Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

ին տեսութիւն եղբօրս, Սուլթանշահի, Նազարեանցի եւ {Լ[ազար]} Իլի[չի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 2

րդ շորերը տուին նորան: 27-ին տեսութիւն եղբօրս, {Լ[ազար]} Ի[լյիչի] եւ Վ[արդերեսի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւն

ւ փոշտի թուղթ եւ այլն: 24-ին տեսութիւն եղբօրս, {Լ[ազար]} Ի[լյիչի] եւ Յովհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ տեսութիւ

եղբօրս տամ երկուշաբթի: 19-ին տեսութիւն եղբօրս, {Լ[ազար]} Ի[լյիչի] եւ Վարդ[երեսի] հետ: Վադուժի նամակը տու

րեսի] հետ: Վադուժի նամակը տուի. եւ ինձ բերել էր {Լ[ազար]} Ի[լյիչը] հարիւր հատ սիգար: Առաջիկայ տեսութիւնը

այլեւ պակսիմատ եւ Ռանքէ: 9-ին տեսութիւն եղբօրս, {Լ[ազար]} Ի[լյիչի] եւ Սուլթանշահի հետ: Առաջիկայ տեսութիւն

ւր տեղը նամակի սպասեցի: 7-ին տեսութիւն եղբօրս, {Լ[ազար]} Ի[լյիչի], տէր Գրիգ[որի], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի

5-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ {Լ[ազար]} Ի[լյիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է

ած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, Մագ[դաղինէի] եւ {Լ[ազար]} Ի[լյիչի]. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է

սխանեցի, 4-ից թուեալ: 7-ին տեսութիւն եղբօրս եւ {Լ[ազար]} Ի[լյիչի] հետ: 9-ին տես[ութիւն] եղբօրս, Յովհ[ա

հաննէսից 21-ից գրուած: 23-ին տեսութիւն եղբօրս, {Լ[ազար]} Ի[լյիչի] եւ Յովհ[աննէսի] հետ. ստացայ Մոսկ[ուայի

ն տես[ութիւն] եղբ[օրս], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], {Լ[ազար]} Ի[լյիչի] եւ Մագդ[աղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ու

տ էր. 8-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս], նոյնպէս բժշկին {Լ[ազար]} Ի[լյիչի], Մ[ագդաղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ու

օն, Մօնբազօն, Լեւարդէն եւ Րօկլօր դուքսերը եւ դը- {լա} -Ֆօրս եւ Միրաբոյ մարկիզները։ Մի նեղ փողոցից դէպի

րանի կառավարիչ Ժիրար անունով Յիսուսեանի եւ օրիորդ {Լա} -Կատիերի մէջ։ Յանցանքը յայտնագործուեցաւ, Ժիրարը

կ մահ։ Պարլամենտը միեւնոյն ժամանակ արդարացուց եւ {Լա} -Կատիեր օրիորդը՝ չ'նայելով Յիսուսեանների հետեւողո

հասած ազգի ատելութիւնը դէպի Յիսուսեան աբեղայքը։ {Լա} -Կատիեր իւր յօժարութենովը մտաւ կուսանաց վանքը, ու

տեղ, ինչպէս ասել էր Նալբանդեանցը: Դու առհասարակ {լա՛ւ} կարդա " Հիւսիսափայլը " եւ կը տեսանես, որ նա ամեն

ս նստում. երեւի թէ հարստացնում ես Յիշատակարանդ: {Լա՛ւ} նայիր, հա, չլինի, թէ այս իմ օտարոտի այցելութիւ

մ է իւր անձը մի յաւիտենական բանտարգելութեան: {Լա՛ւ} է բանտում կենդանի մնալ, քան թէ բանտից դուրս մեռա

մնալ, քան թէ բանտից դուրս մեռանել: Սխալ է. {լա՛ւ} է ազատութեան մէջ մեռանել, քան թէ բանտում ապրել:

րեկամ զրկէ ինձ իւր քաղցրութեան շառաւիղներից, ապա {լա՛ւ} իմացիր, որ այնուհետեւ ամենայն ինչ վերջացած էր իմ

այէլի առ Ճանճիկ աստուածն Ակկարոնի դիմեցին"։ Դեռ {լա՛ւ} է, որ այս հեռաւոր Հիւսիսում այսքանն էլ գտնւում է

Պաւղոսի բանը, որի վրայ ակնարկում է Փարպեցին։ " {Լա՛ւ} էր եթէ ներէիք փոքր մի եւ իմում անզգամութեանս...

ռքում զննում էր, չտալով Շաքարեանցի ձեռքը: - {Լա՛ւ} է, լաւ, թող ես եւս տեսանեմ, - ասաց Շաքարեանցը

ին, եւ համը նայելով թէյին, ասաց. - Ահա այժմ {լա՛ւ} է: Եւ ճշմարիտ, որ կիսով չափ դատարկել էր Մանո

նը չենք համարում այս հակասութիւնքը (թէեւ չլինէին {լա՛ւ} էր), որովհետեւ բանի ընթացքը վնաս չէ կրում: Գեղ

ում, համա, էն գիրը մնում ա. արա՛ ինչ կ՚ուզես, {լա՛ւ}, յետոյ կտեսնենք " (եր. 25): Յետոյ- "... Հ

սւում է Վայկունի բերնից. " մեր գեղի ամէն բանն էլ {լա՛ւ} ա, ափսո՛ս որ քեթխուդէքն ու տանուտէրը մի քիչ շահա

կանի գործունէութիւնը. այդ բերքերի մշակութիւնը մի {լա՜յն} հանդէս, մի բնակա՜ն ասպարէզ այն ժրաջան եւ գործուն

ան որպիսությանը վերա, թե ինչ վիճակի մեջ է այժմ, {լա՞վ} թե վատ, եւ եթե վատ, արդյոք ի՞նչ դիտավորություն

խքը հասնում է մինչեւ 1500 մանեթ. ինչպե՞ս է այս, {լա՞վ} է, սիրտ կմնա՞, չե՞ս հուսահատվիլ... Ահա եղբայ

խանակ թող մաքրեն խղճմտանքները եւ մի փոքր մտածեն՝ {լա՞ւ} են արդեօք այն գործերը, որոնց մասին դատապարտւում

ասէր, արծաթասէր չես կոչում քեզ. ինչ է, ականջիդ {լա՞ւ} է եկել ազգասիրի անունը, դու առանց զրկանքի կամիս

ն եղան, որոնց անունն անգամ մոռցուած է այսօր։ {Լա՞ւ} է եղել, վա՞տ է եղել, խնդիրը այդ չէ։ Ամեն մարդ

ցարձակ 'ի բաց տանել զամենայն խոչ եւ խութ եւ մի 'ի {լաբիւրինթոսի} շրջիլ, ոչ գտանելով զելս, որոյ վասն եւ միշտ զկեղ

նների եղը, եթէ ընկնէր նոր Գրենլանդիու կամ թերեւս {Լաբրադօրի} Էսկիմոսների մէջ, որովհետեւ ո՛չ Փարիզեան տարազաւո

ուկուլլոսը իր կերակուրներով՝ նոր Գրենլանդիու կամ {Լաբրադօրի} մէջ։ Պարզ է, թէ պէտքը նախընտիր է, քան թէ գեղեց

կ, կամ Լուկուլլոսի կերակուրը նոր Գրենլանդիու կամ {Լաբրադօրի} մէջ։ Ասենք թէ մեռած մայրը գեղեցիկ էր, բայց այս

նային, եթե նա ինձ տեսության գա, ինչպես ասում էր {Լազար} Իլիչը: Բոքլի գիրքը բոլորովին տարբեր հրատարակ

ասելոյ ազգին, ահա մեք եւ վաստակք մեր: Այլ միթէ {Լազարեա՞նք} իցեն միայն պարտաւոր պաշտել զազգասիրութիւն, միթէ

ովսանն պարտ ու պատշաճ ներգործութիւն: Աշակերտ {Լազարեան} լսարանի Ռափայել Պատկանեան, որդի արժանապատիւ Գաբր

միջնորդութենէ սրբազան հօրն մերոյ առ քաջափայլ աղայ {Լազարեան} վերազինս զարդիս ժամ է ինձ աւետարանել ձեզ զուրախու

ղորմածագոյն տեարց ամենախոնարհ ծառայ Միքայէլ {Լազարեան} Նալբանդեանց Ի 19 հոկտեմ. 1854 ամի ի Մոսկվ

1854 թ., սեպտ. 2 19. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՒ ԽԱՉԱՏՈՒՐ {ԼԱԶԱՐԵԱՆՆԵՐԻՆ} ՁԵՐՈՅԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹԻՒՆ ՎԵՀԱԶՆԵԱՅ ԱՂԱՅ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ Ե

ութեան, յաղագս ընդունելոյ զորդեակն ձեր ի լսարանն {Լազարեանց} ըստ որում չէ մեզ պիտոյ, դուք պահեցէք զայն գիր մի

եալ որպէս թէ ի նորին գերազանցութենէ աղայ Խաչատրոյ {Լազարեանց}. ի նմին իսկ րոպէի մատոյց զայն Բարձր Սրբազան Գլխո

նորին վեհ գերազանցութեան աղայ Խաչատրոյ Յովակիմեան {Լազարեանց} ։ Այլ Նորին Բարձր Սրբազնութիւնն բարեհաճեցաւ հրամա

. եւ այս իսկ է անստերիւր եւ նուիրական նշան տեարց {Լազարեանց} ազգի: Ձերոյին գերազանցութեանց ողորմածագոյն

հաննէս քահանայ Մ[?]աւգեան. թիւ ի աշակերտաց տեարց {Լազարեանց} ճեմարանին, որ ի Մոսկով որ է հօրեղբորդի Կարապետի

երական համալսարանի ուսանող Պ. Փուղինեանցը եւ Պ. {Լազարեանց} ճեմարանի աշակերտ, Պ. Շահազիզեանը։ Մեք բոլոր յո

գրեաց մինչդեռ զուսուցչութեան ունէր պաշտօն ի տեարց {Լազարեանց} Ճեմարանի: Մանրամասն պատմություն առնս ոչ նուազ եր

ն: Աւագ ուսուցիչ Հայկական դպրութեան՝ ի Տեարց {Լազարեանց} Ճեմարանի Մսեր Գրիգորեան Զմիւռնացի, զորմէ յիշեալ

խատութիւնս պատուելի Մկրտիչ Էմին՝ վերատեսչի Տեարց {Լազարեանց} Ճեմարանի։ ԶՔերականութենէ նորա, որ արտագրութի

Հայս Ռուսաստանի միակ գերդաստան է եւ այն գերապատիւ {Լազարեանց}, որ զօգուտն ազգի ծանուցեալ հիմնեալ է գէթ իւրովք

նմահ բարերարքն ազգիս, երկոքին ամոլակիցքն, աղայք {Լազարեանք} թէ զորդին ձեր զՅարութիւնն ըստ յարգելի միջնորդութե

իցեն միայն պարտաւոր պաշտել զազգասիրութիւն, միթէ {Լազարեանք} միա՞կ կազմեն զազգն ողջոյն, ո՞ւր է հոգաբարձութիւն

ստութեան, տգիտութեան եւ միանգամայն անբանութեան: {Լազարեանք} միակ շատ արար են համեմատութեամբ առ ազգն ողջոյն,

են աշտարակցիք իրենց մէջ (եր. 66) - " Նուրին ( {Լազարէ} ) էլ չեն ման ածում, բալքի աստուծոյ սիրտը քաղցրա

ՍԱՐԱՆԻ՝ ՆՈՐԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐՈՆ ՌԵԿՏՈՐԻՆ ` {Լազարյան} Ճեմարանի հայոց լեզվի կրտսեր ուսուցչի պաշտոնակատա

տոմս տալ: Ընդ որում, պատիվ ունեմ ներկայացնելու {Լազարյան} ճեմարանից ինձ տրված փաստաթուղթը: Հայոց լեզվի

" անունով, նոր հայկական լեզվով ամսագիրն է, որը {Լազարյան} ճեմարանի պարսկա-արաբական գրականության պրոֆեսոր,

էր եւ լավ ուսանում է եւ ոչինչ նեղություն չունի: {Լազարյանց} պատկերները կստանաս շուտով մեկ եկողի հետ եւ, թե ո

արապետյան Սուրենյանցը. սա ավարտել է յուր ուսումը {Լազարյանց} Ճեմարանում, Լիցեական արտոնությամբ, արժանացել է

նգամ եւ հարյուր մանեթ վերջին անգամը, հասուցել եմ {Լազարյանց} Ճեմարան տպագրության բոլոր վարձը, իսկ թղթի պարտք

ազովսկին հայտնի թշնամի է մեր օրագրին, գանգատել է {Լազարյանց} մեր վերա, եւ սոքա մի անտեղի նամակով սպառնանք գրո

ց դեպի նա: Այս բանը շատ ձեռնտու է մեզ, միայն {Լազարյանք}, որպես թշնամի ազգային լուսավորության, եթե ձեռքե

անձնելով իմ բարեկամներին եւ նախախնամությանը: {Լազարյանք} քո նամակը եւ մյուս բանը իսկույն ուղարկել են Այվազ

հիւանդանոց, ուստի յառաջացած էր եւ անունս՝ Սուրբ {Լազարոս}, Մխիթարեան հոգեւոր կարգի հիմնարկութեան օրին, այ

շտնջենաւոր ժամանակով պարգեւեց միաբանութեանը Սուրբ {Լազարոսի} վանքը՝ մօտ մի ժամ հեռաւորութեամբ Մարկոսեան հրապա

ւազած է այժմ, եթէ առնունք միմիայն Վենետիկեան Ս. {Լազարու} միաբանութիւնը, որովհետեւ Վիեննայումը եւս գտանւու

9 թուակ., 74 տարօք։ Նորա մարմինը թաղուած է Ս. {Լազարու} վանքի եկեղեցու մէջ։ Մխիթարը արեց, ինչ որ կարողա

նծա՛, ազգ: Բերանդ հովին բացած՝ նայի՛ր այն կտոր {լաթին}, որ կախուած է ձողի վերայ: - Բայց նա ինձ կե

՛չ ուտիք, ո՛չ հաւատքով՝ աղօթել, Ո՛չ մեղքդ {լալ} ջերմ արցունքով, ո՛չ Աստուծոյ տուն մտնել։ Ճ

կ։ Որոնց պարտքն էր, սենեկում չորս կողմս նստած, {լալ} իմ վրայ, որպէս մի վիրաւորի վրայ եւ ճա՛ր անել, ա

քարեանցը, այս խօսքերը ասելով, սկսեց երեխայի պէս {լալ} եւ գլուխը ծեծել ձեռներով: Նա մտածում էր, որ եթէ

Աւա՜ղ. այդ քնարը իմ ձեռքում հնչեց, Նոյնպէս {լալագին}, նոյնպէս վշտահար, Ինչպէս իմ սիրտն էր, իմ

" Մեղուին " (Չեռնովի մասին) 13 Սուլթանին 14 {Լալաեւին} 15 Բուդաղեանցին 16 Րուդնեւին, յունուարի 17/2

Ուրեմն դուք չգիտէք ձեր խօսածը, եւ ինչպէս վարձկան {լալականը} ննջեցելու տունի տեսածի պէս սկսանում է իւր ողբը,

երայ եւս կասկած ունինք. միգուցէ Թիֆլիզի վարձաւոր {լալականների} ձայնը համարած լինիք ձեր վառ երեւակայութեամբ Մուզա

եսնում եմ եւ այլն։ Իսկ տալը, գալը, երբեմն եւ՝ {լալը} խոնարհւում են տալիս եմ, գալիս եմ եւ լալիս եմ)

րկեցի: Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրօրոցում կապկապած {Լալիս} էի անդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում էի նոր

րկեցի: Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրօրոցում կապկապած {Լալիս} էի անդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում էի նոր

եզ. խուպանիլ։) Վխտալ՝ кишѣть։ " {Լալիս} եմ" քիչ ենք լսել, սովորաբար լինիմ բայով է վարվում

մն եւ՝ լալը խոնարհւում են տալիս եմ, գալիս եմ եւ {լալիս} եմ)։ Բայց, չնայելով այս բոլոր Արարատեան աշխար

չկայ, բայց լալումն կայ, եւ Հնդկաստանցին ասում է " {լալման} եմ"։ Արդեօք այս դարձեալ նախդրիւ տրականի ուժով չէ,

ով Ի՞նչ ես օրդ դատարկ անցնում ` հառաչելով ու {լալով}. Աշխարհքումս թշուառութիւն, ուրախութիւն,

Անկայ մահիճ ծերութեամբ Եւ մինչ սպասէի {լալով} Կարօտս առնուլ տեսութեամբ։ Այս այ

: Այս էր նորա ամենօրեայ աղօթքը, որ յետոյ մի փոքր {լալով} հանդարտեցնում էր հոգին, եւ այնպէս տխուր զգացմուն

երս կոկորդիս մէջ, աչքերս ընդունակ են այժմ առաւել {լալու}, քան թէ գիր գրելու։ Վերջացնում եմ նամակս եւ ցան

ք այս դարձեալ նախդրիւ տրականի ուժով չէ, այսինքն՝ " {լալու} վրայ եմ". մենք գոնէ կարծում ենք։ NB Լինիմ բայով վ

թեամբ դուրս թռաւ նորա կուսական կուրծքից: Ի՛նչ {լալու} բան կար այստեղ, մի՞թէ տխուր բան էր 18 տարեկան աղ

ձեալ մեր աւերակների խաւար անկիւններում մեր գլուխը {լալու} ։ Շատերը կը ծիծաղեն պարզամտութեանս վրայ, որ դ

։ Թէեւ հին լեզուի մէջ գոլումն, տալումն չկայ, բայց {լալումն} կայ, եւ Հնդկաստանցին ասում է "լալման եմ"։ Արդեօք

ս: " ապրե՞ս, որդի, խելօք ես խօսում, օձի փուշը {լակլակը} (արագիլ) կը մարսի... "։ Քեզ որ տեսնում

ութեան եւ զուգապատշաճութեան համար: - Լսի՛ր, {լակոտ}, դադարի՛ր ինձ խաբելուց. ես քո հիւսիսային հաշուա

մէջ կան բայեր, օրինակ՝ տամ, գամ, երբեմն եւ՝ {լամ}, որ իրենց լծորդութեամբ դուրս են ընդհանուր կանոնի

իւր քոյր Լէնչի, հանդերձ կնքով պիաթօյ Օրէսթոս եւս {Լամաթ}. սոցա գինն Եալջիս քաթումն թալապ ամ գրել, վասնոր

տվության մեծագույն զգացումով: Ով է իմանում, եթե {Լամանշի} այն կողմն անգլիացիներն իրենց սիստեմն անձեռնմխելի

անապատիւ Խորէն վարդապետը այս օրերումս դուրս տուեց {Լամարթին} ֆրանսիական բանաստեղծի՝ Les Harmonies մակագրով տա

լ մեր կարծիքը: Ոչ ոք չէ տարակուսում, որ Պ. {Լամարթինը} մինն է արժանաւոր բանաստեղծներից, եւ թէ նորա գործ

գային վարժարանքը - Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապետք - {Լամարթինի} ներդաշնակութիւնքը Հայերէն. ուրիշ գրքերի ձեռնարկո

նացած են լուսաւորեալ աշխարհի համակրութեանը, բայց {Լամարթինի} գործերը առաջին հարկաւոր բաները չեն մի ազգի համար

ծ կեանքը էր մի անշարժութիւն եւ անզգայութիւն: {Լամարթինի} Les Harmonies տաղերգութենների իւրաքանչիւր տողերից

թեան, մինչեւ զգացող մարդերի արտասուքը շարժել... {Լամարթինի} կեանքը անցած է եւ անցնում է այնպէս, որ դժուար էր

Տուիլերիու, Լուվրի եւ Սէն-Կլու պալատներում, իսկ {Լամարթինի} համար պիտոյ է ողորմութիւն հաւաքէին, որ ապրէր: Մ

մութիւն: Մեր ընթերցողներին կը մատուցանենք շուտով {Լամարթինի} գանգատանքի թարգմանութիւնը, որով բողոքում է նա..

խելագար առածին՝ similia similibus curantur: {Լամարթինի} գործի Հայ թարգմանութեան ճակատը զարդարած է մի այսպ

մէնջ: Եւ այսպէս, թողեալ զայլսն, յիշեմք զՆերսէս {Լամբրոնացի} ՝ այր խրոխտ, քաջալեզու եւ գիտուն յոյն եւ լատին դ

հակառակ՝ միտումն ամենայն քայլափոխում, մինչեւ որ {Լամբրոնացին} հարկադրուեցաւ չափաւորութիւն քարոզել, որովհետեւ ե

ութիւնը միակ պայման է նոցայ առաջադիմութեան: Քաջ {Լամբրոնացին} մի ուրիշ դիպուածով աղաղակում է. " զմանկունս ծնեա

աւաղուիլը, թէպէտեւ դոյն այդ ժամանակում լսում ենք {Լամբրոնացու} գանգատները այնպիսի բաների վերայ, որ անմիջապէս յա

օսից, որպէս Գրիգոր Սկեւռացի՝ աշակերտ Ներսիսի {Լամբրոնացւոյ}, սորա ժամանակակից Մխիթար Անեցի, Արիստակէս՝ հեղ

նպէս, որ մարդ մոլորւում է եւ չէ իմանում, թէ ինչ {լայ} իր գլուխը։ Մեզ թւում է, թէ այն մարդը, որ հանդէ

ին իբրեւ պատգամաւորք յայտնեցան երկու յիսուսեանք, {Լայենեզ} եւ Սալմէրոն, նախահրաւէր աշակերտք Իգնատիոսի Լոյոլ

ադրութիւնը, որ Իգնատիոս Լոյոլայի երեւելի աշակերտ {Լայենեցի} աշխատասիրութիւնն էր, թէեւ, որպէս բուն Լոյոլայի

րիդենտեան ժողովքի սահմանադրութենից երեւում է, որ {Լայենէզ} մասնակից չէր այս վէճին, եւ թէ միայն Օգոստինեան ա

անօգուտ խօսակցութենից։ Հաւաստի է միայն այս, որ {Լայենէզ} իւր առաջին անգամ ժողովքի մէջ յայտնուելու ժամանակ

է եւ ներկայ ամբողջ ժողովքից. ըստ որում, ասում է {Լայենէզ}, եթէ իւրաքանչիւր եպիսկոպոս առանձին առանձին պարտա

ացողքը շատ տարիներով պիտոյ է փորձուէին, վասնորոյ {Լայենէզ} խնդրեց, որ բացառութիւն լինի իւրեանց Կարգի մասին

բ այս սահմանադրութիւնը պիտոյ է գրով արձանացնէին, {Լայենէզ}, Լատինի բաղդասութեան կանոնների վերայ հիմնուելով

Մատէօ Րիկցի՝ խորամանկ եւ հնարագէտ մարդը, ինչպէս {Լայենէզ} ։ Նա կարողացաւ հաստատել իւր կարգը այն Երկնային թա

ւանդ Սպանիացիք եւ Պօրտուգալացիք, հռչակաւոր Յակոբ {Լայենէզը}, Ալֆոնս Սալմերոնը, Նիկօլայ Բօբադիլեան, Սիմօն Ռ

ի մօտ Մօնմարտր տեղումն էր։ Այնտեղ մի մատուռի մէջ {Լայենէզը}, որ արդէն քահանայ էր, պատարագ արեց, եւ պատարագ

նա ամենեւին չէր համաձայնում։ Վերջապէս Կսաւիէն, {Լայենէզը} եւ Սալմերոնը յայտնեցին, թէ ինքեանք կամէին գնալ Ս

ատողութեանը, եւ վճռեց, որ Իգնատիոսը, Ֆաբերը եւ {Լայենէզը} գնան Հռովմ, ընկնեն Պապի ոտքերը եւ մատուցանեն նոր

ւ դ) առանց ամենայն վարձի։ Իգնատիոսը, Ֆաբերը եւ {Լայենէզը} ուղեւորեցան դէպի Հռովմ։ Այս վերջի երկուսը շատ փո

ր փառքով ծածկէր Կարգի երեսը։ Նա ընտրեց այս մասին {Լայենէզը} եւ Սալմերօնը, որ իբրեւ Պապական Աստուածաբանք հասա

որի համար տեղ նշանակուեցաւ դարձեալ Տրիդենտը։ {Լայենէզը} եւ Սալմէրօնը դարձեալ յայտնուեցան այս ժողովքի մէջ

րաքանչիւրը կէս ժամից աւելի չ'խօսեն. Սալմերօնը եւ {Լայենէզը} այնպիսի ճարտարութենով խառնափնդորում էին խնդիրները

, որ Պապի կողմի մարդիկը պաշտպանէին Հռովմի Աթոռը։ {Լայենէզը} կատարեց այս գործը մեծ ճարտարութեամբ իւր խօսած ճառ

. II. p. 139. et squ)։ Յիշեմ միայն այս, թէ {Լայենէզը} առաջին մասնումը առ հասարակ վարդապետում է Պապական

յ։ Պապական դեսպանները մինչեւ երկինք բարձրացուցին {Լայենէզի} խելքը եւ ճարտարութիւնը, դորա հակառակ ողջամիտ եպի

իզի Արքեպիսկոպոսը մի առանձին ոգեւորութենով ջարդեց {Լայենէզի} կարծիքները օրինաւոր եւ առողջամիտ փաստերով, եւ խո

վերանորոգութիւնը։ Անհնար է նոյնպէս լուռ մնալ {Լայենէզի} եւ մի այլ խաբեբայութեան մասին։ Ժողովքի մէջ սահմա

որովհետեւ նորանից ստացաւ նորա զինուորական հոգին։ {Լայենէզի} եւ Ակուաւիու Մաքիաւելականութիւնը հիմնեց Կարգի տիե

ն յետոյ այլ Գեներալների ձեռքով, մանաւանդ՝ Յակոբ {Լայենէզի} ձեռքով, որ իւր ժամանակումը երեւելի քաղաքագէտների

նին, բայց նորանցից յետոյ ամենայն բան փոխւում է։ {Լայենէզի} սառն քաղաքավարութիւնը իւր բոլոր պարագաներով անցնո

ագեցաւ Յիսուսեանների նոր ցեղ՝ կանոնադրութենով եւ {Լայենէզի} ամենաճիշտ քաղաքագիտութենով զինուորուած։ Այս Յիսո

նէր. երեւի թէ նորա աշակերտներից մինը եւ մանաւանդ {Լայենէզն} էր գրել։ Պաւլոս III Պապը, կարդալով այս պայմանքը

ջուր լինէր եւ աչքերս արտասուքի աղբիւր " եւ նստէի {լայի} մեր աշխարհի թշուառութիւնը։ Նոյնպէս ասում էին

ման ամենայն ժողովրդեան որդւոցն Իսրայէլի, եւ նոքա {լային} առ դրան խորանին վկայութեան։ Եւ տեսեալ Փենէէսի որ

6. Ֆրանկ[ֆուրտից] Կաստ[էլ] 10 կրէյցեր 6 էմսից {Լայմշտեյն} 10 1. 16 15 1. 31 2. 1 Մարկոսեանցից ա

ն սահմանափակ էին, բայց այն քաղցր բերկրանքն ավելի {լայն} պայմաններում էլ այլեւս չենք տեսնի: Ուսանողի կյան

ս է այն մարդկանց, որոնք արահետները գերադասում են {լայն} պողոտայից: Դեռ սրանից 4. 000 տարի առաջ Եգիպտոսու

կարծիքը իմ հայեացքի մասին կրօնի վերայ, ես այնքան {լայն} հոգի եւ լայն սիրտ ունիմ եւ այնպիսի բազմակողմանի մ

յեացքի մասին կրօնի վերայ, ես այնքան լայն հոգի եւ {լայն} սիրտ ունիմ եւ այնպիսի բազմակողմանի մարդ եմ, որ կ

րանսիական էնցիկլօպեդիստների կարգը, որոնք իւրեանց {լայն} հոգով, լայն սրտով եւ բազմակողմանի հայեացքով վերջ

իկլօպեդիստների կարգը, որոնք իւրեանց լայն հոգով, {լայն} սրտով եւ բազմակողմանի հայեացքով վերջապէս Աստուծոյ

պիտոյ նոցա ձեռքից թողուլ ընդհանուր լուսաւորութեան {լայն} ասպարէզը: Մեր կարծիքով, առաջինը, առանց երկրորդ

են մեր խօսքին: Ասիոյ ապագան աւելի մեծ է, աւելի {լայն} է տնտեսական խնդրի վերաբերութեամբ, քան թէ Եւրոպիո

ն կողմն է նեղ եւ անելք քուչայ. հարաւային կողմն է {լայն} արձակ եւ հասարակ քուչայ, արեւմտեան կողմն է փողոց

կալա ի ձեռն մկրտութեան: Խորհուրդ մկրտութեան Հայի {լայն}, զի որդեգրեսցէ զերեխայն Հօր Աստուծոյ, եւ որդեգր

մ զմատենիկն սխալական, է՞ր վասն ուրեմն հրատարակ է {լայն} եւ տայ ի դպրոցս յուսումն մանկտւոյն. ո՞չ ապաքէն ա

ղ է կրել, իսկ այժմ՝ բոլորշի գլխարկ, կամ երբեմն {լայն} վարտիկ է հագել եւ այժմ՝ նեղ. եւ այլ այսպիսի ցնդ

իրտ ըստ էութեան, բայց գերմանական հասկացողութեամբ {լայն} եւ հոյակապ ուղղութիւնը: Եւ միայն Բոկլը չէ, որ դ

րող նորան պատահել: Իսկ մարդկային առողջ կեանքը իր {լայն} ճանապարհի վրայ ամէն վայրկեան զարկւում է անթիւ պէտ

նում է իրականից դէպի մի այլ անչափելի տարածութեամբ {լայն} աշխարհ - մի աննիւթ կամ հոգեկան աշխարհ: Պատմութիւ

ած էին մի սպիտակ փրփուրի նման անթափանցիկ պաստառից {լայն} զգեստ, որ երբեք չէր ծածկում աչքից նոցայ մերկութի

լինելով. մի քանի րոպէից յետոյ դուրս երեւեցաւ մի {լայն} վարտիքով հագնուած մարդ. Փանտեսսոն Մատատինիոն անո

թիւն ունին (Արարատը մօտաւորապէս գրանցւում է հիւս {լայն}. 40° տակ, իսկ Անագուական մօտաւորապէս 20°) միմի

աբանը կէս օրից յետոյ դուրս է գալիս երբեմն այդ լճի {լայն} շուրթի վրայ ման գալու: Բայց որչա՞փ աւելի կը գեղե

վ երկրի օդի մէջ եւ մի քանի ժամ թռչում էր, ինչպէս {լայնաբերան} թնդանօթից արձակած ռումբ. Աստեղաբաշխքը իսկոյն ուղ

եամբ (разделение труда) նա կարող էր շարժուել եւ {լայնանալ} մինչեւ անվախճանը, նորա բանախօսութեան (диалектик

, որ անմիջաբար շօշափում էին տաքացած մարմիններին, {լայնանալով} եւ մի որոշեալ տարածութեան մէջ աւելի տեղ բռնելով,

է, թէ երբ արեւի ջերմութիւնից Արարատեան դաշտի օդը {լայնանալով} անօսրանում է եւ բարձրանում է դէպի վեր, երբ միւս

ժամանակամիջոց. չէ՞ որ մարդկային հասկացողութեանց {լայնանալու} չափով եւ կատարելութեան գաղափարը շարժում է դէպի առ

օրըստօրէ կը հարստանան: Զուգահեռաբար սորա հետ կը {լայնանայ} եւ նոցա գործունէութեան ասպարէզը: Եւ որքան ասպարէ

նոցա գործունէութեան ասպարէզը: Եւ որքան ասպարէզը {լայնանայ}, այնքան շահը եւ հարստութիւնը կը լայնանայ, եւ որ

սպարէզը լայնանայ, այնքան շահը եւ հարստութիւնը կը {լայնանայ}, եւ որքան շահը եւ գործունէութիւնը աճի, այնքան ե

ասին գովութեամբ խօսում է հեղինակը: " Սենեակք {լայնանիստք}, որմունք բարձրաբերձ, այլ բարեկարգութիւն ի նմին

100 ոտնաչափ: Մարմինները ինչպէս ջերմութիւնից {լայնանում} են, դորա հակառակ, ցրտից սեղմւում են: Արարատի յ

իայն մի հզոր համակարգութիւն, այլեւ մի հզոր եւ մի {լայնատարած} դպրոց (ուղղութիւն) եւ այդ դպրոցը ըստ էութեան էր

ազմաքուք։ Ընդ տարապարտ մինչ ընդ մահ երկիր դողայր {լայնատարր}, Արեգն ընդ իս լուսափիւռ խոր համակէր ՚ի խաւա

: Եւ ո՞ւմ արդեօք [մրցանակ անվանելի յաղթութեան] ի {լայնատարր} ասպարիզիս [վիճակեցաւ ընդունել] ի գլուխ [զդաբնեայն

Միթէ կա՞յ դեռ արմաւենին ` Շոգ օրերում {լայնատերեւը}: Նա գանչու՞մ է դարձեալ իւր մօտ Անապատ

յլողութիւնը իւր պայծառ ճառագայթքը, անցեալ տարում {լայնարձակ} ասպարէզ ստացաւ ժողովրդական կենդանի խօսքը, որ է ա

ղիկէի ոսկեզօծ խաչի վերայ: Այցելուն աչքը ձգեց {լայնարձակ}, գեղեցկանիստ բակի վերայ. ոչի՛նչ, եւ ո՛չ ոք..

ես տեսայ դարձեալ, Մինչ դուրս էր գալիս ծովից {լայնարձակ}. Հազար պչրանքով, քնքուշ շարժմունքով, Ձ

ուտով ահա արեւի ճառագայթքը նեղացնելու են ձեր աչքի {լայնացած} բբերը, որ, զուր տեղը բանալով մեծ մակերեւոյթ, ա

ն ժամանակ, Մասիսի օդը, էլ դիմադրութիւն չգտնելով {լայնացած} օդից, սկսում է վազել դէպի դաշտը, պատճառելով այն

իւր նպատակին, որովհետեւ միշտ աշխատեցաւ ճանապարհը {լայնացնել}, ուղղել, հարթել՝ մոռնալով, որ իւր նեղութիւնը

առատութեամբ մտանելով այդ մազի նման երակների մէջ, {լայնացնում} է նորանց, այս ընդլայնողութեանը ձեռնտու է լինում

սաստիկ տաքանալով, ջերմութեան բնական օրէնքով, որ {լայնացնում} է ամենայն մարմին, լայնացնում եւ անոսրացնում են Ա

բնական օրէնքով, որ լայնացնում է ամենայն մարմին, {լայնացնում} եւ անոսրացնում են Արարատեան դաշտի օդը: Հիւլեքը ա

ւ ՚ի լաց։ Զիս Հայաստան ո՛չ ծանեաւ մինչ պետութեան {լայնէր} փոր, Այլ յորժամ գահ արքայից ՚ի վայր հակեաց

, իւր զէնքի յաղթութեամբ, իւր սահմանների օրըստօրէ {լայնութեամբ}: Դնենք, թէ այն մարդիկը, որոնց ազգութիւնը խոստո

եկեղեցւոյն ունիմ մին մեծ բալախանայ տուն, որ ընդ {լայնութեամբ} տանն ի հիւսիսոյ ցհարաւ ի ներքոյ շինուածոյն յարեւմ

նորա աշխարհագրական դրութեան, այսինքն հիւսիսային {լայնութեան}, աւելի բարձր է, քան թէ նոյն լայնութեան տակ եղած

ւսիսային լայնութեան, աւելի բարձր է, քան թէ նոյն {լայնութեան} տակ եղած ուրիշ սարերի ձիւնական գօտին: Հաշուելով

: Այսպիսի դժբաղդութեան մէջ ի՛նչ կ'օգնէ ճանապարհի {լայնութիւնը}, քանի որ կօշիկը նեղ է: Այո՛, Եւրոպան կանգնած է

ura et habitudine), չափել նորա երկայնութիւնը եւ {լայնութիւնը} ։ Փրկչի յաղթութեան եւ թագաւորութեան վերայ խօսելու

ում ես սարի ձեւին, զննում ես նորա բարձրութիւնը, {լայնութիւնը}, արգաւանդութիւնը... Ա՞յս է Քրիստոսի վարդապետութ

իճան երկայնության, միեւնույն ժամանակ հյուսիսային {լայնության} 47 աստիճանից պիտի ցած իջանենք դեպի հասարակածը մին

կտրվում է երկայնության 40 աստիճան եւ հյուսիսային {լայնության} 15 աստիճան գիծերով, պիտի հառաջ խաղանք դեպի արեւե

վ դեպի այրեցած գոտին մինչեւ 6 աստիճան հյուսիսային {լայնության}, որի մոտ ընկնում է Ասիայի ամենահեռավոր Ցեյլոն կղ

րանսիայից, բայց նոցա մի մասնը մնաց Հիեննայում եւ {Լանգեդօկում}, ուր դեռեւս կարող էին մի կերպով դիմանալ Սրբազան

նց զչափ անգթութեան առաւել քան զամենեսին դժոխածինն {Լանկթամուր}, որ ճակատ յարդարեալ ընդդէմ Խաչին Քրիստոսի՝ կործ

ռէ զանցս աղետից անցելոց ընդ Հայաստան, յարշաւանաց {Լանկթամուրայ}, որ անշքացոյց գոգցես զԱրեւելեանն Ասիա: Յայրիացե

հին աշխարհի մայրաքաղաքին: Մոռանում էի ասել, թէ {Լանկթամուրը} իմ աչքի առաջեւ երեք անգամ արիւնով ներկեց բոլոր Աս

պատմութիւն " ասուած հատորները, ուր Յազկերտներ, {Լանկթամուրներ}, Թաթարներ, Յոյներ եւ այլ օտար ազգեր աւերում են

է շատ անգամ գլորուելով Մասիսի ձիւնապատ գագաթից եւ {լանջից}, սառուցի տեղ ծառայում են ծարաւի մարդու համար, ո

ատրուանների եւ հռոմէական ագուգաների վազում է սարի {լանջով} եւ իր գնացքի մէջ, իր դիպած ամէն մի խոտի, ամէն մ

նոր կաթողիկոսի հաստատությունը չկա. ձայն կա, որ {Լանսկոյն} պիտի փոխվի եւ նորա տեղը, ասում են, որ պիտի կարգ

Այս ցրտութիւնը հաւասար չափով աճում էր, որքան Հ. {Լաշեզ}, թագաւորի խոստովանահօր ազդեցութիւնը Լուդովիկոսի

բարեյաջող լինէր նա Յիսուսեաններին։ Երբ Հայր {Լաշէզ} թագաւորի խոստովանահօր տեղը կարգուեցաւ Լետիլիէ Յիս

խօսակցութիւն բացեց Կարգի Գեներալի հետ, այսինքն՝ {Լաուրենտ} Րիկչիի հետ Յիսուսեան Կարգի կանոնադրութենների փոփո

: Այս բոլոր բաները վառում են սրտիս մէջ մի փոքրիկ {լապտեր} ուրախութեան, որ անշիջանելի կը մնայ եւ լոյս կը տա

տահիմն կայարան հայկական հնախօսութեան, եւ իբրեւ ի {լապտերէ} իմեքէ լոյս տալ ազգին անխոնջ երկասիրութեամբ: Զփառ

ինալը դարան է գործում եւ յանգեցնում է նորա կեանքի {լապտերը}: Ահա քեզ մի զարհուրելի ապերախտութիւն, որ պիտոյ

առաջնորդուած Պ. Չամուռճեանի նման մի աղօտ լուսով {լապտերի}, այդ խնդիրը այս տեղիս վերաբերութիւն չունի: Բ

մօտ, եւ որ տեսայ, մինչ զննեցի չորս կողմս փոքրիկ {լապտերի} լուսով, որ ունէի ձեռքումս: Այս ասելով մի թո

, արձակ համարձակ կարող էր ընթանալ այն տիեզերական {լապտերի} լույսով, որի իւղը էր Փրկողի արիւնը։ Ոչինչ զարմա

ին խոռոզլամիշ եղածդ ի՛նչ է, ատմիշ կարդացող պիտ՝ {լաս}: Գիտեմ որ դուն ալ, սիրելի ճիճաս ալ սիրտերդ թըփ-

երի պատճառով, շատ մեծ շարժառիթք են, որ նստիս ու {լաս}, մինչեւ որ թաղման գերեզմանդ լցուի աչքիդ արտասուք

ջրի տակ չէ գնում, անհնար էր, որ մարդը կարողանար {լաստ} շինել, մինչեւ լաստ չշինէր, չէր կարող նաւակ շինե

նհնար էր, որ մարդը կարողանար լաստ շինել, մինչեւ {լաստ} չշինէր, չէր կարող նաւակ շինել, մինչեւ նաւակ չշի

նոյ հանդէպ իմ աչաց պերճ ընտանեօք վերամբարձ. Մինչ {լաստակերտն} կենդանեօք զոտն կռուէր ՚ի Մասիս, Ես յերկնաբե

: Ի սմին մետասաներորդ դարու եկաց եւ Արիստակես {Լաստիվերտացի}, հեղինակ պատմութեան Հայոց 1988 թուականէ ի թագաւո

արա գալու եւ երթալու խարճն քաշելեն ետեւ, իրեն ալ {լավ} կշահե, ատ կողմանե ալ միամիտ արեք իրեն, թեք նա կ

ենք երեք կանգուննոց ասեղներ, որ քանի կարելի է, {լավ} ծակե իմ սիրտս, եւ ես իմ այս օտարությանս մեջ ամեն

կամ երեք շառլաթյանի խոսքով կավերվի. այս գրածներս {լավ} միտք առնելով կարդա ու հետո քո խղճմտանքովդ քո սրտի

կամ բամբասանքի տեղիք եմ տվել: Կարծեմ, որ եթե իմ {լավ} անունս լսած չեք նե, գեշը բնավ լսած չեք, ապա ի՞ն

իմանամ. կարելի է մեղանչել եմ, թող ներեն, բայց {լավ} կլինի, եթե ես էլ իմանամ իմ մեղքս, որ մյուս անգա

եւ առողջ է, այս բարեկենդանի օրերն ինձ մոտ էր եւ {լավ} ուսանում է եւ ոչինչ նեղություն չունի: Լազարյանց

ին եւ քրոջներուս եւ բոլոր ազգականաց, եւ այս գիրս {լավ} մը կարդաս հորս եւ մորս առաջեւն, որ նոքա եւս իման

անի մի բառեր: Այս բաները ուսումնականաբար կամ {լավ} եւս իմաստասիրաբար քննելով՝ պարտավոր ենք տածել ու

տերությունը չհանդիպի դժվարության եւ թույլ տա: {Լավ} գիտեմ, որ թե այդտեղ մի հոգաբարձու մարդ չունենանք

ւթյունը քակտվի, աշխարհս եւս կքանդվի. այս բաները {լավ} հարկավոր է իմանալ եւ իմացածը գործ դնել խելոք կերպ

" Ժիտը " ի՛նչ փառավոր տպվում է, փիր փերվենտե եւ {լավ} հասկանալի լեզվավ. կաթոլիկների մեջքը կոտրելու է ա

գի մեջ կան այժմ մարդիկ, որ կարող էին հազար անգամ {լավ} գրել, լուսավոր, ճշմարիտ եւ մաքուր, քան թե մի վ

մ, որ մոխիր եմ դարձել. հիվանդությունիցս հետո մի {լավ} օրինավոր առողջության երես տեսած չեմ, որ քիչ մը կ

: Տէր Մովսեսն ասում է թե, Սալթիքովը վերջին անգամ {լավ} քոթակ տրվեց պրոֆերանս[ով]. այն օրից, ասում է,

րած լինելով, ամենեւին անծանոթ եմ Ձեր գործերի կամ {լավ} ասել ազգային գործերի առհասարակ ընթացքին: Ես մինչ

ի մեջ: 8-րդ համարը սարը թամըզին տպվելով ամենեւին {լավ} չէ ասում մեր պ. հակառակորդների մասին, վասն որո

я) դրոշակը: " Մեղուն " հոգեվարք է եւ Թիֆլիզումը {լավ} խայտառակվել է, նույնպես նորա պաշտպանը Սարգիսը:

տարի շարունակվի, այն ժամանակ հույս կա, որ ավելի {լավ} լինի այդ բանի վիճակը: Այս տարի ունինք մեզ մոտ 27

լ գործին: Գիտեմ, որ այս բաները Դուք ինքներդ եւս {լավ} գիտեք, բայց հիշեցնում եմ Ձեզ եւ հայտնում եմ անկե

ուրս գալ Մոսկվայից դեպի օտար աշխարհ, իհարկե դուն {լավ} գիտես իմ տկարության որպիսությունը եւ հույս ունիմ

որպիսությունը եւ հույս ունիմ, որ ամեն բան այնպես {լավ} երթա, որ թշնամիք ամոթապարտվին։ Կարդացած կլինիք

շներին եւս զզվանք եւ ձանձրություն պատճառեմ, դուք {լավ} գիտեք, որ միմիայն վերջին աստիճանի նեղությունը կա

խվում, եթե կարելի է ծախել մինով կամ 75 կոպեկով, {լավ} է, իսկ եթե թանկ թվի ձեզ կամ այլ բարեկամի, այն ժ

ադրաս, իսկ Մադրասից Կալկաթա: Գործերս բավական {լավ} են գնում, բայց դեռ ավարտվելու աստղը ծագած չէ հոր

ել նրա՝ դեպի ինձ տածած սիրո մեջ: Այդ մասին ինքը {լավ} գիտե: Բայց նա, հավանորեն, ըստ իր սովորության,

նը լինի 4-6 մսխալ: Երկու տեղից վերցնելը նրանով է {լավ}, որ այդ սերմերը հողի եւ կլիմայի համեմատ՝ ֆիզիկա

ձեռք առնել, որպեսզի սերմերը չսառչեն, այսինքն՝ {լավ} փաթաթված դնել ճամպրուկի մեջ, այլ ոչ թե պահել բաց

լ մեր հասարակությանը իմ գործողությունների մասին: {Լավ} կլինի, եթե իմ օրինակին հետեւին եւ այն անձինք, ո

ատմության վերաբերյալ գրած հոդվածը: Ասենք, ավելի {լավ} հոդվածները՝ արդարացիորեն զետեղելով՝ չէին պատշաճ

, որ իմ կենացը խմել եք. ես երբեք չեմ կասկածել իմ {լավ} ընկերների զգացմունքների նկատմամբ: Ողջունեցեք նոր

- ասես ֆրանսիացիներին ի ծաղր, - վայելած չլինեին {լավ} կազմակերպության բոլոր առավելությունները, թերեւս

ռ այն, որ գրելու բան էլ չկա. սպասում եմ ձեզանից {լավ} եւ ուրախ խաբարիկների եւ թարմ նորությունների: Ողջ

մի քիչ գիտեմ հռոմեական պատմությունից. թերեւս դա {լավ} մենագրություն է: Գինն է մեկ ռուբլի արծաթով:

աղաղվի, կարելի է օգնության կանչել HgCL, որը շատ {լավ} է ներգործում համարյա բոլոր բորբոքումների դեպքերու

բարձր լինել արեւելյան մյուս ժողովուրդներից: {Լավ} չեմ հիշում, թե ով, բայց մեկը (կարծեմ Գրանովսկի

ման կախարդանքից: Հայտնիր իմ հարգանքները բոլոր {լավ} ծանոթներին եւ իմ կողմից շնորհակալություն մատուցիր

նրա գլխասարքի մասին: Ինչո՞ւ եք ծիծաղում: Այո՛, {լավ} հնագետը նույնիսկ դրանով էլ չի բավականանում: Նա ա

եկնելու ժամանակ Մ. Ն. Պանովայի հետ նա այնքան էլ {լավ} հարաբերությունների մեջ չէր՝ հավանորեն վերջինիս ի

դեր խաղալու ձգտումը: Այդ լոնդոնցի պլեբեյից ավելի {լավ} չէ: Հարյուր անգամ ավելի օգտակար կլիներ խելքը գլո

ուդ պես Կամենշչիկովին գրի, որպեսզի նա հրավիրի մի {լավ}, բարեխիղճ վարպետ [կառեթագործ] եւ կառքը մանրամասն

դարձավ գանձվող դրամի հսկիչ. այնուամենայնիվ ավելի {լավ} վիճակի մեջ էր, քան Ռեշոտնիկովը, որը թատրոնի ախո

ա հարեւանները չդադարեցնեին իրենց պարբերականները. {լավ} է, որ նրա բախտից դադարեցրին, եւ որ Բեգզադեն իր

րա հարեւանի գրական ժողովածուն ընդհատվելու առթիվ: {Լավ} է, որ նրանք դադարեցրել են, թե չէ, իրավ, տեր Մ

երի համաճարակից: Ես հավատացած եմ, որ այժմ որեւէ {լավ} պարբերաթերթ, իսկ ամենից ավելի՝ քաղաքական եւ գրա

ինձ բանտից. այն ժամանակ կարելի է անհամեմատ ավելի {լավ} աշխատել, քան հիմա, երբ չեմ լսում հայերեն ո՛չ մի

ողովրդի ըմբռնումների եւ քաղաքակրթության համեմատ: {Լավ} է թե վատ, դա այլ հարց է, բայց փաստն այն է որ նա

ս նրան նախորդող հին լեզուն: Բացի այդ՝ ինչո՞ւ նա {լավ} է, իսկ սա՝ ոչ: Ո՞ւր է այն բացարձակ չափանիշը,

տ է կամ այլանդակ է նորից, կամ ընդհակառակը՝ նորը {լավ} է եւ գեղեցիկ է հնից, այլ նրա՛ համար, որ հնացած

ողջությամբ վերցրած որեւէ գավառաբարբառ, ինչքան էլ {լավ} լինի, օտար հողի մեջ չի կարող արմատներ արձակել,

ետաձգում է՝ լոկ ի սեր վարդապետի. այդ նրա կողմից {լավ} չէ: Հավանորեն մոտ օրերս Անանիային նամակ կգրես

վել, կարծելով, թե հնարավոր չէ սխալն ուղղել: Ես {լավ} գիտեմ, որ հենց միայն այդ հուսահատությունը կործան

աստիճանի թանկարժեք որդերի պատմությունն ու կյանքը {լավ} ուսումնասիրենք, նաեւ նրանց աճեցնելու եղանակը, ա

այման, այժմ էլ ապրում են: Բայց առաջին գործն է՝ {լավ} ուսումնասիրել այս խնդիրը: Անանիան շատ ճանապարհնե

է, ինչքան ազատ է խառնաշփոթություններից, այնքան {լավ} է քերականությունը եւ այնքան հեշտ է ուսումնասիրել

ությունը չի ընձեռնել ինձ բարոյական միջոցներ: Դու {լավ} գիտես, որ ինձ, իսկապես, ոչինչ հարկավոր չէ - ո՛

նայնիվ, մնում է հասարակության պարտապան: Այդ {լավ} դաս է այն մարդկանց, որոնք արահետները գերադասում

գամ հետեւանք էլ կլինի. խնդրում եմ միայն, որ դու {լավ} բացատրես, թե ինչպես պետք է ցանել, գլխավորը՝ պե

սքն է, որ ես համենայն դեպս ասում եմ: Բայց ավելի {լավ} կանես, եթե սպասես իմ վերադարձին, մի՛ վախենար,

նամակը գրում եմ Ձեզ եւ... Այս քաղաքի մասին {լավ} բան չունիմ ասելիք, անպիտան մի տեղ է եւ ձմեռը բոլ

ո՛րը ավելի շուտով կհրամային, բայց Խրիմը ինձի շատ {լավ} կըլլար: Տարին վաղուց անցավ, որ ես ամեն օր ճար կ

այլ լեզուներից թարգմանած աշխատութիւնք, որոնց մի {լավ} բաժինը հասնում էր ընտիր վէպերի։ Բայց, ինչպէս առ

ւ պարտական են նախանձավոր լինել լուսավորյալ ազգերի {լավ} շնորհներին, ընկերակից լինել հառաջադեմ ժամանակին

թէ ազգի օգտի վերայ մտածող անձինք էին: Եւ եթէ մի {լավ} մարդ եւս նոցայ կը պատահէր, ՚ի միասին կ՚աշխատէին

որ անհոգության չմատնի իր առողջությունը, որ դիմե {լավագույն} բժշկի խորհուրդին եւ կատարե նրա բոլոր պատվերները:

մ ավելի շատ, քան մի այլ տեղ, պահպանվել են լեզվի {լավագույն} ձեւերը"։ Ես հարգում եմ հանգուցյալ հայրենակցի

չէ՝ չի հրամանագրվում: Որեւէ մտքի արտահայտության {լավագույն} ձեւը եթե գտնենք որեւէ գավառում, մենք այդ պետք է

ատը. նրա լավագույնը գտնվում է Զմյուռնիայի մոտ եւ {լավագույն} գխտորը (чернильный орешок) Զմյուռնիայից է: Սպա

որ հորինվածք պետք է հիմնված լինի նախորդ զարգացման {լավագույն} ու պիտանի տարրերի վրա, որ չի կարելի եւ չպետք է խ

եղվեն ինչպես արձակի, այնպես էլ պոեզիայի ասպարեզի {լավագույն} մտքերն ու լավագույն զգացմունքները, ընտիր հատվածն

, այնպես էլ պոեզիայի ասպարեզի լավագույն մտքերն ու {լավագույն} զգացմունքները, ընտիր հատվածներ հին հայկական, ռո

իայի գխտորաբեր պիծակ (opeхотворка) միջատը. նրա {լավագույնը} գտնվում է Զմյուռնիայի մոտ եւ լավագույն գխտորը (ч

ասին, որ եւ շուտով յաջողեցաւ նորան տեսանել։ {Լավալլետ} անունով Յիսուսեանը, որ վաճառականութիւն էր առնում

մեծ նեղության մեջ. վերջապես աստված ողորմեցավ եւ {լավացա} մին փոքր: Ահա գիր չգրածիս պատճառը: Երբ որ դ

ական հեղաշրջում տեղի ունենալ նրանց կենցաղում դեպի {լավը}, չնայած զանազան պետությունների որոշ պետական անձե

եմ մեկական բաժակ դառը ջուր, բայց տակավին " ավելի {լավը} " չի երեւում: Չար ժամին է կպել ինձ լյարդիս հիվան

մնալ, բայց քամի էր ու հետեւելով առածին, թե՝ " {լավից} քիչ-քիչ ", վերադարձա բնակավայրս, որպեսզի ավարտե

անոր համար չի խրկեցի, միամիտ եղիր: Ես հոսեն շատ {լավն} կառնում եւ կտանիմ Քիշնեւ, հոնեն կխրկիմ: Դուն խն

ին ֆունտը, չնայած շատ մանր էր կտրած, բայց ավելի {լավն} էր, քան սա, ուստի, եթե դեկտեմբերին ուղարկածիցդ

դարերի մանուկը հավանորեն պիտի ժպտա Բերցելիուսի, {Լավուազեի}, Լիբիխի եւ Ֆրեզենիուսի միամտության վրա, ինչպես

իմս նուաստութիւն որքան որ կարողանամ միշտ վասն ձեր {լավութեան} աշխատող եմ, լերուք միամիտ եւ թէ մէկ հարկաւոր բան

: Կաթողիկոսն ամենայն Հայոց Ներսէս կարգեալ զայս {լատին} ուսուցիչ ամենայն հոգեւորաց, հրամայեաց աղա Յարութ

նքն ըստ այնմ եւ ընտանիք նորին ընդ ձեռն Թաղանրօգու {լատին} քահանային, այսմ կարեն վկայել տոմարագիրք խոստովան

վկայել տոմարագիրք խոստովանութեան եւ հաղորդութեան {լատին} եկեղեցւոյ Թաղանրօգու, որպէս եւ քահանայն նոցա յաւ

խատութիւնների: Այդ աշխատութեններից մինի մէջ, որ {լատին} թարգմանութեամբ յայտնի էր անունովս Summa perfectio

ութիւն (Божественная комедия) գրեաց ո՛չ ի լեզու {լատին}, այլ ի հասարակաց հասկանալի իտալական, ցվերջին ճի

բրոնացի՝ այր խրոխտ, քաջալեզու եւ գիտուն յոյն եւ {լատին} դպրութեան ի 23-երորդ ամ ի կենաց իւրոց արժանացեալ

վ զայն ըստ սահմանաւոր յոյժ տեղեկութեանց, յոյն եւ {լատին} դպրութեան, զոր յետոյ նոր ի նորոյ տպագրեաց յընտիր

ց, որոնց բառերի շատը դեռ պահում է իւր մէջ բնական {Լատին} ձայն։ Լեզուն մի այնպիսի բան չէ, որ ով կամենայ ե

մը ուրանայ"։ Մենք վերեւը աւելորդ համարեցինք {լատին} լեզուի առաջարկութիւնը, մանաւանդ այն պատճառով, ո

ո՛չինչ, եւ կրկին անգամ ասացից՝ ո՛չինչ. մեռեալն {լատինաբանութիւն} ո՛չ եւս բաւելով նորանոր հանգամանաց եւ որպիսութեան

մանք անաստուածք բերին ի Ղրիմու զայր այն յիմար եւ {լատինադաւան} եւ եդեալ զնա դաստիարակ ի վերայ լուսաւորչածին որդւ

նց տուեալ յաշակերտութիւն ումեմն Մկրտչի կարճահասակ {լատինադաւանի}, կոչեն զնա վարժապետ: Ո՜վ յիմարութիւն ազգիս Հայո

նորանոր բարբառքն Հռովմէականք վնասեցին ինչ մեռեալն {լատինախօսութեան} ՝ որ [զինչ եւ էր. նոյն ե՛ւ] մնացեալ է ցարդ ի մատ

այնքան այլայլեալ ի շրթունս Հայոց, որչափ ինչ հինն {լատինախօսութիւն} ի շրթունս Իտալացւոց, Գալլիացւոց եւ Հռոմեական ասա

ոճը, նոյնպէս անհնար է Իտալացու համար, որովհետեւ {լատինախօսութիւնը} վաղուց արդէն թաղուած պրծած է հռովմէական Ֆորումի ե

րբեւէ մենք այդ մասին խոսել ենք եւ հայկական տորոնի {լատինական} անունը չենք գտել, համենայն դեպս եղբայրաբար սեղմո

կանում եմ այդ խօսքով այն իդէայն, որ հասկացւում է {լատինական} immediate կամ Ռուսաց непосредственно խօսքերով, ո

գէտ մարդիկ թագուցանել ճշմարտութիւնը։ Յայտնի է մեզ {լատինական} առածը, "Մեռածների վերայ կամ լաւ, կամ ոչինչ խօսել"

, դաւանող էր իւր Հայկական ազգային եկեղեցուն, իւր {Լատինական} հոգեւորների հետ ունեցած կենակցութեան, այլեւ այն

ութիւն, ապա ուրեմն եւ այլ ամենայն լեզուք, որք ի {լատինականէն} ելեալ կերպաւորեցան ի զանազան բարբառս Եւրոպիոյ, ե

եւ նոյն ինքն որ դատագիտէ զայս՝ ռամիկ, զի բաց ի {լատինականէն} գիտէ եւ զայլս՝ ծնունդս լատինականին: Իսկ միւսն,

եւ միւս Հռովմէական ասուած լեզուների մէջ՝ նայելով {Լատինականի} ամբողջութեանը, չկայ մեր ժողովրդական լեզուի մէջ՝

իկ, զի բաց ի լատինականէն գիտէ եւ զայլս՝ ծնունդս {լատինականին}: Իսկ միւսն, ո՞վ հիւանդութեանս մտաց, ցայն վայր

սեցաւ դիմել առ իւրն եւ ախոյեան հանդիսացեալ ընդդէմ {լատինահայոց} ՝ այսմ անկաշառ վկայք են գրուածք նորա, Կրօնագիտու

խորհուրդ պսակի կատարեաց ի Նախիջեւան քաղաքի պատրին {լատինաց} ի ներկայութեան բոլոր կոչնականաց, որոց զանուն դժո

Այսուհետեւ տեսցեն պատուելի ազգակիցք մեր՝ զնպատակ {լատինացեալ} միաբանութեանց Հայոց, տեսցեն եւ ծանիցեն եւ մի՛ յո

իմք ծանօթութեան, զի ի մանկական տիոց դաւաճանեալ ի {լատինացեալ} աբեղայից անկեալ էր ի գոգ եկեղեցւոյն Հռովմայ, յոր

եւս վկայ է։ Երկրորդ տունն է մերձ Հայոց եւ {լատինացոց} եկեղեցւոյն եւ է սահմանակից առ յարեւելս եւ առ հիւս

յոց՝ նորոգիչ տովմարի մերոյ ըստ տովմարի Յունաց եւ {Լատինացւոց}: Յաւուրս սորա ծաղկի Խաչատուր վարդապետ Կեչառացի,

ն թե չհասկացա՝ ինչի համար է հաղորդում ինձ տորոնի {լատիներեն} անունը, հավանաբար երբեւէ մենք այդ մասին խոսել են

ջ Հայերէն, Ռուսերէն, Գերմաներէն, Ֆրանսիարէն եւ {Լատիներէն} ՝ հրաւիրելով այդ ազգերի ուսումնականքը հասկանալ մե

ուսուցանէր իւր աշակերտներին Հայերէն, Յունարէն, {Լատիներէն}, Ֆրանսիարէն, Գերմաներէն եւ Ռուսերէն, ընդհանուր

պակաս չ'մնայ։ Բայց ես կարծեմ աւելորդ ասացի. եթէ {լատիներէն} գրելու ժամանակ աշխատում են ամենայն բառ այնպէս գոր

ին Աւետարանի քարոզութիւնը՝ կէսը Եափոներէն, կէսը {Լատիներէն}. այնպէս, որ խեղճ անհաւատները շատ անգամ մկրտուել

Պապը այս գիրքը։ Կլեմենտ XIը, կարդալով այս գրքի {Լատիներէն} թարգմանութիւնը, որ եղած էր Յանսէնեանների ձեռքով

տիպել, որ Դանթէի " Աստուածային կատակերգութիւնը " {լատիներէն} թարգմանէ ու կարդայ։ Եւ չենք ուզում միմիայն այն պ

թէ երթանք Իտալիա եւ Իտալացոց ստիպենք թողուլ իրենց {լատիներէնի} հարաբերութեամբ աղքատ լեզուն ու խօսել հին հռովմէակ

ականութիւն, լարում է իւր զօրութիւնքը, որ ուսանի {լատինի} լեզուի հոլովմունքը եւ խոնարհմունքը... Բայց

օգուտ ստացաւ նա. երբ վարժապետը մեկնում էր նորան {լատինի} քերականութեան կանոնները, նորա երեւակայութիւնը պա

անադրութիւնը պիտոյ է գրով արձանացնէին, Լայենէզ, {Լատինի} բաղդասութեան կանոնների վերայ հիմնուելով, հրամայե

, ջուրն հանէ, մէկ գիշեր աստխին թիր լուսանայ նէ, {լատով} քամէ, ջուր խմէ: ի ձեռն եղբօր իմոյ Գրիգո

եր, որոնցից վայր է գնում մինչեւ գետինը մի երկաթի {լար}, դոքա ինչացո՞ւ են"։ Վաճառականը. - " Այդ շ

եմ զանուն քո, Երգեմ զսէր քո Բամբռան ի {լար} Կնտնտոցահար. Որմիզդ իսկ յերկինս

ն էր, իմ զգացմունքը. Ուրախացուցիչ չգտայ մի {լար}: Ես այն ժամանակ միայն զգացի, Ո

ն սկսեցի պարապել, բայց մի՛ վախենա, ոչ թե ուժերս {լարած}, այլ ավելի ձանձրույթից, մանավանդ շտապելու տեղ չ

, իր հոգեղէն բնութեամբ տեսնելով թշնամիների ծածուկ {լարած} որոգայթը, կարողանար զգուշացնել ինձ եւ յանձն առնո

արձակւում են խաւարի զինուորների խեցեղէն նետերը՝ {լարակտուր} աղեղներից: Յուսահատութեան հետեւանքը խելագարութիւ

. ՈՒՂԵՐՁ "Compte rendu" Որում Խորէն հանապազ {Լարակտուր} եւ քնարին Վարդենեաց ոչինչ նիազ Գողտրիկ անդրաձայնո

ՈՒՂԵՐՁ "Compte rendu" Որում Խորեն հանապազ {Լարակտուր} եւ քնարին Վարդենեաց ոչինչ նիազ Գողտրիկ անդրաձայ

ն է ծախուցն, զոր ի գործ դնեմ առ ի ցրել զորոգայթն {լարեալ} առ ՚ի նմանէ եւ թէ յայսմ գտայց անյաջող, յայնժամ պ

այս բոլորի մէջտեղը: Բայց այս ջերմախտական եւ {լարեալ} վիճակը անհնար է, որ լինի երկարատեւ: Եթէ վաղօրօք

ն առ ամենայն հակառակորդը ճշմարտութեան եւ աղեղունք {լարեալ} վանել եւ խորտակել։ զամենայն նենգ եւ մանգ ոչխարազ

իսկ տիւն լոյս, առ մեզ պէտս ունի ապացուցութեան՝ {լարեալ} թերեւս զկարելին ոյժ եւ զկարողութիւն տրամաբանութեա

իրոյ երկնային՝ Թափուր զհաղբս առդնեմ, {Լարեալս} ինձ եւ թռչիմ Ի մենացեալն Գրընել՝ Ուր

ությունն եմ հրավիրում այդ հարցի վրա եւ խնդրում եմ {լարել} բոլոր ուժերը նպատակին հասնելու համար: Այն խեժ

Նա աղքատ է, բայց այդ աղքատութիւնը միայն կարող է {լարել} նորա ջլերը, նորա գործունէութիւնը, աղքատութիւնը

երրորդական բան էր, որ իւր հոգու բոլոր զօրութիւնը {լարել} եւ տրամադրել էր միայն նիւթական բաների համար, նոր

ւ կին եկան մեր մօտ: - Եթէ շատ հեշտ է որոգայթ {լարել} նոցա: - Ինչպէս եւ իցէ, բայց ես պարտական եմ

, որ, հանդիպելով մի ընդդիմութեան, սովոր են միան {լարել} իւրեանց հոգու կարողութիւնքը եւ ամրանալով եւս առաւ

արդարանք որոնելով, իւր հոգու բոլոր կարողութիւնքը {լարելով}, որ գտանէ եւ տեսանէ հրաշալի, ազդու եւ այլ սոցա

էր ճանաչում իր հոգու կարողութիւնքը լիամասն կերպով {լարելով} ։ Արդէն ըստ ինքեան արժանի է յարգութեան ամեն մարդ

որը, հասկցաւ, որ անցեալը չէ կարելի շարունակել, {լարերը} շատ ձգուած են, ուստի մի փոքր թուլացրեց ժողովրդեա

կեմ, Քո սէրը կ՚երգեմ, Զարնելով հեշտին Բամբռի {լարերին} - Այնպէ՜ս տենչարծարծ, Որ Որմիզդը վէս, Մնայ զա

էին առաջին վերակացուին, գիտես թէ ի՛նչ մեքենաներ {լարեց} նոցայ դէմ, եւս առաւել պաշտօնաւորներին: Միշտ յու

իտի լինէր միմեանց հասկանալ: Կոմս էմմանուէլը {լարեց} իւր ուշադրութիւնը այս պատմութիւնը լսելու համար:

ն նայիբները քթերի տակից: Ես կարծեցի, թէ ահա {լարեցի} Արամազդի շանթը դէպուղիղ գլխիս վերայ: - Հը՛մ

եւս երբեք պատահած չէի: Ես այնպիսի ճարտարութեամբ {լարեցի} նորանց, շրջեցի գլուխները, խառնափնդորեցի մտքերը

պարակական քարոզիչներին, գայթակղութեան որոգայթներ {լարեցին} ազգին. ասացին գրով եւ բանիւ, " հեռի մնալ ճշմարտ

Մուսա՛յ, յանգիր դու իմ վերայ, {Լարէ} քնարիս թելերը, Առաջնորդել իմ մատերիս,

մ ընթերցողներիս ուշադրութիւնը, որ զուր տեղը պիտի {լարէին}: Մինչեւ այժմ սուտ ազգասէրների մէջ տիրած է մի ուղ

ւեց Քանի զօր կար մարմնում. Այս միջոցին {լարը} ձեռին Բաքոս փորս էր չափում։ Փորս անցաւ

տակ: Շատ գեղեցիկ նկատում է Հայմը Հեգելի թոյլ {լարը}. նա ասում է. " Կարելի է նորան չարչարում էր մի ն

ծայրահեղ հիմարություն է: Է՜հ, ես ինքս իմ թույլ {լարին} դիպա եւ շատախոսեցի, մոռանալով, որ քեզ նամակ եմ

ութեան ժողովականաց, մինչ ՚ի գիշերին յորում ձգիւր {լարն}, ոչ ումեք յայտնի եղեւ ինչ եւ ոչ զկնի ցայսօր ժամա

Երկրագունդի եւ ամպի մէջ առաջանում են էլեկտրական {լարողութիւնք}, որ առանձնանում են ամպի եւ երկրագունդի մէջ եղած

փարական (нормальный), երբեք չեն կարող միեւնոյն {լարով} լափուիլ, միեւնոյն ուղղութեամբ քայլել, առանց անօ

զզուանքով նայելով օբսկուրանտների եւ հալածասէրների {լարուած} որոգայթների վերայ -այսպիսի ժամանակում, ասում եմ

երջանիկ սիրով երկնառաք, Թողած պատրաստի թակարդը {լարուած} ` Դիմում եմ դէպի Գրընելն ` անփոյթ, Ուր եղբայրն

աքուել պաշտօնական խորհրդով, որ միտքը փոքր ի շատէ {լարուած} կամ նախապաշարուած լինի, չէ սերտել խօսելիքը, ինչ

րոզութեան, հաւատացած էր, թէ Աստուծոյ աղեղը միշտ {լարուած} է, թէ նա մեղաւորների ատամները կը փշրէ, թէ նա ամ

րտարութիւն, ուր պիտի որ գործի ամբողջ ընթացքի մէջ {լարուած} թելերը աւելի ճարտարութեամբ, աւելի հնարագիտութեամ

ց օդի միջնորդութեամբ առանձնացած լինելով գտնւում է {լարուած} վիճակում, այն ժամանակ (նոյնպէս ասել ենք) ձգտու

ծես թէ պատերազմի բարձրացան գլխի վերայ, մկնակները {լարուեցան} եւ երեսի ցնցողական շարժուածքը ցոյց էր տալիս նորա

ստանալով այն կրկին անգամ խոստմունքից, եւս առաւել {լարում} է իւր աշակերտների զօրութիւնը՝ մեծապէս աշխատելով

ի աշակերտքը պատրաստւում էին դէպի կրօնաւորութիւն, {լարում} էին իւրեանց ոյժը լեզուներ ուսանելու համար, եւ շա

ը ուսանում է երեխաների հետ միասին քերականութիւն, {լարում} է իւր զօրութիւնքը, որ ուսանի լատինի լեզուի հոլով

մ ունեցած իր միջամտութեամբ, վաղուց ի վեր դաւեր է {լարում} գաւառներում, խոստանալով հայերին ֆրանսիական կառավ

բանիւ անդուռն բերանոյ"։ Յորդան կարմիր ի շրթանց {լարս} կուսանին Ժպիտ փայլի, յայտս գոհար վարդք վառ

վարում գործի մէջ եւ եղկելի վերջի թելերը մի մասնով {լարւում} են եւ կառավարուած են նորա ձեռքով, կամ, նորա ազդ

անձանձիր ներգործութիւնքը Հուգենօտները հալածելու, {Լարօշելը} առնելու, Ֆրանսիայի ազնուականների ապստամբութիւնը

վիճակում եմ գտնվում ես: Բայց չնայած այս ամենին, {լաց} չեմ լինում եւ համբերությամբ տանում եմ իմ խաչը:

րությամբ տանում եմ իմ խաչը: Ուրեմն դու այլեւս {լաց} չես լինի ու չես տրտմի, այնպես չէ՞: Ինձ հաճելի է

ատվերները: Գրիր նույնպես, որ չտխրեն իմ մասին ու {լաց} չլինեն: Ես շատ եմ նեղվում, որ չորս կողմից անընդ

, այդ պատճառով ձեզ լիակատար ազատություն եմ տալիս {լաց} լինելու եւ սգալու եւ ամեն անգամ չմոռանալու հայտնե

քամիներով սկսեցին մռայլել սիրտը։ Երկինքը ասես թէ {լաց} է լինում մարդու գլխին: Շատ անգամ դուրս եմ գալիս

մառնային ժամանակ։ Ծառերը իւրեանց խշխշոցով կարծես {լաց} են լինում իւրեանց տերեւաթափութիւնը. այն կանաչ ու

նզգուշութեամբ քնելով նորա վերայ մահճի մէջ: Ողբ, {լաց}, աղաղակ, բայց այդ բոլորը չէին կարող յարութիւն տ

անում է խեղճ պատանին, թէ խաբուել էր իւր քեռուց: {Լաց} է լինում, ողբում է, բայց ի՛նչ ճար. մնում է միա

է: Մի փոքր ժամանակից եւ մայրը մեռնում է: - {Լաց}, պանդուխտ, բնական զգացողութեամբ չես կարող լաց չ

- Լաց, պանդուխտ, բնական զգացողութեամբ չես կարող {լաց} չլինել, բայց ոչ ոք մեղաւոր չէ, բացի քո հօրից,

անց Տխրագուշակ ընդ հաւուց գիշերէի յողբ ու ՚ի {լաց} ։ Զիս Հայաստան ո՛չ ծանեաւ մինչ պետութեան լայնէր փ

ր իմ ցաւեր, Կամ ի՞նչ կլինէր, թէ իմ վիշտ ու {լաց} Ինչպէս ծուխ օդում ցրուէին յանկարծ։

Խղճմտանից բռնադատուած ` ինքն էլ լացեց մի մեծ {լաց}, Մոռցաւ այն օր եւ շունչ քաշել, թող թէ ուտե

շինեցիր, Ողջ աշխարհի խայտառակ: {Լաց} ես լինում, հառաչում, Գանգատդ անգամ յիմար է

ն. Ամենեքին զիս թողին ձեռս ի ծնօտի, աչս ի {լաց} Սիրտ իմ ցաւօք գելանի, սակայն ի քէն անմոռաց

" քիչ ենք լսել, սովորաբար լինիմ բայով է վարվում, " {լաց} եմ լինում" եւ այլն։ Տալը, գալը, Աստրախանցիք խոնար

տուր ու ծեծ սկսել էին միմեանց հետ, որոնցից մինը {լաց} էր լինում եւ գանգատում էր, թէ վշտացնում են իւրեա

ւթիւնը եւ տխրութիւնը նորանցից բաժանուելու համար, {լաց} կը լինէր. լաւ որ մի օտար մարդ չկայ, եթէ ոչ, խա

էս այս րոպէիս դու, մինչդեռ ոչինչ խօսած չէի. եթէ {լաց} էին լինում, ոչ թէ կամենում էին իւրեանց պարկեշտու

եշտութիւնը ցոյց տալ դորանով, այլ խեղճ ողորմելիքը {լաց} էին լինում իւրեանց անբախտ գլուխը, ով գիտէ, ինչ

աւ Մանուշակի աչքերում: - Ի՞նչ է, Մանուշակս, {լաց} ես լինում, ի՛նչ պատճառով: - Ո՛չ, մայրիկ, ա

ւեցուցիչք եւ վհատեցուցիչք, զի ողբք եւ հառաչանք, {լաց} եւ արտասուք ոչ երբէք կարեն առաջնորդել յանվեհերութ

uncta quinque et unum colloquium)) երեւակայել {լաց}, սուգ աղաղակ, ծուխ, ծծումբ, խղճի որդունքը եւ

թշնամութիւն է մեռածին եւ ոչ սէր, որովհեհետեւ քո {լաց} ու սգով նորան չկենդանացնելուց յետոյ բարոյապէս մեռ

մուսնու մահը, եւ նզովեց հօր ոսկերքը... Այս {լացախառն} նզովքից յետոյ, կարծես թէ, հանդարտեց Վարդ-խաթուն

չէին վառած այնտեղ, չկարողացաւ նկատել, որ աղջիկը {լացել} էր, եւ ինքը եւս ամբոխուած լինելով այս անակնկալ հ

ր ասրահով: Խղճմտանից բռնադատուած ` ինքն էլ {լացեց} մի մեծ լաց, Մոռցաւ այն օր եւ շունչ քաշել,

գալուն սպասեց, Ծաղկեցաւ նա ալեօք, Շատ {լացեց}, արտասուեց։ Տխուր ձմեռը Մասեաց

չլինելու հաւասար վիճակը նիւթ լինի նոցա ողբերին եւ {լացին}: Թո՛ղ աշխատին դպրոց շինել, աշակերտ հասուցանել,

ամբ դադարեցնել ընտանիքս նոցայ անօգուտ եւ ձանձրալի {լացից}, եւ ահա նոյն րոպէին արթնացայ խոր քնիցս. մոմս յա

թե դեկտեմբերի 25-ին, հետեւապես, կարիք չկար օրդ {լացով} անցկացնել. երկրորդ, չեմ հասկանում, թե ինչի՞ հա

որ աւարտեց եղբայրը իւր խօսքը, քոյրը մի գազանական {լացով} ողբաց իւր ամուսնու մահը, եւ նզովեց հօր ոսկերքը.

Մուր էր քսել տան վերայ... Իւր ծնողքը {լացուցել} էր, Ինչքը վատնել անխնայ: " Հայ

բլի քանի կոպեկն թանսուխի փողն առնէիր, եթէ առիր, {լաւ} է, բայց եթէ չես առել, նա ես կը հատուցանեմ, միա

ք լինի այդպիսի ճշմարտութիւնը, այդպիսի դիպուածում {լաւ} է սուտը, որ վարագուրում էր ազգի պակասութիւնը: Բ

տալով խօսքին, շարունակեց. - Մի՛ բարկանար, {լաւ} է. մի՛ բարկանար, մեք շատ խոր մտանք, իմ խօսքը Մ

ւթեան եւ այն գործական վաճառականութեան, ես առաւել {լաւ} գիտեմ, քան թէ " Հիւսիսափայլի " հրատարակողը: Ես

արր, եւ հոգու այդ ունակութիւնքը հետեւանք են նորա {լաւ} կամ վատ շրջակայքի ազդեցութենից: Արտասուելի՜

ած օրերում, Որքա՞ն մարդ էր ինձ սիրում. Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն, Իմ սպիտակ ձե

միւս կողմը, Չէի քնում գիշերներ... Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձե

շուտ գտայ, Նա եւս չըսպասեց ինձ երկար: Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձե

ցնում առաւել, Ուրիշի հետ քնքշութեամբ: Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձե

, Եկեղեցու միջումը Օրէնքով պսակուելով: Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձե

արող էր... Չտեսաւ. թէեւ էր ներկայ... Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձե

ծած մեղքերըս Հազիւ կասեմ պարզ, մեկին: Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձե

դ զոհեր, Միշտ ըստանում էր կուռքը: Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձե

րծեցին եթէ, Ձեզ, Աստուած է հրամայել: Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն. Իմ սպիտակ ձե

ր: Ի՞նչ է մարդկային կեանքի խորհուրդը, մի՞թէ {լաւ} ուտել, լաւ խմել, լաւ հագնել, փառաւոր ապրել, հ

է մարդկային կեանքի խորհուրդը, մի՞թէ լաւ ուտել, {լաւ} խմել, լաւ հագնել, փառաւոր ապրել, հարստութիւն ճ

ն կեանքի խորհուրդը, մի՞թէ լաւ ուտել, լաւ խմել, {լաւ} հագնել, փառաւոր ապրել, հարստութիւն ճարել, փառք

ուցանել՝ առանց իւր ծոցից արծաթ դուրս տալու) շատ {լաւ} բան էր, բայց որովհետեւ դա հիմնուած է ստութեան եւ

ատակարանիս մէջ, որ արժանի էր յատուկ ուշադրութեան {լաւ} կամ վատ կողմից, եւ քո պէս մարդը պէտք է ուրախանայ

րազս պիտի պատմեմ քեզ... Ինձ Բէգզադէ են ասում... {Լաւ} նայիր, հա՛... - Գլխիդ դիպչի քո Բէգզադէութիւ

կամեցողութեամբ երեք տարի ժամանակով: Ոչինչ աւելի {լաւ} կառավարութիւն չէր պիտոյ ցանկանալ Հայերի համար, ե

իջակ նաւերի ընթացքին: Օդը այդ քաղաքի բաւական {լաւ} է եւ բաւական մաքուր եւ չոր. չկան նորա մէջ այն ան

ւածքի կեանքի գումարից սորա տասը ֆունտը: Եւ աւելի {լաւ} է ուղիղ ճանապարհով երկու օր, երկու շաբաթ կամ երկ

է միայն այր մարդերի մէջ, իսկ աղքատ կանայք առաւել {լաւ} կը համարեն մուրացկանութեամբ ապրել, քան թէ ծառայե

: Եթէ այդ օբսկուրանտները մի տղայական, կամ աւելի {լաւ} ` պառաւական ցնորամտութեամբ համարում են իւրեանց ան

սուտ ազգասէրքը եւ միւսերը: Խաւարի զաւակները {լաւ} գիտեն իւրեանց գլխին գալիքը։ Այդ պատճառով միմիայն

, եզուիտները եւ Մաքիաւելու հոգով խմորուած մարդիկը {լաւ} վերահասու են այս բանին, ուստի եւ ստիպուած են իւր

ցա ընկերքը, որոնց անունները քանի անգամ կրկնեցի, {լաւ} գիտեն, որ ազգը աւելի շուտով կը ստանայ մի գիրք,

: Մեր ազգը երկար ժամանակ, կամ աւելի ճիշտ եւ {լաւ} ասելով՝ սկզբից մինչեւ այսօր, դաստիարակուելով սո

ք աւելի՛ դիւրին գնով մկնդեղ կը տանք ձեզ. այդ շատ {լաւ} է, եւ ինչ հարկաւոր է ձեզ կեանք եւ շարժողութիւն,

իւր խաւարովը, որ թագաւորում է նորա մէջ, կարող է {լաւ} ապարանքի տեղ ծառայել օբսկուրանտների համար։ Կարծե

շինելու մտքից, որովհետեւ կնքահայր ասացեալը պիտի {լաւ} իմանայ եւ ողջամտութեամբ վարդապետէ Սուրբ Գիրքը. պ

այցելութեններին, վասնորոյ, տանը նստած, առաւել {լաւ} եմ համարում մի փոքր մտածել քո հետ, պատուելի՛ ընթ

որպէս այդ առաջարկութիւնը, նոյնպէս եւ Լէոնորան՝ {լաւ} համարելով մեռանել, քան թէ տեսանել իւր սիրականը ե

մութիւնը՝ ասում եմ Գուլի-Շամամային. - Ի՛նչ {լաւ} պատահեց քո՝ իմ մօտ գալը: Բէգզադէի ինձ նամակ գրե

, ասես թէ ծնած կարապետ լինէր... Միւսերը եւս խիստ {լաւ}, բայց պետերբուրգեցի աստիճանաւորի պաշտօնը չափից դ

մի փոքր անհարթ է գնացել գործը, ուրիշ անգամ գուցէ {լաւ} լինի, եւ պարոն ուսանողքը աւելի կրթեն եւ վարժեն ի

այս լռութիւնը իրենց շատ թանգ կը նստի: Աւելի {լաւ} էր պատասխան տալ եւ բամբասանքի առիթները իրենց վերա

միս սորանից յառաջ անարգ մահ ստացաւ դահճի ձեռքից: {Լաւ} ծանօթ ես ունեցել, վատ չէ, վատ չէ, մինչեւ այն ա

ւս գնացին հանգստանալու: Լեզուագիտութիւնը շատ {լաւ} բան է. ապա ի՛նչ կը լինէր իմ վիճակը, եթէ ես չիմա

կայութիւնը խաղալիկ բաներ չեն, եւ մեր ազատութիւնը {լաւ} ճանաչելուցն է, որ չենք ծառայացնում մեր հոգին այս

կառավարութեան հետ, որ, անտարակոյս, բիւր անգամ {լաւ} հասկանում է մարդկութիւնը, քան թէ դուք: - Բա

րութեան մէջ գտանուած մեծամեծքը, որ գուցէ մի փոքր {լաւ} կարծիք ունէին ձեր գլխի վերայ, պիտի այժմ հասկանան

ի գործակալ պիտի անուանուի Պ. Նալբանդեանցը: Ի՛նչ {լաւ} կը լինէր, գո՛նէ հնար կ՚ունենայի ես եւս ստանալու

ատուական հոգու տէր մարդերի, որոնք դարձան ինձ շատ {լաւ} ծանօթք, բայց նոքա պարապում էին կամ իւրեանց ազգայ

ղ օդերի մասին եւս յայտնում է իւր կարծիքը՝ երբեմն {լաւ}, երբեմն վատ եւ վնասաբեր ասելով այս կամ այն տեղի

աղկազարդել, պտղաբերս առնել եւ օր աւուր վերածել ի {լաւ} անդր վիճակ"։ Ի՛նչ կամի ասել սորանով, անհաս

, ինչո՛ւ գիրքն եմ ասում, յառաջաբանը, կամ աւելի {լաւ}, գրքի ճակատում դրած պատկերը՝ " սկիզբն եւ վերջ ը

ատոր իրաւ կամ սուտ ըլլալուն վրայ չէ, այլ այնչափը {լաւ} գիտենք, որ ժողովուրդք ամեն ատեն պատրաստ են գայթա

ը աշխատել է՝ մի քանի բան այլապէս փոխելով. աւելի {լաւ} էր բառ առ բառ օրինակել Բեռնարդէն դը Սան-Պիեռի " Պ

անծին հոգի: Բայց լուսաւորութիւն ստուգապէս, {լաւ} միտք առնելով այս մեծախորհուրդ բառիս նշանակութիւնը

յառաջացած ծնունդներ, քարին ենք զարկում: Շատ {լաւ} գիտենք, որ մեք այս ճանապարհով ատելի ենք կացուցան

թական կարողութիւնը, - շարունակում է Բէգզադէն: - {Լաւ} գիտես, որ նա կարողանալու չէ կառք պահել իւր կնոջ

դէի ձեռքով: Պօլիցմէյստերը ասում է Բէգզադէին, թէ {լաւ} չէ նորա ընթացքը ծառայի հետ եւ թէ այդպիսի խարդախու

նայ է՝ Հայի զաւակի մէջ օտարութիւն պատուաստելու, {լաւ} է մանուկներին տգէտ Հայ մնալ, քան թէ դառնալ թերակ

ը եւս խանգարելու: Ո՛ր է այն ընտանիքը կամ, աւելի {լաւ}, այն մայրը, որ մօր պէս խօսում էր իւր զաւակների

տալ իւրեանց զաւակներին: Տղաների մասին եւս աւելի {լաւ} չէ եղել ձեր հոգաբարձութիւնը. նոքա, ազգի եւ ազգո

այկական լեզուի մէջ: Մի քանի բազմադէմ կամ, աւելի {լաւ} է ասել, անդէմ մարդիկ փոքր էր մնացել, որ կիսաստո

աղաքականութեան կամ մի այլ ապահովութեան: Նոքա {լաւ} էին հասկանում, որ կրօն ասացեալը, դաւանութիւն աս

ութիւն չունէր օտար կամ դրացի ազգերի: Հայերը խիստ {լաւ} գիտէին, որ իւրեանց կրօնը կամ դաւանութիւնը վնասակ

վ, ես Յոյն կը լինիմ եւ Յոյների համար, կամ աւելի {լաւ}, կ՚աշխատեմ ճշմարտութեան համար, Հայերի ընդդէմ,

րեւիցէ կառավարչական ոյժով կամ արգելքով, ո՛չ, նա {լաւ} գիտէ, որ սոքա անհնարին բաներ են Անգլիոյ մէջ, նա

միմեանց հետ խօսելու, միմեանց միտքը եւ դրութիւնը {լաւ} հասկնալով, որոշեցին լուռ մնալ եւ քարշ ածել այս գ

Ամէն մարդ կարող է վկայել, որ 1860-ին աւելի {լաւ} էր Թիւրքիայի դրամական վիճակը, քան թէ 1861-62-ին

րտաքին եւ ներքին պարտքերով: Ահա՛ այդ համեմատական {լաւ} տարու, Թիւրքիայի եկամուտի եւ ծախքի ցուցակը.

այի դրամական կեանքի վճռական վախճանը: Ազգը, {լաւ} ու վատ, փորձեց մինչեւ այժմ վաճառականութիւնը, նա

քրիշատէ կարողութեան տէր մարդուն ասում ենք. " Շատ {լաւ}, դու ունիս բաւական գումար, ունիս տուներ եւ այլն

ստկեցայ միմիայն իմ աշխատութեամբ: Իմ որդիքը աւելի {լաւ} վիճակի մէջ պիտի սկսանեն իւրեանց ասպարէզը, քան թէ

" Ըստ ձեր ընտրութեան, ինչպէս կամենաք"։ Իսկ ես {լաւ} զինուած ու ձիաւորուած, Վառուած երջանիկ սիրով եր

այգեգործ, Եւ քրտինքի արդար շահից Դու ստանաս մի {լաւ} փորձ... Ծիլը մատղաշ, դալար ու կոր Եթէ սիրով դո

ցկութեան պանծալի Ապրշումէ քօղը սուրբ Շղարշում է {լաւ} ձգուած Մուտքը հեշտին խորանի, Որ կոյսերի ամօթխա

ր ջուր է տրւում նրան, Գնալ-գալուց ոռոգւում է ` {Լաւ} հերկուած կոյս արտը այն... Սիրահոսան բաժակն քամա

Եթէ փափուկ քո բռան մէջ Գտնես սրած դու մի ցից - {Լաւ} դարբնուած ամուր մի տէգ ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ին

կին: Խոստացել եմ չլինել Ես ուխտադրուժ - այդ շա՛տ {լաւ}, Բայց թէ սիրուց հրաժարուե՞լ, Չճաշակե՞լ այն բնաւ

ր եղջիւրով շեշտակի. Ապա, ոտքի՛ քաջաբար Կպչում է {լաւ} ճմլուած Դրախտաբնակին գետնահար Եւ քայլո՜ւմ է վեհըն

, սակայն շատ մեծ օգուտով։ Ինձ վրայ դու մէկ {լաւ} նայէ՝ որ չգիտեմ անունս գրել. Ընդ հակառակն

րդւոյն Սողոմոնի զարդար առ այդ վճիռ լուր, Որ {լաւ} ասէ զկոյր ակամբք, քան զկուրացեալն մտօք, Ո՞

չով։ Ես ուզելով նախ եւ առաջ Նորա խելքը {լաւ} չափել, Ասի. - Բայց դու ի՛նչ ես կարծում,

տասխան: Ով մեզանից չգիտէ, Չգնալ {լաւ} կարող է, Այդ այնպէս մի թոյլ մեղք է,

Բայց իմացի՛ր, դու անդրանիկ իմ սիրական, {Լաւ} ճանաչէ թող եւ ամբողջ Ռուսաստան: Ես ստ

Մանկութենից ծերութիւն Անցուց, չտեսաւ {լաւ} օրեր, Հանգիստ ու ազատութիւն: Սպասելո

ւր բեռի տակ, Մի՛ չարչարիլ քո անձը։ Մի {լաւ} նայիր դու կազմութեան Հողագնդի շրջանին,

ն, Ну, ведь, ես ոչինչ չգիտեմ ` Ո՛չ {լաւ}, ո՛չ վատ, ո՛չ մէկ բան։ Մտածում եմ. եթէ ն

он судит, Ну, նա եթէ ինձի հետ Միշտ {լաւ} լինէր ինչպէս էր, Ведь միշտ Աղայի մօտը

Հանգստութեան միջոցին, Մարսողութեան {լաւ} ժամին Դու դատաւոր մի՛ նստիր Խրատներով

Որքա՞ն մարդ էր ինձ սիրում. Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն,

Չէի քնում գիշերներ... Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.

Նա եւս չըսպասեց ինձ երկար: Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.

Ուրիշի հետ քնքշութեամբ: Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.

ը ` Օրէնքով պսակուելով: Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.

Չտեսաւ. թէեւ էր ներկայ.... Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.

Հազիւ կ՚ասեմ պարզ, մէկին: Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.

Միշտ ըստանում էր կուռքը: Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.

Ձեզ, Աստուած է հրամայել: Ես ապրել {լաւ} գիտէի. Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.

ացայ եղբօրիցս, 28-ից գրուած: Այսօր առողջութիւնս {լաւ} է, քան թէ երէկ: 30-ին այսօր քինա սկսեցի ընդունե

քինա սկսեցի ընդունել, եւ առողջութիւնս անհամեմատ {լաւ} է, քան թէ երէկ: [Յուլիսի] 1-ին տեսութիւն եղբօր

տեսութիւնը նշանակուած է 8-ին: Այսօր առողջութիւնս {լաւ} էր, քան թէ երէկ: Երեկոյեան գլուխս էր ցաւում եւ

կը պատռեցի, չուղարկեցի: 11-ին առողջութիւնս թէեւ {լաւ} է, քան թէ առաջ, բայց տակաւին շատ տկար եմ. լերդ

ւնել: Սաստիկ թոյլ եմ: Կէսօր: Երեկոյեան մի փոքր {լաւ} էի: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրից, հանդեր

, թէ մերոնք ողջով առողջ են. փառք Աստծոյ: Ես էլ {լաւ} եմ այսօր: Պատասխան գրեցի եղբօրս, որ վաղը կ՚առնո

, թէ տունից նամակ է ստացել, ուր մեր ծնողաց մասին {լաւ} չեն գրում, այս շատ խուլ լուրը ինձ ստիպում է մի ա

, ըստ որում ցաւում է: 19-ին այսօր առողջութիւնս {լաւ} է: Վաղը ուզում եմ դեղը վերջացնել: 20-ին դեղը վ

ացնել: 20-ին դեղը վերջացուցի եւ, փառք Աստծոյ, {լաւ} եմ: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս: 22-ին տես[ութ

. վատ գիշեր անցուցի: Նամակ գրեցի եղբօրս: 24-ին {լաւ} եմ, գիշերը լաւ անցուցի, լերդս հանդարտ է: Այսօր

ուցի: Նամակ գրեցի եղբօրս: 24-ին լաւ եմ, գիշերը {լաւ} անցուցի, լերդս հանդարտ է: Այսօր նամակ ստացայ եղ

ւ մանաւանդ 13. լերդս բորբոքուած էր: 14-ին փոքր {լաւ} է. այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 13-ից գրած: 15-ի

օր նամակ ստացայ եղբօրիցս 13-ից գրած: 15-ին իսպառ {լաւ} է. այսօր նամակ գրեցի եղբօրս: 17-ին նամակ ստացայ

խիստ թոյլ է ազդում այս րոպէիս: 17 լոյս 18 գիշերը {լաւ} անցուցի, առաւօտեան 2-ին քնեցայ մինչեւ 9, բոլորո

ցս 26-ից գրած թէեւ, բայց փոստ ձգած 28-ին: 28-29 {լաւ} անցուցի գիշերը: 29-30 idem 28-ին 6-երորդ բաղնի

] beladon եւ ընդ[ունեցի] 13-երորդ բաղնիսը: 9-10 {լաւ} էր: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 9-ից գրած եւ այ

դ] բաղնիսը: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս. 13-14 {լաւ} էի, 14-15 գրեթէ իսպառ լաւ եմ: 15-ին տես[ութիւն]

տացայ եղբօրիցս. 13-14 լաւ էի, 14-15 գրեթէ իսպառ {լաւ} եմ: 15-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ]

այ] տես[ութիւնը] մարտի 1-ին: 22-23 id[em] 23-24 {լաւ} եմ մասնաւոր. նամակ ստացայ եղբօրիցս, իսկոյն պատա

Նոքա ապրեցան եւ քրտնեցան ընդհանուրի օգտի համար, {լաւ} հասկացած լինելով, թէ սո՛ւտ է մասնաւորի քաջաբախտո

ը քանի միանգամ: - Այո՛, որքա՛ն շատ, այնքա՛ն {լաւ}. նոքա բարոյապէս աճեցնում են մարդու հասկացողութիւ

հասարակ օրագիրների տարածուելու վիճակը եւ չափը շատ {լաւ} յատնի է մեզ թէ ՛ այստեղ՝ Ռուսիոյ մէջ, եւ թէ՛ Տա

կամ թէ՝ ժողովածու եւ Պղնձէ քաղաքի պատմութիւնը։ {Լաւ} որ այս վերջին ժամանակներում հայերը երկու օրինաւոր

ութիւն մի, որպիսի եւ իցէ մասնաւոր առարկայի կամ, {լաւ} ասել, ուսման ճիւղի։ Այժմեան դրութեան մէջ Հայոց

րը մինչեւ այժմ աշխարհական դպրութիւն չեն ունեցել. {լաւ} ու վատ եղել է եւ կայ աբեղայական դպրութիւն, ինչպէ

, որ մինչեւ այժմ չ'կային Հայերի մէջ։ Ես շատ {լաւ} գիտեմ, որ իմ խօսակցութեան ձեւը ունի պակասութիւնն

ոսկի, այլ հոգով չափ պատրաստ էր ուսանել իւրեանից {լաւ} խօսողներից"։ Միայն թէ օր մի յառաջ, եթէ կան, հ

բոցը պիտի այրէր եւ լափէր ինչ բանի որ պատահէր, թէ {լաւ} եւ թէ վատ: Ֆրանսիական ռէվոլիւցիան անգլիական

քա խելօք մարդիկ չեն եղած, որ գործարանի խորհուրդը {լաւ} հասկանային եւ այնպիսի վատթար կիրքեր գործ չդնէին:

ով, նորա համար մի շատ հարկաւոր բան: Նոքա պէտք է {լաւ} մտածէին, որ նոցայ ազգութեան եւ կրօնի պահպանութիւ

ւրեանց անճոռնի ստութեամբ, բայց բանի էութիւնը քեզ {լաւ} հասկացնելու համար, այդ խնդիրը թող մի փոքր քրքրեմ

այդպիսի անպիտան մարդ (որպէս թէ կարդինալը նորանից {լաւ} մարդ էր) այդքան երկար ծառայ պահել, բայց նա զայր

է. մնում էին մի քանի հասկացող մարդիկ. նոքա եւս {լաւ} իմանալով, որ Ֆրանսիայի դեսպանը շատ մօտիկ բարեկամ

ինք: Նոր վերակացուն իւր անձին որպիսութիւնը {լաւ} իմանալով, սկզբումը մեծ խորամանկութեամբ վարւում է

է ձեր աշխատութեան ժամերը կը բարւոքեմ եւ ձեր վերայ {լաւ} հոգացողութիւն կ՚ունենամ: Եւ նոցա սիրտը գրգռելու

ա իւր որպիսութեանը քա՛ջ տեղեակ լինելով եւ այն եւս {լաւ} իմանալով, որ ժողովուրդը անհաւան էր նորա ընտրութե

որական գործերի մէջ խառնուեցաւ, այնտեղ եւս իւրեան {լաւ} դրստեց: Թէպէտ սորա վերայ շուտով բացուեցան մեծմեծ

անաւորութեամբ. բայց որովհետեւ Քրիստոսի կտակից նա {լաւ} իմանում էր, մինչեւ չկապուի հզօրը, չէ՛ կարելի նո

օնը յանձն չառնուր. եթէ բարոյական անձն էր նա, եւ {լաւ} իմանալով, որ հռոմէական ժողովրդին առակ նշաւակի է

ամքին ծառայելով, գործի է դարձել նորա չարութեան: {Լաւ} կը լինէր սորա համար, եթէ իւր դարբնութեամբ պարապէ

գործարանումը ծառայութիւն յանձն առնուր: Երկրորդ, {լաւ} իմանալով, որ կարդինալը նորան լաւ աչքով չէ նայում

ուր: Երկրորդ, լաւ իմանալով, որ կարդինալը նորան {լաւ} աչքով չէ նայում, պարտ էր ամեն կողմից աշխատել ծառ

ութիւն յանձն առնլով, չէ կարողացել արդիւնաւորել: {Լաւ} կը լինէր, եթէ յառաջագոյն պատրաստուէր, յետոյ յան

ր գիտում, թէ սոքա այնպէս անարժան մարդիկ էին: Նա {լաւ} խորհրդով արեց, բայց սոքա, որ անհարազատ գտանուեց

շրջանը, այդպիսի մարդիկ միշտ վնասակար են. պէտք է {լաւ} հասկացած: Սոքա առաւել լաւ մարդիկ կը լինէին, եթէ

տ վնասակար են. պէտք է լաւ հասկացած: Սոքա առաւել {լաւ} մարդիկ կը լինէին, եթէ իրենց որպիսութիւնը արդարու

ացածները ի՞նչ եղան, ասացի ես նորան, պատմիր, որ {լաւ} հասկանալով բանի որպիսութիւնը կարողանամ օրինաւոր կ

մ էր, այդպիսի անիրաւ գործ չգործել, որովհետեւ դա {լաւ} հետեւանք չէր ունենալու: Գիտե՞ս դու, թէ ի՛նչ փառ

ւթեան պարապելու, Յունաց աշխարհը գնաց, եւ այնտեղ {լաւ} եւ առաքինի մարդերի ձեռքի տակ ուսանելով եւ աստուած

ր) տգէ՛տ եւ չիք մարդիկը Հայոց աշխարհից հալածեցին {լաւ} եւ պիտանի մարդոցը։ Եւ մանաւանդ վստա՛հ լինելով ամ

մ վարած կեանքի որպիսութիւնը, դո՛ւ, Տէ՛ր, ի՛նքդ {լաւ} գիտես)։ Իմ ուսուցիչների հրամանով գնացի Յու

ձ, որպէս արժանաւորի, թէ անարժանի, այն՝ տուողը {լաւ} գիտցաւ, ապա արդա՛րեւ քե՛զ միայն արժանի էի։ Ո

է նա"։ Թէ ճշմարի՞տ էր այդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, խիստ {լաւ} գիտես, քան թէ այն սո՛ւտ կարծողքը։ Եւ ուտող խմող

պէտքերը, եւ՛ վանքի պաշարը։ Բայց դո՛ւ, Տէր, {լաւ} յիշողութիւն ունիս եւ բան չես մոռանում, մանաւանդ

աղիքներով եւ հաւի փորոտիներով այդ ուտողների համար {լաւ} լաւ կերակուրք պատրաստէի, եւ թերեւս այդպիսի բաներ

ներով եւ հաւի փորոտիներով այդ ուտողների համար լաւ {լաւ} կերակուրք պատրաստէի, եւ թերեւս այդպիսի բաներով կ

եցի, թէ Անդլոյ մօտ է գտնւում, ահա այդ մարդը շատ {լաւ} տեղեակ է ասած բաներիս եւ ինձ քեզ հետ կը թաղէ, որ

"։ Այս էլ չկարողացան, որ իմանային, թէ որոնք որ {լաւ} գիտեն, Դաւթի սաղմոսը պէտք է միայն ժամի միջոցին ա

գլխաւոր քահանաների վրայ, այդ, դուք ինքներդ շա՛տ {լաւ} տեղեկացած լինելով, գիտէք... տիրոջ մասին. նորան

ն ասուած կարծելով այդ խօսքերը։ Այնպիսին, թո՛ղ, {լաւ} ուշադրութեամբ մտածէ. արդար Աբէլի արիւնից ասաց.

ճատուած ձեռագիրներից են տպուած. այս րոպէիս աւելի {լաւ} օրինակ չունենալով մեր ձեռքում՝ գո՛հ եղանք գտնուա

ն այս առնունք, որ ինքը՝ Փարպեցին, ամեն ուրիշից {լաւ} կարող էր իմանալ, թէ ո՛ւմ աշակերտ է ինքը, ապա ու

որում՝ Սեւուկը Անձեւացեաց իշխան։ Մենք աւելի {լաւ} ենք համարում ճշմարտութեամբ խոստովանել ընթերցողի ա

նգամ լսեցի այբի ո կամ ե փոխուելը (նոքա չեն ասում՝ {լաւ}, այլ՝ լեւ), անգլիական այբի ազդեցութիւնը կարծեցի,

այտնի է մեզ լատինական առածը, "Մեռածների վերայ կամ {լաւ}, կամ ոչինչ խօսել". բայց մեր դատաստանի առաջեւ աւել

քանի չքերի պատճառով այն մարդոց անունն էլ կորցնելը {լաւ} բան չէ։ Մենք սրտանց շնորհակալ ենք մեր հին բարեկամ

մալսարանի մէջ որպէս գովելի եւ ժրաջան աշակերտ։ Նա {լաւ} գիտէր, թէ ո՞րքան մեծ եւ ծանրակշիռ է իւր կոչումը

որութիւնը, որ յղացել էր նորա աննիւթ հոգին։ Նա, {լաւ} ճանաչելով իւր անձը, բարոյապէս հաւաստի էր, թէ այ

վ: Սատանան հանեց տակառից չորս հատոր բաւական {լաւ} կազմով գրքեր, որ համեղ էին երեւում նորա աչքումը

ւում եմ հաւատացնել ձեզ, որ դոքա մեր ժամանակի շատ {լաւ} եւ յարգելի գործերիցն են: - Դոքա՞ են ձեր ժամա

ռեւս խաշխաշով է, - յաւելացրեց խաւարի իշխանը, մի {լաւ} զննելով պաքսիմատը: - Ձեր մռայլութիւն, շո՞ւտ

այրը: Խաւարի թագաւորը սկսեց տակառը խառնել, {լաւ} պաքսիմատ որոնելով. նորա բաղդից հանդիպեցան նորա ձ

անայ. չէ՛, հարկաւոր չէ՛, այս դժոխքը դեռեւս շատ {լաւ} է իմ համար, առաջինը, որ տաք է, երկրորդը ` խաւա

տէր, թէ ի՞նչ խորհուրդ ունի գործը... - Այդ {լաւ} է, այդ գեղեցիկ է, ահա լաւ բան, - ասաց սատանան

գործը... - Այդ լաւ է, այդ գեղեցիկ է, ահա {լաւ} բան, - ասաց սատանան. - յետոյ ի՞նչ եղաւ: -

տաղածի նման: - Բայց ինձ ի՞նչ օգուտ դորանից. {լաւ} էր թէ թողել էիր դոցա առաւել ծեծկուիլ: - Դոր

... - ընդհատեց սատանան, - մի փոքր յառաջ աւելի {լաւ} եւ խելօք կարդացիր: - Միայն ծառայ, Ձեր մռայլ

ւթիւնը, որ ամենայն պարբերութեան վերայ հարկաւոր է {լաւ} մտածել, մինչեւ լաւ իմանաս նորա միտքը: - Բայ

պարբերութեան վերայ հարկաւոր է լաւ մտածել, մինչեւ {լաւ} իմանաս նորա միտքը: - Բայց ես, նոյն այդ վիպա

մար: -Գանչեցէք գրականութեան դիւապետը (աւելի {լաւ} է ասել ` Այսապետը), որ կատարէ իւր յայտարարութիւ

մեծահոգութիւն ցոյց տալ: - Ֆրանսիայի մէջ կան {լաւ} այգիք, արեւելքում, Հայաստանում եւս պակաս չէ, կ

ելով բոլորովին, համարում էին, թէ իւրեանց ճիռերը {լաւ} են քան թէ ուրիշի ողկոյզքը...: - Ճշմարի՞տ

ալք ի վերայ մեր: - Այդ խելքի մօտ բան է. շատ {լաւ}: Վէզիր, - բացագանչեց սատանան, - հրամայիր քարտո

կ է եղել. դու եւ բուն գրող կամ կարդացող. ես շատ {լաւ} ճանաչում եմ քեզ, քո սիրտը կը ճայթէ մի երես բան կ

ուսնական գործերի գլխաւոր կառավարչի անունը), շատ {լաւ} դեւ է, շատ խորամանկ, բայց միեւնոյն ժամանակ շատ

որը, ինչպէ՞ս են քեզ յանձնած գործերը: - Շատ {լաւ} են, Ձեր մռայլութիւն, իմ գործերը երբեք այնպէս ծա

եւ այն բաների մասին հոգաբարձութիւն է առնում, որ {լաւ} կերպով ընդունելութիւն առնէ ծայրագոյն Բրամինին: Ճ

ն զաւակներն են, ծաղկին եւ զուարթանան: Սա մի {լաւ} պաշտօնեայ էր ստութեան, դորա մէջ ոչինչ ճշմարտութի

անի մէջ. դորա ծայրագոյն Բրամին դառնալուց յառաջ, {լաւ} ու վատ կային դպրոցներ, ուր մի քանի բան սովորում

ութն շիշ: Կատարումն օրինաց եւ մարգարէիցը կը լինի {լաւ} Մարասկէնով, որ ստացել էի օտար աշխարհից: Այս

ւնը հասարակաց վկայութեամբ, այդ պարոնը, մի օր մի {լաւ} երկրպագութիւն եւ ուխտ կատարած լինելով Բաքոսի տաճա

արտութիւնը, ապա է՞ր չես ընդունում: Ես մարդ եմ, {լաւ} նայիր իմ վերայ, ես Աստուծոյ պատկեր եմ, ես բանակ

իմ, եւ այս խօսքերիցս տեսանում ես ահա, որ ես շատ {լաւ} ճանաչում եմ իմ արժանաւորութիւնը աշխարհի արարածներ

ց աշակերտուելով մի դերձակի մօտ, այժմ համարւում է {լաւ} դերձակներից մինը: Բայց հաց ճարելով այդպիսի ծառայ

է իւր տան մի անկիւնում եւ դառնում է ազգասէր, ինչ {լաւ} ցանկութիւն ասես յայտնում է իւր ազգի մասին, ցանկա

ի վայրենացած զաւակները, որ լինին եւ շարունակուին {լաւ} լաւ եւ գեղեցիկ օրագրութիւնք, բայց այս բաները թող

յրենացած զաւակները, որ լինին եւ շարունակուին լաւ {լաւ} եւ գեղեցիկ օրագրութիւնք, բայց այս բաները թող ինք

ի՛նչ էր պատահել այնուհետեւ, դու պիտոյ է ինձանից {լաւ} իմանաս, որովհետեւ ներկայ էիր: Պ. Շաքարեանց

րորդ, Սարեպտի բալասան, միւս ինչ որ հոգացել ես, {լաւ} է: Բայց այսքան պիտոյ է իմանալ, որ ուրախութիւնը

ինչ որ կը հրամայէ քեզ: - Երկու շիշ Եամայկայի {լաւ} Ռօմ, երկու շիշ Կօնեակ, երկու շիշ անգլիական ճին

այդ մարդերից շատերը անծանօթ են ինձ: Արդեօք աւելի {լաւ} չէ՞ր լինելու, եթէ այդ խորհուրդը կատարէինք պ. Մա

ը կ'ասէ մեր օգտի համար: - Յայտնի բան է, այդ {լաւ} էր, բայց ցաւը այս է, որ նա հազիւ թէ ժամանակ ուն

այդպիսի բան: - Անտարակոյս, հարկաւոր է միայն {լաւ} ուսանել Ալքիմիան: - Ճշմարի՛տ, առաջին անգամ

մբ, ամենախոշոր մետալները կարելի է յեղափոխել դէպի {լաւ}, այսինքն դէպի ոսկի: Այս համառօտ ծանօթաբանու

դատարկաբանութեան համար նիւթ շինելով, կամ, աւելի {լաւ} ասել, կերակուր տալով բամբասանքի եւ նախանձու օձին

միջին դարերում: Չէ իմանում, որ ամենայն հին բան {լաւ} է, չէ իմանում, որ մի ժանգոտ դրամ լաւ է քան թէ ն

յն հին բան լաւ է, չէ իմանում, որ մի ժանգոտ դրամ {լաւ} է քան թէ նորը եւ փայլունը, ինչպէս ամենայն առողջա

խաժամուժ ամբոխը: Նոքա, այն ժամանակի հայեացքով, {լաւ} ուսած լինելով ազգերի ներկայ դրութիւնքը, նոցա հիմ

ս, գործողութիւնը յաջողուել էր այնպէս, որ առաւել {լաւ} չէր կարելի ցանկանալ... Այս խօսքերը խօսելով

ում էր, չտալով Շաքարեանցի ձեռքը: - Լա՛ւ է, {լաւ}, թող ես եւս տեսանեմ, - ասաց Շաքարեանցը, - դու

ո՞չ ապաքէն էգուց փութերով կարող ես ստանալ․ թող մի {լաւ} զննեմ դորան: - Որովհետեւ իմ աշխատութեան վաս

եւ գործիք բերել տալ օտար աշխարհներից: - Շատ {լաւ}, եթէ մի մի փութ եւս պատրաստելու լինիս, այնուամե

, բայց ի՛նչ հաշիւ, ի՛նչ քննութիւն: Հանգուցեալը {լաւ} գիտէր իւր բանը: Հաշիւը սկսանելուց յառաջ, պատրաս

Աստուած սիրում ես, ձեռք վեր առ այդ բաներից, մեք {լաւ} ճանաչում ենք քեզ, Աստուած տայ, որ բոլոր երեսփոխ

անում է. ժամանակը մեզ է պատկանում, եւ մեք աւելի {լաւ} ճանաչում ենք նորան քան թէ դուք, ձեր ժամանակը անց

լաւութեան պատճառով դուրս էք եկել ման գալու, շատ {լաւ} էք արել: Միմիայն երջանկութիւն, որ կայ մեր քաղաք

որում շատ սիրում եմ այդ տաղը: - Ճշմարի՛տ է, {լաւ} տաղը շատ լաւ բան է: Բայց իմ տաղարանի մէջ չկայ այ

ում եմ այդ տաղը: - Ճշմարի՛տ է, լաւ տաղը շատ {լաւ} բան է: Բայց իմ տաղարանի մէջ չկայ այս, չնայելով

, այսօր առաւօտ, ձեր քամակից ներս մտաւ մեր տուն, {լաւ} որ Մարիամը տանն էր, որ կարողացաւ ֆրանսիարեն խօսե

դը: - Չէ՞ կարելի, որ վերստին կրկնէք. աւելի {լաւ} է. Repetitio est mater studiorum, ասում է առած

ի դուռերը, խնամով ընկղմեցի պատկերը պտուկի մէջ եւ {լաւ} զետեղեցի նորա պտուկի յատակի վերայ: Չգիտեմ տեսաւ

ակների կրթութեան մասին: Պարոնը ապրում էր բաւական {լաւ}, եւ նորա մօտ ել ու մուտ ունէին ոչ թէ միայն նորա

ատրաստ եմ լսել ձեր մարդասիրական խորհուրդը: - {Լաւ} ասացիք, - պատասխանեց բժշկապետը, - իմ տալու խորհ

եց գործակատարը, ստրկական պատկառանքով: - Շատ {լաւ}, եթէ խօսք դուրս չգայ գործաւորներից, ոչ ով ոչինչ

նել նորան: - Այո՛, իմ պարոն. բայց դուք շատ {լաւ} իմանում էք այս գործերը: Աշխատաւորքը գործարանում

մերժէք ինձ, ես աղքատ տղայ եմ... - Այդ բոլորը {լաւ}, բայց ամսական հինգ մանէթի անուն տուեցիր, այդ ի՛

ուղթ կպցնել, որ ընդունող աստիճանաւորը չկարողանայ {լաւ} նկատել պատրաստուած հազարաւոր վերարկուների մահուդի

տեմ իսպառ խայտառակել նորա ե՛ւ անունը, ե՛ւ անձը: {Լաւ}, ապա եթէ այդ նզովեալը վեր կենայ, եւ ինձ եւս, ի

ց Թիւթիւնճի-օղլուն ուրախացած, որ իւր հակառակորդը {լաւ} զէնք տուեց իւր ձեռքը: - Ուրեմն, - հաւելացրեց

լսում եմ, կը հասկանամ եւ կը պատասխանեմ քեզ, եւ {լաւ} է, որ մեր խօսակցութիւնը ստանում է այսպիսի շարուն

ւ սովորական զարդարանք գործ ածելու համար: Բայց թէ {լաւ} թէ վատ, երեւում էր, որ այս Թիւթիւնճի-օղլուի հիւ

- Այո՛, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Շատ {լաւ}, - ասաց Շահումեանցը, - հողը կղմինդր դառնալով, մի

յց չգիտեմ, ի՞նչ բան է, որ ներսիցս ասում է, - թէ {լաւ} կը լինէր, որ չընդունէի այդ ասածներդ... Բայց,

ուէտնումը, եւ յետոյ ճաշի ժամանակը կորուսանելով, {լաւ} էր համարել մտանել Բարբոյի պանդոկը, եւ մի փոքր կա

իտակ մարմարիոնեայ գունդերի վերին կիսաբաժինքը, եւ {լաւ} ուշ դնողի համար կարելի էր նկատել, որ նորա կուսակ

Նա երկար հասակով երիտասարդ է, փայլուն աչքերով եւ {լաւ} հագնուած: - Շատ բարի, - պատասխանեց պառաւը,

թիւնը նորանցից բաժանուելու համար, լաց կը լինէր. {լաւ} որ մի օտար մարդ չկայ, եթէ ոչ, խայտառակ կը լինէի

արսանիքի վերայ դատողութիւն է առնում մօր հետ: Այդ {լաւ} չէ՛, զաւա՛կս, քեզ ի՞նչ փոյթ մտածել, մեք ամենայ

պատմել, - հարցրեցի ես: - Ամենայն բան իմանալը {լաւ} չէ, շուտ կը ծերանաս, հայրս, - պատասխանեց պառաւը

սխանեց կինը, - կարծելով, թէ դու տանն էիր, բայց {լաւ} եղաւ, որ շուտով եկար: Թիւթիւնճի-օղլուն առեց

նակից էր եղած մի հարստականի: Թիւթիւնճի-օղլուն {լաւ} գիտէր, որ մարդու արժանաւորութիւնը ժանգոտ ոսկու ո

կ առաջի պսակներին Սուրբ Կարապետ պիտի երթայ: - {Լաւ} հաշիւներ են. այսպէս պիտի առնէ, այնպէս պիտի առնէ

հետ խօսելու չեմ կարող կտրական բան ասել: - Շատ {լաւ} ես ասել. եթէ միւս անգամ գայ, ասա՛ նորան, որ ամ

ր որդիք ենք. բոլորն ի միասին մարդկութեան անդամ, {լաւ} կամ վատ անդամ եւ այս լաւերի վերայ պարտականութիւն

յս լաւերի վերայ պարտականութիւն կայ այն վատերը եւս {լաւ} շինել: Ինչո՞վ, ի՞նչ կախարդական գաւազանով: - Կա

անբարոյական մարդիկ, բայց մի՞թէ չկային այնտեղ եւ {լաւ} մարդիկ, շա՜տ, եւ ի՞նչ իրաւունք է ասել, թէ ամեն

սաստիկ, նորա նամակ սառնութեան մասին, բայց յետոյ {լաւ} էր համարում, լսել նորա մի քանի ասած խօսքը, եւ ե

սիրտը թրթռում էր, ոտքերը ծալւում էին. վերջապէս {լաւ} փաթաթուելով իւր կարճ մուշտակի մէջ, մօտեցաւ պարտի

ւ երկիւղ կրելով թշնամուց, թողել էր իւր դարանը եւ {լաւ} էր համարել պատսպարան գտանել անմարդացած փողոցի մէջ

ոգին աշխարհի երեսին ունի մի թանկագին, կամ առաւել {լաւ} ասել անգին բան, այդ դու էիր. ուրեմն, ինչպէս կա

մքը լսելու, միմիայն հետեւելով մի անցողական, կամ {լաւ} ասել, րոպէական շարժառիթի ազդեցութեան... Մի

անալու չլինէր իւր մօր դեղերով: Մանուշակը թէեւ {լաւ} գիտէր իւր մօր ճարերի չնչին եւ յիմարական բաներ լին

ան կարող են տալ զանազան զգայարանքների: Առաւել {լաւ} հաստատութիւն: Մի գիշեր գալիս են եւ բախում են Ման

է կենում, ճրագ է վառում, տեսանում է, որ երկու {լաւ} հագնուած մարդիկ նայում են պատուհանից եւ նշանացի ե

նորա մէջ սխտորի փեճեկներ շատ. յետոյ, այն երկու {լաւ} հագնուած մարդիկը, որ բերել էին դայեկին այստեղ,

որ ինքդ հրաժարուէիր այդ ամուսնութենից. պատճառ, {լաւ} բաներ չեն խօսում այդ աղջկայ մասին, ասում են, որ

ատ է, երկու հազար մանէթ... Ասելը հեշտ է: - {Լաւ} ես ասում, քուրիկ, միայն Գասպարի աղջկայ աչքերը.

, դրացու աղջիկը գրել, կարդալ չգիտէ, բայց առաւել {լաւ}. մայրս ասում էր, որ կնիկ մարդերու համար առաւել

. մայրս ասում էր, որ կնիկ մարդերու համար առաւել {լաւ} գիր կարդալ չիմանալը, քան թէ իմանալը, պատճառ, ն

րդալ չիմանալը, քան թէ իմանալը, պատճառ, նորանից {լաւ} բան դուրս չէ գալիս: Պէտք է ասես, թէ նորա ցեղը շ

յիշատակը, բայց այդ բոլորը զուր է, ողորմած հոգին {լաւ} է իմացել աշխարհիս բանը, եւ մեծ խելք բանեցնելով ճ

րաժարուիմ նորա դստեր ամուսնութենից. ո՜հ, ինչպէս {լաւ} կը լինէր իմ բանը, եթէ այժմ տար ինձ մի հազարը, ա

նի այդ անիրաւը, ճշմարիտ, իմ առ ու տուրը կարող է {լաւ} կանգնել, եթէ երկու հազար մանէթ ձրի արծաթ մտանէ ի

էր իմ ամուսնուն փեսայութեան ժամանակ: - Բոլորը {լաւ} է, քուրիկ, բայց այդ մատանին... Ա՜խ... Խնդ

դատաստան կատարել, իսկ ուրիշները նոցա վերայ բացի {լաւ} խօսելուց չեն կարող վատ խօսել, այսինքն ճշմարտապէս

եանց Մկրտիչի ցած եւ ստորաքարշ բնութեան կամ առաւել {լաւ} ասել, անբարոյականութեան վերայ, խեղճ ողորմելի թշ

յում Խան-սարայի մէջ: Մեր ցեղապետը եւ խոհարարը {լաւ} հասկանալով, որ այս սպանութենից յետոյ անհնարին պի

յնութիւնը, որ իւրեանք սիրում էին միմեանց, կամ, {լաւ} եւս ապացուցանելու համար ասածը, ցոյց տար իւր նամա

զարկելը բացարձակւում էր դուռի վերայ, այնպէս, որ {լաւ} նկատողը, դուռից կարող էր իմանալ նորա կուրծքի խռո

ել, որ Հայաստանի աբեղայքը մականուանել են նորան " {լաւ} չէ ". պատճառ, Մխիթարը, տեսանելով մի անպատեհ բա

տեսանելով մի անպատեհ բան, սովոր էր ստէպ կրկնել՝ {լաւ} չէ, լաւ չէ։ Մխիթարի գեղեցիկ յատկութեններից

մի անպատեհ բան, սովոր էր ստէպ կրկնել՝ լաւ չէ, {լաւ} չէ։ Մխիթարի գեղեցիկ յատկութեններից մինն էր ն

րհուրդը, դարձել են Պապականութեան մշակողներ կամ, {լաւ} եւս ասել, արծաթագին ստրուկներ, իւրեանց ազգի մատ

կական դպրութեան համար։Թ՛ղ նորա բամբասողքը առաւել {լաւ} գործ կատարեն, թո՛ղ խրատ քաղելով նորա արածների հե

րհի ընդհանուր լուսաւորութիւնը նորա համար չէ, եթէ {լաւ} գնահատենք լուսաւորութիւն բառիս արժանաւորութիւնը։

լով իւրեանց շղթայակապ արգելանքներից, կամ, աւելի {լաւ} ասել, ճեղքելով իւրեանց մեռելապատանքը, կենդանացե

ռքը։ Խեղճութիւնը նիւթականապէս պատճառ տուեց կամ, {լաւ} ասել, որպէս մի խթանով ծակեց քնած ազգերի կողքը.

գործակցութիւնը նոցա հետ, չէին կարող խոստանալ մի {լաւ} ապագայ հայկական գրատպութեանը։ Նախախնամութեան կամ

ւ եթե աղագաւ, զի եթէ ստուգապէս դիտաւորութիւն կամ {լաւ} եւս ուղղութիւն իմաստնոցդ Հայոց էր անդնդասոյզ միան

այտաճամուկ ծիր ի սկզբանէ անտի իւրոյ գոյութեան կամ {լաւ} ասել որչափ պատմութիւնն լոյս տայ մեզ, այլ ընդհակա

լուսաւորեալ ազգաց՝ գինք են անդուլ ճգանց, կամ թէ {լաւ} ասե՝ գինք արեան. իսկ Հայք ի հարկէ ծայրագոյն պակ

նակակից Տէրութեններին։ Յիսուսեանք, այս բանը շատ {լաւ} հասկանալով, իւրեանց ներգործութեան համար ընտրեցին

արգի օգտի համար սպանել ամենայն տեսակ բնական կամ, {լաւ} ասել, սեպհական գործունէութիւն, մի խօսքով՝ մարդ

ա սաստիկ ցանկանում էր, որ ծեծուի, միւս կողմից՝ {լաւ} հասկանում էր բանի զօրութիւնը, որ նորա ընկերքը եւ

չէ համոզում նորանց իւր ոգեւորեալ սրբութենովը. նա {լաւ} գիտէր, որ այդպիսի մարդերից չէ կարելի Կարգ հիմնել

աբանութիւն " (Physiologia) ուսանելու գիրք կամ, {լաւ} ասել, ոգեւորութեան եւ սրբութեան մի խորհրդական նշ

ողովրդին եւ աշակերտներ ճարել։ Հոգեւորականութիւնը {լաւ} աչքով չէր նայում նորա վերայ եւ մինչեւ անգամ դատապ

ցը, այն երեւելի Աստուածաբանը, որի հետ Իգնատիոսը {լաւ} չէր մինչ դեռ Փարիզումն էր համալսարանի մէջ։ Այսու

ւթիւն պարգեւէ Իգնատիոսի մտադրութեան։ Ամենայն բան {լաւ} էր գնում հասարակութեան համար։ Իգնատիոսին թւում է

նա Գեներալին ընտրել Յիսուսեանների միջից երկու շատ {լաւ} եւ ուսումնական մարդիկ՝ ժողովը ուղարկելու համար։

ալ սովորութեններին։ Սպանիայում եպիսկոպոսները շատ {լաւ} չէին նոյնպէս Յիսուսեանների հետ՝ մտքերումը ունենա

ւորական եւ աշխարհական։ Առաջիններից պահանջւում էր {լաւ} կրթութիւն. պատճառ, նոքա քահանայք էին եւ դպրոցնե

ը, նոցա մտքի ուղղութիւնը, եւ շատ անգամ՝ առաւել {լաւ}, առաւել ճիշտ, քան թէ նոցա թագաւորները եւ նախարա

զատութիւնը եւ անկախութիւնը։ Կարգի հիմնադիրքը շատ {լաւ} են հասկացել իւրեանց դարու բանական ուղղութիւնը։ Ն

ոյս ունէին, նաեւ աշխատում էին իսկ հասանել մի նոր {լաւ} ապագայի։ Ի՞նչպէս ուրեմն դադարեցուցանել, մեռուցա

կած 'չկար, որ դարը չէր լսելու նորան։ Յիսուսեանք {լաւ} ճանաչեցին այս ճշմարտութիւնը, վասնորոյ եւ անուանե

ցած։ Բայց այսքան պաշտօնների գործերի մէջ, որ շատ {լաւ} կապած են մինը միւսի հետ, չ'կայ մարդ եւ Քրիստոնեա

կատար իշխանութեան վերայ, բայց գաւառապետը, որ եւ {լաւ} չէր փոխարքայի հետ, չ'կամեցաւ լսել ամենեւին ոչինչ

եան մէջ, ուր օտար մարդ չէր կարող ոտք կոխել։ Շատ {լաւ} ուսաւ Չինացոց լեզուն, հագնում էր Բօնզի հագուստնե

ել Պօրտուգալացիքը՝ համոզելով, թէ ոչ ոք նորանցից {լաւ} չ'գիտէ թնդանօթի գործածութիւնը, որով միմիայն կարե

ելու գայ, ես կեսարին համաձայն իմ. ամենայն մահից {լաւ} է անակնկալ եւ յանկարծական մահը"։) Վերջապէ

ունուեցաւ մեծ սիրով։ Ֆրանսիացոց հոգեւորականներից {լաւ} մարդիկը, ինքը Բօսիւէ, բարեկամ էին Քենելի հետ։

ստաւ Պապական աթոռը Կլեմենտ XIV շատ ուսումնական եւ {լաւ} մարդը. նա լաւ գիտէր՝ ինչ աստիճանի ողորմելի դրու

ոռը Կլեմենտ XIV շատ ուսումնական եւ լաւ մարդը. նա {լաւ} գիտէր՝ ինչ աստիճանի ողորմելի դրութեան մէջ էին թո

ր գրքի մէջ սեւ գոյնը կարմիր չէ ներկում կամ, աւելի {լաւ}, չէ ոսկեզօծում, ինչպէս սովոր է, Յակոբ Կլեման թագա

որասպան աբեղայն Յութիտի հետ համեմատելով. երեւի թէ {լաւ} իմանալով ներկելի բանի եւ իւր ներկի քիմիական որակո

կանան ինչպէ՛ս պիտոյ էր նոցայ, ապագայ օրերը աւելի {լաւ}, աւելի խելացի կերպով հոգալ ու տնտեսել միմեանց հե

կը լինէր նորա երեխային եւ որ, չնայելով մաքուր եւ {լաւ} թղթի վերայ պատկերազարդ տպագրութեանը, շատ դիւրագի

անի էլ գաւառական բարբառներ։ Այսպիսի բառերը աւելի {լաւ} է մի քանի խօսքով բացայայտել, քան թէ տեղական մի ա

, այո՛, աղ ու համ են տալիս գործին։ Մի՞թէ աւելի {լաւ} եւ աւելի յարմար չէր, որ ինքը հեղինակը բացատրէր,

բառարան շինելու, թէեւ բոլոր այլաբանութիւնքը շատ {լաւ} հասկանում ենք։ A propos, Հորթաթողի բարեկենդան կ

ի առաջ։ Հարկ չկայ ասել, որ քսան տարի ետքը աւելի {լաւ} պիտի հասկանան իրար խօսածը։ Կան գաւառական բառե

շեալ գաղափարի համար բառի կամ ձեւի է կարօտ, աւելի {լաւ} չէ՞, որ մի հայ ընկերութեան միջից առնու իր չունեց

է, ինչպէս ծանօթաբանում է յառաջաբանի մէջ: Եւ եթէ {լաւ} ուշադրութեամբ նայենք այս գործին, կը տեսնենք, որ

էլ թեթեւութեան արդիւնք է: Թող այդպիսի պարոնները {լաւ} սորվին ընդհանուր պատմութիւնը եւ նորա հետ կապակից

րանից յետոյ էլ ի՛նչ է արել, այդ միտքս չէ, միայն {լաւ} գիտեմ, որ մի քանի տող էլ կար: Նախիջեւանի մէջ բն

անի մէջ բնաւ աւանդութիւն չկայ այս Նուրինի մասին. {լաւ} գիտեմ, որ տղայութեանս ժամանակ շատ եմ զզուեցուցել

մ արդէն ասացինք, այսպիսի գրքերը պիտի թարգմանուին {լաւ} բնագէտների ձեռքով. պատճառ, լոկ թարգմանութիւնը շ

էին այս պատճառով, այդպիսի գրքերի թարգմանիչը պիտի {լաւ} գիտենայ իր առարկան եւ գիտութեան ներկայ վիճակը, ո

կամ նոր բաներ չեն, մենք այդ ամէնը գիտենք"։ Ես {լաւ} գիտեմ, որ այն դուռը, որտեղից ես եմ մտնում, բաց

է ամէն մարդու համար, եւ վկայում եմ, որ ինձանից {լաւ} իմացողներ էլ կան, բայց այդ աւելի վատ է նոցայ համ

ի օդը, որ անմիջական յարակցութիւն ունի ջերմութեան {լաւ} առաջնորդ մարմինների հետ: Երկու անգամ կանգնելով հ

մանակ պարապել են հայք որսորդութեամբ. կամ, աւելի {լաւ}, ե՞րբ է մտել նոցայ մէջ երկրագործութիւնը, որպէս

շատ տեղ աղ ու համ էին տալիս գործին: Մի՞թէ աւելի {լաւ} եւ աւելի յարմար չէր, որ հեղինակը ինքը բացատրէր,

ղինակը, ո՞չ միայն մաքուր խղճմտանքով, այլ եւ շատ {լաւ} հասկացած լինելով եւ ըմբունելով իր խնդիրը: Այնպիս

ն ամօթխածութիւնը ստիպում է նորան յողդյողդուել: " {Լաւ}, տու՛ր տեսնեմ, - ասում է նա Սօսին, - վա՛յ թուք ո

հիւանդ լինելը մերձիմահ հիւանդութիւնից անհամեմա՛տ {լաւ} է, սակայն, կատարեալ առողջութիւնը կամ առողջանալո

առողջութիւնը կամ առողջանալու համար աշխատելը աւելի {լաւ}: Աշտարակ գեղի հասարակաց տեսչութեան եւ հասար

ի տանի՞նք. հաւողի ժամանակ ա գալի, թազայ հաւող, {լաւ} դեղձը, չի՞ հարկաւոր տանի՞նք. էս հո մենակ մեզ հա

դիհը կը պահեն, ընդուր որ գիտեն, թէ դու ինձանից {լաւ} ես. քեզնից խէր կը հանեն, համա ինձնից, ութ տարի

ոխ հէնց ճամփորդներին ենք տալի կամ աղքատներին, էս {լաւ} ա հլա խէր ա ըլնում. քաղքումն ամէն բանն էլ փողով

նը մի խան կըլներ. աստուած տուել ա, ամէն բանները {լաւ}, հանդները շատ, իրանք անբան " (եր. 157):

հետեւ հեղինակը վկայում է թէ մողնեցոց ամէն բանները {լաւ} են եւ հանդները շատ: Թէեւ արգոյ հեղինակը ցոյց է տ

նպէս ողբալի բան: Երեւի թէ մողնեցոց վիճակից {լաւ} չէ եւ կարբեցոց եւ հանավանքցոց վիճակը, երբ նոքա ա

պահւում է այնտեղ շերամը: Ծառի տէրը խնայում է իր {լաւ} թթենու տերեւը. (թէեւ նորա լաւ կարծած կարմիր թթե

տէրը խնայում է իր լաւ թթենու տերեւը. (թէեւ նորա {լաւ} կարծած կարմիր թթենին երկրորդական է շերամաբուծութե

անից որ ուզում է օգուտ քաղել պէտք է, որ այդ բանը {լաւ} սորուի. այլապէս, շատ օգտակար բանն էլ կը մնայ ան

բչաղը"։ Քեարամի եւ Աշըգ-Կարիբի խաղերը: Ո՞րն է {լաւ}, ո՞րն է վատ ` դորա վրայ չէ խնդիրը, երեւոյթը հար

: Բայց այդքան բան անցնելուց յետոյ երբ պատուաստը ( {լաւ} է թէ վատ, այն չէ խնդիրը) բնիկ է դարձել, հնար կ

ողը, կամ նոցա ամէն մի կարդացողը, չէ՞ որ հայ է: {Լաւ} որ հնար չկայ իմանալու թէ ով մեզանից ի՛նչ ազգից է

րեսար կ՚ուզեմ: Կիրակի էլ պա՞ս կ՚ըլնի, - էրծաթից {լաւ} թա՞ս կ՚ըլնի, Որդիդ մեռնի վարդապետ, - սիրածը չհա՞

կել նորա կարողութիւնը, որ իբրեւ ելեքտրականութեան {լաւ} առաջնորդ, կամուրջ է լինում օդի եւ երկրագունդի մէ

ագոյրը անօսրանում է)։ Մունջը, մի փոքր աւելի {լաւ} է դրուած բնութեան մէջ, քան թէ վերին աստիճանի կեր

ր բարբառներ մեր լեզուի՝ Արարատեան եւ Կ. Պօլսի, {լաւ} ու վատ գործ են կատարում։ Թող նոցա ներքին բազմամա

յդ խորիմաստ փիլիսոփային էլ խորոհուրդ կը տանք, որ {լաւ} ուշադրութիւն անէ երկու իսպառ անմերձենալի կարծուած

Դուռը ակնբախ շատ ունէր պաշտպանելու աւանդութիւնը. {լաւագոյն} միջոցն էր այդ, որպէսզի թոյլ չտրուի հայերին ` պատ

արտքի դէմ։ Բայց Յիսուսեանք պատասխանեցին, թէ Հ. {Լաւալլետը}, գլխաւոր իշխան լինելով, այն Յիսուսեան ընկերութե

զօրութենով Յիսուսեան կարգը պարտաւորւում էր վճարել {Լաւալլետի} պարտքը, եւ թէ հակառակ այս վճռին Կարգը չ'կամենար

լ վերեւումը յիշած նորա մի մասնը պարտաւոր է վճարել {Լաւալլետի} պարտքը։ Պարլամենտը հրամայեց Յիսուսեաններին ներկա

ասել էր, քանի որ ձգտողութեան զսպանակը գտնւում էր {լաւած} վիճակի մէջ: Նա պիտի հետ դառնայ այն րոպէից սկսած

կորդիս ցաւը թուլացաւ, յոյս ունեմ, որ վաղը իսպառ {լաւանամ}: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ թաբակ:

ասարակ խմելի գինի հարիւր քսան շիշ, Շամպայն, շատ {լաւերը}, Կլիկ եւ Րեդերեր քսանչորս շիշ. Մադեռա, Խերէս,

աւելի անարգ է լինում, կամ անհասկանալի. սորանից {լաւերը} կան՝ " ջանի գործ ենք լինում ", " յօրէ անտի իւր

տկացուցիչը յատկացելուց նախընթաց։ Բայց սորանից էլ {լաւերը} կան՝ " ըստ այլ եւ այլ ժամանակին հանգամանաց ", "

էին դարձած, եւ մեղադրում է, թէ ինչո՛ւ համար շատ {լաւերի} միջից միմիայն մարմին դարձողների վերայ մատով չեմ ց

ասին մարդկութեան անդամ, լաւ կամ վատ անդամ եւ այս {լաւերի} վերայ պարտականութիւն կայ այն վատերը եւս լաւ շինել

թէ՛ ազգը եւ թէ՛ նորա պակասութիւնքը եւ, եթէ աւելի {լաւը} կամիք, պակասութիւնքը աւելի նախընտիր են, քան թէ

ոչնչացուցած է երեւում աբեղաների ձեռքով: Բայց թէ {լաւը} կամի Պ. Իսահակեանցը, Ղազար Փարպեցու Մամիկոնեանց

ովորելով այդպիսի դառն բաժակների, մոռացել է աւելի {լաւը} որոնելու գաղափարը: Ներկայումս աշխարհի լուսաւորու

հնար ստանալու են մի մեծ բարոյական (ի հարկէ դէպի {լաւը} ) յեղափոխութիւն գործել իւրեանց հասարակութեան մէջ

- Ձեր մռայլութիւն, - պատասխանեց վախեցած դեւը, - {լաւը} չկարողացայ գտնել. իրաւ է, շարադրութիւնքը բաւակա

ամարս չեն. ի՞նչ պիտոյ է առնել, եթէ չկայ սոցանից {լաւը}. բայց իմ կարծիքով, թէպէտ ես բժիշկ չեմ, պիտոյ է

պէս չէր, ինչպէս կամէր հաւատացնել Կոմսին: Այս էր {լաւը}, որ նորա առաջեւ կանգնողը եւս շատ խաբուելու պտուղ

ածելու համար է. " վատէրը կ՚եփենք կազ կը շինենք, {լաւն} էլ խիաթի կը քաշենք, է՜հ, մի բանի պէտք կը գայ էլ

այ ընդդէմ մերժողութիւնքը առանց բացատրութեան, լոկ {Լաւուազիէ}, Դեւի եւ Լիբիղ հեղինակների անուններով, առանց աս

ջեւ նորա խաւար կողմերը՝ ապացուցանելու համար, թէ {լաւութեան} ոյժը չէր կարող յաղթահարուիլ չարութենից, այլ, դո

իւր սեպհական անձնասիրութիւնը, անհոգանալ ընտանիքի {լաւութեան} մասին, ամօթ չէ՞, ասում եմ, միեւնոյն ընտանիքի մ

րը եւ վերջապէս՝ մահու բաժակը ազգի անունով, ազգի {լաւութեան} եւ եկեղեցու հաստատութեան համար մինչեւ տակը խմելով

նայն օր իրաւունք ունի, այդ հոգեւորներից մինը իւր {լաւութեան} համար պատուելու եւ սիրելու, իսկ միւսը, իւր վատթ

շատերը կը կամենային հնարք գտնել, որ Տիրոջդ արած {լաւութեան} տեղը բարի չհատուցանէին, այլ նորա հակառակը։ Իսկ

, ե՛ս եմ, - պատասխանեց տիրացուն: - Երեւի, օդի {լաւութեան} պատճառով դուրս էք եկել ման գալու, շատ լաւ էք արե

ց, որ զինքն կամելով ցուցանել սկիզբն քաջութեան եւ {լաւութեան} ՝ հրամայէ զբազում մատեանս եւ զգրոյցս առաջնոցն ըստ

համարում է մեր աղիքի խորհուրդները, գիտէ, որ ես {լաւութիւն} եւ բարի՛ եմ ցանկացել ամեն մի մարդու, գիտէ, որ ա

տո՛յգ է, որ ասում են, թէ աշխարհի երեսին ամենայն {լաւութիւն} վճարւում է ապերախտութեամբ: Եղբայրս որ, եթէ ես չ

յց այդ խաչը ցոյց է տալիս արիւն թողնելու համար օրի {լաւութիւնը}: Ճարս կտրուեցաւ, վեր կացայ եւ, չնայելով եղանակ

, Քրիստոսի կանոնին ընդդէմ վարուեցաւ, եւ ինքը իր {լաւութիւնքը} եւ աշխատութիւնքը մեծ մեծ պարծանքով գրեց)։ Եւ ո

ին Ամերիկայի Քուէպէք քաղաքում, որ շինած էր սուրբ {Լաւրենտիոսի} գետի վերայ եւ որի մէջ բանակում էին շատ հռոմայեցի

ւս րոպէումը իսկոյն անձնաճանաչութիւնը հրամայում էր {լափ} դնել այդ ուրախութեանը, զգացուցանելով, թէ այդ մի

պիսուն ասելիք չունինք: Եթէ ցանկալի եւ հոգով {լափ} ցանկալի է նոր լեզուի համազգային միութիւնը, ապա ո

էր ձեր շանթերը Աթենասի ձեռքով, եւ այդ շանթերը, {լափելով} նորա փորոտիքը, պիտոյ է վախճան դնէին նորա անարժան

ացան այն մեծ կրակի կայծը, որի բոցը պիտի այրէր եւ {լափէր} ինչ բանի որ պատահէր, թէ լաւ եւ թէ վատ: Ֆրան

նձը հասարակ ժողովրդի արիւնի եւ քրտինքի հետ միասին {լափլիզող}: Այստեղ անհատուցանելի է պարտքը, այստեղ բարձրաձա

ն (нормальный), երբեք չեն կարող միեւնոյն լարով {լափուիլ}, միեւնոյն ուղղութեամբ քայլել, առանց անօգուտ եւ

այ, տեսայ մի մեծ շրջանագծի մէջ մի սեւ կատու, որ {լափում} էր մի գլխատած սեւ հաւի մարմին, տեսայ մի ջրով լիք

րեանցին, բայց աչքի հայեացքով, ասես թէ, հեռուից {լափում} էր այդ մետալի կտորը: Շաքարեանցը, սեղանաւորի

գուտ Նախիջեւանայ եւ Գրիգորիուպօլսի, երկու եւ կէս {լաք}, այսինքն երկերիւր եւ յիսուն հազար ռուփի, որ առն

վա՛շ անձանց մերոց, զի ընկլուզաք զնա " (Սաղմ., {ԼԴ}, համ. 21 եւ 25)։ § 77. Այստեղ պ. Էմինը ծ

, ո՛վ դու կո՛յս, Եւ պահեա՜լ անխախտ, {Լե՛ր} ինձ կենախուզ Կամ զկնքեալ դրախտ Թողացո՛

ոցից լսելով, նկատեցի ձեր երգածը, ձեր կոկորդային {լեա} խազը կարօտ է մի փոքր մշակութեան: Եւ առ ժամանակ ե

գոյն խնդիր Թեպետ ես ի 10-էն մայիսի խնդրամատոյց {լեալ} էի ի հոգեւոր կառավարութիւնն տեղւոյս եւ յանդիման կ

նակութեան պատեպատ պատրուակաբանութեամբ իւրով անգէտ {լեալ} զգրողէն թէ Նալպանտեանն էր թէ Ուստայեանն, բայց այ

, յանձն առի զայն եւ զաւուրս երկուս անընդհատ աշխատ {լեալ} ամենայն հարազատութեամբ թարգմանեցի եւ զստուգութենէ

ո՛, տեսանեմ "... Յական քթթել նմա վակժոյժ {լեալ} ՝ Բուռն հարկանեմ զխրոխտ բրգանց... Եւ

"O, yes, please, very good"!... Ես ճեղն {լեալ} սորամուտ: " Կո՛ւտ կո՛ւտ, կո՛ւտ, կո՛ւտ, կ

ասխանը. " կենաց իմոց որ 'ի մանկութենէ 'ի սկզբանէ {լեալ} յազգի անդ իմում յԵրուսաղէմ, տեղեակ են " եւ այլն

րայնոց) զամենայն զբանսդ, ընդ որ ոչ սակաւ ուրախ {լեալ} նոցա, փառս մատուցին տեառն։ Իսկ ես յառաւելն բերի

Այլ ինձ թուի, որպէս այժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց {լեալ} անսիրելութիւն իմաստութեան եւ երգարանաց բանաւորաց"

յլ ինձ թուի, որպէս այժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց {լեալ} անսիրութիւն իմաստութեան եւ երգարանաց բանաւորա

ց, որք առ հասարակ սովոր են յազգի մերում միջամուխ {լեալ} ի խումբ ռամկին ստանձնել ինքեանց՝ զԿիկերոնեան ամբ

ացւոց, այլ ի սեպհական հին լեզուէ, եթէ վերահասու {լեալ} էր նորա կազմութեան Հռովմէական լեզուաց, չեմք յերկ

ապացոյց Համարին բանաստեղծական յօրինուածոց, որոց {լեալ} կարծեն ի նախնումն, երեւի ի ժամանակս նախնի Հայկազ

ստութեան, որ որպէս այժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց {լեալք} ուսանիմք ի ծերունւոյն Խորնոյ, այլ այս ցրտութիւն

շողը: Յունաստանից շուտ կը փոխեմ Պարնաս {լեառը} սրբազան, Քեզանում յաւէրժ բնակին մուսաները ս

այս է. " Եւ ի կատարել ամացն քառասնից " վերջն " Ի {լեառն} Սինայ ", Սուրբ Ստեփանոսի գրքից: Այս կը կարդաս կ

յն փոքր համբերե, որ այս բաները կարգ ընկնին: {Լեբեդեւան} ավարտեց ուսումը, բայց բնակվում է դարձյալ շկոլայի

թե նոքա կամին կազմել այստեղ մի զինվորյալ լեհական {լեգեոն} եւ պատրաստ եւ կազմ սպասել մի կրակոտ նշանի...

