Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

նք Քիշնեւ երթալու, հոն կուգա, արդխ դուք գիտեք: {Աս} գրածներում համար չըլլա թե խասեվեթ անիք, թե պեդեր

ն հրամայե, քահանա թող օրհնե տեսին. հեչ կըլլա՞, {աս} ալ այնպես կպատկանի հայրապետաց կանոնովս, որ եպիսկ

եր ողջությունը իմանալով ուրախ եղա: Կգրես, թե {աս} քանիում գիրս է պատասխան չունիմ տեյի. ես քեզիմեն

ունովդ գրիլ եմ հունվարի 28-ին, անկից ետեւ մեմ ալ {աս} էր առածս, քանիում գիրս է տեյին խոռոզլամիշ եղածդ

չի բռնիլ, բռնածն ալ առաջվան չափ էզելմիշ չանիլ. {աս} ջերմն է իմ տունս քանդողը, ճարին ճարը տակա գտած չ

պիտ վերջացնեի, ինչու, որ լեշս ելած կգրեմ, բայց {աս} ալ հիշեմ ասի, որ Մագիստրատ տված թուղթիս մեջ քեզի

բերին եւ ինչ որ կպատկանի նե, ձեզի էլ չի զրկին. {աս} բանը պարոն Գրիգորին քիթն 'ի վեր չերթալուն գիտեմ,

, որովհետեւ մարդը դեռեւս տղայ է: Գայթակղեցաւ նա {աս} գայթակղութեան քարի վերայ եւ դէպի ձախ, շրջան յառա

ուտենք հագնենք՝ գինին խմենք ու պառկենք. Եւ {աս} կերպով մեր օրերնիս՝ ուրախութեամբ անցընենք.

եւ թվական։ Ասոնցմով կիմանաս պատճառը՝ որ ինչո՞ւ {աս} քերականութեան աշխարհաբարին) վեվով դրինք, անվան

արյունի ծով է: Խնդրեմ Նազարյանցի բանը ոչ ոքի մի՛ {ասա}, հարկավոր չէ, թող թշնամիք չուրախանան, նորա պատ

ւթյան ասպարեզում: Ի դեպ՝ մի խնդիրք ունեմ նրան. {ասա}, խնդրեմ, նրան, որ նա ձեռք բերե այստել " Ազատ տ

ր սպասում: Նամակ գրիր տուն եւ ողջունիր բոլորին, {ասա}, որ ես ողջ-առողջ եմ, եւ որ մենք առաջվա նման տես

ումով կստանա, որ ես նրանց բոլորին ողջունում եմ: {Ասա} խնդրեմ, ինչու Dandy-ն (Ալաջալյանը) այստեղ է գա

որեղբորորդի Սաշան արդեն տանն է, ողջունիր նրան եւ {ասա}, որպեսզի իր շան բնի մասին հոգա, թե չէ շունը կսա

, որ այնտեղ գուցե կգտնես: Անանիային նամակ գրե եւ {ասա}, որ չծուլանա գրել: Ես դեռ հույս ունեմ նրա մասին

Անանիային նամակ կգրես, հաղորդիր նրան ողջույնս եւ {ասա} (իհարկե նամակում), քանի որ նա էլ ինձ նման համա

: Ցտեսություն մինչեւ ուրբաթ: Գրի՛ր Անանիային եւ {ասա} ՛, որ հաճախ գրի: Քո Միշել Հ. Գ. Կա՞

Սեղմում եմ Հովհաննես եղբոր ձեռքը, իսկ Սաշային {ասա}, որպեսզի չտանջե իր շանը: Այժմ անցնում եմ Անա

Ի՞նչ է, տալիս են նրան սաղմնաբանության ամբիոնը: {Ասա} նրան, որպեսզի բարեւի Կոլյա Ուստիմովիչին: Խնդրու

նոր տարի: Անցիր, խնդրում եմ, ծնողներիս մոտ եւ {ասա}, որ ես եւ եղբայրս՝ Ղազարոսը, փառք աստծո, ողջ

չեմ կարող լռել Խալիբյանին արած քո դիմումի մասին: {Ասա} ՛, խնդրեմ, ո՞ւր է քո գլուխը: Դու ինձ հարկադրեցի

ճիճայիս ինձի տեսության գալը հաստատ է նե, ճիճայիս {ասա} ինձի մեկ ճիվթ աղեկ ապուխտ թող բիրե: Երեշկիկ չուզ

անձրեւը եւս արգելառիթ չէ եղել իմ գալուն... - {Ասա} ՛, ես լսում եմ քեզ: - Լսելով բան չէ դառնում

- Ուրեմն գիտե՛ս: - Անտարակո՛յս: - Ապա {ասա} ՛, ի՞նչ ասել է: - Անհաւատ, հերետիկոս, հեր

լու համար անարգում են եւ այլն"։ Դու հազար անգամ {ասա} ՛ մի այդպիսի պարոնի, թէ ազգը չեն անարգում, այլ դ

անչափելի տարածութեան հետ: - Դու ինչ կամիս, {ասա} ՛, ես Էֆիմերդէ գտայ, նայեցի, շատ վատ վատ բաներ

մել գերի վարողների կոշտ ընթացքը իմ հետ, բայց մի՛ {ասա}, այդտեղ է եղած իմ մեծ տարաբաղդութեան սկիզբը:

ակնթարթ, բռնանալ խօսողի կարծիքի վերայ: - {Ասա} ՛, եղբայր, ասա՛, ինչու չէ. ես պատրաստ եմ քեզ լ

ալ խօսողի կարծիքի վերայ: - Ասա՛, եղբայր, {ասա} ՛, ինչու չէ. ես պատրաստ եմ քեզ լսելու: - Ո

երկու անգամ երկուքը չորս: - Շատ բարի. բայց {ասա} ՛ խնդրեմ, ազա՞տ եմ ես, միմիայն օրէնքով, քաղաքակ

եւ այլն։ Շա՛տ բարի, պատասխանում եմ ես, բայց, {ասա} ՛ խնդրեմ, ի՛նչ բանի համար պահենք, ի՛նչ է պահելու

ի պղտորի եւ սիրտը: ՊԱԼԵՍՏԻՆՈՒ ՈՍՏ {Ասա} ՛ ինձ, ոստ Պալեստինեան, Ո՞ւր բուսար կամ ո՞

րեանցը ընտիր հիւր: ՆՈՒԷՐ ԱՄԻՐԵԱՆԻ {Ասա} ՛, Մուսայ ́, ինչպէս երգեմ, Հնչեմ քնարս ո

: Hy, хopoшo, չես ուզում, Hy, դուզ {ասա}, He xoчy, Что такой ничего Նա կը գտ

րդ Աստղիկ ունի երկնքում. Ճշմարի՞տ է, {ասա} ՛, հայրիկ, Իմը որտե՞ղ է փայլում"։

րկ, Ինչու՛ անտէր թողեցիր: Իմ աստղկին {ասա} ՛ նոյնպէս, Որ չըփայլի, հերի՛ք է. Այս

ՄԱՐԴՈՒ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ Հայ մարդ, Հայ ազգ, {ասա} ՛, արդեօք Ո՛րտեղ է քո հայրենիքդ. Կամ

Ո՛վ են արդեօք ազգակիցքդ: Հայ մարդ, {ասա} ՛, ու՞ր է տունդ, Հայ մարդ, ո՛րտեղ քո կենտր

ակցրո՛ւ քո ջրերով"։ - Ո՛վ իմ չքնաղ, {ասա} ՛, լսեմ, ով ես դու. Ես մօտեցայ եւ ասում ե

մ համար"։ - Իմ նազելի, իմ սիրական, {ասա} ՛ ինձ, Մօտենում եմ նորան դարձեալ ասելով.

, Մօտենում եմ նորան դարձեալ ասելով. {Ասա} ՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ ես եկած, Է՞ր տախտակ

արձեալ խնդրելով. - Իմ նազելի, իմ սիրական, {ասա} ՛ ինձ, Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ դու եկար

- Իմ նազելի, իմ սիրական, ասա՛ ինձ, {Ասա} ՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ դու եկար, Կամ այդ փ

: - Իմ նազելի, գոնէ՛ դու ինձ գթա՛, {ասա} ՛, Ո՞վ է փորող օրիորդը եւ դու ո՛վ. Ին

. - Աստուա՜ծ, ճի՛շտ Սանչոյ Պանսա։ " {Ասա} ՛, հաճի Կարապետ, Ո՞ւր են կիտուել այդ յիմարք

սխօլաստիկին, թէ սա շտապել է այդ բանը գրելու։ Մի {ասա} ՛, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկը ինքը եւս պատրաստել

ցրել էր նորանից. թէ ես ինչպէ՞ս մարդ եմ: " Յառաջ {ասա} ՛ դու ինձ, թէ ովքե՞ր են քո բարեկամները, ապա ես ք

հասու եղա՞ր դու դոցայ խարդախութեններին: Ճշմարիտն {ասա} ՛, ո՞ր կողմն է արդար, եւ որը՞ դատապարտելի: Ես ն

ական է այդ խռովայոյզ ժողովի սահմանադրութիւնը, դու {ասա}, Լեւոնի տումարը։ Երանելի Մաշտոցը, անախտակիր ոգ

նստի՛ր նորա մօտ եւ ամենայն փռնգալուն առողջութիւն {ասա} ՛ նորան: Գնացէ՛ք կորէ՛ք, յիմարներ: Uատանան

ց մէջ, սկսանում են հնազանդութեամբ դէպի իմ գահը: {Ասա} ինձ, համառօտ եւ բացայայտ, քանի՞ նոր ապստամբութի

քա՞ն սիրոյ նամակներ են գրուած մի ամսի մէջ.... {ասա} խնդրեմ, միթէ՞ այս կարճ ժամանակում դու այսքան ամո

ծ սեւ հաւի մարմին, տեսայ մի ջրով լիք պտուկ․ բայց {ասա} ՛ խնդրեմ, միթէ՞ Յուլիա Պոստրանայի պատկերը եւս անհ

ես մի օր քո դրան առաջեւ եւս կը չոքեմ... - {Ասա} ՛, խնդրեմ, ի՛նչ խորհուրդ ունի այս բոլորը․ ես ոչի

ւմը: Եթէ, սորանից աւելի, կայ մի երջանկութիւն, {ասա}, ընդունեմ: - Ինչ որ ճշմարիտ է, ճշմարիտ է.

տարեկան ռոճիկ, - երեսուն մանէթ. Աստուծոյ համար {ասա} ՛, կարելի՞ է այդքան գումարով ապրիլ, տուն տեղ եւ

ւնքը, ասել է, թէ գիտես մահի ինչ լինելը, ուրեմն {ասա} ՛ ինձ, որ ես եւս իմանամ: Թիւթիւնճի-օղլուն համ

արծում ես թէ մարդ չկար, որ հասկանար քո ասելիքը, {ասա} ՛, ես լսում եմ, կը հասկանամ եւ կը պատասխանեմ քեզ

սել: - Շատ լաւ ես ասել. եթէ միւս անգամ գայ, {ասա} ՛ նորան, որ ամառից յառաջ չենք կարող, եւ արդարեւ

որոց ժամանակը յուլիսին է, դու այս մասին բան մի՛ {ասա}, միայն թէ ժամանակ չունինք այժմ, թո՛ղ փոքր ինչ հ

րողութիւնը, ասաց. - Ես հանգիստ եմ այժմ... {Ասա}, ի՛նչ որ ունէիր ասելի... Կը տանեմ, թէեւ պատր

դպիսի կամեցողութիւն ունենայ դէպի իւր աղջիկը... {Ասա} ՜, ստիպում եմ քեզ, ասա՛ մանրամասն այդ մատանու պա

նայ դէպի իւր աղջիկը... Ասա՜, ստիպում եմ քեզ, {ասա} ՛ մանրամասն այդ մատանու պատմութիւնը, ապա թէ ո՛չ.

հասկացւում է՝ նայելով նորա կրօնի որպիսութեանը։ {Ասա} ինձ՝ ո՞ր կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ'ասեմ քեզ

է կրօնի։ Ասացինք այս ճառի առաջին գլխումը, թէ " {ասա} ՛ ինձ ո՛ր կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ'ասեմ քեզ

՝ տեսնելիս, նայելիս, օրինակ՝ " նորան տեսնելիս {ասա} ", " նորա վրայ նայելիս զարմացան ". ինչ են այս ն

ր հանգամանքը: Ի՛նչ երեխայութիւն է. " Դու այսպէս {ասա} կամ այնպէս ասա " եւ այն խրատողից թելադրուած մօրը

Ի՛նչ երեխայութիւն է. " Դու այսպէս ասա կամ այնպէս {ասա} " եւ այն խրատողից թելադրուած մօրը կամ իրեն իսկ խր

անի վասն ձեր որդեկին եւ կարելի է որ մինչեւ ցայսօր {ասած} էլ լինի, միայն ես իմանալով ձեր անհանգստութիւնը,

ամսույս 8-ին: Սրբազանն ողջ է եւ առողջ, եւ քո {ասած} բաներդ բոլորը ասիլ իմ, եւ նա համաձայն է, միայն

եմ, Ֆեոդր Միխայիլիչը երես եղավ եւ առավ Քաչադքով {ասած} մարդից, որ Նաժավոյ լինիումը ունի յուր խանութը,

ք մենք ցույց տալ, թե ինչպե՛ս պիտո է լիներ օրագիր {ասած} բանը մեր ազգի դաստիարակության համար. ուրախ ենք,

սափայլի " մեջ, կարող են հավատարիմ գրավական լինել {ասած} կամ խոստացած բաներիս: Խնդրեմ առանձին ուշադրությա

յտնի է, որի մասին կարծեմ թե մասնավորապես ձեզ եւս {ասած} եմ: Թիֆլիսի եւ Էջմիածնի բարեկամքը, հավատացեք

եղադրել նրանց արատների համար, որոնց մեջ, այսպես {ասած}, ընկղմված են, կլիներ անարդարացի: Չի կարելի դատ

սիստեմատիկ, այլեւ կատաղի հալածանքներով, այսպես {ասած}, հրով ու սրով, կախաղանով ու տանջանքի այլ գործիք

, բխեցնում են անպայման կաթոլիկությունից. ուղիղն {ասած}, ես այդ հարցը դիտում եմ բոլորովին հակառակ տեսանկ

ավասենյակից դուրս չեկավ: Ամբողջ խնդիրը, կարճ {ասած}, ահա թե ի՛նչ է: Հայերը Թուրքիայում բոլորովին ան

ւթյունների: Չէ՞ որ ժողովուրդը թողել է կամ այսպես {ասած} ՝ ապրել, անց է կացրել (пережил) հին լեզվով, հ

առ հասարակ ազգային երգ անունով աշուղների գրած կամ {ասած} բաների վերայ, ընդհանրապէս, իսկ դոյն այդ Քնարի չ

ռ են դառնում եւ ուրիշների մոլորութեանը: Էֆիմերդէ {ասած} բանը Սուրբ գի՞րք է, ի՞նչ է, որ եթէ մի մարդ չհաւ

ւ էր քսան կամ քսանեւհինգ կոպէկ արծաթ: Վարսավիրայ {ասած} մարդը մի տգէտ ռամիկ է՝ անուս եւ անկիրթ։ Նա ոչին

ր միայն լրացեալ արհամարհանքով վարձատրել: Մեր {ասած} ուսումնարանը նման չէ այդ օբսկուրանտների ուսումնար

ի լինի Պ. Իսահակեանցին, որ ես նորա բուն հայագէտ {ասած} մարդերից չեմ՝ կրած ո՛չ իրաւացի եւ ո՛չ անիրաւ նախ

իտի լինէին հարուստների թիւը, փո՛քր է այս, աղքատ {ասած} բանը բնաւ չպիտի լինէր աշխարհի վերայ: Բայց աւա՜ղ

րի գործակցութիւնը, ըստ որում, ինչպէս քանի անգամ {ասած} ենք, նեղ է նոցայ հանդէսը այդ բանում, եւ այժմեան

ասել է անհնարին։ Շատերը մինչեւ այսօր {ասած} են, Թէ ուսանողներն դատարկ մարդիկ են,

Որ իւր օրում ուղիղ մի խօսք Մարդու երբեք {ասած} չէր. Փարիսական իւր ձեւերով Աշխարհք խա

ատանք լուանում եմ քո համար ". Եւ այս խօսքը {ասած} չասած, ծուխի պէս Անյայտացաւ իմ աչքիցը ամէն

չկայ Հիւսփսափայլ: Ուր թողունք, որ Հիւսիսափայլը {ասած} էր, թէ հարկաւոր է այս ռեֆօրմը կատարուի ինքնուրոյ

բաւական երկար հին եւ նոր հայկական բարբառի վերայ, {ասած} ենք, " թէ շատ չէ անցանելու, որ ժողովուրդը աչքը

մ փոքր ինչ խօսել մեր ազգի հետ, թէ ի՞նչ է Կրիտիկա {ասած} բանը ընդհանրապէս, եւ թէ ի՞նչ ծանր պարտականութիւն

ապետութեան տիրապետող ոգին, ընկերութիւնը բարւոքեմ {ասած} տեղը անարդարութիւն է տնկում եւ միտում է կշռի թաթը

տճառը ընծայելով նորան. բայց ճշմարտութեամբ պէտք է {ասած}, նոքա երբեք ուշադիր չէին նորա սուտ եւ անտեղի խօս

ւոր մարդու առակի միտքը, որ այնքան իմաստութեամբ է {ասած}: Սորա կեանքը թէ ի՛նչ գեղեցիկ խրատներ են մեր համա

ի խորհուրդը, մի փոքր առաջ յիշուած, դարձեալ նոցա {ասած} բաներին նման էր, ինչպէս պոռնիկների մեղքը թեթե՛ւ

կի պարտէզում, մի քանի մարդերի կողմից քեզ Տիրոջդ {ասած} խօսքերը, որ այն մարդիկը, քեզ արծաթ խոստանալով,

ոյ մօտ է գտնւում, ահա այդ մարդը շատ լաւ տեղեակ է {ասած} բաներիս եւ ինձ քեզ հետ կը թաղէ, որ քա՛ջ հովուի ա

ամ զմերձակայն Նորք"։ § 7. Բնագրում այսպէս է {ասած}. " յիշելով զբանն Պօղոսի, զի յամենայն ժամ աստուա

ԻԶ, համ, 4։ § 18. Այստեղ բնագրում այսպէս է {ասած}. " Տարեալ զիս ըստ վարդապետաց իմոց հրամանի 'ի Հոռ

րջին խօսքերը ասում ենք այն պատճառով, որ Փարպեցու {ասած} " առ 'ի բժշկութիւն վիրաւորաց փութա՛ հա՛ս յօգնել "

մինչեւ 306-դ երեսը։ § 21. Բնագրում այսպէս է {ասած}. " Եւ երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի անդ ամս երկուս, զձմ

եթեւ եզրակացութիւնք. այսչափ։ § 24. Բնագրում {ասած} է. " Տէր Աղան քո Տեառն քեռի էր " (եր. 41)։ Ե

հ., գլ. ԺԸ., համ. 31)։ § 38. Բնագրում {ասած} է. " Վիճակեցին մահու, եւ ոչ ուղղոց այլ անիծից "

Այստեղ յայտնում ենք ընթերցողին, որ Թղթի բնագրում {ասած} էր. " իսկ զարմանալին զառնէն զԵղիսայէ " եւ այլն.

նի քում կրեցեր " (Շարական)։ § 51. Բնագրում {ասած} է. " Քանզի ընդ գիտնոյ Օրինաց են խօսքս " (եր. 4

Հռովմ., գլ. Է, համ. 1)։ § 52. Բնագրում {ասած} էր. " Այլ սակաւ բանիւք զոր յերկրորդումն թղթին գր

ւ ինքը՝ Քրիստոսն էլ ասում է։ § 57. Քրիստոսի {ասած} յիմար եւ իմաստուն կոյսերի առակի վրայ է ակնարկում

համ. 15)։ § 59. Այստեղ բնագրում այսպէս էր {ասած}. " Յաղագս որոյ եւ զայլսն ամենայն եւ զորս առ նոսա

. Առաք., գլ. Գ, համ 1)։ § 68. Բնագրում {ասած} է. " չլսեն զՊօղոսի բողոքն, թէ զանձինս դատէաք "

մենք այստեղ ուրիշ բան ունինք ասելու։ Բնագրում {ասած} էր. " Եւ զմարգարէին Ամբակումայ ստունկանեն զաղաղա

ին անգամ լսւում է այս անունը։ § 72. Բնագրում {ասած} էր. " Գլուխ պատգամի պատասխանւոյն արարեալ " (եր

եղ հարկաւոր ենք համարում ծանօթաբանել, որ բնագրում {ասած} է, Գլխարկեալք, պատատեալ երեսօք, եւ այլն։ Հայկազնե

200 թնդանօթից կրակ բացեցին քաղաքի վերայ: - {Ասած} ճախնային ժողովուրդս բաւական ժամանակ բարեկամութեամ

ը: - Շատ բան ասել էի. միթէ՞ պիտոյ է ամենայն {ասած} բան կատարուի. այժմ վաստակած եմ. շուտով երեկոյ է

, որ հաւասարուիս ուրիշներին: Բայց կոմս էմմանուէլ {ասած} մարդդ այնպէս չէ, ամբողջ քաղաքի, ամբողջ ազգի սով

նի էր, որքան կարելի է, հեռի մնալ կոմս էմմանուէլ {ասած} մարդուց, բայց եթէ ձեր միտքը հրաւիրել է, հրաւիրե

- Ինչպէս չէ, կպատասխանէ քեզ. եղբայր, նա քո {ասած} մարդերից չէ եւ ոչ միայն քո ասած, այլ նա մարդ չէ

. եղբայր, նա քո ասած մարդերից չէ եւ ոչ միայն քո {ասած}, այլ նա մարդ չէ ընդհանրապէս: Դու կարծում ես, թ

հանգստանանք, ուրախանանք: - Բայց լսի՛ր, իմ {ասած} մտածելիքը զուարճալի բաներ են, եւ կարծեմ, որ դու

լ, այլ հաւատի պաշտպանք եւ պատսպարողք: Վարժատուն {ասած} բանդ, ճշմարիտ է, ուսուցանում է մարդու զանազան լ

ազգային երգ, կամ առհասարակ ազգային երաժշտութիւն {ասած} բանը պատկանում է բանաստեղծութեան: - Անտարակո

ի-օղլուի մօտ, եւ դուռից ներս մտած չմտած, բարեւը {ասած} չասած առաջարկում էր մի խնդիր, որպէսզի պատճառ տայ

միջում: Բայց չկարծեմ, թէ Շահումեանցը այս մտքով {ասած} լինէր, այլ առաւել շուտ կարելի էր կարծել, որ եթէ

, բայց յետոյ լաւ էր համարում, լսել նորա մի քանի {ասած} խօսքը, եւ եթէ տեղիք կը լինէր այդպիսի մեղադրանքի

սով կրկնութիւն էր մի քանի բաների, որ մինչեւ այժմ {ասած} էինք, այնուամենայնիւ անխորհուրդ չէր դորա հրատարա

իթարի վերայ, պատմեցինք նորա վարքը եւ իւր անունով {ասած} ընկերութեան հիմք դնելը։ Այս երկրորդ յօդուածի մէջ

ար ուսումնականութիւն, գիտութիւն եւ լուսաւորութիւն {ասած} բանը, եղած է միշտ այնպիսի տասներորդական կամ քսանե

օս եւ Վարդիթերի " բովանդակութիւնը։ Մենք արդէն {ասած} ենք, որ թէ " Սօս եւ Վարդիթերը " առնունք որպէս բա

օսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչպէս առաջ էլ {ասած} ենք, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ այնպէս, իբր

այնպիսի ընդհանուր կանոն է, որ հին լեզուի հասարակ {ասած} բայերն էլ, ինչպէս՝ ծնանեմ, դատեմ եւ այլն, նոր

Գարեգնից ծածուկ ուղարկէր Վարդիթերին: Արդէն {ասած} ենք, որ Սօս ու Վարդիթերի տկար կողմերը այն տողերո

օսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչպէս առաջ էլ {ասած} են, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ այնպէս, երբ թ

րքը երեւում է մինչեւ այսօր ազգի մէջ, այդ Դանիէլի {ասած} " աւերածի պղծութիւնը " անխտիր սրբացնե՞լ, անխտիր

ու համար: Օրինակ, կրակ է եւ լոյս ունի Դրումոնդի {ասած} կրակը (ջրածինը վառուած թթուածնի ներկայութեամբ)

վջ 1857 Հունիսի 1 Մոսկվայի մեջ Թեաթր {ասածդ} ոտք չեմ կոխում: Տէր Մովսեսն ասում է թե, Սալթիքո

մի աբեղայ: Յառաջուց պիտի ծանօթաբանել, որ աբեղայ {ասածդ} միշտ վեր է համարում իւրեան, քան թէ աշխարհական քա

յք կարելի է առնել, որ աշխարհը զարմանայ: Շամպայն {ասածդ} հեղեղի պէս կը թափեմ, կը բանամ քսակիս բերանը, թո

յ պատուէր կատարե՞լ է, քա՛ւ լիցի: - Ճշմարիտ է {ասածդ}, - խօսեց Շահումեանցը, - բայց ես դուք ասացի նորա հ

շեայ վերայնոց... - Ո՞հ, եղբայր, ճշմարիտ է {ասածդ} հազարի մասին, եւ ես շատ ուրախ կը լինեմ, ոչ թէ վ

ւթեան խոստումը մոռանալով: - Չէ՛, սխալ է քո {ասածդ}, նորա համար, որ պ. Շահբէգը իւրեան ամրացնելով ա

կան է մինչեւ իւր կաթողիկոսանալը։ Մեր մինչեւ այժմ {ասածերը}, բացի Չամչեանից, ապացուցանում են եւ միւսքը։ Այ

մեկ օր չեմ կարող: Է՜հ, տահա ինչ ասիմ. աստուծո {ասածը} ըլլա: Եղբայր քո անբաժանելի Մ. Նալբանդյանց

է կարծում, որովհետեւ անտեղի մէջ բերելով Առաքելու {ասածը}. " Եթէ զլեզուս մարդկան խօսիցիմ եւ զհրեշտակաց, ե

ւմ է: Ես չգիտեմ՝ ինչ բան կար սորանից թեթեւ: Քո {ասածը}, թէ հարկաւոր է, որ մի քանի մարդիկ դուրս գային ո

մեծութեան: Մեզ ուրիշ վկայութիւն հարկաւոր չէ մեր {ասածը} ապացուցանելու համար. ազգի վիճակը առնում ենք իբրե

ան կողմերի հետ, այն ժամանակ գուցէ ուղիղ լինէր քո {ասածը}, գուցէ քո որդիքը կամ նոցա սերունդը ապահով լինէին

բան չէ, Բայց եթէ թարգման մուսայի խօսքին, Նորայ {ասածը}, որ նա լսում է, Մեզի բաշխում է զինչ գոհար անգին

էր, Որ իւր օրում, իւր կեանքումը Խիղճ {ասածը} չըգիտէր, Աղքատները նորա դռնից Գիշեր

իայն հարկադրել էր Պ. Չամուռճեանին քաշքաշելով մեր {ասածը}, ինկվիզիցիօն հանդէս հանել: Թող ընթերցող հասա

ազատութիւն ձեռք բեր, յետոյ խօսիր է. ղարաբաղցու {ասածը} չլինի " ըռխին յաշիր"։ Բայց մենք շուտով կը հասնե

է միայն մէջբերենք արժանայիշատակ Սեբէոս եպիսկոպոսի {ասածը}, որ գրեթէ ժամանակակից էր Կոմիտասին, եթէ միայն յ

եւ այո՛, երբեմն այլայլելով իրենցից առաջ գրողների {ասածը} ։ Բայց այն բոլոր կարծիքները, որ վերեւը մէջբեր

վկայութիւն, հարուստ բառի տակ, բերել է Փարպեցու {ասածը} իր Թղթում. " Եւ դու (Վահան) յայց ելեալ խնդրել

ւ պատմութիւնը լուռ է այդ մասին։ Միայն ա՛յս է մեր {ասածը}, թէ պ. Էմինի մէջբերած պատճառաբանութիւնքը չեն կա

մ ծայրագոյն վէզիր: - Ամենեւին ճշմարի՛տ է ձեր {ասածը}, - պատասխանեց Բէհեղզեբուղը գլուխ տալով: -

նորդների կարգումը: - Ամենեւին ճշմարիտ է ձեր {ասածը}, մռայլագոյն տէր, - ասաց վէզիրը, - ես չգիտեմ ին

ան թէ մի անբան արարած: - Ես չեմ հասկանում քո {ասածը}: - Մա՞րդն է գերազանց, թէ փայտը, - հարց արե

մ, դու եւս ընդդէմ չես այս իմ կարծիքին: - Քո {ասածը} զուտ ճշմարտութիւն է, ինչպէ՛ս կարելի է ընդդիմանալ

ապարհով: Նա չկամի եւս հասկանալ, թէ առաքինութիւն {ասածը} մի վերացական բան է եւ չէ երեւում նիւթական կերպարա

ունիմ ծակամուտ ճանապարհներով գործ կատարել, եւ իմ {ասածը} կամ գրածը ունիմ զօրութիւն իմ ստորագրութեամբ կնքել

րի, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես ընդունում եմ քո {ասածը}, բայց մի բան կայ, որ փոքր ինչ ուրիշ տեսակ է դու

վերայ, կ՚ընծայէր իմ փեսային: - Ճշմարի՛տ է քո {ասածը}, բայց մեր հանգուցեալ հայրը չգիտէր, թէ ո՛ր մատան

մ էին միմեանց, կամ, լաւ եւս ապացուցանելու համար {ասածը}, ցոյց տար իւր նամակի պատասխանները, որ ստացած էր

աւարն լոյս, եւ զլոյսն խաւար ", եւ դէպի առաքեալի {ասածը}, թէ. " Խօսեցարո՛ւք զճշմարտութիւն իւրաքանչիւր ըն

կներ կան պատմութեան մէջ, որ ապացուցանում էին մեր {ասածը}, բայց մեք յիշենք այստեղ մի իրողութիւն, որի մասի

րեանց բարոյականութիւնը սահմանելու համար. թող մեր {ասածը} կատարելագործէ Գերապատիւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազեան

որդւում էին Յիսուսեան կարգի կանոնադրութեամբ։ Մեր {ասածը} կը հասկանան եւրոպացի մարդիկ, այլեւ մեր եւրոպական

պատրաստ էր ենթարկուիլ մի նոր վերանորոգութեան։ Մեր {ասածը} ապացուցանում է այն իրողութիւնը, որ ժողովուրդը սիր

, թէպէտ մի գովանի բան չէ դա։ Պ. Գամառ-Քաթիպայի {ասածը} ՝ " գրել այնպէս, ինչպէս որ խօսում են եւ խօսել այ

երով կան մեր ամենիս գրուածքի մէջ։ Բայց այս է մեր {ասածը}, թէ, խնամով եւ ուշադրութեամբ վարվելով նոր լեզու

պաշտպանութեանը, մանաւանդ որ ոչինչ սուտ չկայ նորա {ասածի} մէջ, երկրորդ՝ ձեր այդ ընթացքով ցոյց էք տալիս ձե

եղաւորը ես չեմ, ինչու չէ ուսանում, եւ Խորենացու {ասածի} նման լինում է՝ աշակերտ հեղգ առ ուսումն եւ փոյթ ա

լրագիրքը մինչեւ ուխտ են դրել բամբասել մեզ եւ մեր {ասածի} հակառակը պնդել, մինչեւ այն աստիճան մոլորութեան հ

եսանելով մեր գործակցութիւնը, կարո՛ղ է վկայել մեր {ասածի} ստուգութեանը: Թշնամութիւնը եւ կատաղի նախանձը

ուսական տէրութեանց, եւ այս ` 1830-31-ին: Թուրքի {ասածի} պէս. մասգարալըք փարայ իլեն փուլ իլեն դէիլ տըր:

.... Ո՛չ, այդպէս չէ: Ես քեզ հրամայում եմ իմ {ասածի} նման գրել, պարզ, առողջ, բնական, հասկանալի, ա

ի ողորմելի եւ թշուառ դրութիւնը․ բայց պ. Շահբէգի {ասածի} պէս բոլորովին մարմին դառնալով, պարարում են գիշեր

կազելով եւ բոլորովին մեքենաբար, առանց հասկանալու {ասածի} խորհուրդը: Կոմս էմմանուէլը մտաւ Մահտեսի Թովմ

ւած է տիեզերական քաղաքական իրաւասութիւն։ Մեր {ասածի} վկայութեան համար հարկաւոր էր դնել այստեղ պապական

, քաղցրութեամբ խաբուելով, յօժարի ընդունել։ Մեր {ասածի} վկայութիւնը պարտական ենք որոնել մարդկութեան պատմա

չ յառաջ ասացի։ Այլ ի վերայ այսր ամենայնի Սաղմոսի {ասածի} նման, թէ ահա մեղաւորք են եւ յաջողեալ է նոցա, սո

, տեսնո՞ւմ ես, երբեմն արժանայիշատակ Թաղիադեանցի {ասածի} պէս, ես " յափսիթերս եմ թաթոդնում"։ Ո՛հ, եթէ դ

համար պատրաստ են իւրեանց գոյութեամբ վկայելու մեր {ասածին}: Մեր քարոզութեան նպատակը եւ մեր աշխատութեան

ակշիռը: Փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը մեր {ասածին} պատասխանում է այսպէս. - Ես իմ հօրից ոչինչ ս

սելու համար, որ իրենք էլ հասկացող երեւին։ Տաճկի {ասածին} պէս՝ իշ օլսուն։ Երկրորդ յանցանք. " Հիւսիսափայլ

ւ ես եմ ա՛յն Ղազարը, որին, քո եւ շա՛տ ուրիշների {ասածին} պէս, փոխանակը մարդ չկայ. իսկ ա՛յժմ, նախանձի չա

ա՛ն էր, որ ա՛յդպիսի մի աղանդ բուսանէր, առասպելի {ասածին} համեմատ, թէ " Խո՛զի պէս հարսին կպրէ-կարասը բաղնի

աների հակառակն են անում, եւ՛ իրա՛ւ որ, մարգարէի {ասածին} պէս, " ցաւե՛ր են յղանում եւ անօրէնութի՛ւն ծնում

բասելու էին մեզ, ձեռքը սրտի վերայ դրած վկայել մեր {ասածին}, եւ խղճմտանքով, եւ առանց կողմնապահութեան դատաստան

բարեկամներիս գրուածքին կարողանում եմ պատասխանել: {Ասածիս} ապացոյցը կը տեսանես իմ մի քանի նկատողութենից Պ.

նի՞ մարդիկ կային, որ համ էին տեսանում սորանցից։ {Ասածիս} անհակառակելի վկայ այն տխուր ճշմարտութիւնն է, որ

ի գործիք է, չարագործ մարդիկ պատուհասելու համար: {Ասածիս} ապացոյց քեզ ջրհեղեղը, ինչով ջնջեց Աստուած մարդկո

տարակոյս: - Ինչպէ՞ս թէ անտարակոյս. Յունուարի {ասածից} հրաժարւում է փետրուարին, մի տարի յառաջ գրուած բա

ն տալ: - Եւ դու կարծեցիր, թէ խելքիս նստեցուցի՞ր {ասածներդ}... - Ի՛նչ կայ: - Դու ասացիր, որ դրամ

սը, երբ կոմսը աւարտեց իւր խօսքը, - բայց ասես թէ {ասածներդ} խելքիս նստում են. ինչեւիցէ, դոքա ուսումնական բա

այի ղահուէտնումը, բայց այդպիսի խօսքեր լսած չէի: {Ասածներդ} բոլորը ճշմարիտ են, բայց չգիտեմ, ի՞նչ բան է, որ

իցս ասում է, - թէ լաւ կը լինէր, որ չընդունէի այդ {ասածներդ}... Բայց, ինչպէս տեսանում եմ, զուր է իմ ընդու

րույն զարգացման նրանց ձգտման մասին Հեղինակի բոլոր {ասածները} զարմանալիորեն արդարացի են: Մինչդեռ դրանից հանած

իսկոյն համաձայնելով հաստատելու են մեր փոքր ի շատէ {ասածները} ։ Այժմ Հայոց մանուկը Ռուսաստանի մէջ կարող է ա

Մենք կարող էինք եւ ուրիշ վկայութիւնք բերել մեր {ասածները} ապացուցանելու համար, բայց այսչափն էլ գուցէ աւելո

վ Վարդան վարդապետի գիրքը, չէ կամեցել կրկնել նորա {ասածները} ։ Սոքան են այս րոպէիս մեր ձեռքում եղած գրքերը

տամ բոլոր անցքի մասին կարճ եւ բացայայտ: Բայց իմ {ասածները} հիմնաւորապէս հասկանալու համար, անպատճառ պիտոյ է

պատահել ծերին, նորանից եւս չեն հրաժարւում, նորա {ասածները} եւս ճշմարիտ են, եւ այս պարոնները պատրաստ են ստոր

- Շատ շնորհակալ եմ. բայց չեմ կարող ընդունել ձեր {ասածները} հալած իւղի տեղ, ըստ որում ես ինքս նկատում եմ զան

իմ քո հետ, միայն կը ցանկանայի, որ հասկանայիր իմ {ասածները}... - Շատ վեր ես քարշւում, - ասաց Թիւթիւնճի-

կան վէճ բաց արեց։ Մաւրը, չ'ընդունելով Իգնատիոսի {ասածները}, թողեց նորան ճանապարհի վերայ եւ հեռացաւ։ Իգնատի

եանց իրաւունքը եւ հերքել հոյակապ Պասկիէի իմաստուն {ասածները} ։ Ի՞նչ ասել է, ճշմարտութիւն ապացուցանելու համար

գրքից եւ գրել նորա հակառակ, մի խօսքով հերքել իւր {ասածները} ։ Րիշիէ չ'լսեց խիստ նախարարի եղբօր հրամանին, եւ

մար, որ ինձ պիտի ասեն, թէ իրենք վաղուց գիտեն իմ {ասածները}: " Եթէ կոյրք էիք ոչ էր ձեր մեղ, բայց արդ տեսանէ

էր ձեր համար: - Դուք կարո՛ղ էք հասկանալ իմ {ասածների} ճշմարտութիւնը, եթէ մի փոքր մտածէք միայն: Ի՛նչ կ

րող էինք մեր բանականութեան հաշիւ ու համար տալ մեր {ասածների} համար: Բայց եւ այսպէս ոչ երբեք արգելառիթ ենք Պ.

մ իմ հարցմունքի ճիշտ եւ որոշ պատասխանը, իսկ նորա {ասածներին} կը պատասխանեմ մեծ ուրախութեամբ: Սոքա են իմ խնդիր

էր Հայաստանի վերայ: Իբրեւ ապացոյցք մեր այս մասին {ասածներին} ՝ դնում ենք Պ. Խուդաբաշեւի առաջեւ մեր ազգային հե

թիւնը, որ կարող էին համոզել ինձ հաւատ ընծայել քո {ասածներին}, եւ դատել այն հետեւանքը, որ պէտք է չառաջանային

սանելով նորա կարողութիւնը հետեւաբար կշիռ տայ նորա {ասածներին} կամ ընդունէ: Առհասարակ ստրկութեան մէջ գոյացած եւ

- Ո՛ր անզգամը խելացնոր չէ. եթէ մի մարդ նորա {ասածներին} նայելու լինի, անտարակոյս տարու մէջ տասն անգամ զա

ծ լինելով Մանթուխեանցին, իսկոյն հնազանդեցաւ նորա {ասածներին}, մանաւանդ ինքը պարապելով դիւթական բաներով, մի փ

ս մեր սիրտը լցուած է հոգեպայծառ ուրախութեամբ, որ {ասածներիս} ճշմարտութեան նշանները սկսում են իրագործուիլ։ Բու

ս անդադար կռուեցուցել եմ ես մարդիկը միմեանց հետ. {ասածներիս} ապացոյց կարող են լինել կոտրած կոտոշը եւ փորած աչք

մ գերեզմանական ասուած մոլորական կրակների լուսին։ {Ասածներիս} ապացոյցը երեւում է նոցա մի քանի ձախ ու ծուռ պատմա

, քաղաքի հետ, այնպես որ ոչ քաղաքը եւ ոչ մեք մեր {ասածներից} չկարողանանք հետ կենալ եւ որպեսզի ամենայն պայմանք

ապրանքը չէ՞... - Հերիք է, լսիր: Քո բոլոր {ասածներից} մի բան միայն ուղիղ է, այսինքն՝ դրամի զօրութիւն

եւ սաստկանում են կարիքը եւ հարկաւորութիւնքը: Այս {ասածներիցս} երեւում է ահա, որ Նոր տարում եւս, ինչպէս միւս ա

ը ձեռքին՝ ամենայն րոպէ փորձելով եւ զննելով: Այս {ասածներիցս} եւ ոչ մինը, օգնական եւ ձեռնտու չլինելով մեր կարդ

քաղաքներ: Ասել հարկաւոր չէ, քանզի մինչեւ այստեղ {ասածներիցս} հետեւցնելը շատ հեշտ է: Բայց մինչեւ այստեղ,

ին: Բայց... Ափսո՛ս եւ հազար ափսո՛ս, որ այս {ասածներս} մնալու են Յիշատակարանիս մէջ՝ առանց մասնակցութիւն

իլը ընկաւ մի փոքր մտածութեան մէջ. երեւում է, որ {ասածներս} նստում էին նորա խելքին: Նայիբները, որ նստած էին

յս խնդիրը վճռելու համար կրկնում ենք սորանից յառաջ {ասածներս}, թէ մատենագրութիւնը բանականութեան պահապանն է։ Ե

կարող է, վնասակար լինել ձեր ձայնին: Խնդրեմ այս {ասածներս} ընդունել, որպէս մի բարեկամի խորհուրդ, եւ ոչ որպ

է ազգի հասկացողութիւնից, բայց մենք մի փոքր առաջ {ասածներս} վերստին կրկնում ենք, թէ դպրութեան եւ լուսաւորութ

ութիւն ունին, թէ ազգը եւ թէ նորա պակասութիւնքը։ {Ասածս} դարձեալ ապացուցանում է այդ պարոնը՝ ասելով, թէ "

աներ, հնձելը արդարութեամբ կը պահանջէ։ Ուրիշ տեղ {ասածս} այստեղ էլ կրկնեմ, որտե՛ղ մեր ազգի մէջ Մեսրովբ մի

պատուելի " Մեղուի " տպագրութիւնը կարող են ստուգել {ասածս}: Քեզ քաջ յայտնի լինելով, թէ մինչեւ ո՛րտեղ տ

ղեկանալով, կամ զարմացի՛ր եւ կամ, եթէ ճշմարիտ չէ {ասածս}, անարգէ՛։ Այն օրից, երբ դո՛ւ, Տէ՛ր, ինձ վանք

ռցու այսպէս է ասել տալիս իր խնամի Յարութիւնին. " {ասածս} սարին, քարին դիպչի, քամին տանի... քո գլուխը

տում է դրսէ-դուրս խօսողներին: " Ը՛հ, հողս դրանց {ասաուսայ} գլխին, - ասում է նա, - թող էնքան հաչան, հոգիները

լսէ ` մի երկու վկայի առջեւ. եթէ դարձեալ չլսէ ` " {ասասջիր} եկեղեցւոյն եւ եթէ եկեղեցւոյն ոչ լուիցէ, եղիցի քե

գիրը. " Յորժամ զամենայն արդարութիւնս կատարիցէք, {ասասջիք}, եթէ ծառայք անպիտան եմք " (եր. 39)։ Բո՛ւն Աւ

երը. " Յորժամ առնիցէք զամենայն հրամայեալսն ձեզ, {ասասջիք}, թէ ծառայք անպիտանք եմք, զոր պարտեա՛քն առնել ար

անակացն փոփոխութեան եւ այժմեան [դրութեան] Ազգիս: {Ասասցեն} ՝ որ ինչ ցայս վայր հեղինակք ըստ առաջնոցն շաւղաց,

աջնոց մատենագրաց, իմա՛ դու ինձ զթարգմանիչս մեր: {Ասասցեն} պաշտպանք հին հայախօսութեան, եւ ասասցեն մաքուր խղ

իչս մեր: Ասասցեն պաշտպանք հին հայախօսութեան, եւ {ասասցեն} մաքուր խղճմ ըտանօք, թէ ո՞վ ոք [ի հայկականս ընկեր

ալ եւ անհոգի, զո՞ր գաղափար կարէր տալ ուսանողին, {ասասցեն} ինքեանք ուսումնականք՝ թէ զի՞նչ մինչեւ ցայսօր ուս

օթեցան ձգել զբազմութիւն Հայոց յեկեղեցին Հռովմայ, {ասասցեն} ապա թէ ի՞, ունին պահել զկենդանութիւն ազգին, լեզ

րդ ընդունի նա ինքն, որպէս զի թէ բաժանող ոք իցէ. {ասասցէ} նմա զխոստովանութիւն միոյ բնութեան, իսկ թէ շփոթող

ոլորեցէք կաճառ զնոքօք բիւրեղեան, Զի Հայաստան մի՛ {ասասցէ} ՝ թէ չիք աստղունք զուարթունք։ 1851 թ., մա

եօքն [ի բաց] թողու զմատեանն: Զի՞նչ այժմ նոյն հայ {ասասցէ} [ընթերցասիրելով] " զՎարդապետարանն կրօնի " [մինչ]

թեանց եւ մերոյս Հայկական մանկտւոյ վիճակ ո՞րպիսի. {ասասցէ} ՛ որ գոնեայ ժամ մի եւ եթ նուիրեալ այդպիսի խնդրոց [

անեկեալ էր զպէտս տեղւոյդ, հարցցի թէ կայ ուրէք եւ {ասասցի} " (եր. 55)։ Մենք չենք հասկանում միայն, թէ ո՞

ւն հեղինակաց նոցա եւ զկնի բարօք վերահասու լինելոյ {ասասցին} մաքուր խղճմտանօք, թէ զաւակն Հայկական ընդ բիւր հա

ածոյ, Եւ զի՞ ընդ վայր դանդաչել, Օ՜, {ասասցուք} ի կարճոյ: Մարդն, յետ որոյ զգաց սէր,

զհեղինակին անժխտելի արժանաւորութիւն, ապա ուրեմն {ասասցուք}, որ ինչ ասելի զգործոյն որ եւ ի խրթնութիւնս դարու

րս, այլ եթէ ուսաք զճշմարտութիւն պաշտել, բեր ապա {ասասցուք}, աստէն], զի նա, որպէս վկայեաց այսմ ի նորումս "

հնչի հանապազօր: Առ ի զընթացս գլխաւորել բանիս {ասասցուք} եւ զհեղինակաց մերոց առ Ռուսահայս, թէպէտ եւ դժուա

մակը, շնորհակալ է Ձեզանից, բայց 62 մարդ, որպես {ասաց} պ. Սալթիկյանցն, ճշմարիտն ասեմ, փոքր է Նախիջեւա

մ առ նաեւ ի խնդրել, փութացուցանել զպատասխանին, {ասաց}. եթէ յետ եօթնեկի միոյ կարիցէ գրել: Եօթնակդ այդ

կնելոյ զոմանս ՚ի տեղեկութեանց բովանդակելոց ՚ի վեր {ասաց} գրութեան իմում առ որս վերաբերին ըստ մասին գրելիքս

ւղթն եւ իբրեւ ընթեռնուի զայն ի լեզու ֆրանսիական, {ասաց} ցիս, թէ մարթ է զթուղթդ զայդ հրատարակել իբրեւ զպա

կրորդն չէ վաւերական: Առ այս ասեմ ցնա- եւ ո՛վ {ասաց} ձեզ, թէ կտակ իցէ երկրորդն, այդ լոկ պարգեւագիր է

եղածներից ամենալավ Վինոգրադով բժիշկը ինձ պարզապես {ասաց}, եւ ես օրե օր մոտենում եմ գերեզմանին: Հավատացեք

ր անիծած արաղը: - Կատակը միւս կողմ դնենք, - {ասաց} Պ. Բէգզադէն (որպէս թէ իմ մինչեւ այժմ խօսածը կատ

լ մարդ է, ապա նորա քարոզը, այնպէս հրաշալի քարոզ {ասաց} ուսումնարանի եւ ազգասիրութեան վերայ, որ ոչինչ չհ

կ բացագանչելով: Երբ աւարտեցի ես իմ պատմութիւնը, {ասաց}. - Զարմանք բան, ինչպէ՞ս կարողացել է Ազուչեն

ր Մարգարէի փոխանորդի աչքերը կապանք տեսանէ, յետոյ {ասաց} ինձ, որ հետեւեմ իւրեան: Նա տարաւ ինձ Շամիլի

խղճմտանքը փորձելու համար: - Խե՛ղճ մարդ, - {ասաց} Շամիլը՝ կարեկցութեամբ գլուխը շարժելով, - վկայ է

ելով: Այս միջոցին նայիբներից առաւել ծերունին {ասաց} իւր ընկերին ցած ձայնով, որ ես, թէպէտեւ մօտ էի կ

րձրացրեց իւր նիհար ձեռքերը եւ վշտահար աչքերը, եւ {ասաց}. - Աստուա՛ծ իմ, Աստուա՛ծ իմ, այստեղ եւս հա

եւ վեր բարձրանալ մտքով դէպի քեզ: Այս խօսքերը {ասաց} ՝ առանց ուշադրութիւն դարձուցանելու իմ վերայ։ Յետ

ացի շրթունքի վերայ: - Ես մի խեղճ մարդ եմ, - {ասաց} նա, - եւ իմ մէջ, բացի հիւանդութենից, ոչինչ չկա

այդ ցաւին, նորան կարող է բժշկել միմիայն Նա, որ {ասաց}, թէ իւր անունով մահ չկայ: Ես ունէի նորա կտակը ե

ցանից, ուրիշ այլ ոչինչ: - Տեսանո՛ւմ ես, - {ասաց} իմ հետ խօսողը թոյլ ձայնով, - այդ հազար կարկատանն

նեց նոյն սենեկի մէջ եւ մի քանի բառ խօսելուց յետոյ {ասաց}. - Անցեալ օրուայ խօսքերիցդ տեսայ, որ մոլորո

ի վիշտս, եւ ապա անվրէպ համբուրել ունիմ զմահ, - {ասաց} զայս ողբալին Հայաստան եւ իսկոյն լռեաց՝ քամելով յ

ելի Հայրը ուրացաւ եւ աղօթքի գոյութիւնը անգամ: Նա {ասաց} ինձ, թէ գուցէ որեւիցէ աղօթք եղած լինի դպրոցում Հ

ցցէ՛: - Թո՛ղ կենան, թո՛ղ ապրին օդի մէջ, - {ասաց} մինը, որի աչքերը աւելի հեռատես էին: - Ինչպ

բան չէ կարելի խօսել. կեցցէ՛: - Կեցցէ՛, - {ասաց} խեղճ մարդը եւ հեռացաւ հրապարակից: Տարին չոր

ա գլխին: - Սեպհականութիւնը գողութի՛ւն է, - {ասաց} նա այրական ծանրութեամբ, եւ կանգնեցաւ: Սեպհ

է, Չունենալով անուշ սիւգ ` Առագաստել անզօր է"։ {Ասաց} ` աչքից ցօղելով Մարգարիտները տրտում. Առաջին արցո

ւնելոյ զանոյշ սիւք Առագաստել չզօրէ"։ {Ասաց}, եւ աչք ցօղեցին Յականողեաց մարգարիտ.

գանգ խաղացին։ - Զո՛ւր ես խնդրում, - {ասաց} Մուսան, - Որ բնակիմ Արարատ. Նորա որդի

դիպչում էր օդի։ " Ի՞նչ փուչ մարդիկ են ", - {ասաց} իւր մտքում, - " Բան ու գործ չունին, վազում

որ ես տեսայ, ի՞նչ էր սորա իմաստը. Արարիչը {ասաց} ինձի բընութեանը բերանով, Թէ քո կեանքն էլ պ

Էլբրուսը բաց արին մեծ վէճ. " Զգո՛յշ լեր, - {ասաց} Կազբէգին ալեւոր Էլբրուսը, - Զուր տեղը չես խ

ղ է Արեւելք"։ " Արեւելքից չեմ վախենում, - {ասաց} Կազբէգ սար, - Նենգժոտ ցեղ անդ քնում է խոր ար

նձի յաղթէ"։ " Առաջուց դու մի՛ պարծենար, - {ասաց} Էլբրուս, - Միգում մի բան երեւում է, նայի՛ր

Ե՛կ, Ալեքսանդր, իմ անդրանիկ որդի ժառանգ, {Ասաց} վերջին շնչով, սակայն հոգին հանդարտ:

: " Լսեցէ՛ք ինձ, ինձ ` ծերունւոյս, - {ասաց} զուարթուն այն հրեշտակ (Ինքն ունէր ալեւորեալ

նեց կտակը իւր ժառանգին իւր աթոռով ու սրով: {Ասաց} նորան. որդի լինել արժանի, հօր ` արժանի,

Նորան տուեց բամբիշն իւր սէրը, Նորան {ասաց}. " ես քո՛ եմ"։ Ամիրեանն էր այն պատանին,

ախացի՛ր, դու, ցնծա՛յ, բերկրեա՞յ, Մուսան {ասաց} Ամիրեա՛ն, Որ աշխարհքումս դու ճարեցիր

ամենը տեսնում էր. Նա իւր մտքում ուրախացաւ, {ասաց} ՝ ա՜ ա՜ դու էլ ընկար. Առաւ ածուխ, գրեց պատ

մահ է գրած: Դժբաղդը այն միջոցին {Ասաց} հոգուն. իմ ընկե՛ր, Ո՞ւր է քո մեծ խոստմուն

երեսը: " Շուտ է առնել դատաստան ", - {Ասաց} գազանն անբաղդիս, - " Երթա՛նք, երթա՛նք գերե

ԱՍՏՂԵՐ (Թարգմանութիւն) " Հայրիկ, - {ասաց} դուստրը հօրը, - Կապոյտ երկնքի վերայ Ո

Պատրաստում եմ ես քո դագաղի համար"։ {Ասաց}, դարձեալ անյայտացաւ. ես մնացի: Քայ

ատ մարդիկ փոսն են ընկել մեր ձեռքով"։ {Ասաց}, ժպտաց. կատաղաբար երկու քոյր Գլորեցին ինձ

թող նա չասէ Թէ վատ է Իտալացին"։ {Ասաց}. տուեց օրիորդը Իւր եղբօրը մի դրօշ,

թիւն Իմ հետ քանի թշնամի: - {Ասաց}. վազեց դէպի հանդէս Աւստրիացոց յանդիման,

արած նեղութիւններին: Նա խոր հոգոց հանեց եւ {ասաց}: Ես արեւմտքից եմ գալիս, արեւելք եմ գնում: Բովա

էք: Այս խօսքերից յետոյ նա սրտի խորքից հառաչեց եւ {ասաց}, որ ժողովուրդը հարստահարուել է, ես նորա հետ միա

դնում եմ այստեղ: Ո՛վ դու անմահ պատմութիւն, {ասաց} նա, եւ դաստիարակութիւն ամենայն մարդու, եւ անաչա

Ատեան կոչեց վերակացուին հոգատարների հետ միասին եւ {ասաց} այսպէս. թէպէտ առաջին անգամը ես քեզ ասացի, որ գո

պատմես այն անցքերը: " Նորա մայրը հռոմայեցի էր, {ասաց} նա, որին իբրեւ մանուկ, միտ դնելով պատմութեանը,

րգործութեամբ, հեռացան այն ազգասէր անձի հետ - ինձ {ասաց} նա: Այնուհետեւ գործարանը բոլորովին կորցնում է իւ

ր հեզահոգի վերակացուն սորան գործարան ընդունելու, {ասաց} " Թո՛ղ ձեր խօսքը լինի, սակայն քա՛ջ իմացիր, որ մ

սխալուին: Երեք հոգատարք Մնացին հոգատարքը, {ասաց} նա զայրանալով, ո՛չ հոգատարք, այլ հոգիատարք: Սո

ց գործակիցները սատահակք էին: Ո՜հ տարաբախտ Հռոմ, {ասաց} նա, ընդհատելով իմ խօսքը. քանի՞ցս անգամ այսպէս ք

նձի պատճառով մատնեցին նորան, ձեռքերը լուանալով, {ասաց}. " Ես անպա՛րտ եմ այդ մարդու արիւնից, որովհետեւ

ել գերեզման եւ թաղել"։ Եւ նա, պատասխան տալով, {ասաց} պատգամաբերին. " Քրիստոսի շնորհելով ո՛ղջ եղիր, ե

մի քանի պարեգոտաւորների առջեւ, տրտում հառաչանքով {ասաց}, թէ. " Իրաւացի չեղաւ Ղազարի՝ մեր աշխարհից հեռա

ղ, լաւ ուշադրութեամբ մտածէ. արդար Աբէլի արիւնից {ասաց}. որ նորա սպանուելու ժամանակին նայելով, երկիւղով

ուած խօսքերը հրէական բնագրին մէջ այսպէս են. " եւ {ասաց} Եսաւ 'ի սրտի իւրում. աւուրք սգոյ հօր իմոյ (այսի

ւ ետ 'ի ձեռս նորա (Յազկերտի)։ Եւ զամենայն զոր ինչ {ասաց} ի ժամանակին՝ կատարեաց ըստ կամաց նոցա... " (Եղիշ. ե

ն Նազարեանց հանդէս դուրս եկաւ բազմութեան միջից եւ {ասաց} մի դամբանական ճառ՝ այնպիսի սրտաշարժ, այնպիսի տխ

տօնի ընկեր, բժշկականութեան վարդապետ Պ. Օրանսկին {ասաց} մի ռուսերէն համառօտ ճառ։ Հացկերութիւնը եւ հոգեհա

- Անպիտան, ի՛նչ պաքսիմատներ ես ուղարկել ինձ, - {ասաց} սատանան բարկութեամբ, - չոր են միանգամայն իբրեւ փ

..... 850..... - Այս ի՞նչ բան է, - {ասաց} սատանան նայելով բարկացած իւր պալատական գրապետի վե

անիծեալներից, այս ինքնահաւանի տեղ մի խելօքը, - {ասաց} սատանան, դառնալով դէպի իւր վեզիր Բէհեղզեբուղը.

ւատայ, որ ոչինչ չէ խնայելու: - Շատ բարի, - {ասաց} վէզիրը եւ առաւել ցոյց տալու համար իւր խոնարհութիւ

խք էր գնացել, որպէսզի ապահովէ իւր անձը, ականջին {ասաց} մի դեւի, որ կանգնած էր իւր մոտում, թէ այս ժլատ

ազերից, բարձրացրեց օդի մէջ, փչեց նորա քթումը եւ {ասաց}: - Գնա՛, անպիտան, դէպի գեհեանը եւ այստեղ ա

ռնգա 3333 տարի. եւ դո՛ւ, աներկիւղ փիլիսոփայ, - {ասաց} նա դառնալով դէպի երկրորդը, - նստի՛ր նորա մօտ եւ

: - Յառաջ թո՛ղ յայտարարութիւնքը կատարուեն, - {ասաց} սատանան, արդեօք այն պատճառով, թէ ցանկանում էր ն

գայ ապստամբութեան եւ խռովութեան արհի նախագահը, - {ասաց} սատանան: Գ Յառաջ եկաւ մի անպիտան, պատառոտու

պտոյտ եկաւ օդի մէջ: - Ի՞նչ նոր բան ունիս, - {ասաց} խաւարի իշխանը: - Հաւատարմութիւն դէպի Ձեր մռ

- Այդ լաւ է, այդ գեղեցիկ է, ահա լաւ բան, - {ասաց} սատանան. - յետոյ ի՞նչ եղաւ: - Չորրորդ օրը ե

յմանի զօրութիւնը: - Ես եւս չեմ հասկանում, - {ասաց} դեւը, - եւ ո՛չ ոք չէ կարող հասկանալ, բայց այս պ

տանայ գոնէ՛ 40. 000 կորած հոգի: - Bene, - {ասաց} սատանան, - յետո՞յ: - Յետոյ, Ձեր մռայլութիւ

եկամուտք ստանայ 10000 կորած հոգի: - Gut, - {ասաց} սատանան, - վերջը՞: - Սորանից յետոյ ես շարժե

տոյ յանդուգն նզովեալներ: - Bardzo dobže, - {ասաց} սատանան, որ ամենայն լեզուի տեղեակ էր. - յետո՞յ

լութեանը: - Ընծայիր նորանց քո բարեկամին, - {ասաց} սատանան թթու դէմքով. - ինձ հարկաւոր չեն քո շարադ

եթէ դու կամենաս, ամենայն բան կարո՛ղ ես առնել, - {ասաց} դեւերի թագաւորը, որի բարկութիւնը հատել էր մի փոք

.. յետոյ բարձրացնելով օդի մէջ, դժոխային կատակով {ասաց}. - Ա՛, ա՛, դու քարոզում ես ինձ մարդերի խե

ի երեսը, հետ դարձաւ փառահեղութեամբ, փչուեցաւ եւ {ասաց}. - Տեuանո՞ւմ էք այդ անպիտանը... ինքը որով

վերայ պտոյտ եկաւ: Յետոյ դարձեալ գլուխ տալով {ասաց}. - Համարձակւում եմ, եթէ կը ներէք, յանդիմա

սկզբից դէպի վերջը: - Վերջից դէպի սկիզբը, - {ասաց} սատանան, - ես սիրում եմ վիպասանութիւն. այնտեղ ա

Բուբանդուսը պատրաստւում էր կարդալ, սատանան {ասաց}. - Նստի՛ր, իմ պատուական Բուբանդուս, որ քեզ աւե

գեղեցիկ գործ է, հիանալի է, Ձեր մռայլութիւն, - {ասաց} վէզիրը գլուխ տալով: - Այսուհետեւ, բոլոր գոր

նեցել է նուրբ եւ դիւական ճաշակ: - Կարդա՛, - {ասաց} սատանան դառնալով դէպի չար ոգի օրագրապետը, - բայց

ն ստորագրէ. խոնարհ ծառայ: - Զարմանալի է, - {ասաց} սատանան, - միթէ՞ այդ բոլորը վիպասանութիւն է:

- Իմ ծայրագոյն վէզիրը շատ ուղիղ է դատում, - {ասաց} սատանան փառահեղութեամբ. ես շատ մեծ մարդ եմ...

եւ մի մատակի զօրութեան: - Զարմանք բան է, - {ասաց} սատանան, դառնալով դէպի իւր վէզիր Բէհեղզեբուղը,

Ամենեւին ճշմարիտ է ձեր ասածը, մռայլագոյն տէր, - {ասաց} վէզիրը, - ես չգիտեմ ինչպէս խելագարուել է Բուբանդ

` Այսապետը), որ կատարէ իւր յայտարարութիւնը, - {ասաց} խաւարի թագաւորը: Զ Վէզիրը նրան տուեց կոտոշով

: - Ինչպէ՛ս է առողջութիւնդ, կէտադիր դեւ, - {ասաց} սատանան: - Մտերիմ ծառայ Ձեր դժոխային մռայլու

ն թէ ուրիշի ողկոյզքը...: - Ճշմարի՞տ է, - {ասաց} վէզիրը, որ երբեք բացասաբար չէր պատասխանում նորին

երայ փայլեց մի ժպիտ եւ ետեւի ոտքով ականջը քորելով {ասաց}. - Հրամայիր դժոխքի առաստաղից կախած մեծ կոչնակը զ

Ես գիտեմ քո հարազատութիւնը եւ գործունէութիւնը, - {ասաց} սատանան, - ցոյց տուր ինձ քո ցուցակը: Ֆիֆիքո

ել քո արժանաւորութիւնը եւ արժանի վարձ տալ քեզ, - {ասաց} սատանան պայծառ երեսով: - Ասմոդե՛յ, - գանչեց սատ

տութիւն դժոխային ամուսնութեան, կամ ինչպէս մի ազգ {ասաց}, որպէս աստուած բանականութեան: Հպարտութեան

տը լուսանալու վերայ էր: - Մռայլագոյն տէր, - {ասաց} վէզիրը, - բարեհաճել էիք հրամայել, որ կը կատարէք

նի մէջ. հայ երիտասարդներից մինը, պ. Ծ... վը {ասաց} մեզ հայերէն. - տեսանո՞ւմ էք, ի՛նչ օրն ենք ձգել

նցողական զարկողութիւնք: " Փա՛ռք Աստուծոյ, - {ասաց} պ. Մարկոսը, - գոնէ՛ քնեց: Արի մի գնամ դորա ախո

ր բոլորը․ այս դիտմամբ կտրելով պ. Մարկոսի խօսքը, {ասաց}. - Եղբա՛յր, ինչե՛ր ես խօսում, ի՛նչ դեւ, ի

ամութիւնը: - Շնորհակալ եմ, շնորհակալ եմ, - {ասաց} Շաքարեանցը, - ես գիտեմ քո բարեկամութիւնը, եւ այ

ւար մտածութեան ամպերը ցրուել իւր բարեկամի գլխից, {ասաց}. " Ես, մտանելով ախոռը, զննեցի քո արարողութեան

Դ․ - Այժմ խօսենք մեր խնջոյքի մասին, - {ասաց} պ. Մարկոսը, արաղը խմելուց յետոյ, ցած դնելով բա

սկսեց կարդալ: - Ուրեմն բոլորը տասն մարդ, - {ասաց} պ. Մարկոսը, - մեզանով կը լինի տասներկու. առաքե

խիս լինի, եթէ մի մարդու եւս յայտնեմ այդ բանը, - {ասաց} ջերմ ջերմ պ. Մարկոսը: - Լսի՛ր ուրեմն, պ.

լ, որովհետեւ մոռացել եմ դորա բովանդակութիւնը, - {ասաց} պ. Շաքարեանցը, տալով թուղթը պ. Մարկոսին:

գնելու համար կէս մանէթ արծաթ խնդրէ: Այդ միջոցին {ասաց} ինձ, թէ փոքր է մնացել նպատակին հասանելու համար,

վեր առաւ ցուցակը եւ հարեւանցի նայելով նորա վերայ {ասաց}, - Չէ՞ք հրաւիրելու այն մարդուն, որ նոր եկել է ա

ոմս էմմանուել... - Որ սիրուն քո՞յր ունի, - {ասաց} պ. Մարկոսը: Շաքարեանցը աչքերը չորս բացեց սի

ս պիտի խորհուրդ տայի ձեզ հրաժարուիլ այդ մտքից, - {ասաց} Մանթուխեանցը: - Ինչո՛ւ համար, եթէ ամենեքեան

ջոյքի հրաւիրուած անդամքը բոլոր մեր մարդիկ էին, - {ասաց} պ. Մարկոսը: - Ին՛չ մի խայտառակութիւն է. մե

ել, նա մի ջիլ մարդ է, գուցէ քեզանից շատ խմէ, - {ասաց} Մանթուխեանցր: - Եղբա՜յր, դու վշտացնում ես ի

խեանցը: - Ինչպէս հաճոյ է ձեզ, - խաղաղ սրտով {ասաց} պ. Մարկոսը, - ես շատ դիտաւորութիւնք ունէի...

տգիտութիւնը, հրապարակով ծիծաղեցաւ իմ վերայ: Նա {ասաց}, թէ իմ առարկան միջին դարերում ահա խելքից հանել է

րդ է դա, ի՛նչ չար լեզու ունի. Աստուած ազատէ, - {ասաց} Շաքարեանցը: - Ո՛ր անզգամը խելացնոր չէ. եթէ

ալ անարատ ոսկի: - Վերջին փորձն էր մնացել, - {ասաց} Մանթուխեանցը, մի կտոր հաց բերանը դնելով, - եւ ճ

ռքը: - Լա՛ւ է, լաւ, թող ես եւս տեսանեմ, - {ասաց} Շաքարեանցը, - դու տեսել ես եւ դարձեալ կը տեսանես

ր այն, - բայց մի բանի վերայ շատ զարմանում եմ, - {ասաց} նա, - ինչպէս է, որ առանց մկնդեղի ստացուել է: Ո

: Դու փոխանակ ուրախանալու, տրտմում ես..., - {ասաց} Մանթուխեանցը տհաճութեամբ: - Չեմ տրտմում, -

անտարակոյս, որպէս ցամաքի վերայ ման էր գալիս նա, {ասաց} թէ քեզ ոչինչ աւելի հարկաւոր չէ, երանի՜ թէ ես եւս

րի վերայ ուրիշ անգամ աւելի ընդարձակ կը խօսենք, - {ասաց} Մանթուխեանցը, ձեռքը պարզելով դէպի արաղի շիշը: Շ

ը մօտեցաւ այս մարդուն: - Բարեւ, ծերունի, - {ասաց} նա: - Աստուծոյ բարին, - պատասխանեց խօսակիցը

դուրս եկաւ նորա միջից: - Հերիք է այսքանը, - {ասաց} նա ինքն իւրեան, բայց այնպէս, որ լսեց կոմս էմման

ծ աչքերից եւ թաղուեցան գետնի փոշու մէջ: Այո՛, - {ասաց} նա, նայելով իւր արտասուքի ընթացքին, - թէպէտ եւ

- Ինչ այդպէս գլուխներդ կախած գնում էք, պարոն, - {ասաց} մի ձայն: Կոմս Էմմանուէլը վեր բարձրացրեց գլու

մսի հետ խօսողը էր մի տիրացու: - Դո՞ւք էք, - {ասաց} կոմսը փոխուած ձայնով: Նորա կիրքը նստած չէր դեռեւ

փոքր է: - Ես եւս դուրս եմ եկած ման գալու, - {ասաց} տիրացուն, եթէ կամիք, գնանք միասին: Թէպէտեւ

ւն մտածեց մտածեց եւ վերջապէս ուժ ու սիրտ ստանալով {ասաց}, - Պարոն, դուք ինչպէ՞ս էք վերլուծում " Լոյս զու

առաջարկեց մի այլ պատմական խնդիր: - Պարոն, - {ասաց} նա, - Առաքել․․․ պատմագիրը, Քեօռ-օղլուն եւ նորա

ու գնացողների վերայ: - Մայրի՜կ, մայրի՜կ, - {ասաց} դուստրը իւր մօրը, - ահա այն մարդը, որ նոր է եկե

յնը տպաւորութիւն գործեց կոմսի վերայ, վասնորոյ եւ {ասաց}. " Ես իմանում եմ, թէ ով է դորա ածողը, ահա, այ

Մի րոպէի մէջ ուղղելով իւր այլայլուած դրութիւնը, {ասաց}. - Աա՛, Մահտեսի Թովմասի տանի՞ց, ուրեմն օրի

ուպ հուժկու Հովուել զմեզ"։ - Չէ, - {ասաց} Կոմս էմմանուէլը, - չէ կարելի, որ ես մի րոպէ չմտ

նելուց յետոյ դէմքը դարձուց դէպի օրիորդ Մարիամը եւ {ասաց} ․ - Ես յատկապէս ներս մտայ, որ լսեմ " Տէր կեցո "ն

նջելու իրաւունքը: Գիտէ՞ք այս, օրիորդ Մարիամ, - {ասաց} կոմսը ծիծաղելով: Օրիորդը շառագունեցաւ եւ զգա

րը եւ կոմսը աթոռը մօտ քարշելով, Մահտեսի Թովմասին {ասաց}. - Օրհնած, եթէ օրիորդ Մարիամը ունէր " Տէր կեցո

րիամի եւ իմ հետ (Մարիամի թարգմանչութեամբ): Ինձ {ասաց}, որ շատ կը ցանկանար լսել մի Հայոց երգ, փորձելու

ամը ցոյց է տուել դորանով իւր ճաշակագիտութիւնը, - {ասաց} կոմսը: - Ուրեմն այս սերտողութի՛ւն էր, որ կատարո

ուց կոմսը, ժպտելով: - Ինչու՛ չէ կարելի, - {ասաց} իսկոյն Մահտեսի Թսվմասը եւ նշանացի արեց դստերը, ո

կատարելով մի խորին րեւերանս: - Տեսանենք, - {ասաց} Մահտեսի Թովմասը, - ի՛նչ ազդեցութիւն կը գործէ այս

անի ձայներ հիւրերի միջից: - Տեսանո՛ւմ էք, - {ասաց} Մահտեսի Թովմասը, - ահա նոքա եւս ցանկանում են լսե

էպէտեւ ես շատ գլուխ չունիմ ուսումնական բաների, - {ասաց} Մահտեսի Թովմասը, երբ կոմսը աւարտեց իւր խօսքը, -

ւթիւնը, եթէ տեսաւ: - Ի՛նչ պիտոյ է առնել, - {ասաց} կոմս էմմանուէլը, - նանրահաւատութիւնը եւ նախապաշա

ւ մասնակցութեամբ ականջ էին դնում: Կոմսը կարդալով {ասաց}, - Խեղճ մարդ, ամենայն կարեկցութեան արժանի. ճշմ

ամանակ ներկայ լինել: - Ինչպէ՞ս անգութ էք, - {ասաց} կոմսը, - իմանալով, որ չեմ կարող խոստանալ, պահա

.. - Արդէն ժամանակ է դէպի տուն դառնալու, - {ասաց} կոմսը եւ հրաժարական ողջոյն տայով բոլորին, խոստաց

ուղղութեամբ, անհաւասար քայլերով: - Չէ, - {ասաց} նա, - պիտի այս բանի առաջը առնուլ. անշուշտ վատ կ

- Ամենեւին ճշմարտութիւն է, որ խօսում էք, - {ասաց} պ. Յովնաթանեանցը, - եւ ես մեծ յօժարութեամբ պատր

ի այցելութեանը... - Ին՛չ պիտոյ է առնել, - {ասաց} պ. Յովնաթանեանցը, մի փոքր ուղղուելով, երբեմն զ

ցը, որ հանէ եւ ցոյց տայ: - Ներողութի՛ւն, - {ասաց} նա, - ահաւասիկ մուրհակը, բայց այսօր երեկոյին մի

ի աչքում: - Առաւօտը ես գնում եմ ամառանոց, - {ասաց} տիկինը, - արդէն ժամանակ է. համարեա թէ ամբողջ քա

իւր կիսով չափ սպիտակ մազերը ճաղատ ճակատի վերայ, {ասաց}. - Ես տեսանում եմ, որ դու յայտնի ծիծաղում ես

կամք ունէր, այնպէս չէ՞: - Թող այդպէս լինի, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես այսքան գիտեմ, թէ այն մարդ

ինէր, մարդիկ մեռանելու չէին: - Անտարակոյս, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն ուրախացած, որ իւր հակառակորդը լ

ք Աստուծոյ, մի ուղիղ մտածութիւն լսեցի քեզանից, - {ասաց} Շահումեանցը, - ուրեմն այս հիման վերայ, մարդը ի՞ն

յիր իմ ասածները... - Շատ վեր ես քարշւում, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ կարծում ես թէ մարդ չկար,

, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Շատ բարի, - {ասաց} Շահումեանցը, - ընդունու՞մ ես, որ բնութեան համար

ւնում ես, մեք շուտով կը հասանենք մեր նպատակին, - {ասաց} Շահումեանցը, յաւելացնելով այս հարցմունքը: - Դու

ձեւը, - պատասխանեց Շահումեանցը: - Ես գիտեմ, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ աշխարհի երեսին յաւիտենական

ից եւ անձրեւից քայքայուել էին, ոչնչացան իսպառ, - {ասաց} Շահումեանցը: - Ինչպէս չէ, - պատասխանեց Թիւթի

ատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Տեսանո՛ւմ ես, - {ասաց} Շահումեանցը, - դու ես, որ ձեւը ընդունում ես գոյո

, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Շատ լաւ, - {ասաց} Շահումեանցը, - հողը կղմինդր դառնալով, միթէ՞ միեւ

վ, ինչպէս դու ասում ես: - Ամենեւին այդպէս, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն: - Ուրեմն, - բացականչեց Շահո

րից է շինած: - Փայտը միայն մոխրից չէ շինած, - {ասաց} Շահումեանցը, որ քաջ տեղեակ էր քիմիայի, - այլ նոր

անափոխութիւնքը մահ են համարում: - Շատ բարի, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես ընդունում եմ քո ասածը, բա

խաչած լսում էր Շահումեանցին բոլորովին զարմացած, {ասաց} նորան: - Ես անչափ շնորհակալ եմ այդ գեղեցիկ խո

եւ ոտքերը: - Ներեցէ՛ք խնդրեմ, պարոն փեսայ, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - որ տեսանում էք իմ հագու

- Չէ. ես ձեզ տեսանելու եւ խնդրելու եկել էի, - {ասաց} կակազելով պարոն Մկրտիչը, - որ եթէ կարելի է այս եօ

ն չունինք: Նա եւս անցեալները, որ խօսում էինք, {ասաց} թէ ամառը Աստուծով Մանուշակի հարսանիքը կը կատարենք

կ: - Ողորմութիւ՜ն արէք, ողորմաթեօ՜լն արէք, - {ասաց} մի ձայն փողոցից, պատուհանի տակում: Մանուշակ

ասելով, մտաւ բակը: - Ահա՛ քեզ ողորմութիւն, - {ասաց} Մանուշակը, - եւ եթէ իմանայի, որ դու հաւատարիմ պա

վկայ է, որ խաբեբայ չեմ: - Երդում պէտք չէ, - {ասաց} Մանուշակը, - ա՛ռ այս տասն կոպեկը քեզ վարձ, տեսան

ւայից... ճանաչու՞մ ես եղբօրս... - Չէ՛, - {ասաց} պառաւը, - եւ քեզ եւս չեմ ճանաչում, միայն գիտեմ,

ոն Շահումեանցը: - Ոչ ոքի չեմ ցոյց տալ գիրը, - {ասաց} պառաւը, - ես միայն տունը կը հարցնեմ, միամիտ կացի

պատասխանեց կինը: Թիւթիւնճի-օղլուն ժպտեցաւ եւ {ասաց}. - Եթէ բանը քաղաքավարութեան մնայ, մեք երկուս

յլն: - Քաղաքավարի եւ պատուական մարդ կամի՞ս, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն ` հանելով վերարկուն եւ տալով Ման

րից, քեզ ցոյց կը տան նամակի տէրը: - Գիտէի, - {ասաց} պառաւը, - որ դու չէիր, պարոն, բայց մի՛ բարկանար

նչի՞ց գիտէր, որ ես չեմ Շահումեանցը: - Ինձ, - {ասաց}, - պատմել էին նորա հասակը, աչքերը... Հագուստը

էր բանը: - Շուտով թէյի պատրաստութիւն տեսէք, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - վեցերորդ ժամն է, կարելի է որ

ու տեղերը, յետոյ տեսանենք Աստուած ի՛նչ կը տայ, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն, համարեայ թէ բարկացած, - դու ի՞

- Ի՞նչ կողմից կամենում ես, որ պատասխանեմ քեզ, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - այսինքն... - Ամենայն կո

ատճառ, մինը առանց միւսին անկատար էր: - Չէ, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես կամեցայ ասել, թէ մարդու ա

տկեր լինելը ես միշտ ընդունում եմ: - Սխալ է, - {ասաց} Շահումեանցը, - եւ դորայ պատճառը այն է, որ դու չգ

, հի՞ւրը պիտոյ է պատուէ տան տիրոջը: - Չէ՞, - {ասաց} Շահումեանցը, - ես պատւում եմ քեզ. ո՛չ թէ իբրեւ տ

անս, այլ իբրեւ քո տանը: - Եթէ թոյլ կը տաք, - {ասաց} Շահումեանցը, - ես պատիւ կը համարիմ, - խօսքը եղաւ

առաջեւում եւս: - Ուրեմն, պարոն Շահումեանց, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - հասկացո՞ւր ինձ մարդու ինչ լին

ն. պատճառը, շատ քաղցր էր: - Իմը քաղցր չէ, - {ասաց} Թիւթիւնճի-Օղլուն, - ուրեմն եւ քոնը քաղցր չէ: Ման

նպէս չէ՞, Մանուշակ: - Հրամերէ՛ք, հայրի՛կ, - {ասաց} նա, բայց կարմրեց սաստիկ, երբ մտածեց, թէ արդարե

րող քաղցր բան գործ ածել: - Այդ ուրիշ բան է, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - ա՛ռ Մանուշակ եւ յաւելացուր փո

ւշակի աշխատութեան մասին, եւ համը նայելով թէյին, {ասաց}. - Ահա այժմ լա՛ւ է: Եւ ճշմարիտ, որ կիսով

դարտած էր երեւում: - Դու գիտե՞ս, Մանուշակ, - {ասաց} Շահումեանցը, - որ իմ սէրը անչափ է քո վերայ. գիտե

լով իւր վերջին ոյժը, հոգու վերջին կարողութիւնը, {ասաց}. - Ես հանգիստ եմ այժմ... Ասա, ի՛նչ որ ուն

երայ: - Ընդունում եմ քո երդումը, սիրական, - {ասաց} Շահումեանցը համբուրելով Մանուշակի ձեռքը, - եւ այս

աւական ժամանակ էր, քանի նա դուրս էր եկել տանից, {ասաց} նորան. - Այժմ տու՛ն գնայ, սիրական Մանուշակ,

ամբուրեց Շահումեանցի երեսը: - Մնաս բարեա՛ւ, - {ասաց} Շահումեանցը: - Երթաս բարեա՛ւ, սիրական, - պատ

նդէս բերելու, համաձայնեցաւ Մանուշակի կարծիքին եւ {ասաց} իւր ամուսնուն, որ մի երկու օր եւս սպասէ, մինչեւ

ր ժամանակ պտուկին նայելուց յետոյ, գլխաւոր պառաւը {ասաց} մի զզուելի ձայնով, - " առաջին գնդակը հալուեցաւ "

ի քանի վայրկեան անցանելուց յետոյ, գլխաւոր պառաւը {ասաց}, - " երկրորդ գնդակը հալուեցաւ"։ Այս միջոցին կատ

նցուելուց: Նա մի քանի վայրկեան նայելով պտուկին, {ասաց} դժոխային ձայնով. - " վերջին գնդակը հալուեցաւ"։

ած էին, երեք օրիորդներից մեծը վեր կացաւ տեղից եւ {ասաց} քաղցր եւ ներդաշնակ ձայնով. - Քուրիկնե՛ր, մէք

ն նորա օրինակին, նա բարձրացրեց բաժակը օդի մէջ եւ {ասաց}. - Խմելով այս բաժակը օրիորդ Թիւթիւնճի-օղլուի

այլ առաջ եկաւ եղբօր առաջեւ եւ ընդհատուած խօսքերով {ասաց} դրականապէս: - Այս րոպէիս պահանջում եմ քեզանից

ու համար: - Բարկացուցինք մեր պարոն փեսային, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն, ընդհատուած արտաբերելով խօսքերը

հայրը մի անթարգմանելի կերպով նայելով նորա վերայ, {ասաց} նորան, որ հեռանայ իւր սենեակը եւ միայն թողու իւր

ր լսած հօր խօսակցութիւնը մօր հետ: - Գիտե՞ս, - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն իւր կնոջը, - ինչ պատճառով էր կան

ւում եւս բանի մէջ: - Պարոն Շահումեանցը... - {ասաց} Թիւթիւնճի-օղլուն զարմացած, - պարոն Շահումեանցը.

ք հարիւր մանէթ, բայց չգիտեմ ի՛նչ անձնասիրութենով {ասաց}. - Ինչպէս կարելի է այդպիսի բան. մինին խօսք

այրի՛կ, - պատասխանեց դուստրը: - Ե՛կ այստեղ, - {ասաց} հայրը ելանելով ննջարանից: Երբ Մանուշակը ներս

պարտ բերեց մատանին, եւ հագցրեց Մանուշակի մատը եւ {ասաց}. - Այս մատանին քո նշանածինն է, որի հետ այսօր

ղ - Մէք հարսանիքը եւ առանց քեզ կ՚առնենք, - {ասաց} Թիւթիւնճի-Օղլուն, - եւ ո՛չ գալոց տարու օգոստոսին

: - Միթէ՞ դուք գիտէիք մեր գալը, Տէր հա՛յր, - {ասաց} Մկրտիչը քահանային, որ այսպէս պատրաստ սպասում էիք

որով եւ բոլոր միաբանութիւնն։ Եւ 'ի ժողովի միում {ասաց} Հ. Ղուկաս Ինճիճեան, " ես ունիմ 'ի գլուխ տանել զ

աստ էր ամենայն։ Ապա բացեալ զգլուխ իւր յատենի անդ {ասաց}, " գոհանամ զքէն տէր, զի 'ի կամիլ զդատ մեր մեծ,

հայկական ի միջի աղբերաց՝ ծարաւի գտանելով, որպէս {ասաց} ոմն ի հնոց: Մինչեւ յե՞րբ պաշտեսցի առ մեզ ասիական

ւթիւն քարեղէն եւ փայտեղէն կերտուածոց յորս, որպէս {ասաց} Աստուած, ոչ բնակի ինքն որպէս ի ձեռագործս, այլ ի

այլ բարձր աստիճանաւորները։ Սոքա միմիայն, ինչպէս {ասաց} Պօրտուգալացոց թագաւորը իւր հրովարտակի մէջ, Յիսու

յ։ Այս տեսաւորութիւնից յառաջ Յիսուսեաններից մինը {ասաց}. " Եթե Պապը միտք ունի այլեւս վշտացնել Յիսուսեանն

դակների հակառակաբանութիւնքը Յիսուսեանների մասին, {ասաց}. " Ո՛չ ոք չի հաւատայ այն մարդերին, որ կամենում

չէ կարող սխալուիլ։ " Բայց կարելի՞ է, արդեօք, - {ասաց} Կայսրը, - որ Պապը ճշմարիտ դատողութիւն առնէր Չինաս

ներկայ էր, եւ որ մինչեւ այն ժամանակ չէր խօսում, {ասաց}. " Sumus tales quales " (մեք այնպէս ենք, ինչպէ

երկիւղ կրելով։ " Paris vaut bien une messe! ", - {ասաց} նա եւ փառաւոր յաղթանակով մտաւ Փարիզ։ Այս միջ

էր կամաց դէպի դուռը, իսկոյն կանգնեցրեց նորան եւ {ասաց}. " Երկուսիցս մինը վիրաւորեց թագաւորին՝ կա՛մ դու

ցին Հենրիկ IVին այս բանը, նա հիւանդ պառկած տեղից {ասաց} շրջապատող Պալատականներին. " Ուրեմն պիտոյ է, որ

սքերի համար թագաւորին հաճոյանալուց յետոյ մի անգամ {ասաց} թագաւորին. " Ձեր Մեծութիւնը աւելի երկար էք կրում

անչուեցաւ, Պարլամենտի մէջ պատասխան տալու համար, {ասաց} նախագահին. " Աստուած պարգեւել է մի քանիսին խօսել

սը մտաւ Պարլամենտ եւ, ձեռքը դնելով սուրի վերայ, {ասաց} որոտալիր ձայնով. " Պարոննե՛ր, այս սուրը դեռ մեր

ն Պապական իշխանութեանը։ Երբ վարդապետը պարզ հոգով {ասաց} իւր կարծիքը, Կարդինալը գոռաց. " Դուք այժմ պարտա

արգուեցաւ Լետիլիէ Յիսուսեանը, Ֆօնտնէլ Փիլիսոփայն {ասաց}. " Յանսէնեանք մեղանչեցին"։ Եւ ճշմարիտ որ, Յիս

, բայց Հ. Լետիլիէ հակառակուեց այս ցանկութեանը եւ {ասաց} թագաւորին. " Եթէ Կարդինալը այս րոպէիս երեւի Պալա

ր նշանակուած Գեբերտ նահանգապետին ճանապարհ դնելով՝ {ասաց}. "Ողորմա՛ծ Պարոն, յիշեցէ՛ք, թէ ինչ որ դուք մեր հա

րքելը անկման եւ հերքման հաւասար գոյական անուն է, {ասաց} ։ Յայտնի է, թէ Սալանթեանցի սխալը տրամաբանութեան

աչքի առջեւ ունեցել է գործ դնել ազգային առածներ, {ասացածներ}: Մենք լիասիրտ շնորհակալութիւն ենք յայտնում մեր հ

բայրակից պարոն Վարդանիդ, որպէս իսկ գիտես եւ քոյդ {ասացածովն} նոյն քաթում եղած 1425 հատ եափանի ոսկե դրամի գին 1

յլ տեղիք եւ անձինք ժառանգորդք, որպէս ի վեր անդր {ասացաւ}: Այսպիսիք ըստ զօրութեան օրինացն Անգլիոյ մնան միշ

յիշել զմահ Տեառն: Բաց յայսմանէ, որպէս կանխեցաք {ասացաք}, մարմինն ո՛չ լինի միայն լոկ մարմնին, եթէ ունի յ

ս մեզ եւ եկեղեցւոյ մերում: Որպէս ի վեր անդր {ասացաք}, կանգուն կալ մնալ ազգի մերոյ, կախի զանթերի եւ զ

իթար աբբայ 'ի տիս մանկութեան յետ ամաց ինչ, որպէս {ասացաք}, մտեալ 'ի նոյն վանս Սուրբ Նշանի որ 'ի Սեբաստիա,

մն արուեստակեալ առ ի խաբել զազգին պարզամտութիւն: {Ասացաք} արդէն եւ խնդիր ի մէջ արկաք, թէ զի՞նչ ուսեալ է դո

համարին զնա բազում ինչ վճարեալ, այլ այս, որպէս {ասացաք}, կարծիք է անհիմն ռամկական, եւ այն սեպհական ոչ բ

Թաղանրօգու, որպէս եւ քահանայն նոցա յաւուր միում {ասացեալ} է արժանապատիւ Պօղոս քահանայի Խռճեանց եւ այլոց, ո

երեսփոխան ճանաչել զիս եւ զպ. Աջեմեանցն, ի մասին {ասացեալ} գործոյն եւ ձեռնտու լինիլ մեզ ՚ի խնդրել զազգային զ

անձին պաշտօնական գրութեամբ, յառաջներորդ թուականէ {ասացեալ} նոյեմբերի, համարաւ 1303, գրեալ առ պ. նախարարն

պետին, առանձին պաշտօնական գրութեամբ յառաջներորդէ {ասացեալ} նոյեմբերի համարաւ 1303, գրեալ առ պ. նախարարն ար

իս զորդին իւր զպ. Սէթն Աբգարեանց առ ի վեր անդր {ասացեալ} օրէնսգէտն, յանձն արար որդւոյ իւրում, յիւր անուն

ք, գտանին մերձ յեկեղեցին հայոց ի " Չինի-բազար " {ասացեալ} փողոցի, որ գրեա՛ թէ առաջինն է ի Կալկաթա, ո՛չ ըս

ար եօթն հարիւր ութսուն եւ չորս հնդկական կումպանու {ասացեալ} ռուփիս, ցերեքտասան անայս եւ ցինն պղինձ, որ հաշո

ջ: Եթէ հաճութիւն լիցի վեհափառութեանդ, որպէս {ասացեալ} եմ ի միւսում թղթիս, կարէք զկոնդակն կնքեալ մակագր

ի վերնագրով. " Երանելւոյն Աբրահամու Խոստովանողին {ասացեալ} ի " Վկայսն Արեւելից"։ Ուրիշ " Ճառընտիրների " մե

ներ էիք հաստատել մի առանձին քաղաքում՝ Պօլուդենկա {ասացեալ} սահմանի մօտ, Նախիջեւան անունով, եւ ստացել էիք դ

ղական կեանք, դոցանից շատը զոհ է լինում բարակացաւ {ասացեալ} տկարութեանը: Զարմանք չէ Նախիջեւանում, ինչպէս նա

ը են խմորեղէն, որ, մեծապէս զօրացնելով զօլօտուխա {ասացեալ} տկարութիւնը մանուկ մարդերի մէջ, սոցա պատանեկութե

եղ պատանի աղջիկների եւ կին մարդերի մէջ օրիորդական {ասացեալ} տկարութիւնը (chlorosis), եւ դորա յառաջանալու պ

ուած վարժարանը գտանւում է քաղաքից դուրս՝ Գըռընել {ասացեալ} արուարձանի Վիօլէ փողոցում: Վարձով բռնած տունը վա

արիչների հանգստութեան համար պարապ ժամերում: Բացի {ասացեալ} տնից, նորա մօտ գտանւում են երկու փոքրիկ շինութիւ

պրուվ արարի, այսինքն՝ ճշմարտեցի եւ պրոբէթ դրած {ասացեալ} Կոռտի կնքով. Հայրապետեան Դիոնիսիոս մի ՚ի կտակակա

ամ քոյր Մարիամն: Եօթներորդ, կտակումն եղեալ {ասացեալ} դաֆտերիս փակածի յատկութիւնն ցոյց կտայ թալապի չորր

Ի մենաւոր վայրս անքոյթ, Առ ի՞նչ, - այդ չէ {ասացեալ}: Յամբովկ հասեալ սերովբէն Գործոյն զոր

եւ երկու տարի կեցայ, ձմեռները Մովսիսի մօտ Անձուկ {ասացեալ} տեղում, իսկ ամառները Մուշէի մօտ, որ տանում էր ի

ութիւնը մտածում էր ուղարկել նորան Կովկասու Բորջոմ {ասացեալ} տեղը, ուր դիմում են անհամար հիւանդներ՝ հանքային

իջումը սէր եւ յօժարութիւն չլինելուց: Մկրտիչը սէր {ասացեալ} ինչ եղածը չգիտէր. պատճառ, դորայ համար հարկաւոր

Մխիթարը, լոկ գործակատար։ Խաչատուր վարդապետ {ասացեալ} պապական աբեղան ժամանակ չունէր մտածելու իւր ազգի վ

տան մէջ, որ Մխիթարը վարձել էր Պերա (Բէյօղլու) {ասացեալ} տեղում, որտեղից կիւրակէ օրերը գնում էր Ղալաթիա ք

յատուկ բնաւորութիւն։ Թէ ինչպէս գոյացաւ Մխիթարեան {ասացեալ} ընկերութիւնը, այդ մասին խօսել ենք նախընթաց յօդու

ծ մեռեալ դիակ, բովանդակւում էին երրեակ եւ քառեակ {ասացեալ} արուեստների մէջ, որք էին քերականութիւն, ճարտասա

զգեստով՝ որպէս քարոզիչ եւ տարածող ուղղափառութիւն {ասացեալ} պապականութեան Հայերի մէջ, որ փոքր ի շատէ ոտքի տե

եւ ոչ հարցումն, այլ զինչ սրբազանն ասէ, այդպէս է {ասացեալ} "։ (Նեմանի). Ասեմ ցնա-ո՞չ ասացի քեզ, թէ զոր

ւթիւն արդարապէս ցասուցեալ սրբոյն՝ ի ժամ վախճանին {ասացեալ} էր զահաւոր նզովս ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանն

հաւոր նզովս գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանդ {ասացեալ} է՝ ձեզէն իսկ գիտէք տեղեկացեալք... Զոսկերսն ի

իւն ի շրթունս Իտալացւոց, Գալլիացւոց եւ Հռոմեական {ասացեալ} ազգաց: Զսորայս հակառակն պիտոյ էր ենթադրել, միտ

տ են ի պատմութեան՝ չիք ի Պատմութեան Հայոց. զայս {ասացեալ} չկամիմք բնաւ մատնանիշ առնել ի թերութիւնս Չամչեանի

նութիւն պատուական հեղինակիդ եւ մերային եւ օտարք՝ {ասացեալ} են ի շարադրութիւնս իւրեանց զնախնական երգոց եւ դեռ

ռականութեան վերայ է: - Մի՞թէ վաճառականութիւն {ասացեալը} դրականապէս մի պիղծ բան է, որ անպատճառ պիտոյ է հի

դորա մեղաւորը Խորենացին չէ: Աշխարհիս երեսին ձայն {ասացեալը} լսողի համար է. ով ականջ ունի լսելու, թող լսէ,

արեալ եւ ընդհանուր լուսաւորութիւն մի ազգի: Զաւակ {ասացեալը} ՝ իւր մօր ձեռքով պիտոյ է կրթուի եւ դաստիարակուի Ա

ւթիւնը: Միայն այսքան կարող եմ ասել քեզ, որ երազ {ասացեալը} հաւատալու բան չէ։ Դու, ինչպէս ասում ես, կրկնապ

շահուելու կրկին անգամ աւելի: Երկրագործութիւն {ասացեալը}, ամենեւին եւրոպական կերպով, որ աւելի ճիշդ խօսել

ճշմարտութիւնը ջոկ ջոկ բաներ են, թէ ճշմարտութիւն {ասացեալը} սեպհականութիւն չէ Մարկոսի, Կիրակոսի, այլ՝ Աստո

աւակի կնքահայր շինելու մտքից, որովհետեւ կնքահայր {ասացեալը} պիտի լաւ իմանայ եւ ողջամտութեամբ վարդապետէ Սուրբ

չ միւսը կարող չէին փակել խօսողի բերանը, ուր խօսք {ասացեալը} համազօր է կրակի եւ սուրի: Այո՛, ձեր անունը այդ

ահովութեան: Նոքա լաւ էին հասկանում, որ կրօն {ասացեալը}, դաւանութիւն ասացեալը, խղճմտանքի բան լինելով,

աւ էին հասկանում, որ կրօն ասացեալը, դաւանութիւն {ասացեալը}, խղճմտանքի բան լինելով, բնաւ վերաբերութիւն չուն

ր կատարելի խնջոյքի վերայ, որովհետեւ երջանկութիւն {ասացեալը} ոչինչ յարգ ու արժանաւորութիւն չունի, եթէ փակւում

հասկացողութիւն չունիս մեր ազգի մասին: Ժողովուրդ {ասացեալը} բաղկանում է զանազան առանձին առանձին մարդերից, այ

ուրեմն ինչպէս պիտոյ է նա մեղանչէր։ Եւ ազատութիւն {ասացեալը}, ինչպէս ասել ենք, սեպհականութիւն լինելով ամբողջ

ատուելի իմաստունք մեր դեռ ո՛չ կարեն հասկանալ՝ թէ {ասացեալն} Ազգ չէ այլ ինչ, եթէ ո՛չ լեզու, առանց որոյ չէ մա

ջանկանան յարքայութեան երկնից: Եթէ զամենայն առակս {ասացեալս} ՚ի Քրիստոսէ ունիմք ընդունել որպէս իրողութիւն արդէ

ւոր մշակներ եւ գործում են երկիրը. սոքա են ֆերմեր {ասացեալքը}: Վարձկան-երկրագործ մշակները կախուած են իւրեանց ֆ

րաւոր տարիների փոշիներով: - Նա աւանիկ գիտուն {ասացեալքն} հայոց, եւ յարդի ժամանակս երկիր առնուն զհին ձեւ խ

, որպէս եւ յայտնի եղեւ։ Յայսմ ամենայն բանիցս {ասացելոց} զհետ գայ, թէ պարտ է դարման առնել այսմ, կամ անձա

յինքեան զնմանութիւն չորրորդ եւ հինգերորդ ոսկեղէն [ {ասացելոցն}, յորժամ] բանականն հոգի առ հայս [զարթուցեալ ի] բա

միայն քաղել անտի զկարեւոր գիտելիս առ ի վկայութիւն {ասացելոցն} ի մէնջ, ուստի զհամառօտիւ նախակարգեսցուք ` աստանօ

ւծոյ վաճառեալ: Յայն սակս իղձ լինիմք գիտուն լինել {ասացելոցս}, զի մեզէն չկարեմք խտիր առնել ընդ վերաuաց սկզբուն

եւ զկարողութիւն գրականութեան մերոյ, ի վկայութիւն {ասացելոցս} ի մէնջ: Եւ այսպէս, թողեալ զայլսն, յիշեմք զՆերս

մէնջ կարէ տեսանել եւ ի վերայ հասանել ճշմարտութեան {ասացելոցս}, իսկ դատողութիւն այրական, իմաստ եւ կարծիք, գաղ

զրակացութիւնք արտադրեալք ի քննութենէ ի վկայութիւն {ասացելոցս} ի մէնջ: Այլ այս է յաւէտ ամօթն եւ խայտառակութիւն

ավ լսած չեք, ապա ի՞նչ է իմ ծնողաց ընդդեմ մեղքս, {ասացեք}, որ ես էլ իմանամ. կարելի է մեղանչել եմ, թող նե

ն կերպ օգնական լինել. ես գամ ու մնամ Նախիջեւան, {ասացեք} ի՞նչ անեմ ես այդտեղ, ո՞վ է ինձ հաց ու ջուր տվողը

բարեւ, Վառվառ քրոջս եւ զավակացը սիրով ողջույն. {ասացեք}, որ նա Ավտուշին համար հոգս չանե եւ թե ` ինձ եւ ի

ոմսակները եւս, որքան կարելի է, բաժանվի: Խնդրեմ {ասացեք} տեր Գեորգին, որ այս մասին աշխատի ամենայն ջանքով

ր մի մեծ բան չէ մի մարդու համար: Տեր Գեորգին եւս {ասացեք}, որ նա եւս աշխատի. ես հույս ունիմ, որ մի բաժին

համար: Այդ ի՞նչ Դանիելի " Աշխարհագրություն " է: {Ասացեք} Անանիային, եթե իրոք դա ուշադրության արժանի է, ա

ում է ո՛չ միայն ծավալով, այլեւ տեսակարար կշռով. {ասացեք} խնդրեմ, առաջին հատորը 70 թերթ է, եւ դեռ հազիվ մ

լ քեզ նեղություն եմ տալիս, իմ սիրելի եղբայր: {Ասացեք} խնդրեմ, ի՞նչ եղավ հավատարմագիրը, որ պետք էր Հնդ

սկ հայերեն ինքս հանձն կառնեմ նրան սովորեցնել։ {Ասացեք} Անանիային, որ ես մեծ բավականությամբ տեսնվեցի մեր

շաբաթ օրը գաք, թողեք Գ. Բ. -ի մոտ, ապա թե ոչ՝ {ասացեք} Լ. Ի. -ին, թե բոլոր մորեները եւ թառափները կանհ

ուիրում էր, թէ երբ ամեն ինչ որ հարկն է կատարէք, {ասացէ՛ք}, թէ անպիտան ծառաներ ենք)։ Բայց ինչի՞ Աստուծու

ր եւ թուք ու մուր արձակուեն ազգի վերայ։ Յառաջուց {ասացէք} ՝ ո՞վքեր են այդ մարդիկը, որ անարգում էին ազգը եւ

ի՞նչ ես փտրում Րեդուտկալէում: Աստուծոյ սիրուն, {ասացէք} ՝ ինչպէ՞ս չսիրես այդպիսի մի մարդ։ Ճշմարիտ, եթէ

զմ ծնունդների համար... Բայց Աստուծոյ սիրու համար {ասացէք} ՝ ինչպէս թողունք հետեւեալ տողերը. " Ներսէսի մահո

ս, այսպիսի բաներ կան աշխարհի երեսին: - Բայց {ասացէք} խնդրեմ, - շարունակեց պ. Մարկոսը, - եթէ Մանթուխ

. չէ խնայում ոչ ոքին, ամէնի ճակատին զարկում է. {ասացէք} այժմ, խելացի՞ մարդու գործ է այդ: Խելացի մարդը յ

մի խորամանկ, բայց ինքնաբաւական ժպիտ: - Բայց {ասացէք} խնդրեմ, - հարց արեց կոմսը, - ի՛նչ ոտանաւոր է այ

նդ զի գործն, որոյ վասն կոչիմս, որպէս եւ կանխեցի {ասացի} չէ ի կարգի իրաց, թողում զի զօրութեամբ 2280-րորդ

վիտենից բերանես չէր հանեի, բայց հարկադրեցիք նե, {ասացի}, խնդրեմ, եթե ձեզի այս բանով վիրավորեցի, ներեցե

, որ լսելով այդ խռովությունքըն, սիրտս պաղեցավ. {ասացի}, ինչպես առհասարակ ասում են. " ասոր մեկ խայիրլըս

արեւ հասուցել եմ Սիվերսին այդ բանի օրինակը, բայց {ասացի} թե քո հետ միասին Մոսկվայից ուղարկեցինք տաքլատնոյ

ագիրը սաստիկ խայտառակում է նորան, ես այդ օրագրից {ասացի} հրատարակողին ուղարկել մի քանի օրինակ պ. Նազարյան

համար, այլ ներիր եւ ցավակից եղիր որպես բարեկամ. {ասացի} ՝ սիրտս արյունի ծով է: Խնդրեմ Նազարյանցի բանը ոչ

տնի էր: Մտածեցի, մտածեցի, ուրիշ ճար չգտա, {ասացի} երթամ կանդիդատի քննություն տամ, գոնե մեկ տեղ կգտ

իրաւունս ոմանք անդամք, զորոց յանուանէ ի վեր անդր {ասացի}, տամ զայն թուղթ վեհափառ կաթողիկոսին եւ նա յանձնա

անջողութիւն իւր ընդ ձեռն դատաստանի"։ Առ այս {ասացի} ցտիկինն - եթէ Այվազովսքին գաղտագողի, զանխուլ զհա

եւ, հասնելով, չգտա մի ճամպրուկ, որտեղ, ինչպես {ասացի}, գտնվում էին սերմերը: Կարելի է դարձյալ բերել տա

ավելի կամ պակաս չափով պիտի տուժեր: Բայց ես արդեն {ասացի}, որ այդ վավերագիրը ոչ մի ուժ չունի, ոչ մի օրինա

այդ անշունչ էակի անգիտակից ազատութեանը: Սեւ ծով {ասացի}, միտքս եկաւ. նորերումս այդ ծովի մէջ մի նաւ, ան

մեծ մի՛ խօսիր... Ինձ Բէգզադէ են ասում... - {Ասացի} քեզ միանգամ, թէ կամիս Շահզադէ ասեն, ինձ ինչ փոյ

Էֆիմերդէն, տե՛ս, ի՞նչ է ասում: - Ես արդէն {ասացի} քեզ, թէ Էֆիմերդէ չունիմ, այդ պատճառով եւս չեմ կ

ղ արձանագրել Յիշատակարանիս մէջ, որովհետեւ չկան: {Ասացի} արժանի ուշադրութեան, ապա թէ ոչ այնպիսի չնչին գոր

ցներ եւ փաստեր: Ւ՛նչ սովորութիւն է. մի բան էր, {ասացի}, գնաց, ի՞նչ էք վզիս նստել՝ անհաւատ մարդերի պէս

րելը: Ի՛նչ պիտոյ է առնել, վաճառականութիւն է... {Ասացի}, այս պարապութեան միջոցին գնամ նայիբի մօտ, գուցէ

չես իմ քարոզութեան ճշմարտութիւնը: - Ես արդէն {ասացի} ձեզ, որ ախորժակ չունեմ կրօնափոխ լինելու: -

ինչ խաղալիկ է ձեր հզօր ձեռքում: Սրտապնդելով {ասացի} այս խօսքերը բռնակալին՝ մտածելով, եթէ կը վնասէ ի

միայնութեան մէջ"։ - Խնդրեմ ներողութի՛ւն, - {ասացի} ես, - եթէ անպարկեշտութեամբ վրդովեցի քո առանձնակա

ւ յառաջադիմութիւն: Հիմնադրերից մինը, ինչպէս {ասացի}, Պ. Թիւյսիւզեան արգոյ երիտասարդը Փարիզում՝ վաճ

իմ ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, Նախկին խօսքն որ {ասացի}, Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. Ազատութի՜ւն

Տասներորդ, որպէս ի վերն հինգերորդ հատորում {ասացի}, որ եթէ նախ քան զմահն իմ կտակակատարոյն իմոյ մահ

մ ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, Նախկին խօսքն, որ {ասացի}, Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. Ազատութիւ՜ն

ենացուց եւս պակաս չ'մնայ։ Բայց ես կարծեմ աւելորդ {ասացի}. եթէ լատիներէն գրելու ժամանակ աշխատում են ամենայ

եռանում եմ, հոգով միշտ մօտ եմ քեզ: Գնա՛, {ասացի} ես նորան, տարաբախտութեան ընկեր, գնա՛ բարեաւ, բ

ես գալիս, ի՞նչ պատճառով եւ ո՞ւր ես գնում: Ա՜խ, {ասացի} ես նորան, ազնիւ բարեկամ, քո հարցմունքը դարձեալ

եւս պաշարուած եմ: Իմ խօսքս վերջացնելուց յետոյ ես {ասացի} նրան, կը ցանկամ որ, ինչպէս դուք իմս, նոյնպէս ե

իասին եւ ասաց այսպէս. թէպէտ առաջին անգամը ես քեզ {ասացի}, որ գործարանի հոգատարքը պարտ են քեզ օգնական լինե

Պապը իմացաւ այս բանը. բայց ինչպէս վերեւում {ասացի}, թունաւորուեցաւ իւր կարդինալի ձեռնով: Երկրորդ պ

ր հանդիսացել այն գործավարին, որի մասին վերեւում {ասացի}, թէ իւր պաշտօնը անարժանութեամբ գործարանում ու պա

նի գրկումը զարգացած: Մնացածները ի՞նչ եղան, {ասացի} ես նորան, պատմիր, որ լաւ հասկանալով բանի որպիսո

այ այն վարձկան մարդիկը, որոնց մասին քեզ վերեւում {ասացի}, եւ սկսում են որոնել ապստամբներին: Ես ականատես

գ. Մաղաք., գլ. Բ. համ. 7)։ § 64. " Ես {ասացի} թէ աստուածք իցէք, կամ որդիք բարձրելոյ ամենեքեան

լ. Է, համ. 1)։ " Ո՞չ յօրէնս ձեր գրեալ է. ես {ասացի} թէ աստուածք իցէք " (Յովհ., գլ. Ժ, համ. 34)

որ է դուրս եկել տպարանից: - Քանի՞-քանի անգամ {ասացի} ես քեզ, որ չեմ սիրում վերստին տաքացրած բաներ, ե

անգոտած ոճերից, այլ բան չկայ, քանի՛- քանի անգամ {ասացի} ես քեզ, թէ ականջ չունիմ լսելու այդ տեսակ խօսակցո

տարենք մեր գործը: - Շատ բարի, բայց, ինչպէս {ասացի}, այդ մարդերից շատերը անծանօթ են ինձ: Արդեօք աւե

մայր էին: Կեցցէ՛ գիտութիւն, կեցցէ աշխատութիւն: {Ասացի}, այս վերջացած բա՛ն է, այժմ մտածենք խնջոյքի վերա

յլտւություն ունիմ նորա կողմից ասել այնքան, որքան {ասացի} կամ որքան դեռեւս պիտի ասեմ: Բացի սորանից, կ

ղ լինել, քան թէ եղած է: Բայց ինչ կար. ոչի՜նչ: {Ասացի} մի անգամ, երանի՜ թէ քանի չեմ մեռած, թափէի սրտիս

ի ով կամ ինչ եղածը, միայն ճշմարիտ է այն, ինչ որ {ասացի}: Այս քանի օր է, դարձեալ, վեր ու վայր էր այդ պա

սկսանել իմ պատմութիւնը այն րոպէից, երբ, ինչպէս {ասացի}, կոմս էմմանուէլը գնում էր իւր օթեւանը: Արդէ

ատուիրեցի՛ր, որ ոչ ովին բան չասեն: - Այո՛, {ասացի}: Երբ կ'աւարտէք գործողութիւնը, յաւելացուցի, պար

նը, որի մէջ նստած էին այս երկու մարդիկը, ինչպէս {ասացի}, պատկանում էր Թիւթիւնճի-օղլուին, որ չգիտեմ ինչ

թեան օրէնքի վերայ, միմիայն անձնասիրութիւն է: Ես {ասացի}, թէ մեր կամքը եւ այլ աննիւթ կարողութիւնքը աշխատո

քը: - Ուրեմն առ այս գիրը եւ հասցրո՛ւ, ինչպէս {ասացի}, պարոն Շահումեանցին. իւրեան ձեռքը, գիտե՞ս..

մ է ինձ, թէ ե՞ս էի արդեօք պարոն Շահումեանցը. ես {ասացի}, այո՛, ես եմ, տուր նամակը եւ կամենում էի առնու

ասում, ո՞վ ունիմ Մոսկուայի մէջ. սիրտս նեղացաւ, {ասացի} ես չեմ, ահա մտի՛ր այս տունը եւ հարցրու ծառաներից

ցած, - դու ի՞նչ ասացիր, - յաւելացրեց նա: - Ես {ասացի}, որ առանց քո հետ խօսելու չեմ կարող կտրական բան ա

ւս քեզ նոյնպէս պատասխանեցի: - Ես սկզբումը եւս {ասացի}, թէ մարդ հարցանելով, կամենում եմ, որ դու պատաս

արիտ է ասածդ, - խօսեց Շահումեանցը, - բայց ես դուք {ասացի} նորա համար, որ դուք եւս գնում էք ղահուէտուն, եւ

ստիպում կատարել մեր սրտի յօժարութեան ընդդէմ. ես {ասացի} միայն հարկը, դեռեւս հարկաւոր էր ասել, թէ մի անզ

, այդպէս է ասացեալ"։ (Նեմանի). Ասեմ ցնա-ո՞չ {ասացի} քեզ, թէ զոր ոչն ախորժես, ծանր լսել եւ ոչ ընդուն

ովող չեղած։ Այս տնօրէնութիւնը, ինչպէս վերեւումը {ասացի}, կախւում էր Գեներալից, որ, յարմարուելով Կարգի

ս VII-ի ձեռքով։ Առաջին յօդուածի մէջ ես արդէն {ասացի}, թէ Կարգի գլխաւոր խորհուրդը այն էր, որ ընդդէմ Վ

ուսեանների դաւաճանութեանը, ինչպէս փոքր ինչ յառաջ {ասացի} ։ Այլ ի վերայ այսր ամենայնի Սաղմոսի ասածի նման,

սները եւ ամենայն բան տեսնում է եւ լսում է, - ինչ {ասացի՜ք}... դեռեւս համարձակւում էք դատողութի՜ւն առնել.

իս ի պաշտօնական անձանց, իրողութիւնք են եւ որպէս {ասացին} ինձ, պատճէնք ոմանց ՚ի թղթոցս պարտին գտանիլ եւ ի

եւ աններելի անփութության հետեւանքով: Վերջերս ինձ {ասացին}, որ պ. Նորովը, Ա. Ս., նախկին մինիստրը, Սին

ի երբեմն երբեմն քննութեան տակ ձգել դորա թերթերը, {ասացին} ինձ, թէ անպատշաճ էր ուշադրութիւն դարձուցանել այդ

չներին, գայթակղութեան որոգայթներ լարեցին ազգին. {ասացին} գրով եւ բանիւ, " հեռի մնալ ճշմարտութեան քարոզիչն

, դոյն այդ լրագրի միջնորդութեամբ արծաթ պահանջել: {Ասացին}. " Ճշմարտութեան քարոզիչների լեզուն, որով խօսում

նկատեցի, որի մասին ոմանք արագիլ եւ ոմանք մօրահաւ {ասացին}, դրել է թաղիքից (քեչայից) շինած վահանի նման բա

լի ձայնով յառաջ տարաւ իւր պատմութիւնը. - Ինձ {ասացին} այդ խլողքը, թէ մահաբեր կը լինի իմ համար այդ կտակ

ղքը, թէ մահաբեր կը լինի իմ համար այդ կտակը, ինձ {ասացին}, թէ ես չեմ կարող հասկանալ նորան ինքս ինձանով, թ

իւն, արեւի լոյսի տակ ցոյց էր տուել Իզիսի երեսը: {Ասացին}, թէ ինձ հարկաւոր է այլ ճար... " Ո՜չ, ո՜չ ", -

ը մեք չկարողացանք հասկանալ: Պատուելի թարգմանիչքը {ասացին}, թէ աւելի դիւրագին կը լինի այլ տպարանում նորուց

րաւագէտ մարդիկ, որոնցից խորհուրդ ենք հարցուցած, {ասացին} մեզ անկեղծութեամբ, թէ կարճ ճանապարհով այդ բոլոր

չէր. " Պարտէզումը նա ճեմում է " - ծառաները {ասացին}. Թագուհին էլ գնաց պարտէզ, որ գտնւում էր տա

ռաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 15-ին: Այսօր ինձ {ասացին}, թէ Կարապետ Մարգարեանցը պիտի գայ 12-ին: Այսօր ի

բ լսեց սորա անունը): Թէպէտ աւագ մարզերից շատերը {ասացին} կարդինալին, թէ ամօթ է ձեր սրբազան կոչմանը, այդպ

ն հրեշտակ անուանել, որպէս եւ իշխաններին Աստուած {ասացին} մարգարէքը։ Իսկ ես, որ ո՛չ հրեշտակ եմ եւ ո՛չ վա

րջապատեցին ինձ, բացին իմ վրայ իրենց բերանները եւ {ասացին} ՝ վա՛շ վա՛շ, մեր աչքը տեսաւ։ Եւ լոկ վայրախօսու

առնում. " Բացին 'ի վերայ իմ զբերանս իւրեանց, եւ {ասացին} այո՛, այո՛, տեսին աչք մեր... վա՛շ վա՛շ անձանց

. " Օրհնա՛ծ, ինչ անհանգիստ մարդ ես. քեզ մի բան {ասացին}, այլեւս ձեռք չես վեր առնում դու"։ Այս տխուր խո

տայինք մեր հանգուցելու հողը։ Գերեզմանի վերայ {ասացին} դամբանական ճառեր Մոսկուայի Կայսերական համալսարանի

. Սեվաստինսկին, Պ. Մարկոսեանը, եւ Պ. Օրանսկին {ասացին} սրտաշարժ իմաստներով անգիր ճառեր՝ ապացուցանելով ի

որից երկար ժամանակ հեռացել էի, մի քանի բարեկամք {ասացին} ինձ, թէ քաջափայլ պարոնի մինը ստացել է մի անստորա

եամբ, ըստ որում նորն լեզու չէր կազմ եւ պատրաստ, {ասացին} հնամոլքդ այդոքիկ. թէ ո՞ր լեզու անդստին ի նորոգմա

նատիոսի վէրքերը բժշկելու համար գանչուած բժիշկները {ասացին}, թէ հարկաւոր է անպատճառ հանել ոտքի փշրուած ոսկեր

վախճանը, որի մասին զանազան մարդիկ զանազան բաներ {ասացին} ։ Ոմանք սրբացնում են նորան, ոմանք վերագրում են մ

հիմք ընդունում են թագաւորութեան մէջ այն, ինչ որ {ասացին} XVIII դարու հեղինակները եւ հասարակապետութեան քարո

ւեցան մի քանի զրահաւորուած անծանօթ մարդիկ, որոնք {ասացին}, թէ հարկաւոր է սպանել նորան, եւ անյայտացան բազմ

նդիսաւորներից, ոմանք Արարատեան աւերակների բորենի {ասացին} եւ ոմանք Շամախու նահանգի ղաբալիու անտառի արջ ասաց

ացին եւ ոմանք Շամախու նահանգի ղաբալիու անտառի արջ {ասացին}. մի փոքր դժուար նկատելի էր, որովհետեւ այդ անասն

մանը, բնութեան մօտ լինելը կամ բնութեան նմանելն է {ասացին}, այստեղ բնութիւնը ուրեմն ստացաւ դարձեալ չափի պաշ

րծաթով պիտի հասուցանեին քաղաքին, եւ որը, ինչպես {ասացինք}, կարող էր շատ փոքր բան լինել կամ ամենեւին չլինել

րանային եւ մանուֆակտուրային գործվածքների արժեքը, {ասացինք}, հավասար է 250. 000. 000 գումարի, ուրեմն՝ բոլո

ց շինած կտաւեղէն տաղաւարների տակ: Վանքը, ինչպէս {ասացինք}, գտանւում է սարի վերայ, իսկ պարտէզը՝ այդ սարի

ի մեզ ատելութեան փայլակները։ Ի՛նչ փոյթ, միանգամ {ասացինք}, որ յիմարի դատաստանը անվաւեր է, իսկ թէ այդ յիմա

լի կիրք: Մուրադեան վարժարանի վերայ խօսելով՝ {ասացինք}, թէ վերապատուելի Հայր Ղեւոնդ Ալիշանեանց վարդապետ

հրատարակողներին։ Մեր ազգի մէջ, ինչպէս վերեւում {ասացինք}, օրինաւոր մատենագիրը կամ օրագրի հեղինակը պատերազ

յ մի ուրիշ աւելի գործունեայ եւ խելացի ազգութեան. {ասացինք}, ով ականջ ունի, թող լսէ: Մի կողմից՝ քահան

ւ եւս չէինք, եթէ, ինչպէս Յիշատակարանիս սկզբումը {ասացինք}, բազմաթիւ նամակներ անհանգիստ արած չլինէին մեզ:

չելով սուրբ Սահակի անձին ընդդէմ, ինչպէս վերեւում {ասացինք}, մեծապէս մեղանչում է եւ պատմութեան ընդդէմ՝ իւր

ին սպասում է նոյն թշուառութիւնը, ինչ որ վերեւում {ասացինք}: Նորա պատանի կամ մանուկ որդին, շատ անգամ տասներ

իւնքը, նորա գործարանքը եւ նորա մեքենաները: {Ասացինք} վերեւում, թէ մեր վաճառականք եւրոպական ձեռագործի

իւր հանգամանքների ձեռքում: Նորա ապրանքը, ինչպէս {ասացինք}, չունի այն ոյժը, այն կարեւորութիւնը, որ մարդը

, եթէ չկայ այլեւս նորա ազգութիւնը: Վերեւում {ասացինք}, որ ազգի մահը անհատի մահի պէս չէ՛։ Ասացինք, որ

ւում ասացինք, որ ազգի մահը անհատի մահի պէս չէ՛։ {Ասացինք}, որ ազգը չէ մեռնում ֆիզիկապէս։ Ի՛նչպէս, ուրեմն

ւսիոյ մէջ, եւ թէ՛ Տաճիկստանում, այս պատճառով էլ {ասացինք}, թէ մասնաւոր խորհրդի նուիրուած օրագիր չէ կարող գ

պատճառով ինչպէս առաջ, այնպէս եւ այս գրութեան մէջ {ասացինք} եւ խոստովանեցանք, որ " Հիւսիսափայլը " լեզուի կող

ով ուրիշ տեսակ անհնար է։ Անհնար է, եթէ, ինչպէս {ասացինք}, տարապայման մաքրասիրութեամբ ստրկացնենք նորան հին

կամ թէ, կատարեալ լինելով, մշակութեան կարօտ չէ։ {Ասացինք} որպէս թէ, որովհետեւ իրողապէս այդ բոլորը նոցա վեր

ը հասնում էր ընտիր վէպերի։ Բայց, ինչպէս առաջ էլ {ասացինք}, մեր ողորմելիքը ասում էին, թէ այդ վէպերը մեր ազ

անդէսի հետ, որի առաջին հատորը, ինչպէս վերեւումը {ասացինք}, բաւական վաղուց արդէն դուրս եկած լինելով, երկրո

մահը հաւատարիմ մնաց թէ՛ ս. Վարդանին, որ ինչպէս {ասացինք}, իր աներն էր, թէ՛ ազգին եւ թէ՛ սուրբ ուխտին, ա

եաց եպիսկոպոսը գիտէ։ Երկրորդ, ինչպէս առաջ էլ {ասացինք} (§ 20), Մեծ Վահանը հաշտուեցաւ Պարսից տէրութեան

ենթադրելու։ Մենք այսքանը գիտենք, ինչպէս առաջ էլ {ասացինք}, պատմութեան մէջ, որպէս գիտութեան մէջ, անպատշաճ

ւխ ամենայն Հայոց քահանայութեան"։ Վերեւում, երբ {ասացինք}, թէ Փարպեցին լոկ քահանային էլ քահանայապետ է կոչո

նելով Պ. Կրէյզերի հիւանդանոցի մէջ, ուր, ինչպէս {ասացինք}, միայն սառն ջրով են բժշկում, մրսեցաւ քանի անգամ

ահը: Նոցա մէջ երեւում էր Լուկուլլոսը, որ ինչպէս {ասացինք}, տնտես էր տէր սատանայի մօտ: Սատանան նկատելով Լո

ուելու համար: Նա, մինչ տանը ոչ ոք չկար, ինչպէս {ասացինք}, ոչ հայրը եւ ոչ մայրը, հանեց սեղանի արկղից բարա

եսը ծածկեցաւ կանաչ-դեղին վարագուրով, որ, ինչպէս {ասացինք}, պատճառւում էր մաղձից: Նա խոստացաւ խօսակցութիւն

կանութեան երկրորդ աղբիւրը, որ է լուսաւորութիւն։ {Ասացինք}, թէ ճիշդ լօգիկաբար քննելով, լուսաւորութիւնը հետ

աբար քննելով, լուսաւորութիւնը հետեւանք է կրօնի։ {Ասացինք} այս ճառի առաջին գլխումը, թէ " ասա՛ ինձ ո՛ր կրօնի

ւթիւնը, խաւարասիրութիւնը եւ դատարկապորտութիւնը։ {Ասացինք} նոյնպէս, թէ մինչեւ ո՞ր աստիճան բարձիթողի արած էր

Հայր Միքայէլ Չամչեան"։ Ինչպէս վերեւումը {ասացինք}, այս նամակը կարող է վկայել այն բանին, թէ Մխիթար

եւ ո՛չ մինչեւ անգամ հպարտ անհաւատութիւնը։ Արդէն {ասացինք}, որ այս գիրքը Լօյոլայի առաջին տարիներումը գրուած

որովհետեւ շատ անգամ հին կրաւորականը կամ, ինչպէս {ասացինք}, հասարակ բայը դարձել է ներգործական, ուստի եւ կր

բայց դորա կրաւորականը լինում է շատ անգամ կորչել։ {Ասացինք} շատ անգամ, որովհետեւ կրաւորականը գործ են դնում ո

ջ, որ մի ներածութիւն է... Եթէ, ինչպէս մի անգամ {ասացինք}, աջողի մեզ գլուխ բերել այդ կտիտ գործը։ Այս բ

տ՝ խնայելով եւ պէտք եղածից աւելի չառնելով։ Մենք {ասացինք}, որ ըստ-ը պիտի ստիպուենք ներս առնուլ, բայց՝ գի

ռանց դորան չէր լինիլ բայց աջողակի, ինչպէս արդերն {ասացինք}, այդ թերութեանքը եւ խորդուբորդքը հարթւում են, ե

ւ լինէին, կամ հետեւանքը մի փոքր մեղմ: Բայց մենք {ասացինք}, որ չենք ուզում այս բաներին իբրեւ թերութեանց վրա

չտալը կախւում է լոկ Գարեգնի խօսքից: Առաջ էլ {ասացինք}, որ հեղինակը անդադար պարապելով իր առաջնակարգ ներ

եղերի հայ ընկերութեան մէջ: Մենք, ինչպէս առաջ էլ {ասացինք}, թերութեանը կարգ չենք դնում այն չնչին անուշադրու

էկ մազի չափ վրիպելու կատարուել է: Ինչպէս առաջ էլ {ասացինք}, մենք բան չէինք ունենալ արգոյ հեղինակին ասելու,

կամ ձու տալի, որ տանեն քէֆ անեն"։ Վերեւը {ասացինք}, որ այս բանը հին է երեւում մեզ, անշուշտ այո լոկ

քրիստոնէութեան ժամանակ, նոյն այդ կրակը, ինչպէս {ասացինք}, անուանւում է մի դիպուածում Կաստոր եւ Պոլլուկս,

լ տալ այս տեղում: Ուստի, ենթադրում ենք, ինչպէս {ասացինք}, մի փոքր գիտութիւն, մի գաղափար, էլեկտրականութե

մի կործանաբէր կայծակի կերպարանքով: Երբ, ինչպէս {ասացինք}, երկրագունգի եւ ամպի մէջ առաջացել են այն այլասեռ

այտնի է թէ որպէս ծովից մի կաթիլ ջուր առնելով - եւ {ասացինք}, որ այդ միաւորութիւնը զգալի է լինում կամ որպէս կ

րան փոքր ի շատէ: Բայց ինչպէս մի անգամ արդէն {ասացինք}, այսպիսի գրքերը պիտի թարգմանուին լաւ բնագէտների

լի ուժ է տալիս մեր ենթադրութեան. պատճառ, ինչպէս {ասացինք}, փեսան ապացուցանում է դորանով, թէ կարօղ է հոգալ

է իր եղբարց երկու երեսանութիւնը: Ինչպէս առաջ էլ {ասացինք}, ափսո՛ս, որ շատ քիչ հանդէս ունի " [Սօս եւ] Վարդ

էին նոքա իրենց գեղում. ուստի, եւ, ինչպէս առաջ {ասացինք}, այդ աղքատութեան պատճառը չենք կարող հաստատապէս գ

խօսելու ձեւերով բնականապէս մօտ. պատճառ, ինչպէս {ասացինք}, անխտիր միեւնոյն պայմանների տակ են ապրում: Ով ո

լ այս է, որ մունջը բարոյապէս մարդ չէ, վերեւն էլ {ասացինք}, մունջը է անբան կենդանիների ամենակատարեալը. եթէ

ո մտածել: Մեր վերջին տեսակցության ժամանակ դու {ասացիր}, որ փողի կարիք ունիս. ի՞նչ է՝ ստացա՞ր, թե ոչ

ցուցի՞ր ասածներդ... - Ի՛նչ կայ: - Դու {ասացիր}, որ դրամի պակասութիւնը հետեւանք է երկրագործութեա

է մինչեւ այժմ չգիտես, թէ ինչ է թանգութիւնը, ինչ {ասացիր} ու գրիչ առիր ձեռքդ: Թանգութեան պատճառն ես հարցան

թեանը. ես իսկոյն կը հոգամ, եւ շնորհակալ եմ, որ {ասացիր}, թէեւ կարող էի ես եւս միտք բերել, բայց այսպիսի

, երեւի, փոխանակ գոյութիւն ասելու, սխալմամբ ձեւ {ասացիր}, ի՞նչ ասել է ձեւ. ձեւը կերպարանք է, բայց այստե

ւթիւնճի-օղլուն, համարեայ թէ բարկացած, - դու ի՞նչ {ասացիր}, - յաւելացրեց նա: - Ես ասացի, որ առանց քո հե

ները եւ ամբողջ աշխարհը: Մարդը հոգի ունի, ինչպէս {ասացիր}, բանականութիւն ունի եւ գլխաւոր սոցայ մէջ, սոցայ

եւ ես. պաշտօնեայք Քրիստոսի՞ իցեն, յանդգնագոյնս {ասացից}, թէ առաւել եւս ես։ Եթէ վաստակօք, առաւել. եթէ

'ի միասին մինչեւ 'ի հունձս, եւ 'ի ժամանակի հնձոց {ասացից} ցհնձողսն, քաղեցէք նախ զորոմնդ, եւ կապեցէք զայդ

Հռովմէականս անուանեալք. ո՛չինչ, եւ կրկին անգամ {ասացից} ՝ ո՛չինչ. մեռեալն լատինաբանութիւն ո՛չ եւս բաւելո

հասարակ զի՞նչ օգտի ի սմանէ՝ ոչինչ եւ կրկին անգամ {ասացից} ոչինչ։ Հին այդ լեզու զրկեալ է յիրաւանց ժամանակին

ի մէջ եւ շարում եմ կարգով, ինչպէս հարկն է: Դուք {ասացիք}, որ այս պաքսիմատները դիւրամարս չեն. ի՞նչ պիտոյ

ստ եմ լսել ձեր մարդասիրական խորհուրդը: - Լաւ {ասացիք}, - պատասխանեց բժշկապետը, - իմ տալու խորհուրդը չ

ստովանում ենք, որ մի փոքր մութ է երեւում մեզ այս {ասացուածը}. պատճառ, չէ հասկացվում, թէ որ ասում է՝ " ծառա

ղբաց նորա մահը։ Փարպեցին, իր Թղթում բերելով այս {ասացուածը}, աւելցնում է. " Ըստ բանի ողբոյն"։ Նախնեաց գրո

ց վրայ, չէ կարելի եզրակացութիւնք հանել բիբլիական {ասացուածներից}, այլ, նկատողութիւններից եւ հարկաւոր փաստերից,

իսկ պարտ էին դրոշմել 'ի գիրս իւրեանց զեղանակաւոր {ասացուածս} կուսակցութեան Հայոց, եւ ոչ եւս պղտոր ջուր արբուց

՛ քանի իմաստունների հանճարեղ, զօրաւոր, քաջասիրտ {ասացուածք} եւ խօսք, համեմաւոր զուարճութիւնք, սրամիտ, ազատ

ցիր, թող պ. Շամիլը յուր Խալիլ Նայիրին մին հոգոց {ասե}: Իմ առողջությունս այս րոպեիս այնպես է, ինչպե

աւորեալ ազգաց՝ գինք են անդուլ ճգանց, կամ թէ լաւ {ասե} ՝ գինք արեան. իսկ Հայք ի հարկէ ծայրագոյն պակասամ

ւն չունի՛ Քրիստոսի թագաւորութեան մէջ"։ Թո՛ղ {ասե՛ն} այժմ այդ չնչին եւ թշուառակա՛ն մարդիկը, թէ ինչի՞

ո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Ձեզ, սիրելիք, {ասե՞մ} ով էր Այս խղճալի աղքատը, Այն ցրտումը, ոտաբոբիկ

փորում եմ, միթէ շա՞տ է։ Եթէ այսքան եւս չլինի, {ասե՞ս} որ պիտեր քաղցած մեռանել: Ինչ է իմ ստացածս եկեղեց

ան կասեմ, որ եթե Նախիջեւանից այստեղ եկողներն ինձ {ասեին}, թե Ղազարոսը հայի սեր չունի, ես նոցա խոսքով քեզ

ոք, վասն զի եթէ չէր ինքն հեղինակ եւ գրող՝ կարեր {ասել} զճշմարիտն, սակայն գոլով իսկապէս հեղինակ, վասն ա

ուսանել ի նոյն Մկրտչէն Սիմոնեան: Բայց ո՛չ կարեմ {ասել}, թէ նորին վեհափառութիւնն գիտէր զլինել նորին Սիմո

էն դեկտեմբերին նոյն ամ ի, առաւել քան զորս չունիմ {ասել} ինչ, ըստ որում ամենայն հանգամանք գործոյն յայտնի

հարցանեմ օտարից, մի՞թե լսողն իրավունք չունի ինձ {ասել}, թե այս ինչպես ազգականություն, որդիություն, եղ

ը հողմերի թեւերի վերա թռուցած կանցնեն: Չէ կարելի {ասել}, թե հայոց լեզուն չի ունեցել պատանեկություն կամ ե

այդ կողմերի այդպիսի աղմուկը չլիներ, ես, ինչպես {ասել} էի, անպատճառ կգայի եւ Ավտուշին եւս կբերեի, բայց

լինելով, ամենեւին անծանոթ եմ Ձեր գործերի կամ լավ {ասել} ազգային գործերի առհասարակ ընթացքին: Ես մինչեւ այ

աներ մի այդպիսի պարոնի: Ավելորդ ենք համարում {ասել} այստեղ, որ " Հյուսիսափայլը " լուռ մնալու չէ գալո

րերը եթե կամենաս ստանալ (եւ պետք է ստանալ), ես {ասել} եմ Սահակին եւ խնդրել եմ, նա կկատարե. պատկերներն

պարհի ու համալսարանի փողը տալու համար, եւ նա ինձ {ասել}, թե ոչ մի կոպեկ օգուտ չկա. 340 ստորագրությանց փ

խայտառակ բաներ կան, որ միմիայն բերանով կարելի է {ասել}, ըստ որում ամոթ է թղթի վերա գրել: 1860-ին " Հյո

ար աշխարհ ճանապարհ է կատարել եւ ոչ գիտե, թե ի՛նչ {ասել} է կամ ո՛ւր է Կալկաթա: Մենք հատուկ խնդրում ենք Ձե

ազգին վերաբերությամբ, նույնպես համարձակվում ենք {ասել}, թե անօգուտ չէր նա ազգին: Իսկ եթե քաղաքը, ո

ք ճարեց յուր համար, քան թե նորա ընկերքը ունեին, {ասել} է թե ուրիշի սեփականությունը գողացավ եւ հափշտակեց

՝ անկեղծ շնորհակալ եմ, բայց ես, ինչպես բազմիցս {ասել} եմ քեզ, մի անգամ էլ կրկնում եմ - ինձ ոչինչ հարկա

12 Սերմերը ծածկում են հողով: Մոռացա {ասել}, որ հողը պետք է հերկել ըստ կարելույն խոր եւ դաշտ

տակն է հետապնդում, ապա կարելի է նրանց դրականապես {ասել}, որ շատ ուշ եք ուշքի եկել: Ընդունեցե՛ք ողորմած

: Նամակ գրիր տուն եւ ինչպես անցյալ նամակում արդեն {ասել} եմ, նրանցից թաքցրու մեր տեսակցությունների ընդհատ

ել են նրան այդ դրության: Կարելի է դրականորեն {ասել}, որ հրեաները Հակոբի ժամանակներից մինչեւ այսօր ստ

ենահին հունական մի ձեռագիր, միայն չկարողացան ինձ {ասել}, թե ո՛ր դարին է վերաբերում. թերեւս այդ մասին խո

յդպես չեղավ: Եվ միայն այսօր կարող եմ որոշակիորեն {ասել}, որ նրանից այլեւս չեմ վախենում: Պիտի խոստովանիմ

պվի, որովհետեւ կարգին տենդում էի, եւ, կարող եմ {ասել}, որ այդպիսի մի քանի փոխակերպումներից հետո ուղղակ

ր, որպեսզի այդքան մանր չկտրեն: Կարելի է ուղղակի {ասել}, որ 1/4-ը ամբողջապես փոշի է, եւ ես պետք է փոշին

կուշաբթի: Բացի այդ, քեզ որոշակի ոչինչ չեմ կարող {ասել}, մանավանդ որ, իմ խնդրի պատասխանը դեռեւս չունեմ

նների խիստ հուսահատական վիճակին: Պետք է ճշմարիտն {ասել}, որ խմբագրությունները քիչ չեն մեղավոր՝ իրենց նկ

ր ես գործում։ Ինչի՞ համար են այդ բոլորը: Ավելին {ասել} ex post facto նույնպես ոչ մի արդյունքի չի հասցնի

սխանել կամ խնդիրն այնպես լուծել, որ կարելի լիներ {ասել} Satis est կամ ecce homo. ես հեռու եմ այդպիսի ման

ես դեռ բայերին չեմ հասել, բայց նախապես կարող եմ {ասել}, որ խոնարհումները պակասում են, իսկ եղանակներն ո

ազատվելուց հետո, իսկ թե ե՞րբ՝ այդ եւս չի կարելի {ասել}, որովհետեւ դժվար խնդիր է: Բարեւներ երկու սեռ

դուրս գրելն անհարմար է եւ տաղտկալի: Այն էլ պիտի {ասել}, որ քերականության վերլուծական մասը սկսած էլ չի ե

, այդ չնչին գումարը: Բայց պետք է ճշմարտությունն {ասել} Անգլիայի վերաբերյալ. այդ արել է քառասնական թվակա

գումարների գործին, որոնց համար, ահա, կարելի է {ասել}, 15 տարի է արդեն, ինչ մենք պատերազմ ենք մղում:

ում ընկած է սենատում, ու չգիտեմ եւ չեմ կարող քեզ {ասել}, թե երբ այդ ամենը կվերջանա: Առայժմ այլեւս ու

ե այո՛ եւ եթե Լիտան խոսքն էլ այնտեղից եք առնում, {ասել} է թե բնագիր ասորերենը կա Ձեր ձեռքում կա գեթ ուրիշ

ւ խայտառակում է Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին, որ {ասել} չէ կարելի: Հաւատա՛ ինձ, այն օրն է ձգել նորանց,

հաճութեամբ շարունակեց. - Պարո՛ն, ներիր ինձ {ասել} քեզ, որ դու ոչինչ հասկացողութիւն չունիս ուսումնա

ո համար անհասկանալի են, միայն պիտոյ է ինձ այսքան {ասել} քեզ, որ ո՛չ դու եւ ո՛չ քո գիշերասէր դարանամուտ ը

, որոնց գլխաւորը Հայոց լեզուի մասին. Նազարեանցը {ասել} է, թէ հայոց լեզուն յառաջանում է սանսկրիտեան լեզո

եղ են գործ ածում, արագիլը սիրամարգի տեղ, ինչպէս {ասել} էր Նալբանդեանցը: Դու առհասարակ լա՛ւ կարդա " Հիւս

ւստը ապահովելու համար, ապա թէ իրաւունք կը ստանայ {ասել}, թէ " գիտնական որդիք ունիմ"։ Հայաստանի որդոց գ

տանը այն վիճակի մէջ, ինչ վիճակում բարեա՛ւ մնա էր {ասել} նորան: Արշակունեաց թագաւորութիւնը եւ Հայրապետութ

նարել է Բենիամին Ֆրանկլինը"։ Շին. - " Ի՞նչ {ասել} է շանթապահ գործիք"։ Վաճ. - " Կայծակից պահպ

ի մարդ չքացնէր"։ Շին. - " Ճշմարիտը պիտոյ է {ասել}, չեմ տեսած, թէպէտ եւ այդ կինը շատ անգամ վառում

դու հանգիստ նստել ես տանդ: - Է՛հ, քեզ ո՞վ է {ասել}, որ այսպիսի անախորժ եղանակում ոտքդ դուրս դնես տա

ւում էինք Լօթեռ ու Ֆարմասօն։ Գիտե՞ս դու, թէ ինչ {ասել} է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... - Կարծում ես, թէ եր

րեխայի հե՞տ ես խօսում, որ հարցանում ես, թէ ի՞նչ {ասել} է Լօթեռ կամ Ֆարմասօն... - Ուրեմն գիտե՛ս:

իտե՛ս: - Անտարակո՛յս: - Ապա ասա՛, ի՞նչ {ասել} է: - Անհաւատ, հերետիկոս, հերձուածող, անա

լցուցանել քո ցանկութիւնը: Միայն այսքան կարող եմ {ասել} քեզ, որ երազ ասացեալը հաւատալու բան չէ։ Դու, ի

այդ նամակի վերայ: Ե. Ճշմարիտը պիտոյ է {ասել}, սիրում եմ հին բաներ։ Ինչ պիտոյ է առնել, ամենա

ինչպէս սովորութիւն էր Տագանրօգի մէջ: Եւ պիտոյ է {ասել}, որ այս ճանապարհով շատ շուտով յառաջ կը գնար բանը

ժամ հեռաւորութեամբ՝ Ռոստով քաղաքի մէջ: Պիտոյ է {ասել}, որ Նախիջեւանը՝ իւր աշխարհագրական դրութեամբ՝ Ա

առակ, իմ ուղղութիւնը ա՛յլ է բոլորովին՝ ճշմարիտը {ասել} եւ կանգնիլ մէջտեղումը: Ազգը, եթէ ունի բանականու

դ յօդուածը գրելուց յառաջ դրականապէս բարեաւ մնայ է {ասել} լօգիկային, որ առանց դորան եւս շատ սիրելի չէ օբսկ

շատ սիրելի չէ օբսկուրանտներին: Ճշմարիտը պիտոյ է {ասել}, ես " Մեղուի " վերայ չկամիմ ուշադրութիւն դարձուց

նի մարդիկ, չգիտեմ ինչ հիման վերայ, մինչեւ անգամ {ասել} էին, թէ Շահբէգը կամի Պ. Իսահակեանցին կնքահայր շ

վերայ մատենագրութեան ասպարիզում: Երկրորդ՝ պիտի {ասել}, որ Պ. Իսահակեանցը փախչում է իմ առաջարկած հարցմ

շխաւոր... Պ. Իսահակեանցը " Մեղուի " 14 համարում {ասել} էր, թէ " այն ժամանակ ազգը արժանի էր մեղադրութեան

ութիւն կը գործէ Մուզաների բարեկամի վերայ: Ես {ասել} էի, թէ " ազգը էապէս անարգողքը չեն նոքա, որոնցից

մի այլ անբիծ աշխարհ եւ այլն, եւ այլն"։ Ես {ասել} էի՝ վէրքերը բացում են վիրաբուժական դարմաններ մատ

իան սաստիկ արգելում է այդպիսի չարագործութիւն: Ես {ասել} էի, որ Պ. Իսահակեանցի աչքումը միեւնոյն յարգ ու

դէպի յունական դպրոցները, եւ թէ այդ երանելիքը չեն {ասել}, որ պարտական չէին Հայաստանին, այլ շտապել են գալ

անդրիա ուսանելու, այն ժամանակ նոքա եւս կարող էին {ասել} այն, ինչ որ ասում ենք այժմ մեք՝ ազգի հոգաբարձու

տունների եւ հոգեւոր իշխանների վիրաւորութիւնը: Ես {ասել} էի եւ ասում եմ այժմ եւս, որ մեծ կասկած եւ երկբայ

ասկածել, այլ է կերպարանեալ երկիւղ լինել, ինչպէս {ասել} էր Պ. Կոմս Էմմանուէլը: Եւ Պ. Իսահակեանցը ինչ տ

առակուելու լինէի դորանով։ Մի՞թէ այս եւս Մուզան է {ասել} Պ. Իսահակեանցին: Ես հաւատացած եմ, որ եթէ Պ

ցեալ փոսի վերայ: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ չէ {ասել}, որ Մասիսը բնակարան է Մուզաների։ Ասելը ինչպէ՛ս

լուխը ", ես ամենեւին չեմ հասկանում, թէ ինչ կամի {ասել}, որովհետեւ, նայելով քերականական կանոններին, ու

Բայց արի տես, որ ես եւ իմ նման մարդիկ շատ, թող {ասել} եւ " Հիւսիսափայլ " կտրիճ եւ անխարդախ օրագիրը, առ

տեսութենից յառաջ աստուածաբանութեան վերայ: Ո՛վ է {ասել} նորան, որ, կրթութիւն ստանալով, պիտոյ էր անպատճ

ւմ կատարուած տեսել է այս իրողութիւնը, կամ Մուզան {ասել} է՝ Մասեաց դարեւանդից Ղզլար վազելով: Ինչպէս մեծ

անալու: Մի՞թէ այդ եւս Մասեաց դարեւանդից Մուզան է {ասել} Պ. Իսահակեանցին: Ճշմարիտ, երջանիկ մարդ է Պ. Ի

ծանօթութիւնքս եւ նամակներս։ Բացի սորանից, պիտի {ասել}, որ նորերումս հանդիպեցայ Պ. Բէգզադէին, որ նոր

լինէր, ի՞նչ է շինում երկնքումը: - Քեզ ո՞վ է {ասել}, որ նա երկնքումն է, նա մեզանից շատ հեռի չէ, եթ

ադէն չդարձաւ, գլխներիս փորձանք դարձաւ, կարող էք {ասել} ՝ ի՞նչ պիտոյ է առնել, այսպիսի Բէգզադէների պարտակ

Այսքան պիտի իմանալ, որ հօրեղբայրս ինձ ոչինչ չէ {ասել}, որովհետեւ երբէք չեմ ներգործել նորա կամքի ընդդէմ

թեան պակասութիւնը եւ չքաւորութիւնը: Այս եւս պիտի {ասել}, որ եղերերգական խաղարկութիւնը կատարուեցաւ ոչ այն

հասկացողութեան չափի ու աստիճանի վերայ, կարելի է {ասել}, որ վատ չէր: Եղերերգութեան մէջ Հայոց զօրքը

նացած, ցուցակ է լինում մի ողորմելի վիճակի: Ի՛նչ {ասել} է կենտրոնանալ իւր մէջ: Կտրել ամենայն հաղորդակցու

ձեռքում, իսկ եթէ մի արարած կենդանանայ իւր մէջ, {ասել} է թէ, մատնում է իւր անձը մի յաւիտենական բանտարգե

դէպի մի անտանելի Ռեւմատիսմուս: Ճշմարիտը պիտոյ է {ասել}. մեր համար, ըստ որում սովորած ենք, հիւսիսային

ս գտանուելով իմ ձեռքում, յանդգնո՞ւմ ես այդ խօսքը {ասել}: - Խնդրում եմ չբարկանալ իմ վերայ, եթէ ես չկ

տ է մահից, ճանաչելով եւ հասկանալով, խաւարը լոյս {ասել}, իսկ լոյսը՝ խաւար: - Նշանակում է՝ շատ անօ

ձել աշխարհի երեսի բոլոր կրօնքը եւ դաւանութիւնքը: {Ասել} է մի խօսքով, թէ ոչինչ սուրբ բան չկայ ձեր համար ա

, անցաւ նորա երեսի վերայով: Ճշմարիտը պիտոյ է {ասել}, ես խիստ վարուեցայ՝ յանդիմանելով նորա անհաստատո

եան վերայ: Դուք, որ ուսումնականքդ, որ կարելի է {ասել} երկու եւ կէս մարդ էք, եթէ հաշտ չէք միմեանց հետ,

րոզում էք բարոյականութեան ընդդէմը... - Ո՛վ է {ասել} ձեզ, թէ մեք քարոզում ենք ընդդէմ բարոյականութեան

ի օրինաւոր քննութիւն: Աւելորդ է մի խօսք եւս {ասել} տպագրութեան անպիտանութեան մասին: Թիֆլիզը, որ այ

որ առաջին հատորի, ժողով մակագրերի, որ կարելի է {ասել}, միմիայն անսխալ մասն է այդ աշխատութեան, ըստ որո

աւուր վերածել ի լաւ անդր վիճակ"։ Ի՛նչ կամի {ասել} սորանով, անհասկանալի է. հիմք եւ լօգիկա չկայ...

ւթեամբ ցոյց էր տալիս Վերսայլը օտարներին՝ կամելով {ասել}, թէ ահա՛ այն գոգաւոր հայելին, որի կենդրոնում հա

րող գտանել այդ դպրոցի մէջ: Աւելորդ է մի խօսք եւս {ասել} ՝ դպրոցի ուղղութեան բնաւորութիւնը սահմանելու համա

ար, ըստ որում, աշխարհին յայտնի է այսօր, թէ ինչ {ասել} է աբեղայական դաստիարակութիւն։ Վարժապետքը մեծ մաս

նատիկոսական կոյր ախտով, որի հետեւանքը, ցաւելի է {ասել}, եղած է եւ է կամակոր եղբայրատեցութիւն: Ինձ

քանի բառ խօսել այս մասին եւ աւելի բացայայտ կերպով {ասել} մեր կարծիքը: Ոչ ոք չէ տարակուսում, որ Պ. Լ

զադէն պահում է արծաթը իւր մօտ: Երբ որ դրականապէս {ասել} էր պատանուն, թէ չկամէր ունենալ նորան իւր խանութի

ինք համարձակութիւն: Հարկադրւում ենք այսքան միայն {ասել}, որ հին բարոյական աշխարհի եւ հին խելքերի դրութիւ

ն դարձել մեր կանայքը: Աւելորդ էր մի խօսք եւս {ասել} մայրաքաղաքներում գտանուած Հայ կանանց մասին. նոքա

ով, հրաժարուիլ գործունէութիւնից, մեր կարծիքով, {ասել} է՝ անձնասպան լինել: Ահա, այս պատճառներից

ած լինէի։ Այլ հարկաւոր եմ համարում մի երկու խօսք {ասել} այն մասին, թէ ինչ բաներ հարկաւոր էին ազգին նախ ե

չ բառացի, այլ տառացի մտքով, եթէ կարելի է այսպէս {ասել}, եւ այս բանը կ՚երեւի պարզ, եթէ օրինաւոր կերպով

է կենդրոնացած էին մեր դպրութիւնը եւ կրօնը, կամիմ {ասել} ՝ այն մեհեանները, որ գտանւում էին Աշտիշատ, Արտա

ք արծաթ վճարել, որ ներկայումս Տաճկաստանի հաշուով {ասել} է 54 ղուռուշ. մի՛թէ սակաւ են այն մարդիկը, որ ոյ

ն լեզուի մէջ: Մի քանի բազմադէմ կամ, աւելի լաւ է {ասել}, անդէմ մարդիկ փոքր էր մնացել, որ կիսաստուածների

ս " Կոտրած ոտքով կովի " անմահ տաղերգուն մի տաղ չէ {ասել} Պ. Չէրքեզեանցի յիշեալ հսկայական քաջագործութեան վ

դաւաճանելուց։ Այո՛, մի մասնով այս եւս կարելի է {ասել}, որ " մեր հայրերը ազոխ կերան, իսկ մեր ատամները

ջաբանը, ասես թէ ապտակ իջեցուց երեսիս. հարկ չկայ {ասել}, որ բոլոր գիրքը կարդալը հաւասար էր կից ընդունելո

արհի առաջեւ, որ բնաւ իսկ գաղափար չունի, թէ ի՛նչ {ասել} է Հնդկա-եւրոպական լեզուներ, կատարելապէս ապացուցա

ակուած մարդ: Ինչպէս թողունք Պ. Խուդաբաշեւին {ասել}, թէ " Հայոց եկեղեցու ընդհանրականի հաղորդութենից

ց անցած գնացած կեանքի մէջ: Աւելորդ մի բան էր {ասել} եւ հաստատել, որ Բիւզանդական կայսերութիւնը, իւր

դերձ, ստիպուեցաւ հաղորդուիլ: Սակայն պիտոյ է {ասել}, որ դոյն այդ հաղորդութեան օրում, մի եպիսկոպոս չ

եւ լռութեան մասին այսքան միայն արժան ենք համարում {ասել}, որ դա մի կամայական բան չէր: Մեք միշտ " Հիւ

ի բանական դատողութեամբ: Աւելորդ ենք համարում {ասել}, թէ ոչ ոք իրաւունք չունի բռնադատել ուրիշի սրտի վ

Litérature allusionelle: Շատ ժամանակ չէ, որ {ասել} էինք, թէ ազգութեան տունկը, ինքնուրոյն գործականո

րի թիւը. միլիոնաւոր չեն վաճառական տուների թիւը. {ասել} է թէ այն միլիոնները բաղկացնողը է հասարակ ժողովուր

կանութիւն: Այն ժամանակ միայն ստուգապէս կարող ենք {ասել}, թէ Անգլիան հարուստ է, երբ այն միլիոններ բաղկաց

վարձու: Ազնուականը այսօր, եթէ կամենայ, կարող է {ասել} ֆերմերին. " Այսչափ ժամանակ գործեցիր եւ մշակեցիր

ակուած հողի քանակութիւնը անցնէ քսան մարդու ձեռք, {ասել} է, թէ բովանդակ գեղացիք պիտի վարձ վճարեն այն քսան

Խօսակիցը վայրկեան մի շփոթեցաւ եւ, իրաւը պէտք է {ասել}, խղճի խայթ եւս զգաց, ազնուաբար, որ հին ժամանակ

, եթէ կարելի լինէր կառավարութեան կամ ազնուականին {ասել} ստրուկներին. " Մանկո՛ւնք, այս օրից յետոյ ազատ է

լ՝ առանց հող տալու շինականին: Երկիր չտալ նոցա, {ասել} է 23 միլիոն ժողովուրդ օրական հացի կարօտ ձգել, աս

ել է 23 միլիոն ժողովուրդ օրական հացի կարօտ ձգել, {ասել} է, այդ ազատութեան միւս օրը պատերազմ ունենալ 23 մ

պատերազմի սարսափելի զօրութեամբ: Երկիր տալ նոցա, {ասել} է բովանդակ ազնուականութիւնը յարուցանել կառավարութ

ի հիմք, նա ունի հող, նորա ձեռքում կայ նիւթ, որ {ասել} է ոյժ եւ կարողութիւն դրամի համազօր, բայց երբ նա

է: - Ի՛նչ է այդ թանգութեան պատճառը եւ ի՛նչ {ասել} է թանգութիւն: - Եթէ մինչեւ այժմ չգիտես, թէ

տալ յիսունի եւ պահանջում է հարիւր։ Ի՛նչ կարող ես {ասել}: " Եթէ դու չտաս հարիւր, ուրիշ տուող կայ ", - ա

եւ երթայ մայրաքաղաք կամ այլ գաւառական քաղաքներ: {Ասել} հարկաւոր չէ, քանզի մինչեւ այստեղ ասածներիցս հետե

առհասարակ վաճառական է. ի՞նչ վաճառական, կարելի է {ասել} իւր անունով ` ուրիշի գործակատար: Մեծագոյն մասը ա

րոզածը. իսկ այն մասը, որ դուրս է իւր աշխարհից, {ասել} է թէ գտնւում է գաղթականութեան եւ պանդխտութեան մէջ

նը աւելի արժէք ունին նորա աչքում: Շատ դառն է մեզ {ասել} այս խօսքը, բայց ծածկել այն, ինչ որ զգում ենք,

նայի հետ վերաբերութիւն չունի, այլ, կամենում ենք {ասել}, թէ մարդը նախ եւ առաջ կենդանի է, եւ ապա բարոյակ

ր ապրանքը Թիւրքիոյ մէջ եւ պիտի վաճառէ Եւրոպացոց, {ասել} է թէ, փոխանակ տալու, ինքը պիտի ստանայ առողջ դրա

կարող լինել մի հրապուրիչ բան: Մեզ կարող են {ասել}, թէ մեք նկարագրում ենք այս կացութենների միայն տխ

, չկայ գործունէութիւն: Ուր չկայ գործունէութիւն, {ասել} է չկայ շարժողութիւն, իսկ ուր շարժողութիւն չկայ,

եք յետոյ կը խօսինք, այժմ այսչափ միայն հարկաւոր է {ասել}, որ եթէ չկայ այդ զօրութիւնը, արտաքին ոյժերը, յ

րոգութիւնքը հեշտ բաներ չեն, եւ համարձակ կարելի է {ասել} ՝ նոր ի նորոյ ձեռք բերելուց աւելի դժուար: Ուրիշն

ցած բաժինքը պիտի բաժնուին նոցա զաւակների մէջ, որ {ասել} է, թէ քո թոռներին, քո ունեցածից հազիւ պիտի հասն

կայ են այս օրէնքին եւ այս հաշուին: Կարող են {ասել}, որ եթէ մարդը եւ նորա կեանքը դրուի ճիշտ մաթեմատի

ւ մեղք է, որովհետեւ յանցանքի փոխարէն պատիժ կայ: {Ասել} է, այնպիսին, եթէ իւր անձը վտանգելու չլինէր, ին

յինէն ոք բան մի, Ընդ բարս ձեր անկայուն {Ասել} ինչ ո՞չ ունէի"։ Այսպէս վերսաստէ Ադամ՝

ակատուն. Էր երբեմն այս խնդիր, Բե՛ր, {ասել} նաեւ կնճիռն, Այլ գիտութիւն լուսակիր Բ

ն ի բերան Յամբովկ փութացեալ վիպիս Ոճով {ասել} զամենայն, Զոր ինչ դիպեալ ամոլից: Գա

գային անձնապահութեան եւ ապագայ բարօրութեան, բե՛ր {ասել}, ազատութեան ի ծառայութենէ։ Քանզի, ցորչափ կացցէ

մեր չունի երբէք անհետանալ։ Աւելորդ իմն համարիմք {ասել}, թէ ի բարւոք ի կիր առնուլ զայսոսիկ անօթս, ազգն

ի Լուսաւորչէն, ածական անուն է. նոյնպէս կամելով {ասել} է՝ նոցունց էութենէ: Դաւանութիւն պապականաց, թե

առել: Այլ թէ է՞ր վասն երկնչի Այվազովսքին վճռաբար {ասել}, թէ եկեղեցին մեր խոստովանի ի Քրիստոս զմիաւորեալ

ինի ո՛չ մարմին, այլ ուրոյն անձնաւորութիւն, բե՛ր {ասել} ե՛ւ մտօք ե՛ւ կամօք, զի սոքա հետեւականք են աղբերա

Նայելով նորա դուրսի ընթացքին Ուղիղ բան {ասել} է անհնարին։ Շատերը մինչեւ այսօր ասած

աքիս մի նշանաւոր փողոց, Բայց կարող ես յայտնի {ասել}, թէեւ չէիր շատ հինուց, Թէ դու քո մէջ ծաղկեց

Անբաղդ Հայկածին Քաջերն յանձնեցին {Ասել} խօսքերս Ասկճի Գասպարին. Հայաստան աշխար

կերպաս, Դիպակ, թաւիշ թանգագին. Նա չգիտէր ի՞նչ {ասել} է Արծաթի կարօտութիւն. Այժմ անլուայ, մազերն արձա

պէտք չէ, Տո՛ւր ուրիշի, ում կամիս. Քեզ մի անգամ {ասել} եմ, Յիշի՛ր եթէ միտք ունիս: Կեանքիս գարունն է ա

պաշտպանել: Ինչ որ մեր ամբաստանուած նամակի մէջ {ասել} ենք, նոյնը կրկնում ենք այսօր եւ վճռաբար յայտնում

ր կողմից Պ. Չամուռճեանին ընծայելով, շտապում ենք {ասել}, որ օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ քննւում է եւ դատւ

նութիւնը եւ Հիւսիսափայլը, համարձակւում ենք այսօր {ասել}, ազատամտութեան կողմից վերջին օրագիրը չլինելով,

քսէթ եւ Եղիազար կաթողիկոսների կամ կիսասիրտ կամ թէ {ասել} երկդիմի գործերը եւ ընթացքը, միւս հոգեւորների վաս

վերացականութեամբ ապրեցանք, որ, ուրիշ խօսքերով, {ասել} է մեռանք, մի՞թէ պէտք չէր մի փոքր կեանքի վերայ եւ

ն չունէին եւ հայերէն խօսելու ժամանակ, ամաչում եմ {ասել}, ռուսերէն մտածելով, ռուս բառերը, նախադասութիւն

ա միշտ աշխատել է այդ խորհրդով։ Եւ ոչ ոք չէ կարող {ասել}, թէ բոլորովին կորած է նորա աշխատութիւնը։ " Հիւս

ւն մի, որպիսի եւ իցէ մասնաւոր առարկայի կամ, լաւ {ասել}, ուսման ճիւղի։ Այժմեան դրութեան մէջ Հայոց ազգը

շատերը կան, եւ ո՛չ միայն շատ կան, այլ կարելի է {ասել}, թէ մեր մատենագրութեան մեծ մասը այսպիսի բաներից

կարդալ, պարտականութիւն եմ համարում միայն այսքան {ասել}, որ, եթէ մեր Մխիթարեան գերապատիւ Հարք չեն կամեց

վը հեռի են մնացել լուսաւորութեան ճրագից, պիտոյ է {ասել}, թէ այս վիպասանութիւնը, այս հրաշալի գործը, առա

եան հարազատ զաւակներն էին։ Այսքան եւս աւելորդ էր {ասել}, եթէ մեր Ազգի բոլոր որդիքը ձեռնհաս լինէին քննել

սրտիս երախտագիտութենից դէպի Աստուած, ստիպւում եմ {ասել} հանապազ. " Փա՛ռք քեզ, Տէ՛ր Աստուած, որ, խնայե

իւն տալուց յետոյ մի երկու խօսք պատշաճ եմ համարում {ասել} այն մասին, թէ ես իմ այս աշխատութեան մէջ գործ դրե

թէ մի նոր կենդանութիւն եկաւ վերաս: Չար լեզուներ {ասել} էին ինձ, թէ քո թոքախտութիւնքը զայրանալով զրկել է

նք (пасквиль), գրել են մի այսպիսի յիմար բան եւ {ասել} են ժողովրդին, թէ ահա այս է կրիտիկայն։ Մի՞թէ կար

օսելով ընդհանրապէս կրիտիկայի վերայ, այս եւս պիտի {ասել}, թէ նա մի չափ է, մի նշանացոյց է, մի այնպիսի կշ

այնքան ծաղկած է կրիտիկայն, որ համարձակ կարելի է {ասել}, թէ այդ բանը դարձած է մի մեծ ճիւղ մատենագրութեան

հոգու։ Իսկ այն ազգը, որ չունի մատենագրութիւն, {ասել} է, թէ չունի եւ բանականութիւն, որովհետեւ մատենագ

ր չենք կարող, առանց մեր խղճմտանքը արատաւորելու, {ասել}, թէ մեր ազգը ունի մատենագրութիւն։ Ի՞նչպէս թէ չո

Այդպիսի մի մատենագրութիւն, թո՛ղ ներեն մեզ այսպէս {ասել} ճշմարտութիւնը, նման է Ճիզուիթների կրօնաւորութեան

ինութիւն չէ կարող ստանալ նորանից, ի՞նչ յանցանք է {ասել}, թէ մատենագրութիւնը դանակով կտրած բաժանած է ժողո

աժանած է ժողովրդի կեանքից։ Ուրեմն ի՞նչ յանցանք է {ասել}, թէ ժողովուրդը չունի մատենագրութիւն, որի մէջ եր

ատուական հիւթերը։ Եւ Հայոց մանուկը, կամ թող {ասել} ՝ Հայոց ազգը, ի՞նչ գրքի մէջ կարող էր տեսանել մի

: Հազար փիլիսոփայութիւն - մէկ ստակ: Կարող են {ասել}, թէ փիլիսոփաների ճիգը եւ նպատակն էլ այն է, ինչ

ղութեանը գումարը, այն ժամանակ միայն կարող եմ քեզ {ասել}, թէ ինչպէս բան է այդ նորը, բայց մինչեւ այն ժամա

արդ, որ գարեջրի շոգիներով չէ բթացրել իր ուղեղը, {ասել} է ուրեմն եւ զգում է երբ երես առ երես քսւում է իրա

նդ եթէ կամենում էին բամբասուած դպրոցը պաշտպանել, {ասել} թէ Ալեքսանդր Մակեդոնացին Արիստոտէլի աշակերտն էր,

ր բովանդակ հին աշխարհի մայրաքաղաքին: Մոռանում էի {ասել}, թէ Լանկթամուրը իմ աչքի առաջեւ երեք անգամ արիւնո

ունի բարեկամութիւն եւ սէր, հարկաւոր եմ համարում {ասել} մի քանի խօսք եւ նորա ծառայապետի համար, որին կարդ

գործերը կարգի դնելով, ստիպեց նորան, մնաք բարեաւ {ասել}: Ահա՛ այստեղ կատարուեցաւ մարգարէութիւնը քահանայա

աւորք ի գործատան մէջ: Շերամապահ Ինձ քաղցր է {ասել}, գոչեց նա, մի քանի խօսք այն եռանդուն եւ կրակոտ

մեն մարդերից էլ մեղաւո՛ր եմ. բայց մեղքը մե՛ղք չէ {ասել}, ո՞ր արհամարհոտ եւ ամբարիշտ հոգին կարող է մտքից

հա լուռ եմ կենում, որովհետեւ ինձ բնա՛ւ հարկ չկայ {ասել}. Քրիստոսի ահագին եւ անաչառ օրը չի լռիլ, այլ անշ

սք են տուած մեզ, եւ այդ տան Աւագ անունով քահանան {ասել} է, թէ. " Երբ էլ որ լինի, ես իրեն իսկ՝ Ղազարին

զարդ էր"։ Եւ լսողները, ուրիշ բան չկարողանալով {ասել}, միայն այս պատասխանը տուին, թէ. " Նորա հալածու

կը գործեն։ Համարձակւում եմ յանդգնութեամբ այս էլ {ասել}, եթէ ստոյգ չեն իմ կարծածները, դո՛ւ, Տէ՛ր, քաղ

եղեցու՝ Վաղարշապատում կամ Նորքում լինելու վրայ, {ասել} է, թէ պարզ ըմբռնողութիւն չունի այն մասին, թէ ին

պացուցեալ ճշմարտութիւն է։ Բայց սակայն չենք կարող {ասել}, թէ բո՛ւն Ս. Լուսաւորչի օրով է եղել այդ անուանա

այդ պարիսպը դէպի հարաւ, չէ կարելի այլեւս հաստատ {ասել}. բայց երեւի թէ տակաւին շատ առաջ էր գնում, որովհ

, Պատմ. Հայ., եր. 307-8)։ Կարելի՞ բան է {ասել}, թէ այդ Վաղարշապատի Կաթողիկէն չէր նոյն իսկ այսօր

պատմել Էջմիածնի նաեւ վերջին մոնթը։ Աւելորդ է {ասել}, որ Վաղարշապատի մէջ երկու հատ չէր, այլ մէկ հատ

ուղիկէին " (Սեբէոս, եր. 14)։ Մեզ կարող են {ասել}, թէ Փարպեցու Թղթում կան տեղեր, որ Փարպեցու յանձ

էին համարել տալ նորան յանձուած վանքը։ Աւելորդ է {ասել}, որ մենք չգիտենք, թէ ինչի՛ համար, եօթներորդ դա

Պատմութիւնը, ուստի մենք չգիտենք եւ ընթերցողին էլ {ասել} չենք կարող։ § 9. Փարպեցին ինքն է եղել առաջին

տեղ տեսնում ենք մի Ղազարի անուն, բայց չենք կարող {ասել}, թէ Կիրակոսը Փարպեցուն է հասկանում՝ Ղազար ասելո

բ. ուստի ի՛նչ որ մարդու միտքը գալիս է, կարելի է {ասել}. էլ ո՛չ քննութիւն եւ ո՛չ ապացոյց։ Մենք ոչ միայն

ւ ջանիւ եւ սաստիկ աշխատութեամբ հաւանեցուցեալ տայր {ասել} զթագաւորն Յազկերտ զի շնորհեսցեն նմա զորդիս երանել

նի Սամուէլի 'ի 502 ամի"։ Չենք ամաչում այստեղ {ասել}, որ պարզապէս չենք հասկանում այս ծանօթաբանութեան

. Էմինը քահանայապետ աշխարհին խօսքը, եւ ուզում է {ասել}, թէ Փարպեցու Սիւնեաց աշխարհում մնալը Մուշէ կաթող

ով էր, ուրեմն 502 թուականից յետոյ. թէ՞ ուզում է {ասել} ՝ այս այն Մուշէն է, որ Սամուէլից յետոյ կաթողիկոս

Սիւնեացն՝ յառաջագրեալ եպիսկոպոսն աշխարհին ", որ {ասել} է՝ Յունաստանից վերադառնելուց յետոյ, երբ բոլոր խ

ամանակի ձեռքով, որ անմերժելի է, ինչի՞ չէ կարելի {ասել}, որ այդ կերպով եւ Հրահատը դարձել է Հրատ։ Ինչ

ն ունինք այդ կրճատութեան մասին եւ չենք կարողանում {ասել}, թէ ինքը Փարպեցին է կրճատել. եւ սոքա են մեր պատ

ճատելով՝ Հրատ կոչէ"։ Թող ներէ մեզ պ. Էմինը {ասել}, թէ որպէս միշտ եւ հանապազ, նո՛յնպէս, եւ մա՛նաւ

տեսնելը բնա՛ւ իրաւունք չէ տալիս մեզ հաստատողապէս {ասել}, թէ ինքը՝ Փարպեցին է կրճատել։ Մեզ թւում է, թէ

տ մարդ չեկաւ վանքը, ուստի եւ կարո՛ղ էր իր Թղթում {ասել}, թէ " ածէր ի տուն ոչ իբրեւ զաղքատ զոք 'ի կազմածէ

. 57)։ Բայց սակայն, մենք երբէք չենք ուզում {ասել}, թէ Փարպեցին ծառայ մարդու, կամ աղքատի զաւակ էր

վերապատուելին այդ անունը, ապա ուրեմն մեզ մնում է {ասել}, որ բաւական աջո՛ղ է եղել այդ առասպելի արուեստակա

ծաշնչի մէջ, բացի Յովհաննէս Աւետարանչից, ոչ ոք է {ասել} այդ խօսքերը։ Մենք դրականապէս ընդունեցինք պ. Էմի

ր յիշուած սրբերին վերաբերել, մենք յանձնառու չենք {ասել}, մանաւանդ որ պարզապէս չենք հասկանում եւ չգիտենք

ք տասներորդ դարու վերաբերութեամբ, բայց կարելի՞ է {ասել}, թէ այդ տեղը չկար հինգերորդ դարում, կամ, եթէ կ

բնաւ օրինակ եւս չենք ուզում բերել։ Բայց ի՜նչ {ասել} է Սեւուկի պարտէզի մարդիկ։ Եթէ Սեւկոյ դրախտը պիտի

բանում է այսպէս. " Ոչ յանձն առնումք համարձակապէս {ասել}, եթէ յո՛ր 'ի քահանայապետից մերոց ակնարկէ Ղազար.

Փարպ., Պատմ. Հայ., երես. 154)։ Աւելորդ է {ասել}, որ, բացի Ռշտունեաց Սահակ եպիսկոպոսը, Ղեւոնդեա

չ "գրաբառ"։ Յայտնի է, թէ ուղիղ խօսելով՝ չէ կարելի {ասել} գրաբար, այլ գրաբառ, ուրեմն եւ աշխարհաբառ եւ ոչ աշ

է նշանակում, ինչ որ մենք ուրիշ բառերում ուզեցանք {ասել}. այսինքն՝ եթէ ջրին խումը, ապա եւ երկաթին ծեծուածք

ըստ օրէ", այլ "ժամ ըստ ժամէ", եթէ կարելի է այսպէս {ասել}, աւելանում են ռուսի բառեր. այնպէս որ, սորանից յիս

ել սատանային ինկվիզիցիոնի պահարանից: Մոռացայ ձեզ {ասել}, որ սատանան ամենայն օր չէ կրում այս վերարկուն,

ր շարադրութիւնների անունները, կարող էր մանրամասն {ասել} բոլորի տպագրութեան տարին, միտքն էր պահում, թէ ո

ս քեզ, որ չեմ սիրում վերստին տաքացրած բաներ, եւ {ասել} եմ, որ տաս ինձ միայն թեթեւ բաներ, որ մանաւանդ ա

: - Դոքա՞ են ձեր ժամանակի գործը. ուրեմն պիտի {ասել}, որ ձեր ժամանակը շատ յիմար է: - Ես մեղաւոր

աբել, ինչպէս այս գործում: Բայց պիտոյ է ճշմարիտը {ասել}, որ այսպիսի թեթեւահաւատ ժողովրդի եւս երբեք պատահ

իմարացած ու խաբուած. ինչպէ՞ս համարձակւում ես դու {ասել} ինձ " իմ մռայլութիւն "... չկամիմ այլեւս լսել ք

ուր անտարակոյս անհետ կը լինին նոքա: - Կարճը {ասել}, այս թերթերի օգնականութեամբ ես պահում եմ բոլորին

-Գանչեցէք գրականութեան դիւապետը (աւելի լաւ է {ասել} ` Այսապետը), որ կատարէ իւր յայտարարութիւնը, -

ինչ ես ասում, - բացագանչեց սատանան: - Կամիմ {ասել}... կամիմ ասել... թէ ախտոտեալ էր իմ հարբղխով

բացագանչեց սատանան: - Կամիմ ասել... կամիմ {ասել}... թէ ախտոտեալ էր իմ հարբղխով, - պատասխանեց կ

ր, լի՜րբ, անզգամ. դու այժմ կամիս նոյն բանը ինձ {ասել}, թէ քո լեզուն թէեւ ծանր էր, այլ գրիչդ ոչ, եւ դ

ինը արդէն ծանօթ է նորա հետ. այսքան միայն պիտոյ է {ասել}, որ Ֆիֆիքոքոյ դեւը (այսպէս է ամուսնական գործերի

տած: Գլուխ տուեց սատանային եւ կամենում էր մի բան {ասել}, բայց մօտի կանգնած դեւերը նշանացի արեցին նորան,

րի սիրտը լցուած է ուրախութեամբ, ի՛նչ մնում է ինձ {ասել}, եթէ ոչ սրտիս խորքիցը օրհնել այս օրը: Ձեր մռայլ

քանի անիծեալ հոգիների տարեգլուխը: - Շատ բան {ասել} էի. միթէ՞ պիտոյ է ամենայն ասած բան կատարուի. այ

ց դէպի տրտմութիւն փոխադրուի: Եւ ճշմարիտը պիտոյ է {ասել}, ուրախութեան մէջ ի՛նչ հարկաւոր են ուսումնական խօ

Լսի՛ր, նա պարապում է Ալքիմիայով... - Ի՛նչ {ասել} է Ալքիմիա, խնդրեմ հասկացրու, - վեր առեց շուտով

սը, - եթէ Մանթուխեանցը այդպէս սաստիկ պարապած է, {ասել} է, թէ նա խնջոյքում եւս չէ կարող գտանուիլ: -

աթոռ, նստաւ սեղանի մօտ: - ճշմարիտը պիտոյ է {ասել}, այսօր շատ վաստակած եմ... - - Ինչպէ՛ս վեր

ում էր թաքուն, այդ բանը: - Ճշմարիտը պիտոյ է {ասել}, այսօր շատ վաստակած եմ, - կրկնեց պ. Մանթուխեան

մենեքեան օբսկուրանտ, ամենեքեան եզուիտ... ի՛նչ {ասել} է, Աստուած միմիայն կոմս էմմանուէլին է խելացի ստե

րկաբանութեան համար նիւթ շինելով, կամ, աւելի լաւ {ասել}, կերակուր տալով բամբասանքի եւ նախանձու օձին, որ

րինն այլակերպէալ ցուցեր զքո զօրութիւնդ ". - ի՛նչ {ասել} է, թո՛ղ մի մեկնէր ինձ: Նա միանգամայն պիտոյ է խա

մի կտոր հաց բերանը դնելով, - եւ ճշմարիտը պիտոյ է {ասել}, փոքր մնաց, որ մեղանչէի այս սուրբ գիտութեան ընդ

, առաքեալքը ձկնորս չէի՞ն: Աստուած, ողորմիր ինձ {ասել} չուսանողը, այլ, դորա փոխանակ, Աստուած, ես քեզ

րեանից առաւել մեծ մարդու մօտ, ըստ որում, ինչպէս {ասել} ենք իւր տեղում, Շաքարեանցը ունէր մի փոքր կարողու

բնաւորութիւնը դէպի ներգործական: Ճշմարիտը պիտոյ է {ասել}, Շաքարեանցը իւր ժամանակին այս աչքով նայած չէր Մա

հերիքանալով, որ թոյլտւություն ունիմ նորա կողմից {ասել} այնքան, որքան ասացի կամ որքան դեռեւս պիտի ասեմ:

րի մէջ. այս պատճառով եւս իմ ընթերցողքը չեն կարող {ասել} ինձ, թէ խօսում էի մի բոլորովին նոցա անծանօթ մարդ

ած գործողութեան վերայ մեծ ուրախութիւն ցոյց տալը, {ասել} է, թէ պատրաստութիւն կար ձեռնտու լինել, եթէ միայ

ոգի հարուստքը, որ խօսում էին: Բայց պիտի այս եւս {ասել}, որ այս մարդիկը եւս բաժանւում են զանազան դասակար

վ նայում էք խնդրի վերայ, ուրեմն թոյլ տուեցէք ինձ {ասել} ձեզ իմ կարծիքը եւ խորհուրդը: Ինչքան, այսօր առաւ

երգէի: - Յուր անձին վերայ հաւատ չունենալը - {ասել} է անարգել իւր անձը. իսկ իւր անձը ինքը անարգողը կ

ողջ հաւաքող զօրութեան մէջ. եւ օտար ազգերի տիրելը {ասել} չէ նորանց սեփականել - իւրացուցանել բարոյապէս: Այ

մեզ չեն վերաբերւում սոքա: Կոմսը կամէր մի բան {ասել}, բայց Մահտեսի Թովմասը յառաջ տանելով իւր խօսքը չթ

լ, այնքան շահաստացութիւն: Բայց ճշմարիտը պիտոյ է {ասել}, ինչո՞ւ չէ պիտոյ օգուտ քաղել դիպուածներից, օգու

ուտը, առանց ամենեւին գաղափար ունենալու, թէ ի՛նչ {ասել} է դպրոց, եւ թէ ինչպէս պիտի լինէր նա, որ լցուցան

նքներին, որոնց մէջ ընկայ... Ստոյգ է, որ ես, {ասել} եմ քաջափայլ պարոնին, թէ կոմսն էր այն անստորագիր

րոն, դու, որ բանի տեղ չես դնում իմ հարցմունքը, {ասել} է, թէ գիտես մահի ինչ լինելը, ուրեմն ասա՛ ինձ,

ապրել, այլ իսկոյն մեռել են: - Չկամի՞ս արդեօք {ասել}, եթէ մահ չլինէր, մարդիկ մեռանելու չէին: - Ա

ւամենայնիւ նա մարելու չէ՞ր մի ժամանակ: - Ի՞նչ {ասել} է, - բացականչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ ճրագը յաւի

նակ գոյութիւն ասելու, սխալմամբ ձեւ ասացիր, ի՞նչ {ասել} է ձեւ. ձեւը կերպարանք է, բայց այստեղ խօսքը իրի

ստացել էր իւր առաջին կերպարանքը, միթէ՞ կարելի է {ասել}, թէ նա չքացաւ, ես տամ քեզ ի՞նչ բան կամիս եւ դու

քանի րոպէական լռութիւն, երեւում էր մի բան կամէր {ասել} պարոն Մկրտիչը, բայց չէր համարձակւում: - Երեւ

արմար է, պսակուիլ եւ յետոյ ուխտ գնալ: - Ի՞նչ {ասել} է. ի հարկէ հաշիւը մեծ բան է, եւ այդ հաշիւն է,

մտածում էր, որ ամառը լինի այդ եւ ինձ եւս այդպէս {ասել} էր, բայց Մկրտիչը շուտով կամենում է. այս շաբաթնե

ի, որ առանց քո հետ խօսելու չեմ կարող կտրական բան {ասել}: - Շատ լաւ ես ասել. եթէ միւս անգամ գայ, ասա

ելու չեմ կարող կտրական բան ասել: - Շատ լաւ ես {ասել}. եթէ միւս անգամ գայ, ասա՛ նորան, որ ամառից յառ

: - Չէ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես կամեցայ {ասել}, թէ մարդու արժանաւորութեան վերայ է հարցմունքդ,

ծ, մի աւազակ, մի մարդասպան կարող է համարձակուիլ {ասել}, թէ Աստուծոյ պատկեր էր: - Չարագործութիւնը եւ

ուն, - ես տան մարդ եմ. խնդրե՛մ հրամայեցէք, ի՞նչ {ասել} է փոխանակ տան տէրը հիւրին պատիւ տալու, հի՞ւրը պի

ծ էր այս բանից, բայց ո՞վին ասէ. եթէ մի խօսք եւս {ասել} էր Թիւթիւնճի-օղլուին, նա կատաղելու էր, իսկ աղջի

ու եւ դեռեւս լցուելով ամենայն տեսակ մոլութեններով {ասել}, թէ " աստուծոյ պատկեր եմ " սուտ բան է, եւ այդտե

այնտեղ եւ լաւ մարդիկ, շա՜տ, եւ ի՞նչ իրաւունք է {ասել}, թէ ամենեքեան անարժան էին, թէ ամեններից եւս փախ

աշխարհի երեսին ունի մի թանկագին, կամ առաւել լաւ {ասել} անգին բան, այդ դու էիր. ուրեմն, ինչպէս կարելի

լսելու, միմիայն հետեւելով մի անցողական, կամ լաւ {ասել}, րոպէական շարժառիթի ազդեցութեան... Մինչդեռ

եց այս արարողութիւնը: Թիւթիւնճի-օղլուն չէ կարելի {ասել}, թէ հաւատում էր բոլորովին այս վհկական գործողութե

ձայնով. - " վերջին գնդակը հալուեցաւ"։ Հազիւ թէ {ասել} էր նա այս խօսքը, կատուն մլաւեց դարձեալ, եւ ամեն

յրիացած Վարդ-խաթուն քրոջ հետ, այլ այսքան պիտոյ է {ասել}, թէ բաղկանում էր երկու սենեակից, որի մինը առանձ

ի օր յառաջ, եւ առանց այս բանին եւս, կամենում էի {ասել} քեզ, որ ինքդ հրաժարուէիր այդ ամուսնութենից. պատ

պատմութիւնը յայտնի չէ քեզ, բայց ես գիտեմ. հայրս {ասել} էր ինձ, բայց եւ հրամայել, որ ոչ ոքի չբանամ այս

անից այդ խորհրդական մատանու պատմութիւնը, եթէ չես {ասել}, իմացած եղիր, որ կեանքդ վտանգի մէջ կը ձգես, ես

Մկրտիչի ցած եւ ստորաքարշ բնութեան կամ առաւել լաւ {ասել}, անբարոյականութեան վերայ, խեղճ ողորմելի թշուառա

նդդէմ. ես ասացի միայն հարկը, դեռեւս հարկաւոր էր {ասել}, թէ մի անզգամ կին ի՛նչ բաներ չէ ստիպում իւր մարդ

այն պատճառով, որ չգիտեմ. միայն այս քան կարող եմ {ասել}, որ այն տարում Գիրեյ-խանը միաւորուած փոքր-ռուսիա

անի՞ տարուց յետոյ, կամ ե՞րբ, այդ մասին ոչինչ չէ {ասել} դերվիշը: Խանը, ընդունել է այս հոգեւոր պարգեւ

անօթութիւն տալուց յետոյ արժան եմ համարում այս եւս {ասել}, որ եթէ իմ տեղը այլ մարդ լինէր, ձեր արած բանի հ

ական քաղաքաշինութեան շրջանակի մէջ։ Բայց ցաւելի է {ասել}, որ Հայաստանի հողը, որի վերայ մի ժամանակ այնքան

, դարձել են Պապականութեան մշակողներ կամ, լաւ եւս {ասել}, արծաթագին ստրուկներ, իւրեանց ազգի մատնիչք եւ պ

Հայոց եւ տօնել ընդ Եւրոպացոց զոր նոքա տօնէին, եւ {ասել} զժամ յեկեղեցւոջ ըստ կրօնի եւ ըստ ծեսի նոցա եւ 'ի

համար պիտոյ է յառաջուց վճռել այս խնդիրը, թէ ի՞նչ {ասել} է կրօնը եւ թէ ինչ է պապականութիւնը. պատճառ, մի

յսպէս ճիշտ կրօնական մտքով. ընդհանրապէս չէ կարելի {ասել}, որովհետեւ աշխարհի հանգամանքները երբեմն շատ բանե

ւթիւնը հետեւանք է կրօնի, ինչպէս նախընթաց գլխումը {ասել} ենք։ Ուրեմն Մխիթարեանց բարոյականութեան տարերքը ո

, որ է պապականութիւն։ Թէ ի՛նչ է պապականութիւնը, {ասել} ենք նախընթաց գլխումը։ Մարդկութեան տառապանքը

յ է նա մեղանչէր։ Եւ ազատութիւն ասացեալը, ինչպէս {ասել} ենք, սեպհականութիւն լինելով ամբողջ մարդկութեան,

իւրեանց շղթայակապ արգելանքներից, կամ, աւելի լաւ {ասել}, ճեղքելով իւրեանց մեռելապատանքը, կենդանացել, ա

։ Խեղճութիւնը նիւթականապէս պատճառ տուեց կամ, լաւ {ասել}, որպէս մի խթանով ծակեց քնած ազգերի կողքը. զարթե

րը (ordo) նախանձաւոր գործարանք էին կամ, այսպէս {ասել}, ընտրութեան անօթք՝ այս գաղափարը ազգերի սրտի եւ

ւմ էր ազգին այս կամ այն կողմից։ Ճշմարիտը պիտոյ է {ասել}, սիրելի չէ մեզ նայել մի այդպիսի ընկերութեան վերա

մ է իւր՝ Հայոց վերայ գրած պարսաւից եւ չէ ամաչում {ասել}, թէ ինքը չէր այդ բանի հեղինակը, այլ յետոյ Աբբան

ական գործունէութիւնը ունի երկու շարժառիթ, ինչպէս {ասել} ենք, եւ այդ շարժառիթքը անմիջական հետեւանք են Մխի

վ։ Այնտեղ, ուր մի մարդ արծաթով գնում է մի պաշտօն, {ասել} է թէ՝ յոյս ունի իւր պաշտօնից ստանալ ոչ թէ միայն ա

կղեցուցիչ անդամը"։ Վասնորոյ թող ներուի մեզ այսպէս {ասել}, որ Հայոց ազգի համար ուսումնականութիւն, գիտութիւն

ալիս, որ դորա գրողը սպառուած է զօրութենից եւ պիտի {ասել}, որ մեք մինչեւ այժմ կարդացած չէինք Չամչեանի մի գո

ղորդ եւ քաղաքական սեւաբաղդութեան, զայս թոյլ լիցի {ասել} (թէ եւ պատրաստ եմք ի պատասխանի ապացուցական փաստի

լիսն, յորոց [ի ձեռս անկեալ էին այնոքիկ վաստակք, {ասել} մեզ] թէ զի՞նչ յայնս գտանեն, որ մարթիցի [օգտել ի

րիստոնէական վարդապետութեան " (զոր աւելի արժան էր {ասել} քրիստոնէական դաւանաբանութիւն (կատեխիզիս), քան

ի՞նչ արդեօք կարէ բարբառիլ դժբաղդ լեզուն՝ աղաչեմք {ասել}, եթէ զգայութիւն ո՛չ թելադրէ նմա անդէն առ նմին զխ

անանց՝ ընդ Սասանեանս, որում, որպէս եւ կանխեցաք {ասել}, ինքնին հեղինակս գտաւ անձամբ անձին ականատես վկայ

նական գրուածոցն, հարկաւորեմք պատկառ ակնածութեամբ {ասել} զայրս զայս արդարեւ հօտապետ եւ մխիթար Ազգային եկեղ

օտ յստակ հայախօսութեան, թէպէտ առ հասարակ պիտոյ է {ասել}, թէ հին հեղինակացն բարբառ չէ այնքան այլայլեալ ի

պարոն Երիցփոխեանցն ի նորումս, թէեւ չէր ախորժելի {ասել} վասն վերջնոյս, թէ բազում ուրեք գթեալ ի սխալանս ե

խարհի պարունակէին ի նոսա: Ո՞վ համարձակի ժպրհիլ, {ասել} թէ չէր պիտոյ զսրբազան պատմութիւն եւ զաւետարան ուս

րովիկի, թէ " ահա ուր գայ միւս թարգմանն " կամելով {ասել} թէ առ ի լուսաւորութի՞ւն ազգի. ո՞չ ապաքէն հալածան

ճամուկ ծիր ի սկզբանէ անտի իւրոյ գոյութեան կամ լաւ {ասել} որչափ պատմութիւնն լոյս տայ մեզ, այլ ընդհակառակն

ելի հնասէրն ի ջատագովութիւն բանից իւրոց յաւել մեզ {ասել}, թէ ազգն կործանի եւ չքանայ մինչ ի սպառ, եթ է նո

պարտի լինել միջնորդն գիտութեան կամ այլովք բառիւք {ասել} լեզուն գործական՝ նորն, հասկանալի ամենայն ումեք

համալսարանին Մոսկվայու. աւելորդ համարիմք նոյնպես {ասել} զվասնէրն բառիս ի լեզու էին լինել, սակայն կարեւոր

օգտի համար սպանել ամենայն տեսակ բնական կամ, լաւ {ասել}, սեպհական գործունէութիւն, մի խօսքով՝ մարդը շին

ութիւն " (Physiologia) ուսանելու գիրք կամ, լաւ {ասել}, ոգեւորութեան եւ սրբութեան մի խորհրդական նշան։

ւթիւնքը վերջին նպատակ շինելը արդեօք չէ՞ նշանակում {ասել}, թէ հաւատ չ'կայ հոգու վերայ, եւ դորանով չէ՞ հեռ

աղօթքի ժամանակ տեսիլք է տեսել եւ ձայն է լսել, որ {ասել} է նորան " Romae tibi propiturus ero"։ Իգնատ

մեռանդութիւնը դէպի Առաքելական Աթոռը, կամենում եմ {ասել}, թէ կազմուեցաւ Տրիդենտեան հռչակաւոր ժողովը։ Այն

ի կազմութեանը, հարկաւոր համարում եմ մի քանի խօսք {ասել} ։ Եկեղեցական Վերանորոգութիւնը անհաւատալի արագ

երից։ Գեղարուեստների մասին պիտոյ է միեւնոյն բանը {ասել}. պատճառ, որ, բացի արտաքին ձեւից, ոչինչ պարուն

յարմարուելով Կարգի օգուտներին։ Այստեղ հարկաւոր է {ասել} եւ այս, թէ այն աշակերտները, որոնք կարո՛ղ էին օգ

եր մարդու գաւազան՝ " Ut senis baculus ", ինչպէս {ասել} է ինքը՝ Լօյոլա։ Այս բանի անհրաժեշտ հետեւանք

բնաւորութեանը, շուտով նորան կարելի էր Դոմինիկեան {ասել} ։ Սորա մահից երկու տարի յետոյ մարմինը բերուեց

ւ հերքել հոյակապ Պասկիէի իմաստուն ասածները։ Ի՞նչ {ասել} է, ճշմարտութիւն ապացուցանելու համար հայհոյել եւ

րիտասարդ մարդ Բարրիեր անունով, որի խօսքերից, որ {ասել} էր հրապարակական տեղում, կարելի էր եզրափակել, թէ

ել թագաւորը, թէ նա այս բանը խոստովանելու ժամանակ {ասել} էր իւր խոստովանահայր Դօբենի Յիսուսեանին։ Բայց եր

ա ընդհանուր արժանաւորութեան վերայ պիտոյ է այսքանն {ասել}, որ դա շինած է երեխաների դաստիարակութեան համար՝

անի է վերջաւորութեան վերայ։ Բայց թո՛ղ ներուի մեզ {ասել} հասկանալու համար, որ հին լեզուի բացառականքը ամեն

ի բարբառի մէջ օտար ձեւ, օտար ոճ, կամ, կարելի է {ասել}, ամենեւին ոչինչ։ Եւ հեղինակը, ուզելով իր գործը

միայն եւ ոչ աւելի։ Ինչպէս մի հեղինակի կարող ենք {ասել}, թէ. " Ինչի՞ այս ձեւը այսպէս ես գործ դնում կամ

փ միայն, գոնէ հարեւանցի, անհրաժեշտ ենք համարում {ասել}, որ, ստրկանալով հին լեզուին, առանց ժողովրդին ա

իւն եւ յարատեւ արիաջան աշխատութիւն։ Աւելորդ է {ասել}, որ մենք բնաւ պահանջողութիւն չունինք, թէ մեր գո

գերեզման մեզ միշտ ատելի կը մնայ։ Մեզ կարող են {ասել}, թէ պ. Պռօշեանցը հազիւ մի քանի տող է գրած սեփակ

. Պռօշեանցի սեփական ձեւ ու ոճի մէջ, ստիպվում ենք {ասել}, թէ գրողների մեծագոյն մասը ազատ չէ այդ տեսակ թեր

ելի հասկանալի չէ, այլ շուտով աւելի անհասկանալի, {ասել} է թէ՝ այս երկու պատճառով էլ ոյասիրութիւնը չէ կար

աբար կպել է ս տառը, ուրեմն եւ աւելի ուղիղ է տալի {ասել}, քան թէ տալիս, մանաւանդ որ տալին էլ գործ է ածու

ջաւորութիւն, եթէ ծիծաղելու համար կարելի է այսպէս {ասել}, եւ շատ տեղ էլ հոլովակերտը իսպառ դուրս ընկել, ո

եւ պ. Նազարեանցից, որքան յիշում ենք։ Հարկ չկայ {ասել}, որ այս մի աններելի սխալ է, որի մասին աւելորդ չ

անչեմ, եւ այլն։ Բայց այն պարոնները մեզ կարող են {ասել}, թէ այդ հին լեզուի կանոն է, դորանից նոր լեզուին

եւ գաղափարի շփոթութիւն չծագի։ Բայց մեզ կարող են {ասել}, թէ ինչի՞ ուրեմն բաժանում ենք, երբ այդ վերջաւոր

ը տառը, որով փարատվում է ամեն մթութիւն։ Ուզելով {ասել} ՝ ձեռքերը ներկի մէջ են, այլ ասում ենք " ձեռեքերը

գն է, թէ բամբիռը։ Եթէ հնչեցուցածը նուագ է (ինչ {ասել} է՝ նուագ հնչեցնել), ուրեմն հնչեցնել բայը հասել

յդ տեսակ պակասութեանց մէջ։ Աւելորդ չէ երկու խօսք {ասել} այս պատճառով, որ երեւցած հակառակութիւնը բացատրվի

են հասկանում, քան թէ տասը տարի առաջ։ Հարկ չկայ {ասել}, որ քսան տարի ետքը աւելի լաւ պիտի հասկանան իրար

ինչպէս ընկնել, հերքել եւ այլն, եւ որ նոյնն բանն {ասել} է, մինչեւ որ Սալլանթեանց Միքայէլ եպիսկոպոսը, բա

կարդայինք այդ հոյակապ եւ ազնիւ գործը: Աւելորդ է {ասել}, որ միայն Տաճկաստանի առաջնակարգ հայ գրագէտի բան

տ չբերէ, վնաս ոչ երբեք: Համարձակ կարող ենք {ասել}, որ արգոյ հեղինակը իր նկարագրած կեանքի վերաբերու

մոմերը եւ այլն եւ այլն, բայց այսքան ստիպուած ենք {ասել}, որ Սօսը, որքան մենք այժմ նորան ճանաչում ենք,

գուշակում է նոցայ գլխի գալիքը: Ի հարկէ կարելի է {ասել}, որ պատահմունք է այս. կը համաձայնէինք, եթէ հեղ

վերջանայ հաւի մահովը: Հարկ չկայ, կարծում ենք, {ասել}, որ այս բոլոր խօսք ու զրոյցքը ոչ թէ լոկ մեր հեղի

ղը Արագածի եւ նորա մասին ուզում ենք մի երկու խօսք {ասել}: Մեզ մինչեւ այժմ հանդիպած չէ խօսք կամ զրոյց

՞նչ լոյս կամ ի՞նչ կրակ եղած պիտի լինի: Հարկ չկայ {ասել}, որ բնական երեւոյթը առասպելով մեկնաբանել մեր գոր

տնւում է լարուած վիճակում, այն ժամանակ (նոյնպէս {ասել} ենք) ձգտում են չէզոքանալ - եթէ կարելի է այսպէս ա

լ ենք) ձգտում են չէզոքանալ - եթէ կարելի է այսպէս {ասել} - այսինքն միաւորուիլ: Երկու այլասեռ էլեկտրականու

ումնասիրելով բնութիւնը, ամէն վայրկեան ստիպւում է {ասել} բնութեան ճարտարապետին, իր սրտի աղօթարանից, " որ

մթնոլորտը միշտ սեղմուած եւ ճնշուած վիճակի մէջ է: {Ասել} է, թէ երբ արեւի ջերմութիւնից Արարատեան դաշտի օդը

յ, ընկնում են դարերի ազդեցութեան տակ: Հարկ չկայ {ասել}, որ ամէն բան հնացնող եւ մաշող ժամանակը հնացնում

ով ուրախ-ուրախ գնում են իրենց տունը: Ով կարող էր {ասել} թէ Տարանտելլան (մորմապար?) պատուական հնար չէ,

նօթաբանութեանը, մենք ոչինչ գրական բան չենք կարող {ասել}, որովհետեւ այդ երկու արարողութեանց կամ պայմաններ

ց, այսչափ միայն: Ինչպէս մի հեղինակի ` կարող ենք {ասել} " թէ ` ինչի այս ձեւը այսպէս ես գործ դնում կամ այն

ցք տալ նոցայ: Բայց այսչափ անհրաժեշտ ենք համարում {ասել}, որ ստրկանալով հին լեզուին, առանց ժողովրդին ակա

ժը կը տանի ձգտինք այս խնդիրը լուծելու: Հարկ չկայ {ասել}, որ այս բանի համար հարկաւոր է շրջանկատ ուսումնաս

լսեն այդպիսի անձինքը այն, ինչ որ բերանացի արդէն {ասել} էինք, գուցէ այս կրկնութեամբ բժշկուի նոցա միտքը:

էրք Հայաստանի, եր. 37) մէկ քանաքեռցու այսպէս է {ասել} տալիս իր խնամի Յարութիւնին. " ասածս սարին, քարի

երլիք) ծխելու ընդդէմ մենք չենք ուզում դրական բան {ասել}, որովհետեւ եւրոպական շերամաբուծութեան մէջ այդպիս

եւ Վարդիթեր " գործի վերաբերութեամբ, որ դեռ չենք {ասել}: Արգոյ հեղինակը հետեւելով պ. Աբովեանի ուղղ

չնմանելու համար պէտք է, որ գործ չդնեմ այդ ձեւը, {ասել} մենք չենք կարող: Այո, մի հեղինակ իր սենեկի մէջ

իջում կայ հիանալի խորհուրդ։ Երանի՜ թէ հնար լինէր {ասել} այդ հնամոլ պարոններին. հին լեզուի միջումը եւս կա

ստովանել։ Քանի մի խօսք եւս պատշաճ համարում եմ {ասել} այն մարդերին, որոնք այնուամենայնիւ իւրեանց ողբալ

ր լինել այն միտքերին, ինչ որ հեղինակը կամենում է {ասել} եւ գրել։ Եւ սորա պատճառն այս էր, որ, իւրաքանչի

յերը, որ երբեմն խօսել են հին լեզուով։ Աւելորդ է {ասել}, որ այն պատմական եւ բնական ազդեցութիւնքը պիտի ցո

իքը, բայց մենք չենք կարող ուտել։ Չենք ուզում {ասել}, թէ երթանք Իտալիա եւ Իտալացոց ստիպենք թողուլ իրե

ու չես հաւանում։ Եթէ մենք էլ քո խելքին ընկնինք, {ասել} է թէ առանց կնիկ պիտի մնանք, որովհետեւ ներկայ աղջ

ուած չէին նորա ձեւերը կամ ոճերը։ Կարող են մեզ {ասել}, թէ մինչեւ այժմ մեր բերած վկայութիւնքը եւ ապացոյ

եւ խաւար նմա ոչ եղեւ հասու"։ Կարծեմ աւելորդ էր {ասել}, որ այս լոյսը լեզուն էր։ Բնական աշխարհի լոյսը ե

ածքը, ցնդում են նորան կազմող տարերքը։ Հարկ չկայ {ասել}, որ առաջին մահացուցիչ հարուածի հետ դադարում է եւ

է, թէ չէ ասել, որ Մասիսը բնակարան է Մուզաների։ {Ասելը} ինչպէ՛ս կը լինի, կոտոշներո՞վ, մինչ խոստովանում

ն ճանապարհորդք դուրս ուղարկելու համար: Աւելորդ է {ասելը}, որ ներկայումս ազգի կարողքը լսել եւս չկամին մի ա

ն։ Այսպէս լինելով բանը՝ ո՛ւր կը մնայ Վարդանի {ասելը}, թէ Փարպեցին գործակից է եղել Մեծ Թարգմանչաց Աստո

ութեան ժամանակ մի քանի բան նոցա դպրոցում ուսել էր {ասելը} ։ Ո՛ւր կը մնայ պ. Էմինի կարծիքը, թէ Փարպեցին Սո

ոյն այս հին լեզուի կանոնով էլ սխալ է "աշխարհաբար" {ասելը}, աշխարհաբառ ասելու տեղ։ Շատ նորելուկ գրո

չես, գոնէ արծաթը շատ է, երկու հազար մանէթ... {Ասելը} հեշտ է: -Լաւ ես ասում, քուրիկ, միայն Գասպար

յայտնելով, թէ երիտասարդ տղոց ձի խաղացնելը, տաղ {ասելը} եւ Վարդիթերենց խմբից չհեռանալը բոլոր Վարդիթերի ար

- Ես հանգիստ եմ այժմ... Ասա, ի՛նչ որ ունէիր {ասելի}... Կը տանեմ, թէեւ պատրաստած լինէիր ինձ մի խոր

լի արժանաւորութիւն, ապա ուրեմն ասասցուք, որ ինչ {ասելի} զգործոյն որ եւ ի խրթնութիւնս դարուց ապագայից [որ

մ Ձեզ եւ... Այս քաղաքի մասին լավ բան չունիմ {ասելիք}, անպիտան մի տեղ է եւ ձմեռը բոլորովին մեռած։ Ամա

նում եմ, այդ ճշմարիտ է, բայց դորա ընդդէմ կայ եւ {ասելիք}: Եթէ կամենայ քաղաքը, եթէ յօժարի ճանաչել ճշմարտո

նք կարող նոցանից ամեն մինին պատասխան տալ. ո՛չ թէ {ասելիք} չունինք, այլ, որովհետեւ շատ ականջներ մարմաջում

՞ւմ եմ ձեր գործին, Լսե՞լ էք մի խօսք ինձնից: Թէ՞ {ասելիք} չունէի Ձեր անկայուն բարքերից"։ Եւ նա սաստում է

՚ընդունի, առաջ պիտի կատարէ զայն եւ յետոյ, թէ որ {ասելիք} մը ունի, տեսչին հասկցնէ"։ - Պատիժը կրելուց

ցինք, անդեն առ նմին համոզուեցանք, որ այսուհետեւ {ասելիք} չկայ, ամենայն պակաս կատարելագործեց սա: Մնում է

կարգն ենք գնում. ա) Գարեգնի ձու նկարելը: Մենք {ասելիք} ունենալու չէինք, եթէ, գլուխը քարը, լոկ մի խօսք

ւելով, իր վիզը դնել անցածի լուծի տակ, այնպիսուն {ասելիք} չունինք: Եթէ ցանկալի եւ հոգով լափ ցանկալի է

ներ են եւ սոցայ ընդդէմ ոչ մեր եւ ոչ ուրիշի կողմից {ասելիք} կայ: Հեղինակը վերջացնելով իր յառաջաբանը, ա

ւ մուննաթ անելուն, ո՜հ, դորա ընդդէմ շատ բան կայ {ասելիք}, որ թողում ենք մի ուրիշ ժամանակի: Յայտնի է

արակութեան, այժմեն գուշակում ենք պ. Այվազովսքիի {ասելիքը} այս նամակների մասին: Այն ժամանակ նա չէ ճանաչում

ւն, - որ կարծում ես թէ մարդ չկար, որ հասկանար քո {ասելիքը}, ասա՛, ես լսում եմ, կը հասկանամ եւ կը պատասխան

մ մահու դատակնիքը... - Այդպիսի բաներ չեն իմ {ասելիքը}: Ես կամէի վճռաբար լսել քեզանից քո յօժարութիւնը ի

ատիւ կը համարի իւրեան գնալ նորա տուն եւ լսել նորա {ասելիքը}, թէեւ Թիւթիւնճի-օղլուի յարաբերութիւնը այսպէս չէր

յարմարուելով Աստուածաշնչի պատմութեանցը, ապա մեր {ասելիքը} պիտի հիմնենք մեր հին հեղինակների գործերի եւ անողո

յ։ Նոքա, որ արդէն գուշակեցին, թէ ինչ էր մեր {ասելիքը}, տեսնում ենք, որ քիթերը կախում են եւ երեսները թ

: - Այդքան հարստութեան տէր դառնալուց յետոյ, {ասելիքս} այս էր, թեւ ի՜նչ պիտոյ է առնենք ազգի համար:

գէտն: Եկամուտն, ի տանէն եւ ի կրպակաց, ըստ {ասելոյ} ազգայնոց, յամիսն հասանէ մինչ ցերկու հարիւր քսան

ւմ զգումարն վերասաց, նովին պատուիրանաւ: Ըստ {ասելոյ} պ. Աբգարեանց եւ այլոց ի մերազնէից, գումարն դրամ

ւին շատ կամ սակաւ, եթէ թագաւորեցին: Չունիմք բան {ասելոյ} վասն ուսումնասէր օրագրին Սինկափորայ, զի ոչ կարաց

ի նուիրականդ այդ տաճար, որոյ փականք ըստ գեղեցիկ {ասելոյ} գերապատիւ Ստեփաննոս վարդապետի կորուսեալ է անգիւտ

վերայ այսր ամենայնի իրաւունս ունի գերդաստանս այս {ասելոյ} ազգին, ահա մեք եւ վաստակք մեր: Այլ միթէ Լազարեա

աւականին հաստամորթ արջեր կան ներկելու: Բայց աւաղ {ասելոյս}, նոքա շատ, եւ ես միայն եւ կարասներս սակաւ եւ նե

եզ առ այն, որում հանդերձեալ ես զմեզ մատուցանել, {ասելով}. " Ահա՛ ես եւ մանկունք իմ"։ Ձերդ բարձու սրբ

յսչափ նեղության դիմանում է այս անպարծանք պարոնը, {ասելով}, թե չէ պիտո զենքը ցած դնե, մինչեւ որ Ֆրանսիսկոս

չտեսնել եւ չզգալ վտանգ՝ հանձին Կարլոս I-ի: Այդ {ասելով}, ես հեռու եմ Կրոմվելին արդարացնելու մտքից. ամեն

սուցանել մեր տկարությունը, հաճեցե՛ք: Ա. բնագիր {ասելով} (ծան. 4) ի՞նչ եք հասկանում, ասորերե՞նը, եթե

ւթիւն, բայց մոռանում ես, որ, այդ ճշմարտութիւնը {ասելով}, մերկացնում ես ազգի պակասութիւնքը եւ ամօթը: Եթէ

ի խօսքս, Պ. Խ. վեր կացաւ տեղից եւ, բարեաւ մնա {ասելով}, խնդրում էր ինձանից իւր մօտ հիւր գնալ: Ես զարմա

նապատի"։ Դուք կամիք արդարացնել Խորենացու անձը՝ {ասելով}, որ հանգամանքը բռնի խլել էին նորա բերանից այդ ող

չէր մի փոքր պարզ խօսել: Ազգային ուսումնարան {ասելով} ՝ չեմ հասկանում այնպիսի ուսումնարանք, որոնց մասի

ի տիրացուն, բացի գիշեր ցերեկ խոնարհեցո՛- ապրեցո՛ {ասելով} փրփրելուց, այլ բան չգիտէր։ Ազգի համար եղած, թէ

Մեր ազգը երկար ժամանակ, կամ աւելի ճիշտ եւ լաւ {ասելով} ՝ սկզբից մինչեւ այսօր, դաստիարակուելով սուտ ազգա

իւնքը։ Ասածս դարձեալ ապացուցանում է այդ պարոնը՝ {ասելով}, թէ " ազգը պակասաւոր լինելու համար անարգում են ե

րող էինք: Ես երբէք չեմ անպատուել Հայաստանը՝ {ասելով}, թէ նա չունի այն, ինչ որ ստուգապէս չունի, եւ մ

իական հին սովորութեամբ ամենայն մարդու Աղա՛, Աղա՛ {ասելով}, գլուխները իւղել եւ անձը պահպանել, բարեաւ վայել

իւրափխրելի ատամների համար: Պ. Իսահակեանցը, {ասելով} " երանի՛ կը լինէր, որ եւ իմ բաղդը յաջողէր այդ հա

լ եւ այլն"։ Չչգիտեմ՝ ինչ է հասկանում անմիջապէս {ասելով} ։ Ես, որպէս եւ ուրիշները, հասկանում եմ այդ խօսք

ւսիսափայլի " 4 ամսատետրակի 338 երեսը, ուր, նորա {ասելով}, Պ. Կոմս Էմմանուէլը " Մեղուի " Ապրիլի 19-ին դու

վերայ: Ո՛չ մի կին չերեւեցաւ բեմի վերայ։ Այս {ասելով} ՝ չեմ մեղադրում եղերերգութեան հեղինակը կամ մշակող

, հրամայեց պահապաններին արձակել ձեռքիս շղթաները՝ {ասելով}, թէ անարժան է, որ Մարգարէի փոխանորդի աչքերը կապ

մի... Եւ պաշտեցին՝ այս է բանականութեան Աստուածը {ասելով}: Բայց մեք, այսպէս շարունակելով մեր խօսակցութիւն

կ այստեղից ոչ շատ հեռի՝ ահա այնտեղ (այս խօսքերը {ասելով} ՝ ցոյց տուեց մատով մօտակայ ուռիների անտառը), խլ

տանուած բոլոր արծաթը, տուեց ինձ ահա այս կապոցը՝ {ասելով}, թէ դորա մէջ կարող եմ գտանել իմ ցաւի ճարը: Ո՜հ

իւր կարծիքը՝ երբեմն լաւ, երբեմն վատ եւ վնասաբեր {ասելով} այս կամ այն տեղի օդը: Այդպէս կարելի չէ օդ քննել

ապրանք ուղարկել: Բէգզադէն, սկզբումը այսօր էգուց {ասելով}, վերջապէս բոլորովին լուռ է մնում: Երիտասարդը գր

ոցա ծնունդը չորանայ, նոքա իմ տունն են քանդել, - {ասելով} լցնում է քիթը թաբակով եւ, գլխին քարշելով գլխարկը

- Աստուած ազատէ այդպիսի դիւական ընկերութենից, - {ասելով} հեռանում է բարեպաշտ Հայը: Վեցերորդ՝ Բէգզադէ

ր, եւ թէ այդ տղայի ցեղը տանով տեղով գող են: Այս {ասելով} ՝ հանում է ծոցից մի նամակ տղայի մօր բերանից իւր ո

, թէ ինքեանք, վանքի մէջ չլբուր ուտելով եւ սաղմոս {ասելով}, հոգեմաշ են լինում, իսկ քահանայք միշտ ժողովրդի

ւք նզովում էք ճշմարտու... - Ձայնդ կտրի՛ր, - {ասելով} ՝ դուրս է գնում աբեղան եւ պաշտօնական թղթով զրկում

ի առաջեւ ունինք Հայոց հասարակ ժողովուրդը, եւ ազգ {ասելով} ՝ չենք իմանում այն մի քանի մարդիկը, որ արծաթի սա

, " Եւժեն Բօռէի աշխարհագրութենից օգուտ եմ քաղել " {ասելով}, հասկանում է եղած իւր բառ առ բառ թարգմանելը։ Թո

սարակ կերպով ", - կը պատասխանենք մեք: " Ազգ {ասելով} ՝ պիտի իմանալ հասարակ ժողովուրդը եւ ոչ նորա միջից

չը: Եթէ ասենք, թէ Անգլիան հարուստ է, եւ Անգլիա {ասելով} հասկնանք կառավարութիւնը եւ ազնուականութիւնը, այդ

կրում է իւր սեպհական ազգութեան դրօշը: Բայց, այս {ասելով}, կամք չունինք ազգութիւնը կոյր ֆանատիկոսութիւն դա

ռավարութիւնը ա՛յլ: - Ուրեմն, կառավարութիւն {ասելով}, պիտի իմանալ որեւէ աշխարհի պաշտօնեա՞յքը կամ նոցա

կիցների աչքի արտասուքը, մխիթարել նորանց որպէս թէ {ասելով}. " սիրական եղբարք, դուք, եթէ անձամբ անձին հանդ

Եւ ո՞ւմ արդեօք նա իւր սիրտը Գրաւ տուեց {ասելով}. " Ոչինչ չունեմ, բայց միայն սէր Քեզի

ական, ասա՛ ինձ, Մօտենում եմ նորան դարձեալ {ասելով}. Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ ես եկած,

Մինչ այսպէս միայն կայի զարմացած, {Ասելով} " մեծ է փառքդ, ո՛վ Աստուա՛ծ... " Եւ ահա տե

տեան ի հուր գեհենին կը մնայ"։ Այսպէս {ասելով} գնացինք միասին, Կանգնեցինք բլրի մաքուր գագա

յն պարոններից դատապարտուած օրագիրքը։ Այս խօսքերը {ասելով} ՝ չենք ակնարկում մի որպիսի եւ իցէ պարոնի վրայ, ա

թարգմանել եւ տպել " Ուսումն նաւուղղութեան ". այս {ասելով}, միտք չ'ունիմ միայն այս գործը պախարակել կամ սորա

գործի գլխաւոր արժանաւորութիւնը, որ, ճշմարտապէս {ասելով}, շատ անգամ յայտնւում է մարդկեղէն աշխարհի մէջ պար

եւ դնել կրիտիկայի մէջ։ Բայց մեք հերիքանում ենք՝ {ասելով}, թող բանիմաց Հայերը ձեռք առնուն գերապատիւ Նազարե

ն կենալու, բայց, հաւասարութեան ոգին ունքը շինեմ {ասելով} աչքն էլ հանեց - երկու տունից էլ մի մի մարդ առաւ ս

երբեւիցէ գոհ լինել այդ համակարգութիւնից: Ազգ {ասելով} հասկացանք եւ հասկանում ենք անգլիական հասարակութեա

ութեան կը լսէք: Այստեղ ես նորա խօսքը կտրեցի {ասելով}. առ ժամանակ թո՛ղ այդ բաները, նախ եւ յառաջ պատմի

Այստեղ չկարողացայ համբերել, կտրեցի նորա խօսքեր, {ասելով}. բարեկա՛մ, ժողովուրդը որ տեսանում էր դոցայ անիր

հասանել, հրամայում է նորա անունը երբեք չյիշել, {ասելով} ` թէ նա յիսուսական էր, նա հաւատարիմ չէր գործարան

թէ խօսքով, մինչեւ անգամ նորան մի նոր Մեծ Կարոլոս {ասելով} Հռոմի բարեբաստութեան համար, պանծալի նահատակ Հայր

ն, բանիմաց եւ գիտնական անձը, Թերսիտէսին Աքիլլես {ասելով}, Պիւրհռոսին ` Ալեքսանդր, Եպամինոնդին ` Փիլիպպոս

երից եւ հառաչանքով նոցանից օգնութիւն են խնդրում, {ասելով}. Ազատեցէ՛ք մեզ ի սէր աստուծոյ այս ողորմելի դրութ

ազդեցութիւնքը, " որով հարայ նովին եւ բժշկեցայց " {ասելով}: Այժմ միայն կարող եղանք կատարելապէս հասկանա

նոցա խիղճը չտանջէ նորանց "), աղօթք էր անում՝ {ասելով}, թէ Աստուծուց խնդրում ենք, որ ձեզ մի չար բան չպ

՛լ եւ ուտող խմող էին անուանում՝ Նորա աշակերտների {ասելով}. " Ինչի՞ ձեր Վարդապետը մեղաւորների հետ միասին ու

ն եւ քո աշակերտքը չեն պահում եւ խառն ուտում են " {ասելով} ։ Նորան " դիւահա՛ր " էլ կոչեցին. " Չէ՞ որ ճշմարի

պատճառով, իմ մասին հանել էին շատ բամբասանքներ՝ {ասելով}, " թէ Ղազարն ասո՛ւմ է, որ պոռնկութիւնը մեղք չէ՛

տճառով նայե՛լը կատարուած շնութեան հետ հաւասարեց՝ {ասելով}, թէ որ մէկը ցանկութեան պատճառով նայի կին մարդու

կ, որոնց մասին եւ Յովհաննէս առաքեալը յիշում է՝ {ասելով}, թէ " կա՛ն մեղքեր, որ մահի՛ հաւասար են ", որ ե

խօսքը. որի ընդդէմ դու, Տէր, ուրիշ էլ շատ բաներ {ասելով}, տուած պատասխանիդ գլխաւոր բանը այս արիր, թէ "

ց գլխաւոր քահանային, այդ հոգիների հիւանդատեսին՝ {ասելով}. " Վիրաւորներին բժշկութիւն տալու շուտո՛վ հասիր.

զինուեցան՝ " էլ ո՞ւր է գալիս միւս թարգմանն էլ " {ասելով} ։ Եւ այն օրհնուածը, հեռուից լսելով նոցա մահաձայն

Էմինը, որ, " Ղազարի կեանքի մանրամասնութիւնքը " {ասելով}, գրեթէ Փարպեցու բոլոր Թուղթը ներս է առել իր յառա

ձգել՝ " կամ զՎաղարշապատ եւ կամ զմերձակայն Նորք " {ասելով} ։ Մեզ գուցէ ասեն (իհարկէ՝ ոչ պ. Էմինը), թ

Որո՛նց վրայ են այս ակնկալութիւնքը եւ վարդապետներ {ասելով} ՝ որո՛նց է ուզում մեզ հասկացնել. մենք յանձնառու

ասել, թէ Կիրակոսը Փարպեցուն է հասկանում՝ Ղազար {ասելով} ։ Ստո՛յգ է, Կիրակոսը իր յառաջաբանի մէջ (եր. գ

Աղբերից, ոմանք՝ Այլաբերից եւ ոմանք՝ Այլաբերդից {ասելով} ։ Իսկ Սիւնեաց աշխարհի Մուշէ եպիսկոպոսի ինչ տեղից

սարկութիւնք անել Վահանին եւ աչքից հանել։ Ոչ օտար {ասելով}, մեզ թվում է, թէ ուզում է յիշեցնել իր սննդակցու

կաթողիկոսը, բայց նա նոյն Փարպեցու կրկին եւ կրկին {ասելով} լոկ քահանայ էր), թէեւ կարգուած " գլուխ ամենայն

եցաւ նորա վերայ եւ ձգեց դէպի ճարտարապետի ճակատը, {ասելով}. - վեր առ այս ներողութեան կոնդակը եւ փակիր սորան

ուրեմն ինքներդ բարեհաճեցէք քննել: Աստարօտը, {ասելով} այս խօսքերը, դարձուց իւր քամակը սատանային եւ վեր

միայն կատարիր նորան համառօտ եւ խելացի: Այս {ասելով} յօրանջեց սաստիկ եւ բացեց բերանը Վեզուվի ճեղքուածք

տայ։ Սատանան դարձաւ դէպի գրականութեան դեւը {ասելով}. - Տեսանում ես ինչպէս կատարում եմ քո առաջարկութի

ր զարմացած: Ծառան դուրս փախաւ սենեկից, հայր մեր {ասելով}: Պ. Մարկոսը տեսանելով, որ բանը վատ է, փոքր է

- Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ, ես այժմ հասկանում եմ, - {ասելով} զարկեց երկու ձեռքով ճակատին: - Ես խաբուել եմ..

