Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

: Ինչ եւ իցէ, այժմ ամենայն հոգեւորականք երթան առ {նա}, այլ ես չհանդուրժեալ, ես գալով աշակերտ տէր Գաբ

ց, աճաբ խանին ետեւն, չէ նե չոխրախին ճամբան, չէ {նա} աճաբ պաղնիքին ճամբան. Խասբիքային տունին ետեւի տե

լավ կշահե, ատ կողմանե ալ միամիտ արեք իրեն, թեք {նա} կատարյալ անե, եւ սրբազանը, ինչպես գրել է նե, ճ

անոր համար է, որ պակասավոր չիմնա տեյին, չյունքի {նա} վարպետ է ամենեն մեր թահմինովն, անոր համար։ Վերջ

ասիս իրենց, որ ատոր համար սիրտերն թող չի ցավի, {նա} նոցա շատ կսիրե եւ այլն: Մեր ամենայն ընտանյաց

զզրկանս իմ ի Բարսեղ քահանայէ զոր հառաջացուցեալ է {նա} ինքն՝ առանց տալոյ ինձ զտեղի բարձրացուցանել զիմ բ

եւ եթ իւրաքանչիւր զրկեալ յուսայ փրկութեան, քանզի {նա} միայն ապաստան զրկելոց յանիրաւութենէ անբարեբարոյից

ւոր կառավարութիւնդ գիտել ի քահանայէն Պոպովեանց թէ {նա} որ յերկբայս գտանի արդիս թէ Նալպանտեանն էր գրողն ի

Ուստայեանն, բայց այնուամենայնիւ կրկին պարտաւորի {նա} քահանայն Պոպովեանց քանզի եթէ ինքն գտանէր յերկբայս

բայս զգրողէն թէ Նալպանդեանն էր եւ. թէ Ուստայեանն {նա} զի եւ ո՛չ անգամ ճանաչէր իսկ զնա՝ անհրաժեշտ հարկի

լ նորին Սիմոնեանի յաղանդոյ կաթոլիկաց, քանզի նոյն {նա} Սիմոնեանն գոլով անդ կոչեցեալ յոմանց քաղաքացեաց Նա

եալ ի վերայ իմ զանուն, թէպէտ եւ ցայն վայր չունէր {նա} ինձ ուսուցեալ զիմն, եւ ես չունեի ինչ ուսեալ ի նմ

զպատճէն պատասխանւոյ նոյն Բարսեղ քահանային, որով {նա} ցուցանէ, թէ նա ինքն ո՛չ կարէ հաւաստել, թէ ես գր

նւոյ նոյն Բարսեղ քահանային, որով նա ցուցանէ, թէ {նա} ինքն ո՛չ կարէ հաւաստել, թէ ես գրեալ իցեմ նմա զգի

իւրոյ խղճի գ) անընդհատ եւ առանց խտրելոյ լուծանէ {նա} զպահս ձկամբ, այսմ կարեն վկայել երդմամբ, որք ուն

ինձ բերել գրելն իմ զայդ առ տիրացու Սարգիսն, երբ {նա} ինքնին աստանդական դեգերէր յԱթոռն, եւ ո՛չ կարեն զ

ն առնէիր, եթէ առիր, լաւ է, բայց եթէ չես առել, {նա} ես կը հատուցանեմ, միամիտ եղիր: Ես ողջ եւ առողջ

նքան գեշ ասեք, ինչքան կամենաք, վերը աստված կա, {նա} կտեսնե ծուռն ալ, շիտակն ալ, ես ձեզի խոսք հասկաց

այս հասակը այդտեղ էլ դորան պիտի կարդալու տայիք. {նա} այժմ վաճառական լինելու չէր, որ ասեք թե՝ չէ, բա

է եւ այնքան սիրում է, որ դուք երբեք չունեիք դեպի {նա} այն սերը, թեեւ դուք նորան թուրքի կամ չերքեզի հավ

ր, եւ ուրախությամբ մնացինք մինչեւ ժամը 10, հետո {նա} գնաց տուն, ես էլ եկա իմ տունս, Ավտուշն եւս հետն

Պետերբուրգում: Չգիտեմ մինչեւ այս գիրս ստանալուդ {նա} երեւացած կլինի՞, թե ոչ, այսուամենայնիվ դարձյալ

վառ քրոջս եւ զավակացը սիրով ողջույն. ասացեք, որ {նա} Ավտուշին համար հոգս չանե եւ թե ` ինձ եւ իմ գրածիս

ր, ինչ որ սրբազանի մասին կգրիս նե, սուտ բան է, {նա} Էջմիածին երթալու չէ, այլ թշնամիի խոսք է, ես եւս

կը եւ երեշկիկ ապուխտը ստացա, շնորհակալ եմ, բայց {նա} խոստացավ Նախիջեւան հասածովը մի գիր գրել, մինչեւ

րծելով թե գիրս չի հասնիլ, ճանապարհ ընկած կլինի՝ {նա} Մոսկվա է տեյի, չգրեցի: Եթե տեղդ նոր բաներ կա նե

ան բավականություն տալ եւ խնդիրի մեջ գրել ենք, թե {նա} առանց վարձի պատրաստ է ծառայել, որպեսզի տերությու

նույնպես, մի պրոֆեսոր Մուխլինսկիից խնդրել է, որ {նա} եւս աշխատի: Ուրիշ մարդերից չէր կարելի խնդրել պատ

եւ առողջ, եւ քո ասած բաներդ բոլորը ասիլ իմ, եւ {նա} համաձայն է, միայն փոքր համբերե, որ այս բաները կ

պսպրած բաներդ Բերբերովի ձեռքով անպատճառ կստանաս. {նա} այս օրերս ճանապարհ կելլե։ Սրբազան Հայրն, Նա

չէ մի մարդու համար: Տեր Գեորգին եւս ասացեք, որ {նա} եւս աշխատի. ես հույս ունիմ, որ մի բաժինը նա ինք

որ նա եւս աշխատի. ես հույս ունիմ, որ մի բաժինը {նա} ինքը ստորագրեց եւ մի բաժին կամ ավելի ուրիշին տա ս

. Սաղաթել Դավթյան Քայալյանից եւ հույս ունիմ, որ {նա} եւս յուր ազգասիրական ջերմեռանդությունը չխնայե նոր

մխիթարական: Դո՛ւք պիտի պահպանեք մեր ծրագիրը, {նա} եւ Ձերն է, որովհետեւ ազգինն է, պիտի ամեն ջանք ե

յս մասին դեպի Էջմիածնի սրբազնագույն Սինոդոսն, թե {նա} անտեղի մեջ է մտանում այնպիսի գործերի, որ չէ ենթա

պ. Իզմիրյանցն, նամակ են գրել Այվազովսկուն, որ {նա} զուր տեղը չհետեւի վնասել կամ կարճել " Հյուսիսափայ

ծ անբավականություն կարող է ծագել ազգի կողմից դեպի {նա}: Այս բանը շատ ձեռնտու է մեզ, միայն Լազարյանք

վ խոստանում է լսել հարսնացուից մի կատարյալ խոսք. {նա} այսօր կհայտնե ինձ, եւ ես վաղը կծանուցանեմ Ձեզ:

ակվում խնդրել) ուղարկես պ. Նազարյանցի անունով, {նա} կտնօրինե ըստ պատկանելումն. էգուց փոշտան մին ստրա

մն. էգուց փոշտան մին ստրախավոյ գիր կուտամ, բայց {նա} ուշ կստանաս, բայց այս գիրս ստացածովդ իսկույն տնօ

նը եւ գրողին անվանեց հիմար ավանակ, ասում է՝ եթե {նա} իմ ձեռքում ուսանող լիներ, միայն այս բանի համար 1

րերու հոգաբարձությունը ես կհանձնեմ տեր Մովսիսին, {նա} պոդրյադչիկի ձեռքով կուղարկե, նույնպես այն ջուրեր

ւ, աստված ողորմած է, ճշմարտությունը մերն է, եւ {նա} կպահե մեզ: Ես Բեռլինից կամ Վիեննայից դարձյալ

մենաս ինձ նամակ գրել, ուղարկիր պ. Նազարյանցին, {նա} " Արեւմուտքի " հրատարակողի ձեռքով ինձ կհասուցանե

տք է ստանալ), ես ասել եմ Սահակին եւ խնդրել եմ, {նա} կկատարե. պատկերներն յուրյանց մակագրով հանդերձ պա

նաք ինձ նամակ գրել, ուղարկեցեք պ. Նազարյանցին, {նա} կհասուցանել ինձ: Իմ ողջույնը եւ հարգությունը

թը ճանապարհի ու համալսարանի փողը տալու համար, եւ {նա} ինձ ասել, թե ոչ մի կոպեկ օգուտ չկա. 340 ստորագր

ւ ընկերով հանդերձ, այդքան գումարով գնալ եւ գալ, {նա} այդ յուր ընթացքով հայտնի ցույց է տալիս, որ ոչ ոտ

, նույնպես համարձակվում ենք ասել, թե անօգուտ չէր {նա} ազգին: Իսկ եթե քաղաքը, որի մեջ ծնած եմ, միա

հառաջ հարկավոր է մարդ ուղարկել այն պայմանով, որ {նա} քննել, հարցանե, տեղեկանա, իմանա, թե ի՛նչ բան

նդր ասացի, տամ զայն թուղթ վեհափառ կաթողիկոսին եւ {նա} յանձնարարեալ անդամոյ Սինօդին Սարգիս վարդապետի տէր

լ զթուղթ վեհափառ հայրապետին ամենայն Հայոց, որպէս {նա} եւ զբնագիրն երեսփոխանական թղթոյ, նորին պայծառափա

նիստրն արտաքին գործոց ի Ս. Պետերբուրգ, որպէս զի {նա} ընդ ձեռն Մինիստրին արտաքին գործոց Անգլիոյ իրազեկ

գամ առաջարկել է պ. Ֆեռգուլային անձնատուր լինել, {նա} մերժելով այս առաջարկությունը, սպառնացել է ռմբակո

ի մի Բուրբոն, թող ուրեմն պ. Ֆեռգուլան դիմե դեպի {նա}: Այսչափ նեղության դիմանում է այս անպարծանք պարոն

նք պաշտօնն որսալոյ զայլոց զնամականիս, եթէ պարապի {նա} այդպիսեօք չգիտեմ, միայն նամականիք իմ վաղ ուրեմն

ն յետ երկուց աւուրց: ՚Ի 5/17 ամսոյս գնացի առ {նա} եւ նորա առեալ զպատրաստի թարգմանութիւնն զոյգ ընդ

րի երեսփոխանական թղթոյն եւ կտակին, որ գտանիւր առ {նա} ինքն, ի նոյն իսկ օր յղեաց առ պ. Հագն, պաշտօնակ

եպիսկոպոսին, ուրեմն եւ պիտի հետեւեցուցանել զի թէ {նա} գրել տայ յօգուտ այդ անուն դպրոցաց ապա ուրեմն կայի

ի Կալկաթա բնակի ՚ի տան իւրում: Այսօր ուղղեցի առ {նա} զգիր մի օրինակ զայս: " Մեծարու Տի՛կին,

: Յետ ստանալոյ զպատասխանի առ այս երթայց առ {նա} եւ խնդրեցից զհրիտակն, զորոյ յանցուցանել ի Նախիջե

անց. եւ ոչ այսչափ միայն այլեւ զիւր զկտակ առնէ ի {նա} ապաստան: Որդի սորա, յիշատակեալ Յարութիւնն Կի

չ ներկայացուցեալ զգործն յատեան դատաստանի հանեց առ {նա} զբացարձակ հրաման Սուպրիմ Կորտի առ ՚ի տալ ինձ զհրի

գուցեալ Մասեհի Բաբաջանեան եւ ի գրութենէ իմմէ, թէ {նա} հանգուցեալն թողեալ է զերկուս այլ եւս փոքրիկ տունս

անեմ, թէ զի՞նչ արարեալ է նորա ՚ի մասին գործոյն: {Նա} պատասխանի ետ, եթէ պատրաստ է զթուղթ ՚ի վերայ առաջ

նել զպատճառաբանութիւն օրէնսգէտին Հագի, որով ճգնի {նա} ի վնաս ազգին, որոյ եմս երեսփոխան, գրել զթուղթն

ակացութեան ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, որով բողոքէ {նա} զանկանոն ներգործութենէ Այվազովսքւոյ: Անշուշտ

գին, եթէ ատեանն վճռիցէ յօգուտ ազգին, այլ եթէ եւ {նա} դժուարասցի իսկոյն վճռել եւ թողցէ զգործն ի քննութ

անալ զմնացուածս գումարին եւ հասուցանել առ իս զոր {նա} ընկալաւ կամակար: Այժմիկ աղաչանք իմ այս կան.

լ ի ճնշեալ սրտէ ազգի մերոյ, անզարդ եւ անպաճոյճ է {նա}, այլ կարի ճշմարիտ. հաճեցարուք ունկն մատուցանել

ձ կամենաք ուղարկել, տվեցեք պ. Սեթ Հ. Աբգարին, {նա} Լոնդոն կուղարկի յուրյանց գործակալին, եթե այստեղ

ե գնացած՝ ուրեմն հասցես թողած կլինեմ նորա մոտ եւ {նա} այն հասցեով կուղարկե ինձ Պետերբուրգ, որ 6 օրի ճա

տեմբերի 29-ին գրած նամակն այսօր առավոտյան ստացա: {Նա} ինձ ուրախացրեց եւ ահա թե ինչու: Որովհետեւ իշխանո

րեց ինձ այն պատճառով, որ նրա կուրծքը ցավում է եւ {նա} հազում է: Եվ այսպես՝ վիշտը վշտի վրա: Ի սեր աստ

Սեղմում եմ Հովհաննես եղբորս ձեռքը: Ափսոս որ {նա} այնքան զբաղված է, որ չի կարող մի ժամով կտրվել գո

ձ տածած սիրո մեջ: Այդ մասին ինքը լավ գիտե: Բայց {նա}, հավանորեն, ըստ իր սովորության, գնում է, ինչպ

իու վրա ". որովհետեւ երկու շաբաթից ավելի է, իսկ {նա} դեռ ճանապարհորդում է Մոսկվայից Պետերբուրգ. տրովա

յան ձին էլ արդեն հասած կլիներ: Շատ ուրախ եմ, որ {նա} քննություն է տալիս դոկտորի աստիճան ստանալու համար

՝ մի խնդիրք ունեմ նրան. ասա, խնդրեմ, նրան, որ {նա} ձեռք բերե այստել " Ազատ տնտեսագիտական ընկերությու

եղ, բայց Մոսկվայում անշուշտ կա. համենայն դեպս, {նա} կարող է այստեղ էլ հարցնել, եւ եթե կա, ապա առնել

կություն ունի այն խնդիրը, թե արդյոք Նախիջեւանում {նա} կհասնի մինչեւ սերմ տալու աստիճան: Որ նա կարող է

ջեւանում նա կհասնի մինչեւ սերմ տալու աստիճան: Որ {նա} կարող է հասունանալ հյութ արձակելու չափով, այդ ստ

եղում, de facto: Սերմերն ստանալուն պես, թող {նա} այն ուղարկի Նախիջեւան որեւէ գնացողի հետ: Պետք է

քում կփչանան: Քանի որ մենք հող չունենք, թող {նա} ուղարկի Կարպ Մակարովիչի անունով, որպեսզի ցանեն Դ

ղ նրա այգում: Ինչ վերաբերում է ցանքսի հսկելուն, {նա} (Սուլթան-Շահը) կարող է գրել իր փեսային, Իվան Մ

հանձն առնի այդ աշխատանքը, եւ ես համոզված եմ, որ {նա} ինձ համար չի հրաժարվի դրանից: Սերմերը պիտի լի

-Շահը գա, ցույց տուր դու նրան այս նամակը, - թող {նա} արտագրի այն ամենը ինչ վերաբերում է սորգոյին եւ թո

րում եմ անուշադրության չմատնի իմ այս խնդիրը: Թող {նա}, իր հերթին, մանրամասն գրի Իվան Մինաեւիչին այն ա

րեն պիտի տնօրինի այն իր ընտրած մարդկանց ձեռքով եւ {նա} ոչ մի դեպքում չի կարող հանձնել այդ գումարը որեւէ

երին, երբ դուրս էի գալիս Մոսկվայից. այն ժամանակ {նա} խճճված էր միանգամայն այլ հիվանդության ցանցում, հ

իսկ ես նրան ափսոսում եմ, այո, շատ եմ ափսոսում: {Նա} ուներ այնպիսի մեղմ, բացսիրտ եւ խաղաղ բնավորությո

ն եւ իմ անկեղծ շնորհավորանքը եւ ցանկությունս, որ {նա} որքան կարելի է շատ տարիներ ուրախ եւ առողջ անցկացն

գրքեր եւ գրքեր: Եզյանից խնդրիր Շլոսսերը, կարծեմ {նա} ուներ, իսկ եթե ոչ՝ գտիր ինձ համար Մակոլեյի երկե

ություն տվի նորին գերազանցության պ. պարետին, որ {նա} քեզ հաղորդի այդ մասին: Վեպերը ձանձրացրել են, իս

Կեցցե՜ ջրարջի մորթուց մուշտակը. այս փորձից հետո {նա} ուղղակի կարող է փոխարինել եթե ոչ կարգավորիչին մեխ

ը կարող է անպատիժ կանգնած մնալ միեւնույն տեղում - {նա} կարող է հեշտացնել նոր զրահավոր նավերի նավարկությո

եւանքով: Է՛հ, տերը նրա հետ, ես կարծում եմ, որ {նա} կատակ անելու ժամանակ չուներ. չէ՞ որ վտանգը լուրջ

ի խոնավություն չի ազդի նրա վրա: Առանց այդ արշավի {նա} երբեք չէր աղաղավորվի. ահա մի ապացույց եւս այն բա

ենի գրականության մեջ այնպես խիստ զգալի է: Առայժմ {նա} թող աշխատի իր մասնագիտությամբ՝ բժշկությամբ, մնա

են սեղմիր Հովհաննես եղբորս ձեռքը. Հուսով եմ, որ {նա} այժմ արդեն կսկսի ըստ հնարավորության բավարարել ձեր

ց հանած եզրակացությունը ոչ բոլորովին հիմնավոր է: {Նա} նրանց մեջ տեսնում է սոսկ միայն հնամոլություն. քա

կանների եւ առաջադիմականների համատեղ գոյությունը: {Նա} այն գաղափարն է անցկացնում, որ Անգլիան եւ նրա ներ

բունքները ոչ մի կոնստիտուցիայի չեն խանգարում, որ {նա} իր վրա կրի տեղական ավանդությունների, բարքերի եւ

փիլիսոփայության առաջադիմության " դեպքում: Միթե՞ {նա} մատնացույց կանի Վերսալը: Ո՞վ գիտե, մյուսներին ն

ա մատնացույց կանի Վերսալը: Ո՞վ գիտե, մյուսներին {նա} հազիվ թե մատնանշի, որովհետեւ Վերսալը Լյուդվիկ XI

երը քշեցին հեռու դեպի բաց ծովը, ապա միաժամանակ, {նա} չէր կարող չտեսնել եւ չզգալ վտանգ՝ հանձին Կարլոս

ս անխղճաբար դավաճանեց Անգլիային: Բավական չէ, որ {նա} որպես թագավոր դավաճանեց կոնստիտուցիային, կոնստիտ

: Հեղաշրջման նախօրյակին 60. 000 ֆունտ ստերլինգով {նա} պարլամենտին վաճառեց իր համաձայնությունը հայտնի օր

նչպես կարելի է կռահել, այդ գիրքը բավական հին է. {նա} վերաբերում է քառասնական թվականներին եւ, այդ պատճ

քական փիլիսոփայությանն " հետեւող Ֆրանսիային, երբ {նա}, ազատությունն իր հանդուրժելու դարաշրջանում, լեգ

րոջ պարտականությունն է: Ես շատ հավատացած եմ, որ {նա} նատուր-փիլիսոփա չէ եւ ոչ էլ դոկտրինյոր, պահպանե

Ով որ քիչ թե շատ ուսումնասիրել է ներկա Անգլիան, {նա}, կարդալով Ֆոշեի գիրքը, չի կարող չզարմանալ ապշեց

յդ ազգը ամենեւին պատմական ազգ չէ, այնուամենայնիվ {նա} հանդես է բերել պատմության մեջ մի քանի անհատներ,

ի կերպ գոյություն ունենալ իբրեւ անկախ ժողովուրդ: {Նա} երբեք չի դրսեւորել ամբողջական կենդանի օրգանիզմի հ

ն, ինչ ներկայացնում է նրա արդի վիճակը: Ճիշտ է, {նա} այդ աստիճան չէր մեղավոր իր անկման մեջ, քանի որ ա

լավ հնագետը նույնիսկ դրանով էլ չի բավականանում: {Նա} անպայմանորեն կորոշե հնագույն ժամանակներում այդ մկ

դ մկրատը գործածող կնոջ մազերի գույնը - խարտյաշ էր {նա}, թե թխահեր: Ինչ վերաբերում է մեզ, մենք դրական

վիչին, հայտնեցեք նրան իմ անկեղծ հարգանքը: Երեւի {նա} ինձ կների, որ ես այն ժամանակ չկարողացա նրա մոտ լ

ոսկվայից իմ մեկնելու ժամանակ Մ. Ն. Պանովայի հետ {նա} այնքան էլ լավ հարաբերությունների մեջ չէր՝ հավանո

ճում. հանցանքի ծանրությունը կընկնի Իսահակի վրա. {նա} շեղեց նրան ճանապարհից՝ չնայած նրան ճշմարիտ ճանապ

ների դեմ մղած պայքարից եւ իրական այն կյանքից, որ {նա} վարում է, չնայած սահմանափակ միջոցներին: Նա քչով

, որ նա վարում է, չնայած սահմանափակ միջոցներին: {Նա} քչով բավականանում է, բայց այնուամենայնիվ, իր ու

ռության: Անանիային ողջույն չեմ գրում, որովհետեւ {նա} " քաղցրախոսություն " չի սիրում. միայն շնորհակալո

, կրկին ցտեսություն: Այդ Պենելոպեի ձեւն է, երբ {նա} Ոդիսեւսի վերադարձին էր սպասում: Նամակ գրիր տուն

ժանի է ամենայն պարսավանքի: Իր մտածողության ձեւով {նա} տանել չի կարողանում հասարակ մահկանացուներին, եւ

մասին քո պատմածն ինձ չզարմացրեց: Անանյանների մոտ {նա} յուրայինների շրջանումն է։ Ես նրան (լուրջ եմ ասո

ումն է։ Ես նրան (լուրջ եմ ասում), խղճում եմ. {նա} չար չէ, այլ շատ վատ ուղու վրա է: Սատանան գիտե,

նապարհից շեղեր. վերջինիս էլ ես շատ եմ ափսասում: {Նա} եթե Ուստիմովիչի հետ գնար, հավատացած եմ, որ բոլո

բռնել: Ո՞րն է այժմ նրա ապագա հեռանկարը: Ի՞նչ, {նա} դեռ Մար[իա] Նիկ[ոլաեւնայի] մոտ է ապրում, թե եղբո

ը ներեին. եւ թույլ կտայի՝ լիովին հավատացած, որ {նա} իմ այդ քմահաճույքը չի մերժի, եթե այդ քմահաճույք

ականների կարոտ: Համենայն դեպս, հույս ունեմ, որ {նա} այդ զոհաբերությունը կանի: Սիրելի եղբայր, շու

գրում) Մոսկվայի մեզ ծանոթ միջավայրից: Ճիշտ է, {նա} մեծ պաշար ունի որպես աղբահորի խմբագիր (թեեւ նախկ

նամակն ստանալուդ պես Կամենշչիկովին գրի, որպեսզի {նա} հրավիրի մի լավ, բարեխիղճ վարպետ [կառեթագործ] եւ

քը մանրամասն քննության ենթարկի, եւ ապա, որպեսզի {նա} հարկ եղածը հիմնավորապես ուղղել տա, եւ ոչ թե հենց

ղի ճիգերը հասնում են կոմիզմի: Խեղճ Ռոդիսլավսկի: {Նա} միշտ ստվերի մեջ է, եւ անշնորհակալ հասարակություն

պարբերական հրատարակության խմբագիր լինել, ի վերջո {նա} հաշտվեց այն մտքի հետ, որպեսզի դառնա Մոսկ[վայի] ո

հսկիչն էր: Սակայն Ռոդիսլավսկին չի հուսահատվում, {նա} հավատացած է, որ եթե ոչ ներկա սերունդը, ապա հաջո

այդ կատեգորիային ոչ մի կերպ չի համապատասխանում: {Նա} երբեք բաժանորդագրության վրա հույս չի դրել եւ անվա

ինչ վերաբերում է Բոքլին, ապա խոստովանում եմ, որ {նա} ինձ վախեցնում է ո՛չ միայն ծավալով, այլեւ տեսակար

ամեն տեսակ իդեալական սիստեմների համար, որոնց վրա {նա} այժմ ծիծաղում է, բայց մի քանիսը դեռ պատվի են արժ

Madelaine-ի առողջությունը: Պետք է ենթադրել, որ {նա} նույնպես առողջացել է, քանի որ դու ոչինչ չես գրու

: Եղբորս թախիծը շատ բնական է. ցավում եմ, որ {նա} ինձ համար տառապում է. մի անգամ եւս կարդալով նամա

. վաղուց է, ես նրա նամակները չեմ կարդացել, ախր {նա} առաջ գրում էր: Անանիա, այնուամենայնիվ սպասում ե

ու եմ ուրախանում, չէ՞ որ միեւնույնն է՝ այստեղ է {նա}, թե Մոսկվայում՝ ես նրան չեմ տեսնում, բայց այստ

սիմովիչի տխուր մահվան մասին: Այսպիսով, այժմ {նա} նույնպես մենակ է ազատության մեջ, ինչպես ես մենակ

ես ես մենակ եմ կալանքի տակ: Շատ հավանական է, որ {նա} այժմ հաճախ է կրկնում Ռեպետիլովի խոսքերը. " բոլոր

ի՛նչ տեսակ մարդիկ են այդ պարոնայք միսիոներները, {նա} անպայման կխաբվի, բայց ինձ չեն մոլորեցնի ո՛չ որեւ

վերջո բացվեց: Դուայտին կանչեցին Ամերիկա, որտեղ {նա} անցյալ տարի մեռավ: Գնացքի ընդհարումը ուղղակի ad

րան մի փոքր սաստեցի, իսկ հետո, ըստ երեւույթին, {նա} այլեւս ավետարանով զբաղվելու գլուխ չուներ, քանի ո

ղձախտի բժիշկ Լուի Ֆիլիպը Դռանը խորհուրդ տվեց, որ {նա} միանգամայն անխոհեմաբար է կաթոլիկ հայերին հալածում

աների կրոնական գործերին միջամտելու: Այդ պատճառով {նա} համբերում էր, իսկ այժմ առավել եւս կհամբերի, քան

կ այժմ առավել եւս կհամբերի, քանի որ իր նամազն էլ {նա} առանց արեւմտյան դեսպանների թույլտվության չի կատար

ր է այժմ Սադա Դավիդովիչը: Երբ ես Ռուսաստան եկա, {նա} Եգիպտոսում էր: Ինձ հանձնարարված էր Մելքոն Գասպար

ես ճշտությամբ կատարեցի այդ եւ չեմ կասկածում, որ {նա} փողն ստացել է, եւ հարցնում եմ ոչ թե դրա համար,

տնվում այժմ: Անանիան նրա մասին պետք է որ իմանա. {նա} մոսկվացի է, բացի այդ եղել է Նիժեգորոդի տոնավաճառ

ւնենա: Կարելի է, թերեւս, սահուն էլ գրել, բայց {նա} խորթ կլինի ժողովրդին, որը նրան երբեք եւ ոչ մի գն

ը նրան երբեք եւ ոչ մի գնով չի մարսի, հետեւաբար, {նա} ժողովրդի բարոյական կազմի մեջ չի էլ մտնի, որովհետ

թե նրանք ինչպես կխոսեին իրենց ժամանակ, որովհետեւ {նա} լիովին գիտակցում է իր իրավունքը՝ ներկայումս խոսե

ավ է թե վատ, դա այլ հարց է, բայց փաստն այն է որ {նա}, որպես ժամանակի լեզու, այնպիսի անձեռնմխելի իրավ

չպես նրան նախորդող հին լեզուն: Բացի այդ՝ ինչո՞ւ {նա} լավ է, իսկ սա՝ ոչ: Ո՞ւր է այն բացարձակ չափանիշ

իվ, գնում եմ այլ ուղղությամբ: Տարոնի բարբառը {նա} հանձնարարում է բացարձակորեն, իսկ մենք ընդունում

րը: Նոր լեզուն բոլորովին կկորցնի իր իմաստը, եթե {նա} չպետք է դիտվի ինքնուրույնաբար: Ես ինքս էլ առաջ,

չէ. ամենագռեհիկ ուսմունքը կարելի է անցկացնել եւ {նա}, նայած իր որակին, որեւէ տեղ, ավելի կամ պակաս հ

ար հողի մեջ չի կարող արմատներ արձակել, որովհետեւ {նա} արդյունք եւ սեփականություն է որեւէ տվյալ գավառի:

Բայց լեզվի մշակման առաջին խնդիրն այն է, որպեսզի {նա} հասնի դյուրըմբռնելի բարոյական գործիքի աստիճանին,

ուրըմբռնելի բարոյական գործիքի աստիճանին, որպեսզի {նա} քիչ թե շատ բանիմաց գավառացուն մատչելի լինի եւ դրա

արդը խոսեր ինձ նման. խնդիրը բացառապես այն է, որ {նա} հասկանա ինձ: Հասկանալն առաջին քայլն է, ինչ որ ն

ւթյան համար: Մեր արխիվը ` ապրող սերունդն է. եթե {նա} չի պահպանել կամ չի մշակել տվյալ մտքի համար որեւէ

րդ Նազարյանցն այս ամառ կմտնի՞ արդյոք համալսարան: {Նա} վաղուց է խոստացել ինձ իր լուսանկարը (փոքրադիր)

որհակալությունս հայտնել Մարիա Աֆանասեւնային, եթե {նա} ինձ տեսության գա, ինչպես ասում էր Լազար Իլիչը:

պ. Սանասարյանին, որ ոչինչ չեմ ուզում իմանալ - {նա} պետք է տեղափոխվի, որովհետեւ այդ մասին ես խնդրել

սիրելի Սաշայի: Դրա հետ մեկտեղ նրան հաղորդեցեք առ {նա} ունեցած իմ խորին հարգանքն ու պատիվը: Տեսակցու

ւնը հայր վարդապետին եւ գալու ինձ մոտ (ես գիտեմ, {նա} իրոք պատրաստվում է հինգշաբթի օրը նրա մոտ գնալու,

վայրկյան կլսեմ իմ սրտակիցների կենդանի ձայնը. իսկ {նա} դեռ մի օր էլ հետաձգում է՝ լոկ ի սեր վարդապետի.

