւրոպայի} մէջ բաւական հասարակեալ մի խորամանկութիւն, բայց ա

արինական արժանաւորութիւն, եւ Չինաստանի առեւտուրը {Եւրոպայի} հետ անցաւ Յիսուսեանների ձեռքը, որ ունէին իւրեանց

ն, թէ Հօլլանդացիք շատ փոքրիկ երկրի տէր էին յառաջ {Եւրոպայի} մէջ, յետոյ ապստամբեցան իւրեանց թագաւորի ընդդէմ,

համարհում էին պապական կոնդակները. նոքա Ասիայի եւ {Եւրոպայի} մէջ այնչափ զօրացած էին, որ կարո՛ղ էին չհնազանդու

ցոյց տուեց կատարելապէս իւր քաղաքական սկզբունքը։ {Եւրոպայի} եւ Ասիայի մէջ նա պիտոյ է պատերազմէր ներկայ բաների

է գործ դնէին Յիսուսեանք, որ ջնջէին Պարագուայի եւ {Եւրոպայի} միմեանց հետ կապակցութիւնը։ Բոլոր երկիրը, ի

ենայն նշաններից։ Յիսուսեան Կարգի պատմութիւնը {Եւրոպայի} մէջ ցոյց է տալիս երկու ուղղութիւն. XV եւ XVI դար

նութեններին։ Այս ժամանակներումը նոր էին կազմւում {Եւրոպայի} մեծ միապետութիւնքը, այսինքն՝ Ֆրանսիան, Սպանիան

ստկութեան, ինչպէս այս դիպուածումը։ Նոքա ինքեանք {Եւրոպայի} ամենայն աշխարհներից հալածուելուց յետոյ խոստովանեց

նեանների վարդապետութեանը։ Այս գիրքը Ֆրանսիայի եւ {Եւրոպայի} մէջ ընդունուեցաւ մեծ սիրով։ Ֆրանսիացոց հոգեւորակ

ծում էր ո՛չ միայն Ֆրանսիայի վերայ, այլ եւ ամբողջ {Եւրոպայի} վերայ։ Այն աստիճանի սաստիկ էր ժողովրդի ատելութիւ

րս գնալն, նորա թափառական պանդխտութիւնը Արեւմտեան {Եւրոպայի} մէջ, նորա քաշածները եւ այդ պատճառով Շիրակի գաւառ

պէս թել քաշել շերամի բօժօժից. նոյնիսկ հիւսիսային {Եւրոպայի} մէջ քաշուած թելը պակաս արժէք ունի, քան թէ հարաւա

գովել, այլ իմաստուն եւ բանագէտ մարդերի եւ ամբողջ {եւրոպայի} համաձայն ասում ենք, թէ շատ հեշտ է գերեզմանից մեռ

թիւնների վերայ, որպիսի տեսողութենով լուսաւոր էին {եւրոպայի} բարեբաղդ բնակիչքը։ Միտքը, բանականութիւնը տեսութ

այն ապահովութիւնը, քանի որ Թիւրքիան յարաբերում է {Եւրոպային} ՝ իբրեւ բացասական մեծութիւն դրական մեծութեան: Մե

եւ փտածին կեղեւի հետ, այլեւ հանգիստ չտուին բոլոր {Եւրոպային}: Նա մոռացել էր թէ ինչպէս այդ փառամոլ եւ բորբորիտ

ինել մարդկութեան ամեն մի անդամը, արիւնի գին արժէ {Եւրոպային} ։ Սա ամբողջ կէս դար մանուկ զօրութեամբ սուրը ձեռքի

ւ այս, թող հայ վաճառականը հազար տարի ապրանք բերէ {Եւրոպայից} ու վաճառէ, կամ, որ նոյն է, օտարի ապրանքը ուղար

լ, որ ձեռագործի վաճառականը առողջ դրամ պիտի վճարէ {Եւրոպայից} ստացած ապրանքի փոխարէն, իսկ ինքը պիտի վաճառէ Թիւ

ւնենար աւելի դրամական ոյժ) չէ կարող ապրանք բերել {Եւրոպայից}, որովհետեւ սովորական չափով բերածը եւս ապաստան է

ջեւ: Գրեթէ ազգովին սովորութիւն առնել ապրանք գնել {Եւրոպայից}, մինչ ինքեանք կրկին անգամ աւելի պիտի կարողանային

քը՝ Տէրութիւնը, չգիտէ, թէ ինչ ճանապարհով առնու {Եւրոպայից}, մեր կարողութենից վե՛ր է այս սովորութեան հետ հաշ

եռնտու եւ աւելի ախորժելի չէ, գոնէ՛ բնաւ պակաս չէ {Եւրոպայից}: Նորա կախարդական թովչութիւնը ո՛չ նորա աշխարհագրա

ւսոյ սարաւանդին, ուր սովորաբար հանգիստ են առնում {Եւրոպայից} դէպի Հնդկաստան ճանապարհորդ բոլոր վաճառական շոգենա

աթագլխի տէր են: Այդ վաճառականներից ոչ մինը չունի {Եւրոպայում} իւր համար մի գործակալ, եւ այդ պատճառով ապրանքի գ

ւելուց: Երկար եւ անդադար ճանապարհորդութիւնքը {Եւրոպայում}, ամսօրեայ ժամանակով դեգերուիլը հանքային ջրերում

թէ իմ առարկան միջին դարերում ահա խելքից հանել էր {Եւրոպայում} մի քանի թեթեւահաւատ մարդիկ, եւ թէ նոր այժմ մի չա

յսպիսի ընդհանուր գործողութեան մէջ էր մարդկութիւնը {Եւրոպայում}, մինչ Հայոց ազգը՝ ծառայ եւ ստրուկ դարձած օտարի

րծակալութիւնքը։ Այն արդիւնքները, որ ստանում էին {Եւրոպայում} գտանուած դպրոցներից եւ մասնաւոր մարդերի նուիրագոր

: Մինը բոլոր հին եւ նշանաւոր Ալքիմիկոսներից, {Եւրոպայումը} էր այն սարսափելի կախարդը, որի անունի հետ կապակից

, ինչպէս Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ, որ աննշան մարդիկ էին {Եւրոպայումը}, մտանում են խոր եւ անանցանելի լիճերի, սարերի եւ

նամեաց անդառնալի կերպիւ հեռացած կ՚ըլլային, այլեւ {Եւրոպան} ալ առաւել որոշ կերպիւ եւ ըստ ամենայնի զատ ու առան

Մինչդեռ հում նիւթերի համար չկայ որեւիցէ սահման: {Եւրոպան}, իւր ներկայ վիճակի մէջ, նայելով նորա երկրագործո

ուի, քանզի զօրութիւնը կը գրաւէ իւր կողմը, քանզի {Եւրոպան} կարօտ է նորան, քանզի, երկրի բերքերը դուրս տալով