նձ իմ նպատակիս: Պ. Շաքարեանցը, այս խօսքերը {ասելով}, սկսեց երեխայի պէս լալ եւ գլուխը ծեծել ձեռներով

մք չունէին հաղորդել ուրիշները իւրեանց գաղտնիքին, {ասելով}, թէ սարսափելի տարաբաղդութիւն անպատճառ հասանելու

ենից յետոյ: - Հրամեցէ՛ք, անուշ արեցէք: Այս {ասելով} պ. Շաքարեանցը լցրեց արաղը մի բաժակի մէջ եւ տուեց

ը գայ, ես Լուսաւորչական եմ, դա Աւետարանական է, {ասելով}, պատրաստ են միմեանց գլուխ ջարդել: Բայց չնայելով

ու է մայիսի 20-ին: Պ. Մարկոսը, մնաս բարեաւ {ասելով}, դուրս գնաց Շաքարեանցի տանից, թողնելով այնտեղ ե

չեւ հասել եմ դորան: Մանթուխեանցը այս խօսքերը {ասելով} տուեց մետալը Շաքարեանցին, բայց աչքի հայեացքով,

լը, այդ երբեք լինելու չէ: Քահանայն անշարժ եղիցի {ասելով} խաչի կնիքը դնելուց յետոյ, եթէ մի կանգուն եւս խոր

ոյտ պատուհաններով միայարկ տանն է բնակւում, - այս {ասելով} Մահտեսի Թովմասը մատով ցոյց տուեց պատուհանից մի տո

քրիկ լապտերի լուսով, որ ունէի ձեռքումս: Այս {ասելով} մի թուղթ հանեց ծոցից եւ տուեց կոմս էմմանուէլին:

'ասեմ, երբ լսեմ ձեր կարծիքը նորա մասին: Այս {ասելով} օրիորդ Մարիամը մօտ քարշեց աթոռը ֆորտօպիանօին, զա

ծ դրուած ճշմարտութեան անունը: Վերջին խօսքերը {ասելով} դուրս գնաց բժշկապետը, իւր արծաթապահի մէջ դնելով

դակից, որ մոռանալով չմատուցի մինչեւ այժմ: - Այս {ասելով}, հանեց գործակատարը մի փոքրիկ ծրար եւ տուեց պ. Յ

, որ կամք ունէր, որ գործիք ունէր, եւ այսպէս քո {ասելով} մահը մի մարդու նման, կամ ով գիտէ, սատանայի նման

է եւ ո՛չ նորա ձեւի: - Ի՞նչ առնես, որ դու իր {ասելով} ձեւ ու կերպարանք ես հասկանում, եւ քո համար ձեւի

երի վերայի փոքրիկ ծակերը: Բայց կուրծքը բաց կարած {ասելով}, մի՛ իմանար, պատուելի ընթերցող, թէ երեւում էր

տին բակի մէջ, աղքատը քթի տակից օրհնութեան խօսքեր {ասելով}, մտաւ բակը: - Ահա՛ քեզ ողորմութիւն, - ասաց Մ

յառաջ բռնել էր աղջկայ ձեռքը եւ Առէալ զձեռն Եւայի {ասելով}, տուել էր մի մարդու ձեռք: - Բայց այդ ի՞նչ պս

չթողեց, " գնանք մեր տուն, գնանք մեր մօտ ճաշի " {ասելով}, վեր առեց եւ արդարեւ տարաւ իւր մօտ, տան մէջ ի՞ն

երի վերայ, բայց ինձ ինչո՞ւ ես մէջ խառնում, դուք {ասելով}, որպէս թէ ես եւս այդ դատարկաբան մարդերից էի:

ւ: - Երթաք բարեաւ, շատ շնորհակալ եմ: Այս {ասելով}, մի ճրագ Թիւթիւնճի-օղլուն, միւսը Մանուշակը ձեռք

ացայ պարոն Շահումեանցից, իբրեւ գրաւական: Այս {ասելով} հանեց մատանին եւ տուեց կնոջը: Կինը, թէեւ զար

ւ թէ հայկաբանութեան, ընդդէմ դնէր եւ ոչ թոյլ տայր {ասելով}, դեռեւս չէր դիպող ժամ եւ ժամանակ. եկեսցեն աւուր

, լուեալ Օսմանեանց զհիւանդութիւն սորա, աւասիկ օր {ասելով} արձակեցին ընդդէմ նորա արս եօթանասուն հազար. զայն

, ոչ լռէ որպէս կարծի այլ գօտեւորեալ զինուորի, ոչ {ասելով} ըստ թշնամեաց - ոչ կերիցուք եւ ոչ արբցուք մինչեւ ջ

ընդդէմ ելեալ եւ զուլից սոցա կախեալ կսկծեցուցանեն {ասելով}, - այսչափ ամք են, զի Աբբայեանք գիրս նորանորս հան

է այստեղ նորա զառամելութիւնը։ Մերայնոց {ասելով} ՝ իմանում է Մխիթարեան ընկերութեան անդամքը, որ եւ Ա

Հայոց) որպէս ի վերայ թշնամւոյ ընդ դէմ զինեցան՝ {ասելով}. " Ահա ո՞ւր գայ միւս թարգմանն"։ Եւ օրհնելոյն ի

ացել էր իւր կատարելութիւնը։ Հզօր քաղաքականութիւն {ասելով} ՝ իմանում եմ Ֆրանսիայն, եւ դիտաւորութիւն ունիմ խ

էջ իրագործել Տէրութիւն հիմնարկելու գաղափարը. այս {ասելով} ՝ ես խօսում եմ Պարագուայի վերայ։ Յիսուսեանք

տեսանելով ձեռքի վերայ, բոլորովին գունաթափեցաւ եւ {ասելով} ՝ ես վիրաւորուած եմ, ցնցուեցաւ երկիւղիցը, թէպէտ

սուսեան աբեղայ մօտեցաւ Դամիէնին եւ, մի քանի խօսք {ասելով}, հեռացաւ նորանից։ Բայց այս բանը դեռ հաստատ ապաց

եղինակից, մի անտանելի ա՛խ քարշեցի սրտիս խորքից, {ասելով}. ցաւալի հայոց ազգ, մինչեւ ե՞րբ պիտոյ է մնաս այդ

որ գիշերը քնից վեր կը թռչէի. " Խաչ, օգնես ինձ " {ասելով} շուտով ջրի պէս սերտեցի մինչեւ վերջի թերթը. " Աշխ

ցի, որ ժամագիրք առնում, բայց վարժապետը հրամայեց {ասելով}. որդի, դու ո՞յ քահանայ չես լինելու, էնդուր համ

ան Կանոնադրութիւնը վերաքննելու համար: Ալի փաշայի {ասելով}, վերաքննութիւնը պէտք է սահմանափակուէր ուղղումներ

հեղինակի լեզուին եւ յառաջաբանին։ Հեղինակի լեզու {ասելով} ՝ չենք իմանում Աշտարակի բարբառը), որով գրված է

թարմատար համարված Ս տառը եւ առանց նորան, տալի եմ {ասելով}, չենք կարող ցոյց տալ այն գործողութիւնը, որ կատա

ն, ճիշտ նշանակութեամբ եւ դորա նման մի բառ ունինք {ասելով} այն բառը շռայլութիւն չհամարել։ Մարդկային միտքը շ

ր, առաւել գոհ պիտի լինէինք: Հեղինակի լեզու {ասելով} չենք իմանամ Աշտարակի բարբառը, որով գրուած է գործ

ւի մէջ չէ, այլ իրի մէջ. եթէ ես " հաց տուր ինձ " {ասելով} հասկանում եմ այն, ինչ որ 4. 000 տարի առաջ հասկաց

. 000 տարի առաջ հասկացնում էին " տու՛ր ինձ զհաց " {ասելով}, լեզուն կատարում է իր պաշտօնը լիքը չափով: Էլ այ

դէպի իր այգին, " իմ ողորմածիկ հօրիցը էս եմ տեսել {ասելով} ", մինչդեռ ջրի հերթը իրենը չէ, այլ իր խեղճ հարե

ոցերից ազատ է մեր ազգը: Չկարծեն, թէ այս խօսքերը {ասելով} խունկ ենք ծխում ազգին, ո՛չ. միայն ճշմարտութիւնն

ւ լուսաւոր ասուած, ազգերի բարոյականութիւնը (ազգ {ասելով} հասկանում ենք հասարակ ժողովուրդը) շա՛տ ցած է հայ

եր ձեռներին մատաղ են կիտում, իրանց աղքատ ու խեղճ {ասելով}, սրտաբաց ըխտաւորն էլ սուրբ Գէորգի դոլոն եկած աղք

շատ, իրանք անբան " (եր. 157): Ճշմարիտն {ասելով}, մեզ անհասկանալի է այս երեւոյթը, որովհետեւ հեղի

սաւորել 5 դարու լեզուով, ուրեմն, մատենագրութիւն {ասելով}, պիտոյ էր իմանալ այն մաքուր նոր հայախօսութիւնը,

անհնար է քերել հանել ազգի վրայից։ Ուրիշ խօսքերով {ասելով} ՝ ինչ պատմական եւ բնական պատճառներ ունէր հին լեզո

այլեւ, " Օ՜վսաննայ, օրհնալ եկեալ յանուն Տեառն " {ասելով}, ծունկ կը չոքեմ նաեւ նորա առջեւը։ Պարոն, լեզու

՝ աշխատելով օրէ օր դնել նորան մի կարգի տակ։ Կարգ {ասելով} ՝ չենք իմանում բացարձակաբար ստրկանալ հին լեզուին

Գրիգորին քիթն 'ի վեր չերթալուն գիտեմ, բայց նարա {ասելովը} բան չի ըլլալ, թե որ օրենքը կտրե: Ղորդ է, պատկա

երով՝ աննախանձ աշխատութեններով։ Բայց իմ այս {ասելովը} թո՛ղ մեր սիրելի Ազգը չ'իմանայ, թէ Ազգի համար կայ

բան չունիմ առայժմս գրելու, պատճառ, ինչ որ ունեի {ասելու} ՝ ստրախավոյ գիրով գրիլիմ ամսույս 8-ին: Սրբազա

ենան, կդնեմ գրքի ճակատումը: Ուրիշ բան չունեմ {ասելու} առ ժամս, միայն խնդրում եմ կատարել խնդիրս, եթե կ

րյալ Անանիայի հետ ես համաձայն չեմ: Շատ բան ունեմ {ասելու} այդ՝ հետաքրքրությունից ոչ զուրկ հարցի մասին, բա

շտական մի սյուրպրիզ, երբ ես ի վիճակի կլինեմ նրան {ասելու}. ահա՛ եւ ես եկա: Թերեւս կգա եւ այդ ժամանակը, ո

ու ինձ, եւ, դեռեւս մի կարեկցութիւն ցոյց տալով, {ասելու} էր. " Խե՛ղճ մարդ, ի՛նչ բաներ է խօսում, ի՛նչ քա

որ րոպէումս, մի քանի դատապարտող խօսքեր ունէր մեզ {ասելու}: Արդեօք անցեալ տարում ճանաչե՞լ ենք մեզ, թէ մարդ

երջապէս ծագել է գթութեան օրը: Վերջին խօսքերը {ասելու} ժամանակ դարձեալ վեր բարձրացրեց ձեռքերը եւ աչքերը

նուած: Բացի շնորհակալութենից, ուրիշ բան չունինք {ասելու} պարոն թարգմանողին, ներողամիտ աչքով նայում ենք թէ

ատութեան արդիւնքը: Սորանից աւելի բան չունինք {ասելու} եւ ցաւում ենք շատ, որ իբրեւ յիշատակագիր, մի փոք

նչափ տարի ապրում էին այն հողի վերայ, ոչինչ ունին {ասելու} ազնուական պարոնին. ընտրութիւն չկայ, պիտի հնազան

անի անունը չգոռայ, վաղը հող չունի, որ հաւասար է {ասելու}, վաղը հաց չունի: Անգլիոյ տնտեսական գերութիւնը,

հեռացնէ իւր մտքից... Գոնէ տեղիք տուր {ասելու} ՝ " Երջանիկ եմ, իմ զաւակք, " Մուսաներ

, այդ հայհոյութիւնների ընդդէմ, ուրիշ բան չունինք {ասելու}, բացի այն խօսքերից, որ հռչակաւոր Ֆօքսը դրեց մի

կարծիքը Պօղոսի մասին յայտնեցինք այնպէս, որ աւելի {ասելու} չէինք, եթէ այն բռնաբարուած աղջիկը լինէր մեր քոյր

ովը իւր մտացածին իրաւասութեամբ: Ի՞նչ ունի մեզ {ասելու} Կրօնական ժողովը, եթէ ասենք նորան, թէ Կրօնական ժ

ցէ՛ Լոլօյան"։ Առայժմ միջոց չունինք ուրիշ բան {ասելու}, առայժմ հերիքանում ենք երկու տողով: Բայց մեր տե

, ինչ որ ուրիշից էին լսել կամ գէթ ինչեւիցէ մի բան {ասելու} համար, որ իրենք էլ հասկացող երեւին։ Տաճկի ասածի

լի հայկաբան է... Չեմ խղճահարւում այս խօսքերը {ասելու} ժամանակ. պատճառ, կենդանի ճշմարտութիւն է, թէեւ

Մեր սիրտը արիւնով է լցւում այս ճշմարտութիւնքը {ասելու} ժամանակ, որովհետեւ մի չար բաղդով այս րոպէիս այնտ

, վերստին շարունակել է իւր խիստ ընթացքը: Եթէ նա {ասելու} է, թէ վերակացուները ինձ ստիպում էին այնպիսի գնաց

նակից յետոյ օրինակով կը տեսանես: Մոռանում էի քեզ {ասելու}, որ սա մէկ մարդ եւս վարձել էր, որ գործարանումը

, այդ ինքը՝ կարդացողը, կարող է տեսնել առանց մեր {ասելու} ։ Երրորդ՝ մեր բոլոր պատմութեան մէջ, որքան մե

։ Բայց թողունք այդ. մենք այստեղ ուրիշ բան ունինք {ասելու} ։ Բնագրում ասած էր. " Եւ զմարգարէին Ամբակումա

մ յիշուած Սեւուկի մասին. մենք ոչինչ ունինք նորան {ասելու}, որովհետեւ պատմութիւնը մեզ չէ ասում եւ չգիտենք,

մի տեղ կատարելագործուել, փոխանակ կատարելագործվիլ {ասելու} ։ Վերը մէջ բերած օրինակում, նա հերիք է համարում, ն

կանոնով էլ սխալ է "աշխարհաբար" ասելը, աշխարհաբառ {ասելու} տեղ։ Շատ նորելուկ գրողներ այնքան սիրահար

էլ շատ անգամ գրում են ու մասնիկով. ինչպէս, գրված {ասելու} տեղ ասում են գրուած. այս երկուքը տարբեր բաներ են

, - ես շատ դիտաւորութիւնք ունէի... Այս խօսքերը {ասելու} ժամանակ մի այնպիսի հայեացք ձգեց պ. Շաքարեանցի վե

մի՛ կարծէք, թէ ես ժամերով քարոզ ունէի այդ մասին {ասելու}... ո՛ւր էր այն երանութիւնը, որ հնար լինէր սրտ

այդ պատուանունների արժանաւորութիւնքը: Հարկ չկայ {ասելու}, որ այս ճանապարհով ստացածը լինում է բոլորովին ան

մէջ ձգեցին, բայց դու, երեւի, փոխանակ գոյութիւն {ասելու}, սխալմամբ ձեւ ասացիր, ի՞նչ ասել է ձեւ. ձեւը կե

իր նորան, քան թէ միւսերը, դու եւ քո միւս որդիքը {ասելու} չէիք նորան, որ նա անձնասէր է: Այս հիման վրայ մի

եւս լսել, մինչեւ Մանուշակը առանց եւ մի խօսք եւս {ասելու} իսկոյն վեր ելաւ սանդուղքից, արձակելով սանդուղքի

լսելու համար: Որովհետեւ մի քանի բան ունէի քեզ {ասելու} յառաջ, քան թէ ամուսնացած էինք, այս պատճառով անհ

, - խօսեց Շահումեանցը, - ես մի քանի բան ունէի քեզ {ասելու}, որ չեմ կարող այժմ, պատճառ, աղմկուած է քո սիրտ

ք անգամ պտոյտ գալով խարուկի չորս կողմը, այս երգը {ասելու} ժամանակ, դադարեցան իսկոյն, երբ աւարտուել էր երգ

ու պատմութիւնը, ապա թէ ո՛չ... Վերջին խօսքը {ասելու} ժամանակ Վարդ-խաթունը հափշատկել էր սեղանի վերայից

ս գալ տանից. բայց շատ հարկաւոր բան ունենալով ձեզ {ասելու}, խնդրում եմ, որ դուք անպատճառ շնորհ բերէք իմ մօ

րեանց շնորհքով։ Ահա՛ այն բոլորը, ինչ որ ունէինք {ասելու} Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութեան մասին։ Ան

վասն որոյ եւ պատմութեան մէջ Փարիզի հասարակութիւն {ասելու} փոխանակ ասւում է "տասն եւ վեց", որով իմացւում է Փ

ադատ յիշատակարան, այժմ դէպի քեզ եմ դառնում, եթէ {ասելու} էիր ինձ համար, թէ այս ինչ անծանօթ մարդը բազմարդի

նակի համար. այս աշխատութեան 11 երեսում, փոխանակ {ասելու} " նոցա կամքից ", ասում է՝ " նոցա կամքէն"։ 53

դանացնելու, գրելու, կանգնելու, նստելու եւ այլն {ասելու} տեղ, գրում է կենդանեցնելոյ, գրելոյ, կանգնելոյ

ռցնել տալիս, յառաջ կամ առաջ գալիս, հոգի է տալիս {ասելու} տեղ։ Ինչպէս երեւում է, պ. Պռօշեանցը ուրիշ շատե

։ Բայց մի տեղ էլ գործ է դրել ամրապնդիլ, փոխանակ {ասելու} ամրապնդվիլ, յայտնի է, թէ դարձեալ հին լեզուի ազդ

ւ եցից է։ Կարող են մեզ վրայ ծիծաղել, թէ այդ ինչ {ասելու} բան է, որ ասում ես, ո՛վ չգիտէ։ Թէ ամենքը պարտա

րծ է ածում երգոց, զօրաց եւ այլն, երգերի զօրքերի {ասելու} տեղ։ Ըստ նախադրութիւնը, որ հին լեզուում սովո

տ անգամ " ըստ քաջութեան " կամ " ըստ քաղցրութեան " {ասելու} տեղ, ասում է կամ լոկ " քաջութիւնով ", " քաղցրու

ասացինք, մենք բան չէինք ունենալ արգոյ հեղինակին {ասելու}, եթէ նա այս կամ այն. անձը նկարագրէր կախարդութեա

խնդիրներ առաջարկելու մէջ, միմիայն մերժելու եւ չէ {ասելու} համար: Օրինակ, կրակ է եւ լոյս ունի Դրումոնդի աս

անն եմ ասում: Երբ Համասփիւռը բարկացած Սօսենց խաղ {ասելու} վրայ, անիծախառն խօսքեր է հանում բերնից եւ նախատո

ն հայելի, Որքան դատաստան բանաստեղծ հոգուն Մի բան {ասելում} ` թէ չար, թէ բարի: Ողջ մին է նորան ` եթէ թագակ

իքը: Ինչ ասեմ, կարծեմ որ դուք ամեն բան առանց իմ {ասելուն} եւս գիտեք եւ հասկանում եք: Ցանկանում եմ Ձեզ հ

այն խղճմտանքը եւ իրաւադատութիւնը: Այս խօսքերը {ասելուց} յետոյ ամենայն իրաւունք տալիս ենք Պ. Չամուռճեանին

Սիւնեաց եպիսկոպոս, երբ " երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի " {ասելուց} յետոյ, նոյն երկրի վերաբերութեամբ աւելցնում է " ք

մ մի տեսութիւն... Վերջին, վճռական խօսքերը {ասելուց} յետոյ, դուրս գնաց տիկինը: Ցաւալի էր նայել պ

մայր, հրապարակով այդպիսի խօսքեր իր աղջկայ մասին {ասելուց} յետոյ, այնուհետեւ ի՛նչ աղջիկների կարգ է դնում նո

ազգի համար: Պ. Իսահակեանցը վիրաւորուել է իմ {ասելուցս} մեծատունների մասին, թէ մարմին էին դարձած, եւ մե

ն, որ յետոյ մեր պապը եւ հայրը ողջ փչացուցել են, {ասելս} այն է, թէ մեր ցեղի նման խելօք ցեղ չկայ, եւ եթէ

ղմումը տատանում էր գեղեցիկ ոսկեթել փունջը ամէն մի {ասեղ} կոխելու եւ հանելու ժամանակ: Շագանակագոյն մազերը

հետ առանց նորա երեսը անգամ տեսանելու: Մարդ, մի {ասեղ}, մի մատնոց գնելու լինի, հարիւր անգամ կը նայի,

ն բացեց նամակը եւ կարդաց բարձր ձայնով. Մանուշակի {ասեղը} դադարեց եւ նորա բոլոր զգայարանքը լսելիք դարձան:

դուրս ձգել բոլորովին, իսկ ամուսնութիւնը մի՞թէ մի {ասեղի}, մի մատնոցի չափ արժանաւորութիւն չունի, որ առանց

ամեն նամակներիդ միջումը դնում ենք երեք կանգուննոց {ասեղներ}, որ քանի կարելի է, լավ ծակե իմ սիրտս, եւ ես իմ

ով, այլ գլխիվայր։ Մոմի վերայ մի տեղում գրում էր {ասեղով} եւ շատ աննշմարելի այս բառը " ելդըրըմ"։ Մոմը վառ

ց ես լինում, ի՛նչ պատճառով: - Ո՛չ, մայրիկ, {ասեղով} ծակեցի ձեռքս, նորա համար աչքերս լցուեցան, - պատա

յս վերջին նամակդ, մնալ անպատասխանի: Բայց այսքան {ասեմ} միայն, որ ես երկու նամակ ստացել եմ Ձեզանից, երր

որան կարող են ստորագրվել միայն մեր թշնամիքը: Ինչ {ասեմ}, կարծեմ որ դուք ամեն բան առանց իմ ասելուն եւս գի

ց 62 մարդ, որպես ասաց պ. Սալթիկյանցն, ճշմարիտն {ասեմ}, փոքր է Նախիջեւանի համար, գոնե 100 ստորագրությո

է արյունով, եւ կյանքս մաշվում է: Այժմ այսքան {ասեմ}, որ գնում եմ Պետերբուրգ, կանդիդատի քննություն տ

կտակին, քանզի երկրորդն չէ վաւերական: Առ այս {ասեմ} ցնա- եւ ո՛վ ասաց ձեզ, թէ կտակ իցէ երկրորդն, այդ

րեպաշտ առն ոչ անծանօթի վեհափառութեանդ, ազգասիրի {ասեմ} մեծապատիւ պ. Յարութիւնի Աբգարեանց: Յետ թողլ

բին, երբ ես մեկնում էի Ռուսաստանից, բայց պետք է {ասեմ}, որ նրանց մեջ ծանրակշիռ գրքերը քիչ են եւ գներն է

ստացա հենց 11-ի թվակիր նամակդ: Միայն՝ քեզ պիտի {ասեմ}, որ դու բոլորովին այն չես ուղարկել, ինչ որ ես խ

համարյա Հավաննայինին հասցրած սիգարներին, պետք է {ասեմ}, որ ոչ ավելի եւ ոչ պակաս " թույլ " են, ուստի եւ

նգամ չկարողացավ գալ: Միայն ահա թե ինչ պետք է քեզ {ասեմ}. եկե՛ք կանուխ, մոտ ժամը 11-ին: Դա ամենահարմար

Վաճ. - " Ինչպէ՞ս"։ Շին. - " Իսկոյն կ' {ասեմ}. միայն յառաջուց պիտոյ է իմանալ, որ այդ կինը վայ

ւոր չէր այդքան հեռաւոր տեղափոխութիւն, աւելի մօտը {ասեմ} ։ Վան քաղաքից Էջմիածին տարուած երկայն բրդով մեծ մ

թերահաւատ մարդիկ: Դուք բոլորովին դարձել էք Լօթեռ {ասեմ}, Ֆարմասօն ասեմ, Չիք յարութիւն դաւանող ասեմ, Աս

: Դուք բոլորովին դարձել էք Լօթեռ ասեմ, Ֆարմասօն {ասեմ}, Չիք յարութիւն դաւանող ասեմ, Աստուած ազատէ:

օթեռ ասեմ, Ֆարմասօն ասեմ, Չիք յարութիւն դաւանող {ասեմ}, Աստուած ազատէ: - Մեզ օրինակ չեն քո յիշած մ

ւն: Պարո՛ն ընթերցող, այսուհետեւ եթէ պատահի, որ {ասեմ}, թէ հայերը մի հոյակապ համալսարան ունին, եւ եթէ

ւոր ապացոյցներով եւ փաստերով խօսել։ Այսօր բանը կ' {ասեմ}, եւ դուք պարտական էք հաւատալ եւ ընդունել, ապացո

. այդ արատները կարօտ են սրբուելու: Բայց ի՛նչ {ասեմ} ես այն մարդուն, որ չկամի հասկանալ, թէ Հայաստան

տեսանում է ճիւղերի կտրատուիլը: Բայց մի խորհուրդ {ասեմ} Պ. Իսահակեանցին. ես եւ իմ նման մարդիկ շատ հաւատ

տեսել մինչեւ այժմ: Եթէ իմ մասին հարցանէք, ես կ՚ {ասեմ} ձեզ, որ իմ կեանքը սկսած այն օրից, երբ յիշում եմ

ը, որ Օբեռ երեւելի երաժշտի գործն է, եւ ճշմարիտն {ասեմ}, երանի թէ այդ ներածութենից յետոյ դուրս գնացած լի

ամ շինել, գուցէ մի բան ընկնի ձեռքս։ Եւ ճշմարիտն {ասեմ}, եթէ հասանէի նպատակիս, такъ и быть, была ни бы

այլ բանի զօրութիւնը միայն հասկացնելու համար կարճ {ասեմ}, որ ներս մտայ մի բաւական ընդարձակ սենեակ՝ մաքու

ւոր միտք եւ գաղափար հասկացնելու յարմարաւոր: Ի՛նչ {ասեմ}, Հայերը մինչեւ այժմ դեռ կռիւ ունին իւրեանց մէջ,

յկական լեզուի մէջ ` զարմանալու չես, իհարկէ, եթէ {ասեմ}, թէ այդ բաւական հաստափոր գիրքը շտեմարան է զանազա

չեւ ցայսօր չկշտացաք մեր արիւնը ծծելէն... Ձեզ {ասեմ}, ո՛վ համախոհք եւ գիշատիչքդ Հայկեան սեռին, անմեղ

իկի կը մնաս: Կարո՞ղ ես բռնի կարել տալ: Ո՞ր մինը {ասեմ}, դերձակը եւս նոյն երգն է երգում, մինչեւ անգամ ջ

այլիկս յօրինէին քաջհամեղu. " Եւ զի՞ է քեզ, {ասեմ} ցկոյսն, համակիլ Ցանգ ի թախիծ, եւ ուստի՞ քե

ղօտ ուսման փայլէ առաւօտեան արուսեակ։ Ոչ արբանեակ {ասեմ} արփւոյն էականին լուսատիպ, Իմանալի այլ արեւուն ոս

ողներն դատարկ մարդիկ են, Նոցա պատասխան ես կ՚ {ասեմ} այսօր, - Այդ կարծեաց տէրը չէ մեր դատաւոր։

ւն կը հրամայեմ, որ քեզ խաւար չպատէ. Ամպին կ՚ {ասեմ} ` իսկի բնաւ կայծակներով, որոտով Հիւր չլինել

զան, Знать я его не хочу. Hy, ես կ՚ {ասեմ} Աղային, Ինչ ժամանակ նա կը գայ, Респу

՛ց թող, որ ես գնամ իմ տունը: " Իրաւն {ասեմ}, չկամէի այդ բանը, Բայց երեւի Աստուած այդպ

ջոցին, Բոլոր գործած մեղքերըս Հազիւ կ՚ {ասեմ} պարզ, մէկին: Ես ապրել լաւ գիտէի.

եղեցու, ոչ երբեք փակուած, գիրկը՞ եւ որ, աւելին {ասեմ}, լուսաւորչական հայերի առաջնորդ կարգուելուց յետոյ

սում էի, գրում եմ այստեղ, որ յետոյ մի քանի խօսք {ասեմ} դոցա մասին։ Առաջին յանցանք. " Հիւսիսափայլի " լե

մութիւնը շատ երկար կը լինի, եթէ մի ըստ միոջէ ձեզ {ասեմ}: Բայց որովհետեւ կամենում էք իմանալ, ձեր սիրտը շ

ւ կամենում էք իմանալ, ձեր սիրտը շարժէլու համար կ՚ {ասեմ} ձեզ մի քանի խօսքեր, եթէ դուք ուշադրութեամբ կը լս

ինձ, թէ ովքե՞ր են քո բարեկամները, ապա ես քեզ կ՚ {ասեմ}, թէ դու ինչպիսի՛ մարդ ես ", պատասխանել էր նորան

ացմունքի մէջ: Եւ թէ այս ե՞րբ է պատահում, նշանով {ասեմ}, որ իմանաս: Այն օրը, երբ վերակացուի դաւաճանութ

ու հաճելի լինել։ Բայց ես մի ուրիշ նո՛ր բան էլ {ասեմ} Տիրոջդ, որ թէ քո արդարութիւն փնտռող մտքիդ ընդուն

պով յիմար յիմար խօսում են բարձրաձայն։ Էլ ի՞նչ {ասեմ}. իմ ժամանակս բաւական չէ թշնամու իմ վրայ քաշած նե

եանն նահատակին Գրիգորի դրոշմեալ յիշատակէ։ Էլ ինչ {ասեմ} արդա՛ր եւ արժանաւոր բարեպաշտ եւ սուրբ Ներսէս կաթո

7)։ " Յոր ինչ ոք համարձակիցի, անզգամութեամբ {ասեմ}, եւ ես, Եբրայեցի՞ք իցեն, եւ ես. Իսրայելացի՞ք

լ. " Են մեղք, որ մահու չափ են. ոչ վասն այնորիկ {ասեմ} եթէ խնդրեսցես. ամենայն անիրաւութիւն մեղք են. եւ

գլ. Ե, համ. 16-17)։ § 56. " Վասն այդորիկ {ասեմ} ձեզ. ամենայն մեղք եւ հայհոյութիւնք թողցին մարդկա

ւմն " (Մատթ., գլ. ԹԲ, համ. 31-32)։ " Ամէն {ասեմ} ձեզ, զի ամենայն թողցի մարդկան մեղք եւ հայհոյութի

այց զայդ ամենայն հողմոց հնչիւնք համարիմ ես. զայս {ասեմ} համարձակապէս, միտ դնելով Ձերոյդ մռայլութեան օգտի

ուցակին մեծ ուշադրութեամբ. - ես պիտոյ է ճշմարիտը {ասեմ}, որ իմ կառավարութեան բոլոր մասներից քո դէպարտամե

կ չէր գործ ածում: - Ես կ'երթամ նորա մօտ եւ կ' {ասեմ}, որ թողու այժմ այդ բանը մի այլ ժամանակի...

- Ինչպէ՛ս է այժմ առողջութիւնդ, ես, ճշմարիտն {ասեմ}, շատ վախեցայ... - Երեւի թէ առաւօտուն վաղ

մէջ, թէ կա՞ր արդեօք այդպիսի մի աղջիկ. ճշմարիտն {ասեմ}, եթէ լինէր, այնուհետեւ ամենայն ջանք պիտոյ է գոր

էր եւ եղբայրասէր ընկերութեան մէջ"։ - Մի բան {ասեմ}. մանաւանդ նորան պիտոյ է հրաւիրել, որովհետեւ այդ

ց ասել այնքան, որքան ասացի կամ որքան դեռեւս պիտի {ասեմ}: Բացի սորանից, կոմս էմմանուէլը մի նոր մարդ

ղութիւնք կատարուէին առաւել ստեպ: - Ճշմարի՛տն {ասեմ}, ցաւելու չեմ, եթէ ամենայն օր գերեզման փորեմ այն

ճնշում է հոգիս... բայց ինչ... առայժմ այսքան {ասեմ} ձեզ, որ ազգային երգ, կամ առհասարակ ազգային երաժ

տանաւոր է այդ եւ ովի՛ շինած: - Այն ժամանակ կ' {ասեմ}, երբ լսեմ ձեր կարծիքը նորա մասին: Այս ասելո

առն... իսկ որդիքս, որդիքս. ի՛նչ առնեմ, ո՞ւմ {ասեմ}, իմ երեսի կեղտը պիտի որ ես ինքս ծածկեմ օտարների

եպ սաստիկ ծանրանում է նորա շնչառութիւնը: Ինչ {ասեմ}. եթէ բժիշկ կամ թէ բնագէտ լինէիք, կարո՛ղ էի հասկ

դառնաս, նզովեալ․ Հայ չե՞ս, քեզ մարդ ասողին ի՛նչ {ասեմ}: Սորան նայիր, ծառայութեանը նայիր, պահանջած վար

վերայ, կամ թէ այդպէս չէ՛, ուրեմն ներիր ինձ եթէ {ասեմ}, թէ կան դեռեւս բաներ, որոնց մասին դու տեղեկութի

տ թշուառ եմ, ձուկի նման մունջ. ձայն չունիմ, որ {ասեմ} ծնողքիս, թէ ես չեմ կարող կին դառնալ այդպիսի մարդ

նը։ Ասա ինձ՝ ո՞ր կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ' {ասեմ} քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ դրութեան մէջ էր քո

թէ " ասա՛ ինձ ո՛ր կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ' {ասեմ} քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ վիճակի մէջ էր քո բ

անեցից եւ զձեզ անվաստակս կացուցից։ Անզգամութեամբ {ասեմ}, շատ են ոսկերք իմ առ շաղփաղփ Աստուածաբան կարծելո

պիր լեպլեպի, հեր տիշ չիյնեմեզ)։ Յերկարել բանից {ասեմ} - եթէ կամիս եւ կարես անսալ, լո՛ւր զինչ ասես ապա,

ովմայ ընդունի՞ս։ " Այո՛, ընդունիմ " ասէ։ Եւ ես {ասեմ} - ասես եւ լսեմ, եւ ընդունիս ոչ։ Ահաւասիկ երեքտաս

սրբազանն ասէ, այդպէս է ասացեալ"։ (Նեմանի). {Ասեմ} ցնա-ո՞չ ասացի քեզ, թէ զոր ոչն ախորժես, ծանր լսե

, որովք հային ի գիտութեանցն հանդէս, գիտութեանցն {ասեմ}, որով լուսափայլին միտք, կենդանանայ եւ սնանի հոգ

ո՞վ ամօթոյ ազգիս, օտարազնեայց ոմանց, Բազըլեան, {ասեմ]}, աւետարանական [ընկերութեան միաբանից) Դիտրիխ եւ

եան աչաց չկարէին յայս հայել, այո՛, չունի զլեզու {ասեմ} ք վերստին, զի ունել այնպէս որպէս Հայք զհինն բարբ

րտեցայ ոմն Ստեփաննոս անուն մէկ քահանայի. պիտոյ է {ասեմ}, որ իմ ուսումնառութեան սկզբումը փոխանակ ազգային

հանճարեղ գլուխս ունէր, եւ հաստ խելապատակ, ի՞նչ {ասեմ}, համարեայ թէ լի էր օդային հանճարեղ պարառութեամբ

ք ու բեդնամ ըլնիմ ես, տեսնեմ երեսս կը բռնի՞, որ {ասեմ} Սօսն ա ղրկել, համա թէ որ խռովի, չի առնի, յետոյ

։ Բայց արդ բացից առակաւ զբերան իմ, լուարուք զոր {ասեմս} եւ զոր գիտեմ։ Ի հոգալ իմում զՎահան հաւատոյ գրոց

բարի ի հօտանս գառանց: Ուստի ուրախացեալ հոգւով՝ {ասեմք}. " Քրիստոս ի մէջ մեր յայտնեցաւ"։ Այո՛, դու ես

ս ", որպէս ասեն Գիրք: Քա՛ւ, եւ մի՛ լիցի, {ասեմք} եւ կնքեմք, այլ զդիպողն առանց բնաւ թանգուզանաց,

ինչ գթեցաք: Շա՛տ իսկ իցէ մեզ, ստուգութեամբ {ասեմք}, եւ կարի՛ շատ, եթէ զանձինս ի նախադրունս անդ համ

., գլ. Ե, համ. 33)։ § 35. " Ո՞չ բարւոք {ասեմք}, եթէ Սամարացի ես դու, եւ դեւ գոյ 'ի քեզ " (Յով

նել զայն պարտ էր՝ ասեն իմաստունքն հայոց. եւ մեք {ասեմք}. [կացցէ եւ] մնասցէ դա անդ, ուր էն, այսինքն կապ

նել նմա, իսկ յանհասկանալեացն զի՞նչ օգուտ: Կրկին {ասեմք} ՝ զի՞նչ օգուտ. խօսողին պիտի լսող եւ հասկացող, ո

րող ազգի եւ ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ դրութիւն նորա {ասեմք} թէ մի՞թէ՝ եթէ չէր մարթ զմեծն կատարել եւ զփոքրն պ

ց՝ զորս ցարդ չէ իմ տեսեալ եւ զորս փոքրագոյն յոյժ {ասեն} լինիլ, քան զերրորդ տունն, յատկացուցեալ միմիայն

ութեան վերայ։ Դու կամիս, որ ծիծաղեն իմ վերայ եւ {ասեն} դեռեւս հասարակաց առածը, թէ " խելագարի հացը խելօք

ւմ... - Ասացի քեզ միանգամ, թէ կամիս Շահզադէ {ասեն}, ինձ ինչ փոյթ: Իմ Յիշատակարանիս ընթերցող երկու

տեղ. ով գիտէ, մի՛գուցէ Յիշատակարանիդ ընթերցողքը {ասեն}, թէ մեք Շահբէգին մի մարդ էինք կարծում, բայց նա

ուանափոխութեան մէջ, քանի որ գործը նոյնն է: Պիտի {ասեն}, որ այդ տեսակ ազատութենից շինականը եթէ տնտեսական

դիկ, եւ մեր իսկ սիրելի բարեկամների մէջ, որ պիտի {ասեն} ՝ թո՛ղ մի անգամ ձեռք բերուի հողը, թո՛ղ ինչպէս կա

ամենայնի, անյուսալի չէ, թէ գտանուին մարդիկ, որ {ասեն} մեր համար. " Այս ի՛նչ Մովսէս է, որ ճանապարհ է ց

աւն՝ քերթո՞ղ. " Եւ Սաւո՞ւղ ի մարգարէս ", որպէս {ասեն} Գիրք: Քա՛ւ, եւ մի՛ լիցի, ասեմք եւ կնքեմք

Վարդապետները ամէն օր Նոր-նոր բան կ՚ {ասեն}, Ուսանողաց առաջիցը Նոր լոյս կը վառեն:

ղագունդ ամեն. Թող պատկառանօք Մեզ վերայ {ասեն}. Հայաստան երկրի Արժանի որդիք,

կը լինի մեր գրածը եւ կը փառաւորուի մեր անունը, կ' {ասեն} ՝ սա՛ երեւելի հայկաբան է... Չեմ խղճահարւում

կութիւն հոգւոց, հաղորդակցութեամբ դիւաց: Իսկ որք {ասեն}, թէ չի՛ք կախարդութիւն, կամ, թէ ո՛չ գոն դեւք,

ն, ո՞րչափ եւս առաւել ձե՛զ եւ իմ մօտ մարդոցը պիտի {ասեն} ։ Ա՛յսպէս էլ, նախանձի պատճառով, իմ մասին հա

են, առանց իրենց հոգին պարտաւորելու թող ճշմարիտը {ասեն} ։ Բայց երեք եղբարքն էլ սիրում էին Սուրբ Կաթուղ

ւ ամօթի համար խօսում էին այդպիսի բաներ։ Թո՛ղ {ասեն} ուրեմն, որի՞ համար շնորհուելով պարգեււում է վարդ

ատ եւ կամ զմերձակայն Նորք " ասելով։ Մեզ գուցէ {ասեն} (իհարկէ՝ ոչ պ. Էմինը), թէ Ս. Էջմիածինը, կա

Փարպեցու աշակերտութեան մասին։ Կը հաւատանք, եթէ {ասեն} մեզ, թէ մի քանի ուրիշ հեղինակներ նոյնպէս խօսում

պացւոյ, զոր ա՛ռ Մովսէս. զի կին Եթովպացի առ։ Եւ {ասեն}, թէ ընդ Մովսիսի միա՞յն խօսեցաւ Տէր. ոչ ապաքէն ե

4. " Յայնժամ մատեան առ Նա աշակերտքն Յովհաննու եւ {ասեն}, ընդէ՞ր մեք եւ փարիսեցիքն պահեմք յաճախ եւ քո աշա

ամիքը, այն ուսումնական անուանուած յիմարքը, պիտի {ասեն}, թէ մարդը բանական հոգի ունի, մարդը խօսում է եւ

պատրաստ է ընդունել մի գերբնական բանի տեղ: Ին՛չ կ' {ասեն} այժմ Աֆրիկայի կամ Ամերիկայի վայրենիքը, եթէ տեսան

տատեալ թշնամեաց 'ի սոյն եղեն ձեռնամուխս, վասն զի {ասեն} - տպագրեալ գրեանք նոցա լի են մոլորութեամբք։ " Յո

ն մոլորութեամբք։ " Յո՞ր գիրս արդեօք ". - Աւասիկ- {ասեն} - գիրքն խորհուրդ Աստուածպաշտութեան։ Այս գիրք յեօթ

գտանեն։ Եւ զի՞նչ արդեօք այն իցէ մախանք- աւասիկ- {ասեն} - եւ գիրքն, որ 'ի մեկնութիւն հաւատամքին։ Այս այն

Այսմ յանդիմանութեան ո՛չ կարելով տանել. - պու նէ՞- {ասեն}, - ջնջեսցին ապա սոքա եւ գիրք սոցա զի հանգիցուք։

ոցա զի հանգիցուք։ Զինչ ապա ժողովուրդք, - ընդէ՞ր- {ասեն} - եւ դուք ոչ աշխատիք յօրինել զգիրս։ " Չկարեմք " ա

ն- եւ դուք ոչ աշխատիք յօրինել զգիրս։ " Չկարեմք " {ասեն} ։- Ընդէ՞ր ապա ոչ ներէք կարողաց։ " Զի խոչընդակ են

, հատանեն զգլուխս անպարտ եւ սանտրեն զմօրուսն։ Օ՛ {ասեն}, դուք այսպէս եւ այնպէս. ասեն բերանով եւ հեղձուց

տրեն զմօրուսն։ Օ՛ ասեն, դուք այսպէս եւ այնպէս. {ասեն} բերանով եւ հեղձուցանեն գործով, եւ զի մխիթարիմք փ

անհնարին է, բայց գոնեայ պահպանել զայն պարտ էր՝ {ասեն} իմաստունքն հայոց. եւ մեք ասեմք. [կացցէ եւ] մնաս

, որ բաց էր. " Ներս թողեցէ՛ք դորան. ինձ համար կ' {ասեն}, թէ ես հալածում եմ աբեղայքը եւ չեմ կամենում տեսա

նց մնալ Ֆրանսիայի մէջ, միայն այն մասին էր, որ չ' {ասեն} թէ երկիւղ էր կրում Հենրիկոսը Յիսուսեաններից)։

ք, նոքա ամենայն ժամանակ կը տանեն ինձ։ Գուցէ դեռ {ասեն} եւ իմ մասին, թէ ես վախենում եմ նորանցից։ Բայց ե

պետութեան վրայ, այլ սովորական, արարատեան ոճով կ՚ {ասեն}, թէ այդ " Աւետարանի կողքին է գրած"։ Ինչպէ

արդալով, իմ մինչեւ այստեղ առաջ տարած խօսքերը, կ՚ {ասեն} թէ " այդ բոլորը մեզ մի անծանօթ կամ նոր բաներ չեն

, բայց այդ աւելի վատ է նոցայ համար, որ ինձ պիտի {ասեն}, թէ իրենք վաղուց գիտեն իմ ասածները: " Եթէ կոյրք

վ չի մեռել, երես երեսի կ՚ըլնինք, էն վախտն ինչ կ՚ {ասեն} "։ Բանն այն է, որ դրսի խօսքերը բոլորը ճշմա

եմ, աղա՛... էն մի ոչխարն էլ քեզ բաշխեցի. թող {ասեն} ոչ, Սօսը իր օրումը կաշառք ա կերել"։ Պ. Ա

իր։ (Եթէ գիտեն սորանից աւելի թշուառ վիճակ, թող {ասեն} մեզ. մենք գոնէ, չգիտենք)։ Բարոյական խնդի՞ր

չիմ, ինձմեն ո՛չ բան հարցնող կա եւ ո՛չ ծան տվող. {ասենք} թե ծան տալ չեն կարող, եթե բան ունին, այստեղ կհա

ագրի մասին աշխատելու ծանրությունը: Ի՞նչ պիտի {ասենք}, ազգը դժվար է հասկանում առաջին անգամը, բայց եթե

ամով կտրվել գործերից՝ ինձ հետ տեսակցելու համար. {ասենք}, գործը գերադասելի է տեսակցությունից: Ի սրտե

նրա՝ հայոց պատմության վերաբերյալ գրած հոդվածը: {Ասենք}, ավելի լավ հոդվածները՝ արդարացիորեն զետեղելով՝

րի վերաբերյալ, անմիջապես հայտնիր ինձ այդ մասին: {Ասենք}, թերեւս, մինչ այդ մենք տեսնվենք: Երանի ձեզ բոլ

աղավնու " պաթոլոգիական վիճակն ինձ զարմացնում է. {ասենք} մյուս ամսագրերը ձախողվեցին գերազանցապես գրպանի թո

եմ. հուսով եմ, որ տքնությունս իզուր չի անցնի: {Ասենք}, ոչ ոք չի տեսնի աշխատանքս, եթե ես նրանից գոհ չլ

կարողություն գրելու, հարկավորություն էլ, թե որ {ասենք}, չկա, շատ սուտ չի լինիլ: Մնամ քեզ միշտ եւ ա

Արդեօք կարո՞ղ էր պահել դա իւր բուն յատկութիւնքը, {ասենք} թէ չէր մեռանում այնտեղ, կարո՞ղ էր պահպանել իւր մ

չ գործեր: Ուրեմն, սիրելի՛ ընթերցող, մեք քո հետ {ասենք} միմեանց եղբայրաբար, թէ ինչպէս էին մեր գործերը ան

, ինչպէս որ չի պիտի արդարանան, այն ժամանակը պիտի {ասենք}, որ վիճակները եղած հոգեւորականք, գործակից են ազ

դը: Սա սկսում է իսկոյն հաշիւ տալ: Օրինակի համար {ասենք}, թէ երիտասարդի ձեռքը յանձնել էր Բէգզադէն 30. 000

չէ առածը. " Նման զնմանն սիրէ"։ Դարձեալ պիտոյ է {ասենք} ճշմարտութեան պարծանքի համար, որ այդ պառաւը իւր վ

գուին բոլոր մեզ շրջապատող պայմանքը: Իսկ ի՛նչ {ասենք}, մինչդեռ Դուք եւս, լինելով Եւրոպայի մէջ, ազատ

ան եւ թէ՛ նիւթական կարողութեան երեւեցուցիչը: Եթէ {ասենք}, թէ Անգլիան հարուստ է, եւ Անգլիա ասելով հասկնան

բ: Ի՞նչ ունի մեզ ասելու Կրօնական ժողովը, եթէ {ասենք} նորան, թէ Կրօնական ժողովի գործը եւ պաշտօնը է քնն

անքի մէջ. չէ՞ որ երկուքի տունն էլ կործանուեցաւ: {Ասենք} թէ յանցանքը գործուել էր, բայց տակաւին երկու տուն

շակերտ է ինքը, ապա ուրեմն առանց այլ եւ այլի պիտի {ասենք}, որ այդ առաքինի մարդը աշակերտ է եղել Աղանին եւ ո

հիմն, տակաւին կարող էր անել պ. Էմինը. բայց ինչ {ասենք} այս խօսքերին, որ Պ. Էմինը խօսում է իր յառաջաբան

մեր սկեպտիցիզմը։ Ի՛նչ է մեր հիմքը, որ մենք պիտի {ասենք}, թէ՛ Սեւուկի դրախտի մէջ է անցել յիշուած անցքը։

նց Ս. Ղեւոնդի հրամանին ոչ մի բան չէր անում. եթէ {ասենք}, թէ եւ չէր խօսում, կարծում ենք, թէ չենք սխալւո

ստանում, ինչպէս գրութիւն։ Միեւնոյն ուժն ունի, եթէ {ասենք} "իմ գրութեանց մէջ կամ իմ գրուածքի մէջ"։ Պարզ է, թ

խելացի ստեղծել: Շատ բարի, թէեւ այդպէս չէ, բայց {ասենք}, թէ խելացի է մի փոքր, բայց բնակուելով անխելների

իմ վերայ Տէրութեան զօրքի համար պատրաստել մի բան, {ասենք} թէ կօշիկներ: Եւ այսպէս, ինձ յանձնած է երկու հար

սանալ ընդհանուր պատմութեան մէջ։ Քանի մի խօսք {ասենք} այժմ " Հոգեւոր Վարժութիւնք " անունով գրքի վերայ (

գրում են մի առանձին քանքար։ Ճշմարիտը խօսելով եթէ {ասենք}, նա, ո՛չ այն է եւ ո՛չ այն. նորա հռչակուած սրբո

ում եմ համառօտ գրելով։ Նախ եւ յառաջ քանի մի խօսք {ասենք} Եափոնիայի Յիսուսական Առաքելութեան վերայ։ Այս

րձաւ, որ նստի ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ։ {Ասենք} թէ գլուխը քարը տուեց, շինեց, յետոյ պիտի այդ բառ

ս կը լինի, որ ո՛չ բարով պիտի ասէր։ Եթէ ստոյգ {ասենք}, մեր քննութեան այն մասը, որ նուիրված էր թերութի

ւ նոցա մեծագոյն մասը հին լեզուն չգիտէ, բայց ի՞նչ {ասենք} այն պարոններին, որոնք ոչ միայն պարծենում են իրեն

, պէտք է որ նա կպչի նոյնպէս ում մասնիկի հետ։ Եթէ {ասենք} կամ գրենք " նորա ձեռքերը ներկում են " եւ այս ենը

րութիւնը: " Սոս եւ Վարդիթերը ", եթէ ուղիղն {ասենք}, պիտի նայուի որպէս ամբողջ մի ընկերութեան, որպէս

ցի գործը համեմատենք նկարչութեան հետ, պիտի պեյզաժ {ասենք} նորան: Հեղինակի գլխաւոր գաղափարը Սօսը եւ Վարդիթե

ւանդ նորա պաշտօնը: Գործի կատաստրոֆը, եթէ ուղիղն {ասենք}, գլխաւորաբար հիմնուած է Արշաւրի դրժողութեան վրայ

եսայի կամ քրոջ դաւաճանութեանը նկարագրութեան մէջ: {Ասենք}, թէ Տիրանը որպէս մի անարգ մարդ կարող էր ընդունակ

ց են լինում, մէկը իր որդուն, միւսը իր փեսային: {Ասենք}, կեանքի պարզութեանը կարող է օգնել, որ հեղինակը

է մի դիպուածում Կաստոր եւ Պոլլուկս, որի մասին կ՚ {ասենք} մի երկու խօսք: Իսկ թէ ի՛նչ է այդ կրակը, ահա մեր

՛, եւ նոյնիսկ Ներոնի սիրական գործը: Բայց, {ասենք} թէ թագաւորները որսորդութեան, էին գնում, ասենք թ

, ասենք թէ թագաւորները որսորդութեան, էին գնում, {ասենք} թէ մենամարտում էին երբեմն-երբեմն զուարճութեան համ

քանի այսպիսի ցնդի աւանդութիւնք գտնել, բայց իրաւն {ասենք}, ձանձրացանք այս յիմար բաներից, վերջին անգամ ասո

րձաւ, որ նստի ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ: {Ասենք}, թէ գլո՛ւխը քարը տուեց ու շինեց, յետոյ այդ բառա

թողում է " հետախոյզ բանասիրաց"։ Եթէ ստոյգը {ասենք}, մեր քննութեան այն մասը, որ նուիրուած էր թերութ

շմարտութիւնն ենք խոստովանում: Կ՚ուզէի՞ն որ աւելի {ասենք}. ահաւասիկ. ուրիշ, նաեւ լուսաւոր ասուած, ազգեր

, աղքատների տունն ա քանդւում, հո սուտ չի՞: Հիմի {ասենք} թէ դու ինձանից համբա ես, քու տանն էլ ոչով չի վեր

չոր ոսկորից սաւահի ոչինչ չեն կարող գտնիլ. շատ էլ {ասենք} էն կռւումը ես արդար ըլնիմ. վա՞յն էկել ա ինձ տարե

": Բայց մենք երթանք դարձեալ Աշտարակ: {Ասենք} թէ Աշտարակը այգեգործ է. բարի է, բայց այգին, տա

ունիսի սկզբում, երբ շերամի բանը պրծած է, այլ թէ {ասենք}, որ լոկ ծերերը, աղջիկները եւ պառաւները պարապեն

ոսի կերակուրը նոր Գրենլանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ։ {Ասենք} թէ մեռած մայրը գեղեցիկ էր, բայց այս իրաւունք տալ

ւունք տալի՞ս է մեզ սպանել նորա թէեւ տգեղ զաւակը։ {Ասենք} թէ մեր նախնիք շատ ազնիւ կերակուրներ են կերել, բա

, որ պիտի պսակուէին իրենց ընտրած աղջիկների հետ, {ասենք} ՝ թողէ՛ք դորանց, տգեղ են, չունին այն ազնիւ եւ վ

Չելլինու մետալիոնները՞, թէ փարան կամ գռօշը։ {Ասենք} թէ ես պսակուած եմ, կնիկս շատ էլ տգեղ է, գիտեմ,

յոց աշխարհի փափկասուն տիկինների " գեղեցկութիւնը։ {Ասենք} թէ խելագարուեցայ եւ դուրս ձգեցի, դորանով ի՞նչ կշ

Խնդրում եմ ողջույնս հասուցանես պարոն Խատամովին եւ {ասես}, որ նորա եղբայրական սերը մոռացած չեմ, այլ թե մի

իրելիս, այդպիսի հանդուգն ճանապարհորդությունը ում {ասես}, որ խելքից չհանի. բայց կատակը մի կողմը. նրա գա

իներն իրենց սիստեմն անձեռնմխելի չպահեին, եթե, - {ասես} ֆրանսիացիներին ի ծաղր, - վայելած չլինեին լավ կազ

, երկիւղ թշնամուց, հեռաւորից եւ մերձաւորից, եւ {ասես} թէ դոքա ինքեանք մի կերպարանուած երկիւղ լինէին, ա

ս թէ դոքա ինքեանք մի կերպարանուած երկիւղ լինէին, {ասես} թէ երկինքը այն պատճառով հաստատ պահել էր իւր կամար

բայց երբ այս ամառնային ջերմութիւնքը սկսանում են, {ասես} թէ եթովպացի ես դառնում: Ո՞վ է թքում քո հարստութե

խելօքները, գիտնականները, կարդացողները, քահանայ {ասես}, վարդապետ ասես, եպիսկոպոս ասես, հաւատացել են ե

ականները, կարդացողները, քահանայ ասես, վարդապետ {ասես}, եպիսկոպոս ասես, հաւատացել են եւ գործ են ածել Է

ողները, քահանայ ասես, վարդապետ ասես, եպիսկոպոս {ասես}, հաւատացել են եւ գործ են ածել Էֆիմերդէն, սա չէ

անախորժ քամիներով սկսեցին մռայլել սիրտը։ Երկինքը {ասես} թէ լաց է լինում մարդու գլխին: Շատ անգամ դուրս եմ

անը, հարցմունքին յարմար չէ՞, կամ օրինաւոր չէ՞։ {Ասես}, թէ դանակով կտրել, ձգել է տնաքանդը: Իմ՝ Պ. Ի

մի վատ սովորութիւն ունիմ, որ եթէ միանգամ սիրեմ, {ասես} միւս անգամ բաժանուել լինո՞ւմ է. ինչ պիտոյ է առնե

ատուելի՛ ընթերցող, մտածել Նոր տարու վերայ: Պիտի {ասես} ՝ ի՞նչ մտածելու բան կայ, Նոր տարին Նոր տարի է,

ն անզօրի աչքերից մի քանի արտասուքի կաթիլներ: {Ասես} թէ այս Նոր տարում ես առաւել ուրախ եմ, քան թէ անց

ան եւ զուրկ ամենայն բանաստեղծական ճարտարութենից. {ասես} թէ դորա հեղինակը հարկադրանքով գրել է այդ գործը:

գեղեցիկ ներգործեցին, մանաւանդ ինքը՝ հեղինակը, {ասես} թէ ծնած կարապետ լինէր... Միւսերը եւս խիստ լաւ,

ափոխութիւնքը: Զարմանալի ժամանակ է մեր ժամանակը. {ասես} թէ այս փոփոխութիւնքը սկսուած են արդէն, ասես թէ մ

կը. ասես թէ այս փոփոխութիւնքը սկսուած են արդէն, {ասես} թէ մեզ էր պահուած վկայ գտանուիլ դորա սկզբին, ասե

սես թէ մեզ էր պահուած վկայ գտանուիլ դորա սկզբին, {ասես} թէ արեւը մի փոքր փոքրացել է այս աշխարհի վերայ. մ

ը վառուիլ, բորբոքուիլ, թէեւ մի տհաճութեան ամպ, {ասես} թէ փոթորիկից հալածուած, անցաւ նորա երեսի վերայով

ցք կայծակի պէս թռչում է, մտանում է նորա մէջ եւ, {ասես} թէ տեսանելով նորա հոգու ամենածածուկքը, զինաթափ է

ա կտակը եւ, ամեն օր եւ ամեն ժամ կարդալով նորան, {ասես} թէ մոռանում էի իմ ցաւերը, ասես թէ մի զովացուցիչ

կարդալով նորան, ասես թէ մոռանում էի իմ ցաւերը, {ասես} թէ մի զովացուցիչ բալասան թափւում էր այդ կտակից իմ

ժմ... Հազար յիշատակներ եւ բիւր մտածութիւնք, {ասես} թէ պատերազմ ունէին ուղեղիս մէջ: Ես կոխում էի գետ

տանում էր փրկել թագուհու կեանքը: Մի փոքրից յետոյ {ասես} թէ տեսանում էի խուռն բազմութիւն կատաղիների՝ ձայն

որի խոստովանահօր ազդեցութիւնը Լուդովիկոսի վերայ: {Ասես} թէ ազգը զգում էր դորա հետեւանքը եւ, արդարեւ, Լո

արժէք ունի իմ աչքում, որ այդ բանի համար թէ ինչի {ասես} պատրաստ եմ... Չկարծեմ, որ անյայտ լինի Մխիթա

այժմ փոքրիշատէ շարժողութիւն: Ազգը եւ ազգութիւնը {ասես} թէ կամաց կամաց դառնալու են հասարակաց խօսակցութեան

չեն ազգութիւնքը, ինչպէս ներկայումս: Ազգութիւնը {ասես} թէ դարձել է մի ամենօրեայ հաց, առանց որին չէր կար

ագրին, բայց երբ սկսեցի կարդալ արդէն յառաջաբանը, {ասես} թէ ապտակ իջեցուց երեսիս. հարկ չկայ ասել, որ բոլ

յն: - Քանի ժամանակ է, քեզ տեսած չէի, բայց {ասես} թէ խելք կա՞ր գլուխներս, որ միմեանց պատահէինք, ք

ոպէ զարկւում է իրական կարիքների հետ: Իսկ երբ դու {ասես} ինձ՝ պահի՛ր քո ազգութիւնը, հաստա՛տ կացիր քո սիր

րգի՞չ վսեմ"։ - Չիմանամ իսկ, այր դու, զոր {ասես}: " Եւ ո՛չ ժմտիս - այո՛, տեսանեմ "...

դամ, Թէ սրտի քում ոչ տուաւ՝ Զոր սիւք {ասես} շարժական. Զի Տէր զայն քեզ զլացաւ, Զ

լ կայծականն Շրտուցեալ երամակաց Առնուն, {ասես}, սիրոյ զմասն Եւ զկծեալ զոյգ ի զոյգ Ա

ի վերայ Որքա՞ն աստղեր փայլում են վառ, {Ասես} համար, թիւ չկայ. Ասում են որ ամենայն մարդ

րութիւնն է. ինչ օրագիր, ինչ լրագիր կամ ինչ թերթ {ասես}, որ առանց վէպի օր անցնէ։ Թողում ենք այն բազմահա

ակարանը Հիւսիս[ափայլի] № 1 մէջ, ուրախացայ շատ եւ {ասես} թէ մի նոր կենդանութիւն եկաւ վերաս: Չար լեզուներ

մահապարտութեան " (երես 284): - - - - - {Ասես} թէ իրաւունք ունին, մինչ կարծում են թէ Հեգելը իր

ատութեան մասին: Ինչ որ Հայմին է վերաբերւում, նա {ասես} թէ մի սառնաթոյն է իր մարմնի մակերեւոյթի վրայ, որ

մի մարդ, որ դադարած էր իւր չարագործութիւններից. {ասես} թէ, սկսել էր այնուհետեւ զգալ իւր մեղքը, ուղղել

այն քա՛ջ իմացիր, որ մի փոքր ժամանակից դու ինքդ կ՚ {ասես}. " թէ այդ մարդը ո՛չ թէ գործարան, այլեւ դահճանոց

րացած գնաց Կիպրոս եւ այնտեղ մեռաւ: Ինքը ի՞նչ բան {ասես}, որ չէ արել. յառաջ, հոգեւոր ծառայութեան մէջ մտ

ւեց, բայց թէ ի՞նչ պատճառով, անհասկանալի բան է: {Ասես} թէ ո՛չ, սա չէր կարող ոչ առաջինի եւ ոչ երկրորդի պ

է վիզդ չաթու ձգել, որ առաջ Վռամշապուհին ականատես {ասես}, յետոյ՝ Մեծ թարգմանչաց աշակերտ եւ վերջը այսպիսի

անել ենք։ § 66. Հայոց ազգի մեղքից, այս բանը {ասես} թէ նորա եկեղեցու ճակատումն է գրուած։ Այսօր էլ Կի

ուն կաթողիկոսական իշխանութիւն հասկացնելու համար, {ասես} թէ հերիք չէ համարում լոկ " գլուխ քահանայութեան "

մազերով, աչքերը ներս ընկած, երեսները գունաթափ, {ասես} թէ դոքա կենդանութեան ժամանակ անապատականք լինէին.

կիւնում եւ դառնում է ազգասէր, ինչ լաւ ցանկութիւն {ասես} յայտնում է իւր ազգի մասին, ցանկանում է, որ ազգը

նազան դիւթական գրքերով. ինչ հին, ձեռագիր ախտարք {ասես}, որ նա չունենար․ ինչ մագաղաթի վերայ գրած կարմիր

թի վերայ գրած կարմիր ու կապոյտ գրերով ուրբաթագիրք {ասես}, որ չունենար. նա դեռեւս պարծենում է, թէ վեցհազ

ոլոր աշխատութիւնս զուր կորան. իսկ աղջկայ պատկերը {ասես} թէ բեւեռել էին աչքիս, որովհետեւ աչքերս այս կամ ա

: Կապոյտ երկինքը զարդարուած անհամար գոհարներով, {ասես} թէ, ուրախակից էր լինում ինձ. մեղմիկ քամին ողջու

ւամենայնիւ, այս դիպուածում, այնպէս խօսեց, որ, {ասես} թէ, նորա բոլոր շարժողութիւնքը, դէմքը, աչքերի փ

տուեց մետալը Շաքարեանցին, բայց աչքի հայեացքով, {ասես} թէ, հեռուից լափում էր այդ մետալի կտորը: Շաք

րգ, շարուած էին կանաչ, թավիշապատ յատակի վերայ: {Ասես} թէ մարդերի գերեզմանքը ծառայում են բնութեան ձեռքու

որ դեռ անփորձ ես եւ երիտասարդ, արիւնդ տաք, ինչ {ասես} մտածել է տալիս, առանց կշռելու այն հանգամանքը, ո

երին կիսաբաժինների մէջ, միւս ջղերը եւ գործարանքը {ասես} թէ դադարում են ներգործելուց: Աչքը, տեսողական գո

ւ մարդ կար ֆրանսիագէտ, եկել էր մեր տուն, որ ինչ {ասես} բաների մասին խոսէ: - Բայց նա ուստի՛ գիտէր,

սի Թովմասը, երբ կոմսը աւարտեց իւր խօսքը, - բայց {ասես} թէ ասածներդ խելքիս նստում են. ինչեւիցէ, դոքա ու

նոցանից, պիտի լինի տղայի միջնորդութեամբ, դու կ' {ասես} տղային, իսկ սա կը հարցանէ փերիներից, որոնց պատա

իանգամայն մարմնից բաղկացած, բթացած ուղեղներով եւ {ասես} թէ արբեցած իւրեանց հօր հարստութեամբ, բոլորովին ա

մէջ գրուելու արժանի համարուիլ... Մեր մէջ, ինչ {ասես} կարելի է պ. Յովնաթանեանցը խօսում էր դպրոցների վե

իտեն, գիտեն, բայց առաջին ժամանակները չեն այժմ, {ասես} թէ իմ աստղը վայր է ընկել երկնքից: Պարտականու

եացքից դէպի դռան կողմը սարսափեցաւ կերպարանքը, եւ {ասես} թէ յառաջուց գուշակեց որոտալու կայծակները: Մի

էս չունի մեր խօսակցութեան մէջ. ի հարկէ, եթէ դու {ասես} մարդու ինչ լինելը, այն ժամանակ պիտոյ է ասես նորա

դու ասես մարդու ինչ լինելը, այն ժամանակ պիտոյ է {ասես} նորա եւ արժանաւորութիւնը եւ պակասութիւնը: - Ի

մինը միւսից այլանդակ: Գլխի խառնիխուռն մազերը {ասես} թէ պատերազմ էին կանգնել միմեանց ընդդէմ, երեսները

պատճառ, նորանից լաւ բան դուրս չէ գալիս: Պէտք է {ասես}, թէ նորա ցեղը շատ խելօք չեն, եթէ այդպէս դատելու

ամանակ, զարմանալի բան, ճշմարտութիւնը եւ լոյսը, {ասես} թէ միշտ պիտոյ է պատերազմելով յաղթեն խաւարին եւ ստ

բանից ասեմ- եթէ կամիս եւ կարես անսալ, լո՛ւր զինչ {ասես} ապա, զոր վկայէ սրբազան Պապն Հռովմայ ընդունի՞ս։

ընդունի՞ս։ " Այո՛, ընդունիմ " ասէ։ Եւ ես ասեմ- {ասես} եւ լսեմ, եւ ընդունիս ոչ։ Ահաւասիկ երեքտասաներոր

էջ յայնժամ, ապա թէ ո՛չ անհարազատ գտանէր, դու զի {ասես} ։ " Ոչ քննութիւն եւ ոչ հարցումն, այլ զինչ սրբազա

ս եւ այլն)։ Ետու պատասխանի " իմացիր եւ զայդ զոր {ասես}, այս գիրք հայի 'ի ջատագովութիւն ճշմարտութեան եկե

ով, օրերով, այլ եւ ժամերով ապրելու։ Թէ Սօսն {ասես}, շատ կեղծ վիճակում է։ Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը բ

", " ըստ պահանջման հանգամանաց վիպասանութեան"։ {Ասես} թէ լուսահոգի Խապառաճին Կըկռիկեանի հետ է կռվում.

իստ անախորժ տպաւորութիւն է անում կարդացողի վրայ: {Ասես} թէ Հայաստանի աղջիկները հին կամ նոր Բաբելոնների ա

աղջիկները հին կամ նոր Բաբելոնների աղջիկներն են, {ասես} թէ բորբորիտոն Շամիրամի թոռներն են: Մարդու զ

որպէս շատ անաջող փոխանակութիւնք բնական դէպքերի: {Ասես} թէ հեղինակի ուժը կտրւում է եւ գործ է դնում այդ հն

եւ գործի վերջը հա՛ր ու նման այդ բովանդակութեան: {Ասես} թէ մի իշխան պատուէր է տուել իր ծառային եւ ծառան,

մանց եւ նանրահաւատութեան մառախուղները ցրուել: Եւ {ասես} թէ լուսաւորութեան բռնաբարուած իրաւունքը, իր վրէժ

ւղիղ պաշտօնատարութեան խանգարուելու: Թէ Սօսն {ասես}, շատ կեղծ վիճակում է: Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը բ

եղած չլինի: Միջին դարերում, ջուրը կարող էր ուր {ասես} երթալ մի գաւազանի զարկելով, թերեւս, ձորից դէպի

զատէր այն անմաքուր ջրից Սառը-Քանքանի, որի մէջ օձ {ասես}, գորտ ասես կամ ուրիշ մանր կենդանից լիքն են:

մաքուր ջրից Սառը-Քանքանի, որի մէջ օձ ասես, գորտ {ասես} կամ ուրիշ մանր կենդանից լիքն են: Այսօր, եթ

ի բարձումից. տէրտէրը շատ էլ բարկացաւ, ո՛ր մինին {ասես}... մինը չի, տասը չի... չարեն կտրեց խեղճ եր

բաց անում... է: Այս տողերը արտադրած ժամանակս, {ասես} թէ կենդանի ձայնով լսում էի այս խօսքերը հայ կնոջ բ

ում են նորան զանազան հրապուրիչ գոյներով, յետոյ, {ասես} թէ աչքից ձգելով կամ բարկանալով այդ բանի վերայ, ա

իս ձգած Հայաստանէն պիտի փախչենք։ Այս խօսքերը չեմ {ասեր} ՝ հոգեւորականները պաշտպանելու, այլ կ՚ուզեմ, որ

ստուած այրեց, Ու անշարժ աշխարհը մեռեալ ծով {ասեց}, Նորանից դէն դաշտումը դեղնագոյն Նեղոս `

Որ մերկ դիմակով սատանայ խարդախ։ {Ասեց}. ո՛վ Գիրսաս, ծառայ հաւատար, Չկամիմ թողուլ

թափուեցան գետին, Դարձեալ առաջին բարկութեամբ {ասեց} ։ " Իմ արդար դատից, չես երբեք պրծնիլ

արաղով: - Դուք ինձանից խորհուրդ հարցրեցիք, - {ասեց} Մանթուխեանցը, - ես յայտնեցի ձեզ իմ սրտի վկայութի

քո՛ռ փոշիման եկաւ տեղը կաննեց, ու թու՛, թու՛, {ասեց}, կոտորուիք դուք, ջըհըդի ժամ շինեցին էլի, է՞ս ի

իին բանը այս տեղը շատ թանկ է եւ Ստամպոլ ալ չիքա, {ասեք} անոր բանը թող հոգա: Եվ այս եւս հայտ առնեմ, որ ն

կամքն է, եղբայր, այնքան մեղադրեցեք, այնքան գեշ {ասեք}, ինչքան կամենաք, վերը աստված կա, նա կտեսնե ծու

ստեղ ուսումն առնելը ձեզ հաճո չէ, ինձի սիմ սիմ մի {ասեք}, գրեցեք պարզ, վեր առնեմ մի հավատարիմ եկողի հետ

րդալու տայիք. նա այժմ վաճառական լինելու չէր, որ {ասեք} թե՝ չէ, բանը բանից անցավ, հազարներ կորավ տեի։

ուն Բելվեդերյան Վեներային նման չէ: Ինչ ուզում եք {ասեք} ՝ դա ծայրահեղ հիմարություն է: Է՜հ, ես ինքս իմ թ

թեան, եւ թէ գտանիմ ի Ձերոյին Ճեմարանի. պարտիս, {ասէ} ինձ (նոյն իշխանութիւնն) խնդրել յիշխանութենէ Ձեր

ւ հանգուցեալն տպարանին Նախիջեւանայ 5000 ռուփի եւ {ասէ}, թէ ինքն ելանէ ծովու ՚ի Բատավիոյ ի Մադրաս կամ ՚

նն զայն ՚ի բաց հանէ յիշխանութենէ կտակակատարացն եւ {ասէ}, թէ յորչափ մնասցէ ինքն կենդանի, ունի կառավարել

եւ ոչ ի կենդանութիւն պարգեւողին, մինչ պարգեւողն {ասէ}, թէ բանի զայն տուն ի սեպհականութենէ իմմէ եւ կատա

քուր է եւ հոգին հանդարտ, գո՛նէ չկայ մի մարդ, որ {ասէ}, թէ այս ինչ մարդ իմ արծաթը կերաւ, ինձ զրկեց եւ

ճշմարտութիւնը, եթէ մի փոքր մտածէք միայն: Ի՛նչ կ՚ {ասէ} ձեր ազգը, ձեր ժողովուրդը, եթէ տեսանէ, որ ձեր գ

Ո՛չ սուրբդ ի Փառան լեռնէ. Մարգարէն զայս {ասէ}, Շարժեալ ի Քումմէ Հոգւոյ: Կարկ

թուխս՝ Յիս, որձա՛կ քա՛ջ, յի՛ս ". {Ասէ} եւ կուտ կուտայ Եւ անդէն իսկ դառնայ:

դիմաց Տեսիլ էր տխրադիտակ. " Ես հի՞մ, {ասէ}, ստեղծայ, Առ ի՞նչ այս դրախտ փափկութեան,

- Եւ զի՞ յումպէտս բաղբաղայս, Յօդես, {ասէ} նախահայրն Առ սերովբէն, յանզգա՞յս Բնա

է. " Ընդէ՞ր բնաւ ինձ պատուէր Կրկնի, {ասէ} նախահայր, Չէ՞ իմ ուխտեալ միշտ ի սէր Վ

ալ գլխովին՝ " Ոչինչ գտայց ուխտազանց, {Ասէ}, առ ի՞նչ տուաւ կին: Իմ ուխտեալ է չմեղկիլ

թեան Բռնազբօսել պաշտամունս՝ Հրեշտակն {ասէ} բարձր ի ձայն Զայնպիսին խելակորոյս: Այ

այդոքիկ եւ զիա՛րդ որոշեն աստիճանքդ, մինչ Քրիստոս {ասէ}. " ամենայն որ հայի ՚ի կին մարդ, առ ի ցանկանալոյ

յն Սողոմոնի զարդար առ այդ վճիռ լուր, Որ լաւ {ասէ} զկոյր ակամբք, քան զկուրացեալն մտօք, Ո՞ւր ք

Կատարելապէս, բայց յետոյ ի՞նչ էլ: Կ՚ {ասէ}. " Եկել եմ, մայր իմ հարազատ, Գիրկդ բաց ո

լորը ինձ կասկածի տակ է ձգում: Տեսնենք վաղը ինչ կ՚ {ասէ}: 21-ին տեսութիւն եղբօրս, Վարդ[երեսի], Յովհ[ան

լինելով աննշմարելի մնացին: Տեսնենք բժիշկը ինչ կ՚ {ասէ} վաղը. այսօր խնդրեցի, որ կանչեն: Այսօր ուղարկեց

իսկոյն կը որոշէ միմեանցից այդ երկու թռչունքը եւ կ' {ասէ} ՝ այս սիրամարգ է եւ այն արագիլ։ Այսպէս ահա մ

թէ ուր եւ իցէ գտնւում է, թո՛ղ հարցանուի եւ թո՛ղ {ասէ} ։ Իսկ ինչ որ կարգել էին ինձ տարեկան տէր Ներսէհը ե

ա... առեալ ջուր լուաց զձեռս առաջի ժողովրդեանն եւ {ասէ}. քաւեալ եմ ես յարենէ արդարոյդ այդորիկ. դուք գիտ

ն Իսրայէլի)... Եւ խօսեցաւ Տէր ընդ Մովսիսի եւ {ասէ}. Փենէէս որդի Եղիազարու, որդւոյ Ահարոնի քահանայի

արկացաւ սրտմտութեամբ Տէր 'ի վերայ Իսրայէլի... Եւ {ասէ} Մովսէս ցցեղսն Իսրայէլի. կոտորեցէ՛ք իւրաքանչիւր զ

6. " Եւ օրհնեաց Աստուած զՆոյ եւ զորդիս նոցա, եւ {ասէ} ցնոսա, աճեցէք եւ բազմացարուք եւ լցէք զերկիր եւ տ

., գլ. Գ., համ. 28 եւ 29)։ " Եւ ամենայն որ {ասէ} բան զորդւոյ մարդոյ, թողցի նմա. բայց որ զՀոգին Ս

րա " (Առաջ. Եզր., գլ. Ա, հ. 50-51)։ " Եւ {ասէ} Անգէոս հրեշտակն Տեառն 'ի հրեշտակս Տեառն ցժողովուր

անաց անկանիք " (Սաղմ., ՁԱ, համ. 6-7)։ " Եւ {ասէ} Տէր ցՄովսէս ահա ետու զքեզ աստուած Փարաւոնի " (Ել

էլի կարծեցեալ մարգարէներից. " որք ասէին, այսպէս {ասէ} Տէր, եւ ես ոչ առաքեցի զնոսա եւ ես Տէր ոչ խօսեցայ

աթ., Պատմ. Հայ., եր. 83)։ Թող ինչ կամի, {ասէ} Չամչեանը, հիմնուելով Եղիշէի "եպիսկոպոս" բառի վրայ

ւմ է, եւ բարեկամ լինելով մեզ, իհարկէ ճշմարիտը կ' {ասէ} մեր օգտի համար: - Յայտնի բան է, այդ լաւ էր

րուստ մարդ, որ յարգելի էր հասարակութեան աչքում, {ասէ} թէ այսօր ամսի քառասուն եւ հինգն է, նա պիտոյ է հա

եղքս պահեմ, շատ զզուած էր այս բանից, բայց ո՞վին {ասէ}. եթէ մի խօսք եւս ասել էր Թիւթիւնճի-օղլուին, նա

ով խելօքը նա է, որ մի նոր եւ դժուարահաւատալի բան {ասէ}. բայց հաւատա՛յ ինձ, պարոն Շահումեանց, ես այն մ

ուկեանց եհարց եղբայր նորա Մաթոս աղայն- 'ի Վահանի- {ասէ} - որպէս լսեմ, գրեալ է կարգ դարուց եկեղեցւոյն Հայո

ազան Պապն Հռովմայ ընդունի՞ս։ " Այո՛, ընդունիմ " {ասէ} ։ Եւ ես ասեմ- ասես եւ լսեմ, եւ ընդունիս ոչ։ Ահա

" Ոչ քննութիւն եւ ոչ հարցումն, այլ զինչ սրբազանն {ասէ}, այդպէս է ասացեալ"։ (Նեմանի). Ասեմ ցնա-ո՞չ

միայն, այլեւ յայլս։ Չեւ իմ աւարտեալ զխօսս, {ասէ} ցիս Մանուկ աղայն, - վարդապետութիւն ձեր յօրինեաց գ

կու տեսակ սրտի վկայութիւն ունենայ, երբեմն այսպէս {ասէ} եւ երբեմն՝ այլապէս։ Այո՛, մարդը չէ կարող ունեն

անց. լուիցէ, [որ ունի ականջս լսելոյ, թէ՝ զինչ {ասէ} հանճարեղ [գերմանացին] Շլեյդըն. գիտութիւնն պարտի

ինակդ, զարմանամք թէ ուստի առեալ զբանսդ յերես 5, {ասէ}. " որոց գոյութիւն (ազգային երգոց) առ մեզ, չգի

հրաժարողք ինքնակամ ի հայրենի ժառանգութենէ, որպէս {ասէ} պարոն Էմին, զի առիթ ետուն նմա գուն գործել որդիակ

փորձի ժամանակ չ'յայտնէ իւր խորհրդակիցքը կամ գո՛նէ {ասէ} միայն վանահօր անունը, որին խոստացաւ տալ զինուորա

թաղել տայ, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բարով {ասէ}, ինքն էլ ուրախ կենայ (!), յետոյ աչքերը վերեւ

որպէս թէ եթէ գործ դնել, մէջ բերել եւ լոյս հանել {ասէ}, կամ աւելի անարգ է լինում, կամ անհասկանալի. սո

թաղել տայ, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բարով {ասէ}, ինքն էլ ուրախ կենայ (!), յետոյ, աչքերը վերե

եմ ամէն թաք ու մուրն էլ"։ Տեղն է, որ մէկը {ասէ} նորան, " քո հօրն ողորմի, թէ դա Գարեգնի հրամանը

կելով, կարելի՞ է, որ մոռանային այդ աշակերտքը եւ {ասէին}, թէ Հայաստանը չէր, որ դայեակ վարձեց մեր համար:

։ § 32. " Եւ դպիրքն որք յԵրուսաղեմէ իջեալ էին {ասէին} թէ բէեղզեբուղ գոյ 'ի դմա, եւ իշխանաւ դիւացն հանէ

ւետ. Մարկ. գլ. Գ. հ. 22)։ " Իսկ փարիսեցիքն {ասէին}, թէ իշխանաւ դիւաց հանէ դա զդեւս " (Աւ. Մատթ.

թիւնքն։ Այլք յարուցեալ վկայէին սո՛ւտ զնմանէ, եւ {ասէին}, թէ մեք լուաք 'ի դմանէ զի ասէր. ես քակեցից զտաճ

Եհովան՝ Իսրայէլի կարծեցեալ մարգարէներից. " որք {ասէին}, այսպէս ասէ Տէր, եւ ես ոչ առաքեցի զնոսա եւ ես Տ

ւ ոչինչ հասկացողութիւն չունէր նորա մասին։ Ի՞նչ կ' {ասէին} իմ համար, թէ եւ ես երկնքի որդի եմ, եթէ մտածէի դ

ն մարդու մէջ մի այնպիսի անախորժ զգացողութիւն, որ {ասէիր}, թէ ահա ամենայն ինչ վերջացած էր նորա եւ աշխարհի

անձրեւի մեծ կաթիլները եւ որոտման գոռոց գոչիւնը, {ասէիր} թէ կամենում էին կործանել մեր գլխին երկնքի մշտնջեն

հետ, փոխանակ նորա խօսքին պատասխանելու, պիտո՞յ է {ասէիր}, թէ գնա դու այժմ, եւ ես խօսքիդ պատասխանը կը գրե

պակասութիւնը. եթէ այս գիտենայիր, ապա դու ինքդ կ՚ {ասէիր}, թէ արժանաւոր մարդը միայն պատկեր է Աստուծոյ, իս

արհին մեր զսրբազան Մատթէոս արքեպիսկոպոսն, որում {ասէր} թէ պիտոյ է հրամայել գնալ ի Նախիջեւան, քանզի քաջա

է չիցէ հնարաւոր աւարտել զամենայն յԱնգլիա: Այսպէս {ասէր} պ. Բույլվերն եւ ընդ նմին յաւելոյր, զի թէ իջայց

ման դատաւորաց Սուպրիմ Կորտի, քանզի նոցա գործ է, {ասէր}, վճռել կտա՞կ իցէ թուղթն այն, թէ պարգեւագիր:

, տեսանելով, որ միւսը մեռնում է սովից, որպէս թէ {ասէր} նորան. " Տե՜ս, ահա մեռնում ես, քո կեանքը կախւո

թե՝ Հոգին առնու ա՛նտի, ուստի եւ Որդին: Քրիստոս {ասէր} ՝ " յիմմ է անտի առնուցու ", այսինքն ՚ի միոյ սկզբ

քեան զառակն մեծատան եւ Ղազարոսին, յորում Քրիստոս {ասէր} զՂազարու հանգչիլ ՚ի գոգ Աբրահամու, ապաքէն այդ առ

, թէ արասցեն ձեզ մարդիկ, արարե՛ք եւ դուք նոցա. {ասէր} երբեմն վարդապետն տիեզերաց: Քրիստոնէութիւն ո՛չ շա

ոգին քեզ կ՚առաջնորդէ ամեն բանում. Նիկողոսը {ասէր}, թ. Եւրոպ չի՛ք մէջ տեղում: Բարեաւ

գիտնայինք նորա վերջին կտակը: Ա՜խ, թէ մինը {ասէր} մեզի նորա սրտի սուրբ կամքը. Այն սուրբ կամք

ա՞յ Երեմիայ մարգարէին նմանող մի մարդ, որ ողբալով {ասէր}. " Երանի՜ թէ գլուխս ջուր լինէր եւ աչքերս արտասու

ել Վաղարշապատում, որի համար Յովհաննէս կաթողիկոսը {ասէր} " Հայոց եկեղեցիների մայրը"։ " Նոյնն (Վահան

ռ, այն ժամանակ պիտի այլապէս խօսէր Թղթում եւ պիտի {ասէր}, թէ այդ մարդը, որ այժմ ինձ անտես արաւ, ինքը գի

իւնը։ Եթէ ազգակից լինէր, ո՞րչափ եւս առաւել պիտի {ասէր} ՝ " ըստ այդմ մասին քեզ տեառնդ անկ էի"։ Հինգե

գեղոսը, ուր Ս. Լուսաւորիչը ասում է. " Քանզի եւ {ասէր} իսկ Իմաստունն, թէ նախանձու բանսարկուին եմուտ մահ

յ վասն օրհնութեանցն զոր օրհնեաց զնա հայր իւր, եւ {ասէր} Եսաւ 'ի մտի իւրում, մերձեսցին աւուրք կարեաց հօր

ո՛ւտ զնմանէ, եւ ասէին, թէ մեք լուաք 'ի դմանէ զի {ասէր}. ես քակեցից զտաճա՛րդ զայդ ձեռագործ, եւ զերիս աւ

զգս մեր, եւ արգելո՛յր 'ի տալոյ հարկս կայսեր, եւ {ասէր} զանձնէ թէ Քրիստոսն իցէ թագաւոր " (նոյն, գլ. նո

ղախինը սխալմամբ, կամ իւր անձը արդարացնելու համար {ասէր}, թէ նամակ էր տարել պարոն Շահումեանցին. Յայտնի է

աշխել այն մարդուն, այն միջնորդին, որ այս րոպէիս {ասէր} նորան իւր հօր համաձայնութեան լուրը: Այսպիսի զ

Շահումեանցը համոզել կամենալով Թիւթիւնճի-օղլուին, {ասէր} նորան, որ ինքը շատ վաղուց ստացած էր Մանուշակի հա

, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ ո՛չ բարով պիտի {ասէր} ։ Եթէ ստոյգ ասենք, մեր քննութեան այն մասը, ո

հետ, դիմաւոր բայի զօրութիւն է ստանում. որպէս թէ {ասէր}, ի գալս իմ, այսինքն՝ գալու գործողութիւնը կատար

, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ ոչ բարով պիտի {ասէր}: Ազգային աւանդութիւնքը որքան կարելի է, անշ

լ է զայն եւ չունի զոչինչ իրաւունս: - " Դուք {ասէք} այդպէս, իսկ յերեսփոխանական գրութեան առաքելոյ առ

ւ հրճւում էք նորա հոգեվարական տխրութեամբ: Դուք կ՚ {ասէք} ինձ, թէ նոքա յանցաւորք են եւ մահի արժանի դատուած

ւրիշ նոր բան չունիմ. Սուլթանին թամամ հազար անգամ {ասի}, եղբայր, ես դոցա խոսք հասկացնել չկարողացա, չգի

րան իր մոտ կանչի եւ խիստ téte-a-téte պայմաններում {ասի} նրան բոլորն անկեղծորեն, ցույց տալով այն տխուր հե

այնպիսի վիճակի մեջ ընկնել, որպեսզի առաքյալի նման {ասի}. " Երիցս քարկոծ եղէց"։ Իսկ եթե նրան այդ գոր

նդիրը գրեցի Մագիստրատ, մեռելս ելլավ: Ինչեւիցե, {ասի}, ինչ ալ ըլա նե, գրեմ, աղջիկը աչքը ճամփան թող չ

ի, ինչու, որ լեշս ելած կգրեմ, բայց աս ալ հիշեմ {ասի}, որ Մագիստրատ տված թուղթիս մեջ քեզի ալ եւ Մամայի

է Անգլիոյ մէջ անգործ եւ յուսահատ գործաւորներին եւ {ասի}. " Եղբա՛րք, ահաւասիկ երկրագունդի այսինչ կէտի վե

ելով նախ եւ առաջ Նորա խելքը լաւ չափել, {Ասի}. - Բայց դու ի՛նչ ես կարծում, Նա սկսաւ այս

նէ, Ну, вам тогда уж поздно. Ну, կ՚ {ասի}, եդ բռբռան Տէրտէրներին տուր փողը, Դի

ֆ[ունտ] ազնիւ թաբակ: 15-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ {ասի}, որ Սերոբին ապահովեալ թուղթ գրէ: 20-ին տես[ութի

ս կրօնաւորացն բազմացուցանել, որ Սուրենայ անապատն {ասի}, վերակացու նոցա կարգեալ զՂազար Փարպեցին -ճարտասա

կրօնաւորացն բազմացուցանելով, որ Սուրէնայ անապատն {ասի} "։ Յայտնի է, թէ, երբ բազմացնում էր կրօնաւորներ

եռեալ, [զայս լեզու (որ չէ լեզու, վասն զի լեզու {ասի} էապէս այն, որ կենդանի է, յար շարժողական ինչ մի

խպերս ուզեց չի տուի, ջան, գիւլում, ջան, ջան, {Ասի} եարի ղրկած ա, ջան, ծաղիկ, ջան, ջան: Ա՛

ն առ: Ձենդ լսողը սասանի, Ծակը մտնի, տազ անի, {Ասի}, հրէս, Գրիգորը, Կը տայ ինձ ու կ՚ըսպանի:

նորան հրաւիրում ենք վերադառնալ, մանաւանդ՝ Փոքր {Ասիա}, որ աւելի հրապուրիչ է իւր ծովեզերեայ դրութեամբ:

ւրոպա եւ պատրաստուելով այնտեղ, հասնում է դարձեալ {Ասիա}, անցնելով մի քանի ձեռքերից, նոյնը՝ աւելի արժան

պատճառ, որ Եւրոպան Եւրոպա է դարձել, իսկ Ասիան՝ {Ասիա} ու յետ է մնացել: Այո՛, կլիմաները կարող են շատ բ

դիրը լուծուելուց յետոյ եւրոպական մարդը պիտի իջանէ {Ասիա}: Պիտի գայ օր, երբ այն պառաւ Ասիան պիտի մանկանայ

աց Լանկթամուրայ, որ անշքացոյց գոգցես զԱրեւելեանն {Ասիա}: Յայրիացեալն Հայաստան եւ ի թագաւորութենէ, եւ ի

հանն երուսալեմայու Ասպետների նման ուղարկել նորանց {Ասիա} ։ Յիսուսեանները, ջարդ ու փշուր եղած Սրբազան ֆակո

թեան մէջ, իսկ երեք կամ չորսը՝ մահադեղ: Այսպիսի {ասիական} եւ անտեղի պատճառաբանութեամբ բամբասւում է այդ քաղա

նը: Նախիջեւանի կեանքը ոգեւորուած է առհասարակ {ասիական} բնաւորութեամբ: Ընկերական կեանք չէ երեւում այդտեղ

ասակի բազմութիւն, իւրեանց խայտաբղէտ զգեստներով, {ասիական} գնացքով եւ օտարախօս ձայնով: Բացի Վարդավառից, ամ

. պատճառ, եթէ կար եւս մի որեւիցէ արհեստ, եւ այն {ասիական} եւ անընդունելի մերձակայ քաղաքների բնակիչներին, ո

ընտիր որդիք, որ վաղուց, ահա, ազատուած լինելով {ասիական} պղտոր տեսութեններից եւ, ամենայն կերպով ամենայն ջ

ատում էին մի փոքր բան հասկացնել այն՝ մինչեւ այժմ {ասիական} հոգու վայրենի եւ բարբարոս ազդեցութեան տակ մնացած

իզոնտում իւր երկար եւ ձանձրալի ճանապարհորդութենից {ասիական} Տաճկաստանի մէջ։ Նա մտածում է գարնան բացուելովը Ռ

՝ Պ. Իսահակեանցը՝ որպէս մանկավարժ, ստիպուած է {ասիական} հին սովորութեամբ ամենայն մարդու Աղա՛, Աղա՛ ասելո

անը, աւելորդ է խօսել, որովհետեւ այդ պարոնը, մի {ասիական} անմխիթար դպրոցում այբուբենք միայն ուսանելով, կար

ելով ծածկել իւր անկրթութեան մեղքը, շարունակում է {ասիական} կամակորութեամբ. " Բայց մի մեծ կորուստ չունիմ"։

, թող պատմեմ այստեղ, որ երկու տարի սորանից յառաջ {ասիական} Տաճկաստանի մէջ մի Հայոց եպիսկոպոս գերեզմանից փորե

իմ մատով ցոյց տալ ազգի կեանքի վերայ, մանաւանդ թէ {ասիական} աշխարհի մէջ, ուր կին մարդը, զուրկ լինելով ամենա

ենեակ՝ մաքուր եւ զարդարած պարսից գորգերով եւ այլ {ասիական} կարասիքներով: Սենեկի հիւսիսային պատի մօտ մի

Ահա, եղբա՛յր, մի նոր երեւոյթ, բուն հայկական, {ասիական} եւ անմխիթար դպրութեան մէջ. ահա, այսպիսի գրուածք

ում էր " Արեւմուտքը"։ Ահա մի նոր գաղափար Հայերի {ասիական} թանձր պղտորամտութեան, մինչեւ այս աստիճան մտքի եւ

աւորուիլ եւ գործիք լինել Նախախնամութեան ձեռքում՝ {ասիական} ազգերի մէջ լուսաւորութիւն տարածելու: Հա՛յ կա

ւմ, իսկ մնացեալ երեք միլիոն հինգ հարիւր հազարը՝ {ասիական} Տաճկաստանի մէջ: Համաձայնի՛ր ինքդ, թէ ինչպէս

ացիքս, զուրկ ենք այդպիսի բարակ բաներից. մեր մէջ {ասիական} կոպտութեան հետ թագաւորում է հին նահապետական հոգին

ների բուսաբեր եւ արգաւանդ լինելու համար, մինչդեռ {ասիական} հողը մնացել է մինչեւ այժմ իւր կուսական վիճակի մէջ

ի գայ օր, երբ այն պառաւ Ասիան պիտի մանկանայ, եւ {ասիական} ազգերը այն վայրկենից պիտի սկսանին իւրեանց պատմութ

լու ազգային կարօտութիւնների ծանրութիւնը, որոնք, {ասիական} դանդաղկոտութեամբ գրեթէ կաթուածահար, շատանում էին

Հայոց ազգի ընտանեկան կեանքը խեղճ է ինչպէս մի {ասիական} ազգի կեանք, բայց խեղճութիւնը դէպի թշուառութիւն կ

ճերը, եթէ չէ կարելի նորում միմեանց քամակից շարել {ասիական} փքուռոյց հռետորութեամբ նոյնանշան բառեր, եթէ նոր

ին, ընկերակից լինել հառաջադեմ ժամանակին, հաղթել {ասիական} բնության պղտոր եւ անմխիթար հատկություններին եւ զա

մեծին, երբ նա վերադառնում էր լիակատար փառքով իւր {ասիական} յաղթութեններից. թէ ինչպէ՞ս այն ժողովուրդը, որ ո

որ տաճարի, որի լոյսը բաւական էր ցրուել Հայաստանի {ասիական} թանձր խաւարը։ Անցանում են սորա վերայ մի քանի

ոյթ է այս, բայց անմիջական հետեւանք Հայերի կեանքի {ասիական} բնաւորութեանը: Այնտեղ, ուր չկայ կրթութիւն եւ դա

: Ո՛հ, արեւը շատ անգամ դեռեւս պիտի մտանէ Հայերի {ասիական} պղտոր հայեացքի վերայով... գնայուն մեռեալները (

ց դոքա լուռ կան, համրացեալ ամենեւին, որպէս թուի {ասիական} իմն խորամանկութեան աղագաւ. վասն զի խոստովանելով

նական տեսութեամբ, այլ եւ յաղթահարեալ յընդաբոյս, {ասիական} պաշարմանց մատենագրեցին [դժուարիմաց, այո՛ եւ ոչ ի

րելով մի հասարակ վաճառականի դեսպանութիւնը այդպիսի {Ասիական} հզօր ինքնակալութեան մօտ, ընդդիմացաւ այս բանին։

սովորական էր, մանաւանդ հին ժամանակներում, բայց {ասիական} այլաբանութիւնքը մի աննշան բաներ են համեմատելով յո

էս ասաց ոմն ի հնոց: Մինչեւ յե՞րբ պաշտեսցի առ մեզ {ասիականդ} մոլորութիւն խօսիլ, գրել, երգել, այնպէս որպէս զ

իոյ եղանակները գրեթէ մեծ տարբերութիւն չունին, եւ {ասիականը}, եթէ աւելի յարմար, աւելի ձեռնտու եւ աւելի ախորժ

նակին], թերեւս եւ ո՛չ առանց գիտակցութեան, զի առ {ասիականս} որպէս եւ ցայսօր իսկ՝ պաշտելի է աւանդութիւնդ զվեր

եան չափը եւ պայմանը: Բայց ինչպէ՞ս օգնես մեր {ասիամիտ} անգրասիրութեանը եւ անկրթութեանը, որ շատ ժամանակի

ստիճան հյուսիսային լայնության, որի մոտ ընկնում է {Ասիայի} ամենահեռավոր Ցեյլոն կղզին, որից անցանելով պիտի գ

տահարները այդպիսի հեռավոր եւ վայրենի աշխարհներում {Ասիայի} մեջ եւ այն անակնկալ դեպքերը եւ ծախքերը, որ մինչե

րելի՞ է արդյոք եւ ի՞նչ եղանակով օդընտելացնել Փոքր {Ասիայի} գխտորաբեր պիծակ (opeхотворка) միջատը. նրա լավա

: Զարմանք չէ Նախիջեւանում, ինչպէս նաեւ առհասարակ {Ասիայի} մէջ, ըստ մեծի մասին գործածական կերակուրքը են խմո

ինէր պահանջել այստեղ Հայերից այն բանը, որի համար {Ասիայի} մէջ բուսանելու հողը եւս չէ եղած, այսինքն՝ մարդկ

Յիսուսեաններից, որոնց թիւը անհամար էր Եւրոպայի, {Ասիայի} եւ Ամերիկայի մէջ։ Նոցա պատկանում էին եւ շատ երեւ

տպան լինի Պապականութեանը եւ Քրիստոնէութիւն տարածէ {Ասիայի} եւ նոր յայտնագործած Ամերիկայի մէջ։ Մեք տեսանք,

Յիսուսեանների սովորական գործիքներն էին, բաց արեց {Ասիայի} հեռաւոր կողմերում արձակ ճանապարհ Կարգի անդամների

ուսեանք արհամարհում էին պապական կոնդակները. նոքա {Ասիայի} եւ Եւրոպայի մէջ այնչափ զօրացած էին, որ կարո՛ղ էի

կատարելապէս իւր քաղաքական սկզբունքը։ Եւրոպայի եւ {Ասիայի} մէջ նա պիտոյ է պատերազմէր ներկայ բաների կարգի հետ

մէջ, եւ որ այնպէս առատօրէն պարգեւել է բնութիւնը {Ասիային}: Անգլիոյ երկրագէտքը եւ տնտեսականքը, հաշուի

, մատակարարելով այլ եւ այլ հազվագյուտ կենդանիների {Ասիայից} եւ Աֆրիկայից, որտեղ ամենուրեք ես ունեմ գործակալն

մար: Եւ այն ապրանքը, որի հում նիւթը, շատ անգամ {Ասիայից} երթալով Եւրոպա եւ պատրաստուելով այնտեղ, հասնում

առանց աշխատութեան բնութիւնը ինքը կարող է մեզ տալ {Ասիայում}, եթէ միայն լինի մեր մէջ ստանալու ձգտողութիւնը:

վերահասու լինելու: Սոցա օրինակները խիստ շատ կան {Ասիայում}, ուր այլաբանական խօսուածքը եւ ձեւը տիրապէս սովոր

նքը չեն պատճառ, որ Եւրոպան Եւրոպա է դարձել, իսկ {Ասիան} ՝ Ասիա ու յետ է մնացել: Այո՛, կլիմաները կարող ե

ր " Երեմիայի ողբ " են կարդում իւրեանց գլխին, իսկ {Ասիան} մոռանում է միշտ երէկը. այսօրը է նորա Աստուածը,

րդը պիտի իջանէ Ասիա: Պիտի գայ օր, երբ այն պառաւ {Ասիան} պիտի մանկանայ, եւ ասիական ազգերը այն վայրկենից պ

րը իմ աչքի առաջեւ երեք անգամ արիւնով ներկեց բոլոր {Ասիան} եւ Եւրոպան: Աշխարհումը այդպիսի անցք շատ են պատահ

Ասիացին, որի երեւակայութեանը միշտ բորբոքուած է ( {Ասիան} առնում ենք միայն բարեխառն եւ ջերմ աշխարհների վերա

ւնը աւելի շուտով ըմբռնելի է լինում անդաստիարակ եւ {ասիացի} ազգերին, այդ վնաս չունի, միայն դու յառաջ գնա:

փաթաթուելով Շաքարեանցի վզին, փոքր մնաց, որ իւր {ասիացի} քնքշութեամբ խեղդէր սորան: Մի օտարոտի տեսարան

, եւ նորա մատենագիրքը եւ հեղինակքը, մինչեւ այսօր {ասիացի} դաստիարակութենով սնունդ առած լինելով, աւելի նախը

նշուշտ, ուղղելու էին մի այդպիսի հեղինակի վերայ: {Ասիացին} չէ կարող մերկանդամ տեսանել ճշմարտութիւնը: Իզիսը

դատապարտենք: Օրէնքը պատժում է յանցաւորը. {ասիացին} տեսանում է այստեղ մի լոկ վրէժխնդրութիւն, բայց մէ

, թէ դոքա ուխտագնացութեան աւելորդութիւնքը լինին: {Ասիացին}, որի երեւակայութեանը միշտ բորբոքուած է (Ասիան ա

գտակար բանն էլ կը մնայ անօգուտ: Գիտենք, որ {ասիացին} դեռ երկա՜ր ժամանակ չպիտի կարողանայ եւրոպացու պէս

ւս տալու չէր առաւել շուտով բժշկելու համար... {Ասիացիք} առհասարակ սովորութիւն ունին իւրեանց հոգաբարձութեա

ակը մեր ազգի մէջ: Մեր սիրելի Հայերը, որպէս նաեւ {Ասիացիք}, այն խօսքը ընդունում են, որ դուրս էր գալիս բարե

նոյի ձայնը: Այս յառաջանում էր նորանից, որ իբրեւ {ասիացիք} ոչինչ հասկացողութիւն եւ համակրութիւն չունէին կանո

կառավարութեան տակ էին քաղաքականապէս: Երկուքն էլ {ասիացիք}, երկուքն էլ արեւելքցի եւ խորհելու, խօսելու ձեւե

եւս ճիշդ քաղաքավարութիւն պահանջելու, բայց մեք՝ {ասիացիքս}, զուրկ ենք այդպիսի բարակ բաներից. մեր մէջ ասիակ

բարբարոսական սովորութիւնը հայերի մէջ ինչպէս նաեւ {ասիացոց} եւ այլ վայրենիների մէջ, ուր պատշաճից դուրս է համ

ան է օպիումից շինած քաղցրեղէնին, որ դայեակները ( {Ասիացոց} մէջ) սովո՛ր են տալ երեխաներին՝ քնեցնելու համար

բողջ օրի մէջ նշանակած է մի հատադեղ (pilula)"։ {Ասիացու} յատկական բնաւորութեններից մինն է՝ չափազանց լինել

լացրած է]. Սիրելի Խազարոս եղբայր, ով որ քեզի {ասիլ} է, թե Ներսեսն վերարկուով կքալեր, Մուխալն սերդու

արցմունք անողը, որ ես ալ իմանամ, թե ի՞նչ կուզիս {ասիլ}, դու ինքդ գիտես նը, կարծում իս, թե ես ալ կիման

րբազանն ողջ է եւ առողջ, եւ քո ասած բաներդ բոլորը {ասիլ} իմ, եւ նա համաձայն է, միայն փոքր համբերե, որ ա

տված թուղթիս մեջ քեզի ալ եւ Մամայիս ալ գրիլ եմ, {ասիլ} եմ, որ հորս մեռնելեն ետքը, 3 աղբար, 1 քուր եւ

միայն կանուխվանեն պեթեր չիմ, քիչ մը աղեկ ալ իմ, {ասիմ} նե, սուտ չէ, թեեւ կելիրլի կիդերլի է. ինչ ալ ըլ

ն կգրիմ, ամենը մեկ օր չեմ կարող: Է՜հ, տահա ինչ {ասիմ}. աստուծո ասածը ըլլա: Եղբայր քո անբաժանելի

անինք, որ օրենքը չի հրամայիլ, անպես է նը, թող {ասին} քի տերտերին հրամայե, քահանա թող օրհնե տեսին. հե

մարդի անունը յիշեցինք այստեղ ոչ այն պատճառով, որ {ասինք}, թէ նորա պարտիզումն է անցել յիշուած անցքը. հեռի

լուծել մեր տարակոյսը։ Սորա հակառակ, ինչպէս վերը {ասինք}, եթէ լեզուի բաղդասութեան օրէնքը անհասկանալի են մ

ցուք արդ զդաշտս Ափրիկոյ ի քարտէզ նամակի եւ զլճակն {Ասիոյ} ի նիւթ սեւակի, զանտառս Կովկասու ի գործ դիցուք փո

մէջ, ծանր պայմանների տակ, կարող են ներգործել եւ {Ասիոյ} մէջ, ուր կեանքի պիտոյքը, պարզութիւնը եւ այլ բնա

այի մէջ ներգործում են կրակի եւ շոգու զօրութեամբ, {Ասիոյ} պարզութեան մէջ կարո՛ղ են ներգործել սարերից կատաղա

ի արժան եւ նոյն որակութեամբ, կարող է պատրաստուիլ {Ասիոյ} մէջ: Աշխարհագրական անուանակոչութիւնքը չեն պատճառ

կարող են շատ բան պատճառել, բայց Եւրոպայի եւ փոքր {Ասիոյ} եղանակները գրեթէ մեծ տարբերութիւն չունին, եւ ասի

աւելի շուտով այս բնաւորութեանց մէջ է Եւրոպիոյ եւ {Ասիոյ} տարբերութիւնքը: Այո՛, գործունէութիւնը շարժողութ

նի: Եւրոպայի մի ոտնաչափ հողը եւս հաշուած է, իսկ {Ասիոյ} մէջ կարծեմ գտնուին տեղեր, ուր տասն տարին մի անգա

մարգարեքը եւ առաքեալքը: Եւ ինչպէս միջին դարերում {Ասիոյ} անկիւններից խուռն բարբարոսներ իջան ու հեղեղեցին Ե

լ երկիրներ եւ կղզիք կենդանի վկայք են մեր խօսքին: {Ասիոյ} ապագան աւելի մեծ է, աւելի լայն է տնտեսական խնդրի

շաւիղ հասարակաց հասկանալի՝ որոց ի սփիւռս նշտետին {Ասիոյ} եւ Եւրոպիոյ ըստ ժամանակին շնորհելոյ: Արք ոմա

ունել: Ես կխնդրիմ քեզի, որ դուն տեղն եկած վախտն {ասիս} իրենց, որ ատոր համար սիրտերն թող չի ցավի, նա նո

ութեան, [զորս, մի խիստ ումեք թուեսցի բանս, եթե {ասիցեմ} աբեղայական դերձակաց կարկատանս, յաբեղայական հոգւո

ւ Աստուծոյ, վասն աւանդութեանց քարոզ էին " եթէ ոք {ասիցէ} ցհայր կամ ցմայր կ՚որբան, զոր յինէն օգտիցիս, մար

, բայց զՀոգւոյն հայհոյութիւն մի՛ թողցի։ Եւ որ ոք {ասիցէ} բան զորդւոյ մարդոյ՝ թողցի նմա. բայց որ զՀոգւոյն

րդւոյ մարդոյ՝ թողցի նմա. բայց որ զՀոգւոյն Սրբոյ {ասիցէ} ՝ մի թողցի նմա, մի յայսմ աշխարհի, եւ մի 'ի հանդ

ց պահելով դէպի Քրիստոսի այն խօսքերը. " Վա՛յ, որ {ասիցէ} զխաւարն լոյս, եւ զլոյսն խաւար ", եւ դէպի առաքեա

թիմորիին Կարապետին խրկեն: Խնդրեմ, եղբայր, նարա {ասիք}, որ ինքը տված թուղթեն թող չի վախնա, միայն թող գ

կխնդրիմ ձեզի, որ ինչպես ըլլա նե, խրկիք եւ իրեն {ասիք}, որ նրա ոտքը ոսկորը կպած է. միմիայն ուռած է, ն

, որ կ՚երթայ 28-ին: 28-ին ստացայ մի նամակ. պատ[ {ասխանը]} գրեցի 29-ին, որ կ՚երթայ 30-ին: Այսօր ինձ յայտն

ագ., գլ. Ա, համ. 17 եւ 20)։ Այս Գէթը եւ {Ասկաղովնը} այլազգեաց հինգ նախարարութեանց երկուքն են. Գողիաթ

Իրա՛ւ որ, " թող չպատմուի այս Գէթի մէջ եւ չլսուի՛ {Ասկաղովնի} դռներում ". կարդացողը կը հասկանայ։ Բայց ես

ցի այս գէթ ըստ բանի ողբոյն եւ մի լուիցէ 'ի դրունս {Ասկաղովնի} " (եր. 49)։ Գէթ բառի տակ պ. Էմինը այսպէս է ծ

Մի՛ պատմէք 'ի Գէթ, եւ մի՛ տայք զայդ աւետիս յելս {Ասկաղովնի}. զի մի՛ երբէք ուրախ լիցին դստերք այլազգեացն, եւ

րովբէ վարդապետ Ճեօվահիրճեան. Թաթէոս վարդապետ {Ասկերեան} "։ Մէջ բերելով այս աղաւաղ հայկաբանութեամբ գր

նոցին առ հասարակ, կորովաբան թուին հարք՝ Վրթանէս {Ասկերեան}, երկոքին եղբարք Աւգերեանք, Ջախջախեան, Ինճիճեան

աց, որպիսիք եղեն եւ են՝ Աւգերեանք, Ջախջախեան, {Ասկերեան}, Ինճիճեան, Այվազովսքի եւ այլք, զորս չէ տեղւոյս

դրեմ ինձի շուտով գրեք, որ ես ալ միամիտ ըլամ, եւ {ասկեց} առաջ Սերոբին թուղթ գրիլ էի ձեր թղթի մեջն, աղեկ հ

անոր համար կասիմ, որ երկու հատը խիստ բավական է: {Ասկեց} ջոկ մեկ կապ մը աղեկ թաժա չորցած թառան ձուկ, կիսա

ամենքն ալ ատենով չկայի՞ն ", պատասխանէ. " ո՛չ " {ասկէ} վեց եօթը հազար կամ շատ շատ միլիոն մը տարի առաջ այ

ածին Քաջերն յանձնեցին Ասել խօսքերս {Ասկճի} Գասպարին. Հայաստան աշխարհ. Նա անյագ ս

ամայող ծառայ (բնագրի վերայ ստորագրած է) " {Ասմմոդէյ} " (ամրացուցել է հանդէպը նշանագրելով) " Արտ

ի վարձ տալ քեզ, - ասաց սատանան պայծառ երեսով: - {Ասմոդե՛յ}, - գանչեց սատանան (Ասմոդեյը վերակացու էր այն օր

(Ասմոդեյը վերակացու էր այն օրը դժոխքի մէջ), - {Ասմոդե՛յ}, որպէս վարձ երկրի վերայի ամուսնական գործերի գլխա

ն պայծառ երեսով: - Ասմոդե՛յ, - գանչեց սատանան ( {Ասմոդեյը} վերակացու էր այն օրը դժոխքի մէջ), - Ասմոդե՛յ,

րջին անգամը խոստացել էր Ասմոդեյին հոգին տալ, եթէ {Ասմոդեյը} կը տար նորան մի պարգեւ, բայց Ասմոդեյը առաւել խոր

տալ, եթէ Ասմոդեյը կը տար նորան մի պարգեւ, բայց {Ասմոդեյը} առաւել խորամանկ լինելով, ստացաւ նորա հոգին, առա

ր ամբողջ կեանքը վարեց ընկերակցութեամբ մեր սիրական {Ասմոդեյի}, որին Աղմոդեւս էր կոչում ինքը՝ այդ Բրամինը:

տ կեցութեան հնարք: Ահա այս էր պատճառը, որ առանց {Ասմոդեյի} կողմից պարգեւի, նորա հոգին եկած է ձեր խաւար տէրո

ինչ մի պարգեւի համար: Վերջին անգամը խոստացել էր {Ասմոդեյին} հոգին տալ, եթէ Ասմոդեյը կը տար նորան մի պարգեւ,

հանել էին շատ բամբասանքներ՝ ասելով, " թէ Ղազարն {ասո՛ւմ} է, որ պոռնկութիւնը մեղք չէ՛. այս բանը մարզպանին

համբերութեան մէջ։ Իսկ Հայոց աշխարհի աղանդը, որ {ասո՛ւմ} են, մի հիմնադրի անուն չունի իր վրայ եւ գրուած մի

ղոց ու մուրճ Գետի վրայ գցում կամուրջ: Եւ խաղեր {ասող} հրեշտակը մի՞թէ Օրէնքն այս յարգող ջատագովը չէ.

է, որովհետեւ նորանից առաջ ուղեղի համար քար էլ է {ասող} չէ եղած, պատրաստ գիտութիւնքը ժառանգել եւ նոցայ լ

վրայ ընկած: Ստոյգ է, որ այդ բաների համար խօսող {ասող} էլ չկայ, գիտութիւնը ոտք չէ կոխել Հայաստան, մեր

նաց ժողովրդի վրան, երբ իմա՛ց է տրւում, եւ քարոզ {ասողը} նշանակուած տեղն է անց կենում, ամենքը իրենց սիրտը

եր. 83)։ Այս խօսքերից յետոյ Մաշտոցը քաղկեդոնիտ էր {ասողը} պարզապէս հայհոյում է անկաշառ ճշմարտութեան սրբութի

ը, այլ, դորա փոխանակ, Աստուած, ես քեզ ողորմիմ {ասողը} չէ՞ր, որ ծովի վերայ ոտքով վազեց դէպի նաւը, որով

թիւն անէ Տէրը ինչպէս Ոնիսիփորի տանը, այս խօսքերը {ասողի} բարեխօսութեամբ. պատճառ, շատ անգամ ինձ հանգստացո

ր շնորհուելով պարգեււում է վարդապետութեան խօսքը, {ասողի} ՞ համար. չէ՞ որ ախորժանքով անկաջ դնողների, լսողն

վհ. Զօհրապեան վարդապետի։ Ստեփանոս Տարօնեցի ( {Ասողիկ} ), Փարիզ, 1859, հրատ. Արժ. Շահնազարեանց Կ.

եկեղեցին որ 'ի Հայս վերստին մեծապէս նորոգեաց " ( {Ասողիկ}, եր. 82)։ Ի՞նչ ուրիշ եկեղեցու համար կարելի

երը. Խորենացի, Փարպեցի, Յովհաննէս կաթողիկոս եւ {Ասողիկ} ։ Բացի սոցանից, ցոյց է տալիս եւ Յայսմաւուրքի սեպ

ւկ կոչուէր. " եւ զՍեւուկ բերդակ, որ է մարդաղի " {Ասողիկ} (եր. 179)։ Ստո՛յգ է, այս անունը մենք լսում ե

մենայն վանկ բառից, առ պակասաւորութեանն զորոց թիւ {Ասողիկ} դնէ քսան եւ ինն, իսկ Վարդան քսան եւ երկու: Ինքն

Քրիստոսի: Այսմ դարու պատկանին նոյնպէս Ստեփաննոս {Ասողիկ}, հեղինակ պատմութեան Հայոց. ի սկզբանէ ազգիս ց100

կոսը իններորդ դարում անուանում է նորան Կաթողիկէ։ {Ասողիկը} տասն եւ մէկերորդ դարում անուանում է նորան Կաթողիկ

օթք, այլ կրօնաւորների բնակութեան սարք ու կարգը։ {Ասողիկը} օգնութիւն է գալիս մեզ, երբ, Մեծ Վահանի Կաթուղիկ

, որ Խորենացին, Փարպեցին, Յովհ. կաթողիկոսը եւ {Ասողիկը} բնաւ չեն յիշում Ձուիկի հօր անունը եւ, բացի Փարպե

ոպոսներին տրուած տեսնում ենք շատ տեղ, որպէս նաեւ {Ասողիկի} Պատմութեան 79 երեսում. " Եւ յետ մահուանն Սուրմակ

- Պապը, " Իմ թագաւորութիւնը այս աշխարհից չէ՛ " {Ասողին} երեսփոխան քարոզելով իւր անձը, հակառակ իւր Վարդապ

հացի կարօտ դառնաս, նզովեալ․ Հայ չե՞ս, քեզ մարդ {ասողին} ի՛նչ ասեմ: Սորան նայիր, ծառայութեանը նայիր, պա

իւնը, խօսքը դադարեցաւ եւ արգելուեցաւ, եւ ո՛չ թէ {ասողից}, քա՛ւ լիցի, " որովհետեւ շնորհը յետ չէ դառնում,

խօսողն պարտի խօսիլ ի լեզու հասկանալի, այլ թէ ոչ {ասողն} լիցի խուց եւ լսողն դուժ: Մատենագիրք մեր ցայս վայ

, հետո նստում եմ տանս իմ գործերովս պարապած, այդ {ասողների} գլխուն վերան այնքան մազ չկա, ինչքան ես սորվելու

ի այնտեղ Ղազարը եւ սիրում է նորանց"։ Այս բաները {ասողների} գործերի մասին ես ահա լուռ եմ կենում, որովհետեւ ի

ժողովոց մէջ արդէն կարդացուած, ուրիշ բան չկայ... {Ասոնց} ամէնուն տակը Համախոհ Մխիթարեանց Վինետկոյ ստորագրո

մախոհը կատակէն ուրիշ ի՞նչ պատուոյ արժանի էր: {Ասոնց} ամենը մէկ դի: Համախոհաց ծիծաղելի Աստուածաբան

եւ երիւար, նուագ եւ նըվագ. թուական եւ թվական։ {Ասոնցմով} կիմանաս պատճառը՝ որ ինչո՞ւ աս քերականութեան աշխա

կողմանե միամիտ թող ըլլա, ես քուն չիմ այս տեղն: {Ասոր} հնարը այսպիսով գտանք, ամմա արի նայինք վեզիր յաղի

ս պաղեցավ. ասացի, ինչպես առհասարակ ասում են. " {ասոր} մեկ խայիրլըսըն կա " եւ հանձնեցի աստծուն, որ ողջո

անատուութեան հրաժարականն ելեր ի սկզբանէ տուեր է. {ասոր} ի՛նչ ըսենք, ի՛նչպէս հասկնանք, հասկնանք ալ նէ,

լի հունա նստէ ", " այդ կուժը ձգէ, միւսն առ " եւ {ասոր} նման հազար ու մէկ խրատներ եւ սպառնալիք՝ Հայերէն

լլար եւ դժոխքը կ՚երթար... Մխիթարեան համախոհք {ասոր} ըսելիք ունի՞ն. իրենց պապը սա՛ ժամանակիս միլլիոն

իրը 72 թարգմանչաց գործը չէ, այլ կցկտուր հավաքածո {ասորական} կամ այլ հունական թարգմանությունների, որ Որոգինես

անք ազգի բարօրութեան վերաբերութեամբ: Բաժանուելով {Ասորաց} եկեղեցուց, որպէսզի կախողութիւն չունենայ նորա հո

լինին հպարտութեան եւ անձնասիրութեան Նինոսի արքայի {Ասորեաց}, որ զինքն կամելով ցուցանել սկիզբն քաջութեան եւ լ

Ա. բնագիր ասելով (ծան. 4) ի՞նչ եք հասկանում, {ասորերե՞նը}, եթե այո՛ եւ եթե Լիտան խոսքն էլ այնտեղից եք առնո

ան խոսքն էլ այնտեղից եք առնում, ասել է թե բնագիր {ասորերենը} կա Ձեր ձեռքում կա գեթ ուրիշի մոտ, բայց վերջապես

ց է հիշում ծանոթությունը: Բ. Լիակատա՞ր է բնագիր {ասորերենը}, թե՞ նույնպես թերի եւ ի՞նչ՝ վերնագիր ունի: Գ.

ի եւ ի՞նչ՝ վերնագիր ունի: Գ. Չէ՞ կարելի արդյոք {ասորերենը} հայերենից թարգմանված ենթադրել, եթե իսպառ անընդու

" Կամ զողբս ի " Վկայսն Արեւելից ", որոյ հեղինակ {ասորի} անշուշտ " եւ այլն: Եվ ծանոթությանց մեջ, ծան. 4

ծել, որ մեր ազգի մէջ եւս մի բան մտած էր Պարսիկ, {Ասորի} կամ Յոյն գրերով: Ինչ որ կար չկար՝ թէ՛ արքու

եւ բերէ զայն ի Մծբին առ Վաղարշակ արքայ՝ յոյն եւ {ասորի} գրով։ Պատմական եւ բանաստեղծական յիշատակարանք

ցան յանուն սրբոյն Յակոբայ. այսպէս եւ Զենոբ Գլակ {ասորի} գրէ ըստ հրամանի սրբոյն Գրիգորի զպատմութիւն եկեղեց

առնել Վռամշապհոյ ի Միջագետաց, քահանայ ոմն յազգէ {ասորի} Աբել անուն խոստանայ նմա զնշանագիրս Հայոց յարմարեա

նս. սոյն նա յայտնի է մեզ իբրեւ թարգմանիչ յոյն եւ {ասորի} գրեանց, զորս թէեւ ըստ ժամանակին անգթանալոյ կորու

ու նման աշխարհում Չկայ մի վատ ազգ, բայց քան {Ասորին} Էլ վատ է Հայը ", մենք այս տանո՜ւմ ենք.

ակում Պարսիկը առակ արել է Հային. " Եթէ {Ասորու} նման աշխարհում Չկայ մի վատ ազգ, բայց քան Աս

ս դեւ ոսկեզօծ կոտոշներով, ուսերի վերայ բարձած մի {ասորու} սրածայր աշտարակ, որի մէջ նստած տէր սատանան գնում

կոտոշներով դեւերը ցած դրեցին իւրեանց ուսի վերայից {ասորու} սրածայր եւ սեւացած աշտարակը, որի մէջ նստած էր տէ

չտային ի Հայոց յունականաւն վարիլ դպրութեամբ, այլ {ասորւոյն} եւ եթ: Որչափ ինչ զօրէ մարդկայինս մտաց ոյժ, զայն

ւմ է, բայ[ց] կուրծքիս ցաւը եւ հազը, ինչպէս վերը {ասուած} է, հոգիս հանեց: 1 մարտի տեսութիւն եղբ[օրս], Մ

րում ենք սրբագրել, եթէ յիրաւի առանց բացատրութեան {ասուած} է, թէ եկեղեցականների դատը պատկանում է Կրօնական ժ

փի, առանց մի որոշեալ համակարգութեան տակ, այսպէս {ասուած}, կենդանական-բնական ազդեցութեամբ գրուած կամ մայրե

րդար եւ օրինաւոր խօսքը՝ ժողովրդին խրատելու համար {ասուած}, երկնաւոր լուսով ծաղկեցնելով, պտղաբեր է անում լ

եմ"։ Այլ տգէտները պիտի մխիթարեն մեզ Հրէից ազգին {ասուած} կարծելով այդ խօսքերը։ Այնպիսին, թո՛ղ, լաւ ուշա

յժմեան լուսաւորութեան, եւ ո՛չ այն լուսաւորութիւն {ասուած} խաւարին, որով պատած էր Եւրոպան միջին դարերում:

թէ Սուրբ գրքի մէջ եղած ամենայն ազատութեան գաղափար {ասուած} էր իւրեանց օգտի համար, շատ վաղ ժամանակներից քարո

ն հպատակութեամբ ընդունել այս կամ այն ճշմարտութիւն {ասուած} բանը, ուր մարդկային ազգի բարոյականութիւնը սանձի

այն մեղքերին միայն, որ յիշուած էին Հաղորդութեան {ասուած} կոնդակի մէջ։ Այս բոլոր բաները լինում էին ազգերին

որձերին, հաւասարւում է ճախնային կամ գերեզմանական {ասուած} մոլորական կրակների լուսին։ Ասածներիս ապացոյցը եր

գրքերի կարգում են եւ Չամչեան " Հայոց պատմութիւն " {ասուած} հատորները, ուր Յազկերտներ, Լանկթամուրներ, Թաթա

ն մեղքերին, որ յիշուած են " Սուրբ Հաղորդութեան " {ասուած} կոնդակի մէջ։ Այս կերպով Աբեղայական Կարգից աս

յժմ, բաւական տարբեր են այս ներկայ աշխատութենից։ {Ասուած} տետրակների մէջ մեք ամենայն քայլափոխում տեսանում ե

քը, որ յառաջացել են Իտալականի եւ միւս Հռովմէական {ասուած} լեզուների մէջ՝ նայելով Լատինականի ամբողջութեանը

կայմերի լուսաւորութեան մասին: Այս բանի, այսինքն {ասուած} գրքերում, շատ անգամ այս լուսերի յիշատակուելու վր

կը իր լուման: Ո՛վ չգիտէ Էջմիածնի " Լուսաւորչու " {ասուած} քամին, որ ամառները ամէն իրիկուն արեւը մտնելու ժա

որ աւելի ասենք. ահաւասիկ. ուրիշ, նաեւ լուսաւոր {ասուած}, ազգերի բարոյականութիւնը (ազգ ասելով հասկանում

զուից, որ նոյն է այսօրուայ աշխարհաբարի կամ տաճիկ {ասուած} բաղդասութեան կամ ձեւի հետ. հերիք չէ այս. կան ոճ

պէս Պոմպէյի աւերակներում վերականգնեցին բանաստեղծի {ասուած} տունը, կամ ինչպէս առհասարակ փորում են եւ բացում

եան, բայց խնդիրը այստեղ է, թէ այդ կատարելութիւն {ասուածը} արդեօք անշա՞րժ նպատակ է, դէպի որը մօտեցնէր ամէն

կը տեսնենք, որ նորա մէջ դիւցազուն եւ դիւցազնուհի {ասուածները} իսկի միւս ներգործողներից աւելի պաշտօն չունին, բա

ներից եւ, կիսագրագէտ, ուսումնական կամ փիլիսոփայ {ասուածներից}, ահա այն հայը ամենայն արդարացի իրաւունքով գրաւու

լինէր մի չար, սեւահոգի մարդու գործ եւ անարժան էր {ասուելու} կրիտիկա, որ մի սուրբ եւ զգուշալի պաշտօնակատարութ

օտ կան տասն հատ գերմաներէն ապստամբական ճառեր, որ {ասուեցան} Համբախումը եւ ամբողջ թիւ Die deutsche Tribune օրա

ի Գրիգորի, որ իր շատ շնորհի պատճառով աստուածաբան {ասուեցաւ}, եւ մեր առաքելանմա՛ն նահատակ Հայոց վարդապետ Գրիգ

ւսաւորութեան վերայ, որովհետեւ ինչ որ մինչեւ այժմ {ասուեցաւ}, վերաբերւում էր ընդհանուր պապականութեան։ Ան

քեզ օգնական լինել, բայց սուտ էր այդ խօսքը. պապի {ասութեամբ} քեզ պարտ է նոցայ իշխանութեան տակ ստորադրուիլ, եւ

մուտ ճարտարապետն եւս չէր կարող ուղղել: Կարդինալի {ասութեամբ} պէտք է, որ սա շատ երեւելի վարպետ լինէր, թէպէտ ե

յդ տեղ ժողովուիլը սէր կամ ընկերասիրութիւն պիտոյ է {ասուի}, ուրեմն սէր եւ մարդասիրութիւն է, եթէ ես, մի գա

ատունների, իշխանաւորների բարօրութիւնքը չեն կարող {ասուիլ} ազգային երջանկութիւն, եթէ մասնակից չէ դորան հասա

այն հայտնի է: Դուք ձեզի հակառակ խոսում եք. առաջ {ասում} եք, թե ինձ սիրում եք իբրեւ եղբայր, հետո Մոսկովի

է այդ: Եղբայր, եթե բանը սերի կգա, ես քեզ պարզ {ասում} եմ ահա, երանի եւ հազար երանի կլիներ, եթե ամեն մ

ունքըն, սիրտս պաղեցավ. ասացի, ինչպես առհասարակ {ասում} են. " ասոր մեկ խայիրլըսըն կա " եւ հանձնեցի աստծո

ր ես երկու նամակ ստացել եմ Ձեզանից, երրորդը, որ {ասում} եք, իմ ձեռքը չէ հասած: Այն ոտանավորն կուղարկեմ

բան ինչպես ինձ դուք քո կողմից գրել էիր, այժմ չեմ {ասում}, որովհետեւ սպասելու բան կա. միայն այսքան իմացեք

ր ցերեկ քուն չունիմ այդ բոլոր գործերի մասին, քեզ {ասում} եմ, որ մոխիր եմ դարձել. հիվանդությունիցս հետո մ

ի մեջ Թեաթր ասածդ ոտք չեմ կոխում: Տէր Մովսեսն {ասում} է թե, Սալթիքովը վերջին անգամ լավ քոթակ տրվեց պրո

անգամ լավ քոթակ տրվեց պրոֆերանս[ով]. այն օրից, {ասում} է, բանս հետ զարկեց, մոտ 100 մանեթ տանել տվի:

. ձայն կա, որ Լանսկոյն պիտի փոխվի եւ նորա տեղը, {ասում} են, որ պիտի կարգվի Ռոստովցովը: Վարժապետի գոր

բեությունքը, որոնցից գանգատ ունիք եւ որոնց մասին {ասում} եք, թե նոր չէին եւ այլն, այդ ստությունքը եւ խաբ

8-րդ համարը սարը թամըզին տպվելով ամենեւին լավ չէ {ասում} մեր պ. հակառակորդների մասին, վասն որո արժան է պ

ն ծախքը օրագրի հազիվ հազ կարողանում ենք ծածկել, {ասում} ենք հազիվ տալ, բայց պիտի իմանալ, որ մենք մարդ ե

ի վնասել կամ կարճել " Հյուսիսափայլը ", որովհետեւ {ասում} են, մեծ անբավականություն կարող է ծագել ազգի կողմ

բանը իսկույն ուղարկել են Այվազ[ովսկուն] եւ ինչպես {ասում} է Էզովը, դեռեւս չկարդացած. պ. Հայրապետյանցը այ

իա հիվանդությանը եւ գրողին անվանեց հիմար ավանակ, {ասում} է՝ եթե նա իմ ձեռքում ուսանող լիներ, միայն այս բ

նամակս: Պատկերները շուտով կպատրաստվին. մարդը {ասում} է, որ 106 մանեթ դահա պիտի հասանի նորան. տակի գր

ուց նախատես էի այս բանին, եւ այս էր պատճառը, որ {ասում} էի, թե հառաջ հարկավոր է մարդ ուղարկել այն պայման

յուն " անունով: Այդ օրագիրը սորանից երեք օր առաջ {ասում} էր, թե շուտով պիտի ազատվին ե՛ւ Հռովմը, ե՛ւ Լոմբ

՞նչ վիճակի մեջ ես. մի չար հոգի ականջիս կարծես թե {ասում} է, որ հուսահատ վիճակի մեջ լինիս. համբերիր, եղբ

ջ ես, ամենակարեւորն առողջությունն է: Դու ինձ {ասում} ես, որ ուրիշները տոնում էին, իսկ դու արտասուք է

տացրու նույնպես մեր ծնողներին: Ներքին զգացմունքս {ասում} է, որ ես նրանց կենդանի կտեսնեմ: Բոլոր հարազատնե

ըստ իր սովորության, գնում է, ինչպես մեզ մոտ են {ասում} ՝ " փայտե ձիու վրա ". որովհետեւ երկու շաբաթից ավ

պ. Ալաջալյանի եւ Ընկ. դատարկ հետաքրքրությունը: {Ասում} եմ դատարկ հետաքրքրություն, որովհետեւ լրիվ համոզվ

ինձ շատ ուրախացրեց եւ ինչ որ " mentre un grido " {ասում} է ինձ, որ ես շուտով նրան պիտի գրկեմ եւ եթե այդ չ

Ֆ. Մ. Ռուդնեւի մահը, միանգամայն անկեղծ եմ {ասում}, խորապես վշտացրեց ինձ. Հանգի՛ստ խեղճի ոսկորների

որպեսզի " գլուխս ազատեմ " (отписаться), ինչպես {ասում} են բյուրոկրատները - այն է՝ գրքերի եւ Գալուստովի

նեցած եղբայրական վերաբերմունքի համար. ավելին չեմ {ասում}, որովհետեւ ինքն էլ գիտե, որ ես գնահատում եմ նրա

մ քո վզին, բայց արդյոք փող ունե՞ս. առանց այդ էլ {ասում} էիր, թե այստեղ արդեն պարտքեր ես արել: Տանից արդ

ած երգը՝ Vivea եւ այլն: Հիշո՞ւմ ես, դու ինձ {ասում} էիր, թե Ռ. Պատկանյանը ցանկանում է ինչ որ թերթ հ

չկա, եւ, պիտի խոստովանեմ, ուժ էլ չունեմ, չեմ {ասում} դեռ այն, որ գրելու բան էլ չկա. սպասում եմ ձեզան

աժեշտ ատրիբուտներ՝ շշերն ու բաժակները"։ Ճիշտ է {ասում} Շիլլերը, թե՝ " կյանքի մայիսը մի անգամ է ծաղկում

նա յուրայինների շրջանումն է։ Ես նրան (լուրջ եմ {ասում} ), խղճում եմ. նա չար չէ, այլ շատ վատ ուղու վրա

] Նիկ[ոլաեւնայի] մոտ է ապրում, թե եղբոր, ինչպես {ասում} է Անանիան՝ փողոցում: Վայ ինձ, եթե Անանիան

ե չէ ես ինձ կզգայի ուղղակի բեւեռից դուրս, ինչպես {ասում} էր Ամիրյանը: Չնայած էգոիզմ կլիներ իմ կողմից նրան

րծես ինձ մոտիկ է, եւ, ինչպես ինքն է քո նամակում {ասում}, կարելի է " արձագանքել"։ Ծխախոտը բոլորովին

Աֆանասեւնային, եթե նա ինձ տեսության գա, ինչպես {ասում} էր Լազար Իլիչը: Բոքլի գիրքը բոլորովին տարբեր

ձ մեծագույն ծառայություն մատուցած կլինի, դեռ չեմ {ասում}, որ նա փրկած կլինի մի խորտակվող մարդու. այդ ինք

նա, - ինչպես պնդում են շատերը, - թե ոչ՝ ինչպես {ասում} են եվրոպական մի քանի հրապարակախոսներ, դա բոլորով

ս կազդուրվում եմ. տեսնում եմ, որ ծիծաղում ես եւ {ասում}. " из кулька в рогожку ", թերեւս այդպես է. բայ

ն գոհ լինելն արդեն կատարված գործողությամբ, նա չի {ասում}, որ ահա գործն այսպես կամ այնպես վճռված ու ավարտվ

եւ մենք այսուհետեւ պահանջ չունինք, ո՛չ. այլ նա {ասում} է միայն, որ ստորագրող պարոնները համաձայն են հաշի

ւնքը: Սա իմ վերջին խոսքն է, որ ես համենայն դեպս {ասում} եմ: Բայց ավելի լավ կանես, եթե սպասես իմ վերադար

պիտան մի տեղ է եւ ձմեռը բոլորովին մեռած։ Ամառը, {ասում} են, մի կենդանություն փայլում է անդադար շոգենավեր

ն իւրեանց մինչեւ այժմ գրածների վերայ, ինչպէս դու {ասում} ես, " հանդիպելով մի այդպիսի հզօր եւ գիտնական հակ

չպէ՞ս համարձակւում ես... - Ես ճշմարիտ բան եմ {ասում}, եւ սուտ չկայ խօսածիս մէջ. ո՛վ կարող է արգելուլ

հեռացնելու համար: Ես, ճշմարտութիւն քարոզելով, {ասում} ես դու, թէ յայտնում էի ազգի պակասութիւնքը. եթէ

կել էր Նազարեանցին եւ Նալբանդեանցին։ Դու ի՞նչ ես {ասում} այս մասին: - Ինչպէ՞ս է խայտառակել, եւ այդ ք

արող խլել նորանից, եւ եթէ ստուգապէս, ինչպէս դու {ասում} ես, " Մեղուի " հրատարակողը համարձակուել է ձեռնամ

ը լինի նա Տէրութեան դատաստանի առաջեւ: Ինչ որ դու {ասում} ես Հայոց լեզուի համար, ես ամաչում եմ պատասխանել

կերաւ, ինձ զրկեց եւ ինքը հարստացաւ: Բայց ինչ որ {ասում} ես դու, թէ բոլոր հարուստ մարդիկ իւրեանց հարստութ

ազգի անուսումնասիրութեան վերայ: Պ. Իսահակեանցը {ասում} է, թէ այն ժամանակ միայն պատշաճ էր այդ, " եթէ ազ

ւնի գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տուն, որի մասին {ասում} էք, թէ չէ շինել նա այր աւազակների, ուրեմն եւ ան

ց անձը հիւանդոտ եւ կարճատես մարդերի կողմից: Դուք {ասում} էք, թէ ա՛յն ժամանակ արժան էր դնել ազգի վերայ այն

վերին աստիճանի թուլութիւնը պեդագօգիայի մէջ։ Դուք {ասում} էք՝ մանկութիւնը պիտոյ է դաստիարակել գգուելով, փ

կարդացած կը լինիք Լերմոնտովի Մարգարէն։ Նա մի տեղ {ասում} է. " Սկսեցի սէր քարոզել, Սուրբ ուսումը

մէջ էք բերում Խորենացու ողբը Հայոց ազգի վերայ եւ {ասում} էք, թէ այդ չորս հազար տարուայ ողբը ոչինչ արդիւնք

մեր յոյսը, ձգէինք մեր անձը յուսահատութեան ծովը: {Ասում} էք, թէ Խորենացու ողբից բան չէ յառաջացել. դորա մ

էր մոմը"։ Վաճ. - " Դու ինչ յիմար բաներ ես {ասում}. ի՛նչ յարակցութիւն կայ օդի ելեքտրականութեան եւ մ

նաւոր, սիրուն ոտք"։ - Ուրիշի հե՞տ, հարազատ, {Ասում} ես չամաչելո՞վ: - " Իմ բոլոր սիրականքը Յիմար

կենդանի լեզուովը լսում եմ նոցանից: Աւանդութիւնը {ասում} է. " Եթէ կայծակից մեռած կնոջ մարմինը լուացուի ան

ր քո Յիշատակարանդ արեւ չտեսանէ... Ինձ Բէգզադէ են {ասում}: - Թող եւ Շահզադէ լինէիր դու, այնուամենայնի

լով, սիրով կը սովորէին արտաբերել քո անունը: Դու {ասում} ես, թէ " դուստր չունիս եւ թէ ոչինչ պարտական չէիր

ի վերայ՝ մարդկութեան կեղտը լուանալու համար: Դու {ասում} ես, թէ չունէիր դուստր. մի՞թէ մարդը պիտոյ է այն

ասուքով պատուելու էին քո գերեզմանի հանգիստը: Դու {ասում} ես, թէ " հոգաբարձու չէիր ուրիշի զաւակներին ". մ

, անհոգանալ ընտանիքի լաւութեան մասին, ամօթ չէ՞, {ասում} եմ, միեւնոյն ընտանիքի մէջ որոշել իմ եւ քոն: Դու

քո Յիշատակարանդ չքացնելու համար. ինձ Բէգզադէ են {ասում}... - Եթէ այդպէս է, եթէ բարի խորհրդի ընդդէմ

մէջ: - Մեծ մեծ մի՛ խօսիր... Ինձ Բէգզադէ են {ասում}... - Ասացի քեզ միանգամ, թէ կամիս Շահզադէ աս

լապատակիդ մէջ հաւի խելք չկայ. ինչ յիմար բաներ ես {ասում}, Էֆիմերդէս ո՞րն է... - Նոր նոր հաւեր են դու

է հաւատում եւ չէ ընդունում։ Տէ՛ր Աստուած, յետոյ {ասում} ենք, թէ Աստուած բարկանում է մեր վերայ, ի՛նչպէս

իսկ մեր Պ. Բէգզադէները Էֆիմերդէ են որոնում: Դու {ասում} ես, թէ մեք թերահաւատ էինք։ Ողորմելի մարդ, ի՞նչ

էր լինելու, եթէ թողուիր ինձ միայն: - Ի՛նչ է {ասում} այս մարդը։ Է՜յ, բարկացար, ինչ է, մեր տղա՛յ,

, ես դեռ երազս պիտի պատմեմ քեզ... Ինձ Բէգզադէ են {ասում}... Լաւ նայիր, հա՛... - Գլխիդ դիպչի քո Բէգզ

. ընկել է վերին աստիճանի կատաղութեան մէջ: Յետոյ {ասում} են, թէ մարդ կատաղում է։ Ակամայ կը կատաղիս, եթէ

: - Քո շանթերը հասած են իւրեանց նպատակին, - {ասում} է Աթենասը: - Ի՛նչպէս: - Ի՛նչ բանի համար

ւծոյ սիրուն, նայի՛ր մի Էֆիմերդէն, տե՛ս, ի՞նչ է {ասում}: - Ես արդէն ասացի քեզ, թէ Էֆիմերդէ չունիմ

որ երազ ասացեալը հաւատալու բան չէ։ Դու, ինչպէս {ասում} ես, կրկնապատկել ես արաղով շինած դէքոքտի չափը, ա

մի անգամ մի սեղանի դգալ. " Ի՞նչ պիտոյ է օգնէ, - {ասում} է, - հիւանդին այդ աննշան քանակութիւնը կամ եթէ ամ

էջ. ամենայն մարդ համարում է իւրեան մասնաւոր։ Նա {ասում} է. " Իմ ի՞նչ գործն է, թող ինչ կամին, առնեն "՝

, հասանելով նորա ականջին, վշտացնում է նորան, նա {ասում} է. " Այս ինչ բան է, մեզ մինչեւ այժմ գովել են,

ը ոչինչ իրաւունք չունի մեզանից բան պահանջելու, - {ասում} եմ շեշտելով, - թո՛ղ նա յառաջ սերմանէ, յետոյ հնձ

. Իսահակեանցը իմ միտքն է ձգում հինգերորդ դարը եւ {ասում} է, թէ " Խորենացիների նման մտավարժ եւ լիահանճար մ

այն ժամանակ նոքա եւս կարող էին ասել այն, ինչ որ {ասում} ենք այժմ մեք՝ ազգի հոգաբարձութեամբ ոչ եթէ գիտութ

աժակ լոկ ջուր խմած չլինելով: Պ. Իսահակեանցը {ասում} է, թէ " ես մեր մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների

հոգեւոր իշխանների սիրտը կարեվէր խոցելուց յետոյ, {ասում} եմ, թէ նորա հետ խօսելու վերայ եւս կասկած ունինք

հոգեւոր իշխանների վիրաւորութիւնը: Ես ասել էի եւ {ասում} եմ այժմ եւս, որ մեծ կասկած եւ երկբայութիւն ունիմ

ահակեանցը, կամենալով ցոյց տալ իւր սրամտութիւնը, {ասում} է, թէ կասկածաւոր մարդու վիճակը կարող եմ տեսանել

կալութիւն կը ստանամ նորանից: Պ. Իսահակեանցը {ասում} է, թէ չգիտէ մի այնպիսի ազգային աւանդութիւն, որ

ապետել, նախ քան զտեսութիւնն աստուածաբան: Պարոնը {ասում} է. " Եթէ կայ եւս մի այդպիսի փոս, ապա ուրեմն Հայ

խօսում էր նախասացեալ փոսի վերայ: Պ. Իսահակեանցը {ասում} է, թէ չէ ասել, որ Մասիսը բնակարան է Մուզաների։

արւում մեքենաբար միայն: Մի զարմանալի բան եւս {ասում} է Պ. Իսահակեանցը, թէ իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը

ի տեղ ծառայում են ծարաւի մարդու համար, որովհետեւ {ասում} են, թէ այդ քնքուշ մարմինքը, ձգուելով որեւիցէ ջր

անականութեան դատաստանի առաջեւ յարգ չունի: Պարոնը {ասում} է " ինչպէ՞ս կարելի է անմիջապէս եւ անտարբեր պախարա

իք եղած չէ Պ. Իսահակեանցին: Պ. Իսահակեանցը {ասում} է, թէ մի քանի իմ նման, գուցէ եւս առաւել գիտուն

այրը: Բայց երբ որ շատ աղաչում է Լէոնորան, կոմսը {ասում} է, թէ միայն սիրու գնով կարող էր Լէոնորան ստանալ

եւ, չտեսանելով իւր որդին, աղաղակում է... Նորան {ասում} են, թէ տարան Մանրիկօն գլխատելու։ Նա գանչում է կ

դպիսի քնքշութեամբ խնամարկել իւր թշնամու որդին, - {ասում} եմ ես: - Իսկ ես ասում եմ, որ կան այդպիսի օր

իւր թշնամու որդին, - ասում եմ ես: - Իսկ ես {ասում} եմ, որ կան այդպիսի օրինակներ եւ չէ պիտոյ հեռի տե

ալով նորան Բէգզադէ: Լսելով այս պատմութիւնը՝ {ասում} եմ Գուլի-Շամամային. - Ի՛նչ լաւ պատահեց քո՝

էլ. " Խորհուրդ մարդկան, կամք Աստուծոյ ", - {ասում} է առածը. սորա ճշմարտութիւնը ինձ եւս պատահեցաւ փո

էի նպատակիս, такъ и быть, была ни была, ինչպէս {ասում} է Ռուսը, այդ կորած ու գտանուած արծաթի հաշուից պի

ձեր սրտի եւ հոգու վկայութիւնը: Եւ դորանից յետոյ {ասում} էք, թէ ազատութիւն էք ճանաչում, մինչդեռ չէք կարո

մ տեսանել, ըստ որում, անզօր մարդ լինելով, դուք {ասում} էք, թէ չունէի ոչինչ իրաւունք), շատ թոյլ է ձեր

րի մասին ինձ բերեցին ձեր առաջեւ։ Ես այսքան միայն {ասում} եմ, որ եթէ դուք փոքր ի շատէ յարգում էք ձեր անձը

ի մէջ, շատ կարծիքական մի բան է: Այս խօսքերը չեմ {ասում} ես այն պատճառով, որ արգելեմ ձեր գրութիւնը։ Ամեն

րդը: Յետոյ, խօսելով մի քանի մխիթարական խօսքեր, {ասում} եմ. - Մեծ երջանկութիւն կը համարեմ ինձ, եթէ

իւն ունէին մեր ազգի կեանքի վերայ: - Իմ համար {ասում} են, թէ շատ բաներ ունիմ առակի ձեւերով, եւ թէ իմ

անի զօրութիւնը. ճշմարի՞տ է այս: Ճշմարի՞տ է, որ {ասում} են, թէ ես ներկարարի կարաս ունիմ եւ թէ կենդանիք,

օսելով եկեղեցիներում գտանուած գրչագիրների մասին՝ {ասում} է (տե՛ս երես 460). " Ի բազմաթիւ աւետարանաց զմի

վ, չունին գաղափարների ընդհանուր միութիւն: Յառաջ {ասում} է, թէ Հայաստանը մխիթարւում է, արտասուքը սրբելու

տեսուչ վարդապետքը գտանւում են մեծ նեղութեան մէջ: {Ասում} են, թէ դպրոցը ունի մօտ իբր քսան աշակերտ ընդամենը

ունի տակ: Գրքի բովանդակութիւնը, ինչո՛ւ գիրքն եմ {ասում}, յառաջաբանը, կամ աւելի լաւ, գրքի ճակատում դրած

այն մարդու վերայ, որ, տեսանելով ապականութիւնը, {ասում} է յայտնի, թէ ապականուած ես: Տարակոյս չկայ,

սորը երազից յետոյ։ " Եւ բանն վերացաւ յինէն ", - {ասում} էր նա մարգարէին: Ամաչում ենք մի օտար մարդու

նութեամբ: - Մնացածի համար մուրհակ կը տաս, - {ասում} է Բէգզադէն: - Ես այսքան տարի ծառայեմ, քեզ ա

ապում էր այդ առուտուրով, գնում է Բէգզադէի մօտ եւ {ասում} է, որ եթէ այդ անգամը Բէգզադէն յօժարի մարդ եւ ապր

ի արծաթ կերած չէ, ոչինչ խարդախութիւն արած չէ, - {ասում} են մարդիկ: - Խօսքս այն չէ, - պատասխանում է

օրիորդը, մինչդեռ ման էր գալիս Բէգզադէի կառքով, {ասում} է Բէգզադէին: - Այս ի՞նչ պատիւ է, որ ցոյց ես

նութը եւս քո անունով չէր: Ծիծաղում է Բէգզադէն եւ {ասում} է. - Դուք գաղափար եւս չունիք վաճառականաթեան

տանու վերայ: Բանը այնտեղ է հասնում, որ Բէգզադէն {ասում} է, թէ չկամէր ունենալ նորան իւր խանութի մէջ: Տղա

ւմ է գանգատ: Պօլիցմէյստերը կանչում է Բէգզադէն եւ {ասում} է, թէ կա՛մ հետդ տար քո ծառան, կա՛մ իւր տեղը ուղ

րով որպէս թէ ուղարկում էր վերոյիշեալ 30 մանէթը եւ {ասում} էր, թէ գողացած արծաթ էր: Տղան հերքում է բոլ

վի էր եւ խարդախած Բէգզադէի ձեռքով: Պօլիցմէյստերը {ասում} է Բէգզադէին, թէ լաւ չէ նորա ընթացքը ծառայի հետ ե

ս է Բէգզադէն տղայի մօտ եւ, տալով նորան 5 մանէթ, {ասում} է, թէ կարգադրութիւն էր արել նորա մասին: Երբ տղա

ւմ է իւր գործակատարը, այսինքն՝ տղայի քեռին, եւ {ասում} է, որ չհամարձակուի ուղարկել տղան դէպի իւր վաճառա

թէ չունէ՞ր արդեօք երկու մանէթի մանր արծաթ: Տղան {ասում} է, թէ ունի միայն մի հինգ մանէթանոց թղթադրամ, որ

քորելով եւ երբեմն մի պտղունց թաբակ քիթը լցնելով, {ասում} է, թէ գործակատարը ոչ թէ միայն 2000 մանէթ, այլ 2

թիւնը, շատ աննշան է։ Հարկաւոր է զօրացնել, բայց {ասում} են, թէ առաջնորդը չունի այն ազատութիւնը գերագոյն

թիւը բարձրանում է մինչեւ 3. 900. 000, որոնցից, {ասում} է հեղինակը, 400. 000 բնակւում են եւրոպական Տաճկա

ն Բագրատունեաց եւ Ռուբենեաց թագաւորութիւնքը, չեմ {ասում} Արշակունեաց թագաւորութեան շարունակութիւնը Լուսաւո

Հայութիւնը գրաւական չեն մեր մտերմութեան, ինչ եմ {ասում} ես, մեք պիտի աւելի լինենք, քան թէ մտերիմ, ըստ

իանալու համար ամենայն հնար գործ դնել: Այս օրից, {ասում} էր նա, կը սկսեմ գրել բոլոր Հայոց եպիսկոպոսներին

ւորի կամ անհող երկրագործի հետ: - Կը գամ, - {ասում} է նա, - եւ զէն ի ձեռին, քեզ հետ քո թշնամու ընդդ

րտուի դէպի մուրացկանութիւն... Չէ՛, հարուստ չէ, {ասում} ենք, եւ այն՝ դրականապէս: Որեւիցէ աղքատ համարու

ես բռնակալ հայեացքով պապանձեցնել լեզուս, մինչդեռ {ասում} ես, թէ ձեռք բերածներիս մինը եւս ազատութիւն է: Թ

րուար 19-ի հրովարտակը դուրս եկաւ, որի մէջ կայսրը {ասում} էր, թէ ստրուկները ազատ են եւ իւրեանց հողը պիտի ս

անքը զոհուած է զօրութեան շահին: - Կա՛ց, - {ասում} է մինը, որ չէ սիրում ուրիշի, մանաւանդ մի նոր կա

լ: " Եթէ դու չտաս հարիւր, ուրիշ տուող կայ ", - {ասում} է նա, եւ եթէ ես նորան չտամ հարիւր, ուրիշ տեղ եւ

լ եմ կէս ոսկի։ Այժմ, այն նզովից արմատ կօշկակարը {ասում} է, թէ չէ կարող մի ոսկուց պակաս կարել: Խօսելիք ո

, անգլիական տէրութեան Մինիստրի տուած խրատը, ուր {ասում} էր նա, թէ " պարտքով ապրիլը նմանում է ծակ տակառի

մի բան է եւ չկատարուելու ցանկութիւն: - Չենք {ասում} բոլորը, բայց պիտի որ ազգի մեծագոյն մասը երկրագոր

, չորս կամ հինգ օրուայ ճանապարհով: Մեք չենք {ասում}, թէ հայը երթայ սկսանէ իւր երկրագործութիւնը Բաբել

վերայ, որպէսզի ազգը հարստանայ: Երանի՜ թէ, {ասում} ենք մեք, քանզի այն տեսակ վաճառականութեան մէջ չեն

հետ: " Ոգի, մարմին եւ ոսկերք ոչ ունի ", - {ասում} է Աստուածամարդը, իսկ մարդը մարմին եւ ոսկերք ունի

յն ժամանակ, " սահմանք քաջաց, զէնք իւրեանց ", - {ասում} է մեր իմաստուն Ծերունին: Մեք ուրախ չենք, ո

ն ազգութիւնը ունի իւր եսական կողմերը. հերի՛ք է, {ասում} ենք, որ մի ազգութիւն իւր մի շամփուր խորովածի համ

Փիւնիկեցի վերջացան: " Ազգ գայ եւ ազգ երթայ ", - {ասում} է բանաստեղծ-թագաւորը։ " Իսկ մարդը յաւիտեան կայ "

ետ, բայց նա չէ ընդունում, թէ ես կենդանի եմ: Նա {ասում} է ինձ, որովհետեւ քո ազգութիւնը մեռած է, ուստի ե

րացած էր ամենայն բան: - Այսօր չէ, վաղը, - {ասում} ենք մեք: - To-morrow morning!, - ասում է հ

, - ասում ենք մեք: - To-morrow morning!, - {ասում} է հեգնող Անգլիացին: Քանի որ իմ կեանքի խոստո

վերայ: - Բայց նա ինձ կերակուր չէ տալիս, - {ասում} է ազգը: - Եւ ի՛նչ հարկաւոր է քեզ կերակուր,

ի վերայ հաւասարակշիռը եւ իրաւունքը, այն րոպէից, {ասում} ենք, ազգութիւնը դարձաւ կառավարութեանց հալածող ու

ական ազգութիւնը, ես միշտ չպիտի հասկնամ: Դու ինձ {ասում} ես՝ պահենք մեր ազգութիւնը, մեր լեզուն, մեր աւա

կները: Մեք այդ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդուն {ասում} ենք. " Շատ լաւ, դու ունիս բաւական գումար, ունի

վ կարծում ես թէ քո ժառանգները ապահով են, իսկ մեք {ասում} ենք, որ այդ կարծեցեալ ապահովութիւնը անհիմն է"։

րուած է բովանդակ ստրկութեան սերմը: " Ուրացի՛ր, - {ասում} է նա-, քո դատողութիւնը, քո բանականութիւնը, քո

նմա, անդէն շնացաւ ընդ նմա, ի սրտի իւրում ", - {ասում} է Քրիստոսը։ Մեզ հասկանալի է այս: Սոցա հակա

" Ձայն բարբառոյ յանապատի ", այս հին խելքերն ենք {ասում}, չէին կարող եւ չէ պիտոյ պատճառ եւ հիմն լինէին մի

է ամենայն անհատական նախադասութիւն, այս բոլորը, {ասում} ենք, մարդը դեռ չէ կարողացել մարսել եւ փոխանակ հա

ի լարուած որոգայթների վերայ -այսպիսի ժամանակում, {ասում} եմ, մինչ հայոց ազգի հիւանդ կազմուածքը գտանւում է

ղծ է։ " Սաւուղն է՞լ մարգարէների հաշւումն է ", - {ասում} է Գիրքը: Քա՜ւ եւ մի լիցի. ասում ենք եւ վերջացն

շւումն է ", - ասում է Գիրքը: Քա՜ւ եւ մի լիցի. {ասում} ենք եւ վերջացնում, այլ ինչ որ պէտք է, առանց ամե

լեւս սխալուած չենք: Բաւական է մեզ, ճշմարիտ ենք {ասում}, եւ շատ բաւական, եթէ համարձակուենք մտնել հայերէ

՜նչ չքնաղ է, սիրայոյզ, Երբ գնում է ընդառաջ Եւ {ասում} է " բարի լո՜յս " Ծաղիկներին ` մեղմաւաչ, Ու համբ

իս հարաւէն, Փառան սարից չե՞ս, Աստուած, - Այս {ասում} է մարգարէն Քո սուրբ հոգով ներշնչուած: Պապանձուե

ոգեթով: " Եւ ինչո՞ւ ես դու հառաչում տխրադէմ, - {Ասում} եմ ես կոյսին ` կանգնած նրա դէմ, - Միթէ ցաւն այդ

անօթ Դրաւ քո մէջ նենգ աստուա՞ծը նախանձոտ"։ - {Ասում} եմ ես եւ իրանին փաթաթուած Թաւալում ենք շուքի ներ

րոյ երգչին դու վսեմ"։ - Չեմ հասկանում ` ինչ ես {ասում} մինչեւ իսկ: " Եւ չե՜ս ժպտում, այո՛, ես այդ տ

ից ` Ծածկիր, խնդրում եմ, դու ինձ, աքաղա՛ղ ". {Ասում} է, փափկում, Տեղնուտեղ տափկում: - Մերի՛, երկ

- կի՜ " Կղզում է տափած: - Բերքն առա՛տ լինի, - {Ասում} եմ արբած Եւ զիլ ու հպարտ ` ձայնով նուագուն ` Հն

՛ւ չի կարող"։ Ադամը խիստ հեգնում է Սերովբէին եւ {ասում}, Եւ մի վայրկեան լոկ ` դժնէ ` Դէմքին ժպիտն է փայլ

այն ամեն Կրակի տեսքից խրտնելով, Մասն են առնում - {ասում} են - Սիրոյ հրից հոգեթով. Եւ ամոլները զոյգ-զոյգ Կ

նէ կերակուր. " Ինչո՞ւ տալիս էր պատուէր, - Ադամն {ասում} է յուզեալ, - Միթէ միշտ չե՞մ խոստացել Սիրել սիրով

հետ Ու վեր ճախրում միասին: Հեշտանքներից սըրարբած {Ասում} է նա տարփագին. " Օ՜, չե՛մ երբեք ուխտազանց, Ինչ

" Այսպէս ապրեն թէ ապրում են, - " {Ասում} է փորն իմ ճարպոտ, - " Բաքոս, Աստղիկ ու Կու

Ծերերը անձնասիրութեամբ Իւրեանց տղերքին {ասում} են. " Նայեցէ՛ք, սա օրինակ ձեզ,

ւնէր ալեւորեալ մի ծեր մարդու կերպարանք). - {Ասում} են որ, ի՞նչ ասում են, այդ շատ հաստատ, ճիշտ լու

եր մարդու կերպարանք). - Ասում են որ, ի՞նչ {ասում} են, այդ շատ հաստատ, ճիշտ լուր է, Մեր արք

, Չըվախենալ վտանգից: Նա անդադար {ասում} էր. Կգայ մի օր, մի վայրկեան, Դու մո

, խօսում ես, Աղա զատան չի սիրիլ, Ահա {ասում} եմ ես քեզ: Hy, хopoшo, չես ուզում,

յլում են վառ, Ասես համար, թիւ չկայ. {Ասում} են որ ամենայն մարդ Աստղիկ ունի երկնքում.

չքերը կոր, վիզը ճուկ. Նորա նախկին բարեկամքը Չեն {ասում} նորան. " Խղճո՛ւկ, Եկ դու մեր մօտ, մեք կ՚ամոքեն

Թէ դու չէիր հրաժարուելու այս բանից Գէթ, {ասում} եմ, հրապուրուելով պարծանքից: Ուրեմն

ղ, ասա՛, լսեմ, ով ես դու. Ես մօտեցայ եւ {ասում} եմ նազելով, Ո՛ր տեղից ես եկած այստեղ եւ ինչ

տք"։ - Ուրիշի հե՞տ, հարազատ, {Ասում} ես չամաչելո՞վ: - " Իմ բոլոր սիրականքը

Հը՜, Հայաստանը՜ ", - թո՛ղ տեղը կենայ, - {Ասում} է զգոյշ մեր ազգասէրը. " Բահ ու հրացան, ի՞ն

տացայ 7-ից գրուած, որով ուղարկում են պակսիմաթ եւ {ասում} են, թէ Կալկաթայի երեսփոխանութեան թուղթը պիտի երթ

՛, ժամանակը լցուած է, ուստի եւ հրապարակի առաջեւ {ասում} ենք, տէրութենական լրտես - եկեղեցական, ազգը մատն

օնական ժողովի զանցառութեան վերայ: Այս խօսքերը {ասում} ենք ամենայն լրջութեամբ եւ ծանրութեամբ: Կրօնական

լինէր մասնաւորապէս այս կամ այն նիւթին։ Այս խօսքը {ասում} ենք մենք՝ նայելով մեր ազգի ներկայ վիճակին. ընդհ

րից գերմաներէն էլ չգիտէին. բայց ինչ անես, առածը {ասում} է. " Լեզուն ոսկոր չունի ", ուստի եւ նոքա էլ, օ

յդ ուղիղ ճանփի մասին, որովհետեւ մեր ընդդիմախօսքը {ասում} էին, թէ իրենք էլ չգիտեն. միայն մերի մոլորականու

լեզուի բաղդասութեան տակ։ Ահա այն միակ եւ, կրկին {ասում} ենք, միակ սխալը " Հիւսիսափայլի " լեզուախօսութեան

իակ սխալը " Հիւսիսափայլի " լեզուախօսութեան։ Սխալ {ասում} ենք նորա համար, որ ներկայ սերնդի իրաւունքը նոյնպ

" Հիւսիսափայլի " 1862-ի նոր համակարգութիւնը (նոր {ասում} ենք տարբերելու համար 1858-1861 թուականների հրատար

նք նոցա գրքին կամ օրագրին, քաւ. Մովսիսի հետ ենք {ասում}, ո՛ տայր ինձ զամենայն Իսրայէլ ի մարգարէս, բայց

։ Բայց, ինչպէս առաջ էլ ասացինք, մեր ողորմելիքը {ասում} էին, թէ այդ վէպերը մեր ազգին վերաբերութիւն չունի

ոքա, սրտանց խոստովանելով նոցա արժանաւորութիւնը, {ասում} ենք, ոչ միայն ինչ որ մարդկութեան հարկաւոր էր, բ

ի եւ կը հասկացնէ բանի զօրութիւնը։ Այս խօսքերը ես {ասում} եմ ընդհանրապէս, իսկ, իմ կարծիքով, մինչեւ մէջտե

ա բովանդակութիւնքը մեծ մասով ուսումնական են։ Չեմ {ասում} այստեղ նոցա պակասութիւնքը՝ թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ կար

ւն. միեւնոյն բաները կրկնւում են ամենայն օր, չեմ {ասում} օրացոյցների համար, որ միշտ նոր են տպւում զանազան

փազեանից ուսանելով իւր եկեղեցու պատմութիւնը։ Չեմ {ասում} դեռեւս այն, որ աբեղայական խուցը, չէ՛ եւ չէ՛ այն

ստ որում հնացած ու անպատշաճ էր երեւում։ Ի՞նչ ենք {ասում} Լուդովիկոս տասն եւ չորսերրորդի օրերում. տարուց տ

մանակների մէջ պիտոյ է փոփոխուած լինի. լեզուն ենք {ասում}, որ, մի կենդանի, հոսանուտ բան լինելով, համարե

ովանում է այս դրութիւնը, բայց ոչ դրականապէս: Նա {ասում} է, թէ որովհետեւ պատմութեան, թէեւ անժխտելի, օրէ

ատմութեան հոգեբանական տարրի վրայ: Այստեղ դարձեալ {ասում} է, թէ ներգործող անձը հանդէս չէ գալիս որպէս լոկ գ

իսոփայութեան պատմութեան յառաջաբանի մէջ, երես 9) {ասում} է թէ " պատմութեան փորձերը անպտուղ են անց կենում,

ր. 27): " Օրէնքը պատմաբանաբար հասկանալը, - {ասում} է Հեգելը իր աշխատութիւններից մէկի մէջ, - որ (այս

սոփայական համակարգութիւնքը: Հայմը Գ դասի մէջ {ասում} է, " Հրէական (մովսիսական) օրէնսդրութեան ոգու մ

կատագրի իրաւունքը: Այսպէս էին այն Ժամանակ, - {ասում} է Հայմը, - Հեգելի հասկացողութիւնքը սիրու իսկութեա

իլիսոփաների ճիգը եւ նպատակն էլ այն է, ինչ որ դու {ասում} ես ուրիշ խօսքերով, էլ ինչ երկար բարակ գլխացաւութ

Շատ գեղեցիկ նկատում է Հայմը Հեգելի թոյլ լարը. նա {ասում} է. " Կարելի է նորան չարչարում էր մի նախազգացութի

վնաս անցել էր նորա գլխից: - Վերանորոգեցէք, - {ասում} են Ռոսսելի բարեկամքը, - որ կարողանաք պահպանել. տ

տիկոսի (Հեգելի) հետ ամէն բանի մասին, ինչ որ նա {ասում} է, օրինակի համար, անճոռնի անդրանկական (майорат

ւ իր մտքի մէջ աւելի համեղ կերակրի գաղափար ունի եւ {ասում} է, թէ գոնէ տեսական յարաբերութեամբ ինքը ուղիղ է,

կարծիքները հիմն ի վեր կործանելով, - " բայց ", - {ասում} է նա, - " չէ կարելի երեւակայել աւելի միակողմանի

ակը եւ փայլը, -թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը {ասում} է սքանչելի փիլիսոփան, - " թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ

երնով, լսիր որ անկաճդ չար չլսէ: " Այստեղ, - {ասում} է Հեգելը, այսինքն Պրուսիոյ մէջ, - կատարուած է այ

էս սասանեցնելու"։ " Աւելորդ ենք համարում, - {ասում} է Հայմը, - մերժել ինքնաբաւական եւ երկչոտ դիւանապե

ցնում է առողջ բանականութեան ձայնը: " Բայց, - {ասում} է նա (Հայմը), - կենդանի պատմութեան եւ նորա մէջ

ում է այս վարդապետութիւնը: Հեգելը դրականապէս {ասում} է թէ " Միջին տրամաբանական մոմենտները, աւելի քան

քի առաջեւ նկարագրելով, մխիթարում էինք միմեանց եւ {ասում} էինք. Թէպէտ մարդիկը մեզ մոռացան, բայց երկնքի թռ

եզ ստիպեցին միմեանցից բաժանուիլ: Նա հառաչելով էր {ասում} ինձ, վկայ է աստուած, որ ես մինչեւ մահս անմեկնել

եւ ո՛չ թէ ազգի: Հաւատացէ՛ք, կարեկցաբար եմ {ասում}, խեղճ գործարանը իւր կարճատեւ, խռովալից շրջանի մ

ահից յետոյ իսպառ մոռացաւ նորա անունը եւ, ի՞նչ եմ {ասում}, այո՛ շատերը նոցանից նորա անաղօտ փառքի վերայ ստո

պատճառով, նոցայ պարզմտութիւնը պղտորելու համար, {ասում} էր, թէ վերակացուն գործարանի հաւատարիմ մարդ չէ,

ւ պապի աչքում երեւելու հաւատարիմ: Եթէ պապը նորան {ասում} էր, ուստի՛ է քեզ այդ արծաթը, այն ժամանակ ասում

ասում էր, ուստի՛ է քեզ այդ արծաթը, այն ժամանակ {ասում} էր նա իմ աջահամբոյրս է: Այժմ բաւական հարստութեան

էր դորայ մտքից այն դաւաճանութեան մթերքը. ի՛նչ եմ {ասում} ես, նա խոստացաւ մինչեւ իւր կեանքի վերջին ժամերը

բախտութեան եւ լուսաւորութեան առհաւատչեայ: Ես չեմ {ասում} այն օրագրերը, որ սորայ եռանդագին հոգացողութեամբ

ով, որ, երբ նորան արձակում էին, է՛ր աղագաւ չէր {ասում}, որ ես իմ վերակացուի պատուերն միայն լցուցել եմ:

ւութենների վերայ: Յետոյ նա ողջունում է ամէնքը եւ {ասում} է. չմոռանաք, որ ես ձեր սիրոյ զոհն եմ լինում: Ն

ի ծածկուած բազմախուռն զէնքով, բայց թշնամի չկայ: {Ասում} են, եթէ այսպէս առանց մեր նիզակակցութեան կամեցած

ն եւ մանաւանդ նորանց, որ սորվելով Քրիստոսից, որ {ասում} է " քննեցէք գրքերը ", ) աստուածային բանի քննութ

առ ընդունեցին այդ խօսքը՝ սորվելով մարգարէից, որ {ասում} է, թէ. " Ով որ պատուականը անարգից հանէ իմ բերան

ս մարդոց լեզուն կարճանայ, որովհետեւ այս կերպով ( {ասում} էր) տգէ՛տ եւ չիք մարդիկը Հայոց աշխարհից հալածեցի

ան " դիւահա՛ր " էլ կոչեցին. " Չէ՞ որ ճշմարիտ ենք {ասում}, թէ Սամարացի՛ ես դու եւ դեւ կայ քո մէջ"։ Յետո

նա, որ պոռնկութեամբ էր բորբոքուած։ " Տեսա՛ն, - {ասում} է, - Աստուծու որդիքը մարդոց աղջկերքին եւ խառնակու

մենայ ազատուիլ, թողութիւն չի ստանայ։ Դարձեալ {ասում} էին. " Աղանդաւո՛ր է"։ Եւ այս բանը աշխատում էին

ակ ուղարկել իր հրեշտակները, որոնց կամ հրեշտակ է {ասում} եւ կամ ճշմարիտ վարդապետ. ինչպէս Սուրբ Գիրքը սովո

րձակւում երկիւղից նաեւ տեսնե՛լ քեզ, բայց դու դեռ {ասում} ես, թէ գամ բժշկեմ եւ կամ թաղէ՛. չլինի թէ մի մար

որ չար ագահութիւն է պահում իր տանը"։ Դարձեալ {ասում} էին, թէ " մէկ խօսքով պի՛ղծ եւ չարագործ մարդ է.

վազելով եւ միտք պղտորող խաբէբայական չար խօսքերով {ասում} էին. " Ա՛յ յիմար մարդիկ, ինչի՞ էք ունայն տեղը ա

րժա՛ն էր, որ իմանայիր. ես լսեցի, որ իս քամակից {ասում} էին, թէ " ես վանքում բան չունէի"։ Եթէ բոլոր կա

լածուելու ժամանակ իմ կերակրիչը եղաւ։ Ոմանք էլ {ասում} էին, թէ " ես Տիրոջդ տանը որպէս մի աւելորդ անօթ է

ուշացնում է՝ Գաղատացիներին գրելով. " Եղբա՛րք, - {ասում} է, - եթէ յանկարծ ձեզանց մէկը որեւիցէ յանցանքի մէջ

ւ մաքսաւոր համարելով՝ ինձ հալածէր։ Յիշելով, {ասում} է, մի անգամ մի մարդ իմ անունը Աւագի մօտ, մի քան

ալից աղաղակով խնդրում են Փրկչից. " Խօ՛սք տուր, - {ասում} են, - շնո՛րհ ուղարկէ. բո՛ւն դու ինքդ խօսէ մեզ հե

են նորան։ " Միանգամ թէ խօսեց, էլ լռել չգիտէ, - {ասում} են, - եւ զուր տեղը կանչում է եւ հառաչում"։ Իսկ

նստէի լայի մեր աշխարհի թշուառութիւնը։ Նոյնպէս {ասում} էին. " Առաջ գիտնաբար էր խօսում Ղազարը, իսկ այժմ

ը չլսեն. որոնց վրայ կատարւում է Հոգու խօսքը, որ {ասում} է, թէ. " Տիրոջ խօսքերը լսելու սո՛վ կ'ուղարկեմ ձ

միւս սեւ՜ բամբասանքների վրայ այս էլ աւելցնելով՝ {ասում} էին. " Այդ մարդը գիրք չէ կարդում, բայց ընթերցու

գիրք չէ կարդում, բայց ընթերցուածը այնպէս անսխալ {ասում} է, ինչպէս գրքին մէջ գրուած է"։ Այս էլ չկարողաց

ւազակի խօսքը, որ խաչին վրայ իր թշուառ ընկերին էր {ասում}, թէ. " Մենք, մեր գործած յանցանքի համեմատ, արժ

, չլինի թէ եւ դոցա կպչի Աւետարանի սպառնալիքը, որ {ասում} է. " Ահաւասիկ ես կ'ուղարկեմ ձեզ մարգարէներ, իմա

, որ տաճարի եւ սեղանի մէջտեղը սպանեցիք, ճշմարիտն {ասում} եմ ձեզ, որ այդ ազգից պիտի պահանջեմ"։ Այլ տգէտն

ւմ դնէ եւ նորա այս Թուղթը, որ, մորմոքուելով ենք {ասում}, մի քանի տեղերում աղճատուած է այսօր, եւ, որ աւ

ր քաղաք կոչուիլը, այդ մասին պատմութիւնը ոչինչ չէ {ասում} մեզ, բայց հաւանականաբար կարելի է ենթադրել, թէ ա

եկեղեցին, որի համար Փարպեցու Թղթի յառաջաբանն էլ {ասում} է. " Շնորհէր (Վահան) նմա (Ղազարու) զհոյակապ

զօրացուցեալ պայծառացոյց Վերին Խնամակալութիւնն), {ասում} է ինքն Փարպեցին, իր Թղթում, պաւղոսեան գեղեցիկ ա

ակ կառավարել էր այդ եկեղեցին. ըստ որում այսպէս է {ասում}. " Քանզի յոլով նորա արբանեկեալ էր զպէտս տեղւոյդ

վ Կոմիտաս կաթողիկոսի վերը յիշուած նորոգութիւնքը, {ասում} է. " Այս եղեւ յամս Յովհանկան վանուց երիցու Սրբոյ

ոգել է հիմն ի վեր։ Երկրորդ՝ Թղթի յառաջաբանը մեզ {ասում} է, թէ Մեծ Վահանը Փարպեցու տեսչութեան յանձնել է "

սքերը։ Միայն, Պաւղոսը Փելիքս դատաւորին այսպէս է {ասում}. " յորում եւ ե՛ս իսկ ճգնիմ անխիղճ միտս ունել առ

§ 8. Այս Համազասպ Մամիկոնեանի ո՛վ լինելը մեզ չէ {ասում} Պատմութիւնը, ուստի մենք չգիտենք եւ ընթերցողին էլ

թէ դարձեալ Պաւղոսի այս գաղափարն է յեղյեղում, երբ {ասում} է. " ըստ սննդակից գոլոյ ինձ ի մանկութենէ օրինաց

պեցին, խօսելով իր սուրբ Գրոց տեղեկութեան մասին, {ասում} է դարձեալ. " իսկ մեր երանելի վարդապետքն, զամենա

թէեւ համարւում է, կամ իր Պատմութեան մէջ ինքն էլ {ասում} է իր համար, " աշակերտ Աղանայ Արծրունւոյ ", բայց

51-դ երեսում, ոչ միայն Մեծ Թարգմանչաց աշակերտ է {ասում} Փարպեցուն, այլ, ուրիշների հետ նորա անունն էլ տա

աշնչի թարգմանութեան մասին է խօսում, եւ որովհետեւ {ասում} է 'ի ստոյգ օրինակաց, ուրեմն՝ երկրորդ թարգմանութ

աբերութեամբ շատ շփոթ հասկացողութիւն ունի։ Երբեմն {ասում} է, թէ Փարպեցին ականատես է Վռամշապուհ թագաւորին (

թւից առաջ, եթէ Վռամշապուհի ականատես էր։ Երբեմն {ասում} է, թէ Փարպեցին ականատես է Մեծ Թարգմանչաց եւ յետո

ովհետեւ հիմք չկայ, այլ զարմանում ենք, որ Պարոնը {ասում} թէ Փարպեցին (Աշուշայի տանից դուրս եկած) աշակերտ

աշակերտուել է Աղանին այս բանից յետոյ, որովհետեւ {ասում} է, թէ Աղանը ընդունեց նորան որպէս իր ազգակցի խաղա

եր. 91), խօսելով նորա հօր եւ հօրեղբարց մասին, {ասում} է. " կացեալ անդ մինչեւ 'ի ժամանակս Առաջինն Լեւոն

Փարպեցին թէ՛ Պատմութեան եւ թէ՛ Թղթին մէջ պարզապէս {ասում} է, թէ ինքը աշակերտ է երանելի Աղանին, թէ սա է եղ

ակաս չէին եւ " զմի միով ելեւելս առնէին ", ինչպէս {ասում} է Փարպեցին իր Պատմութեան մէջ։ Մեզ թւում է, թէ Ա

յոքնականապէս պիտի հասկանանք։ Այս վերջին խօսքերը {ասում} ենք այն պատճառով, որ Փարպեցու ասած " առ 'ի բժշկո

ւշայի տանը, եւ հարկ է, թէ կային ուսուցիչք, երբ {ասում} է " յորում դրան եւ զմեզ ուսուցանէին " (եր. 41)

աշխարհի Մուշէ եպիսկոպոսի ինչ տեղից լինելը մեզ չէ {ասում} պատմութիւնը, ինչպէս եւ չէ ասում, թէ Սամուէլին յ

ից լինելը մեզ չէ ասում պատմութիւնը, ինչպէս եւ չէ {ասում}, թէ Սամուէլին յաջորդողը Սիւնեաց եպիսկոպոս Մուշէն

ականաւոր եւ հարուստ լինելուց։ Պատմութիւնը մեզ չէ {ասում}, թէ ինչ պատճառով տեսնում ենք Փարպեցուն Աշուշայի

'ի Քրիստոս"։ Մեզ թւում է, թէ ո՛չ անխորհրդաբար {ասում} է Փարպեցին այս խօսքը, երբ իր ազատութիւնը հիմնում

ն քո տեառն քեռի էր " (եր. 41)։ Երրորդ, որ {ասում} է Փարպեցին, թէ ինձ քո տունը տարիր ոչ որպէս մի աղ

նքը՝ Փարպեցին, երբ վանքից հալածուելու դիպուածով {ասում} է. " Բայց բերեալքն իմ յԱղուանից եւ 'ի Վրաց եւ 'ի

աւանդ, երբ մէջ է բերում այն պատճառները, որոնցով {ասում} է, թէ ինքը արժանի էր Վահանին, չէ յիշում իր ազգա

օգնութիւնը ընդունել։ Մամիկոնեան Համազասպի համար {ասում} է. " բազում անգամ հանգոյց զիս եւ 'ի հալածման կեր

ոց Պատմութեան մակագիր ունի, Հատ. Ա, եր. 508, {ասում} է. " էառ եւ եղբայրն Վարդանայ Հմայեակ իւր կին զդո

այ ենք կանչում Ագաթանգեղոսը, ուր Ս. Լուսաւորիչը {ասում} է. " Քանզի եւ ասէր իսկ Իմաստունն, թէ նախանձու բ

, գլ. Ժ., համ. 38-39)։ Այս պատճառով Պաւղոսը {ասում} է. " Քրիստոս գնեաց զմեզ յանիծից օրինացն, եղեալ

եան վրայ է ակնարկում իր քրոջ Թամարի հետ։ Բայց որ {ասում} է " վասն անհանճար խօսիցն ", մենք հասկանում ենք ա

մարտութիւնը, մեղանչում է նորա ընդդէմ, որովհետեւ {ասում} է. " Զի կամակար մտօք եթէ յանցանիցեմք յետ ընդունե

։ Եւ այս յայտնի է. որովհետեւ ինքը՝ Քրիստոսն էլ {ասում} է։ § 57. Քրիստոսի ասած յիմար եւ իմաստուն կոյ

եզ այս ասացուածը. պատճառ, չէ հասկացվում, թէ որ {ասում} է՝ " ծառայք նորա"։ Ո՛վ է այս նան, կամ որի՛ ծա

գլ. Ժ, համ. 34)։ § 65. Բնագիրը այսպէս է {ասում}. " Իսկ ես ոչ հրեշտակս՝ եւ վարդապետ եւ ոչ երբէք

րը կրճատուած է այստեղ. պատճառ, Պաւղոսը այսպէս է {ասում}. " Զի եթէ զանձինս քննէաք ապա ոչ դատապարտէաք " (

ի խօսքերը այդ յառաջաբանութեան, որ, ճշմարիտն ենք {ասում}, հիացնում են մեզ։ Եւրոպան, իբրեւ արծաթ կրակ

նձեւացեաց իշխանը, եւ միւս կողմից էլ հաստատողապէս {ասում} է, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց երկրից վերադառնալով, "

ւնինք նորան ասելու, որովհետեւ պատմութիւնը մեզ չէ {ասում} եւ չգիտենք, թէ մարդո՞ւ անուն է, թէ տեղի, եւ թէ

էց, երիցապետ, աւագ երէց (ինչպէս եւ Փարպեցին էլ {ասում} է՝ աւագ քահանայութիւն. Պատմ. եր. 106) որպէս

այդ ժողովների մէջ։ " Շնորհազարդ սուրբ հայրապետ " {ասում} է Մաշտոցը ամեն եպիսկոպոսի, եւ այս տողերը գրել է

րծ դրած այնտեղ։ Հրէական բնագիրը "գլուխը ծածկած" է {ասում} ։ Մեր թարգմանութիւնը ոչ թէ հրէական բնագրին հետ

ի չունի։ Ծանօթ. Հեղին. Պ. Աբովեանցը {ասում} է. (Վէրք Հայաստ., եր. 92) "Ազգին անհաւատ են կանչո

վիպասանութեանց ձեւի եւ ոճի մէջ։ Մենք այս խօսքերը {ասում} ենք ոչ միայն հիմնուելով այդ երկու գործի վրայ, այլ

տանի հայերի բերանում մի ուրիշ ձեւ են ստացել։ Նոքա {ասում} են "գալման եմ", "գոլման եմ" (Գալը գոլ է եղել։ Երբ

ռաջին անգամ լսեցի այբի ո կամ ե փոխուելը (նոքա չեն {ասում} ՝ լաւ, այլ՝ լեւ), անգլիական այբի ազդեցութիւնը կարծ

, տալումն չկայ, բայց լալումն կայ, եւ Հնդկաստանցին {ասում} է "լալման եմ"։ Արդեօք այս դարձեալ նախդրիւ տրականի

զուի չափով, Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլի պէս նոր լեզուին {ասում} են "աշխարհաբար"։ Չափեցէք պարոններ, բայց այնպէս ար

ամ գրում են ու մասնիկով. ինչպէս, գրված ասելու տեղ {ասում} են գրուած. այս երկուքը տարբեր բաներ են եւ առանց ո

ամ կրաւորականի տեղ էլ ներգործականն է բանում. չենք {ասում} հալված եղ, այլ՝ հալած եղ. յայտնի է, թէ հալածը կրա

առը հոլովելի ժամանակ Նոր Նախիջեւանի հին պառաւները {ասում} էին՝ "ձեռօքս գրի", բայց այժմ իսպառ չէ լսվում։ Առ

ուին, օրինակ՝ բերեմ բայի կատարեալի երրորդ դէմքում {ասում} էին ի բեր փոխանակ եբեր, նոյնպէս դնեմ-ի կատարեալը

որ Հմայեկի կնոջ՝ Ձուիկի սնուցած հոյակապ Փարպեցին {ասում} է, թէ չիք Վասակը ուրիշ նախարարաց որդոց հետ (որդոց

ութիւն խնդրելու (Ինչ ապրանք էր այդ կայսրը, Եղիշէն {ասում} է թէ "քանզի խաղաղասէր էր 'ի Քրիստոս, ոչ կամեցաւ ե

հնոցը. յայտնի է, թէ իր սենեակը կ'երթար, ինչպէս եւ {ասում} է Եբրայական բնագիրը։ Հայկազ. բառարանն էլ, "հնոց"

ւղղութիւն։ " Ռուսերէ՛ն, երեխա՛յք, ռուսերէ՛ն, - {ասում} է այնուհետեւ Աբովեանը, - դուք ինքներդ պիտի բանաք

լութեան առջեւ են այժմ... - Այդ աչքի համար {ասում} ես դու ինձ, 800 տարի է շարունակ. ես կարդացել եմ

պա թէ ո՛չ, ես քեզ... Quos ego.... ինչպէս {ասում} է Վիրգիլիոսը... Եւ ամենասաստիկ բարկութեամբ պտո

կ (իհարկէ դուք դեւ տեսած կլինիք), երեւակայեցէք {ասում} եմ մի դեւիկ, հասակի բարձրութիւնը հինգ ոտնաչափ եւ

թագաւորութիւնը, ամենայն մարդ թագաւոր է, այսպէս {ասում} է պարոն Մոգենը: Ես մինչեւ անգամ մտադիր եմ հարկադ

յլութեան պաշտօնական հրովարտակով: Չպարծենալով {ասում} եմ, Ձեր մռայլութիւն, ես իմ բոլոր ընկերներից առա

երեւելի գործակատար մատենագրութեան մէջ: - Ես {ասում} եմ եւ հաստատում եմ, թէ օգտակար կլինին դժոխքի համ

անըմբերելիք.... - Ին՞չ բաներ են, ինչ ես {ասում}, - բացագանչեց սատանան: - Կամիմ ասել... կ

։ - Ճռաքաղ արեցէք, մնացորդը քաղցր է լինում, {ասում} է առակը, գոնէ այդ չնչին գործողութիւնովը կը կարող

.. այրը սպասում է իւր սիրականին եւ տեսած րոպէին {ասում} է, - գոնէ այժմ մի փոքր հանգիստ վայելեմ, ապա թէ

ւնը մեծ շնորհ ունի իմ վերայ: - Ես ճշմարիտ եմ {ասում}, որովհետեւ քո գործերի ընթացքը շատ արագ է: -

, հապա՛ չափեցէք իմ ուրախութիւնը, ուրախութիւնը, {ասում} եմ, նախահօրս եւ այնպիսի բազմարդիւն զաւակի սկզբնա

կ միւսը բարձր բարձր գոռալով հայհոյում էր նորան եւ {ասում} էր, որ եթէ չափը չճանաչէ, ոչ միայն այսչափ, այլե

, ոչ Աստուծոյ պատկեր էր, այդպիսի մի չնչին էակ, {ասում} եմ, տանում է իւր մէջ մինչեւ քառասուն վեդրօ գինի

եան կամ համարուել ուրիշների աչքում: Ես այս խօսքը {ասում} եմ միմիայն մեր հայերի համար եւ ոչ ուրիշ ազգերի.

ը խնդրեց մի բաժակ արաղ․ եւ մի փոքր նախաճաշիկ: Նա {ասում} էր, որ այդ կ'ամրացնէ պ. Շաքարեանցի թուլացած զօր

իւր պարոնի ձայն տալու վերայ: - Տե՛ս, ի՛նչ է {ասում} պարոնը, - շարունակեց Շաքարեանցը ծառային, ցոյց տա

եան սուլթանի կանանոցի անկարգութենից, եւ, ինչպէս {ասում} է Ռուսաց առածը, սատանան ոտը կը կոտրէր մտանելով ա

եւ Ալքիմիայի զուգակցութիւնը: Ազգային կարծիքը {ասում} էր, թէ Ալբերտոսը ունի մի գերբնական գործակից, որ

շատ խօսքերի պատճառ է եղել իւր կեանքի մասին: Ազգը {ասում} էր թէ նա գտանելով փիլիսոփայական քարը, տէր էր դար

հասնելու համար, նա կատարեց շատ փորձեր. Բայց, - {ասում} է Պարացելսոսը, - ես դեռ շատ յառաջ գիտէի փիլիսոփա

իկոսը սաստիկ անձնատուր էր արբեցութեան, եւ շատերը {ասում} են, թէ նա զոհ գնաց իւր նախանձորդների վրէժխնդրութ

պ. Մանթուխեանցը, - մի բաժակ արաղ արժէ՛ որ խմեմ. {ասում} են, թէ․ " Ծերաց գաւազան է " երկար աշխատութենից յ

ունակեց Մանթուխեանցը. - եթէ այն օրիորդի համար էք {ասում}, որ միշտ պատահում է նորա տնում. բայց այսքան պիտ

ործելով, ինքը եւս անխելանալ եւ յիմարանալ: Առածը {ասում} է, եթէ մի քաղաքում բնակուող մարդիկը միականի են,

ո՛վ գիտէ, թէ ինչ օձեր նստած կան նորա փորում, նա {ասում} է, թէ պիտոյ է հետեւել եւրոպական այժմեան լուսաւոր

Յունաց մէջ, ի՜նչ ճարտասաններ Հռոմայեցոց մէջ. նա {ասում} է, թէ այդ փիլիսոփայքը իւրեանց գիտութեամբ, այժմե

ց պ. Մարկոսը: - Յատկապէս խօսեցի այդ մասին: {Ասում} է, թէ այդ իմաստունքը ոչ այլ ինչ էին, եթէ ոչ կրթ

կերպով, կամ դրուէր ֆանտաստիկական շրջանի մէջ: Նա {ասում} է, թէ այժմեան երեւելի պատմաբանների եւ քաղաքագէտ

ուշակողական պատուանուն ստանալու: Հրաշքների մասին {ասում} է, թէ անհաւատ, թիւր, շնացող եւ չար ազգը միայն

փայտն եմք յուսացէալ, յոր Տէր Յիսուս բեւեռեցաւ " {ասում} է խաչի տաղը: Իմ կարծիքով ազգը եկեղեցին է, հոգեւ

: Հայերի համար, երէկ եւ այսօր նոյն եւ միշտ. չեմ {ասում} յաւիտեան, որովհետեւ այդ ազգի բռնած ճանապարհը այն

գումարով ապրիլ, տուն տեղ եւ ընտանիք պահել: Մեզ {ասում} են, թէ արդիւնք ունէինք ժողովրդից. ի՛նչ տեղից է

ու կամ երեքը ճաշից յետոյ. այս միջոցին երեսփոխանը {ասում} էր. " Այժմ սկսենք հաշուի բանը, որովհետեւ մի երկ

ան մասին եւս հետ չեն ժողովրդից. այս պատճառով եւս {ասում} էին. - օրհնա՛ծ, այսքան տարի եկեղեցու դրանը ծերա

դուրս գալու չէ այս տղայութենից: Այսպիսի ազգերը, {ասում} էր ինքն իւրեան, կարօտ են, որ, ինչպէս անչափահաս

նա, նայելով իւր արտասուքի ընթացքին, - թէպէտ եւ {ասում} են, որ արտասուքի թափուիլը թեթեւութիւն է տալիս մի

արդար վկայութիւն ձեր մասին: Առանց կեղծաւորութեան {ասում} եմ, դուք շատ գեղեցիկ երգում էք, եւ ոչ միայն ձեր

. աւելի լաւ է. Repetitio est mater studiorum, {ասում} է առածը, - հաւելացուց կոմսը, ժպտելով: - Ի

ւններին, խուլը կարողանում է հասկանալ, թէ ինչ էր {ասում} նորա հանդէպ կանգնած մարդը: Այն օրէնքը, բնական ե

յատակի վերայ կանգնող մարդերի վերայ: Չար լեզուներ {ասում} էին... ի՛նչ ասում էին... ասում էին, թէ..

մարդերի վերայ: Չար լեզուներ ասում էին... ի՛նչ {ասում} էին... ասում էին, թէ... ինչե՛ր չեն ասում չ

Չար լեզուներ ասում էին... ի՛նչ ասում էին... {ասում} էին, թէ... ինչե՛ր չեն ասում չար լեզուները..

չ ասում էին... ասում էին, թէ... ինչե՛ր չեն {ասում} չար լեզուները... Առհասարակ պիտի իմանալ, որ այ

եսայ, որդիք եւ վերջապէս ամուսինս: Ստո՛յգ է, որ {ասում} են, թէ աշխարհի երեսին ամենայն լաւութիւն վճարւում

նայն օր բորբոքուած է նորա ուղեղը... ես կարճ եմ {ասում} ձեզ, որ եթէ դուք չկատարէք իմ առաջարկութիւնը, ձե

ող էիք մէջ բերել, չգիտեմ, այլ այսքան դրականապէս {ասում} եմ, որ ձեր կողմից այդպիսի կարծիք տալը իմ մասին մ

րից, որոնց վերայ գոռում է ձեր արծաթը. արծաթն եմ {ասում} եւ ոչ դուք, որովհետեւ արծաթն է տալիս ձեզ այդպիսի

զարկելով, - Не было печали, черти накачали, որ {ասում} է Ռուսը, շատ յարմար է այս հանգամանքներին, որոնց

արողանում է այդպիսի գործ յառաջացնել: - Ես չեմ {ասում}, թէ մարդ է, կամ սատանայ է, - պատասխանեց Թիւթիւն

իւնճի-օղլուին, որ չգիտեմ ինչ պատճառով ոչ ոքի չէր {ասում} իւր յատուկ անունը եւ ոչ ոք եւս չգիտէր, պատճառ,

ում է, քանդւում է եւ լսել եմ խելօք մարդերից, որ {ասում} էին, թէ այն բանը, որ սկիզբ ունի, նաեւ վերջ ուն

ն հողը չէր, միայն ուրիշ կերպարանքով, ինչպէս դու {ասում} ես: - Ամենեւին այդպէս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլու

յց բանը դորայ վերայ չէ: - Այդ բաները, ինչ որ {ասում} ես դու, " Էֆիմերտէի " `, կամ " Ժողովածուի " մէջ

շմարիտ են, բայց չգիտեմ, ի՞նչ բան է, որ ներսիցս {ասում} է, - թէ լաւ կը լինէր, որ չընդունէի այդ ասածներդ

տի, բոլոր քաղաքը կ՚իմանայ, այսպիսի քաղաքի մէջ, {ասում} եմ ես, ուր ամբողջ ընկերութիւններ կան, սորա նորա

նա արծաթ, իւր ընտանիքը կառավարելու համար: Ոմանք {ասում} էին, թէ հետը բերած արծաթ ունէր կամ գոհարեղէնք,

սելով Մանուշակի պիտոյքների համար: Կինը շատ անգամ {ասում} էր, եթէ Թիւթիւնճի-օղլուն ոգեւորուած խոստանում էր

մ... Աստուած յաջողէ: - Տիկի՛ն, առակ կայ, {ասում} են, թէ " երեխային միրգ խոստացիր, սուրբին մոմ "

էր նորան եւ խնդրում էր նորայ պաշտպանութիւնը. նա {ասում} էր. " Տիրածի՛ն, ես չեմ կարող ընդդիմանալ ծնողքիս

ան, ամենեւին եւ մտածել չկամին, պատահած ժամանակը {ասում} են, թէ հոգս ունէին եւ մտածութիւնք, բայց մերն է

ւստի ժպիտին կամ կիսաքաղցր, կիսաթթու խօսքին, չեմ {ասում}, դեռ եթէ մի այդպիսի պարոն ճաշի կանչէ իւր մօտ, մ

ց Թիւթիւնճի-օղլուն, փոքր ինչ անհանգստացած: - {Ասում} է, թէ Յիսնակին Ղրիմ պիտի երթայ եւ մինչեւ զատիկ ա

ջ մի ընդհանուր արժանաւորութիւն, պատճառ, դու չես {ասում} այդ արժանաւորութիւնների որակութիւնքը: - Որովհ

նկարելի է, եւ ապացոյց չկայ. եթէ հոգու կողմից ես {ասում}, ես մասնաւորապէս ընդունում եմ, իսկ ընդհանրապէս

ց բռնած մինչեւ վերջը: Ամենայն մարդ իւր կարծիքն է {ասում}. ի հարկէ նոցայ աչքով խելօքը նա է, որ մի նոր եւ

ւ չէին այդ ծանր պաշտօնից, այդպիսիներին շատ անգամ {ասում} եմ, որ ձեռք վեր առնուն իւրեանց սուտ փիլիսոփայութ

սպասել հարկադրէի քեզ: Ներիր ի՛նձ. այդ, ինչպէս {ասում} եմ, պատահեց պահապանի պարսպին մօտ կանգնած լինելու

իւր խօսքը, Մանուշակը վեր առեց. - Ինչ որ դու {ասում} ես ամուսնութեան մասին, բոլորն ճշմարիտ է, եւ հար

րձեալ աղաչում էր ետ դնել այս հոգաբարձութիւնը: Նա {ասում} էր, թէ հիւանդ չէ ինքը, եւ թէ չէր ընդունելու բժշկ

վերայ, գլխից բռնած մինչեւ ոտքը. այստեղ հիւանդին {ասում} են, որ երեք անդամ թքանէ այն կապոցի մէջ: Մոռացան

կը համարել է ծննդականի մայրը, գալիս է նորա մօտ, {ասում} է, բռնի՛ր գոգնոցդ, եւ ածում է նորա մէջ սխտորի փ

վին հրաժարւում էր շուտով հարսանիք կատարելուց. նա {ասում} էր, որ յառաջ, քան թէ ամառը, չէ կարող լցուցանել

պատճառ, լաւ բաներ չեն խօսում այդ աղջկայ մասին, {ասում} են, որ շատ բաց աղջիկ է... Ահա մեր դրացի Գասպ

երկու հազար մանէթ... Ասելը հեշտ է: -Լաւ ես {ասում}, քուրիկ, միայն Գասպարի աղջկայ աչքերը... -

իկը գրել, կարդալ չգիտէ, բայց առաւել լաւ. մայրս {ասում} էր, որ կնիկ մարդերու համար առաւել լաւ գիր կարդալ

եղան մատանու զոհերը մեր ցեղից, բայց աւանդութիւնը {ասում} է, որ դա եօթն մարդ պիտի տանի միւս աշխարհ այն ցեղ

րտապէս նկարագրել նորանց. վերին աստիճանի անզգամ, {ասում} եմ այն պատճառով, որ եթէ աշխարհի երեսին լինէր մի

արի իշխանի իշխանութեան ժամանակին. շատ տարիներ եմ {ասում} եւ ո՛չ թուականը իսկապէս, այն պատճառով, որ չգիտե

կագին բանով. նա ընծայ է տալիս նորան մի մատանի եւ {ասում} է, քանի այդ մատանին խանի մատումն է, թշնամիք չեն

փախչել, բայց մեր ցեղապետը քաջալերում է նորան եւ {ասում} է, թէ մտանելուց յետոյ դատարկ դուրս գնալը մեծ յիմ

դերվիշ, սա գալիս է Կոստանդնուպոլսում նորա մօտ եւ {ասում} է, թէ երկինքը բարկացած է նորա վերայ, եւ թէ նա պ

ով տանից եւ անյայտ կորսուիլ Դօնի հոսանքի մէջ: Նա {ասում} էր ինքն իւրեան, թո՛ղ իմ մարմինը բռնուի ձկնորսներ

ութիւն եւ մեր ծնողական օրհնութիւնը: - Ի՞նչ ես {ասում}, ո՛վ մա՛րդ: - Ճշմարիտ, եւ ես ինքս զարմացած

։ Մեք չենք կարող համաձայնիլ այն մարդերի հետ, որ {ասում} էին, թէ Մխիթարը, իւր սրտի մէջ յղանալով կազմել մ

եանց մարմնի մէջ կայ մի աննիւթ էակ, այս մարդիկը, {ասում} ենք, եթէ վշտանում էին նիւթականապէս, որոնում էին

իանգամ այդ կապանքը իւրեանց վերայից, այդ ազգերը, {ասում} ենք, գտանւում են ստրկական կրօնի ազդեցութեան տակ

, նոցա յետ մնալը եւ թշուառութիւնը, այդ բոլորը, {ասում} ենք, շատ բնական կերպով, նոցա կրօնի հետեւանքն է

րսնացած միեւնոյն ժամանակ երեք փեսայի (այսպէս էին {ասում} այն ժամանակ), հարկադրուած է ներկայ լինել երեք՝

կատարուէր ամուսնաւոր քահանայի ձեռքով։ Այս պապը, {ասում} եմ, հրապարակով յայտնեց աշխարհին, թէ ամենայն մար

անցանքների։ Մեր խօսքը այս կերպով յառաջ տանելով՝ {ասում} ենք, թէ մարդը որոշւում է այլ կենդանածին անասունն

կենդանութիւն, շարժողութիւն եւ այլն եւ այլն, որ {ասում} ենք, այդ բոլորը մասնաւոր բան է, մասնաւորների հա

ն Հայերի արմատական ախտերից մինն է։ Այս ծանր խօսքը {ասում} ենք՝ ոչ թէ նայելով ազգի այժմեան սառնութեանը դէպի

ն գերեզմանի մէջ, այլ հանեցին ու գետը թափեցին։ Չեմ {ասում}, որ ոտաբոբիկ վանքից քշեցին Ղազար Փարպեցու պէս մար

հիմնադիր աբեղայական Կարգի։ Իգնատիոսի վարքագրիչքը {ասում} են, թէ երբ նա դեռ մտատանջութեան մէջ էր, ընտրէ՞

եւ հրապարակներում քարոզել ժողովրդին։ Ինչպէս {ասում} են նորա պատմիչքը, Իգնատիոսը այս միջոցին գրել է ի

հոգով։ Այս անտանելի ճանապարհորդութեան մէջ, {ասում} են, որպէս թէ երեւել է նորան Քրիստոս եւ խոստացել

րից, որոնք յայտնի յայտնի, ինչպէս ինքը Իգնատիոսը {ասում} էր, հակառակւում էին Աստուածային հոգուն, որոշեց

ն Բարսելոնում։ Նորա քարոզները, որ Սալամանկայում {ասում} էր, գործից ձգել էին նորան, վասնորոյ նոր ի նորոյ

եւ մինչեւ անգամ դատապարտում էր իբրեւ հերետիկոս։ {Ասում} էին, թէ նա իբրեւ հերետիկոս հալածուած է Սպանիայից

ել նորանց իւրեանց կողմը։ Այս Կարգի Պատմիչքը {ասում} են, թէ, չ'նայելով, որ Իգնատիոսը հիւանդ էր տենդ

երազանց է եւ ներկայ ամբողջ ժողովքից. ըստ որում, {ասում} է Լայենէզ, եթէ իւրաքանչիւր եպիսկոպոս առանձին առա

ենեդիկտոս XIV իւր կոնդակի մէջ առաւել ազդու կերպով {ասում} է. " Մեք կամենում ենք եւ հրամայում ենք, որ ստոր

տարի չարչարեց Ֆրանսիայի աշխարհը։ Ինչպէս Մեզերիէ {ասում} է, Յիսուսեանք էին նորա քարոզիչքը եւ փողարքը։ Նո

տպած շարադրութեններից մինի մէջ Յիսուսեան աբեղայք {ասում} են, թէ Աստուած պատժեց Հենրիկոս III-ը Մարշալ Մատի

։ Ինչ որ վերաբերում է հերետիկոսութեան, թագաւորը {ասում} է եւ հաստատում է, թէ պարոն Սիկստոս V-ը, որ պապ

կանչել Յիսուսեանները աքսորից՝ որպէս թէ, ինչպէս {ասում} էր, Փարիզի մէջ այս բանից վիրաւորուած մարդիկը զին

մոռանալ այն բանը, ինչ որ խոստովանութեան ժամանակ {ասում} էին ինձ"։ Այս խօսքերից առաւել ոչինչ չ'կարողացան

Յիսուսեանք էին, որ չէին երեւում։ Նոքա, ինչպէս {ասում} են, Տացիտ, Տիվերի եւ Լիվի, չէին եկել իւրեանց ս

ից կամ այս րոպէիս մեռանել"։ Մինչդեռ այս խօսքերը {ասում} էր նա, երկու մարդիկ, որ թագնուած էին սենեակի մէ

ն"։ Եւ ճշմարիտ որ, Յիսուսեանք, ինչպէս ինքեանք {ասում} էին, հարկադրեցին Յանսէնեաններին խմել մինչեւ տակը

ւմ։ Հասարակաց ձայնը դատապարտում էր Յիսուսեանքը. {ասում} էին, թէ Դամիէնը ներգործել է նոցա թելադրութենովը

յլայլեցին Պապի հոգու խաղաղութիւնը. " Ես գիտեմ, - {ասում} էր նա, - որ Յիսուսեան Կարգը ջնջելու կոնդակը իմ հո

նորա անձը միմիայն քահանայութենից զրկուած. իսկ ես {ասում} եմ, որ երբեմնական կրօնաւոր, իսկ այժմ սոսկական Պ

ր դատողութիւն իրողութիւնների մէջ: Ձեր համար {ասում} են, որ ներկարարի կարասներ ունի իւր բարեկամի գործ

եան 11 երեսում, փոխանակ ասելու " նոցա կամքից ", {ասում} է՝ " նոցա կամքէն"։ 53 երես, փոխանակ՝ " այս վ

3 երես, փոխանակ՝ " այս վայրենի անասուններից ", {ասում} է " այս վայրենի անասուններէն " եւ այլ այսպիսիք,

անած գրքի մէջ։ Պ. Գամառ-Քաթիպան հետաքրքիր է {ասում} Ռօբինզօնի վարքը։ Այդ հետաքրքիր բառը, իբրեւ ածակ

ատրում՝ թողնելով " հետախոյզ բանագիտաց ", ինչպէս {ասում} է յառաջաբանի վերջին տողերում։ Այս շատ անգործադրե

ած անբնականութիւնը եւ հակասութիւնը։ Այսչափ միայն {ասում} ենք, որ վիպասանութեան շինուածքին մեծ հարուած է տ

տարակի լեզուով գրելու։ Թէեւ ճշմարտութեան անունով {ասում} ենք, որ նորա բնագրի (Աշտարակի) լեզուն համեմատա

րւում բայարմատից, ինչպէս չեմ տալիս եւ այլն, չեն {ասում} չեմ տալիս կամ չէ տալիս, այլ չեմ տալի կամ չէ տալի

ք չէր գործ դնել այս ձեւը, եթէ հարկ չկայ։ Այսպէս {ասում} ենք այն պատճառով, որ երբեմն հարկը ստիպում է վեվի

(Տես նորա քերական. 179 եր. )։ Ծուռ հնչում {ասում} է այն պատճառով, որ ինքը հիմնաւորապէս ապացուցանու

ն մեզ վրայ ծիծաղել, թէ այդ ինչ ասելու բան է, որ {ասում} ես, ո՛վ չգիտէ։ Թէ ամենքը պարտակա՛ն են գիտենալ,

յ կարելի՞ է մի այդպիսի լեզուով խօսել։ Կարելի է, {ասում} են, որովհետեւ էական բայը ինչ բայի որ կպչի, նորա

ան բայի խնդիրը միշտ նախադաս է լինում բայից. չենք {ասում} " ձեռքերը են ներկում ", եթէ անորոշ է ներկը, իսկ

ւթիւն։ Ուզելով ասել՝ ձեռքերը ներկի մէջ են, այլ {ասում} ենք " ձեռեքերը ներկում են ", ուր ներկումը, որպէ

քաջութեան " կամ " ըստ քաղցրութեան " ասելու տեղ, {ասում} է կամ լոկ " քաջութիւնով ", " քաղցրութիւնով " կամ

կբայութեան տակ մնալ, նա դրականապէս բողոքում է եւ {ասում} է, թէ երբ թափեցիր իմ վրայից երկու երեք հազար տար

՜խ, պարոննե՛ր, մաքուր սրտով եւ սուրբ խղճմտանքով {ասում} եմ ձեզ, քանի որ դուք այդ վսեմ ոճերի քամակից գնաք

նի ձեռքը՝ խլելով նորա նիզակը։ Բայց նա իր խելքով {ասում} էր, երբեմն, Հռովմի մէջ Աթենասի պաշտողքը խաչ պաշ

մի ինքնահաւանի վրայ, որ ինքն էլ չգիտէ, թէ ինչ է {ասում}, այլ մինչեւ անգամ արհամարհել մեզ՝ կածելով, թէ

լու եւ լսելու մէջ: Այն հեղինակը, որ ինքը բան չէ {ասում} մեզ, այլ մարդիկ է հանում մեր առջեւ, ներգործել տ

ռին սեփական անձնապահ խորագիտութիւն, այս ամէնը, - {ասում} ենք, - զարմանալի ներհակութիւն ունին այն հասակին,

ին զմանկունս իւրեանց եւ եղեւ նոցայ ի կերակուր ", {ասում} է պատմիչը (Յովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., Մոսկուա

, ինչ որ կայ (եր. 125). " Գիտե՞ս, ինչ կայ, - {ասում} է նա Գարեգնին, - բանը փոխուեց, ճար ունիս տես. Ա

ետամտութեան վրայ. " Սրտիս տախտա՜կն են դաղել ", - {ասում} է նա (եր. 92) իր հետի ուխտաւոր կին մարդոցը եւ

բոլոր Վարդիթերի արածն է: "... Չէք իմանում, - {ասում} է նա իր ուխտակից կին մարդոցը, - էս մեր փչացածի (

մի խորագէտ կին. " Սատանի յետի ոտն էր պառաւը ", - {ասում} է հեղինակը (եր. 116): Հայի պատիւը, որեւ

: Նոյնպէս, Հեթումը խօսելով Սոսենց վրայ մի անգամ {ասում} է թէ սոքա երեք եղբայր են (եր. 98), իսկ ուրիշ

իր եղբօր Պարէտին, իր սիրահարուիլը պատմելը, ուր {ասում} է Սօսը, թէ երազում է սիրահարուել Վարդիթերի վրայ

ել, բայց ցաւն այս է, որ հեղինակը ինքը իր կողմից {ասում} է: Հեղինակը, իբրեւ բանաստեղծ իրաւունք չունի տար

ած անբնականութիւնը եւ հակասութիւնը: Այսչափ միայն {ասում} ենք, որ վիպասանութեան շինուածքին մեծ հարուած է տ

ել դարաւոր փոշիների տակից, բայց աւանդութիւնք ենք {ասում}, որ իբրեւ մի պատմական սերմ, միշտ կարող են ազգի

վրդովել նոցայ քունը. " ննջեցէք եւ հանգերուք ", - {ասում} ենք նոցայ: Միջնադարեան անշահ ուղղութիւնը իր

ոտորուած երեխեքն էլ "- երաշտութիւնից գանգատուելով {ասում} են աշտարակցիք իրենց մէջ (եր. 66) - " Նուրին (

ւ ման են դայի տները, որ դրան առաջին կաննում են, {ասում} են. Նուրին Նուրինն էկել ա Աջբայ հուրին էկ

է այդ Նուրինը. ցաւում ենք, որ հեղինակը ոչինչ չէ {ասում} մեզ: Անշուշտ, եթէ աւանդութիւնը կորել է, հեղինա

ուհետեւ, իսկ թէ երկու հատ, այդ դիպուածում նորան {ասում} են Կաստորը եւ Պոլլուկս, - նաւաստիքը ուրախանում ե

" Կայծակի Ժամանակ, յունուարի 8-ին, 1839-ին, - {ասում} է հռչակաւոր Արագօն, իր ուսումնական քննութեան մէջ

իէ, Դեւի եւ Լիբիղ հեղինակների անուններով, առանց {ասում} ենք, գոնէ՛ մասնաւորապէս յիշելու թէ ի՛նչ ճանապարհ

իսիներ որքա՜ն կան: Մենք գրագէտներ գիտենք (իրենք {ասում} են թէ գրագէտ են), որ ժողովրդի աչքը բանալը, հեր

խօսիլն էլ աւելորդ ենք համարում, իսկ որսի համար {ասում} ենք այսքան, որ ամէն ազգ իր մանկութեան ժամանակ ապ

ենք, ձանձրացանք այս յիմար բաներից, վերջին անգամ {ասում} ենք, թէ այսպիսի բաները ներգործում են խեղճ եւ պար

ատրում, թողնելով " հետախոյզ բանագիտաց ", ինչպէս {ասում} է յառաջաբանի վերջին տողերում: Այս շատ անգործադրե

թիւնը " տուր ինձ զհացէ կամ ու՛ր է աղճատանքը ` եթէ {ասում} ենք " հաց տուր ինձ "- երթալ ի տուն, - տուն երթալ

թերթեր յօդուածի եւ օրագրի անուններով, այդպիսիքը {ասում} ենք այնքան կարող են օգնել լեզուի մշակութեան, որք

ր հեղինակքը, այլ, դորայ հակառակ Մովսիսի հետ ենք {ասում}, " Ո՛ տայր ինձ զամենայն Իսրայէլ ի մարգարէս ", բ

Հեղինակը վերջացնելով իր յառաջաբանը, այսպէս է {ասում}. " Մեծ յոյս ունիմք, թէ ազգը կ՚ընդունի Սոս եւ Վա

ոպաել հեղինակից այն, ինչ որ անկողոպտելի է: Մենք {ասում} ենք այս խօսքը, որովհետեւ մի քանի այդպիսի ինքնահա

ւմ է նորան յողդյողդուել: " Լաւ, տու՛ր տեսնեմ, - {ասում} է նա Սօսին, - վա՛յ թուք ու բեդնամ ըլնիմ ես, տեսն

երբ Անոյշը յայտնում է նորան մանուշակների մասին եւ {ասում} է, թէ ինքը չէր յօժարում վիզ առնուլ այդ յանձնարար

ինձ տուր, ես քո աղպոր ղարաւաշն եմ (աղախին), - {ասում} է նա, - նրա ազիզ խաթէր համար թէկուզ քարափիցն էլ վ

նոյշի առջեւ եւ ապսպրելով Սօսին հասցնել իր գաթան, {ասում} է, որ ինքը հաստատ է իր սիրու մէջ եւ խնդրում է,

ես տղայ դու աղջիկ, թէ որ ինձանից հետ կաննես ", - {ասում} է նա Սօսին, Անոյշի բերնով: Շատ քաղցր է գալ

ինը իսկոյն ճանաչւում է: Փարպու ճանապարհի բանն եմ {ասում}: Երբ Համասփիւռը բարկացած Սօսենց խաղ ասելու վրայ

խօսողներին: " Ը՛հ, հողս դրանց ասաուսայ գլխին, - {ասում} է նա, - թող էնքան հաչան, հոգիները դուրս գայ. քա

ւտ է խօսում. աղաչում է նորան, " Հեթո՛ւմ ափեր, - {ասում} է ողորմելին, - քեզ արքայութիւն ըլնի, կտրե՞ս ոչ.