րան ողջույնս եւ ասա (իհարկե նամակում), քանի որ {նա} էլ ինձ նման համակրում է խեղճ Գրիգոր Ալաջալյանին,

ն տալ ֆիզիկո-մաթեմատիկական ֆակուլտետի համար: {Նա} ընդունակություններ ունի եւ կարող է, եթե դուրս գա

արավոր է ուղղվել, եթե միայն մարդ կամք ունի, եթե {նա} չի դադարել գիտակից " ես " լինելուց: Եթե Գրիշան լ

իտ երիտասարդ, ես այդքան չէի ափսոսա, բայց չէ՞ որ {նա} բոլորովին էլ սովորական ընդունակությունների տեր մա

եղէց"։ Իսկ եթե նրան այդ գործը հաջողվի, ապա {նա} ինձ մեծագույն ծառայություն մատուցած կլինի, դեռ չ

ծառայություն մատուցած կլինի, դեռ չեմ ասում, որ {նա} փրկած կլինի մի խորտակվող մարդու. այդ ինքնին հասկ

, թե դեռ հույս կա՞ Գրիշայի փրկության համար: Թող {նա} (Գրիշան) կանդիդատություն ստանա, մնացածի մասին

հավետ ազնիվ " բարեկամ պ. Նազարյանցի հետ, եւ որ {նա} խոստացավ ինձ համար ճարել Ֆեդենկայի լուսանկարը:

կարող է խնդրել ամենաբարի Մարիա Նիկոլաեւնային, որ {նա} օժանդակի այդ բարի գործին, եւ ես հավատացած եմ, ո

ժանդակի այդ բարի գործին, եւ ես հավատացած եմ, որ {նա} կգործադրել իր ամբողջ ուժը: 86. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱ

նանիայի նամակի առթիվ, անթվակիր: Փառք աստծո, որ {նա} առողջ է, թե չէ ես արդեն մռայլ մտածմունքների մեջ

տեսությունը որպես գիտություն, բայց չնայած դրան, {նա} դեռ հարկավոր է: Գիտությո՞ւն է արդյոք նա, - ինչպ

ծ դրան, նա դեռ հարկավոր է: Գիտությո՞ւն է արդյոք {նա}, - ինչպես պնդում են շատերը, - թե ոչ՝ ինչպես աս

վ, նրանով քիչ էին զբաղվում, իսկ անտիկ աշխարհում {նա} ստոր գիտություն էր համարվում, որովհետեւ փիլիսոփա

հիշյալ օդընտելացման մասին, տխրում եմ, որովհետեւ {նա}, որ անհապաղ ընթանալով Ս. Ի. Ժոֆրուայի ուղիով -

վ կենդանիների, ապա նաեւ բույսերի օդընտելացմամբ ( {նա} հրավիրված էր այգեգործություն սիրող ընկերության կո

ծ էր այգեգործություն սիրող ընկերության կողմից) - {նա} այլեւս չկա: Որքա՞ն կհրճվեր նա՝ տեսնելով իր անխո

րության կողմից) - նա այլեւս չկա: Որքա՞ն կհրճվեր {նա} ՝ տեսնելով իր անխոնջ ջանքերի այդպիսի հսկայական հա

յդպիսի հսկայական հաջողությունը: Ինձ թվում է, որ {նա} գիշեր ու ցերեկ կենդանաբանական այգում կանցկացներ:

, հրաշալի գիտություն է. ճշմարիտ է, դեռ մանուկ է {նա}, բայց թե ինչպիսի՞ ապագա է սպասում նրան - խոսքով

անիային) խորհուրդ կտայի զբաղվել այս գիտությամբ. {նա} հեշտ կգտնի ղեկավար: Ես սաղմնաբանությունից ոչինչ

ին հնարավոր դեպքում պիտի զբաղվեմ այդ գիտությամբ, {նա} կարեւոր է թե՛ բնական եւ թե՛ բժշկական գիտություննե

սո՛ս, որ քիմիան շատ բաներում դեռ կաղում է, թեեւ {նա} դրական գիտություն է, բայց մինչեւ այժմ էմպիրիկ է

սքը գործնական ուսումնասիրության մասին է, որպեսզի {նա} ի վիճակի լինի ձեռքով կատարել, կամ ստիպել ձկան կա

ստիպել ձկան կատարելու այն գործողությունները, որ {նա} կատարում է մեզնից հեռու եւ գաղտնի: Հավանորեն նու

վելը ե՛ւ ամոթ է, ե՛ւ հանցանք: Ցավում եմ, որ {նա} գլխի չի ընկել Նախիջեւան ուղարկելու Կոխինխինյան հա

նտանիքին պատկանող բույսերի վրա, այնուամենայնիվ, {նա} (որդան կարմիրը) գտնվում եւ աճում է Հայաստանում

օդընտելացնող ընկերություն, եւ այլն: Հետեւապես, {նա} կարող է այս ամենն իմանալ եւ շատ հեշտությամբ ուսու

գործը բանտարկության մեջ, եւ անկարելի էլ է, բայց {նա} անպայման կավարտվի իմ ազատվելուց հետո, իսկ թե ե՞ր

սխանը նրա ջերմ բարեւին: Սրտանց շնորհակալ եմ, որ {նա} մտերմորեն հիշում է այն բարեկամին, որն իր հերթին

: Ես շատ կցանկանայի իմանալ նրա արդի վիճակը, այժմ {նա} միանգամայն մենակ է, առո՞ղջ է գեթ: Հենց որ նամակ

քով - այդ մասին դատելը երեխայի գործը չէ, իսկ երբ {նա} կսովորի ու կմեծանա, երբ նրա հասկացողությունը եւ

ւ քննադատական հայացքը կզարգանա - թո՛ղ այն ժամանակ {նա} կարդա վերլուծական մասը եւ ներածությունը, որտեղ ե

ւթյուն նորին գերազանցության Ս. Գ. Սուլթան-Շահին {նա} - ինձ ուղարկեց Բոկը՝ " Առո՛ղջ եղեք"։ Բոկը շատ

ի դեմս կաշառված Ղուկաս Բալտազարյանի, հիրավի հենց {նա} է քեզ այցելողը: Խնդրում եմ այլեւս չթողնես քեզ մո

Խնդրում եմ այլեւս չթողնես քեզ մոտ այդ սրիկային: {Նա} մի վարձկան է, որ աշխատում է հօգուտ Թուրքիայի եւ

թ պիաստր: Այդ կառավարությունները կարծում են, որ {նա} իբրեւ ժուռնալիստ որեւէ կշիռ ունի եւ այդ պատճառով

ոլորը փաստ է: Իսկ ինչ վերաբերում է նրա լրագրին - {նա} ունի ընդամենը 24 իսկական բաժանորդ (փա՛ստ է), մ

այլ պատգամավոր բացի նրանից: Ինչպես էլ որ լինի, {նա} մեզ ընկեր չէ, ու այլեւս չընդունես նրան՝ ինչ բար

նի նրան, երբ այս նամակից իմանան, թե ինչ պտուղ է {նա}: Նա իբրեւ թուրքական լրտես, յուրաքանչյուր ամիս մ

ան, երբ այս նամակից իմանան, թե ինչ պտուղ է նա: {Նա} իբրեւ թուրքական լրտես, յուրաքանչյուր ամիս մատնու

րելի բարեկամ Անանիային: Հուսով եմ, որ այդ մասին {նա} լուրջ հարաբերությունների մեջ կմտնի ընկերության դի

լածանքը թափառական հրեայի անեծքի հետ: Հավանորեն, {նա} երաշխավորել է տիկին Ամեդիի համար, քանի որ վերջին

7-ին ես արդեն գրել էի Հովհաննես եղբորս, որպեսզի {նա} իմ անունից դիմեր Անդրեաս արքեպիսկոպոսին եւ խնդրեր

ցնեն չաղճատված եւ նորմալ տեսքով, այդ ժամանակ եւս {նա} ավելի ուժ չունի, քան " Aqua fontanea cum sacchar

մինչեւ իսկ ընդունելով այդ վավերագրերը, որովհետեւ {նա} ըստ ինքյան չի արտահայտում հասարակության գոհ լինել

կության գոհ լինելն արդեն կատարված գործողությամբ, {նա} չի ասում, որ ահա գործն այսպես կամ այնպես վճռված

ծ է եւ մենք այսուհետեւ պահանջ չունինք, ո՛չ. այլ {նա} ասում է միայն, որ ստորագրող պարոնները համաձայն ե

ամներին, որոնց ազնվությունը կասկածելի է եւ որոնց {նա} դադարել է վստահել: Մենք հայեր ենք. մենք չուն

քաղաքացու բարի կամքից եւ չի ապացուցում երբեք, որ {նա} իրավունք չունի ներկա գտնվելու: Դրա փոխարեն, եթե

ություն պահպանելն ապացույց չէ, որ բացակայողը կամ {նա}, ով լռում է, իրավունքով ցածր է, քան թէ նա, ով

կամ նա, ով լռում է, իրավունքով ցածր է, քան թէ {նա}, ով գիշերները չի քնում, որպեսզի ներկա գտնվի ժող

րը չի քնում, որպեսզի ներկա գտնվի ժողովներին, եւ {նա}, ով հումեդահավի պես այնքան է բղավել, որ մշակել

ի զորությամբ, որ մեր հասարակության անդամն է, որ {նա} հայ է եւ որ ամենահպատակորեն օգտվում է բարձրագույն

պս կբավարարեին հասարակության պահանջները, մինչդեռ {նա}, այնուամենայնիվ, մնում է հասարակության պարտապան

ասարակության պահանջը: Նախ որ, ի հաշիվ իր պարտքի {նա} դեռ 1856 թվին վճարել է մեր Մագիստրատին 64 հազար ռ

լ է մեր Մագիստրատին 64 հազար ռուբլի, պարզ է, որ {նա} այդ 64. 000 ռ. նորից վճարելու չէ, իսկ ո՞ւր է այ

ն ունի՞ արդյոք պահանջը բավարարելու կարողություն: {Նա} երեւի իր բոլոր անշարժ կայքն արդեն փոխադրել է ուրի

մ գիտության: Ինձ համար այդ անհրաժեշտ է, որպեսզի {նա} չկարծի, թե եղբայրս այդ արել է իմ ներշնչմամբ եւ ո

կ ի՞նչ եղավ Տրովատորի տեքստի սրբագրությունը: Եթե {նա} այդպես պիտի տպագրի, ապա երբեք վերջ չի ունենա. պ

ովբե եղբայրը կմնա. ես նրան խնդրել եմ այդ մասին, {նա} ինձ փոխարինում է. քո կողմից ամենափոքրիկ քայլը կհ

մորս: Ոչ մի գործ չունիս դու նրա հետ: Ինչ էլ որ {նա} անի, այդ նա անելու է իմ ներշնչմամբ եւ ես պատասխա

գործ չունիս դու նրա հետ: Ինչ էլ որ նա անի, այդ {նա} անելու է իմ ներշնչմամբ եւ ես պատասխանատու եմ նրա

հրատարակել մեր " Հյուսիսափայլի " մեջ, որովհետեւ {նա} արդեն լռած է: Անկեղծ հարգությամբ, հարգո պարոնիդ

նայելով, գրել տեղվույդ Մագիստրաթին մի խնդիր, որ {նա} մեր հորը վախճանից հետո ինչ որ մնացել է, ի հայտ բ

անդ 'ի պատճառս այլոց ազգային գործոյ, յորոյ մասին {նա} ինքն պ. Նալբանդեանցն կարգեալ է յերեսփոխանութիւն

- Մանդինեանց Տէր Ստեփա՞նը...: - Այո՛, {նա}. ի՞նչ պատճառով այդքան շատ հարցանում ես: - Ն

վ այդքան շատ հարցանում ես: - Նորա համար, որ {նա} ուսումնական, խելօք եւ եւրոպացի մարդ է, եւ նորա

" Մեղուն " ուսումնական լրագիր է, որով յոյս ունի {նա} լուսաւորել Հայոց ազգը: Այս տեղ չկարողացայ ես

ը քանի տարի գրագիր էր Ներսէս Կաթողիկոսի մօտ. եթէ {նա} ուսումնական, խելացի եւ եւրոպացի մարդ չլինէր, Կա

ուտ ընկերքը չեն կարող փակել իմ բերանը, որ չխօսէր {նա} ճշմարտութիւն. ձեր շատ եւ անխորտակելի կամակորութի

աւատացած կաց, որ դորա համար պատասխանատու կը լինի {նա} Տէրութեան դատաստանի առաջեւ: Ինչ որ դու ասում ես

ակ լա՛ւ կարդա " Հիւսիսափայլը " եւ կը տեսանես, որ {նա} ամենայն կերպով նուիրուած է Հայոց ազգի ճշմարիտ օգտ

մարդ դուրս գնալու լինի իմ ծառայութենից, թող լինի {նա} տասն տարի ծառայած, թո՛ղ եւ օգտակար եղած լինի, ա

նդէպ, որ ցոյց էի տալիս իմ իմաստուն հաշւումս, թէ {նա} ստացել էր աւելորդ, քան թէ պատկանում էր նորան. ա

դիմութեան տուն, որի մասին ասում էք, թէ չէ շինել {նա} այր աւազակների, ուրեմն եւ անպատշաճ էր զուր տեղը

մէջ, եւ մեք դատապարտելու չէինք Հայոց ազգը, եթէ {նա} եւրոպական կերպով աղաւնեվաճառութեամբ եւ լոմայափոխո

խոստովանենք մեր ունեցած պակասութիւնքը, որովհետեւ {նա} միայն ուղղակի եւ կտրական կերպով կարո՛ղ է խօսել իւ

ամար, որի վարձը իսկոյն երեւելու չէր նորա վերայ, {նա} շատ նեղութեամբ կը բանայ իւր քսակը։ Նորա ձեռքը սո

Իհարկէ, կարդացած կը լինիք Լերմոնտովի Մարգարէն։ {Նա} մի տեղ ասում է. " Սկսեցի սէր քարոզել, Ս

այրապետութիւնը Լուսաւորչի տնից վերջացել էին, երբ {նա} մեծամեծ յոյսերով ոտք էր կոխում Հայաստան՝ յունակա

դ, Խորենացու պէս երկնաքաղաքացի եւ տօնելի մարդը: {Նա}, բացի այդ ողբից, նզովք եւս գրել է Հայոց կաթողիկ

հազար տարեկան. սովորական տարեգրութեանը նայելով՝ {նա} դեռեւս հազար երեք հարիւրի եւ հազար չորս հարիւրի մ

որ մարդ փառաւորէ: Մեր գեղումը մի դրացի կին կար. {նա} շատ անգամ վայր էր քարշում կայծակը"։ Վաճ. -

էս է դորա արարողութիւնը. ինչ մարդու կամենար, որ {նա} կայծակից զարկուէր, ստանում էր նա որեւիցէ ճանապար

ու կամենար, որ նա կայծակից զարկուէր, ստանում էր {նա} որեւիցէ ճանապարհով այդ մարդու հասակի (բարձրութեա

ր փոխւում էին արտաքին ներգործողքը նորա վերայ, եւ {նա}, բնական եւ աստուածադիր օրէնքով, այն ժամանակ միա

, հանդիպելով նորան, արդեօք տեսանելու չէի՞նք, որ {նա} եւս դարձել էր մի արիւնկզակ գող եւ աւազակ, կամ,

դատապարտելի գործի վերայ։ Ամենեւին ոչ. պատճառ, {նա} չէր տեսել իւր շրջապատի մէջ, որ, իբրեւ մի սովորա

է, որի մէջ կը ցոլանայ այն, ինչ որ ցոյց կը տաս. {նա} միեւնոյն է իւրեան շրջապատող արտաքին աշխարհի եւ ըն

տուել Ապա ի՞նչ բանի համար. Սիրականիս շուտ գտայ, {Նա} եւս չըսպասեց ինձ երկար: Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞

ծնող դնում է իւր որդին մի օտար ազգի դպրոցի մէջ. {նա} այն օտար շրջակայքի մէջ կը փոխէ իւր բուն յատկութիւ

՜ այսպիսի մոլորութիւն: Մարդը անմահ է ստեղծուած. {նա} իւր կեանքում պիտոյ է նմանի Աստուծոյ, որ մահից յե

, իւր ազգը եւ առհասարակ բոլոր Աստուծոյ գործերը։ {Նա} պիտի սիրէ սորանց բոլորին, եւ այս բաները հնարաւոր

հատուցանելու մասին: " Մի պարոն, - գրում էր {նա}, - որ պարտական էր մնացած մի կառավարութեան մի արծ

ատաստան բանալով սկսեցին պահանջել այդ գումարը, եւ {նա} դարձեալ կամակորուեցաւ, այն ժամանակ պահանջողքը իր

մ է, թէ անօրինաբար վարուել են իւրեան հետ, եւ թէ {նա}, իւր պարտապահանջների ապօրինի ընթացքի պատճառով հա

մեծ վնասի, որ դուրս էր բերում հետեւեալ կերպով: {Նա} գրում է իւր բողոքի մէջ, թէ իւր կայքը, այսքան ար

պահանջում է նոցանից իւր չկրած, մտացածին վնասը, {նա} կամի այդ գումարով հատուցանել իւր պարտքը եւ մնացոր

նել շամպայն գնելու համար, որովհետեւ շատ է սիրում {նա} այդ գինին: " Տե՛ս, թէ ո՞րտեղ է հասել աշխարհ

սկրը: Ջուրը թափւում էր զգեստներից աղբիւրի նման։ {Նա} հանեց բոլորովին ջուր կտրած գլխարկը եւ ամենայն քաղ

որան առանձնարանիս մէջ։ Ես նայում եմ նորա վերայ, {նա} երկար ժամանակ չէր եկած իմ մօտ, եւ այդ էր պատճառը

տեւ նոր էի բռնել սորան: Ողջոյն եւս չտուած՝ դրեց {նա} թաց գլխարկը աթոռի վերայ, հանեց վերարկուն, որից

ի էր այնուհետեւ բարեգործութիւն անուանել այդ, եթէ {նա}, կատարելով որեւիցէ գործողութիւն, վճարել էր իւր

ած լինէիր Աստուծուց դուստր եւ դաստիարակած նորան, {նա} պիտոյ է ապագայումը օրհնէր քո յիշատակը եւ աղօթէր ք

նդունդի բերանի եւ պիտոյ է կործանուի նորա մէջ, եւ {նա}, տեսանելով եւ հնար ունենալով փրկել նորան, գործ

զադէն այնքան վատ մարդ չէ, թէեւ մի փոքր յիմար է. {նա} այսպէս խօսում է այն ժամանակ միայն, եթէ մի փոքր ա

լագարուած լինի. մի այնպիսի ջերմութեամբ խօսում էր {նա} իմ հետ, որպէս թէ ես էի այն մարդու փորը կրակ ձգող

Արամազդի երեսը տեսանելով: Գոռում է, աղաղակում է {նա}, բայց, ինչպէս տեսանում եմ, կռիւը Աթենասի հետ է

սի համար, հասայ այն չարագործ Բրամինապետին, մինչ {նա} մի հարուստ եւ ազնուական հնդկացու մօտ հիւր էր գնաց

ելու ժամանակ այդ բոլորը գրել էի ես նորա ճակատին. {նա} Բրամինապետ դարձաւ իմ ազդեցութեամբ: Գրել էի նոյնպ

պետ դարձաւ իմ ազդեցութեամբ: Գրել էի նոյնպէս, որ {նա} ստանալու էր ձեր շանթերը Աթենասի ձեռքով, եւ այդ շ

այ ասած մարդը մի տգէտ ռամիկ է՝ անուս եւ անկիրթ։ {Նա} ոչինչ չգիտէ։ Բայց հասարակ ժողովրդի աչքում լինում

միջողական տենդ (febris intermittens) ունենայ, {նա} կը զարկէ նշտրակը եւ այն ժամանակ միայն իւղոտ բամբա

բ արիւնի գոյնը սկսել էր սպիտակիլ. նորա հոգը չէ, {նա} ամենեւին տգէտ է, որ արիւնը, առանց դորան եւս ջրա

լ ամենայն բանի մէջ, մինչեւ անգամ եւ դեղերի մէջ։ {Նա} չկամի հասկանալ, թէ դեղերի օգտակարութիւնը եւ վնաս

Յովսէփ Արղութեանց իշխանազն Արքեպիսկոպոսի ձեռքով: {Նա} հաստատած է այդտեղ երբեմն ուսումնարան եւ տպարան,

բար եւ թանգացած էր ապրանքը, եթէ սորան վաճառում է {նա} Եւրոպայի մէջ եւ դարձեալ միլիոններ է վաստակում կար

որովհետեւ ստութիւնը, խաբեբայութիւնը արծաթ ունի, {նա} կաշառքը ձեռքին նստած է պատրաստ, նա կարող է դորան

արծաթ ունի, նա կաշառքը ձեռքին նստած է պատրաստ, {նա} կարող է դորանով հաճոյանալ մարդերին եւ մի անցաւոր

արտութիւնը չունի այդ նիւթական նախամեծարութիւնքը։ {Նա} մի վերին եւ գերամեծար առաքինութիւն է, նորա ճանապ

, պարտական է հետեւել Քրիստոսի ճշմարտութեանը, եւ {նա} ՛ է մարդը, որ, արհամարհելով ամենայն ունայնութիւն

միների ձեռքով, որովհետեւ իմ բերանով քարոզուել էր {նա}: Ահա այն մեծախորհուրդ եւ որքան մեծախորհուրդ, նո

ւ ուրիշ տեղերում Հայերի մէջ) մի զաւակ, թող լինի {նա} ամենահարուստի որդի, աճում է եւ զարգանում է առանց

ւորը բանական կեանքը, որով միայն պիտի զանազանուէր {նա} բուսականներից եւ շնչականներից, մնում է անկերպարա

չէ կարող մնալ, որովհետեւ բնութիւնը դադար չունի, {նա} գտանւում է անդադար շարժողութեան մէջ, որ է նորա կ

մասին անհոգ մնալով՝ կորուսանում էր իւր ձեռքից. {նա} մինչեւ այժմ չգիտէ իւր ո՛չ հարստութիւնը եւ ո՛չ աղք

ի մէջ. ամենայն մարդ համարում է իւրեան մասնաւոր։ {Նա} ասում է. " Իմ ի՞նչ գործն է, թող ինչ կամին, առն

ային գանձարանը ուսումնարանի անունով, կորած չէր. {նա} տալիս է այդ գումարը իւր զաւակին եւ նորա ժառանգներ

երին մշտնջենաւոր ժամանակով, դորանով ապահովում էր {նա} իւր զաւակի կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը, ապա ու

գասիրութեան վերայ, որ ոչինչ չհասկացայ, փառաւորի {նա}, իհարկէ, այդպէս է հարկաւոր։ Վաղուց այդպիսի մար

ոսկու եւ արծաթի ձայն, չէ իմանում, որ մեր համար {նա} է օրինաւոր ազգասէրը, որ, առանց մեզանից արծաթ խն

գթաբար պատժեցիր ինձ ` բորբոքելով այդ կրակը, մինչ {նա}, փոխանակ ջերմացնելու իմ սիրելի ազգակիցների պաղած

ար մարդու ինձ պատուելը կամ անպատուելը, որովհետեւ {նա} յիմար է, եւ ամօթ էր ինձ՝ սպասել նորա դատաստանին

չզարթեցնել նորան այդ մահանման քնից, որով քնում է {նա} հազար տարիներով։ Դորա հակառակ, սուտ սուտ գովասա

ան գովասանութիւնը մահադեղ էր ազգին, փոյթ չէ, որ {նա}, լսելով այդպիսի գովասանութիւնք, համարելու էր իւ

ձակում է իւր խարդախ ազգասէրների ձայնի արձագանքը: {Նա} սովորել է լսել ամենայն օր գովասանութիւն, այդ պատ

նը, հասանելով նորա ականջին, վշտացնում է նորան, {նա} ասում է. " Այս ինչ բան է, մեզ մինչեւ այժմ գովել

որպէս մի քամի, որի ուստի գալը եւ ուր գնալը չկամի {նա} հասկանալ: Միւս կողմից սուտ ազգասէրք եւ միւսերը,

միմեանց, կարծես թէ գտանք մեր սրտի ազգականը: {Նա} պատմեց ինձ, որ Մարիենբադի քո տանուտիրոջ Սոֆիա դո

ղաքը՝ քննելու այնտեղի ջրերը, բայց ինչպէս պատմեց {նա}, փորձերի հետեւանքը շատ անմխիթար են, վերաբերութե

ձրալի ճանապարհորդութենից ասիական Տաճկաստանի մէջ։ {Նա} մտածում է գարնան բացուելովը Ռուսսիա մտանել։ Կամի

երբէք քննութեան տակ ձգել նորա թերթերը, որովհետեւ {նա} ցած է ամենայն կրիտիկայից, բայց Պ. Իսահակեանցին

աջալերութիւն է տալիս " Մեղուի " հրատարակողին, որ {նա} աշխատի, եւ, եթէ կարելի է, ընդդէմ դառնայ ճակատա

անցին, թէ ո՞ւր էր այդ տունը, որին պատասխանում է {նա}, թէ " այժմ ժամանակ չէ խօսելու, յետոյ կը գրեմ "

նից բան պահանջելու, - ասում եմ շեշտելով, - թո՛ղ {նա} յառաջ սերմանէ, յետոյ հնձելու դուրս գայ"։ Բայց

Ես երբէք չեմ անպատուել Հայաստանը՝ ասելով, թէ {նա} չունի այն, ինչ որ ստուգապէս չունի, եւ միտք չեմ

ուզաների խօսելու մասին Պ. Իսահակեանցի հետ: Բայց {նա}, առանց լուծանելու իմ երկբայութիւնը, մէջ է բերու

մարդ, հաւատ չընծայելով մի անհիմն բանի երկբայի, {նա} չէ կարող ընկնել այն կատեգօրիայի տակ, ուր գտանւու

մ նորա մտքից չանցած բաների մէջ, ուստի՞ գիտէ, որ {նա} չէր նկարագրելու կասկածաւոր մարդերի վիճակը, եթէ ե

րդապետէ Սուրբ Գիրքը. պատճառ, մկրտութեան ժամանակ {նա} խօսում է եւ խոստանում է անբարբառ երեխայի փոխանակ

ների հետ, բայց աւելի երջանիկ լինելու չէ՞ր արդեօք {նա}, եթէ լօգիկան լինէր բարեկամ, քան թէ մի վերացական

տուծուց չե՞ս վախենում, ես մի մեղաւոր մարդ, բայց {նա} ՝ սուրբ...: - Ինչի՞ց գիտես դու նորա սրբութի

նչ է շինում երկնքումը: - Քեզ ո՞վ է ասել, որ {նա} երկնքումն է, նա մեզանից շատ հեռի չէ, եթէ համեմա

ումը: - Քեզ ո՞վ է ասել, որ նա երկնքումն է, {նա} մեզանից շատ հեռի չէ, եթէ համեմատէինք տիեզերքի ան

եկած, որ պատմէ Պ. Բէգզադէի յիմարաբանութիւնքը։ {Նա} բարի տղայ է եւ բարի սրտով։ Նա եկել էր հարցանել ի

իմարաբանութիւնքը։ Նա բարի տղայ է եւ բարի սրտով։ {Նա} եկել էր հարցանել ինձանից, թէ ի՞նչ բան է Տրովատոր