նա, ազատությունն իր հանդուրժելու դարաշրջանում, {լեգեոն} լեգեոնի հետեւից էր ուղարկում Աֆրիկան ստրկացնելու

զատությունն իր հանդուրժելու դարաշրջանում, լեգեոն {լեգեոնի} հետեւից էր ուղարկում Աֆրիկան ստրկացնելու համար.

յաստեղս լուսաճաճանչս Ուրանիա սիգասցի Զհրավառ զիւր {լեգէոն} յոլորտս երկնից ՚ի տարած, Կարկտաբեր թող թխպագին յ

կամ առանձին-առանձին զինուորների, կամ նոքա ամբողջ {լեգէոնի} նիզակների սլաքներից, նոյնպէս խօսւում է եւ նաւերի

այլեւ անկաճ դնելով այդ բարբառներին։ Հին {լեզ}. խուպանիլ։) Վխտալ՝ кишѣть։ "Լա

գրել վիպասանական եւ ճարտասանական ոճով եւ այլն հին {լեզ}.... - Լսեցի՞ր դու իմ կամքս, թէ չէ՞...

, վերաս յարձակուեցան չորս զրահաւորուած արիւն-կզակ {Լեզգիներ} ։ Տեսանելով, թէ իմ կողմից ամենայն որեւիցէ ընդդիմ

լ, իսկոյն, զինաթափ լինելով, անձնատուր եղայ... {Լեզգիները} կապեցին ձեռքս մի մազեղէն պարանով եւ սկսեցին յառաջ

ութեան սկիզբը: - Խալիլ նայի՞բ, - աղաղակեցին {Լեզգիները} միաձայն, - նա, որ կամէր դաւաճանել Մեծ Մարգարէի

ք... - Դէպուղիղ Շամիլի մօտ, - խօսքս կտրեցին {Լեզգիները}: Երկու օր երկու գիշեր ճանապարհ կատարելով՝ վ

մտանք Շամիլի աթոռանիստ քաղաքը: Ինձ հանգստացուցին {Լեզգիները} մի գոմի մէջ. փոխանակ մազեղէն պարանին՝ ձեռքս անց

նակ ինչպէս պատահել էր պ. Շահբէգին, որ արիւնկզակ {լեզգիների} ձեռքով գերի տարուեցաւ դէպի Շամիլանիստ աթոռը, երե

ւսաւորչական, հռովմէական, բողոքական, յունական, {լեզո՞ւ}, ա՛հ, աչքդ լոյս, ես էլ դորա քամակիցն եմ. ո՞ւր

մարդ, որ երկու ոտքով կաղում-կակազում է, դրախտի {լեզո՞ւն} է խօսում, հայկաբա՞ն է միթէ։ Կամ նա, որ չափածոյ

այժմուս: Հայկական լեզուն եւս իբրեւ մարդկային {լեզու} ամենեւին բաց առնված չէ այս կանոնից: Տեսնում ենք

տան իւրում, թարգմանեալ զթուղթն երեսփոխանութեան ի {լեզու} ֆրանսիական, հաստատեալ զայն գրով եւ արքունի կնքով

նատան իւրում թարգմանեալ զթուղթն երեսփոխանութեան ի {լեզու} ֆրանսիական հաստատել զայն գրով եւ արքունի կնքով:

րգմանին դիւանի իւրոյ, առ ի թարգմանել յանգլիական {լեզու}, ի ֆրանսիական թարգմանութենէն, արարելոյ ի դիպլոմ

ի ճիշտ զերկրորդ զթուղթն եւ իբրեւ ընթեռնուի զայն ի {լեզու} ֆրանսիական, ասաց ցիս, թէ մարթ է զթուղթդ զայդ հր

այն ըստ բերանացի պատուիրանի Ձերում գրեմ ՚ի սմա ՚ի {լեզու} բնիկ մեզ, եթէ յազգասիրութիւն Ձեր ապաստան առնեմ տ

հարց է, բայց փաստն այն է որ նա, որպես ժամանակի {լեզու}, այնպիսի անձեռնմխելի իրավունք ունի, ինչպես նրան

մաստ է: Որպեսզի այն դարձնել ընդհանուր խոսակցական {լեզու} ` ոչ միայն մեզանում, այլեւ ամենաուժեղ ժողովուրդն

պացուցանում են հայոց լեզուի առաջնութիւնը եւ Ադամի {լեզու} լինելը: Նալբանդեանցին խայտառակել է նորա համար,

ալ դիակ. դուք կամք չունիք... Ձեզ եւ հարկաւոր չէ {լեզու} եւ բանականութիւն, մտածեցէք մեր խելքով... Ահ

ակերտներ ուղարկել դէպի յունական դպրոցները, որ ՚ի {լեզու} պանծալի եւ ստոյգ յօդանալով ճեմարանին վերաբանութեա

ր լեզուո՞վ: Այդ ի՞նչ խելացնոր բան է, մի՞թէ Հայք {լեզու} չունին: - Անպիտան է նոցա լեզուն, անկիրթ եւ

ացնել մեր բոլոր հեղինակներին, թէ մի հին եւ մեռած {լեզու}, որ կորուսել էր իւր իրաւունքը ընկերական կեանքում

անաստեղծութեան ոգին, իսկ միւսի գլխի վերայ հրեղէն {լեզու} եւ աջոյ ձեռքում բռնած մի ջահ, լուսաւորում է Արար

, նահապետ, օրհնի՛ր, սիրական, Քո սուրբ այս {լեզու}, ազգասէր Արամ: Թող ծաղկի, աճէ, Թ

քներում հաստատել պարզ դպրոցներ, որոնց պաշտօնը էր {լեզու} եւ գիր ուսուցանել ազգի զաւակներին: Այնպիսի գեղեր

ձեռքով պահանջել: Անտարակոյս, միմիայն Հայոց {լեզու} ուսանելը մի մեծ բան չէ, եւ դորանով դեռ ազգը չլու

բ հոգով ներշնչուած: Պապանձուեցին չարերի Բերան, {լեզու} թունալի, Մինչեւ ` հետ սուրբ Ներսէսի ` Եւ Գրիգոր

ւին ի փիլիսոփայութեան՝ քաղաքականութիւն, կրօն եւ {լեզու}: Ազգ, որոյ խորտակեալ են անօթք, կորնչի անհետ,

օնք ի պահպանութիւն ազգիանօթ քդ այդոքիկ - կրօնն եւ {լեզու}: Ազգն մեր ի ժամուս՝ թուի ի շարս ընկճեալ ա

, ազատութեան ի ծառայութենէ։ Քանզի, ցորչափ կացցէ {լեզու} հայոց, ցորչափ կացցէ կրօնն մեր ազատ յամենայն յեկա

ոքա զանձինս դաստիարակել, զառաջինն ուսանել զգիր, {լեզու}, զդպրութիւն եւ մանաւանդ զգլխաւորն մարդութեան, յ

, նահապետ, օրհնի՛ր, սիրական, Քո սուրբ այս {լեզու}, ազգասէր Արամ: Թող ծաղկի, աճէ,

ը տեսնենք այն ժամանակ նոցա ուժը եւ կարողութիւնը։ {Լեզու} հասկանալը միայն բառ հասկանալով չէ լինում. գաղափա

ւ համար անխտիր զանազան ձեւեր, որ ոչ մի կանոնաւոր {լեզու} չէ կարող տանել։ Չկայ մէկ տող, չկայ մէկ խօսք, ո

աշխատութիւնը լեզուի մշակութեան։ Մինչեւ այժմ նոքա {լեզու} չեն մշակած եւ նոր լեզուն ոչ համ է տեսել նոցանից ե

ած՝ առանց անգամ եւ բացուելու, կամ՝ քանի մի հին {լեզու} իմացողների ձեռքում։ Այդ խօսքերի վերայ ինձ քա

ողովրդի համար եղել է Եգիպտոսի մեհենական անմատչելի {լեզու} ։ Անցան այն ժամանակները, գեղեցիկ խօսում է Պարոն

է մինչեւ նոր լեզուն չ'լինի առհասարակ մատենագրական {լեզու}, մինչեւ գրուածների իմաստը ըմբռնելի եւ հասկանալի

կան լեզվի մեջ: Նա կամենում է այնպիսի ժողովրդական {լեզու} ստեղծել, որը, պահպանելով նախնական արմատն ու հիմ

ան թէ հեղինակի այլ գրուածքը մինչեւ այսօր։ Եւ այս {լեզու} օր ըստ օրէ աւելի մեծ քայլերով յառաջ գնալը բացայայ

ազգի ժողովրդական լեզուն, մի անմշակ եւ անմարդացած {լեզու} լինելով, չունի դեռեւս այն բոլոր ձեւերը, այն լօգ

ով երբեմն, մանաւանդ թէ, յունաբանեցին նախնիք, ի {լեզու} պանծալի, եւ ստոյգ յօդացեալ ճեմարանին վերաբերութե

դհանուր կանոնից: Նոր ժամանակին հարկաւոր է եւ նոր {լեզու}, հին ժամանակը տարաւ իւր հետ հին լեզուն: -

եսական անխորհուրդ կամակորութեամբ, չգիտէիր ոչինչ {լեզու} եւ ոչինչ բարբառ, բացի մի մեռած բարբառից, որի գե

ապարտութեան իմոյ առ տէրդ՝ ի ժամս եւ ի ժամանակս: {Լեզու} իմ ծանրաշարժ, այլ ոչ եւ գրիչս, զի նման է լեզուի

նման է լեզուի ճարտար խօսողի, որպէս եւ մարգարէին {լեզու} գրչի արագագիր դպրի... - Ձայնդ կտրի՛ր, լի՜

թէեւ չունէր մի առոյգ եւ կայտառ հոգի, մի կենդանի {լեզու}, այնուամենայնիւ, այս դիպուածում, այնպէս խօսեց

ւ այլն, եւ այլն, ամենեքին իւրեանց համար ջոկ ջոկ {լեզու} դարձած խօսում էին պ. Շաքարեանցի փոխանակ: Նա յայ

յդպիսի մարդիկ, որ չխմած ժամանակ այդպիսի թունաւոր {լեզու} ունին, որ վատ առողջութեան տէր են, հարբելով դառն

, հրապարակով... նզովեալը - լեզուն շինել է օձի {լեզու}, մի աման արիւն գլխին դրած ման է գալիս, սորա կամ

էնքներով: - Ին՛չ անզգամ մարդ է դա, ի՛նչ չար {լեզու} ունի. Աստուած ազատէ, - ասաց Շաքարեանցը: -

դասակարգից, այսինքն չունեւորք, կային, որոնք ոչ {լեզու} ունին եւ ոչ բերան, ձուկի նման մունջ են: Այս դաս

, քաղաքավարի, հնազանդ: Առաջինն ես նորա մի տարի {լեզու} պահել կը տամ, բայց դորայ փոխանակ խօսելու վարձ մ

անզգամ կնոջ, այնպիսի տխմար եղբայր. բերան կար, {լեզու} չկար. նորա սաստիկ բարկանալը երեւում էր նորանից,

բանութիւնք չէին կարողանալու կենդանացնել մի մեռեալ {լեզու}, որ չէ ժամանակի եւ ազգի կենդանութեան հոգեղէն ձեւ

իռ, զի՞նչ փառք արդարացի առն՝ որ միայն խօսեսցի ի {լեզու} հինգերորդ դարու յայժմուս ժամանակի՝ յորում ամենայ

ոյն եւ մանկտին ազգային, որոց անմերձենալի էր հինն {լեզու}, թերեւս եւ անպիտան, առ ոչ ունելոյ յինքեան զկենդ

այդօրինակ բռնաբարական ընթացից մերոցն ընդ հարազատ {լեզու} ժողովըրդեան զի՞նչ. այդպիսի մատենագրութիւն ամենեւ

նն սուրբ, սապէս եւ զայլ գրեանս՝ շնորհել ազգին ի {լեզու} [բուն Հելլենական ըստ ժամանակին], թերեւս եւ ո՛չ ա

պէականաց, լիբրեւ ի ժանտախտէ խոյս տալ ի գրելոյ] ի {լեզու} նոր եւ կենդանի, [արժան իցէ զաչս ընդդէմ փակեալ ճշ

այն կերպաւորութեամբ ըստ քաղաքաց եւ ըստ աշխարհաց: {Լեզու} չէ՛ր այլ ինչ՝ եթէ ո՛չ գործարան եւ հնար՝ որով բա

աչել. զի՞նչ այլայլութիւն ձգեաց յինքն Կիկերոնեանն {լեզու}, մինչ ի նմանէ յառաջ եկին այնքան բազմաճիւղ բարբառ

կեանք եւ կիրառութիւն կընկերական կենցաղս, եւ զայս {լեզու} մեռեալ, [զայս լեզու (որ չէ լեզու, վասն զի լեզո

կընկերական կենցաղս, եւ զայս լեզու մեռեալ, [զայս {լեզու} (որ չէ լեզու, վասն զի լեզու ասի էապէս այն, որ

ցաղս, եւ զայս լեզու մեռեալ, [զայս լեզու (որ չէ {լեզու}, վասն զի լեզու ասի էապէս այն, որ կենդանի է, յա

եզու մեռեալ, [զայս լեզու (որ չէ լեզու, վասն զի {լեզու} ասի էապէս այն, որ կենդանի է, յար շարժողական ինչ

ենդանի գաղափարս՝ որովք ծաղկի Եւրոպա, եւ թէ հինն {լեզու} կայ մնայ ցարդ մեռեալ եւ անհոգի, զո՞ր գաղափար կար

ն հասկանալ՝ թէ ասացեալն Ազգ չէ այլ ինչ, եթէ ո՛չ {լեզու}, առանց որոյ չէ մարթ լինել ազգի. նա հոգի է ազգի

ազգի, եւ ազգ մարդկան առ հասարակ նովաւ կեայ. իսկ {լեզու} չոր եւ անծուծ, այլ եւ թաղեալ ընդ փոշւով հազարամէ

լ եւ թաղեալ ընդ փոշւով հազարամէից, որպիսի է հինն {լեզու} ՝ ամենեւին անկարող վերակենցաղել զբանականութիւն շն

ակասեալ մինչ ի սպառ ի լուսաւորութենէ, եւ թէ հինն {լեզու} ՝ ո՛չ կարելով լինել նմա առաջնորդ ի լուսաւորութիւն

տակերգութիւն (Божественная комедия) գրեաց ո՛չ ի {լեզու} լատին, այլ ի հասարակաց հասկանալի իտալական, ցվեր

թեամբ յամի Տեառն 1851 ի յառաջաբանութեան անդ նորին {լեզու} իմաստասիրական ոճով բանից զայս ամենայն ի լսելիս մե

ով արդարապէս զիւր գործ, հրատարակէ զառաջինն ի նոր {լեզու} երկասիրութիւն, մակագրեալ՝ " Առաջին հոգեղէն կերա

իւնն, թէ [այս] առաջին անգամ է], զի Ազգ հայոց [ի {լեզու} հասկանալիք ընթեռնու եւ [տեղեկանայ իւրոցն] պարտակա

որչափ զօրեցինն, սակայն գոլով նոցա մատենագրեալ ի {լեզու} էին եւ անմատչելի հայոց ժողովրդականաց, կացին եւ մ

փոյթ չեղեւ [պատուելի հեղինակիդ] խօսիլ ընդ ազգին ի {լեզու}, [զոր հասկանայ եւ ազգն: Յայս գործ Մագիստրոսիդ]

ասն մեր Հայոցս յամի 1836 ի Մոսկվա զՆոր կտակարան ի {լեզու} աշխարհիկ: Գործ այս արժանի բիւր շնորհակալեաց առ ի

՛ բնաւ պիտոյ անուանել գիտութիւն. ամենայն որ եւ է {լեզու}, տեսեալ իբրեւ պահարան գիտելեաց, յարգելի էր եւ ե

յառաջ խաղալով անդրէն ի կարգի բանիս: Արմատական {լեզու} Հայոց, գուցէ եւ ընդաբոյս նախահարց Հայկայ բողբոջե

ոպայ ընդ այլոց յաջողամիտ արանց յԱլեքսանդրիա՝ " ի {լեզու} պանծալի, ի ստոյգ յօդանալ ճեմարանին վերաբանութեան

րում գնացեալ էր ի Պալեստին վասն թարգմանելոյ ի հայ {լեզու} զգիր առաջնոց հարց, եւ որ՝ այլ այսպիսի ինչ է. ա

կան գրեանս ըստ այլ եւ այլ առարկայից թարգմանեցին ի {լեզու} հայ յօտարաց, յորս ըստ իս, որչափ պատահեալ եմ գրո

լսող եւ հասկացող, ուրեմն եւ խօսողն պարտի խօսիլ ի {լեզու} հասկանալի, այլ թէ ոչ ասողն լիցի խուց եւ լսողն դո

ամենեւին համաձայն ազնիւ նպատակի նորա, գրոցդ այդ {լեզու} անհասկանալի էր հասարակ ժողովրդեան եւ պիտանի մասնա

ագայ հնախոյզք առեալ ի ձեռն զմատենագրութիւնս ի հին {լեզու} ՝ հինգ եւ 19- երորդ դարուց, չգտանիցեն ի նոսա զզա

անէ՝ ոչինչ եւ կրկին անգամ ասացից ոչինչ։ Հին այդ {լեզու} զրկեալ է յիրաւանց ժամանակին, չունի կեանք յընկերա

անկունք զլատինականն եւ զյունականն, բայց նմա պիտի {լեզու} այլ, նոր եւ կենդանի լեզու աշխարհիկ, շինեալ եւ մ

նականն, բայց նմա պիտի լեզու այլ, նոր եւ կենդանի {լեզու} աշխարհիկ, շինեալ եւ մշակագործեալ հեղինակացն ջանի

են զամենայն դրունս լուսաւորութեան: Բայց ըստ դոցա {լեզու} Հայոց, եւ լուսաւորութիւն երկու որոշ որոշ իրք տես

աց իւրոց եւ ապագայից, եթէ զոր գրեաց, գրեալ էր ի {լեզու} առ հասարակ հասկանալի ժողովրդեան. եւ միթէ ընթերցո

ին ուսանիլ զլեզու Հայոց, բայց առ ուսանելոյ Հայոց {լեզու} Ռուսաց յաւէտ պիտանի էր բառարան ի Ռուսաց լեզուէ ի

դաւանաբանական գիտութեան, ընդէ՞ր ոչ մատենագրեաց ի {լեզու} հասկանալի եւ գործածական ընկերական կենցաղս: Զա

յլ կացուցանել զխնդիրս, զմթութիւնս վերաբերեալս առ {լեզու} մեր եւ առ գրականութիւն, այլ պատուելի հեղինակդ,

գանգատ ժողովրդեան առ ոչ հասկանալոյ նորա գրուածս ի {լեզու} Հայ. մի՞թէ չգիտեն պատուելի հեղինակք մեր, թէ այն

իչ զօրութիւն, որ հարկադր է զազգ մեր ուրանալ զիւր {լեզու}, է այն, զի չունի զմուտ ի նուիրականդ այդ տաճար,

որ հրատարակեաց գերապատիւ Նազարեանց: Եթե աշխարհիկ {լեզու} Հայոց, յարդարեալ եւ մշակեալ ըստ պիտոյից աւուրցս

ւն յօժարին փոշիանալ հնախտութեամբ, ըստ որում նորն {լեզու} չէր կազմ եւ պատրաստ, ասացին հնամոլքդ այդոքիկ. թ

ազմ եւ պատրաստ, ասացին հնամոլքդ այդոքիկ. թէ ո՞ր {լեզու} անդստին ի նորոգման է իւրմէ յայտնեցաւ յական թօթափե

եցաւ յական թօթափել՝ լրացեալ կատարելութեամբ, ո՞ր {լեզու} զառաջինն ոչ կակազեաց, տակաւ առ տակաւ չմշակեցաւ:

մատենադարանի դոցա քանի՞ գրեանք գտանին ի Սինէացւոց {լեզու}, եթէ ծանուցեալ էր դոցա զյարգ եւ զպատիւ, նաեւ զա

ն հաղորդել զժողովուրդն գիտութեանց, տալով զայնս ի {լեզու} հասկանալի նոցա, յայնժամ այր իւրաքանչիւր ճանաչէր

թէ ազգն կործանի եւ չքանայ մինչ ի սպառ, եթ է նորն {լեզու} լիցի կիրառական ի մատենագրութեան, ուրեմն եւ հինն

մի ազնիւ էր քան զհասարակայն բարբառ. առ մեզ հինն {լեզու} կրէ յինքեան զայս արժանաւորութիւն. զի ազնուագոյն

էր ի պահպանութիւն լեզուին, ըստ որում եւ ամ ենայն {լեզու} համարի մայրենի, եւ մեք զառաջինն պապակիմք հետեալ

օրինակի իրական դպրոցաց Եւրոպացւոց, լինէր գէթ նոր {լեզու} ազգային, լեզու ռուսաց, մասնաւոր թուաբանութիւն,

պրոցաց Եւրոպացւոց, լինէր գէթ նոր լեզու ազգային, {լեզու} ռուսաց, մասնաւոր թուաբանութիւն, աշխարհագրութիւն

չ կարող էաք ի գործ դնել զայն մատենագրութիւն ի նոր {լեզու}, մանաւանդ զբնական գիտութիւնս, որք աւանդեն մեզ ի

. աւելորդ համարիմք նոյնպես ասել զվասնէրն բառիս ի {լեզու} էին լինել, սակայն կարեւոր դատիմք խոստանալ թէ վեր

դատիմք խոստանալ թէ վերջինն լինելոց է այս ի մէնջ ի {լեզու} ` առաջնոց Հայկազանց, այլ որ ինչ այսուհետեւ նոր ե

այլ՝ հեղինակի լեզուին եւ յառաջաբանին։ Հեղինակի {լեզու} ասելով՝ չենք իմանում Աշտարակի բարբառը), որով

բառը իր ուղղական վիճակում ու է վերջանում, ինչպէս {լեզու}, կատու, առու եւ այլն եւ այլն, կամ պատասխանատու

ից, ուիրշ բայ չկայ։ Բայց կարելի՞ է թոյլ տալ մէկ {լեզու}, որ միայն էական բայ ունենայ, առանց ուրիշ բայեր

ր շատ բառ չի հասկանում, բայց, ինչպէս մի չգիտցած {լեզու} սովորելու ժամանակ, եթէ առանձին առանձին առնված բա

չլինէր, առաւել գոհ պիտի լինէինք: Հեղինակի {լեզու} ասելով չենք իմանամ Աշտարակի բարբառը, որով գրուած

, այգիքը, տարու եղանակները, նոցայ ազդեցութիւնքը {լեզու} են առել հեղինակի գրչի տակ: Արժանաւորութեան

կ են այդ տեսակ բառերի թիւը: Չկայ աշխարհիս երեսին {լեզու}, որ օտար խառնուրդ չունենայ, մեր նոր լեզուն չէ կ

անի մէջ ցանելու գործի դառնար. պատճառ, որ մշակած {լեզու} էր։ Այս տգէտ եւ միանգամայն խաւար դատողութիւնը այ

գի մէջ տարածուելուն։ Սա մեռեալ եւ անպիտանացած մի {լեզու} է՝ բոլորովին անհասկանալի նոր եւ կենդանի ազգին։

ւ լեզուն. ազգ ինքն ըստ ինքեան ազգ չէ, եթէ չունի {լեզու} ։ Մեք տեսանում ենք մարդումս բաղկացութիւն երկու իր

մենայնիւ տգէտ էր եւ ոչինչ չգիտէր. միմիայն մի չոր {լեզու} գիտենալը փոր չի կշտացնի, եթէ նորա հետ կապակից չէ

ութեան կանոնին չհաւանելով, որ դրել է մարդուս մէջ {լեզու} եւ բանականութիւն սրտի զգացմունքը ընկերին յայտնելո

չկայ նոյնպէս ազգ, որ քաղաքագործուելով՝ բարբարոս {լեզու} ունենար։ Պատճառ, սոքա երկուքը եւս կապակից են իր

" Ուրեմն մեր ազգը անլեզո՞ւ է"։ Դու ես ասում։ " {Լեզու} չէ՞, որով գրում ես այս տողերը"։ Ո՛հ, եթէ սա լ

ու աստիճան տակաւին սորանից ցած լինէր մի հասարակաց {լեզու}, գլուխս քարը կը տայի, էլ չէի խօսիլ։ " Է՛հ, հո

կարող էր կատարել այս պաշտօնը), թէ ազգը սքանչելի {լեզու} ունի, բայց հեղինակների վատթարութիւնից միայն չէ հ

ու մօտենալ գիտութեանց, թող ներեն մեզ, եթէ դորան {լեզու} չխոստովանենք։ Այսօր երկու գլխաւոր բարբառներ մ

ցեն ապա թէ ի՞, ունին պահել զկենդանութիւն ազգին, {լեզուա՞ւ} միայն՝ այդ չէ բաւական, մանաւանդ զի անհասկանալի

ական գրապետն էր, որ յառաջ Նադիր Շահի մօտ երեւելի {լեզուագէտի} պաշտօն ունէր: Այս դեւը անգիր գիտէր բոլոր շարադրո

, Յիսուսեանների մէջ շատ ճարտար քաղաքագէտներ, շատ {լեզուագէտներ} եւ խորամանկ քարոզիչներ կային, բայց մեծ մարդ իւր

ասպարէզ է մտանում։ Այս ի՞նչ դատաստան է, որ մեր {լեզուագէտները} գործ են դնում: Այս ի՞նչ հայրենասիրութիւն է, որ

այտնի են եւրոպական դպրութեան եւ աշխարհի մէջ որպէս {լեզուագէտք} եւ որպէս խորամանկ քաղաքագէտք՝ տոգորուած Մաքիաւել

րունակաբար փոքր քան շատ երեւեցան եւ մատենագիրք եւ {լեզուագէտք}: Եթէ այսմ պատասխանի արասցէն առողջ հայեցողութեամբ

այն թէ, զի մի հայկաբանութիւնն խանգարեսցի, զի մի {լեզուագիտութեամբ} բարեկամս ստասցին յաշխարհականաց, եւ գուցէ թէ սանձ

կտ Պետերբուրգեան համալսարանի զկանդիտատն արեւելեան {լեզուագիտութեան} զպարոն Միքայէլ Նալբանդեանց եւ զառաջին կարգի վաճառ

ուսանելու համար, եւ շատ բնական կերպով յառաջացան {լեզուագիտութեան} հանդիսում։ Դոցա մէջ երեւեցան քաջ Յունագէտք, Անգ

եւ պահարան գիտելեաց, յարգելի էր եւ եթ. բայց այն {լեզուագիտութիւն}, որ ոչ ճոխացուցանէ զմիտս ուղիղ գաղափարօք եւ ճիշտ

կարգելով, ինքեանք եւս գնացին հանգստանալու: {Լեզուագիտութիւնը} շատ լաւ բան է. ապա ի՛նչ կը լինէր իմ վիճակը, եթէ

քը, իւրեանց մէջ կենդրոնացնելով լուսաւորութիւնը, {լեզուագիտութիւնը} եւ բանաստեղծութիւնը, լուսաւորում են խաւարած Հայա

եթէ ժամանակակցացն միահաղոյն նովին առաջնորդեալ էր {լեզուախօսութեամբ}, որով եւ այս աւանդէր նոցա զնշխարս հնութեանց առաջ

ր ընդ ամեն այն սահմանս պետութեան Հայկականաւ վարել {լեզուախօսութեամբ}, այժմ ենթարկեալ յեղափոխութեանց ժամանակին, ստիպի

նմանապիսի բառս, եւ վարել զնոսա հայկականաւ եւ եթ {լեզուախօսութեամբ}: Իսկ հոգատարութիւն վասն առհասարակ դպրոցաց ի կրթո

այս զի առ ի լուսաւորել զմանկտին հայկական սեպհական {լեզուախօսութեամբ}, պէտք գոն հայկական նորախօս մատենից, յորս աւանդե

ւ, կրկին ասում ենք, միակ սխալը " Հիւսիսափայլի " {լեզուախօսութեան} ։ Սխալ ասում ենք նորա համար, որ ներկայ սերնդի իր

ան անմտութենից: Տե՛ս ամբողջ աշխարհը, քննիր նոցա {լեզուախօսութեան} ձեւ ու ոճը եւ վերահասու եղիր, որտե՛ղ եւ ո՛ր ազգ

ւրեք գթեալ ի սխալանս եւ ի յանցանս ընդդէմ հայկական {լեզուախօսութեան} կազմեալ յինքենէ զբառս եւ կամ հետեւեալ աղճատանաց Մ

ենք նորան միմիայն իբրեւ պահարան հայոց հինգ դարու {լեզուախօսութեան} եւ քանի մի անցքերի։ Ուրեմն եթէ եւ շատ քաջ սովորէ

եւ մտածութեամբ կարդալ եւ աշխատել օրըստօրէ մաքրել {լեզուախօսութիւնը} ՝ չլսուած բան է Նախիջեւանցու համար, եւ մի յստակ

անաչէ զտարազ զգեստու հնոցն, յորոց սակի համարի եւ {լեզուախօսութիւնն} Հայկական չորրորդ կամ հինգերորդ դարուց: Այլ յաղագ

շատ ճառագայթների խուրձ, երբեմն բոլորշի եւ երբեմն {լեզուաձեւ} իր սուր ծայրով դէպի վեր, ինչպէս ճրագի կամ կանթեղ

, նոյնպէս յաճախ է պատահում այս. եւ եթէ միայն մի {լեզուաձեւ} լոյս է երեւում, սնապաշտ նաւաստիքը շատ բարկանում

Վկայասէր թարգմանիչ վարուց սրբոց յասորի եւ ի յոյն {լեզուաց}, որոյ վասն եւ Վկայասէր կոչեցաւ: Յերկոտասաներ

ռութիւնս, որք դարձեալ միջնորդութեամբ յաւէտ այլոց {լեզուաց}, իմա դու ինձ օտարաց, թագաւորեցին ի վերայ լեզուի

ոսն Սալլանթեանց ինքնացեալ ի դպրութիւնս այլ եւ այլ {լեզուաց} եւ յաստուածաբանական գիտութիւնս դպրոցական ոճոյ ի հ

րոց գայթ ի գայթն ընթանալ ի գիտութիւնս Հայ եւ Ռուս {լեզուաց} եւ չէ անօգուտ գործդ մանաւանդ վասն Ռուսաց, որ կամ

գտեալ առնս վասն այն միայն, զի անտեղեակ էր այլոց {լեզուաց} եւ չէր ձեռնհաս քննել եւ ճանաչել թէ ո՞րպիսի ահարկո

եթէ վերահասու լեալ էր նորա կազմութեան Հռովմէական {լեզուաց}, չեմք յերկբայս թէ նա ինքնին աչօք բացօք տեսանէր զ

մէկ խրատներ եւ սպառնալիք՝ Հայերէն գրով, Հայերէն {լեզուաւ} խօսելէն ետեւ, " Յետ բանիցս " ըսելով՝ Հայոց բերն

յառաջ խաղացուցանեմք զընթացս բանից, թէ գրոցս այս {լեզուաւ} եթէ խօսէին, կային այնք ի ժամանակս Հայկայ եւ թէ ը

աւունք իցեն դաստիարակել զմանկտին մեռեալ եւ անծուծ {լեզուաւ}, եւ պահանջել ի նմանէ, զի ընկալցի նա զայն, եւ ս

նել առ պտղաբեր գործելոյ, եթէ ո՛չ խօսիլ ընդ ազգին {լեզուաւ} ՝ որոյ ուսանելոյ վասն չունէր ծախսել նա ժամանակ,

նձնասիրութեան եւ եթ անխղճ էին խօսիլ ընդ ազգին հին {լեզուաւ}, անհասկանալի զբանն կացուցանելով: Ազգն ինքնին խո

միջու, մ որ պիտոյ էր ազգի հետ մտածել եւ խօսել այն {լեզուաւ}, որ նորան հասկանալի էր։ Մեք, երկար ժամանակ փոր

Քո օրից այսօր քանի՞ դար անցաւ, Սիրական {լեզուդ} ի՛նչ օրեր տեսաւ, Քանի՞ հալածանք, քանի՞ նեղո

նութեան փոշուց, Յաղթանակ կանգնեց Սիրական {լեզուդ}:................................

Քո օրից այսօր քանի՜ դար անցաւ, Սիրական {լեզուդ} ի՜նչ օրեր տեսաւ, Քանի՜ հալածանք, քանի՜ նե

եան փոշուց, Յաղթանակ կանգնեց Սիրական {լեզուդ}:...............................

ք, թարգմանեալ զսուրբ մատեանն եւ զԱւետարանն ի հին {լեզուէ} ի նորն եւ հասկանալին ժողովրդեան: [Զայսպիսի ամեն

յոց լեզու Ռուսաց յաւէտ պիտանի էր բառարան ի Ռուսաց {լեզուէ} ի Հայ քան ընդհակառակն, որպէս արարին Յարութիւն վա

նուլ ի Պարսից կամ յԱրաբացւոց, այլ ի սեպհական հին {լեզուէ}, եթէ վերահասու լեալ էր նորա կազմութեան Հռովմէակա

լսող դարձուցեալ գործարան լսել զգանգատ նորա զհինն {լեզուէ}, զհին հեղինակաց, որոց տեղեակ է մտածութեանց թէ ա

ւ նորա կարծիքները սխալական, որոնց գլխաւորը Հայոց {լեզուի} մասին. Նազարեանցը ասել է, թէ հայոց լեզուն յառաջ

ասել է, թէ հայոց լեզուն յառաջանում է սանսկրիտեան {լեզուի} մի ճիւղից, մինչդեռ Չամչեանը, Աւգերեանը եւ Ինճիճ

նը, Աւգերեանը եւ Ինճիճեանը ապացուցանում են հայոց {լեզուի} առաջնութիւնը եւ Ադամի լեզու լինելը: Նալբանդեանցի

թեան դատաստանի առաջեւ: Ինչ որ դու ասում ես Հայոց {լեզուի} համար, ես ամաչում եմ պատասխանել, ամաչում եմ խոս

ընդունելը, մեծ ազդեցութիւն է ունեցել եւ հայկական {լեզուի} վերայ։ Նախիջեւանի լեզուն պատկանում է Տաճկաստանի

դպիսի սուտ ազգասէրներից եւ այնպիսիքը, որ իւրեանց {լեզուի} քերականութիւնը անգամ չգիտէին, որ ծնած էին միմիայ

սք, միւսին ` հարսն: 8) Այբբենարան հայկական {լեզուի}: Այս բոլոր գրեանքը, որոնցից շատերը դուրս եկ

ւնը ոչ միայն մարդկային ընդհանուր, այլեւ հայկական {լեզուի} մէջ ` զարմանալու չես, իհարկէ, եթէ ասեմ, թէ այդ

արոն թարգմանողին, ներողամիտ աչքով նայում ենք թէ՛ {լեզուի} եւ թէ՛ թարգմանութեան թերութենների վերայ՝ յարգելո

ի հետ գործ ունենալու ժամանակ պիտի նեղութիւն կրէին {լեզուի} կողմից: Այդպիսի վաճառականքը Պ. Թիւսիւզեանցի

լեզուներ. դորա հակառակ պարտական է նա քաջանալ իւր {լեզուի} մէջ: Հայերը դեռ խօսել չգիտեն, թո՛ղ ուրեմն Հայ մ

աքուր պահել՝ միմիայն կերպարանագործուելով ազգային {լեզուի} ազդեցութեան տակ. այս ճշմարտութիւնս ուրացողը ուրա

ը, Վրացերէնը կամ ուրիշները, որ բռնել են ազգային {լեզուի} տեղը: Հայաստանի բոլոր գիւղերում եւ քաղաքներում հ

ուսումնականներին յայտնի է, որ մեր դպրութիւնը եւ {լեզուի} յիշատակարանքը սկսանում են չորրորդ դարուց, այսինք

կել էր՝ ցոյց տալու համար իւր գիտութիւնը հայկական {լեզուի} մէջ: Մի քանի բազմադէմ կամ, աւելի լաւ է ասել, ա

սած ազգային երգի կրօնը՝ Վահագնի մասին, եւ Հայոց {լեզուի} մէջ զենդական խօսքերի երեւելը: Խորենացին կարդացող

ա մասնաւոր ուշադրութիւն դարձնէ Ա. թատրերգութեանց {լեզուի} մաքրութեան, յստակութեան եւ միութեան վերայ եւ Բ.

եւ շատ բաւական, եթէ համարձակուենք մտնել հայերէն {լեզուի} գիտութեան նախադուռը, որ կարծես երկնքից հրամայում

անհասկանալի է։ Շատերն էլ, որ իրենց բուն մայրենի {լեզուի} գիտութեան մէջ անհնարին խեղճ էին եւ հայ լեզուի ոգո

ենի լեզուի գիտութեան մէջ անհնարին խեղճ էին եւ հայ {լեզուի} ոգուն եւ տրամաբանութեան բնաւ իսկ տեղեկութիւն չուն

ուստի եւ նոքա էլ, օգուտ քաղելով իրենց մարմնեղէն {լեզուի} ճկունութիւնից, բլբլացնում էին այն, ինչ որ ուրիշ

վրայ էին ամրացած. միեւնոյն ժամանակ խոստովանելով {լեզուի} անկատարութիւնը, թէեւ " Հիւսիսափայլի " բամբասուած

ին աննկատելի կերպով ազդել նաեւ մեր ընդդիմախօսների {լեզուի} վրայ, թերեւս նոցա կողմից բոլորովին ակամայ եւ առա

րովին ակամայ եւ առանց գիտնալու։ " Հիւսիսափայլի " {լեզուի} թերութիւնքը, այդ լեզուով գրողների անձնական պակաս

ների անձնական պակասութիւնը չէր, այլ մանաւանդ նոր {լեզուի} մանկութեան պակասութիւնը։ Եւ երբ նոր լեզուն, տակ

դին յայտնի բառերով գործ էին դնում մի ձեւ բուն հին {լեզուի} ոգուն հաւատարիմ մնալով, " Հիւսիսափայլը " գերման

Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառնում!! Հին եւ նոր {լեզուի} ընդդէմ մեր սքանչելի հայկաբանների անխտիր գործ դրած

ապէս եւ սովորաբար միջոց էին թարգմանում հին ու նոր {լեզուի} ոգուն ընդդէմ, երբ մենք, հայկական ոգուն հաւատարի

իսիք անխտիր եւ մինչ մենք, հարազատ մնալով մայրենի {լեզուի} ոգուն, գրում էինք կամ " ես ընդունում եմ ձեր կարծ

եւ այլն եւ այլն, եւ երբ մենք, հաւատարիմ մնալով {լեզուի} ոգուն, չէինք գործ ածում այս օտար ձեւը, այլ դորա

էջ ասացինք եւ խոստովանեցանք, որ " Հիւսիսափայլը " {լեզուի} կողմից ունէր, ունի եւ պիտի ունենայ թերութիւնք։

, կամենալով ուժ եւ զօրութիւն դնել մայրենի նորախօս {լեզուի} մէջ, դրել էր այդ լեզուն մի ճիշտ համակարգութեան տ

տակ. այլ եւ մանաւանդ 1862 թուականում ժողովրդական {լեզուի} բաղդասութիւնը տարել դրել էր բուն հին լեզուի բաղդա

դական լեզուի բաղդասութիւնը տարել դրել էր բուն հին {լեզուի} բաղդասութեան տակ։ Ահա այն միակ եւ, կրկին ասում

ատել նոր լեզուն եւ մինչ այն աստիճան ստրկացնել հին {լեզուի} ձեւերին, որ ազգը դժուարութեամբ հասկանայ, անխորհ

ղմից, յարգելով ժողովրդի իրաւունքը, պաշտելով նոր {լեզուի} իրաւունքը, այնուամենայնիւ հարկ կայ մատենագրի վրա

րովհետեւ այսպիսի դիպուածում բոլորովին ոչնչանում է {լեզուի} խորհուրդը։ " Հիւսիսափայլը " չափից դուրս հայկաբան

առաջ գնացած աճելութիւն։ Եթէ նոր լեզուն չունի հին {լեզուի} ոլորուն ոճերը, եթէ չէ կարելի նորում միմեանց քամա

րի հրատարակուածից) գլխաւորապէս պատերազմում է նոր {լեզուի} այն ոճերի եւ ձեւերի հետ, որ ընդհանրապէս նայւում

եւերի հետ, որ ընդհանրապէս նայւում են որպէս տաճիկ {լեզուի} ազդեցութիւն. օրինակ՝ շատ նախադրութեանց վերջադաս

՝ յարգելով համօրէն ազգի գործ դրած տրամաբանութիւնը {լեզուի} ։ Այս պատուանդանի վրայ կամաց կամաց մաքրել, մշակե

րենց բոլոր կեանքի մէջ մէկ վայրկեան մտածել էին նոր {լեզուի} օրէնքների եւ պայմանների վրայ, հազիւ թէ կարող էին

կենդանական-բնական ազդեցութեամբ գրուած կամ մայրենի {լեզուի} գիտութեան մէջ անհաստատ լինելով՝ անկարգ, անկանոն

ոն աղճատաբանութիւնքը երբէք չէին կարող հասցնել նոր {լեզուի} մշակութիւնը դէպի նորա ցանկալի նպատակը։ Մեր ընդդի

լով կամ գիրք թարգմանելով, երբէք ուշադիր չեն եղած {լեզուի} մշակութեան, որպէս թէ այդ կամ հարկաւոր չէր, կամ

ւ իրողապէս այդ բոլորը նոցա վերջին աստիճան մայրենի {լեզուի} մէջ խեղճութեան արդիւնք է։ Յայտնի է, թէ տալուց ա

առաջ պիտի ունենալ. իսկ այն գրիչը, որ տակաւին իր {լեզուի} ուղղութիւնը չգիտէ, որ անխտիր եչի տեղ է, ռայի տե

եղատը։ Եթէ " Հիւսիսափայլը " չէ կարողացել մայրենի {լեզուի} մշակութիւնը հասցնել իր մօտաւորապէս կատարելութեան

նաեւ ազդեցութիւն էր անում մինչեւ անգամ այն մարդոց {լեզուի} վրայ, որ գրիչ էին առնում միմիայն մեզ հայհոյելու

ափայլը"։ " Հիւսիսափայլի " հրատարակութիւնը, թէ՛ {լեզուի} եւ թէ՛ բովանդակութեան կողմից գիտակցութեան արդիւնք

չքը նոյնպէս գիտակից հաշուատուութեամբ աշխատէին նոր {լեզուի} վրայ եւ ոչ լոկ բնական ազդեցութեամբ, այն ժամանակ

թեամբ, այլ եւ օգտակար կը լինէր նոցա աշխատութիւնը {լեզուի} մշակութեան։ Մինչեւ այժմ նոքա լեզու չեն մշակած եւ

։ Եւ այս է մանաւանդ պատճառը, որ " Հիւսիսափայլը " {լեզուի} կողմից այնքան բամբասանքների տակ էր ընկնում, որով

ան են։ Չեմ ասում այստեղ նոցա պակասութիւնքը՝ թէ՛ {լեզուի} եւ թէ՛ կարիքների կողմից։ Վերջինները շատ տեղ դարե

ւց եւ Յովհաննէս Կաթողիկոսից... ի՞նչ պատճառով հին {լեզուի} անգործածական բառերը եւ ոճերը անտես առնենք, որոնք

ւումը յիշեցինք։ Կը տեսանեն, որ սա մի կողմից իւր {լեզուի} հնութիւնը չ'փոխելով, միւս կողմից միեւնոյն բանը հ

մտքեր բացատրուին խաժամուժ ամբոխի անկապ ու կցկտուր {լեզուի} ձեւերովը։ Ամենայն որեւիցէ լուսաւորեալ ազգերի

ունի դոցա համար եւ ձեւեր՝ առած նոյն իսկ ազգային {լեզուի} աղբիւրից եւ ո՛չ Թուրքից եւ Թաթարից, ինչպէս ըստ մ

շայ Վրաց բդեշխն է։ § 26. Արկանելի բառը, մեր {լեզուի} մէջ, գլխարկից սկսած մինչեւ օթոցը (փռուածք, խալ

սին մենք աղաղակը վերստին կրկնեցինք։ Բո՛ւն հին {լեզուի} մէջ էլ սովորական չէ այն ձեւը՝ էական դերանուն, ի

եմն կայ գործածուած. եւ մեզ թւում է, թէ յունական {լեզուի} ազդեցութիւն է այս, որովհետեւ այդ լեզուն, ինչպէս

ւնով, որ նախնիք թէեւ սովորաբար թարգմանում են մեր {լեզուի} պահանջողութեան համեմատ երբեմն նա եւ երբեմն նոյն,

այց տեղ տեղ ներս է մտած նա փոխանակ նոյնի։ Հին {լեզուի} մէջ այս " նա նոյն եւ այն " դերանունների տարբեր գո

պարզ հասկացողութեանը, ձախողակի, շփոթուել է նոր {լեզուի} մէջ։ Առանց նորան էլ մեր մէջ դերանունները, սեռ չ

ութիւնը պէտք է պահանջել գալոց քերականութիւնից նոր {լեզուի} ։ § 70. Բնագրում, Սեւուկ անունի տակ, պ. Էմ

բովանդակութիւնը։ Այս ձեւը շատ գործածական չէ հին {լեզուի} մէջ. եւ մեզ թվում է, թէ եղածն էլ յունական լեզու

խ պատուիրանին ", - To dé telos paraggelias։ Նոր {լեզուի} մէջ տեղ տեղ գործածուած այս ձեւը, օրինակ՝ " գլու

րէնի թարգմանութիւն է " բաշ շէյ սաղլըք դըր"։ Նոր {լեզուի} մէջ ընդհանրապէս տանելի չէ այն ձեւը, այսինքն՝ "

ւոր քահանայ եւ քահանաների գլխաւոր. ըստ որում մեր {լեզուի} մէջ վերացեալ անունները շատ անգամ գործ են ածւում փ

Բայց ընդդէմ ենք եւ չենք կարող թոյլ տալ, թէ Հայոց {լեզուի} մէջ գլխաւոր քահանայութեան, կամ գլխաւոր քահանայ,

ւգեցի, որ այս նմանութիւնը պատահական էր)։ Թէեւ հին {լեզուի} մէջ գոլումն, տալումն չկայ, բայց լալումն կայ, եւ Հ

ր։ Շատ մարդիկ, որ ամեն բան չափում են հին {լեզուի} չափով, Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլի պէս նոր լեզուին ասու

պէս արէք, որ նոյն իսկ հին լեզուին չհակառակէք։ Հին {լեզուի} բար մասնիկը մակբայացուցիչ է եւ աշխարհաբարը մակբայ

ված մակբայը չէ վարվում որպէս ածական։ Նոյն այս հին {լեզուի} կանոնով էլ սխալ է "աշխարհաբար" ասելը, աշխարհաբառ

Մենք շատ հին լեզուով գրողներ գիտենք, որ եւ հին {լեզուի} մէջ երբեմն գործ են ածում իրենց սքանչելի տրամաբանո

ր այս կարճութեան համար պահելն էլ իրաւունք չէ։ Նոր {լեզուի} բառը կարճ է թէ երկայն, որ այդպէս է ձեւաւորվել, մե

ինել") (եր. 89) բնիկ հայկական ոճ չէ, այլ յունական {լեզուի} ուղղակի ազդեցութիւն, ըստ որում կարդում ենք...

րութեամբ կրթել եւ վարժել իւր աշակերտքը գերմանական {լեզուի} մէջ՝ քարոզելով նոցա, թէ այդ լեզուն մանաւանդ լին

ծապէս աշխատելով եւ աշխատեցնելով նորանց գերմանական {լեզուի} վերայ։ Անցանում է համարեա թէ մի տարի ժամանակ

- Bardzo dobže, - ասաց սատանան, որ ամենայն {լեզուի} տեղեակ էր. - յետո՞յ: - Այս երեք արժանաւոր

Լեզու իմ ծանրաշարժ, այլ ոչ եւ գրիչս, զի նման է {լեզուի} ճարտար խօսողի, որպէս եւ մարգարէին լեզու գրչի արա

թեան հետ, այլեւ չէին հասկանում տաղի խօսքերը նորա {լեզուի} հնութեան պատճառով։ Ցաւելի է մեր ազգի դրութի

նց մէջ եւ իւրեանց կերպարանքով ազգի տգիտութիւնը եւ {լեզուի} օրէ օր աղաւաղուիլը, թէպէտեւ դոյն այդ ժամանակում

կերտների ձեռքով բացել է Հայերի համար նոցա մայրենի {լեզուի} եւ դպրութեան ժանգոտած դուռը։ Ոմանք համարում են ն

արեանց բնակելոց ի Վենետիկ ", թէեւ այդ նամակը իւր {լեզուի} հնութեամբը չէր կարող տեղ գտանել Հիւսիսափայլի մէջ

ուր պիտոյ է քննուի նոցա գործունէութիւնը Հայկական {լեզուի} մէջ։ Գ. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ՄԱՏԵՆԱԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈ

թարեանց լոկ մատենագրական գործունէութիւնը Հայկական {լեզուի} հանդիսում, առանց գնահատելու այս գործունէութեան ա

եւ ո՛չ ունեցել էր ճանապարհ՝ ուսումնասիրելու հին {լեզուի} յիշատակարանքը, որ նորա աշակերտքը, հետզհետէ ձեռք

Մխիթարեանք, կամելով պահպանել կորստից հնախօս {լեզուի} յիշատակարանքը, ուրեմն եւ հին գրոց լեզուն, սկսեց

լ եւ ձեռք բերել։ Մխիթարեանք հոգացին կազմել Հայոց {լեզուի} համար մի փոքր ի շատէ մարդավայել քերականութիւն՝ ք

իշեր ու ցերեկ աշխատելով, շինեցին ու տպեցին Հայոց {լեզուի} համար բառարաններ, զանազան ձեւերով եւ զանազան խոր

իաբանութիւնը մեր հին դպրութեան հանդիսում, էր հին {լեզուի} լոկ պահպանութիւնը եւ մշակութիւնը. ընդհանուր լուս

ութեանը։ Ծառայում է Հայոց ազգին՝ աշխատելով նորա {լեզուի} վերայ, ծառայում է պապականութեանը՝ հալած իւղի տե

թեան հետեւանքը ամենեւին բնականաբար եղել է միմիայն {լեզուի} մշակագործութիւնը եւ պահպանութիւնը։ Հայր Միքա

խնեաց, թող (զյոյժ սակաւաթիւ գիտակս [ոմանս] նոյն {լեզուի}, եւ ո՞ր հայ առեալ ի ձեռի " զԽորենացւոյն, զԵղիշէ

նելով ընթերցանելեացն. առաւել քան զայս չիք պաշտօն {լեզուի}, եւ ո՞վ այդքան վստահ մինչեւ նոր օրինակ տրամաբանո

նականք հայոց պահպանութեամբ կամ կենդանութեամբ նոյն {լեզուի}: Քաջայայտ է ապաքէն, թէ հին լեզուն մեռեալ է եւ դ

տակաց: Այսպէս դատափետեալն ի յանցանս կործանութեան {լեզուի} հանդիսացաւ գլուխ անկեան հոյակապ իտալախօսութեան:

՝ ոչինչ ունի հանելոյ ի հրապարակ: Զգիտութիւն միոյ {լեզուի} եւ այն՝ լոկ հայկականին չէ՛ բնաւ պիտոյ անուանել գ

որպէս կշռադատութեամբ բաւիմ ք ճանաչել, գրոցս այս {լեզուի} հարկ էր գոլ նույն ինքն ոստանիկ անուանեալ, զի զսա

եղինակ քերականութեան եւ համառօտ բառարանի հայկական {լեզուի}: Յովհան Վանական, Վարդան Բարձրաբերդեցի, Կիրակոս

ւթիւն առ նոսա. այլ թէ այդ վերակենցաղութիւն հնոյն {լեզուի} ունէ՞ր ընդհանուր ինչ բան առ ազգն Հայոց, զա՛յսման

մս դարում: Այլ եւ մանուկն Հայոց կարօտի հասկանալի {լեզուի}, որով կարիցէ ուսանիլ եւ զհին լեզուն իսկ՝ որ անհ

Գերմանական բառ: առանց զուգակշիռ ունելոյ զպայմանս {լեզուի} մերոյ, թէ կարէր արդեօք տանել զայս ամենայն. ցայս

րաբերեալս ի կրօնականն հանդէս, որոյ գիտութիւն Հայ {լեզուի} գուցէ մեծ եւ անփանաքելի, բայց միշտ հատակտոր եւ կ

յլ խորհուրդ նորա իրագործեալ է ոչ նորոգութեամբ հին {լեզուի}, այլ նորոյն հնագործութեամբ, յերկուց աստի մարմնա

էականացն փորձութենէ: Քարոզութիւն լոկ Հայկական {լեզուի}, հարկադրել զմանկունս սերտել զուղղականն, զկոչակա

, չունի նա զհնար նուիրել զանձն ի գիտութիւն իւրոյ {լեզուի}, զի պիտին նմա ամբողջ հինգ կամ վեց ամք առ ուսանել

իլիսոփայ քան զնա, թէ վասն է՞ր խառն ընդ բառից հին {լեզուի}, այս ամենայն խօսք եւ զրոյցք լսելի եղեն զկնի տպագ

չ կարաց դատել, թէ չէր արժան զպակասեալս յաշխարհիկ {լեզուի} փոխ առնուլ ի Պարսից կամ յԱրաբացւոց, այլ ի սեպհակ

եաց, տակաւ առ տակաւ չմշակեցաւ: Ստեղծագործութիւն {լեզուի} ե՞րբ արդեօք կատարեցաւ ընդ ձեռն միոյ միայնոյ անձին

նստիլ ի խաւարի եւ չունել զլոյս, այսպէս եւ ունել {լեզուի} Հայոց համարի չունել, զի որպէս գրուանն խափանարար

ինչ, վնաս որ եւ իցէ ազգի չարագոյն, քան զկորուստ {լեզուի}, որ հոգի է ազգի, որ վերջին եւ միակ հնար է պահել

են յետ բազում հարուածոց եւ պատժոց նաեւ կորստեամբ {լեզուի}, զոր չկամին եւ մանաւանդ իմաստունք նոցա չկամին յե

իւն, լարում է իւր զօրութիւնքը, որ ուսանի լատինի {լեզուի} հոլովմունքը եւ խոնարհմունքը... Բայց Բարսել

սելու, որ ամենայն տօնի օր ուսանողները բանում էին {լեզուի} մէջ առաւել կրթուելու համար։ Զուր տեղը պատիժներ է

ին. այդտեղ ինձ հաւատացրին, որ այդ կենդանին չորս {լեզուի} երգիչ է. մի փոքր ժամանակից յետոյ անյարմար բերանը

կել է թարգմանիչը 65 կոպէկ արծաթ։ Ժողովրդական {լեզուի} մասին, որով գրած է այդ աշխատութիւնը, կարող ենք

ւմ տեսանում ենք, որ Պ. Գամառ-Քաթիպան ուշադիր չէ {լեզուի} մաքրութեանը, այլ, շատ անգամ թոյլ տալով օտարի խօ

ղական մասնիկներ, որոնցից կարելի է փախչել, առանց {լեզուի} ժողովրդականութիւնը կորուսանելու, աղճատում է լեզո

զուի ժողովրդականութիւնը կորուսանելու, աղճատում է {լեզուի} անարատութիւնը։ Ճշմարիտ է եւ այն, որ շատ անգամ ա

լինելով, հարկադրում են Պ. Գամառ-Քաթիպային զոհել {լեզուի} մաքրութիւնը եւ յատկութիւնը անգամ, թէպէտ մի գովան

ւմ ենք, որ հեղինակը փոքր ի շատէ ուշը դարձուցել է {լեզուի} վերայ։ Այնուամենայնիւ պիտի խոստովանել, որ նորա

վերայ։ Այնուամենայնիւ պիտի խոստովանել, որ նորա {լեզուի} մէջ անխտիր երեւում են տարերքը երկու գլխաւոր ժողով

իւնը, որպէս եւ Տաճկաստանի Հայերը, հիմնում է հին {լեզուի} բացառականի է վերջաւորութեան վերայ։ Բայց թո՛ղ ներ

յց թո՛ղ ներուի մեզ ասել հասկանալու համար, որ հին {լեզուի} բացառականքը ամենայն տեղ է վերջաւորութիւն չունին,

։ Այս աշխատութեան մէջ յոգնակի սեռականները հին {լեզուի} բնաւորութիւն եւ վերջաւորութիւն ունին, զորօրինակ

րքրէին եւ քննէին։ Այդ կարող է, վասն որոյ եւ մեր {լեզուի} մէջ ասւում է գործ կամ խնդիր, արժանի հարցասիրութե

վ Լատինականի ամբողջութեանը, չկայ մեր ժողովրդական {լեզուի} մէջ՝ համեմատելով մեր հին լեզուի ամբողջութեան հետ

մեր ժողովրդական լեզուի մէջ՝ համեմատելով մեր հին {լեզուի} ամբողջութեան հետ, եթէ մեք չստրկանանք որեւիցէ գաւ

կան բարբառներին, միեւնոյն ժամանակ ամբողջ պահելով {լեզուի} ժողովրդականութիւնը, մշակել այդ լեզուն՝ ներս բեր

դացողը ոչ միայն Աշտարակի վարքի, բարքի, այլ նորա {լեզուի} վրայ էլ տեղեկութիւն ստանայ, ոչ միայն ազատ է այդ

վրայ էլ տեղեկութիւն ստանայ, ոչ միայն ազատ է այդ {լեզուի} մասին պատասխանատուութիւնից, այլ եւ մեծ շնորհակալ

ործել։ Եթէ ցանկալի եւ հոգով չափ ցանկալի է նոր {լեզուի} համազգային միութիւնը, ապա ուրեմն պիտի ուրախութեա

ւր ուսումնասիրութեան նիւթ չէր եղած. պատճառ, նոր {լեզուի} հիմնաւոր գիտութիւնը, նորա մշակութիւնը եւ ապագայ

առանձին գործով կը հրատարակենք մեր տեսութիւնը նոր {լեզուի} մշակութեան մասին, եթէ միայն աջողի մեզ կատարելագո

ալով հին լեզուին, առանց ժողովրդին ականջ դնելու, {լեզուի} նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են եւ աճելու վրայ,

լով եւ ճնշելով անցածի եւ մեռածի պատանքի մէջ, նոր {լեզուի} մշակութեան գաղափարը ազգին համար դառնում է նոյնպէս

ր դառնում է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ, ինչպէս հին {լեզուի} գործադրութեան գաղափարը։ Անշուշտ, այս խօսքերը չե

րը։ Անշուշտ, այս խօսքերը չեն նշանակում, թէ հին {լեզուի} լծից ազատելով՝ նոր լեզուի մշակութիւնը դնել այս կ

չեն նշանակում, թէ հին լեզուի լծից ազատելով՝ նոր {լեզուի} մշակութիւնը դնել այս կամ այն գաւառական բարբառի լծ

փարը նոյնպէս ամուլ եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին {լեզուի} գաղափարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ աճած նոր լե

ւի գաղափարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ աճած նոր {լեզուի} գաղափարը։ Այս տեսակ մշակութիւնը ինքն իրեն հակասո

։ Այս տեսակ մշակութիւնը ինքն իրեն հակասում է նոր {լեզուի} մշակութեան գաղափարին, որ է որքան կարելի է առաւել

թեամբ աւելի ընդունական են կենդանի՝ ընդհանրութեան {լեզուի} վրայ պատուաստվելու, պիտի ընկնեն ճարտարապէս հեղին

աւերվել է եւ այդ հազար տարիների միջոցում ամեն մեր {լեզուի} մօտից անց կացող թուրք, թաթար, արաբացի, պարսիկ

նի տողից էլ պարզ տեսնում ենք նորա ուղղութիւնը նրա {լեզուի} մշակութեան մէջ, եթէ միայն նախատեսաբար եւ սկզբուն

ան հանդիպածը գրում են, էլ աջ ու ձախ նայել չկայ։ {Լեզուի} մասին ատեան ենք կանչում պ. Պռօշեանցին՝ ոչ ծաղրե

ն տրված, նորա բովանդակութեանն է վերաբերւում, որ {լեզուի} մասին մի քանի բան նկատելուց յետոյ կը քննենք։ Նոյ

ւթիւն։ Բայց արգոյ հեղինակը ստրկանում է ոչ թէ հին {լեզուի} ոգուն եւ տրամաբանութեան, որի տակ հինգ տարի ընկճվ

գործադրելի էր այդ սկզբունքը, այլ ստրկանում է հին {լեզուի} արտաքին ձեւին՝ կեղեւին, որ բնաւ խորհուրդ չունի

այ հեղինակների գրուածքի մէջ վխտում են)։ Հին {լեզուի} կեղեւին ստրկանալ համարում ենք, երբ մի հեղինակ,

եւոյթ եղանակի, որպէս համօրէն ազգի գործածած, նոր {լեզուի} մէջ միշտ աւելի գեղեցիկ եւ աւելի պատշաճաւոր է, քա

եցիկ եւ աւելի պատշաճաւոր է, քան թէ ոյ-ը, որ նոր {լեզուի} մէջ բնաւ հանդէս չունի։ Երկրորդ, ոյ-ը ու-ից ո՛չ

իրութիւնը չէ կարող արդարանալ, մնում է մէջտեղ հին {լեզուի} ստրկութիւնը, որ ստիպում է հեղինակին կենդանի ժողո

, որ ստիպում է հեղինակին կենդանի ժողովրդի կենդանի {լեզուի} արտօնութիւնը յափշտակելու։ Նոյնպէս ի գործ դնել,

թունքի վրայ, կպչեն մնան ու վայր չընկնեն։ Հին {լեզուի} մէջ յատկացուցիչը կարող է դրուել ե՛ւ նախադաս, ե՛ւ

ող է դրուել ե՛ւ նախադաս, ե՛ւ վերջադաս, բայց նոր {լեզուի} ընդհանուր կանոնն է, որ յատկացուցիչը լինի միշտ նա

ով, այդ յատկացուցչին է յարաբերում. պատճառ, նոր {լեզուի} մէջ յարաբերեալի եւ յարաբերականի մէջ չկարողանալով

նմիջապէս յարաբերականից առաջ է։ Պ. Պռօշեանցը հին {լեզուի} համաձայն, բայց նոր լեզուի հակառակ յատկացուցիչը դ

է։ Պ. Պռօշեանցը հին լեզուի համաձայն, բայց նոր {լեզուի} հակառակ յատկացուցիչը դրել է մի տեղում վերջադաս.

կացուցիչներին նայի, կը տեսնէ, որ ժողովրդի խօսած {լեզուի} հոսանքին հետ երթալով՝ յատկացուցիչը միշտ նախադաս

՝ յատկացուցիչը միշտ նախադաս է գործածված։ Նոր {լեզուի} մէջ կան բայեր, օրինակ՝ տամ, գամ, երբեմն եւ՝

յսինքն՝ գալու գործողութիւնը կատարելու վրայ։ Նոր {լեզուի} մէջ հոլովակերտ եւ հոլովառու նախադրութիւնքը, շատ

լ որպէս բանի մօտաւորութիւնը, ներկայութիւնը. հին {լեզուի} մէջ " տեղիս անապատ է եւ օրս տարաժամեալ ", նոր լե

ւի մէջ " տեղիս անապատ է եւ օրս տարաժամեալ ", նոր {լեզուի} մէջ " գիշերս շատ քնեցի ", չեն նշանակում ես տեղ,

։ Բայց այս մասին այսքանը առ այժմ հերիք է։ Նոր {լեզուի} մէջ կրաւորական բայը վ տառը պիտի ունենայ խոնարհվող

ախընթաց եւ այս այնպիսի ընդհանուր կանոն է, որ հին {լեզուի} հասարակ ասած բայերն էլ, ինչպէս՝ ծնանեմ, դատեմ

ինի փոխվելով, օրինակ՝ գործեմ-գործիմ, բայց նոր {լեզուի} մէջ այդ ինիի նախընթաց պիտի եւ մէկ վեվ աւելացնել՝

նակ ասելու ամրապնդվիլ, յայտնի է, թէ դարձեալ հին {լեզուի} ազդեցութեամբ։ Թող ներեն մեզ, որ մենք այսպիսի մէ

վրայ չէ, այլ կանոնի վրայ, ուստի հարկաւոր է, որ {լեզուի} վրայ աշխատողքը իրենց մշակութեան արդիւնքը եւ իրենց

իմեանց, որ այս հասարակաց փոխադարձ գործակցութեամբ {լեզուի} գործը առաջ երթայ։ Բացի սորանից, վեվի տեղ ու

ռաջ խոստովանել է իր ընտիր քերականութեան մէջ, նոր {լեզուի} սեփական ուղղագրութեան իրաւունքը։ " Անորոշ տար

կամ Յունական y իպիսլոնը։ Եւ իրաւունք ունի։ Նոր {լեզուի} մէջ, եթէ ու վերջաւորութիւնը հոլովվում է, իսկոյն

ezvi։ Պ. Աբովեանցը, աւելի հաւատարիմ մնալով նոր {լեզուի} իրաւունքին եւ արտօնութեան, իր " Վէրք Հայաստանի "

արդարանալ։ Օրինակ՝ հին լեզուում հաշտեմ բայը նոր {լեզուի} մէջ եղել է հաշտվում եմ. էլ հաշտուում եմ գրելու ժ

գոյական գործ անունին տալիս է բայի զօրութիւն։ Հին {լեզուի} մէջ միայն եմ վերջաւորութիւնը չէ, որ ունի այս ոյժ

արոններին, որոնք ոչ միայն պարծենում են իրենց հին {լեզուի} գիտութեամբ, որպէս միակ արժանաւորութեամբ, այլ քս

Բայց այն պարոնները մեզ կարող են ասել, թէ այդ հին {լեզուի} կանոն է, դորանից նոր լեզուին ի՞նչ)։ Ինչպէս թէ

դորանից նոր լեզուին ի՞նչ)։ Ինչպէս թէ ինչ. հին {լեզուի} բայը բայ է, նոր լեզուինը բայ չէ՞։ Եթէ հին լեզու

եզուի բայը բայ է, նոր լեզուինը բայ չէ՞։ Եթէ հին {լեզուի} առաջին լծորդութեան բայերի եմ վերջաւորութիւնը էակա

ը, հարկաւորապէս պիտի խոստովանեն նոյնպէս, որ նոր {լեզուի} մէջ, բացի էական բայից, ուիրշ բայ չկայ։ Բայց կա

նորան բայացնում է եւայլն։ Չպիտի մոռանալ, որ նոր {լեզուի} մէջ, թէեւ գրեթէ միակ լծորդութիւնը եմ է, այնուամ

, է բայական վերջաւորութիւնը էական բայ է, եւ նոր {լեզուի} բոլոր բայերի ծնող կամ կազմող, ուրեմն անհնար է,

ական բայի։ Բայց մենք տեսնում ենք, որ ինչպէս մեր {լեզուի}, նոյնպէս եւ օտար լեզուների մէջ մի բայ իր մի որոշ

անխախտելի, անթերի եւ անփոփոխ, այնպէս չէ մեր նոր {լեզուի} բայերի կազմութիւնը։ Նախ, հերիք է, շատ անգամ,

մ վառում"։ Եթէ եմ, ես, է'ն էական բայ է եւ նոր {լեզուի} բայերի կազմող, ուրեմն առանց նորան, բայը չպիտի բ

րվել եւ վերջադաս լինելով։ Ստոյգ է, որ շատ անգամ {լեզուի} ոգին պահանջում է այդ վերջաւորութիւնքը գրել նախադա

են մարդու հասկանալի մէկ պատճառը միայն դնենք։ Նոր {լեզուի} բաղաձայն բառով վերջացած հայցականը կամ որոշեալ ուղ

կորցնելու ձգտում է մէկ վանկ եւ թեթեւանում է։ Նոր {լեզուի} բովանդակ կազմութեան մէջ մեծ պաշտօն ունի այս տնտես

թիւնը։ Եւ առողջ աչքերով նայողը կը տեսնէ, որ նոր {լեզուի} մէջ, ժամանակի խնայողութիւը, առոգանութեան ներդաշ

աւական նիւթ պատրաստել ենք, որ վերաբերվում են նոր {լեզուի} անդամազննութեան եւ ֆիզեօլօգեային, բայց բոլորը պի

եան եւ ֆիզեօլօգեային, բայց բոլորը պիտի մտնեն նոր {լեզուի} մշակութեան տեսութեանը մէջ, որ մի ներածութիւն է.

րը նոցանից ընդունէ որպէս հետեւելի օրինակ։ Նոր {լեզուի} մէջ, թէեւ կան վեց հոլովմունք), բայց նոցանից ա

եւ մեր առաջինից աւելի բռնակալ, այնպէս, որ գրեթէ {լեզուի} բոլոր բառերը գնում են այդ հոլովումի տակ խիստ քիչ

ասածը, թէ, խնամով եւ ուշադրութեամբ վարվելով նոր {լեզուի} հետ, հարկաւոր է այս ցիր ու ցան ճապաղ ընկած ձեւեր

գութիւն, մի ուղղախօսութեան արուեստ կազմել եւ նոր {լեզուի} ուսումնասիրութիւնը հեշտացնել։ Բացի սորանից, հին

ուսումնասիրութիւնը հեշտացնել։ Բացի սորանից, հին {լեզուի} յոգնակի սեռականները շատ խնամով (որովհետեւ օտար է

խօսքով՝ ըստ-ը վերջահոլով տրականի խնդրով կենդանի {լեզուի} մէջ չէ գործածվում։ Համաձայն ենք, որ գիտնական առ

տեսնում ենք հին ձեւերի ազդեցութիւնը պ. Պռօշեանցի {լեզուի} վրայ։ "... Խորենացին... ախորժանօք) նուագ է

պատուանդաններից իջէ՛ք հասարակ ժողովրդի մէջ։ Հին {լեզուի} կարկատանները այնքան յարմարութիւն ունին նոր լեզուի

ռով, որ երեւցած հակառակութիւնը բացատրվի։ Նոր {լեզուի} հնից գլխաւոր եւ հիմնական տարբերութիւնը էապէս հիմն

, բաղդասութեան եւ ձեւերի վրայ։ Ստոյգ է, որ հին {լեզուի} բառերի շատ մասը մոռցել է ժողովուրդը, ստոյգ է, ո

ող ազգի լեզուն հասկանալ եւ դորա հակառակ, եթէ այդ {լեզուի} կազմութեան օրէնքը եւ բաղդասութիւնը սորվենք, այլ

, կը հասկանայ մեր գրածը, եթէ հաւատարիմ մնանք նոր {լեզուի} ոգուն բաղդասութեան եւ օրէնքներին։ Առանձին առանձի

ով միմեանց հետ են կապվում այդ բառերը, մէկ խօսքով {լեզուի} բաղդասութիւնը այնպէս հեշտ չէ եւ երկար տարիներով կ

արակոյսը։ Սորա հակառակ, ինչպէս վերը ասինք, եթէ {լեզուի} բաղդասութեան օրէնքը անհասկանալի են մեզ, բանի զօր

սը կարող է օգնել, ոչ բառարանը։ Այս պատճառով հին {լեզուի} առտաքին ձեւերը, նորա բաղդասութեան կճեպը (կեղեւը

ոյն, կարդացած րոպէին, չէ կարող հասկանալ ո՛չ հին {լեզուի} եւ ո՛չ օտարից առնված բառերը. այստեղ ո՛չ ժողովուր

նին ակը տայ։ Հեղինակի պարտականութիւնն է ժողովրդի {լեզուի} բաղդասութեան հաւատարիմ մնալ, եւ հին կամ օտար լեզ

ժամանակ, երբ ուրիշ հնար չկայ, չենք փախչում հին {լեզուի} կամ օտար լեզուների բառերից։ Գաւառական բառերը

քն էլ տարբերվում են իրարից՝ թէ՛ շատ եւ թէ՛ քիչ։ {Լեզուի} հարստութիւնը բառերով է, նոքա են այն ամանները, ո

վրայ, եթէ ոչ կորստաբեր ազդեցութիւն կունենայ նոր {լեզուի} մշակութեան եւ առաջադիմութեան վրայ, գոնէ կը դանդա

կամ օտարութեամբ գուցէ բնաւ չի պատուաստվի էլ ազգի {լեզուի} վրայ։ Վերստին կրկնում ենք, մինչեւ բոլոր գաւառակ

ւառական բարբառներից ճանփաներ չբացուին դէպի գրական {լեզուի} կենդրոնը, սա ոչ միայն չէ կարող ծաղկել եւ ուժ առն

ի չեղածի պէս, իսկ ինքը՝ ազգը՝ կենդանի, գրական {լեզուի} կարօտ։ Թէեւ այս խնդիրների ընդհանուր մշակութիւնը

ղանում մեր խօսքի ընթացքը կտրել, երբ բանը գալիս է {լեզուի} մշակութեան։ Հին լեզուի ումն վերջացած բայանուն

րել, երբ բանը գալիս է լեզուի մշակութեան։ Հին {լեզուի} ումն վերջացած բայանունները, որպէս անկումն, հերք

արդացողը ոչ միայն Աշտարակի վարքի բարքի, այլ նորա {լեզուի} վրայ էլ տեղեկութիւն ստանայ, ոչ միայն մեղադրելի չ

նայ, ոչ միայն մեղադրելի չէ, ոչ միայն ազատ է այդ {լեզուի} մասին պատասխանատուութիւնից, այլեւ մեծ շնորհակալո

նութեան եւ անցած գնացած ժամանակի վրայ բռնանալու: {Լեզուի} խորհուրդը ձեւի մէջ չէ, այլ իրի մէջ. եթէ ես " հա

ինք: Եթէ ցանկալի եւ հոգով լափ ցանկալի է նոր {լեզուի} համազգային միութիւնը, ապա ուրեմն պիտի ուրախութեա

ուած էր որեւիցէ գաւառական բարբառով. պատճառ, նոր {լեզուի} հիմնաւոր գիտութիւնը, նորա մշակութիւնը եւ աոաջատա

ալով հին լեզուին, առանց ժողովրդին ականջ դնելու, {լեզուի} նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են եւ կերպարանագործ

լով եւ ճնշելով անցածի եւ մեռածի պատանքի մէջ, նոր {լեզուի} մշակութեան գաղափարը ազգին համար դաոնում է նոյնպէս

ւմ է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ ինչպէս հին եւ մեռած {լեզուի} գործադրութեան գաղափարը: Անշուշտ, այս խօսքերը չե

րը: Անշուշտ, այս խօսքերը չեն նշանակում, թէ հին {լեզուի} լծից ազատելով նոր լեզուի մշակութիւնը պիտի դնել այ

ը չեն նշանակում, թէ հին լեզուի լծից ազատելով նոր {լեզուի} մշակութիւնը պիտի դնել այս կամ այն գաւառական բարբա

փարը նոյնպէս ամուլ եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին {լեզուի} գաղափարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ աճած նոր լե

ւի գաղափարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ աճած նոր {լեզուի} գաղափարը: Այս տեսակ մշակութիւնքը արդէն իրենց սկզ

կութիւնքը արդէն իրենց սկզբունքով հակասական են նոր {լեզուի} մշակութեան սկզբունքին, որ է որքան կարելի է առաւե

թեամբ աւելի ընդունակ են, կենդանի - ընդհանրութեան {լեզուի} վրայ պատուաստուելու, պիտի ընկնին ճարտար հեղինակն

ներով, այդպիսիքը ասում ենք այնքան կարող են օգնել {լեզուի} մշակութեան, որքան մի որեւիցէ մարդ առնուած մի որե

ցի սորանից, այդ հազար տարիների միջոցում ամէն մեր {լեզուի} մօտից անցնող թուրք, թաթար, պարսիկ, արաբացի, ռ

արտաքին բնութիւնը: Այսօրուայ օրս, մեր նոր {լեզուի} բաղդասութիւնը մեծ մասով թուրքի բաղդասութեան պէս է

էս իրողութիւն, տեսնում ենք, որ չնայելով մեր նոր {լեզուի} բարբառների տարբերութեան, նորա տրամաբանութիւնը,

իր արշաւանք քարոզել այդ բաղդասութեան ընդդէմ, հին {լեզուի} բաղդասութեան իրաւունքը պաշտպանելով, համազօր է նո

օտար ընկերութեան մէջ, քիչ շատ ընկնում է այդ օտար {լեզուի}, օտար ոգու ազդեցութեան տակ. Հայը հազար տարի ընկ

. ինչպէ՞ս կարելի է, որ այդ դրոշմը չցոլանար նորա {լեզուի} եւ մտածելու ձեւերի վրայ: Հայոց ազգը գեդէոնեան բո

հոտը տարել են: Աւելցուր սորա վրայ եւ ֆրանսիական {լեզուի} բաղդասութեան եւ ձեւերի ազդեցութիւնը, որոնցից ժող

մ ազգի մէջ եւ խանգարում են լեզուն: Մենք, որ նոր {լեզուի} ինքնուրոյն ազատութիւնն ենք քարոզում եւ հին լեզուի

լեզուի ինքնուրոյն ազատութիւնն ենք քարոզում եւ հին {լեզուի} ձեւերից անկախութիւնը, որպէսզի ազատօրէն եւ ինքը ի

տարակում ենք մաքուր եւ զուտ ֆանատիկոսութիւն: Նոր {լեզուի} մէջ գրեթէ բոլոր հին լեզուի նախադրունքը դարձել են

ֆանատիկոսութիւն: Նոր լեզուի մէջ գրեթէ բոլոր հին {լեզուի} նախադրունքը դարձել են վերջադրութիւնք, ածականը ան

րոնց գաղափարը մէկ բառով տուող խօսքեր ոչ միայն նոր {լեզուի} մէջ, միայն մի որեւիցէ գաւառական բարբառում, այլ

ն գործածական դարձած, որոնց հայերէնը թէեւ կան հին {լեզուի} մէջ, բայց եւ այնպէս այնքան խոր ներս են մտած նոքա

ռի ընթացքը, ձեռք զարկած լինելով մի տեսութեան նոր {լեզուի} մշակութեան մասին ընդհանրապէս, որ մանրամասնաբար պ

այն բոլոր խնդիրները, որ վերաբերութիւն ունէին նոր {լեզուի} մշակութեան: Այդ աշխատութեան շուտով հրատարակելը մ

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ " Փորձ արդի աշխարհաբառ {լեզուի} քերականութեան " աշխատութեան ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՏՈՒԱԾ ԱՍՒՈՒՄ

լու համար խռկել են իւրեանց ուղեղի մէջ քանի մի հին {լեզուի} մեռեալ բառեր, եւ այս դարձել է նոցա համար մի սիւն

. պատճառ, որ եւրոպացի լեզուներով, որ հայոց հին {լեզուի} նման անհասկանալի էր մեր ժողովրդին, կան աւանդուած

կենդանութիւն հաղորդէր։ Մեք, այսքան քննելով այդ {լեզուի} ուղը եւ ծուծը, ոչինչ չգտանք, բացի քանի մի պատմա

ն ինչպէս տեսանում ենք օտար լեզուների մէջ։ Նոր {լեզուի} միջում կայ հիանալի խորհուրդ։ Երանի՜ թէ հնար լինէ

ի՜ թէ հնար լինէր ասել այդ հնամոլ պարոններին. հին {լեզուի} միջումը եւս կայ խորհուրդ, բայց՝ կորստական եւ տա

այն խորհրդից եւ միանգամայն հակառակ ինչ որ կայ նոր {լեզուի} մէջ։ Այդ պատուելի պարոնները եթէ փոքրիշատէ ուղիղ

որա հարկաւոր է գիտութիւնը, որ կարող է ստանալ նոր {լեզուի} միջնորդութենով, որ կեանք եւ կիրառութիւն ունենալո

նց աննշան կեանքի մէջ իւրեանց անունը հին եւ մեռեալ {լեզուի} արձանի վերայ կարողանան դրոշմել։ Թէեւ այս ողորմել

ր օդի մէջ մեր բերանից, մեր իսկ մտքի ծնունդն էր։ {Լեզուի} պաշտօնը այստեղ այս էր, որ մեր մտքի հասկացածը նա

րին։ Շատ զարմանալի է, որ այդ պարոնները, որ հին {լեզուի} պոչը բռնած՝ քշում են իւրեանց էշերը յառաջ, չեն կ

դուրս է հաղորդում ուրիշներին։ Տարակոյս չկայ հին {լեզուի} մէջ ուղեւծուծ եւ սնունդ չլինելուն։ Արդէն ցոյց տո

կանայ։ Մեք, խօսելով մի աշխարհաբառ եւ նորախօս {լեզուի} վերայ, երբէք չենք մտածել, որ այդ լինի մի քաղաքի

ր խառն եղել է գերապատիւ Նազարեանցի խօսուածքը գրոց {լեզուի} հետ, պատճառը շատ հեշտ էր ճանաչել. որ նոր լեզուն

է օտարի լեզուով յայտնել այն միտքը, նա գրել է հին {լեզուի} բառերով։ Այս բանը մեք միշտ տեսանում ենք եւրոպացւ

ն կնիք, թող որ մի մարդ, իսկ թէ կային աշխարհաբառ {լեզուի} մէջ այն բառերը, որոնց փոխանակ պատուելի Նազարեանց

մար։ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՏՈՒԱԾ Գլ. VI Նոր {լեզուի} մշակութիւնը չէ կարելի առաջ տանել՝ ստրկանալով հին

մշակութիւնը չէ կարելի առաջ տանել՝ ստրկանալով հին {լեզուի} ոգուն կամ ազդեցութեան, որովհետեւ նոր լեզուով խօս

ատմական եւ բնական ազդեցութիւնքը պիտի ցոլանային եւ {լեզուի} վրայ, եւ այդ ազդեցութիւնքը արդէն իրենց պաշտօնը կ

ելով՝ ինչ պատմական եւ բնական պատճառներ ունէր հին {լեզուի} այնպէս եւ ոչ ուրիշ տեսակ կազմութիւնը կամ ձեւակերպ

ուրիշ տեսակ կազմութիւնը կամ ձեւակերպութիւնը, նոր {լեզուի} կազմութիւնը եւ ձեւակերպութիւնը ունի նոյնպիսի պատմ

է, եւ ոչ մի խօսք պակսեցնում կամ այլայլում. այլ {լեզուի} ամեն շարժողութիւնը, դէպի որ կողմը եւ լինի, լինո

ան թէ սիրահարը, որ մաշւում է սէրի ախտով։ Հին {լեզուի} ջատագովեալ գեղեցկութիւնը, նորա աւելի մշակուած լի

նը ուրեմն ստացաւ դարձեալ չափի պաշտօնը. ուրեմն եւ {լեզուի} գեղեցկութիւնը պիտի չափուի բնութեան չափով։ Բայց մ

եան մասին, բայց եւ այստեղ վերստին ասում ենք, որ {լեզուի} վերաբերութեամբ միտքն է բնութիւնը, լեզուի ձեւի վե

նք, որ լեզուի վերաբերութեամբ միտքն է բնութիւնը, {լեզուի} ձեւի վերաբերութեամբ մտքի ձեւն է բնութիւնը. պատճա

խօսքը, լոկ անզօր խօսք է, եթէ գործ է դրւում հին {լեզուի} իրաւունքը ջատագովելու համար։ Անշուշտ, այն գեղեց

վերստին կախարդել մեր աչքը։ Յայտնի է թէ, հին {լեզուի} գեղեցկութեան իրաւունքը՝ գեղեցկութեան եւ այն կատե

եցկութեան եւ այն կատեգօրիայով չէ կարող յաղթել նոր {լեզուի} իրաւունքը. պատճառ, տգեղ երեւցածը չէ տանում ժամա

հին լեզուն գեղեցիկ չէ։ Բայց բոլորովին աւելորդ է {լեզուի} վրայ նայել այնպէս, ինչպէս մի այլ բանի վրայ, որ

ինչ աստիճանի տղայական է լոկ գեղեցկութեան խնդիրը, {լեզուի} խնդրի մէջ, որ ծառայում է մարդու բովանդակ կեանքին

։ Ուստի ամենայն իրաւունքով հարցնում ենք, հին {լեզուի} գեղեցկութիւնը, թերեւս թոյլ տալով այս, հերիք պատ

անայ"։ Մենք վերեւը աւելորդ համարեցինք լատին {լեզուի} առաջարկութիւնը, մանաւանդ այն պատճառով, որ նոյն

ակ։ Բացի սորանից, այն բանը, ինչ որ անցել է մեր {լեզուի} գլխից, ո՞ր ազգի լեզուի գլխից չէ անցել։ Հաւաքել

բանը, ինչ որ անցել է մեր լեզուի գլխից, ո՞ր ազգի {լեզուի} գլխից չէ անցել։ Հաւաքել այդ բոլորը եւ նոցանով խճ

այց այս օրինակները դրինք՝ ոչ թէ խոստովանելով հին {լեզուի} դրական գեղեցկութիւնը, կամ նորի դրական տգեղութիւն

ժելու։ Խելքը գլխին մարդը տեսնում է պարզ, որ հին {լեզուի} իրաւունքը երբէք աւելի չէ նոր լեզուից, հին լեզուն

լեզուն աւելի ուժով չէ, քան թէ նորը, թէեւ սա հին {լեզուի} եւ հարիւրում մասի չափ էլ մշակուած ու գործածուած չ

կուած ու գործածուած չէ։ Խոստովանում ենք, որ նոր {լեզուի} մէջ կան թերութիւնք, կամ ճապաղութիւնք, աւելի իրա

ումը չկան։ Եւ ինչո՞վ կը տաշուին, կը կոկուին նոր {լեզուի} պակասութիւնքը, եթէ ոչ մշակութեամբ եւ գրի տակ ձգե

առներին, թէ ինչու համար չէ կարելի առաջ տանել նոր {լեզուի} մշակութիւնը հին լեզուի ազդեցութեան ստրկանալով։

ր չէ կարելի առաջ տանել նոր լեզուի մշակութիւնը հին {լեզուի} ազդեցութեան ստրկանալով։ Բայց սորա ընդդէմ մենք

նորա մեռած մայրը աւելի գեղեցիկ էր, նոյն այն հին {լեզուի} գեղեցկութեան պատճառով նոր լեզուն էլ քաշկռտել եւ ժ

ւթիւն եւ այլն եւ այլն"։ Խոստովանենք, թէ նոր {լեզուի} տրամաբանութիւնը շատ մօտ է տաճկական լեզուի բաղդասո

թէ նոր լեզուի տրամաբանութիւնը շատ մօտ է տաճկական {լեզուի} բաղդասութեան, բայց ինչ կանես, երբ բոլո՜ր ազգդ ա

ում։ Մոռցնել նորան այդ բոլորը եւ քաշել տանել հին {լեզուի} տրամաբանութեան տակ, համազօր է հին լեզուն քարոզել

։ Այն մարդը, որ մի անգամ հիմնաւորապէս հասկացել է {լեզուի} խորհուրդը, նորա պաշտօնը, այնպիսին երբէք չէ կարո

Տաճկական տրամաբանութիւնը կամ բաղդասութիւնը, նոր {լեզուի} վրայ ոչ Մարկոսը պատուաստեց եւ ոչ Կիրակոսը, բնութ

իր սովորական ձեւ ու ոճը ու առնու կամ հպատակի հին {լեզուի} ձեւին, ոճին կամ տրամաբանութեան։ Եթէ ցերեկը ամպը

, թէ տեղ կը հասնի եւ հինգ միլիոն ազգիդ գլխին հին {լեզուի} տրամաբանութիւնը կը հանգչի, ինչպէս " վերնատան հրե

հետքն էլ թողել են ազգի կեանքի, նորա մտքի եւ նորա {լեզուի} վրայ, կարելի՞ է այս բոլորը ուրանալ եւ քերել հանե

։ Եթէ մնար հայկական անկախութիւնը, գուցէ հայկական {լեզուի} տրամաբանութիւնն էլ մնար անարատ ու այսօր իր տաճկակ

ոտքից ընկած մարդը մխիթարւում է լեզուով. պատճառ, {լեզուի} միջնորդութեամբ իր կարիքը յայտնելով մերձաւորին՝ գ

սելով, ծունկ կը չոքեմ նաեւ նորա առջեւը։ Պարոն, {լեզուի} խնդիրը ծանր խնդիր է եւ որքան ծանր, այնքան վերադա

ոստովանենք։ Այսօր երկու գլխաւոր բարբառներ մեր {լեզուի} ՝ Արարատեան եւ Կ. Պօլսի, լաւ ու վատ գործ են կատ

ւորութիւնքը, բայց արդեօք ուշադրութի՞ւն լինւում է {լեզուի} մշակութեանը՝ աշխատելով օրէ օր դնել նորան մի կարգ

յսքանը անժխտելի է, որ, առանց ընդհանուր միութեան {լեզուի}, ունա՜յն երազ է հասարակաց ազգի առաջ գնալը։ Բայց

նքը մինչեւ արմատը, ազդո՞ւմ են հասարակաց ժողովրդի {լեզուի} վրայ. այդ բանը թէեւ չէ նշմարւում մի քանի տարում

է, եւ կախւում է խմորոցի որակութիւնից, հասարակաց {լեզուի} վրայ։

Մաղթէ՛ նորան կեանք որպէս նահապետ, Սիրական {լեզուիդ} իբրեւ արքուն տէր: Նա նոր է զարթել Դ

Մաղթէ՛ նորան կեանք որպէս նահապետ, Սիրական {լեզուիդ} իբրեւ արքուն տէր: Նա նոր է զարթել

հին լեզուից, եւ նմանել ցանկանալով մեծ Հայաստանի {լեզուին}, շատ անգամ մէջ խառնած այնպիսի տեղական բառեր, որ

Որ ազգին գիր պարգեւեց՝ Կեանք տուեց Հայոց {լեզուին} Ազգը նորան զլացաւ Գիր պարգեւել անշուք շ

ւն եւ այլն, եւ երբ մենք, հարազատ մնալով մայրենի {լեզուին}, հետաքրքիր ածականը տալիս էինք մարդուն, իսկ անշո

, տարապայման մաքրասիրութեամբ ստրկացնենք նորան հին {լեզուին} ։ Անհնար է, թէ աններելի անհոգութեամբ, այո՛, շա

մ մեզ հայհոյելու համար կարօտ էին " Հիւսիսափայլի " {լեզուին} ։ Մենք թողում ենք այն անյաջող կապկութիւնները, որ

ասկանալի եւ որքան կարելի է՝ մօտ ժողովրդի կենդանի {լեզուին} ։ Բայց արդեօք հասե՞լ եմ նպատակիս։ Այդ խնդիրը իմ

ել նորա լեզուն. պատճառ, տեղ տեղ աւելի մօտ է հին {լեզուին}, քան թէ ժողովրդական բարբառին։ Բայց այստեղ բառեր

րունակ գրքի մէջ այդքան հանդէս է բացել ժողովրդական {լեզուին} ։ Իսկ թէ երբեմն ո՛չ հայաբար, այլ եւրոպէաբար բացա

ժամ հեռաւորութիւն ունին, բայց այդ տեղերում խօսված {լեզուին} ուշադրութեամբ ականճ դնողը կարող է տարբերութիւն գտ

ն հին լեզուի չափով, Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլի պէս նոր {լեզուին} ասում են "աշխարհաբար"։ Չափեցէք պարոններ, բայց այն

փեցէք պարոններ, բայց այնպէս արէք, որ նոյն իսկ հին {լեզուին} չհակառակէք։ Հին լեզուի բար մասնիկը մակբայացուցիչ

յնպիսի բառեր, որ բաւական մօտաւորութիւն ունէին հին {լեզուին}, օրինակ՝ բերեմ բայի կատարեալի երրորդ դէմքում ասու

ւ այլն։ Զնոյն ճանապարհ կալաւ եւ 'ի շարադրութիւնս {լեզուին} Հայոց, ունելով զայն ոճ Եւրոպացի առ 'ի շահել զամե

աղբիւր ճանաչի առ ի լցուցանել զպակասութիւնս նորոյ {լեզուին}: Ո՞րով հիմամբ մարթ է մտածել՝ որպէս թէ առաջի կայ

է մտածել՝ որպէս թէ առաջի կայցէ կործանումն հնախօս {լեզուին} առ շինութեամբ նորոյն, ուսցուք ի լուսաւորեալ ազգա

վերջին ճիգն ճգնեցան խափան արկանել վերանորոգութեան {լեզուին}, կարկատելով զանհեդեդ պատճառանս, զոր օրինակ առնե

անէ յԱղուանս, եւ ստեղծեալ կոկորդախօս Գարգարացւոյ {լեզուին} նշանագիրս, դարձ անդրէն ի Հայաստան առնէ, եւ գտան

այոց ընդ Յունաց: Ճառս այս արժանի ծանօթութեան ըստ {լեզուին} ճոխութեան եւ ըստ իմաստիցն բարգաւաճութեան, տպագրե

մերում ի վեշտասաներորդ եւ եօթեւտասաներորդ դարս եւ {լեզուին} աղճատել ապացուցանի եթէ ո՛չ ի մէջ բերցուք զայլս պա

Մատենագրութիւնն մեր եւ առ հասարակ կենդանութիւն {լեզուին}, իմա դու ինձ զբառդ անձուկ նշանակութեամբ՝ մնայ վ

մբ գրականութեան մերոյ հարեւանցի ի սկզբանէ ծաղկման {լեզուին} մինչ ցայս վայր, մնա դեռ մեզ յիշել աստանօր զազգայ

աշխատեցաւ պաշտել զներգործութիւն ժամանակին ի վերայ {լեզուին}, որպէս պարոն Թաղիադեացն: Առ հասարակ ապագայ հնախ

եզուաց, իմա դու ինձ օտարաց, թագաւորեցին ի վերայ {լեզուին} շատ կամ սակաւ, եթէ թագաւորեցին: Չունիմք բան ասե

երտառութեամբ պատուասիրեալ, թող զանախորժ կազմուած {լեզուին}, զոր ի վերջին աւուրս փոքր ինչ մարդացուցին: Իսկ

նեղութեան քննել եւ քրքրել զպատմութիւն նորոգութեան {լեզուին} եւ զարձակել նորա ի Սլաւոնական կապանաց իննեւտասն դ

Հայոց չհասկանան տակաւին զխորհուրդ վերանորոգութեան {լեզուին}, ուրեմն եւ չէին իսկ կարողք դատել եւ կշռել զօգուտ

րեալ եւ մշակեալ, զոր պահէր դեռ ազգն: Կորուստ {լեզուին}, կորուստ քաղաքական կենդանութեան եղեալ է պատճառ կ

ն, սքանչանան եւ հրճուին զճաշակ առեալ քաղցրութեան {լեզուին}, որ փոքր մի ազնիւ էր քան զհասարակայն բարբառ. առ

չէր միայն աղբերացեալ ի յորդութեան կամ ի ճոխութեան {լեզուին}, այլ ի բանաստեղծական գեղեցիկ մտացն, որք առ մեզ

նթերցեալ եւ աճեսցի բարոյապէս եւ աճեցուսցէ զբողբոջ {լեզուին}, որ նոր ուրեմն յետ երեքտասան դարուց ձմեռոց պտկեա

նգամայն, երբ եւ կարի հարկաւորն էր ի պահպանութիւն {լեզուին}, ըստ որում եւ ամ ենայն լեզու համարի մայրենի, եւ

հարցի շնորհիւ, եւրոպական պարբերականները, Հայոց {լեզուին} անտեղեակ, " Կոնստիտուցիա " կոչեցին այդ Կանոնադրո

էլ վերաբերութիւն չունին բնագրին, այլ՝ հեղինակի {լեզուին} եւ յառաջաբանին։ Հեղինակի լեզու ասելով՝ չենք իմա

անհրաժեշտ ենք համարում ասել, որ, ստրկանալով հին {լեզուին}, առանց ժողովրդին ականջ դնելու, լեզուի նոր ծլած

Պ. Պռօշեանցի ձեւ ու ոճի մէջ մենք տեսնում ենք հին {լեզուին} ստրկութիւն։ Բայց արգոյ հեղինակը ստրկանում է ոչ թ

զ ցոյց տան, որ մենք էլ, ուղիղ կանոնը սորվելով, {լեզուին} ընդդէմ չմեղանչենք։ Բայց թող առաջուց յայտնի լինի

են ասել, թէ այդ հին լեզուի կանոն է, դորանից նոր {լեզուին} ի՞նչ)։ Ինչպէս թէ ինչ. հին լեզուի բայը բայ է,

, այլ այն, թէ ո՞րը սոցանից հանրական է Արարատեան {լեզուին} եւ թէ կարդացողը ո՞րը պիտի ընդունի՝ ճիւղեր, ճիւղ

լեզուի կարկատանները այնքան յարմարութիւն ունին նոր {լեզուին}, որքան խաչը՝ Աթենասին, որ Սիքստոս հինգերորդը տ

փ անհրաժեշտ ենք համարում ասել, որ ստրկանալով հին {լեզուին}, առանց ժողովրդին ականջ դնելու, լեզուի նոր ծլած

Ուզելով մշակել, կոկել եւ միութիւն տալ մեր նոր {լեզուին} չպիտի փոքրոգութեամբ սրտնեղինք թէ ինչի՛ մէկ կամ հի

յթ տեսնում ենք Տաճկաստանի հայոց մէջ, որոնք տաճիկ {լեզուին} ստրկանալու համը հոտը տարել են: Աւելցուր սորա վրա

ատուել է նոցա դրութեանը եւ նոցա իւրաքանչիւր դարու {լեզուին} եւ խօսուածքին։ Այս միայն հայոց խելօք պարոններն ե

ւնի իւր հոգին, եւ այս հոգին լեզուն է։ Առանց այս {լեզուին} չկայ ազգ, սուտ բան է եւ առասպել, առակ։ Ոչինչ բ

անուած հայերից, եթէ նոքա ծանօթ էին միայն մայրենի {լեզուին}, այսինքն՝ եթէ եւ նոր լեզուն չէին կորուսել, ինչ

գ ասելով՝ չենք իմանում բացարձակաբար ստրկանալ հին {լեզուին} ՝ նորի անժխտելի իրաւունքները բռնաբարելով, որ բնա

)։ Ինչպէս թէ ինչ. հին լեզուի բայը բայ է, նոր {լեզուինը} բայ չէ՞։ Եթէ հին լեզուի առաջին լծորդութեան բայեր

. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել: Թոթով {լեզուիս} մինչ կապերը Արձակուեցան, բացուեցան, Մինչ ծնողքս

ձինս ի նախադրունս անդ համարձակեցուսցուք գիտութեան {լեզուիս}, զոր երկնից արդեօք հրաման տայր ուսանել Քաջարանցն

. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել: Թոթով {լեզուիս} մինչ կապերը Արձակուեցան, բացուեցան, Մինչ ծնողքս

ացի ի մեկնութեան հին քերականութեան: Գրականութիւն {լեզուիս}, որչափ լոյս տան մեզ նշխարք մնացեալք առ հինաւուրց

ծքը, թէեւ աշխարհաբառ, բայց շատ յաղթահարուած հին {լեզուից}, եւ նմանել ցանկանալով մեծ Հայաստանի լեզուին, շա

, ընտիր ճաշակով, գեղեցիկ բարոյականութեամբ, ինչ {լեզուից} եւ թարգմանուած լինի, այնուամենայնիւ մեծ եւ մեծ խ

. դեռեւս ուսման ժամանակին թարգմանել էր գերմանական {լեզուից} Հօֆմանի " Մաքս, կամ կարիքն ամենամեծ, օգնութիւնը

յվի եւ մշակվի ինքնուրոյնաբար, առանց ամենեւին հին {լեզուից} խպնելու) եւ առանց այս կամ այն գաւառական բարբառի

զանազան խելաց եւ իդէայից ")։ Միշտ ներելի է հին {լեզուից} փոխ առնուլ, եթէ նորում չկայ այդ ձեւը կամ այդ բառ

որ մենք մի կողմից վսեմ ոճերի հետեւողութիւնը, հին {լեզուից} արտաքին ձեւեր փոխառնուլը դատապարտելով, ինքներս շ

նքներս շատ անգամ աւելի խրթին բառեր ենք առնում հին {լեզուից}, որ ժողովուրդը չէ գործածում, տեղ-տեղ էլ գաւառակ

է, թէ այդպիսի դիպուածում պիտի բառ փոխ առնենք հին {լեզուից}, եւ այնպէս գաղափարների համար, որ նոր քաղաքակրթո

ւի եւ մշակուի ինքնուրոյնաբար, առանց ամենեւին հին {լեզուից} խպնելու, առանց գաւառական բարբառների կամ օտար լեզ

ւրանալու: Մենք կարող ենք շատ բան ցոյց տալ եւ հին {լեզուից}, որ նոյն է այսօրուայ աշխարհաբարի կամ տաճիկ ասուա

զուն չէ՛, ինքը, ազգն էր ստրկացել է թուրքին. եւ {լեզուից} առա՛ջ է ստրկացել: Բայց ի՛նչ խօսիս: Մարդ խո

պարզ, որ հին լեզուի իրաւունքը երբէք աւելի չէ նոր {լեզուից}, հին լեզուն աւելի գեղեցիկ չէ, քան թէ նորը, հին

եզուի մէջ. եւ մեզ թվում է, թէ եղածն էլ յունական {լեզուիցն} է մտել, ինչպէս Եբր. գլ. Ը, համ. 1, կարդում

աշխարհի երեսին կամ թե կան այժմուս: Հայկական {լեզուն} եւս իբրեւ մարդկային լեզու ամենեւին բաց առնված չէ

ն սաղմն են (conceptus). սորանից երեւում է, որ {լեզուն} իբրեւ բնության այլ մարմինները ենթարկվում է ընդհան

րաժարելի դաշինք են լեզվի գոյությանը եւ էությանը: {Լեզուն} մինչեւ այս աստիճանները չի անցկենա, երբեք չի կարո

այդ լեզուների ընթացքը. առնանք զորօրինակ մեր հին {լեզուն}. նորա տղայությունը կամ մանկությունը տեսնում ենք

վերա թռուցած կանցնեն: Չէ կարելի ասել, թե հայոց {լեզուն} չի ունեցել պատանեկություն կամ երիտասարդություն այ

ի նկարագրությունը: Եթե տարակույս չունինք, որ {լեզուն}, ինչպես տեսանք, իբրեւ բնության այլ մարմինները (

ատած եղջերային կամ ոսկրանյութ պատենով. ուրեմն եւ {լեզուն} պիտո է մնա անմահ, բայց այս անմահությունը դարձյալ

նդանական ներգործությունից, ինչպես է այժմ մեր հին {լեզուն}: Բնությունը զգալով մարմինների անմշտնջենականո

որ ու ցամաք դպրության մեջ, եւ, ինչպես մի կողմից {լեզուն}, մյուս կողմից եւ նույնինքյան դպրության ոգին եւ ո

15-20 տպագրական թերթ: Եվ մինչեւ քաղաքացիական նոր {լեզուն} չդասավանդվի դպրոցներում, մինչեւ այդ լեզվի գլխավո

ձր եւ ամեն հանդիմանությունից դուրս: Քաղաքացիական {լեզուն} մենք առաջինը ընդհանուր գործածության մեջ մտցրինք գ

են նրանից 2000 տարի առաջ: Ահա՛ աղաղակող եւ՝ նոր {լեզուն} գործածության մեջ մտցնելու մեր սկզբունքին ուղղակիո

իր իրավունքը՝ ներկայումս խոսել ի՛ր իմացածի պես: {Լեզուն} ժամանակի արդյունք է եւ մշակվում է ժողովրդի ըմբռնո

եռնմխելի իրավունք ունի, ինչպես նրան նախորդող հին {լեզուն}: Բացի այդ՝ ինչո՞ւ նա լավ է, իսկ սա՝ ոչ: Ո՞ւր

ձեւերը: Ժողովուրդը մշակված եւ բավական ճկուն հին {լեզուն} թողել է անհրաժեշտաբար, որովհետեւ հին ձեւով այլեւ

ի բարբառի, որտեղ այնպես առատ են հին ձեւերը: Նոր {լեզուն} բոլորովին կկորցնի իր իմաստը, եթե նա չպետք է դիտվ

ն համապատասխանող նոր ձեւեր, ապա խնդրեմ տվեք: {Լեզուն} որեւէ ուսմունք, այսինքն՝ դոկտրինա, չէ. ամենագ

եւէ տեղ, ավելի կամ պակաս հետեւողներ կգտնի: Բայց {լեզուն} ուսմունք չէ, այն չի կարելի քարոզել, եթե հավաքես

յալ ոչինչ անել չես կարող: Դա շատ նուրբ խնդիր է: {Լեզուն} տրակտատ չէ՝ չի շարադրվում: Լեզուն օրենք չէ՝ չի

ւրբ խնդիր է: Լեզուն տրակտատ չէ՝ չի շարադրվում: {Լեզուն} օրենք չէ՝ չի հրամանագրվում: Որեւէ մտքի արտահայտ

նույն դրոշմը, բնականաբար, պետք է ունենա եւ նորա {լեզուն}: Մեր հին լեզվում չկա " ծեծ խմել " ձեւը, իսկ նոր

ազան գավառների մարդիկ, եթե իրոք ցանկանում են նոր {լեզուն} բարձրացնել ժողովրդի բարոյական գործոնի աստիճանի,

նը (այստեղ ես հիշում եմ Դովրիտովին), որ իբր թե {լեզուն}, ինչ որ ադամանդի պես կարելի է փակել արկղում եւ հ

հայտությանը՝ դա ժամանակի գործն է, որովհետեւ՝ " {լեզուն} տրակտատ չէ՝ չի գրվում, որովհետեւ լեզուն օրենք չ

տեւ՝ " լեզուն տրակտատ չէ՝ չի գրվում, որովհետեւ {լեզուն} օրենք չէ, չի հրամանագրվում ", ինչպես արտահայտվե

Հայոց լեզուի մասին. Նազարեանցը ասել է, թէ հայոց {լեզուն} յառաջանում է սանսկրիտեան լեզուի մի ճիւղից, մինչդ

ին բոլորովին երեխայական սուտ պարծանքով, թէ Հայոց {լեզուն} Ադամի լեզուն է: Իսկ Նալբանդեանցը երբէք չէ մեղանչ

երեխայական սուտ պարծանքով, թէ Հայոց լեզուն Ադամի {լեզուն} է: Իսկ Նալբանդեանցը երբէք չէ մեղանչել սխոլաստիկ

ն է ունեցել եւ հայկական լեզուի վերայ։ Նախիջեւանի {լեզուն} պատկանում է Տաճկաստանի բարբառին, թէեւ չունի մի ք

գործածութեան մէջ էին Տաճկաստանի մէջ: Նախիջեւանի {լեզուն}, որպէս եւ Ղրիմեցոց լեզուն, ունի իւր մէջ շատ եւ

ստանի մէջ: Նախիջեւանի լեզուն, որպէս եւ Ղրիմեցոց {լեզուն}, ունի իւր մէջ շատ եւ շատ Թուրքի եւ Թաթարի բառեր

ւում անխտիր որպէս բուն ազգային բառեր: Նախիջեւանի {լեզուն}, մանաւանդ այս վերջին տասն տարու մէջ, ընկել է եւ

Նոքա մտածում են, թէ որքան այլանդակեն իւրեանց {լեզուն} օտարի բառերով, այնքան խելացի եւ բան հասկացող էին

լ, որ մի ազգ բաժանւում է միւսից իւր լեզուով, եւ {լեզուն} է, որ գլխաւորապէս պահպանում է ազգութիւնը: Ն

աթ պահանջել: Ասացին. " Ճշմարտութեան քարոզիչների {լեզուն}, որով խօսում են կամ գրում են, անպիտան է եւ անհա

ութիւնը արգել չեղաւ, որ մի քանի պարոններ իւրեանց {լեզուն} մաքրէին եւ կանոնի տակ դնէին՝ հետեւելով ճշմարտութ

վրէժ, վրէժ. ուտող եւ մաշող կրակը կապում է նորա {լեզուն}... Դուստրը, կամենալով կատարել իւր մօր կտակը

նակի՞ն, եթէ մշակողին: Թէատրոնական բանախօսութեան {լեզուն} չէր այնքան ազնիւ եւ մշակուած, ինչպէս պիտոյ է եւ

պա ի՛նչ կը լինէր իմ վիճակը, եթէ ես չիմանայի նոցա {լեզուն}, եթէ հարկադրուած լինէի մի միայն կովի նման նայել

, մի՞թէ Հայք լեզու չունին: - Անպիտան է նոցա {լեզուն}, անկիրթ եւ անմշակ, բայց մեր լեզուն՝ կոկ կանոնա

պիտան է նոցա լեզուն, անկիրթ եւ անմշակ, բայց մեր {լեզուն} ՝ կոկ կանոնաւոր եւ ամենայն լուսաւոր միտք եւ գաղափ

, վերջապէս, ուղղախօսութեան եւ քերականական սխալ: {Լեզուն} բաւական մօտ է միջին դարերի ` վերջերում գրուած հայ

վերջերում գրուած հայկական գրքերին, երբ որ Հայոց {լեզուն} սկսանում էր ընկնել այն մեծ քնի մէջ, որ պիտի ընդհ

ծ չէ աշակերտների եւ վարժապետների լոկ Հայութենից. {լեզուն} է, որ միմիայն կարող է այդ վերնագիրը դնել դպրոցի

նախ եւ յառաջ որպէս Հայի զաւակ ուսանի իւր սեպհական {լեզուն} եւ ապա՝ օտարինը: Ազգութիւնը յառաջ է, քան թ

րդը: Մայրը պիտի ուսուցանէ իւր զաւակներին ազգային {լեզուն}, մայրը պիտի տնկէ տղայական սրտերի մէջ ազգութեան ս

եակների, Հայի զաւակը աճում է օտարի կաթով, օտարի {լեզուն} եւ հոգին ներս է մտանում նորա մէջ այն կաթի հետ, ո

կական իստակ կաթի հետ տաք ձեր զաւակներին նախ՝ մեր {լեզուն}, երկրորդ՝ հոգով եւ սրտով Հայութիւն եւ երրորդ՝

ն էք նոր հայրեր պատրաստել նոցանից եւ ազգութիւնը, {լեզուն} եւ կրօնը յանձնել նոցա որպէս մի սրբազան եւ անկողոպ

ել կարդալ չգիտէ, շատ տեղ կորած է մինչեւ անգամ եւ {լեզուն}. այս պատճառների հիման վերայ առաջին փոյթը պիտի լի

փոյթը պիտի լինի նախ եւ յառաջ կենդանացնել մայրենի {լեզուն} ազգի զաւակների սրտի, հոգու եւ բերանի մէջ, անհետ

եւ ինքնուրոյնաբար ունի իւր սեպհական կեանքը, իւր {լեզուն}, իւր սովորութիւնքը, իւր աւանդութիւնքը... Նորա

: Դու ինձ ասում ես՝ պահենք մեր ազգութիւնը, մեր {լեզուն}, մեր աւանդութիւնքը եւ այլն, եւ այլն։ Շա՛տ բարի

ջ դէպի քո աշխարհը, սիրի՛ր քո եղբարքը, պահի՛ր քո {լեզուն}, որ է քո ազգութեան դրօշը եւ այդ բոլորը քեզ իրաւո

ւսուցանում է գեղեցիկ հայախօսութիւն, նա մշակում է {լեզուն} - աննկատելի կերպով ներս է բերում ազգի մէջ ընտիր ո

եմ դոցա մասին։ Առաջին յանցանք. " Հիւսիսափայլի " {լեզուն} ծանր է, արուեստական է, անհասկանալի է։ Շատերն է

ց չգիտութիւնը արդարացնելու համար " Հիւսիսափայլի " {լեզուն} գերմանական բաղդասութեան եւ գերմանիկ տրամաբանութեա

էն էլ չգիտէին. բայց ինչ անես, առածը ասում է. " {Լեզուն} ոսկոր չունի ", ուստի եւ նոքա էլ, օգուտ քաղելով

անկատարութիւնը, թէեւ " Հիւսիսափայլի " բամբասուած {լեզուն}, նորա հրատարակողի եւ գործակցի բամբասուած ձեւ եւ

դ նոր լեզուի մանկութեան պակասութիւնը։ Եւ երբ նոր {լեզուն}, տակաւին անմշակ, չունէր այն յատկութիւնքը, որ ա

չէ, եթէ ժողովուրդը աւելի հասկացել է նոցա գռեհիկ {լեզուն}, որովհետեւ այն բոլոր բաները, որի վրայ խօսել էին

իւն դնել մայրենի նորախօս լեզուի մէջ, դրել էր այդ {լեզուն} մի ճիշտ համակարգութեան տակ. այլ եւ մանաւանդ 1862

արող է խօսել այսպէս եւ ոչ այլապէս։ Բռնադատել նոր {լեզուն} եւ մինչ այն աստիճան ստրկացնել հին լեզուի ձեւերին

զգուշանալով, որ տարապայման ազնուասիրութեամբ բուն {լեզուն} անհասկանալի չդառնայ ազգին, որովհետեւ այսպիսի դիպ

ազդեցութեան տակ առաջ գնացած աճելութիւն։ Եթէ նոր {լեզուն} չունի հին լեզուի ոլորուն ոճերը, եթէ չէ կարելի նո

փքուռոյց հռետորութեամբ նոյնանշան բառեր, եթէ նոր {լեզուն} աւելի պարզ եւ անզարդ է իր ձեւերով, այդ չէ նշանակ

պէս եւ այստեղ, թէ վերի խօսքերով չենք ուզում, որ {լեզուն} մնայ երեսի վրայ կամ աճէ օտար տրամաբանութեան տակ.

օրագրի եւ մատենագրի պարտականութիւնն է մշակել այդ {լեզուն} ՝ յարգելով համօրէն ազգի գործ դրած տրամաբանութիւնը

բ, այո՛, շատ անգամ եւ տգիտաբար, առանց բնաւ հայ {լեզուն} ուսած լինելու, անկարգ, անկանոն, ինչ որ մեր բեր

ութեան։ Մինչեւ այժմ նոքա լեզու չեն մշակած եւ նոր {լեզուն} ոչ համ է տեսել նոցանից եւ ոչ հոտ։ Եւ այս է մանաւ

խաւար ֆանատիկոսութիւն տալ նորան, այլ մշակել նորա {լեզուն}, գնալ ժամանակի հետ, փարատել կոյր եւ մարդատեաց ֆ

սկացած բան կարդալը։ Թոյլ տանք, թէ կարդացածի {լեզուն} եւս հասկանար, բայց մի բան կարդալու ժամանակ բառեր

ացուցել է ժողովուրդը իւրանից այնպէս, որ այժմ հին {լեզուն} մեր ժողովրդի համար եղել է Եգիպտոսի մեհենական անմա

ն խօսակցութիւնս կնքում եմ սորանով, թէ մինչեւ նոր {լեզուն} չ'լինի առհասարակ մատենագրական լեզու, մինչեւ գրու

տակիս։ Այդ խնդիրը իմ գործ չէ լուծանել։ Նոր {լեզուն} դեռեւս մանուկ է. դեռ շատ եւ շատ դժուարութիւնք կա

ւ յաջող խօսելու։ Այդ կը հոգայ ժամանակը, երբ նոր {լեզուն}, հեղինակների գրչի տակ ճախարկուելով, կ'ըստանայ ի

ցանկանում է որոշ իմաստով վերականգնել հին հայկական {լեզուն} ժամանակակից հայերեն ժողովրդական լեզվի մեջ: Նա կա

այտությունները, որոնք աղավաղում են զուտ հայկական {լեզուն}, նրա մոտ կփոխարինվեն հին հայկական գանձարանի ազգա

եծ մասամբ կախված է նրա ազգային լեզվից, եւ որ այդ {լեզուն}, որը կոչված է ծառայելու որպես մտածողության գործի

րոյական լուսավորության չէ կարող պահպանել ո՛չ յուր {լեզուն}, ո՛չ յուր եկեղեցին եւ ո՛չ յուր ազգությունը, այլ

ա յայտարար ձեւերը, որոնց մինը եւ առաւել գլխաւորը {լեզուն} է, որ պիտի յարմարուի կեանքի որպիսութեանը։ Ա

յսպէս, ապա ի՞նչ զարմանք, որ եւ մտքի զգեստը, որ {լեզուն} է, այդքան դարաւոր ժամանակների մէջ պիտոյ է փոփոխո

դարաւոր ժամանակների մէջ պիտոյ է փոփոխուած լինի. {լեզուն} ենք ասում, որ, մի կենդանի, հոսանուտ բան լինելո

պիտոյ է անմահանայ նորա միշտ գեղեցիկ անունը։ {Լեզուն}, որով գրուած է այդ գիրքը, առաւել ճոխ է, առաւել

՛, ցանկանում ենք առաւել ժողովրդացած տեսանել նորա {լեզուն}. պատճառ, տեղ տեղ աւելի մօտ է հին լեզուին, քան

ածը աւելի բարձր է, աւելի գերազանց է, քան թէ այն {լեզուն}, որ ժողովուրդը խօսում էր հասարակ կեցութեան մէջ։

տճառը կարծում ենք այն, որ Հայոց ազգի ժողովրդական {լեզուն}, մի անմշակ եւ անմարդացած լեզու լինելով, չունի դ

է, որ այսպիսի հեղինակի գրչի տակ մեր ժողովրդական {լեզուն} կը ստանայ առաւել քաղաքացութիւն եւ օր ըստ օրէ կը մ

ս ցանկացող, անպատմելի ուրախ ենք, որ ժողովրդական {լեզուն} ձեռք ու ոտք է ստացել եւ մեր նոր մատենագրութան աղք

ցաւ, թէ ո՛չ, այն նենգաւոր հոգին իսկոյն սրեց իւր {լեզուն} նորա վերայ, դուրս ցայտեց իւր սրտի միջի ոխակալութ

որ առաջ արել էր նոցա մէջ, որպէսզի չարախօս մարդոց {լեզուն} կարճանայ, որովհետեւ այս կերպով (ասում էր) տգէ՛

ր, որ նա Յունարէն իմանար, եւ գիտենք, որ նա այդ {լեզուն} ուսաւ Յունաստան։ Յայտնի է, թէ այս շատ աջողակ

յունական լեզուի ազդեցութիւն է այս, որովհետեւ այդ {լեզուն}, ինչպէս մեր լեզուն, նա եւ նոյն, առանձին դերանո

ցութիւն է այս, որովհետեւ այդ լեզուն, ինչպէս մեր {լեզուն}, նա եւ նոյն, առանձին դերանուն չունի, այլ երկու

(Վէրք Հայաստ., եր. 92) "Ազգին անհաւատ են կանչում, {լեզուն} սիրում, զարմանալի չի՞"։ Բայց դու կրակը տես, որ թո

ուրքերից փոխ են առնում, այլ եւ ծաղկեցնում են նոցա {լեզուն} ։ Սոցանից մինը պէտք է որ տպագրութեան սխա

ով վարվում է տեղ տեղ եւ թաց'ը-թաց լինել. բայց նոր {լեզուն} ունի թրչվել բայը, որ ամեն տեղ հասկանալի է, ուստի

բայ եւ ոչ լոկ ածական անուն։ Բացի սորանից, եթէ նոր {լեզուն} "աշխարհաբար" է, ուրեմն հինը՝ "գրաբար" եւ ոչ "գրաբ

բայց այժմ իսպառ չէ լսվում։ Առ հասարակ այդ քաղաքի {լեզուն} մեծ փոփոխութեան է ենթարկվել, որոնց մի քանիսը՝ մեր

ը գերմանական լեզուի մէջ՝ քարոզելով նոցա, թէ այդ {լեզուն} մանաւանդ լինելու էր նոցա համար բանալի մի այնպիսի

ր է եւ նոր լեզու, հին ժամանակը տարաւ իւր հետ հին {լեզուն}: - Եւ ո՞ր յայսմհետէ այն բարբառ իցէ, յոյս ա

նզգամ. դու այժմ կամիս նոյն բանը ինձ ասել, թէ քո {լեզուն} թէեւ ծանր էր, այլ գրիչդ ոչ, եւ դեռ համարձակւում

, այլ գրիչդ ոչ, եւ դեռ համարձակւում ես մարգարէի {լեզուն} բերան առնուլ, որի անունը արտաբերելու ժամանակ իմ

որ չգիտէ խօսել, ինչպէ՞ս կարող է գրել. եւ միթէ՞ {լեզուն} կամ գրիչը ջոկ բաներ են: Անզգամնե՛ր, մինչեւ այն

հնամոլ հեղինակները չէին խօսում հին լեզուով եւ այդ {լեզուն} երեւում էր միմիայն գրչի տակից. սատանան արգելել է

, որ դժուարութեամբ կանգնում էր ոտքի վերայ եւ որի {լեզուն}, համարեա թէ փայտանալով, հազիւ հազ շարժւում էր բ

չեն խօսում միմեանց հետ իւրեանց լեզուով, մեր նոցա {լեզուն} չհասկանալուց կարելի՞ է եզրափակել նոցա անբանութիւն

ինչպէս էր ծիծաղում, հրապարակով... նզովեալը - {լեզուն} շինել է օձի լեզու, մի աման արիւն գլխին դրած ման

ղաղակ բառնալ, բայց սրածայր դաշնակը կապում է նորա {լեզուն}: Մեր ցեղապետը եւ խոհարարը կողոպտում են Խանի բ

րպէս միակ խորհուրդ իւր միաբանութեանը մշակել Հայոց {լեզուն} եւ այս մշակագործութեամբ տարածել Հայոց ազգի մէջ պա

, թէ մինչեւ ո՞ր աստիճան բարձիթողի արած էր մայրենի {լեզուն} ՝ մեր Արամ քաջ նահապետի նուիրականը։ Այս գլխի մէջ

օս, բայց բարձիթողի արած, աւերուած ու խանգարուած {լեզուն} շինւում է եւ կարգի է դրւում Մխիթարեանց հոգաբարձու

ու խանգարուած ոճով, այնուամենայնիւ Հայոց հնախօս {լեզուն} իւր վերստին կեանք եւ շարժողութիւն ստանալու համար

այն միաբանութեան, որ մշակագործեց ու հանեց Հայոց {լեզուն} դարերի փոշիների տակից։ Այստեղ կեանք, կենդանութի

հնախօս լեզուի յիշատակարանքը, ուրեմն եւ հին գրոց {լեզուն}, սկսեցին տպագրել, այո՛, եւ տպագրեցին ըստ մեծի

այոց բոլոր դպրութիւնը եւ քննելով, թէ մեր մայրենի {լեզուն}, ինչ կերպարանքներով, ինչ ձեւերով եւ առանձնութեն

ճառով, որ մշակագործեցին ու ծաղկեցուցին Հայոց հին {լեզուն} եւ վեր քարշեցին նորան այն ողորմելի վիճակի միջից,

ծ լինէր մեր հայկական աբեղաների շնորհքին, մեր հին {լեզուն} մնացած կը լինէր այժմ այն դրութեան մէջ, ինչ դրութ

մադիմի նեղութենների հետ, քունը կտրել է Հայոց հին {լեզուն} մշակելու եւ ծաղկեցնելու համար, եւ եւրոպական մարդ

նութեամբ նոյն լեզուի: Քաջայայտ է ապաքէն, թէ հին {լեզուն} մեռեալ է եւ դնի ի խորս գերեզմանի, ըստ որում չուն

կտւոյն յայնժամ եւ եթ [լինէր իրաւացի]: Եթէ հնախօս {լեզուն} հայոց գէթ կրէր յինքեան զուuանելիս եւ զկենդանի գաղ

լուսաւորելոցն: Զի՞նչ արդեօք կարէ բարբառիլ դժբաղդ {լեզուն} ՝ աղաչեմք ասել, եթէ զգայութիւն ո՛չ թելադրէ նմա ա

, որ տայ կարողութիւն ճանաչելոյ եւ դատելոյ, մինչ {լեզուն} իբրեւ նիւթական մշակ այսր իմացական ներգործութեան,

կենդանութիւն ազգին պահեն թագաւորութիւն, կրօնն եւ {լեզուն}. առ մեզ կորուսեալ է առաջինն եւ չիք յայժմուս. մն

չիք յայժմուս. մնայ ուրեմն ապաստանիլ ի կրօնն եւ ի {լեզուն}, այլ եթէ պատուելի Մխիթարեանք, ընկալեալ զինքնակո

վկայեսցուք, եղեւ միայն աղճատել եւ թեքթեքել զհին {լեզուն} մեր իւրով անդուն եւ կամակոր ղադասիրութեամբ եւ փիւ

ւզարկուաց, թէ զիա՞րդ հայեցաւ դարն 19-երորդ ի հին {լեզուն}. այլ այս ամենայն լցուցանեն գէթ զցանկութիւն եւ պա

տի հասկանալի լեզուի, որով կարիցէ ուսանիլ եւ զհին {լեզուն} իսկ՝ որ անհասկանալի է նմա, թէպէտ եւ բազումք ի կ

ս դժբախտաբար պաշտի հինն դպրութիւն, եւ առ հասարակ {լեզուն} գործական օտար է Հայոց. բայց ի վերայ այսր ամենայն

ստանօր, մի՝ զի ժողովուրդն մեր չհասկանալով զհինն {լեզուն} չկարէր հրճուել եւ զուարճանալ, երկրորդ, զի հոգեկ

ի լինել միջնորդն գիտութեան կամ այլովք բառիւք ասել {լեզուն} գործական՝ նորն, հասկանալի ամենայն ումեք, մի եր

բնակիչքը հեթանոսք էին, Կսաւիէ չէր հասկանում նոցա {լեզուն} ։ Նա սկսեց իւր գործը նորանով, որ Պօրտուգալացոց օ

մարդ չէր կարող ոտք կոխել։ Շատ լաւ ուսաւ Չինացոց {լեզուն}, հագնում էր Բօնզի հագուստներ, կեղծաւորութենով հ

ուսել էին գոնէ ինչպէս եւ իցէ ժողովրդական կենդանի {լեզուն} եւ գիտէին կարդալ հայերէն։ Հոգով եւ սրտով ցան

պարհ ", " աշխարհ " եւ այլն։ Մեր ժողովրդական {լեզուն} այնքան աղճատուած չէ, ինչպէս թւվում էր մի մարդու

ղջ պահելով լեզուի ժողովրդականութիւնը, մշակել այդ {լեզուն} ՝ ներս բերելով դորա մէջ նորա մարդավայել եւ արժանի

ինչ փոքր ի շատէ հայերէն սորված ենք, ոչ միայն հին {լեզուն}, այլեւ՝ նորը, որքան մեզ կարելի է եղել, եւ մի

աղրելի, եթէ մի սարսափելի աւերանքի տակ ընկել նորա {լեզուն} ։ Այս դրութիւնից պարզ երեւում է, թէ որ աստիճանի

ազգի ընդհանուրի համար գործական արժէք չունի եւ նոր {լեզուն} այս կամ այն գաւառական բարբառի տակ, դրականապէս,

ան հասկանալի կերպով խօսել։ Այս պատճառներով, նոր {լեզուն} պիտի նայվի եւ մշակվի ինքնուրոյնաբար, առանց ամենե

փարին. քա՛ւ լիցի։ Մենք ամեն օր ուսանում ենք նոր {լեզուն}, ամեն օր մշակում ենք, որքան մեր խելքը զօրում է

ն անունով ասում ենք, որ նորա բնագրի (Աշտարակի) {լեզուն} համեմատաբար աւելի կատարելութիւն եւ աւելի բնականու

րելութիւն եւ աւելի բնականութիւն ունի, քան թէ այն {լեզուն}, որով գրել է իւր ծանօթութիւնը եւ շատ անաջող յառա

այնքան խիստ չէ, որովհետեւ նոցա մեծագոյն մասը հին {լեզուն} չգիտէ, բայց ի՞նչ ասենք այն պարոններին, որոնք ոչ

ւն, երբեմն արեւելք նայելով եւ երբեմն արեւմուտք, {լեզուն} դառնում է մի մածնաբրդոշ, էլ դժուար է այնուհետեւ

իրք կամ օրագիր հրատարակելը կարող է ժողովրդի խօսած {լեզուն} մաքրել, մշակել կամ նորա վրայ ազդեցութիւն ունենալ

զակը։ Մենք չենք կարող այս դրութեան հետեւել. նոր {լեզուն} հնի առջեւ այնպէս յանցաւոր չէ, ինչպէս Սիքստոսը յա

այն սորվենք, հերիք չէ մեզ այդ բառերով խօսող ազգի {լեզուն} հասկանալ եւ դորա հակառակ, եթէ այդ լեզուի կազմութ

վենք, այլ բառ ոչ այնքան շատ, այնուամենայնիւ այդ {լեզուն} մենք կը հասկանանք։ Այնպէս էլ մեր ժողովուրդը, չն

ախադասութիւնք գործ են դրվում այդ ձեւով։ Բայց նոր {լեզուն}, գոյանալով ա՛յլ պատմական դէպքերի, ա՛յլ աշխարհնե

յդ բառի գաղափարը հասկացնելու համար մեր նոր գրական {լեզուն} բառ չունի կամ երկու երեք բառ է գործ դնում այն գաւ

, ամուլ եւ անպտուղ կը մնայ. երկու դիպուածումն էլ {լեզուն}, հանրականութեան խորհուրդը կորցնելով, ազգին համա

տ անգամ թերի է լինում, թէեւ թարգմանիչը քաջ գիտէր {լեզուն}: Գիտութիւնը երբեք չէ կանգնում մի կէտի վրայ, այլ

Մենք չենք ուզում քննութեան տակ ձգել հեղինակի {լեզուն} եւ նորա շատ ձախ յառաջաբանութիւնը, վերջինս եթէ չլ

, օտար ոճ, կամ, բնաւ ո՛չ, այլ նորա յառաջաբանի {լեզուն}: Եւ հեղինակը, ուզելով իր գործը այդ բարբառով գրե

ղրելի, եթէ մի սարսափելի աւերանքի տակ է ընկել այդ {լեզուն}: Սովորական ոճով խօսելով գործ դրինք աւերանք բառը

տարելութիւն տեսնել, կատարելութիւն խոստովանիլ հին {լեզուն} տիրապէս եւ աղճատանք համարել նորը դրականապէս: Ի՞ն

ի առաջ հասկացնում էին " տու՛ր ինձ զհաց " ասելով, {լեզուն} կատարում է իր պաշտօնը լիքը չափով: Էլ այստեղ իրաւ

զգի ընդհանուրի համար գործնական արժէք չունի եւ նոր {լեզուն} այս կամ այն գաւառական բարբառի տակ, դրականապէս մշ

ւթեան հասկանալի կերպով խօսել: Այս պատճառով, նոր {լեզուն} պիտի նայուի եւ մշակուի ինքնուրոյնաբար, առանց ամե

աղդասութեան իրաւունքը պաշտպանելով, համազօր է նոր {լեզուն} սպանելու եւ ժամանակի եւ պատմութեան արդէն արած պրծ

ակի առջեւ: Յայտնի է, թէ ամէն գիտական առարկայ իր {լեզուն} եւ իր ոճերը ունի, ազգի ամենօրուայ եւ ընտանեկան կ

, ազգի ամենօրուայ եւ ընտանեկան կեանքը կարո՞ղ է իր {լեզուն} չունենալ: Այսպէս լինելով բանը, կարելի՞ է խոր նե

, չենք ասում, այլ մանաւանդ ընդդէմ ենք, որ ազգի {լեզուն} էլ աւելի ստրկանայ եւ ընկճուի թուրքի ազդեցութեան տ

ն անունով ներս են բերում ազգի մէջ եւ խանգարում են {լեզուն}: Մենք, որ նոր լեզուի ինքնուրոյն ազատութիւնն ենք

, ո՞ր ուշաբարձութեամբ կարող էինք քարոզել, որ այդ {լեզուն} թուրքի կամ սատանայի ձեւերին ստրկանայ: Բայց երբ ա

մ. ժողովուրդը խանգարել է իր բաղդասութիւնը, նորա {լեզուն} ստրկացել է թուրքի բաղդասութեան... միայն լեզուն

լեզուն ստրկացել է թուրքի բաղդասութեան... միայն {լեզուն} չէ՛, ինքը, ազգն էր ստրկացել է թուրքին. եւ լեզո

րեսին լեզու, որ օտար խառնուրդ չունենայ, մեր նոր {լեզուն} չէ կարող բացառութիւն լինել բնական կանոնից:

պարոնները փչում են իւրեանց փողը, թէ կայ չկայ հին {լեզուն} էր, որ պիտոյ է լուսաւորութեան սերմանքը Հայոց ազգ

քը. սորանով իրանք իրանց ապացուցանում են, որ նոր {լեզուն} ունէր կեանք ու գործածութիւն ընկերութեան մէջ։ Եթէ

յլ նոր լեզուով, կը լսէիր պատասխան, թէ սովորական {լեզուն} ազգի բերանում այս է, եւ թէ կամենային հին լեզուով

իսկոյն այն մի ժամ յառաջ սովորական խոստովանութեան {լեզուն} կը պղծուէր, եւ անհասկանալի նոր ժողովրդին հին լեզ

ուն կը պղծուէր, եւ անհասկանալի նոր ժողովրդին հին {լեզուն} կը գար հանդէս, ինչու որ կամենում էին մինչեւ յետի

խոստովանէին ճշմարտութիւնը եւ համաձայնէին, որ հին {լեզուն}, մեռեալ լինելով, ազգի լուսաւորութեան ճանապարհ չ

այնքան տեսութիւնք եւ նոր նոր գաղափարներ, որ հին {լեզուն} կարծես դեռ նոցա ստուերի մին քառորդն եւս չունի իւր

բոլորովին սառած մարդու է նմանում այժմուս, եւ հին {լեզուն} 1300 տարուայ ցրտերով արդէն սառուց է դարձել. պատճ

րը, բայց ափսո՛ս, որ միմիայն հայոց հին եւ մեռեալ {լեզուն} ուսանելով՝ մնացել են դէպի ուրիշ գաղափարները անզգ

քսը գնալը բոլոր ատամները եւս կը փշրէր։ Հայոց հին {լեզուն} հնացած հաց է արդէն, եւ 1300 տարի է, որ թխուած է

է արդէն, եւ 1300 տարի է, որ թխուած է, իսկ նոր {լեզուն} ամեն օր եփւում է, ջերմ է եւ սննդարար. ուստի սոր

գի լուսաւորութիւնը չէր ուղիղ ճանապարհով, եթէ հին {լեզուն} կենդանի աշխարհքիցը տարագիր չէր, սուտ է ամենայն լ

ական գտանուիլ, թէ ո՛չինչ ազգ չի կորչի, եթէ նորա {լեզուն} պատշաճաւոր կերպով ճոխանայ, արմատանայ եւ հաստատու

՝ կորուսանելով իւր պատշաճաւոր մատենագրութիւնը եւ {լեզուն}. ազգ ինքն ըստ ինքեան ազգ չէ, եթէ չունի լեզու։

։ Այսպէս ազգութիւնը ունի իւր հոգին, եւ այս հոգին {լեզուն} է։ Առանց այս լեզուին չկայ ազգ, սուտ բան է եւ առ

ել կենդանի, եթէ չկային նորանում հոգի. այս հոգին {լեզուն} էր։ Բայց հայոց ազգը իւր լեզուն թողել է անմշակ,

հոգի. այս հոգին լեզուն էր։ Բայց հայոց ազգը իւր {լեզուն} թողել է անմշակ, եւ նորա մատենագիրքը եւ հեղինակքը

ն աշխատութիւնը, ինչ որ գործ է դնում հին եւ մեռած {լեզուն} սովորելու համար, գործ ածէ հարկաւոր գաղափարներ ստ

նով բաց է թողել մեռածը եւ պահել է իւր մէջ կենդանի {լեզուն}, թէեւ անուսումն լինելով՝ աղճատել է եւ խանգարել

ենք քննել եւ ճանաչել, հասկացել ենք, որ մարդումս {լեզուն} այն ժամանակ կարող է խօսել, ինչ ժամանակ միտքը արդ

րը յառաջ, չեն կարողացել մինչեւ հիմա ճանաչել, թէ {լեզուն}, եթէ չունի իւր մէջ այն սննդարար ուղը եւ ծուծը,

։ Ուրեմն եթէ եւ շատ քաջ սովորէր հայոց մանուկը այդ {լեզուն}, այնուամենայնիւ տգէտ էր եւ ոչինչ չգիտէր. միմիայ

նուկի հանդէսը կամ ասպարէզը ո՞րն էր արդեօք իւր հին {լեզուն} հանդէս հանելու. ոտանաւո՞ր գրելն, եթէ քանի մի հա

լ գերապատիւ Ստեփանոս վարդապետի գրուածքը, թէ նորա {լեզուն} ոչինչ քաղաքի սեպհական չէ, թէ գրոց բառերովը խառնո

էին միայն մայրենի լեզուին, այսինքն՝ եթէ եւ նոր {լեզուն} չէին կորուսել, ինչպէս Տաճկաստանումը կամ Ռուսաստա

լեզուի հետ, պատճառը շատ հեշտ էր ճանաչել. որ նոր {լեզուն} չունէր այնպիսի բառեր, որ կարողանային յայտարար լի

երի շատը դեռ պահում է իւր մէջ բնական Լատին ձայն։ {Լեզուն} մի այնպիսի բան չէ, որ ով կամենայ եւ երբ, ուզածի

թիւնը. որովհետեւ եթէ այդպիսի պատճառներ չլինէին, {լեզուն} չէր ընկնիլ յեղափոխութեան տակ։ Յայտնի է, թէ լեզո

զուն չէր ընկնիլ յեղափոխութեան տակ։ Յայտնի է, թէ {լեզուն} չէ կարող կազմուիլ կամ փոխուիլ մի անհատի կամ խմբի

ոխուիլ մի անհատի կամ խմբի ցանկութեամբ եւ կամքով. {Լեզուն}, որպէս ամբողջ ազգի սեփականութիւն, կազմւում է կա

ժամանակի ազդեցութեանցը տգիտանալու, բռնաբարել նոր {լեզուն}, որ նա աճէ հին ձեւի ազդեցութեան տակ համազօր է պա

ւթեան ընդդէմ՝ իր գերեզմանից դուրս գալով։ Հին {լեզուն} անդա՜րձ գնաց, որովհետեւ հին ժամանակները գնացին,

ինչպէս կեանքը, նորան համեմատ կը լինի միտքը։ Եւ {լեզուն}, որ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ մտքի յայտարարը, բնակա

տճառ, տգեղ երեւցածը չէ տանում ժամանակը, իսկ նոր {լեզուն} գնում է ժամանակի հետ զուգահեռաբար, ուրեմն նոր լե

ւն գնում է ժամանակի հետ զուգահեռաբար, ուրեմն նոր {լեզուն} տգեղ չէ։ Սորա հակառակ գեղեցիկ համարուածը չէ թողն

գեղեցիկ համարուածը չէ թողնում ժամանակը, իսկ հին {լեզուն} վաղուց թողել է նա, ուրեմն նորա համար հին լեզուն

լեզուն վաղուց թողել է նա, ուրեմն նորա համար հին {լեզուն} գեղեցիկ չէ։ Բայց բոլորովին աւելորդ է լեզուի վրայ

վ, անմշակ թողունք կամ ոտքի տակ կոխկռտենք մեր նոր {լեզուն}, որ ինչքան էլ տգեղ լինի հնից, թերեւս այս էլ թոյ

մեր բոլոր պէտքերը նա է հոգում մեզ համար, իսկ հին {լեզուն} հիմիկուայ հայի համար դարձել է Փարիզեան տարազահնար

պենք թողուլ իրենց լատիներէնի հարաբերութեամբ աղքատ {լեզուն} ու խօսել հին հռովմէական գերապանծ լեզուով, կամ Ֆլ

լեզուի իրաւունքը երբէք աւելի չէ նոր լեզուից, հին {լեզուն} աւելի գեղեցիկ չէ, քան թէ նորը, հին լեզուն աւելի

, հին լեզուն աւելի գեղեցիկ չէ, քան թէ նորը, հին {լեզուն} աւելի ուժով չէ, քան թէ նորը, թէեւ սա հին լեզուի

կար զարմանալու, եթէ չլինէին դոքա, որովհետեւ այդ {լեզուն} մինչեւ այժմ գրի տակ ընկած չլինելով եւ չմշակուելով

նականապէս պիտի ունենար այդ թերութիւնքը։ Բայց հին {լեզուն} նոյնպէս չունի՞ իր թերութիւնքը։ Նորա մէջ կան բառե

կորած են եւ չկան ներկայ Հայի համար, բայց եւ նոր {լեզուն} ունի իր կենդանի եւ շարժուն ձեւերը ու ոճերը, որպէ

նորա ձեւերը եւ ոճերը, եթէ ոչ ուսումնասիրելով այդ {լեզուն}, գործ դնելով նորան եւ օրէ օր աճեցնելով։ Իրաւուն

խօսքով իմացնում է նոյն գաղափարը։ Յայտնի է թէ նոր {լեզուն}, ապաստան մնալով միմիայն հասարակ ժողովրդի բերնին

, թէ ո՞րը պիտի նախընտիր համարենք՝ հի՛ն, թէ՛ նոր {լեզուն}, քան թէ այն պատճառներին, թէ ինչու համար չէ կարե

լով։ Բայց սորա ընդդէմ մենք ասում ենք, որ հին {լեզուն} նորից նախընտիր, գեղեցիկ եւ մշակուած համարուիլը,

շակուած համարուիլը, շատ պինդ կապուած լինելով նոր {լեզուն} բռնաբարելու եւ հնի ազդեցութեան ստրկացնելու անխորհ

էմ եւս կարող են գործ դրուել։ Որովհետեւ, եթէ հին {լեզուն} նախընտիր համարելով՝ նորը անարգելը եւ ոտնակոխ անե

ր, նոյն այն հին լեզուի գեղեցկութեան պատճառով նոր {լեզուն} էլ քաշկռտել եւ ժողովրդի իրաւունքը բռնաբարելով, կ

լինել, քան թէ նորա մեռած մայրը։ Այսպէս եւս նոր {լեզուն} չպիտի ստրկանայ հնին, այլ պիտի մշակուի ինքնուրոյն

ում ենք, այստեղ բարձրանում են ձայները, թէ " նոր {լեզուն} առաջացել է տաճկական տրամաբանութեան տակ, եւ թէ նո

նել հին լեզուի տրամաբանութեան տակ, համազօր է հին {լեզուն} քարոզելու, որ իր կամքով համազօր է մարդկային կենդ

ւիս կանգնած մարդը հասկանայ։ Ես, գործ դնելով նոր {լեզուն}, կատարելապէս հասնում եմ իմ նպատակին, եւ այն մար

ւերով կամ հայկական տրամաբանութեամբ խօսելուց, երբ {լեզուն} այն ձեւերի տակ զրկuում է իր խորհրդից եւ չէ կարում

ան ազդեցութեան, միտքը, որ կեանքի հետ լծակից է, {լեզուն}, որ մտքի յայտարարն է, ի՞նչպէս կարող էին ազատ մն

՛չինչ որ ինչ եղեւն. նովաւ կեանք էր"։ " Ախ՝ {լեզուն}, լեզուն. լեզուն որ չըլի՝ մարդ ընչի՞ նման կ'ըլի

ինչ եղեւն. նովաւ կեանք էր"։ " Ախ՝ լեզուն, {լեզուն}. լեզուն որ չըլի՝ մարդ ընչի՞ նման կ'ըլի ", - աղա

. նովաւ կեանք էր"։ " Ախ՝ լեզուն, լեզուն. {լեզուն} որ չըլի՝ մարդ ընչի՞ նման կ'ըլի ", - աղաղակում է

նորանով է եղել, նորանով է լինում եւ պիտի լինի։ {Լեզուն} է այն սարսափելի ուժը, որի ընդդէմ տկար են նաեւ մի

որպիսի են ելեքտրականութիւն, ջերմութիւն եւ այլն, {լեզուն} առաջին զօրութիւնն է, որ յայտնւում է բնութեան մէջ

բնութեան մէջ՝ բովանդակուած բարոյական աշխարհում։ {Լեզուն} է ազգութեանց դրօշակը, լեզուն է նոցա որպիսութեան

րոյական աշխարհում։ Լեզուն է ազգութեանց դրօշակը, {լեզուն} է նոցա որպիսութեան եւ վիճակի յայտարարը։ Չկայ աշխ

մինը չէ կարող յետ մնալ եւ աւերուել առանց միւսին։ {Լեզուն} ըստ ինքեան մի աման է, որով մարդը թափում է իր միտ

ւ հասու"։ Կարծեմ աւելորդ էր ասել, որ այս լոյսը {լեզուն} էր։ Բնական աշխարհի լոյսը եւս մի միջնորդ է, որ բ

յն պաշտօնակատարութիւնքը, իսկ բարոյական աշխարհում {լեզուն} է այդ միջնորդը, որի սպասաւորութեամբ կատարվում են

նչպէս կարծւում է առաջին անգամ ակը տալիս։ Կենդանի {լեզուն} հոսանուտ մի բան է եւ ամեն օր փոփոխութեան տակ։ Մե

ուէր. ինչ որ այդպէս չէ, սուտ է։ Բայց որովհետեւ {լեզուն} իրողութիւն է եւ սուտ չէ, ուրեմն եւ ենթակայ է բնո

ղախը՝ եթէ հացի եւ եթէ այլ բաների։ Անհնար է, թէ {լեզուն}, յեղափոխուելով ազգի աւելի առաջ գնացած մասին մէջ

մաբանութիւնը կը հանգչի, ինչպէս " վերնատան հրեղէն {լեզունե՞րը} "։ Մեղաւոր էր Իսրայէլը, որ Եգիպտոսի մէջ տեսանել

ր է երիտասարդություն: Եղած են աշխարհի երեսին {լեզուներ}, որոնք հազիվ թե մանկության հասակին հասած՝ արդեն

երի տեսակը եւս կջնջվեր, սորա ապացույց ունինք շատ {լեզուներ}, որոնց մի քանիսի միայն անունը գիտենք եւ մի քանիս

սած, իրեարու մէջ ունեցած յարաբերութեան մասին չար {լեզուներ} խօսած են շատ կեղտոտ բաներ... ): Ինչեւիցէ: Ահա

ամենայն ընդունելութեան անարժան պատճառ է, թէ օտար {լեզուներ} խօսեցնելով ազգի զաւակներին, պիտի վարժեցնէին նորա

ջին հարկաւոր բանը չէ, որ ազգի զաւակը ուսանի օտար {լեզուներ}. դորա հակառակ պարտական է նա քաջանալ իւր լեզուի մ

սկ գաղափար չունի, թէ ի՛նչ ասել է Հնդկա-եւրոպական {լեզուներ}, կատարելապէս ապացուցանում է, որ անտեղեակ է այդ

տ եւ ասես թէ մի նոր կենդանութիւն եկաւ վերաս: Չար {լեզուներ} ասել էին ինձ, թէ քո թոքախտութիւնքը զայրանալով զր

իասին մի յատակի վերայ կանգնող մարդերի վերայ: Չար {լեզուներ} ասում էին... ի՛նչ ասում էին... ասում էին,

էին դէպի կրօնաւորութիւն, լարում էին իւրեանց ոյժը {լեզուներ} ուսանելու համար, եւ շատ բնական կերպով յառաջացան