նը եւ նենգութիւնը: Նա այն մէկիցն էլ հրաժարուելով {ասում} է. " շնորհակալ եմ, աղա՛... էն մի ոչխարն էլ ք

րք, եւ համեմատելով ուրիշների վիճակագրութեանը հետ {ասում} ենք այն խօսքը, թէ մեր ազգը շատ խոցերից ազատ է:

ը հասնէր խարջը տալու, էրկու էնքան են առել. սաքի {ասում} են, որ գեղի միջին տարեկան մասրաֆ ա էլել, փչացել

իրէք հիքատիրոջ հետ, թէ արի՛ խարջ տո՛ւր, էլ չեն {ասում} թէ աչառը գոմշի հետ կարա՞յ լուծ անիլ " (եր. 169

՛յ տղայ, ի՞նչ ես խալխի ոտքը քաշում, Վայկո՛ւն, - {ասում} է Սօսը, - էդ ո՞ր գեղումը չի մասրաֆ ըլնիլ. մի մով

պայ ես կարում, թէ էքսի օրը խօսքիցդ դուս ա գալի, {ասում} ես, թէ ա՜յ որդի, քեզ շոր կարեցի, որ ինձ ականջ

օ՛ս ջան, - պատասխանում է Վայկունը, - էդ դրուստ ես {ասում}, համա ինչքան էլ որ ըլնի, էդքան շատ մասրաֆ խարջ

այկուն ափոր խօսքերն Աւետարանի կողքին գրուած են, - {ասում} է Արշամը, Սօսի փոքր եղբայրը, Սօսին ու Պարէտին,

էլ հիքումն են, աշտարակցունն էլ էդ մի հիքին ա, - {ասում} է նա: - Գարունքը ծագում ա աչքերը տնկում են նրա վ

.. " Մեր տէրտէրներին էլ աստուած բարի տայ, - {ասում} է Գարեգնի բերնով անիրաւ Պռոշեանցը (եր. 2), - բ

վեր ընկնիլ, անջախ մաշտոցին են ջան տալի, էլ չեն {ասում} թէ քարոզեն բալքի էս սովորոյթքը վերցուի"։

ն կարմիր կորզաւոր թթենուցը հո չի՞: - Չէ՛, - {ասում} է աղջիկը, - սպիտակ բեդանայ թթենուցն ա: - Դ

ւ ճերմակ թթենին համարւում է նախընտիր. գիտութիւնը {ասում} է, թէ նորանով կերակրուած միջատները աւելի բարակ մ

թի կը քաշենք, է՜հ, մի բանի պէտք կը գայ էլի ", - {ասում} է Վարդիթերը Անոյշին: Իսկ ինչ որ վերաբերւում

գնալն ա, ինչ գնացել ա ", - օշականցի կնոջ համար է {ասում} հեղինակը (եր. 120): Թուրքը ունի սորա նման մի

ուրիշ անուն չունէին այսօր, այդ տոհմական հայերը, {ասում} ենք նորանց էլ պիտի մերժէին որպէս ոչ բնիկ հայեր:

քի յայտնի ճշմարտութիւն է այս: Սակայն, չենք {ասում}, այլ մանաւանդ ընդդէմ ենք, որ ազգի լեզուն էլ աւե

նից խրտնելով, թէ վայ, թուրքը որովհետեւ այսպէս է {ասում}, ես նորան չնմանելու համար պէտք է, որ գործ չդնեմ

ւն եւ բանագէտ մարդերի եւ ամբողջ եւրոպայի համաձայն {ասում} ենք, թէ շատ հեշտ է գերեզմանից մեռեալները հանել կ

այդ պարոնները դեռ իստակ աչքով տեսանել, ուստի եւ {ասում} են, որ պիտոյ է մարդ այնպիսի լեզուով խօսի, որ դի

ութեան ազդեցութեան մասին, բայց եւ այստեղ վերստին {ասում} ենք, որ լեզուի վերաբերութեամբ միտքն է բնութիւնը

դը հոգացել էր բոլոր էական պէտքերը, երբ այդ բոլոր {ասում} ենք հոգալով ապահովել էր իր կեանքը, այն ժամանակ մ

րդալ գիտնալով մեր գրածը կարդացողին։ Այս պատճառով {ասում} ենք՝ երթանք Իտալիա եւ այնտեղ Իտալացոց, որ պիտի

եւ օրէ օր աճեցնելով։ Իրաւունք ունի Բէկոնը, մինչ {ասում} է. " Կարդալը հարստացնում է մարդու միտքը, խօսելո

ազդեցութեան ստրկանալով։ Բայց սորա ընդդէմ մենք {ասում} ենք, որ հին լեզուն նորից նախընտիր, գեղեցիկ եւ մ

ո՞ւր է։ " Ուրեմն մեր ազգը անլեզո՞ւ է"։ Դու ես {ասում} ։ " Լեզու չէ՞, որով գրում ես այս տողերը"։ Ո՛հ

վրայ ձգած։ Ո՛վ է մեղաւորը։ Անտարակոյս, ես, որ {ասում} եմ այս, իսկ նա, որ գո՛հ է ազգի վիճակից, որ կար

գին, նա ե՞րբ կը լինի մեղաւոր։ Բայց այն պարոնը, {ասում} ենք, բաց ու համարձակ երկու տող չէ կարող գրել, ո

հազիւ թէ տեսած հրապարակի լոյսը եւ ահա շիջանում են {ասուպների} նման՝ մի տխուր յիշատակ թողնելով մեզ իւրեանց մի ք

նդ] գաղափարօք եւ հասկանալի ընթերցանելեացն. [բայց {ասոքիկ} ոչ պահանջին, դոքա] սքանչանան [միայն ընդ] այս խրթ

ն, յետ գրագրութեան իւրոյ ընդ Թադթէոս եպիսկոպոսին {Ասպահանու} եւ Հնդկաստանի, հաստատեալ է ի Թէոդոսիա քաղաքի զթ

, յաւելացրել է ուր սեփական խստութիւնը այնպէս, որ {ասպատակութեան} ժամանակ նորա ճանապարհը լուացւում է եղած արիւնով:

ելու լինէր, այն ժամանակ սպառնացած էր Նորմանդացոց {ասպատակութիւնը} ։ Յայտնի է նոյնպէս, որ պապը պարգեւեց Դմիտրի Դալմ

խռովութեններովը, կտրեցին իւրեանց յարձակմունքը եւ {ասպատակութիւնը} Չինաստանից։ Յիսուսեանք առանց օգուտ քաղելու չ'թող

Այվազովսկին ինքը վիրավորվելով օրագրից, չէ ուզում {ասպարեզ} մտանել յուր անունով եւ առավել ապահովության համար

ր մեր " Հյուսիսափայլն " արդեն գոյություն չունի եւ {ասպարեզը} մնացել է գրական գաճաճներին: Նամակ գրիր տուն եւ ի

մեջ կզետեղվեն ինչպես արձակի, այնպես էլ պոեզիայի {ասպարեզի} լավագույն մտքերն ու լավագույն զգացմունքները, ընտ

ն, առեւտրականին թե արհեստավորին, կյանքի զանազան {ասպարեզներում} գործող մարդկանց, հայրերին ու մայրերին, որոնք,

ւթյուն ո՛չ միայն քննությունների, այլեւ գիտության {ասպարեզում}: Ի դեպ՝ մի խնդիրք ունեմ նրան. ասա, խնդրեմ, ն

որությունները: Վերջապես, տասնամյա փորձը այս {ասպարեզում}, շփումը ժողովրդի հետ՝ բոլորովին տարբեր կողմերու

նոր Եվրոպայի ժողովրդական գրականության կազմավորման {ասպարեզում} խորանալով պատմության դարավոր փորձի ուսումնասիրութ

րաժեշտ գյուտերի, ինչպես նաեւ արվեստի ու բնության {ասպարեզում} կատարված հայտնագործությունների պատմությունը:

" Եղեռնագործ"։ Կարդինալի համար մի ընդարձակ {ասպարել} է բացւում այս տեղ, գործարանը իւր իշխանութեան տակ

ւթեանց առ ՚ի Վեհափառութենէդ ազգին շնորհելեաց: {Ասպարէզ} մեծ կայ յանդիման Ձեր, ասպարէզ գերագոյն առաքինութ

ին շնորհելեաց: Ասպարէզ մեծ կայ յանդիման Ձեր, {ասպարէզ} գերագոյն առաքինութեան՝ ձեռն տալ ազգի ընկճելով,

ռաջ է տարել, իսկոյն վայր է ձգում երեսի դիմակը եւ {ասպարէզ} է մտանում։ Այս ի՞նչ դատաստան է, որ մեր լեզուագէ

անք լծուելով մէջը, հարկադրում են նորան աւելի մեծ {ասպարէզ} կատարել աշխարհի երեսին, հայկական լուսաւորութեան

եանք լցուելով մէջը, հարկադրում են նորա աւելի մեծ {ասպարէզ} կատարել աշխարհի երեսին հայկական լուսաւորութեան մէ

կանութիւն է ներկայումս, եւ կանացի մեղադրանքներով {ասպարէզ} է մտանում, թէեւ Հայաստանը չէ տուել ինձ կրթութիւն

ը իւր պայծառ ճառագայթքը, անցեալ տարում լայնարձակ {ասպարէզ} ստացաւ ժողովրդական կենդանի խօսքը, որ է ազգի բարո

երից ստիպուած եւ ես իջանում եմ հայկական դպրութեան {ասպարէզ}, եւ ես կամիմ մի երկու քար դնել այնտեղ, որի վերա

մատը քննելու, այսինքն, առանց իւր անձը քննելու, {ասպարէզ} է դուրս գալիս այն չարչարող բռնութեան ընդդէմ, գլխ

բերքերի մշակութիւնը մի լա՜յն հանդէս, մի բնակա՜ն {ասպարէզ} այն ժրաջան եւ գործունեայ մարդերի համար, որ ստուգ

Ո՜ղջ մարդկութեան խտտած հոգին Իջնում է մեծ {ասպարէզ}... Բնութիւնից, անցած կեանքից

նորա հերետիկոսականութիւնը: Հրաւիրում ենք, որ {ասպարէզ} իջանէ, բայց եթէ բանը կրօնի եւ սրտի վկայութեան վ

ն վշտիս արիաբար տարայց Տէր, Եւ նահատակ յայն {ասպարէզ} արձանացայց անվեհեր. Ո՛չ երկէայց ես, թէպէտ

հրաժարուելով իւր մտադրութենից՝ կամէր հանգուցեալը {ասպարէզ} մտանել ներկայ 1858 թուականի մէջ։ Աւարտած լինելով

րոնումը կայ մի մեծ բնակարան, որի բարձրութիւնը 99 {ասպարէզ} կը լինի, թէեւ մի պապական աբեղայ, բնական աշխարհա

նդորելով աստուածաբանութեան հետ, գրել էր, թէ 999 {ասպարէզ} է այս բնակարանի բարձրութիւնը, բայց պապական աբեղա

թիւնը շարունակուեցաւ մի քանի րոպէ, երբ նոքա 2000 {ասպարէզ} տեղ վազեցին զանազան ուղղութենով: Վերջապէս դժոխքի

նելով] ըստ հեղինակաց հինգերորդ դարու. այս ինքն է {ասպարէզ}, յորում բազումք ի հեղինակաց յաղթահարեալ յանձին փ

ամայելով նմա որպէս իւրեանց ծառայի, այլ ի պատուոյ {ասպարէզ} հրաւիրելով զայրն գիտնաւոր եւ քան զբազումս արժանի

զուգընթաց լինել արշաւանաց Եւրոպիոյ ի գիտութեանցն {ասպարէզ}, այլ զայս եւ եթ իբրեւ սիրող ազգի եւ ճշմարիտ ցաւո

տացուցին նորանց, թէ հաւատը կորչում է, եւ թէ մեծ {ասպարէզ} կայ նոցա առաջեւը, այսինքն՝ պահպանել հաւատը Ֆրան

ւթիւնը պաշտպանելու համար, բայց այստեղ անյարմար է {ասպարէզ} բանալ. ուրիշ ժամանակ, մի առանձին գործով կը հրատ

ւնելութեան պատահեցան եւ ի՛նչպէս կատարեցին իւրեանց {ասպարէզը}, իմ սիրտը չէ դիմանում մի առ մի նկարագրել: Ես տե

ակել դէպի Պետերբուրգ, այնուհետեւ աւարտուած էր քո {ասպարէզը}: - Խնդրեմ, որ դուք եւս չմոռանաք, որ մեր կա

արունակել իւր առեւտրական գործողութիւնքը, որպէսզի {ասպարէզը} մնա միմիայն Բէգզադէին: Մի փոքր ժամանակից յետ

ց այդ ապականութիւնքը: Իջանելով Հայ դպրութեան {ասպարէզը} ՝ մեք գիտէինք, որ դարաւոր տգիտութիւնը պատերազմ պ

եւս չէ կարելի չտեսանել նորա պարկեշտութիւնը՝ իւր {ասպարէզը} սկսանելով կէս մատնաչափ մի գրքից, մանաւանդ՝ քննո

հրատարակութեան վերայ, իջանել հայկական դպրութեան {ասպարէզը} եւ դորանով ոչ միայն լցուցանել մեր պակաս թողածքը,

նոցա ձեռքից թողուլ ընդհանուր լուսաւորութեան լայն {ասպարէզը}: Մեր կարծիքով, առաջինը, առանց երկրորդին, երբէ

ռաբար սորա հետ կը լայնանայ եւ նոցա գործունէութեան {ասպարէզը}: Եւ որքան ասպարէզը լայնանայ, այնքան շահը եւ հար

յնանայ եւ նոցա գործունէութեան ասպարէզը: Եւ որքան {ասպարէզը} լայնանայ, այնքան շահը եւ հարստութիւնը կը լայնանա

եւ որքան շահը եւ գործունէութիւնը աճի, այնքան եւ {ասպարէզը} կը տարածուի: Մինչեւ այժմ Հայոց ազգի մէջ խախ

որդիքը աւելի լաւ վիճակի մէջ պիտի սկսանեն իւրեանց {ասպարէզը}, քան թէ ես. քանզի ես ոչինչ ունէի, իսկ որդոցս ի

Ինչ որ կարո՛ղ էի առնել, կատարեցի, Իմ {ասպարէզը} այս օրուայ օրը լրացուցի: Ես կերակուր

ւն: Կոմս ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ Հայկական դպրութեան {ասպարէզը} իջանելուց յետոյ, քանի մի անգամ հանդիպեցաւ մեզ,

մէն կողմից իր առջեւի խնդիրը: Հեգելը իր քաղաքական {ասպարէզը} " Գերմանիան տէրութիւն չէ այլեւս " երեմիականով, ա

ութիւնը, ուստի եւ սահմանափակում է առաջադիմութեան {ասպարէզը} " գոնէ տեսական յարաբերութեամբ " խօսքով: Զարմանալ

նոցայ յաղթութիւնը քանի գնում է ընդարձակում է իւր {ասպարէզը} աշխարհիս հրապարակի մէջ: Ո՛վ պարծանք ճշմարտութեան

ս է գալիս իրական ճշգրտութենից: Այո՛, պատմութեան {ասպարէզը} է միմիայն իրական աշխարհը, բայց բանաստեղծութիւնը

հետացել են, ո՛չ մինը չ'ստացաւ պատմութեան մէջ այն {ասպարէզը}, ինչ որ ստացաւ Յիսուսեան կարգը։ Նա հաստատվելով

, թէ երբ նա դեռ մտատանջութեան մէջ էր, ընտրէ՞ այս {ասպարէզը}, թէ ո՛չ, յանկարծ երեւեցաւ նորան Աստուածամայրը։

այտնի լինի, որ հեշտութեամբ չենք թողուլ պատերազմի {ասպարէզը} ։ Մենք, բացի գալ, տալ բայերից, ցոյց ենք տալիս

իրտը։ Բաց 'ի սորանից, հայոց մանուկի հանդէսը կամ {ասպարէզը} ո՞րն էր արդեօք իւր հին լեզուն հանդէս հանելու. ոտ

Ամենայն յաջողութիւն ցանկանում ենք պարոնին այս նոր {ասպարէզի} մէջ եւ հաւատում ենք, որ նորա ջանքը կը պսակուի՝

մինչդեռ դերասանը եւ դերասանուհին, մինչեւ իւրեանց {ասպարէզի} կատարածը պիտի որ յառաջ դիմ են, պիտի որ կատարելագ

ւ ընթացք ու յաջողութիւն մաղթել իւրեանց չնաշխարհիկ {ասպարէզի} մէջ: Կեցցէ՛ն բոլոր հայ թատրոնք. Կեցց

իրած չեն իրենց գործունէութիւնը այս կամ այն յատուկ {ասպարէզի} կամ գիտութեան, այլ գնում են կամ ուզում են գնալ մ

եմարանը, այլ ցանկանալով աւելի եւս յառաջ գնալ իւր {ասպարէզի} մէջ՝ մտքումը հաստատեց որոնել իւր համար վերին դպր

չքը, հանգուցեալը սաստիկ տկարացաւ իւր ուսումնական {ասպարէզի} առաջին ընթացքում, այնպէս, որ անհնար եղաւ նորան

ատենին։ Այս կերպով փոքր առ փոքր յառաջացաւ նա իւր {ասպարէզի} մէջ, այսինքն՝ Յիսուսականութեան։ Նորա այս նոր ո

Համալսարանը։ Ֆրանսիսկոս IIի օրովը անցան պատմական {ասպարէզի} մէջ հռչակաւոր Գիզերը, որ պաշտպան էին Յիսուսեան Կ

Կանոնադրութեան բնական յաջողութիւնը, սրա շնորհիւ {ասպարէզից} հեռացուած անձնաւորութիւնների ամենօրեայ դատապարտել

յն խորհրդով բացել է մեր առաջ եւ այսպիսի նեղութեան {ասպարէզներ}, որ փորձել մեր հաւատը եւ հանդես հանէ մեր հոգու ա

տեւանք չէր ունենալու: Գիտե՞ս դու, թէ ի՛նչ փառքի {ասպարէզներ} բացուելու էին քեզ. այն ժամանակ, քո անունը պատմո

ը բարւոքելու, տգիտութեան խաւարը փարատելու եւ նոր {ասպարէզներ} բանալու մարդկային գործականութեան համար։ Այնտեղ Կ

քաջալերութիւն է տալիս նորան յառաջ խաղալ այդ ազնիւ {ասպարիզի} մէջ։ Սոյնպէս, բարեմտաբար մատնացոյց առնելով

ը. բայց Դուք առաւել քաջ հանդիսացաք այս վսեմակա՜ն {ասպարիզի} մէջ, վկայ բռնելով Ձեզ նոյնիսկ Գործք Առաքելոցը,

արդեօք [մրցանակ անվանելի յաղթութեան] ի լայնատարր {ասպարիզիս} [վիճակեցաւ ընդունել] ի գլուխ [զդաբնեայն] պսակ՝ [

մի ողորմելի եւ թշուառ գործի վերայ մատենագրութեան {ասպարիզում}: Երկրորդ՝ պիտի ասել, որ Պ. Իսահակեանցը փախչու

Այսպէս է եղել ազգութեանց ընթացքը մարդկութեան {ասպարիզում}: Մինչեւ այժմ այն ազգութիւնը, որ ոյժ ունի, որ ի

ով ձգուեցաւ բանդի մէջ: Այդ միջոցին Ալքիմիայի {ասպարիզում} փայլում էր մի այլ նշանաւոր մարդ, ոչինչ պակաս իւր

ութիւնքը կարող են նորան օգտակար լինել նորա ապագայ {ասպարիզում}, մանաւանդ եթէ ուխտ չէ արել միշտ Աշտարակի լեզուով

երից շատերը սորա ձեռնտուութեամբ գիտութեան փառաւոր {ասպարիզումը} պսակուել են: Շատերը սորա միջնորդութեամբ Ֆրանսիոյ

ը եւ այնպիսի մեծ մեծ քայլերով յառաջ էր խաղում իւր {ասպարիզումը}, որ շուտով ահա եւ առանց տարակուսի ստանալու էր վա

անօթութիւնքը նորա աշխատութեան վերայ, նորա ապագայ {ասպարիզումը} ։ 1858 թ. մայիս

ով Պարսից ըստ քաղաքական գործոց ժամանակին՝ զՍմբատ {ասպետ} եւ զՎարդան ստրատելատ: Մեսրոպայ ծնեալ հոգեւորն վե

նը: Տեր Մովսեսը ստացավ ավագ քահանայություն եւ {ասպետական} նշան սրբույն Աննայի 3-րդ աստիճանի: Չգիտեմ, թե կ

դպրութեան Դոն Քիշօդները կը դադարեն մի օր իւրեանց {ասպետական} քաջագործութեններից, ինչպէս Սերուանտէսի հերոսը դա

անգործութենից ձանձրանալով, խնդրեց կարդալու համար {Ասպետական} վիպասանութիւններ, բայց այնտեղ չ'կար ոչինչ աշխարհ

Թողանք արեւմտեան նոր ազգերին, տեսնելով իրենց հին {ասպետական} ամրոցների մնացորդքը, ատամնաւոր պարիսպները եւ գոթ

այն ստուերականը ի լոյս կը ճշմարտուի, եւ Բուլուէր {ասպետը}, հինգ հարիւր հաց բաժանելով, չէ կարողանալու դարմ

ւ վերջին պատերազմում Հայոց սպարապետ հոյակապ Սմբատ {ասպետը} բռնեց նորան եւ, կրակի նման տաքացրած կարմիր շամփու

րին. ինձ վիրաւորեց"։ Այս խօսքերի վերայ Մօնտինի {ասպետը} տեսաւ մի անծանօթ մարդ, որ գնում էր կամաց դէպի դո

ՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷԻ ԹԵՄԱԿԱԼ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ԵՒ {ԱՍՊԵՏԻ} Խոնարհագոյն խնդիր Թեպետ ես ի 10-էն մայիսի խ

ԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՅ ԵՒ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ {ԱՍՊԵՏԻ} Միքայէլ դպրէ Ղազարեան Նալբանդեանց, խոնարհա

ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԶԱՆԱԶԱՆ ԿԱՅՍԵՐՈՒԹԵԱՆՑ {ԱՍՊԵՏԻ} յԵրեսիոխանէ պատգամաւորաց ընտրելոց ՚ի բովան

ՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԱՅ ԵՎ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԵՎ {ԱՍՊԵՏԻ} Ի Նախիջեւանայ երկրորդ կարգի վաճառականէ ի Գրիգո

ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՎ ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ {ԱՍՊԵՏԻ} 'ի քաղաքական գլխոյ Նոր Նախիջեւան քաղաքի '

է Էջմիածնի եւ զանազան նշանաց զանազան կայսրութեանց {ասպետի} Հայկազն Միքայել Նալբանդեանց Սրբոյ աջոյն

Յիսուսեանների պաշտպանը, տուեց Րաւալեակը Մօնտինի {ասպետի} ձեռքը, որ փակեց նորան դը-Րէ անունով պանդոկի մէջ

գնում էին հետեւակ դեւերը, նոցայ քամակից ` ձիաւոր {ասպետները}, ձեռքերին բռնած այն կերոններից, որ սպանիական ին

եւ զօրութիւնքը քամուեցան խաչակիր արշաւանքներից, {ասպետները} ընկան Արմիդայի ձեռքը։ Խեղճութիւնը նիւթականապէս պ

ակ, ուր պալատական տիկինները ժողովում էին ծնկաչոք {ասպետների} սիրու հաւաստիքը: Ես կանգնած էի մի այնպիսի տեղում

եղ պ. Մարկոսը երեւակայում էր իւրեան միջին դարերի {ասպետների} նման մի բան, որ գինու բաժակը ձեռքում մօտենալով կ

որոյ առաւել պատշաճ է Սուրբ Յովհանն երուսալեմայու {Ասպետների} նման ուղարկել նորանց Ասիա։ Յիսուսեանները, ջարդ

յն հոգեկան գործունէութիւն կենտրոնանում էր հոգեւոր {ասպետութենների} մէջ, ինչ աստիճանում կարող էր լինել գիտութիւնը եւ

կ, երբ մարդիկ ոգեւորւում էին վանքերով եւ հոգեւոր {ասպետութեններով}, բայց չորս հինգ հարիւր տարի անցան նորանից յետոյ

ամօք հաճեցաւ շնորհել Ձեզ ` Արուսեակի առաջին կարգի {ասպետութիւնը}, որը նշանը պիտի գտանէք այս ծրարի մէջ: Այո՛

ացաւ համոզել այս ուսանողին դէպի թափառական Հոգեւոր {Ասպետութիւնը} ։ Վերջապէս նորան յաջողեցաւ մինչեւ ամենավերին աստի

ւթիւն ոգեւորեալ ազգասիրական զգացողութեամբ՝ գտայք {ասպնջական} հալածական եղելոյս ի նանիր՝ յերեսաց իմոց թշնամեաց

ցի ոք ի բաց։ Եւ ընդ յարկաւ քո խորանին {Ասպնջական} թէ գտցիս Սիրատենչակ լքեալ հիգին, Յաւի

ինելով, եւ մինչեւ սուրբ Սահակը, Շահակ, Զաւէն, {Ասպուրակէս}, առաքինի կաթողիկոսքը, ինքնուրոյնաբար կաթողիկոսո

րակից, եւ յետ վեց ամաց Խոսրով արքայ Հայոց ի տեղի {Ասպուրակէսի} կաթողիկոսի Հայոց՝ յաջորդէ զՍահակ Պարթեւ, որ ստա

յոց լեզվի ցենզոր չլինելը: Այս մասին խնդրի մեջ {ասված} է, որ անդամ ընդունեն Մոսկվայի ցենզուրնի կոմիտետի

Տեսակցության վերաբերյալ ահա թե ինչ կասեմ քեզ. {ասված} է չորեքշաբթի, ուրեմն չորեքշաբթի էլ կգաս, եթե պ

րեւումը տահա կերեզման չերեւնալ, կասե թուղթ նայող {Ասվատուրը}: Թէ որ ապրիլի մեջ ճիճայիս ինձի տեսության գալը

ամենայն արդարությամբ: § 7. Եթե, ինչպես § 4 {ասվեցավ}, հարկավոր լինի ավելի քան թե երկու ամիս մնալ Հնդկ

դ 12 շիշ գինու հետ, որի մասին նամակումդ ոչինչ չի {ասվում} ։ Դու ինձ խոստացար պաքսիմատ (սուխարի) ինչո՞ւ դր

ներբող ի " Վկայսն Արեւելից"։ Ազդարարության մեջ {ասվում} է... " Կամ զողբս ի " Վկայսն Արեւելից ", որոյ

արութիւն ազգիս Հայոց. կանխաբանութիւն տեառն մերոյ {աստ} ի սմին գիւղաքաղաքիս կատարի, քանզի արք ոմանք անաս

րիւրն (дисконт)։ Տիկինն պ. Յովհանջանի չէր {աստ} ի գալս, եւ երիւք աւուրբք յառաջ քան զայս եկեալ ի

ատար կարգելով ինքեան զոմն Վարդան Գասպարեան: {Աստ} է Կալկաթա չիք ուրէք ծանօթութիւն զառնէս զայսմանէ

ակին, ամենայն խուզարկութիւնք իմ անցին վայրապար, {աստ} ի Կալկաթա մնայ ինձ ուրեմն տքնիլ զայսմանէ ի Մադրաս

յսմանէ ճգնեցայց դարձեալ ճշտել զտեղեկութիւնսն, թէ {աստ} ՚ի Կալկաթա եւ թէ ի Մադրաս, որ հեռի է աստի չորեքօ

ի ֆունտ ստերլինգ, ըստ այսմ ծախք իմ լոկ ի պանդոկի {աստ} յամիսն լինի 60 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ բաց ի ծախուց

ամ վասն այլ ինչ հարկաւոր պատահմանց, զորս ամենայն {աստ} ի թղթոջս ի հինգ հատոր բանս բովանդակեմ, որ է այս

ղարիպական աղքատ բիռուզիգար մարդկանցն որք եկեսցեն {աստ}, որպէս վերն գրեցի, թէ իմ ամենայն ստատն տասն եւ

դատաւորն իւրաքանչիւր ժամանակի ո՛վ եւ իցէ, որ եւ {աստ} յիշեալ երեք պարոնքն ինձ վէքիլ եւ կտակակատար են,

մին խորհրդով աշխատեսցին ի փառս աստուծոյ կատարեալ {աստ} զգրեալ պատուիրանսն իմ։ Արդ, վերջաւորութիւն տալո

, նմանապէս եւ յետ իմ մահուանն ի յիշեալ կառավարչաց {աստ} կարգեալ օրինին յաջորդելով զտեղի իմ, զյիշեալ տուն

ն որ եկեղեցւոյ գաւիթ է, զնորին իսկ ձեւն եւ զչափն {աստ} ի ներքոյ նշանաւորում եմ ըստ այսմ եւ վասն ապագայ ա

եւ զյանդիմանութիւնս իւրեանց յայտնելն ի դատաստանի {աստ} ի ձեռն իմ վեքիլ Վիլեմհիկ եւ Բենջեմն թառներին եւ ի

Sc. 5. Զի մի՛ լիցի յերկարել Մեզ {աստ} ի բան չափածոյ, Եւ զի՞ ընդ վայր դանդաչել,

բան, ԹԷ՝ աճեցէ՛ք "... եւ լռեաց: {Աստ} զճակատ յօրինեն Բնութիւն եւ հրաման անբուն.

Քե՞զ ինչ. չե՞ն " արք սեւադէմ"։ " {Աստ} հանգչում է բնութեան մարդը, Մարդը եւ ճշմարտո

ակին աշակերտքն նորա, թո՛ղ եւ զայլ վանատունս նոցա {աստ} եւ անդ։ Արդ, որպէս նոյն ինքն Մխիթար աբբայ, նոյ

ին բուն իսկ վարդապետք Հայոց, իբր նուիրակ հանելով {աստ} եւ անդ որպէս եւ զկնի նորա, եւ թղթովք օրհնութեանց

գողացան) դոքա, 'ի ձեռս իւրեանց էր եւ ես ինքն {աստ} էի, աստ եւ ոսոխք իմ ութսնիւ չափ առաւելեալք եւ Աս

) դոքա, 'ի ձեռս իւրեանց էր եւ ես ինքն աստ էի, {աստ} եւ ոսոխք իմ ութսնիւ չափ առաւելեալք եւ Աստուածաբան

ւելս եւ վճարեցեր զամենայն, ապա եթէ վրիպեալ գայիր {աստ}, մինչ 'ի կատարած աշխարհի տեւէր այն։ Դոքա իրաւու

գրելն իմ զայդ առ տիրացու Սարգիսն, երբ նա ինքնին {աստանդական} դեգերէր յԱթոռն, եւ ո՛չ կարեն զայդ ի վերայ իմ հաս

ան էր, քան թէ այնքան վշտերի կուտակութիւնքը. շատ {աստանդական} թափառելուց յետոյ, տեսանելով, որ ո՛չ մի տեղից լո

, հառաչանք, կոծ եւ սուգ, սկսեալ ի ժամանակաց իմ {աստանոյն} Խորնոյ՝ " Ողբամ զքեզ, Հայոց աշխարհ ", ի ժամանա

թեանն: Իմ տեառն աստուծոյ յաջողութեամբ հասեալ {աստանօր} եւ իմացեալ զայնց ամենից՝ մնացի ապաքէն յապշութեան

եւ բազմախարդախ հեղինակութիւն քահանային Պոպովեանց {աստանօր} մերկապարանոց յայտնի, որ տակաւին անգէտ գտեալ զինէ

ւթեանց Սինօդին, այլ որովհետեւ չկարիմ առաւել մնալ {աստանօր} ՚ի պատճառս աշնանային եղանակաց եւ առ դուրս գալոյ ձ

ւ վեց սամ որպէս վերն uամ արածիցն յայտնի է: Արդ, {աստանօր} վերն յիշեալ սամատէրերիցն եւ նոցա կողմանէ տեղս եղե

ւ զհին հայկականէն: Բայց ի սէր Աստուծոյ հարցանեմք {աստանօր} թէ զի՞նչ իմանան ուսումնականք հայոց պահպանութեամբ

ութեամբ նոր մատենագրութեան, ցաւ է ինձ խոստովանել {աստանօր}, թէ պատուելի իմաստունք մեր դեռ ո՛չ կարեն հասկանա

նն կրօնի " իմաստուն յառաջաբանիւն: [Թողցի] մեզ {աստանօր} պարզապէս խոստովանիլ զճշմարտութիւնն, թէ [այս] առա

լուսաւորութեան հինգերորդ դարու: Թոյլ տացի մեզ {աստանօր}, փոքր ինչ ըստ սահման ելեալ ճառիս, առ որով պաշտի

ցելոցն ի մէնջ, ուստի զհամառօտիւ նախակարգեսցուք ` {աստանօր} զոմանս ծանօթութիւնս արժանաւորս տեղեկութեան: Ս

ւնս մանրամասն աւանդէ Քերթողահայրն Մովսէս: Յետ {աստանօր} այսպէս կարգելոյ եւ կարգադրելոյ հրաւիրեալ լինէր սո

որ հայախօսութեան: Աւելորդ համարելով մեզ յիշել {աստանօր} առանց բացառութեան զամենայն հեղինակս որպէս երկոտաս

աղկման լեզուին մինչ ցայս վայր, մնա դեռ մեզ յիշել {աստանօր} զազգային օրագիրս եւ լրագիրս, որք հրատարակին ի զա

ալ զպատասխանիսն ո՛չ անարժան համարեմք զնոյն կրկնել {աստանօր}, մի՝ զի ժողովուրդն մեր չհասկանալով զհինն լեզուն

այեցոց Պալեստինին տիրելու ժամանակները, Բահալը եւ {Աստարդը} ունէ՞ին դարձեալ իսրայելացի պաշտողներ։ Յայտնի է,

Իսրայէլը ինքը իրեն դադարեցաւ եւ խափանեց Բահալի եւ {Աստարդի} պաշտօնները։ Յայտնի է, թէ իսրայէլական բնութիւնը

ակների վրայ եւ զոհերի ծուխը բարձրանում Բահալին եւ {Աստարդին} ։ Բայց Հռովմայեցոց Պալեստինին տիրելու ժամանակները

եան, ապստամբութեան եւ յեղափոխութեան, որի անունը {Աստարօտ}: Յառաջ եկաւ Աստարօտը. գլուխ տուեց սատանային եւ

պէս խելագար, հա՛, հա՛, հա՛.. - Ողորմելի՛ {Աստարօտ}, - ձայն տուեց դժոխքի տէրը ուրախ հոգով, - ո՞վ այ

թիւնը, որ մեզ շատ ձեռնտու էր... - Սիրական {Աստարօտ}, ես գիտեմ, որ եթէ դու կամենաս, ամենայն բան կար

թագաւորի կեանքը կտրելու համար: Այս դիպուածով ահա {Աստարօտ} զրկուեցաւ իւր պոչից, որ տարաւ ռումբի բեկորը, որ

ւ յեղափոխութեան, որի անունը Աստարօտ: Յառաջ եկաւ {Աստարօտը}. գլուխ տուեց սատանային եւ, առաւել յարգութիւն ց

չհաւատայ, ուրեմն ինքներդ բարեհաճեցէք քննել: {Աստարօտը}, ասելով այս խօսքերը, դարձուց իւր քամակը սատանայ

, որպէս թէ պատրաստւում էր պատառոտել նորան: {Աստարօտը} սկսեց փախչել, սատանան նորա քամակից: Միւս դեւերը

ց ընկնելու ժամանակ: Բայց այս միջոցին, երբ ընկաւ {Աստարօտը}, մի փոքր այլապէս էին Փարիզի հանգամանքը. նա ընկա

այրացուց նորա առաջին վէրքը: Սատանան, ձգելով {Աստարօտը} դէպի երկրի երեսը, հետ դարձաւ փառահեղութեամբ, փչ

երազմի գործերը որոշելու մասին: Սատանան վազում էր {Աստարօտի} քամակից, բայց ապստամբութեան արհի նախագահը, իսկա

ստեղաբաշխքը իսկոյն ուղղեցին իւրեանց հեռադիտակները {Աստարօտի} վերայ եւ տեսանելով նորա պոչը, ընդունեցին նորան ա

նքն՝ ձեռագիրներով, մատենադարանով, ֆիզիկական եւ {աստեղաբաշխական} գործիքներով։ Բայց մի՛ զուարճանաք այս արտաքին փայ

գտանուելուց յետոյ, եւ չղջիկները չեն կարող թաքչել {աստեղաբաշխների} աչքից, նոքա այդ բոլորը դասում են երկնքի լուսաւոր

մեր ազգին վերաբերութիւն չունին։ " Հիւսիսափայլը " {աստեղաբաշխութեան} վրայ է խօսում, ֆիզիօլօգիայի վրայ, կամ ուրիշ այս

բնութեան օրէնքներին եւ որ մեկնում է այդ օրէնքները {աստեղաբաշխութեան} եւ երկրաչափութեան կանոններով: Ով որ միշտ պատկերա

երաժշտութիւն, թուաբանութիւն, երկրաչափութիւն եւ {աստեղաբաշխութիւն}, որ ներս էին մտել Եւրոպա վեցերորդ դարումը Կասսիո

էր, ինչպէս լայնաբերան թնդանօթից արձակած ռումբ. {Աստեղաբաշխքը} իսկոյն ուղղեցին իւրեանց հեռադիտակները Աստարօտի վե

աբանի աշխատութենների մէջ աոաջին անգամ տեսնում ենք {աստեղահմայութեան} եւ Ալքիմիայի զուգակցութիւնը: Ազգային կարծիքը

ւանդ սրտաշարժ է անմահ Գալիլեյի գլխի անցքը, որ իր {աստեղարաբշխական} եւ բնագիտական յաւիտենակա՜ն գիւտերի պատճառով, այլ

իկս գէթ հնչէ, Թեւապարեալ սերովբէն ՚նդ {աստեղց} կաճառս սլանայր Եւ ընդ կամարն հրեղէն Անց

ունվարի, ուստի եւ ես չկարեմ զայդքան ժամանակ մնալ {աստէն} անգործ, ակնկալեալ բացման ատենին եւ ի բանիլ անդ ո

րրորդ վասն տարածութեան քաղաքիս: Ըստ այսմ ծախք իմ {աստէն}, առանց վարձուց թափչի (լուացարարի) եւ առանց այլ

ին տւելոց է զաւուրս ինչ եւ ես չկարեմ այլեւս մնալ {աստէն}, վասնորոյ առ ժամս ՚ի հաշիւ կիսոյ բաժնին ստացայ ՚

ա, այլ վասն ստուարութեան նորա չկարեմք արձանագրել {աստէն} մի առ մի, յուսալով ի պատեհ ժամու ի տիպ արձանացու

ոխանաց պ. Նալբանդեանցն, ոչ կամելով այլեւս յամիլ {աստէն}, մանաւանդ 'ի պատճառս այլոց ազգային գործոյ, յորո

միայն [է] ճահաւոր, յայն սակս արժան համարիմ տողել {աստէն} զքննութիւն իմ, յետ համարելոյ եւ թուելոյ զամենայն

, այլ մի քանի կէտ, բայց Էմինը ծանօթաբանում է. " {Աստէն} բառ ինչ պակասի. գուցէ անուն իցէ Յովհաննու, որոյ

է ուսաք զճշմարտութիւն պաշտել, բեր ապա ասասցուք, {աստէն]}, զի նա, որպէս վկայեաց այսմ ի նորումս " Եւրոպա

օնք. ինչ բերաններից դուրս ա գալի քցում են, փառք {աստըծու}, ոչ ով չի մեռել, երես երեսի կ՚ըլնինք, էն վախտն

, դէպի վսեմը Սիրտն անզգա՞յ է միթէ: Կարո՜ղ եմ ես {Աստըծուն} Սիրել սիրով վերամբարձ, Արարածները համբուն - Նրա

գլխաւորն է աղքատութիւն իմ, որ ո՛չ ներէ ինձ չուել {աստի} ի Քիշինեւայ յԷջմիածին, որոյ հեռաւորութիւն գտանի

ազատ համարելով զիս յայսմ հետէ ՚ի յանձնարարութենէ {աստի}, զապագայ շարունակութիւն վերստին յարուցեալ գործոյ

ի ՚ի կատարել զամենայն զգործս ի Լոնդոն, մեկնեցայց {աստի} այլուր, ուր պիտոյք կենաց դիւրագին իցեն, առաւել

ր, որպէս անձն պաշտօնական, լռեսջիք եւ ի լռութենէ {աստի} աղբերաuցի վնաս ինչ ազգին, ի պարականոն ներգործութ

ի տարւոջ, այն է 270 լիբրէ ստերլինգ: Ի զգումարէ {աստի}, ինքն Ադմինիստրատորն տասանորդ առնու առ հարիւրն հ

սն, թէ աստ ՚ի Կալկաթա եւ թէ ի Մադրաս, որ հեռի է {աստի} չորեքօրեայ ճանապարհաւ, ընդ ովկիան: Եթէ գտցի

յայտնեցից զո՛րպէսն եղերելոյ եւ զերբն ելանելոյ իմ {աստի}, զորոց չկարեմ այժմիկ գուշակել: Մեծարու հայրե

աղաչելովն Յիսուսի, օրումս առաջ դրվեցայ ելանելոյ {աստի} ծովով առ ի յերկիրն Մադրաս եւ Կալկաթայ, վասնորոյ

առ ի կեանս հրաշագործել զննջեցեալ բանականութիւն, {աստի} յայսցանէ հետեւեցուցանեն, թէ կործանի ազգն, եթէ ո

րոսիդ] տեսանեմ յաւէտ խուռն բազմութիւն վկայութեանց {աստի} եւ անտի հաւաքելոց, քան [թէ ընթերցանելի բանս առ ի

հին լեզուի, այլ նորոյն հնագործութեամբ, յերկուց {աստի} մարմնացեալ է յունական գենդաւրոս ոչ հին եւ ոչ նոր

յթայթել, զի ժամանակն պահանջէ զայդ ամենայն, վիհ {աստի}, վիհ անտի եւ մահ առաջի ըստ կորովաբան Նարեկացւոյն

ինչ որ կվերաբերվի մեզ, մեք այսքան գիտենք, որ 55 {աստիճան} երկայնությունից պիտի հետ գնանք դեպ արեւմուտք մինչ

նությունից պիտի հետ գնանք դեպ արեւմուտք մինչեւ 40 {աստիճան} երկայնության, միեւնույն ժամանակ հյուսիսային լայն

ի ցած իջանենք դեպի հասարակածը մինչեւ տասն եւ հինգ {աստիճան}: Ահա այս կետից, որ կտրվում է երկայնության 40 աս

ան: Ահա այս կետից, որ կտրվում է երկայնության 40 {աստիճան} եւ հյուսիսային լայնության 15 աստիճան գիծերով, պի

այնության 40 աստիճան եւ հյուսիսային լայնության 15 {աստիճան} գիծերով, պիտի հառաջ խաղանք դեպի արեւելք մինչեւ 1

ծերով, պիտի հառաջ խաղանք դեպի արեւելք մինչեւ 105 {աստիճան} երկայնության, դարձյալ ցած իջանելով դեպի այրեցած

դարձյալ ցած իջանելով դեպի այրեցած գոտին մինչեւ 6 {աստիճան} հյուսիսային լայնության, որի մոտ ընկնում է Ասիայի

ազմական անարգությունը: Տեսե՛ք, թե մինչեւ ո՛ր {աստիճան} կատաղության հասանում է եսականությունը եւ անձնական

: Շատ ուրախ եմ, որ նա քննություն է տալիս դոկտորի {աստիճան} ստանալու համար. ի բոլոր սրտե ցանկանում եմ նրան հ

ե արդյոք Նախիջեւանում նա կհասնի մինչեւ սերմ տալու {աստիճան}: Որ նա կարող է հասունանալ հյութ արձակելու չափով

ներկայացնում է նրա արդի վիճակը: Ճիշտ է, նա այդ {աստիճան} չէր մեղավոր իր անկման մեջ, քանի որ ահա՛ 2. 000 տ

յան ժողովը ազնվականությունը հաստատող մագաղաթի կամ {աստիճան} հաստատող վկայագրի զորությամբ, առավել եւս՝ հարստ

արակողի շնչառութիւնը շատ կը ծանրանար, մինչեւ այն {աստիճան}, որ հարկաւոր կը լինի Սպանիական ճանճի գործադրութի

Բ. Մայիսի 1: Մտածում եմ, թէ մինչեւ ո՞ր {աստիճան} ողբալի էր կասկածամիտ մարդերի դրութիւնը. այդ բանի

ուք չգիտէք, թէ այսպիսի մի խուլ տեղում մինչեւ ո՛ր {աստիճան} զգալի է գեղեցիկ ձայների կարօտութիւնը ականջի համար

ողում եմ իմաստասիրել, թէ անկրթութիւնը մինչեւ ո՞ր {աստիճան} մոլորեցնում է մի մարդ: Դիցուք թէ երազ էր տեսել։

ս միտք բացայայտելու հնար: Այդ բարբառը մինչեւ այն {աստիճան} այլանդակուած է, որ ոչինչ ազնիւ մտածութիւնք չէ կա

ւ ծանօթ ես ունեցել, վատ չէ, վատ չէ, մինչեւ այն {աստիճան}, որ այժմ առանց Շամիլի հրամանին չենք կարող քեզ ար

սկանան ձեր անխելութիւնը՝ նայելով, թէ մինչեւ ո՛ր {աստիճան} յիմար եւ բարբարոսական են ձեր պահանջողութիւնքը: Դ

ւս չէ մաքրուել սխալներից: Կամ բնագիրը մինչեւ այն {աստիճան} աղճատ էր, որ օրինաւոր սրբագրութիւնը, նորից գրել

Հայերի ասիական թանձր պղտորամտութեան, մինչեւ այս {աստիճան} մտքի եւ գաղափարի այլանդակութի՞ւն, չգիտենք՝ ինչ մ

ցանելու համար, արդարեւ վկայում է, թէ մինչեւ ո՛ր {աստիճան} աշխատում է նա ծաղկեցնել հայկական գրատպութիւնը Եւր

աջանում էին դոքա եւ թէ կարելի՞ է արդօք մինչեւ այդ {աստիճան} անարգել իւր անձը: Մեզ շատ անգամ բռնադատում են կա

ասել մեզ եւ մեր ասածի հակառակը պնդել, մինչեւ այն {աստիճան} մոլորութեան հասանելով, որ եթէ " Հիւսիսափայլի " մ

ք մեր խղճմտանքի առաջեւ՝ մտածելով, թէ մինչեւ ո՛ր {աստիճան} աւերանքի եւ բարոյական զեղխութեան ընդունակ են դարձ

լու զգացողութիւնը բարձրացել էր մինչեւ թշնամութեան {աստիճան}: Որքան խօսք ու ժողովք եղած են միաւորութեան խ

ցոյց կը տամ Հայոց կողմում, յետոյ փոքր առ փոքր, {աստիճան} առ աստիճան եւ զգուշութեամբ կը սկսեմ բանալ նոցա իւ

մ Հայոց կողմում, յետոյ փոքր առ փոքր, աստիճան առ {աստիճան} եւ զգուշութեամբ կը սկսեմ բանալ նոցա իւրեանց մոլոր

իւնը չկայ բարոյական խնդիր, բայց մարդը մինչեւ այդ {աստիճան} հասանելը, կարօտ է նիւթի: Նիւթական խնդիրը միշտ կ

ւր հաւասար, ազատ իրաւունքը: Եւ մինչեւ ո՞ր {աստիճան}, մինչեւ ո՞ւր. մինչեւ ամօթ համարել իւրեան ձեռք պ

մեզ, բայց Այվազովսքին զոմանս ի նոցանէ, հայեցեալ {աստիճան} թեթեւութեան, համարի ներելիս: Ո՞յք են այդոքիկ եւ

կատարեալ, զիա՞րդ ապա սահմանեալ է մեզ Այվազովսքին {աստիճան} ծանրութեան կամ թեթեւութեան մեղացս: Ընդունիմք այո

եղեցականների հարստահարութեան: Բայց մինչեւ ո′ր {աստիճան} բարձրանում է այս անախորժ զգացողութիւնը, մինչ հայ

ւթեան ժամանակը յարատեւել տալու համար, մինչեւ ո′ր {աստիճան}... մեք հրաժարւում ենք սահմանել: Ազատութիւն

եւ ոչ այլապէս։ Բռնադատել նոր լեզուն եւ մինչ այն {աստիճան} ստրկացնել հին լեզուի ձեւերին, որ ազգը դժուարութե

էս թէ, որովհետեւ իրողապէս այդ բոլորը նոցա վերջին {աստիճան} մայրենի լեզուի մէջ խեղճութեան արդիւնք է։ Յայտնի

ատութիւն, հեղինակութեան հպատակութիւնը մինչեւ այն {աստիճան} շփոթում է հասկացողութիւնքը: Ապա եթէ փիլիսոփայութ

ային գիտութեան շրջանր աւելի տարածութիւն է ստանում {աստիճան} առ աստիճան: Մասնաւոր դրութիւնք, որ շատ մօտ

եան շրջանր աւելի տարածութիւն է ստանում աստիճան առ {աստիճան}: Մասնաւոր դրութիւնք, որ շատ մօտ են դրական ճ

աստուծուց. եթէ քու ազգաբանութեան մէջ կայ մի մութ {աստիճան}, անցիր նորա վրայից, կանգնիր բարձր: Վերացիր դէպ

տեղ ինքնավարութեան սկզբունքը չէ հասել մինչեւ այդ {աստիճան} պարունակութեան (объем) այդպիսի մեծութեան եւ դոր

ը փոխադարձ չափով (пропорция) են եւ մօտենում այն {աստիճան} ոչնչութեան, որ նաեւ մի շատ հասարակ քաղաքագէտ եւ

. իսկ մի փոքր կասկածելի բանի մէջ, մինչեւ վերջին {աստիճան} թուլանում են: Մի փոքր ժամանակ անցանելուց յետոյ,

ահանայք, որ ձեռնադրութեամբ չունէին եպիսկոպոսական {աստիճան}, բայց եւ այնպէս անուանւում են քահանայապետ թէ՛ իւ

կ, ուստի եւ տարբերութիւնը աւելի շօշափելի է։ Բայց, {աստիճան} աստիճան երթալով, տարբերութիւնը թուլանում է։ Քանաք

եւ տարբերութիւնը աւելի շօշափելի է։ Բայց, աստիճան {աստիճան} երթալով, տարբերութիւնը թուլանում է։ Քանաքեռի եւ Ե

, միտք ունէր պատրաստուել բժշկականութեան Վարդապետի {աստիճան} ստանալու համար։ Շատ անգամ խօսում էր մեր հետ այդ

չէ Ձեր դժոխային թագաւորութեանը: Նոքա մինչեւ այն {աստիճան} սառն են, որ դժոխքի բոլոր կրակով չէ կարելի ջերմաց

կամ գրիչը ջոկ բաներ են: Անզգամնե՛ր, մինչեւ այն {աստիճան} լրբացաք, որ ինձ եւս կամիք խելքից հանել.... Ո

րօ գինի. ես տեսանելով այս, կարո՞ղ եմ մինչեւ այն {աստիճան} անարգել իմ մարդկութիւնը, որ սառն աչքով նայեմ այդ

խուլ մարդերի նրբանում է եւ զօրանում է մինչեւ այն {աստիճան}, որ առանց մի ձայն լսելու, միմիայն նայելով խօսող

շխարհի երեսին լինէր մի այնպիսի կառավարութիւն, որ {աստիճան} տար անզգամութեանը, այն ժամանակ Վարդ-Խաթունը ոչ ե

, եւ ջանաց ամենայն հնարիւք յառաջ վարել զայն ցայն {աստիճան}, մինչեւ յանձն էառ անցանել 'ի կողմն Հայոց, սատար

րից դուրս է խօսել այստեղ եւրոպական լուսաւորութեան {աստիճան} առ աստիճան յառաջխաղացութեան մասին. այդ բոլորը աւ

խօսել այստեղ եւրոպական լուսաւորութեան աստիճան առ {աստիճան} յառաջխաղացութեան մասին. այդ բոլորը աւանդւում են

արկապորտութիւնը։ Ասացինք նոյնպէս, թէ մինչեւ ո՞ր {աստիճան} բարձիթողի արած էր մայրենի լեզուն՝ մեր Արամ քաջ ն

ն ձեռքով վարձուած մշակներ։ Ահա թէ մինչեւ ո՛ր {աստիճան} սխալուել էր Մխիթարը իւր հաշւում։ Բայց մեր համար

բնութեան մէջ ոստիւնք, այլ ամենայն բան կատարւում է {աստիճան} առ աստիճան, փոքր առ փոքր, աննշմարելի կերպով, վասն

ջ ոստիւնք, այլ ամենայն բան կատարւում է աստիճան առ {աստիճան}, փոքր առ փոքր, աննշմարելի կերպով, վասնորոյ անհրաժ

, այլ այս ցրտութիւն նորա ջեռցի տակաւ առ տակաւ եւ {աստիճան} առ աստիճան, իսկ մինչ դեռ պաշտօնակատար գտանի հինն

ցրտութիւն նորա ջեռցի տակաւ առ տակաւ եւ աստիճան առ {աստիճան}, իսկ մինչ դեռ պաշտօնակատար գտանի հինն բարբառ, ս

ւածաբանական եւ երկու տարուց յետոյ՝ Մագիստրոսական {աստիճան} ։ Մի քանի ժամանակ Իգնատիոսը լսեց Յակոբեանների

իւնը։ Վերջապէս նորան յաջողեցաւ մինչեւ ամենավերին {աստիճան} շարժել այս ուսանողի վառ երեւակայութիւնը, իսկ մնա

ած կոնդակի մէջ։ Այս կերպով Աբեղայական Կարգից {աստիճան} առ աստիճան գոյացաւ մի հասարակութիւն, որ ունէր իւ

մէջ։ Այս կերպով Աբեղայական Կարգից աստիճան առ {աստիճան} գոյացաւ մի հասարակութիւն, որ ունէր իւր սեպհական

եւ այս էր պատճառը, որ ամենայն նորանց գոյացուցածը {աստիճան} առ աստիճան քանդւում էր Կարգի նենգաւոր քաղաքականու

ատճառը, որ ամենայն նորանց գոյացուցածը աստիճան առ {աստիճան} քանդւում էր Կարգի նենգաւոր քաղաքականութեան շնչելո

։ Կայսրի սէրը Յիսուսեանների վերայ մինչեւ այն {աստիճան} մեծ էր, որ նոցա համար տէրութենական հիմնաւոր օրէն

ոգին անտեսանելի կերպով հետեւում է նոցա քամակից եւ {աստիճան} առ աստիճան չորացնում է այն հողը, որի վերայ սերմա

նելի կերպով հետեւում է նոցա քամակից եւ աստիճան առ {աստիճան} չորացնում է այն հողը, որի վերայ սերմանել էին Աւե

ասնաբար համեմատւում է, այս տեղ հինգ զգայարանքների {աստիճան} առ աստիճան գործակցութենովը քննւում է պատկերի բոլո

եմատւում է, այս տեղ հինգ զգայարանքների աստիճան առ {աստիճան} գործակցութենովը քննւում է պատկերի բոլոր մանրամասն

ականի եւ սիրու, գիտակցաբար մինչեւ անձնազոհութեան {աստիճան} բարձրանալը, շատ խելացի դատողութիւնք, տեղ-տեղ էլ

միայն մեզ հայերիս այլեւս եւրոպացոց եւ մինչեւ այն {աստիճան} բնական, որ ոչ միայն ինկվիզիցիոնը այլեւ եւրոպական

այդքան բանից յետոյ հաւատար Տիրանին եւ մինչեւ այն {աստիճան}, որ կապոց առնուր նորանից որպէս թըլիսմ եւ Գարեգնի

ի եւ հասկացողութեանց ազդեցութեան տակ, մինչեւ այն {աստիճան}, որ շատ անգամ դժար է լինում հասկանալ կամ մեկնել

ակառակ, այդ էլեկտրականութեանը մեղմաբար, այսինքն {աստիճան} -աստիճան միաւորութիւնը, շատ անգամ իսպառ անզգայի է

այդ էլեկտրականութեանը մեղմաբար, այսինքն աստիճան- {աստիճան} միաւորութիւնը, շատ անգամ իսպառ անզգայի է լինում

կամ չէ նկարագրում մեզ բնաւորութիւնքը այնպէս, որ {աստիճան} -աստիճան աճէին ու հասակ առնուին կարդացողի առջեւ,

նկարագրում մեզ բնաւորութիւնքը այնպէս, որ աստիճան- {աստիճան} աճէին ու հասակ առնուին կարդացողի առջեւ, դորա փոխ

ի կենդրոնը հալուած վիճակի մէջ է իր անչափելի բարձր {աստիճան} ջերմութիւնից։ Եթէ Հայոց ազգը, դարերով ստրկան

ակը բանի վարդապետութիւնը ոչ զուր տեղը մինչեւ այն {աստիճան} էր հասուցած, որ մինչեւ անգամ եւ քրիստոնէութեան մ

րոնք, կապուած լինելով բնութեան օրէնքներով, պիտի {աստիճան} աստիճան թողուին իրենց կերպարանքը, ո՛չ, բարոյակա

ապուած լինելով բնութեան օրէնքներով, պիտի աստիճան {աստիճան} թողուին իրենց կերպարանքը, ո՛չ, բարոյական խնդիրը

եթէ սա լինէր հասարակաց ազգի, ո՛չ սա, այլ երկու {աստիճան} տակաւին սորանից ցած լինէր մի հասարակաց լեզու, գլ

հաճոյ միւս ձեռնարկութիւնները, չնայած հետզհետէ ու {աստիճանաբար} աճող ծախսերին, դիմում էին անկման: Բայց թէ

եւ չորս ուխտերի ուխտապահերի մէջ կար մի այլ միջին {աստիճանակարգ} " Ուխտապահք երեք ուխտերի"։ Կանոնադրութեան մէջ ա

ոնը։ Կարգը բաղկանում էր այս հետեւեալ գլխաւոր {աստիճանակարգերից}, այսինքն՝ I) Ունկնդիրներից կամ նորընծաներից,

, որոնք կատարում էին ամենաստոր պաշտօններ։ Երրորդ {աստիճանակարգը} բաղկանում էր ժողովողներից։ Այս աստիճանին կարելի

s constitutions des Jésuites " կարծում է, թէ այս {աստիճանակարգը} սահմանուած էր այնպիսի աշխարհական մարդերի համար,

խարհական մարդերից։ Վերջին, որ եւ ամենավերին {աստիճանակարգը}, բաղկանում էր " Չորս ուխտերի ուտապահերից"։ Սոք

ն ինքեանք։ Նոցա դեռ յայտնի չէր, թէ ի՞նչ կամ ո՞ր {աստիճանակարգի} մէջ պիտոյ է մնային. պատճառ, այդ բանը Գեներալի կ

կրորդ հասարակութեան դրութեանը համեմատ։ Այս բոլոր {աստիճանակարգի} մարդիկը կարող էին եւ չզանազանուիլ հագուստներով աշ

Այս պատճառով մեծ զգուշութեամբ ընդունւում էին այս {աստիճանակարգի} մէջ միայն այն մարդիկը, որոնք շատ տարիներով փորձո

աստան չէ, որ մի քանի թուղթ սեւցնելով կամ մի քանի {աստիճանավոր} կաշառելով, գործին հերիք հոգաբարձություն արած համ

նչ է լուսաւորութիւն ազգային: Ազնուականն զօշոտեալ {աստիճանաւ} իւրով եւ բարեծնունդ վերապատուութեամբ խորհի գէթ զհ

զննելոյ զհաշիւս եկեղեցական դրամոց անցելոց ի ձեռս {աստիճանաւոր} Խալիբեանցին, վաւերական թղթով իւրեանց կացուցին զն

սօր ժամանակի առանց օծման: Ի նորումս ի քաղաքիս {աստիճանաւոր} Խալիբովն հրաման գրեաց Հոգեւոր կառավարութեան քաղաք

ղումը չի մասրաֆ ըլնիլ. մի մովրով (կառավարութեան {աստիճանաւոր} ) կամ եսաւուլ, որ գալիս ա բա նրան հաց չի՞ պէտքը

ւած ապակիների տեղ հաստ թուղթ կպցնել, որ ընդունող {աստիճանաւորը} չկարողանայ լաւ նկատել պատրաստուած հազարաւոր վերար

նէր... Միւսերը եւս խիստ լաւ, բայց պետերբուրգեցի {աստիճանաւորի} պաշտօնը չափից դուրս անպիտանացուց Պ. Խատիսեանցը,

աստականութիւնը (умничанье) խառնւում է պրուսական {աստիճանաւորի} անուրջների (мечта) հետ: Հեգելը չէ պախարակում ձ

ւը, որ գնել էի իմ ձեռքով, տուեցի պաշար ընդունող {աստիճանաւորին} նշանակած տասն եւ ութ կոպեկանոցի տեղ: - Կորի՛

ւթիւնքը։ Բացի սորանցից, կային եւ այլ շատ ստորին {աստիճանաւորներ}, որոնք ենթադրւում էին Ուխտապահերի գլխաւորին, սո

Սոցանից ընտրւում էին Կարգի Գեներալը եւ այլ բարձր {աստիճանաւորները} ։ Սոքա միմիայն, ինչպէս ասաց Պօրտուգալացոց թագաւո

ն առհասարակ ազատ մնալով ամենայն իջեւանատուութենից {աստիճանաւորների} համար, բացի այն դիպուածներից, երբ որ զօրքերի գո

նից, բայց դորա փոխանակ պիտի ընկնէր կառավարութեան {աստիճանաւորների} ձեռքը, այսինքն՝ անձրեւի երեսից ծովը: Տեսա

րդ, որ մտանում էր Եափոնիայ, պարտական էր այնտեղի {աստիճանաւորների} ներկայութեամբը ոտքի տակ կոխել խաչը որպէս ապացոյց

ները պարտական են չարագործութիւն ճանաչել, հոգեւոր {աստիճանաւորների} վերջին թոշակից այն մարդիկը զրկելը, որ Unigenitus

սա։ Նա նշանակում էր կամ հրաժարում էր Կարգի բոլոր {աստիճանաւորքը}, դուրս էր տալիս նոր օրէնքներ, երեւելի գործերի ժ

եսուչք, տնտեսք եւ այլն եւ այլն։ Իւրաքանչիւր այս {աստիճանաւորքը} ունին իւրեանց պաշտօնքը պարզ եւ յատկացած։ Բայց այ

ումը կատարուեցաւ մեծ հանդէսով։ Բոլոր թագաւորական {աստիճանաւորքը} ՝ հոգեւորականք, թէ աշխարհականք, գնում էին դագաղ

տեղը Կարդինալ դը Նոյալը եւ ուրիշ հոգեւորական մեծ {աստիճանաւորքը} աշխատեցան սահմանափակել Յիսուսեան խոստովանահարց նե

տները շրջապատեցին կօրսիկացի զինուորները։ Պապական {աստիճանաւորքը}, զրահաւորուած զօրականներով, մտանում էին Յիսուսե

Ոչ ոք ոչ ոքից չի խլում ո՛չ ազնվականությունը, ո՛չ {աստիճանը}, ո՛չ էլ հարստությունը, բայց խնդիրն այն է, որ ա

ագրին: Ազգի լուսաւորութեան եւ հասկացողութեան {աստիճանը}, այլեւ այն շրջապատը, որի մէջ կանք մեք, վաղուց

չափից դուրս հայկաբան էր, մանաւանդ՝ 1862ին։ Այդ {աստիճանը} տանելի չէ ժողովրդին. հազարամեայ աւերանքը մէկ օրո

կ եւ իսկ հասկացւում է որեւիցէ ազգի լուսաւորութեան {աստիճանը} ։ Ուրեմն իւրաքանչիւր ազգի կրիտիկա յայտնում է մեզ

։ Բայց կրիտիկայի մէջ երեւում է այս բոլորի չափը եւ {աստիճանը}, սորա գործն է սահմանել եւ գնահատել նորանց։

մարդկային ընկերութիւնը իջնում է անչափահաս որբերի {աստիճանը}: Միւս կողմից քննադատելով անգլիական սահմանադր

երեւում է հետեւեալ առածի մէջ. " Զարգացման վերին {աստիճանը} իր ձեւով նման է սկզբին, որտեղից առաջ է գնում այդ

ար հետ քսելով: Առաջին առած. Զարգացման վերին {աստիճանը} իր ձեւով նման է նորա սկզբին: Երկրորդ առած.

ահա եւ առանց տարակուսի ստանալու էր վարդապետութեան {աստիճանը} ։ Բայց այլապէս էր Նախախնամութեան կամքը։ Հանգ

մբ զօրացնել կրակը, որով եւ բարձրացնել ջերմութեան {աստիճանը}, որ անպատճառ հարկաւոր էր դժուարահալ մետալները հա

ունը ոչ եթէ միայն կը ստանար Անզգամութեան վարդապետ {աստիճանը}, այլեւ անզգամութիւն ուսուցանելու ամբիոնը: Փառք

, դուռից կարող էր իմանալ նորա կուրծքի խռովութեան {աստիճանը}. նա սպասում էր վերջին րոպէին, որ պիտոյ է յայտնէ

է այդ ազգերի բանականութիւնը, սորա լուսաւորութեան {աստիճանը} կարո՞ղ էր հաւասարուիլ այն մարդու բանականութեան հե

՝ անդամների եւ աշակերտների), յաւելացրեց երրորդ {աստիճանը} եւս՝ " Արտաքին Յիսուսեան " (jésuites extêrnes)

" Արտաքին Յիսուսեան " (jésuites extêrnes)։ Այս {աստիճանը} հաստատուեցաւ նորանց համար, որոնք ստիպուած իւրեան

նքը, որի վերայ նուիրեալը ստանում է քահանայութեան {աստիճանը}, եւ եթէ մի սոսկական անձն քահանայ է դառնում, եւ

ութիւնը ամէն կողմ հաւասար է, երբ օդի ճնշողութեան {աստիճանը} չափուեցաւ եւ " բնութեանը դարտակութիւնից վախում է

յ, որ եւ մեր ազգը անցել է մի անգամ զարգացման այդ {աստիճանը}, եւ մեր համար եղած է երբեմն ժամանակ, երբ ամէն հ

ասելի հեգնութեամբ որ ո՛չ է վայել կոչման իւրոյ եւ {աստիճանի} գրել առ մասնաւոր անձինս հրատարակել զայդպիսիս եւ վ

լիս յուր մեջ: Իսկ եթե հայկական տպագրությունը ո՛ր {աստիճանի} մաքրության հասցուցինք, այդ իհարկե տեսաք, կտեսնե

անայություն եւ ասպետական նշան սրբույն Աննայի 3-րդ {աստիճանի}: Չգիտեմ, թե կաթողիկոսի մասին ո՞վ ձեզանից ընտրվե

անդադար զբաղմունքը եւ եթե ճշմարիտը կամիս, վերին {աստիճանի} թուլությունը եւ վերջումը տասն օրվա հիվանդությունս

ուն պատճառեմ, դուք լավ գիտեք, որ միմիայն վերջին {աստիճանի} նեղությունը կարող է ինձ բերան բանալ տալ: Բացի սո

արան, իսպառ անարժան եպիսկոպոսական կոչման նորա եւ {աստիճանի}, յայն սակս ստիպիմ փութալ մատուցանել ընդ այսմ, ի

էոս եպիսկոպոսն պարգեւատրի ՚ի շահէն պարսից երկրորդ {աստիճանի} նշանաւ արեւու եւ առիւծոյ, սպասաւորս այս ընդունի

ն նրանք քրքրում մեր հին վերքերը: Մի՞թե նրանք այն {աստիճանի} աղքատ են մտքով, որ չեն կարողանում հասկանալ, որ

ությունն է քաղաքակրթության եւ լուսավորության ցածր {աստիճանի}, որի վրա գտնվում են այդ կրոնները դավանողները: Կ

նոր լեզուն բարձրացնել ժողովրդի բարոյական գործոնի {աստիճանի}, պետք է զոհաբերեն իրենց գավառային ինքնասիրությու

ատվածներից մեկում կա մի շատ լուրջ, բայց եւ վերին {աստիճանի} ծիծաղաշարժ հատված, որտեղ պատմվում է, թե ինչպես

րկ] պատրաստելու եղանակը: Մինչդեռ, եթե այս վերին {աստիճանի} թանկարժեք որդերի պատմությունն ու կյանքը լավ ուսու

ս առայժմ աշխատում եմ քերականության վրա, մի վերին {աստիճանի} ծանր գործ, բայց թեեւ դանդաղ, թեեւ հավի քայլով,

երի դաստիարակելու կերպը, ցոյց էք տալիս ձեր վերին {աստիճանի} թուլութիւնը պեդագօգիայի մէջ։ Դուք ասում էք՝ ման

օրանում էին։ Նորան անդադար քարոզել էին, թէ ի՞նչ {աստիճանի} զզուելի եւ գարշելի բան է մի այդպիսի անօրէն գործող

, խեղճ մարդը կարո՞ղ է միթէ մարսել. ընկել է վերին {աստիճանի} կատաղութեան մէջ: Յետոյ ասում են, թէ մարդ կատաղո

աքուած բազմութեան մեծ մասի հասկացողութեան չափի ու {աստիճանի} վերայ, կարելի է ասել, որ վատ չէր: Եղերերգո

մեծ կարծիք ունին տգէտ մարդիկ, կ՚երեւի իւր վերին {աստիճանի} թուլութեամբ եւ ոչնչութեամբ: Ո՞չ ապաքէն մեր ա

րպէս շոգի եւ, պատահելով ջրերի (ուրեմն աւելի ցած {աստիճանի} ջերմութեան, որովհետեւ աւելի մօտ է երկրի մակերեւո

ործ գրչի տակ, բայց Վերսայլի հետ կապած է մի վերին {աստիճանի} շռայլութեան յիշատակ: Շռայլութիւն նիւթական կողմից

դ բաները փորելու եւ քրքրելու՝ չնայելով այն վերին {աստիճանի} կարօտութեան, որ զգում է մեր պատմութիւնը, որի շա

րել ինքեանց: Այո՛, սովորութիւն է այս, բայց այն {աստիճանի} կամակոր, որ գրեթէ դառնում է այսօր մի ազգային աւա

հրահանգիչ գիրքը, աքսորը՝ բարոյականութիւնը վերին {աստիճանի} կազդուրելու մարզարան, կախաղանը եւ գլխապարտութեան

ատուաստուին հայկական ընտանիքի վերայ: Վերջին {աստիճանի} քնքուշ է թատրերգութեանց ընտրութիւնը. վերջին աստի

ճանի քնքուշ է թատրերգութեանց ընտրութիւնը. վերջին {աստիճանի} զգուշութեան կարօտ. մանաւանդ անցանելու ժամանակ այ

սաստիկ պատուէր տալ բոլոր եկեղեցականներին, առանց {աստիճանի} եւ պաշտօնի խտրութեան, չհամարձակուիլ ձեռք վերցնել

յառաջանալու պատճառը, որովհետեւ նա իւր արծաթով եւ {աստիճանի} պատուով հեշտ կարողացաւ մի քանի շահասէր մարդիկ բար

աբան եւ տրամաբան լինելու այս նոր ապացոյցը, վերին {աստիճանի} տխուր տպաւորութիւն թողեց մեր վերայ: Այս րոպէից մ

ելած լինելով նոցա մարդասիրութիւնը, չէր կարող այն {աստիճանի} ծո՛յլ լինել, չասենք անքաղաքավարի, որ Մարզպանին

Փարպ., Պատմ., եր. 180)։ Թէ առ հասարակ ո՞ր {աստիճանի} յարգութեամբ եւ քաղաքավարութեամբ է խօսում Փարպեցին

տին խոստանալով կարասի խնդրէին զտեղին։ Այս այն {աստիճանի} պարզ կանոն է, որ բնաւ օրինակ եւս չենք ուզում բեր

թացքը ճեմարանում՝ նա չդադարեց այն լուսաւորութեան {աստիճանի} վերայ, ուր հանել էր նորան ճեմարանը, այլ ցանկանա

վերանորոգել ինչպէս պատշաճ էր: Սատանան վերին {աստիճանի} բարկացած գանչեց գլուխը քերելով. - Փող չկայ

կը բարեհաճի փորձով իմանալ, թէ ի՛նչ կատարելութեան {աստիճանի} հասուցել եմ ես դժոխքի իշխանութիւնը աշխարհի վերայ

ն չէ, ինչպէս Բուբանդուսն էր, այլ պատմաբան վերին {աստիճանի}: Սա շատ հին բաներ է պատմում. գիտէ մինչեւ անգամ

աւոր հեղանիւթք, երբեմն 300 եւ երբեմն աւելի բարձր {աստիճանի}: Արի՛, ճշմարիտը խոստովանենք, պ. Մարկոս, միթէ

քը խաբեբայութիւնք են: Գոնէ, իմ կարծիքով, վերին {աստիճանի} փիլիսոփայութիւնը այն է, որ մարդու փորը կուշտ լին

դէպի արուեստանոցս, չես կարող երեւակայել, թէ ինչ {աստիճանի} հասաւ իմ կատաղութիւնը: Հողեղէն ամանները որը՛ ճաք

րա ազգանունը, - յաւելացրեց Մահտեսին, - մի վերին {աստիճանի} ողորմելի մարդ։ Գլխին դրել է, թէ աշխարհի երեսին

ամբ, սակայն ձեր ընթացքի մէջ տեսանում եմ մի վերին {աստիճանի} տմարդութիւն: Թողունք ամենայն հակառակաբանող պ

ցողական շարժուածքը ցոյց էր տալիս նորա հոգու վերին {աստիճանի} ամբոխմունքը: Նա մի քանի քայլ առաջ եկաւ եղբօր առա

ը չէր նստել բոլորովին: Վարդ-խաթունը այն վերին {աստիճանի} կարճամիտ եւ անզգամ կին մարդերից մինն էր, որ համա

սել, այսինքն ճշմարտապէս նկարագրել նորանց. վերին {աստիճանի} անզգամ, ասում եմ այն պատճառով, որ եթէ աշխարհի ե

կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր {աստիճանի} կամ ի՛նչ դրութեան մէջ էր քո բանականութիւնը։

կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ'ասեմ քեզ, թէ ո՛ր {աստիճանի} կամ ի՛նչ վիճակի մէջ էր քո բանականութիւնը"։ Արդա

հարցնում ենք պատմութիւնից, թէ ի՛նչ վիճակի եւ ո՛ր {աստիճանի} մէջ էր Եւրոպացոց լուսաւորութիւնը, մինչեւ այդ աշխ

ս հասանելու չէր այն կատարելութեան աստիճանին, ինչ {աստիճանի} հասաւ նա Մխիթարեանց հոգաբարձութեամբ։ Մատթէոս

ի համար, այլեւ ոչ եկեղեցականների համար, որի վերին {աստիճանի} կարօտութիւնը զգալի է ամեն մի Քրիստոնեայ մարդու հա

ականութիւնը, որ մինչեւ պարանոցը թաղուած էր վերին {աստիճանի} անառակութեան մէջ։ Նա յոյս ունէր միաւորել իւր Կար

եւ անգամ Պալատական կեանքի շռայլութիւնը։ Նա վերին {աստիճանի} անկիրթ մարդ էր։ Եթէ արդարութենով, նորանից սահմա

84 թուականումը, երբ Յիսուսեանք հասան արդէն վերին {աստիճանի} կարողութեան, չ'տպուէին այդ բոլոր կարգադրութիւնքը

։ Այս միջոցներում Յիսուսեան կարգը հասաւ վերին {աստիճանի} կարողութեան. նորա անդամքը տարածուած էին աշխարհի

սուսեան աբեղայքը, որ ոչինչ ժամանակ չէր հասած այս {աստիճանի} սաստկութեան, ինչպէս այս դիպուածումը։ Նոքա ինքեա

անբաղդ աղջկայ գործի մէջ, ցոյց էր տալիս, թէ ինչ {աստիճանի} էր հասած ազգի ատելութիւնը դէպի Յիսուսեան աբեղայքը

լածուելու լուրը, որ բռնութեան հետ մակարդած վերին {աստիճանի} խորամանկութենով եւ առեւտուրով, որ ունէր Հռովմի ե

նսիայի վերայ, այլ եւ ամբողջ Եւրոպայի վերայ։ Այն {աստիճանի} սաստիկ էր ժողովրդի ատելութիւնը դէպի նա, որ Բուրժ

շատ ուսումնական եւ լաւ մարդը. նա լաւ գիտէր՝ ինչ {աստիճանի} ողորմելի դրութեան մէջ էին թողնում Յիսուսեանք Հռով

եւ մարդ լինելուց. նա Յիսուսեան էր լինում յայտնի {աստիճանի} ։ Պարծանք Պապականութեան, Յիսուսեան Կարգ. ար

նում այդ փողերը եւ ինչի՞ վրայ գործադրւում, վերին {աստիճանի} փափուկ մի խնդիր էր այդ. ուղղակի պատասխան տալ այդ

րա լեզուն։ Այս դրութիւնից պարզ երեւում է, թէ որ {աստիճանի} թեթեւամտութիւն է այս կամ այն գաւառական բարբառը ծա

ր քանքարի բնաւորութեան, նորա ստորագրութեանքը այն {աստիճանի} ուղիղ, կենդանի եւ հարազատ են, որ թէ մանր մունր

: Բացի սորանից, դժուար թէ կարելի է թոյլ տալ այն {աստիճանի} պարզամտութիւն լսողի կողմից (գուցէ մենք սխալւում

հաստատեալ են"։ Լոյսը եւ խաւարը միմեանց այն {աստիճանի} ներհակ բաներ են, որ երկուքը միասին չեն կարող լին

հետ խօսել: Այս դրութիւնից պարզ երեւում է, թէ որ {աստիճանի} թեթեւամտութիւն է այս կամ այն գաւառական բարբառը ծա

ակցութիւնքը եւ սոցանից երեւցած կեանքի պատկերը այն {աստիճանի} գեղեցկութիւն ունին, որ մենք չենք կարող մեր խօսքե

տալիս մեզ նոցայ ծուլութեան վրայ, բայց մինչեւ այդ {աստիճանի} ծուլութիւնը մեզ նոյնպէս անհասկանալի է: Արդեօք մի

մ Պարսկաստանից գաղթած հայերի, այլակերպ եւ վերջին {աստիճանի} պատառոտուն հանդերձները, մի գրաստի վրայ այր եւ կի

իսպառ, կամ թէ լսում են լոկ խաւարի խօսքը: Վերջին {աստիճանի} բարբարոս ազգերի մէջ եղած կանացի ստրկութեան նշանակ

ը միայն գիտական առարկաների վրայ խօսի, այնտեղ այն {աստիճանի} կարօտ չէ այն դատապարտուած ձեւերին, թէեւ կարօտ մի

եան։ Այս դրութիւնից պարզ տեսնում ենք, թէ ինչ {աստիճանի} տղայական է լոկ գեղեցկութեան խնդիրը, լեզուի խնդրի

քր աւելի լաւ է դրուած բնութեան մէջ, քան թէ վերին {աստիճանի} կերպարանագործուած կենդանիքը, եւ այս է նորա էութե

ւմ, Լիցեական արտոնությամբ, արժանացել է 12-երորդ {աստիճանին}, գիտե ինչպես հայոց, նույնպես եւ այլ արեւելյան լ

որպեսզի նա հասնի դյուրըմբռնելի բարոյական գործիքի {աստիճանին}, որպեսզի նա քիչ թե շատ բանիմաց գավառացուն մատչել

ւ Նազարեանցը այս ճանապարհո՛վ է հասել վարդապետական {աստիճանին}, որ ոչ ոք չէ՛ կարող խլել նորանից, եւ եթէ ստուգա

ծութեան պայմաններին, նայելով նորա ձեռագործութեան {աստիճանին}, նայելով միլիոնաւոր բազմութեանց անհող վարձկանութ

գերից ո՛չ մինը չէ հասել իւր լուսաւորութեան ներկայ {աստիճանին}, հոգեւոր դաստիարակների ձեռքով (տե՛ս Հիւսիսափայլ

ին աղքատութեան եւ ստրկութեան սանդուղքի ամենաբարձր {աստիճանին} վերայ ոտք կոխելու... Այս բոլորը պատմական ֆա

մշակութիւնը հասցնել իր մօտաւորապէս կատարելութեան {աստիճանին}, գոնէ նա միշտ աշխատել է այդ խորհրդով։ Եւ ոչ ոք

ն, այսինքն փայտը ջուրը ընկնելուց մինչեւ շոգենաւի {աստիճանին} հասնելը, այդ փոյթ չէ, հերիք որ մի անգամ կատարու

ծ. Եթէ մի որեւիցէ ազգ հասել է իր զարգացման վերին {աստիճանին}, մի ուրիշ ազգ, որ խեղճ վիճակում է, կարող է հաս

րիշ ազգ, որ խեղճ վիճակում է, կարող է հասնել այդ {աստիճանին}, առանց այնքան ժամանակ եւ այնքան ուժ գործ դնելու

ամենեցուն սիրտը շահել. այս ընդդէմ էր իւր պատուի {աստիճանին}: Ամենեցուն վերայ իբրեւ հասարակաց հայր լինելով,

իշխանութենից, ոմանք զէնքի ուժով հասան այս բարձր {աստիճանին}, ուրիշները՝ արծաթով, երկուքը ստացան այս արժանա

տպագրութիւնը եւս հասանելու չէր այն կատարելութեան {աստիճանին}, ինչ աստիճանի հասաւ նա Մխիթարեանց հոգաբարձութեամ

երմեր։ Նայելով այն ժամանակի ազգերի լուսաւորութեան {աստիճանին} ՝ այս մի մեծ կրօնական վերանորոգութիւն էր (Ռեֆօռմաց

որդ աստիճանակարգը բաղկանում էր ժողովողներից։ Այս {աստիճանին} կարելի էր հասանել եւ չ'լինելով գովանի աշակերտ։ Ն

ն դաշտը: Արդարե՛ւ, նայելով ցերեկուայ ջերմութեան {աստիճանին}, ստուգապէս կարելի է ընդունել այդ քամին որպէս երկ

քամին: Այդ քամու ուժը միշտ համեմատ է ջերմութեան {աստիճանին}: Որքան սաստիկ լինի ջերմութիւնը ցերեկը, այնքան ո

յան, միեւնույն ժամանակ հյուսիսային լայնության 47 {աստիճանից} պիտի ցած իջանենք դեպի հասարակածը մինչեւ տասն եւ հ

մ է առողջ կեանք: Եւ մարդը կամ իր քաղաքակրթութեան {աստիճանից} պիտի հետ դառնայ, կամ բարոյապէս պիտի մեռնի եւ նոր

ոյիշեալ յանցանքների համար Գեներալը զրկւում էր իւր {աստիճանից} այն ժամանակ, երբ յանցանքը ասւում էր Արտաքոյ եւ յ

բռնակալութիւնը, ո՞րքան հեռու է տակաւին մարդը այն {աստիճանից}, ուր միայն արժանի էր այս վսեմ անունին լիամասն կե

է հասանէինք եւս այդ նպատակին, բայց դա այն առաջին {աստիճանն} է լուսաւորութեան սանդուղքի, որի վերայ չկոխած, չ

այց որովհետեւ մանկությունից մինչեւ ծերություն կան {աստիճաններ}, որոնց վերայից թռչել եւ անցնել դեպի ծերությունը

լեզվի գոյությանը եւ էությանը: Լեզուն մինչեւ այս {աստիճանները} չի անցկենա, երբեք չի կարող կատարյալ հասակին հասա

ատութիւնը երթալով պիտի զօրանայ եւ հասնի հսկայական {աստիճանների}: Թողունք պղինձը, այսչափ ոսկու եւ արծաթի հա

քանքարաւոր եւ օգտակար անդամքը, հոգեւորական բարձր {աստիճանների} հասնելով, մոռանան եւ անտես առնեն Կարգի օգուտը։

գուտը։ Այս միջոցին Իգնատիոսը իւր Կարգի երկու {աստիճանների} վերայ (այսինքն՝ անդամների եւ աշակերտների), յա

քն են միմիայն։ Լօյոլա, ոգեւորութեան ամենայն {աստիճաններից} անցանելով, կարգի է դնում բոլոր փորձերը, որ կատա

կենտրոնանում էր հոգեւոր ասպետութենների մէջ, ինչ {աստիճանում} կարող էր լինել գիտութիւնը եւ լուսաւորութիւնը՝ բա

չինչ խօսեցեալ Այվազովսքւոյ, գուցէ համարի ի թեթեւ {աստիճանս} մահացուաց տեսանել։ Այլ զայսմանէ արժան էր խօսիլ ը

տեղւոյն ձեռնադրեցաւ սարկաւագ յետ ընդունելոյ զայլ {աստիճանս}, եւ ապա քահանայ, յետոյ վարդապետ եղեւ ըստ սովորո

համարի ներելիս: Ո՞յք են այդոքիկ եւ զիա՛րդ որոշեն {աստիճանքդ}, մինչ Քրիստոս ասէ. " ամենայն որ հայի ՚ի կին մար

ան Կարգի Ներքին կազմակերպութիւնը. - Յիսուսեանների {աստիճանքը}. -Կառավարութեան կերպը. - Յիսուսեան Դպրոցք։ Բ

երութեամբ նաեւ այնպիսի ըմբռնողութեանց, որ առաջին {աստիճանքն} էին լուսաւորութեան, թո՛ղ վսեմ խնդիրները, եւ ահա

անի քոքն մէկ անգամն ծեծէ, ջուրն հանէ, մէկ գիշեր {աստխին} թիր լուսանայ նէ, լատով քամէ, ջուր խմէ: ի ձ

նկնենք տարապայման նեղության մեջ. մեր ազգը, փառք {աստծո}, առանց այդպիսի պատճառների եւս, շատ սեր չունի լո

ւնը այս բաների էգուցվա նամակիցս կիմանաք: Ես, {աստծո} հաջողելով, մարտի 24-ին երեկոյան 6 1/2 ժամին դուր

, որի համար եւ շատ էի անհանգստանում: Այժմ, փառք {աստծո}, որ դու առողջ ես, ամենակարեւորն առողջությունն է

նա հազում է: Եվ այսպես՝ վիշտը վշտի վրա: Ի սեր {աստծո}, որքան հնարավոր է՝ շտապ գրիր նրան, որ անհոգութ

նչո՞ւ այսքան ժամանակ Նախիջեւանից նամակ չկա: Փառք {աստծո}, որ մերոնք բոլորը ողջ-առողջ են, որը եւ քեզ եմ ց

ողջ-առողջ են, որը եւ քեզ եմ ցանկանում: Փառք {աստծո}, ես նույնպես առողջ եմ եւ միայն քո տեսության եմ փ

ւնային շնորհակալությունս՝ ուղարկածի համար: Փառք {աստծո}, ես առողջ եմ եւ բավական լուրջ պարապում եմ. հուս

մոլորված Անանիայի նամակի առթիվ, անթվակիր: Փառք {աստծո}, որ նա առողջ է, թե չէ ես արդեն մռայլ մտածմունքն

յուր ամիս մատնություններ է անում ի պաշտոնե. փառք {աստծո}, որ հայերը, բացի իրենց առեւտրից, ուրիշ ոչինչ չ

ս մոտ եւ ասա, որ ես եւ եղբայրս՝ Ղազարոսը, փառք {աստծո}, ողջ ենք եւ առողջ: Գրիգոր եւ Սերովբե եղբայրների

ում եմ հանգստացնել մեր ծնողներին: Ես, փառք՝ {աստծո}, ողջ եւ առողջ եմ. յուրաքանչյուր շաբաթ տեսնվում

ոջ Ֆլորա Պետրովնային եւ քո զավակներին: Ի սեր {աստծո}, մի անգամ էլ խնդրում եմ, հանգստացրու մեր ծնողնե

կ դաշինն կռելոյ բանիւ արեամբ մարդացելոյն վասն մեր {Աստծոյ}, այնպիսին վերջանայ, ո՛չ միայն յառաջնորդութենէ,

րգօք: Գրում են, թէ մերոնք ողջով առողջ են. փառք {Աստծոյ}: Ես էլ լաւ եմ այսօր: Պատասխան գրեցի եղբօրս, որ

դեղը վերջացնել: 20-ին դեղը վերջացուցի եւ, փառք {Աստծոյ}, լաւ եմ: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս: 22-ին տ

դ մի փոքր ուշանալը մեկնել էին չարաչար, բայց փառք {Աստծոյ}, ամենայն կասկած եւ տարակոյս փարատուեցաւ, եւ ես

ես... - Գիտեմ զաւա՛կս, քո հնազանդութիւնը: {Աստծոյ} օրհնութիւնը լինի քո վերայ: Այս խօսքի ժամանակ

վերադարձին, մի՛ վախենար, ես այստեղ չեմ մեռնի եւ {աստծու} օգնությամբ հույս ունեմ քեզ հետ շուտով տեսնվելու:

րմած հոգի մարդը ամուսնացաւ, վա՞տ օր տեսաւ. թէեւ {Աստծու} կամքն էր, որ վեց ամսից յետոյ չգիտեմ ինչ տեղից բա

հասարակ ժողովրդեան հետ նրա բամբիռը"։ Պարոններ, {Աստծու} սիրուն, խնայեցէք ժողովրդին, իրաւունք երէք նորան

ր վարպետիցս լսել էի, այն, վերեւը գրեցի, ինչպէս {աստծու} առջեւ, ամենայն հարազատութեամբ: Որ ազգի մէջ

էի, անպատճառ կգայի եւ Ավտուշին եւս կբերեի, բայց {աստծուն} հայտնի է, որ լսելով այդ խռովությունքըն, սիրտս պ

ասում են. " ասոր մեկ խայիրլըսըն կա " եւ հանձնեցի {աստծուն}, որ ողջությամբ պահե եւ մեզ եւ ձեզ, որ գալոց ամա

ույժ ազնվությանը. բայց դրա հետ միասին աղաչում եմ {աստծուն}, որպեսզի հետեւանքներն ավելի եւս հաստատեն իմ այս

- Միթէ միշտ չե՞մ խոստացել Սիրել սիրով կատարեալ ` {Աստծուն} եւ այն ամեն բան, Որոնց ինքն է հեղինակ Եւ սկիզբը

բրեւ ինձանից առաւել հասակաւոր, մէք հրաման ունինք {Աստծուց} ծերը պատուելու: Թիւթիւնճի-օղլուն ուրախացաւ եւ

գին էս. մի խօսքով, բացի մարմնի կերպարանքից, որ {Աստծուց} է կախուած ես այն աղջկանից այնպիսի կին շինեմ քո հա

տապանը: Երկու հրեշտակ, որոնցից մինի գլխի վերայ {աստղ} եւ ձեռքում՝ քնար, ցոյց է տալիս բանաստեղծութեան

եսնում իւր ապագայի հորիզոնի վերայ մի երջանկութեան {աստղ}, նորա ներկան եւ ապագան խաւար է: Նա տանում է իւր

ւր չուելը, որ հանգչէ վրանում, Հարց գործերը {աստղ} հաշուելով ` անդադար երգում. Այստեղ ինչ որ

ւ ու համար, Եւ մեզանից իւրաքանչիւր Մի {աստղ} ունի իւր համար: " Հայրիկ, տե՛ս, տե

, իմ դստրիկ, հանգիստ կացիր, Դա մեծատան մի {աստղ} էր, Որ իւր օրում, իւր կեանքումը Խիղճ

էր վշտացած: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, {աստղ} թռաւ, Հետքից պայծառ գիծ թողեց, Աստղի

- Ով իմ զաւակ, մի՛ վրդովուիր, Դա աղջկայ մի {աստղ} էր, Որ իւր հօր ու մօրը խօսքը Իւր կեան

լ անխնայ: " Հայրիկ, դարձեալ թռաւ մի {աստղ}, Վայր ընկաւ նա երկնքից. Հայրիկ, ովի

՛հ, դստրիկս, հանգիստ կացիր, Կեղծաւորի դա {աստղ} էր, Որ իւր օրում ուղիղ մի խօսք Մարդու

աւարցուց: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, մի {աստղ} թռաւ Եւ գիծ անգամ չըթողեց, Աստղիկն ը

- Ո՛հ, սիրական, խաղաղ մնա՛, Բռնակալի դա {աստղ} էր, Որ աշխարհը իւրեան գերի Ծնած օրից

թ չունեցաւ իւր սրտում: " Ապա այն ի՛նչ {աստղ} է, հայրիկ, Որ այնպէս պարզ վառւում է,

՛հ, իմ դստրիկ, աղօ՛թք արա, Դա ծերունու մի {աստղ} է, Որ իւր կեանքում ոչինչ մարդու Ոչինչ

Շատ օր չանցաւ, երկնքիցը Մի այլ վառ {աստղ} պակասեց. Ո՞վի աստղիկն էր որ ընկաւ, Բ

լ գիշերին Պակասեցաւ երկնքիցը Մի պայծառ {աստղ} խնդագին: Երրորդ օրը շատ սգաւորք Փորե

ր պոչ բանէ, Վարդապե՞տ մի կուսզես ըլլալ, թէ {աստղաբաշխ} փիլիսոփայ, Թէ կուզես որ՝ իմաստութեանդ վրա

հայկական դպրութեան մեկնութեամբ քերականութեան, եւ {աստղաբաշխական} գիտութեամբ, զորմէ գրեաց ի խնդրոյ իշխանին Վրաց Վա

նրան դեռ անհրաժեշտ է սովորել եւ հատկապես պարապել {աստղաբաշխությամբ}, երկրաբանությամբ, հանքաբանությամբ եւ քիմիայով:

քին եւ ուրիշներին եւս համոզում են սպասել, ինչպէս {աստղաբաշխքը} իմանալով մի մոլորակի մի նշանակեալ տեղ գալը, սպաս

այն կամար ` Արագ վեր է բարձրանում. Մինչ գահոյքը {աստղահուռ}, Քերովբէքով շուրջպատուած, Կանգնում գահի հանդէպ

համբուն - Նրա ձեռքով ստեղծուած ` Արեւ, լուսին եւ {աստղեր}, Մեղմ երեկոյ, առաւօտ, Խաղաղ ու զով գիշերներ Եւ

դուռը Աչառը առ դու հետըդ: ՎԱՅՐ ԸՆԿՆՈՂ {ԱՍՏՂԵՐ} (Թարգմանութիւն) " Հայրիկ, - ասաց դ

րը հօրը, - Կապոյտ երկնքի վերայ Որքա՞ն {աստղեր} փայլում են վառ, Ասես համար, թիւ չկայ.

տնիք. Եղան խելքեր, որ չափեցին Արեւ, {աստղեր} ու երկինք, Եղան, որ խոր իջան երկրի Ա

՞ղ է փայլում"։ - Այո՛, դստրիկ, այդ {աստղերը} Ունին հաշիւ ու համար, Եւ մեզանից իւրա

զինուորների եւ նոցա առաջնորդի անունները վառվռուն {աստղերի} նման փայլելու են մշտնջենաւոր ժամանակով՝ գալոց հա

Իր սէրը ձօնած ` Երկնքում ահա Ընթանում է նա, {Աստղերի} շարքում Բոցավառ փայլում "... - Ի՞նչ է նրա անու

դարինի արժանաւորութիւն, որի պաշտօնը էր, նայելով {աստղերի} ընթացքին, մեկնել երկնքի կամքը, որ Կայսրի հայրն

տ, մեռանելու ժամանակին իւրեանց անունը կտակում են {աստղերին}. զո՜ւր աշխատանք: Միւս տեղ խելակորոյս եւ խաւարապ

աւ դրած սատանային ` անունները մտածում էին յանձնել {աստղերին}: [Կրակով սղոցեցին նորա այրական համբերութիւնքը]

ուն լոյսը Մեսրովբեան: Նա Մեսրովբին՝ {աստղերից} վեր Գրեց անուն բոցավառ, Թող գան, երթ

համարի, եթէ կարողանայ երկրայինը միայն քարոզել, {աստղերից} վեր չկայ Հիւսփսափայլ: Ուր թողունք, որ Հիւսիսափա

ովիչ դայլա՜յլն է հնչում, Եւ սերովբէն թեւապար Դէպ {աստղերն} է սլանում, Անցնելով հուր այն կամար ` Արագ վեր է

ը պահելով ` Ինձ արբածք խոնարհում են. {Աստղերն} էլ խօսքիս լսելով ` Ուրախ շողերով խաղում են

եւ դու ինքնին ` ցնծա՛յ, դու պար բոլորէ, Ես {աստղերուն} կը հրամայեմ, որ քեզ խաւար չպատէ. Ամպին կ՚աս

ործերս բավական լավ են գնում, բայց դեռ ավարտվելու {աստղը} ծագած չէ հորիզոնում. երեւում է թե ամիս եւ կես կա

- Արի քո հետ խօսիր, ի՞նչ մարդ ես, ինձ եւ այդ {աստղը} մի շինեցիր. խղճմտանք չունի՞ս, Աստուծուց չե՞ս վա

նային մոլորեցնել մեզ մեր ուխտեալ ճանապարհից. մեր {աստղը} քարշում է մեզ դէպի այդ խորհրդական ճանապարհի ելքը

Բարձրանում է նա Վեր հորիզոնից, Մշուշի միջից - {Աստղը} վեհափառ ` Արուսեակ պայծառ Էր կոչւում հնում, Պ

ղ միշտ ու անվերջ: Շնչում ես օդ, քանի {աստղը} հորիզոնում փայլում է, Մտաւ յանկարծ նա ովկի

, Մի պատանի աշխոյժ կրքով Տեսնում է այս {աստղը}: Նորան տուեց բամբիշն իւր սէրը,

իւր համար: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, {աստղը} թռաւ, Հետքից պայծառ գիծ թողեց. Աստղի

խեղճ աղջկան: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, {աստղը} թռաւ, Հետքից պայծառ գի՛ծ թողեց, Աստ

ն, բայց առաջին ժամանակները չեն այժմ, ասես թէ իմ {աստղը} վայր է ընկել երկնքից: Պարտականութիւն կայ մեր

մ է իմ հոգին: Դորա հետ միացաւ եւ այժմեան պոչաւոր {աստղի} երեւիլը. այդ եւս վատ բան է նշանակում, այնպէս չէ

զարմացուց, Այդ պատճառով Աստուած նորա {Աստղի} լոյսը խաւարցուց: " Հայրիկ, տե՛ս, տե

եամբ, հայրապետների եւ եպիսկոպոսների մէջ արուսեակ {աստղի} պէս պայծառացած էր փայլում։ Մեծիմաստ Վահան մար

կ, ինչպէս վկայում է Թղթի յառաջաբանը, " արուեսակ {աստղի} պէս էր փայլում"։ " Եւ զիմ շնորհս քան զբազումս պ

է խոր գիշերի մէջ, նորա մեհենի մօտ կամ դպրոցի մէջ {Աստղիկ} էր ծագում... Թէեւ երկինքը պատած էին թանձր ամպերո

Եզերտից [?] սահեալ Ընդ մէգ ընդ մռայլ, {Աստղիկ} վեհափառ՝ Արուսեակդ փարփառ Կոչեր առ ն

" Ասում է փորն իմ ճարպոտ, - " Բաքոս, {Աստղիկ} ու Կուպիդոն " Հիւր ունենան իրենց մօտ"։

, թիւ չկայ. Ասում են որ ամենայն մարդ {Աստղիկ} ունի երկնքում. Ճշմարի՞տ է, ասա՛, հայրիկ

Ծունկ չոքեց մի շիրմի մօտ: " Հայրի՛կ, {աստղիկդ} չէ փայլում, Դու յաւիտեան քնեցիր. Ա՛ռ

մնալով Սեղան նստանք մենք նորց։ Յանկարծ {Աստղիկը} իւր որդւով Աչքիս առաջ կանգնեցաւ. Սրտէս

տէր աղքատին"։ Նորա շքեղ ննջարանում Բնակւում էր {Աստղիկը}. Նորա որդին փայփայում էր Նորան ամբողջ գիշերը...

աստղը թռաւ, Հետքից պայծառ գիծ թողեց. {Աստղիկն} ընկաւ երկնքիցը, Միւս անգամ այլ չերեւեց "

աստղ թռաւ, Հետքից պայծառ գիծ թողեց, {Աստղիկն} ընկաւ երկնքիցը, Միւս անգամ այլ չերեւեց"։

, մի աստղ թռաւ Եւ գիծ անգամ չըթողեց, {Աստղիկն} ընկաւ երկնքիցը, Միւս անգամ այլ չերեւեց"։

րկնքիցը Մի այլ վառ աստղ պակասեց. Ո՞վի {աստղիկն} էր որ ընկաւ, Բան հարցանող չերեւեց: Մ

տղը թռաւ, Հետքից պայծառ գի՛ծ թողեց, {Աստղիկն} ընկաւ երկնքիցը, Միւս անգամ այլ չերեւեց...

, Բաքոսի տաճարի մէջ զոհաբերութիւն է գործելով, եւ {աստղկեան} մոլութեններով երկար ժամանակ պարապելով: Հետ ուրեմ

բանալ, եկայ Ոլիմպոս: Դուք լսում էիք այն միջոցին {Աստղկի} հաճոյախօսութիւնքը: Յանկարծ ականջիս հասաւ սորա բա

կիչքը եւ այցելուքը միշտ վիրաւորուել են դէպի սիրտը {Աստղկի} որդու նետերից... Այն ամայացած տները, որոնց

ւ սեւադէմ չարագործի մասին, որ միշտ զոհ էր բերում {Աստղկին} եւ բուրվառ էր ձգում նորա որդուն... Չդիմացայ այս

, քո գիրկ, Ինչու՛ անտէր թողեցիր: Իմ {աստղկին} ասա՛ նոյնպէս, Որ չըփայլի, հերի՛ք է.

եանների մէջ. այդ մասին պիտոյ է հարցանել փրփրածին {Աստղկից}... Մի մարդ տիրութիւն էր առնում նորան երեխայ ժամա

Վայր ընկաւ նա երկնքից. Հայրիկ, ովի՞ {աստղն} էր արդեօք, Որ զրկուեցաւ իւր տեղից"։

Արի՛ք զսոսա որք երկնեցիք լուսատեսիլ զուարթունք, {Աստղունք} ահա՛ ՚ի Հայաստան լոյս նշողեն գերաբուն. Իւղով օծց

փառ զքեւ արկցեն պատմուճան։ Յաթերս կապոյտ եւ դուք {աստղունք} ՝ լուսածըղիկք, վառվառուն, Արուսեկի եւ արփային ն

նոքօք բիւրեղեան, Զի Հայաստան մի՛ ասասցէ՝ թէ չիք {աստղունք} զուարթունք։ 1851 թ., մարտ ՅԻՄԱՐԱՑ ՈՒ

: Ահա անկրթութեան եւ թեթեւամտութեան պտուղը. {Աստուա՛ծ} իմ, ի՛նչ ողբալի մարդիկ կան աշխարհիս երեսին: Գ.

նիհար ձեռքերը եւ վշտահար աչքերը, եւ ասաց. - {Աստուա՛ծ} իմ, Աստուա՛ծ իմ, այստեղ եւս հանգիստ չկայ մարդեր

եւ վշտահար աչքերը, եւ ասաց. - Աստուա՛ծ իմ, {Աստուա՛ծ} իմ, այստեղ եւս հանգիստ չկայ մարդերից, այստեղ եւ

Մարդը հէնց որ սէր զգաց, Գոչեց. " Մեռնու՛մ եմ, {Աստուա՛ծ}, Չունե՜մ ընկեր կաթոգին ". Տէրը տուաւ նրան կին.

ն կայի զարմացած, Ասելով " մեծ է փառքդ, ո՛վ {Աստուա՛ծ}... " Եւ ահա տեսայ մի մարդ հոյակապ, Բլ

ոստացել էիր այդ... Չէ՛, ես չեմ սխալուած... {Աստուա՛ծ} իմ, դու կը կատարես քո խոստմունքը... Այնպէս չէ

, Տե՛ս, հետն էլ ո՞ւմ քաշ տալիս ". - {Աստուա՜ծ}, ճի՛շտ Սանչոյ Պանսա։ " Ասա՛, հաճի Կարապե

Իսկ ինչ որ վերաբերւում է շերամի խնամարկութեան, {աստուա՜ծ} ազատէ, թէ ի՜նչ վիճակում է: Շերամի դեղնացաւը պատ

ցաւն այդ քեզ մինչեւ այդ անծանօթ Դրաւ քո մէջ նենգ {աստուա՞ծը} նախանձոտ"։ - Ասում եմ ես եւ իրանին փաթաթուած

լ, զի անդ քահանայ ոչ գոյ, վասն զի տէր Մակարն առ {աստուած} փոխեցաւ, տէր Գրիգորն մերձ ի մահ է. եւ գտանի ի Դ

լինին նշանք ՚ի տէրութենէ պարսից եւ գոհութիւնք առ {աստուած} ՚ի քրիստոնէական եկեղեցւոյ ընթանան զմահմեդական թա

տանքով գործակատար լինել եւ այդ հանդիսում. ինչ որ {Աստուած} ստեղծել է, ամենայն ինչ բարի է, եւ պիտոյ է զգուշ

ինելու մեղաւոր իւր վատթարութեան մասին, որովհետեւ {Աստուած} ստեղծել էր նորան վատթար լինելու համար. քա՛ւ լիցի

ւմ, նորա առաքինութիւնը իւր վաստակը չէր, վասն զի {Աստուած} առաքինի էր ստեղծել նորան: Ամենակալ Տէրը արդա՛ր է

շտում էին սիրողքդ, Որ պատմում ես այժմ մեզ: - " {Աստուած} ինձ սիրտ էր տուել Ապա ի՞նչ բանի համար. Սիրականիս

մարդերի վիճակուել, Մեծ մարք գործեցին եթէ, Ձեզ, {Աստուած} է հրամայել: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջեր

իւր կեանքում, մի՞թէ այդ բանի համար է ստեղծել մեզ {Աստուած}, մի՞թէ Քրիստոս մեռաւ, որ հարստութիւն եւ փառք պա

տոյ է լինել առաքինի եւ բարոյական մարդ, որովհետեւ {Աստուած} աղբիւր է եւ կենտրոն ամենայն առաքինութեան եւ բարոյ

որեւիցէ գործողութիւն, վճարել էր իւր պարտքը, եթէ {Աստուած} օրհնել է քեզ հարստութեամբ, ինչու դու մասնակից չա

Էֆիմերդէն, սա չէ հաւատում եւ չէ ընդունում։ Տէ՛ր {Աստուած}, յետոյ ասում ենք, թէ Աստուած բարկանում է մեր վե

է ընդունում։ Տէ՛ր Աստուած, յետոյ ասում ենք, թէ {Աստուած} բարկանում է մեր վերայ, ի՛նչպէս չբարկանայ, երբ ա

եմ, Ֆարմասօն ասեմ, Չիք յարութիւն դաւանող ասեմ, {Աստուած} ազատէ: - Մեզ օրինակ չեն քո յիշած մարդիկը, ո

ր Էֆիմերդէն բան ու գործ էին շինել իւրեանց համար: {Աստուած} մեզ խելք ու բանականութիւն է տուել, մեք քո հետ ո՛

, որ ամօթ չլինէր հաւատալ այդպիսի բաների: Եւ եթէ {Աստուած} բարկանում է, դորա պատճառը մեք չենք՝ Էֆիմերդէ չը

ի՞րք է, ի՞նչ է, որ եթէ մի մարդ չհաւատար դորան, {Աստուած} պիտոյ է բարկանար մի այդպիսի մարդու վերայ։ Ձեր փո

կամիք մտածել, թէ այդ բանի համար իսկապէս կարող էր {Աստուած} բարկանալ, որովհետեւ դուք ձեր յիմար աւանդութեններ

- Իհարկէ, չգիտես, բայց դու հարցուր մի ինձանից, {Աստուած} հեռի արասցէ, խեղճ մարդը կարո՞ղ է միթէ մարսել. ը

եսանել կամ լսել շատ ցաւելի է ինձ. արդեօք կը տա՞յ {Աստուած} մի օր, որ ես իմ սիրական ազգը տեսանէի նանրահաւատո

ւ, գնայ եւ իւր երեսի ջրով ծառայէ մի մարդու մօտ. {Աստուած} նորան երեք աւուր մահ տայ, այդ բանը չտայ: Վա

ը: - Թերահաւատութիւն... Թերահաւատութիւն... {Աստուած} քաւեա՛ զիս զմեղաւորս... Աստուած քաւեա՛... Ա

ահաւատութիւն... Աստուած քաւեա՛ զիս զմեղաւորս... {Աստուած} քաւեա՛... Այսպիսի աղօթքներով հեռացաւ ինձանից

անբաղդութիւնը, որի վերայ ուրախացել եմ խիստ շատ. {Աստուած} կեանք տայ դորա պատճառին: Փա՛ռք Աստուծոյ, ազատու

ատուեցայ քո Յիշատակարանից. մնաս բարով յաւիտեան. {Աստուած} քեզ դատաւոր: Բէգզադէ"։ Ոչինչ բան, իհա

յլեւ ճշմարտապէս ազգի վերայ սիրտ ցաւեցնող մարդ է: {Աստուած} տայ, որ շատանան այդպիսի հոգեւոր անձինք եւ թեւ ու

իայն, ժամանակը՝ փոքր. ո՛ր մինին գրես: Դարձեալ {Աստուած} կեանք տայ Պ. Շահբէգին, որ չէ մոռանում ինձ: Երե

ան սահմանը: Գուցէ ձեզ յայտնի չլինի, բայց վկայ է {Աստուած} խօսքիս ճշմարտութեանը, որ ձեր Խալիլ նայիբը, երկա

ան սկզբունք տնկէր ձեր մէջ: Ազատութիւնը ստեղծել է {Աստուած} միմիայն հզօր մարդերի համար, միւս անզօր մարդիկ զր

ծանքից, ուրիշ ոչինչ չեմ տեսել ես մարդերից: Տէ՛ր {Աստուած}, մի՞թէ վերջապէս ծագել է գթութեան օրը: Վերջի

կոյ առաւօտ: Աղօթքի բովանդակութիւնը է մի խնդիր առ {Աստուած}, որ բոլոր Հայերը, պապական դառնալով, միանան պապ

ասանելով, որ եթէ " Հիւսիսափայլի " մէջ գրուի, թէ {Աստուած} կայ, նոքա պատրաստ են եւ այդ ուրանալ: Մի քանի հո

ւնը քանդենք, միւսին գլխակոր վայր ձգենք... - {Աստուած} ազատէ այդպիսի դիւական ընկերութենից, - ասելով հեռ

մ այն մեծ եւ խորախորհուրդ պաշտօնը, որ վիճակել էր {Աստուած} կանանց ազգին լցուցանելու: Հա՛յ կանայք, դուք

մարդու բերանից լսելով այսպիսի խօսքեր: Օրհնեա՛լ է {Աստուած}: Պարոն Տիրատուրեանի առաջարկած խնդիրը շատ մեծ

ց դաւանութիւնը չընդունելով) մեռածների համար, որ {Աստուած} ներէ նոցա անգիտութեան մեղքը: Հրաժարական ողջո

ն: Դու չե՞ս գալիս հարաւէն, Փառան սարից չե՞ս, {Աստուած}, - Այս ասում է մարգարէն Քո սուրբ հոգով ներշնչու

ուած, Կանգնում գահի հանդէպ, ուր Փառաբանւո՜ւմ էր {Աստուած}: Անդ վեցթեւեան երկուսով ԴԷմքն է սքողում սարսափած

ած Ծխում արցունք մարդկային, Իբր անուշ խունկ, առ {Աստուած}, Ալելուներն են հնչում Երկնային ողջ զօրութեանց:

անօթ, յորմէ կայիր ցարդ անփորձ, Մի՛ թշնամի՞ {Աստուած} ի քեզ զայդ ելոյց"։ Զայս առ կոյսն, եւ զնորա իրա

րբ տեսար խելօք գիտուն՝ որ հորերուս ատեթով, {Աստուած} պաշտէր, ժամը երթար, պասը պահէր հաւատքով,

ումնականք ի՛նչ մեծ գիտեն, ի՛նչ իշխան. Ազատ {Աստուած} մեզ ստեղծեց, կասեն կելլան ման կուգան, Բայց

կնահոս։ Թէ հոգի է՝ այն իմ փորն է. Թէ {Աստուած} է՝ միշտ նոյն է, Նորա համար կեանքս առատ

ին, թէ անվախճան այս են կեանք, Որ հաւատա՛յ {Աստուած}, Քրիստոս, թէեւ շատք չեն բաւական"։ ՄԱՐԳԱՐ

Կոյրը ուզեց հաւաստել մեզ Թէ նրա բերնով {աստուած} խօսում էր: Նայեցէ՛ք, տղերք, նորա վ

ինչպէս ես այսօր՝ ծածկված քօղով տխրութեան։ {ԱՍՏՈՒԱԾ} Ո՜վ երկնային խաղաղութիւն, որ մեր խելքո

մօտ մրափէ Թեհերան: Տես Երուսաղէմի մօտ, որ {աստուած} այրեց, Ու անշարժ աշխարհը մեռեալ ծով ասեց,

Աշխարհք խաբեց, զարմացուց, Այդ պատճառով {Աստուած} նորա Աստղի լոյսը խաւարցուց: " Հ

րից հասած գիշերին, Աղօթք է առնում վերեւ առ {Աստուած}. Այլ քո ծագելուց մինչեւ մտանելդ Աչքը ք

պէս սուր սրած, Մի կարճ աղօ՛թք արա շուտով առ {Աստուած} "։ - Միթէ կարելի՞ է...

" Իրաւն ասեմ, չկամէի այդ բանը, Բայց երեւի {Աստուած} այդպէս վճռել էր. Մնաս բարեաւ մինչեւ էգուց,

դ, Որ պատմում ես այժմ մեզ: - " {Աստուած} ինձ սիրտ էր տուել Ապա ի՞նչ բանի համար.

ակուել, Մեծ մարք գործեցին եթէ, Ձեզ, {Աստուած} է հրամայել: Ես ապրել լաւ գիտէի.

նձ մնում է մշտայար: Բայց դու, որ քեզ մարդ տկար {Աստուած} կանչեց ու խնկեց, Մի՛ կարծեր թէ միջաբեկ, Պիտ՚ պա

Ազատութեան կը զոհուի: Գնա՛, եղբայր, {Աստուած} քեզ յոյս, Ազգի սէրը քաջալեր, Գնա՛,

երնից, մի շատ յիմար եւ անշնորհք գիր: Ինչ է նէ, {Աստուած} ընդունելի անէ: 13-ին նամակ գրեցի եղբօրս, մեր տ

գալը եւ երրորդ, որ ցաւ է ինձ, իր տկարութիւնը. {Աստուած} վերջերս բարին անէ: 7-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս հետ

ւթեան մէջ, այո՛, հաւատ չունինք, հաւատալով, որ {Աստուած} ազատ է եւ առաջին լոյս. ուստի եւ ամենայն հաւատ դէ

ի՞նչ օգուտ կարո՛ղ էր քաղել դորանից։ Ո՛չինչ, եւ {Աստուած} վկայ է, ո՛չինչ։ Մարդկային մարմինը երբէք չէ կարո

յժմ, կրկնում եմ, եւ սրտիս երախտագիտութենից դէպի {Աստուած}, ստիպւում եմ ասել հանապազ. " Փա՛ռք քեզ, Տէ՛ր Ա

ծ, ստիպւում եմ ասել հանապազ. " Փա՛ռք քեզ, Տէ՛ր {Աստուած}, որ, խնայելով մարդկութեան տկարութեանը, ստեղծել

ից բաժանուիլ: Նա հառաչելով էր ասում ինձ, վկայ է {աստուած}, որ ես մինչեւ մահս անմեկնելի կը մնայի քեզանից,

ապետներին հրեշտակ անուանել, որպէս եւ իշխաններին {Աստուած} ասացին մարգարէքը։ Իսկ ես, որ ո՛չ հրեշտակ եմ եւ

մենքը իրենց սիրտը զարթեցնելով բարձրացնում են դէպի {Աստուած}. թեւերը բանալով՝ խաչի նման են լինում եւ միաձայն

. " յորում եւ ե՛ս իսկ ճգնիմ անխիղճ միտս ունել առ {Աստուած} եւ առ ամենայն մարդիկ յամենայն ժամ " (Գործք Առաք

է պարծել ինչ պա՛րտիցէ, զտկարութեա՛նն պարծեցայց։ {Աստուած} եւ հայր Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի գիտէ՛ որ է օ

)։ Իսկ խաչուիլը համարւում էր փայտից կախուիլ. " {Աստուած} հարցն մերոց յարո՛յց զՅիսուս՝ զոր դուքն սպանէք կա

համ. 30)։ " ԸզՅիսուս որ 'ի Նազարեթէ՛ զոր օ՛ծն {Աստուած} Հոգւով Սրբով եւ զօրութեամբ... սպանին կախեալ զփայ

ովք Աստուծոյ. եւ ոչ ուրէք գտանէր, զի փոխեաց զնա {Աստուած} " (Ծնունդք, գլ. Ե, համ. 24)։ § 46. " Ե

դք, գլ. Ե, համ. 24)։ § 46. " Եւ օրհնեաց {Աստուած} զՆոյ եւ զորդիս նոցա, եւ ասէ ցնոսա, աճեցէք եւ բա

" (Մատ., գլ. Ժ, հ. 39)։ " Եւ առաքեաց Տէր {Աստուած} հարցն նոցա 'ի ձեռն մարգարէիցն. կանխեալ առաքեաց զ

նացորդ., գլ. ԼԶ, համ. 15-16)։ " Եւ առաքեաց {Աստուած} հարցն նոցա զհրեշտակս եւ զմարգարէս իւր... եւ արհա

համ. 6-7)։ " Եւ ասէ Տէր ցՄովսէս ահա ետու զքեզ {աստուած} Փարաւոնի " (Ելք., գլ. Է, համ. 1)։ " Ո՞չ յ

ռական թարգմանութիւն Ֆրանսիական Chéf d'oevres 'ի. {Աստուած} ընդունելի անէ։ § 73. " Սրեցին զլեզուս իւրեան

այս է յաւիտենական կեանքը, որ ճանաչեն քեզ ճշմարիտ {Աստուած} եւ Քո ուղարկած Յիսուս Քրիստոսը, վկայում է մեր խօ

իսուս Քրիստոսը, վկայում է մեր խօսքին։ Օրհնեալ է {Աստուած}, որին ճանաչելը պարգեւում է մեզ անմահութիւն։ Ուր

յին ամուսնութեան, կամ ինչպէս մի ազգ ասաց, որպէս {աստուած} բանականութեան: Հպարտութեան եւ փառամոլութեան

համար: Ասածիս ապացոյց քեզ ջրհեղեղը, ինչով ջնջեց {Աստուած} մարդկութիւնը, գինո՞վ, թէ ջրով... Քրիստոս ինք

- մտածում էր պ. Մարկոսը պ. Շաքարեանցի մասին: - {Աստուած}, հրեշտակները, սուրբերը, նահատակները թողած, բա

, չկարծեմ, որ եպիսկոպոսները եւս այնպէս իմանան: {Աստուած} լուսաւորեսցնէ քո հոգին, Սիմոն վարժապետ, եթէ դու

պարտ ծառայ Քրիստոսի՝ Մանթուխեանց"։ - Մե՛ծ {Աստուած}, - բացականչեց պ. Մարկոսը, աւարտելով թղթի կարդա

, որ դու մի ընկերութեան նման բան ունիս նորա հետ. {Աստուած} տայ, Աստուած տայ, ես ուրախ եմ, հարստացի՛ր, եղ

կերութեան նման բան ունիս նորա հետ. Աստուած տայ, {Աստուած} տայ, ես ուրախ եմ, հարստացի՛ր, եղբայր, եւ դու

- Ամենայն բանով... նա խելագա՜ր է... վկա՜յ է {Աստուած}, խելագար է: Հաւատացէք ինձ, մի մարդ չկայ, որին

օբսկուրանտ, ամենեքեան եզուիտ... ի՛նչ ասել է, {Աստուած} միմիայն կոմս էմմանուէլին է խելացի ստեղծել: Շատ բ

- Ին՛չ անզգամ մարդ է դա, ի՛նչ չար լեզու ունի. {Աստուած} ազատէ, - ասաց Շաքարեանցը: - Ո՛ր անզգամը խել

ս, պիտոյ է գլորէր ինձ յուսահատութեան ծովը: Բայց {Աստուած} ողորմեցաւ երեսիս ջրին: Վառեցի կրակը, շարեցի քու

խնդրած եմ քեզանից ածուխ գնելու համար: Այժմ, որ {Աստուած} ամենակարողը յաջողութիւն տուեց ինձ, ես պատրաստութ

Մարգարէքը հովիւ չէի՞ն, առաքեալքը ձկնորս չէի՞ն: {Աստուած}, ողորմիր ինձ ասել չուսանողը, այլ, դորա փոխանակ

ողորմիր ինձ ասել չուսանողը, այլ, դորա փոխանակ, {Աստուած}, ես քեզ ողորմիմ ասողը չէ՞ր, որ ծովի վերայ ոտքով

չէ՞ր, որ ծովի վերայ ոտքով վազեց դէպի նաւը, որով {Աստուած}, ողորմի՛ր ինձ աղօթքը ուսուցանող վարդապետը գնում

ին, մեր լոյս հաւատը կը պահպանուէ՞ր մինչեւ այժմ. {Աստուած} կեանք տայ մեր հոգեւորներին, Աստուած նոցա շուքը մ

ինչեւ այժմ. Աստուած կեանք տայ մեր հոգեւորներին, {Աստուած} նոցա շուքը մեր վերայից անպակաս առնէ: Այսպէս

ն բաներով, մի փոքր երկիւղ եւս ունէր, որ միգուցէ {Աստուած} բարկանայ իւր վերայ, ուստի եւ յօժարակամ ընդունեց

գեւորներին, որոնց միջնորդութեամբ կարող էր թողուլ {Աստուած} իւր դիւթութեամբ պարապելու մեղքը: - Մեք այս բ

նի իմ համար, եթէ խառնել եմ իմ գոյքի մէջ"։ - Թէ {Աստուած} սիրում ես, ձեռք վեր առ այդ բաներից, մեք լաւ ճան

ք վեր առ այդ բաներից, մեք լաւ ճանաչում ենք քեզ, {Աստուած} տայ, որ բոլոր երեսփոխանք այն հոգին ու հաւատը ուն

րագալուցի գրքերը բացի առաջինից, " Ի սկզբանէ արար {Աստուած} " եւ բացի վերջինից " Յամին ութուտասաներորդի"։ Ե

դերից էր, որոնք դեռեւս զարմանում են, թէ ինչպէ՛ս {Աստուած} ստեղծել է աշխարհը առանց մի օգտի ակնկալութեան, եւ

ան շնչառութիւնը դժուարացել է... Նա ազգասէր է. {Աստուած} կեանք տայ, Աստուած հաստատ պահէ, որ ազգը սիրելով

արացել է... Նա ազգասէր է. Աստուած կեանք տայ, {Աստուած} հաստատ պահէ, որ ազգը սիրելով, կառքերով ման գայ

ես գիտեմ, որ նա կազմել է իւղից եւ պատրոյգից, որ {Աստուած} ստեղծել է. եւ եթէ այս պատրաստութիւնքը չլինէին,

հարցրեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ո՛ր կողմ... {Աստուած} յաջողէ: - Տիկի՛ն, առակ կայ, ասում են, թէ "

Շատ բարի, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - {Աստուած} ընդունելի առնէ. բայց, որդի՛ս, բանը այս է, որ

արա, զաւա՛կս, ողորմութի՛ւն, - կրկնեց պառաւը, - {Աստուած} բարի դուռ բանայ քեզ: Մանուշակը նշանացի արեց

նալու համար: - Մարիկս, - պատասխանեց աղքատը, - {Աստուած} օրդ երկայն առնէ... Բայց ես խաբեբայ չեմ, եւ Աս

ած օրդ երկայն առնէ... Բայց ես խաբեբայ չեմ, եւ {Աստուած} վկայ է, որ խաբեբայ չեմ: - Երդում պէտք չէ, -

ու տաս, ժամուց չի լինի: - Շատ բարի, հոգիս, {Աստուած} օրդ երկայն առնէ... - Նա երկար հասակով երիտա

ագնուած: - Շատ բարի, - պատասխանեց պառաւը, - {Աստուած} անփորձ պահէ, շատ խնդաս: Աղքատը հեռացաւ: Ման

, - որ շուտով հարս առնենք քեզ, զաւա՛կս, ի հարկէ {Աստուած} բարի պսակի արժանի առնէ, բայց ես չգիտեմ, այժմ մէ

ը գայ, նորա հետ կը խօսենք, տեսանենք ի՞նչ կը տայ {Աստուած}: Մանուշակը կարմրեց եւ սրտիցը ծածուկ բարկացած

ր դու չէիր, պարոն, բայց մի՛ բարկանար իմ վերայ, {Աստուած} մի օրդ հազար առնէ, ես աղքատ կին եմ... Հետա

ի, թո՛ղ գնայ գայ երթալու տեղերը, յետոյ տեսանենք {Աստուած} ի՛նչ կը տայ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, համարեայ թ

այս է մարդուս արժանաւորութիւնը, մէք գիտենք, որ {Աստուած} սէր է, եւ ով որ սիրու միջում է բնակում, Աստուծո

ւծոյ մէջ է բնակւում, ով որ սէր ունի իւր սրտում, {Աստուած} ունի իւր մէջ: Մարդը պատկեր է Աստուծոյ այն պատճառ

սէր է, քաւ լիցի. սէրը այդպէս յիմար բան չէ, նա {Աստուած} է, ուրեմն այդպիսի կեղտոտ եւ մրոտ բաների մէջ սէր

, բամբասանքով վատնելու այն ժամանակը, որ տուել է {Աստուած} բարի առնելու, Աստուած սիրելու, մարդկութիւնը սիր

այն ժամանակը, որ տուել է Աստուած բարի առնելու, {Աստուած} սիրելու, մարդկութիւնը սիրելու համար, նոցայ խորհ

թէ որքան ուրախացուցիք ինձ ձեր գալովը: - Յոյս {Աստուած}, որ մեր խօսակցութիւնը եւ բարեկամութիւնը լինի յար

վ պահում էր նորան, գործ դնել նեղութեան մէջ, եթէ {Աստուած} մի՛ արասցէ, Մանուշակը առողջանալու չլինէր իւր մօր

ւ ես շատ ուրախ կը լինեմ, ոչ թէ վերայնոցի համար. {Աստուած} մի արասցէ, իմ հարսնութեան ատլաս վերայնոցս սառոյց

ինձ եւս պիտոյ է աշխատէր իւր հրամանովը վարել: Եթէ {Աստուած} յաջողէ այս դրացու աղջկայ մասին մեր մտադրութիւնը,

ղէ այս դրացու աղջկայ մասին մեր մտադրութիւնը, եթէ {Աստուած} տայ ինձ այն օրը, որ ես խունկ ծխեմ դրացու աղջկանը

ծ դրութեան մէջ էր իւր ազգը իմացական մասին։ " Թող {Աստուած} տայ, - գրում է նա իւր նամակների մինի մէջ, - որ ես

այդ կրօնը ամենայն բանականութեան ծիլ, որ դրել էր {Աստուած} մարդու մէջ սորա ստեղծագործութեան րոպէին։ Նա խաւա

ն էին։ Նա տարածեց մարդկային ազգի մէջ, սորա դէպի {Աստուած} ունեցած առնչութեան հայր որդիական գաղափարը՝ ուսու

եւ անպայման հաւատ. հաւատ, ոչ թէ անմիջապէս դէպի {Աստուած}, այլ պապի միջնորդութեամբ, որովհետեւ արքայութեան

կտրուեցան ու գոհաբանական աղօթքներ կատարուեցան առ {Աստուած} ։ Ոչինչ էր պապականութեան աչքումը այսքան մարդե

օտար ազգեր աւերում են Հայաստանը այն պատճառով, որ {Աստուած} բարկացել էր Հայաստանի վերայ, առանց մէջ բերելու ք

ականութեանց իւր առ [անձն իւր], առ ընկերն, եւ առ {Աստուած}, եւ որ ինչ վերաբերին յաստուածայինն վարդապետութեա

քարեղէն եւ փայտեղէն կերտուածոց յորս, որպէս ասաց {Աստուած}, ոչ բնակի ինքն որպէս ի ձեռագործս, այլ ի հեզս եւ

ատիոսը հաւաքեց իւր ընկերքը եւ յայտնեց նորանց, թէ {Աստուած} ուրիշ բանի համար չէ բորբոքել այս պատերազմը, եթէ

յս զօրութեան պատկերը շատ անգամ տեսած էր նա։ Բայց {Աստուած} խաչի վերայ, որ սրբում էր ազատութիւնը եւ հաւասարո

ւն, գորտ, խօսքերով միայն Պապական, իսկ իրողապէս {Աստուած} մի անձն դաւանող եւ մինչեւ անգամ անաստուած, շատախ

թեններից մինի մէջ Յիսուսեան աբեղայք ասում են, թէ {Աստուած} պատժեց Հենրիկոս III-ը Մարշալ Մատինեօնի՝ Յիսուսեա

նտի մէջ պատասխան տալու համար, ասաց նախագահին. " {Աստուած} պարգեւել է մի քանիսին խօսելու շնորհք, ուրիշներին

եւ իմ ժողովուրդի մէջ։ Մեռանելով ահա, աղաչում եմ {Աստուած}, որ իմ յաջորդքը ինձանից բաղդաւոր լինին այս բանի

եւ վերջապէս Խօսակցութիւն (Golloquium) աղօթք է առ {Աստուած}, որի մէջ նկարւում են այն բոլոր զգացողութիւնքը, որ

րջացած տակաւին կորած ու մոլորուած մարդկան մէջից: {Աստուած} քո դատաստանը քաղցրացնէ, Ստեփաննոս վարժապետ, յիր

հետեւելով, (?) բուն իրը փախուցել է, կենդանի է {Աստուած}, որ մենք չենք հասկանում այստեղ մէջ բերված խօսքեր

այց լրջութեան մէջ իրագործուած սէրը: Ինչեւիցէ. " {Աստուած} թողութիւն շնորհեսցէ"։ Գարեգինը շատ է գովու

ես քեզ տրորում, ինչ կարծես կարծի, էդ մի կարծի. {աստուած} դրան քեզ համար չի ստեղծել... ինչ գրուել ա էն պ

"... Ըսենց խորհուրդ արին իրենց միջին, համա, {աստուած} իր բանը գիտի... " (եր. 204): Այս խօսք

էլ զուրկ ենք, էս մի հիքու երեսին ենք մտիկ տալի. {աստուած} մի՛ արասցէ կամ կարկուտը տայ, կամ թրթուռը փչացնի

ւ գործին կենային, հիմի ամէն մինը մի խան կըլներ. {աստուած} տուել ա, ամէն բանները լաւ, հանդները շատ, իրանք

էական խորհրդի հետ... " Մեր տէրտէրներին էլ {աստուած} բարի տայ, - ասում է Գարեգնի բերնով անիրաւ Պռոշեան

ր Լուսաւորչի ժամանակ էլ դեռ իրենց նախահարցը որպէս {աստուած} պաշտում էին Տարօնում: Հայոց ազգի մէջ մտած են չին

է նայում, նա ճըքնում է միայն իր սիրածին հասնել։ {Աստուած} բարի ճամփայ տայ։ Ամբողջ աշխարհը չէ կարող իր ամեն

՝ չէր կարող հասկանալ մի անտեսանելի եւ անշօշափելի {Աստուած} ։ Կարելի՞ է դատապարտել նորան, եթէ նորա հասկացողո

կիւնաքար դարձաւ. " 'ի սկզբանէ էր բանն եւ բանն էր {Աստուած} եւ Աստուած էր բանն. նա էր 'ի սկզբանէ առ Աստուած

րձաւ. " 'ի սկզբանէ էր բանն եւ բանն էր Աստուած եւ {Աստուած} էր բանն. նա էր 'ի սկզբանէ առ Աստուած, ամենայն ի

Աստուած եւ Աստուած էր բանն. նա էր 'ի սկզբանէ առ {Աստուած}, ամենայն ինչ նովաւ եղեւ եւ առանց նորա եղեւ եւ ո՛

աղակում է նահատակ Աբովեանը։ Եւ արդարեւ, բանը {Աստուած} է, արդարեւ ամեն բան նորանով է եղել, նորանով է լ

ւմն եւ փոյթ առ ի վարդապետել, նախ քան զտեսութիւնն {աստուածաբան}: Պարոնը ասում է. " Եթէ կայ եւս մի այդպիսի փոս,

թիւնը։ Պարոնը ինքնակամ, իւր սենեկի անկիւններում {աստուածաբան} դառնալով, մէջ է մտանում կրօնական խնդիրների եւ ծի

է ո՛չ գոն դեւք, զայնպիսիսն նզովէ մեծ տրամաբան եւ {աստուածաբան}, տնօրինող եւ յօրինող Երեւակ հանդիսի, պ. Յովհան

արերի արբեցութենից: Այո՛, պ. Չամուռճեանի {աստուածաբան} եւ տրամաբան լինելու այս նոր ապացոյցը, վերին աստի

ւ եւ Նազազացի Գրիգորի, որ իր շատ շնորհի պատճառով {աստուածաբան} ասուեցաւ, եւ մեր առաքելանմա՛ն նահատակ Հայոց վարդ

կերտուեցայ Սիմոն վարժապետին, այնպիսի կարդացող եւ {աստուածաբան} մարդու: Ի՛նչ գլուխ ունէր, ի՛նչ ուսում ունէր, կ

ստ էի, աստ եւ ոսոխք իմ ութսնիւ չափ առաւելեալք եւ {Աստուածաբան} վերաձայնեալք. զարմանք են զի ոչ ոք 'ի նոցանէ իշխե

Անզգամութեամբ ասեմ, շատ են ոսկերք իմ առ շաղփաղփ {Աստուածաբան} կարծելոցն։ Իսկենտեր պէյ յետ բազում աշխատ առն

որ] հոգաբարձութիւն [ոչ ուրեք տեսանիմք առ ի մերng] {աստուածաբան} [վարդապետաց, որք, վայելելով ի վաստակս ազգին, ա

ով, որ ինքը՝ Օրտիցը, այն ժամանակներում երեւելի {աստուածաբան} էր եւ մեծ փառք էր ճարել Փարիզի Համալսարանի մէջ։

անդ հպատակ էին Պապական աթոռին, երկրորդ՝ երեւելի {Աստուածաբան} եւ կանոնագէտ։ Այսպիսի դիպուածում կարո՞ղ էր արդեօ

ները յաւելացուց, մի նոր եւ պայծառ լոյս ծաւալելով {աստուածաբանական} գիտութեան վերայ: Թող պապանձուին չար լեզունե

առարկայի առաւել մանրամասն քննութիւնների հանդէսը է {աստուածաբանական} գիտութենների մէջ. իսկ մեք առ այժմս Աստուածաբանութ

344 թուականէ մինչեւ ց392 թուականն, իսկ վերջինս՝ {աստուածաբանական} ճառիւք, այլ եւ պատրաստելով զսուրբն Սահակ եւ զՄես

կան դպրութեան եւ ըստ ժամանակին տեսութեանց՝ հմուտ {աստուածաբանական} գիտութեանց. սա թողու մեզ քանի մի Աստուածաբանական

աստուածաբանական գիտութեանց. սա թողու մեզ քանի մի {Աստուածաբանական} ճառս ընդդէմ Յովհաննու Մայրոյ վանեցւոյ եւ աշակերտի

ի: Բազմաթիվ են գրուածք սորա եւ առ ուսումնական եւ {աստուածաբանական} գրուածոցն, հարկաւորեմք պատկառ ակնածութեամբ ասել

րաւիրեցին նորան իւրեանց վանքը։ Վանահայրը մի քանի {Աստուածաբանական} հարցմունք առաջարկեց։ Ի հարկէ նա ոչինչ չ'կարողացա

ւր գտանւում էր Եւրոպայի մէջ հռչակուած Համալսարանի {Աստուածաբանական} ֆակուլտետը։ Նա այս բանը յայտնեց իւր աշակերտներին

իճաբանութիւնքը. եւ արդարեւ 1532 թուականին ստացաւ {Աստուածաբանական} եւ երկու տարուց յետոյ՝ Մագիստրոսական աստիճան։

Մի քանի ժամանակ Իգնատիոսը լսեց Յակոբեանների մօտ {Աստուածաբանական} դասեր, բայց շուտով նորանից յետոյ սկսեց դարձեալ ա

եռացաւ Կասսանօ սարը եւ այնտեղ լսում էր Իգնատիոսից {Աստուածաբանական} դասեր, չ'նայելով, որ ինքը՝ Օրտիցը, այն ժամանա

ողովքի ուղղութիւնը, պարապեցուցանեն նորան զանազան {Աստուածաբանական} չնչին բաներով եւ, այս կերպով մոլորեցնելով ժողովք

այս տէրութեան մէջ, որպէս զի կարողանան տիրապետել {Աստուածաբանական} Ֆակուլտէտին, որի կարծիքը շատ յարգելի էր Պապական

արած, բովանդակ գործը ենթարկեց Փարիզի Համալսարանի {Աստուածաբանական} Ֆակուլտէտի եւ նոյն քաղաքի Արքեպիսկոպոսի վերաքննու

խուզարկու ատեանը դատապարտեց Փարիզեան Համալսարանի {Աստուածաբանական} ֆակուլտէտի վճիռը։ Այս միջոցին հասաւ Կարգի պա

ս կը տեսանենք ներքեւումը։ Փարիզի համալսարանի {Աստուածաբանական} եւ իրաւաբանական Ֆակուլտէտները, դատապարտելով Յիսո

ն՝ 1609 թուականին, յաջողեցաւ նոցա հրաման ստանալ {Աստուածաբանական} ուսման ընթացք բանալու։ Յիսուսեանք մեծ յոյս չ

ներգործութիւնը, որ ունեցան (այսպէս անուանուած) {Աստուածաբանական} -քաղաքական խնդիրների մէջ, որ այնքան երկար ժամանակ

նտի վճիռը, որ զօրութենով Յիսուսեանների քսան չորս {Աստուածաբանական} գրուածքը դահճի ձեռքով կրակի դատապարտուեցան, իսկ

ի՝ որդւոյ սրբոյն Գրիգորի, գրէ տասն եւ ութն ճառս {աստուածաբանականս} եւ բարոյականս, որք ի միասին Զգօն կոչեցան յանուն

սորա ի խնդրոյ Դաւթի երիցուն են սորա եւ այլ ճառք, {աստուածաբանականք} եւ բարոյականք, այլ մեք յառաջ ընթացուսցուք զկարգ

ոցն քահանայապետութեանց. Գրիգորի Նիւսացւոյ՝ բանք {Աստուածաբանականք}. Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ գիրք, եւ այլ բազումք:

ետիկի Եպիսկոպոսը) եւ Պետրոս Օրտիցը, այն երեւելի {Աստուածաբանը}, որի հետ Իգնատիոսը լաւ չէր մինչ դեռ Փարիզումն էր

յելչութեամբ: Նա զարդարուած է այսօր փիլիսոփայի եւ {աստուածաբանի} անուններով. այս անգամ երեւում է նա պ. Չամուռճեա

իցէ ընթեռնուլ հայր Բուզենբաումի, Յիսուսեան կարգի {աստուածաբանի} եւ փիլիսոփայի, իմաստուն գրուածքը, ուրեմն գիտէք

ների նման պատած է ծածկախօսութեան մառախուղով: Այս {աստուածաբանի} աշխատութենների մէջ աոաջին անգամ տեսնում ենք աստեղ

ժոխքի մէջ երեւելի մարդիկ, խորիմաստ փիլիսոփաներ, {աստուածաբաններ}, իմաստուններ, կրօնամոլներ, որոնց եւ ոչ ոք իմ դ

ղէմի միաբանութիւնը։ Պ. Չամուռճեանի կարկատած {աստուածաբանութեամբ} եկեղեցականների գործերը պահւում են Կրօնական ժողովի

որ լուռ մնամ նորա անկրթութեան եւ տեսութենից յառաջ {աստուածաբանութեան} վերայ: Ո՛վ է ասել նորան, որ, կրթութիւն ստանալո

: Ասոնց ամենը մէկ դի: Համախոհաց ծիծաղելի {Աստուածաբանութեան} առանց մատչելու (որն որ արհեստնիս չէ, մօտենալու

աջարկեալ հարցմունս, եւ ո՛չ բնաւ տարակուսել: Ըստ {աստուածաբանութեան} Արեւելեան եկեղեցւոյ, որ հիմնի ՚ի թուաբերութիւն ե

գիտութեան: Եթէ գոյր երկիրս յառաջ քան զ7368 ամս, {աստուածաբանութեան} է պաշտօն ժխտել, թողլով բնական գիտութեան զիւր յառ

ն աբեղայ, բնական աշխարհագրութիւնը խառնափնդորելով {աստուածաբանութեան} հետ, գրել էր, թէ 999 ասպարէզ է այս բնակարանի բա

ազմած մեր մատենագրութեան հարստութիւնը, Պիլուարդի {Աստուածաբանութեան} հատորները, տրամաբանութիւններ, զանազան, ընդարձա

ին շնորհեց della Sapienza անունով Կօլլեգիումի մէջ {Աստուածաբանութեան} ամբիոններ, այլ եւ թոյլ տուեց Իգնատիոսին աշխատել

պրոցական կամ, այսպէս անուանուած, " Աբեղայական " {Աստուածաբանութեան} ուսման ընթացքը ձգւում էր մինչեւ չորս տարի։ Յիսու

, Մխիթարեան համախոհաց իրաւունք պիտի տայ ափեղ ցփեղ {Աստուածաբանութեանց} թերթերը նորէն դարձնելու եւ մեր մոլորութեան տարեգր

աղայի, եւ 'ի Վահան հաւատոյ գրոց եւ 'ի յընդարձակ {Աստուածաբանութենէ} Հ. Մկրտչի աբբայի եղեւ գժտութիւն եւ հակառակութիւն

ամուռճեանին, օրը եօթը ճանապարհ կատարել Բիլուարտի {աստուածաբանութենից} դէպի Թեսաւրոսի փիլիսոփայութիւնը, եւ այս վերջինից

ստուածաբանական գիտութենների մէջ. իսկ մեք առ այժմս {Աստուածաբանութիւն} գրելու միտք չունինք, վասնորոյ թող հերիք լինի մեր

երում։ Նա ո՛չինչ չ'գիտէր. ուսել էր ո՛վ գիտէ ինչ {Աստուածաբանութիւն}, բայց խօսում էր այնպիսի հաւատով, այնպիսի ոգեւոր

ուցանել Կլերմոնդեան Կօլլեգիումի մէջ, ոչ թէ միայն {Աստուածաբանութիւն}, այլ եւ բոլոր այլ գիտութիւնքը։ Զուր էր բողոքում

ութենով հանդէս դուրս եկաւ Յիսուսեանների դպրոցական {Աստուածաբանութիւնը} ։ Զուր տեղը հրամայուեցաւ, որ ժողովքի անդամներից

ւն, որոնք, կարդալով Բիլուարդի, Հաբերտի եւ Ալբերտի {Աստուածաբանութիւնքը}, այլեւ հատ ու կտոր տեղեկութիւններ քաղելով եկեղեցա

ւ փոյթք առ ի վարդապետել, որք նախ քան զտեսութիւնն {աստուածաբանք} ", ողբայր երանելի փիլիսոփոսն Մովսէս, որոյ եւ ըն

ի հինգերորդ դարու անտի, ուրեք ուրեք ՚ի գործ եդին {աստուածաբանք} նոցա: Եթէ ժամանակաւոր առաքումն Հոգւոյն յՈրդւոյ կ

հպարտութիւն, նախանձ եւ այլն եւ որք ի կարգին են։ {Աստուածաբանք} Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, զայսոսիկ մեղս միշտ մահու

յս մասին Լայենէզը եւ Սալմերօնը, որ իբրեւ Պապական {Աստուածաբանք} հասան Տրիդենտեան ժողովը մայիսի մէջ 1546 թուականին

դարձեալ յայտնուեցան այս ժողովքի մէջ իբրեւ Պապական {Աստուածաբանք} ։ Նոցա գլխաւոր միտքը այն էր, որ փոխեն ժողովքի ու

բանագէտ մարդիկ՝ յառաջադէմ հոգեւորականք, երեւելի {աստուածաբանք} եւ քարոզիչք, որոնցով այն միջոցին լցուած էր Ֆրանս

ւմն կրօնական պարտի զհետ գնալ վկայութեանց յայտնեալ {աստուածագիտութեան}: Եթէ գոյր երկիրս յառաջ քան զ7368 ամս, աստուածաբ

րտաքին ներգործողքը նորա վերայ, եւ նա, բնական եւ {աստուածադիր} օրէնքով, այն ժամանակ միայն կարող էր պահել իւր բո

քանի տող յառաջ գրեցի Յիշատակարանիս մէջ: Ստոյգ եւ {աստուածադիր} դաստիարակութիւնը այն է, որ ամենայն ծնող կրթէ իւր

նհասկանալի են բնութեան օրէնքները, սոցա բնական եւ {աստուածադիր} պաշտօնակատարութիւնքը, անտարակոյս, պիտոյ է հրաշք

իւնք եւ համակարգութիւնք է հնարում ընդդէմ բնութեան {աստուածադիր} սահմաններին, քաշքշելով այն օրէնքները, որ մարդու

։ Այսինքն՝ սուրբ Քառասուն մանկանց եւ սուրբ {Աստուածածնայ} ։ Տասն հազար ռուպլի համահաւասար կիսելով, հի

րեպաշտութենէ, բերեալ էի ի Մոսկվայէ զպատկեր սրբոյ {աստուածածնի} յաղագս բոլոր կրպակաց մերոց կարգի, որպիսիք գտանին

շատ անգամ երեկոները իւր ննջարանի մէջ ծունկ չոքած {Աստուածածնի} պատկերի տակ, աղաչում էր նորան եւ խնդրում էր նորա

թիւնը անպակաս լինի վերայիցդ: - Այս նամակը տար {Աստուածածնի} թաղը, գիտե՞ս: - Գիտեմ, - պատասխանեց պառաւը,

խանեց պառաւը, - ամենայն չորեքշաբաթ օր ես գնում եմ {Աստուածածնի} դուռը: - Այն թաղի մէջ հարցրո՛ւ պարոն Շահումեա

լի վերայ, թէ ի՞նչ ջերմեռանդութենով համբուրում էր {Աստուածածնի} պատկերը, որ կախած էր նորա ննջարանի անկիւնում մահ

անկարծ երեւեցաւ նորան Աստուածամայրը։ Ծունկ չոքած {Աստուածածնի} պատկերի առաջեւ երդում կերաւ իւր անձը իւր ծառայութ

ատիոսը, քանի օր, քանի գիշեր ծունկի վերայ մնալով {Աստուածածնի} պատկերի առջեւ, կախեց իւր գլխարկը եւ սուրը սեղանի

, կամեցաւ Իգնատիոսը երդումով կապել։ Այս պատճառով {Աստուածածնի} վերափոխման տօնի օրը, նա աշակերտների հետ միասին հ

ն հաւաքել բաւական վիճակախաղեր եւ միքանի ոտանաւորք {Աստուածածնի} եւ ուրիշ սրբերի վրայ: Գեղացիք, որ առաջ աւելի աւ

եւ երդում կերաւ իւր անձը իւր ծառայութիւնը նուիրել {Աստուածածնին} եւ նորա անունի վերայ պատերազմիլ անհաւատների հետ,

դ գիտութիւնը վեր է քան թէ մարդկային խելքը, եւ թէ {աստուածակոյս} կողմից յայտնուած է նա մարդերին. նոքա Ադեպտք անու

րգիս Ծատուր Աղաւելեան, նոյնպէս թողեալ են յօգուտ {աստուածահաճոյ} շինութեանց ի Նոր Նախիջեւան, որ գոն յօգուտ դպրոցի

ջենաւոր ժամանակով պարգեւում էին իւրեանց գոյքը այդ {աստուածահաճոյ} շինութենների համար, անմահացնելով իւրեանց խնկելի

է իւր անշարժ գոյքի Նոր Նախիջեւանու դպրոցին եւ այլ {աստուածահաճոյ} շինուածների: Նորա ժամանակակից զանազան մարդիկ նոյ

պահել․ եթէ սորանից աւելի կամենանք, ընդունելի եւ {աստուածահաճոյ} բաներ դեռեւս շատ կան, ջրհոր փորել, տանը մնացած

որեւէ վերահսկման: Դպրոցները, հիւանդանոցները եւ {աստուածահաճոյ} միւս ձեռնարկութիւնները, չնայած հետզհետէ ու աստիճ

երը ` եկեղեցիները, դպրոցները, հիւանդանոցները եւ {աստուածահաճոյ} միւս ձեռնարկութիւնները: Նրան էր պատկանում նաեւ մ

է՞ այս ասպարէզը, թէ ո՛չ, յանկարծ երեւեցաւ նորան {Աստուածամայրը} ։ Ծունկ չոքած Աստուածածնի պատկերի առաջեւ երդում կ

թուլացած էին, նորան փոփոխակի երեւում էին երբեմն {Աստուածամայրը}, երբեմն Սրբերը, երբեմն դժոխք եւ սատանայի փորձու

" Ոգի, մարմին եւ ոսկերք ոչ ունի ", - ասում է {Աստուածամարդը}, իսկ մարդը մարմին եւ ոսկերք ունի, եւ այս թանձրո

ով Մանրէզ քաղաքը, որ հռչակաւոր էր իւր վանքովը եւ {Աստուածամօր} հրաշագործ պատկերովը։ Այստեղ Իգնատիոսը արձակեց իւ

ն նշան՝ գլխների վերայ վարդի պսակներով եւ ի պատիւ {Աստուածամօր} եւ այլ սուրբերի հոգեւոր տաղեր երգելով։ Այս կերպո

ակայ գիւղօրայս քանզի տէր Յուսկա դրութիւնն կարօտ է {աստուածային} օգնականութեան: Այնպէս եւ Աղքերմանոյ տէր Բաղդասար

կողութիւն. երկուքը միասին դատապարտելի գործ՝ ե՛ւ {աստուածային}, ե՛ւ քաղաքական օրէնքներով: Ի՞նչպէս կարելի է գով

ծ էակ, դատապարտութեան արժանի ե՛ւ մարդկային, ե՛ւ {աստուածային} դատաստանի առաջեւ: Արի՛ մի փոքր ֆիզիկապէս եւ

իւն է. ամենայն մարդ կարող է պահպանել իւր մէջ այդ {աստուածային} մասնը, եթէ ունէր։ Կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը

չէին յառաջանում գիտակցութենից, եւ Սուրբ Գիրքը՝ {աստուածային} բանը, ողջամտութեամբ հասկանալուց, ընդունելի չէ մ

, հիւրընդունարանը եւ մի սենեակ, ուր կատարւում է {աստուածային} պաշտօնը: Տունը ունի մի բաւական ընդարձակ պարտէզ ա

ը դուրս երեւեցնելու համար: Լուսաւորութիւնն է այն {աստուածային} շունչը, որ աշտարակի օրերից բաժանուածքը միաւորում

մի կապ եղբայրակցութեան եւ սրտակցութեան։ Նա է այն {աստուածային} հուրը, որ ջերմացնում է ամենայն սառն սիրտ եւ պտղա

ը, որով շատ քչերն են օժտուած բնութիւնից ` կարծես {աստուածային} կայծակով ջահաւորուած, այլ միայն եթէ միւս հսկայ ք

աւք յոյժ, քան եթէ բազումք, խիլային ի բնութենէ՝ {աստուածային} գոգցես կայծակամբք ջահաւորեալ, ըստ որոյ՝ եթէ այլ

րօշմեալ: * * * 1) Երես 4. Յատկութիւն {աստուածային} անձանց չէ՛ այն, թե Որդին չէ՛ Հայր, եւ ո՛չ Հոգին

ստովանութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ, յատկութիւնք {աստուածային} անձանց ա՛յսպէս սահմանին. Հայր անեղ եւ անծին, ծն

տալով ո՛չ զխանգարումն հասկացողութեան զյատկութեանց {աստուածային} անձանց, այլ թէ սուրբ հարքն մեր ընկալեալ զհանգանա

քրիստոնէութեան ո՛չ թուլանան վասն որոց սպասահարկեն {Աստուածային} բանին, յար եւ նման այսմ ոչինչ աւելի ծանրանան վաս

ն։ Հնչի՛ր, Մուսա, եռանդով հա՛ր {Աստուածային} քո քնար. Թո՛ղ մի խնդա մայրն Հայաստան,

լոյսի Տապանակ, խաչ, սուրբ հանգանակ, {Աստուածային} խաղաղութիւն: Լի են միշտ, լի քո կողքումը:

ս, Թող հնչէ իմ քնարը: Ինձի փչէ {աստուածային} Նոր զօրութիւն, նոր ոգի, Թռցրու ինձ շ

կնիկների վերայ Սաստիկ մեղք է, արդէն ընդդէմ {Աստուածային} օրէնքին"։ Նա պատժում էր, նզովում էր

մեծարել եւ յարգել հանճարը եւ բանականութիւնը, այն {աստուածային} քուրաները, որոնցից առաջին անգամ դուրս թռան ազատո

ուսուցանելով անհակառակելի ճշմարտութիւնը, տնկելով {Աստուածային} հոգու խաղաղութիւնը, ներգործել է եւ բերել է այն պ

ՄԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ՍՏԱԽՕՍ ԱԲԵՂԱՆԵՐԻՆ ԹՂԹԻ ԱՌԱՋԱԲԱՆԸ) {Աստուածային} շնորհը միշտ լուսաւորում է արդարութիւն սիրողներին

ով Քրիստոսից, որ ասում է " քննեցէք գրքերը ", ) {աստուածային} բանի քննութեանը պարապեցան։ Մեծ շահ համարելով իրե

ելու համար, որ իրենցից խնդրողներին տալ կարողանան {աստուածային} խօսքը, հոգու փրկութեան համար։ Այս տեսակ մարդ

տեղ լաւ եւ առաքինի մարդերի ձեռքի տակ ուսանելով եւ {աստուածային} խօսքի մարգարիտը կատարելապէս իր մէջ ընդունելով՝ վ

ադրութիւնը: 'Ի սուրբ եւ Աստուածընկալ դրանէ... {աստուածային} օրհնութիւնն եկեալ հանգիցէ, ծաւալեսցի ի վերայ ձեր

է եսականութիւն, այնտեղից հալածական է միաբանական {աստուածային} հոգին: Եսական հոգով բան չէ յառաջանում նորա համար

, դուք հետ էք պահել ձեր մօտ նորա ամուսինը, որ, {աստուածային} եւ քաղաքական օրէնքներով, պարտական էր հնազանդուիլ

լսում էին եւ պսակուած ժամանակները, դեռեւս, մինչ {Աստուածային} տաճարի մէջ, այն ահարկու դատաւորի առաջեւ, խոստան

է մարդկութեանը, նա գազան չէ, այլ սէր. սէր, որ {աստուածային} հոգի է, որ քարը եւս կը հալեցնէ, որի ընդդէմ սուր

թիւնը մինչեւ Յիսուսի Քրիստոսի յայտնուիլը)։ Այս {աստուածային} անձը, լոյսը եւ ճշմարտութիւնը, յայտնուելով Հրէաս

ը՝ պատուիրելով քննել նորան։ Այս երկնային եւ {աստուածային} Վարդապետը իւր սրտի վկայութիւնը, իւր ճշմարտութիւն

որով հանդիսացուցանէին զնուիրական պաշտամունս իբրու {աստուածային} բարբառով: Այլ այս պղտորեալ տեսութիւն էր կելոց ի

րոզութեանց այլոց, այլ՝ ի վերայ ճիշտ ծանօթութեան {աստուածային} ամենապարզ վարդապետութեան՝ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քր

եւ անազգասիրութեան միայն. ի նմա բնակի ոգի ինչ ոչ {աստուածային}, որ միջնորմ արկանէ ընդ ընկերս, օցտ է եւ փեռեկտէ

ինչպէս ինքը Իգնատիոսը ասում էր, հակառակւում էին {Աստուածային} հոգուն, որոշեց Փարիզ գնալ, ուր գտանւում էր Եւրո

երայ մեկնում էր խորհուրդներ եւ քարոզում էր երկնքի {Աստուածային} նախասահմանութիւնը։) Բայց Տրիդենտեան ժողովքի սա

, վեցերորդ նիստումը, երբ խօսակցութիւն էր լինում {Աստուածային} գթութեան մարդու վերայ ներգործութեան մասին, նա հե

ն տալիս Աւետարանական Վարդապետութիւնը՝ նորա բոլոր {Աստուածային} պարզութենով։ Եւ այս էր պատճառը, որ Քրիստոնէութի

ին չարչարուած Աստուածը, հալածուած Քրիստոսը, այն {Աստուածային} մանուկը մսուրի մէջ խանձարրած։ Նոքա Յաւիտենական Ք

կատարւում էին այնպիսի հանդիսավեհութեամբ, ինչպէս {Աստուածային} պաշտօնը։ Առ հասարակ ներկայացնում էին զանազան անց

նի հակառակ Յիսուսեաններին, այսինքն՝ թագաւորների {Աստուածային} իրաւունքը, եւ այս կերպով աշխարհական իշխանութիւնը

ո՛չ ապաքէն հաւատացեալների բազմութիւնը անխտիր: " {Աստուածային} եւ երկնաւոր շնորհ, որ միշտ լնու զպէտս սրբոյ սպաս

եպիսկոպոսը ձեռք դնելուց յառաջ վերստին կրկնում է " {Աստուածային} եւ երկնաւոր շնորհը ", եւ վկայ բռնելով նուիրելու

բնութիւնը ե՛ւ Աստուածաշունչը միօրինակ գոյացած են {աստուածային} խօսքով " (Յուստոս Լիբիղ, նամակ 4. տես եւ նորա

ծ լեզուով, կամ Ֆլորենդացուն ստիպել, որ Դանթէի " {Աստուածային} կատակերգութիւնը " լատիներէն թարգմանէ ու կարդայ։

եմ աղճատեալ եկեղեցւոյն Հռովմայ, յորում ոչ այնքան {Աստուածայնոյն} պաշտեն պատուէր հրամանի, որքան դիւրագայթ եւ սխալա

նդամների միեւնոյն մարդկութեան, որ ներկայ էր նորա {Աստուածայնութեան} առաջեւը, ահա թէ ինչ բան յաղթեց հին աշխարհին եւ չ

արզ, եթէ օրինաւոր կերպով քննութեան տակ դրուի մեր {Աստուածաշնչի} թարգմանութիւնը: Անմահ եւ երկնային յիշատակի ա

ն իմ եղիցես"։ Մարգ. Երեմ. գլ. համար 19։ Մեր {Աստուածաշնչի} վկայութիւնը, որ բերինք այստեղ, բա՛ռ առ բառ ուղի

նիչքը) զամենայն մատեանս 'ի ստոյգ օրինակաց"։ {Աստուածաշնչի} թարգմանութեան մասին է խօսում, եւ որովհետեւ ասում

Խորենացին, Կորիւնը եւ ինքը՝ Փարպեցին, խօսելով {Աստուածաշնչի} թարգմանութեան մասին եւ երբեմն էլ գործակից աշակերտ

ինը. գուցէն էլ հարկաւոր չէր, որովհետեւ բովանդակ {Աստուածաշնչի} մէջ, բացի Յովհաննէս Աւետարանչից, ոչ ոք է ասել ա

ր պատմութիւնը մեզ հասուցել է, ապա հարկ էր ինձ մի {Աստուածաշնչի} մեծութենով գիրք գրել, որի վերայ տարիներ պիտոյ էր

Հայաստանի հողում, կարելի եղածի չափ յարմարուելով {Աստուածաշնչի} պատմութեանցը, ապա մեր ասելիքը պիտի հիմնենք մեր հ

երաբար հասկանում է ամէն բան, այնպիսին պիտի որ եւ {Աստուածաշնչի} մէջ հակասութիւնք եւ մինչեւ անգամ աստուածընդդէմ հա

միայն բուն Ս. Գրքի խօսքերը՝ ուղղակի արտագրելով {Աստուածաշնչից} եւ տեղերը ցոյց տալով իւրաքանչիւրի, այլ երբեմն մէ

ածկած" հասկանալու, որովհետեւ ամենահին վկայութիւնը {Աստուածաշնչից} է. "Եւ Համան գնաց 'ի տուն իւր գլխարկեալ" (Եսթեր,

ած է] 23-ին: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ յոյն {Աստուածաշունչ}: Նոյն առաւօտը Կորեան գիրքը դարձուցի: 19-ին նամա

], կաթ[ողիկոսի] կոնդակով Մայիս 1 65 Փանեանցին, {Աստուածաշունչ} խնդրեցայ 5 66 Նազարեանցին, հանդերձ ձեռա[գրով]

հրատ. պ. Թ. Մ. Միհրդատեանց։ Սուրբ Գիրք ( {Աստուածաշունչ} ), Վենետ. 1805, 4 հատոր, հրատ. Հ. Յովհ. Զօ

[Ի սոցա գրաւոր վաստակաց զարդիս հասանեն ի ձեռս մեր {Աստուածաշունչ} մատեանն եւ քանի մի պատմաբանական [մատեանք], իբր ի

, եթէ ուրիշ բան չգիտեն, գո՛նէ պիտի ենթադրել, որ {Աստուածաշունչ} կարդում են։ Մենք էլ այս պատճառով դիմում ենք դէպի

՛ղ դարձուց նորան։ Իմաստութեան մէջն էլ վկայում է {Աստուածաշունչը}, թէ " Սատանայի նախանձե՛լով մահը աշխարհ մտաւ"։

պէտք է միայն ժամի միջոցին անսխալ իմանալ եւ ոչ թէ {Աստուածաշունչը} միշտ ձեռքը բռնած, յիմարացած մարդոց պէս այս ու այ

սելը, թէ Փարպեցին գործակից է եղել Մեծ Թարգմանչաց {Աստուածաշունչը} երկրորդ անգամ թարգմանելիս, որ, ինչպէս յայտնի է

։ (?) Այս ծանօթութիւնը գրելու րոպէիս յունարէն {Աստուածաշունչը} ձեռքիս չէր, որ նայէի, թէ ինչ բառ է գործ դրած այնտ

ւ հարկաւոր փաստերից, որովհետեւ ե՛ւ բնութիւնը ե՛ւ {Աստուածաշունչը} միօրինակ գոյացած են աստուածային խօսքով " (Յուստո

սկ՝ պաշտելի է աւանդութիւնդ զվերաբերելիս կրօնի եւ {աստուածապաշտութեան} ունել խորհրդաբար, եւ ո՛չ հասկանալի ամենայն ում ե

ունքի անունով՝ ի հարկէ խառնելով նորա հետ իւրեանց {Աստուածապետական} Հասարակութեան տեսութիւնը։ Կերպարանագործելով այս

, իմ զովանայր սիրտ անդէն։ Համայնաջինջ ջուրց ողող {աստուածառաք} պատուհաս Զնոյ հանդէպ իմ աչաց պերճ ընտանեօք վ

քը բերելով եւ յիշելով Պաւղոսի խօսքը, թէ. " Թո՛ղ {աստուածասէրքը} ամեն ժամանակ այնպէս ապրին, որ նոցա խիղճը չտանջէ

է ասած. " յիշելով զբանն Պօղոսի, զի յամենայն ժամ {աստուածասէրքն} առանց խղճի մտաց կեցցեն " (եր. 37)։ Ո՛չ միայն

մարդուս երջանկութիւնը սորանից աւելի. " Յայտ լիցի {աստուածասիրութեանդ} ", կը շարունակէ օրհնութեան գիրը, " զի զօր առաքէ

Պետրոս Դանիէլեան, պ. Յակոբ Մատթէոսեան, պ. {Աստուածատուր} Մովսիսեան, պ. ՅակոբՍտեփանոսեան եւ պ. Էմման

որա մտքով եւս չէ անցել: Մեզ մնում է ցանկանալ այդ {աստուածատուր} գաղափարին, իսկ թէ չյաջողի մեզ իրագործել, այն ժա

. խնդրել սոցանից պ. Խազեզեանցի գրքերը կամ դրամը {Աստուածատուր} Դաստակեանց Փարիզ, վառօդապետ Պօղոս պէյի որդի Պետր

, 27 մարտի Գէորգեւսկ ` տէր Սարգիս Տէր-Պօղոսեան {Աստուածատուր} Սիմէոնեան Չոռչաքեանց Բալտազար Էմմանուէլեան Խօճայե

եւ վերջապէս հասուցանել եւ ի մաքուր լսելիս նորին {աստուածարեալ} վեհափառութեան, որ գտանիմ ըստ ամենայնի անծանօթ ն

ՐԵՄ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑԻՆ ԲԱՐՁՐԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄ {ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱԼ} ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑ, Ողորմած տէ՛ր Ինչ ո՛չ

րկրպագիմ գաւազանին, որ զիսն հարկանէ: Ձերոյին {աստուածարեալ} քահանայապետութեան ողորմած տէ՛ր մնամ կատարեալ հպատ

միայնոյ մխիթարութեան թշուառացեալ աղգիս, մնամ {աստուածարեալ} տէրութեանդ ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի Միքայէ

ատճէն գրութեան նորին վեհափառութեան տեառն Մատթէոսի {աստուածարեալ} կաթողիկոսի ամենայն Հայոց ի 14-էն այսր Հոկտեմբ. հ

ն ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ {ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱԼ} ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՅՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ

ՄԱՍԻՆ] ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ՝ Տեառն Տեառն Մատթէոսի {աստուածարեալ} Կաթողիկոսի Ամենայն Հայոց, ծայրագուն պատրիարքի Մա

իւրագայթ եւ սխալական մարդոց, զորս փոքր մի եւս եւ {աստուածացուցանել} ախորժէին դոքա անսխալական (risum teneatis, amici

այր՝ յաւէտ երկնային քաղաքացի քան Նարեկացի, որոյ {աստուածաքարոզ} աղօթք առ մեզ Նարեկ անուանեալ, գործ արդարեւ անզու

արոզելով ճշմարիտ Աստուածը՝ տնկեց այդ ժողովրդի մէջ {Աստուածգիտութեան} եւ քաղաքականութեան սերմեր։ Նայելով այն ժամանակի ա

ւոր կոչմանն ապիկար զանձս առ սպասակարկութիւն գտեալ {աստուածեան} տաճարին. այսու մտօք մատուցեալ զխնդիր նոյն վիճակա

: Այդ միջոցին, նոցա միտք հասկացնող միջնորդը չէր {աստուածեղէն} խօսքը եւ բանականութիւնը, այլ մի տեսակ կատաղի ցնց

ով, անգործ էին կացուցել իւրեանց բանականութիւնը, {աստուածեղէն} մասը եւ, անգէտ, ակամայ հարկադրուելով իւրեանց ստ

տացնէ իւր բանականութիւնը, պիտոյ է ուսանի ճանաչել {Աստուածը}, իւր ընկերը, իւր անձը, իւր ազգը եւ առհասարակ բ

յ դրեցին մի... Եւ պաշտեցին՝ այս է բանականութեան {Աստուածը} ասելով: Բայց մեք, այսպէս շարունակելով մեր խօսակ

է հոգիս: Ցաւի՛ր եւ ողբա՛ այդ ազգը, աղաչի՛ր գթած {Աստուածը} նորա համար, եւ այդ քո բարեմտութեան փոխարէն կը վա

բնական աղօթքով կարող էին նոքա բարկացնել անյիշաչար {Աստուածը}, այլ նորա համար, որ անմեղ աշակերտների սիրտքը կա

, իսկ Ասիան մոռանում է միշտ երէկը. այսօրը է նորա {Աստուածը}, որ պաշտում է, վաղը ի՛նչ կամի թող լինի, ովի՛ բ

հնչում էիր Ապողոնի ձեռումը։ Հայր {Աստուածը} երբ բարկացած Նորան քըշեց շանթահար, Դու

չքն էլ թողեց բաց։ Անձն իմ, օրհնէ այն {Աստուածը}, Որ փրկել է քեզ մահի Երկիւղիցը, որ հա

մոռացան, բայց երկնքի թռչունների նախախնամող բարի {աստուածը} չէ մոռացել մեզ: Նորա հսկողական աչքը մեր վերայ է

առ, ո՞վ արդեօք երկայնամիտ եւ բարկութիւն չունեցող {Աստուածը} դրդելով դէպի այնպիսի ահաւոր բարկութիւն շարժեց, ո

լ քան Աստուծոյ պատուիրանքը, ) քարոզեց ճշմարիտ {Աստուածը} հոգի եւ անկարօտ անպտուղ ծիսակատարութիւնների, զոհ

ր որդիական գաղափարը՝ ուսուցանելով այլապէս չկոչել {Աստուածը}, եթէ ոչ հօր անունով եւ սորանով մերժեց գաղափարը,

Հրէական դպիրքը ստեղծագործել էին, թէ անմօտենալի է {Աստուածը} եւ թէ նորա յարաբերութիւնը դէպի մարդկութիւնը ամենե

անխորհուրդ նանրահաւատութեանը, հրապարակով քարոզեց {Աստուածը} գթած, ներող, անյիշաչար, նախախնամող եւ միշտ պատ

թենից դէպի իւր հայրը։ Նա սովորեցուց Հոգի ճանաչել {Աստուածը} եւ նորան երկրպագութիւն տալ ո՛չ թէ միայն Սամարիայի

րա մահի արդիւնքն էր, որ մարդիկ ճանաչեցին ճշմարիտ {Աստուածը}, իւրեանց անձը, իւրեանց ընկերքը, մարդկութիւնը ե

ց նորան եգիպտական գերութենից եւ քարոզելով ճշմարիտ {Աստուածը} ՝ տնկեց այդ ժողովրդի մէջ Աստուածգիտութեան եւ քաղաք

իայն ձեւի եւ կարգի անուրը եւ պահանջում է դէպի իւր {Աստուածը} ո՛չ թէ մանկական սէր եւ խոնարհութիւն, այլ ստրկակա

չքը այս հասարակութեան մէջ քարոզում էին չարչարուած {Աստուածը}, հալածուած Քրիստոսը, այն Աստուածային մանուկը մս

եռ է գալիս, ուզում ես դորանով քարոզել ինձ այլեւ {աստուածը}, որի գրած օրէնքները, մի ակնթարթում, ինչպէս Երե

եւ Աստուածաշնչի մէջ հակասութիւնք եւ մինչեւ անգամ {աստուածընդդէմ} հայհոյութիւնք գտնէ, երբ խօսք է լինում աստուծու ա

հնութեան գրերի ոճը եւ շարադրութիւնը: 'Ի սուրբ եւ {Աստուածընկալ} դրանէ... աստուածային օրհնութիւնն եկեալ հանգիցէ

ջմիածին: 1848 3. ՄԱՏԹԷՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ {ԱՍՏՈՒԱԾԸՆՏԻՐ} ԲԱՐՁՐ ՍՐԲԱԶԱՆ ՀՈՎՈՒԱՊԵՏ, Բազում ժամանակք են,

եծի երջանկութեան իմում առգրեմ մատուցանել Ձեզ, ո՛ {աստուածընտիր} Հայրապետ, նախ, զորդիական գրութիւն վերասաց պատգ

սի ծննդեան եւ մկրտութեան մի օր տօնելը. գ. Սուրբ {Աստուածի} մէջ խաչեցար վասն մեր յաւելացնելը եւ դ. Դրոշմի խո

ած ճիզուիթական հոգով: - Կեցցէ՜ ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ: Ազատ {Աստուածն} այն օրից, Երբ հաճեցաւ շունչ փչել, Իմ հողանիւթ շ

ց ուղղափառ եկեղեցւոյ այսպէս վարդապետէ. " եւ եղեւ {Աստուածն} կատարեալ՝ մարդ կատարեալ հոգւով, եւ մտօք, եւ մա

րայ, Ֆրանկֆուրտի մօտ ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ Ազատ {Աստուածն} այն օրից, Երբ հաճեցաւ շունչ փչել, Իմ հողանիւթ շ

ջ, որ այսքան տարի Պահել չկարացայ, գիտէ տէր {Աստուածն}... Բայց նախ խոստացիր, հա՛յր իմ հայա

" առ 'ի չգոյէ Աստուծոյ 'ի մէջ Իսրայէլի առ Ճանճիկ {աստուածն} Ակկարոնի դիմեցին"։ Դեռ լա՛ւ է, որ այս հեռաւոր

ացած Նորան քըշեց շանթահար, Դու Պառնասի {աստուածները} ցած բերեցիր Հովուաց պար։ Մի՛ մոռ

էլի վրայ, որ նա ամեն օր չյիշէր Եգիպտոսի շօշափելի {աստուածները}, եթէ այս բոլորը հերիք չէին նաեւ Ահարոնի համար,

.. Մի սարի վերայ... Յետոյ ինքս ինձ գտայ յունական {աստուածների} Ոլիմպոսի վերայ: Մի փոքր ժամանակից յետոյ լսում եմ

յ: - Ի՛նչ մարդ է այդ, Ճակատագի՛ր, - որոտաց {աստուածների} հայրը. - հանդէս եկ եւ համար տուր ինձ, ո՞վ է այդ

մարիոնեայ արձաններով. այնտեղ են բոլոր մարդերի եւ {աստուածների} արձանքը, որ պատկանում են Յունական եւ Հռովմէական

ր Իսրայէլը, որ Եգիպտոսի մէջ տեսանելի եւ շօշափելի {աստուածների} սորված լինելով՝ չէր կարող հասկանալ մի անտեսանելի

ան տակ մնալով՝ էլ չէր կարող տեսանելի եւ շօշափելի {աստուածների} հնազանդուիլ, որովհետեւ նորա իմացական հասակը բարձ

արեան մեջ ալ ամբողջ Քրիստոս է մարմնով, հոգւով եւ {Աստուածութեամբ} "։ Վարդապետութեանս աղբիւր զպապականութիւն ճանաչեմ

նիւթոց, այն է հացին եւ գինւոյն: Մարմին հոգով եւ {Աստուածութեամբ} լինի ո՛չ մարմին, այլ ուրոյն անձնաւորութիւն, բե՛

րութիւն Յիսուսի Քրիստոսի ե՛ւ հոգւով ե՛ւ մտօք, եւ {Աստուածութեամբ}: Ընդ տեսակաւ հացին՝ համաձայն բանից Քրիստոսի, թ

խաչին. բանական հոգի նորա էջ ի դժոխս, անբաժանելի {Աստուածութեամբ}. իսկ մարմինն եդաւ ի գերեզմանի, սապէս, անբաժանե

իսկ մարմինն եդաւ ի գերեզմանի, սապէս, անբաժանելի {Աստուածութեամբ}: Ըստ այսմ եւ մեք ճաշակեմք զմարմին եւ զարիւն Յիսո

ուսի Քրիստոսի, խոստովանեալ ՚ի նոսա զներկայութիւն {Աստուածութեան} եւ ո՛չ զներկայութիւն մարդկային բանական հոգւոյն որ

ԿՏԱԿ ՀԱՄԱՐ 1 ԱՄԵՆԱՍՈՒՐԲ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻԻՆ ԵՒ ՄԻ {ԱՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆ} ՀԱՅՐ ԵՒ ՈՐԴԻ ԵՒ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳԻ Կեցո զիս ներքոյ կ

, եւ երկու բնութիւն կը դալան ենք ընդդէմ նոցա, որ {աստուածութիւնն} ու մարդկութիւնը շփոթեալ ըսին ի Քրիստոս"։ Բուն խ

երբ քո ընթերցողքը կարող կը լինին նայել եգիպտական {աստուածուհու} երեսը՝ առանց քօղով ծածկելու նորան: - Այդ ե՞

Քենելի գրքի կանոններից որը հերետիկոսական է, որը {աստուածուրացական}, որը բարեպաշտ ականջի համար լսելու անպատեհ։ Պապը

"։ Զոր օրինակ՝ հերետիկոսական, սխալական, {աստուածուրացական} եւ այլն եւ այլն։ Պապերը անսխալ եւ անմե

ո՞ր գիրս արդեօք ". - Աւասիկ- ասեն- գիրքն խորհուրդ {Աստուածպաշտութեան} ։ Այս գիրք յեօթանասուն ամաց հետէ տպագրեալ է, զայ

թելադրելով ժողովրդին ներկայ չլինել այն եկեղեցական {աստուածպաշտութեանը}, որ պիտոյ է կատարուէր ամուսնաւոր քահանայի ձեռքով

աստանի, Չինաստանի եւ Եափոնիայի մէջ. - Պարագուայի {Աստուածպետական} Հասարակապետութիւնը. - Յիսուսեանների ներգործութիւն

., գլ. Բ. համ. 7)։ § 64. " Ես ասացի թէ {աստուածք} իցէք, կամ որդիք բարձրելոյ ամենեքեան։ Դուք աւադի

ամ. 1)։ " Ո՞չ յօրէնս ձեր գրեալ է. ես ասացի թէ {աստուածք} իցէք " (Յովհ., գլ. Ժ, համ. 34)։ § 65.

: Եթե կամիք իմ որպիսությունս հարցանել, փառք {աստուծո}, ողջ եւ առողջ եմք ամենեքյանքս, եւ սրբազան հայրն

ռաջ քիչ մը ցրտեց եւ բուք եկավ, այժմ տաք է, փառք {աստուծո}: Ծանի՛ր, եղբայր իմ, Գրիգոր Ղազարյան: Սրբա

ամենայն օր նորոգեմ իմ սրտիս խոցերը, որոնց համարը {աստուծո} միայն հայտնի է: Դուք ձեզի հակառակ խոսում եք. առ

ցանելով, հայտնում եմ, որ այս գիրս գրած ժամանակս {աստուծո} ողորմությունովը ողջ եւ առողջ եմ, նույնպես Ավետիք

ը տասն օրվա հիվանդությունս, ինչեւիցե, այժմ փառք {աստուծո}: Ես հուսով եմ, որ մեր եղբայրական անխարդախ ս

ր չէին եւ այլն, այդ ստությունքը եւ խաբեությունքը {աստուծո} անքննելի նախասահմանության կամքն էր, որ մեր ձեռքո

.. ] ինչպես պիտի որոշեմ իմ ապագան, որ հ[ուսալով] {աստուծո} նախախնամությանը նվիրել եմ իմ սիրեկան Ազգին:

, ամենը մեկ օր չեմ կարող: Է՜հ, տահա ինչ ասիմ. {աստուծո} ասածը ըլլա: Եղբայր քո անբաժանելի Մ. Նալբա

լինելը դու ի՞նչ տեսակ ես հասկանում, մարդը նման է {Աստուծո՞յ}. այդ անկարելի է, եւ ապացոյց չկայ. եթէ հոգու կո

նանի, եւ մենք տեսանեմք զքաջ Հովիւդ մեր՝ զօծեալդ {Աստուծոյ} կենդանւոյ՝ որպէս Հովիւ բարի ի հօտանս գառանց: Ու

նեաց զիս ի ճանկս իւր, զոր թէպէտ եւ ողորմութեամբն {աստուծոյ} ազատեցայ ի մահուանէ՝ բայց հետք ճիրանաց անագորոյն

ներկայանալոյ իմ՝ ի ժամ քննութեանն: Իմ տեառն {աստուծոյ} յաջողութեամբ հասեալ աստանօր եւ իմացեալ զայնց ամեն

պատասխանիս քահանային Բարսեղի՝ դատել ըստ իրաւանց {աստուծոյ} հաւատացելոյ դորին վերատեսողութեան յամենաողորմած

ՉՈԼԱԽԵԱՆԻՆ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐ, ՔԱՀԱՆԱՅ {ԱՍՏՈՒԾՈՅ} ԴԱՐՁՐԵԼՈՅ, Քան զայս յառաջ նամական միայն ծանու

ից ձերոց եւ ձերայնոց: Մեք շնորհիւ արարչապետին {աստուծոյ} գտանիմք համայնովք յողջութեան վիճակի եւ ցանկամք զի

երստին զպաշտօն հոգեւոր եւ կալ մնալ ի սպաս տաճարին {աստուծոյ}: առ այս նպատակ ուղղեալ ես զիմ մտադրութիւն, ընկա

լ եւ զԲեսսելիէլ, զնորոգող եւ զճարտարապետ խորանին {Աստուծոյ}: Իսկ որ ինչ զմէնջ, ճանապարհ մեր յայտ իսկ է ա

յորում զգլուխ խոնարհեալ յանդիման սեղանոյ ահաւորին {աստուծոյ}, ՚ի հրաշակերտ տաճարի մօրն մերոյ սրբոյ Էջմիածնի,

դատապարտւում է Աւետարանի մէջ որպէս անպատշաճ գործ {Աստուծոյ} տան համար, եւ այժմեան բաների կարգը չէր թոյլ տալո

մբասուինք ճշմարտութեան համար, փոյթ չէ, միայն թէ {Աստուծոյ} ձայնը չասէ մեր սրտի մէջ, թէ մեղանչել էինք ընդդէմ

ւթենից եւ շրջապատից, այլապէս, արդար չէր լինելու {Աստուծոյ} տնտեսութիւնը՝ մինը առաքինի եւ միւսը վատթար ստեղծ

ը՝ իւր մօր ձեռքով պիտոյ է կրթուի եւ դաստիարակուի {Աստուծոյ} երկիւղի մէջ. մայրը կաթից յետոյ պիտոյ է կերակրէ ի

անմահ է ստեղծուած. նա իւր կեանքում պիտոյ է նմանի {Աստուծոյ}, որ մահից յետոյ ժառանգէ նորա երկնային արքայութիւ

մահից յետոյ ժառանգէ նորա երկնային արքայութիւնը: {Աստուծոյ} նմանելու համար պիտոյ է լինել առաքինի եւ բարոյական

րթուիլ, յետոյ, սոցա ազդեցութեամբ առաքինանալով, {Աստուծոյ} նմանիլ եւ վայելել մի հոգեկան եւ յաւիտենական երջան

ր ընկերը, իւր անձը, իւր ազգը եւ առհասարակ բոլոր {Աստուծոյ} գործերը։ Նա պիտի սիրէ սորանց բոլորին, եւ այս բա

խաւար մնալով, ապագայումը դառնար մի վատթար մարդ, {Աստուծոյ} եւ մարդկութեան ատելի, այդպիսի մի զաւակի մեղքի հա

եղքի համար նորա թշուառ ծնողը պիտոյ է պատասխան տայ {Աստուծոյ} ահեղ դատաստանի առաջեւ: Հայազգի՛ ծնողներ, զգ

քանչիւր ոք իւր համար միայն կարողանայ պատասխան տալ {Աստուծոյ} արդար դատաստանի առաջեւ, հարկաւոր չէ իւր վերայ առ

։ Ձեր փոյթը չէ ամենեւին, եթէ մի մարդ չէր պահում {Աստուծոյ} պատուէրները, որ Աւետարանի մէջ քարոզւում են Քրիստ

ք ձեր յիմար աւանդութենների համար անտես էիք առնում {Աստուծոյ} բանը: Ձեզանից շատերի տանը գտանւում է Էֆիմերդէ,

՛... - Գլխիդ դիպչի քո Բէգզադէութիւնը։ Ի սէր {Աստուծոյ}, ձեռք վեր առ ինձանից. ականջներս ցաւում են, չեմ

յսպիսի անյարմարութեանը, ահա գտանւում եմ քո մօտ: {Աստուծոյ} սիրուն, նայի՛ր մի Էֆիմերդէն, տե՛ս, ի՞նչ է ասու

венный Канцлер Граф Александр Воронцов. {Աստուծոյ} յաջողեցուցիչ ողորմութեամբ Մեք՝ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ ԵՐԿՐՈՐԴ

1799 թուականին: Բնագրի վերայ " ՊԱՒԵԼ"։ {Աստուծոյ} յաջողեցուցիչ ողորմութեամբ ՄԵՔ՝ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԱՌԱՋԻՆ

ղկազարդի օրը, գնում են եկեղեցի, իսկ այլ ժամանակ {Աստուծոյ} տուն գնալը համարւում է կա՛մ մեղք, կա՛մ ամօթ եւ կ

տոյ է ունենային խաւարի եւ ստութեան հետ: Փառք {Աստուծոյ}, Նախիջեւանը ունի այսօր եթէ ոչ շատ, գոնէ մի քանի

եալը սեպհականութիւն չէ Մարկոսի, Կիրակոսի, այլ՝ {Աստուծոյ}, որին մասնակից կարող ենք լինել Յիսուսի Քրիստոսի

լ Յիսուսի Քրիստոսի ձեռքով: Այս շատ տխուր բան է, {Աստուծոյ} ճշմարտութիւնը հալածւում է իմ թշնամիների ձեռքով,

րի վերայ: Մի՞թէ Նախիջեւանցու սրտից այնքան թռել է {Աստուծոյ} երկիւղը եւ ահը, ազգասիրութիւնը եւ վերջապէս զաւակ

տութիւն ամենայն նեղութեններից, վայելելով, փա՛ռք {Աստուծոյ}, Ռուսաց մարդասէր եւ ՕԳՈՍՏԱՓԱՌ ԿԱՅՍՐՆԵՐԻ շնորհքը

ւնել նոցա գիրը կամ բանը"։ Բայց ազգի մէջ, փա՛ռք {Աստուծոյ}, գտանուեցան մարդիկ, որ սիրեցին ճշմարտութիւնը եւ

օրիդ ես սպասում, ի՞նչ ես փտրում Րեդուտկալէում: {Աստուծոյ} սիրուն, ասացէք՝ ինչպէ՞ս չսիրես այդպիսի մի մարդ

Խորենացին, եւ եթէ բնագիրը անհասկանալի է, փա՛ռք {Աստուծոյ}, շուտով Ռուսերէնը եւս դուրս կը գայ՝ Պ. էմինի ա

դրօշակի տակ զինուորուած է եւ իմ նուաստութիւնը, է {Աստուծոյ} ճշմարտութիւնը՝ անմասն ամենայն ստութենից, խարդախ

յց շատ փոքր, երեւում են այլ մարդիկ, որ հոգիացած {Աստուծոյ} շնչով եւ արձակած իւրեանց ձիւնի պէս սպիտակ թեւերը

իստ շատ. Աստուած կեանք տայ դորա պատճառին: Փա՛ռք {Աստուծոյ}, ազատուեցայ քո ձեռքից, ազատուեցայ քո Յիշատակարա

Կոմս Էմմանուէլ. " Խորհուրդ մարդկան, կամք {Աստուծոյ} ", - ասում է առածը. սորա ճշմարտութիւնը ինձ եւս

համարւում էք ձեր ազգի մէջ ձեր Մարգարէի փոխանորդ, {Աստուծոյ} առաջեւ պարտական էք ընթացք տալ օրինապատշաճ ազատութ

վ, լայն սրտով եւ բազմակողմանի հայեացքով վերջապէս {Աստուծոյ} սեղանի վերայ դրեցին մի... Եւ պաշտեցին՝ այս է բա

եւ գիշատիչքդ Հայկեան սեռին, անմեղաց արեան շոգին {Աստուծոյ} կենդանւոյն առջեւն ելած " բնակութեան ձեր աւերակ լի

քին։ Բայց միշտ մտածում ենք, թէ պատասխանատու ենք {Աստուծոյ} առաջեւ, պատասխանատու՝ խղճմտանքի եւ առողջ դատողո

ի՞նչ բանով արդեօք կարելի է ամաչեցնել Բէգզադէին. {Աստուծոյ} ստեղծած նիւթական եւ իմացական բաների մէջ չկայ մի ա

ութեամբ, ինչպէս երբեմն Մովսէս ցանկանում էր հանել {Աստուծոյ} ժողովուրդը աւետեաց երկիրը: Հա՛յ կանայք, դու

մ, ընկերական հոգին վաղուց թռած է մեր աչքից: {Աստուծոյ} մի նոր շնորհը կը լինի մեր վերայ, եթէ այսուհետեւ

այդպիսի պակաս եւ անկազմ ծնունդների համար... Բայց {Աստուծոյ} սիրու համար ասացէք՝ ինչպէս թողունք հետեւեալ տողե

ակի է կարօտ, եւ մինչեւ այն ժամանակ " Արքայութիւն {Աստուծոյ} բռնաբարի, եւ բռունք յափշտակեն զնա ", մինչեւ այն

ռականաց, վասնորոյ ահա՛ ճշմարիտն խոստովանիմ առաջի {Աստուծոյ}, որ մինչի ներկայ թարեխս ամենեւին ումեք չպարտիմ ի

ասին մին կամքով եւ մին խորհրդով աշխատեսցին ի փառս {աստուծոյ} կատարեալ աստ զգրեալ պատուիրանսն իմ։ Արդ, վերջաւ

ամենօրհնեալ Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ միոյն {Աստուծոյ}, որում փառք եւ երկրպագութիւն մատուցի անզրաւ յաւի

սցէն: Ուստի եւ արդէն իսկ ահա խոստանամ առաջի {Աստուծոյ} եւ մարդկան, ո՛չ եւս իշխել այսուհետեւ ի վերայ յիշ

ւնեանին: Այսու ամենայնիւ զայսոսիկ ինձ պարգեւողին {Աստուծոյ} մատուցանեմ փառս եւ երկրպագութիւնս անզրաւ յաւիտենի

միտքս բոլորովին կատարեալ, կտակս այս գրեցի առաջի {Աստուծոյ} եւ մարդկան, որ յետ մահուան իմոյ հաստատուն լինիցի

նզգա՞յ ես համարում. Եւ տիեզերքը, միթէ, - Գործն {Աստուծոյ}, այս ահա՛, Իմ աչքերի առաջ չէ. Եւ ինքն իսկ չէ՞

յոյժ ընդ այն, եթէ գործք մեր յանդիման առնեն զմեզ {Աստուծոյ}: Եւ ՚ի պարանոցաթաղ լինել մեր ՚ի փարիսականութեան

լինել մեր ՚ի փարիսականութեան, յանտեսել մեր զբանն {Աստուծոյ}, վասն որո՛ց եւ իցէ աւանդութեանց մերոց աղբիւրացել

առ անձնապահութեան իւրեանց, զանցեալ զպատուիրանաւ {Աստուծոյ}, վասն աւանդութեանց քարոզ էին " եթէ ոք ասիցէ ցհայ

արակս եւ ի փողոցս արկին ի վաճառ, յաճուրդ զշնորհս {Աստուծոյ} վաճառեալ: Յայն սակս իղձ լինիմք գիտուն լինել ասաց

մկրտութեան Հայի լայն, զի որդեգրեսցէ զերեխայն Հօր {Աստուծոյ}, եւ որդեգրութիւնդ այդ կատարի ընդ ձեռն լուացման ջ

պատարագին: Խորհուրդ պատարագին հայի, ի յիշել Հօր {Աստուծոյ} զմահ Որդւոյն միածնի, եւ ընդ ձեռն յիշմանս եւ նուի

զ օդոց ես գունեցի երփնորակ, Ընդ ազգ մարդկան {Աստուծոյ} յանդարձ ուխտի նշանակ։ Ես անդ մինչդեռ կրկնածին Եր

աղօթել, Ո՛չ մեղքդ լալ ջերմ արցունքով, ո՛չ {Աստուծոյ} տուն մտնել։ Ճեպըդ նայէ թէ որ լի՛ք է ոսկի ար

, Արտասուաց հետք սրտումդ կա՞յ: {Աստուծոյ} սիրած քաջ զինուորն էր Այնպէս պայծառ ճակատով

Ինչպէս դու, միշտ երկնից արժան, Մարդերի եւ {աստուծոյ} առաջ: Ծածկեալ խորհրդի հոգսերով `

բարութեան Մի մասը վայելելով, Կարելի էր {Աստուծոյ} Փառաւորել անունը։ Եւ չթուլանալո

ր տանջանք պիտի ստանայ. Թէ այստեղ, թէ անդ, {Աստուծոյ} ձեռնից. Յաւիտեան ի հուր գեհենին կը մնայ"։

ւմ ծերունու... եւ քո, Դատաստանն կայ ձեռին {Աստուծոյ}. Նզովեալ լինիս, դաւաճան ազգի... Կայե

Պապական աբեղայ հակառակուի այնպիսի մի մարդու, որ {Աստուծոյ} փոխանորդ էր, արքայութեան դուռը բացող եւ փակող..

այն, որից մենք ամէնքս առաջացել ենք - մենք ամէնքս {աստուծոյ} որդիք ենք"։ Այս խօսքերի մէջ հնչում է քրիստոնէու

նութիւն են խնդրում, ասելով. Ազատեցէ՛ք մեզ ի սէր {աստուծոյ} այս ողորմելի դրութենից. չէ՞ որ մէք Հռոմի որդիքն

է խօսում երջանիկ ծերունին. " Իսկ Վահան զեկեղեցիս {Աստուծոյ} լուսազարդեալ նորոգէր, զպաշտօնեայս ուխտին մեծարել

ո՛հ եղանք գտնուածով։ Յայտնի է, թէ " առ 'ի չգոյէ {Աստուծոյ} 'ի մէջ Իսրայէլի առ Ճանճիկ աստուածն Ակկարոնի դիմեց

ունը Ս. Գրքից։ " Եւ գրեցից 'ի վերայ նորա զանուն {Աստուծոյ} իմոյ, եւ զանուն քաղաքի Աստուծոյ իմո՛յ զնո՛րն Երո

երայ նորա զանուն Աստուծոյ իմոյ, եւ զանուն քաղաքի {Աստուծոյ} իմո՛յ զնո՛րն Երուսաղեմի, որ իջանելոց է յերկնից Ա

(Նոյն եր. 332)։ " Եւ տեղին այն տաճար լիցի {Աստուծոյ} եւ տուն աղօթից խնդրուածոց ամենայն հաւատացելոց եւ

եան " (եր. 333)։ " Շինեսջի՛ր տաճար անուանն {Աստուծոյ}, 'ի տեղւոջն որ քեզ ցուցաւ, որ սիւնն հրեղէն ունէ

ռին 'ի Վաղարշապատ քաղաքի... եւ նկատեալ տեղի տանն {Աստուծոյ} զցուցեալն նմա յԱստուծոյ 'ի տեսլեանն, զյառաջագոյն

առաջագոյն դրոշմեալն իւր եւ կանգնեաց անդ զեկեղեցին {Աստուծոյ} " (եր. 375)։ Այս պարզ եւ բնա՛ւ երկբայութեա

զի ոչ եմք իբրեւ զայլսն, որ վաճառական լինին բանին {Աստուծոյ}. այլ իբրեւ 'ի հաստատութենէ, այլ իբրեւ յԱստուծոյ

րեւ 'ի հաստատութենէ, այլ իբրեւ յԱստուծոյ, առաջի {Աստուծոյ}, 'ի Քրիստոս խօսիմք " (Թուղթ Պաւղ. առ Կորնթ. ե

մարենք այսքանը։ § 13. Բնագիրը. " Եւ հաւատոց {Աստուծոյ} առաւել ընդանի " (եր. 39)։ Պաւղոսից է փոխ առնո

է. " ըստ սննդակից գոլոյ ինձ ի մանկութենէ օրինաց {Աստուծոյ} ")։ Փարպեցին այս Թղթի մէջ առհասարակ շա՛տ է

գլ. Ժ. համ. 15)։ § 41. " Տեսեալ որդւոցն {Աստուծոյ} զդստերսն մարդկան զի գեղեցիկ էին առին իւրեանց կանա

նայութեան յաւիտենական. փոխանակ զի քինախնդիր եղեւ {Աստուծոյ} իւրում եւ քաւեաց վասն որդւոցն Իսրայէլի։ Եւ անուն

2, 27-29 եւ 32։ § 45. " Եւ հաճոյ եղեւ Ենովք {Աստուծոյ}. եւ ոչ ուրէք գտանէր, զի փոխեաց զնա Աստուած " (

տ ոչ ունի ժառանգութիւն յարքայութեանն Քրիստոսին եւ {Աստուծոյ} " (նոյն. գլ., նոյն. հ., նոյն)։ § 55.

օնի պատճառով։ " Հրաման տային սուրբ քահանայապետքն {Աստուծոյ} կապելոցն նախարարաց, աղօթից եւ տքնութեանց պարապել

պատմութիւնից. " Եւ Սուրբն Յովսէփ հարցանէր ցայրն {Աստուծոյ} Ղեւոնդ, թէ գիտեմ, թէ հասեալ գայ ի մեզ Վասակ, լ

եւ շարժառիթը։ Արի՛ք, ուրեմն խառնենք մեր աղօթքը {Աստուծոյ} քահանաների եւ տաճարի սպասաւորների աղօթքի հետ եւ խ

, սիրական, գնա՛ խաղաղութեամբ դէպի խաղաղութիւնը։ {Աստուծոյ} հրեշտակը քեզ առաջնորդ. նա թո՛ղ հասուցանէ քեզ այն

ընդունում: Ես մարդ եմ, լաւ նայիր իմ վերայ, ես {Աստուծոյ} պատկեր եմ, ես բանականութիւն ունիմ, եւ այս խօսքե

կառ, որ փայտից էր շինած, որ ո′չ հոգի ունէր, ոչ {Աստուծոյ} պատկեր էր, այդպիսի մի չնչին էակ, ասում եմ, տան

մ այդ բանի վերայ, եւ հայհոյութիւն չէ՞ր իմ կողմից {Աստուծոյ} շնորհին, որ տուել էր ինձ, մինչ մի բուռն հողից գ

գետնի հետ չհաւասարել իւր մարդկութիւնը, չանարգել {Աստուծոյ} շունչը, որ փչել էր մեր վերայ, մեք պարտական ենք

.. ի՞նչ կ'առնուս գորտի նման ջուր խմելուց. ջուրը {Աստուծոյ} ձեռքին մի գործիք է, չարագործ մարդիկ պատուհասելու

յ եւ անզգայ ցնցողական զարկողութիւնք: " Փա՛ռք {Աստուծոյ}, - ասաց պ. Մարկոսը, - գոնէ՛ քնեց: Արի մի գնամ

քէն տոմսակումս գրել էի հրաւիրելուս պատճառը. փառք {Աստուծոյ}. ի՛նչ վախենալու բան կայ. պիտոյ էր ուրախանալ:

շատ խելացի մարդիկ եղած են դորա սպասաւորք: - {Աստուծոյ} սիրուն, ցոյց տուր ինձ այդ թուղթը, ես շատ ուրախ

ցէք միով հայր մեղայիւ զաշխատողս, զներքեւեալ ոգիս {Աստուծոյ} ծառայից ծառայ զՄանթուխէանց: Ալքիմիայի սկիզբը

ակ, երբեք չէ մտածում, որ այդ մարդը եւս իւր նման {Աստուծոյ} ստեղծած էր, այլ իսկոյն ծնուցանում է իւր եւ այդ մ

ղաղակում են օրագիրքը եւ հեղինակները: - Ի սէր {Աստուծոյ}, ձեռք վեր առէք այդպիսի խորհրդից․ եթէ կամիս, որ

սկ ազգի բաները, եկեղեցու բաները թող հոգան. փառք {Աստուծոյ}, կաթողիկոս ունինք, Լուսաւորչի յաջորդը, պատրիար

րդուն: - Բարեւ, ծերունի, - ասաց նա: - {Աստուծոյ} բարին, - պատասխանեց խօսակիցը: - Դարձեա՞լ գե

եղեցուց, որպէս տարեկան ռոճիկ, - երեսուն մանէթ. {Աստուծոյ} համար ասա՛, կարելի՞ է այդքան գումարով ապրիլ, տո

ը պիտի խոսէ միմիայն իւր հետ, իւր հոգու հետ, իւր {Աստուծոյ} հետ: Այդպիսի նուիրական րոպէներում մարդը հրաժարւո

՚աւարտուէին վերջապէս իւղը եւ պատրոյգը: - Փառք {Աստուծոյ}, մի ուղիղ մտածութիւն լսեցի քեզանից, - ասաց Շահու

ւնճի-օղլուն, - որ դու, մարդը, որ հոգի ունի, որ {Աստուծոյ} պատկեր է, հաւասարեցիր մի ճրագի հետ, որ մարդու ձ

՞ս է Վարդ-խաթուն խնամուս առողջութիւնը: - Փառք {Աստուծոյ}: Խօսքերը վերջացան եւ տիրեց մի քանի րոպէական լ

ինչ որ խնդրել եմ, ուխտ դնելով, ստացել եմ, փառք {Աստուծոյ}: - Շատ բարի, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկ

երմ-ջերմ համբուրեց: - Խորհուրդ մարդկան, կամք {Աստուծոյ}, - շարունակեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ես նորա հ

ում, միայն գիտեմ, որ բարի աղջիկ պիտոյ է լինիս. {Աստուծոյ} օրհնութիւնը անպակաս լինի վերայիցդ: - Այս նամա

ց Շահումեանցը տիկին Թիւթիւնճի-օղլուից: - Փառք {Աստուծոյ}: - Շատ ուրախ եմ: - Այդ դատարկ բաներ են, -

ժանաւորութիւնը այս է գլխաւորապէս, այլեւ պատկեր է {Աստուծոյ}: - Փոքր ինչ նման պատասխանեցիր, բայց ոչ կատար

ն, - ես միայն գիտեմ վերջապէս, որ մարդը պատկեր է {Աստուծոյ}: - Եւ այդ պատկեր լինելը դու ի՞նչ տեսակ ես հաս

կարծիքներով ամենայն մարդ որ հոգի ունի, պատկեր է {Աստուծոյ}. մի՞թէ մի չարագործ, մի աւազակ, մի մարդասպան կա

զակ, մի մարդասպան կարող է համարձակուիլ ասել, թէ {Աստուծոյ} պատկեր էր: - Չարագործութիւնը եւ յանցանքները ա

ղլուն. - նա նորանց փոխանակ պատիժ կը ստանայ, բայց {Աստուծոյ} պատկեր լինելը ես միշտ ընդունում եմ: - Սխալ է

ինքդ կ՚ասէիր, թէ արժանաւոր մարդը միայն պատկեր է {Աստուծոյ}, իսկ անարժանը ամենեւին ոչ: Այս միջոցին Մանո

ուսաւորէ. եթէ նա այն մտքի անդաստանը, որ նոյնպէս {Աստուծոյ} տուրքն էր, մշակէ եւ պտղաբեր շինէ. եթէ նա վերջապ

Աստուած սէր է, եւ ով որ սիրու միջում է բնակում, {Աստուծոյ} մէջ է բնակւում, ով որ սէր ունի իւր սրտում, Աստո

ւր սրտում, Աստուած ունի իւր մէջ: Մարդը պատկեր է {Աստուծոյ} այն պատճառով, որ կարող է սիրել, եւ այս ոչ այնպի

կեանքը դնել սիրու համար: Մէք ինչպէ՞ս կը լինէինք {Աստուծոյ} պատկեր, եթէ նա սէր է, իսկ մէք միանգամայն մարմնա

ն մարմնացեալ ատելութիւն, եթէ կամենում ենք նմանել {Աստուծոյ}, ապա պիտոյ է եւ նորա գործերը եւս գործէինք: Մարդ

եւ նորա արժանաւորութիւնը. այսպիսի դիպուածում նա {Աստուծոյ} պատկեր է, ապա թէ ոչ, առանց Աստուծոյ գործերը գոր

պուածում նա Աստուծոյ պատկեր է, ապա թէ ոչ, առանց {Աստուծոյ} գործերը գործելու եւ դեռեւս լցուելով ամենայն տեսակ

լցուելով ամենայն տեսակ մոլութեններով ասել, թէ " {աստուծոյ} պատկեր եմ " սուտ բան է, եւ այդտեղ պատկերի բան չկ

շատ սէր հասկացող մարդիկ լինելով, իրաւունք ունէին {Աստուծոյ} նմանել: Այդ ի՞նչ սէր է, որ դուք դնում էք այդտեղ

ինետուն եւ խօսիմ արաղավաճառի հետ... Ուրեմն այդ {Աստուծոյ} պատուէր կատարե՞լ է, քա՛ւ լիցի: - Ճշմարիտ է ա

, այլեւ անզգամութիւն ուսուցանելու ամբիոնը: Փառք {Աստուծոյ}, որ այդպիսի բան չկար աշխարհի երեսին եւ Վարդ-խաթո

Կտրած էր այնուհետեւ Մխիթարի յոյսը մարդերից։ {Աստուծոյ} անքննելի տնտեսութեանը յանձնելով իւր անձը եւ իւր բ

Պաւլոսը Պապ, յուսալով իւր անմեղանչականութեան եւ {Աստուծոյ} երեսփոխան լինելու վերայ, արձակել էր, ընդունելի

ագործեցին գաղափարներ կենդանութեան աղբիւրի մասին՝ {Աստուծոյ} մասին։ Թէ ի՛նչ կերպով Աստուծոյ մասին հասկացողութ

ն աղբիւրի մասին՝ Աստուծոյ մասին։ Թէ ի՛նչ կերպով {Աստուծոյ} մասին հասկացողութիւնը, ուրեմն եւ կրօնը, ժամանակ

անդութիւնքը, որ յարգի էին այն միջոցին առաւել քան {Աստուծոյ} պատուիրանքը, ) քարոզեց ճշմարիտ Աստուածը հոգի

ւեցած մարգարէների քարոզութեան, հաւատացած էր, թէ {Աստուծոյ} աղեղը միշտ լարուած է, թէ նա մեղաւորների ատամները

աշտօնեայքը, որոնց ձեռքով միայն կարելի էր մօտենալ {Աստուծոյ} ։ Այս քարոզութենների միայնակ խորհուրդը էր փարիսեց

ւթիւնը։ Դոցա փոխանակ տարրացուց այն գաղափարը, թէ {Աստուծոյ} բանը, շնորհը, ներողութիւնը եւ այլ կրօնական պիտո

րից քարոզում էին իւրեանց անձը անմիջական երեսփոխան {Աստուծոյ}, աշխարհի վերայ, եւ այն՝ անսխալելի եւ անմեղանչա

. մի՞թէ պապերը անվայել գործեր էին գործում, մի՞թէ {Աստուծոյ} անմեղանչական երեսփոխանքը, որ ընտրւում էին Հոգով

ամենայն իրաւունք աշխարհի երեսին, որ ցած էր միայն {Աստուծոյ} իրաւունքից, երբէք համարուած չէ եւ համարուելու չէ

էին բռնակալութիւն եւ ստրկութիւն, որի գլխաւորը, {Աստուծոյ} ամենակալի երեսփոխան քարոզելով իւր անձը, նոյն պատ

իւը պահանջում էր ժողովրդից, որ պարտական էր միայն {Աստուծոյ} հատուցանել, որի մոլեկրօն աբեղայքը՝ այդ ստրկութե

պապականութեանը, սա իսկոյն պատրաստ էր անտես առնել {Աստուծոյ} ձայնը, Քրիստոսի պատուէրը։ Շատ օրինակներ կան պատ

ոնեայ մարդ համաձայնելու է, թէ այս բանը ընդդէմ էր {Աստուծոյ} օրէնքին։ Բայց պապը խոստանում է կատարել Հենրիկոսի

, զոր արժանն է, բազուկն արդարութեան, ժողովուրդն {Աստուծոյ} չեն խորտակեալ։ Գիտասջիք, զի ազգն համօրէն յոտին

եւ հեղձուցանեն գործով, եւ զի մխիթարիմք փառս տուր {Աստուծոյ}. զի որ քրիստափոր անուանիմ քրիստոնեայ եմ. այլ առ

տ քրիստոնէական արդար խղճմտանաց, տալով զԱստուծոյն {Աստուծոյ}, զմարդոյն մարդոյ, տացուք առնն զոր ինչ քաջ իրաւա

դով]: Նոյն բան է եւ զհին հայկականէն: Բայց ի սէր {Աստուծոյ} հարցանեմք աստանօր թէ զի՞նչ իմանան ուսումնականք հա

ամեցեալ հասկանալի կացուցանել Հայ ժողովրդեան զբանն {Աստուծոյ}, տպագրեցին վասն մեր Հայոցս յամի 1836 ի Մոսկվա զՆ

եւ ի մերայոց ոք նախանձաւոր գտեալ տարածելոյ զբանն {Աստուծոյ}, առողջ հոգւով, եւ հմուտ ձեռամբ ընծայէր Ազգին զբ

ոյն անձուկ ճենճերեալ, դառնայ յառանձնութեանն վայր {Աստուծոյ} Ամենակալի թողեալ զիրսն ապաստան: Յաւուրսն յայնոսի

անութեանց Մեծին Մովսիսի, յորոց անպարապ գտաւ այրն {Աստուծոյ} gխորին ալեւորութիւն, դուցէ եւ այսոքիկ իսկ են մա

իթարեան հարց, իսկ միւս ճառք նորա ի վերայ Հոգւոյն {Աստուծոյ} եւ Համբարձման Քրիստոսի գտանին կամ ենայն Ճաշու գիր

րանեանի, Լուդովիկոս XVի, եւ այլն եւ այլն, բայց {Աստուծոյ} ողորմութիւնը հասանելով, հանգամանքների դժուարութի

նէր։ Իգնատիոսը ուրախ էր, որ պիտոյ է չարչարուի՝ {Աստուծոյ} փառքին նախանձաւոր լինելով։ Բայց երբ բերեցին նորա

նա. " Ա՛յ անբաղդ, ո՞ւր ես գնում, չե՞ս տեսանում {Աստուծոյ} պատուհասը քո գլխի վերայ։ Գնա՛ լցուցանել քո պիղծ

առն ջրի մէջ, որ իմ չարչարանքովը հեռացնեմ քեզանից {Աստուծոյ} բարկութիւնը"։ Իգնատիոսը այս միջոցներում կար

ի ամենայն բարութեններից, եւ նուիրեն իւրեանց անձը {Աստուծոյ} բանի քարոզութեանը անհաւատների մէջ։ Այս խորհրդով

թենիցը բացականչեց " Spiritus Dei est hic " (Հոգի {Աստուծոյ} է այստեղ) եւ երեք Կարդինալի վերահասութեանը յանձն

ն իւրեանց առաջեւումը ո՛չ թէ մի հասարակ մարդ, այլ {Աստուծոյ} մարգարէ, որ իբրեւ դաբիրայ եռոտանու վերայ մեկնում

սման ընթացքի մէջ միայն երեք կամ չորս օր կարելի էր {Աստուծոյ} վերայ խօսել (quaestiones de Deotridui aut quatri

ը, որ վերաբերում էր սկզբունքների (principia), {Աստուծոյ} գոյութեանը եւ մշտնջենականութեանը։ Դպրոցական կամ

Յիսուսեանք տարածում էին սուտ ու խաբեբայ կարծիքներ {Աստուծոյ} մասին, քարոզում էին սուտ եկեղեցի։ Իննովկենդիոս

։ Ամենայն հարս ունէր կախած իւր վզից Ողջախոհութեան {Աստուծոյ} պատկերը, այն խորհրդով, թէ նոքա պատրաստ էին արդէ

կան հաւատը։ Ի՞նչ կարօտութիւն ունէր Հռովմ այնպիսի {Աստուծոյ}, որ զգեստաւորած էր ոսկով եւ զօրացած կարողութենով

նդը։ Պատերազմը այս խնդիրի վերայ, թէ Կօնֆուցիուն {Աստուծոյ} պատիւ տալը քաղաքակա՞ն, թէ՞ կրօնական գործողութիւն

նամակը՝ գրած դէպի Սիկստոս V-ը։ " Հենրիկոս, {Աստուծոյ} ողորմութեամբ թագաւոր Ֆրանսիայի եւ Նավարրայի, թագ

ինչ բանով իւրեան նախորդներից պակաս չէ, յոյս ունի {Աստուծոյ} օգնութենովը վրէժխնդիր լինել այն անպատւութեանը, ո

է Յիսուսեան աբեղաների խորհրդով ձեռք էր բարձրացրել {Աստուծոյ} օծեալի վերայ։ Յիսուսեանների եւ Դուքս դ'Էպերնօնի

եանի հետեւողների վերայ, որ դատողութիւն էր գրել " {Աստուծոյ} բարութեան մասին, վերաբերեալ դէպի մարդկային ազատո

եցիք ինձ, ո՛չ ես, այլ դուք պիտոյ է պատասխան տաք {Աստուծոյ} առաջեւը. նա գիտէ, որ ես բարի ցանկանում էի Հռովմ

րի տները եւ հաւաքելով Յիսուսեանները՝ կարդում էին {Աստուծոյ} փոխանորդի՝ անմեղանչական Պապի կոնդակը Կարգի ջնջու

հոգու դատակնիքն է, բայց ես չեմ զղջում, ես առաջի {Աստուծոյ} պարտական էի դուրս տալ նորան"։ Արդարեւ Կարգի ջնջ

սկ Պապը մարդ է, միմիայն անսխալելի եւ անմեղանչական {Աստուծոյ} ձեռագործ. ուրեմն Պապը, մարդ լինելով, անսխալ է եւ

արդիկ հաւասար իրաւունքներով դուրս եկան արարչագործ {աստուծոյ} ձեռքից: Մարդկային օրէնքը դրուեցաւ, թէպէտեւ շատ

աւատում ենք, թէ սերովբէներ սպասաւորում են ահաւոր {աստուծոյ}, որի առաջ եւ սոսկալի յանցանքներով դրոշմուած մի ա

) - " Նուրին (Լազարէ) էլ չեն ման ածում, բալքի {աստուծոյ} սիրտը քաղցրանայ վրըներս, մի լիս ու ճար անի"։ Ս

րարչի մեծութիւնը եւ փառքը. " Երկինք պատմեն զփառս {Աստուծոյ} եւ զարարածս ձեռաց նորա պատմէ հաստատութիւն"։ Արա

յ իմո՛յ զնո՛րն Երուսաղեմի, որ իջանելոց է յերկնից {Աստուծոյն} իմոյ. եւ անուն նորա Նոր"։ Յայտն. գլ. Գ. համ

աստված քեզ կատարյալ առողջություն պարգեւե, ամառն {աստուծով} կտեսանենք եւ այս բաները կմոռնանք։ Քո եղբայր

մանակով Սահակն ալ պիտի գա, միասին կգանք երեքս էլ {աստուծով}: Այս գիրիցս քանի մի օր առաջ մի գիր գրիլ եմ օֆիցե

րդ դարը, բայց այդ պարոնները փորձով կտեսանեն. եւ {աստուծով} առաջին անգամ մեր օրագրի վերա, թե ժողովուրդը փոքր

րությունը դարձնել այս բանի վերա թող մի փոքր [բաց] {աստուծով} նոր կաթողիկոսի նստելովը, նորա [բաց] եւս կըսկսե յ

ժմս այսքան, մինչեւ հետեւյալ նամակս: Ողջ եղիր {աստուծով} հանդերձ, եւ սմ ենակալ տերը թող լինի քեղ պահապան

Փոթի, եւ անտի, թէեւ բազմապատիկ նեղութեամբ, այլ {աստուծով} անվտանգ հասի ի Կոստանդնուպօլիս: Անդէն ըստ պա

զորս ներկայ ունիմ եւ կամ զորս այնուհետեւ ստացայց {Աստուծով}, այսինքն զկնի մահուան իմ, ամենայն որ ինչ կայք գ

նս 41531/2 փարդաւ քոյր ջուքամում ինձ հետ տարայ որ {Աստուծով} անվնաս Կալկաթայ հասանելէս հանդերձ յիշեալ եափանու

եւս անցեալները, որ խօսում էինք, ասաց թէ ամառը {Աստուծով} Մանուշակի հարսանիքը կը կատարենք. բարով փեսաներս

Կարապետ, որտեղից Կովկասու վերայով կը վերադառնամ {Աստուծով} մինչեւ օգոստոսի 15: Այսքան ծանօթութիւն տալուց

երեւելի եւ պայծառ երեւին, այսպէս էլ իմաստուն եւ {Աստուծու} պատուէրներին տեղեակ մարդիկը, Ղազարի գիտութեան մա

նորա գիտութեան աղբիւրից եւ արդարութիւն պտղաբերեն {Աստուծու} ։ Հայոց երրորդ պատմութիւնը) իմ երանելի Ղազար

ասացէ՛ք, թէ անպիտան ծառաներ ենք)։ Բայց ինչի՞ {Աստուծու} հոգեւոր մշակ սուրբ Պաւղոսը, նեղանալով երբեմն այն

ամի՛տ, արդարասէ՛ր եւ ճշմարտասէ՛ր մի մարդ ես, եւ {Աստուծու} հաւատքին առաւե՛լ մօտ ծանօթ), ինչպէս եւ քո ամեն

ռնկութեամբ էր բորբոքուած։ " Տեսա՛ն, - ասում է, - {Աստուծու} որդիքը մարդոց աղջկերքին եւ խառնակուեցան նոցա հետ

տ միասին, գեղարդով զարկելո՛ւ, գետնին ցցելո՛ւ եւ {Աստուծու} բարկութիւնը իջեցնելուն համար։ Ո՞ր բանի պատուհաս

եւ տեսնե՛ն առաջին հարց ապաշխարութեան ճանապարհը։ {Աստուծու} մա՛րդը՝ Ենո՛վքը, որ օրինաւորապէս ամուսնացա՛ծ էր

որ օրինաւորապէս ամուսնացա՛ծ էր, հաճո՛յ գտնուեցաւ {Աստուծու} եւ դէպի անմահական վիճակը փոխուեցաւ։ Նո՛յը, շատ

Եկեղեցին նզովե՛լ եւ դո՛ւրս է ձգել, որոնք հեռացած {Աստուծու} ուղղափառ եկեղեցուց, մինչեւ այսօր վարւում են, ամ

աղօթքով եւ ոչ իր անձի գիտութեամբ պարծենալով։ Եթէ {Աստուծու} ընտիր անօթը՝ Պաւղոսը, Եփեսոսի մէջ հաւատացեալներ

տրուի բերանս բանալու ժամանակ ". արդ եթէ նա, որ {Աստուծու} խորհուրդների հազարապե՛տն էր, աղօթքի էր կարօտում

՛ր պատճառ ես եղած։ Այժմ, տեսնելով Տիրոջդ օրէ օր {Աստուծու} փառաւորութեամբ լցուած հմտութիւնը, որ պարգեւել է

ց մենք մանրամասն կը խօսինք այս բաների մասին, երբ {Աստուծու} աջողելով հրատարակենք Փարպեցու թարգմանութիւնը։

ն յայն անուն սեւ որդիք անուանէին " (եր. 103)։ {Աստուծու} սիրուն, աղաչում ենք, հինգերորդ դարում չէի՞ն կար

անց չէ նուիրել իր անձը (եւ ուրա՛խ ենք, եւ փա՛ռք {աստուծու} ) քանի որ կան մարդիկ, մեր արդարացի մեղադրութեան

ւմ է, թէեւ առաջին մարդը միայն դուրս էր եկած բուն {աստուծու} ձեռքից: Ամէն հրաշք, որ ո՛վ եւ իցէ կարող էր մտած

արդու կամքին բնաւ չեն ենթարկւում, այո, այդպիսին {աստուծու} արտօնութիւնն է յափշտակում երկրի երեսից: Դու

ուածընդդէմ հայհոյութիւնք գտնէ, երբ խօսք է լինում {աստուծու} աչքի, ձեռքի, կամ բարեկամութեան մասին: Եթէ ազգի

նումի խօսքերով (եր. 76), թէ " Աչքդ լիս. փառք {աստուծու}, անշառ, անխաթա էս հաւկիթն էլ շուռ տուինք"։

կոս ես արդէն. Չես հաւատում ո՛չ պապին, ո՛չ {Աստուծուն}, Քեզ մահի մէջ չկայ զանազանութիւն:

ից լսելով նոցա մահաձայն աղեղների աղմուկը, աղօթեց {Աստուծուն} եւ շուտով իր խնդրածը ստացաւ, որի փափաքելի ոսկերք

ւթիւնը եւ ուրախական արտասուքը, որպէս անոյշ հոտ, {Աստուծուն} վերուղղելու, որ Գրիգոր Մեծ նահատակի բարեխօսութեա

թեան հիմքը։ Նոքա ինքեանք դառնում էին դաբիրայ այն {Աստուծուն}, որ քարոզում էին։ Կոյր եւ անսահման հնազանդութիւ

երեկի եւ կարդալով իմացա ձեր ողջությունը, գոհացա {աստուծուց}, որ ողջ եք եւ առողջ, թեպետեւ քո հիվանդությունդ

իստոսի տեառն մերո սուրբ Հարությունը եւ խնդրում եմ {աստուծուց} ողջություն եւ հաջողություն Ձեր եւ Ձեր ամբողջ գերդ

իքի եւ իւր համար յատկապէս։ Եթէ դու ստացած լինէիր {Աստուծուց} դուստր եւ դաստիարակած նորան, նա պիտոյ է ապագայու

ինձ եւ այդ աստղը մի շինեցիր. խղճմտանք չունի՞ս, {Աստուծուց} չե՞ս վախենում, ես մի մեղաւոր մարդ, բայց նա՝ սո

արտական: - Ամենայն օրինաւոր իշխանութիւն, որ {Աստուծուց} է կարգուած, ընդունում է եւ թոյլ է տալիս օրինապատ

մեղքը, ըստ որում, երեխայութենից ուսել էի խնդրել {Աստուծուց} թողուլ իմ մեղքը՝ խոստանալով իմ կողմից թողուլ ուր

թեան դուռը բացող եւ փակող... (մի՞թէ)։ Գո՛հ եմ {Աստուծուց}, որ, Պապական չ'լինելով, ունիմ ազատութիւն գրել

a... " ամեն մարդ ազնիւ է, որովհետեւ առաջանում է {աստուծուց}. եթէ քու ազգաբանութեան մէջ կայ մի մութ աստիճան,

չտանջէ նորանց "), աղօթք էր անում՝ ասելով, թէ {Աստուծուց} խնդրում ենք, որ ձեզ մի չար բան չպատահի, եւ միտք

ոզողի համար։ Բացի սորանից, եթէ յանկարծ մարդասէր {Աստուծուց} խօսք շնորհուի, խեղդւում են նախանձից։ Եթէ տեսան

ների եւ տաճարի սպասաւորների աղօթքի հետ եւ խնդրենք {Աստուծուց} ՝ մեր երկնաւոր հօրից, միաւորել հանգուցեալը այն լ

կողմը նայելու: Մարդը կը լինի արժանաւոր, եթէ նա {Աստուծուց} ստացած քանքարը աճեցնէ, եթէ նա այն բանական հոգին

աճեցնէ, եթէ նա այն բանական հոգին, որ ստացել էր {Աստուծուց}, լուսաւորէ. եթէ նա այն մտքի անդաստանը, որ նոյն

նակ, երբ լուսաւորել էր իւր հոգին եւ աճեցուցել էր {Աստուծուց} ստացած քանքարը, առանց լուսաւորութեան սէր չկայ,

ն, թէ ամենայն մարդկային իշխանութիւնք կարգուած են {Աստուծուց}, թէ ինքը՝ Տէրը, հաւատացել է իւր՝ մարդկային ազ

թաղման օրը ինչպես կսկծվեցավ, վա՜յ տիրոջն, արդըխ {աստված} հասնի: Ինչ տեղ թաղից, աճաբ խանին ետեւն, չէ նե

ադրեցեք, այնքան գեշ ասեք, ինչքան կամենաք, վերը {աստված} կա, նա կտեսնե ծուռն ալ, շիտակն ալ, ես ձեզի խոս

յր ընդունեցեք, իրավունք ունիք, իմ սրտիսն էլ թող {աստված} գիտնա: Ես չգիտեմ, թե ինչո՞վ պատճառ տվել եմ ի

կրորդ, ես նոցա մոտ գնալ-գալ չունիմ: Ողջ եղեք եւ {աստված} քեզ կատարյալ առողջություն պարգեւե, ամառն աստուծո

ողջ, թեպետեւ քո հիվանդությունդ ինձ չարչարում է. {աստված} տա, որ Տկաչովի ձեռքով բժշկություն ստանաս, եւ հո

Այստեղ ամեն բերանից լսվում է խաղաղության մասին, {աստված} տա, որ ճշմարիտ լինի եւ դուք եւ ամեն մարդ հանդարտ

իս պատասխանը առաջին փոշտով գրիս, սպասում եմ: {Աստված} քեզ կատարյալ առողջություն տա եւ միմյանց տեսնելու

որհավորում եմ քեզ Քրիստոսի Սուրբ Հարությունը, տա {աստված}, որ դա մեզ ամեններիս համար հոգու եւ մարմնի նորոգ

ատարել, պատճառը անթիվ զբաղմունքներս էր, որ գիտե {աստված} ՝ տիվ եւ գիշեր սրբազանի մոտ, հետո " Ժիտի " տպագր

ձնարարությունքը փոքր ինչ ուշ եմ կատարում, հավատա {աստված}, որ մոխիր կտրել եմ, դուռեն դուրս գնալու ժամանակ

ջանա, բայց թե որքան կթեթեւանա բանը, այդ գիտցողը {աստված} է. եթե այստեղ լինեիր, մի երկու բան եւս կարող էի

թյուն, երկար կյանք եւ ամ են տեսակ հաջողություն։ {Աստված} մեր հետ է։ Ձեզ միշտ հարգող եւ ոգվով մեծարող ա

ձեռքերից գա, ամեն րոպե կխափանեին, բայց հույս առ {աստված}, ամեն բան կդրստվի: Ամենեւին վատ չէր լինելու, ե

ացա եւ պառկեցա 18 օր մեծ նեղության մեջ. վերջապես {աստված} ողորմեցավ եւ լավացա մին փոքր: Ահա գիր չգրածիս պա

, մեք այդպես կիրակոսներու լեզվի տակ չենք մնալու, {աստված} ողորմած է, ճշմարտությունը մերն է, եւ նա կպահե մ

բոլորի վերա եւ մեր ողբալի ազգի խեղճ վիճակի վերա: {Աստված} տար, որ ես գերեզման չմտած տեսանելի մեր ազգի դրու

եզ, օգնել ինձ, պանդխտականիս... Մնաք բարյավ, {աստված} թող ձեր հետ լինի միշտ: Ձեր անխարդախ բարյացակ

տարել եւ այն՝ ձրի: Մինչեւ այժմ ես զոհ եղա, թող {աստված} ընդունե այդ զոհը, բայց տեսանում եմ, որ այսուհետ

Ե՞րբ կտեսնվենք, վերջապես: Ե՞րբ կլինին թղթերը: {Աստված} վկա, ոչինչ չեմ հասկանում: Ցտեսություն, եղբայր

մինչեւ հետեւյալ ամսվա սկիզբը, իսկ հետո՝ ինչ որ {աստված} տա: Շնորհակալությունս Անանիային՝ առաջարկած ձկան

լիայի հրեաներին, բայց դա բացառություն է... Տա {աստված}, որ նրանք գոնե երբեւիցե դադարեին տառապել՝ ճնշվա

եր վերջին նամակում զգալի չափով թուլացել է: Է՜հ, {աստված} նրանց հետ, այդ տեսակցությունների, եթե իմ բանտար

, մնում է միայն իմ անմխիթար բանտարկությունը: Տա՛ {աստված}, որ մինչեւ զատիկ սենատը վերջ տա իմ այս վիճակին:

ինձ ձրի տեսնել: Ես ինքս կուղարկեի գնելու, բայց {աստված} գիտե, թե ինչպիսին կգնեն, դրա համար էլ քեզ նեղու

ս առողջացել է, քանի որ դու ոչինչ չես գրում, տա՛ {աստված}: Եղբորս թախիծը շատ բնական է. ցավում եմ, որ

մ մեր միասին կատարած այցելությունը ձեղնահարկում ( {աստված} վկա՝ չգիտեմ ում), ուր հանդիպեցինք մեզ բոլորովի

դեպքում ավելի ոչինչ չպիտի կարողանամ անել, եւ տա {աստված}, որ ամեն մեկն այնքան աներ, որքան ես արդեն արել

ավա՜ղ: Այժմ ենթադրում եմ, հետքն անգամ չկա՛։ Տա {աստված}, որ գոնե որեւէ բան վերադարձվի, իսկ դրա համար հա

լա եղեր։ Ինձանից շատ նամակ մի՛ պահանջեցեք. գիտե {աստված}, որ չունիմ ուժ եւ զորություն: Այս տողերը գրում

ի, կումիս խմելու թեեւ մինչեւ մայիսի 1-ը հասնելիս {աստված} գիտե. այս ոչ թե լոկ իմ՝ խոսքն է, այլ այստեղի ե

ր ինքս ինձ հայելիի մեջ տեսնել վախենում եմ, վկա է {աստված}. ջերմը ամենայն օր հոգիս է հանում, քրտինքը, հազ

կասիք: Սիրական Ղազարոս եղբորս շատ եւ շատ բարեւ, {աստված} կատարյալ առողջություն տա: Դիմացի փոշտին ալ Բե

ուտելով, խմելով, փառավորապես ապրելով, որպես թե {աստված} ստեղծել էր մարդս նյութական բարեկեցության համար:

ն ակադեմիայի անդամներից մեկի՝ փիլիսոփայության եւ {աստվածաբանության} ինչ-որ դոկտորի աշխատանքը՝ այստեղ: Ա՜յ թե պատմու

ի երիտասարդ սերնդին հնարավորություն տրվի բնական, {աստվածահաճո} եղանակով սնվել, աճել ու ամրանալ, այսինքն՝ հոգե

տո հանկարծ գալիս է մեր առաջ նորա ծերացած հասակը. {Աստվածաշնչի} թարգմանություն, պատմաբանական եւ, մեռած համարյա

. Ս., նախկին մինիստրը, Սինայում հայտնաբերել է {Աստվածաշնչի} ամենահին հունական մի ձեռագիր, միայն չկարողացան ի

ինձ մի օրինակ Կ. Պոլիս տպված (1857) աշխարհաբար {Աստվածաշունչ}, որ կարի շատ հարկավոր է, ըստ որում " Հյուսիսափա

քը յուր ժամանակին, այժմ կամեի տեսանել եւ այդ նոր {աստվածաշունչը}, մանավանդ որ դա եբրայականից է թարգմանված: Աշ

նց համար, ովքեր գեթ մակերեսորեն ուսումնասիրել են {Աստվածաշունչը}, շոշափելու չափ պարզ է, որ այդ ժողովուրդն ունենա

որում " Հյուսիսափայլի " մեջ 1 եւ 2 տետրակներում, {Աստվածաշունչի} վերաբերյալ խոսքերի պատճառով գրում եմ մի հոդված,

խոսքերի պատճառով գրում եմ մի հոդված, քննելով մեր {Աստվածաշունչի} թերությունքը: Այս թերությունքը մեր թարգմանիչների

անունին: Ազնվականը բռնաբարելով հասարակ ժողովրդի {աստվածատուր} ազատությունը եւ իրավունքը, խլում է նորան սեղանապ

Ուրիշ բան չունիմ գրելու. ողջ եղիք եւ ամենակալ {աստվածը} թող ձեզ հետ լինի միշտ: Եղբայր քո Մ. Նալբա

րի բարբարոսությունից ազատությունը: Աղաչում եմ {աստվածը} օգնել ձեզ, օգնել ինձ, պանդխտականիս... Մնաք բ

կոբեանին, Ալեքսանդրիա 104 Մատթ[էոս] սրբազանին, {Աստրախ[ան]} 105 Արամին, Փարիզ 106 Սուլթանին, Մոսկուա

րացեալ իրաւունքներով, քննչի պաշտօնով գտանւում էր {Աստրախան}, Սերոբէն վախճանած էր արդէն: Եւ չգիտենք, թէ ո՛ր

բօրս 38 Ուստիմովիչին 19 39 Սիմէոն վարդապետին, {Աստրախան} 21 40 Ուստիմովիչին 41 Սրբազանին, տեղեկութեամբ

յրապետեանցին 78 Ղազարոս եղբօրս 79 Սրբազանին, {Աստրախան} 10 80 Նազարեանցին [Նոր Նախիջեւանից] Յուլիս

ւ արիւնի: Այսպիսի անտեղի զրպարտութիւն՝ մեր {Աստրախանեցի} Հայերի վերայ գրած, նշմարում ենք հեղինակի կողմից

ն ժամանակ, ինչքան ես յիշում եմ, առաջնորդ չունէր {Աստրախանը}, պաշտօնը վարում էր Բարսեղ Եպիսկոպոսը Տէր Մարտիրո

կարաններ Ջուղայի կամ Պարսկաստանի գավառների կամ թե {Աստրախանի} հայկական խոսակցական լեզվի, որովհետեւ հայերը Ալեք

պիտի բարեկարգուի՞ արդեօք, նոյնպէս չգիտենք: {Աստրախանի} ՝ նոր բացուած հոգեւոր դպրոցը, որքան մեզ յայտնի ե

թերեւս չարաչար գործ դնելով իւրեանց իշխանութիւնը: {Աստրախանի} առաջնորդ սրբազան Մատթէոս թեմակալ Արքեպիսկոպոսի բա

րոնի մինը ստացել է մի անստորագիր նամակ, որպէս թէ {Աստրախանից}, որի մէջ ափեղ ցփեղ բաներ խօսուելուց յետոյ, ասւո

րգի հեղինակի ջանադրութիւնը խափանելու տօն կատարելը {Աստրախանում}: Այն ժամանակ, ինչքան ես յիշում եմ, առաջնորդ չո

վ է վարվում, "լաց եմ լինում" եւ այլն։ Տալը, գալը, {Աստրախանցիք} խոնարհում են "տամ եմ", "գամ եմ", բայց այս շատ անգ

ի ձեռքով Ազատուել էր վտանգներից ու ապրել էր {ասրահով}: Խղճմտանից բռնադատուած ` ինքն էլ լացեց մի

էր հեղինակը, այլ թէատրոնական յայտարարութեան մէջ {ասւում} է, թէ մշակուել է այդ բանը Պ. Փուղինեանցի ձեռքով

Փախչում վայրեր դէպ ծածուկ, Թէ ինչո՞ւ... - չի՛ {ասւում} այդ: Այն, ինչ պիտի կատարուէր ` Գիտակ եղաւ սերով

մեր " Հիւսիսափայլի " վրայ էին եւ մանաւանդ ինձ էին {ասւում} այդ կարծիքները, որովհետեւ ես " Հիւսիսափայլի " հե