նամակով նորա բարեկամներից մինը։ Նամակը ստանում է {նա} այն ժամանակ, երբ մայրը առաջին անգամ իւր կեանքում

դ բանտարկուածքը, յօժարում է: Իսկոյն գնում է {նա} բանտ եւ յայտնում է Մանրիկօյին նոցա ազատութիւնը։

.. Նորան ասում են, թէ տարան Մանրիկօն գլխատելու։ {Նա} գանչում է կոմսին դադարեցնել պատիժը, բայց կոմսը յ

թէ դորա հեղինակը հարկադրանքով գրել է այդ գործը: {Նա} ամենայն տեղ, ամենայն րոպէ զանազան ազգասիրական խօ

որական իր հարստութեան թեւի տակն առաւ, պահեց, որ {նա} այն ժամանակ, իր անձնական հոգսից ազատ լինելով, ա

մեզ անծանօթ մի հոգեւոր անձն։ Ով կամի, թող լինի {նա}. ես կատարեցի ահա նորա սրտի ցանկութիւնը, ըստ որո

ւթիւն է, որ բռնել է արեւի երեսը։ Ինչո՛ւ տխուր է {նա}, նա, որ ուրիշ աշխարհներում փեսայի պէս դուրս է ե

է, որ բռնել է արեւի երեսը։ Ինչո՛ւ տխուր է նա, {նա}, որ ուրիշ աշխարհներում փեսայի պէս դուրս է ելանու

յց այս մխիթարութիւնը հիմնուած է չոր յոյսի վերայ. {նա} չէ՛ կարող փարատել իսկոյն այն խաւար եւ տխուր տպաւո

Խալիլ նայի՞բ, - աղաղակեցին Լեզգիները միաձայն, - {նա}, որ կամէր դաւաճանել Մեծ Մարգարէի փոխանորդի կեանք

տեսանէ, յետոյ ասաց ինձ, որ հետեւեմ իւրեան: {Նա} տարաւ ինձ Շամիլի բնակութիւնը: Ի՛նչ աւելորդ գ

նստած մարդու վերայ՝ առանց ձայնի հասկացնելով, թէ {նա} է ահա Շամիլը: Ես ողջունեցի խոնարհաբար եւ կան

ռ, ով չունի իւր ձեռքում մի իշխանութեան գաւազան, {նա} չունի եւ ազատութիւն, եւ ազատութիւնը չափակից է գա

մ դորա ճակատին: Բայց Շամիլը այդ մտքի վերայ չէր։ {Նա} իմ հետ վարւում էր ամենեւին այնպէս, որպէս մի որսո

աշխարհի, խռովում էր դրացի ազգերի խաղաղութիւնը: {Նա} ո՛չ եթէ յաղթութիւն կամի ստանալ ձեր վերայ, այլ պա

մբ կամիք ցոյց տալ ձեր մեծութիւնը։ Դորա հակառակ, {նա} հայր է այն ազգերին, որոնց կառավարութեան ղեկը Նախ

սեն, թէ մեք Շահբէգին մի մարդ էինք կարծում, բայց {նա} եւս շատախօս պառաւի նման երազներով է լցրել իւր նամ

, որ շատ վաստակած, հազիւհազ փոխում էր քայլերը։ {Նա} չնկատեց ինձ, որովհետեւ ծառը խափանարկու էր նորան

արեկից լինի նորան: Մօտեցայ եւ ողջունում եմ: {Նա}, փոխանակ իմ ողջոյնը ընդունելու, դէպի երկինք վեր

րթունքի վերայ: - Ես մի խեղճ մարդ եմ, - ասաց {նա}, - եւ իմ մէջ, բացի հիւանդութենից, ոչինչ չկայ:

կալ Տէրը լինի քեզ օգնական: - Ամենակալ Տէրը՝ {Նա}, որ քննում է մեր բոլորի գաղտնիքը, որի աչքը համա

. - ես չէ պիտոյ մտածեմ վրիժառութեան վերայ: Մի՞թէ {Նա}, որ մարդկութեան համար մեռաւ խաչի վերայ, վրէժխնդ

նոցանից, որ հասուցել էին Նորան այդ անարգ մահը: {Նա} չէ՞ր, որ դեռեւս Հօրից ներողութիւն էր խնդրում իւր

ի կնիքով՝ Քրիստոսի անպարտ արիւնով, - շարունակեց {նա}: - Ես կարօտ եմ կարեկցութեան, ես հիւանդ եմ

ի ընդդէմ այդ ցաւին, նորան կարող է բժշկել միմիայն {Նա}, որ ասաց, թէ իւր անունով մահ չկայ: Ես ունէի նո

եմ կարող հասկանալ նորան ինքս ինձանով, թէ կարօտ է {նա} մեկնութեան, թէ առանց առաջնորդի կը գայթակղուիմ եւ

ա՜ղ, որպէս թէ եգիպտական առեղծուածք կտակել էր մեզ {Նա}, որ, հերքելով ամենայն փարիսականութիւն, ամենայն

ր իմ ազգը այդ պակասութենների պատճառով, որովհետեւ {նա} է այն միակ առարկան, որ մօտ է իմ սրտին եւ հոգուն

, եւ այդ քո բարեմտութեան փոխարէն կը վարձատրէ քեզ {Նա}, որ խոստացաւ իւր անունով մի բաժակ ջուր մի աշակեր

ոռանալ: Չկարողացայ դիմանալ, որ այլեւս խօսէր {նա}, արիւնը ապստամբուեցաւ երակներիս մէջ, փաթաթուեցա

իւնքը, բնական եւ մաթեմատիկական աշխարհագրութիւն: {Նա} իւր նկատողութիւնքը պիտի արձանագրէ ծանրաչափը, ջեր

տեղ բամբասւում է Սերովբէ Արքեպիսկոպոսը, որպէս թէ {նա} միայն էր Հայոց հոգեւորների մէջ, այսպէս ընթացող։

թէոս նորընտիր ծայրագոյն պատրիարք Կաթողիկոսից, որ {նա} իւր Հայրապետութեան սկզբումը դեռեւս առաջը փակէ այս

անակին... Ժամանակը թագաւորում է տիեզերքի վերայ. {նա} ե՛ւ անցողական է, ե՛ւ յաւիտենական, նորա ատամները

հետեւեցայ ձայնին՝ տեսանելու Աթենասի նուիրականը: {Նա} թռել էր մի հոյակապ արձանի վերայ, որ կանգնեցուցած

րա պատճառը դրած էր նորա նոյն իսկ կտակի մէջ, որով {նա} լինելոց դպրոցի կառավարութիւնը յանձնում էր Մխիթարե

տուելի Հայրը ուրացաւ եւ աղօթքի գոյութիւնը անգամ: {Նա} ասաց ինձ, թէ գուցէ որեւիցէ աղօթք եղած լինի դպրոց

արողանայ ցոյց տալ մի արդիւնք, մի պտուղ, իսկ եթէ {նա} փակւում էր դեռեւս մի անգամ չաւարտած իւր ուսման շր

չընկնել միստիկականութեան մէջ: Չարաչար խաբուած է {նա} իւր կեանքում։ Խաբողը բնակւում է Տուիլերիու, Լու

րթինի գանգատանքի թարգմանութիւնը, որով բողոքում է {նա}... Այսպիսի հեղինակի գործը լինում է միշտ միստ

հարցանել Պ. Արամից այդպիսի թանգութեան պատճառը, {նա} պատասխանեց, թէ բոլորովին այլ պատճառով հրաժարուեց

են այն մտքով, որ ընթերցողը իսկոյն հասկանայ, որ {նա}, թէպէտ արդէն քառասուն տարու չափ բաժանուած Մխիթար

մէջ երեւում է " Ընծան "՝ որպէս մի անօրինակ բան. {նա} գործում է հրաշքներ, նորան ցանկանում են ստանալ,

ող չասել, թէ այն շրջանակը, որի մէջ երեւեցնում է {նա} ընթերցողներին իւր տաղանդը, ամենեւին անարժան է նո

արեւ վկայում է, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան աշխատում է {նա} ծաղկեցնել հայկական գրատպութիւնը Եւրոպայի խորհրդաւ

հաճութեամբ յաջողեցաւ մեզ լսել Պ. Արամեանից, թէ {նա} շուտով պատրաստւում է առնել մի հրատարակութիւն, թէ

մ է դէպի մի կապ եղբայրակցութեան եւ սրտակցութեան։ {Նա} է այն աստուածային հուրը, որ ջերմացնում է ամենայն

ւանդութիւնը դարաւոր է. այն ապականութիւնքը, որով {նա} պղծել է իւր հայութեան անունը, մեծ հնարների են կա

ից յետոյ։ " Եւ բանն վերացաւ յինէն ", - ասում էր {նա} մարգարէին: Ամաչում ենք մի օտար մարդու առաջեւ

նքը՝ ազգը, չկամի խոստովանել իւր հիւանդութիւնը, {նա} փախչում է բժշկից, նա կարծում է, թէ, թագուցանել

տովանել իւր հիւանդութիւնը, նա փախչում է բժշկից, {նա} կարծում է, թէ, թագուցանելով փտած եւ ապականուած

ուրեմն եւ ոչ բաժանորդ Բէգզադէի շահին կամ վնասին։ {Նա} պարտակա՛ն էր վաճառած ապրանքի արծաթը եւ մնացած ապր

աղաղակում է տարիներով, բայց լսող չկայ։ Գրում է {նա} եւ շատ անգամ, եթէ չէ կամենում Բէգզադէն նոր ապրան

ից յետոյ մի քանի մարդիկ տեսնում են Բէգզադէին, որ {նա} քաղաքի նշանաւոր փողոցի մէջ՝ իւր վաճառանոցի առաջե

- Ինչո՞ւ այդպէս կոտորում էք այն պարոնի անունը, {նա} ոչ ոքի արծաթ կերած չէ, ոչինչ խարդախութիւն արած չ

ւնը, - շարունակում է Բէգզադէն: - Լաւ գիտես, որ {նա} կարողանալու չէ կառք պահել իւր կնոջ համար, այս պա

թեան վերայ. եթէ ես խանութը նորա անունով չշինէի, {նա} երբէք կարողանալու չէր վճարել ինձ պայմանեալ արծաթը

Շատ հասարակ կերպով, - պատասխանում է Բէգզադէն, - {նա} ՝ որպէս անկախ մարդ, եւ այդքան ապրանքի տէր երեւել

աւատարմութիւն ստանալ: Այս հաւատարմութեամբ գնելով {նա} օտարազգիներից հետզհետէ զանազան ապրանք եւ, վաճառե

2000 մանէթ, այլ 2076 մանէթ է ստացել, ուրեմն դեռ {նա} պարտական էր Բէգզադէին 76 մանէթ: Գործակատարը աղաղ

ւթիւն էր, եթէ մտածէինք զարկ տալ մեքենային, մինչ {նա}, խորտակուած եւ նորա գործարանքը՝ ցիրուցան եւ ժան

, Սիրական լեզուիդ իբրեւ արքուն տէր: {Նա} նոր է զարթել Դարաւոր քնից, Հին փոշին նոր

կը ուսանի օտար լեզուներ. դորա հակառակ պարտական է {նա} քաջանալ իւր լեզուի մէջ: Հայերը դեռ խօսել չգիտեն

ւ նպատակը համաձայն չէ ազգի էական օգուտներին, եթէ {նա} մի մեքենայ է՝ Հայի զաւակի մէջ օտարութիւն պատուաս

չհայ: Բայց մեր ազգի դրութիւնը այնպէս է, որ {նա} չէ կարող իւր ներկայ աւերանքի մէջ պատրաստել այնպիս

նքեան ծիծ տալ իւր զաւակին։ Ի՛նչպէս կարելի է, որ {նա} երեխայի պատճառով յետ մնայ խրախճաններից, պարահանդ

շխարհը նայում է կանանց վերայ որպէս մարդու վերայ: {Նա} ճանաչել է այժմ այն մեծ եւ խորախորհուրդ պաշտօնը,

զգը աւերուել է այժմ, նորան պիտոյ է վերանորոգել։ {Նա} թմրել է մի խոր քնով, նորան պիտոյ է զարթեցնել։ Բ

զգը մինչեւ այժմ ապրել է ողորմելի խեղճութեան մէջ. {նա} մոխիր է կերել հացի տեղ, եւ նորա խմելիքը խառնուած

վիճակ տանելի է եղել մեր խեղճ եւ քարուքանդ ազգին. {նա}, երկար ժամանակ սովորելով այդպիսի դառն բաժակների

: Մեր ազգը վաղուց մոռացել է ցանկանալ. այո՛, {նա} ունեցել է եւ ունի այս զգացողութիւնը, բայց միմիայ

կարդալ չգիտէր: Քահանան ունի իւր ծուխի ցուցակը, {նա} գիտէ, թէ ո՛ր գերդաստանի մէջ քանի զաւակ կայ, եւ

չեն եղել յիշատակարանք կամ գրուածք. եթէ լինէին, {նա} կարօտելու չէր Նինուէի դիւանին։ Բայց Վաղարշակի հի

սեցնում է մեզ մի քանի տող բան Գողթան երգիչներից, {նա} ցոյց է տալիս մեզ փոքր թէ շատ այն տեղերը, ուր պիտ

ում է: Յայտնի բան է, եթէ ընկերութիւնը կազմուի, {նա} պիտի ունենայ մի կանոն, որով պիտի առաջնորդուի իւր

այդ գործը ապսպարողին: Նորանից խնդրում են կօշիկ, {նա} կարում է. մանաւանդ եթէ ապսպարողը եւս իւր կողմից

թէ Խորենացու ո՞ր բանը իրաւունք է տուել նորան, որ {նա} Խորենացին անուանէ թեթեւամիտ: Խորենացին՝ մեր պա

նի վարձը: Ո՞չ ապաքէն առաւել, քան թէ թեթեւամիտ է {նա}, որ այսպիսի անհիմն եւ անտեղի կարծիք ունի այն երկ

այ՝ կարծիք տարածելով մեծ Սուրբի մասին, որպէս թէ {նա}, ոչ այնքան եկեղեցու օգուտը, որքան իւր անձնականը

մէջ, եւ երբ կայսրը գանչեց նորան եւ յանդիմանեց, {նա} ուրիշ այլ բաների մէջ պատասխանեց եւ այս, թէ ինքը

ամար ամենայն հնար գործ դնել: Այս օրից, ասում էր {նա}, կը սկսեմ գրել բոլոր Հայոց եպիսկոպոսներին եւ դէպ

յայտնի: Առաջին (այսինքն՝ ծածուկ) նամակի մէջ {նա} ուղղակի ցոյց էր տալիս իւր առ ի սրտէ ցանկութիւնը՝

ան ժողովը: Իսկ միւս նամակում (յայտնի նամակում) {նա} աշխատում էր միայն մի փոքր մեղմել զանազանութիւնքը

ենայն բանը կատարուած, որոնց փափագով ցանկանում էր {նա}: Մեք գիտէինք, որ մի այդպիսի ողբալի վիճակում

ք արգելք չենք. եւ յիրաւի, ի՛նչ այլ պաշտօն ունէր {նա}, բացի սորանից, կատարելու: Մեղայ, մեղայ.

, բացի սորանից, կատարելու: Մեղայ, մեղայ. {նա} ինքը իւր անձը ձգել է այժմ կրիտիկոսների կարգը՝ քն

ը։ " Հիւսիսափայլի " ուղղութիւնը յայտնի է արդէն. {նա} մինչեւ վերջը հաստատ պիտի մնայ իւր ուղղութեան մէջ

իան: Բայց այս չէ բղխում կառավարութեան հաճոյքից, {նա} ստիպուած է... Ամերիկան պատերազմ ունի իւր մէ

րը քննել, քրքրելով նորա բոլոր ծնուցիչ պատճառքը, {նա} տեսնում է, որ միմիայն Անգլիոյ մէջ, եւ ըստ մասին

րակ ժողովուրդը իւր երկու ձեռքից աւելի բան չունի. {նա} բնակւում է ազնուականների հողի վերայ եւ վարձ է վճա

աստկանում է գաղթելու կարօտութիւնը. եւ պիտի գաղթէ {նա}, որ չկամի սովամահ մեռնիլ եւ մեռցնել իւր ընտանիքը

անհող երկրագործի հետ: - Կը գամ, - ասում է {նա}, - եւ զէն ի ձեռին, քեզ հետ քո թշնամու ընդդէմ կպ

ծելու: Եւ այս իրաւունքը պիտի տեւէ այնքան, որքան {նա} կամ նորա սերունդը պիտի բնակուի այն հողի վերայ: Ի

ի ամուր եւ ապահով հիմքի վերայ, եւ անհնա՛ր է, որ {նա} կա՛մ աղքատութեան հանդիպի, կա՛մ իսպառ կարօտ մնայ

, թէ պիտի շարունակէ՞ գործարանը իւր գործը, որ եւ {նա} աշխատելով՝ ստանայ մի քանի շիլլինգ եւ հոգայ իւր ը

հետ, այնքան դժբախտ է եղել այդ խնդրի ճակատագիրը: {Նա} դարձել է մի քար, որի վերայ մարդը քանի՛ եւ քանի՛

քանի՛ անգամ գայթակղեցաւ: Վերջին անգամ գոռաց {նա}. " Կեցցէ՛ ազատութիւն, կեցցէ՛ հաւասարութիւն, կե

աշխատութիւնը բռնադատական չէ, այլ կամայական, եթէ {նա} աշխատութիւն է եւ ոչ ծառայութիւն, եթէ մարդկային ի

ին: - Սեպհականութիւնը գողութի՛ւն է, - ասաց {նա} այրական ծանրութեամբ, եւ կանգնեցաւ: Սեպհակա

խօսքով՝ դրամը, որ մարդը վաստակել է: Բայց հողը {նա} չէ վաստակել, հողը նա չէ շինել, հողը բնութեանն է

արդը վաստակել է: Բայց հողը նա չէ վաստակել, հողը {նա} չէ շինել, հողը բնութեանն է: - Պարո՛ն, չափ

աճառել է քեզ հասարակաց ազգի սեպհականութիւնը: Ո՛չ {նա} իրաւունք ունէր վաճառելու եւ ո՛չ դու իրաւունք ունէ

նէր վաճառելու եւ ո՛չ դու իրաւունք ունէիր գնելու. {նա} ՛ գող է, եւ դու՝ գողակից, որովհետեւ երկրագունդը

մինչեւ այստեղ եւ կարծում էիր, թէ ահա շօշափում է {նա} իւրեան հարկաւոր առարկան... Կը ստանայ նորան... Բ

չէ, որովհետեւ մարդը դեռեւս տղայ է: Գայթակղեցաւ {նա} աս գայթակղութեան քարի վերայ եւ դէպի ձախ, շրջան յ

վերայ: Ստիւարտ Միլը խօսում է հասարակութեան հետ, {նա} բողոքում է նորա ընդդէմ, եւ նորա ընդդէմ դարձեալ պ

հաշտ աչքով նայել ազատ հրապարակախօսութեան երեսին: {Նա} հալածում է նորան, ոչ թէ օրէնքով կամ որեւիցէ կառա

մ որեւիցէ կառավարչական ոյժով կամ արգելքով, ո՛չ, {նա} լաւ գիտէ, որ սոքա անհնարին բաներ են Անգլիոյ մէջ

աւ գիտէ, որ սոքա անհնարին բաներ են Անգլիոյ մէջ, {նա} հալածում է մանր հնարներով եւ աղտոտ ճանապարհներով

որ այս տեսակ ազատութիւն չէ կարելի տալ. գուշակեց {նա} գալոց փոթորիկը: Տեսաւ ազնուականը եւ համոզուեցաւ

ած է ազգի էական օգտի, այսինքն՝ ստրուկների հետ: {Նա} ներգործում է եւ յետընթաց կուսակցութեան եւ կառավար

ուրդը հող չունի, եւ ուր որ ունի, չկամի գործել: {Նա} թողում է դաշտը եւ գնում է քաղաք կամ մայրաքաղաք,

մէջ կայ մեծ տարբերութիւն: Երկրագործը ունի հիմք, {նա} ունի հող, նորա ձեռքում կայ նիւթ, որ ասել է ոյժ

սել է ոյժ եւ կարողութիւն դրամի համազօր, բայց երբ {նա} թողեց երկիրը եւ գնաց քաղաք, այնտեղ ո՛չ հողը կայ

ւ գնաց քաղաք, այնտեղ ո՛չ հողը կայ եւ ո՛չ նիւթը. {նա} տարաւ իւր հետ միմիայն աշխատութիւնը, այսինքն՝ իւ

լոր, ինչ որ մարդը իւր աշխատութեամբ վաստակել էր: {Նա} հազիւհազ ծայրը ծայրին է հասուցանում իւր եկամուտը

այրը ծայրին է հասուցանում իւր եկամուտը եւ ծախքը, {նա} վարձկան է, իսկ վարձկանի աշխատութիւնը իւր համար չ

է դու չտաս հարիւր, ուրիշ տուող կայ ", - ասում է {նա}, եւ եթէ ես նորան չտամ հարիւր, ուրիշ տեղ եւս պակ

հող չունի, ուր չէ կարող երկրագործութեամբ ապրիլ, {նա} կենդրոնանում է քաղաքներում եւ մայրաքաղաքներում,

կան տէրութեան Մինիստրի տուած խրատը, ուր ասում էր {նա}, թէ " պարտքով ապրիլը նմանում է ծակ տակառի մէջ ջո

ի առասպելեալ գանձարանքը չեն: Զուր տեղը որոնում է {նա} իւր արծաթը եւ ոսկին իւր գաւառներում. ի՞նչ զօրութ

իւրքիոյ կառավարութիւնը չէ սոսկում իւր պարտքերից: {Նա} մխիթարւում է՝ տեսանելով, որ աւելի շատ են այլ տէ

նելով, որ աւելի շատ են այլ տէրութեանց պարտքերը: {Նա} զարմանում է միայն, թէ ինչպէս այն աւելի շատ պարտա

մետալ, չէ կարող մնալ մի այնպիսի խառնակ տեղում. {նա} բարձրանում է: Մնում է անարգ թուղթը եւ չէ վախենու

ձրանում է: Մնում է անարգ թուղթը եւ չէ վախենում: {Նա} վստահ է, որ մարդիկ, եթէ դադարին նորան իբրեւ դրա

նել հասարակութիւնը այդ վտանգից ազատուելու համար: {Նա} ինքը եւս աղքատ է եւ ոչինչ ունի, ինչպէս ուրեմն կա

օգնել ուրիշին: Խնդիրը նոյնիսկ այնտեղ է, որ {նա} աղքատ է եւ պիտի առաւել աղքատանայ, եթէ ճգնի իւր մ

նի իւր մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհը շարունակելու: {Նա} աղքատ է, բայց այդ աղքատութիւնը միայն կարող է լար

յին ամոք կերպարանքով: Դիցուք, գեղում ստանում էր {նա} օրական հինգ ղուրուշ, իսկ քաղաքում ստանում է ութն

զրկուիլը, դժոխային աշխատութիւնը, որով պիտի շահի {նա} այն մի քանի յաւելեալ ղուրուշները, անտուն, վարատ

վարատական եւ անմաքուր կեանքը, որ պիտի անցուցանէ {նա} զանազան իջեւաններում: Երեկոյեան պիտի գայ վաստակե

ութիւնը եւ յարմարութիւնը: Ուրեմն, վերադառնում է {նա} միմիայն իւր ներկայութեամբ իւր աղքատ եւ կարօտ ընտա

նորա սիրտը պաղում է եւ այն աշխարհից, ուր ծնել էր {նա}... Ի՞նչ բանի համար վերադառնայ: Նա գտանելու չէ ի

, ուր ծնել էր նա... Ի՞նչ բանի համար վերադառնայ: {Նա} գտանելու չէ իւր տունը, իւր ծնողքը, նորա աչքին պ

ամայի բնակարան, եթէ եւ այն չէ անցել օտարի ձեռք: {Նա} որոշում է մնալ պանդխտութեան մէջ եւ այս որոշումով

եւ տակը խմել թշուառութեան բաժակը: Այո՛, մնում է {նա}, բայց տունը մարեցաւ: Մի գերդաստան ընկաւ հասարակ

ական կատարելութեանց հասնելու ձգտողութիւնքը: {Նա}, բոլորովին մեքենայացած, մանում է իւր կեանքի թել

կեանքի թելը, նորան չէ գգւում մի հրապուրիչ յոյս, {նա} չէ տեսնում իւր ապագայի հորիզոնի վերայ մի երջանկու

ջանկութեան աստղ, նորա ներկան եւ ապագան խաւար է: {Նա} տանում է իւր կեանքի ծանր խաչը, մինչեւ որ մի նիւթ

աւ ու վատ, փորձեց մինչեւ այժմ վաճառականութիւնը, {նա} փորձեց եւ վարձկանութիւնը եւ մշակութիւնը. սոցանից

- Բայց դուք մոռանում էք, որ Թիւրքիան Եւրոպա չէ: {Նա} չունի ոչինչ ճանապարհ, ոչինչ հաղորդակցութիւն, որ

կասը: Ո՞վ արգելառիթ է Հայոց ժողովրդին, որ {նա} չբնակի վերասաց տեղերում. եւ ի՛նչ տեղեր, ուր պար

Հայը եւ ոչ անգամ կամի մտածել իւր ապագայի վերայ. {նա} թողնում է իւր երկիրները եւ կենդրոնանում է քաղաքնե

այն կարող է երեւել ազգային վաճառականութիւնը, երբ {նա}, գլխաւորապէս, Հայի առաջ բերած նիւթը եւ արդիւնքը

ւ ոսկերք ունի, եւ այս թանձրութիւնը վկայ է բերում {Նա}: Առանց մարմնի չկայ շօշափելի կենդանութիւն, իսկ մ

թթուն, առանց վերստին թթուածինը ներս ընդունելու, {նա} կենդանի չէ այլեւս: Տնտեսական խնդիրը մահու ե

րուստը, զիարդ եւ իցէ, պիտի կարողանար ապահովել: {Նա} չէ կարող աւելի ցանել, որովհետեւ ոյժ չունի, եւ ե

եթէ հայ շինականի ձեռքը մի փոքր դրամ անցանէ, եթէ {նա} յոյս ունենայ, որ իւր աշխատութիւնը պիտի գնահատուի

ւնենայ, որ իւր աշխատութիւնը պիտի գնահատուի, եթէ {նա} տեսնէ իւր մշակութեան պտուղը, ո՞չ ապաքէն կրկնապատ

ունի մի քանի փարայ, որի շրջանառութեամբ ապրում է {նա} եւ նորա ընտանիքը: Կարողութեան տէր մարդը ո՞չ ապաք

պարհով կարող է աճեցնել իւր գումարը: Եւ եթէ չկամի {նա} ապրանքը պահել իւր ձեռքում, մի րոպէի մէջ կամեցաւ

Ձեռագործ ապրանքի մանր վաճառականը ոյժ չունի, {նա} խաղալիք է իւրեան ապրանք տուող մեծ վաճառականի, կա

ստակի վաճառել եւ պարտքը վճարել: Ուստի իջեցնում է {նա} ապրանքի գինը հարիւրին մի քանի տասանորդ: Միւս վաճ

պահել նոյն ապրանքի նախկին արժէքը. իջեցնում է եւ {նա}: Կէս-մեռ, կէս-կենդան, անցնում են մի քանի օր:

Այս առաջին հատուցումը ձեռք բերելու համար վճռում է {նա} իւր մէջ. " Հարկաւոր է վնասով եւս վաճառել այս անգ

, որովհետեւ նոյն հանգամանքների ազդեցութեան տակ է {նա}, եւ գործը հիմք չունի: Ի՛նչ գործէ, ուրեմն, այդ

րձկան ծառայել ուրիշի մօտ, բայց այս հեշտ բան չէ, {նա} եւս մարդ է, զգացմունք ունի: Նա, մինչդեռ ինքը ո

յս հեշտ բան չէ, նա եւս մարդ է, զգացմունք ունի: {Նա}, մինչդեռ ինքը ունէր մի փոքր գործ, իւր անձը զգու

ջական հրամաններից, թէեւ կատարելապէս անկախ չէր եւ {նա} երբեք չէ մտածել այդ մասին, որովհետեւ գիտէր, թէ

Այսօր ամեն մարդ աշխատում է վաճառական դառնալ, {նա} հաւատում է, թէ վաճառականութիւնը կարող է նորան փր

ն թէ տուողը, առնողը կարօտ է, քանզի ոչինչ ունի: {Նա} միայն յոյս ունի, թէ ահա կ'առնու ապրանքը, կը վաճ

: Մինչեւ ազգը չկոտրէ այս ուղղութիւնը, մինչեւ որ {նա} չկատարէ մի տնտեսական յեղափոխութիւն, իւր մինչեւ ա

ոյժը եւ կարողութիւնը, հաստա՛տ է իւր ոտքի վերայ։ {Նա} կարօտ չէ ուրիշին. դորա փոխանակ, ուրիշը կարօտ է

երջոյ՝ դրամագլխի տէր մարդոց։ Իսկ այն օրից, երբ {նա} թողեց նորանց եւ դէմքը դարձուց դէպի բնութեան հիւրը

իս բոլոր երկրագունդին: Շուեցիայի սառնամանեաց մէջ {նա} արուեստով եւ բիւր հոգաբարձութեամբ յառաջ է բերում

աւ, բայց շատ արագ ծերանում է: Մի քանի դարու մէջ {նա} անցաւ պատմութեան շատ կերպարանքներ՝ phase, փոփոխ

այլեւս չէ կոչում ինքը իւրեան մարդու անունով, երբ {նա} անուանւում է Անգլիացի, Գերմանացի եւ այլն, եւ այ

կան ապահովութեան համար, ինչպէս շատ տեղ վնասում է {նա} մի ուրիշ անհատի անձին եւ օգտին, այնպէս եւս մարդե

որ կարող է շարժիլ եւ այս գործողութիւնը կատարել, {նա} ունի իւր ներսում ոյժ եւ զօրութիւն, որ դէմ է գնու

է կարող իւր ոյժով դէմ դնել արտաքին ազդեցութեանց, {նա} չէ կարող պահպանել իւր անձը եւ այն րոպէին մեռնում

ես եւ խօսում եմ առջեւս կանգնած մարդու հետ, բայց {նա} չէ ընդունում, թէ ես կենդանի եմ: Նա ասում է ինձ

ւ հետ, բայց նա չէ ընդունում, թէ ես կենդանի եմ: {Նա} ասում է ինձ, որովհետեւ քո ազգութիւնը մեռած է, ո

- Ինձ ի՛նչ փոյթ, դու կենդանի չես, - կրկնում է {նա} ամենայն սառնութեամբ: Եւ ոչ միայն այսչափ. ո

ծանր օղի մինը: Հերիք չէ նորան իմ կենդանութիւնը, {նա} չկամի նորան ընդունել որպէս իրողութիւն. նա ակամայ

իւնը, նա չկամի նորան ընդունել որպէս իրողութիւն. {նա} ակամայ պիտի յօժարի ընդունել այն ժամանակ, երբ ցոյ

, երբ ցոյց տամ իմ իրաւունքը: Ա՛յս եւս հերիք չէ. {նա} իմ կենդանութիւնը պիտի խոստովանի միայն այն ժամանակ

իմ կեանքի խոստովանելը կապուած չէ նորա շահի հետ, {նա} խոստովանելու չէ: Ուր թողունք, որ մի ազգութիւն գ

համար փակուած է: Նորա ազատութիւնը անուանական է, {նա} չէ կերակրւում նիւթով, նորա կառավարութիւնը ներկու

ավարութեանց բժժանքը դեռեւս ազդում են նորա վերայ: {Նա} տանում է աղքատութեան ծանր լուծը՝ առանց հաշիւ տալ

ը յառաջ քշելու համար, ներքին պարտք է հրատարակում {նա}, եւ ամեն մարդ առանց երկբայութեան, իբրեւ մի ապահ

տոր լաթին, որ կախուած է ձողի վերայ: - Բայց {նա} ինձ կերակուր չէ տալիս, - ասում է ազգը: - Ե

ւմ են նորան, թողուլ այս աշխարհի թագաւորութիւնը, {նա} չէ յօժարում եւ հիւանդանալով՝ մահիճ է ընկնում...