Աշխարհագրական անուանակոչութիւնքը չեն պատճառ, որ {Եւրոպան} Եւրոպա է դարձել, իսկ Ասիան՝ Ասիա ու յետ է մնացե

այն դիպուածով, հազիւ ոտք է կոխում մի մարդ: {Եւրոպան} ուշ ծնեցաւ, բայց շատ արագ ծերանում է: Մի քանի դ

պարհի լայնութիւնը, քանի որ կօշիկը նեղ է: Այո՛, {Եւրոպան} կանգնած է այսօր մի դժուար լուծանելի խնդրի առջեւ։

ի առաջեւ երեք անգամ արիւնով ներկեց բոլոր Ասիան եւ {Եւրոպան}: Աշխարհումը այդպիսի անցք շատ են պատահել: Դուք ձ

, որ, ճշմարիտն ենք ասում, հիացնում են մեզ։ {Եւրոպան}, իբրեւ արծաթ կրակով է փորձում այսօր գիտութիւնը ե

այն լուսաւորութիւն ասուած խաւարին, որով պատած էր {Եւրոպան} միջին դարերում: Չէ իմանում, որ ամենայն հին բան

ան թէ լուսաւորութեան որդիքը։ Արիւնով լուացուեցաւ {Եւրոպան} այս ընդհանուր գործողութեան ժամանակ, զարմանալի բա

եցուցել էր, ո՛չ թէ միայն Ֆրանսիան, այլ եւ բոլոր {Եւրոպան} ։ Ես յիշում եմ Յանսենեանների հալածման ժամանակը։

ւ հալածասէր ուղղութեանց վրայ. քա՛ւ լիցի՛: Բոլոր {Եւրոպան} անցաւ այդ կամուրջից. յայտնի է, թէ կարգը, մէկ օ

մէջ եւ որի տակ տնքում է այսօր նոյնիսկ լուսաւորեալ {Եւրոպան}: Ծաղկազարդ կիրակին առհասարակ մեծ աջողութիւն

: - Նորա համար, որ նա ուսումնական, խելօք եւ {եւրոպացի} մարդ է, եւ նորա հրատարակած " Մեղուն " ուսումնակա

ս Կաթողիկոսի մօտ. եթէ նա ուսումնական, խելացի եւ {եւրոպացի} մարդ չլինէր, Կաթողիկոսը կը պահէ՞ր նորան իւր մօտ

տ ոչինչ ապացոյց չէ նորա գիտնական, ուսումնական եւ {եւրոպացի} մարդ լինելուն. ինչ կոնդակ, որ Կաթողիկոսը, քսան

ռութեամբ Հարաւային Ամերիկայի եւ Եւրոպայի հետ, եւ {եւրոպացի} երեւելի Բանկերը ի՛նչ մի պակաս արդիւնաբեր կամ անբա

յդ սուտ ազգասէրքը անարգում են ազգի անունը ամենայն {եւրոպացի} մարդու առաջեւ, որովհետեւ այն մարդը, որ չէր խոստ

յդ սուտ ազգասէրքը անարգում են ազգի անունը ամենայն {Եւրոպացի} մարդու առաջեւ, որովհետեւ այն մարդը, որ չէր խոստ

այն ընտանեկան դաստիարակութիւնը, որ պահանջելի էր {եւրոպացի} կանանցից. առ ժամս, մինչեւ մեր ազգի նոր մայրերը

ինի, ինչ որ մինչեւ այժմ եղած է եւ ինչ որ մի օտար {եւրոպացի} գրել է կամ կարող էր գրել, ըստ որում, չկային պար

դուրս է տալիս Թիֆլիզում մեր գիտնական, լուսաւոր, {եւրոպացի} եւ մեծաքանքար Մանդինեանց տէր Ստեփանը: Չկամի լսել

'ի շարադրութիւնս լեզուին Հայոց, ունելով զայն ոճ {Եւրոպացի} առ 'ի շահել զամենեսին, զի մի ոք հայասէր դիցէ, ե

րդեօք յԵւրոպա գոլով ոչ ուսուցանել իւրայնոց զլեզու {Եւրոպացի} առ 'ի համարձակ վարիլ ընդ որոց արժանն էր եւ պիտոյ

չէր մի դիմակ՝ պահպանող աշխարհի հանգամանքներից, {եւրոպացի} թագաւորների, այո՛, եւ ազգերի երեսից։ Ահա ա

եան կարգի կանոնադրութեամբ։ Մեր ասածը կը հասկանան {եւրոպացի} մարդիկ, այլեւ մեր եւրոպական դպրոցներում կրթութիւ

ենայն ազգ գիտութեանց, որովք բարձր ի գլուխ պանծան {Եւրոպացի} մանկտիք: Դէպ եղեւ մեզ երբեմն խօսիլ ընդ ուրում

։ Այս ծովեզրից անցաւ նա Տրաւանկօր։ Այս շրջմոլիկ {Եւրոպացի} մեծ բրամինի հրաշալի գործերի լուրը տարածուեցաւ ժող

նականութիւնը կարողացաւ տեղ գտանել այն ժամանակուայ {Եւրոպացի} ուսումնականների սրտի մէջ, կարողացաւ իւր կողմը շր

բանը օրինաւոր կերպով ցոյց տուող, նա հետ չի մնալ {եւրոպացի} կնոջից: Մենք միայն շերամաբուծութեան մասին խ

ատողութիւնը այնքան մի ծիծաղելի բան էր, որ եթէ մի {եւրոպացի} բանագէտ մարդ հանդիպէր այն գրուածին, որ այս մոլոր

ւած է, եւ մեք սխալ կարծիքի մէջ ենք. պատճառ, որ {եւրոպացի} լեզուներով, որ հայոց հին լեզուի նման անհասկանալի

ր լինելու ռուսաց երկրագործի եւ Եւրոպայի մէջ: Եթէ {Եւրոպացին}, երրորդ ձեռքից ստանալով մի ապրանք, որից արդէն ք

րկաւոր է հեռի մնալ: Մեզ օրինակ չէ այս դիպուածում {եւրոպացին}. նորա բարոյական եւ լուսաւորութեան ոտքերը ադամանդ

, որի համար հարկաւոր չէ վատնել այն դրամը, ինչ որ {Եւրոպացին} վատնում է ածուխի կամ փայտի համար: Եւ այն ապրանքը

տգիտութեանը, որ չէ կարողացել մինչեւ այժմ ուսանել {եւրոպացիների} փոքր ի շատէ ազատ օրէնսդրութիւնքը: Անգլիական պ

չափել չափով բարեկամութեան կամ թշնամութեան, որ առ {եւրոպացիս} միշտ երկրորդական իրք էին, մինչ [քննելի էր ճշմարտ

նուրջս անցեալ, եւ ո՛չ կամին զգալ, թէ որ ինչ ընդ {եւրոպացիս} էանց, նույն կարէ անցանել ընդ հայս, ըստ որում եւ