ն։ Եկեղեցական ժողովների վերաբերութեամբ սովորաբար {ասւում} է այսքան կամ այնքան հայրապետ, մինչդեռ ոչ միայն ա

եթէ միայն այդ ուղղութիւնով առաջ երթանք։ " {Ասւում} է լսուելու համար" եւ "Գլուխ վեցերորդ" յօդուածները

անից, որի մէջ ափեղ ցփեղ բաներ խօսուելուց յետոյ, {ասւում} է եղած, թէ դուք հետամուտ էք խլել այդ պարոնի պաշտ

երբ զինուորուել էր ընդդէմ այն վարդապետութեան, որ {ասւում} էր " ճշմարտանման " probabilis։ Միմիայն Պապի պաշտ

կւում էր իւր աստիճանից այն ժամանակ, երբ յանցանքը {ասւում} էր Արտաքոյ եւ յայտնի։ Այս անունը յանցանքի վերայ

ատմութեան մէջ Փարիզի հասարակութիւն ասելու փոխանակ {ասւում} է "տասն եւ վեց", որով իմացւում է Փարիզի հասարակու

ննէին։ Այդ կարող է, վասն որոյ եւ մեր լեզուի մէջ {ասւում} է գործ կամ խնդիր, արժանի հարցասիրութեան. այս է

գործական եւ կրաւորական, ըստ որում " любопытный " {ասւում} է եւ՛ մարդը, որ հարցասիրում է, եւ՛ գործը, որ հ

մօտից, ինչպեն են Անոյշը, Արշամը, որ Գեղամ էլ է {ասւում}, Գարեգնի մայրը եւ այլն, եւ այլն, այլ շատ զգալի

իս է, այնտեղ մի փոքր այլայլած է այդ ոտանաւորը եւ {ասւում} է բոլորովին պիտակաբար, առանց որեւէ արարողութեան

լեզուի քերականութեան " աշխատութեան ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՏՈՒԱԾ {ԱՍՒՈՒՄ} Է ԼՍՈՒԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ Մի մարդ ունէր մի կին, որ միշ

։ Ով որ ականջ ունի լսելու, թող լսէ. պատճառ, որ {ասւում} է լսուելու համար։ Մինչեւ հայոց Ազգի հեղինակքը

կանջ ունենային՝ այս խօսքերը լսելու. Պատճառ, որ {ասւում} է լսուելու համար։ Ազգը լուսաւորելու համար հար

ուտը. բացառութիւնը ընդհանուրի անպիտան անդամն է։ {Ասւում} է լսուելու համար։ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՏՈՒԱԾ Գ

ւ բեհրիզ իմ. կհավատաս՝ հոգիես արեւես զզվիլ եմ. {ասօր} մեռնիմ նե, աչքիս չերեւնալ, բայց երեւումը տահա կ

Այս վերջին երկուսը իսպառ զերծ էին վտանգից, բայց {ավա՜ղ}: Այժմ ենթադրում եմ, հետքն անգամ չկա՛։ Տա աստվա

եւ ո՛չ Հակոբ Մաթեւոսյանը: Տեր Մովսեսը ստացավ {ավագ} քահանայություն եւ ասպետական նշան սրբույն Աննայի 3

ելի եղբայր, դու ինձ գրում ես, որ քեզ մոտ է եղել {ավագերեց} հայր Մատթեոսի հետ Զմյուռնիայից ժառանգության գործի

մեկը, որ մերժվել է ժողովրդի կողմից, մեկը, որ " {ավազակների} շարքն է դասվել ", կործանում է ամբողջ անտիկ աշխար

րապետում է ազգի բնականության վերա: Այս բարոյական {ավազակներին} մա՛հ բարոյական: Քանի որ մի ազգ, խեղճ վիճակի

սավ իստորիա հիվանդությանը եւ գրողին անվանեց հիմար {ավանակ}, ասում է՝ եթե նա իմ ձեռքում ուսանող լիներ, միա

, որ հայոց հին դպրությունը եւս ունեցել է երգեր, {ավանդություններ} եւ առածներ, որոնցից մի քանիսը Խորենացի պատվական

տուցիայի չեն խանգարում, որ նա իր վրա կրի տեղական {ավանդությունների}, բարքերի եւ նույնիսկ կլիմայի դրոշմը"։ Մի րոպե

քան որ այժմ ձեռումս ունիմ այս տետրակիս մեջ գրած, {ավանդում} եմ ձեզ, հուսալով, որ ձեզ մոտ չէ կարող Սատուրնոս

լ տարեկան եկամուտքը կամ մյուս կտակների զորությամբ {ավանդված} կայքերը: ։ Եթե այս բաները կորած չեն դեռեւս,

տ: Եթե մինչեւ առաջիկա սեպտեմբ. 15-[ը] ցրված {ավարտած} լինիք բոլոր Ձեզ հանձնված տոմսակները, այն ժամանակ

երնսկի սեկրետար Գեորգ Կարապետյան Սուրենյանցը. սա {ավարտել} է յուր ուսումը Լազարյանց Ճեմարանում, Լիցեական ար

վոր էր մնալ Հնդկաստան, ուր կարողանային բոլորովին {ավարտել} այդ գործը: Գուցե թե ոչինչ բան կորած չէ, այլ ամե

դքան ժամանակում առանց դատաստանի չկարողանանք գործը {ավարտել}, եւ եթե հարկավոր լինի դատաստան մտանել, այն ժամա

վարտեմ այդ խնդիրը՝ այնպես ինչպես ես եմ ցանկանում {ավարտել} ՝ ոչ մի տեղ չեմ գրի, բացի, իհարկե, քննադատությ

, մի տարուց էլ ավելի է, ինչ Իսակովը խոստանում է {ավարտել} Իլենկովի քիմիան. ի՞նչ է, մի՞թե մինչեւ հիմա էլ լ

ել չեմ կարող եւ հնարավոր էլ չէ՝ նախքան աշխատանքս {ավարտելը} եւ նախքան իմ ազատվելը: Այդ ներածության հատվածներ

վ, այնուամենայնիվ, առաջ է գնում: Ես մտադիր չեմ {ավարտելու} այդ գործը բանտարկության մեջ, եւ անկարելի էլ է,

տասն ամuից ավելի մնալու հոգացողությունը կամ գործը {ավարտելուց} հետո ճանապարհի ծախքի տնօրինությունը յուր ժամանակի

քարտեզները եւ մի քանի լուսանկար պորտրեներ: Գործս {ավարտելուց} հետո ես պատիվ ունեցա ներկայանալ III բաժանմունք՝

գոնե դորանով մխիթարվիմ, որ Փարիզի Ակադեմիայի մեջ {ավարտեմ} իմ գիտություն ուսանելու ընթացքը. հավատացած կացի՛

լավից քիչ-քիչ ", վերադարձա բնակավայրս, որպեսզի {ավարտեմ} դեռեւս առավոտյան սկսած նամակս: Երկար եւ առանց ըն

ատանքի, սակայն ոչինչ, ես կսկսեմ, թող ուրիշներն {ավարտեն}: Յուրաքանչյուր գործի սկիզբն անկատար է լինում: Ի

մբերե, որ այս բաները կարգ ընկնին: Լեբեդեւան {ավարտեց} ուսումը, բայց բնակվում է դարձյալ շկոլայի մեջ մի

որքան եւս հարկ լինի մնալ մինչեւ գործի կատարելապես {ավարտը}, մեզանից ամեն մինս կստանա քաղաքից ամիսը 20 ֆունտ

եղեն աշխարհի մեջ։ Նազարյանցի հանդեսի Բ հատորը {ավարտված} է, շուտով կտպվի " Պավլոս եւ Վիրգինիան ", իմ " Թ

ասում, որ ահա գործն այսպես կամ այնպես վճռված ու {ավարտված} է եւ մենք այսուհետեւ պահանջ չունինք, ո՛չ. այլ ն

, եթե Անանիան Մոսկվա կմեկնի նախքան իմ պատմության {ավարտվելը}. այժմ, համենայն դեպս, ես տեղեկություններ եմ ստ

կաթա: Գործերս բավական լավ են գնում, բայց դեռ {ավարտվելու} աստղը ծագած չէ հորիզոնում. երեւում է թե ամիս եւ

ատիան վերջին տիպը դեռ չէ դուրս եկել. եթե այն եւս {ավարտվի}, իսկույն կհասուցանեմ, իսկ պատերազմի վերաբերյալ

ծերությանը, կթողնի կթառամի եւ մեր աչքի առաջ կմնա {ավել} երկար ժամանակ նորա ծերացած վիճակը, իսկ մյուս հաս

է ջնջել եւ չքացնել որդին, որ գուցե հոր նման կամ {ավել} քաջ կլիներ, պատվելով առավել նորա հոր երեսը. թող

որագրողք կան, եւ այնտեղ հույս կա, որ գալոց տարի {ավելանա}, ուրեմն պակասածը միայն պիտի լինի Ղրիմում եւ Նախի

մները պակասում են, իսկ եղանակներն ու ժամանակներն {ավելանում}, մի բան, որ չկա հին լեզվի մեջ, ես այնպես, փոր

ը բյուրեղայինի հետ հակադարձ համեմատական է. նրանք {ավելանում} են կամ նվազում են մեկը մյուսի հաշվին։ Վերջապես,

ւսից դուք չեք օգտվում, քաղաքային ծախսերը եթե չեն {ավելացել}, ապա գոնե մնացել են նույնը. հարց է ծագում, թե

ոքր կամ մնում ենք ձեւը մեծացնել կամ մի երկու թերթ {ավելացնել}: Մսերը հունվարից կամի " Ճռաքաղը " իբրեւ օրագի

անով է տարբերվում հունական եկեղեցուց: Պետք է {ավելացնել} նաեւ, որ այդ ամբողջ պրոպագանդը մղվում էր հանուն

տեւյալ նամակս արդեն կգրեմ ձեր ուղարկած թղթի վրա: {Ավելացնեմ}, որ եթե որեւէ կերպ թույլ տան տեսնվելու, ապա վաղ

ել ինձ, ընդհակառակն, նրանք տաղտուկին տաղտուկ են {ավելացնում}, իսկ ես այդ բանին կարոտություն չունեմ - մենակութ

հետեւ ես նրան խնդրել եմ. այլեւս միայն այսքանն եմ {ավելացնում} - ոչ մի բան չձեռնարկել մինչեւ իմ վերադառնալը. ապ

[Նամակի կողքին առաջին երեսի լուսանցքի վրա {ավելացրած} է]. Սիրելի Խազարոս եղբայր, ով որ քեզի ասիլ է

ք, որոնց մեջն կհայտնվի իմ որպիսությունս: Շատ {ավելի} ուրախացա Սերոբին Խառքովա չի գնացածին համար, զերե

ճամփու խարճն փոշտին 50 մանեթ կըլլա, 60 կըլլա կամ {ավելի}, արդի հեսապ կանիք եւ կուտաք եւ իրեմեն փողը ստացա

է, փոխանակ որ ձմեռը բարձրանում էր մինչեւ 74 կամ {ավելի}, մանավանդ Պետերբուրգի քաֆե-րեստորանումը: Մն

, որ մի բաժինը նա ինքը ստորագրեց եւ մի բաժին կամ {ավելի} ուրիշին տա ստորագրել: Հավաստի եմ, որ Դուք չ

ս պիտո էր մակագրել: Եթե Ձեր հովվապետական հորդորը {ավելի} պտուղ բերելու լինի, քան թե մեք տոմսակ էինք ուղար

նդ այժմ, որ վարում եք քաղաքագլխի պաշտոն, ուրեմն {ավելի} հնար ունեք ներգործել: Ձեզ քաջ հայտնի է, թե որքա

երկու տարի շարունակվի, այն ժամանակ հույս կա, որ {ավելի} լավ լինի այդ բանի վիճակը: Այս տարի ունինք մեզ մո

ա: Խնդրում եմ, որ ինձ հասուցանելու 250 մանեթը ( {ավելի} չեմ համարձակվում խնդրել) ուղարկես պ. Նազարյանցի

գիտեք ձեր բանը [..... ] Առ ժամս այսքան, {ավելի} ոչինչ [.. ] մինչեւ որ Մոսկվայից լուր ստանամ " Հյ

ցի. այլ ոչ բոլորովին: Քեզ գրածս եւս բոլորը չէ, {ավելի} խայտառակ բաներ կան, որ միմիայն բերանով կարելի է

ւթյունը ինձ ոչ թե միայն ատելի չէ, այլ եւ դորանից {ավելի} սիրելի բան չունիմ, սակայն համաձայնիր ինքդ, որ հ

անգամ 50 կոպեկով վաճառել: Տարակույս չկա, որ {ավելի} գնով ծախվի՝ ավելի օգտակար է աշխատողին, որ արդար

աճառել: Տարակույս չկա, որ ավելի գնով ծախվի՝ {ավելի} օգտակար է աշխատողին, որ արդարեւ չէ արհամարհում ա

" Հյուսիսափայլի " մեջ գրել էի 3000 մանեթ կամ փոքր {ավելի} կամ փոքր պակաս՝ ծախք գնալու եւ գալու համար, այդ

§ 7. Եթե, ինչպես § 4 ասվեցավ, հարկավոր լինի {ավելի} քան թե երկու ամիս մնալ Հնդկաստան, այն ժամանակ մե

քս ամենայն ամիս ստանալ 20-ական ֆունտ, տասն ամuից {ավելի} մնալու հոգացողությունը կամ գործը ավարտելուց հետո

իրավունքը եւ ազատությունը հավասար է. եւ եթե մինը {ավելի} ազատություն եւ ավելի իրավունք ճարեց յուր համար,

ունը հավասար է. եւ եթե մինը ավելի ազատություն եւ {ավելի} իրավունք ճարեց յուր համար, քան թե նորա ընկերքը ո

ւթյուն: Նորա փույթը չէ, որ արյունաթաթավ Իտալիան {ավելի} քան կես դար լլկվեցավ եգիպտական չարչարանքի մեջ՝ ա

յն բավական ընդարձակ դահլիճի մեջ, ուր գտանվում էր {ավելի} քան թե երկու հարյուր հոգի, կար մի մեծ աղմուկ եւ

իտեմ, որ դու ինձ մոռացած չես ինչպես ես քեզ: Երբ {ավելի} մոտենամ Ռուսիային, այսինքն երբ ոտք կոխեմ եվրոպյա

ւմ՝ " փայտե ձիու վրա ". որովհետեւ երկու շաբաթից {ավելի} է, իսկ նա դեռ ճանապարհորդում է Մոսկվայից Պետերբո

համեմատ՝ ֆիզիկապես ենթարկվում են փոփոխության եւ {ավելի} կամ պակաս շեղվում նորմայից, որը թերեւս (իմ անձն

ի նախագծի հետ միասին, որը հավանորեն դուք կստանաք {ավելի} շուտ, քան այս նամակը: Այդ թղթերը, ինչպես եւ

ան կառավարության մի որեւէ մասը: Բայց այն, չափից {ավելի} ջերմ սրտացավությունը, որ հայտաբերում է պ. Ալաջա

այոց պատմության վերաբերյալ գրած հոդվածը: Ասենք, {ավելի} լավ հոդվածները՝ արդարացիորեն զետեղելով՝ չէին պա

ցույց տա նրան այդ. նման դեպքում, իհարկե, գիրքն {ավելի} կմոտենա ճշմարտության: Ֆ. Մ. Ռուդնեւի մահը

վացիորեն գանգատվում են, պահելով նավը համեմատաբար {ավելի} բարձր ջրի մակերեւույթից՝ իր տեսակարար կշռով վերջ

ր ջրի մակերեւույթից՝ իր տեսակարար կշռով վերջինից {ավելի} թեթեւ լինելու հետեւանքով: Է՛հ, տերը նրա հետ, ե

են ինձ, բացի նրանից, որ առաջին դեպքում ծխախոտն {ավելի} շուտ է ձեռքս հասնում։ Այդ բաների համար հանգիստ ե

կացությունների հասցնել: Այնուհետեւ, ձեզանից {ավելի} ուրախ նամակի սպասելով, անցնում եմ Ֆոշեի գրքին,

մրցակցության մեջ էին եւ յուրաքանչյուրը զինված էր {ավելի} կամ պակաս լիբերալ խարտիայով: Անգամ Բավարիան ունե

եւ ես նրանից օգտվեցի 20 րոպե, կարող էի բաց օդում {ավելի} մնալ, բայց քամի էր ու հետեւելով առածին, թե՝ "

ասամբ նրա համար, որ կատարեմ ձեր ցանկությունը՝ " {ավելի} շատ գրել"։ Ոչ ոքի չեմ տեսնում, ոչ մի նորությու

յանքը համարձակ կարելի է անվանել կենդանի մահ, ո՛չ {ավելի}: Սիրելի եղբայր, հարցրու Անանիային, գիտե ար

երեք քառորդ ժամ. երեկ նույնպես զբոսնել եմ, բայց {ավելի} քիչ: Առողջությունս իմ - ոչինչ, բայց երեկվանից փ

, որ այնտեղ երեւում է հրեաների ձգտումը զարգացմամբ {ավելի} բարձր լինել արեւելյան մյուս ժողովուրդներից:

որոնք իրենց խարակտերով, եռանդով եւ հանճարով շատ {ավելի} բարձր են կանգնած անտիկ աշխարհի բովանդակ քաղաքակրթ

ծծված էր այնպիսի միստիկական դաստիարակությամբ, որ {ավելի} բարեհաջող հանգամանքներում, քան հռոմայեցիների Արե

կ, կգրեք մոտ օրերս"։ Սպասելով տեսակցության կամ {ավելի} պարզ խոսքերով շարադրված նամակիդ, ես առայժմ ինձ մ

ւմ, Վալախիայում, Մոլդավիայում եւ այլն ապրում են {ավելի} քան 500, 000 հայեր: Միայն Եվրոպական Թուրքիայում

սկ ըստ զանազան փաստական տվյալների, ճշմարտությանն {ավելի} մոտ է այն, որ այդ թիվը տատանվում է 4. 500 000 եւ

ողջ ուսումնասիրություն, դրա համար էլ թողնենք այդ {ավելի} հարմար ժամանակի, քան այժմս է: Եթե տեսնեք շատ հա

համար շատ հետաքրքրական է այդ մասին որքան կարելի է {ավելի} բան իմանալ: Եթե սա գրված է Քրիստոսի ծննդից մի քա

: Չնայած մեզանից յուրաքանչյուրի կյանքի պայմաններն {ավելի} քան սահմանափակ էին, բայց այն քաղցր բերկրանքն ավե

ելի քան սահմանափակ էին, բայց այն քաղցր բերկրանքն {ավելի} լայն պայմաններում էլ այլեւս չենք տեսնի: Ուսանողի

ւթյան զարգացման հիմնական խթանը կրոնի մեջ չէ, այլ {ավելի} շուտ, կրոնների վերածնունդը եւ կերպարանափոխությու

յան կամ բրահմինականության դարավոր տիրապետությունն {ավելի} շուտ արտահայտությունն է քաղաքակրթության եւ լուսավ

ատի, դեր խաղալու ձգտումը: Այդ լոնդոնցի պլեբեյից {ավելի} լավ չէ: Հարյուր անգամ ավելի օգտակար կլիներ խելքը

յդ լոնդոնցի պլեբեյից ավելի լավ չէ: Հարյուր անգամ {ավելի} օգտակար կլիներ խելքը գլուխը հավաքեր ու մի բան սով

տեղեկություններ հաղորդելու համար, որոնցից ամենից {ավելի} աչքի է ընկնում հայ պարբերաթերթերի cornage-ը: Ոչ

պես, դարձավ գանձվող դրամի հսկիչ. այնուամենայնիվ {ավելի} լավ վիճակի մեջ էր, քան Ռեշոտնիկովը, որը թատրոնի

կ վիճակից երես շրջելով, դառնում եմ դեպի, եթե ոչ {ավելի} բանաստեղծականը, այնուամենայնիվ ավելի հաճելին:

պի, եթե ոչ ավելի բանաստեղծականը, այնուամենայնիվ {ավելի} հաճելին: Մակոլեյն, ըստ սովորականին, կկարդամ

ծ եմ, չես մոռանա ինձ հաղորդել: Առայժմ չեմ կարող {ավելի} ծավալել այս նամակը, եւ սպասելով մեծադիր թղթի, մ

խավերջին ֆունտը, չնայած շատ մանր էր կտրած, բայց {ավելի} լավն էր, քան սա, ուստի, եթե դեկտեմբերին ուղարկ

տեւ խառնած հավասար չի ծխվում։ Չնայած այդ ծխախոտն {ավելի} թունդ է, բայց, համենայն դեպս, կոկորդդ ու քիթդ

Ահա այն ամենը, ինչ կցանկանայի հաղորդել նրան, եւ {ավելի}... առայժմ ոչինչ: Հույս ունեմ, որ դու ամեն ին

ծ եմ, որ այժմ որեւէ լավ պարբերաթերթ, իսկ ամենից {ավելի} ՝ քաղաքական եւ գրական օրաթերթ մեծ հաջողություն կո

բերել ինձ բանտից. այն ժամանակ կարելի է անհամեմատ {ավելի} լավ աշխատել, քան հիմա, երբ չեմ լսում հայերեն ո՛

սխանելով, կօգտվեմ տրված դասերից: Ի՞նչ խոսք որ, {ավելի} հաճելի կլիներ, եթե մեկ ուրիշը հանձն առներ ձեռնար

ֆիզիոլոգիական պահանջներին համապատասխան: Եթե չկա {ավելի} գեղեցիկը, մարդ արարածը չի հրաժարվի նույնիսկ ամեն

լ Ախվերդյանի կարծիքի մասին, թե " Տարոնի գավառում {ավելի} շատ, քան մի այլ տեղ, պահպանվել են լեզվի լավագու

կվել բացարձակորեն որեւէ բարբառի ձեւերին եւ այնքան {ավելի} խուսափել նրանից՝ հօգուտ նոր պրոգրեսիվ լեզվի, որ

չպետք է դիտվի ինքնուրույնաբար: Ես ինքս էլ առաջ, {ավելի} կամ պակաս չափով, պաշտպանում էի այն ուղղությունը

համար այժմ կարեւորություն չունի, թե ո՛ր բարբառով {ավելի} նրբագեղ են խոսում, այսինքն՝ ավելի մոտ հին ձեւեր

ո՛ր բարբառով ավելի նրբագեղ են խոսում, այսինքն՝ {ավելի} մոտ հին ձեւերին. ես փնտրում եմ ուրիշ բան, թե որ

ւերին. ես փնտրում եմ ուրիշ բան, թե որ բարբառում {ավելի} շատ են լեզվի մշակված, կենդանի ձեւերը: Հին ձեւեր

է անցկացնել եւ նա, նայած իր որակին, որեւէ տեղ, {ավելի} կամ պակաս հետեւողներ կգտնի: Բայց լեզուն ուսմունք

ախությամբ տեսա, որ ժամանակները եւ եղանակները շատ {ավելի} ճշգրիտ եւ ուղիղ են, քան հին լեզվի մեջ: Բայց այս

երը թարգմանված չեն, այլ բերված են բնագրերը: Այդ {ավելի} քան հիմարություն է: Ավելի շուտ կարելի է ենթադրել

րված են բնագրերը: Այդ ավելի քան հիմարություն է: {Ավելի} շուտ կարելի է ենթադրել, որ հասարակությունն անգլե

զբաղվել եւ թերեւս նրան այլեւս չի էլ օգնում. այս {ավելի} ճիշտ է թվում: Սրա մասին ես գրում եմ միանգամայ

ննայինին հասցրած սիգարներին, պետք է ասեմ, որ ոչ {ավելի} եւ ոչ պակաս " թույլ " են, ուստի եւ խնդրում եմ ազ

ի ամբողջ ամիս աղտոտվեցա, հետեւյալ օծանելիքով կամ {ավելի} ճիշտը՝ ներշփեցի Ol. Hyosciami spirit. Salis am

ապել, բայց մի՛ վախենա, ոչ թե ուժերս լարած, այլ {ավելի} ձանձրույթից, մանավանդ շտապելու տեղ չունեմ: Մի ք

թից՝ in 8°, պակաս չի լինի, որովհետեւ 15 թերթից {ավելի} անպայման հարկավոր կլինի ներածության համար. մեծ ն

ան արժեքի էկվիվալենտը կամ տարբերությունը 80 անգամ {ավելի} է այն էկվիվալենտից, որ բաժին է ընկնում մեկին, ա

որ բաժին է ընկնում մեկին, առնված վերը մեջ բերված {ավելի} քան երկու միլիոն բնակիչների միջին թվից: Գործ

խմում եմ մեկական բաժակ դառը ջուր, բայց տակավին " {ավելի} լավը " չի երեւում: Չար ժամին է կպել ինձ լյարդիս

ամբ՝ դրանով օժանդակի իմ գործին, հակառակ դեպքում {ավելի} ոչինչ չպիտի կարողանամ անել, եւ տա աստված, որ ամ

սին: Վերջապես, դու տանն ես, ես շատ ուրախ եմ եւ {ավելի} կուրախանամ, երբ գրկեմ քեզ: Ինձ շատ հետաքրքրո

, քանի որ նրանց համարում էին անվերադառնալի եւ որ {ավելի}, քան երբեւիցե նրանց կարիքն ենք զգում, ի նկատի ո

ն չաղճատված եւ նորմալ տեսքով, այդ ժամանակ եւս նա {ավելի} ուժ չունի, քան " Aqua fontanea cum saccharii alb

դրանով փրկում են նրա պատիվը, որը հակառակ դեպքում {ավելի} կամ պակաս չափով պիտի տուժեր: Բայց ես արդեն ասացի

անան, որ հասարակական գործում նրանք ոչ մի դեպքում {ավելի} կարեւորություն, ավելի ձայն չունեն, քան վերջին ջ

ործում նրանք ոչ մի դեպքում ավելի կարեւորություն, {ավելի} ձայն չունեն, քան վերջին ջրկիրը եւ չքավորը, որ հ

դ դեռ մի մեծ բան չէ, բայց, համենայն դեպս, մեկն {ավելի} է զերոյից, բացի այդ՝ ինչո՞ւ յուրաքանչյուր տարի

քանչյուր տարի թեկուզ 2000 ռ. կորցնենք։ Դա կլինի {ավելի} քան աններելի. մանավանդ, Նախիջեւանը պարտավոր չէ

միասին աղաչում եմ աստծուն, որպեսզի հետեւանքներն {ավելի} եւս հաստատեն իմ այս կարծիքը: Հայտնիր նրան իմ ակն

խ լուր կբերես այս գործի վերաբերյալ, որի համար ես {ավելի} եմ մտածում, քան իմ թշվառ գործի մասին եւ որը, վե

ւթյան գործի զարգացման գրավականին, ըստ ամենայնի, {ավելի} քան արժանի է բոլոր մտածող մարդկանց ուշադրության:

ք է վհատիլ. սպասենք մինչեւ վերջը: Ինձ ամենից {ավելի} տանջում է մեր զառամած ծնողների դրությունը, եւ ու

մբ եւ որ, միանգամ ընդմիշտ հավատացած լինի, որ ես {ավելի} շուտ կհամաձայնվեմ դիմել Մեֆիստոֆելի օգնության, ք

յն պարոքսիզմի, այնպես որ, բժիշկ Կեպեն հավանորեն {ավելի} չի դողացրել, որոնելով Ֆրանկլինին բեւեռային սառու

անուն է, խնդրեմ չմոռանաք: Հա՛, մի տարուց էլ {ավելի} է, ինչ Իսակովը խոստանում է ավարտել Իլենկովի քիմի

ջին խոսքն է, որ ես համենայն դեպս ասում եմ: Բայց {ավելի} լավ կանես, եթե սպասես իմ վերադարձին, մի՛ վախենա

ի ձմեռը կամ Նախիջեւան մնալու. արդխ նայինք, ո՛րը {ավելի} շուտով կհրամային, բայց Խրիմը ինձի շատ լավ կըլլար

չիմ ուտիլ, միայն ապուխտ, ան ալ 2 հատ, չըլլա թե {ավելի}, զերե խըմըզի ատեն ուտելու բան չէ, իսկ վրայեն ալ

իմ կողմից բերելու նկատմամբ, այնպիսի համառ - եթե {ավելին} չասենք - ժխտմամբ, որ Դուք ստիպված եք եղել ընդհան

ուսումնասիրության, այնուամենայնիվ ինքնուրույն, {ավելին} կասեմ՝ բարեխիղճ աշխատանք է, որովհետեւ վրիպումնե

նկատմամբ ունեցած եղբայրական վերաբերմունքի համար. {ավելին} չեմ ասում, որովհետեւ ինքն էլ գիտե, որ ես գնահատ

իրկն է սուզվել: Դե, ժամ է ինձ հանգստանալու, {ավելին} գրելու տեղ էլ չկա, եւ, պիտի խոստովանեմ, ուժ էլ

են բուժիչ բալասան դնում ներկայի վերքերին, եւ ոչ {ավելին}, մինչդեռ ներկայի ցավերը պահանջում են արդի միջոցն

ներկա վիճակին չի համապատասխանում: Այդ գիրքն այժմ {ավելին} չէ, քան Անգլիայի վիճակագրության եւ քաղաքակրթությ

կաններին: Այժմ նրանք ոչ մի հաջողություն չունեն: {Ավելին}, շատերը ետ են դառել մեր եկեղեցու ծոցը: Յուրաքան

իպումներ ես գործում։ Ինչի՞ համար են այդ բոլորը: {Ավելին} ասել ex post facto նույնպես ոչ մի արդյունքի չի հա

եւս օրագիրը պիտի հասաներ մի այդպիսի պարոնի: {Ավելորդ} ենք համարում ասել այստեղ, որ " Հյուսիսափայլը " լ

են կամ նվազում են մեկը մյուսի հաշվին։ Վերջապես, {ավելորդ} է խոսել պատվական ծիրանագույն ներկի ստացման մասին

դիմել Մեֆիստոֆելի օգնության, քան թե նրա: Առանց {ավելորդ} երկարաբանությունների, այդ բոլորը ես կշարադրեմ նր

ւ ես կամենում եմ, քերականությունն ազատել զանազան {ավելորդաբանություններից} եւ աշակերտին անհարկավոր հարցերից, ցույց տալով նր

տերբուրգ, թե դուն քո բաժինդ հարսնությանդ ժամանակ {ավելոքով} առիլ իս, եւ ինքն է եղել պապայիս ստակ տվողը, ադ

իս է հանում, քրտինքը, հազը եւ թուքը թիվ չունի, {ավելցուր} սոցա վերա իմ անօգնական միայնությունը. մի կուխարկ

Ձեզանից իմ հաշվով տալ ծերունի եւ աղքատ Ռեթեոսին ( {Ավետ} ) 50 ռուփի ՚ի վարձ բազմօրյա աշխատությանն: Ընդ

ընտրվեցավ դեպուտատ: Ժամ առ ժամ սպասում եմ Ձեր {ավետավոր} նամակին: Ողջ եղեք: Ձեզ միշտ հարգող ու պատվող

շխատավարձ էին ստանում՝ Թուրքիայի մահմեդականներին {ավետարանը} քարոզելու պատրվակով: Պարոնայք միսիոներներն իրենց

ր սաստեցի, իսկ հետո, ըստ երեւույթին, նա այլեւս {ավետարանով} զբաղվելու գլուխ չուներ, քանի որ մինչեւ Կոստանդնո

ւնիմ մինչեւ այս օրս: Սրբազանն Պետերբուրք է: {Ավետիք} Խազերովը եւս նորա մոտ է, զատկի վերա կուգան այստե

վբե եղբայրներիս նամակների պատասխանը, ինչպես նաեւ {Ավետիք} քրոջորդուս, կգրեմ հետեւյալ փոստով: Ցտեսություն

ստուծո ողորմությունովը ողջ եւ առողջ եմ, նույնպես {Ավետիքը} եւ Մարտին Մակարիչը, որ տեսա առաջին անգամ ամսույս

զատկի վերա կուգան այստեղ եւ կմնա սրբազանը, բայց {Ավետիքը} չգիտեմ կուգա թե ո՛չ: Այստեղ ամեն բերանից լսվո

րեն, մեր եղբորորդի Ղազարոսն արդեն ամուսնացել է: {Ավետիքը}, գոնե, դեռ դեկտեմբերին գրել էր, որ շուտով ամու

րջնականապես արդեն ծրարված էր, ստացա քրոջորդուս՝ {Ավետիքի} նամակը եւ շատ ուրախացա, որ մերոնք բոլորն էլ առող

երիս, եղբոր եւ քրոջ որդիներին եւ դուստրերին: {Ավետիքի} նամակից երեւում է, որ Կարպ Մակարովիչը կմեկնի սու

թող տա, եւ դուք առաջին փոշտիվ մեզի խրկեցեք, կամ {Ավետիքին} գրիլ տվեք, եւ մեք փողն, ո՛րքան է նե, անպատճառ

, որ նամակը մենք ստացել ենք եւ որ ես շնորհակալ եմ {Ավետիքից}: Ըստ որում, չմոռանաս բարեւ գրել ծնողներիս, եղբ

կակատար գնան պարօնիք Ֆրեդրիկ Վենքշմանս եւ Աբրահամ {Ավետմալն}. նաեւ ի թուին 1794-ում Հայեւար գրած մին կտակ եւս

րտիրոս Դաւթին, որոյ կտակակատարն այ պարոն Աբրահամ {Ավետմալն} եւ զնոյնքն յոր տեղ լինիլն չգիտեմ, վասնորոյ այսու

ված են հանճարեղ մտքով, Պոմպեյի կամ Հերկուլանումի {ավերակների} տակից գտնելով մի ժանգոտած մկրատ, ձեզ կպատմեն այդ

անի լեզվից չեն վերցված, այլ հնի, մեռածի դարավոր {ավերակներից}, կպցրած են ապրած-անցած սիստեմի ազդեցությամբ, որ

իսը մի անգամ է ծաղկում ", անդառնալի են մեզ համար {ավյունով} ու հույսերով լի այն երջանիկ օրերը: Չնայած մեզանի

] հարյուր մանեթ գումարը, Նազարյանցի ձեռքով ստրախ[ {ավոյ]} գիրդ եւս առի, անչափ շնորհակալ եմ, որ այդպես մե

ի հարաբերություն ունենալ Չինաստանի, Հնդկաստանի, {Ավստրալիայի} եւ Աֆրիկայի հետ: Ամենուրեք ես ունեմ ծանոթ հայրեն

են երկու կողմից փաստաբանների պաշտպանության: {Ավստրիայի} կամ մի ուրիշ բռնակալ տերության դատաստան չէ, որ մ

անում (Եվրոպական), Թուրքիայում (Եվրոպական), {Ավստրիայում}, Վալախիայում, Մոլդավիայում եւ այլն ապրում են ավ

հայեր. Վալախիայում եւ Մոլդավիայում՝ 36 հազար, {Ավստրիայում} ՝ 18 հազար, Նախիջեւանում - Բեսարաբիայի թեմում՝

խոցերով սիրտս ծակեք, վիրավորեք: Եթե մեղանչել եմ {Ավտուշին} այստեղ բերելովս, այդ ես բարի սրտով եւ խորհրդով ա

չլիներ, ես, ինչպես ասել էի, անպատճառ կգայի եւ {Ավտուշին} եւս կբերեի, բայց աստծուն հայտնի է, որ լսելով այ

քրոջս եւ զավակացը սիրով ողջույն. ասացեք, որ նա {Ավտուշին} համար հոգս չանե եւ թե ` ինձ եւ իմ գրածիս չի հավատ

ջ եմ եւ առողջ եւ հետեւում եմ իմ գործիս, նույնպես {Ավտուշն} ողջ եւ առողջ է, այս բարեկենդանի օրերն ինձ մոտ էր

ամը 10, հետո նա գնաց տուն, ես էլ եկա իմ տունս, {Ավտուշն} եւս հետներս էր: Հույս ունիմ, որ սորանից առաջ գր

հասածովը մի գիր գրել, մինչեւ այժմ չտեսա: Ես եւ {Ավտուշն} ողջ ենք եւ առողջ: Մեր բոլոր ընտանյացը սիրո բա

երթալու խարճն քաշելեն ետեւ, իրեն ալ լավ կշահե, {ատ} կողմանե ալ միամիտ արեք իրեն, թեք նա կատարյալ անե

րովին կապոյտ, լերդագոյն, երեքի բերանի մէջ ոչ մի {ատամ} չկար: Երկայն եւ չոր քթերը, համարեայ թէ կցած էր

բ վեր ի վայր կործանեց " ակն ընդ ական եւ ատամն ընդ {ատաման} " վարդապետութիւնը, յայտնի է, թե քրիստոնէութեան

ին եւ թեթեւ վէրք դրեց շրթունքի վերայ եւ կոտրեց մի {ատամը} ։ Այնպէս շուտ կատարուեցաւ այս շարժողութիւնը, Պալ

ապետութեամբ վեր ի վայր կործանեց " ակն ընդ ական եւ {ատամն} ընդ ատաման " վարդապետութիւնը, յայտնի է, թե քրիս

եսնելով իրենց հին ասպետական ամրոցների մնացորդքը, {ատամնաւոր} պարիսպները եւ գոթական տաճարները քաղցրութեամբ յիշե

աների, եւ մեր մեծատունների տտիպ համը առել են մեր {ատամները} ։ բայց եթէ դուք չէք փորձել, փորձեցէք, եւ կը գայ

րայ. նա ե՛ւ անցողական է, ե՛ւ յաւիտենական, նորա {ատամները} պիտի մաշեն մեզ ամեններիս... Միայն մի բան, որ դի

լի է ասել, որ " մեր հայրերը ազոխ կերան, իսկ մեր {ատամները} հարուեցան"։ Բայց այսպիսի վտանգաւոր դրութեան մէջ

ս կատաստրօֆը երիտասարդութեան ժամանակ, դնենք, թէ {ատամները} սեղմելով, սեւ ճակատագրին հնազանդուելով՝ ընդունե

մանգաղ Ու սպիտակ մահու պատանք: {Ատամները} խիստ սուր են, Ճակատը լերկ մազերից, Բ

իմանալ րոպէին, Ծնօտները սաստիկ սեղմեց {Ատամները} ճռացին, Թափուած ուժից ցընորամիտ։ Մահն

ը կոտրած ծեր դեւ. ճանկերը բորենու ճանկերի նման, {ատամները} առանց շրթունքի, ինչպէս դիակը լինում է. մի մեծ ս

րող ծամել եւ կուլ տալ նորան, նա կփշրէ ձեր ժանգոտ {ատամները}: Կարծեմ, որ այս յառաջաբանութիւնը անհասկանալ

ց, որ փոքր ինչ ջուր յաւելացնեն, պատճառելով, թէ {ատամները} ցաւում էին, եւ չէր կարող քաղցր բան գործ ածել:

նդ երբ երեւեցան նորա երկայն եւ կանաչ ժանգով պատած {ատամները}: Այս ժպիտը նախընթաց էր այն կատաղութեանը, որ երբ

Աստուծոյ աղեղը միշտ լարուած է, թէ նա մեղաւորների {ատամները} կը փշրէ, թէ նա ամբարիշտները կը սատակեցնէ։ Փարիս

որ մաշում է նորա սիրտը եւ հոգին, դեռ նոր է փոխել {ատամները}, դեռ նոր է մտել տասնումի տարեկանութեան մէջ: Սոր

քարացած հացը, որ յառաջ քան ստամոքսը գնալը բոլոր {ատամները} եւս կը փշրէր։ Հայոց հին լեզուն հնացած հաց է արդէ

բայց Պեդագօգիան շատ կարծր բան է նորա դիւրափխրելի {ատամների} համար: Պ. Իսահակեանցը, ասելով " երանի՛ կը

չէ կարող երկար միջոց դիմանալ ժամանակի ուտող մաշող {ատամներին}. ուրեմն եւ մի ազգ առանց մտավոր եւ բարոյական լուս

մինչեւ ծունկը, չոր, աչքերը ներս ընկած, ժանգոտ {ատամներով} եւ անտանելի բերանի գարշահոտութեամբ, դէմքը կնճռuծ

ից կորստեան բողոքաւորացն. իսկ եթէ զքարի փշրեսցին {ատամունքն}, անդէն առ նմին զամենայնն հողմոց հնչիւնս վարկուցե

սն չիք ճշմարտութիւն յաշխարհի: " Ոչ զչար գործ է, {ատեայ} զլոյսն, զի մի յանդիմանեսցին գործք նորա"։

ի 10-էն դեկտեմբերի անցեալ 1852 ամի աղերսել զնոյն {ատեան} փութացուցանել զիւր տնօրինութիւն ըստ իւրում նկատմա

ն վճիռ Հնդկական ծայրագոյն ատենի, յորոյ վերայ չիք {ատեան} ինչ այսր, որ կարիցէ ընդունել բողոք (аппеляция)

Ֆիզիկայի քննութիւն, Շուտով գնանք մենք {ատեան}, Ֆիզիկից տալ պատասխան: Ով մեզա

ը, երբ Պապական իշխանութիւնը կարգում էր խուզարկու {ատեան} (inquisitio), կատարում էր զարհուրելի տօներ (a

նք կարգել են այժմ Պապական գործերի վերայ քննութեան {Ատեան} ։ Այն մարդիկը, որ երբեմն ինկուիզիտորների ձեռքով

ւնը, եթէ Մարկոսը Կիրակոսի որդին սպանէ, Կիրակոսը {ատեան} քաշելով Մարկոսին մահի մատնէ, Եթէ արիւն ընդ արեան

ոց կարող չէր գտանել իւր ցանկացածը յառաջ տանելու: {Ատեան} կոչեց վերակացուին հոգատարների հետ միասին եւ ասաց

քեալք զհասարակութեամբ մերով դիմեցին անպատճառ յայն {ատեան}, յոր եսն եմ ապաւինեալ։ Զի՛ կայր քո եւ սոյնպիսեա

ան ձեւ ու ոճով, կ՚արժէ՞ այդ քանի մի տողերի համար {ատեան} կանչել նորան։ Իրա՛ւ, պ. Պռօշեանց միայն յառաջաբ

գրում են, էլ աջ ու ձախ նայել չկայ։ Լեզուի մասին {ատեան} ենք կանչում պ. Պռօշեանցին՝ ոչ ծաղրելու եւ ոչ պա

հանդիպէի հրեշտակին, որ գալու էր ինձ՝ իմ Արարչի {ատեանը} տանելու համար: Այստեղ, շատ անգամ կրկնելով "

ն լինի կրօնական ատենի առաջեւ, միթէ՞ այդ կրօնական {ատեանը} գողութիւնը, անառակութիւնը եւ սպանութիւնը պիտի հա

ինները յետ դարձան տուն։ Բացի դորանից, խուզարկու {ատեանը} սկսեց հետեւել նոցա քամակից։ Դոմինիկեան աբեղաները

սուսականութեան հետ զուգընթացաբար ծաղկած խուզարկու {ատեանը} մասն մասն լուծանում էր իւր անբաղդ զոհերի մարմինը

եանց աշխատութիւնը։ Նորա հետեւողութենով խուզարկու {ատեանը} դատապարտեց Փարիզեան Համալսարանի Աստուածաբանական ֆ

ս"։ Երբեմնական կրօնաւորը լսե՞ց եկեղեցուն. {ատեանը} կազմուեցաւ, բայց նա չկամելով լսել չքացաւ Կոստանդ

միանգամայն և խնդրել խոնարհաբար թելադրել զՀոգեւոր {Ատեանն} տեղւոյդ պահպանել ի գրութիւնս իւր զսահմանեալ եղանա

րչական Սենատին, յորում երեւի զի յիշեալ ծայրագոյն {ատեանն} արձակեալ զիս ի հասարակական տեսչութենէ՝ հաստատէ ի

, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն Տեղեկութիւն {Ատեանն} արտաքին գործոց, ի Լոնդոն (Forreign office), ի

ստորագրողք, գուցէ ընդ անուամբ Նախիջեւանցւոց, եւ {Ատեանն} Նախիջեւանայ չէ զայն վաւերացուցեալ եւ ոչ իսկ վեհափ

ց, եւ ոչ ՚ի ցաւս այնքան եղիցի ինձ եւ ազգին, եթէ {ատեանն} վճռիցէ յօգուտ ազգին, այլ եթէ եւ նա դժուարասցի իս

րտաւորուածի իրաւունքը, եթէ քաղաքական կամ քրէական {ատեանները} հակին դէպի անարդարութիւն: Եւ մի՞թէ եկեղեցական

գործերի պատճառով պիտի դատուի քաղաքական եւ քրէական {ատեանների} առաջեւ, միայն Կրօնական ժողովի կողմից մի պատգամաւ

։ Դու ե՞րբ տեսար խելօք գիտուն՝ որ հորերուս {ատեթով}, Աստուած պաշտէր, ժամը երթար, պասը պահէր հ

արեխառնում է նորա կիրքերը, որ նա չէ կարող այլեւս {ատել}, յափշտակութիւն յղանալ եւ այդ խորհրդով սպանել, ե

ձ միշտ օգնել ես: Բժշկությունը ինձ ոչ թե միայն {ատելի} չէ, այլ եւ դորանից ավելի սիրելի բան չունիմ, սակ

ը դառնար մի վատթար մարդ, Աստուծոյ եւ մարդկութեան {ատելի}, այդպիսի մի զաւակի մեղքի համար նորա թշուառ ծնողը

դառնայ մի անարգութեան ցուցակ, եւ եթէ կամենան մի {ատելի} եւ անպիտան մարդ անարգել, կ՚անուանեն նորան ձեր ան

լի, իսկ հիւանդամիտների եւ չարագործների մահու չափ {ատելի}, դէպի քեզ եմ դառնում եւ խնդրում եմ քո մեծահոգի ն

կում: Շատ լաւ գիտենք, որ մեք այս ճանապարհով {ատելի} ենք կացուցանում մեր անձը, եւ այս է պատճառը, որ

թեամբ պատուելի Այվազն ծաղր եղեւ համակ ազգայնոց եւ {ատելի} իսկ, եւ ինձ մնաց միայն ողբալ զթշուառութիւն եկեղե

իրելւոյ դամբանին, Այո՛, կերթայ շաղղակեր եւ {ատելի} բորենին։ - Բայց ափսոս որ մենք կոյր ենք, չե

թները փայլուն, Չեն տանելի մեր աչքին, {Ատելի} են մեր հոգուն: Ճանաչում ենք, հաւատու

չէ՞ր, որ, անխե՛լք խօսքերի համար, երկար ժամանակ {ատելի} դարձած լինելով իր եղբօրը, սպանուեցաւ նորա ձեռքով

աչքում փսխողական փոշի. նոցա իմ մօտ ներս մտանելը {ատելի} էր ինձ, որովհետեւ ընդհատւում էր իմ մտածութիւնը.

սայացուն խնդրում էր շուտով ամուսնութիւն: Ի՛նչ {ատելի} եւ արհամարհելի մտածութիւն էր այս խեղճ Մանուշակի հ

ւթիւն էր այս խեղճ Մանուշակի համար, եւ ո՞վի համար {ատելի} չէր լինելու, եթէ մեզանից մինին ընդդէմ մեր կամքին

առեն մեզ զերկասիրութիւն իւրեանց, սակայն անգամ եմ {ատելի} զանազանք ի կորովաբան հայախօսից, որպէս Գրիգոր Սկե

երումը, ո՛չ թէ միայն օտարացաւ ժողովրդից, այլ եւ {ատելի} դարձաւ նորան։ Լուդովիկոսը սկսած այն պատերազմից,

եռացուեցան։ Բովանդակ Ֆրանսիայն ուրախութեամբ լսեց {ատելի} խոստովանահօր հալածուելու լուրը, որ բռնութեան հետ

ծածկվի, այնուամենայնիւ մինչեւ գերեզման մեզ միշտ {ատելի} կը մնայ։ Մեզ կարող են ասել, թէ պ. Պռօշեանցը

այոց ազգը, որ նորա պակասութիւնքը խայտառակողներին {ատելով} ատում է, բամբասում է եւ հայհոյում է նորանց եւ.

ատուելու չեն, քանի կենդանի էր Հենրիկոս IV-ը, որ {ատելով} ատում էր Յիսուսեանները եւ թէ թոյլ էր տալիս նորանց

է կը բղխի, եւ անոր անուամբը կը կանչուինք, զիրար {ատելու} միտք չունենալնիս դեռ քսան չորս ժամ չեղաւ, որ հրա

խանութեան գործ գտնեմ, ո՛չ երբէ՛ք. Պատճառ, ինձ {ատելու} համար (կարելի է՝ իմ անարժանութեան պատճառով) սո

ւնուիլ"։ Փարիզի Արքեպիսկոպոսը, որ պատճառ ունէր {ատելու} Յիսուսեանները, Տրիդենտեան ժողովի մէջ նոցա առաջ բ

այի Քրիստոնէական թագը ժառանգելու։ Հենրիկոս, {ատելութեամբ} բորբոքուելով այս կոնդակի վերայ, հրամայեց իւր կող

սխանելով՝ արդեօք բորբոքելու չէի՞նք նոցա դէպի մեզ {ատելութեան} փայլակները։ Ի՛նչ փոյթ, միանգամ ասացինք, որ յիմ

երն ելնեն որեւիցէ կերպիւ մեր ազգայնոց ներքին սէրն {ատելութեան}, կապակցութիւնը բաժանման եւ խաղաղութիւնը խռովութե

ցը զարմանում էր սորա բթամտութեան վերայ, եւ գրեթէ {ատելութեան} աչքով նայում էր դէպ ուղիղ նորա աչքերի մէջ:

ւ առ Հայս, եղեալս ի բաժնի Յունաց. այլ հանդիպեալ {ատելութեան} եւ ո՛չ ընդունելութեան ի վերակացուաց աշխարհին՝ առ

նք չարաչար հանեցին որդուց հօրը դէպի Յիսուսեանները {ատելութեան} վրէժը։ Ընդհանուր էր գանգատը Յիսուսեանների ձեռքից

ն Յանսէնեաններին խմել մինչեւ տակը Յիսուսեան Կարգի {ատելութեան} բաժակը։ Այս եւս հարկաւոր է իմանալ, որ Յանսէնակա

պիտոյ է զայրացնէր Յիսուսեանները։ Արդարեւ, նոցա {ատելութեան} հետեւանքը շուտով դուրս երեւեցան։ 1757 թուականի յ

ետ: Մինչեւ այժմ, բացի բամբասանքից, քսութենից, {ատելութենից} եւ անիրաւ հալածանքից, ուրիշ ոչինչ չեմ տեսել ես մ

հանեցիք ու ընտանեաց մէջ հուր, սուր, բաժանում եւ {ատելութիւն} ձգելէն ետեւ, ազգութիւննիս մահուան եւ գերեզմանաց

ր թէեւ ատում էր գործի հեղինակը, բայց, աւելի մեծ {ատելութիւն} ունենալով դէպի " Հիւսիսափայլի " գործակատարքը, այ

յանցանքը սանձել: Սպանութեան աղբիւրն ինչ է - {ատելութիւն} կամ յափշտակութիւն. ես-ին ոգի, որ ամէն ուրիշ զոհ

ր մարդը ախտանայ այս ոգով. յղանայ յափշտակութիւն, {ատելութիւն} եւ սպանութիւն - բայց երբ կատարուած էր վերջին գործ

եր, եթէ նա սէր է, իսկ մէք միանգամայն մարմնացեալ {ատելութիւն}, եթէ կամենում ենք նմանել Աստուծոյ, ապա պիտոյ է

զարմացիր եւ ակներեւ տեսջիր զի անհնարին նախանձ եւ {ատելութիւն} է, որ զայսպիսիս ճարտարաւորէ եւ զգայռէ։ Իրաւունս

բայց Պարլամենտը, չ'նայելով գործի ընթացքի վերայ, {ատելութիւն} ունենալով դէպի Պրօտեստանտները, յետ դրեց այս գործ

կ'արդարացնէք նորա անձը"։ " Բայց ես չունիմ ոչինչ {ատելութիւն} դէպի նա, - պատասխանեց Լուդովիկոսը. - ես միշտ սիրե

րին եւ ունէին դէպի այս մարդիկը մի արդար եւ բնական {ատելութիւն} ։ Այս ժողովը հաւաքւում էր ծածուկ ինքեան իսկ Վատիկ

կարծիքը ազատութեան եւ մեր կրօնի վերայ, կէս մի իմ {ատելութիւնը} դէպի նորա ստրկական կրօնը, դէպի նորա անձը, որպէս

յարուցանել հեղինակի վերայ, պարզամիտների միտքը եւ {ատելութիւնը} գրգռել նորա ընդդէմ: Այս բոլորը սարսափանքով տեսաւ

անջողութիւնը եւ պատերազմը, զուր է)։ Հարաւայնոց {ատելութիւնը} դէպի Հիւսիսայինքը աննկարագրելի խոր է եւ սաստիկ:

րակացուն տեսանելով նոցա անհամեմատ սէրը դէպի նա եւ {ատելութիւնը} դէպի ինքը, չարանում է եւ հրամայում է գործարանի դ

անհամարձակ եւ ստորաքարշ ներս մտանելը զօրացուց իմ {ատելութիւնը} եւ արհամարհանքը դէպի նա. ի հարկէ հասկանում ես,

, նոցա կոյր հնազանդութիւնը Պապական իշխանութեան, {ատելութիւնը} դէպի հերետիկոսները, վէճերի եւ խռովութենների մէջ

էջ։ Այս խիստ ու կոշտ վարմունքը շարժեց Ֆրանսիացոց {ատելութիւնը} դէպի Յիսուսեան աբեղայքը, որ ոչինչ ժամանակ չէր հա

ջ, ցոյց էր տալիս, թէ ինչ աստիճանի էր հասած ազգի {ատելութիւնը} դէպի Յիսուսեան աբեղայքը։ Լա-Կատիեր իւր յօժարութե

Եւրոպայի վերայ։ Այն աստիճանի սաստիկ էր ժողովրդի {ատելութիւնը} դէպի նա, որ Բուրժի Արքեպիսկոպոսը, որի վիճակի մէ

` նկատելով ազգի ակնբախ արհամարհանքը եւ նոյնիսկ ` {ատելութիւնը}: Երկու տարուայ ընթացքում Կանոնադրութեան բնա

ուխտ, ան ալ 2 հատ, չըլլա թե ավելի, զերե խըմըզի {ատեն} ուտելու բան չէ, իսկ վրայեն ալ տաքերը անցնին նե,

չէ, այլ այնչափը լաւ գիտենք, որ ժողովուրդք ամեն {ատեն} պատրաստ են գայթակղելու, եւ անոր համար իրենց արգե

նն ընենք: Չորրորդ՝ արտօնութիւն կը տա՞յ, որ {ատեն} անցնելէն ետեւ, աղջկան ոտքը Լոմպարտիա դպածին պէս

ձե՛զ էլ կը հալածեն, եթէ ինձ ատեցի՛ն, ձե՛զ էլ կ' {ատեն}. եւ եթէ ի՛նձ, որ տանը տէ՛րն էի, Բէեղզեբո՛ւղ ա

легированый) գոյութիւնը եւ որպէս ատենախօսը: Այդ {ատենաբանների} գեղեցկախօսութիւնը " անձնագովութեամբ լիքը դատարկաբ

կարելի, որ նա գայ ինձ՝ մեռանողիս մօտ, թո՛ղ իմ {ատենադպիրը} գրէ նորան մի նամակ, եւ ինչքան կարելի է քաղցր ոճո

տոնունակ (привилегированый) գոյութիւնը եւ որպէս {ատենախօսը}: Այդ ատենաբանների գեղեցկախօսութիւնը " անձնագովու

դապետը՝ Թիֆլիսի թեմական ատենի երբեմնական նախագահ {ատենակալը}, որ գտանւում է այժմ Փարիզում: Քանի մի տարի սորա

տ բերվին մեր ձեռքով եւ սեփականվին քաղաքի օրինավոր {ատենական} վճռադատությամբ, եւ որքան առձեռն պատրաստ գումար դ

, որպէս եւ նորին ազնուութիւնն պահանջեալ է ի դմին {Ատենէ} յիմմէ կողմանէ զպատգամաւոր ոք, եւ որովհետեւ կայի

կ պանդխտութեան, զորմէ ունի խնդրել ի նոյն հոգեւոր {ատենէ} կարգել զինքն ի նոյն: Առ այնպիսի նպատակ նորա,

եալ զայս պատուէր, եւ ահա հրաման արձակէ ի թեմական {ատենէն} առ ամենայն ենթադրեալ հոգեւոր կառավարութիւնս եւ ան

լով՝ Հեղինակը պատասխանատու կեցնելէն եւ հարկ եղած {ատենը}, անոր վրայ ցնդած ածականը դնելէն ետեւ, " անիկայ

աւիրող գրութիւն մը կը հրատարակէ եւ պոչը նեղի մտած {ատենը}, " ես Հռովէական Հայոց համար գրեցի " կ՚ըսէ: Հռով

ր աւերակ լիցի " ըսելու վրայ է... Բայց մինչեւ այն {ատենը} կատակէն ուրիշ բանի մի՛ սպասէք, վասնզի անկէց ալ ո

աւանդ բազմաժամանակեայ պաշտօնատար գրագրութեան դմին {Ատենի}, միթէ չգիտէր թէ Ուստայեան դպիր Միքայէլ անուամբ գ

ի զկատարեալ զօրութիւն իւր առաջի որ եւ է անգլիական {ատենի}, ուր ուրէք եւ իցէ: Մնայ ինձ միայն ստանալ ի դեսպ

յ յապացուցութիւն ունիմք զներկայ զայս գործ ՚ի նոյն {ատենի}, որ սկսեալ ՚ի 1/13 Յունիսի, հազիւ ուրեմն աւարտե

պանդուխտ հայոց եկելոց այսր եւ բանտարկելոցն ի փոքր {ատենի}, վասն պարտուց: Անդէն առ նմին բացան աչք մեր ե

ոստոսի լուայց զվախճանական վճիռ Հնդկական ծայրագոյն {ատենի}, յորոյ վերայ չիք ատեան ինչ այսր, որ կարիցէ ընդո

գործն փոխադրի ի Լոնդոն ի վերազնութիւն ի գերագոյն {ատենի} պետութեանն Անգլիոյ: Ահա ներկայ վիճակ Բաբաջան

. Հագի (ընդհանրական կառավարիչ): Վճռաւ գերագոյն {ատենի} տեղւոյս, ինձ անկ էր (որպես երեսփոխանի ազգին մեր

Շահնազարեանց Կարապետ վարդապետը՝ Թիֆլիսի թեմական {ատենի} երբեմնական նախագահ ատենակալը, որ գտանւում է այժմ

երակուտի հինգերորդ բաժնի ձեռք, այսինքն՝ քրէական {ատենի} ձեռք, որովհետեւ ստորագրութեամբ գրած են գաւառական

կան կամ քրէական յանցանքների համար դատուի կրօնական {ատենի} առաջեւ: Մէք բողոքում ենք, մինչեւ այժմ հայոց

ն եւ սպանութեան համար պիտի յանդիման լինի կրօնական {ատենի} առաջեւ, միթէ՞ այդ կրօնական ատեանը գողութիւնը, ա

արգով ելնէ Կիրակոսի որդին սպանէ եւ Կիրակոսի այրին {ատենի} ձեռքով Մարկոսին մահի մատնէ. ի՛նչ եղաւ այս սքանչե

, որովք ո՛չ մարթանամ ես կատարել զհրաման վիճակային {ատենին}, հիմնեալ ի հրամանն նորին սրբութեան եւ Սինոդին Էջ

ութիւն ապա հատանել զվախճանական զվճիռ ի սրբագումար {ատենին}: Յառաջ քան զկոչել եմ երկրորդ ժողովն վերասաց,

տ օրինական ձեւոց, այն է ստորագրութեամբ կառավարչի {ատենին} եւ դրութեամբ կնքոյ պետութեանն Անգլիոյ: Այժմիկ

ի Բեսարաբիայ: Աղօտ իմն յիշեմ զգործ մի ի թեմական {ատենին} Նոր Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ, յայսմ մասին եւ զխ

դքան ժամանակ մնալ աստէն անգործ, ակնկալեալ բացման {ատենին} եւ ի բանիլ անդ ոչ կարեմ աւարտել զգործն յառաջ քան

ւ զգործն այն ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ յանդիման լիցի {Ատենին}, որում առաջի առնեմ եւ զթարգմանութիւն պատճէնի եզր

պով տպուիլը հաստատուելէն ետեւ... Մխիթարեանց շփոթ {ատենին} վճարած տուգանաց հաշւոյն հետը անուրանալի պատմութիւ

ը տա՞յ, որ Մխիթարեան համախոհի մը երիտասարդութեան {ատենին} երկու տեսակ հանդերձից նկարագրութիւնը ընելէն ետեւ

եղածն ու ազգային իրաւունքնիս այն է, որ Բաբկէն իր {ատենին} երեւելի Հայրապետն էր եւ տասնը հինգ միլլիոն ժողովր

եց զարհամարհողս եւ աղեկ ըրաւ, իրաւամբ ըրաւ. այն {ատենին} համար իր պարտքն էր, չըներ նէ, շատերուն պէս ազգա

ձեռք, որովհետեւ ստորագրութեամբ գրած են գաւառական {ատենին}, թէ չեն կարող եւ չպիտի ներգործեն 1861 փետրուար 1

կամ պակաս կամ իցէ. այլայլողն պարտական լիցի ահեղ {ատենին} Քրիստոսի: Գոհանամ զքէն Տէր, զոր ետուր ինձ

աջափայլ նախարարին, յաւելեալ ի հրովարտակս թեմական {ատենին}, որպէս թէ բացակայութիւն իւր ՚ի ժամ տպագրութեան՝

րի հրամանին համաձայն. առաջարկութիւն գրեց թեմական {ատենին}, որ սա շրջաբերական հրամաններ տարածէ բոլոր վաճառո

ջոցներում կարողացաւ բաւական օգուտ բերել խուզարկու {ատենին} ։ Լուտերի եւ Կալուինի վարդապետութիւնքը սաստիկ արա

բանը նորանցից իմանալով՝ մատնեց նորանց խուզարկու {ատենին} ։ Այս կերպով փոքր առ փոքր յառաջացաւ նա իւր ասպարէ

թեան պատրաստ չենք, այլեւ Պապին անունը մեզի յիշած {ատեննիդ} վրանիս այնպիսի սարսափ մը կը գայ, որ շատ անգամ ամ

այս աշխարհս, եւ ինչ որ կը տեսնենք, ան ամենքն ալ {ատենով} չկայի՞ն ", պատասխանէ. " ո՛չ " ասկէ վեց եօթը հազ

եթէ ինձ հալածեցին, ձե՛զ էլ կը հալածեն, եթէ ինձ {ատեցի՛ն}, ձե՛զ էլ կ'ատեն. եւ եթէ ի՛նձ, որ տանը տէ՛րն է

ր բան ուսանէին (պ. Յովնաթանեանցը, իւր սրտում, {ատեցող} էր ամենայն լուսաւորութեան), այլ մանաւանդ, ուրի

մ իրար վրայ իրաւունք ունի նայելու որպէս սպանողի, {ատեցողի}, յափշտակողի վրայ եւ իրար երեսից պիտի պաշտպանուին

ահա, մի սիրելու սիրտ չունենալով, որքա՞ն պիտոյ է {ատէր} եւ նախատէր իւր կինը նորա այս յարակցութենների մասի

անցից բաժանւում, որ մէք Բօրդօյից շոգենաւով մտանք {Ատլանտեան} ովկիանոսը, որ ողողում է Եւրոպայի արեւմտեան ափերը

այնոցի համար. Աստուած մի արասցէ, իմ հարսնութեան {ատլաս} վերայնոցս սառոյցի նման ժապաւէնով դրած է պահարանու

ր օրիորդքը ծածկում են իւրեանց գլխին բարխատեայ կամ {ատլասեայ} ոսկեղէն կամ արծաթեղէն ժապաւէնով շրջակարած եւ նոյն

, քանիում գիրս է տեյին խոռոզլամիշ եղածդ ի՛նչ է, {ատմիշ} կարդացող պիտ՝ լաս: Գիտեմ որ դուն ալ, սիրելի ճի

դուրս գնալու ժամանակ, երբ պիտի մտանէ դարձեալ իւր {ատմոսֆերի} մէջ, չէ մոռանում իւր հետ առնուլ իւր դիմակը. դար

մուրջ է լինում օդի եւ երկրագունդի մէջ, այնպէս որ {ատմոսֆերի} ելեքտրականութիւնը, այն կամուրջի միջնորդութեամբ կ

: Առհասարակ ստրկութեան մէջ գոյացած եւ ստրկութեան {ատմոսֆէրայի} մէջ աճած մարդը, բացի իւր վզի լուծից եւ բռնաւորի

ւղղութեամբ եւ այսպիսի խանգարուած բարոյականութեամբ {ատմոսֆէրայի} մէջ աճելով եւ կրթուելով, դեռեւս երեխայութենից սկ

այդ սկզբունքը եւ որոնց մէջ միայն, որպէս իւրեանց {ատմօսֆերայի} մէջ, կարող էին կերպարանագործուիլ այդ սկզբունքը կ

, այն հողը, որի վերայ պիտոյ է բուսանէր, եւ այն {ատմօսֆերան} որի մէջ պիտոյ է ծաղկէր նա։ Բայց այս բոլորը ընդհա

վերայ, կոպիտ ուժի օգնութեամբ, կամ իւրեանց խաւար {ատմօսֆերի} մէջ նզովքի փայլակնէր փայլատակեցնելով: Երանի՜

ւ պատրվակով: Պարոնայք միսիոներներն իրենց միսիայի {ատյանի} առաջ ամբողջ հայ ժողովուրդը ներկայացրել են որպես մ

անել, եթե հարկը պահանջել, որպեսզի կառավարության {ատյանների} ձեռքով հայտ բերեն եւ Նախիջեւանին սեփականացնեն, ե

րեւէ այլ կրոն խրախուսելու մեջ է՝ հայ մասսան իրար {ատող} դավանաբանական մի քանի պարտիաների բաժանելու համար

: Օրինակ, հանգստացուցիչ այն պատասխանը, որ իբր " {ատոմների} զանազան դասավորություններից է կախված միեւնույն քի

իայն ուռած է, նարա այս ուռուցքեն եւ կոճն կցավի: {Ատոնց} համար է, ես գիտեմ, որ ան նարա համար բան չէ, սր

տողերուն մէջը մէյմէկ իմաստ գտաք ու դատեցիք, մենք {ատոնց} վրայ ծաղրէն ուրիշ ի՞նչ կրնայինք աւելցնել: Գիրք մ

իմ քեզի, որ դուն տեղն եկած վախտն ասիս իրենց, որ {ատոր} համար սիրտերն թող չի ցավի, նա նոցա շատ կսիրե եւ

ն ալ չմոռանալով, Մուրադին կը հասնի: Պատասխաննիս {ատոր} իրաւ կամ սուտ ըլլալուն վրայ չէ, այլ այնչափը լաւ

լ անխառն ի մարդկային կանոնադրութեանց, որք համ եմ {ատութեամբ} առ երկնային Վարդապետութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քր

, որ հաճոյ չէ աշխարհին, այն ճշմարտութիւնը, որին {ատում} են սուտ ազգասէրքը եւ օբսկուրանտները, որոնց մէջ մ

հաճելի էր եղել մի այլ երկակենցաղ պարոնի, որ թէեւ {ատում} էր գործի հեղինակը, բայց, աւելի մեծ ատելութիւն ո

րդ կարգեց վերակացու գործարանումը, որին հոգով չափ {ատում} էր Հռոմայ ժողովուրդը նորա ազգատեաց եւ անարժան գոր

գը, որ նորա պակասութիւնքը խայտառակողներին ատելով {ատում} է, բամբասում է եւ հայհոյում է նորանց եւ... ին

ւ չեն, քանի կենդանի էր Հենրիկոս IV-ը, որ ատելով {ատում} էր Յիսուսեանները եւ թէ թոյլ էր տալիս նորանց մնալ

ունէին այս մարդավայել յատկութիւնքը։ Նոքա Յանսէնը {ատում} էին մանաւանդ այն պատճառով, որ նա գրել էր մի գիրք

դրուեցաւ այս գրքի վերայ։ Րիշիլիէ Կարդինալը, որ {ատում} էր Յանսէնին այն պատճառով, որ վերջինս նորա գործեր

ցին Կլեմենտ XIին, թէ Ֆրանսիայի թագաւորը ամենեւին {ատում} է այս գիրքը եւ շատ շնորհակալ կը լինէր Պապից, եթե

Հօլանդիոյ եւ հեռի է ի Կալկաթայէ տասանց կամ աւելի {ատուրց} ճանապարհաւ, ընդ Ովկիան: Ի կտակին յայնմիկ,

նգիստ"։ Ժ. ՔԵՐՈՂՆ - ՔԵՐԹՈՂ Ցորեան՝ {ատոք} ի հասկին Մեզ ընձեռէ բնութիւն, Այլ ո՞

ւն մտանել կոտորելու կենդանի մնացածները: Ես տեսայ {Ատտիլայի} արշաւանքը Եւրոպայի վերայ. նա ողջ Իտալիան աւէր դա

, տուեալ նոցա տանել զթուղթս առ Թէոդոս կայսր, առ {Ատտիկոս} եպիսկոպոս Յունաց, որ ի Հայոցս ազգէ Սեբաստացի քաղ

ները, զրույցները, եւ որպես այդ բոլորի անհրաժեշտ {ատրիբուտներ} ՝ շշերն ու բաժակները"։ Ճիշտ է ասում Շիլլերը, թ

ուար Մարսէյլից Յունուարի 4-ի փոստով, հին տոմ[ {ար]} 1 Բերբերեանցին 2 եղբօրս ` Ղազարոսին 3 Խաֆաֆ

րերս շատ ցուրտեր կա տեղը: Խնդրեմ գիրդ անպակաս {արա} ՛ եւ մի մոռանար ինձ՝ քո հարազատ բարեկամդ: Ստր

ւրիշ գրելու բան չունիմ, մարդուդ շատ եւ շատ բարեւ {արա}, Գաբրիելին նույնպես. նարա ալ ջոկ գիրեր գրելու ս

աւ նորա հետ եւ նորա համակարգութիւնը: Ինչ կամիս, {արա} ՛, բայց ժամանակը իւրեանը կ'առնու: Նոր կառավարութ

ելանելոյ ի տեղի ցանկալի տեսութեան արարչիդ իմոյ եւ {արա} արժանի մտանել ի կեանս յաւիտենական ամէն: Գրեցաւ ի

պարմանեկին քոյդ թակարդես ի ծուղակ. Դմա թոյլ {արա} գարունագեղ լուսաւորիլ հոգւով օ՜ն, Քան յորոգ

ռնել է"։ - Ո՛հ, իմ դստրիկ, աղօ՛թք {արա}, Դա ծերունու մի աստղ է, Որ իւր կեանքո

ր բակն է նորա Առաքինի գործքերը. Աղօթք {արա}, որ երկարուին Նորա կեանքի թելերը:

է, - ածելու պէս սուր սրած, Մի կարճ աղօ՛թք {արա} շուտով առ Աստուած"։ - Միթէ կարելի՞

։ Նուիրական այն հին գետին՝ Յանձն {արա} ալիքներին Հասցնել քո գանգատը Էջմիածնայ

որի մասին ինքը՝ Քրիստոս, աղաչում էր. " Սո՛ւրբ {արա} զնոսա ճշմարտութեամբ քով, զի քո բանդ ճշմարտութիւն

ց եւ տեսաւ մի աղքատ պառաւ կին: - Ողորմութի՛ւն {արա}, զաւա՛կս, ողորմութի՛ւն, - կրկնեց պառաւը, - Աստո

շատ ցանկանում էր: - Ուրեմն, Մանուշակ, լոյս {արա} այստե՛ղ, սանդուղների վերայ: - Մնացէք բարեա՛

րացու տուն եւ կը խօսեմ: - Բացի դորանից այնպէս {արա} ՛, որ երկու հազար մանէթի հազարը յառաջուց տայ. իս

նը խարաբ էլած ա ըլնում, համա, էն գիրը մնում ա. {արա} ՛ ինչ կ՚ուզես, լա՛ւ, յետոյ կտեսնենք " (եր. 25

մէն հարազատութեամբ թափել է հեղինակը. Նանիկ {արա} մեծանաս, Հալիւորիս ծերանաս, Երբոր խելքիդ տէր ըլ

ն չէր ըլար, ինձի տեղով հայտնիք, եւ թե հոքու բան {արա՞վ} թե չէ, եւ այլն: Բավ է: Եթե կամիք իմ որպիսո

նք չորս ժամ Ադեն քաղաքի առաջեւ. սա հին Թատմորն է {արաբական}, որ երբեմն Սողոմոն շինեց եւ որ վերջումը նյութ եղ

որ երբեմն Սողոմոն շինեց եւ որ վերջումը նյութ եղավ {արաբական} բանաստեղծներին. իհարկե, հիշում ես Անթարը: Թ

ամար այդ արծաթքը եւ աւանդութիւնքը համարւում են մի {արաբական} վիպասանութեան նման բան: Նախիջեւանցիք լսել են, թ

լեզվով ամսագիրն է, որը Լազարյան ճեմարանի պարսկա- {արաբական} գրականության պրոֆեսոր, դոկտոր Նազարյանցը, բարձր

հայկական լեզվի օրինաչափություններով: Պարսկական, {արաբական} եւ թաթարական լեզուներից, պատմական ազդեցության հե

յում էր պ. Մարկոսի վերայ, յետոյ սկսեց, մի քանի {արաբական} խօսքեր արտաբերելով, պտոյտ գալ սենեկի մէջտեղում:

ը տկար է այդ գիրքը թարգմանելու համար (այնտեղ շատ {արաբական} կամ պարսիկ բառեր կան, որ մենք չենք հասկանում),

մ ամեն մեր լեզուի մօտից անց կացող թուրք, թաթար, {արաբացի}, պարսիկ, ռուս Սարգիս Բուխարացու գեօռի պէս մի քա

մեր լեզուի մօտից անցնող թուրք, թաթար, պարսիկ, {արաբացի}, ռուս, Սարգիս Բուխարացու գեօռի պէս մի քար է ձգե

ուռն Թեբասը: Ականատես էի, երբ պարսիկք, ալանք, {արաբացիք} եւ այլն, սրով ու հրով մտան Հայաստան եւ հիմն ի վե

ծել մարմինների վերլուծութեան վերայ: Պիտոյ է, որ {Արաբացիք} համարուին ամենահին Ալքիմիկոսք, նոցա մէջ միայն այ

բանալու համար: Ութերորդ դարու մօտ, ապրել է {Արաբացոց} մէջ Գեբեր կամ Ջեբեր անունով գիտնականը, որ ծնած է

ւոնդ երէց, հեղինակ պատմութեան Մահմեդի եւ խալիֆաց {արաբացւոց}: Ի սկիզբն մետասաներորդ դարու եկաց Յովհան Կոզե

նալով Պարսից, Մոգոլների, Սելջուկեան Թաթարների, {Արաբացւոց}, Օսմանցոց, Եգիպտացոց կամ դեռ չգիտեմ ինչացոց, ա

իների ժառանգները չեն դոքա, թո՜ղ որ նոցանից Րահան {արաբը} Արաբիայից Կոստանդնուպօլիս գալով միացել էր Քեօռ-Օղ

ժառանգները չեն դոքա, թո՜ղ որ նոցանից Րահան արաբը {Արաբիայից} Կոստանդնուպօլիս գալով միացել էր Քեօռ-Օղլուի հետ,

խում մի մարդ: Եւրոպան ուշ ծնեցաւ, բայց շատ {արագ} ծերանում է: Մի քանի դարու մէջ նա անցաւ պատմութեա

Դէպ աստղերն է սլանում, Անցնելով հուր այն կամար ` {Արագ} վեր է բարձրանում. Մինչ գահոյքը աստղահուռ, Քերով

զիչ բոց-կրակ Այն ծխացող սեղանից, Եւ դէպ երկիրը ` {արագ} Ճանապարհւում է նորից. Ադամն ոչինչ չգիտէ, Նա դեռ

այս աշխարհին: Գրիչը ձեռին թղթի դաշտումը Կը վազէ {արագ}, ինչպէս եղջերու, Ո՛չ ոք չէ կարող նորա հակառակ Ի

ւող Զօրութիւններ զսպեցին, Լուսից աւել {արագ} վազող Ուժեր ստրկացուցին: Նոյնիսկ

մարիտ եմ ասում, որովհետեւ քո գործերի ընթացքը շատ {արագ} է: - Ձեր մռայլութիւն, կանայք չեն սիրում երկ

դողդոջուն ձայնը եւ հեկեկանքից ընդհատուած կարճ եւ {արագ} շնչառութիւնը - այս բոլորը միանալով կազմում էին ար

եսը: Ես շատ նայեցայ... բայց մեր նաւն {արագ} Վազեց դէպ յառաջ... կորաւ իմ աչքից...

ոծուելով, - նորա շնչառութիւնը շուտացել էր, սիրտը {արագ} -արագ զարկում էր, եւ կարը ակամայ խիստ արագութեամբ

լով, - նորա շնչառութիւնը շուտացել էր, սիրտը արագ- {արագ} զարկում էր, եւ կարը ակամայ խիստ արագութեամբ կարո

Այս խորհրդով, ես ցոյց կը տամ Կարգի ծագումը եւ {արագ} տարածութիւնը, կը նկարագրեմ նորա ներքին կազմութիւ

ռ եղաւ Փարիզի Պարլամենտի հետ։ Բայց Կարգը իւր {արագ} յառաջադիմութեան մէջ պատահեցաւ եւ հզօր հակառակորդն

րքին կազմակերպութիւնը, որ ինչպէս պատճառ էր Կարգի {արագ} տարածութեանը, նոյնպէս նորանից էր կախւում, որ Յի

խին չզարկէ, կամ պարապ միջոց գտած ժամանակը այնպէս {արագ} խօսել, որ չարչարողը վրայ չհասնի եւ այս պատճառով

ուի ճարտար խօսողի, որպէս եւ մարգարէին լեզու գրչի {արագագիր} դպրի... - Ձայնդ կտրի՛ր, լի՜րբ, անզգամ.

, Շարժեց երկինք ու գետին, Արարատից դէպ {Արագած} Բիւր արձագանգ խաղացին։ - Զո՛ւր

պատճառով, որ ոչ Մասիսը նման է իր պատկերին եւ ոչ {Արագածը}: Յայտնի է թէ այդ պատկերների վրայ Մասիսի գլխին մի

ատակների անմահ եւ նախանձելի յիշատակը: Միայն {Արագածը} չէ, որ տուել է իր հարկը միջին դարերին. մեր վեհա

դ ստանալով, որ շատ անգամ պատճառում են Արարատի եւ {Արագածի} մէջ խաղացած սառն հողմերը: Մեք մուզաների բնակարան

է գալիս երեք գազ ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ եւ {Արագածի} զառիվայրում։ Ձորը մտնում է, ջրում լողանում, աղ

է գալիս երեք գազ ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ ու {Արագածի} զառիվայրում: Ձորը մտնում է, ջրում լողանում, աղ

հետ. մեզ մանաւանդ քաշում է այն սքանչելի կանթեղը {Արագածի} եւ նորա մասին ուզում ենք մի երկու խօսք ասել:

շատ տեղ կան, պահում են իրենց վրայ նաեւ Մասիսի եւ {Արագածի} երեւակայեալ պատկերները: Այս խօսքը գործ դրինք այն

. առանց դորան չէր լինիլ, - այդ Նոյեան տապանն է: {Արագածի} գլխին նկարուած է լինում օդի մէջ կախուած մի կանթեղ

իսի դիպուածներում է կատարւում: Հայոց ազգը, {Արագածի} վրայ կրակ կամ լոյս եթէ չտեսնէր, անհնար է, թէ նա

ր այնտեղ Նարեկ քաղելու: Մենք այդ լոյսը կամ կրակը {Արագածի} վրայ ընդունում ենք որպէս իրողութիւն: Բայց սակայն

սկանալ այն կրակը, կամ լոյսը, որ երբեմն երեւել է {Արագածի} վրայ եւ կամենալով փոքր ի շատէ տեղեկութիւն տալ ազգ

շատ անգամ երեւցած լինիլ եւ այսօր էլ երեւիլ որպէս {Արագածի} գլխին այնպէս եւ ուրիշ տեղերում: Մեր բոլոր հետաքն

ովուրդը, եթէ վազում է դէպի գերբնականը, մինչդեռ {Արագածի} վրայ երեւացած լոյսը իրողութիւն է, իսկ նորա բնակա

շրջապատուած է ապառաժ եւ մերկ սարերով, նոյնպէս եւ {Արագածի} վիթխարի քարակտուր մարմինը: Թողում եմ բոլոր դաշտի

ւնի վերայ, որ ես որոշ չնկատեցի, որի մասին ոմանք {արագիլ} եւ ոմանք մօրահաւ ասացին, դրել է թաղիքից (քեչայի

րան, որ իւր օրումը չէր տեսած ո՛չ սիրամարգ եւ ո՛չ {արագիլ}, չարամիտ մարդիկ, ցոյց տալով մի արագիլ, հաւատաց

րգ եւ ո՛չ արագիլ, չարամիտ մարդիկ, ցոյց տալով մի {արագիլ}, հաւատացրած լինէին նորան, թէ այս է ահա սիրամարգ

Իհարկէ եթէ մի կենդանաբանի ցոյց տաս մի սիրամարգ ու {արագիլ}, թէեւ սա թաքցնէ իւր կարմիր կտուցն ու ոտքերը, այ

դ երկու թռչունքը եւ կ'ասէ՝ այս սիրամարգ է եւ այն {արագիլ} ։ Այսպէս ահա մեր ժողովուրդը իւր Կօրիֆէյ ճանաչ

՞ս, որդի, խելօք ես խօսում, օձի փուշը լակլակը ( {արագիլ} ) կը մարսի... "։ Քեզ որ տեսնում եմ, դու

ակողը եւս, պարսաւը կրիտիկայի տեղ են գործ ածում, {արագիլը} սիրամարգի տեղ, ինչպէս ասել էր Նալբանդեանցը: Դու

ւմ է, թէ մանուկ կազուար է: Ինչպէս կարելի է, որ {արագիլը} կամ մօրահաւը, թէեւ ծածկուած էին վահանի տակ, չյա

եւ լուսնի խաւարումը՝ իւրեանց գուշակութեններով, {արագիլի} գնալը եւայլ եւայլն։ Տխուր մատենագրութիւն! Եւ ի՞ն

ց: Լսած էի, թէ Կեսարիայում էշ ներկում են, բայց {արագիլից} եւ մօրահաւից կազուար շինել, ծածկելով մի կոպիտ վա

, կէս մի կանգ է առնում, կէս մի վազում է անհնարին {արագութեամբ}: Եղան ժամանակներ, որ մարդը հարիւր տարի ապրեցաւ

ա հրաժարական ողջոյնը, նա ինձանից լուսի թռչողական {արագութեամբ} հեռացաւ եւ անհետացաւ: Միւս օրը որպէս թէ կամ

հոգւոյս, զիճութիւն գոգցես գերեզմանական ազգոյ իմն {արագութեամբ} լնանիւր յուղեղ իմ. երեւակայութիւն իմ կաշկանդեալ

ան մի տեղից դէպի մի այլ տեղ, վազում է անհաւատալի {արագութեամբ} մի օրուայ մէջ կատարելով հարիւրաւոր մղոններ, կամ

սիրտը արագ-արագ զարկում էր, եւ կարը ակամայ խիստ {արագութեամբ} կարում էր բնական ազդեցութենով, որպէս թէ այս շուտ

նների մէջ էլ կայ մի այդպիսի կուռ բռնուկ) այլ շատ {արագութեամբ}, այնպէս որ էլ ուժ չմնայ պարը շարունակելու: Երկր

, տարածութիւնը ջնջեցիր, Փայլակը նախանձեցաւ {արագութեանդ} երկնաձիր: Տաւրոսից Այրարատ, Բոսփորից

ւմ, բացեց միւսը, որ խոհարանն էր գնում, կայծակի {արագութենով} ցած վազեց սանդուղքներից եւ մօրը ուղարկեց խօսելու

դողի մէջ էր Լուտերի Վերանորոգութենից, մի անսովոր {արագութենով} տարածուեցաւ բովանդակ աշխարհի երեսին, ստացաւ անչա

նին։ Լուտերի եւ Կալուինի վարդապետութիւնքը սաստիկ {արագութենով} տարածւում էին Ֆրանսիայի մէջ։ Մի քանի Համալսարանա

ասել։ Եկեղեցական Վերանորոգութիւնը անհաւատալի {արագութենով} տարածւում էր Գերմանիայի մէջ։ Զուր տեղը Լեւոն X Պ

, յունուարի 8-ին, 1839-ին, - ասում է հռչակաւոր {Արագօն}, իր ուսումնական քննութեան մէջ ` կայծակի մասին.

Որքա՞ն ուրիշ այսպիսի դիպուածներ առաջ է բերում {Արագօն}, վերը յիշուած հոյակապ աշխատութեան մէջ. որքա՞ն ա

տերեյին մեջն, ինչ տեղ որ ծառեր կա: Դուք ալ խելք {արած} հոները թաղած ըլլայիք նե, կենե աղեկ էր, ամեն օր

իճանավոր կաշառելով, գործին հերիք հոգաբարձություն {արած} համարվիս, այնտեղ այդպիսի բան չկա. երկու կողմի փ

անձնական ծախքերից, նշանակված արծաթի կամ նորանից {արած} ծախքի հաշիվը քաղաքին ցույց տալու հանձնառու ենք,

որ տպված է հայտարարության մեջ: Ես կարգադրություն {արած} եմ, որ Պետերբուրգ ստացվեն այն բոլորը, եթե ես չպ

բանի մասին լռեցի, բայց չեմ կարող լռել Խալիբյանին {արած} քո դիմումի մասին: Ասա՛, խնդրեմ, ո՞ւր է քո գլու

ինչպէս է, որ, այս լուսափայլ ճշմարտութիւնը անտես {արած}, փորձ էք փորձում յարձակուիլ մի քանի Պարոնների վե

ափից սկսանել քաղաքաշինութիւնը, եւ որպէս թէ փորձ {արած} էին մի քանի մարդիկ բնակութիւն հաստատելու գետի մօտ

խօսելով, պիտոյ էր ոսկու հանք անուանել, անտես է {արած} բոլորովին այդ քաղաքի մէջ: Երկրագործութեան զանազա

արմանութիւն (шелководство) նոյնպէս բարձիթողի են {արած}: Ի՛նչ գեղեցիկ եւ պտղաբեր դաշտեր կան Նախիջեւանի շ

, բայց գոնէ այս տարու սկզբից, եթէ հոգաբարձութիւն {արած} լինէին մի արծաթագլուխ գոյացնելու համար, արդեօք յ

: Բայց այսպիսի հոգաբարձութիւնք ես բոլորովին անտես {արած} եմ տեսանում եւ ո՛չ միայն այսչափ, այլեւ մինչեւ այ

Ազգերի եւ ժողովրդների բարոյական կեանքի վերայ {արած} նկատողութիւնքը եւս ուղիղ չեն. պատճառ, այդ բաներ

ը, նա ոչ ոքի արծաթ կերած չէ, ոչինչ խարդախութիւն {արած} չէ, - ասում են մարդիկ: - Խօսքս այն չէ, - պ

ռահանդէսից պարտական պարոնը եւ, իմանալով Բէգզադէի {արած} տմարդութիւնը, իսկոյն ժամանակից յառաջ վճարում է ի

իս սկզբումը ասացինք, բազմաթիւ նամակներ անհանգիստ {արած} չլինէին մեզ: Մի քանի տողից յետոյ կը դնենք այդ նկ

քինի կաթողիկոսքը, ինքնուրոյնաբար կաթողիկոսութիւն {արած} լինելով, սուրբ Սահակը պատճառ չունէր Կեսարիա դիմե

կայել, որովհետեւ իրականապէս կան), օդին ապաստան {արած} իւրեանց կեանքը: Նոքա գալիս են եւ գնում են, " որ

երազմեցան հասարակաց նախապաշարմունքի իւրեանց վերայ {արած} ազդեցութեան հետ, եւ յաղթելով նորանց հրապարակ իջա

ւնը: Իսկ մէք Պօղոսի համար մահապարտութեան խօսք {արած} չէինք, եւ վատութիւնը միայն հարկադրել էր Պ. Չամո

- դարերով շշնջեցին այդ նահատակների վերջին րոպէում {արած} բողոքների արձագանքը: Եղո՜ւկ ձեզ, Հայաստանի ս

ւնաց պատրիարքների, եպիսկոպոսների եւ վարդապետների {արած} անդադար տեսութիւնքը: Մասիսը ` ուրախութիւնը - Արձ

տութիւնք հանդէս է բերում կրիտիկայն, ո՜րքան անտես {արած} իրողութիւնք, որ մի հեղինակ խորհրդով կամ պատահմամ

էս դոգմա: Չէ պէտք մոռնալ, որ մինչեւ այժմ մարդու {արած} յառաջադիմութիւնը, թէեւ ըստ երեւոյթին կարծուի նոր

րական կարգերը (дисциплина) շատ խոր տպաւորութիւն {արած} լինելով մեծ զօրապետի ուղեղի վերայ, դարձել էին նո

տինքով առաջ բերած մեծ վաստակս եւ շատ աշխատութեամբ {արած} ծախքս, վատ վաճառականութեամբ, թեթեւ բանի հետ չեմ

ռով, շատերը կը կամենային հնարք գտնել, որ Տիրոջդ {արած} լաւութեան տեղը բարի չհատուցանէին, այլ նորա հակառ

նին, պ. Էմինի ձեռքով։ Այդ տպագրուած օրինակից է {արած} մեր թարգմանութիւնը։ Ինչպէս պ. Էմինի յառաջաբանից

ականից յետոյ մի քանի տարի էլ Աղանին աշակերտութիւն {արած} ընդունելով, յետոյ Յունաստան է ուղարկում նորան Մե

նզովեալ պիտոյ է դուրս գայ, որ իւր աշխարհի երեսին {արած} չարութիւններովը գերազանցելով տէր սատանայից, պիտի

արող մտքից եւս անցուցանել, որովհետեւ աղջիկը խօսք {արած} էր Մկրտչի հետ, ուրեմն եւ այդ մտածելու բան եւս չէ

յս եւս ասել, որ եթէ իմ տեղը այլ մարդ լինէր, ձեր {արած} բանի համար բոլորովին կը հրաժարուէր ձեր աղջկայ հետ

Ասացինք նոյնպէս, թէ մինչեւ ո՞ր աստիճան բարձիթողի {արած} էր մայրենի լեզուն՝ մեր Արամ քաջ նահապետի նուիրակ

ատենագրութեան մէջ։ Հայոց հնախօս, բայց բարձիթողի {արած}, աւերուած ու խանգարուած լեզուն շինւում է եւ կարգ

չէ, եթէ ոչ ներկայ անցքի ներկայ տեսարանի առաջուց {արած} ճիշտ ստորագրութիւնը, որ առանց եւ մէկ մազի չափ վր

շատ թուլացուցին միջին դարերի մեր ժողովուրդի վրայ {արած} ազդեցութիւնը, այո՛, շատ բան էլ իսպառ մոռացուցին

է սկսուել հայոց երկրագործութիւնը, խուզարկութիւն {արած} չենք, այլ այս մի երկու բանը, որ վաղուց յայտնի է

ւնեցող մարդերի: Այս արարողութեանց մասին մեր {արած} ենթադրութիւնքը աւելի չեն, քան թէ մեր անձնական կա

. բնաւ՞ զօրութեան չունի), չնայելով մեր հեղինակի {արած} ծանօթաբանութեանը, մենք ոչինչ գրական բան չենք կար

էեւ այս չափիցն էլ տեսնում ենք կենարար սկեպտիցիզմի {արած} ազդեցութիւնը: Մենք աջողութի՛ւն եւ ընթա՛ցք ենք մա

լու, երբ Վարդիթերի հայրը տասն այդպիսի մշակ առաջն {արած} տանում է իր այգին ամէն մինին իր քաղլակովը մին հաւ

ր լեզուն սպանելու եւ ժամանակի եւ պատմութեան արդէն {արած} պրծած ազգեցութիւնքը ուրանալու: Մենք կարող ենք շա

ր փոփոխութեան տակ։ Մենք մեր կարճ կեանքում եւ մեր {արած} փորձերից տեսնում ենք նորա յեղափոխութիւնքը։ Իջնո՞

իցի հարցանել, որ ի չափս ինչ արուեստակեալս զհողմս {արածեալ} միանգամ, զՇեքսպիրի կամ զՇիլլերի լրբին թեկն ածել

յ, աւելի քան թէ քսան տարու մէջ չէր դադարում հողմ {արածելուց}: Պ. Չերքեզեանցը իւր բոլոր կեանքում միշտ գտանուե

ր բողոքել է մարգարէն. " Ո՛հ հովիւք, որք զանձինս {արածէք} եւ ոչ զխաշինս"։ Ռեֆօրմ պահանջում ենք եկեղեցա

պատուամոլ գործից: Ցանկալի էր իմանալ՝ ինչ է դոցա {արածը}, որ ապօթէոս են պահանջում մեզանից՝ դեռեւս չորս մ

այդպիսի խօսք ինձ չուղարկէին։ Անզգամութիւն է նոցա {արածը}. բայց ես այսպիսի քրտինքով առաջ բերած մեծ վաստակս

անից չէ պիտոյ եզրակացնել, թէ բծախնդրութիւն է մեր {արածը}, ո՛չ այլ մենք այդ բոլորի վրայ թէ խօսում ենք, այ

է նրա ամենաթանկագին անձը, երկրորդ՝ բողոք եղբորս {արածի} դեմ, առանց իմ գիտության: Ինձ համար այդ անհրաժեշ

տեղեաց բաժինն եղեւ տասն եւ վեց սամ որպէս վերն uամ {արածիցն} յայտնի է: Արդ, աստանօր վերն յիշեալ սամատէրերիցն

լը եւ Վարդիթերենց խմբից չհեռանալը բոլոր Վարդիթերի {արածն} է: "... Չէք իմանում, - ասում է նա իր ուխտակի

տակից կին մարդոցը, - էս մեր փչացածի (Վարդիթերի) {արածն} ա քոմմայ... Խաչն իմն ա, քեարամաթը (զօրութիւն

առաւել լաւ գործ կատարեն, թո՛ղ խրատ քաղելով նորա {արածների} հետեւանքներից՝ հաստատեն իւրեանց մէջ մի հարազատ լ

Չարժէ՞ սա մի խաշնարած: Այո՛, եւ սա {արածում} է, Բայց հայ ազգի գառները, Սորա հօտը

ում է շուրջ 5. 500. 000 արծաթ ռուբլի. Նախիջեւանի {արական} սեռի բնակիչների թիվը՝ պատվավոր քաղաքացիներ, վաճ

նտրոնական վիճակագրական կոմիտեի տեղեկությունների, {արական} սեռի բնակչության թիվը՝ պատվավոր քաղաքացիներ, վա

ւց ստանում եմ երկու մանէթ, լուանալու համար, եթէ {արական} է, տալիս են մի բան. մնաց որ մեռեալի շապիկը, վե

գատարութիւն վասն առհասարակ դպրոցաց ի կրթութիւն եւ {արական} սեռի, որ չիք այժմ առ մեզ, հարկաւոր է անշուշտ,

պարտապան: Այդ լավ դաս է այն մարդկանց, որոնք {արահետները} գերադասում են լայն պողոտայից: Դեռ սրանից 4. 000

թոյլ տրուած է ամենայն մարդու պատրաստել ֆրանսիական {արաղ}, բայց ոչ դուրս տանել Ռուսսիայի ներս, մի խօսքով

մ, թէ կերակրեղէնի եւ թէ ըմպելիքի մասին: Միմիայն {արաղ} առել եմ մի վեդրօ, իսկ հասարակ խմելի գինի հարիւր

լ էր պ. Շաքարեանցը, պ. Մարկոսը խնդրեց մի բաժակ {արաղ} ․ եւ մի փոքր նախաճաշիկ: Նա ասում էր, որ այդ կ'ամ

ստակած եմ, - կրկնեց պ. Մանթուխեանցը, - մի բաժակ {արաղ} արժէ՛ որ խմեմ. ասում են, թէ․ " Ծերաց գաւազան է

նքը կամ սպասաւորքը զզուելով տալիս են ինձ մի բաժակ {արաղ}, կամ առաջեւս դնում են կերակուրը. շատ անգամ տեսե

ւրեմն սէր եւ մարդասիրութիւն է, եթէ ես, մի գաւաթ {արաղ} խմելու համար մտանեմ գինետուն եւ խօսիմ արաղավաճառի

երեւելուց յետոյ, իր պաշտօնը աւարտում է այգում, {արաղ} քաշած երեկոյին: Մենք մանաւանդ ցաւում ենք սորա մա

եւ սրտաշարժ խօսակցութիւն, երբ Սօսենք, գիշերով, {արաղ} են քաշում իրենց այգում: Դառը բողոք լսւում է

իւ չի՞ պէտքը, հաւի միս չի՞ պէտքը, գառը, գինի, {արաղ} չի՞ պէտքը, դու քու երեխին, որ մի կապայ ես կարու

տեսութիւն գնանք, բա մի կարաս գինի, մի հինգ լիտր {արաղ} չպիտի տանի՞նք. հաւողի ժամանակ ա գալի, թազայ հաւ

գաւաթ արաղ խմելու համար մտանեմ գինետուն եւ խօսիմ {արաղավաճառի} հետ... Ուրեմն այդ Աստուծոյ պատուէր կատարե՞լ է

ժամանակ միայն, եթէ մի փոքր աւելի փախել էր անիծած {արաղը}: - Կատակը միւս կողմ դնենք, - ասաց Պ. Բէգզա

րիւր վաթսուն երկու, մի բան չէ․ բայց եթէ մի վեդրօ {արաղը} ձգենք յառաջաբանի փոխանակ, իսկ Մարասկէնը վերջաբան

Նա ուրախանում էր, մանաւանդ մտածելով, եթէ բոլոր {արաղը} եւ գինիքը խմուելուց յետոյ, մի քանի մարդ եւ ինքը

ժմ խօսենք մեր խնջոյքի մասին, - ասաց պ. Մարկոսը, {արաղը} խմելուց յետոյ, ցած դնելով բաժակը: - Խօսենք

, անուշ արեցէք: Այս ասելով պ. Շաքարեանցը լցրեց {արաղը} մի բաժակի մէջ եւ տուեց Մանթուխեանցին: Պ. Մանթու

նդարտելով նստած աթոռների վերայ, Շաքարեանցը լցրեց {արաղը} բաժակների մէջ: Մեծ սիրով բաժակները միմեանց զարկե

ում էր, ահա այն ծառերի տակ, խորովածը, գինին եւ {արաղը}: Անտարակոյս, յառաջ գնում էին այդ բարութիւնքը վա

իմեանց զարկելուց յետոյ խմեցին: Բայց Մանթուխեանցը {արաղի} վերջին ումպը կուլ չտուած, սկսեց պատմել, թէ ինչ

օսենք, - ասաց Մանթուխեանցը, ձեռքը պարզելով դէպի {արաղի} շիշը: Շաքարեանցը յառաջամատոյց գտանուեցաւ եւ իսկո

ւցի, պարոնը կպարգեւէ ձեզ բաւական մեծաքանակ արծաթ {արաղի} համար, - պատասխանեց գործակատարը, ստրկական պատկա

լացի էր շատ մեր երեսփոխանը, նա սկսանում էր մի մի {արաղից} եւ բանը բերում էր հասցնում էր այնտեղ, որ հաշուատ

կի խոնաւութենից ոսկրացաւս նորոգուի, կրկնապատկեցի {արաղով} շինած դէքոքտիս չափը յառաջ, քան թէ քնել էի, եւ ա

ւ բան չէ։ Դու, ինչպէս ասում ես, կրկնապատկել ես {արաղով} շինած դէքոքտի չափը, արիւնը թանձրացել է գլխիդ մէջ

ակ եւս չկայ, անգլիական ճին չկայ, մի վեդրօ իստակ {արաղով} կամենում է աչքերս ներկել... չէ, եղբայր, այդպ

յտառակելը իմ վիզը, կամի՛ք, դաշն բռնենք մի վեդրօ {արաղով}: - Դուք ինձանից խորհուրդ հարցրեցիք, - ասեց Մ

յառաջամատոյց գտանուեցաւ եւ իսկոյն լցրեց բաժակները {արաղով}: Այս րոպէից սկսած Մանթուխեանցի եւ Շաքարեանցի յար

մն՝ Հայերէն: Թող շարժուին գերեզմանի մէջ մեր {Արամ} նահապետի ոսկերքը... Իրաւունք ունի եղած Հայ բ

ի տարի յառաջ գրում էր հետեւեալ տողերը՝ նուիրուած {Արամ} նահապետի սուրբ յիշատակին. Քեզ քո սիրական հայ

նի՛ր, սիրական, Քո սուրբ այս լեզու, ազգասէր {Արամ}: Թող ծաղկի, աճէ, Թող պտուղ բերէ,

որ կարծես երկնքից հրամայում էր սովորել Քաջարանցն {Արամ}: Թողնենք քերթողականի վսեմ ճարտարութիւնը, որով շ

, զոր երկնից արդեօք հրաման տայր ուսանել Քաջարանցն {Արամ}: Թո՛ղ զքերթողականին վսեմ ճարտարութիւն, որով սակ

գոռամ, պիտ կրկնեմ Անդադար. ազատութի՜ւն: < {ԱՐԱՄ} ՆԱՀԱՊԵՏԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ> Քեզ քո սիրական հայ

ի՛ր, սիրական, Քո սուրբ այս լեզու, ազգասէր {Արամ}: Թող ծաղկի, աճէ, Թող պտուղ բե

իս 7/19 Մարկոսեանց Սարգիս Թիւյսիւզ[եանցին] {Արամ} Մոսկուայից Փարիզ Սեպտեմբեր 28 հին ոճով Արամին

՞ր աստիճան բարձիթողի արած էր մայրենի լեզուն՝ մեր {Արամ} քաջ նահապետի նուիրականը։ Այս գլխի մէջ պիտոյ է տե

պոսն յունական տապալեալ է հիմն ի վեր, կործանեալ է {Արամազդ} եւ ի գահ նորա ամբարձեալ էք Դուք, մռայլագոյն սատա

անակից յետոյ լսում եմ որոտմունք, թնդիւն, եւ ահա {Արամազդը} երեւում է իւր գահի վերայ լուսափայլ ամպերի քամակից

երը կամաց կամաց ցրուեցան, եւ տեսանում եմ դարձեալ {Արամազդը}, բայց մարդու միսը վերան փուշ փուշ է լինում՝ Արա

ը Աթենասի հետ է: - Իմ շանթե՛րը, - գոռում է {Արամազդը}, - ո՞ւր են իմ շանթերը: Աթենասը շնորհալի կեր

- Հայրի՛կ... - Իմ շանթե՛րը, - որոտում է {Արամազդը}: - Քո շանթերը հասած են իւրեանց նպատակին, -

րումս ձեռքերը ներկեց մի՞ ծերունու արիւնով... {Արամազդը}, կտրելով ճակատագրի յայտարարութիւնը, գովեց Աթենա

զդը, բայց մարդու միսը վերան փուշ փուշ է լինում՝ {Արամազդի} երեսը տեսանելով: Գոռում է, աղաղակում է նա, բայ

ները քթերի տակից: Ես կարծեցի, թէ ահա լարեցի {Արամազդի} շանթը դէպուղիղ գլխիս վերայ: - Հը՛մ... - արե

վերայ: Երեւեցաւ Ճակատագիրը եւ, գլուխ տալով {Արամազդին}, սկսեց իւր յայտարարութիւնը այսպէս. - Գիրսա

- Բուդաղ[եանց] 1 - Կարկանով 1 - Շանշեանց Խնդիրք {Արամայ}. Տփխիսի բնակիչք որչափ են եւ մասնաւորապէս հայք,

է զցաւ եւ զվիշտ Հայաստանի, այն որ երբեմն յաւուրս {Արամայ} նահապետի իւրոյ հրովարտակ առնէր ընդ ամեն այն սահմա

ի տպագրութիւնը՝ " Շար Հայ մատենագրաց " անունով - {Արամեան} տպարան - Փելիքս եւ Պաւլինէ - Ազգային երիտասարդք Փ

Պ. Ճանիկ Արամեանի տպարանի մասին: Պ. Ճանիկ {Արամեանը} ՝ Նիկոմիդիա քաղաքից, երկար ժամանակ Փարիզ բնակուե

այի խորհրդաւոր մայրաքաղաքներից մինի մէջ: Պ. {Արամեանը} վաճառում է իւր տպարանից թէ՛ մայրեր եւ թէ՛ ձուլեալ

տականութիւն ենք համարում մեզ լուռ չմնալ Պ. Ճանիկ {Արամեանի} տպարանի մասին: Պ. Ճանիկ Արամեանը՝ Նիկոմիդի

բոլորովին կատարեալ ճարտարութեան մասին: Բայց Պ. {Արամեանի} փոյթը եւ ջանքը, այլեւ պատրաստականութիւնը ընդունե

Մասեաց աղաւնի կամ Ծիածան Կռունկ հայոց աշխարհին {Արամեանի} յայտարարութիւնը Արեւմուտքի մասին Փարիզ անուն հան

էր ֆրանսիական կառավարութեան: Շնորհակալութիւն Պ. {Արամեանին} եւ առաւել շնորհակալ կը լինինք, եթէ բոլորովին ազա

րթի վերայ: Մեծ հաճութեամբ յաջողեցաւ մեզ լսել Պ. {Արամեանից}, թէ նա շուտով պատրաստւում է առնել մի հրատարակութ

, որի կէսը արդէն տպած պատկերազարդ եւ հոյակապ Պ. {Արամի} տպարանում թողում են կիսակատար եւ այլ տպարանում նո

գին կը լինի այլ տպարանում նորուց տպել, քան թէ Պ. {Արամի} տպարանում սկսուածը շարունակել: Երբ պատահեցաւ ինձ

Արամ Մոսկուայից Փարիզ Սեպտեմբեր 28 հին ոճով {Արամին} Թիւյսիւզեանցին Պետերբ[ուրգից] Փարիզ Նոյեմբեր

սարեանցին 9 Ք[ուաքեռա]ց 10 Բերբերեանցին 11 {Արամին} [Փարիզից] 1/13 12 " Մեղուին " (Չեռնովի մասին

44 Խաֆաֆեանցին 45 Կովայլսկուն Մարտ 1/13 46 {Արամին} 47 Մալենցովին 2/14 48 Հայրապետեանցին 49 Խաֆաֆ

ն 56 Կովայլսկուն [Բեռլին] [Մարսէյլից] 21/3 57 {Արամին} 22/4 58 Բերբեր[եանցին], Բու[դաղեանցին] 59 Մու

աղեանցին 73 Խաֆաֆեանցին 74 Քեաթիպեանցին 75 {Արամին} [Քահիրէից] 2/14 76 Սուաճեանին 4/16 77 Նազարեա

նդրիա 104 Մատթ[էոս] սրբազանին, Աստրախ[ան] 105 {Արամին}, Փարիզ 106 Սուլթանին, Մոսկուա 107 մեր տունը

ուածը շարունակել: Երբ պատահեցաւ ինձ հարցանել Պ. {Արամից} այդպիսի թանգութեան պատճառը, նա պատասխանեց, թէ բ

իրամը իր թալիսմաներով եւ Առլեզներով չէ կարողանում {Արայի} նոր անշնչացած դիակը կենդանացնել, ես երկու հազար

րաuցի վնաս ինչ ազգին, ի պարականոն ներգործութեանց {արանց}, որք զանխուլ յազգէն, փոյթ ունին զսեպհականութեան

իւն ժողովրդոց մատուցեալ: Չեն ինչ անծանօթ բանական {արանց}, եթէ զիարդ պատրաստին այսօրինակ թուղթք ինքնագովք

ցն] փայլեսցի անշէջ, որպէս առ մեօք գործք ականաւոր {արանց} Եւրոպիոյ, որք զառաջինն իմաստուն գրուածովք կազմեց

ց. ըսո որում պատմագրութեանն հանդէս չէ դոցա, այլ {արանց} աշխարհականաց եւ քաղաքականաց, որպիսիք էին պատմաբա

ասուն աշակերտ սրբոյն Մեսրոպայ ընդ այլոց յաջողամիտ {արանց} յԱլեքսանդրիա՝ " ի լեզու պանծալի, ի ստոյգ յօդանա

իթէ չէ՞ կարելի մտածել, թէ Սեւկոյ ի նախդիրը լինէր {արանցի} նախդրի կրկնութիւնը, եւ միթէ ընդդէ՞մ է քերականակա

տարուած տեսանք։ Իսկ զյառաջագոյն գրելոյս սուրբ {արանցն}, զորս 'ի պատմութեանն նահատակին Գրիգորի դրոշմեալ

. " Յաղագս որոյ եւ զայլսն ամենայն եւ զորս առ նոսա {արանցն} ծառայք նորա ", եւ այլն. (եր. 48)։ Մենք, ինչ

ի Մադրաս կամ ի Կալկաթա: Առ ՚ի գտանել զհետս {արանցս} այսոցիկ, կամ կտակին ու կամ հրիտակին, ամենայն խո

ուրբն Սահակ եւ առ Վռամշապուհ արքայ Հայոց: Այլ զի {արանցս} այսոցիկ մեծաց՝ վաղ ուրեմն նախանձեալ էր զնախանձ Ա

ալ ճեմարանին վերաբանութեան"։ Եւ այսպէս երեւելի {արանցս} զայս գործ մեծակշիռ վասն ազգայնոցն վճարեալ՝ փութա

պատճառ ճիճայիս երթաս եւ գիրս կարդաս ու ինձիմեն ալ {արապաներով} բարեւ անիս: Մամայիս արդխ բան ալ չիմ գրիլ, ինչու

ական, կլուբնիկա եւ մալինայով, որով յայտնում է Կ[ {արապետ]} Մ[արգարեանի] գալուստը: Իսկոյն պատասխանեցի, որ

բօրիցս 27-ից գրուած: 29-ին տեսութիւն եղբօրս, Կ[ {արապետ]} Մ[արգարեանի], Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] եւ Ս[իմէոն] Գ

ր ծնողների ու նամանավանդ քեզ հետ, եթե, տերը մի՛ {արասցե}, քո աչքերիդ նույն դժբախտությունը պատահի, ինչ 18

ց, ձեռնտու լինել կանգուն կալոյ նորա, մինչեւ այց {արասցե} մեզ Վերին Տեսչութիւն: Ձեռնտուութիւնս այս մարթի ե

ագրով, ուրեմն եթէ ոք պահանջեսցէ ինչ, անընդունակ {արասցեն}: Յետ այսորիկ այժմ իմ վերջին կամքս եւ պատուիրանս

ալ մապլաղն, վերն գրածի համեմատ, տասն եւ վեց սամ {արասցեն}, ութ սամն նոյն յառաջակայ ջանէր ամսումն առաքեսցեն

րդ նորա է բարոյականութիւն. - " Զոր ինչ կամիք, թէ {արասցեն} ձեզ մարդիկ, արարե՛ք եւ դուք նոցա. ասէր երբեմն վ

մ, կամ անձամբ անձին բարձցեն բոլորովին եւ բնաջինջ {արասցեն} յիւրեանց զայս գայթակղական եւ վնասակար փօլիթիքա,

աքաւ եւ առ Անատոլիս զօրավար, որպէս զի կայսերական {արասցեն} հրաման ընդ ամենայն տեղիս Հայոց ի բաժնի Յունաց՝ ը

իտես, բայց դու հարցուր մի ինձանից, Աստուած հեռի {արասցէ}, խեղճ մարդը կարո՞ղ է միթէ մարսել. ընկել է վերին

մ. 3)։ § 50. " Այսուհետեւ աշխատ ոք զիս մի՛ {արասցէ}, զի ես զչարչարանս Քրիստոսի 'ի մարմնի իմում կրեմ

նորան, գործ դնել նեղութեան մէջ, եթէ Աստուած մի՛ {արասցէ}, Մանուշակը առողջանալու չլինէր իւր մօր դեղերով:

րախ կը լինեմ, ոչ թէ վերայնոցի համար. Աստուած մի {արասցէ}, իմ հարսնութեան ատլաս վերայնոցս սառոյցի նման ժապ

խանն, զի անձամբ տարցէ 'ի Հռովմ, եւ փաստաբանեալ {արասցէ} զոր կարեն։ Դարձեալ առաքեցին եւ զայլ գիր դէպուղիղ

նկալեալ հանդերձ իմ աւասիկ մաշիլ 'ի գերեզման. դատ {արասցէ} ինձ տէր ըստ արդարութեան իմում։ Բայց ակն ունիմ,

, էս մի հիքու երեսին ենք մտիկ տալի. աստուած մի՛ {արասցէ} կամ կարկուտը տայ, կամ թրթուռը փչացնի, կամ տարին

եւ մատենագիրք եւ լեզուագէտք: Եթէ այսմ պատասխանի {արասցէն} առողջ հայեցողութեամբ՝ ընկալցուք ապա զկարծիսդ իբր

մ էր ճամբի վերա սրտերը, Ուր որ չըկար հոգւոյ {արատ} կամ կեղծիք: Այդ մի աղբիւր էր արտասու

ունեցած ընթացքի վերայ ոչ ոք համարձակութիւն չունի {արատ} շփել), իրաւունք չունի, իւր անսխալական քննութեա

: Ինձ, որպէս Հայի, ցաւելի է տեսանել որեւէ {արատ} կամ ապականութիւն մեր ազգի անդամներից մինի վերայ,

երի արժանաւորութիւնքը ուրանալով, այո, շատ անգամ {արատաւորելով} ոչ միայն հեղինակի գործը, այլեւ նորա անձը: Պ. Պ

ղ ենք հասած, որ չենք կարող, առանց մեր խղճմտանքը {արատաւորելու}, ասել, թէ մեր ազգը ունի մատենագրութիւն։ Ի՞նչպէ

են եղել աղաւաղելու մեծ տղամարդերի պատմութիւնը եւ {արատաւորելու} նոցայ ճշմարիտ պատիւը: Միայն երախտագիտութիւն

ր իւր կոնդակովը սրբեց Իգնատիոսի եւ նորա ընկերների {արատաւորուած} պատիւը։ Այս միջոցին Յիսուսեանները ցրուեցան բ

ւն, սրբէ իւր վերայից անմիաբանութեան եւ գժտութեան {արատը}, եթէ նոյն ճանապարհով ընթանայ, որով գնում են նոր

ճանաչել։ Ամենայն սուրբ բան դառնում է վաճառելի, {արատը} եւ անառակութիւնը թագաւորում են Վատիկանի կամարների

ահաւատութենով, երեսպաշտութենով եւ այլ զարհուրելի {արատիքներով} "։ Կարգի փաստաբանը՝ Վերսօրիս անունով, շատ

ութիւնը, սուտը, դաւաճանութիւնը եւ այլ սոցա նման {արատներ}, որով զրահաւորուիլ հարկադրւում է ամեն մի ստրուկ

կախաղանով ու տանջանքի այլ գործիքներով, բոլոր այդ {արատները}, որոնք այսօր այդքան կոպիտ կերպով աչքի են ընկնում

պակասութիւնքը արժանի էին, որ դատապարտուէին. այդ {արատները} կարօտ են սրբուելու: Բայց ի՛նչ ասեմ ես այն մա

, որ չթափեին այդ ժողովրդի գլխին: Մեղադրել նրանց {արատների} համար, որոնց մեջ, այսպես ասած, ընկղմված են, կ

, խարդախութենից, կեղծաւորութենից եւ այլ այսպիսի {արատներից}, է այն ճշմարտութիւնը, որ Յիսուսի Քրիստոսի արիւն

լոյն ինձ, ի պ. կոմս Բլուդովէ, առ որ պատասխանի {արար} ինձ պ. հյուպատոսն, եթէ հարկ է նախ եւ յառաջ զթու

ւ զպատճառ գալստեանս ՚ի Կալկաթա: Առ այս պատասխանի {արար} ինձ պ. Հագն, եթէ հարկ է սկսանել զգործն, ըստ կե

բգարեանց առ ի վեր անդր ասացեալ օրէնսգէտն, յանձն {արար} որդւոյ իւրում, յիւր անուն պատուէր տալ օրէնսգիտին

ելով վերստին զերեսփոխանութենէս, Տիկինն պատասխանի {արար} ինձ, թէ " որովհետեւ զգումարդ զայդ պահանջէր Այվազ

նիմ, Զի ոչ գոյ ինձ ոք ընկեր, Եւ Տէր {արար} նմա կին, Իսկ թէ որպէ՞ս կամ զիա՞րդ, Ո

չիւր տեսեալ զհայրենիս աւեր եւ լքեալ, ձեռն ի գործ {արար} ի հայթայթանս զօրհանապազ հացին, ի սնունդ ընտանեաց

եան ճրագալուցի գրքերը բացի առաջինից, " Ի սկզբանէ {արար} Աստուած " եւ բացի վերջինից " Յամին ութուտասաներոր

ր 'ի նմա, իմ էր դատապարտութիւնն. եւ արդարեւ զի՞ {արար} ։ Ես զայն գիր յանձն էի արարեալ դատաստանի ո՛չ այսր

րան մի, ընդ այս չկարացեալ տանիլ առն, բազում ինչ {արար} եւ ծախեաց զի բարձցէ զայն գո՛նէ ըստ կիսոյն. ընդէ՞

կսեալ յառաջնոց Հայկազանց մինչեւ ցաւուրս իւր, զոր {արար} ի խնդրոյ Սահակայ Բագրատունւոյ, կցորդեալ յայն եւ

ան եւ միանգամայն անբանութեան: Լազարեանք միակ շատ {արար} են համեմատութեամբ առ ազգն ողջոյն, նոքա զառաջինն

նա, եւ խիղճ մտաց նորա ջինջ է քան զհայելի սուրբ, {արար} նա, զոր ինչ կարաց, սիրող գտաւ զաւակաց ազգի, սի

շունչը փչում է մինչեւ շատ հեռի տեղեր, եւ ամենայն {արարած}, ենթարկուելով նորա ազդեցութեանը, բնական օրէնքնե

ցութիւն այն առարկաների հետ, որ շրջապատում էին մի {արարած}: Ինչո՛ւ համար կտրել: Եթէ չկտրուի այդ յարակցութի

ալիկ լինի շրջապատող բնութեան ձեռքում, իսկ եթէ մի {արարած} կենդանանայ իւր մէջ, ասել է թէ, մատնում է իւր ան

յարգի կացուցանել իմ մարդկութիւնը քան թէ մի անբան {արարած}: - Ես չեմ հասկանում քո ասածը: - Մա՞րդն

լինէր ու ապրէր որպէս մի լոկ բուսական կամ շնչական {արարած}: Ես անգութ չեմ դէպի որեւիցէ արարած, բայց դորա փ

ն կամ շնչական արարած: Ես անգութ չեմ դէպի որեւիցէ {արարած}, բայց դորա փոխանակ յարգում եմ նորանց իւրեանց տեղ

: - Այնպէս, որ ոչինչ բան չէ վերջանում, ոչինչ {արարած} բնութեան մէջ չէ չքանում. եւ թէ բնութեան կեանքը յ

նոր կեանք. եւ բնութեան համար միեւնոյն է, թէ մի {արարած} ապրել է այս կամ այն ձեւի տակ, նորա կանոնը միայն

պէս թլպատութիւն կամ անթլպատութիւն, այլ որպէս նոր {արարած} ։ Այո՛, ծանր խնդիր է այս եւ իր բնութեամբ շատ ժամ

րութիւն չունի մորմի խայթոցի ընդդէմ, երբ աշխարհ, {արարած} իր աչքով տեսնում է, որ երէկ մորմից չարաչար խայթո

պէս թլպատութիւն կամ անթլպատութիւն, այլ որպէս նոր {արարած} "։ Ծանր խնդիր է այս եւ իր բնութեամբ շատ ժամանակի

երին համապատասխան: Եթե չկա ավելի գեղեցիկը, մարդ {արարածը} չի հրաժարվի նույնիսկ ամենաայլանդակ կնոջից միայն ա

: Եթէ չկտրուի այդ յարակցութիւնը, այնուհետեւ այդ {արարածը} պիտի խաղալիկ լինի շրջապատող բնութեան ձեռքում, իս

նա չունի մուրհակի կարօտութիւն. պատճառ, ամենայն {արարածը}, որ նա սնուցանում է, հաւատարիմ գրաւականներ էին

կ չիմանա, թե 50 տարի առաջ ապրել են նման ողորմելի {արարածներ}: Մեզանում ոչ ոք չի մտնում հասարակության ժողո

է: Կարո՜ղ եմ ես Աստըծուն Սիրել սիրով վերամբարձ, {Արարածները} համբուն - Նրա ձեռքով ստեղծուած ` Արեւ, լուսին եւ

անք պատմում են, թէ կենդանի մարդը, ինչպէս եւ այլ {արարածները}, մեզիմեն աղէկների առաջեւ մոմի նման կակուղ են. ե

եան վերայ անխտիր, այլեւ բոլոր աշխարհների, բոլոր {արարածների} վերայ, որ քարոզում էին նորա ամենակարողութիւնը եւ

իմ փոխանակ. բայց թէ կարողանայի՜ն լինել։ Դեռ {արարածների} սկզբի՛ց շատ ոճիրներ գործեց նախանձը աշխարհում։ Սա

շխատում էր կորցնել։ Բայց, էլ ո՞ւր եմ խօսում {արարածների} միմեանց ունեցած նախանձի մասին, երբ եւ ամեննե՛րի

իւնը, ո՞ւր է արդար հայրապետի Քրիստոսին նմանելը։ {Արարածների} արարիչը մեղաւորների փրկութեան համար մա՛րդ եղաւ,

ս շատ լաւ ճանաչում եմ իմ արժանաւորութիւնը աշխարհի {արարածների} մէջ: Մի անշունչ էակ, մի տակառ, որ փայտից էր շի

ընդունու՞մ ես, որ բնութեան համար խտրութիւն չկայ {արարածների} մէջ, նա միօրինակ դարմանում է հանքը, բուսականը ե

ով այս հարցմունքը: - Դու տեսե՞լ ես աշխարհի բոլոր {արարածների} մէջ մի էակ, որ յաւիտեանս յաւիտենից պահէր իւր ձեւ

ում է. եւ բնութիւնը մեղաւոր չէ, եթէ մարդիկ նորա {արարածների} կերպարանափոխութիւնքը մահ են համարում: - Շատ բ

ութեանը: Բնութիւնը մի այնպիսի զուգակշիռ է պահում {արարածների} մէջ, մի այնպիսի տնտեսութիւն է գործ դնում, այո՛

ակցաբար ճանաչած է լինում իւր արժանաւորութիւնը այլ {արարածների} մէջ, վառւում է, բորբոքւում է մանաւանդ, եթէ մի

երկուսը լծորդութիւն լինելով, կառուցանում են այն {արարածների} մէջ չքնաղ եւ վսեմ ստեղծուածը, որ միայն իւր արարչ

Պարոն, դու գիտե՞ս, որ մարդը աշխարհի միւս բոլոր {արարածներից} գերազանց է: - Գիտեմ, - պատասխանեցի ես:

՞ր դրախտն այս փափկութեան, Եւ ինչո՞ւ ես կարգուեցի {Արարածոց} տէր, իշխան: Ինչի՞ս են պէտք ինձ պսակք, Լուսապաճ

բարեխառն գօտիների տակ գտանուած աշխարհները: Բոլոր {արարածք}, որոնց վիճակուել էր երեւել աշխարհի երեսին, այդ

երկիրը: Հա՛յ կանայք, դուք, ինչպէս եւ բոլոր {արարածք}, մահկանացու էք. ձեզ յիշատակ չեն, ձեզ փառք չեն

աստեց. Հետզհետէ եւ կենդանիք, նաեւ անշունչ {արարածք} Բերին մարդուն ընտիր զոհեր ` կեր կամ զգեստ,

ամութեան գոգում, հաւասարապատիւ զաւակներ են բոլոր {արարածք}, որ գոյանում են եւ պահպանւում են բնութեան մէջ:

, մուզայք չեն բնակւում Արարատի վերայ, այդ քնքուշ {արարածքը} իւրեանց անզգուշութեամբ վտանգի մէջ կարող էին ձգել

՛ւր ես խնդրում, - ասաց Մուսան, - Որ բնակիմ {Արարատ}. Նորա որդիք իմ քընարիս Թշնամի են միշտ

Սիրահար սոխակը Իւր վարդի հետքից Վազեց {Արարատ}, Շինեց իւր բունը։ Շատ երկար Հայ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏԻ {ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ} ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇ

ԱՐ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ {ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ} ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ՄԱՅՐ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՄԵՐՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋ

յնակ իշխանութեան Հայոց Պատրիարգին, որ գտանւում է {Արարատեան} Պատրիարգական վանքումը: Հինգերորդ. Երբ որ դո

անունը կրկնել, որպէսզի գաղափարքը չշփոթուին։ {Արարատեան} բարբառում, որի կատարեալ եւ գեղեցիկ գաղափարը, մօ

Զազգ մեր արտահալած Փոյթ գումարէա․ Յաշխարհ {Արարատեան}, Ի վայր մեծ ծննդեան, Որ այժմ է սեպհական

այլ կրօնական յօդուած ինչ ի գիրն կոչեցեա " Մուզայք {Արարատեան} "։ Ճշմարիտ է՝ այրս այս համեմատելով իւրոցն կարգա

լ իւրեան տիրոջից. այդտեղ հանդիսաւորներից, ոմանք {Արարատեան} աւերակների բորենի ասացին եւ ոմանք Շամախու նահանգի

լիս եմ եւ լալիս եմ)։ Բայց, չնայելով այս բոլոր {Արարատեան} աշխարհին ընդհանրացած սովորութեան վրայ, կան մարդի

առութեամբ։ Պ. Պռօշեանցը գիտէ այս, որովհետեւ {Արարատեան} աշխարհի ծնունդ է եւ իր գրուածքի մէջ գլխաւորապէս հ

է եւ իր գրուածքի մէջ գլխաւորապէս հետեւում է բուն {Արարատեան} առաջին հոլովման, եթէ այդ հոլովումի տակ է հոլովվո

է երկրորդը, այլ այն, թէ ո՞րը սոցանից հանրական է {Արարատեան} լեզուին եւ թէ կարդացողը ո՞րը պիտի ընդունի՝ ճիւղե

անդաղեցնէ նորա ընթացքը։ Կան բառեր կամ ձեւեր, որ {Արարատեան} Հայն է մշակել եւ կերպարանել, կան բառեր, որ Վանե

սահմանքը փակուած են Խեցգետնի եւ Այծեղջիւրի մէջ: {Արարատեան} գաւառը, որի ցուրտը առակ է եղած հին աշխարհում, չ

իրողութեան կարող են իմ առջեւը դնել այն բանը, թէ {Արարատեան} աշխարհում շատ անգամ պսակել են 11-12 տարեկան աղջիկ

րկբայիլ այդ վարդապետութեան վրայ, այլ սովորական, {արարատեան} ոճով կ՚ասեն, թէ այդ " Աւետարանի կողքին է գրած "

մ է Մասիսի կողմից եւ զովացնում է էրուած փոթոթուած {Արարատեան} դաշտը: Արդարե՛ւ, նայելով ցերեկուայ ջերմութեան ա

է այս անգամ: Արեւը սաստիկ տաքացնում է որպէս {Արարատեան} դաշտը, որ ամէն կողմից գրեթէ շրջապատուած է ապառաժ

մ է ամենայն մարմին, լայնացնում եւ անոսրացնում են {Արարատեան} դաշտի օդը: Հիւլեքը այս օդի, որ անմիջաբար շօշափո

վիճակի մէջ է: Ասել է, թէ երբ արեւի ջերմութիւնից {Արարատեան} դաշտի օդը լայնանալով անօսրանում է եւ բարձրանում է

նքը, այն, որ Մասիսի ճնշուած օդը պիտի վազէ լցնել {Արարատեան} դաշտի օդի պակասութիւնը: Բայց որովհետեւ ջերմութեա

շկ եղբայրակիցներին, որ տասներով գտնւում են այսօր {Արարատեան} աշխարհում եւ որոնք ամէն օր լսելով այս սքանչելի բժ

Պ. Պռոշեանցի ոտանաւորքը մեծ հարազատութիւն ունին {Արարատեան} աշխարհի եւ տեղ-տեղ էլ ամբողջ ազգի ոգու եւ ձեւի հե

ք։ Այսօր երկու գլխաւոր բարբառներ մեր լեզուի՝ {Արարատեան} եւ Կ. Պօլսի, լաւ ու վատ գործ են կատարում։ Թող

ս տպագրութեան, յայտնել աղերսեմ: Աբէլ վարդապետին {Արարատեանց} ողջոյն սիրոյ ի դիմաց իմոց մատուցանիջիք, ես եւս՝

վճռելու է դորա ապագան, որով վճռուեցան Կովկասը եւ {Արարատը}: Ես չեմ կարող տեսանել մի գործ, որ ազգային դիմակ

զարդարած է մի այսպիսի փոքրիկ պատկերով: Երեւում է {Արարատը}, երկնքի վերայ՝ ծիածան, եւ աղաւնին թռչում է դէպ

եզու եւ աջոյ ձեռքում բռնած մի ջահ, լուսաւորում է {Արարատը}: Սորա տակ՝ մի դափնեայ պսակի մէջ, գրած են հետեւ

Ու քանդուիլն Եղիոնին։ Բա՛ւ է, որքան {Արարատը} Մնաց զրկուած քո ձայնից. Յնշի՛ր, քանի՛

ը կտրել. Ես փախչում եմ նոցանից։ {Արարատը} սառուցապատ Զըրկըւած է կանաչից... Սոխա

սարերի, որ 20° աւելի հարաւային դրութիւն ունին ( {Արարատը} մօտաւորապէս գրանցւում է հիւս լայն. 40° տակ, իսկ

են ուրիշ ազգեր: Էտնան եւ Վեզուվին ծխվում են. {Արարատի} հին վուլկանի մեջ մի՞թե կրակ կմնա իսպառ... մահա

Մասեաց դարեւանդից. պատճառ, մուզայք չեն բնակւում {Արարատի} վերայ, այդ քնքուշ արարածքը իւրեանց անզգուշութեամ

ջրային տենդ ստանալով, որ շատ անգամ պատճառում են {Արարատի} եւ Արագածի մէջ խաղացած սառն հողմերը: Մեք մուզանե

ուցնե միշտ ճնշում... Շարժի՛ր Մուսա՛, {Արարատի} Որդւոյ ձեռի քընարը, Քեզ կ՚օրհնէ միշտ ա

ձեռի քընարը, Քեզ կ՚օրհնէ միշտ անմոռաց {Արարատի} ծընունդը։ Եթէ կորուց թագն ու սուրը,

են նոքա Իւրեանց հոգուն առանձին։ {Արարատի} շուրջ բոլորած Թո՛ղ ագռաւներ թրթռան. Ան

Քանի փախչում է լուսից։ Լսեցէ՛ք ինձ, {Արարատի} Որդիք, որոնց հիւր եկայ, Միայն ձեր մէջ

ւն է գործում կազմուածքի վրայ: Այս է պատճառը, որ {Արարատի} ձիւնական գօտին, չնայելով նորա աշխարհագրական դրու

րի ձիւնական գօտին: Հաշուելով ծովի մակերեւոյթից, {Արարատի} ձիւնական գօտու բարձրութիւնը հասնում է մինչեւ 1330

լայնանում են, դորա հակառակ, ցրտից սեղմւում են: {Արարատի} յաւիտենական ձիւները եւ սառցանոցները շօշափող մթնոլ

էս 20°) միմիայն 800 ոտնաչափ աւելի ցած է, քան թէ {Արարատինը}, լինելով 14100 ոտնաչափ: Մարմինները ինչպէս

ար քաղցրախօս, Շարժեց երկինք ու գետին, {Արարատից} դէպ Արագած Բիւր արձագանգ խաղացին։

ենք, նաեւ նրանց աճեցնելու եղանակը, ապա կարելի է {Արարատյան} դաշտի հայ շինականների բարբառով մի փոքրիկ բրոշյուր

գործի համար եկած հայազգի Բաղդասարը, " Արշալույս {Արարատյան} " թերթի խմբագիրներից մեկը: " Արշալույս Արարատյան

Արարատյան " թերթի խմբագիրներից մեկը: " Արշալույս {Արարատյան} "-ը մի անարգ թերթ է, որ պատիվ չի բերում հայ մամո

իք, թէ ծառայք անպիտանք եմք, զոր պարտեա՛քն առնել {արարաք} " (Ղուկ. գլ. ԺԷ, համ. 10)։ § 11. " Զի

թիւն. - " Զոր ինչ կամիք, թէ արասցեն ձեզ մարդիկ, {արարե՛ք} եւ դուք նոցա. ասէր երբեմն վարդապետն տիեզերաց: Ք

ին, որով ունիք պարտաւորել զիս յանչափս: Յանձն {արարեալ} զիս ի շնորհս գերամաքուր աղօթից ձերոց, մնամ կատար

եղեցւոջ ընդ ձեռն Մարտիրոս քահանային Թորոսեան, որ {արարեալ} էր միմիայն առ ի խաբել զպարզամիտսն ի հասարակութեան

նորհել ինձ զարձակուրդ ըստ օրինադրեալ կարգին, մեծ {արարեալ} ի վերայ իմ ղՁեր բարերարութիւն, իսկոյն առանց ժամա

եւ որչափ ներեալ լիցուք ի շուրջ պատելոց: Յանձն {արարեալ} զմեզ ի պաշտպանութիւն աղօթից Վեհաստիճան Հայրապետիդ

տ իրաւանց ազգին մերոյ, որ ի Նախիջեւան: Յանձն {արարեալ} զիս ի շնորհս աղօթից վեհափառութեան Ձերոյ, միայնոյ

Համաձայն եզրակացութեանն, զայսմ ամենայնէ իրազեկ {արարեալ} զՁեզ, խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմէ յայտնել պատուելի

եւ անբարեմիտք: Նորին վեհափառութիւնն, ժողով {արարեալ} սինօդական սրբազան հարց, հաճեցաւ կոչել եւ զիս, ո

ընդ ձեռն Մինիստրին արտաքին գործոց Անգլիոյ իրազեկ {արարեալ} զպետութիւնն Անգլիոյ խնդրեսցէ հրամանագրել զայսմանէ

ուրեմն զաւուրս 38 ունիմ լողալ ի ծովու, ապաստան {արարեալ} զկեանս ի չնչին փայտն: Յուսամ թէ ոչ դուք եւ ոչ

նց ի գործ, պաշտօնական արձանագրութեամբք, ապաստան {արարեալ} յիս միայն, բռնադատիմ բողոքել առաջի Ձեր եւ բովանդ

զանին՝ յաւելու, եթէ Սարգիսն Ծատուր Աղաւելեան, {արարեալ} զվերոգրեալն կտակ յամի 1808 եւ զկնի չորից ամաց, ա

թէ ՚ի Մադրաս յամի 1808, Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան {արարեալ} զկտակ յօգուտ աղքատաց եւ տպարանի Նոր Նախիջեւան եւ

րանսիոյ, ամենայն սառնութեամբ հարցանեմ, թէ զի՞նչ {արարեալ} է նորա ՚ի մասին գործոյն: Նա պատասխանի ետ, եթէ պ

պարգեւագիր է, ի կենդանութեան Մասեհի Բաբաջանեանին {արարեալ}, յորում զտունն զայն ՚ի բաց հանէ յիշխանութենէ կտա

ռաջի քո եւ հրատարակեմ զթուղթն զայն պարգեւագիր լոկ {արարեալ} ի կենդանութեան, որ, ըստ օրինաց Անգլիոյ, վաւեր

թէ Այվազովսքին գաղտագողի, զանխուլ զհասարակութենէ {արարեալ} է զայն եւ չունի զոչինչ իրաւունս: - " Դուք ա

րագրօք զկտակ իւր 210. 000 դահեկանի, յանուն ազգին {արարեալ}, իսկ սպասաւոր նորա, որ ցարդ իսկ ծառայէ նմա, սե

եայ ոք, այր մի տառապեալ խոստովանիմք, այլ՝ սպաս {արարեալ} ճշմարտութեան՝ ո՛չ երբեք զանձինս ունիմք առ որ չեմ

բաշխեալ յուրոյն յօդուածս, յորս բազում ուրեք զանց {արարեալ} ի մէջ բերել ըզբանս կրօն ուսոյց վարդապետին, շատաց

ատգամաց, աղճատէ ո՛չ միայն զհամարսն, այլ եւ զանց {արարեալ} գլխովին զերկրորդ պատուիրանաւ - զտասներորդն կիսէ ի

լոյս հրապարակին՝ Զվերոգրելոցն ողջոյն իրազեկ {արարեալ} զՎեհափառ Տեառնդ, համարձակիմք յուսալ, եթէ ընդ փո

եցւոյ իւրոյ սրբոյ, որում իղձ լինիմք: Յանձն {արարեալ} զմեզ եւ զճակատագիր ողբալի ազգի մերոյ ՚ի խնամս Վեհ

ք, որ Փարպեցին " անդստին 'ի մանկական տիոց սկիզբն {արարեալ} բանական գիտութեան՝ Յունաց յաշխարհն ճանապարհորդէր

ամանօք յամենայն արարելոց իմոց, զոր 'ի մանկութենէ {արարեալ} էի " (Թուղթ. եր. 56)։ Այսպէս լինելով բանը,

. Բնագրում ասած էր. " Գլուխ պատգամի պատասխանւոյն {արարեալ} " (եր. 51), որ նշանակում է պատասխանի գլխաւոր

իւնն. եւ արդարեւ զի՞ արար։ Ես զայն գիր յանձն էի {արարեալ} դատաստանի ո՛չ այսր եւ ոչ այնր, այլ սրբոյ եկեղեցւ

իաբանութեանս մերոյ, որոյ վասն բազում անգամ ժողով {արարեալ}, եւ զերկոտասան իշխանս կարգեալ ոստիկանս, գրեցին

, զառաջինն [զի մի սովամահ կորիցին], քան թէ ապախտ {արարեալ} վզնոցին պիտոյիւք] փառս անձին որոնել տղայականս, [

Դանիէլ՝ հմտանայ քաջ նշանագրացն եւ դարձ ի ժողովն {արարեալ}, մատուցանէ Սահակայ եւ Մեսրոպայ զնշանագիրսն, որո

սուրբն Մեսրոպ ի Վիրս՝ առ ի նոյն գործ, որոց եւս {արարեալ} զնշանագիրս, իջանէ յԱղուանս, եւ ստեղծեալ կոկորդա

ցաց հրամայէր յարքունուստ լինել, ընդ նմին զՎարդան {արարեալ} ստրատելատ, իսկ զՄեսրոպ գրեալ յառաջին վարդապետսն

անէ ի Վաղարշապատ առ սուրբն Սահակ: Ուստի խորհուրդ {արարեալ} լուսաւորչացս, յաշակերտաց անտի իւրեանց զՅովսէփ եւ

եղադրութիւն ստախօս աբեղայից"։ Այս Ղազար Փարպեցի {արարեալ} է զպատմութիւն Հայոց ի 388 թուական է մինչ ց484 թու

ի կարծիս լինիլ, թէ սորա է գրած գիրն " Պիտոյից " {արարեալ} ի հինաւուրց Խորնոյ, որպէս եւ զքերականութիւն սորա

րաւորելով առ ի լուսաւորութիւն իւրայնոց, չեւ զայս {արարեալ} սուտ է, ամենայն Հայութիւն, սուտ եւ ազգասիրութիւ

: Ըստ այսմ եւ զպատճէն ազգային եզրակացութեան, {արարելոյ} ի 15 Յուլիսի այսր ամի, որով ազգն զանազան պայմանա

յանգլիական լեզու, ի ֆրանսիական թարգմանութենէն, {արարելոյ} ի դիպլոմատիկական դիվանատան պայծառափայլ փոխարքային

հանգուցեալ բարերարն Նախիջեւանայ ի կտակի իւրում, {արարելոյ} յ30-երորդ աւուր ամսեանն Մայիսի 1794 ամի, գրէ,

վիմագրեալ պատճէնէ եզրակացութեան ազգային ժողովոյն {արարելոյ} ՚ի Կալկաթա ՚ի 23 դեկտեմբերի 1860 ամի, ի մետասանե

ուածոցս, զորս գտանեմք ի վախճանի պատմութեան Հայոց {արարելոյ} ի սմանէ, եւ փոյթ լինի ի լրացուցանել զթերութիւն թ

Նախ՝ թէ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, կտակաւ իւրով {արարելով} յամի 1808, թողեալ է յօգուտ դպրոցին եւ տպարանին Ն

արինէ Խոջամալ եւ Սարգիս Ծատուրեան, կտակօք իւրովք {արարելովք} ընդ ժամանակս ժամանակս աւանդեալ են յօգուտ ազգիս մե

ջն գրով. եւ զիս հանին մերկ եւ թշնամանօք յամենայն {արարելոց} իմոց, զոր 'ի մանկութենէ արարեալ էի " (Թուղթ. ե

նամ զքէն Տէր, զոր ետուր ինձ ժամանակս այս բարի եւ {արարեր} զիս որդի ծնանիլ վասն քեզ միայնուդ պաշտել, այլ այ

եւ ՚ի Հոգւոյ: 15) Երես 94. Հարց. - " Զայս {արարէք} առ իմոյ յիշատակի ըսելով, ի՞նչ ըրաւ Քրիստոս"։ Պ

արիւն նոխազաց քոց ըմպեմ ո՛չ ". եւ բանիւս " զա՛յս {արարէք} առ իմոյ յիշատակի " հաստատեաց զխորհուրդ անարիւն պա

Ես դնեմ ձեռս ի վերայ սորա եւ դուք ամենեքին աղօթս {արարէք}, որպէս զի արժանի լինիցի սա զաստիճան քահանայութէա

տի եւ յերեկն, որ 11/23-երորդ օր էր ամսոյս, մուտ {արարի} ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս նամակ: ՚Ի վաղիւ յ

յն տուն ի սեպհականութենէ իմմէ եւ կատարելապես վախմ {արարի} (отказать в пользу) եւ ետու Նախիջեւանայ դպրոցաց

րելով, ի նոյն տասն եւ վեց մասնիցն ութն մասն վաղֆ {արարի} եւ կատարելապէս ետու յԱզով գաւառոջ Նոր Նախիջեւանու

մինն Սուպրիմ Կոռտումն Բէնկալու դատաստանում պրուվ {արարի}, այսինքն՝ ճշմարտեցի եւ պրոբէթ դրած ասացեալ Կոռտ

իցն եւ ամենայն յօժարութեամբ իմով կատարելապէս վաղֆ {արարի} եւ ետու յատկացեալ եւ առանձին Նոր Նախիջեւան քաղաքի

ր ռուփոյ եկամուտ խսելով, այսպէս տուր եւ առութիւն {արարի}, որ իմ յիշեալ տունն մշտնջենաւոր վաղֆ մնասցէ յիշե

ո՛րծ եւ մարդասպան, այսինքն՝ խա՛չի. Նորա՛ն, որ {արարի՛չ} էր եւ նորոգիչ, կեա՛նք տուող եւ մահ սպանող, ամեն

թիւն. " Յո՛ր քահանայն եւ Ղեւտացին հանդիպեալ զանց {արարին}, աւա՜ղ ո՛հ... "։ Այդ տիրացուն էր, որ տա

այն գիրքն է, զոր 'ի ժողովն երեք ամօք յառաջ առաջի {արարին} նոքին իսկ չարախօսք, թէ բովանդակեալ կայ 'ի նմա ճշ

ապետաց, որք, վայելելով ի վաստակս ազգին, անփոյթ {արարին} ի ձեւ պատշաճաւոր ջամբել ազգին զհացն կենաց, եւ զո

ութիւնս յունականին դպրութեան, դարձ ի Բիւզանդիոնէ {արարին}, բերեալ ի Հայաստան զկանոնական թուղթս ժողովոյն Եփ

ապաքէն ի տեղւոջէ ի տեղի աբեղեանդ Հայոց հալածական {արարին}: Ո՞չ զԼուսաւորիչն եւ զտգիտահալած զգրեանն նորա առ

ան ընկերութիւնք առ Հայս Տաճկաստանի եթէ շատ ինչ ոչ {արարին} վասն ազգի, գոնեայ ոչ վերջացան ի [1 անընթ. ] հետէ

րան ի Ռուսաց լեզուէ ի Հայ քան ընդհակառակն, որպէս {արարին} Յարութիւն վարդապետ Ալամդարեանց եւ պարոն Երիցփոխեա

կորդք լուսաւորութեան որդիք են առաջնոցն, որք զայս {արարին}: Առ Հայս Ռուսաստանի միակ գերդաստան է եւ այն գ

իմ աչքիցը խլեցին..... Ով բնութեան դու {Արարիչ}, իսկոյն գոռաց իմ սիրտը, Ի՞նչ պատկեր էր, ո

խանակ, որի գրողը եւ հեղինակը էր եւ այդ պառաւների {արարիչը}: Այստեղ չկարողացայ դիմանալ, որ չարտասուեմ:

եր էր, որ ես տեսայ, ի՞նչ էր սորա իմաստը. {Արարիչը} ասաց ինձի բընութեանը բերանով, Թէ քո կեանքն

ն տարբեր առաջին կերպարանքից, որ հեղինակը, գործի {արարիչը}, ստեղծողը դժուարանում է ճանաչել իւր գործը, իւր

է արդար հայրապետի Քրիստոսին նմանելը։ Արարածների {արարիչը} մեղաւորների փրկութեան համար մա՛րդ եղաւ, շատ անար

չել էր մեր վերայ, մեք պարտական ենք իրաւացուցանել {Արարիչը}, յարգի կացուցանելով այն շնորհը, որի ընդունակ մի

ամար մի զարմանալի բան չէ, ո՞ր ապաքէն դու ես դորա {արարիչը}, ո՞չ ապաքէն էգուց փութերով կարող ես ստանալ․ թող

սառն աչքով նայի այս բանի վերայ եւ պիտի օրհնէ նորա {Արարիչը}, որի ձեռագործքը անմահ են, որ ամենայն բան ստեղծե

մի գերբնական եւ յաւիտենական կեանքի կենտրոն. սա է {Արարիչը}, ստեղծողը հոգու եւ մարմնի, նախախնամողը եւ բոլոր

երին, որոնց ոտքի վերայ հաստատ պահելու համար նոցա {արարիչը} կանգնել էր Հռովմէական դատաւորի առաջեւ։ Աչքեր

ծոյ եւ զարարածս ձեռաց նորա պատմէ հաստատութիւն"։ {Արարիչը}, մէկ անգամ ստեղծելով բնությսւնը տուել է նորան ան

ատ տկա՛ր եւ շատ չնչի՛ն է, քան թէ այն հրաշքը, որ {արարիչը}, բնութեան միջնորդութեամբ ցոյց է տալիս մեզ ամէն օ

աւուր շոգենաւն նաւելոց է ի Տրապիզոն: Ոչ զանց {արարից} հասուցանել առ Ձեզ զվաւերական պատճէն գրութեան տեառ

Զայս նամակ, ուղղեալ առ Վեհափառ Տէրս, յանձն {արարից} նոյնպէս պատմութեան, կցորդեալ յիւրում ժամանակի եւ

զգացմունքը, որ հարուցել էր իմ մեջ պ. Ալաջալյանի {արարմունքը}, չեմ կարող այնուամենայնիվ չխոստովանել Ձեզ, որ ի

ւ շատ եւ շատ որոնելով ու չգտանելով, այժմ վհկական {արարողութեամբ}, չար ոգիների - փերիների գործակցութեամբ պիտի տեսա

բ եւ ծիսական, չնչին, անգիտակցական եւ անխորհուրդ {արարողութեամբք} ։ Այսպէս է ահա ստրկական կրօնի ուղղութիւնը եւ

ընկերներին եւ բարեկամներին, թէ նա, իւր դիւթական {արարողութեան} միջնորդութեամբ, հասել է շատ բաների: Դոցա կարգու

գլխից, ասաց. " Ես, մտանելով ախոռը, զննեցի քո {արարողութեան} համար պատրաստած բաների մնացորդը եւ տեսայ մի ջրով

ռու չենք մեկնել դրականապէս, թէ ի՞նչ պատճառով այդ {արարողութեան} անունը թեթեւ է. բայց միեւնոյն ժամանակ չենք հրաժա

ոցի մէջ: Մոռացանք վերեւումը յիշել, որ այս բոլոր {արարողութեան} ժամանակ, մաղի երկու կողմումը վառւում էին այն երկ

ներ: Այս գնդակների միջին էր ահա բոլոր վհկական {արարողութեան} խորհուրդը: Գնդակները բաղկացած էին եօթն բլրի հողի

ւնը, թէեւ իսպառ չգիտենք թէ ինչ բան է այդ եւ ի՛նչ {արարողութեան} մնացորդ, բայց եւ այնպէս, կարծում ենք թէ հին բան

որը եւ ասւում է բոլորովին պիտակաբար, առանց որեւէ {արարողութեան} կամ խորհրդի: Չորս տող միայն յիշում եմ. ահաւասիկ

ւն նոյնիսկ Նուրինի անձնաւորութեան կամ այդ օտարոտի {արարողութեան} մասին եւ թէ պահե՛լ է, ի՞նչ աւանդութիւն է այդ. ա

են Հեգելին ներս մտնել քրիստոնէական կրօնի եւ նորա {արարողութեանը} խորունկ խորհրդի մէջ: Հրէական ոգու մէջ - սորանով

գործողութեան վերայ, եւ չկամէր մասնակից լինել այդ {արարողութեանը}, իսկոյն սկսանում է պատմել այն հրաշքները, որ կատ

իրաւադատութեան ընթացքին։ Մասնակից էին այս տխուր {արարողութեանը} բոլոր աբեղայական Կարգերը։ Միմիայն Յիսուսեանք էին

բայց ի՞նչ յարաբերութիւն կայ հարսանիքի սիմբոլական {արարողութեանը} եւ թագաւորական զբօսասիրութեան մէջ: Փեսայի թէ թու

աջ ժամանակներից, մնացած արարողութիւնք են կամ այդ {արարողութեանը} փշրանքը: Մի երիտասարդ ամուսնանալով մի աղջկայ հետ

էջ: Սկսեցի բարձր խօսել իմ հետ, կատարելի վհկական {արարողութեանս} մասին: Ձայնաւոր մտածութիւնք էի առնում եւ նկարագր

երեւի ՚ի ճիշդ պահպանութեան ամուլ ծիսից եւ արտաքին {արարողութեանց}. որք ո՛չ եթէ ջեռուցանեն զհոգին, այլ սառն մեքենա

հմուտ եւ աւելի ժամանակ ունեցող մարդերի: Այս {արարողութեանց} մասին մեր արած ենթադրութիւնքը աւելի չեն, քան թէ

գրական բան չենք կարող ասել, որովհետեւ այդ երկու {արարողութեանց} կամ պայմանների մէջ մի ազդուութիւն չենք տեսնում,

արարողութիւնը: Թէ ինչպէ՛ս էր լինում, որ այս {արարողութենով}, որին ամենեւին մասնակից չէր նիւթապէս հիւանդի մար

օր էր արդէն, որ վճռել էի կատարել մի մեծ վհկական {արարողութիւն}, բայց մնացել էր այդ իմ դիտաւորութիւնը անկատար,

հում էին առ հասարակ ո՛չ թէ Պապական, այլ Հնդկական {արարողութիւն}, չէին կամենում մտանել ստորակարգ մարդերի տուն Սու

ք, թէ այդ բանը ընդունւում է որպէս մի հաշտեցուցիչ {արարողութիւն} եւ թէ երեխայք միայն (որպէս անմեղութեան երեւեցուց

ր, եթէ դա ունէր մի թշնամի: Եւ ահա այսպէս է դորա {արարողութիւնը}. ինչ մարդու կամենար, որ նա կայծակից զարկուէր,

ստացար. իսկ ինքս գնացի ախոռ կատարելու իմ վհկական {արարողութիւնը}: Այդ դիւթիւթեան խորհուրդը այն էր, որ անմաքուր ո

ի իմ յառաջադիմութեան վերայ: Յանկարծ, մինչ բոլոր {արարողութիւնը} կատարած, մեծ եւ անզովանալի փափագով աչքս ձգում եմ

իւղ կրելով այդ յիմար պատկերից, անկատար թողեցի իմ {արարողութիւնը}, որ գուցէ հասուցաներ ինձ իմ նպատակիս: Պ. Շ

մտածում էր, որ եթէ կիսակատար չթողուր իւր վհկական {արարողութիւնը}, ապա երեւելու էր նորա յաւերժահարսը եւ ինքը հասան

հրապարակելուց, թէ որովհետեւ տեղացի կարծիքով այդ {արարողութիւնը} պարգեւում է ցաւերին բժշկութիւն եւ թեթեւութիւն, վ

մտածում ենք, թէ այս պատճառով եւս ստացած լինի այդ {արարողութիւնը} թեթեւ անունը: Ինչեւիցէ. մէք ծանօթութիւն կը տանք

րաստութեան մասին, եւ թէ ինչպէ՞ս էր կատարւում այդ {արարողութիւնը}: Նախ եւ յառաջ, առնում են մի ցորեանի մաղ. սո

ր, այսուամենայնիւ կատարել էր տուել իւր վերայ այս {արարողութիւնը}: Թէ ինչպէ՛ս էր լինում, որ այս արարողութենով

նճի-օղլուի տուն: Նա իւր սովորութենով կատարեց այս {արարողութիւնը}: Թիւթիւնճի-օղլուն չէ կարելի ասել, թէ հաւատում է

էպի այս գործողութիւնը. նա թոյլ տուեց կատարել այս {արարողութիւնը} իւր վերայ, հնազանդուելով մօր կամքին: Նորա խելքը

րդեօք, Աշտարակը, որ պահել է մինչեւ այժմ Նուրինի {արարողութիւնը}, պահե՞լ է նոյնպէս մի աւանդութիւն կամ հասկացողութ

նում է եւ ստեղծում է իր աւանդութիւնքը, ծէսերը եւ {արարողութիւնը}, որոնք, այո՛, թէ թագաւորների ժամանակ եւ թէ նոց

թողում էին Քրիստոնէական եկեղեցու մէջ հեթանոսական {արարողութիւններ}, թոյլ էին տալիս նորադարձերին խոստովանելուց յառաջ

է՛ որ ՚ի թիւր վարդապետութեանց. մեքենական ծէսք եւ {արարողութիւնք} չուժեն փրկել զմեզ, եւ ո՛չ իսկ նշանն, որով կնքեմ

մէջ, այլ միմիայն կատարուելու էին մի քանի վհկական {արարողութիւնք}, որ օգուտ կամ վնաս չէին կարող պատճառել ֆիզիկապէս

երից, եւ թագաւորներից առաջ ժամանակներից, մնացած {արարողութիւնք} են կամ այդ արարողութեանը փշրանքը: Մի երիտասարդ ա

ծանօթի տուն, շատ անտեղի են արտաքին քաղաքավարական {արարողութիւնքը}: Կոմս էմմանուէլը բոլորին ողջունելուց յետոյ դ

ց. նա հաստատապէս հաւատում էր, թէ դիւթական սնոտի {արարողութիւնքը} հազար անգամ ստոյգ ներգործողք էին, քան թէ բժշկի դ

լ էին տալիս կատարել համարեա՛ թէ բոլոր հեթանոսական {արարողութիւնքը}, համարեա՛ թէ թողնում էին նորանց իւրեանց հին կրօն

Չինաստանի Քրիստոնէական եկեղեցու միջից հեթանոսական {արարողութիւնքը} դուրս ձգելու համար։ Վերջապէս Կլեմենտ X եւ Իննովկ

ն մի պիտակ բան, ինչպէս այսօր դարձել են այն բոլոր {արարողութիւնքը} որոնց մասին եղաւ մեր խօսքը, պատճառ կեանքի եւ ընկ

աղտնախորհուրդ եւ սիմբոլական բաներով, շատ հասարակ {արարողութիւնքն} էլ գիտէ խճողել զանազան նշանական ձեւերով եւ պայման

օնը տարապայման դանդաղկոտութեամբ կատարելուց, որով {արարուածը} չվերջացած գրեթէ բազմութեան մի մասը գնաց. քանզի կ

երի, որոնց ամեն մինը եօթն հոգի է ստացել Շեկսպիրի {արարչագործ} գրչի տակ, բայց Վերսայլի հետ կապած է մի վերին աստ

րհին, թէ մարդիկ հաւասար իրաւունքներով դուրս եկան {արարչագործ} աստուծոյ ձեռքից: Մարդկային օրէնքը դրուեցաւ, թէպ

զարհուրելի խաօս, որպիսի հազիւ թէ եղած է տիեզերքի {արարչագործութենից} յառաջ: Լսւում է, թէ Պ. Խուդաբաշեւը ձեռք է

ախութիւն սրտից ձերոց եւ ձերայնոց: Մեք շնորհիւ {արարչապետին} աստուծոյ գտանիմք համայնովք յողջութեան վիճակի եւ ց

ի ի միոյն տարոջ տէր ողորմեա հայցելով առ ամենագթած {արարչէն} թողութիւն մեղաց եւ փրկութիւն հոգւոյ, ամեն։

ադէմ կը հանդիպէի հրեշտակին, որ գալու էր ինձ՝ իմ {Արարչի} ատեանը տանելու համար: Այստեղ, շատ անգամ կրկ

մ էր սերովբէն Կամակորին այդ արու, Զի պատուէրն էր {Արարչի} ` Լինել նրան պատկառու. Ուստի եւ նա անվրդով Խստու

էր յստակ վերայ ճակատին Կապել էր կամար շնորհք {արարչի} Հարազատ պարգեւ հայազգի ոգին։ Գե

րգութեան այս յատկութեանց հետ միաւորուեցաւ եւ նորա {արարչի} (Հեգելի) տրամադրութիւնը (настроение) եւ դրութ

երջանիկ եւ նախանձելի աշխարհ՝ իւր հայրենիքը, իւր {արարչի} գոգը, մեր բոլորի կենդանութեան աղբիւրը եւ շարժառի

նորա կազմուածքը ցոյց է տալիս մի այնպիսի կենտրոն, {արարչի} ձեռքից դուրս եկած գործարանաւոր մարմինների մէջ, ո

մ է նորան: Բնութիւնը միայն կարող է հասկացնել մեզ {արարչի} մեծութիւնը եւ փառքը. " Երկինք պատմեն զփառս Աստու

ծների մէջ չքնաղ եւ վսեմ ստեղծուածը, որ միայն իւր {արարչի} պատկերն էր։ Այսպէս ազգութիւնը ունի իւր հոգին, ե

մահուանս եւ յետ ելանելոյ ի տեղի ցանկալի տեսութեան {արարչիդ} իմոյ եւ արա արժանի մտանել ի կեանս յաւիտենական ամէ

վբէն թերութեան Առնն արւոյ կամակար, Զի {Արարչին} էր պատգամ Կամաց նորա կալ պատկառ. Ուստ

Աթոռոցն ի սահման Ի քերուբից պարառեալ՝ {Արարչին} կալ յանդիման, Եւ Տէր՝ յԱթոռսն վերօրհնեալ

միմեանց ունեցած նախանձի մասին, երբ եւ ամեննե՛րի {արարչին} եւ Տիրոջը՝ Յիսուս Քրիստոսին, նախանձի պատճառով Հ

ընդ շօշափել նոցա զմեր ամենեցուն զանօգուտ եւ անշահ {արարս}: Յայնմհետէ իմաստնասցի ժողովուրդն. իսկ յիմաստնան

'ի զերծուցանել զանձինս իւրեանց եւ 'ի ծածկել զկեղծ {արարս} իւրեանց եւ որպէս թէ նոքին իսկ չէին գլխաւոր ջատագո

ց համարձակ։ Ա՜խ որի գործը, որ մարդու {արարք} Պատմեմ մի առ մի, պատանի հայազգ, Մեհրո

Ագոնց եւ եպիսկոպոս առ իւր կրօնակիցս, թէ բարւոք է {արարք} ձեր. բայց յանցանք ձեր է սակաւաթիւ լինելն ձեր, բ

նը, այն ժամանակ առաւել պարզ վճիռ կը հատանէ դոցայ {արարքի} վերայ: Իմացիր, բարեկամ, յաւելցրեց նա այստեղ -

մակներս պետք է կարդամ կոմենդանտի առաջ. բարբարոսի {արարքն} էլ ծայր սահման չունին: Եթե նամակս հասնի ձեռքդ,

քով մօտեցաւ, Անունս, ազգանունս իսկոյն հարց {արաւ}. Եւ երբ ճանաչեց հայկազեանց սերունդ, Ի

կազեանց սերունդ, Իւր սուրբ բերանը կրկին բաց {արաւ}. " Անունս է Ոգի հայասէր մարդկան.

մ եւ պիտի ասէր, թէ այդ մարդը, որ այժմ ինձ անտես {արաւ}, ինքը գիտէ իմ վարքս ու բարքս, ըստ որում Սիւնեաց

վ եւ ուրացօղի գլխին դնելով, տեղն ի տեղը շան սատակ {արաւ} (381 թ-ին)։ Երկրորդ չիքը, նոյնպէս Մեհրուժան Ար

զընջըլած քար ա. Ես քեզ թաքուն սիրեցի, բա՛ս ո՞վ {արաւ} աշկարայ, Իմ եարն ինձ եար պըտի, - ձեռումը ֆանար պ

որդան կարմիրը) գտնվում եւ աճում է Հայաստանում, {Արաքսի} հովտում: Առաջին անգամ նրանց հայտաբերել է 20 կամ

, թօթափած Քունն աչքերից ` գեղատես Երազներով իր {արբած} Կոյսը իջնում է պարտէզ... Թիթեռի պէս ` լուսառեչ

Կղզում է տափած: - Բերքն առա՛տ լինի, - Ասում եմ {արբած} Եւ զիլ ու հպարտ ` ձայնով նուագուն ` Հնչեցնում ե

ակ: Յաւերժի ուխտը պահելով ` Ինձ {արբածք} խոնարհում են. Աստղերն էլ խօսքիս լսելով `

Մինչ անաղօտ ուսման փայլէ առաւօտեան արուսեակ։ Ոչ {արբանեակ} ասեմ արփւոյն էականին լուսատիպ, Իմանալի այլ արեւո

ալիս, թէ ինքեանք ոչինչ այլ բան չեն, եթէ ոչ Պապի {արբանեակներ} եւ Հռովմէական եկեղեցու հարազատ զաւակներ...

մ, այո՛, բռնադատում է եւ եպիսկոպոս ձեռնադրել իր {արբանեակները}, որի օրինակները եւ սոցա ողբալի հետեւանքը միշտ ան

տ եւ հանապազ ճշմարտութեանը սպասաւորել եւ սնութեան {արբանեակներից} հրաժարուիլ, վերջապէս կատարելութիւն ստանալ եւ թեր

։ Շատ ժամանակ էր, որ քարոզում էին պապերը եւ նոցա {արբանեակքը}, թէ երկնքի արքայութեան բանալիքը կախուած է Վատիկա

ն. ըստ որում այսպէս է ասում. " Քանզի յոլով նորա {արբանեկեալ} էր զպէտս տեղւոյդ, հարցցի թէ կայ ուրէք եւ ասասցի

Իսկ Նիկողայոսի անունը արեւից վեր լուսատու: {ԱՐԲԱՏ} Ցնծա՛յ, Արբատ, ուրախացի՛ր, շքեղ դէմքդ

րեւից վեր լուսատու: ԱՐԲԱՏ Ցնծա՛յ, {Արբատ}, ուրախացի՛ր, շքեղ դէմքդ փայլեցուր, Որ Արց

ղէ ցօղը, որ միշտ մնայ հով ու զով. Ցնծա՛յ, {Արբատ}, փառք բնակչացդ. Գասպարեանցն է քու տէրը. Ես

յաւէրժ բնակին մուսաները սիրական.. Ցնծա՛յ, {Արբատ}, ուրախացի՛ր, շքեղ դէմքդ փայլեցուր, Որ Արց

ցրու Անանիային, գիտե արդյոք, որ ես Մոսկվայում, {Արբատի} քաղաքամասում, նահանգապետի եւ գլխավոր ոստիկանապետ

ւտ կուտայ... - Յուռթի լիցի ուղխ... {Արբեալ} ես ցնա: Եւ ի ձայն բարձր ազդոյ Հնչեմ

ց յետոյ, մի քանի մարդ եւ ինքը մնան զգաստ, առանց {արբենալու}, այն ժամանակ ինչպէս բարձր խօսելով գինի պահանջելո

առքերով ման գայ, աշխարհի վայելչութեններով թմրի, {արբենայ}. մեզ Հայերիս պարծանք է եւ մեր ազգին մեծ օգուտ.

մասին: Միանգամ երեւակայում էր իւր բոլոր ընկերքը {արբեցած} ընկած դաշտերի վերայ, որը քնած եւ որը... իսկ ի

էք, ի՛նչ օրն ենք ձգել սորան, այսինքն թէ ինչպէ՛ս {արբեցած} է: Խօսքս այն բանի վերայ է, թէ պ. Մարկոսի հ

ն մարմնից բաղկացած, բթացած ուղեղներով եւ ասես թէ {արբեցած} իւրեանց հօր հարստութեամբ, բոլորովին անզգայացած դ

մարդերի գլուխը, որ նոքա մինչեւ այժմ ման են գալիս {արբեցածի} կամ կատաղածի նման: - Բայց ինձ ի՞նչ օգուտ դոր

տթ., գլ. Թ., համ. 14)։ " Ահա այր կերող եւ {արբեցող}, բարեկամ մաքսաւորաց եւ մեղաւորաց " (Մատթ., գլ

ծի, կարելի է, կարծէ, թէ պ. Մարկոսը մի անսովոր {արբեցող} մարդ է. քա՛ւ լիցի. այդ զրպարտութիւն կը լինէր:

ւները, սեղանապղծողքը, գողերը, անառակ կանայքը, {արբեցողքը}, նախանձողքը, ծոյլերը, ագահները, որկրամոլները

ղեցական, եկեղեցի կողոպտող - եկեղեցական, չարաչար {արբեցութեան} համար պատուհասուելուց փախչելով, իւր եկեղեցուն դր

Բաքոսի տաճարում, եւ մեղադրանք լսելով ինձանից իւր {արբեցութեան} մասին, այսպէս խօսեց. - Պարոն, դու գիտե՞ս

քաղաքում: Այս մեծ Ալքիմիկոսը սաստիկ անձնատուր էր {արբեցութեան}, եւ շատերը ասում են, թէ նա զոհ գնաց իւր նախանձո

կարծենք թէ ժամանակ էր արդէն սթափելու միջին դարերի {արբեցութենից}: Այո՛, պ. Չամուռճեանի աստուածաբան եւ տրա

որ գիտութիւնը բնա՛ւ չէ կարող ընդունել: Որպէս թէ {արբեցութիւնից} պատճառուած " ինքնակիզութեան " խնդրի մէջ: Մունքէի

մ անգամ։ 'Ի Հրէից, հնգիցս, քառասուն միով պակաս {արբի}. երիցս ձաղկեցայ. միանգամ քարկոծ եղէ. երիցս նաւ

ցուածս կուսակցութեան Հայոց, եւ ոչ եւս պղտոր ջուր {արբուցանել} հետեւողաց իւրեանց, ուստի եւ պարտական էին բացարձա

անել զսրբոյն (զմօրն ընթանալով ճանապարհ) եւ գաղտ {արբուցեալ} Սրբոյն դեղ մահու՝ լուծանէ ի կենցաղոյս, թողեալ զ

օթոյ զխաբէական զեպիսկոպոսութիւնս նման դեղոց մահու {արբուցեալ} սրբոյն՝ հեղձուցին. որոց ի ժամ վախճանին զի՞նչպիս

ւորի, ոչ ասելով ըստ թշնամեաց - ոչ կերիցուք եւ ոչ {արբցուք} մինչեւ ջնջեսցուք զԱբբայեանսն, այլ թէ ո՛չ ննջեսցո

ւ խոցեաց զերկոսին զայրն Իսրայէլացի, եւ զկինն ընդ {արգանդ} իւր եւ դադարեաց հարուածն յորդւոցն Իսրայէլի).

ւորութիւն: Ազգի դպրոցը է այն գործարանը, այն {արգանդը}, որ յղանում է ազգի գալոց սերունդը։ Ինչպէս բնակա

ր ու երկինք, Եղան, որ խոր իջան երկրի {Արգանդի} մէջ մուրճերով Եւ քննեցին մոլորակի Կեղ

եց պ. Յովնաթանեանցը: - Բայց ձեր դստեր համար {արգանդի} կատաղութիւն (Nymphomania) ստանալը ամենեւին հնար

պանւում է Պ. Չամուռճեանի վարդապետի ձեռքով եւ մօր {արգանդից} տեղափոխւում է դէպի գերեզման: Եւ այս տեսակ անա

ով սիրտ չունի մօտենալ բնութեան եւ, փորելով նորա {արգանտը}, հանել եւ ստանալ նորա անսպառելի գանձատնից ոսկին

ջ կ՚երթար, հիմնադրի մեծ խորհրդին համաձայն եւ շատ {արգասաւոր} կը լինէր տարաբախտ Հռոմի համար: Ինչպէս երեւում է

կոս ամենայն Հայոց, որ ըստ մտացն խոհականութեան եւ {արգասաւոր} բանիցն, եւ վարժութեան ի փիլիսոփայականին, Իմաստա

գաւորը չէ մի որպիսի եւ իցէ քնաբեր նանիկ, այլ այն {արգասաւոր} սկեպտիցիզմը, որ վերցնում է մարդկային մտքի ամլութ

ծ, յորս դուն ուրեք երեւին արք ականաւորք, ի բանս {արգասաւորս}: Այլ զի զընթացսն կատարեսցուք բեր յիշել՝ որոց յա

ւորութեան, որ ժպտի տխրութեամբ ընդ այս տգիտութեան {արգասիս}: Առ մեզ անպէտ առ ամենայն կացութիւն մարդ՝ պիտանի

ն ի [1 անընթ. ] հետէ գուն գործել ցուցանել զեռանդն {արգասիրութեան}: Հեղինակք առ մեզ ի Ռուսահայս արժանաւոր են յոյժ թ

տկանիշը, հետեւապես, ժամանակի եւ քաղաքակրթության {արգասիք} է: Բայց եթե այդ՝ ժամանակը ոչնչով չնախատելով նախ

այսպէս հաճեցան զմեզ աշխատեցուցանել: Աւա՛սիկ {արգասիք} ընթերցանութեանս, բաշխեալ յուրոյն յօդուածս, յորս

եան տակ իւր կարգով յառաջ գնալով ցոյց տար պտուղ եւ {արգասիք}: Ինչպէս երեւում է, նորա վերայ ներգործող անձինքը

տք ինչ ծանօթաբանութեան զառնէն՝ որոյ մտաց էին այդ {արգասիք}, քանզի գործն ինքնին քարոզ է զհեղինակին անժխտելի

ւբնիկա եւ մալինայով, որով յայտնում է Կ[արապետ] Մ[ {արգարեանի]} գալուստը: Իսկոյն պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 25-ին

ից գրուած: 29-ին տեսութիւն եղբօրս, Կ[արապետ] Մ[ {արգարեանի]}, Դ[անիէլ] Թ[որոսիչի] եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի]

վ, կարօտ է այժմ արուեստական հնարների բուսաբեր եւ {արգաւանդ} լինելու համար, մինչդեռ ասիական հողը մնացել է մին

ւին, զննում ես նորա բարձրութիւնը, լայնութիւնը, {արգաւանդութիւնը}... Ա՞յս է Քրիստոսի վարդապետութիւնը։ Ա՞յս է առաք

ում է ճշմարտութեան հակառակորդքը, որովհետեւ ոչինչ {արգել} չէ ճշմարտութեանը խորտակելու գլուխը խաւար վիշապի,

էր հասկանալու եւ մտածելու, եւ այդ չարախօսութիւնը {արգել} չեղաւ, որ մի քանի պարոններ իւրեանց լեզուն մաքրէի

խաչին, ի փրկութիւն եւ ի շինութիւն հաւատացելոց: {Արգել} Քրիստոս նովին, յիշել զմահ իւր զինմամբ խոյոց եւ զ

, Որ մեծատան գոհարները Մահուն չեն լինիլ {արգել} ։ Նա ամենուն կը հանդիպի Մի օրինակ

գտի համար խլուել էին նորանից։ Բաստիլիայում փակած {արգելած} Յանսէնեանքը ազատութիւն ստացան։ Յիսուսեանք չէ

առաջին անգամ փորձական կերպով շօշափելի կացուց ինձ {արգելական} մարդու թշուառութիւնը. ազատութեան արժէքը աւելի վե

յանքի պոեզիան բաղկացած է՝ ցանկացածի պես ապրելուն {արգելակող} միջոցների դեմ մղած պայքարից եւ իրական այն կյանքից

ձեռք կապէր մեզ թէ՛ նիթապէս եւ թէ՛ բարոյապէս, կամ {արգելանքի} տակ դնէր մեր ազատութիւնը, մեր կամքը, որ հետեւան

ղանչական, որովհետեւ մեղանչել կարելի է դժրելով մի {արգելանքի} ։ Ապա եթէ չկար ոչինչ արգելք ու խափան որեւիցէ թէ՛

ցութիւն էին որոշում իւրեանց համար, չէին ազատւում {արգելանքից}, այլ մնում էին պահապանների պահպանութեան տակ։

ի առաջեւ. պատճառ, դուրս գալով իւրեանց շղթայակապ {արգելանքներից}, կամ, աւելի լաւ ասել, ճեղքելով իւրեանց մեռելապ

ինում այս ազգասիրական գործին: Այժմ տեսանելով այդ {արգելառիթ} հանգամանքների փոփոխությունը, տեսանելով մանավանդ

ւոր գործի: Տեսանո՞ւմ ես՝ այս սաստիկ անձրեւը եւս {արգելառիթ} չէ եղել իմ գալուն... - Ասա՛, ես լսում եմ քե

ն: Այնպիսի գեղերում, ուր ժողովրդի չքաւորութիւնը {արգելառիթ} է այս գաղափարի իրագործութեանը..............

Վաճառականութիւնը կը լրացնէ պակասը: Ո՞վ {արգելառիթ} է Հայոց ժողովրդին, որ նա չբնակի վերասաց տեղերում

տալ մեր ասածների համար: Բայց եւ այսպէս ոչ երբեք {արգելառիթ} ենք Պ. Չամուռճեանին, օրը եօթը ճանապարհ կատարել

որ մղեց տարաւ նորանց մինչեւ Կիպրոս կղզու եզերքը, {արգելառիթ} եղաւ այս զարհուրելի դիտաւորութիւնը կատարելու։ Նա

ւածի մէջ յիշուեցաւ, հանգամանքների դժուարութիւնքը {արգելառիթ} էին այս տեսութեանը. ժողովրդի պատմական կեանքը դեռ

Մինչեւ այսօր չենք նայած ուշադրութեան անարժան {արգելառիթների} վերայ։ Այսուհետեւ եւս նայողը չենք՝ կտրելով մեր

է ընկնէր նոր փորձանքների մէջ եւ հանդիպէր զանազան {արգելառիթների} ։ Փարիզ հասանելու ժամանակ նա համարեա՛ թէ այնք

Միմիայն Ֆրանսիայի մէջ Կարգը հանդիպեցաւ սաստիկ {արգելառիթների} եւ շատ խելացի հակառակորդների։ Շատ ժամանակ է, որ

կարող օգնել Մխիթարին. այս պատճառով եւս, զանազան {արգելառիթք} մէջ բերելով, հրաժարուեցաւ նպաստ լինել նորան։

եւ 10-15)։ " Ապա եկաց 'ի մէջ Փենէէս, քաւեաց եւ {արգելաւ} մահ. համարեցաւ նմա յարդարութիւն ազգէ յազգ մինչեւ

ջեւանայ վասն դաստիարակելոյ զորդիս իւրեանց, իբրեւ {արգելեալ} եղեւ օրինօք յուսուցանելոյ, ըստ տնօրէնութեանց սմօ

2280-րորդ յօդ. Ժ հատորոյ Սվօդին քաղաքական օրինաց {արգելեալ} լինին այդօրինակ հրաւէրք: Եւ թէ այսպէս եւ թէ այնպ

: Պատասխանի " ո՛չ, այլ գոգ Աբրահամու ըսուած տեղը {արգելեալ} կային եւ կսպասէին գալստեան Մեսիային, որ արքայութ

յդ լեզուն երեւում էր միմիայն գրչի տակից. սատանան {արգելել} է խօսել, թոյլ տալով միայն գրել: Սատանան ոչ

այնքան դարաւոր ժամանակներում, ինչ որ չկարողացան {արգելել} Եհովայի, Մովսէսի եւ միւս մարգարէների աւտօրիտէտը

ան է: Այս խօսքերը չեմ ասում ես այն պատճառով, որ {արգելեմ} ձեր գրութիւնը։ Ամենեւին ո՛չ, դուք կարող էք գրել

հայոց եկեղեցու վարդապետութեան պետութեան հակառակ, {արգելեց}: Այս իրողութեան մասին մեզ պատմել է նոյն ինքը ամե

ը։ Մատաղահաս Կայսրը լսեց իւր վարժապետի խօսքին եւ {արգելեց} Հօլանդացոց առեւտուր առնել Չինաստանի մէջ։ Յիս

նի պալատ։ Երբ կամենում էր ներս մտանել, պահապանը {արգելեց} ։ Ինչ ժամանակ աբեղայն բարձր բարձր խօսում էր պահապ

դը սարսափելի հալածանք հանեց Յանսէնեանների վերայ, {արգելեց} վերջին թոշակը, եթէ մեռանողը դեռ կենդանութեան ժամ

զայրոյթով դիմաւորեց ազգը կաթողիկոսի թուղթը: Ազգն {արգելեց} նոյնիսկ թղթի ընթերցումը եկեղեցիներում, եւ երբ ան

, համ. 5)։ " Գտաք զսա զի թիւրէր զազգս մեր, եւ {արգելո՛յր} 'ի տալոյ հարկս կայսեր, եւ ասէր զանձնէ թէ Քրիստոս

ղագս ժողովելոյ զցրուեալ օրինակս Վարդապետարանին եւ {արգելոյ} զուսանել կրօնի հայ մանկտւոյն այնու գրով, յարակցե

տեսնէ եւ չուսանի. " ինքն ոչ մտանէ եւ որոց մտանեն {արգելու} "։ Նա, որ այս բոլորի մեղքը ծածկելու համար, ինք

սպանում, եթէ այն պատճառով միայն, որ սպանութիւնը {արգելուած} է, ի վերջոյ, այն բոլոր յանցանքները, որ նա չէ գ

որ ստորագրութիւն։ Ամենայն այս տեսակ գրագրութիւնը {արգելուած} էին եւ փոխանակ նամակի, անդամներից մինը թռչում էր

տացաւ այդպիսի չարակամութիւնը, խօսքը դադարեցաւ եւ {արգելուեցաւ}, եւ ո՛չ թէ ասողից, քա՛ւ լիցի, " որովհետեւ շնոր

եմ ասում, եւ սուտ չկայ խօսածիս մէջ. ո՛վ կարող է {արգելուլ} ճշմարտութեան ճանապարհը: - Ճշմարտութիւն, ճշմ

աւոր չեն, մանաւանդ, որ բժշկական պօլիցիան սաստիկ {արգելում} է այդպիսի չարագործութիւն: Ես ասել էի, որ Պ. Իս

ամեցայ կեղծաւորուիլ ձեր առաջեւ, մեր կրօնը սաստիկ {արգելում} է այդ մեղքը: Ես միշտ վատաբաղդութիւն կը համարեմ ի

, բայց եթէ նա չէ գողանում նորա համար, որ օրէնքը {արգելում} է գողանալ, նա գո՜ղ է եւ աւազակ: Մարդը չէ սպանու

որ տեսանում էր դոցայ անիրաւութիւնը, Ինչպէ՞ս չէին {արգելում}: Նա ինձ այսպէս պատասխանեց. Նոցայ միջի նախ

նոցա դառն խորհուրդներ որոճալուն, իր մէջ քաշելով {արգելում} է շնորհը. անընդդիմանալի են, արդա՛րեւ, ինչպէս Օ

ձեզ եւ իմ պարոնիս: Նա միշտ այդպիսի դիպուածներում {արգելում} է մտանել ախոռը եւ մօտենալ նորան, որովհետեւ չար ո

եւ տխուր միայնութեան մէջ: Դպրութեան կանոնքը {արգելում} են մեզ, առանց որեւիցէ մարդու կամք ստանալու, տպա

զորս նա հաստատեաց ", ո՛չ. հերիք չէ այս, այլեւ {արգելում} է, որ ուրիշն էլ նորա կամաւոր կուրութեան հետեւելո

մին ուղեւորիլ ի Հնդկաստան, այլ ձմեռնային եղանակք {արգելուն} զիս, յելանելոյ իսկոյն ի ճանապարհ: Քանզի ՚ի Մար

ձին, կամ այլով ապահով ճանապարհաւ, եթէ հանգամանք {արգելուցուն} զիս ի կատարելոյ ըստ առաջնոյ եղանակին: Որովհետ

րելու եւ մեր գաղափարքը ոչնչացնելու նպատակավ: Ինձ {արգելված} է հայոց լեզվով նամակներ գրել, պետք է գրեմ ռուսեր

ող էին ունենալ այս կամ այն կարծիքը, այդ նրանց չի {արգելվում} օրենքով, սակայն նրանք պարտավոր են արտահայտել իրե

մ ստատիս վնաս գործ ինչ յորժամ տեսանիցեն, տիրաբար {արգելցեն} եւ աւերեսցեն եւ ի հարկաւոր ժամանակի կարողութիւն ո

դ դարու սկզբումը, վճիռ էր կապել, որի զօրութեամբ {արգելւում} էր նոր ի նորոյ հող եւ տեղ տալ հոգեւորների եւ վանք

բոլորովին անգործ, պատճառ, որ զանազան հանգամանք {արգելք} էին լինում այս ազգասիրական գործին: Այժմ տեսանելո

ւն չի դարձրել նրա վրա, քանի որ այն ոչ մի դեպքում {արգելք} չի կարող հանդիսանալ հասարակության իրավացի գործին

եցաւ, այն ժամանակ պահանջողքը իրաւաբանական կարգով {արգելք} դրեցին նորա անշարժ կայքերի վերայ, որ բաւական մեծ

մը ցոյց էր տալիս իւրեան պարտական, բայց որովհետեւ {արգելք} են դրել կայքի վերայ, վասնորոյ չէ կարողացել գրաւ

ր նորա անխոնջ գործակատարքը, արհամարհելով ամենայն {արգելք} եւ խափան, աշխատում են բանալ ազգի աչքը եւ դորանով

տ առատացած է միստիկականութիւնը, որ միշտ խափան եւ {արգելք} է լինում ճշգրիտ լուսաւորութեան՝ վերացնելով, կոր

ատեն պատրաստ են գայթակղելու, եւ անոր համար իրենց {արգելք} մը չէ դրուած, բայց Վարդապետին պարտքն է չգայթակղե

ի, այսուհետեւ եւս հրապարակէ այդպիսի լուրեր, մեք {արգելք} չենք. եւ յիրաւի, ի՛նչ այլ պաշտօն ունէր նա, բաց

թատրոնի ` կարօտութիւնը. բայց եւ վաղ ժամանակներից {արգելք} եւ խափան պակաս չէին եղած այդ մեծախորհուրդ գործի ս

ում ես, Մեչուխեչա, Ծովերից ու ցամաքից քեզ {արգելք} չկայ. Մեռուցիր ժամանակը, տարածութիւնը ջնջ

լ կարծիք, ոչինչ սրբացուցած աւանդութիւն չէր կարող {արգելք} լինել մեզ: Աշխարհի պատահական կոչումները եւ պա

ւմ. գաղափարների նորութիւնը եւ անծանօթութիւնը մեծ {արգելք} է ժողովրդին հասկանալ մի գիտնական կամ կանոնաւոր կե

րը կամենում է հասկացնել պ. Էմինը, բայց այդ բնաւ {արգելք} չէ մեզ, որ երկուքն էլ միասին մերժենք, որպէս իսպ

նքը, որ տիրապէս "գլուխը կախած" են հասկանում, բնաւ {արգելք} չեն եւ "գլուխը ծածկած" հասկանալու, որովհետեւ ամեն

, միւս կողմից հանգուցելու հօրեղբօր ընդդիմութիւնը {արգելք} էին լինում պատանի Գեղամեանցի Թիֆլիս ուղարկուելուն

աջեւ։ Բայց այս երկրորդական պարապմունքը երբէք {արգելք} չեղան նորա յառաջադիմութեանը իւր առանձին բժշկական

լ, որ իւր մարմնի նիւթական զօրութեան նուազութիւնը {արգելք} լինէր գլուխ բերելու այն դիտաւորութիւնը, որ յղացե

դպրոց բանալ, որպէս այդ հոյակապ դպրոցի բացուելուն {արգելք} էր այն, ինչ որ ներկայումը. տարակոյս չկայ, որ ա

ժամանակն է գնալու: - Ես չեմ համարձակւում ձեզ {արգելք} լինել. ինչպէս ձեզ հաճոյ է: - Ուրեմն, մնացէք

ահոտ շուշանի պսակներ ` կուսութեան նշան, որ միայն {արգելք} էին արձակ մազերին, որ նոքա չէին ծածկում հրեշտակա

քեզ կը վկայէր, որ աչքի փոքր ինչ շիլ լինելը ոչինչ {արգելք} չէ ամուսնական սիրուն... թող սիրտը կատարեալ լին

արելի է դժրելով մի արգելանքի։ Ապա եթէ չկար ոչինչ {արգելք} ու խափան որեւիցէ թէ՛ նիւթական եւ թէ՛ բարոյական կո

րմութիւնը հասանելով, հանգամանքների դժուարութիւնը {արգելք} եղաւ այս զարհուրելի գործերին, որպէս յառաջ խաղալո

մասին այն պատճառով, որ այս ազգի հոգին, մանաւանդ {արգելք} լինելով Յիսուսեաններին առհասարակ, Յիսուսեանները

էր վերանորոգել Պապականութիւնը, բայց վերահաս մահը {արգելք} եղաւ նորան իւր ցանկութիւնը կատարելու։ Պապական Աթ

պատճառ, ոչինչ բանով չէր սահմանափակւում եւ ո՛չինչ {արգելք} չէր նորան, ո՛չ տեղը, ո՛չ ազգութիւնը եւ ո՛չ մինչ

րո՛ղ էին մտանել նորա մէջ։ Բայց այս դժուարութիւնը {արգելք} չեղաւ Կսաւիէին. շուտով վերադարձաւ նա Գօա եւ համո

նութենովը, որ ունէին դէպ ի Յիսուսեան քարոզիչքը, {արգելք} էին Քրիստոնէութեան տարածուելուն Ամերիկայի մէջ։ Թ

ծ իւրեանց վերայ, այն խորհրդով, թէ թագաւորի մահը {արգելք} չէ իրաւադատութեան ընթացքին։ Մասնակից էին այս տխո

քից։ Նոքա հրաման հանել տուեցին Հռովմի մէջ, որով {արգելք} դրուեցաւ այս գրքի վերայ։ Րիշիլիէ Կարդինալը, որ

պիտի առնունք, իսկ փտածները, որ մինչեւ այժմ եւս {արգելք} են եղած ազգի ընթացքին, պիտի մերժենք եւ դատապարտե

քանի արտաքին ձեւերը չեն եւ չեն այնպէս անխորտակելի {արգելք} նոցա միաւորութեան, ինչպէս կարծւում է առաջին անգա

յս ունինք, որ տերությունը հրամայե, եթե միայն մի {արգելքը} որ կա, մի կերպով վերանա՝ այսինքն Մոսկվայի մեջ հ

ատկացեալ բարբառ. պատճառ, որ մեր նպատակին առաջին {արգելքը} կը լինէր այդ, այլ միշտ իմացել ենք այն յստակ հայա

լու իրաւունք չունենալով, իսկ միւս կողմից, առանց {արգելքի} հողը գործելու եւ արդիւնաւորելու իրաւունքը անկողոպ

եւ մի աշխարհում, ուր ամենայն բան տպւում է առանց {արգելքի}, որի՞ կողմից արդեօք, մինչ կառավարութիւնը եւ օրէ

աւորելու համար. միթէ յաջողութեան մեծութիւնը նորա {արգելքների} եւ խափանների մեծութեամբ չէ՞ չափւում: Միթէ շա՞տ մ

այնկով արուարձանի մէջ։ Տպագրական ինչ ինչ {արգելքների} պատճառով այս "բացատրութիւնքը" չկարողացանք զետեղել

ոչ թէ օրէնքով կամ որեւիցէ կառավարչական ոյժով կամ {արգելքով}, ո՛չ, նա լաւ գիտէ, որ սոքա անհնարին բաներ են Ա

... տառապեցայ, եւ տառապեցայ չարաչար... {Արգնաթոյր} հիւթ ինչ թափանցեալ յակաստան հոգւոյս, զիճութիւն գ

ՆՇԱՀԻՆ ԳԵՐԱՊԱՏԻՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ ՍԻՄԵՈՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, {ԱՐԳՈ} ԲԱՐԵԿԱՄ Առաջին նամակը, որ գրում եմ Ձեզ, մանա

ԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆԻՆ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ {Արգո} հայրենակից, Շնորհավորում եմ Ձեզ Քրիստոսի տեառ

Այս սրտով եւ հոգվով դարձյալ դիմում եմ դեպ ի Ձեզ, {արգո} Հայրենակից եւ խնդրում եմ ազգի անունով անտես չառնե

й 37. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆԻՆ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ԲԱՐԵԿԱՄ {ԱՐԳՈ} ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Հույս ունիմ, որ երկարաժա

ԼՔՈՆ ՓԱՆՅԱՆԻՆ Ի 20 Ապրիլի, 1860 Ս. Պ. Բուրգ {ԱՐԳՈ} ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ ՄԵԼՔՈՆ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ, Ինձ պ. Հովհաննե

ի, 1860 թ. Ս. Պ. Բուրգ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, {ԱՐԳՈ} ԳԼՈՒԽ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱ

ՄԵԼՔՈՆ ՓԱՆԵԱՆԻՆ 1 Մայիսի, 1860, Ս. Պ. Բուրգ {ԱՐԳՈ} ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ Պ. ՄԵԼՔՈՆ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ, Այս նամակովս

Ն 30 դեկտ. 1860, 11 հունվ. 1861 Նեապոլիս {ԱՐԳՈ} ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ Պ. Հ. ՍՎԱՃՅԱՆ Մրրիկը չթողեց ին

27 սեպտեմբ. 1861, Կալկաթա ՄԵԾԱՐՈՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, {ԱՐԳՈ} Պ. ՍԵԹ Խնդրում եմ Ձեզանից իմ հաշվով տալ ծերո

մեր հոգեւորականներն էլ այս դրութեան մէջն են: {Արգո՛յ} բարեկամ, այս գրածներս կամ այսպիսի բաներ, անպակա

մ յայտարարութիւն Ի 13 նախընթաց ամսոյն օգոստոսի {արգոյ} պատգամաւորք հաստատեալք միակամ ընտրութեամբ ազգին յ

ԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական ՄԵԾԱՊԱՏԻԻ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, {ԱՐԳՈՅ} ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ, ՚Ի վերայ հիման յայտարարութ

ճեցաւ այսօր հաստատել զթուղթ երեսփոխանութեան իմ եւ {արգոյ} Աջեմեանցի, զտուեալն յազգէն Հայոց բնակելոց ի քաղա

րով ազգն զանազան պայմանադրութեամբ, ընդ իս եւ ընդ {արգոյ} Աջեմեանցն, ընտրեալ էր իւր երեսփոխանութիւն, զորմ

լինիլ յանկեղծութեան իմոյ առ Ձեզ յարգանաց Մնամ {արգոյ} հայրենակցիդ խ. ծ. երեսփոխան Մ. Նալբանդեանց

ՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻՆ Պաշտօնական {ԱՐԳՈՅ} ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑՔ ԵՒ ԱՆԽԱՐԴԱԽ ԱԶԳԱՍԷՐՔ Պ. Կարապես Մ

նջ առաքեցից ի Թիֆլիզոյ առաջին սուրհանդակաւ յանուն {արգոյ} պարոնի Հայրապետեանց: Աղաչելով զՁեզ աներկբայ լ

28 հոկտեմբ. 1860 ամի, Թիֆլիս ՄԵԾԱՊԱՏԻԻ ՊԱՐՈՆ, {ԱՐԳՈՅ} ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ, Ընդ այսմ առաքեմ ի տեղեկութ

եալ յարգութեան եւ մտերմութեան, որովք ցանկամ մնալ {արգոյ} հայրենակցիդ ` խ. ծ. Միքայել Նալբանդեանց

ԻՆ Պաշտօնական 21/24 Հունվարի 1861, Լոնդոն {ԱՐԳՈՅ} ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ

ու: Այժմիկ զայս մի ինչ կարեւոր դատեմ յայտնել {արգոյ} պարոնիդ: Ի մտանել իմ ի Լոնդոն, անդէն առնմին փու

Պաշտօնական 12/24 Հունվարի, 1861, Լոնդոն {ԱՐԳՈՅ} ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ

ԵԱՆԻՆ Պաշտօնական 8/20 փետր. 1861, Լոնդոն {ԱՐԳՈՅ} ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՐՈՒ ՀԱ

նական 22 փետրվ. 6 մարտի 1861, Լոնդոն {ԱՐԳՈՅ} ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ

12/24 Յունիսի, 1861 ամի, ՚ի Կալկաթա Հնդկաց։ {ԱՐԳՈՅ} ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ

, մնամ նովին միշտ, որպէս յերեկն եւ յեռանդն՝ {Արգոյ} հայրենակցիդ Խոնարհ ծառայ Միքայել Նալբանդեան

աշտօնական 27 Յուլիսի 1861, Կալկաթա 8 Օգոստոսի {ԱՐԳՈՅ} ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ

ՆԻՆ 17/29 Օգոստ. 1861 Կալկաթա № 126 ԱՌ {ԱՐԳՈՅ} ԵԿԵՂԵՑՊԱՆ ՍՈՒՐԲ ՆԱԶԱՐԷԹ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱ

Ն ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏ Յ. ՎՐԹԱՆԷՍԵԱՆՑ {Արգոյ} պարոն, հանգուցեալ Մասեհն Բաբաջանեան կամ հասարակ

րպէս առ եկեղեցպան տեղւոյս եւ հաւաստի առնել զՁեզ, {արգոյ} պարոն, թէ ՚ի շնորհս համարեցայց, եթէ հաճեսջիք տ

, զհաւաստիս անկեղծ յարգութեանս, որով ցանկամ մնալ {արգոյ} պարոնիդ խ. ծ. Մ. Նալբ. 66. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ Ա

ԵԱՆԸ 1861, սեպտեմբերի 21, ԱՌ ՄԵԾԱՐԻ ՀԱՅԿԱԶՆ {ԱՐԳՈՅ} ՊԱՐՈՆ ԱԲԳԱՐ ԵՒ ԱՌ ՊԱՏՈՒԵԼԻ ԸՆԿԵՐ[ՈՒԹԻՒՆ]Ս Յետ

ւթիւնն Աջեմեան, զորս եւ վաւերական ստորագրութեամբ {արգոյ} ժողովրդականաց յիմում ներկայութեան հաստատեաց եւ վ

մերոյ, որք եւ կցորդք վերաuաց ընտրութեան, ետուն {արգոյ} երեսփոխանաց պ. Նալբանդեանցի եւ պ. Աջեմեանցի զլի

թեան եւ գեղեցկագիտութեան հոգին եւ այլն: Բայց {արգոյ} հեղինակը, ամենեւին ուշ չդարձուցանելով այս բաների

ւելու պատճառ բերւում է Սերոբէն։ Ինձ թւում է, որ {արգոյ} հեղինակը խառնափնդորում է բաների ժամանակը: Երբ հե

մ է, հարկաւ պիտի ծծումբ ունենայ իւր մէջ։ Ինքը՝ {արգոյ} հեղինակը, վկայում է, թէ հրաբուղխների մօտակայ տե

իւնը աւելորդ չեմ համարում ես՝ հաւատացնելու համար {արգոյ} հեղինակին, թէ ոչ ամենայն բան ծծումբ է, որ վառւո

ւանդ՝ այն մեհենների միջի վառուածը: Արդեօք գիտէ՞ {արգոյ} հեղինակը (ի՞նչ տեղից պիտի իմանայ), թէ ծծումբը

թէ կային ուրիշ գազանման մարմիններ: Արդեօք գիտէ՞ {արգոյ} հեղինակը, որ թէ 100 չափ օդի մէջ աւելի լինի թթուա

էջ, ուր գտանւում էր դաստիարակական պաշտօնով: {Արգոյ} հեղինակը ողբում է վանքերի կործանութիւնը եւ ամայու

քը հանդէս չունին ազգային լուսաւորութեան մէջ: {Արգոյ} հեղինակը, ինչպէս իւր բոլոր գրուածներում, նոյնպէ

անում է մի բաւական գեղեցիկ տնից, ուր գտանւում են {արգոյ} կառավարիչների բնակարանքը, հիւրընդունարանը եւ մի

ած է ազգի համար: Մեք ցաւում ենք, մանաւանդ, {արգոյ} վարդապետի աշխատութեան, քան թէ այդ գործը մեր ազգի

Հայերը դէպի միաբանութիւն, բայց այս միաբանութիւնը {արգոյ} ծերունու գրչի տակից երբեմն երեւում է կրօնական մտք

ղաքական մտքով, որ Հայերը... եւ այլն, եւ այլն: {Արգոյ} հեղինակը նոյն յորդորը տալիս է ե՛ւ Յոյներին, ե՛ւ

ին անարժան է նորան: Հոգով չափ ցանկանում ենք, որ {արգոյ} հեղինակը իւր մտքի ծնունդը աւելի պատշաճաւոր զգեստո

հարկ համարում ենք հանդէս հանել Յիշատակարանիս մէջ {արգոյ} Շահնազարեանց Կարապետ վարդապետը՝ Թիֆլիսի թեմական

վ, ձգեց վերջապէս Ֆրանսիայի մայրաքաղաքի մէջ: {Արգոյ} վարդապետը ձեռք է զարկած մինչեւ այժմ չտպուած Հայոց

եւ այն ազգային դպրութեամբ պարապողների համար, թող {արգոյ} տպագրողը հաճի ընդունել մեր շնորհակալութիւնը: Ինչ

մաքրելով, ինչ որ դեռեւս մնացած էր խառն եւ շփոթ: {Արգոյ} վարդապետը այս բաները տպում է իւր առանձին տպարանու

է " Արեւմուտք " անունով կիսամսագիրը: Ազգային {արգոյ} եւ պատուելի եղբայրակիցք՝ Պ. Թիւյսիւզեան, Պ. Ք

Հիմնադրերից մինը, ինչպէս ասացի, Պ. Թիւյսիւզեան {արգոյ} երիտասարդը Փարիզում՝ վաճառականութեան եւ երկրագոր

րին ցաւակցութիւնը այն բանի վերայ, որ Նախիջեւանցի {արգոյ} վաճառականք, անմիջական յարակցութիւն չունենալով Եւ

ացայ Պ. Մեսրոպ Տիրատուրեանի ստորագրութեամբ: Այս {արգոյ} անձը մեզ անծանօթ է գլխովին, եւ գուցէ թէ ստորագրո

ասիկ, վերոգրեալ նամակի բառացի պատճէնը. {Արգոյ} Պարոն, Կոմս Էմմանուէլ. Տարակոյս չ

ելացնում այդ նամակի վերայ, այլ միայն խնդրում ենք {արգոյ} ժողովագրից, որ, խնայելով իւր ութսունամեայ հասակ

ի 16, Հայոց 1309 թ., Դուինի աւերակներում. {ԱՐԳՈՅ} ՊԱՐՈՆ Կոմս Էմմանուէլ. " Եթէ զանարժ

ւնը չէ պիտոյ մոռանայ Արուսեակ եւ Աղաւնի Փափազեանց {արգոյ} օրիորդների անունները, որոնք առաջինն են, որ քաջո

ր կատարելագործուին: Քաղցր է մեզ յուսալ, որ {արգոյ} դերասանք, նոյնպէս, օգուտ քաղեն հասարակութեան ըն

րա հակառակ, դերասանների եւ դերասանուհեաց ջանքը, {արգոյ} հասարակութեան ընդունելութեան հետ, կարո՛ղ են մեծ

Պիտի մոռանայ աշխարհ. Անմահ ես դու, ոգի {արգոյ}, Թէեւ հազար սահի դար: Քո երկնա

կրորդ, որ իմ անակնկալ ներս մտանելու պատճառով այս {արգոյ} հիւրերը եւս զրկուեցան այդ քաղցր երգի վայելքից, ո

ԻՆ ` ՀԱՐՍՆ ԳՈՐԾ ՄԻՔԱՅԷԼ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ {ԱՐԳՈՅ} ԳՐԻԳՈՐԻ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆՑ ՈՐՊԷՍ ՄԻ

իկոնէից, տպեալ ի Մոսկվա յամի 1853, աշխատութեամբ {արգոյ} գիտնականի Մկրտչի Էմին, վերագրաւս " Մեղադրութիւն

գաղափարեալ յընտիր օրինակէ, խոստանայ հայրենասիրաց {արգոյ} Մկրտիչ Էմին տալ տպագրութեամբ ի լոյս: Զմատենագրու

որ յամին 1853 նոր ի նորոյ տպագրեաց յընտիր օրինակէ {արգոյ} Մկրտիչ Էմին ի Մոսկվա քաղաքի: Զկնի սորա յառնէ Թով

ՆԱՄԱԿ " ՄԵՂՈՒ "-Ի ԽՄԲԱԳՐԻՆ {Արգոյ} Հայրենակից պ. Սըվաճեան, Մեղուն մի նո

կեղծ յարգութեան հաւաստիքը, որով ցանկամ մնալ {Արգոյ} պարոնիդ խ. ծ. Մ. Նալբանդեանց 19 դեկտ. 1

որ անմիջապէս ընծայում էիք հայոց ազգի բարեմիտներին {արգոյ} հեղինակ Ստեփաննոս վարդապետը Նազարեանցի Հիւսիսափայ

ատութեան քաղցր պտուղները ճաշակել: Պատասխանում էր {արգոյ} հեղինակը. " երբ հայկական սերունդքը անդադար կը մտ

մ է նաեւ Վարդիթերը, երբ դեռ Սօսը մեռած չէ, որին {արգոյ} հեղինակը մի վայրկեան Փանուէլի աղջկայ շնորհքն է ըն

նի թուլութեան վրայ շատ խօսել, մանաւանդ որ ինքը՝ {արգոյ} հեղինակը, կամ մեր ընթերցողքը, եթէ ուշադրութեամբ

էջ մենք տեսնում ենք հին լեզուին ստրկութիւն։ Բայց {արգոյ} հեղինակը ստրկանում է ոչ թէ հին լեզուի ոգուն եւ տր

րծ են ածում այս, որովհետեւ մենք տեսնում ենք, որ {արգոյ} Պռօշեանցը գրում է. "... շնորհակալութիւն անելիս

վնաս ոչ երբեք: Համարձակ կարող ենք ասել, որ {արգոյ} հեղինակը իր նկարագրած կեանքի վերաբերութեամբ, ոչ

ժանաւորութիւն ունի, իսկ ուր մէկ վայրկեան անգամ, {արգոյ} հեղինակը բնութիւնը թողնելով, օգնութիւն է խնդրում

ութեան, որպէս ամբողջ մի գեղի նկարագիր. իրեն իսկ {արգոյ} հեղինակի խորհուրդն էլ այս է, ինչպէս ծանօթաբանում

: Ինչպէս առաջ էլ ասացինք, մենք բան չէինք ունենալ {արգոյ} հեղինակին ասելու, եթէ նա այս կամ այն. անձը նկար

անում է նաեւ Վարդիթերը, երբ դեռ Սօսը մեռած չէ: {Արգոյ} հեղինակը այստեղ մի վայրկեան ընծայում է Վարդիթերին

յտնի թուլութեան վրայ շատ խօսել, մանաւանդ որ ինքը {արգոյ} հեղինակը կամ մեր ընթերցողքը, եթէ ուշադրութեամբ կ

մի բացասական ծանօթութիւն: Մենք յոյս ունինք, որ {արգոյ} Պռոշեանցը ուրիշ անգամ աւելի շատ հանդէս հանէ այդպի

, եթէ պ. Խատիսեանցը, Թիֆլիսի մագնիսեան դիտանոցի {արգոյ} կառավարիչը, աշխատութիւն յանձն առնուր մեր յիշած ֆ

անիքի, որսի եւ մենամարտութեան մասին (եր. 198) {արգոյ} հեղինակը այսպէս է ծանօթաբանում. " Էս որսի սովորո

եթումին Վաղարշակենց Արշակի մեռնիլը: Պարզ է, թեւ {արգոյ} հեղինակը կրօնաբար ուզում է ազդել այդպիսիների քարա

Մենք մեր կողմից շնորհակալութիւն ենք յայտնում {արգոյ} հեղինակին, որ բացում է ազգի այս տեսակ բարոյական

տները եւ խեղճերը կան: Ահա, թէ ինչ է պատմում մեզ {արգոյ} հեղինակը, " որ ըխտաւոր Մողնու գեղումն ա վեր եկած

ղնեցոց ամէն բանները լաւ են եւ հանդները շատ: Թէեւ {արգոյ} հեղինակը ցոյց է տալիս մեզ նոցայ ծուլութեան վրայ,

" գործի վերաբերութեամբ, որ դեռ չենք ասել: {Արգոյ} հեղինակը հետեւելով պ. Աբովեանի ուղղութեան, իր բ

ւթեան շուտով հրատարակելը մենք չենք կարող խոստանալ {արգոյ} ընթերցողներին, թէեւ այգ գործի վրայ անձանձիր աշխա

հրապարակով, հանդիսաբար եւ կացրդաբար յայտնում ենք {արգոյ} հեղինակին մեր սրտա՜նց շնորհակալութիւնը, աւելի ըն

զ Մասիս երեւի, Մի՛ այլ Պարնաս իւր մուզայիւք, մի {Արգոնեան} եւ նաւորդք. Ոսկեծըղի լուսափետուր հայկեան զաւակք

ւում է, որ սորանից իբր երկու հարյուր տարի առաջ, {Արգոսյան} դուքսի ընդդեմ ապստամբության ժամանակակից անցքերը,

մնացի ամենեւին որբ՝ ի բարեկամաց: Բովանդակեսցուք {արդ} զդաշտս Ափրիկոյ ի քարտէզ նամակի եւ զլճակն Ասիոյ ի

հազար ռուփիս (250, 000): Երրորդ՝ թէ զգում {արդ} զայդ տնտեսեալ են երեք կտակակատարք նորա. - երկու

որհակալություն մատուցիր նրանց ինձ հիշելու համար: {Արդ}, ցտեսություն, սեղմում եմ ձեր բոլորի ձեռքը:

է այդ օրը նրանց մոտ գնալու: Ես դեռ հիշում եմ նրա {արդ} ու զարդը հին ժամանակներում: Եթե Անանիան տեր Մովս

կան կարգով չի հանձնարարել նրան կատարելու այդ: {Արդ}, հարց է ծագում, 40 անձը, որ ստորագրել են այդ հ

Այն նուիրական քո սուրբ աւանդին: Բայց {արդ} բարձրացաւ Հնութեան փոշուց, Յաղթանակ կանգ

նենք, թէ ստանում ենք հազար ոսկու մի դրամագլուխ: {Արդ}, հարցնում ենք, երբ որ մեր բոլորի գործողութիւնը

աժանեսցեն համեմատ իմ ի ներքոյ գրեալ պատուիրանին: {Արդ} դարձեալ եւս յիշեալ Աննային եւ Սուզային պատուիրեմ

տասն եւ վեց սամ որպէս վերն uամ արածիցն յայտնի է: {Արդ}, աստանօր վերն յիշեալ սամատէրերիցն եւ նոցա կողման

առս աստուծոյ կատարեալ աստ զգրեալ պատուիրանսն իմ։ {Արդ}, վերջաւորութիւն տալով բանից իմոց, յայտնեմ, զի

այլն յիշեալ կառավարչաց եւ կամ նոցա օրդնուն, {Արդ} եւ զայս յայտնեմ, զի այսու զյիշեալ կտակն իմ ոչ իս

ում է որպէս հրամայէ սրբազան Առաքեալն Պօղոս. {Արդ} ներքոյ ձեռնադրող կեսարիացի Մահտեսի Յակոբի որդի Եղ

յն, ինչ պիտի կատարուէր ` Գիտակ եղաւ սերովբէն. " {Արդ} շտապիր նաւարկել, Ո՛վ տէր Ադամ, հմտօրէն, Զի սրտ

Կը դիմանա՞յ բոցին սաստ Արդեօք մակոյկըդ փոքրիկ"։ {Արդ}, այսպէս էր սերովբէն Կշռադատում եւ խօսում, Մինչ

ղագնտոյս ո՛չ մատնէ զլոյսն ՚ի կորուստ։ Հայաստանին {արդ} մանկտւոյ առոյգ ոգի զուարթուն Յօդս ճախրէ լուսագանգ

ր, Մեր թշնամուց ոտնակոխ, Իւր որդիքը {արդ} գանչում է, Հանել իւր վրէժ, քէն ու ոխ:

Այն նուիրական քո սուրբ աւանդին: Բայց {արդ} բարձրացաւ Հնութեան փոշուց, Յաղթանակ

սկանայ, եթէ կարող է. ապա թէ ո՛չ, թող լռէ՛։ {Արդ}, դո՛ւ, Տէ՛ր, քա՛ղցր, խոնարհամի՛տ, արդարասէ՛ր

ր, որ ինձ խօ՛սք տրուի բերանս բանալու ժամանակ ". {արդ} եթէ նա, որ Աստուծու խորհուրդների հազարապե՛տն էր

սկոյն յարում է՝ 'ի մայրն եկեղեցեաց Հայոց)։ {Արդ}, բացի այսօրուայ Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը, ի՞նչ ու

գիտէ " (եր. 40). եւ մի փոքր սորանից յետոյ. " {Արդ} զառաջին կելոյն իմոյ զվարս՝ Տէր Ներսէհ եւ Հրատ Կա

ւշէ, տանէր զիս առ ինքն, ուր եւ լինէր 'ի հովու։ {Արդ} ՝ զառաջինն կելոյն իմոյ զվարս՝ տէր Ներսէհ եւ Հրատ

վիպասանական գրուածները սովորաբար սկսանւում էին ` {արդ}, քանզի՛ եւ արդ, իբրեւ յորժամ, առ բառերով, եւ

ւածները սովորաբար սկսանւում էին ` արդ, քանզի՛ եւ {արդ}, իբրեւ յորժամ, առ բառերով, եւ մինչեւ այժմ ոչ ո

ն նորա, թո՛ղ եւ զայլ վանատունս նոցա աստ եւ անդ։ {Արդ}, որպէս նոյն ինքն Մխիթար աբբայ, նոյնպէս եւ իւր ձ

գայթ բանից, որ հայի 'ի ջատագովութիւն Հայոց։ {Արդ} այսու յայտարարութեամբ կամիմ բառնալ յուղղափառ հաւա

ով Ուրուագծի (տպած Փարիզ, 1857) 75 երեսում. " {Արդ} որովհետեւ այժմում Մխիթարեանց սահմանադրութիւնն ալ

մ թէ լուայց, եթէ չկայցէ թշնամի ընտանի)։ Բայց {արդ} բացից առակաւ զբերան իմ, լուարուք զոր ասեմս եւ զո

ութեան։ Եկեղեցին Քրիստոսի բերս ոչ սաղարթի։ Բայց {արդ} յի՞նչ իրաւունս հաստատեալ թշնամեաց 'ի սոյն եղեն ձե

ն, չէր եւ ոչ ինչ ստոր կամ նուազ քան զայն: Եւ զի՞ {արդ} մարթիցէ մեզ լուեալ զայսպիսի անարժան բանս ի բերանո

ա օր ըստ օրէ սնանին եւ ուռճանան հոգւով, եւ թէ զի՞ {արդ} կրթին ի նորն բարբառ մշակեալ, յոր թէեւ գտանին ինչ

չխնդրէ եւ չվկայէ նուիրելու արժանաւորութեանը, իսկ {արդ}, ո՛վ է եկեղեցին, ո՛չ ապաքէն հաւատացեալների բազմ

մ ասածները: " Եթէ կոյրք էիք ոչ էր ձեր մեղ, բայց {արդ} տեսանէք եւ մեղքն ձեր ի ձեզ հաստատեալ են"։

Աստուած առաքինի էր ստեղծել նորան: Ամենակալ Տէրը {արդա՛ր} է եւ հաւասար աչքով նայում է ոչ թէ միայն բոլոր մար

նին, քանզի սո՛ւրբ է, քանզի մարդկայի՛ն է, քանզի {արդա՛ր} է: Այժմ հարցնում ենք, հարո՞ւստ է անգլիական

արար վարդապետութիւնը գրո՛վ մեզ աւանդեցին, ինչպէս {արդա՛ր} եւ հոգեսէ՛ր հայրեր՝ ամեն յիմար մարդոց օգտի մասին

Եւ այսպիսի խաբեբայութեամբ աշխատում են իրենց անձը {արդա՛ր} ցոյց տալ աշխարհի, բայց այդ խաբեբայութիւնը բնա՛ւ

արում են, ձեռք բերածի պէս, այնուհետեւ ամենին էլ {արդա՛ր} եւ անմե՛ղ են անուանում եւ չլսո՛ղ լինելով՝ արհամա

նահատակին Գրիգորի դրոշմեալ յիշատակէ։ Էլ ինչ ասեմ {արդա՛ր} եւ արժանաւոր բարեպաշտ եւ սուրբ Ներսէս կաթուղիկոսի

որի, թէ անարժանի, այն՝ տուողը լաւ գիտցաւ, ապա {արդա՛րեւ} քե՛զ միայն արժանի էի։ Որովհետեւ վերին Նախախնա

տգիտութեանը եւ անկարգ վարքին, որ կայ նոցա մէջ, {արդա՛րեւ} արժա՛ն էր, որ ա՛յդպիսի մի աղանդ բուսանէր, առասպ

էջ քաշելով արգելում է շնորհը. անընդդիմանալի են, {արդա՛րեւ}, ինչպէս Օրհնութեանց Օրհնութիւնների մէջ գրուած է

։ Երանելի Մովսէս Փիլիսոփոսը (Խորենացին), որ {արդա՛րեւ}, մինչդեռ մարմնով էր ապրում, գրեթէ երկնքի զօրքեր

Անձեւացեաց երկիրը, որ մարզպանին ներկայանայ։ {Արդա՛րեւ} մեզ շատ զուարճալի է թւում այս փոքրիկ խնդրի լուծու

07 Եսայի վարդապետին 108 Քուաքեռաց 109 Գրիգ. վ[ {արդապետ]} Տէր. Ստեփ[անոսեանցին] 110 Եղիազար եպ[իսկոպոսի

՝ առանց տալոյ ինձ զտեղի բարձրացուցանել զիմ բողոք {արդար} ի բարձրագոյն դատարանս:... Միքայէլ դպ

Աթոռն, եւ ո՛չ կարեն զայդ ի վերայ իմ հաստատել ըստ {արդար} խղճի, թերեւս եւ բռնութեամբ իսկ բեւեռեսցեն, դարձ

ենից, նորա ընկերութենից եւ շրջապատից, այլապէս, {արդար} չէր լինելու Աստուծոյ տնտեսութիւնը՝ մինը առաքինի

ք իւր համար միայն կարողանայ պատասխան տալ Աստուծոյ {արդար} դատաստանի առաջեւ, հարկաւոր չէ իւր վերայ առնուլ ե

այգիդ մշակելու Ջահէլներին այգեգործ, Եւ քրտինքի {արդար} շահից Դու ստանաս մի լաւ փորձ... Ծիլը մատղաշ, դ

իցեն, անդէն իսկ ի վերծանութիւն մատուցեալ: Ծաղու {արդար} իսկ արժանի. միթէ ամենայն, որ կաղակրկին կակազէ,

Դարձեալ առաջին բարկութեամբ ասեց։ " Իմ {արդար} դատից, չես երբեք պրծնիլ. Զանազան կերպով հա

այ խարդախութեններին: Ճշմարիտն ասա՛, ո՞ր կողմն է {արդար}, եւ որը՞ դատապարտելի: Ես նորան պատասխանեցի. թո

հանէ իմ բերանը կը լինի"։) Պատճառ, ճշմարիտ, {արդար} եւ օրինաւոր խօսքը՝ ժողովրդին խրատելու համար ասու

աղէ, որ քա՛ջ հովուի աներկիւղութիւն է։ Ո՞ւր է {արդար} ուսուցչի հոգողութիւնը, ո՞ւր է արդար հայրապետի Քր

։ Ո՞ւր է արդար ուսուցչի հոգողութիւնը, ո՞ւր է {արդար} հայրապետի Քրիստոսին նմանելը։ Արարածների արարիչը

ալածէք, որ ձեր վրայ գայ երկրի երեսը թափուած ամեն {արդար} արիւն, արդար Աբէլի արիւնից սկսած մինչեւ Բարեքի ո

ր վրայ գայ երկրի երեսը թափուած ամեն արդար արիւն, {արդար} Աբէլի արիւնից սկսած մինչեւ Բարեքի որդի Զաքարիայի

երը։ Այնպիսին, թո՛ղ, լաւ ուշադրութեամբ մտածէ. {արդար} Աբէլի արիւնից ասաց. որ նորա սպանուելու ժամանակին

կեանքի վերջը, նա պիտոյ է ետ ստանայ քեզանից, նա {արդար} է, եւ առանց տոկոսիքի է ստանում այն գումարը, ինչ

դադարիմ խնդրել ո՛չ թշնամեացս վրէժ, այլ զդատաստան {արդար} մինչ հանցէ զիրաւունս 'ի լոյս, 'ի հաւասարել զկշիռ

ճղճիմ գերազանցութիւն: Այլ մեք, ըստ քրիստոնէական {արդար} խղճմտանաց, տալով զԱստուծոյն Աստուծոյ, զմարդոյն

երոյ ընդ երեսս երկրի, արդարասցին առաջի դատաստանի {արդար} եւ արդեամբք ազգասիրաց, չասեմք հին հեղինակաց, որ

էին Յիսուսեաններին եւ ունէին դէպի այս մարդիկը մի {արդար} եւ բնական ատելութիւն։ Այս ժողովը հաւաքւում էր ծա

դպէս լինի, դու երկայնամիտ ես եւ ունիս ճշմարիտ եւ {արդար} դատողութիւն իրողութիւնների մէջ: Ձեր համար ա

չինչ չեն կարող գտնիլ. շատ էլ ասենք էն կռւումը ես {արդար} ըլնիմ. վա՞յն էկել ա ինձ տարել, թէ կ՚երթամ մովրո

ել, այդ անհասկանալի էր ժողովրդին։ Այս պատասխանը {արդար} էր եւ ճշմարիտ, բայց արի քննենք։ թէ ի՞նչ է պատճա

առել են միայն այն մտքով, որ բամբասեն հեղինակների {արդարաբանութիւնը} եւ դորանով ծածկեն իւրեանց անուսումնասիրութեան մեղ

կ ամենայն սխալանք իցեն տպագրութեան: Ո՜վ ծիծաղելի {արդարաբանութիւնս}: Սխալանք տպագրութեան համարին առ ամենայն ազգս, ե

է մի բան վճարէ տիրոջը: - Պարոն, աղաչում եմ {արդարադատ} եղիք. միթէ վատ ծառայեցի մինչեւ այժմ, կամ միթէ ա

ար եւ խալֆայ եղար, գնաց: Ո՞վ իմ մխիթարիչ, {արդարադատ} յիշատակարան, այժմ դէպի քեզ եմ դառնում, եթէ ասել

տ հաւատացած ենք եւ յոյս ունինք, որ մեր անկեղծ ու {արդարադատ}, թէեւ խիստ եւ անկաշառ քննութիւնը, եթէ համբուրել

ական չարչարանաց, եթէ այս միայն է տրիտուր ճշմարիտ {արդարադատութեան} եւ վարձ հարազատութեան առ եկեղեցին ազգային, եթէ բ

, Մարկոսի եւ Կիրակոսի որդիքը, հաւասարութեան ոգին {արդարադատութեան} ձեռքով երկու մարդ էլ ջոկ սպանեց, այսինքն Մարկոսի

յանցանքի գործողը, գործողութեան կցորդը կամ սորանց {արդարադատութեան} աչքից վարագուրողը, բայց ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ,

ած չարագործի անձը, հերիք է որ բորբոքէ նորա վերայ {արդարադատութեան} փայլակները, ո՛չ միայն ժամանակաւոր կերպով քահանայ

, բայց օրէնքով տրուած պատիժը համարւում էր մաքուր {արդարադատութիւն}, յանցանքի եւ պատիժի շաղկապը է լոկ հաւասարութիւնը

յափշտակութիւն յղանալ եւ այդ խորհրդով սպանել, երբ {արդարադատութիւն} առիթ չունի այլեւս զրպարտողների եւ սուտ վկաների թա

ան, որ չէ դատապարտել այնպէս, ինչպէս կը պահանջէր {արդարադատութիւնը}, բա՛ նորա այնքան ցոյց տուած բարեկամութիւնը, խնա

863 թվի հունվարի 15-ին N 516 գրությամբ ուղարկել է {Արդարադատության} մինիստրություն: Ուստի, դիմելով Ձերդ գերազանց

հանջելու մեզանից մի անկողմնապահ սառն քննութիւն եւ {արդարակշիռ} հատուցումն։ Մխիթարը՝ իւրանուն միաբանութեան

ին վերակացուի պարզմտութեան եւ անմեղութեան վերայ: {Արդարամի՞տ} մարդ, դու ինչպէ՞ս կարող էիր քո արդարամտութեամբ դ

ատակարան՝ դու իմ առաջին եւ վերջին մխիթարութիւն, {արդարամիտ} եւ բարեգործ մարդերի սիրելի, իսկ հիւանդամիտների ե

զբումը դնել Յիսուսեան Կարգի պատմութիւնը՝ քաղելով {արդարամիտ} եւ ճշմարտասէր հեղինակների գործերից. եւ այս նախ,

երայ: Արդարամի՞տ մարդ, դու ինչպէ՞ս կարող էիր քո {արդարամտութեամբ} դոցայ հետ վարուել, որոնց գործակիցները սատահակք է

դատաստանի մէջ լինի այնքան բարեխղճութիւն, այնքան {արդարամտութիւն}, որքան կայ մեր առնելու պատմութեան մէջ, ապա ուրե

տ փաստ ունէին իւրեանց ձեռքում, որ այսօր չէ կարող {արդարանալ} եւ մարդկային բանականութեան դիմանալ: Ի՛նչ էր այդ

իւն: Երբ գրապետը ամենայն ջանք գործ էր դնում {արդարանալ} տէր սատանայի առաջեւը, թափելով իւր բոլոր համոզողա

ուցանելու համար, որովհետեւ այլ կերպով չէր կարելի {արդարանալ} ։ Այդ օրից ահա Մխիթարի գաղափարը ստրկանում է պապակ

տանաւորաց, որք յաւէտ քան զայլ առարկայս տեսանին, {արդարանալ} առաջի կրիտիկական սուրբ դատաստանի, բնական հատուած

թէ՝ այս երկու պատճառով էլ ոյասիրութիւնը չէ կարող {արդարանալ}, մնում է մէջտեղ հին լեզուի ստրկութիւնը, որ ստիպ

մուծութիւնք եւ շատ անգամ հին լեզուով էլ չեն կարող {արդարանալ} ։ Օրինակ՝ հին լեզուում հաշտեմ բայը նոր լեզուի մէ

նի, տեսչին հասկցնէ"։ - Պատիժը կրելուց յետոյ {արդարանալու} օգուտը ի՞նչ է: - Այդ կանոնը կատարուելու համար

խիթարի պապականութեան վերայ, Հռովմ գանչել նորան՝ {արդարանալու} համար։ Եւ այն Կարնեցին Խաչատուր վարդապետը, որ յ

ս կիսակատար պապական եւ հարկադրուեցաւ Հռովմ գնալ՝ {արդարանալու} իւր եւ միաբանութեան ջերմեռանդն պապականութիւնը ապա

է ի սիրտդ, յէ՜ անոպայ դատաւոր, Արծաթ քանզի {արդարանայ} յատեան մտացդ քան զլոյս. Զի՞նչ քո ոսկի հոգիդ

արզութեանը կարող է օգնել, որ հեղինակը մէկ մասնով {արդարանայ}, բայց այս բաները աւելի են քան թէ պարզութիւն:

գուբղաների մէջ պիտի մեռանին: Թէ որ այս փաստով չի {արդարանան}, ինչպէս որ չի պիտի արդարանան, այն ժամանակը պիտի

Թէ որ այս փաստով չի արդարանան, ինչպէս որ չի պիտի {արդարանան}, այն ժամանակը պիտի ասենք, որ վիճակները եղած հոգ

պատկանում են բացարձակ դպրոցին, որն իր հերթին չի {արդարանում} ո՛չ թե միայն բժշկության, այլեւ հանրամարդկային գի

րի անժխտելի իրաւունքները բռնաբարելով, որ բնաւ չէ {արդարանում} եւ որ չենք կարող գովել, այլ մի տանելի ձեւ, որ կ

խռովայոյզ ոգւով, այլ իրենց փաստերը յառաջ բերէին {արդարապէս}, եթէ ունէին, թէեւ սոքա էլ շատ քիչ են, կամ թէ ե

ցին առողջ ականջս լսելոյ, եւ այսպէս ահա կատարելով {արդարապէս} զիւր գործ, հրատարակէ զառաջինն ի նոր լեզու երկասի

են ի նմին, եւ զի ընդ այս նոցա ամօթալի խաբէութիւն {արդարապէս} ցասուցեալ սրբոյն՝ ի ժամ վախճանին ասացեալ էր զահա

ութիւնը, որպէս զի այդ նիստը չ'լինի, ուր պիտոյ է {արդարապէս} խայտառակուէին Փարիզի իմաստուն Արքեպիսկոպոսի բերան

՛։ Արդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, քա՛ղցր, խոնարհամի՛տ, {արդարասէ՛ր} եւ ճշմարտասէ՛ր մի մարդ ես, եւ Աստուծու հաւատքին

ւ զճշմարտութիւն բանիցս, զոր հնչեցուցանեմք անդուլ {արդարասիրութեամբ}, կամ գուցէ հզօր է առ նոսա կամակորութիւն քան զառո

րդով, այն ճշմարտասիրութեան սպասաւորի ձեռքով, որ {արդարասիրութեան} եւ ազատամտութեան մուրճը ձեռքն առած անաչառապէս փշր

թեան առ 'ի յաղթող երեւիլ Մխիթարեանց, եւ որպէս զի {արդարասցի} 'ի վախճանի Հ. Միքայէլ Չամչեանց, որով եւ բոլոր մ

սաւորութիւն տառապեալ ազգի մերոյ ընդ երեսս երկրի, {արդարասցին} առաջի դատաստանի արդար եւ արդեամբք ազգասիրաց, չաս

բարի չհատուցանէին, այլ նորա հակառակը։ Իսկ վերին {արդարատես} Աչքը չէ նայում չա՛ր կամքերի ուզածներին, այլ իր խ

տորագրութեամբ, կարող կը լինի դատապարտուածը որպէս {արդարացած} վերստին հրատարակելու: Բայց այլապէս եղաւ բանի

տոյ Պապ դարձաւ՝ Պաւլոս IV անունով) եւ բոլորովին {արդարացաւ} նորա օգնութենով։ Բայց եպիսկոպոսի բարեհաճութիւնը

գտման մասին Հեղինակի բոլոր ասածները զարմանալիորեն {արդարացի} են: Մինչդեռ դրանից հանած եզրակացությունը ոչ բոլո

որ ամենայն պարզությամբ հասկանում էին իրենց գործի {արդարացի} լինելը: Չնայած այդ բոլորին, Բոքլն ուղարկեցե

գործին: Ես հաստատ համոզված եմ, որ այդ գործի {արդարացի} քննությունը հսկայական օգուտ կբերի ո՛չ միայն նյութ

կ է, որ մեք ստացել էինք մեր թղթակիցներից մի քանի {արդարացի} նկատողութիւնք այդ գործի վերայ։ Չտպեցինք նոցանից

խարհը, երկաթի գաւազանը ձեռքում, պահանջում է իւր {արդարացի} հարկը: Մարդկութիւնը կապուած է երկրագունդի հետ.