թիւնքը անդադար օգնութիւն են տալիս Թիւրքիային, որ {նա} դիմանայ եւ չկործանուի: - Որպէսզի Թիւրքիոյ ս

զգութիւնը հարկաւոր է եւ օգտակար այն ժամանակ, երբ {նա} չէ բորբոքւում իբրեւ մի րոպէական կայծ, իբրեւ պատա

եղադրելի է եւ ամենայն ընդունելութեան արժանի, եթէ {նա} խոստովանի միւս ուրիշ ազգութիւնքը անխտիր, նոյնպիս

քը: Ազգութիւնը անմեղադրելի է եւ տօնելի իսկ, եթէ {նա} ընդհանուր մարդկութեան գործը թեթեւացնել աշխատի՝ ի

մն է այդ ազգութիւնը, սո՛ւտ է այդ ազգութիւնը, եւ {նա} կը կործանուի: Տնտեսական խնդիրն է այն զօրութիւնը

օրութիւնը, որ մի փոքր յառաջ խոստացանք անուանել, {նա} է այն միակ եւ հաստատ ոյժը, որ ազգի անձնաւորութեա

: Այն ժամանակ ես կը հետեւիմ քո ձայնին, որովհետեւ {նա} աւետարանում է ինձ փրկութիւն՝ ազգութեան անունով:

ինաստանից: Ժամանակը մի անգամ է անցնում, եւ {նա}, որ ընթացակից չէ նորան, յետ է մնում: Մեք կարող

նթարթը միայն, որ անցնում է մեր առջեւից. իսկ երբ {նա} անցել է, անօգուտ է այլեւս: Նա, իբրեւ օրինակ մի

առջեւից. իսկ երբ նա անցել է, անօգուտ է այլեւս: {Նա}, իբրեւ օրինակ միայն, իբրեւ խրատ, կարող է երեւե

ւս: Այսօր, եթէ մի ժողովուրդ ստրուկ է, եթէ {նա} հող չունի եւ եթէ յաջողի նորան հող ձեռք բերել, իր

ն դիպուածում ազգութիւնը ազատութիւն չէ ժողովրդին. {նա} փոխում է միայն նորա լուծը։ Մեք դրականապէս թշնամի

քիոյ մէջ, չնայելով այն նոր պարտքին, որ առնում է {նա} Անգլիայից: Այդ լիբրէները շատ կարճ ժամանակի մէջ կ

դեօք նորա մտածութիւնը: Աւելորդ հարցմունք է այս: {Նա} մտածում է, " թէ ես, վաճառականութեամբ, սեղանաւո

ւթիւնը անհիմն է"։ - Ինչպէ՛ս, - հարցնում է {նա} մեզ: - Այսօր դու ես քո բոլոր ստացուածքի տէր

կարող մնալ այն բարձրութեան մէջ: Կանուխ, թէ ուշ {նա} պիտի դառնայ դարձեալ դէպի այն ընկերութիւնը, որից

առ պիտի նուազի: - Ինչպէ՛ս, - բացականչում է {նա}: - Աւելի հասկնալի շինելու համար առարկան, բ

ն պայմաններով, ուրեմն եւ նոյն ճանապարհի վերայ եւ {նա} իւր կարգով պիտի հաւասարի ընդհանուր մակերեւոյթին:

կեանքը՝ մի ձանձրալի ժամանակամիջոց: Այն ժամանակ {նա} կը կորուսանէ այն բանաստեղծական (poetique) գոյնը

լեղի խառնէ իւր կեանքի մէջ, նորան սիրելի չէ այս, {նա} չէ քննում, նա թողնում է եւ առօրեայ տեսածով ապրու

կեանքի մէջ, նորան սիրելի չէ այս, նա չէ քննում, {նա} թողնում է եւ առօրեայ տեսածով ապրում է այսօր, վաղ

անկութիւնը մի վաղանցուկ երա՜զ է: Այսօր երեւում է {նա}, այո՛, բայց վաղը կը ցնդի, քանզի լոկ տեսաբանակա

չենք ընդունում: Մեք նորա առջեւ պիտի դնենք գործ, {նա} մեր առջեւ պիտի դնէ հրաման: Գործը ցոյց տալով՝ պի

Գործը ցոյց տալով՝ պիտի խօսինք համոզման անունով, {նա}, հրամանը մէջ բերելով, պիտի պահանջէ հնազանդութիւ

բովանդակ ստրկութեան սերմը: " Ուրացի՛ր, - ասում է {նա} -, քո դատողութիւնը, քո բանականութիւնը, քո խելքը

նք մեր ծունրը: Մարդը չէ գողանում, բայց եթէ {նա} չէ գողանում նորա համար, որ օրէնքը արգելում է գող

անում նորա համար, որ օրէնքը արգելում է գողանալ, {նա} գո՜ղ է եւ աւազակ: Մարդը չէ սպանում, եթէ այն պատ

գելուած է, ի վերջոյ, այն բոլոր յանցանքները, որ {նա} չէ գործում, եթէ չէ գործում իբրեւ ստրուկ, հնազան

համերաշխութիւնը դրել է նորան այն կէտի վերայ, որ {նա} եւ յղանալ չէ կարող այդ յանցանքները: Երբ յանցանքը

թիւն է տալիս, այսինքն՝ օգնում է կարօտելոց, եթէ {նա} գործում է այն միմիայն այն պատճառով, որ հաւատում

երի որպէս հետեւանք դրուած էին թատրոնաբեմի վերայ: {Նա} մի նոր տեսակ դպրոց է, ուր ուսանում են ամեն հասակ

ակ դպրոց է, ուր ուսանում են ամեն հասակի մարդիկ: {Նա} ուսուցանում է գեղեցիկ հայախօսութիւն, նա մշակում

մարդիկ: Նա ուսուցանում է գեղեցիկ հայախօսութիւն, {նա} մշակում է լեզուն - աննկատելի կերպով ներս է բերում

բերում ազգի մէջ ընտիր ոճեր եւ ազդու դարձուածներ: {Նա} չէ միայն ազնուացնում հասարակութեան գաղափարքը, այ

ով եւ երկրորդից զգուշացնելով եւ ոչ միայն այսչափ, {նա} քրքրում է ընտանեկան կեանքը, քննում է նորա եւ ամե

ս, քանզի զգում է, քանզի մարդ է: Եւ թատրոնի մէջ {նա} մոռանում է իւր նախապաշարմունքը դերասանների եւ դեր

պաշարմունքը դերասանների եւ դերասանուհեաց ընդդէմ, {նա} շատ անգամ պատրաստ է դափնիներով պսակել այնտեղ այդ

սուտ դասակարգութիւնքը դրել են նորա երեսի վերայ. {նա} որպէս մի օտար աշխարհ մտանում է թատրոնի մէջ վկայ լ

ստորանում են նորա աչքի առաջեւ: Ամենափո՛քր է {նա}, որ ուրիշին համարում է փոքր եւ ամենաստոր, որ իւ

Յոյս ունինք թատրոնական գերատեսչութեան կողմից, որ {նա} մասնաւոր ուշադրութիւն դարձնէ Ա. թատրերգութեանց լ

վերայ: Ջերմ սրտով աղաչում ենք Ամենակալ Տէրը, որ {նա} խնայելով Նախիջեւանի հասարակութեանը, յառաջացնել ն

իղիցն եւ ի լրման ժամանակին վաշխով յանձնվի նորա եւ {նա} պարտէ ՚ի յայս միջոց ժամանակի կեալ հնազանդ եւ ի նե

դրախտի լեզո՞ւն է խօսում, հայկաբա՞ն է միթէ։ Կամ {նա}, որ չափածոյ է գրում, բանաստե՞ղծ է։ " Սաւուղն է

երի Անունը պիտի Գրեմ սիրաջեր Արեւի՜ց էլ վեր. {Նա} - կոյսը սիրուն, Ով խեղճին անտուն Պաշտում է անա

անանց Իր սէրը ձօնած ` Երկնքում ահա Ընթանում է {նա}, Աստղերի շարքում Բոցավառ փայլում "... - Ի՞նչ

ամ ի՞նչ նորա փայլ: " Մարդաչափ ահա Բարձրանում է {նա} Վեր հորիզոնից, Մշուշի միջից - Աստղը վեհափառ `

ջոյն քեզ, քո՜յր, հազար ողջոյն տիրաւանդ"։ Իսկ {նա} ` " Ո՞վ ես, բնաւ քեզ չեմ ճանաչում"։ " Ես նա ե

կ նա ` " Ո՞վ ես, բնաւ քեզ չեմ ճանաչում"։ " Ես {նա} եմ, քոյր, ում պարտիզում որ զուարթ Սոխակի միշտ

ուարթ Սոխակի միշտ թովիչ դայլայլն է հնչում "... {Նա} դարձեալ, թէ ` " Ո՞վ ես, քեզ չեմ ճանաչում"։ "

.. Եւ այտերը վառում իմ տաք համբոյրով. Ջանում է {նա} գրկիս միջից փախուստ տալ, Եւ բարձրացնում աղաղակո

ւր, Սեղմել եմ ես նրա մարմինը ամուր: Նետւում է {նա} պարտէզիս դուռը դէպի. Բայց նա տուժե՜ց... որովհ

ամուր: Նետւում է նա պարտէզիս դուռը դէպի. Բայց {նա} տուժե՜ց... որովհետեւ ես իսկոյն Նրա ներքին ծնօտ

Ափին ` նաւորդն ալեկոծեալ. Ի՜նչ կարօտով դիտում է {նա} Փարոսի հուր - շողը պայծառ. Եւ ստրուկը բազմաչար

են սոքա ողջ միասին Անձկութեան հետ հրեշտակի, Թէ {նա} ինչպէս գրկեց կոյսին ` Ոչի՛նչ հաճոյքն այդ չի՛ չափ

յս արտը այն... Սիրահոսան բաժակն քամած Կպչում է {նա} ամուր ` կոյսին, Մկանները հեշտին թմրած - Ինչպէս

յարգող ջատագովը չէ. Ամեն փակ դուռը բաց է անում {նա}, Որ իր ետեւից եկողը վստահ Մտնի-ելնի հեշտ ու յա

տը սիրավառ Գոհարը տաշող քերթող-վարպետի. Գովում է {նա} - քնարերգակ ` Վաղուան փայլուն գոհարը թանկ: ԺԱ

տուէրն էր Արարչի ` Լինել նրան պատկառու. Ուստի եւ {նա} անվրդով Խստութիւնից Ադամայ ` Գուրգուրում էր ` ճախ

` արագ Ճանապարհւում է նորից. Ադամն ոչինչ չգիտէ, {Նա} դեռ քնած է հանդարտ, Զի այդ ամենն հազիւ թէ Տեւում

օրէն Խաղաղ քնած նախահօր, Երբ որ հասաւ սերովբէն. {Նա} մօտ գալով Ադամին ` Նստում ձախ կողմը նրա Եւ կիզիչ

նրան Սիրէ Ադամն պիտ մաքուր Եւ մեղկ կրքին ` սիրտը {նա} Չդարձնէ կերակուր. " Ինչո՞ւ տալիս էր պատուէր, -

: Թէ՞ ասելիք չունէի Ձեր անկայուն բարքերից"։ Եւ {նա} սաստում է այսպէս Խոժոռադէմ ` հրեշտակին, Որ խրատո

եր ճախրում միասին: Հեշտանքներից սըրարբած Ասում է {նա} տարփագին. " Օ՜, չե՛մ երբեք ուխտազանց, Ինչո՞ւ է

նս Ի վեր քան զարեւ Գրեսցի ինեւ. {Նա} ՛, կոյս սիրասուն, Որ զհէգն անտուն Ձօն

ն քեզ, քո՛յր, տիրաւա՛նդ ողջույն "... Այլ {նա} առ այս. - Եւ, ո՞ իցես դու: " Յոյր ի դրախ

ւոյն՝ Սոխակին ցանգ մեղեդի աղու "... {Նա} դարձեալ, թէ - Ո՛չ գիտեմ զքեզ: " Ո՛չ զսիրո

.. Եւ ի համբոյր վառ վարդիցն եկեալ. Այլ {նա} խուսել ճգնի յիմ ձեռաց, Եւ ընդվզեալ ամբառնա

Չի՛ք ի բնաւս, չի՛ք օրինակ, Որպէս գրկաց {նա} կուսին: Զմուռս բուրեն ստեանց պտկունք,

Յողջոյն եկեալ չուառիս, Եւ չիցէ՞ ինձ հերիք {նա}: Զարմանք ունին զիս ընդ քո Անհանճար բ

ի յահեկէ կուսէ Եւ զարտաշեկն փայակեալ Ի {նա} մերձեցուցանէ... Ծխի մարմնոյն փափուկ մորթ

բէն ննջելոյն Կշռէր այժմիկ Ադամայ, Այլ {նա} տակաւ խոր ի քուն Եւ ո՛չ լսէ, ո՛չ զգայ:

Ճնշէր, պրկէր, մերթ թողոյր Մերթ շօշափէր {նա} զԱդամ, Մերթ հինինայր, մերթ ուռնոյր,

ր ի ժամուս՝ թուի ի շարս ընկճեալ ազգաց, այլ թուի {նա}, եւ չէ անհետացեալ յերեսաց երկրի, եւ մեր ամենեցո

ւթիւն, յԵւրոպ անգամ չկարաց ՚ի գլուխ հանել զայն: {Նա} ՛ զի ուղղութիւն եւ հայեացք փիլիսոփայութեան դարուս

: Խորամանկութեամբ եւ ճիզվիթական հնարիւք սպրդեցաւ {նա} ՚ի մեզ, եւ ՚ի հաշուի իւրում չսխալեաց. ազգն, բա

ստովանութիւն մերոյս եկեղեցւոյ ընդ պապականին: Եթէ {նա} հիմնի ի բանն՝ " զի յիմմէ անտի առնուցու ", կամ ի

խ առաջին հարցանել զհարցանողն, եթէ զիա՞րդ ընդունի {նա} ինքն, որպէս զի թէ բաժանող ոք իցէ. ասասցէ նմա զխ

: Քրիստոնէութիւն ո՛չ շատանայ լոկով եւ եթ նշանօք. {նա} պահանջէ զգործս արժանիս քրիստոնէի եւ հեղինակի քրիս

ւ ուղղութեան մատենկանն Այվազովսքւոյ, արձակեաց առ {նա} զհրաման, յաղագս ժողովելոյ զցրուեալ օրինակս Վարդա

դոյն մինչ գլուխ կրէր պսակ ոսկեփունջ։ Ես անդ մինչ {նա} յանցանաց յինքն ձգեալ բեռանց կոյտ, Գուշակէի

րեսուն կէս եւս ընդ այլ երեքի։ Անպարտակիր մինչդեռ {նա} ՚ի մահ փութաց կամակար, Իմ առաջի անիրաւ վճիռ

իս լուսափիւռ խոր համակէր ՚ի խաւար։ Մինչ զվերջինն {նա} առ Հայր մահուն բարբառ որոտաց, Ականատես ես վ

ւորէ անաղօտ. Զյիմարութիւնդ, յորում թխսես, {նա} փարատէ անպայման, Որում թշուառ քով վիճակաւ զ

նած Քնեց զինուորը գիշերով, Թեկն տուեց {նա} պողպատէ Իւր նիզակին պսպղուն. Զինուո՛ր

Մօտըդ չեչէն կայ զարթուն։ Լող է տալիս {նա} մակոյկով՝ Ուռկան ձգած գետի տակ. Զինու

Կան այն տեղ խաղ, պար, երգեր. Ապա թէ {նա} հեռացած է, Փախէ՛ք, ընտիր երգիչներ,

հարար նեկտարով. Երբ տակառի վերայ նստած {Նա} բաժակն է ինձ տալիս, Գլխից բռնած մինչի ոտըս

ել, Ասի. - Բայց դու ի՛նչ ես կարծում, {Նա} սկսաւ այս խօսել։ " Մարդը կարող է մտած

ալը մեզ զուր չէր. Կիթերայից եւ Կրէտէից {Նա} երկու... բերել էր։ Ո՞վ կարող է սահման դնե

Թո՛ղ մի խնդա մայրն Հայաստան, Թո՛ղ մի լսէ {նա} քո ձայն։ Թո՛ղ սրբէ նա արտասուքը

Թո՛ղ մի լսէ նա քո ձայն։ Թո՛ղ սրբէ {նա} արտասուքը Բազմադարեան երեսից, Սատուռնո

է գըլուխը փըտած։ " Աղջի՛, - գոռում է {նա} իւր աղախնին, - " Ժամը քանի՞սն է, մօ՞տ է կ

Ոսկի բաժակով օղին կարապետ, - Ե՞րբ մադերայից {նա} կմնայ յետ, - Փառաւոր կերպով կերաւ, ճաշակեց

է թոյլ ու տկար. " Դու ըսպասիր նորա գլխին ` {նա} ուշ դնէ քո ոտքին ", Սովրեցնում է մեզ Մովսէ

ժանաւոր ` լուսնի շողից պայծառ է, Քո դամբանը {նա} յաւիտեան եւ դարերու մութի մէջ Կը ցոլացնէ,

ի աստղը հորիզոնում փայլում է, Մտաւ յանկարծ {նա} ովկիան ` կեանքիդ թելը կտրած է. Թէ վախճան ես

Նայեցէ՛ք, սա օրինակ ձեզ, Չապրեց մեզ հետ, {նա} հպարտ էր, Կոյրը ուզեց հաւաստել մեզ Թէ

Ծովի կատղած բիւր ալիքը նորա համար ոչինչ է: {Նա} գիտէ, որ սովորաբար փոթորիկի քամակից ` Դուր

եր: Բայց անվտանգ, հաստատ յուսով շատ անգամ {նա} իւր կեանքում Ձգեց խարիսխ ու կանգնեցաւ հանդա

իւր մօտ հիւր ունի, Վա՜յ եթէ մին հանդիպեցաւ {նա} կատաղի մրրկի, Գնաց շիջաւ այնուհետեւ ` նորա

արմաւենին ` Շոգ օրերում լայնատերեւը: {Նա} գանչու՞մ է դարձեալ իւր մօտ Անապատի անցաւորքը

Անմխիթար բաժանմա՞ն մէջ Թառամեցաւ {նա}, որպէս դու, Թէ ցրիւ ընկան կտորները Դ

ովը Ո՞վ քեզ այստեղ բերել է, Տխրեցաւ՞ {նա} շատ քեզ վերայ, Արտասուաց հետք սրտումդ կա՞յ

պատրաստին: Այո՛, թաղել: Դեռ կը ծագի {նա} քո վերա, կը խփէ շող դամբանիդ, Նա կը հասնի

կը ծագի նա քո վերա, կը խփէ շող դամբանիդ, {Նա} կը հասնի քեզ այգորել, քան մերձաւոր սիրելիդ.

նքից կը փայլէ հոգուն Անաղօտ լոյսը պայծառ արեւին, {Նա} կը մոռանայ բոլոր աշխարհը, Այլ չի պատկանիլ նա այս

ն, Նա կը մոռանայ բոլոր աշխարհը, Այլ չի պատկանիլ {նա} այս աշխարհին: Գրիչը ձեռին թղթի դաշտումը Կը վազէ

նորա հակառակ Ի զուր փորձ փորձել կամքը կոտրելու: {Նա} այն ժամանակ սուր ունի հատու, Կըրակ է թափում այրո

օսում է մեր հետ, Սիրտ է զմայլում նորա երգերից: {Նա} այն միջոցին ոչինչ այլ բան չէ, Բայց եթէ թարգման մ

այց եթէ թարգման մուսայի խօսքին, Նորայ ասածը, որ {նա} լսում է, Մեզի բաշխում է զինչ գոհար անգին: Ոչին

յելւոյ մէջ տիպը մեր, Թէ մեր հոգւոյ երկրորդը {նա} անշփոթ ցոլացնէր. Թէեւ հազար մենք խոստմունք

նօթ մեզ պատահի փողոցում, Նորա տեղը աներկբայ {նա} կը բռնէ մեր սրտում Նորա երկու կեղծաւոր եւ կա

երբ ընկերին թաղեցինք։ Խաւար ու գէշ հողի տակ {նա} միայնակ պառկած է, Ոչ ոք նորան այց չերթալ,

զի համար ողջ մին է Բարեկամ, թէ թշնամի, երբ {նա} արդէն մեռած է։ Այն եկողը չգիտէ, ո՞վ է պառկ

Որի՞ ոսկերքն են փթում հարստացնել սեւ հողը։ {Նա} իւր անձն է պաշտպանում, գող է կամ փախստական

ինչ որ մենք արեցինք, կ՚անէ եւ մեր ընկերը. {Նա} եւս մեզ կը մոռնայ, մեր յիշատակ չի պատուիլ,

տեղը չես խոնարհել, զուր չէ տիրում մարդը, {Նա} կը շինէ ծխոտ ճիւղեր սարերիդ միջում, Խոր այր

Լուրից ահագին Կազբէգը ծածուկ ամբոխուեց, {Նա} իւր ուշքը ու աչքերը դարձուց դէպի հիւսիս, Ու

վ: Նիկողոսը չծերացաւ իզուր տեղը, {Նա} չգտաւ երկրիս վերա իւր նմանը, Թէ նա օգնեց ո

, Նա չգտաւ երկրիս վերա իւր նմանը, Թէ {նա} օգնեց ուրիշներին, ինչպէս առիւծ, Նոքա եղան

ռհասարակ ռամիկը, Տե՛ս, ի՞նչ ոգով կոծում է {նա} Նիկողայոսի մահը. " Մեռաւ մեր հայր, հայր ո

արձրացած. " Տօն են տօնում մեր թշնամիք ", - {նա} կատաղութեամբ գոռաց: Մի զուարթուն կերպարանե

երջին կամքն էր, որ թշնամեացը յաղթէ: {Նա} այս բանը կտակ թողեց, կնքեց նորան իւր մահով,

բազմած Նիկողոսի գահումը նոր թագաւոր Ու դէպի {նա} տեսաւ ազգի սրտում վառած սիրոյ հուր: Մի

Որ ծածկած է աչքերից: Եւ ո՞ւմ արդեօք {նա} իւր սիրտը Գրաւ տուեց ասելով. " Ոչինչ

Այս խօսքերը իւր բաժին, Առատութեամբ, որ {նա} տուեց Ուսանող Ամիրեանին: Նորան

դէմ, Նորան ժպտաց միմիայն. Նորա համար {նա} ծնած էր, Այլք ամենայն չեն արժան:

Թէ գեղեցիկ երկրիս վերայ Կայ ` միմիայն այն {նա} է: Րախացի՛ր, դու, ցնծա՛յ, բերկրեա՞յ

, արդէն ընդդէմ Աստուածային օրէնքին"։ {Նա} պատժում էր, նզովում էր հրապարակաւ մարդերը.

ւ ժողովով։ Քարտուղարը խելօք մարդ էր, {նա} գիտէր որ Պիոսը, Թէ կին գտնէ, պիտի անշուշտ

թագուհին Հիւր էր եկել պապի մօտը մի օր, երբ {նա} տանը չէր. " Պարտէզումը նա ճեմում է " - ծառա

մօտը մի օր, երբ նա տանը չէր. " Պարտէզումը {նա} ճեմում է " - ծառաները ասացին. Թագուհին էլ գ

Եփ էր գալի երակներում... արիւնը. Թէպէտ {նա} միշտ անսխալ է ու Քրիստոսի փոխանորդ, Սակայն

ուղարը ծառի յետքից՝ պարզ ամենը տեսնում էր. {Նա} իւր մտքում ուրախացաւ, ասաց՝ ա՜ ա՜ դու էլ ընկար

խից. Շատ նեղութիւն, չարչարանք, Կրեց {նա} այս աշխարհից. Այլ իւր հոգին որպէս թէ

ժիր լինել, Չըվախենալ վտանգից: {Նա} անդադար ասում էր. Կգայ մի օր, մի վայրկեան

զատութիւն: Սպասելով այն յոյսին, Մինչ {նա} տանը նստած էր, Յանկարծ բաղխեց նորա դուռ,

է տեսնելից: Եկաւ դժբաղդի մօտը, {Նա} իւր դանդաղ քայլերով Տուեց նորան մի նամակ,

Ծոյլը զրկուած է ` Նաեւ սորանից, {Նա} չգիտէ այն բաները Բացի իւր խաղից:

ար Հայաստան Քո գալուն սպասեց, Ծաղկեցաւ {նա} ալեօք, Շատ լացեց, արտասուեց։ Տ

Ասկճի Գասպարին. Հայաստան աշխարհ. {Նա} անյագ սիրեց, Գտնել մի հնար Խիստ շատ աշ

ոհարները Մահուն չեն լինիլ արգել։ {Նա} ամենուն կը հանդիպի Մի օրինակ, անխըտիր

, նոյն՝ ամենին Չար ու բարի համարւում է {Նա} իւր ընդունողներին։ Մահը նոյն է, բայց

նքը միշտ լեղի է. Դառն է նորա աշխարհը. {Նա} անդադար սպասում է Նըւիրական վայրկենին։

ած Մարմնին հանգիստ կը բերի։ Բայց {նա} որ միշտ թաւիշ, կերպաս Շոր կարում է իւր անձի

Մահ է՝ գալուստ մահուան։ Աշխարհքումս {նա} չի տեսել Ո՛չ նեղութիւն եւ ո՛չ ցաւ, Նոր

րոպէ մի անցաւ։ Իւրեան պատող ծանօթներից {Նա} կեղծ կերպով միշտ սիրուեց, Միշտ գովութեան,

միշտ հլութեան Հպատակի ձայն լսեց։ {Նա} չի ուզում երբեք լսել, Որ այս աշխարհըս երկո

. պէտք եղածին Մտնելու եւ դուրս գալու, {Նա} չի ուզում անունն լսել Այն երջանիկ էակին,

ի լսիլ քո ձայնը, Հետեւիր դու կոչողին։ {Նա} աւելի խլանում է, Երբ տեսնում է վախկոտին։

դուզ ասա, He xoчy, Что такой ничего {Նա} կը գտնի տէրտէրցու: Что такой значит.