ս մի մօտ բարեկամ, որպէս մի վաղեմի ծանօթ: Այո՛, {Եւրոպացիք}, ինքեանք աւելի քաղաքավարի լինելով, իրաւունք ուն

որ դուք նորութիւն կամիք ներս բերել մեր ազգի մէջ, {եւրոպացոց} պէս ամենայն բանի համար ցոյց տալ ապացոյցներ եւ փաս

սովորութիւն, որ հայկական վաճառականք մշակ դարձան {եւրոպացոց}: Որեւիցէ ձեռագործ ապրանքով վաճառականութիւն

պիտի գնէ իւր ապրանքը Թիւրքիոյ մէջ եւ պիտի վաճառէ {Եւրոպացոց}, ասել է թէ, փոխանակ տալու, ինքը պիտի ստանայ առ

րա ճիւղերով, նորա վաճառականութիւնը է՛ եւ կը լինի {Եւրոպացոց} համար ծառայութիւն: Իսկ այն օրից, երբ ազգը կը սկ

ը: Եւ այն օրի վաճառականը ոչ միայն կ'ազատուի {Եւրոպացոց} համար ախ ու վախով եւ բիւր նեղութեամբ գործ կատարել

սիրական: ՎԵՑԵՐՈՐԴԸ - ՄԻ՛ ՇՆԱՐ... {Եւրոպացոց} առ հասարակ քաղաքական մի ծէս էր, Որ այր մարդ

ել էին ֆրանսիացիք եւ անգլիացիք, որ եւ մի ժամանակ {եւրոպացոց} խօսակցութեան նիւթ էր եղել եւ հնձում էր նոցայ գովո

թողեալ զտօնս եւ զաւուրս ազգին Հայոց եւ տօնել ընդ {Եւրոպացոց} զոր նոքա տօնէին, եւ ասել զժամ յեկեղեցւոջ ըստ կրօ

մութիւնից, թէ ի՛նչ վիճակի եւ ո՛ր աստիճանի մէջ էր {Եւրոպացոց} լուսաւորութիւնը, մինչեւ այդ աշխարհի ամենայն տեսա

լ յունկն ժողովրդեան: Նոցին շրջանկատ եւ առողջամիտ {Եւրոպացոց} անմոլար շաւղօք ընթացեալ տեսանեմք զքարոզդ նոր հայա

ամանակ, դրացի Հնդկացիների հետ, կամ վաճառում էին {Եւրոպացոց} ։ Յիսուսեանները համաշխարհային առեւտուր ունէի

ացող, այդ բնական է, ոչ միայն մեզ հայերիս այլեւս {եւրոպացոց} եւ մինչեւ այն աստիճան բնական, որ ոչ միայն ինկվիզ

ք, որ ասիացին դեռ երկա՜ր ժամանակ չպիտի կարողանայ {եւրոպացու} պէս թել քաշել շերամի բօժօժից. նոյնիսկ հիւսիսային

աւական կարգաւորել զայն ըստ օրինակի իրական դպրոցաց {Եւրոպացւոց}, լինէր գէթ նոր լեզու ազգային, լեզու ռուսաց, մա

ն լեզուի բառերով։ Այս բանը մեք միշտ տեսանում ենք {եւրոպացւոց} մէջ, մանաւանդ՝ գաղղիացւոց, որոնց բառերի շատը դ

աղել այնպիսի գիտելիս, որովք բարձր ի գլուխ պանծան {եւրոպացւոցն} մատենագրութիւնք ի մերումս դարու. ո՛չ եւ ո՛չ կարե

մ ծանօթութեանց զոր ստացաւ առաջոյ եւ զկնի 'ի վերայ {Եւրոպեան} ազգաց եւ գահին Հռովմայ եւ կարգաց կրօնաւորաց 'ի մի

կարգաց կրօնաւորաց 'ի միտս եկն ընդ հովանաւորութեան {Եւրոպեան} Տէրութեանց կառուցանել զկրօն, որով մտօք եւ միանգա

վրդական լեզուին։ Իսկ թէ երբեմն ո՛չ հայաբար, այլ {եւրոպէաբար} բացատրել է իւր միտքը, դորա պատճառը կարծում ենք ա

ւր առաջնորդ զլուսաւոր բանականութիւնն, ճախարակեալ {եւրոպէական} բազմաճիւղ կրթութեամբք, կատարեալ է գործ մեծ եւ ար

արկէ խոստովանել՝ ի՞նչ էր դոցա գրածը՝ բաղդատելով {եւրոպէական} բազմաճիւղ եւ բազմօրինակ լուսաւորութեան հետ։ Քանի

ն իցէ հնաuիրացդ [հրաժարեալ՝ ի շաւղաց լուսաւորեալ {եւրոպէականաց}, լիբրեւ ի ժանտախտէ խոյս տալ ի գրելոյ] ի լեզու նո

որդ դարու յայժմուս ժամանակի՝ յորում ամենայն ազգք {եւրոպէականք} ջանահնար լինին հարստացուցանել զանձինս ուղիղ ուղիղ

ութեանն. զանազանութիւն ի նոսա զէթ այս նկատի, զի {եւրոպէականք} (ոտնկառոյց ունելով ի հող իւրեանց հայրենի], արդէ

նչեւ այժմ մարդկային բանականութիւնը յառաջացուցել է {Եւրոպիոյ} մէջ: Այս լոկ խօսք չէ, այլ ամենայն ուշադրութեան

ց, երբ սոքա միջնորդ լինին Հայոց ընդհանրութեան եւ {Եւրոպիոյ} մէջ, այն ժամանակ ազգային է վաճառականութիւնը, եր

առանց ազգի ընդհանրութեան մի օգուտ բերելու։ Բայց {Եւրոպիոյ} եւ Թիւրքիոյ մէջ եւ ոչ անգամ երազելի է այն ապահովո

չ արուեստը եւ ո՛չ գիտութիւնը կարող են յառաջ բերել {Եւրոպիոյ} մէջ, եւ որ այնպէս առատօրէն պարգեւել է բնութիւնը

ում ենք, թէ աւելի շուտով այս բնաւորութեանց մէջ է {Եւրոպիոյ} եւ Ասիոյ տարբերութիւնքը: Այո՛, գործունէութիւնը

լի լայն է տնտեսական խնդրի վերաբերութեամբ, քան թէ {Եւրոպիոյ} ապագան: Հայերին մնում է վաղօրօք օգուտ քաղել իւրե

ցի նման իւր հաւուն. Կեցցէ՛ Աթոռ Ռուսաստանի {Եւրոպիոյ} ահարկու, Իսկ Նիկողայոսի անունը արեւից վեր

առավարութեան ստգտանուած ձեւերով, այսօր առաջինն է {Եւրոպիոյ} մէջ ազատութեան մասին, եւ անգլիական մարդը իրաւամբ