կամ փիլիսոփայ ասուածներից, ահա այն հայը ամենայն {արդարացի} իրաւունքով գրաւում է մեր ուշադրութիւնը եւ նորան դ

ւում են՝ ցոյց տալով իւրեանց, ինչպէս երեւում է, {արդարացի} պատճառները։ Առաջին՝ թէ նոցա գրածները՝ հին եւ մ

երահասութիւն առնելուց յետոյ տալիս է կրիտիկայն իւր {արդարացի} հարկը մի այդպիսի աշխատութեան՝ միտ դնելով դորա որ

է ո՛վ էր այն, եւ ահա ոչ ոք չկար... բայց... {արդարացի} կասկած ունիմ դրացուս վերայ, որի հետ անցեալները կ

, Վենետկեցոց անյաջող պատերազմերը Տաճիկների հետ, {արդարացի} կասկածանք տուեցին Մխիթարին, մի գուցէ Մօթոնէն անց

Այս գիտութիւնքը այժմեան ժամանակումս ունին մի {արդարացի} արժանաւորութիւն մարդկային դատաստանի առաջեւ. պատճ

աստասիրելով այս գործունէութեան շարժառիթը, առաւել {արդարացի} կերպով կարող է գնահատուիլ, հաշուի ու համարի տակ

ամանկութեան աղագաւ. վասն զի խոստովանելով զայլոցն {արդարացի} վաստակս եւ զառաւելութիւն հոգւոյ, զի իւրեանցն խիթ

՝ քան անձամբ զանձինն կնքել դատավճիռ, զի՞նչ փառք {արդարացի} առն՝ որ միայն խօսեսցի ի լեզու հինգերորդ դարու յա

մուս հայկական ընկերութեան էին պիտոյք եւ ժամանակիս {արդարացի} պահանջելիք, եւ զի՞նչ այդ պաշտօն հեղինակի, եւ զի

ում է այստեղ մի լոկ վրէժխնդրութիւն, բայց մէք այդ {արդարացի} հատուցումի մէջ տեսանում ենք հասարակաց իրաւունքի պ

նք, եւ փա՛ռք աստուծու) քանի որ կան մարդիկ, մեր {արդարացի} մեղադրութեան լիամասն կերպով արժանաւոր, որոնք, ա

նը, ինչպէս բովանդակ գաւառը հաւատում է: Բայց մեր {արդարացի} մեղադրութիւնը թո՛ղ հասնի մեր բժիշկ եղբայրակիցների

յալ գրած հոդվածը: Ասենք, ավելի լավ հոդվածները՝ {արդարացիորեն} զետեղելով՝ չէին պատշաճիլ այդ բառարանին. այժմ նր

arii albi it ftisis pulmonum ".. Ես կարող էի {արդարացնել} եւ պաշտպանել մեր գործը, մինչեւ իսկ ընդունելով այ

են որպէս " ձայն բարբառոյ յանապատի"։ Դուք կամիք {արդարացնել} Խորենացու անձը՝ ասելով, որ հանգամանքը բռնի խլել

, կամելով ցոյց տալ իւր սրատեսութիւնը եւ մի մասնով {արդարացնել} 2. 600 տարու փոքրիկ եւ աննշան սխալը, հրաւիրում է

րում ենք կեղծաւորները շարել իւրեանց գործարանքը եւ {արդարացնել} Բէգզադէի գործերը, որ պիտի նկարագրենք եւ որոնց հա

արելի մերժել, թէեւ բանականութիւնը երբեք չէ կարող {արդարացնել} նորան: Մարդը մինչեւ այժմ չէ հասել այնտեղ, որ առ

օթ մարդը մնաց միւս տանը կանգնած: Ես կ՚աշխատէի {արդարացնել} Մանուշակը իմ ընթերցողների առաջեւ, եթէ դոքա հայեր

ից այն փոխադարձ ձգտողութիւնը, միայն ես չեմ կարող {արդարացնել} քեզ իմ աչքումը այն բանի մէջ, որ դու կասկածում ես

իրաւունքով ազատ են այդ բանը ընդունել կամ մերժել, {արդարացնել} կամ պարտաւորել: Թո՛ղ ապրի՛ հրապարակախօսութի

ագրում: Բացայայտ մի կեղծիք էր այս, որ չի կարելի {արդարացնել} ոչնչով: Կ. Պոլսի հայոց նախկին Սարգիս պատրի

ոցայ վրայ, նոքա դեռ կարող են պատմական իրաւունքով {արդարացնել}, ժանգոտ օրօրոցի մէջ բացին նոքա իրենց աչքերը: Մե

հասկանալ: Միւս կողմից սուտ ազգասէրք եւ միւսերը, {արդարացնելով} ազգի գանգատը, յաւելացնում են դեռեւս. " Դուք ի՜ն

ը ուրանալուց յետոյ, չէ հերիք անում իր անձը միայն {արդարացնելով}, այլեւ դատապարտում է դրսէ-դուրս խօսողներին: " Ը

առնված դրանց նկատմամբ, ուստի անհրաժեշտ էլ չէ ինձ {արդարացնելու} համար խոսել այն բանի մասին, որ ես չէի կարող բավա

ն Կարլոս I-ի: Այդ ասելով, ես հեռու եմ Կրոմվելին {արդարացնելու} մտքից. ամեն մի բռնի միջոց հակառակ է իմ համոզմուն

Եւ այն օրից, երբ կառավարութիւնքը իւրեանց ընթացքը {արդարացնելու} համար եւ իւրեանց բռնած ճանապարհը ամբոխի աչքից ծած

, այդպիսի սքանչելի պարոններն էլ իրենց չգիտութիւնը {արդարացնելու} համար " Հիւսիսափայլի " լեզուն գերմանական բաղդասու

ալ իւր արժանի վարձը, գնահատելու են մեր խօսքերը եւ {արդարացնելու} մեր անձը. փոյթ չէ, որ այն ժամանակ դրած կը լինինք

նք, գուցէ եղել են մարդիկ, որ հնոց բառը այդ տեղում {արդարացնելու} համար ստիպուել են այդպէս կարկտել աններելի ուշաբար

գալուց յետոյ, եւ աղախինը սխալմամբ, կամ իւր անձը {արդարացնելու} համար ասէր, թէ նամակ էր տարել պարոն Շահումեանցին

ն ժողովի մէջ, պապական իշխանութեան գործադրութիւնը {արդարացնելու} համար, բայց Յիսուսեանների բաղդից այս արհամարհանք

նհամար գրքեր ու տետրակներ էին տպւում իւրեանց անձը {արդարացնելու} եւ թշնամու կողմը դատապարտելու համար, երկու կողմի

նման ջրվախ էին, որ իր Փարպի գնալը Գարեգնի առջեւ {արդարացնելու} համար սուտ ու մուտ բաներ էր հնարում, երկրորդ, ե

ս ունինք, մի տեսակ մարդերի օրագիրքը կամ լրագիրքը {արդարացնեն} Բէգզադէի եօթն հրաշալիքը, այն ժամանակ սուրբ պարտա

օսքերի եւ իրաւունքը ճանաչել, որպէսզի նորա առջեւը {արդարացնէ} իւր անձը այս թղթի ձեռքով։ Եւ յաղթօղ երեւելու համ

ապագան եւ ձեր վերայ է միակ յոյսը: Ինչ չափով պիտի {արդարացնէք} այդ յոյսը, դորա վկան եւ չափողը պիտի լինի ձեր գոր

, զղջում էիք, որ այնպէս վարուեցաք նորա հետ եւ կ' {արդարացնէք} նորա անձը"։ " Բայց ես չունիմ ոչինչ ատելութիւն դ

ի քանի՝ ցախ աւելով հաւաքած կողմնակից մարդիկ, որ {արդարացնում} էին նորա ոչ թէ միայն այդ ընթացքը, այլեւ բոլոր ան

: Այս դրութիւնը աւելի պարզ կերպով հասկացնում է եւ {արդարացնում} է իր (այս երեսի սկզբում) փիլիսոփայութեան մասին

արտութիւնը մի վերացական բան է, որով ամենայն մարդ {արդարացնում} է իւր գործերը: - Այո՛, եւ գողերը եւ յափշտակ

եանք իւրեանց բոլոր գործողութենների եւ ընթացքի մէջ {արդարացնում} են եւ իրաւացնում են նորա խօսքերը, եւ մի այնպիսի

ադրութենովը, եւ ճշմարիտ կային մի քանի բաներ, որ {արդարացնում} էին այս կարծիքը։ Ինչ ժամանակ կառքը բերեցին թ

իսոփայական, համեմատական քերականութեան կանոնը եւս {արդարացնում} է մեր կարծիքը։ Մեր եւ օտար լեզուների մէջ տեսանու

ա ինքն սուրբ եկեղեցին առանց ինչ տեսանելոյ զտրուպս {արդարացուսցէ} զիս, քանզի 'ի նա ապաւինեցայ։ Իսկ զոր ինչ գրեալ

են նորանց։ Նոր Պապը դատապարտեց Դօմինիկեանները եւ {արդարացուց} Յիսուսեան ընկերութիւնը, որ գտանւում էր Չինաստանի

՝ դէպի հասարակ մահ։ Պարլամենտը միեւնոյն ժամանակ {արդարացուց} եւ Լա-Կատիեր օրիորդը՝ չ'նայելով Յիսուսեանների հե

ւ, խառնափնդորելով խնդիրները, կարծում է իւր անձը {արդարացուցած}: Այդպէս չէ։ Ես պահանջում եմ իմ հարցմունքի ճիշտ

թիւնից։ Այս դրութիւնը մենք արդէն օրինակներով {արդարացուցինք}, բայց համեմատաբար աւելի թեթեւ հանգամանաց մէջ։ Ա

Կոմիտետին, որ գրե յուր պատասխանի մեջ, բացի յուր {արդարացուցիչ} փաստերից եւ այս, որ բարեհաճի պ. նախարարը մեզանի

էր, եւ Կանոնադրութեան գրեթէ երկամեայ գոյութիւնը {արդարացրեց} նրա յոյսերը: Իրերի այս վիճակը չէր կարող դու

եւ զովացնում է էրուած փոթոթուած Արարատեան դաշտը: {Արդարե՛ւ}, նայելով ցերեկուայ ջերմութեան աստիճանին, ստուգա

մի օրինակ մնենի մեք քո հետ տվել ենք Սիվերսին, ես {արդարեւ} հասուցել եմ Սիվերսին այդ բանի օրինակը, բայց ասաց

ավելի գնով ծախվի՝ ավելի օգտակար է աշխատողին, որ {արդարեւ} չէ արհամարհում այդպիսի հաշիվները: Հույս ունեմ,

յանձն առնուլ Ձեր կատարել զմնացուածս այսր գործոյ, {արդարեւ} անցանել զանցանէ ըստ չափ մարդասիրութեան: Ձերով

լբանդեանցն կարգեալ է յերեսփոխանութիւն, որպէս այր {արդարեւ} ազգասէր եւ բարեմիտ, փութացաւ առ այժմ միայնակ ելա

միւս սենեկումը բաղանիքի հանդէս է կատարուել, եւ, {արդարեւ}, քաղաքավարի մարդը երեւեցաւ շէմքի վերայ կարմիր,

րձաւորքը Կամէին ինձ քարկոծ առնել"։ Եւ, {արդարեւ}, ճշմարտութիւնը մի այնպիսի բան է, որ պատճառ է լի

դերձ բանագէտ մարդերով, տեղեկութիւն ստացաւ, թէ, {արդարեւ}, նաւը մօտենալով այդ տեղին, մագնիսեան սլաքը սկսո

ուել մեր ազգին"։ Ո՛վ Նախախնամութիւն, եթէ, {արդարեւ}, այսպէս պիտի խօսի Յիշատակարանիս կարդացող Հայը,

էրների ուղղութեամբ, առաջնորդուելով նոցա ձեռքով, {արդարեւ} այս րոպէիս բացարձակում է իւր խարդախ ազգասէրների ձ

ւռգիա հասկանալու, կարծում է, թէ Գաստռօնօմիա է. {արդարեւ}, այդ արուեստի մէջ շատ բան ցոյց են տալիս արեւին չ

ք՝ թունաւորուած բիւր հրապոյրներով... Վերսայլը, {արդարեւ}, մեծապէս զանազանւում է Վինդզօրից: Սա թողեց մեզ

վերայ: Ասես թէ ազգը զգում էր դորա հետեւանքը եւ, {արդարեւ}, Լուդովիկոսը մեռաւ՝ Յիսուսեան (եզուիտ, ճիզուի

եւս Հռովմէական դաւանութենից, հաստատեցին մեզ, թէ {արդարեւ} եղած է մի այդպիսի աղօթք Թրեանցի ժամանակ եւ թէ մին

մի գործ, երբ այդ եղանակը անօգուտ էր ժողովրդին: {Արդարեւ}, մեծ աշխատութիւն է յարգելի վարդապետի կողմից, ոտ

այաստանեայց Հայրապետ մը անկէց ինչ վար տեղ ունէր: {Արդարեւ}, կատակէն ուրիշ բանի արժանաւորութիւն մը չունիք եղ

նից այս կամ այն թերութիւնը վերացուցանելու համար, {արդարեւ} վկայում է, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան աշխատում է նա ծ

եւ մեր մէջ սկսում է բաբախել մի կենդանի սիրտ: {Արդարեւ}, Հայոց ազգը այնքան բարոյական եւ նիւթական դարաւոր

շտպանելու մտքով չէ դիմել դէպի Կեսարիա: Եթէ, {արդարեւ}, սուրբ Սահակի օրով լինէր դադարեցուցած մեր կաթողի

խանութիւնը ազգի հոգու վերա յարատեւել տալու: {Արդարեւ}, եթէ հասարակութեան թուլութեամբ, անհոգութեամբ կա

ռերը: " Մեր մարդասեր եվրոպական դարումը, որ ունի {արդարեւ} մի ցավակից սիրտ դեպի յուր ընկերը, որ այո գիտե նե

որ է միայն ազգի անկրթութիւնը եւ ո՛չ հեղինակը, որ {արդարեւ} ունենալով իւր մէջ գաղափարներ՝ ունի դոցա համար եւ

ակարգութիւնը ` իդէալիզմի համակարգութիւնը: Եւ {արդարեւ} երկիւղը, թէ համաշխարհական հանգստութիւնը դարձեալ

արդապետութեան սկզբունքն էլ նոյն կէտիցն է իջնում: {Արդարեւ}, եթէ միջին մոմենտները, իւրաքանչիւր դիպուածում ա

արզ, եւ ժամանակագրական յաջորդութիւնքը՝ անշփոթ։ {Արդարեւ}, Փարպեցու պատմութիւնը շատ տեղ եւ մեծ մասով նմանո

երցողը։ § 61. Բնագիրը այսպէս է տպած. " Մի՛ {արդարեւ} պատմեսցի այս գէթ ըստ բանի ողբոյն եւ մի լուիցէ 'ի

գլուխը կախած". եւ այդ բառարանի բերած վկայութիւնքը {արդարեւ} այդ միտքն են տալիս։ Բայց սակայն այն վկայութիւ

ն շօշափելի եւ ըմբռնելի մասը, այսինքն՝ մարմինը, {արդարեւ} գոյանում է, աճում է, ծաղկում է եւ չորանում է ապ

` 777, 777. այս զարմանալի մեծ գումար է: - {Արդարեւ} այդքան, Ձեր մռայլութիւն, - պատասխանեց դեւը:

նում էր, թէ օրիորդը, որի վերայ սիրահարուած էի, {արդարեւ} ադամորդի չէր, որ խայտառակելով իմ թեթեւամտութիւնը

ագ շնչառութիւնը - այս բոլորը միանալով կազմում էին {արդարեւ} մի տխուր եւ սրտաշարժ ներդաշնակութիւն: Պ. Մա

ռնել, այդ օրիորդը գտանելու համար, եթէ միայն կար {արդարեւ} մի այդպիսի օրիորդ իւրեանց քաղաքում: Երբ մի փ

դ կ'ամրացնէ պ. Շաքարեանցի թուլացած զօրութիւնքը: {Արդարեւ} մի րոպէ հոգի առնելուց յետոյ, երկու սրտակից բարեկ

իանաս, - պատասխանեց պ. Մարկոսը ջերմութեամբ: Եւ {արդարեւ} նորա անդադար Նարեկ կարդալը շատ ձեռնտու էր եղել նո

քը եւ գտնել ընդհանուր դեղը - կենսական կաթիլը: Եւ {արդարեւ} Ջեբերը, իւր կարմիր կաթիլը, որ լուծած ոսկի էր,

կասկածում ես, կամ երկբայութիւն ունիս այդ մետալի {արդարեւ} ոսկի լինելու մասին․ եթէ կամիս, տա՛ր ոսկերիչների

արպասը, որ գնայ իւր օթեւանը: Նա մտածում էր, թէ {արդարեւ} Հայոց ազգը թէպէտեւ քանի հազար տարեկան, այնուամեն

ութիւն էր իւրեան խօսել այն րոպէին օդի վերայ: {Արդարեւ}, եթէ մարդու կեանքը առնունք որպէս մի թել, ապա ու

Մահտեսի Թովմասի տանից, նորա դուստրն է ածողը"։ {Արդարեւ} մի վայրկենից յետոյ լսուեցաւ մի քնքուշ եւ թարմ կան

համար հարկաւոր եղած մեքենականութեան կանոններին: {Արդարեւ} պատմութեան եւ բանաստեղծութեան մէջ կայ այս զանազան

ց, որ ոչինչ մարդկային բան չէր ցոյց տալիս: Երեսը {արդարեւ} հոգու պատկեր է. հոգու ամէն մի շարժուածքը ջլերի ա

ինչպէ՞ս էին հագցնում իւրեանց մի հատիկ Մանուշակը, {արդարեւ} արժան էր, որ ամենայն ծնող օրինակ առնուր նոցանից

տուն, գնանք մեր մօտ ճաշի " ասելով, վեր առեց եւ {արդարեւ} տարաւ իւր մօտ, տան մէջ ի՞նչ մաքրութիւն, ի՞նչ կա

այ, ասա՛ նորան, որ ամառից յառաջ չենք կարող, եւ {արդարեւ} չենք կարող, արծաթ չկայ. ես ստանալիքներ ունիմ,

- ասաց նա, բայց կարմրեց սաստիկ, երբ մտածեց, թէ {արդարեւ} գիտութեամբ քաղցր էր շինել Շահումեանցի թէյը: Բայց

պիտի բարկացնէր նորան մի բանով, բայց այդ բանի մէջ {արդարեւ} մեղաւոր չէր Թիւթիւնճի-օղլուն, նա այնպէս մարդ չէր

գործի մէջ: ժամանակը գալիս է, երեխայն ծնանում է {արդարեւ} արու: Երեխայի առաջին ձայնի հետ միասին սկսանւո

- Ի՞նչ տեղից պիտի իմանամ, - պատասխանեց կինը, որ {արդարեւ} չէր կարող մտքից եւս անցուցանել, որովհետեւ աղջիկը

ղութիւնք հարկադրեցին նորան տեղափոխ լինել շուտով։ {Արդարեւ}, Վենետկեցոց անյաջող պատերազմերը Տաճիկների հետ,

երութիւնը, այլեւ հաստատութիւնը իւր կամքի վերայ. {արդարեւ} այնպիսի յատկութիւնք, որ հեշտ ճարեցին նորա համար

աւ Մխիթարին վաստակել այն անսովոր մեծ վաստակը, որ {արդարեւ} վաստակել է նա։ Բայց մեր խոհական եւ մտածող Հայ սր

ճանի կամ ի՛նչ վիճակի մէջ էր քո բանականութիւնը"։ {Արդարեւ}, պապականութիւնը, լինելով մի իմանալի եւ հոգեւոր

տելի ինչ կայր 'ի նմա, իմ էր դատապարտութիւնն. եւ {արդարեւ} զի՞ արար։ Ես զայն գիր յանձն էի արարեալ դատաստանի

այտարար խորհրդոց մտածողացն: Այս ձեռնարկութիւն չէ {արդարեւ} ինչ մի ի միջակայնոցն, չէ նոյնպէս վերընձիւղեալ յա

լ միայն զզիարդն եւ զորպէսն նոր հայախօսութեան: Եւ {արդարեւ} ՝ եթէ չէր դոցա պակասեալ ի հասկացողութենէ, հարկ է

ան զայս օրինակ. " Երանելի փիլիսոփոսն Մովսէս, որ {արդարեւ} մինչ դեռ էր ի մարմնի՝ ցանկ երկնային զօրացն էր քա

աստուածաքարոզ աղօթք առ մեզ Նարեկ անուանեալ, գործ {արդարեւ} անզուգական, առաւել ըստ մտացն բարգաւաճութեան եւ վ

, հարկաւորեմք պատկառ ակնածութեամբ ասել զայրս զայս {արդարեւ} հօտապետ եւ մխիթար Ազգային եկեղեցւոյ:. Ի չափ

լու, թէ այդոքիկ խժականք էին. գործեալ է դորա այդ {արդարեւ}, այլ խորհուրդ նորա իրագործեալ է ոչ նորոգութեամբ

փոյթ. մի քանի ժամանակից յետոյ բոլորը կ'իմանայ։ {Արդարեւ}, արձակեալ կապիտանը, ապիկար զինուորը թողնում է ի

ենով լսել դասերը եւ կրօնական վիճաբանութիւնքը. եւ {արդարեւ} 1532 թուականին ստացաւ Աստուածաբանական եւ երկու տա

ր բաղկանում այս մարդկութեան թշնամի հասարակութիւնը {արդարեւ} յաւիտեանս յաւիտենից կը մնար իբրեւ մի անլուծանելի

ւ խեղդեն գիտութիւնը իւրեանց գրերի փոշիներով։ {Արդարեւ}, ուր որ հասանում էր Յիսուսեանների ոտքը, որ տեղո

նը ընկաւ հարցուփորձի, Բարրիերը խոստովանեցաւ, թէ {արդարեւ} կամենում էր Հենրիկոս IV-ին սպանել Օբրի եւ Վարադ Յ

թագաւորի հրամանի յայտնի հակառակորդներ"։ Եւ {արդարեւ} Յիսուսեանք դուրս եկան Ֆրանսիայից, բայց նոցա մի մ

ոյանալու համար, որ հովանաւոր էր Յիսուսեաններին։ {Արդարեւ} մի քանի ժամանակից յետոյ Պապը դրեց նախարարի եղբօր

կոյս չ'կար, որ պիտոյ է զայրացնէր Յիսուսեանները։ {Արդարեւ}, նոցա ատելութեան հետեւանքը շուտով դուրս երեւեցան

ես առաջի Աստուծոյ պարտական էի դուրս տալ նորան"։ {Արդարեւ} Կարգի ջնջուելուց ութ ամիս յետոյ առոյգ եւ զուարթ Պ

, կատաղած շան խածած էին եւ ջրվախութիւն ունենալով {արդարեւ} Փարպի գնալով բժշկւում էին, ապա ուրեմն նոցայ բժշկ

ն կ'ըլի ", - աղաղակում է նահատակ Աբովեանը։ Եւ {արդարեւ}, բանը Աստուած է, արդարեւ ամեն բան նորանով է եղե

հատակ Աբովեանը։ Եւ արդարեւ, բանը Աստուած է, {արդարեւ} ամեն բան նորանով է եղել, նորանով է լինում եւ պիտ

ակը, այլ եւ մօտենար եւ միաւորուէր իր եղբօր հետ։ {Արդարեւ} կրկին շարժողութիւնքը ե՛ւ ի՛ր առանցքի վրայ, ե՛ւ դ

ն ցաւով հիւանդացած, պարտաւորութեան տա՛կ են ձգում {արդարի՛ն} էլ, ա՛նարդարին էլ, եւ արծա՛թը միայն, որի համար

վ դիւամոլ նախանձին, մահի մատնեցին Նորան, եւ ո՛չ {արդարների}, այլ՝ անիծուա՛ծ մահի, որպէս մի չարագո՛րծ եւ մ

, դաւաճան ազգի... Կայեն, Մէհրուժան, դահիճ {արդարոյ}... "։ Վահունի, " Հիւսիսափայլ ", 18

ռս առաջի ժողովրդեանն եւ ասէ. քաւեալ եմ ես յարենէ {արդարոյդ} այդորիկ. դուք գիտասջիք " (Մատթ. գլ. ԻԷ, հ.

ր կազմէի ոսկէ հիւս։ Յառաջին հոտ անուշից ողջակիզի {արդարոյն}, Հոտոտեցան իմ ռնգունք անդր ՚ի սեղան քաջամոյ

են Կուրծքի վրայ հոլանի, Բաբախում են սրտերը... {Արդարոց} բի՜ւր երանի: Վճիտ սիրով անբասիր - Ինչպէս Գիրքն

նդակս կրծոց Սիրտք թրթռան - Բի՜ւր երանի {արդարոց}. Վճիտ ի սէր՝ Զոր ցանգ եւ Գիր պատուիր

- Դու կարծում ես, թէ աշխարհի երեսին հարստականքը {արդարութեա՞մբ} ճարել են իւրեանց արծաթի կարողութիւնը։ Ո՛չ, սխալ

՛չ, ո՛չ, վաճառականութիւնը սուրբ բան է, պիտոյ է {արդարութեամբ} եւ խղճմտանքով գործակատար լինել եւ այդ հանդիսում.

անքներով, ես չեմ ընդունում այդ. կան մարդիկ, որ {արդարութեամբ} վաստակում են, եւ ամենակալ Տէրը օրհնել է նոցա վաս

ոգեւորների կոպիտ, խաւարասէր հալածանքին, ամենայն {արդարութեամբ} պիտոյ է գրէր, մանաւանդ, Խորենացու պէս երկնաքաղա

ցու բերանից նորա ողբը ", կցորդել էի, թէ ամենայն {արդարութեամբ} արժա՛ն էր, որ Խորենացին գրէր, որովհետեւ, վերադ

տալ չգիտէ, պահանջել սորված է. չի ցաներ, հնձելը {արդարութեամբ} կը պահանջէ։ Ուրիշ տեղ ասածս այստեղ էլ կրկնեմ, ո

փիլիսոփայական մտածութեան առարկայ: Թէպէտ եւ պիտի {արդարութեամբ} խոստովանել, որ մի այսպիսի հիմնաւոր քննութիւն եւ

ականքը ուշադրութեամբ կարդալ այս տողերը եւ ամենայն {արդարութեամբ} դատաստան կատարել: Եթէ այդ դատաստանի մէջ լինի այն

ազգը, անդարձ կորուց նորան, հետեւաբար եւ ամենայն {արդարութեամբ} ինքը եւս կորաւ ու չքացաւ Լեհաստանից: Եթէ հոգե

ւել լաւ մարդիկ կը լինէին, եթէ իրենց որպիսութիւնը {արդարութեամբ} խոստովանելով, չմտանէին այդպիսի մեծ եւ ընդարձակ գ

իսկապէս հեղինակ, վասն այն երկուցեալ թէ մատնեցաւ {արդարութեան} իրաւանց հերքել ջանայ յանձն է իւրմէ զանուն հեղինակ

այն ինչ բարի է, եւ պիտոյ է զգուշանալ, չմեղանչել {արդարութեան} ընդդէմ եւ չպղծել մի գործի սրբութիւն: - Դու կ

հաւասարակշռի անունով յառաջացաւ: - Բայց կշռի {արդարութեան} քննի՞չը: - Քեզ ի՞նչ փոյթ: Եւ այն օրից

տ դնելով դորա որպիսութեանը միայն եւ ուղիղ պահելով {արդարութեան} կշիռը դէպի որեւիցէ հեղինակ՝ թէ՛ բարեկամ եւ թէ՛ թ

: Եթէ մարդու ձեռքում հնար չկայ մեռածը ապրեցնել, {արդարութեան} եւ հաւասարութեան անունով երկու նոր մարդ էլ սպանել

է եւ պաշտօնեայք նորա կերպարանին իբրեւ զպաշտօնեայս {արդարութեան}, որոց կատարածն եղիցի ըստ գործոց իւրեանց " (Թուղ

ւ ժամանակ, վերջին ջանքը գործ ենք դրել ճիշդ պահել {արդարութեան} կշիռը, անարատ խղճի մաքրութիւնը, ականջներս բաց պ

Աղբիւր լինելով ամենայն բարոյականութեան, ամենայն {արդարութեան} ՝ հաւասարապէս բաշխում է ամենեցուն միեւնոյն չափով

նի գոլով ոչ կամիցի առնել, զոր արժանն է, բազուկն {արդարութեան}, ժողովուրդն Աստուծոյ չեն խորտակեալ։ Գիտասջիք,

թեամբ սրտի, որպէս յոսոխն նշմարի, այլ պահանջմամբ {արդարութեան} բողոքելով առ ամենայն տէրութիւնս. եւ ոչ իսկ դադար

աւասիկ մաշիլ 'ի գերեզման. դատ արասցէ ինձ տէր ըստ {արդարութեան} իմում։ Բայց ակն ունիմ, թէ նա ինքն սուրբ եկեղեցի

որութիւնը՝ եմ, ես, է, առանձին գրելով։ Բայց, {արդարութեան} անունով խոստովանում ենք, որ այս ձեւը բնաւ պ. Պռ

մ, եւ այս հաւասարութեան ոգուց բխած ըստ երեւոյթին {արդարութեանը} հրապարակային եւ օրինական սպանութիւն չէ՞: Քրի

լութիւնը։ Նա վերին աստիճանի անկիրթ մարդ էր։ Եթէ {արդարութենով}, նորանից սահմանուած Կարգը իւր քաղաքականութեամբ կ

րծ, իսկ յամի 1850 յամսեանն մարտի իբրեւ տեսի, թէ {արդարութիւն} իմ դնի ըստ ամենայնի ընդ գրուանաւ, եւ ես ինքն ենթ

րգեսցին յատենի ծայրագոյն կառավարութեանց, քան զիմ {արդարութիւն}, երկրպագիմ գաւազանին, որ զիսն հարկանէ: Ձերո

այն է, եթէ հաշտութեան հիմունք լիցին իրաւունք եւ {արդարութիւն} եւ ոչ կամապաշտութիւն այս կամ այն մտօքս բառդ " հիմ

մանչի"։ Սուրբ Սահակի ձեռագրից օրինակուած լինելը {արդարութիւն} եւ իրաւունք է համարուել, որ բոլորովին մի այլ վիճ

՞: - Այո՛, ամենեւին այդպէս: - Ուրեմն {արդարութիւն} չկայ: Եւ դուք պիտի համաձայնիք, որ կա՛մ հաւասարո

տի համաձայնիք, որ կա՛մ հաւասարութիւն չկայ, կա՛մ {արդարութիւն}, որ իրաւունք առնէ մեր հաւասարութեան իրականապէս,

է յանցանքը: Սորա արդիւնքը որչափ որ ըստ երեւոյթին {արդարութիւն} եւ հաւասարութիւն է, այնուամենայնիւ էականապէս եւ

ՌԱՋԱԲԱՆԸ) Աստուածային շնորհը միշտ լուսաւորում է {արդարութիւն} սիրողներին եւ մանաւանդ նորանց, որ սորվելով Քրիստ

մարդիկ միւսանգամ խմեն նորա գիտութեան աղբիւրից եւ {արդարութիւն} պտղաբերեն Աստուծու։ Հայոց երրորդ պատմութիւնը

յց ես մի ուրիշ նո՛ր բան էլ ասեմ Տիրոջդ, որ թէ քո {արդարութիւն} փնտռող մտքիդ ընդունելի երեւի, խնդրում եմ Տիրոջից

դպրութեան ձեռքով չպատուհասուին, բանականութիւնը, {արդարութիւնը} մեզ՝ գրողներիս, կը դատապարտէ: Մեք հրաւիրու

: Մեր սիրտը եւ հոգին վկայում է մեզ մեր գործի {արդարութիւնը}: Այս վկայութիւնը հերիք մխիթարութիւն է մեզ եւ անս

թատրոնի բեմն է այն բարոյական ահեղ դատաստանը, ուր {արդարութիւնը} եւ յանցանքը, առանց աչառութեան, ստանում են իւրեա

: Ոչ Հեգելի աշակերտ ենք եւ ոչ Շելլինգի, բայց {արդարութիւնը} ստիպում է խոստովանել, որ երկուսի համակարգութիւնք

ն, - երբ կը խայտառակուին մեր ոխերիմ թշնամիքը, եւ {արդարութիւնը} կ՚առնու իւր վարձը: Ծանի՛ր, թշուառ, բայց սիրելի

ւիտեան այնպէս մե՛ծ համարուեցաւ Ահարոնեան Փենեհեսի {արդարութիւնը}, եթէ ոչ Զամբրո՛ւն, իր Մադիանացի բոզի հետ միասին

ինգ բառ հայի չպիտի մնայ։ Ցաւալի երեւոյթ։ {Արդարութիւնը} պահանջում է խոստովանել, որ այս կարճութեան համար պ

հիմք գրին արդեան ազգային վիպասանութեան: Այո՜, {արդարութիւնը} նոյնպէս պարտք է դնում մեր վրայ բարձրաբարբառ հռչակ

ինչդեռ պարտական էր զգուշանալ զի մի առ ոտն կոխեսցի {արդարութիւնն} եւ օրէնքն տէրութեան: Զպատճէն հրովարտակին դնեմ ՚ի

իմ թէ զարհուրեցուցից եւ վանեցից զթշնամիս իմ։ Եթէ {արդարութիւնն} չիցէ մեռեալ, գործեցից գործ մեծ 'ի զառամելութեանս

րծեցից գործ մեծ 'ի զառամելութեանս իմում, իսկ եթէ {արդարութիւնն} կենդանի գոլով ոչ կամիցի առնել, զոր արժանն է, բա

անութիւնը։ § 10. Բնագիրը. " Յորժամ զամենայն {արդարութիւնս} կատարիցէք, ասասջիք, եթէ ծառայք անպիտան եմք " (

ալու հանձնառու ենք, մաքուր խղճմտանքով եւ ամենայն {արդարությամբ}: § 7. Եթե, ինչպես § 4 ասվեցավ, հարկավոր լի

անք հետ կենալ եւ որպեսզի ամենայն պայմանք կատարվին {արդարությամբ} երկու կողմից եւս յուրյանց կարգով: Ահավասիկ իմ

կոպոսին եւ խնդրեր վերոհիշյալ գործի մասին՝ հանուն {արդարության}, խստապահանջ արդարության: Համենայն դեպս, ճշմարի

յալ գործի մասին՝ հանուն արդարության, խստապահանջ {արդարության}: Համենայն դեպս, ճշմարիտ է մեր գործը, առավել եւ

ս, ճշմարիտ է մեր գործը, առավել եւս՝ աներեսպաշտ {արդարության} դեպքում: Տնային եւ օրենքի առաջ ոչ մի զորությո

ր բնավ կողմնապահություն չկա, այլ ուզածս կատարյալ {արդարություն} է եւ իրավունք: Ես երկար բարակ դատաստաններու ս

րդաս հորս եւ մորս առաջեւն, որ նոքա եւս իմանան իմ {արդարությունը} այս բանի միջում: Ինձ վերա եթե հարցնելու եք,

լուսաւորութեանը, իսկ վանքերինը հազիւհազ առձեռն {արդեամբ} զիրենք կը կառավարեն եւ հոգեւորականութեան շարունակ

ոյ կառուցաւ աղիւսակերտ, եռայարկ եւ բազմասենեակ, {արդեամբ} աղայ Մկրտչի ` արդէն հանգուցելոյ, եւ ջանասիրութեա

երեսս երկրի, արդարասցին առաջի դատաստանի արդար եւ {արդեամբք} ազգասիրաց, չասեմք հին հեղինակաց, որոց վասն չիք

եւ կրպակք հանգուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան, հանդերձ {արդեամբքն} գումարելովք ընդ այսքան ամս, գտանին ի կառավարութ

րք Հայաստանին " եւ " Սոս եւ Վարդիթերը " հիմք գրին {արդեան} ազգային վիպասանութեան: Այո՜, արդարութիւնը նոյն

Մի ինչ միայն կարի զարմացուցանէ զիս, այն է լինել {արդեանց} ոչ աւելի քան 270 լիբրէս ի տարւոջ, զորմէ ի հարկէ

, թէ յաջողիլ ինձ տիրել տանն եւ ի ստանալ զգումար {արդեանց} նորա եւ զպաշտօնական տեղեկութիւնս ի մասին վտանգեալ

ձ այսքանամեայ գոյացեալ 175, 000 ռուփեաց գումարաւն {արդեաց}: Ելեալ անտի, փութացայ առ փաստաբանն իմ եւ խն

ն հսկայամարմին՝ երիտասարդ, ծերացած կամ մեռած եւ {արդեն} հազարավոր տարիների փոշիներով ծածկված գրականությու

ուներ, որոնք հազիվ թե մանկության հասակին հասած՝ {արդեն} ծերացել են. այս բանը տեսանում ենք աչքով, բայց ո

ոյն տեսչութիւնն պատշաճեալ եղանակաւ հրամանագրեալ է {արդեն} ընդհանրական նահանգապետին Անգլիոյ ՚ի Կալկաթայ, ճա

էր, քանզի Եգիպտոսից ուղարկել էին Պոլիս, բայց ես {արդեն} դուրս էի ելած Պոլսից դեպի Լոնդոն: Ձեր նամակը

հորդում է Մոսկվայից Պետերբուրգ. տրովադյան ձին էլ {արդեն} հասած կլիներ: Շատ ուրախ եմ, որ նա քննություն է

ն հսկողության: Անցյալ իմ նամակը դու հավանորեն {արդեն} ստացել ես եւ եթե համաձայնվես վերադառնալ տուն, ապ

ն եւ միաժամանակ հայտնել, որ այդ միջոցները վաղուց {արդեն} գործադրվում են սերտերյան ջրի հավելումով, որպեսզի

ւրախացրեց՝ Ֆոշեի գիրքն էր, որի ներածությունը ես {արդեն} կարդացի, եւ մի փոքր ներքեւ կասեմ իմ կարծիքը: 14

, հավանաբար, այժմ հասել է քո ձեռքը, որի մեջ ես {արդեն} արտահայտել եմ իմ կարծիքը հանրագիտական բառարանի եւ

նք սահմանված են ինձ մխիթարելու համար: Մինչդեռ ես {արդեն} սովորել եմ ձեր անվերջ արցունքներին եւ արտահայտութ

ձ մոտ եղած փողից քեզ ուղարկել. նրանք այնպես էլ, {արդեն} յոթ ամիս է, ինձ մոտ անօգուտ ընկած են: Իմ առո

բայց հուսահատվել դեռ շուտ է, մանավանդ որ վաղուց {արդեն} տառապանքներին սովորել եմ. իմ կյանքի ճանապարհին ե

ք փող ունե՞ս. առանց այդ էլ ասում էիր, թե այստեղ {արդեն} պարտքեր ես արել: Տանից արդյոք ստացա՞ր եւ պարտքեր

ր Հովհաննես եղբորս ձեռքը. Հուսով եմ, որ նա այժմ {արդեն} կսկսի ըստ հնարավորության բավարարել ձեր երաժշտամոլ

ց տվեց: Շատ ցավում եմ, որ մեր " Հյուսիսափայլն " {արդեն} գոյություն չունի եւ ասպարեզը մնացել է գրական գաճա

ներին: Նամակ գրիր տուն եւ ինչպես անցյալ նամակում {արդեն} ասել եմ, նրանցից թաքցրու մեր տեսակցությունների ը

գրքերը: Շատ ուրախ կլինեմ տեսնել քեզ. ես վաղուց {արդեն} անհամբեր սպասում եմ թույլտվության տեսակցության հա

ես ետ է մնում, բայց նրան կարելի է ընդունել իբրեւ {արդեն} կատարված փաստ: Ով որ քիչ թե շատ ուսումնասիրել է

կանի հետ, որը աշխարհ բերելով մի այլ անհատ, ինքն {արդեն} մեռնում է: Այդ համեմատությունը մասամբ կարելի է կ

սիրտս քիչ էր մնում նվաղեր այն բանից հետո, երբ ես {արդեն} կարդացել եմ Գիզոյի նույնանման պատմությունը Փարիզո

միասին: Ոչ միայն Գերվինուսը, այլեւ Շլոսսերը ես {արդեն} ուղարկել եմ քեզ հանձնելու համար, բայց նրանք, եր

ր մինչեւ զատիկ սենատը վերջ տա իմ այս վիճակին: Ես {արդեն} չեմ էլ մտածում վախճանի որպիսության մասին: Եվ օրգ

ն, ընդ որում՝ անփոփոխ օրենքների: Մարդկությունն {արդեն} շատ է տառապել ամեն տեսակ իդեալական սիստեմների համ

են, եթե ոչ նախկինների ձեւափոխությունները՝ այժմ {արդեն} ծաղրված, այնուամենայնիվ, աչքերի կապը դեռ պինդ է

ուամենայնիվ, աչքերի կապը դեռ պինդ է: Ժամանակն է {արդեն} մի քիչ հրաժարվել մետաֆիզիկայից՝ հօգուտ դրական գի

ա ինձ ուղարկեցեք նրա 18-րդ դարի պատմությունը, որ {արդեն} վաղուց տպագրված է: Անանիային խորհուրդ եմ տալի

ղություն տալու: Հույս ունեմ, որ հետեւյալ նամակս {արդեն} կգրեմ ձեր ուղարկած թղթի վրա: Ավելացնեմ, որ եթե

յժմ, տոների առթիվ, երեւի մեր հորեղբորորդի Սաշան {արդեն} տանն է, ողջունիր նրան եւ ասա, որպեսզի իր շան բն

բերելուց: Մեծ ցավ է սիրելի Ֆեոդորիշի մահը, որին {արդեն} վերադարձ չկա: Խե՜ղճ Ռուդնեւ, խաղաղություն նրա ա

Այժմ մտքումս մի ընդարձակ ծրագիր ունեմ, եւ որն {արդեն}, որքան հնարավոր է, մշակել եմ (իհարկե, մտովին

իշը հանձն առներ ձեռնարկելու մի այդպիսի աշխատանք՝ {արդեն} իր ձեռքն ունենալով մի որեւէ ֆոն՝ իմ աշխատանքը:

ր գործածության մեջ մտցրինք գրականության մեջ: Ահա {արդեն} տասը տարի է անցել այն օրից, երբ այդ լեզվով լույս

մ եմ: Երեւի ռնգեղջյուրի վերաբերյալ գրություններն {արդեն} ընթացքի մեջ են. այս մասին կասես տեսակցության ժամ

նի տող կբերեի: Բայց բավական է։ Հույս ունեմ, որ {արդեն} ստացել ես 12-ի թվակիր նամակս: Ողջունում եմ եր

դ էլ բավական է: Բայց բանն այն է, որ այդ մասը ես {արդեն} կարդացել եմ. պետք է, ուրեմն, սպասել մինչեւ լու

գալ ժամը 12-ին կամ մեկին, բայց ոչ ուշ, իսկ դու {արդեն} սկսել ես 2-ին գալ: 2-ը անց կեսին կամ երեքին երբե

մի նամակ էլ՝ ծնողներիս ուղարկելու համար, որ դու {արդեն}, հավանաբար, ստացել ես: Նույն օրը քեզանից մի նա

անթվակիր: Փառք աստծո, որ նա առողջ է, թե չէ ես {արդեն} մռայլ մտածմունքների մեջ էի ընկել: Եվ ինչպե՞ս չըն

նցաղը՝ իր տունն ու բունը բարելավելուն. իսկ հետո {արդեն} հարց կառաջանա փոխանակման եւ ֆինանսական շրջանառութ

կարելի է, որ քիմիան եւ մանրադիտակը կանգ են առել {արդեն} այն սահմանագծի վրա, այն շեմքում, որտեղ արդեն իս

ել արդեն այն սահմանագծի վրա, այն շեմքում, որտեղ {արդեն} իսպառ վերջանում է զանազան սուտ իմաստակությունների

եղել եւ գլխի ընկա այն ժամանակ, երբ նամակս վաղուց {արդեն} ուղարկված էր: Այդ պատճառով խնդրում եմ, որ դու ե

ով կամեցել ես խոսել անասնավաճառության մասին. այդ {արդեն} ուրիշ բան է: 2) Կովի յուղի մասին, - որ մեզ մոտ

լուրն ինձ շատ ուրախացրեց: Կարպ Մակարովիչը երեւի {արդեն} եկել է, եթե այո՛, բարեւեք նրան մինչ տեսակցությո

: ՝ Էլի Հ. Գ. Երբ այս նամակը վերջնականապես {արդեն} ծրարված էր, ստացա քրոջորդուս՝ Ավետիքի նամակը եւ

ն: Առանց գրքերի չափազանց ձանձրալի է, իսկ ես քեզ {արդեն} գրել եմ, որ հիվանդության հետեւանքով ամենեւին չեմ

ւ տա աստված, որ ամեն մեկն այնքան աներ, որքան ես {արդեն} արել եմ այդ շատ օգտակար ընկերության համար, որին

ն, որոնց համար, ահա, կարելի է ասել, 15 տարի է {արդեն}, ինչ մենք պատերազմ ենք մղում: Ո՞վ գիտե, գուցե

երազմ ենք մղում: Ո՞վ գիտե, գուցե այդ գործի ժամն {արդեն} հասել է: Այժմ մենք առավել եւս պետք է ուրախանանք

եղյակ քո Նախիջեւան հասնելուդ, դեկտեմբերի 7-ին ես {արդեն} գրել էի Հովհաննես եղբորս, որպեսզի նա իմ անունից

ստ ինքյան չի արտահայտում հասարակության գոհ լինելն {արդեն} կատարված գործողությամբ, նա չի ասում, որ ահա գոր

պքում ավելի կամ պակաս չափով պիտի տուժեր: Բայց ես {արդեն} ասացի, որ այդ վավերագիրը ոչ մի ուժ չունի, ոչ մի

իբր մենք, ներքո ստորագրողներս, հոժար ենք ու գոհ {արդեն} կատարված գործով եւ այլն, կարելի՞ էր արդյոք օրինա

լու կարողություն: Նա երեւի իր բոլոր անշարժ կայքն {արդեն} փոխադրել է ուրիշի անվան: Ի՞նչ կվերցնի հասարակութ

Այժմ ես վերստին անցնում եմ մեր սորգոյին: Դու {արդեն} գիտես, որ փորձն անցավ առանց հետեւանքի. բայց не

են պատճառում։ Հավանորեն, մեր եղբորորդի Ղազարոսն {արդեն} ամուսնացել է: Ավետիքը, գոնե, դեռ դեկտեմբերին գ

մուսիններին, այնպես էլ քրոջը, եւ փեսային: Այժմ {արդեն} կարելի է մարդու տալ եւ քո աղջկանը, իմ սիրելի Տիր

ույն գործի դրի, որպեսզի քրտնեմ: Մյուս առավոտյան {արդեն} բժիշկը եկավ մոտս: Կեցցե՛ HCI-ը: Այդ թթվից acid

Այն հրատարակվում է Մոսկվայում եւ առաջին հատորը ես {արդեն} կարդացել եմ մեծ հաճույքով։ Հեղինակը պողպատե տրամ

որ հարկավոր տեղեկանքները հավաքեցի, արեւը վաղուց {արդեն} մայր էր մտնում եւ աշտարակի ժամացույցը ժամի 11-ի զ

ատարակել մեր " Հյուսիսափայլի " մեջ, որովհետեւ նա {արդեն} լռած է: Անկեղծ հարգությամբ, հարգո պարոնիդ անձնա

ամ այստեղից Սամարի գավառը խըմըզ խմելու երթալու եւ {արդեն} մեկ ամիս է, որ մինիստրից խնդրել եմ եւ այս օրերս

ր ո՛չ սակաւ քան զԱյվազովսքին, գրեալ եւ տպեալ եմք {արդեն} ։ Ամենայն, որ ունի զուղեղ ի գլխի, տեսանէ, եթէ

... Նոքա մտան եկեղեցին, բայց ժամասացութիւնը {արդեն} աւարտուած էր: Քահանան ճանաչեց պարոն Մկրտչին ե

՝ նոր լեզուք առանց կրելոյ զխժական տիտղոսը։ Ժամ է {արդեն} զաչս դարձուցանել յաշխատութիւնս պատուելի Մկրտիչ Էմ

սանելոյ վասն չունէր ծախսել նա ժամանակ, զոր գիտէր {արդեն} ստացեալ ընդ կաթին ի դայեկէն եւ ո՞ր Հայ հրաժարեսցի

երեւի թէ գրուած է այն Փարիզում այն ժամանակ, երբ {արդեն} նորա վառ աշխոյժը եւ եռանդը փոխւում էր դէպի մի սառ

: 27-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Վ[ {արդերեսի]} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է յունիսի 3

րայ, առանց դորան չէր լինիլ բայց աջողակի, ինչպէս {արդերն} ասացինք, այդ թերութեանքը եւ խորդուբորդքը հարթւու

քին օտա՜ր է եւ Քրիստոսի տուած շնորհին անտեղեա՜կ։ {Արդեօ՛ք}, այս մեր Հայոց աբեղայքը արտասուքի, ողբալու եւ շ

սպասաւորքը էին զանազան պապական կարգերի աբեղայք։ {Արդեօ՞ք}, այդ գիտութիւնքը, ինչպէս այժմ, ցոյց էին տալիս

մի գործարանաւոր էակի մէջ կեանք եւ շարժողութիւն, {արդեօ՞ք}, արեգակի տարեկան շրջանառութիւնքը ազդեցութիւն ուն

այսպիսի ինչ է. այժմիկ արժանի էր հարցասիրութեան, {արդեօ՞ք} այս այն Խոսրովից է, զոր Ղազար Փարպեցի յիշէ ի թղթ

ի, զանտառս Կովկասու ի գործ դիցուք փոխանակ գրչի, {արդեօք} կարե՞մք ի նմին բովանդակել զչափազանց յիմարութիւն մ

կատար հասուցեալ զայն ամենայն, այժմ կամիմ տպել, {արդեօք} կարելի՞ է առաքել զայն ի Սինհոդոսդ առանց առաքման ի

Բարսեղ քահանային, թէ՝ այդոքիկ գրութիւնք յումմէ՞ {արդեօք} ստացաւ եւ ե՞րբ, եւ ուստի՞ ստուգեաց թէ իմ էր գրե

ովնանեանցն, որում ընծայի որսալ նամակին, պարապի՞ {արդեօք} այդպիսեօք եւ կարո՞ղ է ընդունել յանձին զայդ պատուա

ն առաջնորդ կացուցելոցն ՚ի Ջուղա: Առ ի՞նչ պէտս {արդեօք} վատնին եկամուտք վանացն մինչ եւ դպրոցն ազգային ՚ի

լոյ եւ կորուսելոյ զշաղկապ միաբանութեան, բայց ո՛վ {արդեօք} կարիցէ խաբիլ ի տեսանել ի թուղթս անդ զանուն եւ զստ

ն սրբազան: Եւ մեր է պարտականութիւն, եւ զի՞նչ {արդեօք}, զառաջինն դիմել առ Ձեզ, որպէս առ ընդհանրական Հա

ո՞ր ընդարմացեալ սիրտ, ո՞ր սալացեալ խիղճ կարիցէ {արդեօք} աչք բացօք տեսանել զվիճակ ազգի մերոյ, զաստիճան թշ

գլխի վերայ, չքացնէր նորան: Ցաւելի մտածութիւն. {արդեօք} կա՞յ մի բնական պատճառ, որ այդ մարդիկը ստանում էի

մէջ ֆիզիկաբար, թէ լոկ բարոյական պատճառների մէջ. {արդեօք} այդպիսի՞ մարդիկ շատ հարստահարուած էին, կամ շատ խ

բերգի գիւտը հասարակութեան հրատարակելու: Չգիտեմ, {արդեօք} ստանո՞ւմ էք դուք այդ լրագիրը, թէ ո՛չ, բայց եթէ

ի հողի վերայ եւ նկատենք, թէ այդ բոյսը պահո՞ւմ էր {արդեօք} իւր բնական որակութիւնքը, որ ունէր կամ դեռեւս պիտ

յին Ամերիկայում եւ բերենք այդ կենդանին Հայաստան։ {Արդեօք} կարո՞ղ էր պահել դա իւր բուն յատկութիւնքը, ասենք

րի վերայովը անցանելուց յետոյ, հանդիպելով նորան, {արդեօք} տեսանելու չէի՞նք, որ նա եւս դարձել էր մի արիւնկզ

կամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մեծ մայր, {արդեօք} արժա՞ն էր Եւ մեզ ապրել, ինչպէս դուք Ապրել էիք ձե

րւում էր եւ չէր կամենում հատուցանել այդ գումարը, {արդեօք} ա՞յն պատճառով, որ այդ պարտքը հատուցանելով խանգար

ը եւ աղիւսները չորացնելու: Չգիտեմ՝ կը հասկանա՞ն {արդեօք} այն մարդիկը, որոնց ձեռքը ընկնելու էր մի օր իմ տխ

ք։ Ողորմելի մարդ, ի՞նչ է մեր թերահաւատութիւնը, {արդեօք} ա՞յն, որ, ճիշդ ընդունելով Սուրբ գիրքը, չէինք ը

Այսպիսի բաներ տեսանել կամ լսել շատ ցաւելի է ինձ. {արդեօք} կը տա՞յ Աստուած մի օր, որ ես իմ սիրական ազգը տես

իւն արած լինէին մի արծաթագլուխ գոյացնելու համար, {արդեօք} յիսուն տարու մէջ մի բան յառաջացած կը լինէ՞ր, թէ

ս հարցմունքին ամենայն ստուգութեամբ պատասխանելով՝ {արդեօք} բորբոքելու չէի՞նք նոցա դէպի մեզ ատելութեան փայլակ

մնալու համար պիտոյ է նորան մի բարի խորհուրդ տալ. {արդեօք} աւելի օգտակար չէ՞ր Պ. Իսահակեանցին եւ Հայոց ազգի

ի Մուզաների հետ, բայց աւելի երջանիկ լինելու չէ՞ր {արդեօք} նա, եթէ լօգիկան լինէր բարեկամ, քան թէ մի վերացա

ի սիրտը: Այդպէս չէ. այդ արտաքին ուրախութեան տակ {արդեօք} որքա՛ն տրտմութիւնք եւ վշտեր կան թաքնուած: Նո

րաբար, թէ ինչպէս էին մեր գործերը անցեալ տարում. {արդեօք} այնպէ՞ս, որ հանգիստ խղճմտանքով եւ պայծառ ճակատով

մս, մի քանի դատապարտող խօսքեր ունէր մեզ ասելու: {Արդեօք} անցեալ տարում ճանաչե՞լ ենք մեզ, թէ մարդ ենք, ու

եզմանի բերանին, աչքս՝ դուռը, նստած եմ, թէ ո՛վ {արդեօք} շնորհ կը բերէ իմ մօտ կամ ո՛ր բարեկամս կը շտապէ մխ

: " Սա ի՞նչ օտարոտի մի մարդ է, - մտածեցի ես, - {արդեօք} ի՞նչ է պատճառը, որ, աշխարհից բոլորովին յուսահատ

ւում է, մանաւանդ՝ այն մեհենների միջի վառուածը: {Արդեօք} գիտէ՞ արգոյ հեղինակը (ի՞նչ տեղից պիտի իմանայ),

հասկանալու համար, թէ ինչ գազերից էին բաղկացած, {արդեօք} բնական կերպով ազոտից եւ թթուածինից, եւ սոցա յարա

այլապէս, կամ թէ կային ուրիշ գազանման մարմիններ: {Արդեօք} գիտէ՞ արգոյ հեղինակը, որ թէ 100 չափ օդի մէջ աւել

խօսք բանալ պատուելի կառավարչի հետ, թէ կարո՞ղ էին {արդեօք} բուն Հայոց որդիքը մասնակից լինել Մուրադեան շնորհի

ղ մաքրեն խղճմտանքները եւ մի փոքր մտածեն՝ լա՞ւ են {արդեօք} այն գործերը, որոնց մասին դատապարտւում է Բէգզադէն

ն գործերը, որոնց մասին դատապարտւում է Բէգզադէն, {արդեօք} չունէի՞ն ինքեանք եւս այդպիսի գործեր, արդեօք ապակ

էն, արդեօք չունէի՞ն ինքեանք եւս այդպիսի գործեր, {արդեօք} ապականուած չէի՞ն նոյնպիսի կամ եւս աւելի վատթար կե

թիւնը եւ անբարոյականութիւնը: Բայց ի՞նչ բանով {արդեօք} կարելի է ամաչեցնել Բէգզադէին. Աստուծոյ ստեղծած ն

նէին դէպի Մ..., հարցանում է տղայից, թէ չունէ՞ր {արդեօք} երկու մանէթի մանր արծաթ: Տղան ասում է, թէ ունի

րը, որ մաքրէ հայկական մոլախոտեալ անդաստանը: {Արդեօք} առանց մեր կողմից ջանքի եւ հոգաբարձութեան, առանց

ապարհը փրկութեան: Էջմիածնի մէջ պիտի հիմնուի՞ {արդեօք} մի օրինաւոր դպրոց, մինչեւ այժմ լուր չունինք:

նք: Թիֆլիսի հոգեւոր դպրոցը պիտի բարեկարգուի՞ {արդեօք}, նոյնպէս չգիտենք: Աստրախանի՝ նոր բացուած

ն: Բայց ի՛նչպէս են մեր ազգի մայրերը ներկայումս. {արդեօք} իւրեանց կեանքի մէջ մի օր, մի ժամ, մի վայրկեան մ

ի մէջ՝ գուցէ շարժում էի ձեր հարցասիրութիւնը, թէ {արդեօք} ի՛նչ դպրոցի եւ ի՛նչ փիլիսոփայութեան հետեւող եմ:

ւնաթափուիլ: - Ի՛նչ կ՚ըլլայ եղեր: - Բայց {արդեօք} այդ գրուածովը հասա՞ւ գրողը իւր նպատակին, կարողաց

գութիւն ընդունելուն եւ մի՞թէ կարելի է մտածել, եւ {արդեօք} թո՞յլ է տալիս լօգիկան եզրակացնել, թէ Հայք, վերս

երի վերայ: Իբրեւ վկայութիւն այս բանին՝ կարո՞ղ է {արդեօք} պարոնը յառաջ բերել մեզ մի պատմական իրողութիւն: Բ

ամենայն բան տպւում է առանց արգելքի, որի՞ կողմից {արդեօք}, մինչ կառավարութիւնը եւ օրէնքը ազդեցութիւն չունի

շնած: Վերադառնում է իւր տունը... բայց ի՞նչ եղաւ {արդեօք} այն լքեալ տունի եւ ընտանիքի վիճակը նորա բացակայու

ցաւ: Մի գերդաստան ընկաւ հասարակաց խումբից: {Արդեօք} որքա՞ն գերդաստանք ընկնում են այսպէս: Սոցա վ

թով պարապում էր այն նուիրական գործով: Ո՞ւր {արդեօք} կարող են անվաճառ մնալ եւ վնաս տալ երկրագործին բամ

Կամայական անձնախաբէութեամբ վիհը չքննելով, {արդեօք}, փրկուա՞ծ է ձեռագործի վաճառականը: Մեք թողնում ե

րող է նորան փրկել, բայց չկամի մտածել, թէ ունէ՞ր {արդեօք} իւր ձեռքում այն պայմանները, որոնցով միայն հնարաւ

ում, եւ ոչ ոք չէ հարցնում աշակերտի կամքը, կամի՞ {արդեօք} ուսանել, թէ ոչ: Սակայն չէ պիտոյ աչքից հեռացնել

մեք նորա առջեւ կերպարանել մեր միտքը: Ի՛նչ է {արդեօք} նորա մտածութիւնը: Աւելորդ հարցմունք է այս: Նա մ

երի բարի խորհուրդը հասանու՞մ է իւրեանց վախճանին. {արդեօք} Նախիջեւանը հոգաբարձու լինո՞ւմ է այս գումարը խելաց

ւմ բնութիւնը մայր, Բայց ո՞վ չի կալսում կալի մէջ {արդեօք}, Թեփը չի գցում մաքրելու համար: Մնում են միշտ

ստ Լցրեց սիրոյ բոց-մրրիկ, Կը դիմանա՞յ բոցին սաստ {Արդեօք} մակոյկըդ փոքրիկ"։ Արդ, այսպէս էր սերովբէն Կշռա

աննկատ ` Կտրտւում են արնատար Անօթները մազանման ` {Արդեօք} հեղուած առաջին Արիւնը չէ՞ սրբազան: Կոյս զոյգերը

համարձակեցուսցուք գիտութեան լեզուիս, զոր երկնից {արդեօք} հրաման տայր ուսանել Քաջարանցն Արամ: Թո՛ղ զքերթող

ց Եթե զայգիդ տաս ի գործ, Եւ վաստակոցն {արդեօք} քրտանց Բերես առնուլ զքաջ փորձ..., Ս

նունք, անտեսք, մազանման. Չէ՞ ապաժոյժ այս {արդեօք} Նախկին հեղեալ, սրբազան, Թեւ ի թեւ հէ

եղբայրն հարցուխնդիր լինէր առ ամենեսին, եթէ գուցէ {արդեօք} օրինակ ի պատմութեան մերում, զի կոչեցեալ իցէ աբեղ

բանք իմ, զայս մի եւ եթ աղաչեմ յիշել. եթէ քանի՞ {արդեօք} ձանձրալի է մեզ այսպիսեօք պարապիլ, մինչդեռ պարանո

խանութիւն առաջնորդաց: Ցանկալի էր մեզ գիտել, ի՞ւ {արդեօք} տարբերին սկզբունքդ ՚ի դատապարտելի սկզբանց եգիպտակ

ընչից նոցա: Ըղձանայաք, սապէս տեղեկանալ, որո՞վ {արդեօք} զանազանին դրութիւնքդ ի դրութեանց դպրաց եւ փարիսեց

յ։ ՎԱԶՈՂ ՋՐԻՆ Իստակ ջուր վազուկ, {արդեօք} ի՞նչ կլինէր, Որ քո ալիքներ տանէր իմ ցաւեր,

Երբ քո տերեւքը հիւսում էին, Յուշիկ աղօթք {արդեօք} նոքա Կամ հին տաղեր երգեցին: Մի

ոք նորան այց չերթալ, որ մի նորան հարցանէ, {Արդեօք} սիրտը չէ՞ նեղւում մնալ այն տեղ անընկեր, Երբ

է դէպ այն շիրիմ, կամենում է մտնել հող... {Արդեօք} նորա ընկե՞րն է, որ իւր սէրը յիշելով Եկել է

՜վ երկնային կառավար, Ո՞վ է հաշուել, քանի՞ {արդեօք} քո առաջից անցաւ դար, Մենք ` հող, մոխիլ,

, Որ ծածկած է աչքերից: Եւ ո՞ւմ {արդեօք} նա իւր սիրտը Գրաւ տուեց ասելով. " Ոչի

ուխ-թուխ գլխի, Կոկոն աչքը կը փայլի, {Արդեօք} ու՞նք է աչքի վերայ, Եթէ կամար լուսինի:

տալիս է: Բայց ի՞նչ բան է այս յոյսը, {Արդեօք} երբէք իւր օրում Մարդու լցեց փափագը, Թ

յր ընկաւ նա երկնքից. Հայրիկ, ովի՞ աստղն էր {արդեօք}, Որ զրկուեցաւ իւր տեղից"։ - Ո

ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ Հայ մարդ, Հայ ազգ, ասա՛, {արդեօք} Ո՛րտեղ է քո հայրենիքդ. Կամ ունի՞ս դո

իքդ. Կամ ունի՞ս դու ուրեւիցէ, Ո՛վ են {արդեօք} ազգակիցքդ: Հայ մարդ, ասա՛, ու՞ր է

նոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մեծ մայր, {արդեօք} արժա՞ն էր Եւ մեզ ապրել, ինչպէս դուք Ա

ենք նոցանից հնութեան փոշին. Նորանց յիշելով {արդեօք} մի նոր կեանք Առնու Հայաստան - նոցա խե՜ղճ այ

յդպիսի դիպուածում, եկեղեցականութիւնը չէ՞ դառնում {արդեօք} մի ապաստանարան, ուր կարելի էր ամենայն անօրէնութի

ց այս է բանը, թէ Պ. Չամուռճեանը, ի՛նչ նկատմամբ {արդեօք} եկեղեցականների դասը աշխարհականներին անմերձենալի ք

նձրալի է մի ըստ միոջէ թուել: Իրաւունք չունէ՞ր {արդեօք} Հիւսիսափայլը հայոց եկեղեցու ոտքից մինչեւ գլուխ ռե

երանելի մարդիկ էինք։ Բայց ի՞նչպէս լինէր, կայի՞ն {արդեօք} լինելութեան պատճառները, ո՞ւր են Ազգային դպրոցներ

ան կարելի է՝ մօտ ժողովրդի կենդանի լեզուին։ Բայց {արդեօք} հասե՞լ եմ նպատակիս։ Այդ խնդիրը իմ գործ չէ լուծան

հեղինակ խորհրդով կամ պատահմամբ զանց էր արել։ Եւ {արդեօք} այդպիսի իրողութիւնների հանդէս գալը կրիտիկայի ձեռք

գին, որքան մի խորթ մայր՝ օտարի զաւակներին։ {Արդեօք} մեր կողմից յանցանք չէ՞ր այսպէս ձայն տալ մեր հին մ

ած, սուտ վկաներով այդ զրպարտութիւնը հաստատուած, {արդեօք} անմեղն էլ մահու պատիժ չէ՞ կրում, եւ այս հաւասարո

յց խնդիրը այստեղ է, թէ այդ կատարելութիւն ասուածը {արդեօք} անշա՞րժ նպատակ է, դէպի որը մօտեցնէր ամէն մի յաջո

դուրս կը գայ կապանքի տակից, բայց եւ այն ժամանակ {արդեօք} բոլորովին կատարեա՞լ կը լինի նոր կարգը: Ֆրանսիան

րած չար գործերին որպէս մի օգնութիւն։ Բայց ո՞վ {արդեօք} անհաւատներից, չասե՛նք՝ քրիստոնեաներից, իր մտքի

տճառով խօսում են անարժան բաներ։ Պա՛տճառ, ո՞վ {արդեօք} երկայնամիտ եւ բարկութիւն չունեցող Աստուածը դրդելո

Իսկ այն զարմանալի մարդու՝ Եղիայի գովութիւնը ո՛վ {արդեօք} բերնով կարող է պատմել, որ մարմնի մէջ եղած ժամանա

ժմ վանքում՝ ցեցերի կերակուր լինելու համար. բայց {արդեօք} այդ գրքերը կարդալով պիտի լուսաւորուի՛ն այդ տեղում

՛մ ուզում, համարձակութիւն չունի՛մ քեզ տեսնել"։ {Արդեօք}, մէկ կամ երկու անգամ, տարա՞ւ ինձ իր սենեակը, ե

ւ արժանի պտուղներ բերենք եւ քե՛զ մատուցանենք։ {Արդեօք} ո՞ր տգէտի, թո՛ղ թէ փոքր ինչ ուսումնականի, միտքը

դէպի չարը վարողներին դժողքն է ժառանգեցնում։ {Արդեօք}, այս ժամանակումս կա՞յ Երեմիայ մարգարէին նմանող մ

րզապէս չենք հասկանում այս ծանօթաբանութեան միտքը։ {Արդեօք}, Հայոց կաթողիկո՞ս է հասկանում պ. Էմինը քահանայա

ն տալով՝ յետոյ յիշում է եւ մեր Ս. Լուսաւորչին։ {Արդեօք} նորա՞ ծառայքը պիտի հասկանալ. կամ թէ նորա ի տեղ պ

անունի տակ, պ. Էմինը ծանօթաբանում է այսպէս. " {Արդեօք} անուն տեղւո՞յ է Սեւուկս այս, եթէ մարդոյ. ինձ կա

նը այս հարցասիրութեան արժանի տեղեկութիւնը։ Ո՛վ է {արդեօք} նորան պատմում, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց երկրից վերա

, Սիւնեաց աշխարհից վերադառնալով, ճանապարհի վրա՞յ {արդեօք} պատահում է մարզպանին Սեւուկի պարտէզում, թէ՞ Դուի

, եթէ յո՛ր 'ի քահանայապետից մերոց ակնարկէ Ղազար. {արդեօք} 'ի Յովհան Մանդակունին (եկաց ի 480) 'ի Սամուէլ (

լալումն կայ, եւ Հնդկաստանցին ասում է "լալման եմ"։ {Արդեօք} այս դարձեալ նախդրիւ տրականի ուժով չէ, այսինքն՝ "լ

ան գործունէութեան վերայ՝ հարց էր արել, թէ ունի՞ {արդեօք} յառաջադէմ աշակերտներ։ Երբ լսել էր Աբովեանի ստորա

զմուածքի վիճակուած էր առհասարակ մեր բարեկամը, եւ {արդեօք} անընդհատ աշխատութենի՞ց, թէ Մոսկուայի ցուրտ եղանա

ո՛ղ յայտարարութիւնքը կատարուեն, - ասաց սատանան, {արդեօք} այն պատճառով, թէ ցանկանում էր նոր-նոր եւ զանազան

. յունական եւ աբեղայական է...: - Բաւ է, {արդեօք} այդպէս է եղբայր... - Այո՛, այդպէս է, Ձեր

կոսին տեսանելը: Հաւաստելու համար, թէ այդպէ՞ս էր {արդեօք}, կամեցաւ յառաջ ուրանալ այն խորհրդով, որ եթէ պ.

ատ մտածեցի, շատ որոնեցի մեր քաղաքի մէջ, թէ կա՞ր {արդեօք} այդպիսի մի աղջիկ. ճշմարիտն ասեմ, եթէ լինէր, այ

չպէս ասացի, այդ մարդերից շատերը անծանօթ են ինձ: {Արդեօք} աւելի լաւ չէ՞ր լինելու, եթէ այդ խորհուրդը կատարէ

իւ թէ ժամանակ ունենայ․ նորա պարապմունքը կը ներե՞ն {արդեօք} ժամանակ կորուսանել այս խորհրդակատարութեան վերայ:

ախախնամութեան այցելութիւնը այս ազգին հասած, բայց {արդեօք} պիտի տեսանէի՞ն մեր որդիքը կամ թոռները, դժուար է

դերը եռ են գալիս այն ապականեալ սրտի վերայ: - {Արդեօք} այդ բաները յարակցութիւն ունէի՛ն իմ դստեր հիւանդու

ել չեն ապրել, այլ իսկոյն մեռել են: - Չկամի՞ս {արդեօք} ասել, եթէ մահ չլինէր, մարդիկ մեռանելու չէին:

ու շեմքի վերայից, հարցրեց նորանից, թէ տա՞նն էին {արդեօք} նորա ծնողքը: Մանուշակը այս հարցմունքի վերայ շ

ոն Շահումեանցի տուն, հարցանում է ինձ, թէ ե՞ս էի {արդեօք} պարոն Շահումեանցը. ես ասացի, այո՛, ես եմ, տու

ամ այս գաղտնիքը: - Իմ խելքս բան չէ հասանում, {արդեօք} քո խելքը վերադ է, թէ՞ ջերմախտ ունիս, մի՞թէ հայր

նիներից, որ բոլորովին նման էին միմեանց, ո՞րն էր {արդեօք}, որ կրում էր իւր վերայ այդ սարսափելի դատապարտութ

նչ բաներ չէ ստիպում իւր մարդին կատարել, եւ քանի՛ {արդեօք} կը գտանուին այնպիսի մարդիկ, որ հաստատ բնաւորութի

հել զամենեսին, զի մի ոք հայասէր դիցէ, եւ այս էր {արդեօք} կեղծաւորութիւն. եւ 'ի տեսանել զոմանս յաշակերտաց

յր եւ զի՞նչ փօլիթիքա էր Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց, {արդեօք} յԵւրոպա գոլով ոչ ուսուցանել իւրայնոց զլեզու Եւրոպ

ւմ է դէպի կրօնը եւ հարցանում է նորանից խորհուրդ՝ {արդեօք} այս կամ այն, որ իւր սիրտը յղացել էր, թո՞յլ է տա

ր երջանիկ էր՝ մասնակից լինելով ազատական կրօնին։ {Արդեօք} հանդիպո՞ւմ է նոցա մէջ այն բարոյական մեծութիւնք,

իւն՝ յառաջացած իւրեանց ստրկական կրօնի ազդելուց։ {Արդեօք} թափելու չէի՞ր արտասուքի հեղեղներ, եթէ քո մէջ կար

որ կատարւում էին միեւնոյն քրիստոնեայ աշխարհում։ {Արդեօք} դժոխքի դուռերը պիտոյ է յաղթահարէի՞ն վերջապէս պապա

ան էինք խօսել եւ այս բաները ցոյց տալու համար, թէ {արդեօք} բուն ազգի սէ՞րն էր հարկադրել նոցա կատարել այդ գոր

եալ գրեանք նոցա լի են մոլորութեամբք։ " Յո՞ր գիրս {արդեօք} ". - Աւասիկ- ասեն- գիրքն խորհուրդ Աստուածպաշտութե

թշնամիք եւ ինչ ոչ գտին, ա՞յժմ գտանեն։ Եւ զի՞նչ {արդեօք} այն իցէ մախանք- աւասիկ- ասեն- եւ գիրքն, որ 'ի մե

կենդանութեան՝ առաջի Հայկական մանկտւոյն: Եւ ո՞ւմ {արդեօք} [մրցանակ անվանելի յաղթութեան] ի լայնատարր ասպարիզ

երցանելեացն՝ առանց եւ դոյզն բացառութեան, եւ ո՞վ {արդեօք} կարիցէ [կորզել] յընկերութենէ ազգին զիրաւունս քննե

ցական սահմանափակ տեսութեամբ. եւ զի՞նչ. կարացի՞ն {արդեօք} ստնանել զանպարտելի ճշմարտութիւնն՝ որ քարոզիւր բե

լ եւ խորհիլ, որ սեպհական է լուսաւորելոցն: Զի՞նչ {արդեօք} կարէ բարբառիլ դժբաղդ լեզուն՝ աղաչեմք ասել, եթէ

չօք տեսանել զմայրենի եկեղեցին, այլ մա՞րթ ինչ իցէ {արդեօք} հաւատալ այսմ ի 19-երորդ դարում, թէ պատուելի հարք

րին նուիրական տաճարի հնոյն հայախօսութեան, եւ ո՞վ {արդեօք} յերկուանալ իւրում ոչ խղճահարեսցի, թէ պարոն Թաղիա

ուգակշիռ ունելոյ զպայմանս լեզուի մերոյ, թէ կարէր {արդեօք} տանել զայս ամենայն. ցայս վայր իւրաքանչիւր ոք յըն

.............. Այլ {արդեօք} օգտեալ ինչ իցէ ազգն յայդպիսի երկասիրութեանց, որք

րեալ զբուն երգս ի ծերունւոյն Խորնոյ, եւ ո՞յք էին {արդեօք} ժխտողք երգոցս եւ հրաժարողք ինքնակամ ի հայրենի ժառ

ւակն Հայկական ընդ բիւր հարուածովք ժամանակին կարէր {արդեօք} ուսանելով զհին դպրութիւն Հայոց՝ կենդանանալ եւ սն

նի նորն բարբառ, երկնչին եւ երկուանան թէ մա՞րթ էր {արդեօք} մշակել զնա եւ բերեալ ի խելացնոր յուսահատութիւն յօ

առ տակաւ չմշակեցաւ: Ստեղծագործութիւն լեզուի ե՞րբ {արդեօք} կատարեցաւ ընդ ձեռն միոյ միայնոյ անձին եւ այն ի նշ

ւն ազգին, քաւ լիցի. գիտէի՞ն եւ հասկանալ կամ էին {արդեօք}, զի՞նչ է լուսաւորութիւն ազգային: Ազնուականն զօշ

ւորութենէ, այլ զի՞նչ հոգեւորրականք մեր, առ ի՞նչ {արդեօք} ձգտեն միտք դոցա, եթէ ոչ համոզել զժողովուրդն արծա

ընդ հարուածովք ժամանակին անտէր եւ անպատրաստ, այլ {արդեօք} կար էին առնել ինչ, - միանգամայն ոչինչ, զի հազարա

դեան հասկանալ զլեզու առաջնոց Հայկազանց: Եւ գտցէ՞ {արդեօք} թշուառութիւն ինչ, վնաս որ եւ իցէ ազգի չարագոյն,

գի. նիւթական տպաւորութիւնքը վերջին նպատակ շինելը {արդեօք} չէ՞ նշանակում ասել, թէ հաւատ չ'կայ հոգու վերայ,

եւ դորանով չէ՞ հեռանում Քրիստոնէական իսկութենից։ {Արդեօք} այս ծածուկ եւ ծպտեալ կերպարանքով անցնել չէ՞ դէպի

ը... եւ այսպիսի չնչին զգուշութիւնքը չե՞ն դառնում {արդեօք} վերջումը խորամանկութիւն եւ երեսպաշտութիւն այս զար

ոլան եւ նորա աշակերտքը։ Բայց Իգնատիոսը կարո՞ղ էր {արդեօք} իւր նպատակից հրաժարուիլ, որին հասանելու համար ար

ծաբան եւ կանոնագէտ։ Այսպիսի դիպուածում կարո՞ղ էր {արդեօք} նա մոռանալ Յիսուսեանները, նոցա կոյր հնազանդութիւ

ործերի մէջ չէ կարող սխալուիլ։ " Բայց կարելի՞ է, {արդեօք}, - ասաց Կայսրը, - որ Պապը ճշմարիտ դատողութիւն առն

նաւորութիւնը։ Բայց այս խորհրդական հատուածը ունի՞ {արդեօք} իւր մէջ մեծ թագաւորութեան սկիզբն։ Ամենայն տեղ,

ւմ " մեք " բառը, եւ երբ հարցնում էին, թէ ունէ՞ր {արդեօք} խորհրդակիցք, նա միշտ պատասխանում էր. " Եթէ ունի

ալ, թէ այդ երկնային եւ փրկարար ուղղութեան շրջանը {արդեօք} որքա՞ն տարածութիւն ունի այն տեղերի հայ ընկերութեա

վերաբերեալ, որ յայտնի են անունովս " պար"։ {Արդեօք}, Աշտարակը, որ պահել է մինչեւ այժմ Նուրինի արարո

մ նոցա գլխին ձիու սանձ փաթաթելու վերաբերութեամբ ( {արդեօք} էշի սանձը ինչպէ՞ս է. բնաւ՞ զօրութեան չունի), չ

ժանի հարազատութիւն: Բացի սորանից, պ. Պոոշեանցը {արդեօք} չպիտի՞ դուրս եկած լինէր բնականութիւնից, եթէ հայկ

աստիճանի ծուլութիւնը մեզ նոյնպէս անհասկանալի է: {Արդեօք} մի ներքին վէրք չկա՞յ այդտեղ, որ խանգարում է տնտե

անից, հայոց մանուկի հանդէսը կամ ասպարէզը ո՞րն էր {արդեօք} իւր հին լեզուն հանդէս հանելու. ոտանաւո՞ր գրելն,

։ Նա, որ հանդիսում երեւում էր իւր հին լեզուովը, {արդեօք} կարո՞ղ էր իւր համար դատաւոր գտանել հասարակութեան

ղ էր իւր համար դատաւոր գտանել հասարակութեան մէջ, {արդեօք} նորա գրածը հասկանալի էր ժողովրդին, այն ձայները,

ր ժողովրդին, այն ձայները, ինչ որ նա հանում էր, {արդեօք} լսողների ուղեղին կը հասնէր իբրեւ նշանական ձայներ

Թող նոցա ներքին բազմամասն ճիւղաւորութիւնքը, բայց {արդեօք} ուշադրութի՞ւն լինւում է լեզուի մշակութեանը՝ աշխա

ուցի կարօտ խնդիր չէ, որովհետեւ պատմութեան ձեռքով {արդէ՛ն} ապացուցեալ ճշմարտութիւն է։ Բայց սակայն չենք կարո

ւակայութեան առջեւ ամբողջ հայ աշխարհը, որի վրայից {արդէ՛ն} գլորուել են շատ դարեր: Բայց խոստովանում ենք

նութենէ վիճակաւոր արքեպիսկոպոսէ թէմիս՝ յայտնի են {արդէն} Սինոդի սրբոյ Էջմիածնի, այլ՝ դրութիւն իմ ո՛չ ամե

երարի: Չեն պետք ծանօթաբանութեան զանձնէ իմմէ, {արդէն} բազմապատիկ նամականիք նորին բարձր սրբազնութեան յան

նիմ մատուցանել զայն ընդ այլ թղթոց զորս ստացեալ եւ {արդէն}, կառավարչութեան Համալսարանին, եւ անցանիլ ի կարգ

յ: Իսկ որ ինչ զմէնջ, ճանապարհ մեր յայտ իսկ է {արդէն}, թէեւ նեղ եւ փշալից, այլ ի վերայ այսր ամենայնի

ռ հայրապետին առ զպայծառափայլ փոխարքայն Կովկասու, {արդէն} գրեալ ծանուցեալ եմ Ձեզ ի Թիֆլիսէ, պաշտօնական գր

առ հայրապետին առ պայծառափայլ փոխարքայն Կովկասու, {արդէն} գրեալ ծանուցեալ եմ Ձեզ ի Թիֆլիսէ պաշտօնական գրութ

ն, մինչեւ ցմուտ գործել իմ ի Լոնդոն, յայտնեալ եմ {արդէն} վաղ ուրեմն Ձեզ: Վերջին պաշտօնական թուղթն առ յինէ

կակատարք նորա. - երկու անգլիացիք եւ մի հայազգի, {արդէն} յիշատակեալ Կիրակոսն Յարութիւնեան, թէ երկոքին անգ

րայ, որովհետեւ այդքան կծու խօսակցութենից յետոյ, {արդէն} ի՛նչ տեղիք կար իրեար հիւրասիրելու: Վերջապէս գնաց

աւակ, տան մէջ հոգու վատթար ուղղութիւն ստանալով, {արդէն} փոքր կերպարանքով իւր հոգին տրամադրած լինելով մի օ

ճացած անձրեւաջրի երեսին: Արեւը մայրն էր մտել {արդէն} ։ Որոտմունքը դղրդում էին ոչ թէ միայն երկնակամարի

՛ր մի Էֆիմերդէն, տե՛ս, ի՞նչ է ասում: - Ես {արդէն} ասացի քեզ, թէ Էֆիմերդէ չունիմ, այդ պատճառով եւս

խադրելի էր, որ եւ ՄԵԶԱՆԻՑ սահմանեալ արծաթագլխովը {արդէն} հնարաւոր է կացուցած: Երկրորդ. Ձեր առաւել յա

տրիարգական վանքումը: Հինգերորդ. Երբ որ դուք {արդէն} բնակութիւններ էիք հաստատել մի առանձին քաղաքում՝

առատութեամբ վազում էր մարմնի դէպի այդ սահմանքը, {արդէն} մեծ յաջողութեամբ ձեռնտու են լինում, որ բարակացաւ

ւմ մարդկային արիւնից: Ճշմարիտ, Մայիսը որ եկաւ, {արդէն} մի հարկաւորութիւն է ճանաչւում արիւն թողուլ: Հիւա

րոպացին, երրորդ ձեռքից ստանալով մի ապրանք, որից {արդէն} քանի մարդիկ շահուել էին, ուրեմն հետեւաբար եւ թան

ելու: Օբսկուրանտների (խաւարապաշտների) կարծիքով {արդէն} մի մեծ բան էր, եթէ մի աբեղայ կամ մի եպիսկոպոս,

զուր է այս խրախոյսը եւ քաջալերութիւնը. պատճառ, {արդէն} ամենայն մարդ, որ հազիւհազ թէ իմանում էր գրել, կ

րը, որոնք իւրեանց նիւթական ծանրութեան պատճառով, {արդէն} Նիւտոնի օրէնքով կապուած էին երկրագնդի կենտրոնի հե

անառութիւնը, որ հիւանդութեանս պատճառով քանի ամիս {արդէն} մնացած էր բարձիթողի: Առաջին մարդու անունը,

այց կոմսը յայտնում է, թէ ամենայն բան վերջացած էր {արդէն}: Այնուհետեւ ձայն է տալիս Ազուչենան. " Իմացի

որ դա քո եղբայրն էր... Իմ մօր վրէժը դուրս է եկած {արդէն}... "։ Մինչդեռ ես պատմում էի այս բաները, Գո

ր ժամանակը. ասես թէ այս փոփոխութիւնքը սկսուած են {արդէն}, ասես թէ մեզ էր պահուած վկայ գտանուիլ դորա սկզբի

եղճ եւ անզօր մարդ, միմիայն ազատութիւն որոնելով, {արդէն} մեղանչում ես ընդդէմ այն հզօրին, որի իշխանութեան

ը ճանաչես իմ քարոզութեան ճշմարտութիւնը: - Ես {արդէն} ասացի ձեզ, որ ախորժակ չունեմ կրօնափոխ լինելու:

նքը տխուր, եւ, չնայելով նորա երիտասարդութեանը, {արդէն} խորշոմը դրել էր նորա ճակատի վերայ իւր կնիքը:

. խօսք, որ մօտ էր իմ սրտին եւ հոգուն, որ վաղուց {արդէն} դարձել էր իմ կեանքը, իմ հոգին, իմ արիւնը եւ ուղ

շտօնով գտանւում էր Աստրախան, Սերոբէն վախճանած էր {արդէն}: Եւ չգիտենք, թէ ո՛ր առաջնորդին է վերաբերում, ո

, եռայարկ եւ բազմասենեակ, արդեամբ աղայ Մկրտչի ` {արդէն} հանգուցելոյ, եւ ջանասիրութեամբ աղայ Խաչատուրի Ղռ

ի ոտքի վերայ պահել մի դպրոց եւ այնուհետեւ խափանել {արդէն}, յայտնի եւ բաւական զգալի վնաս է: Գումարը արծաթի

ելով այն վհատական դրութեան միջից, որի հորիզոնում {արդէն} իսկ երեւում են յուսահատութեան անմխիթար ամպերը: Գ

ւալգլոր ընկած չարաչար կործանութեան անդունդի մէջ, {արդէն} իսկ լցրել է խելապատակը այդպիսի գաղափարներով։ Կրա

ժողովրդական լեզուով Ֆենելոնի Տելեմաքը, որի կէսը {արդէն} տպած պատկերազարդ եւ հոյակապ Պ. Արամի տպարանում թ

ով, որ ընթերցողը իսկոյն հասկանայ, որ նա, թէպէտ {արդէն} քառասուն տարու չափ բաժանուած Մխիթարեան միաբանութե

ը՝ 1840-ին, որ մէկն ալ՝ օրագրաց ու ժողովոց մէջ {արդէն} կարդացուած, ուրիշ բան չկայ... Ասոնց ամէնուն տակ

բայց այդպիսի շանթերը փութով շիջանողք են եւ վաղուց {արդէն} կորուսել են մարդկեղէն աշխարհում իւրեանց գաղտնածած

ւ չէին այս բանից, ըստ որում, պատմութեան չլինելը {արդէն} զգում են շատերը: Եւ ի՛նչ ծանրութիւն էր Հայոց

որդորում էր մեզ մօտենալ դորան։ Բայց մեք, վաղուց {արդէն} հասկացած լինելով մեր բարեկամի գովասանած մարդու որ

եալ կ՚ապահովէ իւր գիտութեան համբաւը, որ սկսել էր {արդէն} գունաթափուիլ: - Ի՛նչ կ՚ըլլայ եղեր: - Բա

թիւնը, ըստ որում, Հայութիւնը մի քայլափոխ արել է {արդէն}: Թշնամութիւնքը չունին այն զօրութիւնը, որ կա

ս ինչ մարդ է, որ բոլորովին անծանօթ լինելով ինձ, {արդէն} նամակի սկզբիցը վարւում է որպէս մի մօտ բարեկամ, ո

ւթեամբ նայեցայ վերնագրին, բայց երբ սկսեցի կարդալ {արդէն} յառաջաբանը, ասես թէ ապտակ իջեցուց երեսիս. հարկ

նի հետ: Կտոր փշուր եղած դէպքերը եւս ապացուցել են {արդէն} վաղուց, որ Հայաստանին օգնելու մտքով չէր, այլ՝

այութիւնը։ " Հիւսիսափայլի " ուղղութիւնը յայտնի է {արդէն}. նա մինչեւ վերջը հաստատ պիտի մնայ իւր ուղղութեան

, այլեւ այն շրջապատը, որի մէջ կանք մեք, վաղուց {արդէն} հարկադրել են մեզ հայկական դպրութեանը տալ այն ակնա

ողը մահի պարտաւոր: Մի քանի օրից յետոյ, երբ {արդէն} ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը նստ

սի հասկացողութիւնք, այնպիսի սկզբունք, որ վաղուց {արդէն} սրբազանել է ինքը, հասարակութիւնը, որ դարձել է ն

համարւում է չքացած, եւ երբ յառաջանում է, վաղուց {արդէն} ապրող մի բազմութեան, կազմում է նոր դարագլուխ կեա

դանի չեմ, ես խօսում եմ քո հետ. մեռելները վաղուց {արդէն} թողել են խօսելու սովորութիւնը: - Ինձ ի՛նչ փ

այց այն փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը, որ ունի {արդէն} բաւական ապրուստ, որ կազմել է իւրեան մի ճանապարհ

բազմաթիւ հոգսերի եւ տառապանքի մէջ, այո՛, վաղուց {արդէն} զգացել էր ազգային թատրոնի ` կարօտութիւնը. բայց ե

ում է միայն ընդունել մինը եւ մերժել միւսը. քանզի {արդէն} համոզուած է, քանզի քուէն ձգուած է: Հասարակութեա

ան հետ. դերասանների ցոյց տուած ախտերը եւ կիրքերը {արդէն} բացարձակուել էին հասարակութեան ջիղերի վերայ:

Հայերի կեանքը, նոցայ դրութիւնը աշխարհի երեսին, {արդէն} մի մեծ շարժառիթ է այսպիսի անձնազոհ օգնութենների,

իցների մէջ. մեք բաժանորդ լինելով ` ձեր վշտերին, {արդէն} բաժանորդ կացուցանում ենք ձեզ մեր հնարներին, որով

դնելու ազգի պիտոյքների վերայ, ահա խնդիրը: {Արդէն} վաթսուն տարին լրացած ` դէպի եօթանասունն է գնում,

ան եւ ի տպեալ գրեանս յիշատակեսցէն: Ուստի եւ {արդէն} իսկ ահա խոստանամ առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, ո՛չ

սքանչելի գործերին կարողանանք խելահաս լինել, մեզ {արդէն} բախտաւոր կը համարենք: Ա. ԱՌԱՒՕՏԵԱՆ Ամեն առտու

սկայից խելամուտ կարասցուք լինել սիրալի վաստակոց, {արդէն} երանելի զմեզ համարիմք: Ա. ԱՌԱԻՕՏՈՒՑ

եալս ՚ի Քրիստոսէ ունիմք ընդունել որպէս իրողութիւն {արդէն} կատարեալս եւ ո՛չ դեռ կատարելիս յետ մահու Քրիստոսի

ւն ճշմարիտ եկեղեցւոյն: Մասնաւոր կոչիլ եկեղեցւոյն {արդէն} ընդդէմ է ընդհանրականութեան նորա, ընդ նմին եւ միո

համար ողջ մին է Բարեկամ, թէ թշնամի, երբ նա {արդէն} մեռած է։ Այն եկողը չգիտէ, ո՞վ է պառկած այն

աց Կազբէգ սար, - Նենգժոտ ցեղ անդ քնում է խոր {արդէն} ինն դար. Տե՛ս մի չինարի շուաքում գինու փրփ

կերանց եւ կամ կնիկների վերայ Սաստիկ մեղք է, {արդէն} ընդդէմ Աստուածային օրէնքին"։ Նա պատժո

: ԼՈՒՍԻՆ Ո՛հ, լուսին, լուսին, {արդէն} քանի՜ դար Դու երկնքումը փայլում ես պայծառ,

է, ես գիտեմ, Բայց, եղբայր, հերետիկոս ես {արդէն}. Չես հաւատում ո՛չ պապին, ո՛չ Աստուծուն,

ի եւ խուլ փամբուշտներ յայտնուեցան. 12-ի երեկոյին {արդէն} երեւեցան առաջին նշանները, որ սաստիկ թոյլ լինելո

յց փոստ ձգած այսօրից: 20-21 id[em] 21-22 եղինջը {արդէն} քանի օր է թոյլ է, բայց հազը եւ կուրծքիս ցաւը իսպ

ը, պիտի դարձեալ կրկնեն նոյն բանը, ինչ որ վաղուց {արդէն} լսում ենք զանազան հոգեւորներից, թէ նոցայ արդիւնք

են փողփողում մասնաւորապէս: Մեր դրօշը յայտնի է {արդէն}... Եթէ հայոց ազգը իւր կրօնը պահելով մնաց աշ

պէս կրօնադրուժ: Եւ ո՛վ է այս դատապարտողը, որ {արդէն} երկու անգամ փոխել է իւր կրօնը, որ տպագրութեամբ հ

չեն հաւատում, թէ այս փոփոխութիւնը իրագործուած է {արդէն} աշխարհի երեսին։ Ես ամենեւին երկբայութիւն չո

Ֆրանսիարէն, Գերմաներէն եւ Ռուսերէն լեզուներին, {արդէն} կարդացած կը լինին " Թափառական Հրէայ " վիպասանութի

իտիկա. ամենայն մարդ, կարդալով մի շարադրութիւն, {արդէն} կը հասկանայ բանի զօրութիւնը, մանաւանդ որ կրիտիկա

ատորը, ինչպէս վերեւումը ասացինք, բաւական վաղուց {արդէն} դուրս եկած լինելով, երկրորդը եւս այս օրերումս դո

մել մտառութեան արժանի գիտելիքը, որ պատկանում էին {արդէն} ուսումնական հանդէսին, այսինքն՝ աշխարհի կազմածի

ըստ օրէ աւելի մեծ քայլերով յառաջ գնալը բացայայտ է {արդէն}, եթէ համեմատենք միմեանց հետ նոյն մատենագրի " Առա

յսինքն օրէնքի) հիմքը մոռացուած սովորութեանց. եւ {արդէն} մարած կեանքի մէջ. դորանով իսկ պարզապէս վկայում է

ժմ կրիտիկի ժամանակ է. համակարգութեանց կործանումը {արդէն} մի մեծ եւ հոյակապ համակարգութիւն է, թէեւ կործանո

հանուրի համար է, եթէ սէրը ամոքելով եսականութիւնը {արդէն} մարդու անձին մէջ սանձում է եւ բարեխառնում է նորա

ւ համակարգութիւնը որպէս անմերժելի եւ անբողոքելի, {արդէն} թշնամի է ազատութեան, արդէն խորտակում է իր փիլիսո

րժելի եւ անբողոքելի, արդէն թշնամի է ազատութեան, {արդէն} խորտակում է իր փիլիսոփայութիւնը: Մարդկութեան կեա

ւ նորա փոքրութիւնը եւ մեծութեան անընդունակութիւնը {արդէն} իրողապէս երեւում է նորա քաղաքական կեանքում պարզ ե

տ. եւ քանի որ Անգլիոյ կառավարութիւնը ներգործելով {արդէն} ընդունուած սկզբունքների վրայ առաջ վարէ իր ընթացքը

գիտական լուսաւորութեան բազմադարեան աշխատութիւնը, {արդէն} իրագործել են այն, ինչ որ չկարողացան անգլիական ազ

ալիս նորան դպրոց կազմելու, պատկանում է կրթութեան {արդէն} անցած ձեւին. ինչ բան որ ուզում էր կեանքը շարունա

որ կը գան օրեր, - դոցայ կարմիր ծայրերը բացուել են {արդէն}, - երբ կը խայտառակուին մեր ոխերիմ թշնամիքը, եւ ա

նքի վերջին ժամերը հայհոյել քահանայապետի ոսկերքը: {Արդէն} պապի նոյնիսկ մահուան օրին նա գործարանումը բազմաթի

է, տեղեակ մանրամասնաբար իւր բոլոր գործերին, որ {արդէն} վաղուց նորա քննութեան տակ մնացել էին հիւանդ, զան

ր այս դեւընկալ իմաստունքը. կարծենք թէ ժամանակ էր {արդէն} սթափելու միջին դարերի արբեցութենից: Այո՛,

մէկը ցանկութեան պատճառով նայի կին մարդու վերայ, {արդէն} իր սրտի մէջ շնացաւ նորա հետ։ Այլեւ հեթանոսաց

անի է Աշուշայի տանը, Մեծ Թարգմանիչքը այդ միջոցին {արդէն} 15-16 տարի է, որ վախճանել են։ Բայց պ. Էմինը,

գրէ 'ի Կորնթացւոցն ", եւ այլն։ Ինչպէս ընթերցողը {արդէն} տեսաւ, մենք գրել ենք " առաջին թղթում ", որովհետ

ցանում են սորա վերայ մի քանի ամիս, եւ կաթողիկոսը {արդէն} օծուած ու նստած լինելով հայրապետական աթոռը, Աբով

ե՛ւ վարժապետի, ե՛ւ աշակերտների համար։ Միւս օրից {արդէն} ուսման ընթացքը ընդունում է մի այլ ուղղութիւն։ "

ծ լինելով իւր ուսումը Կովկասեան Կօմիտետի ծախքով՝ {արդէն} արքունական կանոնադրութեամբ ենթարկւում էր այս Կօմի

ախճանը։ Անցեալ 1857 թուականի Դեկտեմբերի սկզբումը {արդէն} կարողութիւն չունէր տանից դուրս գալու. տկարութիւն

Բայց մի քանի ժամանակից սկսած, սատանան նկատեց {արդէն}, որ այս տեսակ պաքսիմատները եւ ուտելիքը, ծանրացն

սիսային աւազների վերայ մի մեծ գետի եզերքում. այս {արդէն} իսկապէս ծիծաղելի բան էր. ինձ ոչինչ ժամանակ յաջող

ոչինչ ներգործութիւն չէ յառաջացնում ժողովրդի մէջ: {Արդէն} զզուեցուցին ինձ այս գերմանացիք. հաւատացնում եմ Ձ

իմ գրածը կարդացող ամուսնացած մարդերի երեք բաժինը {արդէն} ծանօթ է նորա հետ. այսքան միայն պիտոյ է ասել, որ

իս: - Շատ բարի, Ձեր մռայլութիւն, ես երէկի {արդէն} յանձնել էի նորա գործերի մատեանքը քարտուղարին, որ

, եւ մեծ կարծիք ունին իւրեանց Բրամինների վերայ, {արդէն} յիսուն-վաթսուն տարի սորանից առաջ նշանաւոր էր գտան

ի երեսից, յետոյ հարց արեց ծառայից, թէ վաղո՛ւց է {արդէն}, որ նորա պարոնը գնացել էր ախոռ: Ծառան պատասխանե

անց դորան եւս կարող եմ մի բան իմանալ: Քանի օր էր {արդէն}, որ վճռել էի կատարել մի մեծ վհկական արարողութիւն

անէի նորանից, նորա ո՛վ եւ ինչ լինելը: - Քեզ {արդէն} յայտնի է, որ ես շատ անգամ կատարել եմ եւ աւելի ծա

լխացաւութիւն պատճառելով ներկայ գտնուած մարդերին, {արդէն} հերիք պատճառ են դառնում, որ նոցա հոգին ուրախութե

ալ դարում, խօսում են այդ գիտութեան վերայ, որպէս {արդէն} բոլորովին յայտնի առարկայի վերայ: Ալքիմիկոսներից

ոքր է մնացել նպատակին հասանելու համար, որովհետեւ {արդէն} եօթանասուն հինգ փորձ կատարել է, իրար հետ միաւորե

ան ժամանակ ինձանից է ստանում հարկաւոր արծաթը, ես {արդէն} տուել եմ նորան մօտ իբր երեք հարիւր մանէթ. երեք հ

- Ին՛չ մի խայտառակութիւն է. մեր նորան հրաւիրելը {արդէն} մի մեծ պատիւ էր, որ ցոյց էինք տալիս, - շարունակ

ր վարձատրւում էր մաքուր խղճմտանքի գիտակցութեամբ, {արդէն} ամենալաւ աղբիւրն էր մխիթարութեան: Ո՛հ, արեւը շա

- Մեր ժողովուրդը այդպիսի բան չգիտէ: Նորան վաղուց {արդէն} հաւատացուցել են, որ ժողովուրդը, ազգը հոգեւոր բա

ն ընդունել այս հրաւէրը, բայց մի փոքր մեղմացել էր {արդէն} սրտի կրակը, բացի սորանից յիշեց նա իւր սովորական

Կոմս էմմանուէլը մտաւ Մահտեսի Թովմասի բակը: {Արդէն} երեկոյեան ժամը ինն էր համարեա, եւ շամանդաղը սկսո

դպէս պատահել է... ինչեւիցէ, խնդրեցի որ նստի, {արդէն} ժամը տասներկուսն էր, իսկոյն ղահուէ մատուցինք, խ

յց տուեց պատուհանից մի տուն, որի բնակիչը ծանօթ է {արդէն} իմ ընթերցողներին: - Շաքարեանց է նորա ազգանունը,

ւելու ժամանակ դուրս էր գնացել հիւրընդունարանից եւ {արդէն} կոմսը խօսելու վերայ էր, երբ ներս մտաւ: Ձեռքում

իւնը առած էր ստուգապէս պատահած անցքից... - {Արդէն} ժամանակ է դէպի տուն դառնալու, - ասաց կոմսը եւ հր

: Եւ այսպէս պ. Յովնաթանեանցը յառաջ գնալով, {արդէն} վաղուց եւ ընտանիքի տէր դարձած էր: Ունէր բաւական

նտանիքի երջանկութեանը. նորա այսպիսի տուն ընտրելը {արդէն} հիմնաւորապէս ապացուցանում է, թէ որքան շատ մտածու

սացի, կոմս էմմանուէլը գնում էր իւր օթեւանը: {Արդէն} բաւական ուշ էր, եւ պ. Յովնաթանեանցը միայնակ նստ

քան թէ ես: Հաւասարութիւն որոնել այս աշխարհում, {արդէն} թշուառութիւն է. պատճառ, մի մազի չափով եւս խելք

ատաւորքը գործարանում անձնատուր են մեզ, ընդունողը {արդէն} յաոաջուց պատրաստուած... ոչինչ երկիւղ չկայ: Եթ

չորս ամիս է, բան չեմ ստացած. ամիսը հինգ մանէթով {արդէն} քսան մանէթ պատկանում է ինձ. բայց ես չեմ համարձակ

Առաւօտը ես գնում եմ ամառանոց, - ասաց տիկինը, - {արդէն} ժամանակ է. համարեա թէ ամբողջ քաղաքը բնակւում է ա

ացած արծաթովը ապրում է. բայց նորա Նախիջեւան գալը {արդէն} տասն եւ եօթն տարի էր. պատճառ, Մանուշակը մի տարե

կարճահասակ, հաստամարմին եւ յիսուն տարեկան հասակը {արդէն} դրել էր նորա նեղ ճակատի եւ դուրս ընկած թուխ թշերի

որ շուտով գայ պարոն Շահումեանցը: - Ես վաղուց {արդէն} հրամայել եմ թէյի մեքենան դնել, - պատասխանեց կինը

աւ սորա պատասխանը: Բայց այս խօսակցութեան մէջ {արդէն} սկսած լինելով խմել թէյը, խօսակցութիւնը կտրուելու

ց այս երեկոյ մեր խօսակցութիւնը փոքր ինչ երկարեց. {արդէն} իններորդ ժամն է. ներեցէ՛ք, որ գլուխ ցաւեցուցի.

նա ներս էր մտած, Թիւթիւնճի-օղլուն պատրաստւում էր {արդէն} գնալ անկողին. այս պատճառով եւ Մանուշակը միւս ճրա

ն տեսանել: Թիւթիւնճի-օղլուն ինը ժամին քնած էր {արդէն}, նորա տիկինը, նոյնպէս, զարթուն մնացողը էր միմի

բռնած աշխատում էր վերայ բերել Մանուշակի ուշը: {Արդէն} տասն րոպէ կը լինէր, որ Շահումեանցը պարտէզն իջած

ւթիւնը պատճառուած օդի ազդեցութիւնից, մանաւանդ որ {արդէն} բաւական ժամանակ էր, քանի նա դուրս էր եկել տանից

, երեք անգամ անցանել նորա վերայով. սորանից յետոյ {արդէն} առնում են նորա մրգերը եւ առհասարակ այն բաները, ո

նստում է սայլը եւ գնում են... Գնում են, բայց {արդէն} դուրս են գալիս քաղաքից, դայեկը հարցնում է, թէ ո

ն քաղցր եւ զմայլեցուցիչ երգեցողութիւն: Լուսաբացը {արդէն} մօտ էր: Հազիւ թէ աւարտել էին սոքա իւրեանց երգը,

ները: Դեռ մէջտեղումը ոչինչ չկար, բայց Մանուշակը {արդէն} մտածում էր մահի վերայ: Այս միջոցին ժամացոյցի տաս

արքեպիսկոպոս) վարդապետական գաւազան։ Վաղուց {արդէն} հասկացել էր Մխիթարը, թէ ո՛րպիսի ցած դրութեան մէջ

իչ եկեղեցումը, ուր օրէ օր բազմացան նորա լսողքը։ {Արդէն} իւր առաջին տարու կեցութեան միջոցին Կոստանդնուպօլս

եղաներին միայն։ Ծերակոյտը, տեսանելով այս բանը, {արդէն} վճռական պատճառ էր ստացել հալածել Յիսուսեանքը իւր

խիթարը եւ նորա դեռահաս միաբանութիւնը ընդունած էին {արդէն} այդ միջոցին Պապականութիւնը։ Ինչպէս եւ եղած լ

եւ ինքը՝ Մխիթարը, իւր միաբանութեան հետ միասին, {արդէն} որպէս յայտնի պապական, որպէս վկայեալ կրօնադրուժ,

ինքը այդ մարդը ստորասաբար կամ բացասաբար որոշել էր {արդէն} ։ Այսպէս անքակտելի կապած է մարդը իւր կրօնի հե

նքը Պապի նկատողութեանը եւ հաստատութեանը, Մխիթարը {արդէն} հրատարակել էր իւր անձը պապական։ Դեռեւս նոր կ

իւր երեսին որպէս դիմակ, նորա ապագայքը ծնանում են {արդէն} դիմակով, բայց՝ հայկական դիմակով։ Մխիթարի արտաք

Բայց այդ միջոցին միաբանութեան մէջ յառաջացած էր {արդէն} այն բարոյական ճեղքը, որի մասին խօսեցինք։ Այդ պա

վսէս թոյլ էր տալիս։ Սոցա այս տեսակ անօրէնութիւնքը {արդէն} զգալի էին ժողովրդի համար, եւ սա պատրաստ էր ենթարկ

եստակեալ առ ի խաբել զազգին պարզամտութիւն: Ասացաք {արդէն} եւ խնդիր ի մէջ արկաք, թէ զի՞նչ ուսեալ է դոցա ի հ

կանք (ոտնկառոյց ունելով ի հող իւրեանց հայրենի], {արդէն} զընթացսն կատարեալ, ելին անցին ի գահագլուխ թագաւո

, շատանամք յիշելով զգլխաւորս եւ եթ, յորոց կարեմք {արդէն} եզրափակել զոյժ եւ զկարողութիւն գրականութեան մերոյ

նիմք ամենեւին իրաւունս եպերելոյ զնոսա վասն այսր, {արդէն} անժխտելի ճշմարտութիւն է գործող ի նոցին կողմանէ,

վուրդն ոչ ճանաչել եւ ոչ հասկանալ, իսկ մեք գիտեմք {արդէն}, թէ որ ինչ անհասկանալի է ի մէնջ, չկարէ նոյն առթ

։ Նա հաստատվելով այն ժամանակ, երբ նախկին կարգերը {արդէն} անօգուտ եւ մինչեւ անգամ ծանրութիւն էին Պապական իշ

պէս պատերազմեցաւ նա հզօր քաղաքականութեան հետ, որ {արդէն} պատմական ընթացքով ստացել էր իւր կատարելութիւնը։

ասարակ բնակիչքը անյաջող հակառակամարտութենից յետոյ {արդէն} վճռել էին տալ քաղաքը թշնամու ձեռքը։ Միմիայն Իգնա

իւր երկրորդ ընկերը ճարելու համար։ Շատ ժամանակ էր {արդէն}, որ նայում էր նա նախանձելով Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ Նա

տեղումն էր։ Այնտեղ մի մատուռի մէջ Լայենէզը, որ {արդէն} քահանայ էր, պատարագ արեց, եւ պատարագից յետոյ բո

անունով գրքի վերայ (Exercitia Spiritualia), որ {արդէն} քանի անգամ յիշել ենք։ Այս ի՞նչ հրաշալի գիրք է,

ւթիւնը եւ ո՛չ մինչեւ անգամ հպարտ անհաւատութիւնը։ {Արդէն} ասացինք, որ այս գիրքը Լօյոլայի առաջին տարիներում

եան նշանաւոր երդումից յետոյ նա դարձեալ ընկաւ (եւ {արդէն} վերջին անգամ) ցնորման մէջ։ Վերստին երեւում էին

օք իւր նպատակից հրաժարուիլ, որին հասանելու համար {արդէն} այնքան գործ էր կատարած։ Նա հրաժարուեց միանգամայն

գնատիոսի քարոզներից, մնաց այս տան մէջ։ Այս բանը {արդէն} հերիք պատճառ էր կարգի թշնամիներին. նոքա յանցաւոր

աջորդը, երբ նստաւ Հռովմի գահի վերայ, տեսաւ, որ {արդէն} բանը բանից անցել էր։ Պաւլուս III Պապը, որպէս զի

օտ, եւ ճշմարիտ. կատարեց նա իւր խոստմունքը, երբ {արդէն} Փարիզ էր հասել։ Նորա միջնորդութենովը Հենրիկոս II

մար, եթէ 1584 թուականումը, երբ Յիսուսեանք հասան {արդէն} վերին աստիճանի կարողութեան, չ'տպուէին այդ բոլոր

տապահերից։ Ունկնդիրք անուանւում էին նոքա, որոնք {արդէն} երկու, երեք կամ աւելի եւս տարիներ փորձուած էին։

ոլոր կեանքերումը գլխներից անցել էին։ Այսպէս ահա՛ {արդէն} նուիրեալ Յիսուսեանները քննում էին եւ ճանաչում նոց

ն նորա տեղը բռնում էր Գեներալ յաջորդը, որ վաղուց {արդէն} նշանակել էր ինքը Գեներալը։ Այս Գեներալ յաջորդը պ

րի։ Յիսուսեանք անուանում էին նորան կազուիստիկա։ {Արդէն} միմիայն այս անունը ցոյց է տալիս, թէ ի՞նչ նշանակո

նը Պիոս VII-ի ձեռքով։ Առաջին յօդուածի մէջ ես {արդէն} ասացի, թէ Կարգի գլխաւոր խորհուրդը այն էր, որ ըն

ւծոյ պատկերը, այն խորհրդով, թէ նոքա պատրաստ էին {արդէն} ամուսնական կեանքի համար։ Չնայելով այս բաների վեր

ացան. նոքա սկսեցին քարոզել Աւետարանը այնպէս, որ {արդէն} յարմար էր տեղական հաւատին, որ կարո՛ղ էր հեթանոսո

ր դարձած Յիսուսեանների ձեռքում։ Լուդովիկոս XIV-ը {արդէն} իւր խոստովանահայր էր շինել հայր Լետելիէ) Յիսուս

ն հողը, որի վերայ սերմանել էին Աւետարանի սերմը։ {Արդէն} 1722 թուականին Շարլնուան հազիւ հազ կարողացաւ այս

ն գիշեր կամ Փարիզի արիւնաշաղախ հարսանիք)։ Նոքա {արդէն} բաւականաչափ զօրացած էին Ֆրանսիայի մէջ եւ 1577 թու

աւ, երբ լսեց, թէ իւր թագաւորութեան կէսը անցել է {արդէն} Սուրբ Լիգայի պատկանողների դրօշի տակ։ Որոշեց նա վ

մեռաւ եւ Գրիգոր XIV-ը, որ անցել էր Պապական աթոռը {արդէն} խոր ծերութեան մէջ։ Նորան յաջորդեց Կլեմենտ VIII-ը

րում ձեր յղացածը, քան թէ կանայք. նոքա ինն ամսից {արդէն} ծնանում են"։ " Իմ բարեկա՛մ, - պատասխանեց Հենրիկ

ունքը։ Ողորմելի Րիշիէ ճար չ'գտաւ, որ չ'ստորագրէ {արդէն} պատրաստուած իւր գրքի հերքումը)։ Յիսուսեանք

էնք- գերագոյն բոլոր մարդկային օրէնքներից, վաղուց {արդէն} հասկացուցել է աշխարհին, թէ մարդիկ հաւասար իրաւու

մ. ո՞հ, այժմ աշակերտ եւս չես կոչւում: Ուրեմն ` {արդէն} ժամանակ է սթափելու քո մահահրաւէր թմրութենից: Արդ

դէն ժամանակ է սթափելու քո մահահրաւէր թմրութենից: {Արդէն} ժամանակ է որոնելու քո նախնի նուիրական աւանդը, քե

րուսաղէմի վանականները: Այդպիսի կասկածանքի տակ են {արդէն} Գէորգը (Կ. Պոլսի նախկին պատրիարքը, որը Բրուսսա

Դռան կամայականութեանը, փոքր առ փոքր կ՚անցնի (եւ {արդէն} անցնում է, մասամբ կաթոլիկութեան, մասամբ ` բողոք

պի " Սօս եւ Վարդիթերի " բովանդակութիւնը։ Մենք {արդէն} ասած ենք, որ թէ " Սօս եւ Վարդիթերը " առնունք որպ

խնդրում երեւակայութիւնից։ Այս դրութիւնը մենք {արդէն} օրինակներով արդարացուցինք, բայց համեմատաբար աւել

ռը շատ բնական է։ Գործը հեղինակի մտքում եւ սրտում {արդէն} վերջացած է, նորա ոգին էլ բան չունի այս գործի հետ

տուող տառերով փոխանակելով, ինչպէս՝ մ, ս, է, {արդէն} ստանում են բայի կատարեալ ուժը եւ զօրութիւնը, մին

վարում է մի էրուած սիրուհու պաշտօն, եւ որի սէրը {արդէն} երկու տարի է, որ մաշում է նորա սիրտը եւ հոգին,

ե՛նք, որ կան աշխարհներ, ուր տասը տարեկան աղջիկը {արդէն} մայր է, բայց այդ աշխարհների սահմանքը փակուած են

իսմ եւ Գարեգնից ծածուկ ուղարկէր Վարդիթերին: {Արդէն} ասած ենք, որ Սօս ու Վարդիթերի տկար կողմերը այն տ

ռը շատ բնական է: Գործը հեղինակի մտքում եւ սրտում {արդէն} վերջացած է, նորա ոգին էլ բան չունի այս գործի հետ

ւթեան: Մենք, թէեւ այդ վերլուծութիւնը մեր մտքում {արդէն} արել ենք, բայց այստեղ աւելորդ համարեցինք մեր ընթ

թ է նորան փոքր ի շատէ: Բայց ինչպէս մի անգամ {արդէն} ասացինք, այսպիսի գրքերը պիտի թարգմանուին լաւ բնա

ան եւ գիտութեան ներկայ վիճակը, որպէսզի հնացած եւ {արդէն}, մերժուած մի դրութիւն չդնէ ուսանել կամեցողի աոջե

իների մորթեր եւ ոսկորներ (զէնք շինելու համար): {Արդէն} քաղաքակրթութեան մէջ մեծ առաջադիմութիւն է, երբ մի

նակում չէ լինում, դարեր են անցնում եւ ժողովուրդը {արդէն} ստացած է լինում շատ կանխամուտ կարծիքներ, բնական

աճած նոր լեզուի գաղափարը: Այս տեսակ մշակութիւնքը {արդէն} իրենց սկզբունքով հակասական են նոր լեզուի մշակութե

տին կը լսեն այդպիսի անձինքը այն, ինչ որ բերանացի {արդէն} ասել էինք, գուցէ այս կրկնութեամբ բժշկուի նոցա մի

ր է նոր լեզուն սպանելու եւ ժամանակի եւ պատմութեան {արդէն} արած պրծած ազգեցութիւնքը ուրանալու: Մենք կարող ե

ի ուրիշ տուն շինեց եւ այնտեղ բնակւում էր։ {Արդէն} շատերին յայտնի կը լինի, որ մեք, ճշմարիտ եւ անխա

նում այժմուս, եւ հին լեզուն 1300 տարուայ ցրտերով {արդէն} սառուց է դարձել. պատճառ, որ նախ եւ յառաջ կեանք

ւնենալով երկու տեսակ, մինն հին քանի մի շաբաթուան {արդէն} չորացած, իսկ միւսն՝ թարմ ու տաք, թողնէր այն թա

ները եւս կը փշրէր։ Հայոց հին լեզուն հնացած հաց է {արդէն}, եւ 1300 տարի է, որ թխուած է, իսկ նոր լեզուն ա

ուն այն ժամանակ կարող է խօսել, ինչ ժամանակ միտքը {արդէն} խօսելի բանը դասաւորում է. պատճառ, որ խօսքը, որ

այ հին լեզուի մէջ ուղեւծուծ եւ սնունդ չլինելուն։ {Արդէն} ցոյց տուել ենք, որ նա չունի այդ բաները։ Մեք տես

ի ցոլանային եւ լեզուի վրայ, եւ այդ ազդեցութիւնքը {արդէն} իրենց պաշտօնը կատարելուց յետոյ անհնար է քերել հան

, որ երեւելի բնութիւնը նորան չափ դառնայ։ Մենք {արդէն} խօսած ենք բնութեան ազդեցութեան մասին, բայց եւ այ

տալացու համար, որովհետեւ լատինախօսութիւնը վաղուց {արդէն} թաղուած պրծած է հռովմէական Ֆորումի եւ Կապիտոլիոնի

վրայ, որպէս մի մունջ անհատի վրայ։ Նոքա, որ {արդէն} գուշակեցին, թէ ինչ էր մեր ասելիքը, տեսնում ենք

մ իր հոգու կարողութիւնքը լիամասն կերպով լարելով։ {Արդէն} ըստ ինքեան արժանի է յարգութեան ամեն մարդ, որ առա

նում է ական թօթափել։ Ժամանակի հարուածը վաղուց {արդէն} հասուցել է մեր ազգին այս բարոյական մահը. այսօր մ

ոհութեան ուխտը։ Նոքա, քահանայ ձեռնադրուելով {Արդէնեան} Եպիսկոպոսից պահքով ու աղօթքով, բնակւում էին Վենե

իմ թագաւորական վճռական հնարները: - Եւ զի՞նչ {արդէօք} գործեցի... - հարց արեց կէտադիրը անհանգստութեամ

ատելով յունական դիւցաբանութեան հետ: " Բայց զի՞նչ {արդէօք} տարփանք քեզ, եւ Բիւրասպի Աժդահակայ փցուն եւ անճո

զ առ այսոքիկ կարօտութիւն, առասպելք սուտ... Մի {արդէօք} յունական պերճ եւ ողո՛րկ առասպե՞լքն իցէն, հանդերձ

չոքին թաղման օրը ինչպես կսկծվեցավ, վա՜յ տիրոջն, {արդըխ} աստված հասնի: Ինչ տեղ թաղից, աճաբ խանին ետեւն,

արճն փոշտին 50 մանեթ կըլլա, 60 կըլլա կամ ավելի, {արդի} հեսապ կանիք եւ կուտաք եւ իրեմեն փողը ստացածին ձեռ

ն վաւեր է եւ երկոքումբք վկայիւք ըստ յայնժամեան եւ {արդի} օրինաց Անգլիոյ: Ելեալ անտի գնացի առ օրէնսգէտն իմ

նն պղինձ, որ հաշուելով ըստ ռուսական դրամոց, ըստ {արդի} գնոցն, առնէ մերձ իբր 1852 մանէթս արծաթոյ եւ որ ի

այլ հետեւանքի, քան այն, ինչ ներկայացնում է նրա {արդի} վիճակը: Ճիշտ է, նա այդ աստիճան չէր մեղավոր իր ա

ւ ոչ ավելին, մինչդեռ ներկայի ցավերը պահանջում են {արդի} միջոցներ: Ուրախ եմ " Տրովատորի " եւ " Ռիգոլետոյի

արբառի) մեջ կան ժամանակի ընթացքում մշակված, մեր {արդի} պահանջներին համապատասխանող նոր ձեւեր, ապա խնդրեմ

՝ հիշել հին օրերը: Ես շատ կցանկանայի իմանալ նրա {արդի} վիճակը, այժմ նա միանգամայն մենակ է, առո՞ղջ է գե

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ " Փորձ {արդի} աշխարհաբառ լեզուի քերականութեան " աշխատութեան ԱՌԱ

ր հասարակաց լինէր հասկանալի՝ բովանդակելով իր մէջ {արդի} գիտութեանց վերջին խօսքը։ Խօսել հազար ու մին մուր

տել ի քահանայէն Պոպովեանց թէ նա որ յերկբայս գտանի {արդիս} թէ Նալպանտեանն էր գրողն ինքեան զգիր, թէ Ուստայեա

ի հետ, եւ եւրոպացի երեւելի Բանկերը ի՛նչ մի պակաս {արդիւնաբեր} կամ անբարոյական գործ են, որ եթէ մեր Հայերը եւս պ

զգի ու կրօնի հետ եւ այդպէս եղել է իւր ազգին ոչ թէ {արդիւնաբեր}, այլ վնասաբեր եւս, այլեւ չար եւ թունաւոր պտուղն

կան մարդ, եւ այդ գործը աւելի ամուր հիմքերի վերայ {արդիւնաւէտ} կացուցանելու համար, ստացել էի ինձանից ջոկ տասն ե

եւ կնքեմք, այլ զդիպողն առանց բնաւ թանգուզանաց, {արդիւնաւոր} ճշմարտութեամբ եւ ի փորձոյ՝ զպատասխանին ճահեցուցա

՚ի մեծ խորհրդի սպասաւորելով: Այն ժամանակը պէտք է {արդիւնաւոր} լինէր գործարանը եւ ցոյց տար իւր պտուղքը: Պապի ար

տօնը յանձնեց արժանաւոր մարդերի: Գործարանը առաւել {արդիւնաւոր} առնելու եւ նորա անունը բարձրացնելու համար, կամեց

նային, այս պատճառով ահա մեռեալից աւելի եկամուտքի {արդիւնաւոր} աղբիւր չունինք: - Ուրեմն, դու ուրախանում ես

ս եւ միւս կողմից։ Ոմանք համարում են նորան մի մեծ {արդիւնաւոր}, համաշխարհական պատմութեան պատկանաւոր մարդ, որ ի

ցայս վայր հեղինակք ըստ առաջնոցն շաւղաց, [իբր թէ {արդիւնաւոր} գտան, որ եւ ի կարծիս էին թէ] ինքեանց եւ եթ պահի

ական գիտութիւնս եւ կարող էր զայն ամենայն ըստ իմիք {արդիւնաւոր} կացուցանել վասն ժամանակցաց իւրոց եւ ապագայից, եթ

շարունակութեամբ եւ հետեւականութեամբ ներգործել եւ {արդիւնաւորել} մարդկային կարելի եւ հնարաւոր բարեկեցութիւնը, որո

էս մեծ պարտականութիւն յանձն առնլով, չէ կարողացել {արդիւնաւորել}: Լաւ կը լինէր, եթէ յառաջագոյն պատրաստուէր, յետ

իսկ միւս կողմից, առանց արգելքի հողը գործելու եւ {արդիւնաւորելու} իրաւունքը անկողոպտելի պահելով, այդ հասարակութեան

եռանելը այնքան ախորժ չէր քեզ, չնայելով, որ պիտի {արդիւնաւորուէիր}: - Ինչպէս չէ: Զօրօրինակ երիտասարդ մարդիկ,

յակնածութենէ եւս Քօլլեճեանց, ժողովեաց 'ի նոցանէ {արդիւնս}, որով կարող եղեւ յառաջ վարել զսկսեալ գործն եւ կա

յ առնուլ եւ սքանչանալ ընդ այրն եւ ընդ բազմավաստակ {արդիւնս} նորա: Յետ զամս եօթն յԱլեքսանդրիա վարժելոյ ընկերօ

ց շինուածոցն ի վերոյ յիշելոց, տեսանէ զի ամսականն {արդիւնք}, ի նոցանէ, հասանէ ց215 ռուփիս: Ընդ այնմ գրութ

ցուցանէ, անուանեալ զդրացիս յիշատակեալ տանց: {Արդիւնք} ի տանցս յայսոցիկ, հանգուցեալն բաժանէ ի վեշտասան

ւ ասում էք, թէ այդ չորս հազար տարուայ ողբը ոչինչ {արդիւնք} յառաջացուցած չէ եւ այլն։ Այսքան պիտոյ է իմանալ,

ն նորանից, որ հեղինակի գրուածքը, խակ մտածութեան {արդիւնք} լինելով, չունին գաղափարների ընդհանուր միութիւն:

նենալու, այս պատճառով եւս ազգային դպրոցը, որպէս {արդիւնք} մի պատահական կայծի, առանց որեւիցէ ապահովութեան,

տարի ժամանակի է կարօտ, որ կարողանայ ցոյց տալ մի {արդիւնք}, մի պտուղ, իսկ եթէ նա փակւում էր դեռեւս մի անգա

սքւոյ անագանեալ է, - քանզի, եթէ սխալանքդ այդոքիկ {արդիւնք} էին տպագրութեան, եւ եթէ ինքնին Այվազովսքին խոստո

, մի օղով: " Ոգին մարմնին է համեմատ, {Արդիւնք} բնութեան է մարմին"։ Բնութեան դարձաւ ոգին

յց եւ այնպէս կարծում ենք, որ չափը, գիտակցութեան {արդիւնք} լինելով, կարող է ուղղագործուել, եթէ անյաջող էր

նոցա վերջին աստիճան մայրենի լեզուի մէջ խեղճութեան {արդիւնք} է։ Յայտնի է, թէ տալուց առաջ պիտի ունենալ. իսկ

լեզուի եւ թէ՛ բովանդակութեան կողմից գիտակցութեան {արդիւնք} լինելով, երբէք մեր խիղճը չէ տանջել մեզ, երբէք չ

լորութեան ճանապարհը։ Միեւնոյն կերպով շատ մեծամեծ {արդիւնք}, որ շատ անգամ չունէին իւրեանց վերայ փայլուն զարդ

ոցայ, յաջորդ երեւոյթքը ընդունել որպէս կրաւորական {արդիւնք} - շատ մօտ է ըստ սեռին Հեգելի այս դրութեան: Եւ իր

ով կարող է նայուել որպէս անցած կեանքի առաջացուցած {արդիւնք}, որպէս յիշատակարան գերմանական ոգու կերպարանագործ

իսի պատուանդան, ուրեմն, որպէս բռնաբարուած խելքի {արդիւնք}, առաւել եւս պիտի մերժուին եւ արժանի չեն ընդունել

կան կառավարչութեանց ներքին աճելութեան վրայ, ի՛նչ {արդիւնք} ցոյցը տուեցին, երբ գործ դրուեցան: Ստոյգ է, որ

եւ միայն անունն է լսել եւ ճանաչում է նորան որպէս {արդիւնք} ճիզուիթական դպրոցին, այնպիսին պիտի մտածէ, թէ XV

Ֆրանսիական ռէվոլիւցիան անգլիական փիլիսոփայութեան {արդիւնք} է. ճիզուիթները կամ ցամաքահողի բնակիչները ընդունա

լի վարպետ լինէր, թէպէտ եւ իւր արուեստի մէջ ոչինչ {արդիւնք} ցոյց չտուեց: Շատ կը խոսէր, սակաւ կը հասկաց

րա խաղակիցը եւ այլն եւ այլն, որ մեզ պարապ ժամերի {արդիւնք} է երեւում, որովհետեւ հիմք չկայ, այլ զարմանում ե

արգմանչաց անդրաշիրմեան հրամանը լոկ երեւակայութեան {արդիւնք} է նոր ժամանակների, որ, հինգերորդ դարում, երեւա

լ, տուն տեղ եւ ընտանիք պահել: Մեզ ասում են, թէ {արդիւնք} ունէինք ժողովրդից. ի՛նչ տեղից է մեր արդիւնքը: Մ

իցս մի մարդ մեռանի. բայց դորա փոխանակ, այն ի՛նչ {արդիւնք} էր այն տարում... - Բայց, մի կատարուած գոր

սոսում եմ. բայց այն միւս մարդիկը, որոնցից ոչինչ {արդիւնք} չունինք, որոնց շեմքը երբեք չենք կոխած, որք հացը

պահանջելու, որ տէրը հաշիւ տար նորան, թէ որքա՛ն {արդիւնք} էր ստացել նորա բուրդից եւ կաթից, եւ թէ ո՛ւր, կա

մի նոր անդամ Պետրոս Կանիզի անունով, որ յետոյ մեծ {արդիւնք} ցոյց տուեց Կարգին, եւ շարադրեց երեխաների համար մ

ս եւ Տուկուման։ Միմիայն այս վաճառատեղիքը տարեկան {արդիւնք} բերում էին առաւել քան տասն միլլիօն Տալլեր։ Ա

ւնից եւ որպէս դարաւոր, ազգի համար աղէտաւոր փորձի {արդիւնք}, չէր կարող տալ վարչական հիմնարկութիւններին այլ ձ

յ հիմնուած ուղղութիւն է այդ եւ ոչ պատահականութեան {արդիւնք}. որովհետեւ շատ նորելուկ գրողներ, առանց սկզբունք

այնպէս գաղափարների համար, որ նոր քաղաքակրթութեան {արդիւնք} են եւ բնաւ նոցա բուն բառը հին լեզուում էլ չունինք

իւնքը եւ ծէսերը, որպէս բազմութեան հասկացողութեան {արդիւնք} աւելի, քան թէ այդ սովորութեանդ եւ ծէսերը կատարել

եւանք չեն, այլ մեծ մասով արտասուելի աղքատութեան {արդիւնք}: Շատ աղքատ կամ օրական հացի կարօտ ծնողք վաճառել ե

րանից: Խորհուրդ չկայ. յոյսն էլ թեթեւութեան {արդիւնք} է: Թող այդպիսի պարոնները լաւ սորվին ընդհանուր պա

ութեամբ մաշում է կենդանի ազգի ուժը առանց ամենեւին {արդիւնք} տալու: Նա նմանում է այն քարէ ձուին, որ իբրեւ բո

ող որ մինչեւ հիմա իսկ այն հեղինակների գրածը ոչինչ {արդիւնք} չունին յառաջացուցած ազգի մէջ. այդպիսի ձգտողութիւ

, կարող էր նորան պահել այնպիսի շրջապատի մէջ, որի {արդիւնքը} (результатъ) համաձայն էին նորա մտքին. ամենեւին

ր իմ տխուր Յիշատակարանը՝ իմ անմխիթար միայնութեան {արդիւնքը}, թէ ինչ յարաբերութիւն կայ անձրեւի եւ մեռած կնոջ

տէ իւր ո՛չ հարստութիւնը եւ ո՛չ աղքատութիւնը, ո՛չ {արդիւնքը} եւ ո՛չ ծախքը, որովհետեւ չկայ միաբան գործակցութիւ

՛րեւիցէ գնով խլուած էր իմ ազատութիւնը: Մեր կրօնի {արդիւնքը} ազատութիւնն է, եւ մեք, պարծանքով նայելով այդ բա

ունակ պահելու համար, որպէսզի իւր կատարած փորձերի {արդիւնքը}, համեմատելով այս գաղափարի հետ, կարողանայ դատել

էս Հայոց ազգը, նոյնպէս իւր տարժանելի աշխատութեան {արդիւնքը}: Սորանից աւելի բան չունինք ասելու եւ ցաւում

ից, չէ կարող անգործ մնալ, քանի որ մեծագոյն մասի {արդիւնքը} սպասում է նորա՝ կա՛մ, մշակութեան, կա՛մ վաճառակ

էին գործում, որոնք, երկրագործութենից յառաջացած {արդիւնքը} վաճառելով, անշուշտ, պիտի ներս բերէին դուրսից իւ

աշխատութիւնը իւր համար չէ. վարձկանի յառաջ բերած {արդիւնքը} վայելում է նորա տէրը: Ո՞վ է նորա տէրը: Վաճառակա

րծ լինի, իսկ փոքրագոյնը՝ երկրագործի դուրս բերած {արդիւնքը} մշակող եւ վաճառող, որ զուգակշիռը պահուի եւ աղքատ

, երբ նա, գլխաւորապէս, Հայի առաջ բերած նիւթը եւ {արդիւնքը} վաճառէ, այն ժամանակ միայն ազգը օգուտ կը քաղէ մեր

օրութեամբ մերժում ենք եկեղեցականների այդ մտացածին {արդիւնքը} եւ խնդրում ենք գործ ցուցանել մեզ: Ինչո՞վ պահե

եղաւ այս սքանչելի հաւասարութեան էական եւ շօշափելի {արդիւնքը}: Յանցանքը երկու մարդ սպանեց, Մարկոսի եւ Կիրակոս

ում, նոյն ոգին դարձեալ պատմում է յանցանքը: Սորա {արդիւնքը} որչափ որ ըստ երեւոյթին արդարութիւն եւ հաւասարութի

ը եւ կեանք է տարածում: Ի՛նչ է այս քննութեանց {արդիւնքը}: Մովսիսի կրօնից աղբերանում է մահ, իսկ քրիստ

ելլինգտօնը առատօրէն քաղած լինելով իր սկզբունքների {արդիւնքը} պատերազմի դաշտում, մոռանում են, թէ պատերազմը մա

ան գործողութիւնը: Այս յայտնագործութեանց հիմնական {արդիւնքը} երեւում է հետեւեալ առածի մէջ. " Զարգացման վերին

ձեռնտուութեամբ բաց արեց մի մետաքսի գործարան, որի {արդիւնքը} պէտք է գործ դրուէին Յիսուսեան աբեղաների կարգի դէմ

անայապետի շնորհովն է ստանում այն եօթն օրավար հողի {արդիւնքը} եւ այն գեղեցիկ տուները, որ ունի նա Քուէպէքի մէջ

երցող աշխարհի առաջեւ բացայայտուեցաւ, թէ Քրիստոսի {արդիւնքը} չուրանալու համար, անշուշտ պիտի հաւատալ եւ խոստով

խարդութեան կամ դեւերին, ուրացած կը լինի Քրիստոսի {արդիւնքը} եւ այս պատճառով հաւատը միմիայն դէպի Քրիստոսի փրկա

բոլոր մարդերին, որ իրենց մտքի կամ երեւակայութեան {արդիւնքը} կամենում են դնել մեր առջեւ որպէս գիտութեան խօսքը

ահում էր մի սիրական եւ բոլոր գողութեան եւ կաշառքի {արդիւնքը} վատնում էր նոցա վերայ: Թէպէտ շատ մարդիկ կան, որ

, թէ արդիւնք ունէինք ժողովրդից. ի՛նչ տեղից է մեր {արդիւնքը}: Մկրտութենից, պսակից եւ մեռեալից, բայց մկրտութ

ում է մի մարդ եկեղեցու մէջ, որ նա տնտեսէ տարեկան {արդիւնքը} եւ ծախքը, այլեւ հոգաբարձու լինի եկեղեցու պիտոյքի

քանդուի, ժողովուրդն է շինում, դարձեալ եկեղեցու {արդիւնքը} ժողովրդիցն է: - Ոչխարը, բուրդը եւ կաթը իւր

ացք եւ ուղղութիւն է ստացել հասարակաց կեանքը, որի {արդիւնքը} բնականաբար եղել է այս կամ այն բարբառը։ Եւ որովհե

ւոր է, որ լեզուի վրայ աշխատողքը իրենց մշակութեան {արդիւնքը} եւ իրենց նկատողութիւնքը յայտնեն միմեանց, որ այս

յնպիսի ուղղութիւն է ստացել հասարակաց կեանքը, որի {արդիւնքը}, բնականաբար, եղել է այս կամ այն գաւառական բարբա

որոշակի հրապարակ է հանում իր իմացական կարողութեան {արդիւնքը} ։ Եւ ամեն այդպիսի մարդ, թէեւ լինէր սխալուած, այ

է կարող գոյացնել իւր լինելոց ուսումնարանի անունով {արդիւնքի} աղբիւրներ, մի՞թէ իւր անշարժ կայքերից եւ քսան հազ

աթ բերողի թիւը, այլեւ շատցնում է երկրագործութեան {արդիւնքի} կարօտողների թիւը: Եւ փոխանակ որ ինքը պիտի դրամ ս

ից, բայց մկրտութիւնը եւ պսակը, համարեա թէ ոչինչ {արդիւնքի} աղբիւր չեն. քսան կոպեկ, երբեմն երեսուն եւ երբեմ

նը ընդունելու, դրա հակառակ հիմք լինելով Քրիստոսի {արդիւնքին} հաւատացող դաւանութեան: Որպէս հայ, ամօթահար

ց: Առանց դեւերի միջնորդութեան, միմիայն Քրիստոսի {արդիւնքին} հաւատացող քրիստոնէութիւնը, հարկադրում է մեզ կարե

ս ժողովուրդը պիտի վերահասու լինի եկեղեցու տարեկան {արդիւնքին} եւ ծախքին: Երեսփոխանը ի՛նչ է. ովի՛ երեսփոխանն է

է իւր անշարժ կայքերից եւ քսան հազար դեսեատին հողի {արդիւնքից} չէ կարող հինգ հազար մանէթ յետ ձգել տարին ուսումնա

, որ նոցայ ազգութեան եւ կրօնի պահպանութիւնը նորա {արդիւնքիցն} էր կախ: Այսպիսի գործարանում ծառայող անձինքը պէտք

ց արդէն լսում ենք զանազան հոգեւորներից, թէ նոցայ {արդիւնքն} է, որ հայոց ազգը ապրում է մինչեւ այժմ աշխարհի եր

ում է ձգել ճարը նշանակուած տեղում: Թեթեւ թափողի {արդիւնքն} է ճրագը, վրձինը, մկրատը, հայելին մնում են դարձ

հազարաւոր տարիներով ահա չարչարուել էր։ Նորա մահի {արդիւնքն} էր, որ մարդիկ ճանաչեցին ճշմարիտ Աստուածը, իւրեա

նդութիւն, երախտագիտութիւն, յոյս եւ հաւատ։ Նորա {արդիւնքն} էր, որ գերդաստանների մէջ թագաւորեց խնամք, դարմա

ով։ Ահա այս համբերութեան եւ անձանձիր աշխատութեան {արդիւնքն} է, որ հինգերորդ դարու հայախօսութիւնը կենդանացաւ

մելու, եւ բարբառները նոցա խօսողի անցուցած կեանքի {արդիւնքն} են։ Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանատու չէ,

աղափարը: Ահա միջնադարեան սքանչելի ուղղութեան մէկ {արդիւնքն} էլ. այսպիսիներ որքա՜ն կան: Մենք գրագէտներ գիտեն

ելու, եւ բարբառները նոցայ անցուցած կեանքի բնական {արդիւնքն} են: Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանատու չէ,

ին Հնդկաստանի եւ Չինաստանի գործակալութիւնքը։ Այն {արդիւնքները}, որ ստանում էին Եւրոպայում գտանուած դպրոցներից ե

րազատ են, որ թէ մանր մունր երեւակայութեան անաջող {արդիւնքները} անհետանալու լինին, Սօս եւ Վարդիթերը կարելի է ընդ

ս զուրկ լուսից, նոյնպէս անծանօթ քաղաքագործութեան {արդիւնքներին}, նոյնպէս անլեզու վերաբերութեամբ նաեւ այնպիսի ըմբ

ցի հայրը թողել էր մի քանի անշարժ կալուածք, որոնց {արդիւնքով} կառավարւում էր նա առանց գլխացաւութեան: Պ. Շ

ք, զերե միտք ունինք Քիշնեւ երթալու, հոն կուգա, {արդխ} դուք գիտեք: Աս գրածներում համար չըլլա թե խասեվեթ

եղ մը երթալու դիմացի ձմեռը կամ Նախիջեւան մնալու. {արդխ} նայինք, ո՛րը ավելի շուտով կհրամային, բայց Խրիմը

դաս ու ինձիմեն ալ արապաներով բարեւ անիս: Մամայիս {արդխ} բան ալ չիմ գրիլ, ինչու որ չի հասկանալ, կասիք:

երկայումս խոսել ի՛ր իմացածի պես: Լեզուն ժամանակի {արդյունք} է եւ մշակվում է ժողովրդի ըմբռնումների եւ քաղաքակր

հողի մեջ չի կարող արմատներ արձակել, որովհետեւ նա {արդյունք} եւ սեփականություն է որեւէ տվյալ գավառի: Որեւէ

գործի անբասիր եւ բարեխիղճ. հակառակ դեպքում ոչ մի {արդյունք} չի ստացվի: Դեկտեմբերի 7-ին ես գրել եմ եղբորս

սաժենի վրա, որպեսզի հնարավոր լինի ստանալ դրական {արդյունք}: Բարեւիր երկու սեռի բարեկամներիս: Քո Միշե

կա, որ մի քանի տարուց հետո ակնհայտնի երեւին նորա {արդյունքը} եւ պտուղքը: Ստորագրողների բազմությունը մեր հա

նչեւ հաջորդ հունձը, որպեսզի կարողանայի համեմատել {արդյունքը} նախընթաց հունձի արդյունքի հետ, սակայն, սերմերի

յշ եւ նպատակահարմար կերպով, որպեսզի գործողության {արդյունքը} դյուրամարս լինի. այստեղ ձեւը եւ գեղեցկությունը ե

զի կարողանայի համեմատել արդյունքը նախընթաց հունձի {արդյունքի} հետ, սակայն, սերմերի ձեւափոխումը փաստ է: Ես Հն

նարկություն կթաղվի իսկական քաոսի ճահճում եւ ոչ մի {արդյունքի} չենք հասնի: Չգիտեմ, կհաջողվի՞ արդյոք ինձ շուտով

բոլորը: Ավելին ասել ex post facto նույնպես ոչ մի {արդյունքի} չի հասցնի, եւ դրա համար էլ անցնում եմ սիրելի Անա

խադարձ ընդունումը, կարող է հասցնել միայն ցանկալի {արդյունքի}: Ինքնին հասկանալի է, որ այդ գործողությունը, այ

Այն կյանքը, որ այժմ վարում է Գրիշան, նրան ոչ մի {արդյունքի} չի հասցնի, իսկ նրա հիշյալ եղբայրը նրա մասին մտած

: Թող Անանիան գրի նրա հետ ունեցած իր խոսակցության {արդյունքի} մասին, եւ նրա նամակից կարելի կլինի իմանալ, թե դ

կմտնի ընկերության դիրեկտորների հետ եւ իր միսիայի {արդյունքի} մասին ինձ անտեղյակ չի թողնի։ Խոստովանում եմ,

, ապա մի՛ մոռանար հաղորդել ինձ ձեր հետապնդումների {արդյունքները} ՝ ռնգեղջյուրի համար, այդ ինձ չափազանց հետաքրքրու

ել եւ անցնել դեպի ծերությունը անհնար էր, ինչպե՞ս {արդյոք} պիտո է մեկնեինք մեզ այդ լեզուների ընթացքը. առնան

ցանես գերապատիվ Մատվեյ Խրիստոֆորիչ Երեցփոխյանից, {արդյոք} իմ ստրախավոր գրած նամակս ստացե՞լ է, թե ոչ եւ խնդ

55 հուլիսի 11 Մոսկվա [Հ. Գ. ] Խրկած դեղերս {արդյոք} ի՞նչ օգուտ տվին քեզ կամ թե գործ ածեցի՞ր, թե ոչ,

նչ վիճակի մեջ է այժմ, լա՞վ թե վատ, եւ եթե վատ, {արդյոք} ի՞նչ դիտավորություն ունիս այդ մասին: Պետրոս Ն

մեջ: Գայանե Նիկոլաեւնային շատ սիրով բարեւ. {արդյոք} ինչպե՞ս է նորա առողջությունը. եթե գաս, նորա մաս

ուրիշների հետ անախորժ դրության մեջ մտանելու: {Արդյոք} ի՞նչ ես անում այժմ, ի՞նչ վիճակի մեջ ես. մի չար

ratium-ը, որը ստացված է Չինաստանից: Չգիտեմ, կա {արդյոք} այստեղ, բայց Մոսկվայում անշուշտ կա. համենայն դե

դեռ առաջնակարգ նշանակություն ունի այն խնդիրը, թե {արդյոք} Նախիջեւանում նա կհասնի մինչեւ սերմ տալու աստիճան

մբ, կասկածի կայծ է գցում իմ մեջ. չե՞ն ցանկանում {արդյոք} նրանք եւ ա՛յդ փողերը քամու բերանը տալ՝ եկեղեցակա

պ, ես շարունակ ծախսեր եմ փաթաթում քո վզին, բայց {արդյոք} փող ունե՞ս. առանց այդ էլ ասում էիր, թե այստեղ ա

ում էիր, թե այստեղ արդեն պարտքեր ես արել: Տանից {արդյոք} ստացա՞ր եւ պարտքերն արդյոք վճարեցի՞ր: Խնդրում եմ

արտքեր ես արել: Տանից արդյոք ստացա՞ր եւ պարտքերն {արդյոք} վճարեցի՞ր: Խնդրում եմ չմոռանաս այդ մասին ինձ գրե

հնարավորության բավարարել ձեր երաժշտամոլությունը: {Արդյոք} ե՞րբ կլսեմ " Տրովատոր "-ից իմ սիրած երգը՝ Vivea

լի: Սիրելի եղբայր, հարցրու Անանիային, գիտե {արդյոք}, որ ես Մոսկվայում, Արբատի քաղաքամասում, նահանգ

նք հաճախ են լինում Մոսկվայում. Կարպովն ստացե՞լ է {արդյոք} քաղաքամասից եւ մերոնք իրենց հերթին վերցրե՞լ են ար

ոք քաղաքամասից եւ մերոնք իրենց հերթին վերցրե՞լ են {արդյոք} նրանից: Խնդրում եմ, որպեսզի քո նամակում իմ բոլո

րպ հանձն չեմ առնում բացատրել: Այդ նշանակո՞ւմ է, {արդյոք}, որ այդ պատճենների հիման վրա դիմում է արված կամ

դասել գնչուներից հետո: Խմբագրությանը հաճելի չէ՞ {արդյոք} համաձայնել, որ Եվրոպայում՝ Ռուսաստանում (Եվրոպ

չպես կցանկանար ապրել: Սիրելի եղբայր, ե՞րբ, {արդյոք}, մենք կտեսնվենք, որպեսզի ներկայի մասին խոսենք,

ու չես պատասխանել իմ հարցին, թե տանից ստացե՞լ ես {արդյոք} այն փողը, որի մասին գրել էիր, թե՞ ոչ: Պարզ է,

ս անգամ կբավարարես իմ ցանկությունը: Ստացե՞լ է {արդյոք} Հայրապետյանը նամակս, որ գրել էի Գ. Մ. Ալաջալյա

էր Հնդկաստան ուղարկել, եւ Հայրապետյանը ստացա՞վ, {արդյոք}, այն թղթերը, որ քեզ էի տվել. այս հարցը առաջնակ

՞ւ հատկապես Տիգրանյանին մերժեցին: Անանիան չգիտի՞ {արդյոք}: Երկսեռ բոլոր բարեկամներիս հայտնիր իմ հարգանք

, որտեղ մշտապես շամախեցիներ շատ են լինում: Չկա՞ն {արդյոք} մեր լեզվով գրական նորություններ, բացի պարբերական

ւ ոչ մի արդյունքի չենք հասնի: Չգիտեմ, կհաջողվի՞ {արդյոք} ինձ շուտով այդ ծրագիրն իրականացնելու հնարավորությ

եռագրի մասին՝ ուղարկեցի՞ր եւ մերոնք ստացե՞լ են, {արդյոք}: Բայց այդ մասին կխոսենք երեքշաբթի: Խնդրում եմ ա

Հ. Գ. Երիտասարդ Նազարյանցն այս ամառ կմտնի՞ {արդյոք} համալսարան: Նա վաղուց է խոստացել ինձ իր լուսանկա

ց չնայած դրան, նա դեռ հարկավոր է: Գիտությո՞ւն է {արդյոք} նա, - ինչպես պնդում են շատերը, - թե ոչ՝ ինչպես

հայտնի է " Dorema armeniaca " անունով, կարելի՞ է {արդյոք} գործածել իբրեւ անուշահոտություն: Անանիային խնդրո

, որ հաճախ գրի: Քո Միշել Հ. Գ. Կա՞ {արդյոք} ռուսերեն լեզվով շերամաբուծության պիտանի ու կարգին

ատասխանին: Հարցնել օդընտելացնողներից՝ կարելի՞ է {արդյոք} եւ ի՞նչ եղանակով օդընտելացնել Փոքր Ասիայի գխտորաբ

հավասար այդ շրջանառության գումարը: 3) Կարո՞ղ եք {արդյոք} որոշել Նախիջեւանի ձկնորսության տարեկան արժեքը: Ի

են այդ հռչակավոր վավերագիրը, լիազորվա՞ծ են եղել {արդյոք} հասարակության համախոսականով կատարելու այդ վավերագ

ու գոհ արդեն կատարված գործով եւ այլն, կարելի՞ էր {արդյոք} օրինական ճանաչել այն: Պարզ է, որ այդ անկարելի է

պարտապանը ճանաչվի պարտապան, բայց դա ապահովո՞ւմ է {արդյոք} հասարակության պահանջը: Նախ որ, ի հաշիվ իր պարտք

յոթ տարի տեւող քաշքշուկից հետո, պարտապանն ունի՞ {արդյոք} պահանջը բավարարելու կարողություն: Նա երեւի իր բո

ց, խնդրում եմ նրան՝ տեղեկանալ, լո՞ւյս չի տեսել {արդյոք} Բոկլի երկրորդ հատորի երկրորդ պրակը, Մակոլեյի երկ

որդ հատորը: Հարցնել նույնպես՝ լո՞ւյս է տեսել {արդյոք} Պրուդոնի " Պատերազմ եւ խաղաղություն " գրքի երկրոր

պես թերի եւ ի՞նչ՝ վերնագիր ունի: Գ. Չէ՞ կարելի {արդյոք} ասորերենը հայերենից թարգմանված ենթադրել, եթե իսպ

րատ, ձեզ կպատմեն այդ մկրատը գործածող կնոջ ամբողջ {արդուզարդի}, նրա գլխասարքի մասին: Ինչո՞ւ եք ծիծաղում: Այո՛

Արժանի որդիք, Չեն մեռած հայեր, Կան {արդուն} ոգիք. Միւս անգամ հողմդ Խըփէ դրօշակին

ի՛նչ աղբիւրից յառաջանում էին դոքա եւ թէ կարելի՞ է {արդօք} մինչեւ այդ աստիճան անարգել իւր անձը: Մեզ շատ անգ

ր ազգության մերոյ արձագանս տան ի սիրտս մեր լցեալս {արեամբ}: Եւ ո՞ր ընդարմացեալ սիրտ, ո՞ր սալացեալ խիղ

ւթիւն բարոյական՝ ընդ նմին եւ նուիրական անօթոցս, {արեամբ} չափ ճգնի անձնիւր յանդամոց լուսաւորեալ ազգաց:

եհափառութեան Ձերում եղանակ բանիցս. սիրտ մեր լցաւ {արեամբ} ի տեսանել աչօք բացօք զպատիւ եւ զփառս ազգի մերոյ ե

ութեան այնորիկ, որ զէնաւ ընդ մեր ի սեղան խաչին, {արեամբ} իւրով սրբէ ալ զուխտն կտակին։ Պապական եկեղեցին,

ընդունի՞ զայլ հիմն, քան զոր եդ Յիսուս Քրիստոս, {արեամբ} իւրով զդաշն ուխտին վաւերացուցեալ. միթե մե՞ծ ճանա

ապարտեա՛լ սկզբանց, որք զազատութիւն ազգաց, դնեալ {արեամբ} Յիսուսի Քրիստոսի, խլեալ ՚ի նոցանէ, պնդեցին ի զա

ք ախտի, ժպրհիցի քակեալ զցանկ դաշինն կռելոյ բանիւ {արեամբ} մարդացելոյն վասն մեր Աստծոյ, այնպիսին վերջանայ,

իստ ՚ի շղթայս ահագին, Կաշկանդեցաւ իմ հանդէպ {արեամբ} անմեղ Անդրանիկին։ Տի՝ եւ սրբոց երախան ՚ի խոր վհ

է նորա համար թափել վերջին արիւնը Ու թշնամեաց {արեամբ} ներկել իւրեանց հագի սեւ շորը: Արեւմո

րունի մարդու... այս իմ պիղծ ձեռներ Թաթաւեց {արեամբ} այս չոքած ընկեր. Վա՛յ իմ տարաբաղդ գլխին յա

Մէք սարսափում ենք այս տողերը գրելով, որովհետեւ {արեամբ} չափ յարգում ենք մարդկային ազատութիւնը եւ իրաւունք

ափ յագեցուցին զսովալլուկ Հռովմէական քաղց Հայկական {արեամբ}: Տեսցեն պատուելի հայրենակիցք մեր եւ մի յուսասցին

րուած ածխածին արիւնի մէջ, դորանից պիտի յառաջանար {արեան} թանձրութիւն, շնչառութեան ստիպանք եւ կարճութիւն:

ո՛վ համախոհք եւ գիշատիչքդ Հայկեան սեռին, անմեղաց {արեան} շոգին Աստուծոյ կենդանւոյն առջեւն ելած " բնակութեա

ր: Ուրիշների փորձերից, որ փորձողներին արժում են {արեան} ծովեր եւ որ բոլորովին ձրի ներկայանում են մեզ, իբ

նորա ի ստրկութենէ, որդեգրել զմարդիկ Հօր, ի ձեռն {արեան} իւրոյ պարգեւելով զազատութիւն հոգւոց եւ մտաց, այլ

Խորհուրդով պատարագին, նուիրմամբ մարմնոյ իւրոյ եւ {արեան}, դադարեցոյց Քրիստոս զհեղումն անասնական արեան հնո

եւ արեան, դադարեցոյց Քրիստոս զհեղումն անասնական {արեան} հնոյ ուխտին, եւ կարգեաց զանարիւն պատարագն ըստ Մե

ացին մեջ ալ ամբողջ Քրիստոս է, եւ մէկ կաթիլ սուրբ {արեան} մեջ ալ ամբողջ Քրիստոս է մարմնով, հոգւով եւ Աստու

իր ձեռներդ Յուդայի Թաթաւել մի մեծ մարդու մէջ {արեան} "։ Այս խիստ ընթացքը յանկարծ հանդարտեց

ատեան քաշելով Մարկոսին մահի մատնէ, Եթէ արիւն ընդ {արեան}, ակն ընդ ական սկզբունքը չլինի, ուրիշ աղբիւր չկա

աց՝ գինք են անդուլ ճգանց, կամ թէ լաւ ասե՝ գինք {արեան}. իսկ Հայք ի հարկէ ծայրագոյն պակասամտութեամբ մտած

րի աղաղակը, ներս վազեցին եւ, տեսանելով թագաւորը {արեան} մէջ թաւալուած, իսկ աբեղայն՝ կանգնած նորա մօտ ար

. Թէ որ կ՚ուզես արեգակը կեանք է, կեանքը ` {արեգակ}, Մին էլ կտրեց ճառագայթը, մտաւ յանկարծ ամպ

նից: Հիւսիսը մի տխուր աշխարհ է, նոյն ինքը՝ {արեգակը}, տեսանելով այդ աշխարհի անհամբոյր բնաւորութիւնը,

ձրեւ, լուաց հազար գերեզման. Թէ որ կ՚ուզես {արեգակը} կեանք է, կեանքը ` արեգակ, Մին էլ կտրեց ճա

պարզ երեսի գիշերային բիւրաւոր անձեր կանթեղները: {Արեգակը} հսկայաձեւ ելանելով հորիզոնի մշտնջենաւոր կամարի վե

եւ սեւ ամպերն առ փոքր փոքր սկսան ցանուցիր լինել: {Արեգակը} դուրս գալով ամպերի տակից, լուսաւորեց երկնքի երես

ի գերեզմանի վերայով հազարաւոր անգամ ահա կատարել է {արեգակը} իւր տարեկան շրջանառութիւնը. ինձ հարկաւոր չէ քո բ

Ծայրակարմիր հորիզոնում այս երեկոյ խաղացին {Արեգակի} ճառագայթքը, զուարճացաւ քո հոգին. Էգուց կա

ն ամենայն տարի աշխարհի երեսին պատահելու գործերը, {արեգակի} եւ լուսնի խաւարումը՝ իւրեանց գուշակութեններով,

լուսից յետոյ սկսում էր արեւելքը վարդագոյն վառուիլ {արեգակի} առաջին ճառագայթներից: Շիջանում էին այնուհետեւ եր

առաստաղի վերայ, տեսաւ մի ծակ, որից անցանում էին {արեգակի} ճառագայթքը, երբ նա մայրն էր մտնում: Իսկոյն

անդադար անձրեւի տակ մնալով հալուեցան, եւ յետոյ, {արեգակի} ջերմութիւնից շոգիանալով, դէպի ամպը բարձրացան:

ւնակում է իւր մէջ այդ կոնդակը, չեն կարող անցանել {արեգակի} ճառագայթքը, որ անհանգիստ առնէին իմ աչքերը:

ն, թէ քանի՞ ժամանակում կատարում է նա իւր ընթացքը {արեգակի} չորս կողմով: Ֆրաունհոֆերի հեռադիտակը գտանուելուց

անաւոր էակի մէջ կեանք եւ շարժողութիւն, արդեօ՞ք, {արեգակի} տարեկան շրջանառութիւնքը ազդեցութիւն ունէին այդ գի

առաւօտ ինձ համար այլ կը լինի, Ինչո՞ւ չքնաղ {արեգակին} բարեաւ մնա՛ս չասացի: Ա՛խ դու, թո՛յլ մարդ

րապարտ մինչ ընդ մահ երկիր դողայր լայնատարր, {Արեգն} ընդ իս լուսափիւռ խոր համակէր ՚ի խաւար։ Մինչ զվեր

ն այստեղ բերելովս, այդ ես բարի սրտով եւ խորհրդով {արել} եմ, բայց եթե այդ ձեզ կամ քրոջս ցավ է եղել, եղբա

ես գիտեի քո մեծահոգությունը, վասն որոյ եւ այնպես {արել} էի. եւ շատ եւ անչափ շնորհակալ եմ եւ քաջալերվում

", օրագրի եւ վերջապես սրբազանի գործերը այնպես են {արել} իմ դրությունը, որ համարյա թե ամեն րոպես հաշված է

րը: Ստորագրողների անունը, ինչպես պ. Նազարյանցը {արել} է, եթե կամենան, կդնեմ գրքի ճակատումը: Ուրիշ

այց եղբայր, ինչո՞ւ եք բարկանում իմ վերա, ինչ եմ {արել} ես. եթե առաջ չեմ հայտնել իմ վիճակի մասին (երեւի

բան մնացե՞լ է, ովի՞ ձեռքում կամ ո՞ւր եւ ի՞նչ են {արել} տարեկան եկամուտքը կամ մյուս կտակների զորությամբ ա

անց այդ էլ ասում էիր, թե այստեղ արդեն պարտքեր ես {արել}: Տանից արդյոք ստացա՞ր եւ պարտքերն արդյոք վճարեցի

ն փիլիսոփայությունը բավականաչափ առաջադիմություն է {արել} եւ այլն"։ Այնուհետեւ, որ " յուրաքանչյուր հասար

ռնալ New-York Heralde-ը, որտեղ ջարդ ու փշուր էին {արել} այդ կեղծ առաքյալներին: 1861-62 թվականների Times-

ք է ճշմարտությունն ասել Անգլիայի վերաբերյալ. այդ {արել} է քառասնական թվականներին Թուրքիայում դեսպան եղած

ստված, որ ամեն մեկն այնքան աներ, որքան ես արդեն {արել} եմ այդ շատ օգտակար ընկերության համար, որին համակ

անհրաժեշտ է, որպեսզի նա չկարծի, թե եղբայրս այդ {արել} է իմ ներշնչմամբ եւ որ, միանգամ ընդմիշտ հավատացած

զանից պակաս չեն խնամում, եւ ես, համենայն դեպս, {արել} եմ նաեւ իմ կարգադրությունները: Երբ ես կգամ,

Ցուրտերը, պոռան խըյամեթները 10 օր է խափաթմիշ {արել} են ինձի, տանը մեռելկոխ նստիլ իմ, դուրսը մարդ մա

անուի վարժարանի մէջ կրօնական դաստիարակ: Նոքա չեն {արել} այս եւ չեն առնելու. ապա եթէ Հայոց ազգը յայտնէ իւ

- Խօսքս այն չէ, - պատասխանում է Բէգզադէն, - {արել} է կամ չէ արել, այլ այսքան միայն գիտեմ, որ արծաթ

ն չէ, - պատասխանում է Բէգզադէն, - արել է կամ չէ {արել}, այլ այսքան միայն գիտեմ, որ արծաթս կորած է:

լով նորան 5 մանէթ, ասում է, թէ կարգադրութիւն էր {արել} նորա մասին: Երբ տղան մի փոքր հանդարտել էր, Բէգզ

ուրախութիւնը, ըստ որում, Հայութիւնը մի քայլափոխ {արել} է արդէն: Թշնամութիւնքը չունին այն զօրութիւնը

ւ գրքի մէջ, դառնում ենք դէպի երկրորդ խնդիրը, որ {արել} էին մեզանից: §2. Երբ առաջին անգամ դուրս երե

դաբաշեւը, ըստ որում, ինչպէս մի ժամանակ առակ էին {արել} Թիւրքիայի Հայերը, " արտաքին թշնամանք չէ, այլ նե

ղաքում, քեզ տրուած հողը, որի վերայ շինութիւն թէ {արել} ես եւ թէ ոչ, ազատ ես, կամեցածիդ պէս, գրաւ դնել

կանք եւրոպական ձեռագործի առեւտուրը սովորութիւն են {արել} ինքեանց: Այո՛, սովորութիւն է այս, բայց այն աստ

ւին իրաւունքի անունով խօսում է իմ հետ. " Ի՛նչ ես {արել}, որ ես համակրութիւն ցոյց տամ քեզ, որ ես խոստովա

մի է՞լ խօսենք, երբ հրապարակում Պարսիկը առակ {արել} է Հային. " Եթէ Ասորու նման աշխարհում Չ

յ, թէ վեհափառ կաթողիկոսը ընծայի ընդունելութիւն է {արել} Այվազին: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրու

նք, որ մի հեղինակ խորհրդով կամ պատահմամբ զանց էր {արել} ։ Եւ արդեօք այդպիսի իրողութիւնների հանդէս գալը կր

զարդած մարդահաճութեան յիշատակարանով կամ արձանով, {արել} է մի այսպիսի վերտառութիւն. Թէպէտ դարեր շատ

Դիցո՛ւք թէ նա կարծում էր, թէ պապը անիրաւութիւն է {արել} նորան, որ չէ դատապարտել այնպէս, ինչպէս կը պահան

որ մարդուս մտքից անգամ չէ անցանելու, այդ բոլորը {արել} է սա. իւր կեանքը մինչեւ ցայսօր զեխութեան եւ շուա

պրոս եւ այնտեղ մեռաւ: Ինքը ի՞նչ բան ասես, որ չէ {արել}. յառաջ, հոգեւոր ծառայութեան մէջ մտաւ: Երբ

ով եւ լուսափայլէ վաստակը իր քարոզութեան, որ առաջ {արել} էր նոցա մէջ, որպէսզի չարախօս մարդոց լեզուն կարճա

յայտնի է, պ. Էմինը, հրատարակելով այս Թուղթը, {արել} է, նախ՝ մի քանի սրբագրութիւնք, երկրորդ՝ գրել

ած եւ շուարած որդիքս։ Այս պատուական մարդը միտք է {արել}, որ Փարպեցու Պատմութեան քամակում դնէ եւ նորա այս

վ նորա ուսումնական գործունէութեան վերայ՝ հարց էր {արել}, թէ ունի՞ արդեօք յառաջադէմ աշակերտներ։ Երբ լսել

նիւթերով որ այժմ բաղկացնում են այս մետալը, փորձ {արել} էիր, ինչո՞ւ ապա այն ժամանակ չյաջողուեցաւ ու այժմ

կաթից, եւ թէ ո՛ւր, կամ ի՛նչ բանի համար ծախք էր {արել}: - Ոչխարը անբան անասուն է. բայց ժողովուրդը

եան պատճառով դուրս էք եկել ման գալու, շատ լաւ էք {արել}: Միմիայն երջանկութիւն, որ կայ մեր քաղաքում, օդ

պատճառով, չկամենալով կատարել ձեր խոստմունքը, որ {արել} էիք ձեր փեսային, հարկադրել էք նորան հեռանալ ձեր

տանի Յիսուսեանները ներս ընդունելու վերայ, զանց էր {արել} պատմե՛լ, թէ ինչ հետեւանք ունեցաւ այս ընդունելութի

անակաւոր կերպով քահանայութիւնը լռեցնելու, ինչպէս {արել} է Կրօնական ժողովը, ոչ միայն քահանայութենից իսպառ

, ոչ միայն քահանայութենից իսպառ զրկելու, որ չէր {արել} յիշեալ ժողովը, եւ որի թողածը կատարեց Մեղուն, դո

նել նորա ապագայ ասպարիզում, մանաւանդ եթէ ուխտ չէ {արել} միշտ Աշտարակի լեզուով գրելու։ Թէեւ ճշմարտութեան

իւնը եւ արտաբերութեան հեշտութիւնը մեծ քայլափոխ են {արել} ։ Մենք բաւական նիւթ պատրաստել ենք, որ վերաբերվու

է... Այլ թէ սորանից յետոյ էլ ի՛նչ է {արել}, այդ միտքս չէ, միայն լաւ գիտեմ, որ մի քանի տող

: Մենք, թէեւ այդ վերլուծութիւնը մեր մտքում արդէն {արել} ենք, բայց այստեղ աւելորդ համարեցինք մեր ընթերցող

էմ կային բաներ, որ ուսումնական գերմանացին զանց է {արել} մէջ բերել եւ մի քանի բանի էլ զուր հանդէս տուել:

էր բարձի վրայ, - առանց եար քուն չի գալիս: Ոչխարն {արել} եմ բակը, - դէմ տուել սելի ակը, Ով իմ սիրածը առնի

ամների դէպի իրեար ունենալու եղբայրական եւ հարազատ {արենակցութեան} սէրը այնքան ծանր կշիռ, այնքան մեծ արժէք ունի իմ

լ յաւիտեանս, զի ո՛չ սըտեմ։ 'Ի Դամասկոս ազգապետն {Արետա՛յ} արքայի պահէր զքաղաքն Դամասկացոց ունել զիս. եւ ըն

մակը ամսույս 19-ից, հասանելով ինձ 27-ին, հայտնի {արեց} Ձեր խորհուրդները եւ որոշմունքը Հնդկաստանի ազգային

փեցին իւրեանց աչքերով: - Ո՞վ ես դու, - հարց {արեց} Շամիլը բաւական քաղաքավարութեամբ: - Հայ եմ,

զդի շանթը դէպուղիղ գլխիս վերայ: - Հը՛մ... - {արեց} Շամիլը, - ձեր կրօնը, կորստական լինելով, պիտոյ

երայ, որ կանգնած էր նորա առաջեւ: - Հը՛մ, - {արեց} Շամիլը, - դու ուրախ կը լինէիր, որ ես իմ ձեռքով

իջոց քննեցինք այն տպաւորութիւնքը, որ այդ գրուածը {արեց} հասարակութեան վերայ, եւ տեսանելով, որ ժողովուրդ

փումը կանաչ խոտի վերայ: Խօսակցութեան թելը նա բաց {արեց}, եւ ինձ հարցրեց այսպէս: Ո՛վ ես դու, անծանօթ բա

Հռոմի պապը մի ժամանակ ժողովրդի ձեռնտուութեամբ բաց {արեց} մի մետաքսի գործարան, որի արդիւնքը պէտք է գործ դր

սոքա այնպէս անարժան մարդիկ էին: Նա լաւ խորհրդով {արեց}, բայց սոքա, որ անհարազատ գտանուեցան, նա ի՞նչ մ

յետոյ դարձաւ դէպի իւր Բէհեղզեբուղ վէզիրը եւ հարց {արեց} օրական կարգի մասին: Վէզիրը յայտնեց, թէ այն օրին

երը: - Եւ զի՞նչ արդէօք գործեցի... - հարց {արեց} կէտադիրը անհանգստութեամբ: - Անզգա՛մ... եւ

ռացող ջրի մէջ: - Ի՞նչ բանի վերայ ես, - հարց {արեց} սատանան: Այս հարցմունքին պատասխան չեկաւ: Ս

ելով Լուկուլլոսի դէմքի փոփոխութիւնը, իսկոյն հարց {արեց}. - Ի՞նչ լուր է այդ, ի՛նչ ամբոխ է, ի՛նչ խռո

րեւելի դիպլոմատ է: - Ի՞նչ նոր բան կայ, հարց {արեց} դժոխքի թագաւորը, ինչպէ՞ս են քեզ յանձնած գործերը

արկոսը քնաթաթախ բացեց աչքերը եւ երեսը շփելով հարց {արեց} քնից վեր կացած աղախնու ներս մտանելու պատճառը: Այ

ածը: - Մա՞րդն է գերազանց, թէ փայտը, - հարց {արեց} նա: - Այդ ի՞նչ տարակուսելի բան է: - Տնա

անձը սատանայական փորձանքների երեսից, յետոյ հարց {արեց} ծառայից, թէ վաղո՛ւց է արդէն, որ նորա պարոնը գնա

ը, առաւել եւ առաւել զօրացաւ իմ մէջ, որ հալումաշ {արեց} ինձ. թւում էր, թէ մի վէրք գոյացել էր սրտումս եւ

ր, միթէ՛ ինքը չունի՞ այդչափ կարողութիւն, - հարց {արեց} պ. Մարկոսը: - Նա մօտ երկու հազար մանէթ արծա

այս հարցմունքին, աչքով միայն ստորասաբար նշանացի {արեց}. նորա ինքնաբաւականութիւնը երեւեցաւ եւ դէմքի ուրա

արդաց տակի գրերը... - Չկամի՞ք ծխել, - հարց {արեց} պ. Շաքարեանցը: - Ին՞չ է հարցանում այս մարդը

Ե․ - Ին՞չ մարդիկ միտք ունիք հրաւիրել, - հարց {արեց} Մանթուխեանցը: - Ահա ցուցակը, - պատասխանեց պ

մեր ազգը ստանայ եւրոպական լուսաւորութիւն, - հարց {արեց} պ. Մարկոսը: - Սատանան գիտէ նորա խորհուրդը․

չմեռանի, ստրկութիւնը չէ ծնանում: - Նա հարց {արեց} ինձանից, թէ փո՞քր բաներ կան բնութեան օրէնքների վ

եա թէ ոչինչ եմ: - Ի՞նչ բաներ են ապա, - հարց {արեց} Մանթուխեանցը: - Ոսկին, որ առաջին անգամ այդք

լ բան չունէր... - Ապա ժողովուրդը՞, - հարց {արեց} կոմս էմմանուէլը: - Հը՛մ, ժողովրդին ի՛նչ. ե

ը: - Ինչպէ՞ս. դուք գիտէք եւ անունը, - հարց {արեց} տիրացուն, - դուք ճանաչու՞մ էք նորան: - Այո՜

ւստի՛ գիտէր, որ ձեր տանը կայ ֆրանսիագէտ, - հարց {արեց} կոմս էմմանուէլը. - այս շատ զարմանալի բան է, յան

կարելի, - ասաց իսկոյն Մահտեսի Թսվմասը եւ նշանացի {արեց} դստերը, որ մօտ գնայ ֆօրտօպիանին: Օրիորդ Մար

աբաւական ժպիտ: - Բայց ասացէք խնդրեմ, - հարց {արեց} կոմսը, - ի՛նչ ոտանաւոր է այդ եւ ովի՛ շինած:

ողջունատուութենից յետոյ, պ. Յովնաթանեանցը հարց {արեց}. - Ինչպէ՛ս գտաք: - Չէ կարելի գովել, - պատա

ակատարը: - Ի՛նչ շինեցիք գործարանում, - հարց {արեց} պ. Յովնաթանեանցը: - Ինչպէս հրամայել էիք,

ցած ծառայութեան վարձը: - Ինչո՛ւ ես եկել, - հարց {արեց} պ. Յովնաթանեանցը: -Պարոն, - պատասխանեց ծա

յսօր, վաւերացուցա՞ծ է օրէնքի զօրութեամբ, - հարց {արեց} պ. Յովնաթանեանցը: - Այո՛, - պատասխանեց գոր

Թիւթիւնճի-օղլուին խօսելու, ինչպէս եւ այս երեկոյ {արեց}, հարցանելով մահի ինչութիւնը, դեռ կարելի է, որ

տուած բարի դուռ բանայ քեզ: Մանուշակը նշանացի {արեց} աղքատին, որ կանգնի ու չգնայ, իսկ ինքը վազեց խոհ

ինչպէ՞ս խորամանկ պառաւ էր, այնպիսի հարցմունքներ {արեց}, որ չկարողացայ պատասխան տալ: Մանուշակը դողու

եան մէջ: - Ի՞նչ պատահեց քեզ, սիրական, - հարց {արեց} Շահումեանցը: - Ես... Ես... ինքս եւս չգի

աղուած է Ս. Լազարու վանքի եկեղեցու մէջ։ Մխիթարը {արեց}, ինչ որ կարողացաւ եւ ինչպէս միայն հնար էր նորան

տահեց նորան մի Մաւր, որի հետ սա կրօնական վէճ բաց {արեց} ։ Մաւրը, չ'ընդունելով Իգնատիոսի ասածները, թողեց

ուռի մէջ Լայենէզը, որ արդէն քահանայ էր, պատարագ {արեց}, եւ պատարագից յետոյ բոլոր ընկերքը երդում կերան հ

մ էին Իգնատիոսի վերայ, եւ բացի այն ուխտերից, որ {արեց} Իգնատիոսը, նոքա յաւելացուցին մի այլեւս ուխտ, այ

րոնք Յիսուսեանների սովորական գործիքներն էին, բաց {արեց} Ասիայի հեռաւոր կողմերում արձակ ճանապարհ Կարգի անդ

ոս։ Պապը, իբրեւ փոխարէն այն բարերարութեանը, որ {արեց}, պահանջում էր նորընծայ Կարդինալից, որ հարկադրէ

ձաւ նորան։ Լուդովիկոսը սկսած այն պատերազմից, որ {արեց} Սպանիայի ժառանգութեան համար, օրէ օր կորցրեց իւր

նց, ովքեր որ կաթողիկոս էին ընտրել իրեն, աչքաթող {արեց} ազգի եւ ռուս կառավարութեան ընդհանուր շահը. նա պէ

, այսպէս առնենք կամ այնպէս առնենք ", ինչ կամիք, {արեցէ՛ք} սիրելիս, եւ մեք հոգւով չափ ուրախ կը լինինք ձեր յ

ս իրողութիւնը հեռի չէ այժմուս. սիրով բարեաւ մնա՛ {արեցէք} ձեր ծնող խաւարի հետ, մռայլապատի՛ւ օբսկուրանտներ

վերայ հազիւ գտանուին մի երկու ճիռ։ - Ճռաքաղ {արեցէք}, մնացորդը քաղցր է լինում, ասում է առակը, գոնէ

րկար աշխատութենից յետոյ: - Հրամեցէ՛ք, անուշ {արեցէք}: Այս ասելով պ. Շաքարեանցը լցրեց արաղը մի բաժակի

քա ուսումնական բաներ են եւ դուք ձեր մէջ ինչ կամիք {արեցէք}, մեզ չեն վերաբերւում սոքա: Կոմսը կամէր մի բ

մի այդպիսի տուն հայկական անշէն անապատի մէջ, հարց {արեցի} Պ. Իսահակեանցին, թէ ո՞ւր էր այդ տունը, որին պա

ւ համար: - Ի՞նչ կայ այդ կապոցի մէջ, - հարց {արեցի} ես: - Չգիտեմ, - պատասխանեց խորհրդական ծանօթ

դէպի երկինք տարածանելով, արտասուալից աչքով աղօթք {արեցի} այսպէս. " Սիրով խաչիդ, դառն վշտիս արիաբար

ուն, - դուք ներեցէ՛ք ինձ, որ ես այսպէս անհանգիստ {արեցի} ձեզ, ես չգիտէի... - Ի՞նչ անհանգստութիւն է

- Դա մի՛ բարկանար իմ վերայ, որ այդպէս հարցմունք {արեցի}. ես ունիմ մի հիմնաւոր պատճառ. այս է, թէ ես նայ

, ինչպէս դուք Ապրել էիք ձեր կեանքում. - Թոռներն {արեցին} հարցմունք: " Ո՛հ զաւակներս, այդ մասն է Կին մար

դուք Ապրել էիք ձեր կեանքում, - Թոռներն {արեցին} հարցմունք: " Ո՛հ, զաւակներս, այդ մ

, որովհետեւ երկու շաբաթից յետոյ, նորան եւս դուրս {արեցին} գործարանից: Այս կարդինալի խորամանկութիւնն էր, ո

էր մի բան ասել, բայց մօտի կանգնած դեւերը նշանացի {արեցին} նորան, թէ մինչեւ ինքը սատանան չհարցանէ, չէ կարե

որ նա մի անտանելի մարդ է: - Ինչո՛վ, - հարց {արեցին} բարեկամքը: - Ամենայն բանով... նա խելագա՜ր

սեց պ. Մարկոսը: - Այդ ինչ խորհրդով, - հարց {արեցին} բարեկամքը: - Ո՛ր տեղում կարելի է խայտառակել

ձեռքին, յարձակուեցան Կլեմանի վերայ եւ կտոր կտոր {արեցին} նորան նոյն րոպէին։ Յակոբ-Կլեմանը ժամանակ չ'գտաւ

ենք, չենք տեսնում այս բանը, Թէ ինչ որ մենք {արեցինք}, կ՚անէ եւ մեր ընկերը. Նա եւս մեզ կը մոռնայ

կոյն կատարէին նորա հրամանը: Շատ խօսակցութիւնք {արեցինք} այնտեղ, ճաշ կերանք, չէր կամենում երկար ժամանակ

ությունը: Իմ առողջությունը վատ չէ. այսօր չնայած {արեւ} է, բայց որովհետեւ սառնամանիք էլ է, դուրս չեմ գա

եք հազար մանէթ ջուրը կը դնեմ, որ քո Յիշատակարանդ {արեւ} չտեսանէ... Ինձ Բէգզադէ են ասում: - Թող եւ Շ

գլուխ յօժարում ես զուր տեղը չքացնել Յիշատակարանիս {արեւ} ցոյց չտալու համար, մի՞թէ պարծանք չէր քեզ եւ քո բ

արձ, Արարածները համբուն - Նրա ձեռքով ստեղծուած ` {Արեւ}, լուսին եւ աստղեր, Մեղմ երեկոյ, առաւօտ, Խաղաղ

ր իւր աղօթքը Լինի դիւրալուր, Տեսնէ քո {արեւ}, Շնչէ քո զեփիւռ։ Մարտի 2, 1855

շատ գաղտնիք. Եղան խելքեր, որ չափեցին {Արեւ}, աստղեր ու երկինք, Եղան, որ խոր իջան երկ

այն օրագրերը, որ սորայ եռանդագին հոգացողութեամբ {արեւ} են տեսանում այժմ: Սա թէպէտ այժմ անպատուութեան մէ

շատ կան, ջրհոր փորել, տանը մնացած աղջիկ լոյս ու {արեւ} հանել, տօնի, զատկի աղքատներին հանդերձ բաժանել:

պարտաւորին որդիք Հայաստանի ցորչափ կանն, եւ մինչ {արեւ} լուսաւորէ զնոսա յանզուգական բարերարս իւրեանց համա

տասխանեցին, թէ առանց ծառի էլ մոծակի ձեռքից օր ու {արեւ} չունին. ծառն էլ որ տնկեն, էլ մօտ գնալ չի լինի:

եւ գունաթափ լոյսը ընդունել որպէս ապագայի հրաշափառ {արեւ} լուսի կարապետը։ Չկա՞յ այս։ Բուեր եկէք, եկէք,

յց եւ շատ անգամ հիւսիսի ցուրտը պաղեցնում է նորանց {արեւագալից} յառաջ... Նայելով մեր ներկայ վիճակին՝ մեր մխ

բոլոր վաճառական շոգենաւերը: Այնտեղ գիշերեցինք եւ {արեւածագին} ճանապարհ ընկանք միեւնոյն յաջողութեամբ, միեւնոյն

կամ թէ պիտի լինէր, եթէ նորա շրջապատը ընդարձակ եւ {արեւակէզ} դաշտ եղած չլինէր: Ձիւնական գօտին Մեքսիկայի Անագո

ենական կամ նվիրական երգեր, որովհետեւ դիցապաշտք, {արեւապաշտք} եւ կրակապաշտք էին, իսկ ինքն ըստ ինքյան դիցաբանու

լոյ զի իմաստութեամբ գործեն, իսկ ազգ մեր մանաւանդ {Արեւելեայք}, մտօք զօրաւոր, ո՛չ իրաւունս գիտեն եւ ո՛չ զիմաստ

երական Սանկտ Պետերբուրգեան համալսարանի զկանդիտատն {արեւելեան} լեզուագիտութեան զպարոն Միքայէլ Նալբանդեանց եւ զառ

: Գարունը բաւական շուտ սկսեց այստեղ: Հիւսիսային {արեւելեան} մրրիկները խռովում են անդադար Սեւ ծովի տարածութիւն

ստոս ամիսների մէջ կամ երբ երկար ժամանակ փչում էին {արեւելեան} քամիները, որովհետեւ խափան է լինում մինչեւ անգամ

առաժից, ոչ շատ հեռի գետի ափից՝ քաղաքի հարաւային {արեւելեան} կողմից: Քաղաքը մերկ է ծառաստանից. ոչ թէ միա

ա՛մ իւր իրաւասութեան տակը գտնուող քահանայքն (ըստ {արեւելեան} սովորութեան) ամուսնացնէ, կա՛մ անոնց համար վանք

այս գործը, որչափ որ կարելի է դիմանալ: Եկաւ {արեւելեան} պատերազմը, կառավարութիւնը ընկաւ պարտքի մէջ, ժող

եւ հարազատ մարդ ընտրէ իւր միջից եւ ուղարկել նորան {արեւելեան} Հնդկաստան օրինաւոր վերադասութիւն գործելու համար:

ւն եւ հինգ հազար ռուփի սքայ. եւ այս տանս սահմանն {արեւելեան} կողմն է նեղ եւ անելք քուչայ. հարաւային կողմն է լ

, եւ ո՛չ բնաւ տարակուսել: Ըստ աստուածաբանութեան {Արեւելեան} եկեղեցւոյ, որ հիմնի ՚ի թուաբերութիւն եօթանասնից

վազովսքին ՚ի քաւարանն պապական, զոր, ո՛չ ընդունի {Արեւելեան} եկեղեցին, որոշակի խոստովանելով զերկուս կայարանս

դի տեառն իւրեանց եւ այլն եւ այլն: Խոստովանութիւն {Արեւելեան} եկեղեցւոյ զտեղեաց հոգւոց, հիմնի ՚ի պարզիմաց բանս

պապականք, եւ զարդիս ընդունի միայն Այվազովսքին: {Արեւելեան} եկեղեցին, եւ մասն Արեւմտեան եկեղեցւոյ միշտ հերքե

ագիրները մի երկու տող գրեցին մեր մասին, մանաւանդ {արեւելեան} միանգամայն եւ նահապետական հիւրասիրութենից շարժու

պալատին, որ գուցէ ընկնում էր եկեղեցու հարաւային {արեւելեան} կողմը, ըստ որում՝ այդ կողմից փակուած մի դուռ մի

մի կաթսայից լցրեց, դարձեալ աւազանի մէջ, մաքուր {արեւելեան} նաւթ, որ գործ է ածում ղահուէի տեղ, եւ միւս կաթս

կան եռանկիւնի կամար, առանց սորան չէ կարելի գամել {արեւելեան} փոքրիկ դռնակը, եւ երթեւեկ առնել քամակի կողմից շո

իման վերայ գուշակում էին նոցա համար գալոց օրերը: {Արեւելեան} ազգերը, շատ անձնատուր եղած լինելով երեւակայութեա

ն, անցաւ դէպի եկեղեցու սեղանի քամակը, այսինքն, {արեւելեան} կողմը. այստեղ տեսաւ նա մի կենդանի էակ. բայց եւ

ւ նոր խորհուրդ աւետարանել Թուրքերին եւ առ հասարակ {արեւելեան} ազգերին։ Նորա անսանձ երեւակայութիւնը փոքր առ փոք

իւետի բարեկամ), Անտիոքի Եպիսկոպոսի պատուանունով {արեւելեան} Հնդկաստան եւ Չինաստան ուղարկեց, որ քննէ Յիսուսեա

V. 4. Հայր Լետելիէն ինքնակամ փոխում էր {Արեւելեան} Հնդկաստանի Ֆրանսիացոց պատկանեալ մասերի մէջ նահանգ

եր Թուրքիայում ծանրացած աղաղակող անկարգութիւնները {Արեւելեան} պատերազմից յետոյ ծայրայեղութեան հասան: Սրա գլխաւ

չէր բռնում է ինքնիշխանութիւնը, այս բառի լիակատար {արեւելեան} իմաստով: Եկեղեցական եւ վանական եկամուտները, կամ

կարծում էինք, թե այդ հատվածները դուրս են եկած " {Արեւելեաց} " գրքից, որ Թովմ. Արծր. հիշում է պարզապես, այ

, որ Թովմ. Արծր. հիշում է պարզապես, այսինքն " {Արեւելեաց} " գիրքը, բայց վերջը մեջ բերած Ձեր բանքը դղրդեցին

անդակում է Ս. Շմավոնի վարքը եւ ներբող ի " Վկայսն {Արեւելից} "։ Ազդարարության մեջ ասվում է... " Կամ զողբս

րության մեջ ասվում է... " Կամ զողբս ի " Վկայսն {Արեւելից} ", որոյ հեղինակ ասորի անշուշտ " եւ այլն: Եվ ծան

նելւոյն Աբրահամու Խոստովանողին ասացեալ ի " Վկայսն {Արեւելից} "։ Ուրիշ " Ճառընտիրների " մեջ եւս նույն ողբի զան

մաւ. այլ այր մի Անատօլ անուն, որ էր նորա սպարապետ {արեւելից}, առաքեաց առ նա բազում գանձիւք։ Եւ արք Պարսիկք, որ

դ աստիճանին, գիտե ինչպես հայոց, նույնպես եւ այլ {արեւելյան} լեզուները եւ այժմ վարժապետ է նույն ճեմարանի մեջ:

մ է հրեաների ձգտումը զարգացմամբ ավելի բարձր լինել {արեւելյան} մյուս ժողովուրդներից: Լավ չեմ հիշում, թե ով

ւթյան 15 աստիճան գիծերով, պիտի հառաջ խաղանք դեպի {արեւելք} մինչեւ 105 աստիճան երկայնության, դարձյալ ցած իջա

, որ հեղինակի եւ Սուրբ Սահակի մէջ կան 1400 տարի, {արեւելք} ու արեւմուտք, երկինք ու երկիր, սար ու ձոր... Ա

որ քանի մի ժամանակ սորանից յառաջ, հրատարակելով " {Արեւելք} " անուն օրագիր (խափանուած մի Հայ ճիզուիթի դարանա

ուար էր, Զգուշացի՛ր, բազմամարդ ու կարող է {Արեւելք} "։ " Արեւելքից չեմ վախենում, - ասաց Կազբէգ

եալ հեղեղ Զարհուրելի- դանդաղ զերթ մէգ ուղիղ {Արեւելք}: Տխրագուշակ, խեղդուած մտքով, երազով չարի

խոր հոգոց հանեց եւ ասաց: Ես արեւմտքից եմ գալիս, {արեւելք} եմ գնում: Բովանդակ աշխարհը մի վայրկենում պտուտու

էր երկու փողոցի. նորա պատուհանքը նայում էին դէպի {արեւելք} եւ արեւմուտք: Թո՛ղ որքան կամին զրպարտեն պ. Յովն

, իսկ առանց կանոն, առանց համակարգութիւն, երբեմն {արեւելք} նայելով եւ երբեմն արեւմուտք, լեզուն դառնում է մի

ք: Առաւօտ ու կապուտակ արշալուսից յետոյ սկսում էր {արեւելքը} վարդագոյն վառուիլ արեգակի առաջին ճառագայթներից:

աննէս պատմաբան Կաթողիկոսի խօսքերը, որ, պատմելով {Արեւելքի} առանձին առանձին պատրիարքութենների հիմնարկութիւնքը

նչ որ աչք կը տեսնէ, ողջն էլ քնում է, Զառամ {Արեւելքի} գործ չէ, որ ինձի յաղթէ"։ " Առաջուց դու մ

երձուածը, որպէս զի կարողանան իւրեանց կողմը շրջել {Արեւելքի} հզօր իշխանները։ Կոնդակ կոնդակի քամակից դուրս

ելի բարեհաջող հանգամանքներում, քան հռոմայեցիների {Արեւելքին} տիրապետելուց հետո եւ մինչեւ այսօր, չի կարողացել

շացի՛ր, բազմամարդ ու կարող է Արեւելք"։ " {Արեւելքից} չեմ վախենում, - ասաց Կազբէգ սար, - Նենգժոտ ց

ցան ընդդէմ Պապականութեան եւ փոքր մնաց, որ ջնջէին {Արեւելքից} ո՛չ թէ միայն Պապականութիւնը, այլ եւ Քրիստոնէութի

Յիսուսեանների յանցանքը եւ ջնջէ նոցա առաքելութիւնը {Արեւելքից} ։ Յիսուսեանք, չ'կարողանալով կեղծաւորութեամբ

քներն են՝ նրա զարգացման տվյալ մոմենտին: Հեռավոր {Արեւելքում} բուդդայականության կամ բրահմինականության դարավոր տ

ն ցոյց տալ: - Ֆրանսիայի մէջ կան լաւ այգիք, {արեւելքում}, Հայաստանում եւս պակաս չէ, կարող էք գնել քանի մ

ն քաղաքականապէս: Երկուքն էլ ասիացիք, երկուքն էլ {արեւելքցի} եւ խորհելու, խօսելու ձեւերով բնականապէս մօտ. պա

մեն օր ճար կխմիմ եւ բեհրիզ իմ. կհավատաս՝ հոգիես {արեւես} զզվիլ եմ. ասօր մեռնիմ նե, աչքիս չերեւնալ, բայց

չի մնա, ամպերը կանցնեն, գարնանային հովը կփչի եւ {արեւը} կծագի՝ լուսավորելու եւ ջերմացնելու մռայլ եւ սառը

իկան, մինչեւ որ հարկավոր տեղեկանքները հավաքեցի, {արեւը} վաղուց արդեն մայր էր մտնում եւ աշտարակի ժամացույց

ից, որ լողում էին լճացած անձրեւաջրի երեսին: {Արեւը} մայրն էր մտել արդէն։ Որոտմունքը դղրդում էին ոչ թ

այ հայկական մռայլոտ հորիզոնի վերայ լուսաւորութեան {արեւը}: Եւ այս իրողութիւնը հեռի չէ այժմուս. սիրով

եզ էր պահուած վկայ գտանուիլ դորա սկզբին, ասես թէ {արեւը} մի փոքր փոքրացել է այս աշխարհի վերայ. մի փոքր մե

խառն խօսքերը, որքա՜ն պիտի մխիթարուէի ես. յոյսիս {արեւը} մի գրկաչափ աւելի պիտի բարձրանար ազգային փրկութեան

Թողէ՛ք մեռելներին թաղել իւրեանց մեռելները. նոցա {արեւը} մտած է, իսկ դուք կենդանի էք եւ ապագայի արշալոյսը

ւը, դալարացնել նորա խորշակահար տեսիլը եւ ահա... {արեւը} ծագեցաւ: Ցօղի կաթիլները, հետզհետէ գոլորշանալով

դ բազմութիւնը ինքը չէր դիմում դէպի լուսաւորութեան {արեւը}: Եւ այդ ահագին բազմութիւնը, որ առաւօտը զարթելով

այման. Կեանքի պատկերն ամենայն օր նկարում է {արեւը}, Քանի չի հասել դեռ կէս օրը, ուրախ է եւ տխ

ի լռութիւն, Չի ուղարկում նորան լոյս երկնից {արեւը} սիրուն... Անբաղդի դին թաց չեղաւ ընկերի արտ

ւթիւն։ ՀՈԳԵՎԱՐՔ 18 փետ. 1855 ամի {Արեւը} ցած խոնարհում է կամաց-կամաց, Կեանքս նորից

Սուրբ թող լինի քեզի համար իմ այս կտակ. Իմ {արեւը} մայրը մտաւ... ի յիշատակ: Նիկողոսի

ւ ահա՛ արեւմտքում դիզուած սեւ սեւ ամպերը ծածկեցին {արեւը} մեր աչքից: Մեք ընկղմուեցանք մի խոր գիշերի մէջ:

չքացաք մշտնջենաւոր ովկիանոսումը: Ձեր մխիթարական {արեւը} այլեւս ծագելու չէ իմ վերայ: Այժմ մնացել եմ միայն

վարդապետը իւր դամբանական ճառի մէջ. " Դորա համար {արեւը} մայրն է մտել՝ գրքի մօտ նստած, քրտնելով, ուսանե

չկար նա կենդանի մարդերի կարգում. մայրը մտաւ նորա {արեւը}... Մահից քանի օր յառաջ, մինչ տկարութիւնը զայ

ել, - թէ դեւերը ցերեկը քնում են, եւ զարթնում են {արեւը} մայր մտնելու ժամանակ, երբ Հռովմումը կատարում են

լուսացել էր առաւօտը, դեռեւս նոր վեր բարձրացել էր {արեւը} հորիզոնի վերայ, ոսկեզօծելով ամպեղէն կաթնագոյն սա

, արդէն ամենալաւ աղբիւրն էր մխիթարութեան: Ո՛հ, {արեւը} շատ անգամ դեռեւս պիտի մտանէ Հայերի ասիական պղտոր

ն առաւել եւ առաւել հսկայական երկայնութիւն, որքան {արեւը} խոնարհւում էր դէպի մուտ: Թեթեւ քամին, խաղալով ծ

նոր դեռեւս ընտանիքի տէր դարձած, նոր տեսած կեանքի {արեւը}, որոնք դուռը միշտ բաց է իմ պէս աղքատների համար.

ը, վերստին լսում է մի ժամակոչի բերանից... {Արեւը} յետ քարշեց իւր վերջին ճառագայթքը, եւ ժամակոչը եր

նձը: V Երեկոյեան տասն ժամը զարկեց: Դեռեւս {արեւը} մայրը մտանելու ժամանակ, մի թանձր մառախուղ պատել

ագրի կամեցողութիւնը Հռովմի մասին։ Քրիստոնէութեան {արեւը} ծագելուց յետոյ, մանաւանդ այն օրից, երբ լուսաւոր

ընդ այս, զի բնական էր անտանելի լինել ճառագայթից {արեւը}, որոց [1 անընթ. ] էին: Մինն ի նոցանէ վերամբարձե

աւորչու " ասուած քամին, որ ամառները ամէն իրիկուն {արեւը} մտնելու ժամանակ բարձրանում է Մասիսի կողմից եւ զով

բերանս բաց մնացած, անհամբեր սպասում էի, թէ ե՞րբ {արեւը} պիտի թեքուի, որ իմ ալեւոր Մասիսի կենարար շունչը

մեր գրուածքը շատ ճիւղաւորւում է այս անգամ: {Արեւը} սաստիկ տաքացնում է որպէս Արարատեան դաշտը, որ ամէ

բողոքում է: Հեթումը պատասխանում է. " որդի՛, քո {արեւը}, ես խաբար չեմ, կ՚ըլնի որ ջուրն ինքն ա ծակել " ե

արի հետ, մռայլապատի՛ւ օբսկուրանտներ։ Շուտով ահա {արեւի} ճառագայթքը նեղացնելու են ձեր աչքի լայնացած բբերը

երկու ամիս յառաջ քաղցր հովանի էին մեր համար այրող {արեւի} երեսից, այժմ դեղնած ու թառամած թափուել են գետնի

Այդ ի՛նչ մեռելատիպ գունաթափութիւն է, որ բռնել է {արեւի} երեսը։ Ինչո՛ւ տխուր է նա, նա, որ ուրիշ աշխարհն

նայն փարիսականութիւն, ամենայն խառնափնդորութիւն, {արեւի} լոյսի տակ ցոյց էր տուել Իզիսի երեսը: Ասացին, թէ

մ այդ խրատաբանութեան հետեւողքը ապրում են միեւնոյն {արեւի} լուսի տակ, ինչպէս բնակւում են միեւնոյն մոլորակի

քի մօտ ` Բաց եմ անում պինդ կոճակը նախանձոտ. Եւ {արեւի} ծիրան ցոլքերն անդրանիկ ` Ցոլցըլում են ստինքներից

քաղցրիկ ` ցօղը քեզի փաղաքշեց, Միւս օրն ահա {արեւի} տակ քո երեսը պերճ փայլեց: Թէ երկինքը քեզ ա

ց յետ զեփիւռը, Խաւար օրով յայտնըւում է մեզ {արեւի} պատիւը: Չէ մարդ, թէ միշտ գիտէ հանգիստ ` բ

ագուրել գրելու շարժառիթը, այնուամենայնիւ, այսօր {արեւի} պէս յայտնի է, որ գրուածքի հոգին, բոլորովին քննա

այդ ժամանակ ահա, Ձեր մռայլութիւն, ազատ կը մնաք {արեւի} անախորժ ազդեցութիւնից: - Ինչպէ՞ս, ի՞նչ. այ

արմանալ եւ բարձրացնել իւրեանց գլուխը, ազատուելով {արեւի} ուղղահայեաց այրող ճառագայթներից, որ խաղում էին ա

կանաբար միանան, հաւաքվին եւ կենդրոնանան, ինչպէս {արեւի} ճառագայթքը, անցնելով մի ոսպնաձեւ ապակուց, որ իս

ւթեամբ միանան, հաւաքուին եւ կենտրոնանան, ինչպէս {արեւի} ճառագայթքը անցնելով մի ոսպնաձեւ ապակուց, որ իսկո

է այսպիսի քարերով: Այս սարերը, դաշտը եւ քարերը {արեւի} ճառագայթներից սաստիկ տաքանալով, ջերմութեան բնակա

եղմուած եւ ճնշուած վիճակի մէջ է: Ասել է, թէ երբ {արեւի} ջերմութիւնից Արարատեան դաշտի օդը լայնանալով անօսր

ում օդերի զուգակշռութիւնը, այլ այն Ժամանակ, երբ {արեւի} ճառագայթքը էլ այնպէս չէին տաքացնում դաշտը, երբ ն

c. 1 " Ինձ սիրողների Անունը պիտի Գրեմ սիրաջեր {Արեւի՜ց} էլ վեր. Նա - կոյսը սիրուն, Ով խեղճին անտուն

, բայց Պ. Իսահակեանցին թուել է, որ ազգի վէրքերը {արեւին} են ցոյց տալիս: Խիռուռգիայի մէջ այդպիսի բան չկայ

արդարեւ, այդ արուեստի մէջ շատ բան ցոյց են տալիս {արեւին} չորացնելու եւ ապուխտ շինելու համար, բայց դարձեալ

նը մարդ չէ. ապա թէ ոչ, ի՛նչ փոխարէն պիտի տայինք {արեւին}, որ մեզ լուսաւորէր: Զոհի սկզբունքը անարգու

մ հոգին, Հորիզոնում պայծառ լոյսը տեսանելով {արեւին}. Մայր է մտնում, առանց նորա խաւար ու գէջ գ

ց երբ երկնքից կը փայլէ հոգուն Անաղօտ լոյսը պայծառ {արեւին}, Նա կը մոռանայ բոլոր աշխարհը, Այլ չի պատկանիլ ն

ը: Պայծառ էր գիշերը, զովարար քամին մխիթարում էր {արեւից} տանջուած ծառերի տերեւքը, որ այժմ աւելի ուրախ եւ

նի Եւրոպիոյ ահարկու, Իսկ Նիկողայոսի անունը {արեւից} վեր լուսատու: ԱՐԲԱՏ Ցնծա՛յ, Արբատ

Այնտեղ այգուն շտապում է. Աշխատասէրը. {Արեւծագին} քաղցր քնով Քնում է ծոյլը: Կը գան վարդ

սափայլը"։ Այվազը այս կողմերը խայտառակված է եւ " {Արեւմուտք} " անուն օրագիրը սաստիկ խայտառակում է նորան, ես ա

որ 55 աստիճան երկայնությունից պիտի հետ գնանք դեպ {արեւմուտք} մինչեւ 40 աստիճան երկայնության, միեւնույն ժամանա

ութիւնը - Շամիլի խօսակցութիւնքը - Շահբէգի երազը - {Արեւմուտք} օրագիրը: Հիւսիս... Մի ցուրտ եւ անհամբոյր աշ

տարակւում է մի նոր ազգային օրագիր, թէ լրագիր՝ " {Արեւմուտք} " անունով, եւ թէ Մոսկուայի մէջ կամ գուցէ բոլոր Ռ

կի եւ Սուրբ Սահակի մէջ կան 1400 տարի, արեւելք ու {արեւմուտք}, երկինք ու երկիր, սար ու ձոր... Այս նորանշան ի

քս եւ Պաւլինէ - Ազգային երիտասարդք Փարիզի մէջ - " {Արեւմուտք} " կիսամսագիրը - Թիւրքիայում, Հայ օրագրերի օրէ օր

ն այդ սեւահոգի անպիտանին), այժմ հրատարակում է " {Արեւմուտք} " անունով կիսամսագիրը: Ազգային արգոյ եւ պատո

ս, - չգիտեմ՝ ինչ կերպով ստանում է եղած Փարիզի " {Արեւմուտք} " օրագիրը: Մի անգամ ներս է մտանում նորա տուն մի

թէ ի՞նչ էր կարդացածը: Քահանայն պատասխանում է՝ " {Արեւմուտք} " օրագիր: - Դու ինչպէ՞ս համարձակւում ես կարդ

House, Percy Cross. Fulham, Picadillia ԳՐԵԼԻՔ {Արեւմուտք} օրագիրը - նորա վախճանը Մասիսը - Միսաքեանի յօդուա

Ղազարապատից դուրս գալով, եթէ իսկոյն դէմքդ շրջես {արեւմուտք} եւ աջ կողմդ Սրբազնագոյն Սիւնհոդոսի շինուածքը, իս

դ Ներսէսեան լիճը բռնած առաջ գնաս բաւական տեղ դէպի {արեւմուտք}, այն ժամանակ հին պարսպի մնացորդը կը հանդիպի քեզ

ղոցի. նորա պատուհանքը նայում էին դէպի արեւելք եւ {արեւմուտք}: Թո՛ղ որքան կամին զրպարտեն պ. Յովնաթանեանցին,

համակարգութիւն, երբեմն արեւելք նայելով եւ երբեմն {արեւմուտք}, լեզուն դառնում է մի մածնաբրդոշ, էլ դժուար է այ

ն բան տպել մի այնպիսի տպարանում, ուր տպւում էր " {Արեւմուտքը} "։ Ահա մի նոր գաղափար Հայերի ասիական թանձր պղտոր

մանակը, կամակար ընդունում է այս հրաւէրը, եւ ահա {Արեւմուտքը} երեւում է Հայերի աչքին: Մեք գիտենք մի ազատախօս հ

արեամբ ներկել իւրեանց հագի սեւ շորը: {Արեւմուտքը} տեսաւ հեռուանց, տեսաւ սիրտը բազմութեան, Խ

ինձ նամակ գրել, ուղարկիր պ. Նազարյանցին, նա " {Արեւմուտքի} " հրատարակողի ձեռքով ինձ կհասուցանե: Ես կերթա

նք զանազան խլրտմունք եւ թշնամական յարձակմունք՝ " {Արեւմուտքի} " թէ՛ հիմնադրերի եւ թէ՛ շարադրողի ջանքը եւ աշխատա

Մեք մի առանձին յօդուածով մասնաւորապէս կը խօսենք " {Արեւմուտքի} " վերայ եւ մի երկու բան մէջ կը բերենք " Արեւմուտք

. Նալբանդեանցին: " Հիւսիսափայլը " յանձնառու է " {Արեւմուտքի} " գործակալութեանը Ռուսսիայի մէջ: " Արեւմուտք

րեւմուտքի " գործակալութեանը Ռուսսիայի մէջ: " {Արեւմուտքի} " ազնիւ հրատարակողը եւ հիմնադիրքը թող հաճին ընդու

աքսորի մէջ: Մեք շուտով մանրամասն կը խօսենք " {Արեւմուտքի} " մասին: ԺԳ. 1860 թ. Մայիս: Հա

Կռունկ հայոց աշխարհին Արամեանի յայտարարութիւնը {Արեւմուտքի} մասին Փարիզ անուն հանդէսը, Մուրադեանցի Օրագիրն

: ՅԻՇԵԼԻՔ Քանի մի օրինակ Թափառական հրէայ առնուլ {Արեւմուտքի} թերթերը հաւաքել եւ բերել Աշակերտք Նեստորի - Թէոդ

ն Գրիգոր եօթներորդ պապի կեանքից։ Մինչեւ այս պապը {արեւմուտքի} թագաւորքը իւրեանց հողի վերայ իշխանութիւն ունէին ե

ու 5/17 Սուլթանին 11/23 Ամբր[ոսիոս] վարդ[ապետին] {Արեւմուտքին}, Ոսկանեանին [12/24 հ[այր] Ղեւոնդին] 20/1 Նազարեա

րեւմուտքի " վերայ եւ մի երկու բան մէջ կը բերենք " {Արեւմուտքից} " այդ յօդուածի մէջ՝ մեր ընթերցողներին մի փոքր ճա

ոյք, կալուած ու գրաստ"։ Տեսաւ ամբոխը {արեւմուտքում} մի մրրիկ բարձրացած. " Տօն են տօնում մեր թշ

, Ձեր մռայլութիւն: Այն օրից, երբ սկսեց կանգնել {արեւմուտքումը} միահեծան թագաւորութիւնը, ամենայն մարդ թագաւոր է

լ, որ Նախիջեւանը՝ իւր աշխարհագրական դրութեամբ՝ {Արեւմտեան} Եւրոպայի եւ հացաբեր Ռուսիայի մէջ, կենտրոնական տե

ոթորիկներ, բայց այս րոպէիս նորա ճակատը փորձում է {արեւմտեան} խոնաւ եւ խառնափնդոր քամիների յարձակմունքը: Մ

րում սովորած ենք, հիւսիսային Բորէասից շատ վատ են {արեւմտեան} խոնաւութիւնքը։ Անտանելի էր մեր վիճակը ներկայումս

այժմ կտրելով իւր հաղորդութիւնը Յոյներից եւ բոլոր {Արեւմտեան} եկեղեցիներից, որ այն ժամանակ ընդհանրական եկեղեցո

հարաւային կողմն է լայն արձակ եւ հասարակ քուչայ, {արեւմտեան} կողմն է փողոց վաճառի, որ Չինի բազարի սկիզբն կոչի

միայն Այվազովսքին: Արեւելեան եկեղեցին, եւ մասն {Արեւմտեան} եկեղեցւոյ միշտ հերքեցին զգլխաւորութիւն պապին: Ո՞

մտանք Ատլանտեան ովկիանոսը, որ ողողում է Եւրոպայի {արեւմտեան} ափերը: Սիրելի էր մեզ այն հեղանուտ ճանապարհի վերա

հ էր մնում մինչեւ ոսկեծին Գանգէսի գետաբերանը, որ {արեւմտեան} Հնդկաստանը երկու մասն բաժանելով վազում է եւ վիշապ

երիս հետ շոգենաւ նստեցի Բօրդօ քաղաքից գնալու դէպի {արեւմտեան} Հնդկաստան: Ամէն դժուարութեան յաղթելով, Հնդկաստա

եամբ կոչւում է " Տրդատայ դուռ"։ Ս. Էջմիածնի {արեւմտեան} կողմից տակաւին երեւում է այսօր Վաղարշապատի հողէ պ

ի միջին դարուց սերմանէն զվիմի՜ հարցուք"։ Թողանք {արեւմտեան} նոր ազգերին, տեսնելով իրենց հին ասպետական ամրոցն

ութեան դուրս գնալն, նորա թափառական պանդխտութիւնը {Արեւմտեան} Եւրոպայի մէջ, նորա քաշածները եւ այդ պատճառով Շիր

ավել եւս կհամբերի, քանի որ իր նամազն էլ նա առանց {արեւմտյան} դեսպանների թույլտվության չի կատարում: Է՛հ, բավա

թիւններին: Նա խոր հոգոց հանեց եւ ասաց: Ես {արեւմտքից} եմ գալիս, արեւելք եմ գնում: Բովանդակ աշխարհը մի

էն յառաջ խաղալով թափւում է Բենկալի ծոցը, եւ ահա՛ {արեւմտքում} դիզուած սեւ սեւ ամպերը ծածկեցին արեւը մեր աչքից:

ւտ ճանապարհի վերայ երկար գնալ: Երկինքը պարզ էր, {արեւմտքումը} չէր երեւում բոլորովին ոչ մի ամպի հետք: Առաւօտ ու

րմին Քրիստոսի, եւ ընդ տեսակաւ գինւոյն՝ զճշմարիտ {արեւն} Քրիստոսի։ Եւ մարմինն, մարմին է լոկ անարին, եւ

ուրը: Ընդհակառակ ` կէս օրից յետ, երբ {արեւն} ի խոնարհ Ուրախի էլ կոտրած է սիրտը՝ լինում

Բայց պարզ նորա հետք երեւելի էր։ {Արեւն}, երբ որ գեղեցիկ դէմքով Հորիզոն ի վեր խաղում

ասած էին, մորմից խայթուած աղջիկը առողջանում էր. {արեւն} էլ մտնելու վրայ. ուստի ամէնքն էլ գոհանալով ուրախ

ւթեանց, ի մի Քրիստոս միաւորելոց. գ) Ճառ ընդդէմ {արեւորդեաց}, որոց հետք նշմարէին դեռ ի Հայաստան մինչեւ ցութեր

արգեւատրի ՚ի շահէն պարսից երկրորդ աստիճանի նշանաւ {արեւու} եւ առիւծոյ, սպասաւորս այս ընդունի նոյնպէս զմեդալ

եզ պէս, Կեանք գտանել, որ միշտ մնաս, ապրես {արեւու} երես, Լսի՛ր Քրիստոսի խօսքերին, թէ անվախճա

թեան: Յորդանանու իստակ ջրի մօտ {Արեւու} ելքը քեզ փաղաքշեց, Լիւան լերանց գիշերուայ

եղել, Նոյն կը լինի յաւիտեան, - Ապրել {արեւու} երեսին Կամ քնել խաղաղ քուն մահուան։ H

ապարտել, նորա վէրքերը կը տեսնի փաթաթելու, չէ թէ {արեւուն} ցոյց տալու համար, թէ որ ազգը պակասաւոր լինելու հ

նեմ կուռ զճարմանդ, Եւ անդրանիկ ցոլք նշուլից {արեւուն} Ի ստեանց կուսին արտափայլին գոյն ի գոյն:

լ Ընդ արշալուրշսն, ո՜ դու կոյս, Ընդ {արեւուն} արտափայլել Ընդ խրոխտ լերանց գագաթունս,

անեակ ասեմ արփւոյն էականին լուսատիպ, Իմանալի այլ {արեւուն} ոսկետեսիլ կարապետ, Որ ո՛չ մասամբ լուսոյ արփւոյն

ն ետեւ, իրեն ալ լավ կշահե, ատ կողմանե ալ միամիտ {արեք} իրեն, թեք նա կատարյալ անե, եւ սրբազանը, ինչպես

որ ուրիշ սեմթե խափանողներ չըլլան, եւ շատ վայրեթ {արեք}, որ շուտով ճանապարհ մանիք եւ մինչեւ այս ամսույս

ն գիր առի Յակոռիցկիէն, եթէ գիր գրիք նոցա, բարեւ {արեք}, ես ժամանակ չունիմ գրելու: Ողջ լերուք: Խ.