. Hy, ես կ՚ասեմ Աղային, Ինչ ժամանակ {նա} կը գայ, Республика ведь у нас Существ

ւ, ո՛չ վատ, ո՛չ մէկ բան։ Մտածում եմ. եթէ {նա} Մեղաւոր է, յանցաւոր, Աղա զատայի հետը

ает. Впрочем, дельно он судит, Ну, {նա} եթէ ինձի հետ Միշտ լաւ լինէր ինչպէս էր,

մօրը խօսքը Իւր կեանքումը յարգած չէր. {Նա} փախել էր իւրեանց տնից... Մուր էր քսել տան վ

Հայրիկ, դարձեալ թռաւ մի աստղ, Վայր ընկաւ {նա} երկնքից. Հայրիկ, ովի՞ աստղն էր արդեօք,

Շատ հալածանք, շատ նեղութիւն, Պատճառեց {նա} իւր կեանքում. Շատ տուն քանդեց, շատ մարդ զր

պատառ պատառ, Չունի շապիկ իւր հագին. Անհամարձակ {նա} իւր ձեռքը Պարզում է անց կացողին. " Ողորմութիւն ա

ծ, ժամի դռնումը. Շատ ժամանակ դեռ չէ անցել, Երբ {նա} փառքով ու պատուով Ման էր գալիս փողոցներում Իւր սե

փողոցներում Իւր սեպհական կառքերով. Այժմ, վախով {նա} իւր ձեռքը Պարզում է անց կացողին. " Ողորմութիւն ա

Մինչ խաղում էր հանդիսում, Դղրդում էր թէատրոնը, {Նա} դափնիք շատ էր հնձում. Ժողովուրդը հաւաքւում էր Մօ

րերով Լուանում էր, մազը սանրում Կրիայի սանըրով. {Նա} հագնում էր բեհեզ, կերպաս, Դիպակ, թաւիշ թանգագի

նում էր բեհեզ, կերպաս, Դիպակ, թաւիշ թանգագին. {Նա} չգիտէր ի՞նչ ասել է Արծաթի կարօտութիւն. Այժմ անլո

ին Նորա ձեռքում խաղալիկ... Այժմ փողոցում քնում է {նա} Խոնաւ պատերի տակին. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն

պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Ժամի դռնում {նա} կանգնած է, Աչքերը կոր, վիզը ճուկ. Նորա նախկին

ւլացնենք ճակատագրիդ Խիստ հարուածի սաստկութիւն"։ {Նա} տանում է, տառապելով, Այս սոսկալի վշտերին. " Ող

երես: Քեզ խոր տխրութեամբ չէ սպասում {նա}, Որ չէր ստացել բաղդից մի հարուած, Որ

ուց մինչեւ մտանելդ Աչքը քեզանից չէ հեռացնում {նա}, Որի կորուստքը անչափ են կեանքում, Որ

Բնակւում էր Նէապոլիս քաղաքում. Մինչեւ այժմ {նա} չգիտէ ուր եւ ում Պատճառել էր մի վիշտ կամ ցաւ

, երեկոյեան ժամանակ, Տուն դառնալուց, մտաւ {նա} մի մութ փողոց. Պատահեց մի վարձով բռնած աւազ

Եւ տարու մէջ աշխատութեան փոխանակ, {Նա} փոքր արծաթ չէր ստանում նորանից. Բրիտանացին

յ ծաղկում է քաղցր ժպիտ: Երգ երգելով, {նա} կտաւ է լուանում, Նորա ձայնը կախարդում է թով

կախարդում է թովչի պէս. " Խաղա՛ աղբիւր ", {նա} երգում է, " խայտալով, Իմ կտաւը ճերմակցրո՛ւ

յց երկիւղից սիրտս զարկում էր կատաղած: {Նա} փորելով դարձեալ երգում էր մի երգ՝ Մի սրտա

ն ", Օրիորդը պատասխանեց հեգնելով. " {Նա} երէցն է, իսկ ես կրտսեր հարազատ... " - Բայց

վ էք դուք, - ես հարց արի գոռալով: " {Նա} ալեւոր Հայաստանի հոգին է... Իսկ իմ անունն

նչ բանի համար. Սիրականիս շուտ գտայ, {Նա} եւս չըսպասեց ինձ երկար: Ես ապրել լաւ

Ամբոխը խաբել ճգնի աշխատի: Թո՛ղ {նա} թարգմանէ զրպարտութիւնը, Թո՛ղ մխիթարուի ծովի

ազգին. Մի՛ տար զոհ գնալ թշնամիների, {Նա} այլ չէ լսում Դելֆեան հարցուկին: ԱՊՈԼԼՈՆԻՆ

, Թող չտեսնէ թշնամին Քո թիկունքը, թող {նա} չասէ Թէ վատ է Իտալացին"։ Ասաց.

պիտի նայի Ամբողջ բանակ իտալեան: {Նա} սո՛ւրբ է ինձ, երբ մկրտուած Արտասուքով ու կ

Սիրական լեզուիդ իբրեւ արքուն տէր: {Նա} նոր է զարթել Դարաւոր քնից, Հին փոշին

շական քեզ փառք պարծանք։ Բայց ազգին որ {նա} սիրեց Որի համար շատ քրտնեցաւ Այդ ազգին

ան դեռ նայեցաւ Եկեղեցւոյն, որ շինեց. {Նա} տեսաւ շքեղ տաճար Ու դէպի նա աղօթեց։

որ շինեց. Նա տեսաւ շքեղ տաճար Ու դէպի {նա} աղօթեց։ Իմ աչքին ի՞նչ երեւաց՝ Մ

ր ` Չէ՞ր բուն լոյսը Մեսրովբեան: {Նա} Մեսրովբին՝ աստղերից վեր Գրեց անուն բոցավառ

ռնչիւն, Ո՛վ ներկայ նորա մօտ, երբ փչում էր {նա} հոգին: Ո՛վ սրբեց նեղուածի արտասուք աչ

մ խարդախ Կշռի չէ շեղում թաթը"։ {Նա} կապում է պատմութիւնը Բնութեան հետ պինդ կապով

ւց յետ ` Քեզ պատւում է Հայի որդին. Եւ {նա} ՜, մա՛րդ է, վարդապե՛տ: ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ Մ

Կեցցէ՛ յաւիտեան այրին Հայաստան, {Նա}, որ իր որդոց դեռ սրտի խորքում Չունի հաստատ

րքերը բացեց։ Բայց եւ արժանի այսօր ահա {նա} Հազար, բիւր տանջանք պիտի ստանայ. Թէ ա

ի Նորա խորհուրդով սուրբ ծերին տուի... {Նա} միւս առաւօտ չկար երկրումս Նորան այն մահով մե

վերակացուն, թէ խնդիրը տուել է կոմենդանտին եւ թէ {նա} հրամայել է մաքրել խոհանոցը: [Յուլիսի] 14-ին այս

տգիտութիւնը, իւր սոփեստական մեծ վայելչութեամբ: {Նա} զարդարուած է այսօր փիլիսոփայի եւ աստուածաբանի անո

եւ աստուածաբանի անուններով. այս անգամ երեւում է {նա} պ. Չամուռճեանի կերպարանքով... Եթէ վատութի

տապարտուած է հետեւիլ իւր դահիճների թելադրութեան. {նա} ստիպուած է գնալ այն ճանապարհը, որ օգտակար է միմի

րկելով ժողովրդի գայթակղութիւնը զօրացնելու համար, {նա} կազմուած չէ անիրաւութիւնը պաշտպանելով, հարստահար

ատ է եւ առաջին լոյս. ուստի եւ ամենայն հաւատ դէպի {նա} ազատ խղճմտանքով եւ գիտակից ազատութեամբ: Կարկա

թական կեանքի պիտոյքը հայթայթելու համար եւ թէ կամի {նա} խորհուրդ ունենալ, ապա ուրեմն պարտակածն է սպասաւո

զովսքիի ասելիքը այս նամակների մասին: Այն ժամանակ {նա} չէ ճանաչում եղած Հ. Սարգսին եւ յետոյ, ճանաչելով

էջ հայոց ազգը հերձուածող է գանչում: - Այդ տեղ {նա} մեղաւոր չէ, առանց նորա կամքին, վանքը յաւելացուց

կան նամակներ: - Այդ նամակները գրելու ժամանակ {նա} չէր ճանաչում Հ. Սարգսի արժանաւորութիւնը։ "

է միայն յայտնել մեր կարծիքը մի օրագրի մասին, թէ {նա} ինչպէս պիտի լինէր ինքը իրեն։ Այս մասին, եթէ ոչ

միակ յանցանքը, եթէ յանցանք էր այդ, այն էր, որ {նա}, կամենալով ուժ եւ զօրութիւն դնել մայրենի նորախօս

րզ եւ անզարդ է իր ձեւերով, այդ չէ նշանակում, թէ {նա} աւերուել է, այլ մանաւանդ թէ առաջ է գնացել։ Բայց

նել իր մօտաւորապէս կատարելութեան աստիճանին, գոնէ {նա} միշտ աշխատել է այդ խորհրդով։ Եւ ոչ ոք չէ կարող ա

մեր պատուելի XIX դարու հեղինակութիւնքը կարդալու։ {Նա} պինդ կապած է ժամանակի շղթաներով. ժամանակը վազում

առաջ, ուրեմն եւ ժողովուրդը պիտոյ է վազէ։ Այստեղ {նա} միջոց չունի, թէ եւ ցանկանար, յետ դառնալ այնքան

։ Ուսումնական բաները հասարակ ժողովրդի համար չեն. {նա} չէ կարող տանել նոցա ճշդութեանը, նա չէ ուսել այդ

ի համար չեն. նա չէ կարող տանել նոցա ճշդութեանը, {նա} չէ ուսել այդ առարկաները։ Իսկ մեր միջումը եթէ կան

ակի սիրտ տուել է շարադրել կամ թարգմանել մի գիրք, {նա} կատարում է իւր սրտի ցանկութիւնը։ Բայց՝ ի՞նչ խոր

, օգուտը ի՞նչ է, ո՞վ է կարդացողը կամ հասկացողը, {նա} չէ մտածում. նա ցանկանում է միայն, որ գրքի ճակատ

, ո՞վ է կարդացողը կամ հասկացողը, նա չէ մտածում. {նա} ցանկանում է միայն, որ գրքի ճակատումը տպած լինի ի

վերայ, պարտական չէ հոգալ եւ նորա տպագրութիւնը։ {Նա} յանցաւոր չեղաւ, որ աշխատեց։ Նորա աշխատութիւնը պ

Պարոնի մասին։ Երկրորդ՝ Պարոն Փափազեանը կամ, թէ {նա} ինքը կենդանի չէ, նորա եղբայրակիցքը, կարդալով այ

ությանը, ամսագրի նպատակը նշում է հետեւյալ կերպ. {նա} մտադիր է Ռուսաստանի հայերի մեջ տարածել տեղեկությո

րաքանչյուր մարդու, հասարակության ո՛ր դասին էլ որ {նա} պատկանելիս լինի. գիտնականին թե թերուuին, առեւտր

եզուն ժամանակակից հայերեն ժողովրդական լեզվի մեջ: {Նա} կամենում է այնպիսի ժողովրդական լեզու ստեղծել, որ

լ: Ո՞ր հայը կարող է այսուհետեւ մտածել, թե {նա} հարազատ որդի է տասն եւ իններորդ դարու, առանց մաս

մի սխալ է տարածուած, թէ կրիտիկայն վատ բան է, թէ {նա} մարդ է խայտառակում, թէ նա, հեղինակի պակասութիւն

իտիկայն վատ բան է, թէ նա մարդ է խայտառակում, թէ {նա}, հեղինակի պակասութիւնները երեսին զարկելով, ծիծա

ւ, որովհետեւ սխալ կարծիք ունի նորա վերայ, թէպէտ {նա} մի սուրբ բան է։ Այո՛, կրիտիկայն մի սուրբ եւ

ննում է մի գործի արժանաւորութիւն եւ պակասութիւն։ {Նա} վերահասու է լինում գործին ամենայն հիմնաւորութեամբ

ւիցէ հեղինակ՝ թէ՛ բարեկամ եւ թէ՛ թշնամի. այո՛, {նա} գիտէ պատուել եւ թշնամու արժանաւորութիւնը։ Ի

ներում է ահա կրիտիկայի հանդէսը, այստեղ երեւում է {նա} իւր մեծ վայելչութեան մէջ։ Նա ցոյց է տալիս բացերե

, այստեղ երեւում է նա իւր մեծ վայելչութեան մէջ։ {Նա} ցոյց է տալիս բացերեւ կերպով այն արժանաւորութիւնքը

հանրապէս կրիտիկայի վերայ, այս եւս պիտի ասել, թէ {նա} մի չափ է, մի նշանացոյց է, մի այնպիսի կշիռ, որո

կառակ, ժողովրդին անմօտենալի է այդ պահարանը, եթէ {նա} չունի բանալիք այդ փակած պահարանի համար եւ չէ կարո

նչպէս էր իւրեանից յառաջ ազգի բանականութիւնը, եթէ {նա} մի հոգեւոր շինութիւն չէ կարող ստանալ նորանից, ի՞

յլն եւ այլն։ Սոցանով հերիքացել չէ հեղինակը. {նա} յանձն է առել Հայոց խելացի մանուկներին եւ ազգին պա

. չպահանջենք հեղինակիցը մի անկարելի բան։ Թող որ {նա}, այնքան մեծ աշխատութիւն յանձն առած ու գլուխ բերա

յայտարար բառերը եւ ձեւերը. եւ այդ պատճառով, եթէ {նա} լսում է անծանօթ գաղափարներ՝ Հայոց աշխարհաբառ լեզ

եղեակ եւ ո՛չ եւս ձեւերին. Այսինքն՝ դեռեւս չգիտէ {նա} խօսել, ուրեմն եւ չգիտէ մտածել։ Բայց այդ բանի մէ

ոստովանում է այս դրութիւնը, բայց ոչ դրականապէս: {Նա} ասում է, թէ որովհետեւ պատմութեան, թէեւ անժխտելի

որհրդի մէջ: Հրէական ոգու մէջ - սորանով մտածում է {նա} (Հեգելը) հասկանալ վերը յիշած հակադրութիւնը, այ

թեան նշանաբանը: Մարկոսը թող ներէ Կիրակոսին, եթէ {նա} սպանել է նորա որդին, որպէսզի Կիրակոսն էլ նորան ն

նորա որդին, որպէսզի Կիրակոսն էլ նորան ներէ, եթէ {նա} սպանէ սորա որդին: Բայց կարգ ու կանոն կը մնա՞յ մի

ել նորա եսականութիւնը: Մարդը յղացել է յանցանքը, {նա} թէեւ գիտէ, որ հատուցում կայ, բայց նոյնպէս զգուշ

մէջ սանձում է եւ բարեխառնում է նորա կիրքերը, որ {նա} չէ կարող այլեւս ատել, յափշտակութիւն յղանալ եւ այ

ան: Որովհետեւ եթէ թափածը դրական ճշմարտութիւն է, {նա} ինքնակայ քննութեամբ դարձեալ կը գայ դէպի նաեւ անհն

ք: Առաջուց գրուած համակարգութիւնքը կանգնում են, {նա} մեռած է այն րոպէից, երբ նորա վերջին միտքը ընկել

թէ Արիստոտէլի փիլիսոփայութիւնը շիկանում է, մինչ {նա} ուղեղը նմանեցնում է սպունգի: Ոչ միայն մեղադրելի

ղեղը նմանեցնում է սպունգի: Ոչ միայն մեղադրելի չէ {նա} այդ մասին, ոչ միայն պախարակելի չէ, այլ դարձեալ

ուկ ազատւում է ստրկութիւնից, այդ չէ նշանակում թէ {նա} նոր բան ստացաւ, այլ թէ ինչ որ կորցրել էր գտաւ,

ցնում էր այդ տեսարաններից առաջին քրիստոնեաներին: {Նա} դառնում է դէպի թամաշաւորքը դառն խօսքերով. " Առան

խաչակիր արշաւանք քարոզեց ֆրանսիական ազգի ընդդէմ: {Նա} հիւանդ էր այն ժամանակ հոգեպէս, որդու կորուստը դղ

րձել էր նորա համար անշարժ զաղափար (idée fixe). {նա} էլ չէր յիշում Լոլդովիկոս XIV-ի բռնակալութիւնքը,

ղեւի հետ, այլեւ հանգիստ չտուին բոլոր Եւրոպային: {Նա} մոռացել էր թէ ինչպէս այդ փառամոլ եւ բորբորիտոն ճա

ջինս, նենգում եւ դաւում էին Անգլիոյ ազատութեան: {Նա} մոռացել էր Բուրբոնների (Լուդ[ովիկոս] XIV եւ XV)

, շռայլութիւնքը եւ ֆրանսիական ազգի հարստահարելը, {նա} մոռացել էր, որ XVI նոցանից ոչ միայն պակաս, այլե

եթէ ապառաժ լինէր, չէր կարող դիմանալ որ չպատռէր: {Նա} էլ չէր յիշում Անգլիոյ քաշածները Կարլոս I ձեռքից,

իւնը վաղուց ահա գրած էր Ալբիոնի ապառաժների վրայ: {Նա} միայն մէկ խօսք ունէր - մա՜հ ֆրանսիական անաստուածն

է երբ երես առ երես քսւում է իրական աշխարհի հետ, {նա} դատապարտել է եւ պիտի դատապարտէ: Չնայելով այս բոլ

Շատ գեղեցիկ նկատում է Հայմը Հեգելի թոյլ լարը. {նա} ասում է. " Կարելի է նորան չարչարում էր մի նախազգ

եսնելով այս, Հեգելը նորից պուպլիցիստ է դառնում: {Նա} հրատարակում է Պրուսիոյ տէրութենական լրագրում իր վ

ն փիլիսոփայի խօսքերին - այնպիսի դրութեան մէջ, որ {նա} ամէն ուրիշից աւելի բարւոքում է պահանջում, բայց մ

կրիտիկոսի (Հեգելի) հետ ամէն բանի մասին, ինչ որ {նա} ասում է, օրինակի համար, անճոռնի անդրանկական (м

տեսութիւնը միայն պրծացնում է գերմանացու շապիկը: {Նա} չէ կարող տանել կամ տեսնել երբեւիցէ կամ ուրեւիցէ "

րը հիմն ի վեր կործանելով, - " բայց ", - ասում է {նա}, - " չէ կարելի երեւակայել աւելի միակողմանի դատող

իլիսոփայի համար ըստինքեան ոչինչ արժէք չունի եւ թէ {նա} (Հեգելը) դորա հակառակ տեսնում է ազատութեան բոլո

ազատութեան մասին: Ինչ որ Հայմին է վերաբերւում, {նա} ասես թէ մի սառնաթոյն է իր մարմնի մակերեւոյթի վրայ

ութեան ամենասաստիկ կտրուկ գծերով նկարագրութիւնը, {նա} մինչեւ անգամ խօսակցութիւնքը (առաջարկութիւնքը եւ

րուած էին Դուքս Վելլինգտօնի յայտարարութեանց մէջ: {նա} դրականապէս ընդդէմ էր ամենայն վերնորոգութեան եւ պա

ղեղի վերայ, դարձել էին նորա համար sine qua non, {նա} կարծում էր թէ ինչպէս պատերազմի յաջող ելքը շատ դիպ

նուորը դուրս է եկած իր ընկերական կեանքի շրջանից. {նա} ընկերական եւ քաղաքային կեանքի մէջ պաշտօն չունի.

ընկերական եւ քաղաքային կեանքի մէջ պաշտօն չունի. {նա} այն միջոցին ճնշուած է նեղ շրջանակի մէջ եւ որոշուա

գտողութեան զսպանակը գտնւում էր լաւած վիճակի մէջ: {Նա} պիտի հետ դառնայ այն րոպէից սկսած, երբ կանգնել էր

VIII դարում ներգործող փիլիսոփաներին աւելի մօտից, {նա} տեսնում է, որ նոցա բոլորի փիլիսոփայութիւնը փոխառ

ոքր ժամանակ անցաւ այդ աւանդը Ֆրանսիոյ ձեռք, բայց {նա} չկարողացաւ պաշտել նորան նպատակի յարմար ձեւով: Վե

թագի արտոնութիւնքը ազդեցութիւն ունին նորա վրայ. {նա} փոխում է օրէնքը, սրբագրում է սահմանադրութիւնը,

ով անգլիական կառավարութեան սահմանադրութեան վրայ, {նա} չէ գոհանում նորանց պախարակելով, այլ որպէս թէ աւե

եալ խօսքերով վերջացնում է Հայմը իր դասերը: " {Նա} մեռաւ իր գործունէութեան միջակէտում, իր փառքի բար

իր արտաքին երեւոյթով բնականապէս տարածողական էր: {Նա} ուրիշ սահմանագլուխ չգիտէր բացի գիտութեան սահմանագ

սահմանագլուխ չգիտէր բացի գիտութեան սահմանագլխից, {նա} կարող էր իրագործել իր հասարակաց հասկանալի լինելու

յն աշխատութեան մասնատութեամբ (разделение труда) {նա} կարող էր շարժուել եւ լայնանալ մինչեւ անվախճանը,

այդ համակարգութիւնը, ինքնըստինքեան շրջափակում էր {նա} իր հետեւողքը մի մշտական կենտրոնացութեամբ խմբի մէջ

ական առանձին յատկութիւնքը ճնշելու արուեստի վրայ, {նա} ինքը միեւնոյն ժամանակ մի էր ամէն տեսակ փիլիսոփայո

թեան եւ կարծիքների մէջ եղած առանձին յատկութեանց: {Նա} ձգտում էր հպատակեցնել միտքը նոյն խիստ կարգին եւ ն

առողջ բանականութեան ձայնը: " Բայց, - ասում է {նա} (Հայմը), - կենդանի պատմութեան եւ նորա մէջ շրջան

միայն, որ ամէնից առաւել քնքուշ սիրտ ունէր եւ էր {նա} բարեբարոյ եւ ընկերասէր: Ես կեանք վարեցի նորա հետ

է մոռացել մեզ: Նորա հսկողական աչքը մեր վերայ է: {Նա} այն խորհրդով բացել է մեր առաջ եւ այսպիսի նեղութեա

հոգու արիութիւնը: Միթէ՞ կարող էինք մոռանալ, որ {նա} կարկառեց մեզ իւր հզօր բազուկը ծովի անդունդի մէջ,

ան մրուրը, եւ մեզ ստիպեցին միմեանցից բաժանուիլ: {Նա} հառաչելով էր ասում ինձ, վկայ է աստուած, որ ես մ

այց չմոռանաս այն սուրբ դաշը, որ կնքեցիր իմ հետ: {Նա} խոստանալով ինձ, հաստատ մնալ իւր սուրբ ուխտի վերա

գետի ափումը կանաչ խոտի վերայ: Խօսակցութեան թելը {նա} բաց արեց, եւ ինձ հարցրեց այսպէս: Ո՛վ ես դու, ա

րեցի մի գեղջուկ սենեկում. իմ անտանելի ցաւերի մէջ {նա} էր միայն իմ վերջին մխիթարութիւնը: Մեր ոխերիմ թշն

տանելով մի ընկեր իւր տարած նեղութիւններին: {Նա} խոր հոգոց հանեց եւ ասաց: Ես արեւմտքից եմ գալիս,

է դուք ուշադրութեամբ կը լսէք: Այս խօսքերից յետոյ {նա} սրտի խորքից հառաչեց եւ ասաց, որ ժողովուրդը հարստ

րը: Ես տեսայ Ատտիլայի արշաւանքը Եւրոպայի վերայ. {նա} ողջ Իտալիան աւէր դարձրուց. Լեւոն պապի արտասուքի

որ պատահեց Հիւսիսային Ամերիկայում: Յիրաւի՛, որ {նա} իւր հանգամանքով մի սրտաշարժ իրողութիւն է ժամանակա

ւթիւն է ժամանակագրութեան մէջ: Այս խօսքերից յետոյ {նա} յանկարծ մէջից կտրեց բանի թելը եւ բացականչելով, բ

եմ այստեղ: Ո՛վ դու անմահ պատմութիւն, ասաց {նա}, եւ դաստիարակութիւն ամենայն մարդու, եւ անաչառ դ

ոյական, լուսաւորեալ, եւ ազգասէր անձը չկարգուի, {նա} միշտ անարդիւն կը լինի, Ֆրանսիայից բերել տուեց մի

ւմը, եւ նորան յանձնեց գործարանի վերակացութիւնը: {Նա} սկսաւ նոր կարգեր հաստատել, արտաքսեց բոլոր անհմու

փառաւոր հանդիսով չէր ընդունել Պոմպէոս մեծին, երբ {նա} վերադառնում էր լիակատար փառքով իւր ասիական յաղթու

ց տուել նոցայ նախահարքը մշտնջենաւոր Կեսարին, երբ {նա} Պոմպէոսին յաղթելուց յետոյ որպէս ինքնակալ տիրում է

անը իւր իշխանութեան տակ ձգելուց յետոյ, յղանում է {նա} իւր մտքում մի յանդուգն խորհուրդ, Հռոմէական եկեղե

, որ Հռոմի ժողովուրդը նորա դէմ վեր կը կենաս, եթէ {նա} առանց որեւիցէ օրինաւոր պատճառի արձակ է վերակացուն

թէ վերակացուն գործարանի հաւատարիմ մարդ չէ, եւ թէ {նա} արծաթը գործ է դնում յօգուտ Յիսուսեանց: Իսկ վերակ

ւել զզուելի է կացուցանում հռոմայեցոց, այն է, որ {նա} միտ չդնելով ժողովրդի տհաճութեանը նորա ընթացքի վեր

ես այն անցքերը: " Նորա մայրը հռոմայեցի էր, ասաց {նա}, որին իբրեւ մանուկ, միտ դնելով պատմութեանը, փա

երեւելով, նորանից ձեռնադրւում է կարդինալ: {Նա} մի նենգահոգի մարդ է, նորա անունը սեւ տառերով է դ

րան ճակատի վերայ, իւր մարդասպանութեան պատճառով. {նա} մի շատ անհաստատ եւ կասկածելի բնութեան տէր մարդ է

, ուստի՛ է քեզ այդ արծաթը, այն ժամանակ ասում էր {նա} իմ աջահամբոյրս է: Այժմ բաւական հարստութեան տէր է

պապը այնպիսի անարգութիւն յանձն չէր առնլու, բայց {նա} իւր սրամտութեամբ ճանապարհ գտաւ եւ գլուխ բերեց կոն

ել բարւոք ճանաչեցնելու համար, եւ ցոյց տալու, թէ {նա} ինչպիսի՛ն մարդերի հետ ունի բարեկամութիւն եւ սէր,

ր, որին կարդինալը սիրում է չափազանց սիրով: {Նա} մի անարգամիտ, չափազանց շողոքորթ եւ իւր տիրոջ պէս

նից լաւ մարդ էր) այդքան երկար ծառայ պահել, բայց {նա} զայրացաւ ամենեցուն վերայ: Այսպէս, չափազան

ութեամբ, հեռացան այն ազգասէր անձի հետ - ինձ ասաց {նա}: Այնուհետեւ գործարանը բոլորովին կորցնում է իւր խ

էր դոցայ անիրաւութիւնը, Ինչպէ՞ս չէին արգելում: {Նա} ինձ այսպէս պատասխանեց. Նոցայ միջի նախագահ

, բայց որովհետեւ կարդինալին շատ ձեռնտու մարդ էր, {նա} ուշ չդարձրեց ժողովրդի տրտնջանքին եւ դժկամակութեան

րամայում է նորա անունը երբեք չյիշել, ասելով ` թէ {նա} յիսուսական էր, նա հաւատարիմ չէր գործարանին եւ թէ

ւնը երբեք չյիշել, ասելով ` թէ նա յիսուսական էր, {նա} հաւատարիմ չէր գործարանին եւ թէ այդ մեծ գործերը նո

ակ պաշտպանուած լինի, եւ սորա սրովը գօտեւորուած, {նա} ի՞նչ բանից կ՚երկնչի: Նոքա երբ մտաբերում էին սորա

զմում էին ստութեան ընդդէմ եւ խոստովանում էին, որ {նա} ազգասէր անձն էր, յիսուսական չէր, շատ հարկաւոր մ

էր, շատ հարկաւոր մարդ էր գործարանի համար, եւ թէ {նա} մի գեղեցիկ զարդ էր հռոմէական ժողովրդի համար, եւ

ի՞նչ բանումն է երեւում նորա անհմտութիւնը, ահա: {Նա} իւր որպիսութեանը քա՛ջ տեղեակ լինելով եւ այն եւս լ

ոցայ մեծարելի կացուցաներ: Խորհրդական անդամը {Նա} իսկապէս Քուէպէք քաղաքից չէր, այլ եկաւոր էր. նա

Նա իսկապէս Քուէպէք քաղաքից չէր, այլ եկաւոր էր. {նա}, որ այժմ այնպէս շքեղ է, առաջին օրերումը մի խեղճ

աջեւ: Պապի հետ եւս շատ խորամանկութեամբ վարուեցաւ {նա}, ձեւացնելով իւր անձը իբրեւ մի մարդ, որ դադարած

ուց ոչինչ չգիտէր: Այսպէս ահա խաբել ու որսացել էր {նա} եւ Քուէպէքի այն առաջին մարդիկը, որոնցից կարելի է