յից բերել տուեց մի քաջահմուտ մարդ, որ կրթուած էր {Եւրոպիոյ} հռչակաւոր գործարաններումը, եւ նորան յանձնեց գործ

յլեսցի անշէջ, որպէս առ մեօք գործք ականաւոր արանց {Եւրոպիոյ}, որք զառաջինն իմաստուն գրուածովք կազմեցին զնոր դ

իսիք էին պատմաբանք Յունաց եւ Հռոմայեցոց եւ նորոյս {Եւրոպիոյ}: Եւ խուց աբեղայից չէ երբեք այն դիտանոց, ուստի կ

մինչ ի նմանէ յառաջ եկին այնքան բազմաճիւղ բարբառք {Եւրոպիոյ} ՝ Հռովմէականս անուանեալք. ո՛չինչ, եւ կրկին անգա

հարցցուք զնոսա, թէ վասն է՞ր ո՛չ կործանեցան ազինք {Եւրոպիոյ}, կամուրջ հաստելով լուսաւորութեան՝ զնորն բարբառ

թէ մեք ոչ երբէք կարեմք զուգընթաց լինել արշաւանաց {Եւրոպիոյ} ի գիտութեանցն ասպարէզ, այլ զայս եւ եթ իբրեւ սիրո

արակաց հասկանալի՝ որոց ի սփիւռս նշտետին Ասիոյ եւ {Եւրոպիոյ} ըստ ժամանակին շնորհելոյ: Արք ոմանք որք ի բան

լատինականէն ելեալ կերպաւորեցան ի զանազան բարբառս {Եւրոպիոյ}, են ռամկախօսութիւն, եւ նոյն ինքն որ դատագիտէ զա

մ պապը երբ տեսաւ նորան, տեսաւ չքնաղ երեսը, {Եփ} էր գալի երակներում... արիւնը. Թէպէտ նա մի

եւ պաքսիմատները մեր պաքսիմատների նման չեն. մերը {եփած} է, իսկ դժոխքինը՝ տպած: Դժոխքի թագաւորը խի

ք. մեր մասիլն էլ որ կայ, ամէն բան նրան եաղի ա. {եփած} կերակուր ա, մարդ, շուն, կատու, ղուրդ ու ղուշ

իսկ միւսն՝ թարմ ու տաք, թողնէր այն թարմ եւ նոր {եփած} հացը, որ աւել սննդարար էր եւ ձեռքը պարզէր դէպ 'ի

յն եւս վանքի պէտքերի վրայ էի ծախում։ Կերակուրներ {եփել} սորված չէի, որ ձկան աղիքներով եւ հաւի փորոտիներո

ը, միայն տան մէջ գործածելու համար է. " վատէրը կ՚ {եփենք} կազ կը շինենք, լաւն էլ խիաթի կը քաշենք, է՜հ, մ

ւ անուանեսցի մի՛ 'ի միջի ձերում " (Թ. Պաւղ. առ {Եփես}., գլ. Ե, համ. 3)։ § 54. " Ամենայն պոռն

կայ ձեր մէջ, մնացած ամե՛նն էլ հասկացւում է։ Եւ {Եփեսացո՛ց}, թէ " պոռնկութեան եւ ամենայն պղծութեան, կամ ագա

անս ճանաչէ մի միայն զերիս ժողովս, որք են Նիկիո, {Եփեսոսի} եւ Կոստանդնուպօլսոյ, իսկ զայլսն ամենայն ո՛չ ընդո

պարծենալով։ Եթէ Աստուծու ընտիր անօթը՝ Պաւղոսը, {Եփեսոսի} մէջ հաւատացեալներին գրում էր՝ աղաչելով, թէ. "

րկրորդ անգամ թարգմանելիս, որ, ինչպէս յայտնի է, {Եփեսոսի} Ս. Ժողովից յետոյ եղաւ՝ 433 թուականին։ Ո՛ւր կը

ին, բերեալ ի Հայաստան զկանոնական թուղթս ժողովոյն {Եփեսոսի} եւ զճիշտ օրինակ թարգմանութեան եօթանասնից Հին եւ Ն

սի զարհուրելի օրինակներ. " Ձեռք կանանց ողորմածաց {եփեցին} զմանկունս իւրեանց եւ եղեւ նոցայ ի կերակուր ", աս

անօգնական միայնությունը. մի կուխարկա (կերակուր {եփող} աղախին) ունիմ անունով. շչի, կաշա գիտե, որ ես

չկար նոցա ձեռքին ջուր ածող կամ այն պարզ կերակուրը {եփող}, որով ապրում էին: Իւրեանց ձեռքի արուեստով կերակ

ց աւելի թեթե՞ւ է այն գազանական գործը, երբ ծնողքը {եփում} են եւ ուտում են իրենց զաւակները: Յայտնի է թէ այս

ալսարանն, զորմ է երկիցս խնդրեալ էի ի բարձրապատիւ {Եփրել} վարդապետէ՝ միջնորդել առաջի Ձերոյին գերազանցութեա

13 ապրիլի 1850 ամի Ի Նախիջեւան 1851 9. {ԵՓՐԵՄ} ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑԻՆ ԲԱՐՁՐԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄ ԱՍՏ

9. ԵՓՐԵՄ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑԻՆ ԲԱՐՁՐԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐ {ԵՓՐԵՄ} ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱԼ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑ, Ողորմած տէ՛

զԿիրակոսն Յարութիւնեան: Զայսմանէ զառաջինն գրէ առ {Եփրեմ} սրբազնակատար կաթողիկոսն ամենայն հայոց, Յարութիւն

դ թուականէ Ապրիլի, նամակաւ իւրով առ սրբազնակատար {Եփրեմ} կաթողիկոսն գրէ, թէ, հանեալ ի Կորտեն ՚ի թիւս այլ

յեմբերի 1818 ամ ի, ի Կալկաթայէ, առ սրբազնակատար {Եփրեմ} կաթողիկոսն, երեւի, թէ բաժին Նախիջեւանայ, թողեա

որ յայտնի է անունովս Ներսիսեան (պտուղ արտասուաց {Եփրեմ} Կաթողիկոսի ի Հաղպատ), չէ կարող երբէք մի ուրախու

շենք ապառաժի անմատչելի լինելը, աղօթկերի Նարեկը, {Եփրեմ} Խորինը, Սաղմոսը, Սօսի ծնրադրութիւնից քարերի փոս

Ի 20 ապրիլի, 1852 ամի, ի Քիշնեւ 13ա. {ԵՓՐԵՄԱՅ} ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՆԵԱՆՑԻՆ ՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄԱՅ

ԵՓՐԵՄԱՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՆԵԱՆՑԻՆ ՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅՐ {ԵՓՐԵՄԱՅ} ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԱԼԹՆԵԱՆՑ ԱՆԴԱՄՈՅ Հ. Հ. ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱ

քը երբեմն նայում էին պտուկին, որի մէջի հեղանիւթը {եփւում} էր ահա, եւ երբեմն երրորդ պառաւի երեսին, հասկանա