անաւանդ, երբ նա բարկացած գոռում է թէ " Դուռը բաց {արեք} ", Տիրանը, ահից, ծակերն է մտնում: Մնում է տակ

այն բաներն առնուլ, ես եւս, դուն իս իմ պարունս, {արզ} ունիմ ղուլլուղիդ աղա ջան, պահել իմ տանս եւ սպասո

տ Պօղոս պէյի որդի Պետրոս պէյ Պոլիս, Միքայէլ աղա {Արզումանեանին} ` եղբայր տիկնոջ, որ է կառավարիչ աղջկանց դպրատան

այնքան փառք ու պատիւ է ձեզ։ Բայց ագահութիւն մի՛ {արէք} այդ պատուի մէջ, մի փոքր բաժին տուեցէք նորանից եւ

արեկամ, այս գրածներս կամ այսպիսի բաներ, անպակաս {արէք} Ձեր Յիշատակարանից, մինչեւ որ ազգերնուս աչքը բացո

ա իւր ձեռքը Պարզում է անց կացողին. " Ողորմութիւն {արէք}, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Ձեզ, սիրե

ա իւր ձեռքը Պարզում է անց կացողին. " Ողորմութիւն {արէք}, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Մինչ թատրո

չեն ճանաչում, Մոռացել են բնաւին. " Ողորմութիւն {արէք}, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Ամենայն օր

ամէն բանից, Չունի անգամ հացի գին. " Ողորմութիւն {արէք}, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Ամենայն օր

րն արձակ, Չունի հագուստ թէեւ հին. " Ողորմութիւն {արէք}, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Նորա շքեղ

ում քնում է նա Խոնաւ պատերի տակին. " Ողորմութիւն {արէք}, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Ժամի դռնու

, տառապելով, Այս սոսկալի վշտերին. " Ողորմութիւն {արէք}, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ ՀԱՅ Մ

ւատացեալներին գրում էր՝ աղաչելով, թէ. " Աղօ՛թք {արէք} եւ իմ համար, որ ինձ խօ՛սք տրուի բերանս բանալու ժ

ւմ են "աշխարհաբար"։ Չափեցէք պարոններ, բայց այնպէս {արէք}, որ նոյն իսկ հին լեզուին չհակառակէք։ Հին լեզուի բ

ւր կարը, նստած պատուհանի տակ: - Ողորմութիւ՜ն {արէք}, ողորմաթեօ՜լն արէք, - ասաց մի ձայն փողոցից, պատ

ւհանի տակ: - Ողորմութիւ՜ն արէք, ողորմաթեօ՜լն {արէք}, - ասաց մի ձայն փողոցից, պատուհանի տակում:

րծիքի վերայ։ Եւ այս էր պատճառը, որ Վատիկանը {արթնապէս} հսկում է եւ աչք է պահում այս միաբանութեան վերայ,

ափերի վերայ քնած էին, հողմի սարսափելի ձայներիցն {արթնացած}, մոլեգնաբար յարձակւում էին մեր վերայ եւ դիպչելով

այ անօգուտ եւ ձանձրալի լացից, եւ ահա նոյն րոպէին {արթնացայ} խոր քնիցս. մոմս յանգել էր, սառն քրտինքը ճակատից

երեւոյթ աջը, որ նոցանով զգուշացնէ պարզամիտները, {արթնեցնէ} թմրածները եւ խրատէ անմիտները: Քահանայապետը վախճա

իսի բաներ երազում միայն կարո՛ղ են կատարուիլ, իսկ {արթնութեան} մէջ՝ ո՛չ երբէք։ Քանի որ մեր մատենագրական գո

ց միջնորդութեամբ կարելի էր ստանալ ոչ երազում, այլ {արթնութեան} մէջ Մագիստրոսներ եւ Վարդապետներ, գիտուն եւ խելացի

Սեղան շինուեց սրբութեան, Տէ՛ր, քեզ համար, ուր {արթուն} ` Հաց ու գինի են ձօնում Ի յիշատակ քո որդուն: Դ

իստ քեզ եւ դիւր, Ուղեւորը ղեկը ձեռին՝ եթէ {արթուն} կը նաւէ, Ծովի կատղած բիւր ալիքը նորա համար

եղած յոյսն էր, որի կեանքը գիշեր ցերեկ նուիրած էր {արթուն} հսկողութեան իւր ժողովրդի երջանկութեան վերայ, եւ

ել այս Թղթի մի ձեռագիր օրինակը Ս. Էջմիածնի մէջ, {Արժ}. Դանիէլ վարդապետի մօտ. բայց աւա՜ղ, այն ուրիշ օ

փանոս Տարօնեցի (Ասողիկ), Փարիզ, 1859, հրատ. {Արժ}. Շահնազարեանց Կ. վարդապետի։ Վարդան վարդապետ

որ սովոր է առադրել ամենայն ոք յանցաւոր, ոչ միայն {արժա՛ն} է ժառանգորդիդ հայրենի սեպհական հօտին, այլ եւ պար

որա ողբը ", կցորդել էի, թէ ամենայն արդարութեամբ {արժա՛ն} էր, որ Խորենացին գրէր, որովհետեւ, վերադառնալով

ն հազարին հինգ հինգ հազար եւս շահ հանելով, ուստի {արժա՛ն} է, որ մնացած ապրանքը յետ առնուս նոյն գնով, ինչ

անը եւ անկարգ վարքին, որ կայ նոցա մէջ, արդա՛րեւ {արժա՛ն} էր, որ ա՛յդպիսի մի աղանդ բուսանէր, առասպելի ասա

Եւ դու, Տէ՛ր, եւ այս մի բանը չես իմացած, բայց {արժա՛ն} էր, որ իմանայիր. ես լսեցի, որ իս քամակից ասում

Բայց այժմ, խօսքս վերջացնելու գալով, յարմա՛ր եւ {արժա՛ն} եմ համարում յիշել զարմանալի եւ երեք անգամ երանելի

Ազգային աւանդութիւնքը որքան կարելի է, անշուշտ, {արժա՛ն} է քրքրել եւ դուրս բերել դարաւոր փոշիների տակից,

, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Մեծ մայր, արդեօք {արժա՞ն} էր Եւ մեզ ապրել, ինչպէս դուք Ապրել էիք ձեր կեանք

, սիրուն ոտք"։ - Մեծ մայր, արդեօք {արժա՞ն} էր Եւ մեզ ապրել, ինչպէս դուք Ապրել էի

ր խօսակցութեան, ժամանակին թողեալ յաջողելոյ՝ եթէ {արժան} գտայց տեսանել զՁեզ այսր: Այժմիկ զայս միայն մնայ

ստանի համար: Այս շնորհավորական մաղթանքից հետո {արժան} եմ համարում հայտնել, որ մեր գրագրությունը վաղուց

չէ ասում մեր պ. հակառակորդների մասին, վասն որո {արժան} է պ. Սախավյանի ուշադրությունը դարձնել այս բանի վ

ծ եւ այդ պատճառով գտանվում ենք պարտքի տակ: Մի՞թե {արժան} չէ, որ ազգային եղբարք օգնեին մեզ, մանավանդ մինչ

ուլ յայնմ աւուր զգործն անկատար, պատճառելով, եթէ {արժան} իցէ ընթերցեալ զբովանդակ զգործն, վերստին գումարել

զկարգելն նորոյ քննութեան ընդ ձեռն առանձին քննչաց {արժան} իցէ պահանջել բացատրութիւնս յԱյվազովսքւոյ վասն ամե

ամ աղաչել աղաչեմ, ի հաշիւ իմ, թղթակցիլ ընդ որոց {արժան} իցէ, ՚ի Մադրաս եւ զքաղեալ զծանօթութիւնս հասուցան

եւ զօրինակ թղթոյ երեսփոխանութեան, թէ ո՞րպէս իցէ {արժան} գրել զթուղթն: Այլ ես եկից ի կարգ պատմութեանս

աբան իւր խնդրելով զնորա (1 անընթեռ. ) թէ զիա՞րդ {արժան} իցէ վարիլ եւ թէ յետ ստանալոյ զպատասխանի ՚ի փաստաբ

րեանցին եւ Նալբանդեանցին: Հաւատա՛ ինձ, եթէ սոքա {արժան} համարէին գլուխ դնել, այն ժամանակ " Մեղուի " եւ ն

մարդերի կողմից: Դուք ասում էք, թէ ա՛յն ժամանակ {արժան} էր դնել ազգի վերայ այն մեղադրանքը, եթէ ազգայինքը

Մինչեւ գործած չէինք այնպիսի գործեր, որոնց վերայ {արժան} էր ուրախանալ, մի սուտ եւ երեխայական ուրախութիւն

տարում ճանաչե՞լ ենք մեզ, թէ մարդ ենք, ուրեմն եւ {արժան} էր ապրել եւ մարդկութեան համար՝ հրաժարուելով եսակ

չէր այնքան ազնիւ եւ մշակուած, ինչպէս պիտոյ է եւ {արժան} է լինէր, որ ունենար դաստիարակիչ ազդեցութիւն ժողո

ր ես մի մեծ մարդ եմ եւ այնքան մեծ, որ ձեր կայսրը {արժան} է համարում իմ հետ պատերազմել: Իմ որդին, Պետերբո

. այսպիսի համախոհական գիրք մը կատակէն ուրիշ ինչի՞ {արժան} էր: Մխիթարեան համախոհ մը կ՚ելնէ հռովմէականու

ւիրող ծաղրալի գրութիւն մը կատակէն ուրիշ ի՞նչ բանի {արժան} էր: Մխիթարեան համախոհը Հայոց վրայ ամեն չարիք կը

, վերստին ծաղկում են թառամած ազգութիւնք, եւ մեզ {արժան} է անհոգ չլինել այն պարծանքի մասին, որ սահմանուած

րք կացուցին Հայոց ազգի վերայ Մեծ Ներսէսը. ինչպէս {արժան} էր, իրաւախոհ պատճառ մէջ բերելով մեր Բարթողիմէոս

ը: Մեր երկարատեւ լռութեան մասին այսքան միայն {արժան} ենք համարում ասել, որ դա մի կամայական բան չէր:

Ասիա, անցնելով մի քանի ձեռքերից, նոյնը՝ աւելի {արժան} եւ նոյն որակութեամբ, կարող է պատրաստուիլ Ասիոյ մ

ին դիմակաւոր հոգեւորք մեր: Եւ մի՞թէ չիցէ տեղւոյս {արժան}, զորաց ի հաuարակի ցայս վայր խօսեցայ, ՚ի մասնաւո

նէութեան՝ պառաւանց միայն [է] ճահաւոր, յայն սակս {արժան} համարիմ տողել աստէն զքննութիւն իմ, յետ համարելոյ

ի թեթեւ աստիճանս մահացուաց տեսանել։ Այլ զայսմանէ {արժան} էր խօսիլ ըստ պատշաճի, մանաւանդ զի մատենիկն վտիտ

ռնուլ ՚ի գնալ լճանապարհ, այլ գիտակցութեամբ, եթէ {արժան} է, առ վայր մի թողեալ է մարմնականսն զԱստուծոյ եւ

էս պայծառ ճակատով, Ինչպէս դու, միշտ երկնից {արժան}, Մարդերի եւ աստուծոյ առաջ: Ծած

ւ սուրը ա՛ռ դու, որդեակ, Քո նախահարց եղիր {արժան} ընտիր ժառանգ Իմ հոգին քեզ կ՚առաջնորդէ ամեն բ

Նորա համար նա ծնած էր, Այլք ամենայն չեն {արժան}: Ուսո՛յ, խնդրեմ, Մուսայ նազիկ,

նալի էր։ Եթէ փորձով երեւի, որ ժողովրդի գանգատին {արժան} է իրաւունք տալ, իհարկէ մեր պատուելի հեղինակքը իւ

իմ խօսակցութիւնը հայկական մատենագրութեան վերայ, {արժան} եմ համարում ծանօթութիւն տալ այստեղ մի քանի բաների

կողից, ընթերցասիրելով այդ գործի առաջին հատորը, {արժան} ենք համարում մասնակից առնել ընթերցող ազգը այն տպա

նդի մէջ, եւ մեզ դուրս խլեց նորա կոկորդից. միթէ՞ {արժան} էր մեզ վհատել, տրտմահաղո՛րդ ընկեր. քա՛ջ գիտեմ,

ովհաննին էլ նեղացար, թէ " բնաւ քեզ պէս մի մարդու {արժան} չէր լսել, թո՛ղ թէ ինձ էլ բերել"։ Եւ որովհետ

րիստոնեայ հասկանալով մարդկային կեանքի խորհուրդը, {արժան} էր չափաւորել մեր սուգը, որովհետեւ հաւատում էինք

վ: Հաւատացէ՛ք ինձ, Ձեր մռայլութիւն. որ սորանից {արժան} ո՛չ ո՛ք չէ կարող վերանորոգել ինչպէս պատշաճ էր:

խքին պիտոյ է հրատարակուէին պաշտօնական կերպով, եւ {արժան} էր վարձատրել այդ նզովեալները: - Յառաջ թո՛ղ յ

ն: - Եւ ո՞ր յայսմհետէ այն բարբառ իցէ, յոյս {արժան} էր խօսել ընդ մռայլութեանդ մեծի... իմ ուսեալ է

որ է, պատճառ, դա նոր է գալիս այստեղ, ուրեմն եւ {արժան} է ծանօթացնել նորան մեր դժոխային անիծեալների հետ:

մօտենալով կռուողներին մխիթարում էր վշտացածը, թէ {արժան} չէր կին մարդու պէս ամենայն բանից նեղանալ, միեւնո

ծանօթանալ եւ թատրոնական աղջիկների հետ: - Եթէ {արժան} է, հրաւիրենք նորան եւս, - յաւելացրեց պ. Շաքարե

չինչ առաքինութիւն չկայ) այսպէս է, թէ այն զոհն է {արժան} եւ ընդունելի, որ վարձատրւում է իսկոյն նիւթական ճ

էջ, մի այնպիսի տնտեսութիւն է գործ դնում, այո՛, {արժան} էր, որ մէք եւս ուսանէինք նորանից, օրինակ առնուի

ետ լինէի, եւ այսչափիցը եւս շնորհակալ եմ, որ դու {արժան} ես համարում քեզ մտանել իմ խաղաղ եւ հեզ բնակարանը

էին հագցնում իւրեանց մի հատիկ Մանուշակը, արդարեւ {արժան} էր, որ ամենայն ծնող օրինակ առնուր նոցանից. նորա

օգոստոսի 15: Այսքան ծանօթութիւն տալուց յետոյ {արժան} եմ համարում այս եւս ասել, որ եթէ իմ տեղը այլ մար

են եւ յառաջ տանեն նորան միաբան զօրութեամբ, որպէս {արժան} էր Լուսաւորչի լուսազգեստ լինելոց որդիներին, եթէ

, այո՛ եւ ոչ իսկ հարազատ հայկական հոգով], մի՞թէ {արժան} իցէ հնաuիրացդ [հրաժարեալ՝ ի շաւղաց լուսաւորեալ ե

ախտէ խոյս տալ ի գրելոյ] ի լեզու նոր եւ կենդանի, [ {արժան} իցէ զաչս ընդդէմ փակեալ ճշմարտութեանն լուսոյ], զհ

Հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան " (զոր աւելի {արժան} էր ասել քրիստոնէական դաւանաբանութիւն (կատեխիզիս

տ որում մուրողաբար օտարին ապրի ողորմութեամբ, ապա {արժան} էր զխաւարն լուսով փարատել, եւ կենդանութեամբ ի կե

, կամ ընդ փլատակօք նուիրական հայրենեաց՝ վասնորոյ {արժան} համարեմք զյայտնիսս մեզ գրուածովք՝ կոչել յայս խրա

ութիւն, թէ միաբանութիւնն Վիեննայի, որ դուստր էր {արժան} իւրումն Վենետիկեան մօր, զի՞նչ գործ վճարեսցէ վասն

վկայեսցէ նորոգ տպագրութեամբն ուղղագործելոյն, այլ {արժան} էր խօսիլ ի մասնէ զքննութենէ նորա " Վէպք հնոյն Հայ

ն ի համարի գոլ լուսաւորելոցն, եւ յայնժամ եւս չէր {արժան} դեգերեցուցանել զմանկտին ընդ անմատչելի առապարս մոլ

ւթիւնս՝ զհամապատասխան զակադեմեայ եւ այլն, մի՞թէ {արժան} էր զրկել զմանկտին եւ ի փոքր ի շատէ լուսաւորութենէ

անդնդասոյզ միանգամայն ի յատակ անյուսութեան, ապա {արժան} էր զցրտութիւնն ջեռուցանել ոչ սառնամանեօք, այն հր

զմիցս յընթացս ճառիս յիշելոյ զնորգ հայախօսութիւն, {արժան} համարիմ ք խօսիլ զկազմութենէ նորա, թէ զիա՞րդ արժա

րժան համարիմ ք խօսիլ զկազմութենէ նորա, թէ զիա՞րդ {արժան} էր գործանաւորել եւ լինել հնար եւ կամուրջ լուսաւոր

եան հանդիսանան երկնային ճշմարտութեանս, թէեւ չէր {արժան} ցաւել վշտանալ ընդ այս, զի բնական էր անտանելի լին

պահութեան եւ եթ... զի ո՛չ կարաց դատել, թէ չէր {արժան} զպակասեալս յաշխարհիկ լեզուի փոխ առնուլ ի Պարսից կ

լ որբոց ընդ հարկաւ տաճարին գիտութեան: Մի՞թէ չիցէ {արժան} տեսեալ Հայոց Ռուսաստանեայց յորս գտանին մեծատունք

ատահում էր, որ իմ կոյր բախտից չէի կարողանում ըստ {արժան} այն պատրաստել դասս. իսկոյն վարժապետս բարկացած գո

թարեան աբեղայք, մնացածքը՝ մի երկու ֆրանսիացիք: {Արժանահաւատ} անձինք, որ շատ տարիներով բնակւում են Փարիզում,

նու ռուփիս հատուցեալ կամ չորսն պ. Պալին ընդ ձեռն {արժանայարգ} պ. Ս. Յ. Աբգար, գումար երկուցն առնէ երկու հար

ռանձնապէս խօսել, մանաւանդ՝ այն խնդրի վերայ, թէ {արժանայիշատակ} Մուրադը, նուիրած լինելով մի ժառանգութիւն ընդհանո

ելով ուրիշների վկայութիւնքը, եթէ միայն մէջբերենք {արժանայիշատակ} Սեբէոս եպիսկոպոսի ասածը, որ գրեթէ ժամանակակից էր

խութեններովը, 1814 թուականին օգոստոսի 7ին լուծեց {արժանայիշատակ} Կլեմենդ XIVի բանադրանքը Յիսուսեան Կարգի վերայից,

ւմ էր Չինաստանի մէջ։ Այս բանից ահա սկսեց այն {արժանայիշատակ} վէճը երկու Կարգի մէջ. երկու կողմից եւս անհամար գ

անան"։ Եկ դու գրէ այդպէս, տեսնո՞ւմ ես, երբեմն {արժանայիշատակ} Թաղիադեանցի ասածի պէս, ես " յափսիթերս եմ թաթոդնո

տեղ արծարծված գաղափարները իրավունք ունեն հարգանքի {արժանանալու} մարդկության սրբազան շահերի յուրաքանչյուր բարեկամի

կ առնելու համար: Վա՛յ մեզ, որ ոչ երբեք պիտի {արժանանանք}, այս երանութեան: Փա՜ռք, ի խոնարհ, յԻւսկիւտ

նա այժմ ծիծաղում է, բայց մի քանիսը դեռ պատվի են {արժանանում}: Չնայած դրանք ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ նախկինների

միեւնոյն ժամանակին ճիզուիտականների մտրակին չէինք {արժանանում}. եթէ ո՛չ, այդ եւս կը լինէր ինձ համար մէկ աւելի

861 ամի, ՚ի Կալկաթա. Hotel gallais No 93 ԱՌ {ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՎ} ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԱՒԱԳ ՔԱՀԱՆԱՅ ՍՈՒՐԲ ՆԱԶԱՐԷԹ ԵԿԵՂԵՑՒՈ

Աշակերտ Լազարեան լսարանի Ռափայել Պատկանեան, որդի {արժանապատիւ} Գաբրիէլ քահանայի Պատկանեանին, որ գտանի այդ նպատա

եպտ. Ի Սիմֆէրօպօլ 10. ԿԱՐԱՊԵՏ ՉՈԼԱԽԵԱՆԻՆ {ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ} ՀԱՅՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՔԱՀԱՆԱ ՉՈԼԱԽԵԱՆՑ, Ողորմած տէր,

մ. 1851 ամի. Քիշինեւ 11. ԿԱՐԱՊԵՏ ՉՈԼԱԽԵԱՆԻՆ {ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ} ՏԷՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐ, ՔԱՀԱՆԱՅ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԴԱՐՁՐԵԼՈՅ,

ամի ի Քիշինեւ 1852 12. ԿԱՐԱՊԵՏ ՉՈԼԱԽԵԱՆԻՆ {ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՒ} ՏԷՐ ՀԱՅՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՔԱՀԱՆԱՅ ՉՈԼԱԽԵԱՆ, Զգրութիւն

ւ, որպէս եւ քահանայն նոցա յաւուր միում ասացեալ է {արժանապատիւ} Պօղոս քահանայի Խռճեանց եւ այլոց, որոց մոռացեալ ե

րտակի, որ տրուած է 1779 թուականի Նոյեմբերի 14-ին {Արժանապատիւ} Պետրոս Մարկոսեան արքիմանդրիտի անունով, որ առաջն

ոզում էին ազգին ձեռք զարկել մի անհիմն գործի: {Արժանապատիւ} Ամբրոսիոս եւ Խորէն Գալֆայեան վարդապետքը աշխատում

, կարելի չէ յուսալ մի տիրապէս պտղաբերութիւն: {Արժանապատիւ} Խորէն վարդապետը այս օրերումս դուրս տուեց Լամարթին

զում՝ որպէս կառավարիչ Մուրադեան վարժարանին: Այս {արժանապատիւ} անձը ծանօթ է Հայոց ազգին մանաւանդ Նահապետի անունո

լի հասկանալի (հասարակ ժողովրդի համար) լեզուով: {Արժանապատիւ} Խորէն վարդապետը խոստացել է մեզ այս իւր կողմից, ո

ի գիւտ այնոցիկ հրիտանաց, յայս սակս, դիմեալ առ {արժանապատուութիւն} Ձեր, շնորհ ունիմ խոնարհաբար խնդրել, հաղորդ կացո

հետ, որ ոչինչ ունէր. դուք ուրանում էք մարդկային {արժանապատուութիւնը}, պարոն բժշկապետ: - Ես խոստովանում եմ եւ քար

են սիրում իրենց ռեւոլյուցիայի մասին խոսել սեփական {արժանապատվության} մեծագույն զգացումով: Ով է իմանում, եթե Լամանշի

ազգային գործերը այժմ Ձեր հոգաբարձությամբ կարող են {արժանապես} ընթացք ստանալ: Շնորհավորում եմ Ձեր պատվանուն

եծ ճանապարհը ընկնելու՝ նորան հեշտ չէ հասկանալ եւ {արժանապես} գնահատել յուր մեջ հայտնված երեւույթքը. իսկ երբ բ

սիրտը դէպի այդ գործի ընդունելութիւնը։ Երկրորդ, {արժանապէս} գնահատելով այդ գործը, բարոյապէս սրբում է աշխատող

ում, թէ. " Մենք, մեր գործած յանցանքի համեմատ, {արժանապէս} ընդունում ենք այս փոխարէնը ", եւ, Փրկչի վրայ ցո

, որ ամէն կարգի ժողովրդին հասկանալի կը լինի, եթէ {արժանապէս} թարգմանուի: Բնական գիտութեանց բոլոր ճիւղերը կապո

, ամբողջ փորձառությունը, որպեսզի նրան դուրս բերի {արժանավայել} ուղու վրա, որպեսզի ստիպի նրան աշխատել եւ կանդիդա

հարկավորություն եւս չկար գրելու, այսինքն այնպես {արժանավոր} բան չունեի, բայց մյուս փոշտին կգրեմ դարձյալ, ող

երբուրգ, կանդիդատի քննություն տալու, որպեսզի մի {արժանավոր} տեղ ծառայություն գտանելով " կարողանամ օրական ապրո

: Ես այս մասին չկարողանալով այս միջոցին մի ուրիշ {արժանավոր} եւ հարմարավոր մարդ գտանել, ուղարկում եմ ձեզ այն

ւն եւ խղճի հանգստություն. նոցա ճակատը փայլում էր {արժանավոր} պարծանքով: Կեցցե՜ Իտալիա, կեցցե՜ Գառիբայլդի

շատ ուրախ եմ եւ հոգվով, որ Ձեր ազգասիրական հոգու {արժանավորության} հարմար ստացաք եւ արտաքին արժանավորություն, որ այ

ան հոգու արժանավորության հարմար ստացաք եւ արտաքին {արժանավորություն}, որ այժմյան ժամանակներումս շատ հարկավոր է: Այս

արախի մէջ: Այդ աղօթքը ներկայացուցուած է Պապին եւ {արժանացած} է ինդուլգենցիայի: Շատ եւ շատ ցաւեցայ՝ լսելով այ

ն է արժանաւոր բանաստեղծներից, եւ թէ նորա գործերը {արժանացած} են լուսաւորեալ աշխարհի համակրութեանը, բայց Լամար

ս Սահակը, որի համար եւ ռուս կառավարության կողմից {արժանացավ} ցմահ կենսաթոշակի: Այս եպիսկոպոսը մեռավ 50-ական թ

յն եւ լատին դպրութեան ի 23-երորդ ամ ի կենաց իւրոց {արժանացեալ} վերատեսչական պատւոյ յամ ի 1179 ի ժողովն Տարսոնի,

մը Լազարյանց Ճեմարանում, Լիցեական արտոնությամբ, {արժանացել} է 12-երորդ աստիճանին, գիտե ինչպես հայոց, նույնպ

ուրախանայ եւ շնորհակալութիւն մատուցանէ ինձ, եթէ {արժանացել} էր մի երկու թերթ տեղ ստանալու Յիշատակարանիս մէջ:

անց ազգութեան անունը, այլեւ վէրքերի սպիք, որոնց {արժանացել} էին մարտիրոսաբար, ազգի ազատութեան անունով: Ի

արութեանը: Այո ́ երբ սկզբից նախախնամութիւնը {արժանացուցել} էր մեզ Հիւսիսափայլ ծրագրի ընթերցասիրութեանը, այն

": Ահա՛ քեզ զատիկ, ուրեմն նախախնամութիւնը {արժանացուցել} էր մեզ այդ բարբարոսական երջանկութեանը, որով պիտի

ովանդակութիւնը տեղիք է տալիս ենթադրել, գրել է մի {արժանաւո՛ր} մարդ, որ քա՛ջ էր ճանաչում Ղազար Փարպեցու արժանաւ

գայթ ի գայթ եւ կցկտուր իմն վճռադատութիւն ոչ բնաւ {արժանաւոր} սինոդական իրաւանց եւ արտօնութեանց եւ պ. պրօկուրօ

ս, ըստ որում, մտածում եմ, որ այդ գործը բաւական {արժանաւոր} բան լինի: Հրատարակողներից մինը՝ Պ. Յ. Ոսկան,

ան ընդդէմ գործին իւր ղզլարեցի Հայ թարգմանը եւ այլ {արժանաւոր} անձինք: Թող բիւր անկիրթ եւ անդաստիարակ մարդիկ վկ

Ոչ ոք չէ տարակուսում, որ Պ. Լամարթինը մինն է {արժանաւոր} բանաստեղծներից, եւ թէ նորա գործերը արժանացած են

ի թարգմանութիւնը: Անմահ եւ երկնային յիշատակի {արժանաւոր} Խորենացին տալիս է մեզ մի քանի յիշատակարանք. այդ

уплата той же монетой! - Անտարակո՛յս: - {Արժանաւոր} հատուցումն: Մեք կտրում ենք այս մասնաւոր խօսա

րախութեամբ ենք յիշել, որ Հայոց ազգը իւր յիշատակի {արժանաւոր} Բաբկէն, Աբրահամ եւ այլ կաթողիկոսների ձեռքով մերժ

անչում է այս սրբազան օրէնքի ընդդէմ եւ կամ գնում է {արժանաւոր} կացուցանել իւր անձը բռնաբարելով եւ ուրանալով ուրի

ջ: Այս առաքինի հայերից գլխաւորն է յիշատակի {արժանաւոր} Մասեհ Բաբաջանեան կամ հասարակ կոչմամբ Աբդալմասէհ Մ

չստանիցի, գրաւականով մուդաթի դիցեն, մինչեւ մին {արժանաւոր} եկամուտ բերող տուն, կամ գաթ, կամ դուքաններ եւ կ

րող տուն, կամ գաթ, կամ դուքաններ եւ կամ այլ ինչ {արժանաւոր} շինուած պատահեսցի եւ գնեսցեն, եւ յորժամ այնպիսի

երազ է, մահը խաւար գիշեր է, Թէ գործ ունիս {արժանաւոր} ` լուսնի շողից պայծառ է, Քո դամբանը նա յաւի

կենում պտուտում եմ, տեսանելու մարդերի անարժան եւ {արժանաւոր} գործերը, որ աւանդեմ պատմութեանը: Ես մարդկութեան

որ լինէր գործարանը եւ ցոյց տար իւր պտուղքը: Պապի {արժանաւոր} գործերից մինը եւս այս էր, որ քաջ իմանալով, թէ մ

հմուտ մարդ կը գործարանից եւ նոցայ պաշտօնը յանձնեց {արժանաւոր} մարդերի: Գործարանը առաւել արդիւնաւոր առնելու եւ

իմնադրի մտքի խորհրդից: Գործարանում ծառայող բոլոր {արժանաւոր} անձինքը ողբացին վերակացուի հեռանալը եւ իւրեանց ազ

րակաց հայր լինելով, պէտք է իւր հայրագութ սիրով, {արժանաւոր} գնացքով եւ արժանաւոր գործերով իւր անձը սիրելի շին

պէտք է իւր հայրագութ սիրով, արժանաւոր գնացքով եւ {արժանաւոր} գործերով իւր անձը սիրելի շինէր նոցայ եւ ժողովրդի

Գրիգորի դրոշմեալ յիշատակէ։ Էլ ինչ ասեմ արդա՛ր եւ {արժանաւոր} բարեպաշտ եւ սուրբ Ներսէս կաթուղիկոսի մասին եւ կրօ

իր օրինակը հանգուցեալ տէր Յովհաննէս Շահխաթունեան {արժանաւոր} եպիսկոպոսից։ Մեզ, նոյնպէս, պատահեցաւ տեսանել ա

ում մասնաւոր մարդոց, այսինքն՝ եպիսկոպոսների կամ {արժանաւոր} վարդապետների ձեռքով էր կառավարւում Ս. Կաթուղիկէն

ծ հաճութեամբ կարդում էր եւ որ համարում էր միմիայն {արժանաւոր} գործ մարդկային բանականութեան եւ արժանի յատուկ եւ

ական ապստամբութենից ընդդէմ անգլիացոց, բայց դա մի {արժանաւոր} բան չէ. այդ ապստամբութեան մէջ չէ երեւում մեր հոգ

այն լեզուի տեղեակ էր. - յետո՞յ: - Այս երեք {արժանաւոր} ապստամբութիւններից յետոյ ես քաշուեցայ դէպի Փարիզ

ւց կը փոխէի քեզ, բայց համադիւական ապաբաղդութեամբ {արժանաւոր} դեւ չունիմ... գնա՛: Վէզիրը գլուխ տուեց եւ

անից. նորա հագուստները մաքուր, գեղեցիկ, նոր եւ {արժանաւոր} պաստառներից: Թիւթիւնճի-օղլուի կինը, որին դեռ չե

ը. եթէ այս գիտենայիր, ապա դու ինքդ կ՚ասէիր, թէ {արժանաւոր} մարդը միայն պատկեր է Աստուծոյ, իսկ անարժանը ամեն

նչ առանց այս եւ այն կողմը նայելու: Մարդը կը լինի {արժանաւոր}, եթէ նա Աստուծուց ստացած քանքարը աճեցնէ, եթէ նա

ան բան է, այնպէս, որ շատ անգամ հարկաւոր կը լինի {արժանաւոր} մարդուն կեանքը դնել սիրու համար: Մէք ինչպէ՞ս կը

դառնագոյն մեզ գրել։ Երանի՜ թէ ունենայինք գովեստի {արժանաւոր} բաներ, ի՛նչ ուրախութեամբ փառաւորելու էինք այս իրո

ն, յորս կեցին հեղինակքն, գուցէ մինն քան զմիւսն {արժանաւոր} գտցի վճիտ կամ խրթին հայախօսութեամբ: Այլ զայսմանէ

ռանդն արգասիրութեան: Հեղինակք առ մեզ ի Ռուսահայս {արժանաւոր} են յոյժ թուով, յորոց սակի Միքայել եպիսկոպոս Սալլ

ործը աւարտելով, զանազան անբան կենդանիք է ներկում {արժանաւոր} եւ վայելուչ գոյներով, այնուհետեւ երեւում էին հաս

մարդիկ, մեր արդարացի մեղադրութեան լիամասն կերպով {արժանաւոր}, որոնք, այո՛, մենք մինչեւ այսօր պարտական ենք մ

կանայ, եւ որչափ խրթին եւ մութը կը խօսէր, այնչափ {արժանաւոր} եւ քանքարաւոր էր հեղինակը։ Սոքա բնութեան կանոնին

տ, նորան անշուշտ, հանձնիր այդ պաշտօնը. նորանից {արժանաւորը} չկայ. նա աշխարհի երեսին անցաւոր բռնակալի հաճոյան

տ շնորհին նայելով, որ Քրիստոսը տուեց ինձ, որպէս {արժանաւորի}, թէ անարժանի, այն՝ տուողը լաւ գիտցաւ, ապա արդ

ինքը իւր ընտրութեամբ տալիս է այդ պաշտօնքը իսկապէս {արժանաւորներին}: - Աւազա՛կ, - գոռաց սատանան բարկացած (նա մ

ւ յիշատակը են ձեր զաւակները: Նոցա ձեռքով եւ նոցա {արժանաւորութեամբ} պիտի փառաւորուին եւ անմահանան ձեր անունները. սոր

ուս մէջ: Այս րոպէիս այդ մարդիկը քաջ գիտելով, որ {արժանաւորութեամբ} չեն կարող շահիլ ազգի համակրութիւնը, փորձ են փորձ

ի տարի եւս սորանից յառաջ վարել էր այդ պաշտօնը շատ {արժանաւորութեամբ}. բայց որովհետեւ Քրիստոսի կտակից նա լաւ իմանում է

անդակած անցքերի ժամանակին։ Իսկ թէ կամենանք գործի {արժանաւորութեամբ} դասակարգել, նայելով նոցա վրայ որպէս պատմական աշխ

ենում են իրենց հին լեզուի գիտութեամբ, որպէս միակ {արժանաւորութեամբ}, այլ քսան երեսուն տարիներով, ոչ բարով, քերական

ծ թեթեւ անկատարութիւններից ոգեւորուած է մի բնական {արժանաւորութեամբ}, այնպէս, որ մարդ չէ իմանում, թէ ո՞րի քամակից գ

աւակա՜ն մեծ բան է։ Ո՞վ է աշխատութեան չափողը նորա {արժանաւորութեամբը} եւ որակութեամբը, քանի՛ մարդիկ կային ճանաչող ինչպ

սպարողը եւս իւր կողմից երբէք մտածել չէ այն բաների {արժանաւորութեան} վերայ, որ գործակատարը յանձն էր առել պատրաստել:

համակարգութիւնից, էլ ի՞նչ համ կը մնայ մարդկային {արժանաւորութեան} մէջ: Հազար փիլիսոփայութիւն - մէկ ստակ: Կարո

, բարքի ապականութիւնը, սնանկութեանը եւ մարդկային {արժանաւորութեան} ուրացողութիւնը էին նորա ոգին: Ի՛նչ տեղ էր Գե

ւնը, մարդկային անհատական, որպէս նաեւ ընդհանուրի {արժանաւորութեան} կամ խորհրդի ուրախութիւնը, հիմնեցին, կազմեցին,

ց եւ այնպէս անուանւում են քահանայապետ թէ՛ իւրեանց {արժանաւորութեան} եւ թէ՛ վարած պաշտօնի պատճառով։ " Հրաման տային սո

այն Հայոց քահանայութեան " (եր. 136)։ Նո՛յնպէս {արժանաւորութեան} պատճառով եւ սարկաւագը անուանւում է քահանայ. Սուր

խօսքեր ծայրագոյն Բրամինի մինչեւ այժմ ջատագովուած {արժանաւորութեան} վերայ: Այս խօսակցութիւնքը վերջացան տաղի հետ միաս

յիմարութիւն չէ լինելու իմ կողմից, եթէ աւելի ստոր {արժանաւորութեան} նիւթերից չպատրաստեմ կօշիկները այնպէս, որ իւրաքան

ց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես կամեցայ ասել, թէ մարդու {արժանաւորութեան} վերայ է հարցմունքդ, թէ նորա կազմուածքի: - Ես

իճանին, ուրիշները՝ արծաթով, երկուքը ստացան այս {արժանաւորութեան} սիրական կին մարդերի ձեռքից, մինը ինքը իւրեան պապ

յրենակիցս պատարագեալ, ի վերայ այսր ամենայնի նորա {արժանաւորութեան} ոչինչ կարէր վճարել, չեւ ստացեալ զժողովուրդն ինքե

օյոլա միանգամայն այլապէս էր մտածում եպիսկոպոսական {արժանաւորութեան} մասին եւ երբէք չէր կամենում թոյլ տալ Լէ-Ժէին Կայս

ր մէջ պահպանել մի գայթակղութեան խմոր: Ստոյգ {արժանաւորութեան} վկայութիւնը, եթէ կայ, այդ է միայն պակասութեան խ

եան վերայ երկար խօսել մեր կողմից։ Դորա ընդհանուր {արժանաւորութեան} վերայ պիտոյ է այսքանն ասել, որ դա շինած է երեխան

դ կատաստրօֆը, եթէ համեմատում ենք գործի ընդհանուր {արժանաւորութեան} հետ, շատ թոյլ է եւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ անբնա

այդ թերութեանքը եւ խորդուբորդքը հարթւում են, երբ {արժանաւորութեան} բլուրները բարձրացնում են իրենց գլուխը: Այսպիսի թ

աւելի հաւատ դնել նորա մէջ իր վրայ, իր մարդկային {արժանաւորութեան} եւ իր գործունէութեան վրայ: Էապէս, Տիրանի ո՛չ թը

դ կատաստրոֆը, եթէ համեմատում ենք գործի ընդհանուր {արժանաւորութեան} հետ, շատ թոյլ է կերպարանագործուած. եւ ոչ միայն

այժմ թերութիւնքն ենք միայն ցոյց տուել, որովհետեւ {արժանաւորութեան} մասին ընդհանրապէս ենք միայն խօսել: Բայը կատարել

արժանաւորութիւնը մի քանի երեսի մէջ տեղակել: {Արժանաւորութեան} կարգ ենք դնում, գործի սկզբից մինչեւ վերջը, բնու

եցութիւնքը լեզու են առել հեղինակի գրչի տակ: {Արժանաւորութեան} կարգ ենք դնում Անոյշի նկարագրութիւնը (եր. 15)

հոգին, լուսաւորութիւնը, մի խօսքով՝ նորա բոլոր {արժանաւորութեան} հանդէսը կարելի էր քննել նորա կրօնից. պատճառ, որ

, թէ մեր ցեղի նման խելօք ցեղ չկայ, եւ եթէ խելքի {արժանաւորութեանը} նայելով պիտի քեզ հարս ընտրես, ուրեմն առանց կին կ

րող տալ, եթէ եկեղեցին չխնդրէ եւ չվկայէ նուիրելու {արժանաւորութեանը}, իսկ արդ, ո՛վ է եկեղեցին, ո՛չ ապաքէն հաւատացեա

ւթյունն ողջոյն պակասեալ է յոյժ եւ յոյժ ի պատմական {արժանաւորութենէ}. ոչինչ տարադէպ համարիմք առ տեղեաւս խօսիլ սակաւո

երում Յիսուսեանք կարո՛ղ էին զրկել Գեներալը իւրեան {արժանաւորութենից} ։ Այս դիպուածները հետեւեալքն են՝ I) եթէ նա մեղա

իզի Արքեպիսկոպոս Կարդինալ դը Նոյալը զրկուեցաւ իւր {արժանաւորութենից} եւ սովամահ եղաւ միմիայն այն պատճառով, որ բռնել է

րբ թարգմանիչների՝ Սահակի, Մեսրովբի եւ Խորենացու {արժանաւորութենների} նման ցոյց տալու համար: Տեսած ենք այդպիսի սուտ ազ

եսակ նախապաշարմունքով լցուած մարդ ունի մի յարգ ու {արժանաւորութիւն}, եւ գուցէ կարող էիք դուք այդպիսի մի մարդ գիտնակա

նում իւր պակասութիւնքը, չունէր ուրեմն եւ սեփական {արժանաւորութիւն}: Հայերի միջից շատ մարդիկ անպատճառ կամենում են,

կութիւնքը, մանաւանդ թէ այդ բանը ունենայ պատմական {արժանաւորութիւն}: Այսօր ձեռքս ընկաւ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ ԵԿ

տրուած ձեզանից մեծաւորներով, որ պիտոյ է վայելէին {արժանաւորութիւն} եւ թոշակ ազովեան գաւառի սահմանադրութեան վերայ, ե

աւիրայք, ո՛րտեղ է մնում բժիշկը, շատ մեծ յարգ ու {արժանաւորութիւն} ունին: Վարսաւիրայի փոյթը չէ, թող հիւանդը բարակա

ծիքը, ցնորաբանութիւնքը իմ համար մի ժանգոտ կոպէկի {արժանաւորութիւն} չունին, ուրեմն պատասխանենք այդ հարցմունքին, որ

ում իւր պակասութիւնքը, չունէր ուրեմն եւ սեպհական {արժանաւորութիւն} եւ այլն"։ Պ. Իսահակեանցը գրում է. " Պարո՛

էի, որ Պ. Իսահակեանցի աչքումը միեւնոյն յարգ ու {արժանաւորութիւն} ունին, թէ ազգը եւ թէ նորա պակասութիւնքը։ Ասածս

ինչ վար տեղ ունէր: Արդարեւ, կատակէն ուրիշ բանի {արժանաւորութիւն} մը չունիք եղեր: Հայոց եկեղեցին Բաբկէնին ըրա

Այդ գործը (բնագիրը) չունի ոչինչ մատենագրական {արժանաւորութիւն}: Աղաչում ենք մեր եղբայրակիցքը՝ թարգմանութեան ժա

այն բանի վերայ, որ բնագիրը ունենայ մի հաստահիմն {արժանաւորութիւն}: Մեք ուրախ ենք, որ ամենայն տեղ Հայերի մէջ ե

այց դոքա կոտրած զանգակի ձայնից աւելի չունին ուրիշ {արժանաւորութիւն}: Մեք ծիծաղում ենք դոցա վերայ, բայց այդ ծիծաղը ա

քարոզել սէր, խղճի ազատութիւն, մարդկային բանական {արժանաւորութիւն} ։ Ինչպէս այժմ, առաջ էլ այս սկզբունքի տէր էինք,

, որ եւ մի անաչառ դատաւորի նման քննում է մի գործի {արժանաւորութիւն} եւ պակասութիւն։ Նա վերահասու է լինում գործին ամե

, Եւրոպայի կրիտիկոսքը սովորութիւն ունին մի գործի {արժանաւորութիւն} ապացոյցներով հաստատելու համար, զանազան հատուածնե

պետ եւ ռազմագէտ (стратегик) այո՛, ունի հոյակապ {արժանաւորութիւն}, բայց պատերազմի դաշտից դուրս, մարդկային եւ ընկե

նասից: Երրորդ հոգատար Սորան հանգուցեալ պապը {արժանաւորութիւն} տուեց, բայց թէ ի՞նչ պատճառով, անհասկանալի բան է

չ խօսել". բայց մեր դատաստանի առաջեւ աւելի յարգ ու {արժանաւորութիւն} ունի ազգի բուն օգուտը եւ նորա յառաջադիմութեան շար

յ, որովհետեւ երջանկութիւն ասացեալը ոչինչ յարգ ու {արժանաւորութիւն} չունի, եթէ փակւում է միայն մի մարդու մէջ, եւ եթ

իսկ ամուսնութիւնը մի՞թէ մի ասեղի, մի մատնոցի չափ {արժանաւորութիւն} չունի, որ առանց նայելու, տեսանելու եւ քննելու պ

այդ ուրախութեանը, զգացուցանելով, թէ այդ մի մեծ {արժանաւորութիւն} չէր մի մարդու համար, եթէ նա սեղանակից էր եղած մի

ունենալը, բանականութիւն ունենալը մի յարաբերական {արժանաւորութիւն} է, եթէ համեմատելու լինենք նորան այլ կենդանիների

նքն ըստ ինքեան դեռեւս չկայ դորայ մէջ մի ընդհանուր {արժանաւորութիւն}, պատճառ, դու չես ասում այդ արժանաւորութիւնների

գիտութիւնքը այժմեան ժամանակումս ունին մի արդարացի {արժանաւորութիւն} մարդկային դատաստանի առաջեւ. պատճառ, դուրս գալով

, քանզի գործն ինքնին քարոզ է զհեղինակին անժխտելի {արժանաւորութիւն}, ապա ուրեմն ասասցուք, որ ինչ ասելի զգործոյն որ

ն հետեւողաց, որ առանց [մտացն լծակալ կշռելոյ, թէ {արժանաւորութիւն} իմացական ինչ գործոյլ չէ այն, զի լիցէ՝ յերիւրեալ

ւն երկոցունց սոցա տուեալ է տեղի կարծեացդ, քան թէ {արժանաւորութիւն} Մովսիսի Սիւնեցւոյ՝ որ եւ ժամանակաւ եւ գրուածոցն

թեամբ, զոր ընդ ձիգ ժամանակս համարէին կորուսեալ: {Արժանաւորութիւն} հեղինակիս չափի եւ կշռի անկողմնասէր ստուգութեամբ ա

օսութեան յիշեալ հեղինակն ո՛չ երբէք կորուսանէ զիւր {արժանաւորութիւն} եւ ո՛չ նսեմացուցանեն... անուան նորա մատենագրու

ակայն բարբառ. առ մեզ հինն լեզու կրէ յինքեան զայս {արժանաւորութիւն}. զի ազնուագոյն է քան զկիրառականն, իսկ թէ մատենա

Ադամ Շօյլ Յիսուսեանը ստացաւ առաջնակարգ Մանդարինի {արժանաւորութիւն}, որի պաշտօնը էր, նայելով աստղերի ընթացքին, մեկ

թեանը։ Յիսուսեաններից շատերը ստացան Մանդարինական {արժանաւորութիւն}, եւ Չինաստանի առեւտուրը Եւրոպայի հետ անցաւ Յիսու

կայ կողմնապահութեան. այնքան զուտ եւ անհակառակելի {արժանաւորութիւն} կայ " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ, որի այս ու այն տեղ

ժմ ամէն մարդ կարող էր տեսնել եւ ստուգել, հոյակապ {արժանաւորութիւն} ունի, իսկ ուր մէկ վայրկեան անգամ, արգոյ հեղինակ

ատանան խունկից ", այդ մարդիկ իրենք չունենալով մի {արժանաւորութիւն} համարում են ձեռք բերել նորան ուրիշների արժանաւորո

բան չէ՝ դատել եւ հասկանալ ճշմարտութեան յարգը եւ {արժանաւորութիւնը}: Ինքը՝ Քրիստոսը, ճշմարտութիւն էր եւ ճշմարտութե

ն: Եթէ մեք՝ որպէս անդամ ազգի, ճանաչում ենք մեր {արժանաւորութիւնը}, պիտոյ է ուրեմն խոստովանենք մեր ունեցած պակասութ

ասութենների վերայ, որ գիտակցաբար ճանաչում էր իւր {արժանաւորութիւնը}: Առանց որեւիցէ փոքրոգի կասկածաւորութեան, պիտոյ

րշտութիւն: Առաքինի մարդը եւս կորուսանելու էր իւր {արժանաւորութիւնը}, ըստ որում, նորա առաքինութիւնը իւր վաստակը չէր

րան վատաբանելու, նորան պարսաւելու, իւրեանց սուտ {արժանաւորութիւնը} սուրբ թարգմանիչների՝ Սահակի, Մեսրովբի եւ Խորենա

ն՝ ցանկանալով աւելի կատարելութեան մէջ տեսանել իմ {արժանաւորութիւնը}, ես եւս անխնայ կը պատժեմ Պ. Կոմս Էմմանուէլի պակ

. մինչեւ այժմ նոքա դատել են միայն գինու եւ պանրի {արժանաւորութիւնը}: Ժամանակ է, որ մի փոքր մտածել ուսանին, որովհետ

աւորէր: Զոհի սկզբունքը անարգում է մարդկային {արժանաւորութիւնը}: Այստեղ դարձեալ երեւում է բռնակալական ոգին, այս

տքիդ տակ կոխեցիր նորա իրաւունքը եւ նորա մարդկային {արժանաւորութիւնը}: Դո՛ւ դադարեցար մարդ լինելուց, որովհետեւ ինչ որ

ենից շարժուած, քան թէ պարտականութենից դէպ ի մեր {արժանաւորութիւնը}, որ բնաւ պահանջողութեան յանդգնութիւն չունի:

մակները գրելու ժամանակ նա չէր ճանաչում Հ. Սարգսի {արժանաւորութիւնը} ։ " Անարժանութիւնը ինչպէ՞ս էր ճանաչել"։

Վարդիթեր ", բայց դոքա, սրտանց խոստովանելով նոցա {արժանաւորութիւնը}, ասում ենք, ոչ միայն ինչ որ մարդկութեան հարկաւո

նաչած նորա ազնիւ եւ սուրբ խորհուրդը, ուրեմն եւ՝ {արժանաւորութիւնը} ։ Վասնորոյ, աւելորդ համարելով այս մասին երկար բա

եւ թէ՛ թշնամի. այո՛, նա գիտէ պատուել եւ թշնամու {արժանաւորութիւնը} ։ Ի՞նչ հարկաւոր է կրիտիկա. ամենայն մարդ, կ

գռող բաներ, սառնասիրտ է մնում դէպի գործի գլխաւոր {արժանաւորութիւնը}, որ, ճշմարտապէս ասելով, շատ անգամ յայտնւում է

ւտ են պատրաստ համակարգութիւնքը: Մարդու էական {արժանաւորութիւնը} է նորա մտքի անսահման ազատութիւնը, եթէ այն էլ բռն

Հեգելը) դորա հակառակ տեսնում է ազատութեան բոլոր {արժանաւորութիւնը} հասկացողութեան համակարգութենում եւ առարկայապէս (

ոգին: Ի՛նչ տեղ էր Գերմանիան, երբ մարդկային {արժանաւորութիւնը} իր ձեռքը անցուց Անգլիոյ գայիսոնը, թագը միայն թող

ւնը կարդալով, այս Թուղթն էլ կարդան եւ նորա խօսքի {արժանաւորութիւնը} փորձով հասկանան։ ԲՈՒՆ ԹՈՒՂԹԸ Մե

անաւո՛ր մարդ, որ քա՛ջ էր ճանաչում Ղազար Փարպեցու {արժանաւորութիւնը} ։ Անտարակո՛յս, նորան ենք պարտական, որ այս հրաշա

Պարոն Վլադիմիր Պետրովիչ Բուտկովը, տեսանելով նորա {արժանաւորութիւնը} եւ յառաջադիմութիւնը, պաշտօնական թղթակցութեամբ յա

ամենեւին չգիտէ ապստամբութեան խորհուրդը, յարգը եւ {արժանաւորութիւնը}, վիրաւորեց ինձ իւր գեղարդով, ինչպէս տեսաք, սոր

- Ինչպէս եւ իցէ, բայց ես պարտական եմ գնահատել քո {արժանաւորութիւնը} եւ արժանի վարձ տալ քեզ, - ասաց սատանան պայծառ եր

ցս տեսանում ես ահա, որ ես շատ լաւ ճանաչում եմ իմ {արժանաւորութիւնը} աշխարհի արարածների մէջ: Մի անշունչ էակ, մի տակա

ր, որովհետեւ նախ եւ յառաջ տուողքը չգիտեն իւրեանց {արժանաւորութիւնը}, երկրորդ, այդ պատուանունների արժանաւորութիւնքը

յարկով բաւական ընդարձակ տուն, եւ այս տան գլխաւոր {արժանաւորութիւնը} էր այն, որ միեւնոյն ժամանակ պատկանում էր երկու փ

- Ես խոստովանում եմ եւ քարոզում եմ մարդկային {արժանաւորութիւնը} մարդկութեան եւ ոչ արտաքին, պատահական, կամ գնած

թէ ցանկանում էինք: - Մարդը կորուսանում է իւր {արժանաւորութիւնը}, եթէ կամք չունի, եթէ դադարում է նորա մէջ ձգտողո

ականի: Թիւթիւնճի-օղլուն լաւ գիտէր, որ մարդու {արժանաւորութիւնը} ժանգոտ ոսկու ու արծաթի վերայ չէր, այլ մաքուր սրտ

դու ինչ լինելը, այն ժամանակ պիտոյ է ասես նորա եւ {արժանաւորութիւնը} եւ պակասութիւնը: - Իմ կարծիքով, - սկսեց Թիւթի

ի է, բայց հոգի ունի, բանականութիւն ունի եւ նորա {արժանաւորութիւնը} այս է գլխաւորապէս, այլեւ պատկեր է Աստուծոյ:

ռը այն է, որ դու չգիտես, թէ ի՞նչ է մարդը, նորա {արժանաւորութիւնը} եւ պակասութիւնը. եթէ այս գիտենայիր, ապա դու ինք

մի կանոն, որ ողջից մեծն է, սէր, այս է մարդուս {արժանաւորութիւնը}, մէք գիտենք, որ Աստուած սէր է, եւ ով որ սիրու

ել, - սէրը եւ միաբանութիւնը, այս է մարդը եւ նորա {արժանաւորութիւնը}. այսպիսի դիպուածում նա Աստուծոյ պատկեր է, ապա թ

ատարեալ լինի, աչքը դուրս չլինի... Կնոջ առաջին {արժանաւորութիւնը}. ճշմարիտ է, դրացու աղջիկը գրել, կարդալ չգիտէ,

ն մարդիկը, որ գուցէ եւ չգիտէին իւրեանց բարոյական {արժանաւորութիւնը}, չգիտէին, թէ իւրեանց մարմնի մէջ կայ մի աննիւթ է

պէս բանական էակ, գիտակցաբար ճանաչած է լինում իւր {արժանաւորութիւնը} այլ արարածների մէջ, վառւում է, բորբոքւում է ման

համար չէ, եթէ լաւ գնահատենք լուսաւորութիւն բառիս {արժանաւորութիւնը} ։ Եւ ճշմարիտ, ինչպէս կարող էր ստոյգ լուսաւորութի

աւասութեան հետ բոլորելով իւրեանց մէջ եւ քաղաքական {արժանաւորութիւնը} այն վարդապետութեամբ, թէ Հռովմէական եկեղեցուց դու

ի հանդիսում, առանց գնահատելու այս գործունէութեան {արժանաւորութիւնը}, որ պահել ենք հետեւեալ գլխին, որ եւ յառաջուց քն

տճառներ եւս, որ թուլացնում են այդ գործունէութեան {արժանաւորութիւնը} ։ Եւ մեր համար շատ դառն է տեսանել Հայոց ազգից

նայնիւ, գործի ընդհանրական ամբողջութիւնը եւ էական {արժանաւորութիւնը} կը մնայ եւ կը մնայ: Եւ որովհետեւ այս կողմից երկի

, այս պատճառով մենք հաստատ որոշում ենք ամէն նորա {արժանաւորութիւնը} խոստովանելով, տեղ-տեղ երեւցած անհարթութիւնքը չմո

զ նորա ցոյց տուած բնութիւնը, վկայում ենք հայելու {արժանաւորութիւնը}: Պ. Պռոշեանցը պրծաւ իր պարտքից, այժմ մերն է կա

Այս խօսքերը չեն տկարացնում Սօս եւ Վարդիթերի {արժանաւորութիւնը}, այլ միայն ցոյց են տալիս, եւ որ մենք նկատում են

լիս եւ ապացուցանելով ընկերութեան իր այրութիւնը եւ {արժանաւորութիւնը} իրաւամբ ստանում է իր կինը: Թէ ի՜նչ բանի նշա

մենք իսկ մի քանիսը նորանցից տեսել ենք, որ ուրիշի {արժանաւորութիւնը} խոստովանելուց այնպէս են փախչում, ինչպէս " սատանա

եւ ինքը կարդայ, որովհետեւ անհնար է նորա բովանդակ {արժանաւորութիւնը} մի քանի երեսի մէջ տեղակել: Արժանաւորութեան

ը, որ կարող էր տնկել իւրաքանչիւր մարդի մէջ կրօնի {արժանաւորութիւնը} եւ յատկութիւնը։ Մեք տեսնում ենք գոնէ Յունաստանի

Ո՛վ չգիտէ Բենվենուտտօ Չելլինու հոյակապ նստոյցների {արժանաւորութիւնը}, յայտնի է, թէ եւրոպական մուզէօնների եւ անտիկասէ

, Մինասի եւ Նիկողոսի ազգի մէջ ունեցած խորհրդից, {արժանաւորութիւնից} ու յատկութիւնից: Յայտնի է թէ մի պատերազմ, մի քա

Յովհաննիսեանցի " Տեր Սարգիս " գործում մի հոյակապ {արժանաւորութիւնն} էլ այն է, որ նա բացի մի քանի անհրաժեշտ պատմական

դուք ամենեքին ուրախանում էք դորա այդ կարգից դուրս {արժանաւորութիւնների} վերայ, որի հետ բացի հոգեկան առնչութենից ոչինչ ու

նուր արժանաւորութիւն, պատճառ, դու չես ասում այդ {արժանաւորութիւնների} որակութիւնքը: - Որովհետեւ դու հարցրեցիր ինձան

խքի որդի կոչուիլ, ինքներդ լսում էք ահա, թէ ի՛նչ {արժանաւորութիւնք} ունի իմ զաւակը, որ շնորհ բերեց մեր մօտ, որի մաս

լչութեան մէջ։ Նա ցոյց է տալիս բացերեւ կերպով այն {արժանաւորութիւնքը} պարկեշտ հագուստի տակ, որ անտես էին մնացած ընթերց

ես էին մնացած ընթերցողներից, եւ, ցոյց տալով այս {արժանաւորութիւնքը}, զարթուցանում է ընթերցողների հոգին, գրգռում է ե

ց արժանաւորութիւնը, երկրորդ, այդ պատուանունների {արժանաւորութիւնքը}: Հարկ չկայ ասելու, որ այս ճանապարհով ստացածը լի

դու պատասխանես ինձ նորա մասին կատարելապէս, նորա {արժանաւորութիւնքը} եւ պակասութիւնքը, ոչ թէ համեմատելով այլ կենդանին

այսպէս է, թէ որեւիցէ մարդու, ազգի, ընկերութեան {արժանաւորութիւնքը}, բարք ու վարքը, ուսումը եւ գիտութիւնը քննելու ե

իցէ գաւառական բարբառ քննել, սորվել, տեսնել նորա {արժանաւորութիւնքը} եւ թերութիւնքը, բայց այսչափ միայն եւ ոչ աւելի։

ցէ գաւառական բարբառ քննել, սորուիլ, տեսնել նորա {արժանաւորութիւնքը} եւ թերութիւնքը, բայց, այսչափ միայն: Ինչպէս մի

, որ ներողութեան կարօտի, նորա աշխատութեան էական {արժանաւորութիւնքը} շատ եւ շօշափելի են, մինչդեռ թերութիւնքը չնչին եւ

աւորութիւն համարում են ձեռք բերել նորան ուրիշների {արժանաւորութիւնքը} ուրանալով, այո, շատ անգամ արատաւորելով ոչ միայն

նկեղծ եւ անխարդախ լինելու համար։ Թո՛ղ նորա ուրիշ {արժանաւորութիւնքը} ։ Ո՜րքան սաստիկ է խաւարի բռնակալութիւնը, ո՞րքան

օտիւ նախակարգեսցուք ` աստանօր զոմանս ծանօթութիւնս {արժանաւորս} տեղեկութեան: Սեղեխածինն Պապ՝ որդի Արշակայ ար

ընդ այսոսիկ հասանելոյ ՚ի Լոնդոն եւ ահա նամականիք {արժանաւորք} լրացեալ հաւատոց հասանին առ իս եւ ծանուցանեն, եթէ

րի հարկանել զոր ինչ շրթունք իմ չզօրին ըստ ամենայն {արժանեաց} գեղեցկախօսել... - Դարձեալ յիմարութիւն. յ

էս անգէտ լինէի, բայց քո աղօթքի պէս իմ աղօթքը եւս {արժանընդունակ} լինէր: Մեր գլխաւոր պարտականութիւնն է եկեղեցիք շի

որ ողջությամբ պահե եւ մեզ եւ ձեզ, որ գալոց ամառ {արժանի} լինիք միմյանց տեսության: 2 ամիս ու կես ժամանակով

ռողջություն տա եւ միմյանց տեսնելու եւ ուրախանալու {արժանի} անե: Քո եղբայր Մ. Նալբանդյանց 23 հուն

թե մի հիմար թշնամու օրհնությունը, մանավանդ որ ես {արժանի} էի մեղադրության իմ լռութենովը: Սիրական եղբայր

որ կարողանամ հունվարից իսկույն գործ սկսանել: Եթե {արժանի} գիտության բան պատահի, կգրեմ Ձեզ անշուշտ: Ձե

հետեւյալ համարներից մինի մեջ պիտի խոսենք եւ տանք {արժանի} հարգը: Մինչեւ այժմ հայ ազգը կարծել է, թե միմ

բերություն չունին, կրկնում եմ ես, ինչու որ դուք {արժանի} չեք վերաբերություն ունենալու եվրոպական ազգերի հետ

յ շնորհ ունիմ կալ յերեսփոխանութեան, ստգտանաց ինչ {արժանի} դատիցիք զայս, մանաւանդ զի հաւատամ, թէ առաւելն ց

ակողացն, այո՛, զարմանալի է, բայց անդր քան զայս {արժանի} զարմանաց անյաջողութիւն նոցա: Որ ինչ զհրիտակէ

ատ ազգականս իւրեանց ՚ի Հնդիկս ստուգագոյնք իցեն եւ {արժանի} հաւատոց, քան զթուղթն յօրինեալ յամբաստանեալ եպիսկ

" է: Ասացեք Անանիային, եթե իրոք դա ուշադրության {արժանի} է, ապա ինձ համար մի օրինակ ճարիր, հավանաբար, ա

ննարկել մինչեւ ոսկորների ծուծը, որովհետեւ նյութն {արժանի} է այդ աշխատանքին (իսկ շատ բան կա, որոնց մասին կ

հալածանք է, բայց գոնե ո՛չ արյունահեղ: Հրեաներն {արժանի} են ամեն տեսակ գթասրտության եւ կենցաղի ամենայն բար

ործում ոչ միայն գովելի չէ, այլեւ, ինձ թվում է, {արժանի} է ամենայն պարսավանքի: Իր մտածողության ձեւով նա տ

ի զարգացման գրավականին, ըստ ամենայնի, ավելի քան {արժանի} է բոլոր մտածող մարդկանց ուշադրության: Այժմ ե

որութենների մասին. ես ոչ մի այնպիսի ուշադրութեան {արժանի} բան չգիտէի: Պ. Խ. սկսեց իւր խօսակցութիւնը իմ հ

ամ լսած անցքերդ գրում ես այնտեղ, մանաւանդ եթէ մի {արժանի} ուշադրութեան բան պատահի. այս օրերս իմ բարեկամներ

շատ անգամ տեսանում եմ նորա մէջ այնպիսի բաներ, որ {արժանի} չէին բերանից հանելու, թող թէ պղծելով Գուտտենբերգ

թէ մեր Հայերը եւս պարապելու լինէին այդ գործերով, {արժանի} էին դատապարտութեան: Մի՞թէ, ձեր կարծիքով, Հ

տանէ՝ լուանալու եւ մաքրելու իւր անձը, որպէս զի {արժանի} լինի լուսափայլ դէմքով մասնակից լինել եւրոպական մա

ս հարիւրի մէջ է, որովհետեւ այդ մեծարգոյ յիշատակի {արժանի} մարդը կեցած է 370-489 Քրիստոսից յետոյ: Եւ այ

ներին: Բացի այս նամակակցութենից, ուրիշ {արժանի} ուշադրութեան բան չէ կարող այսօր զարդարել իմ Յիշատ

ւմ է մի վատթար, մի չարագործ էակ, դատապարտութեան {արժանի} ե՛ւ մարդկային, ե՛ւ աստուածային դատաստանի առաջեւ

ախորհուրդ բանի վերայ՝ ո՛րքան ծանր դատապարտութեան {արժանի} էին այն ծնողքը, որ, իւրեանց ձեռքումը նիւթական հ

յելել այս երանութիւնը, բայց ով որ կամի, պիտոյ է {արժանի} կացուցանէ իւր մարդկութիւնը այս շնորհին իւր առաքին

շռով, թշուառ է մի ծնող եւ ամենայն դատապարտութեան {արժանի}, եթէ զանցառու էր այդ սուրբ պարտականութեան մասին

արդը կամ այն անցքը կ'ընկնի Յիշատակարանիս մէջ, որ {արժանի} էր յատուկ ուշադրութեան լաւ կամ վատ կողմից, եւ քո

ապառաժեայ սարի վերայ: Վանքը հիմնուած է յիշատակի {արժանի} Յովսէփ Արղութեանց իշխանազն Արքեպիսկոպոսի ձեռքով:

նը, մեր սիրելի Նախիջեւանը, ամենայն կարեկցութեան {արժանի} Նախիջեւանը, տեսանելով այս րոպէիս իւր վիճակը, գո

տարակում էր " Մեղուն " ուրախացած. այդպիսի բաները {արժանի} չեն եւ ուսումնարան անունը իւրեանց վերայ կրելու:

, այն ողորմելի եւ թշուառ էակները աշխարհի երեսին, {արժանի} չէին ամենեւին առանց պատրաստութեան ոտք կախել մեր խ

խախնամութիւն... Զ. Օգոստոսի 23. ոչինչ {արժանի} ուշադրութեան նորութիւն չեմ կարող արձանագրել Յիշատ

նագրել Յիշատակարանիս մէջ, որովհետեւ չկան: Ասացի {արժանի} ուշադրութեան, ապա թէ ոչ այնպիսի չնչին գործողութի

աստանի " Մեղուի " մէջ, շատ անգամ խելացնոր մարդու {արժանի} լօգիկայով, ես անարժան եմ համարում ներս բերել Յիշ

բան, որ վերաբերում էր ազգին, համարել գովելի եւ {արժանի} ուշադրութեան եւ այդ ճանապարհով որսալ ազգի բարեացա

նախատինքը համարւում են վաւերական եւ ուշադրութեան {արժանի}, որ հետեւանք էին գիտակցութեան եւ ուղղախոհութեան

ցած աւերակներին մի համբոյր տալու: Առ այժմս ուրիշ {արժանի} ուշադրութեան բան չունիմ գրելու, սաստիկ վաստակած

ուի " 14 համարում ասել էր, թէ " այն ժամանակ ազգը {արժանի} էր մեղադրութեան, եթէ գիտութեան եւ յառաջադիմութեա

ութեան տուն, եւ ազգը, աւազակների այր չշինելով, {արժանի} չէ մեղադրութեան: Բայց ես, չտեսանելով մի այդպիսի

ան ամենայն պակասութեններից: Եւ այդ պակասութիւնքը {արժանի} էին, որ դատապարտուէին. այդ արատները կարօտ են սր

. Իսահակեանցից, թէ այդ բարի եւ օրհնեալ յիշատակի {արժանի} մարդիկը ինքեա՞նք դիմեցին, թէ ուրիշի ձեռքով եւ հո

իմ մէջ, մինչեւ դա օրինաւոր կերպով եւ իրաւունքով {արժանի} լինի դպրոց անունը իւր վերայ կրելու: Այժմեան ժամա

ոմս Էմմանուէլը բնակւում է Մոսկուայում, ճշմարիտ, {արժանի} է զարմանալու: Մի՞թէ այդ եւս Մասեաց դարեւանդից Մո

տ գործականութեան հանդէսը: Երկար ու ձիգ քննութեան {արժանի} խնդիր է այս, բայց, թողնելով այլ ժամանակի, յառա

ից, երէկ ստացայ մի նամակ, որի բովանդակութիւնը, {արժանի} լինելով հարցասիրութեան, արտագրում եմ բառ առ բառ

Յիշատակարանը Յունուարի մէջ՝ զանազան ուշադրութեան {արժանի} լուրեր եւ ծանօթութիւններ հասուցանելով քեզ։ Բայց

ւմ ենք ապստամբութիւն, իսկ ապստամբութիւնը՝ պատժի {արժանի} յանցանք: Դու այնքան երկար կը մնաս այդ մոլորական

հետեւ ամենայն իշխանութիւն՝ չարաչար գործ դրուած, {արժանի} է դատապարտութեան: Դուք՝ որպէս իշխան մի աշխարհի

րեալ ուշադրութեան նայել է սրբագրողը, կամ սա՛ եւս {արժանի} հեղինակին արժանի սրբագրող է եղած, ինչեւիցէ: Այս

նայել է սրբագրողը, կամ սա՛ եւս արժանի հեղինակին {արժանի} սրբագրող է եղած, ինչեւիցէ: Այս երկրորդ հատորը,

իսկ Հռովմէական օրէնսդրութեան մէջ: Հարցասիրութեան {արժանի} մի խնդիր է այս, ուստի պիտի խնդրեմ եւրոպական իրաւ

ւրս գալով հերետիկոսութենից, մտանեն Պապի գիրկը եւ {արժանի} լինին փրկութեան: Այս աղօթքը գրուած է վենետկեան Մ

ազատ պապականութեան, ներկայացուցած է Վատիկանին եւ {արժանի} է եղած առանձին ինդուլգենցիայի: Ազգը այսքան տարին

ազում: " Ընծայի ընդունելութեան " վերջին երեսները {արժանի} են ուշադրութեան, ըստ որում՝ ցան ու ցիր բոլոր գր

ալող կաշիերես համախոհը կատակէն ուրիշ ի՞նչ պատուոյ {արժանի} էր: Ասոնց ամենը մէկ դի: Համախոհաց ծիծաղ

սիս"։ Լսեցինք, թէ այս թերթը եւս ընդունել է իւր {արժանի} պատասխանը, բայց մեզ չյաջողեցաւ տեսանել եւ ընթեռն

ր կարող էր որեւիցէ կերպով ընթացք տալ ազատութեան, {արժանի} ՛ եւ արժանի՛ է մեծ շնորհակալութեան: Մեր ներկա

որեւիցէ կերպով ընթացք տալ ազատութեան, արժանի՛ եւ {արժանի} ՛ է մեծ շնորհակալութեան: Մեր ներկայութեամբ դո

ազգի մակերեւոյթից, այլ այն խեղճ եւ կարեկցութեան {արժանի} ժողովուրդը, որի վերայ ծանրացել է ազգային ապաբաղդ

ւնի մի օրինաւոր պատմութիւն, մի այնպիսի գործ, որ {արժանի} լինէր եւ դիմանար եւրոպական քննութեան հրափորձութեա

լ, որ պատասխանելով մի գուցէ մեք եւս ընկերանայինք {արժանի} գրուածի արժանի հեղինակին: Եւ ինչ հարկ կար պա

ելով մի գուցէ մեք եւս ընկերանայինք արժանի գրուածի {արժանի} հեղինակին: Եւ ինչ հարկ կար պատասխանելու մի գ

սանելով մի այդպիսի թէ՛ գրողին եւ թէ՛ հրատարակողին {արժանի} յօդուած: Պարոնը, շատ ժամանակից սկսած, լրացեալ

րանելի Հայրապետներից, որոց եւ ոչ կօշիկների խրացը {արժանի} էր լուծանել: Այդպիսի աշխատութեան հատուցումը է մի

որան եւ, օրինաւոր քննութիւն առնելով, հատուցել է {արժանի} վարձը: Ո՞չ ապաքէն առաւել, քան թէ թեթեւամիտ է նա

ում ենք Պ. Խուդաբաշեւի ընդդէմ: Ուշադրութեան {արժանի} է եւ այն, որ Պ. Խուդաբաշեւը, մեղանչելով սուրբ

ելով կէս մատնաչափ մի գրքից, մանաւանդ՝ քննութեան {արժանի} առաջին բանը համարելով հանդէս հանել տպագրութեան սխ

ք չէ, այլ ամենայն ուշադրութեան եւ ընդունելութեան {արժանի}: Եւ վաճառելու կամ գրաւ դնելու իրաւունք չուն

ով գնում էր պատժուած մինը: Մասնաւոր ուշադրութեան {արժանի} է մարդկային կեանքի եւ այս երեւոյթը, որ երբ մի ար

ւունք, ուրեմն, ազգութեան խնդիրը եւ ուշադրութեան {արժանի} բան չէ. մարդը ապրել է Հայի անունով, թէ մի այլ ա

... կարող են հաւատալ, որ եթէ յիրաւի՛, Լեհաստանը {արժանի} լինէր անգլիական համակրութեան եւ ահա լրացած էր ամ

զգութիւնը անմեղադրելի է եւ ամենայն ընդունելութեան {արժանի}, եթէ նա խոստովանի միւս ուրիշ ազգութիւնքը անխտիր

բուրդը, մորթը, միսը, կաթը եւ այլն, որ նոյնպէս {արժանի} են ուշադրութեան եւ մշակութեան: Մեք ցոյց ենք տալի

յանցանքը, առանց աչառութեան, ստանում են իւրեանց {արժանի} հատուցումը: Մարդկային բանականութիւնը միայն այդ բ

նի վերայ, նախատել մարդիկ, որոնց կօշիկների խրացը {արժանի} չէր լուծանել, հայհոյել նաեւ հանդիսականքը եւ անդո

ելոյ ի տեղի ցանկալի տեսութեան արարչիդ իմոյ եւ արա {արժանի} մտանել ի կեանս յաւիտենական ամէն: Գրեցաւ ի Բարթվի

էն իսկ ի վերծանութիւն մատուցեալ: Ծաղու արդար իսկ {արժանի}. միթէ ամենայն, որ կաղակրկին կակազէ, լիցի՛ ի բա

ւր աթոռով ու սրով: Ասաց նորան. որդի լինել {արժանի}, հօր ` արժանի, Ինքն էլ նորան օգնական է,

ով: Ասաց նորան. որդի լինել արժանի, հօր ` {արժանի}, Ինքն էլ նորան օգնական է, քանի որ սա է կե

Մեզ վերայ ասեն. Հայաստան երկրի {Արժանի} որդիք, Չեն մեռած հայեր, Կան արդուն ոգ

Փոխանակ կրկին վէրքերը բացեց։ Բայց եւ {արժանի} այսօր ահա նա Հազար, բիւր տանջանք պիտի ստանա

եր դատաստանը ձեր կամացն կայ. Տուէք երկուսիս {արժանի} պատիժ Ինձ եւ Գերսասին, բնութեամբ սատանայ "

իւ եւ գրչով, այլեւ զէնքով եւ արիւնով, եթէ մի օր {արժանի} լինինք զէնք առնուլ մեր ձեռքը եւ մինչեւ այժմ քարոզ

ճարեց իւր կեանքը, որի եւ ոսկերքը օտարք եւ ոչ մեք {արժանի} եղանք ընդունելու: Խորենացու տգիտահալած մատեան

չ սարսափ մեր համար), Հիւսիսափայլը կը կշռէ նոցայ {արժանի} պատասխանը (sic!): 30 Միքայէք Նալբանդեան

իսկ անշունչ առարկաների վերաբերութեամբ գրում էինք {արժանի} հարցասիրութեան, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դ

բեղայական մատենագրութիւնը, ապա մեք դատապարութեան {արժանի} ենք։ Իսկ եթէ դորա հակառակ, ժողովրդին անմօտենալի

ից խօսուածք, քանի՛ զուարճալի զրոյցներ, յիշատակի {արժանի} փոքրիկ պատմութիւնք, բարք ու վարք պատկերացնող կար

յոց խելացի մանուկներին եւ ազգին պատմել մտառութեան {արժանի} գիտելիքը, որ պատկանում էին արդէն ուսումնական հան

ութեան համար։ Առ հասարակ մեծ շնորհակալութեան {արժանի} բան է, որ գերապատիւ հեղինակը իւր բազմապարունակ գ

րուած խելքի արդիւնք, առաւել եւս պիտի մերժուին եւ {արժանի} չեն ընդունելութեան: Բայց ստոյգ է, որ ընդհանուր

, ոչ միայն պախարակելի չէ, այլ դարձեալ զարմանալու {արժանի} մարդ է, որովհետեւ նորանից առաջ ուղեղի համար քար

մ է]. " Այսպէս է սովորական եւ ըստ մեծի մասին {արժանի} (այդ սովորութեան, այսինքն չկարդացուելու եւ անտե

: Դուք կ՚ասէք ինձ, թէ նոքա յանցաւորք են եւ մահի {արժանի} դատուածք. համաձայն եմ, բայց ինչ յանցանք էք գործ

դունում նորան: Մանրամասնութեանց ` խոր յարգութեան {արժանի} գիտութեամբ, Հեգելը ցոյց է տալիս անգլիական կառավա

մի յօդուած, որի բովանդակութիւնը, հարցասիրութեան {արժանի} բան լինելով, յոյս ունիմ, որ տեղ գտանէ կամ Յիշատ

ակոյկների օգնութեամբ: Յաւէրժակա՜ն յիշատակի {արժանի} գործ, որ անմոռաց կը մնայ մեր հոգու մէջ: Մտ

յդ մարդը ո՛չ թէ գործարան, այլեւ դահճանոց տանելու {արժանի} չէ"։ Ահա՛ այս է Եզովպոսեան սառած օձի եւ եր

յրը։ Այդ պատճառով, Հայերի մէջ, քե՛զ, Տիրո՛ջդ {արժանի} էի։ Բացի սորանից, քո երանելի մայրը, երբ բդե

ս սնուցին։ Այս բոլո՛ր պատճառներով քե՛զ՝ Տիրո՛ջդ {արժանի} էի։ Իսկ, իմ ունեցած շատ շնորհին նայելով, որ

այն՝ տուողը լաւ գիտցաւ, ապա արդա՛րեւ քե՛զ միայն {արժանի} էի։ Որովհետեւ վերին Նախախնամութիւնը այս դարու

, այս պատճառով էլ, ճի՛շդ եւ առաւե՛լ, քե՛զ միայն {արժանի} էի։ Եւ ես եմ ա՛յն Ղազարը, որին, քո եւ շա՛տ

Ես անպա՛րտ եմ այդ մարդու արիւնից, որովհետեւ մահի {արժանի} յանցանք բնաւ չգտայ դորանում, դո՛ւք առէք եւ ձեր օ

ր Հայոց աբեղայքը արտասուքի, ողբալու եւ շատ սուգի {արժանի} չե՞ն, երբ հանում են անպիտան համբաւներ եւ նախանձի

երից փոքր պակաս կամ յետ մնացած լինէին, ապա բնա՛ւ {արժանի} չէի համարիլ ինձ այնտեղ մնալ։ Թէպէտ վանքի սարք ու

ժամանակ կ'իմացուէր, գովութեան եթէ մեղադրանքի էի {արժանի} ։ Բայց ես միայն իմ դուրս ձգուելուցս յետոյ ընկայ ա

րի անդաստանքը, որով ծաղկելով՝ քո կամքիդ հաճելու {արժանի} պտուղներ բերենք եւ քե՛զ մատուցանենք։ Արդեօք ո

Սա ինչի՞"։ Այսպէս էլ ես, իմ գործերի համեմատ {արժանի} պատուհաս ընդունեցի ահա, եւ խոստովանում եմ հրեշտա

հետ կռւում են։ Անարատ եւ ամեններից յարգուելու {արժանի} յոյսը՝ տէր Խոսրովիկը, տակաւին մեր երկրի սահմանը

ւ, որի փափաքելի ոսկերքը մենք ո՛չ, այլ ուրիշները {արժանի} եղան ընդունելու։ Նոյնպէս յարմար եմ դատում նոց

րք յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն չհամարէի զանձնս {արժանի} կալոյ... Այլ առաւելագոյն այր մի Ակիթ անուն որ եկ

, մանաւանդ մենք տեսնում ենք, թէ ի՜նչ որդիական եւ {արժանի} յարգութեամբ է խօսում նա Մեծ Թարգմանչաց մասին։

բերում այն պատճառները, որոնցով ասում է, թէ ինքը {արժանի} էր Վահանին, չէ յիշում իր ազգակցութիւնը։ Եթէ ազգ

Ի՛նչ տեղից է առնում պ. Էմինը այս հարցասիրութեան {արժանի} տեղեկութիւնը։ Ո՛վ է արդեօք նորան պատմում, թէ Փա

ացած իրողութենների վերայ, եւ ամենայն բանի տալ իւր {արժանի} վարձը, գնահատելու են մեր խօսքերը եւ արդարացնելու

րը. "բայց իմ նզովք դատապարտութեան յաւէտ յիրաւի եւ {արժանի} էր. եւ զի վրիպեցայ եւ ըստ արտուղի անկեալ ինքնահրա

ռաջինը՝ որ ժառանգութիւն դարձուցանէ այդ բարոյապէս {արժանի} գործը եւ հայ մարդկութեան, երկրորդ՝ որ, նուիրել

միմիայն արժանաւոր գործ մարդկային բանականութեան եւ {արժանի} յատուկ եւ մեծ ուշադրութեան: - Անպիտան, ի՛նչ

ղակեց դեւերի զարհուրելի թագաւորը: - Նախ, որ դու {արժանի} չես նորան, երկրորդ, որ ինձ հարկաւոր ես. քաղաքա

յց ես պարտական եմ գնահատել քո արժանաւորութիւնը եւ {արժանի} վարձ տալ քեզ, - ասաց սատանան պայծառ երեսով: - Ա

էս, կարդաս այդ յայտարարութիւնը, եւ ես տամ նորան {արժանի} վարձը. թող չասեն մահկանացուք, թէ ես վարձ չէի տա

նորա հոգին եկած է ձեր խաւար տէրութեան մօտ, որպէս {արժանի} զօրական արժանի թագաւորի: Երբ աւարտեց վէզիրը

է ձեր խաւար տէրութեան մօտ, որպէս արժանի զօրական {արժանի} թագաւորի: Երբ աւարտեց վէզիրը իւր յայտարարութ

դուք, պարոններ, որ տէր սատանայի շնորհքով այսօր {արժանի} էք եղած դժոխքի որդի կոչուիլ, ինքներդ լսում էք ահ

թը դժոխքի պայծառ դրօշակի վերայից, այո, իմ որդին {արժանի} էր շատ մեծ պատիւների, բայց իմ հպատակական պարկեշտ

օթեւանի մէջ, ուր բնակւում է նորա նախահայր Քամը, {արժանի} ՛ զաւակ արժանի հօր. գնա՛, որդեակ, գնա՛ հանգստաց

ուր բնակւում է նորա նախահայր Քամը, արժանի՛ զաւակ {արժանի} հօր. գնա՛, որդեակ, գնա՛ հանգստացիր այն չարչարա

ազգասէր, ապա ուրեմն պ. Մարկոսը, մի խեղճ մարդ, {արժանի} է, որ միմիայն ազգին բարի ցանկացած լինելու պատճառ

իտութենով, բայց ցոյց տալու համար թէ ուշադրութեան {արժանի} էր այս ուսումը, հերիք համարւում է այս հարեւանցի

զ իմ սրտի վկայութիւնը, որպէս անկեղծ բարեկամ, թէ {արժանի} էր, որքան կարելի է, հեռի մնալ կոմս էմմանուէլ աս

ներից: Իմ կոչումը եւ պաշտօնը այնպէս է, որ ոչ ոք {արժանի} չէ համարում խօսել իմ հետ. աղախինքը կամ սպասաւորք

ի դրութիւնը ընդհանրապէս, բայց մասնաւոր արտասուքի {արժանի} են Հայ կանայքը: Խեղճերը բոլորովին անկիրթ եւ անդա

ռը, եւ որքան խոր, այնքան եւս խորին ցաւակցութեան {արժանի}: Ի՛նչ հարկաւոր է այժմ դորա մասին խօսք բանալ եւ տ

արդալով ասաց, - Խեղճ մարդ, ամենայն կարեկցութեան {արժանի}. ճշմարիտ, եթէ պատահէի նորան, կը խրատէի, որ հե

նց ամենայն զոհաբերութեան, տօնացուցի մէջ գրուելու {արժանի} համարուիլ... Մեր մէջ, ինչ ասես կարելի է պ. Յ

առ, նա նորա հարցմունքը եւս համարում էր ոչ այնքան {արժանի} ուշադրութեան: Տիրեց րոպէական լռութիւն: Շահու

առնենք քեզ, զաւա՛կս, ի հարկէ Աստուած բարի պսակի {արժանի} առնէ, բայց ես չգիտեմ, այժմ մէք պատրաստութիւն չո

էր, կամ այս մտածութիւնը եւս գալիս էր միտքը, որ {արժանի} է եղել պարոն Շահումեանցի սեղանին, միւս րոպէումը

ատճառ, հասարակութեան մէջ երեւել, դատապարտութեան {արժանի} գործ չէ, թէեւ գտնուէին այդ հասարակութեան մէջ, ո

: Մի շաբաթ յետոյ այս անցքից, որ միջոցին ոչինչ {արժանի} ուշադրութեան բան չպատահեց այս գերդաստանի մէջ, բա

պտուղների պատճառ ապագայումը։ Այս երեւելի Մխիթարը {արժանի} է մեր առանձին ուշադրութեանը, եւ նորա վաստակքը իր

։ Մխիթարը, ցաւելի Մխիթարը, ամենայն կարեկցութեան {արժանի} Մխիթարը, այսպիսի հանգամանքների մէջ չէր կարող այլ

ր չէ ո՛չ Մխիթարը եւ ո՛չ նորա յաջորդքը, այլ միայն {արժանի} մեր խորին ցաւակցութեանը։ Մեղաւորը եւ շատ մեղաւոր

որով եւ յայլ կերպարան շրջեցան իրք։ Սակայն գիտել {արժանի} է, թէ յայս ամենայն գործ գլխաւորքն 'ի բանս եւ 'ի

յից, բայց այս մի այնպիսի բան է, որ հարիւր անգամ {արժանի} էր կասկածանքի եւ երկբայութեան տակ ընկնելու։ Մեք

մանափակ լինելով այդ դպրոցում՝ ոչինչ ուշադրութեան {արժանի} երեւոյթ չերեւեցաւ Մխիթարեանց մէջ։ Մինչեւ այս օրս

ան բազմաճիւղ կրթութեամբք, կատարեալ է գործ մեծ եւ {արժանի} անկապուտ փառաց, որ մի անգամ երեւեսցին ի հանդիսիս

արկաւ ուներ լինել ինչ մի ի ստորագունիցն յոյժ: {Արժանի} էր հարցասիրութեան, թէ զի՞նչ իմանան իմաստունքն հա

Մոսկվա զՆոր կտակարան ի լեզու աշխարհիկ: Գործ այս {արժանի} բիւր շնորհակալեաց առ ի մէնջ, զի ո՞ր այն իցէ առաւ

առաջնոց հարց, եւ որ՝ այլ այսպիսի ինչ է. այժմիկ {արժանի} էր հարցասիրութեան, արդեօ՞ք այս այն Խոսրովից է,

րն, որում եւ տենչալի նշխարացն այլք՝ եւ ոչ մեք, {արժանի} եղեն ընդունակութեան"։ Ի սկզբանէ հարեւանցի պա

միաւորելոյ զեկեղեցին Հայոց ընդ Յունաց: Ճառս այս {արժանի} ծանօթութեան ըստ լեզուին ճոխութեան եւ ըստ իմաստիցն

ասպարէզ հրաւիրելով զայրն գիտնաւոր եւ քան զբազումս {արժանի}: Այլ հերիքասցին առ այժմս բանք զպատմութենէ Հայոց

տշաճաւոր գրել, այլ ի պատմութենէ նորին զայս եւ եթ {արժանի} համարիմք ծանօթութեան, զի ի մանկական տիոց դաւաճան

իսուսեանները գրեցին նորա մահարձանի վերայ հետեւեալ {արժանի} ուշադրութեան խօսքերը. Cujus animus Vasti

էջ գտանւում էին։ Այս գործերից մի քանիսը մանաւանդ {արժանի} են հարցասիրութեան իւրեանց մանրամասն հանգամանքներո

ւրեանց Կարգի իշխանութեան հետ ընտելացնելու համար, {արժանի} է, որ Օրէնք տուողները եւ Հասարակապետութեան քարոզ

ր օրինակ Յիսուսեան անարգիլը կամ վշտացնելը (?), {արժանի} էին լինում մահու դատապարտութեան։ Ամենայն տարի հա

, խեղկատակ, ծաղրածու, զրպարտութեան վաճառող, որ {արժանի} չէ ծառաների մօտ ծառայ լինելու, անպիտան, որ շատ

նքից, սուրբ գործը կատարելու համար, կամ թէ գո՛նէ {արժանի} կը լինի ստանալ մարտիրոսական արմաւենին, վճռում է

նի։ Պարծանք Պապականութեան, Յիսուսեան Կարգ. {արժանի} որդիք, արժանի հօր։ " Ծառ ի պտղոյ իւրմէ ճանաչի "

ք Պապականութեան, Յիսուսեան Կարգ. արժանի որդիք, {արժանի} հօր։ " Ծառ ի պտղոյ իւրմէ ճանաչի"։ 1857 թ

ունեցաւ այս ընդունելութիւնը, թէ Լօյոլլայի որդիքը {արժանի} կացուցի՞ն իւրենաց անձը այսպիսի Կայսերական շնորհին

կերպով մեղանչում են ազգութեան ընդդէմ, ապա ուրեմն {արժանի}, իւրեանց պաշտպանած յանցաւորի հետ պատժակից լինելո

այնպէս խաղան ազգի հետ: Հոգեւոր անձինք, որ {արժանի} էին դատապարտութեան, շատ անգամ անպատիժ են մնացել

երեք անգամ, եւ ժողովուրդը կրկնում է երեք անգամ " {արժանի} է"։ Հերիք չէր այս, ինքը եպիսկոպոսը ձեռք դնելու

րայ սորա եւ դուք ամենեքին աղօթս արարէք, որպէս զի {արժանի} լինիցի սա զաստիճան քահանայութէան անարատ պահել եւ

ց բարձրաբարբառ թէ ` այդ աւանդութիւնը ուշադրութեան {արժանի} բան չէ եւ թէ ` կարելի է պատրիարք ընտրել դրսեցիներ

որ Սարգիս պատրիարքի երկդիմի վարքագիծն այս խնդրում {արժանի} չէ նրա կոչմանը ` հայ ժողովուրդը պահանջում է նրա հ

յիս հազիւ թէ ուրիշ թեկնածուներ ունենայ, որոնք որ {արժանի} լինէին այդ կոչումին: Եւ 3. Հայ ազգը պարտաւ

չէ կարող քննել, ուստի եւ ո՛չ քրքրել, այլ միայն {արժանի} լինել, որ դորան ուրիշները քրքրէին եւ քննէին։ Այ

որոյ եւ մեր լեզուի մէջ ասւում է գործ կամ խնդիր, {արժանի} հարցասիրութեան. այս է բուն կլասսիկական բառը, որ

լեզուն՝ ներս բերելով դորա մէջ նորա մարդավայել եւ {արժանի} Եւրոպական անունի գաղափարներ. ահա այն մի հատիկ գո

պատասխանատուութիւնից, այլ եւ մեծ շնորհակալութեան {արժանի} ։ Մենք կարող ենք որեւիցէ գաւառական բարբառ քննել,

ներգործողների հետ մեզ զրկում է շատ հարցասիրութեան {արժանի} տեղեկութիւններից: Շատ բան անց է կենում Գարեգնենց

ելուածի մէջ հանդէս է հանել մի քանի հարցասիրութեան {արժանի} թղթակցութիւնք: Ցիմմերմանը, այո՛, չէ ընդունում

մի արհամարհելի եւ պժգալի երդմնագիր, -բոլորովի՜ն {արժանի} նորա շարադրողներին, - եւ հրաժարուիլ իր սրտի վկայո

պատասխանատուութիւնից, այլեւ մեծ շնորհակալութեան {արժանի}: Մենք կարող ենք որեւիցէ գաւառական բարբառ քննել,

յս խօսքերը եւ այս գաղափարը ամենայն ընդունելութեան {արժանի} բաներ են եւ սոցայ ընդդէմ ոչ մեր եւ ոչ ուրիշի կողմ

Պ. Պռոշեանցը շնորհակալութեան եւ յարգութեան է {արժանի} եւ ոչ ներողութեան, նա յանցանք չէ գործել, որ ներ

րող բնաւորութեանը այս կամ այն մոմենտները հիանալու {արժանի} հարազատութիւն: Բացի սորանից, պ. Պոոշեանցը արդե

ւթիւնքը լիամասն կերպով լարելով։ Արդէն ըստ ինքեան {արժանի} է յարգութեան ամեն մարդ, որ առանց վարագուրելու եւ

վանութիւնը չէ գտել տակաւին այն գնահատութիւնը, որ {արժանի} էր նորան միայն նորա անկեղծ եւ անխարդախ լինելու հա

ն հեռու է տակաւին մարդը այն աստիճանից, ուր միայն {արժանի} էր այս վսեմ անունին լիամասն կերպով. խնդիր, որ զ

կնում է սովամահ: Բայց մասնաւոր ուշադրութեան {արժանին} ի՛նչ է. նոյն ինքը՝ այդ հզօր ազգութիւնը, օգուտ

չ չեն պարունակում, բայց գլխաւորը եւ ուշադրութեան {արժանին} այն է, որ տպել է տալիս օրագիրը այնպիսի մարդերի ա

՛չ շատանայ լոկով եւ եթ նշանօք. նա պահանջէ զգործս {արժանիս} քրիստոնէի եւ հեղինակի քրիստոնէութեան. իսկ Այվազո

առի 1 ամիս ժամանակով այդ դրամը եւ հասուցի, որոնց {արժանն} էր, սպասելով քո վեհանձն օգնականությանը, բայց ին

ընկալեալ զայն, իսկոյն առաքեցից ի Կալկաթա, որպէս {արժանն} է, իսկ թէ կոնդակ Ձեր հասցէ անդր յիմում բացակայու

. Ես Ղրիմում եմ ահա, իմ գործը սկսել եմ ինչպէս {արժանն} էր, եւ կը մնամ այստեղ մինչեւ յունիսի վերջը, իսկ

նոց զլեզու Եւրոպացի առ 'ի համարձակ վարիլ ընդ որոց {արժանն} էր եւ պիտոյ, թէեւ այնչափ ինչ խնդրեցաւ 'ի վանաց '

արդարութիւնն կենդանի գոլով ոչ կամիցի առնել, զոր {արժանն} է, բազուկն արդարութեան, ժողովուրդն Աստուծոյ չեն

յունը կհատուցի գրական գործերի այդ վարպետներին ըստ {արժանվույն} եւ նրանք, իրենց հերթին, դեմ կառնեն ծանծաղուտի:

, որ եթե ոչ ներկա սերունդը, ապա հաջորդը իրեն ըստ {արժանվույն} կգնահատի. " Спи пострел, баюшки баю ". " Ծի

ղ շատ տալ, թէ միայն մշակողք մշակ էին զսունկն ըստ {արժանւոյն}, այլ հաւանական է թէ միայն հեղինակք, թէեւ լինէր

թիւնքը եւ յարաբերութիւնքը, տեսանք, թէ ինչ գին է {արժել} մարդկութեան ազատութիւն ստրկական կրօնի երկաթի լծի

Նա գրում է իւր բողոքի մէջ, թէ իւր կայքը, այսքան {արժելով}, կարո՛ղ էր գրաւ դնել եւ ստանալ այսքան արծաթ, որ

ք, որ շատ մօտ են դրական ճշմարտութեան գաղափարին, {արժեն}, որ մարդը սորվի եւ տեսնէ. նոքա սրում են եւ զուա

է, վերջապես, գիտությամբ պարապել. թե չէ՝ ի՞նչ {արժեք} ունի միակողմանի սոսկ բժշկությունը - ինչպես իր արհ

եք արդյոք որոշել Նախիջեւանի ձկնորսության տարեկան {արժեքը}: Ինձ թվում է, որ այդ այնքան էլ մեծ չէ, թեեւ Ռո

ակտուրային եւ գործարանային գործվածքների ընդհանուր {արժեքը}, ըստ պաշտոնական տեղեկությունների, հավասար է 250

Գործարանային եւ մանուֆակտուրային գործվածքների {արժեքը}, ասացինք, հավասար է 250. 000. 000 գումարի, ուր

պա իմանալով այդ գործարանների արտադրանքի ընդհանուր {արժեքը} եւ այն բաժինը, որ վերցնում է Նախիջեւանը, կարող

արաբերությունը կայսրության ընդհանուր արտադրության {արժեքի} վերաբերմամբ այնպես է, ինչպես 1: 50: Նախիջեւանի

ւթյան միջին թվից առնված մեկ միավորի շրջանառության {արժեքի} էկվիվալենտը կամ տարբերությունը 80 անգամ ավելի է ա

քառասուն ամաց հետէ. մինչ ամենայն ինչ կրկնապատիկ {արժէ} այժմ, քան զոր արժէր ոչ զամս քառասուն, այլ իբրեւ

ր քան զչափն թանգութեամբ: Որգոն, հասարակ կառքն, {արժէ} յաւուրն 3 ռուփի, սկսեալ ի 6 ժամէ առաւօտու մինչեւ

ոյեան փոխանակ ի 6 ժամէ առաւօտու: Ըստ այսմ յամիսն {արժէ} ինձ կառքն 9 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ առանց կառաց անհն

րթուած լինելով, ունի շատ մեծատուն բարեկամք, ինձ {արժէ} միայն մի նամակ արձակել դէպի Պետերբուրգ, այնուհետ

ք մեր մօտ, բայց հազիւ թէ դոցա հեղինակութիւնը բան {արժէ} պատմական խնդիրների մէջ։ Եթէ Հ. Չամչեանը Վռամ չա

նա այնպիսի դրութեան մէջ է, որ ժամանակը շատ թանգ {արժէ} նորան: Ես քեզանից գաղտնիք չունիմ, - յաւելացրեց

ծ եմ, - կրկնեց պ. Մանթուխեանցը, - մի բաժակ արաղ {արժէ} ՛ որ խմեմ. ասում են, թէ․ " Ծերաց գաւազան է " երկ

զուարթը"։ Ահա քեզ մի ուսումնական խնդիր, որ {արժէ} tartarus emeticus ․ ինձ հարկաւոր չէ մի խօսք եւս յ

ն օգուտ, - կրկնեց քթի տակից պարոնը, - բայց ի՛նչ {արժէ} ինձ այդ օգուտը եւ ի՞նչ է մնում նորանից ինձ սեփակա

կից լինել մարդկութեան ամեն մի անդամը, արիւնի գին {արժէ} Եւրոպային։ Սա ամբողջ կէս դար մանուկ զօրութեամբ ս

հազիւ մի քանի տող է գրած սեփական ձեւ ու ոճով, կ՚ {արժէ} ՞ այդ քանի մի տողերի համար ատեան կանչել նորան։ Իր

նորա անշարժ կայքերի վերայ, որ բաւական մեծ գումար {արժէին}: Այդ Պարոնը, մի քանի ժամանակ անցուցանելուց

. մինչ ամենայն ինչ կրկնապատիկ արժէ այժմ, քան զոր {արժէր} ոչ զամս քառասուն, այլ իբրեւ զտասն յառաջ քան զայս

ի մէջ, տեսայ մի թափառական գազանանոց, որի մուտքը {արժէր} կէս մանէթ: Շուտով հատուցի եւ մտայ, բայց ինչպէս

Ինչո՞ւդ է պէտք գրել կարդալ՝ որ մէկ փողի չի {արժէր}, Գլխիդ հազար գիրք ժւղովել՝ բանդ գործդ ձգել

ինչպէս էի մինչեւ ներկայ րոպէս, այդ փոքրը եւս բան {արժէր}: Ձեզ քաջ յայտնի է, որ քանի-քանի անգամ չնչին արծ

անցանէր. քահանայապետութիւնը, որ ստանում էին, թանգ {արժէր} նոցա։ Վերջին ժամանակներումը, Հրէաների այն քաղաքակ

սած էի, բայց այդ ամենից զարմանալի էր, որի մուտը {արժէր} վեց կոպեկ. շուտով հատուցի եւ մտայ. բայց ինչպէ՛ս

է օդ քննել եւ այդպիսի անհիմն խօսքերը ոչինչ գին եւ {արժէք} չունին գիտութեան մէջ, որ պահանջում է փորձական ստ

արենակցութեան սէրը այնքան ծանր կշիռ, այնքան մեծ {արժէք} ունի իմ աչքում, որ այդ բանի համար թէ ինչի ասես պ

ւն մէջ պճեղ մը խելք կա՞յ... Կատակէն ալ ուրիշ {արժէք} ունի՞ն: Մխիթարեան համախոհաց հազար անգամ գործ

կէն ուրիշ բանի մի՛ սպասէք, վասնզի անկէց ալ ուրիշ {արժէք} մը չունիք"։ Շնորհակալ ենք Պ. Կըկռիկեանից ե

քը եւ գոյութիւնը ապահովելու համար, եւ որչափ ծանր {արժէք} ունի այս խնդիրը, որչափ մարդը անքակտելի կապուած է

անութիւնը, միջնորդութիւնը, բեռնակրութիւնը աւելի {արժէք} ունին նորա աչքում: Շատ դառն է մեզ ասել այս խօսքը

ն: Թողունք այս. մտահայեաց փիլիսոփայութիւնը {արժէք} չունի մեր օրերում: Այն փիլիսոփայութիւնը, որ անմ

յական խօսքեր, հաւատացնում ենք, որ ժանգոտ փարայի {արժէք} չունին մեր աչքում: Ահաւասիկ մէք կանգնած ենք ա

ւն համեմատ, այստեղ անցածի խրատը հազիւ թէ կարող է {արժէք} ունենալ. Գրանովս[կին] խոստովանում է այս, բայց թ

կենդանի ներկայ ժամանակի մէջ ոչ խորհուրդ ունի, ոչ {արժէք} "։ Այս դրութիւնը աւելի պարզ կերպով հասկացնում է

(процесс) մեր փիլիսոփայի համար ըստինքեան ոչինչ {արժէք} չունի եւ թէ նա (Հեգելը) դորա հակառակ տեսնում է

կարծիքների գինը կոտրեցաւ։ Եւ այսուհետեւ ոչ միայն {արժէք} չունին, այլ բնա՛ւ ներելի չէ կրկնել։ Բայց սակ

կի գերութիւնը. այս մասին Վարդանի վկայութիւնը բնաւ {արժէք} չունի մեր աչքում։ Գուցէ, եթէ Փարպեցու պատմութիւնը

"այլքը", որ հնոցը պոռնկանոց են հասկանում. եւ քանի {արժէք} ունի այդ տեսակ քաշկռտուք մեկնութիւնը։ Մենք վէճ

րների հողերի վերայ զարկուելը, որ մեծ խորհուրդ եւ {արժէք} ունին մեր գիտուն անուանուած պարոնների աչքում, ոչ

այել. բայց իմ համար, իմ անձի համար, միշտ չնչին {արժէք} ունի արծաթը: - Այդ կորստական սկզբունքը հերիք

։ Տեղական բարբառը ազգի ընդհանուրի համար գործական {արժէք} չունի եւ նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական բարբառի

տեսի աւանդութիւնը (եր. 108) չունի մի դորա նման {արժէք}: Անշուշտ, հեղինակը չէ շարադրել նորան ` նա առնու

գաւառական բարբառը ազգի ընդհանուրի համար գործնական {արժէք} չունի եւ նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական բարբառի

ոյնիսկ հիւսիսային Եւրոպայի մէջ քաշուած թելը պակաս {արժէք} ունի, քան թէ հարաւային Ֆրանսիայի կամ Իտալիոյ (Պ

Ան թող ըլլայ քեզի պատասխան, եթէ ոչ այսուհետեւ քո {արժէքդ} կատակ է: Մխիթարեան համախոհք. Խօսքերնիս

ց ինձ արգելական մարդու թշուառութիւնը. ազատութեան {արժէքը} աւելի վեր բարձրացաւ իմ աչքում, եւ այդ օրից ուխտե

Պալատի զարդարանքի, շռայլութեան եւ միւս բոլորի {արժէքը} լիապէս գնահատելու համար պիտոյ է հարիւր տարիներով

ն՝ հարուստ մարդերից միայն ստանալով գրքի նիւթական {արժէքը}, որ ընկերութեան կարողութիւնը չթուլանայ ուրիշ այլ

ստական ճանապարհով է պատրաստել, եւ ի վերջոյ, որի {արժէքը} պայմանական է, մի խօսքով՝ դրամը, որ մարդը վաստա

ադրութենից, բոլորովին անխելք եւ տղայական: Դրամի {արժէքը} պայմանական մի բան է. նորա զօրութիւնը կամ անզօրու

շրջանառութիւնը կը մտանէ ժողովրդի մէջ, այլ դրամի {արժէքը} եւս կը բարձրանայ նիւթերի շատութեան չափով: Ա

նգամ փոխւում է, որ ո՛չ առնողը գիտէ նորա րոպէական {արժէքը}, եւ ո՛չ տուողը, վաճառականութիւն առնել մի տեղում

առականը ի՛նչպէս կարող է պահել նոյն ապրանքի նախկին {արժէքը}. իջեցնում է եւ նա: Կէս-մեռ, կէս-կենդան, անցնո

վ կարող են հասկացնել կուրին դրամի որպիսութիւնը եւ {արժէքը}: Տեսողութիւնը խուլ մարդերի նրբանում է եւ զօրանու

եւ հնարաստեղծում է անբնական բաներ, այնտեղ գործի {արժէքը} թուլանում է եւ անհամեմա՛տ թուլանում է: Ընդհ

ենթադրուէր փոխանակել դրամը: Թանգութիւնը եւ դրամի {արժէքի} ընկնիլը համարձակ կարելի է թարգմանել պակասութիւն ե

իւրեանց պարտքը, առեւտուրը ընկած է, ոսկին կրկին {արժէքի} բարձրացած, եւ ահա երկրորդ, երրորդ եւ միւս վճարն

րիւր անգամ կը նայի, որ չխաբուի, որ դեռեւս չնչին {արժէքի} բան է, որ կարող էր վատ եղած ժամանակը դուրս ձգել

անաչառ քննութիւնը բնաւ երբեք չպիտի նսեմացնէ նորա {արժէքի} եւ քանքարի փայլը, այս պատճառով մենք հաստատ որոշո

ութեան մէջ, պատմական գործերում զրկուած է ամենայն {արժէքից}: Դարձեալ Պ. Խուդաբաշեւը գրում է. " Թէեւ կա

բ այդ նիւթերը սակաւանան, այն ժամանակ նախ՝ դրամի {արժէքն} է ընկնում, երկրորդ ` դրամը կենդրոնանում է, որով

ձեր ծիծաղելի դրութիւնը բոլոր ազգն աղէկ իմանայ եւ {արժէքնիդ} ճանչնայ: Բայց ձեզի վերջին խրատ ըլլայ ըսելիքնիս ե

, պարտքի հանդէպ, եւ շատ տեղ, կրկին անգամ աւելի {արժողութեամբ}, կայ գործ. եւ պարտքը այսպիսի դիպուածում սնանկու

քաղաքը, այդ բոլորի, թե շարժականի եւ թե անշարժի {արժողութենից} կհատուցանե մեզ հարյուրից տասն պրոցենտ: Կայքերի գ

, որ փոքր ի շատէ գաղափար ունին կլայեկի եւ արճըճի {արժողութենների} վերայ: Մինչդեռ խօսում էր պարոնը իւր գործակատ

ր հնչիւք եւ ո՛չ եօթանասնիւք, յառաջ քան զայս: {Արժողութիւն} շինուածոցն, ըստ քաղեալ ծանօթութեանց իմոց, յազգա

նց վճարի, կամ թէ շատ շատ մի բաժակ ղահուէով, որի {արժողութիւնը} գիտես: Ես ինքս, շատ ժամանակ, լսելով մի քանի մա

ոցենտ, ո՛ր հարյուրից պիտի ստանան: Բոլոր կայքերի {արժողության} եւ առձեռն պատրաստ գումարի հարյուրներից ընդհանրապե

կարոտ է գոնե հինգ ամիս ժամանակի: § 9. Որքանի {արժողության} կայք հայտ բերվին մեր ձեռքով եւ սեփականվին քաղաքի

յն օրից, ո՛ւր է, ովի՛ ձեռքում, ո՛րքան է բոլորի {արժողությունը} եւ ո՛ր ճանապարհով հեշտ է կամ ո՛րքա՞ն ժամանակի մեջ

ի կողքին զարկելով: - Ապրանքը հնացած է եւ այժմ չէ {արժում} մի մանէթ: Այս կերպով եւս վերջացնում է Բէգզադ

ւելի դժուար: Ուրիշների փորձերից, որ փորձողներին {արժում} են արեան ծովեր եւ որ բոլորովին ձրի ներկայանում են

ինձ իմանալ, - շարունակեց սատանան, - թէ ի՛նչ են {արժում} այդ բոլորը քո կարծիքով։ - Չնչին բան, Ձեր մռ

րող էր վաճառել, ըստ որում նորա կենդանութիւնը չէր {արժում} եւ նորա կաշուն: - Այն մարդը, որի համար փորո

զարմացաւ մատանու բռիլլիանտի վերայ, որ, քիչ-քիչ {արժում} էր երեք հարիւր մանէթ, բայց չգիտեմ ի՛նչ անձնասիրո

) անունով։ Յիսուսեանների համար մեծ աշխատանք չէր {արժում} նորա խելքին նստեցնել, թէ ով որ սպանէ Հենրիկոս IV

ն չիմ այս տեղն: Ասոր հնարը այսպիսով գտանք, ամմա {արի} նայինք վեզիր յաղիին եւ, մամաս կեբերնը չոփեչինիին

", " Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն ", " Հեծաւ {արի} արքայն Արտաշէս " եւ այլ մի քանիսը, որոնց շատիցը

ւն կա թագադրության մասին, եթե ժամանակ կունենաս, {արի} այս հանդեսը տեսնելու: Օրը դեռեւս հայտնի չէ, իմա

փողը 106 մանեթ ուղարկիր Սահակին վերա, նորան երես {արի}, միամիտ կաց, որ անտարակույս կկատարվին այդ բոլոր

լ պարտականությունները: Եվ այդպես, մի՛ մոռանա եւ {արի} ՛ ուղիղ ժամը 11-ին: Սեղմում եմ Հովհաննես եղբոր

արդկային, ե՛ւ աստուածային դատաստանի առաջեւ: {Արի} ՛ մի փոքր ֆիզիկապէս եւ բարոյապէս քննենք այս խնդիրը

լսի՛ր ինձ, Պ. Բէգզադէ, եթէ ունիս կարողութիւն, {արի} գործ դիր նորան, բարի օրինակ դարձիր մեր միւս կարո

մահացութիւնը չէր կարող այնքան շատ զայրանալ։ Բայց {արի} տես, որ մի տգէտ ռամիկ կա՛մ յիմարութեամբ, կա՛մ ի

կարելի խօսել, որովհետեւ բուն անմտութիւն է: Բայց {արի} տես, որ ես եւ իմ նման մարդիկ շատ, թող ասել եւ "

քո տանից դուրս գնալով երեւիլը փողոցի մէջ: - {Արի} քո հետ խօսիր, ի՞նչ մարդ ես, ինձ եւ այդ աստղը մի

եթէ ես եւս յանձն առնում նոյնպէս նոցա գրել, բայց {արի} տե՛ս, որ նոքա շատ են, իսկ ես՝ միայն, ժամանակը

լուրեր եւ ծանօթութիւններ հասուցանելով քեզ։ Բայց {արի} տե՛ս, որ այլապէս է եղած Նախախնամութեան կամքը, ե

տեսակի պակասութենից առուտուրը սկսում է թուլանալ: {Արի} երիտասարդը նկատում է այս բանը եւ վնասի ճանապարհը

է՛ երկրագործութիւնը եւ թէ՛ վաճռականութիւնը: Բայց {արի} տես, որ, մեծի քամակից գնալով, կարող ենք եւ փոք

ընկերներուդ՝ ախմախ, յիմար, պակաս կանչել։ {Արի} ՛ երթանք շուտով խանութ մեր զանազան հնարքով Ապ

պաշտէր, ժամը երթար, պասը պահէր հաւատքով, {Արի} ՛ բա՛ց թող այդ ուսումը, դու որ այժմէն՝ չես հաւան

նելով պատրոյգը վառւում, Պատերազմում փորձ ու {արի}, իբրեւ մրրիկ, Առաջնորդէ սպառն[աց]այտ զօրա

իւրեանց խրատը. " Որդեա՛կ, գործիդ եղիր {արի}, Տե՛ս, չըմատնես քեզ սէրի. Երեկոյացեա

լ մի չար բաղդով, Արծուէնշան դրօշակս ես բաց {արի} Ու փորձանքից ազատեցի նորան շուտով:

Մի՛ հրաժարուիր, քան թէ իմ տունը քանդես, {Արի} մորթի՛ր, դու քո ձեռքով ինքդ քեզ. Ի՛նչ դան

հարազատ... " - Բայց ո՞վ էք դուք, - ես հարց {արի} գոռալով: " Նա ալեւոր Հայաստանի հոգին

ում էր, թէ " ես սկսելով քննել, առաջին գործս այն {արի}, որ թափեցի վրայիցս ինչ որ մինչեւ այժմ գիտէի"։

ուցանում առաւել ջերմեռանդ մեծարանք դէպի նա: Որին {արի} կը նկատէր այսօրինակ ուշադրութեան մէջ, միշտ նորա

տեղ հասկանալի է, ուստի եւ աւելորդ է գործ դնել թաց {արի}, թաց եղայ, փոխանակ թրչվեցի, թրչվեցայ, որի կազմուա

եւ կը դադարի այդ բաներից: Ցոյց տո՛ւր ինձ ախոռը․ {արի} ՛ գնանք: - Ամենեւին․ կամիք սպանեցէք ինձ, այն

սիրելուս, որ զուր տեղը կորաւ... երկինք, փուլ {արի} իմ վերայ... երկիր, կուլ տուր ինձ, ո՛հ, մի օ

ռք Աստուծոյ, - ասաց պ. Մարկոսը, - գոնէ՛ քնեց: {Արի} մի գնամ դորա ախոռը․ ի՞նչ կայ այդտեղ, որ այս խեղճ

ւթք, երբեմն 300 եւ երբեմն աւելի բարձր աստիճանի: {Արի} ՛, ճշմարիտը խոստովանենք, պ. Մարկոս, միթէ՞ մարդ

ն եմ, եւ այդ պատճառով եւս խնդրել եմ քեզ իմ մօտ. {արի} ՛ նստենք եւ կատարենք մեր գործը: - Շատ բարի,

նենք նորա քաղաքական եւ հոգեբանական կողմերը: Բայց {արի} տե՛ս, որ մեր ժողովուրդը պատմական ժողովուրդ չէ եւ

ին Մահտեսի Քուշարը եւ նորա երախտապարտ սանը: Բայց {արի} տե՛ս, որ ներկայումս, մահտեսին բոլորովին ազատ է

նչում էր դասակիցներիս մինին. ա՛յ տղայ, Սարգիս, {արի}, արի շուտով շալակիր այս անպիտան եւ ծոյլ կենդանին

էր դասակիցներիս մինին. ա՛յ տղայ, Սարգիս, արի, {արի} շուտով շալակիր այս անպիտան եւ ծոյլ կենդանին: Ի հ

առաջը. ապա կանչեց բիրտ ձայնով. " Որսկան, դուրս {արի} ՛ շուտ եւ պատմիր այս հանդիսաւորներին քո որսածները

. Համա, դարդակ ամբար, դարդակ ջուալ, էնքան գնայ {արի}, ոտներիդ տակին էլ կաշի չմնայ, էնքան ճամփեքը չափ

Սօսն ա ղրկել, համա թէ որ խռովի, չի առնի, յետոյ {արի}, էշը ցեխից դու հանա՛, փալանը դու դզի, նօխտէն դ

ինձ տարել են զօռով կապել իրէք հիքատիրոջ հետ, թէ {արի} ՛ խարջ տո՛ւր, էլ չեն ասում թէ աչառը գոմշի հետ կար

րչում, թէ հիմի գզիրը կը քցի ճիպոտի տակը (!) թէ {արի} ձին բռնի՛, տա՛ր գոմումդ պահի, խոտ, գարի տու՛ր

ովրդին։ Այս պատասխանը արդար էր եւ ճշմարիտ, բայց {արի} քննենք։ թէ ի՞նչ է պատճառը, որ այդ պատուելի պարո

քնար, Սուր է հարկաւոր կտրճի ձեռքին. {Արի՛ւն} ու կրա՛կ թշնամու վերայ, Այս պիտի լինի խորհ

ոյր Շիւ ՚ի ծուէնս պատառոտէ նորա գուպար լուսաճեմ, {Արի՛ք} զսոսա որք երկնեցիք լուսատեսիլ զուարթունք, Աստղու

, մեր բոլորի կենդանութեան աղբիւրը եւ շարժառիթը։ {Արի՛ք}, ուրեմն խառնենք մեր աղօթքը Աստուծոյ քահանաների ե

ղջութիւնս գրեթէ ուղղուեցաւ: Տեսութիւն եղբօրս, Մ[ {արիա]} Ա[ֆանասեւնայի], Մագդաղ[ինէի], Ս[իմէոն] Գ[րիգոր

-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Մ[ {արիա]} Ա[ֆանասեւնայի], Մագդ[աղինէի] եւ Յովհաննէսի հետ

մանայ զայն, յորում եկաց աւելի քան զամս երեսուն, {արիաբար} մարտուցեալ ընդ այլոց մասնաւոր եկեղեցեաց, զորս ու

ռած, իւրեանց կեանքը մեր փրկութեան վերայ դնելով, {արիաբար} ներս մտան մահու թագաւորութեան մէջ եւ իւրեանց մակո

թք արեցի այսպէս. " Սիրով խաչիդ, դառն վշտիս {արիաբար} տարայց Տէր, Եւ նահատակ յայն ասպարէզ արձանաց

հոգիների փրկութեան համար։ Այս բանով Լօյոլա, {արիանալով} " Հոգեւոր Վարժութենների " օգնութեամբը, նոր կողմն

ամ երեքը բաւական են հարստացնել մի բազմութիւն, որ {արիաջան} փութով պարապում էր այն նուիրական գործով: Ո

ռանայ. այստեղ հարկաւոր է համբերութիւն եւ յարատեւ {արիաջան} աշխատութիւն։ Աւելորդ է ասել, որ մենք բնաւ պա

ռանայ: Այստեղ հարկաւոր է համբերութիւն եւ յարատեւ {արիաջան} աշխատութիւն: Մի փոքր առաջ պ. Պռոշեանցի յառ

ն Սուրբ Քաղաքին՝ Հռովմին։ Բայց Իգնատիոսը շուտով {արիացրեց} նորանց. նա ճանապարհի վերայ փոքր ինչ հեռացաւ նորա

Մի՞թէ թոյլ էիր տալիս, Մեծ մայր. - թոռները հարց {արին}. " Ո՛հ զաւակներս, գիտէի Գեղեցկութեան իմ գինը,

ազգական սարերի մէջ Կազբէգն ու Էլբրուսը բաց {արին} մեծ վէճ. " Զգո՛յշ լեր, - ասաց Կազբէգին ալե

թոյլ էիր տալիս, Մեծ մայր, - թոռները հարց {արին}: " Ո՛հ զաւակներս, գիտէի Գեղեցկ

սուչ ըստ իւր չար մտաց Եւ մենք դեռ՝ " կեցցէ՛ {արին} " գոռում ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։

ի վիրաւորի վրայ եւ ճա՛ր անել, այս բոլորի հակառակ {արին}. ուրա՛խ սրտով ծաղր անելով՝ շրջապատեցին ինձ, բա

՞ որ այդ Հայոց աբեղայքը այստեղից այնտեղ հալածական {արին} նորան։ Չէ՞ որ նորա լուսաւորող եւ տգիտութիւն հալա

քահանային բռնեցին, կաթողիկոսի թուղթը պատառ-պատառ {արին} եւ ծայր առաւ արիւնահեղ մի կռիւ ժողովրդի եւ վերոյի

դուրս գայ " (եր. 66): -"... Ըսենց խորհուրդ {արին} իրենց միջին, համա, աստուած իր բանը գիտի... "

տն ա, բալքի ուտեն ռադ ըլէին կորչին. ծառերս վերջ {արին} էլի. բարով էկող տարի հասնենք, մէ մերըդ մին էլ բ

գլխի թագը: Կաքաւը կաննել ա քարին, - կտուցը լիքը {արին}, Մի աղլուխ վարդ եմ քաղել, - ղրկել իմ աղպօր եարին

1 մարտի տեսութիւն եղբ[օրս], Մագ[դաղինէի], Գոհ[ {արինէի]}, Յովհ[աննէսի] եւ Ան[անիայի] հետ. առաջ[իկայ] տե

են սոքին, թարգմանեալք ի յունականէն, Դիոնեսիոսի {Արիոպագացւոյ} ՝ Յաղագս երկնայնոցն քահանայապետութեանց. Գրիգորի

րդո՛ցը վերաբերեալ, նորա ծառաները, Աղեքսանդրացի {Արիոսի}, Գատիկեցի Ապողինարոսի, Անտիոքացի Նեստորի, Կոստ

ոտք չկոխեց: Բայց ի՞նչ օգուտ: նա չկարողացաւ իւր {արիութեան} պտուղը քաղել, որովհետեւ երկու շաբաթից յետոյ, նո

ն, մարդասիրութիւն, առաքինութիւն, աշխատութիւն, {արիութիւն} եւ այլն, եւ այլն, ինչպէս կարող են յառաջանալ այն

սանուած էր, բայց ես չէի տակաւին կորցրել իմ հոգու {արիութիւնը}. ես, որ ինչքան վտանգը մեծ տեսանեմ, այնքան եւս

ր, որ փորձել մեր հաւատը եւ հանդես հանէ մեր հոգու {արիութիւնը}: Միթէ՞ կարող էինք մոռանալ, որ նա կարկառեց մեզ ի

ուսեալ եմք: Ի սմին մետասաներորդ դարու եկաց եւ {Արիստակես} Լաստիվերտացի, հեղինակ պատմութեան Հայոց 1988 թուա

Պատմաբանական չորս հատուածով եղերերգութիւնը՝ {Արիստակէս} անուանուած, ձեւացնում էր Ներսէս Մեծը (Պարթեւը)

սի Լամբրոնացւոյ, սորա ժամանակակից Մխիթար Անեցի, {Արիստակէս} ՝ հեղինակ քերականութեան եւ համառօտ բառարանի հայկա

ի նախկին պատրիարքը, որը Բրուսսայումն է հիմա) եւ {Արիստակէսը} (Ադրիանապոլսում). մինչդեռ հայ ազգը ներկայիս հա

թյուն: Ի դեպ, խնդրեմ այդպես ուշ չգաս, այդ ի՞նչ {արիստոկրատական} այցելություն է. միթե չի կարելի գալ ժամը 12-ին կա

: Սատանան գիտե, թե որտեղից է նրա մեջ՝ ամեն գնով {արիստոկրատի}, այն էլ նախիջեւանցի արիստոկրատի, դեր խաղալու ձգ

մեջ՝ ամեն գնով արիստոկրատի, այն էլ նախիջեւանցի {արիստոկրատի}, դեր խաղալու ձգտումը: Այդ լոնդոնցի պլեբեյից ավե

եցի Անանիային, բայց չէ՞ որ պետք է աշխատել. թո՛ղ {արիստոկրատները} ձեռքերը ծալած նստեն, իսկ մենք կոչված ենք աշխատել

ս, որպիսիք են " Յաղագս սկզբանց ", թարգմանութիւն {Արիստոտելական} Պորփիւրոսին, " Սահմանք փիլիսոփոuականք " եւ այլ ա

նչպես որ դու ժպտում ես փիլիսոփաներից մեծագույնի՝ {Արիստոտելի} վրա, նրա՝ ուղեղը սպունգի հետ համեմատելու համար

եանց պաշտօնից։ Փիլիսոփայութիւն դաս էին տալիս {Արիստոտելի} գրով, որ Յիսուսեանք իւրեանց կամեցածի պէս սրբագրե

վիճակում լինելով բանի զօրութիւնը, յայտնի է, թէ {Արիստոտէլի} փիլիսոփայութիւնը շիկանում է, մինչ նա ուղեղը նման

դպրոցը պաշտպանել, ասել թէ Ալեքսանդր Մակեդոնացին {Արիստոտէլի} աշակերտն էր, Ներոնը ` Սենեկայի, իսկ Վոլթէռը ` ճ

ուած իւրեանց վանական խցերում, անգիր էին ուսանում {Արիստոտէլի} Պորփիւրոսը, եւ Դաւիթ Անյաղթ փիլիսոփայի սահմանքը

բաներ ասելով, տուած պատասխանիդ գլխաւոր բանը այս {արիր}, թէ " պէ՛տք էր, որ նոքա մտածէին եւ մի այդպիսի խ

նչ կլներ (?!) մեզ աշխարհքի միջին թուք ու բեդնամ {արիր} " (եր. 92): Նայելով Աշտարակի կեանքի ընդհանուր

ն, ընդոստացեալ, քանզի չեմք նմա օտար, քանզի մի {արիւն} շրջան առնու յերակս, եւ հետեւաբար հեկեկանք հոգեւա

Յունիսի 27-ի առաջեւ, բայց այդ խաչը ցոյց է տալիս {արիւն} թողնելու համար օրի լաւութիւնը: Ճարս կտրուեցաւ,

ան է իւրեանց կարծիքով, վարսավիրայք՝ տեղի-անտեղի {արիւն} թողնելով եւ տզրուկներ դնելով: Այդ քաղաքում երկար

իսը որ եկաւ, արդէն մի հարկաւորութիւն է ճանաչւում {արիւն} թողուլ: Հիւանդը թողնում է՝ առողջանալու յուսով,

որհուրդ հարցանելու, սորա նախկին առաջարկութիւնն է {արիւն} թողուլ, որովհետեւ այդ դիպուածում ստանալու էր քսա

, երբ պղնձի թասի մէջ հաւաքուել էր մի երկու ֆունտ {արիւն}, երբ արիւնի գոյնը սկսել էր սպիտակիլ. նորա հոգը

նեղ կիրճից, վերաս յարձակուեցան չորս զրահաւորուած {արիւն} -կզակ Լեզգիներ։ Տեսանելով, թէ իմ կողմից ամենայն

ւամենայնիւ փոքր էր. նորա գրողը իմ արտասուքից շատ {արիւն} էր թափել այդ կտակը վաւերացնելու համար: - Ի՞

ւ, եթէ մի մահառիթ խոց կամ ուռոյց կտրելու ժամանակ {արիւն} ու թարախ էր զարկում այնտեղից նորա երեսին: Վիրաբո

ղի համար, որ գործում է եւ որ ազատելու համար գնաց {արիւն} թափեց, խեղացաւ, ջարդուեցաւ, որդին, եղբայրը կա

հացին ՚ի ճշմարիտ մարմնին, եւ գինւոյն ՚ի ճշմարիտ {արիւն}, հետեւականք են, հիմնեալ յանսուտ բան Քրիստոսի.

յանսուտ բան Քրիստոսի. " ա՛յս է մարմին իմ, այս է {արիւն} իմ"։ Զխորհուրդ պատարագին ո՛չ բնաւ կացոյց Քրիստո

ն փոխարկի ՚ի ճշմարիտ մարմին, եւ գինին ՚ի ճշմարիտ {արիւն}, յորժամ՝ ընծայեցուցեալ զհացն եւ զգինին՝ Հօր,

նին, թէ " Ես եմ այս ", այլ թէ " մարմին է իմ կամ {արիւն} "։ Քրիստոս մեռաւ ՚ի խաչին. բանական հոգի նորա էջ

Սիրտս խոցուած է զանազան կողմից, {Արիւն} ու շարաւ կթափի երակից. Լուա՛, մաքուր ջուր

խ, կատաղի դու մանկութիւն, Ա՜խ, կատաղի դու {արիւն}, Ինչո՞ւ շուտով դուք մոռցաք Ձեր սուրբ պ

է այս երեկոյիս, Դարձեալ կը թափուի մի մարդու {արիւն}. Բայց նոյնպէս պայծառ, դու նոյն սառնութեամ

պայծառ, դու նոյն սառնութեամբ Կը լուսաւորես {արիւն} ու սուրը, Ե՛ւ սպանուածին, ե՛ւ մարդասպանին

Դարձան թշնամի անհաշտ ազգութեան, Թափեցին {արիւն} Հայոց համարձակ։ Ա՜խ որի գործը, որ մա

րի առաջին։ Նախանձ սեւախանձ, աչքի մէջ {արիւն}. Պարզաբար տեսայ տեսիլ մռայլուն. Դիմաց

27, ֆլիւսը ծակեցաւ ներսի կողմից եւ շատ թարախ ու {արիւն} վազեց: 27-ին առաւօտ ուռոյցը շատ եւ շատ նստած է

թ են այսօր մեր խօսքին: Ա՞յս էր մեր գործը: {Արիւն} է կաթում մեր սրտից, երբ նայում են ազգի ամայի եւ

ւթեններով դուրս գար որովայնից առանց մարսուելու եւ {արիւն} դառնալու. պատճառ, մարմինը, իւր շինուածքի համար

, որոնց մի քանիքը եղանակներն են գուշակում, միւսը {արիւն} թողնելու համար չար ու բարի օրերն է ցոյց տալիս։ Ճ

Կիրակոսը ատեան քաշելով Մարկոսին մահի մատնէ, Եթէ {արիւն} ընդ արեան, ակն ընդ ական սկզբունքը չլինի, ուրիշ

քա, որ նոցանից հարիւր տարի ետքը նոցայ ժառանգները {արիւն} -քրտինքով պիտի աշխատեն վերստին որպէս մի կորած բան

ենալով դորայ վրէժխնդրութենից, ճշմարտութեան համար {արիւն} թափող նահատակը ինձ ընկեր եւ օգնական կը լինի այդ փ

, որ ձեր վրայ գայ երկրի երեսը թափուած ամեն արդար {արիւն}, արդար Աբէլի արիւնից սկսած մինչեւ Բարեքի որդի Զա

տուական մարդիկ են եղել, եւ ազգի եւ եկեղեցու համար {արիւն} թափել. ուստի մի քանի չքերի պատճառով այն մարդոց ան

բասում են. խռովութիւն, ապստամբութիւն, զրկանք, {արիւն}, հրկէզ, արտասուք, կողոպուտ, - միայն լսիր եւ ո

.. նզովեալը - լեզուն շինել է օձի լեզու, մի աման {արիւն} գլխին դրած ման է գալիս, սորա կամ նորա վերայ թափե

նջում էր այս, պապի քաղաքականութիւնը պահանջում էր {արիւն}, մահ, հուր եւ սուր։ Քրիստոս ինքը մեռաւ ազգերի

ն հետեւողների մէջ։ Ի՞նչպէս։ Փրկիչը ծունկի վերայ {արիւն} քրտինքի մէջ աղօթում է մարդկութեան համար, դու, փ

հարկաւորութիւնը, ծծում էր այս տարափոխիկ վէրքերից {արիւն} ու թարախը։ Սոսկալի անձնազոհութիւն։ Այս կարգից դ

On ma donné un furieux coup de poing ", յետոյ, {արիւն} տեսանելով ձեռքի վերայ, բոլորովին գունաթափեցաւ եւ

միջին դարերը, կործանում, գերութիւն, կոտորած, {արիւն}, կրակ, սով, խաւար եւ մահ: Սոքա են մեզ համար մ

ցոյց ես տալիս ինձ մի շիշ, ուր կայ մի քանի կաթիլ {արիւն} եւ պատմելով, թէ այդ արիւնը այս կամ այն ժամանակ ե

րակրել հայոց ազգի սոված հոգին եւ սա աւելի հիւթ եւ {արիւն} կը դառնար նորա մէջ, քան թէ այն չորացածը եւ քարաց

էջ, այլեւ ուղեւծուծ ունենալով՝ կարող էր հիւթ եւ {արիւն} դառնալ եւ սնունդ տալ տկար հայոց զաւակներին։

այն յագեցուցիչ եւ սննդարար հիւթերը, որ կարող էին {արիւն} դառնալ եւ հաստատել սիրտը։ Բաց 'ի սորանից, հայոց

ւմ, կենդանի, շարժուն, ջերմութիւն եւ երակներում {արիւն} ունեցող էակներ։ Այն քարեղէն, մեռած անշարժ, սառ

լուծութեամբ, մինչեւ առաւօտ 16 անգամ լուծողութիւն {արիւնախառն}: 8-ին շարունակւում է տկարութիւնս, չնայելով որ գ

: Սիրական եղբարք, դուք մեր անբախտացած գերդաստանի {արիւնակից} անդամք, մի՛ յուսահատուիք բոլորովին, դուք կարեկց

կսանում է պատմական կեանքը, մեք տեսանում ենք ստէպ {արիւնահեղ} պատերազմներ, որոնցով ամրանում է ազգի մատաղահաս զ

, կաթողիկոսի թուղթը պատառ-պատառ արին եւ ծայր առաւ {արիւնահեղ} մի կռիւ ժողովրդի եւ վերոյիշեալ անձերի վարձած հրդե

զատութիւնը, որ սկզբից մինչեւ այսօր պատճառ է եղել {արիւնահեղութեան}, բանտի, հալածանքի, կապանքի, նոցա համար, որ ը

ւ անարժան մարդերի ձեռքում եղել է դաւաճանութեան եւ {արիւնահեղութեան} գործիք: Շատ ամբարիշտ մարդիկ իւրեանց յանցանքը ծած

անվտանգ, էգուց նոյն բանը գլուխ կը գայ սարսափելի {արիւնահեղութենով} "։ Զինուորները, որ Դուքսի հրամանով շրջապատե

ցը. բայց բանը բանից անցել էր ահա։ Շուտով սաստիկ {արիւնահոսութիւն} բացուեցաւ նոր թոքերից, որ խլեց նորա ձայնը եւ քամ

յայտնի է անունովս Բարթոլոմէոսեան գիշեր կամ Փարիզի {արիւնաշաղախ} հարսանիք)։ Նոքա արդէն բաւականաչափ զօրացած էին

ո՛ն, երեւում է, որ դեռ անփորձ ես եւ երիտասարդ, {արիւնդ} տաք, ինչ ասես մտածել է տալիս, առանց կշռելու այն

Մի՞թէ Քրիստոսը պարտական էր մարդկութեանը իւր անմեղ {արիւնը}, որ քամեց Գողգոթայի վերայ՝ մարդկութեան կեղտը լո

մ ես, կրկնապատկել ես արաղով շինած դէքոքտի չափը, {արիւնը} թանձրացել է գլխիդ մէջ, իսկ ջլերդ, հասուցանելով

գործւում էին կուրծքի եւ սեռական գործարանքը, մինչ {արիւնը} առատութեամբ վազում էր մարմնի դէպի այդ սահմանքը,

սպիտակիլ. նորա հոգը չէ, նա ամենեւին տգէտ է, որ {արիւնը}, առանց դորան եւս ջրացած լինելով, հասարակ տենդը

խաւար վիշապի, որ դարերով ծծել է մեր խղճալի ազգի {արիւնը}, քամել է նորա վերջին ոյժը եւ, շինելով նորան մի

աւ եւ բռնակալ մարդերի կողմի՞ց, - գանչեցի ես, եւ {արիւնը} գլխիս զարկեց, - ես քեզ ընկեր մինչեւ ի մահ, ե՛կ

ան, որ մօտ է իմ սրտին եւ հոգուն, որովհետեւ նորա {արիւնը} շրջանառութիւն է կատարում իմ երակների մէջ, որովհե

լ: Չկարողացայ դիմանալ, որ այլեւս խօսէր նա, {արիւնը} ապստամբուեցաւ երակներիս մէջ, փաթաթուեցայ նորա վզ

վաղուց արդէն դարձել էր իմ կեանքը, իմ հոգին, իմ {արիւնը} եւ ուղեղը: Վերջապէս բարոյական ոյժը յաղթահարե

նդէ, մէկ ընդանիքէ եւ եղբայր ենք, մեր երակներուն {արիւնը} մէկ տեղէ կը բղխի, եւ անոր անուամբը կը կանչուինք

սուցիք: Դո՛ւք էք, որ մինչեւ ցայսօր չկշտացաք մեր {արիւնը} ծծելէն... Ձեզ ասեմ, ո՛վ համախոհք եւ գիշատիչ

որում, մեք եղբայրք ենք, ըստ որում, մեր երկուքի {արիւնը} եւս մի աղբիւրից է: Ես կարծում եմ, որ այս բոլորը

ւնը զէնք գործ դրեց նոցա վերայ, բայց սպանուածների {արիւնը} ոռոգեց եւ աճեցուց ընդդիմութեան տունկը: Եւ այսօր

ցի, քան թէ Լեհաստան։ Վարշաւի հրապարակների վերայ {արիւնը} մինչեւ ծունկն է հասնում։ Զինուորները, անզէն մար

ավարութիւնը, իբրեւ մի վամպիր, ծծում է Լեհաստանի {արիւնը}, փակում է նորա եկեղեցիքը, դպրոցները եւ հրամայու

արնատար Անօթները մազանման ` Արդեօք հեղուած առաջին {Արիւնը} չէ՞ սրբազան: Կոյս զոյգերը թեւիթեւ Գլորւում են տա

՞նը միայն կայ, եւ ընդ տեսակաւ գինւոյն՝ Քրիստոսի {արիւնը} միայն կայ " - պատասխանէ Այվազովսքին. " Քրիստոսի

" - պատասխանէ Այվազովսքին. " Քրիստոսի մարմինը եւ {արիւնը} երկու տեսակին տակ ալ կան, այնպես, որ մէկ փոքրիկ

ռաջի, Թէ պատրաստ է նորա համար թափել վերջին {արիւնը} Ու թշնամեաց արեամբ ներկել իւրեանց հագի սեւ շ

սաւ չքնաղ երեսը, Եփ էր գալի երակներում... {արիւնը}. Թէպէտ նա միշտ անսխալ է ու Քրիստոսի փոխանոր

՞լ խօսենք, երբ օտարից շատ Մենք ենք մեր ազգի {արիւնը} խմում, Մոխրատնով լցինք Դուին, Արտաշատ,

Սողաց դժոխքից, ի՛նչ կայծակ զարկեց, Թափեց {արիւնը}... ծերի պատուական։ Հայազգի սիրտը ի ս

ը, որ շարունակ 50 տարի ոչ միայն քամեցին Ֆրանսիոյ {արիւնը} եւ հոգին, ոչ միայն իրը փոխանակեցին անառակ եւ փտա

Աբէլի արիւնից սկսած մինչեւ Բարեքի որդի Զաքարիայի {արիւնը}, որ տաճարի եւ սեղանի մէջտեղը սպանեցիք, ճշմարիտն

կ, այն է՝ 376 թ-ին, ուրացաւ եւ, քրիստոնեայ Հայերի {արիւնը} խմելով, հինգ տարի անդադար թուր քաշեց ազգի եւ եկեղ

ր Քրիստոսի մահը մեր համար, անարդիւն նորա փրկարար {արիւնը}. քա՛ւ լիցի մեր կողմից այսպիսի անարժան մտածութիւն

կռւում էր որպէս վագր կամ կատաղած սպանիական ցուլ. {արիւնը} թափւում էր, տները այրւում էին, փողոցները լցուած

ում եմ աչքերս, որպէսզի, եթէ երեւոյթ է այդ, ապա {արիւնը} երակներումս ընթացք ստանալով, անհետանայ այդ երեւո

ին, պատճառ է տալիս արիւնի աւելորդ հաւաքուելուն: {Արիւնը} անդադար եւ սովորականից դուրս առատութեամբ մտանելով

փոխուած ձայնով: Նորա կիրքը նստած չէր դեռեւս, եւ {արիւնը} ալեկոծւում էր սրտի եւ թոքերի մէջ: - Այո՛, ե

ճառ, խոնաւ տեղում երկար ժամանակ կորացած նստելուց {արիւնը} թանձրացել էր գլխի մէջ: Նա բանալով դուռը, հարցրե

որ նորան ծառայութենից փրկելու համար չէ խնայել իւր {արիւնը} եւ կեանքը, եւ մարդկային ազգը ազատ կացուցանելու ա

որապէս ընդունուի, նորան ընդունելի չէ անասունների {արիւնը}, նա չէ հոտոտում զոհերի սեղանը, նորա առաջեւ ոչին

ն տիեզերական լապտերի լույսով, որի իւղը էր Փրկողի {արիւնը} ։ Ոչինչ զարմանալու բան չկայ. " Ծառը իւր պտղից է

կրօնի երկաթի լծի տակից, սարսափելի գին՝ Քրիստոսի {արիւնը} ։ Այժմ պիտոյ է տեսանենք, թէ ի՛նչպէս այդ մեծագին

բեմն, Հռովմի մէջ Աթենասի պաշտողքը խաչ պաշտողների {արիւնը} թափեցին, թող այժմ խաչը յաղթական կանգնի Աթենասի ձ

ուր կայ մի քանի կաթիլ արիւն եւ պատմելով, թէ այդ {արիւնը} այս կամ այն ժամանակ եռ է գալիս, ուզում ես դորանո

ծաթի կարողութիւնը։ Ո՛չ, սխալւում ես. շատ անգամ {արիւնի} գին է այն, շատ անգամ մեծամեծ զրկողութենների գին

ւմ է նոցա նստողական կեանքը, որից պատճառւում է եւ {արիւնի} անկարգ շրջանառութիւնը, եւ սա առիթ է լինում նոյնպ

թասի մէջ հաւաքուել էր մի երկու ֆունտ արիւն, երբ {արիւնի} գոյնը սկսել էր սպիտակիլ. նորա հոգը չէ, նա ամենե

երեւել էր որպէս հետեւանք ազգի սեպհական կեանքի եւ {արիւնի}: Այսպիսի անտեղի զրպարտութիւն՝ մեր Աստրախան

րի միջնորդութեամբ յարակցութիւն ունենալով նոյն իսկ {արիւնի} հետ, որ է աղբիւր կենդանութեան: Երրորդ՝ քիմիաբա

սակար էր առողջութեան, չափազանց միանալով ածխածինը {արիւնի} հետ, որպէս եւ պակաս լինելով եւ թողնելով չայրուած

պէս եւ պակաս լինելով եւ թողնելով չայրուած ածխածին {արիւնի} մէջ, դորանից պիտի յառաջանար արեան թանձրութիւն,

ահին պաշտօնեայ, տէրութեան գանձը հասարակ ժողովրդի {արիւնի} եւ քրտինքի հետ միասին լափլիզող: Այստեղ անհատուցա

ազդեցութեանը, որ գրգռելով կաշին, պատճառ է տալիս {արիւնի} աւելորդ հաւաքուելուն: Արիւնը անդադար եւ սովորակա

կան գաղափարների սերմը խոր դրա՞ծ էր ազգի ուղեղի եւ {արիւնի} մէջ, ահա խնդիրը: Այժմ աչքի տակ առնունք մեր

իայն լսած եմ բժշկող պարոններից, թէ յառաջանում էր {արիւնի} անկարգ շրջանառութենից սեռական գործարաններում: Ես

րո՛ղ էի հասկացնել ձեզ, թէ սեռական գործարաններում {արիւնի} անկարգ շրջանառութիւնը ի՛նչ կերպով ծանրացնում է շն

ճանապարհը, վասն որոյ մաղձը մտանելով ստամոքսի եւ {արիւնի} մէջ, նախ եւ յառաջ պատճառում էր փսխողութիւն եւ լո

այժմ մասնակից լինել մարդկութեան ամեն մի անդամը, {արիւնի} գին արժէ Եւրոպային։ Սա ամբողջ կէս դար մանուկ զօր

էժխնդիր լինել այն անպատւութեանը, որ բերեցին նորա {արիւնի}, նորա տան եւ բոլոր Ֆրանսիայի Պարլամենտների վերայ

ակ, երր բիւրաւոր այդպիսի կաթիլներ, բայց կենդանի {արիւնի}, ամէն վայրկեան եռում են եւ շրջան են կատարում իմ

վատաբաղդութիւնը։ Ոչ մի գաղափար, որ մարդկութիւնը {արիւնի} գնով մշակել էր, չեն նորա համար։ Նա չգիտէ մինչեւ

իանի մեծափառ հրաշքը թողած, քո երկու կաթիլ չորցած {արիւնին} նայիմ. եւ այն ժամանակ, երր բիւրաւոր այդպիսի կաթ

են լինում, որ բարակացաւական բլրակները բաժանուէին {արիւնից} եւ նստէին թոքերի կազմուածքի վերայ: Բաւական յաճախ

շատ կան, որ նոյնպէս դատարկ չէին մնում մարդկային {արիւնից}: Ճշմարիտ, Մայիսը որ եկաւ, արդէն մի հարկաւորութ

երը լուանալով, ասաց. " Ես անպա՛րտ եմ այդ մարդու {արիւնից}, որովհետեւ մահի արժանի յանցանք բնաւ չգտայ դորանո

րկրի երեսը թափուած ամեն արդար արիւն, արդար Աբէլի {արիւնից} սկսած մինչեւ Բարեքի որդի Զաքարիայի արիւնը, որ տա

ին, թո՛ղ, լաւ ուշադրութեամբ մտածէ. արդար Աբէլի {արիւնից} ասաց. որ նորա սպանուելու ժամանակին նայելով, երկ

մ կարծում, որ նորա թշնամու վրէժխնդիր նետը նախ իմ {արիւնիցս} է խմել: Որ ազգը անհետացել է երկրիս երեսից, ես մ

արդեօք տեսանելու չէի՞նք, որ նա եւս դարձել էր մի {արիւնկզակ} գող եւ աւազակ, կամ, սորա հակառակ, եթէ մի աւազա

ը: Զօրօրինակ ինչպէս պատահել էր պ. Շահբէգին, որ {արիւնկզակ} լեզգիների ձեռքով գերի տարուեցաւ դէպի Շամիլանիստ ա

անայի եւ ստութեան ծառայութենից։ Նորա փրկարար {արիւնն} էր, որ լուաց տարաւ մեր վերայից ստրկութեան եւ ծառ

վրդի մը, որ սրտերնին իրենց Հայրապետին ափը, միշտ {արիւննին} թափելու պատրաստ էին: Այսպիսի Հայրապետ մը, երբ ո

ոլոր հարուստ մարդիկ իւրեանց հարստութիւնը ճարել են {արիւնով}, զրկողութենով եւ այլ յանցանքներով, ես չեմ ընդու

զօրութեան. նորերումս ձեռքերը ներկեց մի՞ ծերունու {արիւնով}... Արամազդը, կտրելով ճակատագրի յայտարարութի

ւթի քամակում գտանուած ահագին փոսը լցւում է մարդու {արիւնով} ։ Այդպիսի փոսեր շատ կան, որ նոյնպէս դատարկ չէին

ներից, է այն ճշմարտութիւնը, որ Յիսուսի Քրիստոսի {արիւնով} կնքուեցաւ Գողգոթայի վերայ, այն ճշմարտութիւնը, ո

ան ապառաժի վերայ, որ ոռոգուած է Յիսուսի Քրիստոսի {արիւնով}: Ձեր կրօնի վարդապետութիւնը ազատութեան մասին, որ

տաստանը, բայց ի՛նչ հարկաւորութիւն ունիմ անհաւատի {արիւնով} պղծել իմ ձեռքը: Տարակոյս չկայ, որ դու յանցաւոր

ը ամրացած է մի սարսափելի կնիքով՝ Քրիստոսի անպարտ {արիւնով}, - շարունակեց նա: - Ես կարօտ եմ կարեկցութե

, խռովութիւն, էշաֆոտ, դահիճ եւ երկու կտրուած ու {արիւնով} շաղախուած գունաթափ գլուխներ: Ես ճանաչեցի Լուդովի

ց գաղտնածածուկ խորհուրդը: Մեր սիրտը լցուած է {արիւնով} ։ Մեք այստեղ չենք ծառայում մեր ախտերին, ինչպէս մ

խւում է ծաղկեցնել եւ փառաւորել այն, որ հազարների {արիւնով} եւ բիւրերի արտասուքով պահուել է մինչեւ այժմ, նոյ

ղովուրդը եւ ոչ նորա միջից, նորա քրտինքով եւ նորա {արիւնով} յառաջացած մի քանի մեծատունք: Բրիտանիոյ, Իռլանդի

եր սիրտը շատ անգամ զարկել է ձեր համար, շատ անգամ {արիւնով} լցուել է ձեր համար: Սիրական եղբարք, դուք մեր ան

, Միշտ չարաչար կը գործածէ Սիրտը լցուած {արիւնով}. Բայց ես, երկինք թող վկայ գայ, Ես քե

րդեսէր, հայր հպատակաց սիրող, Արտասուքով ու {արիւնով} թրջենք նորա շիրմի հող: Երանի՜ էր, թէ

Խաւարուիլ իսկոյն գիշերի մթնում, Լցուիլ {արիւնով}, եւ այդ նշանով Դողդոջուն աչքին այդ մարդասպ

Այսքան տարի կապկապած, Իւր քաջ որդոց սուրբ {արիւնով} Պիտի լինի ազատուած: Ահա՛, եղբա

դէպի հանդէս Աւստրիացոց յանդիման, Իւր {արիւնով} գնել յավեժ, Ազատութիւն իտալեան:

, թէ չենք ուզում հողից հող կորչիլ, Թշնամու {արիւնով} մեր թրին ջուր տանք, Ազգ, եկեղեցի փրկենք ազ

ռաջեւ, ոչ միայն բանիւ եւ գրչով, այլեւ զէնքով եւ {արիւնով}, եթէ մի օր արժանի լինինք զէնք առնուլ մեր ձեռքը ե

չեւ այժմ քարոզած ազատութիւնը նուիրել եւ սրբել մեր {արիւնով}: Ահաւասիկ մեր դաւանութիւնը, որի մէջ տեսանում

վսեմակա՜ն աքսորականը, վերստին եւ վերստին սրբուած {արիւնով}, հրաբորբոք տառերով գրւում է պայծառ ճակատների վեր

մատելով ընդհանուր մարդկութեան հետ։ Մեր սիրտը {արիւնով} է լցւում այս ճշմարտութիւնքը ասելու ժամանակ, որով

ի ասել, թէ Լանկթամուրը իմ աչքի առաջեւ երեք անգամ {արիւնով} ներկեց բոլոր Ասիան եւ Եւրոպան: Աշխարհումը այդպիս

արթողիմէոս առաքեալների եւ նոցա հարազատ յաջորդների {արիւնով} ՝ ոռոգել էին Հայաստանի կռապաշտութեամբ կոշտացած հո

տակում. թեւերի տակին երեւում էր մի խուրձ թուղթ, {արիւնով} եւ ցեխով ապականուած, գօտուցը կախած մի սուր եւ եր

տակութեան ժամանակ նորա ճանապարհը լուացւում է եղած {արիւնով}: Մի օր մեր ցեղապետը Խանի ուրախ ժամանակը ահ ու

անից ընկնելով մքուր սրտերի մէջ եւ ոռոգուելով նորա {արիւնով}, պտղաբերեց մարդկութեանը ազատութիւն, երջանկութիւ

, որ ընդարձակուել էին, ցօղուելով Քրիստոսի անմեղ {արիւնով}, կաշկանդւում են եւ կարկամւում են պապականութեան շ

, ուր կրօնի բոլոր ազատութիւնը՝ Յիսուսի Քրիստոսի {արիւնով} մարդկութեանը պարգեւած, կենտրոնանում է մի մարդու

ականութեան աչքումը այսքան մարդերի կորուստը. նոցա {արիւնով} ոռոգում էր նա եւ աճեցնում էր կոյր հնազանդութեան ծ

ինուորքը շատ էին, քան թէ լուսաւորութեան որդիքը։ {Արիւնով} լուացուեցաւ Եւրոպան այս ընդհանուր գործողութեան ժա

ր նորան Մարգարիտայն, որի հետ պսակուած օրը Փարէզը {արիւնով} էր լուացուել). այս պատճառով խոստացաւ Պապին մի

ատ հոգիների, որոնց ազատութիւնը գնուած է Քրիստոսի {արիւնով}. եթէ գիտէ դատապարտել, թող ուրեմն դատապարտէ յանց

քրիստոնէութեան նախազգացութիւնը: Հռովմէական ցիրկի {արիւնոտ} տեսարանները զարթնեցնում են նորա մէջ նոյն զգացմուն

էին միայն Լուդովիկոս XVI-ի եւ Մարիայ Անտուանետտի {արիւնոտ} գլուխները, այդ դարձել էր նորա համար անշարժ զաղափ

ան մէջ թաւալուած, իսկ աբեղայն՝ կանգնած նորա մօտ {արիւնոտ} դանակը ձեռքին, յարձակուեցան Կլեմանի վերայ եւ կտո

հետանար, չէին գտանելու նորան։ Բայց նա բռնուեցաւ {արիւնոտ} դանակը ձեռքին եւ խոստովանեցաւ, թէ ինքն էր թագաւո

կին սիրտը չէ փառաւորւում մեր յիշատակարանների կէսը {արիւնոտ}, իսկ կէսը դարւաոր արտասունքից փթթած թերթերը դարձ

յթով ո՛րքան փայլել է Պողպատեայ սուրը ծխուած {արիւնում}... Թէ հնար լինէր քեզ այդ րոպէին, Խա

բարձրացաւ իմ աչքում, եւ այդ օրից ուխտեցի վերջին {արիւնս} թափել ազատութեան անունի վերայ: Այդ միջոցը դա

որ Բաղդասար Խալֆայի բոլոր տաղերը Զիս քո սիրոյն, {Արիք} որ երթամք, Գարունն է բացուէր... Երգի կախա

ել տվյալ մտքի համար որեւէ ձեւ, ապա այստեղ ո՛չ մի {արխիվ} չի օգնի, սխալ է այն ուղղությունը (այստեղ ես հիշ

, թերեւս հայկական առեւտրի պատմության համար: Մեր {արխիվը} ` ապրող սերունդն է. եթե նա չի պահպանել կամ չի մշ

լ չի կարելի պոկել հաջորդ սերնդից: Առաջարկված {արխիվները} գործին բոլորովին չեն վերաբերում: Նյութերի նման հ

: Դատելով ինձ ծանոթ պատմական տվյալներից, հիշյալ {արխիվում} կարող են լինել միայն մի քանի հիշատակարաններ Ջուղա

ան տա՛կ են ձգում արդարի՛ն էլ, ա՛նարդարին էլ, եւ {արծա՛թը} միայն, որի համար հարստահարում են, ձեռք բերածի պ

սս, առ որ անշուշտ պէտք են դրամոց իբրեւ 400 մանէթ {արծաթ}, այլ ես փոխանակ ունելոյ զայնքան դրամս վասն ծախու

գ գնալու, այնտեղ համալսարանի 50 մանեթը տալու եւս {արծաթ} չլինի, թողում այնտեղ բնակության եւ ապրուստի հոգս

ողներին երեսփոխանություն եւ դատաստան մտանելու կամ {արծաթ} կամ կայք ստանալու իրավունք, ոչինչ պայման չեք առա

մանները եւ գործը հանձնելով մեզ, կհարկադրվի առանց {արծաթ} չթողուլ մեզ օտարության մեջ, եթե հարկ լինի մնալ ա

0 լիբրէ ստերլինգ, այսինքն 50. 000-60. 000 ռուփի {արծաթ}: Մի ռուփին ունի յինքեան ճիշտ զերկուս անգլիական շ

հություն չունենք եւ, համենայն դեպս, ոչ 500. 000 {արծաթ} ռուբլու. գուցե դու դրանով կամեցել ես խոսել անասն

ամբողջ շրջանառության ծավալը հավասար է 8. 750. 000 {արծաթ} ռուբլու, որտեղ մանուֆակտուրայի եւ գործարանային ա

յին արտադրության մասը կազմում է շուրջ 5. 500. 000 {արծաթ} ռուբլի. Նախիջեւանի արական սեռի բնակիչների թիվը՝

ստերլինգ, իսկ թուրքական կառավարությունից՝ 4800 {արծաթ} պիաստր: Այդ կառավարությունները կարծում են, որ ն

լ եւ հրավիրել զոհաբերելու համարյա 10 հազար ռուբլի {արծաթ}: Հանաք բան չէ՛ սա: Իսկ եթե ընկերությունը համ

ով ազգին, տարածել իւր անճոռնի լրագրի համարները՝ {արծաթ} ժողովելու աղագաւ: Այսպէս անմխիթար է իմ հայեացքը

կը։ Նորա ձեռքը սովորած չէ այդպիսի բաների համար՝ {արծաթ} ձգել ազգի գանձանակը: Այո՛, Պարո՛ն, բան խօսելու

խատի իւր մահից յետոյ յետ ձգել իւր ժառանգներին շատ {արծաթ}, մեծ հարստութիւն, փայլուն կոչումն եւ այլն, եւ

լները գրում էր մի պարոնի տեսութիւնը՝ առանց ծոցից {արծաթ} դուրս տալու իւր պարտքերը հատուցանելու մասին:

ան արժելով, կարո՛ղ էր գրաւ դնել եւ ստանալ այսքան {արծաթ}, որ, գործ դնելով վաճառականութեան մէջ, պիտի անպ

, վասնորոյ չէ կարողացել գրաւ դնել, չէ կարողացել {արծաթ} առնուլ, ուրեմն եւ այն մեծ շահը շահուիլ: Այժ

անութեան հետ (պարտք հատուցանել՝ առանց իւր ծոցից {արծաթ} դուրս տալու) շատ լաւ բան էր, բայց որովհետեւ դա

տեղ ստանալու Յիշատակարանիս մէջ: Եթէ դու աւելորդ {արծաթ} ունիս, քեզ մի բարի խորհուրդ տամ։ Մեր գեղի մէջ չ

ե՞ր ես խօսում. ի՞նչ բանի համար ջուրը ձգեմ այդքան {արծաթ}, ես դուստր չունիմ, իսկ օտարի զաւակների վերայ ես

ել էիր: - Քո քարոզը մեծ պասից երկայն էր։ Ես {արծաթ} եմ վաստակել՝ քրտինք թափելով, եւ կը ծախեմ նորան

մեծ հայրս շինել էր անտառի մօտ՝ լճի առաջեւ՝ մեծ {արծաթ} վատնելով: Քրտինքս թափուել էր գետի նման, մահիճ,

դիպուածում ստանալու էր քսան կամ քսանեւհինգ կոպէկ {արծաթ}: Վարսավիրայ ասած մարդը մի տգէտ ռամիկ է՝ անուս ե

նեւին մտածել, որ այդ ողորմած հոգու փորը եւ աղիքը {արծաթ} չէին, չկամի փորձել, որ փայտեայ դգալի մէջ տեսանե

լով իւրաքանչիւր ֆունտի համար 28, 29 կամ 30 կոպ. {արծաթ}: Բայց չկան մարդիկ, որ, ընկերութիւն կազմելով,

ւնը գտանել, որովհետեւ ստութիւնը, խաբեբայութիւնը {արծաթ} ունի, նա կաշառքը ձեռքին նստած է պատրաստ, նա կար

եծ արծաթագլուխ, թէ քաղաքի գանձարանը չունի այնքան {արծաթ}, որ կարողանար դիմանալ այդ ծախքին: Գիտեմ եւ ընդո

ձգելուց: Տարակոյս չկայ, որ հարուստ մարդը հարիւր {արծաթ} եւս կը համաձայնի ձգել, եւ գիւղացիք անգամ կարող ե

համար նա է օրինաւոր ազգասէրը, որ, առանց մեզանից {արծաթ} խնդրելու, բացում էր ուսումնարաններ, եւ դեռեւս գ

յետոյ հրապարակով, դոյն այդ լրագրի միջնորդութեամբ {արծաթ} պահանջել: Ասացին. " Ճշմարտութեան քարոզիչների լե

աբարձը տալիս է նորան մեռած մանուկը եւ բաւական շատ {արծաթ} եւ, առնելով նորա կենդանի զաւակը, տանում է, տալ

այդպէս կոտորում էք այն պարոնի անունը, նա ոչ ոքի {արծաթ} կերած չէ, ոչինչ խարդախութիւն արած չէ, - ասում ե

կ, որ հարցանում են Բէգզադէից, թէ ի՛նչպէս այդքան {արծաթ} հաւատացիր, մինչդեռ խանութը եւս քո անունով չէր:

րկում է իւր որդուն Բէգզադէի անունի վերայ 30 մանէթ {արծաթ} ՝ մի վերարկու գնելու համար: Բայց Բէգզադէն պահում

էր վերոյիշեալ 30 մանէթը եւ ասում էր, թէ գողացած {արծաթ} էր: Տղան հերքում է բոլորովին այս զրպարտութիւ

գզադէին, որ կա՛մ հետը տանի տղան, կա՛մ ճանապարհի {արծաթ} տայ մինչեւ Կովկաս: Բէգզադէն խոստանում է հետը տան

ւմ է տղայից, թէ չունէ՞ր արդեօք երկու մանէթի մանր {արծաթ}: Տղան ասում է, թէ ունի միայն մի հինգ մանէթանոց

ակը եւ այլ բաները գրաւ դնելով, ճարում է 76 մանէթ {արծաթ}: Եւ սեւցնելով Բէգզադէին՝ ստանում է անցաթուղթը:

ութիւն ունեցող Հայը վճարէ ամենայն տարի երեք մանէթ {արծաթ}, մինչեւ որ ընկերութեան գանձարանը ոյժ առնու եւ կա

նրութիւն էր Հայոց ազգի անդամների համար տարին երեք {արծաթ} վճարել, որ ներկայումս Տաճկաստանի հաշուով ասել է

յել։ Եթէ այդպիսի ծայրագոյն իմաստասիրութեան համար {արծաթ} եւս վճարող չլինի... գո՛նէ, մի քանի տարի ժամանակ

" Անգլիան հարուստ է, ոչինչ տէրութիւն այնքան {արծաթ} եւ ոսկի չունի, ամէնին փոխ է տալիս, ինքը բնաւ նե

եւ արծաթի հանք, որ ամենայն տարի անդադար ոսկի եւ {արծաթ} են թափում զանազան տէրութեանց գանձարանների մէջ, գ

դրամի պակասութիւնը, որչափ որ ամեն կողմից ոսկի եւ {արծաթ} է դուրս բերւում երկրագունդից: Անտարակոյս է, որ

յսինքն՝ դուրսից, հասարակ ժողովուրդի մէջ ոսկի եւ {արծաթ} բերողի թիւը, այլեւ շատցնում է երկրագործութեան ար

նորանից, ապրանք ապսպարէ նորան, եւ եղածը առնու՝ {արծաթ} վճարելով փոխարէն: Ապա եթէ հայ շինականի ձեռքը մի

ութիւն է, քանզի ապրանքի փոխարէն պիտի ստանայ զուտ {արծաթ}: - Մի՛թէ այս վաճառականութիւն չէ՞, մի՛թէ այ

դկութիւնը եւ այդ թոյնի փոխարէն ամիսը երեք շոգենաւ {արծաթ} է ստանում. այս անբարոյականութիւն է: - Քաղա

հուողը ընդհանուրի հաշուով շահուեցաւ. քանզի, նոր {արծաթ} չմտաւ ընդհանրութեան մէջ, այլ մինից անցաւ դէպի մի

ին ունիլ ի ստացուածէս եւ հարիւր յիսուն 150 ռուպլի {արծաթ} դրամ եւ առանց ոչ ինչ պատճառի հատորս այս կատարելն

ոյ տուն մտնել։ Ճեպըդ նայէ թէ որ լի՛ք է ոսկի {արծաթ} փողերով, Փիլիսոփայ գիտնականէն դու միշտ վե՛ր

ազդեսցէ գո՛նէ ի սիրտդ, յէ՜ անոպայ դատաւոր, {Արծաթ} քանզի արդարանայ յատեան մտացդ քան զլոյս. Զի՞

Բայց դու ման ես գալիս ոտքով: Ոսկի, {արծաթ}, գոհարեղէն, Իմ պարծանքը, իմ գանձերը.

անում, Իմ կենտրոնը է իմ փորը. Ոսկի, {արծաթ}, հարստութիւն, Ահա կեանքիս լոկ խորհուրդը:

Եւ տարու մէջ աշխատութեան փոխանակ, Նա փոքր {արծաթ} չէր ստանում նորանից. Բրիտանացին տեսանելով

ինձ անցեալ ձմեռի վերջին. Հաւատացիր ինձ փոխ {արծաթ} որպէս պարտք, Մինչ ունէի անտանելի նեղութիւն

ան տէր մարդիկ են: Եթէ մնամ Հնդկաստանում, չունիմ {արծաթ}, չունիմ կատարեալ ուսում, եւ չունիմ տէր, պարտ ե

րութիւնն եւս այն է, որ մի մեծատունից բաւական մեծ {արծաթ} առաւ, պապից նորա համար մի օրհնութեան կոնդակ հանե

աղել, քաղաքական պաշտօնի մէջ մտաւ: Սա այնտեղ մեծ {արծաթ} ժողովեց: Որովհետեւ աւազակների ընկեր էր եղել եւ ն

ից քեզ Տիրոջդ ասած խօսքերը, որ այն մարդիկը, քեզ {արծաթ} խոստանալով, խնդրում էին այդ տեղը։ Եւ դու, Տէ՛ր

ինձ"։ Սորանում ի՞նչ բանի չէին ցանկանում դոքա, {արծաթ} եւ ոսկի, որ թէ ես մի ունեւոր մարդուց գտնում էի,

ենք ասում, հիացնում են մեզ։ Եւրոպան, իբրեւ {արծաթ} կրակով է փորձում այսօր գիտութիւնը եւ ինչ որ չէ դի

նցը, այսինքն՝ հանգուցելու մայրը, չունէր այնքան {արծաթ}, որ հոգար իւր որդու բնակութեան, կերակրի, զգեստ

նակի անուն ժառանգելու, կամ մարդ էշացնելու եւ կամ {արծաթ} հաւաքելու խորհրդով: - Իմ յայտարարութիւնը գրա

բնակարանը, որի շինութեան համար հաւաքել էր այնքան {արծաթ}: Սատանան աւարտելով այս հանդէսը, ձեռք ձգեց

ձը, անագը եւ այլն, ազնուացնել, այսինքն ոսկի եւ {արծաթ} փոխարկել նորանց: - Միթէ՞ կարելի է այդպիսի բա

ի պէս, ժիպակը փոխարկում էր երբեմն ոսկի եւ երբեմն {արծաթ}: Նա եօթն անգամ հրապարակական փորձեր փորձեց, մինչ

եկել էր իմ մօտ, որ ածուխ գնելու համար կէս մանէթ {արծաթ} խնդրէ: Այդ միջոցին ասաց ինձ, թէ փոքր է մնացել ն

արեց պ. Մարկոսը: - Նա մօտ երկու հազար մանէթ {արծաթ} ունէր, բայց այդ բոլորը պահեց Ալքիմիային զանազան

խտրութիւն չունին հնարների մէջ, որոնցով կարելի էր {արծաթ} վաստակել, կեանքի անհրաժեշտ պիտոյքը հոգալու համար

տկանում է միայն պարոնների, այսինքն նոցա, որ շատ {արծաթ} ունին: Միջին դասակարգի մարդիկը, եթէ հաւաքուին մ

նալին էր մի քառորդ, այսինքն է քսան եւ հինգ կոպեկ {արծաթ}. միթէ՞ յիմարութիւն չէ լինելու իմ կողմից, եթէ աւ

ւելացուցի, պարոնը կպարգեւէ ձեզ բաւական մեծաքանակ {արծաթ} արաղի համար, - պատասխանեց գործակատարը, ստրկական

վ, - խնդրեմ, եթէ կարելի է, շնորհեցէք ինձ տասն {արծաթ}: - Ի՛նչ հաշուով տասն արծաթ. ինչի՛դ է հարկաւոր ա

, շնորհեցէք ինձ տասն արծաթ: - Ի՛նչ հաշուով տասն {արծաթ}. ինչի՛դ է հարկաւոր այդքան մեծ գումար... -

վերջ ունի: Ես տեսել եմ, եւ այդ բանը ինձ բաւական {արծաթ} է նստել, որ տանս կտրի կղմինդրները անձրեւից քայքա

Թիւթիւնճի-օղլուն, կամ ի՞նչ աղբիւրից ստանում է նա {արծաթ}, իւր ընտանիքը կառավարելու համար: Ոմանք ասում էի

ռավարելու համար: Ոմանք ասում էին, թէ հետը բերած {արծաթ} ունէր կամ գոհարեղէնք, երբ եկել էր Նախիջեւան, որ

ամառից յառաջ չենք կարող, եւ արդարեւ չենք կարող, {արծաթ} չկայ. ես ստանալիքներ ունիմ, որոց ժամանակը յուլի

կ: Ապրել միմիայն իւր համար, գազանին է սեփական, {արծաթ} հաւաքել, հարստութիւն ճարել, այդ եւ մրջիւնն է առ

հման չկայ, այնքան կը հաւաքեն, որքան կարող էին: {Արծաթ} հաւաքելը մեղք չէ, եթէ նա դէպի չարը գործ չդնէ այն

եւ շափիւղեայ մոմակալների վերայ, զարդարած ոսկի, {արծաթ} սպասներով եւ առատ, եօթը տեսակ մրգերով... Դրած

ը կարող է լաւ կանգնել, եթէ երկու հազար մանէթ ձրի {արծաթ} մտանէ իմ գումարի մէջ, ի՜նչ ուրախութիւն պիտի առնե

պարգեւը շատ սիրով, եւ հրամայել է գանձապետին մեծ {արծաթ} վճարել բարերար դերվիշին նորա այս նուէրի փոխանակ:

եանը: Այս խորհրդով, Կոստանդնուպոլսի մէջ, չնչին {արծաթ} վճարելով մի ենիչերու, սպանել է տալիս խոհարարը փո

ն գնում Հռովմից պատերազմի համար։ Միւս պապը, մեծ {արծաթ} ստանալով, յօժարում է Կոստանդնուպօլսի պատրիարգը գ

պայմանով, որ իւրաքանչիւր տարի երկու հարիւր մարկա {արծաթ} հարկ վճարէ Գրիգոր պապին եւ նորա օրինաւոր յաջորդնե

ունակեց իւր ճանապարհը։ Սպանիացիք ճանապարհի համար {արծաթ} տուեցին նորան, բայց նա բոլորը բաժանեց աղքատներին

երլանդիա ողորմութիւն հաւաքելու, որ տեղից բաւական {արծաթ} բերեց իւր ապրուստի համար։ Այս միջոցներումը կ

զգում եւ ամենահարկաւոր բաների համար։ Իգնատիոսը, {արծաթ} տալով նորան, որ հաւաքում էր մուրացկանութենով, վ

եր, ուր պահւում էին վաճառելի ապրանքները՝ ոսկի, {արծաթ}, գոհարեղէնք։ Նոցա երեւելի վաճառատեղիքը էին Սանտ

ետ։ Այս գրքի գինը նշանակել է թարգմանիչը 65 կոպէկ {արծաթ} ։ Ժողովրդական լեզուի մասին, որով գրած է այդ

նց մօտ շռայլութեան կամ ունայն պճնասիրութեան համար {արծաթ} ճարելու բարբարոս խորհուրդը, եթէ թողունք դժոխայի

ան որպէս ծայր գիտութեան, դառնում են այն հեղինակի {արծաթագին} ստրուկը, թէեւ առանց գիտնալու եւ զգալու: Կորցուա

երբ Կարլոս II եւ Յակոբ II Ստիւարտները Լուդովիկոսի {արծաթագին} վասսալներ դառնալով, մանաւանդ այս վերջինս, նենգո

լ են Պապականութեան մշակողներ կամ, լաւ եւս ասել, {արծաթագին} ստրուկներ, իւրեանց ազգի մատնիչք եւ պարսաւիչք կրօ

ցեղէն ապրանքի, որով պարապողքը մեծ մասնով երեւելի {արծաթագլխի} տէր են: Այդ վաճառականներից ոչ մինը չունի Եւրոպայ

տասխանի հետ, թէ ուսումնարանի չլինելը հետեւանք էր {արծաթագլխի} չլինելուն: Առողջ բանականութիւնը թոյլ չէ տալի

հասարակութեանը խորհուրդ կատարել եւ չանհոգանալ այդ {արծաթագլխի} մասին, որ բաւական մեծ զօրութիւն է եւ որ կարող է

։ Այս պատճառով եւս շատ դժուարութիւնք, այլեւ մեծ {արծաթագլխի} կարօտութիւն մէջ բերելով, հրաժարուեցաւ Մխիթարի գո

ել ՄԵՐ գանձարանին տարուց տարի վաճառականքը իւրեանց {արծաթագլխից}, րուբլիուց մի պրոցենտ, պատկանաւորքը արուեստաւոր

, որ միայն փոխադրելի էր, որ եւ ՄԵԶԱՆԻՑ սահմանեալ {արծաթագլխովը} արդէն հնարաւոր է կացուցած: Երկրորդ. Ձեր առա

եամբը երբէք ճարելու չէք աշխարհի երեսին մի երեւելի {արծաթագլուխ}: - Եթէ չճարենք եւս, գո՛նէ մեր խիղճը մաքուր

ո ապրուստի համար հարկաւոր չէր, եւ եթէ մի այդպիսի {արծաթագլուխ} յօժարում ես զուր տեղը չքացնել Յիշատակարանիս արեւ

ն մշտնջենաւորապէս պահպանելու համար հարկաւոր է մեծ {արծաթագլուխ}, թէ քաղաքի գանձարանը չունի այնքան արծաթ, որ կար

տարու սկզբից, եթէ հոգաբարձութիւն արած լինէին մի {արծաթագլուխ} գոյացնելու համար, արդեօք յիսուն տարու մէջ մի բան

տալիս ընդունել Նախիջեւանի այն գանգատը, թէ չունի {արծաթագլուխ} ՝ քաղաքի եւ ազգի այս եւ այն օգտակար գործը յառաջաց

ու համար, գոնէ՛ այժմ պիտոյ է հոգաբարձու լինէր մի {արծաթագլուխ} կանաչացնելու համար, մի լինելոց ուսումնարանի մասի

ի՛նչպէս կարող են հիմնուիլ այդ դպրոցքը, մինչ ո՛չ {արծաթագլուխ} կայ եւ ո՛չ վարժապետք: Այս եւս մի ահաւոր խնդիր է

օսած ենք զանազան մարդերի հետ մի ընդհանուր ազգային {արծաթագլուխ} գոյացնելու գաղափարի մասին, բայց մի այլ բան մէջ ը

նելուց յետոյ, վաճառենք նորան եւ գոյացնենք մի մեծ {արծաթագլուխ}, որ եւ դնելով մի շահաւէտ գանձարանի մէջ, կարողան

նտեղ մեռելկոխ լինելը, մինչեւ կարողացավ Մուրադյան {արծաթագլուխը} կորզել եւ տանել ձգել Մխիթարյանց ձեռքը: Դուք կ

ւթեան քաջ նահատակները, այն ժամանակ կը գոյանայ եւ {արծաթագլուխը}: Քաղաքը եօթանասուն եւ հինգ տարի է, որ կայ։

տորամտութիւն, անմիջապէս ինքը հոգաբարձու լինի այդ {արծաթագլուխքը} ձեռք բերելու մասին, որ օտարի ձեռք ընկնելով, պիտ

յառաջացնել նոցայ մէջ մի գործունէութեան եռանդ այդ {արծաթագլուխքը} ձեռք բերելու եւ նոցանով իւր բարոյական վիճակը բարւ

եսպանի, Անգլիոյ կառավարութեան ձեռքով պահանջէ այդ {արծաթագլուխքը}: Նախիջեւանը, ինչպէս նաեւ ուրիշ հայաբնակ ք

իւանդանոցը եւ այլն եւ այլն: Նախիջեւանը այդ {արծաթագլուխքը} այսպիսի օրինաւոր եւ պատշաճաւոր կերպով կարգադրելու

րդութեան։ Բարձրաբերձ քո ժայռերից {Արծաթալիք} մեր Քասախը Թնդալով անցանում է Մինչեւ Վա

ի երգում սոխակն ուրախ, լսի՛ր վայերը բուի. {Արծաթահերն} երկնից գահէն երբ ցոլացնէ իւր լոյսը, Դու կը

ենական գործողութիւն. Գիշերավարն կը փայլի, {Արծաթահերն} չի երեւում, թուխպ ամպերը ծածկեցին, Արուսեկ

Վերջին խօսքերը ասելով դուրս գնաց բժշկապետը, իւր {արծաթապահի} մէջ դնելով մի տասն մանէթանոց թղթարծաթ: Պ. Յ

այս խօսքերը, այնպիսի ծարաւով, ինչպէս մի ագահ եւ {արծաթապաշտ} ծերունի, դողդոջուն ձեռքով կը հաւաքէր ոսկիքը, եթ

նն է եկեղեցիք շինել, եղած եկեղեցիների պատկերները {արծաթապատել}, քառասնիցը անպակաս առնել, ննջեցեալների գերեզման

ն Թռան գնացին. Ես ծերանում եմ. {Արծաթաջրած} Մազերի թելեր Իմ գլխի վերայ Որոշ

մէջ: Ազգասէ՞ր, որտեղից որտեղ, ինչո՞ւ փորասէր, {արծաթասէր} չես կոչում քեզ. ինչ է, ականջիդ լա՞ւ է եկել ազգա

ար, եւ դեռեւս այնքան, որքան հարկաւոր էր, եւ ոչ {արծաթասէր} մարդերի նման, որոնց հաւաքելուն մի չափ ու սահման

Բան հարցանող չերեւեց: Մինչ դեռ լուսինն {արծաթափայլ} Լոյս էր տալիս գիշերին, Խորհրդաւոր մին

ուրախ ման էի գալիս դրսումը ամբողջ գիշերը. լուսնի {արծաթափայլ} ճառագայթները խաղում էին տանս պատուհանի ապակիների

ւոր համարեց հանել շապիկի տակից մի փայտի կտոր, որ {արծաթեայ} շղթայով կախած էր կուրծքի վերայ, համբուրեց եւ յառ

իւրեանց գլխին բարխատեայ կամ ատլասեայ ոսկեղէն կամ {արծաթեղէն} ժապաւէնով շրջակարած եւ նոյնպիսի փունջ կախած մի կո

թաղել զանազան յիշատակարանք, դրամներ, ոսկեղէն եւ {արծաթեղէն} զարդեր կամ թէ ուրիշ այնպիսի բաներ, որ գալոց օրեր

ի ազգասիրաց ձեռնտվությամբ հասուցանել ինձ հարկավոր {արծաթը}, որ կարողանամ, գոնե ապրիլի 20-ից սկսանել տպագրո

տածությունքը այսպես են. § 1. 3000 մանեթ {արծաթը}, որ երկու մարդու գնալու եւ գալու որպես ճանապարհի

պանվում է, եւ գնացողները իսկույն պիտի ստանան կամ {արծաթը} կամ անշարժ կայքերը, իսկ թե բանը պիտի ընկնի դատաս

սուցանում՝ ծածուկ կերպով վատնելով իւրեանց պարոնի {արծաթը} ։ Այս պատճառով, եթէ մի այդպիսի տղամարդ դուրս գնա

գո՛նէ չկայ մի մարդ, որ ասէ, թէ այս ինչ մարդ իմ {արծաթը} կերաւ, ինձ զրկեց եւ ինքը հարստացաւ: Բայց ինչ որ

ինելով իւր զաւակի բարոյական կրթութեան մասին, իւր {արծաթը} վատնում էր աշխարհային ունայն եւ անցաւոր վայելչութ

ջ չկայ աղջիկների ուսումնարան։ Դու այդ քո աւելորդ {արծաթը} գործ դիր գոնէ առ ժամս, մի փոքրիկ ուսումնարան բաց

է կարելի է այդպէս կրակի նման սաստիկ դեղ տալ. եթէ {արծաթը} չէ դիմանում, սեւանում է, ողորմած-հոգու փորը եւ

հանել եւ ստանալ նորա անսպառելի գանձատնից ոսկին եւ {արծաթը}: Երանի՛ էր, եթէ գո՛նէ արուեստներ ծաղկեցուցած լի

նելոց ուսումնարանի անունով, Հնդկաստանի մէջ թողած {արծաթը} ձեռք բերելու մասին, թէեւ հրատարակութիւն եւս եղաւ

ն դիպուածներում չէր խնայելու իւր օգնութիւնը: Այն {արծաթը}, որ մի Հայ մարդ պիտի ներս բերէ ազգային գանձարանը

ա թէ բռնութեամբ յափշտակելով իմ մօտ գտանուած բոլոր {արծաթը}, տուեց ինձ ահա այս կապոցը՝ ասելով, թէ դորա մէջ

նիրաւութեանը եւ այն ծայրացեալ անիրաւութեան: Ազգի {արծաթը} ծախւում է, որ պապականութիւնը առաւել խոր տարրանայ

ահին կամ վնասին։ Նա պարտակա՛ն էր վաճառած ապրանքի {արծաթը} եւ մնացած ապրանքը ցոյց տալ Բէգզադէին նոյն հաշուով

, չեմ վատնել, այլ որքան վաճառել եմ, նոցա բոլորի {արծաթը} քեզ հասացանելով եւ այն քսան հազարին հինգ հինգ հազ

ի, նա երբէք կարողանալու չէր վճարել ինձ պայմանեալ {արծաթը}: - Այդ ինչպէ՞ս, - հարցանում են մարդիկ:

մի վերարկու գնելու համար: Բայց Բէգզադէն պահում է {արծաթը} իւր մօտ: Երբ որ դրականապէս ասել էր պատանուն, թէ

է, էգուց կը տամ: Այժմ ինձ հարկաւոր է այս չնչին {արծաթը} այն պատճառով, որ բնակարանս հեռի է եւ չկամէի միւս

եթէ սա չէ մեռել կամ չէ դադարել ներգործելուց, ե՛ւ {արծաթը} կը կանաչի, ե՛ւ դաստիարակներ կ՚երեւեն: Տարակոյս

րում, քան թէ սորանից հինգ հարիւր տարի յառաջ, եւ {արծաթը}, ոսկին կամ այլ անփուտ բաներ, եթէ կային մեր մեռե

կ քսակները, որոնց մէջ լցուած էին երբեմն ոսկին եւ {արծաթը}: Տնտեսական խնդիրը միակ խնդիր է մարդու կեանք

ինգ Որտե՞ղ ուրեմն հարկաւոր է որոնել ոսկին եւ {արծաթը}: Նախ, մի քանի երեւելի մօնօպօլիստ սեղանաւորների

րտքի մէջ, եւ երկրորդ, հողատէրերի մօտ: Ոսկին եւ {արծաթը} չէ մնում տէրութեանց եւ հասարակութեան մօտ եւ չէ կա

(եթէ ընդունին) եւ այն տեղերի նշխարեալ ոսկին եւ {արծաթը} բերելով Պօլիս: Այս է նորա միակ հնարը, որով կամե

ելեալ գանձարանքը չեն: Զուր տեղը որոնում է նա իւր {արծաթը} եւ ոսկին իւր գաւառներում. ի՞նչ զօրութիւն ունէին

ա ընտանիքը: Կարողութեան տէր մարդը ո՞չ ապաքէն իւր {արծաթը} դնում է սեղանաւորի մօտ կամ տալիս է մասնաւոր մարդե

մ ուղարկել Եւրոպա մի այնպիսի տեղից, ուր ոսկին եւ {արծաթը} դարձել է մի առասպել, եւ ուր ինքը՝ Տէրութիւնը,

յնաբար կը կանգնի իւր ոտքի վերայ, այլեւ եւրոպական {արծաթը} եւ ոսկին ներս կը հոսեցնէ ազգի մէջ եւ ինքը կը շահո

յ մի ոյժ, որ կարող լինէր մեր, քսանից դուրս եղած {արծաթը} ներս բերել մեր մէջ, մեզնից մինը կարո՞ղ է հարստան

վերակացուն գործարանի հաւատարիմ մարդ չէ, եւ թէ նա {արծաթը} գործ է դնում յօգուտ Յիսուսեանց: Իսկ վերակացուին

արիմ: Եթէ պապը նորան ասում էր, ուստի՛ է քեզ այդ {արծաթը}, այն ժամանակ ասում էր նա իմ աջահամբոյրս է: Այժմ

հեկանները լիքը բռնով Սամարացի գթածիցը առնելով այդ {արծաթը} ՝ հիւանդները նայելու գինը, սապատների մէջ է ժողով

առնէ, իմ ազգասէրը մասնաւոր մարդ է, փորը կուշտ, {արծաթը} շատ, նորան ինչ փոյթ, որ ազգի զաւակները իւրեանց

դ աբեղան: Առողջացած աբեղան համարեց, թէ խոստացած {արծաթը} շատ մեծ էր, համեմատելով Պարացելսօսի կարճաժամանակ

մսումը զանազան ժամանակ ինձանից է ստանում հարկաւոր {արծաթը}, ես արդէն տուել եմ նորան մօտ իբր երեք հարիւր ման

, որ լուացուիս. այն ժամանակ ինչ բան է մեր համար {արծաթը}: Նորան այն ժամանակ ծանր է դուրս գալ գրպանից, եթ

անմահ պատարագը կը մատուցանուի այդ տեղերում, այդ {արծաթը} տուողի եւ նորա բոլոր ննջեցեալների անունը պիտի յիշ

աշխարհը շարժող եւ կառավարող ուժը եւ զօրութիւնը էր {արծաթը}, եւ նա այնպիսի մարդերից էր, որոնք դեռեւս զարման

իմ համար, իմ անձի համար, միշտ չնչին արժէք ունի {արծաթը}: - Այդ կորստական սկզբունքը հերիք պատճառ է,

համարձակւում այդքան խնդրել, առ ժամս հերիք է տասն {արծաթը}: Խնդրում եմ, ոտքերդ համբուրում եմ, մի մերժէք ի

չունիք այն ռամիկներից, որոնց վերայ գոռում է ձեր {արծաթը}. արծաթն եմ ասում եւ ոչ դուք, որովհետեւ արծաթն է

իշատակ ժառանգէ, եթէ նա խնամակալ լինի իւր աւելորդ {արծաթը} գործ դնել չքաւորների անտէր եւ անտիրական զաւակները

րկաւոր է գեղեցկութիւնը, հացով ուտելու չես, գոնէ {արծաթը} շատ է, երկու հազար մանէթ... Ասելը հեշտ է:

կով կղպած արկղի մէջ, ուր պահւում էին հարուստների {արծաթը}, ոսկին եւ ստացուածքը: Բայց աւա՜ղ, սորա հակառակ

ած տղամարդերը՝ թափելով նոցա ոտքումը իւր պղինձը, {արծաթը} եւ ոսկին։ Փրկիչը, ախոյեան դուրս գալով այս բոլոր

թէ՝ յոյս ունի իւր պաշտօնից ստանալ ոչ թէ միայն այն {արծաթը}, որ պահուցել էր յառաջուց որպէս գին իւր պաշտօնին,

Մի անգամ նորա ընկերներից մինը գողացաւ նորա վերջին {արծաթը}, որ բերել էր իւր հետ Սպանիայից։ Այն ժամանակ սկս

ւակով մինչեւ Սայքամ։ Այստեղ նա իւր բոլոր ունեցած {արծաթը} տուեց մի Չինացի վաճառականի, որ յօժարեցաւ գիշերով

ւական ազգատոհմից։ Սա վաճառեց իւր ունեցած կայքը, {արծաթը} բաժանեց աղքատներին, իսկ ինքը ապրում էր ողորմութե

, որ դուրս էին մեր անձնական ծախքերից, նշանակված {արծաթի} կամ նորանից արած ծախքի հաշիվը քաղաքին ցույց տալու

կողմյան բաժինը, հանդերձ սույն հաշվի մեջ երեւեցած {արծաթի} գումարով, կուղարկեք ինձ, իմ հասցեով, որ տպված

մի քանի հարիւր մանէթի մուրհակ առնում նորանից այն {արծաթի} հանդէպ, որ ցոյց էի տալիս իմ իմաստուն հաշւումս,

երեսին հարստականքը արդարութեա՞մբ ճարել են իւրեանց {արծաթի} կարողութիւնը։ Ո՛չ, սխալւում ես. շատ անգամ արիւ

նա, - որ պարտական էր մնացած մի կառավարութեան մի {արծաթի} մեծ գումար, շատ տարիներով կամակորւում էր եւ չէր

շի միջից լցուած սպիտակ ջուրը ծիրանագոյն ներկում է {արծաթի} դգալը կամ յետոյ սեւացնում է եւս, այդպիսի դիպուած

, որ մեր ականջը ընդունակ է լսելու միայն ոսկու եւ {արծաթի} ձայն, չէ իմանում, որ մեր համար նա է օրինաւոր ազ

Կովկասու սարերը... Ի՛նչ ծածկեմ պատճառը, մի փոքր {արծաթի} հաշիւ ունէի մի նայիբի հետ, որ ամենայն կամակորութ

ла, ինչպէս ասում է Ռուսը, այդ կորած ու գտանուած {արծաթի} հաշուից պիտի բաժանորդ դրուէի " Մասեաց աղաւնուն "

արդէն, յայտնի եւ բաւական զգալի վնաս է: Գումարը {արծաթի}, որ գործ էր դրուած այդ քանի տարու համար, կարելի

էս եւ, ցաւելով ազգի կողմից զուր տեղը գործ դրուած {արծաթի} վերայ, բողոքում ենք այն մարդերի ընդդէմ, որ զանա

գնով, չէ տալիս երիտասարդի վարձը եւ պակաս մնացած {արծաթի} փոխարէն առնում է մուրհակ: Երիտասարդը չէ կամենում

անում են վաճառականք: - Այս ինչ պարոնի այսքան {արծաթի} ապրանք հաւատացի, բայց թէ նորան վաճառած, թէ ծովը

նս հեռի է եւ չկամէի միւս անգամ գնալ այնտեղ այդքան {արծաթի} քամակից: Տղան հանում է եւ տալիս է իւր բոլոր

զգ ասելով՝ չենք իմանում այն մի քանի մարդիկը, որ {արծաթի} սանդուղով վեր էին բարձրացել ազգի մակերեւոյթից, ա

ւնեցել է եւ ունի այս զգացողութիւնը, բայց միմիայն {արծաթի} եւ ոսկու վերաբերութեամբ. դորա հակառակ մի բարոյակ

նէին ամենայն թեթեւութեամբ վճարել այս քանակութիւնը {արծաթի}: Ես դարձեալ չեմ տարակուսում, եթէ միայն ընկերութ

տիճանների: Թողունք պղինձը, այսչափ ոսկու եւ {արծաթի} հանք, որ ամենայն տարի անդադար ոսկի եւ արծաթ են թ

ուրսից իւրեանց մէջ, որեւիցէ քանակութիւն ոսկու եւ {արծաթի}: Այժմ այդ հազար հոգին, թողնելով երկրագործութիւն

հետեւ կորուսանելու է Նախիջեւանը իւր իրաւունքը այդ {արծաթի} վերա: Ով ականջ ունի լսելու, թող լսէ: ԿՏԱԿ ՀԱՄԱ

, Դիպակ, թաւիշ թանգագին. Նա չգիտէր ի՞նչ ասել է {Արծաթի} կարօտութիւն. Այժմ անլուայ, մազերն արձակ, Չունի

եւ գրիչը չնուիրեցինք հարուստներին, նոքա իւրեանց {արծաթի} թումբերի տակ միշտ անխոցելի են, նաեւ բռնակալների

ը չյափշտակուին, չգողացուին եւ եկեղեցական ոսկի եւ {արծաթի} սպասքը հրէայ ոսկերիչների քուրաների մէջ չհալուին.

ը մնայ մեր հոգու մէջ: Մտանք Հնդկաստան առանց {արծաթի} եւ ճանապարհի հանդերձով. երկար թափառեցանք այնտեղ

նախկին կարդինալի մօտ երկար ծառայելով, բաւականին {արծաթի} տէր դարձաւ անգոսնելի ճանապարհով: Յետոյ այս քահան

կուած է անվերջ անտառներով: Սա իւր յափշտակած {արծաթի} քաջագործութիւնը հանդէս հանելով, պսակուեցաւ սպարա

որպէս թէ կամեցայ դէպի հայրենիքս վերադառնալ, բայց {արծաթի} պակասութեան պատճառով նոր ի նորոյ ընկայ հոգսերի մէ

նը շատ բան էր խոստանում ապագայումը։ Մի կողմից {արծաթի} պակասութիւնը, միւս կողմից հանգուցելու հօրեղբօր ը

ք: - Դորա փոխանակ, դուք հարստացել էք. բայց {արծաթի} ժանգը նստել է ձեր ուղեղի վերայ: Երբեք ցանկանալու

փեսայի հետ, նոցա հոգու անդորրութիւնը փոխանակեցիք {արծաթի} հետ: Պ. Յովնաթանեանցի երեսը ծածկուեցաւ կարմ

որ ցոյց էր տալիս, ոչ թէ միայն կարողութիւն ունէր {արծաթի} կողմից, այլեւ ճաշակ ունէր աշխարհի բաների մէջ: Ս

տեղի) չորս կողմը շրջակարած ոսկեթել ժապաւէնով եւ {արծաթի} բօժօժներով, որոնց միջի դատարկութեանը վկայում էին

իտէր, որ մարդու արժանաւորութիւնը ժանգոտ ոսկու ու {արծաթի} վերայ չէր, այլ մաքուր սրտի եւ առողջ բանականութեա

- Շատ բարի, - պատասխանեց Շահումեանցը, փոքրիկ {արծաթի} դրգալով թէյը խմելով, նորա քաղցրութիւնը փորձելու

խնդրում է մի ջրով լցրած աման, բերում են նորան մի {արծաթի} ոսկեզօծ աման, ջրով լիքը: Դայեկը ձգում է նորա մէ

ղան, լուսաւորուած անհամար մոմերով, որ տնկած էին {արծաթի} եւ շափիւղեայ մոմակալների վերայ, զարդարած ոսկի,

: Նորա ցաւը հարսանիքի ուշանալը չէր, այլ այն, որ {արծաթի} կարօտութիւն ունէր, այս միջոցին Թիւթիւնճի-օղլուի

շխարհի վերայ, տարեկան հարկ պահանջեց հարիւր մարկա {արծաթի} ։ Ծայրագոյն հրովարտակներով Եւրոպայի ամենայն տեղեր

յառաջուց որպէս գին իւր պաշտօնին, այլեւ՝ աւելի մեծ {արծաթի} գումար։ Այս է ահա կաշառառութեան եւ սիմոնականութեա

սաւիէի ապրուստը շատ շռայլ էր, վասնորոյ շատ անգամ {արծաթի} մեծ պակասութիւն էր զգում եւ ամենահարկաւոր բաների

եանց մէջ մինչեւ տասն հազար ընտանիք։ Բացի ոսկու, {արծաթի}, կտաւեղինների անհամար գործարաններից, Պարագուայի

ցեալն մտօք, Ո՞ւր քո ապա ոսկւոյ անուն, ո՞ւր {արծաթին}, ո՜ դու կոյր, Յոր դանդաչես զառանցանօք, զլ

նուլ ի լուսեղէն ի կամար, Ի բա՛ց ընկեա՛ զախտ {արծաթին} եւ որ զոսկւոյն ցանկութեան, Որք զքեզ յանել ի

նական հրամանին, այն ժամանակ ի՛նչ յարգ ոսկուն կամ {արծաթին}: Թո՛ղ ուրիշները որոնեն նորան Ուրալեան սարերում,

տալիս ձեզ այդպիսի տմարդի իրաւունք, եւ առանց այդ {արծաթին}, պիտոյ է մինը լինէիք այն ռամիկներից, եթէ ոչ աւե

ի տեարց պատկերաց յիւրաքանչիւրոց զտասնեւհինգ մանէթ {արծաթիս} եւ ի խնդրել իմ հրամայել քահանայից օծանել եւ զբերե

իկական հաշիւը, թէ այն օրուայ ճաշի համար ծախսուած {արծաթից}. որքա՛ն բաժին հասանում էր այն վերջին, ամենափոքր

յն ռամիկներից, որոնց վերայ գոռում է ձեր արծաթը. {արծաթն} եմ ասում եւ ոչ դուք, որովհետեւ արծաթն է տալիս ձե

ր արծաթը. արծաթն եմ ասում եւ ոչ դուք, որովհետեւ {արծաթն} է տալիս ձեզ այդպիսի տմարդի իրաւունք, եւ առանց այ

ժէր: Ձեզ քաջ յայտնի է, որ քանի-քանի անգամ չնչին {արծաթներ} խնդրած եմ քեզանից ածուխ գնելու համար: Այժմ, որ

ամոց, ըստ արդի գնոցն, առնէ մերձ իբր 1852 մանէթս {արծաթոյ} եւ որ ի հարկէ մինչեւ ցարդ աճեալ է դարձեալ ընդ ձեռ

արոն Խալիբովն ոչ կամեցաւ հրամայել վասն տասնեւհինգ {արծաթոյ}, այլ խնդրեաց վասն այն զերեսուն արծաթս զորս եւ ոչ

՚ի հատուցանել մերձ իբր զերկու հարիւր հազար մանեթս {արծաթոյ}, կողոպտեցան յառաջնորդ անուանելոյն, որ ՚ի հաճոյս

թե քաղաքը առ ժամս բան չստանա ներկա առձեռն պատրաստ {արծաթով} կամ փոքր բան ստանա եւ մնացածը (ստանա) անշարժ կա

րից ընդհանրապե՞ս թե միմիայն այն հարյուրներից, որ {արծաթով} պիտի հասուցանեին քաղաքին, եւ որը, ինչպես ասացին

ն հեռագրով: § 3. Մեր ստացած ճանապարհի ծախքի {արծաթով}, առանց վերստին այլ ծախք պահանջելու, կմնանք Հնդկ

թերեւս դա լավ մենագրություն է: Գինն է մեկ ռուբլի {արծաթով}: 77. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 18 փeвp. Beчep

Մելքոն Գասպարիչի միջոցով նրան հանձնել 250 ռուբլի {արծաթով}, եւ ես ճշտությամբ կատարեցի այդ եւ չեմ կասկածում

արապ եւ ամայի թողած դաշտեր, որոնց վերայ շատ փոքր {արծաթով} կարելի էր թութի անտառներ գոյացնել շերամադարմանութ

ւս. " Դուք ի՜նչ զարմանալի մարդիկ էք, ինչո՞ւ ձեր {արծաթով} անարգանք գնում էք ձեր համար, եկէք մեր մօտ... Ձե

լ այս օրագիրը կարող են՝ իւրեանց խնդիրը պատկանեալ {արծաթով} հանդերձ հասուցանել կամ Պ. Նազարեանցին, կամ Պ.

Ընկերութեան խորհուրդը կը լինէր իւր գոյացուցած {արծաթով} ամենայն խնամով եւ հոգաբարձութեամբ հոգալ այն բոլոր

ին: Ո՞ւր թողցուք զայն, զի մին ի պապից Հռովմայ, {արծաթով} յօժարանայր վաճառել պատրիարքին Կոստանդունոպօլսի զգ

րեկան գինը Մոսկվայի բնակիչների համար՝ ութ ռուբլի {արծաթով}, այլ քաղաքի բնակիչներին՝ 9 ռ. 50 կոպեկ արծաթով

արծաթով, այլ քաղաքի բնակիչներին՝ 9 ռ. 50 կոպեկ {արծաթով}: Մենք մեր կողմից, որպես ժողովրդական լեզվի երկրպ

եղաւ սորա յառաջանալու պատճառը, որովհետեւ նա իւր {արծաթով} եւ աստիճանի պատուով հեշտ կարողացաւ մի քանի շահասէ

վերակացուին, եւ որին հարստացրել էր նա գործարանի {արծաթով}: Բոլոր ծառայողները, գործարանի հիմնադիրը եւ պաշտ

վ եւ իրենց անհամար հարստութեան համեմատ շատ եւ շատ {արծաթով} յեսան (սրող քար) գնելով՝ թուրի պէս սրեցին իրեն

, 496, 007, 123, 998, 101, 532, ոսկով, 99 {արծաթով} եւ 47 1/8 դրամով: Հաւատացէ՛ք ինձ, Ձեր մռայլութի

ր Մկրտիչը ճանապարհորդեց շուտով ղեպի Ղրիմ, այնքան {արծաթով}, որքան ունէր, առանց դուրսից մի բան ստանալու: X

նքի ուժով հասան այս բարձր աստիճանին, ուրիշները՝ {արծաթով}, երկուքը ստացան այս արժանաւորութեան սիրական կին

քով եւ այն մի տարի ժամանակով։ Այնտեղ, ուր մի մարդ {արծաթով} գնում է մի պաշտօն, ասել է թէ՝ յոյս ունի իւր պաշտօ

դեօք ձգտեն միտք դոցա, եթէ ոչ համոզել զժողովուրդն {արծաթով} պատել զորպիսի եւ իցէ պատկերս յեկեղեցւոջ, որպէս թ

Նոքա տեսանում էին միայն Քրիստոսի պատկերը՝ ոսկիով {արծաթով} պատած, յաղթական կերպով կանգնած թագաւորների եւ իմ

ւ համար, թէ դու ոչինչ վնաս չէիր կարող տալ ինձ քո {արծաթովը}, անպատճառ կ'ընկնես Յիշատակարանիս մէջ: - Մեծ

ց, ոչինչ նիւթական պաշար չէր ճարել, իւր սեպհական {արծաթովը} հոգաց ոչ թէ միայն հանդիսաւոր թաղման հարկաւոր պիտո

րպէս թէ կամաց-կամաց վաճառում է եւ նորանցից ստացած {արծաթովը} ապրում է. բայց նորա Նախիջեւան գալը արդէն տասն եւ

ծ չդնէ այն, եթէ նա օգնէ իւր ընկերին, եթէ նա այն {արծաթովը} օրհնութիւն դնէ եւ բարի յիշատակ ժառանգէ, եթէ նա խ

իրտը, աշխատում է ցրուել այդ գրքերը եւ ձեռք բերած {արծաթովը} մէջ մտանել այլ գործերի։ Նորա աշակերտքը հետեւում

ասնեւհինգ արծաթոյ, այլ խնդրեաց վասն այն զերեսուն {արծաթս} զորս եւ ոչ տուեալ իմ մնաց պատկերս առանց օծման:

արել է կամ չէ արել, այլ այսքան միայն գիտեմ, որ {արծաթս} կորած է: Այս բանի մէջ Բէգզադէի խորհուրդը այն

ս, որ մի տգէտ ռամիկ կա՛մ յիմարութեամբ, կա՛մ իւր {արծաթսիրութեան} քաղցը լցուցանելու համար, օգուտ քաղելով առաջեւի մ

եւ ճշմարտութեամբ։ Նա հրապարակեց քահանայապետների {արծաթսիրութիւնը} ), քահանաների՝ ժողովուրդ կողոպտելը, փարիսեցին

3։ Հրէից քահանայապետների ագահութիւնը եւ {արծաթսիրութիւնը} պիտոյ է հարկաւորապէս չափից անցանէր. քահանայապետու

օթանասունն է գնում, բայց նախիջեւանեցոց համար այդ {արծաթքը} եւ աւանդութիւնքը համարւում են մի արաբական վիպասան

3 59 Նազարեանցին 14 60 Նազարեանցին, հանդ[երձ] 5 {արծաթօք} 19 61 Նազարեանցին 22 62 Սրբազանին 30 63 Հայրապ

րով, խմում էր քանի մի բաժակ Շամպայնեան գինի, որ {արծարծէ} իւր անզօրացած կարողութիւնը։ Վերջապէս Աբբայ Դիւբո

կված ծրագրից եւ թույլ կտամ ինձ մտածել, որ այնտեղ {արծարծված} գաղափարները իրավունք ունեն հարգանքի արժանանալու մ

թիւն, մի կերպով Խիստ սուր կ՚անցնեն, ինչպէս {արծիւն} օդն է կտրում իւր թեւով: Այս կոշտ հող

Նեղութեան մէջ ալեկոծեալ մի չար բաղդով, {Արծուէնշան} դրօշակս ես բաց արի Ու փորձանքից ազատեցի նոր

եանցի քոյրը շիլ աչքերով, թուխ եւ երկայն երեսով, {արծուի} քթով քառասուն եւ հինգ տարեկան կին էր, եւ, ինչպէ

անցնեն, Ուր կը նստէր միայն մէգ ու թագաւոր {արծուին}. Մարդիկ շատ խորամանկ են, թէեւ դժուար էր,

երը դուրս են եկած " Արեւելեաց " գրքից, որ Թովմ. {Արծր}. հիշում է պարզապես, այսինքն " Արեւելեաց " գիրքը

. Յ. Քաթանեանց. Թովմա Արծրունի, Պատմ. տանն {Արծրունեաց}, Կ. Պօլիս, 1852, հրատ. Թանգարանին վերծանութե

ւժանը՝ Աղանի եղբայրը (եր. 108)։ Երկրորդ՝ {Արծրունեաց} տոհմի պատմաբան Թովմա Արծրունին իր պատմութեան 75,

ւառաց նախարարացն (Վահանն էր ուղարկել այս պատգամը {Արծրունեաց}, Անձեւացեաց, Մոկաց եւ Ռշտունեաց իշխաններին) կէ

ն Մերհուժանի կամ Մեհրուժանի անունը պէտք չէ շփոթել {Արծրունեաց} տանից դուրս եկած ուրացող Մեհրուժանների հետ։ Այս պ

ւնի պատմաբան, որ ըստ խնդրոյ Գագկայ Արքայի յազգէն {Արծրունեաց} յօրինէ զպատմութիւն Արծրունի տոհմին, տրոհեալ զայն

կուա, 1861, հրատ. պ. Յ. Քաթանեանց. Թովմա {Արծրունի}, Պատմ. տանն Արծրունեաց, Կ. Պօլիս, 1852, հրա

աւ (381 թ-ին)։ Երկրորդ չիքը, նոյնպէս Մեհրուժան {Արծրունի}, ութերորդ դարում, այն է՝ 786 թ-ին, Եզիտ ոստիկանի

յարդարէ ընդդէմ հայկական մատենագրութեան զՄերուժանն {Արծրունի}, որ թագին ցանկացեալ պատուոյ՝ հաճոյանալ նկրտի Շա

տիչ Էմին ի Մոսկվա քաղաքի: Զկնի սորա յառնէ Թովմաս {Արծրունի} պատմաբան, որ ըստ խնդրոյ Գագկայ Արքայի յազգէն Արծ

ագկայ Արքայի յազգէն Արծրունեաց յօրինէ զպատմութիւն {Արծրունի} տոհմին, տրոհեալ զայն ի հինգ գիրս, տպագրեցաւ այս

առ բառ ուղի՛ղ է բո՛ւն հրէական բնագրի հետ։ Թովմա {Արծրունին} այսպէս է գործածում այս վկայութիւնը. " որ հանէ զպ

տանից վերադարձել է 457-ից յետոյ, որովհետեւ Թովմա {Արծրունին} (եր. 91), խօսելով նորա հօր եւ հօրեղբարց մասին

ժան) Արծրունիներին. պատճառ, Աղանի հայրը Վասակ {Արծրունին} լինելը, որպէս նաեւ Մերհուժանի՝ Աղանին եղբայր լի

)։ Երկրորդ՝ Արծրունեաց տոհմի պատմաբան Թովմա {Արծրունին} իր պատմութեան 75, 76, 80 եւ 91 երեսներում, Աղա

ւրացող Մեհրուժանների հետ։ Այս պատուական Մերհուժան {Արծրունին} ՝ երանելի Աղանի եղբայրը, ինչպէս պատմում է Փարպեցին

նը՝ Անոյշ-Վռամը, քոյրեր են Աղան եւ Մերհուժան) {Արծրունիներին}. պատճառ, Աղանի հայրը Վասակ Արծրունին լինելը, ո

ութեան մէջ (եր. 14) վկայում է, թէ Աղանը Վասակ {Արծրունու} որդի է, եւ թէ Մերհուժանը՝ Աղանի եղբայրը (եր.

իմնուել, ուրեմն Ձուիկն էլ, Անոյշ-Վռամն էլ Վասակ {Արծրունու} դստերքն են։ Հ. Մ. Չամչեանը, իր խմբագրի մէջ

, մինչեւ այդ ժամանակ, Ձուիկին ճանաչում ենք Վասակ {Արծրունու} դուստր։ § 25. Այս բդեշխը մեր շատ անգամ յիշած

ն մէջ ինքն էլ ասում է իր համար, " աշակերտ Աղանայ {Արծրունւոյ} ", բայց եւ այնպէս, որպէս թէ աշակերտուած է նաեւ

ռանի անդ Վասակ եւ Տաճատ... իսկ երանելւոյն Աղանայ {Արծրունւոյ} որդւոյ Վասակայ դարձեալ 'ի Յունաց աշխարհէն եկն երկ

ինչ զսիրոյ, Ուստի սերովբէն քուն խաղաղ {Արկ} զնովաւ ի վերջոյ: Եւ ի սղոխ զեփիւռին

՝ մասնագիտությամբ իր եղբայրակիցների՝ ամերիկական {արկածախնդիրների} օգտին: Այդ խնդրի մասին ինչ էլ որ տպագրեն միսիոնե

թյան պահանջներին: Ահա ձեզ ծրագիր: Գալուստովի {արկածը}, որ դու այդքան պաթետիկ նկարագրել ես, մի անդամ ե

ցաւելին, զի Հայք ենթարկեալ ազդեցութեան չարաշուք {արկածից} ՝ ունէին եւ զչարաշուք յիշատակարանս, յորոց բղխէին

րատները - այն է՝ գրքերի եւ Գալուստովի չարաբաստիկ {արկածների} մասին: Իհարկե նախադասում եմ առաջինը: Այսպես ուր

վ նուագուն ` Հնչեցնում եմ ես իմ կուկուրի կուն: {ԱՐԿԱԾՔ} ՆԱԽԱՀՕՐՆ Ա " Yes, love indeed is light from hea

ձայն բարձր ազդոյ Հնչեմ զիմ կիկօռիկօ: {ԱՐԿԱԾՔ} ՆԱԽԱՀՕՐՆ Ա "Yes, love indeed is light from

ց երկնից: Եւ հոտոտի Տէր ի խունկ, Զոր {արկան} էր սերովբէն, Բանին ականջք զգայունք ՚ն

ՒՆԱԿ ԲԱՐԵԿԱՄ, Զի՞ է քեզ, եղբայր, ի մոռացօնս {արկանել} զյիշատակ իմ, զի իցէ թէ ստացեալ էք զգիր իմ, գրեա

քաղել զմանրամասն ծանօթութիւնս եւ զամենայն ՚ի վար {արկանել} զհնար առ ի գիւտ այնոցիկ հրիտանաց, յայս սակս, դ

աթայ յերեքն դեկտեմբերի 1861 ամի, վճռեալ են աղերս {արկանել} առ վեհափառութիւն Ձեր յաղագս յետս կոչելոյ զԹադթէոս

իտ, փութացաւ առ այժմ միայնակ ելանել յԷջմիածին եւ {արկանել} զազգային զխնդիրս ընդ գարշապարօք Գերաստիճանեալ Հայ

սն ընդ փոյթ խափանել զօրագիրն Հիւսիսափայլ, եւ զիս {արկանել} ընդ խիստ պատժովք եւ դատապարտութեամբ, ըստ ամենայն

ցայ ի ձեռս բերել զայն, եւ մտեալ ի վերծանութիւն՝ {արկանել} ընդ քննութեամբ: Ո՛չ յայն միտս զի վրէժխնդիր եղէց

ց հասկանալի իտալական, ցվերջին ճիգն ճգնեցան խափան {արկանել} վերանորոգութեան լեզուին, կարկատելով զանհեդեդ պատ

լք... Զոսկերսն ի գերեզմանէն հանել տային եւ գետ {արկանել}, զհրեշտականման այրն զտէր նոյն՝ անհանգիստ հալածա

շատ անգամ յիշած Աշուշայ Վրաց բդեշխն է։ § 26. {Արկանելի} բառը, մեր լեզուի մէջ, գլխարկից սկսած մինչեւ օթո

դակի՛ց էինք ձեզ եւ խաղակի՛ց՝ խաղալու ժամանակ ձեր {արկանելին} ձեր քամակից տանելով։ Եւ ձեր օրհնեալ մայրը եւ Ան

նտի անդամքը իւրեանց սովորութենով գնում էին կարմիր {արկանելիք} ձգած իւրեանց վերայ, այն խորհրդով, թէ թագաւորի մ

զբովանդակ գործն վարեալ առ ի ձէնջ, յաղագս ի նորոյ {արկանելոյ} զայն ի ներքոյ մանրակրկիտ քննութեան եւ յարուցանելո

եւ որոշեմ զանձն իմ յայս ամենայն սկզբանց եւ ներքոյ {արկանեմ} զիս կրթութեան եւ վարդապետութեան սրբոյ Հռովմէական

րջին եւ ահեղ դատաստանի: Այսպիսի խրթնութիւնք աղօտ {արկանեն} ի միտս աշակերտաց, մանաւանդ զի զկնի յարէ իսկոյն զ

դիոն եւ վարժեալ յունական դպրութեամբ՝ ձեռն ի գործ {արկանեն} ի թարգմանել եւ ի գրել: Նախանձաւոր գործոցս գտեալ

խոչընդակք ընդ առաջ ելանեն ի մերայնոց իսկ եւ խափան {արկանեն} հնարից ազգային լուսաւորութեան: Այսպէս իմա՛ եւ վա

այքն յորդիս իւրեանց եւ կորզեալ զնոսա ի գրկաց մարց {արկանեն} գէշագէշ ընդ գարշապարօք անիմաստութեան, տգիտութեան

եւ տառապագին աղքատութեան եւ յամեցողութիւն գործոյն {արկանէ} ի չարաչար զրկանս ողորմելի անձին իմոյ: Վասն ո

. ի նմա բնակի ոգի ինչ ոչ աստուածային, որ միջնորմ {արկանէ} ընդ ընկերս, օցտ է եւ փեռեկտէ զմարդիկ իրերաց. առ

Դնէ զձիւն որպէս զասր եւ զմէգ որպէս փոշի ցանեաց: {Արկանէ} զսառն որպէս պատառոտ առաջի ցրտոյ նորա կարէ կալ"։

առուցեալ ի սառն կերակրոյն, յորովայնն զջուր եւ եթ {արկանէր}: Առ ի՛նչ դոցա հոգալ զլուսաւորութենէ ազգի. հերիք

դ պահելով մեր Տիրոջ՝ Քրիստոսի խրատը, թէ. " Մի՛ {արկանէք} զմարգարիտս ձեր առաջի խոզաց, զի մի առ ոտն կոխեսցե

եղիդ 'ի Գարդմանայ վանաց 'ի նմին աւուր յորում հիմն {արկաւ} տեղւոյդ " (եր. 56, 57)։ Նախ՝ ինքը Փարպեց

թւում է, թէ Փարպեցու " 'ի նմին աւուր յորում հիմն {արկաւ} տեղւոյդ " խօսքը վերաբերւում է Ս. Կաթուղիկէ եկեղե

ազգին պարզամտութիւն: Ասացաք արդէն եւ խնդիր ի մէջ {արկաք}, թէ զի՞նչ ուսեալ է դոցա ի հին մատենագրութենէ, կ

փիլիսոփոսն Մովսէս եւ մարտ թերեւս ընդ ոսկերս եդեալ {արկաք} ի գետ, ո՞չ ապաքէն զՂազար մ երկ ողորմելի ի վանացն

8). " Մերկանան զհանդերձս իւրեանց եւ սպիտակ կտաւ {արկեալ} զանձամբ կանգնին յեզր միոյ վտակի, այնուհետեւ ի գո

տիկին զուարթերես, Բայց թխաթոյր զանձամբ ինչ {արկեալ} Լօդիկ ազնիւ, տխուր յոյժ ի տես: " Ողջ

քս կատարին: Տակաւ զնովաւ կենաց ծառ՝ {Արկեալ} ի զով զիւր ստուեր, Շնչոյն դիւրէր տուր եւ առ

մ Դառնայ սերովբէն ընդ կրունկն, Արտօսր {արկեալ} եւ անդէն Թռչի ի բաց հեռանայ, Իսկ հարս

ւղ յԱստուծոյ, քարաձիգ եղեն ի ծնողական եկեղեցին՝ {արկեալ} զանձամբ զաբեղայական սքեմ աղճատեալ եկեղեցւոյն Հռով

խանիք են այսոքիկ, նախ, զի, որպէս ի վերոյ ի ճառ {արկի}, անբաւականութիւն, գոյացեալ ընդ մէջ իմ եւ կաթոլի

վմէական եկեղեցւոյն, գէ՛թ Վատիկանին, բանս ՚ի մէջ {արկին} զիրաւասութիւն պապին, այլանդակ տրամաբանութեամբ,

թեան, եւ զներողութիւնսն ՚ի հրապարակս եւ ի փողոցս {արկին} ի վաճառ, յաճուրդ զշնորհս Աստուծոյ վաճառեալ: Յայ

ն մտօք զուսումն իւրեանց ուսեալք 'ի նոցանէ 'ի գործ {արկին} պարզ մտօք եւ առանց փօլիթիքայի։ Զի թէ ճշմարիտ

զի դատեսցէ որպէս եւ ախորժ է, իսկ դոքա զիս թողեալ {արկին} զդատաստանն զհասարակութեամբ մերով։ Այն իմ գիրք զո

որ ադամանդի պես կարելի է փակել արկղում եւ հենց որ {արկղը} բացեն, նրան իսկույն կարող է սեփականել յուրաքանչյ

րպարանքով... Եթէ վատութիւնը, ձեռնածուների {արկղի} նման, երկու յատակ չունի, ապա ուրեմն պ. Չամուռճ

ի ժանգոտած ութը փութանոց եւ երեք չորս փակով կղպած {արկղի} մէջ, ուր պահւում էին հարուստների արծաթը, ոսկին

պէս ասացինք, ոչ հայրը եւ ոչ մայրը, հանեց սեղանի {արկղից} բարակ եւ կապտագոյն թուղթ, առեց գրիչը եւ գրում էր

որության դեպքում: Նստատեղի եւ կառապանի տեղի տակի {արկղները} պակասում են, բայց պատրաստելու պետք չկա, ինչպես

բր թե լեզուն, ինչ որ ադամանդի պես կարելի է փակել {արկղում} եւ հենց որ արկղը բացեն, նրան իսկույն կարող է սեփ

ել է, հայախօսութիւնը որպէս մաքսանենգութիւն հազար {արկոսների} աչքից ծածկելով, որպէս մի սրբազան աւանդ սիրտը բեր

երկեաց սրով երկսայրի, Սոքին յաւէժ ծիրանափառ զքեւ {արկցեն} պատմուճան։ Յաթերս կապոյտ եւ դուք աստղունք՝ լուս

՜ զիս: Եթէ սիրոյն հողմ ուռուցիկ Զքեզ {արկցէ} ի տապաստ Եւ նաւուղիղ քաջաբաստիկ Ձեռն

բացուեց ու փակուեց, նա աչքերը ձգած պատուհանին մի {արհամարհական} ձեւով նայում էր պարոն Մկրտչի գնացածին, որ առաւել

ն քաղաքագլխոց ժողովեսցէ ի գլուխ գլխոցն զլրիւ չափ {արհամարհանս} ապագայից: Առ այժմ զայսչափ եւ եթ հասուցեալ ձեզ

տեղ տղայական նեղսրտութիւնք կամ ցնդի հեգնութիւնք, {արհամարհանք} այս կամ այն գաւառական բառի վրայ, եթէ ոչ կորստաբե

ուսանելով այս վէճը, ցոյց տուեց դատաստանի մէջ իւր {արհամարհանքը} այդպիսի անիրաւ վճռահատութեան վերայ. այս բանը պատ

ստորաքարշ ներս մտանելը զօրացուց իմ ատելութիւնը եւ {արհամարհանքը} դէպի նա. ի հարկէ հասկանում ես, թէ ո՛վի մասին խօ

ւ վիրաւորուած զգացին իրենց ` նկատելով ազգի ակնբախ {արհամարհանքը} եւ նոյնիսկ ` ատելութիւնը: Երկու տարուայ ընթ

ւս այն ջուրը, որ նորանից բղխում էր։ Ուրեմն նոյն {արհամարհանքը} ամենայն րոպէ հասանում է եւ պիտոյ է հասանի եւ դէպի

ի վերայ, կը դառնայ յաւիտենական խայտառակութեան եւ {արհամարհանքի} դրոշմը (клеймо): Թո՛ղ ստութիւնը հազարներով

կոպէկի թանաքով կը թողու ապագայի դատապարտութեան եւ {արհամարհանքին} նորա եղկելի եւ թշուառ յիշատակը: Դորա հակառակ՝ ճ

րդարացնելու համար, բայց Յիսուսեանների բաղդից այս {արհամարհանքների} փոխանակ Սուրբ Ինկվիզիցիօն ընդունեց նորանց իւրեան

այդպիսի անամօթ լրբութիւնը կարող էր միայն լրացեալ {արհամարհանքով} վարձատրել: Մեր ասած ուսումնարանը նման չէ այդ

ը, դորա հակառակ ողջամիտ եպիսկոպոսները լցուել էին {արհամարհանքով} դէպի նա եւ դէպի նորա գոված Պապը։ Մանաւանդ Փարիզի

սքին աղճատէ զտասնաբանեալսն, առ տգիտութեա՞ն, եթէ {արհամարհանօք} բերեալ զնոցանէ, յերկոսին դիպուածսն եւս ծիծաղելի

զնա ի թշնամանելոյ զեկեղեցին Հայոց եւ նախատել, եւ {արհամարհել} զնորին աղանդ միանգամայն եւ զխաբեբայութիւն նորային

ատ բան չեն տալիս ինձ, բայց գիտության մեջ չպետք է {արհամարհել} եւ շատ քիչը, մանավանդ, որ ես ուրիշ զբաղմունք չո

րանից յիշեց նա իւր սովորական կանոնը, թէ չէ պիտոյ {արհամարհել} եւ գայթակղեցնել մի խեղճ մարդ, որի պատահական դրու

օնքը հակառակ չեն մեր կոչմանը. մեք պարտական ենք չ' {արհամարհել} հասարակաց կարծիքով շատ ցած ճանաչուած գործը, եւ ո

ինքն էլ չգիտէ, թէ ինչ է ասում, այլ մինչեւ անգամ {արհամարհել} մեզ՝ կածելով, թէ մեր խօսքերը ուրիշ բանի համար չ

աբույս մի հավասարեցում, հիմնված բացարձակ սուտ ու {արհամարհելի} սկզբունքների վրա, որոնք հասարակության ներկա զարգ

եւ ո՛չ յուր ազգությունը, այլ պիտո է մի տխուր եւ {արհամարհելի} խաղալիք լինի աշխարհի հանգամանքների ձեռքումը"։

խնդրում էր շուտով ամուսնութիւն: Ի՛նչ ատելի եւ {արհամարհելի} մտածութիւն էր այս խեղճ Մանուշակի համար, եւ ո՞վի

յնտեղ ստիպեցին նորան գլխաբաց եւ ծնկաչոք կարդալ մի {արհամարհելի} եւ պժգալի երդմնագիր, -բոլորովի՜ն արժանի նորա շա

ել Քրիստոսի ճշմարտութեանը, եւ նա՛ է մարդը, որ, {արհամարհելով} ամենայն ունայնութիւն, կտրիճի պէս կ'անցանէ այն նե

ժւում, տեսանելով, որ նորա անխոնջ գործակատարքը, {արհամարհելով} ամենայն արգելք եւ խափան, աշխատում են բանալ ազգի

իթէ շա՞տ մարդիկ կան, որ, հասարակաց սխալ կարծիքը {արհամարհելով}, պիտի կարողանային ցոյց տալ իւրեանց մէջ այս բարոյ

լռութիւն կը պահեն եւ լռութիւն պահելով՝ իբր թէ կ՚ {արհամարհեն} իրենց վերայ եղած խօսքերը, բայց շատ կը սխալին, ե

" այո՛, հերձուած ենք անոնցմէ, որք եկեղեցինիս կ՚ {արհամարհեն}, ի՛նչ անպատուութիւն կայ այդ անուանը մէջ... "։

ո՛չ երբեք: Պարտաւորուածը քահանայ ճանաչելով պիտի {արհամարհենք} քահանայութիւնը, կամք չունինք, մատնելով չարագործ

ների ցանկութիւնը, որ կամենում են, թէ մեք նորանց {արհամարհենք} ։ Ահա սորանով հասած թող ճանաչեն իւրեանց այդ ցանկո

ազգին, նոքա չվաճառեցին իւրեանց գրիչը... Նոքա {արհամարհեցին} օտարի տուած պատիւը եւ աշխատեցան դժպհի պատուանշանն

ուած հարցն նոցա զհրեշտակս եւ զմարգարէս իւր... եւ {արհամարհեցին} զհրեշտակս նորա " (Առաջ. Եզր., գլ. Ա, հ. 50

ոլութեամբ, եւ ջատագով գիտակցութեանցդ հանդիսացեալ {արհամարհէ} զայլ ամենայն ուսումնականութիւն, արտաքին զնոսա եւ

ռն մարգարէիցն. կանխեալ առաքեաց զհրեշտակս իւր... {արհամարհէին} զհրեշտակս նորա եւ անգոսնէին զբանս նոցա " (Երկր.