փորձերից կարող ենք ստուգել, երբ սկսում ենք օտար {լեզուներ} սովորել։ Բայց թէ ինչ օրէնքներով միմեանց հետ են կ

ն, գիտե ինչպես հայոց, նույնպես եւ այլ արեւելյան {լեզուները} եւ այժմ վարժապետ է նույն ճեմարանի մեջ: Գիտելով,

այրենասիրութիւն է, որ կացին եւ մանգաղ վեր առած, {լեզուները} սրած՝ ազգը պախարակելու վերայ են եւ վէրք վէրքի վե

բանական գիտութեան վերայ: Թող պապանձուին չար {լեզուները}, որ երբեւիցէ շարժուած են այս չնաշխարհիկ պարոնի ը

եսան (սրող քար) գնելով՝ թուրի պէս սրեցին իրենց {լեզուները} եւ իժերի թոյն կար նոցա շրթունքի տակ։ Եւ ես,

ն... ասում էին, թէ... ինչե՛ր չեն ասում չար {լեզուները}... Առհասարակ պիտի իմանալ, որ այսպիսի գործողու

նհնար էր, ինչպե՞ս արդյոք պիտո է մեկնեինք մեզ այդ {լեզուների} ընթացքը. առնանք զորօրինակ մեր հին լեզուն. նորա

յերը: Ինձ անհրաժեշտ են բնորոշ բարբառներ եւ ոչ թե {լեզուների} խառնուրդ: Սայաթ-Նովան կարգին գիրք է, տպագրված Մ

ելով ազգի զաւակներին, պիտի վարժեցնէին նորանց այդ {լեզուների} մէջ։ Առաջին հարկաւոր բանը չէ, որ ազգի զաւակը ու

րող լինէր բան հասկանալ եւ չհաւատալ այնուհետեւ չար {լեզուների} խօսածին, թէ " դատարկ տակառը մեծ ձայն է տալիս"։

, կատարելապէս ապացուցանում է, որ անտեղեակ է այդ {լեզուների} ծագման եւ կերպարանագործութեան ընդհանուր պատմութեա

անոնը եւս արդարացնում է մեր կարծիքը։ Մեր եւ օտար {լեզուների} մէջ տեսանում ենք, որ բացառականի ոյժը եւ զօրութիւ

յառաջացել են Իտալականի եւ միւս Հռովմէական ասուած {լեզուների} մէջ՝ նայելով Լատինականի ամբողջութեանը, չկայ մեր

նում ենք, որ ինչպէս մեր լեզուի, նոյնպէս եւ օտար {լեզուների} մէջ մի բայ իր մի որոշեալ եղանակում, ժամանակում,

ւրիշ հնար չկայ, չենք փախչում հին լեզուի կամ օտար {լեզուների} բառերից։ Գաւառական բառերը, եթէ բուն հայերէն

ւից խպնելու, առանց գաւառական բարբառների կամ օտար {լեզուների} ազդեցութեանց ստրկանալու: Բոլոր գաւառական բարբառն

այս բաները գրուած լինէին ինչպէս տեսանում ենք օտար {լեզուների} մէջ։ Նոր լեզուի միջում կայ հիանալի խորհուրդ։

որ ծանօթ էին Ֆրանսիարէն, Գերմաներէն եւ Ռուսերէն {լեզուներին}, արդէն կարդացած կը լինին " Թափառական Հրէայ " վիպ

չեւ անգամ Նոյից յառաջ անցած բաները եւ ծանօթ է այն {լեզուներին}, որ ջրհեղեղից յառաջ խօսում էին: - Ինչպէ՛ս է

նիւթեր չունի իր մէջ, այլ ինչ կայ չկայ եւրոպական {լեզուներից} է առնուած։ Այս յանցանքները հրապարակում էին եւ իր

ւսիսափայլի " մէջ երեւում էին եւրոպական այլ եւ այլ {լեզուներից} թարգմանած աշխատութիւնք, որոնց մի լավ բաժինը հասն

փություններով: Պարսկական, արաբական եւ թաթարական {լեզուներից}, պատմական ազդեցության հետեւանքով հայերենի մեջ ան

տում են, ուսումնարաններ շինելով եւ Եւրոպական նոր {լեզուներից} գրեանք թարգմանելով, վեր բարձրցանել այնքան խոր տգ

ւ տպեցին նոքա զանազան գործեր հին ու նոր Եւրոպական {լեզուներից}, եւ այսպիսի թարգմանութեններով մեծապէս մշակագործե

ուն բառը հին լեզուում էլ չունինք, պիտի նաեւ օտար {լեզուներից} առնունք, ինչպէս մեր նախնիք առել են, որ մենք կար

ուի բաղդասութեան հաւատարիմ մնալ, եւ հին կամ օտար {լեզուներից} առնված բառերը ժողովրդին յայտնի օրէնքով կապակցել։

Ռուսաստանում։ Կան շատ օրինակներ։ Այն գաւառական {լեզուներն} մեզ ամենեւին անպիտան է. պատճառ, որ այն կոշտ ու

կան պատմության մասին եւ շատ ռուսերեն եւ եվրոպական {լեզուներով} գրքեր: Մինչ այժմ գրածս մոտ 15 տպագրական թերթ

եւ Ռուսերէնի, ոչինչ չգիտեն, հազիւհազ կարդալ այդ {լեզուներով} եւ իւրեանց անունը գրել տառասխալ անգամ: Նախիջեւան

ւ մեք սխալ կարծիքի մէջ ենք. պատճառ, որ եւրոպացի {լեզուներով}, որ հայոց հին լեզուի նման անհասկանալի էր մեր ժող

րքդ տարածէիր ձեր ազգի մէջ մեր լեզուով: - Ձեր {լեզուո՞վ}. Հայերի համար ձեր լեզուո՞վ: Այդ ի՞նչ խելացնոր բ

ր լեզուով: - Ձեր լեզուո՞վ. Հայերի համար ձեր {լեզուո՞վ}: Այդ ի՞նչ խելացնոր բան է, մի՞թէ Հայք լեզու չուն

էնը, նոյնպէս եւ նորա ճիշդ թարգմանութիւնը մայրենի {լեզուով}: Այս խորհրդով ամենահարկաւոր բաներից մինը համարեց

չգիտեն մտածել, որ մի ազգ բաժանւում է միւսից իւր {լեզուով}, եւ լեզուն է, որ գլխաւորապէս պահպանում է ազգութ

ը, որ տպուեցան եւ որ տպւում են ժողովրդական ընտիր {լեզուով}. 1) Հոգեղէն կերակուր Հայոց երեխաների համար

յն այն ուղղութիւնը՝ ամենայն բան ուսուցանել օտարի {լեզուով}, հերիք պատճառ է, որ ամենայն Հայի սիրտ օտարանայ

ան տեսանելու կամ լսելու թէատրոնական բեմից մայրենի {լեզուով}: Բայց Մոսկուայում այդ երգը չերգուեցաւ այնպէս, ի

ր թէատրոնի մէջ ցանկանային տեսանել իւրեանց մայրենի {լեզուով} խաղարկութիւններ, մանաւանդ, ո՛չ մի տեղ այնպէս յա

ինձանից ուսած գաղափարքդ տարածէիր ձեր ազգի մէջ մեր {լեզուով}: - Ձեր լեզուո՞վ. Հայերի համար ձեր լեզուո՞վ

իւրեանց մէջ, հին, եթէ նոր ռամկական (jargon!) {լեզուով} պիտոյ էր գիրք շարադրել կամ օրագիր տպել: Եւ ո՛վքե

s մակագրով տաղերգութենների Հայ թարգմանութիւնը հին {լեզուով}: Ազգային բանասէրքը մինչեւ այժմ չկարողացան հասկաց

երս բերելու համար: Անտարակոյս, աւելի հեշտ է հին {լեզուով} թարգմանել, մանաւանդ՝ ոտանաւորը, բայց մի՞թէ հեղ

տանաւորով թարգմանել ոտանաւորը, որ գրուած էր օտար {լեզուով} եւ ցաւում ենք, որ այդքան քրտինքով յառաջ եկած գոր

րձակ բառարանների վերայ, թարգմանել են ժողովրդական {լեզուով} Ֆենելոնի Տելեմաքը, որի կէսը արդէն տպած պատկերազա

առանձին՝ որպէս Նուագք, Հայրունի մակագրով: Հին {լեզուով} գրուածների մէջ տեսանում ենք գործ դրուած ամենայն ջ

ը երգէ աւելի հասկանալի (հասարակ ժողովրդի համար) {լեզուով}: Արժանապատիւ Խորէն վարդապետը խոստացել է մեզ այս

թիւն կայ մեր Հայ վաճառականներին, որ կարող են Հայ {լեզուով} թղթակցիլ, մինչդեռ օտար տների հետ գործ ունենալու

: Սուտ է այն լուսաւորութիւնը, որ պիտի լինի օտար {լեզուով}. սորա վկայող դառն փորձեր շատ անգամ կատարել է մար

մինչեւ անգամ խոտովանութիւնը եւս կատարում են օտարի {լեզուով}: Մեք վերջացրել ենք մեր հաշիւը նոցա հետ։ Թողնում

էս օգնել էր նաեւ այն սոփեստական քննութիւնը ռուսաց {լեզուով} Հայ Քերականութեան վերայ, որ Պ. Չերքեզեանցը հրատ

անաք: Այս միջոցներումս ձեռքս ընկաւ մի ռուսաց {լեզուով} գիրք՝ այսպիսի մակագրով՝ " Обозреніе Арменіи " А

ուն ծերունին, մի թեթեւամիտ հռչակել եւ այն՝ օտար {լեզուով}, մինչ եւրոպական գիտութիւնը ընդունել է նորան եւ,

: - Փոքր Ռուսիան (15 միլիոն ժողովուրդ) իւր {լեզուով}, իւր պատմական աւանդութեամբ, իւր կեանքի կերպերով

ը"։ Մեր բարեպաշտ ազգասէրքը, իւրեանց հոգու {լեզուով}, ահա այսպիսի խօսքեր խօսելով, կտակներ աւանդում է

նալու։ " Հիւսիսափայլի " լեզուի թերութիւնքը, այդ {լեզուով} գրողների անձնական պակասութիւնը չէր, այլ մանաւանդ

լ եւ ոճով կարգով բան առաջացնել այդ իրենց սքանչելի {լեզուով} ։ Կը տեսնենք այն ժամանակ նոցա ուժը եւ կարողութիւն

րի եւ զանազան ազգերի։ Ամեն մի ընտիր վաստակ, ինչ {լեզուով} եւս լինի գրուած, այնուամենայնիւ միշտ օգտակար է բ

ռները։ Առաջին՝ թէ նոցա գրածները՝ հին եւ մեռեալ {լեզուով}, անմօտենալի էին Ազգին։ Երկրորդ՝ թէ մեծ մասով գ

այ " անունով վիպասանութեան հայ թարգմանութիւնը այն {լեզուով}, որ ժողովրդին հասկանալի էր։ Եթէ փորձով երեւի,

րդկութեան պարծանքն էր։ Ուրեմն, նախ պիտոյ էր այն {լեզուով} խօսել, որ ժողովրդի ականջը ներգործէր սրտի վերայ ե

ինն դարու հեղինակքը, չորրորդ եւ հինգերորդ դարու {լեզուով} խօսելով, ստիպում են ժողովրդին եւս մոռանալ XIX դա

։ Եւ դնենք, թէ մի հայ մարդ առնուր իւր ձեռքը հին {լեզուով} շարադրած մի գիրք (իհարկէ՝ հայերէն) եւ սկսէր չո

վկայ այն տխուր ճշմարտութիւնն է, որ Հայերը օտարի {լեզուով} կարդում են իւրենաց սեպհական հեղինակի գործը։ Բացի

յարմար։ Բայց ցաւելով եմ խոստովանում, որ մեր հին {լեզուով} խօսող հեղինակները պակաս են այս խորհրդից։ Մի այդպ

ս մանուկ է. դեռ շատ եւ շատ դժուարութիւնք կան այս {լեզուով} գեղեցիկ եւ յաջող խօսելու։ Այդ կը հոգայ ժամանակը

նութեան բղխուածքը կարող են մասնաւորել միմեանց այն {լեզուով}, որով յառաջ է գնացել մինչեւ այժմ մեր աբեղայական

նա լսում է անծանօթ գաղափարներ՝ Հայոց աշխարհաբառ {լեզուով} եւ եւրոպական լօգիկայի ազդեցութեան տակ լուսաբանած

ն արուեստի յաւիտենական գեղեցկութեան մասին այնպիսի {լեզուով} (այսինքն ձեւով), որ կարո՛ղ է հարկադրել երկբայե

իշտ նոր պապացու կարդինալի հետ, եւ իւր կիկերոնեան {լեզուով} վերջապէս հասաւ իւր վերջին նպատակին: Կենսորինեան

եան, Մխիթարեանց գրած, յառաջաբանութեան մէջ (հին {լեզուով} ) կարդացինք " գլուխ գործոց " որպէս բառական թարգմա

ից եւ բառարանից պահանջել։ Մենք շատ հին {լեզուով} գրողներ գիտենք, որ եւ հին լեզուի մէջ երբեմն գործ

ամերձ " անունով գեղեցիկ գործը մեր ազգային կենդանի {լեզուով} ։ Աւարտելով այդ աշխատութիւնը, սպասում էր մի յարմ

ասու եղիր, որտե՛ղ եւ ո՛ր ազգ խօսում է մի այնպիսի {լեզուով}, որ ժամանակը դատապարտել էր եւ թաղել էր հազարաւոր

առողջն տեսանել: - Դու դարձեա՞լ խօսում ես այդ {լեզուով}: - Ո՛չ ապաքէն համոզեցայք Դուք ինքնին։

թէ ինչու համար հնամոլ հեղինակները չէին խօսում հին {լեզուով} եւ այդ լեզուն երեւում էր միմիայն գրչի տակից. սատ

, որ այդ անասունքը չեն խօսում միմեանց հետ իւրեանց {լեզուով}, մեր նոցա լեզուն չհասկանալուց կարելի՞ է եզրափակե

երից ուղղակի մեր տուն մտանել, ուր խօսում էին այդ {լեզուով}: - Ես եւս զարմացայ, երեւի այդպէս պատահել է

, որ իմ ուսումնառութեան սկզբումը փոխանակ ազգային {լեզուով} զարգանալու, գիտութեան առարկայք մատակարարւում էին

րւում էին դոյն այդ քահանայի աշխատասիրութեամբ վրաց {լեզուով}, որ այն ժամանակին Թիֆլիզ քաղաքի մէջ լուսաւորութե

ԿՐԻՏԻԿԱ Ժողովրդական {լեզուով} թարգմանուած եւ տպուած Ռօբինզօնի պատմութիւնը՝ Գամ

երի մէջ. նորա " Նոր այբբենարանը " գրած է այնպիսի {լեզուով}, որով չէր խօսում ժողովուրդը։ Ի՞նչ էր ինքնահակառ

իւրեանց բոլոր ուսումը եւ գիտութիւնը ստանալով օտար {լեզուով}, մտածում են եւ խօսում են օտարաբար աւելի, քան թէ

որեւիցէ գաւառական բարբառի։ Գրել ժողովրդական {լեզուով} ՝ առանց ծառայանալու գաւառական բարբառներին, միեւն

արիզում, մանաւանդ եթէ ուխտ չէ արել միշտ Աշտարակի {լեզուով} գրելու։ Թէեւ ճշմարտութեան անունով ասում ենք, որ

ութիւնը, աւելորդ ներմուծութիւնք եւ շատ անգամ հին {լեզուով} էլ չեն կարող արդարանալ։ Օրինակ՝ հին լեզուում հա

շ բայեր էլ ունենալու. յետոյ կարելի՞ է մի այդպիսի {լեզուով} խօսել։ Կարելի է, ասում են, որովհետեւ էական բայ

նաբրդոշ, էլ դժուար է այնուհետեւ հաւատալ, թէ այդ {լեզուով} գիրք կամ օրագիր հրատարակելը կարող է ժողովրդի խօսա

, բայց բանաստեղծը որտեղ ուղղակի խօսում է բնութեան {լեզուով}, ուր միայն լոկ թարգման է լինում բնութեան եւ ստոր

ային մատենագրութիւնը պիտոյ է լինէր նոր եւ կենդանի {լեզուով}, որ կարողանար կամուրջ բանալ Ազգի բանականութեան ե

օսելու ժամանակին թէեւ աղաւաղ, այնուամենայնիւ նոր {լեզուով} յայտնում են իւրեանց միտքը. սորանով իրանք իրանց ա

ջ։ Եթէ պատահում էր հարցանել դոցա, թէ ինչո՞ւ հին {լեզուով} չեն խօսում ընդհանրապէս, այլ նոր լեզուով, կը լսէ

չո՞ւ հին լեզուով չեն խօսում ընդհանրապէս, այլ նոր {լեզուով}, կը լսէիր պատասխան, թէ սովորական լեզուն ազգի բե

լեզուն ազգի բերանում այս է, եւ թէ կամենային հին {լեզուով} խօսել, այդ անհասկանալի էր ժողովրդին։ Այս պատասխ

գի լուսաւորութեան ճանապարհ չէր, այլ պիտոյ էր նոր {լեզուով} գործ կատարել, անտարակոյս այն սիւնը ցած կը գլորու

որչափ ամենակալ տէրը կը շնորհէ մեզ կարողութիւն նոր {լեզուով} աւանդել ազգին, ինչ որ վայելում էին եւ յարմար էին

րորդ դարու մարդերը կամենում են լուսաւորել 5 դարու {լեզուով}, ուրեմն, մատենագրութիւն ասելով, պիտոյ էր իմանա

տածութիւնք ազգի լուսաւորութեան մասին։ Եթէ հին {լեզուով} մատենագրութիւնը անհասկանալի լինելով միանգամայն նո

ելով եւ իւր տանը պահելով (ինչպէս պիտոյ է անէ հին {լեզուով} հայ մատեանները), կարող էր լուսաւորուիլ։ Այսպիս

ց մեռեալները հանել կենդանացնել, քան այդ ժանգոտած {լեզուով} նոր ժողովուրդը լուսաւորել։ Խնդրում էինք, եթէ մի

աւորուիլը, մինչեւ նոցա մատենագրութիւնը չլինի նոր {լեզուով}, սուտ է եւ զուր ամեն ջանք ու վաստակ ազգը լուսաւո

զուր ամեն ջանք ու վաստակ ազգը լուսաւորելու։ Հին {լեզուով} ոչինչ չի յառաջանայ. եթէ յառաջացող էր, մինչեւ հի

, որ իւրեանք փառաւոր մարդերի կարգումը երեւէին հին {լեզուով} գրողների միջին, քան թէ նոցա գրածիցը ազգի անբաղդ

։ Ի՞նչպէս կարելի է խօսել մի մարդի հետ այնպիսի մի {լեզուով}, որ նա չէր ուսել, որ նորան անծանօթ էր. այսքան

նել, ուստի եւ ասում են, որ պիտոյ է մարդ այնպիսի {լեզուով} խօսի, որ դիմացի մարդը նորան չհասկանայ, եւ որչափ

։ Ուստի բնական ուղից դատողութենով, քան թէ օտարի {լեզուով} յայտնել այն միտքը, նա գրել է հին լեզուի բառերով

հին լեզուի ոգուն կամ ազդեցութեան, որովհետեւ նոր {լեզուով} խօսող Հայերը ընկած են ուրիշ պատմական եւ բնական ազ

տակ, քան թէ այն Հայերը, որ երբեմն խօսել են հին {լեզուով} ։ Աւելորդ է ասել, որ այն պատմական եւ բնական ազդե

յ, ինչ իրաւունք որ ունէր անտիկեան Հայը խօսել հին {լեզուով}, հին ոճով, հին քերականութեամբ, նոյն իրաւունքը

ւունքը, իր կարգով ունի եւ այժմեան Հայը խօսել նոր {լեզուով}, նոր ոճով եւ նոր քերականութեամբ։ Մերժել այս իրա

ամբ աղքատ լեզուն ու խօսել հին հռովմէական գերապանծ {լեզուով}, կամ Ֆլորենդացուն ստիպել, որ Դանթէի " Աստուածայ

մարդուն, որ նա խօսի Խորենացու կամ Եղիշէի ոճով ու {լեզուով} ։ Յայտնի է, թէ ներկայ Հայի համար անհնար է այս,

կարող էր ենթարկուել մի մարդ։ Կոյրը մխիթարւում է {լեզուով}, ձեռքից եւ ոտքից ընկած մարդը մխիթարւում է լեզուո

եզուով, ձեռքից եւ ոտքից ընկած մարդը մխիթարւում է {լեզուով}. պատճառ, լեզուի միջնորդութեամբ իր կարիքը յայտնե

ինչ որ կայ շինականների մէջ եւ ինչ որ նոցա կենդանի {լեզուովը} լսում եմ նոցանից: Աւանդութիւնը ասում է. " Եթէ կ

ամբ, որ տարբերւում էր այս նոր տպածից, որպէս իւր {լեզուովը} նոյնպէս եւ բովանդակութեամբ, թէեւ իդէան եւ բանի խ

ւմ էր ինքը։ Թող հայոց մանուկը սովորի իւր մայրենի {լեզուովը} ազատական գիտութիւնները, թող նա այն աշխատութիւնը

ը բոլորողը։ Նա, որ հանդիսում երեւում էր իւր հին {լեզուովը}, արդեօք կարո՞ղ էր իւր համար դատաւոր գտանել հասար

մենեւին անպիտան է. պատճառ, որ այն կոշտ ու կոպիտ {լեզուովը} ոչինչ մարդավայել ազնիւ միտք, մանաւանդ՝ ուսումնա

կանից կրաւորական դառնալու համար (յայտնի է, թէ նոր {լեզուում} ) միայն մի վեվ է առնում, իսկ թէ անդէմ, օրինակ՝ անե

գործվել։ Ո՛չ առաջինը եւ ո՛չ երկրորդը տալիս են նոր {լեզուում} կրաւորականի գաղափար։ Շատ մարդիկ, որ ամեն

ձեւաւորվել, մենք ի՞նչ ունինք մերժել այդ բառը։ Հին {լեզուում} չկան բազմավանկ բառեր։ Բայց այս կայ, որ անհնար է մ

հին լեզուով էլ չեն կարող արդարանալ։ Օրինակ՝ հին {լեզուում} հաշտեմ բայը նոր լեզուի մէջ եղել է հաշտվում եմ. է

օրքերի ասելու տեղ։ Ըստ նախադրութիւնը, որ հին {լեզուում} սովորաբար վերջահոլով տրական խնդիր է առնում, նոր

սովորաբար վերջահոլով տրական խնդիր է առնում, նոր {լեզուում} բոլորովին անգործածական է։ Ժողովուրդը, շատ անգամ

քակրթութեան արդիւնք են եւ բնաւ նոցա բուն բառը հին {լեզուում} էլ չունինք, պիտի նաեւ օտար լեզուներից առնունք,

ը ցոլացնողքը բառերն են, եւ աշխարհիս երեսին ոչ մի {լեզուում} երկու բառ չկայ մաթեմաթիկաբար ճիշտ միեւնոյն նշանակ

քս, եւ կամենում ես բռնակալ հայեացքով պապանձեցնել {լեզուս}, մինչդեռ ասում ես, թէ ձեռք բերածներիս մինը եւս

աննու կաթուղիկոսի՝ զվիպասանական ինչ գրուած յօտար {լեզուս}... զի՞նչ էր պատճառ զի Հայք առ հասարակ հակադրակ

ոյ: Կարկեցան եւ ժանտից Բերանք, {լեզուք} թունալից Մինչ ընդ սրբոյն Ներսիսի Տօնեցա

ւ մեզ սիրելի Յիշատակարանը: Ոմանք, առաւել վատթար {լեզուք}, Յիշատակարանիդ մի փոքր ուշանալը մեկնել էին չարաչ

ծ բանդ, ճշմարիտ է, ուսուցանում է մարդու զանազան {լեզուք}, զանազան արտաքին գիտութիւնք, բայց եթէ առողջ բան

ահարկու կերպարանափոխութեամբ կազմեցան ի հնոց՝ նոր {լեզուք} առանց կրելոյ զխժական տիտղոսը։ Ժամ է արդեն զաչս դ

անունդ ռամկախօսութիւն, ապա ուրեմն եւ այլ ամենայն {լեզուք}, որք ի լատինականէն ելեալ կերպաւորեցան ի զանազան

Թուրքի եւ Թաթարի բառեր ու ոճեր. այնպէս որ, այդ {լեզուքը} չիմացողը կը դժուարանայ հասկանալ Նախիջեւանցուն, ե

իք։ Պապական կրակն ու սուրը այրել ու կտրել են այն {լեզուքը} եւ այն գլուխները, որոնց անմիջական քարոզութեամբ խ

փառավոր տպվում է, փիր փերվենտե եւ լավ հասկանալի {լեզվավ}. կաթոլիկների մեջքը կոտրելու է այդ: Առայժմ ներե

ՒԹՅԱՆ ՊԱՐՈՆ ՌԵԿՏՈՐԻՆ ` Լազարյան Ճեմարանի հայոց {լեզվի} կրտսեր ուսուցչի պաշտոնակատար Միքայել Նալբանդյան

զարյան ճեմարանից ինձ տրված փաստաթուղթը: Հայոց {լեզվի} կրտսեր ուսուցչի պաշտոնակատար Միքայել Նալբանդյա

րգերի կատարվեին նոցա պաշտամունքը: Այժմուս մեր {լեզվի} վերանորոգության դարումը կարծես թե ամենայն կողմից

ինակ կատարվում են սորա վերա բնության պայմանները: {Լեզվի} հղությունը, ծնունդը, տղայությունը, մանկություն

, եւ այլ հետեւյալ հասակները անհրաժարելի դաշինք են {լեզվի} գոյությանը եւ էությանը: Լեզուն մինչեւ այս աստիճա

ատուկտոր հիշատագրական գրված, ինչպե՞ս է անցել այս {լեզվի} պատանեկությունը եւ երիտասարդությունը, ո՞ւր է նոր

որա մանկության հիշատակարանքը եւ ծերությունը: Հին {լեզվի} երիտասարդությունը համարում եմ Եղիշեի քաղցրախոս Վա

րան թողուլ հաջորդի սերմը, այսպես ներգործում է եւ {լեզվի} վերան. իհարկե խելագարություն է ջնջել եւ չքացնել

ա անմահությունը, ուրեմն ջանք ու խնամ ունենալ նոր {լեզվի} տղայական հասակի վերա: Վերանորոգյալ հայախոսության

թեպետ այս գրվածքը մի երեւելի բաներ չեն, այլ նոր {լեզվի} տղայության հասակի հիշատակարանք կարող են համարվել

ա, մի կերպով վերանա՝ այսինքն Մոսկվայի մեջ հայոց {լեզվի} ցենզոր չլինելը: Այս մասին խնդրի մեջ ասված է,

ընդդեմ պիտի թվի, պատճառ, որ դոքա հին եւ մեռյալ {լեզվի} քամակից գնալով, կարծում են թե կարող են մի մոգակա

շյալ վեպի թարգմանությունը հայոց լեզվով: Հայոց {լեզվի} ուսուցիչ Միքայել Նալբանդյանց Բնակվում եմ Բ

ություն չգտնել, ես հանել եմ բոլորովին: Հայոց {լեզվի} ուսուցիչ Միքայել Նալբանդյանց 1857 29.

հանգիստ կացի՛ր, եղբայր, մեք այդպես կիրակոսներու {լեզվի} տակ չենք մնալու, աստված ողորմած է, ճշմարտությու

նիսկ ամենափոքր մանրամասնություններով՝ գրել " Մեր {լեզվի} արմատական բարեփոխության մի փորձ ", շարադրել հնի

կազմավորման ընթացքը, եւ ըստ հնարավորության, նոր {լեզվի} երկու կարեւորագույն ճյուղերը հաշտեցնել, միանգամա

ւմ է առանց կարիքի եւ առանց խտրության շարադրել նոր {լեզվի} համեմատական քերականությունը՝ ըստ ինձ հայտնի տվյա

ն նոր լեզուն չդասավանդվի դպրոցներում, մինչեւ այդ {լեզվի} գլխավոր ճյուղերը չբերվեն մի հայտարարի, մինչ այդ

հայերեն ո՛չ մի բառ, ո՛չ մի արտահայտություն, եւ {լեզվի} մասին դատում եմ հիշողությանս եւ 20-ամյա փորձիս շն

շխատանքը: Իսկ քանի դեռ մեզանում չկա քաղաքացիական {լեզվի} թեկուզ մոտավոր քերականությունը, ճշգրիտի մասին մտ

ը ուսուցիչների եւ աշակերտների ձեռին չի լինի, նոր {լեզվի} գրականությունը ոչ մի առաջադիմություն չի ունենա:

անքներով եւ համատարած կշտամբանքներով քաղաքացիական {լեզվի} հասցեին, փոխանակ ցույց տալու մեր մասնակի մոլորու

մ, այնուամենայնիվ փաստ է: Ճիշտ է, հնազանդվելով {լեզվի} ոգուն, դրանցից մի քանիսը մենք անգիտակցաբար գործ

ան գրականությունը բաժանում են ժողովրդից: Նոր {լեզվի} մի քանի ձեւերը նույնպես արհամարհվում էին այն պատճ

ում էին այն պատճառաբանությամբ, թե դրանք չկան հին {լեզվի} մեջ, որովհետեւ եղանակներից եւ ժամանակներից գործա

մանակներից գործածվում էին միայն նրանք, որոնք հին {լեզվի} համապատասխան եղանակների եւ ժամանակների բառացի թար

ավառում ավելի շատ, քան մի այլ տեղ, պահպանվել են {լեզվի} լավագույն ձեւերը"։ Ես հարգում եմ հանգուցյալ

նքան ավելի խուսափել նրանից՝ հօգուտ նոր պրոգրեսիվ {լեզվի}, որքան այդ բարբառի մեջ տեսնում ենք լիովին պահպան

այդ բարբառի մեջ տեսնում ենք լիովին պահպանված հին {լեզվի} ձեւերը: Ժողովուրդը մշակված եւ բավական ճկուն հին

տրում եմ ուրիշ բան, թե որ բարբառում ավելի շատ են {լեզվի} մշակված, կենդանի ձեւերը: Հին ձեւերի համար, որո

ե գտնենք որեւէ գավառում, մենք այդ պետք է մտցնենք {լեզվի} մեջ, բայց ոչ պարտադրաբար կամ պաշտոնապես, այլ որ

ն առաջ չբերենք: Որեւէ բարբառի հին ձեւերը նոր {լեզվի} համար նույնքան են պետքական, որքան դեղձենու կեղեւ

սության եւ ընդհանուր կարիքի փոխադարձ լրացումը նոր {լեզվի} մշակման համար կարող է միայն իբրեւ ֆոն ծառայել, ի

ությունը: Այլապես ոչինչ չի ստացվի: Ընդհանուր {լեզվի} օգտին գավառական մի քանի վերջավորությունների եւ մա

քմահաճույքներն ունի (բայց ոչ իրավունքը): Բայց {լեզվի} մշակման առաջին խնդիրն այն է, որպեսզի նա հասնի դյ

նի գավառների կամ թե Աստրախանի հայկական խոսակցական {լեզվի}, որովհետեւ հայերը Ալեքսեյ Միխայլովիչ ցարի ժամանա

րն ու ժամանակներն ավելանում, մի բան, որ չկա հին {լեզվի} մեջ, ես այնպես, փորձի համար, խոնարհեցի մի բայ

եղանակները շատ ավելի ճշգրիտ եւ ուղիղ են, քան հին {լեզվի} մեջ: Բայց այս մասին բավական է: Ես նյութեր ե

անակակից կենսական հարցերը՝ հռչակեց Հայոց կենդանի {լեզվի} իրավունքը, որպես հայի մտքի եւ զգացմունքի բնական

ս կրթության համար հարկավոր կենդանի, համընդհանուր {լեզվի} գրական կենսական անհրաժեշտությունը, վերջապես, գե

է գործել ինքնուրույն, շրջահայացորեն վերաբերվելով {լեզվի} ընդհանուր ոգու հետ: Միանգամայն հասկանալով, որ յ

ն հայկական լեզուն ժամանակակից հայերեն ժողովրդական {լեզվի} մեջ: Նա կամենում է այնպիսի ժողովրդական լեզու ստե

ակցվի ժողովրդի հետ, ժամանակակից կենդանի հայկական {լեզվի} օրինաչափություններով: Պարսկական, արաբական եւ թա

ծ ձեւերը, այդ միջնադարյան մարդկանց, հին դասական {լեզվի} անվերապահ սիրահարներին, որոնք սարսափելի կուրությ

պեկ արծաթով: Մենք մեր կողմից, որպես ժողովրդական {լեզվի} երկրպագու, ամբողջ հոգով ցանկանում ենք հարգելի պր

ած ժամանակ իր ուղղական վիճակը պահում է. մանաւանդ {լեզվի} վերածնութեան ժամանակ, երբ այս ու այն գաւառական բ

ի գտնել նման ձեւ: Գավառաբարբառներն ընդհանուր {լեզվին} կարող են օգնել ինքնուրույնաբար մշակված առանձին բա

ի, որովհետեւ այդ սահունագրության տարրերը կենդանի {լեզվից} չեն վերցված, այլ հնի, մեռածի դարավոր ավերակների

զ երբեմն, լսվում էլ են նախադասություններ կենդանի {լեզվից}, բայց դրանք ընդհանրապես կորչում են խիստ սիստեմամ

ր ժողովրդի պատիվը մեծ մասամբ կախված է նրա ազգային {լեզվից}, եւ որ այդ լեզուն, որը կոչված է ծառայելու որպես

ւմ էինք դուրս տալ մի հայկական օրագիր, աշխարհաբառ {լեզվով}, հասարակին հասկանալի. երկար ժամանակ այս խորհուր

քննությանը ներկայացնելու իմ աշխատությունը հայերեն {լեզվով} ՝ " Եսեն Սյուի ստեղծագործության (Թափառական հրեա

ան հաջորդելու է հիշյալ վեպի թարգմանությունը հայոց {լեզվով}: Հայոց լեզվի ուսուցիչ Միքայել Նալբանդյանց

ւ թույն է գտնվում դավանափոխության դեմ՝ թուրքերեն {լեզվով} հանգիստ շարունակեց իր գործը: Սկզբում ես նրան մի

ապես շամախեցիներ շատ են լինում: Չկա՞ն արդյոք մեր {լեզվով} գրական նորություններ, բացի պարբերականների համաճա

ական իմաստով, այլ որեւէ բնույթից զուրկ աղավաղված {լեզվով}: Մինչդեռ " Սայաթ-Նովա " երգարանը գրված է բացառապ

: Ահա արդեն տասը տարի է անցել այն օրից, երբ այդ {լեզվով} լույս տեսավ առաջին գիրքը, եւ մենք միշտ մամուլում

յսպես ասած՝ ապրել, անց է կացրել (пережил) հին {լեզվով}, հին ձեւով իր մտքերը շարադրելու շրջանը եւ սկսել

ած չկա, որ ժողովուրդն ի վիճակի չի լինի ընդհանուր {լեզվով} խոսելու, եւ կենդանի խոսքը յուրաքանչյուր գավառի ժ

: Քո Միշել Հ. Գ. Կա՞ արդյոք ռուսերեն {լեզվով} շերամաբուծության պիտանի ու կարգին ձեռնարկ: Սպասո

փարքը ոչնչացնելու նպատակավ: Ինձ արգելված է հայոց {լեզվով} նամակներ գրել, պետք է գրեմ ռուսերեն, բացի այդ,

Թարգմանութիւն ՀԱՅԵՐԵՆ {ԼԵԶՎՈՎ} ՆՈՐ ԱՄՍԱԳՐԻ ՄԱՍԻՆ (Նամակ խմբագրին) Ողորմած պար

ասին: Դա " Հյուսիսափայլ " անունով, նոր հայկական {լեզվով} ամսագիրն է, որը Լազարյան ճեմարանի պարսկա-արաբակա

մեկը: Հարգարժան պրոֆեսորը, որը նոր հայերեն {լեզվով} գրած իր բազմաթիվ աշխատությունների գիտական առաջաբա

իջանելով յուր վեհանիստ աթոռից, պարզ եւ հասկանալի {լեզվով} խոսում է հասարակ մարդու եւ ժողովրդի հետ, եղբայրո

ղ էլ կզետեղվեն ինչպես հին, այնպես էլ նոր հայերեն {լեզվով} հրատարակված նոր գրքերի քննադատական վերլուծություն

ել, միանգամայն հրաժարվելով ժողովրդի այժմ կենդանի {լեզվում} անգործածելի բոլոր ձեւերից, բացառությամբ, իհարկե

ան: Մեզանից ոչ ոք իրեն հաշիվ չի տվել, թե նոր {լեզվում} բայը քանի եղանակ եւ քանի ժամանակ ունի: Թեկուզ այ

ականաբար, պետք է ունենա եւ նորա լեզուն: Մեր հին {լեզվում} չկա " ծեծ խմել " ձեւը, իսկ նոր լեզվում ծեծը չի խ

: Մեր հին լեզվում չկա " ծեծ խմել " ձեւը, իսկ նոր {լեզվում} ծեծը չի խմվում, այլ ուտվում է, այնինչ հին լեզվո

զվում ծեծը չի խմվում, այլ ուտվում է, այնինչ հին {լեզվում} ոչ մի տեղ չի կարելի գտնել նման ձեւ: Գավառաբա

բայերն էլ, ինչպէս՝ ծնանեմ, դատեմ եւ այլն, նոր {լեզվում} դարձուցել է ներգործական, որովհետեւ կրաւորականը ծ

ետեւ կրաւորականը ծնանվել, դատվել եւ այլն է։ Հին {լեզվում} ներգործականից կրաւորական է դառնում բայը միայն ներ

նօք, ապա եւ լուսաւորութիւն միջնորդութեամբ օտարին {լեզւոյ} կարող էր ջարդել եւ փշրել զկեղեւ տգիտութեան թանձրա

մի որեւիցէ գաւառական բարբառում, այլ նոյնիսկ հին {լեզւում} էլ չկան: Բացի սոցանից կան թուրքի բառեր, ընդհանո

ար Հենրիկոս VIII-ի Վերանորոգութեան երեսից։ Ֆաբեր {Լեժէ} եւ Բօբադիլիա գնացին Գերմանիա։ Լեժէ Րեգենսբուրգի

րեսից։ Ֆաբեր Լեժէ եւ Բօբադիլիա գնացին Գերմանիա։ {Լեժէ} Րեգենսբուրգի մէջ այնպիսի ջերմութեամբ խօսեց Վերանո

ը, որ հալածում է Պապականները։ Այս րոպէին Բիւսսի- {Լեկլեր} (Bussi-Leclere) անունով մի մարդ բերեց մի նամակն

, որպես թե նոքա կամին կազմել այստեղ մի զինվորյալ {լեհական} լեգեոն եւ պատրաստ եւ կազմ սպասել մի կրակոտ նշանի

ով Սիբիրի մէջ աւելի շատ պիտի լինի Լեհացի, քան թէ {Լեհաստան} ։ Վարշաւի հրապարակների վերայ արիւնը մինչեւ ծունկն

էս հայ: Անի քաղաքի կործանուելուց յետոյ հայերը {Լեհաստան} գաղթեցին ահագին բազմութեամբ. եթէ նոցանից մի մասը

՛ւ Հռովմը, ե՛ւ Լոմբարդիան, ե՛ւ Հունգարիան, ե՛ւ {Լեհաստանը}: Այստեղ կան շատ լեհացիք եւ դեռեւս օրեօր հավե

վարութեան... կարող են հաւատալ, որ եթէ յիրաւի՛, {Լեհաստանը} արժանի լինէր անգլիական համակրութեան եւ ահա լրացա

Տրանսիլվանիայի եւ Եվրոպական Թուրքիայի, Ղրիմի եւ {Լեհաստանի} հայ կաթոլիկների մասին: Տարօրինա՜կ է հայերի թ

Այս տողերը գրելու միջոցին Թէյմսը հրատարակեց {Լեհաստանի} ընդդէմ մեր նօտր գրով տպածը, գրեթէ բառ առ բառ: Ե

- Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Պրուսիան՝ {Լեհաստանի} մահուան առաջին պատճառը, յափշտակել է նորա Պօզնայն

աթաթար կառավարութիւնը, իբրեւ մի վամպիր, ծծում է {Լեհաստանի} արիւնը, փակում է նորա եկեղեցիքը, դպրոցները եւ հ

, ո՛ւր է, իւրեան եպիսկոպոսներով եւ քահանաներով: {Լեհաստանի} մէջ մեր ճանապարհորդութեան միջոցին (1859) շատ ան

եւ ամենայն արդարութեամբ ինքը եւս կորաւ ու չքացաւ {Լեհաստանից}: Եթէ հոգեւորք ընդունակ էին ազգը պահելու, ինչ

թաթարներին: Իսկ միւս եւ աւելի մեծ մասը, որ մնաց {Լեհաստանում}, ո՛ւր է, իւրեան եպիսկոպոսներով եւ քահանաներով:

ով. կարծեմ շուտով Սիբիրի մէջ աւելի շատ պիտի լինի {Լեհացի}, քան թէ Լեհաստան։ Վարշաւի հրապարակների վերայ ար

միեւնոյն երդումը պահանջեց Սվենոն Դանեմարքացուց։ {Լեհացիներից}, որ այն ժամանակ դեռ նոր ընդունել էին պապականութի

իւն է տարածում: - Ռուսական բանդերը լցուեցան {Լեհացիներով}. կարծեմ շուտով Սիբիրի մէջ աւելի շատ պիտի լինի Լե

ւ Հունգարիան, ե՛ւ Լեհաստանը: Այստեղ կան շատ {լեհացիք} եւ դեռեւս օրեօր հավելանում են՝ լսվում է մի խուլ

յն տարում Գիրեյ-խանը միաւորուած փոքր-ռուսիացոց եւ {լեհացոց} հետ, պատրաստւում է եղած յարձակուել Մեծ-Ռուսիայի

թեան վերայ չէ, այլ ժողովրդի վերայ, - պատասխանեց {լեղապատառ} օրագրութեան ոստիկանը, - վիպասանական ոճը ունի այն

այց մարդը այս բոլորը քննելու ժամանակ անշուշտ պիտի {լեղի} խառնէ իւր կեանքի մէջ, նորան սիրելի չէ այս, նա չ

նի սակաւ դիւր անձին։ Նորա կեանքը միշտ {լեղի} է. Դառն է նորա աշխարհը. Նա անդադար սպ

կամակար, Թէ բախտ անգութ ոխերիմ Մատռուակէ թոյն, {լեղի} Իւր սափորից, ինձ բաժին: Բայց ո՛չ երբեք պիտ՚ սո

կ քաղցր խօսքերի այնպիսի բառեր, որոնցից թափում էր {լեղի} եւ արհամարհութիւն։ Լետիլիէ քանի անգամ տուեց

օրերում ուրախ է ցոյց տալիս իւրեան մեծատունը, որի {լեղին} պատառւում էր ներսումը բարկութենից, թէ ինչո՛ւ համ

, թեւերի տակին սեւ թղթակիր ապականուած թանաքով եւ {լեղիով}, մօտեցաւ խաւարի թագաւորի գահին, կանգնեցաւ, գլո

ոգու զօրութիւնը, իւր իշխանութեան մի մասը յանձնեց {Լենիլիէին}, վերջապէս Յիսուսեան Կարգի հոգին ծերացած թագաւորի

եսանէի անշուշտ, թէ ինչպէս անբաղդ Պոլոնիացի Մարիա {Լեշչինսկին} դուրս էր գալիս մեծ Տրիանոնից անտառի եւ գիշերի առա

նրները մնացին: Նամակս պիտ վերջացնեի, ինչու, որ {լեշս} ելած կգրեմ, բայց աս ալ հիշեմ ասի, որ Մագիստրատ

քաշել է. ես ձմեռվանե գիտեի այնպես լինելուն: {Լեպետեւային} տարին Պետեր. պատճառը բերանով կասիմ մի օր: Ամ

ասխանի, " այդ քեզ անհասկանելի է " (դեմիրտէն պիր {լեպլեպի}, հեր տիշ չիյնեմեզ)։ Յերկարել բանից ասեմ- եթէ կ

Բքածին ամպերը Տարագիր գնացին. Հին {լեռը} բացեց, Իւր թաւուտ կուրծքը Քեզ կանաչ դի

ՈՎ ԿՈՅՍ... Արուսեակի վրայով, Ում ` կիրք վառող {լեռն} ի վար Զառիվայրի գաղտնաթով Թաւուտներն են գգւում

եւ Կաբարդինեան աշխարհի վերայ, այլեւ Չերքասեան եւ {Լեռնաբնակ} Իշխանների եւ այլոց Ժառանգութեամբ Թագուհի եւ Տիրակ

, Վրացի եւ Կաբարդինեան երկիրներին, Չէրքասեան եւ {Լեռնաբնակ} Իշխանների եւ այլոց ժառանգութեամբ Թագաւոր եւ Տէր,

Տաս եւ զոյգս փթթեալ նրանց, Եւ մուծեալ {լեռնակողման} Առաջնորդես այգւոյդ գինւոյն Ի կենսաբաշ

նից դուրս սաստիկ փչող հողմերը երբեմն մեր շոգենաւը {լեռնաձեւ} կոճակների վերայ դէպի երկինք էին բարձրացնում եւ եր

արատեսիլ ամպերը, որ, դարերով ահա հաւաքուելով եւ {լեռնանալով}, պատել էին հայկական բարոյականութեան հորիզոնը, ա

նի որ տէրութեանց ծախքերը, օրըստօրէ բարձրանալով, {լեռնանում} են, եւ քանի որ ժողովուրդը հող չունի, եւ ուր որ

րանց, օ՜, Թող անսէրը անհաւատ: Բ. ԴԷՊՔ Ալպեան {լեռներից} դէպ վայր սահելով Ուղեւորւում եմ դէպի Ֆրանսիա,

Ո՞չ գաս ի հարաւոյ Ո՛չ սուրբդ ի Փառան {լեռնէ}. Մարգարէն զայս ասէ, Շարժեալ ի Քումմ

վիկոս XIV-ը արդէն իւր խոստովանահայր էր շինել հայր {Լետելիէ} ) Յիսուսեանը, վասն որոյ երկու տէրութիւնքը եւս կ

-royal (Արքայական դուռն) անուանուած վանքը։ {Լետելիէի} առաջին քաջագործութիւնը եղաւ Արքայական դուռնը քանդ

ut servi. Dig. Lid. I. Tir., V. 4. Հայր {Լետելիէն} ինքնակամ փոխում էր Արեւելեան Հնդկաստանի Ֆրանսիացո

Հայր Լաշէզ թագաւորի խոստովանահօր տեղը կարգուեցաւ {Լետիլիէ} Յիսուսեանը, Ֆօնտնէլ Փիլիսոփայն ասաց. " Յանսէնեա

ական Յանսէնեանների անսահման իշխանութեան տակ։ Հ. {Լետիլիէ} այնպիսի ճարտարութենով կարողացաւ ներգործել այս թագ

ան եւ յայտնեց, որ ցանկանում է տեսանել, բայց Հ. {Լետիլիէ} հակառակուեց այս ցանկութեանը եւ ասաց թագաւորին. "

, որոնցից թափում էր լեղի եւ արհամարհութիւն։ {Լետիլիէ} քանի անգամ տուեց մեռանող թագաւորին ստորագրել այն

անակ Լուդովիկոս XIV-ը յաւիտեան փակեց իւր աչքերը, {Լետիլիէ} առեց խաչը եւ դրեց թագաւորի ձեռքը։ Այն ժամանակ Յի

սկզբումը շատ չէր սիրում Յիսուսեան աբեղայքը։ Հայր {Լետիլիէ} եւ այլ Պալատական Յիսուսեանները շուտով հեռացուեցան

քեպիսկոպոսը, որի վիճակի մէջ կամենում էր բնակուիլ {Լետիլիէն}, յայտնեց թէ չէ կարող երաշխաւոր լինել նախկին Արքո

էգն ու Էլբրուսը բաց արին մեծ վէճ. " Զգո՛յշ {լեր}, - ասաց Կազբէգին ալեւոր Էլբրուսը, - Զուր տե

, մինչդեռ կայ մնայ ինձ ընդ ցամաք, այն է ՚ի վերայ {լերանց} կատարել առաւել քան զ700 վերստ, որ է ճանապարհ աւո

ստի ընդ երկաթուղին գնացի մինչեւ ՚ի ստորոտս Ալպեան {լերանց} Իտալիոյ, մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ ահարկու բեռամբ ձե

եւ անտի երկաթուղով գնացի մինչեւ ՚ի ստորոտս Ալպեան {լերանց} մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ ահարկու բեռամբ ձեան: Ընդ լ

Արուսեակը արշալոյսին Փողփողելիս լիալոյս Արփին {լերանց} գագաթներին Շողշողալիս, ով դու կոյս, Պարտէզն ի

ոյս, Ընդ արեւուն արտափայլել Ընդ խրոխտ {լերանց} գագաթունս, Իջեալ ի դրախտ ընդ այգս այգոյն,

ամաց. զնոյն իսկ զողբ անդուլ հեծեն այսօր արձագանք {լերանց} Հայաստանի՝ առեալ ի բերանոյ ծերունւոյն Խորնոյ:

մօտ Արեւու ելքը քեզ փաղաքշեց, Լիւան {լերանց} գիշերուայ հողմը Քեզի այդպէս բողբոջեց:

աղախնուն դնել թէյի մեքենան, վեր ելաւ սանդուղքից {լերդագոյն} երեսով, պատճառ, խոնաւ տեղում երկար ժամանակ կորա

արշուած ինչպէս թմբուկի կաշի եւ բոլորովին կապոյտ, {լերդագոյն}, երեքի բերանի մէջ ոչ մի ատամ չկար: Երկայն եւ չո

ն ստացել հեռանալ իսկույն Նեապոլսից, որոց մի մասը {լերդապատառ} դեպի Հռովմ, իսկ մյուս մասը հրաժարելով եկեղեցական

Մարգարէի մօրուքը, որ մոլորուած ես դու: Այն, որ {լերդապատառ} որոնում էք դուք ազատութեան անունով, ձեր դատակնիք

ի գնամ դորա ախոռը․ ի՞նչ կայ այդտեղ, որ այս խեղճի {լերդը} պատառել էր"։ Թէեւ պ. Մարկոսը, զանազան դիւ

եւ պակսիմատ: 25-ին փոքր-ինչ տկարութիւն զգում եմ {լերդի} գրգռականութիւնից: 26-ին տկարութիւնս շարունակւու

ռս"։ Լօթին գոռաց այն կողմից, Սանչու {լերդին} ջուր գնաց. Մոզին էլ չտուե՞ց մի կից, -

լաւ է, քան թէ առաջ, բայց տակաւին շատ տկար եմ. {լերդս} եւ գլուխս ցաւում են: Նամակ չստանալուս համար աղբա

8-ին այսօր թէեւ վերահաս տկարութիւնս թոյլ է, բայց {լերդս} գրգռուած է, ըստ որում ցաւում է: 19-ին այսօր առ

[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 27-ին: 22-ին {լերդս} գրգռուեցաւ դարձեալ երեկոյեան: 23-ին շարունակւում

րեցի եղբօրս: 24-ին լաւ եմ, գիշերը լաւ անցուցի, {լերդս} հանդարտ է: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրո

եւ աղբաթս սաստիկ խառնուեցաւ: 12 եւ մանաւանդ 13. {լերդս} բորբոքուած էր: 14-ին փոքր լաւ է. այսօր նամակ ս

Անփառագեղ՝ գամ, գոնեայ, Եւ ծխին յոտն {լերին} Մեքենայք որ եւ սուլեն, Ուղեւորք խուժի

ուսեկին Զոր թաւուտք գգուեն Յախտարծարծ {լերին} Ի թաւալոցէն, Հրեշտակին մատունք Սա

ր, Սփոփեցիր դու նորան։ Ծառ ու անտառ, {լերին}, գազանք Քու ձայնով թունդ թըմրեցան։

ն աչօք բացօք տեսանէր զվտանգաւոր արտեւան քարակտուր {լերին}, յորոյ ի վերջին շուրթն մղեալ ի հողմոյ տգիտութեան

, որ բաց մնար նորա բերանը, զօր օրինակ. " Որ 'ի {լերինն} այլակերպէալ ցուցեր զքո զօրութիւնդ ". - ի՛նչ ասել

տաձմեռ ծածկելոց ընդ ահարկու բեռամբ ձեան: Ընդ {լերինս} ընդ այսոսիկ, ոչինչ ընդհատս քան զԿովկաս, անցի է

ց մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ ահարկու բեռամբ ձեան: Ընդ {լերինս} ընդ այսոսիկ, ոչ ինչ ընդհատս, քան զԿովկաս անցի ս

անսէրն անկրօն: Բ. ԱՆՑՔ Ընդ {լերինս} Ալպեան սահեալ Անցանեմ ի Գաղղիա. Ցրտա

լ հոգի ճանաչել զԱստուած եւ երկիրպագանել նմա ո՛չ ի {լերինս} Սամարիոյ եւ ո՛չ յԵրուսաղէմ միայն, այլ ընդ ամենայ

տերեւ Ի ցօղ զուարթ յետ տապոյն. Որպէ՞ս {լերինք}, հովիտք, ծործորք Մերկացեալ զձոյլ սառին,

ծ սուգ. Մինչ բարձրաբերձ բերդորայք տեղիք ամուր եւ {լերինք} Բիւզանդիոնի՛ն հլացան գայիսոնին խաբուսիկ, Ես

Ատամները խիստ սուր են, Ճակատը {լերկ} մազերից, Բազուկները չոր ոսկոր, - Մարդ

ղինակաց Ռուսաց, որպիսիք են Պուշկին, Ժուկովսկի, {Լերմոնտով}, Գոգոլ եւ այլն, սքանչանան եւ հրճուին զճաշակ առե

րան փայտակուտի վերայ: Իհարկէ, կարդացած կը լինիք {Լերմոնտովի} Մարգարէն։ Նա մի տեղ ասում է. " Սկսեցի սէր ք

է եւ կը փորձէ դեռեւս, եթէ մոռանայ իւր չափը: {Լերմոնտովի} մարգարէին չեմ նմանեցուցել ես իմ անձը, այլ, մէջբ

րիստոս, թէեւ շատք չեն բաւական"։ ՄԱՐԳԱՐԷ ( {Լերմոնտովից} ) Յաւերժը ինձ այն օրից, երբ Շնոր

չափ մեր խելքը կարող է մեզ տալ սահման: ՎԷՃ ( {Լերմոնտովից} ) Մի անգամ, ինչպէս եղաւ, ազգական սարե

գականաց, եւ հարցանողաց նվիրեմ զիմ ողջույնն, ողջ {լերուք}: Խ. ծ. Մ. Նալբանդյանց Ի 7 հունվարի 1849

որ կարողանամ միշտ վասն ձեր լավութեան աշխատող եմ, {լերուք} միամիտ եւ թէ մէկ հարկաւոր բան կ՚ունենաք, գրեցեք

ոցա, բարեւ արեք, ես ժամանակ չունիմ գրելու: Ողջ {լերուք}: Խ. ծ. Միքայէլ Նալբանդեանց: ի 14 մայիսի

ամախո՛հք, գրէ՛ք, քահանաներն ալ մէջը դրէք... Չը {լեցա՞ւ}... Կէս միլլիոն ա՞լ չեղաւ... Վա՜յ ձեր թշուառութե

այբի ո կամ ե փոխուելը (նոքա չեն ասում՝ լաւ, այլ՝ {լեւ} ), անգլիական այբի ազդեցութիւնը կարծեցի, բայց վերջը

։ Նորա կառքի մէջ նստած էին դ'Էբերնօն, Մօնբազօն, {Լեւարդէն} եւ Րօկլօր դուքսերը եւ դը-լա-Ֆօրս եւ Միրաբոյ մարկի

սակեսցեն զանուն քաջաց հայկածընին զաւակաց, Թէ ո՛չ {Լեւոն} զսըգոյդ քուրձ մերկեաց սրով երկսայրի, Սոքին յաւէժ

ը Եւրոպայի վերայ. նա ողջ Իտալիան աւէր դարձրուց. {Լեւոն} պապի արտասուքի կաթիլները հազիւ կարողացան նորա քար

եւ հրեշտակակրօն առաքինութեամբ կեցեալ " եւ այլն։ {Լեւոն} առաջին կայսրն թագաւորեց 457-ին։ Աղանի հայրը մեռա

անեց տակառից Տեցելի ձեռքով Գերմանիայում վաճառուած {Լեւոն} X-ի ինդուլգենցիաներից մինը, նայեցաւ նորա վերայ ե

ցու հոգեւորականները, Ալեքսանդր VI-ի գործերովը եւ {Լեւոն} X-ի շռայլութենովը պակասել էին պատշաճից... Իգնատի

ագութենով տարածւում էր Գերմանիայի մէջ։ Զուր տեղը {Լեւոն} X Պապը աշխատում էր փակել նորա առաջը " Նզովքի կոնդ

պետելով նորան եւ փրկելով Բիւզանդեան ճախիններից եւ {Լեւոնեան} խարտաւանակ տումարի ծանծաղներից, ուղղեց նորա ընթա

ց այն սուրբ ժողովը, որի վերջին խօսքը էր անա՛թեմա {Լեւոնի} տումարին։ Կարելի՞ բան է թոյլ տալ, թէ այսօրու

ասում է. " կացեալ անդ մինչեւ 'ի ժամանակս Առաջինն {Լեւոնի} կայսեր, մեռանի անդ Վասակ եւ Տաճատ... իսկ երանել

ռաջին կայսրն թագաւորեց 457-ին։ Աղանի հայրը մեռաւ {Լեւոնի} օրով։ Աղանը Հայաստան վերադարձաւ հօր մահից յետոյ

է այդ խռովայոյզ ժողովի սահմանադրութիւնը, դու ասա, {Լեւոնի} տումարը։ Երանելի Մաշտոցը, անախտակիր ոգւով քննե

, Կիրակոս Գանձակեցի, Վահրամ Եդեսացի՝ քարտուղար {Լեւոնի} Արքայի Հայոց: Յովհան Երզնկացի Պլուզ, որ մանաւան

սիրտս նոցա եւ աղեղունք նոցա փշրեսցին " (Սաղմ., {ԼԶ}, համ. 15)։ § 59. Այստեղ բնագրում այսպէս է

անգոսնէին զբանս նոցա " (Երկր. Մնացորդ., գլ. {ԼԶ}, համ. 15-16)։ " Եւ առաքեաց Աստուած հարցն նոցա

էփ Իսմայելացւոցն քսան դահեկանի ". Ծնունդք, գլ. {ԼԷ}, համ. 28։ § 30. " Եւ բամբասեցին Մարիամ եւ

որ Փարիզումն էին, նոր աշակերտներ ճարեցին՝ Կլօդ {լէ} Ժէ (Le Jay), Ժան Կօդիւր, Պասկիէ Բրուէտ եւ այլ

անաւորութեան մասին եւ երբէք չէր կամենում թոյլ տալ {Լէ} -Ժէին Կայսրի ձեռքից ընդունել Աուգսբուրգի եպիսկոպոս

ունիմ հինգ ծառայ որոց անուանքն Բասդայ եւ իւր քոյր {Լէնչի}, հանդերձ կնքով պիաթօյ Օրէսթոս եւս Լամաթ. սոցա գ

իտասարդ տղայ դառնալով՝ Մանրիկօն սիրահարւում է մի {Լէոնորա} անունով օրիորդի վերայ, որի վերայ սիրահարուած էր

Երկու հակառակորդքը մի անգամ հանդիպում են միմեանց {Լէոնորայի} ներկայութեամբ։ Կոմսի որդին ահ է տալիս, թէ կը սպ

վանքը եւ տեսանում է, որ երիտասարդ կոմսը խօսում է {Լէոնորայի} հետ. այստեղ Մանրիկօն իւր բարեկամների օգնութեամբ

մի սուտ համբաւ, որպէս թէ մեռած էր Մանրիկօն, որ {Լէոնորան} հարկադրուի ամուսնանալ իւր հետ: Բայց օրիորդը ընտր

անուցիր է առնում կոմսի զինուորքը եւ ձեռք է բերում {Լէոնորան}: Կոմսը, հաւաքելով իւր բանակը, մտածում է պաշարե

շարել բոլորովին Մանրիկօյի բնակութիւնը եւ, խլելով {Լէոնորան}, սպանել Մանրիկօն: Այս միջոցին Ազուչենան ընկ

է որդին գլխատել, իսկ մայրը այրել կրակի մէջ: {Լէոնորան}, իմանալով այս մօտակայ մահու վտանգը, գնում է բան

ան ողջոյն տալ: Յանկարծ բանտի մօտ գալիս է կոմսը։ {Լէոնորան} խնդրում է ողորմութիւն, կոմսը հրաժարւում է փրկել

նոյնպէս եւ նորա մայրը: Բայց երբ որ շատ աղաչում է {Լէոնորան}, կոմսը ասում է, թէ միայն սիրու գնով կարող էր Լէ

ան, կոմսը ասում է, թէ միայն սիրու գնով կարող էր {Լէոնորան} ստանալ նոցա փրկութիւնը: Լէոնորան երկբայում է...

ւ գնով կարող էր Լէոնորան ստանալ նոցա փրկութիւնը: {Լէոնորան} երկբայում է... Բայց, մտածելով, թէ իւր պատճառով

, մերժում է որպէս այդ առաջարկութիւնը, նոյնպէս եւ {Լէոնորան} ՝ լաւ համարելով մեռանել, քան թէ տեսանել իւր սիրա

թէ տեսանել իւր սիրականը երիտասարդ կոմսի գրկում: {Լէոնորան} աղաչում է չատել իւրեան: Այս բոլորը լսում է կոմսը

վ, պարտական մնաց Մարսելիայի վաճառական Հուֆրին եւ {Լէօնսի} ազգանունով եղբարցը մի միլլիոն հինգ հարիւր երկու հ

ին մի կո՛ղմ թողած, լո՛կ ցանկութեան պատճառով նայե՛ {լը} կատարուած շնութեան հետ հաւասարեց՝ ասելով, թէ որ

ե՛ր ես՝ իմ խելքով՝ Զերէ փողով ամեն բանը կը {լըմըննայ} աշխարհիս, Բայց ուսումով, գիրք կարդալով չի

", անդառնալի են մեզ համար ավյունով ու հույսերով {լի} այն երջանիկ օրերը: Չնայած մեզանից յուրաքանչյուրի

վի պատճառով, պետք է բավականանամ փոքրով: Հոմորով {լի} երեկվա թվակիր նամակդ ստացա երեկոյան, այսօր գրում

ր, Որդուն քո հեզ աղախնու, Ում սիրտ տուիր սիրով {լի} Եւ սուրբ խաչը կրելու - Նշան ` որդուդ սիրելի: Դ

, Դեւի համար ` դառնութեան Բաժակ - մահու թոյնով {լի} ՛՛... "..............................

ուի՛"։ Սու՛րբ, սու՛րբ, սուրբ ես, Տէր որ Էն, {Լի} ՜ երկինք քո փառքով, - Օրհներգում է սերովբէն Եւ վե

: Որպէ՞ս ըղձայ այր շինական Բիւրաբեղուն {լի} հնձոց. Կամ այգւոյն տէր՝ սիրտ ի բերան,

Սո՛ւրբ, սո՛ւրբ, սո՛ւրբ ես, Տէր, որ Էն, {Լի} ՛ են երկինք փառօք քովք, Նուագս յօրինէ սերով

բ հանգանակ, Աստուածային խաղաղութիւն: {Լի} են միշտ, լի քո կողքումը: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (III

Աստուածային խաղաղութիւն: Լի են միշտ, {լի} քո կողքումը: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (III) Պ

եռի է, Մեր ամբողջ ուշ ու միտքը չարութիւնովը {լի} է։ Թշուառ կրքերից մինը, որ մեր խեղճ կեանքն

յունը եւ մարդկությունը: Այսպիսի օրհնությամբ {լի} ու առատ դարու քաղաքացի հայը ի՛նչպես կարող էր ամեն

րչի յաջորդը, պատրիարքներ, առաջնորդներ. վանքերը {լի} են վարդապետներով, թող նոքա մտածեն այդ բաները, ե

վ գերեզմանների մէջ եւ կարդալով տխուր եւ սխալներով {լի} տապանագիրքը, որոնց ե՛ւ գրել տուողը, ե՛ւ գրողը,

րացուցած գորտ ու չղջիկ, բու եւ այլ այսպիսի բաներ {լի} են դորա ախոռի մէջ... - Ձեր պատմելով, - խօ

եց։ Հրաժարականը պապական աթոռից մի անգամ գնուեցաւ {լի} քսակով, երկրորդումը՝ գեղեցիկ հարսնացուի փաղաքշա

ձեռնամուխս, վասն զի ասեն - տպագրեալ գրեանք նոցա {լի} են մոլորութեամբք։ " Յո՞ր գիրս արդեօք ". - Աւասիկ

տարադէպ եթ է տալ յօժարեսցուք պատուական հեղինակացդ {լի} կշռով զպատշաճ պատասխանին: Լսել ցանկամք ի խորա

ն մի նոր աշխարհ, մի հարուստ եւ հպարտ աշխարհ, որ {լի} էր ոսկով եւ գոհարներով, որ արհամարհում էր ստրուկ

տութեանը, որ այսպիսի հնարների էր կարօտում։ Ողբա՜ {լի} հնար ճշմարտութիւն ապացուցանելու։ Բայց այս կա

նէր, եւ հաստ խելապատակ, ի՞նչ ասեմ, համարեայ թէ {լի} էր օդային հանճարեղ պարառութեամբ, ինչպէ՞ս գեղեցիկ

թիւնն էլ սոցա վրայ աւելցնելով՝ թող լսե՛ն ու լռեն {լի՛րբ} եւ անամօ՛թ մարդիկը, որ ուրիշների բերնից իրենց կա

ման, դի՛ր նորա մէջ մի հայելի, յետոյ այնքան ջուր {լի՛ց} ամանի մէջ, որ հայելին ծածկուի: Առ մի ութ կամ տա

, ո՛չ Աստուծոյ տուն մտնել։ Ճեպըդ նայէ թէ որ {լի՛ք} է ոսկի արծաթ փողերով, Փիլիսոփայ գիտնականէն

զու գրչի արագագիր դպրի... - Ձայնդ կտրի՛ր, {լի՜րբ}, անզգամ. դու այժմ կամիս նոյն բանը ինձ ասել, թէ

դրութենէ ձերմէ ուրախ եղէ, առ որ մատուցանեմ զիմս {լիաբերան} շնորհակալիս, առաքեմ ընդ այսմ իսկական գիրն դիրեկտ

պատուութեամբ: Ձերոյին բարձրապատուութեան, {լիագութ} հայր, խոնարհ ծառայ Միքայել Նալբանդեանց

ԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆՑԻՆ Նախիջեւան քաղաքի {լիազոր} երեսփոխան, Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի կանդիդա

անձը, որ ստորագրել են այդ հռչակավոր վավերագիրը, {լիազորվա՞ծ} են եղել արդյոք հասարակության համախոսականով կատարե

ԺԱ. ՅԻՇԻ՛Ր ԻՆՁ Արուսեակը արշալոյսին Փողփողելիս {լիալոյս} Արփին լերանց գագաթներին Շողշողալիս, ով դու կոյ

քանի Երեւեցաւ նա այն ծառերի տակ, Մինչ, {լիալուսին} խոր գիշերի մէջ, Երգում էր ուրախ, անհոգ, մի

ցէ Յովհաննու, որոյ եւ առաջ բերեալ տեսանի բան"։ {Լիակատա՛ր} իրաւունք ունի պ. Էմինը. գուցէն էլ հարկաւոր չէր

ղաքի անունը այնտեղից է հիշում ծանոթությունը: Բ. {Լիակատա՞ր} է բնագիր ասորերենը, թե՞ նույնպես թերի եւ ի՞նչ՝

ապա կոմիտեն առանց ինձ այդ մասին նախապես հայտնելու {լիակատար} իրավունք ունի թույլատրելու ինձ տպագրելու իմ աշխատ

բաներին եւ եղած կամ գտանված կայքի եւ գույքի մասին {լիակատար} ծանոթություն կտանք քաղաքին, Լոնդոնի միջնորդությա

ւթիւնք գործոյն, որ զեկեղեցական դրամոց: Որպէս {լիակատար} երեսփոխան պատգամաւորաց, ակն ունիմ, եթէ գործդ ա

, եղելոյ ընդ ձեռն պ. բառն Բրուննովի, ճանաչէ զիս {լիակատար} երեսփոխան ազգին հայոց ՚ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդ

տանիլ եւ ի Սիւնհոդոսին սրբոյ Էջմիածնի: Որպէս {լիակատար} երեսփոխան ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, զխնդրոյ հնդկ

ԱՆԱՅ ՍՈՒՐԲ ՆԱԶԱՐԷԹ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ {Լիակատար} երեսփոխան բովանդակ ազգին հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւ

ր առ Ձեզ, Մեծարու Տիկին, Մնայ նովին յարգանօք {լիակատար} երեսփոխան ազգին հայոց ի Նոր Նախիջեւան, ի մասին հ

Միքայել Նալբանդեանց 61, ՎԱՌՎԱՌԷ ԷԼԻԱԶԻՆ {Լիակատար} երեսփոխան բովանդակ ազգին հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւան,

սսիոյ Միքայել Նալբանդեանց 62. ՊՈՂՈՍ ՊԱԼԻՆ {Լիակատար} երեսփոխան բովանդակ ազգին Հայոց Ի Նոր Նախիջեւան ՚Ի

հաճութեամբ համարձակեցայ տալ Ձեզ զվաւերագիր թուղթ {լիակատար} երեսփոխանութեան յերրորդէ թուականէ այսր ամսոյ յաղ

առ ժամն պարոնին այնմիկ եթէ զՁեր յարգութիւն կարգեմ {լիակատար} երեսփոխան առ ՚ի վերջաւորել ընդ նմա զհաշիւսն, ստա

հանձնվել հասարակությանը առանց իմ՝ հասարակությանը {լիակատար} հաշվետվություն ներկայացնելն այն բանի մասին, որի

ներ, իսկ եթե ոչ՝ գտիր ինձ համար Մակոլեյի երկերի {լիակատար} ժողովածուն, որի համար ես անձնապես նեղություն տվի

ձեզ մխիթարեմ եւ ոչ թե հակառակը, այդ պատճառով ձեզ {լիակատար} ազատություն եմ տալիս լաց լինելու եւ սգալու եւ ամե

ած ողջույնի համար: Նրանցից առաջինին ցանկանում եմ {լիակատար} առողջություն, եթե տենդից դեռ բոլորովին չի ապաքին

ատարած վարժությունների համար եւ ցանկանում եմ նրան {լիակատար} հաջողություն: Շնորհակալ եմ բոլոր նրանց, ովքեր ո

ություն եմ ձեռնարկել, եղբա՛յր, եւ ըստ կարելույն {լիակատար} եւ բազմակողմանի, եթե չասեմ համակողմանի: Հետո,

ն կը համարենք դնել նոցա առաջեւ Բէգզադէի ամբողջ եւ {լիակատար} վարքագրութիւնը (біографія)՝ նորա գործած քառասո

հասարակաց բողոքը, մի հոգեւորի անօրէն գործերից, {լիակատար} զօրութիւն ունի մարդասպանը, գողը, պոռնիկը, շուն

էր ընդունել Պոմպէոս մեծին, երբ նա վերադառնում էր {լիակատար} փառքով իւր ասիական յաղթութեններից. թէ ինչպէ՞ս այ

եւ չքացնեն, մինչեւ թագաւորը կամ ժողովուրդը լինի {լիակատար} թագաւոր եւ իշխան: Ձեր մռայլութիւնը ամենայն տարի

րոյական կողմից, եթէ դորա փոխանակ զրահաւորուած էր {լիակատար} ազատութեամբ, ուրեմն ինչպէս պիտոյ է նա մեղանչէր։

ց ծառայել հիւանդներին եւ ապրիլ ողորմութենով։ Իւր {լիակատար} իրաւունքների մասին, որ ստացել էր Պապական եւ Պօրտ

ին։ Կսաւիէն զուր տեղը աշխատեցաւ, հիմնուելով իւր {լիակատար} իշխանութեան վերայ, բայց գաւառապետը, որ եւ լաւ չ

ջին տեղը չէր բռնում է ինքնիշխանութիւնը, այս բառի {լիակատար} արեւելեան իմաստով: Եկեղեցական եւ վանական եկամուտ

րը եւ ասում է, թէ " Խորենացիների նման մտավարժ եւ {լիահանճար} մանուկները անյագ փափագով դիմեցին Աթէնք, Ալեքսանդ

ատութեան հատուցումը է մի սառն արհամարհութիւն, որ {լիամասն} կերպով ընդունեց ազգից: Շատ ժամանակ է, որ մե

) քանի որ կան մարդիկ, մեր արդարացի մեղադրութեան {լիամասն} կերպով արժանաւոր, որոնք, այո՛, մենք մինչեւ այս

եթէ նա այդպէս էր ճանաչում իր հոգու կարողութիւնքը {լիամասն} կերպով լարելով։ Արդէն ըստ ինքեան արժանի է յարգու

աստիճանից, ուր միայն արժանի էր այս վսեմ անունին {լիամասն} կերպով. խնդիր, որ զայրացնում է զգայուն սրտի վէր

այս պարտականութիւնը, որքա՛ն երանելի է մի ծնող՝ {լիապէս} կատարելով այս պարտականութիւնը նոյն չափով եւ նոյն

տի զարդարանքի, շռայլութեան եւ միւս բոլորի արժէքը {լիապէս} գնահատելու համար պիտոյ է հարիւր տարիներով յետ երե

րուց ժամանակաց: Այո՛, պատմութեան է գործ բողոքել {լիապէս} զապիրատութեանց քահանայազգեuտ քրմաց մերոց, եւ բող

ն են հնչում Երկնային ողջ զօրութեանց: Հոտոտո՜ւմ է {լիառունգ} Տէրը անյա՜գ, հեշտօրէ՜ն ` Նրցունքներն այն - իբր խ

ել է գործ դնել ազգային առածներ, ասացածներ: Մենք {լիասիրտ} շնորհակալութիւն ենք յայտնում մեր հեղինակին: Բացի

ուշ"։ Ժ. ՔԵՐՈՂԸ - ՔԵՐԹՈՂԸ Ցորենի ոսկի հասկը {լիատոք} Մեզ է ընծայում բնութիւնը մայր, Բայց ո՞վ չի կալ

ցկերոյթի աւարտը: Երբ ամենեքեանքը, վայելած ու {լիացած} էին, գլխաւոր օրիորդը, վեր կանգնեցաւ իւր տեղից ե

րծեցան յառաջ ժամանակաւ։ Ապաքէն Աբրահամ կաթողիկոս {Լիբանանու} վասն դատի միոյ ժամու զերիս ամս պարաւանդեցաւ այդր

ջ էին եւ յուրաքանչյուրը զինված էր ավելի կամ պակաս {լիբերալ} խարտիայով: Անգամ Բավարիան ուներ այնպիսի կոնստիտո

ռերը բերան առնում: Գեղեցիկ է խօսում հոյակապ {Լիբիզը} իր նամակների մէջ, " երեւակայութիւնը, հարիւր հազ

ւկը հավանորեն պիտի ժպտա Բերցելիուսի, Լավուազեի, {Լիբիխի} եւ Ֆրեզենիուսի միամտության վրա, ինչպես որ դու ժպ

ւնքը առանց բացատրութեան, լոկ Լաւուազիէ, Դեւի եւ {Լիբիղ} հեղինակների անուններով, առանց ասում ենք, գոնէ՛

իօրինակ գոյացած են աստուածային խօսքով " (Յուստոս {Լիբիղ}, նամակ 4. տես եւ նորա աւելուածը): Դառը բ

44-ի կատարած քննողութիւնը միայն անունով, մինչդեռ {Լիբիղը} իր նամակների չորրորդ տպագրութեան մէջ ոչ միայն ման

ները իրենց մերժողական դրութեան: Այնտեղ յիշւում է {Լիբիղի} 1844-ի կատարած քննողութիւնը միայն անունով, մինչդ

[հրաժարեալ՝ ի շաւղաց լուսաւորեալ եւրոպէականաց, {լիբրեւ} ի ժանտախտէ խոյս տալ ի գրելոյ] ի լեզու նոր եւ կենդ

մոց, յազգայնոց եւ յօտարաց հասանէ մինչ 5000-6000 {լիբրէ} ստերլինգ, այսինքն 50. 000-60. 000 ռուփի արծաթ:

ւս անգլիական շիլլինգս, ուստի եւ տասն ռուփին զմի {լիբրէ} ստերլինգ, թէ եւ ի փոխանակել ռուփեաց ընդ լիբրէից

225), ուրեմն 2, 700 ռուփի ի տարւոջ, այն է 270 {լիբրէ} ստերլինգ: Ի զգումարէ աստի, ինքն Ադմինիստրատորն

ւ յիսուն հազար ռուփի, որ առնէ քսան եւ հինգ հազար {լիբրէ} ստերլ[ինգ] (25. 000) եւ վախճանեալ զկնի չորից ա

ուցակը: Եկամուտ....... 70, 283, 674 {Լիբրէ} ստերլինգ Ծախք........ 72, 842, 059

ստերլինգ Ծախք........ 72, 842, 059 {Լիբրէ} ստերլինգ Պակասորդ....... 2, 540, 385

ստերլինգ Պակասորդ....... 2, 540, 385 {Լիբրէ} ստերլինգ Որտե՞ղ ուրեմն հարկաւոր է որոնել ոսկ

եւ թէ՛ ներքին պարտքի հաշիւը.... 32, 849, 220 {լիբրէ} ստերլինգ կամ 828, 810, 344 ֆրանկ կամ, աւելի պարզ

ի մէջ մի որոշեալ կշիռ ափիոնի գնում է ժողովրդից 25 {լիբրէ} ստերլինգի, իսկ ինքը նոյն կշիռը վաճառում է 250 լի

րէ ստերլինգի, իսկ ինքը նոյն կշիռը վաճառում է 250 {լիբրէի}, եւ կառավարութենից աւելի ո՛չ ո՛ք իրաւունք ունի շ

ի լիբրէ ստերլինգ, թէ եւ ի փոխանակել ռուփեաց ընդ {լիբրէից}, անհրաժեշտ է կոտորակաց ինչ կորուստ: Թէ որքան

ւ նորանից յետոյ գալու հոգեվարի ժամանակ, օսմանեան {լիբրէն} կը բարձրանայ մինչեւ 1000 ղուրուշ: Մեր բարձր

իւրին տալ ոչ միայն մի քանի շիլլինգ, այլ տասնաւոր {լիբրէներ}, այսուամենայնիւ, փրկութիւն չէր: Ծառի տերե

այն նոր պարտքին, որ առնում է նա Անգլիայից: Այդ {լիբրէները} շատ կարճ ժամանակի մէջ կը ցնդին, մէջտեղում կը մնա

ին էր, որ կամենում էր գնել Պապական Աթոռը 1, 200000 {լիբրէով} ։ Pasquin - մի հին եւ աղճատեալ արձ

ուցանէ զիս, այն է լինել արդեանց ոչ աւելի քան 270 {լիբրէս} ի տարւոջ, զորմէ ի հարկէ խօսեցայց յատենի Կորտին,

ընդդէմ, որ պաշտպան էր Հուգենօտներին, կազմեց Սուրբ {Լիգա}, այսինքն՝ սուրբ կապակցութիւն անունով դաշնակցութիւ

օդիոս Մատիէ, որ անուանուած էր " Սուրհանդակ Սուրբ {Լիգայի} "։ Վերջապէս յաջողեցաւ նորանց համոզել Ֆիլիպպ

ան մէջ։ Այս միջոցին մայրաքաղաքը դարձաւ Սուրբ {Լիգայի} ընկերակցութեան կենդրոն։ Տասն եւ վեց) հռչակաւոր

րիկոս III-ը, որ սկզբումը շատ ուշ չէր դնում սուրբ {Լիգայի} վերայ, զարհուրեցաւ, երբ լսեց, թէ իւր թագաւորու

ց, թէ իւր թագաւորութեան կէսը անցել է արդէն Սուրբ {Լիգայի} պատկանողների դրօշի տակ։ Որոշեց նա վերջապէս ինքը

դրօշի տակ։ Որոշեց նա վերջապէս ինքը իւրեան Սուրբ {Լիգայի} գլուխ քարոզել՝ յուսալով, թէ կարո՛ղ է այս ճանապա

պստամբական դաշնադրութիւնը ցոյց տուեց, թէ Սրբազան {Լիգայի} եւ Յիսուսեան աբեղաների կամքը այն էր, որ Հենրիկոս

, ուր դեռեւս կարող էին մի կերպով դիմանալ Սրբազան {Լիգայի} կողմնակիցքը։ Յիսուսեան Կարգի բոլոր թղթերը կնքուե

պէս փոխանորդ թաղերի բոլոր բնակիչներին, մտաւ Սուրբ {Լիգայի} մէջ։ Բայց որովհետեւ տասն եւ վեց հատ էին այս երեսփ

ուտով սորանից յետոյ կազմակերպեցաւ հռչակաւոր Սուրբ {Լիգան}, որ քսան տարի չարչարեց Ֆրանսիայի աշխարհը։ Ինչպէ

ւթեան մէջ թէ ո՛չ. սա մի անգամ գտանուել էր ապառաժ {Լիգուրիայի} պատերազմումը, որ ծածկուած է անվերջ անտառներով:

մի ժամ հեռաւորութեամբ Մարկոսեան հրապարակից, դէպի {Լիդօ} ։ Մխիթարը եւ նորա աշակերտքը տեղափոխուեցան դէպի այ

ւնը, ըստ որում սովորած չեմ բարեկամ լինել կամ ոտք {լիզել} օգտի ակնկալութեամբ, սակայն ձեր ընթացքի մէջ տեսան

ւ յօժարութենով միմիայն, իւրեանց թքածը չկամենալով {լիզել}, յանձներն են առնում համրանալ եւ ճշմարտութիւնը չխ

ը եւ հասաւ Գայէդ, որ տեղից ոտքով գնաց Հռովմ եւ, {լիզելով} Ադրիանոս IVի հողաթափները եւ այլ ուխտաւորների հետ

են հող իրենց ոտքի, Ու մենք մեզ կոխող ո՜տքը {լիզում} ենք, Հիմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ

նոցա անդամները, որոնք Պապի երեսն էին տեսանում, {լիզում} էին նորա ոտքերը եւ կեղծաւորաբար ցոյց էին տալիս,

նգիստ են վայելում դափնիների վրա: Buone notta! {Լիխուտինի} գիրքը, չնայած իր թերություններին ու շատ բաների թ

արտահայտել եմ իմ կարծիքը հանրագիտական բառարանի եւ {Լիխուտինի} գրքի մասին: Ի դեպ, այդ գրքերն ընդսմին վերադարձն

սին մէջ, առաջ բերելով Բեն Դաւիթի, Միխայէլիսի եւ {Լիհտենբերգի} ուսումնական քննութիւնքը զարմանալի պարզութեամբ բաց

ց յետոյ. Մերկանալով տխուր ` ինչպէ՜ս Սառչում են {լիճ}, դաշտ ու անտառ: Գարնան շնչից ջրերն ինչպէս Կար

օդի վերայ, զորօրինակ՝ անտառները, բուսականքը, {լիճերը}, ճահիճները եւ, առհասարակ, այն բաները, որոնցից

իկ էին Եւրոպայումը, մտանում են խոր եւ անանցանելի {լիճերի}, սարերի եւ անտառների մէջ, նստում են վայրենիների

յն Սիւնհոդոսի շինուածքը, իսկ ձախ կողմդ Ներսէսեան {լիճը} բռնած առաջ գնաս բաւական տեղ դէպի արեւմուտք, այն

այտնի է Էջմիածնի պարսպի հարաւային կողմում այն մեծ {լիճը}, որ հանգուցեալ Ներսէս կաթողիկոսը շինեց: Տօթահար

յ ման գալու: Բայց որչա՞փ աւելի կը գեղեցկանայ այդ {լիճը}, որչա՞փ աւելի զուարճալի կը լինի նորա շրջանում մա

զարար չունի: Ուրիշ բան պետք չէ, քանի մը հատ {լիմոն}, փոռթաքալ կուզենայի ամա, ան ժամանակը պեքիմ տահա

ռուպլի Հայրապետայ վանին: Ութ հարիւր ռուպլի {Լիմու} ։ Ութ հարիւր հուդլի Կտուց: Ութ հարիւր

մի շաբաթով Անափա գնալ: A propos. մտքո՞ւմդ է այն {Լինդման} անունով հաստափոր եւ զուարճախօս բժիշկը, որ 12 շիշ

ամբ դէպի նոցա գործադրութիւնը որոշեալ ցաւերի մէջ։ {Լինդմանը} հանգստանում է այժմ Տրապիզոնտում իւր երկար եւ ձանձ

ան եւ բնագիտական ժողովը արքունի ծախքով ուղարկած է {Լինդմանին} Տաճկաստանի Բրուսա քաղաքը՝ քննելու այնտեղի ջրերը

փարատեցավ: Որպես ապրուստի ճանապարհ ես պիտո է {լինեի} կանդիդատ եւ գնում եմ Պետերբուրգ մնալ մի քանի ամիս

տիպված էի շիփշիտակ նստել, կարծես օխլով կուլ տված {լինեի}: Այսօր միայն չորրորդ օրն է, ինչ կրկին սկսեցի պա

վիրական, ծածկած ու վարագուրած գաղտնիք, որ պահած {լինեին} մի քանի առանձին եգիպտոսյան քուրմերի համար: Գիտու

մեք մեղավոր ենք, որ ազգասեր ենք: Այո, եթե մեք {լինեինք} հարուստ մարդիկ, այն ժամանակ հարկավոր չէր մեզ ոչի

թեթեւանա բանը, այդ գիտցողը աստված է. եթե այստեղ {լինեիր}, մի երկու բան եւս կարող էիր լսել ինձանից այս մաս

շացավ, ներեք, որ ես ժամանակ չունիմ, եթե այստեղ {լինեիք}, կտեսնեիք, թե ես ինչքան գործ ունիմ, եւ այն ժամ

զկրպակ նորին արքունի կնքով: Բազումք համարեն զնա {լինել} ի Տփղիս, ոմանք ի Հնդիկս, կէսք յԷջմիածին: Զայսմ

իւս օրինաւոր աշակերտաց բարձրագոյն ուսումնարանին, {լինել} գրագիր ի հոգեւոր կառավարութեան տեղւոյդ, առ ի նով

ջմիածնի: ա. յամի 1845 յամսեանն նոյեմբերի, ի {լինել} սրբազնագոյն կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց ի Նախիջեւան

թէ զի՞նչ այնմ զհետ գան յօդուածք 1 Յամի 1845 ի {լինել} ծայրագոյն պատրիարգ կաթողիկոսի ի Նոր Նախիջեւան, ը

իմ ծնողացս, ե՛ւ իմ ազգականացս ամեն կերպ օգնական {լինել}. ես գամ ու մնամ Նախիջեւան, ասացեք ի՞նչ անեմ ես

երկան եւ ապագան, պիտի չափե օգուտը, որ կարո՛ղ էր {լինել} յուր խելացի կերպով քաջությամբ գործ կատարելուց, պ

Հյուսիսափայլի " մեջ, կարող են հավատարիմ գրավական {լինել} ասած կամ խոստացած բաներիս: Խնդրեմ առանձին ուշադր

թյունը, բայց ամեն տարի պարտական չենք էշի նահատակ {լինել}: Մեք՝ երկու մարդ, հանձն ենք առնում այս ահագ

րայ Ձեր, եւ ամենեքին դէտ ակն կալեալ ըղձան իրազեկ {լինել} զազգաշահ գործոց եւ զբարեկարգութեանց առ ՚ի Վեհափառ

, եւ որը, ինչպես ասացինք, կարող էր շատ փոքր բան {լինել} կամ ամենեւին չլինել, եթե գործ դրվել էին անշարժ կ

մաւորաց թէ բանիւ եւ թէ գրով եւ յամենայնի գործակից {լինել} առ ՚ի գիւտ իրաւանց ազգին մերոյ, որ ի Նախիջեւան:

370, քաղցի պարտականութիւն համարեցի ինձ յանդիման {լինել} նորին սըրբազնակատար քահանայապետութեան ի մասին գոր

եալ զխնդրոյն սկսաւ մանրամասն հանգամանօք վերահասու {լինել} զօրութեան բանին: Ի ներկայ եղեալ անդամոց երկոքին

բազան հարց եւ բանաւոր փաստիւք ապացուցի զպարականոն {լինել} վերջաւորութեան գործոյն, յայնժամ երկոքին նոքա ի մ

յ պարոնի Հայրապետեանց: Աղաչելով զՁեզ աներկբայ {լինել} ՚ի մշտական յարգութեան իմ առ Ձեզ ցանկամ մնալ նովին

նի մի անգամ առաջարկել է պ. Ֆեռգուլային անձնատուր {լինել}, նա մերժելով այս առաջարկությունը, սպառնացել է ռ

մանք անբարեմիտք հռչակեալ են ի Նախիջեւան զձերբակալ {լինել} անգոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ յինէն գրելոյ, առ

ռապանաց մրրկին, ի միւսում աւուր հարկեցայ տեղափոխ {լինել} յայլ շոգենաւ, որ ընդ եզերօք նաւել Միջերկրական ծո

զխնդրոյ հնդկական հրիտակացն, տեսանելով զմիջամուխ {լինել} մասնաւոր անձանց ի գործ, պաշտօնական արձանագրութեա

նձ զպաշտօնական տեղեկութիւն: Խնդրելով աներկմիտ {լինել} ի յարգանս իմ առ Ձեզ եւ առ ազգն, մնամ մեծապատիւ հ

: Մի ինչ միայն կարի զարմացուցանէ զիս, այն է {լինել} արդեանց ոչ աւելի քան 270 լիբրէս ի տարւոջ, զորմէ

սփոխան եւ յորոյ մասին ունիմ զկարողութիւն հետամուտ {լինել}: Ուստի զայսմանէ ըստ պատուիրանի Ձերոյ տուեալ զայս

նդր եւ որ մնասցէ, եթէ ոչ պահանջիցէք, կարէ սատար {լինել} Ձեզ, թերեւս ի շինութիւն դպրոցին, զոր հիմնէիք տա

կան զգուշացումներին, ինձ մնում է միայն շնորհակալ {լինել} նրան եւ միաժամանակ հայտնել, որ այդ միջոցները վաղ

ամենայնիվ, ես հանձն չեմ առնում Կարլոսի փաստաբանը {լինել}, որն այնպես անխղճաբար դավաճանեց Անգլիային: Բավա

երեւում է հրեաների ձգտումը զարգացմամբ ավելի բարձր {լինել} արեւելյան մյուս ժողովուրդներից: Լավ չեմ հիշո

ա ինձ կների, որ ես այն ժամանակ չկարողացա նրա մոտ {լինել} իմ հիվանդության պատճառով եւ աններելի անփութության

ամեն գնով որեւէ պարբերական հրատարակության խմբագիր {լինել}, ի վերջո նա հաշտվեց այն մտքի հետ, որպեսզի դառնա

յացնում, այնուամենայնիվ շատ հետաքրքրական կարող է {լինել} նրանց համար, ովքեր փորձով դեռ ծանոթ չեն Անգլիայի

ոթ պատմական տվյալներից, հիշյալ արխիվում կարող են {լինել} միայն մի քանի հիշատակարաններ Ջուղայի կամ Պարսկաստ

բոլորը, դարձյալ կրկնում եմ, կարող են հետաքրքիր {լինել} միայն գիտության համար, հետաքրքրությունը բավարարե

, " Մեղուի " հրատարակողը համարձակուել է ձեռնամերձ {լինել} նորա Վարդապետութեանը, ապա հաւատացած կաց, որ դոր

է, պիտոյ է արդարութեամբ եւ խղճմտանքով գործակատար {լինել} եւ այդ հանդիսում. ինչ որ Աստուած ստեղծել է, ամե

ւ. երանի՜ թէ ես եւս կարողանայի մի կերպով օգտակար {լինել} այդ ընդհանուր ազգային գործի յառաջադիմութեանը։ Այ

, որպէս զի արժանի լինի լուսափայլ դէմքով մասնակից {լինել} եւրոպական մարդկութեան բարիքին: Եթէ մեք՝ որպէս ա

ն մեր խօսք ու զրոյցը: Ճշմարտութեան պաշտօնեայ {լինել} մի հատիկ խորհուրդն է մի բարոյական մարդու, եւ վա՜

դ, որ այժմ առաքինի էր, կարո՞ղ էր դա վատթար մարդ {լինել}, եթէ սնած ու աճած լինէր մի վատթար շրջակայքի մէջ

վատթար շրջակայքի մէջ, կամ մի վատթար մարդ առաքինի {լինել} ՝ գտանուելով առաքինի շրջակայքում. այս խորհրդածու

Արտասուելի՜ բան. մարդը, որ կարող էր առաքինի {լինել}, լինում է մի վատթար, մի չարագործ էակ, դատապարտ

աւոր ջանքը եւ փոյթը պիտոյ է լինի յառաջ հոգաբարձու {լինել} իւր զաւակների դաստիարակութեան մասին, որովհետեւ ա

ին արքայութիւնը: Աստուծոյ նմանելու համար պիտոյ է {լինել} առաքինի եւ բարոյական մարդ, որովհետեւ Աստուած աղբ

րտականութիւն կայ ամենայն ծնողի վերայ՝ հոգաբարձու {լինել} իւր զաւակի դաստիարկութեան համար, որովհետեւ դորա

ի դատաստանական գործողութենների մէջ, ունէին միայն {լինել} նոցա պաշտպանքը եւ հովանաւորքը: Բայց երբ որ այս կ

ջլային (feb. nervosa): Ո՛վ կարող է երաշխաւոր {լինել}, որ մի փոքր սուլեմա եւս տալու չէր առաւել շուտով

իացու յատկական բնաւորութեններից մինն է՝ չափազանց {լինել} ամենայն բանի մէջ, մինչեւ անգամ եւ դեղերի մէջ։ Ն

մարդ իւր մաքրախօսութեամբը կարող էր տգէտների համար {լինել} ծաղրածութեան առարկայ: Դեռեւս չգիտեն մտածել, որ

րակոսի, այլ՝ Աստուծոյ, որին մասնակից կարող ենք {լինել} Յիսուսի Քրիստոսի ձեռքով: Այս շատ տխուր բան է, Ա

եսին երկու բան կայ՝ այո կամ ոչ, յառաջ կամ յետ, {լինել} կամ չլինել: Այս հիմքերի վերայ հարկաւորաբար պիտոյ

, Կիրակոսին, որ ուրիշները չկարողանային մասնակից {լինել} ։ Նախիջեւանի ամեն մի անդամը հաւասարաչափ վայելում

տանել եւ իւր կարողութեան եւ զօրութեան չափ օգնական {լինել} այդ գործի յառաջադիմութեանը՝ խօսքով եւ գործով, ա

աձայնի ձգել, եւ գիւղացիք անգամ կարող են մասնակից {լինել} դորան: Մի՞թէ քաղաքը չէ կարող գոյացնել իւր լինելո

ական մամուլի տակ, կարող են հաւատարիմ առհաւատչեայ {լինել} ճշմարտութեան քարոզիչների՝ ապագայում եւս անդուլ գ

թիւնքը, ամենայն բարեմտութեամբ աշխատել էի օգտակար {լինել} նորան, փոխանակ խոստովանելու իւր արտասուելի դրութ

հիմնաւորապէս կասկածել, այլ է կերպարանեալ երկիւղ {լինել}, ինչպէս ասել էր Պ. Կոմս Էմմանուէլը: Եւ Պ. Իսա

կազմուածքի տէր մարդ լինելով, չեմ կարող մասնակից {լինել} այդ անխորհուրդ այցելութեններին, վասնորոյ, տանը

րով պիտի ուրախանայինք, մեզ շատ վնասակար կարող էր {լինել}, որովհետեւ մեր ձգտողութիւնը թուլանում է ուրախութ

ւմ, կանչում է եւ կտակում է Ազուչենային վրէժխնդիր {լինել} իւր մօր մահի համար. ողորմելի կնոջ վերջին խօսքերը

ւ թշնամի Ռուսսիայի, որի խաղաղ քաղաքացիներից մինը {լինել} վաղուց վիճակել էր ինձ Նախախնամութիւնը. այս բոլոր

ացել էր նորան: Նորա սիրտը միշտ պատրաստ է կարեկից {լինել} իւր մի որեւիցէ անբաղդացած հպատակին, վասն որոյ բա

նամ իմանալ, ովի՞ հետ շնորհել է ինձ բաղդը խօսակից {լինել}: - Ես Հայ եմ, - պատասխանեց, - եւ աւելի ոչի

ում եմ քո վերայ. դու կարող էիր աւելի պիտանի մարդ {լինել} ե՛ւ քեզ, ե՛ւ քո ազգին, եթէ ծառայէիր իմ մօտ:

ւնը մի առանձին եւ հոյակապ գիտութիւն է, եւ հնախօս {լինել} կարող է միայն այն մարդը, որ քաջ տեղեակ էր ընդհան

երրորդ յարկ, եթէ միաբան հիմքը կարող էր երաշխաւոր {լինել} յաւելուածի եւ ամբողջ շինուածքի ապահովութեանը: Գլ

, թէ կարո՞ղ էին արդեօք բուն Հայոց որդիքը մասնակից {լինել} Մուրադեան շնորհին, ինձ պատասխանեց, թէ այն պատահ

արք պահպանութեան: Պէտք էր մի փոքր աւելի շրջանկատ {լինել} այսպիսի ծանրակշիռ գործերում. պատճառ, մի քանի տա

ր իրաւունքը ընկերական կեանքում, չէ կարող միջնորդ {լինել} կենդանի ժողովրդի մէջ գաղափարք ներս բերելու համար

ն մէջ: Հայերը պարտական են լուսաւորուիլ եւ գործիք {լինել} Նախախնամութեան ձեռքում՝ ասիական ազգերի մէջ լուսա

ծունէութիւնից, մեր կարծիքով, ասել է՝ անձնասպան {լինել}: Ահա, այս պատճառներից ստիպուած եւ ես իջանո

պատմութեան մէջ այն է, որ շատ անգամ կարող են վկայ {լինել} ժամանակագրութեան մի երեւելի անցքի, որ անցել էր ա

դիկ, որ ուրախութեամբ սրտի կը ցանկանային մասնակից {լինել} մի այդպիսի ընկերութեան: Իմ կարծիքը այնպէս է, որ

ւ գնելուց, սորանից աւելի ինչ հասարակ բան կարող է {լինել}: Բայց եկէք նայենք այս հասարակ բանի հետեւանքին:

որ չէ պարապում երկրագործութեամբ, կարող է հաւաստի {լինել}, որ հազիւ պիտի կարողանայ մշակել, շինել, գործել

այ ապրուստի կարօտութիւնը ստիպում է մի փոքր խելացի {լինել}: Հողը պատկանում է հասարակութեան, որի ամեն մի ան

, նորա աղքատ լինելը, միեւնոյն ժամանակ, կարող է {լինել} նորա փրկութիւնը: Պօլսի մէջ, նորա շրջակայքո

ական եւ խելացի հնարը փրկութեան ուրիշ բան չէ կարող {լինել}, եթէ ոչ դառնալ իւր նախկին կացութիւնը: Հողը եւ ե

Ստրկութեան մէջ, աղքատութեան մէջ չկայ եւ չէ կարող {լինել} լուսաւորութիւն: Թողունք այս. մտահայեաց փիլ

առաջարկեալ ծառայութիւնը պարոնների համար չէ կարող {լինել} մի հրապուրիչ բան: Մեզ կարող են ասել, թէ մե

ալ հաւասարութիւն քարոզող վարդապետութիւնը, որ մեծ {լինել} ցանկացողին խրատում է ամէնից փոքր լինել, այն վարդ

ը, որ մեծ լինել ցանկացողին խրատում է ամէնից փոքր {լինել}, այն վարդապետութիւնը, որի հեղինակը իւր աշակերտն

ւրիշին, մինչեւ զոհ համարել խօսակից եւ հանդիսակից {լինել} մի ուրիշին...: Այո՛, մի կողմից տրտմելո

ին վերցնել այն բաները եւս, որ կարող էին կամ առիթ {լինել} որեւէ անկարգութեան, կամ վայրապար վաստակեցնել հան

րիշ շատ քաղաքների բարոյական վերածնելութեան պատճառ {լինել}: Ինչպէս մեր միտքը գալիս է, Ազգասէր օրագրի հրատա

յ քերթողների սքանչելի գործերին կարողանանք խելահաս {լինել}, մեզ արդէն բախտաւոր կը համարենք: Ա. ԱՌԱՒՕՏԵԱՆ

վբէն Կամակորին այդ արու, Զի պատուէրն էր Արարչի ` {Լինել} նրան պատկառու. Ուստի եւ նա անվրդով Խստութիւնից Ա

այլոցն միայն քերթողաց հսկայից խելամուտ կարասցուք {լինել} սիրալի վաստակոց, արդէն երանելի զմեզ համարիմք:

. " Հապա՛, փութա՛ հմտօրէն Ի նաւալիւղն {լինել}, Զի զսրտիդ առագաստ Սիրոյն ելից մրրիկ

ու կարեաց եւ ըստ արտօնութեանց պաշտամանց, ձեռնտու {լինել} կանգուն կալոյ նորա, մինչեւ այց արասցե մեզ Վերին

րակս այրիացելոյն Հայաստանի: Լուսաւորութեան {լինել} մատակարար, մեր, աշխարհական անդամոցս ազգի, է գո

նաց գէթ ուրուական իմն իշխանութեան, կարէն ձեռնտու {լինել} մեզ, հիմնելով զդպրոցս եւ պաշտպան կալով նոցա աննա

սկ ճիզվիթ պատգամաւորք պապին ցնծացին ընդ կամագիւտն {լինել}: Եթէ ինքեանք պապք, առ ` անձնասիրութեան եւ փառաս

թեանս, յեկեղեցական պատմութեան Բարոնէոսի: Յաջորդ {լինել} պապին առաքելոյն Պետրոսի՝ չտայ նմա իրաւունս ինչ ա

յանդիման առնեն զմեզ Աստուծոյ: Եւ ՚ի պարանոցաթաղ {լինել} մեր ՚ի փարիսականութեան, յանտեսել մեր զբանն Աստու

ս Աստուծոյ վաճառեալ: Յայն սակս իղձ լինիմք գիտուն {լինել} ասացելոցս, զի մեզէն չկարեմք խտիր առնել ընդ վերաu

, սին սաղարթիւք քո անձին, Որ ոսկէկիր ըղձաս {լինել} քան գրագէտ եւ գիտուն. Որ անկասկած զկուրութե

" Վատութիւնից հեռանալով " Բարիին՝ միշտ մօտ {լինել} "։ - Ծիծաղեցայ նորա վերան, Փորս

նգին իւր աթոռով ու սրով: Ասաց նորան. որդի {լինել} արժանի, հօր ` արժանի, Ինքն էլ նորան օգնակ

Զգաստացած մի ձայնից՝ Յորդորում էր ժիր {լինել}, Չըվախենալ վտանգից: Նա անդադար

նի, Նուագարան ու տաղեր. Ամենայն ոք ցանկանում էր {Լինել} նորան բարեկամ. Ամենայն ժամ նորան բաց էր Շռայլ քս

ք, ոչինչ սրբացուցած աւանդութիւն չէր կարող արգելք {լինել} մեզ: Աշխարհի պատահական կոչումները եւ պատուանո

երը չեն կարող օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ միջնորմն {լինել} յանցանքի եւ հատուցումի մէջ, որովհետեւ այս հատուց

o գործ դնել այս բառը։ Մենք չենք ուզում կողմնապահ {լինել} նաեւ դէպի մեզ. այս պատճառով ինչպէս առաջ, այնպէս

ակ։ Պատուելի հեղինակները, բացառութիւն կամենալով {լինել} հասարակաց օրէնքից, մնացել են եւ այժմ եւս ամենայն

լինելով ունին իրավունք եւ պարտական են նախանձավոր {լինել} լուսավորյալ ազգերի լավ շնորհներին, ընկերակից լին

նել լուսավորյալ ազգերի լավ շնորհներին, ընկերակից {լինել} հառաջադեմ ժամանակին, հաղթել ասիական բնության պղտ

մ անկեղծ հարգանքի հավաստիքները, որով պատիվ ունեմ {լինել} Ձեր խոնարհ ծառա Միքայել Նալբանդյանց

գիտութիւն, հասկացողութիւն, որ կարողանայ դատաւոր {լինել} ։ Շատ բան, որ մի հեղինակ գիտութեամբ, թէ անգիտու

ն թշուառութեան եւ մահի մէջ եւ յօժար ենք անհաւասար {լինել} չարագործութեան մէջ, երջանկութեամբ էականապէս եւ դ

նը, նոյնիսկ իր համար չէ կարող ամէն ժամանակ ուղիղ {լինել}, որովհետեւ ժամանակն առաջ է վազում, հասկացողութե

ր (որովհետեւ կաթողիկէ փիլիսոփայ չկայ եւ չէ կարող {լինել}, քանի որ ազգութիւնքը կան, քանի որ բնութիւնը այլ

դուք ինքներդ, որի համար դատապարտուել էք ականատես {լինել} մահապարտութեան " (երես 284): - - - - -

փիլիսոփայութեամբ կամենում էր Գերմանիոյ Մաքիաւելին {լինել} եւ իրաւ, որ ինչպէս նորա վարդապետութիւնը համեմատո

շարժ, բայց եւ այն ժամանակ տակաւին չէ կարող հասած {լինել} նորան, որովհետեւ գաղափարի եւ նորա մարմնանալու մէ

ալ անգամ թէ ստորին դասակարգը կաող էր երբեւիցէ գոհ {լինել} այդ համակարգութիւնից: Ազգ ասելով հասկացանք ե

համակարգութեան հակադիր մարդոց պատերազմը կարող էր {լինել} միայն աւելի վտանգաւոր պատճառ, արտոնութեանց շահի

աւելի հիմնաւոր ազատութեան պահանջողութեանց մէջ չէր {լինել} ոչինչ միջին ծայրագոյն իշխանութիւն, որ կարողանար

" Որ զփորձ առեալ է, կարող է փորձանաւորաց օգնական {լինել} " այս վարդապետութեան սկզբունքն էլ նոյն կէտիցն է ի

, այսօր այս վերջինը կարող է ուղղակի ժառանգութիւն {լինել} այն վայրենուն, որ տակաւին կրակը ստանում է երկու

թիւն: Սեւ սեւ ամպերն առ փոքր փոքր սկսան ցանուցիր {լինել}: Արեգակը դուրս գալով ամպերի տակից, լուսաւորեց ե

սացի, որ գործարանի հոգատարքը պարտ են քեզ օգնական {լինել}, բայց սուտ էր այդ խօսքը. պապի ասութեամբ քեզ պար

տենալ իւր սենեկի դռանը եւ շատ անգամ եւս սեղանակից {լինել} իւրեան. ծերացած քահանայապետը խաբուեցաւ դորայ շող

նձն չառնուլ, ուր մնաց ինքնին աշխատել եւ գործակից {լինել} կարդինալին հեռացն ելու գործարանից այն ամենահարկաւ

ատացող քրիստոնէութիւնը, հարկադրում է մեզ կարեկից {լինել} հիւանդներին կամ ախտացածներին: Տարակոյս չկա

նախանձի չարութեան պատճառով, շատե՛րն աշխատում էին {լինել} իմ փոխանակ. բայց թէ կարողանայի՜ն լինել։ Դեռ

ատում էին լինել իմ փոխանակ. բայց թէ կարողանայի՜ն {լինել} ։ Դեռ արարածների սկզբի՛ց շատ ոճիրներ գործեց նա

րդ երկա՛ր եւ ջե՛րմ սիրով կարդայ, անվնա՛ս կարող է {լինել} եւ հեշտ ազատուիլ չար աղեղնաւորների կրակ թափող նետ

ոգայթը, կարողանար զգուշացնել ինձ եւ յանձն առնուր {լինել} իմ համար երկրորդ ես, որ անշուշտ կ'անէի։ Իսկո

ւ թերեւս այդպիսի բաներով կարողանայի մարդու հաճելի {լինել} ։ Բայց ես մի ուրիշ նո՛ր բան էլ ասեմ Տիրոջդ, ո

ց դէպի կեանք եւ կորստից դէպի գտնուիլ եւ մէջտեղում {լինել} դո՛ւ, Տէ՛ր պատճառ ես եղած։ Այժմ, տեսնելով Տիրո

եկեղեցի առաւել յարմարութեամբ կարո՛ղ էր հանդիսարան {լինել} այն փառաւորութեանց, որով փառաւորուած քաջարանց նա

Կաթողիկէ Էջմիածինը, ի՞նչ ուրիշ եկեղեցի կարող էր {լինել} Վաղարշապատում, որի համար Յովհաննէս կաթողիկոսը աս

էր նաեւ հինգերորդ դարում Սուրէնայ անապատ կոչուած {լինել} ։ Այսօր էլ կան Ս. Էջմիածնի մէջ տեղեր, որ ունին

վրայից, որովհետեւ նա կարող էր մի ա՛յլ Ղազար եղած {լինել}, քան թէ Փարպեցին, ինչպէս եւ կա՛ր էլ մի ուրիշ մա

նգամ եւ այդքան. քսան տարեկան տղայ չէր կարող եղած {լինել} նա, երբ խաղակից էր Վահանին Աշուշայի տանը։ 446 թ

ցա մարդասիրութիւնը, չէր կարող այն աստիճանի ծո՛յլ {լինել}, չասենք անքաղաքավարի, որ Մարզպանին գրած Թղթում

աս է ազգի աչքից։ § 67. " Մի բազում վարդապետս {լինել} եղբա՛րք իմ, գիտասջիք, զի մեծ դատաստան ընդունելո

է մարդոյ. ինձ կարծի եթէ յատուկ անուն մարդոյ պիտի {լինել}, եւ գուցէ նոյն իսկ իշխանին Անձեւացեաց, զոր 'ի Պ

նք, հինգերորդ դարում չէի՞ն կարող ուրիշ Սեւուկներ {լինել}, բացի Անձեւացեաց իշխանից։ Եւ ի՞նչ պատճառով Ս

ն անուն կարծենք. միթէ չէ՞ր կարող տեղի անուն եղած {լինել} ։ Միթէ չկա՞յ մեր աշխարհագրութեան մէջ տեղ, որ Սեւ

ոյց տանք, որ Սեւուկը կարող էր եւ տեղի անուն եղած {լինել}, ինչպէս ցոյց տուինք, որ, Անձեւացեաց իշխանից զա

։ Չէ՞ր կարող Սեւկոյ դրախտն էլ մի վանքի անուն եղած {լինել}, որի միաբաններից ոմանք " կարասի խոստովանելով խնդ

նք։ NB Լինիմ բայով վարվում է տեղ տեղ եւ թաց'ը-թաց {լինել}. բայց նոր լեզուն ունի թրչվել բայը, որ ամեն տեղ հա

նին։ Մեզ թւում է, թէ այս ոճը "անէծք {լինել} ", որպէս նաեւ "նզով լինել" (Փարպեցին իր Պատմութեան

ում է, թէ այս ոճը "անէծք լինել", որպէս նաեւ "նզով {լինել} " (Փարպեցին իր Պատմութեան մէջ, բերելով այս վկայութ

ան մէջ, բերելով այս վկայութիւնը, գրում է "նզովեալ {լինել} ") (եր. 89) բնիկ հայկական ոճ չէ, այլ յունական լեզո

այելու։ Էլ ի՞նչպէս ուրեմն կարող էր յատուկ բոզանոց {լինել} բանակի մէջ, եթէ բոզ եւ պոռնիկ չկար։ Բայց, աբեղայի

լ արտասուքով. պատճառ, պիտոյ է մեզ այսօր բօթաբեր {լինել} մի առաքինի հայազնեայ երիտասարդի վաղահաս վախճանի մ

էք դուք, - եւ ինչպէ՞ս կարելի [է] այդքան եւս տգէտ {լինել}, - թէ դեւերը ցերեկը քնում են, եւ զարթնում են ար

ականի ձայն, այսպիսին ձայներ լսելու համար պիտոյ է {լինել} կամ սատանայ կամ մատնիչ: Լուկուլլոսը, որ վա

մարդիկը միմեանց հետ. ասածներիս ապացոյց կարող են {լինել} կոտրած կոտոշը եւ փորած աչքը, որ Ձեր մռայլութեան

- Համարձակւում եմ, եթէ կը ներէք, յանդիման {լինել} ձեզ... Սատանան, ընդհատելով նորա խօսքը,

եւ իցէ, ով եւ լինէին դոքա, դժոխքումը մանկլաւիկ {լինել} տէր սատանայի պալատումը ` մեծ պատիւ է: Մանկլա

րի մասին զրուցելով անցեալները խոստացար հոգաբարձու {լինել}, բայց, մի չար բաղդով, ոչ մի հոգացողութեան նշան

ասին մի բարի յոյս չկայ քեզանից, ես ինքնին սկսեցի {լինել} այդ խնջոյքի հոգաբարձուն: Ամենայն պատրաստութիւն տ

ազգասիրի անունը, դու առանց զրկանքի կամիս առաքինի {լինել}, ինչպէ՞ս կարելի է այդ, մինչ առաքինութիւնը զրկան

ւխը, նա սիրում է ոգիների եւ փերիների հետ խօսակից {լինել} միշտ․ նոցա բան ապսպարել, եւ շատ անգամ հաւատացուց

ութիւն չմնային, ո՛վ գիտէ, ո՛վ կարող է երաշխաւոր {լինել}, գուցէ ես եւս Շաքարեանցի նման գլուխս տայի դիւակա

ի․ ո՛վ չգիտէ, որ ամսի քառասուն եւ հինգը չէ կարող {լինել}, բայց մէջտեղում քաղաքավարութիւն կայ. մեր կարծիք

եամբ, այժմեան ժամանակումս կարող են միայն աշակերտ {լինել} եւրոպական դպրոցներին, - պատասխանեց Մանթուխեանցը

նենք, այդ բոլորը հոգու փրկութեան պատճառ չէ կարող {լինել}, այլ մանաւանդ կորստի: Ինչ ունինք, սիրելի, այս

ուր չկայ կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն, չէ կարող {լինել} ընկերական կեանք. իսկ ուր չկայ ընկերական կեանք,

ցոյց տալը, ասել է, թէ պատրաստութիւն կար ձեռնտու {լինել}, եթէ միայն հնար լինէր, որ այդպիսի գործողութիւնք

կեն, ժողովուրդ գուցէ սկսանի գալ եկեղեցի եւ խափան {լինել} մեր գործին"։ Առհասարակ շատ բարեսիրտ են մեր քահա

րձենալու: Հոգեւոր իշխանութեան գործը է հոգաբարձու {լինել} եկեղեցու կրօնական մասին եւ ոչ եկեղեցու տնտեսութեա

ներողութի՛ւն, որ չեմ կարող աւելի երկար ընկերակից {լինել} ձեզ: - Ոչի՜նչ, ոչի՜նչ, - պատասխանեց տիրացո

ուր շատ կային ցած խազեր, այդ կարող է, վնասակար {լինել} ձեր ձայնին: Խնդրեմ այս ասածներս ընդունել, որպէս

երի կեանքը, բանաստեղծութիւնը եւս աւելի չէր կարող {լինել}, քան թէ եղած է: Բայց ինչ կար. ոչի՜նչ: Ասացի մ

մսը խոստանար Եումի սոցա տուն գալու ժամանակ ներկայ {լինել}: - Ինչպէ՞ս անգութ էք, - ասաց կոմսը, - իման

ողը խոստանում էր կեանք, Թէ միայն հաճէր... {լինել} համաձայն․ Այն ի՛նչ շնորհք էր, որ կաթեց մատից

ն տայով բոլորին, խոստացաւ օրիորդ Մարիամին ներկայ {լինել} Եումի գալու ժամանակ: Կոմսը, անձնատուր լինելով տ

ացուցանելու: Ի՛նչ մի դժուար բան է խօսքերով միայն {լինել} ազգասէր եւ այսպիսի ամուլ շատախօսութեամբ, առանց ա

է ձեզ. բայց հաստագլուխ մարդու հետ աւելի պարզախօս {լինել} մեր պարտականութիւնն է: Երբ եկայ ես այս քաղաք

կամ թշնամութիւնը, ըստ որում սովորած չեմ բարեկամ {լինել} կամ ոտք լիզել օգտի ակնկալութեամբ, սակայն ձեր ընթ

նում եմ միշտ պատրաստ, որքան կարող եմ ձեզ օգտակար {լինել}: Ձեր իրաւասութիւնը մերժող ԿՈՄՍ ԷՄՄԱ

յայտնութիւնների սուրբ օրէնքները եւ չէին կարող եւս {լինել}, պատճառ, այդ գրքերի խորհուրդը մարդ խաբել եւ յիմ

սնուցանելու եւ կրթելու, եթէ նա աշխատի նուիրաբեր {լինել} մարդկութիւնը լուսաւորող գանձանակին: Այս ամենա

մն այդպիսի կեղտոտ եւ մրոտ բաների մէջ սէր չէ կարող {լինել}: - Դու կարելի է ունիս հիմնաւոր պատճառ խօսելու

, - ես շատ ուրախ եմ, եւ ցանկանում էի միշտ միասին {լինել} ձեր հետ, եւ խօսել այսպիսի բաների վերայ. չգիտէք

կն է գնալու: - Ես չեմ համարձակւում ձեզ արգելք {լինել}. ինչպէս ձեզ հաճոյ է: - Ուրեմն, մնացէք բարեա

յիմարական գործողութեան վերայ, եւ չկամէր մասնակից {լինել} այդ արարողութեանը, իսկոյն սկսանում է պատմել այն

տանար հինգ հարիւր մանէթ, որ շատ օգտակար կարող էր {լինել} նորան իւր առուտուրի մէջ Ղրիմ գնալու միջոցին: Նոր

նազան արգելառիթք մէջ բերելով, հրաժարուեցաւ նպաստ {լինել} նորան։ Կտրած էր այնուհետեւ Մխիթարի յոյսը մար

. քաղաքական իրողութիւնք հարկադրեցին նորան տեղափոխ {լինել} շուտով։ Արդարեւ, Վենետկեցոց անյաջող պատերազմերը

թեամբ Տիւզեանց գրգռեաց զՊատրիարգն Հայոց վրէժխնդիր {լինել} այնմ եւ խնդրել զոմանս յԱստուածաբանից Քօլլեճեանց '

ուն վանական փօլիթիքայն 'ի սկզբանէ հետէ էր ազգասէր {լինել} եւ ջատագով Հայոց, եւ որպէս զի մի ունիցին գրիչ 'ի

էս էին ասում այն ժամանակ), հարկադրուած է ներկայ {լինել} երեք՝ որպէս թէ միմեանց ներհակ պատարագի խորհրդակա

ին, թէ իւրաքանչիւր Քրիստոնեայ պարտական է հնազանդ {լինել} սուրբ գահին, ուրեմն եւ՝ Հռովմէական քահանայապետն

եւոր ասպետութենների մէջ, ինչ աստիճանում կարող էր {լինել} գիտութիւնը եւ լուսաւորութիւնը՝ բաշխուած մարդկայի

նոցա առաջնորդութեան տակ մնալուց. ինքեանք սկսեցին {լինել} իւրեանց դաստիարակքը, եւ այստեղ էր ահա Եւրոպայի ա

սաւորութիւնը, որին ձրիաբար կարող է այժմ մասնակից {լինել} մարդկութեան ամեն մի անդամը, արիւնի գին արժէ Եւրո

ականութեան փոխանակ, ձգտողութիւնը անօթ ընտրութեան {լինել} պապականութեան համար. այստեղ փորձւում է միաբանութ

այց մի հատ է մեր մեր խորհուրդը՝ "անաչառ պաշտօնեայ {լինել} ճշմարտութեան"։ Իսկ անաչառ դատաստանի առաջեւ միեւնո

ասարակաց հասկանալի, առ ի հնարաւոր կացուցանել զնա {լինել} յայտարար խորհրդոց մտածողացն: Այս ձեռնարկութիւն չ

վասն զի աւերած բնականին եւ հնոյն ո՛չ կարէր սատար {լինել} կենդանութեան եւ նորոգութեան նորոյն, որ ի շրթունս

[գերմանացին] Շլեյդըն. գիտութիւնն պարտի սեպհական {լինել} բովանդակ մարդկութեան, եւ ո՛չ իբրեւ խորհուրդ կամ

եռ իշխանաց, որպիսի եղեալ է Հայոցն, հարկաւ ուներ {լինել} ինչ մի ի ստորագունիցն յոյժ: Արժանի էր հարցասի

գ չէ այլ ինչ, եթէ ո՛չ լեզու, առանց որոյ չէ մարթ {լինել} ազգի. նա հոգի է ազգի, եւ ազգ մարդկան առ հասարակ

ի լուսաւորութենէ, եւ թէ հինն լեզու՝ ո՛չ կարելով {լինել} նմա առաջնորդ ի լուսաւորութիւն, ըստ չունելոյ յինք

ոց, մինչ դեռ հարկ է վերայ կայր խնամով հոգաբարձու {լինել} նոցին, արշաւին ի մարտ պատերազմի ընդդէմ առողջ դատ

լին միայնակեցութիւն, Հոգւով կամելով ոգւոց Հօրն՝ {լինել} պարակից, եւ յետ վեց ամաց Խոսրով արքայ Հայոց ի տե

անդէն առնեն սրբոյն Մեսրոպայ բանալ զդպրոցս եւ զհետ {լինել} ծաղկեցուցանելոյ զդպրութիւնն՝ սեպհական նշանագրացն

ինն մերժեալ եւ զծախս դպրոցաց հրամայէր յարքունուստ {լինել}, ընդ նմին զՎարդան արարեալ ստրատելատ, իսկ զՄեսրո

ր Փարպեցի, որոյ կենաց եւ վարուց եթէ ոք վերահասու {լինել} կամիցի՝ կարէ տեսանել ի Թղթի նորա առ Վահան, տէրն

ի անարժան բանս ի բերանոյ պապական Հայոց, ի կարծիս {լինել}, որպէս թէ ջանք եւ վաստակք Մխիթարեանց հայէին յօգո

ւ այժմ ոչ ոք ի Հայս Ռուսաստանեայց ուշադիր եղեւ եւ {լինել} կամի, այս է՝ շինութիւն հայկական ուսումնարանաց վ

լ, երես 93-94: Մեզ թուի այդմ գէթ երեւակայութիւն {լինել}, կամ թէ այլ ինչ՝ գոնէ յայտնի միայն պատուական հե

այն մեք ինքնին, թէ մեք ոչ երբէք կարեմք զուգընթաց {լինել} արշաւանաց Եւրոպիոյ ի գիտութեանցն ասպարէզ, այլ զա

մութենէ նորա, թէ զիա՞րդ արժան էր գործանաւորել եւ {լինել} հնար եւ կամուրջ լուսաւորութեան: Բառիւս նոր հայախ

ժան ցաւել վշտանալ ընդ այս, զի բնական էր անտանելի {լինել} ճառագայթից արեւը, որոց [1 անընթ. ] էին: Մինն ի

տեալ զսքեմ աբեղայութեան՝ աղաղակէր ռամկախօսութիւն {լինել} իսկ, միւս ոմն փիլիսոփայ քան զնա, թէ վասն է՞ր խա

ւ ակնկալութիւն լուսաւորութեան, զի այլ ազգ չմարթի {լինել}: Այլ այսմ ամենայնի տխուր եւ ամենաթշուառ վիճակի ա

ոգւոյ, որոց եւ բանաստեղծական բղխուածք կարող էին {լինել} որպէս եւ են ողբք, հառաչանք, կոծ եւ սուգ, սկսեա

. երկրորդ, զի եւ միտք ժողովրդեանն պարտին ուղղեալ {լինել} յայն կոյս, յոր բեւեռեալ ունին բանագէտ մարդիկ զիւ

ք այժմ առ մեզ, հարկաւոր է անշուշտ, յորում պարտի {լինել} միջնորդն գիտութեան կամ այլովք բառիւք ասել լեզուն

համարիմք նոյնպես ասել զվասնէրն բառիս ի լեզու էին {լինել}, սակայն կարեւոր դատիմք խոստանալ թէ վերջինն լինել

էս հետեւել Լօյոլային եւ նորա աշակերտների կարգումը {լինել} ։ Բայց դորա փոխանակ գործ էր դնում նա իւր բոլոր ջա

ա յաւելացուցին մի այլեւս ուխտ, այսինքն՝ հնազանդ {լինել} Կարգի Գեներալին։ Շուտով այս բաներից յետոյ Լօյոլա

տարութեամբ իւր խօսած ճառովը, որ կարո՛ղ էր օրինակ {լինել} դպրոցական իմաստակութեան (սոփեստութեան)։ Աւելոր

աձայն չէր Յիսուսեան Կարգի ուղղութեանը, որի անդամ {լինել} ցանկացողքը շատ տարիներով պիտոյ է փորձուէին, վասն

ւմ ընդունել Կարգի ուխտը, բայց կարո՛ղ էին օգտակար {լինել} Կարգին. այս պատճառով բոլոր առաջուայ ուխտերի միայ

Ֆրանսիայի մէջ։ Կարդինալը խոստացաւ նորան պաշտպան {լինել} Ֆրանսիայի տէրութեան մօտ, եւ ճշմարիտ. կատարեց նա

նելով գովանի աշակերտ։ Նոյնպէս կարելի էր ուխտապահ {լինել} ժողովող չեղած։ Այս տնօրէնութիւնը, ինչպէս վերեւո

նորանով, որ չէին կարող քահանայանալ կամ վարժապետ {լինել} եւ նորանց ուխտապահական երդումը չէր լինում հրապարա

ս, թէ այն աշակերտները, որոնք կարո՛ղ էին օգտակար {լինել} Կարգին, անպատճառ դառնում էին Յիսուսեան, մինչեւ

պէս յաջողեցաւ նորանց համոզել Ֆիլիպպ II-ը դաշնակից {լինել} Պապական թագաւորների հետ 1584 թուականի դեկտեմբեր ա

նամակները կարո՛ղ են Յակոբ-Կլեմանի համար անցաթուղթ {լինել} ։ Դուքս Մայէնը տուեց այս նամակները Բուրգուանին եւ

կաս չէ, յոյս ունի Աստուծոյ օգնութենովը վրէժխնդիր {լինել} այն անպատւութեանը, որ բերեցին նորա արիւնի, նորա

տքը եւ թոյլ տրուի իւրեանց, դեսպաններին, կանգնած {լինել} պատիժը կատարելու ժամանակ)։ Հենրիկոս IV-ը, ամե

, որ Յիսուսեան աբեղայքը չէին կամենում երդմնազանց {լինել}, ըստ որում այլ խորհրդի վերայ էին, ինչպէս կը տես

չեմ կարող իմ կեանքի ապահովութեան համար երաշխաւոր {լինել} ։ Այդ մարդիկը ամենայն տեղ գրագրութիւն ունին, ամե

ւնոյն ժամանակում երկու եղբարք չէին կարող Կարդինալ {լինել} ։ Համբաւ եւս տարածուեցաւ, թէ այդ բանը եղել է Կար

սի զարհուրելի թշնամի, վասն որոյ որոշեցին հնազանդ {լինել} նորան եւ ծառայել նորան, որ նորա ձեռքով կարողանան

ի գիրը, ինքն ըստ ինքեան այնքան անմեղ, կարողացաւ {լինել} ահա՛ այս ցանկացած պատճառը։ Յանսէն եպիսկոպոս

այրել Օգոստինոսի մասին գրած գիրը եւ սկսեց պաշտպան {լինել} Յիսուսեաններին։ Րիշիլիէի մահից յետոյ Յիսուսեաննե

բնակուիլ Լետիլիէն, յայտնեց թէ չէ կարող երաշխաւոր {լինել} նախկին Արքունի խոստովանահօր կեանքի ապահովութեանը

ոքա այստեղ չեն"։ Պարլամենտը, կամելով վերահասու {լինել} ճշմարտութեանը, սաստիկ չարչարանքների մատնեց նորան

ւրդը, որ է տալ Գաղղիացոց, ինչ որ կարող էր փրկաւէտ {լինել} նոցա, եւ պահպանել Գաղղիացոց համար, ինչ որ նա տուա

աշխարհին, թէ ինքը չէ կարող սառն աչքով հանդիսատես {լինել} այդպիսի ոճիրների. ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ, որ չէ

լ մինչեւ ժամանակի վախճանը: Երանի թէ ես եւս օգնող {լինել} այդ գործակատարութեանը, նորա համար, որ Հայաստանի

ոյսերը: Իրերի այս վիճակը չէր կարող դուրեկան {լինել} մի քանի անձանց: Բայց նրանք չէին կորցնում գէթ քաղ

իածնի ծայրագոյն պատրիարքը, կամենալով վարձահատոյց {լինել} նրանց, ովքեր որ կաթողիկոս էին ընտրել իրեն, աչքա

վանաւորութեան տակ, նրանք կարող են օգտակար գործիք {լինել}. Ռուսաստանի բարոյական ազդեցութիւնը ` Թուրքիայում

իրի համար, սխալ է, որովհետեւ հետաքրքիր կարող է {լինել} մի ներգործական էակ, մարդը, որ կամք ունի եւ քննո

ող քննել, ուստի եւ ո՛չ քրքրել, այլ միայն արժանի {լինել}, որ դորան ուրիշները քրքրէին եւ քննէին։ Այդ կարո

մեր մի քանի նկատողութիւնքը կարող են նորան օգտակար {լինել} նորա ապագայ ասպարիզում, մանաւանդ եթէ ուխտ չէ արե

. Պռօշեանցը, որ թերեւս կարող էր տպագրութեան սխալ {լինել} ։ Մենք հանդէս ենք հանում, սորանից չէ պիտոյ եզրակ

ւց առաջացած լինելով, աւելի հեշտ կարող է մարսական {լինել} ազգի ընդհանրութեան, որովհետեւ եւ այն տեղի հայերը

ացականի եւ զգայականի ախտերը կարող էին զուգապատշաճ {լինել} այն պաշտօններին, որ Վարդիթերը ունի այդ գործում:

սեցանք հասակի մասին, որովհետեւ ձանձրալի կարող էր {լինել} ընթերցողին, եթէ մենք անդամազննաբար, ֆիզիոլոգիկա

, թէ Տիրանը որպէս մի անարգ մարդ կարող էր ընդունակ {լինել} այդպիսի դաժանութեան, բայց Սօսի քոյրը, որ ոչինչ

ին դարերում մեր հարստութիւնը կորուցինք: Չէ կարող {լինել} մի այնպիսի բան, միջին դարերի պատկանաւոր, որ օգտ

րան, կարող են, այո՛ չարաչար մոլորութեանց պատճառ {լինել}: Եւ այդ մոլորութիւնքը, երանի՜ թէ, որպէս մի տես

անի ներհակ բաներ են, որ երկուքը միասին չեն կարող {լինել} մի տեղում, եւ եթէ մեր գրագէտքը, որպէս սիրելի է

ուշտ, մի վտանգ, մի մոլորութիւն չկայ եւ չէ կարող {լինել}, եթէ ժողովուրդը չգիտէ այս բանի զօրութիւնը, բայց

Պռոշեանցը չէ կարող բացառութիւն լինելով չհանդիպած {լինել} այնպիսի դատողութեանը, որ աւազակաբար կամենում էին

լ, այլեւ իրենց վարակիչ որակութեամբ շատ կորստաբեր {լինել}: Սոքա ընդհանուր մարդկութեան խոցեր են եւ ոչ լոկ մ

հոգեբանական երեւոյթներով իրարից չէին կարող հեռու {լինել}: Թող ինչ կամին խօսին, բայց մարդկային հոգին ցոլա

րդ չունենայ, մեր նոր լեզուն չէ կարող բացառութիւն {լինել} բնական կանոնից: Մենք, հերիք համարելով առայ

նելով միանգամայն նոր ժողովրդին, կարող էր կամուրջ {լինել} լուսաւորութեան, ապա ուրեմն մեր ժողովուրդը շատ ժա

առասպել, առակ։ Ոչինչ բան չէ կարող բնութեան մէջ {լինել} կենդանի, եթէ չկային նորանում հոգի. այս հոգին լե

ւն չունէր այնպիսի բառեր, որ կարողանային յայտարար {լինել} այն միտքերին, ինչ որ հեղինակը կամենում է ասել եւ

նպէս որ, եթէ գերապատիւ Նազարեանցի գրածը կարող էր {լինել} 10000 մարդի անհասկանալի, նրանցը թող 1000 մարդի լ

ս պիտի նմանի մտքին, նորա ձեւը ուրիշ բան չէ կարող {լինել} եւ չպիտի լինի, եթէ ոչ մտքի ձեւի ցոլացումը։ Ս

ո՛րք։ Կարող է նա իր մօրը չնմանելով աւելի գեղեցիկ {լինել} իր տեսակի մէջ, երբ նորա կազմուածքը պնդանայ եւ ծա

եամբ հարիւր անգամ նախընտիր եւ հարիւր անգամ պիտանի {լինել}, քան թէ նորա մեռած մայրը։ Այսպէս եւս նոր լեզուն

մն կայ եւ մունջի համար, բարոյական խնդիրը կարող է {լինել} միմիայն լուսի մէջ, եւ " եւ խաւար նմա ոչ եղեւ հաս

ք Հ. Սարգիս Թեոդորյանին ինն տարի այնտեղ մեռելկոխ {լինելը}, մինչեւ կարողացավ Մուրադյան արծաթագլուխը կորզել

յն պարզությամբ հասկանում էին իրենց գործի արդարացի {լինելը}: Չնայած այդ բոլորին, Բոքլն ուղարկեցեք, ես

ւմ եմ հասկանալ, որ " Մեղուի " հրատարակողի գրագիր {լինելը} Կաթողիկոսի մօտ ոչինչ ապացոյց չէ նորա գիտնական, ո

անում են հայոց լեզուի առաջնութիւնը եւ Ադամի լեզու {լինելը}: Նալբանդեանցին խայտառակել է նորա համար, որ սա Հ

ք հաւաստում են մեզ, թէ մարդու առաքինի կամ վատթար {լինելը} պատահական բան է եւ կախուած նորա դաստիարակութենից

իտոյ է լինի, որովհետեւ, առանց իւր անունը եւ ո՛վ {լինելը} ծառայիս յայտնելու, հրամայել էր նորան յայտնել ինձ

ւ առանձնաշնորհութենների զօրութիւնը եւ անձեռնամերձ {լինելը}, որի հաւատարմութեան համար ՄԵՐ՝ այս վերստին շնոր

ապետեան եղբարց: Ցաւելի է նոյնպէս գետի սակաւաջուր {լինելը} Յուլիս եւ Օգոստոս ամիսների մէջ կամ երբ երկար ժամա

թիւն եւ նկարչութիւն: Ահա՛ այն ուսումնարանը, որի {լինելը} ցանկալի եւ հոգով չափ փափագելի էր մեր ամեններիս սր

քը։ Չգիտէ, որ մեր համար միեւնոյն է ուսումնարանի {լինելը} կամ չլինելը, բայց թէ, առանց մեր ձեռնարկութեան,

է մեր ազգի անկրթութիւնը եւ լուսաւորութենից զուրկ {լինելը}: Ազգը, մնալով այս սարսափելի դրութեան մէջ, վերե

ւ ծածկուած էին վահանի տակ, չյայտնէին իւրեանց ինչ {լինելը}: Կառավարութիւնը, իմանալով այս խարդախութիւնը, դ

լ՝ յուսալով, թէ իմ՝ այդպիսի մարդու հետ բարեկամ {լինելը} կարող է մի փոքր կշիռ տալ իմ անձին, թէ կարող է մի

ոյ թարգմանչի"։ Սուրբ Սահակի ձեռագրից օրինակուած {լինելը} արդարութիւն եւ իրաւունք է համարուել, որ բոլորովի

կրօնի, այսինքն՝ կրակապաշտութեան թագաւորեալ կրօն {լինելը}, իբրեւ վկայութիւն մէջ է բերում Խորենացու հոգաբար

այս բաժանման (Հայոց եւ Յունաց) կորստական մի բան {լինելը}, իւր հոգու մէջ սաստիկ ցանկանում էր միաւորուիլ եւ

րշալոյսը ձեր գլխի վերայ է բացւում: Ձեր սակաւաթիւ {լինելը}, համեմատելով պէտքերի շատութեան, թո՛ղ չվհատեցնէ

րկաւոր է մեզ ազնուականների անհուն հարստութեան տէր {լինելը}, ի՞նչ հարկաւոր է մեզ անգլիական դրամանոցի հսկայու

կար հնար մտածելու, ճանապարհ փոխելու, նորա աղքատ {լինելը}, միեւնոյն ժամանակ, կարող է լինել նորա փրկութիւն

, շատ կարելի է, որ լինի, ի վերջոյ մեզ սիրելի է {լինելը}: - Ա՞յս է յոյսը: Բայց մարդը այս բոլոր

չ'ունիմ միայն այս գործը պախարակել կամ սորա անտեղի {լինելը} յայտնել, այլ այլապէս շատերը կան, եւ ո՛չ միայն շ

նորա անպատշաճ վարքը եւ ընթացքը եւ նորա յիսուսական {լինելը} իւր ձեռնարկութեան մէջ, որովհետեւ կարդինալը նոր վ

ուրելի՛ բաներ կը գտնեն։ Փրկի՛չը, գործուածի մեղք {լինելը} բոլորովին մի կո՛ղմ թողած, լո՛կ ցանկութեան պատճառ

՛իր սուրբ Պաւղոսի ձեռքով։ Նորա՛ն իմացուր քո հաշտ {լինելը} քո ծառաների հետ։ Մեր մեղքի պատճառով ամուլ ամպերի

առաւոր գմբէթը, մեր այսօրուայ Ս. Էջմիածնի գմբէթը {լինելը}, ամեն հարցնողի կարող է պատմել Էջմիածնի նաեւ վերջ

այութեանը։ § 8. Այս Համազասպ Մամիկոնեանի ո՛վ {լինելը} մեզ չէ ասում Պատմութիւնը, ուստի մենք չգիտենք եւ

ականին։ Ո՛ւր կը մնայ Փարպեցուն նոցա աշակերտ եղած {լինելը}, կամ Չամչեանի թէ Վռամշապուհին ականատես էր, Մեծ

։ Իսկ Սիւնեաց աշխարհի Մուշէ եպիսկոպոսի ինչ տեղից {լինելը} մեզ չէ ասում պատմութիւնը, ինչպէս եւ չէ ասում, թ

րունիներին. պատճառ, Աղանի հայրը Վասակ Արծրունին {լինելը}, որպէս նաեւ Մերհուժանի՝ Աղանին եղբայր լինելը տա

ին լինելը, որպէս նաեւ Մերհուժանի՝ Աղանին եղբայր {լինելը} տարակոյսի ենթակայ խնդիր չէ։ Նախ, ինքը՝ Փարպեցի

փի եւ Սուրբ Սահակ Ռշտունեաց եպիսկոպոսի ո՛վ եւ ինչ {լինելը}, յարում է. " Իսկ այլքս եւ ես միապէս եմք ըստ կար

է ո՞րքան մեծ եւ ծանրակշիռ է իւր կոչումը՝, բժիշկ {լինելը}, որին մարդիկ պիտոյ է մի օր հաւատային իւրեանց կեա

, որ տաք է, երկրորդը ` խաւար եւ գլխաւոր՝ խաւար {լինելը}, որովհետեւ դա մեր բոլորի ծնողն էր. դու ուրուագի

յ, ապա թող ծանօթացնենք մեր ընթերցողներին դորա ով {լինելը}: Դա մի երիտասարդ է քառասուն տարեկան, երեխայ ժամ

տուկի մէջ, եւ հարցանէի նորանից, նորա ո՛վ եւ ինչ {լինելը}: - Քեզ արդէն յայտնի է, որ ես շատ անգամ կատա

քերը շտապով, բայց, ծածկել կամելով իւր արտասուած {լինելը}, ձեւացուց, որպէս թէ սրբում էր ճակատի փոշին կամ

ան կեանքը: Տէրութեան սահմանագլխի այս կամ այն տեղ {լինելը}, օտար ազգեր իւր գայիսոնի տակ խոնարհեցնելը պատահա

ինչ ազգից էք: Նոքա կը յայտնեն իւրեանց, որ ազգից {լինելը}, այն ժամանակ, այն ազգի թղթով երդում տալ տուր եւ

- Այդպիսի հարցմունք կլինի՞. ով չգիտէ մահի ինչ {լինելը}, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն Շահումեանցի հարցմո

դնում իմ հարցմունքը, ասել է, թէ գիտես մահի ինչ {լինելը}, ուրեմն ասա՛ ինձ, որ ես եւս իմանամ: Թիւթիւն

տեսանելով, որ Մանուշակը չկար, չհարցրեց նորա ուր {լինելը}, կարելի է այն պատճառով, որ Թիւթիւնճի-օղլուն կաս

ապրիլի մէջ: Իսկ այս միջոցին Մանուշակի 18 տարեկան {լինելը}, համարեայ թէ պաշտօնական լուր էր այն փողոցի պառաւ

ազմուածքի: - Ես հարցանում եմ մարդը, նորա ինչ {լինելը}, նորա կազմուածքը քեզ պէտք չէ եւ հանդէս չունի մեր

ակցութեան մէջ. ի հարկէ, եթէ դու ասես մարդու ինչ {լինելը}, այն ժամանակ պիտոյ է ասես նորա եւ արժանաւորութիւ

, որ մարդը պատկեր է Աստուծոյ: - Եւ այդ պատկեր {լինելը} դու ի՞նչ տեսակ ես հասկանում, մարդը նման է Աստուծ

նց փոխանակ պատիժ կը ստանայ, բայց Աստուծոյ պատկեր {լինելը} ես միշտ ընդունում եմ: - Սխալ է, - ասաց Շահում

սաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - հասկացո՞ւր ինձ մարդու ինչ {լինելը}: - Շատ բարի, - պատասխանեց Շահումեանցը, փոքրի

լաւ գիտէր իւր մօր ճարերի չնչին եւ յիմարական բաներ {լինելը}, բայց շուտով յօժարեցաւ մօր կարծիքին, որովհետեւ

քա մինը միւսի ականջին շշնջել Մանուշակ դայեկի վարժ {լինելը} իւր գործի մէջ: ժամանակը գալիս է, երեխայն ծնանու

լինէր, ինքը քեզ կը վկայէր, որ աչքի փոքր ինչ շիլ {լինելը} ոչինչ արգելք չէ ամուսնական սիրուն... թող սիրտը

շլացուցանել, որ չկարողանայ տեսանել կնոջ աչքը շիլ {լինելը}... - Եթէ դու այդպէս մտածում ես, - խօսքը վեր

ր աշխարհը տանէին, հոգս չունէր, եւ այդպիսի անհոգ {լինելը}, գուցէ եւ այն պատճառից էր, որ գլուխը փոքր-ինչ բ

փակում են նիւթական կապանքի տակ։ Կրօնի անհրաժեշտ {լինելը} հերիք ապացոյց է, որ նա մեծ ազդեցութիւն ունի մի մ

, պատասխանում ենք, որովհետեւ Մխիթարեանց պապական {լինելը} զրկում էր նորան ամենայն ստոյգ լուսաւորութենից։ Ե

ը, երեխաներ կրթելը, ընտանեկան գործերում միջնորդ {լինելը} բղխում էր առաջ միմիայն հաւատից, բայց յետոյ, այս

Մարշալ Բիրոնի ընդդէմ դաւադրութեանը մասնակից եղած {լինելը} եւ այլ թագաւորութենների մէջ նոցա ձգած խռովութիւնք

ւում հ տառի ձայնը, դորա պատճառը է տառի հագագային {լինելը}, որ բառերի վերջերումը գրեթէ կորուսանում է իւր ձա

ր ինքը հիմնաւորապէս ապացուցանում է ւիւնի ձայնաւոր {լինելը}, ինչպէս այժմեան ֆրանսիական u կամ Յունական y իպիս

կամ գործերով ցոյց են տալիս մեզ իրենց ո՛վ եւ ի՛նչ {լինելը}: Մեծ տարբերութիւն կայ տեսնելու եւ լսելու մէջ: Ա

ք համարում, որ վերստին չյիշենք ապառաժի անմատչելի {լինելը}, աղօթկերի Նարեկը, Եփրեմ Խորինը, Սաղմոսը, Սօսի

նկանայինք իմանալ, թէ ժողովրդի մոլորութեան պատճառ {լինելը}, երկրից երկիր տարագրելը եւ բախտի անգութ հարուածն

երն էլ պիտի բանալ եւ բժշկել: Թէեւ մի փոքր հիւանդ {լինելը} մերձիմահ հիւանդութիւնից անհամեմա՛տ լաւ է, սակայն

ւի ջատագովեալ գեղեցկութիւնը, նորա աւելի մշակուած {լինելը}, նոյնպէս իրաւունք չեն տալիս մեզ, կենդանի ժողովր

։ Գեղեցկութեան մօտաւոր սահմանը, բնութեան մօտ {լինելը} կամ բնութեան նմանելն է ասացին, այստեղ բնութիւնը

թեանս իմացեալ եմ զի Բարսեղ քահանայն Պոպովեանց, ի {լինելն} տակաւին ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին եւ յառաջ քան զքահա

եւ նա ըստ ինքյան չի արտահայտում հասարակության գոհ {լինելն} արդեն կատարված գործողությամբ, նա չի ասում, որ ա

բարւոք է արարք ձեր. բայց յանցանք ձեր է սակաւաթիւ {լինելն} ձեր, բազմացուցէք զթիւն. եւ ուրախ էին 'ի վանս ըն

ել ըստ առաջնոյն խաչագծիւ ի պատճառս պիտոյ այնր ինձ {լինելոյ}: 8 Յօրէ անտի մինչ ցայսօր չունելով զոչինչ բաւա

այ իմ ղՁեր բարերարութիւն, իսկոյն առանց ժամավաճառ {լինելոյ} ունիմ մատուցանել զայն ընդ այլ թղթոց զորս ստացեալ

իւն Այվազովսքւոյ առանց ամ[ենայն] հիման եւ ուշադիր {լինելոյ} որպիսութեան գործոյն համարեալ էին զայն աւարտեալ եւ

այլ դեսպանն, յետ ամենայն մանրամասնութեամբ իրազեկ {լինելոյ} հանգամանաց գործոյն, անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ

ոյ զքրտնաջան ճիգն հեղինակին եւ բիւրիցս գոհ զնմանէ {լինելոյ}, զի նախընտիր վարկաւ զօգուտ հասարակաց քան զսուտ փ

էնս առ աշակերտակիցս իւր, այլ վասն հողմոյն ընդդէմ {լինելոյ} ՝ խոտորեցաւ. յԻտալիա եւ ելեալ ի Հռոմ, եկաց առ ժ

ուղղութիւն հեղինակաց նոցա եւ զկնի բարօք վերահասու {լինելոյ} ասասցին մաքուր խղճմտանօք, թէ զաւակն Հայկական ընդ

ղափառ եկեղեցւոյ մերոյ, եւ վասն ստուգապէս կաթոլիկ {լինելոյն} նորա կացուցանեմ ի ստորեւ զվկայութիւնս ա) զի յօրէ

նցութեան զստացմանէ այնորիկ նամակի ի պատճառս գրեալ {լինելոյն} այնմիկ ի Ձերոյին Սրբութեան ձերով անձնական ստորագր

րծն իմ եւ յետս առաքել զարձակման վկայագիրս, զի ես {լինելով} ըստ առաջնոյն հարկատու անձն ամենողորմած կայսեր եւ

ո՛չ առցէ զիւր վախճանական լրումն: 6 Գործս այս {լինելով} անտեղի ինչ եւ յարդարեալ յոմաց անխիղճ անձանց ոսոխա

առ, որ ինձ մեծ ամոթ կհամարեի, որ ես քու եղբայրդ {լինելով}, չպիտի կարողացած լինիմ քեզ ճանաչել եւ օտարի աչքո

ցդ էլ մի գիր չունիմ: Բավական հոգսի մեջ էի, լսած {լինելով} այդտեղի դրությունը, բայց այժմ միամիտ եղա, տեղյա

խնդրել չէր կարելի, պատճառ, որ ես համալսարանում {լինելով} եւ բժշկությամբ պարապելով, չունիմ իրավունք հայտնի

ում եմ, որ մեր օրագրի թույլտվությունը դուրս եկած {լինելով}, հրատարակում ենք այժմ հայտարարությունքը: Ահա ու

յս 4-ին ստացավ նշանակված գումարը եւ շատ շնորհակալ {լինելով} Ձեր գործունյա մասնակցությունից, խնդրում է, որ ա

ծանոթությունքը գրելով Ձեզ եւ հաստատապես հավատացած {լինելով} Ձեր ազգասիրության եւ դեպի իմ նվաստությունը բարեկա

ում հայտնել, որ մեր գրագրությունը վաղուց դադարած {լինելով}, ամենեւին անծանոթ եմ Ձեր գործերի կամ լավ ասել ազ

ի սրանից, Դուք եւ քաղաքը դատաստանը աչքի տակ առած {լինելով}, չէ պիտո մոռանաք, որ գնացողքը գործ ունին անգլիա

ունին անգլիական դատարանի հետ, որ բաց դատաստային {լինելով} (открытый суд) գործերը կարոտ են երկու կողմից փա

ված թղթերի բովանդակությունը եւ իրավունքը: Այսպես {լինելով} բանը, պիտո է մտածել եւ վարելու դատի ծախքի վերա ե

ացա, ըստ որում թատրոնական գործողությունքը սկսված {լինելով}, մտա թատրոն եւ մյուս օր ուղեւորվեցա դեպի Նեապոլի

ղիկոսից, թե մի գուցե եպիսկոպոսի նամակը հառաջացած {լինելով} քան զձերը, պղտորած լինի կաթողիկոսի կամ Սյունհոդո

ՄԵԾՍԱՐՈՒ ՊԱՐՈ՛Ն Ա. Պ. ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ, Վստահ {լինելով} Ձեր ազգասիրության վերա, Ձեր հարգելի անունը հայտա

որեւէ ապագա: Այդ ժողովուրդն, սկզբից ի վեր սնված {լինելով} Եգիպտոսում բացարձակ ստրկության մեջ, ներծծված էր

որ նրանք գոնե երբեւիցե դադարեին տառապել՝ ճնշված {լինելով} քրիստոնեության կողմից, որի հիմնադրի նպատակն է եղ

ատանվելով եւ ոչ բոլորովին հաստատ հողի վրա կանգնած {լինելով}, ամեն կերպ խուսափում էինք այնպիսի ուշադրությամբ

իւնը թուլանում է այս երկու դիպուածներումը, դու, {լինելով} ե՛ւ մինը, ե՛ւ միւսը, ազատապէս կարող ես խօսել,

եւ իմ խանութի գործակատար մարդիկը, միշտ անհարազատ {լինելով}, շատ վնասներ էին հասուցանում՝ ծածուկ կերպով վատ

գային դիմակ ծածկելով երեսին, բայց էապէս հիմնուած {լինելով} նիւթական շարժառիթների վերայ, աշխատում էր յանձն ա

այդպիսի մի չնչին գործողութեան վերայ եւ, խօսակից {լինելով} նորա գործակատարների հետ, անպատուել իմ անձը: Ես

, որովհետեւ այն, ձողի ծայրի մագնիսացուցած մետալ {լինելով}, անգործ է կացուցանում կայծակի զօրութիւնը: Այդ բ

տէին նորան առաքինի մարդիկ, այդ մանուկը, չափահաս {լինելով}, կարո՞ղ էր առանց զզուելու նայել իւր հօր կամ եղբա

ալով, արդէն փոքր կերպարանքով իւր հոգին տրամադրած {լինելով} մի օրինաւոր դպրոցում կամ համալսարանում, լուսաւոր

ւր զաւակը եւ չէր գործ դնում այդ հնարը կամ, անհոգ {լինելով} իւր զաւակի բարոյական կրթութեան մասին, իւր արծաթը

ւին այլ ուղղութիւն, քան թէ սովորականը: Այս բանը {լինելով} մի նորանշան երեւոյթ՝ նաւապետը ծանօթութիւն տուեց

ի շատ հարկաւոր ընտանեկան գործի համար դուրս գնացած {լինելով}: Օրի մռայլոտ մթութիւնը, այդ մարդու թրջուած հալա

ուրիշ մարդերի դստերքը, որ, աղքատ ծնողների զաւակ {լինելով}, մնալու էին կոպիտ հասկացողութեան մէջ, մի՞թէ այդ

որ վարձու է տալիս, եւ որոնք, բոլորովին ծերացած {լինելով}, այսօր, վաղը յոյս ունին հանգստանալ բնութեան գոգ

ռաջացուցին զանազան նաւահանգիստք, որ մի գծի վերայ {լինելով}, այլեւ միմեանց մօտ, կազմում են այս րոպէիս մի բա

նեւին տգէտ է, որ արիւնը, առանց դորան եւս ջրացած {լինելով}, հասարակ տենդը փոխելու էր դէպի ջլային (feb. ne

ջեւանի ժողովուրդը, երկար ժամանակ Ղրիմում կենակից {լինելով} Թաթարների հետ, վեր է առել նոցա շատ սովորութիւնքը

ի կեանքը, ամենեւին նիւթական եւ ամենեւին գործական {լինելով}, հետեւաբար եւ նորա բարբառը չունի այն ձեւերը, որ

ի կիր շինելու հնոցներից, որոնք, անհրաժեշտ բաներ {լինելով} շինուածքի համար, երեւում են հարկաւորաբար յառաջաց

անութիւնը, աւելի դիւրագին վաճառելով եւ աւելի մօտ {լինելով} այդ սահմանին: Ւ՛նչ է պատճառը, որ չկայ այս բ

մի քանի ընտիր որդիք, որ վաղուց, ահա, ազատուած {լինելով} ասիական պղտոր տեսութեններից եւ, ամենայն կերպով ա

ական կարգերով, անմիջապէս ինքը՝ հասարակութիւնը, {լինելով} տէր եւ հոգաբարձու այդ աշխարհական դպրոցին, առանց

ակութեան համար, որի ծանրութեան տակ հարստահարուած {լինելով}, չկարողանար այս քաղցր լուծը յանձն առնուլ: Ի՛նչ

րբ մտածում եմ, թէ իմ սիրական Հայը, առաջնորդուած {լինելով} մինչեւ այժմ օբսկուրանտների ձեռքով, կարդալով Յիշա

մի երեւելի ուսումնականների վերայ. պատճառ, զուրկ {լինելով} լուսաւորութենից, չէ կարող զանազանել սեւը եւ ճերմ

շխատութենից, որ օբսկուրանտների լրագիրը յանձնառու {լինելով} կատարել էր՝ լրագիր ուղարկել զանազան մարդերի, որ

ց յետոյ, մինչ նաւարկութիւնը համարեա՛ թէ անկարելի {լինելով}, հարկադրուած կը լինիմ ամբողջ երեք ամիս փակուած մ

նում է այն կասկածաւոր մարդերի կարգում, հաւատացած {լինելով}, եթէ Պ. Կ. Էմմանուէլի նկարագրած կասկածաւոր եւ

ոքր մտածել, ուսանել, որովհետեւ, ամենեւին անգէտ {լինելով} մտածութեան, կարելի չէ խօսել եւ ոչ իսկ բան հասկաց

Իսահակեանցին. ես եւ իմ նման մարդիկ շատ հաւատացած {լինելով}, որ չէ վերջանում չարը՝ կտրատելով միայն նորա ճիւ

ատուցի եւ մտայ, բայց ինչպէս զարմացայ, վերահասու {լինելով} նորա տիրոջ խաբեբայութեանը. դորա գազանանոցի կենդա

ւմ են փողոցները... Ես, տկար կազմուածքի տէր մարդ {լինելով}, չեմ կարող մասնակից լինել այդ անխորհուրդ այցելու

Ազուչենան, ջլախտական ամբոխմունքից յետոյ թուլացած {լինելով}, քնած է այդ միջոցին. Մանրիկօն տանում են գլխատել

նդ թէ ասիական աշխարհի մէջ, ուր կին մարդը, զուրկ {լինելով} ամենայն իրաւունքից ընկերական կենցաղավարութեան մէջ

ութեան. Պ. Չիքուայիձէ Վրացի ուսանողը, մասնակից {լինելով} թէատրոնական գործողութեանը, Հայերէն երգելու ժաման

հեց, որ նա այն ժամանակ, իր անձնական հոգսից ազատ {լինելով}, ազգային բարոյական զգացմանը եւ մտաւորական գիտութ

էկ ստացայ մի նամակ, որի բովանդակութիւնը, արժանի {լինելով} հարցասիրութեան, արտագրում եմ բառ առ բառ.