դոցայ արարքի վերայ: Իմացիր, բարեկամ, յաւելցրեց {նա} այստեղ - որ այս մարդս այժմ եւս քահանայապետի շնորհ

ար հողի արդիւնքը եւ այն գեղեցիկ տուները, որ ունի {նա} Քուէպէքի մէջ, խաբուած քահանայապետի սիրոյ առ նա շ

ի նա Քուէպէքի մէջ, խաբուած քահանայապետի սիրոյ առ {նա} շնորհն են: Բայց թո՛ղ սոքա մնան մի փոքր լռու

արանի դէպի վատը տեղափոխութեան առաջքը առնուլ, եթէ {նա} յիրաւի բարեմիտ եւ բարեխորհուրդ մարդ էր. այս մէկ

ի մէջ չամփոփուած: Ո՛վ դժոխային կիրք: Դիցո՛ւք թէ {նա} կարծում էր, թէ պապը անիրաւութիւն է արել նորան,

քից այն դաւաճանութեան մթերքը. ի՛նչ եմ ասում ես, {նա} խոստացաւ մինչեւ իւր կեանքի վերջին ժամերը հայհոյել

այապետի ոսկերքը: Արդէն պապի նոյնիսկ մահուան օրին {նա} գործարանումը բազմաթիւ պաշտօնակիցների մօտ խօսում է

արժանաւորութեամբ. բայց որովհետեւ Քրիստոսի կտակից {նա} լաւ իմանում էր, մինչեւ չկապուի հզօրը, չէ՛ կարել

ոնից աւելի ահաւոր խորամանկութիւն, որով վճռում էր {նա} անբախտ Քարկեդոնի թշուառ վիճակը. եւ Հաննիբալից աւ

ւն տալով, կարծեց անշուշտ, թէ խաբեց նորան. բայց {նա} իւր գիտեցածը գործ կը դնէ, եթէ կարդինալը նորան մի

մեծ պաշտօնը յանձն չառնուր. եթէ բարոյական անձն էր {նա}, եւ լաւ իմանալով, որ հռոմէական ժողովրդին առակ ն

ը, օրինաւոր կերպով հանդիպեցաւ սորան: Այնուհետեւ {նա} գործարանի սեամի վերայ ոտք չկոխեց: Բայց ի՞նչ օգու

ծարանի սեամի վերայ ոտք չկոխեց: Բայց ի՞նչ օգուտ: {նա} չկարողացաւ իւր արիութեան պտուղը քաղել, որովհետեւ

տհաճութիւններ յարուցին նորա դէմ, տեսանելով, որ {նա} ճշմարտութեան հետեւող եւ անկարգութեան վրէժխնդիր,

ւիլ, վերստին շարունակել է իւր խիստ ընթացքը: Եթէ {նա} ասելու է, թէ վերակացուները ինձ ստիպում էին այնպի

լինելով, նորան հրամայել էր այդպէս առնել, միթէ՞ {նա} չկարողացաւ այնքան հասկանալ, թէ երկիւղով ` միայն

խոսէր, սակաւ կը հասկացնէր, այս նորանից էր, որ {նա} ո՛չ մի բանի կանոնաւոր տեղեակ չէր: Սորայ բոլոր պա

տան մէջ: Շերամապահ Ինձ քաղցր է ասել, գոչեց {նա}, մի քանի խօսք այն եռանդուն եւ կրակոտ երիտասարդի

բնութիւնը առատ ձեռով բաշխել էր իւր ձիրքը, թէպէտ {նա} շատ հմուտ չէր իւր պաշտօնի մէջ, զանազան պատճառներ

ւին: Երեք հոգատարք Մնացին հոգատարքը, ասաց {նա} զայրանալով, ո՛չ հոգատարք, այլ հոգիատարք: Սոքա

ս գործերս, գրեթէ գլխաւորապէս աւագ մարդերից էին: {Նա} ի՞նչ էր գիտում, թէ սոքա այնպէս անարժան մարդիկ էի

չ էր գիտում, թէ սոքա այնպէս անարժան մարդիկ էին: {Նա} լաւ խորհրդով արեց, բայց սոքա, որ անհարազատ գտան

րդով արեց, բայց սոքա, որ անհարազատ գտանուեցան, {նա} ի՞նչ մեղաւոր էր: Առաջին հոգատար Սա որդի էր

ւմը այս եղաւ սորա յառաջանալու պատճառը, որովհետեւ {նա} իւր արծաթով եւ աստիճանի պատուով հեշտ կարողացաւ մի

անելու համար ռամիկ ժողովրդի աչքում: Ապա թէ ո՛չ, {նա} այնպիսի մարդ չէր, որ կարողանար գործարանին օգուտ

ց ո՞րն է ցուցանում առաւել ջերմեռանդ մեծարանք դէպի {նա}: Որին արի կը նկատէր այսօրինակ ուշադրութեան մէջ,

թա՞ր կիրք: Երրորդ. իւր չափազանց կեղծաւորութեամբ {նա} պաշտպան էր հանդիսացել այն գործավարին, որի մասին

ամի էր նախկին վերակացուին, եւ որին հարստացրել էր {նա} գործարանի արծաթով: Բոլոր ծառայողները, գործարանի

գնականի հրաժարուիլը գործարանից: Այն օրը երեկոյին {նա} շատ սրտաշարժ ոճով խօսում է, բոլորեքեան գրեթէ կար

անում են վերակացուի անիրաւութենների վերայ: Յետոյ {նա} ողջունում է ամէնքը եւ ասում է. չմոռանաք, որ ես

ը: Վերակացուն տեսանելով նոցա անհամեմատ սէրը դէպի {նա} եւ ատելութիւնը դէպի ինքը, չարանում է եւ հրամայու

րսափէիր: Աքիլլեսից որոշւում էր նրանով միայն, որ {նա} շատ անգամ կառք էր ելանում, երբ երկարատեւ պատերազ

պով մտածել դոցայ վերայ: Մնացածները, կրկնեց {նա}, որոնք կարողացան ` փախան, եւ որոնք չկարողացան `

: Երբ այս լուրը առաւօտուն վաղ կարդինալին հասաւ, {նա} առ երեսս շատ հաճութիւն ցոյց տուեց եւ հրամայեց բեր

ոյ գործարանը ի՞նչ եղաւ եւ որի՛ ձեռքը ընկաւ, բայց {նա} յառաջ չտարաւ իւր խօսքը, եւ եզրափակեց այստեղ իւր

ծակիցները սատահակք էին: Ո՜հ տարաբախտ Հռոմ, ասաց {նա}, ընդհատելով իմ խօսքը. քանի՞ցս անգամ այսպէս քո բ

հատուցանես: Այս խօսակցութենից յետոյ սկսաւ {նա} այլագունիլ, աչքերը դէպի երկինք բարձրացնել եւ ձեռ

նորան չեն հնազանդում եւ նորա ձայնը կտրւում է, եւ {նա} իզուր է աշխատում ազատուել նեղից. ահա այսօրինակ դ

ատում ազատուել նեղից. ահա այսօրինակ դրութեան մէջ {նա} արտաբերեց մի քանի կիսահնչիւն բառեր, որ, ինչպէս

ատեցի իմանալ մի փոքր որոշակի բաներ նորանից, բայց {նա} չկամեցաւ յառաջ տանել խօսքը: Ես եւս անքաղաքավարու

ելով ստիպել նորան, առա նորա հրաժարական ողջոյնը, {նա} ինձանից լուսի թռչողական արագութեամբ հեռացաւ եւ ան

բարեկամիս տունը, որ վաղուց ունէի Հնդկաստանում. {նա} ՚ի գութ շարժուելով մի անիմանալի ազդեցութենից, կա

մինչեւ այսօր մեր կողմից ժխտուած իրաւունքը, մինչ {նա} իւր հրաշալի քարոզների մէջ բոլոր մարդեղէն գիտութիւ

բարեկամի խօսքը մերժեցինք, այն ժամանակ ցոյց տուեց {նա} մեզ մի պաշտօնական թղթի պատճէն, որի բնագիրը ուղղո

աւանդ վստա՛հ լինելով ամենիմաստ մարզպանի վրայ, թէ {նա} գիտէ չլսել խաբեբայական խօսքերի եւ իրաւունքը ճանաչ

նկութիւնը մեղք չէ՛. այս բանը մարզպանին էլ գրել է {նա} "։ Թէ ճշմարի՞տ էր այդ, դո՛ւ, Տէ՛ր, խիստ լաւ գ

րեսը, մինչեւ որ բոլոր սարերը ծեծկուեցան. չէ՞ որ {նա}, որ պոռնկութեամբ էր բորբոքուած։ " Տեսա՛ն, - ասո

, իսկ թէ մեռնիմ, տանել գերեզման եւ թաղել"։ Եւ {նա}, պատասխան տալով, ասաց պատգամաբերին. " Քրիստոսի

նդ քո հոգասիրութեամբ. որովհետեւ շատ էր կառավարել {նա} այդ վանքը, թէ ուր եւ իցէ գտնւում է, թո՛ղ հարցան

բ սորա հիմքը ձգել էին, եւ մինչեւ իմ վանքից գնալը {նա} այնտեղ էր, իսկ այժմ լսեցի, թէ Անդլոյ մօտ է գտնւ

ի չեղաւ Ղազարի՝ մեր աշխարհից հեռանալը. պատճառ, {նա} եկեղեցու զարդ էր"։ Եւ լսողները, ուրիշ բան չկար

նձ խօ՛սք տրուի բերանս բանալու ժամանակ ". արդ եթէ {նա}, որ Աստուծու խորհուրդների հազարապե՛տն էր, աղօթք

նելոյ տիկնոջ Աւագի զմիտսն ոչ ծանուցին առ ժամայն. {նա} աղաչելով զերանելի մայրն հոգացեալ իբրեւ զեղբայրս '

երտների կարգում յիշուած Ղազարի վրայից, որովհետեւ {նա} կարող էր մի ա՛յլ Ղազար եղած լինել, քան թէ Փարպեց

, այդ թուականներում ոչ միայն աշակերտուած պրծած է {նա} Մեծ թարգմանչաց, այլեւ՝ Յունաստանից էլ վերադարձա

թարգմանութեան գործակից լինելու համար պէտք էր, որ {նա} Յունարէն իմանար, եւ գիտենք, որ նա այդ լեզուն ու

պէտք էր, որ նա Յունարէն իմանար, եւ գիտենք, որ {նա} այդ լեզուն ուսաւ Յունաստան։ Յայտնի է, թէ այս

յետ առնուս։ Բայց մենք չենք մեղադրում Չամչեանին. {նա} էլ իր նախորդների նման մի վարդապետ. Հայոց պատմութ

յն չենք մեղադրում Չամչեանին, այլ ուրա՛խ ենք, որ {նա}, շատ անգամ կարդացած լինելով Վարդան վարդապետի գիր

նգ վեց տարեկան տղայ։ Բայց այդ թուականներում չկար {նա} անգամ եւ այդքան. քսան տարեկան տղայ չէր կարող եղա

ւ այդքան. քսան տարեկան տղայ չէր կարող եղած լինել {նա}, երբ խաղակից էր Վահանին Աշուշայի տանը։ 446 թուա

, թէ ի՜նչ որդիական եւ արժանի յարգութեամբ է խօսում {նա} Մեծ Թարգմանչաց մասին։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեց

վհետեւ միայն Փարպեցու գլխին էր եկել փոթորիկը, եւ {նա} էր վիրաւորը։ Բացի սոցանից, մենք չգիտենք, թէ

86-ին, որովհետեւ, վերադառնալով Սիւնեաց երկրից, {նա} տակաւին կենդանի գտաւ Սուրբ Յովհան Մանդակունուն,

ցած վարք ու բարքին վկայ է բռնում Մուշէին, ուրեմն {նա} այն ժամանակ դարձեալ Սիւնեաց առաջնորդ էր եւ ոչ կաթ

րաւիրեց նորան վերադառնալ։ Իսկ Թէ Սիւնեաց երկրում {նա} աղքատ մի մարդ չէր, դորան վկայում է ինքը՝ Փարպեց

. ԺԵ, համ. 2)։ § 34. " Յայնժամ մատեան առ {Նա} աշակերտքն Յովհաննու եւ ասեն, ընդէ՞ր մեք եւ փարիս

ն չէ այն ձեւը՝ էական դերանուն, ինչպէս սա, դա, {նա}, գործ դնել անշունչ առարկաների կամ վերացեալ ըմբռն

այս, որովհետեւ այդ լեզուն, ինչպէս մեր լեզուն, {նա} եւ նոյն, առանձին դերանուն չունի, այլ երկուքի գա

անում են մեր լեզուի պահանջողութեան համեմատ երբեմն {նա} եւ երբեմն նոյն, բայց տեղ տեղ ներս է մտած նա փոխա

բեմն նա եւ երբեմն նոյն, բայց տեղ տեղ ներս է մտած {նա} փոխանակ նոյնի։ Հին լեզուի մէջ այս " նա նոյն ե

է մտած նա փոխանակ նոյնի։ Հին լեզուի մէջ այս " {նա} նոյն եւ այն " դերանունների տարբեր գործածութիւնը,

ն նաից։ Սորա հակառակ Կոստանդնուպօլսի բարբառում, {նա} եւ նոյն դերանունները ուղղականում միայն եւ անխտիր

։ Այո՛, կար Յովսէփը՝ տեղապահ կաթողիկոսը, բայց {նա} նոյն Փարպեցու կրկին եւ կրկին ասելով լոկ քահանայ է

ունի, բայց եւ այնպէս այսքան պէտք է ծանօթացնել, որ {նա} իր մի քանի վերջաւորութեամբ եւ ձեւերով տարբերւում

կատարելագործվիլ ասելու։ Վերը մէջ բերած օրինակում, {նա} հերիք է համարում, ներգործականի եչը ինի անելով կրա

կութիւն ունի ուածը կամ ուածքը եւ թէ որքան հեռու է {նա} կրաւորականի անցեալ ընդունելութեան ված վերջաւորութ

րելով նորա ընդդէմ, երբ նամակ էր գրել Մաշտոցին, որ {նա} եւս միանայ իր հետ ընդդէմ կաթողիկոսին, իր ծանծաղամ

իկի գերութիւնը։ Մենք չենք կարող այս թոյլ տալ, երբ {նա} չէ ծածկում մեզանից Ներսէհ եւ Հրահատ Կամսարականներ

լ անուն, որ էր նորա սպարապետ արեւելից, առաքեաց առ {նա} բազում գանձիւք։ Եւ արք Պարսիկք, որ փախուցեալ էին

ատուական որդու անունը դրել է Մեհրուժան։ Թող նմանի {նա} Աղանի եղբօր Մեհրուժանին։ Մեզ թւում

ուցելու բերանից լսուելով։ Քաղաքով Երեւանցի էր {նա}, որդի ազնուատոհմ Նազարի Գեղամեանց, որ իւր նախահ

31 թուականին։ Իւր սկզբնական կրթութիւնը ստացաւ {նա} Երեւան քաղաքում, երեւելի Հայկազն Խաչատուր Աբովեա

նելով հայրապետական աթոռը, Աբովեանը դիմում է դէպի {նա} ՝ խնդրելով որոշել ժամանակը, երբ կամք էր վեհափառ

ակ այժմ հանգուցեալ Դաւիթ Թամամշեանը։ Այստեղ մտաւ {նա} գաւառական ճեմարանը, ուր ամենայն ժրաջանութեամբ աշ

դրութիւնը։ Աւարտելով ուսման ընթացքը ճեմարանում՝ {նա} չդադարեց այն լուսաւորութեան աստիճանի վերայ, ուր

բազմահայեաց կրթութիւն։ Այս խորհրդով ուղարկուեցաւ {նա} վերոյիշեալ Թամամշեանի հոգաբարձութեամբ դէպի Պետերբ

ջադիմութեանը իւր առանձին բժշկական գիտութեան մէջ։ {Նա}, սրտի յօժարութեամբ ուսումնասիրելով իւր գիտելի առ

համալսարանի մէջ որպէս գովելի եւ ժրաջան աշակերտ։ {Նա} լաւ գիտէր, թէ ո՞րքան մեծ եւ ծանրակշիռ է իւր կոչո

դիտաւորութիւնը, որ յղացել էր նորա աննիւթ հոգին։ {Նա}, լաւ ճանաչելով իւր անձը, բարոյապէս հաւաստի էր,

ան պարտիքը հատուցանելու։ Այս խորհրդի վերայ դիմեց {նա} դէպի ֆակուլտէտի Դեկան եւ ուսուցչապէս Անքէ վարդապե

րպէս բանագէտ բժիշկ։ Այս երկու պաշտօնների մէջ եւս {նա} գրաւել էր բոլոր ընկեր բժիշկների եւ վարդապետների ս

Փետրուարի 16ին, առաւօտեան 6 ժամին, այլեւս չկար {նա} կենդանի մարդերի կարգում. մայրը մտաւ նորա արեւը.

ր առաջեւումը, դագաղի մէջ դրած է այս րոպէիս, չէ՛ {նա}, որին կորուսինք մեք՝ նորա բարեկամքս, այլ միայն

համար, որ ճանաչել էր ճշմարտութիւնը, ի՞նչ մահ. {նա} յաւիտենական է, նա անմահ է։ Նոյնիսկ մեր փրկութեա

էր ճշմարտութիւնը, ի՞նչ մահ. նա յաւիտենական է, {նա} անմահ է։ Նոյնիսկ մեր փրկութեան միայնակ միջնորդը

ի մեզանից բաժանուելու վերայ, որովհետեւ գնացել էր {նա} մի աւելի երջանիկ եւ նախանձելի աշխարհ՝ իւր հայրեն

ի խաղաղութիւնը։ Աստուծոյ հրեշտակը քեզ առաջնորդ. {նա} թո՛ղ հասուցանէ քեզ այն օթեւանը, ուր եւ մեք կարճ

ի, եթէ դժոխքի վերայ եւս խօսելու լինէր. պատճառ, {նա} մի յարակցութիւն ստեղծագործելով դժոխատիրոջ հետ, մ

պալատի մէջ կարգուած է տնտես եւ գլխաւոր խոհարար. {նա} կառավարում է խոհարանը, ապսպարում է ճաշ, եւ նախա

անեց դագաղից մի մեծ, ահագին շիպի կտոր, պատճառ, {նա} չէ գործածում ճակնդեղի կամ եղէգնաբոյսի շաքար, ձգե

պած: Դժոխքի թագաւորը խիստ սուր ճաշակ ունի. {նա} կուլ է տալիս անխնայ իւր ղահուէի հետ մեր ողորմելի

ուեցաւ նորա երեսը. Ո՞ւր է Անասնագլուխը, - գոռաց {նա} բարկացած: Յանկարծ դեւերի բազմութեան միջից դուրս

բայց այդ երեսների բովանդակութիւնը արհամարհում էր {նա}, որպէս մի չնչին բան. սիրում էր միայն տպագրութեա

ութեան մէջ, որ դրած էր մօտին, եւ որ ժառանգել էր {նա} հանգուցեալ Իգնատիոս Փափազեանի մատենադարանից, եւ

նքը եւ իւր ազգի երախտաւորքը հալածելու համար. երբ {նա} շնորհ կը բերէ մեր մօտ, նորան անշուշտ, հանձնիր ա

, հանձնիր այդ պաշտօնը. նորանից արժանաւորը չկայ. {նա} աշխարհի երեսին անցաւոր բռնակալի հաճոյանալու համար

այ. կարծես թէ մի բան անհանգիստ էր առնում նորան: {Նա} իւր աչքերում զգաց մի անհանգիստ կսկիծ. յանկարծ,

ծակ, որից անցանում էին արեգակի ճառագայթքը, երբ {նա} մայրն էր մտնում: Իսկոյն հասկացաւ սատանան իւ

սն որոյ եւ գոռաց. - Ու՞ր է ճարտարապետը. որտեղ է {նա}, գանչեցէ՛ք իմ մօտ այդ աւազակը: Բ Միջահասակ

ն: Ահա այս քաջագործութեան համար ընդունուեցաւ {նա} պալատական ճարտարապետ տէր սատանայի մօտ: Պիտոյ է ծ

թիւնը եւս յարգութիւն չունի տէր սատանայի աչքումը, {նա} ինքը իւր ընտրութեամբ տալիս է այդ պաշտօնքը իսկապէս

երին: - Աւազա՛կ, - գոռաց սատանան բարկացած ( {նա} միշտ այսպիսի բացագանչութեամբ դառնում է դէպի իւր պ

վերայ: - Զարմանք չէ, - պատասխանեց դեւը, - {նա} առհասարակ թշնամի է ամենայն լուսաւորութեան....

3333 տարի. եւ դո՛ւ, աներկիւղ փիլիսոփայ, - ասաց {նա} դառնալով դէպի երկրորդը, - նստի՛ր նորա մօտ եւ ամե

տեն ու չդրժեն: Ապա ի՛նչ է շինում Անգլիան: - {Նա} այժմ պարապած է հնդկական ապստամբութիւններով, երկի

մինչ սա ամենալի բարկութեամբ վեր թռաւ գահիցը դէպի {նա}, կայծակներ թափելով աչքերից, բերանը եւ ճանկերը բ

իսկոյն հաշուեցին, թէ քանի՞ ժամանակում կատարում է {նա} իւր ընթացքը արեգակի չորս կողմով: Ֆրաունհոֆերի հե

ստարօտը, մի փոքր այլապէս էին Փարիզի հանգամանքը. {նա} ընկաւ այն շփոթութեան եւ խառնակութեան մէջ, որ պատ

օտ: Բուբանդուսը շատ սիրական է դժոխքի թագաւորին. {նա} երկու պաշտօն ունի այնտեղ, պալատական բամբասողի եւ

յարմար լինի կարդալ: Բուբանդուսը դարձաւ դէպի {նա} քամակով եւ գլուխ տուեց մինչեւ ի գօտին: Երկրի տակ

ը մի թերաթափանցիկ գունդ է, եւ այսպէս պտուտուեցաւ {նա} մի ամբողջ շաբաթ, մի րոպէում կատարելով իւր առանցք

ք դուք նորան, կը կարծէիք երեւելի պատմաբան. բայց {նա} այնպիսի պատմաբան չէ, ինչպէս Բուբանդուսն էր, այլ

լոյս իւր. գունաթափ եւ ընդհատեալ վառմամբն նման էր {նա} վառման կանթեղին, զօր ունիցի հալածեալ ոք ի դողդոջ

եւ թաղել էր հազարաւոր տարիների փոշիներով: - {Նա} աւանիկ գիտուն ասացեալքն հայոց, եւ յարդի ժամանակս

ութեան դեւ ես, ի՞նչ տրամաբանութեամբ մտածում ես. {նա}, որ չգիտէ խօսել, ինչպէ՞ս կարող է գրել. եւ միթէ

ն ի ժամուս ոգեւորեալ գտանի անսուրբ ազդեցութեամբ. {նա} շնչէ զօդ դիւական. Ոլիմպոսն յունական տապալեալ է հ

ործակցութեանը. բայց բոլորից գերազանցը այն է, որ {նա} բոլոր ամուսնաւոր կին մարդերի գաղտնիքը գիտէ, գիտէ

իւն պահելով. սատանան, մի նայէք, որ սատանայ է, {նա} շատ երեւելի դիպլոմատ է: - Ի՞նչ նոր բան կայ,

ն, որքա՛ն պատերազմ մարդ ու կնոջ մէջ, շարունակեց {նա} կարդալով ցուցակը, այս որքա՞ն սիրոյ նամակներ են գ

երկար տարի աշխատեցաւ դժոխքի օգտի համար, որպէսզի {նա}, ներս մտածի պէս, կարդաս այդ յայտարարութիւնը, ե

աւոր ծանօթութիւնքը եւ համառօտապէս կը կարդաս. երբ {նա} կը ներկայանայ իմ խաւար զօրութեանը. այդ անպատճառ

դժոխային անիծեալների հետ: - Մռայլագոյն տէր, {նա} առաւել ճիշտ գիտէ, թէ ո՛վ կայ դժոխքումը. պատճառ

ռաւել ճիշտ գիտէ, թէ ո՛վ կայ դժոխքումը. պատճառ, {նա} իւր ամբողջ կեանքը վարեց ընկերակցութեամբ մեր սիրակ

տել էր նորան անօթ ընտրութեան լինիլ դժոխքի համար: {Նա} լինելով այնպիսի ազգի մէջ, ինչպէս հնդկացիք են, ո

անաւոր էր գտանուած իւր դժոխային խռովասիրութեամբ. {նա} շաբաթներով քունը կոտրում էր եւ հաց չէր ուտում, ե

ւր մի քանի բան սովորում էին, բայց այն օրից, երբ {նա} ստացաւ ծայրագոյն իշխանութիւնը, նախանձաւոր լինելո

նտի մանկութեան Առ դրան կացեալ մեհենին ` {Նա} դիւական նենգութեամբ Զսիրտ որսաց խուժանին:

ստատուն անխռով Ի քում խաւար զօրութեան: {Նա} հարազատ նախահօրն, Ծերոյն Քամայ նոյածնի,

: Եւ ահա վեր կացաւ անդնդապետը նստած տեղից. {նա} իւր ներքին ուրախութիւնը ծածկում էր երեսի արտաքին

անից թաբակի թանձր ծուխը օղերի նման դուրս փչելով: {Նա} ուրախանում էր, մանաւանդ մտածելով, եթէ բոլոր արա

արդ մարդը, որքան շատ խմէ, այնքան շատ պատուելի է {նա}, այնքան փառք ու պարծանք է նորա համար: Շատ ժաման

է, թէ պ. Մարկոսի համար մի պակասութիւն չէ, եթէ {նա} մտածում է շատ խմելու վերայ, եւ ո′չ այսչափ միայն

- Մա՞րդն է գերազանց, թէ փայտը, - հարց արեց {նա}: - Այդ ի՞նչ տարակուսելի բան է: - Տնաքան

ը: Բայց հաց ճարելով այդպիսի ծառայական արհեստով, {նա} պարապում է եւ զանազան գրեանք կարդալով: Նա միշտ հ

ստով, նա պարապում է եւ զանազան գրեանք կարդալով: {Նա} միշտ համարել է իւրեան, եւ այժմ եւս համարում է ազ

ող նստի տանը, նորան թող անհանգիստ չառնեն, միթէ՞ {նա} երեսփոխան է ամբողջ ազգի, միթէ՞ նա պարտակա՛ն է ազ

չառնեն, միթէ՞ նա երեսփոխան է ամբողջ ազգի, միթէ՞ {նա} պարտակա՛ն է ազգին, թող ազգը մտածէ, թող ինքը հոգ

քանի աղքատի երկու-երեք մանէթ ողորմութիւն տալով: {Նա} գովում է ազգը, նա օտարի առաջեւ ծածկում է նորա պա

երեք մանէթ ողորմութիւն տալով: Նա գովում է ազգը, {նա} օտարի առաջեւ ծածկում է նորա պակասութիւնքը: Նա այ

, նա օտարի առաջեւ ծածկում է նորա պակասութիւնքը: {Նա} այնքան սիրում է Հայոց ազգը, որ նորա պակասութիւնք

մ է պատիւ ու յարգանք պահանջել մեզանից, որովհետեւ {նա} հարուստ էր, իսկ մենք՝ ոչ, նա կառքերով էր ման գ

զանից, որովհետեւ նա հարուստ էր, իսկ մենք՝ ոչ, {նա} կառքերով էր ման գալիս, իսկ մեք՝ ոտով: Հեռի՛ մե

անշարժ կալուածք, որոնց արդիւնքով կառավարւում էր {նա} առանց գլխացաւութեան: Պ. Շաքարեանցը, իւր բո

տարեկան հասակից բռնած մինչեւ այսօր (այժմ կը լինի {նա} 36 տարօք) անդադար պարապում էր զանազան դիւթական գ

ական գրքերով. ինչ հին, ձեռագիր ախտարք ասես, որ {նա} չունենար․ ինչ մագաղաթի վերայ գրած կարմիր ու կապոյ

ու կապոյտ գրերով ուրբաթագիրք ասես, որ չունենար. {նա} դեռեւս պարծենում է, թէ վեցհազարեակ եւս ունի..