300 տարի է, որ թխուած է, իսկ նոր լեզուն ամեն օր {եփւում} է, ջերմ է եւ սննդարար. ուստի սորանով շատ հեշտ կ

ւում, մեր այգիքը չեն մշակւում, մեր կերակուրը չէ {եփւում}, մեր շորերը չեն կարւում կամ լուացւում։ Կարող ես

աստուծո միայն հայտնի է: Դուք ձեզի հակառակ խոսում {եք}. առաջ ասում եք, թե ինձ սիրում եք իբրեւ եղբայր,

յտնի է: Դուք ձեզի հակառակ խոսում եք. առաջ ասում {եք}, թե ինձ սիրում եք իբրեւ եղբայր, հետո Մոսկովից ե

հակառակ խոսում եք. առաջ ասում եք, թե ինձ սիրում {եք} իբրեւ եղբայր, հետո Մոսկովից եկողների խոսքին նայե

հետո Մոսկովից եկողների խոսքին նայելով, ինձ գրում {եք} այդպիսի վշտացուցիչ նամակ. երեւի ձեր սերի ուժը այ

, բայց պարոն Իվան Խրիստոֆորովիչ Ալաճալովից կարող {եք} իմանալ, ամեն մինչ որպիսությունը հարցրել տեղեկացե

արցրել տեղեկացել եմ, թե ոչ. դուք իհարկե հարցրել {եք} այն մարդերին, որոնց մի անգամ միայն տեսել եմ, եւ

ացնելու չկարողացա, ինչպես կամենաք, այնպես կարող {եք} մտածել, կուզեք ինձ օտարի կարգ դրեք, կուզեք իբրե

յուր ապագա վիճակը, իհարկե դուք որ ինձ մեղադրում {եք}, այս բաները չեք չափել, այլ մեկ բան է, մեկ մեղա

չեք չափել, այլ մեկ բան է, մեկ մեղադրանք սովորել {եք}, առել եք ու կերթաք. փոխանակ ինձ իմ օտարությանս

, այլ մեկ բան է, մեկ մեղադրանք սովորել եք, առել {եք} ու կերթաք. փոխանակ ինձ իմ օտարությանս մեջ մխիթար

չեք կամենալ, այլ ինձ այդ բանով դեռեւս բամբասում {եք}, մեղքը ձեր վիզը, ես անպարտ եմ, կփաթթեմ, կղրկ

յունը այս բանի միջում: Ինձ վերա եթե հարցնելու {եք}, հարցուցեք միշտ պարոն Ալաճալովից, պարոն Գրիգոր

իմացա ձեր ողջությունը, գոհացա աստուծուց, որ ողջ {եք} եւ առողջ, թեպետեւ քո հիվանդությունդ ինձ չարչարու

րկու նամակ ստացել եմ Ձեզանից, երրորդը, որ ասում {եք}, իմ ձեռքը չէ հասած: Այն ոտանավորն կուղարկեմ դիմ

յսքան իմացեք, որ դուք միաբանվելով շատ բան կարո՛ղ {եք} առնել, իսկ մին մինից հեռանալով, ամենքդ եւս ջոկ

ունքը, որոնցից գանգատ ունիք եւ որոնց մասին ասում {եք}, թե նոր չէին եւ այլն, այդ ստությունքը եւ խաբեու

ամեն բան առանց իմ ասելուն եւս գիտեք եւ հասկանում {եք}: Ցանկանում եմ Ձեզ հոգվով եւ սրտով առողջությու

նոցա բոլորի հասցեքը եւ ստորագրության գները կարող {եք} ուղարկել իմ վերա. ես ներքեւում դնում եմ հասցես,

եք տոմսակ էինք ուղարկած, այդպիսի դիպվածում կարող {եք} ստանալ նորա խընդիրը եւ հասուցանել ինձ նորա հասցեն

թիվ լինեն ստորագրողքը, մանավանդ այժմ, որ վարում {եք} քաղաքագլխի պաշտոն, ուրեմն ավելի հնար ունեք ներգո

մ: Գրում ես, թե իմանալով իմ դրությունը ցավել {եք} եւ մի փոքր բարկացել եք: Ցավածներուդ համար անչափ

անալով իմ դրությունը ցավել եք եւ մի փոքր բարկացել {եք}: Ցավածներուդ համար անչափ շնորհակալ եմ եւ հավատու

վատում եմ, որ պիտի ցավեիք, բայց եղբայր, ինչո՞ւ {եք} բարկանում իմ վերա, ինչ եմ արել ես. եթե առաջ չեմ

ներս մանրամասն կխոսինք: Եթե դուք այնքան բարի {եք}, որ կամիք ինձ օգնել եւ իմ խավար դրութենից դեպի լ

կարող եմ ապրել 800 մանեթով. եթե դուք այնքան բարի {եք} եղել, որ հանձն եք առել զոհել 600, տարակույս չու

մանեթով. եթե դուք այնքան բարի եք եղել, որ հանձն {եք} առել զոհել 600, տարակույս չունիմ, որ կզոհեք եւ

թանկ թվի ձեզ կամ այլ բարեկամի, այն ժամանակ կարող {եք} մինչեւ անգամ 50 կոպեկով վաճառել: Տարակույս չկ

թեւաբար ընթանալ աններելի է եւ Ձեզ, որ առաջարկում {եք}, եւ մեզ, որ պիտի ընդունենք այդ առաջարկությունը

որում շատ տարիք են անցած կտակի օրից: Տեսանում {եք} ահա՛, որ մոտից քննելով, խնդիրը ճյուղավորվում է

կամ քաղաքը հավանիք այս պայմաններին, ուրեմն կարող {եք} իսկույն հայտնել մեզ, որ մեր կողմից կարեւոր պատրա

ամակը, որից հայտնի երեւում էր թե ինչ տագնապի մեջ {եք}, ստացա պ. Հակոբյանց շնորհքով: Նամակը մի փոքր ո

Տեսանում եմ, որ դուք շատ վշտացած եւ շատ խռոված {եք} եպիսկոպոսի սպառնալիքներից, հավատացեք, որ ոչինչ

- եթե ավելին չասենք - ժխտմամբ, որ Դուք ստիպված {եք} եղել ընդհանուր ժողովում ցույց տալ նրան եւ մյուսնե

, ապա կարելի է նրանց դրականապես ասել, որ շատ ուշ {եք} ուշքի եկել: Ընդունեցե՛ք ողորմած տեր, առ Ձեզ անկ

մ է: Քո նամակում, բացի նրանից, որ բոլորդ առողջ {եք}, ուրախացուցիչ այլ բան չգտա. նամակդ ինչ որ թախիծ

. ։ Բոլորիցդ շնորհակալ եմ, որ իմ կենացը խմել {եք}. ես երբեք չեմ կասկածել իմ լավ ընկերների զգացմուն