իւն կարո՛ղ է ինձ մահ պատրաստել, իսկոյն, զինաթափ {լինելով}, անձնատուր եղայ... Լեզգիները կապեցին ձեռքս մի մ

Հը՛մ... - արեց Շամիլը, - ձեր կրօնը, կորստական {լինելով}, պիտոյ է, անտարակոյս, եւ թիւր վարդապետութեան ս

չխօսել կրօնի վերայ. պատճառ, այդ բանը, շատ մօտ {լինելով} ամէն մի մարդու սրտի եւ հոգու, կարող է շատ անախոր

գաւազանը, նոյնքան մեծ է եւ իշխանութիւնը: Դու, {լինելով} խեղճ եւ անզօր մարդ, միմիայն ազատութիւն որոնելով

համարձակւում եմ տեսանել, ըստ որում, անզօր մարդ {լինելով}, դուք ասում էք, թէ չունէի ոչինչ իրաւունք), շա

կարող ձեռքից դուրս գալ, եւ, այս կերպով ապահոված {լինելով} իմ ներկայութիւնը, թոյլ չտուեց իւր բարկութեանը վա

հետ պատերազմել: Իմ որդին, Պետերբուրգում կրթուած {լինելով}, ունի շատ մեծատուն բարեկամք, ինձ արժէ միայն մի

ել է իւր հետ խօսողք միայն, որ, քաղաքագէտ մարդիկ {լինելով}, մի կերպ վարուել են նորա հետ, բայց ներկայ ժաման

ւցանելու իմ վերայ։ Յետոյ, որպէս թէ կերպարանափոխ {լինելով}, շատ սառնութեամբ ողջունեց ինձ: " Սա ի՞նչ օտարոտ

ւմ են սրբապիղծքը, - դու, մեր հոգաբարձութեան տակ {լինելով}, պիտի լսես մեզ"։ " Չկամիմ լսել, եւ ո՛վ դրել է

ագրութիւնը, նորից գրելու աշխատութեան հետ հաւասար {լինելով}, թեթեւ աչքով եւ առանց կատարեալ ուշադրութեան նայե

թիւնը կարող են ստուգել ասածս: Քեզ քաջ յայտնի {լինելով}, թէ մինչեւ ո՛րտեղ տարածւում էր հեղինակի գիտութիւ

ւն եւ մասնաւոր կշռով (удельнымъ весомъ)՝ թեթեւ {լինելով}, քան թէ ջուրը, հաւաքւում է ջրերի երեսին, որից

(ՏՕ2 сернистая кислота), որ, սաստիկ վնասակար {լինելով} շնչառութեան, կարող է խեղդամահ սպանել ե՛ւ քուրմեր

անց միանալով ածխածինը արիւնի հետ, որպէս եւ պակաս {լինելով} եւ թողնելով չայրուած ածխածին արիւնի մէջ, դորանից

ց, որ հեղինակի գրուածքը, խակ մտածութեան արդիւնք {լինելով}, չունին գաղափարների ընդհանուր միութիւն: Յառաջ ա

խնդրի վերայ, թէ արժանայիշատակ Մուրադը, նուիրած {լինելով} մի ժառանգութիւն ընդհանուր Հայոց ազգի զաւակների կր

Թիւյսիւզեան, Պ. Քեաթիպեան եւ այլք, հոգաբարձու {լինելով} բոլոր տպագրութեան ծանրութեանը, հրաւիրած են Պ. Ո

դպիսի քննիչների ընդդէմ, եւ խնդրում ենք, ուշադիր {լինելով} մեր անբաղդացած ազգի վիճակին, տեղիք չտալ անձնական

իտասարդը չէ կամենում դատաստան մտանել՝ քաջ իմացած {լինելով} Բէգզադէի սովորութիւնը, որ ծառայողի 100 մանէթ վար

մ ճանապարհորդից, մանաւանդ երբ այդ վկայութիւնքը, {լինելով} շատ անհամեմատ միմեանց հետ, չունին իրաւունք մեզան

անի, շարժուն եւ համօրէն մարդկութեան սեպհական բան {լինելով}, ուսանում եմ ներկայումս ազգերի ժամանակակից պատմո

ատմութեան երեւելուց։ Այս վերջինս, շատ հասկանալի {լինելով}, զուր տեղը պիտի ժամանակ կորուսած լինէի։ Այլ հար

այն բոլոր գործերը, որոնց անունը միայն մեզ հասած {լինելով} գիտենք: 3. Կը հաւաքէր զանազան տեղերից ազգայ

մօտենալ դորան։ Բայց մեք, վաղուց արդէն հասկացած {լինելով} մեր բարեկամի գովասանած մարդու որպիսութիւնը, հրաժ

գիտութիւնը պատերազմ պիտի յայտնէ գիտութեանը, որին {լինելով} մի լոկ սպասաւոր՝ օրհնեցինք եւ ընդունեցինք այդ պա

ն ակամայ, ակամայ կարդում էինք՝ յառաջուց ճանաչած {լինելով} պարոնի թէ՛ հայագիտութեան եւ թէ՛ այլ բաների մասին

րցանես, թէ այս ինչ մարդ է, որ բոլորովին անծանօթ {լինելով} ինձ, արդէն նամակի սկզբիցը վարւում է որպէս մի մօտ

նօթ: Այո՛, Եւրոպացիք, ինքեանք աւելի քաղաքավարի {լինելով}, իրաւունք ունին ուրիշներից եւս ճիշդ քաղաքավարութ

այմանքը: Իսկ ի՛նչ ասենք, մինչդեռ Դուք եւս, {լինելով} Եւրոպայի մէջ, ազատ չէք այս թշուառութենից, ի՛նչպ

երսէս Պարթեւի կաթողիկոսութեան սկզբումը հաստատուած {լինելով}, եւ մինչեւ սուրբ Սահակը, Շահակ, Զաւէն, Ասպուր

կաթողիկոսքը, ինքնուրոյնաբար կաթողիկոսութիւն արած {լինելով}, սուրբ Սահակը պատճառ չունէր Կեսարիա դիմելու, թէ

ն ասացեալը, դաւանութիւն ասացեալը, խղճմտանքի բան {լինելով}, բնաւ վերաբերութիւն չունէր օտար կամ դրացի ազգերի

ում են այն գեղում կամ այն քաղաքում: Եւ եթէ դու, {լինելով} քաղաքացի, զբաղուած լինելով վաճառականութեամբ կամ

ղաքում: Եւ եթէ դու, լինելով քաղաքացի, զբաղուած {լինելով} վաճառականութեամբ կամ այլ գործերով, չկամիս կամ ձե

անգաբար, կա՛մ իւրեանց աշխատութեամբ աւելի հարուստ {լինելով}, իսկ ոմանք մարդիկ, կա՛մ իւրեանց ծուլութեան պատճ

ծուլութեան պատճառով, կա՛մ մի դժբախտութեամբ աղքատ {լինելով}, աղքատը կը վաճառէ հարուստին իւր հողը, կը մնայ ա

ւունքը ձեռք բերելու համար, քանզի ինքեանք վաճառած {լինելով} ՝ հարկ է, որ եւ գնեն: Իսկ եթէ 200 տարու միջոցու

դնելուց, թերեւս չէ պիտոյ իսպառ մերժուի՝ յարմար {լինելով} այլ պիտառութեան: Բարի ճանապա՛րհ: Եթէ կառավ

ունենար եւս, դարձեալ ընդունայն, քանզի բնակակից {լինելով} մի կաթուածահար ժողովրդի, որպիսի է Թիւրքը, որի մ

ամ մնում է անվաճառ՝ կա՛մ սովորութենից դուրս եկած {լինելով}, կա՛մ մի այլ պատճառով։ Մինչդեռ հում նիւթերի համ

ւ կամ փորձական կրթութեամբ, այլ յարաբերութեան մէջ {լինելով} դէպի ազգը, քան թէ նոցայ ամուլ նախնիքը, յղացան ա

ծ է: Հասարակութեան սիրտը եւ զգացմունքը, ախտակից {լինելով} անցքին, զուգահեռաբար երգում էին գործողութեան հետ

եան համարում է բարձր ուրիշ մարդերից: Այսպէս {լինելով} բաների կարգը, ի հարկէ ոչ ոք չէ ցանկանում հանդէս

ն կը գտանէք ձեր եղբայրակիցների մէջ. մեք բաժանորդ {լինելով} ` ձեր վշտերին, արդէն բաժանորդ կացուցանում ենք ձե

դատապարտութիւն չէ այն հասարակութեանը, որ անփոյթ {լինելով} ազգի օգտի մասին, պատճառ էր դառնում ու գիտութեան

ղացած ոսկորների վերա: Մեր համար շատ ցաւելի {լինելով} մի այդպիսի վատաբախտութիւն, այս աշխատութիւնը յանձ

դին զվերջին հեկեկանս արտաքս ի կրծոց արձակէ: Օտար {լինելով} ամենայն մարդկային ուսմանց եւ դաստիարակութեանց, օ

Ռուսիա, հիւանդութեան աղագաւ զամիսս քանիս բացակայ {լինելով} յօտար պետութիւնս, եւ ի վերադարձիս. ուրեմն լուայ

արդէն երեւեցան առաջին նշանները, որ սաստիկ թոյլ {լինելով} աննշմարելի մնացին: Տեսնենք բժիշկը ինչ կ՚ասէ վաղը

Յարգել եւ պատուել հանճարը եւ բանականութիւնը ուսած {լինելով} վաղուց, անունից երկիւղ չունինք, ո՛չ Ռուսսօյի եւ

թիւն ունենալով եզուիտների հետ եւ շատ անգամ գործիք {լինելով} նոցայ ձեռքում, ամենայն քաղաքական իրաւադատութեան

իներից: Կրօնական հաւատալիքը, վերացական բաներ {լինելով}, այլեւ խղճմտանքի սահմանի մէջ ամփոփուած, պիտի վե

եւ քրտնեցան ընդհանուրի օգտի համար, լաւ հասկացած {լինելով}, թէ սո՛ւտ է մասնաւորի քաջաբախտութիւնը, առանց ըն

մ էր իւր նամակի մէջ, թէ բոլոր տպուածքը վաճառուած {լինելով} կարօտութիւն կայ վերստին տպելու հրաման ուղարկեց վե

նպէս կարծում ենք, որ չափը, գիտակցութեան արդիւնք {լինելով}, կարող է ուղղագործուել, եթէ անյաջող էր, մինչդե

գրուած կամ մայրենի լեզուի գիտութեան մէջ անհաստատ {լինելով} ՝ անկարգ, անկանոն աղճատաբանութիւնքը երբէք չէին կ

որպէս թէ այդ կամ հարկաւոր չէր, կամ թէ, կատարեալ {լինելով}, մշակութեան կարօտ չէ։ Ասացինք որպէս թէ, որովհե

եւ թէ՛ բովանդակութեան կողմից գիտակցութեան արդիւնք {լինելով}, երբէք մեր խիղճը չէ տանջել մեզ, երբէք չենք ցաւա

պրծան, այլ երկուքն էլ, մասնաւոր խորհրդով գրուած {լինելով}, բնաւ իսկ ընդհանուր հասկացողութեանց կամ ընկերակա

րների վերայ, որ, ժամանակի որպիսութեանը անյարմար {լինելով}, չեն զարթեցնում Ազգի հոգու մէջ եռանդ դէպի գրասիր

մ դորա մի դրական ապացոյցը։ Բանը այստեղ հասած {լինելով} ՝ հարկաւոր էր հեղինակներին մի հնար գտանել ժողովրդ

գերապատիւ Հարք, ինքեանք եւս կրօնակից եւ ջատագով {լինելով} Յիսուսեաններին, ) հաւանական եւ շատ բնական է, ո

.. (մի՞թէ)։ Գո՛հ եմ Աստուծուց, որ, Պապական չ' {լինելով}, ունիմ ազատութիւն գրել եւ թարգմանել այն բանը, ո

ւթյան չափը: Ուրեմն, մեր տպելի օրագիրը հանձնառու {լինելով} ծառայել ժողովրդի օգտին, նորա ժամանակի համեմատ,

պահ սիրահարներին, որոնք սարսափելի կուրության մեջ {լինելով}, մեռած ձեւերի ներքո մոռացել են կյանքն ու նրա բով

բարեկեցության համար: Եվ հայերը մարդկության որդիք {լինելով} ունին իրավունք եւ պարտական են նախանձավոր լինել լո

արգելի պրոֆեսորին լրիվ հաջողություն, հավաստիացած {լինելով} խոստումը կատարելու նրա ազնվության ու բարեխղճությա

յժմեան կենդանի ազգի հետ, որի կեանքի պայմանները, {լինելով} ամենեւին այլայլուած ու փոփոխուած, ուրեմն եւ դորա

լեզուն ենք ասում, որ, մի կենդանի, հոսանուտ բան {լինելով}, համարեա թէ ամենայն րոպէ փոփոխութեան եւ նորոգութ

րեւումը ասացինք, բաւական վաղուց արդէն դուրս եկած {լինելով}, երկրորդը եւս այս օրերումս դուրս կը գայ, մեր ժո

ի յօդուածքը, բազմօրինակ եւ զանազան նիւթերի վերայ {լինելով}, տարակոյս չկայ, որ ամենայն ընթերցող կարող էր քա

, եւ գերապատիւ հեղինակը, շատ յաջողութեամբ հասած {լինելով} իւր նպատակին, կարո՛ղ է մխիթարուիլ, որ իւր աշխատ

ողովրդական լեզուն, մի անմշակ եւ անմարդացած լեզու {լինելով}, չունի դեռեւս այն բոլոր ձեւերը, այն լօգիկաբար կ

է եւ իր փիլիսոփայոլթեան վրայ, որի ժամանակը անցած {լինելով} կարող է նայուել որպէս անցած կեանքի առաջացուցած ար

քայլափոխում: Ուրեմն քրիստոնէութիւնը հիմնուած {լինելով} սիրու վրայ, ուրեմն եւ ներող եւ զիջանող տարրի վրա

վրայ, ուրեմն եւ ներող եւ զիջանող տարրի վրայ, որ {լինելով} միեւնոյն ժամանակ այդ վարդապետութեան տիրապետող ոգի

ջ, երջանկութեամբ էականապէս եւ դրականապէս հաւասար {լինելով}: Այս մտածմունքը ազդեցին ինձ վերը գրուած փիլիսոփա

իտութիւնքը միայղոյն վազում են առաջ: Այս վիճակում {լինելով} բանի զօրութիւնը, յայտնի է, թէ Արիստոտէլի փիլիսո

ն հասկացողութեանը գումարը շարժուն եւ հոսանուտ բան {լինելով}, չէ կարելի փիլիսոփայութիւնը աւանդել մի անշարժ տո

պիսի առածներ, որ ուղղակի բնութեան արտափայլութիւն {լինելով} բիւրապատիկ աւելի ամրութիւն եւ հաստատութիւն ունին

լ եւ պիտի միշտ լինին գերմանականութեան: Ընկած {լինելով} այսպիսի խեղճ վիճակի մէջ իրողապէս, գերմանիկ ոգին

կարգերը (дисциплина) շատ խոր տպաւորութիւն արած {լինելով} մեծ զօրապետի ուղեղի վերայ, դարձել էին նորա համար

տերը եւ մանաւանդ Դուքս Վելլինգտօնը առատօրէն քաղած {լինելով} իր սկզբունքների արդիւնքը պատերազմի դաշտում, մոռա

կոնստիտացիօնը հասարակապետական եւ ոչ հանրապետական {լինելով}, ինչպէս Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներում, համօրէն

ութեան: Այս համակարգութիւնը, իր բովանդակութեամբ {լինելով} էնցիկլոպետիկական, իր արտաքին երեւոյթով բնականապէ

, որի բովանդակութիւնը, հարցասիրութեան արժանի բան {լինելով}, յոյս ունիմ, որ տեղ գտանէ կամ Յիշատակարանիդ մէջ

այն մարդիկն եւս, որ մեր վերջին աղէտքին ականատես {լինելով}, մեզ յուսադրում էին եւ կարեկցութիւն էին ցոյց տալ

արկութիւնը ի գլուխ տանել, եւ ինքը նորան գործակից {լինելով}, հսկէր գործարանի պիտոյքի եւ բարեկարգութեան վերայ

մտութիւնը, ահա: Նա իւր որպիսութեանը քա՛ջ տեղեակ {լինելով} եւ այն եւս լաւ իմանալով, որ ժողովուրդը անհաւան է

աստիճանին: Ամենեցուն վերայ իբրեւ հասարակաց հայր {լինելով}, պէտք է իւր հայրագութ սիրով, արժանաւոր գնացքով

այ շուտով բացուեցան մեծմեծ քննութիւններ, բայց սա {լինելով} մի ճարտարամիտ եւ բազմարուեստ անձն, մանաւանդ որ ն

դորայ ապաշնորհութիւնը ուրիշ բաների մէջ: Սա {լինելով} խորհրդական անդամ գործարանումը եւ ունենալով այնտեղ

րում հինգ մարդու հաւասար: Սա առաւել տեղեակ {լինելով} կարդինալի հոգուն, եւ քաջ իմանալով նորա ծածուկ եւ

Չորրորդ, դիցո՛ւք թէ վերակացուն անբարոյական անձն {լինելով}, նորան հրամայել էր այդպէս առնել, միթէ՞ նա չկարո

ւ դեւերի գոյութիւնը ընդունելու, դրա հակառակ հիմք {լինելով} Քրիստոսի արդիւնքին հաւատացող դաւանութեան: Ո

՛ եւ մանաւանդ առաջարկուած հնարները շատ պարզ բաներ {լինելով}, օրինակ սառն ջրով լուացուիլ, զբօսնուլ, ճանապար

ածեցին լաւ եւ պիտանի մարդոցը։ Եւ մանաւանդ վստա՛հ {լինելով} ամենիմաստ մարզպանի վրայ, թէ նա գիտէ չլսել խաբեբա

առջեւը ամենների կղկղանք) երեւիմ, տղամարդի որդի {լինելով} ), իբրեւ մի անզգամ, ինչպէս Պաւղոս մեծ առաքեալը

չեւ ձեր հնազանդուիլը։ Նորանից յետոյ, ձանձրացած {լինելով} այդ շփոթների նեղութիւնից, կամեցայ աղօթքի պարապել

նխե՛լք խօսքերի համար, երկար ժամանակ ատելի դարձած {լինելով} իր եղբօրը, սպանուեցաւ նորա ձեռքով։ Ուզո՞ւմ են

ամենին էլ արդա՛ր եւ անմե՛ղ են անուանում եւ չլսո՛ղ {լինելով} ՝ արհամարհում են Ամբակում մարգարէի աղաղակը, մանա

տանգով ընդունելով՝ համբերում էի ամեն բանի հարկից {լինելով} ստիպուած։ Պատճառ, որպէս ամուր եւ պիրկ կապով կապ

ուած։ Պատճառ, որպէս ամուր եւ պիրկ կապով կապուած {լինելով} Տիրոջդ քաղցր եւ ախորժելի սիրով, որի անուշութեան

ների վրայ, այդ, դուք ինքներդ շա՛տ լաւ տեղեկացած {լինելով}, գիտէք... տիրոջ մասին. նորան անչափ անհանգիստ ա

իգոր Լուսաւորչի եւ Տրդատի օրով Վաղարշապատը, եղած {լինելով} կենտրոն քրիստոնէութեան ամենայն Հայոց, որպէս նաեւ

. Էմինը), թէ Ս. Էջմիածինը, կաթողիկոսական աթոռ {լինելով}, ի՞նչպէս կարելի է, որ յանձնուէր մի մասնաւոր վար

ինքը Սուրբ Կաթողիկէ Էջմիածինը։ Այսպէս բացայատ {լինելով} այս բանը մեր պատմութեան մէջ, որ անտարակո՛յս անյա

նին, այլ ուրա՛խ ենք, որ նա, շատ անգամ կարդացած {լինելով} Վարդան վարդապետի գիրքը, չէ կամեցել կրկնել նորա ա

սում է եւ պատմում է մեզ, որ Աղանը, Վահանին քեռի {լինելով}, ընդունել է սիրով նորա խաղակիցը եւ այլն եւ այլն

եւ այս կերպով 455-ին՝ 17-18 տարեկան։ Այսպէս {լինելով} բանը՝ ո՛ւր կը մնայ Վարդանի ասելը, թէ Փարպեցին գ

նաչելով Կամսարականների յարգը, շա՛տ անգամ վայելած {լինելով} նոցա մարդասիրութիւնը, չէր կարող այն աստիճանի ծո՛

կութենէ արարեալ էի " (Թուղթ. եր. 56)։ Այսպէս {լինելով} բանը, անտարակոյս, Փարպեցին որպէս մի աղքատ եւ ող

ո՛ւն յունական archiereus բառի ճիշդ թարգմանութիւնը {լինելով}, որպէս արհի երէց, երիցապետ, աւագ երէց (ինչպէս

այր Աբասը, իր եղբօր թագաւորութեան մասին թշնամացած {լինելով} երջանիկ Գէորգ կաթողիկոսի հետ եւ դաւաճանութիւն հնա

ի քանի ամիս, եւ կաթողիկոսը արդէն օծուած ու նստած {լինելով} հայրապետական աթոռը, Աբովեանը դիմում է դէպի նա՝

իմեանցի վերայ։ Հանգուցելու խորհուրդը էր, նմանող {լինելով} իւր դաստիարակին, Դորպատ գնալ եւ այնտեղ կատարել ի

ասպարէզ մտանել ներկայ 1858 թուականի մէջ։ Աւարտած {լինելով} իւր ուսումը Կովկասեան Կօմիտետի ծախքով՝ արդէն արք

-նոր եւ զանազան ծանօթութիւնք ստանալ, թէ շատ ժլատ {լինելով} պարգեւատրելու մասին, այնքան սրտով չէր կատարելու

պիտի թագաւորէ: Սատանան միշտ վերահասու եղած {լինելով}, իւր ոստիկանների եւ լրտեսների ձեռքով, հնդկական

էր նորան անօթ ընտրութեան լինիլ դժոխքի համար: Նա {լինելով} այնպիսի ազգի մէջ, ինչպէս հնդկացիք են, որ փախչել

ր նորան մի պարգեւ, բայց Ասմոդեյը առաւել խորամանկ {լինելով}, ստացաւ նորա հոգին, առանց պարգեւ տալու, թէ ինչ

երբ նա ստացաւ ծայրագոյն իշխանութիւնը, նախանձաւոր {լինելով} դժոխքի փառքին, քանդեց եւ կործանեց այդ վարժատունք

րոնը, մի օր մի լաւ երկրպագութիւն եւ ուխտ կատարած {լինելով} Բաքոսի տաճարում, եւ մեղադրանք լսելով ինձանից իւր

- Անցեալները... մի օր, քաղաքից դուրս գնացած {լինելով}, մի ծառաստանի մէջ ման գալու ժամանակ, յանկարծ,

ութեամբ․ նա դոցայ բոլորին ճանաչում է, եւ բարեկամ {լինելով} մեզ, իհարկէ ճշմարիտը կ'ասէ մեր օգտի համար:

ոլոր մետալների մէջ, եւ որովհետեւ սաստիկ խառնուած {լինելով} պահանջում են մի ամենազուտ մաքրողութիւն, այդ պատճ

բոլորովին եւ ճաքճքած, եւ այդ ճեղքուածքը, լցուած {լինելով} ածուխի եւ այլ կեղտերի փոշիներով, կազմում էին զան

արմրութեամբ: Զարմանք չէ. երեսի այդ մասը զրկուած {լինելով} մազերից, առաւել ենթարկւում է ջերմութեան ազդեցութ

մբոխը: Նոքա, այն ժամանակի հայեացքով, լաւ ուսած {լինելով} ազգերի ներկայ դրութիւնքը, նոցա հիման վերայ գուշա

լոց օրերը: Արեւելեան ազգերը, շատ անձնատուր եղած {լինելով} երեւակայութեան եւ ֆանտաստիկական պատկերների, առաւ

քնքշութիւնքը: Դորա փոխանակ, Մանթուխեանցը հասած {լինելով} վերջապէս իւր այսքան տարիներով յղացած ցանկութեանը

ցի գլխին: Շաքարեանցը մի գիտնական մարդու տեղ դրած {լինելով} Մանթուխեանցին, իսկոյն հնազանդեցաւ նորա ասածներին

ոյն կոտրում էին, որպէս թէ նա պղծուել էր: Այսպէս {լինելով} իմ դրութիւնը ժողովրդի մէջ, ինքս ոչինչ չխօսելով հ

իռ է: Սակայն այս է բանը, որ այդ ծերերը անցուցած {լինելով}, ինչպէս ես, իւրեանց ժամանակները, ամենայն բանի

ուք, բայց ճիշտ պատկեր մեր հասարակութեանը․ այսպէս {լինելով} բանը, ո՞ւր կը մնան ձեր պահանջողութիւնքը եւ խօսքե

շտ ուրիշից, որ մի գուցէ օտարոտի խորհուրդների տէր {լինելով}, անարժանաբար տեսանէր մի այսպիսի մաքուր զեղումն ս

չպէս խօսք բանայ եւ ինչ բանի համար. մանաւանդ լսած {լինելով} իւր ուղեկցի անունը, հարկաւոր էր համարում զգուշու

քից, բայց ոչինչ ծանօթ չունենալով, այլեւ ստուգած {լինելով}, որ այստեղ շատ սակաւ մարդ կար ֆրանսիագէտ, եկել

, այդ մասին եւս չունին ոչինչ տեղեկութիւն: Այսպէս {լինելով} նոցա դրութիւնը, ի՛նչ զարմանք, որ մի տաղ կամ մի

գութեան մասին, իւր փոքր ի շատէ կրթութիւնը ստացած {լինելով} մի օտար ազգի դպրոցում: - Բացի դորանից, - յա

նը լոկ, ֆիզիկապէս մեքենականութեան վերայ հիմնուած {լինելով} նորա տեսութիւնքը, կեանք տեսանել համարելով միմիայ

.. գուցէ աւելորդ եւս խօսեցի... Ահա այսպէս {լինելով} Հայերի կեանքը, բանաստեղծութիւնը եւս աւելի չէր կա

կայ լինել Եումի գալու ժամանակ: Կոմսը, անձնատուր {լինելով} տխուր մտածութենների, դուրս գնաց Մահտեսի Թովմասի

կան պատճառից, պ. Յովնաթանեանցը, ամենեւին զուրկ {լինելով} կրթութենից եւ դաստիարակութենից, շատ վարժ եւ յաջո

րսորդը ուղղում է իւր հրացանը որսի վերայ, հաւաստի {լինելով}, որ շուտով պիտի գետին ընկնի որսը որսորդի օգտի հա

ծ պարոնին, քան թէ միւսքը: Կինը եւ դստերքը, տէր {լինելով} աւելի հարստութեան, քան թէ իւրեանց կարգի շատ մարդ

րը գտանւում է պատանեկութեան հասակում. նա սովորած {լինելով} քնքշութեան, արուեստական կերպով դարձել է մի ջլայի

յ էր, որ չորս ամիս ոչինչ վարձ չստանալով եւ հասած {լինելով} վերջին տառապանքի եւ նեղութեան, եկել էր խնդրել իւ

մի պակասութիւն, այլ երեխայութենից բռնած, ստացած {լինելով} մի առողջ եւ բնական կրթութիւն եւ վերջումը աւարտած

մի առողջ եւ բնական կրթութիւն եւ վերջումը աւարտած {լինելով} իւր ուսումը, որպէս բնագէտ, Հելզինգֆորսի համալսա

ր կրկնափակ ոսկեայ ժամացոյցին: Ես շատ զարմացած {լինելով} այս մարդուց խօսակցութեան սկզբի եւ բանի վերջաւորու

նա բնիկ նախիջեւանցի չէր. այլ օտար աշխարհից եկած {լինելով}, յայտնի էր միայն անունովս Թիւթեանճի-օղլու: Այսպ

առաջին օրինակդ, այսինքն կղմինդրը, հողից շինուած {լինելով}, դառնում էր դարձեալ դէպի հող, եւ այդ փոքր հաւան

է օդի մէջ, միւսը ածխային թթուուտ, որ օդից ծանր {լինելով}, նստում է գետնի երեսին եւ իջանում է ինչքան կարել

րելի է խոր տեղեր, կպրի եթերական մասունքը թռչական {լինելով}, ցրւում են օդի մէջ. իսկ մնացած բաները այրուելու

ն մի այլ մարմին. եւ ի՞նչ պատճառով մարդը ականատես {լինելով} բնութեան փոփոխականութեան օրէնքներին, հասկանալով

մի մտածմունք ունէր. պատճառ, շատ անցած, հեռացած {լինելով} Թիւթիւնճի-օղլուի փողոցից, երբ աչքը բարձրացնելով

իքը Տագանրոգի մաքսատան մէջ, նարինջ գնելու գնացած {լինելով} այնտեղ ապրիլի մէջ: Իսկ այս միջոցին Մանուշակի 18

ատել, որ աղջիկը լացել էր, եւ ինքը եւս ամբոխուած {լինելով} այս անակնկալ հարսանիք պահանջելուց, չկարողացաւ եւ

սանում փեսայի երեսը, ոտքից մինչեւ գլուխ ծածկուած {լինելով} քօղով, գիտէին միայն, թէ այն մարդուն է, որ քահա

ղի՞ց, որտե՞ղ: - Երեւի մի բարեհոգի մարդ բերած {լինելով} նամակը, գիտութեամբ յանձնել է այդ աղքատին, որ պա

ւ մի խոր հառաչանք, որ ծնողքը չնկատեցին, խորացած {լինելով} իւրեանց առարկայի մէջ, որի մասին խօսում էին:

անցը առանց խօսքի, միայն գլխի շարժելովը շնորհակալ {լինելով} Թիւթիւնճի-օղլուցը, աչքը մին ձգեց Մանուշակի վերայ

սխանը: Բայց այս խօսակցութեան մէջ արդէն սկսած {լինելով} խմել թէյը, խօսակցութիւնը կտրուելուց յետոյ, մի ե

եւ կարծում են դեռեւս, թէ շատ սէր հասկացող մարդիկ {լինելով}, իրաւունք ունէին Աստուծոյ նմանել: Այդ ի՞նչ սէր

էջ, թէեւ ոչ այնքան պարզ. պատճառ, օդը շատ թանձր {լինելով}, թոյլ չէր տալիս լուսնի ճառագայթներին զարկել սոցա

մ էր, թէ իւր տկարութեան պատճառը հոգեկան ցնցմունք {լինելով}, եւ այս թուլութիւնը յառաջացած այդ հոգեկան ուժաթա

անորոշ վիճակի մէջ, մանաւանդ բանը Մանուշակի վերայ {լինելով}, նա առատապէս վարձատրեց Հոլոյին կնիկը, որ հարիւր

ասուցանում են նորան իւր տուն: Դայեկը հասկացած {լինելով}, թէ ընկած էր մեզիմեն աղեկների մէջ, սայլումը դեռ

յն օրը անցած գնացածի յիշատակութիւններով վրդովուած {լինելով} չէր կարող բան յառաջացնել: Չգիտեմ ի՛նչ էր պատճ

Պատուելի Թիւթիւնճի-օղլու. Ինքս փոքր ինչ տկար {լինելով} չեմ կարող դուրս գալ տանից. բայց շատ հարկաւոր բան

եւ եթէ սա ուխտաւոր Մկրտչին գնար, Մկրտիչը ճանաչած {լինելով} պարոն Շահումեանցը իւր հակառակորդ, ամենեւին թողել

որ մնալով, ետ դառնար պարոն Շահումեանցից, իմացած {լինելով} Մանուշակի գաղտնիքը: Տարակոյս չկայ, որ մեծ վշտեր

ազգի վերայ։ Պապականութիւնը վաղուց ահա արմատացած {լինելով} նորա մէջ Հայութեան փոխանակ՝ նա, աշակերտ լինելով

լինելով նորա մէջ Հայութեան փոխանակ՝ նա, աշակերտ {լինելով} մոլեկրօն պապական դպրոցի, այն ջանքի վերայ էր, որ

որ Ֆրանսիայի թագաւոր Հենրիկոս չորրորդը, միջնորդ {լինելով} երկու հակառակ կողմերի մէջ, հաշտեցուց նորանց։

րդու բանականութեան հետ, որ երջանիկ էր՝ մասնակից {լինելով} ազատական կրօնին։ Արդեօք հանդիպո՞ւմ է նոցա մէջ այ

Եւ այդ մարդը կամ ազգը կամ ընկերութիւնը, բաժանորդ {լինելով} այս ողորմելի եւ թշուառ կրօնին, դառնում է մի մեքե

ալական լուծ, փարատում է ամենայն խաւար, հիմնուած {լինելով} սիրոյ ապառաժի վերայ՝ ամենայն տեղ տարածում է սէր

նդանութեամբ եւ մշտնջենական շարժողութեամբ։ Աղբիւր {լինելով} ամենայն բարոյականութեան, ամենայն արդարութեան՝ հ

ազատութիւն։ Նոցա գլխաւոր հաստարանը ճշմարտութիւն {լինելով}, ապահովում է մարդկային ընկերութիւններ՝ նոցա փոխ

Մի մարդ, սնանելով այսպիսի կրօնի մէջ, նստած {լինելով} այսպիսի կենդանարար աղբիւրի մօտ, ուստի բղխում էր

րած գրքերով, մի անմերձենալի վարագուրի տակ ծածկած {լինելով} նորա աչքից պապականութեան ստոյգ ինչութիւնը, միւս

նութեան ստոյգ ինչութիւնը, միւս կողմից՝ անտեղեակ {լինելով} ընդհանուր մարդկութեան պատմութեանը, մեր խօսելիքը

ի ընթերցանութենից, պատճառելով, թէ ազգերը, տգետ {լինելով}, թիւր կը հասկանային եւ կը գայթակղուէին, օր ըստ

ազգի բարոյականութիւնը սանձի տակ է դրւում՝ ահաբեկ {լինելով} սպառնալիքից, որ տալիս է պապականութիւնը, այդպիսի

կ դոցա մէջ, որոնց հոգու բարոյական զօրութիւնը մեծ {լինելով}, այլեւ արտաքին կերպով (կեղծաւորաբար) պապական ձ

ւ արտաքին կերպով (կեղծաւորաբար) պապական ձեւացած {լինելով}, կարող էին մի խորհրդաւոր ժամում դուրս երեւեցուցա

ւթիւն ասացեալը, ինչպէս ասել ենք, սեպհականութիւն {լինելով} ամբողջ մարդկութեան, սորա իւրաքանչիւր անդամը հաւա

քո բանականութիւնը"։ Արդարեւ, պապականութիւնը, {լինելով} մի իմանալի եւ հոգեւոր Չինաստան, ուր ո՛չ ոք եւ ո՛

, որ, մարդկութեան կեանքի եւ գործերի յիշատակարանը {լինելով}, կարող էր աւելի լուսափայլ կացուցանել մի ճշմարտու

ան։ Դորա հակառակ՝ յաւիտենական քաղաքը, հիմնուած {լինելով} ստրկութեան վերայ, պահում է այս տարրը իւր քաղաքակ

առհասարակ այլ գիտութենների հանդէսը շատ սահմանափակ {լինելով} այդ դպրոցում՝ ոչինչ ուշադրութեան արժանի երեւոյթ

իանալով բուն Հայկական եկեղեցու հետ եւ կամ վշտացած {լինելով} միաբանութենից՝ իսկոյն հրաժարւում է իւր՝ Հայոց վ

ս նամակը, մի անուս եւ տգէտ գրչի ձեռքով արտագրուած {լինելով}, բնագրից աղճատուած է. բայց մեք չկամեցանք սրբագրել

ան ազգին եւ անհասկանալի միանգամայն եւ անմերձենալի {լինելով} նոր ժողովրդեանն, պիտոյ էր ուղի հատանել լուսաւորո

յն պատճառով, որ այս ազգի հոգին, մանաւանդ արգելք {լինելով} Յիսուսեաններին առհասարակ, Յիսուսեանները քանի՛ ան

յայտնեց իւր աշակերտներին, բայց նոքա, ձանձրացած {լինելով} անորոշ եւ անհանգիստ կեանքից, բաժանուեցան իւրեանց

որ պիտոյ է չարչարուի՝ Աստուծոյ փառքին նախանձաւոր {լինելով} ։ Բայց երբ բերեցին նորան ժողովքի մէջ, հանդէսը,

յսրը, իմանալով այս բանը, գնաց Ինսպրուկ, որ մօտ {լինելով} Տրիդենտին, իւր ներգործութենովը հաշտեցնէ երկու թշ

ղովողներից։ Այս աստիճանին կարելի էր հասանել եւ չ' {լինելով} գովանի աշակերտ։ Նոյնպէս կարելի էր ուխտապահ լինել

եւ Կամօրին հրուանդանը, որի բնակիչքը, շատ մոլեալ {լինելով} իւրեանց հին կրօնի վերայ, չ'նայելով Կսաւիէի ջերմե

ան, բայց նահանգապետը, նզովքներից վախեցող մարդ չ' {լինելով}, հրամայեց երկաթի շղթաներով կապել բոլոր դեսպանութ

յետ կանչուեցան Չինաստան, իսկ Թաթարները, պարապած {լինելով} իւրեանց սեպհական խռովութեններովը, կտրեցին իւրեան

ժամանակների երջանիկ օրերը։ Ֆիլիպպ IIIը, կրթուած {լինելով} Մարիաննա) հռչակաւոր Յիսուսեանի դաստիարակելովը,

կենդանացնում է նորան իւր անմատչելի սահմաններում՝ {լինելով} օր ըստ օրէ առաւել խորհրդական, առաւել անմռունչ։

բանի վերայ, թէ Յիսուսեանների մեծ մասը, Սպանիացի {լինելով}, կարող էին լրտեսութիւն առնել այն ժամանակ մանաւան

տեղից, այսինքն՝ վարագուրի քամակից, ուր կանգնած {լինելով} ՝ անտեսանելի էր թագաւորին եւ տիկինին, բայց որովհ

էր ջնջել նորանց Ֆրանսիայի միջից եւ, Պապի հետ մօտ {լինելով}, կարո՛ղ էր վնասել եւ բոլոր հասարակութեանը։ Նոքա

ն եպիսկոպոս էր Հօլլանդիայի Իպր քաղաքի։ Հռչակաւոր {լինելով} իւր գիտութենովը, բարեպաշտութենովը եւ խիստ բարոյա

ք պատասխանեցին, թէ Հ. Լաւալլետը, գլխաւոր իշխան {լինելով}, այն Յիսուսեան ընկերութեանը, որ Մարտինիկայումը

ւ կախեցին որպէս մահապարտ։ Յիսուսեանք, հալածական {լինելով} բոլոր Պապական աշխարհներից, ) ապաստանարան գտան Պ

եւ չէ փորձել իւր կարասը, որ մի գուցէ, սաստիկ սեւ {լինելով}, կարմիր չ'ներկուի, այլ դորա հակառակ հրաշափառ խայտ

անմեղանչական Աստուծոյ ձեռագործ. ուրեմն Պապը, մարդ {լինելով}, անսխալ է եւ անմեղանչական։ Հրաշալի՛ Լօգիգա։

մանաւանդ մի այնպիսի անդամի, որ իւր անձը նուիրած {լինելով} եկեղեցու սպասաւորութեան, յետեւաբար, մեծապէս պար

պաշտպանութիւնը: Եւ նա, որ պարծենում է իւր մարդ {լինելով}, պիտի պաշտպանի իրաւադատութիւնը, որովհետեւ առանց

հատուցի եւ մտայ. բայց ինչպէ՛ս զարմացայ վերահասու {լինելով}. մի քանի րոպէից յետոյ դուրս երեւեցաւ մի լայն վար

րոնք, իւրեանց ազգութիւնը չուրացող ծնողների զաւակ {լինելով}, ուսել էին գոնէ ինչպէս եւ իցէ ժողովրդական կենդան

ամ այդ աշխատութիւնքը, տաղաչափութեան ստիպանքի տակ {լինելով}, հարկադրում են Պ. Գամառ-Քաթիպային զոհել լեզուի

է գրվում, ինչի՞ չէ կարող բաժան գրվել եւ վերջադաս {լինելով} ։ Ստոյգ է, որ շատ անգամ լեզուի ոգին պահանջում է

ց առնու իր չունեցածը, որ հայ ազգի ոգուց առաջացած {լինելով}, աւելի հեշտ կարող է մարսական լինել ազգի ընդհանրո

այնպիսի աշխատութեանը, որ հայկական հոգու բխուածք {լինելով} հայ ազգին էին վերաբերւում դարձեալ: Ընդհանուր մար

մէջ եւ տեսանք ինչ որ ցոյց էր տայիս նա. եւ ծանօթ {լինելով} մեզ նորա ցոյց տուած բնութիւնը, վկայում ենք հայել

եւ բողոքական տէրութեանը մէջ, ստուգապէս հաւատացած {լինելով} կախարդութեան եւ կախարդների գործակցութեան չար ոգին

հաւը, իր անխոհեմ տիրոջ որկրամոլութեամբ, զրկուած {լինելով} իր ածած բոլոր ձուերից, եւ բնական ազդեցութեամբ նս

որպէս այժմ նոյնպէս եւ առաջ ապահովութեան տեղ եղած {լինելով}, շատ հաւանական է, թէ ապարան հասարակ անունից լին

ւրաքանչիւրը նոցանից օդի միջնորդութեամբ առանձնացած {լինելով} գտնւում է լարուած վիճակում, այն ժամանակ (նոյնպէ

իայն 800 ոտնաչափ աւելի ցած է, քան թէ Արարատինը, {լինելով} 14100 ոտնաչափ: Մարմինները ինչպէս ջերմութիւն

ասիսի պաշտօնը, որովհետեւ իւրը աւելի վատ առաջնորդ {լինելով} ջերմութեան, նորա օդը աւելի խիտ է, քան թէ նաւահա

այս բնութեան զուարթարար պարգեւը, էշ նահատակ եղած {լինելով} ցերեկուայ դժոխային ջերմութիւնից: Պէ՞տք էր աւելաց

շխարհների մշտական պասսատքը առաջանում էին հիմնուած {լինելով} էապէս այն պայմանների վրայ, որոնց մասին խօսեցանք

որներին (ըմբիշ), որ առաջ միայն ստրուկների գործ {լինելով}, յետոյ հռոմէական բարքի ընդհանուր ապականութեան ժա

ձակողութեանց կամ պաշտպանողութեանց հանդիսարան եղած {լինելով}, չէ կարելի ենթադրել, մանաւանդ հին ժամանակների վ

թիւն չունին, բայց եւ այնպէս ամբոխի աչքին երեւցող {լինելով}, ստիպում են բերանաբաց ժողովրդին խորհուրդ ենթադրե

եւ նորա անձը: Պ. Պռոշեանցը չէ կարող բացառութիւն {լինելով} չհանդիպած լինել այնպիսի դատողութեանը, որ աւազակա

միայն մաքուր խղճմտանքով, այլ եւ շատ լաւ հասկացած {լինելով} եւ ըմբունելով իր խնդիրը: Այնպիսի բարակ, հոգեբան

րհորդ, մի քանի շաբաթ մնալով էջմիածին եւ ընդունած {լինելով} մի քանի տպաւորութիւնք, չենք կարող չասել այն, ին

ց եւ աղջիկների քթից ահագին օղ անցնելը, - աղեկտուր {լինելով} տեսած ենք այն ուխտաւորների մէջ: Թողում ենք եգիպտ

ը եւ թուրքը այս տեսակ կապերով միմեանց հետ կապուած {լինելով}, անշուշտ, հոգեբանական երեւոյթներով իրարից չէին

օտար ոգու ազդեցութեան տակ. Հայը հազար տարի ընկած {լինելով} թուրքի, թաթարի եւ ուրիշների ազդեցութեան տակ, ին

նեկան կեանքը կարո՞ղ է իր լեզուն չունենալ: Այսպէս {լինելով} բանը, կարելի՞ է խոր ներս մտնել ազգի կեանքի մէջ ա

խօսքը, կտրում ենք մեր ճառի ընթացքը, ձեռք զարկած {լինելով} մի տեսութեան նոր լեզուի մշակութեան մասին ընդհանրա

րտութիւնը եւ համաձայնէին, որ հին լեզուն, մեռեալ {լինելով}, ազգի լուսաւորութեան ճանապարհ չէր, այլ պիտոյ էր

։ Եթէ հին լեզուով մատենագրութիւնը անհասկանալի {լինելով} միանգամայն նոր ժողովրդին, կարող էր կամուրջ լինել

մ ենք բանագէտ մարդերի բերանից, որոնք, փորձ առած {լինելով}, կարող էին փորձանքի մէջ եղողներին օգնական գտանու

այսինքն՝ հոգին եւ մարմինն, երկուսը լծորդութիւն {լինելով}, կառուցանում են այն արարածների մէջ չքնաղ եւ վսեմ

մինչեւ այսօր ասիացի դաստիարակութենով սնունդ առած {լինելով}, աւելի նախընտիր են համարել, որ իւրեանք փառաւոր

ռաջանում էին տգէտ մարդերի մէջ, կապիկի նման աշխատ {լինելով} ՝ նմանեցնել իւրեանց գրածը Եղիշէին կամ Խորենացիին

ւ պահել է իւր մէջ կենդանի լեզուն, թէեւ անուսումն {լինելով} ՝ աղճատել է եւ խանգարել, այսու ամենայնիւ շատ հաւ

ս թոյլ տալով այս, հերիք պատճառ է, որ նորան գերի {լինելով}, նորա վրայ սիրահարուելով, անմշակ թողունք կամ ոտ

գեղեցիկ եւ մշակուած համարուիլը, շատ պինդ կապուած {լինելով} նոր լեզուն բռնաբարելու եւ հնի ազդեցութեան ստրկացն

պտոսի մէջ տեսանելի եւ շօշափելի աստուածների սորված {լինելով} ՝ չէր կարող հասկանալ մի անտեսանելի եւ անշօշափելի

նորան, եթէ նորա հասկացողութիւնը գոյացած եւ աճած {լինելով} եգիպտական բնութեան, եգիպտական ադմոսֆերի ազդեցութ

այտարարը։ Չկայ աշխարհիս երեսին ազգ, որ բարբարոս {լինելով} ՝ լինէր վսեմացած, չկայ նոյնպէս ազգ, որ քաղաքագո

, միթէ դո՞ւրս է դա մարդկութիւնից, որ մունջ մարդ {լինելով} ՝ անմասն է նորանից։ Բանն էլ այս է, որ մունջը բա

մանում այն նիւթական տարերքներին, որոնք, կապուած {լինելով} բնութեան օրէնքներով, պիտի աստիճան աստիճան թողուի

ւթեամբ նաւապետեալ ազգային նաւուն: Սիրտք Հայոց {լինելոց} են ընդ Ձեզ, եւ զօրհանապազ աղօթք մեր ընդ Ձեր առաջ

լեւ մինչեւ այսօր դեռեւս հոգաբարձու չեն Նախիջեւանի {լինելոց} ուսումնարանի անունով, Հնդկաստանի մէջ թողած արծաթ

րձու լինէր մի արծաթագլուխ կանաչացնելու համար, մի {լինելոց} ուսումնարանի մասին, եթէ ոչ այժմ, գոնէ ապագայում

լինել դորան: Մի՞թէ քաղաքը չէ կարող գոյացնել իւր {լինելոց} ուսումնարանի անունով արդիւնքի աղբիւրներ, մի՞թէ ի

պատճառը դրած էր նորա նոյն իսկ կտակի մէջ, որով նա {լինելոց} դպրոցի կառավարութիւնը յանձնում էր Մխիթարեան աբեղա

րա մէջ, որպէսզի կարողանայ հաստատ պահել իւր վերայ {լինելոց} շինութիւնը: Ինչո՛վ պիտի նորոգենք այս հիմքը

խօսքեր խօսելով, կտակներ աւանդում էին Նախիջեւանի {լինելոց} դպրոցի, եկեղեցիների, աղքատանոցի եւ հիւանդանոցի

նէ հարիւրին 8 տոկոս բերել, որով պիտի պահպանուէին {լինելոց} ուսումնարանը, տպարանը, հիւանդանոցը եւ այլն եւ ա

ուք ի գիր անցուցեալ աւանդել յետնոց, որոց եղաք եւ {լինելոց} եմք ականատեսք. սակայն զի՞նչ մօտալուտ օգուտ ի բող

մենայն հայոց վեհափառ կաթողիկոսը: Ահաւասիկ մեր {լինելոց} քննիչը, ահաւասիկ պ. Այվազովսքին. ըստ մասին: Ե

զօրութեամբ, որպէս արժան էր Լուսաւորչի լուսազգեստ {լինելոց} որդիներին, եթէ վերջապէս հասկացած էին, թէ անօգու

լինել, սակայն կարեւոր դատիմք խոստանալ թէ վերջինն {լինելոց} է այս ի մէնջ ի լեզու ` առաջնոց Հայկազանց, այլ որ

էլ դորան պիտի կարդալու տայիք. նա այժմ վաճառական {լինելու} չէր, որ ասեք թե՝ չէ, բանը բանից անցավ, հազարն

ս առ աստված, ամեն բան կդրստվի: Ամենեւին վատ չէր {լինելու}, եթե մի քանի մարդ նույնպես մի քաղաքավարի նամակ գ

ստանում: Ի՞նչ հարկավորություն ունիմ էշի նահատակ {լինելու}: Այդ ի՛նչ խելագարություն է, որ ես ուրիշից պարտք

ւույթից՝ իր տեսակարար կշռով վերջինից ավելի թեթեւ {լինելու} հետեւանքով: Է՛հ, տերը նրա հետ, ես կարծում եմ,

յդ պատճառով ձեզ լիակատար ազատություն եմ տալիս լաց {լինելու} եւ սգալու եւ ամեն անգամ չմոռանալու հայտնել ինձ այ

ի մեջ չէր՝ հավանորեն վերջինիս իր քրոջ հետ գժտված {լինելու} պատճառով, եւ լուր էր պտտվում, թե Իսահակն ամուսն

ել հռոմեական եպիսկոպոսի տեղակալության անմեղանչելի {լինելու} դեմ: Բայց նրանք այդ դրոշը բարձրացրին նոր դարաշրջ

C ժողովին: Բացակայությունը կամ մինչեւ իսկ ներկա {լինելու} դեպքում լռություն պահպանելն ապացույց չէ, որ բացա

, իմ սիրելի Տիրուհուն. բայց ես հույս ունիմ ներկա {լինելու} նրա հարսանիքին: Այլեւս, եղբայր, բան չունեմ

ւնների կարդացող չեմ եւ ժամանակ չունիմ եւս ուշադիր {լինելու} տգէտ մարդերի ցնորամիտ վայրախօսութեան, եւ չեմ կար

խորտակելի կամակորութիւնը ոչինչ այլ բանի պատճառ չէ {լինելու}, եթէ ոչ հարկադրելու ինձ, որ այժմեան Հայոց ազգի

ին խափան չէ ձեզ մի ազգային եւ բարի գործի մասնակից {լինելու}. երանի՜ թէ ես եւս կարողանայի մի կերպով օգտակար լ

ագօգիայի կանոնների հետ, եւ, առհասարակ, վատ չէր {լինելու}, եթէ մի բարեկարգ դպրոցում ստանայիք մի հիմնաւոր կ

հիս երեսին: Գ. Մի մարդու առաքինի կամ վատթար {լինելու} շարժառիթը գտանւում է նոյն այդ մարդո՞ւ մէջ, թէ նո

ա ընկերութենից եւ շրջապատից, այլապէս, արդար չէր {լինելու} Աստուծոյ տնտեսութիւնը՝ մինը առաքինի եւ միւսը վատ

եղծելով, եւ այնուհետեւ այդ վատթար մարդը ինքը չէր {լինելու} մեղաւոր իւր վատթարութեան մասին, որովհետեւ Աստուա

մասին, որովհետեւ Աստուած ստեղծել էր նորան վատթար {լինելու} համար. քա՛ւ լիցի այսպիսի ամբարշտութիւն: Առաքինի

փափագը, երկու խօսք պակաս խօսելու համար, վատ չէր {լինելու}, եթէ թողուիր ինձ միայն: - Ի՛նչ է ասում այս

ս, որ քաղաքի հիմնարկութիւնը եղած է առանց ուշադիր {լինելու} այն օգուտներին, որ յառաջանալու էին գետի մօտաւորո

մէջ, առանց ամենայն տարակուսի, ոչ թէ միայն պակաս {լինելու} չէին եւրոպական հաշուատներից, այլ մի փոքր աւելի ե

մ էին ապրանքը, մինչդեռ Հայը անմիջական միջնորդ էր {լինելու} ռուսաց երկրագործի եւ Եւրոպայի մէջ: Եթէ Եւրոպացին

ցանել նորան: Եւ այդպիսի անկարգութիւնք եղել են եւ {լինելու} են միշտ անկիրթ ազգերի մէջ, որպէս նաեւ մեր ազգի մ

է արեւուն ցոյց տալու համար, թէ որ ազգը պակասաւոր {լինելու} համար անարգում են, թող նոքա որոնեն իւրեանց համար

անում է այդ պարոնը՝ ասելով, թէ " ազգը պակասաւոր {լինելու} համար անարգում են եւ այլն"։ Դու հազար անգամ ասա

кьянца, что ли? չեմ հասկանում: Ամենեւին վատ չէր {լինելու} Պ. Իսահակեանցին խօսելուց յառաջ մի փոքր մտածել,

սեաց դարեւանդի Մուզաների հետ, բայց աւելի երջանիկ {լինելու} չէ՞ր արդեօք նա, եթէ լօգիկան լինէր բարեկամ, քան

եր կարողութիւնը կը տանէր՝ մի բարի գործի մասնակից {լինելու}, եղել ենք, թէ սորա հակառակ, մեր սրտի եւ հոգու

- Ես արդէն ասացի ձեզ, որ ախորժակ չունեմ կրօնափոխ {լինելու}: - Կրօնափոխութիւնը մի պարարտ խորոված չէ, որ

ը, որ ինձ եւս ձգես քո մէջ, եւ, առանց վերահասու {լինելու} իմ դրութեանը, ծուլութեան դրոշմ չդնես իմ վերայ:

ը՝ առանց քօղով ծածկելու նորան: - Այդ ե՞րբ է {լինելու}: - Ինձ չէ տուած գիտենալ ժամը եւ ժամանակը, ի

պա եթէ Հայոց ազգը յայտնէ իւր իրաւունքը՝ մասնակից {լինելու} կտակին, օրէնքը պիտի ստորասաբար պատասխանէ Հայերի

նում ենք գործ դրուած ամենայն ջանք եւ ճիգն մթնախօս {լինելու}, իսկ Նահապետի անունով գրուածքը, թէեւ աշխարհաբառ

յին ընդդէմ է ամենայն ճշմարտութիւն, որի հետեւանքը {լինելու} չէր մի օգուտ ճիզուիթներին: Թիւրքիայում մինչե

ւմ եմ, այո՛, եւ սրտով հաւատում եմ, որ անարդիւն {լինելու} չէր մեր ուսումնական ազգայիններին, մինչեւ Հայոց մ

եան եւ հնութեան ընկերութիւն ", այնպէս, որ անդամ {լինելու} ցանկութիւն ունեցող Հայը վճարէ ամենայն տարի երեք մ

, իսկ անհող շինականաց տարապայման աղքատութիւն չէ՞ {լինելու}: Այո՛, փորձերը ուսուցին, ի վերջոյ, եւ առօրեայ

որ առաջ հարստանայ եւ յետոյ երկիր ձեռք բերէ. այդ {լինելու} չէ: Նախ, որ հարստութիւնը, որ եթէ կայ այդ ազգի

ազմ ունենալ 23 միլիոն բազմութեան հետ, որ սովամահ {լինելու} երկիւղից եւ յուսահատութենից, պիտի պատերազմի սարս

քաղաքներում բնակուելու եւ ձուկի նման տապակ տապակ {լինելու} ախորժակը անհասկանալի է մեզ: Վաճառականութիւն առնե

է այժմ արուեստական հնարների բուսաբեր եւ արգաւանդ {լինելու} համար, մինչդեռ ասիական հողը մնացել է մինչեւ այժմ

ա որպէս մի օտար աշխարհ մտանում է թատրոնի մէջ վկայ {լինելու} միայն մի անցքի, մի գործողութեան, որից մի վնաս գ

մնաւոր ազգային աշխարհական ուսումնարանի, որի տէրը {լինելու} էր ինքը ` անմիջապէս ազգը, առանց դիմելու դէպի հոգ

եկեղեցական ճանաչելով, հարստահարութեան կողմնակից {լինելու} թէութեամբ: Քա՛ւ լիցի մեզ. ո՛չ երբեք: Պարտաւ

դեռեւս շատ բան պակաս է եգիպտական քուրմ կամ եզուիտ {լինելու} համար: Այս դրութիւնը մերժելով վերստին կրկնում

տ անգամ եւ տգիտաբար, առանց բնաւ հայ լեզուն ուսած {լինելու}, անկարգ, անկանոն, ինչ որ մեր բերնին գալիս է,

ւրադեանցի Օրագիրների ներկայ վիճակը, նոցա ինչպէս {լինելու} պարտականութիւնը Վարդապետարան Քրիստո[նէութեան] Այ

մոտ է հայոց կենդանի, ընկերական բարբառին, առանց {լինելու} խաժամուժ ամբոխի գռեհկաբանություն"։ Պարոն Նազարյ

ատ որդի է տասն եւ իններորդ դարու, առանց մասնակից {լինելու} դորա հոգեղեն բարութեններին, պաշտելով միայն յուր

հաստատված ծրագրի վրա.. Ամսագիրը կազմված է {լինելու} հետեւյալ բաժիններից. 1. Հոդվածներ ընդհանու

այդ սովորութեան, այսինքն չկարդացուելու եւ անտես {լինելու} ) ճակատագիրը գերմանական գրքերի: Չնայելով, որ ան

ից, նա կարող էր իրագործել իր հասարակաց հասկանալի {լինելու} ձգտողութիւնքը միմիայն աշխատութեան մասնատութեամբ (

ակիչները բազմութեամբ դիմում էին ծովի ափը ականատես {լինելու} այս ահաւոր տեսարանին: Ամենեքեան ողբում էին մեր կ

րայ պարտք համարեց գործ կատարել, առանց խորհրդակից {լինելու} հոգատարների հետ: Ամէնից առաւել զայրացողը գործավա

սորան. որով ճանապարհ ստացաւ սա այնքան յառաջադէմ {լինելու}: Իսկ սա իւր գործերը կարգի դնելով, ստիպեց նորան

Այո՛, պ. Չամուռճեանի աստուածաբան եւ տրամաբան {լինելու} այս նոր ապացոյցը, վերին աստիճանի տխուր տպաւորութ

անունը՝ Անձուկ։ Իսկ ամառները, այն տեղի շատ տաք {լինելու} պատճառով, Սիւնեաց եպիսկոպոսը՝ տէր Մուշէն, տան

ուին, որ ընկած են այժմ վանքում՝ ցեցերի կերակուր {լինելու} համար. բայց արդեօք այդ գրքերը կարդալով պիտի լուս

քաղաքի վրայ է, եւ երբ Նոր քաղաքի էլ Վաղարշապատը {լինելու} վկայութիւնը ինքն է բերում Փարպեցու ստոյգ պատմութի

րբ Կաթուղիկէ եկեղեցու՝ Վաղարշապատում կամ Նորքում {լինելու} վրայ, ասել է, թէ պարզ ըմբռնողութիւն չունի այն մ

է խօսում Ս. Կաթուղիկէի մօտ կրօնաւորների բնակարան {լինելու} մասին։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցու " 'ի նմին աւուր

էլ վերադարձած. որովհետեւ թարգմանութեան գործակից {լինելու} համար պէտք էր, որ նա Յունարէն իմանար, եւ գիտենք

ուի մէջ՝ քարոզելով նոցա, թէ այդ լեզուն մանաւանդ {լինելու} էր նոցա համար բանալի մի այնպիսի լուսաւոր տաճարի,

րու վերջումը ենթարկուիլ հարցափորձութեան, տեղափոխ {լինելու} դէպի երկրորդ ուսումնակարգը։ Ամառը, քաղաքից դուր

ամք եւ ընկերք հանգուցելուն, որ եկած էին մասնակից {լինելու} այս տխուր հանդիսին։ Սգասիրտ խումբը յառաջ շարժ

րթերը, գուցէ մտած լինի մի խարդախութիւն. վատ չէր {լինելու} քննութիւն կարգել այդ մասին յետոյ: - Մռայլագ

մարդ, արժանի է, որ միմիայն ազգին բարի ցանկացած {լինելու} պատճառով, համարուի ազգասէր: Պ. Մարկոսը հոգ

ի վերայ, երեւում է ինձ մի կերպարանք, որ սատանայ {լինելու} համար, միմիայն կոտոշ չունէր գլխին: Ես նայում եմ

ղղութեանը: Պատահում են մարդիկ, որ առանց ուշադիր {լինելու} տեղին, հանգամանքներին եւ պատշաճին, փիլիսոփայութ

րից շատերը անծանօթ են ինձ: Արդեօք աւելի լաւ չէ՞ր {լինելու}, եթէ այդ խորհուրդը կատարէինք պ. Մանթուխեանցի նե

երի, որ հրաւիրելու էին իւրեանց խնջոյքին մասնակից {լինելու} համար: Ե․ - Ին՞չ մարդիկ միտք ունիք հրաւիրել

ել խնջոյքի օրը. նորան պատասխանեց Շաքարեանցը, թէ {լինելու} է մայիսի 20-ին: Պ. Մարկոսը, մնաս բարեաւ աս

, կամ երկբայութիւն ունիս այդ մետալի արդարեւ ոսկի {լինելու} մասին․ եթէ կամիս, տա՛ր ոսկերիչների մօտ, նոքա կը

անալ, հասանում է մինչեւ միմեանց պատուի ձեռնամերձ {լինելու}, ծերը ազդում է երիտասարդին, դու դեռ տղայ ես, ի

տածում ես, որ դուրս կը փախչի մեռեալը, այդ երբեք {լինելու} չէ: Քահանայն անշարժ եղիցի ասելով խաչի կնիքը դնել

ն տեսարանքը, որ ո՛չ եղած են, ո՛չ կան եւ ո՛չ եւս {լինելու} են, բայց համաձա՛յն էին նոքա ազգի հասկացողութեանը

է քսան եւ հինգ կոպեկ արծաթ. միթէ՞ յիմարութիւն չէ {լինելու} իմ կողմից, եթէ աւելի ստոր արժանաւորութեան նիւթեր

ն փուդ արճիճ խառնուի կլայեկի մէջ: Սորա հետեւանքը {լինելու} էր այն, որ կառավարութիւնը այդ արճճի քանակութիւնը

քո միշտ պատրաստականութիւնը յառաջամատոյց գործակից {լինելու} ամէն մի բանի, որի խորհուրդը եւ նպատակը էր մեր ազ

ծած փոսը նա մի րոպէում կը լցնէ, եւ քեզ դժուար չէ {լինելու} այսուհետեւ ազատ ընթացք ունենալ դէպի ինձ...

ւմ են կամ հերքում են մի բան առանց ամենեւին իմացած {լինելու} բանի զօրութիւնը, այլ մի միայն իւրեանց եթերային տ

յս խեղճ Մանուշակի համար, եւ ո՞վի համար ատելի չէր {լինելու}, եթէ մեզանից մինին ընդդէմ մեր կամքին եւ յօժարութ

նց մի քանի զրպարտութիւն գործելու, առանց մահապարտ {լինելու}... Այժմ եւս կան մարդիկ, որ հայհոյում են մեր ց

ք եւ աննշան գերեզմանի մէջ, եւ թէ ինքն երջանիկ էր {լինելու} այս դիպուածում առաւել, քան թէ ամուսնանալով Մկրտչ

ն, - ես շատ ուրախութենով յոժարեցայ եւ օրհնեցի այդ {լինելու} ամուսնութիւնը, եւ ահա՛ մատանին, որ ստացայ պարոն

ալով իւր անմեղանչականութեան եւ Աստուծոյ երեսփոխան {լինելու} վերայ, արձակել էր, ընդունելի էր եղած Կապուցինեա

իւն, մտածած լինէր, թէ այդ ընկերութեան խորհուրդը {լինելու} է Հայոց ազգին Պապականութիւն քարոզել, Հռովմէական

նելը։ Այս երկրորդ յօդուածի մէջ մեր խօսքի առարկան {լինելու} է ահա նոյն այդ ընկերութիւնը. յանձն ենք առել քննե

քը հաւանեցնում են մեզ, թէ մարդը ստեղծուած է ազատ {լինելու} համար. նորա ազատութիւնը հետեւանք է նորա ֆիզիկակա

ն մի մարդի վերայ, զրկում էին նորանց Կարգին անդամ {լինելու} իրաւունքից։ Բայց այս բանի վերայ չէ՛ր լինում խիստ

մէջ, այն ժամանակ Չինաստանի մէջ Քրիստոնէութիւն չէ {լինելու} "։ Մեցցաբարդայն հինգ անգամ պատահեցաւ Կայսրի մօտ

տութեան վաճառող, որ արժանի չէ ծառաների մօտ ծառայ {լինելու}, անպիտան, որ շատ անպիտանութիւնք է գործում (qui

ովք, որ եւ մինչեւ այժմ չէ եղած եւ երեւի թէ եւ չէ {լինելու} այսուհետեւ եւս։ Քենելը բանդ դրուեցաւ, նորա

արժանի, իւրեանց պաշտպանած յանցաւորի հետ պատժակից {լինելու}: Չէ կարելի իրաւադատութիւն քարոզել եւ անիրա

ետրակը գրկելով, հարցանում էի հեղինակից, թէ ե՛րբ {լինելու} էր դոյն այդ ազատութեան քաղցր պտուղները ճաշակել:

պետը հրամայեց ասելով. որդի, դու ո՞յ քահանայ չես {լինելու}, էնդուր համար, որ ժամագիրքը, շարականը, տաղարա

յց նրանք չէին կորցնում գէթ քաղաքական ժողովի անդամ {լինելու} յոյսը, իսկ միւս կողմից, աչքի առաջ ունենալով իրե

ալ անձերին, որով ոչ միայն քաղաքական ժողովի անդամ {լինելու} միջոցից զրկուեցին սրանք, այլեւ վիրաւորուած զգացի

աչքի առաջ ունենալով Երուսաղէմի աւանդութեան խախուտ {լինելու} հանգամանքը, երկու արքեպիսկոպոսի ու կրօնական ժողո

ամենեւին հոգով սրտով իր էրկայ դաւադրութեան հաղորդ {լինելու}: Ազգակցական եւ քոյր-եղբայրական բնական կապերը այն

քնուած ճշմարտութեան կամ փիլիսոփայութեան վերահասու {լինելու}: Սոցա օրինակները խիստ շատ կան Ասիայում, ուր այլ

որ արժանի էր նորան միայն նորա անկեղծ եւ անխարդախ {լինելու} համար։ Թո՛ղ նորա ուրիշ արժանաւորութիւնքը։ Ո՜րքա

ւ խորհրդաւոր ողբալիք, թո՛ղ դպրոցների չլինելը կամ {լինելութեան} չլինելու հաւասար վիճակը նիւթ լինի նոցա ողբերին եւ

մարդիկ էինք։ Բայց ի՞նչպէս լինէր, կայի՞ն արդեօք {լինելութեան} պատճառները, ո՞ւր են Ազգային դպրոցները, ո՞ւր են

անակ է, որ եւ կրօնը կայ։ Այստեղ մեր խօսքը միայն {լինելութեան} վերայ է եւ ո՛չ այսպէս կամ այլպէս լինելութեան վերա

իայն լինելութեան վերայ է եւ ո՛չ այսպէս կամ այլպէս {լինելութեան} վերայ։ Եւ ինչպէս կարելի էր առանց կրօնի ապրել. ա

Այս կեանքի կենտրոնը որոնելը եւ նորա գոյութեան եւ {լինելութեան} վերայ յոյս եւ հաւատ ունենալու սերմերը տնկած էին մ

ն բարեկամների վերայ, բայց ես այդպիսի բարեկամների {լինելութիւնը} եւս ձգում եմ երկբայութեան տակ: Ձեր որդին գտել է

եւոյթը մեկնում են շնչական մագնիսականութեամբ, որի {լինելութիւնը} եւ ազդեցութիւնը դեռեւս չէ ապացուցուած եւ ընդդէմ է

նաեւ նորա ծագումը, ինչպէս ապա ուրանում ենք նորա {լինելութիւնը}: - Մեք ուրանում ենք ազգի լինելութիւնը. մար

նորա լինելութիւնը: - Մեք ուրանում ենք ազգի {լինելութիւնը}. մարդը կայ, բայց ազգը չկայ: " Ազգը եղած ժ

ուցեց մեզ, թէ դեւերի գոյութիւնը կամ կախարդութեան {լինելութիւնը} մերժելը, համազօր է Քրիստոսի փրկագործ տնօրէնութիւ

մուածքի մէջ: Ես գերադասում եմ չքութիւնը, քան թէ {լինելութիւնը}, եթէ մարդը պիտոյ է լինէր ու ապրէր որպէս մի լոկ բ

ենայնիւ այնքան մեղաւոր է, որքան սեւ գոյնը իր սեւ {լինելում} ։ Ոչ միայն մեր ազգի մէջ, այլ նաեւ շատ լուսաւոր ա

00 մանեթը երես քաշել է. ես ձմեռվանե գիտեի այնպես {լինելուն}: Լեպետեւային տարին Պետեր. պատճառը բերանով կ

ց չէ նորա գիտնական, ուսումնական եւ եւրոպացի մարդ {լինելուն}. ինչ կոնդակ, որ Կաթողիկոսը, քսան անգամ գրելով

, նախանձելով Իգնատիոսի յառաջադիմութեանը եւ սիրելի {լինելուն} ժողովրդի մէջ, մի անգամ հրաւիրեցին նորան իւրեանց

յապես եւ նյութապես: Տառապում են սովից եւ գանակոծ {լինելուց}: Պ. Ֆեռգուլան դրամ է խնդրել քաղաքական կառավարու

յունը խեղաթյուրելու նպատակով, ո՛չ, այլ անտեղյակ {լինելուց}, ու, թերեւս, մասամբ ընդհանրացած կեղծ տրադիցիան

մարդ կամք ունի, եթե նա չի դադարել գիտակից " ես " {լինելուց}: Եթե Գրիշան լիներ որեւէ բթամիտ երիտասարդ, ես այ

ս անգամ չմոռանաք բերել: Օգտվելով Անանիայի այդտեղ {լինելուց}, խնդրում եմ նրան՝ տեղեկանալ, լո՞ւյս չի տեսել ա

ւնը: Սիրելի եղբայր, ես այսքան տարի չարչարված {լինելուց} հետո, այսօր էլ ծանր հիվանդության տիրացած եմ, որ

ն, թէ չարագործ, նենգաւոր եւ այլ յանցանքների տէր {լինելուց}, մի խօսքով, հոգու անբարոյականութենից յառաջանում

քաղելով առաջեւի մարդու առաւել, քան թէ ինքը յիմար {լինելուց}, մեռուցանում է խղճմտանքը եւ համարձակւում է ցեխոտ

որպէս մի ելեքտրական հարուածով վերջանալու են մարդ {լինելուց} նորա խարդախ, առաջնորդ ձեւացած սուտ ազգասէրքը եւ

զրկեմ ապրուստից ե՛ւ ինձ, ե՛ւ իմ ընտանիքս, ծառայ {լինելուց} դադարելով, եւ այս բոլորից յետոյ ազա՞տ եմ ես...

մարդկային արժանաւորութիւնը: Դո՛ւ դադարեցար մարդ {լինելուց}, որովհետեւ ինչ որ ուղղակի քո մարդկային պարտքն էր

յ ոտք կոխելու... Այս բոլորը պատմական ֆակտեր {լինելուց} յետոյ, դեռեւս հոգեւորականութիւնը պիտի պարծի թէ ա

տ պատճառ, բացի նորա ծնողների ականաւոր եւ հարուստ {լինելուց} ։ Պատմութիւնը մեզ չէ ասում, թէ ինչ պատճառով տեսն

րելի է ընդունել քաղկեդոնեան ժողովը առանց ուղղափառ {լինելուց} դադարելու՝ հրատարակել էր այս մասին մի գրուածք։ Եր

ս ասում եմ, պատահեց պահապանի պարսպին մօտ կանգնած {լինելուց}: Մանուշակը այնպէս լսում էր այս խօսքերը, այնպ

ր, որպէս թէ ինքը զրկուած է պարոն Շահումեանցի կին {լինելուց}: Նա մտածում էր, որ հայրը չհամաձայնելով պարոն Շա

րա նման գործերի մէջ Կարգի անդամները։ Բանը այսպէս {լինելուց} յետոյ Իգնատիոսին հարկաւոր եղաւ դիմել դէպի Պապի պա

ի մնաց նորան մինչեւ մահը։ Դիւբուա առաջին նախարար {լինելուց} յետոյ աշխատում էր ստանալ Կարդինալական գլխարկը, վ

ընկերութեանը, դադարում էր ո՛չ թէ միայն քաղաքացի {լինելուց}, այլ եւ մարդ լինելուց. նա Յիսուսեան էր լինում յ

մ էր ո՛չ թէ միայն քաղաքացի լինելուց, այլ եւ մարդ {լինելուց}. նա Յիսուսեան էր լինում յայտնի աստիճանի։ Պա

, դեւը պինդ սեղմած ճանկերի մէջ գրիչը, եւ ահաբեկ {լինելուցը} բոլորովին դողդոջուն գլխով ու ձեռքով մի բան գրում

նչպես վերջացուցածը ինձի հայտնեց, որ ես առ միամիտ {լինեմ}: Ես ողջ եմ ու առողջ եւ ամառը անպատճառ այդտեղ

Լոնդոն կուղարկի յուրյանց գործակալին, եթե այստեղ {լինեմ}, այն է որ կստանամ, իսկ թե գնացած՝ ուրեմն հասցե

նալով այս, իսկոյն վճռում էք, թէ պիտոյ է, որ ես {լինեմ} այդ յիմար նամակի հեղինակը, եւ այդպէս հաւատացնելո

ճշմարիտ է ասածդ հազարի մասին, եւ ես շատ ուրախ կը {լինեմ}, ոչ թէ վերայնոցի համար. Աստուած մի արասցէ, իմ

ատություն գործ դնեք, որ ինչքան կարելի է բազմաթիվ {լինեն} ստորագրողքը, մանավանդ այժմ, որ վարում եք քաղաքա

Եթե այս 1859 թվականում եւս Նախիջեւանի մեջ այնքան {լինեն} մեր ստորագրողքը, որքան այս տարի էր, բանը խինդ կ

նա ինձ համար չի հրաժարվի դրանից: Սերմերը պիտի {լինեն} Նախիջեւանում մարտի սկզբին: Պետք է այդ սերմերը ցա

ավանականության տեսությամբ, սառնամանիքներ չպետք է {լինեն}: Եվ ահա թե ինչպես են կատարում այդ ցանքը. հողը հ

երը միշտ ընդունելի եղած են, ընդունելի են եւ պիտի {լինեն} հոգեւոր դասուն: Կարծեմ, որ այժմ հասկացար միտքս

ինչ ժողովրդի մեջ էլ ուզում է նրանք արտահայտվելիս {լինեն}, շտապում եմ տեղեկացնել ձեզ, ողորմած պարոն, մեր

որ արհաւիրք: Յամենայն դէպս, եթէ հայերը ստիպուած {լինեն} զրկուելու իրենց առաջին կանոնադրութիւնից, ապա ազգ

ոնները իրանք գրեն աւելի մաքուր եւ յստակ եւ օրինակ {լինեն} մեզ իւրեանց մաքուր հայախօսութենովը։ Այնպէս որ,

եր մտերմութեան, ինչ եմ ասում ես, մեք պիտի աւելի {լինենք}, քան թէ մտերիմ, ըստ որում, մեք եղբայրք ենք, ը

ի յարաբերական արժանաւորութիւն է, եթէ համեմատելու {լինենք} նորան այլ կենդանիների հետ, որ չունէին այդ բաները

իտ եղիք իմ մասին: Յուսամ, որ Պատկանովին յանձնած {լինես} 70 մանէթ, բայց ես մոռացա գրել այն ժամանակն, որ

ան անկամ լռությանս պատճառով, բայց պիտի ներողամիտ {լինես}, եթե իմանաս իմ ողորմելի վիճակը եւ դրությունը, ո

ս ինչի՞ն - եթէ ոչ սուրբ բնութեան: Ե. ՕՐՀՆՈՒԱ՜Ծ {ԼԻՆԵՍ}, ՔՈՅՐ... Ով կոյս, թող սիրտդ օտար լինի Զուր, ա

դունես Սիրակարօտ լքեալ հէգին ` Յար օրհնուա՜ծ դու {լինես}: Թէ ոք գլխի տեղ չունենայ, Դու բարձերըդ տաս նր

` քեզ Ցից ընծայէ ամէն տարին. Յար օրհնուա՜ծ դու {լինես}: Թէ սիրակէզ հէգ ծարաւին Պտղից պտկից ջուր խնդրի

, Չի՛ ցամաքի աղբիւրդ վճիտ, - Յար օրհնուա՜ծ դու {լինես}: Թէ տաս այգիդ մշակելու Ջահէլներին այգեգործ, Ե

Բունդ կը լինի միշտ զօրաւոր, - Յար օրհնուա՜ծ դու {լինես}: Թէ մէկը գայ վարդըդ խնդրի, Դու - որպէս մայր գթ

տանես Եւ տաս գինին քո խմելու ` Յար օրհնուա՜ծ դու {լինես}: Զ. ՄՈԳԱՊԱՇՏԸ ԶՈՀԱԲԵՐՈՒՄ Է "Celestial Dian,

կվում է ընդհանուր եւ անփոփոխ կանոնի տակ. ո՞ւր եւ {լիներ} սա, ե՞րբ եւ լիներ՝ միշտ միօրինակ կատարվում են ս

ւ անփոփոխ կանոնի տակ. ո՞ւր եւ լիներ սա, ե՞րբ եւ {լիներ} ՝ միշտ միօրինակ կատարվում են սորա վերա բնության պ

ոնե կարողանանք մենք ցույց տալ, թե ինչպե՛ս պիտո է {լիներ} օրագիր ասած բանը մեր ազգի դաստիարակության համար.

իմար ավանակ, ասում է՝ եթե նա իմ ձեռքում ուսանող {լիներ}, միայն այս բանի համար 1 կգրեի: Ինչեւիցե, վերջի

ս պատասխանել կամ խնդիրն այնպես լուծել, որ կարելի {լիներ} ասել Satis est կամ ecce homo. ես հեռու եմ այդպիս

ցում բավականաչափ օրինակներ կան, որպեսզի հնարավոր {լիներ} մատնացույց անել. Անանիայի եղբայրը եւ իմ քրոջորդի

ա չի դադարել գիտակից " ես " լինելուց: Եթե Գրիշան {լիներ} որեւէ բթամիտ երիտասարդ, ես այդքան չէի ափսոսա, բ

եւ չէի էլ ընդունի, եթե մինչեւ անգամ այն կատարված {լիներ} նույն պարոնների կողմից առավել ձեւականությամբ: Ին

։ Չկայ աշխարհի երեսին մի այնպիսի բան, որ ահարկու {լիներ} խաւարից. սա մի զարհուրելի վարագոյր է, որի տակ ի

, եկեղեցին ու ազգը ժողովուրդն է, որչափ եւս նվազ {լիներ} դորա կրթության եւ հասկացողության չափը: Ուրեմն,

բան հարկավոր չէ, եւ դուք զուր տեղը անհանգիստ մի՛ {լինեք}: Տկարությունս չէ ներում երկար բարակ նամակ գրե

մար, արդեօք յիսուն տարու մէջ մի բան յառաջացած կը {լինէ՞ր}, թէ ո՛չ: Բայց այսպիսի հոգաբարձութիւնք ես բոլորո

. Էմմանուէլի նկարագրած կասկածաւոր եւ երկչոտ մարդը {լինէի}, չէի կարողանալու դրականապէս խօսել այս կամ այն բա

լու կասկածաւոր մարդերի վիճակը, եթէ ես առակուելու {լինէի} դորանով։ Մի՞թէ այս եւս Մուզան է ասել Պ. Իսահակե

եմ, երանի թէ այդ ներածութենից յետոյ դուրս գնացած {լինէի} դահլիճից, որովհետեւ վերջին բաները ոչ եթէ շարունա

ը, եթէ ես չիմանայի նոցա լեզուն, եթէ հարկադրուած {լինէի} մի միայն կովի նման նայել նոցա երեսին: Այսպէս

սկանալի լինելով, զուր տեղը պիտի ժամանակ կորուսած {լինէի} ։ Այլ հարկաւոր եմ համարում մի երկու խօսք ասել այն

անգի պատճառով. քա՛վ լիցի, ես մի անհամ մարդ պիտի {լինէի}, որ սեպհական ինձ վերաբերեալ բանի համար անհանգիստ

ակամբ Աբելի Արտասուաթոր հեկեկէր, ես ցաւակից {լինէի} ։ Նախամարդոյն անդրանիկ եղբայրասպան մինչ Կայէն

ոգիս, կեանքըս մաշեցաւ։ Մի՞թէ ես էլ որ {լինէի} Մի ալեւոր ծերունի Գերի դառած կը հալուէի

րձութիւնից հեռու փախչել։ Այն ժամանակ ազատուած կը {լինէի} չարաթոյն ժանիքից գազանների, որ այն օրից սկսած ծա

որհրդոյն եւ չհանգուցանէր 'ի ծերութիւնս. եւ կարող {լինէի} առ նմա գո՛նեայ սուղ ինչ ժամանակ մնալ, թէպէտ եւ ո

աւելի հարկաւոր չէ, երանի՜ թէ ես եւս քո պէս անգէտ {լինէի}, բայց քո աղօթքի պէս իմ աղօթքը եւս արժանընդունակ

ա " Տէ՛ր կեցո "-ի նօտերը, ապա թէ ո՛չ, խնդրած կը {լինէի} ածել այդ եւս, ըստ որում շատ սիրում եմ այդ տաղը:

ւ չասացիք առաւօտ, որ մի րոպէ աւելի յառաջ վայելած {լինէի} այդ երգը լսելու երջանկութիւնը: - Առաւօտուն չ

ող համարձակուիլ անցնել այդ փոսը, որ միշտ քեզ հետ {լինէի}, եւ այսչափիցը եւս շնորհակալ եմ, որ դու արժան ես

մ եմ, չկամիմ եւ նորա անունը գրել, եւ երանելի կը {լինէի}, եթէ հարկադրուած չլինէի նորա մասին եւս գրել. բա

պարոն Մկրտիչը, եթէ ես եւս հոկտեմբերին ամուսնացած {լինէի}, ինչպէս մտածում էի, այժմ երեխայս մի ամսական կը

րգութիւնից չհրաժարելու համար, պիտոյ էր ընծայաբեր {լինէի} իմ կողմից, որ այբբենարանի առաջնաթերթի ճակատին դր

մ կարծում, որ Նազարեանցը եւ Նալբանդեանցը զղջացած {լինէին} իւրեանց մինչեւ այժմ գրածների վերայ, ինչպէս դու ա

, եւ ասես թէ դոքա ինքեանք մի կերպարանուած երկիւղ {լինէին}, ասես թէ երկինքը այն պատճառով հաստատ պահել էր իւ

ան եւ լոմայափոխութեան մէջ մոլորուած եւ ապականուած {լինէին}, եւ ազգային գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը ա

ւթեան եւ յառաջադիմութեան տունը աւազակաց այր շինած {լինէին} ։ Այս խօսքերից յետոյ, որ բաւական հանդարտութեամբ

յց տալ մեզ երկու Հայ, որ միասին խորհուրդ կատարած {լինէին} ազգի յառաջադիմութեան վերայ, հոգ տարած լինէին ազգ

րած լինէին ազգի յառաջադիմութեան վերայ, հոգ տարած {լինէին} ազգի զաւակների կրթութեան եւ լուսաւորութեան վերայ

եան եւ լոմայափոխութեան մէջ մոլորուած, ապականուած {լինէին}: Սիրելիս, աղաւնեվաճառութիւնը եւ լոմայափոխութիւն

րոյական գործ են, որ եթէ մեր Հայերը եւս պարապելու {լինէին} այդ գործերով, արժանի էին դատապարտութեան: Մի

երի բնակիչներին, որ օտարազգի են եւ որ գնողք պիտի {լինէին} այդ արհեստաւորների աշխատութեններին: Մշակութիւնը

թը: Երանի՛ էր, եթէ գո՛նէ արուեստներ ծաղկեցուցած {լինէին} ՝ բնութենից հեռանալով, բայց եւ այդ չկայ մէջտեղու

ց գոնէ այս տարու սկզբից, եթէ հոգաբարձութիւն արած {լինէին} մի արծաթագլուխ գոյացնելու համար, արդեօք յիսուն տ

գի օգտի եւ յառաջադիմութեան մասին խորհուրդ կատարած {լինէին} միասին: 2) Յայտնել այն պարոնների անուանքը,

րձու եղած չլինէին, նոցա աշակերտքը ինքեանք գնացած {լինէին} Եւրոպա եւ Ալեքսանդրիա ուսանելու, այն ժամանակ նոք

մարդ, ամենեւին թարմատար նշանակութեամբ, որ դուրս {լինէին} նորա միտք հասկացնող բառերից եւ որ չէին բացայայտու

անցը անգիտանում է, թէ որպիսի դպրոցներ կամէի, որ {լինէին} Հայաստանում, եթէ Ներսիսեան ազգային փոքրիկ ուսում

յառաջ տանեմ խօսակցութեանս թելը: Եթէ քաջ վարժ {լինէին} ներգործող պարոնները, գուցէ իւրեանց խաղարկութեամբ

յ տեղերում կան նաւթի հանքեր։ Եթէ փոքրիշատէ ծանօթ {լինէին} նորան Հանքաբանութիւնը եւ Քիմիան, այն ժամանակ, գ

նախ եւ յառաջ, որ յետոյ ազգի ուսումնականքը կարող {լինէին} ազգային պատմութիւն գրելու ձեռք զարկել: 1. Մ

Վաղարշակը չեն եղել յիշատակարանք կամ գրուածք. եթէ {լինէին}, նա կարօտելու չէր Նինուէի դիւանին։ Բայց Վաղարշա

ան. մի՞թէ չէ կարելի մտածել, որ Հայք եւս ունեցած {լինէին} այս սովորութիւնը: Գուցէ թէ եղած եւս լինի այս Հայ

խոհների գովեստը, եթէ դոքա մի օր սխալուելով տալու {լինէին} մեզ, նախատինք համարում ենք ներկայումս եւ պիտի հա

. եթէ այդպէս լինէր, ապա նորա աշխատութիւնքը պիտի {լինէին} Հայերէն եւ հարկաւորապէս այլ կերպարանքով եւ այլ հո

ր Հայերը իւրեանց կրօնը կամ դաւանութիւնը զոհ բերած {լինէին} իւրեանց քաղաքականութեան կամ մի այլ ապահովութեան:

՞նչ զօրութիւն ունէին այդ գաւառները, որ կարողացած {լինէին} նորանով, իւրեանց մէջ դարձնել դրամի շրջանառութիւն

էրութիւնքը, որ պէտք է եւ աւելի շատ նեղութեան մէջ {լինէին}, քան թէ ինքը, ծիծաղում են Թիւրքիոյ ղուրուշների

չլինէին Փիւնիկեցի յատուկ անունը, եթէ նոքա ապրած {լինէին} մարդու անունով, նոքա չպիտի վերջանային, որովհետե

ասածը, գուցէ քո որդիքը կամ նոցա սերունդը ապահով {լինէին}: Բացի սորանից, ուր չկայ դուրս արտադրող զօրութիւ

աստացել էր նոցա հայրը, այն ժամանակ բիւրաւոր պիտի {լինէին} հարուստների թիւը, փո՛քր է այս, աղքատ ասած բանը

ենք ասում, չէին կարող եւ չէ պիտոյ պատճառ եւ հիմն {լինէին} մի այսպիսի գործի, հաւատարիմ մնալով իւրեանց սկզբո

եւ այլ յաջողեցուցիչ որպիսութիւնքը պիտի նպաստաւոր {լինէին} նորա մեծ յառաջադիմութեան: Եւ այդ թատրոնը ներկայ

երիտասարդք Իւրեանց անձը երջանիկ Կը հաշուէին, թէ {լինէին} Նորա ձեռքում խաղալիկ... Այժմ փողոցում քնում է նա

, չկայ մէկ խօսք, որ " Հիւսիսափայլի " գրիչքը գրած {լինէին} առանց չափելու եւ կշռելու. ուրիշ խնդիր է, թէ ինչ

ով պարապեցուցանել ընթերցողները, որ ե՛ւ հասկանալի {լինէին} նոցա, ե՛ւ ազդեցութիւն ունենային նոցա հոգեղէն զար

ների հիման վերայ հեղինակի գրելիքը առաջինը պիտոյ է {լինէին} նոր հայախօսութենով։ Երկրորդ՝ հեղինակութիւնը պիտ

ելորդ էր ասել, եթէ մեր Ազգի բոլոր որդիքը ձեռնհաս {լինէին} քննել իմաստասիրաբար, թէ ի՞նչ է Պապականութիւնը առ

արամիտ մարդիկ, ցոյց տալով մի արագիլ, հաւատացրած {լինէին} նորան, թէ այս է ահա սիրամարգը։ Այսպիսի վատաբաղդ

ենտները, իւրաքանչիւր դիպուածում անշուշտ հասնելու {լինէին} առարկայական էութեան, զարգացումը ոչ միայն դանդաղ

կախ: Այսպիսի գործարանում ծառայող անձինքը պէտք է {լինէին} լուսաւորեալ, անփառասէր, եւ ազգի բարեբախտութեան

. պէտք է լաւ հասկացած: Սոքա առաւել լաւ մարդիկ կը {լինէին}, եթէ իրենց որպիսութիւնը արդարութեամբ խոստովանելո

առհասարակ ապացուցանում է փորձը: Եթէ նոքա կամեցած {լինէին} հայրենիքին ծառայել, կարող էին իւրեանց ջերմեռանդո

խորհրդական անդամի, եւ միւս անպիտանների անուններ {լինէին}: Թէպէտ ես շատ աշխատեցի իմանալ մի փոքր որոշակի բա

տարուց շինուած վանքերից փոքր պակաս կամ յետ մնացած {լինէին}, ապա բնա՛ւ արժանի չէի համարիլ ինձ այնտեղ մնալ։

յս բանից, թէ երեւելի եւ հարուստ մարդիկ պիտի եղած {լինէին} Փարպեցու ծնողքը։ Երկրորդ, Փարպեցին, խօսելով

քով, թէպէտ ես բժիշկ չեմ, պիտոյ է դոքա դիւրամարս {լինէին}. պատճառ, այդ բոլորի մէջ եւս չկայ եւ ո՛չ մի հատ

փ, ասես թէ դոքա կենդանութեան ժամանակ անապատականք {լինէին}. բայց ինչպէս եւ իցէ, ով եւ լինէին դոքա, դժոխքո

կ անապատականք լինէին. բայց ինչպէս եւ իցէ, ով եւ {լինէին} դոքա, դժոխքումը մանկլաւիկ լինել տէր սատանայի պալ

խաբէութիւն է. եթէ մեր պապերը եւ հայրերը սերմանած {լինէին}, մեք այժմ կը հնձէինք, ներկայումս չենք հնձում նո

ողների առաջեւ, եթէ դոքա հայեր չլինէին եւ չիմացող {լինէին}, թէ Մանուշակը ինքը չէր մեղաւոր այսպէս ընթանալով

քումը եւ ուխտ էր դրել, թէ նորա ծնողը հարկադրելու {լինէին}, Դօնը ընկնիլ խեղդուիլ, քան թէ այսպիսի մարդու կի

ց մինին ընդդէմ մեր կամքին եւ յօժարութեանը կապելու {լինէին} մահով միայն վերջանալու կապով մի այնպիսի մարդու հե

մահու Մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ, յորոց հալածեալ {լինէին} անխնայ երանելիքս այսոքիկ, այպանելով զտգիտահալած

որ բոլոր ներկայ բաների կարգերի ընդդէմ, ինչպէս եւ {լինէին} սոքա, զրահաւորուի մի մշտնջենաւոր պատերազմի եւ խռ

թենովը պիտոյ էր 1537 թուականի սկզբումը Վենետկումը {լինէին} ։ Բայց պատերազմը, որ պատրաստւում էր բորբոքուիլ Ֆ

չպէս ցանկանում էր Պապականութեան սիրտը, թէ գրուած {լինէին}, եւ կանոն գրքի յօդուածներով։ Երկրորդ մասնումը հ

զօրութենով, մի քանի մահացու մեղքեր, որոնք, թէ {լինէին} մի մարդի վերայ, զրկում էին նորանց Կարգին անդամ լ

նդամ՝ հաշիւ չ'դնելով նոցա մեղքերը, որչափ եւ մեծ {լինէին} սոքա։ Ունկնդիրները երկար փորձուելուց յետոյ անցնո

ւթեան զօրութենովը կարելի էր բռնել նորանց, ուր եւ {լինէին} նոքա, եւ դատել դատապարտել Կարգի դատաստանովը։ Եւ

ւնենալով միմեանց վերայ, անպատճառ պիտոյ է եւ հեռի {լինէին} միմեանցից, որով Գեներալի իշխանութիւնը լինում էր

րոնք նուիրուած էին միմիայն այն բանին, որ պաշտպան {լինէին} Պապական իշխանութեանը, որ թեւ ու թիկունք դառնային

աւատ պաշտելու, միայն այն պայմանով, որ հակառակ չ' {լինէին} այդ հաւատները Տէրութենական հիմնաւոր օրէնքներին։

իւ թէ ուրիշ թեկնածուներ ունենայ, որոնք որ արժանի {լինէին} այդ կոչումին: Եւ 3. Հայ ազգը պարտաւորեցւու

մարդը կը հասկանայ նոյնպէս, եթէ այդ բառերը գրուած {լինէին} ինչպէս հարկն էր՝ " ճանապարհ ", " աշխարհ " եւ այ

ղծ շնորհակալութիւնը։ Կը ցանկանայինք, որ օգտակար {լինէին} նորան մեր բարեմիտ փոքր ի շատէ ծանօթութիւնքը նորա

ում մասունք բանին, որով շատ խառնափնտորութիւնք կը {լինէին}, այլ եւ բառի կազմութեամբ։ Ստոյգ է, աներեւոյթ ե

նոցայ մշակողքը միայն մի քանի առաջադէմ ազգեր եղած {լինէին}: Ազգերի սեփական դպրութեան մէջ, այսինքն նոցայ բա

ւթիւն, այն առասպելական ժամանակների եղածները պիտի {լինէին} շատ հասարակ եւ խեղճ բաներ: Թողնելով այն պարոններ

ւ համար. կամ պատճառքը պիտի աւելի սաստիկ եւ ազդու {լինէին}, կամ հետեւանքը մի փոքր մեղմ: Բայց մենք ասացինք

ի մէջ էլ կան, որոնց հեղինակքը, եթէ այսօր գրելու {լինէին} այդ բաները անշուշտ, այնպէս գրելու չէին այս պատճա

": Ո՛հ, երանի՜ թէ մեր ամէն պատանիքը այդպէս {լինէին}. այն ժամանակ, Կոմս էմմանուէլի եւ Մեչուխեչայի ար

եչուխեչայի արտասուքը վաղո՜ւց եւ վաղուց սրբուած կը {լինէին}: Սխալւում է պ. Պռոշեանցը. ազգը ընդունեց ա

տեղեկութեններից։ Երանի՜ թէ եւ այս բաները գրուած {լինէին} ինչպէս տեսանում ենք օտար լեզուների մէջ։ Նոր լ

լի պարոնները եթէ փոքրիշատէ ուղիղ տեսութիւն ստացած {լինէին}, կը տեսանէին այդ խորհուրդները, բայց ափսո՛ս, որ

մեծատունքը առաւել մեր կարծիքով պիտոյ է նախանձաւոր {լինէին} ազգի լուսաւորութեանը եւ պատշաճաւոր խրախոյս եւ քաջ

ը գնացին, եւ եթէ գնացած չլինէին վաղուց, հին չէր {լինէին}. ինչ որ մնացել է, նորա պահպանութիւնը, նորա մշա

նք այդ գործը եւ չէինք ծանրաբեռնելու ձեզ, եթէ մօտ {լինէինք} Մասեաց դարեւանդին եւ եթէ նորա Մուզան խօսակից լինէ

դ վտանգից, եթէ... եթէ... Վերջապէս, եթէ դրուած {լինէինք} այլ հանգամանքի մէջ, քան թէ գտանւում ենք: Սո

§1. Պ. Չերքեզեանցին յարգութիւն ցոյց տուած պիտի {լինէինք} ՝ պատասխանելով նորա գրուածին։ Բայց մեք կարող չէի

ուածի պատճառով, այլապէս դէպի չարը պիտի գործ դրած {լինէինք} ընթերցող հասարակութեան համբերութիւնը՝ ձանձրացնել

, որ անհամեմատ մեծ էր, քան թէ մերը, թէեւ սիրած {լինէինք} հանգուցեալը իբրեւ մեր անձը. սփոփել եւ մխիթարել ս

հրաւէրի ժամանակ, հարկաւոր էր, որ վերահասու եղած {լինէինք} դոցա բոլորի բնաւորութեանը, որովհետեւ առանց այսպի

. լաւ որ մի օտար մարդ չկայ, եթէ ոչ, խայտառակ կը {լինէինք} քաղաքի մէջ, թէ Թիւթիւնճի-օղլուի Մանուշակը իւր հա

մարդուն կեանքը դնել սիրու համար: Մէք ինչպէ՞ս կը {լինէինք} Աստուծոյ պատկեր, եթէ նա սէր է, իսկ մէք միանգամա

բանութիւնը, վերջինս եթէ չլինէր, առաւել գոհ պիտի {լինէինք}: Հեղինակի լեզու ասելով չենք իմանամ Աշտարակի

է... Ինձ Բէգզադէ են ասում: - Թող եւ Շահզադէ {լինէիր} դու, այնուամենայնիւ, այդ քո մականունը ոչինչ բան

ր ընտանիքի եւ իւր համար յատկապէս։ Եթէ դու ստացած {լինէիր} Աստուծուց դուստր եւ դաստիարակած նորան, նա պիտոյ

ջեւ: - Հը՛մ, - արեց Շամիլը, - դու ուրախ կը {լինէիր}, որ ես իմ ձեռքով առնէի քո դատաստանը, բայց ի՛նչ

ասին: Չգիտեմ, թէ ի՛նչ ազգից ես դու, բայց ով եւ {լինէիր}, մի՛ արհամարհիր իմ անձը, մի՛ անարգիր իմ ազգը այ

բաղդով, ոչ մի հոգացողութեան նշան, որ ցոյց տուած {լինէիր}, չտեսայ մինչեւ այսօր: Օրերը անցանում են, մեր կ

չ որ ունէիր ասելի... Կը տանեմ, թէեւ պատրաստած {լինէիր} ինձ մի խորտակիչ հարուած, հանդարտ հոգով կը լռեմ ք

իր իմանալ որեւիցէ մէկ նորութիւն, եթէ վաղուց լսած {լինէիր}: Անցեալ 1860 թուականի յունուար ամսոյ 23-ին պատահ

եթէ հաշտ չէք միմեանց հետ, դուք, որ պիտի օրինակ {լինէիք} ձեր ազգին, քարոզում էք բարոյականութեան ընդդէմը.

ռութիւնը: Ինչ ասեմ. եթէ բժիշկ կամ թէ բնագէտ {լինէիք}, կարո՛ղ էի հասկացնել ձեզ, թէ սեռական գործարաննե

դի իրաւունք, եւ առանց այդ արծաթին, պիտոյ է մինը {լինէիք} այն ռամիկներից, եթէ ոչ աւելի վատթար. ըստ որում

պիտոյ է լինի. պատճառ, չեմ կարծում, որ համաձայն {լինէր} իմ վաճառական տեսութեանը (теорія): - Դու ի՛

ապէս մի պիղծ բան է, որ անպատճառ պիտոյ է հիմնուած {լինէր} սատանայական կանոնների վերայ։ Ո՛չ, ո՛չ, վաճառակ

, ո՛չ մի տեղում չենք տեսանում մի բան, որ սեփական {լինէր} հասարակ ազգին, չենք տեսանում մի ծառ, որ ազգը մի

նում մի ծառ, որ ազգը միաբան գործակցութեամբ տնկած {լինէր}, եւ ազգային եղբարց կծու, բայց ճշմարտախօս մեղադր

դեռ Հայաստանը չունի գիտնական որդիք, որ իւր կաթով {լինէր} մեծացուցած։ Թո՛ղ այդ գաղափարական Հայաստանը յառաջ

էինք Մասեաց դարեւանդին եւ եթէ նորա Մուզան խօսակից {լինէր} մեր հետ: Եւ ձեր հետ խօսելու վերայ եւս կասկած ուն

կարո՞ղ էր դա վատթար մարդ լինել, եթէ սնած ու աճած {լինէր} մի վատթար շրջակայքի մէջ, կամ մի վատթար մարդ առաք

գէտ եւ հետախոյզ մարդ, թէեւ սակաւ միջոց, կենակից {լինէր} մի այդպիսի մանուկի հետ: Այսպիսի փորձական քնն

Տէրութենական հարկերից եւ պաշտօններից, որպիսի եւ {լինէր} ձեր կոչումը, տասն տարի ժամանակով, բայց այդ ժամա

աջանալու էին գետի մօտաւորութենից: Ինչպէս եւ եղած {լինէր} այս, միայն քաղաքը բաւական գեղեցկաշէն է, տուները

քաղաքի մէջ, որ պատկանէր հասարակութեան եւ շինուած {լինէր} մի բարոյական խորհրդով, զորօրինակ՝ Թէատրոն, Մատ

բնութեան բժշկարար ներգործութեանը, եթէ այսպէս եւս {լինէր}, ճշմարիտ, մահացութիւնը չէր կարող այնքան շատ զայ

ններ, չգիտէ, թէ ամենայն դեղ, որքան եւս օգտակար {լինէր} դա մի տկարութիւն բժշկելու մէջ, այնուամենայնիւ,

եւ չկային այն մտածութիւնքը, որոնց համար հարկաւոր {լինէր} ձեւ ու ոճ որոնել: Մի գիրք վեր առնուլ եւ մտածութե

կան բազմակողմանի ուսումնարան, որի խորհուրդը եղած {լինէր} պատրաստել կրթեալ եւ խելացի քաղաքացիք, գիտուն եւ

բնագէտք, եւ այլն, եւ այլն, այն ժամանակ ա՛յլ կը {լինէր} ճշմարտութեան եւ նորա պաշտօնեաների վիճակը Նախիջեւա

ապահովելու համար, գոնէ՛ այժմ պիտոյ է հոգաբարձու {լինէր} մի արծաթագլուխ կանաչացնելու համար, մի լինելոց ու

ի գործի հիմնարկութիւն, շինել մի առարկայ, որ մօտ {լինէր} ժողովրդի հոգուն եւ սրտին, այնուհետեւ ամենայն կար

ւթենից, պիտի գերեզման իջուցանեն ինձ: Թո՛ղ այսօր {լինէր} այդ ուսումնարանը ոտքի վերայ, էգուց գնայի ես գերե

այ, էգուց գնայի ես գերեզման, գո՛նէ փարատուած կը {լինէր} սրտիս կսկիծը եւ խաղաղ հոգով, ուրախադէմ կը հանդիպ

եան եւ յառաջադիմութեան տունը աւազակների այր շինած {լինէր} "։ Նշանակում է, թէ ազգի մէջ կայ գիտութեան եւ յա

րիտ, եթէ Ղզլարից դէպի Րեդուտկալէ երկաթի ճանապարհ {լինէր}, անպատճառ, կնքահայր եւս կը շինէի նորան, մանաւա

համար: Պ. Իսահակեանցը, ասելով " երանի՛ կը {լինէր}, որ եւ իմ բաղդը յաջողէր այդ համալսարաններումը մի

ւելի երջանիկ լինելու չէ՞ր արդեօք նա, եթէ լօգիկան {լինէր} բարեկամ, քան թէ մի վերացական էակ: Թող բարեա

քան ազնիւ եւ մշակուած, ինչպէս պիտոյ է եւ արժան է {լինէր}, որ ունենար դաստիարակիչ ազդեցութիւն ժողովրդի վեր

եւ գործ ու պաշտօն կատարող անձն: Անարդարութիւն կը {լինէր} պահանջել այստեղ Հայերից այն բանը, որի համար Ասիա

, մանաւանդ ինքը՝ հեղինակը, ասես թէ ծնած կարապետ {լինէր}... Միւսերը եւս խիստ լաւ, բայց պետերբուրգեցի աստ

եւ թէատրոնական բեմից դաստիարակել ազգը: Երանի կը {լինէր}, որ Թիֆլիզի Հայքը օրինաւոր թէատրոնի մէջ ցանկանայ

նին հանգամանքների յարմարութիւնքը: Շատ գեղեցիկ կը {լինէր}, որ մեր ազգակիցքը Մոսկուայի պէս տեղում ցանկանայի

մի բան տեսանել եւ լսել թէատրոնական բեմից։ Այդ կը {լինէր} նոցա համար մի նոր զարկ, մի նոր շարժառիթ յառաջադի

տե՛ղ մեր ազգի մէջ Մեսրովբ մի դուրս եկաւ, որ գտած {լինէր} իւր համար մի Վռամշապուհ. մեր հարուստ իշխաններէն

ող քեզ արձակել, թէեւ մի մարդ քո կշռով ոսկի տալու {լինէր} մեզ: - Ուրեմն, ինձ պիտի տանէ՞ք... - Դէ

Լեզուագիտութիւնը շատ լաւ բան է. ապա ի՛նչ կը {լինէր} իմ վիճակը, եթէ ես չիմանայի նոցա լեզուն, եթէ հար

ի նման նայել նոցա երեսին: Այսպէս ութ ժամը կը {լինէր}, մի պատանի գեղեցկադէմ եւ գեղեցկազգեստ մօտ եկաւ գ

իւնը մի պարարտ խորոված չէ, որ կուշտ փորով դժուար {լինէր} ուտել, դա ոչինչ բան չունի ախորժակի հետ, կամեցար

յժմ յայտնի բնական օրէնքներին: Ինչպէս եւ եղած {լինէր}, միայն բանը այս է, որ Շամիլը մի թրջուած կատուի

կալ պիտի անուանուի Պ. Նալբանդեանցը: Ի՛նչ լաւ կը {լինէր}, գո՛նէ հնար կ՚ունենայի ես եւս ստանալու, ուրիշնե

թը միւս կողմից խեղդում էր. չկար մի մարդ, որ մօտ {լինէր} սրտիս, որի հետ ունենայի մի հասարակաց գաղափար: Շ

ւն եւ կարէի ի սպառ խափանել, եթէ ներգործութիւն իմ {լինէր} ձեռնտու առաջնորդաց: Սերոբէ Արքեպիսկոպոսն կամեցեա

ցա վիճակը եւ ցանկալի էր, որ ազգը մի փոքր կարեկից {լինէր} նոցա՝ վճռելով նոցա ապագան եւ կորզելով այն վհատակ

առողջ դատողութեան առաջեւ: Եթէ մեր խորհուրդը {լինէր} գնալ օգտի եւ շահաստացութեան քամակից, եթէ մեր ցան

ի եւ շահաստացութեան քամակից, եթէ մեր ցանկութիւնը {լինէր} սուրբ համարել ամենայն հնար, որ ձեռնտու էր թէ՛ մե

ով իւր մնացորդ եւ փտած ապրանքը, որ եթէ վաճառելու {լինէր}, անշուշտ, իւրաքանչիւր մանէթից 40 կոպէկ պիտի վնա

մբ պիտի մեռանին եւ ոչնչանան: Երանի՜ թէ լսելի {լինէր} ձեզ իմ ձայնը, երանի՜ թէ մի քանի զոհ փրկէին իմ այ

օրինաւոր պատմութիւն, մի այնպիսի գործ, որ արժանի {լինէր} եւ դիմանար եւրոպական քննութեան հրափորձութեանը: Զ

րդախ հիմքերի վերայ: Ընկերութեան խորհուրդը կը {լինէր} իւր գոյացուցած արծաթով ամենայն խնամով եւ հոգաբարձ

հայհոյում էր այդ գործի հեղինակը: Եթէ նորա գրածը {լինէր} մի այնպիսի բան, որի օրինակը տեսուած լինէր որեւից

գրածը լինէր մի այնպիսի բան, որի օրինակը տեսուած {լինէր} որեւիցէ քաղաքակրթեալ ազգի դպրութեան մէջ, անշուշտ

րած դրած չէ հանդիսի մէջ, որ հասարակութիւնը կարող {լինէր} բան հասկանալ եւ չհաւատալ այնուհետեւ չար լեզուների

ած լինի ընկնել Հայ մատենագրերի կարգը. եթէ այդպէս {լինէր}, ապա նորա աշխատութիւնքը պիտի լինէին Հայերէն եւ հ

ի Կեսարիա: Եթէ, արդարեւ, սուրբ Սահակի օրով {լինէր} դադարեցուցած մեր կաթողիկոսների ձեռնադրութիւնը Կես

ան հետ, շատ աննշան էր եւ չնչին։ Թերեւս եթէ հնար {լինէր} իւրաքանչիւրին տալ ոչ միայն մի քանի շիլլինգ, այլ

տալիս իւր պարոնին, վաղո՛ւց եւ վաղուց ազատուած կը {լինէր} ստրկութենից, եթէ կարելի լինէր կառավարութեան կամ

վաղուց ազատուած կը լինէր ստրկութենից, եթէ կարելի {լինէր} կառավարութեան կամ ազնուականին ասել ստրուկներին.

հասել էր մինչեւ նորա կորստական ելքը: Եթէ հարուստ {լինէր} հասարակութիւնը, կարօտութիւն չկար հնար մտածելու,

նութեամբ թերեւս, եթէ Հայը միջնորդ կամ գործակատար {լինէր} երկու համազօր աշխարհների մէջ, գուցէ կարողանար ապ

ող են հաւատալ, որ եթէ յիրաւի՛, Լեհաստանը արժանի {լինէր} անգլիական համակրութեան եւ ահա լրացած էր ամենայն

ի գործնական կողմերի հետ, այն ժամանակ գուցէ ուղիղ {լինէր} քո ասածը, գուցէ քո որդիքը կամ նոցա սերունդը ապահ

վերայ է, երբ մեր ձեռքում չկայ մի ոյժ, որ կարող {լինէր} մեր, քսանից դուրս եղած արծաթը ներս բերել մեր մէջ

ի թիւը, փո՛քր է այս, աղքատ ասած բանը բնաւ չպիտի {լինէր} աշխարհի վերայ: Բայց աւա՜ղ, հարստութիւնը ոչ թէ չ

րձեալ դէպի տնտեսական խնդիրը, որ եթէ կարգի դրուած {լինէր}, այս խեղճ մարդը իւր կեանքը իբրեւ շնորհք, չպիտի

մութեան: Եւ այդ թատրոնը ներկայ սերունդի համար կը {լինէր} մի հոյակապ յիշատակի արձան, որի վերայ պարծանքով պ

օտարի ձեռք ընկնելով, պիտոյ է յաւիտենական զրկանք {լինէր} անմխիթար Նախիջեւանին: Կտակների օրինակքը `

` հիմնելու մի այնպիսի բարեկարգ դպրոց, որ առաջինը {լինէր}, եւ տասն տարու մէջ ամենայն հայ մարդ պարծանքով եւ

ազգային աշխարհական բարեկարգ դպրոց նախ եւ յառաջ կը {լինէր} մի լուսաւորութեան առողջ ծննդարան մեր ազգին. երկր

ական իշխանութենէ երազեաց. եւ եղբայրն հարցուխնդիր {լինէր} առ ամենեսին, եթէ գուցէ արդեօք օրինակ ի պատմութեա

իկոսութիւն, եւ լուեալ զԶաքարիայի դիպումն՝ ուրախ {լինէր}, զտեղափոխութենէ Սինօդին Էջմիածնի ՚ի Թէոդոսիայ խո

ապէս, փոխանակ ստացական դերանուանս՝ յիմմէ, հարկ {լինէր} զէականն ի գործ դնել՝ յինէն: Շնորհալի եւս, որ պ

ր մենք չգիտենք ընկերը սիրել ու պաշտել, Թէեւ {լինէր} այնպիսին մեզ համար միշտ բարեկամ, Կարեկից ո

սուքը աչքերում. Թէեւ յաջող ժամանակ մեզ մօտ {լինէր} ու խնդար, Մեր քաջաբաղդ գործերը՝ գովելով ո

ք։ Երանի՜ թէ նոցա համար Այս գէթ {լինէր} մշտական. Չէ՛, կը փըթի եւ այդ պատանք -

судит, Ну, նա եթէ ինձի հետ Միշտ լաւ {լինէր} ինչպէս էր, Ведь միշտ Աղայի մօտը Նրա վ

Պողպատեայ սուրը ծխուած արիւնում... Թէ հնար {լինէր} քեզ այդ րոպէին, Խաւարուիլ իսկոյն գիշերի մթ

-ը, որ մէկ ժամից կը գայ, աւելի երջանկութիւնաբեր {լինէր}: 12 ժամ, 1863. ընծայի ընդունելութիւն: Գնա՜ց ո

ր աւելի ասելու չէինք, եթէ այն բռնաբարուած աղջիկը {լինէր} մեր քոյրը, եթէ այն ծեծուած կինը լինէր մեր ամուսի

ւած աղջիկը լինէր մեր քոյրը, եթէ այն ծեծուած կինը {լինէր} մեր ամուսինը, բայց կարծում ենք, թէ Պ. Չամուռճե

խօսեցաւ, եթէ Պօղոսի չարագործութեան ենթակայ եղած {լինէր} իւր քոյրը կամ կինը: Ինչի՞ համար է այս խտրութի

ար պահպանեց հայերի կրօնը: Ազգը որչափ եւս թաղուած {լինէր} խաւար տգիտութեան մէջ, այնուամենայնիւ, եթէ մի մա

ի: Ո՜հ, ինչ պատմութիւն... Աւելի դիւրին պիտի {լինէր} պ. Այվազովսքիին Հիւսիսափայլի մի ուրիշ բանի վերայ

ագիր կամ պարբերական հրատարակութիւն, որ նուիրուած {լինէր} մասնաւորապէս այս կամ այն նիւթին։ Այս խօսքը ասում

լ մեր կարծիքը մի օրագրի մասին, թէ նա ինչպէս պիտի {լինէր} ինքը իրեն։ Այս մասին, եթէ ոչ գրով, գոնէ բերանա

ենք բացասական կարծիքներ, այսինքն թէ ինչպէս չպիտի {լինէր}. ստոյգ է, որ շատ պարոններ ուրիշ օրագիրները իրեն

դակ ազգի տրամաբանութիւնը, եթէ նաեւ չինէականի տակ {լինէր} աճում։ Թէ տաճկի, թէ սատանայի խնդիրը այդ չէ, այ

չէին անխորհուրդ զեվզէկութեամբ, այլ եւ օգտակար կը {լինէր} նոցա աշխատութիւնը լեզուի մշակութեան։ Մինչեւ այժմ

եան օրինաւոր դպրոցների եւ Համալսարանի, հասկանալի {լինէր} ընթերցողներին եւ միեւնոյն ժամանակը՝ գրաւող եւ դա

՛ղ էր գտանել այնտեղ, որ եւ մտքի կողմից հասկանալի {լինէր} նորան եւ գրաւիչ։ Ուսումնական բաները հասարակ ժողո

բանդ ճշմարտութիւն է ")։ Այո՛, եթէ այսպէս {լինէր} եւ ընդհանուրի համար, մեք երանելի մարդիկ էինք։ Բ

րի համար, մեք երանելի մարդիկ էինք։ Բայց ի՞նչպէս {լինէր}, կայի՞ն արդեօք լինելութեան պատճառները, ո՞ւր են

խուցը, չէ՛ եւ չէ՛ այն դիտանոցը, որտեղից կարելի {լինէր} ազատ տեսողութենով նկատել աշխարհի իրողութիւնքը եւ

յն հանդէս հանել մի հեղինակի պակասութիւնք։ Այդ կը {լինէր} մի չար, սեւահոգի մարդու գործ եւ անարժան էր ասուե

ների դաստիարակութեանը, որ եւ պիտոյ է շատ ձեռնտու {լինէր} դորան։ Մեք մեր կողմից, որպէս ազգի օգտին ճշմ

ափ ու կշիռ եւ ֆրանսզների համբերութիւնը եթէ ապառաժ {լինէր}, չէր կարող դիմանալ որ չպատռէր: Նա էլ չէր յիշում

րդի սպասաւորելով: Այն ժամանակը պէտք է արդիւնաւոր {լինէր} գործարանը եւ ցոյց տար իւր պտուղքը: Պապի արժանաւո

ի միաբան ընտրութեան, պէտք է յաւիտենական նախատինք {լինէր} նորան եւ պատճառ տար նորա անունը դրոշմելու չարագոր

ծների սեւ տախտակի վերայ, խոհեմութեամբ վարուած կը {լինէր}, եթէ բոլոր վէճերը դադարեցնէր, թողնէր այն բարեմի

իւրեանից յետոյ, եւ նորա անունը մի սիրելի բան կը {լինէր} Հռոմի ժողովրդի համար, բայց կարդինալը կամաւ հեռաց

րհուրդ մարդ էր. այս մէկ: Երկրորդ, եթէ սա {լինէր} ողջամիտ անձն, պարտ էր նախապատիւ համարել ազգի օգո

առայելով, գործի է դարձել նորա չարութեան: Լաւ կը {լինէր} սորա համար, եթէ իւր դարբնութեամբ պարապէր, քան թ

այման է եղել: Առաջին, որ եթէ սա ճշմարտասէր մարդ {լինէր}, այնքան բաներ տեսանելուց յետոյ, չպէտք է գործարա

ինալի ասութեամբ պէտք է, որ սա շատ երեւելի վարպետ {լինէր}, թէպէտ եւ իւր արուեստի մէջ ոչինչ արդիւնք ցոյց չտ

յանձն առնլով, չէ կարողացել արդիւնաւորել: Լաւ կը {լինէր}, եթէ յառաջագոյն պատրաստուէր, յետոյ յանձն առնուր

իմնադրի մեծ խորհրդին համաձայն եւ շատ արգասաւոր կը {լինէր} տարաբախտ Հռոմի համար: Ինչպէս երեւում է, սոքա շա

՝ տէր Մուշէն, տանում էր ինձ իր մօտ, ինչ տեղ որ {լինէր} ինքը ապահովութեան դուրս եկած։ Եւ ա՛յսպէս, իմ

նգամինը եթէ Տէրդ գիտնար եւ ինձանից համար պահանջած {լինէր}, որ ամեն բան մանրամասն քեզ յայտնուէր, այն ժաման

մարդ, որ ողբալով ասէր. " Երանի՜ թէ գլուխս ջուր {լինէր} եւ աչքերս արտասուքի աղբիւր " եւ նստէի լայի մեր աշ

ւ բերել է նոցա շքեղութիւն եւ պարծանք, եթէ կարելի {լինէր}, նախանձի պատճառով, շատերը կը կամենային հնարք գտ

Մենք չենք կարող թոյլ տալ, որ այդ ժողովը եղած {լինէր} մի այլ եկեղեցում, մանաւանդ, որ Բաբգէն կաթողիկոս

ւզում է, որ Փարպեցին Մեծ Թարգմանչաց աշակերտ եղած {լինէր} ։ Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ Խորենացին, Կորիւնը ե

րան պարեգօտ հագցրել։ Փարպեցին, եթէ նաեւ մի ամիս {լինէր} աշակերտուած Մեծ Թարգմանչաց, ապա անշուշտ եւ պարծա

աշխարհիս՝ տէր Մուշէ, տանէր զիս առ ինքն, ուր եւ {լինէր} 'ի հովու։ Արդ՝ զառաջինն կելոյն իմոյ զվարս՝ տէր

ահանին, չէ յիշում իր ազգակցութիւնը։ Եթէ ազգակից {լինէր}, ո՞րչափ եւս առաւել պիտի ասէր՝ " ըստ այդմ մասին

ցու Թղթում յիշուած Սեւուկը, եթէ այդ մարդը միա՛յն {լինէր} մեր պատմութեան մէջ այդ անունով։ Գրեթէ 400 տարի յ

". միթէ չէ՞ կարելի մտածել, թէ Սեւկոյ ի նախդիրը {լինէր} արանցի նախդրի կրկնութիւնը, եւ միթէ ընդդէ՞մ է քեր

ների վրայ հասկանալ. կարո՛ղ էր, որ այդ բանը եղած {լինէր} եւ եպիսկոպոսների վրայ։ Թէեւ այո՛, մենք էլ երբեմ

ենք կարող թոյլ տալ, որովհետեւ, եթէ Ձուիկը տարուած {լինէր} Պարսից Դուռը, անհնար է, թէ նորա պէս ժրագլուխ կինը

ւ Թղթի մէջ փոքր այլապէս պիտի խօսուէին, եթէ Ձուիկը {լինէր} երբեւիցէ բռնուած։ Այս պատուական Մերհուժա

Նորա ազգասէր եւ միշտ վառ հոգին, թէեւ շատ պարապած {լինէր} առանձին գործերով, քաղցր հաճութեամբ սովոր էր մտած

իւր մարմնի նիւթական զօրութեան նուազութիւնը արգելք {լինէր} գլուխ բերելու այն դիտաւորութիւնը, որ յղացել էր ն

հաւատալ չէ կարելի, եթէ դժոխքի վերայ եւս խօսելու {լինէր}. պատճառ, նա մի յարակցութիւն ստեղծագործելով դժոխ

ւոր էին որպէս ներածութիւն, այլապէս շատ դժուար կը {լինէր} քեզ, սիրելի ընթերցող, հասկանալ: Ինչպէս աշխարհի

բալճի վերայով. դեռեւս այնքան մօտ չէր, որ կարելի {լինէր} միմեանց երես տեսանել: Քամը, որ թոյլտւությո

արբեցող մարդ է. քա՛ւ լիցի. այդ զրպարտութիւն կը {լինէր}: Պ. Մարկոսը, ճշմարի՛տ է, խմում է, բայց ինչպէ

ւմ դաստիարակութեան պակասութիւնը: Եթէ նա կարդացած {լինէր} այն գրեանքը, ինչ որ ես կարդում եմ, այն ժամանակ

ա՞ր արդեօք այդպիսի մի աղջիկ. ճշմարիտն ասեմ, եթէ {լինէր}, այնուհետեւ ամենայն ջանք պիտոյ է գործ դնէի, այդ

ետեւ իմ բոլոր խօսակցութիւնքը անտարակոյս պիտի լսած {լինէր} այդ անպարկեշտ մարդը: Վեր ելայ պարսպի վերայ, կամ

ր կարծիքը, թէ պիտոյ է, որ այդ մարդը շատ կանգնած {լինէր} կրակի առաջեւ, որովհետեւ այդպիսիների երեսը մեծ մա

եանց գոյնը երեսի վերայ: Ինչեւիցէ. այդ պարոնը կը {լինէր} այսպէս 55 տարեկան։ - Բարո՛վ, բարո՛վ, պ. Մ

դ եթէ մի այդպիսի խնդիր առաջարկես. թող այդ խնդիրը {լինէր} խելացի եւ լօգիկական, բայց այդ բոլորը անուանելու

, բայց քո աղօթքի պէս իմ աղօթքը եւս արժանընդունակ {լինէր}: Մեր գլխաւոր պարտականութիւնն է եկեղեցիք շինել,

պատրաստութիւն կար ձեռնտու լինել, եթէ միայն հնար {լինէր}, որ այդպիսի գործողութիւնք կատարուէին առաւել ստեպ

ացաւ ֆրանսիարեն խօսել, ապա թէ ոչ, անհնարին պիտի {լինէր} միմեանց հասկանալ: Կոմս էմմանուէլը լարեց իւր

ին ասելու... ո՛ւր էր այն երանութիւնը, որ հնար {լինէր} սրտիս վերայի եղածը դուրս տալ եւ թեթեւանալ այն անտ

իտեն, թէ ի՛նչ պայմաններ էին հարկաւոր, որ մի երգ {լինէր} ազգային: Նոքա ունին միայն մի պայման եւ համարում

սակայն կոմսի երեսը չէր ցոյց տալիս, թէ նա զգացած {լինէր} զուարճութիւն, դորա հակառակ մթնում եւ մթնում էր ն

ենալու, թէ ի՛նչ ասել է դպրոց, եւ թէ ինչպէս պիտի {լինէր} նա, որ լցուցանէր իւր խորհուրդը: Պարոնը կը լինէր

լինէր նա, որ լցուցանէր իւր խորհուրդը: Պարոնը կը {լինէր} այսպէս մօտ յիսուն տարեկան, միջահասակ, հաստափոր

ութիւնը, քան թէ լինելութիւնը, եթէ մարդը պիտոյ է {լինէր} ու ապրէր որպէս մի լոկ բուսական կամ շնչական արարած

ութեամբ: Եղբայրս որ, եթէ ես չլինէի, պիտի ծառայ {լինէր} ուրիշին, գլխաւոր պատճառն է այս բոլոր բաների: Նո

ը, միշտ աշխատում էր, որ իւր ծիծաղը ուրիշի համար {լինէր} մի խրատական ու աչք բացող բան: Այս պատճառով սկսեց

րից, ճաղատ ճակատից եւ խորշոմեալ երեսից, պիտոյ է {լինէր} համարեա թէ վաթսուն տարեկան. ուրախ բնաւորութեամբ

անցը երկարահասակ, չոր-չոր, հասակը կարելի է, որ {լինէր} մօտ երեսուն տարեկանի: Ինքը խարտեաշ, գեղեցիկ, կ

եւ Նախիջեւանի մէջ չկան այնպիսի տեղեր, ուր կարելի {լինէր} ժամանակը գործածել այնպիսի զուարճութեամբ, որ եւ օ

կը գործածել այնպիսի զուարճութեամբ, որ եւ օգտակար {լինէր} միեւնոյն ժամանակ, թէատրոն չկայ, Ժողովարան չկայ

տանալու. մի՞թէ քո աչքումը նոցանից մինը սիրելի կը {լինէր} առաւել քան թէ միւսը, չէ՞ որ ծնողքի համար զաւակնե

երի վերայ. եւ միթէ՞ քո որդու մինը եթէ պահանջելու {լինէր} քեզանից, որ դու աւելի սիրէիր նորան, քան թէ միւս

ինը ազատ մնար այս օրէնքներից. եթէ նա ազատ մնացած {լինէր} սկզբումը, կամ մնալու վերջումը, երբեք չէր կերպար

եմ, ի՞նչ բան է, որ ներսիցս ասում է, - թէ լաւ կը {լինէր}, որ չընդունէի այդ ասածներդ... Բայց, ինչպէս տ

ն Մկրտիչը, - միայն խնդրեմ այնպէս առնէիք, որ այո՛ {լինէր} քան թէ ո՛չ. պատճառ, ամենայն մարդ իւր հաշիւը ուն

եւ տխրութիւնը նորանցից բաժանուելու համար, լաց կը {լինէր}. լաւ որ մի օտար մարդ չկայ, եթէ ոչ, խայտառակ կը

ւմ: Բայց չկարծեմ, թէ Շահումեանցը այս մտքով ասած {լինէր}, այլ առաւել շուտ կարելի էր կարծել, որ եթէ Թիւթի

կարգը, նշանակում է թէ որքա՞ն շաքար պիտոյ է ձգած {լինէր}, մի՞թէ մօտի մարդիկը չէին նկատում այս բանը: Ո

, լսել նորա մի քանի ասած խօսքը, եւ եթէ տեղիք կը {լինէր} այդպիսի մեղադրանքի, ապա յիշել Շահումեանցին նորա

կոյս պէտք է, որ նախիջեւանցոց սովորութենով կարծած {լինէր} մի գերբնական բան... Մի ոգի... Մեզիմեն աղէկ

երայ բերել Մանուշակի ուշը: Արդէն տասն րոպէ կը {լինէր}, որ Շահումեանցը պարտէզն իջած ու տեսած Մանուշակը

ոքր պատճառ դղրդում է քո ջլերը: Ի՞նչ պիտոյ է եղած {լինէր} այն... Անպատճառ կատու կը լինէր, որ քեզանից իս

նչ պիտոյ է եղած լինէր այն... Անպատճառ կատու կը {լինէր}, որ քեզանից իսկ երկիւղ էր կրել եւ փախչում էր, թ

չ հարուած, հանդարտ հոգով կը լռեմ քո խօսքը ` թէեւ {լինէր} այն իմ մահու դատակնիքը... - Այդպիսի բաներ չ

րակացաւ ստանալով ութ ամսից մեռաւ. եթէ նա կենդանի {լինէր}, ինքը քեզ կը վկայէր, որ աչքի փոքր ինչ շիլ լինել

իմ նորա դստեր ամուսնութենից. ո՜հ, ինչպէս լաւ կը {լինէր} իմ բանը, եթէ այժմ տար ինձ մի հազարը, ա՜խ հազարը

ղ տղայ էր, մի ոչխարը նորան հազիւ թէ նախաճաշիկ կը {լինէր}, բայց յետոյ ընկաւ բարակացաւի մէջ. այս բոլորի պա

, երեւի թէ եղբայրը, եթէ բացասական պատասխան տալու {լինէր}, պիտի ուտէր քրոջ ձեռքից այդ հարուածը, այն պատճա

մ, ասում եմ այն պատճառով, որ եթէ աշխարհի երեսին {լինէր} մի այնպիսի կառավարութիւն, որ աստիճան տար անզգամո

թիւնքը, այնպէս, որպէս թէ ինքն եւս գործակից եղած {լինէր}: Մեր ցեղապետը զարմացած եւ զարհուրած դերվիշի այս

ահանջէր, մէք եւս այնքան չհեռացնէինք, ո՛չ այս կը {լինէր} եւ ո՛չ այն, եւ ամենայն ինչ կ՚անցանէր խաղաղութեամ

էր պարոն Շահումեանցի հետ: Բացի սորանից, ի՞նչ կը {լինէր} նորա վիճակը, այս մտածելու ժամանակ, որ պարոն Շահ

ոյս չկայ, որ մեծ վշտերի եւ ցաւերի պատճառ պիտոյ է {լինէր} այս գրագրութիւնը, եւ անշուշտ Մկրտիչը եւս իմանալո

մ համարում այս եւս ասել, որ եթէ իմ տեղը այլ մարդ {լինէր}, ձեր արած բանի համար բոլորովին կը հրաժարուէր ձեր

, ինչպէս մտածում էի, այժմ երեխայս մի ամսական կը {լինէր}: - Ովի՞ աղջիկը առեց, -հարցրեց սա: - Թիւթի

ար տեղեկութիւնքը, մի ընկերութիւն, որի խորհուրդը {լինէր} հոգալ ազգի բոլոր թէ՛ հոգեւոր եւ թէ՛ իմացական պիտո

ն այդ միջոցին Պապականութիւնը։ Ինչպէս եւ եղած {լինէր} այդ բանի շարժառիթը, այսքանս ստոյգ յայտնի է, որ

սրտի մէջ յղանալով կազմել մի ընկերութիւն, մտածած {լինէր}, թէ այդ ընկերութեան խորհուրդը լինելու է Հայոց ազ

լ։ Չենք կարող թոյլ տալ, որ նա երազում եւս տեսած {լինէր}, թէ պիտոյ է գայ մի օր, երբ նորա միաբանութեան գլ

խանութիւնը այդ կղզու վերայ, իսկ թէ վէճ բացուելու {լինէր}, այն ժամանակ սպառնացած էր Նորմանդացոց ասպատակութ

փոքր բաների համար, միայն թէ դա մի կերպով օգտակար {լինէր} պապականութեանը, սա իսկոյն պատրաստ էր անտես առնել

չէ պիտոյ մոռանալ, որ եթէ Հայոց ազգի յոյսը մնացած {լինէր} մեր հայկական աբեղաների շնորհքին, մեր հին լեզուն

կան աբեղաների շնորհքին, մեր հին լեզուն մնացած կը {լինէր} այժմ այն դրութեան մէջ, ինչ դրութեան մէջ էր վերջի

կարդացած չէինք Չամչեանի մի գործը, որ այսպէս թոյլ {լինէր} ։ Տարակոյս չկայ, որ մեծապէս ներգործել է այստեղ նոր

ք կարող թոյլ տալ, որ Չամչեանը քսան միլիոն հաշուած {լինէր} Հայոց ազգը, որ շատ շատ չորս միլիոն է։ ------

արթուցեալ ի] բազմաժամանակեայ [իւրոյն քնոյ], զհետ {լինէր} լուսաւորութեան եւ. [հոգի զգեցեալ փութայր, ճեպեր

]: Գանգատանքդ զհայկական մանկտւոյն յայնժամ եւ եթ [ {լինէր} իրաւացի]: Եթէ հնախօս լեզուն հայոց գէթ կրէր յինքե

երակենցաղել զնիրհեալ հոգի հայկական մանկտւոյն, որ {լինէր} ապաքէն հրաժարելով ի քարուտն ճանապարհ է եւ ուղեւոր

աստանօր այսպէս կարգելոյ եւ կարգադրելոյ հրաւիրեալ {լինէր} սուրբն Մեսրոպ ի Վիրս՝ առ ի նոյն գործ, որոց եւս

եալ յանդիման կացուցանէր ի զգեստը 19-երորդ դարու, {լինէր} վասն ազգի գործ մեծ վճարեալ, այլ ազգն մեր ըստ ժամ

աքին զնոսա եւ երկրորդականս անուանեալ, այլ թէ դեպ {լինէր} հարցանել, թէ զի՞նչ ապա պիտոյ էր ուսանիլ, ցուցան

վուրդն, տալ նմա զայնպիսի ուղղութիւն, զի նպատակն {լինէր} լուսաւորութիւն ազգի, անժխտելի բան է թէ ժողովուրդ

ս աւանդել ազգին այնու, զոր ընթերցեալ ոչ խելամուտ {լինէր} գրելոցն, այլ եւ հրճուէր եւ զուարճանայր ի յոգի,

անւոյն, այլ հաւանական է թէ միայն հեղինակք, թէեւ {լինէր} նա երկնային ոք եւ անձն առ ի լուսաւորել զհայրենակի

հետեալ ձայնարձակութեան մարց. ի հարկէ բարւոք յոյժ {լինէր}, եթե պատուելի հայրենակիցք մեր ազգասիրաբար խնամ տ

որել զայն ըստ օրինակի իրական դպրոցաց Եւրոպացւոց, {լինէր} գէթ նոր լեզու ազգային, լեզու ռուսաց, մասնաւոր թ

ի ամենեւին կարծել, թէ այդ անկիրթ Իգնատիոսի գրածը {լինէր}. երեւի թէ նորա աշակերտներից մինը եւ մանաւանդ Լայ

յին, այս երկրում մի նշանաւոր քաղաք չ'կար, ուր չ' {լինէր} Յիսուսեան։ Շուտով նորանց թիւը բարձրացաւ մինչեւ ո

ազանդութիւն ունենալ դէպի Պապը, ուր եւ ուղարկելու {լինէր} նորանց Աւետարանի քարոզութեան համար։ Բայց այս երդ

ել դատապարտել Կարգի դատաստանովը։ Եւ եթէ հարկաւոր {լինէր}, աշխարհական իշխանաւորները, երկիւղ կրելով, որ չ

ծների հետ։ Եթէ մի առաւել հարկաւոր կամ գաղտնի բան {լինէր}, այս ծանօթութիւնքը գրւում էին թուանշաններով։ Գե

արդիկը նորից հեթանոս դառնային (ինչպէս եւ պիտոյ է {լինէր}. պատճառ, խաբեբայութենով էին մկրտուած)՝ խնդրեց

իբրեւ առիթ. ուրեմն բնականաբար պիտոյ է բարեյաջող {լինէր} նա Յիսուսեաններին։ Երբ Հայր Լաշէզ թագաւորի խ

րը ամենեւին ատում է այս գիրքը եւ շատ շնորհակալ կը {լինէր} Պապից, եթե դատապարտէր Պապը այս գիրքը։ Կլեմենտ X

դէպի հարկ տեղը, թէ եւ հինգ հարիւր Լիօի ճանապարհ {լինէր} այն)։ Այս պատճառների համար չէր կարելի վաւե

րը այրուեցան եւ ոչինչ բան չ'մնաց, որոնցից կարելի {լինէր} հասկանալ ջնջուած Կարգի գաղտնիքը։ Րիկչի, ինչ ժամ

ց կարդալու. աջահամբոյրը ի հարկէ անշուշտ պիտոյ է {լինէր}. ես եւս այս անկարգութիւնից չհրաժարելու համար, պ

նդանին: Ի հարկէ Սարգիսը եւս պիտոյ է հրամանակատար {լինէր}. եթէ ո՛չ, նոյն ուղտը նորա դրանը կը չոքէր. միեւ

ի մտրակին չէինք արժանանում. եթէ ո՛չ, այդ եւս կը {լինէր} ինձ համար մէկ աւելի տարաբախտութիւն եւ անվերջ մտած

որոշ նկատեցի որ այդ կենդանին հաւատարիմ ծառայ պիտի {լինէր}, որովհետեւ կարմիր վզանոց էր ստացել իւրեան տիրոջի

Բայց Կանոնադրութեան մէջ չկար որեւէ բան, որ կարող {լինէր} փոխել հայերի առ Դուռն ունեցած հպատակութիւնը, քան

իւնը ընծայէր նորան, որ զբօսեցուցիչ եւ օգտակար կը {լինէր} նորա երեխային եւ որ, չնայելով մաքուր եւ լաւ թղթի

րան էլ երկարում է մեր հատուածը։ Գուցէ աւելորդ էլ {լինէր} այս աչքի յայտնի թուլութեան վրայ շատ խօսել, մանաւ

առկում են։ Յայտնի է, որ թէ եմ, ես էն էական բայ {լինէր} եւ միւս բայերի կազմող, ուտում, խմում, պառկում

հարկաւոր էր, որ այն միջոցին աւելի հասակաւոր եղած {լինէր} Վարդիթերը, նորա հայրը ` Հեթումը, անատամ ծերունի

ուր հանդէս ունենար այս դաւաճանութիւնը եւ կապուած {լինէր} վիպասանութեան ընթացքի հետ որեւէ կապով: Փափակի յա

րան էլ երկարում է մեր հատուածը: Գուցէ աւելորդ էլ {լինէր} այս աչքի յայտնի թուլութեան վրայ շատ խօսել, մանաւ

ւրս գալու համար հարկաւոր էր, որ այս վերջինը եղած {լինէր} դպրութեան մէջ, մինչդեռ Ապարան խօսքը (յատուկ առք

թեան եւ դորայ պարագաների հետ եւ որը անհամաձայն կը {լինէր} առողջ դատողութեան ` մերժէինք, իսկ որի կողմում որ

առողջ դատողութեան ` մերժէինք, իսկ որի կողմում որ {լինէր} աւելի հաւանականութիւն, ընդունէինք որպէս բնական պ

Մեզ թւում է, թէ մեծ ծառայութիւն ցոյց տուած կը {լինէր} ազգին, եթէ պ. Խատիսեանցը, Թիֆլիսի մագնիսեան դի

րում, համակարգաբար դաս տալու կամ ուսանելու համար {լինէր} այդ մշակութեանը, այն Ժամանակ Եագէն եւ ժամէն ֆրան

նական գօտին բարձր է, քան թէ կարող էր կամ թէ պիտի {լինէր}, եթէ նորա շրջապատը ընդարձակ եւ արեւակէզ դաշտ եղա

իսի մեծ բան է, որ մէկ առանձին առնուած հոգի, թող {լինէր} նա ամենամեծը մահկանացուներիը. այնուամենայնիւ բաւ

սորանից, պ. Պոոշեանցը արդեօք չպիտի՞ դուրս եկած {լինէր} բնականութիւնից, եթէ հայկական կեանքի մէջ (ընդհան

ազդէր բարոյականութեան վրայ, երկիրը դրախտ եղած կը {լինէր}. բայց ո՜ւր է: Նոյնպէս Բագրատ աղան (եր. 1

ին քան թէ այժմ: Տարապայման բթամտութիւն պիտի {լինէր} մեր կողմից, եթէ մեղադրել ուզենայինք մեր միաբանին

ոյց տուեցինք, որ ազգային մատենագրութիւնը պիտոյ է {լինէր} նոր եւ կենդանի լեզուով, որ կարողանար կամուրջ բան

ցած կը գլորուէր, իւրեանց կանգնելը սիւնի նման կը {լինէր} գետնի երեսին թաւալ գալ։ Ահա այս անձնապահութիւնն

զուի միջում կայ հիանալի խորհուրդ։ Երանի՜ թէ հնար {լինէր} ասել այդ հնամոլ պարոններին. հին լեզուի միջումը ե

, ջերմ է եւ սննդարար. ուստի սորանով շատ հեշտ կը {լինէր} կերակրել հայոց ազգի սոված հոգին եւ սա աւելի հիւթ

ն հաստատել, թէ պիտոյ էր խօսել այնպէս, որ դժուար {լինէր} հասկանալը։ Ուրեմն եթէ դժուար հասկանալի խօսելը գո

րբառ. պատճառ, որ մեր նպատակին առաջին արգելքը կը {լինէր} այդ, այլ միշտ իմացել ենք այն յստակ հայախօսութիւն

եւ այսօր ոչ մի մեռած մարդ, թէեւ շատ էլ ագահ եղած {լինէր} իր կեանքում, գերեզմանից դուրս չէ եկել, որ իր ժա

ալով միմիայն հասարակ ժողովրդի բերնին, պիտի ճապաղ {լինէր} ընդհանրապէս, որովհետեւ գրի մէջ չմտնելով՝ ճշտուա

Չկայ աշխարհիս երեսին ազգ, որ բարբարոս լինելով՝ {լինէր} վսեմացած, չկայ նոյնպէս ազգ, որ քաղաքագործուելով

արողութեան արդիւնքը։ Եւ ամեն այդպիսի մարդ, թէեւ {լինէր} սխալուած, այնուամենայնիւ այնքան մեղաւոր է, որքա

ւ չէ՞, որով գրում ես այս տողերը"։ Ո՛հ, եթէ սա {լինէր} հասարակաց ազգի, ո՛չ սա, այլ երկու աստիճան տակաւ

, ո՛չ սա, այլ երկու աստիճան տակաւին սորանից ցած {լինէր} մի հասարակաց լեզու, գլուխս քարը կը տայի, էլ չէի

ւ համարձակ երկու տող չէ կարող գրել, որ հասարակաց {լինէր} հասկանալի՝ բովանդակելով իր մէջ արդի գիտութեանց վ

շրջապատի վերաբերութեամբ։ Ո՛չ, մշակութիւնը պիտի {լինէր} աւելի ազատ, աւելի բազմակողմանի, աւելի հեռատես՝

ձեր որդեկին եւ կարելի է որ մինչեւ ցայսօր ասած էլ {լինի}, միայն ես իմանալով ձեր անհանգստութիւնը, բարւոք

գրելու. ողջ եղիք եւ ամենակալ աստվածը թող ձեզ հետ {լինի} միշտ: Եղբայր քո Մ. Նալբանդյանց 1855 հ

վում է խաղաղության մասին, աստված տա, որ ճշմարիտ {լինի} եւ դուք եւ ամեն մարդ հանդարտեր: Չգիտեմ Մատվեյ

նք հետեւել այս գործին, որ մեզ եւս թույլտվություն {լինի} տերությունից տպել ամենայն ամիս հայկական օրագիր Ռո

արանի մեջ: Գիտելով, որ տերությունը հանձնառու չի {լինի} հայ ցենզորի համար ջոկ ռոճիկ նշանակել, հոժարացել

ղջ է եւ առողջ, միայն չի հանգչում այստեղ, ինչքան {լինի}, փոքր է, օտարությունը նրա համար դժվար է: Ք

եռեւս հայտնի չէ, իմացվածովը կգրեմ: Շնորհավոր {լինի} խաղաղությունը (տեսար դուն 76-ին ժամանակը) ափսո՛

մեզ ամեններիս համար հոգու եւ մարմնի նորոգություն {լինի} ։ Հայտնում եմ եղբայրությանդ, որ ապրիլի 3-ին գրած

ում է դարձյալ շկոլայի մեջ մի տարի եւս այդպես պիտի {լինի}, տարեկան վարձ ստանում է 180 մանեթ։ Բոգդանովա

խոստանում է նախարարությունը, պիտի կարգադրություն {լինի}, եւ այս է պատճառն, որ սրբազանը սուս է, սպասում

ծը, այնտեղ եւս մեր Նախիջեւանի անունը թող առաջինը {լինի} յուր ազգասիրութենովը եւ լուսավորություն սիրելովը

որ, ինչպես լսում ենք մասնավոր կերպերով, պիտո է {լինի} անպատճառ: Մի երկու բան կպատմե քեզ Բերբերովը:

ր գալոց տարի ավելանա, ուրեմն պակասածը միայն պիտի {լինի} Ղրիմում եւ Նախիջեւանում, բայց հույս ունիմ, որ դ

Եթե Ձեր հովվապետական հորդորը ավելի պտուղ բերելու {լինի}, քան թե մեք տոմսակ էինք ուղարկած, այդպիսի դիպվա

ուրյանց ձայնը հարկ ժամանակում: Այսքան Ձեզ հայտնի {լինի}, որ գեր[ապատիվ] Այվազովսկին հայտնի թշնամի է մեր

շարունակվի, այն ժամանակ հույս կա, որ ավելի լավ {լինի} այդ բանի վիճակը: Այս տարի ունինք մեզ մոտ 270 ստո

առաջին նամակիս մեջ: Գուցե ժամանակով ինձ հարկավոր {լինի} հավատարիմ պատճենը այն տեղեկության, որ Դուք 6 մար

ի եկեղեցական մեծագումար պարտքի մասին: Թող հայտնի {լինի} Ձեզ, որ վերադարձյալ Գաբրիել վարդապետ Այվազովսկին

հարցմունք առնել, մեք շատ ուրախ ենք, եթե այդպես {լինի}, որովհետեւ գործի ներկը կբացվի, թող ցնծան հետո:

ունքը, որ գուցե Գայանե Նիկոլաեւնային եւս օգտակար {լինի}: Նորա դրությունը ինձ հայտնես: Ջրերը եթե կամենաս

Ողջ եղիր աստուծով հանդերձ, եւ սմ ենակալ տերը թող {լինի} քեղ պահապան: Անձնանվեր եղբորդ հարազատ բարեկամ

նդխտականիս... Մնաք բարյավ, աստված թող ձեր հետ {լինի} միշտ: Ձեր անխարդախ բարյացակամ եւ հարազատ եղբ

ություն տալ. իմ ամեն բանը այսպես պատերազմով պիտի {լինի}, բայց երեւակայիր քեզ, եթե այս վիճակում Պետերբու

յն ժամանակ, ով գիտե, պատահի, որ տարիներով հարկ {լինի} մնալ, եւ մեք օրինակ ունինք Հ. Սարգիս Թեոդորյանի

տի ծախքի վերա եւս: § 3. Ձեզ քաջ հայտնի պիտի {լինի}, որ Մասեհ Բաբաջանի թողած կայքը վաճառելի բան չէ,

քաղցրությամբ, գոնե դատաստանով ձեռք բերելու հնար {լինի}, այն ժամանակ եւս քաղաքի իսկույն ստանալիքը պիտի լ

ի, այն ժամանակ եւս քաղաքի իսկույն ստանալիքը պիտի {լինի} տարեկան եկամուտքը կամ մյուս կտակներով թողվածքը.