Բնական բաներից ցաւում էր պ. Շաքարեանցի գլուխը, {նա} սիրում է ոգիների եւ փերիների հետ խօսակից լինել մի

աւատացուցած է իւր ընկերներին եւ բարեկամներին, թէ {նա}, իւր դիւթական արարողութեան միջնորդութեամբ, հասե

նչ է նշանակում դաստիարակութեան պակասութիւնը: Եթէ {նա} կարդացած լինէր այն գրեանքը, ինչ որ ես կարդում եմ

ցցուելու էին: Ես երանելի մարդ եմ, - մտածում էր {նա}, - որ երեխայ ժամանակից աշակերտուեցայ Սիմոն վարժա

եց, թէ բաւական ժամանակ է: - Բայց, - յաւելացրեց {նա}, - ես չկարծեմ, որ այսօր շուտ աւարտուի նորա հանդէ

մ, - այդ վնասակար կը լինի եւ ձեզ եւ իմ պարոնիս: {Նա} միշտ այդպիսի դիպուածներում արգելում է մտանել ախոռ

էր կուրծքի վերայ, համբուրեց եւ յառաջ գնաց... {Նա} տեսաւ, որ ախոռներից մինի դուռը բաց է, ուստի կար

րմանում էր պ. Մարկոսի քաջասրտութեան վերայ, որով {նա} համարձակուել էր ներս մտանել մի բնակութեան մէջ, ո

թիւն է եղել, երեւի թէ դրացուս կողմից, որովհետեւ {նա} նկարել գիտէ... այո՛, նորա բանն է, անիծածը եր

րեց վերստին հաւատացնել պ. Շաքարեանցին, իւր դէպի {նա} անկեղծ բարեկամութիւնը: - Շնորհակալ եմ, շնոր

ս... եւ դարձեալ տեսանելով նորան վազում եմ դէպի {նա}... բայց, աւա՛ղ... աղջիկը մի զարհուրալից եր

սկսեց երեխայի պէս լալ եւ գլուխը ծեծել ձեռներով: {Նա} մտածում էր, որ եթէ կիսակատար չթողուր իւր վհկական

կարեկցութիւնը ստացաւ մի գործունեայ բնաւորութիւն: {Նա} մտքումը դնելով անպատճառ գտանել այդ օրիորդը, որի

լեզու դարձած խօսում էին պ. Շաքարեանցի փոխանակ: {Նա} յայտնեց, թէ այդ օրիորդը բարձրահասակ է, սպիտակ,

այդ օրիորդը պիտոյ է գեղեցիկ եւ սուր ձայն ունենայ․ {նա} եզրափակում էր այսպէս նորա աղաղակից, որ արձակել է

կոսը խնդրեց մի բաժակ արաղ․ եւ մի փոքր նախաճաշիկ: {Նա} ասում էր, որ այդ կ'ամրացնէ պ. Շաքարեանցի թուլաց

անքը գոռում են, թէ մարդը բանականութիւն ունի, թէ {նա} մի բարոյական էակ է եւ այլն եւ այլն. ամենեւին ոչ

րհուրդը կատարէինք պ. Մանթուխեանցի ներկայութեամբ․ {նա} դոցայ բոլորին ճանաչում է, եւ բարեկամ լինելով մեզ

Յայտնի բան է, այդ լաւ էր, բայց ցաւը այս է, որ {նա} հազիւ թէ ժամանակ ունենայ․ նորա պարապմունքը կը ներ

մի երեւելի բան չէ, ինչպէս քեզ եւս յայտնի է, եւ {նա} այնպիսի մարդ է, որ ոչ թէ մի քանի ժամ, այլեւ օրե

ել իւր բարեկամներին․ բայց ի՛նչ առնես, այս րոպէին {նա} այնպիսի դրութեան մէջ է, որ ժամանակը շատ թանգ արժ

որա առաջեւ: - Ի՛նչ ես խօսում: - Լսի՛ր, {նա} պարապում է Ալքիմիայով... - Ի՛նչ ասել է Ալք

լ է ինձ պ. Մանթուխեանցը, իսկ թէ ինչպէ՛ս հասել է {նա} այդ գիտութեանը, այդ բանը մի գաղտնիք է, որ ինձ ե

նթուխեանցը մի քանի ծանօթութիւնք Ալքիմիայի մասին: {Նա} տուեց ինձ այդ թուղթը հաւատացնելու համար ինձ, թէ

յին խելքը, եւ թէ աստուածակոյս կողմից յայտնուած է {նա} մարդերին. նոքա Ադեպտք անուանում էին իւրեանց եւ ա

նութեամբ յայտնի էր անունովս Summa perfectionis, {նա} հաւաքած ունի այն բոլոր տեղեկութիւնքը Ալքիմիայի մա

ելի կախարդ եւ ծնած է Շուաբիում, 1205 թուականին: {Նա} մտաւ Դոմինիկեան կրօնաւորների կարգը Քեօլն քաղաքում

ւ այն բոլոր դժուարութեններին, որոնց հանդիպում էր {նա}: Ալբերտոսը մի անգամ ճաշի խնդրեց իւր մօտ մի հոլլա

երեւելի հիւրը աւելի պատուասիրելու համար հրամայեց {նա} սեղան դնել այգում. եղանակը ձմեռն էր: Յայտնի բան

պատճառ է եղել իւր կեանքի մասին: Ազգը ասում էր թէ {նա} գտանելով փիլիսոփայական քարը, տէր էր դարձել անհամ

իան սիրական գիտութիւնն էր երիտասարդ Պարացէլսոսի. {նա} ուսաւ այդ գիտութիւնը նախ Տրիթեմիոս Մանհէյմեան աբե

կեանք երկարացնելու հնարը: Իւր աշխատութենների մէջ {նա} մեծ զանազանութիւն է դնում ընդհանուր դեղի, раnасе

նսական կաթիլի մէջ: Իւր նպատակին հասնելու համար, {նա} կատարեց շատ փորձեր. Բայց, - ասում է Պարացելսոսը

արմանալի հանգամանք հասուցել է դորան այդ պատուին: {Նա} այց ելանելով եւրոպական համալսարանների մեծ մասին,

ետ Ալքիմիայի: Մի օտարոտի անցք պատճառ դարձաւ, որ {նա} հրաժարուի այդ պաշտօնից: Նա, ուսուցանելով Ալքիմի

ցք պատճառ դարձաւ, որ նա հրաժարուի այդ պաշտօնից: {Նա}, ուսուցանելով Ալքիմիա, պարապում էր եւ գործական

լու, որ եւ ապա հարկադրեց նորան հեռանալ Բազըլից: {Նա} զրկուած ամենայն օգնութենից, ման եկաւ շատ քաղաքնե

նձնատուր էր արբեցութեան, եւ շատերը ասում են, թէ {նա} զոհ գնաց իւր նախանձորդների վրէժխնդրութեանը, որոն

ժիպակը փոխարկում էր երբեմն ոսկի եւ երբեմն արծաթ: {Նա} եօթն անգամ հրապարակական փորձեր փորձեց, մինչ ներկ

ին Պրայսին փորձ կատարել ժողովի անդամների առաջեւ, {նա} պատասխանեց, թէ չունի այլեւս այն փոշիները, առանց

համառօտապէս դնել այստեղ Ալքիմիայի տեսութիւնը, թէ {նա} ի՛նչ հիման վերայ կարելի է համարում ոսկեգործութիւն

անթուխեանցը այդպէս սաստիկ պարապած է, ասել է, թէ {նա} խնջոյքում եւս չէ կարող գտանուիլ: - Ինչո՛ւ հա

տանուիլ: - Ինչո՛ւ համար, ես յոյս ունիմ, որ {նա} մինչեւ էգուց բանը աւարտած կը լինի: Երեկի երեկոյի

չափ կարողութիւն, - հարց արեց պ. Մարկոսը: - {Նա} մօտ երկու հազար մանէթ արծաթ ունէր, բայց այդ բոլո

նաբաւական կերպով: Այս խօսքերից յետոյ, լցրեց {նա} ծխամանը թաբաքով: Պ. Մարկոսը եւս, հետեւելով պ.

է գտանւում էր մի ջերմախտական-ցնցողական վիճակում: {Նա} չէր կարող բառերով յայտնել իւր ուրախութիւնը եւ յաջ

անուէլի մօտ երթեւեկութիւն ունենալու պատմութիւնը: {Նա}, ինչպէս համարում էր ինքը իւրեան, որպէս բարակ քա

.. - պատասխանեց Մանթուխեանցը, - նորա համար, որ {նա} մի անտանելի մարդ է: - Ինչո՛վ, - հարց արեցին

հարց արեցին բարեկամքը: - Ամենայն բանով... {նա} խելագա՜ր է... վկա՜յ է Աստուած, խելագար է: Հա

աչքում, ասէ թէ այսօր ամսի քառասուն եւ հինգն է, {նա} պիտոյ է համաձայնի․ ո՛վ չգիտէ, որ ամսի քառասուն ե

ոք չկամի լսել նորա խօսակցութիւնը: Չէ՛, եղբայր, {նա} մեր ընկեր մարդ չէ, հեռի մնանք այդպիսիներից, որո

մ են մի թրջած հաւ, եւ այնուհետեւ մեր ձեռքումն էր {նա}, կարող ենք ամենայն տեսակ լրբութիւն առնել, - յառ

ջ տարաւ իւր խօսքը պ. Մարկոսը: - Գիտե՞ս, որ {նա} հարբելու էր եւ դու զգաստ մնալու, որ կարողանայիր

ու, որ կարողանայիր քո դիտաւորութիւնդ իրագործել, {նա} մի ջիլ մարդ է, գուցէ քեզանից շատ խմէ, - ասաց Մա

ուխեանցր: - Եղբա՜յր, դու վշտացնում ես ինձ. {նա} ինչ մարդ է, որ ինձանից շատ խմէ: Ես մինչեւ այժմ

րութիւնդ ". - ի՛նչ ասել է, թո՛ղ մի մեկնէր ինձ: {Նա} միանգամայն պիտոյ է խայտառակուէր անպատասխանի մնալո

լով: - Ինչպէս չէ, կպատասխանէ քեզ. եղբայր, {նա} քո ասած մարդերից չէ եւ ոչ միայն քո ասած, այլ նա

նա քո ասած մարդերից չէ եւ ոչ միայն քո ասած, այլ {նա} մարդ չէ ընդհանրապէս: Դու կարծում ես, թէ նա կը խ

այլ նա մարդ չէ ընդհանրապէս: Դու կարծում ես, թէ {նա} կը խոսէ՞ քո հետ, երեսը շուրջ կը տայ եւ կը հեռանա

ենից մի բան հարցրեցի, թէեւ քաջ գիտէի, որ չգիտէր {նա} այդ բանը եւ գիտել եւս չէր կարող, որովհետեւ ոչ մի

որովհետեւ ոչ մի դպրոցի մէջ չեն ուսուցանում, բայց {նա} փոխանակ խոստովանելու իւր տգիտութիւնը, հրապարակով

իւր տգիտութիւնը, հրապարակով ծիծաղեցաւ իմ վերայ: {Նա} ասաց, թէ իմ առարկան միջին դարերում ահա խելքից հա

ը․ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ օձեր նստած կան նորա փորում, {նա} ասում է, թէ պիտոյ է հետեւել եւրոպական այժմեան լո

են Յունաց մէջ, ի՜նչ ճարտասաններ Հռոմայեցոց մէջ. {նա} ասում է, թէ այդ փիլիսոփայքը իւրեանց գիտութեամբ,

ան կերպով, կամ դրուէր ֆանտաստիկական շրջանի մէջ: {Նա} ասում է, թէ այժմեան երեւելի պատմաբանների եւ քաղա

յարաբերութիւն, եւ պատրաստ է ստրկանալ նորան, եթէ {նա} կարողանայ մի զօրութիւն ցոյց տալ. նա չունի մի ազն

նորան, եթէ նա կարողանայ մի զօրութիւն ցոյց տալ. {նա} չունի մի ազնիւ զգացողութիւն անձնական պատուի մասին

րութիւնը չմեռանի, ստրկութիւնը չէ ծնանում: - {Նա} հարց արեց ինձանից, թէ փո՞քր բաներ կան բնութեան օ

, - բայց մի բանի վերայ շատ զարմանում եմ, - ասաց {նա}, - ինչպէս է, որ առանց մկնդեղի ստացուել է: Ո՞չ

ով, անտարակոյս, որպէս ցամաքի վերայ ման էր գալիս {նա}, ասաց թէ քեզ ոչինչ աւելի հարկաւոր չէ, երանի՜ թէ

, կոմս էմմանուէլը մի նոր մարդ չէ մեր ազգի համար. {նա} փոքր ի շատէ յայտնի է ընթերցող հասարակութեանը իւր

: Եսական հոգով բան չէ յառաջանում նորա համար, որ {նա} կենդրոնացած է իւր մէջ. նա մեռած է շրջակայքի համա

ջանում նորա համար, որ նա կենդրոնացած է իւր մէջ. {նա} մեռած է շրջակայքի համար, թէեւ գտանւում էր մի կեն

ի, որ վարձատրւում է իսկոյն նիւթական ճանապարհով: {Նա} չկամի եւս հասկանալ, թէ առաքինութիւն ասածը մի վեր

քամակը, այսինքն, արեւելեան կողմը. այստեղ տեսաւ {նա} մի կենդանի էակ. բայց եւ սա սպասաւոր էր մահու թագ

եցաւ այս մարդուն: - Բարեւ, ծերունի, - ասաց {նա}: - Աստուծոյ բարին, - պատասխանեց խօսակիցը:

ւը քննելու համար: Խելացի էր շատ մեր երեսփոխանը, {նա} սկսանում էր մի մի արաղից եւ բանը բերում էր հասցնո

եւ ծախքին: Երեսփոխանը ի՛նչ է. ովի՛ երեսփոխանն է {նա}. ո՞չ ապաքէն ժողովրդի եկեղեցու մէջ, ժողովրդի գոր

րը: Ժողովուրդը դնում է մի մարդ եկեղեցու մէջ, որ {նա} տնտեսէ տարեկան արդիւնքը եւ ծախքը, այլեւ հոգաբարձ

մ կարելի է ճանաչել ժողովրդի ստոյգ բնաւորութիւնը: {Նա} այստեղ ազատ է, չէ հաւաքուել պաշտօնական խորհրդով

պէս պաշտօնական ժողովների ժամանակ. բացի սորանից, {նա} անվաւեր է համարում այն բոլոր խօսք ու զրոյցքը, որ

եւս գործ էի դրել, իսկոյն կոտրում էին, որպէս թէ {նա} պղծուել էր: Այսպէս լինելով իմ դրութիւնը ժողովրդի

ս չգիտէ. նորա խելքը չէ հասանում այդպիսի բաների: {Նա} ապրում է քաղաքի մէջ իւր չքաւորութեամբ եւ յոյս ուն

իւն, գործեցին այս բաները կոմս էմմանուէլի վերայ. {նա}, որ քաջ գիտէր այս բոլորը, վերստին լսում է մի ժա

եկաւ նորա միջից: - Հերիք է այսքանը, - ասաց {նա} ինքն իւրեան, բայց այնպէս, որ լսեց կոմս էմմանուէ

ք: Բայց ժամկոչը ուշադիր չեղաւ այս խօսքերին. {նա} իւր կեանքում չէր փորել այդպիսի խոր գերեզման: Ը․

դիմել դէպի պարսպի դարպասը, որ գնայ իւր օթեւանը: {Նա} մտածում էր, թէ արդարեւ Հայոց ազգը թէպէտեւ քանի հ

մն ի՛նչ պիտի լինի այս ազգի վերջը, շարունակում էր {նա} մտածել․ անտարակոյս այն, ինչ որ լինում է առանց հո

երից եւ թաղուեցան գետնի փոշու մէջ: Այո՛, - ասաց {նա}, նայելով իւր արտասուքի ընթացքին, - թէպէտ եւ ասո

ել, ապա ուրեմն, շատ խայտաբղետ եւ պիսակ մի թել է {նա}: Այդ կարճ կամ երկայն շղթայի օղերը ունին իւրեանց

րոպէներում մարդը հրաժարւում է նիւթական աշխարհից, {նա} մոռանում է իւր շրջակայքը, նա դուրս է գալիս մտքի

նիւթական աշխարհից, նա մոռանում է իւր շրջակայքը, {նա} դուրս է գալիս մտքի ծովի վերայ եւ այդ ճանապարհորդո

ւթիւնը ոչինչ ազդեցութիւն չգործեց տիրացուի վերայ: {Նա} սորված չէր օդից խոնաւութիւն ընդունել. դորա հակառ

մեղմացել էր արդէն սրտի կրակը, բացի սորանից յիշեց {նա} իւր սովորական կանոնը, թէ չէ պիտոյ արհամարհել եւ

րկեց մի այլ պատմական խնդիր: - Պարոն, - ասաց {նա}, - Առաքել․․․ պատմագիրը, Քեօռ-օղլուն եւ նորա աւա

ութեան գեղեցիկ ներածութիւնը: Ես չգիտէի, որ ունի {նա} " Տէ՛ր կեցո "-ի նօտերը, ապա թէ ո՛չ, խնդրած կը լ

որա առաջեւ կանգնողը եւս շատ խաբուելու պտուղ չէր. {նա} ինքը մի բան սրտի վկայութեամբ ճանաչելուց եւ գնահատ

ուն, որ ինչ ասես բաների մասին խոսէ: - Բայց {նա} ուստի՛ գիտէր, որ ձեր տանը կայ ֆրանսիագէտ, - հար

սերտողութի՛ւն էր, որ կատարում էիք, - շարունակեց {նա} դաոնալով դէպի օրիորդ Մարիամը: - Այո՛, - պատա

Եումի վերայ: - Ի՛նչ ազդեցութիւն պիտի գործէ. {նա} չէ կարող ընդունել դորան, որպէս բուն հայկական ազգ

ով: - Այն պատճառով, որ տաղի բովանդակութիւնը {նա} չէ կարող հասկանալ, ըստ որում նա չգիտէ հայերէն ․

բովանդակութիւնը նա չէ կարող հասկանալ, ըստ որում {նա} չգիտէ հայերէն ․ միակ տպաւորութիւն, որ պիտի գործէ

տէ՛ք, որ նորա եղանակը հայկական չէ: Անտարակոյս, {նա} ցանկացած էր լսել մի այնպիսի երաժշտութիւն, որից կ

հեթանոսութեան յիշատակը ես չմնայ Հայերի մէջ: Եթէ {նա} չէ խնայել այս պատմական յիշատակարանքը, այն հոյակա

ի որ հոգի ունենայ, կեանք ունենայ, եւ այս կեանքը {նա} կարող է ստանալ մի այնպիսի բանից, որ կեանք ունէր

ց բանաստեղծութիւնը չէ կարող դորանով բաւականանալ: {Նա} բարձրանում է իրականից դէպի մի այլ անչափելի տարածո

Ինձ այն ժամանակ քանի ու քանի Երեւեցաւ {նա} այն ծառերի տակ, Մինչ, լիալուսին խոր գիշերի

այն: Ո՛հ, մի այլ անգամ, ինչպէ՜ս փրկեց {նա} Աւազակներից մի անմեղի կեանք․ Առանց խօսելո

բ, ի՛նչ անմեղ սիրով Թունալի բաժակը տեղափոխեց {նա}, Որով դաւաճանը թունաւորուելով, Թմրեցաւ

Ձկնորս էր որսում, սրտով համարձակ: {Նա} խոստանում էր նորան անմահ կեանք. Նորան սիրելը

ած Մի ապառաժուտ կղզի երեւեց: Ահա՛, {նա} դարձեալ ծովում լողալով Դիմում է դէպի քարքարու

ւ ածելով, սակայն կոմսի երեսը չէր ցոյց տալիս, թէ {նա} զգացած լինէր զուարճութիւն, դորա հակառակ մթնում ե

ւր երիտասարդութեան ժամանակ ուղարկուած էր այստեղ: {Նա} բաւական միջոց յառաջ վարելով իւր պարոնի գործերը այ

աջող կերպով սկսեց իւր առեւտրական գործողութիւնքը: {Նա} ձեռք էր զարկում գործերին նոյն վստահութեամբ, ինչ

ս յաջողում էր... Մի քանի ժամանակից յետոյ սկսեց {նա} ձեռք զարկել մեծ մեծ գործերի. սկսեց իւր վերայ առն

Ո՛ւր մնացին նորա նախկին պարոնը կամ ընկերակիցքը. {նա} սկսեց նայել նոցա վերայ այնպէս, ինչպէս մի մարդ կը

ող եւ կառավարող ուժը եւ զօրութիւնը էր արծաթը, եւ {նա} այնպիսի մարդերից էր, որոնք դեռեւս զարմանում են,

բարքի տալով ինքեան գրաւէ տեսողների համարումը: Եւ {նա} սխալուած չէր իւր հաշւում: Հայոց ազգի մէջ դժուարի

, թէ ի՛նչ ասել է դպրոց, եւ թէ ինչպէս պիտի լինէր {նա}, որ լցուցանէր իւր խորհուրդը: Պարոնը կը լինէր այ

ղջ գիշերը թաւալւում էր իւր անկողնի մէջ խռխռալով: {Նա} քնած ժամանակ եւս մտածում էր շահաստացութեան վերայ

նորա կիսաբաց աչքերին երեւում էին ոսկեղէն սարեր: {Նա} հաց էր ուտում առանց մոռանալու ճիշդ մաթեմատիկական

սին կարող էր տանել մի մրջիւն դէպի իւր բոյնը: {Նա} ստացել էր քարեայ, երկու յարկով բաւական ընդարձակ

րքան կամին զրպարտեն պ. Յովնաթանեանցին, որպէս թէ {նա} հոգաբարձու չէր իւր ընտանիքի երջանկութեանը. նորա

ութեամբ, անհաւասար քայլերով: - Չէ, - ասաց {նա}, - պիտի այս բանի առաջը առնուլ. անշուշտ վատ կը լ

ինչ ի սպառ: Ես շատ անբաղդ մարդ եմ, - շարունակեց {նա}, - անբաղդ, որպէս եղբայր, անբաղդ, որպէս ամուսի

մակարդ: Ո՛վ ճանապարհից հանեց իմ դուստրը, եթէ ոչ {նա}. ո՛վ սովորեցուց նորան... ա՛հ, մտածելը անգամ

.. Մինչդեռ այսպիսի մտածմունքով ման էր գալիս {նա} տան մէջ, ներս մտաւ ծառան եւ յայտնեց բժշկապետի գա

հաս ախտաւոր յայտնութեններով: Քաջ գիտէք դուք, որ {նա} եղած չէ իմ բժշկական հոգաբարձութեան տակ իւր ամուսն

թենից յառաջ. ես այն օրից տեսայ ձեր դուստրը, երբ {նա} կարօտեցաւ իմ մանկաբարձական օգնութեանը: Նորա, յա

. ձեր դուստրը գտանւում է պատանեկութեան հասակում. {նա} սովորած լինելով քնքշութեան, արուեստական կերպով դ

յրը, տեղի՞ք ունէիք բամբասել Նախախնամութիւնը, թէ {նա} էր պատճառը, որ ձեր ընտանիքը ճաշակելու չէր երջանկ

եամբ, տհաճութիւնը կաթում էր նորա մեռած աչքերից: {Նա} վերջին ջանքը գործ դրեց իւր անձը սառնարիւն ցոյց տա

եռնտու չէր պատերազմ յայտնել բժշկապետին, նախ, որ {նա} գիտէր պ. Յովնաթանեանցի բոլոր ընտանեկան գաղտնիքը

թանեանցը մնաց միայն: Ժամը մօտ էր տասն եւ մինին: {Նա} հնչեցուց զանգակը եւ երեւեցաւ սպասաւորը: - Պօ

ցել էր չափից, յուսահատութիւնը սրտապնդեց նորան եւ {նա} յառաջ եկաւ ոտքի մատների վերայ երեք քայլ: Նորա այ

անեանցի ներքին ընտանեկան կեանքին: Բազմութեան մէջ {նա} դարձեալ երեւելի Հայ է, մինը այն ազգասէրներից, ո

բոլոր մարդկութեան շնչառութիւնը դժուարացել է... {Նա} ազգասէր է. Աստուած կեանք տայ, Աստուած հաստատ պա

որ հանէ եւ ցոյց տայ: - Ներողութի՛ւն, - ասաց {նա}, - ահաւասիկ մուրհակը, բայց այսօր երեկոյին մի նա

անունը. դուք չէք կարող ծամել եւ կուլ տալ նորան, {նա} կփշրէ ձեր ժանգոտ ատամները: Կարծեմ, որ այս յ

ին ամբոխուած, ծածկեց նամակը, որովհետեւ սովոր էր {նա} մեծ մարդ ցոյց տալ իւրեան, մանաւանդ իւր ընտանիքի

ը: Ցաւալի էր նայել պ. Յովնաթանեանցի վերայ. {նա} մեռած էր, քան թէ կենդանի: Երկար ժամանակ սենեկի

րպ վերջացնել խաղաղութեամբ: Այդ գիշերը անցուց {նա} մի ջերմախտական վիճակի մէջ, երբեմն մի բարակ դող ե

ղ չդրեց Շահումեանցի դէմքի փոփոխութիւնը. պատճառ, {նա} նորա հարցմունքը եւս համարում էր ոչ այնքան արժանի

ւ ամենեւին ոչ ոք նորան ձեռք չտար, այսուամենայնիւ {նա} մարելու չէ՞ր մի ժամանակ: - Ի՞նչ ասել է, - բաց

- Միթէ՞ ճրագը մարդն է ստեղծել, ես գիտեմ, որ {նա} կազմել է իւղից եւ պատրոյգից, որ Աստուած ստեղծել

իւր յատուկ անունը եւ ոչ ոք եւս չգիտէր, պատճառ, {նա} բնիկ նախիջեւանցի չէր. այլ օտար աշխարհից եկած լին

ն կրթութենից, եւ ինչքան խելք ու բանականութիւն որ {նա} ցոյց տուեց իւր խօսակցութեան մէջ, Շահումեանցի հետ

որ բնութեան համար խտրութիւն չկայ արարածների մէջ, {նա} միօրինակ դարմանում է հանքը, բուսականը եւ կենդանի

իւր առաջին կերպարանքը, միթէ՞ կարելի է ասել, թէ {նա} չքացաւ, ես տամ քեզ ի՞նչ բան կամիս եւ դու չքացուր

ել եւս զարմացաւ այս խօսքերի վերայ, պատճառ, թէեւ {նա} կարդալու մօտ չէր, բայց լսել էր վաղուց ահա " Էֆիմ

րը, դու եւ քո միւս որդիքը ասելու չէիք նորան, որ {նա} անձնասէր է: Այս հիման վրայ միթէ՞ բնութիւնը մեղան

է, որ իւր մարմինը ազատ մնար այս օրէնքներից. եթէ {նա} ազատ մնացած լինէր սկզբումը, կամ մնալու վերջումը

էր քեզ բնութիւնը մինչեւ քո զգայուն կեանքի վերջը, {նա} պիտոյ է ետ ստանայ քեզանից, նա արդար է, եւ առանց

ուն կեանքի վերջը, նա պիտոյ է ետ ստանայ քեզանից, {նա} արդար է, եւ առանց տոկոսիքի է ստանում այն գումարը

եզ, եւ կը ստանայ այնքան, որքան պահանջելիքն էր. {նա} չունի մուրհակի կարօտութիւն. պատճառ, ամենայն արա

րհակի կարօտութիւն. պատճառ, ամենայն արարածը, որ {նա} սնուցանում է, հաւատարիմ գրաւականներ էին նոր գոգո

, հաւատարիմ գրաւականներ էին նոր գոգումը. եւ գիտէ {նա}, որ ետ եւ յառաջ պիտոյ է իւր տուածը ստանայ. եւ դ

երին, կը տեսանես, որ այդ քո շատ մեծ կարծած փոսը {նա} մի րոպէում կը լցնէ, եւ քեզ դժուար չէ լինելու այս

նճի- Օղլուի բակը: Թիւթիւնճի-օղլուն տանը չէր. {նա} այն օրը ճաշ եւս չէր կերած տանը. երեւի թէ զանազան

ւմ Թիւթիւնճի-օղլուն, կամ ի՞նչ աղբիւրից ստանում է {նա} արծաթ, իւր ընտանիքը կառավարելու համար: Ոմանք աս

անել Մանուշակս, այնպէս չէ՞, պարոն Մկրտիչ, բայց {նա} միայն ամաչել էր, ի՞նչ առնես, աղջիկ տղայ է, նոր

անը այս է, որ մէք դեռեւս պատրաստութիւն չունինք: {Նա} եւս անցեալները, որ խօսում էինք, ասաց թէ ամառը

հանի տակ, երբ որ բակի դուռը բացուեց ու փակուեց, {նա} աչքերը ձգած պատուհանին մի արհամարհական ձեւով նայո

ութեան իրագործուած գաղափար էր Շահումեանց Գէորգը. {նա} ամենայն օր մտածում էր նորա վերայ եւ շատ անգամ երկ

եայ երեսի վրայից, գլորւում էին նորա կարի վերայ. {նա} երեւակայում էր ամուսնութեան այն թշուառութիւնները

ր. պատճառ, դորայ համար հարկաւոր է քնքուշ սիրտ. {նա} պսակւում էր Մանուշակի հետ, տեսանելով, որ նա գեղ

տ. նա պսակւում էր Մանուշակի հետ, տեսանելով, որ {նա} գեղեցիկ է, բայց առանց ամենեւին մի հոգեկան ձգտողո

խեղդուիլ, քան թէ այսպիսի մարդու կին դառնալ: {Նա} շատ անգամ երեկոները իւր ննջարանի մէջ ծունկ չոքած

ում էր նորան եւ խնդրում էր նորայ պաշտպանութիւնը. {նա} ասում էր. " Տիրածի՛ն, ես չեմ կարող ընդդիմանալ ծ

նորան անստորագիր նամակով, թէ սա հոգս չառնէ, թէ {նա} ինքը գտանելու է մի այնպիսի հնար, որ կարող էր միա

տչի երկչոտութենով ներս մտանելուց հասկացել էր, որ {նա} մի խնդիր ունի. պատճառ, եթէ այդպէս չլինէր փեսացո