եւ բոլորովին ոչինչ չեմ հասկանում: Նամակում գրում {եք}, որ " ռնգեղջյուրի վիճակի մասին կհաղորդեք ինձ տես

ամբողջ արդուզարդի, նրա գլխասարքի մասին: Ինչո՞ւ {եք} ծիծաղում: Այո՛, լավ հնագետը նույնիսկ դրանով էլ

ն: Այսպիսով, ինձ մոտ մնում է այն, ինչ ուղարկել {եք} փետրվարի 28-ին, եւ ուրիշ ոչինչ: Սրտանց շնորհակա

է, ես մի գազան էլ չարժեմ, որ ամեն անգամ ուզում {եք} ինձ ձրի տեսնել: Ես ինքս կուղարկեի գնելու, բայց

նացուն Բելվեդերյան Վեներային նման չէ: Ինչ ուզում {եք} ասեք՝ դա ծայրահեղ հիմարություն է: Է՜հ, ես ինքս

է հավասար այդ շրջանառության գումարը: 3) Կարո՞ղ {եք} արդյոք որոշել Նախիջեւանի ձկնորսության տարեկան արժ

կարելի է դյուրըմբռնելի: Դուք, երեւի, հիշում {եք}, որ մեր տեսակցության պահին ես գանգատվում էի տենդ

վսկու պերճախոսության տեսության - ինչպես խոստանում {եք} ներկա նամակում։ Երկուշաբթի ես մոռացա հարցնել, ի

եկամներիս։ Հավանորեն, որեւէ պատճառով մոռացել {եք} այսօր բերել ֆիզիկան - Ligamenta vertebrorum comm

ը, հաճեցե՛ք: Ա. բնագիր ասելով (ծան. 4) ի՞նչ {եք} հասկանում, ասորերե՞նը, եթե այո՛ եւ եթե Լիտան խո

րերե՞նը, եթե այո՛ եւ եթե Լիտան խոսքն էլ այնտեղից {եք} առնում, ասել է թե բնագիր ասորերենը կա Ձեր ձեռքու

զ կլինի, ինձ չէ, ինչու, որ դուք առուտուրի մարդ {եք}: Ինձ համար թե որ երկարելու լինի, միեւնույն է գր

ն ժամանակ հրամեցեք, ինձ այստեղ կգտնեք: Գրում {եք}, որ գրեմ սրտիս ուզածը ու բերեք, շատ շնորհակալ ե

ն ունել խորհրդաբար, եւ ո՛չ հասկանալի ամենայն ում {եք}, որով հանդիսացուցանէին զնուիրական պաշտամունս իբր

Զմիւռնիոյ, երբեմն հրատարակելոյ, զոր իւրաքանչիւր {եք} ի մէնջ կարէ տեսանել եւ ի վերայ հասանել ճշմարտութե

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Նոյն օրը գրեցի եւ առ Ֆ[ {եօդո]ր} Իւան[ովիչը] մօրս մասին: 5-ին նամակ ստացայ եղբ[օր

ը, որ քանի տարի սորանից յառաջ սկսուել էին մինչեւ {եօթ} -ութ տեղ: - Վերջացան, Ձեր մռայլութիւն:

ն Արեւելեան եկեղեցւոյ, որ հիմնի ՚ի թուաբերութիւն {եօթանասնից}, ի սեղծմանէ աշխարհի մինչ ցարդ են ամք 7368. զի ծ

թս ժողովոյն Եփեսոսի եւ զճիշտ օրինակ թարգմանութեան {եօթանասնից} Հին եւ Նոր Կտակարանի, զորս առեալ Սահակայ եւ Մեսր

զի թուի թէ կառուցեալ իցէն ամօք իբր հնչիւք եւ ո՛չ {եօթանասնիւք}, յառաջ քան զայս: Արժողութիւն շինուածոցն, ըս

ն ժամանակ կը գոյանայ եւ արծաթագլուխը: Քաղաքը {եօթանասուն} եւ հինգ տարի է, որ կայ։ Դիցուք, առաջին քսան եւ

մնացել նպատակին հասանելու համար, որովհետեւ արդէն {եօթանասուն} հինգ փորձ կատարել է, իրար հետ միաւորելով զանազան

եր, զանազան չափերով. բոլոր փորձերը բաղկանում են {եօթանասուն} եւ եօթն փորձից, ուրեմն մնացել են երկու փորձք, ո

, կամ էգուց առաւօտ եւ կը վերջացնէ բանը: Դժուարը {եօթանասուն} հինգ փորձն էր, որ կատարել է, երկու փորձը ի՛նչ բ

քր մնաց, որ մեղանչէի այս սուրբ գիտութեան ընդդէմ․ {եօթանասուն} վեց զուր փորձերը դղրդել էին իմ յոյսի եւ հաւատի հա

ը կամ անհատը, ապա ուրեմն, անտարակոյս, հարիւրին {եօթանասուն} պիտի փոքրանար նեղսրտելու եւ բարկանալու պատճառների

այս գիշեր առաւել զարհուրելի էր... Երեք հատ {եօթանասուն}, ութսուն տարեկան, քրքրուած պառաւներ ձորի խորքի

պանութիւն, երկու Յիսուսեանք՝ անձնասպանութիւն եւ {եօթանասուն} հինգ Յիսուսեանք՝ թագաւորասպանութիւն։ Կարծեմ

սորա, աւասիկ օր ասելով արձակեցին ընդդէմ նորա արս {եօթանասուն} հազար. զայն տեսեալ Իսկենտերայ նստաւ 'ի պատգարակ

ցին Կարոլոս X-ի անունով։ Հենրիկոս IV-ը բռնեց այս {եօթանասուն} տարեկան պառաւը, որ եւ երիտասարդ ժամանակին չէր ցո

պանութիւն, երկու Յիսուսեանք՝ անձնասպանութիւն եւ {եօթանասուն} հինգ Յիսուսեանք՝ թագաւորասպանութիւն։ Լուդովիկոս

րնիկի տիեզերական համակարգութիւնը պաշտպանելով, իր {եօթանասուն} տարեկան հասակում հալածուեցաւ տմարդի ինկվիզիցիոնից

ր բառի մէջ երեսունը Թուրքի ու Թաթարի էր եւ մնացած {եօթանասունը} ՝ բուն հայկական, այժմ այդ եօթանասունից երեսունը

եւ մնացած եօթանասունը՝ բուն հայկական, այժմ այդ {եօթանասունից} երեսունը կամ քառասունը փոխանակում են Ռուսի բառերո

խնդիրը: Արդէն վաթսուն տարին լրացած ` դէպի {եօթանասունն} է գնում, բայց նախիջեւանեցոց համար այդ արծաթքը եւ

կացութիւն, սկսած Եգիպտոսի քուրմերից մինչեւ Պիոս {եօթերորդի} ձեռքով վերականգնեալ Պ. Չամուռճեանի հոգեհարազատքը

ակ սով ի մատենագրութեան մերում ի վեշտասաներորդ եւ {եօթեւտասաներորդ} դարս եւ լեզուին աղճատել ապացուցանի եթէ ո՛չ ի մէջ

ն Ընծայի ", երես 123): " Երկու յառաջաբան, {եօթը} յօդուած, վերջաբան մըն ալ ետեւէն, որը 1812-ին տպ

լ ատենով չկայի՞ն ", պատասխանէ. " ո՛չ " ասկէ վեց {եօթը} հազար կամ շատ շատ միլիոն մը տարի առաջ այս բաներս

Ծո՜ւնր եմ դնում ես այդ քարին, Ութսուն {եօթը} տարուց յետ ` Քեզ պատւում է Հայի որդին.