ստանի չկարողանանք գործը ավարտել, եւ եթե հարկավոր {լինի} դատաստան մտանել, այն ժամանակ էլեկտրական հեռագրով

ցած յուրաքանչյուր ամիսների համար, որքան եւս հարկ {լինի} մնալ մինչեւ գործի կատարելապես ավարտը, մեզանից ամ

մբ: § 7. Եթե, ինչպես § 4 ասվեցավ, հարկավոր {լինի} ավելի քան թե երկու ամիս մնալ Հնդկաստան, այն ժամա

առանց արծաթ չթողուլ մեզ օտարության մեջ, եթե հարկ {լինի} մնալ այնտեղ եւ գործ կատարել: Այլ եւ կարեւոր եւ ժ

ության, նույնպես եւ առձեռն պատրաստ գումարը, եթե {լինի}, քաղաքը, յուր եւ մեր պայմանի զորությամբ, իսկու

ւնք ունիք եւ հասարակության ցույց տալու, եթե հարկ {լինի}, ըստ որում սորա բովանդակությունը ազգային է եւ գո

ն զանգակը՝ դեպի Հռո՞վմ: Գուցե թե " ոտքերս թեթեւ {լինի} "։ Նեապոլիտանիայի կառավարության հեղափոխությո

րլինգ, ըստ այսմ ծախք իմ լոկ ի պանդոկի աստ յամիսն {լինի} 60 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ բաց ի ծախուց բնակութեան ե

վաճառեալ տանց եւ ի վերադառնալ իմ յԵւրոպա, բարւոք {լինի}, եթէ ազգն տացէ ինձ զայլ թուղթ երեսփոխանութեան վա

գումար դրամոց, որպէս թէ ի փոխ տուելոց, պահանջող {լինի} ի վանաց: Միթէ ո՛չ ի զարմանալիս թուիցի տեսարան

րպէս ծառայ եկեալ ընդ առաջնորդին ի Ջուղա, հարուստ {լինի} քան զտէր իւր եւ քան զվանս, մեծագումար դրամս ի փո

պէս զմեդալիոն շքոյ ի նոյն տէրութենէ եւ հանդիսակից {լինի} տօնին յեկեղեցւոջ մերում, ուր խնկօք եւ մոմեղենօք

րութիւն առնէ՝ հրապարակի: Խայտառակութիւնն ոչ {լինի} եղջիւրաւոր: Այլ մեք դառնամք ՚ի խորհուրդ թղթոյս:

եալ սրտէ: Սրբազնակատար տէ՛ր, այո՛, մինչ բան {լինի} զթշուառութեանց ազգի մերոյ, փոքր մի եւս եւ կատաղի

պոսի նամակը հառաջացած լինելով քան զձերը, պղտորած {լինի} կաթողիկոսի կամ Սյունհոդոսի միտքը. այդ մասին անհո

ար ձանձրալի է եւ տխուր, քեզ համար, որ ինչպես էլ {լինի} ՝ ազատություն ես վայելում, թեեւ շատ նեղ շրջանում

տանում եմ իմ խաչը: Ուրեմն դու այլեւս լաց չես {լինի} ու չես տրտմի, այնպես չէ՞: Ինձ հաճելի է նախօրոք

կվայում, նույնպես 2-3 մսխալ, այնպես որ ընդամենը {լինի} 4-6 մսխալ: Երկու տեղից վերցնելը նրանով է լավ, ո

ժերով հարձակում գործել պառլամենտի վրա: Ինչ էլ որ {լինի}, այնուամենայնիվ, այդ փաստերը բոլորովին էլ չեն հ

, որպեսզի քո նամակում իմ բոլոր հարցերի պատասխանը {լինի}, թե չէ այնքան անախորժ է, երբ պատասխան չի լինում

բայց եթե հանդիպումն այդ բառերի հետ նույնպես նման {լինի} Սանչոյի հանդիպմանը Դուլսինեայի հետ Տոբոզոյում, ա

՝ ե՛ւ կանայք եւ աղջիկները եւ այլն ", կարծես աֆիշ {լինի} ՝ " տիկիններ, պարոններ, մանկլավիկներ, հյուրեր

ի փոխակերպումներից հետո ուղղակի ապրել հնարավոր չի {լինի}: Այժմ ուժեղ հազը՝ շնչափողի եւ նրա աջ ճյուղի անհ

որ Անանիան կգա զատկից հետո (եթե միայն խոսքի տերը {լինի} եւ գա, բացի այդ, եթե եղբոր հիվանդությունը նրան

համար. սեղմում եմ նրա ձեռքը եւ ցանկանում եմ, որ {լինի} առողջ, ուրախ եւ երջանիկ: Ահա այն ամենը, ինչ կց

ասին ինչ է տպագրել, բայց զգում եմ, որ դա պետք է {լինի} մի աչառու ներբող՝ մասնագիտությամբ իր եղբայրակիցն

ականությունը ուսուցիչների եւ աշակերտների ձեռին չի {լինի}, նոր լեզվի գրականությունը ոչ մի առաջադիմություն

ւթյամբ վերցրած որեւէ գավառաբարբառ, ինչքան էլ լավ {լինի}, օտար հողի մեջ չի կարող արմատներ արձակել, որովհ

երպով, որպեսզի գործողության արդյունքը դյուրամարս {լինի}. այստեղ ձեւը եւ գեղեցկությունը երկրորդական են:

են: Ոչ մի կասկած չկա, որ ժողովուրդն ի վիճակի չի {լինի} ընդհանուր լեզվով խոսելու, եւ կենդանի խոսքը յուրա

որպեսզի նա քիչ թե շատ բանիմաց գավառացուն մատչելի {լինի} եւ դրանով գիտության համար դյուրանցանելի ուղի բանա

արի յուրաքանչյուր, առանձին վերցրած դեմքը նկարված {լինի} գերազանց կերպով. իմ նպատակն այն է՝ որպեսզի յուր

տակն այն է՝ որպեսզի յուրաքանչյուր դեմք իր տեղում {լինի} եւ իր բնական դիրքով: Ինչ վերաբերում է նրանց նրբա

գիրքը ետ դարձնել, եթե թերթերը դեռեւս կտրտված չեն {լինի}: Բացի այդ, Հերոդոտի եւ հունական ուրիշ հեղինակնե

նն իրեն չի ենթարկել, այսինքն՝ քանի դեռ հասու չի {լինի} նրա գաղտնիքներին: Իսկ բնապատմությունն այդ հարցին

ն ուսումնասիրության մասին է, որպեսզի նա ի վիճակի {լինի} ձեռքով կատարել, կամ ստիպել ձկան կատարելու այն գո

յունը 30 - 35 տպագրական թերթից՝ in 8°, պակաս չի {լինի}, որովհետեւ 15 թերթից ավելի անպայման հարկավոր կլի

նրա մոտ շատ բան քննադատության չի դիմանա: Ինչ էլ {լինի}, նրա խիղճը, համենայն դեպս, մաքուր է: Բարեւս հ

շուկայում: Այնինչ ֆաբրիկացիան, նախքան ի վիճակի {լինի} այդպիսի առաջարկ անելու, պահանջ-առաջարկի այդ գում

գտել մի այլ պատգամավոր բացի նրանից: Ինչպես էլ որ {լինի}, նա մեզ ընկեր չէ, ու այլեւս չընդունես նրան՝ ին

, ու այլեւս չընդունես նրան՝ ինչ բարիք էլ թափելու {լինի} գլխիդ. երեւի իմ բարեկամները նույնպես չեն ընդունի

եկնի սույն ամսի 5-ին, ուրեմն, 16 -17-ից առաջ չի {լինի} այստեղ: Մ. Ն. 89. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ

արիք եւ եթե այդ կարիքը բավարարելու համար հարկավոր {լինի} հարաբերություն ունենալ Չինաստանի, Հնդկաստանի, Ա

ցանել մեկ քառակուսի սաժենի վրա, որպեսզի հնարավոր {լինի} ստանալ դրական արդյունք: Բարեւիր երկու սեռի բա

է իմ ներշնչմամբ եւ որ, միանգամ ընդմիշտ հավատացած {լինի}, որ ես ավելի շուտ կհամաձայնվեմ դիմել Մեֆիստոֆելի

ոչ, բացի քեզանից անկասկած ոչ ոք պատասխանատու չի {լինի}: Դու էլ, քո հերթին, կարող ես պայմանագրով բնակա

ուք առուտուրի մարդ եք: Ինձ համար թե որ երկարելու {լինի}, միեւնույն է գրեթե: Գրում ես, թե անպատճառ մ

նք նոյնպէս 'ի Նախիջեւան եւ անդէն վաղվաղակի ուղւոյ {լինի} յԷջմիածին, 'ի համբոյր սրբազնեալ աջոյ մեծի քահանա

հետ կապակից է ազգային ամօթի յանդիմանութիւնը, չիք {լինի} այդպիսի ճշմարտութիւնը, այդպիսի դիպուածում լաւ է

է յայտնում էի ազգի պակասութիւնքը. եթէ այդպէս եւս {լինի}, մի ուրիշ խորհրդով չէ դա, եթէ ոչ, որ ազգի սրտա

կը ծանրանար, մինչեւ այն աստիճան, որ հարկաւոր կը {լինի} Սպանիական ճանճի գործադրութիւնը " Մեղուի " կուրծքի

ապա հաւատացած կաց, որ դորա համար պատասխանատու կը {լինի} նա Տէրութեան դատաստանի առաջեւ: Ինչ որ դու ասում

չեմ կարդացել, բայց գիտեմ, որ յիմար բան պիտոյ է {լինի}. պատճառ, չեմ կարծում, որ համաձայն լինէր իմ վաճ

յս պատճառով, եթէ մի այդպիսի տղամարդ դուրս գնալու {լինի} իմ ծառայութենից, թող լինի նա տասն տարի ծառայած,

ի տղամարդ դուրս գնալու լինի իմ ծառայութենից, թող {լինի} նա տասն տարի ծառայած, թո՛ղ եւ օգտակար եղած լինի

լինի նա տասն տարի ծառայած, թո՛ղ եւ օգտակար եղած {լինի}, այնուամենայնիւ իմ մշտնջենական կանոնը այն է, որ

րի համար: Ով որ չէ նկատել այս բանը, թող ուշադիր {լինի}, եւ տարակոյս չունիմ, որ ցաւելու էր թէ ինչ պատճա

, ինչպէս տեսանում եմ, պիտոյ է գլխաւոր աշխատակից {լինի} Պ. Հրատարակողին, գրում եմ ձեզ այս նամակը այն խո

լուանալու եւ մաքրելու իւր անձը, որպէս զի արժանի {լինի} լուսափայլ դէմքով մասնակից լինել եւրոպական մարդկու

յ, ապա նախ եւ յառաջ թող ինքը առաքինութեան օրինակ {լինի} իւր զաւակի առաջեւ, թո՛ղ ոչ թէ միայն գիշեր ցերեկ

Ծնողի գլխաւոր խորհուրդը եւ նպատակը չէ պիտոյ այն {լինի}, որ աշխատի իւր մահից յետոյ յետ ձգել իւր ժառանգնե

կրթութենից։ Ծնողի գլխաւոր ջանքը եւ փոյթը պիտոյ է {լինի} յառաջ հոգաբարձու լինել իւր զաւակների դաստիարակութ

յն հասկացայ, որ հիւրը մի քաղաքավարի մարդ պիտոյ է {լինի}, որովհետեւ, առանց իւր անունը եւ ո՛վ լինելը ծառա

ունի տուր, երեսդ քսիր, գո՛նէ այդ օգտակար եւս կը {լինի}, որովհետեւ ի բնէ շատ սպիտակ չես, բայց երբ այս ա

ւղի մէջ էի, թէ մի՛գուցէ Պ. Բէգզադէն խելագարուած {լինի}. մի այնպիսի ջերմութեամբ խօսում էր նա իմ հետ, որ

անը պիտոյ է մտածել, որ բաւական օրինաւոր բան եղած {լինի}, որովհետեւ մինչեւ այսօր եւս կան մի քանի գրեանք,

ս նաեւ ուրիշ տեղերում Հայերի մէջ) մի զաւակ, թող {լինի} նա ամենահարուստի որդի, աճում է եւ զարգանում է առ

ը, ներկայն եւ գուշակէ ապագայն, այլեւ հոգաբարձու {լինի} սորան բարւոքելու համար, իսկոյն այդ րոպէին, որպէ

նփոխանակելի միջնորդը, որի բարեխօսութիւնը անպակաս {լինի} ճշմարտասէրների վերայից: Է. Սեպտեմբերի 30.

ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզայի վերայ: Թող յայտնի {լինի} Պ. Իսահակեանցին, որ ազգը մեղադրւում է ոչ թէ եղա

մի պակասութիւն տեսանէ իմ վերայ, այնքան ազնիւ կը {լինի}, որ նախ եւ յառաջ ինքը կը հրապարակէ նորան՝ ցանկա

որ Մասիսը բնակարան է Մուզաների։ Ասելը ինչպէ՛ս կը {լինի}, կոտոշներո՞վ, մինչ խոստովանում է, թէ Մասեաց դա

ի է, որ մեր արտասուքից մի քանի կաթիլ բաժին հասած {լինի} եւ Պ. Իսահակեանցի գլխին: Ինչ որ վերաբերում

, մինչեւ դա օրինաւոր կերպով եւ իրաւունքով արժանի {լինի} դպրոց անունը իւր վերայ կրելու: Այժմեան ժամանակու

ութիւնը եւ բնաւորութիւնը: Նոյնպէս թող յայտնի {լինի} Պ. Իսահակեանցին, որ ես նորա բուն հայագէտ ասած մ

եւ սրբազնագործ, թո՛ղ նոցա բարեխօսութիւնը անպակաս {լինի} պարոն Իսահակեանցի գլխից. հեռի՜ մեզանից, քա՛ւ լի

ւացնում են թէատրոնական բեմի վերայ: Ձեզ յայտնի կը {լինի} Պ. Շահբէգի՝ ինձ գրած նամակից, որ ես շատ սիրում

ոքր անհարթ է գնացել գործը, ուրիշ անգամ գուցէ լաւ {լինի}, եւ պարոն ուսանողքը աւելի կրթեն եւ վարժեն իւրեան

ում է մեզ անծանօթ մի հոգեւոր անձն։ Ով կամի, թող {լինի} նա. ես կատարեցի ահա նորա սրտի ցանկութիւնը, ըստ

րակցութիւնը, այնուհետեւ այդ արարածը պիտի խաղալիկ {լինի} շրջապատող բնութեան ձեռքում, իսկ եթէ մի արարած կե

ով, իրաւունք էր ստացել, որ ամենայն մարդ կարեկից {լինի} նորան: Մօտեցայ եւ ողջունում եմ: Նա, փոխանա

եթէ մի բարի խորհրդի վերայ ես, թո՛ղ ամենակալ Տէրը {լինի} քեզ օգնական: - Ամենակալ Տէրը՝ Նա, որ քննու

ւնը. - Ինձ ասացին այդ խլողքը, թէ մահաբեր կը {լինի} իմ համար այդ կտակը, ինձ ասացին, թէ ես չեմ կարող

, մտածում եմ, որ այդ գործը բաւական արժանաւոր բան {լինի}: Հրատարակողներից մինը՝ Պ. Յ. Ոսկան, ունի բան

ղ մարդը, բացի այս գիտութեններից, պիտի քաջ ուսած {լինի} բոլոր բնական գիտութիւնքը, բնական եւ մաթեմատիկակա

չափի եւ ջերմաչափի գործադրութեամբ, որպէսզի կարելի {լինի} սահմանել օդի ճնշողութեան եւ ջերմութեան ընդհանուր

իտէ՞ արգոյ հեղինակը, որ թէ 100 չափ օդի մէջ աւելի {լինի} թթուածինը, քան թէ 21, նոյնպէս վնասակար էր առողջ

նելը կամ լինելութեան չլինելու հաւասար վիճակը նիւթ {լինի} նոցա ողբերին եւ լացին: Թո՛ղ աշխատին դպրոց շինել

անգամ: Նա ասաց ինձ, թէ գուցէ որեւիցէ աղօթք եղած {լինի} դպրոցում Հ. Ռափայէլ Թրեանցի կառավարութեան ժամանա

ինչի ասես պատրաստ եմ... Չկարծեմ, որ անյայտ {լինի} Մխիթարեանց, թէ պապականութիւնը ուշացած է Հայերի հ

նդ՝ ոտանաւորը, բայց մի՞թէ հեղինակի նպատակը պիտի {լինի} հեշտ կերպով կատարել մի գործ, երբ այդ եղանակը անօ

ատուելի թարգմանիչքը ասացին, թէ աւելի դիւրագին կը {լինի} այլ տպարանում նորուց տպել, քան թէ Պ. Արամի տպարա

բաժանորդ: Լսում ենք, թէ տասն եւ չորս հատոր պիտի {լինի} բոլոր հրատարակութիւնը: Որպէս հնութեան յիշատա

մի փոքր ճաշակ տալու համար: Այժմ այսքան թող հերիք {լինի} ծանուցանել, որ այդ օրագիրը հրատարակւում է ամիսը

Հայ: Եթէ շատ ցորեան կամ այլ ապրանք ուղարկուելու {լինի} Եւրոպա Մարսէյլի վերայով, այդպիսի դիպուածում Պ.

, եթէ կարելի էր երբեւիցէ յուսալ, ապա ուրեմն պիտի {լինի} այն ճշգրիտ եւ ստոյգ լուսաւորութեան միջնորդութեամբ

րութեամբ դատաստան կատարել: Եթէ այդ դատաստանի մէջ {լինի} այնքան բարեխղճութիւն, այնքան արդարամտութիւն, որ

սարակ ժողովուրդը: Մի ազգ թո՛ղ որքան կամի հարուստ {լինի} երեւելի մարդերով, այնուամենայնիւ, այդ ազգի ազգո

ութեան մէջ: Սուտ է այն լուսաւորութիւնը, որ պիտի {լինի} օտար լեզուով. սորա վկայող դառն փորձեր շատ անգամ

շի հոգաբարձութեամբ, եթէ Հայ չլինի, գոնէ մարդ կը {լինի}, եթէ Հայի կրօնը չիմանայ, գոնէ ուրիշինը կ՚իմանայ

ւն. այս պատճառների հիման վերայ առաջին փոյթը պիտի {լինի} նախ եւ յառաջ կենդանացնել մայրենի լեզուն ազգի զաւա

օթութիւնք, որպէսզի, եթէ ժամանակով հոգ տարուելու {լինի} ազգին, իմանան հոգացողքը, թէ ո՛րտեղ ինչ էր պակաս

ը, այսինքն՝ 3-4 միլիոն, մինչ մեր կարծիքով պիտի {լինի} 4-5 կամ հինգ միլիոնից փոքր պակաս: Յայտնի բան է՝

նծանօթ է գլխովին, եւ գուցէ թէ ստորագրութիւնը եւս {լինի} մի շինովի անուն, ըստ որում, նամակի մէջ չէր գրու

Հայոց ուսումնականի գրած պատմութիւնը նոյն բանը կը {լինի}, ինչ որ մինչեւ այժմ եղած է եւ ինչ որ մի օտար եւր

նեցած լինէին այս սովորութիւնը: Գուցէ թէ եղած եւս {լինի} այս Հայերի մէջ, բայց սոցա անուսումնասիրութիւնը,

թռած է մեր աչքից: Աստուծոյ մի նոր շնորհը կը {լինի} մեր վերայ, եթէ այսուհետեւ գէթ աշխարհի լուսաւորու

ենք կարծում, թէ Պ. Խուդաբաշեւի ցանկութիւնը եղած {լինի} ընկնել Հայ մատենագրերի կարգը. եթէ այդպէս լինէր,

ր բաժանում էր միմեանցից այդ ազգերը, որպէսզի հեշտ {լինի} նոցա այնուհետեւ կուլ տալ խե՜ղճ Հայաստանի որդիքը:

որ այդպիսի ուսումնասիրութիւնը աւելի մխիթարական կը {լինի} նորան իւր երեկոյացեալ հասակում, քան թէ նոր տպած

թերցող հասարակութեան, որքան եւ որչափ հնարաւոր կը {լինի} մի այդպիսի վիճակի մէջ գտանուող մարդու գործ կատարե

ջել շատ հեշտ է, բայց ամենայն պահանջողութիւն պիտի {լինի} բանական դատողութեամբ: Աւելորդ ենք համարում ա

ի արդարացնէք այդ յոյսը, դորա վկան եւ չափողը պիտի {լինի} ձեր գործը: Մի՛ մոռնաք, որ ձեր ապագան պիտի

այն օրերից բռնած, որչափ յառաջ, այնքան ծանր պիտի {լինի} այդ դատաստանը. աշխատեցէ՛ք պայծառ յիշատակներ կտակ

նդուիմ, ես մինչ ցարդ ապրում եմ նորանով. ի՛նչ կը {լինի} յետոյ իմ ժառանգների եւ իմ սերունդի վիճակը, երբ ի

ութիւնը, եթէ նորա երեւեցուցիչը մի անհատ է, թո՛ղ {լինի} այն անհատը Ներոն, Կալիգուլա կամ նոցա աշակերտ մի

յց այս ջերմախտական եւ լարեալ վիճակը անհնար է, որ {լինի} երկարատեւ: Եթէ վաղօրօք խելք գործ չդրուի, ստրուկ

պէտք ունի միլիոնաւոր ձեռքերի, ի՛նչպէս ուրեմն կը {լինի} այն աշխարհների վիճակը, ուր անգլիական արուեստի եւ

տքերի շահը եւ տարեկան ծախքի պակասորդը: Ի՛նչ պիտի {լինի} ուրեմն այս հնարների ուղղակի հետեւանքը: Այն, որ

արդը, հինգ ստանալով, աղքատ էր գեղում, աղքատ կը {լինի} Պօլսի մէջ կամ այլ քաղաքներում, ՝ ութն կամ տասն ս

ս դուրս ընկաւ հասարակաց շինուածքից: Ի՞նչ կը {լինի} այն շինուածքի վիճակը, եթէ նորան կազմող մասերը օր

ոլորը, բայց պիտի որ ազգի մեծագոյն մասը երկրագործ {լինի}, իսկ փոքրագոյնը՝ երկրագործի դուրս բերած արդիւնք

ներկան եւ յառաջ, քան թէ պիտի մտածէ եւ հոգաբարձու {լինի} իւր ապագայի մասին, այս բոլորից առաջ, մարդը կարօ

որպիսի է Թիւրքը, որի մէջ չկայ եւ յաւիտեան չպիտի {լինի} ոչինչ գործունէութիւն, երկրագործի ապրանքը կարող է

ր դառնայ հարուստ անհատների թիւը, թո՛ղ հարիւրաւոր {լինի} եւրոպական դպրոցների մէջ կրթութիւն ստացողների թիւը

: Ոյժը կ'անցնէ նորա ձեռք, թո՛ղ որչափ կամի, փոքր {լինի} նորա ապրանքը. ոյժը, այնուամենայնիւ, դրական զօր

որ նորա ճիւղերով, նորա վաճառականութիւնը է՛ եւ կը {լինի} Եւրոպացոց համար ծառայութիւն: Իսկ այն օրից, երբ

ութիւնը ինքը կարող է մեզ տալ Ասիայում, եթէ միայն {լինի} մեր մէջ ստանալու ձգտողութիւնը: Եւրոպական հողը,

նորա Աստուածը, որ պաշտում է, վաղը ի՛նչ կամի թող {լինի}, ովի՛ բան ու գործը կտրուել է, որ վաղուայ համար

քի մէջ է: Երբ տեսական ըմբռնումը սխալ է, թիւր կը {լինի} նորա փորձական հետեւութիւնը եւ կ'երեւեցնէ մի բաբել

ցիներով. կարծեմ շուտով Սիբիրի մէջ աւելի շատ պիտի {լինի} Լեհացի, քան թէ Լեհաստան։ Վարշաւի հրապարակների վ

նց մէջ, ուրեմն նոյն կշիռը եւ նոյն իրաւունքը պիտի {լինի} տէրութեանց եւ նոցա ստրկացած ազգերի մէջ: Դու կամե

արդու մէջ: Այդպիսի ազգութիւնը, որչափ եւս կատաղի {լինի}, որչափ եւս մոլեգնի, ի վերայ այսր ամենայնի ժաման

՛ղ մի անգամ ձեռք բերուի հողը, թո՛ղ ինչպէս կամի, {լինի} սկզբնական կառավարութիւնը եւ տնօրէնութիւնը, յետոյ

իւն: Առանց սերմանելու հունձ չկայ: - Գուցէ՞ {լինի}, շատ կարելի է, որ լինի, ի վերջոյ մեզ սիրելի է

ւնձ չկայ: - Գուցէ՞ լինի, շատ կարելի է, որ {լինի}, ի վերջոյ մեզ սիրելի է լինելը: - Ա՞յս է յո

ռօրեայ տեսածով ապրում է այսօր, վաղը ինչ կամի թող {լինի}: Նորան աւելի թեթեւ է թւում վաղուայ գալիքը, քան

մենայն պղտորամտութիւն, անմիջապէս ինքը հոգաբարձու {լինի} այդ արծաթագլուխքը ձեռք բերելու մասին, որ օտարի ձ

ն գործելու համար: Մի այդպիսի պարոնի ճանապարհը կը {լինի} Նախիջեւանից Կոստանդնուպոլիս, Կոստանդնուպոլսից Ալ

ջ ազգերի կատարած փորձը պիտոյ է մեզ խրատ եւ օրինակ {լինի}: Նախիջեւանի հասարակութեան վերայ սուրբ եւ ան

եդի ներ կտակումս նովաւ ամենայն պարզապէս յայտնի կը {լինի} ։ Երրորդ ի վերն յիշեցեալ 80548 ափու ստացուած

նայիր քո ծառային, Անուղղելոյս մի՛ յիշիր. Աջըդ {լինի} նրանց վրայ, Իսկ ինձ չարից դու փրկի՜ր, Որդուն ք

ՀՆՈՒԱ՜Ծ ԼԻՆԵՍ, ՔՈՅՐ... Ով կոյս, թող սիրտդ օտար {լինի} Զուր, անտեղի նազանքին. Քո դուռը բաց, ով որ զա

աշ, դալար ու կոր Եթէ սիրով դու շտկես ` Բունդ կը {լինի} միշտ զօրաւոր, - Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ մէ

րդառատ Այն ինձ համար թալիսման Ու կենսաղբիւր թող {լինի}, Դեւի համար ` դառնութեան Բաժակ - մահու թոյնով

լորէ քեզ գետին, Եւ նաւավարն բարեբաստիկ Պատրաստ {լինի} ձեռքն ղեկին, Եթէ ցնցուես ` տեղից պոկուած Կայմի

տ, կուտ - կի՜ " Կղզում է տափած: - Բերքն առա՛տ {լինի}, - Ասում եմ արբած Եւ զիլ ու հպարտ ` ձայնով նուա

յն ծխելոյ, Եւ ի յերկիր ի խոնարհ Անգրէն {լինի} փոյթ ուղւոյ: Ոչինչ գիտէ մերս Ադամ, Զ

ութիւնք Սուրան գլին տագնապաւ, Եւ լուր {լինի} դատակնիք՝ " Անմեղութիւն, ե՜րթ բարեաւ"։

աց պապական եկեղեցւոյ առեալ զայս բան, հակասութիւն {լինի} խոստովանութեանց Շնորհալւոյն այլուր: Դերանունս՝

ան գիրս, ածականդ " մեռած " առաջինն է՝ զի տուեալ {լինի} հոգւոց: Եթէ եւ ո՛չ խոստովանի Այվազովսքին զհոգիս

, հակամիտեալ ի Քաղկեդոնիտսն: Եթէ ուրեք ուրեք բան {լինի} առ սուրբ հարս մեր զկրկին բնութենէ ՚ի Քրիստոս, այ

ելոյ յասել հանգանակին, յարէ, եթէ գործով յայտնել {լինի} զդաւանութիւն, խաչակնքեալ զդէմս եւ այլն: Հիմն քր

ութեանց եկեղեցականաց, թէ խորհուրդ դրոշմին տուեալ {լինի} միայն ի զօրացուցանել զհաւատացեալս յասպարիզի քրիստ

սատանայի, որ յաստի կենցաղս: Հոգին սուրբ տուեալ {լինի} ՚ի մկրտութեան եւ ՚ի ձեռնադրութեան: Ամենայն մկրտե

հացին եւ գինւոյն: Մարմին հոգով եւ Աստուածութեամբ {լինի} ո՛չ մարմին, այլ ուրոյն անձնաւորութիւն, բե՛ր ասե

վարդապետէ, թէ գոյափոխութիւն հացին եւ գինւոյն ո՛չ {լինի} ի մարմին եւ յարիւն Քրիստոսի, այլ իւրաքանչիւր ի ն

աց յայսմանէ, որպէս կանխեցաք ասացաք, մարմինն ո՛չ {լինի} միայն լոկ մարմնին, եթէ ունի յինքեան զհոգի, այլ

. ո՞չ ապաքէն այս գործ Այվազովսքւոյ ինքնին դատախազ {լինի} նմա։ Մարթ էր զայդպիսիս խօսել ՚ի կաճառի խելագարաց

. Ուստի՞ գիտեմ, որ առաւօտ ինձ համար այլ կը {լինի}, Ինչո՞ւ չքնաղ արեգակին բարեաւ մնա՛ս չասացի

մնա՛յ, իմ Աթոռիս ընտիր ժառանգ. Սուրբ թող {լինի} քեզի համար իմ այս կտակ. Իմ արեւը մայրը մտա

ել սովորցնում է Աշխատողներին: Օրհնեալ {լինի} քո սահմանողը, Թող սուրբ լինի Մեզի համ

Օրհնեալ լինի քո սահմանողը, Թող սուրբ {լինի} Մեզի համար Եւ նորա հողը: ԳԱՐՆԱՆ

Խիստ շատ աշխատեց, Որ իւր աղօթքը {Լինի} դիւրալուր, Տեսնէ քո արեւ, Շնչէ քո զեփ

, Քեզ համար միշտ նոյն է եղել, Նոյն կը {լինի} յաւիտեան, - Ապրել արեւու երեսին Կամ ք

Սարկաւագն վարդապետ, Տէրտէրն աւագ թող {լինի}. Республика, ну, Париж, Hy, xopo

Արի՛ւն ու կրա՛կ թշնամու վերայ, Այս պիտի {լինի} խորհուրդ մեր կեանքին: Թո՛ղ պատգամախօս

ած, Իւր քաջ որդոց սուրբ արիւնով Պիտի {լինի} ազատուած: Ահա՛, եղբայր, քեզ մի դրօշ

ւծը անողոք: Մեր յոյսը սակայն մեր վրայ {լինի}. Այսինքն ազգի մեր ընդհանրութեան Աղքա

Այդ նամակը առաջեւս է այժմ, քառորդ ժամից յետոյ կը {լինի} քամակումս, որի մասին, շնորհ ունիմ տեղեկութիւն տ

, անառակութեան եւ սպանութեան համար պիտի յանդիման {լինի} կրօնական ատենի առաջեւ, միթէ՞ այդ կրօնական ատեանը

այ անհաստատութեան գայ, կարծում ենք թէ աւելի ծանր {լինի} իւր պատասխանատւութիւնը, մանաւանդ եթէ գտանուին մա

ը յետոյ, կաթողիկոսական ստորագրութեամբ, կարող կը {լինի} դատապարտուածը որպէս արդարացած վերստին հրատարակելո

ցիկ բարոյականութեամբ, ինչ լեզուից եւ թարգմանուած {լինի}, այնուամենայնիւ մեծ եւ մեծ խորհուրդ ունի նորոգել

ն ազգերի։ Ամեն մի ընտիր վաստակ, ինչ լեզուով եւս {լինի} գրուած, այնուամենայնիւ միշտ օգտակար է բոլոր մարդ

նասիրութեան մեղքը, այն ժամանակ այդ եւս հայտնի կը {լինի} եւ կը հասկացնէ բանի զօրութիւնը։ Այս խօսքերը ես ա

ի վերայ։ Այս, գիտակցութենով եւ հասկացութենով կը {լինի}. եթէ մեք լսէինք մի անհասկանալի բառ, մեր համար մ

րդը ունենան, եւ այս խորհուրդը պիտոյ է կարելի բան {լինի}, այսինքն՝ ժամանակի հանգամանքներին յարմար։ Բայց

մ. նա ցանկանում է միայն, որ գրքի ճակատումը տպած {լինի} իւր անունը։ Եւ թէ փոքր ինչ ուսել է հնախօսել, Եղ

տեղ երեւում են գործածուած. առաւել անհասկանալի կը {լինի} մեր գրածը եւ կը փառաւորուի մեր անունը, կ'ասեն՝

ւթիւնս կնքում եմ սորանով, թէ մինչեւ նոր լեզուն չ' {լինի} առհասարակ մատենագրական լեզու, մինչեւ գրուածների

մինչեւ գրուածների իմաստը ըմբռնելի եւ հասկանալի չ' {լինի} ժողովրդին, մինչեւ Ազգը խոհեմ ճանապարհներով հոգս

մէջ գործ դրել եմ ամենայն ջանք, որ իմ գրածը պարզ {լինի} եւ հասկանալի եւ որքան կարելի է՝ մօտ ժողովրդի կեն

ուսեան Կարգի պատմութիւնը Հայերի համար եւս կենդանի {լինի} աշխարհի երեսին։ Ես հասած եմ իմ նպատակիս։ 1

ատուեցաւ, եւ ես ցնծում եմ, որ, թէ կենդանութիւն {լինի}, ամբողջ տարի պիտի վայելեմ քո Յիշատակարանը:

դու, հասարակության ո՛ր դասին էլ որ նա պատկանելիս {լինի}. գիտնականին թե թերուuին, առեւտրականին թե արհեստ

վ, որ յուրաքանչյուր նոր հորինվածք պետք է հիմնված {լինի} նախորդ զարգացման լավագույն ու պիտանի տարրերի վրա

ունը, այլ պիտո է մի տխուր եւ արհամարհելի խաղալիք {լինի} աշխարհի հանգամանքների ձեռքումը"։ Թույլ տվե

... Այդպիսի մատենագրութիւնը այնքան դաստիարակիչ կը {լինի} ազգին, որքան մի խորթ մայր՝ օտարի զաւակներին։

այդքան դարաւոր ժամանակների մէջ պիտոյ է փոփոխուած {լինի}. լեզուն ենք ասում, որ, մի կենդանի, հոսանուտ բ

կ՚ուզես գնայ, միայն թէ խորհուրդը եւ նպատակը այն {լինի}: Յայտնի է, թէ աւելի կարճ, աւելի բնական եւ աւել

նելու մասին: Բոլորովին ուրիշ բան է, երբ սէրը կը {լինի} կրօնի կենտրոնը, բարոյականութեան գլխաւոր նշանաբան

րեւեցնում է օտար տարրի խառնուրդ: Եւ որչափ իրական {լինի} նորա համակարգութիւնը, այնուամենայնիւ մի մասնով պ

ը տակաւին առջեւումն է: Բայց ինչպէս է եւ ինչ պիտի {լինի} այդ նորը: Եթէ մենք քեզ հետ ապրենք մինչեւ այն ժամ

ինչ որ իրեն պէտք է. ես ինչ իմանամ, թէ ինչպէս կը {լինի} մարդու հասկացողութիւնը հարիւր տարի ետքը, որ հիմի

բայց եւ այն ժամանակ արդեօք բոլորովին կատարեա՞լ կը {լինի} նոր կարգը: Ֆրանսիան, որի հողը կտրտուած է մինչեւ

ները շատ աղեխարշ են: Իմ պատմութիւնը շատ երկար կը {լինի}, եթէ մի ըստ միոջէ ձեզ ասեմ: Բայց որովհետեւ կամե

թեան տակ: Այս գործարանի պատմութիւնը շատ երկար կը {լինի}, եթէ մի ըստ միոջէ քեզ պատմեմ, մանաւանդ շատ ձանձ

, եւ ազգասէր անձը չկարգուի, նա միշտ անարդիւն կը {լինի}, Ֆրանսիայից բերել տուեց մի քաջահմուտ մարդ, որ կ

րդինալի մօտ, թէեւ նորա շատ մերձաւոր բարեկամներից {լինի}. եւ եթէ մի մարդ առաջին անգամը հանդիպի, երկրորդո

տութեան մի մարդ, որ սօրայ վահանի տակ պաշտպանուած {լինի}, եւ սորա սրովը գօտեւորուած, նա ի՞նչ բանից կ՚երկ

կամ շատ անզգայ, կամ շատ անհմուտ մարդ պէտք է եղած {լինի}. թէ ի՞նչ բանումն է երեւում նորա անհմտութիւնը, ա

ն գործերի պատճառով ունէր շատ վէճեր: Թող մեզ խրատ {լինի} այսպիսի աղուէս մարդերի ընթացքը, որ մեք ուրիշ անգ

ռ դատաւորը, քննէ վատթարների գործերը եւ վրէժխնդիր {լինի} նոցայ: Երբ մարդկութեան ապագայ սերունդը կը կարդայ

ամար արիւն թափող նահատակը ինձ ընկեր եւ օգնական կը {լինի} այդ փառաւոր հանդիuի մէջ. ինքը ժամանակը քրքրելով

սորան գործարան ընդունելու, ասաց " Թո՛ղ ձեր խօսքը {լինի}, սակայն քա՛ջ իմացիր, որ մի փոքր ժամանակից դու ի

թիւնը նորա հոգու մէջ վաղուց է արմատացել: Բարի կը {լինի} սորա համար, եթէ իւր վատ կիրքը արտաքսելով իւր սրտ

Այս անձը շատ անհմուտ եւ սնապարծ մարդ պիտի եղած {լինի}, որովհետեւ սա չկարողանալով իւր գիտութիւնը կշռել

ռում է վերակացուն: Միայն ձեր պարտականութիւնը այն {լինի}, որ դուք այս ապստամբներին, որ կալանաւորեցինք մե

րդ չհաւատայ կախարդութեան կամ դեւերին, ուրացած կը {լինի} Քրիստոսի արդիւնքը եւ այս պատճառով հաւատը միմիայն

թէ. " Ով որ պատուականը անարգից հանէ իմ բերանը կը {լինի} "։) Պատճառ, ճշմարիտ, արդար եւ օրինաւոր խօսքը

ով որ ճանաչէ իր յանցանքը եւ զարհուրած սրտով կարող {լինի} զղջալ շտապել իսկոյն թողութիւն կը ստանայ։ Բայց ո՛

ան Աւագ անունով քահանան ասել է, թէ. " Երբ էլ որ {լինի}, ես իրեն իսկ՝ Ղազարին չպիտի թողում հանգչել այդ

է սոցանից շատ առաջ ապրած հեղինակների գործերում էլ {լինի} սոցա նմանքը, մենք միահամուռ մերժում ենք։ Ղազ

Սոցանից մինը պէտք է որ տպագրութեան սխալ {լինի} ։ Այդ բարբառիս քննութիւնը տեղիս վերաբերու

էորգ Նազարեան Գեղամեանցը։ Կարծում ենք, ախորժ կը {լինի} մեր բարեմիտ Հայերին մի քանի տեղեկութիւնք ստանալ դ

՝ իւր բարերերի յիշատակին, փոքր ի շատէ պարտավճար {լինի} նորա հոգու առաջեւ։ Բայց այս երկրորդական պարա

մի մեծ բնակարան, որի բարձրութիւնը 99 ասպարէզ կը {լինի}, թէեւ մի պապական աբեղայ, բնական աշխարհագրութիւն

ցի նորանց այն պայմանով, որ նոցա թագաւորը պիտոյ է {լինի} արքայ, իսկ ժողովուրդը թագաւոր... - Ինչպէ՞

ն պայմանով, Ձեր մռայլութիւն, որ թագաւորը պիտի է {լինի} արքայ, իսկ ժողովուրդը թագաւոր: - Այդ ի՛նչ

եղդեն եւ չքացնեն, մինչեւ թագաւորը կամ ժողովուրդը {լինի} լիակատար թագաւոր եւ իշխան: Ձեր մռայլութիւնը ամեն

ատուական Բուբանդուս, որ քեզ աւելի հեշտ ու յարմար {լինի} կարդալ: Բուբանդուսը դարձաւ դէպի նա քամակով ե

: Վիպասանութեան գլխաւոր կանոն է, որ ամենայն բան {լինի} զարմանալի եւ ընդհակառակը: - Շարունակի՛ր:

րբառի նեղսիրտ ձեւը, այլ այն միայն, որ հասկանալի {լինի} քո խօսածը, ուրեմն պիտոյ էր խօսել պարզ եւ կենդանի

ին գրականութեան դեւը. - մռայլութիւն Ձեր հետամուտ {լինի} հնար դիւականս հնարել առ ի չարչարել զմեզ եւ թափուր

եանքը, կամ ամբո՞ղջ են բոլոր թերթերը, գուցէ մտած {լինի} մի խարդախութիւն. վատ չէր լինելու քննութիւն կարգե

պիտոյ է խոստովանել, երկիւղ ունէր, որ միգուցէ դա {լինի} այն խոստացած սատանայապետը: Յանկարծ լսուեցաւ

ք ամօթ չբերեցիր իմ եւ իմ ազգատոհմի վերայ, բարեաւ {լինի} քո գալը, ողջամբ եկիր. գոհ եմ քեզանից, որ մեր ց

ը: Եկ գրկախառնիր ինձ, տէր սատանայի պոչը անպակաս {լինի} բերանիցդ, ամէ՛ն: Երբ որ աւարտել էր Քամը իւ

ն եւ ութն շիշ: Կատարումն օրինաց եւ մարգարէիցը կը {լինի} լաւ Մարասկէնով, որ ստացել էի օտար աշխարհից:

ժամանակ հարիւր վաթսուն երկու շիշը մի բանի նման կը {լինի}: Բայց ինչո՛ւ Ռօմ մոռացել է... Կօնեակ եւս չկայ

Սարեպտի բալասան եւս մոռացել է. այդ ինչ խնջոյք կը {լինի}: Այս խորհրդածութենից յետոյ, որ նորա կեանքի

ը 18 տարեկան հասակից բռնած մինչեւ այսօր (այժմ կը {լինի} նա 36 տարօք) անդադար պարապում էր զանազան դիւթակա

համարեա թէ արտասուքը աչքերում, - այդ վնասակար կը {լինի} եւ ձեզ եւ իմ պարոնիս: Նա միշտ այդպիսի դիպուածներ

է, ուստի կարծելով, որ այդտեղ պիտոյ է կատարուած {լինի} դիւահարցութիւնը, ներս մտաւ նորա մէջ: Ախոռի յատա

եռանիս եւ հոգիդ բաց աչքով կը մատնես, որ կերակուր {լինի} սատանայի: Միթէ՞ ամօթ չունիս, դու քրիստոնեայ մար

որը տասն մարդ, - ասաց պ. Մարկոսը, - մեզանով կը {լինի} տասներկու. առաքելական թիւ է, խորհրդաւոր է: Միա

անի փիլիսոփայութիւնը այն է, որ մարդու փորը կուշտ {լինի}, ըմպելիքը առատ, օրը ուրախ, սիրական կինը կողքու

րեք հարիւր տասն եւ ութն հայրապետների նզովքը գլխիս {լինի}, եթէ մի մարդու եւս յայտնեմ այդ բանը, - ասաց ջեր

: - Թէ ի՛նչ տեղից է այդ գիտութիւնը, երկար կը {լինի} պատմել, մանաւանդ ես եւս հաստատ չգիտեմ, թէեւ միա

ս յոյս ունիմ, որ նա մինչեւ էգուց բանը աւարտած կը {լինի}: Երեկի երեկոյին եկել էր իմ մօտ, որ ածուխ գնելու

ան մարդը, խելացի, հասուն դատողութեամբ, անպակաս {լինի} մեր ազգից... բայց թէ գլուխ գայ ձեր բանը, չասե

լով, չէի նշանակել: - Կը հրաւիրես, ծանօթ կը {լինի} կ'երթայ, - իսկոյն պատասխանեց պ. Մարկոսը: -

իսի մարդ է Կոմս էմմանուէլը, եղբայր, ապա նզովեալ {լինի} դորա ծնունդը. ինչ հարկաւոր է մեզ հրաւիրել մի այդ

խելացնոր չէ. եթէ մի մարդ նորա ասածներին նայելու {լինի}, անտարակոյս տարու մէջ տասն անգամ զատիկ կը կատարէ

որ այդ սուրբ նշանների բարեխօսութիւնը եւս անպակաս {լինի} մեր վերայից. Սուրբ նշանները անբարբառ բարեխօս են

րայ աչք դարձուցանէք, եկեղեցու մի կոպեկը եւս կրակ {լինի} իմ համար, եթէ խառնել եմ իմ գոյքի մէջ"։ - Թէ Աս

ռ օրէնքի զօրութեամբ եւս ժողովուրդը պիտի վերահասու {լինի} եկեղեցու տարեկան արդիւնքին եւ ծախքին: Երեսփոխանը

տեսէ տարեկան արդիւնքը եւ ծախքը, այլեւ հոգաբարձու {լինի} եկեղեցու պիտոյքին: - Մեր ժողովուրդը այդպիսի

, որ միտքը փոքր ի շատէ լարուած կամ նախապաշարուած {լինի}, չէ սերտել խօսելիքը, ինչպէս պաշտօնական ժողովներ

Ծերերը պահանջում են, որ ամենայն բան կամաց կամաց {լինի}, համբերութեամբ լինի, առանց մի մարդու անձնասիրու

, որ ամենայն բան կամաց կամաց լինի, համբերութեամբ {լինի}, առանց մի մարդու անձնասիրութեան մօտենալու, բայց

գուն կայ փորածի խորութիւնը, այդպիսի գերեզմա՞ն կը {լինի}, - պատասխանեց կոմս էմմանուէլը: - Ի՛նչ է, մ

ոգաբարձու եւ գտանելու չէ երբեք: Ուրեմն ի՛նչ պիտի {լինի} այս ազգի վերջը, շարունակում էր նա մտածել․ անտարա

ռ կը գան: Ինչ որ ունիս հարցանելու նոցանից, պիտի {լինի} տղայի միջնորդութեամբ, դու կ'ասես տղային, իսկ սա

ա, - պիտի այս բանի առաջը առնուլ. անշուշտ վատ կը {լինի} սորա վերջը եւ կը խայտառակուի իմ տունը այս քաղաքի

է, որ կամք ունէր, այնպէս չէ՞: - Թող այդպէս {լինի}, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես այսքան գիտեմ, թէ

ղջիկ պիտոյ է լինիս. Աստուծոյ օրհնութիւնը անպակաս {լինի} վերայիցդ: - Այս նամակը տար Աստուածածնի թաղը,

միտ կացի՛ր, մարիկս, մէք եթէ մեր վնաս-օգուտի բան {լինի}, խելք ունինք, թէեւ մարդիկ մեզ անխելք են կարծում

կամ մի այլ նորա տանը եղող մարդու տաս, ժամուց չի {լինի}: - Շատ բարի, հոգիս, Աստուած օրդ երկայն առնէ

րաստութիւն չունէինք, հայրդ մտածում էր, որ ամառը {լինի} այդ եւ ինձ եւս այդպէս ասել էր, բայց Մկրտիչը շուտ

գամ տեսանելու: Մարդ, մի ասեղ, մի մատնոց գնելու {լինի}, հարիւր անգամ կը նայի, որ չխաբուի, որ դեռեւս չ

, որ առանց նայելու, տեսանելու եւ քննելու պիտոյ է {լինի}, եւ այն այնպիսի ժամանակ, մինչ ո՛չ փոխել կարելի

ժամանակը չկորուսանենք զուր տեղը: - Թող այդպէս {լինի}, - պատասխանեց Շահումեանցը: Մանուշակը ժպտեցաւ

այն ինչ առանց այս եւ այն կողմը նայելու: Մարդը կը {լինի} արժանաւոր, եթէ նա Աստուծուց ստացած քանքարը աճեցն

նսահման բան է, այնպէս, որ շատ անգամ հարկաւոր կը {լինի} արժանաւոր մարդուն կեանքը դնել սիրու համար: Մէք ի

իւն դնէ եւ բարի յիշատակ ժառանգէ, եթէ նա խնամակալ {լինի} իւր աւելորդ արծաթը գործ դնել չքաւորների անտէր եւ

Աստուած, որ մեր խօսակցութիւնը եւ բարեկամութիւնը {լինի} յարատեւ... Բայց այժմ, ներեցէք ինձ, ժամանակն

ետ, թո՛ղ այս գիշերուայ խորհրդական լռութիւնը վկայ {լինի} իմ անխարդախ կուսական երդմանը: Այս խօսքերի վեր

ասն որոյ մտածում ենք, թէ այս պատճառով եւս ստացած {լինի} այդ արարողութիւնը թեթեւ անունը: Ինչեւիցէ. մէք ծ

մէջ միայնակ մարդը, եթէ մահի երեսից եւս փախչելու {լինի}, չէ գնում դէպի այս տեղերը գիշերով: * * *

ելք չէ ամուսնական սիրուն... թող սիրտը կատարեալ {լինի}, աչքը դուրս չլինի... Կնոջ առաջին արժանաւորութ

ի՞դ է հարկաւոր կնոջ խելքը, մարդը պէտք է որ խելօք {լինի}, եւ պէտք չէ, որ կինը իւր սեփական խելքը ունենայ

սկանալով, որ այս սպանութենից յետոյ անհնարին պիտի {լինի} մնալ Ղրիմի մէջ առանց իւրեանց անձը վտանգի տակ ձգել

նակ առ ժամանակ մեռանին տարաժամ, վերջին զոհը պիտի {լինի} մեր ցեղի մի միայն արու ժառանգը, որով պիտի ջնջուի

զաւա՛կս, քո հնազանդութիւնը: Աստծոյ օրհնութիւնը {լինի} քո վերայ: Այս խօսքի ժամանակ արտասուքը փայլեցա

: Մանուշակը մտածում էր, թէ ի՛նչ կեանք պիտոյ է {լինի} իւր կեանքը այնպիսի կոշտ եւ սոպռ վաճառականի հետ,

ութեանը, առաջարկեց, որ ինքը՝ Խաչատուրը, գլուխ {լինի} այդ միաբանութեանը, իսկ ինքը՝ Մխիթարը, լոկ գործ

յս ժամանակիս կամ թէ մի փոքր յառաջ պիտոյ է պատահած {լինի} եւ նորա յատկապէս փոխանցութիւնը դէպի Պապական եկեղե

եւ իւր ազգից հեռանայ ու օտարանայ, այլեւ վնասակար {լինի} նորան։ Այսպէս է մարդկութեան կարգը՝ կա՛մ իւր ազգ

, որ ոչինչ մարդ չէ կարող ապրել առանց կրօնի, թող {լինի} նա անաստուած, ամենաստուածեան, նիւթապաշտ, ինչ կ

ւած, ամենաստուածեան, նիւթապաշտ, ինչ կամի, թող {լինի}, թոյլ կամ հաստատ իւր ուրացութեան մէջ։ Այնուամեն

թիւն, ի՛նչ զարմանք է, որ նախապատիւ եւ գերապատիւ {լինի} միւս ազգերից, որոնք, մնալով դեռեւս ստրկական կրօ

իւր սեպհականութեան վերայ, պիտոյ է նորա պաշտպանը {լինի} "։ Պապը միեւնոյն երդումը պահանջեց Սվենոն Դանեմար

ւս առաքեցին եւ ունին առաքել։ Այս ամենայն եղեւ եւ {լինի}, բայց ընդ վայր, զի կամ 'ի դերեւ ելանէ, կամ բազ

բանութիւն գրելու միտք չունինք, վասնորոյ թող հերիք {լինի} մեր խօսածը կրօնի վերայ, մանաւանդ, երկարաբանելով ա

խանի հարցմանս (որ իբրու վէմ անվանելի յառաջընթացն {լինի} նորախօսութեան), թէ ո՞ւմ ումէք ի հայոց հասկանալի

մբ աշակերտաց իւրոց Յովհաննու եւ Յովսէփու միջամուխ {լինի} ի թարգմանութիւնս առակացն Սողոմոնի, եւ Նոր Կտակար

թ լինին ի վարդապետել որպէս ծարաւի ոք տօթակէզ փոյթ {լինի} ի՝ կենդանի յառաջիլ ջրոց հոսանս: Այլ Սահակայ զՄե

խճանի պատմութեան Հայոց արարելոյ ի սմանէ, եւ փոյթ {լինի} ի լրացուցանել զթերութիւն թարգմանութեան սուրբ գրոց

անձու ընդ յառաջադիմութիւն ընկերին: Ըստ ազգին {լինի} եւ պատմութիւն նորա, որպէս եւ ի պատմութիւնէ անտի

Հայոց համարի չունել, զի որպէս գրուանն խափանարար {լինի} շառաւիղաց լուսոյն ցոլանալ ի լոյս աչաց նստելոցն ի

սկանալի զբանն կացուցանելով: Ազգն ինքնին խոստովան {լինի}, թէ օտարացեալ է ի սեպհական գրականութենէ եւ օտարի

անաւանդ պիտոյ է, որ շնչառութեան եւ բառերի միջոցը {լինի} հաւասարաչափ (et paria anhelituum ac vocum inters

հասարակութեան անդամների թիւը քառասունից առաւել չ' {լինի} ։ Սորանից յետոյ հասարակութեան անդամքը ձեռնամո

ւթեանը։ Ամենայն մարդ ցանկանում էր, որ Իգնատիոսը {լինի} ։ Նա երկար ժամանակ հրաժարւում էր, բայց յետոյ, չ

թարկուի վերանորոգութեան, որ գո՛նէ դորանով կարելի {լինի} փակել Պրօտեստանտութեան առաջը, որ ինչպէս մի կրակ

ել հասարակաց ցանկութիւնը եւ թոյլ տալ, որ ժողովքը {լինի} ։ Բայց զուր գնացին նորա աշխատութիւնքը այն մասին,

ր գնացին նորա աշխատութիւնքը այն մասին, որ ժողովը {լինի} Իտալիայում. նորան հարկադրեցին, որ լինի այն Տրիդ

ր ժողովը լինի Իտալիայում. նորան հարկադրեցին, որ {լինի} այն Տրիդենտի մէջ։ Պապը կամենում էր ուղարկել այն

իացիք զուր էին պահանջում, որ մի Տիեզերական ժողով {լինի}, եւ քննուին այնտեղ եկեղեցական գործերը։ Վերջապէս

ւրեանց բոլոր խարդախութիւնը, որպէս զի այդ նիստը չ' {լինի}, ուր պիտոյ է արդարապէս խայտառակուէին Փարիզի իմաս

ձուէին, վասնորոյ Լայենէզ խնդրեց, որ բացառութիւն {լինի} իւրեանց Կարգի մասին, այսինքն՝ այս կանոնը ազդեցո

դը այն էր, որ ընդդէմ Վերանորոգութեններին պաշտպան {լինի} Պապականութեանը եւ Քրիստոնէութիւն տարածէ Ասիայի եւ

Յիսուսեանները, այն ժամանակ Կարգը հարկադրուած կը {լինի} ցոյց տալ բոլոր աշխարհին, թէ ի՞նչ կարող էր առնել

մ էք Յիսուսեանները, կը զղջաք, բայց գուցէ թէ ուշ {լինի} այն ժամանակ։ Դուք կը զղջաք, երբ կը տեսանէք ձեր

րբ գործը կատարելու համար, կամ թէ գո՛նէ արժանի կը {լինի} ստանալ մարտիրոսական արմաւենին, վճռում է զոհել իւ

ել, թէ ով որ սպանէ Հենրիկոս IV-ը, մեծ պաշտօն կը {լինի} կատարած կրօնին եւ Ֆրանսիային եւ սուրբ կը լինի, ե

կը լինի կատարած կրօնին եւ Ֆրանսիային եւ սուրբ կը {լինի}, եթէ ինքը կորչի այս հսկայական քաջագործութիւնը կա

րդ հանգուցեալ թագաւորին, այն ժամանակ հարկաւոր կը {լինի} հանել այս սուրը պատեանից։ Ես գիտեմ, ձեզանից մի

նեց. " Sint ut sunt non sint " (այսինքն՝ " թող {լինի} այնպէս, ինչպէս որ է, ապա թէ ո՛չ թող չ'լինի ")

թող լինի այնպէս, ինչպէս որ է, ապա թէ ո՛չ թող չ' {լինի} ")։ Պարլամենտի ցանկութիւնը եւս այդ էր։ Յիսուսե

լ, որ ապագային տուր եւ առութեան ժամանակիդ պիտանի {լինի} քեզ: - Կրկին աջահամ... Անէ՜. որ մարդ դարձար ե

էջ Բէգզադաների շարումը: Բայց չկարծեմ, որ այդպէս {լինի}, դու երկայնամիտ ես եւ ունիս ճշմարիտ եւ արդար դատ

մքին։ Փորձով գիտենք, որ այդ գիրքը շատ սիրելի կը {լինի} մեր ազգի մտացի մանուկներին, որոնք, իւրեանց ազգո

ղ, այս պատճառով կարծում ենք, որ այդ ակամայ սխալ {լինի}, ինչպէս նաեւ մեզ պատահել է մեր " Թափառական Հրէայ

, եւ եթէ բռնութեամբ արտաբերուի, բաւական կոշտ կը {լինի} ։ Դիցուք թէ արտաբերում է ժողովուրդը կամ չէ արտաբե

քերը քննութեան դանակի տակ ձգել. այդ շատ երկար կը {լինի} ։ Առանց նորան էլ երկարում է մեր հատուածը։ Գուցէ

ործի հետ։ Բայց երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ էլ {լինի} բան գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը

բան գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը {լինի}, որ ո՛չ բարով պիտի ասէր։ Եթէ ստոյգ ասենք, մ

ց նոր լեզուի ընդհանուր կանոնն է, որ յատկացուցիչը {լինի} միշտ նախադաս։ Այն ժամանակ միայն կարելի է վերջադա

զուին ընդդէմ չմեղանչենք։ Բայց թող առաջուց յայտնի {լինի}, որ հեշտութեամբ չենք թողուլ պատերազմի ասպարէզը։

յերի կազմող, ուրեմն առանց նորան, բայը չպիտի բայ {լինի}, բայց մենք վերի օրինակից տեսնում ենք, որ կարդու

չէ կարող իր ըթը նու փոխել եւ եթէ այդպէս խօսող էլ {լինի}, ինչպէս կան մի քանի նուասէր մարդիկ, դարձեալ բառ

րայ ամրացնել, որպէսզի նոցա միջնորդութեամբ կարելի {լինի} մի համակարգութիւն, մի ուղղախօսութեան արուեստ կազ

էնքը մեզ յայտնի է, մեզ անծանօթ բառ հանդիպելու էլ {լինի}, շատ անգամ առանց բառարանի օգնութեան հասկանում են

նրականութեան խորհուրդը կորցնելով, ազգին համար կը {լինի} չեղածի պէս, իսկ ինքը՝ ազգը՝ կենդանի, գրական լ

ի է թէ անաջողութեան էլ պատճառ դարձաւ: Եթէ երբ եւ {լինի} այդ կիսատ մնացած գործը աւարտուի, միեւնոյն հոգով

: Յոյս ունինք, որ մեր ապակու երեսը նոյնպէս հարթ {լինի} եւ նորա թանձրութիւնը զուգահեռաբար հաւասար, յոյս

ւն տեսարաններ է ստանում, որ տասը պատկերի նիւթ կը {լինի}, որոնց խօսքերով միայն ստորագրութիւնը ամբողջ երես

քերը քննութեան դանակի տակ ձգել, այդ շատ երկար կը {լինի}, առանց նորան էլ երկարում է մեր հատուածը: Գուցէ

ս գործի հետ, բայց երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ {լինի} մի բան գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս

բան գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը {լինի}, որ ոչ բարով պիտի ասէր: Ազգային աւանդութիւ

մնացորդ, բայց եւ այնպէս, կարծում ենք թէ հին բան {լինի}: Սաստիկ գրգռում է այդ բանը մեր հարցասիրութիւնը,

րծելը (եր. 7) թէ գուցէ անպարան բառի կրճատուածը {լինի}, կապելով նորան այն սքանչելի կանթեղի հետ, մենք ի

լով, շատ հաւանական է, թէ ապարան հասարակ անունից {լինի} յատկացած: Այլ թէ ինչի՞ կարող էր մի իշխանի կամ թա

: - Գուցէ թէ այլ տեղերում մի փոքր այլապէս պահուած {լինի} այս աւանդութիւնը, վէճ չունինք. մանաւանդ մենք չե

այն հարազատութեամբ: Որ ազգի մէջ կամենայ թող {լինի}, բայց եւ այնպէս չկայ աշխարհիս երեսին մի աւանդութ

առաջ գալիս, թէ ի՞նչ լոյս կամ ի՞նչ կրակ եղած պիտի {լինի}: Հարկ չկայ ասել, որ բնական երեւոյթը առասպելով մ

ել եւ ուսել է նա բնութիւնը, համեմատ այդ չափին կը {լինի} նորա գաղափարների եւ հասկացողութեանց ազնուութիւնը

անում են, որովհետեւ նոքա հաւատում են թէ մրրիկ կը {լինի} այնուհետեւ, իսկ թէ երկու հատ, այդ դիպուածում նո

պէս վկայել, որ ամէն կարգի ժողովրդին հասկանալի կը {լինի}, եթէ արժանապէս թարգմանուի: Բնական գիտութեանց բո

իշտ համեմատ է ջերմութեան աստիճանին: Որքան սաստիկ {լինի} ջերմութիւնը ցերեկը, այնքան ուժով կը լինի քամին ի

սաստիկ լինի ջերմութիւնը ցերեկը, այնքան ուժով կը {լինի} քամին իրիկնապահին: Շատ ծովահայեաց քաղաքներ ունին

որութիւնը եւ մենամարտութիւնը կարծեմ մնացած պէտք է {լինի} մեր նախնի թագաւորների ժամանակից, որ առհասարակ եր

նակների վերաբերութեամբ, թէ երկրագործութիւնը եղած {լինի} ընդհանուր ժողովրդի ապրուստի լծակը: Այն մարդը, ո

տեղծի մի աշխատութիւն. " եւ հայրաբար ներողամիտ կը {լինի} նա " - շարունակում է հեղինակը - " սորայ միջի բազմ

ն բան փողով ենք առնում"։ Ինչի՞ պիտի այսպէս {լինի} Աշտարակի վիճակը: Եւ միայն Աշտարակը չէ. Աշտարակը

ան մեծ եւ ծանր պաշտօնները երիտասարդների վրայ պիտի {լինի} բնականապէս, բայց, մի՞թէ չկան այնպիսի թեթեւ աշխա

ւ առաջանում են, եթէ միայն աչքաբաց խնամատարութիւն {լինի} շինականի կողմից: Եթէ միայն շերամաբուծութեանը առն

շնորհքի վրայ, որ թէ նորա ձեռքին օրինաւոր գործիք {լինի} եւ մի քանի անգամ այդ բանը օրինաւոր կերպով ցոյց տո

ը գեղեցկանայ այդ լիճը, որչա՞փ աւելի զուարճալի կը {լինի} նորա շրջանում ման գալը, որչա՞փ կը կենդանանայ օդը

ւ արեւ չունին. ծառն էլ որ տնկեն, էլ մօտ գնալ չի {լինի}: Այսպէս ահա, երկիւղը մոծակից զրկում է խեղճ միաբ

արստահարուած վիճակը, այն ժամանակ բանը աշկարայ կը {լինի}, որ հայը եւ թուրքը այս տեսակ կապերով միմեանց հետ

նտեղ բնակւում էր։ Արդէն շատերին յայտնի կը {լինի}, որ մեք, ճշմարիտ եւ անխարդախ սրտով սիրելով մեր

, բայց ազգը միայն արտաքին աչքով տեսաւ։ Այսպէս կը {լինի} եւ 900 տարի յետոյ եւ 1000 տարի յետոյ, եւ ինչպէս

պէս մինչեւ այժմ, այնպէս եւ միշտ հայոց մանուկը կը {լինի} օտարի հացի մուրացկան, ամեն օր դռնէդուռ մա գալով

յս կերպով սնունդ ստանալով՝ նորա ազգութիւն եւս կը {լինի} մի խայտաճամուկ բան, անարմատ ծառ... Ամենայն մ

ն։ Այս բաները խօսելուց յետոյ, եթէ պատահելու {լինի} մեզ տեսանել այդ հնամոլ պարոնների կողմից անդարձ կա

նորախօս լեզուի վերայ, երբէք չենք մտածել, որ այդ {լինի} մի քաղաքի մասնաւոր կամ մի երկրի յատկացեալ բարբառ

լ 10000 մարդի անհասկանալի, նրանցը թող 1000 մարդի {լինի} միայն, բայց չլինի այնպէս, ինչպէս եղել է մինչեւ

այլ լեզուի ամեն շարժողութիւնը, դէպի որ կողմը եւ {լինի}, լինում է որպէս հետեւանք ներգործող պատճառի, որո

անցնէ։ Եւ մէկ անգամ մեռածը, եթէ դուրս էլ գալու {լինի} գերեզմանից, ժառանգը նորան իբրեւ օտարոտի մի երեւո

թիւնը, նորա մշակութիւնը եւ նորան ծաղկեցնելը պիտի {լինի} ամեն խելքը գլխին մարդու գործը։ Մեռնողին սիրողը պ

իրենց սկզբնական ձեւը, քո բոլոր աշխատութիւնը պիտի {լինի} մնացածը տաշել կոկել եւ շինուածքին պիտոյացնել։ Հա

է, ինչպէս մարդու շրջապատող աշխարհն է, այնպէս կը {լինի} եւ մարդուն կեանքը եւ ինչպէս կեանքը, նորան համեմա

արդուն կեանքը եւ ինչպէս կեանքը, նորան համեմատ կը {լինի} միտքը։ Եւ լեզուն, որ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ մտքի

քին, նորա ձեւը ուրիշ բան չէ կարող լինել եւ չպիտի {լինի}, եթէ ոչ մտքի ձեւի ցոլացումը։ Սորանից պարզ եր

տակ կոխկռտենք մեր նոր լեզուն, որ ինչքան էլ տգեղ {լինի} հնից, թերեւս այս էլ թոյլ տալով, այնուամենայնիւ

լի երկայն է, քան թէ նորա մեռած մօր քիթը, մտածող {լինի} կտրել դանակով աւելորդ երկայնութիւնը, կամ եւ թէ կ

կարճ է, աքցանով քաշելով՝ երկարացնել, որ միաչափ {լինի} մօր քթի հետ, նոյնպէս եւ միւս բոլոր անդամները կամ

պի երկրագունդի ելեքտրական կենդրոնը, որ նոյն պիտի {լինի} եւ նորա երկրաչափական կենդրոնի հետ, որովհետեւ ջեր

մեն բան նորանով է եղել, նորանով է լինում եւ պիտի {լինի} ։ Լեզուն է այն սարսափելի ուժը, որի ընդդէմ տկար ե

նից միայն չէ հասկացւում ամբողջ ազգին, նա ե՞րբ կը {լինի} մեղաւոր։ Բայց այն պարոնը, ասում ենք, բաց ու հա

. Աջեմեանցն, ի մասին ասացեալ գործոյն եւ ձեռնտու {լինիլ} մեզ ՚ի խնդրել զազգային զհրիտակս: Համաձայն եզր

խուց ի պէտս գործադրութեան: Խնդրելով աներկբայ {լինիլ} յանկեղծութեան իմոյ առ Ձեզ յարգանաց Մնամ արգոյ

անամ, եթէ արք անբարոյականք հռչակեալ են զձերբակալ {լինիլ} անգոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ յինէն գրելով առ պ

ւստի եւ խորհուրդ ետ, նախ քան զամենայն, յանդիման {լինիլ} նախագահին այսր կառավարութեան, այն է գլխաւոր ռեգի

ին այնմիկ, առանց ամենայն զանցառութեան Հոգեբարձու {լինիլ} գործոյն մերոյ ամենայն ժրութեամբ։ Պ. Բայլն,

որս ցարդ չէ իմ տեսեալ եւ զորս փոքրագոյն յոյժ ասեն {լինիլ}, քան զերրորդ տունն, յատկացուցեալ միմիայն յօգու

կավորություն էլ, թե որ ասենք, չկա, շատ սուտ չի {լինիլ}: Մնամ քեզ միշտ եւ առ ի սրտե բարյաց փափագող եղ

նական եւ ինձ երկրորդ կտակակատար եւ վէքիլ հաստատեմ {լինիլ} Կորտ աֆրկուշտի կոմիսիօներաց զառաջին կոմիսիօներն,

, Դեռ Հայաստանն, լսի՛ր ինձ, Նորան չի {լինիլ} խընայել, Քանի փախչում է լուսից։

տ Գասպարեանցը ընտիր հիւր. Քո թաղերում էլ չի {լինիլ} մի տխրութիւն էլ տեսնել, Զի Գասպարեանը քո մէջ

նաչել, Որ մեծատան գոհարները Մահուն չեն {լինիլ} արգել։ Նա ամենուն կը հանդիպի Մի

իւրը էր սէրը, միթէ ընկերութիւնը աւելի երջանիկ չի {լինիլ}, վրէժխնդրութեան սկզբունքը ներողութեան սկզբունքին

ց: Ճակատագիրը պատրաստել էր նորան անօթ ընտրութեան {լինիլ} դժոխքի համար: Նա լինելով այնպիսի ազգի մէջ, ինչպ

աբեղայամիտ իմաստնոց հայոց զձգտողութիւն ամենաճիգն {լինիլ} ի խրթնաբանութեան, զորոյ ապացոյց՝ կարեմք քաղել ի

ր ի հայկաբանութեան մասին, մինչեւ բազմաց ի կարծիս {լինիլ}, թէ սորա է գրած գիրն " Պիտոյից " արարեալ ի հինաւ

ն է առ մեզ թէ շատ եւ եթ փոքր այսու ամենայնիւ զհետ {լինիլ} կրթելոյ զորդիս միայն, թէ եւ միանգամայն թիւրաթեք

դարձեալ բառի կազմութեան մէջ վանկի տնտեսութիւն չի {լինիլ}, որովհետեւ ինչպէս ձեռ-քե-րը, այնպէս էլ ձեռ-քեր-

ուին իրենց հետքը այդ գործի վրայ, առանց դորան չէր {լինիլ} բայց աջողակի, ինչպէս արդերն ասացինք, այդ թերութ

րող էր մի իշխանի կամ թագաւորի ապարանը այնտեղ եղած {լինիլ}: Բայց մենք այստեղ բառերի ծագումը քննելու համար չ

ած է լինում մի անհեթեթ շինուածք. առանց դորան չէր {լինիլ}, - այդ Նոյեան տապանն է: Արագածի գլխին նկարուած է

աւելի հաւանականը, որ կարող էր շատ անգամ երեւցած {լինիլ} եւ այսօր էլ երեւիլ որպէս Արագածի գլխին այնպէս եւ

եղած չլինինք: " Ուխտիւք խնդրէի ես իսկ ի՛նքն նզով {լինիլ} ի Քրիստոսէ, վասն եղբարց եւ ազգականաց իմոք ըստ մա

ոյապէս, երբ յիշեցնում է նորան աշխարհի երեսին մահ {լինիլը}: Ո՛հ, եթէ կրօնը ազդէր բարոյականութեան վրայ, եր

տարն այ պարոն Աբրահամ Ավետմալն եւ զնոյնքն յոր տեղ {լինիլն} չգիտեմ, վասնորոյ այսուհետ թէ որ մինն երեւեսցի,

րեի, որ ես քու եղբայրդ լինելով, չպիտի կարողացած {լինիմ} քեզ ճանաչել եւ օտարի աչքովը պիտի ճանաչեմ. իմ սեր

ոն, ուստի գրեմ զայս նամակ: ՚Ի վաղիւ յանդիման {լինիմ} դեսպանին Ռուսսիոյ, խօսիլ զյանձն եղեալ ինձ գործոյ

հնարաuտեղծեալ խելագարութիւն: Ի վաղիւ յանդիման {լինիմ} դեսպանին Ռուսսիոյ խօսել զյանձն եղեալ ինձ գործոյ.

ւնը համարեա՛ թէ անկարելի լինելով, հարկադրուած կը {լինիմ} ամբողջ երեք ամիս փակուած մնալ այստեղ: Այդ միջոցի

եւ Էջմիածինը, եւ խնդրեց ինձանից, որ ես ուղեկից {լինիմ} նորան այս ճանապարհորդութեան մէջ: Տեսանեմ՝ ինչպէ

կարծում եմ, որ եթէ Ֆրանսիա եւ Աւստրիա եւս գնալու {լինիմ}, նոյնպէս կարող եմ երթալու հրամանագիր ստանալ Պ.

յնուհետեւ ինչպէս կամիք, եւ ես անչափ շնորհակալ կը {լինիմ} ձեզանից, եթէ առիթ տաք ինձ գործ ունենալ իմ աշխարհ

ակարանս կը հասանի իւր նպատակին, եւ ես կատարած կը {լինիմ} իմ խորհրդաւոր պարտականութիւնը: Թող չսրտնեղին

ս Կաթողիկոսի գրուածներով: Մի խօսքով, ես Յոյն կը {լինիմ} եւ Յոյների համար, կամ աւելի լաւ, կ՚աշխատեմ ճշմա

էպի այն կողմը: Այսօր դու ես հարուստ, վաղը ես կը {լինիմ}, եւ այն ժամանակ քո հարստութիւնը անպատճառ պիտի նո

իրտս, թո՛ղ քեզ պէս փայլի։ Թող մաքուր {լինիմ}, ինչպէս դու սուրբ ես, Թող ողջ աշխարհին երե

յսպէս մերկ ու աղքատ, իմ երկրացիներին ծիծաղելի կը {լինիմ}, որովհետեւ նոքա մի անգոսնելի բնութեան տէր մարդիկ

шѣть։ "Լալիս եմ" քիչ ենք լսել, սովորաբար {լինիմ} բայով է վարվում, "լաց եմ լինում" եւ այլն։ Տալը, գ

սինքն՝ "լալու վրայ եմ". մենք գոնէ կարծում ենք։ NB {Լինիմ} բայով վարվում է տեղ տեղ եւ թաց'ը-թաց լինել. բայց

րուն, ցոյց տուր ինձ այդ թուղթը, ես շատ ուրախ կը {լինիմ} եւ շատ շնորհակալ, եւ դորա փոխանակ կը տամ քեզ մի

ես իմ պատուանուններով եւ պատուանշաններով հաւասար {լինիմ} իմ եղբոր հետ, որ ոչինչ ունէր. դուք ուրանում էք

նայ ծառայել այս նամակս, մի օր, երբ թեթեւացած կը {լինիմ} գործերից, ցոյց կը տամ ձեզ ձեր անձը Յիշատակարանիս

, եւ օգուտ եւս չունիմ ընդդիմանալուց. զոհ պիտոյ է {լինիմ} այս քաղաքի բարբարոսական սովորութեանը, եթէ դու չփ

սակուիմ, դէռեւս հօրիցս կանուխ ամուսնացած պիտոյ է {լինիմ}: Եթէ այդպէս յօժարի, եւս նամակ կը գրէմ Թիւթիւնճի

նման ժապաւէնով դրած է պահարանումը. եւս ուրախ կը {լինիմ}, որ դու կ՚ազատուիս Թիւթիւնճի-օղլուի աղջկանից, ի

ալի է մեզ այսպիսեօք պարապիլ, մինչդեռ պարանոցաթաղ {լինիմք} ՚ի բազմապատիկ աշխատութիւնս յաւէտ օգտակարս ե՛ւ մեզ

յաճուրդ զշնորհս Աստուծոյ վաճառեալ: Յայն սակս իղձ {լինիմք} գիտուն լինել ասացելոցս, զի մեզէն չկարեմք խտիր առ

ի պաշտպանութիւն եկեղեցւոյ իւրոյ սրբոյ, որում իղձ {լինիմք}: Յանձն արարեալ զմեզ եւ զճակատագիր ողբալի ազ

եամբք զհեղինակացն եւ զհեղինակութեանցն եւ խոստովան {լինիմք} [1 անընթ. ] դորա զննութիւն տպագրութեամբ հին հեղին

յօդ. Ժ հատորոյ Սվօդին քաղաքական օրինաց արգելեալ {լինին} այդօրինակ հրաւէրք: Եւ թէ այսպէս եւ թէ այնպէս, ե

է եւ գուցե այլ մարդ եւս ընտրելու ժամանակ օգտակար {լինին} այս գրվածքը: Ողջ եղիք ամենայն հաջողությամբ,

արյանցը կսրբագրե այն չնչին թերությունքը, որ պիտի {լինին} քո գրվածքում: Ես հաջողությամբ կդառնամ, եթե ծ

կօք եւ մոմեղենօք եւ այլ եկեղեցական զարդուք բերեալ {լինին} նշանք ՚ի տէրութենէ պարսից եւ գոհութիւնք առ աստուա

գել նորանց, որ կարծեմ թէ այդ երկուքը եւս զղջացած {լինին} իւրեանց գրածների վերայ, մանաւանդ՝ այսպիսի հզօր

: Այժմ գուցէ մի կամ երկու մարդ ծերունիք, մնացած {լինին} այդ աշակերտներից: Տպարանը պիտոյ է մտածել, որ բա

եր միականի նախագահներին... Նոքա եւս թող մասնակից {լինին} այդ Հերոստրատոսեան պարծանքին, որովհետեւ մասնակից

ծ ես եւ ժամանակ չունիս։ Փոյթ չէ, թող սրտերս մօտ {լինին} միմեանց: Ես ինքս նոյնպէս Սամսոն գնացել էի մի ամի

ենայն կայծ կարող է բորբոքել մի կրակ, եթէ ձեռնտու {լինին} հանգամանքների յարմարութիւնքը: Շատ գեղեցիկ կը լին

համար այն արշալոյսը, երբ քո ընթերցողքը կարող կը {լինին} նայել եգիպտական աստուածուհու երեսը՝ առանց քօղով

ով հերետիկոսութենից, մտանեն Պապի գիրկը եւ արժանի {լինին} փրկութեան: Այս աղօթքը գրուած է վենետկեան Մխիթարե

երութիւն աւելի հիմնաւոր է եւ հաստատ, եթէ յարակից {լինին} նորան այնպիսի հանգամանք, որ աղբիւր էին եւ նիւթակ

դրում ենք, որ մեզ հասուցած տպելիքը յարմարեցուցած {լինին} ազգի էական օգուտների հետ: Ահաւասիկ, վերոգրեալ ն

ւ Սսու կաթողիկոսական մատենարանների գրքերը հարուստ {լինին} այսպիսի յիշատակարաններով: Սոցա պաշտօնը պատմութեա

: Ես մտածում եմ, որ Տաճկաստանի Հայերի մէջ եւս կը {լինին} հազարաւոր մարդիկ, որ ուրախութեամբ սրտի կը ցանկան

կը քրքրէր այն տեղերը, ուր կարծիք կային, թէ պիտի {լինին} հեթանոս Հայերի մեռածների մնացորդքը: 5. Գտան

կանների մշակութիւնը ընկնի, այն ժամանակ ի՞նչ պիտի {լինին} անգլիական գործարանների եւ գործաւորների վիճակը: Ի

ր վաճառականների գործառնութենից, երբ սոքա միջնորդ {լինին} Հայոց ընդհանրութեան եւ Եւրոպիոյ մէջ, այն ժամանակ

, ե՛ւ գործարանը, ե՛ւ միւսը, ե՛ւ միւսը կարօտ կը {լինին} նորան: Ոյժը կ'անցնէ նորա ձեռք, թո՛ղ որչափ կամի

ց պիտի սկսանին իւրեանց պատմութիւնը, եթէ ընդունակ {լինին} իբրեւ ազգ ապրելու. իսկ եթէ ոչ, օրըստօրէ կ'անհետ

տեղս եղեալ վէքիլներիցն, որ իմ կտակակատարն պետք է {լինին}, ի նոցանէ եւս խնդրում եմ եւ պատուիրում եմ, որ մ

օրինաւոր ուստր եւ կամ դուստր զաւակ ունիցեն նոքա, {լինին} ժառանգ ինձ փոխանակի ի տէր հանգուցեալ հօրն իւրեանց

ոց ի խելապատակս գուցէ գործարան, մտաց, ընթացակից {լինին} յաւիտենական ծերունւոյն: Այլ հոգեւորք մեր սնանկաց

ւմն փառասիրական դժոխային ծարաւոյ, որոյց ըղձակաթն {լինին}: Հոգեւորք, որոց պաշտօն է պաշտպան եւ պահապան կալ

Այսոքիկ ամեն այն հարցմունք գիտութեամբ առաջարկեալ {լինին} յԱյվազովսքւոյ առ ի ցուցանել զգերադասութիւն պապին

ք գործեցեալք հրամանաւ առաջնորդաց՝ դատապարտութեան {լինին} պատճառը, ոչ միայն որոց գործեալն էին, այլեւ կցոր

աճոյացիր մեր սրտին։ Թո՛ղ դատարկ բաներ {լինին}, Մարդու վէրք տալ չունենան, Թեթեւ ու

ր ինձ զամենայն Իսրայէլ ի մարգարէս, բայց մարգարէք {լինին} մարգարէի նման. Բահաղի մարգարէների համար վաղուց պ

աներէն եւ Ռուսերէն լեզուներին, արդէն կարդացած կը {լինին} " Թափառական Հրէայ " վիպասանութիւնը եւ ճանաչած նոր

տ դիպուածներում միշտ ոտնահար են եղել եւ պիտի միշտ {լինին} գերմանականութեան: Ընկած լինելով այսպիսի խեղճ

նոք հիգին դու ես միայն ապաւէն. Ում ոտնահար {լինին} մարդիկ, եւ ում երեu ոչ առնեն. Ամենեքին զի

§ 12. " Քանզի ոչ եմք իբրեւ զայլսն, որ վաճառական {լինին} բանին Աստուծոյ. այլ իբրեւ 'ի հաստատութենէ, այլ

րան, որ երեւելի ապստամբական քանքարով գերազանց կը {լինին}, քան իւրեանց նախնի հին հռովմայեցիքը: Ես իրաւուն

լոնեան խառնակութեան մէջ, ուր անտարակոյս անհետ կը {լինին} նոքա: - Կարճը ասել, այս թերթերի օգնականութե

ի, որ բան ուսանին ազգի վայրենացած զաւակները, որ {լինին} եւ շարունակուին լաւ լաւ եւ գեղեցիկ օրագրութիւնք,

եղեցիկ օրագրութիւնք, բայց այս բաները թող ինքեանք {լինին}, թող ոչնչից եւ ոչնչով գոյանան․ իմ պատուելի ազգաս

տարեկան տղայ, բայց հարկաւոր է, որ նոր եւ մաքուր {լինին} տղայի հանդերձքը, սկսած շապիկից մինչեւ վերարկուն

յժմ թող մատաղահասքը նային, նոքա թող աշխատին, որ {լինին} քաղաքավարի, խելօք, ուսումնական, բարոյական եւ ա

ժողովով վճռել էր, որ ո՛չ թէ միայն քահանայք անկին {լինին} այնուհետեւ, այլ ով որ եւ կին ունէր, նա եւս բաժա

այդ խաւարատեսիլ դիմակը։ Ընդդէմ չենք, գուցէ {լինին} մարդիկ դոցա մէջ, որոնց հոգու բարոյական զօրութիւն

Երկիւղ է գրում, որ միգուցէ եւ Մխիթարեանց մէջ {լինին} Կոլլեգիացոց հոգու եւ ուղղութեան տէր մարդիկ։ Երեւի

մանակի՝ յորում ամենայն ազգք եւրոպէականք ջանահնար {լինին} հարստացուցանել զանձինս ուղիղ ուղիղ գաղափարօք եւ մ

ան յիշատակարանք հինն մատենագրութեանն զառաջինն զոհ {լինին} հպարտութեան եւ անձնասիրութեան Նինոսի արքայի Ասորե

է՝ զանձուկ փափագանաց սրտիցն լնուլ ըղձանան, փոյթ {լինին} ի վարդապետել որպէս ծարաւի ոք տօթակէզ փոյթ լինի ի

աչաց նստելոցն ի տան, սապէս ամբողջ դարք խափանաբար {լինին} ժողովրդեան հասկանալ զլեզու առաջնոց Հայկազանց: Եւ

նչ ինչ անսովոր ականջաց նոցա, բայց ոչ երբէք սատար {լինին} յառաջանալոյ ի նոր հայախօսութեան, եւ որք հետզհետէ

ւոր է շահել Յիսուսեանների սիրտը, որ նոքա միջնորդ {լինին} Չինացոց եւ Պօրտուգալացոց մէջ։ Կայսրը համաձայնեցա

որ այդ կատարուի եկեղեցու մէջ, Կարդինալները հագած {լինին} իւրեանց կարդինալական հոգեւոր զգեստքը եւ թոյլ տրու

չում եմ Աստուած, որ իմ յաջորդքը ինձանից բաղդաւոր {լինին} այս բանի մէջ. ահա՛, ինչ որ ես կարո՛ղ եմ առնել ա

ատողութիւններից, գո՛նէ մի ծեղի չափ թող շնորհակալ {լինին}, ինձնից ո՛չ, այլ պ. Պռօշեանցից, որի գործը պատ

ք այդ վսեմ ոճերի քամակից գնաք, միշտ անպակաս պիտի {լինին} ձեր գլխից այս տեսակ փորձանքներ. ձեռք վեր առէք դո

ւնր երեւակայութեան անաջող արդիւնքները անհետանալու {լինին}, Սօս եւ Վարդիթերը կարելի է ընդունել որպէս լոկ եւ

կարծել, թէ դոքա ուխտագնացութեան աւելորդութիւնքը {լինին}: Ասիացին, որի երեւակայութեանը միշտ բորբոքուած է

ինձ զամենայն Իսրայէլ ի մարգարէս ", բայց մարգարէ {լինին} մարգարէի նման: Ուզելով մշակել, կոկել եւ մի

ղերում, ինչպէս Աշտարակն է, եթէ շատ շերամ պահողք {լինին}, հեշտ կարելի է ընկերովի բանալ մի փոքրիկ թելքաշի

նհնար է թէ մի բաժինը չնստի ծառերի վրայ, եթէ սոքա {լինին}, որով ճեմելիքի վրայ ման եկողների համար աւելի քիչ

րով ճեմելիքի վրայ ման եկողների համար աւելի քիչ կը {լինին} քան թէ այժմ: Տարապայման բթամտութիւն պիտի լի

պարանուել է եւ հայինը ` այդ մասին թող որչափ կամին {լինին} շատ կամ քիչ հաւանական կարծիքներ, բայց մենք այս ե

ք այնքան անարգ մարդիկ ենք, որ մինչեւ այնքան տեղը {լինինք} հասած, որ չկամենանք գոնե ճանաչել լույսը եւ խավար

մենք փոքր ի շատե բան հասկացողքս պիտո է ներողամիտ {լինինք}: Օրագրի այսքան գլուխ գալու վրա եւս ուրախ ենք

իք, արեցէ՛ք սիրելիս, եւ մեք հոգւով չափ ուրախ կը {լինինք} ձեր յառաջադիմութեան վերայ, եթէ յաջողի ձեզ ստանալ

րհակալութիւն Պ. Արամեանին եւ առաւել շնորհակալ կը {լինինք}, եթէ բոլորովին ազատօրէն եւ անկախաբար լցուցանէ իւ

զգի նոր մայրերը, հերիք է մեզ եւ շատ շնորհակալ կը {լինինք}, եթէ դուք ձեր հայկական իստակ կաթի հետ տաք ձեր զա

չնչին զոհերի պատճառով: Դորա հակառակ շնորհակալ կը {լինինք}, եթէ մի բանասէր ցոյց տայ մեր վնասը ազգի ընդհանրո

յականութիւնը պաշտօնական է: Եթէ այս կէտից նայելու {լինինք} բարոյականութեան վերայ, վանդակի մէջ փակուած վագրը

մեր ճաշն ուտենք հանգիստ, Յետոյ խաղաղ քուն {լինինք}... Հեռի՛ գնա մեզանից: Մի՛ գոռա

րչով, այլեւ զէնքով եւ արիւնով, եթէ մի օր արժանի {լինինք} զէնք առնուլ մեր ձեռքը եւ մինչեւ այժմ քարոզած ազատ

վուրդը խօսում էր հասարակ կեցութեան մէջ։ Չէ, {լինինք} խելացի մեր պահանջողութենների մէջ. չպահանջենք հեղ

ացնելու մեր անձը. փոյթ չէ, որ այն ժամանակ դրած կը {լինինք} հողի տակին յաւիտենական քնով հանգստացած։

վեր առէք այդպիսի խորհրդից․ եթէ կամիս, որ պատճառ {լինինք} ազգի կործանութեանը, ապա բանանք այդ դպրոցը:

քննելու համար չդադարեցանք. եթէ այդ մասին խօսելու {լինինք}, այսինքն ընդհանրապէս այն անունների մասին, որ այ

ականութեան վրայ, ապա եթէ այս չենթադրելով խօսելու {լինինք}, այն ժամանակ պիտի ստիպուինք ամբողջ էլեկտրականութ

կանի կողմից: Եթէ միայն շերամաբուծութեանը առնելու {լինինք}, որ գրեթէ լոկ մայիս ամսի գործ է, եթէ չասենք էլ

ես եղավ եւ առավ Քաչադքով ասած մարդից, որ Նաժավոյ {լինիումը} ունի յուր խանութը, մինչեւ որ դու այս մասին հոգաբ

ամ, որ մինչեւ այս նամակիս ստանալը այն եւս ստացած {լինիս}, եւ հույս ունիմ, որ բարկացած չես: Ֆեոդոր Միխայ

քո ծանոթներին եւ քո բնական ազգասիրութենովը հորդոր {լինիս}, որ սորա մասնակից եղողների թիվը շատանա, որպեսզի

Հույս ունիմ, որ Մոսկվայից գրած նամակս ստացած {լինիս} մինչեւ այժմ, եւ խնդիրքս կատարած, ըստ որում մեծ

՝ կիմանաս, թեեւ չեմ կարծում, որ բոլորովին անգետ {լինիս} իմ հանգամանքներին, ըստ որում դեռ անցյալ տարի բաց

կանջիս կարծես թե ասում է, որ հուսահատ վիճակի մեջ {լինիս}. համբերիր, եղբայր, եթե ստույգ է այս խավար գուշ

մեր անտէր ազգի վերայ եւ հաւատա՛, որ շնորհակալ կը {լինիս} յետոյ ինձանից մինչ կը վայելես պտուղը այն ծառի, ո

կանած իրաւունքը ձեռք բերելու քամակից: - Ո՛ղջ {լինիս}, - պատասխանեցի ես, - եթէ կարելի է, խնդրում եմ

իմ մարդկութիւնը բաւական չէ քո համար, որ կարեկից {լինիս} ինձ, թո՛ղ գոնէ իմ Հայութիւնը շարժէ քո սիրտը եւ հ

շուառական դու... վայրկեան մի... եւ շան սատակ կը {լինիս} հարուածիս տակ, եթէ կեցցէներ չգոռաս: - Կեցց

ր օր իմ ձեռք կ՚ընկնես, Այն ժամանակ ի՛նչ կը {լինիս}, գիտեմ ես"։ ԵՐԱԶ Սարսափելի եր

Դատաստանն կայ ձեռին Աստուծոյ. Նզովեալ {լինիս}, դաւաճան ազգի... Կայեն, Մէհրուժան, դահիճ

արեւոր ժամանակ հարկաւոր է: Քարտուղար Իմացած {լինիս}, որ այս պաշտօնը առաջին անգամը վարում էր մի պապակ

աղտնիքս, որ ոչ ոք չգիտէ, եւ առաջինը դու պիտոյ է {լինիս}, որ իմանաս: Ես քո բարեկամութեան վերայ երկբայութ

ն, - եւ յոյս ունիմ, որ դու այնքան խորհրդապահ կը {լինիս}, որ ոչ ոքի չասես այն գաղտնիքը, եթէ երդում տալով

: - Շատ լաւ, եթէ մի մի փութ եւս պատրաստելու {լինիս}, այնուամենայնիւ կարճ միջոցում մեծ հարստութիւն կա

եմ ճանաչում, միայն գիտեմ, որ բարի աղջիկ պիտոյ է {լինիս}. Աստուծոյ օրհնութիւնը անպակաս լինի վերայիցդ:

, թէ նորա ցեղը շատ խելօք չեն, եթէ այդպէս դատելու {լինիս}, դու եւ մի աղջիկ եւս չես գտանելու. պատճառ, մեր

" Եթէ զանարժանն ըստ պիտոյիցն ոչ յանդիմանես, մի՛ {լինիր} վարդապետ"։ Եզնիկ Երկար ժամանակ մտատանջ

ութիւնք, Հեռի՜, նեղիչ գաղափարք. Մի՛ {լինիր} դահիճ մոլութեան, Որ չլինիս դահիճ մարդերին

արկելոցն, քանի անձին պարտքն վճարելի, որ բաւական {լինիցի}, էնքան անձանց պարտքն հատուսցեն եւ ի բանտէն ազատե

տուծոյ եւ մարդկան, որ յետ մահուան իմոյ հաստատուն {լինիցի}, այսինքն ` Նախ յայտ լիցի ամենեցուն, որ ի թ

այսուհետ թէ որ մինն երեւեսցի, բոլորովին անկարող {լինիցի} ի զօրութենէ իւրեանց. փոխանակ նոցին այժմս կտակս ա

ողում վասն հոգոյն իմոյ եւ հատուցումն սորին այսպէս {լինիցի}, որպէս ի վայր հինգ հարիւր ռուպլին ծախս թաղմանս,

նոյ տպարանացն այսու դաշամբ, ինչ գիրք որ հարկաւոր {լինիցի}, զնոյնն նոյն դրամով տպեսցեն առ ի յիշատակի իմոյ ե

որբոց սնդուկին եւ մնասցէ վաշխի, մինչեւ ի նոցանէ {լինիցի} հոգացողութիւն տանելոյ առ իւրեանց, բայց կտակակատա

ենում գրեցելոյս։ Բաժին մօրն իմոյ չորս բաժին {լինիցի}. մին բաժինն յանձնվի Հալաբայ սուրբ քառասուն մանկա

անդերձ վաշխովն, որքան որ բովանդակվի, երիս բաժին {լինիցի}, մին բաժին սուրբ Էջմիածնայ, մին բաժին սուրբ Երո

Ի յաւարտմանէ գրեցեալ կտակոյս պատուէրն իմ այս {լինիցի}, զի մի՛ ոք ունենայցէ իշխանութիւն այլայլելոյ սորա

լ եւ կատարելագործել զնոյն, զի թէ երբէք պիտոյ ինչ {լինիցի}, առաջի ընծայեսցի սուրբ գահին իբր բողոք եկեղեցւոյ

դարուց եկեղեցւոյն Հայոց անմոլոր իջեալ, եւ զիա՞րդ {լինիցի} այս։ Ետու պատասխանի, " այդ քեզ անհասկանելի է "

սկ այն Վահան գիրք է ջատագովութիւն Հայոց եւ ո՛րպէս {լինիցի} այս. (պու նէ՞ փեհրիս եւ այլն)։ Ետու պատասխանի

ա եւ դուք ամենեքին աղօթս արարէք, որպէս զի արժանի {լինիցի} սա զաստիճան քահանայութէան անարատ պահել եւ այլն "

ար սեպելով սղեալ խարջն, որքան մազյաղ, որ խարջած {լինիցին}, եթէ մինչ ի քա ռասուն հազար ռուփի եւս իցէ իւր ան

ա զկերպն եւ զաջողակ ճանապարհն, որով նոքա կարեւոր {լինիցին} ամենայն հեշտութեամբ ստանալոյ եւ յետ ստանալոյն ամե

յնժամ փոխանակ ի Տէր հանգուցելոյն, կտակակատարք իմ {լինիցին} Մադրասայ որբոց սնդուկին կառավարիչք պարոնայքն, հա

րգ չիգտնուիլն, որ գնացել էր զակրանից, եւ միամիտ {լինիք}, որ սրբազան հայրն միշտ իր շնորհը ձեր վրայէն պակա

ա: Ահա պատասխանն գրում եմ, որ ինձի համար միամիտ {լինիք} եւ այնպես յիմար համբավներէն չի վրդովուիք. թէպէտ

ողջ եւ առողջ եմ, նոյնպէս ցանկամ, որ դուք ալ ողջ {լինիք}: Մեր բոլոր ընտանեաց եւ ազգականաց բարեւ եւ ամէն հ

ւյս ունիմ, որ սորանից առաջ գրած նամակներս ստացած {լինիք}, թեպետ ես շատ ժամանակ է որ մեկիցդ էլ մի գիր չուն

ությամբ պահե եւ մեզ եւ ձեզ, որ գալոց ամառ արժանի {լինիք} միմյանց տեսության: 2 ամիս ու կես ժամանակով Սահակ

րագրությամբ նվիրաբերեաց, նույնպես Դուք հանձնառու {լինիք} ի սեր ազգի եւ իմ, բանալ մի ստորագրություն Ձեր ծա

յս ունիմ, որ երկարաժամանակյա լռությունս վերագրած {լինիք} իմ անչափ պարապմունքիս, թե անձնական եւ թե օրագրակ

աղճատ գրությանս, ժամանակը շատ կարճ էր: Միամի՛տ {լինիք}, որ կաթողիկոսի կողմից ձեզ ոչինչ չար պատահելու չէ

Եթե մինչեւ առաջիկա սեպտեմբ. 15-[ը] ցրված ավարտած {լինիք} բոլոր Ձեզ հանձնված տոմսակները, այն ժամանակ տոմսա

յանուն ազգի մերոյ 'ի Կալկաթա, որով մեծապէս սատար {լինիք} 'ի կատարել զցանկութիւն ազգի մերոյ եւ բարեպաշտ կտա

նամակը այն խորհրդով, որ դուք մի նամակով միջնորդ {լինիք} իմ եւ " Հիւսիսափայլ " օրագրի մէջ, որպէսզի ընդուն

իգուցէ Թիֆլիզի վարձաւոր լալականների ձայնը համարած {լինիք} ձեր վառ երեւակայութեամբ Մուզայի Մասեաց դարեւանդից

լ է նորան փայտակուտի վերայ: Իհարկէ, կարդացած կը {լինիք} Լերմոնտովի Մարգարէն։ Նա մի տեղ ասում է. " Ս

կեանք եւ շարժողութիւն, դուք մեր ձեռքումը պիտոյ է {լինիք} որպէս մի լոկ մեքենայ, որպէս մեռեալ դիակ. դուք կ

կով կ՚ընդունիք Ձեր հեռաւոր եղբայրը եւ մասնակից կը {լինիք} այն տխրութեան, որով շրջապատուած է հոգիս ներկայ ր

անէ: Երկրորդ հոգատար Չգիտեմ, կարդացա՞ծ կը {լինիք} սորա անունը պատմութեան մէջ թէ ո՛չ. սա մի անգամ գ

րդուց, որ աղաղակում է. " թէ շատ վարդապետներ մի՛ {լինիք}, ե՛ղբայրներ, գիտցած եղիք, որ մեծ դատաստան պիտի

որ եթէ միանգամ սիրեմ, ասես միւս անգամ բաժանուել {լինո՞ւմ} է. ինչ պիտոյ է առնել, գիտեմ, վատ սովորութիւն է

է իւրեանց վախճանին. արդեօք Նախիջեւանը հոգաբարձու {լինո՞ւմ} է այս գումարը խելացի կերպով ձեռք բերելու եւ խելաց

բանի ու գործի տեր մարդ եմ, առավոտ մինչեւ 2 ժամը {լինում} եմ ամեն օր Համալսարանումը, հետո նստում եմ տանս ի

անգործ, պատճառ, որ զանազան հանգամանք արգելք էին {լինում} այս ազգասիրական գործին: Այժմ տեսանելով այդ արգել

գոնե կա մի մարդ, որ ճանաչում է եւ ինձ օգնական է {լինում}: Ես հույս ունեմ, որ մեր բարեկամությունը պիտի մի

եմ գտնվում ես: Բայց չնայած այս ամենին, լաց չեմ {լինում} եւ համբերությամբ տանում եմ իմ խաչը: Ուրեմն դո

պետք է հանձնել մեր հարազատներին, որոնք հաճախ են {լինում} Մոսկվայում. Կարպովն ստացե՞լ է արդյոք քաղաքամասից

ը լինի, թե չէ այնքան անախորժ է, երբ պատասխան չի {լինում}, կարծես հարցդ հավիտենության գիրկն է սուզվել:

ի տոնավաճառում, որտեղ մշտապես շամախեցիներ շատ են {լինում}: Չկա՞ն արդյոք մեր լեզվով գրական նորություններ,

րն ավարտեն: Յուրաքանչյուր գործի սկիզբն անկատար է {լինում}: Իմ ենթադրությամբ, այդ աշխատանքը ծավալով կլինի

ի, թեկուզ պետք է խոստովանել, հաճախ անհրաժեշտ էր {լինում} դրանց գործածել, բայց մենք, դեռեւս տատանվելով եւ

ժողովների ժամանակ ամբողջ հասարակությունը ներկա չի {լինում}, բայց դա կախված է յուրաքանչյուր քաղաքացու բարի կ

կ, պառլամենտներում, ոչ բոլոր անդամներն են ներկա {լինում}. մի՞թե այդ ապացուցում է, որ բացակայող պատգամավո

ւնիմ գրելու: Հա՛, մոռացա, ես լսել եմ, որ դու {լինում} ես նորերումս Նախիջեւան ժամանած Անդրեաս եպիսկոպոսի

սի ճշմարիտը, այո՛, ճշմարտութիւնը շատ անտանելի է {լինում} այնպիսի մարդերի համար, որ իւրեանց ծնած օրից նուի

ն, որ ճշմարտութիւնը հալածւում է միշտ եւ պատճառ է {լինում} իւր պաշտօնէի հալածանքին։ Մի այդպիսի անբաղդ պաշտօ

եւ, ճշմարտութիւնը մի այնպիսի բան է, որ պատճառ է {լինում} մարդերի միմեանցից հեռանալուն։ Ինքը՝ ճշմարտութեա

սուելի՜ բան. մարդը, որ կարող էր առաքինի լինել, {լինում} է մի վատթար, մի չարագործ էակ, դատապարտութեան ար

եալ Արամազդը, բայց մարդու միսը վերան փուշ փուշ է {լինում} ՝ Արամազդի երեսը տեսանելով: Գոռում է, աղաղակում

փչում էին արեւելեան քամիները, որովհետեւ խափան է {լինում} մինչեւ անգամ միջակ նաւերի ընթացքին: Օդը այդ

վնասակար եւ նստողական կեանք, դոցանից շատը զոհ է {լինում} բարակացաւ ասացեալ տկարութեանը: Զարմանք չէ Նախիջե

այդ սահմանքը, արդէն մեծ յաջողութեամբ ձեռնտու են {լինում}, որ բարակացաւական բլրակները բաժանուէին արիւնից ե

է եւ արիւնի անկարգ շրջանառութիւնը, եւ սա առիթ է {լինում} նոյնպէս բարակացաւի երեւելուն: Եւ մի օրիորդ, բոլ

թ։ Նա ոչինչ չգիտէ։ Բայց հասարակ ժողովրդի աչքում {լինում} են վարսաւիրայք, ո՛րտեղ է մնում բժիշկը, շատ մեծ

, հիւանդը վախճանի, ինչքան ծակ մարգարէութիւնք են {լինում}. " Բժիշկը դատապարտելի է, անխղճմտանք է, նորա հա

ւ խաւարի սպասաւորութեանը, քարաձիգ եւ նետաձիգ էին {լինում} դէպի միւս բաժինը, որի դրօշակի վերայ լուսեղէն տառ

րով սկսեցին մռայլել սիրտը։ Երկինքը ասես թէ լաց է {լինում} մարդու գլխին: Շատ անգամ դուրս եմ գալիս դաշտ, բա

ն ժամանակ։ Ծառերը իւրեանց խշխշոցով կարծես լաց են {լինում} իւրեանց տերեւաթափութիւնը. այն կանաչ ու թարմ տերե

պէս թէ վատամարդիկ շինելով։ Բայց զուր է անհանգիստ {լինում}. իմ համար միեւնոյն է ազգուրաց մեծատունների եւ իշ

չեմ, ինչու չէ ուսանում, եւ Խորենացու ասածի նման {լինում} է՝ աշակերտ հեղգ առ ուսումն եւ փոյթ առ ի վարդապետ

ախութիւն պատճառել, բացի նորանից, որ եղած էր կամ {լինում} էր մեր տարաբաղդ ազգի օգտի համար, իմ անձնականը եւ

իւր մօր մահի համար. ողորմելի կնոջ վերջին խօսքերը {լինում} են վրէժ, վրէժ. ուտող եւ մաշող կրակը կապում է նո

նէ մօր վրէժը: Բայց այդ միջոցին Ազուչենայի գրկում {լինում} է իւր որդին, եւ այսպէս, երկու երեխայքը գրկի մէջ

նի մանուկը: Որովհետեւ աշխարհի երեսին ամենայն բան {լինում} է մեր ցանկութեան հակառակ, եւ ինչ բան աւելի պահպա

զօրքով հանդերձ ուղարկում է Հայաստան։ Պատերազմ է {լինում} պարսիկների հետ, յաղթւում են սոքա, եւ Պապը, եւ

բարոյական կենդանութիւնը պահելու նոքա գործակից չեն {լինում}, Սաղմոսի գուբղաները այս մարմնոյն կենդանութիւն չե

ան օրէնքներով ինքը իւր մէջ կենտրոնացած, ցուցակ է {լինում} մի ողորմելի վիճակի: Ի՛նչ ասել է կենտրոնանալ իւր

ւ կռիւը, որպէս մի գայթակղեցուցիչ գործ, պատճառ է {լինում} անբարոյականութեան, թէեւ յատկապէս քարոզած չլինէիք

ս ընթանալ: Ճշմարտութիւնը աւելի շուտով ըմբռնելի է {լինում} անդաստիարակ եւ ասիացի ազգերին, այդ վնաս չունի,

հասարակ, այն բաները, որոնցից ենթադրւում էր, թէ {լինում} է շատ արտաշնչութիւն՝ քիմիաբար լուծանելով այդ արտ

ցերեկը ինձ առաջնորդող սպասաւորի պատմածը: Այդտեղ {լինում} էին երբեմն երաժշտական նուագածութիւնք, որ կարգում

ծ է միստիկականութիւնը, որ միշտ խափան եւ արգելք է {լինում} ճշգրիտ լուսաւորութեան՝ վերացնելով, կորզելով մտք

որով բողոքում է նա... Այսպիսի հեղինակի գործը {լինում} է միշտ միստիկական, բայց մեր ազգին հարկաւոր է հեռ

րանք ուղարկել մի մեծ քաղաք, երբ վաճառի հանդէս էր {լինում} այնտեղ: Մի այլ վաճառական պարոն, որ նոյնպէս պարա

է խեղճ պատանին, թէ խաբուել էր իւր քեռուց: Լաց է {լինում}, ողբում է, բայց ի՛նչ ճար. մնում է միայն այս գա

մէջ չլբուր ուտելով եւ սաղմոս ասելով, հոգեմաշ են {լինում}, իսկ քահանայք միշտ ժողովրդի մէջ, ամուսինի եւ ըն

ործ դնում իւրեանց պաշտօնատարութիւնը, յանցաւոր են {լինում} ազգի առաջեւ, եւ այս յանցանքի գաղափարը միմիայն կա

եւ շատ անգամ այս տղայական բաները հերիք պատճառ են {լինում} ընտանիքների կարծեցեալ երջանկութիւնը եւս խանգարելո

ութեամբ զուարթանալը եւ ընդարձակուիլը, այդ բաները {լինում} են մեր քթի տակ, բայց մեք կրօնական վէճերը քրքրելո

անելուց յետոյ, անլուանալի մեղադրութեան պատճառ են {լինում}, քանի որ Հայոց տառը պիտի կարդացուի: Անյայտ

քննութեան տակ դնենք այն սովորութիւնը, անհնարին է {լինում} չափել այն սարսափելի վիհի խորութիւնը, որ բացւում

րան երթալ ենթակայանալ մի կոպիտ յարաբերութեան, որ {լինում} է պարոնի եւ ծառայի մէջ, տանել այն բոլոր անախորժո

տուն Ծերունին: Մեք ուրախ չենք, որ այսպէս է {լինում}, մեք ուրախ չենք, որ մի ազգ ճնշում է, հարստահար

բ արեւն ի խոնարհ Ուրախի էլ կոտրած է սիրտը՝ {լինում} է թոյլ ու տկար. " Դու ըսպասիր նորա գլխին `

Դու ո՛րքան յաճախ քո խաւար գահից Տեսող ես {լինում} լուռ զարհուրանքի: Քո ճառագայթով ո՛րքան փայ

, Ողջ աշխարհի խայտառակ: Լաց ես {լինում}, հառաչում, Գանգատդ անգամ յիմար է, Թ

եկեղեցականք ժողովրդի ընտրութեամբ եւ հաւանութեամբ {լինում} են եկեղեցական, քանի որ մեր եկեղեցու կառավարութիւ

ութիւնը։ Լեզու հասկանալը միայն բառ հասկանալով չէ {լինում}. գաղափարների նորութիւնը եւ անծանօթութիւնը մեծ ար

ենալի էին Ազգին։ Երկրորդ՝ թէ մեծ մասով գրուածքը {լինում} են փիլիսոփայական կամ հնասիրական խնդիրների վերայ,

ի տակ եղած գործի յառաջաբանութեան մէջ, ուր խօսք է {լինում} բաւական երկար հին եւ նոր հայկական բարբառի վերայ,

սում են իրագործուիլ։ Բուն այս պատճառը հարկադիր է {լինում} մեզ բարձրացնել մեր ձայնը եւ արձակ համարձակ քարոզե

ի արժանաւորութիւն եւ պակասութիւն։ Նա վերահասու է {լինում} գործին ամենայն հիմնաւորութեամբ, տեղեկանում է նոր

էջ գտանուած պակասութիւնքը կամ անհիմն կարծիքները, {լինում} է զգուշացուցիչ առաջնորդ հասարակութեան համար եւ նո

թիւն տալու իւր գործին, որով անտարակոյս օգտակար է {լինում} ե՛ւ հասարակութեանը, ե՛ւ հեղինակին։ Առողջ բա

է վազում, հասկացողութեանց գումարը կերպարանափոխ է {լինում}: Է՜յ, դու, որ եւ ոչ բնաւ գերմանացի ես, դու որ

ետութիւնը համեմատուելով դէպքերին ` կերպարանափոխ է {լինում}, ինչպէս վերջինը ջնջում է առաջինը: Բայց ֆլօրենտա

դու անբարոյականութիւնը եւ կարճմտութիւնը պատճառ էր {լինում} այն բոլոր սխալանքի, որ սա ցոյց տուեց իւր գործի մ

չկայ երկիւղ, անդ թուլահոգի մարդիկը միշտ խրոխտ են {լինում}. իսկ մի փոքր կասկածելի բանի մէջ, մինչեւ վերջին

ը եւ ասում է. չմոռանաք, որ ես ձեր սիրոյ զոհն եմ {լինում}: Նոքա շատ ցաւում են, դէպի կարդինալն են դիմում,

իւնքը, առանց կախարդութեան, որ ենթադրւում է, թէ {լինում} է դեւերի հաղորդութեամբ, թերի է: Ուրեմն կախ

ո՛յն առաքելութեան մէջ։ Եւ թէ ինչի՞ այս այսպէս էր {լինում}, թո՛ղ քննողը հասկանայ, եթէ կարող է. ապա թէ ո՛չ

ր էք այդ շոգ կրակում կենում եւ յիմարաբար անձնամահ {լինում}. Մամիկոնեանց տան մի քանի աւագ ծառաները երդումով

եղբօրորդիներից նշանակուածը. այն էլ դեռ հերիք էր {լինում} ինձ, եւ երբեմն իմ աւելորդներից վանքի պէտքերի համ

մ են դէպի Աստուած. թեւերը բանալով՝ խաչի նման են {լինում} եւ միաձայն խնդրուածքներով եւ արտասուալից աղաղակով

ցին, որպէս նախամեծար Մայր եկեղեցի, հանդիսարան է {լինում} երեւելի դէպքերի։ Հայոց կաթողիկոսքը, մարզպանքը,

արշապատի մէջ հաւաքուած բոլոր եկեղեցական ժողովները {լինում} են Սուրբ Կաթուղիկէի եկեղեցում։ Մեր մե՜ծ հայրապետ

մանչաց վախճանելու թուականներում Փարպեցին աւելի չէ {լինում}, քան թէ հինգ վեց տարեկան տղայ։ Բայց այդ թուական

օտ, որ տանում էր ինձ, ուր եւ ինքը դուրս եկած էր {լինում} ապահովութեան, այդ միջոցի կեանքիս որպիսութիւնն էլ

որովհետեւ շատ անգամ Չամչեանի աղբիւրը այդ խօսքն է {լինում}, որին ո՛չ տասնաւոր, այլ հարիւրաւոր ապացոյցներ պ

հանում ես, այն ժամանակ տարբերութիւնը աւելի որոշ է {լինում}, ինչպէս Վէրք Հայաստանի եւ Սօս եւ Վարդիթեր վիպասան

նք լսել, սովորաբար լինիմ բայով է վարվում, "լաց եմ {լինում} " եւ այլն։ Տալը, գալը, Աստրախանցիք խոնարհում են "տ

Գէորգ կաթողիկոսի օրով, մինչդեռ Սեւանայ վանքում էր {լինում}, կարծելով, թէ կարելի է ընդունել քաղկեդոնեան ժողով

նմեղ մանուկների սիրտ կտրատող հարցմունքի պատասխանը {լինում} է Աբովեանի դէմքի տխուր գծագրութիւնը եւ արտասուքը

մից հանգուցելու հօրեղբօր ընդդիմութիւնը արգելք էին {լինում} պատանի Գեղամեանցի Թիֆլիս ուղարկուելուն։ Նորա հօր

ւորութիւն իւր նշանաւոր դեւերից, որոնցով լցուած է {լինում} դահլիճը մինչեւ առաստաղը: Եթէ ձեզ պատահել է երբեւ

երի նման, ատամները առանց շրթունքի, ինչպէս դիակը {լինում} է. մի մեծ սպեղանի դրած պոչի տակում. թեւերի տակի

րկու ճիռ։ - Ճռաքաղ արեցէք, մնացորդը քաղցր է {լինում}, ասում է առակը, գոնէ այդ չնչին գործողութիւնովը

ժապետքը եւ խաբեց մի քանի յիմարի, թէ այն պատճառով {լինում} են դոքա, որ ունի մի հոյակապ դպրոց բանալ, որպէս

ւ ծեծ սկսել էին միմեանց հետ, որոնցից մինը լաց էր {լինում} եւ գանգատում էր, թէ վշտացնում են իւրեան, իսկ մի

րուած անհամար գոհարներով, ասես թէ, ուրախակից էր {լինում} ինձ. մեղմիկ քամին ողջունում էր ծառերի ամէն մի տե

սրտիս խորհուրդը, որ եռած ջրի նման վեր ու վայր էր {լինում} իմ մէջ: Սկսեցի բարձր խօսել իմ հետ, կատարելի վհկ

ն պիտոյ է իմանալ, որ ուրախութիւնը ուրախութիւն չէ {լինում}, եթէ նորա շինուածքը, հաստատ պահող հիմքերը չկայի

նացնում է նորանց, այս ընդլայնողութեանը ձեռնտու է {լինում} եւ ջերմութիւնը. այս կերպով այդ երակները աւելի մե

ժամանակ ` ըստ մեծի մասին մի տան մէջ հաւաքուած են {լինում} երեսուն, քառասուն եւ երբեմն յիսուն կամ վաթսուն հ

եւ երբեմն յիսուն կամ վաթսուն հոգի: Այդ տեղերում {լինում} են շատ խօսակցութիւնք, եւ այդպիսի տեղերում կարելի

անվաւեր է համարում այն բոլոր խօսք ու զրոյցքը, որ {լինում} էին այսպիսի տեղերում, եւ այս պատճառով եւս ցոյց է

շարունակում էր նա մտածել․ անտարակոյս այն, ինչ որ {լինում} է առանց հոգաբարձուի մնացած անչափահաս որբերի վերջը

ութեան մասին: Ինքը պարոնը, ինչպէս սովորաբար {լինում} են չնչին դրութենից վեր բարձրացող մարդիկը (թէպէտե

քը: Հարկ չկայ ասելու, որ այս ճանապարհով ստացածը {լինում} է բոլորովին անխորհուրդ: Մեր պարոնը, մանաւա

քների սեւութիւնը մանաւանդ աւելի որոշակի յայտնի էր {լինում} նկատողին, որքան անասնական անհոգութենից ուռած թշե

եցիկ քաշած, այնպէս, որ մէջքի տրամագիծը հազիւ թէ {լինում} էր տասն բթաչափ, կուրծքի սէգմենտից երեւում էին սպ

ոպէիս դու, մինչդեռ ոչինչ խօսած չէի. եթէ լաց էին {լինում}, ոչ թէ կամենում էին իւրեանց պարկեշտութիւնը ցոյց

նը ցոյց տալ դորանով, այլ խեղճ ողորմելիքը լաց էին {լինում} իւրեանց անբախտ գլուխը, ով գիտէ, ինչ մարդու հետ

ութիւնը, առանց բարոյական եւ օգտակար խորհրդի, որ {լինում} է ղահուէտան մէջ, սէր կամ ընկերասիրութիւն չէ: Նո

ւանդի հանդերձից մի պաստառ. թեթեւի պատրաստութիւնը {լինում} է երեկոյեան ժամանակ: Երբ այս բոլորը պատրաստ էր,

ել իւր վերայ այս արարողութիւնը: Թէ ինչպէ՛ս էր {լինում}, որ այս արարողութենով, որին ամենեւին մասնակից չ

ին եւ սայլը, պատճառ, աքաղաղը լուսադէմին սկսած է {լինում} խօսել... Խեղճ դայեկը երեսը խաչ հանելով, մտ

որերից, Խոր ծովերի տակերից: Դուք, որ օդումն էք {լինում}, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ, Երկնքում կամ դժոխքում

րերից, Խոր ծովերի տակերից: Դուք, որ օդումն էք {լինում}, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ, Երկնքում կամ դժոխքում

որերից: Խոր ծովերի տակերից: Դուք, որ օդումն էք {լինում}, Կամ եօթն կարգ գետնի տակ, Երկնքում կամ դժոխքում

ոհարարը կողոպտում են Խանի բոլոր գոյքը, որոնց մէջ {լինում} է եւ շատ անգին գոհարներ եւ այս մատանին եւս, իսկ

ւշակի աչքերում: - Ի՞նչ է, Մանուշակս, լաց ես {լինում}, ի՛նչ պատճառով: - Ո՛չ, մայրիկ, ասեղով ծակե

արակամ տարագիր գնալով իւր աշխարհից, ցան ու ցիր է {լինում} դէպի երկրի չորս կողմերը՝ որոնելով աշխարհի վերայ

ով Մխիթարեանց մասին գրուած տեղեկութեան մէջ խօսք է {լինում}, թէ Վենետիկի կառավարութիւնը այն խորհրդով շնորհել

այ, եւ մի քանի բամբասողների խօսքը հերիք պատճառ է {լինում} Պապին, կասկած տանելով Մխիթարի պապականութեան վերա

րեմն եւ կրօնը, ժամանակ առ ժամանակ կերպարանափոխ է {լինում}, թէ ի՞նչպէս մարդկային բանականութեան հետ ձեռք ձեռ

կամ հաստատ իւր ուրացութեան մէջ։ Այնուամենայնիւ, {լինում} են այդպիսի մարդու համար րոպէներ, երբ բնական ազդե

լոմոնը, չհաւատալով եւ կամակորուելով, գահընկէց է {լինում}, եւ նորա յաջորդը՝ Վլադիսլաւ, աւելի խոհեմ գտանո

ինչ կերպով կամ ինչ ճանապարհով ստրկութիւնը մայր է {լինում} ամենայն անբարոյականութեան, որ իւր կողմից նոյնպէս

մարդը, որպէս բանական էակ, գիտակցաբար ճանաչած է {լինում} իւր արժանաւորութիւնը այլ արարածների մէջ, վառւում

աղորդութեան ասուած կոնդակի մէջ։ Այս բոլոր բաները {լինում} էին ազգերին առաջնորդելու դէպի փրկութեան ճանապարհը

բելլայի փառաւոր մանկլաւիկը, քաջ կապիտանը յանկարծ {լինում} է անապատական եւ հիմնադիր աբեղայական Կարգի։ Իգնատ

պատճառ, վեցերորդ նիստումը, երբ խօսակցութիւն էր {լինում} Աստուածային գթութեան մարդու վերայ ներգործութեան մ

ը, որ, մինը միւսից դուրս գալով, անվերջանալի էր {լինում}, եւ ժողովքը դեռ չէր սկսած իւր գլխաւոր գործը։

դամ լինելու իրաւունքից։ Բայց այս բանի վերայ չէ՛ր {լինում} խիստ ուշադրութիւն, եւ Գեներալը քանքարաւոր մարդիկ

վարժապետ լինել եւ նորանց ուխտապահական երդումը չէր {լինում} հրապարակով, թէ եւ մի կերպ հանդիսավեհութեամբ։ Հի

ալը, Գաւառականները եւ Կօլլեգիումների Կառավարիչքը {լինում} էին միշտ Չորս ուխտի Յիսուսեաններից։ Յիսուսեան Կա

ղար եւ գլխաւոր խորհրդական (monitor)։ Սոքա ողջը {լինում} էին ինքեանք իսկ Կարգի մէջ անմիջապէս։ Բայց Պապի կ

եռի լինէին միմեանցից, որով Գեներալի իշխանութիւնը {լինում} էր առաւել անսահման։ Բացի այս ծանօթութեններից, գ

սառն եւ մեռեալ, ինչպէս գետնայարկի մէջ շարուած են {լինում} կարգով յաւիտեանս յաւիտենից անփոփոխ դագաղները։ Սո

համար Յիսուսեան Կարգի պատմիչքը կամաւ մասնակից են {լինում} Զաքարիայի պապանձմանը։ Շատերը կորան բանդի մէջ, մ

եմն ողոքանք, երբեմն սպառնալիք, բայց երկուսը եւս {լինում} էին անօգուտ։ Այն Հասարակութիւնը, որ յայտնի է ան

սուսեան անարգիլը կամ վշտացնելը (?), արժանի էին {լինում} մահու դատապարտութեան։ Ամենայն տարի հաւաքւում էին

ոսի հրամանները այս մասին։ Մինչդեռ այս բաները {լինում} էին, Հենրիկոս IV թագաւոր անուանեց իւրեան։ Այն թ

նորանով գործուած զանազան հրաշքների պատմութիւն էին {լինում} ։ Ի հարկէ թագաւորական Պալատը եւ հասարակութեան վեր

լինելուց, այլ եւ մարդ լինելուց. նա Յիսուսեան էր {լինում} յայտնի աստիճանի։ Պարծանք Պապականութեան, Յիս

ոյիշեալ մի քանի անձերը, նկատելով, որ զինաթափ են {լինում}, գործ դրին ամէն տեսակի ջանքեր, Սարգիս պատրիարքի

իկ մի ջլերը սասանեցնող տխուր անցքից կաթուածահար է {լինում} ։ Անբնական է, երբ կաթուածից հոգեվարք մարդը ցոյց

, մէջ բերել եւ լոյս հանել ասէ, կամ աւելի անարգ է {լինում}, կամ անհասկանալի. սորանից լաւերը կան՝ " ջանի գ

նհասկանալի. սորանից լաւերը կան՝ " ջանի գործ ենք {լինում} ", " յօրէ անտի իւր հաստատութեան մինչեւ ցայսօր "

յտնի է, թէ ներգործական է, բայց դորա կրաւորականը {լինում} է շատ անգամ կորչել։ Ասացինք շատ անգամ, որովհետե

այսչափ. որովհետեւ շատ բառ ժողովրդին հասկանալի է {լինում}, եթէ հոլովված ժամանակ իր ուղղական վիճակը պահում

ծվել, որովհետեւ էական բայի խնդիրը միշտ նախադաս է {լինում} բայից. չենք ասում " ձեռքերը են ներկում ", եթէ ա

ում են ", ուր ներկումը, որպէս նախադաս, խնդիր է {լինում}, ներկումից չէ ընդունվում որպէս առանձին առնված բա

սում է բնութեան լեզուով, ուր միայն լոկ թարգման է {լինում} բնութեան եւ ստորագրում է այն, ինչ որ այժմ ամէն մ

համարւում են խայտառակութիւն եւ թուք ու բեդնամ են {լինում}: Մի մայր, հրապարակով այդպիսի խօսքեր իր աղջկայ մ

Տիրանի ձեռքում, երկուքն էլ ակամայ դաւաճանակից են {լինում}, մէկը իր որդուն, միւսը իր փեսային: Ասենք, կեա

ը քանդում են բանը. Արշաւրի նենգութիւնը ձեռնտու է {լինում} նորան, բայց հասարակ ժողովուրդը, որ առանց նորան

, մի ջլերը սասանեցնող տխուր անցքից կաթուածահար է {լինում}: Անբնակա՛ն է, երբ կաթուածից հոգեվարք մարդը ցոյց

ցուք"։ Մենք, մի փոքր փոփոխութեամբ ձայնակից ենք {լինում} մեր երանաշնորհ վարդապետի բացականչութեան. " զմանկ

այդ պատկերների վրայ Մասիսի գլխին միշտ նկարուած է {լինում} մի անհեթեթ շինուածք. առանց դորան չէր լինիլ, - այ

, - այդ Նոյեան տապանն է: Արագածի գլխին նկարուած է {լինում} օդի մէջ կախուած մի կանթեղ: Երբ որպէս 7-8 տարեկան

ենց ծագման ժամանակից, այնքան շատ կերպարանափոխ են {լինում}, ընկնելով ժամանակների եւ հասկացողութեանց ազդեցու

ան տակ, մինչեւ այն աստիճան, որ շատ անգամ դժար է {լինում} հասկանալ կամ մեկնել, բայց եւ այնպէս անհնար է թէ

ւթեան հետ, այն ժամանակ այդ միաւորութիւնը զգալի է {լինում} մեզ որպէս կայծակ: Երկու զանազան ամպերի մէջ էլ գո

նելով - եւ ասացինք, որ այդ միաւորութիւնը զգալի է {լինում} կամ որպէս կայծակ, կամ որպէս փայլակ ու որոտ: Սոր

աստիճան միաւորութիւնը, շատ անգամ իսպառ անզգայի է {լինում} մեզ, իսկ երբեմն, մենք տեսնում ենք այն լոյսը, ո

կալ"։ Ի՛նչ վսեմ նկարագրութիւն: Բայց այս բոլորը {լինում} են այն մէկ անգամ դրուած օրէնքով, ինչպէս մարդը ապ

ով. պատճառ, լոկ թարգմանութիւնը շատ անգամ թերի է {լինում}, թէեւ թարգմանիչը քաջ գիտէր լեզուն: Գիտութիւնը ե

ւմ մի կէտի վրայ, այլ միշտ առաջ է գնում. ամէն օր {լինում} են նորանոր յայտնագործութիւնք եւ նորանոր պարզաբանո

գամ աստուածընդդէմ հայհոյութիւնք գտնէ, երբ խօսք է {լինում} աստուծու աչքի, ձեռքի, կամ բարեկամութեան մասին:

ան ձէռք զարկել, բայց այդ բանը կարճ ժամանակում չէ {լինում}, դարեր են անցնում եւ ժողովուրդը արդէն ստացած է լ

մ, դարեր են անցնում եւ ժողովուրդը արդէն ստացած է {լինում} շատ կանխամուտ կարծիքներ, բնական երեւոյթների թիւր

անայ, ուրիշի խօսքով արուած նկարագրութիւնը թոյլ է {լինում}, մանաւանդ երբ ամբողջ բանի ընթացքից մի կտոր է դու

րպիսութիւնը չիմանալը հարիւրաւոր հոգիների պատճառ է {լինում}, որ զրկուեն մի պատուական ճեմելիքից: Բնութի

մ ենք, որ մի անպիտան եւ խաւար ազգի կրօն լցուած է {լինում} աղօտ եւ խաւարային խորհուրդներով եւս եւ խռկուած աւ

զուի ամեն շարժողութիւնը, դէպի որ կողմը եւ լինի, {լինում} է որպէս հետեւանք ներգործող պատճառի, որովհետեւ եւ

ենթարկւում։ Անցեալ տարուայ գեղեցիկը այսօր է տգեղ {լինում}, իսկ այսօրուայ գեղեցիկը՝ առաջիկայ տարում։ Սորա

ր իբրեւ ելեքտրականութեան լաւ առաջնորդ, կամուրջ է {լինում} օդի եւ երկրագունդի մէջ, այնպէս որ ատմոսֆերի ելեք

ծ է, արդարեւ ամեն բան նորանով է եղել, նորանով է {լինում} եւ պիտի լինի։ Լեզուն է այն սարսափելի ուժը, որի

մասն ճիւղաւորութիւնքը, բայց արդեօք ուշադրութի՞ւն {լինւում} է լեզուի մշակութեանը՝ աշխատելով օրէ օր դնել նորա

ուստը հարկաւոր է ամեն անգամ: Ֆրանսայի մէջ՝ {Լիոն} քաղաքում, նոյնպէս փակուեցան մի քանի գործարանք,

կան գլխարկը, որ միեւնոյն ժամանակում անուանուեցաւ {Լիոնի} Արքեպիսկոպոս։ Պապը, իբրեւ փոխարէն այն բարերարու

) Տես Sinple Coup d'Oeil, ե՛ւ Բօրդսի, ե՛ւ {Լիոնի} Արքեպիսկոպոսի նամակները, ե՛ւ Շարտրէսի եպիսկոպոսի

աւանդեալ կտակօք զհրիտակս ՚ի Հնդկաստան, զամենայնն {լիով} ստացաք, զորմէ եւ տամք զայս թուղթ հաստատեալ մերով

որվում է իր հաշվից լրացնել վատնած գումարը: Ես {լիովին} վստահ եմ, որ Դուք, ողորմած տեր, ճշտությամբ կկա

լ եմ, եւ որի մեջ, ինչպես ինձ թվում է, հեղինակը {լիովին} շարադրել է իր հայացքն Անգլիայի կամ անգլիացիների բ

նգլիայի կամ անգլիացիների բնութագրման վերաբերյալ: {Լիովին} գնահատելով Ֆոշեի ակնհայտնի տաղանդը, չեմ կարող,

տորիների գոյության մասին է խոսում, ապա ուրեմն, {լիովին} ընդունում է արմատականների եւ առաջադիմականների համ

համար: Թուղթս չի բավականացնի, որպեսզի իմ միտքը {լիովին} զարգացնեմ: Մայր ցամաքից ֆիզիկապես մեկուսացած Անգ

թե միայն նրա պայմանները ներեին. եւ թույլ կտայի՝ {լիովին} հավատացած, որ նա իմ այդ քմահաճույքը չի մերժի, ե

ասարակությունը մինչեւ այժմ չկարողացավ նրա հանճարը {լիովին} գնահատել: Ցանկանալով ամեն գնով որեւէ պարբերական

նրանք ինչպես կխոսեին իրենց ժամանակ, որովհետեւ նա {լիովին} գիտակցում է իր իրավունքը՝ ներկայումս խոսել ի՛ր ի

ոգրեսիվ լեզվի, որքան այդ բարբառի մեջ տեսնում ենք {լիովին} պահպանված հին լեզվի ձեւերը: Ժողովուրդը մշակված ե

ապէս ամուսնացուցանելով նորանց, համարում էին, թէ {լիովին} ահա կատարած էին իւրեանց ծնողական պարտականութիւնը

) խօսում է հեղինակը Հայաստանի բերանից. " Առ այժմ {լիովին} սփոփիմ եւ զովարար ցօղ հիւսիսոյ խառնեալ ընդ հարաւա

է: Ես քեզ ո՞րը պատմեմ: Այս բոլորը դու կարող ես {լիովին} ընթեռնուլ աշխարհի պատմութեան մէջ: Այժմ ես մի նոր

ուխները. որովհետեւ սորա բոլոր չարագործութիւնները {լիովին} երեւան հանելու համար, տարեւոր ժամանակ հարկաւոր է

ց էր կամենում ունենալ այդպիսի մի Կանոնադրութիւն, {լիովին} բաւարարուած էր, եւ Կանոնադրութեան գրեթէ երկամեայ

ղովը, հաւատարիմ մնալով Դռան ցուցումներին, գրեթէ {լիովին} ոչնչացրեց Կանոնադրութեան էական մասերը, այնպէս որ

պան ցուցեալ ինձ ի բարձր սրբազան տեառնէ՝ խնամակալ {լիջիք} ինձ նեղելոյս, եւ հրամայեսջիք դարձուցանել առ իս զ

ւթեանը] 63 Փոթի, Լիւլեւին, աղի համար 64 Թիֆ[ {լիս]}, Միանսարեանցին 65 Ստանիսլաւին [Ալեքսանդրիա

սրտի աղջիկ. ի՛նչ անեմ, խաւարէր էն օրը, որ դու {լիս} ընկար, էն քշերը հէրդ ջաղացն էր գնացել ի՞նչ կլներ

ում, բալքի աստուծոյ սիրտը քաղցրանայ վրըներս, մի {լիս} ու ճար անի"։ Սորանից այսչափ միայն գուշակում ենք

կշտանում մողնեցիք, իրանց երեխեքն էլ քշերն ընչաք {լիս}, ցերեկն ընչաք իրիկուն մի մին քերեղաններ ձեռներին

ւմ ենք, Խանումի խօսքերով (եր. 76), թէ " Աչքդ {լիս}. փառք աստուծու, անշառ, անխաթա էս հաւկիթն էլ շո

չ'կամենալով բաժանել իւր հասարակութիւնը, միմիայն {Լիսաբօն} ուղարկեց երկու մարդ՝ Րօդրիգէզ եւ Կսաւիէ անուններ

ազդեցութիւն ունեցաւ, որ թագաւորը ընծայեց Կարգին {Լիսաբօնի} Սուրբ Անտօնի եկեղեցին եւ Կօիմբրի դպրոցը։ Ինքը՝

ւում։ Նոքա, ինչպէս ասում են, Տացիտ, Տիվերի եւ {Լիվի}, չէին եկել իւրեանց սպանած թագաւորի մարմինը թաղել

աքին, որ պակասի ի մերում թարգմանութեան ի բնագրին {Լիտան} գրի " եւ այլն: Էջմիածնի Ճառընտիրներից մինի մեջ՝

ի՞նչ եք հասկանում, ասորերե՞նը, եթե այո՛ եւ եթե {Լիտան} խոսքն էլ այնտեղից եք առնում, ասել է թե բնագիր աս

րիկայ, Թագաւոր Պսկովի եւ Մեծ Իշխան Սմօլենսկեան, {Լիտովեան}, Վօլինեան եւ Պօդօլեան, Իշխան Էստլանդիու, Լիֆլե

, որ տեսութիւն գնանք, բա մի կարաս գինի, մի հինգ {լիտր} արաղ չպիտի տանի՞նք. հաւողի ժամանակ ա գալի, թազա

Դաւթի սաղմոսի պէս գիտնալ էին հրամայում։ Իսկ այժմ {լիրբ} եւ նախանձոտ մարդերից շատերը եկեղեցական գրքերի անո

սա ավարտել է յուր ուսումը Լազարյանց Ճեմարանում, {Լիցեական} արտոնությամբ, արժանացել է 12-երորդ աստիճանին, գ

արժանաւորութիւն իմացական ինչ գործոյլ չէ այն, զի {լիցէ} ՝ յերիւրեալ ամ ենախրթին բառիւք, եւ իբր ի բազումս

նէ: Որպէսզի ընկալեալ զայս խնդիր իմ հրամայեալ {լիցի} յաղագս առաջի առնելոյ զվերոյիշեալ վկայագիրս, ուր

եալ կարեմ զխիղճ իմ յապագայ կեանս իմ, եթէ այլ ազգ {լիցի} վախճան նպատակիս: Պատկառ ակնածութեամբ աղաչեմ զՍին

ր իմ, ըստ առաջնոյն, չեղծանել, վասն զի հարկաւոր {լիցի} ինձ այն յայնժամ յաղագս մտանելոյ յարքունի ծառայութ

ամենահպատակաբար հայցեմ, եւ որպէս զի հրամայեալ {լիցի} տալ գործոյն իմոյ զպատկանեալ ընթացս, որով հայտնես

մակ չգրելս ո՛չ թե մի սիրտ ցավելու բան ունեի, քավ {լիցի}, այլ գնալեդ հետո բավական ժամանակ 54 կբաներ, ման

լ առաւել քան կիսդարեան բազմութեամբ ամաց, եթէ դէպ {լիցի} ինձ դիմել առ վսեմապատիւ ընդհանրական նահանգապետն:

նսգիտաց եւ փաստաբանից ունի տպագրել եւ երբ պատրաստ {լիցի}, յայնժամ ներկայանայ յատեան Սուպրիմ Կորտի ի վճռադ

ի, եւ զգործն այն ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ յանդիման {լիցի} Ատենին, որում առաջի առնեմ եւ զթարգմանութիւն պատճ

եւ նախանձու պահանջէին անխղճօրէն, զի Այվազովսքին {լիցի} տէր հրիտանացս, թերեւս ի պայծառութիւն դպրոցին հիմ

ցարուք ՚ի բժշկել, վայրկեան մի եւս, գուցէ անագան {լիցի} ։ Կատարել զխնդիր հարստահարեալ ազգայնոց, ազատե

տակաւին ամօք իբր երկուք յառաջ: Եթէ հաճութիւն {լիցի} վեհափառութեանդ, որպէս ասացեալ եմ ի միւսում թղթիս

րութիւն չունիմ մի մարդ կամ մի ազգ անարգելու. քաւ {լիցի}, բայց ինչ որ խօսում եմ, խօսում եմ որպէս պաշտօնե

ուած ստեղծել էր նորան վատթար լինելու համար. քա՛ւ {լիցի} այսպիսի ամբարշտութիւն: Առաքինի մարդը եւս կորուսա

որ հարստութիւն եւ փառք պարգեւէ մարդկութեան, քա՛ւ {լիցի}. հեռի՜ այսպիսի մոլորութիւն: Մարդը անմահ է ստեղծ

նի պարոն Իսահակեանցի գլխից. հեռի՜ մեզանից, քա՛ւ {լիցի}, անաթեմա՛: Պ. Իսահակեանցը Խորենացու 4. 000

ոյ կենդանւոյն առջեւն ելած " բնակութեան ձեր աւերակ {լիցի} " ըսելու վրայ է... Բայց մինչեւ այն ատենը կատակէն

աւոր կամ անձնական ցաւի կամ վտանգի պատճառով. քա՛վ {լիցի}, ես մի անհամ մարդ պիտի լինէի, որ սեպհական ինձ վ

աքակրթելու համար: Անձնական շահը չէ՛, ո՛չ, քա՛ւ {լիցի}, մարդկութեան սէրն է, որ ստիպում է նորանց ստրկաց

ոնիսիոս մի ՚ի կտակակատարաց: ՀԱՄԱՐ 2 Յայտնի {լիցի} ամենեցուն, զի ես ներքոյ ստորագրող Համադանցի Բաբա

ն իմոյ հաստատուն լինիցի, այսինքն ` Նախ յայտ {լիցի} ամենեցուն, որ ի թուի Փրկչին 1793 մլն հատ հոլանդզ

ինչ յաւել կամ պակաս կամ իցէ. այլայլողն պարտական {լիցի} ահեղ ատենին Քրիստոսի: Գոհանամ զքէն Տէր, զո

մեզ հայկաբանի կամ բանաստեղծի տեղ ենք դնում. քա՜ւ {լիցի}: Դուզնաքեայ մէկը, տառապեալ մարդ, խոստովանում ե

ների հաշւումն է ", - ասում է Գիրքը: Քա՜ւ եւ մի {լիցի}. ասում ենք եւ վերջացնում, այլ ինչ որ պէտք է, ա

՞ւ ես ժպտում, Ուխտ չեմ անում ես խարդախ"։ " Քաւ {լիցի}, տէ՛ր իմ Ադամ ", Կրկնում էր հեզ սերովբէն. " Թո

առ հայկաբանս կամ առ քերթօղս զանձինս գրիցեմք. քաւ {լիցի} մեզ: Դուզնաքեայ ոք, այր մի տառապեալ խոստովանիմք

իսկ արժանի. միթէ ամենայն, որ կաղակրկին կակազէ, {լիցի} ՛ ի բարբառ գրգարանին, հայկաբա՞ն իցէ, կամ որ չափա

մարգարէս ", որպէս ասեն Գիրք: Քա՛ւ, եւ մի՛ {լիցի}, ասեմք եւ կնքեմք, այլ զդիպողն առանց բնաւ թանգու

ահուց բուռն հարկանել: Սակա՞ւք իցեն առ մեզ, օրէն {լիցի} հարցանել, որ ի չափս ինչ արուեստակեալս զհողմս արա

ռայս, Եւ մի՛ յիշեր զանուղղայս, Աջ Քո {լիցի} ի նոսա, Այլ ի չարէն զիս փրկեա՛,

Ե. ՕՐՀՆԵԱ՜Լ ԼԻՑԻՍ, ՔՈ՛ՅՐ Սիրտ քո օտա՛ր {լիցի}, ո՛վ կոյս, Ընդ վայրայօն պչրանաց, Որ

ատ Նորոյդ Սանիրայ Զուղխս անարատ, {Լիցի} ՜ ի թերափ, Իսկ խարամանւոյն՝ Բաժա՜կ մա

ղղ ", Մարին կուտ կուտայ... - Յուռթի {լիցի} ուղխ... Արբեալ ես ցնա: Եւ ի ձայն բ

Ադամ ", Կրկնէր անդրէն սերովբէն. " Մի՛ {լիցի} քեզ յաւիտեան Շնչել զայն օդ բոցեղէն, Մի

եզ յաւիտեան Շնչել զայն օդ բոցեղէն, Մի՛ {լիցի} քեզ տուայտիլ՝ Կամաւ եղեալ անձնամատն Ի

Julius Caesar, Act V, Sc. 5. Զի մի՛ {լիցի} յերկարել Մեզ աստ ի բան չափածոյ, Եւ զի

տարագին, եթէ առցուք զայն ըստ Այվազովսքւոյ - քա՛ւ {լիցի} մեզ գլորիլ յայսանակ վիհ մոլորութեան եւ չարափառութ

դ, համարձակիմք յուսալ, եթէ ընդ փոյթ ձեռն ի գործ {լիցի} Տերութիւնդ, ո՛չ միայն Այվազովսքւոյ պատուէր տալ պ

օրհնեցելոյն համանուն, Նորա ժառանգ Նիկողայոս {լիցի} նման իւր հաւուն. Կեցցէ՛ Աթոռ Ռուսաստանի Եւ

տահարութեան կողմնակից լինելու թէութեամբ: Քա՛ւ {լիցի} մեզ. ո՛չ երբեք: Պարտաւորուածը քահանայ ճանաչելով

վ ցոյց է տալիս թերութիւնները մի աշխատութեան, քաւ {լիցի} նորան, պախարակելու համար միայն հանդէս հանել մի հ

նում էին, մի՞թէ այդ կորուստը միշտ զգալի էր. քաւ {լիցի}, շատ կորուստներ, որ այժմ մեր հասկացողութեամբ կո

ադարեցաւ եւ արգելուեցաւ, եւ ո՛չ թէ ասողից, քա՛ւ {լիցի}, " որովհետեւ շնորհը յետ չէ դառնում, եւ պարգեւքը

ի է " (Նոյն եր. 332)։ " Եւ տեղին այն տաճար {լիցի} Աստուծոյ եւ տուն աղօթից խնդրուածոց ամենայն հաւատա

ւրբ, ոչ ունիցի թողութիւն յաւիտեան, այլ պարտապան {լիցի} յաւիտենիցն մեղաց " (Մարկ., գլ. Գ., համ. 28

ը մեր համար, անարդիւն նորա փրկարար արիւնը. քա՛ւ {լիցի} մեր կողմից այսպիսի անարժան մտածութիւն. հեռի մեզա

, թէ պ. Մարկոսը մի անսովոր արբեցող մարդ է. քա՛ւ {լիցի}. այդ զրպարտութիւն կը լինէր: Պ. Մարկոսը, ճշմար

քինութիւն էր գործում: Զրկանք յանձն առնո՞ւս. քավ {լիցի}, դու երկու կոպեկով. ոչ միայն ազգասէր պատուանուն

նչ է մարդուս երջանկութիւնը սորանից աւելի. " Յայտ {լիցի} աստուածասիրութեանդ ", կը շարունակէ օրհնութեան գի

ուելի ընթերցող, թէ երեւում էր նրա կուրծքը, քա՛ւ {լիցի}, եւ իւրեանց ձեռքով մանած ու գործել տուած բեհեզեա

հետ: Մի՞թէ այդպիսի դատարկաբանութիւնը սէր է, քաւ {լիցի}. սէրը այդպէս յիմար բան չէ, նա Աստուած է, ուրեմ

.. Ուրեմն այդ Աստուծոյ պատուէր կատարե՞լ է, քա՛ւ {լիցի}: - Ճշմարիտ է ասածդ, - խօսեց Շահումեանցը, - բա

ռաջադիմութիւնը։ Պատմութիւնը պատասխանւոմ է՝ քա՛ւ {լիցի} ։ Միջին դարերումը, մինչդեռ ժողովրդի դաստիարակութ

մն մոլորեցուցչաց Հայոց եւ այլն"։ Այսչափ ինչ շատ {լիցի} առ այժմ. զի չիք կար զօրութեան 'ի ձեռին իմում։ Բ

անհաղորդ եւ քաղաքական սեւաբաղդութեան, զայս թոյլ {լիցի} ասել (թէ եւ պատրաստ եմք ի պատասխանի ապացուցական

ին, կային այնք ի ժամանակս Հայկայ եւ թէ ընդունելի {լիցի} ցվախճան իշխանութեան նախնի Հայկազանց, իսկ զկնի այ

ն պարտի խօսիլ ի լեզու հասկանալի, այլ թէ ոչ ասողն {լիցի} խուց եւ լսողն դուժ: Մատենագիրք մեր ցայս վայր ժամ

եանց հայէին յօգուտ ազգին, տեսեալ ստուգապէս, քաւ {լիցի} մեզ մոլորիլ յայդպիսի օդակառոյց կարծիս. զի քաջ գի

դ ի վճռել ոչ գոյր դժուարութիւն, այլ զայսմանէ բան {լիցի} զկնի: Գուցէ պարոն Մսեր Զմիւռնացի, անհաւան ընդ ճ

ատակ վերաբերութեամբ առ լուսաւորութիւն ազգին, քաւ {լիցի}. գիտէի՞ն եւ հասկանալ կամ էին արդեօք, զի՞նչ է լո

ն կործանի եւ չքանայ մինչ ի սպառ, եթ է նորն լեզու {լիցի} կիրառական ի մատենագրութեան, ուրեմն եւ հինն անտես

դդիմութեան պատուելի հայկական իմաստնոց, հրամայեալ {լիցի} զաչս դարձուցանել ի ժողովուրդն եւ զամենայն գոյութի

դադարեսցին բանքս զհայկական մատենագրութենէ, եւ մի {լիցի} մեզ ընդ վայր զժամանակն կորուսանել մինչ կարող էաք

ու ոճը աւելի մօտ է կատարելութեան գաղափարին. քա՛ւ {լիցի} ։ Մենք ամեն օր ուսանում ենք նոր լեզուն, ամեն օր

այս նեղսիրտ եւ հալածասէր ուղղութեանց վրայ. քա՛ւ {լիցի} ՛: Բոլոր Եւրոպան անցաւ այդ կամուրջից. յայտնի է,

նորա առաջին ընկերը՝ Պետրոս Ֆաբեր իբրեւ Դաֆնիս եւ {Լիցիդա} )։ Հիները կարդացւում էին միայն հատուածներով

նաւոր հաշտութիւն, այն է, եթէ հաշտութեան հիմունք {լիցին} իրաւունք եւ արդարութիւն եւ ոչ կամապաշտութիւն այս

տահ առնելով զիս եթէ ամենայն հանգամանք գործոյն ո՛չ {լիցին} յայտնի կառավարութեանն Անգլիոյ, ելանելով ի Հնդիկս

կշիռ զուգաչափ կիսեցից զայս դար սերկեան։ Բաւ քեզ {լիցին} զանձնէս վէպ զաստանդական նժդեհէս. Ես փութացա

ք զայդ աւետիս յելս Ասկաղովնի. զի մի՛ երբէք ուրախ {լիցին} դստերք այլազգեացն, եւ մի ցնծասցեն դստերք անթլփատ

նմանէ ընթեռնուլ զգրուածս մեր), զի գրուածքն մեր {լիցին} նմա հասկանալի, կիրթ եւ մաքուր նոր հայախօսութեամբ

պէտք գոն հայկական նորախօս մատենից, յորս աւանդեալ {լիցին} այն ամենայն գիտութիւնք, որք հասարակաց են այժմուս

դէն, - եթե ոչ սուրբ բնութեան։ Ե. ՕՐՀՆԵԱ՜Լ {ԼԻՑԻՍ}, ՔՈ՛ՅՐ Սիրտ քո օտա՛ր լիցի, ո՛վ կոյս,

Սիրատենչակ լքեալ հիգին, Յաւիտեան օրհնեա՜լ {լիցիս}: Թէ ոյր չիցէ գլխոյն տեղի, Եւ

Օժտեսցէ միշտ Ամանորայն՝ Յաւիտեան օրհնեա՜լ {լիցիս}: Թէ սիրակեզ հէգ ծարաւոյ Ընդ ծագ

Եւ մի՛ կացցէ ակնդ վճիտ՝ Յաւիտեան օրհնեա՜լ {լիցիս}: Մատաղերամ հէգ այգորդաց Եթե զայգ

քեզ բուսցի միշտ քաջապէս, Յաւիտեան օրհնեա՜լ {լիցիս}: Եկեալ ումեք վարդիցդ ի հայց,

քեզ ի գոգ տացի շարժուն, Յաւիտեան օրհնեա՜լ {լիցիս}: Զ. ՄՈԳՊԱՇՏԷՆ ՅԱԶԷ "Celestia

եթէ հանցեն զպատուականն յանարժանէ իբրեւ զբերան իմ {լիցիս} "։ § 5. Բնագրի խօսքը. " 'ի շնորհացն որ ելան

զգային խնդիրս, օ՜ն յառաջ, որքան եւ որչափ ներեալ {լիցուք} ի շուրջ պատելոց: Յանձն արարեալ զմեզ ի պաշտպան

ակ ջրի մօտ Արեւու ելքը քեզ փաղաքշեց, {Լիւան} լերանց գիշերուայ հողմը Քեզի այդպէս բողբոջեց

տնի է գիտութեան մէջ: Յուլիոս Կեսարի, Տիտոս {Լիւիոսի}, Պլուտարքոսի, Պրոկոպիոսի, Սենեքայի եւ Պլինիոսի

ի] ռուսի շոգ[ենաւային] ընկեր[ութեանը] 63 Փոթի, {Լիւլեւին}, աղի համար 64 Թիֆ[լիս], Միանսարեանցին 65 Ստ

ն հայացուցին քանի մի հատակոտոր գրեանս զեւրոպէական {լիւնն} (l) ի ղադ թարգմանեալ եւ զֆ (f) ի փիւր, ահա վ

ան օրերս տխրութիւնով՝ չըտեսայ մի բարեկամ. {Լիք} է աշխարհ կոծով-սուգով՝ չկայ ծաղիկ անթառամ.