, թէ ի՛նչ ազգից ես դու, բայց ով եւ լինէիր, մի՛ {արհամարհիր} իմ անձը, մի՛ անարգիր իմ ազգը այդ պակասութենների

ոգեւոր Վարժութենից"։ Նորա կոյր եւ ամենայն վտանգ {արհամարհող} ջերմեռանդութիւնը Քրիստոնէութիւն տարածելու համար շ

ողուի՛, ո՛չ այս եւ ո՛չ գալու աշխարհում ", բայց {արհամարհողների} պէս, բանի տեղ չեն դնում։ Բայց մարդ մարմնի թուլո

նել այն բոլոր անախորժութեանց եւ յանդիմանութեանց, {արհամարհոտ} եւ խէթ հայեացքների, որոնցով առատօրէն վարձատրւում

ց էլ մեղաւո՛ր եմ. բայց մեղքը մե՛ղք չէ ասել, ո՞ր {արհամարհոտ} եւ ամբարիշտ հոգին կարող է մտքից անցնել։ Իսկ ով ո

փոնիայի իմաստունների հետ։ Հալածուելով բօնզերից, {արհամարհուելով} եւ խայտառակուելով իմաստուններից եւ ժողովրդից՝ մի

իս իւր խնկելի եւ տօնելի բարերարներին, Հայոց ազգը {արհամարհութիւն} ունի դէպի այն մարդիկը, որ կա՛մ անձնական օգտի, կ

ւծանել: Այդպիսի աշխատութեան հատուցումը է մի սառն {արհամարհութիւն}, որ լիամասն կերպով ընդունեց ազգից: Շատ ժամա

խօսքերի այնպիսի բառեր, որոնցից թափում էր լեղի եւ {արհամարհութիւն} ։ Լետիլիէ քանի անգամ տուեց մեռանող թագաւորին

հնարագիտութիւնը։ Թէպէտ եւ հասան նորանց ընդհանուր {արհամարհութիւնք} եւ հալածանք, այսուամենայնիւ նոքա չեն վհատում. բ

, երբ որ իմացաւ, թէ Հայոց եկեղեցին ուրիշներէն կ՚ {արհամարհուի}, լուսաւորչաց աւանդութիւնքն աղէկ մը բռնելուն ու ի

ծախվի՝ ավելի օգտակար է աշխատողին, որ արդարեւ չէ {արհամարհում} այդպիսի հաշիվները: Հույս ունեմ, որ կկատարեք իմ

արդա՛ր եւ անմե՛ղ են անուանում եւ չլսո՛ղ լինելով՝ {արհամարհում} են Ամբակում մարգարէի աղաղակը, մանաւանդ թէ աղաղակ

րքան երես կայ. բայց այդ երեսների բովանդակութիւնը {արհամարհում} էր նա, որպէս մի չնչին բան. սիրում էր միայն տպագ

ւ ճաղատ ճակատով. չարչարւում է մելամաղձութեամբ եւ {արհամարհում} է բոլոր դեւերին: Չնայելով, որ սատանան ներկայ էր

որեւիցէ յարակցութիւն մի այնպիսի մարդու հետ, որին {արհամարհում} եմ հոգով եւ հոգու բոլոր զօրութեամբ: Մի մոռանաք,

ան, իսկ Մանուշակը ոչ թէ միայն չէր սիրում, այլեւ {արհամարհում} էր նորան իւր մտքումը եւ ուխտ էր դրել, թէ նորա ծն

հպարտ աշխարհ, որ լի էր ոսկով եւ գոհարներով, որ {արհամարհում} էր ստրուկները, բայց ո՛չ մինը այս սուրբ քարոզիչնե

ւմ էր մեծ զօրութենով եւ կատաղութենով։ Յիսուսեանք {արհամարհում} էին պապական կոնդակները. նոքա Ասիայի եւ Եւրոպայի

ժողովրդից: Նոր լեզվի մի քանի ձեւերը նույնպես {արհամարհվում} էին այն պատճառաբանությամբ, թե դրանք չկան հին լեզ

աժիններն են, կան զանազան տեղեր, որոնց անունը մի {արհաւիրք} է բերում այնտեղի բնակիչների վերայ: Այն տեղերո

ծ է դրանց դէմ, եւ մտքերի ընթացքը խոստանում է նոր {արհաւիրք}: Յամենայն դէպս, եթէ հայերը ստիպուած լինեն զրկու

րայ, ահացուցանելով եւ սպառնալով մեզ բոլոր դժոխքի {արհաւիրքը}: Երբ, կատակ համարելով, մեր բարեկամի խօսքը մերժ

այդ քաղաքի մէջ. պատճառ, եթէ կար եւս մի որեւիցէ {արհեստ}, եւ այն ասիական եւ անընդունելի մերձակայ քաղաքներ

անալ եւ ընդունիլ, որ հոգեւորականութիւնը մի տեսակ {արհեստ} չէ նիւթական կեանքի պիտոյքը հայթայթելու համար եւ թ

, առաքեալ ի Յակոբ Կաթողիկոսէ Հայոց յամի 1655: {Արհեստ} տպագրութեան առ Հայս տեսանի զառաջինն է Կոստանդնուպ

ի Հռովմ եւ Ամստերդամ, որ ի վերջնումս գտեալ զայր {արհեստագէտ}, փորագրել տայ զտառսն եւ անկեալ ընդ պարտուք՝ մեռ

չունի: Որովհետեւ բնականը չկայ, հարկը ստիպում է {արհեստականով} լցնել նորա պակասը: Անգլիական ազգի այն ահաւոր գաղ

որպեսզի հիմնավորապես եւ մասնագիտորեն ուսումնասիրի {արհեստականորեն} ձկներ բազմացնելու խնդիրը. սա մի մեծ բան չէ, տես

սարանների պատշգամբներում քարոզէ, գուցէ այնտեղ քո {արհեստակիցքը} հիանան քու խոր գիտութեան վրայ. բնական աշխարհի մէ

Նախիջեւանի բնակիչքը մեծ մասնով վաճառականք են։ {Արհեստասիրութիւնը} շատ փոքր հանդէս ունի այդ քաղաքի մէջ. պատճառ, եթ

ժշկությունը - ինչպես իր արհեստով զբաղվող մի որեւէ {արհեստավոր}. այսպես վարվելը ե՛ւ ամոթ է, ե՛ւ հանցանք: Ցա

ս լինի. գիտնականին թե թերուuին, առեւտրականին թե {արհեստավորին}, կյանքի զանազան ասպարեզներում գործող մարդկանց,

պատվավոր քաղաքացիներ, վաճառականներ, մեշչաններ, {արհեստավորներ} հասնում է maximum 7. 000-ի: Սա առաջին նախադրյալն

, կարողացա՞ւ բժշկել մի քանի սրտի խոցուածք: - {Արհեստաւորը}, կատարելով իւրեան ապսպարուած գործը, կարօտութիւն

րովհետեւ այն պայմանների տակ անհնար է ուրիշ կերպ: {Արհեստաւորը} եւ բեռնակիրը, որ չունի եւ այս վաճառականների ունե

երին, որ օտարազգի են եւ որ գնողք պիտի լինէին այդ {արհեստաւորների} աշխատութեններին: Մշակութիւնը չքաւոր մարդերի համա

կամ այլ գաւառական քաղաքներում, եթէ դուրս հանենք {արհեստաւորքը} եւ հայաստանցի բեռնակիրքը, մնացածը առհասարակ վաճա

տիւ դու, մեք ճանաչում ենք քո խաբեբայութիւնը, քո {արհեստը} ընթացք չունի մեր մէջ: Ազգասէ՞ր, որտեղից որտեղ,

րտմութիւն փոխուի, իւր կարգով սկսեց գործ դնել իւր {արհեստը}, եւ, կանգնելով պ. Շաքարեանցի գլխի տակ, սկսեց

տարի յառաջ հիւանդանալով հարկադրուեցաւ թողուլ իւր {արհեստը}, եկեղեցին, բացի քանի մի փուդ մոմից, կոճատից եւ

ակաց կեանքը, քաղաքական կառավարութիւնը եւ զանազան {արհեստները}, որ ներս էին բերած Հասարակապետութեան մէջ, բոլոր

չեւ անգամ ունէին իւրեանց օրական պարտականութիւնը։ {Արհեստներից} բերած էին Պարագուայի մէջ կենդանագրութիւն, ճարտար

իծաղելի Աստուածաբանութեան առանց մատչելու (որն որ {արհեստնիս} չէ, մօտենալու միտք ալ չունինք) լուսաւորչական Հա

ժեք ունի միակողմանի սոսկ բժշկությունը - ինչպես իր {արհեստով} զբաղվող մի որեւէ արհեստավոր. այսպես վարվելը ե՛ւ

ակներից մինը: Բայց հաց ճարելով այդպիսի ծառայական {արհեստով}, նա պարապում է եւ զանազան գրեանք կարդալով: Նա մ

chiereus բառի ճիշդ թարգմանութիւնը լինելով, որպէս {արհի} երէց, երիցապետ, աւագ երէց (ինչպէս եւ Փարպեցին

յս տեսակ պաքսիմատներ պատուիրել էր նորան պալատական {արհի} բժիշկ, երեւելի վարդապետ եւ վիրաբոյժ Հիպոկրատեսը

եան, եւ սատանան ընդունեց նորան իւր մօտ պալատական {արհի} բժշկի պատուանունով: Սատանան հանեց տակառից չ

է այն օրին պարտական էին յայտարարութիւնք կատարել. {արհի} նախագահը, ապստամբութեան եւ խռովութեան առաջին դու

- Թո՛ղ հանդէս գայ ապստամբութեան եւ խռովութեան {արհի} նախագահը, - ասաց սատանան: Գ Յառաջ եկաւ մի ա

ն վազում էր Աստարօտի քամակից, բայց ապստամբութեան {արհի} նախագահը, իսկապէս սատանայի նման, ամենայն ժամանա

ի նորոյ, գործակից ինքեան ունելով զնախկին թեմակալ {արհին} մեր զսրբազան Մատթէոս արքեպիսկոպոսն, որում ասէր թ

ան Զգայ... ՚ւ ի մեղմ յոյժ աւաչ Վարդի {արհին} բալասան... Ամէ՛ն. եղեւ պատարագս Բնո

ինք ու գետին, Արարատից դէպ Արագած Բիւր {արձագանգ} խաղացին։ - Զո՛ւր ես խնդրում, - ասաց

ս, եւ հետեւաբար հեկեկանք հոգեւար ազգության մերոյ {արձագանս} տան ի սիրտս մեր լցեալս արեամբ: Եւ ո՞ր ընդարմ

ս միանգամայն գոհ կլինեմ, եթե գտնեմ գեթ ամենափոքր {արձագանք} ո՛չ թե հօգուտ իմ աշխատանքի՝ այս բառի նեղ մտքով,

- Կեցցէ՛, կեցցէ՛, - հնչեցին ամեն կողմից բիւրաւոր {արձագանք}: Պատնէշներ շինեցին, փողոցների սալայատակներ

՚ի գետ կամաց. զնոյն իսկ զողբ անդուլ հեծեն այսօր {արձագանք} լերանց Հայաստանի՝ առեալ ի բերանոյ ծերունւոյն Խոր

րած անդադար տեսութիւնքը: Մասիսը ` ուրախութիւնը - {Արձագանք} Բիւզանդական անունով յոյն օրագրին: 18 դարու վերջ

ր տասն եւ ինն դարու մէջ ութերորդ ամենախաւար դարին {արձագանք} եղած չլինի: Միջին դարերում, ջուրը կարող էր ուր

եւ, ինչպես ինքն է քո նամակում ասում, կարելի է " {արձագանքել} "։ Ծխախոտը բոլորովին այն չէ, ինչ որ դեկտեմբե

րոպէիս բացարձակում է իւր խարդախ ազգասէրների ձայնի {արձագանքը}: Նա սովորել է լսել ամենայն օր գովասանութիւն, այ

ործ կատարելու, այն ժամանակ կը լսեն իւրեանց ձայնի {արձագանքը}, ոչ եթէ Մասեաց դարեւանդից, այլ Րէդուտկալէից՝ Պ

ցին այդ նահատակների վերջին րոպէում արած բողոքների {արձագանքը}: Եղո՜ւկ ձեզ, Հայաստանի սարեր, Հայաստանի ձոր

ր իբրեւ նշանական ձայներ, թէ միայն ականջի թմբուկի {արձագանքը} կը լսէր այն հասարակ մարդը՝ առանց ոչինչ հասկանալո

մն է նեղ եւ անելք քուչայ. հարաւային կողմն է լայն {արձակ} եւ հասարակ քուչայ, արեւմտեան կողմն է փողոց վաճառ

Անվրդով խոր լռութիւն, Մի սրտաթափ, մազերն {արձակ} Վազեց աղջիկ սգաւոր Դէպի գեղի գերեզման

ասել է Արծաթի կարօտութիւն. Այժմ անլուայ, մազերն {արձակ}, Չունի հագուստ թէեւ հին. " Ողորմութիւն արէք, պ

որան այն մահով մեծ փառք հասուցի։ Բայց {արձակ} մեր մեղքն խոստովան եղայ. Մեր դատաստանը ձեր

առը հարկադիր է լինում մեզ բարձրացնել մեր ձայնը եւ {արձակ} համարձակ քարոզել մեր շատ սիրելի եղբայրակիցներին,

կը կենաս, եթէ նա առանց որեւիցէ օրինաւոր պատճառի {արձակ} է վերակացուն. այս պատճառով, նոցայ պարզմտութիւնը

խնայ իւր ղահուէի հետ մեր ողորմելի գրուածները, թէ {արձակ} եւ թէ ոտանաւոր, հաստ, թէ բարակ, զանազան ձեւերո

, ծերունի Քամը թոյլտւություն խնդրեց սատանայից մի {արձակ} կամ ոտանաւոր ճառ կարդալ այն հանդէսի մէջ, ուր պիտ

ամը, որ թոյլտւություն էր ստացել տէր սատանայից մի {արձակ} կամ ոտանաւոր շնորհաւորութիւն կարդալ իւր զաւակի գա

տակ, Երկնքում կամ դժոխքում, Կառած, կապած, թէ {արձակ}: Երէք անգամ պտոյտ գալով խարուկի չորս կողմ

տակ, Երկնքում կամ դժոխքում, Կառած, կապած, թէ {արձակ}: Առաջին անգամի նման, պառաւները աւարտեցին

տակ, Երկնքում կամ դժոխքում, Կառած, կապած, թէ {արձակ}: Պառաւները երրորդ անգամ աւարտեցին իւրեանց

ի պսակներ ` կուսութեան նշան, որ միայն արգելք էին {արձակ} մազերին, որ նոքա չէին ծածկում հրեշտականման երեսն

իւրով։ Եւ ահա առաւել քան զամենեսին գիրք սոցա եւ {արձակ} համարձակ ջատագովութիւն նոցա զազգէն Հայոց եղեւ քար

։ Մինչդեռ քրիստոնեան, ազատութեան կնիքը ճակատին, {արձակ} համարձակ կարող էր ընթանալ այն տիեզերական լապտերի

ործիքներն էին, բաց արեց Ասիայի հեռաւոր կողմերում {արձակ} ճանապարհ Կարգի անդամների համար։ Նա, առանձին ներ

նկախ Սպանիայից, որի մէջ Կարգը կարող էր ներգործել {արձակ} համարձակ, միայն այն պայմանով, որ հատուցանէ Արքո

անպարկեշտ ձեւեր, որ երբեք չեմ տեսել ճարտասանական {արձակախօսութեան} մէջ. այնտեղ ամենայն բան հարթ, խաղաղ, խոնարհ եւ

Հարազատ բարեկամ, Ձեր գրած ապահովյալ նամակը {արձակած} հուլիսի 15-ից, եթե չեմ սխալվում թիվը, ստացա օգո

ում են այլ մարդիկ, որ հոգիացած Աստուծոյ շնչով եւ {արձակած} իւրեանց ձիւնի պէս սպիտակ թեւերը, թռչում են դէպի

, որ եւ կ՚երթայ իսկ: Նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ից {արձակած}, երեւի թէ սխալ դրել են թուականը: 12-ին երեկոյեա

քանի ժամ թռչում էր, ինչպէս լայնաբերան թնդանօթից {արձակած} ռումբ. Աստեղաբաշխքը իսկոյն ուղղեցին իւրեանց հեռա

գած Դիմում էր տխուր դէպի պատժարան, Անհոգ {արձակած} սաթի պէս մազերը, Արտասուք թափելով հեղեղի նմա

ար, մինչեւ որ մի քանի տարի շարունակվելով, արմատ {արձակե} ճշմարտությունը մեր ազգի մեջ, այնուհետեւ ինքը ազգ

ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆԸ Խնդրէ {արձակեալ} ի Նախիջեւանայ հայոց հասարակութենէ յաղագս մտանելոյ

ն գլխոյ, ամենահպատակութեամբ խնդրեմ ի սմին խնդրոյ {արձակեալ} Նախիջեւանայ Հայոց հասարակութենէ: Որպէսզի ընկ

ըստ առաջնոյն հարկատու անձն ամենողորմած կայսեր եւ {արձակեալ} ի հոգեւորական կոչմանէ գտից զայլ եղանակ կենաց ըստ

վիզսկի սկազկային ութերորդ աշխարհագրութեան, ուստի {արձակեալ} օրինաւոր վկայականաւ մտի ի կոչումն հոգեւոր զորմէ գ

Սենատին, յորում երեւի զի յիշեալ ծայրագոյն ատեանն {արձակեալ} զիս ի հասարակական տեսչութենէ՝ հաստատէ ի վարժապետ

աբերեալս առ պ. Աբգարեանցն: Ուստի պ. Աբգարեանցն {արձակեալ} ընդ իս զորդին իւր զպ. Սէթն Աբգարեանց առ ի վեր ա

քանի ժամանակից յետոյ բոլորը կ'իմանայ։ Արդարեւ, {արձակեալ} կապիտանը, ապիկար զինուորը թողնում է իւր օդեղէն գ

եալ հոգւոյ եւ ուղղութեան մատենկանն Այվազովսքւոյ, {արձակեաց} առ նա զհրաման, յաղագս ժողովելոյ զցրուեալ օրինակս

ա եւ յարբենալ 'ի պանդոկի անդ, մին յՕսմանեանց քար {արձակեաց} յանուն թագուհւոյն։ Բողոք կալաւ յայնժամ տասնապետն

կոպոսին աղաչեցի միջնորդել ի Սինօդն սրբոյ Էջմիածնի {արձակել} զիս ի հոգեւոր կոչմանէ եթէ հաստատեալ իցէ, իսկ թէ

քան էլ լավ լինի, օտար հողի մեջ չի կարող արմատներ {արձակել}, որովհետեւ նա արդյունք եւ սեփականություն է որեւէ

ան, որ այժմ առանց Շամիլի հրամանին չենք կարող քեզ {արձակել}, թէեւ մի մարդ քո կշռով ոսկի տալու լինէր մեզ:

ով: Երբ մօտեցայ պատանուն, հրամայեց պահապաններին {արձակել} ձեռքիս շղթաները՝ ասելով, թէ անարժան է, որ Մարգ

ի շատ մեծատուն բարեկամք, ինձ արժէ միայն մի նամակ {արձակել} դէպի Պետերբուրգ, այնուհետեւ աւարտուած էր քո ասպա

ծ հպատակին, վասն որոյ բարի խորհուրդ տալիս եմ ձեզ {արձակել} ինձ՝ առանց հրապարակելու մեր խօսակցութիւնը մեր կա

րս քունը խանգարած, Խնդրում էի նորանից Բազուկներս {արձակել}. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել: Թոթով

, եւ այդ տեսակ քարոզութիւնը երբէք չի կարող արմատ {արձակել} մի ժողովուրդի մէջ, որ վերացականից յառաջ ամենայն

րս քունը խանգարած, Խնդրում էի նորանից Բազուկներս {արձակել}. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել: Թոթով

երս, եւ քաջալերեցի ահաբեկուած նաւապետը, թնդանօթ {արձակել}, որ նշան տրուի, թէ մի նաւ վտանգի մէջ էր եւ օգնո

նենայ․ նա եզրափակում էր այսպէս նորա աղաղակից, որ {արձակել} էր անտառի մէջ, պ. Շաքարեանցի երեւելու ժամանակ:

մբ: Երբ աւարտեցիր հարց ու փորձդ, պիտոյ է նորանց {արձակել}, որ գնան, ապա թէ ոչ, պարտակա՛ն են մնալու մինչե

ի անկիւնում պատկերի առաջեւ վառած կանթեղը սկսել էր {արձակել} մի նուազ եւ գունաթափ լոյս շրջակայ առարկաների վերա

չականութեան եւ Աստուծոյ երեսփոխան լինելու վերայ, {արձակել} էր, ընդունելի էր եղած Կապուցինեան եւ Յիսուսեան ա

եւ ի ժամանակս յայնոսիկ ոչ երբէք կարող գտեալ արմատ {արձակել} ի սիրտ եւ ի հոգի ժողովրդեան, այլ մասնաւոր ինչ ան

nuis ac fenestris clausis tantisper), գ) դուրս {արձակել} բացագանչութիւնք (in exclamationes prorumpêre),

եղայական Կարգերից նորանով, որ Գեներալը կարո՛ղ էր {արձակել} Կարգից այն անդամները, որ կամ մի բանով յանցաւոր է

բերուելով եւ շղթաների մէջ իւրեանց անարատ հոգիները {արձակելով}, եւ այս բոլոր տառապանքը, վիշտերը եւ վերջապէս՝

յսուիկ ապաքէն ուսուցանէ զմասնաւոր դատաստանն, այլ {արձակելով} զհոգիս, զո՛րս յարքայութիւն եւ զո՛րս ՚ի դժոխս, ի

ջ, խմում էր պ. Մարկոսը իւր թէյը, երբեմն երբեմն {արձակելով} բերանից թաբակի թանձր ծուխը օղերի նման դուրս փչելո

.. աղջիկը մի զարհուրալից երկիւղ ցոյց տուող ձայն {արձակելով}, անյայտացաւ ծառերի քամակում: Շատ որոնեցի նորան

քարեանցի օրինակին, սկսեց ծխել թուրքի թաբաքը եւ, {արձակելով} ծուխի օղեր, որ շատ յաջողակութեամբ բաց էր թողնում

ւ մի խօսք եւս ասելու իսկոյն վեր ելաւ սանդուղքից, {արձակելով} սանդուղքի ծայրումը մի հեկեկանք, որ բռնութեամբ դո

զգայութիւնը: Վերջապէս Մանուշակը մի խոր հառաչանք {արձակելով} բացեց աչքերը, եւ տեսանելով իւր մօտ Շահումեանցը,

րմ տալու աստիճան: Որ նա կարող է հասունանալ հյութ {արձակելու} չափով, այդ ստույգ է, որովհետեւ այնտեղ հասունանո

տեսանելով, որ լուսաւորութեան սէրը օրըստօրէ արմատ {արձակելու} վերայ է, թէեւ սակաւ մարդերի մէջ: Ի՛նչ պիտոյ է ա

ւ մի տեղ, եւ թէ՛ վաճառականին՝ իւր վաճառքը դուրս {արձակելու} համար: - Այո՛, ընդունում ենք այդ, բայց դա

է ոչ, պարտակա՛ն են մնալու մինչեւ որ հրաման տաս: {Արձակելու} մասին կարդալիքդ այս է. " Եւ ի կատարել ամացն քառա

ական խնդիր տալ Գեներալին, որ ազատ իրաւունք ունէր {արձակելու} ։ Այն Յիսուսեանները, որ ինքնակամ հրաժարւում էին

անէ լուսաւորչական Հայոց Սիւնհոդոսին Էջմիածնի, զի {արձակեսցէ} զիս ի հոգեւորական կոչմանէ, եթէ մուծեալ է, իսկ ե

Նեապոլիտանիայի կառավարության հեղափոխությունը {արձակեց} եւ մամուլի շղթան՝ մամուլը, մարդկային ազատ բանակ

յն լուսաւորութեան.... - Ին՜չ... - ձայն {արձակեց} սատանան, որ ամենայն տեղ ունի իւր լրտեսները եւ ամ

մի միջին անդամ... - Ա՛յ անպիտան, - ձայն {արձակեց} սատանան որոտալից ձայնով եւ հասուց Բուբանդուսի երե

րիկ ծրար եւ տուեց պ. Յովնաթանեանցին: Պարոնը {արձակեց} գործակատարը եւ սկսեց կարդալ նամակը, որի բովանդակ

թագաւորը (Կարոլոս 9-րդը), իւր ձեռքով հրացաններ {արձակեց} իւր աւետարանական հպատակներից մի քանիքը չքացնելու

ստուածամօր հրաշագործ պատկերովը։ Այստեղ Իգնատիոսը {արձակեց} իւր ծառայքը, գնեց մի աբեղայական հաստ մոխրագոյն վ

հաւանական չեղաւ Մեցցաբարդայի պատասխանը, վասնորոյ {արձակեց} իւր երեսից։ Երկրորդ տեսաւորութեան ժամանակ, երբ

ովանդակ ազգէն Հայոց, սակայն վճիռն մնաց անորոշ եւ {արձակեցաւ} ժողովն եւ ես կացի մնացի յԱթոռն ամսօրեայ իբր ժաման

ավարութեանը, որին հպատակ ես դու: - Միայն թէ {արձակեցէ՛ք} ինձ այստեղից, այնուհետեւ ինչպէս կամիք, եւ ես ան

եւ դարձեալ լսելով նորա յիմար ընդդիմախօսութիւնքը՝ {արձակեցի}, Հա՛յր, քո շանթերը, որ այժմ նորա փորի մէջ պատճ

լի մեծահոգութիւնը: Դուրս եկայ նորա սենեկից, {արձակեցին} ձեռքիս շղթաները, երկու օրից յետոյ հասայ Րեդուտկա

փառավար կերպով ոսկեզօծեցին նորա կոտոշները, յետոյ {արձակեցին} դարձեալ աշխարհի երեսը ` սերմանել անդադար մարդկայի

ծովի Միախառնուեցան վերջին ձայնի հետ, Որ {արձակեցին} այնքան շատ հոգի: Մրրիկը անցաւ, ծովը հա

սերմից պապական հողի վերայ, ծառ դարձան, տերեւներ {արձակեցին} եւ պտուղ բերեցին այնպէս, ինչպէս որ սերմի յատկութ

լ Օսմանեանց զհիւանդութիւն սորա, աւասիկ օր ասելով {արձակեցին} ընդդէմ նորա արս եօթանասուն հազար. զայն տեսեալ Իս

։ Այս բանը այնպէս գրաւեց բոլորի սիրտը, որ իսկոյն {արձակեցին} նորան բանդից իւր աշակերտների հետ միասին։ Վշտ

վկայագիր, յորում երեւեսցի, թէ նոյն իշխանութիւնն {արձակէ} զիս ի վարդապետութենէ, որպեսզի ընկալեալ եղեց ի թի

հարուածովք բաղդին զվերջին հեկեկանս արտաքս ի կրծոց {արձակէ}: Օտար լինելով ամենայն մարդկային ուսմանց եւ դաստի

Այվազովսքին ընկալեալ զայս պատուէր, եւ ահա հրաման {արձակէ} ի թեմական ատենէն առ ամենայն ենթադրեալ հոգեւոր կառ

մի՞թէ չունիցի իրաւունս ընթանալ զնոյն՝ որ [բաց եւ {արձակէ]} առաջի նորա, մի՞թե ուրասցի զերախտապարտութիւն առ

նկերութիւնը ամէն մի ֆունտը քսանեւհինգ կոպէկով եւս {արձակէր}, այնուամենայնիւ, ստանալու էր մեծ օգուտ, մանաւա

անձը, ապա ուրեմն առանց ամենայն վնասի ինձ պիտոյ է {արձակէք} դէպի իմ աշխարհը, որովհետեւ ամենայն իշխանութիւն՝

վածներ. այստեղ գեղեցիկ ձեւի մեջ կզետեղվեն ինչպես {արձակի}, այնպես էլ պոեզիայի ասպարեզի լավագույն մտքերն ու

նալը խէթ աչքով էր նայում սորան: Սա ինքն եղաւ իւր {արձակման} պատճառը: Որովհետեւ, ինչպէս ականատես էի, սա շատ

կողմից նզովքի շանթեր եւս տեսանում ենք՝ դէպի մեզ {արձակուած}, բայց այդպիսի շանթերը փութով շիջանողք են եւ վաղո

Բայց ոտքերի վերայ վէրք ստանալով ձախումը՝ պարսպից {արձակուած} քարից, իսկ աջումը հրազէնքի գնտակից, վայր ընկաւ

նների մեծ մասին, գերի ընկել էր Թաթարների ձեռք եւ {արձակուելով} դէպի Ռուսսիա, ներկայացել էր թագաւորին, երեւի թէ

ասանաց եւ զրպարտութեան պարսաքարեր եւ թուք ու մուր {արձակուեն} նոցա վերայ։ Ո՛վ Պարոններ, ազգը այս տեսակ կրթութ

ասանաց եւ զրպարտութեան պարսաքարեր եւ թուք ու մուր {արձակուեն} ազգի վերայ։ Յառաջուց ասացէք՝ ո՞վքեր են այդ մարդ

ցի Ազատութիւնը սիրել: Թոթով լեզուիս մինչ կապերը {Արձակուեցան}, բացուեցան, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու բե

ցի Ազատութիւնը սիրել: Թոթով լեզուիս մինչ կապերը {Արձակուեցան}, բացուեցան, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու բե

ածը, մինչեւ բարեմիտ մարդիկ իւր դէմ զինուորելով, {արձակուեցաւ} իւր պաշտօնից: Սորա անխոհեմութիւնը ամէնից տարապայ

անապարհը նեղ է եւ փշոտ, նորա դրօշակը կրողի վերայ {արձակում} են մանաւանդ ստութեան խաւարատեսիլ զինուորքը իւրեան

ռնում է օդի թթուածինը. եւ երբ վերջին անգամ դուրս {արձակում} է իւր թոքերից ածխաթթուն, առանց վերստին թթուածինը

, ապա, նախ սխալ է այն պատճառով, որ, երբ նորան {արձակում} էին, է՛ր աղագաւ չէր ասում, որ ես իմ վերակացուի

ոյն սատանայ: Ես այժմ ապիկար զօրական եմ, եկած եմ {արձակուրդ} խնդրել Ձեզանից, վեց ամիս ժամանակով օտար աշխարհ գ

, հանքային ջրերով իմ վէրքերը բժշկելու... - {Արձակուրդ} չկա՛յ քեզ, - աղաղակեց դեւերի զարհուրելի թագաւորը

ամանակ, եթե չկարողացավ դեմ դնել ազգի միջից դուրս {արձակված} դիմագրավ զորության, գեթ մեծ տհաճությամբ լսեց եւ

ուլը, մարդկային ազատ բանականության սուրհանդակը, {արձակված} է կապանքից: Աղեքսանդր Տյումա (հայրը) գտանվում

յումս. եւ այդ մատենագրութեան աշխատաւորների վերայ {արձակւում} են խաւարի զինուորների խեցեղէն նետերը՝ լարակտուր

ար զայրանում ենք, որ այս ժամանակում հայ մամուլից {արձակւում} են այսպիսի ցնորաբանութիւնք: Մինչեւ ե՞րբ պիտի խայ

կպսակե մեր սրտի ցանկությունը, եւ դա հավիտենական {արձան} կլինի մեր անկեղծ բարեկամությանը: Ողջ եղեք եւ

մինչեւ գերեզման գնա, եւ ես իմ այս գրչովը պետք է {արձան} հավիտենական հիշատակի կանգնեմ քո համար մեր ազգի մե

երկայ սերունդի համար կը լինէր մի հոյակապ յիշատակի {արձան}, որի վերայ պարծանքով պիտի նայէին հայերը եւ որ պա

զգասէր, հանգուցեալ կտակաւանդներին անմահ յիշատակի {արձան}: Մէք մեր կողմից կատարեցինք մեր պարտականութի

ակ: Նիկողոսիս դուք կը կանգնէք յաւէրժ {արձան}, Թէ թշնամիք տեղ չունենան ի Ռուսաստան:

աստակը դարձած է այս րոպէիս մի յաւիտենական գեղեցիկ {արձան}, որով պիտոյ է անմահանայ նորա միշտ գեղեցիկ անունը

յերկիր միշտ ծագի: Քեզ յապագայ ազգէ մարդկան {արձան} կանգնի փառաւոր, Քո գործք, վաստակք գտցեն գ

շէ, Դաւիթ փիլիսոփայ եւ Յովհաննէս, տէր Աբրահամ, {Արձան}, Մուշէ, Խոսրով, Ղազար եւ յետոյ Ստեփանոս Սիւնեա

ջուն ձայնով սկսեց կարդալ: - Կացցէ մնասցէ այս {արձան} յիշատակի երախտապարտու... Գրականութեան դեւը

դեւը նոր ի նորոյ սկսեց. - Կացցէ մնասցէ այս {արձան} յիշատակի երախտապարտութեան իմոյ առ տէրդ՝ ի ժամս ե

ինչ պտղաբերեցին, եթէ ոչ քաջալերելով զժողովուրդն {արձան} զանմահ երախտագիտութեան կանգնել Դանթէայ եւ ճանապար

անեն ի Բիւզանդիոն, ուր հասանեն զկնի եւ Յովհան եւ {Արձան}, կանխագոյն առաքեալք ի Սահակայ եւ ի Մեսրոպայ, որ

նուանէ հայրենւոյ որ է Նալպանտեան, որպէս եւ գտանի {արձանագրեալ} ի րեվիզսկի սկազկային ութերորդ աշխարհագրութեան, ո

զգիս ի Ջուղա, այլ վասն ստուարութեան նորա չկարեմք {արձանագրել} աստէն մի առ մի, յուսալով ի պատեհ ժամու ի տիպ արձ

Այս խորհրդով ամենահարկաւոր բաներից մինը համարեցի {արձանագրել} այդ Հրովարտակի բուն պատճէնը՝ թարգմանութեամբ հանդ

3. ոչինչ արժանի ուշադրութեան նորութիւն չեմ կարող {արձանագրել} Յիշատակարանիս մէջ, որովհետեւ չկան: Ասացի արժանի

իջնորդութենովը Հենրիկոս II-ը հրամայեց Պարլամենտին {արձանագրել} թագաւորական հրամանը, որով օրինաւոր էին ճանաչւում

ում։ Պարլամենտը, որ չէր կամենում օրագրի մէջ {արձանագրել} Օրլէանեան Դուքսի հրովարտակը Unigenitus կոնդակը Ֆր

էջ, գնաց Գուլի-Շամաման: __________ Այժմ {արձանագրեմ} մի քանի նամակներ, որ ստացել եմ զանազան տեղերից ե

եւ եկեղեցւոյ: Եւ զանուանս եւ զյիշատակ այդպիսեաց {արձանագրեմք} ՚ի պատմութիւն ՚ի նախատինս նոցա, ՚ի համար Հերոստր

րձրագոյն հրովարտակներով, որ, պատշաճ համարելով, {արձանագրեցի} Յիշատակարանիս մէջ: Հրովարտակ ՄԵՐ Սենատին.

ական աշխարհագրութիւն: Նա իւր նկատողութիւնքը պիտի {արձանագրէ} ծանրաչափը, ջերմաչափը եւ էլեկտրաչափը ձեռքին՝ ամե

տանւում էր Հայոց ազգ եւ այնտեղ ամենայն ճշդութեամբ {արձանագրէին} ոչ միայն բնակիչների թիւը, այլեւ մի քանի վիճակագր

իջամուխ լինել մասնաւոր անձանց ի գործ, պաշտօնական {արձանագրութեամբք}, ապաստան արարեալ յիս միայն, բռնադատիմ բողոքել ա

ց, յորժամ ես ինքն եմ Նալբանդեանց, ըստ զօրութեան {արձանագրութեանց} ութն եւ իններորդ ընդհանրական մարդաթուութեանց, վա

ն ի ժամանակին զրուցաց եւ ի հաւաստի պատմութեանց եւ {արձանագրութեանց}, որոց քաջ հմուտ զնա գոլ՝ ուսաք ի նորին իսկ գրու

ատենագրութիւնը այլ բան չէ, եթէ ո՛չ բանականութեան {արձանագրութիւն} ։ Մատենագրութիւնը մի յիշատակարան է, մի պահարան,

եանից: Բայց այն տեղերում, ուր հեղինակը իւր գտած {արձանագրութիւնքը} եւ մակագիրքը մէջբերելուց յետոյ սկսանում է ծանօթու

արիաբար տարայց Տէր, Եւ նահատակ յայն ասպարէզ {արձանացայց} անվեհեր. Ո՛չ երկէայց ես, թէպէտ հարցի ինձ

լնանիւր յուղեղ իմ. երեւակայութիւն իմ կաշկանդեալ {արձանացեալ} ի ցուրտ եւ ի խոնաւ մառախղի հիւանդութեան հազիւ երբ

նկոց " կոչեցեալ գիրք Հ. Միքայէլի Չամչեանց 'ի տիպ {արձանացեալ}, յորում եւ գտան եւ բազում բանք հոմաձայնք, չասաց

եցան, բայց երբ այս սահմանադրութիւնը պիտոյ է գրով {արձանացնէին}, Լայենէզ, Լատինի բաղդասութեան կանոնների վերայ հ

րել աստէն մի առ մի, յուսալով ի պատեհ ժամու ի տիպ {արձանացուցանել} զայն ընդ այլոց տեղեկութեանց վերաբերելոց առ ազգն մ

անակ ինչ ուղիղ դաւանութեան զոր կարասցեն եւ 'ի տիպ {արձանացուցանել}, որով ազատեսցի վահան հաւատոյ եւ այլն։ Եւ Հ. Ղո

րութիւնս, Սինօդն զկոնդակն զայն լուեալ եւ յօրագրի {արձանացուցեալ} ի միասին ընդ այլ թղթոց եւ յայտարարութեանց իմոց եւ

արձանների մէջ կանգնած էր եւ մեր Արշակունի Տիգրանի {արձանը} ՝ մեծ հմտութեամբ կատարուած քանդակագործութիւն: Սա

ան տիպը: Նորանից ոչ շատ հեռի կանգնած էր Միհրդատի {արձանը}: Ես ներս մտայ Վերսայլի այն բնակարանքը, ուր

կանգնեցնէ նորա գերեզմանի վերը իւր երախտագիտութեան {արձանը}, եւ դրա վերայ քանդակ է ոսկեղէն տառերով այս սուրբ

էր այժմ, քան թէ Նաբուգոդոնոսորի վաթսուն կանգուն {արձանը} ։ Այս յեղափոխութիւնից էլ մինչեւ այսօր երկու հազար

ի է ստացել ճարտարագէտ քանդակագործի ձեռքի տակ, եւ {արձանի} իւրաքանչիւր գծերից դուրս է երեւում բուն հայութեան

անելու Աթենասի նուիրականը: Նա թռել էր մի հոյակապ {արձանի} վերայ, որ կանգնեցուցած էր քարաժայռի տակ՝ մի բոլ

ր լոյսը, Դու կը տեսնես նորա լուսով մակագիրը {արձանի}: " Մարդուս կեանքը սին երազ է, մահը

էով։ Pasquin - մի հին եւ աղճատեալ {արձանի} անուն է, որի վերայ Հռովմի մէջ դնում են ամենայն տե

՝ Աթենասին, որ Սիքստոս հինգերորդը տուեց Աթենասի {արձանի} ձեռքը՝ խլելով նորա նիզակը։ Բայց նա իր խելքով աս

ան կեանքի մէջ իւրեանց անունը հին եւ մեռեալ լեզուի {արձանի} վերայ կարողանան դրոշմել։ Թէեւ այս ողորմելիքը չգի

այն գեղեցութեան համար։ Գեղեցիկ պատկերի, գեղեցիկ {արձանի} վրայ նայելով՝ կշտանում է մեր հոգու գեղասիրութեան

ործը անխորհուրդ եւ յիմարական, վրէժ հանել անշունչ {արձանից}, երբ նա քրիստոնեաների կոտորվելու ժամանակ էլ այնք

կնոջից միայն այն պատճառաբանությամբ, թե Վատիկանի {արձանները} շքեղությամբ եւ գեղեցկությամբ շատ ու շատ գերազանցո

ին խնայելու, կորան, կործանուեցան եւ այն գեղեցիկ {արձանները}, որ այսօր կարող էին հասկացնել մեզ Հայոց ազգի եղա

է խնայել այս պատմական յիշատակարանքը, այն հոյակապ {արձանները} եւ մեհենական դպրութիւնը, որ այժմ մեծ լոյս կարող

րկելու ջանք դնելով նախ եւ յառաջ այդպիսի յիշատակաց {արձանները} կտայ կուլ տալու։ Բացի սորանից, յոյս ունինք, որ

ինչպէս էին ձեր նախնի մայրերը, որոնց պատկերքը եւ {արձանները} դուք ամեն օր տեսնում էք Վատիկանում։ Տեսէք, մինչ

ւնեցող էակներ։ Այն քարեղէն, մեռած անշարժ, սառը {արձանները}, որ մեզ ցոյց են տալիս, թէեւ այո՛, գեղեցիկ են,

սոցիալական իմաստով) Միքել Անջելոյի մեռած ու սառն {արձանների} գեղեցկությունից ու շքեղությունից, երբ նրան պակաս

եւի կաթիլները սեւացրել են եւ մաշել են այդ հոյակապ {արձանների} վերին մակերեւոյթքը, այնպէս որ այժմ, կորուսանելո

թիւնը: Այս՝ ժամանակի ազդեցութեան ենթարկուած {արձանների} մէջ կանգնած էր եւ մեր Արշակունի Տիգրանի արձանը՝

վ, որ նա նմանութիւն չունէր քո ցոյց տուած հոյակապ {արձաններին} ։ Չէ՞ որ կասեն քեզ. " Պարո՛ն, մեզ կնիկ է հարկաւ

արտէզը զարդարած է հարիւրաւոր գեղեցիկ մարմարիոնեայ {արձաններով}. այնտեղ են բոլոր մարդերի եւ աստուածների արձանքը

ատը եւ անմահացուցանէին իւրեանց անունը մշտնջենական {արձաններով} ՝ աննախանձ աշխատութեններով։ Բայց իմ այս ասել

ս չէ շքեղազարդած մարդահաճութեան յիշատակարանով կամ {արձանով}, արել է մի այսպիսի վերտառութիւն. Թէպէտ դար

րակների վերա հոյակապ ճարտարությամբ քանդակագործված {արձանքը}, որ երբեմն դրված էին բուրբոնների փառքի համար, ա

ձաններով. այնտեղ են բոլոր մարդերի եւ աստուածների {արձանքը}, որ պատկանում են Յունական եւ Հռովմէական հնութենն

՚ի Նոր Նախիջեւանայ ՚ի Հնդիկս, ըստ կարգադրութեան {Արղութեանց} Յովսէփ արքեպիսկոպոսին, ուրեմն եւ պիտի հետեւեցուց

ի վերայ: Վանքը հիմնուած է յիշատակի արժանի Յովսէփ {Արղութեանց} իշխանազն Արքեպիսկոպոսի ձեռքով: Նա հաստատած է այդ

նդ նոքա, որ փոքր ի շատէ գաղափար ունին կլայեկի եւ {արճըճի} արժողութենների վերայ: Մինչդեռ խօսում էր պարո

լ էիք, տուեցի գործաւորներին հարիւր քառասուն փուդ {արճիճ}... - Սաստիկ պատուիրեցի՛ր, որ ոչ ովին բան

ութեան խորհուրդը այն էր, որ հարիւր քառասուն փուդ {արճիճ} խառնուի կլայեկի մէջ: Սորա հետեւանքը լինելու էր ա

ձին, սանր, երկու բարակ մոմեղէնը եւ մի քաի կոտոր {արճիճ}: Յետոյ մի հատ ձու, եօթն աւելի ճիւղերի վերայ կապ

մանալու: Այնքան կլայեկի մէջ հարիւր քառասուն փուդ {արճիճը} մի մեծ բան չէ... ընդունողը վաղուց ստացել է երկ

վ հիւանդի տունը, նախ եւ առաջ առնում է մաղի միջից {արճիճը}, տանում է նորան խոհարան, եւ ձգելով իւր կասկարայ

եցնում է կրակի վերայ: Բայց որպէսզի շուտով հալուի {արճիճը}, ճրագու ես ձգում է կասկարայի մէջ, որ բորբոքուել

ասկարայի մէջ, որ բորբոքուելով շուտով հալեցնում է {արճիճը}, տարածելով մի անդիմանալի գարշահոտութիւն: Երբ հա

նդիմանալի գարշահոտութիւն: Երբ հալուած պատրաստ էր {արճիճը}, բերում է հիւանդի մօտ. հիւանդը պառկում է մէջքի

ջ մի ջրով լիքը պնակ: Թեթեւ թափողը լցնում է հալած {արճիճը} պնակով ջրի մէջ: Իսկոյն երբ աւարտուած էր այս, հա

Իսկոյն երբ աւարտուած էր այս, հանում է ջրից սառած {արճիճը}, եւ նորա զանազան կերպարանք ստանալուցը մեկնում է

Աւարտելով այս զննողութիւնը, վերստին հալեցնում է {արճիճը} եւ նոյն բանը կատարում է հիւանդի կուրծքի վերայ, յ

հետեւանքը լինելու էր այն, որ կառավարութիւնը այդ {արճճի} քանակութիւնը պիտի ստանար որպէս անգլիական կլայեկ:

ան։ Դու հնչեցիր Պառնասումը, Երբ {Արմազդ} յաղթական Տիտաններին երկնքիցը Քշեց անդու

սրա միջին մեր իշխաններն էլ են շահւում: - Ես {արմանում} եմ քեզ վրայ, - խօսքի մէջ է մտնում Սօսի մեծ եղբայր

ան համար, մինչեւ որ մի քանի տարի շարունակվելով, {արմատ} արձակե ճշմարտությունը մեր ազգի մեջ, այնուհետեւ ի

աւանդ տեսանելով, որ լուսաւորութեան սէրը օրըստօրէ {արմատ} արձակելու վերայ է, թէեւ սակաւ մարդերի մէջ: Ի՛նչ

շիկի համար վճարել եմ կէս ոսկի։ Այժմ, այն նզովից {արմատ} կօշկակարը ասում է, թէ չէ կարող մի ոսկուց պակաս կ

ութիւն, եւ այդ տեսակ քարոզութիւնը երբէք չի կարող {արմատ} արձակել մի ժողովուրդի մէջ, որ վերացականից յառաջ

: Լսարանն է այն Ընտիր տեղը, Ուր {արմատ} կարձակէ Գիտութեան ծառը: Լսարանու

յնպէս եւ ի ժամանակս յայնոսիկ ոչ երբէք կարող գտեալ {արմատ} արձակել ի սիրտ եւ ի հոգի ժողովրդեան, այլ մասնաւո

թէ կային դորայ մէջ այնպիսի սկզբունք, որ պէտք էր {արմատախիլ} առնել իւր սրտից, որ բարոյական մարդիկ նորան սիրէի

զմուածքի վրայ, ուստի պարտական ենք ամենայն խնամով {արմատախիլ} անել այդպիսիքը եւ մաքրել հայկական անդաստանը: Ահա

դպիսի մոլի հակառակության դեպքում հազիվ թե կարող է {արմատական} հեղաշրջում տեղի ունենալ նրանց կենցաղում դեպի լավը

մենափոքր մանրամասնություններով՝ գրել " Մեր լեզվի {արմատական} բարեփոխության մի փորձ ", շարադրել հնի քայքայման

Եթէ կառավարութեան կողմից չկայ մի խելացի, մի {արմատական} հնարի գործադրութիւն, քաղաքական տնտեսութիւնը կարգ

խորհուրդ, առանց հիմնական հաշուի, եւ չկամելուց, {արմատական} կերպով դարման տանել իւր աղքատութեան: Եւ այսպէս,

ավորության ու գիտության սանդուղքով առաջ շարժվելու {արմատական} պայմաններից մեկը: Հարգարժան պրոֆեսորը, որը

նը բովանդակում է իր մէջ շելլինգեան համակարգութեան {արմատական} իսկութեանը, որ Հեգելը աւելի ճիշտ եւ աւելի մանրամ

ների մասին ի՛նչ է ձեր կարծիքը: - Նոցա բոլորի {արմատական} բնաւորութիւնը բիւզանդական է, որ եթէ այժմ, մի փո

զար մասնից, ապա այդ հազարը եւս պահում են իւրեանց {արմատական} կամ բնական բնաւորութիւնը: Հայոց կցկտուր քաղաքակա

ոյր եւ կամակոր տգիտութիւնը, որ մեր սիրական Հայերի {արմատական} ախտերից մինն է։ Այս ծանր խօսքը ասում ենք՝ ոչ թէ ն

աշխարհի, յառաջ խաղալով անդրէն ի կարգի բանիս: {Արմատական} լեզու Հայոց, գուցէ եւ ընդաբոյս նախահարց Հայկայ բ

կամակոր մոլակրօնութիւն։ Նա իբրեւ Սպանիացի ունէր {արմատական} կամ ժառանգական հպարտութիւն եւ անսանձ երեւակայութի

իքը՞: - Այժմ կենդանի մարդիկ չկամին հոգալ եւ {արմատականապէս} բարւոքել իւրեանց կեանքը, իւրեանց ընտանիքի ապագան

մասին է խոսում, ապա ուրեմն, լիովին ընդունում է {արմատականների} եւ առաջադիմականների համատեղ գոյությունը: Նա այն

ժամանակ է, որ Յիսուսեանք կամենում էին մտանել եւ {արմատանալ} այս տէրութեան մէջ, որպէս զի կարողանան տիրապետել

րչի, եթէ նորա լեզուն պատշաճաւոր կերպով ճոխանայ, {արմատանայ} եւ հաստատուի ազգի հոգու եւ սրտի մէջ։ Այսպէս ոչին

իւս տեղ... եւ այլն, եւ այլն: Այս կանոնքը, եթէ {արմատանան} Հայոց ազգի մէջ, կարող են գլխաւոր պատճառ դառնալ ա

Ստորասական արտոնութիւնքը, ժամանակի թանձրութեամբ {արմատացած} եսականութիւնը եւ ամէնից աւելի ազգի բազմութեան անհ

ընթերցողքը այս գործին կարող են համաձայնիլ, որ մի {արմատացած} նախապաշարմունքից ազատուելու համար հերիք չեն մի քա

յսուամենայնիւ Մանուշակի համար, զոհ էր բերում իւր {արմատացած} նախապաշարմունքը: Բայց ինքը, Մանուշակը ամենեւին

ածելու իւր ազգի վերայ։ Պապականութիւնը վաղուց ահա {արմատացած} լինելով նորա մէջ Հայութեան փոխանակ՝ նա, աշակերտ

իրութիւնը, մանաւանդ երբ տեսնում ենք, որ շատ խոր {արմատացած} է նա ազգի հասկացողութեան մէջ եւ մեծ վարկ ունի ազգ

Կառավարութեան հայեացքի նիւթական բնաւորութիւնը խոր {արմատացաւ} ազգի մէջ, կառավարութիւնը կործանուեցաւ, բայց նիւ

ուսումնութենէ եւ յանդաստիարակութենէ յառաջացեալ եւ {արմատացեալ} անմիաբանութիւն Հայոց՝ յամենայն բարի գործս, անխո

լ նմա լոյս առեալ յԵւրոպականաց: Անգրասիրութեան եւ {արմատացեալ} ուսումնատեցութեան առ հասարակ ազգի մերոյ ականատես

որոշ հիմունքով, եւ այդ կանխակալ կարծիքն այնքան է {արմատացել} նրանց մեջ, որ նրանք հիվանդի մահը որեւէ կարծրացու

ւթիւնքը, որ դարերով նստել են նորա ուղեղի վերայ, {արմատացել} են նորա ոսկերքի մէջ, շատ անգամ, չէ կարող հաշտ ա

առաջացել, որ չարութիւնը նորա հոգու մէջ վաղուց է {արմատացել}: Բարի կը լինի սորա համար, եթէ իւր վատ կիրքը արտ

արը՝ կտրատելով միայն նորա ճիւղերը, աշխատում ենք {արմատը} կտրել այդ չարին, որ իսպառ չորանայ: Բայց որովհետ

ինքը ազգը զգում է բռնութեան ծանրութիւնը եւ առանց {արմատը} քննելու, այսինքն, առանց իւր անձը քննելու, ասպա

: Վա՛յ այն ծառին, վա՛յ այն բուսականին, որի {արմատը} անընդունակ է իւր յատակից ընդունելու եւ պատրաստելո

վում է ներկայում։ Եւ մեզ թվում է, թէ տալիս եմ-ի {արմատը} բնաւ տալի ընդունելութիւնը չէ, այլ տալ աներեւոյթ

ններից տարբերվում է նորանով, որ բայի լծորդութեան {արմատը} ունի իր մէջ՝ գործել, դառնալ, թողուլ, հաշտիլ,

խութիւնքը։ Իջնո՞ւմ են այդ յեղափոխութիւնքը մինչեւ {արմատը}, ազդո՞ւմ են հասարակաց ժողովրդի լեզուի վրայ. այդ

րկութիւն չէր: Ծառի տերեւի վերայ ջուր թափելը {արմատի} չորութեան չէ օգնում. տերեւքը ստանում են մի րոպէա

փայլում-է, կարողանում-է եւ այլն, այսինքն՝ բայ {արմատի} վրայ ումը թողնելով, իսկ բայական վերջաւորութիւնը

աստես, կամ ապրող ծառը կտրես ու տանես չորցած ծառի {արմատի} վրայ պատուաստես, երկու դիպուածումն էլ զուր տեղը

ռը պիտի աճէ՝մեքենաբար խրուելով չորցած եւ անհիւթ {արմատի} վրայ։ Եւ աւերակի քարերը, եթէ քո դիտաւորութիւ

ուելով մեծ կաղնին, Հրաժարւում է իւր դարաւոր {արմատից}: Օրիորդը կտրում է ու երգում է,

ն եւ հերիք է: Մինչեւ, մրրկից կոտրուելով կամ {արմատից} պոկ գալով ծառը չնկնէր ծովի մէջ եւ մարդը չտեսնէր,

ծակ, մի սամում, մի հեղեղ կամ հարիւրամեայ ծառերը {արմատից} եւ տան ծածքը պատերից խլող մրրիկ, ո՛չ, այլ այնպի

վրդական լեզու ստեղծել, որը, պահպանելով նախնական {արմատն} ու հիմքը, պարզ ու գեղեցիկ հաղորդակցվի ժողովրդի հ

բառ, ինչքան էլ լավ լինի, օտար հողի մեջ չի կարող {արմատներ} արձակել, որովհետեւ նա արդյունք եւ սեփականություն

արշին բարձրության, այն ժամանակ հողը հավաքում են {արմատների} մոտ: Դա անհրաժեշտ է, որեւէ այլ խնամք չի պահանջո

ը, որ առաջ կրակը տեսաւ մի կայծակից զարկուած ծառի {արմատում}, ետքը երկու փայտ իրար հետ քսելով, աւելի ետքը հր

զխնդիրն եւ կամ ի գործ ածեալ էին գոյական անուանք, {արմատք} ներգործական եւ ներգործակերպ բայից ընդ նոյնաձայն բ

որա մէջ դնում են եօթն տեսակ չոր միրգ, զոր օրինակ {արմաւ}, չամիչ, թուզ եւ այլն, եւ այլն. դնում են մի ճր

լոյդ"։ Ընկալ ի տեղի սաղարթեալ ձիթենւոյ եւ ոստոց {արմաւենեաց} զմեզ զամենեսին յորդեգրութիւն եւ եղեալ մեզ առաջնոր

Կամ հին տաղեր երգեցին: Միթէ կա՞յ դեռ {արմաւենին} ` Շոգ օրերում լայնատերեւը: Նա գանչու՞

իւնքը եւ ամրանալով եւս առաւել, գրաւել յաղթութեան {արմաւենին} ։ Մխիթարը իւր դիտաւորութիւնը յայտնեց մի քանի վարդ

, կամ թէ գո՛նէ արժանի կը լինի ստանալ մարտիրոսական {արմաւենին}, վճռում է զոհել իւր անձը բոլոր Պապականների փրկու

ւ դուստր կամ թոռներ էք այն մեծահոգի եւ խնկելի քաջ {արմենուհիների}, որոնց մասին մի փոքր վերեւում խօսեցինք. մեծ եւ

քամուեցան խաչակիր արշաւանքներից, ասպետները ընկան {Արմիդայի} ձեռքը։ Խեղճութիւնը նիւթականապէս պատճառ տուեց կամ

ավելումով, որպեսզի ալկալիական այդ ջրով չեզոքացվի {արյան} խիստ թթվեցումը եւ այդպիսով ըստ կարելույն խափանվեն

աթորումները, որոնք տվյալ պարագայում հավանական են {արյան} զարկերակայնության դեպքում: Աչքի առաջ ունենալով ի

է պատերազմական անարգություն: Նորա փույթը չէ, որ {արյունաթաթավ} Իտալիան ավելի քան կես դար լլկվեցավ եգիպտական չարչ

երունդը ֆրանսիական պատմության էջերում չկարդար այն {արյունալի} դրաման, որի մասին Ֆոշեն խոսում է իբրեւ կորիֆեի [

են հրեաներին: Այդ եւս հալածանք է, բայց գոնե ո՛չ {արյունահեղ}: Հրեաներն արժանի են ամեն տեսակ գթասրտության եւ կ

յան վերա, որ կերակրում է ճնճղուկները: Սիրտս {արյունի} ծով է, բայց այնքան հոգու զորություն ունիմ, որ ո

րիր եւ ցավակից եղիր որպես բարեկամ. ասացի՝ սիրտս {արյունի} ծով է: Խնդրեմ Նազարյանցի բանը ոչ ոքի մի՛ ասա, հ

տը: Չկամիմ երկար գրել, որովհետեւ սիրտս լցվում է {արյունով}, եւ կյանքս մաշվում է: Այժմ այսքան ասեմ, որ

ւ ղահվետնում հանդիպելով անպատվության՝ կամեցել էր {արյունով} լվանալ յուր անարգությունը: Թե ուր տարին նորան

են անկարկատ ` Նաեւ թել-թել, աննկատ ` Կտրտւում են {արնատար} Անօթները մազանման ` Արդեօք հեղուած առաջին Արիւնը

Համալսարանի կողմից փաստաբան նշանակուեցաւ Անտուանտ {Արնօ} ՝ Պօր-րուալեան հռչակաւոր անապատականի հայրը, որ յ

յառաջ գնա: Կը գայ օրը, կը ծագէ եւ քո համար այն {արշալոյսը}, երբ քո ընթերցողքը կարող կը լինին նայել եգիպտակա

ոցա արեւը մտած է, իսկ դուք կենդանի էք եւ ապագայի {արշալոյսը} ձեր գլխի վերայ է բացւում: Ձեր սակաւաթիւ լինելը,

որ ահա բացւում է կենդանի ժողովրդի կենդանի բարբառի {արշալոյսը} ։ Այժմ ծանօթացնենք մեր ազգը գերապատիւ Նազարեա

փայլուն գոհարը թանկ: ԺԱ. ՅԻՇԻ՛Ր ԻՆՁ Արուսեակը {արշալոյսին} Փողփողելիս լիալոյս Արփին լերանց գագաթներին Շող

ռանգության գործի համար եկած հայազգի Բաղդասարը, " {Արշալույս} Արարատյան " թերթի խմբագիրներից մեկը: " Արշալույս

Արշալույս Արարատյան " թերթի խմբագիրներից մեկը: " {Արշալույս} Արարատյան "-ը մի անարգ թերթ է, որ պատիվ չի բերու

ւմ բոլորովին ոչ մի ամպի հետք: Առաւօտ ու կապուտակ {արշալուսից} յետոյ սկսում էր արեւելքը վարդագոյն վառուիլ արեգակ

Այդ դատաւորը իւր մահճում հանգիստ Երբ {արշալուսոյ} քընով նընջում է, Ուսանողն զգաստ թափելով քու

պէս տերեւ ծառի վերան, ենթակայ ես հողմերի, {Արշալուսոյ} եթէ քաղցրիկ ` ցօղը քեզի փաղաքշեց, Միւս օրն

. ՅԻՇԵԱ՛ ԶԻՍ Լուսաբերին յառաւօտել Ընդ {արշալուրշսն}, ո՜ դու կոյս, Ընդ արեւուն արտափայլել

ստատութիւնքը, շարունակում է. " Սոցա նման եւ մեր {Արշակ} թագաւորը եւ Հայոց նախարարութիւնքը, համարձակութիւ

ս Մար Իբաս առաքեալ ի Վաղարշակայ արքայէ Հայոց՝ առ {Արշակ} արքայ եւ յուզեալ զդիւանն արքունի՝ որ ի Նինուէ,

ընկաւ որսորդութիւնը: Գրեթէ երկու դար յետոյ ապրած {Արշակ} Գ-ի ժամանակի վերաբերութեամբ, լսում ենք մեր երանե

արժանաւորս տեղեկութեան: Սեղեխածինն Պապ՝ որդի {Արշակայ} արքայի Հայոց տարփաւորին Փառանձեմայ, զկծեցեալ յան

օտ, խնդրում է ողորմիլ Հայաստանին եւ թագաւոր դնել {Արշակի} որդի Պապը: Թէոդոսը թագ է կապում Պապին եւ իւր զօր

ին ուղարկում է, որ իմաց տայ Հեթումին Վաղարշակենց {Արշակի} մեռնիլը: Պարզ է, թեւ արգոյ հեղինակը կրօնաբար ու

կի մէջ, ինչ վիճակում բարեա՛ւ մնա էր ասել նորան: {Արշակունեաց} թագաւորութիւնը եւ Հայրապետութիւնը Լուսաւորչի տնից

ատունեաց եւ Ռուբենեաց թագաւորութիւնքը, չեմ ասում {Արշակունեաց} թագաւորութեան շարունակութիւնը Լուսաւորչից յետոյ,

պետի Հայոց, եւ ի բարձմանէ թագաւորութեանն ի տանէն {Արշակունեաց}. " Ո՞վ այսուհետեւ զմերս յարգեսցէ զուսումն, ո՞վ

եան ի տանէ պարթեւազանց եւ կործանման թագաւորութեան {Արշակունեաց}, որք յաւէտ գործք էին քաղաքականք եւ եկեղեցականք,

ոյս, մինչ ետես՝ զթագաւորութիւնն բարձեալ ի տանէն {Արշակունեաց}: Ողբս անդէն յօրինէ ի վերայ չարաշուք դիպուածոցս,

ւթիւնն: Հայք ի սկզբանէ անտի ծագման թագաւորութեան {Արշակունեաց} գոլով ենթակայացեալ եւ ստրկացեալ ազդեցութեանց այլո

ութեան ենթարկուած արձանների մէջ կանգնած էր եւ մեր {Արշակունի} Տիգրանի արձանը՝ մեծ հմտութեամբ կատարուած քանդակա

ահմունքի: Այն փոքր ի շատէ աշխարհակալութիւնքը մեր {Արշակունի} թագաւորների, Հայաստանի սահմանագլխեան ցիցերի մինչ

րբեմն անուանւում է Գեղամ (եր. 48), իսկ երբեմն {Արշամ} (եր. 35, 166): Նոյնպէս, Հեթումը խօսելով Սոս

ացքը վնաս չէ կրում: Գեղամ է եղել Սօսի եղբայրը թէ {Արշամ}, երեք եղբայր են թէ չորս, դորանով այլ ընթացք չէ

րորդական ներգործողների մօտից, ինչպեն են Անոյշը, {Արշամը}, որ Գեղամ էլ է ասւում, Գարեգնի մայրը եւ այլն,

, նորա կինը բնաւ չի երեւում, իսկ փոքր եղբայրը ` {Արշամը} կամ Գեղամը մի երկու անգամ պիտակաբար երեւելուց յետ

փոր խօսքերն Աւետարանի կողքին գրուած են, - ասում է {Արշամը}, Սօսի փոքր եղբայրը, Սօսին ու Պարէտին, - սաքի ըն

բայց վախենում են, յայտնի դաւանել ճշմարտութիւնը: {Արշամը} իր սերունդի երեւեցուցիչն է. նա ոչ միայն ընդունու

մի օգուտ չեն ունեցել, բանըդ չեն շինել... {Արշամի} բերնով խօսում է նոր ժամանակների որդին: Պարէտը եւ

ւ] Վարդիթերի " մէջ այն ուղղութիւնը, որ երեւում է {Արշամում}, թէեւ այս չափիցն էլ տեսնում ենք կենարար սկեպտիցի

ակ ոչ մի խոնավություն չի ազդի նրա վրա: Առանց այդ {արշավի} նա երբեք չէր աղաղավորվի. ահա մի ապացույց եւս այն

րւում։ Իսկ Աղուանստանից, Վրաստանից, Սիւնեաց եւ {Արշարունեաց} երկիրներից իմ բերած բաներս եւ ինչ որ բո՛ւն Տիրոջդ

տրը, որի անունը Վարդ-Անոյշ էր, ամուսնացուցած էր {Արշարունեաց} տիրոջ Արշաւիր Կամսարականի հետ, որոնցից ծնեցան Նե

ք ինքնին, թէ մեք ոչ երբէք կարեմք զուգընթաց լինել {արշաւանաց} Եւրոպիոյ ի գիտութեանցն ասպարէզ, այլ զայս եւ եթ ի

ն, նորա պաշտական գաղափարը, տեսաւ այս եւ խաչակիր {արշաւանք} քարոզեց այն իմաստուն ուսուցիչների ընդդէմ: Բանակա

նելով Ֆրանսիոյ յեղափոխական շարժողութեան, խաչակիր {արշաւանք} քարոզեց ֆրանսիական ազգի ընդդէմ: Նա հիւանդ էր այն

թիւնը, եւ բաղդասութիւնը ամէն տեղ մէկ է: Խաչակիր {արշաւանք} քարոզել այդ բաղդասութեան ընդդէմ, հին լեզուի բաղդ

կոտորելու կենդանի մնացածները: Ես տեսայ Ատտիլայի {արշաւանքը} Եւրոպայի վերայ. նա ողջ Իտալիան աւէր դարձրուց. Լ

երբ Կամբիզես պարսից թագաւորը զայրացած իւր անյաջող {արշաւանքի} վերայ կրակով դատեց հարիւրադուռն Թեբասը: Ականատես

դդէմ։ Մի զինուորութիւնը ջարդ ու փշուր վերադարձած {արշաւանքից}, եւ ահա պապական կոնդակները եկեղեցու բեմերը դըրդո

մարդկութեան ոյժը եւ զօրութիւնքը քամուեցան խաչակիր {արշաւանքներից}, ասպետները ընկան Արմիդայի ձեռքը։ Խեղճութիւնը նի

անաւանդ նոցա իշխանքը, զբաղուելով այդ անվերջանալի {արշաւանքներովը}, ժամանակ չգտանէին ուշադրութիւն դարձուցանել պապեր

ւ դար յառաջ անցած կերթան. այսքան երկարութեան մէջ {արշաւել}, ազգի յետեւէն հասնիլ չի՛ կարելի, թէ որ հոգեւորա

արձրանան եւ աղօթեն. ապա յետ կիսոյ կամ միոյ ժամու {արշաւեն} ի բարձունս ի չորից կողմանաց սեւաթոյր ամպք, զօրէն

հարկ է վերայ կայր խնամով հոգաբարձու լինել նոցին, {արշաւին} ի մարտ պատերազմի ընդդէմ առողջ դատողութեան, ոչ կա

արդ-Անոյշ էր, ամուսնացուցած էր Արշարունեաց տիրոջ {Արշաւիր} Կամսարականի հետ, որոնցից ծնեցան Ներսէհ, Հրահատ

արպեցին իր Պատմութեան մէջ միշտ Հրահատ է անուանում {Արշաւիր} Կամսարականի երկրորդ որդուն եւ ո՛չ մէկ անգամ՝ Հրա

ն Կամսարականները։ Եւ ինչպէս սոցա հայրը՝ երանելի {Արշաւիրը}, մինչեւ իր մահը հաւատարիմ մնաց թէ՛ ս. Վարդանին

խաւորաբար հիմնուած է Արշաւրի դրժողութեան վրայ: ( {Արշաւիրը} եթէ չդրժէր, կարող էր Տիրանի մեքենայքը խայտառակել

ն անդամ կարող են շատ աւերութեանց պատճառ դառնալ եւ {Արշաւիրը} ընդունակ է, որ չնչին պատճառով կամենայ վնասել Սօս

ութիւնը: Իբրեւ թերութիւն կարելի է տեսնել եւ {Արշաւրի} բնաւորութիւնը, կամ մանաւանդ նորա պաշտօնը: Գործի

տրոֆը, եթէ ուղիղն ասենք, գլխաւորաբար հիմնուած է {Արշաւրի} դրժողութեան վրայ: (Արշաւիրը եթէ չդրժէր, կարող

եւ դառնում է Սօսին մահաբեր թշնամի: Թէ ստուգապէս {Արշաւրի} միտքը իր քոյրը Սօսին տալ էր եւ ոչ խաբել, այդ պար

եր. 203), ուր Համասփիւռը մեղադրանքով խօսում է {Արշաւրի} մասին, թէ առաջ շատ յորդորել է, որ Վարդիթերը Սօս

սկ այժմ հետ է կանգնել իր խօսքից եւ էլ չէ ուզում: {Արշաւրի} խօսքը փոխելը եւ նորա դրժողութիւնը մեծ պաշտօն են վ

չնայելով այս բոլոր բաների վրայ, մենք բան չգիտենք {Արշաւրի} նենգութեան կամ դրժողութեան պատճառի մասին: Գործի

մ է նա Գարեգնին, - բանը փոխուեց, ճար ունիս տես. {Արշաւրի} միտքը ընչանք հիմի թէ ծուռն ա էլել, թէ դուզ ա էլե

հանդէս գալը: Եւ զարմանալի է, որ Վարդիթերի մայրը {Արշաւրի} ձեռքում Գարեգնի մատանու շատ թոյլ եւ անխելք խաղի մ

չ թըլիսմը, այլ դաւաճանութիւնքը քանդում են բանը. {Արշաւրի} նենգութիւնը ձեռնտու է լինում նորան, բայց հասարակ

ղների հետ ծանօթացնելու: Վարդիթերի եղբարքը, բացի {Արշաւրից} եւ Փափակից, մնում են բոլորովին մութի մէջ, իսկ ն

հանում են մոլախոտը, իսկ երբ այն հասնում է 1-11/2 {արշին} բարձրության, այն ժամանակ հողը հավաքում են արմատն

պետք է ցանել, գլխավորը՝ պետք է խոր փորել, 1/2 {արշին}, եւ յուրաքանչյուր սերմ դնել 3/4 արշին հեռավորութ

որել, 1/2 արշին, եւ յուրաքանչյուր սերմ դնել 3/4 {արշին} հեռավորության վրա մեկը մյուսից: Ցանել ապրիլի սկզ

ւած է] 29-ին: Մօրս գիրը: 23-ին նամակ գրեցի Ղազ[ {արոս]} եւ Գրիգ[որ] եղբարցս: Այսօր ստացայ թաբակ, Ստաու

Բաժինն կտակակատարոյս՝ թէ ունիցի օրինաւոր նախկին {արու} զաւակ երկու բաժնէն մին բաժինն ստասցէ եւ միւս մին

է եւ միւս մին բաժինն երկու հարազատ եղբարցս նախկին {արու} զաւակացն նոցա. թէ ունիցի ոչ, իւրեանք ընկալցին,

երկու հարազատ եղբարցս թէ ունիցին օրինաւոր նախկին {արու} զաւակ, այլ եթէ ունիցին ոչ, ուրեմն ինքեանք ընկալ

ող ներուի"։ Համբերում էր սերովբէն Կամակորին այդ {արու}, Զի պատուէրն էր Արարչի ` Լինել նրան պատկառու. Ո

նայելով նորան աւետիք է տալիս, թէ ծնանելու զաւակը {արու} էր: Իսկոյն մի ուրախացուցիչ էլեկտրականութիւն ա

էջ: ժամանակը գալիս է, երեխայն ծնանում է արդարեւ {արու}: Երեխայի առաջին ձայնի հետ միասին սկսանւում են

տարաժամ, վերջին զոհը պիտի լինի մեր ցեղի մի միայն {արու} ժառանգը, որով պիտի ջնջուի մեր ցեղի յիշատակը աշխա

ն մարդ իր մտքով ու սրտով հասկանայ, ուրիշի խօսքով {արուած} նկարագրութիւնը թոյլ է լինում, մանաւանդ երբ ամբող

ժարանը գտանւում է քաղաքից դուրս՝ Գըռընել ասացեալ {արուարձանի} Վիօլէ փողոցում: Վարձով բռնած տունը վարժարանի համ

Հայոց գերեզմանատունը գտանւում է Վագայնկով {արուարձանի} մէջ։ Տպագրական ինչ ինչ արգելքների պատճառ

յն ժամանակ, ինչպէս վկայում է Թղթի յառաջաբանը, " {արուեսակ} աստղի պէս էր փայլում"։ " Եւ զիմ շնորհս քան զբազ

պարհ, ո՛չ հաղորդակցութիւն, ո՛չ գիտութիւն եւ ո՛չ {արուեստ}: Տէրութեան կառավարիչքը իւրեանց անձնական շահին պա

այն միտք ու բանականութիւն, ջնջում է գիտութիւն եւ {արուեստ}, ինչպէս Հոգեւոր վարժութեան մէջ, մանաւանդ՝ կանո

կարելի լինի մի համակարգութիւն, մի ուղղախօսութեան {արուեստ} կազմել եւ նոր լեզուի ուսումնասիրութիւնը հեշտացնել

ծ են այդ գործի մէջ: Վէրք Հայաստանին չունի այնքան {արուեստ}, " Սոս եւ Վարդիթերը " " Վէրք Հայաստանուցն " էլ ք

որ բնութիւնը չէ պատրաստում, անմիջապէս, որ մարդը {արուեստական} ճանապարհով է պատրաստել, եւ ի վերջոյ, որի արժէքը

րոպական հողը, անդադար ներգործելով, կարօտ է այժմ {արուեստական} հնարների բուսաբեր եւ արգաւանդ լինելու համար, մին

Առաջին յանցանք. " Հիւսիսափայլի " լեզուն ծանր է, {արուեստական} է, անհասկանալի է։ Շատերն էլ, որ իրենց բուն մայ

ութեան հասակում. նա սովորած լինելով քնքշութեան, {արուեստական} կերպով դարձել է մի ջլային խառնուածքի տէր, կենակց

, ազգի հասկացողութիւնից, երբ նա թունաւորուած չէ {արուեստական} բարոյականութիւնից, որ երեւում է չինական պատշաճնե

ում է ասել, որ բաւական աջո՛ղ է եղել այդ առասպելի {արուեստականութիւնը} ։ Խնդրի վախճանական լուծումը թողում ենք ժամանակին

մեզ մօտ, թող թոյլ տրուի հարցնել, որոնք մի անգամ {արուեստակեալ} տաղաչափութեամբ քամի են փչել եւ լրբութեամբ Շեքսպիր

թեան մերայնոցն: Այդպիսեօք այս յարմարեալ կազմեցաւ {արուեստակեալ} մի գրականութիւն հռոմահայ, բայց ոչ բուն եւ հարազա

ուտ դատողութիւն, որ չէ այլ ինչ, եթէ ոչ հնար իմն {արուեստակեալ} առ ի խաբել զազգին պարզամտութիւն: Ասացաք արդէն եւ

իցեն առ մեզ, օրէն լիցի հարցանել, որ ի չափս ինչ {արուեստակեալս} զհողմս արածեալ միանգամ, զՇեքսպիրի կամ զՇիլլերի լ

ունին ոգու բնական ազգակցութիւն, քան թէ նստի բառ {արուեստակէ}, ձեւ շինէ, կամ այս ու այն ազգից մուրայ, որ իր

սաստիկ կրակի մէջ իմ պատրաստութիւնքը, դուրս գնացի {արուեստանոցիցս} մի փոքր մկնդեղ բերելու, մետալների հետ խառնելու հ

երի հետ խառնելու համար: Բայց երբ վերադարձայ դէպի {արուեստանոցս}, չես կարող երեւակայել, թէ ինչ աստիճանի հասաւ իմ

ւնը բարձրացնելու համար, կամեցաւ Ֆրանսիայից հմուտ {արուեստապետներ} բերել տալ: Այս բանը շատ ընդդէմ թուեցաւ հոգատարնե

արծաթագլխից, րուբլիուց մի պրոցենտ, պատկանաւորքը {արուեստաւորների} ընկերութեանը, որպէս եւ քաղաքացիքը, ամենայն տնից

ման ամենայն բան գուշակում է՝ գործ դնելով Մեսմերի {արուեստը}: Մեղայ, մեղայ, Պ. Իսահակեանցը խօսում է Մասեաց

ղակ, տառապանք, սով եւ մահ: Վաճառականութիւնը եւ {արուեստը} անհրաժեշտ է եւ մեծապէս պատճառ ազգի հարստութեան,

ու համար: Եւ հաւատացէ՛ք, որ վաճառականութիւնը եւ {արուեստը} որչափ որ ծաղկին, թէեւ առանց երկրագործութեան չկայ

մերձ, անարատ: Ո՛ւր թողունք այն բերքերը, որ ո՛չ {արուեստը} եւ ո՛չ գիտութիւնը կարող են յառաջ բերել Եւրոպիոյ մ

ձեւով), որ կարո՛ղ է հարկադրել երկբայել, թէ այդ {արուեստը} կարող էր ազդեցութիւն ունենալ իր պաշտողների ճաշակի

ալի վախճանի պատճառած հարուածից: Բնականութիւնը եւ {արուեստը} իրար հետ լծորդուած են այդ գործի մէջ: Վէրք Հայաստ

ու, կարծում է, թէ Գաստռօնօմիա է. արդարեւ, այդ {արուեստի} մէջ շատ բան ցոյց են տալիս արեւին չորացնելու եւ ապ

եմն կը լինի այն աշխարհների վիճակը, ուր անգլիական {արուեստի} եւ ձեռագործութեան եւ հազարերորդ մասը չկայ, եւ եթ

Այս օրէնքով, մի մարդ, որ կամէր պարապիլ որեւիցէ {արուեստի}, չ'պիտի ուղղակի գործէ այն, ուր հասած էր արուեստ

րուեստի, չ'պիտի ուղղակի գործէ այն, ուր հասած էր {արուեստի} ներկայ վիճակը, այլ, ինչ որ դարերով յառաջ: Նոր

տճառով, շատ անգամ պատահում է նոցա խօսել յունական {արուեստի} յաւիտենական գեղեցկութեան մասին այնպիսի լեզուով (

եւ Նապոլէօնի սեփական առանձին յատկութիւնքը ճնշելու {արուեստի} վրայ, նա ինքը միեւնոյն ժամանակ մի էր ամէն տեսակ

է, որ սա շատ երեւելի վարպետ լինէր, թէպէտ եւ իւր {արուեստի} մէջ ոչինչ արդիւնք ցոյց չտուեց: Շատ կը խոսէր

րանելի Ղազարը, սիրող եւ պարապող այսպիսի երկնաւոր {արուեստի}, դեռ երեխայական հասակից սկիզբն անելով բանական գի

դ անօթ էի ", որովհետեւ մտածում էին, " թէ իմ ո՞ր {արուեստի} համար դո՛ւ, Տէ՛ր, պահպանելով պիտի մեծարէիր ինձ

յ եւ անուանեցին իւրեանց պաշտպան ամենայն ուսման եւ {արուեստի} ։ Նոքա տալիս էին մարդկային խելքին եւ բանականութեա

լ քիչ ունի, թէեւ ունին բնականութիւն: " Ագապին " {արուեստի} կողմից կարող է դիմանալ խիստ քննութեան: Բնականութ

քից, երկար ժամանակ Փարիզ բնակուելով եւ տպագրական {արուեստին} հմտանալով, բաւական հարստացուցել է իւր հայկական տ

գանձատնից ոսկին եւ արծաթը: Երանի՛ էր, եթէ գո՛նէ {արուեստներ} ծաղկեցուցած լինէին՝ բնութենից հեռանալով, բայց ե

կան տնտեսութեան եւ այլ ամենայն տեսակ ձեռագործական {արուեստների}, որչափ, որ մինչեւ այժմ մարդկային բանականութիւնը

վերայ, առանց որեւիցէ գաղափար ունենալու ազատական {արուեստների} մասին: Նոքա ինչո՛վ մեղաւոր են, ո՛վ կրթեց ու դաս

դիակ, բովանդակւում էին երրեակ եւ քառեակ ասացեալ {արուեստների} մէջ, որք էին քերականութիւն, ճարտասանութիւն, տր

կերակուրը եփող, որով ապրում էին: Իւրեանց ձեռքի {արուեստով} կերակրուեցան նոքա եւ տէրութենից նշանակուած ռոճիկը

բոլոր երկրագունդին: Շուեցիայի սառնամանեաց մէջ նա {արուեստով} եւ բիւր հոգաբարձութեամբ յառաջ է բերում այն, ինչ

այսչափ, ինչպէ՛ս այժմ, ծաղկած էին գիտութիւնքը եւ {արուեստքը}: Այսպիսի դատաստանով մանաւանդ կ՚երեւի Վերսայլի մե

ցամաքին եւ չորանան հոգւով], զգեցցեն զայնքան գէթ {արութիւն} առ խոստովանելոյ միայն զճշմարտութիւնս, եւ ի բաց յ

նդեանց: ի 14 մայիսի 1852 Քիշնեւ Պերնէն {արուն} քա նէ պալխ նէ քսի, խաֆեիով խմէ: Հազի Խճտ

ները, նմանապէս եւ ազգային հիմնարկութիւնների վրայ {արուող} ծախսերը ենթակայ չէին որեւէ վերահսկման: Դպրոցները

Հայկական թատրոնի պատմութիւնը չէ պիտոյ մոռանայ {Արուսեակ} եւ Աղաւնի Փափազեանց արգոյ օրիորդների անունները,

Վեր հորիզոնից, Մշուշի միջից - Աստղը վեհափառ ` {Արուսեակ} պայծառ Էր կոչւում հնում, Պաշտըւում բագնում:

վք ծածկեսցի, Մինչ անաղօտ ուսման փայլէ առաւօտեան {արուսեակ} ։ Ոչ արբանեակ ասեմ արփւոյն էականին լուսատիպ, Իմա

ան գիտութեամբ, հայրապետների եւ եպիսկոպոսների մէջ {արուսեակ} աստղի պէս պայծառացած էր փայլում։ Մեծիմաստ Վահ

Ընդ մէգ ընդ մռայլ, Աստղիկ վեհափառ՝ {Արուսեակդ} փարփառ Կոչեր առ նախնեօք, Եւ պաշտէր բ

Վաղուան փայլուն գոհարը թանկ: ԺԱ. ՅԻՇԻ՛Ր ԻՆՁ {Արուսեակը} արշալոյսին Փողփողելիս լիալոյս Արփին լերանց գագա

լորին տալիս է կեանք: Ը. ՀԻՄԷ՜Ն, ՈՎ ԿՈՅՍ... {Արուսեակի} վրայով, Ում ` կիրք վառող լեռն ի վար Զառիվայրի

րինակին, յաւիտենական կամօք հաճեցաւ շնորհել Ձեզ ` {Արուսեակի} առաջին կարգի ասպետութիւնը, որը նշանը պիտի գտանէք

պոյտ եւ դուք աստղունք՝ լուսածըղիկք, վառվառուն, {Արուսեկի} եւ արփային նաժիշտք յաւէժ իբր հարսունք, Լուսացնցո

աթահերն չի երեւում, թուխպ ամպերը ծածկեցին, {Արուսեկի} նուազ լոյսն էլ իմ աչքիցը խլեցին..... Ո

ի ասացին եւ ոմանք Շամախու նահանգի ղաբալիու անտառի {արջ} ասացին. մի փոքր դժուար նկատելի էր, որովհետեւ այ

րը գտանւում են սառցապատ բանտերի մէջ: Հիւսիսում՝ {արջային} շրջանակի տակ, բնակւում է ցրտաշունչ եւ դաժան Բորէ

ո՛չ Փարիզեան տարազաւորը իր շորերով կարող էր ապրիլ {արջային} շրջանակի տակ եւ ո՛չ Լուկուլլոսը իր կերակուրներով

յ հայի համար դարձել է Փարիզեան տարազահնարի շորը, {արջային} շրջանակի տակ, կամ Լուկուլլոսի կերակուրը նոր Գրեն

րձերի մէջ ներգործողքը էին զանազան աղեր, պաղլեղ, {արջասպ}, ապակի, բուռա, քացախ եւ կրակ: Ջեբերի ժամա

ս, կարծելու էր թէ մարդիկ չէին սոքա, այլ վայրենի {արջեր}, որ թաւալւում էին սոֆայի վերայ, թէպէտ մինը նոցա

այաստանի ծխեալ աւերակների մէջ բաւականին հաստամորթ {արջեր} կան ներկելու: Բայց աւաղ ասելոյս, նոքա շատ, եւ

ին քո որսածները ". իսկոյն դուրս եկաւ մի հաստափոր {արջի} կերպարանքով կենդանի, կանգնեց տիրոջ առաջեւ, յեւտ

արոս ազգերի մէջ եղած կանացի ստրկութեան նշանակը, - {արջի} նման, կանանց եւ աղջիկների քթից ահագին օղ անցնելը

գեղեցիկ համարուած հանդերձը եւ կը ստիպին փաթաթուիլ {արջի} մորթու մէջ, եթէ ընկնին բեւեռային սառոյցների մէջ

, եւ այս դեպքում նրանք շատ են հիշեցնում կռիլովյան {արջին}, որն իր սիրելի տիրոջը՝ նրան ձանձրույթ պատճառող

իւն սորա, աւասիկ օր ասելով արձակեցին ընդդէմ նորա {արս} եօթանասուն հազար. զայն տեսեալ Իսկենտերայ նստաւ '

ազարեանցին, Կոմս Էմմ[անուէլ]ից եւս Սահակին, Սամ[ {արսկի]} պանդ[ոկ] 22/3 Նազարեանցին Սրբազանին Բրիւսէլի

Էսս[էն]ից 30/11 Նազարեանցին Սահակին, Սամ[ {արսկի]} պանդ[ոկ] Դրուցքոյին, Լոնդ[ոն] [Ֆրանկֆուրտից

անկ[ֆուրտի] վերայով [Յունիս] 9/21 Սահակին, Սամ[ {արսկի]} պանդ[ոկ] Սարգիսին Փարիզից Յուլիս 4-ին Նազա

, Մեռելահարցուկ եւ Յիշատա[կարան] Սահակին, Սամ[ {արսկի]} պանդ[ոկ] Վարսովիուց Յուլիս 7/19 Մարկոսեանց

ա) ներածականը " խորագրով ձեռագիրը, որ ուղղված է {արված} նշումների համաձայն, որ գտա իմ ձեռագրի էջերի վրա

է, արդյոք, որ այդ պատճենների հիման վրա դիմում է {արված} կամ թե՝ ով որ դիմումը պիտի գրեր՝ հրաժարվել է եւ

թե մի բուսական առանց բնության ներգործության, այլ {արվեստի} բռնութենովը անցնելով յուր մանկության վերայից՝ ծա

մի սոսկալի ապացույց այն բանին, թե բռնակալության {արվեստի} դժոխային մեքենան հանգչում է անձնասեր եւ եսասեր ազ

վեն կյանքի համար անհրաժեշտ գյուտերի, ինչպես նաեւ {արվեստի} ու բնության ասպարեզում կատարված հայտնագործություն

, ո՛չ պակասին եւ առ մեզ նախապաշարեալ անձինք, որք {արտաբերեալ} զբառդ Վենետիկեան միաբանութիւն կամ լոկ Վենետիկ, ի

առաջին անգամ խօսել սկսանելով, սիրով կը սովորէին {արտաբերել} քո անունը: Դու ասում ես, թէ " դուստր չունիս եւ

շատ հասարակ պուպլիցիստ չէին կարող առանց ամաչելու {արտաբերել} իրենց բերնից այն խօսքերը, ինչ որ դրուած էին Դուք

բնուել է Ֆրանսիայի վիճակը: Վերսայլ... Այժմ հեշտ {արտաբերելի} բառ, բայց Լուդովիկոս Տասնեւչորսերորդի ժամանա՞կ.

ո′հ, - եւ մի քանի այսպիսի կցկտուր խօսքեր դեռեւս {արտաբերելով}, ընկաւ աթոռի վերայ ամենեւին ուժաթափ: Պ. Մա

ոսի վերայ, յետոյ սկսեց, մի քանի արաբական խօսքեր {արտաբերելով}, պտոյտ գալ սենեկի մէջտեղում: Պ. Մարկոսը տեսանե

րոն փեսային, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, ընդհատուած {արտաբերելով} խօսքերը, պատճառ, թաբակը վառելու համար կարճ եւ ս

ւում ես մարգարէի լեզուն բերան առնուլ, որի անունը {արտաբերելու} ժամանակ իմ գահը դղրդում է. դու ինքդ գրականութեան

ւմ ազատուել նեղից. ահա այսօրինակ դրութեան մէջ նա {արտաբերեց} մի քանի կիսահնչիւն բառեր, որ, ինչպէս կարծում եմ

րութեան մէջ, միշտ նորա անունը շնորհակալութեամբ կ՚ {արտաբերէր}: Իսկ ով որ այս մասին անփոյթ էր երեւում, նորան կ

ի խնայողութիւը, առոգանութեան ներդաշնակութիւնը եւ {արտաբերութեան} հեշտութիւնը մեծ քայլափոխ են արել։ Մենք բաւական ն

գրեթէ կորուսանում է իւր ձայնը, եւ եթէ բռնութեամբ {արտաբերուի}, բաւական կոշտ կը լինի։ Դիցուք թէ արտաբերում է ժ

է Սարդինյան դրոշակը, եւ ազգի բերանը ուրախությամբ {արտաբերում} է յուր ազատիչների անունները: Այս հեղափոխությո

ուած, անարգուած եւ քարուքանդ եղած հասարակութիւնը {արտաբերում} է իւր վերջին խօսքը, այսինքն՝ կոյր հնազանդութիւն

ամբ արտաբերուի, բաւական կոշտ կը լինի։ Դիցուք թէ {արտաբերում} է ժողովուրդը կամ չէ արտաբերում. ի՞նչ հարկաւոր է

ը լինի։ Դիցուք թէ արտաբերում է ժողովուրդը կամ չէ {արտաբերում}. ի՞նչ հարկաւոր է հետեւել նորա աղճատանքին։ Մեք կ

, բացի Երեւանի գաւառից, ուրիշ տեղերում այդ բառը {արտաբերվում} է որպէս Նազլուի, նոյնպէս կատվի, փոխանակ կատուի

բազմաթիւ աւետարանաց զմինն առի ընդ իս, ըստ որում {արտագրեալ} էր յիսկական ձեռագրէ Սրբոյն Սահակայ մերոյ թարգմանչ

րատարակողի: Կարդացի այդ ոտանաւորը եւ, երբ կամէի {արտագրել} նորան Յիշատակարանիս մէջ, հօրեղբայրս ներս մտաւ:

ն խորհրդով, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկը այդ բանը {արտագրել} տայ աշակերտներին եւ ցրուէ ազգի մէջ այդ անճոռնի փի

ատճէնը, որ կարողանայի այս յօդուածի մէջ բառ առ բառ {արտագրել}. մանաւանդ այն պատճառաւ, որ Պարոն Փափազեանը, իւր ե

պահեցինք ոչ միայն բուն Ս. Գրքի խօսքերը՝ ուղղակի {արտագրելով} Աստուածաշնչից եւ տեղերը ցոյց տալով իւրաքանչիւրի,

ց մէջ մենք հանդէս հանեցինք այդ բոլորը՝ շատ անգամ {արտագրելով} Ս. Գրքի այն տեղերը, եւ երբեմն, եթէ երկար էին,

ռնում Փարպեցին։ Մենք այդ տեղերն էլ ցոյց տուինք՝ {արտագրելով} որպէս Թղթի բնաբանը, նոյնպէս եւ Ս. Գրքի խօսքերը

որովին ոչնչացրել եմ, ուստի ես հարկադրված եմ եղել {արտագրելու} այդ էջերը. 18, 19-ը վերափոխված են, 20 եւ 21-ը

հը գա, ցույց տուր դու նրան այս նամակը, - թող նա {արտագրի} այն ամենը ինչ վերաբերում է սորգոյին եւ թող կատարե

ւա՜ղ, այն ուրիշ օրինակ չէր, այլ բո՛ւն գրչագրիցը {արտագրուած}, որով չէին պարզւում աղճատուած կամ մութ տեղերը.

Այս նամակը, մի անուս եւ տգէտ գրչի ձեռքով {արտագրուած} լինելով, բնագրից աղճատուած է. բայց մեք չկամեցանք

Լազարեանց Ճեմարանի։ ԶՔերականութենէ նորա, որ {արտագրութիւն} էր ի Սալլանթեան եւ ի Գաբրիէլեան քերականութեանց,

ատ ծիծաղելի է նորա բովանդակութիւնը. այս պատճառով {արտագրում} եմ բառ առ բառ: Պ. Կոմս Էմմանուէլ.

բովանդակութիւնը, արժանի լինելով հարցասիրութեան, {արտագրում} եմ բառ առ բառ. " Րեդուտկալէ, 14 Փետր

ում ենք այդ Յովնադաբի տուած խորհուրդը։ Մենք չենք {արտագրում} այդ անցքի պատմութիւնը, նախ որ երկար է, երկրորդ

ացված Սինոդին. պատգամավորների ստորագրություններն {արտագրված} եւ թարգմանված էին այլ կերպ. նրանք ստորագրվել են

ի ճամփին բերանդ փիս բաց անում... է: Այս տողերը {արտադրած} ժամանակս, ասես թէ կենդանի ձայնով լսում էի այս խօ

րի ընդհանուր թիվը, ապա իմանալով այդ գործարանների {արտադրանքի} ընդհանուր արժեքը եւ այն բաժինը, որ վերցնում է Նա

ընդ այժմեան զդպրութեան եւ հերիք են եզրակացութիւնք {արտադրեալք} ի քննութենէ ի վկայութիւն ասացելոցս ի մէնջ: Այլ ա

ս չենք կարող, որովհետեւ ամբողջ այդ երեսները պիտի {արտադրէինք}, դուրս ձգելու ոչ թէ բան, այլեւ բառ չկայ: Մենք

նդը ապահով լինէին: Բացի սորանից, ուր չկայ դուրս {արտադրող} զօրութիւն, որ իւր կարգով դէպի ներս պիտի գրաւէր դ

թ ռուբլու, որտեղ մանուֆակտուրայի եւ գործարանային {արտադրության} մասը կազմում է շուրջ 5. 500. 000 արծաթ ռուբլի. Ն

նք, որ նրա հարաբերությունը կայսրության ընդհանուր {արտադրության} արժեքի վերաբերմամբ այնպես է, ինչպես 1: 50: Նախի

թթվեցումը եւ այդպիսով ըստ կարելույն խափանվեն այն {արտաթորումները}, որոնք տվյալ պարագայում հավանական են արյան զարկե

կարէ անցանել ընդ հայս, ըստ որում եւ հայոց ազգ չէ {արտականոն} ինչ բացառութիւն յընդհանուրն մարդկութենէ, մեք հաւ

որ երգում էր. " Աջովդ համատարած Զազգ մեր {արտահալած} Փոյթ գումարէա․ Յաշխարհ Արարատեան, Ի

անաբար, այժմ հասել է քո ձեռքը, որի մեջ ես արդեն {արտահայտել} եմ իմ կարծիքը հանրագիտական բառարանի եւ Լիխուտինի

լույս տեսավ առաջին գիրքը, եւ մենք միշտ մամուլում {արտահայտել} ենք մեր սխալներն ուղղելու պատրաստակամությունը, ե

ի՞ ապագա է սպասում նրան - խոսքով գրեթե անկարելի է {արտահայտել}, որովհետեւ բարեպաշտ իդեալիստների մազերը կդիզանան

ց չի արգելվում օրենքով, սակայն նրանք պարտավոր են {արտահայտել} իրենց կարծիքը ընդհանուր ժողովում քաղաքագլխի պաշտո

: Լեզուն օրենք չէ՝ չի հրամանագրվում: Որեւէ մտքի {արտահայտության} լավագույն ձեւը եթե գտնենք որեւէ գավառում, մենք ա

իրքով: Ինչ վերաբերում է նրանց նրբագեղությանը կամ {արտահայտությանը} ՝ դա ժամանակի գործն է, որովհետեւ՝ " լեզուն տրակ

հիմա, երբ չեմ լսում հայերեն ո՛չ մի բառ, ո՛չ մի {արտահայտություն}, եւ լեզվի մասին դատում եմ հիշողությանս եւ 20-ամյ

հմինականության դարավոր տիրապետությունն ավելի շուտ {արտահայտությունն} է քաղաքակրթության եւ լուսավորության ցածր աստիճանի

թյան հետեւանքով հայերենի մեջ անցած օտար բառերն ու {արտահայտությունները}, որոնք աղավաղում են զուտ հայկական լեզուն, նրա մ

եռ ես արդեն սովորել եմ ձեր անվերջ արցունքներին եւ {արտահայտություններին} ՝ վերեւ հիշածս ոճով, եւ, վերջապես, միանգամայն

օգնել ինքնուրույնաբար մշակված առանձին բառերով եւ {արտահայտություններով}, ընդ որում միայն այնպիսիներով, որպիսիք ուրիշ բա

ուրախացուցիչ այլ բան չգտա. նամակդ ինչ որ թախիծ է {արտահայտում}. իմ նամակների մասին խոսվում է որպես ձեր միակ ուր

ելով այդ վավերագրերը, որովհետեւ նա ըստ ինքյան չի {արտահայտում} հասարակության գոհ լինելն արդեն կատարված գործողութ

նե, այն, որ վշտալի տեղեկությունները, տխրության {արտահայտումները}, պատմությունները արցունքների մասին - ոչ մի դեպքո

տ հարգանքը եւ շնորհավորանքը (եթե կարելի է այսպես {արտահայտվել} ) հաղորդես ամենաբարի Մարիա Նիկոլաեւնա Պանովային:

տեւ լեզուն օրենք չէ, չի հրամանագրվում ", ինչպես {արտահայտվել} եմ վերեւում: Չնայած ես դեռ բայերին չեմ հասել

ւնների մասին, ինչ ժողովրդի մեջ էլ ուզում է նրանք {արտահայտվելիս} լինեն, շտապում եմ տեղեկացնել ձեզ, ողորմած պարոն

Ամուր գրկած կենսատուին Թէ յագենա՜ս շրթնալից, {Արտահոսման} քաղցըր ժամին ` Ոհ, յիշի՜ր ինձ, յիշի՜ր ինձ:

չ այնպէս սասանեցուցիչ, ինչպէս մի վուլկանի կատաղի {արտահոսութեան}, կամ ինչպէս մի թաթառ կամ փոթորիկ ովկիանի վրայ,

աչքը. որ թէ վաղ, թէ անագան կը բացուի մի հրաբուխ {արտահոսութիւն} այր երկու ներհակ հոգեկան խաղացմունքի մէջ: Եւ թէ

ասել՝ այն մեհեանները, որ գտանւում էին Աշտիշատ, {Արտաշատ}, Տարօն եւ այլ տեղեր: Շատ ազգեր իւրեանց հեթա

ազգի արիւնը խմում, Մոխրատնով լցինք Դուին, {Արտաշատ}, Ծխի մէջ կորաւ խաչն եկեղեցուն, Երբ այ

ի եւ հազուագիւտ անդրիս եւ ընդ մեհեանս Աշտիշատու, {Արտաշատու} եւ բագնայ Գիսանեայ եւ Դեմետրեայ եւ այլոց բազմաց դ

ած գնացեալ Վարդգէս մանուկն ", " Հեծաւ արի արքայն {Արտաշէս} " եւ այլ մի քանիսը, որոնց շատիցը բախտի անգթանալո

ոլորը որպէս լոկ ենթադրութիւն, աւելցնում ենք, թէ {Արտաշէս} Բ-ի օրով լսում ենք Խորենացու բերանից երկրագործութ

աղկեալք ի Հայաստան, ի կատարած առաջինն դարու՝ առ {Արտաշիսիւ} Երկրորդաւ, զորոց մանրամասն աւանդէ մեզ զյիշատակ փ

իւր վերլուծութեան միջոցին, օդը կ'ապականէ անպիտան {արտաշնչութեամբ}, որից յառաջանում են զանազան վատ հիւանդութիւնք:

բաները, որոնցից ենթադրւում էր, թէ լինում է շատ {արտաշնչութիւն} ՝ քիմիաբար լուծանելով այդ արտաշնչութիւնքը եւ քննե

ում է շատ արտաշնչութիւն՝ քիմիաբար լուծանելով այդ {արտաշնչութիւնքը} եւ քննելով նորա բաղկացական տարերքը: Մի մարդ

րամոց II - 25 - 98 Գումար դրամ[ոց] III - 17 - 19 {Արտասահմ[անում]} 7 75 74 - - - - 5 51 68 58 - - - 3 43 2 24 -

նի այդ գործում: Նախիջեւանի ցորենի, առհասարակ {արտասահման} բաց թողնված հում նյութերի համեմատությունը եւ հարա

նչի՞ է հավասար Նախիջեւանի շրջանառության գումարը՝ {արտասահմանից} ստացված մթերքների վերաբերմամբ - բրինձ, Պրովանսի

դ որ, Նախիջեւանը համարյա ոչ մի ապրանք չի ստանում {արտասահմանից}, որ մեծ նշանակություն ունի ֆինանսական սիստեմում

ջը կը մտնէ, ու " գայթակղութիւն " բառը վերջապէս կ՚ {արտասանէ}, քանի մը կէտ ետեւէ դնելն ալ չմոռանալով, Մուրադի

ահագին։ Աղեխորով մինչ Եւայ առ դիակամբ Աբելի {Արտասուաթոր} հեկեկէր, ես ցաւակից լինէի։ Նախամարդոյն անդրանիկ

ում զլանաս ի փառաց հեշտին զնայ դու կապտես: {Արտասուաթոր} անոք հիգին դու ես միայն ապաւէն. Ում ոտնահա

որհալու բերանը, մերժում ենք որպէս մերկ սուտ նորա {արտասուալի} պաղատելը Թէորիանոսին եւ Հայերը մոլորուած ճանաչելը

ծներն ալ իրենց մարցը գրկէն յափշտակեցիք ու, անոնց {արտասուալից} եւ սրտապատառ աղերսանացը ձայներուն ականջնիդ ու սրտ

ր անձը ամեն կողմից պաշարուած եւ օրհասի գրկի մէջ, {արտասուալից} աչքով աղօթեցինք առ երկնաւոր Հայրը եւ մեր կեանքի փ

միայնութեան մէջ ձեռներս դէպի երկինք տարածանելով, {արտասուալից} աչքով աղօթք արեցի այսպէս. " Սիրով խաչիդ, դ

խաչի նման են լինում եւ միաձայն խնդրուածքներով եւ {արտասուալից} աղաղակով խնդրում են Փրկչից. " Խօ՛սք տուր, - ասու

եզ իմ ձայնը, երանի՜ թէ մի քանի զոհ փրկէին իմ այս {արտասուախառն} խօսքերը, որքա՜ն պիտի մխիթարուէի ես. յոյսիս արեւ

վ սրբեց աչքերը շտապով, բայց, ծածկել կամելով իւր {արտասուած} լինելը, ձեւացուց, որպէս թէ սրբում էր ճակատի փոշ

ր դպրոցը, որ յայտնի է անունովս Ներսիսեան (պտուղ {արտասուաց} Եփրեմ Կաթողիկոսի ի Հաղպատ), չէ կարող երբէք մի ո

աստան եւ իսկոյն լռեաց՝ քամելով յաչաց իւրոց զշիթս {արտասուաց} "։ Այս հակառակաբանութիւնքը ծագում են նորանից

բերել է, Տխրեցաւ՞ նա շատ քեզ վերայ, {Արտասուաց} հետք սրտումդ կա՞յ: Աստուծոյ սիրած քա

ոյ արատ կամ կեղծիք: Այդ մի աղբիւր էր {արտասուաց} յորդառատ, Կարծես Նեւան ինքն արտասուք էր դա

Անճար աղքատութիւնը սովից ու պաշարումից պակաս չէ: {Արտասուել} պիտի, քան թէ սրտնեղել այն դժբախտ ծնողների եւ աւե

են նորա լաւ կամ վատ շրջակայքի ազդեցութենից: {Արտասուելի} ՜ բան. մարդը, որ կարող էր առաքինի լինել, լինում

լ է երեսուն կամ քառասուն հայկական բառ: Ողբալի եւ {արտասուելի} բան, այն երիտասարդ մարդիկը, որ յարակցութիւն ուն

պահել խաւարի դժոխային իշխանութիւնը մեր ցաւելի եւ {արտասուելի} ազգի վերայ: Ի՞նչ է այդ մարդերի այսպիսի ուղղութեա

էի օգտակար լինել նորան, փոխանակ խոստովանելու իւր {արտասուելի} դրութիւնը ուսման հանդիսում, հրաշք էր գործել դարձ

աների վկայ են եղել իմ հետ միասին, ի՜նչ ողբալի եւ {արտասուելի} գործերի ականատես, որ գործուել էին մեր խնայելի ազ

առնէի մի ուրիշ եղբայր։ Տխրութեանս աղբիւրն է մեր {արտասուելի} ազգը: Ո՛հ, որքան թշուառութիւնք, որ մինը մի

Եւ այսպէս, իբրեւ գրաստ, իբրեւ մեքենայ ծառայելով {արտասուելի} օտարութեան մէջ տասն-քսան տարի, կամ մեռանում է այ

դեռեւս շատ ժամանակ պիտի կենդանի մարդիկ թուին մեր {արտասուելի} ազգի աչքում: Երեւում է, որ մեք տեսանելու չէինք

՝ ըստ մեզ համարին ողորմելութիւն եւ ողորմելութիւն {արտասուելի}: Եթե ինքեանք վերապատուեալ վարժիչք հայկական դպրու

նի կամ սիրու բնական հետեւանք չեն, այլ մեծ մասով {արտասուելի} աղքատութեան արդիւնք: Շատ աղքատ կամ օրական հացի կ

տուրքը։ Անլեզու մարդու վիճակը, այսինքն՝ մունջի {արտասուելի} վիճակը է ամենամեծ պատուհասը, որին կարող էր ենթար

է նա իր ազգի հետ, ստիպում է նորան խոստովանել այս {արտասուելի} ճշմարտութիւնը։ Կարելի էր քարոզել նորան այն ժաման

ուիլ եւ խաղաղութիւն առնել (Յունաց հետ), ծածուկ {արտասուելով} սխալական վարդապետութեան եւ ախտաւոր ձգտողութեան այ

ին, Որ խրատուած խստապէս ` Դառնում է իր կրընկին. {Արտասուելով} վշտագին Թռչում իսկոյն, հեռանում, Իսկ հարսնաբերն

պասեց, Ծաղկեցաւ նա ալեօք, Շատ լացեց, {արտասուեց} ։ Տխուր ձմեռը Մասեաց գագաթը

դաշնակ առոգանութեամբ, որ բոլոր ներկայ գտանուողքը {արտասուեցին} ։ Եկեղեցական կարգի աւարտուելուց յետոյ, մինչ պիտո

շուք յիշատակարանս, յորոց բղխէին բանաստեղծութիւնք {արտասուեցուցիչք} եւ վհատեցուցիչք, զի ողբք եւ հառաչանք, լաց եւ ար

ր յիշատակարանների կէսը արիւնոտ, իսկ կէսը դարւաոր {արտասունքից} փթթած թերթերը դարձնելու ժամանակ, բայց ի՛նչ օգուտ

Իսկ միջնովքն թռուցեալ, Ծխէ զմարդոյն {արտասուս} Տեառն ի հոտ անուշից, Հնչեն երկինք յալ

ինձ ասում ես, որ ուրիշները տոնում էին, իսկ դու {արտասուք} էիր թափում եւ այլն: Նախ՝ մեր տոնը հունվարի 6-ին

իւրեանց երկնաւոր կեանքը, քանի՛ բարեկամք սուգ եւ {արտասուք} կտակել են մեզ: Քանի քանի՛ անգամ ցաւելու համար պա

ելու ժամանակ դուրս էին թռել մեր աչքից ուրախութեան {արտասուք}. մոռանալ մի գործ, իհարկէ՝ զզուելով նորա անպիտա

մէջ կարող եմ գտանել իմ ցաւի ճարը: Ո՜հ, թէեւ շատ {արտասուք} թափեցի՝ բաժանուելով այն կտակից, բայց այնուամենա

ածը տխուր է, այն օրերի պատմական յիշատակարաններից {արտասուք} է հոսում: Մեր ազգի ներկան թշուառ է, ստրկութիւնը

, եւ աչք ցօղեցին Յականողեաց մարգարիտ. {Արտասուք} էին նախկին՝ Մարդոյն տխուր յայս հովիտ:

ր էր արտասուաց յորդառատ, Կարծես Նեւան ինքն {արտասուք} էր դարձել: Կամաց-կամաց վերեւից ցած գընալով

Ո՜ւր մեր տիկնայք փափկասուն: Ո՛հ... {արտասուք} ինձ խեղդում են, Այլ չեմ կարող բան խօսել:

փչում էր նա հոգին: Ո՛վ սրբեց նեղուածի {արտասուք} աչքերից, Ո՛վ ողբաց, բողոքեց, երբ խլեցին

հում: Երբ մտածում էինք մեր ներկայ վիճակի վերայ, {արտասուք} էին կաթում աչքերիցս: Բայց ապագայի յոյսերը մեր աչ

նց ոյժը եւ սիրտս փոքր ինչ մխիթարուած եւ թեթեւացած {արտասուք} թափելովս, վեր կալայ ձեռիս գաւազանը եւ դարձեալ շա

ութիւն, ապստամբութիւն, զրկանք, արիւն, հրկէզ, {արտասուք}, կողոպուտ, - միայն լսիր եւ ուրախացիր: Կարդացող

աքարեանցի ախոռը եւ ծունկ չոքած նորա առաջեւ, աչքը {արտասուք} խնդրել է... Ահա այս պարոնն էր պ. Մարկոսին

ուքը եւս ուժաթափուեցան, Մանթուխեանցը, ուրախական {արտասուք} աչքերում եւ հեկեկանքից ընդհատուած ձայնով աղաղակեց

ատժարան, Անհոգ արձակած սաթի պէս մազերը, {Արտասուք} թափելով հեղեղի նման: Մինչ զրպարտողը խոս

չք եւ վհատեցուցիչք, զի ողբք եւ հառաչանք, լաց եւ {արտասուք} ոչ երբէք կարեն առաջնորդել յանվեհերութիւն եւ ի քաջ

ն իմ ձեռքից այդ կտակը... Այստեղ հեկեկանքը եւ {արտասուքը} թոյլ չտուեցին շարունակել նորան իւր խօսքերը: Մի փ

: Մի փոքրից յետոյ, մի սպիտակ թաշկինակով սրբելով {արտասուքը}, փոխուած եւ ողբալի ձայնով յառաջ տարաւ իւր պատմու

իւն: Յառաջ ասում է, թէ Հայաստանը մխիթարւում է, {արտասուքը} սրբելու վերայ է, յետոյ յուսահատուելով՝ իսկոյն խ

եր մտաւորական մեռելութեան, մինչեւ զգացող մարդերի {արտասուքը} շարժել... Լամարթինի կեանքը անցած է եւ անցնում է

աշեւը, - Ներսէսը, միայն մնալով Թէորիանոսի հետ, {արտասուքը} աչքերում, յանձնեց նորան խնդրել թագաւորից, որ Կո

է պաշտպանել իւր ազգը եւ եկեղեցին: Հերի՛ք է, {արտասուքը} խեղդում են խօսքերս կոկորդիս մէջ, աչքերս ընդունակ

ն աշխարհումս: Այս ողորմելի դրութիւնը ազգի, նորա {արտասուքը} եւ աղաչանքը մոռացուած չէին նախախնամութեան աթոռի ա

մարդիկ, որ կամէին սրբել իւրեանց ազգակիցների աչքի {արտասուքը}, մխիթարել նորանց որպէս թէ ասելով. " սիրական եղբ

Թո՛ղ մի լսէ նա քո ձայն։ Թո՛ղ սրբէ նա {արտասուքը} Բազմադարեան երեսից, Սատուռնոսի անխիղճ

մեր տիրութեան ժամերում Մխիթարէր ամեն կերպ՝ {արտասուքը} աչքերում. Թէեւ յաջող ժամանակ մեզ մօտ լինէր

տեղ վազէին իրենց աղօթքը, գոհութիւնը եւ ուրախական {արտասուքը}, որպէս անոյշ հոտ, Աստուծուն վերուղղելու, որ Գր

անը լինում է Աբովեանի դէմքի տխուր գծագրութիւնը եւ {արտասուքը}, որ փայլում են նորա աչքերում։ Այն օրը սուգի օր

, չգնաք, աղաչում եմ, - գոռաց ծառան, համարեա թէ {արտասուքը} աչքերում, - այդ վնասակար կը լինի եւ ձեզ եւ իմ պա

ն, այն թշուառին, որ մնաց իւր տեղում, գոնէ նորա {արտասուքը} կը թափուին հայրենիքի աւերակների կամ իւր անցած կեա

րկադրուեցաւ խեղճ Մանուշակը թուղթ փոխել. պատճառ, {արտասուքը} աչքերից եւ քթից թափուելով նամակի վերայ, ապականեց

օրհնութիւնը լինի քո վերայ: Այս խօսքի ժամանակ {արտասուքը} փայլեցաւ Մանուշակի աչքերում: - Ի՞նչ է, Մանու

ջ, նա հաւատում էր, որ պարոն Շահումեանցի թափելու {արտասուքը} կարող էին մխիթարել նորա ոսկերքը եւ այն անշուք եւ

րաշխաւոր եմ կացած իմ ազնիւ խօսքովը: Մանուշակը {արտասուքը} աչքերում փաթաթուեց հօր վզին, բիւր անգամ համբուրե

ին. այն ժամանակ, Կոմս էմմանուէլի եւ Մեչուխեչայի {արտասուքը} վաղո՜ւց եւ վաղուց սրբուած կը լինէին: Սխալւո

չ, այդ պակասութիւնքը ծակում են իմ սիրտը, եւ շատ {արտասուքի} պատճառ են դառնում: Ես դիտաւորութիւն չունիմ մի մա

ժառանգ նոքա, որ ճնշում են անզօրի աչքերից մի քանի {արտասուքի} կաթիլներ: Ասես թէ այս Նոր տարում ես առաւել ո

րա բանականութեան վերայ, շատ անգամ պատահում է մեզ {արտասուքի} հեղեղներով լուանալ եւ անհետացնել մի ամբարտակի մնա

սին, դու պայծառ լուսին, Վկայ չես միայն լոկ {արտասուքի}. Դու ո՛րքան յաճախ քո խաւար գահից Տեսո

կան ամօթ ժառանգած են նոքա, որ ճնշեցին նորա աչքից {արտասուքի} կաթիլներ: պ. Կ[ոմս] Էմ[մանուէլ], Կարդալով քո

սից, ես մինչեւ նորա գերեզման մտանելը թափել եմ մի {արտասուքի} հեղեղ նորա վերայ: Ես տեսայ, թէ ինչպէ՛ս Նաբուգոդ

վերայ. նա ողջ Իտալիան աւէր դարձրուց. Լեւոն պապի {արտասուքի} կաթիլները հազիւ կարողացան նորա քարացած սիրտը ի գո

րհին անտեղեա՜կ։ Արդեօ՛ք, այս մեր Հայոց աբեղայքը {արտասուքի}, ողբալու եւ շատ սուգի արժանի չե՞ն, երբ հանում ե

ով ասէր. " Երանի՜ թէ գլուխս ջուր լինէր եւ աչքերս {արտասուքի} աղբիւր " եւ նստէի լայի մեր աշխարհի թշուառութիւնը

րակքը լուացուեցան յետոյ առաքինի հոգու ազգասիրական {արտասուքի} հեղեղով։ " Վարժապետ, ի՛նչ լուր, ի՛նչ համբաւ

ածութիւնքը զայրացուցին կոմս էմմանուէլի սիրտը, եւ {արտասուքի} երկու խոշոր կաթիլներ դուրս թռան նորա լցուած աչքեր

գետնի փոշու մէջ: Այո՛, - ասաց նա, նայելով իւր {արտասուքի} ընթացքին, - թէպէտ եւ ասում են, որ արտասուքի թափ

իւր արտասուքի ընթացքին, - թէպէտ եւ ասում են, որ {արտասուքի} թափուիլը թեթեւութիւն է տալիս մի վշտահար սրտի, բա

ս ինձ, որ տարագիր ընկած ազգի կամ մասնաւոր մարդու {արտասուքի} համար եւս չկայ մի ազնիւ առարկայ, որ ժողովէր այս

համար: Բայց վա՜յ այն ազգին, այն ժողովրդին, որի {արտասուքի} համար օտար փոշուց աւելի չկայ մի ուրիշ ազնիւ ընդու

է մեր ազգի դրութիւնը ընդհանրապէս, բայց մասնաւոր {արտասուքի} արժանի են Հայ կանայքը: Խեղճերը բոլորովին անկիրթ

ենայն օր մտածում էր նորա վերայ եւ շատ անգամ երկու {արտասուքի} կաթիլներ գիծ քարշելով նորա թաւիշեայ երեսի վրայից

է քո հոգու կեանքովը, եւ այս բոլորը ապացուցուած է {արտասուքի} հազարաւոր կաթիլներով: Գիշերներով, ամբողջ գիշերն

նց ստրկական կրօնի ազդելուց։ Արդեօք թափելու չէի՞ր {արտասուքի} հեղեղներ, եթէ քո մէջ կար մի ազնիւ հոգի եւ մի փափ

վազում էր եւ իմ գիրքը գրեթէ բոլորովին թաց էր եղել {արտասուքիս} առատահոս հեղեղից: Ալֆօնզօ Ռաթթի Հռոմ

րանտների թշուառ գլուխը, եւ շատ կարելի է, որ մեր {արտասուքից} մի քանի կաթիլ բաժին հասած լինի եւ Պ. Իսահակեանցի

կից, բայց այնուամենայնիւ փոքր էր. նորա գրողը իմ {արտասուքից} շատ արիւն էր թափել այդ կտակը վաւերացնելու համար:

ն: Մեք ծիծաղում ենք դոցա վերայ, բայց այդ ծիծաղը {արտասուքից} դառն է մեր համար, ըստ որում, այդ բաները գործւու

` Հոսում տխուր այս հովտում: Եւ սերովբէն սրբելով {Արտասուքներ} Ադամայ ` Գուրգուրում էր ` լուսաթեւ Ճախրելով շուրջ

թէ սրբում էր ճակատի փոշին կամ քրտինքը: Երբեմն, {արտասուքներ}, որ յառաջանում են հոգու խիստ մօտիկ, խիստ սիրակա

ունը, ո՞չ ապաքէն ամեն մինը նոցանից երախտագիտական {արտասուքով} պատուելու էին քո գերեզմանի հանգիստը: Դու ասում ե

ձեալ վեր բարձրացրեց ձեռքերը եւ աչքերը, բայց սոքա {արտասուքով} փայլում էին այս անգամ: - Մի՞թէ մարդերի անարդ

ւ փառաւորել այն, որ հազարների արիւնով եւ բիւրերի {արտասուքով} պահուել է մինչեւ այժմ, նոյնպէս ձեր ծուլութենից,

կերել հացի տեղ, եւ նորա խմելիքը խառնուած է եղած {արտասուքով}: Բռնակալութեան մուրճերը այնպէս սաստիկ ջարդել են

ս ու լաս, մինչեւ որ թաղման գերեզմանդ լցուի աչքիդ {արտասուքով} ։ Իհարկէ, ազգային օրագրերից գոնէ հարիւրից մինը ի

եւը սիրուն... Անբաղդի դին թաց չեղաւ ընկերի {արտասուքով}, Նորան մոռցան... Պարում են տօնի շքեղ զգե

իւր սէրը յիշելով Եկել է նորա հողը ցօղել ջերմ {արտասուքով} ։ Չէ՛, մենք չունենք ազնիւ կիրք. մեզի համար

հայր, հայր որդեսէր, հայր հպատակաց սիրող, {Արտասուքով} ու արիւնով թրջենք նորա շիրմի հող: Երան

ով գործեցի, Գիշերները ես քուն չեղայ, {Արտասուքով} լուացի: Նայի՛ր նորան, երեք գունով,

: Նա սո՛ւրբ է ինձ, երբ մկրտուած {Արտասուքով} ու կնքած, Դու յանձնեցիր ինձ յիշատակ,

հասկանալ. բայց ինձ պէտք էր իսկոյն ոտքդ ընկնել, {արտասուքով} աղաչել եւ այդ վանքի հոգաբարձութիւնից հեռու փախչել

դով այս րոպէիս հարկադրուած ենք մեր գրիչքը շաղախել {արտասուքով}. պատճառ, պիտոյ է մեզ այսօր բօթաբեր լինել մի առա

Հոգնած, ուժաթափ, մինչ վեր բարձրացրեց Իւր {արտասուքով} լցուած աչքերը, Եւ ահա լուսին ամպերի տակից

ի ծաղր ու ծանակից ամոթահար եղած եւ այլն, համարյա {արտասվելով}, այդ անզգամից պաշտպանվելու համար դիմեց ինձ: Ես

նութիւնը ծարաւում էր միաբանութեան եւ սրտի խորքում {արտասւում} էր հերձուածի դառն պտուղների վերայ: Իբրեւ վկայութ

, Որի կորուստքը անչափ են կեանքում, Որ {արտասւում} է իւր բաղդի վերայ: Ո՛հ, պայծառ լուս

անկիւնում մահճակալի վերայ, չէ կարելի նկարագրել. {արտասւում} էր, փայփայում էր պատկերը եւ այնքան մոռացել էր ին

դէյ " (ամրացուցել է հանդէպը նշանագրելով) " {Արտաւազդ} " Երբ այս պաշտօնական թղթի պատճէնը կարդացինք

Ազգային աւանդութիւն Է դարբինների սալը ծեծելը, որ {Արտաւազդը} դուրս չգայ ու աշխարհքը չքանդէ. եւ մենք մեծ ուրախ

Ընդ արշալուրշսն, ո՜ դու կոյս, Ընդ արեւուն {արտափայլել} Ընդ խրոխտ լերանց գագաթունս, Իջեալ ի դ

նդրանիկ ցոլք նշուլից արեւուն Ի ստեանց կուսին {արտափայլին} գոյն ի գոյն: " Քանի՞ վսեմ, զի՞ վայելուչ,

իւնը եւ կան այնպիսի առածներ, որ ուղղակի բնութեան {արտափայլութիւն} լինելով բիւրապատիկ աւելի ամրութիւն եւ հաստատութիւ

զգասիրական հոգու արժանավորության հարմար ստացաք եւ {արտաքին} արժանավորություն, որ այժմյան ժամանակներումս շատ

ն թե իմ երախտագիտությունը՝ հեռի փախչելով ամենայն {արտաքին} փառքից ու պատվից: Օրագրի " Հիշատակարանների "

գացուցանել զտէրութիւնն Անգլիոյ ընդ ձեռն նախարարին {արտաքին} գործոց Ռուսիոյ եւ ընդ ձեռն դեսպանին Անգլիոյ, որ

տիկական դիւանատան իւրոյ, այլեւ գրեալ առ մինիստրն {արտաքին} գործոց ի Ս. Պետերբուրգ, որպէս զի նա ընդ ձեռն Մի

ի Ս. Պետերբուրգ, որպէս զի նա ընդ ձեռն Մինիստրին {արտաքին} գործոց Անգլիոյ իրազեկ արարեալ զպետութիւնն Անգլիոյ

անական թղթոյն եւ գիր տեառն փոխարքային առ մինիստրն {արտաքին} գործոց ուղղի ի Ս. Պ. Բուրգ: Յետ աւարտելոյ գ

ան պատճէն գրութեան տեառն փոխարքային, առ մինիստրն {արտաքին} գործոց, ի տեղեկութիւն Ձեր: Ընկալարուք, աղաչ

նոյեմբերի, համարաւ 1303, գրեալ առ պ. նախարարն {արտաքին} գործոց տէրութեան Ռուսսիոյ, խնդրեաց ՚ի նմանէ իրազ

դոն եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. նախարարին {արտաքին} գործոց առ տէրութիւնն Անգլիոյ եւ երեսփոխանական թղթ

ալ նոյեմբերի համարաւ 1303, գրեալ առ պ. նախարարն {արտաքին} գործոց, ի Պետերբուրգ, խնդրեաց ՚ի նմանէ իրազէկ ա

ն, եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. նախարարին {արտաքին} գործոց առ տէրութիւնն Անգլիոյ եւ ՚ի վերայ հիման եր

ժմիկ կարեւոր համարիմ ծանուցանել, զի պ. մինիստրն {արտաքին} գործոց, պայծառափայլ իշխան Գորչաքովն, ՚ի վերայ հ

ոն Բրուննով, գրութեամբ իւրով խնդրեաց ՚ի մինիստրէ {արտաքին} գործոց Անգլիոյ ՚ի վսեմապատիւ Ջոն Ռօսսըլէ առնել զա

յ, համաձայն միջնորդութեան Ռուսսիոյ պ. մինիստրին {արտաքին} գործոց, եղելոյ ընդ ձեռն պ. բառն Բրուննովի, ճան

ասին հնդկական հրիտակացն Տեղեկութիւն Ատեանն {արտաքին} գործոց, ի Լոնդոն (Forreign office), ի վերայ հ

ծրար դնել յայլ պահարան եւ վերստին կնքեալ ի վերայ {արտաքին} պահարանին մակագրել զանուն իմ եւ զլիակատար հասցէ,

, Բույնիցկու թարգմանությունից, բայց ընդհանրապես {արտաքին} հանգամանքները հօգուտ Բեստուժեւ-Ռյումինի խմբագրութ

դեռ փոփոխուելու էին նորա վերայ ազդող եւ ներգործող {արտաքին} պատճառքը, մինչդեռ այդ բուսականի գոյութիւնը, աճե

ս զգալի փոփոխութեան։ Նորա համար, որ փոխւում էին {արտաքին} ներգործողքը նորա վերայ, եւ նա, բնական եւ աստուա

իւր բուն յատկութիւնը, եթէ իւր անձնաւորութեան եւ {արտաքին} շրջապատի մէջ կար մի ներդաշնակութիւն, մի համակրու

տի մէջ յեղափոխութիւն, թէեւ միայն փոխուած էր նորա {արտաքին} շրջակայքը: Մտանենք այժմ բարոյական աշխարհը եւ

չ որ ցոյց կը տաս. նա միեւնոյն է իւրեան շրջապատող {արտաքին} աշխարհի եւ ընկերութեան ձեռքում, ինչպէս կաւը բրու

որ ուրախացնում է ամենների սիրտը: Այդպէս չէ. այդ {արտաքին} ուրախութեան տակ արդեօք որքա՛ն տրտմութիւնք եւ վշտե

ռնում ենք դէպի հասարակութիւնը, որի համար, գո՛նէ {արտաքին} ձեւով, տպուել էր այդ գործը. մեք կամինք այստեղ ն

պէս մի ժամանակ առակ էին արել Թիւրքիայի Հայերը, " {արտաքին} թշնամանք չէ, այլ ներքին համոզումն"։ Յոյս ունին

չէ, բաների վերայ վեր ի վերոյ նայողների եւ միայն {արտաքին} կեղեւը քննողների համար. իսկ Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ

նի է մարդկային կեանքի եւ այս երեւոյթը, որ երբ մի {արտաքին} ոյժ դադարում է ճնշել որեւիցէ մի հասարակութիւն, ի

նորա բռնակալական ձգտողութիւնքը բնաւ իսկ պակաս չեն {արտաքին} բռնութեան ձգտողութեններից: Սորա շօշափելի օրինակը

քանզի ինքը՝ կառավարութիւնը, մինչեւ այժմ ապրել է {արտաքին} եւ ներքին պարտքերով: Ահա՛ այդ համեմատական լաւ տա

, 124, 685 Ֆրանկ: Ահաւասիկ Թիւրքիայի եւ թէ՛ {արտաքին} եւ թէ՛ ներքին պարտքի հաշիւը.... 32, 849, 220

ոյ ոսկին հարիւր ղուրուշ հաշուելով: Մինչեւ 1861, {արտաքին} եւ ներքին (Պօլսի մէջ պարտքերով) այստեղ է հասած

ւոքել իւր դրամական վիճակը. ի՛նչպէս, մի կողմից՝ {արտաքին} նոր պարտքով (եթէ տան), իսկ միւս կողմից՝ Պօլսի

իլիոնաւոր ժողովրդի կարօտութեան: Եւ մի՞թէ կարող է {արտաքին} հոգաբարձութիւնը լուսաւորել եւ կրթել մի ահագին բազ

նիւթերի անդադար փոխանակութիւն եւ անձնապահութիւն: {Արտաքին} ոյժերը ներգործում են էակի վերայ (սովորական ոճով

ւնի իւր ներսում ոյժ եւ զօրութիւն, որ դէմ է գնում {արտաքին} աւերիչ ոյժերի ազդեցութեան եւ քանի որ կարողանում է

մ է իւր անձը՝ ապրում է: Բայց երբ էակի ներքին եւ {արտաքին} աւերիչ ոյժերի մէջ ընկնում է հաւասարակշիռը, երբ է

ասարակշիռը, երբ էակը չէ կարող իւր ոյժով դէմ դնել {արտաքին} ազդեցութեանց, նա չէ կարող պահպանել իւր անձը եւ ա

կարող պահպանել իւր անձը եւ այն րոպէին մեռնում է: {Արտաքին} ոյժերը յաղթահարում են նորան եւ լուծում են նորա կա

ծքը: Ազգութիւնը ապրում է, եթէ նորա մէջ կայ {արտաքին}, աւերիչ ոյժերի հաւասարակշիռ զօրութիւն։ Թէ ի՛նչ

յն հարկաւոր է ասել, որ եթէ չկայ այդ զօրութիւնը, {արտաքին} ոյժերը, յաղթահարելով ազգութիւնը, լուծում են նոր

ները, կորուսանելով իւրեանց ոյժը, յաղթահարուելով {արտաքին} ոյժերից, մեռնում են, եւ ինչպէս նոցա կազմուածքի

ւորութեան մէջ ներգործելով, հաւասարակշիռ է պահում {արտաքին} ոյժերի ընդդէմ, որով եւ ազգութիւնը ապրում է: Դու

նախարարի ձեռքով խնդրել տէրութեան հաճութիւնը, որ {արտաքին} գործերի նախարարը անգլիական դեսպանի, Անգլիոյ կառա

անս Քրիստոսի, որ սահմանէ " ուրախութեամբ տեառն եւ {արտաքին} խաւարաւ"։ 6) Երես 28. Հարց. - Մի՞ բնութի

բանս, երեւի ՚ի ճիշդ պահպանութեան ամուլ ծիսից եւ {արտաքին} արարողութեանց. որք ո՛չ եթէ ջեռուցանեն զհոգին, ա

թեան ի մասնաւորի, այո՛, շատանայ լոկով նշանօք եւ {արտաքին} ձեւաւորութեամբ. այլ մեք զայդ ամենայն մերժեմք եւ

անջի հետ, որ ինքն ըստ ինքեան առաջնորդ էր միմիայն {արտաքին} աշխարհի տպաւորութեններին, սրտի եւ հոգու մէջ մտան

յափշտակութիւն չյղանայ, ես-ին ոգին սանձէ միմիայն {արտաքին} աշխարհից - հասնելու պատիժից վախենալով. ուրեմն ըն

ւնքների վրայ առաջ վարէ իր ընթացքը թէ ներքին եւ թէ {արտաքին} գործերի մէջ, վաճառականութիւնը եւ ձեռագործութիւնը

իր բովանդակութեամբ լինելով էնցիկլոպետիկական, իր {արտաքին} երեւոյթով բնականապէս տարածողական էր: Նա ուրիշ սա

րիք յառաջ գալու չէին: Եւ գործարանը իւր ներքին եւ {արտաքին} բարեկարգութիւնը պահելով, մեծաքայլ յառաջ կ՚երթար

: Ոստիկանութիւն յուլիս 2. 1864 {Արտաքին} գործոց դեկտեմբեր 1 Բաժին հայկական Համար 86

կողմեան հաղորդեալք գնային անդարձութեամբ 'ի խաւարն {արտաքին} ։ Ոմն յԱնձաւացի նախարարացն սեպուհ մի, որում անու

արագրել ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարիչ դեւի {արտաքին} կերպարանքը. պատճառ, իմ գրածը կարդացող ամուսնացա

ղից. նա իւր ներքին ուրախութիւնը ծածկում էր երեսի {արտաքին} թթու կերպարանքի տակ. շատ ուրախ էր, որ այս ծայրա

է, ուսուցանում է մարդու զանազան լեզուք, զանազան {արտաքին} գիտութիւնք, բայց եթէ առողջ բանականութեամբ քննենք

, միօրինակ դատապարտում են երկու կողմը եւս, այլեւ {արտաքին} կերպով ցոյց են տալիս, որ ոչ մի կողմին կուսակից չ

ում ես, որպէս մի մօտ ծանօթի տուն, շատ անտեղի են {արտաքին} քաղաքավարական արարողութիւնքը: Կոմս էմմանուէլ

է եւ նորա բանաստեղծութիւնը: - Մի՛ նայէք այն {արտաքին} զանազանութեանը, պատմութեան եւ բանաստեղծութեան մէ

եղծութեան մէջ կայ այս զանազանութիւնը, բայց դա մի {արտաքին} բան է, եւ խոր քննելով խնդիրը, կը տեսանենք, որ

ութիւնը եւ ապահովութիւնը բոլորովին ապաստան մնացած {արտաքին} պատահմունքի: Այն փոքր ի շատէ աշխարհակալութիւնքը

մ եմ մարդկային արժանաւորութիւնը մարդկութեան եւ ոչ {արտաքին}, պատահական, կամ գնած պատիւների մէջ. եւ դուք,

նում է մեզ այն մարդու բնաւորութիւնը, որ միշտ իւր {արտաքին} ձեւը վարում է իւր որպիսութեան հետ զուգահեռաբար:

հարկին, եւ ո՛չ լսելի եղեւ բացարձակ։ Էր, էր եւ {արտաքին} եւ բանաւոր պատճառ, որպէս այն թէ, զի մի հայկաբան

նց հոգու բարոյական զօրութիւնը մեծ լինելով, այլեւ {արտաքին} կերպով (կեղծաւորաբար) պապական ձեւացած լինելով,

րիստոսը Երիքովից Երուսաղէմ գնալու ժամանակ։ Դա մի {արտաքին} փայլ է. այդ դուրսից միայն գործունէութիւն ցոյց տո

ներքին, Մխիթարի ներքինը՝ հայութիւն, դառնում է {արտաքին}, մի լոկ դիմակ, որով երեւում են միմիայն Հայոց ազ

սացեալ արհամարհէ զայլ ամենայն ուսումնականութիւն, {արտաքին} զնոսա եւ երկրորդականս անուանեալ, այլ թէ դեպ լինէ

շակերտների), յաւելացրեց երրորդ աստիճանը եւս՝ " {Արտաքին} Յիսուսեան " (jésuites extêrnes)։ Այս աստիճանը

ալիս էին մարդկային խելքին եւ բանականութեանը բոլոր {արտաքին} փայլը եւ ստուերական կարողութիւն, որպէս զի կեղակա

եղաբաշխական գործիքներով։ Բայց մի՛ զուարճանաք այս {արտաքին} փայլողութենով, որի տակ թագնուած կայ դատարկութիւն

ն պիտոյ է միեւնոյն բանը ասել. պատճառ, որ, բացի {արտաքին} ձեւից, ոչինչ պարունակութիւն չկայ միջումը։ Բանաս

սիրում ամենեւին, որ հակառակուէին իւր խօսքին։ Նա {արտաքին} կերպով հաշտուեցաւ Րիշիէի հետ, եւ հրաւիրեց նորան

ն՝ սուրբ կապակցութիւն անունով դաշնակցութիւնը, որի {արտաքին} ձեւը էր միմիայն կրօնական, այս է հաստատ պահել Պապա

ադրութեան խնդրի աւարտումը: Հայ ազգը, զուրկ {արտաքին} ամէն մի պաշտպանութիւնից, ենթարկուած Դռան կամայակ

ելի էր այդ սկզբունքը, այլ ստրկանում է հին լեզուի {արտաքին} ձեւին՝ կեղեւին, որ բնաւ խորհուրդ չունի։ Բայց ա

մի կողմից վսեմ ոճերի հետեւողութիւնը, հին լեզուից {արտաքին} ձեւեր փոխառնուլը դատապարտելով, ինքներս շատ անգամ

ցի մի քանի անհրաժեշտ պատմական ծանօթութիւններից եւ {արտաքին} նկարագրութիւններից ` իր ներգործողների հոգեբանական

տն ի հօրէն սատանայէ է "... " Հանէ՜ք զդա ի խաւարն {արտաքին} "։ Թէ ու՛ր է հասած այժմ բնական գիտութիւնը ե

նչ կամին խօսին, բայց մարդկային հոգին ցոլացնում է {արտաքին} բնութիւնը: Այսօրուայ օրս, մեր նոր լեզուի բ

ետկում հազարաւոր գրքեր տպուեցաւ, բայց ազգը միայն {արտաքին} աչքով տեսաւ։ Այսպէս կը լինի եւ 900 տարի յետոյ եւ

ակում է, հոտոտում է, հետեւաբար եւ ամեն վայրկեան {արտաքին} աշխարհի տպաւորութիւնքը թափւում են նորա զգացողութե

ւթեան լուսի եւ օդի, մէկ խօսքով՝ նորան շրջապատող {արտաքին} աշխարհի ազդեցութիւնից, քանի որ կորուցել էր այդ ո

րձենալի կարծուած բարբառներին։ Բարբառների մի քանի {արտաքին} ձեւերը չեն եւ չեն այնպէս անխորտակելի արգելք նոցա

արդէն դիմակով, բայց՝ հայկական դիմակով։ Մխիթարի {արտաքինը} ՝ պապականութիւնը, դառնում է նոցա համար ներքին,

անայութիւնը, ստորագրութենի՞ց, թէ վեղարից, դոքա {արտաքինք} են, եւ Կրօնական ժողովը, ոչ երբեք համարձակութիւն

ն զինէն եւ որք թերեւս ունիցին զիս զժամանակս քանիս {արտաքոյ} Ռուսսիոյ եւ որովհետեւ բռնակալական ընթացք Թադթէոս

ւր աստիճանից այն ժամանակ, երբ յանցանքը ասւում էր {Արտաքոյ} եւ յայտնի։ Այս անունը յանցանքի վերայ դրւում էր Յ

կուսին Անուն ի լուսի՜ն: Է. Ո՛Չ ՀԱՆԻՑ {ԱՐՏԱՔՍ} Ի բուրաստան ծաղկոցիս իջեալ, Ինձ հանդէ

Բնութեան ի հոտ անուշից, Եւ ամոլք գտան {արտաքս} Ըստ գրգարանն հեշտալից, Յաշխարհ փշոց,

ացեալ, որ ընդ հարուածովք բաղդին զվերջին հեկեկանս {արտաքս} ի կրծոց արձակէ: Օտար լինելով ամենայն մարդկային ո

ռաջ տանել զվարդապետութիւն, յերկրաբանական մասին, {արտաքս} քան զկրօնականն - զի այսպիսիք չունին զտեղի ՚ի կրօն

տեւաբար յառաջ բղխի յեզրակացութիւնդ անմխիթար, եթէ {արտաքս} քան զեկեղեցին մեր՝ Այվազովսքին ընդհանրականս ճանա

ռն մխիցէ յիրս եկեղեցւոյ, օտար հոգւով, զայնպիսին {արտաքս} քան զհայութիւն, համապատիւ խոստովանիմք ընդ Վասակա

թալով, ներել էր մարդասիրաբար, բաւական համարելով {արտաքսել} նորան իւր երեսից եւ հոգեւոր գործերի պաշտօնից: Այ

ցել: Բարի կը լինի սորա համար, եթէ իւր վատ կիրքը {արտաքսելով} իւր սրտից, աշխատի իւր կոչմանը համաձայն ընթացք ու

գործ դնէին ամենայն աշխատութիւն նորան Համալսարանից {արտաքսելու} ։ Այսպիսի խայտառակութենից յետոյ եւ ինքը ոչինչ ուս

ի վերակացութիւնը: Նա սկսաւ նոր կարգեր հաստատել, {արտաքսեց} բոլոր անհմուտ մարդ կը գործարանից եւ նոցայ պաշտօնը

աթու մէջ, մի խոհարար կարդինալի խօսքով երեք անգամ {արտաքսեց} եւ երեք անգամ յետ բերեց: Միւս եւս խոհարարը ինքնի

ի գետ, ո՞չ ապաքէն զՂազար մ երկ ողորմելի ի վանացն {արտաքսեցաք} յափշտակեալ եւ զգրեանն եւ զայլ ինչ նորա սեպհական,

, աշխարհական իշխանաւորները, երկիւղ կրելով, որ չ' {արտաքսէին} իւրեանց եկեղեցուց, հարկադրւում էին իսկոյն հասուց

ենտի անդամներից, Յիսուսեանների սովորական կանոնով {արտաքսուեցան} եկեղեցուց եւ զրկուեցան սուրբ խորհրդի հաղորդութենի

տանուշ Ընծայաբերո՜ւմն բնութեան Եւ դրախտից հեշտալի {Արտաքսուեցաւ} զոյգն այն Փշոց աշխարհն, ուր Եւան Ծնում է ցաւո՛վ

կարդինալի խորամանկութիւնն էր, որ հետ ձգելով նորա {արտաքսումն}, կամենում էր վարագուրել իւր չարութիւնը: Անմիտ,

ճառով վեց շաբաթ շարունակ անձրեւը հեղեղելու էր մեր {արտերը}: Մի քանի այլ շինականների բերանից լսւում էր մի այ

րկբայս թէ նա ինքնին աչօք բացօք տեսանէր զվտանգաւոր {արտեւան} քարակտուր լերին, յորոյ ի վերջին շուրթն մղեալ ի հ

(սիւրմէ) եւ պարսկական խինան, որոնցից առաջնովը {արտեւանունքն} են ներկում, իսկ երկրորդովը մատները: Ո՞վ քարոզեց

ան, Գնալ-գալուց ոռոգւում է ` Լաւ հերկուած կոյս {արտը} այն... Սիրահոսան բաժակն քամած Կպչում է նա ամու

զմը կարող էր լինել միայն աւելի վտանգաւոր պատճառ, {արտոնութեանց} շահի եւ աւելի հիմնաւոր ազատութեան պահանջողութեանց

հանրապետականութեան " (15 օգոստ. ): Ստորասական {արտոնութիւնքը}, ժամանակի թանձրութեամբ արմատացած եսականութիւնը ե

օրէնքը, ոչ գրուած կոնստիտուցիօնը եւ ոչ իսկ թագի {արտոնութիւնքը} ազդեցութիւն ունին նորա վրայ. նա փոխում է օրէնքը

ել է յուր ուսումը Լազարյանց Ճեմարանում, Լիցեական {արտոնությամբ}, արժանացել է 12-երորդ աստիճանին, գիտե ինչպես հա

երը ոչ որպէս գործին պատկանաւոր անձինք, այլ որպէս {արտոնունակ} (привилегированый) գոյութիւնը եւ որպէս ատենախօս

ւ հիմնաւոր սկզբունքը: Անգլիոյ մէջ, իշխանութիւնը {արտոնունակ} դասակարգի ձեռքին է: Այս պատճառով, աւելի կանոնաւ

յաւէտ յիրաւի եւ արժանի էր. եւ զի վրիպեցայ եւ ըստ {արտուղի} անկեալ ինքնահրաման բարձի զխտրոց սուրբ Հարցն, որ '

ղ ներեն մեզ, որ մենք այսպիսի մէկ-մէկ հատ երեւցած {արտուղութեանց} վրայ խօսք ենք բանում. բանը շատի կամ քչի վրայ չէ

առականը տեղ տեղ ունի սեփական վերջաւորութիւն, այդ {արտուղութիւն} կամ բացառութիւն կարող է համարուիլ համեմատութեամբ

նից դուրս էր, Սէն-Ժերմէնի Աբբային Պապից պարգեւած {արտօնութեան} զօրութենովը։ Իգնատիոսը գրեց նորանց, որ չի յուսա

մարւում էին ուրացողք, հերետիկոսք, եւ Պապի տուած {արտօնութեան} զօրութենովը կարելի էր բռնել նորանց, ուր եւ լինէի

ամենային, որովհետեւ Պապից Յիսուսեան Կարգին տուած {արտօնութեան} զօրութենովը տասն եւ չորս տարեկան տղան կարո՛ղ էր մ

, աւելի հաւատարիմ մնալով նոր լեզուի իրաւունքին եւ {արտօնութեան}, իր " Վէրք Հայաստանի " գործում ու-ի տեղ միշտ վեվ

ադատութիւն ոչ բնաւ արժանաւոր սինոդական իրաւանց եւ {արտօնութեանց} եւ պ. պրօկուրօրն հակառակ կարգին օրինաց համաձայնե

նեցուն պարտականութիւն է, ըստ չափու կարեաց եւ ըստ {արտօնութեանց} պաշտամանց, ձեռնտու լինել կանգուն կալոյ նորա, մի

, հոգեւոր ծուխերի անկարգութեանց, եւ ուրիշ տեսակ {արտօնութեանց}, անգլիական եկեղեցու դրութեանց, անճոռնի կառավարո

ազատութիւն է: Թո՛ղ, գէթ խօսքով օգուտ քաղեմ այդ {արտօնութենից}: Խօսակիցը վայրկեան մի շփոթեցաւ եւ, իրաւը պ

ւ ոչ անհագագ ստրուկ զրկուած ամենայն իրաւունքից եւ {արտօնութենից}. երկու դիպուածում եւս տեսանում ենք լոկ մարդ, բո

ը եւ առ հասարակ Ֆրանսիայի մէջ հրաժարուէին իւրեանց {արտօնութենից} ։ Յիսուսեանք առաջին անգամ ընդունեցին բոլոր պայման

նքեանք Յիսուսեանք զրկուեցան Ֆրանսիայի մէջ ամենայն {արտօնութենից}, որ ունէին մինչեւ այն ժամանակը։ Լուդովիկոս XV-ը

ւում Ֆրանսիայի մէջ բոլոր պապական Կոնդակները Կարգի {արտօնութենների} մասին եւ որով թոյլատրւում էր միմիայն Փարիզ քաղաքի

փախուցած աղջկանը պատմութիւնը ընենք: Երրորդ՝ {արտօնութիւն} կը տա՞յ, որ այն աղջկանը համար վանքի տպարանին մէջ

շինծու անցագրին պատմութիւնն ընենք: Չորրորդ՝ {արտօնութիւն} կը տա՞յ, որ ատեն անցնելէն ետեւ, աղջկան ոտքը Լոմ

տը անուրանալի պատմութիւնն ընենք: Հինգերորդ՝ {արտօնութիւն} կը տա՞յ, որ դատարկաշրջիկ եւ ծռաքայլ Մխիթարեան հա

տկին հաշիւն ու պատմութիւնը ընենք: Վեցերորդ՝ {արտօնութիւն} կը տա՞յ, որ Մխիթարեան համախոհի մը երիտասարդութեա

նդամ ազգին առջեւը խայտառակենք... Եօթներորդ՝ {արտօնութիւն} կը տա՞յ, որ Պօլիսի Մխիթարեան համախոհաց վրայ քիչ

կպատերազմիմ... - Եւ իմ հաւասար իրաւունք եւ {արտօնութիւն} կ'ունենաս այն հողի վերայ, որ պիտի ազատենք, - ընդ

են: Նախ՝ մեր ընտանի խնդիրներուն մէջ մտնելու {արտօնութիւնը} ուստի՞ առած է: Երկրորդ՝ նոյն արտօնութիւնը մ

ւ արտօնութիւնը ուստի՞ առած է: Երկրորդ՝ նոյն {արտօնութիւնը} մեզ ալ կը տա՞յ, որ Մխիթարեան համախոհի մը Վենետիկ

ի ջերմեռանդութենից, յաւելացնում էր Յիսուսեանների {արտօնութիւնը} իւր անսխալելի կոնդակներովը?? Նա շինեց նորանց թիւը

այի եւ Սպանիայի Եպիսկոպոսքը պահանջում էին իւրեանց {արտօնութիւնը} մանաւանդ Եպիսկոպոսական գործերի մէջ, այն արտօնութ

նութիւնը մանաւանդ Եպիսկոպոսական գործերի մէջ, այն {արտօնութիւնը}, որ Հռովմի աթոռը ինքը իւր ազատ կամքովը առանց ոչ

իպում է հեղինակին կենդանի ժողովրդի կենդանի լեզուի {արտօնութիւնը} յափշտակելու։ Նոյնպէս ի գործ դնել, 'ի մէջ բերել

քին բնաւ չեն ենթարկւում, այո, այդպիսին աստուծու {արտօնութիւնն} է յափշտակում երկրի երեսից: Դու, որ Նէապոլս

իջոցին Իգնատիոսը խնդրեց եւ ստացաւ Պապից ուրիշ շատ {արտօնութիւններ} իւր Կարգին։ Նա ինքը սկսեց փոքր առ փոքր յետ կենալ

քրիստոնեաներին չ'սիրելով, խլեց քարոզիչներից շատ {արտօնութիւններ}, որ ունէին յառաջուց։ Բայց Յիսուսեանք մնացին Պալ

րդութեամբ, ընկերական կամ ընտանեկան պայմանների եւ {արտօնութիւնների} պաշտպանութիւնը: Եւ նա, որ պարծենում է իւր մարդ

Կարգը աշխարհականներից, թէ տուել են նորան աւելորդ {արտօնութիւնք}, որ վնասակար էին եպիսկոպոսական եւ քահանայական իր

ր մագիստրոսութիւն եւ վարդապետութիւն բաժանել. այդ {արտօնութիւնքը} ստացւում են շատ մեծ՝ ե՛ւ ուսումնական քննութեններ

կութեան իւր տեղումը ունի իւր ձայնը եւ իրաւունքը. {արտօնութիւնքը} եւ առանձնաշնորհութիւնքը չեն տրուած միմիայն Մարկոս

անդամը հաւասարաչափ վայելում է այդ իրաւունքները եւ {արտօնութիւնքը} եւ իրաւունք ունի բողոքելու, եթէ մի քանի մարդիկ,

ով ոչ այնքան եկեղեցու օգուտը, որքան իւր անձնական {արտօնութիւնքը} եւ իրաւունքը, չկամեցաւ այլեւս Կեսարիա դիմել՝ իւ

ւնով իրաւունք ձեռք բերելով, եւ նոյն իրաւունքը եւ {արտօնութիւնքը} հաւասարապէս իւր անդամներին բաշխելով: Եթէ ազ

ր առաջուայ ոյժը։ Համալսարանին յետ դարձուեցան այն {արտօնութիւնքը}, որ Յիսուսեանների օգտի համար խլուել էին նորանից

ր պատգամ Դառնայ սերովբէն ընդ կրունկն, {Արտօսր} արկեալ եւ անդէն Թռչի ի բաց հեռանայ, Ի

ս խիստ ընթացքը յանկարծ հանդարտեց, Ջերմաջերմ {արտօսր} երեսին փայլեց։ Իբրեւ մարգարիտ թափուեցան գետ

բատ, ուրախացի՛ր, շքեղ դէմքդ փայլեցուր, Որ {Արցախից} եկաւ քեզ մօտ Գասպարեանցը ընտիր հիւր. Քո թաղ

բատ, ուրախացի՛ր, շքեղ դէմքդ փայլեցուր, Որ {Արցախից} եկաւ քեզ մօտ Գասպարեանցը ընտիր հիւր: ՆՈՒԷՐ

Ասաց ` աչքից ցօղելով Մարգարիտները տրտում. Առաջին {արցո՜ւնքն} էր մարդու ` Հոսում տխուր այս հովտում: Եւ սերովբէ

, Ոտքերն ` ցածի թեւերով, Միջիններով մնացած Ծխում {արցունք} մարդկային, Իբր անուշ խունկ, առ Աստուած, Ալելու

աւ Դալար արօտի, Ծով դարձաւ թափած {Արցունքըն} աչքի։ Քո գալն իմացաւ Մասիսի վու

. երկրորդ, չեմ հասկանում, թե ինչի՞ համար են այդ {արցունքները}. ի՞նչ է, նրանք քեզ բավականություն են պատճառում

երը, տխրության արտահայտումները, պատմությունները {արցունքների} մասին - ոչ մի դեպքում չեն կարող սփոփել ինձ, ընդհ

ու համար: Մինչդեռ ես արդեն սովորել եմ ձեր անվերջ {արցունքներին} եւ արտահայտություններին՝ վերեւ հիշածս ոճով, եւ

ղվում, որ չորս կողմից անընդհատ ռմբակոծում են ինձ {արցունքներով}. վերջ տվեք, ի սեր Քրիստոսի, այդ բոլորին, վերջ

, ո՛չ հաւատքով՝ աղօթել, Ո՛չ մեղքդ լալ ջերմ {արցունքով}, ո՛չ Աստուծոյ տուն մտնել։ Ճեպըդ նայէ թէ որ

լ զայս: Տանէր սերովբէն թերութեան Առնն {արւոյ} կամակար, Զի Արարչին էր պատգամ Կամաց

աստղունք՝ լուսածըղիկք, վառվառուն, Արուսեկի եւ {արփային} նաժիշտք յաւէժ իբր հարսունք, Լուսացնցուղ բոլորեցէ

փութեամբք մակագրելովք " Ոսկի դար Հայաստանի " եւ " {Արփիական} Հայաստանի " եւ միով Ճառիւ՝ զսուրբ Նշանէն Վարագայ

յ, վերածնում էր գիշերային աղջամուղջ մթութենից մի {արփիաճաճանչ} առաւօտ: Մեր շոգենաւը սուրալով կապուտակ ծովի յստա

ւ կանգնած մեկուսի: Թ. ԱՅՍ Է ԻՄ ՀԱՆԳՍՏՈՒԹԻՒՆԸ {Արփին} ինչպէ՜ս է փողփողում Անձրեւներից, բուքից յետոյ.

՛Ր ԻՆՁ Արուսեակը արշալոյսին Փողփողելիս լիալոյս {Արփին} լերանց գագաթներին Շողշողալիս, ով դու կոյս, Պա

ցան են, սակայն անունդ կայ յաշխարհի, Որչափ {արփին} այն լուսաբեր յերկնից յերկիր միշտ ծագի: Քեզ

ւսման փայլէ առաւօտեան արուսեակ։ Ոչ արբանեակ ասեմ {արփւոյն} էականին լուսատիպ, Իմանալի այլ արեւուն ոսկետեսիլ

արեւուն ոսկետեսիլ կարապետ, Որ ո՛չ մասամբ լուսոյ {արփւոյն} լուսաւորի փայլածու Եւ ստուերաւ հողագնտոյս ո՛չ մատ

՞, որ զլուսոյ իւր ճառագայթ եօթնաջահ Հանգոյն {արփւոյն} տարածանէ հողագնտոյս ի յոլորտ. Մի թէ եւ քեզ

եառն մերոյ աստ ի սմին գիւղաքաղաքիս կատարի, քանզի {արք} ոմանք անաստուածք բերին ի Ղրիմու զայր այն յիմար ե

աւունս ազգի եւ եկեղեցւոյ, զոր անխղճօրէն մեռուցին {արք} մեղմեխք եւ անբարեմիտք: Նորին վեհափառութիւնն

. եւ ի Պետերբուրգէ յ2-էն Յունվարի, իմանամ, եթէ {արք} ոմանք անբարեմիտք հռչակեալ են ի Նախիջեւան զձերբակա

կ. եւ 12-էն յունվ. ի Պետերբուրգէ, իմանամ, եթէ {արք} անբարոյականք հռչակեալ են զձերբակալ լինիլ անգոյ նա

նան ինչպէս քաղցած գայլեր. Քե՞զ ինչ. չե՞ն " {արք} սեւադէմ"։ " Աստ հանգչում է բնութեան

նդիր բարի ցանկութեան, ընդ որս եւ հաւանեալ եւ այլ {արք} ճշմարտութեան նուիրիչք գնային խառնիլ 'ի գունդն զօր

է՞մ է քերականական ուղիղ կանոններին հասկանալ, եթէ {արք} Սեւկոյ դրախտին խոստանալով կարասի խնդրէին զտեղին։

արապետ արեւելից, առաքեաց առ նա բազում գանձիւք։ Եւ {արք} Պարսիկք, որ փախուցեալ էին վասն Քրիստոնէութեան եւ

ագաւորում է մի անսովոր սրտնեղութիւն եւ ձանձրոյթ. {արք} եւ կանայք ամենայն օր համարեա թէ երեք անգամ կռւում

: Թ․ Մահտեսի Թովմասի տանը կային շատ հիւրեր, {արք} եւ կանայք, երբ ներս մտաւ կոմս էմմանուէլը: Մի փո

լ՝ չէ առն բանագիտի գործ, յորս դուն ուրեք երեւին {արք} ականաւորք, ի բանս արգասաւորս: Այլ զի զընթացսն կ

ան մինչեւ ցութերորդ դարն: Երկրորդն Ստեփաննոս {Արք} եպիսկոպոս Սիւնեաց, որոյ երկասիրութեանց շատք վասն

ն Ասիոյ եւ Եւրոպիոյ ըստ ժամանակին շնորհելոյ: {Արք} ոմանք որք ի բանագիտաց համարի զանձինս ունին առ անձ

տակնիքով, հեռացան Սէն-Ժերմէն ագարակը, որ Փարիզի {Արք} եպիսկոպոսի իշխանութենից դուրս էր, Սէն-Ժերմէնի Աբ

աց, Մոսկուայի, Կիեւի, Վլադիմիրու, Նովգօրօդի, {Արքայ} Ղազանու, Արքայ Հաշտարխանու, Արքայ Սիբիրիայի, Ա

Կիեւի, Վլադիմիրու, Նովգօրօդի, Արքայ Ղազանու, {Արքայ} Հաշտարխանու, Արքայ Սիբիրիայի, Արքայ Խերսօնիսա-Տ

, Նովգօրօդի, Արքայ Ղազանու, Արքայ Հաշտարխանու, {Արքայ} Սիբիրիայի, Արքայ Խերսօնիսա-Տաւրիկայ, Թագաւոր Պս

յ Ղազանու, Արքայ Հաշտարխանու, Արքայ Սիբիրիայի, {Արքայ} Խերսօնիսա-Տաւրիկայ, Թագաւոր Պսկովի եւ Մեծ Իշխան

րանց այն պայմանով, որ նոցա թագաւորը պիտոյ է լինի {արքայ}, իսկ ժողովուրդը թագաւոր... - Ինչպէ՞ս:

մանով, Ձեր մռայլութիւն, որ թագաւորը պիտի է լինի {արքայ}, իսկ ժողովուրդը թագաւոր: - Այդ ի՛նչ բաբելո

Իբաս առաքեալ ի Վաղարշակայ արքայէ Հայոց՝ առ Արշակ {արքայ} եւ յուզեալ զդիւանն արքունի՝ որ ի Նինուէ, քաղէ ի

պատմութիւն ազգիս եւ բերէ զայն ի Մծբին առ Վաղարշակ {արքայ} ՝ յոյն եւ ասորի գրով։ Պատմական եւ բանաստեղծա

ւոց Հօրն՝ լինել պարակից, եւ յետ վեց ամաց Խոսրով {արքայ} Հայոց ի տեղի Ասպուրակէսի կաթողիկոսի Հայոց՝ յաջոր

ղեալ զիրսն ապաստան: Յաւուրսն յայնոսիկ Վռամշապուհ {արքայ} Հայոց, երթեալ ի Միջագետս ըստ հրամանի Վռամայ արքա

նդերձ ի Հայաստան առ սուրբն Սահակ եւ առ Վռամշապուհ {արքայ} Հայոց: Այլ զի արանցս այսոցիկ մեծաց՝ վաղ ուրեմն

, սկսեցիր հիւսիսումը քո յիմար կատակը, քանի անգամ {արքայազն} Դմիտրիու փոխանակ քարոզելով քեզ: - Ճշմարիտ է

Ռուսաց թագաւորին, թէ պապը, զիջանելով երիտասարդ {արքայազնի} խնդրին, ընդունել է նորա՝ դէպի սուրբ Պետրոսը եւ

ռանց երկբայելու, թէ " այսպիսի ընթացքին երիտասարդ {արքայազնի} պիտոյ է հաւանի թագաւորը եւ տէրութեան բոլոր երեւել

Զիս ընդ նմա չքոտի հիւրընկալաւ այր հովուաց։ {Արքայազունք} երեքին պատարագօք մինչ ՚ի տես Ներկայացան օծել

թիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը նստել էին {արքայական} գահի վերայ, երբ բոլոր փողոցները եւ տուները, մին

Տասներեքերորդ դարու ելքումը Հայաստանի վերջին {արքայական} տունը՝ Ռուբենեանց իշխանութիւնը շիջանելով, կորու

Յանսէնեանների բնակութեան կենդրոնը էր Port-royal ( {Արքայական} դուռն) անուանուած վանքը։ Լետելիէի առաջին քա

վանքը։ Լետելիէի առաջին քաջագործութիւնը եղաւ {Արքայական} դուռնը քանդելը, որի քարը չ'թողուեցաւ քարի վերայ

ուելուց յետոյ խոստովանեցան, թէ ճնշում են իւրեանց {Արքայական} դուռնի քարերը։ Բայց այս դեռեւս հերիք չէր Յիս

րենացին, թէ ո՛րպես Մար Իբաս առաքեալ ի Վաղարշակայ {արքայէ} Հայոց՝ առ Արշակ արքայ եւ յուզեալ զդիւանն արքունի

ծածկոյթը: Լսեց ազնիւ, թնդաց սիրտը, ողբաց {արքայի} մահը, Վաճառականն ուշաթափած գոռաց. Մեռաւ՜

ում են, այդ շատ հաստատ, ճիշտ լուր է, Մեր {արքայի} վերջին կամքն էր, որ թշնամեացը յաղթէ:

անս, զի ո՛չ սըտեմ։ 'Ի Դամասկոս ազգապետն Արետա՛յ {արքայի} պահէր զքաղաքն Դամասկացոց ունել զիս. եւ ընդ պատու

ստան։ " Իսկ յամին եօթն եւ տասներորդի Յազկերտի {արքայի} (455 թիւ), իշխանն Վրաց Աշուշայ աղաչէր զաւագս դ

նն զոհ լինին հպարտութեան եւ անձնասիրութեան Նինոսի {արքայի} Ասորեաց, որ զինքն կամելով ցուցանել սկիզբն քաջութ

ցանկացեալ պատուոյ՝ հաճոյանալ նկրտի Շապհոյ Պարսից {արքայի}, եւ այրէ զամենայն գրեանն յունական տառիւք, հրամա

րս տեղեկութեան: Սեղեխածինն Պապ՝ որդի Արշակայ {արքայի} Հայոց տարփաւորին Փառանձեմայ, զկծեցեալ յանսպառ կշ

րքայ Հայոց, երթեալ ի Միջագետս ըստ հրամանի Վռամայ {արքայի} Պարսից՝ լուծանել զգժտութիւնն՝ որ իմ է: Յունաց

տաւ ի խռան մարտին ընդդէմ Յազկերտի Երկրորդի Պարսից {արքայի}, որ զՀայաստան հրապուրէր ի կրօնս մոգութեան: Ոգի

է Թովմաս Արծրունի պատմաբան, որ ըստ խնդրոյ Գագկայ {Արքայի} յազգէն Արծրունեաց յօրինէ զպատմութիւն Արծրունի տոհ

կոս Գանձակեցի, Վահրամ Եդեսացի՝ քարտուղար Լեւոնի {Արքայի} Հայոց: Յովհան Երզնկացի Պլուզ, որ մանաւանդ յայտն

զՔասաղ գետով: կռել կոփել զդուռն Երուանդայ {արքայի} "։ Յառաջ քան զքննութիւն պատուական հեղինակիդ

ւ մինչ պետութեան լայնէր փոր, Այլ յորժամ գահ {արքայից} ՚ի վայր հակեաց ակնկոր... Զորո՛ց ճշտիւ վիպեցից ի

" Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն ", " Հեծաւ արի {արքայն} Արտաշէս " եւ այլ մի քանիսը, որոնց շատիցը բախտի ա

արձ ուխտի նշանակ։ Ես անդ մինչդեռ կրկնածին Երկնից {Արքայն} զօդ շնշեաց, Զիս ընդ նմա չքոտի հիւրընկալաւ ա

" Այն մեռած հոգիները յառաջ քան զգալուստ Մեսիային {արքայութեան} փառացը հասա՞ն"։ Պատասխանի " ո՛չ, այլ գոգ Աբրահ

արգելեալ կային եւ կսպասէին գալստեան Մեսիային, որ {արքայութեան} փառացը հասցնէ զիրենք"։ Նախ՝ զի հոգիք ո՛չ մեռան

որդաց, որպէս զի զնոսա ուսցի ճանաչել միակ փակակալ {արքայութեան} երկնից, եւ սովին ստրկասցի անբնական կամաց եւ ցանկ

ուի այնպիսի մի մարդու, որ Աստուծոյ փոխանորդ էր, {արքայութեան} դուռը բացող եւ փակող... (մի՞թէ)։ Գո՛հ եմ Աստո

ակառին, այլեւ անցանել նորանից... գինին երկնքի {արքայութեան} ցօղն է. Նոյ նահապետը ջրհեղեղից յետոյ իսկոյն գործ

արոզում էին պապերը եւ նոցա արբանեակքը, թէ երկնքի {արքայութեան} բանալիքը կախուած է Վատիկանի պատի վերայ։ Մինչդեռ

էպի Աստուած, այլ պապի միջնորդութեամբ, որովհետեւ {արքայութեան} բանալին նորա ձեռքումն էր։ Այնտեղ, ուր կրօնի

ասնելը ժամանակի է կարօտ, եւ մինչեւ այն ժամանակ " {Արքայութիւն} Աստուծոյ բռնաբարի, եւ բռունք յափշտակեն զնա ", մ

առջեւը կելլէ, եւ ըստ գործոց մերոց դատուելով կա՛մ {արքայութիւն} կերթայ կա՛մ դժոխք"։ Այսուիկ ապաքէն ուսուցանէ զմ

Կրօնի ծէսերը պահելով, Անշուշտ կ՚երթամ {արքայութիւն} "։ Ուրախացի՛ր, դու Հայաստան,

՛ սգար, Իմացի՛ր որ տարեցի Դէպի մահու {արքայութիւն} Իմ հետ քանի թշնամի: - Ասաց

ւմ։ Ինչ որ սա՛, իր բոլոր թղթերում, պոռնիկների {արքայութիւն} չժառանգելու մասին գրեց խի՛ստ շատ են, եւ այդ բոլո

ցից ամեն մէկը դէպի բարին գործ դնողներին մտցնում է {արքայութիւն}, իսկ դէպի չարը վարողներին դժողքն է ժառանգեցնում

սայ, ինչպէս ձկնորսը ուրախ Վայելում էր մի ճոխ {արքայութիւն}: Վերջին անգամն էր, աւել չտեսայ, Գ

որան, " Հեթո՛ւմ ափեր, - ասում է ողորմելին, - քեզ {արքայութիւն} ըլնի, կտրե՞ս ոչ. ինչ ունինք չունինք չորացել ա "

ի Աստուծոյ, որ մահից յետոյ ժառանգէ նորա երկնային {արքայութիւնը}: Աստուծոյ նմանելու համար պիտոյ է լինել առաքինի ե

Մոսկուայի, Կիեւի, Վլատիմիրու, Նովգօրօդի, {Արքայուհի} Ղազանու, Արքայուհի Հաշտարխանու, Արքայուհի Սիբիր

ւի, Վլատիմիրու, Նովգօրօդի, Արքայուհի Ղազանու, {Արքայուհի} Հաշտարխանու, Արքայուհի Սիբիրիայի, Թագուհի Պսկով

օդի, Արքայուհի Ղազանու, Արքայուհի Հաշտարխանու, {Արքայուհի} Սիբիրիայի, Թագուհի Պսկովեան եւ Մեծ Իշխանուհի Էստ

քր յետոյ Կարին քաղաքում Մարգար վարդապետից (որ եւ {արքեպիսկոպոս} ) վարդապետական գաւազան։ Վաղուց արդէն հասկացե

խարկը, որ միեւնոյն ժամանակում անուանուեցաւ Լիոնի {Արքեպիսկոպոս} ։ Պապը, իբրեւ փոխարէն այն բարերարութեանը, որ ար

թագաւորը։ Լուդովիկոսի առաջուայ սիրելի Փարիզի {Արքեպիսկոպոս} Կարդինալ դը Նոյալը զրկուեցաւ իւր արժանաւորութենից

Նորա փոխանակ Յիսուսեանների խորամանկութենով Փարիզի {Արքեպիսկոպոս} նշանակուեցաւ Քրիստափոր դը Բոմոմ անունով անուսումն

ստատութեան, ի նորին բարձր սրբազնութենէ վիճակաւոր {արքեպիսկոպոսէ} թէմիս՝ յայտնի են արդէն Սինոդի սրբոյ Էջմիածնի, ա

ան համաձայն էին գոգցես բոլոր անդամք, բացի Ղուկաս {արքեպիսկոպոսէ}, որ յայտնի յայտնի դժկամակէր ընդ վերանորոգութիւն

եալ է անպտուղ"։ Այստեղ բամբասւում է Սերովբէ {Արքեպիսկոպոսը}, որպէս թէ նա միայն էր Հայոց հոգեւորների մէջ, այ

աւակի վերայ։ 1846 թուականին, մինչ դեռ Ներսէս {Արքեպիսկոպոսը}, ստանալով կաթողիկոսական գաւազան, վերադառնում է

դէպի նա եւ դէպի նորա գոված Պապը։ Մանաւանդ Փարիզի {Արքեպիսկոպոսը} մի առանձին ոգեւորութենով ջարդեց Լայենէզի կարծիքնե

կարգ Տէրութեան մէջ չէ կարող ընդունուիլ"։ Փարիզի {Արքեպիսկոպոսը}, որ պատճառ ունէր ատելու Յիսուսեանները, Տրիդենտե

աստիկ էր ժողովրդի ատելութիւնը դէպի նա, որ Բուրժի {Արքեպիսկոպոսը}, որի վիճակի մէջ կամենում էր բնակուիլ Լետիլիէն,

ԻՆ ՆՈՐԻՆ ԲԱՐՁՈՒ ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷԻ ԹԵՄԱԿԱԼ {ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ} ԵՒ ԱՍՊԵՏԻ Խոնարհագոյն խնդիր Թեպետ ես ի 10-է

ՐԲԱԶԱՆ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ {ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ} ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՅ ԵՒ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԱՍՊԵՏԻ Միքայէլ դ

848, ի գալ նորին բարձր սրբազնութեան տեառն Մատթէի {արքեպիսկոպոսի} նորոգ վիճակաւորի ի Նախիջեւան յիշեալ հոգեւոր կառավ

զիմ պատասխանի ընդ ձեռն բարձր սրբազնութեան Մատթէոս {արքեպիսկոպոսի} ի 21-էն ապրիլի 1852 ամի եւ ընդ ձեռն Սինօդի սրբոյ

նամակակցությունը անընդհատ պահեցեք սրբազան Մատթեոս {արքեպիսկոպոսի} հետ, այդ հարկավոր է: Չգիտեմ ի՞նչ ազդեցությո

անիսի եպիսկոպոսի, յաւուրս յառաջնորդութեան Գրիգոր {արքեպիսկոպոսի} ի Բեսարաբիայ: Աղօտ իմն յիշեմ զգործ մի ի թեմական

ասաւորի նախկին պատրիարքի Կոստանդնուպոլսոյ Յակոբոս {արքեպիսկոպոսի} ի Պոլիս: Արքեպիսկոպոսն ցուցանէ զանձն կարօտ օրակա

ՆՈՐԻՆ ԲԱՐՁՐ ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ {ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ} ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԱՅ ԵՎ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԵՎ ԱՍՊԵՏԻ Ի Նախի

րայ վարժապետ, որ Բարձր Սրբազան ՄԱՏԹԷՈՍ վիճակաւոր {Արքեպիսկոպոսի} ձեռքով 1849 թուականին բոլորովին հեռացուեցաւ այդ պ

ուած է յիշատակի արժանի Յովսէփ Արղութեանց իշխանազն {Արքեպիսկոպոսի} ձեռքով: Նա հաստատած է այդտեղ երբեմն ուսումնարան

իւնը: Աստրախանի առաջնորդ սրբազան Մատթէոս թեմակալ {Արքեպիսկոպոսի} բարեմտութիւնը եւ ազգասիրութիւնը յայտնի է ոչ միայն

րողութեան սակաւութեանը, քան թէ մեծապատիւ սրբազան {Արքեպիսկոպոսի} զանցառութեանը: Երանի թէ մեր բոլոր հոգեւորների սի

չյայտնել Կոստանդնուպօլսի Ամենապատիւ սրբազան Գէորգ {Արքեպիսկոպոսի} պատրիարքական աթոռից իջանելը եւ նորա փոխանակ Բրուս

անակ Բրուսսայի առաջնորդ Ամենապատիւ սրբազան Սարգիս {Արքեպիսկոպոսի} պատրիարքական գաւազան ընդունելը: Սորանից մի ք

ր պիտոյ է արդարապէս խայտառակուէին Փարիզի իմաստուն {Արքեպիսկոպոսի} բերանով։ Վերջապէս հասան իւրեանց նպատակին՝ զանազ

լսարանի Աստուածաբանական Ֆակուլտէտի եւ նոյն քաղաքի {Արքեպիսկոպոսի} վերաքննութեանը։ Սուրբ Ֆակուլտէտը իւր գրաւոր դատո

, ջարդ ու փշուր եղած Սրբազան ֆակուլտէտի եւ Փարիզի {Արքեպիսկոպոսի} դատակնիքով, հեռացան Սէն-Ժերմէն ագարակը, որ Փարի

) Տես Sinple Coup d'Oeil, ե՛ւ Բօրդսի, ե՛ւ Լիոնի {Արքեպիսկոպոսի} նամակները, ե՛ւ Շարտրէսի եպիսկոպոսի նամակները, որո

էմի աւանդութեան խախուտ լինելու հանգամանքը, երկու {արքեպիսկոպոսի} ու կրօնական ժողովի հետ միասին սեփական ստորագրութե

այն ընդ ձեռն տեղւոյս բարձր սրբազնութեան վիճակաւոր {արքեպիսկոպոսին} կամ կոնսիստորիային թէմիս: Միքայէլ դպիր Նալբան

արին. այսու մտօք մատուցեալ զխնդիր նոյն վիճակաւոր {արքեպիսկոպոսին} աղաչեցի միջնորդել ի Սինօդն սրբոյ Էջմիածնի արձակել

յ ՚ի Հնդիկս, ըստ կարգադրութեան Արղութեանց Յովսէփ {արքեպիսկոպոսին}, ուրեմն եւ պիտի հետեւեցուցանել զի թէ նա գրել տայ

ննես եղբորս, որպեսզի նա իմ անունից դիմեր Անդրեաս {արքեպիսկոպոսին} եւ խնդրեր վերոհիշյալ գործի մասին՝ հանուն արդարու

րդ անգամ պիտի յանձնուի Ամենապատիւ Յակոբոս սրբազան {Արքեպիսկոպոսին}, բայց ազգի քուէարկութիւնը չճշմարտեց մեր թղթակցի

ղոս բէյին համար տետրակ գրելով ներկայացել է Փարիզի {արքեպիսկոպոսին}, հայոց եկեղեցին հռովմէական խոստովանելու համա՞ր,

Նորին բարձր սրբազնութիւնն տէր Մատթէոս վիճակաւոր {արքեպիսկոպոսն} Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ՝ ծանոյց ինձ բանիւ բերա

մ է (1852 ամն, նորին բարձր սրբազնութիւն թեմակալ {արքեպիսկոպոսն} Մատթէոս խնամ տարեալ ինձ եւ առեալ ընդ իւրեան ի քաղ

ւնելով զնախկին թեմակալ արհին մեր զսրբազան Մատթէոս {արքեպիսկոպոսն}, որում ասէր թէ պիտոյ է հրամայել գնալ ի Նախիջեւան

ստին գումարել ի ժողով: Յետ երկուց աւուրց սրբազան {արքեպիսկոպոսն} Մակար հրաւիրեալ զիս առ ինքն խնդրեաց թարգմանել զվճ

եսներորդէ ամսեանն Նոյեմբերի 1828 ամի, առ սրբազան {արքեպիսկոպոսն} Ներսէս, որ յետոյ կաթողիկոս ամենայն հայոց, զնոյն

Կոստանդնուպոլսոյ Յակոբոս արքեպիսկոպոսի ի Պոլիս: {Արքեպիսկոպոսն} ցուցանէ զանձն կարօտ օրական հացի, եւ զայդ հրատարա

երգործութիւն իմ լինէր ձեռնտու առաջնորդաց: Սերոբէ {Արքեպիսկոպոսն} կամեցեալ էր խափանել զայն սովորութիւն, բայց վերջա

իածնի ՚ի Թէոդոսիայ խորհելով: Դաւաճանեալ զՄատթէոս {արքեպիսկոպոսն}, կալաւ զաթոռ նորա ՚ի վնաս եկեղեցւոյն հայոց, եւ

ամաբանութեամբ, որում մեծապէս ընդդէմ եկաց թեմակալ {արքեպիսկոպոսն} Փարիզու: Եւ ի բազմանալ խռովութեան ՚ի ժողովին, լ

Վրաստանի եւ Հաշտարխանի թեմակալ Կարապետ եւ Սերովբէ {արքեպիսկոպոսների} հետ յարուցել էր Կաթողիկոսը անվերջանալի վէճ եւ խռո

լ անդամոց երկոքին անդամք, որ գոն Ղուկաս եւ Մակար {արքեպիսկոպոսունք}, զգալի կերպիւ պաշտպանէին զվնասապարտն եկեղեցական

մբ Թագուհի եւ Տիրակալ: Մեր ամենահարազատ {Արքիմանդրիտ} Պետրոս Մարկոսեանին եւ բոլոր Հայադաւան հասարակութե

ունէր մտանել ՄԵՐ ծառայութեան մէջ: Չորրորդ. {Արքիմանդրիտ} Պետրոս Մարկոսեանին մինչեւ նորա մահը Գերագոյն ողոր

իւրեանց օրէնքի պէս բոլոր եկեղեցական կարգերը, եւ {Արքիմանդրիտը} եւ Հայոց քահանայքը պիտոյ է ստորադրուին միայնակ իշ

կանի Նոյեմբերի 14-ին Արժանապատիւ Պետրոս Մարկոսեան {արքիմանդրիտի} անունով, որ առաջնորդում էր Ղրիմեցի Հայերին, եր

ն կեանք որպէս նահապետ, Սիրական լեզուիդ իբրեւ {արքուն} տէր: Նա նոր է զարթել Դարաւոր քնից,

կեանք որպէս նահապետ, Սիրական լեզուիդ իբրեւ {արքուն} տէր: Նա նոր է զարթել Դարաւոր քն

Ասորի կամ Յոյն գրերով: Ինչ որ կար չկար՝ թէ՛ {արքունական} եւ թէ՛ մեհենական գրուածք կամ մատեանք, որ պատկանո

մէջ պատրաստւում է մեր հանգուցեալը մտանել Թիֆլիզի {արքունական} ճեմարանը (գիմնազիա)։ Բայց այս բանի մէջ հանգուց

լով իւր ուսումը Կովկասեան Կօմիտետի ծախքով՝ արդէն {արքունական} կանոնադրութեամբ ենթարկւում էր այս Կօմիտետի իշխանո

մանց եւ մեհենականաց, այլեւ եգիտ զտեղի ի Դիւանս՝ {Արքունեաց}: Ժողովուրդն առ հասարակ ըստ հարկին պահանջման բնակ

ենով եւ առեւտուրով, որ ունէր Հռովմի եւ Ֆրանսիայի {Արքունեաց} հետ, ներգործում էր ո՛չ միայն Ֆրանսիայի վերայ, ա

չի, տէր Մարտիրոսի փեսին եւ զկնքեալն զկրպակ նորին {արքունի} կնքով: Բազումք համարեն զնա լինել ի Տփղիս, ոմանք

ւթեան ի լեզու ֆրանսիական, հաստատեալ զայն գրով եւ {արքունի} կնքով: յԱռաջներորդ աւուր նոյեմբերի, նախընթաց

անութեան ի լեզու ֆրանսիական հաստատել զայն գրով եւ {արքունի} կնքով: Յառաջներորդ աւուր նոյեմբերի նախընթաց

իայի հանքային ջրերի բժշկական եւ բնագիտական ժողովը {արքունի} ծախքով ուղարկած է Լինդմանին Տաճկաստանի Բրուսա քաղ

աքիս... եւ տեսանեմ 'ի մէջ քաղաքիս մուտ յապարանսն {արքունի} խարիսխաձեւ ճախարակաձեւ խարիսխ ոսկի. մեծութեամբ ի

5 թիւ), իշխանն Վրաց Աշուշայ աղաչէր զաւագս դրանն {արքունի}, բազում եւ անհամար կարասի ծախեալ իւրաքանչիւր ում

այ: - Դա ի՛նչ մի երեւելի գործ ունի, ի՛նչ մի {արքունի} պաշտօնի տէր է, որ չկարողանար բարեկամների համար մ

նուանեալ, զի զսա գտանեմք յերգս վիպասանաց, եւ առ {արքունի} դիւանաւ Տրդատայ. իմա դու ինձ զմատենագրութիւն Ագա

արքայէ Հայոց՝ առ Արշակ արքայ եւ յուզեալ զդիւանն {արքունի} ՝ որ ի Նինուէ, քաղէ ի հելլեն գրոց՝ զպատմութիւն

ին Մեսրոպ թողու լքանէ զքարտուղարութեանն պաշտօն առ {Արքունի} դրան եւ փուլթացեալ դիմ ի ցանկալին միայնակեցութիւն

ելոյ սրբոյն Մեսրոպայ՝ դպիրք առ հասարակ եղեալք առ {արքունի} դրանն, պարսկականաւն վարէին եւ եթ գրչութեամբ: Ի

րձակ համարձակ, միայն այն պայմանով, որ հատուցանէ {Արքունի} գանձարանին, որ Մադրիտումը էր, սահմանած հարկը (

ւ։ Ամբողջ գիշեր աղօթքի հետ եղաւ եւ միւս օրը գնաց {Արքունի} պալատ։ Երբ կամենում էր ներս մտանել, պահապանը ար

լիէն, յայտնեց թէ չէ կարող երաշխաւոր լինել նախկին {Արքունի} խոստովանահօր կեանքի ապահովութեանը, որի ընդդէմ պա

րաժարելով ի քարուտն ճանապարհ է եւ ուղեւորելով ընդ {արքունին} ճանապարհ, զի յաւուրս մեր շատ եւ շատ էին դժուարու

ետաքս երեխայի պորտը կապելու համար, եւ նուիրական {արօտը}, նստում է սայլը եւ գնում են... Գնում են, բա

սկեզօծ աման, ջրով լիքը: Դայեկը ձգում է նորա մէջ {արօտը} եւ նայելով նորան աւետիք է տալիս, թէ ծնանելու զաւ

րձրացո՛ զսա յայսմհետէ, զի սա է ժողովուրդ եւ խաշն {արօտի} քո, որ աղաղակէ առ քեզ հոգւով. " Ովսաննայ բարձրե

ոշուած են՝ թողնելով դորանից ամրոցի համար, որպէս {արօտի} դաշտ, երեք հազար դեսեատին հող, այլեւ ձկնորսութե

ստացել էիք դորա հետ 12. 000 դեսեատին հող՝ որպէս {արօտի} դաշտ, հրամայում ենք ձեզ հաստատել մագիստրատ եւ այ

, քսան գերդաստան, որ գնում են ծառերի տակին կանաչ {արօտի} վերայ թէյ խմելու կամ խորոված ուտելու համար: Վանք

ւեցաւ, թէ գտանւում եմ մի գեղեցիկ դաշտում՝ կանաչ {արօտի} վերայ, թեք ընկած մի ծառի տակ։ Առաջեւիցս վազում

ու: Թուլութենից համարեա թէ վայր ընկնելով՝ նստաւ {արօտի} վերայ: Նորա կերպարանքը տխուր, եւ, չնայելով նոր

Մեռցնող ձնի մէջ. Կարօտ շատ նստաւ Դալար {արօտի}, Ծով դարձաւ թափած Արցունքըն աչքի։

, պատճառում էր մի ախորժելի խշխշոց. ծաղիկները եւ {արօտները} սկսանում էին առուգանալ, թարմանալ եւ բարձրացնել ի

ինելու համար, կամ ճեղքուիլ, տրորուիլ երկրագործի {արօրի} տակ եւ մի սերմ կանաչացնել, մի ճնճղուկ կամ մի մու

փորձ ու արի, իբրեւ մրրիկ, Առաջնորդէ սպառն[ {աց]այտ} զօրապետ ծերիկ Գալիս են կարող գնդերը զինչ յու

սեցիքն ասէին, թէ իշխանաւ դիւաց հանէ դա զդեւս " ( {Աւ}. Մատթ., գլ. Թ, համ. 34)։ " Ոչ իւիք հանէ դ

։ " Բէեղզեբուղաւ իշխանաւն դիւաց հանէ դա զդեւս " ( {Աւ}. Ղուկ., գլ. ԺԱ., համ. 15)։ § 33. " Ը

չգտանիցեն ի նոսա զզանազանութիւն եւ զյարաբերութիւն {աւ} դարսն, յորս կեցին հեղինակքն, գուցէ մինն քան զմ

ալ տեսանելով նորան վազում եմ դէպի նա... բայց, {աւա՛ղ}... աղջիկը մի զարհուրալից երկիւղ ցոյց տուող ձայ

կամք եւ այսպէս հաճեցան զմեզ աշխատեցուցանել: {Աւա՛սիկ} արգասիք ընթերցանութեանս, բաշխեալ յուրոյն յօդուած

ետաքրքրութեան համար նայելով նորա վերայ: Բայց... {Աւա՜ղ}... Այդ ի՛նչ մեռելատիպ գունաթափութիւն է, որ բռնե

՝ խոստանալով իմ կողմից թողուլ ուրիշներինը: Բայց {աւա՜ղ}... մարդկային թուլութիւնը շատ անգամ տիրապետում է

է առանց առաջնորդի կը գայթակղուիմ եւ կը կորչիմ... {Աւա՜ղ}, որպէս թէ եգիպտական առեղծուածք կտակել էր մեզ Նա

տ ասած բանը բնաւ չպիտի լինէր աշխարհի վերայ: Բայց {աւա՜ղ}, հարստութիւնը ոչ թէ չէ յարատեւում ժառանգների մէջ

լոր գողացան ինձնից, Էլ ո՞վ ինձ կը տայ որդիներ, {աւա՜ղ}, Մինչեւ ամառը թուխս նստեմ նորից ` Ծածկիր, խնդ

ար ժամանակ ` այս հարցն էր, Նոյնիսկ կնճռոտ յոյժ, {աւա՜ղ}, Բայց գիտութիւնն լուսաբեր Կնճիռը այդ լուծեց վա՛ղ

լանդակը շտապեց Կեանքիս թելը կտրելու. {Աւա՜ղ}, էլ չեմ տեսնելու Ես իմ որդու երեսը:

Որպէս փարատիչ տրտում ցաւերիս: {Աւա՜ղ}. այդ քնարը իմ ձեռքում հնչեց, Նոյնպէս լալագ

այն զեխ օրերը, որ ես անցուցի Փարիզի մէջ: Բայց, {աւա՜ղ}, այն քաղցր օրերը անհետ կորան մշտնջենաւորութեան ո

, որ պարզերես կը վերադառնամ իմ հայրենիքս, բայց, {աւա՜ղ}, այդպէս չէր գրած իմ ճակատի վերայ: Եթէ կամիս իմ

Էջմիածնի մէջ, Արժ. Դանիէլ վարդապետի մօտ. բայց {աւա՜ղ}, այն ուրիշ օրինակ չէր, այլ բո՛ւն գրչագրիցը արտա

. - Շատ ժամանակ է, որ տեսած չէի քեզ: - {Աւա՜ղ}... տառապեցայ, եւ տառապեցայ չարաչար...

Յո՛ր քահանայն եւ Ղեւտացին հանդիպեալ զանց արարին, {աւա՜ղ} ո՛հ... "։ Այդ տիրացուն էր, որ տաղերի մաս

ն հարուստների արծաթը, ոսկին եւ ստացուածքը: Բայց {աւա՜ղ}, սորա հակառակ գալիս էին նորա աչքի առաջեւ, որպես

անք, հնութեան թանգարանք եւ այլն եւ այլն։ Բայց, {աւա՜ղ}, դոքա բոլորը նման են այն թզենուն, որին հանդիպեց

Գրէ Միքայէլ Ղազարեան " դպիրն սրբոյ Լուսաւորչայ {աւագ} եկեղեցւոյ, ի 1846 ի յերեքն մարտի, ի մայր աթոռն

համաթուեալ առ գղերս Նախիջեւանայ սուրբ Լուսաւորչայ {աւագ} եկեղեցւոյ, այլ թէ զի՞նչ այնմ զհետ գան յօդուածք 1

աքի եւ դասաւորեաց ի կարգի գղերաց սուրբ Լուսաւորչի {աւագ} եկեղեցւոյ տեղւոյն, իսկ յամի 1848, ի գալ նորին բ

Hotel gallais No 93 ԱՌ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՎ ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ {ԱՒԱԳ} ՔԱՀԱՆԱՅ ՍՈՒՐԲ ՆԱԶԱՐԷԹ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ

, յանուն Ձերոյին վեհափառութեան. մինն ՚ի սրբակրօն {աւագ} քահանայէ սուրբ Նազարէթ եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա

արութիւնի Աբգարեանց եւ ընդ Խաչիկեան տէր Յովհաննէս {աւագ} քահանային, լուայ, զի թէ վեհափառութիւնդ շնորհաբա

ճառը, որովհետեւ քաղաքի կենտրոնը, ուր գտանւում է {Աւագ} եկեղեցին, եւ գլխաւոր հրապարակը, այլեւ միւս եկեղ

է Հայոց ազգին մանաւանդ Նահապետի անունով: Նորա " {Աւագ} եւ Փոքր Մասիս ", " Հայոց աշխարհիկ ", " Պլպուլն

րտքն հատուսցեն եւ ի բանտէն ազատեսցեն յաւուրս մեծի {աւագ} շաբաթու պահոյն, բայց եթէ ՚ի նոյն բանտին քրիստոնե

Նախիջեւան քաղաքի սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի անուամբ {աւագ} եկեղեցւոյն, անմասն առնելով այսմ տանս զմիւս սամատ

րս անի, Սարկաւագն վարդապետ, Տէրտէրն {աւագ} թող լինի. Республика, ну, Париж,

փախաւ ճանապարհից, երբ լսեց սորա անունը): Թէպէտ {աւագ} մարզերից շատերը ասացին կարդինալին, թէ ամօթ է ձեր

ւ նոցայ յանձնողքը այս գործերս, գրեթէ գլխաւորապէս {աւագ} մարդերից էին: Նա ի՞նչ էր գիտում, թէ սոքա այնպէս

տանում, նոքա պատահում են մի քանիսին հռոմայեցուոց {աւագ} մարդերից եւ հառաչանքով նոցանից օգնութիւն են խնդրո

սի բարեմիտ մարդ էիր, ինչո՞ւ ապա չլսեցիր ժողովրդի {աւագ} մարդերի, պաշտօնատեարց եւ ծառայողների միաբան խօսք

մարաբար անձնամահ լինում. Մամիկոնեանց տան մի քանի {աւագ} ծառաները երդումով խօսք են տուած մեզ, եւ այդ տան

ծառաները երդումով խօսք են տուած մեզ, եւ այդ տան {Աւագ} անունով քահանան ասել է, թէ. " Երբ էլ որ լինի,

մանութիւնը լինելով, որպէս արհի երէց, երիցապետ, {աւագ} երէց (ինչպէս եւ Փարպեցին էլ ասում է՝ աւագ քահան

պետ, աւագ երէց (ինչպէս եւ Փարպեցին էլ ասում է՝ {աւագ} քահանայութիւն. Պատմ. եր. 106) որպէս տեսուչ քա

աջ. սա մի հիւսիսային երեւելի քաղաքի մէջ շինեց մի {աւագ} եկեղեցի, որի երեք պատը գողացաւ. հաւատացնելով հա

լ ի բանս անդր քան զսահման զհամառօտաբանութիւն: {Աւագ} ուսուցիչ Հայկական դպրութեան՝ ի Տեարց Լազարեանց Ճ

այդ էլ կրօնական գոյն է ստացել դարձեալ, որովհետեւ {աւագ} ուրբաթ գիշերն է միայն կատարւում: Բայց, ինչպէս ե

Փարպեցին Վահանին, դնենք, թէ Փարպեցին " ըստ տիոց {աւագագոյն} էր քան զՎահան ", բայց եւ այնպէս պիտի ընդունենք,

մենեւին նոր ճարտարապետութեան կանոններով, որոնցից {Աւագը} ՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի անունով, գտանւում է քա

որովհետեւ այն ժամանակ Մամիկոնեանց տան ծառայքը կամ {Աւագը} չպիտի համարձակէին նորա վրայ բանսարկութիւնք անել Վ

Յիշելով, ասում է, մի անգամ մի մարդ իմ անունը {Աւագի} մօտ, մի քանի պարեգոտաւորների առջեւ, տրտում հառա

լ պարեգօտաւորաց, զայրագնեալ իմն զօրհնելոյ տիկնոջ {Աւագի} զմիտսն ոչ ծանուցին առ ժամայն. նա աղաչելով զերանե

ուածք իցէք, կամ որդիք բարձրելոյ ամենեքեան։ Դուք {աւադիկ} որպէս մարդիկ մեռանիք, եւ որպէս զմի յիշխանաց անկա

լիս է այդ պաշտօնքը իսկապէս արժանաւորներին: - {Աւազա՛կ}, - գոռաց սատանան բարկացած (նա միշտ այսպիսի բացա

չէի՞նք, որ նա եւս դարձել էր մի արիւնկզակ գող եւ {աւազակ}, կամ, սորա հակառակ, եթէ մի աւազակի որդի, որի

եան վերայ, այդ պատճառով պիտոյ է միշտ մնայ գող եւ {աւազակ} մարդերի սեպհական: Դ. Յունիսի 24-ից սկս

ր եւ անձնաբռնադատ զօրութեամբ, որպէս կը փախչէր մի {աւազակ} իւր մութն ու խոնաւ բանտից։ Այլ տեղ լուսաւորութեա

Ներոն, Կալիգուլա կամ նոցա աշակերտ մի պոլիտիկական {աւազակ}, բնաւ սարսափելի չէ. քանզի այն անհատի հետ գերեզմ

մար, որ օրէնքը արգելում է գողանալ, նա գո՜ղ է եւ {աւազակ}: Մարդը չէ սպանում, եթէ այն պատճառով միայն, որ

ւ նա մի մութ փողոց. Պատահեց մի վարձով բռնած {աւազակ}, Որին գիտէր անգլիացին շատ վաղուց:

գործեցին: ------------------ Երկաթի գնաց. որպէս {աւազակ}, որ հեռանում է, փախչում է բանտից: Զօրութիւնքը

նա, - Առաքել․․․ պատմագիրը, Քեօռ-օղլուն եւ նորա {աւազակ} ընկերները անուանում է Ջալալիք, այս մարդիկը հա՞յ

ունի, պատկեր է Աստուծոյ. մի՞թէ մի չարագործ, մի {աւազակ}, մի մարդասպան կարող է համարձակուիլ ասել, թէ Աստ

տոյ ապստամբեցան իւրեանց թագաւորի ընդդէմ, ծովային {աւազակ} դարձան եւ այժմ աշխատում են Չինաստան մտանել, որպէ

լինելով չհանդիպած լինել այնպիսի դատողութեանը, որ {աւազակաբար} կամենում էին կողոպաել հեղինակից այն, ինչ որ անկո

ն, եւ ազգային գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը {աւազակաց} այր շինած լինէին։ Այս խօսքերից յետոյ, որ բաւակա

ասն կուսանաց, զտաղանդսն տալոյն, անկելոյն ի ձեռս {աւազակաց}, անառակ որդւոյն, գնալոյ ազնուականին առնուլ իւր

մ է երես գտանել, անուն ժառանգել, այնտեղ գողը եւ {աւազակը}, սորան նորան ճաշերով եւ ընթրիքներով իւր մօտ քարշ

ը: Պատահում են րոպէներ, երբ ե՛ւ բարբարոսը, ե՛ւ {աւազակը} թուլանում է, եթէ յանկարծ եւ մեծ ուժով ներգործես

ւդովիկոս Տասնեւչորսերորդից մինչեւ պօլիտիկական մեծ {աւազակը}: Ամբողջ վեց ժամ ման գալուց յետոյ երեկոյացաւ, բա

ն: Բէգզադէն պատասխանում է, թէ չէր կարող գողը եւ {աւազակը} ընդունել իւր մօտ ծառայութեան համար, եւ թէ այդ տղ

է ճարտարապետը. որտեղ է նա, գանչեցէ՛ք իմ մօտ այդ {աւազակը}: Բ Միջահասակ, կնճռադէմ եւ անշնորհք անիծեալ

նկզակ գող եւ աւազակ, կամ, սորա հակառակ, եթէ մի {աւազակի} որդի, որի բնաւորութիւնը դեռեւս կերպարանագործուած

ձեր վերայ որպէս մի խայտառակութեան դրոշմը ճակատին {աւազակի} վերայ, որ, նստելով մի անցքում, ձեռք է ձգում մա

երայ, ձգում են նորան մի կաշկանդուած վիճակի մէջ: {Աւազակի} հոգին մոռանում է մի րոպէ իւր պատահական դրութիւնը

ածում պատերազմ պիտի մղէ, իմ հետ հաւասար, երկիրը {աւազակի} ձեռքից ազատելու համար. այս պահանջում եմ ձեզանից

եմ համարում յիշել զարմանալի եւ երեք անգամ երանելի {աւազակի} խօսքը, որ խաչին վրայ իր թշուառ ընկերին էր ասում

երայ ես ունէի երբեմն հող եւ ազատութիւն, որ յետոյ {աւազակները} կողոպտեցին ինձանից։ Եկեք գնանք այնտեղ հետեւեալ պ

ան տուն, որի մասին ասում էք, թէ չէ շինել նա այր {աւազակների}, ուրեմն եւ անպատշաճ էր զուր տեղը ազգը մեղադրել։

րպարանագործուած չէր դեռեւս, եւ ձգենք այդ մանուկը {աւազակների} եւ գողերի ընկերութեան մէջ։ Մի քանի տարի վերայովը

դրութեան, եթէ գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը {աւազակների} այր շինած լինէր"։ Նշանակում է, թէ ազգի մէջ կայ

կայ գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տուն, եւ ազգը, {աւազակների} այր չշինելով, արժանի չէ մեղադրութեան: Բայց ես,

հակեանցին, որ ազգը մեղադրւում է ոչ թէ եղած տունը {աւազակների} այր շինելու համար, այլ մի այդպիսի տուն մինչեւ այ

էջ մտաւ: Սա այնտեղ մեծ արծաթ ժողովեց: Որովհետեւ {աւազակների} ընկեր էր եղել եւ նոցայ գողութեան կէս բաժինը ինքն

լրտեսները մի տեղ ժողովուէին, կը կազմէին մի ժողով {աւազակների}: Հոգատարների գործերից երեւում է, որ գրեթէ

է ուշի ուշով քննել հաշիւները, որպէս թէ գողերի եւ {աւազակների} ձեռքում էր եկեղեցին: Հանճարեղ երեսփոխանը պատասխա

զատ կացուցանելու աղագաւ, ինքը մեռել է խաչի վերայ {աւազակների} մէջ: Նորա քարոզութիւնը, աւանդած կրօնը հիմնուած

ն վերայ մինչեւ Գոլգոթայի վերայ անարգաբար խաչուիլը {աւազակների} մէջ, պատրաստական սրտով եւ աներկմիտ հաւատով ընդու

կան բանտերի բորբոսած պատերի տակին չարագործների եւ {աւազակների} հետ միասին, մի խուրձ յարդի վերայ։ Այնտեղ,

լինէր, դու կարծո՛ւմ ես, թէ Հռոմի ժողովուրդը այդ {աւազակներին} այնպիսի մեծակշիռ գործ կը յանձնէր, որից կախ էր պա

քանի մարդիկ բնակութիւն հաստատելու գետի մօտ, բայց {աւազակներից} երկիւղը ստիպել էր նորանց հեռանալ այդտեղից: Պիտոյ

Ո՛հ, մի այլ անգամ, ինչպէ՜ս փրկեց նա {Աւազակներից} մի անմեղի կեանք․ Առանց խօսելու, համր նշանով

եան, բնութիւնը դնում է մեր առջեւ, գողութիւն է, {աւազակութիւն} եւ յափշտակութիւն, եթէ մինը առնու հարիւրաւոր, հա

Ինձ ի՛նչ փոյթ: Բռնակալութիւնը, որ նոյնն է, թէ {աւազակութիւն}, վաճառել է քեզ հասարակաց ազգի սեպհականութիւնը:

. Նալբանդեանցն, կարին յարուցանել 'ի մեզ զնոր իմն {աւազան} լուսաւորութեան, որով եւ ապրեցուցանել զգալոցն ազգ

յ: Այն ուսումնարանը, որ կարող էր լուսաւորութեան {աւազան} դառնալ մեր ազգի համար, պիտոյ է ուսուցանէր իւր աշ

ստան եւ կանգնեցնէին ընդհանուր ազգի լուսաւորութեան {աւազան}: Բայց թէ ո՛րչափ յաջողեցաւ նոցա իրագործել իւրեանց

, որով կարելի էր կանգնեցնել ազգի համար մի հոյակապ {աւազան} լուսաւորութեան, մինչդեռ մի այսպիսի առողջ ծննդարա

ի գեղեցիկ հրապարակ, Մարմարոնեայ գեղեցկաշէն {աւազան}, Ուր գործում էր ջուրը այնքան աղաղակ:

ահուէով, իսկ միւսը կաթնով լիք. Հռովմի սուրբ ջրի {աւազանը} ծառայում է այստեղ բաժակի փոխանակ, եգիպտոսեան մար

նեմ, Մի հրաշագեղ, մատաղահաս օրիորդ, {Աւազանի} ափի վերայ խոնարհած, Լուանում է իստակ ջրում

է գործածում ճակնդեղի կամ եղէգնաբոյսի շաքար, ձգեց {աւազանի} մէջ, մի կաթսայից լցրեց, դարձեալ աւազանի մէջ, մ

, ձգեց աւազանի մէջ, մի կաթսայից լցրեց, դարձեալ {աւազանի} մէջ, մաքուր արեւելեան նաւթ, որ գործ է ածում ղահ

րամանով. այս բոլորը դրեց միմեանց վերայ, թաթախեց {աւազանի} մէջ, կուլ տուեց եւ խմեց նաւթը վերայից: Պիտո

էր ջուրը այնքան աղաղակ: Երբ մօտեցայ {աւազանին}, ի՛նչ տեսնեմ, Մի հրաշագեղ, մատաղահաս օրի

այում էր իւր ոտքում գտանուած լճերի եւ այժմ անջուր {աւազանների} վերայ: Այդ ժամերում բիւրաւոր ճրագներով լուսաւորա

, սիրելի՛ Հայք, յառա՛ջ, դէպի յառա՛ջ, եւ մի հատ {աւազը} կորած չէ սարի ահագին կազմուածքի մէջ, ամենայն կայ

եւ մի այլ ազգ, որ ապահով բնակւում էր հիւսիսային {աւազների} վերայ մի մեծ գետի եզերքում. այս արդէն իսկապէս ծի

ւթիւնը, որ հանեցիր հիւսիսումը, գետի եզերքներում {աւազուտ} երկրի վերայ: - Ոչնչով, Ձեր մռայլութիւն. նո

մէջ բաւականին հաստամորթ արջեր կան ներկելու: Բայց {աւաղ} ասելոյս, նոքա շատ, եւ ես միայն եւ կարասներս սակ

խորհրդի ազդեցութիւնը, որ աճել էր անցածի, մնացած {աւանադութեանց} հիման վրայ (տե՛ս Գրան[ովսկու] ճառը, կարդացած Մո

ւթիւնն Ղազարու, եւ ի գալուստ Քրիստոսի յԵրուսաղէմ {աւանակաւ}: Դաւիթ, կոչեցեալն Անյաղթ, կամ փիլիսոփայ, յ

րօնը յանձնել նոցա որպէս մի սրբազան եւ անկողոպտելի {աւանդ} ՝ կտակելով, որ տասնապատիկ շահեցուցած յետ տան այդ

ադիմութեան վրայ: Բայց թէ ազատութիւնը մի վսեմական {աւանդ} է, ապա այդ աւանդը պահեց դարերի յորձանքի երեսից Ա

կին, ստիպի ինքն կորուսանել զնուիրական, բարբառ, {աւանդ} հայկական: Եւ այսպէս տեղի տուեալ անիմաստութեան եւ

հազար արկոսների աչքից ծածկելով, որպէս մի սրբազան {աւանդ} սիրտը բերանը եկած այսօր այս կերպարանքով բերել թող

է խաչի վերայ աւազակների մէջ: Նորա քարոզութիւնը, {աւանդած} կրօնը հիմնուած է սիրու վերայ: Բայց սիրել միայն ի

թիւնը, եւ ոչ այնպէս, ինչպէս հին օրերից մնացած, {աւանդական} կառավարութիւնքը տնօրինել են մինչեւ այժմ, այսինքն

նի եւ ուրիշ սրբերի վրայ: Գեղացիք, որ առաջ աւելի {աւանդապահ} էին քան թէ այժմ, ունին զանազան երգեր, մանաւանդ

ն, կտակօք իւրովք արարելովք ընդ ժամանակս ժամանակս {աւանդեալ} են յօգուտ ազգիս մերոյ բնակելոյ 'ի Նոր Նախիջեւան ք

ւթեամբ, պէտք գոն հայկական նորախօս մատենից, յորս {աւանդեալ} լիցին այն ամենայն գիտութիւնք, որք հասարակաց են ա

ամ, գտանեմք ի նոսա պատմական ծանօթութիւնս եւ եթ՝ {աւանդեալս} բանաստեղծական ոճով եւ ամենաջան եւ միանգամայն անըն

եւ մեք զմերովսանն ո՛չ վերջասցուք ի գիր անցուցեալ {աւանդել} յետնոց, որոց եղաք եւ լինելոց եմք ականատեսք. սակ

արակցելով, թե ո՛ր եւ է գիրք կամ մատեան, որ ունի {աւանդել} աշակերտաց որպէս զմատեան ինչ առաջնորդող ՚ի կրօնի,

ղովրդին։ Բայց խնդրում ենք փորձ փորձել գիտութիւնք {աւանդել}, մարդու վայելուչ կերպով խօսք բանալ եւ ոճով կարգո

հոսանուտ բան լինելով, չէ կարելի փիլիսոփայութիւնը {աւանդել} մի անշարժ տումարի մէջ: Կարդա՛յ այդ փիլիսոփայ

ամանակին: Եւ զի չէ մեր դիտաւորութիւն զպատմութիւն {աւանդել} զհայոցս գրականութեան, որպէս պահանջեն կարգք եւ օր

րոց: Սորա հանճարեղ բանականութեան է գործ՝ խնամով {աւանդել} յետնոցս զպատմութիւն ազգիս՝ սկսեալ յառաջնոց Հայկա

ութեամբ կիրթ եւ մշակեալ ոճով, եւ զամենայն գրելիս {աւանդել} ազգին այնու, զոր ընթերցեալ ոչ խելամուտ լինէր գրե

ստիպուինք ամբողջ էլեկտրականութեան համակարգութիւնը {աւանդել}, որ կամ ֆիզիկայի գործ է (այսինքն ֆիզիկայի մասին

ենակալ տէրը կը շնորհէ մեզ կարողութիւն նոր լեզուով {աւանդել} ազգին, ինչ որ վայելում էին եւ յարմար էին ժամանակ

ն ե՛ւ իրենց խոտորմունքներով, ե՛ւ բացառութիւններով {աւանդելը} քերականութեան գործն է եւ մեր ներկայ քննութեան մէջ

են"։ Յաշակերտաց սրբոցս թէ եւ ըստ պատմութեանն {աւանդելոյ} շատք գոն մեզ ի ծանօթութիւն անուամբ եւ եթ, այլ զի

է՝ շինութիւն հայկական ուսումնարանաց վասն հայաբար {աւանդելոյ} ի նոսին զուuանելիսն բովանդակ. զի կենդանի բարբառ

ն հեղինակիս չափի եւ կշռի անկողմնասէր ստուգութեամբ {աւանդելոցն} եւ յստակութեամբ ոճոյ բանիցն: Զսոյն զայս պատմութի

չեն ուսել առնուլ նոցանից գեղեցիկ եւ կենդանի ձեւով {աւանդելու} գաղտնիքը: Այս պատճառով, շատ անգամ պատահում է նո

գնեալ վիճակը կարող է խանգարուել, իսկ այդ կարծիքը {աւանդելու} եղանակի մէջ տեսականի ծայրայեղ իմաստականութիւնը (

սանելու մարդերի անարժան եւ արժանաւոր գործերը, որ {աւանդեմ} պատմութեանը: Ես մարդկութեան անկեղծ բարեկամն եմ,

բուն եւ հարազատ հայկական]: Եւ գրուածք նոցա որպէս {աւանդեն} նոքին իսկ պատմիչք կէս մի ի հուր դատեալ եւ կէս մի

ալ մի ումեք համարձակիլ հանել անտի զգրեանն, որպէս {աւանդեն} մեզ յիշատակագիրք ժամանակին: Անիշխանութիւն Հայաստ

ն ի նոր լեզու, մանաւանդ զբնական գիտութիւնս, որք {աւանդեն} մեզ ի կայսերական համալսարանին Մոսկվայու. աւելորդ

ք զայս ամենայն յիւրում ժամանակի ի գիր անցուցեալ, {աւանդեսցուք} ապագայիցն մերոց, դրոշմեալ ի ճակատ ողորմելի հակառ

ցին, եւ իրենց փրկարար վարդապետութիւնը գրո՛վ մեզ {աւանդեցին}, ինչպէս արդա՛ր եւ հոգեսէ՛ր հայրեր՝ ամեն յիմար մ

րք նախնականք ի սկզբանէ անտի Հայոցս քրիստոնէութեան {աւանդեցին} ազգին, եթէ ո՛չ ըստ այսմ կանոնի, գէթ այլապես, ո

կան յառաջադիմութեան տարեգիրը ոսկեղէն տառերով պիտի {աւանդէ} գալոց սերունդին թատրոնի սկզբնապատճառների անուններ

դարու՝ առ Արտաշիսիւ Երկրորդաւ, զորոց մանրամասն {աւանդէ} մեզ զյիշատակ փիլիսոփոսն Մովսէս։ Զկնի այսանակ

տս ընդունակ ուսման, զորոց զյատկութիւնս մանրամասն {աւանդէ} Քերթողահայրն Մովսէս: Յետ աստանօր այսպէս կարգե

Մամբրէ վերծանող, եղբայր Մովսիսի Խորենացւոյ, {աւանդէ} մեզ զքանի մի ճառս, յորոց երկուք դեռ տեսին զլոյս

վին առաջնորդեալ էր լեզուախօսութեամբ, որով եւ այս {աւանդէր} նոցա զնշխարս հնութեանց առաջնոց Հայկազանց: Ո՞ր ան

, որ տասնապատիկ շահեցուցած յետ տան այդ նուիրական {աւանդը} իւրեանց զաւակներին: Հա՛յ կանայք, մեր ազգը մ

Բայց թէ ազատութիւնը մի վսեմական աւանդ է, ապա այդ {աւանդը} պահեց դարերի յորձանքի երեսից Անգլիան: Մի փոքր ժա

րձանքի երեսից Անգլիան: Մի փոքր ժամանակ անցաւ այդ {աւանդը} Ֆրանսիոյ ձեռք, բայց նա չկարողացաւ պաշտել նորան ն

նից: Արդէն ժամանակ է որոնելու քո նախնի նուիրական {աւանդը}, քեզ տուած քո նախահարքից, սրբութեամբ սահմանելու

այնոսիկ ժամանակս, որովհետեւ այս ամենայն հրիտակք {աւանդին} ըստ թելադրութեան տէր Ստեփանոս քահանայի, ժողովարա

մեր եղբարք թշնամի էին Այն նուիրական քո սուրբ {աւանդին}: Բայց արդ բարձրացաւ Հնութեան փոշուց

մեր եղբարք թշնամի էին Այն նուիրական քո սուրբ {աւանդին}: Բայց արդ բարձրացաւ Հնութեան փո

արակոյս չկայ, որ դպրոցների եւ համալսարանների մէջ {աւանդուած} գիտութիւնքը եւ ուսմունքը շատ մեծ խորհուրդ ունին մ

: Ամենայն ուսումն եւ գիտութիւն՝ դպրոցներում {աւանդուած}, ուշացած են եւ դժուարաւ կը ներգործեն ձեր զաւակնե

ին լեզուի նման անհասկանալի էր մեր ժողովրդին, կան {աւանդուած} այնքան տեսութիւնք եւ նոր նոր գաղափարներ, որ հին

վարել ճիշդ եւրոպական ուղղութեամբ. ը) Դպրոցի մէջ {աւանդուելու} ուսմունքը եւ գիտութիւնքը յառաջ վարել եւրոպական եր

նական սահմաններով, իւր կրօնքով, սովորութեամբ եւ {աւանդութեամբ} բոլորովին հեռի է Անգլիայից, քանքարաւոր մարդերով

15 միլիոն ժողովուրդ) իւր լեզուով, իւր պատմական {աւանդութեամբ}, իւր կեանքի կերպերով եւ սովորութեամբ, ոչինչ յար

րում՝ այդ կողմից փակուած մի դուռ մինչեւ այսօր էլ {աւանդութեամբ} կոչւում է " Տրդատայ դուռ"։ Ս. Էջմիածնի արեւ

էին նրանք ինչ-որ մի կարծիքի բացարձակապէս վնասակար {աւանդութեան} վրայ, որին բռնադատօրէն ինչ-որ նշանակութիւն էին տ

ծայրագոյն պատրիարք Կարապետ Ուլնեցու կողմից: Այդ {աւանդութեան} ծագման եւ հանգամանքների մասին խօսք կայ միայն XVII

ուր ցանկութիւնը եւ աչքի առաջ ունենալով Երուսաղէմի {աւանդութեան} խախուտ լինելու հանգամանքը, երկու արքեպիսկոպոսի ո

գրգռութեան վրայ, այլեւ յայտնեցին, որ սպասւում է {աւանդութեան} վերահաստատումը ծայրագոյն պատրիարքի կողմից, որի մ

պատրիարքն է, որ ընտրութեամբ կոչուեց այդ պաշտօնին {աւանդութեան} սկզբնաւորութիւնից 15 տարի յետոյ: Տեղի ունեց

էր տեսել ազգը, թէ՞ յետոյ: Լուսաւորչի անունը այդ {աւանդութեան} հետ խառը տեսնելով չէ կարելի պնդել, թէ ստուգապէս

ամ լոյսերը, քննէինք նորանց, համեմատէինք կանթեղի {աւանդութեան} եւ դորայ պարագաների հետ եւ որը անհամաձայն կը լինէ

անութիւն, ընդունէինք որպէս բնական պատճառ կանթեղի {աւանդութեան}: Մենք, թէեւ այդ վերլուծութիւնը մեր մտքում արդէն

կան կրակի գաղափարքը նոյնպէս համաձայն չէին կանթեղի {աւանդութեան}: Յետոյ ի՛նչ դուրս եկաւ. էլ ոչինչ չմնաց, ա

, առանց դրական ապացոյցներ ունենալու, ամէն մի հին {աւանդութեան} մնացորդ տեսնելու ժամանակ վազել թագաւորների քամակի

ծ են: Մենք չենք ուզում մեղադրել կատաղած շան {աւանդութեան} մասին հեղինակի հաստատողական ծանօթաբանութիւնքը: Չ

իմանալու համար հարկաւոր է յառաջուց ծանօթանալ այն {աւանդութեանը}, որ պաշտօնական կերպով ընդունուած է դժոխքի միմիայ

թուին. այդ հրատարակութեան մէջ նրանք աւելացրել են {աւանդութեանը} մի նզովք, որ չի եղել նոյնիսկ Հաննայի բուն ձեռագր

, յանտեսել մեր զբանն Աստուծոյ, վասն որո՛ց եւ իցէ {աւանդութեանց} մերոց աղբիւրացելոց է՛ որ ՚ի տգիտութենէ եւ է՛ որ ՚

ան իւրեանց, զանցեալ զպատուիրանաւ Աստուծոյ, վասն {աւանդութեանց} քարոզ էին " եթէ ոք ասիցէ ցհայր կամ ցմայր կ՚որբան

ին, ջանացեալ է միշտ պղտորել զընթացս հատ ու կոտոր {աւանդութեանց}, ազգային պատմութեանն վերաբերելոց, քանզի առ նմա

ուտ էր, այլ եւ հարկաւոր եւ կարի հարկաւոր զնշխարս {աւանդութեանց}, զգործոց նախնի Հայկազանց ի հանդէս դնել առաջի նոր

եանցի գործը։ Ֆաթալիզմի վրայ խօսելով՝ ազգային {աւանդութեանց} մէջ մտանք, այնտեղից էլ՝ ծանօթութեանց մէջ, այնպ

ուգական Քերթողահայրը, Սահակ Բագրատունուն: {Աւանդութեանց} մէջ, ամէնից աւելի անհաստատը, փոփոխութեան եւ աղճ

է կարող ընդունուիլ որպէս ապացուցութիւն Ժամանակի, {աւանդութեանց} մէջ: Այդ լոյսը կամ կրակը ընդունելով որպէս ի

հօրից, բացի քեզանից, բացի այն սխալ եւ վնասակար {աւանդութենից}, որ քեզ այդ օրը ձգեց: Պանդխտակիցքը գալիս ե

ող էր Աստուած բարկանալ, որովհետեւ դուք ձեր յիմար {աւանդութենների} համար անտես էիք առնում Աստուծոյ բանը: Ձեզանից շա

ցողութիւնը իւր սկիզբը առնում է անցածի խայտաճամուկ {աւանդութեններից} եւ չէ հիմնւում ուղղակի ներկայ սերունդի եւ ներկայ

ութիւն ", զինուորուած սրբազան գրքերով եւ կենդանի {աւանդութեններով} ։ Կսաւիէ չ'սոսկաց դժուարութենից եւ հազիւ թէ ուսել

նաստանի կրօնի մէջ, որ նա ինչ ժամանակ իւր ազգային {աւանդութենով} ստացած կրօնը ունէր, շատ անծուծ եւ տգեղ բաներ էին

Իսահակեանցը ասում է, թէ չգիտէ մի այնպիսի ազգային {աւանդութիւն}, որ պատմէր մեզ, թէ Մասեաց ոտքումը կայ մի փոս՝

անի կամակոր, որ գրեթէ դառնում է այսօր մի ազգային {աւանդութիւն}: Եթէ քննութեան տակ դնենք այն սովորութիւնը, անհն

ետեւաբար ոչինչ կանխակալ կարծիք, ոչինչ սրբացուցած {աւանդութիւն} չէր կարող արգելք լինել մեզ: Աշխարհի պատահական

կեանքի մէջ ծլիլ, ծաղկիլ եւ պտուղ բերել: Ազգային {աւանդութիւն} Է դարբինների սալը ծեծելը, որ Արտաւազդը դուրս չգա

ւամենայնիւ աւանդութիւնը կենդանի է եւ այն պատմական {աւանդութիւն}, որի լոկ յիշելը բերում է մարդու երեւակայութեան ա

տեմ, որ մի քանի տող էլ կար: Նախիջեւանի մէջ բնաւ {աւանդութիւն} չկայ այս Նուրինի մասին. լաւ գիտեմ, որ տղայութեա

այժմ Նուրինի արարողութիւնը, պահե՞լ է նոյնպէս մի {աւանդութիւն} կամ հասկացողութիւն նոյնիսկ Նուրինի անձնաւորութեան

օտարոտի արարողութեան մասին եւ թէ պահե՛լ է, ի՞նչ {աւանդութիւն} է այդ. աշտարակցոց կարծիքով ո՛վ է կամ ի՛նչ է այդ

տեսել, որ խոսէր մեզ այդ կանթեղի մասին: Մի մութ {աւանդութիւն} միայն, այս կամ այն տիրացուի, այս կամ այն քահանա

թող լինի, բայց եւ այնպէս չկայ աշխարհիս երեսին մի {աւանդութիւն}, որ առանց ամենայն պատճառի առաջանար: Այո՛, այդ

թէ դոքա Սօսի նման ջրվախներ են: Իտալիոյ մէջ {աւանդութիւն} կար, որ թէ մորմը (սարդաձեւ կենդանի - Tarantula

, զի առ ասիականս որպէս եւ ցայսօր իսկ՝ պաշտելի է {աւանդութիւնդ} զվերաբերելիս կրօնի եւ աստուածապաշտութեան ունել խո

ն ճանաչում ենք Պարնասը, այլեւ գիտենք մեր ազգային {աւանդութիւնը}, որ Մասեաց ոտքումը կայ մի փոս՝ դժոխք անուանուած

ւ ինչ որ նոցա կենդանի լեզուովը լսում եմ նոցանից: {Աւանդութիւնը} ասում է. " Եթէ կայծակից մեռած կնոջ մարմինը լուաց

յն Բրամինը չէր այն սատանայապետը, որ խոստանում էր {աւանդութիւնը}: Դժոխքի թագաւորը ձեռքը ձգելով, այսպէս սկսեց խօս

անը երաշխաւոր է միայն անհիմն, չնչին եւ պառաւական {աւանդութիւնը}: - Ես, որ մտայ նորա ախոռը, հերիք չէր, որ

, որով երկու եղան մատանու զոհերը մեր ցեղից, բայց {աւանդութիւնը} ասում է, որ դա եօթն մարդ պիտի տանի միւս աշխարհ ա

դատօրէն ինչ-որ նշանակութիւն էին տալիս նրանք: Այդ {աւանդութիւնը} եկեղեցական մի կանոնադրութիւն չէ. այն սկիզբ չէ առ

ան ստորագրութեամբ ազդարարեց բարձրաբարբառ թէ ` այդ {աւանդութիւնը} ուշադրութեան արժանի բան չէ եւ թէ ` կարելի է պատրի

կողմն անցնելով, պաշտօնապէս վաւերական յայտարարեց {աւանդութիւնը} եւ սկսեց քարոզել, թէ ապագայ պատրիարքը պէտք է ընտ

ի միջից: Դուռը ակնբախ շատ ունէր պաշտպանելու {աւանդութիւնը}. լաւագոյն միջոցն էր այդ, որպէսզի թոյլ չտրուի հա

սզի կարողանար հարկադրել ազգին վաւերական ճանաչելու {աւանդութիւնը}, նա կարողացաւ Մատթէոս կաթողիկոսի մերձաւորների օժ

թողիկոսի մերձաւորների օժանդակութեամբ հաւաստել տալ {աւանդութիւնը}: Յայտնի է բոլորին, թէ որպիսի զայրոյթով դիմաւորե

դրութիւն դարձնել այն հանգամանքի վրայ, որ յիշուած {աւանդութիւնը}, անգամ եթէ այդպիսին գոյութիւն է ունեցել, այնուա

(եր. 42), որ տակաւին պաշտւում է այդ անտիկեան {աւանդութիւնը}, թէեւ այդ էլ կրօնական գոյն է ստացել դարձեալ, որ

ն կատարւում: Բայց, ինչպէս եւ է, այնուամենայնիւ {աւանդութիւնը} կենդանի է եւ այն պատմական աւանդութիւն, որի լոկ յ

դարեր: Բայց խոստովանում ենք, որ Ականատեսի {աւանդութիւնը} (եր. 108) չունի մի դորա նման արժէք: Անշուշտ,

ական ենք մնացել: Երաշտութեան ընդդէմ Նուրինի {աւանդութիւնը}, թէեւ իսպառ չգիտենք թէ ինչ բան է այդ եւ ի՛նչ արա

, որ հեղինակը ոչինչ չէ ասում մեզ: Անշուշտ, եթէ {աւանդութիւնը} կորել է, հեղինակը պատասխանատու չէ, բայց այդպիսի

թէ այլ տեղերում մի փոքր այլապէս պահուած լինի այս {աւանդութիւնը}, վէճ չունինք. մանաւանդ մենք չենք կարդացել այդ մ

աղճատանքի ենթարկուողը է նոցա ժամանակը: Շատ անգամ {աւանդութիւնը} գրեթէ անարատ մնալով էապէս, փոխւում է նորա ժամանա

ը մի՛թէ չէ՞ վերագրուել մի վարդապետի նզովքի եւ այդ {աւանդութիւնը} մինչեւ այսօր նստած չէ՞ ազգի մէջ: Հայաստանից այնք

է, այո՛, շատ անգամ իսպառ չքացնում է այս կամ այն {աւանդութիւնը}, այս կամ այն ծէսը եւ սովորութիւնը: Շատ անգամ թե

ը, որոնք ստրկացած են կամ բռնակալների կամ դարաւոր {աւանդութիւնների} (tradition) որ եւ է խաժամուժ ամբոխի (եւ այս կե

քրել եւ դուրս բերել դարաւոր փոշիների տակից, բայց {աւանդութիւնք} ենք ասում, որ իբրեւ մի պատմական սերմ, միշտ կարո

դարում Հայաստանից դուրս եկած. յայտնի է, թէ շատ {աւանդութիւնք} կամ ոտանաւորք եւ այլ այսպիսիք, որ վերաբերութիւն

արդիթերի " մէջ կարելի էր է՛լ մի քանի այսպիսի ցնդի {աւանդութիւնք} գտնել, բայց իրաւն ասենք, ձանձրացանք այս յիմար բ

եւ դեռեւս գովում էր մեզ, մեր ազգը, մեր նախնական {աւանդութիւնքը} ։ Չգիտէ, որ մեր համար միեւնոյն է ուսումնարանի լի