պէս ոչ երբեք արգելառիթ ենք Պ. Չամուռճեանին, օրը {եօթը} ճանապարհ կատարել Բիլուարտի աստուածաբանութենից դէպ

իւնճի-օղլուն եւ նորանց մի հատիկ Մանուշակը: II {Եօթը} շաբաթը սկսուել էր: Ցեխը կրկնապատկուած էր անձրեւ

վերայ, զարդարած ոսկի, արծաթ սպասներով եւ առատ, {եօթը} տեսակ մրգերով... Դրած էր մի ծառազարդ այգու մէջ

ողովը պէտք է բաղկանայ տասներկու անդամից, որոնցից {եօթը} որպէս մեծամասնութիւն կարող են բաց անել նիստերը եւ

հասեալ է ցվերջ 1860 ամի մինչեւ 2784 ցերեկու հազար {եօթն} հարիւր ութսուն եւ չորս հնդկական կումպանու ասացեալ

Սուրբ Խաչի անունով վանքը գտանւում է Նախիջեւանից {եօթն} վերստ դէպի հիւսիս հեռաւորութեամբ՝ մի բաւական բար

մէջ պատահած զարհուրելի գործերի, որոնց ամեն մինը {եօթն} հոգի է ստացել Շեկսպիրի արարչագործ գրչի տակ, բայց

եւ աշակերտների ննջարանքը: Ընդ ամենն տասն եւ {եօթն} աշակերտ գտայ ես ազգային վարժարանում, որ պարապում

ործ դնել, մանաւանդ, որ դպրոցի պէս բանը գոնէ վեց {եօթն} տարի ժամանակի է կարօտ, որ կարողանայ ցոյց տալ մի

՝ վեց մանէթ, իսկ Ռուսսիայի այլ քաղաքների համար՝ {եօթն} եւ կէս մանէթ: Ցանկացողքը ստանալ այս օրագիրը կարո

Էմմանուէլ: ԺԲ. Ներածութիւն - Բէգզադէի {եօթն} հրաշալիքը - Խառն լուրեր - Մի աբեղայի ֆանատիկոսութ

րմարաւոր անուն չգտանելով՝ անուանեցինք " Բէգզադէի {եօթն} հրաշալիքը"։ Առաջին՝ Բէգզադէն, մի մեծ քաղա

մարդերի օրագիրքը կամ լրագիրքը արդարացնեն Բէգզադէի {եօթն} հրաշալիքը, այն ժամանակ սուրբ պարտականութիւն կը հ

չունի: Լոնդոնի՝ այն հսկայ քաղաք-աշխարհի հողը, {եօթն} ազնուական տան սեպհականութիւն է, որոնց առաջինն է

ութեամբ Անգղիացոց, ամէն: Յամի Տեառն հազար {եօթն} հարիւր իննսուն եւ չորք մայիս ամսոյ յերեսնոջն, ես

զրաւ յաւիտենիւ ամէն։ Եղեւ յամի Տեառն հազար {եօթն} հարիւր իննսուն եւ չորս ի Մայիս ամսոյ յերեսնոջն ՚ի

արդս այժմ եւս քահանայապետի շնորհովն է ստանում այն {եօթն} օրավար հողի արդիւնքը եւ այն գեղեցիկ տուները, որ

ը, որ յետոյ ուղարկեց Պարսկաստան։ " Իսկ յամին {եօթն} եւ տասներորդի Յազկերտի արքայի (455 թիւ), իշխան

փարի ուրուականը, որ անտարակոյս պիտի երեւէր ինձ, {եօթն} ջրհօրի ջրով լցրած պտուկի մէջ, եւ հարցանէի նորանի

ակը փոխարկում էր երբեմն ոսկի եւ երբեմն արծաթ: Նա {եօթն} անգամ հրապարակական փորձեր փորձեց, մինչ ներկայ էր

ափերով. բոլոր փորձերը բաղկանում են եօթանասուն եւ {եօթն} փորձից, ուրեմն մնացել են երկու փորձք, որ անտարա

թեթեւահաւատ մարդիկ, եւ թէ նոր այժմ մի չար բախտով {եօթն} ութն դարերից յետոյ հասել էր Հայերին: - Չար բ

ապրում է. բայց նորա Նախիջեւան գալը արդէն տասն եւ {եօթն} տարի էր. պատճառ, Մանուշակը մի տարեկան ծծի երեխա

աց կակազելով պարոն Մկրտիչը, - որ եթէ կարելի է այս {եօթն} շաբաթի մէջ հարսանիք առնէինք. պատճառ, ես յիսնակի

շարունակեց կինը, - որ խնդրէ քեզանից, որ դու այս {եօթն} շաբաթի մէջ ամուսնացնես Մանուշակը նորա հետ: -

աջ, առնում են մի ցորեանի մաղ. սորա մէջ դնում են {եօթն} տեսակ չոր միրգ, զոր օրինակ արմաւ, չամիչ, թուզ

մեղէնը եւ մի քաի կոտոր արճիճ: Յետոյ մի հատ ձու, {եօթն} աւելի ճիւղերի վերայ կապում են հիւանդի հին կամ նոր

ւղերի վերայ կապում են հիւանդի հին կամ նոր հանդերի {եօթն} տեսակ կտորներից մանր-մանր դրօշակներ, եւ այս բոլո

ն արարողութեան խորհուրդը: Գնդակները բաղկացած էին {եօթն} բլրի հողից եւ եօթն աղբիւրի ջրից. թուով երեք հատ

ուրդը: Գնդակները բաղկացած էին եօթն բլրի հողից եւ {եօթն} աղբիւրի ջրից. թուով երեք հատ էին նոքա. որոնց մէ

ծովերի տակերից: Դուք, որ օդումն էք լինում, Կամ {եօթն} կարգ գետնի տակ, Երկնքում կամ դժոխքում, Կառած,

ովերի տակերից: Դուք, որ օդումն էք լինում, Կամ {եօթն} կարգ գետնի տակ, Երկնքում կամ դժոխքում, Կառած,

ծովերի տակերից: Դուք, որ օդումն էք լինում, Կամ {եօթն} կարգ գետնի տակ, Երկնքում կամ դժոխքում, Կառած,