ի՞նչ տուն է, այն ի՞նչ տեղ է,. Որ մարդով {լիք} է, Որոյ մէջը ամենայն օր Ձայն, աղաղակ

աղի կաթսաներ, մինը՝ ղահուէով, իսկ միւսը կաթնով {լիք}. Հռովմի սուրբ ջրի աւազանը ծառայում է այստեղ բաժա

գաւազան եւ ժանգոտ հրացան առանց հրացայտի, ծոցերը {լիք} մանր քարերով եւ խորտակուած շիշի կոտորակներով: Ամ

ում էր մի գլխատած սեւ հաւի մարմին, տեսայ մի ջրով {լիք} պտուկ․ բայց ասա՛ խնդրեմ, միթէ՞ Յուլիա Պոստրանայի

համար պատրաստած բաների մնացորդը եւ տեսայ մի ջրով {լիք} պտուկի յատակում Յուլիա Պոստրանայի պատկերը, որ ձե

ընդհատ նայում էին մի պտուկի վերայ, որ հեղանիւթով {լիք} դրուած էր կրակի մէջ: Պառաւները մինը միւսից այ

լիական պառլամենտի մասին Հեգելի դատողութեանց մէջ, {լիքը} չափով կարելի է նկատել նոյն սահմանափակութիւնը, նո

ատենաբանների գեղեցկախօսութիւնը " անձնագովութեամբ {լիքը} դատարկաբանութիւն է " - միայն խելացի յայտարարութիւ

չհամարձակուեցաւ՝ մարդերից վախելով։ Դահեկանները {լիքը} բռնով Սամարացի գթածիցը առնելով այդ արծաթը՝ հիւան

իջից դուրս պրծաւ մի ոգի, միջակ հասակով, բաւական {լիքը}, որ հագած էր մի հին ֆրակ երկայն, եւ խոնարհադէմ

եան մէջ, որ չղջկի ոսկրի հետ միասին դրել էիր ջրով {լիքը} պտուկի մէջ... - Միթէ դու մի բան տեսա՞ր, -

վերայ, իսկ մի այլ կին բռնում է մաղի մէջ մի ջրով {լիքը} պնակ: Թեթեւ թափողը լցնում է հալած արճիճը պնակով

ն, բերում են նորան մի արծաթի ոսկեզօծ աման, ջրով {լիքը}: Դայեկը ձգում է նորա մէջ արօտը եւ նայելով նորան

ssi-Leclere) անունով մի մարդ բերեց մի նամակներով {լիքը} ծրար, որ Բաստիլիայի Պարլամենտի անդամքը յանձնել է

սիայի Պարլամենտների վերայ"։ Այս սպառնալիքով {լիքը} նամակը գրելուց յետոյ Հենրիկոս IV-ը ընդունեց Պապակ

ինձ զհաց " ասելով, լեզուն կատարում է իր պաշտօնը {լիքը} չափով: Էլ այստեղ իրաւունք չկայ, բաղդատական գեղե

լի) գլխի թագը: Կաքաւը կաննել ա քարին, - կտուցը {լիքը} արին, Մի աղլուխ վարդ եմ քաղել, - ղրկել իմ աղպօր

կ: Պ. Մարկոսը մօտեցաւ պտուկին, տեսաւ, որ ջրով {լիքն} է, շրջեց պտուկը, եւ ահա նորա միջից դուրս ընկան

ի մէջ օձ ասես, գորտ ասես կամ ուրիշ մանր կենդանից {լիքն} են: Այսօր, եթէ տակաւին գիտութիւնը ոտք չէ կ

, ոչ փոքր բան են սոքա, որովհետեւ բովանդակ դաշտը {լիքն} է այսպիսի քարերով: Այս սարերը, դաշտը եւ քարերը

մինը թռչում էր դէպի հարկ տեղը, թէ եւ հինգ հարիւր {Լիօի} ճանապարհ լինէր այն)։ Այս պատճառների համար

ան աբեղայքը։ Պսակը քակուեցաւ, եւ Հենրիկոսը գնաց {Լիօն} ՝ իւր երկրորդ կնոջ՝ Մարիա Մեդիչիսի ընդառաջ, որ

վ վախճանեցաւ։ Երկու տարուց յետոյ մեռաւ եւ Ժիրարը {Լիօն} քաղաքում։ Յիսուսեանք փառաւորում էին նորա անունը

, Թագուհի Պսկովեան եւ Մեծ Իշխանուհի Էստլանդիու, {Լիֆլեանդիու}, Կարելիայի, Տուերի, Իւգօրի, Պերմի, Վեատսկի,

ովեան, Վօլինեան եւ Պօդօլեան, Իշխան Էստլանդիու, {Լիֆլեանդիու}, Կուրլեանդիու եւ Սեմիգալիու, Սամօգիցիու, Կորել

ի պատուելի դուստրը կամ ամուսինը, քան թէ մի վանցի {լլկուած} եւ բռնաբարուած անմեղ աղջիկ, քան թէ մի նահատակուա

թը չէ, որ արյունաթաթավ Իտալիան ավելի քան կես դար {լլկվեցավ} եգիպտական չարչարանքի մեջ՝ ազնվականը ցույց է տալի

ց նոցին իսկ վանեցւոյն հետեւողաց, որ առանց [մտացն {լծակալ} կշռելոյ, թէ արժանաւորութիւն իմացական ինչ գործոյլ

ղիկոսի պատկերը: Ազգութեան հաստարանը եւ {լծակը} է հասարակ ժողովուրդը: Մի ազգ թո՛ղ որքան կամի հար

արակ ժողովրդի վերայ. սա է այդ մեքենայի առանցքը, {լծակը} եւ հաստարանը: Ազգի մէջ երեւեցած մեծատունների

ահ կը բերէ ազգի ընդհանրութեան, որ է ազգի հիմքը, {լծակը}, շարժարանը: Ընդհանրութիւնը կ'ապահովուի, քանզի

գործութիւնը եղած լինի ընդհանուր ժողովրդի ապրուստի {լծակը}: Այն մարդը, որ կարող էր մաճ բռնել, նա ստիպուած

ան խթանի, այսինքն՝ ազդակի կամ դիաստազզի մասին, {լծակի} մասին, որն առաջինն է ուժ հաղորդում ամբողջ մեխանի

վճարել, չեւ ստացեալ զժողովուրդն ինքեան աջակից եւ {լծակից} մի, զի զոր կարէր հեղինակն պատրաստել վասն զաւակաց

գերի անպայման ազդեցութեան, միտքը, որ կեանքի հետ {լծակից} է, լեզուն, որ մտքի յայտարարն է, ի՞նչպէս կարող

այն սուտ ազգասէրքը, որ խեղճ ողորմելի " Մեղուին " {լծել} են մի սայլի եւ, ինքեանք լծուելով մէջը, հարկադրո

այն սուտ ազգասէրքը, որ խեղճ ողորմելի " Մեղուին " {լծել} են մի սայլի եւ, ինքեանք լցուելով մէջը, հարկադրո

լ եւ սառը դեմքերը՝ հոգնած երկար ժամանակ տանջանքի {լծի} տակ համբերելուց: Մեծ ցավ է սիրելի Ֆեոդորիշի մահը

ւթեան, սնապաշտութեան եւ անկրթութեան բարբարոսական {լծի} տակից կատարելապէս ազատուած: * * * Նոյն օրին

ով ընկճած էին մաշուած ձեւերի եւ անխորհուրդ ծէսերի {լծի} տակ, այնուամենայնիւ չունին այնքան զօրութիւն հոգո

րժել մարդկութեան ազատութիւն ստրկական կրօնի երկաթի {լծի} տակից, սարսափելի գին՝ Քրիստոսի արիւնը։ Այժմ պի

ւի մշակութիւնը դնել այս կամ այն գաւառական բարբառի {լծի} տակ։ Տեղական բարբառը ազգի ընդհանուրի համար գործա

ակութիւնը պիտի դնել այս կամ այն գաւառական բարբառի {լծի} տակ: Տեղական կամ գաւառական բարբառը ազգի ընդհանու

ականից Բաղչիսարայ քաղաքից, ձեզ վերահաս տառապանքի {լծից} եւ թշուառութենից ազատելու մասին, ընդունելով ձեզ

իրելի Հայերը, ազատուելով թաթարների բռնակալութեան {լծից}, գաղթում էին դէպի Դօն գետի ափը եւ Նախիջեւան քաղա

շուշտ, այս խօսքերը չեն նշանակում, թէ հին լեզուի {լծից} ազատելով՝ նոր լեզուի մշակութիւնը դնել այս կամ այ

շուշտ, այս խօսքերը չեն նշանակում, թէ հին լեզուի {լծից} ազատելով նոր լեզուի մշակութիւնը պիտի դնել այս կամ

արստահարեալ ազգայնոց, ազատել զտառապեալ վիճակս ՚ի {լծոյ} առաջնորդաց, հակառակ առաքելոյն, վիճակացն տիրողա

ւ։ Ա՜խ, մինչեւ ե՞րբ մեր խեղճ ազգը այս դաժանակիր {լծոյ} տակը ծնգի եւ տառապի։ Մինչեւ ե՞րբ պէտք է նախատանա

երան " առ Հայս, զի որ սորայս են պարզութիւնն ոճոյ {լծորդեալ} ընդ փիլիսոփայականին, առողջ եւ կենդանի հայեցողութ

ը առաջ են գնում եւ նոցայ ընթացքը զարմանալի կերպով {լծորդուած} է իրար հետ: Տեսաբանութեան մէջ մի ապակի է մտնում

ած հարուածից: Բնականութիւնը եւ արուեստը իրար հետ {լծորդուած} են այդ գործի մէջ: Վէրք Հայաստանին չունի այնքան ա

, օրինակ՝ տամ, գամ, երբեմն եւ՝ լամ, որ իրենց {լծորդութեամբ} դուրս են ընդհանուր կանոնից։ Ընդհանուր եւ միակ լծ

ինչ նշանակութիւն եւ խորհուրդ չունին։ Թէեւ առաջին {լծորդութեան} վերջաւորութիւնը նման է էական եմ բային, բայց այդ

բայի կատարեալը եղէ, ապառնին եղէց է, մինչդեռ եմ {լծորդութեան} տակ գնացող բայերի կատարեալի եւ ապառնու վերջաւորու

է, նոր լեզուինը բայ չէ՞։ Եթէ հին լեզուի առաջին {լծորդութեան} բայերի եմ վերջաւորութիւնը էական բա՞յ չէ դարձել եւ

արակ բայանուններից տարբերվում է նորանով, որ բայի {լծորդութեան} արմատը ունի իր մէջ՝ գործել, դառնալ, թողուլ, հ

ւ չէր մարդ, այսինքն՝ հոգին եւ մարմինն, երկուսը {լծորդութիւն} լինելով, կառուցանում են այն արարածների մէջ չքնաղ

մբ դուրս են ընդհանուր կանոնից։ Ընդհանուր եւ միակ {լծորդութիւնը} է ումեմ. օրինակ՝ գրում եմ, տեսնում եմ եւ այլն

իտի մոռանալ, որ նոր լեզուի մէջ, թէեւ գրեթէ միակ {լծորդութիւնը} եմ է, այնուամենայնիւ միայն ինքը եմը չէ կարող բայ

ղորմելի " Մեղուին " լծել են մի սայլի եւ, ինքեանք {լծուելով} մէջը, հարկադրում են նորան աւելի մեծ ասպարէզ կատա

րի տարափի տակ շփոթված, մեր եկեղեցու նկատմամբ նրա {լկտի} ծաղր ու ծանակից ամոթահար եղած եւ այլն, համարյա ա

, որ խառնուելով միմեանց հետ կազմում էին մի փոքրիկ {լճակ}, եւ որի երեսի վերայ սերի պէս կանգնել էր կապտագոյ

բ, որպէս փարիսեցիքն, մինչեւ զկայ առնուլ ՚ի գնալ {լճանապարհ}, այլ գիտակցութեամբ, եթէ արժան է, առ վայր մի թո

նում, բացի պատառուող պղպջակներից, որ լողում էին {լճացած} անձրեւաջրի երեսին: Արեւը մայրն էր մտել արդէն

ջրերի երեսին, որից յառաջանում են նաւթի հորերը եւ {լճերը}: Բայց այն շոգիքը, որ ճանապարհ ստացել էին դէպի ե

րայից տխուր ճակատով նայում էր իւր ոտքում գտանուած {լճերի} եւ այժմ անջուր աւազանների վերայ: Այդ ժամերում բի

այն մեծ գոմը, որ մեծ հայրս շինել էր անտառի մօտ՝ {լճի} առաջեւ՝ մեծ արծաթ վատնելով: Քրտինքս թափուել էր

ն հեռու է պարսպի մնացորդից, որ գրեթէ վերջանում է {լճի} մօտ։ Այդքանն էլ հերիք է՝ ապացուցանելու համար,

րդիւն եւ յետոյ մի բան ընկաւ դժոխքի դուռից ծծումբի {լճի} մէջ նոյն աղաղակը գործելով, որ պատճառում է մի գեր

ր միաբանը կէս օրից յետոյ դուրս է գալիս երբեմն այդ {լճի} լայն շուրթի վրայ ման գալու: Բայց որչա՞փ աւելի կը

նենք, այն ժամանակ կը տեսնենք, որ Վարդիթերը ութը {լման} իննի մէջ զգացել է սիրելու կրակը: Վարդիթերին վերա

քի մասին չեմ կարողանում գրել, գլխացավս, անիծված {լյարդի} մեծանալուց առաջացած կողքիս ցավը, ինձ զրկում են պ

" ավելի լավը " չի երեւում: Չար ժամին է կպել ինձ {լյարդիս} հիվանդությունը: Հեռանկարը թվում է ինձ շատ մռայլ

: Վադուժի նամակը տուի. եւ ինձ բերել էր Լ[ազար] Ի[ {լյիչը]} հարիւր հատ սիգար: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուա

տուին նորան: 27-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[ {լյիչի]} եւ Վ[արդերեսի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակո

ւղթ եւ այլն: 24-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[ {լյիչի]} եւ Յովհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ

մ երկուշաբթի: 19-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[ {լյիչի]} եւ Վարդ[երեսի] հետ: Վադուժի նամակը տուի. եւ ին

իմատ եւ Ռանքէ: 9-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[ {լյիչի]} եւ Սուլթանշահի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակա

մակի սպասեցի: 7-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[ {լյիչի]}, տէր Գրիգ[որի], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Սարգ

թիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] եւ Լ[ազար] Ի[ {լյիչի]} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է դեկտեմբեր

տեսութիւն եղբօրս հետ, Մագ[դաղինէի] եւ Լ[ազար] Ի[ {լյիչի]}. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 12-ին:

4-ից թուեալ: 7-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Լ[ազար] Ի[ {լյիչի]} հետ: 9-ին տես[ութիւն] եղբօրս, Յովհ[աննէսի] եւ

1-ից գրուած: 23-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[ {լյիչի]} եւ Յովհ[աննէսի] հետ. ստացայ Մոսկ[ուայից] գրեանք

ւն] եղբ[օրս], Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Լ[ազար] Ի[ {լյիչի]} եւ Մագդ[աղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

ն տես[ութիւն] եղբ[օրս], նոյնպէս բժշկին Լ[ազար] Ի[ {լյիչի]}, Մ[ագդաղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշ

ինչպէս Ֆրանսիսկոս Բօրջիան Կանդինեան զօրագլուխը, {Լյուդովիկոս} XIV, Կարդինալ Շօշֆուկօ եւ մի քանի այլ մարդիկ։ Ո

ուսներին նա հազիվ թե մատնանշի, որովհետեւ Վերսալը {Լյուդվիկ} XIV-ի ժամանակ ոչ միայն լրիվ բավարարում էր ֆրանսիա

15-ին իմ գրած նամակի հետեւանքով, դու կգաս այնտեղ {Լյուիսն} ստանալու եւ միաժամանակ ետ կվերցնես այդ գրքերը, բ

եպհական շահի համար, ճնշուածի իրաւունքը խոստովանե՞ {լն} է մնացած: Անհնարին տհաճութեամբ լսեցինք մեք

ատուհանի տակ: - Ողորմութիւ՜ն արէք, ողորմաթեօ՜ {լն} արէք, - ասաց մի ձայն փողոցից, պատուհանի տակում:

տիդ: Այն յոյս՝ յետ բազմօրեայ ակնկալութեան այսօր {լնանի}, եւ մենք տեսանեմք զքաջ Հովիւդ մեր՝ զօծեալդ Աստո

ճութիւն գոգցես գերեզմանական ազգոյ իմն արագութեամբ {լնանիւր} յուղեղ իմ. երեւակայութիւն իմ կաշկանդեալ արձանացե

նխտիր: " Աստուածային եւ երկնաւոր շնորհ, որ միշտ {լնու} զպէտս սրբոյ սպասաւորութէան առաքելական եկեղեցւոյ,

հակ խիլայեալ ի կայսերէ՝ զանձուկ փափագանաց սրտիցն {լնուլ} ըղձանան, փոյթ լինին ի վարդապետել որպէս ծարաւի ոք

Թ. Պաւղ. առ Գաղատ., գլ. Զ., համ. 17)։ " {Լնում} զպակասութիւն նեղութեանցն 'ի մարմնի իմում " (Թ.

գործուածի մեղք լինելը բոլորովին մի կո՛ղմ թողած, {լո՛կ} ցանկութեան պատճառով նայե՛լը կատարուած շնութեան հե

Ս. Գրքի այն տեղերը, եւ երբեմն, եթէ երկար էին, {լո՛կ} տեղերը ցոյց տալով։ Շատ տեղ էլ Ս. Գրքից ձեւեր

ւի - Սահակի հետ միասին, Աշխա՜րհ ծնան, {լո՛յս} աշխարհի. Մա՛հ, մի՛ մօտեցիր սուրբին:

Ո՛հ, անիծում եմ ես այս օրերը: {Լո՛ւռ} կաց, դու քնար, այլ մի՛ հնչեր ինձ, Ապոլլոն

այց հաւատացնում եմ, Ձեր մռայլութիւնը... - {Լո՛ւռ} կաց.... Ապստամբութեան դեւը, իւր ծննդակա

։ Յերկարել բանից ասեմ- եթէ կամիս եւ կարես անսալ, {լո՛ւր} զինչ ասես ապա, զոր վկայէ սրբազան Պապն Հռովմայ ըն

իրայոյզ, Երբ գնում է ընդառաջ Եւ ասում է " բարի {լո՜յս} " Ծաղիկներին ` մեղմաւաչ, Ու համբուրում վարդերը

շօշափեց բազկերակը, Գրեց ֆիզիոլոգիան. {Լո՜ւռ}... ահա մեծ Անգլիացին, Բարոյական Հերքուլէ

ի այդտեղ լինելուց, խնդրում եմ նրան՝ տեղեկանալ, {լո՞ւյս} չի տեսել արդյոք Բոկլի երկրորդ հատորի երկրորդ պրակ

, Մակոլեյի երկրորդ հատորը: Հարցնել նույնպես՝ {լո՞ւյս} է տեսել արդյոք Պրուդոնի " Պատերազմ եւ խաղաղությու

բնաւորութիւնք, որ սկզբից մինչեւ վերջը աճում էին {լոգիկաբար}: Եւ հայոց կեանքը ա՞յն վիճակում է ներկայումս, ու

սում: Պատմութիւնը քննում է այդ անցքերի բնական եւ {լոգիկական} պատճառները, առանց տեղ տալու իւր էջերի վերայ վերա

եւ նորա կեանքը չէ եղած պատմաբանական, կապակից եւ {լոգիկական}, այլ կցկտուր․ եւ այդ կեանքի շարունակութիւնը եւ ա

նաեւ շատ յետոյ, երբեք չէ ունեցել մի կանոնաւոր եւ {լոգիկական} աճելութիւն եւ կերպարա[նա]գործութիւն, - դժուար չէ

ք, եւ ձեր պարսաւները, որ գրում էք, որքան առանց {լոգիկայի} գրէք, այնքան փառք ու պատիւ է ձեզ։ Բայց ագահութի

նեթ։ Բոգդանովան գնաց զագրանից. Բոզիոն գնաց։ {Լոդդի} տիլա Սանտան եւս գնաց: Այժմ այստեղ ոչինչ նորո

ր անշարժ զաղափար (idée fixe). նա էլ չէր յիշում {Լոլդովիկոս} XIV-ի բռնակալութիւնքը, որ շարունակ 50 տարի ոչ մի

սատանան) - " Կեցցէ՛ հոգեւոր վարժութեանը, Կեցցէ՛ {Լոլօյան} "։ Առայժմ միջոց չունինք ուրիշ բան ասելու, առ

քի տակ դնելու: Մեք այս բաները գրում ենք որպես {լոկ} քաղաքացի եւ որպես լոկ ազգի օգտին ցանկացող, առանց

այս բաները գրում ենք որպես լոկ քաղաքացի եւ որպես {լոկ} ազգի օգտին ցանկացող, առանց այն պատճառի, թե հասա

րեալ յաւուր զմի ֆունտ ստերլինգ, ըստ այսմ ծախք իմ {լոկ} ի պանդոկի աստ յամիսն լինի 60 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ

աթա, առաքելով փոխանորդ կարգելոյն զգումար դրամոց {լոկ} առ ՚ի պէտիս դատաստանական ծախուց եւ վարձոց օրէնսգի

ցնա- եւ ո՛վ ասաց ձեզ, թէ կտակ իցէ երկրորդն, այդ {լոկ} պարգեւագիր է, ի կենդանութեան Մասեհի Բաբաջանեանին

եմ առաջի քո եւ հրատարակեմ զթուղթն զայն պարգեւագիր {լոկ} արարեալ ի կենդանութեան, որ, ըստ օրինաց Անգլիոյ

կենդանի ձայնը. իսկ նա դեռ մի օր էլ հետաձգում է՝ {լոկ} ի սեր վարդապետի. այդ նրա կողմից լավ չէ: Հավա

րքրվել Գրիշայով, բայց ցանկանում եմ, որպեսզի այդ {լոկ} խոսքով չլինի, այլ de facto: Մի անգամ եւս նրա ու

ինչեւ մայիսի 1-ը հասնելիս աստված գիտե. այս ոչ թե {լոկ} իմ՝ խոսքն է, այլ այստեղի եղածներից ամենալավ Վին

տոյ էր որոնել նոցա կազմուածքի՞ մէջ ֆիզիկաբար, թէ {լոկ} բարոյական պատճառների մէջ. արդեօք այդպիսի՞ մարդիկ

ւթիւն, թէեւ այդ մարդը ցոյց էր տալիս իւրեան որպէս {լոկ} բարերար... Այդ բարերար անուանուածը աշակերտ տուեց

ութիւն, դուք մեր ձեռքումը պիտոյ է լինիք որպէս մի {լոկ} մեքենայ, որպէս մեռեալ դիակ. դուք կամք չունիք..

ւթեամբ ոչ եթէ գիտութեան կաթն, այլեւ ո՛չ մի բաժակ {լոկ} ջուր խմած չլինելով: Պ. Իսահակեանցը ասում է

այդ հանդէսին, որոնցից ոմանք եկած էին մեքենաբար, {լոկ} հետաքրքրութեան համար, ոմանք՝ յառաջուց նախապաշար

դ հոգու ներկայութենից: Շատ անգամ մի մարդու միայն {լոկ} կերպարանքը մեծ ազդեցութիւն է գործում նորա առաջեւ

աւ ստանալով ի ժողովրդոց զառատ աջահամբոյրս, ուստի {լոկ} հրաման նորա առանց օրինակի եղեալ է անպտուղ"։

այնութիւնը կախուած չէ աշակերտների եւ վարժապետների {լոկ} Հայութենից. լեզուն է, որ միմիայն կարող է այդ վե

օր իմ խօսքը։ Ազգի վերանորոգութիւնը եւ փրկութիւնը {լոկ} երազ է, եթէ փտած էր այդ ազգի ընտանեկան կեանքը:

պատերազմ պիտի յայտնէ գիտութեանը, որին լինելով մի {լոկ} սպասաւոր՝ օրհնեցինք եւ ընդունեցինք այդ պատերազմը

բանականութիւնը յառաջացուցել է Եւրոպիոյ մէջ: Այս {լոկ} խօսք չէ, այլ ամենայն ուշադրութեան եւ ընդունելութ

իսկ մարդկային կեանքը բիւրաւոր չորսեր: Այն օրերը {լոկ} կեցցէի եղանակ էր եւ ուրիշ բանի վերայ խօսողը մահի

ւթեան իրականապէս, քանի որ հաւասարութիւնը, իբրեւ {լոկ} խօսք, հնչում է միայն օդի մէջ եւ քանի որ իրական ա

ծից աւելի մօտեցած... Ազատութիւնը ըստ ինքեան {լոկ} խօսք է եւ իրողապէս չէ կարող մարմնանալ՝ առանց տնտ

ն համարեցան ինքեանց. բայց մեզ թւում է՝ միայն մի {լոկ} սովորութիւն, որ հայկական վաճառականք մշակ դարձան

դարձել են նոքա կատարելութիւն՝ idéal, ոչ միայն {լոկ} բացառութիւնք են, այլեւ տեսաբանական խաբէութիւն՝

են վաճառականութիւն, թո՛ղ ներուի մեզ հրատարակել, {լոկ} միջնորդութիւն, ուրիշի ծառայութիւն եւ առաւել ուրի

ութեան ջերմեռանդ քուրմը հրատարակեց, թէ " Իտալիան {լոկ} աշխարհագրական անուն է"։ Պարզամիտ մարդիկ

րդը խոշոր տառերով գրել է յոյս: Ապագան ծածկուած է {լոկ} կարճատես աչքերի համար: Ապագան ներկայի ժառանգն է

ր երեւում է նա, այո՛, բայց վաղը կը ցնդի, քանզի {լոկ} տեսաբանական խաբէութիւն է, կրկնում ենք վերստին:

լ մարսել եւ փոխանակ հասարակաց հաւասարութեան մէջ, {լոկ} իւր անհատական առաքինութեամբ նշանաւոր դառնալու, ա

իստ հեգնում է Սերովբէին եւ ասում, Եւ մի վայրկեան {լոկ} ` դժնէ ` Դէմքին ժպիտն է փայլում. " Դո՛ւ, որ մար

լոյ, անդէն շնացաւ ընդ նմա ՚ի սրտի իւրում"։ Եթէ {լոկ} ցանկութիւն, որ դեռ ի սահմանի մտաց եւ կամաց դատապ

բնաւ կացոյց Քրիստոս, որպէս զգործարան ինչ, որով {լոկ} հացն ու գինին փոթարկելոց էին ՚ի մարմին եւ յարիւն

՝ զճշմարիտ արեւն Քրիստոսի։ Եւ մարմինն, մարմին է {լոկ} անարին, եւ մատակարարութիւն միայն մարմնոյ՝ ո՛չ լ

, որպէս կանխեցաք ասացաք, մարմինն ո՛չ լինի միայն {լոկ} մարմնին, եթէ ունի յինքեան զհոգի, այլ՝ ուրոյն ա

Մեծատան համար միայն թէյ ու հաց Թէ {լոկ} պատրաստեն՝ կըմնայ քաղցած. Այդ պատճառով էլ

մին է նորան ` եթէ թագակիր, Եթէ սոսկական քաղաքացի {լոկ}. Պատճառ ` ուղիղը խօսելից յետո Պէտք է սպասել դառն

ըյանդգնի ձեռը պաչել ըստ հասարակ կանոնին, Թէ {լոկ} նայելն աղջկերանց եւ կամ կնիկների վերայ Սաստի

րբէք իւր օրում Մարդու լցեց փափագը, Թէ {լոկ} գրերումն է յիշւում: Դժբաղդը շատ տարին

ք Մութ ստորերկրեայ օթեւանում Ունին կտաւ {լոկ} պատանք։ Երանի՜ թէ նոցա համար Այ

Ոսկի, արծաթ, հարստութիւն, Ահա կեանքիս {լոկ} խորհուրդը: Բան էք ուսել, յիմար զքեզ

լուսին, դու պայծառ լուսին, Վկայ չես միայն {լոկ} արտասուքի. Դու ո՛րքան յաճախ քո խաւար գահից

ռ: Մինչդեռ եւ առանց նորան, Մինչ {լոկ} սուտի շնորհքով Այս աշխարհի բարութեան Մի

ո՛չ որպէս մարդ սպանող չարագործ, Այլ որպէս {լոկ} գործակատար մարգերի, Պատահում էր, որ այդ մ

հազարից հազարով մնաց, Մինչ մնացել էր Պարսից {լոկ} մատեան Գունդը մեր վաթսուն հազարի դիմաց.

արտօնութենից. երկու դիպուածում եւս տեսանում ենք {լոկ} մարդ, բոլոր մարդկային կատարելութիւններով եւ թերո

ովհետեւ այս հատուցումը, վերստին կրկնում ենք, մի {լոկ} վրէժխնդրութիւն չէ, այլ հասարակաց իրաւունքի պաշտպ

ենայն լրջութեամբ եւ ծանրութեամբ: Կրօնական ժողովը {լոկ} սպառնալիք չհամարէ կամ րոպէական վաղանցուկ կրքի ծնո

էր, այս անօգուտ է, միւսը զուր է եւ այլն խօսքերը {լոկ} խօսքեր էին, խօսքեր եւ էլի խօսքեր. պատճառ, իրեն

ը, եւ ռուս տրամաբանութեամբ եւ ռուս բաղդասութեամբ {լոկ} հայ ձայնով էին խօսում, այդպիսի սքանչելի պարոններ

ց հաշուատուութեամբ աշխատէին նոր լեզուի վրայ եւ ոչ {լոկ} բնական ազդեցութեամբ, այն ժամանակ ոչ միայն ժամանա

ւս հասկանար, բայց մի բան կարդալու ժամանակ բառերի {լոկ} նշանակութիւնը հասկանալ, չէ իմացւում բանի զօրութի

ց պարզ երեւում է, որ փիլիսոփայութիւնը իջնելով իր {լոկ} տեսական աթոռից, ոտք է կոխում իրական պատուանդանի

ասում է, թէ ներգործող անձը հանդէս չէ գալիս որպէս {լոկ} գործիք, այլ ինքնակայապէս կամ որպէս պաշտպան կամ ո

ւր արդարադատութիւն, յանցանքի եւ պատիժի շաղկապը է {լոկ} հաւասարութիւնը եւ ոչ կեանքը"։ Աչքի տակ առնելով

նում է վերացականութեան, որովհետեւ մի ոտքը գրած է {լոկ} գաղափարի վրայ, որ չէ ապրում այլեւս որպէս կենդանի

դ գլուխդ հաւաքիր, աչքդ բաց եւ տունդ քամիին բացած {լոկ} գաղափարների ետեւից ման մի գար: Օգոստ. 13:

երան բանում անգլիական սահմանադրութեանց վրայ, որի {լոկ} Habeas corpus ակտը, թողում եմ մնացածը, ամբողջ Գ

: Սորանից պարզ է, թէ անդրանկական համակարգութիւնը {լոկ} ազնուական եւ ստորին դասակարգերի վրայ է ներգործում

թիւն էին ցոյց տալիս, իսպառ մոռացան մեր անունը եւ {լոկ} քաղաքավարութեան պատճառով ընդունում են մեր ողջոյնը

յդ տեսակ աղանդաւորներից մի մարդ գիտէի, սա՛կայն, {լոկ} համբաւի վրայ հիմնելով, դատե՛լ կամ դատապարտե՛լ բն

ները եւ ասացին՝ վա՛շ վա՛շ, մեր աչքը տեսաւ։ Եւ {լոկ} վայրախօսութիւն չէ այս իմ կողմից, այլ ստո՛յգ իրող

թւում է, թէ մեծ Թարգմանչաց անդրաշիրմեան հրամանը {լոկ} երեւակայութեան արդիւնք է նոր ժամանակների, որ, հ

ինգերորդ, թէ Փարպեցու աղքատ չլինելը վերաբերում է {լոկ} նորա անձին, ոչ նորա ծնողաց, երեւում է նաեւ նորա

ծանուցում են բանը. բայց երբ այդ դերանուններից էլ {լոկ} մի հատը միայն գործ ենք դնում, այն ժամանակ ստիպւո

անը առողջութիւնն է ", փոխանակ " գլխաւոր բանի ", {լոկ} պատահական նմանութիւն է, կարծում ենք, յունականին

։ Եւ ո՛չ միայն այս, այլ մեզ թւում է, թէ նաեւ {լոկ} քահանայք, որ ձեռնադրութեամբ չունէին եպիսկոպոսակա

ոսը, բայց նա նոյն Փարպեցու կրկին եւ կրկին ասելով {լոկ} քահանայ էր), թէեւ կարգուած " գլուխ ամենայն Հայ

իւն հասկացնելու համար, ասես թէ հերիք չէ համարում {լոկ} " գլուխ քահանայութեան " խօսքը եւ Ս. Ղեւոնդի բերն

այութեան"։ Վերեւում, երբ ասացինք, թէ Փարպեցին {լոկ} քահանային էլ քահանայապետ է կոչում, հարկաւոր է աւ

ռովմի Պապը. ո՛ւր մնաց, որ Յովհաննէս Աւետարանիչը {լոկ} երէց է ստորագրում։ Բայց ընդդէմ ենք եւ չենք կարող

սխա՛լ է, քանի որ վերը շատ անգամ յիշուած խօսքերը {լոկ} կաթողիկոս չեն նշանակում։ Երկրորդ, դնենք, թէ

սնիկը մակբայացուցիչ է եւ աշխարհաբարը մակբայ եւ ոչ {լոկ} ածական անուն։ Բացի սորանից, եթէ նոր լեզուն "աշխար

արող է բաժակներ դատարկել: Անասունը խմում է միայն {լոկ} ջուր, իսկ մարդը, ցոյց տալով իւր մեծութիւնը եւ ա

կարելի է պիտոյ է հեռի մնալ դորանից. բայց այս մի {լոկ} կարծիք է իմ կողմից, դուք ազատ էք տնօրինել ինչպէս

մին ստանալու մնացին ազգի հասկացողութեան մէջ որպէս {լոկ} գաղափար, բայց որպէս մի անհերքելի եւ որոշեալ դրոշ

ական միաւորութիւն է, ոյժի զօրութեամբ կատարուած, {լոկ} մեքենական մօտաւորութիւն, այդտեղ չէ երեւում քիմիա

ուր քաղաքական կեանքը վարելով իւր քաղաքականութիւնը {լոկ}, ֆիզիկապէս մեքենականութեան վերայ հիմնուած լինելո

եց մատները կլաւիշներին եւ սկսեց երգել. Ո՛հ, {լոկ} երազ էր, մի խռովէք ինձ, Իմ մոլորութեան քաղր

թիւնը, եթէ մարդը պիտոյ է լինէր ու ապրէր որպէս մի {լոկ} բուսական կամ շնչական արարած: Ես անգութ չեմ դէպի

այսպիսի քաղաքավարի նամակ գրէ եւ հրաւիրէ, այլ եթէ {լոկ} ծառայի բերանով հրամայական ձեւերով եւս իւր մօտ կան

ուխ լինի այդ միաբանութեանը, իսկ ինքը՝ Մխիթարը, {լոկ} գործակատար։ Խաչատուր վարդապետ ասացեալ պապակա

ինչեւ սորա ժամանակը պապերի անկախութիւնը մնացած էր {լոկ} խօսքերով միայն, բայց Գրիգորը, որի խելքով եւ կառ

ապետ Այվազեանի հետ, թէ Մխիթարեանց պապականութիւնը {լոկ} դիմակ էր, թէ ամենայն րոպէ կարելի էր վայր ձգել եր

Ը Այս գլխի մէջ պիտոյ է քննենք Մխիթարեանց {լոկ} մատենագրական գործունէութիւնը Հայկական լեզուի հանդ

նպատակի։ Թողունք, որ Մխիթարեանք մինչեւ այս օրս {լոկ} թարգմանիչք են եղած եւ մի երեւելի հեղինակութիւն չէ

թիւնը մեր հին դպրութեան հանդիսում, էր հին լեզուի {լոկ} պահպանութիւնը եւ մշակութիւնը. ընդհանուր լուսաւոր

թարի ներքինը՝ հայութիւն, դառնում է արտաքին, մի {լոկ} դիմակ, որով երեւում են միմիայն Հայոց ազգի առաջեւ

Հայոց ազգի եւ պապականութեան առաջեւ, երկրորդ՝ մի {լոկ} վաճառականութեան գաղափար՝ спекуляцiя, շահաստացու

ելոյ ի հրապարակ: Զգիտութիւն միոյ լեզուի եւ այն՝ {լոկ} հայկականին չէ՛ բնաւ պիտոյ անուանել գիտութիւն. ամ

մբ, եւ կամ իբրեւ այր ո՛չ ուսումնասէր եւ ցանկացող {լոկ} ուսման եւ ո՛չ իբրեւ ինքնացեալ ուսումնական, չկարա

որք արտաբերեալ զբառդ Վենետիկեան միաբանութիւն կամ {լոկ} Վենետիկ, իմացեալ սովին զուխտն Մխիթարեան՝ համարի

գործել ի սիրտ եւ ի հոգի աշակերտին քան թէ գրուածքն {լոկ}. թող թէ բազում են եւ յաշխարհիկ մատենագրութեան առ

ասարակ յեւրոպէականացն փորձութենէ: Քարոզութիւն {լոկ} Հայկական լեզուի, հարկադրել զմանկունս սերտել զուղ

հայկական դպրութեան որոց շնորհեալ է գէթ գիտութիւն {լոկ} հայկականին, կարող էին ի համարի գոլ լուսաւորելոցն

ի խաւարէ ի լոյս, եւ այս փոխադրութիւն չէ վճարեալ {լոկ} օդաբաղխությամբ, այլ զոհիւք եւ նուիրագործութեամբք

lavium) եւ ո՛չինչ կերակուր չէին ընդունում, բացի {լոկ} հացից եւ ջրից, մինչեւ որ ընտրութիւնը կ'աւարտուէր

ատժում է յանցաւորը. ասիացին տեսանում է այստեղ մի {լոկ} վրէժխնդրութիւն, բայց մէք այդ արդարացի հատուցումի

որդութիւն ունենալ նորա հետ " ի հոգեւորս ", որպէս {լոկ} քրիստոնեայ եղբօր հետ: Ո՛ւր մնաց նորա քահանայութի

մեզ այս տողերը գրելու։ Դարձեալ, մի քանի տեղ {լոկ} մի հատ բառը կամ մի հատ ձեւը, որ գործ էր ածում պ

ի ընդունի՝ ճիւղեր, ճիւղե՞րի, թէ՞ ճիւղերու։ Ոչ {լոկ} այս բառի վրայ է մեր խօսքը եւ ոչ իսկ պ. Պռօշեանցի

կամ " ըստ քաղցրութեան " ասելու տեղ, ասում է կամ {լոկ} " քաջութիւնով ", " քաղցրութիւնով " կամ " իր քաղց

տեղ ուղղակի խօսում է բնութեան լեզուով, ուր միայն {լոկ} թարգման է լինում բնութեան եւ ստորագրում է այն, ի

ը " կարդալու ժամանակ, կարդացողի միտքը չի կապուիլ {լոկ} Սօսի կամ Վարդիթերի հետ, այլեւ շատ տեսակ բնաւորու

լինին, Սօս եւ Վարդիթերը կարելի է ընդունել որպէս {լոկ} եւ պարզ նկարագիր բնութեան, ուր բնականաբար եւ անբ

րցողը նաեւ այն չնչին պատճառը, նաեւ տհաճութեան մի {լոկ} նշմարք անգամ չէ տեսնում բանի ընթացքում: Յանկարծ

ատողին, որպէս թէ աղջիկը տալը կամ չտալը կախւում է {լոկ} Գարեգնի խօսքից: Առաջ էլ ասացինք, որ հեղինա

Մենք ասելիք ունենալու չէինք, եթէ, գլուխը քարը, {լոկ} մի խօսք կամ մի նշան գրէր նա ձուի վրայ, կամ շատ-շ

թիւնը կենդանի է եւ այն պատմական աւանդութիւն, որի {լոկ} յիշելը բերում է մարդու երեւակայութեան առջեւ ամբող

մ ենք, ասել, որ այս բոլոր խօսք ու զրոյցքը ոչ թէ {լոկ} մեր հեղինակին չեն վերաբերւում, այլ մանաւանդ աւել

ինք, որ այս բանը հին է երեւում մեզ, անշուշտ այո {լոկ} ենթադրութիւն է, բայց մանաւանդ ենթադրում ենք այն

ժամանակ երեւիլ. մեր խօսքը այդ չէ, այլ այն, թէ {լոկ} անունը չէ կարող ընդունուիլ որպէս ապացուցութիւն Ժա

թիւն, այնպիսի տեսարան, որի առջեւ տկարանում է ոչ {լոկ} մի մարդու, այլեւ բովանդակ մարդկութեան ուժը: Բնա

թեան [են] առաջանում: Բնութիւնը, ինքը, ոչ թէ մի {լոկ} հրաշք է, այլ բարձր քան թէ հրաշքը եւ այս պիտի ստի

պիտի թարգմանուին լաւ բնագէտների ձեռքով. պատճառ, {լոկ} թարգմանութիւնը շատ անգամ թերի է լինում, թէեւ թար

ունէին աւելի պարզաբանութեան եւ ծանօթաբանութեան: {Լոկ}, խօսքով հանդէս եկած չհամարուելու համար, մենք հր

նոցայ ընդդէմ մերժողութիւնքը առանց բացատրութեան, {լոկ} Լաւուազիէ, Դեւի եւ Լիբիղ հեղինակների անուններով

իլ հայրենիքի դրօշակին: Թողնելով այս բոլորը որպէս {լոկ} ենթադրութիւն, աւելցնում ենք, թէ Արտաշէս Բ-ի օրո

լինել: Սոքա ընդհանուր մարդկութեան խոցեր են եւ ոչ {լոկ} մեր ազգին սեփական. թերեւս շատ, ընդհանուրի, խոց

խրատներ էլ կամ չեն լսում իսպառ, կամ թէ լսում են {լոկ} խաւարի խօսքը: Վերջին աստիճանի բարբարոս ազգերի մէ

միայն շերամաբուծութեանը առնելու լինինք, որ գրեթէ {լոկ} մայիս ամսի գործ է, եթէ չասենք էլ, որ երիտասարդք

ում, երբ շերամի բանը պրծած է, այլ թէ ասենք, որ {լոկ} ծերերը, աղջիկները եւ պառաւները պարապեն այս բանով

ճիւաղ կը հալածէ եւ ոչ միայն ժառանգութիւն, այլեւ {լոկ} ընդունելութիւն չի ցոյց տալ, որովհետեւ մեռածը ապս

կարո՛ղ ես շինել նաեւ նախնեաց շինածի պէս, բայց՝ {լոկ} մարդու ցոյց տալու եւ հին ժամանակի ճարտարապետութիւ

Սորանից պարզ երեւում է, որ գեղեցկութիւն խօսքը, {լոկ} անզօր խօսք է, եթէ գործ է դրւում հին լեզուի իրաւո

նից պարզ տեսնում ենք, թէ ինչ աստիճանի տղայական է {լոկ} գեղեցկութեան խնդիրը, լեզուի խնդրի մէջ, որ ծառայ

լի իրական աշխարհին պատկանելով, շօշափելի էին նաեւ {լոկ} գիր կարդալ գիտնալով մեր գրածը կարդացողին։ Այս պա

, ի՞նչպէս պիտի հասկանանք եւ մեկնենք երեւոյթը, որ {լոկ} բնական հետեւանք են այն ազդող պատճառներին։ Հեղ

եւ, այս ամեն սքանչելի յատկութեններով, դեռ խօսել {լոկ} առտնին խոշոր բաների մասին, կամ առ եւ տուրի մասին

չէր, եթէ բարբառները առանձին առանձին առաջ երթային {լոկ} իրենց շրջապատի վերաբերութեամբ։ Ո՛չ, մշակութիւնը

ն վարդապետն տիեզերաց: Քրիստոնէութիւն ո՛չ շատանայ {լոկով} եւ եթ նշանօք. նա պահանջէ զգործս արժանիս քրիստոնէ

ւորացն քահանայութեան ի մասնաւորի, այո՛, շատանայ {լոկով} նշանօք եւ արտաքին ձեւաւորութեամբ. այլ մեք զայդ ա

ամին, Մօտըդ չեչէն կայ զարթուն։ {Լող} է տալիս նա մակոյկով՝ Ուռկան ձգած գետի տակ.

ցԿալկաթա. զաւուրս 28, ուրեմն զաւուրս 38 ունիմ {լողալ} ի ծովու, ապաստան արարեալ զկեանս ի չնչին փայտն:

արելի մաքրութիւն քարոզել եւ ապականութեան ծովի մէջ {լողալ}: Չէ կարելի նորի շինութիւնը սկսանել եւ անցա

Ինչպէս խեղդվում են երեխայք, Շոգ օրերին {լողալիս}, Էն կողմումը քո թշնամի Տե՛ս, չեչէնն է

տ կղզի երեւեց: Ահա՛, նա դարձեալ ծովում {լողալով} Դիմում է դէպի քարքարուտ կղզին. Մեք տեսան

պարոնները անդադար այդ միջին դարերի կպրէ կարասում {լողալով} ազգութեան եւ լուսաւորութեան անունով, աշխատում են

լ ենք մեր հաշիւը նոցա հետ։ Թողնում ենք, որ նոքա {լողան} իւրեանց քրինօլինների մէջ՝ մոլորութեան մի վէմից մ

երկու շաբաթում, այն ցրտի եւ ձնի մէջ, սառը ջրում {լողանալով}, սառուցի վրայ թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բն

ս երկու շաբաթում, այն ցրտի եւ ձնի մէջ սառը ջրում {լողանալով}, սառոյցի վրայ թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բա

եռ եւ Արագածի զառիվայրում։ Ձորը մտնում է, ջրում {լողանում}, աղուէսների եւ գայլերի հետ կռիւ տալիս եւ այն օրե

եռ ու Արագածի զառիվայրում: Ձորը մտնում է, ջրում {լողանում}, աղուէսների եւ գայլերի հետ կռիւ տալիս, եւ այս օ

ան չէր տեսանում, բացի պատառուող պղպջակներից, որ {լողում} էին լճացած անձրեւաջրի երեսին: Արեւը մայրն էր

ւարթ խշխշում էին: Լուսինը ամենայն փառահեղութեամբ {լողում} էր կապոյտ երկնքի վերայ: Գերեզմանակա՜ն լռութիւն.

ը, եթէ նա եւրոպական կերպով աղաւնեվաճառութեամբ եւ {լոմայափոխութեամբ} պարապէր: Ընդհանրապէս սկսանելով ձեր գրուածքը

տշաճ էր այդ, " եթէ ազգայինք աղաւնեվաճառութեան եւ {լոմայափոխութեան} մէջ մոլորուած եւ ապականուած լինէին, եւ ազգային գ

ն մեղադրանքը, եթէ ազգայինքը աղաւնեվաճառութեան եւ {լոմայափոխութեան} մէջ մոլորուած, ապականուած լինէին: Սիրելիս, աղա

ականուած լինէին: Սիրելիս, աղաւնեվաճառութիւնը եւ {լոմայափոխութիւնը} դատապարտւում է Աւետարանի մէջ որպէս անպատշաճ գործ

սում էր, թե շուտով պիտի ազատվին ե՛ւ Հռովմը, ե՛ւ {Լոմբարդիան}, ե՛ւ Հունգարիան, ե՛ւ Լեհաստանը: Այստեղ կան

ական հարստութեան տէր է, 25 հազար ֆրանկ Ֆրանսիայի {լոմբարդումը} իւր անուան տոմսակով ունի, 20. 000 եւս... տոմս

իւն կը տա՞յ, որ ատեն անցնելէն ետեւ, աղջկան ոտքը {Լոմպարտիա} դպածին պէս կառավարութենէ բռնուելուն, եւ անոր անց

յենեզ եւ Սալմէրոն, նախահրաւէր աշակերտք Իգնատիոսի {Լոյոլայի}, հիմնադրի կարգին ճիզվիթաց, որք առ շրջելոյ զուշա

ի, աշխարհին յայտնի կանոնադրութիւնը, որ Իգնատիոս {Լոյոլայի} երեւելի աշակերտ Լայենեցի աշխատասիրութիւնն էր, թէ

Լայենեցի աշխատասիրութիւնն էր, թէեւ, որպէս բուն {Լոյոլայի} գործ, Կօնդարինի Կարդինալի ձեռքով առաջարկուեցաւ Պ

7 օրումը հաստատուած էր։ Այս կանոնադրութեան վերայ {Լոյոլան} յաւելացուց վերջումը եւ այլ կանոններ։ Բացի սորանի

եւ դաւաճանութեան, որին կարող էր նախանձել եւ ինքը {Լոյոլան}, ուր ազնիւ սիրահարը, Յակոբ աղան, նոյնպէս զոհւո

րար անունը այն պատճառով, որ տեսած էին նորա վերայ {լոյս} իջանելը. շատ կարելի բան: Աղբիւրը գտանւում է

րիկ լապտեր ուրախութեան, որ անշիջանելի կը մնայ եւ {լոյս} կը տայ ինձ մինչեւ անգամ եւ այն խաւար օթեւանի մէջ

քով: Ես ունիմ եւ պաշտում եմ մի այնպիսի կրօն, որ {լոյս} է եւ լոյս է տալիս իւրեան պաշտողներին, որի հիմքը

ւնիմ եւ պաշտում եմ մի այնպիսի կրօն, որ լոյս է եւ {լոյս} է տալիս իւրեան պաշտողներին, որի հիմքը դրուած է ա

ատ վատ է մահից, ճանաչելով եւ հասկանալով, խաւարը {լոյս} ասել, իսկ լոյսը՝ խաւար: - Նշանակում է՝ շա

ւնց դրոշմատիպ պատկերաց իմաստունք շահս մեծ քաղեն ի {լոյս} աղօտալոյս մտաց պատմութեան, ապա ո՞րքան աւելի եւ ա

դեր կամ թէ ուրիշ այնպիսի բաներ, որ գալոց օրերում {լոյս} կարող էին տալ պատմութեան. մի՞թէ չէ կարելի մտածել

եան կամ ժամանակագրութեան վերաբերեալ յիշատակներ եւ {լոյս} կը հանէր նորանց տպագրութեամբ: 4. Կը փորէր ե

երջերում, բայց կը գայ օր, երբ այն ստուերականը ի {լոյս} կը ճշմարտուի, եւ Բուլուէր ասպետը, հինգ հարիւր հ

րդայն, Զով եւ խաղաղ զգիշերս, Զպայծառ {լոյս} տըւընջեան, Զծառ, զբոյս եւ զտունկ, Ծ

իսիս խօսել ՚ի կաճառի խելագարաց, այլ ո՛չ երբէք ի {լոյս} հրապարակին՝ Զվերոգրելոցն ողջոյն իրազեկ արար

փրկողին խնկաբերից քարոզեաց։ Ես անդ ներկայ յորժամ {լոյս} Հայաստանեայց յաղջանուղջ, Փայլակեցաւ անաղօտ

լուսատեսիլ զուարթունք, Աստղունք ահա՛ ՚ի Հայաստան {լոյս} նշողեն գերաբուն. Իւղով օծցէ մեր հայրենիք այրիացե

ոգիդ զօրէ պտղաբերել բեղմնաւոր, Որչափ ուսման {լոյս} անազօտ յոր չիք մտաց տարակոյս։ Զարքայո

րել կոյս։ Օ՜ն սիգաճեմ ընդ պատանւոյն ի {լոյս} փութա գիտութեան, Յաջող ի քայլ զճեմ առնուլ ի

երու մութի մէջ Կը ցոլացնէ, ինչպէս լուսին ` {լոյս} տուող միշտ ու անվերջ: Շնչում ես օդ,

ում գերեզմանի լռութիւն, Չի ուղարկում նորան {լոյս} երկնից արեւը սիրուն... Անբաղդի դին թաց չեղ

-նոր բան կ՚ասեն, Ուսանողաց առաջիցը Նոր {լոյս} կը վառեն: Ծոյլը զրկուած է ` Նաեւ սորա

չերեւեց: Մինչ դեռ լուսինն արծաթափայլ {Լոյս} էր տալիս գիշերին, Խորհրդաւոր մինչ տիրել էր

Հորիզոն ի վեր խաղում է փառքով, Առաջին իւր {լոյս}, կարծես թէ այստեղ Պիտի ամփոփէ ոսկեայ ճաճանչ

յց յոյս կայ, որ առաջ էլ տեսնուինք: Այս երեկոյ, {լոյս} 6, սաստիկ տկարացայ, ջերմ ունէի եւ 12 անգամ փորս

Պատասխան գրեցի եղբօրս, որ վաղը կ՚առնու: 7-ին ի {լոյս} 8 սաստիկ տկարացայ որովայնալուծութեամբ, մինչեւ առ

այ իսպառ: [Այսօր ընդունեցի] առաջին բաղանիսը: 15 {լոյս} 16 զարհուրելի գիշեր անցուցի. 5 ժամը (առաւօտեան

ալի է: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս 15-ից: 16-ին {լոյս} 17 գիշերը բաւական տանելի էր, առաւօտեան 4 ժամին ք

, տկարութիւնս խիստ թոյլ է ազդում այս րոպէիս: 17 {լոյս} 18 գիշերը լաւ անցուցի, առաւօտեան 2-ին քնեցայ մին

] 25-ին: Այսօր ընդ[ունեցի] 3[-րդ] բաղնիսը: 18-ին {լոյս} 19 գիշերը իսպառ հանգիստ էի, 12-ին քնեցայ մինչեւ

ւթիւն տուեց քորը, թէեւ ոչ առաջին օրերի նման: 19 {լոյս} 20 հանգիստ էի: 20-ին ցերեկը մի-փոքր նեղութիւն տ

ի, առաւօտ: 22-ին ընդունեցի 4[-րդ] բաղնիսը: 22 {լոյս} 23 քրտինք ունէի: 23-ին ձախ թուշս ուռած է եւ ցաւ

24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած: 24-ին {լոյս} 25 ֆլիւսը շատ նեղեց. թէեւ եղնջեան տենդը գրեթէ ան

կուած է] փետրուարի 1-ին: 25-26 որպէս 24-25 26 {լոյս} 27, ֆլիւսը ծակեցաւ ներսի կողմից եւ շատ թարախ ու

չունինք, հաւատալով, որ Աստուած ազատ է եւ առաջին {լոյս}. ուստի եւ ամենայն հաւատ դէպի նա ազատ խղճմտանքով

կ եւ անտեղի գրքեր՝ գերապատիւ Մխիթարեանց շնորհքով {լոյս} հանած, յետոյ՝ հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութե

, ամենայն ջանք գործ է դնում Յիսուսեանների խաւարը {լոյս} ապացուցանել, իսկ հակառակորդների լոյսը՝ խաւար։

հաւատքի մասունքները յաւելացուց, մի նոր եւ պայծառ {լոյս} ծաւալելով աստուածաբանական գիտութեան վերայ:

, որ մեզ աւելի ձեռնտու է. ըստ որում իմաստութիւնը {լոյս} է, մեր թշնամին է, իսկ յիմարութիւնը ` խաւար, որ

թեան հազիւ երբեմն երեւեցուցանէր զկենդանութիւնաբեր {լոյս} իւր. գունաթափ եւ ընդհատեալ վառմամբն նման էր նա վ

ստացել է իւր կրօնը, ինչպէս պաշտում է Լուսաւորչի {լոյս} հաւատը, պէտք է աշխատենք, որ այդ հաւատը ամուր եւ

դեռեւս շատ կան, ջրհոր փորել, տանը մնացած աղջիկ {լոյս} ու արեւ հանել, տօնի, զատկի աղքատներին հանդերձ բ

ւս: Դու ի՛նչ ես կարծում, եթէ նոքա չլինէին, մեր {լոյս} հաւատը կը պահպանուէ՞ր մինչեւ այժմ. Աստուած կեանք

լով ասաց, - Պարոն, դուք ինչպէ՞ս էք վերլուծում " {Լոյս} զուարթը"։ Ահա քեզ մի ուսումնական խնդիր, որ

, անմահ սուրբ եւ կենարար Հօր սուրբ փառքի, զուարթ {լոյս} - Յիսուս Քրիստոս, - պատասխանեց կոմսը, ախ քաշելո

պ արձանները եւ մեհենական դպրութիւնը, որ այժմ մեծ {լոյս} կարող էին ծագել այն խնդրի վերայ, թէ ինչպէ՛ս էր ն

ռած կանթեղը սկսել էր արձակել մի նուազ եւ գունաթափ {լոյս} շրջակայ առարկաների վերայ: Մանուշակը վեր կացաւ

թէեւ շատ ցանկանում էր: - Ուրեմն, Մանուշակ, {լոյս} արա այստե՛ղ, սանդուղների վերայ: - Մնացէք բա

Քրիստոսի այն խօսքերը. " Վա՛յ, որ ասիցէ զխաւարն {լոյս}, եւ զլոյսն խաւար ", եւ դէպի առաքեալի ասածը, թէ

նմիջական քարոզութեամբ խլրտուել էր մի ճշմարտութեան {լոյս} պապական անմխիթար եւ մռայլոտ աշխարհի սահմաններում

րէժ, այլ զդատաստան արդար մինչ հանցէ զիրաւունս 'ի {լոյս}, 'ի հաւասարել զկշիռ ճշմարտութեան։ Ափսո՛ս քե

ւ։ Պատմագիրք Հայոց իբր երեսուն ամօք յառաջ 'ի {լոյս} ընծայեցաւ եւ 'ի Հռովմ եւս հանդիսացաւ, եւ զի պատա

տի Նազարեանց, մակագրեալ " Վարդապետարան կրօնի " ի {լոյս} ընծայեալ ի Մոսկվա, յամի 1853: Ուստի եւ ո՛չ պէտք

ակաց կարկատանս, յաբեղայական հոգւոյ յղացեալս եւ ի {լոյս} ծնեալս նոյնպէս առանց գործակցութեան յաջողակ մանկաբ

նակակցաց նոցա, ցուցանեմք ահա: Թարգմանիչք մեր {լոյս} առեալ ի յունաց եւ ստրկաբար կալանաւորեալ [յոճ խօսի

ւնք նախ քան զծնանիլն, մեռեալ էին յարգանդի մարց՝ {լոյս} տեսեալ զհրապարակի եւ ահա տեղափոխին իբրու ի մի գեր

նելոյ հնասիրացդ, դիտաւորութիւն դոցա էր ստուգապէս {լոյս} ընձեռել Ազգային մանկտւոյն եւ բառնալ զնախատինս նոր

հին քերականութեան: Գրականութիւն լեզուիս, որչափ {լոյս} տան մեզ նշխարք մնացեալք առ հինաւուրցն Խորնոյ՝ յա

ագրութիւն՝ ըստ ժամանակին շնորհելոյ: Սա՛ տայ մեզ {լոյս} տեսանել զառաջինն զանցեալս մեր, կարգ ըստ կարգէ լո

յս տեսանել զառաջինն զանցեալս մեր, կարգ ըստ կարգէ {լոյս} առեալ ինքնին ի ժամանակին զրուցաց եւ ի հաւաստի պատ

հայրենասիրաց արգոյ Մկրտիչ Էմին տալ տպագրութեամբ ի {լոյս}: Զմատենագրութիւն դարում կնքէ Յովհաննէս Մամիկոնեա

հակառակ Քաղկեդոնական ժողովոյն: Տպագրութիւն սորա [ {լոյս]} տեսաւ յԵրուսաղէմ, այլ տպեալ աղճատ օրինակէ, զոր

հայկական հնախօսութեան, եւ իբրեւ ի լապտերէ իմեքէ {լոյս} տալ ազգին անխոնջ երկասիրութեամբ: Զփառս առնս մեծի

ւրեանց զսեպհական հնարս առ ի լուսաւորել զնոսա, զի {լոյս} ցոլացեալ յօտարաց չար է, քան զսեպհական խաuար, ի

ք, զորս չէ տեղւոյս յիշել, միակ պարոն Թաղիադեանն {լոյս} տացէ ապագայ խուզարկուաց, թէ զիա՞րդ հայեցաւ դարն

լ սեպական ձեռամբ եւ իւրեանց յատուկ բանականութեամբ {լոյս} հնարաւորելով առ ի լուսաւորութիւն իւրայնոց, չեւ զ

կյանքն Հայկական պէտս ունի շատ եւ շատ մշակութեանց {լոյս} առեալ առ հասարակ յեւրոպէականացն փորձութենէ: Ք

շատէ լուսաւորութենէ, զոր կարողք էաք հաղորդել նմա {լոյս} առեալ յԵւրոպականաց: Անգրասիրութեան եւ արմատացեալ

լ ազգս ապացուցանել, թէ գիշերն խաւար է, իսկ տիւն {լոյս}, առ մեզ պէտս ունի ապացուցութեան՝ լարեալ թերեւս

տի իւրոյ գոյութեան կամ լաւ ասել որչափ պատմութիւնն {լոյս} տայ մեզ, այլ ընդհակառակն ամենայն ազգք եւ ազինք ի

րաւային Ամերիկոյ փոխադրեալ են հետզհետէ ի խաւարէ ի {լոյս}, եւ այս փոխադրութիւն չէ վճարեալ լոկ օդաբաղխությա

րուանն խափանարար լինի շառաւիղաց լուսոյն ցոլանալ ի {լոյս} աչաց նստելոցն ի տան, սապէս ամբողջ դարք խափանաբար

ակատին առաջին անգամ հնչեց դէպի մեզ, " այսուհետեւ {լոյս} եւ ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն խաւարի բաբելոնեան գ

երէն թարգմանութիւնը, Գամառ-Քաթիպայի աշխատութեամբ {լոյս} հանած եւ շինած ազգային ժառանգութիւնը։ Ընթերցասիր

շտակելու։ Նոյնպէս ի գործ դնել, 'ի մէջ բերել, ի {լոյս} հանել, որպէս թէ եթէ գործ դնել, մէջ բերել եւ լոյ

ոյս հանել, որպէս թէ եթէ գործ դնել, մէջ բերել եւ {լոյս} հանել ասէ, կամ աւելի անարգ է լինում, կամ անհասկ

աւորութեան խորհուրդը այն չէ, որ ամէն անցած խաւար {լոյս} քարոզէ, ամէն դարերի ծանրութեան տակ ճնշուածին անխ

ւմ էր եւ իսկոյն օդի մէջ երեւում էր այդ կանթեղը եւ {լոյս} տալիս, որով նա կարողանում էր գրերը ջոկել եւ կարդ

տարւում: Հայոց ազգը, Արագածի վրայ կրակ կամ {լոյս} եթէ չտեսնէր, անհնար է, թէ նա չեղած տեղից կանթեղ

ղութիւն, բնականաբար խնդիր է առաջ գալիս, թէ ի՞նչ {լոյս} կամ ի՞նչ կրակ եղած պիտի լինի: Հարկ չկայ ասել, ո

մերժելու եւ չէ ասելու համար: Օրինակ, կրակ է եւ {լոյս} ունի Դրումոնդի ասած կրակը (ջրածինը վառուած թթուա

եքայի եւ Պլինիոսի գրքերում շատ անգամ յիշւում է մի {լոյս}, որ երեւել է, կամ առանձին-առանձին զինուորների,

յաճախ է պատահում այս. եւ եթէ միայն մի լեզուաձեւ {լոյս} է երեւում, սնապաշտ նաւաստիքը շատ բարկանում են,

տեսնել ազգի ազատութիւնը խաւարից, ապա ուրեմն պիտի {լոյս} գործ դնեն: Խաւարը, ո՛չ ինքն իրեն կը փարատուի եւ

ութիւնքը, նոցայ բարոյական եւ այլն եւ այլն վիճակը {լոյս} հանէ ու ազգի առջեւ դնէ: Այս խօսքերը եւ այս գաղափ

ական, բողոքական, յունական, լեզո՞ւ, ա՛հ, աչքդ {լոյս}, ես էլ դորա քամակիցն եմ. ո՞ւր է։ " Ուրեմն մեր

ցի երկնքի լուսաւորներից) եղած բոլոր կրակները կամ {լոյսերը}, քննէինք նորանց, համեմատէինք կանթեղի աւանդութեա

ւում էր, թէ պատառւում է երկինքը, իսկ փայլակների {լոյսը} ներկում էին ամենայն բան երբեմն մորագոյն եւ երբեմն

ձրեւի կատաղութիւնը, որոտմունքի թնդիւնը, փայլակի {լոյսը}, մրրկի սուլելը եւ ծառերի հպատակօրէն խոնարհելը նո

, այլեւ ճախինը ինքնըստինքեան կարող է պատճառել այն {լոյսը}, որ յայտնի է անունովս՝ Ճախնային գազ կամ Գերեզմա

առաջանում է անմիաբանութիւնը եւ այն պատերազմը, որ {լոյսը} եւ ճշմարտութիւնը պիտոյ է ունենային խաւարի եւ ստու

ակ բաների նոր կարգը պատերազմ ունի հին կարգի հետ, {լոյսը} խաւարի հետ, առաքինութիւնը մոլութեան հետ, ճշմարտ

ճանաչելով եւ հասկանալով, խաւարը լոյս ասել, իսկ {լոյսը} ՝ խաւար: - Նշանակում է՝ շատ անօգուտ դաստիար

եւ յառաջ, որ ազգը եւս բաժին բաժին չլինէր: - {Լոյսը} չէ կարող հաշտուիլ խաւարի հետ, ճշմարտութիւնը՝ ստ

մի օր յառաջանային մեր ազգի մէջ, հարկաւոր էր, որ {լոյսը} եւ ճշմարտութիւնը ոտաբոկիկ քշէին Հայաստանի ծխեալ ա

պիսի հեղինակը ոչ թէ միայն պիտի կուրծք մաշէ, աչքի {լոյսը} թափէ ազգին նոր գաղափարք տալու համար, այլեւ պիտի

ատ անգամ այդպիսի օրագիրք հազիւ թէ տեսած հրապարակի {լոյսը} եւ ահա շիջանում են ասուպների նման՝ մի տխուր յիշա

երեւում է հոգեկան-բարոյական շարժողութիւն եւ դէպի {լոյսը} ձգտողութիւն, մինչ հանդիսի մէջ երեւում են մարդիկ

ի. Արծաթահերն երկնից գահէն երբ ցոլացնէ իւր {լոյսը}, Դու կը տեսնես նորա լուսով մակագիրը արձանի

այն զմայլում է իմ հոգին, Հորիզոնում պայծառ {լոյսը} տեսանելով արեւին. Մայր է մտնում, առանց նո

անձայն: Բայց երբ երկնքից կը փայլէ հոգուն Անաղօտ {լոյսը} պայծառ արեւին, Նա կը մոռանայ բոլոր աշխարհը, Այլ

ուց, Այդ պատճառով Աստուած նորա Աստղի {լոյսը} խաւարցուց: " Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, մ

այնպէս պարզ վառւում է, Նորա մաքուր պայծառ {լոյսը} ` Չորս կողմը բակ բռնել է"։ - Ո

կան Դագաղին վրայ բռնած պար ` Չէ՞ր բուն {լոյսը} Մեսրովբեան: Նա Մեսրովբին՝ աստղերից

փէ ոսկեայ ճաճանչով։ Իսկ լուսնի պայծառ {լոյսը} խաւարի Հետքերը անհետ առնէ գիշերի, Եւ մ

ի մէջ բանտարկուածների համար շատ ցաւեցուցիչ է ազատ {լոյսը}, թերեւս աչքերի նկատմամբ, գիտէինք, որ հին խելքե

ակուած կին, քան թէ մի զաւակ, որ, դեռ հրապարակի {լոյսը} չտեսած, սպանւում է Պ. Չամուռճեանի վարդապետի ձեռ

, երբ չափով ու կշռով տալիս էին ազգին իմաստութեան {լոյսը} եւ այն, ինչ ուղղութենով որ կամենում էին։ Զարման

ների խաւարը լոյս ապացուցանել, իսկ հակառակորդների {լոյսը} ՝ խաւար։ Ցաւում եմ, որ պատուելի հեղինակը չէ՛ կա

մշտնջենաւորութեան ովկիանոսի մէջ. նոցայ աւետաբեր {լոյսը} շուտով ծածկուեցաւ մարդերի չարութեան ամպերի տակ -

ոցա համար բանալի մի այնպիսի լուսաւոր տաճարի, որի {լոյսը} բաւական էր ցրուել Հայաստանի ասիական թանձր խաւարը

ծ, քրտնելով, ուսանելով, նկատելով, եւ առաւօտու {լոյսը} բացուել է դորա վերայ՝ նոյնպէս գիրքը ձեռքին, պար

ր եթէ չափը չճանաչէ, ոչ միայն այսչափ, այլեւ աչքի {լոյսը} եւս հանելու էր: Այստեղ պ. Մարկոսը երեւակայում է

ազմուածքի կերպարանքը, թացութիւնը, ջերմութիւնը, {լոյսը}, օդի թթուածինը եւ այլն, եւ այլն, ներգործելով ն

ի Քրիստոսի յայտնուիլը)։ Այս աստուածային անձը, {լոյսը} եւ ճշմարտութիւնը, յայտնուելով Հրէաստանի մէջ,

ութեան ժամանակ, զարմանալի բան, ճշմարտութիւնը եւ {լոյսը}, ասես թէ միշտ պիտոյ է պատերազմելով յաղթեն խաւարի

գիտութիւնք տարածելու մեր ազգի մէջ. պատճառ, այն {լոյսը}, որ ծագում էր պապական հորիզոնից, նայելով աշխարհ

սաւորչին ուղարկէր այնտեղ Նարեկ քաղելու: Մենք այդ {լոյսը} կամ կրակը Արագածի վրայ ընդունում ենք որպէս իրողու

ողութիւն: Բայց սակայն, դժար է այժմ դատել թէ այդ {լոյսը} կամ կրակը Լուսաւորչից առա՞ջ էր տեսել ազգը, թէ՞ յ

ցուցութիւն Ժամանակի, աւանդութեանց մէջ: Այդ {լոյսը} կամ կրակը ընդունելով որպէս իրողութիւն, բնականաբա

եան գիրքը: Ուզելով հասկանալ այն կրակը, կամ {լոյսը}, որ երբեմն երեւել է Արագածի վրայ եւ կամենալով փո

ժամանակ բնաւ յայտնի չէր: Նոյնպէս եւ գալուանական {լոյսը}, որ գրեթէ մեր օրերի գիւտ է եւ այլ այսպիսիք: Շատ

մէջ միանում են իրար հետ, մենք տեսնում ենք նոցայ {լոյսը} ` փայլակ, եւ լսում ենք նոցայ միաւորութիւնից առաջ

է լինում մեզ, իսկ երբեմն, մենք տեսնում ենք այն {լոյսը}, որ սուրբ Հելմոսի կրակի անունով յայտնի է գիտութե

ր սուր ծայրով դէպի վեր, ինչպէս ճրագի կամ կանթեղի {լոյսը}, բայց մի ոտնաչափ կամ կէս գազ երկայնութեամբ: Նաւ

տեսանէք եւ մեղքն ձեր ի ձեզ հաստատեալ են"։ {Լոյսը} եւ խաւարը միմեանց այն աստիճանի ներհակ բաներ են,

է դէպի գերբնականը, մինչդեռ Արագածի վրայ երեւացած {լոյսը} իրողութիւն է, իսկ նորա բնական պատճառը նորան անյա

ոչ եղեւ հասու"։ Կարծեմ աւելորդ էր ասել, որ այս {լոյսը} լեզուն էր։ Բնական աշխարհի լոյսը եւս մի միջնորդ է

էր ասել, որ այս լոյսը լեզուն էր։ Բնական աշխարհի {լոյսը} եւս մի միջնորդ է, որ բնութեան մէջ, նորա ձեռքով

այն ժամանակ կը համարձակուիմ այն աղօտ եւ գունաթափ {լոյսը} ընդունել որպէս ապագայի հրաշափառ արեւ լուսի կարապե

արիսականութիւն, ամենայն խառնափնդորութիւն, արեւի {լոյսի} տակ ցոյց էր տուել Իզիսի երեսը: Ասացին, թէ ինձ հ

ն լուրջ պահապան: Ճրագի վերջին պայծառ {լոյսի} Տապանակ, խաչ, սուրբ հանգանակ, Աստու

մի ուրբաթ առաւօտ, մինչդեռ նոր բաժանւում էր մութը {լոյսից}, մտանք Շամիլի աթոռանիստ քաղաքը: Ինձ հանգստացուց

ում, թուխպ ամպերը ծածկեցին, Արուսեկի նուազ {լոյսն} էլ իմ աչքիցը խլեցին..... Ով բնութեան դ

եցանք դէպի Բօրդօ, շոգեշարժ կառքով: Նոր էին {լոյսն} ու մութը միմեանցից բաժանւում, որ մէք Բօրդօյից շո

ցին Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] Դրուցքոյին, {Լոնդ[ոն]} [Ֆրանկֆուրտից 31/12 Քեաթիպեանին] Էմսից Ֆրա

ո՛ր ճանապարհով կդառնամ Ռուսիա՝ Պոլսի՞ վերայով թե {Լոնդընի} ՞, այդ կախված է գործիս ընթացքից: Առայժմ այստե

Ահա գտանվում եմ Փարիզում եւ էգուց դուրս կգամ դեպի {Լոնդոն}, միշտ իմ հետ տանելով ձեր ազնիվ բարեկամությունը ե

ամար Լոնդոնից մինչեւ Կալկաթա եւ Կայկաթայից մինչեւ {Լոնդոն} հասանում է 350 ֆունտ ստերլինգի: Իսկ մեք հեռի ենք

ԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական 21/24 Հունվարի 1861, {Լոնդոն} ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱ

ծոյն, անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ եւ յառաջ ի {Լոնդոն} եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. նախարարին արտ

իջնորդութեամբ պ. Բրուննովի, դեսպանին Ռուսսիոյ ի {Լոնդոն}, սկսանել զգործն եւ ապա գիտութեամբ եւ վճռադատութե

իջայց ի Կալկաթա, առանց զառաջինն խնդիր գործելոյ ի {Լոնդոն}, յայնժամ կառավարութիւնն հնդկական ինքնին գրելոց է

այնժամ կառավարութիւնն հնդկական ինքնին գրելոց է ՚ի {Լոնդոն}, առանց սկիզբն առնելոյ գործոյն, մինչեւ ընկալցի ա

րսեյլ քաղաք ֆրանսիական, ուստի ելանէ երկաթուղին ի {Լոնդոն}, այլ զճանապարհայն չարագուշակ մրրիկք ձմեռնայինք հ

եկն, որ 11/23-երորդ օր էր ամսոյս, մուտ արարի ՚ի {Լոնդոն}, ուստի գրեմ զայս նամակ: ՚Ի վաղիւ յանդիման լի

րեւոր դատեմ յայտնել արգոյ պարոնիդ: Ի մտանել իմ ի {Լոնդոն}, անդէն առնմին փութացի ի նամակատունն, տեսանել եթ

ԵԱՆԻՆ՝ Պաշտօնական 12/24 Հունվարի, 1861, {Լոնդոն} ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱ

սպանն անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ նախ եւ յառաջ ՚ի {Լոնդոն}, եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. նախարարին ա

միջնորդութեամբ պ. Բրուննովի դեսպանին Ռուսսիոյ ՚ի {Լոնդոն}, սկսանել զգործն, վստահ առնելով զիս եթէ ամենայն

անտի եւ դէմ եդեալ, յերեկն, որ էր 11/23, մտի ՚ի {Լոնդոն}, ուստի գրեմ զայս նամակ: Ի մուտ գործել իմ ի Լ

ն, ուստի գրեմ զայս նամակ: Ի մուտ գործել իմ ի {Լոնդոն}, անդէն առ նմին գնացի ի նամակատունն տեսանել եթէ գ

ԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական 8/20 փետր. 1861, {Լոնդոն} ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱ

թիւն Զհարկաւորելոյն, մինչեւ ցմուտ գործել իմ ի {Լոնդոն}, յայտնեալ եմ արդէն վաղ ուրեմն Ձեզ: Վերջին պաշտօ

սու առ ինքն, գրեալ պ. դեսպանին Ռուսսիոյ, որ ՚ի {Լոնդոն}, զբովանդակութենէ գրութեան պ. փոխարքային, պատու

ձն եղելոյ: Ուստի ՚ի կատարել զամենայն զգործս ի {Լոնդոն}, մեկնեցայց աստի այլուր, ուր պիտոյք կենաց դիւրա

Պաշտօնական 22 փետրվ. 6 մարտի 1861, {Լոնդոն} ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱ

կացն Տեղեկութիւն Ատեանն արտաքին գործոց, ի {Լոնդոն} (Forreign office), ի վերայ հիման թղթակցութեան

яция) եւ ընդ դէպս անիրաւութեան, գործն փոխադրի ի {Լոնդոն} ի վերազնութիւն ի գերագոյն ատենի պետութեանն Անգլի

դրամանոցին Բենգալու անցուցանել զայն յանուն իմ ՚ի {Լոնդոն} եւ զփոխանակագիրսն հասուցանել առ իս յաղագս ստանալո

յաղագս ստանալոյ զգումարն ՚ի Բէնկէն Անգլիոյ որ ՚ի {Լոնդոն}: ՚Ի փոխանակագիրսն զանուն իմ գրեալ այսպէս " Miche

: Զփոխանակագիրսն եւ զհաշիւսն առաքել առ իս ՚ի {Լոնդոն} այսպիսի հասցէիւ Michei Nalbandoff Cheshom hous Ch

shom hous Cheshom place-ի դեսպանատունն Ռուսսիոյ ի {Լոնդոն}: № 1. Գրութիւն պ. Յ. Գ. Աբգար ՚ի 15/27 հո

զՀնդկաստան եւ ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ հասանելոյ ՚ի {Լոնդոն} եւ ահա նամականիք արժանաւորք լրացեալ հաւատոց հասան

ակատար հովուապետիդ ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի: {Լոնդոն}, 20 Յունվարի 1862 ամի 69. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻ

դի Մ. Նալբանդեանց 20 Հունվարի 1862 ամի {Լոնդոն} 70. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ 3 Փետրվարի, 1862

. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ 3 Փետրվարի, 1862 ամի, {Լոնդոն} ԳԵՐԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՀԱՅՐ, Ձեր սրտառուչ նա

ն Պոլիս, բայց ես արդեն դուրս էի ելած Պոլսից դեպի {Լոնդոն}: Ձեր նամակը եւ պ. Հարություն Աբգարյան բարեպա

ամենաք ուղարկել, տվեցեք պ. Սեթ Հ. Աբգարին, նա {Լոնդոն} կուղարկի յուրյանց գործակալին, եթե այստեղ լինեմ,

՞ց ժամանակ, Մի վայրկենում երբ խօսեցին {Լոնդոն}, Նոր-Եօրք, Պուլ-Պինանդ: Բայց պատմո

Խաֆաֆ[եանցին], պատ[կերի] եւ 2 տողի մա[սին] 55 {Լոնդոն} 56 Կովայլսկուն [Բեռլին] [Մարսէյլից] 21/3 57 Ա

ի 26/8 98............... 99 Ստանիսլաւին, {Լոնդոն} 100 Ալփիարին, Եգիպտոս 101 Միանսարեանցին, Թիֆ

րինի եւ Սաւոյի վերայով Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ {Լոնդոն} մտայ Լոնդոնից ելայ Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Լ

ն մտայ Լոնդոնից ելայ Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ {Լոնդոն} մտայ Լոնդոնից ելայ Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Մա

րսէլ մտայ յունուար 2 Ելայ 4 Փարիզ մտայ 5 Ելայ 8 {Լոնդոն} մտայ 9 Ելայ փետ. 12 Փարիզ մտայ 13 Ելայ Լոնդոն մտ

8 Լոնդոն մտայ 9 Ելայ փետ. 12 Փարիզ մտայ 13 Ելայ {Լոնդոն} մտայ Ելայ ՀԱՍՑԷՔ Paris 4 Hоnоrè Chevalier, Mr

տիչ Աղաթոնին 138 " Մեղուին " ԳՆԱՑԱԾ ԹՂԹԵՐ 1861 {Լոնդոն[ից]} ամիս համար Յունուար 13/25 1 Հայրապետեանցին

տել անդէն զամիսս չորս, մինչեւ հասցի պատասխանին ի {Լոնդոնէ}, ուղղեցի զընթացս իմ ի Կոստանդնուպօլսոյ յԱնգլիա,

զ: Վերջին պաշտօնական թուղթն առ յինէն առաքեցաւ ՚ի {Լոնդոնէ}, յանուն Ձեր, ի 13/25 յունվարի այսր ամի: Այժ

որակութեան եղանակաց եւ հողմոց: Զմեկնելոյ իմոյ ՚ի {Լոնդոնէ} յայտնեցից Ձեզ յիւրում ժամու: Երեսփոխան Մի

է գրեթէ հինգ հարիւր հազար հոգի: 1851 թուականում {Լոնդոնը} ունէր բնակիչ 2, 362, 236, իսկ 1861-ին ` 2, 803,

րով, որ մի հավատարիմ հաշվատնի ձեռքով պիտի քաշվեր {Լոնդոնի} մի երեւելի սեղանավորի վերա: § 2. Մեք անմիջա

ույքի մասին լիակատար ծանոթություն կտանք քաղաքին, {Լոնդոնի} միջնորդությամբ, էլեկտրական հեռագրով: § 3.

ան սկսանել, նույն օրին եվրոպական հաշվատան ձեռքով {Լոնդոնի} վերա փոխանակագիր կքաշե քաղաքը մեր նշանակած դատաստ

դերձ հասցէիւ ՚ի 13/25 Յունվարի, 1861 ի {Լոնդոնի} № 1 57. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնակա

ւ է՛ ինձ, զի դատաստանական ընթացք տեղւոյս չեն ըստ {Լոնդոնի}, այլ համրաքայլ յոյժ: Աշխատել աշխատեցայց փութաց

նուիրական ազգային խնդիրների հետ: Ի՛նչ օգուտ ինձ {Լոնդոնի} հսկայական կերպարանքից, ինչ օգուտ Փարիզի փառաւոր

փառաւորքն են: Այո՛, ես գնացի Բեռլինի մուզէոնը, {Լոնդոնի} կենդանաբանական պարտէզը, բրիտանական հռչակաւոր մու

բանական պարտէզը, բրիտանական հռչակաւոր մուզէոնը, {Լոնդոնի} համաշխարհական հանդիսարանը, բայց այդ դիպուածներու

ասարակ ժողովուրդը մի հատ ցից զարկելու հող չունի: {Լոնդոնի} ՝ այն հսկայ քաղաք-աշխարհի հողը, եօթն ազնուական տ

գութիւնը, ուրեմն եւ աղքատութիւնը: Անգլիոյ մէջ, {Լոնդոնի} եւ այլ գաւառական քաղաքներում բնակիչքը գրեթէ հարիւ

ամենայն տարի: Թողո՛ւնք ուրիշ քաղաքները, միմիայն {Լոնդոնի} մէջ տասն տարու միջոցում յաւելացել է գրեթէ հինգ հա

կոյս չկայ, որ Ամերիկայի պատերազմի պատճառով այսօր {Լոնդոնի} մէջ կայ 3 միլիոն բնակիչ: Այսպիսի վիճակում, մինչ

ե Նիկոլաեւնային եւ Պետրոս Նիկոլաեւիչին: Ես կգրեմ {Լոնդոնից} ու կհայտնեմ իմ հասցեն: Չգիտեմ, թե ի՛նչ վիճակ

րից, որք քանի քանի անգամ անձամբ անձին գնացած էին {Լոնդոնից} մինչեւ Կալկաթա, այսպես են այդ հավաստի լուրերը,

, միմիայն ճանապարհական ծախք ամեն մի մարդու համար {Լոնդոնից} մինչեւ Կալկաթա եւ Կայկաթայից մինչեւ Լոնդոն հասանո

այեցի տուն Սալտիկ[եանին] տէր Յարու[թիւնին] {Լոնդոնից} 28/10 Նազարեանցին տուն Չեթու, Սահակ Թիւյսի

Բուդաղեանցին 16 Րուդնեւին, յունուարի 17/29 [ {Լոնդոնից]} 5/17 17 Միանսարեանցին, կ[աթողիկոսի] թղթերը եւ տ

նցին 5 Սրբազան Կիւրղի[ն] Փետրուար, նոր տոմար {Լոնդոնից} [ամիս համար] Փետրուարի 3-ի փոստով 6 Խաֆաֆեանցին

վերայով Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Լոնդոն մտայ {Լոնդոնից} ելայ Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Լոնդոն մտայ Լոնդ

ոնից ելայ Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Լոնդոն մտայ {Լոնդոնից} ելայ Փարիզ մտայ Փարիզից ելայ Մարսէյլ մտայ Մար

կտրուած գլուխների յար եւ նման մոմեղէնքը տեսած էի {Լոնդոնում} մադամ Տիւսսօի մօտ: Չէ պիտոյ մոռանալ, որ Վեր

որներին հանդիպեցաւ գրեթէ նոյն ճակատագիրը, ինչ որ {Լոնդոնում}. ամենայն տեղ ստորագրութիւն ստորագրութեան քամակից

ի: Իսկ մեք հեռի ենք Հնդկաստանից առավել քան թե մի {լոնդոնցի}, ուրեմն մեզ անհնար է եւ 350 ֆնտով Կալկաթա հասանի

խիջեւանցի արիստոկրատի, դեր խաղալու ձգտումը: Այդ {լոնդոնցի} պլեբեյից ավելի լավ չէ: Հարյուր անգամ ավելի օգտակ

վկայում է Աստուածաշունչը, թէ " Սատանայի նախանձե՛ {լով} մահը աշխարհ մտաւ"։ Դեռ երկո՛ւ մարդ միայն ծնուել

տհաճութեամբ լսեցինք մեք անգլիական պառլամենտի մէջ {լորդ} Ջօհն Ռըսսելի խօսքերը ամերիկեան խնդրի վերաբերութեա

վ դիմում ենք դէպի նորա օգնութիւնը։ Ինչի՞ համար, {լորը} եւ մանանան թողած, Եգիպտոսի սոխ ու սխտորն էր յիշո

եւ ճաշակի համար աւելի ազնիւ եւ աւելի նախընտիր են {լորը} եւ մանանան, քան թէ սոխը եւ սխտորը։ Պատճառը շատ

ան ազդեցութեան տակ եւ այժմ մեզ նախընտիր համարուած {լորը} եւ մանանան չէին կարող բռնել նորա համար Եգիպտոսի ս

ինաթափ անեմ ինձ մշտապես տհաճություն պատճառող ստոր {լորձաթաղանթը}: Այս շաբաթ ոչ մի անգամ չեմ ափսոսացել, որ մենք տ

Եւ թէպէտ այս մարդիկը մոլորուա՛ծ են եւ չբժշկուե՛ {լու} կերպով կաղում են հաւատքի մէջ, բայց, այս խօսքո՛վ

կողմից, Արիւն ու շարաւ կթափի երակից. {Լուա} ՛, մաքուր ջուր, սրբէ՛ ինչպէս հուր, Թո՛ղ փա

եցայ. Դու լուացող ես հոգու ու մարմնի, {Լուա} ՛ իմ սիրտս, թո՛ղ քեզ պէս փայլի։ Թող մ

, համարի՞ս: Մխի՞մ յիրս ձեր դասուն, {Լուա՞ւ} յինէն ոք բան մի, Ընդ բարս ձեր անկայուն

վանել, թէ հեղինակիս [դիտաւորութիւն] ուղղեալ էր ի {լուաաւորութիւն} ազգակից եղբարց՝ որոց չեւ էր ողջունեալ զհինն դպրո

ւ ինչպէս նախ եւ յառաջ գորգս (խալիչա) կը փռեմ եւ {լուադեղ} (персидская ромашка) կը ցանեմ նորա չորս կողմը,

այն ունի զոր եւ է անշարժ կայս, զորմէ մթին իմն {լուայ} ի միոյ եւ եթ աննշան առնէ, յայնժամ չիք տեղի երկբ

քան զոր գրեցի, գիտեմ ինչ. զամենայն զոր միանգամ {լուայ} յայտնեցի ձեզ մեկին, ոչ հայեցեալ յերկարութիւն նամ

նց եւ ընդ Խաչիկեան տէր Յովհաննէս աւագ քահանային, {լուայ}, զի թէ վեհափառութիւնդ շնորհաբաշխ կոնդակաւ ձերով

նելով յօտար պետութիւնս, եւ ի վերադարձիս. ուրեմն {լուայ} զայնմանէ: Զամիսս չորս սպասեալ՝ հազիւ ուրեմն մար

- Լսեցի՞ր դու իմ կամքս, թէ չէ՞.... - {Լուայ}, Ձերոյին մռայլութիւն. բայց զայդ ամենայն հողմոց

եւ զոր գիտեմ։ Ի հոգալ իմում զՎահան հաւատոյ գրոց {լուայ} զձայն խորտակման աղեղանց. զարմացայ եւ զարմանամ,

ւն դատաւորաց: Յուսամ, թէ ցվերջ այսր Օգոստոսի {լուայց} զվախճանական վճիռ Հնդկական ծայրագոյն ատենի, յորոյ

եառն։ Իսկ ես յառաւելն բերիմ լսել եւ ակն ունիմ թէ {լուայց}, եթէ չկայցէ թշնամի ընտանի)։ Բայց արդ բացից ա

տերայ նստաւ 'ի պատգարակ եւ ել ընդդէմ նոցա։ Իբրեւ {լուան} նոքա թէ Իսկենտեր ինքնին գայ պատգարակաւ, 'ի փախու

ասեալ ի սահմանս մեր՝ մինչդեռ գայր ի ճանապարհի եւ {լուան}, (պարեգօտաւորք Հայոց) որպէս ի վերայ թշնամւոյ ը

յ Փարպեցւոյ որ առ Վահան տէրն Մամիկոնէից, այն ինչ {լուան} զգալուստ միոյն ի թարգմանչաց Խոսրովիկի, թէ " ահա

յ, շատ անգամ պատահում է մեզ արտասուքի հեղեղներով {լուանալ} եւ անհետացնել մի ամբարտակի մնացորդք, որի կազմուե

կութեան առաջեւ: Եթէ մի մարդ վախենում է կամ չկամի {լուանալ} իւր աղտերը, ինչպէ՛ս ուրեմն պիտի իրագործել մաքրու

րդապետութիւնը, որի հեղինակը իւր աշակերտների ոտքը {լուանալով} մերժում է եւ հիմն ի վեր տապալում է ամենայն իշխանա

ով, թէ նախանձի պատճառով մատնեցին նորան, ձեռքերը {լուանալով}, ասաց. " Ես անպա՛րտ եմ այդ մարդու արիւնից, որո

վ իւր վերայի կեղտը, զզուի, գարշի եւ խնամ տանէ՝ {լուանալու} եւ մաքրելու իւր անձը, որպէս զի արժանի լինի լուսա

նը, որ քամեց Գողգոթայի վերայ՝ մարդկութեան կեղտը {լուանալու} համար: Դու ասում ես, թէ չունէիր դուստր. մի՞թէ

եալը. գերեզման փորելուց ստանում եմ երկու մանէթ, {լուանալու} համար, եթէ արական է, տալիս են մի բան. մնաց որ

որ այրը հիւրեր է գանչելու, ջուր է պատրաստել, որ {լուանայ} իւր ամուսինը, իսկ երբ ամուսինը ներս է մտանում,

ցաւը. Թո՛ղ քո ալիքներ ցնդեն իմ վշտեր, {Լուանան} սիրտս թո՛ղ քո մասնիկներ։ Սիրտս խոցուա

ոխիրը եւ գազախը հերիք է որքան կուրացուցել է մեզ։ {Լուանանք} մի փոքր մեր աչքերը եւ դադարենք գէթ այսուհետեւ կու

տումը դեղնագոյն Նեղոս ` Թագաւորների դամբանը {լուանում} է իբր հոս. Բեդուին մոռցաւ իւր չուելը, որ

ատին"։ Ամենայն օր իւր մարմինը Անուշահոտ ջրերով {Լուանում} էր, մազը սանրում Կրիայի սանըրով. Նա հագնում էր

օրիորդ, Աւազանի ափի վերայ խոնարհած, {Լուանում} է իստակ ջրում ` մի լուացք: Գերբնական

է քաղցր ժպիտ: Երգ երգելով, նա կտաւ է {լուանում}, Նորա ձայնը կախարդում է թովչի պէս. "

ես եկած այստեղ եւ ինչո՛ւ, Այդ ի՛նչ բան է, {լուանում} ես երգելով: - Ինձ պատասխան տուեց այսպ

ուեց այսպէս. " Պատրա՛ստ կաց, Մահու պատանք {լուանում} եմ քո համար ". Եւ այս խօսքը ասած չասած, ծ

), մեծ հորթ, եզն, էշ, անարժան այն ջրին, որով {լուանում} են նորա գլուխը, այնպիսի ծաղրածու, որի գլխին պիտ

շմարտութեան սրբութիւնը։ Այսչափ։ Այլ առակ {լուարուք}. "իսկ զկնի վճարման սուրբ նահատակացն մեր, չարն Վաս

մի ընտանի)։ Բայց արդ բացից առակաւ զբերան իմ, {լուարուք} զոր ասեմս եւ զոր գիտեմ։ Ի հոգալ իմում զՎահան հաւ

էսներին օթեւան. Երկինքը շատ թափեց անձրեւ, {լուաց} հազար գերեզման. Թէ որ կ՚ուզես արեգակը կեան

գիտէր թէ առ նախանձու մատնեցին զնա... առեալ ջուր {լուաց} զձեռս առաջի ժողովրդեանն եւ ասէ. քաւեալ եմ ես յար

ան ծառայութենից։ Նորա փրկարար արիւնն էր, որ {լուաց} տարաւ մեր վերայից ստրկութեան եւ ծառայութեան կնիքը

: Ըստ այսմ ծախք իմ աստէն, առանց վարձուց թափչի ( {լուացարարի} ) եւ առանց այլոց մանրամասնութեանց հասանէ մինչեւ 7

ած մի առասպել, թէ կայծակից զարկուած ու մեռած կին {լուացել} են անձրեւի տակ այդ կնոջ անզգոյշ մերձաւորքը, եւ թ

շերը քնում էր, խմում էր այն ջուրը, որով հիւանդը {լուացել} էր իւր վէրքը, մինչեւ անգամ, եթէ կար բժշկական հա

, Գիշերները ես քուն չեղայ, Արտասուքով {լուացի}: Նայի՛ր նորան, երեք գունով, Ն

ր Աստուծոյ, եւ որդեգրութիւնդ այդ կատարի ընդ ձեռն {լուացման} ջրոյ եւ իջանելոյ Հոգւոյն սրբոյ: Ինքն իսկ Քրիստոս

ւեցաւ շէմքի վերայ կարմիր, ճերմակ, թաց մազերով, {լուացող} կինը քամակից"։ Բ. Մայիսի 1: Մտածում

Ես քո մէջ իստակ ձեռքով թաղուեցայ. Դու {լուացող} ես հոգու ու մարմնի, Լուա՛ իմ սիրտս, թո՛ղ ք

գարիտայն, որի հետ պսակուած օրը Փարէզը արիւնով էր {լուացուել} ). այս պատճառով խոստացաւ Պապին մի քանի ժամանակ

քանդեցին Աբովեանի յոյսերի հիմքը, որոնց աւերակքը {լուացուեցան} յետոյ առաքինի հոգու ազգասիրական արտասուքի հեղեղով

շատ էին, քան թէ լուսաւորութեան որդիքը։ Արիւնով {լուացուեցաւ} Եւրոպան այս ընդհանուր գործողութեան ժամանակ, զարմ

թիւնը ասում է. " Եթէ կայծակից մեռած կնոջ մարմինը {լուացուի} անձրեւի տակ, ապա կը շարունակուի այդ անձրեւը վեց

ներկայ հանգամանքի վերայ, հարկադրում է ամուսնուն {լուացուիլ}. ինչ պիտոյ է առնէր, կամայ ակամայ յօժարում է: Մ

նարները շատ պարզ բաներ լինելով, օրինակ սառն ջրով {լուացուիլ}, զբօսնուլ, ճանապարհորդել, ոգիաւոր դեղանիւթերից

ո համար շամպայնից վաննա (բաղանիս) կը շինեմ, որ {լուացուիս}. այն ժամանակ ինչ բան է մեր համար արծաթը: Նորան

անւում է Սաղլըգ-սու (առողջարար ջուր)։ Այդ ջրով {լուացւում} են ամենայն ջերմնախտ ունեցող մարդ եւ, իւրեանց հան

այնպէս, որ ասպատակութեան ժամանակ նորա ճանապարհը {լուացւում} է եղած արիւնով: Մի օր մեր ցեղապետը Խանի ուրախ

կերակուրը չէ եփւում, մեր շորերը չեն կարւում կամ {լուացւում} ։ Կարող ես, կրկնում ենք, գտնել գո՛նէ մէկ մարդ,

երայ խոնարհած, Լուանում է իստակ ջրում ` մի {լուացք}: Գերբնական է այդ աղջկայ տեսիլը,

՚ի մահ փութաց կամակար, Իմ առաջի անիրաւ վճիռ {լուաւ} վայրապար։ Ի Գողգոթայ զառաջինն իմ բոցեղէն սուր աչ

յն խօսեցաւ Տէր. ոչ ապաքէն եւ ընդ մե՞զ խօսեցաւ եւ {լուաւ} Տէր... Եւ եղեւ բարկութիւն սրտմտութեան Տեառն 'ի վ

արուցեալ վկայէին սո՛ւտ զնմանէ, եւ ասէին, թէ մեք {լուաք} 'ի դմանէ զի ասէր. ես քակեցից զտաճա՛րդ զայդ ձեռագ

Անգլիոյ ազատութեան: Նա մոռացել էր Բուրբոնների ( {Լուդ[ովիկոս]} XIV եւ XV) հետամտութիւնքը եւ ձգտողութիւնքը Օրան

ը, Րիշելիօն, չեմ յիշում անունով, միայն թագաւոր {Լուդ[ովիկոս]} XIII, ունեցաւ նոյնպէս փրկարար ազդեցութիւն քաղաք

ր 18-ամեայ վարչութեամբ. սորա աշակերտ Մազարինին, {Լուդ[ովիկոս]} XIV-ի տղայութեան եւ մանկութեան ժամանակ կառավարել

ցաւ, բայց այն յիսո՞ւն երկաթէ տարիները, որ անցան {Լուդ[ովիկոս]} XIV-ի ձեռքից. այն վերսայլները, այն շռայլութիւն

ակը: Վերսայլ... Այժմ հեշտ արտաբերելի բառ, բայց {Լուդովիկոս} Տասնեւչորսերորդի ժամանա՞կ... Վերսայլը էր բոլոր ե

մտքի մէջ ֆրանսիական մրրկալից պատմութիւնը՝ սկսած {Լուդովիկոս} Տասնեւչորսերորդից մինչեւ պօլիտիկական մեծ աւազակը

եւ թէ ինչպէս թոյլ եւ մեղկ եւ կարդինալին ստրկացած {Լուդովիկոս} Տասնեւհինգերորդը դուրս էր գալիս պալատից՝ ոգեւորո

արիւնով շաղախուած գունաթափ գլուխներ: Ես ճանաչեցի {Լուդովիկոս} Տասնեւվեցերորդը եւ Մարիա Անտուանետտան... Նոցա կտ

ամանակից, երբ ֆրանսիական ազգի սիրտը ցրտացաւ դէպի {Լուդովիկոս} Տասնեւչորսերորդը: Այս ցրտութիւնը հաւասար չափով ա

ուի կեանքի որպիսութեանը։ Ամեն մարդ գիտէ, որ {Լուդովիկոս} տասն եւ չորսերրորդի օրերում գործածական զգեստները

ւմ հնացած ու անպատշաճ էր երեւում։ Ի՞նչ ենք ասում {Լուդովիկոս} տասն եւ չորսերրորդի օրերում. տարուց տարի նորաձեւ

ղեղը, ուստի եւ նորա աչքի առջեւ երեւում էին միայն {Լուդովիկոս} XVI-ի եւ Մարիայ Անտուանետտի արիւնոտ գլուխները, ա

ուրացկանութեամբ: Բոռքը էլ չէր յիշում, թէ ինչ որ {Լուդովիկոս} XIV-ը սկսել էր, XV-ը շարունակել էր, աւելցնելով

անութեան աղբիւրքը։ Այս կանոնադրութիւնքն էին, որ {Լուդովիկոս} տասն եւ հինգերորդի օրերին, տարի ու կէս քննուելով

ենրիկոս IIIի եւ Հենրիկոս IVի, Վիլհէլմ-Օրանեանի, {Լուդովիկոս} XVի, եւ այլն եւ այլն, բայց Աստուծոյ ողորմութիւն

ն, որպէս յառաջ խաղալուն նոյնպէս եւ աճելուն։ {Լուդովիկոս} XIVի թագաւորութիւնը Վերսայլեան Տէրութեան ճոխութեն

լոս II-ը գործիք էր դարձած Յիսուսեանների ձեռքում։ {Լուդովիկոս} XIV-ը արդէն իւր խոստովանահայր էր շինել հայր Լետել

ռքով ներգործում են իւրեանց Կարգի օգտի համար։ {Լուդովիկոս} XIVի ծերութեան ժամանակ, Սպանիայի Կարոլոս IIը, Յ

իւրեանց խորամանկութիւնը, որ խաբեն ե՛ւ Պապը, ե՛ւ {Լուդովիկոս} XIVը։ Նոքա հաւատացուցին Կլեմենտ XIին, թէ Ֆրանսի

respective et in globo։ Դժուար չէր հաւատացնել եւ {Լուդովիկոս} XIVին, թէ Պապը շատ ցանկանում էր, որ թագաւորը ըն

էնեանք դիմեցին դէպի թագաւորի միջնորդութիւնը։ {Լուդովիկոս} XIV-ը ծերութեան ժամանակումը գտանւում էր իւր խոստո

էական եկեղեցուն եւ Ֆրանսիային"։ Ինչ ժամանակ {Լուդովիկոս} XIV-ը յաւիտեան փակեց իւր աչքերը, Լետիլիէ առեց խա

էս չէր տեսնուած ամենեւին Պալատի մէջ։ Մեծ թագաւոր {Լուդովիկոս} XIV-ը մեռաւ Յիսուսեան դարձած... )։ Այս կերպո

նք հանդիսացան յաղթական։ Շուտով սորանից յետոյ {Լուդովիկոս} XVը ձեռք առեց Ֆրանսիայի կառավարութիւնը։ Ժողովուր

ստամբութիւնը պատրաստ էր ահա՛ վառուիլ Փարիզի մէջ։ {Լուդովիկոս} XVը, կամելով փակել այս ապստամբութեան առաջը, համ

։ 1757 թուականի յունուարի 5ի երեկոյեան ժամը վեցին {Լուդովիկոս} XVը կառք նստաւ, որ գնայ Տրիանօն։ Յանկարծ սաստիկ

ան ամենայն տեսակ չարագործութիւններ, մինչեւ անգամ {Լուդովիկոս} XVIի հօր՝ Դօֆինի, դեղամահ սպանութիւնը, աշխատու

յն արտօնութենից, որ ունէին մինչեւ այն ժամանակը։ {Լուդովիկոս} XV-ը չէր իմանում, որ կողմը բռնի. մի կողմից խոստ

եօթանասուն հինգ Յիսուսեանք՝ թագաւորասպանութիւն։ {Լուդովիկոս} XVը, վերջապէս Շուազելօի խորհրդին հետեւելով, 176

ես թէ ազգը զգում էր դորա հետեւանքը եւ, արդարեւ, {Լուդովիկոսը} մեռաւ՝ Յիսուսեան (եզուիտ, ճիզուիթ) դարձած:

ռաջեւ երիտասարդութեան ժամանակ գործած մեղքերը, որ {Լուդովիկոսը} բոլորովին անձնատուր եղաւ նորան. եւ այս սրբակաց ծ

միմիայն այն պատճառով, որ բռնել էր Քենելի կողմը։ {Լուդովիկոսը} մեռանելու ժամանակ միտքը բերեց նորան եւ յայտնեց,

ես չունիմ ոչինչ ատելութիւն դէպի նա, - պատասխանեց {Լուդովիկոսը}. - ես միշտ սիրել եմ նորան։ Եթէ չէ կարելի, որ նա

nigenitus կոնդակը իբրեւ հիմնաւոր հաւատալիք, բայց {Լուդովիկոսը} պատասխանում էր. " Դուք գիտէք, որ ես այս բանի մա

օտարացաւ ժողովրդից, այլ եւ ատելի դարձաւ նորան։ {Լուդովիկոսը} սկսած այն պատերազմից, որ արեց Սպանիայի ժառանգութ

ն մեծաշուք գաղափարը, որ փառաւորապէս իրագործել էր {Լուդովիկոսը}, ինչո՞ւ համար այդպէս շուտով կորուց իւր կախարդակա

ան Հ. Լաշեզ, թագաւորի խոստովանահօր ազդեցութիւնը {Լուդովիկոսի} վերայ: Ասես թէ ազգը զգում էր դորա հետեւանքը եւ,

Անգլիային, երբ Կարլոս II եւ Յակոբ II Ստիւարտները {Լուդովիկոսի} արծաթագին վասսալներ դառնալով, մանաւանդ այս վերջի

՛չ ոք չէր կարող ճանաչել երբեմն մեծ թագաւորը։ {Լուդովիկոսի} առաջուայ սիրելի Փարիզի Արքեպիսկոպոս Կարդինալ դը Ն

կան առանձնարանքը... խուռն յորձանքով յիշեցնում են {Լուդովիկոսները}, Դիւբարրի, Մենթնոն եւ Փոմփադուր սիրուհիքը:

, եւ ՚ի դ. պարբերութիւնս, Սինօդն զկոնդակն զայն {լուեալ} եւ յօրագրի արձանացուցեալ ի միասին ընդ այլ թղթոց ե

զէ զգիր յանձնարարութեան յԱրնօ անուն զօրապետէ: {Լուեալ} հիւպատոսին Ֆրանսիոյ ըստ ամենայն մանրամասնութեան

անդր քան զովկիան: Բայց երանի թէ չէր իմ տեսեալ եւ {լուեալ} զքստմնելիս, զահարկու զտառապանաց ազգիս, զբռնակա

իմ բաժին ժառանգութեանն զոր պիտի գտանեմ, բայց զի {լուեալ} եմ զանցեալ տարաբախտութիւնն եղբայր Յովհաննէսին, ո

դ, Ո՞չ ուսուցանէ քեզ Գիր. Թէ չիցէ քո {լուեալ} ցարդ՝ Հապա, կա՛լ եւ ընթերցի՛ր: Այլ

ցեալ իցէ աբեղայ ոք ուղղակի ի կաթողիկոսութիւն, եւ {լուեալ} զԶաքարիայի դիպումն՝ ուրախ լինէր, զտեղափոխութենէ

ընդդէմ օգնելու։ Թո՛ղ խօսի ինքը՝ Փարպեցին. " Եւ {լուեալ} զայս պատգամ չորեցունց գաւառաց նախարարացն (Վահանն

յետ բազում աշխատ առնելոյ յՕսմանեանս հիւանդացաւ, {լուեալ} Օսմանեանց զհիւանդութիւն սորա, աւասիկ օր ասելով ա

րեւ բողոք, զայս գրեմ առ սրբութիւնդ իբրեւ աղերս, {լուեալ} էք եւ լսէք զվիճակ ուղղափառաց քաղաքիս, բաժանումն

ւր գայ միւս թարգմանն"։ Եւ օրհնելոյն ի հեռաստանէ {լուեալ} զդռնչիւն մահաձայն աղեղանցն՝ աղօթեաց առ Բարձրեալն

չ ստոր կամ նուազ քան զայն: Եւ զի՞արդ մարթիցէ մեզ {լուեալ} զայսպիսի անարժան բանս ի բերանոյ պապական Հայոց, ի

ւով հայէին ընդ գրականութիւն իւրեանց, եւ մի՞թէ չէ {լուեալ} դոցա զօրհանապազն գանգատ ժողովրդեան առ ոչ հասկանալ

առանց բացառութեան այսպէս եւ այս հոգով ներգործէր։ {Լուզիանի} եւ Հիւսիսային Ամերիկայի անապատների քարոզիչքը, ին

ամարը, որ կապել էին նորա վրայ Գէօթեն, Շիլլէրը, {Լութերը}: Չնչին եւ ափի չափ տէրութիւնքը իրենց մէջ կենտրոնա

ներից եւ խմբական աքսորներից հետո, գեղձախտի բժիշկ {Լուի} Ֆիլիպը Դռանը խորհուրդ տվեց, որ նա միանգամայն անխ

: Ցնծա՛: 10-ին ստացայ Քոլբի վիճակագրութիւնը եւ {Լուիսի} գիրքը, նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: Այ

ան, ոչ սառն իմն եւ ոչ ջերմ, այլ գաղջ... Լսելով {լուիցեն} զբարբառ ազգին, որպիսին վարի ի հասարակ կենցաղս,

զբարբառ ազգին, որպիսին վարի ի հասարակ կենցաղս, {լուիցեն} եւ քննեսցեն զայն, թէ որ Հայք եւ յորում տեղւոջ ի

ւանսն, քաջայոյս եմք, եթէ ազգ հայոց ՚ի դէպ ժամու {լուիցէ} ձայնից ազգային նահատակաց, եւ խրախուսեսցի վանել զ

ի՛ արդարեւ պատմեսցի այս գէթ ըստ բանի ողբոյն եւ մի {լուիցէ} 'ի դրունս Ասկաղովնի " (եր. 49)։ Գէթ բառի տակ

հել ի թագստեան եւ բանալ միայն] հնգից կամ տասանց. {լուիցէ}, [որ ունի ականջս լսելոյ, թէ՝ զինչ ասէ հանճարեղ

չլսէ ` " ասասջիր եկեղեցւոյն եւ եթէ եկեղեցւոյն ոչ {լուիցէ}, եղիցի քեզ իբրեւ զհեթանոս"։ Երբեմնական կր

մուսինների սիրու վերայ, այդպիսի ամուսնութիւնը մի {լուծ} է, որ ամուսիններից մինը դատապարտուած էր մինչեւ ի

Քրիստոնէութիւնը խորտակում է ամենայն բռնակալական {լուծ}, փարատում է ամենայն խաւար, հիմնուած լինելով սիր

րջ տո՛ւր, էլ չեն ասում թէ աչառը գոմշի հետ կարա՞յ {լուծ} անիլ " (եր. 169): Տխրութիւն է գալիս մեր

թիլը: Եւ արդարեւ Ջեբերը, իւր կարմիր կաթիլը, որ {լուծած} ոսկի էր, տալիս է որպէս մի հնար, կեանքը անորոշ ժ

՜ն Ստինք կուսական, Ծիրանէծաղիկք {Լուծան} կուսութիւնք։ Մոգպաշտէն վաղիւ Գայ զմատ

իր, որ ազգի կարողքը եւ ուսումնականքը պարտական են {լուծանել} ։ Չկայ աշխարհի երեսին մի այնպիսի բան, որ ահարկու

ճանապարհորդութեան եւս կարող ենք մեր ներկայ խնդիրը {լուծանել}, այսինքն՝ իմանալ ազգի ստոյգ քանակութիւնը:

րապետներից, որոց եւ ոչ կօշիկների խրացը արժանի էր {լուծանել}: Այդպիսի աշխատութեան հատուցումը է մի սառն արհամա

խութիւնը, ըստ որում, եսականութիւն համարում էինք {լուծանել} նորան: Թո՛ղ եթէ կամի, այսուհետեւ եւս հրապարակէ

նախատել մարդիկ, որոնց կօշիկների խրացը արժանի չէր {լուծանել}, հայհոյել նաեւ հանդիսականքը եւ անդուռն բերանով ե

արդեօք հասե՞լ եմ նպատակիս։ Այդ խնդիրը իմ գործ չէ {լուծանել} ։ Նոր լեզուն դեռեւս մանուկ է. դեռ շատ եւ շա

լով նորա վերայ, սկսանում են ահա խմորել մարմինը, {լուծանել} նորան եւ լուծանելով նորոգել նորա բաղկացուցիչ տարե

եց Կլեմենտ ութերորդ պապի հետ, որ միա՛յն կարող էր {լուծանել} ամուսնութեան կապը եւ հրաման տալ վերստին ամուսնանա

եալ ի Միջագետս ըստ հրամանի Վռամայ արքայի Պարսից՝ {լուծանել} զգժտութիւնն՝ որ իմ է: Յունաց եւ Պարսից, կրէ նե

արուելով քաղաքական հանգամանքներին։ Պապը խոստացաւ {լուծանել} այս ամուսնական կապը. միայն խնդրում էր յետ կանչել

նեղ է: Այո՛, Եւրոպան կանգնած է այսօր մի դժուար {լուծանելի} խնդրի առջեւ։ Այդ տնտեսական խնդիրն է, մարդը եւ հ

ետ, որ է աղբիւր կենդանութեան: Երրորդ՝ քիմիաբար {լուծանելով} օդը՝ հասկանալու համար, թէ ինչ գազերից էին բաղկա

ում էր, թէ լինում է շատ արտաշնչութիւն՝ քիմիաբար {լուծանելով} այդ արտաշնչութիւնքը եւ քննելով նորա բաղկացական տա

կսանում են ահա խմորել մարմինը, լուծանել նորան եւ {լուծանելով} նորոգել նորա բաղկացուցիչ տարերքի եւ նիւթերի գործո

անար՝ մնալով իւր հայրենի հողի վերայ: Այս խնդիրը {լուծանելու} համար հարկաւոր է քննել այն պայմանքը, որոնց ազդեց

սելու մասին Պ. Իսահակեանցի հետ: Բայց նա, առանց {լուծանելու} իմ երկբայութիւնը, մէջ է բերում մեծատունների եւ հ

գելի է մեզ, թէ խնդրի վսեմութեան եւ թէ այդ խնդիրը {լուծանելու} մասին դիւրին ճանապարհներ մէջբերելու համար: Ահա ա

ոգութենների է ենթարկւում, այդ բոլորը չեն մտածում {լուծանելու} համար մեր առաջեւ դրած խնդրի մէջ. դոքա աւանդւում

այ, որովհետեւ դա երկրորդ մասն է այս յօդուածի մէջ {լուծանելու} խնդրին։ Ի՛նչ է պապականութիւնը. մեր համար ծա

դրին։ Ի՛նչ է պապականութիւնը. մեր համար ծանր {լուծանելու} խնդիր, որովհետեւ մեր ազգը, մինչեւ այսօր առաջնոր

զայս յայտնեմ, զի այսու զյիշեալ կտակն իմ ոչ իսպառ {լուծանեմ}, այլ միայն զայս յիշեալ տունն եւ իւր եկամուտն հան

ի վեր ամբարձեալ անդի զաջ ի խանդ՝ Զնախանձոտ {լուծանեմ} կուռ զճարմանդ, Եւ անդրանիկ ցոլք նշուլից արե

տոնէական իւրոյ խղճի գ) անընդհատ եւ առանց խտրելոյ {լուծանէ} նա զպահս ձկամբ, այսմ կարեն վկայել երդմամբ, որք

վ ճանապարհ) եւ գաղտ արբուցեալ Սրբոյն դեղ մահու՝ {լուծանէ} ի կենցաղոյս, թողեալ զերկոսին ամոլակիցսն՝ զորդի

ովրդի վկայութիւնը պահանջելը: Թո՛ղ այս խնդիրը գէթ {լուծանէ} մեր Կրօնական ժողովը, եթէ չէ լուծանում Պօղոսի քահ

ան հանդիսում։ Առհասարակ այն խնդիրը, որ պիտի {լուծանէր} Մխիթարեանց միաբանութիւնը մեր հին դպրութեան հանդիս

ձգական ոյժը, այն ժամանակ, անտարակոյս, շոգին կը {լուծանուէր} դարձեալ դէպի հեղուկ մարմին՝ նաւթ: Այս համառօտ ծ

տ զուգընթացաբար ծաղկած խուզարկու ատեանը մասն մասն {լուծանում} էր իւր անբաղդ զոհերի մարմինը։ Հոգեւոր վարժութիւն

։ Հոգեւոր վարժութիւնքը, Լօյոլայի մեքենայի տակ, {լուծանում} էին մասն մասն ազատ մտքերը, որպէս զի սրբութեան հա

ս խնդիրը գէթ լուծանէ մեր Կրօնական ժողովը, եթէ չէ {լուծանում} Պօղոսի քահանայութիւնը: Եթէ ժողովուրդը դատապ

աբար ենթարկուած է աւելի բարձրաստիճան ջերմութեան, {լուծանւում} է դէպի զանազան բաղադրութիւնք, որոնցից մինը է նաւ

ն Փարիզու: Եւ ի բազմանալ խռովութեան ՚ի ժողովին, {լուծաւ} այն, զոչինչ որոշեալ. իսկ ճիզվիթ պատգամաւորք պապ

րցնում հարցին այնպես պատասխանել կամ խնդիրն այնպես {լուծել}, որ կարելի լիներ ասել Satis est կամ ecce homo.

եւոյթ զօրութեամբ ընկաւ մէջտեղը. հարկը ստիպում էր {լուծել} նորան այս անգամ: Եւ ահա ժողով ժողովի քամակի

վի քամակից, խորհուրդ խորհուրդի քամակից, ինչպէ՛ս {լուծել}, որ ազնուականութիւնը զոհ չբերէ երկիրը, բայց ինչ

ազնուականութիւնը զոհ չբերէ երկիրը, բայց ինչպէ՛ս {լուծել} ՝ առանց հող տալու շինականին: Երկիր չտալ նոցա, ա

ուելով առեւանգեալ կնոջ բողոքելուց, ամուսնութիւնը {լուծել} եւ վերստին պսակ դնել մի այլ մարդու հետ: Մի ու

Մի ուրիշի ամուսնութիւն հինգ հարիւր ղուռուշի համար {լուծել} եւ վերստին այլ մարդու հետ ամուսնացնել: Յղի կի

արցնենք, որ մեզ չասէ, կամ ո՛ր բառարանը չէ կարող {լուծել} մեր տարակոյսը։ Սորա հակառակ, ինչպէս վերը ասինք

, որ ինչքան մեր ոյժը կը տանի, ձգտենք այս խնդիրը {լուծելու} ։ Ուզելով շինել հազարամեայ աւերանքը, չպիտի փո

նը, որ ինչքան մեր ուժը կը տանի ձգտինք այս խնդիրը {լուծելու}: Հարկ չկայ ասել, որ այս բանի համար հարկաւոր է շ

ույթ պատճառող ճանճերից ազատելու համար՝ միանգամից {լուծեց} խնդիրը - սպանեց ճանճին եւ իր անճոռնի թաթի միեւնու

ոյժ, աւա՜ղ, Բայց գիտութիւնն լուսաբեր Կնճիռը այդ {լուծեց} վա՛ղ: Նրանց, որ չեն հաւատում Այս խօսքերիս անպաճ

6, սաստիկ տկարացայ, ջերմ ունէի եւ 12 անգամ փորս {լուծեց}: 6-ին լուծողութիւնը շարունակւում է, թէեւ փոշին

աբեղայքը։ Հենրիկոս չորրորդը խոստացաւ։ Պապը {լուծեց} նորա ամուսնութեան կապը Մարգարիտի հետ եւ թոյլ տուե

ն խարդախութեններովը, 1814 թուականին օգոստոսի 7ին {լուծեց} արժանայիշատակ Կլեմենդ XIVի բանադրանքը Յիսուսեան Կ

տակ հարստահարուած լինելով, չկարողանար այս քաղցր {լուծը} յանձն առնուլ: Ի՛նչ է պատճառը, որ Կոստանդնուպօլս

ից Խատտի-Հիւմայունի դուրս գալուց յետոյ Տաճկաստանի {լուծը} ծանրացած էր նորա քրիստոնեայ հպատակների վերայ: Մի

դում են նորա վերայ: Նա տանում է աղքատութեան ծանր {լուծը} ՝ առանց հաշիւ տալու ինքը ինքեան, թէ ի՛նչ բանի հա

ազատութիւն չէ ժողովրդին. նա փոխում է միայն նորա {լուծը} ։ Մեք դրականապէս թշնամի՛ ենք այդպիսի ազգութեան,

աղո՜ւց մարմնացել ու տեսանելի Դարձել է Հայոց {լուծը} անողոք: Մեր յոյսը սակայն մեր վրայ լին

որ խորտակեց մարդկութեան պարանոցի ծանր եւ անտանելի {լուծը}, որի տակ հազարաւոր տարիներով ահա չարչարուել էր։

վկայութիւնը եւ այս կերպով բաց ձգել պապականութեան {լուծը} իւրեանց պարանոցի վերայից, բայց այս մի այնպիսի բա

է՛ կ'ազատուի ստրկութենից եւ պարոնի իշխանութեան եւ {լուծի} տակից: Այստեղ եւս մխիթարական բան չկար շինականին

ուկ դարձած օտարի, վիզը դնում էր ամենայն հնարաւոր {լուծի} տակ մի կտոր հացի համար, մինչ Հայոց ազգի աբեղայքը

օնը, բայց դիտաւորութեամբ ենթարկուեցաւ նա պապական {լուծի} տակ։ Նորա ամեն մի քաջալերական խօսքերից, որ տալի

թափել իւր անձը եւ իւր միաբանութիւնը պապականութեան {լուծի} տակից, թուլանում է նորա աշակերտների մէջ. երեւու

եւ իրաւունքից հրաժարուելով, իր վիզը դնել անցածի {լուծի} տակ, այնպիսուն ասելիք չունինք: Եթէ ցանկալի

վքե՞ր են դոքա, ո՞չ երդուեալ ծառայ, Որ օտար {լուծին} մնան միշտ հլու: " Կը փշրէ շղթան...

կութեան ատմոսֆէրայի մէջ աճած մարդը, բացի իւր վզի {լուծից} եւ բռնաւորի գաւազանից ուրիշ բան տեսած չլինելով,

րակ ժողովուրդը շատ անգամ աւելի ազատ է միջնադարեան {լուծից}, քան թէ մեր պատուելի գրագէտքը: Միջին դարերից յե

ց սար եւ քարից քար, թէ ինչ է պիտի օգնէ այս խնդրի {լուծմանը}, ո՛ր ուսումնականը մեր մէջ վիճակուած է այնպիսի նի

արյա բոլոր բորբոքումների դեպքերում, իբր քակող եւ {լուծողական} միջոց: Բժիշկներից ոմանք, կրծքի տառապանքների դեպ

ացայ որովայնալուծութեամբ, մինչեւ առաւօտ 16 անգամ {լուծողութիւն} արիւնախառն: 8-ին շարունակւում է տկարութիւնս, չն

նի մէջ, նախ եւ յառաջ պատճառում էր փսխողութիւն եւ {լուծողութիւն}. երկրորդ, ներկում էր երեսը կանաչ-դեղին գունով:

ացայ, ջերմ ունէի եւ 12 անգամ փորս լուծեց: 6-ին {լուծողութիւնը} շարունակւում է, թէեւ փոշին չեմ ընդունում, թէեւ

ր տնտեսական խնդիրը՝ այն բազմակնճիռ Գորդիասի կապը {լուծուած} չէ, հասարակութիւնը իւր ընկերական եւ ընտանեկան յա

ելով մի քահանայ, համարում է նորան քահանայութենից {լուծուած}, եթէ ժողովուրդը ամենայն իրաւունքով խղճահարւում է

են, եւ ինչպէս նոցա կազմուածքի մէջ մտած նիւթերը, {լուծուելով} կազմուածքից, շարունակում են իւրեանց կեանքը՝ կազ

ողապէս չէ կարող մարմնանալ՝ առանց տնտեսական խնդրի {լուծուելուն}: Ոչ մի ազատ կառավարութիւն, ոչ մի ազատ օրէնսդրու

ղեղեցին Եւրոպա, այնպէս եւս մարդու եւ հացի խնդիրը {լուծուելուց} յետոյ եւրոպական մարդը պիտի իջանէ Ասիա: Պիտի գայ

կանուխ թէ ուշ, թէեւ սոսկալի փոթորիկներով, պիտի {լուծուի}: Ոչինչ բռնութիւն, ոչինչ պահպանողական համակարգու

եռնում է: Արտաքին ոյժերը յաղթահարում են նորան եւ {լուծում} են նորա կազմուածքը: Ազգութիւնը ապրում է, ե

իւնը, արտաքին ոյժերը, յաղթահարելով ազգութիւնը, {լուծում} են նորա կազմուածքը: Եւ ինչպէս բնական էակները, կ

ւ ո՛չ վարժապետք: Այս եւս մի ահաւոր խնդիր է, որի {լուծումը} որքան դժուարին եւ անհնարին է երեւում շատերին, դո

յդ առասպելի արուեստականութիւնը։ Խնդրի վախճանական {լուծումը} թողում ենք ժամանակին. բայց, մինչեւ այդ ժամանակ

դա՛րեւ մեզ շատ զուարճալի է թւում այս փոքրիկ խնդրի {լուծումը} ։ Այն ժամանակ միայն Անձեւացեաց իշխան կարելի էր

ղաղային որեւէ բաղադրությամբ խառն քլորակրի հագեցած {լուծույթի} մի քանի վաննա ընդունել, նախ՝ կոչնչանա չափազանց

ստահարուած եւ բռնաբարուած ժողովուրդի վկայելով չէ՞ {լուծւում} քահանայութենից: Եթէ այսպէս չէ, ապա ուրեմն խաբեբ

Ճաշ եմ ուտում, ազնիւ ընթրիք, Որ չէ կերել {Լուկուլլոսը}: Ես խմում եմ Շամպայն, Մադեռ,

համար պիտոյ է լինել կամ սատանայ կամ մատնիչ: {Լուկուլլոսը}, որ վախճանուեցաւ որկրամոլութիւնից, սատանայի պալ

ած, մեզ անլսելի, աղաղակը դադարեցաւ, դուրս եկաւ {Լուկուլլոսը} բռնած ունենալով ձեռքում մի ահագին սկուտղ, որի վե

ալիս էին դէպի սատանայի գահը: Նոցա մէջ երեւում էր {Լուկուլլոսը}, որ ինչպէս ասացինք, տնտես էր տէր սատանայի մօտ:

, որովհետեւ այլք չէին գործածում այդ նշանը եւ երբ {Լուկուլլոսը} հեռացած էր տէր սատանայից, գրականութեան դեւը նոր

որթու մէջ, եթէ ընկնին բեւեռային սառոյցների մէջ։ {Լուկուլլոսը} (որ այսօր գրեթէ համանուն է որկրամոլութեան), մե

որերով կարող էր ապրիլ արջային շրջանակի տակ եւ ո՛չ {Լուկուլլոսը} իր կերակուրներով՝ նոր Գրենլանդիու կամ Լաբրադօրի

նք, տնտես էր տէր սատանայի մօտ: Սատանան նկատելով {Լուկուլլոսի} դէմքի փոփոխութիւնը, իսկոյն հարց արեց. - Ի՞ն

եան տարազահնարի շորը, արջային շրջանակի տակ, կամ {Լուկուլլոսի} կերակուրը նոր Գրենլանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ։ Ասե

սը նոյնպէս ձգել [է] այդ խաւար դարերի գանձանակը իր {լուման}: Ո՛վ չգիտէ Էջմիածնի " Լուսաւորչու " ասուած քամին

ք, որ կամիք ինձ օգնել եւ իմ խավար դրութենից դեպի {լույս} քարշել, շատ եւ անչափ շնորհակալ եմ, եթե այդ բարե

կկարդամ հաճույքով: Ի՞նչ է, նրա պատմությունը դեռ {լույս} չտեսա՞վ: Ի դեպ, իր այս երրորդ հատորն այնքան ման

արդեն տասը տարի է անցել այն օրից, երբ այդ լեզվով {լույս} տեսավ առաջին գիրքը, եւ մենք միշտ մամուլում արտահ

վերաբերում: Նյութերի նման հավաքածուները կարող են {լույս} սփռել միայն անցյալի վրա, այնինչ ես ներկայի կարիք

դեն կարդացել եմ. պետք է, ուրեմն, սպասել մինչեւ {լույս} կտեսնի հետեւյալ մասը, է՛հ, այդ էլ ոչինչ, մի կե

երպ կկառավարվենք: Ի դեպ, մոտ օրերս հավանորեն {լույս} կտեսնի Իլենկովի տեխնիկական քիմիայի երկրորդ հատորը

0 թերթանոց գրքույկ, թեեւ առաջին հրատարակությունը {լույս} կտեսնի միանգամից, այսինքն վերլուծական մասը, ներ

բարեկամներիս ու ծանոթներիս: Ե՞րբ, վերջապես, {լույս} կտեսնի Ռ. Պատկանյանին վաղուց խոստացած լրագիրը,

տսկի սովետնիկ Ստեփանոս Նազարյանցի հրատարակությամբ {լույս} տեսնող հայ գրական ամսագիր " Հյուսիսափայլ "-ի համա

լ Իլենկովի քիմիան. ի՞նչ է, մի՞թե մինչեւ հիմա էլ {լույս} չի տեսել: Մենք ունինք տոմսակ. այդ մասին էլ իմաց

նքի բնագավառի յուրաքանչյուր գործի: Ամսագիրը {լույս} կտեսնի ամեն ամիս, առանձին գրքերով, 8-10 ութածալ

քան տեղը լինինք հասած, որ չկամենանք գոնե ճանաչել {լույսը} եւ խավարը, սահմանել երկուսի զանազանությունը, որ

պիտո է փտած պապական աբեղաների ձեռքով մտանե: Նոցա {լույսը} խավարից շատ վատ է, վասն որո թող յուրյանց պահեն:

եջ մինչեւ այժմ եւս խավարը եւ սուտը պիտի հաղթանակե {լույսի} եւ ճշմարտության վերա: Մեք բոլոր բան հասկացողքս պ

համարձակ կարող էր ընթանալ այն տիեզերական լապտերի {լույսով}, որի իւղը էր Փրկողի արիւնը։ Ոչինչ զարմանալու բա

դ ենք համարում ասել այստեղ, որ " Հյուսիսափայլը " {լուռ} մնալու չէ գալոց տարու մեջ Ձեր ազգասիրական գործակց

տեւ զուր էր ծագելու գեղեցիկ եւ խաղաղ առաւօտը նորա {լուռ} ու մունջ գերեզմանի վերայ: Այս անախորժ վիճակի

պէսս դանդաչիք ", կամենում է խելքիս նստեցնել, որ {լուռ} մնամ նորա անկրթութեան եւ տեսութենից յառաջ աստուած

այդ բոլորը պապական Հայերին: Ինչո՞ւ համար ազգը, {լուռ} ու մունջ նստած, սառն հանդիսատես է այդ անիրաւութե

վ տպարանի վերայ՝ պարտականութիւն ենք համարում մեզ {լուռ} չմնալ Պ. Ճանիկ Արամեանի տպարանի մասին: Պ.

սկզբումը այսօր էգուց ասելով, վերջապէս բոլորովին {լուռ} է մնում: Երիտասարդը գրում է, աղաղակում է տարինե

ել, ըստ որում, չկային պարզ եւ նոր աղբիւրք: {Լուռ} մնալ մի այլ հարկաւոր բանի մասին եւս չենք կարող:

ը: §1. Մեզ գրում են, թէ ինչո՞ւ համար {լուռ} մնացինք՝ կարդալով Տէր-Մանդինեանցի " Մեղուի " մէջ

ն մէջ երեւեցած իրողութենների վերայ, բայց ի՛նչպես {լուռ} մնանք՝ համր դեւի պէս պապանձուած, կամ ի՛նչպես չբ

անազան՝ մեզանից չկախուած պատճառներով աւելի երկար {լուռ} մնալ, այնուամենայնիւ, անբաժան ենք " Հիւսիսափայլ

ի քամակում կանգնած է Ռուսիոյ սոսկավիթխար ապագան, {լուռ} կացին եւ առանց միմեանց հետ խօսելու, միմեանց միտք

մեանց միտքը եւ դրութիւնը լաւ հասկնալով, որոշեցին {լուռ} մնալ եւ քարշ ածել այս գործը, որչափ որ կարելի է դ

գաղտնաթով Թաւուտներն են գգւում յար, Սահում են {լուռ} շօշափող Մատները մեր հրեշտակի ` Շրթունքները ծրար

ո՛րքան յաճախ քո խաւար գահից Տեսող ես լինում {լուռ} զարհուրանքի: Քո ճառագայթով ո՛րքան փայլել է

րանց"։ Այս բաները ասողների գործերի մասին ես ահա {լուռ} եմ կենում, որովհետեւ ինձ բնա՛ւ հարկ չկայ ասել.