Հասարակութիւնը, նորա կանխակալ կարծիքները, նորա {աւանդութիւնքը}, որ դարերով նստել են նորա ուղեղի վերայ, արմատաց

կան կեանքը, իւր լեզուն, իւր սովորութիւնքը, իւր {աւանդութիւնքը}... Նորա ամեն մի սեպհականը սուրբ է նորան, եւ վա՛

ում ես՝ պահենք մեր ազգութիւնը, մեր լեզուն, մեր {աւանդութիւնքը} եւ այլն, եւ այլն։ Շա՛տ բարի, պատասխանում եմ ես

է գնում, բայց նախիջեւանեցոց համար այդ արծաթքը եւ {աւանդութիւնքը} համարւում են մի արաբական վիպասանութեան նման բան:

րի վրայ, որոնց մանրամասն եւ բացառայական կանոնների {աւանդութիւնքը} պիտի քերականութիւնից եւ բառարանից պահանջել։

ակալ հոգու հետ՝ մերժելով անխորհուրդ եւ պառաւական {աւանդութիւնքը}, որ յարգի էին այն միջոցին առաւել քան Աստուծոյ պա

լ իւր բուն հայկական կրօնը, ազգի սովորութիւնքը եւ {աւանդութիւնքը}, միւս կէսը, կամելով ազատ պահել իւր անձն Կոլլեգի

չ աշխարհական գիրք. նորան տուեցին Պապական վանքերի {աւանդութիւնքը} ։ Աշխոյժ Իգնատիոսը, այս գիրքը կարդալով, զգաց իւ

է, այլ ընդհանուրի կեանքը, ծէսերը, սովորոյթքը, {աւանդութիւնքը} եւ հասկացողութիւնը, իսկ Սօս եւ Վարդիթեր անձնաւոր

էս կը լինի, որ ոչ բարով պիտի ասէր: Ազգային {աւանդութիւնքը} որքան կարելի է, անշուշտ, արժա՛ն է քրքրել եւ դու

, որ առանց ամենայն պատճառի առաջանար: Այո՛, այդ {աւանդութիւնքը}, որքան հեռանում են իրենց ծագման ժամանակից, այնք

նապէս կամ կրօնապէս, նայելով անցքի բնաւորութեան: {Աւանդութիւնքը}, զրկուելով այսպէս ժամանակագրական ճշտութիւնից, շ

ագաւորութեան հասնելը, ստանում է եւ ստեղծում է իր {աւանդութիւնքը}, ծէսերը եւ արարողութիւնը, որոնք, այո՛, թէ թագ

ց եկեղեցին ուրիշներէն կ՚արհամարհուի, լուսաւորչաց {աւանդութիւնքն} աղէկ մը բռնելուն ու իրենց կռիւներով քուէ ձգած Սահ

տակողի վերջին, ուրեմն եւ նուիրական կամքին, որով {աւանդում} էր կտակը համօրէն ազգի օգտի համար: Ինձ պատահեցաւ

ու լեզուով, ահա այսպիսի խօսքեր խօսելով, կտակներ {աւանդում} էին Նախիջեւանի լինելոց դպրոցի, եկեղեցիների, աղք

30-ից, իսկ միւսը 1795 ապրիլի առաջին թուականից) {աւանդում} է իւր անշարժ գոյքի Նոր Նախիջեւանու դպրոցին եւ այլ

խարհ - մի աննիւթ կամ հոգեկան աշխարհ: Պատմութիւնը {աւանդում} է մեզ ամբողջ կարգ իրողութենների, որ կատարուեցան

յ աչքերը վերեւ բարձրացնում, աղօթք անում ու հոգին {աւանդում} ։ Իրար մօտ թաղելու խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը

յ, աչքերը վերեւ բարձրացնում աղօթք անում ու հոգին {աւանդում}: Իրար մօտ թաղելու խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը

փով եւ այն հայեացքով, ինչ չափով եւ ինչ հայեացքով {աւանդւում} են այնտեղ: Պ. Խուդաբաշեւը, որպէս ստոյգ պատ

եթէ իբրեւ մի առանձին գիտութիւն, համակարգութիւն, {աւանդւում} են մի մարդու գրքի մէջ, եւ ուրիշները պատրաստ գտնո

լուծանելու համար մեր առաջեւ դրած խնդրի մէջ. դոքա {աւանդւում} են կրօնների պատմութեան մէջ, որ այս րոպէիս ժամանա

։ Սարդինիա կոնդակ ուղարկուեցաւ նոյնպէս, որի մէջ {աւանդւում} էր պապի ծայրագոյն իշխանութիւնը այդ կղզու վերայ,

ան առ աստիճան յառաջխաղացութեան մասին. այդ բոլորը {աւանդւում} են նոցա գրականութեան պատմութեան մէջ։ Բայց քերուե

սախը Թնդալով անցանում է Մինչեւ Վարդգէսի {աւանը} ։ Նուիրական այն հին գետին՝ Յանձն

Ձօնեալ յիւր ի սէր Պաշտէր, յանձանձէր, {Աւանիկ} ահա Ընդ երկինս սիգայ, Յաստեղացն ի պար

թաղել էր հազարաւոր տարիների փոշիներով: - Նա {աւանիկ} գիտուն ասացեալքն հայոց, եւ յարդի ժամանակս երկիր

Նուիրական ջրի ափին Ծաղկում են ճոխ {աւաններ}. Թէ զինուորն է նոցա պաշտպան, Կան այն

՝ անօթն ընտրութեան Զգայ... ՚ւ ի մեղմ յոյժ {աւաչ} Վարդի արհին բալասան... Ամէ՛ն. եղեւ

ւք բանիս, Նօթճեմք, զի չեմք դրուժան, {Աւասիկ} զհաւսստիս: Է՛ր, է՛ր Ադամ ուխտաւոր,

արակութեան մերոյ, յիս ձգեսջիք զնետս ձեր, կամ ես {աւասիկ} առաջի ձեր, մխեսցին նետք ձեր յաչս իմ եւ ոչ յաչս ա

Յայնժամ ծերոյն ել ընդդէմ եւ կործանեաց զախոյեանն։ {Աւասիկ} ես պատրաստեալ եմ նահատակիլ, ո՛վ է ոսոխ իմ, ելցէ

իւանդացաւ, լուեալ Օսմանեանց զհիւանդութիւն սորա, {աւասիկ} օր ասելով արձակեցին ընդդէմ նորա արս եօթանասուն հա

ոցա լի են մոլորութեամբք։ " Յո՞ր գիրս արդեօք ". - {Աւասիկ} - ասեն- գիրքն խորհուրդ Աստուածպաշտութեան։ Այս գիր

, ա՞յժմ գտանեն։ Եւ զի՞նչ արդեօք այն իցէ մախանք- {աւասիկ} - ասեն- եւ գիրքն, որ 'ի մեկնութիւն հաւատամքին։ Ա

ապատիր ամբաստանչաց կեղտ անուն ընկալեալ հանդերձ իմ {աւասիկ} մաշիլ 'ի գերեզման. դատ արասցէ ինձ տէր ըստ արդարո

ս ցնծացեալ սրբոյն Մեսրոպայ, որպէս այր, որ գտանէ {աւար} բազում, անդէն առ նմին աջակցութեամբ աշակերտաց իւր

եւ Փոքր Մասիս ", " Հայոց աշխարհիկ ", " Պլպուլն {Աւարայրի} " տաղերգութիւնքը ջերմացուցել են շատ սրտեր Նահապետ

ւմ էր Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին, որովհետեւ Վարդանանց {Աւարայրի} պատերազմից եւ սուրբ Ղեւոնդեանց նահատակութիւնից յե

ւ Մեսրովպայ գնաց 'ի Հոռոմս"։ Սուրբ Վարդանանց {Աւարայրի} պատերազմը եղաւ 451 թուականի գարնան։ Չի՛ք Վասակը

լ էին որպէս ճշմարտութեան պաշտօնեայ մօտենալ առիւծի {աւարին}... Այո՛, շատերի համար իւրեանց ճշմարտութիւնը եւ

քահանայապետներից կողոպտեց եկեղեցական գանձը, իւր {աւարով} հանդերձ դուրս փախաւ Հռովմից, եւ յետոյ վերադարձաւ

Ու սիրուն գինին վերայից խմեց։ Երբ այս {աւարտած} ՝ տընից էր դուրս գալի Ուսանողն ճաշած՝ դիպչո

ուցեալը ասպարէզ մտանել ներկայ 1858 թուականի մէջ։ {Աւարտած} լինելով իւր ուսումը Կովկասեան Կօմիտետի ծախքով՝ ա

իր, մի էակ՝ զգայուն կամ անզգայ, համարուելու էր {աւարտած} իւր կեանքը, եթէ տեղափոխուել էր մի այլ տեղ՝ մի ն

ւ համար, ես յոյս ունիմ, որ նա մինչեւ էգուց բանը {աւարտած} կը լինի: Երեկի երեկոյին եկել էր իմ մօտ, որ ածու

լինելով մի առողջ եւ բնական կրթութիւն եւ վերջումը {աւարտած} լինելով իւր ուսումը, որպէս բնագէտ, Հելզինգֆորսի

ի վերայ, յետոյ ոտքերի վերայ եւ այլն: Երբ բոլորը {աւարտած} էր, տալիս է հիւանդին մաղի միջի փոքրիկ հայելին,

պիսի նեղսիրտ փեսայ մեզ հարկաւոր չէ: Այս խօսքը {աւարտած}, նետեց նամակը սեղանի վերայ: Մանուշակի ուրախո

է եկեսցէ ժամանակ, յորում Ձերով Հայրագութ խնամովք {աւարտեալ} զընթացս ուսման, եւ գործով ցուցից զիմո երախտագիտո

դիր լինելոյ որպիսութեան գործոյն համարեալ էին զայն {աւարտեալ} եւ մատուցեալ զրկողին զմեզ զամենեսին զշնորհակալութ

, ո՛չ յայս նիւթ միայն, այլեւ յայլս։ Չեւ իմ {աւարտեալ} զխօսս, ասէ ցիս Մանուկ աղայն, - վարդապետութիւն ձե

եանն Անգլիոյ իջանել ի Կալկաթա, եթէ չիցէ հնարաւոր {աւարտել} զամենայն յԱնգլիա: Այսպէս ասէր պ. Բույլվերն եւ ը

, ակնկալեալ բացման ատենին եւ ի բանիլ անդ ոչ կարեմ {աւարտել} զգործն յառաջ քան զամիսս երիս կամ զչորս, յորոյ յա

էր Ստեփանոսը մատեան էր անցուցանում: Հազիւ թէ {աւարտել} էի խօսքս, Պ. Խ. գանչեց. - Չարախօսութիւն է

ազգի մէջ: Որքա՛ն մարդիկ՝ մեզ ծանօթ ու անծանօթ, {աւարտել} են իւրեանց երկնաւոր կեանքը, քանի՛ բարեկամք սուգ

նձնէ, հաշիւը եւ ապրանքը ստանայ իւրեանից եւ գործը {աւարտել}: Բէգզադէն, երկար ժամանակ այս աղաչանքին եւս

լագար է անուանում: Իսկ մենք ջանանք, օ՜, փութով {Աւարտել} վէպն այս մէկին, Պատմենք ամենը հերթով, Ինչ պատահ

թեան եւ այլ պատճառներով հանգուցեալը կարողացած չէր {աւարտել} կամ պարզագրել, իսկ սեւ օրինակների մէջ շարունակու

ն ամրացուց իւր առողջութիւնը այնքան, որ կարողացաւ {աւարտել} իւր ուսման ամբողջ ընթացքը անցեալ 1857 թուականի Մա

այս գործողութիւնը իւր խօսելու ժամանակ, բայց երբ {աւարտել} էր իւր խօսքը, պատասխան չստանալով գրականութեան դե

պոչը անպակաս լինի բերանիցդ, ամէ՛ն: Երբ որ {աւարտել} էր Քամը իւր ճառը, Քանանը եւ Նեբրովթը Կայէնի աղջկ

եցել էր նորան աղախինը եւ յառաջ քան թէ պ. Մարկոսը {աւարտել} էր իւր հարցմունքը, ստացաւ սորանից մի նամակ, որ

հոգու տրամադրութիւնը նամակը կարդալուց յետոյ: Երբ {աւարտել} էր թէյ խմելը, վեր առաւ վերարկուն, գլխարկը եւ ջո

բացի վերջինից " Յամին ութուտասաներորդի"։ Երբ որ {աւարտել} էիր այս ընթերցմունքը, հրաւիրուած փերիքդ կը գան,

որոշած չէի գնալու օրը, երկրորդ, գործերս դեռ չեմ {աւարտել}, երրորդ, դստերս հիւանդութիւնը... - Առաջի

, ապականեցին նորան: Վերջապէս յաջողեցաւ նորան {աւարտել} իւր նամակը: Աւարտելուց յետոյ մի անմեղ ժպիտ փայլե

նպէս չէ՞: Ի՛նչ եւ իցէ, բանը մի կերպ պիտի շուտով {աւարտել}, որ մի՛ գուցէ յանկարծ ծնողքս, մի երկու օրուայ մ

կարդալու 9 տարեկան հասակումս, հազիւ թէ քերականը {աւարտել} էի, հէգ սաղմոսը սկսել, վեր առեցին տուեցին վաճառ

եւ Շահումեանցի բաժակներին, իսկոյն վեր առեց, երբ {աւարտել} էին խմելը: Երկու րոպէ չքաշեց նոր լցրած բաժակներ

րելի էր սիրել եւ պաշտել: Հազիւ թէ Շահումեանցը {աւարտել} էր իւր խօսքը, Մանուշակը վեր առեց. - Ինչ որ դ

երգեցողութիւն: Լուսաբացը արդէն մօտ էր: Հազիւ թէ {աւարտել} էին սոքա իւրեանց երգը, աքաղաղը խօսեց... Եր

ւմ էին հայերը նախքան այդ մանիֆէստը: Յանձնաժողովը {աւարտել} է հիմա իր նիստերը, եւ նրա կազմած նոր Կանոնադրութ

տրն արտաքին գործոց ուղղի ի Ս. Պ. Բուրգ: Յետ {աւարտելոյ} գործողութեանցս, փութանակի մեկնեցայց ի Թիֆլիսոյ ժ

սարանին, եւ անցանիլ ի կարգս օրինաւոր ուսանողաց, {աւարտելով} միանգամայն եւ զքննութիւն մտանելոյ անդր, զոր սկսե

աճառականութեան եւ երկրագործութեան դպրոցների մէջ, {աւարտելով} իւր ուսման ընթացքը, պարապում է ներկայումս առեւտր

եւ հոգի կայ նորանում, որովհետեւ կեանք ունի: {Աւարտելով} մեր խօսքը այն չորս խնդիրների մասին, որ եղած էին

լոր վարժապետների եւ կառավարիչների ուշադրութիւնը։ {Աւարտելով} ուսման ընթացքը ճեմարանում՝ նա չդադարեց այն լուսա

ունով գեղեցիկ գործը մեր ազգային կենդանի լեզուով։ {Աւարտելով} այդ աշխատութիւնը, սպասում էր մի յարմար ժամանակի

թեան համար հաւաքել էր այնքան արծաթ: Սատանան {աւարտելով} այս հանդէսը, ձեռք ձգեց չորս կողմը եւ ահա դժոխքի

բարի կամեցող Յ. Շաքարեան"։ Պ. Մարկոսը, {աւարտելով} նամակի կարդալը, սկսեց ծանր կերպով եւ մտածողութեա

- Մե՛ծ Աստուած, - բացականչեց պ. Մարկոսը, {աւարտելով} թղթի կարդալը, - այս ի՛նչ բաներ են... եւ զխորհ

կ կը տաւեայ վարագոյրները: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն {աւարտելով} իւր գործը գետնատնումը եւ հրամայելով աղախնուն դնել

ղ Գ. Շահումեանց: Մանուշակը, կարդալը {աւարտելով}, համարեայ թէ գունաթափուեցաւ. նամակը չէր պարունա

նչ կերպով կամ ու՞ր հանդիպել է հիւանդը այդ ցաւին: {Աւարտելով} այս զննողութիւնը, վերստին հալեցնում է արճիճը եւ

բաները, որ պիտի ձգուէին: Թեթեւ թափողը բոլորովին {աւարտելով} իւր գործը, երեք անգամ պտուտում է հիւանդի գլխին կ

խում զանազան գոյներով, ամիսը մի տակառը իւր գործը {աւարտելով}, զանազան անբան կենդանիք է ներկում արժանաւոր եւ վ

ը, - ուրեմն այս հիման վերայ, մարդը ի՞նչ պատճառով {աւարտելու} չէր իւր կեանքը մի ժամանակ, թէեւ չկար մի պատճառ,

այլն, եւ այլն " (երես 232): " Այս բոլորը {աւարտելուց} յետոյ, - շարունակում է Պ. Խուդաբաշեւը, - Ներսէ

ւն գրելու։ Բարի՛ ճանապարհ։ Եթէ կամի, այդ գործը {աւարտելուց} յետոյ թող պարապի Բուխայի ընտանեկան կեանքի նկարագր

ւմ էր մեր հետ այդ մասին դեռեւս իւր ուսման ընթացքը {աւարտելուց} մի տարի յառաջ, երբ բնակւում էինք ամառը միասին կո

արձուած են սայլերի վերայ: Դուք էգուց ձեր գործերի {աւարտելուց} յետոյ, 5 ժամուն կը գաք ամառանոց ճաշելու, - յաւե

Վերջապէս յաջողեցաւ նորան աւարտել իւր նամակը: {Աւարտելուց} յետոյ մի անմեղ ժպիտ փայլեցաւ նորա փոքրիկ բերանի վ

մուսնանալուց. ես շուտով կը խօսեմ քո հօր հետ եւ կ՚ {աւարտեմ} գործը: Մանուշակը թրթռում էր նորա գրկի մէջ, ն

Սինայ ", Սուրբ Ստեփանոսի գրքից: Այս կը կարդաս կ' {աւարտես} եւ երեք անգամ կը փչես ջրի երեսը եւ ջուրը մի ոտք չ

ատենի, որ սկսեալ ՚ի 1/13 Յունիսի, հազիւ ուրեմն {աւարտեսցի} ի Սեպտեմբերի: Զայսմ ամենայնէ քաղի զի թէ եդից ի մ

բարեխօսութեամբ իմ վախճանական նպատակին. այսինքն, {աւարտեսցի} բովանդակ այբբենարանը: Ապա շուտով սաղմոս վեր

Քանի որ իւր գործն մեր ուսանողը Սկսաւ, {աւարտեց}, քնած էր մեծատունն, Այդ պատճառով էլ ուսանո

ը " Գերմանիան տէրութիւն չէ այլեւս " երեմիականով, {աւարտեց} իր ընթացքը անգլիական կառավարութեան ընդդէմ անհիմն

, որպէս արժանի զօրական արժանի թագաւորի: Երբ {աւարտեց} վէզիրը իւր յայտարարութիւնը, սատանան եւ բոլոր հան

ւ պատճառների թիւը: Վերջապէս, օրիորդ Մարիամը {աւարտեց} իւր երգելը եւ ածելը, եւ վերստին լսելով կոմս էմմա

նական բաների, - ասաց Մահտեսի Թովմասը, երբ կոմսը {աւարտեց} իւր խօսքը, - բայց ասես թէ ասածներդ խելքիս նստում

Եւ խաղաղ սրտով մտնել դէպի հող: Երբ {աւարտեց} երգը օրիորդ Մարիամը, ամենի, աչքը դարձան կոմսի վ

նը աչքերը բացած լսում էր այս պատմութիւնը: Երբ որ {աւարտեց} եղբայրը իւր խօսքը, քոյրը մի գազանական լացով ողբա

ազմում են այժմ առանձին միաբանութիւն։ Մխիթարը {աւարտեց} ու կնքեց իւր բազմաշխատ կեանքը աշխարհի վերայ ապրիլ

եւ ամենակալ Տէրը օրհնել է նոցա վաստակը: Երբ {աւարտեցի} խօսքս, Պ. Խ. վեր կացաւ տեղից եւ, բարեաւ մնա ա

էր երեսիս՝ ժամանակ առ ժամանակ բացագանչելով: Երբ {աւարտեցի} ես իմ պատմութիւնը, ասաց. - Զարմանք բան, ին

ակցութիւնը կտրուելուց յետոյ, մի երկու վայրկենում {աւարտեցին}: Մանուշակը, որ աչքերը տնկած նայում էր հօր եւ

թէ արձակ: Առաջին անգամի նման, պառաւները {աւարտեցին} պտոյտ գալը, երգի վերջանալով, եւ իւրաքանչիւրքը կ

կապած, թէ արձակ: Պառաւները երրորդ անգամ {աւարտեցին} իւրեանց երգը եւ պտոյտ գալը, եւ իւրաքանչիւր ոք կա

գնելով, Փառք ու պատուի տիրանայ: Մենք {աւարտեցինք} մեր հատուածը, Սօս եւ Վարդիթեր ազնիւ եւ պատուական

են եւ ամենայն ճշդութեամբ եւ հաւատարմութեամբ: Երբ {աւարտեցիր} հարց ու փորձդ, պիտոյ է նորանց արձակել, որ գնան

" խաչ, օգնէայ ինձ " սորայ օգնականութեամբ շուտով {աւարտէի} այբբէնարանը, բայց ընդ հակառակն. երբեմնապէս պատա

սքը կտրիճինն է... Պարոն Մկրտիչը չթողեց, որ {աւարտէր} Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը իւր խօսքը. իսկոյն բռնեց ն

որ ոչ ովին բան չասեն: - Այո՛, ասացի: Երբ կ' {աւարտէք} գործողութիւնը, յաւելացուցի, պարոնը կպարգեւէ ձեզ

իծաղում էին, զուարճանում էին, մինչեւ հացկերոյթի {աւարտը}: Երբ ամենեքեանքը, վայելած ու լիացած էին, գլ

Աշոտոյ. Պատմութիւն սորա սկսեալ ի 952 թուականէ, {աւարտի} ի 1132 թուականի. ոճ գրութեանն առ հասարակ պակասեա

այն մի նամակ արձակել դէպի Պետերբուրգ, այնուհետեւ {աւարտուած} էր քո ասպարէզը: - Խնդրեմ, որ դուք եւս չմոռա

սերէն համառօտ ճառ։ Հացկերութիւնը եւ հոգեհանգիստը {աւարտուած}, յուղարկաւորքս բաւական ժամանակ մնացինք գերեզմանա

լցնում է հալած արճիճը պնակով ջրի մէջ: Իսկոյն երբ {աւարտուած} էր այս, հանում է ջրից սառած արճիճը, եւ նորա զան

էին այն երկու բարակ մոմեղէնքը. եւ գործողութիւնը {աւարտուած}, մաղը իւր սարքովը եւ վառած մոմերովը դնում են տան

Նոքա մտան եկեղեցին, բայց ժամասացութիւնը արդեն {աւարտուած} էր: Քահանան ճանաչեց պարոն Մկրտչին եւ շնորհաւո

այս երգը ասելու ժամանակ, դադարեցան իսկոյն, երբ {աւարտուել} էր երգը, եւ իւրաքանչիւրքը կանգնեցան դարձեալ իւրե

որւում է յաղթութեամբք, տաղեր է երգում, եւ գործը {աւարտուելուց} յետոյ ուրախ ուրախ վերադառնում է իւր տեղը՝ կարծել

աղը մինչեւ Հայոց եկեղեցին։ Ճաշու ժամերգութեան {աւարտուելուց} յետոյ, երբ որ պիտոյ է սկսանուէին ննջեցելու վերայ

ներկայ գտանուողքը արտասուեցին։ Եկեղեցական կարգի {աւարտուելուց} յետոյ, մինչ պիտոյ է երգէին " ժողովեալքս ի հրաժար

եւ ջերմեռանդութիւնը դէպի հանգուցեալը։ Այսպէս {աւարտուեցաւ} մեր սիրելի ընկերի, եղբօր եւ բարեկամի թաղումը, մ

վառուի, թէեւ ձեռք չէիր տալու, այնուամենայնիւ կ՚ {աւարտուէին} վերջապէս իւղը եւ պատրոյգը: - Փառք Աստուծոյ,

բացի լոկ հացից եւ ջրից, մինչեւ որ ընտրութիւնը կ' {աւարտուէր} ։ Գեներալի իշխանութիւնը անսահման եւ մշտնջենակ

ն իւրեանց պարոններին այն հողի գինը, մինչեւ վճարը {աւարտուի}: Բայց երբ 1861, փետրուար 19-ի հրովարտակը դ

ց, - յաւելացրեց նա, - ես չկարծեմ, որ այսօր շուտ {աւարտուի} նորա հանդէսը, պատճառ, շատ պատրաստութիւնք տեսաւ

կան տասն եւ մի ժամը: Մանուշակը չհամբերեց, որ {աւարտուի} զանգակի զարկը. նա շուտով դուրս եկաւ ննջարանից եւ

ռ դարձաւ: Եթէ երբ եւ լինի այդ կիսատ մնացած գործը {աւարտուի}, միեւնոյն հոգով եւ հմտութեամբ շարունակուելով, ա

ոսից յետոյ: Եւ այսպէս, Պ. Իսահակեանց, մեք {աւարտում} ենք մեր նկատողութիւնքը, որ գուցէ թէ անախորժ թուի

։ Այս օրինակ ահա պարապելով ամբողջ վեց տարի, երբ {աւարտում} էր իւր ուսման ընթացքը, միտք ունէր պատրաստուել բժ

յ յարձակուին եւ ովի՞ն պաշտպանեն. նոքա ցերեկը չեն {աւարտում} իւրեանց ճաշը, երեկոյին վախենում են ելանել մի տեղ

ել է որ ծննդկանի մօտ... Փաթաթում է երեխան, {աւարտում} է իւր գործը եւ կամենալով գնալ, ահա մի պառաւ, ին

րկու անգամ պիտակաբար երեւելուց յետոյ, իր պաշտօնը {աւարտում} է այգում, արաղ քաշած երեկոյին: Մենք մանաւանդ ցա

գնում են օգնելու տասը-քսան երիտասարդք եւ մի օրում {աւարտում} են գործը: Դորա փոխանակ Հեթումի որդիքն էլ գնում ե

ել նրանց այդ քայլից ` մինչեւ Կանոնադրութեան խնդրի {աւարտումը}: Հայ ազգը, զուրկ արտաքին ամէն մի պաշտպանու

овлевич Ростовцов Մարտիրոս Յովհաննէս քահանայ Մ[?] {աւգեան}. թիւ ի աշակերտաց տեարց Լազարեանց ճեմարանին, որ

արանին, որ ի Մոսկով որ է հօրեղբորդի Կարապետի Մ[?] {աւգեան}, որ ի Կալկաթա: Աւետաբերի գործակատարք Զենոբ եւ Ռ

րոց գլխաւորն եւ իբրեւ իւր երկրորդ եղեւ Հ. Մկրտիչ {Աւգերեան} ջատագով նմա հանդերձ ընկերօք իւրով։ Եւ ահա առաւել

հարկիւ հաւանեալ էին այնմ մասնաւորապէս Հ. Մկրտիչ {Աւգերեան} եւ Հ. Իգնատիոս Փափազեան եւ այլն եւ այլն։ Յա

եւ 'ի կողմանէ Մխիթարեանց Վենետիկեցւոց Հ. Մկրտիչ {Աւգերեան} տայր պատասխանի ամենայն խնդրոց, միաբանութեամբ Պօղ

ում են եւ միւսքը։ Այս նամակից երեւում է ահա, որ {Աւգերեան} Մկրտիչ եւ Փափազեան Իգնատիոս վարդապետքը համախոհ են

սանսկրիտեան լեզուի մի ճիւղից, մինչդեռ Չամչեանը, {Աւգերեանը} եւ Ինճիճեանը ապացուցանում են հայոց լեզուի առաջնու

Հայոց եկեղեցու ինքնօրէն եկեղեցութեան վերայ, բայց {Աւգերեանի} Թասսոնի թարգմանութիւնը, եւ Փափազեանի եկեղեցական

այէլ Չամչեանի նամակը), որ գրում էր հայր Մկրտիչ {Աւգերեանին} եւ հայր Իգնատիոս Փափազեանին, որ գտանւում էին Հռո

ան թուին հարք՝ Վրթանէս Ասկերեան, երկոքին եղբարք {Աւգերեանք}, Ջախջախեան, Ինճիճեան իւրով [տաժանելի] աշխատութե

տնեալ են յարդեան հեղինակաց, որպիսիք եղեն եւ են՝ {Աւգերեանք}, Ջախջախեան, Ասկերեան, Ինճիճեան, Այվազովսքի եւ

եւան: Զվարձս պ. Գէորգ Աւետի եւ պ. Յովհաննու {Աւդալ} առաջնոյն երկու հարիւր չորս (204) եւ երկրորդին ո

ից դժխոյն իւր շառաւիղքն ամփոփեց, Չերեւեցաւ {աւել} աչքիս՝ յետքից կարմիր գոյն թողեց: Ես նստած

չբռնուող Զօրութիւններ զսպեցին, Լուսից {աւել} արագ վազող Ուժեր ստրկացուցին: Նո

մի ճոխ արքայութիւն: Վերջին անգամն էր, {աւել} չտեսայ, Գնում էի ծովով հեռաւոր աշխարհ․․․

րմ ու տաք, թողնէր այն թարմ եւ նոր եփած հացը, որ {աւել} սննդարար էր եւ ձեռքը պարզէր դէպ 'ի քարացած հացը,

եան մէջ մի ապակի է մտնում, քիմիայի մէջ մի տարր է {աւելանում} եւ ահա բովանդակ գիտութիւնքը միայղոյն վազում են առ

, օրինակ՝ աներեւոյթ եղանակ, այն ժամանակ ե՛ւ վեվ է {աւելանում}, ե՛ւ եչը փոխւում է ինի. ինչպէս՝ գրում եմ-գրվում ե

է", այլ "ժամ ըստ ժամէ", եթէ կարելի է այսպէս ասել, {աւելանում} են ռուսի բառեր. այնպէս որ, սորանից յիսուն տարի ետ

ծագումը, բնակիչների կարեկցութիւնը դէպի նա օրէ օր {աւելանում} էր, որ բազմութենով գալիս էին նորան տեսանելու։ Ի

1831-ին"։ Պարտական ենք այստեղ մի երկու խօսք {աւելացնել} այն պատճառով, մանաւանդ, որ Հեգելի այս տեսակ կար

նոր լեզուի մէջ այդ ինիի նախընթաց պիտի եւ մէկ վեվ {աւելացնել} ՝ գործել-գործվիլ, որովհետեւ շատ անգամ հին կրաւոր

ինելով ցերեկուայ դժոխային ջերմութիւնից: Պէ՞տք էր {աւելացնել}, թէ տրոպիկական աշխարհների մշտական պասսատքը առաջա

ւմ կրաւորականացուցել է միայն ու (վեվի տեղ իհարկէ) {աւելացնելով} ներգործականի վրայ, ինչպէս՝ կատարելագործվել։ Ո՛չ ա

րդուն պատմում է ինչ որ Սօսի գլխովն անց էր կացել, {աւելացնելով}, թէ, " Էլ չենք տալի իմ աղջիկը"։ Թէեւ այս փոփո

ւրբ Կաթողիկէ եկեղեցուն, այլ վանքին վերաբերելով, {աւելացնում} է. " եթէ սակաւ մի երեւէի նուազեալ քան զայնոսիկ,

կանոններին վերայ (աղքատութիւն եւ ողջախոհութիւն) {աւելացուցին} երկու հետեւեալ ուխտերը՝ " Կոյր հնազանդութիւն դէպ

, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: [Յետոյ {աւելացրած]} Այս թուղթը չէ գնացել: 17-ին նամակ ստացայ եղբօրի

] հետ: Այսօր իմացայ Այվազին վաղը երթալը: [Յետոյ {աւելացրած]} Այվազը գնացել է 4-ին: 3-ին նամակ ստացայ եղբօր

ենայն, ինչ որ Պապերը իւրեանց անձնական օգտի համար {աւելացրել} էին։ Յանսէնեանների մէջ կային այն ժամանակուայ խել

ձեռքով 1779 թուին. այդ հրատարակութեան մէջ նրանք {աւելացրել} են աւանդութեանը մի նզովք, որ չի եղել նոյնիսկ Հան

աքիս թէ ոչ, ըստ որում ամք պանդխտութեան նորա չէին {աւելի} յայնժամ, քան զերիս. եւ յընթացս նոյնքան ամաց ի չ

ն զայն պարտուց վասն իմոց անցեալ անընդհատ երկու եւ {աւելի} ամեայ հիւանդութեանց, որոց կարեն վկայել տեսողքն բ

տուցանելով զարժանին իմում փոքրութեանս: Ոչինչ {աւելի}, քան զոր պարտքն էր, առնեմք, եւ յամենայնի, յոր

ուց անդամոց առ վնասապարտս ազգի եւ եկեղեցւոյ ոչինչ {աւելի} մարթացայ յայս նուագ կատարել: Եթէ ոչ էր ազգին

զ700 վերստ, որ է ճանապարհ աւուրց իբր տասնից կամ {աւելի} եւս: Ուստի ազատ համարելով զիս յայսմ հետէ ՚ի

յն կարի զարմացուցանէ զիս, այն է լինել արդեանց ոչ {աւելի} քան 270 լիբրէս ի տարւոջ, զորմէ ի հարկէ խօսեցայց

ւթեանն Հօլանդիոյ եւ հեռի է ի Կալկաթայէ տասանց կամ {աւելի} ատուրց ճանապարհաւ, ընդ Ովկիան: Ի կտակին յա

ընդ Գրիգոր եպիսկոպոսի իւրեանց: Առ այժմ ոչ {աւելի}, քան զոր գրեցի, գիտեմ ինչ. զամենայն զոր միանգա

պատասխանի նորա ընկալայ ՚ի 16/28 այնր Յունիսի: {Աւելի} քան զամիս մի դեգերեալ առ օրէնսգէտս եւ առ փաստաբան

առ ինքն զթուղթն, այլ ի վաղիւ հասանէ վերջին օրն, {աւելի} քան զոր չկարէ պահել եւ ՚ի դարձուցանել նորա զայն

վսքւոյ: Անշուշտ ի պէտս գործոյս մնայ ինձ ծախել {աւելի} քան զերկուս հազարս ռուփեաց, եւ ոչ ՚ի ցաւս այնքան

եալ եպիսկոպոսի: Ի նստիլ իմ ի Կալկաթա, զամիսս {աւելի} քան զչորս, տեսի զքահանայս ի Ջուղայոյ, ոմանք ՚ի

մ եմ որպէս պաշտօնեայ ճշմարտութեան։ Ճշմարտութիւնը {աւելի} մեծ յարգ ունի իմ աչքումը, քան թէ աշխարհի բոլոր թ

ունին թէ՛ ազգը եւ թէ՛ նորա պակասութիւնքը եւ, եթէ {աւելի} լաւը կամիք, պակասութիւնքը աւելի նախընտիր են, քա

ւթիւնքը եւ, եթէ աւելի լաւը կամիք, պակասութիւնքը {աւելի} նախընտիր են, քան թէ բուն ազգը: Եթէ այսպէս չլինէ

եւ, ինքեանք լծուելով մէջը, հարկադրում են նորան {աւելի} մեծ ասպարէզ կատարել աշխարհի երեսին, հայկական լու

ւնը: Հարկաւոր չէր այդքան հեռաւոր տեղափոխութիւն, {աւելի} մօտը ասեմ։ Վան քաղաքից Էջմիածին տարուած երկայն բ

Այսպիսի երեխայքը, մանաւանդ դոցա միջից նոքա, որ {աւելի} հոգի ունէին (энергія), երկար չեն մնում անտարբե

ւթեան մէջ, պիտի անպատճառ շահուէր այսքան գումար - {աւելի} շատ, քան թէ ինքը իւր իմաստուն հաշւումը ցոյց էր տ

ա այսպէս խօսում է այն ժամանակ միայն, եթէ մի փոքր {աւելի} փախել էր անիծած արաղը: - Կատակը միւս կողմ դն

ութեան կամեցողութեամբ երեք տարի ժամանակով: Ոչինչ {աւելի} լաւ կառավարութիւն չէր պիտոյ ցանկանալ Հայերի համար

կազմուածքի կեանքի գումարից սորա տասը ֆունտը: Եւ {աւելի} լաւ է ուղիղ ճանապարհով երկու օր, երկու շաբաթ կամ

մ դէպի աջ, վանքից կէս վերստ հեռաւորութեամբ, կամ {աւելի} եւս պակաս, հանդիպում ես մի փոքրիկ աղբիւրի, որ ժ

լինելու չէին եւրոպական հաշուատներից, այլ մի փոքր {աւելի} եւս, որովհետեւ եւրոպական ընկերութիւնքը երկրորդ ե

րա անմիջական վաճառատունը չէ շահուելու կրկին անգամ {աւելի}: Երկրագործութիւն ասացեալը, ամենեւին եւրոպակ

ծութիւն ասացեալը, ամենեւին եւրոպական կերպով, որ {աւելի} ճիշդ խօսելով, պիտոյ էր ոսկու հանք անուանել, անտ

աւային Ռուսսիայի մէջ այդ ճրագի վաճառականութիւնը, {աւելի} դիւրագին վաճառելով եւ աւելի մօտ լինելով այդ սահմա

գի վաճառականութիւնը, աւելի դիւրագին վաճառելով եւ {աւելի} մօտ լինելով այդ սահմանին: Ւ՛նչ է պատճառը, ո

լ, ուրեմն հասարակութեան եւ ընդհանուր բարու համար {աւելի} հարկաւոր է քրտնել եւ աշխատել, քան թէ իւր սեպհակա

ց, եւ մինչեւ անգամ սորա վերայ մտածելուց եւս, որ {աւելի} հեշտութեամբ եւ յաջողութեամբ կարողանան հաստատ պահե

ւթիւնը: Եթէ այդ օբսկուրանտները մի տղայական, կամ {աւելի} լաւ ` պառաւական ցնորամտութեամբ համարում են իւրեան

նունները քանի անգամ կրկնեցի, լաւ գիտեն, որ ազգը {աւելի} շուտով կը ստանայ մի գիրք, մի լրագիր, որ գովում

բռնակալութեան: Մեր ազգը երկար ժամանակ, կամ {աւելի} ճիշտ եւ լաւ ասելով՝ սկզբից մինչեւ այսօր, դաստիա

.. Ձեզ հարկաւոր չէ նոցա դեղը... Թանգագին է, մեք {աւելի} ՛ դիւրին գնով մկնդեղ կը տանք ձեզ. այդ շատ լաւ է,

համար պիտոյ է նորան մի բարի խորհուրդ տալ. արդեօք {աւելի} օգտակար չէ՞ր Պ. Իսահակեանցին եւ Հայոց ազգին, եթ

ի եւ, ինքեանք լցուելով մէջը, հարկադրում են նորա {աւելի} մեծ ասպարէզ կատարել աշխարհի երեսին հայկական լուսա

ւսաւորութիւնը այն թշուառ դրութեան մէջ է, որ ազգը {աւելի} շուտով կը հասկանայ Խորենացին Ռուսերէն, քան թէ Հա

նախ եւ յառաջ ինքը կը հրապարակէ նորան՝ ցանկանալով {աւելի} կատարելութեան մէջ տեսանել իմ արժանաւորութիւնը, ե

ութիւն ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզաների հետ, բայց {աւելի} երջանիկ լինելու չէ՞ր արդեօք նա, եթէ լօգիկան լինէ

բան լինում է մեր ցանկութեան հակառակ, եւ ինչ բան {աւելի} պահպանես, այն բանը աւելի վտանգների տակ է ընկնում

ան հակառակ, եւ ինչ բան աւելի պահպանես, այն բանը {աւելի} վտանգների տակ է ընկնում, այս օրէնքի հիման վերայ

մի վճռողական կէտ չունէր այդ գործը, ուստի եւ մեք {աւելի} յարմար ենք տեսանում նկարագիր անուանել նորան - кар

, որ եթէ ներգործէր չափի ու սահմանի մէջ, մի փոքր {աւելի} գեղեցիկ տպաւորութիւն կը թողուր մեր վերայ: Առ

, ուրիշ անգամ գուցէ լաւ լինի, եւ պարոն ուսանողքը {աւելի} կրթեն եւ վարժեն իւրեանց անձը այդ հանդիսի մէջ:

ագային այս լռութիւնը իրենց շատ թանգ կը նստի: {Աւելի} լաւ էր պատասխան տալ եւ բամբասանքի առիթները իրենց

նաւորքը, որ վերոյիշեալ նամակով ուղարկել էր ինձ։ {Աւելի} ոչինչ չեմ կարող առնել. իմ ձեռքում ոչինչ չկայ: Ի

րգելական մարդու թշուառութիւնը. ազատութեան արժէքը {աւելի} վեր բարձրացաւ իմ աչքում, եւ այդ օրից ուխտեցի վեր

արձաւ իմ համար մի գեղեցիկ ուսման ժամանակ, այդտեղ {աւելի} հիմնաւոր կերպով սկսեցի մտածել մի քանի փիլիսոփայակ

կից լինել: - Ես Հայ եմ, - պատասխանեց, - եւ {աւելի} ոչինչ: Եթէ իմ մարդկութիւնը բաւական չէ քո համար,

րուած ես դու, ցաւում եմ քո վերայ. դու կարող էիր {աւելի} պիտանի մարդ լինել ե՛ւ քեզ, ե՛ւ քո ազգին, եթէ ծա

ամբ հարկադրուած ես այդպէս ընթանալ: Ճշմարտութիւնը {աւելի} շուտով ըմբռնելի է լինում անդաստիարակ եւ ասիացի ազ

երգը փորձեց տպագրութիւնը առաջին անգամ կամ ` գուցէ {աւելի} տգեղ: Բայց այս նոր բան չէ. ինչպէս մինչեւ այսօր

, տեղագրական եւ բնական մասների վերայ, կամեցել է {աւելի} որոշ ցոյց տալ իւր անկախութիւնը, եւ այն բանի մէջ

ղեն ի լոյս աղօտալոյս մտաց պատմութեան, ապա ո՞րքան {աւելի} եւ առատաձեռն նիւթ մատակարարեսցի մերոյ պատմութեան

պահանջելով լսողների կողմից: Եւ մի՞թէ սորանից {աւելի} է այն առասպելը, որ հեղինակը տալիս է ազգին համարե

ած գետնի կեղեւապատի մէջ եւ հետեւաբար ենթարկուած է {աւելի} բարձրաստիճան ջերմութեան, լուծանւում է դէպի զանազ

րանում է որպէս շոգի եւ, պատահելով ջրերի (ուրեմն {աւելի} ցած աստիճանի ջերմութեան, որովհետեւ աւելի մօտ է ե

ուրեմն աւելի ցած աստիճանի ջերմութեան, որովհետեւ {աւելի} մօտ է երկրի մակերեւութին), բնական օրէնքներով ստ

կանական ճեղքուածքի միջով, չհանդիպելով ջրի կամ մի {աւելի} սառն շրջակայքի, հասանում են դէպի վեր շոգու յատկո

թէ այդ շոգիքը հաւաքուէին մի անօթի մէջ, որ դրուէր {աւելի} ցած ջերմութեամբ շրջակայքում, եթէ այդ անօթը շրջապ

ութեամբ շրջակայքում, եթէ այդ անօթը շրջապատող օդը {աւելի} ճնշէր այդ անօթը, քան թէ նորա մէջ գտանուած օդի ձգ

դեօք գիտէ՞ արգոյ հեղինակը, որ թէ 100 չափ օդի մէջ {աւելի} լինի թթուածինը, քան թէ 21, նոյնպէս վնասակար էր

ազգը դուրս մնար այդ պատնէշից... Հայերը ունին {աւելի} հիմնաւոր եւ խորհրդաւոր ողբալիք, թո՛ղ դպրոցների չ

աւ Էջմիածնեան աթոռի հետ: Կարծում եմ, որ դու {աւելի} հիմնաւոր տեղեկութիւնք ունենաս այս բաների մասին եւ

արում էր արեւից տանջուած ծառերի տերեւքը, որ այժմ {աւելի} ուրախ եւ զուարթ խշխշում էին: Լուսինը ամենայն փառ

վ՝ չլինելով հնարք պահպանութեան: Պէտք էր մի փոքր {աւելի} շրջանկատ լինել այսպիսի ծանրակշիռ գործերում. պատճ

ր գործ էր դրուած այդ քանի տարու համար, կարելի էր {աւելի} շատ օգտի յուսով, հիմնաւորապէս գործ դնել, մանաւա

դի մէջ գաղափարք ներս բերելու համար: Անտարակոյս, {աւելի} հեշտ է հին լեզուով թարգմանել, մանաւանդ՝ ոտանաւո

ի մէջ: Աւելորդ չէ մի քանի բառ խօսել այս մասին եւ {աւելի} բացայայտ կերպով ասել մեր կարծիքը: Ոչ ոք չէ տ

ուսաւորում են խաւարած Հայաստանը: Մեր համար ոչինչ {աւելի} դժուար բան չկայ, ոչինչ աւելի ծանր չգիտենք, քան

ը: Մեր համար ոչինչ աւելի դժուար բան չկայ, ոչինչ {աւելի} ծանր չգիտենք, քան թէ յետ պահել մեր ծիծաղը մի այս

ացանք հասկանալ: Պատուելի թարգմանիչքը ասացին, թէ {աւելի} դիւրագին կը լինի այլ տպարանում նորուց տպել, քան

նի բանաստեղծական քանքար, եւ այդ քանքարը կարող էր {աւելի} պարզ եւ վառ երեւել, եթէ աբեղայական սեւաթոյր վերա

մանաքարի վերայ, եթէ իւր այսուհետեւ երգելիքը երգէ {աւելի} հասկանալի (հասարակ ժողովրդի համար) լեզուով: Ար

մբ տարածել մի գաղափար, մի՞թէ նորա մասին խօսելը է {աւելի} վտանգաւոր, եւ այդպիսի դիպուածում ո՞ր կողմից է վտ

ւթիւնը, ինչո՛ւ գիրքն եմ ասում, յառաջաբանը, կամ {աւելի} լաւ, գրքի ճակատում դրած պատկերը՝ " սկիզբն եւ վե

անկանում ենք, որ արգոյ հեղինակը իւր մտքի ծնունդը {աւելի} պատշաճաւոր զգեստով հանդէս հանէ երբեմն մեր ընթերցա

յս մի օր ազգային կրիտիկոսքը կը դատեն այդ բաները՝ {աւելի} զտելով եւ մաքրելով, ինչ որ դեռեւս մնացած էր խառն

ւր տեղը աշխատել է՝ մի քանի բան այլապէս փոխելով. {աւելի} լաւ էր բառ առ բառ օրինակել Բեռնարդէն դը Սան-Պիեռի

" Պաւլոս եւ Վիրգինէն ", քան թէ նոյն բանը, բայց {աւելի} անշուք կերպարանքով հանդէս հանել որպէս մի նորութիւ

երպարանքով հանդէս հանել որպէս մի նորութիւն. գոնէ {աւելի} հաճութեամբ կը կարդայինք դորան: Ամենայն մարդ, որ

, մի փոքր այլապէս ընթացք տալու համար, կատարուած {աւելի} կոպիտ եւ անբնական կերպով: Այդ գործը (բնագիր

թիւը, բայց այս փոքրի մէջ երեւում է ազգայնութիւնը {աւելի} շատ, քան թէ այլ բազմահայ քաղաքներում, ուր շատ ա

ր Փարիզում եւ Կոստանտնուպօլսում: Քառասուն տարուց {աւելի} տեւում է Գռէյլի վաճառական տունը եւ շահած է բոլոր

բարոյական կապակցութիւն, մի բարոյական ընկերութիւն {աւելի} հիմնաւոր է եւ հաստատ, եթէ յարակից լինին նորան այ

Պ. Թիւսիւզեանցի հետ առաջին անգամ ծանօթացնելու եւ {աւելի} մանրամասն լուրեր եւ ծանօթութիւնք, առեւտրական գոր

գործեր, արդեօք ապականուած չէի՞ն նոյնպիսի կամ եւս {աւելի} վատթար կեղտերով: Յիշատակարանիս աչքերը բա՛ց են եւ

են մեր ականջին, բայց դոքա կոտրած զանգակի ձայնից {աւելի} չունին ուրիշ արժանաւորութիւն: Մեք ծիծաղում ենք դ

ամենայն ազգի մէջ հասարակ ժողովուրդը ենթարկւում է {աւելի} ծանր զրկողութենների եւ տառապանքի, մինչ խորտակուա

ութիւնը եւս խանգարելու: Ո՛ր է այն ընտանիքը կամ, {աւելի} լաւ, այն մայրը, որ մօր պէս խօսում էր իւր զաւակն

սուրբ իրաւունքներով պարտք դնել նոցա վերայ նոյնը՝ {աւելի} աճեցուցած, տալ իւրեանց զաւակներին: Տղաների մասի

ւցած, տալ իւրեանց զաւակներին: Տղաների մասին եւս {աւելի} լաւ չէ եղել ձեր հոգաբարձութիւնը. նոքա, ազգի եւ

անակ սովորելով այդպիսի դառն բաժակների, մոռացել է {աւելի} լաւը որոնելու գաղափարը: Ներկայումս աշխարհի լուսա

քա՜ն պիտի մխիթարուէի ես. յոյսիս արեւը մի գրկաչափ {աւելի} պիտի բարձրանար ազգային փրկութեան հորիզոնի վերայ:

շարժուիլ եւ գործ կատարել, կուլ կ՚երթայ մի ուրիշ {աւելի} գործունեայ եւ խելացի ազգութեան. ասացինք, ով ակա

ւէլ. Քո վերջին նամակը՝ Փետր. 1/13-ից, ինձ {աւելի} զարմացրեց, քան թէ համոզեց: Դու իմ առաջարկութենն

ին վերոգրեալ տեղեկութիւնքը, այն ժամանակ կարելի է {աւելի} դրական կերպով խօսել՝ յարմարուելով ազգի քանակութե

որած յիշատակարանքը: Այո՛, հնախօս գիտութիւնը {աւելի} ծաղկած է այսօր եւ աւելի շատ գործեր է կատարում, ք

Այո՛, հնախօս գիտութիւնը աւելի ծաղկած է այսօր եւ {աւելի} շատ գործեր է կատարում, քան թէ սորանից հինգ հարիւ

պիտի վերաբերուին ճարտարագէտ վիմագրողին, միւս եւ {աւելի} մեծ մասնով այն յարգութեանը, որ Ռուսաց Թագաւոր Կա

իւնը հայկական լեզուի մէջ: Մի քանի բազմադէմ կամ, {աւելի} լաւ է ասել, անդէմ մարդիկ փոքր էր մնացել, որ կիս

ւր փառքի կոթողը վերոյիշեալ մարդերի ուսերի վերայ, {աւելի} քան թէ քսան տարու մէջ չէր դադարում հողմ արածելուց

պարոնի, որ թէեւ ատում էր գործի հեղինակը, բայց, {աւելի} մեծ ատելութիւն ունենալով դէպի " Հիւսիսափայլի " գո

ւթեան համբերութիւնը՝ ձանձրացնելով նորա սիրտը մեր {աւելի} երկար դադարելովը մի անխորհուրդ ունայնաբանութեան վ

այլ հոգով։ Թողնում ենք, որ ներկայումս, մի փոքր {աւելի} բան հարկաւոր է Հայ մատենագրին, քան թէ ունէր Պ.

րպէս մի վաղեմի ծանօթ: Այո՛, Եւրոպացիք, ինքեանք {աւելի} քաղաքավարի լինելով, իրաւունք ունին ուրիշներից եւ

չեն մեր մտերմութեան, ինչ եմ ասում ես, մեք պիտի {աւելի} լինենք, քան թէ մտերիմ, ըստ որում, մեք եղբայրք

մեր քթի տակ, բայց մեք կրօնական վէճերը քրքրելուց {աւելի} բան չունինք: Այդ քուրայի մոխիրը եւ գազախը հերիք

ին, կա՛մ թէ չէ հասկանում նորա գրուածքը: Մի փոքր {աւելի} ընթերցանութիւնը Պ. Խուդաբաշեւի գրքի հաւաստեց մեզ

նքը: Յոյս ունինք, որ այդպիսի ուսումնասիրութիւնը {աւելի} մխիթարական կը լինի նորան իւր երեկոյացեալ հասակում

եք միմիայն Ընդհանրական գիրքը ունինք, իսկ նորանից {աւելի} ՝ ոչինչ. այս պատճառով եւս այդ անցքերի պատմութեան

մարդ՝ իւր ազգը խաբող, յունական օգուտը պաշտող եւ {աւելի} Յոյն, քան թէ Հայ: Բացի սորանից, մի քանի բաներ

իանոսը ուշադրութիւն դարձուց այն բաների վերայ, որ {աւելի} մեծ էին նորա աչքում եւ որ յիրաւի կարօտ էին ուղղու

խօսքով, ես Յոյն կը լինիմ եւ Յոյների համար, կամ {աւելի} լաւ, կ՚աշխատեմ ճշմարտութեան համար, Հայերի ընդդէ

ից ստիպուած, ձեռք է զարկում այդպիսի բաների, կամ {աւելի} ճիշդ խօսելով, ուրիշներին աշխատեցնում է այդպիսի ե

իւր տարժանելի աշխատութեան արդիւնքը: Սորանից {աւելի} բան չունինք ասելու եւ ցաւում ենք շատ, որ իբրեւ յ

մբ կամ այլ զանազան՝ մեզանից չկախուած պատճառներով {աւելի} երկար լուռ մնալ, այնուամենայնիւ, անբաժան ենք "

ժառանգներին: Կանխակալ կարծիքները, որպէսզի {աւելի} չասենք, պիտի պատերազմին ձեզ հետ. այս բնական է,

թենից, եւ ժողովուրդը դադարեցաւ գնելուց, սորանից {աւելի} ինչ հասարակ բան կարող է լինել: Բայց եկէք նայենք

ր անգլիական ազգը ամեն ազգից աղքատ է եւ ամեն ազգից {աւելի} վտանգի ենթակայ: " Ինչպէ՞ս ", - կը հարցնեն մ

րական տունը: Հասարակ ժողովուրդը իւր երկու ձեռքից {աւելի} բան չունի. նա բնակւում է ազնուականների հողի վերա

նիքը փրկեց, հողը փրկեց եւ պատիւը պահեց: Սորանից {աւելի} կոպիտ եւ խոշոր հեգնութիւն մեք չենք կարող երեւակայ

ւրաւոր գործաւորների այս ներկայ թշուառութեան մէջ, {աւելի} սաստկանում է գաղթելու կարօտութիւնը. եւ պիտի գաղթ

դիկ, կա՛մ ժառանգաբար, կա՛մ իւրեանց աշխատութեամբ {աւելի} հարուստ լինելով, իսկ ոմանք մարդիկ, կա՛մ իւրեանց

ն, թո՛ղ ապրին օդի մէջ, - ասաց մինը, որի աչքերը {աւելի} հեռատես էին: - Ինչպէ՞ս, թշուառական դու...

աղաչում եմ, մի հարցմունք... - Այժմ կեցցէից {աւելի} ուրիշ բան չէ կարելի խօսել. կեցցէ՛: - Կեցցէ

վերջապէս, հասանք: - Ի՛նչ շինեցինք: - {Աւելի} ի՛նչ կամիս, - եւ տհաճութեամբ կրկնեց այն ճակատագր

ն իրաւունքները անխտիր հաւասարաչափ են եւ ոչ մինինը {աւելի}, իսկ միւսինը՝ պակաս: - Պարոն, Հաւասարութ

Մարդուն համար վերեւից եկած ազատութիւնը այն ցօղից {աւելի} չէ, եթէ մարդը նախ ինքը իւր մէջ ազատ չէ, եւ երկր

տեսակ ազատութենից շինականը եթէ տնտեսական մասնում {աւելի} վնաս ունի, քան թէ օգուտ, գոնէ՛ կ'ազատուի ստրկու

վճռէ գործը: Ժամանակը շատ մօտեցած է եւ կարծուածից {աւելի} մօտեցած... Ազատութիւնը ըստ ինքեան լոկ խօսք

ամական խնդրի վերայ: Եւ հասարակ ժողովուրդը այնչափ {աւելի} կարօտում է դրամի, այնչափ սաստկանում է դրամի պակա

ը երեւութական է, որովհետեւ այսօր ամեն մարդու մօտ {աւելի} դրամ կայ, քան թէ սորանից տասն տարի առաջ: Դրամը

առութիւնը դարձնել իւր մէջ: Եւ այսպիսի դիպուածում {աւելի} դառն է հասարակ ժողովուրդի վիճակը. դրամը կենդրոնա

ո՛չ միւսը: Ի՞նչ է ուրեմն: Մեր խնդիրը... ինչ որ {աւելի} իրաւունք ունի գրաւելու մեր ուշադրութիւնը, ինչ որ

նգամ: Ամէն մարդ կարող է վկայել, որ 1860-ին {աւելի} լաւ էր Թիւրքիայի դրամական վիճակը, քան թէ 1861-62

, 220 լիբրէ ստերլինգ կամ 828, 810, 344 ֆրանկ կամ, {աւելի} պարզ, իւրեան իսկ առատ հաշուով 4, 106, 152, 500 ղ

դտեղ գէթ պիտի երեւի, որ իւր ողորմելի ստրուկներից {աւելի} ապրի մի քանի օր, եւ այն՝ սպանուածների հաշուով:

իւր պարտքերից: Նա մխիթարւում է՝ տեսանելով, որ {աւելի} շատ են այլ տէրութեանց պարտքերը: Նա զարմանում է մ

ց պարտքերը: Նա զարմանում է միայն, թէ ինչպէս այն {աւելի} շատ պարտական տէրութիւնքը, որ պէտք է եւ աւելի շատ

այն աւելի շատ պարտական տէրութիւնքը, որ պէտք է եւ {աւելի} շատ նեղութեան մէջ լինէին, քան թէ ինքը, ծիծաղում

ւած չէ, պարտքի հանդէպ, եւ շատ տեղ, կրկին անգամ {աւելի} արժողութեամբ, կայ գործ. եւ պարտքը այսպիսի դիպու

մաքսը աննշան, իւր մէջ պատրաստուած ապրանքի վերայ {աւելի} ծանր հարկ, ո՛չ երկրագործութիւն, ո՛չ ճանապարհ,

ար ղուրուշ պարտքիդ փոխանակ, վաղը երկու հազար կամ {աւելի} վճարել, վաճառականութիւն առնել մի տեղում, ուր գո

գոյն մասը, գուցէ տեւում է զիարդ եւ իցէ, բայց ոչ {աւելի}, քան թէ զիարդ եւ իցէ, որովհետեւ այն պայմանների

աքի մէջ, համեմատութեամբ շինական կեանքին, եթէ ոչ {աւելի}, գէթ հարիւրին քառասուն առաւել է եւ ծախքը: Եթէ մ

գերդաստանք ընկնում են այսպէս: Սոցա վիճակից {աւելի} քաղցր չէ այն մանր վաճառականների վիճակը, որ նոյնպ

ւիրում ենք վերադառնալ, մանաւանդ՝ Փոքր Ասիա, որ {աւելի} հրապուրիչ է իւր ծովեզերեայ դրութեամբ: Հերիք

աճառականութիւնը, միջնորդութիւնը, բեռնակրութիւնը {աւելի} արժէք ունին նորա աչքում: Շատ դառն է մեզ ասել այս

րդ եւ իցէ, պիտի կարողանար ապահովել: Նա չէ կարող {աւելի} ցանել, որովհետեւ ոյժ չունի, եւ եթէ ունենար եւս

ը: Ձեռագործի վաճառականը իւր սովորական չափից {աւելի} (թէեւ ունենար աւելի դրամական ոյժ) չէ կարող ապրա

ճառականը իւր սովորական չափից աւելի (թէեւ ունենար {աւելի} դրամական ոյժ) չէ կարող ապրանք բերել Եւրոպայից,

ապրանք գնել Եւրոպայից, մինչ ինքեանք կրկին անգամ {աւելի} պիտի կարողանային վաճառել նորան, դրամ ուղարկել Եւ

դան, անցնում են մի քանի օր: Բայց վճարի ժամանակը {աւելի} մօտեցաւ, ի՛նչ ճար: " Այս առաջին հատուցումը ձեռք

կը հոսեցնէ ազգի մէջ եւ ինքը կը շահուի տասնապատիկ {աւելի} եւ մեծ ու մեծ շահ կը բերէ ազգի ընդհանրութեան, որ

պիտոյքը, պարզութիւնը եւ այլ բնական հանգամանքները {աւելի} դիւրութիւն կարող են տալ այսպիսի ձեռնարկութեանց:

արձեալ Ասիա, անցնելով մի քանի ձեռքերից, նոյնը՝ {աւելի} արժան եւ նոյն որակութեամբ, կարող է պատրաստուիլ Ա

գրեթէ մեծ տարբերութիւն չունին, եւ ասիականը, եթէ {աւելի} յարմար, աւելի ձեռնտու եւ աւելի ախորժելի չէ, գոն

րութիւն չունին, եւ ասիականը, եթէ աւելի յարմար, {աւելի} ձեռնտու եւ աւելի ախորժելի չէ, գոնէ՛ բնաւ պակաս չ

եւ ասիականը, եթէ աւելի յարմար, աւելի ձեռնտու եւ {աւելի} ախորժելի չէ, գոնէ՛ բնաւ պակաս չէ Եւրոպայից: Նոր

է, որ վաղուայ համար մտածէ: Մեք կարծում ենք, թէ {աւելի} շուտով այս բնաւորութեանց մէջ է Եւրոպիոյ եւ Ասիոյ

կղզիք կենդանի վկայք են մեր խօսքին: Ասիոյ ապագան {աւելի} մեծ է, աւելի լայն է տնտեսական խնդրի վերաբերութեա

վկայք են մեր խօսքին: Ասիոյ ապագան աւելի մեծ է, {աւելի} լայն է տնտեսական խնդրի վերաբերութեամբ, քան թէ Եւ

ր ինքը ապրելով չկամի ուրիշի կեանքի վերայ մտածել, {աւելի} կամ պակաս չէ մասնաւոր անձնապաշտից, որի փոյթը չէ

ն կշիռը վաճառում է 250 լիբրէի, եւ կառավարութենից {աւելի} ո՛չ ո՛ք իրաւունք ունի շինականից գնելու, նոյնպէս

բոլորովին հեռի է Անգլիայից, քանքարաւոր մարդերով {աւելի} ճո՛խ է, քան թէ ինքը՝ Անգլիան, բայց Անգլիան, հ

ը լցուեցան Լեհացիներով. կարծեմ շուտով Սիբիրի մէջ {աւելի} շատ պիտի լինի Լեհացի, քան թէ Լեհաստան։ Վարշաւի

որդի՞ք քաղաքակրթել: - Այդ քաղաքակրթութիւնը {աւելի} փրկարար է: Աւետարանից, թերեւս, ազատութիւն կարո

ռում է այս հաւասարութիւնը: Մարդկութիւնը, այո՛, {աւելի} չէ, քան թէ ոչխարը, որ սպանդապետի դանակին եւ կշե

է ուրիշների հաւասար իրաւունք եւ ոչինչ չէ խնդրում {աւելի}: Ազգութիւնը օգտակար է եւ հարկաւոր այն ժամանակ,

ամարձակ կարելի է ասել՝ նոր ի նորոյ ձեռք բերելուց {աւելի} դժուար: Ուրիշների փորձերից, որ փորձողներին արժո

կանխիկ յայտնում ենք նորան: Իսկ ընդհակառակը, եթէ {աւելի} նեղսրտեցաւ, չենք վհատում: Մեք, ուրիշ անգամ, դ

ետ այս խնդիրների վերայ եւ մեր ամեն ճիգը կը թափենք {աւելի} մշակել եւ աւելի կերպարանագործել մեր գաղափարը:

վերայ եւ մեր ամեն ճիգը կը թափենք աւելի մշակել եւ {աւելի} կերպարանագործել մեր գաղափարը: Այժմ դառնում

ր, որ պիտի բղխէր կաթն եւ մեղր, մեր քարոզութիւնը {աւելի} պարկեշտ է: Մեք ցոյց ենք տալիս մի երկիր, որ բուս

իմ ժառանգները ապահովուած են"։ Նորա մտածութիւնը {աւելի} չէ տարածւում, քան թէ իւր անմիջական զաւակները: Մ

ն պիտի հասնի քո ունեցածի կէսը, կամ քառորդը, կամ {աւելի} մի փոքր մասը, եթէ շատ են քո զաւակները: Եւ ահա կ

ին ազգում (պորտ) կիսուեցաւ, քառորդուեցաւ, կամ {աւելի} փոքր մասերի բաժնուեցաւ։ Բայց մի՛ մոռնար, որ այն

չափ վաստկեցայ միմիայն իմ աշխատութեամբ: Իմ որդիքը {աւելի} լաւ վիճակի մէջ պիտի սկսանեն իւրեանց ասպարէզը, քա

զի: - Ինչպէ՛ս, - բացականչում է նա: - {Աւելի} հասկնալի շինելու համար առարկան, բացատրենք քեզ մե

ելու: Ո՞չ ապաքէն, եթէ մեզնից մինը իւր ունեցածից {աւելի} մի հարիւր ստանայ, մեզնից միւս մինը պիտի տուժէ այ

վ ապրում է այսօր, վաղը ինչ կամի թող լինի: Նորան {աւելի} թեթեւ է թւում վաղուայ գալիքը, քան թէ այսօրուայ ք

ւթիւնը ` idéal, եւ նորա էական եւ իրական պէտքերից {աւելի}, ուրիշ բանի հետ վերաբերութիւն չունինք: Էական եւ

ն շատ եւրոպական դերասանուհիք: Հպարտութենից {աւելի} մեծ թշնամի չունի դերասանուհին, որպէս նաեւ դերասա

ախս կ՚ունենայ մօտ 3000 ռուբլի, մի փոքր պակաս կամ {աւելի}: Երբ բոլոր ծանօթութիւնքը ստացել էր Նախիջեւանը իւ

գուցէ սակաւ անձինք գտանիցին եւ յիշեալ վեց սամիցն {աւելի} մապլաղ մնասցէ, առ այս պատուիրեմ, զի նոյն մապլաղ

աւաճեալ չորիւք նշանօք, իմանայ զայն, յորում եկաց {աւելի} քան զամս երեսուն, արիաբար մարտուցեալ ընդ այլոց մ

հարկեն Աստուածային բանին, յար եւ նման այսմ ոչինչ {աւելի} ծանրանան վասն սոսկականաց: Թողումք զի հակառակն ու

սիլ քո ձայնը, Հետեւիր դու կոչողին։ Նա {աւելի} խլանում է, Երբ տեսնում է վախկոտին։

ան Եղել է այսօր իրօք եւ խօսքով, Ոչինչ {աւելի} հնախօսական Քան թէ անխորհուրդ անուն դառնալով

ւններով: Երանի թէ 1864-ը, որ մէկ ժամից կը գայ, {աւելի} երջանկութիւնաբեր լինէր: 12 ժամ, 1863. ընծայի ը

րորդ] բաղնիսը: 23-24 հանգիստ էի, երեսիս ուռեցքը {աւելի} է: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած:

լ ձեզ. անձնանուէր Չ. Ֆոքս"։ Երկրորդ եւ {աւելի} բթամիտ շարժառիթը, պաշտպանել չարագործ Պօղոսը եւ պ

, մեր կարծիքը Պօղոսի մասին յայտնեցինք այնպէս, որ {աւելի} ասելու չէինք, եթէ այն բռնաբարուած աղջիկը լինէր մ

նը: Ինչի՞ համար է այս խտրութիւնը, ի՞նչ բանով {աւելի} իրաւունք ունի Պ. Չամուռճեանի պատուելի դուստրը կա

ուամենայնիւ, եթէ մի մասը գիտակցութեամբ, միւս եւ {աւելի} մեծ մասը, ֆանատիկոսութեամբ հեռի մնալով մահմեդակա

, շնորհակալութիւն Ղրիմի թաթարներին: Իսկ միւս եւ {աւելի} մեծ մասը, որ մնաց Լեհաստանում, ո՛ւր է, իւրեան

՞ չպահեցին այս գաղթականութիւնը Եւրոպայի մէջ, ուր {աւելի} հնար կար լուսաւորութեան: Ո՞վ հանեց այն ազգակործա

յութեան վերայ անհաստատութեան գայ, կարծում ենք թէ {աւելի} ծանր լինի իւր պատասխանատւութիւնը, մանաւանդ եթէ գ

ւ վերջը հրատարակուի: Ո՜հ, ինչ պատմութիւն... {Աւելի} դիւրին պիտի լինէր պ. Այվազովսքիին Հիւսիսափայլի մ

բանի հետ գործ ունեցող օրագիրը բնականաբար պիտի եւ {աւելի} շատ ընթերցողք ունենայ, մինչդեռ այս կամ այն մասնա

նը այս պէտք չեղած, կամ անօգուտ, կամ զուր բաները {աւելի} մեծ չափով եւ դրականապէս վնասակար կերպով պաշտեց,

կաբանութեան վրայ նայում ենք, ինչ էք կարծում, ոչ {աւելի} եւ ոչ պակաս, որպէս բաբելաբանութեան վրայ, եթէ մի

ի խօսակցութեանց ձեւ, զարմանք չէ, եթէ ժողովուրդը {աւելի} հասկացել է նոցա գռեհիկ լեզուն, որովհետեւ այն բոլ

յց հռետորութեամբ նոյնանշան բառեր, եթէ նոր լեզուն {աւելի} պարզ եւ անզարդ է իր ձեւերով, այդ չէ նշանակում,

ճերը տեսնում էինք միշտ եւ այդ բանը ստիպում էր մեզ {աւելի} ողորմիլ այդ տեսակ հեղինակներին, որոնք մինչեւ անգ

էր սանդուղքը ամրացնել, այն ժամանակ կարելի էր եւ {աւելի} վեր բարձրանալ։ Իսկ մեք ո՛չ եթէ օրինաւոր պատուանդ

բանականութիւնը, ցանկանալով մարդկային ազգի օրէ օր {աւելի} յառաջադիմութեանը, խորհրդով ցոյց է տալիս թերութիւ

լ գրուածքը մինչեւ այսօր։ Եւ այս լեզու օր ըստ օրէ {աւելի} մեծ քայլերով յառաջ գնալը բացայայտ է արդէն, եթէ հ

ողովրդացած տեսանել նորա լեզուն. պատճառ, տեղ տեղ {աւելի} մօտ է հին լեզուին, քան թէ ժողովրդական բարբառին։

ւնը ժողովրդական է, այնուամենայնիւ հեղինակի գրածը {աւելի} բարձր է, աւելի գերազանց է, քան թէ այն լեզուն,

է, այնուամենայնիւ հեղինակի գրածը աւելի բարձր է, {աւելի} գերազանց է, քան թէ այն լեզուն, որ ժողովուրդը խօ

այն թէ օր մի յառաջ, եթէ կան, հանդէս ելանէին այդ {աւելի} գեղեցիկ հայախօսքը, մեր ամեններիս մխիթարութեան ու

մինի մէջ խօսել այս պատուական աշխատութեան երկրորդ {աւելի} ճոխ հատորի վերայ, որ այս օրերումը դուրս է եկած տ

մէջ ոչ խորհուրդ ունի, ոչ արժէք"։ Այս դրութիւնը {աւելի} պարզ կերպով հասկացնում է եւ արդարացնում է իր (այ

ն ոգու կերպարանագործութեան պատմութեան մէջ, եւ ոչ {աւելի}: Փիլիսոփայական համակարգութեանց ժամանակները անցան

թէ խորհուրդը եւ նպատակը այն լինի: Յայտնի է, թէ {աւելի} կարճ, աւելի բնական եւ աւելի յաջող ճամփան ընտրելի

եւ նպատակը այն լինի: Յայտնի է, թէ աւելի կարճ, {աւելի} բնական եւ աւելի յաջող ճամփան ընտրելի է, քան թէ ա

լինի: Յայտնի է, թէ աւելի կարճ, աւելի բնական եւ {աւելի} յաջող ճամփան ընտրելի է, քան թէ այն բարակ եւ միգա

բռնուելով օրինական սպանութիւնք գործել, միթէ այս {աւելի} հաւատարիմ գրաւական չէ՞ ընկերութեան բարեկեցութեան

գրաւականը եւ աղբիւրը էր սէրը, միթէ ընկերութիւնը {աւելի} երջանիկ չի լինիլ, վրէժխնդրութեան սկզբունքը ներող

արութիւն չէ՞, միթէ վրէժխնդրութեան հաւասարութիւնը {աւելի} հզօր ներգործող է ընկերութիւնը ապահովելու համար:

ական էր, այն ժամանակ յայտնի է, թէ թափելով նորան {աւելի} շահուեցաւ, քան թէ համեմատականը ընդունելով որպէս

եւ ամէն համակարգութեանց ստրկաբար հետեւողքը ծաղրից {աւելի} ուրիշ բան թող չսպասեն ինձանից: Փիլիսոփայութիւնը

նել եւ քննել թէ ինչպէս մարդկային գիտութեան շրջանր {աւելի} տարածութիւն է ստանում աստիճան առ աստիճան: Մա

ւղղակի բնութեան արտափայլութիւն լինելով բիւրապատիկ {աւելի} ամրութիւն եւ հաստատութիւն ունին, քան թէ ամբողջ շ

ւ համակարգութիւնք, որ օդի մէջ են ման գալիս, կամ {աւելի} վատ ` ոչնչութեան մէջ, որովհետեւ օդը շօշափելի է զ

ւ կատարեալ տգիտութիւնը վերագրում են գերմանիկ ցեղի {աւելի} հիմնաւորութեան (Gründlichkeit) Սենեկան խոստ

նը: Բայց ֆլօրենտացի պուպլիցիստը, մեզ թւում է թէ {աւելի} խոր մտած է իր առջեւը դրած գաղափարի մէջ, աւելի հա

թէ աւելի խոր մտած է իր առջեւը դրած գաղափարի մէջ, {աւելի} համարձակ հաստատութեամբ բռնել է ամէն կողմից իր առջ

ոռացել էր, որ XVI նոցանից ոչ միայն պակաս, այլեւ {աւելի} էր անցել ամէն չափ ու կշիռ եւ ֆրանսզների համբերութ

ական կեանքում պարզ եւ շօշափելի կերպով: Երեսունից {աւելի} կտորներից բաղկացած նեղսիրտ եւ միմիայն ֆրանսիական

քերին - այնպիսի դրութեան մէջ, որ նա ամէն ուրիշից {աւելի} բարւոքում է պահանջում, բայց միեւնոյն ժամանակ ամէ

նց ներքին աճելութեան յայտնի սկզբանը վրայ հիմնուած {աւելի} պարզ ձեւերը, գոնէ տեսական յարաբերութեամբ կարող ե

հասկանալ, թէ մի փոքր թերի, բայց գործադրելի ձեւը {աւելի} նախընտիր է, քան թէ գաղափարական կատարեալը, որ բո

ր եմ ուտում, փիլիսոփան չէ հաւնում եւ իր մտքի մէջ {աւելի} համեղ կերակրի գաղափար ունի եւ ասում է, թէ գոնէ տ

բայց ", - ասում է նա, - " չէ կարելի երեւակայել {աւելի} միակողմանի դատողութիւն, քան թէ այն, բացառոցաբար

կի թանձրութեամբ արմատացած եսականութիւնը եւ ամէնից {աւելի} ազգի բազմութեան անհասկացողութիւնը, նոյնպէս եւ խա

այն հնազանդութիւնից, այնպէս եւս մարդկային կեանքը {աւելի} յաջող ընթացք կ՚ունենայ, եթէ այն ռազմական փիլիսոփ

ատութիւնը: Բացի սորանից, թող նորան դատապարտէ մի {աւելի} ազատ եւ աւելի վսեմ սահմանադրութեանց ենթարկուած մա

ցի սորանից, թող նորան դատապարտէ մի աւելի ազատ եւ {աւելի} վսեմ սահմանադրութեանց ենթարկուած մարդ: Բանը մինչ

ր ճանաչում է XVIII դարում ներգործող փիլիսոփաներին {աւելի} մօտից, նա տեսնում է, որ նոցա բոլորի փիլիսոփայու

էվոլիւցիօնը իր կարգով ազդեցութիւն ունեցաւ Անգլիոյ {աւելի} առաջադիմութեան վրայ: Բայց թէ ազատութիւնը մի վսեմ

բ մի քանի պակասութիւնք ունեցող սահմանադրութեամբ, {աւելի} եւ աւելի հաստցուց ազատութեան ծառի բունը եւ այն `

պակասութիւնք ունեցող սահմանադրութեամբ, աւելի եւ {աւելի} հաստցուց ազատութեան ծառի բունը եւ այն ` բոլորովին

այնպիսի ահարկու կերպարանք: Հարկաւոր է ուրեմն {աւելի} քաջ բացատրել մեր այն խօսքը, թէ " անդրանկական համ

փոխութիւն, որ կարող էր շատ թէ քիչ սասանեցնել կամ {աւելի} փոքր, կանգնեցնել բաների ամենօրեայ ընթացքը: Եւ ա

նա չէ գոհանում նորանց պախարակելով, այլ որպէս թէ {աւելի} ծանրացնելու համար իր պատասխանատուութիւնը, նորանց

եան հակադիր մարդոց պատերազմը կարող էր լինել միայն {աւելի} վտանգաւոր պատճառ, արտոնութեանց շահի եւ աւելի հիմ

այն աւելի վտանգաւոր պատճառ, արտոնութեանց շահի եւ {աւելի} հիմնաւոր ազատութեան պահանջողութեանց մէջ չէր լինել

նը արտոնունակ դասակարգի ձեռքին է: Այս պատճառով, {աւելի} կանոնաւոր եւ հիմնաւոր սկզբունքների երեւեցուցիչքը

ւնակելով իր ստորագրութիւնը եւ նկարագրելով Հեգելին {աւելի} դիւանապետական, քան թէ նոյնիսկ Պրուսիոյ այն ժաման

չ բան որ ուզում էր կեանքը շարունակել, պէտք էր որ {աւելի} երկար ապրէր[12], Օգոստոս 16, կէս գիշեր: Ո

ն համակարգութեան արմատական իսկութեանը, որ Հեգելը {աւելի} ճիշտ եւ աւելի մանրամասն քրքրել եւ քննել է, եւ ըն

ան արմատական իսկութեանը, որ Հեգելը աւելի ճիշտ եւ {աւելի} մանրամասն քրքրել եւ քննել է, եւ ընդունելով որպէս

ապէս ասում է թէ " Միջին տրամաբանական մոմենտները, {աւելի} քան թէ ուրիշները չեն հասնում առարկայական էութեան

ծառի արմատում, ետքը երկու փայտ իրար հետ քսելով, {աւելի} ետքը հրացանը գտաւ, ետքը ֆոսֆորեան լուցկիք եւն,

ի ես Փարիզում որպէս վաճառական մարդ, եւ այդ գործը {աւելի} ամուր հիմքերի վերայ արդիւնաւէտ կացուցանելու համար

տօնատարը- վերակացուի կշիռ ունենալ, շատ անգամ եւս {աւելի} վերին: Յաճախ պատահում էր եւ այսպիսի բան, որ ստո

ս հասաւ իւր վերջին նպատակին: Կենսորինեան Կատոնից {աւելի} ահաւոր խորամանկութիւն, որով վճռում էր նա անբախտ

նա անբախտ Քարկեդոնի թշուառ վիճակը. եւ Հաննիբալից {աւելի} փառաւոր յաղթութիւն, որ կանգնեց այն մշտնջենաւոր հ

եւ կախարդութեան հաւատալ: Այսպիսի մի պարոն, {աւելի} շուտով կը յօժարի դիմել դէպի գերբնական ուժերի ազդե

ի տանը եւ մե՛զ ուսում էին տալիս. թէպէտեւ տարիքով {աւելի} հասակաւո՛ր էինք ձեզանից, այլ սննդակի՛ց էինք ձեզ

ի պարգեւած Աւետարանից կամենան այսպիսի օրինակներ, {աւելի} խի՛ստ եւ աւելի զարհուրելի՛ բաներ կը գտնեն։ Փրկի՛

արանից կամենան այսպիսի օրինակներ, աւելի խի՛ստ եւ {աւելի} զարհուրելի՛ բաներ կը գտնեն։ Փրկի՛չը, գործուածի

յդ խաբեբայութիւնը բնա՛ւ չի ծածկուիլ, եւ նոքա է՛լ {աւելի} շատ յաւելուածներով բարկութիւն են հաւաքում իրենց գ

իւն, եւ հօր պէս էլ պատւում էին, եւ մանաւանդ է՛լ {աւելի} տէր Համազասպը, որին ողորմութիւն անէ Տէրը ինչպէս

ը գիտեն իմ հետ այնտեղ բնակվողքը։ Բայց ուրիշներից {աւելի} Ակիթ անունով մի մարդ, որ Գարդմանի վանքից եկած էր

րեսին թուք ընդունելու եւ փշեղէն պսակի եւ ուրիշ էլ {աւելի} մեծ մեծ բաների համբերեց. իսկ դա՛ վէրքերից թուլաց

է, աղճատուած ձեռագիրներից են տպուած. այս րոպէիս {աւելի} լաւ օրինակ չունենալով մեր ձեռքում՝ գո՛հ եղանք գտ

ւմ, մի քանի տեղերում աղճատուած է այսօր, եւ, որ {աւելի} ցաւելին է, երկու թերթ էլ՝ իսպառ պակաս։ Շահխ

նը տալիս է մեզ մի քանի տեղեկութիւնք, առանց որոնց {աւելի} պիտի մթնէր մեր համար Թղթի բովանդակութիւնը։ Յառաջ

եան Մեծ Վահանը յանձնել էր երանելի Փարպեցուն, ո՛չ {աւելի} եւ ո՛չ պակաս, է նոյն այն Ս. Կաթուղիկէ եկեղեցին

այսօր Վաղարշապատի հողէ պարսպի մնացորդը՝ քաղաքից {աւելի} հեռու, քան թէ վանքը, հիւսիսից դէպի հարաւ ուղղու

այդ թուականներից մինչեւ Մեծ Վահանի մարզպանութիւնը {աւելի} քան թէ երեսուն տարի կայ։ Յայտնի է, թէ այդ միջոց

առաւել. եթէ գանիւք, ե՛ւս առաւել, եթէ բանտիւ, {աւելի} քան զնոսա, եթէ մահուամբ, բազում անգամ։ 'Ի Հրէի

ստի եւ բնագիրը պահեցինք, գուցէ կարդացողը մեզանից {աւելի} հասկանայ։ § 16. Կորնթացոց հետ էր Պաւղոսի բան

սրովպայ գնաց 'ի Հոռոմս " եւ այլն (եր. 20)։ {Աւելի} քան թէ զարմանում ենք, որ պ. Էմինը, Փարպեցու Թո

Մեծ Թարգմանչաց վախճանելու թուականներում Փարպեցին {աւելի} չէ լինում, քան թէ հինգ վեց տարեկան տղայ։ Բայց ա

91 երեսներում, Աղանի մասին մի քանի տեղեկութիւնք {աւելի} տալով մեզ, կրկնում է այս բանը դրականապէս։ Ուստի

, ըստ որում՝ Սեւուկը Անձեւացեաց իշխան։ Մենք {աւելի} լաւ ենք համարում ճշմարտութեամբ խոստովանել ընթերցո

մն են. Քանաքեռ եւ Աշտարակ, ուստի եւ տարբերութիւնը {աւելի} շօշափելի է։ Բայց, աստիճան աստիճան երթալով, տարբեր

ամ երկու ողը հանում ես, այն ժամանակ տարբերութիւնը {աւելի} որոշ է լինում, ինչպէս Վէրք Հայաստանի եւ Սօս եւ Վա

ց եղայ, փոխանակ թրչվեցի, թրչվեցայ, որի կազմուածքը {աւելի} պարզ է եւ կարճ։ Եթէ բայը դիմաւոր է, ներգ

за։ Չգիտենք, թէ ինչպէս բացատրենք մեր գաղափարը, որ {աւելի} որոշ կերպով յայտնվի։ Պ. Պռօշեանցի գործի մէջ (եր.

լաւ, կամ ոչինչ խօսել". բայց մեր դատաստանի առաջեւ {աւելի} յարգ ու արժանաւորութիւն ունի ազգի բուն օգուտը եւ

այ, ուր հանել էր նորան ճեմարանը, այլ ցանկանալով {աւելի} եւս յառաջ գնալ իւր ասպարէզի մէջ՝ մտքումը հաստատե

ւիլ դէպի Կայսերական համալսարանի հիւանդանոցը, ուր {աւելի} խնամարկութեամբ կարելի էր դարման տանել ցաւին։

նից բաժանուելու վերայ, որովհետեւ գնացել էր նա մի {աւելի} երջանիկ եւ նախանձելի աշխարհ՝ իւր հայրենիքը, իւր

կեզօծ եւ փառաւոր կաշով կազմած. սոքա համարւում են {աւելի} դիւրամարս եւ այնպէս անվնաս սատանայի ստամոքսի եւ գ

սաց. - Նստի՛ր, իմ պատուական Բուբանդուս, որ քեզ {աւելի} հեշտ ու յարմար լինի կարդալ: Բուբանդուսը դարձ

ծառայ... - ընդհատեց սատանան, - մի փոքր յառաջ {աւելի} լաւ եւ խելօք կարդացիր: - Միայն ծառայ, Ձեր մ

բոլոր օրագրութիւնների մէջ: Այդ խօսակցութեան ձեւը {աւելի} ճարտասանական... յունական եւ աբեղայական է...

արդերի համար, ինչպէս դուք էք, ճարտասանական ձեւը {աւելի} պատկանաւոր է. գոնէ չէ նեղացնում եւ չէ ծանրացնում

նդարձակել Ձեր իշխանութիւնը մարդկային ազգի վերայ, {աւելի} յարմար ձեւով փակել նորանց մեր որոգայթների մէջ, ի

այդպիսի հարկաւորութիւն զգալի է դժոխքի համար, մեզ {աւելի} օգտակար է բերել տալ այն տետրակները, որ աննշան եւ

արունակում իւրեանց մէջ բացի յիմարութենից, որ մեզ {աւելի} ձեռնտու է. ըստ որում իմաստութիւնը լոյս է, մեր թ

ռքի համար: -Գանչեցէք գրականութեան դիւապետը ( {աւելի} լաւ է ասել ` Այսապետը), որ կատարէ իւր յայտարարո

ութիւնք, որ այսօր տեսանում ենք մի հաստապինդ սիւն {աւելի} կանգնած դժոխքի կամարների տակ: Այսօր նոր դարագլու

, այլեւ պարտական է մտածել եւ աշխատել, որ օրէ օր {աւելի} կարողանայ խմել, որովհետեւ մեր հայ երիտասարդներից

էս վարւում էին մինչեւ այժմ, թէպէտ պ. Շաքարեանցը {աւելի} հարուստ էր, քան թէ պ. Մարկոսը, որովհետեւ Շաքար

ոռի վերայ եւ սկսեց անգիր կարդալ մի այլ աղօթք, որ {աւելի} ներգործական էր նորա աչքում: Պ․ Շաքարեանցը քնեց.

եզ արդէն յայտնի է, որ ես շատ անգամ կատարել եմ եւ {աւելի} ծանր գործեր, այս պատճառով ոչինչ տարակոյս չունէի

խմում է ոգիաւոր հեղանիւթք, երբեմն 300 եւ երբեմն {աւելի} բարձր աստիճանի: Արի՛, ճշմարիտը խոստովանենք, պ

օրը ուրախ, սիրական կինը կողքումը: Եթէ, սորանից {աւելի}, կայ մի երջանկութիւն, ասա, ընդունեմ: - Ին

ացի, այդ մարդերից շատերը անծանօթ են ինձ: Արդեօք {աւելի} լաւ չէ՞ր լինելու, եթէ այդ խորհուրդը կատարէինք պ

եց իւր մօտ մի հոլլանդացի կոմս: Իւր երեւելի հիւրը {աւելի} պատուասիրելու համար հրամայեց նա սեղան դնել այգում

է լինում եւ ջերմութիւնը. այս կերպով այդ երակները {աւելի} մեծ մակերեւոյթ ստանալով դուրս են փայլեցնում իւրեա

ը իւր դատարկաբանութեան համար նիւթ շինելով, կամ, {աւելի} լաւ ասել, կերակուր տալով բամբասանքի եւ նախանձու

չ էին, եթէ ոչ կրթուած մարդիկ, իւրեանց հայեացքով {աւելի} վերհամբարձ քան թէ խաժամուժ ամբոխը: Նոքա, այն ժա

պատմաբանների եւ քաղաքագէտ մարդերի գուշակութիւնքը {աւելի} ճշդութեամբ կատարւում են, բայց ոչ մինը այդ լուսաւ

մ աշխատութեան վաստակն է դա, այդ պատճառով եւս ինձ {աւելի} քաղցր է նայել դորա վերայ, քան թէ մի այլ մարդու:

, քան թէ մի այլ մարդու: Միթէ՞ չգիտես, որ ծնողին {աւելի} քաղցր է իւր զաւակը, քան թէ մի օտարին: Գիտե՞ս,

ցամաքի վերայ ման էր գալիս նա, ասաց թէ քեզ ոչինչ {աւելի} հարկաւոր չէ, երանի՜ թէ ես եւս քո պէս անգէտ լինէի

տալ, մատաղը չմոռանալ եւ պահքը պահել․ եթէ սորանից {աւելի} կամենանք, ընդունելի եւ աստուածահաճոյ բաներ դեռեւ

թով ստանալ: Ի՛նչ է մարդուս երջանկութիւնը սորանից {աւելի}. " Յայտ լիցի աստուածասիրութեանդ ", կը շարունակէ

դիկ ենք, մեք մեր հոգու փրկութեան մասին մտածելուց {աւելի} ուրիշ պարտականութիւն չունինք, իսկ ազգի բաները,

ու մեղքը: - Մեք այս բաների վերայ ուրիշ անգամ {աւելի} ընդարձակ կը խօսենք, - ասաց Մանթուխեանցը, ձեռքը

անոցները, ըստ որում հայաբնակ քաղաքներում սոցանից {աւելի} բան չկայ, որ կարողանար գրաւել մի եկաւոր կամ հարց

կանի ծխատէր քահանային, այս պատճառով ահա մեռեալից {աւելի} եկամուտքի արդիւնաւոր աղբիւր չունինք: - Ուրեմ

ր մարդիկ մեռանում են: Խոլերայի ժամանակ ճշմարի՛տ {աւելի} պատճառ ունէի տրտմելու, ըստ որում երկիւղ կար սրտի

էս պատկանում է այս վերջին տեսակի մարդերին: - {Աւելի} վատթար: Սա, մեր եկեղեցու նախկին երեսփոխանն էր,

արդիկ, այնտեղ խօսում են, քննում են եւ շատ անգամ {աւելի} առողջարար մտածում են, քան թէ մի ութսուն տարեկան

րգ: Ծեր կամ հին ժամանակներից հարուստ տան ժառանգը {աւելի} պատուաւոր է, քան թէ մի երիտասարդ կամ նոր հարստաց

ծ մարդ․ այս պատճառով եւս, նորա կարծիքը կամ խօսքը {աւելի} մեծակշիռ է: Սակայն այս է բանը, որ այդ ծերերը ան

պատասխանում է. ժամանակը մեզ է պատկանում, եւ մեք {աւելի} լաւ ճանաչում ենք նորան քան թէ դուք, ձեր ժամանակը

ւելով այս ոտնակոխ փոշու մէջ, տեղիք էք տալիս, որ {աւելի} տխրութեան ամպեր պատեն իմ սրտին: Դուք ցոյց էք տալ

, այն ժողովրդին, որի արտասուքի համար օտար փոշուց {աւելի} չկայ մի ուրիշ ազնիւ ընդունարան: - Ինչ այդպէս

այ եւ ալիքների սուր եւ կոնաձեւ գագաթները ստանալով {աւելի} կամարաձեւութիւն՝ մօտենան հորիզոնական մակերեւոյթի

տուն: Մնացէք բարեաւ․ ներողութի՛ւն, որ չեմ կարող {աւելի} երկար ընկերակից լինել ձեզ: - Ոչի՜նչ, ոչի՜նչ

ցո "ի նօտերը, ինչո՛ւ չասացիք առաւօտ, որ մի րոպէ {աւելի} յառաջ վայելած լինէի այդ երգը լսելու երջանկութիւնը

անը, որի մէջ Մարիամս որոնեց, որոնեց, այդ տաղից {աւելի} ազնիւը, աւելի հաւանելին չգտաւ: - Օրիորդ Մար

արիամս որոնեց, որոնեց, այդ տաղից աւելի ազնիւը, {աւելի} հաւանելին չգտաւ: - Օրիորդ Մարիամը ցոյց է տու

օրիորդը: - Չէ՞ կարելի, որ վերստին կրկնէք. {աւելի} լաւ է. Repetitio est mater studiorum, ասում է

սպէս լինելով Հայերի կեանքը, բանաստեղծութիւնը եւս {աւելի} չէր կարող լինել, քան թէ եղած է: Բայց ինչ կար.

այլ կենդանու կազմուածքի, իսկոյն մի այլ զգայարան {աւելի} զօրութիւն եւ նրբութիւն ստանալով կատարում է, գոնէ

աթ. միթէ՞ յիմարութիւն չէ լինելու իմ կողմից, եթէ {աւելի} ստոր արժանաւորութեան նիւթերից չպատրաստեմ կօշիկներ

րոնը ունէր նոյնպէս մի քանի եղբարք, որոնցից փոքրը {աւելի} մօտ յարակցութիւն ունէր մեր նկարագրած պարոնին, քա

ն, քան թէ միւսքը: Կինը եւ դստերքը, տէր լինելով {աւելի} հարստութեան, քան թէ իւրեանց կարգի շատ մարդիկ, դ

. նորա յօնքերի եւ ընչանցքների սեւութիւնը մանաւանդ {աւելի} որոշակի յայտնի էր լինում նկատողին, որքան անասնակ

ը անհասկանալի չէ ձեզ. բայց հաստագլուխ մարդու հետ {աւելի} պարզախօս լինել մեր պարտականութիւնն է: Երբ եկ

թին, պիտոյ է մինը լինէիք այն ռամիկներից, եթէ ոչ {աւելի} վատթար. ըստ որում շատ ռամիկների սիրտ եւ հոգի այն

պիտոյ է առնէ, որի՞ն է վախեցնում: Ես այսուհետեւ {աւելի} զայրացած կխօսիմ նորա վերայ, եւ պատահած տեղը կ'աշ

րը վերջ չունին. երրորդ, մեր դուստրը ամառանոցում {աւելի} հնար կ'ունենայ իւր ցաւին դարման տանելու... ես

որդու մինը եթէ պահանջելու լինէր քեզանից, որ դու {աւելի} սիրէիր նորան, քան թէ միւսերը, դու եւ քո միւս որ

ես, այսինքն, խաբեբայութիւն չես առնում, ես քեզ {աւելի} կը տայի, եւ ոչ միայն ես, այլեւ ցոյց կը տայի քեզ

կարծում էր, որ ուղիղ տասն եւ մինին, ոչ մի րոպէ {աւելի}, ոչ մի րոպէ պակաս, պիտոյ է տեսանէ Շահումեանցին

բանը, որ ուշաթափութիւն պատճառեց Մանուշակին, ոչ {աւելի}, ոչ պակաս մի սպիտակ կատու էր, որ լսելով պարտիզի

երի միջից դուրս թռաւ եւ վազեց ուղղակի վերաս... {Աւելի} ոչինչ չգիտեմ: Երբ միւս անգամ աչքս բացի, տեսայ,

ը եւ մի քաի կոտոր արճիճ: Յետոյ մի հատ ձու, եօթն {աւելի} ճիւղերի վերայ կապում են հիւանդի հին կամ նոր հանդե

ասնեւութերորդ դարու սկիզբը։ Այս դարը պիտոյ է {աւելի} բաղդաւոր ժամանակներ պատրաստէր Հայկական դպրութեան

գայ մի օր, երբ նորա միաբանութեան գլխաւորը կամ, {աւելի} ուղիղ, իւր յաջորդը թղթերով ու երդումներով նզովէր

ննիւթ էակ Հոգի, եւ ինչպէս մարմինը կարող է այնքան {աւելի} ապահով կացուցանել իւր ամբողջութիւնը, իւր բարօրու

վկայութիւնը, իւր ճշմարտութիւնը մարդերի սրտի մէջ {աւելի} խոր տպաւորելու համար իւր մահով կնքեց եւ վաւերացու

գահընկէց է լինում, եւ նորա յաջորդը՝ Վլադիսլաւ, {աւելի} խոհեմ գտանուելով, հրատարակում է իւր անձը պապի գո

կեանքի եւ գործերի յիշատակարանը լինելով, կարող էր {աւելի} լուսափայլ կացուցանել մի ճշմարտութիւն։ Եւ այսպէս

ւրս գալով իւրեանց շղթայակապ արգելանքներից, կամ, {աւելի} լաւ ասել, ճեղքելով իւրեանց մեռելապատանքը, կենդա

մար։ Այս հանգամանքների վերայ յաւելացաւ եւ մի {աւելի} չարագուշակ իրողութիւն՝ Մխիթարեան միաբանութեան են

ղդեաց զտունն. ահա՛ այսպիսի ինչ է եւ յառաջիկայդ։ {Աւելի} ինչ խօսել 'ի վերայ այսր 'ի զուր է, քանզի յայտնի

ում ենք նոցա որպէս իտալական ճիզուիթների, բայց ոչ {աւելի} ։ Ի՛նչ կարելի բան է, որ մի մարդ երկու տեսակ

հուցել էր յառաջուց որպէս գին իւր պաշտօնին, այլեւ՝ {աւելի} մեծ արծաթի գումար։ Այս է ահա կաշառառութեան եւ սիմ

իւր " Հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան " (զոր {աւելի} արժան էր ասել քրիստոնէական դաւանաբանութիւն (կատե

րտօքն հանդերձ գնացեալ առ Դանիէլ չգտանէ ինչ առ նմա {աւելի} քան զոր ուսան ի ձեռն հրեշտակին կանխաւ առ նա առաքե

մեզ զարդիս, զաստուածաբանական ճառս թուով քսան կամ {աւելի} եւ զայլ բարոյական խրատս: Իսկ Խոսրով գրէ վասն մեր

ը, որ Վերանորոգութիւնը դրեց Պապական սրտի վերայ, {աւելի} խոր էր ներգործում հետ զհետէ։ Օրէ օր տարածւում էի

աւ, որ ժողովքի անդամներից իւրաքանչիւրը կէս ժամից {աւելի} չ'խօսեն. Սալմերօնը եւ Լայենէզը այնպիսի ճարտարութ

նուանւում էին նոքա, որոնք արդէն երկու, երեք կամ {աւելի} եւս տարիներ փորձուած էին։ Գլխաւոր անդամք իշխում

որքան Յիսուսեան Կարգը։ Յիսուսեանք հարիւր հատորից {աւելի} գրեցին միմիայն այս ապացուցանելու համար, թէ Քրիստ

իկունք դառնային նորան ամենայն տեղում, որ մինչդեռ {աւելի} զօրութիւն չունէին, կուրօրէն ստրկանում էին Պապութ

իւն ապացուցանելու։ Բայց այս կարապները օրէ օր {աւելի} գործի տէր էին դառնում Եկատարինէ Մետիչիսի պալատում

յետոյ մի անգամ ասաց թագաւորին. " Ձեր Մեծութիւնը {աւելի} երկար էք կրում ձեր յղացածը, քան թէ կանայք. նոքա

ր։ Միմիայն Պարագուայն իւրաքանչիւր տարի բերում էր {աւելի} քան թէ քսան միլլիոն տալլեր եկամուտ. համարեա թէ ս

կը, իւր գրքի մէջ սեւ գոյնը կարմիր չէ ներկում կամ, {աւելի} լաւ, չէ ոսկեզօծում, ինչպէս սովոր է, Յակոբ Կլեման

սպանել նորա պակասութիւնքը, որպէսզի ազգութիւնը, {աւելի} մաքուր շրջանակի մէջ հանդիսանայ ընդհանուր մարդկութ

եղեցու, ո՛չ միայն համաձայն եմ Մեղուի վճռին, այլ {աւելի} եւս: Մեղուն հրատարակեց նորա անձը միմիայն քահանայ

կը հասկանան ինչպէ՛ս պիտոյ էր նոցայ, ապագայ օրերը {աւելի} լաւ, աւելի խելացի կերպով հոգալ ու տնտեսել միմեան

ինչպէ՛ս պիտոյ էր նոցայ, ապագայ օրերը աւելի լաւ, {աւելի} խելացի կերպով հոգալ ու տնտեսել միմեանց հետ, միշտ

նանում. եթէ ո՛չ, այդ եւս կը լինէր ինձ համար մէկ {աւելի} տարաբախտութիւն եւ անվերջ մտածողութիւն: " Պ

հայ ազգին եւ ոչ թէ միայն թուրքահայերին եւ կամ որ {աւելի} վատ է - Երուսաղէմի ինչ-որ երեսուն վանականներին:

վ օտար լեզուով, մտածում են եւ խօսում են օտարաբար {աւելի}, քան թէ հայաբար. շատ բնական բան։ Պ. Գամառ

ւ մի քանի էլ գաւառական բարբառներ։ Այսպիսի բառերը {աւելի} լաւ է մի քանի խօսքով բացայայտել, քան թէ տեղական

ատ տեղ, այո՛, աղ ու համ են տալիս գործին։ Մի՞թէ {աւելի} լաւ եւ աւելի յարմար չէր, որ ինքը հեղինակը բացատր

, աղ ու համ են տալիս գործին։ Մի՞թէ աւելի լաւ եւ {աւելի} յարմար չէր, որ ինքը հեղինակը բացատրէր, քան թէ թ

՞ց, թէ՞ սուրբ Յակոբի։ Մեզ թվում է, թէ այս բառը {աւելի} կարօտ էր ծանօթաբանութեան, քան թէ եաքըշի օլը, որ

րդէն օրինակներով արդարացուցինք, բայց համեմատաբար {աւելի} թեթեւ հանգամանաց մէջ։ Անցքի կատաստրօֆը, որ ամեն

ստրօֆը, որ ամեն իրաւունքով պահանջում է հեղինակից {աւելի} հմտութիւն եւ ճարտարութիւն, ուր պիտի որ գործի ամբ

ւր պիտի որ գործի ամբողջ ընթացքի մէջ շարված թելերը {աւելի} ճարտարութեամբ, աւելի հնարագիտութեամբ եւ աւելի բն

ջ ընթացքի մէջ շարված թելերը աւելի ճարտարութեամբ, {աւելի} հնարագիտութեամբ եւ աւելի բնականաբար միանան, հաւա

րը աւելի ճարտարութեամբ, աւելի հնարագիտութեամբ եւ {աւելի} բնականաբար միանան, հաւաքվին եւ կենդրոնանան, ինչ

սիրու կրակը, ցանկալի էր, որ կատաստրօֆը ունենար {աւելի} բնականութիւն։ Անբնական է, երբ Վարդիթերը որպէ

ութիւնքը եւ թերութիւնքը, բայց այսչափ միայն եւ ոչ {աւելի} ։ Ինչպէս մի հեղինակի կարող ենք ասել, թէ. " Ինչի

երի էական տարերքը, որ իրենց ձեւով եւ բազմութեամբ {աւելի} ընդունական են կենդանի՝ ընդհանրութեան լեզուի վրայ

անջողութիւն չունինք, թէ մեր գործադրած ձեւ ու ոճը {աւելի} մօտ է կատարելութեան գաղափարին. քա՛ւ լիցի։ Մենք

, թէ այն մարդը, որ գիշեր ցերեկ աշխատում է մի բան {աւելի} առաջ տանել, դորանով ներկայ վիճակը չէ կարող նորան

լ, դորանով ներկայ վիճակը չէ կարող նորան գոհացնել {աւելի} փոքր, կատարելութիւն համարուիլ։ Ստիպվեցանք ծանօթ

, որ նորա բնագրի (Աշտարակի) լեզուն համեմատաբար {աւելի} կատարելութիւն եւ աւելի բնականութիւն ունի, քան թէ

արակի) լեզուն համեմատաբար աւելի կատարելութիւն եւ {աւելի} բնականութիւն ունի, քան թէ այն լեզուն, որով գրել

այլն։ Ինչ է այս ոյասիրութեան խորհուրդը. գրածին {աւելի} վսեմութի՞ւն տալ, թէ՞ աւելի հասկանալի անել նորան

ան խորհուրդը. գրածին աւելի վսեմութի՞ւն տալ, թէ՞ {աւելի} հասկանալի անել նորան ժողովրդեան։ Նախ որ ոյ-ը ու-

որպէս համօրէն ազգի գործածած, նոր լեզուի մէջ միշտ {աւելի} գեղեցիկ եւ աւելի պատշաճաւոր է, քան թէ ոյ-ը, որ

ի գործածած, նոր լեզուի մէջ միշտ աւելի գեղեցիկ եւ {աւելի} պատշաճաւոր է, քան թէ ոյ-ը, որ նոր լեզուի մէջ բն

նաւ հանդէս չունի։ Երկրորդ, ոյ-ը ու-ից ո՛չ միայն {աւելի} հասկանալի չէ, այլ շուտով աւելի անհասկանալի, ասե

ը ու-ից ո՛չ միայն աւելի հասկանալի չէ, այլ շուտով {աւելի} անհասկանալի, ասել է թէ՝ այս երկու պատճառով էլ ո

եթէ գործ դնել, մէջ բերել եւ լոյս հանել ասէ, կամ {աւելի} անարգ է լինում, կամ անհասկանալի. սորանից լաւերը

որի ծայրն թարմատարաբար կպել է ս տառը, ուրեմն եւ {աւելի} ուղիղ է տալի ասել, քան թէ տալիս, մանաւանդ որ տա

уи, lezoui, այլ лезви, lezvi։ Պ. Աբովեանցը, {աւելի} հաւատարիմ մնալով նոր լեզուի իրաւունքին եւ արտօնու

ութիւնը քերականութիւնից պիտի պահանջել, բայց մենք {աւելի} աչքի երեւցող եւ ամեն մարդու հասկանալի մէկ պատճառը

ճկաստանի Հայոց առաջին հոլովումն է եւ մեր առաջինից {աւելի} բռնակալ, այնպէս, որ գրեթէ լեզուի բոլոր բառերը գ

փով, կամ համեմատ խօսքը եւ կամ մի ուրիշ խօսք, որ {աւելի} յարմարութիւն ունի բանին. Ինչպէս՝ " վկաները պսակ

գրում է նա, որ պարզ գրաբառի կանոնիցն էլ դուրս եւ {աւելի} միջակ եւ խրթին ոճերի համաձայն, յատկացուցիչը յատկ

ամ այդ բառը, բայց միշտ՝ խնայելով եւ պէտք եղածից {աւելի} չառնելով։ Մենք ասացինք, որ ըստ-ը պիտի ստիպուենք

երս առնուլ, բայց՝ գիտական առարկաների մէջ եւ այն {աւելի} կարճութեան եւ ճշտութեան համար, ապա թէ ոչ ըստ-ը ի

ձեւեր փոխառնուլը դատապարտելով, ինքներս շատ անգամ {աւելի} խրթին բառեր ենք առնում հին լեզուից, որ ժողովուրդ

այսօր Ռուսիացի եւ Տաճկաստանցի հայերը միմիանց գրած {աւելի} շատ են հասկանում, քան թէ տասը տարի առաջ։ Հարկ չ

սը տարի առաջ։ Հարկ չկայ ասել, որ քսան տարի ետքը {աւելի} լաւ պիտի հասկանան իրար խօսածը։ Կան գաւառական

մի որոշեալ գաղափարի համար բառի կամ ձեւի է կարօտ, {աւելի} լաւ չէ՞, որ մի հայ ընկերութեան միջից առնու իր չո

չունեցածը, որ հայ ազգի ոգուց առաջացած լինելով, {աւելի} հեշտ կարող է մարսական լինել ազգի ընդհանրութեան,

ատճառներով ընդհատուեցաւ: Մեր կարծիքով այդ գործին {աւելի} պատշաճ էր " Քաղցկեղ Հայաստանի " անուն ունենալ, ք

հեղինակը իր նկարագրած կեանքի վերաբերութեամբ, ոչ {աւելի} եւ ոչ պակաս, մի անխարդախ հայելի է, ուր ցոլանում

մէջ: Այդ մի շատ բնական գործ է եւ իր պարզութեամբ {աւելի} նմանում է այն փարելի բնական աղբիւրներին, որոնց ջ

ութիւնքը ապշելի հարազատութեան ունին, բայց երբեմն {աւելի} զօրութեան կամենալով դնել գլխաւոր (համարուած) նե

առանձին առանձին եւ ուր, նոցայ ներգործութիւններից {աւելի}, ընթերցողը պիտի իր հայեացքը ուղղէ դէպի հեղինակի

մ նոցայ մասին, նա լսեցնում է, որի տպաւորութիւնը {աւելի} թոյլ է, քան թէ տեսնելու եւ շօշափելու տպաւորութիւ

ւ դիւցազնուհի ասուածները իսկի միւս ներգործողներից {աւելի} պաշտօն չունին, բացի նորանից, որ փոթորիկը նոցայ

ս: " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կեանքը հասարակաց է. {աւելի} խմբերը հանդէս ունին, քան թէ նորանց կազմող անհատք

ծէսերը, որպէս բազմութեան հասկացողութեան արդիւնք {աւելի}, քան թէ այդ սովորութեանդ եւ ծէսերը կատարելում նե

մ ենք մեծ ուրախութեամբ, թէ պ. Պռոշեանցի քանքարը {աւելի} զօրութիւն եւ աւելի ուժ ունի ընդհանուրի կեանքի եւ

ամբ, թէ պ. Պռոշեանցի քանքարը աւելի զօրութիւն եւ {աւելի} ուժ ունի ընդհանուրի կեանքի եւ բնականի ստորագրելու

ից նայելով, դարձեալ հարկաւոր էր, որ այն միջոցին {աւելի} հասակաւոր եղած լինէր Վարդիթերը, նորա հայրը ` Հեթ

բ նոքա անառակութեան են ծախում իրենց զաւակը, բայց {աւելի} թեթե՞ւ է այն գազանական գործը, երբ ծնողքը եփում ե

ւել պիտի, քան թէ սրտնեղել այն դժբախտ ծնողների եւ {աւելի} դժբախտ աղջիկների վրայ: Մենք հերիք համարում

ւմ: Յանկարծ լսւում է Փափակի յայտարարութիւնը, որ {աւելի} յիշեցնում է մեզ ֆրանսիական " le roi le veut " խօս

շ հետեւանքներ ունենալու համար. կամ պատճառքը պիտի {աւելի} սաստիկ եւ ազդու լինէին, կամ հետեւանքը մի փոքր մե

մայր այդպէս հրապարակով խայտառակէ իր դուստրը, ուր {աւելի} չնչին բաները համարւում են խայտառակութիւն եւ թուք

էրկայ սադրելով, այն խաղը կը խաղար եղբօր գլխին: {Աւելի} հաւանական է, որ քոյրը իմանալով էրկայ դաւաճան խոր

ր հեղինակը մէկ մասնով արդարանայ, բայց այս բաները {աւելի} են քան թէ պարզութիւն: Այն մատանու խաղը, որ

անուշակների կամ գաթայի պատճառով: Ցաւում ենք, որ {աւելի} ծանօթութիւն չունինք: Նոյնպէս Սօսի մեծ եղբայրը `

որոնց խօսքերով միայն ստորագրութիւնը ամբողջ երեսից {աւելի} է: Թողանք դեռ այն, որ նկարի միջնորդութեամբ եւ ա

մբ դաւաճանում է հեղինակին եւ շատ տեղ երեւում է ոչ {աւելի}, քան թէ մի խեղճ տիրացու: Մենք, վերեւը, ե

ցրուել միջնադարեան մառախուղը, բանալ ազգի աչքը եւ {աւելի} հաւատ դնել նորա մէջ իր վրայ, իր մարդկային արժանա

րա մի քանի օրինակը ցոյց տուինք, բայց համեմատաբար {աւելի} թեթեւ հանգամանաց մէջ: Անցքի կատաստրոֆը, որ ամէն

ստրոֆը, որ ամէն իրաւունքով պահանջում է հեղինակից {աւելի} հմտութիւն ու ճարտարութիւն, ուր պիտի որ գործի ամբ

ր պիտի որ գործի ամբողջ ընթացքի մէջ լարուած թելերը {աւելի} ճարտարութեամբ, աւելի հնարագիտութեամբ եւ որ գլխաւ

ընթացքի մէջ լարուած թելերը աւելի ճարտարութեամբ, {աւելի} հնարագիտութեամբ եւ որ գլխաւորն է աւելի բնականութե

րութեամբ, աւելի հնարագիտութեամբ եւ որ գլխաւորն է {աւելի} բնականութեամբ միանան, հաւաքուին եւ կենտրոնանան,

, Վարդիթերը եւ սիրու կրակը, ցանկալի էր մեզ, որ {աւելի} բնական շրջանակի մէջ տեսնէինք ցաւալի կատաստրոֆի պա

ստուգած ենք, որ մեր հասարակ ժողովուրդը շատ անգամ {աւելի} ազատ է միջնադարեան լուծից, քան թէ մեր պատուելի գ

լոկ մեր հեղինակին չեն վերաբերւում, այլ մանաւանդ {աւելի} փոքր բաժինը կարող է հասնիլ նորան, քանի որ նա ուր

ուածածնի եւ ուրիշ սրբերի վրայ: Գեղացիք, որ առաջ {աւելի} աւանդապահ էին քան թէ այժմ, ունին զանազան երգեր,

Մենք յոյս ունինք, որ արգոյ Պռոշեանցը ուրիշ անգամ {աւելի} շատ հանդէս հանէ այդպիսի տեղեկութիւնը եւ աւելի կատ

գամ աւելի շատ հանդէս հանէ այդպիսի տեղեկութիւնը եւ {աւելի} կատարելութեամբ առաջ տանի սկսածը: Մենք քաջ որ Սօս

ակ Բագրատունուն: Աւանդութեանց մէջ, ամէնից {աւելի} անհաստատը, փոփոխութեան եւ աղճատանքի ենթարկուողը

ութեան օրէնքները, այլեւ ուրիշին օգնել, եթէ ինքը {աւելի} փորձառած էր, քան թէ այդ ուրիշը, որ կամենում էր

դատողութեան ` մերժէինք, իսկ որի կողմում որ լինէր {աւելի} հաւանականութիւն, ընդունէինք որպէս բնական պատճառ

այս չէ, այն չէ: Ո՛չ, մնաց եւ մեր կարծիքով {աւելի} հաւանականը, որ կարող էր շատ անգամ երեւցած լինիլ

ու վրայ հիմնուած է կարծիքը, թէ հին ժամանակներում {աւելի} ստեպ է պատահել այդ երեւոյթը, քան թէ նոր ժամանակն

նց գուշակութիւնքը հիմնելով եւ ժողովրդին խաբելով, {աւելի} խնամք են ունեցել այդպիսի բաները գրով մինչեւ մեզ հ

գիրքը, բայց էլ մի քանի տեղ կան, որ պէտք ունէին {աւելի} պարզաբանութեան եւ ծանօթաբանութեան: Լոկ, խօսքով

մ եմ, որ ինձանից լաւ իմացողներ էլ կան, բայց այդ {աւելի} վատ է նոցայ համար, որ ինձ պիտի ասեն, թէ իրենք վ

ամութեան պատճառով հնարաւոր է այս, ապա ուրեմն է՛լ {աւելի} հարկաւոր էր աչքի տակ ունենալ այս խամութիւնը այն դ

իտէ այս բանի զօրութիւնը, բայց եւ այնպէս գիտենալը {աւելի} օգտակար համարելով, գրում ենք մի քանի տող, ներող

ններին, լայնանալով եւ մի որոշեալ տարածութեան մէջ {աւելի} տեղ բռնելով, քան թէ սեղմ օդը, սկսում են կամաց-կ

գրական դրութեան, այսինքն հիւսիսային լայնութեան, {աւելի} բարձր է, քան թէ նոյն լայնութեան տակ եղած ուրիշ ս

իւնական գօտին Մեքսիկայի Անագուակա սարերի, որ 20° {աւելի} հարաւային դրութիւն ունին (Արարատը մօտաւորապէս գր

Անագուական մօտաւորապէս 20°) միմիայն 800 ոտնաչափ {աւելի} ցած է, քան թէ Արարատինը, լինելով 14100 ոտնաչափ

րբ միւս կողմից Մասիսի օդը ցրտից ճնշուած սեղմ է եւ {աւելի} խիտ, ուրեմն օդի բնական զուգակշիռը խանգարուած է ա

չեն, որովհետեւ օդը անօսրանալով ստանում է նոյնպէս {աւելի} ձգականութիւն, որ ինչպէս վեր է բարձրանում, այնպէ

մ ծովը կատարում է Մասիսի պաշտօնը, որովհետեւ իւրը {աւելի} վատ առաջնորդ լինելով ջերմութեան, նորա օդը աւելի

աւելի վատ առաջնորդ լինելով ջերմութեան, նորա օդը {աւելի} խիտ է, քան թէ նաւահանգստի կամ քաղաքի օդը, որ ան

այ, որոնց մասին խօսեցանք. բայց մենք չենք ուզում {աւելի} ձգացնել բանը: Մեր դիտաւորութիւնը էր մի համառօտ տ

ըմբռնողութիւնը եւ այլ հազար ու մի բան, որ գալոց {աւելի} լուսաւոր ժամանակը պիտի աշխատէր քերել այդ բոլորը:

ո՞ր ժամանակ պարապել են հայք որսորդութեամբ. կամ, {աւելի} լաւ, ե՞րբ է մտել նոցայ մէջ երկրագործութիւնը, որ

իւնը ազգային պատմութեան, մեզանից առաւել հմուտ եւ {աւելի} ժամանակ ունեցող մարդերի: Այս արարողութեանց

Այս արարողութեանց մասին մեր արած ենթադրութիւնքը {աւելի} չեն, քան թէ մեր անձնական կարծիք եւ հիմնուած են մ

մինչեւ որսի չգնայ եւ որս չբերէ, կարծում ենք, թէ {աւելի} ուժ է տալիս մեր ենթադրութեան. պատճառ, ինչպէս աս

րհրդաւոր եւ գերբնական գիտութեանը բանալիքը: Մի՞թէ {աւելի} մեղաւոր են Բուդդայի բոնզերը եւ Բրահմայի բրամիններ

այո՛, շատ տեղ աղ ու համ էին տալիս գործին: Մի՞թէ {աւելի} լաւ եւ աւելի յարմար չէր, որ հեղինակը ինքը բացատր

ղ աղ ու համ էին տալիս գործին: Մի՞թէ աւելի լաւ եւ {աւելի} յարմար չէր, որ հեղինակը ինքը բացատրէր, քան թէ թ

երի էական տարերքը, որ իրենց ձեւով եւ կազմութեամբ {աւելի} ընդունակ են, կենդանի - ընդհանրութեան լեզուի վրայ

եւ իրաւունք չունէր չընդունելու) որպէս ապագայում {աւելի} մեծ յոյսեր տուող երիտասարդ բանաստեղծի մի աշխատութ

անի ընթացքից մի կտոր է դուրս բերւում: Գոնէ՛ մենք {աւելի} աջողականութիւն չունինք այս բանում: Նկարագրե

իայն ճշմարտութիւնն ենք խոստովանում: Կ՚ուզէի՞ն որ {աւելի} ասենք. ահաւասիկ. ուրիշ, նաեւ լուսաւոր ասուած,

արեալ առողջութիւնը կամ առողջանալու համար աշխատելը {աւելի} լաւ: Աշտարակ գեղի հասարակաց տեսչութեան եւ հ

ութիւնը ասում է, թէ նորանով կերակրուած միջատները {աւելի} բարակ մետաքս են տալիս, բայց բանը նորա խնամելն է

այդ լճի լայն շուրթի վրայ ման գալու: Բայց որչա՞փ {աւելի} կը գեղեցկանայ այդ լիճը, որչա՞փ աւելի զուարճալի կ

Բայց որչա՞փ աւելի կը գեղեցկանայ այդ լիճը, որչա՞փ {աւելի} զուարճալի կը լինի նորա շրջանում ման գալը, որչա՞փ

ոքա լինին, որով ճեմելիքի վրայ ման եկողների համար {աւելի} քիչ կը լինին քան թէ այժմ: Տարապայման բթամտո

ւ: Մենք թողում ենք այն բանի վրայ խօսելը մի ուրիշ {աւելի} յարմար ժամանակի: Բայց մեզ մնում է տակաւին մ

ում, այլ մանաւանդ ընդդէմ ենք, որ ազգի լեզուն էլ {աւելի} ստրկանայ եւ ընկճուի թուրքի ազդեցութեան տակ: Այս

նք արգոյ հեղինակին մեր սրտա՜նց շնորհակալութիւնը, {աւելի} ընդարձակութիւն եւ աւելի կերպարանագործութիւն մաղթե

րտա՜նց շնորհակալութիւնը, աւելի ընդարձակութիւն եւ {աւելի} կերպարանագործութիւն մաղթելով նորա պայծառ ընդունակ

շտ կը լինէր կերակրել հայոց ազգի սոված հոգին եւ սա {աւելի} հիւթ եւ արիւն կը դառնար նորա մէջ, քան թէ այն չոր

ր, մինչեւ հիմայ կը յառաջանար։ Կարծեմ 200 տարիից {աւելի} է, որ Վենետկում հազարաւոր գրքեր տպուեցաւ, բայց

սօր ասիացի դաստիարակութենով սնունդ առած լինելով, {աւելի} նախընտիր են համարել, որ իւրեանք փառաւոր մարդերի

ծ է դրել հին բառեր, թող այդ պարոնները իրանք գրեն {աւելի} մաքուր եւ յստակ եւ օրինակ լինեն մեզ իւրեանց մաքու

ղին սիրողը պիտի նորա ժառանգին խնամ տանի, սորանից {աւելի} հզօր ապացոյց չունի նա՝ իր սէրը դէպի մեռածը վկայե

այ պէտքէրին նայելով, Նէապօլսի եւ Պօրտիչիու տները {աւելի} գեղեցիկ, աւելի հոյակապ եւ աւելի յարմար են բնակու

լով, Նէապօլսի եւ Պօրտիչիու տները աւելի գեղեցիկ, {աւելի} հոյակապ եւ աւելի յարմար են բնակութեան, քան թէ այ

Պօրտիչիու տները աւելի գեղեցիկ, աւելի հոյակապ եւ {աւելի} յարմար են բնակութեան, քան թէ այն տունը, ուր Քրի

ինչպէս սիրահարը վազում է, որովհետեւ բազմութիւնը {աւելի} առողջ է, քան թէ սիրահարը, որ մաշւում է սէրի ախտ

վ։ Հին լեզուի ջատագովեալ գեղեցկութիւնը, նորա {աւելի} մշակուած լինելը, նոյնպէս իրաւունք չեն տալիս մեզ

ր զաւակների կենդանութիւնը ապահովելու համար։ Ո՞րը {աւելի} շուտ կարող է մեզ կշտացնել, մեր առողջութիւնը պահպ

մէջ այնպիսի փաստեր եւ օրինակներ հանդէս հանել, որ {աւելի} իրական աշխարհին պատկանելով, շօշափելի էին նաեւ լո

դը տեսնում է պարզ, որ հին լեզուի իրաւունքը երբէք {աւելի} չէ նոր լեզուից, հին լեզուն աւելի գեղեցիկ չէ, քա

իրաւունքը երբէք աւելի չէ նոր լեզուից, հին լեզուն {աւելի} գեղեցիկ չէ, քան թէ նորը, հին լեզուն աւելի ուժով

եզուն աւելի գեղեցիկ չէ, քան թէ նորը, հին լեզուն {աւելի} ուժով չէ, քան թէ նորը, թէեւ սա հին լեզուի եւ հա

որ լեզուի մէջ կան թերութիւնք, կամ ճապաղութիւնք, {աւելի} իրաւունք կար զարմանալու, եթէ չլինէին դոքա, որով

վորեցնում է ճշտութիւն"։ Իրաւ որ, կենդանի խօսքը {աւելի} ճապաղ է, քան թէ գրութիւնը, որ աւելի քիչ խօսքով

նդանի խօսքը աւելի ճապաղ է, քան թէ գրութիւնը, որ {աւելի} քիչ խօսքով իմացնում է նոյն գաղափարը։ Յայտնի է թէ

է մինչեւ այժմ մեր բերած վկայութիւնքը եւ ապացոյցքը {աւելի} վերաբերւում են այն խնդրին, թէ ո՞րը պիտի նախընտիր

ակի սպանելու, այն պատճառով, որ նորա մեռած մայրը {աւելի} գեղեցիկ էր, նոյն այն հին լեզուի գեղեցկութեան պատ

տեսնելով, որ նորածին, բայց կենդանի մանուկի քիթը {աւելի} երկայն է, քան թէ նորա մեռած մօր քիթը, մտածող լի

ահ էլ չպատճառեն, ապա ուրեմն պիտի համաձայնել, որ {աւելի} այլանդակում են մանուկի կերպարանքը, քան թէ գեղեցկ

իր չէ, այլ ցնո՛րք։ Կարող է նա իր մօրը չնմանելով {աւելի} գեղեցիկ լինել իր տեսակի մէջ, երբ նորա կազմուածքը

համար, մեր ներկայ հասկացողութեան եւ ճաշակի համար {աւելի} ազնիւ եւ աւելի նախընտիր են լորը եւ մանանան, քան

կայ հասկացողութեան եւ ճաշակի համար աւելի ազնիւ եւ {աւելի} նախընտիր են լորը եւ մանանան, քան թէ սոխը եւ սխտո

հեռացաւ օտարացաւ Աւետարանի վարդապետութիւնից, եւ {աւելի} եւս, քան թէ Մովսիսական կրօնը։ Եթէ դարաւոր սովոր

նորա առջեւ եւ քո տունը այդ ճամփով փրկել. չէ՞ որ {աւելի} խելքի մօտ է խանդակներ փորել եւ հեղեղի յորցանքը այ

ը եւ թշուառութիւնը, որ նա զգում է, բայց սորանից {աւելի} թշուառութիւն կայ, որին թէեւ ենթակայ է նա, բայց

լի վարագոյրը անօսրանում է)։ Մունջը, մի փոքր {աւելի} լաւ է դրուած բնութեան մէջ, քան թէ վերին աստիճանի

համար չկայ բարոյական խնդիր։ (Եթէ գիտեն սորանից {աւելի} թշուառ վիճակ, թող ասեն մեզ. մենք գոնէ, չգիտենք

ենք փորձական եւ վերացական փիլիսոփայութեան, որպէս {աւելի} դրական տեսութեան, բայց այս խնդրի մէջ բնաւ սխալ չ

, եւ որքան կարեւոր, անհրաժարելի, նոյնքան եւ էլ {աւելի} երեսի վրայ ձգած։ Ո՛վ է մեղաւորը։ Անտարակոյս, ե

եւ, որ կարելի եղածին չափ մօտ մնալով եւ օրէ օր էլ {աւելի} մօտենալով ժողովրդին՝ դառնար մի բանալիք՝ լուսի դ

ատի վերաբերութեամբ։ Ո՛չ, մշակութիւնը պիտի լինէր {աւելի} ազատ, աւելի բազմակողմանի, աւելի հեռատես՝ օրէ օ

թեամբ։ Ո՛չ, մշակութիւնը պիտի լինէր աւելի ազատ, {աւելի} բազմակողմանի, աւելի հեռատես՝ օրէ օր այս երկու բ

իւնը պիտի լինէր աւելի ազատ, աւելի բազմակողմանի, {աւելի} հեռատես՝ օրէ օր այս երկու բարբառների ներքին կապե

աների։ Անհնար է, թէ լեզուն, յեղափոխուելով ազգի {աւելի} առաջ գնացած մասին մէջ, անփոփոխ մնայ միւս մասին վ

այոց եկեղեցու, ոչ երբեք փակուած, գիրկը՞ եւ որ, {աւելին} ասեմ, լուսաւորչական հայերի առաջնորդ կարգուելուց

ռաքելանման մարդիկը ինչի՞, այսպիսի եւ սորանից է՛լ {աւելիներին} հանդիպելով այս աշխարհում, շատ խիստ վշտերով վախճա

1858-ին: Դորա առաջին հատորը տեսած ես, ուստի {աւելո՛րդ} է տեղեկութիւն տալ քեզ նորա մասին, թէեւ նորա սրբա

ամասն գրել այստեղ շա՛տ աշխատութիւն եմ համարում եւ {աւելո՛րդ}. պա՛տճառ, Հաւատքի տեղեա՛կ մարդու հետ է խօսքս։

: Եւ պատմում են, թէ այդ մարդը ունի մի քանի՝ ցախ {աւելով} հաւաքած կողմնակից մարդիկ, որ արդարացնում էին նոր

աչել զանմեղութիւն իմ եւ զի նանիր հալածանս, զորմէ {աւելորդ} համարիմ գալ ի գրաւոր խօսակցութեան, ժամանակին թող

ւթիւն զնմանէ կարէ վերստին կանգնել զգլորեալն: {Աւելորդ} իմն է ուրանալ զդժուարութիւն մեծակշիռ գործոյս, այ

պատկանեալ գումարն դրամոց ստանալ ի Խալիբեանէ, այլ {աւելորդ} եւս, որպէս յուսալ տայր Այվազովսքին, թէ եւ Այվազ

ւղթն, յիւրում լրացեալ զօրութեան: Ընդ այսմ ոչ {աւելորդ} համարիմ զեկուցանել զպատուականութեան Ձերում, թէ

: Որ ինչ զհրիտակէ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեանի, {աւելորդ} է այլեւս խօսիլ, քանզի տեղեկութիւնք հասեալք առ ի

ց էի տալիս իմ իմաստուն հաշւումս, թէ նա ստացել էր {աւելորդ}, քան թէ պատկանում էր նորան. ահա իմ վաճառականութ

, հանելով գերեզմանից, թափում են ջրի մէջ: Այստեղ {աւելորդ} չէ խնդրել ձեզանից, որ յայտնէք նոյնպէս, թէ դուք

կու թերթ տեղ ստանալու Յիշատակարանիս մէջ: Եթէ դու {աւելորդ} արծաթ ունիս, քեզ մի բարի խորհուրդ տամ։ Մեր գեղի

գեղի մէջ չկայ աղջիկների ուսումնարան։ Դու այդ քո {աւելորդ} արծաթը գործ դիր գոնէ առ ժամս, մի փոքրիկ ուսումնա

ատ շնորհակալ եմ խրատիցդ: - Եղբա՛յր, եթէ դու {աւելորդ} կարողութիւն ունիս, որ քո ապրուստի համար հարկաւոր

ոտմունքը, եւ թնդիւնը՝ ուղեղդ, սա գտանուել է մի {աւելորդ} ջերմութեան մէջ, եւ պատճառել է այդ ցնորքը: Հանգս

ազմուածքին ընդհանրապէս, չգիտէ, որ մի ցորենակշիռ {աւելորդ} դեղը խլում է կազմուածքի կեանքի գումարից սորա տասը

ղմանի որպիսութիւն յայտնող բառերը, այնուամենայնիւ {աւելորդ} չէր մի փոքր պարզ խօսել: Ազգային ուսումնարան

ակեանցի Պեդագօգիայի մէջ ամենավերջին թուլութեանը, {աւելորդ} է խօսել, որովհետեւ այդ պարոնը, մի ասիական անմխի

ի ճշմարտութեան հետ, խաւարը՝ լուսի հետ։ Բայց ես {աւելորդ} չեմ համարում յայտնել, թէ ճշմարտութիւնը, որի դրօ

: Նա տարաւ ինձ Շամիլի բնակութիւնը: Ի՛նչ {աւելորդ} գլխացաւ պատճառեմ՝ նկարագրելով նորա քաղաքը կամ տո

ինքդ տեսանես եւ գրես մի օրինաւոր քննութիւն: {Աւելորդ} է մի խօսք եւս ասել տպագրութեան անպիտանութեան մասի

ղուկ մարմին՝ նաւթ: Այս համառօտ ծանօթաբանութիւնը {աւելորդ} չեմ համարում ես՝ հաւատացնելու համար արգոյ հեղինա

ի զաւակները տեղ չեն կարող գտանել այդ դպրոցի մէջ: {Աւելորդ} է մի խօսք եւս ասել՝ դպրոցի ուղղութեան բնաւորութի

չէ յաջողուել ընտրութիւնը թարգմանելու գործի մէջ: {Աւելորդ} չէ մի քանի բառ խօսել այս մասին եւ աւելի բացայայտ

արդապետը խոստացել է մեզ այս իւր կողմից, ուստի եւ {աւելորդ} ենք համարում վերստին խնդրելով ձանձրութիւն պատճառե

ջ տարածուած մտքերը ամփոփուած են այնտեղ, վասնորոյ {աւելորդ} չեմ համարում ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ: "

խօսակցութենից յետոյ գործակատարը, տեսանելով, որ {աւելորդ} էր վիճել Բէգզադէի հետ, յանձն է առնում վճարել 76

ն զեղխութեան ընդունակ են դարձել մեր կանայքը: {Աւելորդ} էր մի խօսք եւս ասել մայրաքաղաքներում գտանուած Հայ

ն, իմանան հոգացողքը, թէ ո՛րտեղ ինչ էր պակաս կամ {աւելորդ} ։ Տեղագրութիւնը նոյնպէս հարկաւոր է, որ հոգացողքը

ուսումնական ճանապարհորդք դուրս ուղարկելու համար: {Աւելորդ} է ասելը, որ ներկայումս ազգի կարողքը լսել եւս չկա

դորա վերայ ժամանակի յաւիտենական դատապարտութիւնը: {Աւելորդ} էր նաեւ ընդդէմ զինուորուիլ մի աշխատութեան, որ իւ

եցել եկեղեցին Հայոց անցած գնացած կեանքի մէջ: {Աւելորդ} մի բան էր ասել եւ հաստատել, որ Բիւզանդական կայսե

րրորդ խնդիրը: §3. Սկայորդու տարածած լուրերը {աւելորդ} էինք համարել մերժել. պատճառ, մեզ քաջ յայտնի էր

ական նամակները դէպի " Մեղուն ", այս պատճառով եւս {աւելորդ} համարեցինք մի երկու բառ խօսել, մանաւանդ ցանկանու

հանջողութիւն պիտի լինի բանական դատողութեամբ: {Աւելորդ} ենք համարում ասել, թէ ոչ ոք իրաւունք չունի բռնադ

ռէ, նորանից կը վճարէ ապրանքի տիրոջ իւր պարտքը եւ {աւելորդ} շահով ինքը կ'ապրի կամ գանձ կը դիզէ: Եւ այս տեսակ

մեր միտքը: Ի՛նչ է արդեօք նորա մտածութիւնը: {Աւելորդ} հարցմունք է այս: Նա մտածում է, " թէ ես, վաճառա

, եւ իրական ճշմարտութիւնը, ո՜հ, շատ մերկ է: Եւ {աւելորդ} է պատասխան տալ այնտեղ, ուր խօսում են հեղինակութե

որպէսզի Պատմութիւնն այս չափածոյ ` - Ինչու՞ խօսել {աւելորդ} - Ուստի պատմենք կարճառօտ: Մարդը հէնց որ սէր զգաց

եկամուտ տարերց, ազգն մեր չունի երբէք անհետանալ։ {Աւելորդ} իմն համարիմք ասել, թէ ի բարւոք ի կիր առնուլ զայս

նկանին ՚ի մի կէտ ընդ հայեացս հոգեւորաց, ուստի եւ {աւելորդ} իմն է դաստիարակութիւն, որ ո՛չ բղխի ի ներկայ փիլի

: Նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն թուականից: Այսօր {աւելորդ} շորերը տուին նորան: 27-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[

այն մեր հեգնական ժպիտը շարժելու. միւս կողմից շատ {աւելորդ} չէ յայտնել, թէ կուրութեան եւ բռնակալութեան մէջ,

ղմից Խորենացուց եւս պակաս չ'մնայ։ Բայց ես կարծեմ {աւելորդ} ասացի. եթէ լատիներէն գրելու ժամանակ աշխատում են

ուրդը, ուրեմն եւ՝ արժանաւորութիւնը։ Վասնորոյ, {աւելորդ} համարելով այս մասին երկար բարակ քարոզ կարդալ, պա

Պապականութեան հարազատ զաւակներն էին։ Այսքան եւս {աւելորդ} էր ասել, եթէ մեր Ազգի բոլոր որդիքը ձեռնհաս լինէի

ակութեան շաղկապը սաստկապէս սասանեցնելու"։ " {Աւելորդ} ենք համարում, - ասում է Հայմը, - մերժել ինքնաբաւա

անոր անցքեր, եւ սիրում էք լսել նորալուր դէպքեր, {աւելորդ} չհամարեցի ուղարկել Ձեզ մի յօդուած, որի բովանդակո

րը եւ չարիմացութիւնները երեւան հանելու համար, ես {աւելորդ} չեմ համարում այստեղ յառաջ բերել նորա գործերից մէկ

Ոմանք էլ ասում էին, թէ " ես Տիրոջդ տանը որպէս մի {աւելորդ} անօթ էի ", որովհետեւ մտածում էին, " թէ իմ ո՞ր ա

ղաք"։ Այս խօսքերից յետոյ ամեն ուրիշ վկայութիւնք {աւելորդ} են Նոր քաղաքի եւ Վաղարշապատի նոյնութիւնը ապացուցա

ղի կարող է պատմել Էջմիածնի նաեւ վերջին մոնթը։ {Աւելորդ} է ասել, որ Վաղարշապատի մէջ երկու հատ չէր, այլ մ

ծները ապացուցանելու համար, բայց այսչափն էլ գուցէ {աւելորդ} երեւի ոմանց։ Խոստովանում ենք, բայց ի՛նչ անես,

թիւն կարող էին համարել տալ նորան յանձուած վանքը։ {Աւելորդ} է ասել, որ մենք չգիտենք, թէ ինչի՛ համար, եօթնե

եւ այլն (Փարպ., Պատմ. Հայ., երես. 154)։ {Աւելորդ} է ասել, որ, բացի Ռշտունեաց Սահակ եպիսկոպոսը, Ղ

նի թրչվել բայը, որ ամեն տեղ հասկանալի է, ուստի եւ {աւելորդ} է գործ դնել թաց արի, թաց եղայ, փոխանակ թրչվեցի, թ

ն է․ վասն որոյ պ. Մարկոսը, պատրաստուելով լսել, {աւելորդ} չհամարեց վերստին հաւատացնել պ. Շաքարեանցին, իւր

թեանը, որ գրգռելով կաշին, պատճառ է տալիս արիւնի {աւելորդ} հաւաքուելուն: Արիւնը անդադար եւ սովորականից դուր

անաւանդ այստեղ յարմար չէր երկարաբանել... գուցէ {աւելորդ} եւս խօսեցի... Ահա այսպէս լինելով Հայերի կե

ում էին, շատ մօտ ծանօթանում էին, եւ Շահումեանցը {աւելորդ} էր համարում չնչին քաղաքավարութիւնները: Բայց այս

, եթէ Թիւթիւնճի-օղլուն ոգեւորուած խոստանում էր մի {աւելորդ} հալաւ կարել իւր կամ կնոջ համար, թէ " մա՛րդ, մէք

ւ բարի յիշատակ ժառանգէ, եթէ նա խնամակալ լինի իւր {աւելորդ} արծաթը գործ դնել չքաւորների անտէր եւ անտիրական զա

բարկացաւ, եւ ճակատը շփելով սկսեց ճեմել տան մէջ: {Աւելորդ} եմ համարում նկարագրել նորա փոքրիկ փայտեայ տունը,

թէ ստրկութիւնը մայր է ամենայն անբարոյականութեան։ {Աւելորդ} չէ մի փոքր պարզել այս եզրակացութիւնը մեր ընթերցող

րոյականութեան կրօնական աղբիւրը պապականութիւն էր։ {Աւելորդ} է երկարաբանել. ով որ ականջ ունի լսելու, թող լսէ

եանք՝ թագաւորասպանութիւն։ Կարծեմ այսուհետեւ {աւելորդ} էր մեզ երկարաբանել Մխիթարեանց բարոյականութիւնը սա

ութեան տակից եւ ուրանալ նորա իրաւասութիւնը։ {Աւելորդ} է վերստին կրկնել այստեղ Մխիթարի բուն խորհուրդը՝

մտաց՝ [մինչ] ո՛չ հասկանալ եւ տառապի [միայն] ընդ [ {աւելորդ]} բեռամբ [անհասկանալեացն]: Գանգատանքդ զհայկական մ

վկայութեամբ հաստատելոյ զասացեալսն ցայս վայը, ո՛չ {աւելորդ} համարիմք քերել հարեւանցի զպատմութեամբ գրականութեա

՝ նշմարին եւ հետք այժմեան նոր հայախօսութեան: {Աւելորդ} համարելով մեզ յիշել աստանօր առանց բացառութեան զամ

ընթերցողաց ճառիս քննեալ եւ ստուգեալ է, վասն որոյ {աւելորդ} էր ինձ յերկարել ի բանս անդր քան զսահման զհամառօտա

ագս անուանելոյ նորա զմասնիկքս ում եւ կը խժականս, {աւելորդ} համարիմք մանրախուզիւ դատապարտել զկարծիսդ, ներողա

էր ի Սալլանթեան եւ ի Գաբրիէլեան քերականութեանց, {աւելորդ} ինչ էր խօսել եւ խուզարկել, զի որ ոք եւ տեսցէ զայ

աւանդեն մեզ ի կայսերական համալսարանին Մոսկվայու. {աւելորդ} համարիմք նոյնպես ասել զվասնէրն բառիս ի լեզու էին

քը կարճ մնաց միւսից, եւ ծունկի տակում գոյացաւ մի {աւելորդ} մսի մասն (tyloma), որ մանաւանդ անհանգստութիւն

լինել դպրոցական իմաստակութեան (սոփեստութեան)։ {Աւելորդ} եմ համարում դուրս գրել այստեղ նորա բոլոր ճառը, ո

ժանուէր Կարգը աշխարհականներից, թէ տուել են նորան {աւելորդ} արտօնութիւնք, որ վնասակար էին եպիսկոպոսական եւ ք

առաջին ներգործողը դառնալ յետոյ Ֆրանսիայի մէջ։ Ես {աւելորդ} եմ համարում նկարագրել Յիսուսեան աբեղաների անքուն

էան եւ բանի խորհուրդը նոյնն էր։ Այս պատճառով մեք {աւելորդ} ենք համարում այդ նոր տպածի բովանդակութեան վերայ ե

" այս վայրենի անասուններէն " եւ այլ այսպիսիք, որ {աւելորդ} ենք համարում կրկնել. պատճառ, ուշադրութեամբ կարդ

։ Առանց նորան էլ երկարում է մեր հատուածը։ Գուցէ {աւելորդ} էլ լինէր այս աչքի յայտնի թուլութեան վրայ շատ խօսե

համբերութիւն եւ յարատեւ արիաջան աշխատութիւն։ {Աւելորդ} է ասել, որ մենք բնաւ պահանջողութիւն չունինք, թէ

բացի ուած) վերջաւորութիւնից վեվի տեղ ու պահելը {աւելորդ} շռայլութիւն է եւ քանի որ այդ ուն վեվ պիտի հնչվի,

, որ հազիւ հազ է կարդում։ Բացի այս ծանրութիւնը, {աւելորդ} ներմուծութիւնք եւ շատ անգամ հին լեզուով էլ չեն կա

չկայ ասել, որ այս մի աններելի սխալ է, որի մասին {աւելորդ} չէ մի քանի բառ խօսել։ Բայը մէկ մասն բանի է, որ

մեր վիզը թաղված ենք այդ տեսակ պակասութեանց մէջ։ {Աւելորդ} չէ երկու խօսք ասել այս պատճառով, որ երեւցած հակա

օր հայերէն կարդայինք այդ հոյակապ եւ ազնիւ գործը: {Աւելորդ} է ասել, որ միայն Տաճկաստանի առաջնակարգ հայ գրագէ

Այն անտէր երազները մենք առնում ենք ոչ միայն որպէս {աւելորդ} ներմուծութիւնը, այլ որպէս շատ անաջող փոխանակութի

, առանց նորան էլ երկարում է մեր հատուածը: Գուցէ {աւելորդ} էլ լինէր այս աչքի յայտնի թուլութեան վրայ շատ խօսե

պատասխանատու չէ, բայց այդպիսի դիպուածում էլ բնաւ {աւելորդ} չէր գոնէ՛ մի բացասական ծանօթութիւն: Մենք յոյս ու

ւծութիւնը մեր մտքում արդէն արել ենք, բայց այստեղ {աւելորդ} համարեցինք մեր ընթերցողների առջեւ էլ նոյնը անել,

Թէ ի՜նչ բանի նշան է թուրը, այդ մասին խօսիլն էլ {աւելորդ} ենք համարում, իսկ որսի համար ասում ենք այսքան,

թէ այն Հայերը, որ երբեմն խօսել են հին լեզուով։ {Աւելորդ} է ասել, որ այն պատմական եւ բնական ազդեցութիւնքը

նորա համար հին լեզուն գեղեցիկ չէ։ Բայց բոլորովին {աւելորդ} է լեզուի վրայ նայել այնպէս, ինչպէս մի այլ բանի վ

իր մարդկային կոչումը ուրանայ"։ Մենք վերեւը {աւելորդ} համարեցինք լատին լեզուի առաջարկութիւնը, մանաւանդ

է նորա մեռած մօր քիթը, մտածող լինի կտրել դանակով {աւելորդ} երկայնութիւնը, կամ եւ թէ կարճ է, աքցանով քաշելո

մէջ, եւ " եւ խաւար նմա ոչ եղեւ հասու"։ Կարծեմ {աւելորդ} էր ասել, որ այս լոյսը լեզուն էր։ Բնական աշխարհի

ւմ աղօտ եւ խաւարային խորհուրդներով եւս եւ խռկուած {աւելորդապաշտութիւններով} ։ Կրօնի ներգործութիւնը ազգի վերայ շատ անչափելի մե

պրելու չե՞ն: Բայց դու կը քանդուիս, այսինքն՝ քո {աւելորդը} կը չափաւորուի, որի հաշուով իմ պակասորդը կը լցուի

մի փոքր հանդարտել էի, թափելով սրտիս ուրախութեան {աւելորդը}, լսում եմ ահա, որ մի մարդ, պարսպի միւս կողմից

ը. այն էլ դեռ հերիք էր լինում ինձ, եւ երբեմն իմ {աւելորդներից} վանքի պէտքերի համար էր գործ դրւում։ Իսկ Աղուանստ

ծիծաղելով: Օրիորդը շառագունեցաւ եւ զգաց վէճի {աւելորդութիւնը}, տեսանելով, որ բանի տեղ չէ անցնում իւր կոտրատու

ր եւ հակամէտ ենք կարծել, թէ դոքա ուխտագնացութեան {աւելորդութիւնքը} լինին: Ասիացին, որի երեւակայութեանը միշտ բորբոք

խօսքով " (Յուստոս Լիբիղ, նամակ 4. տես եւ նորա {աւելուածը} ): Դառը բողոք. բայց որքան տող, այնքան ճշմ

եան, 1850 թ. յետոյ կատարած քննողութեամբ, այլեւ {աւելուածի} մէջ հանդէս է հանել մի քանի հարցասիրութեան արժանի

եր յիշած ֆիզիկայի բնագիրը կարօ՛տ է փոփոխութեանց, {աւելուածքների} եւ ծանօթաբանութեանց: Նորա ռուս թարգմանիչը բաւակա

եցիք, մենք ատոնց վրայ ծաղրէն ուրիշ ի՞նչ կրնայինք {աւելցնել}: Գիրք մը, որ Հայ, Յոյն, Հրէայ ազգ չթողուր, ա

դպրոցում " ինչ ինչ 'ի տղայութեան " եւ կարո՛ղ ենք {աւելցնել}, թէ եւ ոչ իսկ տեսել է նորանց։ Մինչեւ Փարպեցո

նակ, իր կամամտածական կարծիքներն էլ եղածների վրայ {աւելցնել} ։ § 23. Հնար չկայ իմանալու, թէ ովի՛ որդի էր

մութեան վրայ, տակաւին աշխատում ենք մի քանի խուրձ {աւելցնել} ։ " Դի՛ր զմեղս 'ի վերայ մեղաց"։ Բայց բարձրացնու

ոկ քահանային էլ քահանայապետ է կոչում, հարկաւոր է {աւելցնել}, որ մենք մոռացանք, որ թէ կապուած սուրբերի մէջ հ

Լուդովիկոս XIV-ը սկսել էր, XV-ը շարունակել էր, {աւելցնելով} իրեն անառակութիւնքը, շռայլութիւնքը եւ ֆրանսիական

լեւ հեթանոսաց վարդապետի քարոզութիւնն էլ սոցա վրայ {աւելցնելով} ՝ թող լսե՛ն ու լռեն լի՛րբ եւ անամօ՛թ մարդիկը, որ

նել բերելով, միւս սեւ՜ բամբասանքների վրայ այս էլ {աւելցնելով} ՝ ասում էին. " Այդ մարդը գիրք չէ կարդում, բայց

քը, երբ իր ազատութիւնը հիմնում է պարեգօտի վրայ՝ {աւելցնելով} տակաւին. " իսկ որ զատոյցն զիս պարեգօտիւք 'ի ծառա

երբեմն կոչւում էին իրենց հօր անունով՝ Անոյշ բառը {աւելցնելով} այդ անունի սկզբում կամ վերջում։ Իսկ եթէ Ձուիկ

, գործ են ածում սեռականը, բայց դարձեալ՝ ս տառը {աւելցնելով}. ինչպէս՝ " գալուս տեղը տեսայ"։ Բայց ոչ միշտ գ

ութիւնը, որ մենք, առանց մեր կողմից մեծ խօսք եւս {աւելցնելու}, քաղեցինք բնագրից (եր. 218-222), իրենք կը տե

կեցի " ասելուց յետոյ, նոյն երկրի վերաբերութեամբ {աւելցնում} է " քահանայապետ աշխարհին " խօսքը, որով, յատկացն

հը։ Փարպեցին, իր Թղթում բերելով այս ասացուածը, {աւելցնում} է. " Ըստ բանի ողբոյն"։ Նախնեաց գրուածքը սրբագր

ին: Թողնելով այս բոլորը որպէս լոկ ենթադրութիւն, {աւելցնում} ենք, թէ Արտաշէս Բ-ի օրով լսում ենք Խորենացու բեր

ռանց հարկի, առանց որեւիցէ ազդեցութեան ոչ մի խօսք {աւելցնում} է, եւ ոչ մի խօսք պակսեցնում կամ այլայլում. այլ

է եւ հազար տեսակ յարակցութեանը, դիմադրութեանը, - {աւելցուր} սրա վերա անհատական ձգտողութիւնքը (յայտնի է թէ մի

ոնք տաճիկ լեզուին ստրկանալու համը հոտը տարել են: {Աւելցուր} սորա վրայ եւ ֆրանսիական լեզուի բաղդասութեան եւ ձե

նչպէս ձեռքերը։ Այս ըթը, որ բառի վրայ մէկ վանկ է {աւելցուցել}, նու է փոխվում, եթէ հետեւեալ բառը ձայնաւոր տառո

ւք համարի՛ք նոքօ՛ք ունել զկեանսն յաւիտենականս"։ {Աւետ}. Յովհ. գլ. Ե, համար 39։ § 4. Բնագրում այ

նդ բանս շնորհացն, որ ելանէին 'ի բերանոյ նորա ", {Աւետ}. Ղուկ. գլ. Դ. համար 22։ § 6. Պ. Էմինը,

գոյ 'ի դմա, եւ իշխանաւ դիւացն հանէ դա զդեւս " ( {Աւետ}. Մարկ. գլ. Գ. հ. 22)։ " Իսկ փարիսեցիքն ասէ

հետ կորան մշտնջենաւորութեան ովկիանոսի մէջ. նոցայ {աւետաբեր} լոյսը շուտով ծածկուեցաւ մարդերի չարութեան ամպերի

էր մեզ Հիւսիսափայլ ծրագրի ընթերցասիրութեանը, այն {աւետաբեր} եւ բարեգուշակ ձայնին, որ նորա ճակատին առաջին անգ

է հօրեղբորդի Կարապետի Մ[?]աւգեան, որ ի Կալկաթա: {Աւետաբերի} գործակատարք Զենոբ եւ Ռափայէլ Փափազեանք 225 հատ մն

զի կօգտէ, թէ հաւատքի զօրութիւնը, Եկեղեցի, {աւետարան}, ամուր պահենք մեր մտքումը։ 1851 Ապրիլ

նաց Եափոնիայ։ Կրիմինալը կրակով ու սրով ջնջում էր {Աւետարան} չընդունողները։ Բնակիչքը, կորուսանելով իւրեանց հ

կացիքը իւրեանց հաւատից, քարոզում էին նորանց սուտ {Աւետարան} ՝ ըստ ամենայնի յարմար հնդկաց ճաշակին՝ նորանց կամ

նորանց իւրեանց հին կրօնի մէջ՝ քարոզելով այնպիսի {Աւետարան}, որ շինած էր Չինաստանի կրօնին եւ սովորութեանը յա

եւելով խորհրդական գետերի ընթացքին անծանօթ ազգերին {Աւետարան} քարոզելու։ Բայց Կարգի հոգին անտեսանելի կերպով հե

ձգել է շուների առաջեւ՝ պատճառելով, թէ այն մարդը {Աւետարանական} էր եղած: Այս գործողութիւնը այնպիսի վատ տպաւորութ

հրաման խնդրելով, առանձին գերեզմանատուն նշանակեց {Աւետարանական} Հայերի համար, որ չէ ենթարկւում Հայոց առաջնորդի ի

վմէական դաւանութեան Հայերի, եւ բուն հայկական կամ {աւետարանական} Հայերի զաւակները տեղ չեն կարող գտանել այդ դպրոցի

ր մեք՝ թէ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հռովմէական եւ թէ՛ {Աւետարանական} Հայքս, մէկ սերունդէ, մէկ ընդանիքէ եւ եղբայր ենք

նում, եւ եթէ տեղը գայ, ես Լուսաւորչական եմ, դա {Աւետարանական} է, ասելով, պատրաստ են միմեանց գլուխ ջարդել: Բա

արոլոս 9-րդը), իւր ձեռքով հրացաններ արձակեց իւր {աւետարանական} հպատակներից մի քանիքը չքացնելու աղագաւ, եւ որի յ

ոյ ազգիս, օտարազնեայց ոմանց, Բազըլեան, ասեմ], {աւետարանական} [ընկերութեան միաբանից) Դիտրիխ եւ Զարեմբա գերմանա

եան Առաքեալների բերանով քարոզուած Քրիստոնէութիւնը {Աւետարանական} քրիստոնէութիւն չէր, ո՛չ առաքեալների եւ եկեղեցու

իչքը չէին ներգործում այսպէս. նոքա ցոյց էին տալիս {Աւետարանական} Վարդապետութիւնը՝ նորա բոլոր Աստուածային պարզութե

մասին՝ ասում է (տե՛ս երես 460). " Ի բազմաթիւ {աւետարանաց} զմինն առի ընդ իս, ըստ որում արտագրեալ էր յիսկակա

քաջափայլ աղայ Լազարեան վերազինս զարդիս ժամ է ինձ {աւետարանել} ձեզ զուրախութիւն, որով համարիմ հասեալ զձեզ ի գագ

դարձաւ բոլորովին, նորա սիրտը յղացաւ նոր խորհուրդ {աւետարանել} Թուրքերին եւ առ հասարակ արեւելեան ազգերին։ Նորա

էջ։ Թէպէտ եւ մասնաւոր մարդերում Քրիստոսի կենարար {Աւետարանը}, ուսուցանելով անհակառակելի ճշմարտութիւնը, տնկել

ւ, խոստանում էին հնազանդուիլ եւ հետեւիլ, խաչը, {աւետարանը}, սարքերը, քահանայքը եւ ժողովուրդը վկայ բռնելով

իմ Մանուշակս է, որ ջրի նման կարդում է աշխարհաբար {Աւետարանը} եւ ուսանում է միշտ, եթէ ունէր պարապ ժամանակ: Բա

արդասիրութեան եւ միաբանութեան վերայ, թո՛ղ կարդայ {Աւետարանը}. նա կը տեսանէ այնտեղ, որ այն Աւետարանի հեղինակը

ախկին նպատակին հասնելու համար, այսինքն՝ քարոզել {Աւետարանը} անհաւատներին։ Բայց Գերմանիայի նորանոր անցքերը,

, որ սա մի քանի մարդ ուղարկէ Հնդկաստան՝ Քրիստոսի {Աւետարանը} քարոզելու։ Բայց Իգնատիոսը, այսպիսի հարկաւոր ժամ

դը, ուր եւ բարեհաճէր նա ուղարկել Կարգի անդամները {Աւետարանը} քարոզելու համար։ Այս բանը այն միջոցին ո՛չ ոք չ'հ

ր նպատակը այն է, որ քարոզէ անհաւատներին Քրիստոսի {Աւետարանը}, վասն որոյ առաւել պատշաճ է Սուրբ Յովհանն երուսալ

պատան, Մելանիուր եւ Մալակկա կղզիները՝ քարոզելով {Աւետարանը} եւ Պօրտուգալացոց օգնութենով կամայ ակամայ հեթանոսն

դարձնել Յիսուսեան քարոզիչքը դէպի Քրիստոսի ճշմարիտ {Աւետարանը} ։ Զարմանալի բան է աշխարհիս փոփոխութիւնը. այն մար

այն ջոկ ճանապարհով ընթացան. նոքա սկսեցին քարոզել {Աւետարանը} այնպէս, որ արդէն յարմար էր տեղական հաւատին, որ

ոնէութեան մասին, եւ թէ նոքա, քարոզելով Քրիստոսի {Աւետարանը}, չէին մտածում Քրիստոսի կենարար վարդապետութեններո

իլ նոցա հոգու փրկութեան համար, այլ յարմարում էին {Աւետարանը} Չինացոց սովորութեան հետ, որպէս զի կարողանան որսա

նեվաճառութիւնը եւ լոմայափոխութիւնը դատապարտւում է {Աւետարանի} մէջ որպէս անպատշաճ գործ Աստուծոյ տան համար, եւ ա

եթէ մի մարդ չէր պահում Աստուծոյ պատուէրները, որ {Աւետարանի} մէջ քարոզւում են Քրիստոսի բերանով, եւ չկամիք մտա

աղաքակրթիչ հոգաբարձուից չզրկուի: - Կուրանով {Աւետարանի} որդի՞ք քաղաքակրթել: - Այդ քաղաքակրթութիւնը

ռով զարհուրած վախենում եմ, չլինի թէ եւ դոցա կպչի {Աւետարանի} սպառնալիքը, որ ասում է. " Ահաւասիկ ես կ'ուղարկե

իք, եթէ ծառայք անպիտան եմք " (եր. 39)։ Բո՛ւն {Աւետարանի} խօսքերը. " Յորժամ առնիցէք զամենայն հրամայեալսն ձ

ետարանչին է հասկացել։ Բայց որովհետեւ այդ խօսքերը {Աւետարանի} մէջ չէին, այլ Առաքեալի Թղթում, ուստի մենք գրեցի

ի փետուր, դրեց նորան Մխիթարի, ահագին, Մատթէոսի {Աւետարանի} մեկնութեան մէջ, որ դրած էր մօտին, եւ որ ժառանգե

ղ կարդայ Աւետարանը. նա կը տեսանէ այնտեղ, որ այն {Աւետարանի} հեղինակը ինքը, այն մարդկութեան Փրկիչը, այնքան ս

անութեան չարաչար գործադրութեամբը հանդէս էր հանում {Աւետարանի} ճշմարտութիւնը ընդդէմ կոյր հաւատի եւ անպտուղ ծիսակ

էր բոլոր հասարակապետութիւնը։ Այս անճոռնի եւ {Աւետարանի} վարդապետութեան հակառակ կոնդակը, որ Պաւլոսը Պապ,

ս Քրիստոսի կենարար եւ փրկաւէտ քարոզութեան ձայնը՝ {Աւետարանի} միջնորդութեամբ, որոնց համար գիշեր էր եւ դեռեւս չ

իստոնեայ մարդը՝ ընդունելով իւր հոգու եւ սրտի մէջ {Աւետարանի} բանքը, դաստիարակուելով այդ ազատական կրօնի առաջնո

, որ չէ պիտոյ համեմատէր ժողովուրդը Սուրբ գրքի եւ {Աւետարանի} Վարդապետութեան հետ։ Պապականութիւնը պահանջում էր

երբուրգ: Իգնատիոս վարդապետ՝ մեկնիչ Ղուկասու {աւետարանի}, իսկ Սարգիս վարդապետ առ քաղցրութեան բանիցն եւ խո

։ Ա՞յս է առաքելական Քրիստոնէութիւնը։ Լօյոլա {Աւետարանի} ուսման հակառակ տալիս է աշակերտներին իւր անձին մի

ւնենալ դէպի Պապը, ուր եւ ուղարկելու լինէր նորանց {Աւետարանի} քարոզութեան համար։ Բայց այս երդումը մի մեծ զօրու

օգուտ քաղելով այս կրօնական թոյլտւութենից սկսեցին {Աւետարանի} քարոզութիւնը՝ կէսը Եափոներէն, կէսը Լատիներէն.

րտութիւնը կամ Քրիստոնէութիւնը։ Յիսուսեանների {Աւետարանի} նախանձաւորութիւնը չէր յագենում միայն քարոզութենով

սուսեան քարոզիչք շարունակում էին իւրեանց շարադրած {Աւետարանի} քարոզութիւնը։ Այս քարոզիչքը, ինչպէս վկայում է Կ

ճան չորացնում է այն հողը, որի վերայ սերմանել էին {Աւետարանի} սերմը։ Արդէն 1722 թուականին Շարլնուան հազիւ հազ

այլ սովորական, արարատեան ոճով կ՚ասեն, թէ այդ " {Աւետարանի} կողքին է գրած"։ Ինչպէս հասկանանք Տիրանի տո

ս ձիուդ ու կը տանիս: - Վայկուն ափոր խօսքերն {Աւետարանի} կողքին գրուած են, - ասում է Արշամը, Սօսի փոքր եղ

ւ հազար տարի անցաւ եւ այս երկու հազար տարուայ մէջ {Աւետարանի} ձայնը Իսրայէլի անկաջից չկտրուեցաւ, բայց նա ոչ մի

ամագծական հակադրութեամբ մանաւանդ հեռացաւ օտարացաւ {Աւետարանի} վարդապետութիւնից, եւ աւելի եւս, քան թէ Մովսիսակ

ծ բացագանչում էին դատողների առջեւը, ուր, ինչպէս {Աւետարանիչը} վկայո՛ւմ է, Պիղատոսը ճանաչելով, թէ նախանձի պատճ

թէ Փարպեցին անպատճառ Յովհաննէս է գրել։ Յովհաննէս {Աւետարանիչը} մի քանի անուն ունի. գուցէ նոցանից մինը գրած էր։

, որպէս եւ Հռովմի Պապը. ո՛ւր մնաց, որ Յովհաննէս {Աւետարանիչը} լոկ երէց է ստորագրում։ Բայց ընդդէմ ենք եւ չենք կ

որ Տիրոջից վիճակուեցան Հայերին, որպէս քարոզք եւ {աւետարանիչք}, որոնց եւ նշխարուած ոսկերքը կան մեր մէջ, եւ որո

լ: - Այդ քաղաքակրթութիւնը աւելի փրկարար է: {Աւետարանից}, թերեւս, ազատութիւն կարող է ծագել, իսկ Կուրանի

գեղէն կեանքը վերացաւ։ Իսկ եթէ Քրիստոսի պարգեւած {Աւետարանից} կամենան այսպիսի օրինակներ, աւելի խի՛ստ եւ աւելի

էր չկայ, եւ այս բարոյական լուսաւորութեան աղբիւրը {Աւետարանն} է: Եթէ մի մարդ մի գաղափար կամի ստանալ սիրու, ըն

յն ժամանակ ես կը հետեւիմ քո ձայնին, որովհետեւ նա {աւետարանում} է ինձ փրկութիւն՝ ազգութեան անունով: Եւ քաղ

ութենէ քրիստոնէութեան, ըստ հարազատ ձայնարկութեան {աւետարանչաց} եւ առաքելոց, անժխտելի վկայից փրկագործ տնօրէնութե

փարիսեցւոց: Քրիստոնէութիւնն յաւուրց անդի նախկին {աւետարանչաց} ընկալաւ զտօնն շաբաթական, " եւ կարգեցին սուրբ առա

թէ " կա՛ն մեղքեր, որ մահի՛ հաւասար են ", որ եւ {Աւետարանչաց} գրուածոց մէ՛ջ անգամ կարդում են, թէ " ո՛վ որ Հոգի

լ գրած է եղել Փարպեցին, այնուամենայնիւ Յովհաննէս {Աւետարանչին} է հասկացել։ Բայց որովհետեւ այդ խօսքերը Աւետարանի

վհետեւ բովանդակ Աստուածաշնչի մէջ, բացի Յովհաննէս {Աւետարանչից}, ոչ ոք է ասել այդ խօսքերը։ Մենք դրականապէս ընդո

ով չափ ցանկալի էր մեզ, մեր գրչի միջնորդութեամբ, {աւետաւոր} լուրեր տալ մեր ազգին, բայց մի չար բաղդով այս րոպ

եմն Մովսէս ցանկանում էր հանել Աստուծոյ ժողովուրդը {աւետեաց} երկիրը: Հա՛յ կանայք, դուք, ինչպէս եւ բոլոր

եւ մեղր բղխող երկիրը, ըստ որում անծանօթ էր նորան {աւետեաց} աշխարհը, մեք ընթերցողներից եւ առհասարակ Հայոց ազ

ւթեան հայոց ի Նոր Նախիջեւան: Զվարձս պ. Գէորգ {Աւետի} եւ պ. Յովհաննու Աւդալ առաջնոյն երկու հարիւր չորս

ոչ անգամ զգեցեալ զմուշտակ. տէր Յարութիւն եւ տէր {Աւետիս} հարց պատրաստ էի մատուցանել զձեր ողջոյն, բայց տէր

ւոյ նորա... Մի՛ պատմէք 'ի Գէթ, եւ մի՛ տայք զայդ {աւետիս} յելս Ասկաղովնի. զի մի՛ երբէք ուրախ լիցին դստերք

հարց պատրաստ էի մատուցանել զձեր ողջոյն, բայց տէր {Աւետիսն} գտանի քահանայագործութեամբ ի Գրիգորիպոլ, զի անդ ք

թուականը: 12-ին երեկոյեան 10 ժամին նամակ ստացայ {Աւետիք} քեռորդուցս: 13-ին նամակ գրեցի եղբօրս ` 10-ից գր

: Դայեկը ձգում է նորա մէջ արօտը եւ նայելով նորան {աւետիք} է տալիս, թէ ծնանելու զաւակը արու էր: Իսկոյն

մ էր վերջին րոպէին, որ պիտոյ է յայտնէր նորան կամ {աւետիք} կամ բօթ: - Ի հարկէ հրաժարուեցա՛ր, որովհետեւ

ունէր դոցա հետ, կասկածանք տուեց Կոստանդնուպօլսի {Աւետիք} վարդապետին։ Չկամինք այստեղ երկարաբանել Աւետիքի հ

իւր մանուկ ընկերութեամբ հանդերձ, Կոստանդնուպօլսի {Աւետիք} պատրիարքի հալածանքի երեսից գլուխը ազատելու համար

տ մարդիկ, որ ամեն բան չափում են հին լեզուի չափով, {Աւետիքեան} Հ. Գաբրիէլի պէս նոր լեզուին ասում են "աշխարհաբար"

փոխանակել, ինչպէս գրում ենք թիւ, թվի, թվական։ {Աւետիքեան} Հ. Գաբրիէլեան ականաւոր Քերականը սորանից յիսուն տ

ն եւ մի նամակ դրի մէջը մեր տունը ուղարկելու համար {Աւետիքի} անունով, սորա թուականը դրուած է 17-ը, որովհետեւ

սի Աւետիք վարդապետին։ Չկամինք այստեղ երկարաբանել {Աւետիքի} հալածասէր եւ բարբարոս ընթացքի վերայ, չկամինք յիշ

ս եօթն, որոնցով բոլորի թիւը դարձաւ տասն եւ վեց։ {Աւետիքի} հալածանքը սաստկանում էր, եւ ահ կար Մխիթարին Օսմա

յ տեսութիւնը նշանակած է 13-ին: Այսօր տուի եղբօրս {Աւետիքին} գրուած նամակը: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից գ

ռողջութիւնս բաւական միջակ է: 17-ին նամակ ստացայ {Աւետիքից}, 9-ից գրուած. պատասխան գրեցի նոյն օրը, որ եղբօ

Հոկտեմբեր 8/21 134 Սէթ Աբգար 23/9 135 Թ. Խ. {Աւետում} 136 U. Հ. Աբգար 137 պ. Պ. Հ. Պալ 138

ին 26 33 Պօղոս Մելիտոսին 34 Պալին 35 Թ. Խ. {Աւետում} 36 Մ. Կ. Մ. Դաւթեանց 37 Ս. Հ. Աբգար Մարտ

մերում - քանզի այր յիւրաքանչիւր տեսեալ զհայրենիս {աւեր} եւ լքեալ, ձեռն ի գործ արար ի հայթայթանս զօրհանապ

որախօսութիւնն քարոզ էր, սխալէր չարաչար, վասն զի {աւերած} բնականին եւ հնոյն ո՛չ կարէր սատար լինել կենդանութ

ւում է մինչեւ այսօր ազգի մէջ, այդ Դանիէլի ասած " {աւերածի} պղծութիւնը " անխտիր սրբացնե՞լ, անխտիր նոցայ առջե

բնական պատճառը նորան անյայտ: Սոսկալի վնասներ եւ {աւերածութիւնք} բերում են այս կանխամուտ կարծիքները, որ առաջացած

ռ նիւթի մէջ, յառաջանում էր մի մեծ հրկէզ ու անթիւ {աւերածք}: Ի՞նչ տեսակ կին կարող էին դառնալ ապագայումը այն

քով, հնդկական ծայրագոյն Բրամինի չարութեններին եւ {աւերածքին}, որ բերեց իւր ազգի վերայ, ճշմարիտը պիտոյ է խոստ

երից, մինչ նոցա հետ միասին աչքիս առաջեւ են գալիս {աւերակ} Հայաստանը, ցիրուցան ժողովուրդը, անդաստիարակ եւ

Յունական քահանայքդ) եղած էք, դուք էք Հայաստանն {աւերակ} դարձնողը, դո՛ւք էք միլլիոնաւոր ժողովրդոց անհետ ը

Աստուծոյ կենդանւոյն առջեւն ելած " բնակութեան ձեր {աւերակ} լիցի " ըսելու վրայ է... Բայց մինչեւ այն ատենը կա

Օշակա՜ն... Վեհ Հայերի գերեզման, {Աւերակ} տաճարիդ մէջ՝ Մեսրոբի վայր հանգտեան,

մ (Հոլլանդիոյ մէջ, առաջինն ամրոց է, այժմ գրեթէ {աւերակ}, իսկ երկրորդը քաղաք) գտնուած գեղացիք նկատեցին մ

վ Շիրակի գաւառի ամայանալը, որպէս նաեւ Անի քաղաքի {աւերակ} մնալը, այդ նզովքի պատճառով չէ՞: " Անի քաղաքը ան

բար խրուելով չորցած եւ անհիւթ արմատի վրայ։ Եւ {աւերակի} քարերը, եթէ քո դիտաւորութիւնը այն է, որ շինուած

դէպի իւր անցած ճանապարհը, պիտի տեսանէ նո՜յնպիսի {աւերակներ}, նո՜յնպիսի նաւաբեկութեան մնացորդք, որ այսօր երե

ցանկալի նպատակին, որ է կանգնեցնել այդ նուիրական {աւերակների} մէջ դրօշակ, որի վերայ ոսկեղէն տառերով գրած է Ճշմ

ար ողորմելի բնակութեան մէջ, իմ կոմսութեան ողբալի {աւերակների} վերայ: Այդ տունը, ուր այժմ բնակւում եմ ես, եւ

" Հո՛ւ, հո՛ւ, հո՛ւ ", - ընդհատեց լռութիւնը {աւերակների} ժառանգը: Ես հետեւեցայ ձայնին՝ տեսանելու Աթենասի

րը պատերազմով պիտի կանգնեցնէր իր դրօշակը հնութեան {աւերակների} վերայ: Այս գիտութենից հետեւեցաւ այն, որ այդ

նոր հայախօսութեան ամբարտակ յարուցանելու հնութեան {աւերակների} վերայ։ Այո՛, մեծ հանդէս կայ բանիմաց Հայերի առաջ

ստին կործանուեցաւ այնտեղ ազատութեան աթոռը եւ նորա {աւերակների} վրայ Բոնապարտը մերկեց իր երկաթը: Ազատութիւնը դար

իկը յաղթեցին կռապաշտ տիեզերքին, եւ հեթանոսութեան {աւերակների} վերայ կանգնեցուցին ճիշմարտութեան դրօշը: Դու տեսա

տեղում, գոնէ նորա արտասուքը կը թափուին հայրենիքի {աւերակների} կամ իւր անցած կեանքի յիշատակարանների վերայ, որ ս

ազգի գրաւոր յիշատակարանքը դուրս է փորել հնութեան {աւերակների} տակից եւ իւր աշակերտների ձեռքով բացել է Հայերի հա

րծակատարութեանը, նորա համար, որ Հայաստանի ծխեալ {աւերակների} մէջ բաւականին հաստամորթ արջեր կան ներկելու: Բայց

իրոջից. այդտեղ հանդիսաւորներից, ոմանք Արարատեան {աւերակների} բորենի ասացին եւ ոմանք Շամախու նահանգի ղաբալիու ա

ց յետոյ բարոյապէս մեռցնում ես եւ նորա զաւակը։ {Աւերակների} քարերը կարող են պիտոյանալ նոր շինուածքի, ինչպէս

թաղուած պրծած է հռովմէական Ֆորումի եւ Կապիտոլիոնի {աւերակների} տակ։ Ո՛վ չգիտէ Բենվենուտտօ Չելլինու հոյակապ ն

կա՞յ այս։ Բուեր եկէք, եկէք, երթանք դարձեալ մեր {աւերակների} խաւար անկիւններում մեր գլուխը լալու։ Շատերը կ

յ գործս, գուցէ գնամ՝ եւս մեր Հայաստանի մոխրացած {աւերակներին} մի համբոյր տալու: Առ այժմս ուրիշ արժանի ուշադրու

ին նայելով մեր ամրոցների, քաղաքների եւ տաճարների {աւերակներին}: Գիտենք զուր չեն անցնում դարերը, այսինքն ն

տութեան եւ խաբեբայութեան դեւը Հայաստանի նուիրական {աւերակներից} եւ կը հասնենք մեր հոգով չափ ցանկալի նպատակին, որ

ը եւ ճշմարտութիւնը ոտաբոկիկ քշէին Հայաստանի ծխեալ {աւերակներից} խաւարի եւ ստութեան չար դեւը: Մեք բուն այդ վէճի մ

: Թողում եմ բոլոր դաշտի մէջ ցիր ու ցան ընկած, թէ {աւերակներից} մնացած եւ թէ սարերից եկած անհամ քարերը: Թէեւ, ա

ց: Մեհեկի 16, Հայոց 1309 թ., Դուինի {աւերակներում}. ԱՐԳՈՅ ՊԱՐՈՆ Կոմս Էմմանուէլ.

պետութիւնը ուսումնասիրելու համար, ինչպէս Պոմպէյի {աւերակներում} վերականգնեցին բանաստեղծի ասուած տունը, կամ ինչպէ

արէ յարուցանել զկոթող ազգային պարծանաց ի նշխարեալ {աւերակս} այրիացելոյն Հայաստանի: Լուսաւորութեան լինե

եղեցի մեր ի վայելուչ բարեզարդութեանց, զբարոյական {աւերակս} գեղապանծ շինուածոց հարցն մերոց սրբոց մեզ ընծայեցո

որեցին ու քանդեցին Աբովեանի յոյսերի հիմքը, որոնց {աւերակքը} լուացուեցան յետոյ առաքինի հոգու ազգասիրական արտաս

որմունք եւ խստապինդ մեծ գրունք Ի քոյդ գլուխ {աւերակօք} կարկառեսցին յաւիտեան, Եւ քո կրիւք մտաց վարկ

եայ աւերանքը մէկ օրում չէ շինւում. մնայ, որ այդ {աւերանք} էլ չէ, այլ՝ ժամանակի եւ պատմութեան ազդեցութեան

ել այդ լեզուն: Սովորական ոճով խօսելով գործ դրինք {աւերանք} բառը, ապա թէ ոչ փիլիսոփայաբար ուղիղ մտածութեամբ

ծութեամբ ոչ դրական կատարելութիւն կայ եւ ոչ դրական {աւերանք} մի չեղուի, որ ժամանակների պիտոյքին յարմար լցնում

նը եւ մշակութիւնը. սոցանից հետեւեցաւ նորա կեանքի {աւերանքը}, որի տակ այսօր ճնշւում է միջաբեկ: Հիմնական

ւի, եթէ եւրոպական ընտանեկան բարքի զեխութիւնքը եւ {աւերանքը}, որպէս քաղաքակրթութեան յատկութիւնք, պատուաստուի

ն։ Այդ աստիճանը տանելի չէ ժողովրդին. հազարամեայ {աւերանքը} մէկ օրում չէ շինւում. մնայ, որ այդ աւերանք էլ չ

այն տեսական կանոնների վրայ հիմնվելով, հազար տարու {աւերանքը} շինել. հերիք է, եթէ միայն այդ ուղղութիւնով առաջ ե

է, ինչպէս թւվում էր մի մարդու առաջին անգամ. այն {աւերանքը}, որ յառաջացել են Իտալականի եւ միւս Հռովմէական աս

այս խնդիրը լուծելու։ Ուզելով շինել հազարամեայ {աւերանքը}, չպիտի փոքրոգութեամբ սրտնեղենք, թէ ինչի՛ մէկ դա

եւրոպական մայրաքաղաքների մէջ անչափահաս աղջիկների {աւերանքը} բնաւ երբեք ցանկականի կամ սիրու բնական հետեւանք չ

տարու մէջ, ընկել է եւ այժմ եւս գտանւում է մի նոր {աւերանքի} տակ։ Եթէ յառաջ հարիւր բառի մէջ երեսունը Թուրքի ո

գի դրութիւնը այնպէս է, որ նա չէ կարող իւր ներկայ {աւերանքի} մէջ պատրաստել այնպիսի դպրոցք, որ կարող էին տիեզե

ճմտանքի առաջեւ՝ մտածելով, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան {աւերանքի} եւ բարոյական զեղխութեան ընդունակ են դարձել մեր կա

ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, եթէ մի սարսափելի {աւերանքի} տակ ընկել նորա լեզուն։ Այս դրութիւնից պարզ երեւո

ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, եթէ մի սարսափելի {աւերանքի} տակ է ընկել այդ լեզուն: Սովորական ոճով խօսելով գ

, Հայոց ազգը այնքան բարոյական եւ նիւթական դարաւոր {աւերանքից} յետոյ չէր կարող իսկոյն հասկանալ ազգութիւնը եւ պտղ

: Սուրբ Հելմոս խօսքը, ինչպէս կարծում են Հելենէի {աւերանքից} է առաջացել, որովհետեւ այդ կրակը քրիստոնէութիւնից

իմ մասնաւոր, ինձ միայն վերաբերելի վիշտը չէ կարող {աւերել} այն ուրախութիւնը, որ ուրախացել էի մի ազգային ուր

ղանամ հանգստացնել իմ խիղճը այն բանի մէջ, թէ ես, {աւերելով} մի մարդու առաջացրած ամուսնութիւն, երջանկացուցել

ս գործ ինչ յորժամ տեսանիցեն, տիրաբար արգելցեն եւ {աւերեսցեն} եւ ի հարկաւոր ժամանակի կարողութիւն ունիցին առանց

ներսում ոյժ եւ զօրութիւն, որ դէմ է գնում արտաքին {աւերիչ} ոյժերի ազդեցութեան եւ քանի որ կարողանում է նոցա դ

անձը՝ ապրում է: Բայց երբ էակի ներքին եւ արտաքին {աւերիչ} ոյժերի մէջ ընկնում է հաւասարակշիռը, երբ էակը չէ

Ազգութիւնը ապրում է, եթէ նորա մէջ կայ արտաքին, {աւերիչ} ոյժերի հաւասարակշիռ զօրութիւն։ Թէ ի՛նչ է այդ զօր

Եղան ազգութեան կործանիչ պատճառ, {Աւերման} երկրի, գործովք անարդար. Ազգութեան հիմքը,

ն. " Յիսուս Որդի ", " Ողբ Եդեսիոյ ", ի պատճառս {աւերման} քաղաքին ի յարձակմանէ իսմայելացւոց յամին 1144, Պա

ցանքը այն սահմանի մէջ ուղղելով՝ նորա ապականող եւ {աւերող} ուժերից փրկուել։ Բնութիւնը կրա՛կ է, կ՚ա՛յրէ, կ

րգործում են էակի վերայ (սովորական ոճով խօսելով) {աւերողապէս}, էակը անդադար շարժում է, ընդունում է նիւթեր, դ

ելու ընդունակ գործարանները, ո՞չ ապաքէն ոչինչ բան {աւերուած} ու պակասած չէ նորա ներքին կազմակերպութեան միջից,

ութեան մէջ։ Հայոց հնախօս, բայց բարձիթողի արած, {աւերուած} ու խանգարուած լեզուն շինւում է եւ կարգի է դրւում

՝ Մխիթարը, չլինէր գեղեցիկ հայկաբան, թող գրէր նա {աւերուած} ու խանգարուած ոճով, այնուամենայնիւ Հայոց հնախօս

ւր՝ ահագին ծովի մէջ: Հա՛յ կանայք, մեր ազգը {աւերուել} է այժմ, նորան պիտոյ է վերանորոգել։ Նա թմրել է մ

եւ անզարդ է իր ձեւերով, այդ չէ նշանակում, թէ նա {աւերուել} է, այլ մանաւանդ թէ առաջ է գնացել։ Բայց " Հիւսիս

աջ երթալ առանց միւսին, մինը չէ կարող յետ մնալ եւ {աւերուել} առանց միւսին։ Լեզուն ըստ ինքեան մի աման է, որով

ւմը, Հրէաների այն քաղաքական եւ կրօնական ընդհանուր {աւերութեան} միջոցին, քահանայապետութեան իրաւունքը վաճառւում էր

էջ րոպէական չնչին տհաճութիւնքն անդամ կարող են շատ {աւերութեանց} պատճառ դառնալ եւ Արշաւիրը ընդունակ է, որ չնչին պ

Առաջին յօդուածի մէջ տեսանք մեր ազգի ընդհանուր {աւերութիւնը} Մխիթարի օրերումը, խոստովանեցինք մեր հոգեւորների

նկթամուրներ, Թաթարներ, Յոյներ եւ այլ օտար ազգեր {աւերում} են Հայաստանը այն պատճառով, որ Աստուած բարկացել է

տարբեր աշխարհների եւ տարբեր պատմական դէպքերի տակ {աւերվել} է եւ այդ հազար տարիների միջոցում ամեն մեր լեզուի

աշխարհի երեսին յաւիտենական բան չկայ, ամենայն ինչ {աւերւում} է, քանդւում է եւ լսել եմ խելօք մարդերից, որ ասո

տտիլայի արշաւանքը Եւրոպայի վերայ. նա ողջ Իտալիան {աւէր} դարձրուց. Լեւոն պապի արտասուքի կաթիլները հազիւ կ

արձը: Վերջապէս հասանում են քաղաքից դուրս, մի {աւէր} ջաղացի մօտ, ուր երկու մեծ ուռիների տակ տեսանում

ի բոլոր բնակիչներին այս անուններով, Խանլը-դերէ, {աւէր} կամուրջ, աւէր ջաղաց, բաղանիք, աղբիւրներ, խոր

երին այս անուններով, Խանլը-դերէ, աւէր կամուրջ, {աւէր} ջաղաց, բաղանիք, աղբիւրներ, խոր ձորեր, որոնց մ

ճի-օղլու տիկինը իւր խօսքը. իսկոյն բռնեց նորա մսի {աւիշկով} եւ իւղով տոգորուած ձեռքը եւ ջերմ-ջերմ համբուրեց:

ռեսլաւ 6- 45 րոպ. II - 4- 77 III - 3 -28 Բռեսլ[ {աւից]} Վառշաւ 15 ժամ II - 9 - 52 III - 6 - 37 Գումար

ին հնդկ[ական] հրի[տակաց], ապահովեալ 101 Պատգամ[ {աւորաց]}, ի մասին եկեղ[եցական] դրամոց, ապահովեալ 102

նակէտ ձերոց բաղձանաց, քանզի սրբազան հայրն յերեկի {աւուր}, որ էր 8 ամսոյս, ընկալաւ ի նոցին գերազանցութեան

ՉԱՏՈԷՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ Ողորմածագոյն տէր, յԵրեկի {աւուր} ընկալայ ի նորին բարձր սրբազնութենէ զապահովեալ նամ

, ուստի եւ զամենայն զճիգն ճգնեցաւ, թողուլ յայնմ {աւուր} զգործն անկատար, պատճառելով, եթէ արժան իցէ ընթեր

ց ի Թիֆլիսոյ ժամանել ց8 նոյեմբերի ի Փօթի, յորում {աւուր} շոգենաւն նաւելոց է ի Տրապիզոն: Ոչ զանց արարի

ատեալ զայն գրով եւ արքունի կնքով: յԱռաջներորդ {աւուր} նոյեմբերի, նախընթաց ամի, հաստատեցաւ թուղթն այն

ատել զայն գրով եւ արքունի կնքով: Յառաջներորդ {աւուր} նոյեմբերի նախընթաց ամի հաստատեցաւ թուղթն այն պատշ

գոգցես անշնչացեալ ի տառապանաց մրրկին, ի միւսում {աւուր} հարկեցայ տեղափոխ լինել յայլ շոգենաւ, որ ընդ եզեր

թիւն քահանայն Շմաւոնեան, ի Մադրասայ, յիններորդէ {աւուր} ամսեանն Հոկտեմբերի 1819 ամի: Երկրորդ՝ պ. Պ

ն Նախիջեւանայ ի կտակի իւրում, արարելոյ յ30-երորդ {աւուր} ամսեանն Մայիսի 1794 ամի, գրէ, եթէ ունի զայլ եւ

տիկնոջ, հանգուցեալ Էլիազի Մինասեան, ի 27-երորդէ {աւուր} ամսեանն Նոյեմբերի 1818 ամ ի, ի Կալկաթայէ, առ սր

ձեռն օրէնսգէտ պ. Պալի, ի վերջէ՝ 14/26 երրորդէ {աւուր} ամսեանն Յունիսի ընկալայ զպատասխանի, եթէ չկարէ ին

փաստաբանին, որ վասն խօսելոյ յատենին, վասն միոյ {աւուր} կանխիկ ստանայ 160 ռուփիս, այն է 16 ֆունտ ստերլի

ազգային ժողովի, զոր գումարեցի 'ի հնգետասաներորդ {աւուր} նախընթաց ամսեանն յուլիսի, ազգն մեր միաբան հաւանո

սի ջրով ծառայէ մի մարդու մօտ. Աստուած նորան երեք {աւուր} մահ տայ, այդ բանը չտայ: Վաճառականութիւնը Նա

ւթեան կամի զիս ծաղկազարդել, պտղաբերս առնել եւ օր {աւուր} վերածել ի լաւ անդր վիճակ"։ Ի՛նչ կամի ասել ս

առաւօտ ժամը 9 Քահիրէ (մտայ), նոյն օրը զկնի կէս {աւուր} (կէսօրից յետոյ) ժամը 4-ին Քահիրէից ելայ մայիսի

նուն որ եկեալ 'ի տեղիդ 'ի Գարդմանայ վանաց 'ի նմին {աւուր} յորում հիմն արկաւ տեղւոյդ " (եր. 56, 57)։

նելու մասին։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցու " 'ի նմին {աւուր} յորում հիմն արկաւ տեղւոյդ " խօսքը վերաբերւում է Ս

որպէս ոմանք պոռնկեցան 'ի նոցանէ եւ անկան 'ի միում {աւուր} քսան եւ չորք հազարք " (Թուղթ. Պաւղ. առ Կորնթ.

, ուխտ դնել եւ չկատարելը յաջողութեան մեծ վնաս է, {աւուր} կարճութիւն է. մանաւանդ ես ինչ որ խնդրել եմ, ուխ

առ վսեմապատիւ ընդհանրական նահանգապետն: Երիւք {աւուրբք} յառաջ քան զայս կոչեցայ ի դեսպանատունն Ռուսսիոյ,

Տիկինն պ. Յովհանջանի չէր աստ ի գալս, եւ երիւք {աւուրբք} յառաջ քան զայս եկեալ ի Կալկաթա բնակի ՚ի տան իւրու

իմ վերջին կամքս եւ պատուիրանս յայտնեմ վասն վերջին {աւուրն} իմոյ եւ մանաւանդ վասն իմ ամենայն ստացուածոյն եւ կ

եւ զողորմ դրութիւն հայկական որդւոց, որք ի խնդիր {աւուրն} պարենի անբանացեալ չիցեն աղքատ, ողորմելի, առաջնո

նորին, որպէս ՚ի վերոյ յիշեցի, եւ զգործն այն ընդ {աւուրս} ընդ այսոսիկ յանդիման լիցի Ատենին, որում առաջի առ

Աբգարեանց: Յետ թողլոյ իմոյ զՀնդկաստան եւ ընդ {աւուրս} ընդ այսոսիկ հասանելոյ ՚ի Լոնդոն եւ ահա նամականիք

էր. ես քակեցից զտաճա՛րդ զայդ ձեռագործ, եւ զերիս {աւուրս} շինեցից ա՛յլ առանձին ձեռագործի։ Սակայն եւ այնպէս

օրագիրդ ի սկզբանէ անտի գոյութեան նորա մինչեւ ցնոր {աւուրս} ընթերցեալ եմք անընդհաւո, եւ ծանուցեալ զայս եւ եթ

ալ, թող զանախորժ կազմուած լեզուին, զոր ի վերջին {աւուրս} փոքր ինչ մարդացուցին: Իսկ " Եւրոպա " լրագիր Վիեն

տ եղելոց ձեզ եւ այլոց բազմաց, այլ եւ զայս թէ յետ {աւուրց} իբր երկուց կամ երից ելանեմ [Էջմիածնէ ՚ի Թիֆլիս,

ակ զգործն, վերստին գումարել ի ժողով: Յետ երկուց {աւուրց} սրբազան արքեպիսկոպոսն Մակար հրաւիրեալ զիս առ ինքն

ռնագրեալ մատուցի սրբազան անդամոյն Սինօդի: Յետ {աւուրց} ինչ վերստին գումարեցաւ ժողովն, կարեմք հաւաստեաւ

անց կատարել առաւել քան զ700 վերստ, որ է ճանապարհ {աւուրց} իբր տասնից կամ աւելի եւս: Ուստի ազատ համարել

րել զայսմանէ կուսակալին Անգլիոյ ՚ի Հնդկաստան: {Աւուրց}, յետ իբր երկուց կամ երից ստանամ ես զբնագիր եւ զթ

զայլս. նաւեցի ի Գենուա, ուր հասի յետ իբր երկուց {աւուրց} մեծ նեղութեամբ: Իբրեւ տեսի, եթէ առողջութիւն

ի 11 Յունիսի, ըստ նոր տոմարի, յետ քսան եւ չորից {աւուրց} նաւարկութեան, ի Սուէզայ, ողջամբ մտեալ ի Կալկաթ

Կովկասու, հրաւիրելով զիս գալ առ ինքն յետ երկուց {աւուրց}: ՚Ի 5/17 ամսոյս գնացի առ նա եւ նորա առեալ զպ

իոյ կարիցէ գրել: Եօթնակդ այդ լրասցի յետ երկուց {աւուրց}, այլ ես տեսանելով զմեկնիլ շոգենալուն, այսօր ի Ս

րեաց, որով եւ խնդրեաց յինէն գնալ առ ինքն յետ վեց {աւուրց}, այն է յ3 Յուլիսի: Իբրեւ ներկայացեալ առարկի

տեաց զսուրբ Սուրբն, ես անդ վերնոց համանակ։ Զթիւ {աւուրց} երկնային Գահակալին յաշխարհի Ես թուեցի ցերեսո

չ ճանաչեն զիս բնաւ թէ եւ եղէց յաւիտեան։ Այլ մինչ {աւուրց} նոցա օձ զիւր տուտ խածեալ բոլորակ Զառամութեամ

ն ի գործ մուծանել եւ մշակել զնա ըստ պիտոյից մերոց {աւուրց}: Երանի՜ թէ յաջողեալ էր հնասիրացդ այդոցիկ Զանոսեա

տի օր քան զօր յառաջ խաղալով՝ ձեւակերպեցին զմերոց {աւուրց} բարբառ աշխարհիկ, զանազան ըստ տեղեաց եւ աշխարհաց

իկ լեզու Հայոց, յարդարեալ եւ մշակեալ ըստ պիտոյից {աւուրցս}, ունելոց էր զանունդ ռամկախօսութիւն, ապա ուրեմն

միածնի, այլ՝ դրութիւն իմ ո՛չ ամենեւին: Քանզի՝ {աւուրք} իմ անցանեն եւ ժամանակ իմ կորնչի, եւ ես կամ տարակ

հայր իւր, եւ ասէր Եսաւ 'ի մտի իւրում, մերձեսցին {աւուրք} կարեաց հօր իմոյ զի սպանից զՅակովբ զեղբայր իմ ".

ն մէջ այսպէս են. " եւ ասաց Եսաւ 'ի սրտի իւրում. {աւուրք} սգոյ հօր իմոյ (այսինքն՝ հօրս մեռնելու օրերը) մ

սելով, դեռեւս չէր դիպող ժամ եւ ժամանակ. եկեսցեն {աւուրք}, յորս առ սակաւ սակաւ կարասջիք ընտելացուցանել զհա

ական ազգի այն ահաւոր գաղթականութիւնքը՝ Ամերիկա, {Աւստրալիա}, Հնդկաստան, զանազան կղզիներ, բնականապէս եւ գլխ

երբ մտածում ենք, թէ Անգլիացին գնում է Կանատայ, {Աւստրալիա}, Հնդկաստան, Ֆրանսիացին թողնում է իւր միշտ անհոգ

, որպէս մի կաթիլ համատարած ծովի մէջ: Ամերիկան, {Աւստրալիան}, այլ երկիրներ եւ կղզիք կենդանի վկայք են մեր խօսք

եսրտութեան վերայ՝ կարծում եմ, որ եթէ Ֆրանսիա եւ {Աւստրիա} եւս գնալու լինիմ, նոյնպէս կարող եմ երթալու հրամա

անցաւ այն օրից, երբ ընդհանրական եւ մասնաւորապէս {աւստրիական} բռնակալութեան ջերմեռանդ քուրմը հրատարակեց, թէ "

՝ Ֆրանսիան, Սպանիան, Գերմանական Կայսերութիւնը ( {Աւստրիական} Տան ժառանգական երկիրները) եւ Անգլիան։ Միապետակա

ը, Յակոբ II եւ, բացի սորանցից, շատ Սպանիայի եւ {Աւստրիայի} թագաւորներ կառավարւում էին Յիսուսեանների ձեռքով։

ւմ... - Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - {Աւստրիան}, իւր 8 միլիոն ձկնարիւն Աւստրիացիներով բռնացել է

Թո՛ղ փողփողի թշնամու դէմ, Թո՛ղ կործանուի {Աւստրիան}: Ինչքան կին մարդ, մի թոյլ էակ,

արածում: - Աւստրիան, իւր 8 միլիոն ձկնարիւն {Աւստրիացիներով} բռնացել է Լօմբարդիոյ վերայ եւ չէ կամենում Վենետիկ

- Ասաց. վազեց դէպի հանդէս {Աւստրիացոց} յանդիման, Իւր արիւնով գնել յավեժ, Ա

11-ին: 6-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օրից եւ {Աւտ[ուշից]} 25 դ[եկտեմբերի]. 7-ին պատասխանեցի: 10-ին նամակ

: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով ուղարկում է {Աւտուշի} նամակը: 9-ին նամակ պատրաստեցի դէպի տուն, թուեալ

րդուոց նամակներով, նոյն օրը պատասխանեցի եղբօրս, {Աւտուշին}, Գաբրիէլին եւ Բերբերովին, որ կ՚երթայ վաղը: Նախ

ն նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ նոյն օրը պատասխանեցի, {Աւտուշին} եւս գրեցի: 17-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] եւ վարդապ

որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ {Աւտուշից}, 2-ից (նոյեմբ. ) գրուած: 16-ին տես[ութիւն] ե

տացայ եղբօրիցս 2 հատ. մինը անցած շաբթից մնացած, {Աւտուշիցն} էլ էր մի նամակ: 27-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առ

մելի եւ թշուառ կրօնին, դառնում է մի մեքենայ, մի {աւտօմատ}, որ առանց ամենայն գիտակցութեան, զգացողութեան եւ

երջին անգամ ճաշ կերաւ էրեց Պլինիոսը։ Հնութեան {աւտօրիտէտը} ժամանակի եւ պէտքերի իրաւունքը յափշտակելու չափ ուժ

ցան արգելել Եհովայի, Մովսէսի եւ միւս մարգարէների {աւտօրիտէտը}, Իսրայէլը ինքը իրեն դադարեցաւ եւ խափանեց Բահալի

թեամբ հողացելոց: Թո՛ղ զմեծակշիռ կորուստ ազգին, {ափ} ի բերան պապանձեմ առ մերազնեայս եւ առ օտարս, մինչ

Փարոսը երեւում է, կենդանի թե մեռած - որեւէ կերպ {ափ} կհասնենք: Ինձ ուղարկած հանրագիտական բառարանի

մս] Էմ[մանուէլ], Կարդալով քո Յիշատակարանը Հիւսիս[ {ափայլի]} № 1 մէջ, ուրախացայ շատ եւ ասես թէ մի նոր կենդան

ութիւննիս, Մխիթարեան համախոհաց իրաւունք պիտի տայ {ափեղ} ցփեղ Աստուածաբանութեանց թերթերը նորէն դարձնելու ե

անստորագիր նամակ, որպէս թէ Աստրախանից, որի մէջ {ափեղ} ցփեղ բաներ խօսուելուց յետոյ, ասւում է եղած, թէ

թումը սուտ է խօսում. աղաչում է նորան, " Հեթո՛ւմ {ափեր}, - ասում է ողորմելին, - քեզ արքայութիւն ըլնի, կտ

նտեան ովկիանոսը, որ ողողում է Եւրոպայի արեւմտեան {ափերը}: Սիրելի էր մեզ այն հեղանուտ ճանապարհի վերայ երկա

ծ նիւթերը, հազիւ նկատում էինք Հնդկաստանի անձկալի {ափերը}: Սանձակոտոր հողմերի սոսկալի շառաչիւնքը, յորդահ

Կատաղի ալիքները, որոնք մինչեւ այն ժամանակ խաղաղ {ափերի} վերայ քնած էին, հողմի սարսափելի ձայներիցն արթնաց

դկաստան: Ամէն դժուարութեան յաղթելով, Հնդկաստանի {ափերի} մօտ մի ահագին փոթորիկի դիպեցանք. ծովեզերեայ բնակ

գայթքը, եւ ժամակոչը երկու ձեռքը դնելով գերեզմանի {ափերին}, դուրս եկաւ նորա միջից: - Հերիք է այսքանը,

թարգմանէ զրպարտութիւնը, Թո՛ղ մխիթարուի ծովի {ափերում}, Մեք ազատութեան ենք միայն թարգման, Մ

ու համար, ես շատ անգամ շրջում էի միայնակ Գանգէսի {ափերումը}: Երբ զայրանում էր սրտիս վիշտը, այնուհետեւ դէպի

կեանք: Շատ անգամ սրտիս նեղութենից գնում եմ ծովի {ափը} եւ, տեսանելով Սեւ ծովի սպիտակ փրփուրները, որ շա

Հայերին, երբ սոքա գաղթեցին Ղրիմից դէպի Դօն գետի {ափը} ՝ Ազովից ո՛չ շատ հեռի, եւ նոքա, քաղաք շինելով,

աղը յոյս ունին հանգստանալ բնութեան գոգումը: Գետի {ափը}, մինչեւ նոր ժամանակներս, չունէր մի յարմարաւոր ն

րից վանքի աղբիւրի առատ վտակով: Վանքից մինչեւ ջրի {ափը} շինած է մի քարեայ սանդուղք, որի վերայ Վարդավառի

այնպէս ժողովրդի մը, որ սրտերնին իրենց Հայրապետին {ափը}, միշտ արիւննին թափելու պատրաստ էին: Այսպիսի Հայ

րի բռնակալութեան լծից, գաղթում էին դէպի Դօն գետի {ափը} եւ Նախիջեւան քաղաքը շինելով սկսանում էին մի փոքր

ծնունդ, ո՛չ, ո՛չ: Այժմ եւ մինչեւ մեր գերեզմանի {ափը} վյրեժխնդիր եւ նախանձաւոր ենք հասարակ ժողովրդի իրա

ծովեզրեայ բնակիչները բազմութեամբ դիմում էին ծովի {ափը} ականատես լինելու այս ահաւոր տեսարանին: Ամենեքեան

Մի հրաշագեղ, մատաղահաս օրիորդ, Աւազանի {ափի} վերայ խոնարհած, Լուանում է իստակ ջրում ` մ

ն նորա վրայ Գէօթեն, Շիլլէրը, Լութերը: Չնչին եւ {ափի} չափ տէրութիւնքը իրենց մէջ կենտրոնացած, իրենց կնի

աշա՜տ այգեկութին. Ինչպէ՜ս տենչում է տարագնայ ` {Ափին} ` նաւորդն ալեկոծեալ. Ի՜նչ կարօտով դիտում է նա

ս, չեչէնն է ման գալիս։ Նուիրական ջրի {ափին} Ծաղկում են ճոխ աւաններ. Թէ զինուորն է

ւն է տարածում: - Անգլիան ամիսը երեք շոգենաւ {ափիոն} բռնութեամբ ներս է տանում Չինաստան, թունաւորում է

ուրեմն, Անգլիան, Հնդկաստանի մէջ մի որոշեալ կշիռ {ափիոնի} գնում է ժողովրդից 25 լիբրէ ստերլինգի, իսկ ինքը ն

՛ս, որ քաղաքի շինուածքը չեն սկսանում իսկոյն գետի {ափից}, դորա հակառակ գետեզրից կէս վերստ ճանապարհ պիտոյ

կիզբը: Պատմում են, թէ կամեցած էին սկզբումը գետի {ափից} սկսանել քաղաքաշինութիւնը, եւ որպէս թէ փորձ արած

քուր, որ հոսում է մի ապառաժից, ոչ շատ հեռի գետի {ափից} ՝ քաղաքի հարաւային արեւելեան կողմից: Քաղաքը

աս, կը բարձես ձիուդ ու կը տանիս: - Վայկուն {ափոր} խօսքերն Աւետարանի կողքին գրուած են, - ասում է Արշ

այտնի կը լինի։ Երրորդ ի վերն յիշեցեալ 80548 {ափու} ստացուածէ իմմէ, քսան հազար 20000 ռուպլին երծաթ դ

արկի Կարպ Մակարովիչի անունով, որպեսզի ցանեն Դոնի {ափում} գտնվող նրա այգում: Ինչ վերաբերում է ցանքսի հսկել

օգտին: Նախիջեւանը գտանւում է Դօն գետի աջակողմեան {ափում} ՝ մի բաւական բարձր սարի վերայ, ափսո՛ս, որ քաղաք

գտակար բան դարձաւ վերջին ժամանակներում, երբ գետի {ափում} ամբարներ ու նաւահանգիստ շինուեցան, որովհետեւ մշա

եղճութեամբ բնակութիւն հաստատելով Ազովի մօտ, Դոնի {ափում}, կորուսանելով իւրեանց հարստութիւնը, շատերը նոցա

ցինք, եւ իրեար ողջունելուց յետոյ, նստեցինք գետի {ափումը} կանաչ խոտի վերայ: Խօսակցութեան թելը նա բաց արեց

Գրիշային ճանապարհից շեղեր. վերջինիս էլ ես շատ եմ {ափսասում}: Նա եթե Ուստիմովիչի հետ գնար, հավատացած եմ, որ

լինի խաղաղությունը (տեսար դուն 76-ին ժամանակը) {ափսո՛ս}, որ այդտեղ չէ Ձեր բարեկամ Միքայել Նալբանդյ

, այժմ իմ դրությունը եւ հուսահատության չափը։ {Ափսո՛ս} ինձ, որ ես երեւեցա հայերի մեջ, մի այլ ազգի մեջ

բնական եւ թե՛ բժշկական գիտությունների համար: {Ափսո՛ս}, որ քիմիան շատ բաներում դեռ կաղում է, թեեւ նա դ

ց, այնուամենայնիւ, նորա հիմքը ճշմարտութիւն էր: {Ափսո՛ս}, որ չգիտեմ այդ ոտանաւորի հեղինակը։ Եթէ այդ պարո

աջակողմեան ափում՝ մի բաւական բարձր սարի վերայ, {ափսո՛ս}, որ քաղաքի շինուածքը չեն սկսանում իսկոյն գետի ափ

շրջակարած եւ նոյնպիսի փունջ կախած մի կողմից ֆէս. {ափսո՛ս}, որ այդ բանը վերջացնում են օրըստօրէ: Հոգով չափ

նորա երջանկութիւնը աշխարհի երեսին: Բայց... {Ափսո՛ս} եւ հազար ափսո՛ս, որ այս ասածներս մնալու են Յիշատ

ւնը աշխարհի երեսին: Բայց... Ափսո՛ս եւ հազար {ափսո՛ս}, որ այս ասածներս մնալու են Յիշատակարանիս մէջ՝ ա

ռանց մասնակցութիւն գտանելու ընդհանուրի սրտի մէջ։ {Ափսո՛ս}, որ սրտիս ցաւը եւ կսկիծը, պատճառուած իմ սիրելի

ր կարող եմ ամենայն կրօն բովանդակել իմ մէջ: - {Ափսո՛ս}, որ կէս դար յառաջ չենք ծնած, ապա թէ ո՛չ, գուցէ

ել մի անկողմնապահ եւ ճշմարիտ եզրակացութիւն։ Բայց {ափսո՛ս}, որ այս չ'կայ ընդհանուրի մէջ։ Թէպէտ եւ մասնաւոր

ալի կերպարանափոխութիւն... կապիկ է միանգամայն: {Ափսո՛ս} աշխատանքիս, ափսո՛ս սիրելուս, որ զուր տեղը կորաւ

ւն... կապիկ է միանգամայն: Ափսո՛ս աշխատանքիս, {ափսո՛ս} սիրելուս, որ զուր տեղը կորաւ... երկինք, փուլ

րկեց երկու ձեռքով ճակատին: - Ես խաբուել եմ... {ափսո՛ս} եւ հազար ափսո՛ս, այդ մի յիմարութիւն է եղել, երե

վ ճակատին: - Ես խաբուել եմ... ափսո՛ս եւ հազար {ափսո՛ս}, այդ մի յիմարութիւն է եղել, երեւի թէ դրացուս կո

ս 'ի լոյս, 'ի հաւասարել զկշիռ ճշմարտութեան։ {Ափսո՛ս} քեզ, Հայր Միքայէլ, զի 'ի ծերութեանդ հասակի պաշա

այկունի բերնից. " մեր գեղի ամէն բանն էլ լա՛ւ ա, {ափսո՛ս} որ քեթխուդէքն ու տանուտէրը մի քիչ շահասէր են. էս

րց երկու երեսանութիւնը: Ինչպէս առաջ էլ ասացինք, {ափսո՛ս}, որ շատ քիչ հանդէս ունի " [Սօս եւ] Վարդիթերի " մ

ացած լինէին, կը տեսանէին այդ խորհուրդները, բայց {ափսո՛ս}, որ միմիայն հայոց հին եւ մեռեալ լեզուն ուսանելով

տպւում էր 1861 թուականի Հիւսիսափայլի մէջ, եւ որ {ափսո՜ս} եւ հազա՜ր ափսո՜ս, հեղինակից կամ Հիւսիսափայլից կա

ուականի Հիւսիսափայլի մէջ, եւ որ ափսո՜ս եւ հազա՜ր {ափսո՜ս}, հեղինակից կամ Հիւսիսափայլից կախում չունեցող պատ

ն բարիք: Սեղմում եմ Հովհաննես եղբորս ձեռքը: {Ափսոս} որ նա այնքան զբաղված է, որ չի կարող մի ժամով կտր

զվիտ-առաքյալները " երկնքի որդու " մայրաքաղաքում: {Ափսոս}, որ այստեղ չի կարելի ձեռք բերել ամերիկական ժուռն

, իսկ նորեկը, բնականորեն, ոչինչ չի հասկանում: {Ափսոս}, որ ռուսերենում կոմիզմը կորչում է՝ նմուշի համար

նը, ինչպես օրինակ՝ քարյուղի եւ սաթի " եւ այլն: {Ափսոս}, որ մանրադիտակը հարկավոր չափով դեռ չի կատարելագո

անգամ էլ խնդրում եմ, հանգստացրու մեր ծնողներին: {Ափսոս} որ չի կարելի գրել հայերեն, թե չէ ես ինքս նրանց կ

պատասխանեցի ես, - որովհետեւ չեմ ստանում: - {Ափսոս}, որ չես կարդացել. նորա հրատարակողը՝ Մանդինեանց

, կերթայ շաղղակեր եւ ատելի բորենին։ - Բայց {ափսոս} որ մենք կոյր ենք, չենք տեսնում այս բանը, Թ

օրինակ առնուինք նորանից եւ հետեւէինք նորան: Բայց {ափսոս}, մեր կամքը, մեր զգացողութիւնը, որ դուրս էր բնո

հումեանցին նամակի սառն հոգով գրուածի համար: - {Ափսոս}, որ հանդարտ չէ հոգիդ, - խօսեց Շահումեանցը, - ես

քն էլ հազար փառքով նախընտիր են համարում երգել. " {ափսոս} քեզ հայոց խեղճիկ ժողովուրդ ", կամ " կռունկ ուստի

իշան լիներ որեւէ բթամիտ երիտասարդ, ես այդքան չէի {ափսոսա}, բայց չէ՞ որ նա բոլորովին էլ սովորական ընդունակո

միայն բանականության հաղթանակից կարելի էր մեռնել: {Ափսոսալ} միայն կարելի է, որ քիմիան եւ մանրադիտակը կանգ են

ռող ստոր լորձաթաղանթը: Այս շաբաթ ոչ մի անգամ չեմ {ափսոսացել}, որ մենք տեսակցությունից զրկված ենք, որովհետեւ

կարող էր հասցնել օրհասական վախճանի, իսկ ես նրան {ափսոսում} եմ, այո, շատ եմ ափսոսում: Նա ուներ այնպիսի մեղ

վախճանի, իսկ ես նրան ափսոսում եմ, այո, շատ եմ {ափսոսում}: Նա ուներ այնպիսի մեղմ, բացսիրտ եւ խաղաղ բնավոր

համարում ներս բերել Յիշատակարանիս մէջ, որովհետեւ {ափսոսում} եմ ժամանակիս, որ պիտի կորուսանէի, ափսոսում եմ ը

ետեւ ափսոսում եմ ժամանակիս, որ պիտի կորուսանէի, {ափսոսում} եմ ընթերցողներիս ուշադրութիւնը, որ զուր տեղը պիտ

եռանողին հետ: Ահա այսպիսի մարդիկ, եթէ մեռանին, {ափսոսում} եմ. բայց այն միւս մարդիկը, որոնցից ոչինչ արդիւն

հոգ, միշտ ուրախ եւ միշտ զուարթ Փարիզը եւ գնում է {Ափրիկէի} դժոխային գօտիների տակ մի կտոր հող ճանկելու եւ նոր

ւին որբ՝ ի բարեկամաց: Բովանդակեսցուք արդ զդաշտս {Ափրիկոյ} ի քարտէզ նամակի եւ զլճակն Ասիոյ ի նիւթ սեւակի, զ

ւեր ունեցող հիւանդներից, ամբողջ օրը ման էր գալիս {ափրոդիտական} ցաւերով վիրաւորուած մարդերի մօտ, ուր եւ գիշերը ք

.................. Այնտեղ տեսանք {Ափրոդիտեայ} Որի գալը մեզ զուր չէր. Կիթերայից եւ Կր

ը թեքուի եւ այնուհետեւ ոչ Ռաֆայէլի Մադոննան եւ ոչ {Ափրոդիտին} կարող է փրկել մեր անձը։ Փարիզի տարազահնարքը,

խս նստեմ նորից ` Ծածկիր, խնդրում եմ, դու ինձ, {աքաղա՛ղ} ". Ասում է, փափկում, Տեղնուտեղ տափկում: - Մ

այտանում են եւ բերողքը եւ ձին եւ սայլը, պատճառ, {աքաղաղը} լուսադէմին սկսած է լինում խօսել... Խեղճ դայ

մօտ էր: Հազիւ թէ աւարտել էին սոքա իւրեանց երգը, {աքաղաղը} խօսեց... Երեւում էր դարձեալ Խանլը-դերէն, ի

հասակի բարձրութիւնը հինգ ոտնաչափ եւ երկու մետր, {աքաղաղի} քիթով, շան ճակատով, մեծ ականջով, կոտոշներով,

ծաղրածու, որի գլխին պիտոյ է դնել դեղին գլխարկ՝ {աքաղաղի} փետուրներով եւ բոժոժներով, օձ, սողուն, գորտ,

դէմ պատերազմելը ամենեւին անօգուտ էր եւ խթանի դէմ {աքացողը} պիտի միայն իւր ոտքը վիրաւորէր. այս չէ՞ր պատճառը

ճարտասան, բանիմաց եւ գիտնական անձը, Թերսիտէսին {Աքիլլես} ասելով, Պիւրհռոսին ` Ալեքսանդր, Եպամինոնդին ` Փ

թշնամիքը: Յիրաւի, սա իւր քաջագործութեամբ մի նոր {Աքիլլես} հանդիսացաւ այս տրոյիացիների ընդդէմ: Եթէ դու տեսա

եղքում զինավառ թշնամիների խումբը, կը սարսափէիր: {Աքիլլեսից} որոշւում էր նրանով միայն, որ նա շատ անգամ կառք է

ց 4. 000 տարի առաջ Եգիպտոսում վերականգնված էր այն {աքսիոմը}, որ կոր գիծը երկար է ուղիղից: Համենայն դեպս

անայ փակել նորա առաջքը, թէեւ այսօր հալածակա՜ն եւ {աքսորակա՜ն} են այդ ապագայի մարգարեքը եւ առաքեալքը: Եւ ինչպէս

ում ենք սահմանել: Ազատութիւնը, այն վսեմակա՜ն {աքսորականը}, վերստին եւ վերստին սրբուած արիւնով, հրաբորբոք

ինչպէ՞ս այն ժողովուրդը, որ պապին իւր երկարամեայ {աքսորանքից} վերադառնալուն այնպէս ընդունեց, որպիսի փառաւոր հա

ը իբրեւ կրօնական հաւատալիք, վասն որոյ վերադարձան {աքսորանքից} ։ Դիւբուա ստացաւ Կարդինալութիւնը։ Յիսուսեանք հան

ծը, փոխանակ Ժիրարը դէպի մահ դատապարտելու, վճռեց {աքսորել} նորան այն նահանգից, ուր պատահել էր գործողութիւնը

եմբեր ամսի մէջ ստորագրեց Յիսուսեանները Ֆրանսիայից {աքսորելու} հրովարտակը։ Այս անցքից յետոյ Յիսուսեանք քաշո

ւղթերու պատասխանելը իմ գործս չէ: Որովհետեւ իմ {աքսորը} եւ տկարությունը մինչեւ այժմ տեւում են եւ դեռ կարո

դարմը՝ դաստիարակները, շղթան՝ հրահանգիչ գիրքը, {աքսորը} ՝ բարոյականութիւնը վերին աստիճանի կազդուրելու մար

ոգսից եւ նեղութենից հիւանդանալով, մեռանում է իւր {աքսորի} մէջ: Մեք շուտով մանրամասն կը խօսենք " Արեւմո

հասանելու համար չէ պիտոյ ընկրկինք ոչ բանտի եւ ոչ {աքսորի} առաջեւ, ոչ միայն բանիւ եւ գրչով, այլեւ զէնքով ե

նեղութիւն կրելով, նեղութիւն եւ ցաւ հալածանքից, {աքսորից}, սովից, նեղութիւն եւ ցաւ սուտ բարեկամներից եւ դ

սի խնդիրը, այն պայմանով միայն, որ սա յետ գանչէր {աքսորից} Յիսուսեան աբեղայքը։ Հենրիկոս չորրորդը խոստաց

ուսնանալ Մարիա Մեդիչիսի հետ։ Յիսուսեանք յետ եկան {աքսորից} եւ իւրեանց երախտագիտութիւնը ցոյց տուեցին Հենրիկոս

կապը. միայն խնդրում էր յետ կանչել Յիսուսեանները {աքսորից} ՝ որպէս թէ, ինչպէս ասում էր, Փարիզի մէջ այս բան

տոյ կատարել նորա պահանջածը, այսինքն՝ յետ գանչել {աքսորից} Յիսուսեան աբեղայքը։ Պսակը քակուեցաւ, եւ Հենրիկո

րջապէս Յիսուսեանք վերադարձան Ֆրանսիա ութը տարուայ {աքսորից}, 1603 թուականի սեպտեմբերի 25ին։ Նոքա ստացան դար

ո Կոստանդնուպոլսում, սպանություններից եւ խմբական {աքսորներից} հետո, գեղձախտի բժիշկ Լուի Ֆիլիպը Դռանը խորհուրդ

ան մարգարէներին պատասխանում է բանտով, կնուտով եւ {աքսորով}: - Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Յափշ

աւորի փրկութեան եւ Յիսուսեան աբեղաների Ֆրանսիայից {աքսորուելու} յիշատակի համար։ Բուրգի վերայ կայր հետեւեալ վերնա

Յիսուսեան աբեղաների այս ընթացքը, պահանջեցին, որ {աքսորուեն} Յիսուսեանք Ֆրանսիայի միջից։ Համալսարանի կողմից փ

գոյն մասին: Ինքեանք, այդ սուրբ թարգմանիչքը, {աքսորուեցան} եւ հալածուեցան մինչեւ ի մահ ընդհանուր հոգեւորական

յդ չեղաւ նոցայ համար յաւիտենական մեռելութիւն: {Աքսորուեցան}, կախուեցան, գլխատուեցան եւ այրուեցան, բայց նոց

եկեղեցու աթոռի վերայ, երկուքը սպանուեցան, հինգը {աքսորուեցան}, երեքը ինքեանք հրաժարուեցան այս վտանգաւոր իշխանո

ցա խորամանկութիւնը վերջապէս յայտնուեցաւ, եւ նոքա {աքսորուեցան} եւ հալածուեցան բոլոր Եւրոպական թագաւորութեններից

ամրոցին։ Մատինեօնը ազատուեցաւ, բայց Յիսուսեանք {աքսորուեցան} քաղաքից։ Իւրեանց այն ժամանակներում տպած շարադրու

ելու մասին, նախարարի հրամանովը մեծ անպատւութեամբ {աքսորուեցաւ} Փարիզից եւ գնաց հեռացաւ Պօնդուազ։ Այս քաղաքի մէջ

ալիս այն չարչարող բռնութեան ընդդէմ, գլխատում է, {աքսորում} է, ի վերջոյ, չքացնում է բռնութեան երեւեցուցիչը

ին քայլն է, ինչ որ ներկա սերունդը կհասկանա, այդ {աքցանով} էլ չի կարելի պոկել հաջորդ սերնդից: Առաջարկվա

, երբ զիջողութիւնք զիջողութեանց քամակից որպէս մի {աքցանով} քաշում հանում էր թագի իրաւասութիւնից, երբ ի վերջ

ած թերթերը ծակում են անդադար նոցա մարմինքը ախտերի {աքցանով}, կապում են նոցա միտքը խոստմունքով եւ փառքով, ին

անակով աւելորդ երկայնութիւնը, կամ եւ թէ կարճ է, {աքցանով} քաշելով՝ երկարացնել, որ միաչափ լինի մօր քթի հետ

ոլոր բարեկամներիս հայտնիր իմ հարգանքը, իսկ Մարիա {Աֆանասեւնային} շնորհակալությունս՝ ուղարկածի համար: Փառք աստծո

ունեմ դեռ անձամբ շնորհակալությունս հայտնել Մարիա {Աֆանասեւնային}, եթե նա ինձ տեսության գա, ինչպես ասում էր Լազար

գրում, այլ ոչ դիսերտացիա: Շնորհակալ եմ Մարիա {Աֆանասեւնայից} իր նեղության համար, եւ խնդրում եմ հաղորդել նրան

նցին 42 դարձեալ, պաշտօնական 43 դարձեալ, Խաֆ[ {աֆեանցին]}, ձեռքով 44 Խաֆաֆեանցին 45 Կովայլսկուն Մարտ

ները՝ ե՛ւ կանայք եւ աղջիկները եւ այլն ", կարծես {աֆիշ} լինի՝ " տիկիններ, պարոններ, մանկլավիկներ, հյո

եց մասն թողում եմ մնալ վասն Կալկաթայ քաղաքիս Կօրտ {Աֆռէկուիշտի} բանտարկելոցն, այսինքն փոքր Ջըլի բանտարկելոցն. ե

ն բիռուզիգար մարդկանց, իսկ մնացեալ վեց սամն Կօրտ {աֆռէկուշտի} բանտումն եղեալ քրիստոնեայ բանտարկելոցն, քանի անձ

ն ունենալ Չինաստանի, Հնդկաստանի, Ավստրալիայի եւ {Աֆրիկայի} հետ: Ամենուրեք ես ունեմ ծանոթ հայրենակիցներ, որ

ընդունել մի գերբնական բանի տեղ: Ին՛չ կ'ասեն այժմ {Աֆրիկայի} կամ Ամերիկայի վայրենիքը, եթէ տեսանեն, որ շոգեշա

ելով այլ եւ այլ հազվագյուտ կենդանիների Ասիայից եւ {Աֆրիկայից}, որտեղ ամենուրեք ես ունեմ գործակալներ, սակայն ե

ութիւնը ո՛չ Հնդկաստանում, ո՛չ Ամերիկայում եւ ո՛չ {Աֆրիկայում} կարո՛ղ էր հաստատուիլ՝ առանց նոցա գործակցութեանը

արաշրջանում, լեգեոն լեգեոնի հետեւից էր ուղարկում {Աֆրիկան} ստրկացնելու համար.. թող հիշատակեր Նիցցայի եւ Սա

ի կոմիսիօներաց զառաջին կոմիսիօներն, այսինքն Կորտ {աֆրիկուշտի} զառաջին դատաւորն իւրաքանչիւր ժամանակի ո՛վ եւ իցէ

ձ երկրորդ կտակակատար եւ վէքիլ հաստատեմ լինիլ Կորտ {աֆրկուշտի} կոմիսիօներաց զառաջին կոմիսիօներն, այսինքն Կորտ ա