ւ մի երկու տարի, փոյթ չէ. իմ հայրը եւս քառասուն {եօթն} տարեկան ամուսնացած է, ուրեմն ես եթէ երկու տարուց

երը մեր ցեղից, բայց աւանդութիւնը ասում է, որ դա {եօթն} մարդ պիտի տանի միւս աշխարհ այն ցեղից, որի ձէռքու

ակից, եւ ովի ձեռքում որ մնայ մատանին, այն ցեղից {եօթն} մարդ պիտի տարաժամ մեռանին անպատճառ, բայց քանի՞ տ

թէ քանի այն մատանին գտանւում է մեր ցեղապետի մօտ, {եօթն} մարդ պիտի մեր ցեղից ժամանակ առ ժամանակ մեռանին տա

առնել մի հատիկ Մանուշակս. ի՛նչ կայ, կարող է վեց {եօթն} ամիս եւ համբերել. եւ ինչպէս կարծում եմ, գիր չգր

ակերտներով, որոնց վերայ իսկոյն յաւելացան այլ եւս {եօթն}, որոնցով բոլորի թիւը դարձաւ տասն եւ վեց։ Աւետիք

դ այրն եւ ընդ բազմավաստակ արդիւնս նորա: Յետ զամս {եօթն} յԱլեքսանդրիա վարժելոյ ընկերօք հանդերձ յամենայն իմ

ղեցիկ մեկնում էր այն սաղմոսի ծածկամիտ, առանց այբ {եօթն} տունը. չկարծեմ, որ եպիսկոպոսները եւս այնպէս իմա

նին, ասաց. եթէ յետ եօթնեկի միոյ կարիցէ գրել: {Եօթնակդ} այդ լրասցի յետ երկուց աւուրց, այլ ես տեսանելով

, Միայն ձեր մէջ դուք հնչեցէք Իմ քընարը {եօթնաղեայ} ։ ՎԱԶՈՂ ՋՐԻՆ Իստակ ջուր վազուկ, ա

Մուսա՛, գողտրիկ, շարժի՛ր անոյշ, Հա՜ր {եօթնաղի} քնարը, Հնչէ՛, ինչպէս հնչում էիր Ապող

Իմաստութիւնն չէ՞, որ զլուսոյ իւր ճառագայթ {եօթնաջահ} Հանգոյն արփւոյն տարածանէ հողագնտոյս ի յոլոր

րել, փութացուցանել զպատասխանին, ասաց. եթէ յետ {եօթնեկի} միոյ կարիցէ գրել: Եօթնակդ այդ լրասցի յետ երկուց

էսն մեռանի, Մեր սուգն ու կոծը շա՜տ շա՜տ մի {եօթնեկով} կը պրծնի, Եւ թէ իսկոյն նոր ծանօթ մեզ պատահի

ճակովը մերկանդամ ազգին առջեւը խայտառակենք... {Եօթներորդ} ՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ Պօլիսի Մխիթարեան համախ

ում նորան դէպի այն քաղաքը, ուր էր Բէգզադէն: {Եօթներորդ} ՝ Բէգզադէն Մ... հասանելուց յետոյ՝ մի քանի օրից

նմանէ եղբայր Գէորգն, եւ կամ քոյր Մարիամն: {Եօթներորդ}, կտակումն եղեալ ասացեալ դաֆտերիս փակածի յատկութի

անուանում են նորան Կաթուղիկէ։ Սեբէոս եպիսկոպոսը {եօթներորդ} դարում անուանում է նորան Կաթողիկէ։ Յովհաննէս կաթ

ռիփսիմեանց հրաշալի " Անձինքի " այն անմահ երգիչը, {եօթներորդ} դարու սկզբում սրբատաշ քարերով շինեց որպէս Հռիփսիմ

ելորդ է ասել, որ մենք չգիտենք, թէ ինչի՛ համար, {եօթներորդ} դարում, Սուրէնայ անապատ է կոչւում ս. Կաթողիկէի

մ Թոռնակայ Կըկռեկեան, տպեալ 'ի Փարիզ, յերեսներորդ {եօթներորդ} ամի բնակութեան հեղինակին 'ի նմին քաղաքի։

երստին փայտից է շինուել, որ փայտէ մնացել է մինչեւ {եօթներորդ} դարու սկիզբը, որ Կոմիտաս կաթողիկոսը, իսպառ վերցնե

տը) դեռեւս հարիւր տարի յառաջ, այսինքն՝ տասն եւ {եօթներորդ} դարու սկզբումը, վճիռ էր կապել, որի զօրութեամբ ա

ին, հերիքանում ենք՝ պատմելով մի կարճ բան Գրիգոր {եօթներորդ} պապի կեանքից։ Մինչեւ այս պապը արեւմուտքի թագաւոր

: Մովսես Կաղանկատացի ելանէ ի հանդէս ի կատարած {եօթներորդ} դարուց իւրով Աղուանից պատմութեամբ, զոր ընդ ձիգ ժ

ուկ շինել նորան։ Նոյնիսկ վերեւում յիշուած Գրիգոր {եօթներորդի} պահանջողութեամբ Հենրիկոս չորրորդ Գերմանիայի կայսր

եռն Մովսիսի Երկրորդի կաթողիկոսի Եղիվարդացւոյ: {Եօթներորդն} դար, թէեւ բաղդատութեամբ առ այլ հոծ եւ հարուստ դա

յկականս դպրութիւն, աճիւնացեալ ի վեշտասաներորդ եւ {եօթնեւտասաներորդ} դարս, բորբոքեցաւ վերստին ի կայծէ, զոր ելոյց Մխի

րթայ, բայց մեր հոգեւորականաց դատողութիւնը դեռեւս {եօթնեւտասներորդ} դարու ազգային յառաջադիմութեան վարդապետութիւնը կըն

ուսնուն նորա համար, որ նա մեռանի եւ համարուի այն {եօթնի} կարգում, որ մեռանելու էին մատանու տիրոջ ցեղից,

ւրքը իսկի գինի էլ չի խմում ընդհանրապէս, եւ եաքըշի {եօլ} էլ յայտնի է, թէ չունի. բայց եւ այնպէս հայերը ոչ մ

մեն տեղ գործ են ածում եւ շատ անգամ էլ որպէս եախշի {եօլ} ), որ, միամտաբար թարգմանելով " բարի ճանապարհ "

թէ երեխեքանց մածուն էլ ա ըլնի, էն էլ չենք կարում {եօլայ} տանել, ամէն բան փողով ենք առնում"։ Ինչի՞

ու ոչխարը, թուրքը նրա եղն ու պանիրը, դաշտցին ` {եօնջէն}, ցորենը. ամէն մարդ էլ իրան գեղի գտնուածից տանու

Մի վայրկենում երբ խօսեցին Լոնդոն, Նոր- {Եօրք}, Պուլ-Պինանդ: Բայց պատմութեան օրէնք