իսկ այժմ՝ անգիտաբար"։ Քանի որ դոցա մէջ տակաւին {լուռ} էր նախանձը, իմ մէջ զօրացած էր շնորհը, իսկ երբ տ

ակ էր. մեզ յայտնի չէ այդ, որովհետեւ պատմութիւնը {լուռ} է այդ մասին։ Միայն ա՛յս է մեր ասածը, թէ պ. Էմի

յառաջ շարժուեցաւ դէպի մեր եկեղեցին. որի քամակից {լուռ} եւ տխուր հանդիսաւորութեամբ հետեւում էր սգազգեաց խ

, շարժուն եւ զգայուն էակ, այսօր դրած դագաղի մէջ {լուռ}, անշարժ. եւ մի՞թէ ճշմարիտ չէ Մարգարէի խօսքը, թ

ր ահա նորա բերանը մինչեւ մարտ ամիսը: Այս տխուր, {լուռ} ու մունջ բնակարանի մէջ մանաւանդ զգալի էր Մանուշակ

անջները եւ աչքերը դէպի գետին կորացուցած, մի փոքր {լուռ} կանգնելուց յետոյ, վազեց իւր ննջարանը եւ շուտով փ

տեսածը, եթէ ծնողքը խօսում էին այդ մասին, աղջիկը {լուռ} եւ տրտում կը նստէր, կամ, եթէ կամենար առաւել ցոյ

՝ որ զծանրակշիռն վճարեաց զյաղթութիւն: [Բայց դոքա {լուռ} կան, համրացեալ ամենեւին, որպէս թուի ասիական իմն

Տէրութեան վերանորոգութիւնը։ Անհնար է նոյնպէս {լուռ} մնալ Լայենէզի եւ մի այլ խաբեբայութեան մասին։ Ժող

ս օր ողջ առողջ բանում է իր բանը: Հիւանդների {լուռ} ու անխօս գնալու մասին (Փարպի) կամ նոցա գլխին ձի

րստահարուած երկրագործը կամ շինականը բռնադատուած է {լուռ} մնալ իր հարստահարողների ընդդէմ եւ միայն գիշերով,

բառ լեզուով եւ եւրոպական լօգիկայի ազդեցութեան տակ {լուսաբանած}, սկզբումը իհարկէ պիտոյ է նորան օտար թուին դոքա,

գիտուն անձինք կարողացել էին իմ մարդկօրէն սխալանքը {լուսաբանել} եւ ազգի վերաբերեալ թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղե

Պ. Իսահակեանցի խելօքները կարողանային իմ սխալանքը {լուսաբանել}, չգիտեմ՝ ինչպէս պիտոյ է հասկանալ այս բանը: Երե

, յիշատակարանների այս կամ այն խօսքը մեկնելու կամ {լուսաբանելու}, պարտակա՛ն է հերքել եւ մերժել խնամով այն բոլորը

ճառագայթից զօրութիւն Խաւար բանդէդ զոգիդ կարէ {լուսաբաց} բերել կոյս։ Օ՜ն սիգաճեմ ընդ պատանւոյն

լորը միասին քաղցր եւ զմայլեցուցիչ երգեցողութիւն: {Լուսաբացը} արդէն մօտ էր: Հազիւ թէ աւարտել էին սոքա իւրեանց

ուժաթափ, շատ անգամ եւ վնասուած անդամներով, իսկ {լուսաբացին}, նոյն եգիպտական ծառայութիւնը, որ սպասում է նորա

ր, Նոյնիսկ կնճռոտ յոյժ, աւա՜ղ, Բայց գիտութիւնն {լուսաբեր} Կնճիռը այդ լուծեց վա՛ղ: Նրանց, որ չեն հաւատում

ակայն անունդ կայ յաշխարհի, Որչափ արփին այն {լուսաբեր} յերկնից յերկիր միշտ ծագի: Քեզ յապագայ ազգէ

քնար Ի վաղիւ գոհար: ԺԱ. ՅԻՇԵԱ՛ ԶԻՍ {Լուսաբերին} յառաւօտել Ընդ արշալուրշսն, ո՜ դու կոյս,

տանին արդ մանկտւոյ առոյգ ոգի զուարթուն Յօդս ճախրէ {լուսագանգուր} յիմաստութեան պերճ կամար. Տգիտութեան եւ թանձրաբար

խ եւ գիշերը ջերմ ունէի, այսինքն ցրտութիւն, բայց {լուսադէմին} քրտինք: Քուն չկայ իսպառ: [Այսօր ընդունեցի] առաջ

են եւ բերողքը եւ ձին եւ սայլը, պատճառ, աքաղաղը {լուսադէմին} սկսած է լինում խօսել... Խեղճ դայեկը երեսը խ

երջանիկ ծերունին. " Իսկ Վահան զեկեղեցիս Աստուծոյ {լուսազարդեալ} նորոգէր, զպաշտօնեայս ուխտին մեծարելով, բարեշէն

Ստեանց, ի փայլ ի գոյն ձեան, Կրծովք իւրով {լուսազգեաց}: Եւ բաբէ՜ երանութեանն, Զի տարուբեր ա

րան միաբան զօրութեամբ, որպէս արժան էր Լուսաւորչի {լուսազգեստ} լինելոց որդիներին, եթէ վերջապէս հասկացած էին, թ

բէն սրբելով Արտասուքներ Ադամայ ` Գուրգուրում էր ` {լուսաթեւ} Ճախրելով շուրջը նրա. Եւ բարբառով դրախտային Խօսու

կցեն պատմուճան։ Յաթերս կապոյտ եւ դուք աստղունք՝ {լուսածըղիկք}, վառվառուն, Արուսեկի եւ արփային նաժիշտք յաւէժ ի

մարդ դարձած կառավարութիւններով, մթնացնում է այն {լուսակամարը}, որ կապել էին նորա վրայ Գէօթեն, Շիլլէրը, Լութե

ւքը, այլեւ հալածեց հեղինակի գլխից այն կախարդական {լուսակամարի} երեւոյթը, որի մէջ մի քանի մարդերի աչքում պատկերա

է, Բայց հայ ազգի գառները, Սորա հօտը {լուսակիզն} է. Ի՞նչ էր քուրմ Հոթորինը: Գօ

Բե՛ր, ասել նաեւ կնճիռն, Այլ գիտութիւն {լուսակիր} Բարձ վաղ ուրեմն զկրճիմն: Եւ որոց ոչն

ստ պահանջման հանգամանաց վիպասանութեան"։ Ասես թէ {լուսահոգի} Խապառաճին Կըկռիկեանի հետ է կռվում. " կը քննեն,

1851, Յունուար * * * Մի՛ այլ յաստեղս {լուսաճաճանչս} Ուրանիա սիգասցի Զհրավառ զիւր լեգէոն յոլորտս երկնի

աստիկ վարագոյր Շիւ ՚ի ծուէնս պատառոտէ նորա գուպար {լուսաճեմ}, Արի՛ք զսոսա որք երկնեցիք լուսատեսիլ զուարթունք

Մա՛հ, մի՛ մօտեցիր սուրբին: Հուր {լուսաճեմ} նշանը վառ, Էջմիածնից Օշական Դագաղին վ

երեկոյ, առաւօտ, Խաղաղ ու զով գիշերներ Եւ ցերեկը {լուսայորդ}, Ծառ, տո՛ւնկ դալար եւ աճող, Ծաղիկ քնքուշ, գեղ

քից, ընկած էր սոֆայի վերայ: Մեր հաշուով առաւօտը {լուսանալու} վերայ էր: - Մռայլագոյն տէր, - ասաց վէզիրը,

կ անգամն ծեծէ, ջուրն հանէ, մէկ գիշեր աստխին թիր {լուսանայ} նէ, լատով քամէ, ջուր խմէ: ի ձեռն եղբօր իմո

ոլոր թղթերը, աշխարհագրական քարտեզները եւ մի քանի {լուսանկար} պորտրեներ: Գործս ավարտելուց հետո ես պատիվ ունեցա

բ տպելով մեր Վեհափառ Կաթողիկոսի պատկերը, համեմատ {լուսանկար} օրինակին, որ ստացուել էր Կոստանդնուպօլսից, շնոր

՞ արդյոք համալսարան: Նա վաղուց է խոստացել ինձ իր {լուսանկարը} (փոքրադիր): Ողջունիր իրեն եւ հորը, եւ եթե նկա

հետ, եւ որ նա խոստացավ ինձ համար ճարել Ֆեդենկայի {լուսանկարը}: Ողջունեցեք երկու սեռի բոլոր բարեկամներին: Բ

ս տէր, իշխան: Եւ զի՞ պիտին ինձ պսակք {Լուսանորոգք} եթերին, Քերովբէից ի՞նչ բանակք, Յի՞նչ

ելին պատմում է այս բանը իր գրքի 57-դ գլխում, որի {լուսանցում} կարդում ենք հետեւեալ հեղինակների անունները, որոն

մարդը գա նը: [Նամակի կողքին առաջին երեսի {լուսանցքի} վրա ավելացրած է]. Սիրելի Խազարոս եղբայր, ով

ի սէր ազգին մերոյ չխնայել յաշխատութիւն Ձեր: [ {Լուսանցքում} `] Ի մասին կտակարարութեան Սարգիս Ծատուր Աղաելեանի

Արարածոց տէր, իշխան: Ինչի՞ս են պէտք ինձ պսակք, {Լուսապաճոյճ}, օդային, Է՞ր հրեշտակաց այս բանակ Եւ զօրութիւնք

չէր ուսել, որ նորան անծանօթ էր. այսքան պարզ եւ {լուսապայծառ} ճշմարտութիւնը չեն կարողանում այդ պարոնները դեռ իս

իր արբած Կոյսը իջնում է պարտէզ... Թիթեռի պէս ` {լուսառեչ} Ծաղկէ ծաղիկ թռչելով Փունջեր քաղում ` ցօղի մէջ Ի

կարելի է, Դուք աշխատող կլինիք Ձեր ազգասիրական եւ {լուսասիրական} հոգովը, ես իսկույն կգրեմ բանի որպիսությունը, մի

այժմ մարդիկ, որ կարող էին հազար անգամ լավ գրել, {լուսավոր}, ճշմարիտ եւ մաքուր, քան թե մի վենետկեցի աբեղա:

րողություն բարոյապես առնիլ այդ բաները հազար անգամ {լուսավոր} գաղափարներով, քան թե պապական մոլակրոն եւ նախապաշ

ղաքի երեսփոխանք, պիտի երեւին թե Հնդկաստանի հայոց {լուսավոր} հասարակության եւ թե անգլիական մեծամեծների, պիտի

կել հայկական կենդանի խոսքը։ Խոսելով հայերի հետ՝ {լուսավորել} նրանց, եւ լուսավորելով՝ սովորեցնել նրանց խոսել

ոսքը։ Խոսելով հայերի հետ՝ լուսավորել նրանց, եւ {լուսավորելով} ՝ սովորեցնել նրանց խոսել, հետեւաբար մտածել: Քան

ը կանցնեն, գարնանային հովը կփչի եւ արեւը կծագի՝ {լուսավորելու} եւ ջերմացնելու մռայլ եւ սառը դեմքերը՝ հոգնած երկ

ս միտ դնել ազգերի կարոտությանը եւ պիտույքին, մեր {լուսավորյալ} վեհանձն ժամանակումը, բարձրահայաց գիտությունը ցած

ով ունին իրավունք եւ պարտական են նախանձավոր լինել {լուսավորյալ} ազգերի լավ շնորհներին, ընկերակից լինել հառաջադեմ

ալեր կարդացին հօտին իւրեանց, հոգեւորք, որք վասն {լուսավորութեան} եւ վերանորոգութեան ազգաց իւրեանց ելին, ի վերջէ ՚

. Նազարյանցն ամսույս տասնիննից խնդիր գրեց ազգային {լուսավորության} նախարարին, որի հետ միասին ուղարկեց եւ տպելի օրագ

վորեիք, այլ եւ բոլոր հայոց ազգը, որ չունի ոչինչ {լուսավորության} հնար: Այս հիման վերա ես խնդրում եմ Ձեզանից չխ

ինչ ենք եւ ոչինչ գործ չենք կարող հառաջ տանել ազգի {լուսավորության} եւ դաստիարակության համար: Այժմ ժամանակ է, որ

ծո, առանց այդպիսի պատճառների եւս, շատ սեր չունի {լուսավորության} վերա, բայց այդպիսի բամբասանքներ լսելով սորանից ե

ապետ Այվազովսկին գանգատավոր է առ նախարարն Ազգային {լուսավորության}, որպես թե " Հյուսիսափայլի " հարուցանում է ժողովո

ը բոլոր հոգեւորականության անունի տակ: Ազգային {լուսավորության} նախարարն հարցմունք է առնում Ցենզուրնիյ Կոմիտետից

ու է մեզ, միայն Լազարյանք, որպես թշնամի ազգային {լուսավորության}, եթե ձեռքերից գա, ամեն րոպե կխափանեին, բայց հո

ավելի շուտ արտահայտությունն է քաղաքակրթության եւ {լուսավորության} ցածր աստիճանի, որի վրա գտնվում են այդ կրոնները դ

Այն հաճելի համոզմամբ, որ մեր ժամանակներում {լուսավորության} յուրաքանչյուր ճշմարիտ գնահատող չի կարող առանց համ

րպես հայի մտքի եւ զգացմունքի բնական օրգան, որպես {լուսավորության} ու գիտության սանդուղքով առաջ շարժվելու արմատական

սիրտը, կամ թե ուրանալ յուր կյանքի խորհուրդը, եւ {լուսավորության} աղբյուրի մոտ նստած, միշտ ծարավի գտանվիլ:

երին. ուրեմն եւ մի ազգ առանց մտավոր եւ բարոյական {լուսավորության} չէ կարող պահպանել ո՛չ յուր լեզուն, ո՛չ յուր եկեղ

ի անունը թող առաջինը լինի յուր ազգասիրութենովը եւ {լուսավորություն} սիրելովը քան թե այլ քաղաքներ: Սիրական եղբայր

ան այդպիսի աշխատությունների խորհուրդը, բարոյական {լուսավորություն} եւ կրթություն, եւ որովհետեւ այդ բանի գլխավոր նյո

ամար դյուրանցանելի ուղի բանալ, առանց որի ամեն մի {լուսավորություն} եւ ամեն մի ազատագրում (эмансипация) անիմաստ է:

ութենով կնիկմարդու նման գործ կատարելուց: Աշխարհի {լուսավորությունը} ծայրն է դասած, եւ մի՞թե մենք այնքան անարգ մարդիկ

: Հերի՛ք է, սրբենք մեր վերայից այն ամոթը, թե {լուսավորությունը} մեր ազգի մեջ պիտո է փտած պապական աբեղաների ձեռքով

արաշրջանի սկզբին, երբ այնքան էին քաղաքակրթված եւ {լուսավորված}, որ ամենայն պարզությամբ հասկանում էին իրենց գործ

տասարդ սերնդի դաստիարակներ, պետք է ծանոթանան մեր {լուսավորված} դարի առաջադիմության հետ եւ օգուտ ու առողջ հայացքն

է նորա գուպար լուսաճեմ, Արի՛ք զսոսա որք երկնեցիք {լուսատեսիլ} զուարթունք, Աստղունք ահա՛ ՚ի Հայաստան լոյս նշողե

օտեան արուսեակ։ Ոչ արբանեակ ասեմ արփւոյն էականին {լուսատիպ}, Իմանալի այլ արեւուն ոսկետեսիլ կարապետ, Որ ո՛չ

ահարկու, Իսկ Նիկողայոսի անունը արեւից վեր {լուսատու}: ԱՐԲԱՏ Ցնծա՛յ, Արբատ, ուրախացի՛ր

Գերմանիոյ եւ բոլոր ցամաքահողի, իրաւամբ համարուած {լուսատու} ճրագը: Այո՛, մի րոպէ փայլատակեց Հենրիկոս IV

: Դու կորցրեցիր քո առաջին փառքը, եւ շիջուցիր քեզ {լուսատու} ճրագը։ Կորցրեցիր քո օրէնքի պաշտպանը եւ քո բարեբա

հակասութիւն ունէին կանթեղի գաղափարին: Նոյնպէս եւ {լուսատու} միջատներից առաջացած կամ վերջապէս մի մարդու ձեռքով

. Որպէ՞ս նմա շող փայլակեալ Զոր հատանէ {լուսատունն}. Որպէ՞ս ստրուկ թոպեալ ի գանս Որպէ՞ս

մի տարով եւս ծերացանք... Նոր տարու առաւօտը հազիւ {լուսացած}, եւ ահա Նոր տարի շնորհաւորողքը գլուխ կոտրելով չա

ան ժամերգութիւն, ուրեմն սատանայի համար առաւօտ էր {լուսացել}: Ա Ճռճռացին սատանայի ննջարանի երկաթեայ ժանգո

Ա. 1858 թուականի մայիս ամիսն էր: Դեռ նոր {լուսացել} էր առաւօտը, դեռեւս նոր վեր բարձրացել էր արեւը հո

ջնորդութեամբ, որոնց համար գիշեր էր եւ դեռեւս չէր {լուսացել} բանական լուսաւորութեան գեղեցիկ առաւօտը, որ տակաւ

ցյալը, երբ ջերմ ընկերական շրջանում գիշերներ էինք {լուսացնում}. ո՞ւր են այժմ մեր անատոմա-պաթոլոգիական եւ ֆիզիկո

Արուսեկի եւ արփային նաժիշտք յաւէժ իբր հարսունք, {Լուսացնցուղ} բոլորեցէք կաճառ զնոքօք բիւրեղեան, Զի Հայաստան մի

պատրաստել կրթեալ եւ խելացի քաղաքացիք, գիտուն եւ {լուսաւոր} վաճառականք, բանագէտ երկրագործք, հմուտ բնագէտք,

իսամեռ ընկած, իւր խաւար շրջակայքից պիտի նայի այդ {լուսաւոր} եւ առատ սեղանին՝ առանց վայելելու նորան, Նախիջեւ

մշակ, բայց մեր լեզուն՝ կոկ կանոնաւոր եւ ամենայն {լուսաւոր} միտք եւ գաղափար հասկացնելու յարմարաւոր: Ի՛նչ ասե

Հասարակ ժողովրդից կազմւում է ազգութեան մեքենան. {լուսաւոր} մարդիկ կարող են եւ պարտական են միայն ուղղութիւն,

երով պիտի ներս մտանէին ազգի զաւակների մէջ զանազան {լուսաւոր} գաղափարք: Ազգային չենք ճանաչում այն դպրոցը, ուր

.................. Անգլիայի պէս հզօր եւ {լուսաւոր} տէրութեան մէջ գիւղական քահանան զրկւում է իւր ծուխ

նդդէմ: " Ազգութիւնն է միակ հնարը դէմ դնելու նաեւ {լուսաւոր} բռնակալութեան, եթէ միայն բռնակալութիւնը կարող է

ւց յետոյ, պարտական է իւր ուսումնական, ազգասէր, {լուսաւոր}, ճշմարտասէր եղբայրների խորհրդակցութեամբ կազմել մ

ոչինչ մարդու Ոչինչ վնաս տուած չէ. Այն {լուսաւոր} բակն է նորա Առաքինի գործքերը. Աղօթք ա

ր դպրոցներ, ուսումնական ընկերութիւններ, զանազան {լուսաւոր} գաղափարներով հարուստ շարունակ օրագրութիւններ, այ

բան չ'գիտէին։ Բայց մի՞թէ չ'կան մեր Ազգի մէջ նաեւ {լուսաւոր} մարդիկ, որոնց դատաստանի առաջեւը պատճառ ունէին կա

իւն չունենալով, համարձակուի մտածել, թէ ինքը եւս {լուսաւոր} ազգերի կարգումն էր աշխարհի երեսին, կամ թէ նորա գ

աւոր պաշտօնատարները եւ ո՛չ վերակացուի օգնականները {լուսաւոր} կամ թէ ազգի օգտի վերայ մտածող անձինք էին: Եւ եթէ

ամիտ էին գովելու՝ յարգելով եւ անմոռաց զարմանալով {լուսաւոր} եւ ողջամիտ խօսքերի բղխելու վրայ, հրապարակներում

մանաւանդ լինելու էր նոցա համար բանալի մի այնպիսի {լուսաւոր} տաճարի, որի լոյսը բաւական էր ցրուել Հայաստանի աս

ագիրը, որ դուրս է տալիս Թիֆլիզում մեր գիտնական, {լուսաւոր}, եւրոպացի եւ մեծաքանքար Մանդինեանց տէր Ստեփանը:

աւելի ճշդութեամբ կատարւում են, բայց ոչ մինը այդ {լուսաւոր} մարդերից պահանջողութիւն չունի գուշակողական պատուա

ուշակը Շահումեանցի հետ ծանօթանալուց յետոյ մի քանի {լուսաւոր} գաղափար ստացել էր, որոնց եզրակացութիւնը թոյլ չէր

խապաշարմունքից ազատուելու համար հերիք չեն մի քանի {լուսաւոր} գաղափարներ, այստեղ հարկաւոր է հիմնաւոր դաստիարակ

նէ Շահումեանցի մէջ իւր կեանքի ընկերը, մի ազատ եւ {լուսաւոր} սիրտ, որ կարելի էր սիրել եւ պաշտել: Հազիւ թէ

ան արեւը ծագելուց յետոյ, մանաւանդ այն օրից, երբ {լուսաւոր} կերպով եւ հոգու գիտակցութեամբ հասկացան Քրիստոնէու

եր եւ Վարդապետներ, գիտուն եւ խելացի եպիսկոպոսներ, {լուսաւոր} Կաթողիկոսներ, որ կարող էին հայր դառնալ ազգին, խնա

], եւ այն վասն է՞ր. ո՛չ վասն բեղմնաւոր մտացն եւ {լուսաւոր} տեսութեանցն, [այլ] առ հարթութեան [հնախօս ոճոյն՝

ուտ նորոյ աշխարհի, ծաղկեցան եւ ծաղկին օր ըստ օրէ {լուսաւոր} եւ պայծառ հայեցողութեամբք ի բնաւս: Այսու իսկ օտա

ոց հետեւողաց առողջ բանի՝ ի կազմել զնոր դարագլուխ {լուսաւոր} մատենագրութեան մերկացեալ զխաւար տեսութիւն դպրոցակ

ասիրութեան, որով ի մի հոգի եւ ի մի կամս բոլորեալ {լուսաւոր} մտածողացն՝ ձգտեսցին այնուհետեւ բերել յանձինս իւր

ւնն, առանց յղկելոյ զտեսողութիւն նորա, վասն զի՝ {լուսաւոր} մտածութիւն է, որ նախակարգէ զխօսս. նա՛ է, որ տա

ս առ այլս տեսանեմք, զի որպէս ըստ մեզ, սապէս ըստ {լուսաւոր} կարծեաց այլոց, աղբիւր բանաստեղծութեան ճանաչէ քաղ

ան ոճով: Թող քրքրեն ընդհանուր դպրութեան, նոր եւ {լուսաւոր} ազգերի քաղաքակրթութեան պատմութիւնը, այդ քաղաքակր

ողութիւնը եւ այլ հազար ու մի բան, որ գալոց աւելի {լուսաւոր} ժամանակը պիտի աշխատէր քերել այդ բոլորը: Թէ մինչե

՚ուզէի՞ն որ աւելի ասենք. ահաւասիկ. ուրիշ, նաեւ {լուսաւոր} ասուած, ազգերի բարոյականութիւնը (ազգ ասելով հաս

է հայոց ազգի բարոյականութիւնից: Մենք կարդում ենք {լուսաւոր} աշխարհներում գործուած յանցանքների եւ ոճիրների վիճ

ը կարելի էր քննել նորա կրօնից. պատճառ, որ որքան {լուսաւոր} էր ազգը, այնքան մաքուր էր եւ նորա կրօնը, այնքան

ափարներ գիտութիւնների վերայ, որպիսի տեսողութենով {լուսաւոր} էին եւրոպայի բարեբաղդ բնակիչքը։ Միտքը, բանականո

ւ լինելում։ Ոչ միայն մեր ազգի մէջ, այլ նաեւ շատ {լուսաւոր} ազգերի մէջ, սրտի անխարդախ եւ անկեղծ խոստովանութի

ւազանների վերայ: Այդ ժամերում բիւրաւոր ճրագներով {լուսաւորած} ապարանքը խաւար էր այժմ... Հազար յիշատակներ ե

այկեան զաւակք ՚ի քեզ յօդս Թեւապարեն ճախրեն ՚ի վեր {լուսաւորաց} ՚ի կայան, Թագ կապեսցեն նոքին փառաց ՚ի քոյդ գլուխ

ւթեանը բերանով, Թէ քո կեանքն էլ պիտի անցնի {լուսաւորաց} կանոնով: ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ (Նմանութիւն) Քանի

րուի՛ն այդ տեղում բնակվողքը, կամ ուրիշներին պիտի {լուսաւորե՞ն} ։ Եւ դու, Տէ՛ր, եւ այս մի բանը չես իմացած,

բանաստեղծներից, եւ թէ նորա գործերը արժանացած են {լուսաւորեալ} աշխարհի համակրութեանը, բայց Լամարթինի գործերը առ

եւ երբեմն հրեշտակ։ Այժմ՝ այս մարդասէր դարում, {լուսաւորեալ} աշխարհը նայում է կանանց վերայ որպէս մարդու վերայ

շխարհում բնակուող մեր եղբայրներին, որոնք այսպիսի {լուսաւորեալ} ժամանակում, բան ու գործ թողած, ընկնում են այդ վ

յց բերելով Հայոց կրակապաշտութեան, ապացուցանում է {լուսաւորեալ} աշխարհի առաջեւ, որ բնաւ իսկ գաղափար չունի, թէ ի

ւմար հնարից: Դիցուք թէ անցածը անցել է, բայց այս {լուսաւորեալ} ժամանակումս, մինչ ամենայն տեղ մեր սիրելի ազգի մէ

ենք, նեղ է նոցայ հանդէսը այդ բանում, եւ այժմեան {լուսաւորեալ} ազգերից ո՛չ մինը չէ հասել իւր լուսաւորութեան ներկ

իրական անօթոցս, արեամբ չափ ճգնի անձնիւր յանդամոց {լուսաւորեալ} ազգաց: Ազգ հայոց կորուսեալ զթագ եւ զգայիսոն

այեացքի պարզութիւնը կամ պղտորութիւնը։ Եւ այժմեան {լուսաւորեալ} ազգերի մէջ այնքան ծաղկած է կրիտիկայն, որ համարձա

ու կցկտուր լեզուի ձեւերովը։ Ամենայն որեւիցէ {լուսաւորեալ} ազգերի մէջ, չնայելով, որ մատենագրութիւնը ժողովր

Այսպիսի գործարանում ծառայող անձինքը պէտք է լինէին {լուսաւորեալ}, անփառասէր, եւ ազգի բարեբախտութեան վերայ միայն

իմանալով, թէ մինչեւ գործարանումը մի բարոյական, {լուսաւորեալ}, եւ ազգասէր անձը չկարգուի, նա միշտ անարդիւն կը

որեալ տեսութիւն էր կելոց ի նախնի դարս, այժմ իկ ի {լուսաւորեալ} 19-րդ դարում՝ նախատինք էին անլուանալի, որոց սով

, մի՞թէ արժան իցէ հնաuիրացդ [հրաժարեալ՝ ի շաւղաց {լուսաւորեալ} եւրոպէականաց, լիբրեւ ի ժանտախտէ խոյս տալ ի գրելո

ն հնախօս լեզուին առ շինութեամբ նորոյն, ուսցուք ի {լուսաւորեալ} ազգաց, եթէ չզօրեմք մեզէն ճանաչել. զի՞նչ այլայլո

ր տեսանի եւ ճշմարտութիւն մի այլ. ամենեւին օտար ի {լուսաւորեալ} հոգւոյ մերումս ժամանակի, թէպէտ յոյժ ազգակից խաւա

ան կենցաղս: Ո՜վ տղայամիտ դատողութեանդ, եւ ո՞վ ի {լուսաւորեալ} հայոց՝ որոյ քննեալ եւ մաղեալ իցէ զհինն դպրութիւն

նքեան զսննդարարն զայն հիւթ, զորպիսի պահանջէ դարս {լուսաւորեալ} ՝ առ ի պահպանել ըստ կարի զկենդանութիւն. բանականո

անուանել զայն պատմութիւն: Ուսանիմք առ հասարակ ի {լուսաւորեալ} ազգաց, եթէ պատմութիւնդ անուն պարտի անշուշտ ունել

յաւէտ ամօթն եւ խայտառակութիւն զի թէ անտեղի էին առ {լուսաւորեալ} ազգս ապացուցանել, թէ գիշերն խաւար է, իսկ տիւն լ

ծութեամբք ըստ պիտոյից հանգամանաց: Լուսաւորութիւն {լուսաւորեալ} ազգաց՝ գինք են անդուլ ճգանց, կամ թէ լաւ ասե՝ գ

ց եւ պարտաւորելով նորան, իրաւունք է ստանում, որ {լուսաւորեալ} աշխարհը պատուէ իւրեան, որովհետեւ չէր կամեցել իւր

զգը ինչպէս նաեւ ամէն ազգ, եթէ հանենք նոցայ միջից {լուսաւորեալ} բաժինը, հաւատում է կախարդութեան, խնդիրը այդ չէ

պատշաճների մէջ եւ որի տակ տնքում է այսօր նոյնիսկ {լուսաւորեալ} Եւրոպան: Ծաղկազարդ կիրակին առհասարակ մեծ աջ

Մեղուն " ուսումնական լրագիր է, որով յոյս ունի նա {լուսաւորել} Հայոց ազգը: Այս տեղ չկարողացայ ես ծածկել իմ

ական չէին Հայաստանին, այլ շտապել են գալ Հայաստան {լուսաւորել} եւ այլն, եւ այլն"։ Ցանկալի էր լսել Պ. Իսահակե

ղ աշխատին դպրոց շինել, աշակերտ հասուցանել, ազգը {լուսաւորել}: Վանքերի սաղմոսերգութիւնքը հանդէս չունին ազգային

անկիրթ... Մինչեւ այժմ չե՞ս հասկցել, որ աշխարհը {լուսաւորել} է եւ չէ կարող այլեւս բռնութեան տանել... - Մ

ութեան: Եւ մի՞թէ կարող է արտաքին հոգաբարձութիւնը {լուսաւորել} եւ կրթել մի ահագին բազմութիւն, եթէ այդ բազմութիւ

ենայն զհասկանալի եւ զիմաստալից գործս որք նկրտին ի {լուսաւորել} զմարդիկ, անտես առնել եւ չտպել երբեք: Այսու կարկ

ւ կը ճանաչէ այս սիրու խորհուրդը այն ժամանակ, երբ {լուսաւորել} էր իւր հոգին եւ աճեցուցել էր Աստուծուց ստացած քան

տրաստել վասն զաւակաց իւրեանց զսեպհական հնարս առ ի {լուսաւորել} զնոսա, զի լոյս ցոլացեալ յօտարաց չար է, քան զսեպ

հեղինակք, թէեւ լինէր նա երկնային ոք եւ անձն առ ի {լուսաւորել} զհայրենակիցս պատարագեալ, ի վերայ այսր ամենայնի ն

կիցս մեր ոչ վերջանամք յառաջ բերել եւ զայս զի առ ի {լուսաւորել} զմանկտին հայկական սեպհական լեզուախօսութեամբ, պէտ

չենք ուզում կործանել գիտութիւնքը, այլ ուզում ենք {լուսաւորել} նորանց եւ ստոյգ հիմք տալ նոցայ: Մեր հակառակորդքը

ններն են, որ 19 երրորդ դարու մարդերը կամենում են {լուսաւորել} 5 դարու լեզուով, ուրեմն, մատենագրութիւն ասելով

անացնել, քան այդ ժանգոտած լեզուով նոր ժողովուրդը {լուսաւորել} ։ Խնդրում էինք, եթէ միայն կը պատասխանէին մեզ այդ

սութեան կարող էր մտածել եւ խորհիլ, որ սեպհական է {լուսաւորելոցն}: Զի՞նչ արդեօք կարէ բարբառիլ դժբաղդ լեզուն՝ աղաչ

գիտութիւն լոկ հայկականին, կարող էին ի համարի գոլ {լուսաւորելոցն}, եւ յայնժամ եւս չէր արժան դեգերեցուցանել զմանկտի

ան կորստեան: Այսպէս են այժմուս, մեր ամենեցուն, {լուսաւորելոցս} Հայոց, վկայութիւն սրտի !ւ ի վերայ վկայութեանս այ

Եւ ամենայն ծնող, որ հնար ունէր դաստիարակելու եւ {լուսաւորելու} իւր զաւակը եւ չէր գործ դնում այդ հնարը կամ, անհո

որ մենք Մեսրովբ դառնանք, քարէքար ընկնենք՝ ազգը {լուսաւորելու}, վերջապէս Փարպեցու եւ Խորենացու նման մուրացկանու

տակ իրաւունք ունին մարդիկ եւ մահ ենթադրել: Ազգը {լուսաւորելու} գաղափարը այն ժամանակ միայն կարող է իրագործուիլ,

որ աշխարհից աշխարհ գնացել էր բան ուսանելու, ազգը {լուսաւորելու} համար, լսելով այս մահաձայն աղեղների դռնչիւնքը,

Մխիթարի բուն խորհուրդը՝ միաբանութիւն կազմել ազգը {լուսաւորելու} համար, այլ այսքանը, թէ այլապէս չյաջողեցաւ նորան

լեզուով, սուտ է եւ զուր ամեն ջանք ու վաստակ ազգը {լուսաւորելու} ։ Հին լեզուով ոչինչ չի յառաջանայ. եթէ յառաջացող

ւ. Պատճառ, որ ասւում է լսուելու համար։ Ազգը {լուսաւորելու} համար հարկաւոր չէր ոտանաւորներ եւ ոչ խրթին եւ հին

մք են, զի Աբբայեանք գիրս նորանորս հանեն եւ զազգն {լուսաւորեն}, դուք զի՞ գործէք, դատարկք եւ փասքուսք վայրավատի

այց նոյնպէս պայծառ, դու նոյն սառնութեամբ Կը {լուսաւորես} արիւն ու սուրը, Ե՛ւ սպանուածին, ե՛ւ մարդա

ած, որով յայտնում է եղբայրս հօրս վախճանելը: Տէր {լուսաւորեսցէ} հոգին: 8-ին պատասխան գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 1

եմ, որ եպիսկոպոսները եւս այնպէս իմանան: Աստուած {լուսաւորեսցնէ} քո հոգին, Սիմոն վարժապետ, եթէ դու չլինէիր, եթէ

նուցիր լինել: Արեգակը դուրս գալով ամպերի տակից, {լուսաւորեց} երկնքի երեսը: Ծովի խաղաղել էր: Թէպէտ մեք կորուս

ւարի մէջ դուրս գալով այս բոցը սատանայի կոկորդից, {լուսաւորեց} նորա բերանը եւ կոկորդի մի մասը, ուր որպէս մատենա

նորհին իւր առաքինական գործերով, ուրեմն, պիտոյ է {լուսաւորէ} եւ հարստացնէ իւր բանականութիւնը, պիտոյ է ուսանի

հ ցնդաբան, Զո՞յր զկուրացեալ հոգւոյ ակունս չ՚ {լուսաւորէ} անաղօտ. Զյիմարութիւնդ, յորում թխսես, նա փ

է նա այն բանական հոգին, որ ստացել էր Աստուծուց, {լուսաւորէ}. եթէ նա այն մտքի անդաստանը, որ նոյնպէս Աստուծոյ

աւորին որդիք Հայաստանի ցորչափ կանն, եւ մինչ արեւ {լուսաւորէ} զնոսա յանզուգական բարերարս իւրեանց համաթուել, թէ

թէ ոչ, ի՛նչ փոխարէն պիտի տայինք արեւին, որ մեզ {լուսաւորէր}: Զոհի սկզբունքը անարգում է մարդկային արժանա

ոսկետեսիլ կարապետ, Որ ո՛չ մասամբ լուսոյ արփւոյն {լուսաւորի} փայլածու Եւ ստուերաւ հողագնտոյս ո՛չ մատնէ զլոյսն

թակարդես ի ծուղակ. Դմա թոյլ արա գարունագեղ {լուսաւորիլ} հոգւով օ՜ն, Քան յորոգայթ ցանցել յիմար խենէշ

ուղիկոսի մասին եւ կրօնաւոր, առաքինի եւ Հայոց մեծ {լուսաւորիչ} տէր Սահակի եւ ուրիշ շատերի մասին, որոնք վախճանեց

նից յետոյ։ Մենք այսքանը գիտենք, որ Հայոց Մեծ {լուսաւորիչ} Ս. Սահակը կնքեց իր մահկանացու կեանքը 439-ի սեպտե

Այստեղ քանի անգամ քարոզ տուեց նա Ղալաթիայի Սուրբ {Լուսաւորիչ} եկեղեցումը, ուր օրէ օր բազմացան նորա լսողքը։ Ար

տոսից 2107 տարի յառաջ, ուրեմն՝ 2428 տարի նախքան {Լուսաւորիչը}: Նորանից յետոյ Պարոյր նահապետի թագ կապելով Քրիստ

. Գ. համ. 12։ Թէ մեր բազմերախտ եւ առաքելանման {Լուսաւորիչը} ամենայն նախանձայուզութեամբ հետամուտ էր երբեմն քար

), ուստի վկայ ենք կանչում Ագաթանգեղոսը, ուր Ս. {Լուսաւորիչը} ասում է. " Քանզի եւ ասէր իսկ Իմաստունն, թէ նախա

Լուսաւորչի ձեռքով, ծագում էր յունական աղբիւրից: {Լուսաւորիչը} մեծ եռանդով քրիստոնէութիւնը վերստին հաստատելով Հա

կերպով պատասխանում էր ինձ, թէ " երբ սուրբ Գրիգոր {Լուսաւորիչը} գնում էր այդ սարի գլուխը, գիշերային առանձնութեան

դութեամբ դարձեալ պիտի մեկնուի այդ կրակը, էլ ո՞ւր {Լուսաւորիչը} թողած գնանք մի սուրբ Հելմոսի քամակից, որին բնաւ

հիմնի ի բանն՝ " զի յիմմէ անտի առնուցու ", կամ ի {Լուսաւորիչն} " Հայր յանձն է. Որդի ՚ի Հօրէ. իսկ Հոգին սուրբ ՚

բաշխների աչքից, նոքա այդ բոլորը դասում են երկնքի {լուսաւորների} կարգը: Այս միջոցին ապստամբութեան դեւը թռաւ,

մենք աչքի տակ առնուինք բնութեան մէջ (բացի երկնքի {լուսաւորներից} ) եղած բոլոր կրակները կամ լոյսերը, քննէինք նորան

յստեղից այնտեղ հալածական արին նորան։ Չէ՞ որ նորա {լուսաւորող} եւ տգիտութիւն հալածող գրքերը տգիտութեամբ Փաթաղիկէ

ելու, եթէ նա աշխատի նուիրաբեր լինել մարդկութիւնը {լուսաւորող} գանձանակին: Այս ամենայն բանը մարդ կարող է առն

ւմ էր ամառային տօթը: Մի մեծ եւ անծայր սեղան, {լուսաւորուած} անհամար մոմերով, որ տնկած էին արծաթի եւ շափիւղեա

անգամ եւ ցած տեղերում, շատ անգամ ծառերի ճիւղերը {լուսաւորուած} են. շատ անգամ մարդիկ կարծել են, թէ էրւում են կր

ան, ապա ուրեմն մեր ժողովուրդը շատ ժամանակ է, որ {լուսաւորուած} է, եւ մեք սխալ կարծիքի մէջ ենք. պատճառ, որ եւր

է միայն բռնակալութիւնը կարող է լուսաւորուիլ, կամ {լուսաւորուելուց} յետոյ՝ յարատեւել իբրեւ բռնակալութիւն ", - կրկնո

է նա եւ գեղեցիկ չլինելով, իր ընդունակութեամբ եւ {լուսաւորութեամբ} հարիւր անգամ նախընտիր եւ հարիւր անգամ պիտանի լինե

նդեանցն, կարին յարուցանել 'ի մեզ զնոր իմն աւազան {լուսաւորութեան}, որով եւ ապրեցուցանել զգալոցն ազգ 'ի սպառնացեալ

մնականքը հասկանալ մեր այժմեան ազգային պիտոյքը կամ {լուսաւորութեան} մասին բարձրացած խնդիրները եւ անաչառապէս դատաստան

նրութեան քարը: Այդ պարոնը ազգի յետ մնալու պատճառ {լուսաւորութեան} կողմից դնում է այն բանը, որ բուն հնարն էր նորա յ

այ, հոգ տարած լինէին ազգի զաւակների կրթութեան եւ {լուսաւորութեան} վերայ։ Եւ ինչպէս է, որ, այս լուսափայլ ճշմարտու

ելի մեծ ասպարէզ կատարել աշխարհի երեսին, հայկական {լուսաւորութեան} մէջ, քան թէ բնութիւնը կարողութիւն էր տուել " Մեղ

իտենական դատապարտութեան համար: Այնտեղ, ուր չկայ {լուսաւորութեան} մի աղբիւր, ուր չկայ տղաների եւ աղջիկների դաստիար

իւնը, քանի որ կանգնեցնելու չէ մի այդպիսի աշտանակ {լուսաւորութեան}, քանի որ դոցա երեխայքը, իւրեանց անունները հազիւ

չունի Նախիջեւանի մասին, մանաւանդ տեսանելով, որ {լուսաւորութեան} սէրը օրըստօրէ արմատ արձակելու վերայ է, թէեւ սակա

ցաւը եւ կսկիծը, պատճառուած իմ սիրելի ազգակիցների {լուսաւորութեան} մասին անհոգութենից, պիտի գերեզման իջուցանեն ինձ

րանի շէմքի վերայ: Այն ուսումնարանը, որ կարող էր {լուսաւորութեան} աւազան դառնալ մեր ազգի համար, պիտոյ է ուսուցանէր

ճերմակը, իսկ եթէ վառուի ազգի առաջեւ Պրոմէթէոսեան {լուսաւորութեան} կրակը, այն ժամանակ, անտարակոյս, տեսանելու է ազ

նչեւ որ բարձրանայ հայկական մռայլոտ հորիզոնի վերայ {լուսաւորութեան} արեւը: Եւ այս իրողութիւնը հեռի չէ այժմուս.

թէ " այստեղ ազգի անցեալ եւ ներկայ բարօրութեան եւ {լուսաւորութեան} պատմութիւնը գրելու տեղը չէ, եւ թէ առանձին պիտի գ

չ պիտի գրէ. ազգի անցեալ եւ ներկայ բարօրութեան եւ {լուսաւորութեան} պատմութիւնը, յետոյ նորա՞ գործ է գրել այդպիսի բան

աւելի մեծ ասպարէզ կատարել աշխարհի երեսին հայկական {լուսաւորութեան} մէջ, քան թէ բնութիւնը կարողութիւն էր տուել " Մեղ

ք մեզ անփոյթ չլինել Հայոց ազգի յառաջադիմութեան եւ {լուսաւորութեան} մասին: Բայց որպէս մարդ եւ որպէս քրիստոնեայ մեք ե

գին այդ նորա տարապայման կարօտութիւնը եւ յետ մնալը {լուսաւորութեան} գործի մէջ: Պ. Իսահակեանցը իմ միտքն է ձգում

րադառնային Հայաստան եւ կանգնեցնէին ընդհանուր ազգի {լուսաւորութեան} աւազան: Բայց թէ ո՛րչափ յաջողեցաւ նոցա իրագործել

չէր մի աւազակ իւր մութն ու խոնաւ բանտից։ Այլ տեղ {լուսաւորութեան} եւ մարդկային ազատ մտածութեան թշնամիք դարբնի գործա

ստրուկ խաւար նախապաշարմունքների եւ ամենեւին անհոգ {լուսաւորութեան} մասին: Չգիտեմ, թէ ի՛նչ ազգից ես դու, բայց ով ե

եան չար դեւը: Մեք բուն այդ վէճի մէջ տեսանում ենք {լուսաւորութեան} եւ խիստ բարոյականութեան սկիզբը: Մի՛թէ մի քայլափո

: Վանքերի սաղմոսերգութիւնքը հանդէս չունին ազգային {լուսաւորութեան} մէջ: Արգոյ հեղինակը, ինչպէս իւր բոլոր գրուա

ութիւնը, որ միշտ խափան եւ արգելք է լինում ճշգրիտ {լուսաւորութեան} ՝ վերացնելով, կորզելով մտքերը այս աշխարհից, ուր

կ չէ այս դիպուածում եւրոպացին. նորա բարոյական եւ {լուսաւորութեան} ոտքերը ադամանդից են շինուած, եւ միստիկականութիւն

յուսալ, ապա ուրեմն պիտի լինի այն ճշգրիտ եւ ստոյգ {լուսաւորութեան} միջնորդութեամբ: Լուսաւորութիւնն է միակ հնարը միմ

եւս այդ նպատակին, բայց դա այն առաջին աստիճանն է {լուսաւորութեան} սանդուղքի, որի վերայ չկոխած, չէ կարելի հետեւեալ

շահաստացութեան: Ըստ որում, մեր ազգին ուսման եւ {լուսաւորութեան} հետքից հարկաւոր է տալ եւ կանոնաւոր տնտեսական, գի

դիրների, որքան լցնում է իւր էջերը կա՛մ ընդհանուր {լուսաւորութեան} վերաբերեալ բաներով, կա՛մ շատ եւ շատ հարեւանցի քե

ւմ, կարծիք էր տարածել ամբոխի մէջ իւր գերածայրեալ {լուսաւորութեան} մասին: Հնարը, որով Պ. Չերքեզեանցը կարողացել էր

ուրբ Սահակին ճանաչում է Հայոց ազգը մեծ պատճառ իւր {լուսաւորութեան}, այլեւ հիմնադիր թարգմանութեան Սուրբ Գրքի: Չգիտե

դհանրութեանը եւ նորա ապագայ ճակատագրին: Ազգի {լուսաւորութեան} եւ հասկացողութեան աստիճանը, այլեւ այն շրջապատը,

միւս կողմից չէ պիտոյ նոցա ձեռքից թողուլ ընդհանուր {լուսաւորութեան} լայն ասպարէզը: Մեր կարծիքով, առաջինը, առանց եր

ութիւն, եթէ այդ բազմութիւնը ինքը չէր դիմում դէպի {լուսաւորութեան} արեւը: Եւ այդ ահագին բազմութիւնը, որ առաւօտը զա

կարելի էր կանգնեցնել ազգի համար մի հոյակապ աւազան {լուսաւորութեան}, մինչդեռ մի այսպիսի առողջ ծննդարանի հարկաւորութի

այժմեան լուսաւորեալ ազգերից ո՛չ մինը չէ հասել իւր {լուսաւորութեան} ներկայ աստիճանին, հոգեւոր դաստիարակների ձեռքով (

շխարհական բարեկարգ դպրոց նախ եւ յառաջ կը լինէր մի {լուսաւորութեան} առողջ ծննդարան մեր ազգին. երկրորդ, Նախիջեւանին

ի նշխարեալ աւերակս այրիացելոյն Հայաստանի: {Լուսաւորութեան} լինել մատակարար, մեր, աշխարհական անդամոցս ազգի

՛յն է՝ առանց զընթերցեալն հասկանալով, թշնամիք են {լուսաւորութեան}, եւ բազում ուրեք շանթիւք նզովից մտանեն ի պայքար

ւ բազում ուրեք շանթիւք նզովից մտանեն ի պայքար ընդ {լուսաւորութեան}, որ ժպտի տխրութեամբ ընդ այս տգիտութեան արգասիս:

գաղթականութիւնը Եւրոպայի մէջ, ուր աւելի հնար կար {լուսաւորութեան}: Ո՞վ հանեց այն ազգակործան կռիւները, Մեղո՞ւն, Մ

եցականութիւնը, նաեւ հինգերորդ դարում, երբ բան է {լուսաւորութեան} մասին: " Առ դառնաշունչ նախանձու իւրեանց, որ

արո՛ղ էին Ազգի հոգու մէջ բուսուցանել եւ զարգացնել {լուսաւորութեան} սերմը, մինչեւ օրինաւոր գործի չ'կար խոպանացած երկ

, մի կերպով զարթեցնելու նորա մէջ այն ազնիւ եռանդը {լուսաւորութեան}, որ մարդկութեան պարծանքն էր։ Ուրեմն, նախ պիտոյ

ն, թէ կարելի էր մեծ ազդեցութիւն ունենալ ժողովրդի {լուսաւորութեան} վերայ։ Ահա հազար երեք հարիւր տարին լրացած, հազա

գթանալովը, կէս մի իւրեանց մեղքովը հեռի են մնացել {լուսաւորութեան} ճրագից, պիտոյ է ասել, թէ այս վիպասանութիւնը, ա

կշիռ, որով իսկ եւ իսկ հասկացւում է որեւիցէ ազգի {լուսաւորութեան} աստիճանը։ Ուրեմն իւրաքանչիւր ազգի կրիտիկա յայտնո

ն խելքը եւ ճշմարտութեան սէրը, նոյնպէս եւ գիտական {լուսաւորութեան} բազմադարեան աշխատութիւնը, արդէն իրագործել են այն

են մէկը տարաբախտ Հռոմի համար մի բարեբախտութեան եւ {լուսաւորութեան} առհաւատչեայ: Ես չեմ ասում այն օրագրերը, որ սորա

ում էր, որքան հնար ունէր, վառել Հայերի սրտի մէջ {լուսաւորութեան} եւ ուսման եռանդը, որով, ինչպէս ամենայն ազնուամի

ազգիս. կաթողիկոսը ժամանակ չունի մտածելու ազգային {լուսաւորութեան} վերայ, նորա ձեռքը պարապած չէ զանազան վիճակային գ

տելով ուսման ընթացքը ճեմարանում՝ նա չդադարեց այն {լուսաւորութեան} աստիճանի վերայ, ուր հանել էր նորան ճեմարանը, այ

պատասխանեց դեւը, - նա առհասարակ թշնամի է ամենայն {լուսաւորութեան}.... - Ին՜չ... - ձայն արձակեց սատանան,

նա ասում է, թէ պիտոյ է հետեւել եւրոպական այժմեան {լուսաւորութեան}, եւ ո՛չ այն լուսաւորութիւն ասուած խաւարին, որով

. Յովնաթանեանցը, իւր սրտում, ատեցող էր ամենայն {լուսաւորութեան} ), այլ մանաւանդ, ուրիշներին բամբասանքի տեղիք չտ

եւ աճեցուցել էր Աստուծուց ստացած քանքարը, առանց {լուսաւորութեան} սէր չկայ, եւ այս բարոյական լուսաւորութեան աղբիւր

առանց լուսաւորութեան սէր չկայ, եւ այս բարոյական {լուսաւորութեան} աղբիւրը Աւետարանն է: Եթէ մի մարդ մի գաղափար կամի

։ Այս թշուառ իրողութենների մէջ շիջաւ Հայաստանում {լուսաւորութեան} ճրագը, այստեղ ու այնտեղ շատ աղօտափայլ պահպանուել

ս չենք տեսանում Հայաստանումը սէր եւ պաշտպանութիւն {լուսաւորութեան}, թէպէտեւ շատ անմխիթար յիշատակարանք, այո՛, ե՛ւ

, օտարի հողի վերայ, օտարի հացով ու ողորմութեամբ {լուսաւորութեան} ճանապարհ բանային Հայոց ազգի համար։ Այսպէս ահ

ի հետեւանքներից՝ հաստատեն իւրեանց մէջ մի հարազատ {լուսաւորութեան} կենտրոն, թո՛ղ մի անսխալ հիմքի վերայ մի առողջ գոր

նազան ձեւերով եւ տեսակ տեսակ զգեստներով, իւրեանց {լուսաւորութեան} եւ հասկացողութեան համեմատ, ստեղծագործեցին գաղափա

ոնց համար գիշեր էր եւ դեռեւս չէր լուսացել բանական {լուսաւորութեան} գեղեցիկ առաւօտը, որ տակաւին չգիտէին ազատութեան ճ

սխանի՛ր մեզ, թէ այդ ազգերի բանականութիւնը, սորա {լուսաւորութեան} աստիճանը կարո՞ղ էր հաւասարուիլ այն մարդու բանական

նութեան ուղղութիւնը անմիջական հետեւանք է կրօնի եւ {լուսաւորութեան} ։ Եթէ ճիշդ լօգիկաբար քննենք, եւ լուսաւորութիւնը

... Այո՛, շատերի համար իւրեանց ճշմարտութիւնը եւ {լուսաւորութեան} քարոզութիւնը եղած է մահու դատակնիք։ Պապական կրակ

եւ մռայլոտ աշխարհի սահմաններում։ Ճշմարտութեան եւ {լուսաւորութեան} շատ քարոզիչք փչել են իւրեանց վերջին շունչը պապակա

ց դաստիարակքը, եւ այստեղ էր ահա Եւրոպայի այժմեան {լուսաւորութեան} սերմը, սկիզբը կամ դարագլուխը։ Այս մեծակշիռ

հետ, որի գիշերատեսիլ զինուորքը շատ էին, քան թէ {լուսաւորութեան} որդիքը։ Արիւնով լուացուեցաւ Եւրոպան այս ընդհանու

րեւին։ Մեր խնդրից դուրս է խօսել այստեղ եւրոպական {լուսաւորութեան} աստիճան առ աստիճան յառաջխաղացութեան մասին. այդ բ

մօտից անհրաժեշտ էր մեզ՝ ցուցանելու համար պապական {լուսաւորութեան} որպիսութիւնը, որի մէջ որոնում էինք Մխիթարեանց բա

ւմ, հետեւեալ գլխին պահելով խօսել բուն Մխիթարեանց {լուսաւորութեան} վերայ, որովհետեւ ինչ որ մինչեւ այժմ ասուեցաւ, վ

րով դաստիարակւում էին Յիսուսեանք եւ սոքա էին նոցա {լուսաւորութեան}, բարոյականութեան եւ քաղաքականութեան աղբիւրքը։ Ա

եղայից դէպի միւս աբեղան՝ խորհուրդ կատարելու ազգի {լուսաւորութեան} համար։ Երկու անգամ պատահեցանք Մխիթարին Կոստանդնո

թիւնքն էին։ Մխիթարը ամենայն բան զոհեց Հայոց ազգի {լուսաւորութեան} համար, զոհեց մինչեւ անգամ իւր ազգային կրօնը, բա

վերայ եւ այնուհետեւ ոչ այն խորհրդով, որ ծառայեն {լուսաւորութեան} մեծ գործին, այլ որպէսզի ցոյց տան ազգին, թէ ահա

ղաքականութեան սերմեր։ Նայելով այն ժամանակի ազգերի {լուսաւորութեան} աստիճանին՝ այս մի մեծ կրօնական վերանորոգութիւն էր

եալ ի] բազմաժամանակեայ [իւրոյն քնոյ], զհետ լինէր {լուսաւորութեան} եւ. [հոգի զգեցեալ փութայր, ճեպեր] չիմացականն կե

րութիւն ամենեւին խորթ ի հայկական ոգւոյ քանի՛ վնաս {լուսաւորութեան} մերայնոցն: Այդպիսեօք այս յարմարեալ կազմեցաւ արու

նին է լուսաւորութիւն եւ կամ առաջին եւ վերջին հնար {լուսաւորութեան}, գոնեա՛ զայս լսեմք զօր հանապազ ի հնասիրաց, եւ թ

ի լինելով նոր ժողովրդեանն, պիտոյ էր ուղի հատանել {լուսաւորութեան} ընդ կենդանին բարբառ, դնելով ի նմա ուղ եւ ծուծ բա

ո՛չ կործանեցան ազինք Եւրոպիոյ, կամուրջ հաստելով {լուսաւորութեան} ՝ զնորն բարբառ հասկանալի առ հասարակ այլ ի սմին հա

եւ պատրաստելով զսուրբն Սահակ եւ զՄեսրոպ՝ կարապետ {լուսաւորութեան} հինգերորդ դարու: Թոյլ տացի մեզ աստանօր, փոքր

ստուն իշխանցն Բագրատունեաց, որք բազմօք սատարեցին {լուսաւորութեան} նորա՝ երեւեցուցանէ ի միջի այլոց զՅովհաննէս կաթող

ագործեալ հեղինակացն ջանիւք իբրեւ գործարան ազգային {լուսաւորութեան}: Այս էր առաջին պահանջելին, բայց մնա եւ մի այլ պ

ս իւրեանց իսկ ձեռօք փակեն եւ կցեն զամենայն դրունս {լուսաւորութեան}: Բայց ըստ դոցա լեզու Հայոց, եւ լուսաւորութիւն ե

րդ արժան էր գործանաւորել եւ լինել հնար եւ կամուրջ {լուսաւորութեան}: Բառիւս նոր հայախօսութիւն չիմանամք երբէք զխարխար

են ի մերայնոց իսկ եւ խափան արկանեն հնարից ազգային {լուսաւորութեան}: Այսպէս իմա՛ եւ վասն այլոց անձանց, որք յայլմէ վ

ւ զայլ ինչ նորա սեպհական, եւ այժմեան հակառակորդք {լուսաւորութեան} որդիք են առաջնոցն, որք զայս արարին: Առ Հայս

ն, ո՞ւր է հոգաբարձութիւն ազգի, ո՞ւր իցեն սիրողք {լուսաւորութեան}, է՞ր վասն անխնայքն յորդիս իւրեանց եւ կորզեալ զնո

, զոր ինչ կարաց, սիրող գտաւ զաւակաց ազգի, սիրող {լուսաւորութեան} եւ հանգուցիչ տառապեալ որբոց ընդ հարկաւ տաճարին գի

արագիր է ի մտաց Հայոց մինչ ի սպառ եւ ակնկալութիւն {լուսաւորութեան}, զի այլ ազգ չմարթի լինել: Այլ այսմ ամենայնի տխո

իւրեանց միտս, այս է մի միակ եւ եթ նպատակ ազգային {լուսաւորութեան}. հեղինակն առանց ժողովրդեան եւ ժողովուրդն առանց հ

ումեք, մի երբէք յուսասցին հայք հանդիպել փրկարար {լուսաւորութեան}, չեւ զսեպհական ամբարձեալ գիտութեանց ամբարտակս առ

էր ազգերի կեանքը. նա նկարագրում էր միջին դարերի {լուսաւորութեան} հետեւանքը՝ Միութիւն, Ազգութիւն, Թագաւորութիւն

մանակ, որի մէջ եւրոպական զաւակներին գիտութեան եւ {լուսաւորութեան} մայր եւ դայակ էիր հանդիսանում. ո՞հ, այժմ աշակեր

վրաց լեզուով, որ այն ժամանակին Թիֆլիզ քաղաքի մէջ {լուսաւորութեան} առաջին եւ գլխաւոր աղբիւրն էր համարւում, որպէս եւ

րբարոսական երջանկութեանը, որով պիտի դիմէինք դէպի {լուսաւորութեան} եւ գիտնականութեան նախագահը, որովհետեւ գաւազանի հ

հետեւ այդ անասնանոցի մէջ կախուած կանթեղները խաւար {լուսաւորութեան} մէջ էին, միայն զարմանալին այն էր, որ գլուխը ներ

ողովրդի համար որքա՞ն վնասակար են այդպիսի բաները: {Լուսաւորութեան}, դպրութեան, բանաստեղծի եւ հեղինակի պարտականութի

նանրահաւատութեան մառախուղները ցրուել: Եւ ասես թէ {լուսաւորութեան} բռնաբարուած իրաւունքը, իր վրէժը հեղինակից հանելո

աջ ասածներս վերստին կրկնում ենք, թէ դպրութեան եւ {լուսաւորութեան} խորհուրդը այն չէ, որ ամէն անցած խաւար լոյս քարոզ

պէս ճար ու դեղ, է՛լ ո՞ւր ենք խօսում կրթութեան եւ {լուսաւորութեան} վրայ, ու՛ր ենք առաջադիմութիւն եւ քաղաքակրթութիւն

դ միջին դարերի կպրէ կարասում լողալով ազգութեան եւ {լուսաւորութեան} անունով, աշխատում են նորոգել եւ հաստատել ազգի վր

ի սլաքներից, նոյնպէս խօսւում է եւ նաւերի կայմերի {լուսաւորութեան} մասին: Այս բանի, այսինքն ասուած գրքերում, շատ

անց փողը, թէ կայ չկայ հին լեզուն էր, որ պիտոյ է {լուսաւորութեան} սերմանքը Հայոց ազգի անդաստանի մէջ ցանելու գործի դ

ենեւին ծանօթութիւն չունենալով եւրոպական բազմաճիւղ {լուսաւորութեան} մասին, իւրեանց անունը մի անուսումն ազգի մէջ, ին

մաձայնէին, որ հին լեզուն, մեռեալ լինելով, ազգի {լուսաւորութեան} ճանապարհ չէր, այլ պիտոյ էր նոր լեզուով գործ կատա

թէ ոչ, զուր էր ամենայն ջանք եւ մտածութիւնք ազգի {լուսաւորութեան} մասին։ Եթէ հին լեզուով մատենագրութիւնը անհասկ

միանգամայն նոր ժողովրդին, կարող էր կամուրջ լինել {լուսաւորութեան}, ապա ուրեմն մեր ժողովուրդը շատ ժամանակ է, որ լո

ը՝ բաղդատելով եւրոպէական բազմաճիւղ եւ բազմօրինակ {լուսաւորութեան} հետ։ Քանի մի աբեղայական մտքեր կամ ոտանաւորներ ան

այնպիսի ըմբռնողութեանց, որ առաջին աստիճանքն էին {լուսաւորութեան}, թո՛ղ վսեմ խնդիրները, եւ ահա ճշմարիտ էր այն սար

վիճակները եղած հոգեւորականք, գործակից են ազգային {լուսաւորութեանը}, իսկ վանքերինը հազիւհազ առձեռն արդեամբ զիրենք կ

հանգիստ աշխատութեանց եւ գիշեր ցերեկ Հայոց աշխարհի {լուսաւորութեանը} վաստակելու վրայ դրեց։ Ոսկորները հանել էին տալիս

ոչ ով չունի իրաւունք։ Նա Հայկական դպրութեանը եւ {լուսաւորութեանը} զոհեց իւր հանգստութիւնը, իւր անձը մատնեց հազարաւ

լով Հայաստանի հորիզոնի շուրջը, չէ թողում ճշմարիտ {լուսաւորութեանը} տեղի գտանել իւր փառահեղութեամբ նորա կենտրոնումը բ

ռաւել մեր կարծիքով պիտոյ է նախանձաւոր լինէին ազգի {լուսաւորութեանը} եւ պատշաճաւոր խրախոյս եւ քաջալերութիւն տային այն

վին ճանապարհ հարթել ընդ անշքացեալ անապատ Հայկական {լուսաւորութեանն}, թէպէտ մինչեւ այժմ ի մասնաւոր սահմանի լրագրութեա

զբն առնել [այսու բանիւք], թէ ի [նկարագրի մերումս {լուսաւորութեանս]} նշանաւոր հանդիսանայ դարն իննուտասներորդ, բերելո

յն մատենագրութիւն չէ, որ թեւակից էր կրօնի եւ այլ {լուսաւորութեանց} ազգի մէջ տարածուելուն։ Սա մեռեալ եւ անպիտանացած

մնայ ընդ երկար յետնեալ եւ պակասեալ մինչ ի սպառ ի {լուսաւորութենէ}, եւ թէ հինն լեզու՝ ո՛չ կարելով լինել նմա առաջնո

, մի՞թէ արժան էր զրկել զմանկտին եւ ի փոքր ի շատէ {լուսաւորութենէ}, զոր կարողք էաք հաղորդել նմա լոյս առեալ յԵւրոպակ

ուրդն հետզհետէ ուսան էր մտածել եւ խորհել զազգային {լուսաւորութենէ}, այլ զի՞նչ հոգեւորրականք մեր, առ ի՞նչ արդեօք ձգ

նց ամենայն դաստիարակութեան եւ կրթութեան, աշխարհի {լուսաւորութենից} միանգամայն օտար: Մի այդպիսի զաւակի բուսական եւ կ

նութիւն եւ հեռացնեն ժողովուրդը ամենայն օր ճշմարիտ {լուսաւորութենից}, եւ մինչեւ անգամ սորա վերայ մտածելուց եւս, որ ա

րհի մէջ. դորա պատճառը է մեր ազգի անկրթութիւնը եւ {լուսաւորութենից} զուրկ լինելը: Ազգը, մնալով այս սարսափելի դրութե

լի ուսումնականների վերայ. պատճառ, զուրկ լինելով {լուսաւորութենից}, չէ կարող զանազանել սեւը եւ ճերմակը, իսկ եթէ վա

իւն տնկելով նորա մէջ: Իսկ գիտակցութիւնը բղխում է {լուսաւորութենից}: Լուսաւորութիւն. ահա մի մեծ եւ հոյակապ խնդի

գիտակցութիւնը, իսկ գիտակցութիւնը դուրս է բղխում {լուսաւորութենից}: Եթէ օրագիրքը մի կողմից պարտական են պահել իւրեան

մնայ այնպէս, այսինքն՝ հասարակ ժողովուրդը զուրկ {լուսաւորութենից}, իսկ բան ուսանել կամեցողը կարօտ օտարների շնորհին

եանց պապական լինելը զրկում էր նորան ամենայն ստոյգ {լուսաւորութենից} ։ Եւ ո՛չ միայն Մխիթարեանք, որ շատ ցած են իւրեանց

երունին, որ իւր օրերումը տեսանելով Հայերի փախչելը {լուսաւորութենից}, կարծում է՝ ոչ թէ այդ բանը եղած է միայն իւր օրերո

ինութիւնը: Ինչո՛վ պիտի նորոգենք այս հիմքը. {լուսաւորութի՞ւն} տարածելով: Ո՞ւր են մեր հնարքը, որ կարողանայինք

ահա ուր գայ միւս թարգմանն " կամելով ասել թէ առ ի {լուսաւորութի՞ւն} ազգի. ո՞չ ապաքէն հալածանօք վախճանեցուցաք զփիլիսո

աբարձութեան սո՛ւտ է ամենայն կատարեալ եւ ընդհանուր {լուսաւորութիւն} մի ազգի: Զաւակ ասացեալը՝ իւր մօր ձեռքով պիտոյ է

ան սերմերը: Նոյնպէս ստոյգ դաստիարակութիւն եւ {լուսաւորութիւն} տալ չէ, եթէ մի ծնող դնում է իւր որդին մի օտար ազ

արոյականութեան սկիզբը: Մի՛թէ մի քայլափոխ չէ դէպի {լուսաւորութիւն}, եթէ սորա պաշտպանքը հրատարակեն սորա իրաւունքը իւ

ահա, այսպիսի գրուածք պիտի առաջնորդեն ազգին դէպի {լուսաւորութիւն}: Բիւր անգամ ցաւելի երեւոյթ: Ես ժամանակ չուն

է գործում ամենայն ամուլ եւ անծին հոգի: Բայց {լուսաւորութիւն} ստուգապէս, լաւ միտք առնելով այս մեծախորհուրդ բառ

Իսկ գիտակցութիւնը բղխում է լուսաւորութենից: {Լուսաւորութիւն}. ահա մի մեծ եւ հոյակապ խնդիր, որ ազգի կարողքը ե

ւղղութենից. առանց խղճի եւ մտքի ազատութեան, չկայ {լուսաւորութիւն}: Ազգի դպրոցը է այն գործարանը, այն արգանդը,

լինել Նախախնամութեան ձեռքում՝ ասիական ազգերի մէջ {լուսաւորութիւն} տարածելու: Հա՛յ կանայք, մինչեւ այժմ ձեր աղջ

նքուշ խնամով: Մեր ազգին հարկաւոր է ընդհանուր {լուսաւորութիւն}, որպէսզի ազգը գիտակցութիւն ստանայ. այս կամ այն

թեան մէջ, աղքատութեան մէջ չկայ եւ չէ կարող լինել {լուսաւորութիւն}: Թողունք այս. մտահայեաց փիլիսոփայութիւնը ա

արողքը օգնութիւն չ'առնէին նորանց, սուտ է ամենայն {լուսաւորութիւն}, եւ առանց ամենայն գործունէութեան սպասելը մի լուս

մն չկամի այդ մարդը, որ մեր ազգը ստանայ եւրոպական {լուսաւորութիւն}, - հարց արեց պ. Մարկոսը: - Սատանան գիտէ նո

ւել եւրոպական այժմեան լուսաւորութեան, եւ ո՛չ այն {լուսաւորութիւն} ասուած խաւարին, որով պատած էր Եւրոպան միջին դարե

Մխիթարը, այսպիսի հանգամանքների մէջ չէր կարող այլ {լուսաւորութիւն} տալ Հայերին, քան թէ Պապականը, որովհետեւ Պապական

Մխիթարեանց բարոյականութեան երկրորդ աղբիւրը, որ է {լուսաւորութիւն} ։ Ասացինք, թէ ճիշդ լօգիկաբար քննելով, լուսաւորո

լուսաւորութիւնը նորա համար չէ, եթէ լաւ գնահատենք {լուսաւորութիւն} բառիս արժանաւորութիւնը։ Եւ ճշմարիտ, ինչպէս կարո

", ո՞ր խելապատակումը ուղեղ ունեցող մարդը ճշմարիտ {լուսաւորութիւն} կը յուսայ գտանել այդ ազգի ընդհանուրի մէջ։ Տարակո

զուի լոկ պահպանութիւնը եւ մշակութիւնը. ընդհանուր {լուսաւորութիւն} տարածել մեր ազգի մէջ, նորա գործը չէր եւ նա բոլոր

իթարը եւ նորա մանուկ միաբանութիւնը Հայոց ազգի մէջ {լուսաւորութիւն} տարածելու գաղափարը հարկադրուած են վարագուրել պապա

էս մարգարէն, եգիպտական դաստիարակութեամբ բարոյական {լուսաւորութիւն} ստանալով, փրկեց Հրէական ժողովուրդը կռապաշտութենից

ւթիւնը, ոչ թէ տեսանելով այժմեան անսրտութիւնը դէպի {լուսաւորութիւն}, այլ մանաւանդ վկայ ունինք մեր խօսքերին անզուգական

Հայոց ազգի համար ուսումնականութիւն, գիտութիւն եւ {լուսաւորութիւն} ասած բանը, եղած է միշտ այնպիսի տասներորդական կամ

տեսութիւն], որպէս թէ հնախօսութիւնն կամ ինքնին է {լուսաւորութիւն} եւ կամ առաջին եւ վերջին հնար լուսաւորութեան, գոն

ապա նոքին իսկ ուսումնականք հայոց՝ թէ չիք առ հայս {լուսաւորութիւն}, եւ թէ մանկտին հայկական չէ հակամէտ յուսումնառութ

իրութեանցն յաղթահարեալ ի կրից՝ հնչեցուցանեն, թէ {լուսաւորութիւն} ազգի կախի զհին մատենագրութենէ, եւ թէ սա ինքն է ա

թէ հինն լեզու՝ ո՛չ կարելով լինել նմա առաջնորդ ի {լուսաւորութիւն}, ըստ չունելոյ յինքեան զսննդարարն զայն հիւթ, զոր

, [բայց եթէ սմին հակառակ] ջանք նոցա միտեալ էին ի {լուսաւորութիւն} ժողովրդականացն առ հասարակ, [հարկ էր ապա] ընթանալ

մբ: Զփառս առնս մեծի, որ անձնագրաւ նահատակեցաւ ի {լուսաւորութիւն} ազգին, նսեմացուցանեն ընթացք նորա, այն է՝ հերձի

ս լուսաւորութեան: Բայց ըստ դոցա լեզու Հայոց, եւ {լուսաւորութիւն} երկու որոշ որոշ իրք տեսանին, մեծ ինչ երեւին դոցա

եանց յատուկ բանականութեամբ լոյս հնարաւորելով առ ի {լուսաւորութիւն} իւրայնոց, չեւ զայս արարեալ սուտ է, ամենայն Հայո

": Տեսցեն պատուելի իմաստունքն Հայոց զԵւրոպիոյ {լուսաւորութիւն}, քննեսցեն զհոգի եւ զուղղութիւն հեղինակաց նոցա եւ

նայն ջանք եւ զուր են քըրտունք իմաստնոց Հայոց առ ի {լուսաւորութիւն} ազգին, զոր ի գործ դնեն. եթէ դնեն առանց ամենեւին

ազգի ունէին ամենեքին զմի նպատակ վերաբերութեամբ առ {լուսաւորութիւն} ազգին, քաւ լիցի. գիտէի՞ն եւ հասկանալ կամ էին ար

ցի. գիտէի՞ն եւ հասկանալ կամ էին արդեօք, զի՞նչ է {լուսաւորութիւն} ազգային: Ազնուականն զօշոտեալ աստիճանաւ իւրով եւ

, տալ նմա զայնպիսի ուղղութիւն, զի նպատակն լինէր {լուսաւորութիւն} ազգի, անժխտելի բան է թէ ժողովուրդն հետզհետէ ուսա

ւ ուսանողը ինքեանք գէթ կազմէին զայս ընկերութիւն ի {լուսաւորութիւն} ազգի, այլքն որ տարանջատ են ի նոցանէ ամենայնիւ որ

նքեանք պատկանէին, ճանաչել զնոսա եւ հնար տալ առ ի {լուսաւորութիւն}: Դիցուք եթէ նախնիք այժմեան Ռուսահայոց անխնամ

ւք եւ նուիրագործութեամբք ըստ պիտոյից հանգամանաց: {Լուսաւորութիւն} լուսաւորեալ ազգաց՝ գինք են անդուլ ճգանց, կամ թէ

չ առնել, այլ միացեալ ի կամս եւ հոգի բազում ինչ է {լուսաւորութիւն} համազգեաց: Ոչինչ անտեղի համարեմք լուսափայլել

հայկական հասարակութեան եւ զայլ ինչ վերաբերեալ առ {լուսաւորութիւն} զաւակաց: Ի դերուն հետէ սովորութիւն է առ մեզ թէ շ

, մինչ իրքդ կատարին սեպհական գործարանօք, ապա եւ {լուսաւորութիւն} միջնորդութեամբ օտարին լեզւոյ կարող էր ջարդել եւ փ

ամք թէ ջանք մ եր խօսք եւ խօսուածք, որք հայ էին ի {լուսաւորութիւն} տառապեալ ազգի մերոյ ընդ երեսս երկրի, արդարասցին

եւեռցած մնալ մի կէտի վերայ: Չէ կարելի {լուսաւորութիւն} քարոզել եւ ամենայն ջերմեռանդութեամբ խաւարի մէջ թա

ն կենդանի աշխարհքիցը տարագիր չէր, սուտ է ամենայն {լուսաւորութիւն}, զուր ջան եւ անօգուտ վաստակ։ Մեք գոնէ լսում

էր, դուք, ուրանալով ազգի ապագայ բարօրութիւնը եւ {լուսաւորութիւնը}, որ պիտոյ է յառաջանար պակասութիւնքը վերանալուց յ

եծամեծ յոյսերով ոտք էր կոխում Հայաստան՝ յունական {լուսաւորութիւնը} տարածելու, եւ պատահելով ազգի իշխանների անսիրտ ըն

լինելով մի օրինաւոր դպրոցում կամ համալսարանում, {լուսաւորութիւնը} կը շինէ իւր համար մի չարութեան գործիք, եւ կ'աշխա

դորանով ապահովում էր նա իւր զաւակի կրթութիւնը եւ {լուսաւորութիւնը}, ապա ուրեմն՝ եւ նորա երջանկութիւնը աշխարհի երես

Հայոց պատմութիւնը, ըստ որում, ներկայումս Հայոց {լուսաւորութիւնը} այն թշուառ դրութեան մէջ է, որ ազգը աւելի շուտով

այդ աստուածային մասնը, եթէ ունէր։ Կրթութիւնը եւ {լուսաւորութիւնը} առաւել աճեցնում են եւ կերպարանագործում են սէրը:

տրաստելու համար. դ) Ազգային դպրոցը, աշխարհական {լուսաւորութիւնը} չշփոթել կրօնի կամ կրօնաւորների հետ. ե) Դպրոցի կ

եւ Խորէն վարդապետքը, իւրեանց մէջ կենդրոնացնելով {լուսաւորութիւնը}, լեզուագիտութիւնը եւ բանաստեղծութիւնը, լուսաւոր

մտանում է ընդհանուր մարդկութեան մէջ: Սուտ է այն {լուսաւորութիւնը}, որ պիտի լինի օտար լեզուով. սորա վկայող դառն փո

աւելի լաւը որոնելու գաղափարը: Ներկայումս աշխարհի {լուսաւորութիւնը} օրէ օր թուլացնում է ստրուկ ազգերի կերած ծեծերի սա

հը կը լինի մեր վերայ, եթէ այսուհետեւ գէթ աշխարհի {լուսաւորութիւնը}, մի փոքր ազդեցութիւն գործելով, միաբանեցնէ Հայեր

մարդկութեան անբաւ անդամները։ Ժամանակը, աշխարհի {լուսաւորութիւնը}, ինքեանք կարգել են այժմ Պապական գործերի վերայ քն

մշակելու, որով անտարակոյս յառաջ կ'երթար մեր ազգի {լուսաւորութիւնը}, եւ թէ վերջ ի վերջոյ պիտոյ էր հասկանալ, թէ մատե

ան ժամանակ: Ձեզ յայտնի է, որ Հայաստանի կրօնական {լուսաւորութիւնը}, չորրորդ դարում կատարուած սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչ

երբեք դուրս գալու չէ Հայոց ազգի սրտից, քանի նորա {լուսաւորութիւնը} գտանւում է այդպիսի վիճակում, ինչպէս այսօր: Թողա

գուտ, այլեւ վնասակար էր Մխիթարեանց պղտոր պապական {լուսաւորութիւնը} ։ Այստեղ պատշաճ ենք համարում հրատարակել մի նա

ր ունի. առաջինը եւ գլխաւորը՝ կրօնը, երկրորդը՝ {լուսաւորութիւնը} ։ Թէեւ կարելի էր երրորդ աղբիւրի տեղ դասել եւ քաղա

ւ լուսաւորութեան։ Եթէ ճիշդ լօգիկաբար քննենք, եւ {լուսաւորութիւնը} հետեւանք է կրօնի, ինչպէս նախընթաց գլխումը ասել ե

ւորութիւն։ Ասացինք, թէ ճիշդ լօգիկաբար քննելով, {լուսաւորութիւնը} հետեւանք է կրօնի։ Ասացինք այս ճառի առաջին գլխում

ն հայեացքը ամենայն բանի վերայ։ Աշխարհի ընդհանուր {լուսաւորութիւնը} նորա համար չէ, եթէ լաւ գնահատենք լուսաւորութիւն

նաւորութիւնը։ Եւ ճշմարիտ, ինչպէս կարող էր ստոյգ {լուսաւորութիւնը} տեղ գտանել մի աշխարհում, որի հիմքերը եւ տարերքը

ելի անգործութիւն եւ անշարժութիւն։ Ուսումը եւ {լուսաւորութիւնը} ՝ պապական դայեակների ձեռքով մատակարարուած մարդկայ

, թէ ի՛նչ վիճակի եւ ո՛ր աստիճանի մէջ էր Եւրոպացոց {լուսաւորութիւնը}, մինչեւ այդ աշխարհի ամենայն տեսակ գիտութիւնքը փա

մէջ, ինչ աստիճանում կարող էր լինել գիտութիւնը եւ {լուսաւորութիւնը} ՝ բաշխուած մարդկային ազգին պապական դաստիարակների

րի ձեռքով։ Ի՞նչպէս ուրեմն յառաջացաւ Եւրոպայի {լուսաւորութիւնը}, թող խօսէ պատմութիւնը։ Եւրոպական մարդկութեան ոյ

այն տեղից հեղեղի յորձանքներով։ Այն Եւրոպական {լուսաւորութիւնը}, որին ձրիաբար կարող է այժմ մասնակից լինել մարդկո

զուրկ ենք այսօր եւ որոնց թերութիւնը գուցէ թէ լցնէ {լուսաւորութիւնը} մի մասով, եթէ գիտութիւնը ոտք կոխէ Հայաստան:

յն ազգին, որին եւ պատկանում էր, որ ազգի հոգին, {լուսաւորութիւնը}, մի խօսքով՝ նորա բոլոր արժանաւորութեան հանդէսը

ր միաբանութիւններ չկային, եթէ ամենի նպատակը ազգի {լուսաւորութիւնը} չէր ուղիղ ճանապարհով, եթէ հին լեզուն կենդանի աշխ

գի մէջ, ինչպէս հնդկացիք են, որ փախչելով ամենայն {լուսաւորութիւնից}, ամենայն կերպ աշխատում են մնալ խաւարի մէջ, եւ մ

ն ճշգրիտ եւ ստոյգ լուսաւորութեան միջնորդութեամբ: {Լուսաւորութիւնն} է միակ հնարը միմեանցից բաժանուած եւ շատ անգամ, կ

ին մարմնի ամբողջութիւնը դուրս երեւեցնելու համար: {Լուսաւորութիւնն} է այն աստուածային շունչը, որ աշտարակի օրերից բաժ

ր ազգը, որպիսում գտանւում են այժմ: Ապա եթէ ազգը {լուսաւորուի}, նայի յետ եւ յառաջ, քննէ իւր անցածը, ներկայն ե

ւցանել իւր բազմադիմի կարօտութիւնքը: Ապա եթէ ազգը {լուսաւորուի}, եւ ինքը այնուհետեւ սկսի քերել իւր վերայից այն թ

յայտնում է իւր ազգի մասին, ցանկանում է, որ ազգը {լուսաւորուի}, որ բան ուսանին ազգի վայրենացած զաւակները, որ լ

ականութիւնը տեսութենով եւ կենդանի գաղափարներով կը {լուսաւորուի}. այս էր նորա ներքին օգուտը, իսկ այդ մեքենապաշտո

ելու համար. բայց արդեօք այդ գրքերը կարդալով պիտի {լուսաւորուի՛ն} այդ տեղում բնակվողքը, կամ ուրիշներին պիտի լուսաւ

է Հայութեանը մարդկութեան մէջ: Հայերը պարտական են {լուսաւորուիլ} եւ գործիք լինել Նախախնամութեան ձեռքում՝ ասիական

բռնակալութեան, եթէ միայն բռնակալութիւնը կարող է {լուսաւորուիլ}, կամ լուսաւորուելուց յետոյ՝ յարատեւել իբրեւ բռն

տոյ է անէ հին լեզուով հայ մատեանները), կարող էր {լուսաւորուիլ} ։ Այսպիսի խելացնոր դատաստան այն հնամոլ մարդերի գլ

քո մարմնի անթլփատութիւնը, այն ժամանակ իսկոյն կը {լուսաւորուիս} եւ կը մոռանաս այն ազատութիւնը, որ սկզբից մինչեւ

վերայ հրեղէն լեզու եւ աջոյ ձեռքում բռնած մի ջահ, {լուսաւորում} է Արարատը: Սորա տակ՝ մի դափնեայ պսակի մէջ, գրա

րութիւնը, լեզուագիտութիւնը եւ բանաստեղծութիւնը, {լուսաւորում} են խաւարած Հայաստանը: Մեր համար ոչինչ աւելի դժու

նքումը փայլում ես պայծառ, Բայց ո՛րքան ստեպ {լուսաւորում} ես Ուրախ դէմքի տեղ մի տխուր երես:

ՂԱՆԵՐԻՆ ԹՂԹԻ ԱՌԱՋԱԲԱՆԸ) Աստուածային շնորհը միշտ {լուսաւորում} է արդարութիւն սիրողներին եւ մանաւանդ նորանց, որ

թեան, եւ թէ ինչպէ՛ս ամենայն օր երկնքի լուսաւորքը {լուսաւորում} են երկիրը առանց մի բան ստանալու: Այս պարոնը ունէ

րած սեղանի վերայ վառւում էին երկու ճրագ, որ չէին {լուսաւորում} տան հեռաւոր անկիւնը, ուր բացուեցաւ դուռը, այս պ

խաբել եւ յիմարացնել է. իսկ բնութիւնը ընդհակառակն {լուսաւորում} է մարդը, կրթում է եւ դաստիարակում է նորան. այս

մար եւ լատինադաւան եւ եդեալ զնա դաստիարակ ի վերայ {լուսաւորչածին} որդւոց իւրեանց, մոռացան ամենեւին զերախտիս սուրբ

ոյն օրինակ եւ Ձերդ բարձր սրբազնութիւն յայտնեալ էր {լուսաւորչական} հայոց սիւնհոդոսին Էջմիածնի, բայց այժմ ըստ բերման

ւթեան, ամենախոնարհաբար խնդրեմ առաջարկել զայսմանէ {լուսաւորչական} Հայոց Սիւնհոդոսին Էջմիածնի, զի արձակեսցէ զիս ի հ

. Հ. ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆ Ս. Պ. -ԲՈՒՐՂԱՅ Դիւանատուն {Լուսաւորչական} Հայուց Թեմակալ Առաջնորդի Նոր Նախիջեւանայ եւ Բեսար

կան մեծութեան: Խնդիրս այս պատկանի մատուցանել {լուսաւորչական} հայոց Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի, ի 24 մայիսի 1853 ա

որն որ արհեստնիս չէ, մօտենալու միտք ալ չունինք) {լուսաւորչական} Հայերս բիւր անգամ ըսինք, թէ մեք զԲաբկէն անմեղ ան

ր անգամ գործքով ալ ցոյց տուած էինք, որ մեք՝ թէ՛ {Լուսաւորչական}, թէ՛ Հռովմէական եւ թէ՛ Աւետարանական Հայքս, մէկ

եւ վերջին պատճառ դուք (եւ ձեզի նման ազգատեաց թէ՛ {Լուսաւորչական}, թէ՛ Հռովմէական եւ թէ՛ Յունական քահանայքդ) եղած

, ոչ երբեք փակուած, գիրկը՞ եւ որ, աւելին ասեմ, {լուսաւորչական} հայերի առաջնորդ կարգուելուց յետոյ հրատարակել է,

պատարագ եւ մատաղ են առնում, եւ եթէ տեղը գայ, ես {Լուսաւորչական} եմ, դա Աւետարանական է, ասելով, պատրաստ են միմե

երուաքաղս: Կաթողիկոսք մեր եւ առ հասարակ եկեղեցին {լուսաւորչական} մինչ հերքեն զկարծեցեալ գլխավորութիւն պապին Հռովմա

ԹարգմանութԻւն ՊՈԼՍԱՀԱՅ {ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԱԿԱՆ} ՀԱՄԱՅՆՔԸ Հայերի վրայ վաղուց ի վեր Թուրքիայո

իկութեան եւ բողոքականութեան, որպէսզի անջատուելով {լուսաւորչական} պատրիարքութիւնից, ազատուի վերը յիշուած անձերի ձե

ց ազգութեան անունով։ Կրօ՞ն, քանիսը հաշւում եմ, {լուսաւորչական}, հռովմէական, բողոքական, յունական, լեզո՞ւ, ա՛

ալ ազգաց թիւը կը համարուի։ Ըսինք նաեւ, թէ մեք՝ {լուսաւորչականքս}, ոչ միայն հռովմէականութեան պատրաստ չենք, այլեւ

ւիս գետով: Գրէ Միքայէլ Ղազարեան " դպիրն սրբոյ {Լուսաւորչայ} աւագ եկեղեցւոյ, ի 1846 ի յերեքն մարտի, ի մայր

լբանդեանց, համաթուեալ առ գղերս Նախիջեւանայ սուրբ {Լուսաւորչայ} աւագ եկեղեցւոյ, այլ թէ զի՞նչ այնմ զհետ գան յօդու

աւ, թէ Հայոց եկեղեցին ուրիշներէն կ՚արհամարհուի, {լուսաւորչաց} աւանդութիւնքն աղէկ մը բռնելուն ու իրենց կռիւներով

ղարշապատ առ սուրբն Սահակ: Ուստի խորհուրդ արարեալ {լուսաւորչացս}, յաշակերտաց անտի իւրեանց զՅովսէփ եւ զընկեր նորին

վասն գնալոյ յԷջմիածին, ծանուցեալ զհրամանգրութեան {Լուսաւորչեան} Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի, հիմնեալ ի կոնդակ նորին վ

խարքայն Կովկասու, որ վասն ընդունելոյ զկաթոլիկս ի {լուսաւորչեան} դաւանութիւն), որք գիտեն մանաւանդ զի էին սովորու

նդեանց Ի Նախիջեւան 15. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՍԻՆՈԴԻՆ Ի {ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԵԱՆ} ՀԱՅՈՑ ՍԻՆՈԴՆ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ Միքայէլ դպրի Նալբա

ծոյն իմոյ վարելոյ ի Սինօդին, առ այն տնօրինութիւն {լուսաւորչեան} Սինօդին՝ պարտաւորիմ յայտնել զհետեւեալս. թէպէտ ե

այլուր: Դերանունս՝ " ՚ի նոցունց " ի կիր առեալ ի {Լուսաւորչէն}, ածական անուն է. նոյնպէս կամելով ասել է՝ նոցու

աց այնր քաղաքի եւ դասաւորեաց ի կարգի գղերաց սուրբ {Լուսաւորչի} աւագ եկեղեցւոյ տեղւոյն, իսկ յամի 1848, ի գալ նո

ն: Արշակունեաց թագաւորութիւնը եւ Հայրապետութիւնը {Լուսաւորչի} տնից վերջացել էին, երբ նա մեծամեծ յոյսերով ոտք է

տութեան կանոններով, որոնցից Աւագը՝ Սուրբ Գրիգոր {Լուսաւորչի} անունով, գտանւում է քաղաքի մէջտեղը մի մեծ հրապար

որ պատկանում էին Հայոց ազգի հեթանոսական կեանքին, {Լուսաւորչի} ձեռքով դատապարտուեցան դէպի կորուստ, դէպի կրակ՝

իշուած Ներսէսը եւ Սահակը են մեծ Պարթեւները՝ բուն {Լուսաւորչի} ցեղից, որոնց յիշատակը հանդիսավեհութեամբ տօնում է

ցեալ եւ առանձին Նոր Նախիջեւան քաղաքի սուրբ Գրիգոր {Լուսաւորչի} անուամբ աւագ եկեղեցւոյն, անմասն առնելով այսմ տան

ձ յիշատակ եւ ի ժառանգութիւն հոգեւոր զյիշեալ սուրբ {Լուսաւորչի} եկեղեցւոյ սուրբ Սահակ եւ սուրբ Մեսրոպ անուամբ զեր

որ իմ յիշեալ տունն մշտնջենաւոր վաղֆ մնասցէ յիշեալ {Լուսաւորչի} եկեղեցւոյն, սակս կառավարութեան երկու դպրատանցն,

րարութիւնս ստեցից կամ փոխարկեցից հանելով ի յիշեալ {Լուսաւորչի} եկեղեցւոյն կամ ըստ բոլորովին եւ կամ ըստ մասին իւր

իմի է՞լ խօսենք։ Հիմի է՞լ խօսենք, երբ {Լուսաւորչի} Բնիկ ժառանգի թեւերը կտրած, Անարգ Պարսի

ոնէութիւնից յետոյ եւ շատ կարելի է, թէ Ս. Գրիգոր {Լուսաւորչի} եւ Տրդատի օրով Վաղարշապատը, եղած լինելով կենտրոն

ւն է։ Բայց սակայն չենք կարող ասել, թէ բո՛ւն Ս. {Լուսաւորչի} օրով է եղել այդ անուանափոխութիւնը. ըստ որում, ն

հեռացել է այժմ նորանից։ Էջմիածինը հիմնուած է Ս. {Լուսաւորչի} ձեռքով բո՛ւն Վաղարշապատի մէ՛ջտեղը՝ մօտ թագաւորակ

նքը ապացուցանելով ապացուցանում են, որ Ս. Գրիգոր {Լուսաւորչի} հիմնած եւ շինած կաթողիկէ եկեղեցին էր Վաղարշապատի

կէն չէր նոյն իսկ այսօրուայ Կաթողիկէ Էջմիածինը Ս. {Լուսաւորչի} հիմնած եւ շինած հայկական նախամեծար եկեղեցին։ Ի՜ն

մեր ազգի կեանքի մէջ։ Այդ ժողովին էր ապաստան Ս. {Լուսաւորչի} շինած նաւը, եւ այդ ժողովը, դարձեալ հեռատես իմաս

դ իս"։ Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին Ս. {Լուսաւորչի} ձեռքով հիմնուեցաւ, ո՛չ որպէս այժմեան հասկացողութ

ութեանը), ստացել է իւր կրօնը, ինչպէս պաշտում է {Լուսաւորչի} լոյս հաւատը, պէտք է աշխատենք, որ այդ հաւատը ամո

րը թող հոգան. փառք Աստուծոյ, կաթողիկոս ունինք, {Լուսաւորչի} յաջորդը, պատրիարքներ, առաջնորդներ. վանքերը լի

որութիւնը, չորրորդ դարում կատարուած սուրբ Գրիգոր {Լուսաւորչի} ձեռքով, ծագում էր յունական աղբիւրից: Լուսաւորիչ

ելով սեւանալուց եւ օդի միգախառն անթափանցութենից: {Լուսաւորչի} զանգակատնից լսուեցաւ երեկոյեան զանգակահարութեան ա

աջ տանեն նորան միաբան զօրութեամբ, որպէս արժան էր {Լուսաւորչի} լուսազգեստ լինելոց որդիներին, եթէ վերջապէս հասկա

ակը Լուսաւորչից առա՞ջ էր տեսել ազգը, թէ՞ յետոյ: {Լուսաւորչի} անունը այդ աւանդութեան հետ խառը տեսնելով չէ կարել

արակ ցեղեր: Հայոց ազգի մէջ մտած են հնդիկներ, որ {Լուսաւորչի} ժամանակ էլ դեռ իրենց նախահարցը որպէս աստուած պաշտ

դաւանութենէ բազմաչարչար Հօրն մերոյ Սրբոյն Գրիգորի {լուսաւորչին} Հայաստանեաց աշխարհի, մկրտեալ եւ հաւատացեալ ՚ի Քր

ատ սրբերի անուն տալով՝ յետոյ յիշում է եւ մեր Ս. {Լուսաւորչին} ։ Արդեօք նորա՞ ծառայքը պիտի հասկանալ. կամ թէ նոր

յետ բազում քարոզութեանց յեկեղեցւոջ Սրբոյն Գրիգորի {Լուսաւորչին}, որ 'ի Ղալաթիա, եւ հալածանաց, որպէս պատմի 'ի վ

ւ յաւելեալք մինչեւ ցսկիզբն չորրորդ դարու, ի ձեռն {Լուսաւորչին} Հայաստանեայց դատապարտեալ առ հասարակ իբրու շտեմարա

ր, անհնար է, թէ նա չեղած տեղից կանթեղ հնարէր եւ {Լուսաւորչին} ուղարկէր այնտեղ Նարեկ քաղելու: Մենք այդ լոյսը կա

ատակարանքը սկսանում են չորրորդ դարուց, այսինքն՝ {Լուսաւորչից}, որի Յաճախապատում գիրքը սկիզբն դնում է քրիստոնէա

արոյր նահապետի թագ կապելով Քրիստոսից 749, ուրեմն {Լուսաւորչից} 1070 տարի յառաջ անցաւ օրինաւոր թագաւորութեան կարգ

նաւոր թագաւորութեան կարգ: Քրիստոսից 149, ուրեմն {Լուսաւորչից} 470 տարի յառաջ վերանորոգուեցաւ Հայոց տէրութիւնը,

ւմ է, յառաջ է, քան թէ այլ ամենայն սովորութիւն: {Լուսաւորչից} հարիւրաւոր տարիներ յետոյ կանգնեցան Բագրատունեաց ե

մ ասում Արշակունեաց թագաւորութեան շարունակութիւնը {Լուսաւորչից} յետոյ, բայց եւ այս պայծառ օրերը Հայերի անցել են

կոս անունը կը բեւեռէ ճակատիդ: Մեր ազգը ինչպէս որ {Լուսաւորչից}, (մատաղ գնամ նորա զօրութեանը), ստացել է իւր կ

սակայն, դժար է այժմ դատել թէ այդ լոյսը կամ կրակը {Լուսաւորչից} առա՞ջ էր տեսել ազգը, թէ՞ յետոյ: Լուսաւորչի անու

արող ուրիշ մտքով գումարել Վաղարշապատ, եթէ ոչ Ս. {Լուսաւորչու} ձեռքով հիմնուած Կաթողիկէ եկեղեցու մէջ կատարելու հ

դարերի գանձանակը իր լուման: Ո՛վ չգիտէ Էջմիածնի " {Լուսաւորչու} " ասուած քամին, որ ամառները ամէն իրիկուն արեւը մ

աւորութիւնը էր մի համառօտ տեղեկութիւն տալ միայն " {Լուսաւորչու} քամուն"։ Մենք հասած ենք մեր նպատակին: Առա

եւ սարսափել են իրենք իրենց տեսնելով " ի հանդերձս {լուսաւորս} "։ " Կայծակի Ժամանակ, յունուարի 8-ին, 183

վառուող օդը է ածխային բաղադրութիւն, որպիսի գազով {լուսաւորւում} են այժմ եւրոպական քաղաքները: Հեղինակի ծծմբային օ

Շատ անգամ պատահում է, որ եկեղեցիների գլխի խաչերը {լուսաւորւում} են այսպիսի էլեկտրական լուսով. շատ անգամ ագռաւներ

տի ակնկալութեան, եւ թէ ինչպէ՛ս ամենայն օր երկնքի {լուսաւորքը} լուսաւորում են երկիրը առանց մի բան ստանալու: Այս

թիւն, եւ առանց ամենայն գործունէութեան սպասելը մի {լուսաւրող} ժամանակի, ոչ այլ ինչ է, եթէ ո՛չ անձնախաբէութիւն

ւեսցի կարօտ բացայայտութեան, պատրաստ եմ պարզել եւ {լուսափայլ} կացուցանել, որպէս բերան կամ որպէս պատկեր պատգամա

ջնորդաց, հակառակ առաքելոյն, վիճակացն տիրողաց, {լուսափայլ} կացուցանել զճշմարտութիւն, ճեղքելով զցնցոտի պատրո

եւ լուսաւորութեան վերայ։ Եւ ինչպէս է, որ, այս {լուսափայլ} ճշմարտութիւնը անտես արած, փորձ էք փորձում յարձակ

նալու եւ մաքրելու իւր անձը, որպէս զի արժանի լինի {լուսափայլ} դէմքով մասնակից լինել եւրոպական մարդկութեան բարիք

թնդիւն, եւ ահա Արամազդը երեւում է իւր գահի վերայ {լուսափայլ} ամպերի քամակից: Ամպերը կամաց կամաց ցրուեցան, եւ

Որովհետեւ, պատասխանում ենք, այն մխիթարիչ եւ {լուսափայլ} կողմերը, որ այդպէս հրապուրում են եւ իւրեանց են ք

փափուկ, ձիւնափայլ Նռների պէս կաթնագեղ Ստինքների {լուսափայլ} Պտուկները վարդագեղ: - Երանութի՜ւն խելայեղ... Զի

ահա խնդիրքը, որ ամենայն բանական հայ պարտակա՛ն է {լուսափայլ} կացուցանել ազգի ընդհանրութեան առաջեւ: Լռութիւ

ալներից. թէպէտ այն մարդու տգիտութիւնը շատ ու շատ {լուսափայլ} էր, ըստ որում բացի գրել ու կարդալուց ոչինչ չգիտէ

եւ գործերի յիշատակարանը լինելով, կարող էր աւելի {լուսափայլ} կացուցանել մի ճշմարտութիւն։ Եւ այսպէս, հարցնում

ջ ջատագովեալ " Վարդապետարանի կրօնի ", զսոյն զայս {լուսափայլ} ճշմարտութիւն վաղ ուրեմն [ծանուցեալ ] հրատարակել զ

պետութեան՝ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, այլ եւ {լուսափայլ} կերպարանափոխութեամբ ծաղկելոց էր ի գիտութիւնս, որ

հարեւանցի զպատմութեամբ գրականութեանս մերոյ, առ ի {լուսափայլ} կացուցանել զսով հոգեղէն կերակրոց՝ որ ի նմա, եւ

զի ամենայն որ գիտուն է դպրութեան Հայոց, ջան դիցէ {լուսափայլ} կացուցանել զխնդիրս, զմթութիւնս վերաբերեալս առ լե

ո՛ղ մարդավայել կերպով հերքեն հակառակորդի խօսքը եւ {լուսափայլ} կացուցանեն իւրեանց ճշմարտութիւնը։ Այս բաները ոչ

ւսաւորութիւն համազգեաց: Ոչինչ անտեղի համարեմք {լուսափայլել} առաջի հայկական հասարակութեան եւ զայլ ինչ վերաբերե

նքի պատկերը այս թղթի ձեռքով յայտնէ նոցա, որով եւ {լուսափայլէ} վաստակը իր քարոզութեան, որ առաջ արել էր նոցա մէջ

ին ի գիտութեանցն հանդէս, գիտութեանցն ասեմ, որով {լուսափայլին} միտք, կենդանանայ եւ սնանի հոգին, եւ կամ առ անհն

դանիք եւ հայեցուածք յազգս ազգս գիտութեանց, որովք {լուսափայլին} միտք եւ սնանի հոգին, տարագիր է յօրագրէ անտի, յո

իւր մուզայիւք, մի Արգոնեան եւ նաւորդք. Ոսկեծըղի {լուսափետուր} հայկեան զաւակք ՚ի քեզ յօդս Թեւապարեն ճախրեն ՚ի վե

նդ մահ երկիր դողայր լայնատարր, Արեգն ընդ իս {լուսափիւռ} խոր համակէր ՚ի խաւար։ Մինչ զվերջինն նա առ Հայր մ

րա յանգայիս եւ զավակացը սիրով ողջույն, Սերոբե եւ {Լուսեղեն} եղբարցս կարոտիվ շատ բարեւ, Վառվառ քրոջս եւ զավակ

30 մարտի 1860, Ս. Պ. Բուրգ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, {ԼՈՒՍԵՂԵՆ} ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Այս րոպեիս ստացա քո մարտի 13-ի գրած

ազատ եղբայրը՝ Մ. Նալբանդյանց 1860 45. {ԼՈՒՍԵՂԷՆ} ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ 30 մարտի 1860, Ս. Պ. Բուրգ ՍԻՐ

գ էին լինում դէպի միւս բաժինը, որի դրօշակի վերայ {լուսեղէն} տառերով գրած էր՝ " ճշմարտութիւն"։ Այդ ուսո

էն Թռչի ի բաց հեռանայ, Իսկ հարսնացուն {լուսեղէն} Ածէ առ Ադամ զԵւայ: Այն ինչ յառեալ Ադա

փութա գիտութեան, Յաջող ի քայլ զճեմ առնուլ ի {լուսեղէն} ի կամար, Ի բա՛ց ընկեա՛ զախտ արծաթին եւ որ զ

իլը, Ոչինչ չկայ դորա վերայ հողեղէն. {Լուսեղէն} է, թափանցիկ է մարմինը, Աչքը յօնքը սեւ սաթի

Մ. 49 Սերոբ եղբօրս 30 50 Ղազարոս եղբօրս 51 {Լուսեղէն} եղբօրս 52 Հայրապետեանցին Կ. Մ. Ապրիլ 6 53 Ն

ր եւ նորին սիւնն հրեղէն եւ թակաղաղն անպեայ եւ խաչ {լուսեղէն} ի վերայ նորա։ Ոսկի խարիսխն վէմն հաստատութեան անշ

նութեան հետ, երեւել են զարմացած եւ ապշած ամբոխին {լուսեղէն} կտուցով: Նոյն այս բնական երեւոյթը նկատուած է շատ

երի գիւտ է եւ այլ այսպիսիք: Շատ ուրիշ կրակներ եւ {լուսեր}, որպէս ճախնային գազը կամ գերեզմանական շրջմոլիկ կ

եցինք, որ տեսնեն եւ հաւատան, թէ այդ կրակները եւ {լուսերը} ոչ բարձր են ամպերից եւ ոչ առանց երկրի գործակցութե

յս բանի, այսինքն ասուած գրքերում, շատ անգամ այս {լուսերի} յիշատակուելու վրայ հիմնուած է կարծիքը, թէ հին ժա

ը եւ անաչառապէս դատաստան կատարել: Ինչո՞ւ փախչենք {լուսի} տակ քննելուց մեր ազգային գործերը, ինչո՞ւ սիրենք

մակերեւոյթ, աշխատում էին այդ թանձր խաւարի մէջ, {լուսի} շատ ճառագայթներ հաւաքելով, բան տեսանել: Գիտեմ,

տը հաղորդութիւն չունի ճշմարտութեան հետ, խաւարը՝ {լուսի} հետ։ Բայց ես աւելորդ չեմ համարում յայտնել, թէ ճ

լի մեծութիւնը՝ չնայելով, որ, այժմեան եւրոպական {լուսի} տակ քննելով, ամենայն մարդ խոստովանում է զարմանալ

խրատաբանութեան հետեւողքը ապրում են միեւնոյն արեւի {լուսի} տակ, ինչպէս բնակւում են միեւնոյն մոլորակի վերայ

սնուցանէ իւր ընտանիքը, որպէս թէ կարող էր մտածել {լուսի} կամ խաւարի վերայ: Մեք չենք հաւատում: Ստրկո

նորան, առա նորա հրաժարական ողջոյնը, նա ինձանից {լուսի} թռչողական արագութեամբ հեռացաւ եւ անհետացաւ:

ց՝ մեր երկնաւոր հօրից, միաւորել հանգուցեալը այն {լուսի} հետ, դէպի որը նայում էինք մեք ամենեքին։ Աղաչենք

ջի համար, բարոյական խնդիրը կարող է լինել միմիայն {լուսի} մէջ, եւ " եւ խաւար նմա ոչ եղեւ հասու"։ Կարծեմ

երբ կարող է նա ազատ մնալ ջերմութեան, խոնաւութեան {լուսի} եւ օդի, մէկ խօսքով՝ նորան շրջապատող արտաքին աշխ

լ աւելի մօտենալով ժողովրդին՝ դառնար մի բանալիք՝ {լուսի} դուռը բանալու համար։ Եւ դեռ հերիք չէր, եթէ բ

ւնաթափ լոյսը ընդունել որպէս ապագայի հրաշափառ արեւ {լուսի} կարապետը։ Չկա՞յ այս։ Բուեր եկէք, եկէք, երթանք

Վերցընում մատեան Եւ այնտեղ ` կոյսին Գրանցում - {լուսի՜ն}: Է. ԴՈՒՐՍ ՉԵ՜Մ ՀԱՆԻ... Իմ պարտէզի ծաղկանոցը

Գայ զմատենիւ, Ցոր գրէ զկուսին Անուն ի {լուսի՜ն}: Է. Ո՛Չ ՀԱՆԻՑ ԱՐՏԱՔՍ Ի բուրաստան ծաղկ

մ: Իսկ քեզ, ով դու կոյս, Շուշա՜ն դեռաբոյս, {Լուսին} կը դարձնեմ, Կը փառաբանեմ Մեր նախնեաց պաշտած Տ

րարածները համբուն - Նրա ձեռքով ստեղծուած ` Արեւ, {լուսին} եւ աստղեր, Մեղմ երեկոյ, առաւօտ, Խաղաղ ու զով գ

զքեզ, ո՛վ կոյս, Շուշան դեռաբոյս, Ի {լուսին} կարգեմ, Սխրացուցանեմ. Ընդ Ոսկիամօր

նվեհեր, Գործս նորա զմատանց՝ Զարեւ, {լուսին} եւ զաստեղս, Զերեկոյ, զվաղորդայն, Զով

ան եւ դարերու մութի մէջ Կը ցոլացնէ, ինչպէս {լուսին} ` լոյս տուող միշտ ու անվերջ: Շնչում ե

զ կը բերեն Քո մարմնապաշտ մեծատունքը: {ԼՈՒՍԻՆ} Ո՛հ, լուսին, լուսին, արդէն քանի՜ դա

նապաշտ մեծատունքը: ԼՈՒՍԻՆ Ո՛հ, {լուսին}, լուսին, արդէն քանի՜ դար Դու երկնքումը փա

ծատունքը: ԼՈՒՍԻՆ Ո՛հ, լուսին, {լուսին}, արդէն քանի՜ դար Դու երկնքումը փայլում ես

ւում է իւր բաղդի վերայ: Ո՛հ, պայծառ {լուսին}, դու պայծառ լուսին, Վկայ չես միայն լոկ արտ

այ: Ո՛հ, պայծառ լուսին, դու պայծառ {լուսին}, Վկայ չես միայն լոկ արտասուքի. Դու ո

վազող Ուժեր ստրկացուցին: Նոյնիսկ {լուսին} հարկադրեցին Մեզ պատկերներ նկարել Եւ շ

րեց Իւր արտասուքով լցուած աչքերը, Եւ ահա {լուսին} ամպերի տակից Դուրս սողաց տեսնել նորա երեսը:

այլոտ վարագոյրը՝ հնար է տալիս նա բաց աչքով նայել {լուսին} եւ սորա միջնորդութեամբ քննել եւ գնահատել ամենայն

խնային կամ գերեզմանական ասուած մոլորական կրակների {լուսին} ։ Ասածներիս ապացոյցը երեւում է նոցա մի քանի ձախ ո

բերւում է մեր իմաստուններին, նոքա ինչպէս ներկայի {լուսին}, այնպէս եւ ապագայի հետ մասն ու բաժին չունին, եւ

ւքը, որ այժմ աւելի ուրախ եւ զուարթ խշխշում էին: {Լուսինը} ամենայն փառահեղութեամբ լողում էր կապոյտ երկնքի վե

՛ գուցէ, մինչեւ հայը կշտանայ իւր մահանման քնից, {լուսինը} անդնդասոյզ գնայ հորիզոնից ներքեւ... Շատ ազգ

նխարդախ կուսական երդմանը: Այս խօսքերի վերայ, {լուսինը} գողի նման դուրս նայեց մի վայրկեան թանձր եւ խաւար

Արդեօք ու՞նք է աչքի վերայ, Եթէ կամար {լուսինի}: Երեսն անբիծ, կարմիր շրթունք,

, փառք բնակչացդ. Գասպարեանցն է քու տէրը. Ես {լուսինին} հրաման կը տամ առատ ծագել իւր շողը: Յու

նկաւ, Բան հարցանող չերեւեց: Մինչ դեռ {լուսինն} արծաթափայլ Լոյս էր տալիս գիշերին, Խոր

օրը խաւարեցնելով, ստացել է մարդկութեան ընդհանուր {լուսից} իւր բաժին մի քանի ճառագայթ։ Եթէ գանգատ ունի Հայա

Նորան չի լինիլ խընայել, Քանի փախչում է {լուսից} ։ Լսեցէ՛ք ինձ, Արարատի Որդիք, ո

Պիտի մտնի սեւ հողի ծոց, Խաւար ու զուրկ պարզ {լուսից} ։ Մահը եկաւ, բացեց դուռը. Մեծատ

, Ե՛ւ սպանուածին, ե՛ւ մարդասպանին Քո {լուսից} կը տաս հաւասար բաժին: ԱՌՕՐԵԱՅ ԱՇԽԱՐՀ

ուող, չբռնուող Զօրութիւններ զսպեցին, {Լուսից} աւել արագ վազող Ուժեր ստրկացուցին:

ջ մարդու տեղ առնուլ մի ամբողջ ազգ՝ նոյնպէս զուրկ {լուսից}, նոյնպէս անծանօթ քաղաքագործութեան արդիւնքներին,

երունի Նահապետը, եւ խոստանում ենք, որ Հայաստանի {լուսնակը} իւր շողը կը կաթէ նորա գերեզմանաքարի վերայ, եթէ ի

հը խաւար գիշեր է, Թէ գործ ունիս արժանաւոր ` {լուսնի} շողից պայծառ է, Քո դամբանը նա յաւիտեան եւ դ

Պիտի ամփոփէ ոսկեայ ճաճանչով։ Իսկ {լուսնի} պայծառ լոյսը խաւարի Հետքերը անհետ առնէ գիշեր

արի աշխարհի երեսին պատահելու գործերը, արեգակի եւ {լուսնի} խաւարումը՝ իւրեանց գուշակութեններով, արագիլի գն

Ուրախ ուրախ ման էի գալիս դրսումը ամբողջ գիշերը. {լուսնի} արծաթափայլ ճառագայթները խաղում էին տանս պատուհանի

. պատճառ, օդը շատ թանձր լինելով, թոյլ չէր տալիս {լուսնի} ճառագայթներին զարկել սոցայ վերայ: - Ընդունում

ք, են ամենամեծ բանաստեղծքը, որ երբեւիցէ ծնել են {լուսնի} տակ: Բնութիւնք երբեք չէ իրագործում կատարելութեան

ական է վատնողների, կռուարարների, ապստամբների եւ {լուսնոտների}. իսկ մեծ մարդերի համար, ինչպէս դուք էք, ճարտաս

յամենայն նամականիս եւ յերգս, որպէս եւ յառաւօտոյ {լուսոյ} " բղխումն ի Հօրէ " ՚ի վերաuաց միտս ՚ի կիր առնու զ

ալի այլ արեւուն ոսկետեսիլ կարապետ, Որ ո՛չ մասամբ {լուսոյ} արփւոյն լուսաւորի փայլածու Եւ ստուերաւ հողագնտոյս

նի քեզ այգորել, քան մերձաւոր սիրելիդ. Նորա {լուսոյ} շառաւիղքը այսօր աչքդ է ցոլացնում, Էգուց նո

ան թափառելուց յետոյ, տեսանելով, որ ո՛չ մի տեղից {լուսոյ} նշոյլ չէ ծագում իմ վերայ, ծունր խոնարհեցնելով բա

հրեղէն եւ 'ի վերայ նորա թակաղաղ մի ամպեայ եւ խաչ {լուսոյ} 'ի վերայ նորա"։ (Ագաթանգեղ. եր. 329)։ Ս

մանք. քանզի եւ ինքն սատանայ կերպարանի 'ի հրեշտակ {լուսոյ}. եւ ոչինչ է մեծ, թէ եւ պաշտօնեայք նորա կերպարան

անի, [արժան իցէ զաչս ընդդէմ փակեալ ճշմարտութեանն {լուսոյ]}, զհետ պնդել խաւար առաջնորդութեան հնոցն, առանց

րօտ է այսօր քո սուտին: " Զի՜նչ հաղորդութիւն {լուսոյ} ընդ խաւարի "... " Սուտն ի հօրէն սատանայէ է "...

ունել, զի որպէս գրուանն խափանարար լինի շառաւիղաց {լուսոյն} ցոլանալ ի լոյս աչաց նստելոցն ի տան, սապէս ամբողջ

պալատից՝ ոգեւորուած միմիայն այդ խորհրդական ճրագի {լուսով}... " Հո՛ւ, հո՛ւ, հո՛ւ ", - ընդհատեց լռութի

ան ձգել կաթին սերտ փութացի կամակար. Թո՛ղ եւ {լուսով} պերճ գիտութեան հոգւոյն կացցեն ջահք փայլուն,

ն երբ ցոլացնէ իւր լոյսը, Դու կը տեսնես նորա {լուսով} մակագիրը արձանի: " Մարդուս կեանքը ս

Եւ մի հոյակապ կրակի նման Այս դաշտի վրայ վառ {լուսով} փայլի։ Մինչ այսպէս միայն կայի զարմացա

տ անգամ առաջնորդուած Պ. Չամուռճեանի նման մի աղօտ {լուսով} լապտերի, այդ խնդիրը այս տեղիս վերաբերութիւն չուն

ղ չէ եղած, պատրաստ գիտութիւնքը ժառանգել եւ նոցայ {լուսով} անցածը, որ գործուած է խաւարում դատապարտել ոչ միա

կարծ երեւում է զէնքի շողշողիւնը բազմաթիւ ճրագների {լուսով}: Ներս են գալիս նոքա կարգով, եւ նոցայ հետ փողոցն

օսքը՝ ժողովրդին խրատելու համար ասուած, երկնաւոր {լուսով} ծաղկեցնելով, պտղաբեր է անում լսողների հոգիները։

որ տեսայ, մինչ զննեցի չորս կողմս փոքրիկ լապտերի {լուսով}, որ ունէի ձեռքումս: Այս ասելով մի թուղթ հան

եց մի վայրկեան թանձր եւ խաւար ամպերի տակից. նորա {լուսով} տեսանելի էր Շահումեանցի եւ Մանուշակի գրկախառնութի

են, թէ կործանի ազգն, եթէ ո՛չ թարթափեսցի առ նսեմ {լուսով} հնոյն մատենագրութեան եւ եթէ ջովացեալ պարարտասցի ա

ր օտարին ապրի ողորմութեամբ, ապա արժան էր զխաւարն {լուսով} փարատել, եւ կենդանութեամբ ի կեանս վերակենցաղել զ

ցրտութիւնն ջեռուցանել ոչ սառնամանեօք, այն հրով, {լուսով} զխաւարն փարատեալ, այսինքն հիմնարկելով զնոր Հաստա

ատմութեան եւ ընդհանուր դպրութեան պատմութեան տուած {լուսով}, - որովհետեւ օրինաւոր բանաստեղծութիւնը հետեւանք է

երեւոյթը, իր մոգական քօղերից ազատել եւ բնութեան {լուսով} հասկանալ եւ հասկացնել " ի մեծ շինութիւն ազգին ",

րի գլխի խաչերը լուսաւորւում են այսպիսի էլեկտրական {լուսով}. շատ անգամ ագռաւները թռչելով այն ամպի մօտից, որ

այն ահագին տարածութեան մէջ, բորբոքուած ծծմբալճի {լուսովը} միմիայն, տեսանելի էր տէր սատանայի աշտարակաձեւ սե

ազել էր թշերի եւ քթի մէջտեղում, պատճառ, խարոյկի {լուսովը} երեւում էր փայլուն թաց գիծը, որ այս խեժային եւ մ

նա իւր կեանքում։ Խաբողը բնակւում է Տուիլերիու, {Լուվրի} եւ Սէն-Կլու պալատներում, իսկ Լամարթինի համար պիտ

Ուրբաթ օր՝ 1610 թուականի մայիսի 14ին, թագաւորը {Լուվրից} գնում էր կառքով զինարան։ Նորա կառքի մէջ նստած էի

էին Պապական իշխանութեանը, որ ահի ու դողի մէջ էր {Լուտերի} Վերանորոգութենից, մի անսովոր արագութենով տարածու

կարողացաւ բաւական օգուտ բերել խուզարկու ատենին։ {Լուտերի} եւ Կալուինի վարդապետութիւնքը սաստիկ արագութենով տ

համար, որ երկիւղ էր կրում եւ ալեկոծութեան մէջ էր {Լուտերի} Վերանորոգութենից։ Բոլոր ժողովը հաւանեց այս կ

որ էր ներգործում հետ զհետէ։ Օրէ օր տարածւում էին {Լուտերի} Վարդապետութիւնը Գերմանիայում, Ցուինգլիինը Շուէյց

սպանութիւնը եւ Եափոնիայի համար Եպիսկոպոս նշանակեց {Լուտովիկոս} Սօտելօ-Ֆրանսիսկեան կրօնաւորը, որ իւր բարեպաշտութ

, ես իսկույն կգրեմ բանի որպիսությունը, միայն մեկ {լուր} ստանանք Պետերբուրգից: Այստեղ ոչինչ նոր բան չկա,

ոչ մի ստորագրություն, թեպետեւ այստեղից այնտեղից {լուր} ստանում ենք եւ բավական մխիթարական: Դո՛ւք պիտի

ս այսքան, ավելի ոչինչ [.. ] մինչեւ որ Մոսկվայից {լուր} ստանամ " Հյուսի[սափայլի "..... ] այդ բանը միա

ապետի տէր Գասպարեան, թուղթն այն ընթերցեալ եղեւ ի {լուր} բոլոր ժողովականաց, եւ ոչ ոք գտաւ ընդդէմ դարձող պ

կազմ սպասել մի կրակոտ նշանի... Ահա այսքան {լուր} միայն Իտալիո մասին կարող եմ գրել առայժմ: Չեմ նախ

նոցա քննութեամբ եւ դատողութեամբ մտանէ յատեանն ՚ի {լուր} եւ ի վճռադատութիւն դատաւորաց: Կտակն հանգուցե

կասեցնեք ինձանից, ես եւս կգրեմ եւ այսպես միմյանց {լուր} ունենալով գոնե կկարողանանք ազգին պեսքը հասկանալ ե

գստացրու նրանց իմ նկատմամբ։ Հենց որ դու որեւէ {լուր} ստանաս ռնգեղջյուրի վերաբերյալ, անմիջապես հայտնիր

վերջինիս իր քրոջ հետ գժտված լինելու պատճառով, եւ {լուր} էր պտտվում, թե Իսահակն ամուսնանում է Նադ[եժդա] Ն

նիր նրան իմ ակնկալությունը: Հուսով եմ, որ ուրախ {լուր} կբերես այս գործի վերաբերյալ, որի համար ես ավելի

հբէգին, որ չէ մոռանում ինձ: Երեք ամիս է՝ ոչինչ {լուր} չունէի նորանից, երէկ ստացայ մի նամակ, որի բովան

` մի խուլ տեղից, ինչպէս է Բեդուտ-Կալէն: Վաղուց {լուր} չունէի քեզանից, վաղուց կամէի գրել քեզ, բայց ուր

ի հիմնուի՞ արդեօք մի օրինաւոր դպրոց, մինչեւ այժմ {լուր} չունինք: Թիֆլիսի հոգեւոր դպրոցը պիտի բարեկար

է սորա վերայով մի քանի տարի։ Յանկարծ այս նորեկը {լուր} է առնում, որ իւր ծերունի հայրը վախճանել է, մայր

կուսութիւնք Սուրան գլին տագնապաւ, Եւ {լուր} լինի դատակնիք՝ " Անմեղութիւն, ե՜րթ բարեաւ

Զարքայորդւոյն Սողոմոնի զարդար առ այդ վճիռ {լուր}, Որ լաւ ասէ զկոյր ակամբք, քան զկուրացեալն

ում են որ, ի՞նչ ասում են, այդ շատ հաստատ, ճիշտ {լուր} է, Մեր արքայի վերջին կամքն էր, որ թշնամեա

րապուրուելով պարծանքից: Ուրեմն, ի՛նչ {լուր} էք հանել սուտ տեղը, Թէ մի փոքր նեղացնում է

վարուեցար այս անգամ. Թէ միւս անգամ մի {լուր} օր իմ ձեռք կ՚ընկնես, Այն ժամանակ ի՛նչ կը լ

օրիցս 8-ից գրուած, որով յայտնում է, թէ տանից ոչ {լուր} կայ եւ ոչ նամակ. այս շատ զարմացնում է ինձ: 10-

րծութիւնքը Մեղուի մէջ եւ թող կարդայ ոչ որպէս սոսկ {լուր}, որ վերաբերութիւն չունէր ընթերցողներին, այլ որպ

որդել, հայկական ոգուն ընդդէմ բաղդասելով, ինչպէս {լուր} հաղորդել, նամակ հաղորդել եւ այլն եւ այլն, եւ եր

չ թէ անցած ժամանակների պատմութեամբ, կամ որպէս մի {լուր} մի մարդուց լսելով մեզ յայտնուեցաւ, այլ բո՛ւն մեր

ասիրական արտասուքի հեղեղով։ " Վարժապետ, ի՛նչ {լուր}, ի՛նչ համբաւ ", - հանդէպ են դուրս գալիս աշակերտք

էմքի փոփոխութիւնը, իսկոյն հարց արեց. - Ի՞նչ {լուր} է այդ, ի՛նչ ամբոխ է, ի՛նչ խռովութիւն: - Ան

ւս առաւօտը, որի օրամտի մասին խօսեցի, պաշտօնական {լուր} էր այդ քաղաքի պառաւների բերանում, թէ կոմս էմմանո

ուշակի 18 տարեկան լինելը, համարեայ թէ պաշտօնական {լուր} էր այն փողոցի պառաւների բերանումը, որոնք աշխարհի

ւորութիւն գործեց ժողովրդի վերայ։ Այս ժամանակումը {լուր} ստացուեցաւ, թէ Ուրբանոս VIII Պապը ոչնչացուցել է

սկսել Երուսաղէմի պատրիարքի ընտրութիւնը: Հէնց որ {լուր} տարածուեց այդ կարգադրութեան մասին, գազազած ժողով

արանը Յունուարի մէջ՝ զանազան ուշադրութեան արժանի {լուրեր} եւ ծանօթութիւններ հասուցանելով քեզ։ Բայց արի տե՛

հետ առաջին անգամ ծանօթացնելու եւ աւելի մանրամասն {լուրեր} եւ ծանօթութիւնք, առեւտրական գործողութենների վերա

Ներածութիւն - Բէգզադէի եօթն հրաշալիքը - Խառն {լուրեր} - Մի աբեղայի ֆանատիկոսութիւն: Թող ինչ կ

Թո՛ղ եթէ կամի, այսուհետեւ եւս հրապարակէ այդպիսի {լուրեր}, մեք արգելք չենք. եւ յիրաւի, ի՛նչ այլ պաշտօն ո

7-ից գրուած, որով յայտնում է զանազան Նախիջեւանի {լուրեր}: 9-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 1

նկալի էր մեզ, մեր գրչի միջնորդութեամբ, աւետաւոր {լուրեր} տալ մեր ազգին, բայց մի չար բաղդով այս րոպէիս հար

գով էին նորան։ Նոքա ինքեանք տարածում էին այսպիսի {լուրեր} եւ պաշտպանում էին ուրիշից դուրս եկածները, որպէս

ն Լոնդոնից մինչեւ Կալկաթա, այսպես են այդ հավաստի {լուրերը}, որ առանց հաշվելու Կալկաթայում բնակության ծախքը

. - Պ. Բաբկէնեանցի նամակը. - Սկայորդու տարածած {լուրերը}. - " Հիւսիսափայլը " եւ Յիշատակարանս. - Կ. Պոլսի

րում են, թէ ո՛ր զանցառութեան պատճառով չմերժեցինք {լուրերը}, որ Ճռաքաղից յետոյ (Հոկտեմբերի 17-ին) ծնած Սկա

ք դէպի երրորդ խնդիրը: §3. Սկայորդու տարածած {լուրերը} աւելորդ էինք համարել մերժել. պատճառ, մեզ քաջ յա

մնալ իւր ընկերութեան հետ միասին։ Բայց այն յաջող {լուրերը}, որ նորա բարեկամները տուած էին նորան Մօրէայից,

ության վերջն էլ չի երեւում: Ինձ հայտնած բոլոր {լուրերի} համար շատ շնորհակալ եմ: Հուսով եմ, որ քո հաջորդ

ն: Մօտ ժամանակներումս ստացած նամակներիցս կամ {լուրերիցս} հետեւեալ բաները կարող եմ մէջ բերել: Համ

ում, եւ ոչինչ բանի պիտանի չէ. միմիայն սուտ-սուտ {լուրերով} լցնում է օրագիրները, այնպէս, որ ոչ ոք չկամի կար

անունով: Փարիզի հայկական դպրոցի մասին ստացած {լուրերս} շատ անմխիթար են, եւ ինչպէս պատմում են, վերատեսո

եռի բարեկամներիս՝ իմ ` ողջույնը: Տանից հաղորդած {լուրը}, թե մերոնք բոլորն առողջ են՝ ինձ ուրախացրեց. ես

ի այլ նամակ՝ մի բարեկամից, տալիս է մեզ հետեւեալ {լուրը}, որի մասին չենք կարող զանց առնել: " Պարոն Յ

մէջ: Այս տողերը գրելու միջոցին հասած պաշտօնական {լուրը} իմաց տուեց, թէ Տուերի յառաջընթաց կուսակցութենից

ն նախախնամութեան աթոռի առաջեւ. ազգի թշուառութեան {լուրը} կսկծեցուցել էր շատ ազնիւ սրտեր աշխարհի ամենայն մա

ՈՒԱՐԻ 1855 Սեւով կնքած, սեւ ներկած սեւ {լուրը} Երբ դուրս եկաւ Պետերբուրգից անկարծիք,

ուր մեր ծնողաց մասին լաւ չեն գրում, այս շատ խուլ {լուրը} ինձ ստիպում է մի անբախտութիւն ենթադրել: 17-ին ու

բարձր ի գլուխ կպանծան պատմագրութեան մէջ: Երբ այս {լուրը} առաւօտուն վաղ կարդինալին հասաւ, նա առ երեսս շատ

ից, քո երախտիքը իւր հոգու մէջ կ՚անմահացնէր: Այս {լուրը} շուտով տարածուեցաւ քաղաքի մէջ, այլեւ շատերը կարդ

իկ քա՛ղցր ախորժանքով ընդունում էին այդպիսի բաների {լուրը} ՝ իրենց մէջ բուն դրած չար գործերին որպէս մի օգնու

Սաւուղը իր վերջին պատերազմում մեռաւ եւ նորա մահի {լուրը} Դաւթին հասաւ, այն ժամանակ սա պատռեց իր շորերը եւ

, որ այս րոպէիս ասէր նորան իւր հօր համաձայնութեան {լուրը}: Այսպիսի զանազան եւ միմեանց ներհակ խորհուրդնե

այելի բանի մասին մարդ մի տեղից լուրի սպասէ եւ այդ {լուրը} ուշանայ, անպատճառ այն մարդը վատ կողմը կը սկսի մտ

Այս շրջմոլիկ Եւրոպացի մեծ բրամինի հրաշալի գործերի {լուրը} տարածուեցաւ ժողովրդոց մէջ. ամենայն հասակի մարդիկ

ուրախութեամբ լսեց ատելի խոստովանահօր հալածուելու {լուրը}, որ բռնութեան հետ մակարդած վերին աստիճանի խորամա

հասարակ ժողովրդի վերայ։ Այո՛, երբ Պարիի մահուան {լուրը} տարածուեցաւ մայրաքաղաքի մէջ, ամենայն ոք վազում է

ահում, եթէ մի երկբայելի բանի մասին մարդ մի տեղից {լուրի} սպասէ եւ այդ լուրը ուշանայ, անպատճառ այն մարդը վ

գում մի բան երեւում է, նայի՛ր մի հիւսիս"։ {Լուրից} ահագին Կազբէգը ծածուկ ամբոխուեց, Նա իւր ու

ստրատորն, զայդ ոչ ոք կարէ գուշակել հաւաստեաւ եւ {լուրն} յածեալ ՚ի բերանս բերանս ոմանց յազգայնոց այնքան տա

նձ համար շատ դժվար է աշխատելը: Տանից ստացված {լուրն} ինձ շատ ուրախացրեց: Կարպ Մակարովիչը երեւի արդեն

որ նա կատակ անելու ժամանակ չուներ. չէ՞ որ վտանգը {լուրջ} էր - այդ չպիտի մոռանալ: Ներկայումս, սակայն, այ

շխատանքին (իսկ շատ բան կա, որոնց մասին կարելի է {լուրջ} եւ ընդարձակորեն խոսել). եւ ես հեռու եմ այն մտքի

վ ինձ մեծ հաճույք է պատճառում: Գերվինուսն առայժմ {լուրջ} գրող է, չգիտեմ ինչ կլինի հետագայում: Բայց բավակ

նների մոտ նա յուրայինների շրջանումն է։ Ես նրան ( {լուրջ} եմ ասում), խղճում եմ. նա չար չէ, այլ շատ վատ

րկածի համար: Փառք աստծո, ես առողջ եմ եւ բավական {լուրջ} պարապում եմ. հուսով եմ, որ տքնությունս իզուր չի

նայած այդ բոլորին, ոչ ոք չէր խիզախում նախաձեռնել {լուրջ} աշխատանք եւ մեր կոչերին պատասխանում էին միայն հայ

լը: Այդ ներածության հատվածներից մեկում կա մի շատ {լուրջ}, բայց եւ վերին աստիճանի ծիծաղաշարժ հատված, որտե

իշտ է թվում: Սրա մասին ես գրում եմ միանգամայն {լուրջ} եւ թող Անանիան առանց կատակի զբաղվի դրանով, եթե չ

որ հիվանդության հետեւանքով ամենեւին չեմ կարող մի {լուրջ} բանով զբաղվել: Մի հոդված անգամ մեր քաղաքի մասին

ի բարեկամ Անանիային: Հուսով եմ, որ այդ մասին նա {լուրջ} հարաբերությունների մեջ կմտնի ընկերության դիրեկտոր

Կանգնած ես դու, ոստ Սալեմի, Սրբութեան {լուրջ} պահապան: Ճրագի վերջին պայծառ լոյսի

յրի հանգստեան Հայկական բուն եկեղեցւոյ, եթէ միայն {լուրջ} հովիւք, որոց պատկանին ոչխարք, տացեն թոյլ, այլ

ում են դէպի վեր շոգու յատկութեամբ, եւ հերիք է մի {լուցկի} մօտեցնել այդ շոգուն, որ պայծառ վառուէր: Իսկ թէ

քսելով, աւելի ետքը հրացանը գտաւ, ետքը ֆոսֆորեան {լուցկիք} եւն, այսօր այս վերջինը կարող է ուղղակի ժառանգութ

ն, որ մի տուն այրելու ժամանակ, գործ դնեն նորանց {լուցկիքի} տեղ: Ես վաղուց կը փոխէի քեզ, բայց համադիւական ա

ել մեր " Հյուսիսափայլի " մեջ, որովհետեւ նա արդեն {լռած} է: Անկեղծ հարգությամբ, հարգո պարոնիդ անձնանվեր

նիմ զմահ, - ասաց զայս ողբալին Հայաստան եւ իսկոյն {լռեաց} ՝ քամելով յաչաց իւրոց զշիթս արտասուաց"։ Այս

չ ակնարկէ նորա բան, ԹԷ՝ աճեցէ՛ք "... եւ {լռեաց}: Աստ զճակատ յօրինեն Բնութիւն եւ հրամա

ի հանգուցեալ Սարգսէ Ծատուրեան Աղաւելեան, չկարեմ {լռել}, եւ ոչ կարդալ զարժանին անքալելի դատապարտութիւն

: Թեեւ ամեն բանի մասին լռեցի, բայց չեմ կարող {լռել} Խալիբյանին արած քո դիմումի մասին: Ասա՛, խնդրեմ

մեր դրութիւնը, թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժմ լռեցինք եւ {լռել} ենք Պ. Խուդաբաշեւի չնաշխարհիկ ժողովածուի ընդդէմ

ին ճշմարտութեան դրօշի տակ: Նոքա կարող չէին երբեք {լռել} այն ճշմարտութիւնը, որ մերկապարանոց կար նոցայ աչք

վ՝ ամաչեցնում են նորան։ " Միանգամ թէ խօսեց, էլ {լռել} չգիտէ, - ասում են, - եւ զուր տեղը կանչում է եւ հա

ու ցամաք վիճաբանութենից յետոյ հարկադրեցին նորանց {լռել} եւ դադարիլ այդ անօգուտ խօսակցութենից։ Հաւաստի է

անայի բնաւորութեան հարազատութեանը մենք ուզում ենք {լռել}, որ հեղինակը խօսի: " Երեխեքը... ճօճանակներն

ր: Այն մարդը, որ մի բարի գործի չէ օգնում, {լռելեայն} քարոզում է իւր անձի համար, թէ այո՛, անարժան էր

ան կամաց եւ ցանկութեանց նոցա, ուսանելով ընդ նմին {լռելեայն}, եթէ ամեն այն օրէնք եւ մարգարէք մինչեւ յառաջնորդ

որ չէր կարող իւր լռութեամբ կամ չտեսանելու դնելով {լռելեայն} քաջալերել յանցաւորը: Բնական օրէնքը, վսեմակ

եկ ուրիշը՝ նոր հիմունքներով, միթե դա, ճիշտ է՝ {լռելյայն}, բայց փաստացի բացառումը չէ՞ ոչ միայն գեղեցկությա

Չամուռճեանի այս գրուածքի վերայ, այլեւ գիտէր, որ {լռելու} չե՛նք, բարեմտութենից շարժուած եկել էր մեզ մօտ,

լինէիր ինձ մի խորտակիչ հարուած, հանդարտ հոգով կը {լռեմ} քո խօսքը ` թէեւ լինէր այն իմ մահու դատակնիքը..

րոզութիւնն էլ սոցա վրայ աւելցնելով՝ թող լսե՛ն ու {լռեն} լի՛րբ եւ անամօ՛թ մարդիկը, որ ուրիշների բերնից իր

ազգն կամ յարգութիւն Ձեր, որպէս անձն պաշտօնական, {լռեսջիք} եւ ի լռութենէ աստի աղբերաuցի վնաս ինչ ազգին, ի պ

Ակնարկում է խօսքն այն ի՞նչ ` Թէ ` աճեցեք... " եւ {լռեց}: Եւ կռւում են խիստ անհաշտ Խենթ հրամանն ու բնութի

թեամբ նայեց, Գլխարկը քաշելով գլխին յաւիտեան {լռեց}: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (Նուէր պարոն Կարապետեանի եւ Բե

եզ հետ շուտով տեսնվելու: Թեեւ ամեն բանի մասին {լռեցի}, բայց չեմ կարող լռել Խալիբյանին արած քո դիմումի

ընթերցողքը մեր դրութիւնը, թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժմ {լռեցինք} եւ լռել ենք Պ. Խուդաբաշեւի չնաշխարհիկ ժողովածուի

երը, ո՛չ միայն ժամանակաւոր կերպով քահանայութիւնը {լռեցնելու}, ինչպէս արել է Կրօնական ժողովը, ոչ միայն քահանա

նօդին, եւ որովհետեւ պ. պաշտօնակատարն պրօկուրօրի {լռէ} յամենայն դէպս ոչ ի գործ դնելով զիւրովսանն պարտակա

եւ զսեպհական զիւր զկտակ, զորոյ զբովանդակութենէ {լռէ} նամակագիրն իսպառ: Որովհետեւ առաւել քան զայսոս

քննողը հասկանայ, եթէ կարող է. ապա թէ ո՛չ, թող {լռէ} ՛։ Արդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, քա՛ղցր, խոնարհամի՛տ,

եւ ոչ իսկ դադարէ մինչեւ ոչ տեսցէ զիրաւունսն, ոչ {լռէ} որպէս կարծի այլ գօտեւորեալ զինուորի, ոչ ասելով ը

լ մի նշանաւոր անցք, ի՜նչպէս կարելի է, որ Փարպեցին {լռէր} Ձուիկի գերութիւնը։ Մենք չենք կարող այս թոյլ տալ,

ս յառաջ. նոքա շատ խելօքացել են այժմ... - {Լռի՛ր}, յիմար, - գոռաց սատանան զարհուրելի ձայնով. - ի

հարկ չկայ ասել. Քրիստոսի ահագին եւ անաչառ օրը չի {լռիլ}, այլ անշէջ կրակին կը մատնէ։ Եւ ինձ բարեկամ էին

ւն թողեց մեր վերայ: Այս րոպէից մեր բոլոր կիրքերը {լռուած} ու կապուած են ընդդէմ պ. Չամուռճեանի, բացի կարեկ

Ոչինչ տեղից չէր լսւում ձայն կամ աղաղակ, ամենեքին {լռուել} էին դժոխային լռութեամբ, որովհետեւ խօսելու կարգը

գրելու էիք, ձեր օրէնքի ընդդէմ պահանջողութեններին {լռութեամբ} միայն պատասխանելով, կ՚անարգէ ձեր կոչումը եւ անձը

ւլգենցիայի: Ազգը այսքան տարիներով լռում է եւ իւր {լռութեամբ} շատացնում է ազգի զաւակներից պապականութեան գնացած

տուութիւնն իրենց վրան առնելով, ըստ սովորութեան ( {լռութեամբ} ) " ա՛ս ալ անցաւ " ըսել էր, եւ կամ թէ այս անունը

թ հայհոյութենից, բան չգտանք, ուստի եւ հարկ եղաւ {լռութեամբ} մերժել, որ պատասխանելով մի գուցէ մեք եւս ընկերան

ւմ ձայն կամ աղաղակ, ամենեքին լռուել էին դժոխային {լռութեամբ}, որովհետեւ խօսելու կարգը հասել էր տէր սատանային

սել. թո՛ղ խօսեսցին պատուելիքդ: Բայց ցորչափ դոքա {լռութեամբ} միայն խոստովանին զիւրեանց պարտութիւն, մեք զմերս

րների. ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ, որ չէր կարող իւր {լռութեամբ} կամ չտեսանելու դնելով լռելեայն քաջալերել յանցաւոր

նչ հարցանեն զպատճառ վաթսուն եւ հինգ ամեայ չարաչար {լռութեան}: Վաթսուն եւ հի՞նգ ամ. դժոխայի՞ն անհոգութիւն

ով իմ առեւտրական գործերի համար. այդ էր ահա եւ իմ {լռութեան} պատճառը: Յոյս ունիմ, որ այսուհետեւ կենդանանայ մ

եւ նայել Վերսայլի վերայ գիշերի խոր եւ խորհրդական {լռութեան} մէջ: Կէսգիշերն անցել էր: Մինչ ամենայն ոտք կ

ւ թէ ինչո՛ւ մինչեւ այժմ չյայտնեցինք մեր երկարատեւ {լռութեան} պատճառը: §4. Մեզ գրում են, թէ ինչո՛ւ համար

ատիպ մամուլների գրաշարութիւնը: Մեր երկարատեւ {լռութեան} մասին այսքան միայն արժան ենք համարում ասել, որ դ

որդան կարմիր շուրթերին, Բայց մնում է հաւատարիմ {լռութեան}... Իսկ ես ինչի՞ն - եթէ ոչ սուրբ բնութեան: Ե.

ս գոհար վարդք վառին, Հաւատարիմ մնայ սակայն {լռութեան}... Ես ի՞մ անդէն, - եթե ոչ սուրբ բնութեան

Հայրենիքի օդը, սարերը եւ անտառները, խոր գիշերի {լռութեան} մէջ, - դարերով շշնջեցին այդ նահատակների վերջին րո

ռ նա շնորհն են: Բայց թո՛ղ սոքա մնան մի փոքր {լռութեան} մէջ, տեսանենք դորայ ապաշնորհութիւնը ուրիշ բաների

թէեւ նոյն ինքը թուել էր քեզ ահարկու կէս գիշերուայ {լռութեան} եւ խաւարի մէջ: Հանդարտի՛ր, հոգիս, այժմ ես քո մ

անում այն խորհրդական տեսաւորութիւնը կէս գիշերուայ {լռութեան} մէջ, որ մեծ ազդեցութիւն ունէր նորա ապագայ վիճակի

ութիւն Ձեր, որպէս անձն պաշտօնական, լռեսջիք եւ ի {լռութենէ} աստի աղբերաuցի վնաս ինչ ազգին, ի պարականոն ներգո

ախնամութեան կամքը, եւ ես այս րոպէիս երեք ամսական {լռութենից} յետոյ հարկադրուած եմ, փոխանակ զուարճալի բաների,

հի երեսին, - վեր առեց Թիւթիւնճի-օղլուն, րոպէաչափ {լռութենից} յետոյ, - բայց մեր խօսքը մահի վերայ էր եւ դուրս եկ

թյունը, մանավանդ որ ես արժանի էի մեղադրության իմ {լռութենովը}: Սիրական եղբայր, նամակ չգրելս ո՛չ թե մի սիրտ

րպէս եւ հարեւանցի իմն զգացոյց զիս, զայսքան ամեայ {լռութիւն} հասարակութեանս մերոյ: Տունն այն, որպէս եւ կր

էեւ սոքա էլ շատ քիչ են, կամ թէ երբէք չկան: Բայց {լռութիւն} կը պահեն եւ լռութիւն պահելով՝ իբր թէ կ՚արհամարհե

ն, կամ թէ երբէք չկան: Բայց լռութիւն կը պահեն եւ {լռութիւն} պահելով՝ իբր թէ կ՚արհամարհեն իրենց վերայ եղած խօ

բասանքի առիթները իրենց վերայից վերցնել, քան թէ, {լռութիւն} պահելով, ազգի մեծի եւ փոքու սիրտը առհասարակ իրեն

ամբ լողում էր կապոյտ երկնքի վերայ: Գերեզմանակա՜ն {լռութիւն}... Բնակիչներից ամայացած պալատը սարի վերայից տխու

րուածի հոգին հարկադրում էր մեզ պաշտել մի ամենեւին {լռութիւն} ՝ թոյլ տալով, որ ինքնըստինքեան թանձրանայ դորա վե

նար էր... Միայն բուն է ընդհատում գերեզմանի {լռութիւն}, Չի ուղարկում նորան լոյս երկնից արեւը սիրո

, Խորհրդաւոր մինչ տիրել էր Անվրդով խոր {լռութիւն}, Մի սրտաթափ, մազերն արձակ Վազեց աղջի

զատ պարգեւ հայազգի ոգին։ Գերեզմանական {լռութիւն} խորին Պատել էր նստած մարդերի սրտին. Մի

ամբ սատանայ"։ Յետոյ դադարեց. խորին {լռութիւն} Տիրեց սրտերին, դիմաց ամենուն, Ապա ալե

ւսափայլ կացուցանել ազգի ընդհանրութեան առաջեւ: {Լռութիւն}... Պատուելի Այվազովսքին մեր մինչեւ այժմ գրածնե

մերը, ապա անակնկալ դադարեցան, եւ տիրեց մի խորին {լռութիւն}: Սեւ սեւ ամպերն առ փոքր փոքր սկսան ցանուցիր լինե

ւթիւնքը վերջացան տաղի հետ միասին: Տիրեց րոպէական {լռութիւն}: Դժոխքի այն ահագին տարածութեան մէջ, բորբոքուած

ցին գնալ: Երկու կողմից եւս պահւում էր մի կամակոր {լռութիւն}: Կոմսի միտքը նմանում էր մի ծովի, որ երկար

ունէր, ի՛նչ բան էր հարցանում: Տիրեց դարձեալ {լռութիւն}: Տիրացուն առաջարկեց մի այլ պատմական խնդիր:

ալ վերջացան տիրացուի երկբայական խնդիրները դարձեալ {լռութիւն}: Փողոցը, որով գնում էին այս երկուքը, դատար

էր ոչ այնքան արժանի ուշադրութեան: Տիրեց րոպէական {լռութիւն}: Շահումեանց պարոն Գէորգը այն տեսակ մարդերից չ

յ: Խօսքերը վերջացան եւ տիրեց մի քանի րոպէական {լռութիւն}, երեւում էր մի բան կամէր ասել պարոն Մկրտիչը, բա

էջ տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն եւ Մանուշակը: Տիրեց {լռութիւն}: Պատուարի ժամացոյցի ամէն մի գնալ գալը, ամէն

րոն ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ, Քո երկարաժամանակեայ {լռութիւնը} կարող էր ինձ առիթ տալ մտածելու, թէ տկարացած էիր

ած խօսքերը, բայց շատ կը սխալին, եւ ապագային այս {լռութիւնը} իրենց շատ թանգ կը նստի: Աւելի լաւ էր պատասխա

լուսով... " Հո՛ւ, հո՛ւ, հո՛ւ ", - ընդհատեց {լռութիւնը} աւերակների ժառանգը: Ես հետեւեցայ ձայնին՝ տեսանե

րոսը ինքը ուրախութեամբ ընտրեց Զաքարիայի իննամսեայ {լռութիւնը}: Չենք ուրանում նոյնպէս, որ Պ. Չերքեզեանի գ

Բայց մեք այդ բաների վերայ խօսելու միտք չունինք՝ {լռութիւնը} համարելով ամենարդար դատապարտութիւն այդպիսի պակաս

ւր հնչող զանգակը կարող են ընդհատել միշտ թագաւորող {լռութիւնը}: Գերեզմանները, որը կարգով, եւ որը անկարգ, շար

քան թէ նիւթ էր եղած նորա ամբոխմունքին: Տիրացուի {լռութիւնը} յառաջանում էր նորանից, որ չգիտէր, թէ ինչպէս խօս

լ էր պատուհանի տակ եւ կարում էր իւր կարը: Տան {լռութիւնը} ընդհատւում էր գէթ ճպուռի ձայնովը, որ մի անկիւնու

, բայց չէր համարձակւում: - Երեւի, - ընդհատեց {լռութիւնը} Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - կամենում էիք տեսանել Մա

քո ազնիւ սրտի հետ, թո՛ղ այս գիշերուայ խորհրդական {լռութիւնը} վկայ լինի իմ անխարդախ կուսական երդմանը: Այս խ

րբեմն քնաթաթախ ձայնարկութիւնը ընդհատում էր փողոցի {լռութիւնը}: VI Միւս առաւօտը այն գիշերին, որի մասին խօսե

ը, մտաւ յանկարծ ամպի տակ: Խոր գիշերը {լռութիւնով} ` ծածկեց կէսը աշխարհի, Էլ չի երգում սոխակն

իրտը եւ հոգին ինչպես կլիներ, մի՛ մեղադրիր ինձ իմ {լռության} համար, այլ ներիր եւ ցավակից եղիր որպես բարեկամ.

ԱՐԱՊԵՏՅԱՆՑ, Գիտեմ բարկացած ես իմ այսքան անկամ {լռությանս} պատճառով, բայց պիտի ներողամիտ լինես, եթե իմանաս

ակայությունը կամ մինչեւ իսկ ներկա լինելու դեպքում {լռություն} պահպանելն ապացույց չէ, որ բացակայողը կամ նա, ով

ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Հույս ունիմ, որ երկարաժամանակյա {լռությունս} վերագրած լինիք իմ անչափ պարապմունքիս, թե անձնակա

ճեններն ինձ ուղարկված: Քո նամակում դու համառորեն {լռում} ես այդ մասին, ուստի ես ոչ մի կերպ հանձն չեմ առնո

մեր թարգմանությունը (այդ բոլորի մասին Դոն-Քիշոտը {լռում} է): Եթե Անանիան Ուստիմովիչին կամ Կովալսկուն

պահպանելն ապացույց չէ, որ բացակայողը կամ նա, ով {լռում} է, իրավունքով ցածր է, քան թէ նա, ով գիշերները

ած առանձին ինդուլգենցիայի: Ազգը այսքան տարիներով {լռում} է եւ իւր լռութեամբ շատացնում է ազգի զաւակներից պա

նը շատ մօտիկ բարեկամ է կարդինալին, ակամայ կամքով {լռում} էին: Բարեկամ, կրկնեցի ես, դոքա շատ հետաքր

տ բաղկացնում է մի ամբողջ հասարակութիւն. չգիտեմ, {լսա՞ծ} էք երբեք այս ազգի մասին: - Ճշմարիտ, մտքումս

նքի տեղիք եմ տվել: Կարծեմ, որ եթե իմ լավ անունս {լսած} չեք նե, գեշը բնավ լսած չեք, ապա ի՞նչ է իմ ծնողա

եմ, որ եթե իմ լավ անունս լսած չեք նե, գեշը բնավ {լսած} չեք, ապա ի՞նչ է իմ ծնողաց ընդդեմ մեղքս, ասացեք

մեկիցդ էլ մի գիր չունիմ: Բավական հոգսի մեջ էի, {լսած} լինելով այդտեղի դրությունը, բայց այժմ միամիտ եղա

ռ առ բառ: Պ. Կոմս Էմմանուէլ. " Ես {լսած} եմ, որ դու յիշատակարան ես պահում տանդ եւ ամենայն

կարան ես պահում տանդ եւ ամենայն օրում պատահած կամ {լսած} անցքերդ գրում ես այնտեղ, մանաւանդ եթէ մի արժանի

այս խարդախութիւնը, դուրս վանեց վաճառահանդիսից: {Լսած} էի, թէ Կեսարիայում էշ ներկում են, բայց արագիլից

ար շինել, ծածկելով մի կոպիտ վահանի տակ, ճշմարիտ {լսած} չէի: Ձեր Յիշատակարանը կարդացողներից մինը:

այլն"։ Հազարաւոր գովեստներ, բիւրաւոր երանիներ {լսած} ենք հարիւրաւոր անգամ. նոյնը գրեթէ եւ Ֆրանսիոյ վե

րեն։ Այս մասին, եթէ ոչ գրով, գոնէ բերանացի շատ {լսած} ենք բացասական կարծիքներ, այսինքն թէ ինչպէս չպիտի

իմաստասիրել, որ դու շատ բաներ տեսած եւ շատ բաներ {լսած} ես քո կեանքի մէջ: Քաջ իմացիր, որ տարաբախտ մարդը

անի մէջ հանգուցեալ Գեղամեանցի հօրեղբայրը, ինչպէս {լսած} ենք նորա բերանից, շատ ընդդիմութիւն է ցոյց տալիս

ս, որ ոչ ոք չկամի կարդալ դորանց: - Չէ, չեմ {լսած} այդպիսի ազգի մասին, - պատասխանեց սատանան, եւ.

որովհետեւ իմ բոլոր խօսակցութիւնքը անտարակոյս պիտի {լսած} լինէր այդ անպարկեշտ մարդը: Վեր ելայ պարսպի վերայ

թէ ինչպէս խօսք բանայ եւ ինչ բանի համար. մանաւանդ {լսած} լինելով իւր ուղեկցի անունը, հարկաւոր էր համարում

յառաջուց ունեցած հիւանդութեան մասին այսքան միայն {լսած} եմ բժշկող պարոններից, թէ յառաջանում էր արիւնի ան

այ, որովհետեւ ինքը մինչեւ այս հասակը այսպիսի բան {լսած} չէր: - Խաբեբայական եւ յիմար գրքերի մէջ չկան բ

Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը, բայց այդպիսի խօսքեր {լսած} չէի: Ասածներդ բոլորը ճշմարիտ են, բայց չգիտեմ,

, այո՞, եւ դուրս չգալ կուրծքի վանդակից, եթէ չէր {լսած} հօր խօսակցութիւնը մօր հետ: - Գիտե՞ս, - ասաց Թ

էս պահապան վանքին եւ եկեղեցուն։ Երբ որ Մօթոնէում {լսած} էին, թէ Մխիթարեանց վանքն ու եկեղեցին քարուքանդ ե

կանայիր իմանալ որեւիցէ մէկ նորութիւն, եթէ վաղուց {լսած} լինէիր: Անցեալ 1860 թուականի յունուար ամսոյ 23-ի

երի հասակը: Պսակե՞լ: Ինչի՛ չէ, կարելի է, մենք {լսած} ենք մեր պառաւներից, որ սորանի 60-70 տարի առաջ,

աբերւում, մենք խոստովանում ենք, որ թէեւ շատ ենք {լսած} այդ սքանչելի բժշկութեան պատմութիւնը, այնուամենայ

նի ականջին... Հասարակ ժողովուրդն էլ տեսած {լսած} չլինելով, յայտնի է թէ երկնքից չէ կարող ուսանիլ.

մ հերիքանում ենք երկու տողով: Բայց մեր տեսածը եւ {լսածը} մեր հետ գերեզման չտանելու խոստումը առնում ենք հրա

ւ վերայ պարտականութիւն կայ՝ ազգային գործի անունը {լսածի} պէս իսկոյն մէջ մտանել եւ իւր կարողութեան եւ զօրու

Շաքարեանցը աչքերը չորս բացեց սիրուն քուէր անուն {լսածի} պէս: - Այն նորա քոյրը չէ, - շարունակեց Մանթո

ւր ամենայն օր թուով եւ համարով գրում եմ տեսածս եւ {լսածս}: Բայց հերիք է առ այժմ, շրջենք մեր երեսը այդ

նք գերեզման, Այս է յոյսը աշխարհիս"։ {ԼՍԱՐԱՆ} Այն ի՞նչ տուն է, այն ի՞նչ տեղ է,.

գիտէ այն բաները Բացի իւր խաղից: {Լսարանը} նոր ծնող է Ուսանողներին, Բարւոք ապրել

արտ ու պատշաճ ներգործութիւն: Աշակերտ Լազարեան {լսարանի} Ռափայել Պատկանեան, որդի արժանապատիւ Գաբրիէլ քահա

անայապետութեան, յաղագս ընդունելոյ զորդեակն ձեր ի {լսարանն} Լազարեանց ըստ որում չէ մեզ պիտոյ, դուք պահեցէք զ

Որոյ մէջը ամենայն օր Ձայն, աղաղակ է: {Լսարանն} է այն Ընտիր տեղը, Ուր արմատ կարձակէ

ւր արմատ կարձակէ Գիտութեան ծառը: {Լսարանում} Ռուսաստանի Խոր-խոր քունջերից Հաւաքուած

դապետի քարոզութիւնն էլ սոցա վրայ աւելցնելով՝ թող {լսե՛ն} ու լռեն լի՛րբ եւ անամօ՛թ մարդիկը, որ ուրիշների բ

ան եմ եղել նոցա որդիությանը - օտար տեղ գեշ անունս {լսե՞լ} են, թե նոցա անունը կոտրել եմ կամ բամբասանքի տեղի

ա՞յ ես կարծում ինձ. Ես խառնւո՞ւմ եմ ձեր գործին, {Լսե՞լ} էք մի խօսք ինձնից: Թէ՞ ասելիք չունէի Ձեր անկայու

քեզ իբրեւ զհեթանոս"։ Երբեմնական կրօնաւորը {լսե՞ց} եկեղեցուն. ատեանը կազմուեցաւ, բայց նա չկամելով

ի՞նչ այլեւս հարկավորություն ունեի, որ օտարներից {լսեի}. այդ կանե միայն այն մարդը, որ գիրին չի հավատալ

Ցանկանալով, որպես ազատ ունկնդիր, դասախոսություն {լսել} բժշկական ֆակուլտետի առաջին կուրսում, Ձերդ գերազա

ի միշտ սիրով ցույց կուտաս եւ կասես, որ եկողներից {լսել} ես, թե ես հայի վերա սեր չունիմ, դու այդ բանը հա

վատալ, ահա կգա Մարտին Մակարիչը, կարող է նորանից {լսել} ճշմարիտը: Սիրելի Գայանե քրոջս եւ Ռափայել Գավրիլի

եւ Ռափայել Գավրիլիչին, բոլոր նոցա աղջիկներուն: {Լսել} եմ, երկու աղջիկ ունին որպես թե: Շատ բարեւ նույն

յթ չէ, մեղադրիր, եղբայր, ինձ համար շատ քաղցր է {լսել} բարեկամի մեղադրությունը, քան թե մի հիմար թշնամու

. եթե այստեղ լինեիր, մի երկու բան եւս կարող էիր {լսել} ինձանից այս մասին, որ գրել չէ կարելի եւ այլն:

եզ տեր Մովսեսի ինձ գրած նամակը, որով խոստանում է {լսել} հարսնացուից մի կատարյալ խոսք. նա այսօր կհայտնե ի

մենայնիվ չխոստովանել Ձեզ, որ ինձ համար ցավալի էր {լսել} այդ մասին. ոչ թե այն պատճառով, որ պ. Ալաջալյան

յլեւս ուրիշ բան չունիմ գրելու: Հա՛, մոռացա, ես {լսել} եմ, որ դու լինում ես նորերումս Նախիջեւան ժամանա

վեր առ ինձանից. ականջներս ցաւում են, չեմ կարող {լսել}... - Եթէ միայն լսելով քո ականջն է ցաւում, ի

արատէին նորա ցաւը: Այսպիսի բաներ տեսանել կամ {լսել} շատ ցաւելի է ինձ. արդեօք կը տա՞յ Աստուած մի օր,

խարդախ ազգասէրների ձայնի արձագանքը: Նա սովորել է {լսել} ամենայն օր գովասանութիւն, այդ պատճառով այժմեան ժ

աստան լուսաւորել եւ այլն, եւ այլն"։ Ցանկալի էր {լսել} Պ. Իսահակեանցից, թէ այդ բարի եւ օրհնեալ յիշատակ

անային տարին մի քանի անգամ քանի մի բան տեսանել եւ {լսել} թէատրոնական բեմից։ Այդ կը լինէր նոցա համար մի նո

ր, տեսանելով ձեզ, կարո՛ղ էի այդպիսի տհաս խօսքեր {լսել} ձեզանից: Ես ունիմ բանականութիւն, ունիմ գիտակցու

սակցութիւնքը կտրուեցան, եւ ես կանգնած սպասում էի {լսել} իմ դատակնիքը: Մտքումս դրել էի, թէ, անտարակոյս

րձութեան տակ լինելով, պիտի լսես մեզ"։ " Չկամիմ {լսել}, եւ ո՛վ դրել է ձեզ հոգաբարձու իմ վերայ. մի՞թէ Ն

դակցութեան հնարը, եւ դու կարող ես մի քանի ձայներ {լսել} մեր կողմից: Չկամիմ նամակս սկսանել նորանով,

ին մեծ թերթի վերայ: Մեծ հաճութեամբ յաջողեցաւ մեզ {լսել} Պ. Արամեանից, թէ նա շուտով պատրաստւում է առնել

ար: Աւելորդ է ասելը, որ ներկայումս ազգի կարողքը {լսել} եւս չկամին մի այդպիսի բան, ուստի մտածում եմ, թէ

իւրեանց պարոնները, ինչպէս յառաջ, ստրուկները եւ {լսել} չկամեցան: - Հրատարակեցիր մեզ ազատ, հանդերձ

մի արաբական վիպասանութեան նման բան: Նախիջեւանցիք {լսել} են, թէ կան այդպիսի ժառանգութիւնք, հասկանում են

կամ ինչպէ՞ս, - Չի՞ սովրեցրել Գիրքը քեզ, Թէ չես {լսել} մինչ հիմա, Ապա վեր առ եւ կարդա: Իսկ այն մասին,

Հպատակի ձայն լսեց։ Նա չի ուզում երբեք {լսել}, Որ այս աշխարհըս երկու Ունի դռներ. պ

Մտնելու եւ դուրս գալու, Նա չի ուզում անունն {լսել} Այն երջանիկ էակին, Որին յանձնած է ընդո

յց թէ ինչպէ՞ս հարկաւոր էր, Ամենեւին չկամիք {լսել}: Ես սիրում եմ հայրենիքը, Նորան

Սրտերիս մէջ դող ձգել: Չենք կամենում {լսել} քեզ, Թո՛ղ մեր ճաշն ուտենք հանգիստ, Յ

ուառութիւնք անհամար. Ո՛վ հոգաց, ո՛վ վազեց {լսել} ազգի հռնչիւն, Ո՛վ ներկայ նորա մօտ, երբ փչ

դատարկ հողմարածութեան վրայ։ Որքան մեզ պատահել է {լսել} այսպիսի կարծիքներ, դոքա, մեծ մասով, մեր " Հիւս

ւթիւնից, բլբլացնում էին այն, ինչ որ ուրիշից էին {լսել} կամ գէթ ինչեւիցէ մի բան ասելու համար, որ իրենք է

լսէինք մի անհասկանալի բառ, մեր համար միեւնոյն էր {լսել} մի թմբուկի ձայն։ Այսպիսի ձայները լսողութեան վերա

տ գնահատող չի կարող առանց համակրական ուշադրության {լսել} մարդկության հաջողությունների մասին, ինչ ժողովրդի

ւսել թէ ի՛նչ է եւ ո՛վ է Վոլթէռը եւ միայն անունն է {լսել} եւ ճանաչում է նորան որպէս արդիւնք ճիզուիթական դպր

ութեամբ կ՚ընթեռնուք նորանոր անցքեր, եւ սիրում էք {լսել} նորալուր դէպքեր, աւելորդ չհամարեցի ուղարկել Ձեզ

ժամերը, մանաւանդ որ դուք եւս սրտանց կամենում էք {լսել} գործի հանգամանքը եւ ուղղութիւնը, ապա ձեզ պատմեմ

ռ Մովսիսի գրած պատմութիւնից եւ ուրիշ մարգարէներից {լսել} այդ բաների հակառակը. թող նայի՛ն եւ տեսնե՛ն առաջի

լ նեղացար, թէ " բնաւ քեզ պէս մի մարդու արժան չէր {լսել}, թո՛ղ թէ ինձ էլ բերել"։ Եւ որովհետեւ ես, ե

արդապետութեան խօսքերի մասին. եւ ինչ որ ամեն մինը {լսել} են, առանց իրենց հոգին պարտաւորելու թող ճշմարիտը

նպէս ճար չկար։ Բայց ընթերցողը թող չսպասէ մեզանից {լսել}, թէ ինչ է մեր կարծիքը Փարպեցու Թղթում յիշուած Սե

) Վխտալ՝ кишѣть։ "Լալիս եմ" քիչ ենք {լսել}, սովորաբար լինիմ բայով է վարվում, "լաց եմ լինում"

արել, թէ ունի՞ արդեօք յառաջադէմ աշակերտներ։ Երբ {լսել} էր Աբովեանի ստորասական պատասխանը այդ մասին, խոստ

հանդէսով կամենում է տեսնել իւր ստորադրեալքը, կամ {լսել} իւր դեսպանների յայտարարութիւնքը, կամ երբ կամենու

սատանան. բայց նոցա ձայնը ոչ ոք ձեզանից չէր կարող {լսել}, որովհետեւ նոքա ուրուականք են եւ նոցա ձայնը ուրո

ագրապետը: - Ինչպէ՞ս կը բարեհաճի Ձեր մռայլութիւնը {լսել}, վիպասանական թէ ճարտասանական ձեւով, այսինքն վեր

ւ ասել ինձ " իմ մռայլութիւն "... չկամիմ այլեւս {լսել} քո վիպասանական ոճր. Կարդա՛ ճարտասանական ոճով, ս

իկ կային ճանաչող ինչպէս վայել էր. շատերը միմիայն {լսել} են աշխատել, բայց ինչպէ՞ս, ի՞նչ պայմաններով, հա

ազգերի մէջ: Ինչո՞ւ, հայ մարդը, որ մի երկու բառ {լսել} էր այստեղից եւ այնտեղից, նստում է իւր տան մի անկ

այո՛, նորա բանն է, անիծածը երէկ երեկոյեան երեւի {լսել} է իմ ձայնաւոր խորհրդածութիւնը իմ հետ, եւ այդ բան

կշիռ բան է․ վասն որոյ պ. Մարկոսը, պատրաստուելով {լսել}, աւելորդ չհամարեց վերստին հաւատացնել պ. Շաքարեա

միջից եւ աչքս դարձնելով դէպի այն կողմը, որտեղից {լսել} էի աղաղակը կամ շարժողութեան ձայնը, այն սիրած աղջ

: - Առ, կարդա՛, բայց ձայնով, ես եւս կամիմ {լսել}, որովհետեւ մոռացել եմ դորա բովանդակութիւնը, - ա

զզուեցուցել է ժողովուրդը այնպէս, որ ոչ ոք չկամի {լսել} նորա խօսակցութիւնը: Չէ՛, եղբայր, նա մեր ընկեր

պացի եւ մեծաքանքար Մանդինեանց տէր Ստեփանը: Չկամի {լսել} եւ հասկանալ, թէ ինչ որ հնումը կար, այժմ չկայ.

թարգմանչութեամբ): Ինձ ասաց, որ շատ կը ցանկանար {լսել} մի Հայոց երգ, փորձելու համար, թէ ի՞նչ տպաւորութ

եղանակը հայկական չէ: Անտարակոյս, նա ցանկացած էր {լսել} մի այնպիսի երաժշտութիւն, որից կարող էր մի գաղափա

ատ աշխատել եմ, որ բուն հայկական մի բան կարողանամ {լսել}, բայց այդ բանը մինչ այժմ էլ չի յաջողուել ինձ:

- Ոչի՛նչ, ոչի՛նչ. մեզ ամենեւին ձանձրութիւն չէ {լսել} ձեր խօսակցութիւնը, - պատասխանեցին մի քանի ձայներ

սաց Մահտեսի Թովմասը, - ահա նոքա եւս ցանկանում են {լսել}, Մարիամս եւս հեռի չէ փախչելու լսելուց: Այս

վնաթանեանցը, - եւ ես մեծ յօժարութեամբ պատրաստ եմ {լսել} ձեր մարդասիրական խորհուրդը: - Լաւ ասացիք, -

, ծածկելով իւր տհաճութիւնը: - Սակայն խնդրում եմ {լսել} ձեր խորհուրդը, որի պատճառով այսքան խօսք յառաջացա

եւս հասարակաց չունի ձեր հետ, պատշաճ չեմ համարում {լսել}: - Թէ ձեր ընտանեկան կեանքը մի բան ունի՛ հասա

բան չկայ, ամենայն ինչ աւերւում է, քանդւում է եւ {լսել} եմ խելօք մարդերից, որ ասում էին, թէ այն բանը,

վերայ, պատճառ, թէեւ նա կարդալու մօտ չէր, բայց {լսել} էր վաղուց ահա " Էֆիմերտէի " եւ " Ժողովածուի " փառ

յս անակնկալ հարսանիք պահանջելուց, չկարողացաւ եւս {լսել}, մինչեւ Մանուշակը առանց եւ մի խօսք եւս ասելու իս

էր այստեղ մի սառնութիւն, եւ Շահումեանցի խօսել եւ {լսել} կամենալուցը եզրակացնում էր, թէ նա պատճառների էր

կ սառնութեան մասին, բայց յետոյ լաւ էր համարում, {լսել} նորա մի քանի ասած խօսքը, եւ եթէ տեղիք կը լինէր ա

առայեցուցիչ գաղափարներից: Մանուշակը ծնած օրից {լսել} էր մեզիմեն աղեկների մասին, նանրահաւատաթիւնը եւ ն

- Այդպիսի բաներ չեն իմ ասելիքը: Ես կամէի վճռաբար {լսել} քեզանից քո յօժարութիւնը ինձ հետ ամուսնանալու, կա

անից քո յօժարութիւնը ինձ հետ ամուսնանալու, կամէի {լսել} քո խոստմունքը, քո կուսական երդումը: Այո՞, կամէ

կ՚ազատուիս Թիւթիւնճի-օղլուի աղջկանից, ինչպէս ես {լսել} եմ, նա ոչ թէ իմ հրամանովը պիտոյ է վարուէր, այլ

րջինս մի պատիւ կը համարի իւրեան գնալ նորա տուն եւ {լսել} նորա ասելիքը, թէեւ Թիւթիւնճի-օղլուի յարաբերութիւ

է (առ ժամս) կրօնական մտքով պիտոյ է հարկաւորաբար {լսել} այս հովուի ձայնին միայն եւ պաշտպանուիլ նորա հովան

ոցա, փառս մատուցին տեառն։ Իսկ ես յառաւելն բերիմ {լսել} եւ ակն ունիմ թէ լուայց, եթէ չկայցէ թշնամի ընտանի

նշմարեն զայսն նշմարողք, ինքեանց է գիտելի. նոքա {լսել} ախորժեն զայսպիսիս եւ զբօսնուն եւս. (զեֆքինէ վար

սեմ ցնա-ո՞չ ասացի քեզ, թէ զոր ոչն ախորժես, ծանր {լսել} եւ ոչ ընդունիս, ո՛չ յայս նիւթ միայն, այլեւ յայլ

զի՞նչ ուսեալ է դոցա ի հին մատենագրութենէ, կամիմք {լսել}. թո՛ղ խօսեսցին պատուելիքդ: Բայց ցորչափ դոքա լռո

առ նոսա աղճատեալ ցայն վայր, զի դժուար էր ականջաց {լսել} զխժալուր բարբառդ: Մխիթարեանք կատարեցին վասն ազգի

ւական հեղինակացդ լի կշռով զպատշաճ պատասխանին: {Լսել} ցանկամք ի խորախոհիցդ այդոցիկ, թէ զինչ վարձ ուն է

հին հայագէտ, վաճառական, քաղաքացի եւ գիւղական, {լսել} ապա կարծեաց նոցա իւրաքանչիւրոց, եւ տեսանել, թէ

եւ զամենայն գոյութիւնս ի լսող դարձուցեալ գործարան {լսել} զգանգատ նորա զհինն լեզուէ, զհին հեղինակաց, որոց

յետ ձգէ այս պատիժը։ Նա խոստացաւ ջերմեռանդութենով {լսել} դասերը եւ կրօնական վիճաբանութիւնքը. եւ արդարեւ 1

րանց, թէ աղօթքի ժամանակ տեսիլք է տեսել եւ ձայն է {լսել}, որ ասել է նորան " Romae tibi propiturus ero"։

առապետը, որ եւ լաւ չէր փոխարքայի հետ, չ'կամեցաւ {լսել} ամենեւին ոչինչ։ Կսաւիէեն նզովեց նորան, բայց նահ

էին ինձ"։ Այս խօսքերից առաւել ոչինչ չ'կարողացան {լսել} նորանից։ Հենրիկոս IVի թաղումը կատարուեցաւ մե

եկեղեցուն. ատեանը կազմուեցաւ, բայց նա չկամելով {լսել} չքացաւ Կոստանդնուպոլսից. եւ թէ Կրօնական ժողովը ա

քը կայ Նոր-նախիջեւանում. գոնէ շատ տարի առաջ, ես {լսել} եմ պառաւներից: Որքան միտքս գալիս է, այնտեղ մի փ

թէ ո՛վ է այս Նորինը կամ Նազարէթը, բայց ոչինչ չեմ {լսել} նոցանից, որովհետեւ իրենք էլ չգիտէին: Դեռ զարման

յդ մասին մի գրաւոր յիշատակարան: Ինչ որ վարպետիցս {լսել} էի, այն, վերեւը գրեցի, ինչպէս աստծու առջեւ, ա

տեւ մի քանի այդպիսի ինքնահաւան եւ անգործ մարդերից {լսել} ենք զանազան խօսքեր " Սոս եւ Վարդիթերի " վրայ: Տա

, Քաքուլիդ կալին մեռնիմ, - երեսիդ խալին մեռնիմ, {Լսել} եմ կարդացող ես, - սաղմոսիդ ծալին մեռնիմ: Ա

լի անկաջից չկտրուեցաւ, բայց նա ոչ միայն չկամեցաւ {լսել}, այլ Մովսէսի քարոզած պարզ Եհովայի կրօնի վրայ պատ

դն յակճիռս կայ անշարժ, լսէ զձայն իմ, դողան ջիլք {լսելեաց}, այլ ուղեղն ըմբռնէ եւ ոչինչ, վասն զի անկարող են

, կերպաւորէ զձայն մտախորհութեանն՝ զգալի գործելով {լսելեաց} եւ ընթերցանելեաց: Եթէ ըստ պատասխանելոյ հնասիրացդ

նութեամբ պիտի մեռանին եւ ոչնչանան: Երանի՜ թէ {լսելի} լինէր ձեզ իմ ձայնը, երանի՜ թէ մի քանի զոհ փրկէին

կ ճանապարհորդութեան փոշիների միջից եւս կ՚աշխատենք {լսելի} կացուցանել մեր ձայնը ընթերցող հասարակութեան, որք

ող դեւի գրգռելով, միմենաց մօտ նստած, ուրիշներին {լսելի} կերպով յիմար յիմար խօսում են բարձրաձայն։ Էլ ի

նչափ ինչ խնդրեցաւ 'ի վանաց 'ի գալ հարկին, եւ ո՛չ {լսելի} եղեւ բացարձակ։ Էր, էր եւ արտաքին եւ բանաւոր պատ

ընդ բառից հին լեզուի, այս ամենայն խօսք եւ զրոյցք {լսելի} եղեն զկնի տպագրութեան " Առաջին հոգեղէն կերակրոյ Հ

պաշտօնը այստեղ այս էր, որ մեր մտքի հասկացածը նա {լսելի} շինէ օդի միջնորդութենով ուրիշներին։ Շատ զարմանալ

կել զայդպիսիս եւ վերջապէս հասուցանել եւ ի մաքուր {լսելիս} նորին աստուածարեալ վեհափառութեան, որ գտանիմ ըստ

ի անգամ հասոյց զիւր բողոք (որպէս ինքն պարծէր) ի {լսելիս} նորին վեհափառութեան, ի հարկէ թէ առանց յիշելոյ զա

Հնչեսցին քո հէգ պանդխտին Մրմունջք ի կոյս {լսելիս}, Յանդրանիկ հունձս այտից վարդին՝ Մի՛

րին լեզու իմաստասիրական ոճով բանից զայս ամենայն ի {լսելիս} մերայոց, որոց ունիցին առողջ ականջս լսելոյ, եւ ա

Մանուշակի ասեղը դադարեց եւ նորա բոլոր զգայարանքը {լսելիք} դարձան: Պատուելի Թիւթիւնճի-օղլու. Ինք

Սոսկալի էր ահաբեկուած իմ սրտին: {Լսելիքս} ամբոխուեցան... վաuտակեցան աչքերս... Կաց

ւ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան 'ի բնակիլն յՕրթա-գիւղ եւ 'ի {լսելն} եւ'ի տեսանելն զնոսա ամենեւին հաւանեցոյց զանձն, թ

իայն] հնգից կամ տասանց. լուիցէ, [որ ունի ականջս {լսելոյ}, թէ՝ զինչ ասէ հանճարեղ [գերմանացին] Շլեյդըն. գ

նայն ի լսելիս մերայոց, որոց ունիցին առողջ ականջս {լսելոյ}, եւ այսպէս ահա կատարելով արդարապէս զիւր գործ, հ

Ավտուշին եւս կբերեի, բայց աստծուն հայտնի է, որ {լսելով} այդ խռովությունքըն, սիրտս պաղեցավ. ասացի, ինչպ

ի լուսավորության վերա, բայց այդպիսի բամբասանքներ {լսելով} սորանից եւ նորանից, հոժարակամ պատրաստ է անտես առ

այում են դորա վերայ: Մի քանիքը իմ բարեկամներից, {լսելով} ինձանից, թէ կամենում էի երբեմն երբեմն քննութեան

ադիմութեան վերայ, եթէ յաջողի ձեզ ստանալ։ Բայց, {լսելով} ձեզ, դիմել մեր բոլորովին մարմին դարձած մեծատունն

մ գալուն... - Ասա՛, ես լսում եմ քեզ: - {Լսելով} բան չէ դառնում, դու մի Էֆիմերդէն առնուս ձեռքդ,

րս ցաւում են, չեմ կարող լսել... - Եթէ միայն {լսելով} քո ականջն է ցաւում, ի՞նչ առնէ ապա այն մարդը, որ

վահանիս տակ, որ անտեսանելի էր նորան, եւ դարձեալ {լսելով} նորա յիմար ընդդիմախօսութիւնքը՝ արձակեցի, Հա՛յր

վասանութիւնը մահադեղ էր ազգին, փոյթ չէ, որ նա, {լսելով} այդպիսի գովասանութիւնք, համարելու էր իւրեան կատա

ուրդ եւ ազդեցութիւն ունի շրջակայքը մարդու վերայ. {լսելով} Պ. Իսահակեանցի խօսքերը, " թիւր կարծեաց եւ վրիպա

ի-Շամաման, թէ Պ. Բէգզադէն, անչափ ուրախացել է՝ {լսելով}, իբր թէ հօրեղբայրս պատուիրել է ինձ ներս չբերել Յ

որպէս իւր որդին՝ անուն տալով նորան Բէգզադէ: {Լսելով} այս պատմութիւնը՝ ասում եմ Գուլի-Շամամային.

նորա խելքին: Նայիբները, որ նստած էին նորա մօտ, {լսելով} իմ խիստ խօսքերը, երբեմն երբեմն զարմացական " մեղա

ում իւր չարչարողներին: Մի սարսուռ զգացի ես՝ {լսելով} այս խօսքերը, յետոյ որպէս թէ մի եռացուցեալ ջուր թ

արժանացած է ինդուլգենցիայի: Շատ եւ շատ ցաւեցայ՝ {լսելով} այս ոչ միայն տխուր, այլեւ զզուելի բանը, ոչ այն

ւում էր Պօլիցմէյստերի տան դէմուդէմ): Բէգզադէն, {լսելով} տղայի սպառնալիքը, սկսում է ջարդել ողորմելի տղայի

ն, եւ չենք կարող չուրախանալ ` Հայ մարդու բերանից {լսելով} այսպիսի խօսքեր: Օրհնեա՛լ է Աստուած: Պարոն Տ

ն երկնաքաղաքացի ծերունու վերայ: Առաջին անգամ {լսելով} այս բանը Պ. Խուդաբաշեւից՝ բնաւ չտարակուսեցանք կ

Ինձ արբածք խոնարհում են. Աստղերն էլ խօսքիս {լսելով} ` Ուրախ շողերով խաղում են: Բայց

ւր նկարած քո պատկեր: " Յուսա՛յ, յուսայ " - {լսելով} Անկայ մահիճ ծերութեամբ Եւ մինչ սպասէի

": Ուրախացի՛ր, դու Հայաստան, {Լսելով} քո որդու խօսքը. Փառք ու պատիւ քեզ կը բերեն

ւք. Այդ ինչ քար է այդպէս անտէր։ {Լսելով} պատմում է քեզ Գիւղական խեղճ քահանայն Թէ

ացել էր բան ուսանելու, ազգը լուսաւորելու համար, {լսելով} այս մահաձայն աղեղների դռնչիւնքը, աղօթեց առ Տէր ե

ՆԸ Մեր պատուելի հայրենակիցքը, շատ անգամ {լսելով} ազնուամիտ հեղինակների առ ի սրտէ ճշմարտասէր եւ ցաւ

ուէրներին տեղեակ մարդիկը, Ղազարի գիտութեան մասին {լսելով}, գովեցին։ Եկեղեցիները, նահատակների մատուռները

սին, որ նորա բարձր անունը կարողանան ցածցնել։ {Լսելով} այս բոլորը՝ Ղազարը քաջ պատերազմողի պէս զինեց իրե

թարգմանն էլ " ասելով։ Եւ այն օրհնուածը, հեռուից {լսելով} նոցա մահաձայն աղեղների աղմուկը, աղօթեց Աստուծուն

ակների պատմութեամբ, կամ որպէս մի լուր մի մարդուց {լսելով} մեզ յայտնուեցաւ, այլ բո՛ւն մեր օրերում եւ մեր ժա

խտ կատարած լինելով Բաքոսի տաճարում, եւ մեղադրանք {լսելով} ինձանից իւր արբեցութեան մասին, այսպէս խօսեց.

իստոնէութեան վարագոյրի տակ: Պ. Շաքարեանցը, {լսելով} Մանթուխեանցի կարծիքը կոմս էմմանուէլի մասին, որպէ

չքան, այսօր առաւօտ ձեր տան մէջ, եւ այժմ փողոցից {լսելով}, նկատեցի ձեր երգածը, ձեր կոկորդային լեա խազը կա

Մարիամը աւարտեց իւր երգելը եւ ածելը, եւ վերստին {լսելով} կոմս էմմանուէլի գովեստը, շնորհակալ եղաւ նորանից

կեղեցու մէջ պատահմամբ խօսածի համար յանդիմանութիւն {լսելով} Թիւթիւնճի-օղլուից, որ կանգնած էր նորա քամակում,

տիչը եկել էր... Մանուշակը դողաց այս անունը {լսելով}. նա յառաջ կարմրեցաւ, յետոյ գունաթափուեցաւ ինչպէ

որի արժողութիւնը գիտես: Ես ինքս, շատ ժամանակ, {լսելով} մի քանի մարդերի խօսակցութիւնները, որ իւրեանց շատ

ակած ժամանակը մօտենում էր հետզհետէ: Մանուշակը {լսելով} Շահումեանցից 11 ժամում գալու խոստմունքը, նայում

կին, ոչ աւելի, ոչ պակաս մի սպիտակ կատու էր, որ {լսելով} պարտիզի դուռի բացուելը եւ երկիւղ կրելով թշնամուց

եղբօր դէմքի փոփոխութիւնը եւ առաւել եւս զարմացաւ, {լսելով} այս փոփոխութեան պատճառը, ըստ որում անհնարին բան

լույեանք չիմանան այս բանը, որպէսզի յետոյ յանկարծ {լսելով} խորտակուին միանգամայն: - Շատ բարի, եղբայր,

խօսութեան, ոչ սառն իմն եւ ոչ ջերմ, այլ գաղջ... {Լսելով} լուիցեն զբարբառ ազգին, որպիսին վարի ի հասարակ կե

ր բարձր խօսում էր պահապանի հետ, Հենրիկոս III-ը, {լսելով} այս աղաղակը, կանչեց պատուհանից, որ բաց էր. " Ն

աստած էր, եւ ցցեց թագաւորի կուրծքը։ Պահապանքը, {լսելով} թագաւորի աղաղակը, ներս վազեցին եւ, տեսանելով թա

": Այս հաւաստի: Հաշուատեսութեան խնդիրները {լսելով} հեղինակից, մի անտանելի ա՛խ քարշեցի սրտիս խորքից

ում են այսօր Արարատեան աշխարհում եւ որոնք ամէն օր {լսելով} այս սքանչելի բժշկութեան մասին մինչեւ այժմ չեն ձգե

անհանգիստ չլինել, թէ Հայաստանի փլատակների տակից {լսելու} էիք մի իրաւացի անմռունչ գանգատանք, թէ " ի՛նչ օգո

րեսին ձայն ասացեալը լսողի համար է. ով ականջ ունի {լսելու}, թող լսէ, իսկ Հայոց ազգի համար շատ բաներ անցանո

ի յոյսերը, որ ունէինք այդ քաղաքից: Իհարկէ, {լսելու} եմ այն սովորական պատասխանը, թէ մի այդպիսի ուսում

րոզներ է տալիս, չգիտէ, որ մեր ականջը ընդունակ է {լսելու} միայն ոսկու եւ արծաթի ձայն, չէ իմանում, որ մեր

գամ պատճառ տուեցին Հայերին՝ մի բան տեսանելու կամ {լսելու} թէատրոնական բեմից մայրենի լեզուով: Բայց Մոսկուայ

ա՛, եղբայր, ասա՛, ինչու չէ. ես պատրաստ եմ քեզ {լսելու}: - Ուրեմն, Ազատութիւն, Հաւասարութիւն եւ Ե

անը իւր իրաւունքը այդ արծաթի վերա: Ով ականջ ունի {լսելու}, թող լսէ: ԿՏԱԿ ՀԱՄԱՐ 1 ԱՄԵՆԱՍՈՒՐԲ ԵՐՐՈՐԴՈ

է Հոգու խօսքը, որ ասում է, թէ. " Տիրոջ խօսքերը {լսելու} սո՛վ կ'ուղարկեմ ձեզ"։ Իրենց մտածութիւնքը ուր

Էջմիածին գնալ Երեւանից՝ կաթողիկոսի վճռական խօսքը {լսելու} համար։ Բայց ո՛վ վատաբաղդութեան ազգիս. կաթողի

ն եւ նոցա ձայնը ուրուականի ձայն, այսպիսին ձայներ {լսելու} համար պիտոյ է լինել կամ սատանայ կամ մատնիչ:

քանի՛- քանի անգամ ասացի ես քեզ, թէ ականջ չունիմ {լսելու} այդ տեսակ խօսակցութիւն: Բայց զգուշանալով, որ մի

տ, որ մի րոպէ աւելի յառաջ վայելած լինէի այդ երգը {լսելու} երջանկութիւնը: - Առաւօտուն չկար, եւ մի օտար

մմանուէլը լարեց իւր ուշադրութիւնը այս պատմութիւնը {լսելու} համար: - Եում է այդ մարդու ազգը, - շարունակ

ձանից, թէ երբ կարող էր գալ մեր տուն մի հայոց երգ {լսելու} համար: Ես ժամանակ նշանակեցի էգուց առաւօտ դարձեալ

տ, այնպէս որ դո՛ւք հանդիպէք նորան այստեղ: - {Լսելու} համար այդ երգը, ինչ պիտոյ է առնել, հարկաւոր է յ

զօրանում է մինչեւ այն աստիճան, որ առանց մի ձայն {լսելու}, միմիայն նայելով խօսողի բերանի, դէմքի եւ ձեռքեր

ամ ձեր պարտէզը եւ կը սպասեմ քեզ, մի վճռական խօսք {լսելու} համար: Որովհետեւ մի քանի բան ունէի քեզ ասելու

շակը դարձեալ շփոթուեցաւ. նա երկիւղ էր կրում, թէ {լսելու} էր Շահումեանցից մի քաղաքավարի բացասութիւն, բայց

, առանց խօսելու, առանց մինը միւսի վճռական կամքը {լսելու}, միմիայն հետեւելով մի անցողական, կամ լաւ ասել,

` հարսն: Մանուշակը կարողութիւն չունէր այլեւս {լսելու}, նա չգիտէր ինքն իւրեան, եւ վեր թռած մահճակալի վ

ւմ է նոր պապի առաջեւ իւր գահընկեցութեան դատակնիքը {լսելու} համար, իսկ երկրորդ երեսում տեսանում ենք, թէ ինք

իւն էր։ Աւելորդ է երկարաբանել. ով որ ականջ ունի {լսելու}, թող լսէ, ո՛վ որ հասկանալու գործարան ունի խելապ

տոյ, գնաց Սալամանկա՝ այնտեղ Համալսարանում դասեր {լսելու} համար, ուր եւ սկսեց քարոզել փողոցներում եւ հրապա

ր ժողովուրդը խուռն բազմութենով հաւաքւում էր նորան {լսելու} ։ Մինչեւ անգամ երկու երեւելի տիկիններ, համոզուել

ահում եւ չէին գնում Կօլլէգիումը եկեղեցական վէճերը {լսելու}, որ ամենայն տօնի օր ուսանողները բանում էին լեզու

անդադար ձգտողութեանը, կասկած 'չկար, որ դարը չէր {լսելու} նորան։ Յիսուսեանք լաւ ճանաչեցին այս ճշմարտութիւն

որը աստուածուրացական, որը բարեպաշտ ականջի համար {լսելու} անպատեհ։ Պապը պատասխանեց, թէ նորա կոնդակը բացայ

եւ ի՛նչ լինելը: Մեծ տարբերութիւն կայ տեսնելու եւ {լսելու} մէջ: Այն հեղինակը, որ ինքը բան չէ ասում մեզ, ա

լով նոցայ, - նա ցոյց է տալիս, էլ տեսնելուց յետոյ {լսելու} կարօտութիւն չկայ: Իսկ այն հեղինակը, որ ոչ ամէն

նորան իրենց անձնական շահասիրութեան: Բայց, առանց {լսելու} պէտք չէ դատապարտել մի հեղինակ, որ չի դիպչում եկե

իւր մէջ այն կենդանական մասները։ Ով որ ականջ ունի {լսելու}, թող լսէ. պատճառ, որ ասւում է լսուելու համար։

րն կենդանի եւ առողջ ականջ ունենային՝ այս խօսքերը {լսելու}. Պատճառ, որ ասւում է լսուելու համար։ Ազգը լ

ցանկանում են լսել, Մարիամս եւս հեռի չէ փախչելու {լսելուց}: Այս մասին բոլորովին անընտրող էր օրիորդ Մարի

ալս, որպէս թէ յինէն առ ինքն գրեցեալ, եւ երկրորդ {լսեմ} այժմ զի այնոքիկ թուղթք իբր ըստ յանձնարարութեան նո

ամ բարեկամքը, եւ եթէ մի նշանաւոր բան տեսանեմ կամ {լսեմ}, իսկոյն ձգում եմ Յիշատակարանիս մէջ, որ ուրիշներ

քո ջրերով"։ - Ո՛վ իմ չքնաղ, ասա՛, {լսեմ}, ով ես դու. Ես մօտեցայ եւ ասում եմ նազելո

նդունելու համար այդ ծայրագոյն Բրամինը, մինչեւ ես {լսեմ} ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարչի յայտարարութի

որդ Մարիամը եւ ասաց․ - Ես յատկապէս ներս մտայ, որ {լսեմ} " Տէր կեցո "ն, բայց դուք դադարեցաք իսկոյն: Այժմ

յդ եւ ովի՛ շինած: - Այն ժամանակ կ'ասեմ, երբ {լսեմ} ձեր կարծիքը նորա մասին: Այս ասելով օրիորդ Մա

րց եղբայր նորա Մաթոս աղայն- 'ի Վահանի- ասէ- որպէս {լսեմ}, գրեալ է կարգ դարուց եկեղեցւոյն Հայոց անմոլոր իջ

ս։ " Այո՛, ընդունիմ " ասէ։ Եւ ես ասեմ- ասես եւ {լսեմ}, եւ ընդունիս ոչ։ Ահաւասիկ երեքտասաներորդ Գրիգոր

լոյ զայլ ոք ՚ի տեղի նորա հնգամեայ ժամանակօք: {Լսեմք} նոյնպէս, եթէ Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանց իրազ

ռաջին եւ վերջին հնար լուսաւորութեան, գոնեա՛ զայս {լսեմք} զօր հանապազ ի հնասիրաց, եւ թէ նորախօսութեամբ կոր

րձ փորձեն այդպիսի գործ կատարելու, այն ժամանակ կը {լսեն} իւրեանց ձայնի արձագանքը, ոչ եթէ Մասեաց դարեւանդի

Հայերի ընդդէմ, եւ յոյս ունիմ, որ իմ ոչխարքը կը {լսեն} իմ ձայնին եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն " (երես 23

արկառի, Եւ բարեխօսք ի շրթանց Զայս գէթ {լսեն}, թէ " տացի՛"։ Սո՛ւրբ, սո՛ւրբ, սո՛ւրբ ե

րդ Մարիամը, ամենի, աչքը դարձան կոմսի վերայ, որ {լսեն} նորա կարծիքը այդ երգի մասին: Բայց կոմսը ոչինչ չա

մասին: Մեր հետեւեալ խօսքերի մէջ վերստին կը {լսեն} այդպիսի անձինքը այն, ինչ որ բերանացի արդէն ասել

՝ իւր կամեցածի պէս աղճատելով իրողութիւնքը: {Լսենք} մի փոքր մեր Յովհաննէս պատմաբան Կաթողիկոսի խօսքերը

ակից չէ՞ եկեղեցին - ժողովուրդը. նա չէ՞ աղօթում: {Լսենք} եպիսկոպոսին: " Ես դնեմ ձեռս ի վերայ սորա եւ դուք

ը, - դու, մեր հոգաբարձութեան տակ լինելով, պիտի {լսես} մեզ"։ " Չկամիմ լսել, եւ ո՛վ դրել է ձեզ հոգաբար

արձակված դիմագրավ զորության, գեթ մեծ տհաճությամբ {լսեց} եւ լսում է անլռելի " կեցցեները"։ Ահա մի նոր

Հըպատակաց սիրտն ըսկըսաւ հեղեղել: {Լսեց} իշխան, թողեց զարդը, թխով պատեց իւր անձը,

սկենըկար գլխարկներին սեւ քօղ իջաւ ծածկոյթը: {Լսեց} ազնիւ, թնդաց սիրտը, ողբաց արքայի մահը, Վ

Միշտ գովութեան, միշտ հլութեան Հպատակի ձայն {լսեց} ։ Նա չի ուզում երբեք լսել, Որ ա

: Միւս եւս խոհարարը ինքնին փախաւ ճանապարհից, երբ {լսեց} սորա անունը): Թէպէտ աւագ մարզերից շատերը ասացին

ա սիրական օրիորդը որոնելու համար, մեծ ախորժանքով {լսեց} թատրոնական աղջիկների կոմս էմմանուէլի մօտ երթեւեկո

յսքանը, - ասաց նա ինքն իւրեան, բայց այնպէս, որ {լսեց} կոմս էմմանուէլը: - Ինչպէս թէ հերիք է, հազիւ

ստրոսական աստիճան։ Մի քանի ժամանակ Իգնատիոսը {լսեց} Յակոբեանների մօտ Աստուածաբանական դասեր, բայց շու

կողոպտեն աշխարհի հարստութիւնը։ Մատաղահաս Կայսրը {լսեց} իւր վարժապետի խօսքին եւ արգելեց Հօլանդացոց առեւտո

ելուն Ամերիկայի մէջ։ Թագաւորը շատ ողորմած կերպով {լսեց} այս գանգատին։ Յիսուսեանք, խրախուսուելով այս բան

չէր դնում սուրբ Լիգայի վերայ, զարհուրեցաւ, երբ {լսեց}, թէ իւր թագաւորութեան կէսը անցել է արդէն Սուրբ Լ

հակառակ, մի խօսքով հերքել իւր ասածները։ Րիշիէ չ' {լսեց} խիստ նախարարի եղբօր հրամանին, եւ հաստատ կերպով ջ

տով հեռացուեցան։ Բովանդակ Ֆրանսիայն ուրախութեամբ {լսեց} ատելի խոստովանահօր հալածուելու լուրը, որ բռնութե

, կարօտ է ճանաչում ուղղութեան: Փոքր է այս, {լսեցէ՛ք} եւ հետեւեալքը: " Երբ այս կերպով քննուեցան ան

խընայել, Քանի փախչում է լուսից։ {Լսեցէ՛ք} ինձ, Արարատի Որդիք, որոնց հիւր եկայ,

ժողովրդում ` կանգնած աննկատ ամենից: " {Լսեցէ՛ք} ինձ, ինձ ` ծերունւոյս, - ասաց զուարթուն այն հրեշ

Գեորգին, որ այս մասին աշխատի ամենայն ջանքով: {Լսեցի} Ձեր այժմյան պաշտոնավարությունը եւ ուրախ եմ, որ ա

լի եւ բարեկամ կճանաչես ներկա րոպեումս: Այստեղ {լսեցի}, որ կաթողիկոսը ճանապարհ է ընկել դեպի Էջմիածին [

նով, որ ես, թէպէտեւ մօտ էի կանգնած, բայց հազիւ {լսեցի}, թէ. " Սորան նայի՛ր՝ ինչեր է խօսում. անծանօթ

նը չես իմացած, բայց արժա՛ն էր, որ իմանայիր. ես {լսեցի}, որ իս քամակից ասում էին, թէ " ես վանքում բան չ

եւ մինչեւ իմ վանքից գնալը նա այնտեղ էր, իսկ այժմ {լսեցի}, թէ Անդլոյ մօտ է գտնւում, ահա այդ մարդը շատ լաւ

", "գոլման եմ" (Գալը գոլ է եղել։ Երբ առաջին անգամ {լսեցի} այբի ո կամ ե փոխուելը (նոքա չեն ասում՝ լաւ, այլ՝

տրոյգը: - Փառք Աստուծոյ, մի ուղիղ մտածութիւն {լսեցի} քեզանից, - ասաց Շահումեանցը, - ուրեմն այս հիման վ

չեց սատանան, ընդհատելով ընթերցուածը. - վէզի՛ր, {լսեցի՞ր} դու սորա սկիզբը. եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն..

ւ ճարտասանական ոճով եւ այլն հին լեզ.... - {Լսեցի՞ր} դու իմ կամքս, թէ չէ՞.... - Լուայ, Ձերոյ

ացող: Խոսրովիկը, դեռեւս Հայաստան չմտած, երբ {լսեցին} թէ գալիս է, փրփրեցան նախանձով եւ վառեցին բորբոքե

երկրի սահմանը չհասած, մինչ դեռ գալիս էր եւ սոքա {լսեցին}, ինչպէս մի թշնամու վրայ նորա ընդդէմ զինուեցան՝

նդյանց 27 նոյեմբեր, 1858, Մոսկվա Հ. Գ. {Լսեցինք}, որ Զեյթունին Գրիգորը կաթվածով (паралич) հիվան

ս, եւ ինքն է եղել պապայիս ստակ տվողը, ադ ալ նոր {լսեցինք}: Այս գիրս առնելէդ ետքը, անպատճառ ճիճայիս եր

ր բերանից, այս է. " Պապեան եղիր, որ խալսիս"։ {Լսեցինք}, թէ այս թերթը եւս ընդունել է իւր արժանի պատասխան

խոստովանե՞լն է մնացած: Անհնարին տհաճութեամբ {լսեցինք} մեք անգլիական պառլամենտի մէջ լորդ Ջօհն Ռըսսելի խօ

հեցանք Մխիթարին Կոստանդնուպօլսի ճանապարհի վերայ, {լսեցինք} նորա խօսակցութիւնը Մարգար վարդապետի եւ Կարնեցի Խա

անց մասնաւոր ձայները, դէպի մի ամբողջ հաւաքելով, {լսեցնեն} որպէս մի հասարակաց ձայն, այնպէս չէ՞: - Ամեն

է մեզ մի քանի յիշատակարանք. այդ խնկելի ծերունին {լսեցնում} է մեզ մի քանի տող բան Գողթան երգիչներից, նա ցոյց

, այլ երբեմն իր բերնից է պատմում նոցայ մասին, նա {լսեցնում} է, որի տպաւորութիւնը աւելի թոյլ է, քան թէ տեսնե

ացեալը լսողի համար է. ով ականջ ունի լսելու, թող {լսէ}, իսկ Հայոց ազգի համար շատ բաներ անցանում են որպէ

խելացի ազգութեան. ասացինք, ով ականջ ունի, թող {լսէ}: Մի կողմից՝ քահանաներից պահանջելով ազգի զաւ

Խուդաբաշեւը: Յոյս ունինք, որ խաղաղ հոգով կը {լսէ} մեր գրածը Պ. Խուդաբաշեւը, ըստ որում, ինչպէս մի

ւնքը այդ արծաթի վերա: Ով ականջ ունի լսելու, թող {լսէ}: ԿՏԱԿ ՀԱՄԱՐ 1 ԱՄԵՆԱՍՈՒՐԲ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻԻՆ ԵՒ Մ

ամայ, Այլ նա տակաւ խոր ի քուն Եւ ո՛չ {լսէ}, ո՛չ զգայ: Բ • • • • • • • the

ովսքին մեծապէս, եթե զմտաւ ածէ, թէ ազգ Հայոց ո՛չ {լսէ} եւ ո՛չ տեսանէ, եւ մանաւանդ սխալի, եթէ ՚ի թմրութ

. Թո՛ղ մի խնդա մայրն Հայաստան, Թո՛ղ մի {լսէ} նա քո ձայն։ Թո՛ղ սրբէ նա արտասուքը

դիս խօսիմ ես, եւ ժողովուրդն յակճիռս կայ անշարժ, {լսէ} զձայն իմ, դողան ջիլք լսելեաց, այլ ուղեղն ըմբռնէ

ակներով: Եւ անհնարին էր թոյլ տալ, որ ժողովուրդը {լսէ} վերստին այն ձայները աղօթքի, որ դատապարտուած էին

որդ է երկարաբանել. ով որ ականջ ունի լսելու, թող {լսէ}, ո՛վ որ հասկանալու գործարան ունի խելապատակումը,

է երկնքից չէ կարող ուսանիլ. մարդը պէտք է տեսնէ, {լսէ}, եւ դոցա օգուտը ճանաչէ, որ յետոյ համոզուի եւ գն

ենդանական մասները։ Ով որ ականջ ունի լսելու, թող {լսէ}. պատճառ, որ ասւում է լսուելու համար։ Մինչեւ

արող ես, կրկնում ենք, գտնել գո՛նէ մէկ մարդ, որ {լսէ} քեզ եւ, վերացական գեղեցկութեան սիրահարուելով, ի

է՞ս պիտի մխիթարուէինք մեք, եթէ մի քանի ժամանակից {լսէինք}, որ հայոց ազգը Պոլսի մէջ կազմել է մի ընկերութիւն

գիտակցութենով եւ հասկացութենով կը լինի. եթէ մեք {լսէինք} մի անհասկանալի բառ, մեր համար միեւնոյն էր լսել մ

ր դու իմ այս խօսքերից, պատճառ, հարկաւոր էր, որ {լսէիր} դու նորանց յառաջուց, քան թէ կատարուած էր մեր ամո

ւով չեն խօսում ընդհանրապէս, այլ նոր լեզուով, կը {լսէիր} պատասխան, թէ սովորական լեզուն ազգի բերանում այս

կան ձայներ, թէ միայն ականջի թմբուկի արձագանքը կը {լսէր} այն հասարակ մարդը՝ առանց ոչինչ հասկանալու։ Ի՞նչ

եմ ձեզ մի քանի խօսքեր, եթէ դուք ուշադրութեամբ կը {լսէք}: Այս խօսքերից յետոյ նա սրտի խորքից հառաչեց եւ աս

քեր անցան, որ կպատմեմ, եթէ առանց ձանձրութեան կը {լսէք}: Այստեղ ես նորա խօսքը կտրեցի ասելով. առ ժա

այս գրեմ առ սրբութիւնդ իբրեւ աղերս, լուեալ էք եւ {լսէք} զվիճակ ուղղափառաց քաղաքիս, բաժանումն անզօդելի,

ւ անպատշաճ են համարում. " Քա՞, ընչի՞ ես էս բարի {լսի} առաջին, սուրբ ըխտի ճամփին բերանդ փիս բաց անում.

եմ, միեւնոյն ընտանիքի մէջ որոշել իմ եւ քոն: Դու {լսի՛ր} ինձ, Պ. Բէգզադէ, եթէ ունիս կարողութիւն, արի գ

որպէս թէ ես էի այն մարդու փորը կրակ ձգողը: - {Լսի՛ր}, - աղաղակեց Պ. Բէգզադէն՝ աջ ձեռքը դէպի յառաջ պ

գաբանութիւնը: - Ո՛րտեղից պիտի իմանամ: - {Լսի՛ր} ուրեմն, Բէգզադէի մօր յղութեան ժամանակ նորա հայրը

օգուտը պահանջում է այդ: - Ինչպէ՞ս: - {Լսի՛ր}, եթէ կամենում ես գեղի մէջ բնակուիլ, ապա ուրեմն

ջոկվում է գազանից, " Որ ձեռք ունի, ձեռք՝ {լսի՛ր}. " Խելք, միտք, խօսել ու մտածել, " Յ

- Անարժան է իմ քնարին, Դեռ Հայաստանն, {լսի՛ր} ինձ, Նորան չի լինիլ խընայել, Քանի փախ

կէսը աշխարհի, Էլ չի երգում սոխակն ուրախ, {լսի՛ր} վայերը բուի. Արծաթահերն երկնից գահէն երբ ց

գտանել, որ միշտ մնաս, ապրես արեւու երես, {Լսի՛ր} Քրիստոսի խօսքերին, թէ անվախճան այս են կեանք,

Այս միջոցին ծառան գանչեց. " Իմ պարոն, {Լսի՛ր} խօսքիս, բայց տե՛ս, դու ձայն չհանես. Ապա թ

Բայց գլխիդ գինն ըստացել եմ յառաջուց, {Լսի՛ր}, ուրեմն, այս իմ առաջարկութիւն. Ուր

ի չափակցութեան եւ զուգապատշաճութեան համար: - {Լսի՛ր}, լակոտ, դադարի՛ր ինձ խաբելուց. ես քո հիւսիսայի

ր պատճառը, որ յօժարեցայ հաւատալ քեզ իմ գաղտնիքը․ {լսի՛ր} ուրեմն: - Մի քանի ժամանակ է, որ երազում մի

մ այդ բանը, - ասաց ջերմ ջերմ պ. Մարկոսը: - {Լսի՛ր} ուրեմն, պ. Մանթուխեանցը շուտով այնպէս հարուստ կ

չարժէ նորա առաջեւ: - Ի՛նչ ես խօսում: - {Լսի՛ր}, նա պարապում է Ալքիմիայով... - Ի՛նչ ասել

թող մի փոքր հանգստանանք, ուրախանանք: - Բայց {լսի՛ր}, իմ ասած մտածելիքը զուարճալի բաներ են, եւ կարծե

, Երբ մահու դէմքը տեսաւ։ Զո՛ւր է, չի {լսիլ} քո ձայնը, Հետեւիր դու կոչողին։ Նա աւե

ալւոյն՝ " Ողբացէ՛ք, եկեղեցիք " եւ այլն, յորս, {լսին} գէթ վայ, կականմունք եւ հուսահատ հռնդիւնք մեռանող

ր: Ապրանքը նոցա ապրանքը չէ՞... - Հերիք է, {լսիր}: Քո բոլոր ասածներից մի բան միայն ուղիղ է, այսին

Տտես թէ ինչ է պատմում Հայմը Հեգելի բերնով, {լսիր} որ անկաճդ չար չլսէ: " Այստեղ, - ասում է Հեգե

ք, արիւն, հրկէզ, արտասուք, կողոպուտ, - միայն {լսիր} եւ ուրախացիր: Կարդացողները հիացած, չգիտեն ինչ մ

ւմ եմ եւ քեզանից երբեք մի բան ծածկած չեմ, ուրեմն {լսիր} եւ այս գաղտնիքս, որ ոչ ոք չգիտէ, եւ առաջինը դու

Երիտասարդը գրում է, աղաղակում է տարիներով, բայց {լսող} չկայ։ Գրում է նա եւ շատ անգամ, եթէ չէ կամենում

կատարը աղաղակում է այս անիրաւութեան ընդդէմ, բայց {լսող} չկայ: Բէգզադէի սովորական կանոնն է այս: Երկար ու

օգուտ: Կրկին ասեմք՝ զի՞նչ օգուտ. խօսողին պիտի {լսող} եւ հասկացող, ուրեմն եւ խօսողն պարտի խօսիլ ի լեզո

դարձուցանել ի ժողովուրդն եւ զամենայն գոյութիւնս ի {լսող} դարձուցեալ գործարան լսել զգանգատ նորա զհինն լեզու

մի առարկայից, չէ հասանում դէպի ուղեղը․ ականջը, {լսողական} գործարանը, նոյնպէս, եւ եթէ առաջինը կամ երկրորդը

ուր տեղը պատիժներ էին սպառնում նորանց, որովհետեւ {լսողը} չ'կար։ Այս պատճառով կառավարիչը (Rector) եւ վար

մեր դուշման ազգերին, Խեղճացրու հոգին առ: Ձենդ {լսողը} սասանի, Ծակը մտնի, տազ անի, Ասի, հրէս, Գրիգո

ւորը Խորենացին չէ: Աշխարհիս երեսին ձայն ասացեալը {լսողի} համար է. ով ականջ ունի լսելու, թող լսէ, իսկ Հա

ւորութիւնը այդ ժանգոտ գաղափարների ` թէ՛ իր եւ թէ՛ {լսողի} վրայ: " Հասկանալ է ", - շարունակում է Հայմը

գոնէ չէ նեղացնում եւ չէ ծանրացնում կարդացողի կամ {լսողի} գլուխը: - Իմ ծայրագոյն վէզիրը շատ ուղիղ է դա

ր թէ կարելի է թոյլ տալ այն աստիճանի պարզամտութիւն {լսողի} կողմից (գուցէ մենք սխալւում ենք այսպէս կարծելով

ր իմ ծնողաց որպիսությունը հարցանեմ օտարից, մի՞թե {լսողն} իրավունք չունի ինձ ասել, թե այս ինչպես ազգականու

ի լեզու հասկանալի, այլ թէ ոչ ասողն լիցի խուց եւ {լսողն} դուժ: Մատենագիրք մեր ցայս վայր ժամանակի թողին լք

ից հեռանալը. պատճառ, նա եկեղեցու զարդ էր"։ Եւ {լսողները}, ուրիշ բան չկարողանալով ասել, միայն այս պատասխա

րի եւ ապացոյցների, միմիայն կոյր հաւատ պահանջելով {լսողների} կողմից: Եւ մի՞թէ սորանից աւելի է այն առասպել

օսքը՝ միշտ պատրաստ ունեցան, որ թէ՛ իրենց եւ թէ՛ {լսողների} հոգիները թեւաւորեն այն տեսակ առաքինութեան մասների

ծ, երկնաւոր լուսով ծաղկեցնելով, պտղաբեր է անում {լսողների} հոգիները։ Այս մարդիկը, վաճառականների նման, ծով

ամեն ժամանակ խնդացին եւ ուրախացան նորանով. նորան {լսողների} հոգիները ծաղկում էին այն շնորհից, որ նորա բերնից

ասողի՞ համար. չէ՞ որ ախորժանքով անկաջ դնողների, {լսողների} եւ նոցա խնդրուածքի համար։ Նայեցէ՛ք Յունաց ժողովր

ւ ելնէ խոնարհութեամբ եւ ոչ հպարտական գիտութեամբ, {լսողների} աղօթքով եւ ոչ իր անձի գիտութեամբ պարծենալով։ Եթէ

ակառակ։ Այս ճառը զանազան տպաւորութիւն գործեց {լսողների} վերայ։ Պապական դեսպանները մինչեւ երկինք բարձրացո

րդին, այն ձայները, ինչ որ նա հանում էր, արդեօք {լսողների} ուղեղին կը հասնէր իբրեւ նշանական ձայներ, թէ միայ

իեւնոյն էր լսել մի թմբուկի ձայն։ Այսպիսի ձայները {լսողութեան} վերայ ներգործելուց առաւել, այլ ազդեցութիւն չ'ուն

ծելու համար պիտոյ է այնպիսի ձայնով ներգործել նորա {լսողութեան} վերայ, որ գիտակցութիւնը, ըմբռնելով այս ձայնի խո

ջը ներգործէր սրտի վերայ եւ այն տպաւորութիւնը, որ {լսողութիւնը} ստանում էր, բացարձակէր սրտի վերայ։ Այս, գիտակց

հանգչել այդ տեղում, թո՛ղ թէ նորա մարդոցը"։ Եւ {լսողքը}, այսպիսի խօսքերից թուլանալով, էլ այնուհետեւ աշխ

Լուսաւորիչ եկեղեցումը, ուր օրէ օր բազմացան նորա {լսողքը} ։ Արդէն իւր առաջին տարու կեցութեան միջոցին Կոստան

ական Պապի կոնդակը Կարգի ջնջուելու մասին։ Հրամանի {լսողքը} իսկոյն պարտական էին մերկանալ իւրեանց Յիսուսական հ

, - պատասխանեց Բէհեղզեբուղը գլուխ տալով: - {Լսուա՞ծ} բան է, կարդալ ու մտածել, կամ կարդալով մտածել.

ի է անցուցանել պանդոկներում: Մեր ընտանիքների մէջ {լսուած} խօսքերը են կերակրի, հանդերձի, զբօսանքի եւ այլ զ

թէ այդ " Կարգը սեպհականում է ինքեան մինչեւ այժմ չ' {լսուած} անուն, այս է Յիսուսեան. թէ նա անդամ է ընդունում

ինչպէս յայտնի են դոքա նոյնիսկ հանգուցելու բերանից {լսուելով} ։ Քաղաքով Երեւանցի էր նա, որդի ազնուատոհմ Նազ

այդ ուղղութիւնով առաջ երթանք։ "Ասւում է {լսուելու} համար" եւ "Գլուխ վեցերորդ" յօդուածները խմբագրութի

րականութեան " աշխատութեան ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՏՈՒԱԾ ԱՍՒՈՒՄ Է {ԼՍՈՒԵԼՈՒ} ՀԱՄԱՐ Մի մարդ ունէր մի կին, որ միշտ կռւում էր

կանջ ունի լսելու, թող լսէ. պատճառ, որ ասւում է {լսուելու} համար։ Մինչեւ հայոց Ազգի հեղինակքը իւրեանց նպ

նային՝ այս խօսքերը լսելու. Պատճառ, որ ասւում է {լսուելու} համար։ Ազգը լուսաւորելու համար հարկաւոր չէր ո

ցառութիւնը ընդհանուրի անպիտան անդամն է։ Ասւում է {լսուելու} համար։ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՏՈՒԱԾ Գլ. VI Ն

- Կեցցէ՛ մահ: Այս էր վերջին խօսքը, որ {լսուեցաւ}: Եւ խեղճ մարդը, վարատական եւ անհող, հարկադրուե

դա լինի այն խոստացած սատանայապետը: Յանկարծ {լսուեցաւ} սաստիկ դղրդիւն եւ յետոյ մի բան ընկաւ դժոխքի դուռի

րա դուստրն է ածողը"։ Արդարեւ մի վայրկենից յետոյ {լսուեցաւ} մի քնքուշ եւ թարմ կանացի ձայն, որ երգում էր.

միգախառն անթափանցութենից: Լուսաւորչի զանգակատնից {լսուեցաւ} երեկոյեան զանգակահարութեան առաջին հարուածը, ուրե

ե՛ղ, սանդուղների վերայ: - Մնացէք բարեա՛ւ, - {լսուեցաւ} Շահումեանցի ձայնը վերջին անգամ։ - Երթաք բարեա

անուած էին բուն ազգային դպրոցներ, որոնց մէջ պիտի {լսուէր} հայկական խօսքը, ուր Հայոց բառերով պիտի ներս մտան

ճիւղեր սարերիդ միջում, Խոր այրերումդ էլ կը {լսուի} կացնի հնչում. Քո քարեղէն կուրծքերումը բրիչ

այժմ, օրըստօրե սպասում ենք հրամանի, որ, ինչպես {լսում} ենք մասնավոր կերպերով, պիտո է լինի անպատճառ: Մի

դիմագրավ զորության, գեթ մեծ տհաճությամբ լսեց եւ {լսում} է անլռելի " կեցցեները"։ Ահա մի նոր խրատ մարդ

ւմ ղողանջից, ահա յոթ ամիս է, ինչ ուրիշ ձայն չեմ {լսում}: Այժմ ինձ մնում է խոսել երկու բանի մասին, որպես

անհամեմատ ավելի լավ աշխատել, քան հիմա, երբ չեմ {լսում} հայերեն ո՛չ մի բառ, ո՛չ մի արտահայտություն, եւ

է պարտական: Եվ ամեն անգամ, երբ ես որեւէ բան եմ {լսում} վերոհիշյալ օդընտելացման մասին, տխրում եմ, որովհ

ւմ են: Ինչ նամակ էլ ստանում եմ, ուրիշ ոչինչ չեմ {լսում}, բացի նրանց կացության մասին. խոստովանում եմ, ո

ագայումը այն աղջիկ թոռները, որ իւրեանց մեծ մօրից {լսում} էին հետեւեալ խօսքերը. ՄԵԾ ՄԱՅՐ Պառաւը, մի փ

յ շինականների մէջ եւ ինչ որ նոցա կենդանի լեզուովը {լսում} եմ նոցանից: Աւանդութիւնը ասում է. " Եթէ կայծակի

ացուցանում ստուգապէս ճանաչել այդ մարդը: Վերջապէս {լսում} եմ՝ դուռիս զանգակը զարկեցին... Ծառաս գնաց դէպի

ռաս գնաց դէպի դուռը եւ մի քանի վայրկեան ուշացաւ: {Լսում} եմ մի խօսակցութեան անորոշ ձայն, բայց բան չեմ հաս

ս արգելառիթ չէ եղել իմ գալուն... - Ասա՛, ես {լսում} եմ քեզ: - Լսելով բան չէ դառնում, դու մի Էֆի

ուածների Ոլիմպոսի վերայ: Մի փոքր ժամանակից յետոյ {լսում} եմ որոտմունք, թնդիւն, եւ ահա Արամազդը երեւում է

կամի իմ հետ պատերազմ բանալ, եկայ Ոլիմպոս: Դուք {լսում} էիք այն միջոցին Աստղկի հաճոյախօսութիւնքը: Յանկար

ւմ: Լէոնորան աղաչում է չատել իւրեան: Այս բոլորը {լսում} է կոմսը բանտի միւս սենեկից, եւ, ներս մտնելով այ

բարեացակամ Ս. Խ. Շահբէգ: P. S. {Լսում} եմ, որ Փարիզում հրատարակւում է մի նոր ազգային օր

վանքերի կործանութիւնը եւ ամայութիւնը, բայց չենք {լսում}, թէ նոցա շինութիւնը այժմեան ժամանակումս ինչ խորհ

ացած մի պնդութեամբ։ Ամենազօրաւոր պատասխանին, որ {լսում} ենք ծերունի հօր բերանից, այս է. " Պապեան եղիր,

յառաջուց գրուած էին այս հրատարակութեան բաժանորդ: {Լսում} ենք, թէ տասն եւ չորս հատոր պիտի լինի բոլոր հրատա

յում մինչեւ այժմ ազատ էր գրատպութիւնը, բայց այժմ {լսում} ենք, որ ամենայն ազգից կարգուած են ցենզօրք (քննի

ւն, այլեւ վատութիւն: Մի քանի տարի կայ, որ {լսում} ենք հանապազ մեր վաճառականներից մի կարծիք, թէ հար

էութեանց վա՛ր դէպի, Բարեխօսներն շուրթերից Այս են {լսում} - " Թող տրուի՛"։ Սու՛րբ, սու՛րբ, սուրբ ես, Տ

խօսում, Մինչ Ադամը քնի մէջ ` Ո՛չ զգում էր, ո՛չ {լսում}: Բ...............

եթէ թարգման մուսայի խօսքին, Նորայ ասածը, որ նա {լսում} է, Մեզի բաշխում է զինչ գոհար անգին: Ոչինչ դատա

ցան աչքերս... Կացինի ձայն հեռուից յանկարծ {լսում} եմ. Խիտ ծառերի միջերից դուրս վազելով,

Մի՛ տար զոհ գնալ թշնամիների, Նա այլ չէ {լսում} Դելֆեան հարցուկին: ԱՊՈԼԼՈՆԻՆ Դու Ապո

տի դարձեալ կրկնեն նոյն բանը, ինչ որ վաղուց արդէն {լսում} ենք զանազան հոգեւորներից, թէ նոցայ արդիւնքն է,

Հիւսիսափայլի " հրատարակողի եւ իմ յանցանքները, որ {լսում} էի, գրում եմ այստեղ, որ յետոյ մի քանի խօսք ասեմ

ղ ճանփան, եթէ մոլորական էր. բայց եւ ոչ մի անգամ {լսում} էի այդ ուղիղ ճանփի մասին, որովհետեւ մեր ընդդիմախ

տարար բառերը եւ ձեւերը. եւ այդ պատճառով, եթէ նա {լսում} է անծանօթ գաղափարներ՝ Հայոց աշխարհաբառ լեզուով ե

ախտ մարդը, երբ հանդիպում է իւր նման տարաբախտի եւ {լսում} է նորա բերանից մի քանի ցաւալի խօսքեր, կարծես թէ

ն են հաւաքում իրենց գլխին դատաստանի օրում եւ չե՛ն {լսում} Պաւղոսի բողոքը. " թէ որ մեր անձը դատէինք " (ապ

բ տեսան, որ ժողովրդի բազմութիւնը յօժարութեամբ էր {լսում}, երբ տեսան, որ մարդիկ, միմեանց պատմելով շնորհի

Ասողիկ (եր. 179)։ Ստո՛յգ է, այս անունը մենք {լսում} ենք տասներորդ դարու վերաբերութեամբ, բայց կարելի՞

եղ ունի իւր լրտեսները եւ ամենայն բան տեսնում է եւ {լսում} է, - ինչ ասացի՜ք... դեռեւս համարձակւում էք դա

յսօր արժանի էք եղած դժոխքի որդի կոչուիլ, ինքներդ {լսում} էք ահա, թէ ի՛նչ արժանաւորութիւնք ունի իմ զաւակը

նդարտել էի, թափելով սրտիս ուրախութեան աւելորդը, {լսում} եմ ահա, որ մի մարդ, պարսպի միւս կողմից ծիծաղում

ուսանել Ալքիմիան: - Ճշմարի՛տ, առաջին անգամ {լսում} եմ այդպիսի բան: - Ապա ի՛նչ էիր կարծում, սիր

լի վերայ. նա, որ քաջ գիտէր այս բոլորը, վերստին {լսում} է մի ժամակոչի բերանից... Արեւը յետ քարշեց

: Այժմ կրկնապատիկ եղաւ իմ ցաւը, նախ, որ ես չեմ {լսում}, երկրորդ, որ իմ անակնկալ ներս մտանելու պատճառով

տուիլը: Միւս կողմում, բոլոր հիւրերը կանգնած {լսում} էին այս խօսակցութիւնքը. երբ որ վերջացան, իսկոյն

սորանից, շարականները կամ եկեղեցական երգերը, որ {լսում} ենք այժմ եկեղեցու մէջ, կէս մի գրուեցան թարգմանչա

ւնս բռնադատեց ականջ դնել: Մօտեցայ պատին, եւ ահա {լսում} եմ, որ շաղփաղփում է մի գեղեցիկ օրիորդի մասին, ո

թէ մարդ չկար, որ հասկանար քո ասելիքը, ասա՛, ես {լսում} եմ, կը հասկանամ եւ կը պատասխանեմ քեզ, եւ լաւ է

ս... Թիւթիւնճի-օղլուն, որ ձեռքերը սրտին խաչած {լսում} էր Շահումեանցին բոլորովին զարմացած, ասաց նորան:

ը, բարքը, մի խօսքով որպիսութիւնը, անունը միայն {լսում} էին եւ պսակուած ժամանակները, դեռեւս, մինչ Աստու

սակցութիւնք, նա վրէժը հանում էր նորանով, որ չէր {լսում}, այլ քանի մի անգամ բերանը բանալուց եւ փակելուց յ

սի կեղտոտ կատակ յանձն կ՚առնու կատարել: Յանկարծ, {լսում} է ծառերի եւ թուփերի միջից մի խշխշոց... Մի սպիտ

արսպին մօտ կանգնած լինելուց: Մանուշակը այնպէս {լսում} էր այս խօսքերը, այնպիսի ծարաւով, ինչպէս մի ագահ

այն պալատականներին եւ Խանին, եւ ուր Խանը նստելով {լսում} էր իւր դատաւորների կատարած դատաստանը փառաւոր դահլ

իսկոյն հարսնացած: Վարդ- Խաթունը աչքերը բացած {լսում} էր այս պատմութիւնը: Երբ որ աւարտեց եղբայրը իւր խ

օրէ օր աղաւաղուիլը, թէպէտեւ դոյն այդ ժամանակում {լսում} ենք Լամբրոնացու գանգատները այնպիսի բաների վերայ,

մ տեսանում ենք, թէ ինքը՝ այդ դատաւորը, ի՞նչպէս {լսում} է իւր այդօրինակ դատակնիքը, թէեւ՝ առանց այն զզու

ալուց յետոյ մտաւ Սուրբ Վառվառէի Կօլլէգիումը, ուր {լսում} էր փիլիսոփայական դասեր։ Բայց եւ այստեղ չ'հրաժարո

տիցը։ Այս վերջինս հեռացաւ Կասսանօ սարը եւ այնտեղ {լսում} էր Իգնատիոսից Աստուածաբանական դասեր, չ'նայելով,

ւսեան քարոզիչքը։ Պարագուայի բնակիչքը ծունկ չոքած {լսում} էին նոցա հրամանը եւ մեծ երջանկութիւն էին համարում

իշողութիւնը չէ կորցնում, աչք տեսնում է եւ ականջը {լսում}, էլ ի՞նչ պատճառից է մեռնում։ Ոտքե՞րն են կաթուած

որա առողջութիւնը չէ սասանում։ Իսկ երբ տանը նստած {լսում} է Վարդիթերի մահը, խոր հոգոց է քաշում մէջքի վրայ

ը համօրէն ազգի հանրական կանոն է եւ ոչ մի տեղ չենք {լսում} նորան առանց վեվի։ Պ. Պռօշեանցը նոյնպէս ընդունու

լովվում է, իսկոյն վեվի ձայն է ստանում, ոչ ոք չէ {լսում} лезуи, lezoui, այլ лезви, lezvi։ Պ. Աբովեանց

բան երեւում է նորա մայրը, եղբօր անունն ենք միայն {լսում}, հարսի անունն անգամ չգիտենք: Հազիւ երկու-երէք ա

ք: Հազիւ երկու-երէք անգամ տեսնում ենք Անոյշին եւ {լսում} ենք նորա խօսքերը ծաղկազարդի օրը եկեղեցում եւ տերե

շողութիւնը չէ կորցնում, աչքը տեսնում է եւ ականջը {լսում}, էլ ինչ պատճառից է մեռնում: Ոտքե՞րն են կաթուածա

որա առողջութիւնը չէ սասանում. իսկ երբ տանը նստած {լսում} է Վարդիթերի մահը, խո՛ր հոգոց է քաշում, մէջքի վր

հետ, մենք տեսնում ենք նոցայ լոյսը ` փայլակ, եւ {լսում} ենք նոցայ միաւորութիւնից առաջացած ձայնը ` որոտ:

էին նոքա զուարճութեան համար. այդ, առաջին անգամ {լսում} ենք պ. Պռոշեանցից: Գո՛նէ խոստովանում ենք մեր տգ

նթադրութիւն, աւելցնում ենք, թէ Արտաշէս Բ-ի օրով {լսում} ենք Խորենացու բերանից երկրագործութեան տարածումը Հ

ր յետոյ ապրած Արշակ Գ-ի ժամանակի վերաբերութեամբ, {լսում} ենք մեր երանելի Ղազար Փարպեցու բերանից այնպիսի պա

բերնով: Շատ քաղցր է գալիս մեր ականջին, երբ {լսում} ենք հայկական անբռնադատ խօսքը, երբ այդ ձայնը դուր

տողերը արտադրած ժամանակս, ասես թէ կենդանի ձայնով {լսում} էի այս խօսքերը հայ կնոջ բերնից. այնչափ բնական եւ

աց տեսչութեան եւ հասարակաց տնտեսութեան մասին մենք {լսում} ենք մի շատ պարզ եւ սրտաշարժ խօսակցութիւն, երբ Սօ

րհրդական առանձնութեան մէջ բողոքել, երբ ոչ ոք չէր {լսում} նորա բողոքը... Սօսի կարծիքը այս տեսակ բամ

մպրոց չլինելուց յետոյ բերանացի խրատներ էլ կամ չեն {լսում} իսպառ, կամ թէ լսում են լոկ խաւարի խօսքը: Վերջին

բերանացի խրատներ էլ կամ չեն լսում իսպառ, կամ թէ {լսում} են լոկ խաւարի խօսքը: Վերջին աստիճանի բարբարոս ազ

ութիւն, զուր ջան եւ անօգուտ վաստակ։ Մեք գոնէ {լսում} ենք բանագէտ մարդերի բերանից, որոնք, փորձ առած լ

նորա համար կա՛մ կարճ է, կա՛մ երկայն։ Բայց, {լսում} ենք, այստեղ բարձրանում են ձայները, թէ " նոր լեզ

մից պահվում է նույնպես այս կանոնը, ամենայն տեղից {լսվում} են երգերի ձայներ, տեսնվում են առակներ, բանաստեղ

տիքը չգիտեմ կուգա թե ո՛չ: Այստեղ ամեն բերանից {լսվում} է խաղաղության մասին, աստված տա, որ ճշմարիտ լինի

ղ կան շատ լեհացիք եւ դեռեւս օրեօր հավելանում են՝ {լսվում} է մի խուլ ձայն, որպես թե նոքա կամին կազմել այստե

տս պատանիների՝ այն բոլոր դպրոցների համար, որտեղ {լսվում} է հայերեն խոսքը: Ես գիտեմ, որ Թուրքիայի միլիոնա

նցած սիստեմի ազդեցությամբ, որտեղ թեկուզ երբեմն, {լսվում} էլ են նախադասություններ կենդանի լեզվից, բայց դրա

ւները ասում էին՝ "ձեռօքս գրի", բայց այժմ իսպառ չէ {լսվում} ։ Առ հասարակ այդ քաղաքի լեզուն մեծ փոփոխութեան է ե

որան։ Նախ՝ որ ոչ մի տեղ այդպիսի խօսակցութիւն չէ {լսվում} ժողովրդի մէջ, երկրորդ՝ պ. Պռօշեանցը, գեղեցիկ

ցութեան, այսինքն՝ այն մեղադրանքը, որ նորերումս {լսւում} է մի քանի պարոնների գրչի բերանից, ինչպէս վկայում

ւ էր մեր արտերը: Մի քանի այլ շինականների բերանից {լսւում} էր մի այլ առասպել, որով մխիթարւում էին նոքա, որ

որ յատկապէս նորան պատկանէին: Նոր ժամանակներումս {լսւում} է, թէ ձկնորսաթիւնը Դօնի մէջ բաւական յառաջադէմ է

ում են տարու սկզբից մինչեւ նորա վերջը: Շատ անգամ {լսւում} են օդի մէջ հարստահարուած մարդերի ողբերը եւ հառաչա

ահու վրիժառութիւնը... Ազուչենայի ականջին դարձեալ {լսւում} են մօր վերջին խօսքերը՝ վրէժ, վրէժ: Խեղճ Ազուչե

Ուրիշ ոչինչ նորութիւն չունիմ քեզ յայտնելու. {լսւում} է միայն, որ մեր նորընտիր Վեհափառ Հայրապետը Ապրիլ

անի խմորը ընկնում է եւ մեր ազգի մէջ, եւ մեզանում {լսւում} են ձայներ, եւ մեր մէջ սկսում է բաբախել մի կենդան

թէ եղած է տիեզերքի արարչագործութենից յառաջ: {Լսւում} է, թէ Պ. Խուդաբաշեւը ձեռք է զարկել այժմ Վրաց պա

ասի հանդիպել, եւ այլ հարիւրաւոր հարցական միթէներ {լսւում} են այստեղ: " Վնաս վնասից տարբեր է: Անհիմն

. մարդ չկայ, Ոչ մի տեղից ձայն, աղաղակ չէ {լսւում}. Միայն հեռուից հասանում է ականջիս Ջրի

ն մէջ։ § 71. Մեր պատմութեան մէջ առաջին անգամ {լսւում} է այս անունը։ § 72. Բնագրում ասած էր. " Գլո

ովութիւն: Ը Այս միջոցին դժոխքի կամարների տակ {լսւում} էր կոչնակի անընդհատ ձայնը. դեւերը մեղուների նման

զօրութեան: Այս երգեցողութեան հետ միասին {լսւում} էին շատ կողմերից զանազան դժոխային գովասանական խօս

չոքել տէր սատանայի գահի ոտքումը: Ոչինչ տեղից չէր {լսւում} ձայն կամ աղաղակ, ամենեքին լռուել էին դժոխային լռ

, թէ ով է դորա ածողը, ահա, այն սպիտակ տանիցն է {լսւում}... Մահտեսի Թովմասի տանից, նորա դուստրն է ածող

իւնը ընդհատեց իմ տիրացուի բանասիրական քննութիւնը․ {լսւում} էր. " Առաքեա՛ ի բարձանց Զհամակցութիւն կա

էր փոքր առ փոքր գետինը առնուլ: Դատարկ փողոցի մէջ {լսւում} էր մի բարձրաձայն երգեցողութիւն. " Յո՛ր քահանայն

եկաւ բակը... Մութ եւ մառախուղ: Փողոցից {լսւում} էր պահապանի ձայնը, որ քնաթաթախ կանչում էր երբեմն

ւը գետի նման թափւում էր երկնքից, ոչինչ տեղից չէր {լսւում} ձայն, աղաղակ, բացի անձրեւի պղպջակների պատառուել

ծում այդ բառը իւր խօսելու ժամանակ, որ որոշակի չէ {լսւում} հ տառի ձայնը, դորա պատճառը է տառի հագագային լինե

նշմարք անգամ չէ տեսնում բանի ընթացքում: Յանկարծ {լսւում} է Փափակի յայտարարութիւնը, որ աւելի յիշեցնում է մ

է տակաւին գիտութիւնը ոտք չէ կոխել ազգի մէջ, գոնէ {լսւում} է մի խուլ աղաղակ այսքան դարերով անգործ եւ կաթուած

վ, արաղ են քաշում իրենց այգում: Դառը բողոք {լսւում} է Վայկունի բերնից. " մեր գեղի ամէն բանն էլ լա՛ւ

ասաւորում է. պատճառ, որ խօսքը, որ ձայնաւորուած {լսւում} էր օդի մէջ մեր բերանից, մեր իսկ մտքի ծնունդն էր

ում հանդիպելով անպատվության՝ կամեցել էր արյունով {լվանալ} յուր անարգությունը: Թե ուր տարին նորան եւ ինչ

արդ է, եւ նորա հրատարակած " Մեղուն " ուսումնական {լրագիր} է, որով յոյս ունի նա լուսաւորել Հայոց ազգը:

սի տգէտ եւ կամակոր գիշերածին զաւակների եւ այնպիսի {լրագիր}: Այսօր երեկոյին մի անստորագիր նամակ ստացայ.

լիզից եւ որի բնագիրը Մայիսի 15-ից ուղարկել էին մի {լրագիր} հրատարակողի: Կարդացի այդ ոտանաւորը եւ, երբ կամէ

տեն, որ ազգը աւելի շուտով կը ստանայ մի գիրք, մի {լրագիր}, որ գովում էր նորան. փոյթ չէ, որ այդ սուտ, խա

ուրանտների լրագիրը յանձնառու լինելով կատարել էր՝ {լրագիր} ուղարկել զանազան մարդերի, որ խնդրած չէին, եւ մի

արիզում հրատարակւում է մի նոր ազգային օրագիր, թէ {լրագիր} ՝ " Արեւմուտք " անունով, եւ թէ Մոսկուայի մէջ կամ

ատենագրութիւնը վիպագրութիւնն է. ինչ օրագիր, ինչ {լրագիր} կամ ինչ թերթ ասես, որ առանց վէպի օր անցնէ։ Թողո

ան յարաբերութիւնը դէպի մեր ազգը։ Եւրոպա {լրագիր}. Վիեննա, 1853, Յունուար. համար 1։ Տե՛ս

, զի նա, որպէս վկայեաց այսմ ի նորումս " Եւրոպա " {լրագիր} Վիեննայի, 1853 առաջին թերթ յունուար 20, ելեալ ի

րջին աւուրս փոքր ինչ մարդացուցին: Իսկ " Եւրոպա " {լրագիր} Վիեննայի թուի մեզ զբօսանաց աղագաւ յարուցեալ յաղագ

ես, լույս կտեսնի Ռ. Պատկանյանին վաղուց խոստացած {լրագիրը}, որի մասին դու գրում ես: Շատ ուրախ եմ Րեստենի վ

Ես կարդում եմ այստեղ " Մեղու Հայաստանի " անունով {լրագիրը} եւ շատ անգամ տեսանում եմ նորա մէջ այնպիսի բաներ,

ատարակելու: Չգիտեմ, արդեօք ստանո՞ւմ էք դուք այդ {լրագիրը}, թէ ո՛չ, բայց եթէ չէք ստանում, մի կորուստ չուն

էջ չէ՛ երեւում մի հաստատ բնաւորութիւն, եւ ինքը՝ {լրագիրը}, չունի իւր համար մի ուխտեալ խորհուրդ, առաջեւում

ծանր եւ անպատիւ աշխատութենից, որ օբսկուրանտների {լրագիրը} յանձնառու լինելով կատարել էր՝ լրագիր ուղարկել զա

, որ Կոմս Էմմանուէլը ոչ թէ չէ կարդացել " Մեղու " {լրագիրը}, այլ ամենեւին կամք եւս չունի կարդալու, որովհետե

առողջամտութեամբ հաստատեց Մեղու Հայաստանի անունով {լրագիրը}, որ դուրս է տալիս Թիֆլիզում մեր գիտնական, լուսա

ն, երբ մեր փոքրութիւնը ոտք կոխեց Պոլիս, ազգային {լրագիրները} մի երկու տող գրեցին մեր մասին, մանաւանդ արեւելեա

ար թագաւորութեան առաջին թշնամիքն են օրագիրները եւ {լրագիրները}, նորանից օգուտ չունի իմ հայրենի գահը: Բացի սորա

ջացաւ այն ժամանակ եւրոպական եւ ռուս օրագիրների եւ {լրագիրների} մէջ։ Թողում եմ այն մեծ գայթակղութիւնը մօտակայ Հա

ամբոխմունք զարհուրելի եւ չլսուած. եւ այս բոլորը {լրագիրների} եւ օրագիրների շնորհքով, որ հնարեցի ես եւ որոնց վ

կ, այժմ մեղանչում են, բացի այդ ցուցակներից, եւ {լրագիրներով} եւ օրագիրներով: Նոցանով սուտ են խօսում, գողանու

ր, մնա դեռ մեզ յիշել աստանօր զազգային օրագիրս եւ {լրագիրս}, որք հրատարակին ի զանազան միաբանութեանց եւ անձան

է օր առաւել շատ դուրս երեւելու վերայ են օրագիրք, {լրագիրք} կամ այլ բանասիրական հանդէսք: Թիւրքիայի Հայ օրագի

նց ամենայն տարակուսի, այդ տեսակ ստախօս գրքերը եւ {լրագիրքը} ո՛չ թէ միայն ընդունելութիւն գտանելու չէին ազգի կո

լ բանասիրական հանդէսք: Թիւրքիայի Հայ օրագիրքը եւ {լրագիրքը} համարեա թէ ամենայն ամիս հրատարակում են այս կամ այ

են մեր ազգի մէջ: Այդ երեխայամիտ օրագիրքը եւ {լրագիրքը} մինչեւ ուխտ են դրել բամբասել մեզ եւ մեր ասածի հակ

նչպէս յոյս ունինք, մի տեսակ մարդերի օրագիրքը կամ {լրագիրքը} արդարացնեն Բէգզադէի եօթն հրաշալիքը, այն ժամանակ

նշանակուած է 30-ին: 25-ին նամակ ստացայ, բայց ոչ {լրագիրքը}, որ բացին բերդակալի մօտ: 26-ին պատասխանեցի, որ

նձն կարօտ օրական հացի, եւ զայդ հրատարակէ ՚ի ձեռն {լրագրաց}, յետս կոչէ լրագրօք զկտակ իւր 210. 000 դահեկանի

պրում է առողջ: Մի քանի թեթեւամիտ օրագրերի եւ {լրագրերի} խելացնոր կարծիքներ եւ գաղափարք հասանում են մեր ակ

արծիքները եւս կամ այս ու այն տեղից (օրագրերից եւ {լրագրերից} ) մուրացած տեղեկութիւնքը եւ հայեացքը հաստատելու հ

ւ անունով խնդրում ենք բոլոր հայկական օրագրերից եւ {լրագրերից}, բոլոր գրչաւոր եւ բանագէտ մարդերից հրապարակով յա

ռոտ բան, աղաչելով, որ մի փոքր տեղ տաք նորան Ձեր {լրագրի} մեջ: Հավատացած եմ, ոչ չպիտի մերժվի խնդիրս,

անապարհով հաճոյանալով ազգին, տարածել իւր անճոռնի {լրագրի} համարները՝ արծաթ ժողովելու աղագաւ: Այսպէս անմխի

ին, եւ մի քանի ամսից յետոյ հրապարակով, դոյն այդ {լրագրի} միջնորդութեամբ արծաթ պահանջել: Ասացին. " Ճշմարտ

գնատիոս Փափազեանի Եկեղեցական պատմութիւնը, Եւրոպա {լրագրի} 1856 թուականի յունուարի առաջին թերթը, հայերէն գր

ւտ. այս բոլորը փաստ է: Իսկ ինչ վերաբերում է նրա {լրագրին} - նա ունի ընդամենը 24 իսկական բաժանորդ (փա՛ստ է

ւորութեանն, թէպէտ մինչեւ այժմ ի մասնաւոր սահմանի {լրագրութեանց}: Գիտնական հայրենակից մեր պարոն Մեսրոպ Դաւթեան

Տրովատոր ողբերգութիւնը, որի մասին կարդացել էր մի {լրագրում}, թէ անդադար ձեւացնում են թէատրոնական բեմի վերայ

դառնում: Նա հրատարակում է Պրուսիոյ տէրութենական {լրագրում} իր վերջին յօդուածը " Անգլիական վերանորոգութեան խն

, եւ զայդ հրատարակէ ՚ի ձեռն լրագրաց, յետս կոչէ {լրագրօք} զկտակ իւր 210. 000 դահեկանի, յանուն ազգին արարեա

ս առաջի ապագայիցն, իսկ իմ պաշտօն եւ առաքելութիւն {լրանայ} ամենայն պարծանօք: Յուսամ, թէ զտնօրինութենէ ա

առել այս անգամ. յետոյ կը բարձրացնեմ գինը, եւ կը {լրանայ} պակասորդը"։ Կը լրանայ... Միւս կողմից, այն մար

ը բարձրացնեմ գինը, եւ կը լրանայ պակասորդը"։ Կը {լրանայ}... Միւս կողմից, այն մարդիկը, որ պարտական էին ն

: Այսօր նոր դարագլուխ է դժոխքի համար, որովհետեւ {լրանում} է, իմ զաւակի գալովը, դժոխքի զօրութեան չափը, ես

. եթէ յետ եօթնեկի միոյ կարիցէ գրել: Եօթնակդ այդ {լրասցի} յետ երկուց աւուրց, այլ ես տեսանելով զմեկնիլ շոգ

ստանը արժանի լինէր անգլիական համակրութեան եւ ահա {լրացած} էր ամենայն բան: - Այսօր չէ, վաղը, - ասում

րի վերայ, ահա խնդիրը: Արդէն վաթսուն տարին {լրացած} ` դէպի եօթանասունն է գնում, բայց նախիջեւանեցոց հ

ուսաւորութեան վերայ։ Ահա հազար երեք հարիւր տարին {լրացած}, հազար չորս հարիւրն է գնում, որ ոչինչ չ'յառաջաց

ղագս պատշաճ եղանակաւ հաստատելոյ զթուղթն, յիւրում {լրացեալ} զօրութեան: Ընդ այսմ ոչ աւելորդ համարիմ զեկուց

կ հասանելոյ ՚ի Լոնդոն եւ ահա նամականիք արժանաւորք {լրացեալ} հաւատոց հասանին առ իս եւ ծանուցանեն, եթէ ազգն մե

ւանութեամբ եւ թախանձագին խնդրանօք ընտրեաց յիւր 'ի {լրացեալ} երեսփոխանութիւն, զյարգոյ հայրենակիցս մեր զկայսեր

եւ վճռեաց տալ նոցա ըստ պատկանելոյն զառանձին թուղթ {լրացեալ} երեսփոխանութեան, որպէսզի նոքին շարժեալ յազգասիրա

վանաւորների յիշատակը, եւ, ամենայն երջանկութեամբ {լրացեալ}, երկայն օրեր բարեմաղթելու է մեր ամենագթած ԱԼԵՔՍԱ

երութիւն այդպիսի անամօթ լրբութիւնը կարող էր միայն {լրացեալ} արհամարհանքով վարձատրել: Մեր ասած ուսումնարա

խառնափնդորում է բաների ժամանակը: Երբ հեղինակը, {լրացեալ} իրաւունքներով, քննչի պաշտօնով գտանւում էր Աստրախ

ն արժանի յօդուած: Պարոնը, շատ ժամանակից սկսած, {լրացեալ} եւ անթերի իմաստութիւն վաճառելով մի տեսակ մարդերի

ին կամ հնանան իւրաքանչիւր անձին սրտի եւ հոգու մէջ {լրացեալ} ազատութեամբ: Ոչ ոք իրաւունք չունի բռնաբարել ուրի

դանի սահմանադրութիւն եւ կենդանի օրէնք անսահման եւ {լրացեալ} իշխանութեամբ: Հեգելը տեսնելով այս բոլորը սար

ստին ի նորոգման է իւրմէ յայտնեցաւ յական թօթափել՝ {լրացեալ} կատարելութեամբ, ո՞ր լեզու զառաջինն ոչ կակազեաց,

ս բանը պիտոյ է ապացուցուի, մի ազատ եւ օրինաւոր, {լրացեալ} ժողովքով։ Եթէ Սիկստոս չ'հնազանդուի, ինչպէս հրամ

գամը 3000 մանեթ: § 2. Օրինավոր թղթով քաղաքի {լրացյալ} երեսփոխան կարգել այդ մարդիկը, որ նոքա, որպես պա

դեպքում հասարակությունը պարտավորվում է իր հաշվից {լրացնել} վատնած գումարը: Ես լիովին վստահ եմ, որ Դուք

գեղի միջին տարեկան մասրաֆ ա էլել, փչացել ա, պտի {լրացնենք}, համա որտե՞ղ, քոմմայ իրանք են ուտում, քեասիբ ք

վից, նոյնպէս կը զարթի: Վաճառականութիւնը կը {լրացնէ} պակասը: Ո՞վ արգելառիթ է Հայոց ժողովրդին,

նդհանուր պակասության եւ ընդհանուր կարիքի փոխադարձ {լրացումը} նոր լեզվի մշակման համար կարող է միայն իբրեւ ֆոն ծ

ատմութեան Հայոց արարելոյ ի սմանէ, եւ փոյթ լինի ի {լրացուցանել} զթերութիւն թարգմանութեան սուրբ գրոց: Սորա հանճար

կ անարին, եւ մատակարարութիւն միայն մարմնոյ՝ ո՛չ {լրացուցանէ} զխորհուրդ պատարագին կամ՝ հաղորդութեան, քանզի որ

զգործն յԱւետիս եւ յՈսկան Երեւանցիս ապաստան, որք {լրացուցեալ} զշինութիւն տառիցն ի թիւս զանազան եկեղեցական գրեան

ռնել, կատարեցի, Իմ ասպարէզը այս օրուայ օրը {լրացուցի}: Ես կերակուր կուշտ չկերայ, եթէ տեսա

ալիք, իսկ այդ ուրիշների գոյութեան վերայ թքում են {լրբաբար}: - Ի՞նչ է մնում այն մարդերին, որ ո՛չ միստի

չը ջոկ բաներ են: Անզգամնե՛ր, մինչեւ այն աստիճան {լրբացաք}, որ ինձ եւս կամիք խելքից հանել.... Ո՛չ, այդ

յ Ղեւոնդ, թէ գիտեմ, թէ հասեալ գայ ի մեզ Վասակ, {լրբի} անամօթութեամբ սրտիւ գալ առ մեզ յողջոյն, եւ քո զմ

ս զհողմս արածեալ միանգամ, զՇեքսպիրի կամ զՇիլլերի {լրբին} թեկն ածել, որոց եւ ո՛չ իսկ համբակացդ անլուայից ս

անգամ արուեստակեալ տաղաչափութեամբ քամի են փչել եւ {լրբութեամբ} Շեքսպիրի կամ Շիլլէրի հովեր են առնում, որոնց անար

Հրէական կրօնի պաշտօնեայքը համը տարել էին իւրեանց {լրբութեամբ}. ամենայն կողմից աշխատում էին, որ խաւար մնայ ժողով

ի՞նչ կ՚ազդէ: Եւ իրաւ, որ տեսէք, թէ ի՞նչ անամօթ {լրբութեամբ} պատասխան է տալիս: " ապրե՞ս, որդի, խելօք ես խօս

աց.... Ապստամբութեան դեւը, իւր ծննդական {լրբութենով} կամենում էր ահա դարձեալ պատասխանել սատանային, մի

եկաւ: Սատանան առաջին անգամ նկատում էր մի այսպիսի {լրբութիւն} իւր գրականութեան դեւի կողմից: - Ին՞չ ես շինո

ետեւ մեր ձեռքումն էր նա, կարող ենք ամենայն տեսակ {լրբութիւն} առնել, - յառաջ տարաւ իւր խօսքը պ. Մարկոսը:

ջեւ, բայց մի օրինաւոր ընկերութիւն այդպիսի անամօթ {լրբութիւնը} կարող էր միայն լրացեալ արհամարհանքով վարձատրել:

ւամենայնիւ դուրս կը գայ միեւնոյն յիմարութիւնը կամ {լրբութիւնը}... Ինձ խորհուրդ է տալիս անզգամը քաղաքական պաշտ

անուանուած պոչի (երկայն պաոռլամենտի մնացորդքը) {լրբութիւնքը}: Բոռքի ժամանակ անգլիացիք ազատ շունչ էին քաշում,

ւնը: Ասում եմ դատարկ հետաքրքրություն, որովհետեւ {լրիվ} համոզված եմ նրանց անտարբերության մեջ՝ երբ խոսքը

եմ պատիվ եւ ես պատրաստ եմ առաջին հնարավոր դեպքում {լրիվ}, ամենամանրամասն, մինչեւ վերջին կոպեկը, հաշվետվ

ել պատմական այն պատճառները, որոնք ստիպում են ինձ {լրիվ} չընդունել հեղինակի կարծիքը: Անգլիացիների եսասիրո

որովհետեւ Վերսալը Լյուդվիկ XIV-ի ժամանակ ոչ միայն {լրիվ} բավարարում էր ֆրանսիացիների սնափառությունն ու թեթ

ւ, ամբողջ հոգով ցանկանում ենք հարգելի պրոֆեսորին {լրիվ} հաջողություն, հավաստիացած լինելով խոստումը կատար

հինգ ամ ժամանակաւ, սկսեալ կտակոյս թարիղիցն եւ ի {լրման} ժամանակին վաշխով յանձնվի նորա եւ նա պարտէ ՚ի յայս

ելոց առ այսոսիկ հրիտակս, եթէ ունիք ինչ քաղեալ ՚ի {լրոյ}, կամ ՚ի գրաւոր յիշատակարանաց, թերեւս նշխարելոց

ութեան ժամանակ. պատճառ, ուրախութիւնը հետեւում է {լրութենից}, իսկ լրութիւնը մահ է զօրութեան եւ ձգտողութեան հա

ներին, ուրեմն նոցա նախանձաւորութիւնը այս պաշտօնը {լրութենով} կատարելու համար մարդկային չէր, այլ՝ մարդկութենի

րաս եւ զքաղեալ զծանօթութիւնս հասուցանել առ իս, ի {լրութիւն} գործոյն, յաղագս յանդիման առնելոյ զայն ազգին հայո

մանակ դարման տանելոյ վիրաց ազգային մարմնոյ, որ է {լրութիւն} հօտին յանձն եղելոյ Ձեզ յաստուծոյ եւ յազգէն, փութ

յժմ հինգերորդ պատուիրանս յայտնեմ ամենեցուն, զի ի {լրութիւն} եւ ի կատարումն վերն յիշատակեալ բաժնիցն իմոց, ահա

գլխովին զերկրորդ պատուիրանաւ - զտասներորդն կիսէ ի {լրութիւն} թուոցն, Գիրքս այս ընծայի յուսումն մանկտւոյն ի կր

պատճառ, ուրախութիւնը հետեւում է լրութենից, իսկ {լրութիւնը} մահ է զօրութեան եւ ձգտողութեան համար: Դորա հակառ

ագոյն պատրիարքին վասն իմ ո՛չ առցէ զիւր վախճանական {լրումն}: 6 Գործս այս լինելով անտեղի ինչ եւ յարդարեալ

ողանում է երկու տարի հիւանդութեամբ ծանրացած վէճին {լրումն} տալ: Իսկոյն վերստին զարթեցնում է այն խնդիրներր

մով խախտում է նրանց անհերքելի իրաւունքը: Ի {լրումն} ամենայնի, - եթէ անյարմար է պահանջել, որ Ռուսաստա

այս պարտականութիւն համարի լցեալ, այն ինչ ամենայն {լրջութեամբ} դիմեմք առ Ձեզ, հաւատալով, եթէ վեհափառութիւն Ձեր

առութեան վերայ: Այս խօսքերը ասում ենք ամենայն {լրջութեամբ} եւ ծանրութեամբ: Կրօնական ժողովը լոկ սպառնալիք չհ

հալած եղի տեղ ընդունի այս երազում սկսուած, բայց {լրջութեան} մէջ իրագործուած սէրը: Ինչեւիցէ. " Աստուած թողու

ւշացի՛ր, եղբայր, այս տողերը ես գրում եմ ամենայն {լրջությամբ}: Վերջապես, դու պիտի հասկանաս գոնե, այն, որ վշ

ց իմանան, թե ինչ պտուղ է նա: Նա իբրեւ թուրքական {լրտես}, յուրաքանչյուր ամիս մատնություններ է անում ի պաշ

ւստի եւ հրապարակի առաջեւ ասում ենք, տէրութենական {լրտես} - եկեղեցական, ազգը մատնող եւ դաւաճանող - եկեղեցա

տալիս էին Սպանիական աղքատին մի բան ողորմութիւն՝ {լրտես} համարելով նորան. ըստ որում Պաւիա քաղաքի մօտ եղած

Պապի կողմը շրջէ նորան։ Երբ այս անօգուտ եղաւ, նա {լրտես} դարձաւ եւ Ֆերդինանդի բոլոր մտածութենների մասին ծա

ից ձգելու համար, պ. Այվազովսքին գրում է Աբբային {լրտեսական} նամակներ: - Այդ նամակները գրելու ժամանակ նա

ղած Կապինգը, որից զարմանալի խմբագիրը՝ մի ինչ որ {լրտեսի} միջոցով՝ խնդրել ու շորթել էր 60 ֆ[ունտ] ստերլինգ

տեսանել ներքեւում դրած ծանօթութենից: Եթէ սորայ {լրտեսները} մի տեղ ժողովուէին, կը կազմէին մի ժողով աւազակներ

կեղծաւորները, դժոխային պալատականները եւ դժոխային {լրտեսները}: Այստեղ կը գտնէք դուք շատ հերետիկոսներ, մեղաւոր

- ձայն արձակեց սատանան, որ ամենայն տեղ ունի իւր {լրտեսները} եւ ամենայն բան տեսնում է եւ լսում է, - ինչ ասացի

միշտ վերահասու եղած լինելով, իւր ոստիկանների եւ {լրտեսների} ձեռքով, հնդկական ծայրագոյն Բրամինի չարութեններին

րան մետաքսի գործարանը բերեց: Սորա բոլոր գործն էր {լրտեսութիւն} առնել եւ ոչ թէ գործարանին ծառայել: Հասակաւ բաւակ

ւսեանների մեծ մասը, Սպանիացի լինելով, կարող էին {լրտեսութիւն} առնել այն ժամանակ մանաւանդ, մինչ Ֆրանսիայն եւ Սպ

ը յարմարում էր գործերի ընթացքին։ Այս կերպով ահա՛ {լրտեսութիւնը} եւ ստրկական կոյր հնազանդութիւնը այս համաշխարհական

ելով, ինչպէս դողում է եւ թռչոտում է սնդիկը, եթէ {լցած} մի դատարկ կաղինի մէջ ձգէիր եռացող ջրի մէջ: -

սցի Վեհափառութեան Ձերում եղանակ բանիցս. սիրտ մեր {լցաւ} արեամբ ի տեսանել աչօք բացօք զպատիւ եւ զփառս ազգի

սօր ի շնորհաբեր գալստեան քում բերանք մեր եւ սիրտք {լցեալ} խնդութեամբ, աղաղակեն. " Օրհնեալ եկեալ յանուն Տե

էնջ անկախս: Եւ բնականս այս պարտականութիւն համարի {լցեալ}, այն ինչ ամենայն լրջութեամբ դիմեմք առ Ձեզ, հաւա

եւ ընդ նմին թագաւորել ի վերայ գիտութեանց, որովք {լցեալ} է Եւրոպա: Գիտեմք քաջ թէ ի դէմս ածիցեն մեզ զքաղաք

հոգեւար ազգության մերոյ արձագանս տան ի սիրտս մեր {լցեալս} արեամբ: Եւ ո՞ր ընդարմացեալ սիրտ, ո՞ր սալացե

յոյսը, Արդեօք երբէք իւր օրում Մարդու {լցեց} փափագը, Թէ լոկ գրերումն է յիշւում:

իս նոցա, եւ ասէ ցնոսա, աճեցէք եւ բազմացարուք եւ {լցէք} զերկիր եւ տիրեցէք դմա " (Ծնունդք, գլ. Թ, համ

յժմեան Ռուսահայոց անխնամ թողեալ զայս գործ զընթացս {լցին} կենցաղոյս եւ զի՞ պիտի ներկայիցն օրինակ պար առնուլ

Մենք ենք մեր ազգի արիւնը խմում, Մոխրատնով {լցինք} Դուին, Արտաշատ, Ծխի մէջ կորաւ խաչն եկեղեցո

հետեւ բնականը չկայ, հարկը ստիպում է արհեստականով {լցնել} նորա պակասը: Անգլիական ազգի այն ահաւոր գաղթականո

հետեւանքը, այն, որ Մասիսի ճնշուած օդը պիտի վազէ {լցնել} Արարատեան դաշտի օդի պակասութիւնը: Բայց որովհետեւ

ով եւ նորա քար ու հողը շինութենների առաջեւներումը {լցնելով}, բաւական խոր մտան գետի մէջ, եւ այս լցուած հող ո

մն գլուխը քորելով եւ երբեմն մի պտղունց թաբակ քիթը {լցնելով}, ասում է, թէ գործակատարը ոչ թէ միայն 2000 մանէթ

թէ " պարտքով ապրիլը նմանում է ծակ տակառի մէջ ջուր {լցնելու} "։ Մոռանում է, դարձեալ, որ գաւառները Կրեսոսի

ութիւնը պահելու համար պէտք եղած կարիքը կամ նորանց {լցնելու} հնարները: - Եւ այստե՞ղ հանեցիր տնտեսական խն

եանքի երեւոյթքը, գտի՛ր պէտքերը, ճանչցիր պէտքերը {լցնելու} հնարները եւ կը դառնաս փիլիսոփայ, առանց սորա կամ

մ է եւ գործ է դնում այդ հնարը մնացած պարապութիւնը {լցնելու} համար, որ իսպառ զանց առնելի էր, որպէս նաեւ Սօսի

մեզ շատ մտքերի պատճառ դարձաւ, որպէս եւ շատ էջեր {լցնելու}. մենք, հրապարակով, հանդիսաբար եւ կացրդաբար յայ

անականութիւնը: - Հանգի՜ստ կացիր, քուրիկ, կը {լցնեմ} քո ցանկութիւնը, որքան կարող եմ, կը հաղորդեմ քեզ

այս երկտող իմ անշուք հիւսուածը, Պակասը թո՛ղ {լցնէ}, սիրած իմ, Քո ազգը: Փառախոտ Ցոլակեա

, որ այդ քո շատ մեծ կարծած փոսը նա մի րոպէում կը {լցնէ}, եւ քեզ դժուար չէ լինելու այսուհետեւ ազատ ընթացք

նցից զուրկ ենք այսօր եւ որոնց թերութիւնը գուցէ թէ {լցնէ} լուսաւորութիւնը մի մասով, եթէ գիտութիւնը ոտք կոխ

առի տակ՝ մի փայտեայ, շինականի աթոռի վերայ նստած {լցնում} էի քո էջերը: Շատ հեռի հարկաւոր չէ գնալ, քո վերջ

ւնդը չորանայ, նոքա իմ տունն են քանդել, - ասելով {լցնում} է քիթը թաբակով եւ, գլխին քարշելով գլխարկը, հեռա

յնքան ուշադրութիւն բուն ազգային խնդիրների, որքան {լցնում} է իւր էջերը կա՛մ ընդհանուր լուսաւորութեան վերաբեր

ում Բաքոսն ազատ խնդումով Իմ բաժակը միշտ {լցնում} է Անմահարար նեկտարով. Երբ տակառի վերայ

ործածուելով, չունին միւս հոլովները։ Սոցա պակասը {լցնում} են այն 'ի հոլովները։ Մեզ թւում է, թէ այս բանի մ

ոչինչ բանի պիտանի չէ. միմիայն սուտ-սուտ լուրերով {լցնում} է օրագիրները, այնպէս, որ ոչ ոք չկամի կարդալ դոր

պում են, կապում են կայքերը, պահում են բեռները, {լցնում} են հրացանները, կամենում են փախչել եւ կամենում են

ռնում է մաղի մէջ մի ջրով լիքը պնակ: Թեթեւ թափողը {լցնում} է հալած արճիճը պնակով ջրի մէջ: Իսկոյն երբ աւարտո

ի մէջ: Սորանից յետոյ հիւանդի հանդերձի կոտորի մէջ {լցնում} է միրգերը եւ դրօշակները եւ քսում է հիւանդի վերայ

ագցաններով բոկում էին նորա մարմինը եւ տաք իւղ էին {լցնում} բացուած վէրքերի վերայ, հանում էին եղունգները եւ

շարունակում է հեղինակը, - մի աման ջուր բերում են {լցնում} էդ Նուրինի գլխին, ու երեխեքանցը բրինձ, կամ եղ,

ւերանք մի չեղուի, որ ժամանակների պիտոյքին յարմար {լցնում} էր իր պաշտօնը: Նեղսրտութիւն եւ կատարելութիւն տես

արանից գրիչ է առնում ձեռքը եւ ազգի դժբախտութիւնից {լցնում} է մի քանի վայր ի վերոյ թերթեր յօդուածի եւ օրագրի

րա ցանքս ու վարքին ա, աշխատում տարեկան հացը տուն {լցնում}. տաւար, ոչխար, գոմէշ, ձի, գութան, չութ պահո

ոշոր եւ քնքոյշ: Տո՛ւր նախ զսէր, զսրտի {Լցո} ՛ իմ զամայութիւն, Տեսցես ուրեմն, սայթաքի՞

, գուցէ մի անկիրթ եւ բիւր տեսակ նախապաշարմունքով {լցուած} մարդ ունի մի յարգ ու արժանաւորութիւն, եւ գուցէ կ

ումը լցնելով, բաւական խոր մտան գետի մէջ, եւ այս {լցուած} հող ու քարը, ջրի երեսից երկաթակապ հաստ գերաններո

լն, կամ երբեմն նկատում են, որ մի սեւ շիշի միջից {լցուած} սպիտակ ջուրը ծիրանագոյն ներկում է արծաթի դգալը կա

ւմ իւրեանց գաղտնածածուկ խորհուրդը: Մեր սիրտը {լցուած} է արիւնով։ Մեք այստեղ չենք ծառայում մեր ախտերին

գնա՛, տխրադէմ ցնցել դատարկ քսակները, որոնց մէջ {լցուած} էին երբեմն ոսկին եւ արծաթը: Տնտեսական խնդիր

զ աչքով, Միշտ չարաչար կը գործածէ Սիրտը {լցուած} արիւնով. Բայց ես, երկինք թող վկայ գայ,

, Երբ իմ սիրտը այսպէս քնքոյշ զգացմունքներով {լցուած} Թփթփում էր ` պատուհանից աչքս դէպի դուրս ձգա

անգլիական Լօրդի, որ գրել էր նորան հայհոյութեամբ {լցուած} մի նամակ: " Sir, ձեր նամակը, այսինչ թուական

ն, որի խմորը չէր եկեղեցական: Այո՛, ժամանակը {լցուած} է, ուստի եւ հրապարակի առաջեւ ասում ենք, տէրութե

եանքը, մինչեւ մի ժամանակ, իսկ երբ մինչեւ բերանը {լցուած} էր փորձութեան բաժակը, այնուհետեւ նոցայ սգազգեստ

կանած մի գիրք եւայլն"։ Այս րոպէիս մեր սիրտը {լցուած} է հոգեպայծառ ուրախութեամբ, որ ասածներիս ճշմարտու

ի քանի ժամանակ մնաց։ Այս տեսնելով՝ չար նախանձով {լցուած} մարդիկը սուտ խօսքեր հանեցին նորա վանքի եւ նորա ու

, որ Փրկչի չարչարանքների մնացո՛րդը իր նեղութեամբ {լցուած} մարմնի վրա՛յ էր կրում։ Ինչ որ սա՛, իր բոլոր թղ

նում ինձ վարդապետելու, պի՛ղծ եւ վատթա՛ր գործերով {լցուած} մարդոց պէս, որ իրենց գերանին չնայելով, ուրիշներ

սաւոր մարդիկ չեն, այլ թէ խելքով եւ թէ քաջութեամբ {լցուած} եւ կատարեալ։ Նոցա հետ միասին եւ Աբեղենից տիրոջը

, տեսնելով Տիրոջդ օրէ օր Աստուծու փառաւորութեամբ {լցուած} հմտութիւնը, որ պարգեւել է եւ բերել է նոցա շքեղու

մի շնորհաւորութիւն իւր նշանաւոր դեւերից, որոնցով {լցուած} է լինում դահլիճը մինչեւ առաստաղը: Եթէ ձեզ պատահե

եծ տակառը, որի մէջ անցուց իւր կեանքը Դիոգինէսը, {լցուած} պաքսիմատներով եւ այլ հացեղէնով, պատրաստ դրած էր

արիւնը թափւում էր, տները այրւում էին, փողոցները {լցուած} էին դիակներով, ո՛չ ոք չգիտէր, թէ ի՞նչ խորհուրդ

- Այս ուրախ հանդիuի մէջ, ուր ամենների սիրտը {լցուած} է ուրախութեամբ, ի՛նչ մնում է ինձ ասել, եթէ ոչ ս

ած էին բոլորովին եւ ճաքճքած, եւ այդ ճեղքուածքը, {լցուած} լինելով ածուխի եւ այլ կեղտերի փոշիներով, կազմում

որ գերեզման: Ը․ Կոմս էմմանուէլը, տխրութեամբ {լցուած}, բաժանուեցաւ մահու թագաւորութեան սպասաւորից եւ ս

եւ արտասուքի երկու խոշոր կաթիլներ դուրս թռան նորա {լցուած} աչքերից եւ թաղուեցան գետնի փոշու մէջ: Այո՛, - ա

տի տեսաներ նորայ պատկերը կամ ուրուականը, մի ջրով {լցուած} պտուկի մէջ, որ դրած էր նորա ախոռում, այլ եւ պիտ

Մի յիշեցնե՛ք, մի՛, այն զգացմունքը, Որով {լցուած} էր սիրտս եւ հոգիս․ Որով շնչեցի, որով ապրեցայ

ուժաթափ, մինչ վեր բարձրացրեց Իւր արտասուքով {լցուած} աչքերը, Եւ ահա լուսին ամպերի տակից Դուրս

, եւ ամենակործան կայծակը դղրդեց Խանլը-դերէն, որ {լցուած} էր նոյն իսկ րոպէին անհամար քուրերով, որոնց հրաւի

ւնեցին իւրեանց մէջ այն բարոյական սկզբունքը, որով {լցուած} էր, կատարեալ էր ինքը՝ Քրիստոնէութեան հեղինակը,

լի աստուածաբանք եւ քարոզիչք, որոնցով այն միջոցին {լցուած} էր Ֆրանսիայն։ Յանսէնեանների բնակութեան կենդրոնը

ք տեսանում ենք, որ մի անպիտան եւ խաւար ազգի կրօն {լցուած} է լինում աղօտ եւ խաւարային խորհուրդներով եւս եւ խ

շատ անգամ զարկել է ձեր համար, շատ անգամ արիւնով {լցուել} է ձեր համար: Սիրական եղբարք, դուք մեր անբախտացա

ւնել: Թաբաք ծխողները դարձան երեք հոգի. ծխով {լցուել} էր ամբողջ տունը, ծխողքը հազիւ հազ տեսանում էին մ

արտարութիւնը, դորա հակառակ ողջամիտ եպիսկոպոսները {լցուել} էին արհամարհանքով դէպի նա եւ դէպի նորա գոված Պապը

ղորմելի " Մեղուին " լծել են մի սայլի եւ, ինքեանք {լցուելով} մէջը, հարկադրում են նորա աւելի մեծ ասպարէզ կատար

թէ ոչ, առանց Աստուծոյ գործերը գործելու եւ դեռեւս {լցուելով} ամենայն տեսակ մոլութեններով ասել, թէ " աստուծոյ

աքակրթութիւն է տարածում: - Ռուսական բանդերը {լցուեցան} Լեհացիներով. կարծեմ շուտով Սիբիրի մէջ աւելի շատ

ւմ էին դաւաճանութեամբ խաբուած անզէն մարդիկը: Երբ {լցուեցան} փողոցները նոցայ դիակներով, սկսան ճանկերով ետ քաղ

մայրիկ, ասեղով ծակեցի ձեռքս, նորա համար աչքերս {լցուեցան}, - պատասխանեց Մանուշակը, հարկադրելով ցոյց տալ իւ

են, որ նստիս ու լաս, մինչեւ որ թաղման գերեզմանդ {լցուի} աչքիդ արտասուքով։ Իհարկէ, ազգային օրագրերից գոն

լորդը կը չափաւորուի, որի հաշուով իմ պակասորդը կը {լցուի}, սակայն մի մոռնար, որ քո ցեղը մինչ ցարդ վայելել

էին, Խաւարուիլ իսկոյն գիշերի մթնում, {Լցուիլ} արիւնով, եւ այդ նշանով Դողդոջուն աչքին այդ

, թէ Էֆիմերդէ չունիմ, այդ պատճառով եւս չեմ կարող {լցուցանել} քո ցանկութիւնը: Միայն այսքան կարող եմ ասել քեզ,

եւաբար՝ անհոգ մնալու վերացնել իւր թերութիւնքը եւ {լցուցանել} իւր բազմադիմի կարօտութիւնքը: Ապա եթէ ազգը լուսաւ

լ հայկական դպրութեան ասպարէզը եւ դորանով ոչ միայն {լցուցանել} մեր պակաս թողածքը, այլեւ փորձել աշխատութիւնը: Պ

ածուն համեստութեամբ կարողանում էր այդ թերութիւնքը {լցուցանել} եւ իւր անձը ամենեցուն սիրելի ընծայել: Սա դեռեւս

չ, սա չէր կարող ոչ առաջինի եւ ոչ երկրորդի պաշտօն {լցուցանել}: Սա նոցանից գերազանց է երեք բանով, որպէս քեզ կ

թիւն կը գործէր իւր վերայ Հայոց երգը, ես խոստացայ {լցուցանել} նորա ցանկութիւնը: Մի փոքր նստելուց եւ քաղաքի որպ

արդ, որի պաշտօնը օրինաւոր կերպով ոչ ոք չէր կարող {լցուցանել}, եւ որի հետ զուգուած էր ձեր դուստրը այնպիսի անքա

նա ասում էր, որ յառաջ, քան թէ ամառը, չէ կարող {լցուցանել} Աղուանեանցի փափագը: Աղուանեանցը կարդալով այս

բուն հայախօսութեանն՝ որ միակ աղբիւր ճանաչի առ ի {լցուցանել} զպակասութիւնս նորոյ լեզուին: Ո՞րով հիմամբ մարթ է

րճուանք ոմանց հնասիրաց՝ յընթեռնուլն զայն կարէի՞ն {լցուցանել} զպակասութիւնս, որոց տանի եւ համբերէ զաւակն հայկա

տեսանում Աստուծոյ պատուհասը քո գլխի վերայ։ Գնա՛ {լցուցանել} քո պիղծ ցանկութիւնը, իսկ ես կը մնամ այստեղ՝ այս

ներին այնքան սահմանափակ, որով հազիւ թէ կարելի էր {լցուցանել} կեանքի անհրաժեշտ պիտոյքը։ Այս բաներից կարելի է ե

, վերջապէս կատարելութիւն ստանալ եւ թերութիւնները {լցուցանել} եւ այլն... եւ այլն... այնուհետեւ անշուշտ ազ

րթել այնուհետեւ զմանկունս 'ի դեռափթիթ հասակէ անտի {լցուցանելով} զմիտս նոցա այնու պաշարմամբ, եւ ոչ իսկ պարտ էին դ

կա՛մ յիմարութեամբ, կա՛մ իւր արծաթսիրութեան քաղցը {լցուցանելու} համար, օգուտ քաղելով առաջեւի մարդու առաւել, քան

է Բէգզադէն: - Իմ ռոճիկը հերիք չէ այդ պակասը {լցուցանելու} համար, - կցորդում է երիտասարդը հեգնութեամբ:

ուրդ պաշտօնը, որ վիճակել էր Աստուած կանանց ազգին {լցուցանելու}: Հա՛յ կանայք, դուք որչափ եւս նոր ժամանակներ

ործի մասնակից, իւրաքանչիւր ոք աշխատէր իւր պարտքը {լցուցանելու} է ՚ի մեծ խորհրդի սպասաւորելով: Այն ժամանակը պէտք

երախտագիտութեան պարտքը վճարել, չարութենների չափը {լցուցանելու} համար մահադեղով վախճան է դնում այն բազմաշխատ մարդ

եցաւ դարն 19-երորդ ի հին լեզուն. այլ այս ամենայն {լցուցանեն} գէթ զցանկութիւն եւ պատասխանի տան ուսումնական հարց

ուիլ, եւ նոքա ինչ որ քեզ առաջարկեն, այն եւս կը {լցուցանես} դու: Հեզահոգի մարդը իմանալով կարդինալի միտքը, ե

լ կը լինինք, եթէ բոլորովին ազատօրէն եւ անկախաբար {լցուցանէ} իւր խոստմունքը: Ազատ գրատպութիւնը մեծ քայլափոխ է

նչ ասել է դպրոց, եւ թէ ինչպէս պիտի լինէր նա, որ {լցուցանէր} իւր խորհուրդը: Պարոնը կը լինէր այսպէս մօտ յիսուն

ում քեզ: Մեր գալը մի օրէնք է, որ կատարում ենք, {լցուցանում} ենք առաջնորդի հրամանը, որ սաստիկ պատուիրում է ու

այլ մաքրեալ, մշակեալ եւ զպակասութիւն ի հնոյ անտի {լցուցեալ} ոչ տարաձայն կերպարանաւորութեամբ ըստ քաղաքաց եւ ըս

աւ չէր ասում, որ ես իմ վերակացուի պատուերն միայն {լցուցել} եմ: Չորրորդ, դիցո՛ւք թէ վերակացուն անբարոյական

ը դէպի իւր կրօնը եւ դէպի իւր ընկերը, հաւասարապէս {լցուցել} է մինչեւ ցայսօր իւր սպասաւորութեան չափը եւ պայման

ծառերը զգեցան կանաչ, ծաղիկները անուշահոտութեամբ {լցուցին} օդը, եւ անհամար բազմութիւն ուրախ թռչունների սկսե

եզ իմ սիրտը: Չկամիմ երկար գրել, որովհետեւ սիրտս {լցվում} է արյունով, եւ կյանքս մաշվում է: Այժմ այսքան

որ անտարակոյս պիտի երեւէր ինձ, եօթն ջրհօրի ջրով {լցրած} պտուկի մէջ, եւ հարցանէի նորանից, նորա ո՛վ եւ ին

եցի կրակը, շարեցի քուրայի մէջ զանազան մետալներով {լցրած} հողեղէն ամանները եւ սկսեցի փուքսի գործադրութեամբ

ց, երբ աւարտել էին խմելը: Երկու րոպէ չքաշեց նոր {լցրած} բաժակներ յայտնուեցան երկուքի առաջեւում եւս: -

ակ կայ մինչեւ երեխայի ծնանելը, խնդրում է մի ջրով {լցրած} աման, բերում են նորան մի արծաթի ոսկեզօծ աման, ջ

կարում էր իւր կարը: Թիւթիւնճի-օղլուն ծխափողը {լցրած} թաբակով նոր ահա վառում էր, իսկ կինը նստած բազմոց

ում, բայց նա եւս շատախօս պառաւի նման երազներով է {լցրել} իւր նամակը: Բայց գիտեմ, որ դու պիտի բարկանա

կած չարաչար կործանութեան անդունդի մէջ, արդէն իսկ {լցրել} է խելապատակը այդպիսի գաղափարներով։ Կրակի վերայ կ

ուչ, մեծ ես, Տէ՛ր, Որ տիեզերքն սիրոյ շնչով ես {լցրել}. Կը յանդգնի՞ որդը բերանն իր բանալ Եւ աղարտել ս

զգասէրներից, որոնք իւրեանց ազգասիրութեամբ այնքան {լցրել} են օդը, որ բոլոր մարդկութեան շնչառութիւնը դժուար

կել, Ո՛վ տէր Ադամ, հմտօրէն, Զի սրտերին առագաստ {Լցրեց} սիրոյ բոց-մրրիկ, Կը դիմանա՞յ բոցին սաստ Արդեօք մ

ղէգնաբոյսի շաքար, ձգեց աւազանի մէջ, մի կաթսայից {լցրեց}, դարձեալ աւազանի մէջ, մաքուր արեւելեան նաւթ, ո

ցը ինքնաբաւական կերպով: Այս խօսքերից յետոյ, {լցրեց} նա ծխամանը թաբաքով: Պ. Մարկոսը եւս, հետեւելով

մեցէ՛ք, անուշ արեցէք: Այս ասելով պ. Շաքարեանցը {լցրեց} արաղը մի բաժակի մէջ եւ տուեց Մանթուխեանցին: Պ.

ոքր հանդարտելով նստած աթոռների վերայ, Շաքարեանցը {լցրեց} արաղը բաժակների մէջ: Մեծ սիրով բաժակները միմեանց

շը: Շաքարեանցը յառաջամատոյց գտանուեցաւ եւ իսկոյն {լցրեց} բաժակները արաղով: Այս րոպէից սկսած Մանթուխեանցի

շուտով եկար: Թիւթիւնճի-օղլուն առեց ծխաքարշը, {լցրեց} թաբակով եւ սկսեց ծխել. նորա դէմքի վերայ երեւում

քնքուշ: Նախ տու՛ր ինձ սէր, իմ սրտի Ամայութիւնը {լցրու}, Ապա տես թէ կը գայթի Վէ՞ս բնութիւնը մարդու. Երբ

Յովհաննէսի խանութի քամակում գտանուած ահագին փոսը {լցւում} է մարդու արիւնով։ Այդպիսի փոսեր շատ կան, որ նոյ

նաւահանգիստ շինուեցան, որովհետեւ մշակների ձեռքով {լցւում} էին ցորեան, ունդեղէնք այն նաւերի մէջ, որ մօտենո

դհանուր մարդկութեան հետ։ Մեր սիրտը արիւնով է {լցւում} այս ճշմարտութիւնքը ասելու ժամանակ, որովհետեւ մի

ով չէին պարզւում աղճատուած կամ մութ տեղերը. չէ՛ր {լցւում} նոյնպէս թերթերի պակասութիւնը։ Թղթի հարազատու

մէ՛կ պատերազմում ընկան։ Ամոնը չէ՞ր, որ, անխե՛ {լք} խօսքերի համար, երկար ժամանակ ատելի դարձած լինելո

ւ ետքը բոլոր աշխարհը ծածկում ես ջրհեղեղով, էլ խե՞ {լք} է այնուհետեւ պահանջել, որ խոտը չոր մնայ, կամ հո

ղցր չէ այն մանր վաճառականների վիճակը, որ նոյնպէս {լքանելով} իւրեանց երկիրը՝ ձեռք են զարկում վաճառականութեան

ունենալ մեր անձին եւ մեր ընկերի վերայ, եւ առանց {լքանելու} եւ վերացական բաների թողնելու մեր մասին հոգաբարձու

Զկնի ապիրատութեանս գործելոյ երանելին Մեսրոպ թողու {լքանէ} զքարտուղարութեանն պաշտօն առ Արքունի դրան եւ փուլթ

դառնում է իւր տունը... բայց ի՞նչ եղաւ արդեօք այն {լքեալ} տունի եւ ընտանիքի վիճակը նորա բացակայութեան ժաման

՞վ տայ երկրագործին այն դրամը, որ հարկաւոր է նորա {լքեալ} բազուկները զօրացնելու համար: Վաճառականը կամ

անիդ յարկի տակին Եթէ դու հիւր ընդունես Սիրակարօտ {լքեալ} հէգին ` Յար օրհնուա՜ծ դու լինես: Թէ ոք գլխի տեղ

ո խորանին Ասպնջական թէ գտցիս Սիրատենչակ {լքեալ} հիգին, Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս:

- քանզի այր յիւրաքանչիւր տեսեալ զհայրենիս աւեր եւ {լքեալ}, ձեռն ի գործ արար ի հայթայթանս զօրհանապազ հացին

ւնեմք իրաւունս եպերելոյ զնա, վասն զի թողեալ [եւ] {լքեալ} յիւրայոցն՝ այնինչ զօգնութիւն եգիտ յօտարաց, [ի հ

, յորում եւ ընկալեալ զքահանայութիւն. այլ ի վերջէ {լքեալ} զօտարին եկեղեցի, ոչ տարակուսեցաւ դիմել առ իւրն ե

ղն դուժ: Մատենագիրք մեր ցայս վայր ժամանակի թողին {լքին} զայս, թէպէտ եւ անհաւան էին ընդ խառնափնդոր Պատմու

ւտ... Մի արդէօք յունական պերճ եւ ողո՛րկ առասպե՞ {լքն} իցէն, հանդերձ պատճառաւ, որք զճշմարտութիւն իրաց

. եւ թէ նեղիցին 'ի Հռովմայ վասն այսորիկ, 'ի բաց {լքցեն} եւ զվանս որ 'ի Վենետիկ, եւ յԱնգղիա փոխադրեսցեն կ

մարդ լինելով, անսխալ է եւ անմեղանչական։ Հրաշալի՛ {Լօգիգա} ։ Memoires du duc de Saint-Simon.

բաժիններին, խօսել սառն հոգով եւ հաւատարիմ մնալով {լօգիգական} կանոններին: Բացի այս նամակակցութենից,

Ի՛նչ կամի ասել սորանով, անհասկանալի է. հիմք եւ {լօգիկա} չկայ... Այս ուրախական խօսքերը խօսելով մխիթարուել

ղը է ազգը, որովհետեւ եկեղեցին ազգինն է. հրաշալի {լօգիկա}: Ո՛չ երբեք, ո՛չ բնաւ: Մինչ իսպառ բողոքե

թէ բոզ եւ պոռնիկ չկար։ Բայց, աբեղայից ինչ հարցնես {լօգիկա} ։ Սակայն Հայկազնեան բառարանը պարտական էր անունով յ

րէնքն տէրութեան ոչ բնաւ ներգործեն ՚ի Սինօդին, եւ {լօգիկաբար} չէ մարթ խօսիլ ընդ գլխաւոր անդամոցն, յորոց ի ձեռի

զու լինելով, չունի դեռեւս այն բոլոր ձեւերը, այն {լօգիկաբար} կապակից պարբերութիւնքը, որոնցով հարազատօրէն կարե

կան հետեւանք է կրօնի եւ լուսաւորութեան։ Եթէ ճիշդ {լօգիկաբար} քննենք, եւ լուսաւորութիւնը հետեւանք է կրօնի, ին

աղբիւրը, որ է լուսաւորութիւն։ Ասացինք, թէ ճիշդ {լօգիկաբար} քննելով, լուսաւորութիւնը հետեւանք է կրօնի։ Ասաց

աբար այն է, որ նա կարողացել է սառնասրտութենով եւ {լօգիկաբար} նկատել իւր անձը, փորձել իւր անձը իւր պաշտօնի մէջ

խնդիր առաջարկես. թող այդ խնդիրը լինէր խելացի եւ {լօգիկական}, բայց այդ բոլորը անուանելու է խելագարութիւն եւ յ

դառնային, եւ խօսելու ժամանակ դահճի պէս չվարուէր {լօգիկայի} հետ: Տեսանենք՝ այս բարի խորհուրդը ինչ ազդեցութի

աղափարներ՝ Հայոց աշխարհաբառ լեզուով եւ եւրոպական {լօգիկայի} ազդեցութեան տակ լուսաբանած, սկզբումը իհարկէ պիտո

ուածը գրելուց յառաջ դրականապէս բարեաւ մնայ է ասել {լօգիկային}, որ առանց դորան եւս շատ սիրելի չէ օբսկուրանտների

ինակը, իսկ առանց համեմատութեան, միմիայն հետեւելով {լօգիկային} սրբագրել, համարեցինք անտեղի, որովհետեւ կարող էր փ

" Մեղուի " մէջ, շատ անգամ խելացնոր մարդու արժանի {լօգիկայով}, ես անարժան եմ համարում ներս բերել Յիշատակարանիս

նաւոր դաստիարակութեան հետք: Շատ տեղ չարչարւում է {լօգիկան}, եւ այդ պատճառով Պ. Իսահակեանցը ինքն չէ իմանում

, բայց աւելի երջանիկ լինելու չէ՞ր արդեօք նա, եթէ {լօգիկան} լինէր բարեկամ, քան թէ մի վերացական էակ: Թող

ւ մի՞թէ կարելի է մտածել, եւ արդեօք թո՞յլ է տալիս {լօգիկան} եզրակացնել, թէ Հայք, վերստին (իսկոյն) մերժելո

երես, Բայց թխաթոյր զանձամբ ինչ արկեալ {Լօդիկ} ազնիւ, տխուր յոյժ ի տես: " Ողջո՜ւյն քեզ,

սպիսի թերահաւատ մարդիկ: Դուք բոլորովին դարձել էք {Լօթեռ} ասեմ, Ֆարմասօն ասեմ, Չիք յարութիւն դաւանող ասեմ

ռը, որ ձեր պէս խելօքների բերանով անուանւում էինք {Լօթեռ} ու Ֆարմասօն։ Գիտե՞ս դու, թէ ինչ ասել է Լօթեռ կա

նք Լօթեռ ու Ֆարմասօն։ Գիտե՞ս դու, թէ ինչ ասել է {Լօթեռ} կամ Ֆարմասօն... - Կարծում ես, թէ երեխայի հե

հե՞տ ես խօսում, որ հարցանում ես, թէ ի՞նչ ասել է {Լօթեռ} կամ Ֆարմասօն... - Ուրեմն գիտե՛ս: - Անտա

մկրտուին Սանչու հետ, փառաց ի փառս"։ {Լօթին} գոռաց այն կողմից, Սանչու լերդին ջուր գնաց.

, իւր 8 միլիոն ձկնարիւն Աւստրիացիներով բռնացել է {Լօմբարդիոյ} վերայ եւ չէ կամենում Վենետիկը ձեռքից թողուլ:

ՅԻՍՈՒՍԵԱՆՔ ՅՕԴՈՒԱԾ ԱՌԱՋԻՆ Իգնատիոս {Լօյոլա}. - Յիսուսեան Կարգի ծագումը. - Տրիդենտեան ժողով. -

րիշ անգամ նոցա վերայ խօսելուց։ Իգնատիոս {Լօյոլա} ՝ Յիսուսեան Կարգի նախահայրը, ծնեցաւ 1491 թուական

աւ 1491 թուականին Սպանիայի Գվիպուսկօյա գաւառում, {Լօյոլա} ամրոցի մէջ։ Նորա ծնողքը թէպէտեւ երեւելի մարդիկ է

ափար պարունակուած մտքերի պտուղքն են միմիայն։ {Լօյոլա}, ոգեւորութեան ամենայն աստիճաններից անցանելով, կ

ութիւնը։ Ա՞յս է առաքելական Քրիստոնէութիւնը։ {Լօյոլա} Աւետարանի ուսման հակառակ տալիս է աշակերտներին իւր

ովմի մէջ հոգիների փրկութեան համար։ Այս բանով {Լօյոլա}, արիանալով " Հոգեւոր Վարժութենների " օգնութեամբը

թիւն դէպի կարգի Գեներալը եւ Պապը"։ Վերջին ուխտը {Լօյոլա} անհրաժեշտ համարեց. պատճառ, գիտէր, թէ Պապը շատ

անուանել հիմնադրի անունով " Իգնատիոսեան ", բայց {Լօյոլա} հրաժարեց իւրեանից այդ պատիւը եւ համոզեց նորանց ան

Կարգին " Յիսուսեան " (societas Jesu)։ Վերջապէս {Լօյոլա} Կարդինալ Կօնտարինու ձեռքով առաջարկեց Պապին իւր կա

առաջարկութիւնը մնաց առանց հաստատուելու։ Բայց {Լօյոլա} եւ նորա ընկերքը չ'վհատեցան ամենեւին։ Նոքա առաւել

Կարգի Գեներալութեան իշխանութիւնը եւ պատիւը։ {Լօյոլա} պատարագը մատուցանելուց յետոյ, ինչքան Հռովմումը Կ

լինել Կարգի Գեներալին։ Շուտով այս բաներից յետոյ {Լօյոլա} սկսեց իւր սովորական պարապմունքը, այսինքն՝ քարոզ

տիրելու համար աշխատութենների գլխաւոր հիմքը։ Բայց {Լօյոլա} միանգամայն այլապէս էր մտածում եպիսկոպոսական արժան

զան՝ " Ut senis baculus ", ինչպէս ասել է ինքը՝ {Լօյոլա} ։ Այս բանի անհրաժեշտ հետեւանքը այն եղաւ, որ

արտ անհաւատութիւնը։ Արդէն ասացինք, որ այս գիրքը {Լօյոլայի} առաջին տարիներումը գրուած բան չէ. երեւի թէ գրուա

, ոգեւորութեան եւ սրբութեան մի խորհրդական նշան։ {Լօյոլայի} զանազանութիւնը այլ անապատականներից գլխաւորաբար այ

ւր անբաղդ զոհերի մարմինը։ Հոգեւոր վարժութիւնքը, {Լօյոլայի} մեքենայի տակ, լուծանում էին մասն մասն ազատ մտքեր

, մինչեւ Կարգը դեռեւս ծնած չէր, այլ միայն յղացած {Լօյոլայի} սրտումը, կը տեսանենք յետոյ, թէ ի՞նչ գործերի ծնո

արգի պատմութեան խորհրդաւոր դարագլուխը, այսինքն՝ {Լօյոլայի} մահը։ Նորա կեանքում պատահած անօրինակ անցքերը, ն

, այլ մնաց այն ոգեւորութեամբ, որով դուրս էր եկել {Լօյոլայի} " Հոգեւոր Վարժութենից"։ Նորա կոյր եւ ամենայն վտ

ի մէջ, վասնորոյ չէր կարողանում յայտնապէս հետեւել {Լօյոլային} եւ նորա աշակերտների կարգումը լինել։ Բայց դորա փո

ղղութիւն։ Մի բանի համար միայն Կարգը երախտապարտ է {Լօյոլային}, որովհետեւ նորանից ստացաւ նորա զինուորական հոգին

համար։ Այս բանը այն միջոցին ո՛չ ոք չ'հասկացաւ։ {Լօյոլայից} յետոյ միւս ներկայ եղող անդամքը նոյնպէս երդում կեր

րձել իւր անձը իւր պաշտօնի մէջ։ Այս բաներից յետոյ {Լօյոլայն}, հարկադրելով իւր աշակերտներին միեւնոյնը գործել,

politicus), դարձաւ հիմնադիր մի հզօր Կարգի։ {Լօյոլան}, տեսնելով Քրիստոսի դատարկ գերեզմանը, իսկոյն հաս

յս օրից կամքը ստացաւ իւր յատկացեալ պաշտօնը։ Բայց {Լօյոլան} ոչինչ ուսումն չունի, հազիւ գիտէ գրել եւ ընթեռնու

իւղ (timor servilis)։ Դառնանք դարձեալ դէպի {Լօյոլան} ։ Մօնմարտրեան նշանաւոր երդումից յետոյ նա դարձեալ

ողովրդի մոլորեցուցիչ։ Բայց ի վերայ այսր ամենայնի {Լօյոլան} կարողացաւ ազատուիլ սպառնացած վտանգներից։ Նա սկսե

ութեան մէջ։ Նա յոյս ունէր միաւորել իւր Կարգի հետ {Լօյոլան} եւ նորա աշակերտքը։ Բայց Իգնատիոսը կարո՞ղ էր արդե

իօն ընդունեց նորանց իւրեան պաշտպանութեան տակ, եւ {Լօյոլան} կարողացաւ վերջապէս Ֆերդինանտ երկրորդի օրովը հաստա

, թէ ինչ հետեւանք ունեցաւ այս ընդունելութիւնը, թէ {Լօյոլլայի} որդիքը արժանի կացուցի՞ն իւրենաց անձը այսպիսի Կայս

ն աշխարհի մէջ։ Այս խորհրդով Իգնատիոսը դիմեց դէպի {Լօտարինգեան} Կարդինալը, որ գտանւում էր այն ժամանակ Հռովմում ե

առավարութիւնը։ Այս Աբբայն երբեմն սպասաւոր էր Սէն- {Լօրանս} անունով Օրլէանեան Դուքսի դաստիարակի մօտ։ Շուտով

ն խօսքերից, որ հռչակաւոր Ֆօքսը դրեց մի անգլիական {Լօրդի}, որ գրել էր նորան հայհոյութեամբ լցուած մի նամակ