ել այս անհաւասար ամուսնութենից ազատուելու համար: {Նա}, մինչ տանը ոչ ոք չկար, ինչպէս ասացինք, ոչ հայր

ակ մարգարիտները կիսով չափ երեւեցան բերանի միջից. {նա} համբուրում էր նամակը, փայփայում էր նորան, մի խօ

մուռ եւ կնիք բերէ կնքելու համար: Բայց մինչդեռ {նա} չէ կատարել այս գործը, մէք նորանից ծածուկ կարդանք

նելը զօրացուց իմ ատելութիւնը եւ արհամարհանքը դէպի {նա}. ի հարկէ հասկանում ես, թէ ո՛վի մասին խօսում եմ

չէր կարող ուղարկել, որովհետեւ մօր հետ պարապած էր {նա}. եւ թէ այդպէս եւս չլինէր, ո՞վ գիտէ, կարելի է,

ցոյց տար նորա նամակը ուղարկելու պատրաստութիւնը, {նա} թէեւ ամբոխուած, այնուամենայնիւ կարում էր իւր կար

ւին, Մանուշակի քնքուշ ձեռքերը ցաւեցին զարկելով: {Նա} իսկոյն վազեց բակը եւ կանչեց աղքատին բակի մէջ, աղ

քեզ վարձ, տեսանո՞ւմ ես այս նամակը, - շարունակեց {նա}, հանելով գոգնոցի գրպանից, - եղբայրս բերել է սորա

բարի, հոգիս, Աստուած օրդ երկայն առնէ... - {Նա} երկար հասակով երիտասարդ է, փայլուն աչքերով եւ լա

կ կորացած նստելուց արիւնը թանձրացել էր գլխի մէջ: {Նա} բանալով դուռը, հարցրեց Մանուշակից, " հայրդ չէ՞

էր... Մանուշակը դողաց այս անունը լսելով. {նա} յառաջ կարմրեցաւ, յետոյ գունաթափուեցաւ ինչպէս մար

յց եթէ պատրաստութիւն չկայ, մայրիկ, ի՞նչ կ՚առնու {նա} պահանջելով. կարող է սպասել մինչեւ որ... -

եռք: - Բայց այդ ի՞նչ պսակ է, - շարունակում էր {նա} իւր մտքիցը, - որ երկու կողմից հաւանութիւն չկայ,

սովորել եմ. իսկ դու այդ եւս չգիտես, - յաւելացրեց {նա} մի տեսակ կատակով: - Ուրեմն թէ այստեղ մի քաղաք

աղքատին, որ պատահմամբ գնացել էր նորանց տուն, որ {նա} տանի եւ քանի կոպեկ շահուի, - պատասխանեց կինը:

մի մեծ արժանաւորութիւն չէր մի մարդու համար, եթէ {նա} սեղանակից էր եղած մի հարստականի: Թիւթիւնճի-օղ

նեւին չհեռացնելով այն օրուայ ճաշկերութենից: - {Նա} եկել էր, - շարունակեց կինը, - որ խնդրէ քեզանից,

րեայ թէ բարկացած, - դու ի՞նչ ասացիր, - յաւելացրեց {նա}: - Ես ասացի, որ առանց քո հետ խօսելու չեմ կար

եւ որչափ ես պակասութիւնը ունենային: Ճշմարի՛տ է, {նա} երբեմն մեղադրում էր նորանց վատ սովորութիւնքը, բա

դատապարտում իւր անձը ստահակութեան մէջ, որովհետեւ {նա} մեղադրում էր քաղաքի սովորութիւնը: - Ի՞նչ է մա

րը այլ բաներ են, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն. - {նա} նորանց փոխանակ պատիժ կը ստանայ, բայց Աստուծոյ պա

չէ՞, Մանուշակ: - Հրամերէ՛ք, հայրի՛կ, - ասաց {նա}, բայց կարմրեց սաստիկ, երբ մտածեց, թէ արդարեւ գ

ասէ. եթէ մի խօսք եւս ասել էր Թիւթիւնճի-օղլուին, {նա} կատաղելու էր, իսկ աղջիկը ընդունելու չէր այս քամա

ռով միշտ, երբ սկսում էին այսպիսի խօսակցութիւնք, {նա} վրէժը հանում էր նորանով, որ չէր լսում, այլ քանի

այն կողմը նայելու: Մարդը կը լինի արժանաւոր, եթէ {նա} Աստուծուց ստացած քանքարը աճեցնէ, եթէ նա այն բանա

որ, եթէ նա Աստուծուց ստացած քանքարը աճեցնէ, եթէ {նա} այն բանական հոգին, որ ստացել էր Աստուծուց, լուս

հոգին, որ ստացել էր Աստուծուց, լուսաւորէ. եթէ {նա} այն մտքի անդաստանը, որ նոյնպէս Աստուծոյ տուրքն է

Աստուծոյ տուրքն էր, մշակէ եւ պտղաբեր շինէ. եթէ {նա} վերջապէս հնազանդ մնայ եւ ականջները սուր պահէ խղճմ

ար: Մէք ինչպէ՞ս կը լինէինք Աստուծոյ պատկեր, եթէ {նա} սէր է, իսկ մէք միանգամայն մարմնացեալ ատելութիւն

ն եւ միաբանութեան վերայ, թո՛ղ կարդայ Աւետարանը. {նա} կը տեսանէ այնտեղ, որ այն Աւետարանի հեղինակը ինքը

դական գաւազանո՞վ. գաւազան պէտք չէ մարդկութեանը, {նա} գազան չէ, այլ սէր. սէր, որ աստուածային հոգի է

մ են, կրակները շիջանում: Իւրաքանչիւր մարդ, եթէ {նա} կամենում էր յարգելի կացուցանել իւր մարդկութիւնը,

լ, հարստութիւն ճարել, այդ եւ մրջիւնն է առնում, {նա} ամբողջ ամառը սերմեր է հաւաքում իւր ամբարի մէջ ձմե

, որքան կարող էին: Արծաթ հաւաքելը մեղք չէ, եթէ {նա} դէպի չարը գործ չդնէ այն, եթէ նա օգնէ իւր ընկերին

լը մեղք չէ, եթէ նա դէպի չարը գործ չդնէ այն, եթէ {նա} օգնէ իւր ընկերին, եթէ նա այն արծաթովը օրհնութիւն

արը գործ չդնէ այն, եթէ նա օգնէ իւր ընկերին, եթէ {նա} այն արծաթովը օրհնութիւն դնէ եւ բարի յիշատակ ժառան

թովը օրհնութիւն դնէ եւ բարի յիշատակ ժառանգէ, եթէ {նա} խնամակալ լինի իւր աւելորդ արծաթը գործ դնել չքաւոր

անտիրական զաւակները սնուցանելու եւ կրթելու, եթէ {նա} աշխատի նուիրաբեր լինել մարդկութիւնը լուսաւորող գա

րդը եւ նորա արժանաւորութիւնը. այսպիսի դիպուածում {նա} Աստուծոյ պատկեր է, ապա թէ ոչ, առանց Աստուծոյ գո

դ բանի մէջ արդարեւ մեղաւոր չէր Թիւթիւնճի-օղլուն, {նա} այնպէս մարդ չէր, եւ աշխարհը կը վկայէր, որ նա կե

, նա այնպէս մարդ չէր, եւ աշխարհը կը վկայէր, որ {նա} կեղտոտ բաներ չէր սիրում: - Կան մարդիկ, - խօսե

ւնը սէր է, քաւ լիցի. սէրը այդպէս յիմար բան չէ, {նա} Աստուած է, ուրեմն այդպիսի կեղտոտ եւ մրոտ բաների

իւր կարծիքն է ասում. ի հարկէ նոցայ աչքով խելօքը {նա} է, որ մի նոր եւ դժուարահաւատալի բան ասէ. բայց հ

ւ. նամակի պատասխանը գոգնոցի գրպանում էր: Երբ {նա} ներս էր մտած, Թիւթիւնճի-օղլուն պատրաստւում էր ար

ունակում իւր մէջ սիրայայտ խօսքեր եւ դարձուածներ: {Նա} տեսանամ էր այստեղ մի սառնութիւն, եւ Շահումեանցի

նցի խօսել եւ լսել կամենալուցը եզրակացնում էր, թէ {նա} պատճառների էր ման եկել իւրեան (Մանուշակը) մի կե

մի ժամ, երբ առաջին անգամ իւր կեանքում պիտի խոսէր {նա} մի օտար մարդու հետ, հօրից եւ մօրից ծածուկ: Ն

ա մի օտար մարդու հետ, հօրից եւ մօրից ծածուկ: {Նա} մտածում էր, առաջին անգամ Շահումեանցը տեսածովը մե

ը, նայում էր անդադար նշանակուած ժամի զարկելուն. {նա} կարծում էր, որ ուղիղ տասն եւ մինին, ոչ մի րոպէ

Մանուշակը չհամբերեց, որ աւարտուի զանգակի զարկը. {նա} շուտով դուրս եկաւ ննջարանից եւ անցանելով խոհարանի

մ էր այս եւ այն կողմը, եւ ահա՛, ոչ ոք չկար: {Նա} բարկացաւ ժամացոյցի վերայ, պատճառ, չէր կարող ամե

արմունքը կաթի հետ միասին մտել էին նորա մէջ: Թէեւ {նա} փոքր ի շատէ հասկացողութենովը կարողացել էր ազատել

ս պատահեցաւ եւ Մանուշակին. բայց ինչպէ՞ս զարմացաւ {նա}, մինչ աչքը բացած, տեսաւ Շահումեանցին իւր առաջեւ

Այդ խօսքերի վերայ Մանուշակը դարձեալ շփոթուեցաւ. {նա} երկիւղ էր կրում, թէ լսելու էր Շահումեանցից մի քա

ոյնպէս եւ ես, տալիս եմ քեզ իմ սիրտը, այսուհետեւ {նա} իմը չէ, այլ քոնը, ա՛ռ նորան եւ միացուր քո ազնիւ

նից, մանաւանդ որ արդէն բաւական ժամանակ էր, քանի {նա} դուրս էր եկել տանից, ասաց նորան. - Այժմ տու՛

ուի մէջ, գնում էր կամաց-կամաց: Շուտով անհետացաւ {նա} թանձր մառախուղի մէջ եւ պահապանների երբեմն-երբեմն

ն փայլը: ժամանակ առ Ժամանակ ցաւութիւն էր, զգում {նա} իւր մարմնի մէջ, որ յետոյ փոխւում էր դէպի նոյն չա

արակ չէր հաւատում բժշկի տուած դեղերին, որովհետեւ {նա} այն կնիկ մարդերից էր, որ աղօթելով կամ այլ ճարերո

դարձեալ աղաչում էր ետ դնել այս հոգաբարձութիւնը: {Նա} ասում էր, թէ հիւանդ չէ ինքը, եւ թէ չէր ընդունելո

ն գալիս տիկին Թիւթիւնճի֊օզլուի սրտի վկայութենից. {նա} հաստատապէս հաւատում էր, թէ դիւթական սնոտի արարող

որ օգուտ կամ վնաս չէին կարող պատճառել ֆիզիկապէս. {նա} յօժարեցաւ այս բանին դարձեալ այն պատճառով, որ հան

, գերադաս էր համարում թեթեւը, այս պատճառով սկսեց {նա} թեթեւի պատրաստութիւնը տեսանել: Այստեղ պատշաճ

դի տուն, նորան հարցանում են. " ի՞նչ բերեցիր ", {նա} երեք անգամ ղենջակը թօթափելով հիւանդի վերայ, պատա

եթեւ թափող է, կանչուեցաւ Թիւթիւնճի-օղլուի տուն: {Նա} իւր սովորութենով կատարեց այս արարողութիւնը: Թիւթ

ակի մէջ, մանաւանդ բանը Մանուշակի վերայ լինելով, {նա} առատապէս վարձատրեց Հոլոյին կնիկը, որ հարիւր, հա

ակը, ոչինչ հաւատ չունէր դէպի այս գործողութիւնը. {նա} թոյլ տուեց կատարել այս արարողութիւնը իւր վերայ,

: Նորա խելքը, միտքը կապուած էր Շահումեանցի հետ. {նա} մտքից չէր հանում այն խորհրդական տեսաւորութիւնը կէ

րի տուն, պատասխանում են, թէ փոյթ չէ նորան եւ թէ {նա} ստանալու էր իւր կրկին վարձը: Վերջապէս հասանու

է, որ երկարը ամրացած մնամ են գոգնոցի վերայ, որ {նա} չէ նկատում մութ տեղը: Հասանում է տուն, եւ մինչ

աւել զարհուրելի էր նորա գլխի անդադար ցնցուելուց: {Նա} մի քանի վայրկեան նայելով պտուկին, ասաց դժոխային

. - " վերջին գնդակը հալուեցաւ"։ Հազիւ թէ ասել էր {նա} այս խօսքը, կատուն մլաւեց դարձեալ, եւ ամենակործա

ստեղծել մարդկային ճարտարութիւնը: Երեւում էր, որ {նա} երեքից մեծն էր: Նոցա մազերը խարտեաշ, երկայն, թ

ր սառն ջրով, ամենեքեան հետեւեցան նորա օրինակին, {նա} բարձրացրեց բաժակը օդի մէջ եւ ասաց. - Խմելով ա

ոչինչ պատասխան չստացաւ հարսնացուի ծնողքի կողմից. {նա} անհանգիստ էր այս բանի մասին, մանաւանդ որ Ղրիմ գն

ւանդ որ Ղրիմ գնալու օրերը մօտենում էին: Վերջապէս {նա} մտածում էր, թէ պատասխանի այսքան ուշանալը յայտնի

որովին հրաժարւում էր շուտով հարսանիք կատարելուց. {նա} ասում էր, որ յառաջ, քան թէ ամառը, չէ կարող լցո

ել նորա փոքրիկ փայտեայ տունը, որի մէջ բնակում էր {նա} իւր հօր եւ մօր մահից յետոյ, այրիացած Վարդ-խաթուն

բացեց իւր սենեակի դուռը եւ ներս մտաւ եղբօր մօտ: {Նա} զարմացաւ տեսանելով եղբօր դէմքի փոփոխութիւնը եւ առ

նչ տեղից բարակացաւ ստանալով ութ ամսից մեռաւ. եթէ {նա} կենդանի լինէր, ինքը քեզ կը վկայէր, որ աչքի փոքր

ութեան ժամանակին մեծ անուն է ստացել Գիրէյ-խանից, {նա} իւր խելքովը շատ հարստութեան տէր է դարձած ճշմարիտ

ս Թիւթիւնճի-օղլուի աղջկանից, ինչպէս ես լսել եմ, {նա} ոչ թէ իմ հրամանովը պիտոյ է վարուէր, այլ քեզ, եւ

լ, թէ սառել ու կապուել էր նորա զգայականութիւնը: {Նա} մի փոքր ժամանակ այս անորոշ դրութեան մէջ մնալուց յ

էր տալիս նորա հոգու վերին աստիճանի ամբոխմունքը: {Նա} մի քանի քայլ առաջ եկաւ եղբօր առաջեւ եւ ընդհատուած

նին ընծայել էր հայրս իմ ամուսնուն նորա համար, որ {նա} մեռանի եւ համարուի այն եօթնի կարգում, որ մեռանել

նակները եւ ջլերը. այսպիսի կեանքը էր պատճառը, որ {նա}, դեռ երիտասարդութեան մէջ, ստացել էր խորտակուած

կամ եղբօրից եւ այլն, եւ այլն, այլ հրամայում է. {նա} կարծում է, ո՛չ եթէ միայն իւր ամուսնուն, որդուն

տրել նորա այս հիւրասիրութիւնը մի թանկագին բանով. {նա} ընծայ է տալիս նորան մի մատանի եւ ասում է, քանի ա

ակուր պատրաստողի հետ, սպանել Խանը գիշերով, մինչ {նա} քնած էր անկողնի մէջ: Գիշերը կոխում է, ապարան

ճանապարհին մեր ցեղապետը մի նոր մարդասպանութենով. {նա} միտքը դնում է սպանել խոհարարը, որպէսզի ինքը տէր

սում է, թէ երկինքը բարկացած է նորա վերայ, եւ թէ {նա} պիտի պատժուի չարաչար իւր եղեռնագործութեան մասին:

ով, որ, ինչպէս ասացինք, պատճառւում էր մաղձից: {Նա} խոստացաւ խօսակցութիւն բանալ դրացու հետ աղջկայ մաս

է պատճառը, - պատասխանեց կինը, - բայց այդտեղ, ե՛ւ {նա} մեղաւոր է, ե՛ւ մէք մեղաւոր ենք. եթէ նա այնպէս շ

եղ, ե՛ւ նա մեղաւոր է, ե՛ւ մէք մեղաւոր ենք. եթէ {նա} այնպէս շուտ չպահանջէր, մէք եւս այնքան չհեռացնէին

ի՞նչ է. ես կամեցայ իմ Մանուշակս տալ նորան, իսկ {նա} դեռեւս պիտի կոտրատուի՞. նա չեղաւ, ուրիշը կը ճար

ւշակս տալ նորան, իսկ նա դեռեւս պիտի կոտրատուի՞. {նա} չեղաւ, ուրիշը կը ճարեմ: Մանուշակս չէ բարկանում

ի չլինի տրտմութենից դէպի ուրախութիւն փոխանցումը: {Նա} ուրախանում էր այն պատճառով, որ այս նամակը ճշմարտ

աբերութիւնը այսպէս չէր պարոն Շահումեանցի հետ: {Նա} իսկոյն գլխարկը վեր առեց եւ գնաց, խոստանալով ուղղ

ուսական սիրտը աշխարհի չնչին եւ անմարդի կեղտերից, {նա} երջանկութիւնը համարում էր գտանել սրտի մէջ, եւ ոչ

ց թէ նորանն էին եղած աշխարհի բոլոր հարստութիւնը, {նա} բոլորը միասին պատրաստ էր ահա բաշխել այն մարդուն,

է ինքը զրկուած է պարոն Շահումեանցի կին լինելուց: {Նա} մտածում էր, որ հայրը չհամաձայնելով պարոն Շահումե

րա այս յարակցութենների մասին մի օտար մարդու հետ։ {Նա} մտածում էր, եթէ այո ամէնը ճշմարտուին, անպատճառ

շերով տանից եւ անյայտ կորսուիլ Դօնի հոսանքի մէջ: {Նա} ասում էր ինքն իւրեան, թո՛ղ իմ մարմինը բռնուի ձկն

. քան թէ ընկնեմ այսպիսի անվերջանալի ցաւերի մէջ, {նա} հաւատում էր, որ պարոն Շահումեանցի թափելու արտասո

ը չէր ցոյց տալիս ոչ դրական եւ ոչ բացասական նշան: {Նա} բաւական սառն կերպով եւ համարեայ թէ իւր սովորական

արող էր իմանալ նորա կուրծքի խռովութեան աստիճանը. {նա} սպասում էր վերջին րոպէին, որ պիտոյ է յայտնէր նոր

: Մանուշակը կարողութիւն չունէր այլեւս լսելու, {նա} չգիտէր ինքն իւրեան, եւ վեր թռած մահճակալի վերայ

ով նորա ջլերի վերայ, ետ բերեց նորա զգայութիւնը: {Նա} տեսաւ իւր հօրը կանգնած ննջարանի շեմքի վերայ:

տանին քո նշանածինն է, որի հետ այսօր նշանուեցար. {նա} տալիս է քեզ այս գրաւական, որ դու նորանն էիր, իս

տոսին, այլ այս տարի: Տեսանո՛ւմ ես, - յաւելացրեց {նա} դառնալով դէպի իւր կինը, - այս պարոնը մտածում է եղ

է մկրտելին: - Շահումեանց Գէորգի: - Միթէ՞ {նա} ամուսնացաւ: - Դեռ անցեալ տարի նոյեմբերի վերջ

՝ Շահրիստան։ Իւր առաջին դաստիարակութիւնը ստացաւ {նա} երկու բարեպաշտ կրօնաւոր կանանցից, որ միշտ սովո՛ր

ու բարեպաշտ կրօնաւոր կանանցից, որ միշտ սովո՛ր էր {նա} սիրով յիշել իւր ծերութեան օրերումը՝ ընծայելով նո

Հայաստանի հռչակաւոր վանքերը, եկաւ եւ Էջմիածին։ {Նա} քսան տարեկան հասակում ձեռնադրուեցաւ քահանայ եւ մի

զգը իմացական մասին։ " Թող Աստուած տայ, - գրում է {նա} իւր նամակների մինի մէջ, - որ ես կարողանայի մի մշտ

թեան մէջ ունէր յաղթել շատ դժուարութիւնների, բայց {նա} չվախեցաւ։ Սորա հակառակ, նա այն մարդերից էր, որ

ւարութիւնների, բայց նա չվախեցաւ։ Սորա հակառակ, {նա} այն մարդերից էր, որ, հանդիպելով մի ընդդիմութեան

հրաժարական պատասխանի։ Այնուհետեւ ճանապարհ ընկաւ {նա} դէպի Կոստանդնուպօլիս, ուր բնակւում էր Կարնեցի Խա

հա արմատացած լինելով նորա մէջ Հայութեան փոխանակ՝ {նա}, աշակերտ լինելով մոլեկրօն պապական դպրոցի, այն ջ

ց Կոստանդնուպօլիս։ Այստեղ քանի անգամ քարոզ տուեց {նա} Ղալաթիայի Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցումը, ուր օրէ օ

տարու կեցութեան միջոցին Կոստանդնուպօլսումը սկսեց {նա} ճարել իւր համար աշակերտք ու բարեկամք, որոնց թիւը

թիա քարոզութեան համար։ Այս միջոցին տպագրել տուեց {նա} Թովմաս Գեմբացի անունով գիրքը, յետոյ՝ " Գիրք մտա

էր եւ բարբարոս ընթացքի վերայ, չկամինք յիշել, որ {նա} խաբեբայութեամբ կամենում էր ձեռք ձգել Մխիթարը՝ բա

լ Տաճկաստանից։ Աշակերտներից երկու երկու ուղարկեց {նա} Մօրէա, որ գտանւում էր Վենետիկեան հասարակապետութե

եւ անցաւ շուտով դէպի Մօրէա։ Մի քանի ժամանակ մնաց {նա} Ցանթէ կղզումը, ուր կամք ունէր սկզբումը բոլորովին

լ այն անսովոր մեծ վաստակը, որ արդարեւ վաստակել է {նա} ։ Բայց մեր խոհական եւ մտածող Հայ սրտի համար ո՛րքա

արդասիրութեան դուռերը։ Այս տեղերում ցոյց է տալիս {նա} որպէս միակ խորհուրդ իւր միաբանութեանը մշակել Հայո

ովհետեւ Պապականութեան ուսերի վերայ միայն կարող էր {նա} գործ կատարել. եւ ինչպէս ծառը, այնպէս եւ պտուղքը

թիւն չգտանելոց ճանաչել։ Չենք կարող թոյլ տալ, որ {նա} երազում եւս տեսած լինէր, թէ պիտոյ է գայ մի օր,

ւատացած ենք, որ Մխիթարի սիրտը մաքուր է եղած, որ {նա}, ընկնելով Պապականութեան հողի վերայ, հարկադրուել

եւ այլապէս կարողացած չէր, ոչ ով չունի իրաւունք։ {Նա} Հայկական դպրութեանը եւ լուսաւորութեանը զոհեց իւր

ԵՆԵՏԻԿ " " Կառուցանող միաբանութեանս եղեւ {նա} ինքն Մխիթար Աբբայ, որ էր Սեբաստացի, սնեալ 'ի մէ

յի Երեմեան, թէ Մօնսինեօր հրաման ետ երթալոյ, երբ {նա} ինքն առաքեցաւ 'ի նոցանէ առ Մօնսինեօր Քորեսսի հարց

պուածս եղեւ հետեւողութիւն Վենետիկեան Մխիթարեանց, {նա} միշտ զհակառակն ուսոյց եւ զընդդէմն պարտաւորեաց ուս

անութիւնը, որ թէեւ շատ ծանրակշիռ բան է, բայց եւ {նա} ինքը գլխաւորապէս աճում է կրօնի հիմքերի վերայ։

ոչինչ մարդ չէ կարող ապրել առանց կրօնի, թող լինի {նա} անաստուած, ամենաստուածեան, նիւթապաշտ, ինչ կամի

տակ։ Կրօնի անհրաժեշտ լինելը հերիք ապացոյց է, որ {նա} մեծ ազդեցութիւն ունի մի մարդու կամ ազգի եւ կամ ըն

մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան վերայ։ Այո՛, {նա} մի այնպիսի անօթ է, որի մէջ կերպարանագործւում են

որա համար չկայ ոչինչ քննութիւն, ոչինչ դատաստան, {նա} հրամայում է միայն եւ չէ ընդունում ոչինչ պատճառաբա

Աստուած մարդու մէջ սորա ստեղծագործութեան րոպէին։ {Նա} խաւարեցնում է այն կայծը, որ բանականութեան ճիգը ա

ոհերի, որ Հրէական կրօնի գլխաւոր հաստարանքն էին։ {Նա} տարածեց մարդկային ազգի մէջ, սորա դէպի Աստուած ու

ատացած էր, թէ Աստուծոյ աղեղը միշտ լարուած է, թէ {նա} մեղաւորների ատամները կը փշրէ, թէ նա ամբարիշտները

րուած է, թէ նա մեղաւորների ատամները կը փշրէ, թէ {նա} ամբարիշտները կը սատակեցնէ։ Փարիսեցիները եւ դպիրն

սա կը վերադառնար խոզարածութենից դէպի իւր հայրը։ {Նա} սովորեցուց Հոգի ճանաչել Աստուածը եւ նորան երկրպագ

էջ, այլեւ ամենայն տեղ, հոգով եւ ճշմարտութեամբ։ {Նա} հրապարակեց քահանայապետների արծաթսիրութիւնը), ք

յլ կրօնական պիտոյքը, պիտոյ է ձրիաբար բաժանուին։ {Նա} խլեց դպիրների ձեռքից սուրբ գիրքը, այն խաբեբայ կա

երեսից տխուր եւ մռայլոտ վարագոյրը՝ հնար է տալիս {նա} բաց աչքով նայել լուսին եւ սորա միջնորդութեամբ քնն

ր ընկերը, իւր գիտութեան եւ հասկացողութեան չափը։ {Նա} ընդդէմ է ամենայն մեռելութեան, ամենայն անշարժութե

է պահանջում ամուլ եւ անխորհուրդ մեքենականութիւն. {նա} կամի, որ ամենայն բան քննուի, ուսանուի եւ հոգու

դունուի, նորան ընդունելի չէ անասունների արիւնը, {նա} չէ հոտոտում զոհերի սեղանը, նորա առաջեւ ոչինչ է ա

ը, նորա առաջեւ ոչինչ է ամենայն փարիսականութիւն. {նա} կամի մաքուր սիրտ, անարատ խղճմտանք, ամբիծ հաւատ

քան մեծ, այնքան եւ կորստական մարդկութեան համար։ {Նա} ներգործում է կրօնի եւ կրօնապաշտութեան դիմակի տակ

անկին լինին այնուհետեւ, այլ ով որ եւ կին ունէր, {նա} եւս բաժանուի՝ թելադրելով ժողովրդին ներկայ չլինել

ն, ամենայն տեղ տեսանում ես այս վարդապետութիւնը։ {Նա} յայտնում է Ֆրանսիացոց թագաւորին, թէ նորա տէրութե

պէս Ֆրանսիայի դէպի սուրբ գահը հպատակութեան նշան։ {Նա} հաւատացնում է Հունգարացոց Սալոմոն թագաւորին, թէ

այսքան մարդերի կորուստը. նոցա արիւնով ոռոգում էր {նա} եւ աճեցնում էր կոյր հնազանդութեան ծիլը պապական մա

ապականութեան վերայ՝ մի՞թէ կարելի է չտեսանել, որ {նա} ներգործում էր ամենեւին քաղաքական գաղափարների հետե

նադառն փորձերը, որ հազարաւոր տարիներով կատարել է {նա} ՝ իւր կեանքը եւ գոյութիւնը ենթարկելով այս փորձութ

կան անմեղանչականութիւն։ Ինչո՞ւ։ Նորա համար, որ {նա} ազատ է, որ նա վերադաս է համարում իւր անձը բոլոր

նութիւն։ Ինչո՞ւ։ Նորա համար, որ նա ազատ է, որ {նա} վերադաս է համարում իւր անձը բոլոր մարդկութենից եւ

ծ էր լիակատար ազատութեամբ, ուրեմն ինչպէս պիտոյ է {նա} մեղանչէր։ Եւ ազատութիւն ասացեալը, ինչպէս ասել ե

ու ծովանալու չէր մի անդամի ազատութիւն, եթէ չխլէր {նա} մի այլ իւր պէս մարդկութեան անդամներից։ Այս մի ան

ւսանէր, եւ այն ատմօսֆերան որի մէջ պիտոյ է ծաղկէր {նա} ։ Բայց այս բոլորը ընդհանուր աղբիւրք էին բարոյական

ղաբեր հեղինակ այս վերստին նորոգութեան, որովհետեւ {նա} չէր ստացել ո՛չ այն դաստիարակութիւնը եւ ո՛չ ունեցե

քը՝ Մխիթարը, չլինէր գեղեցիկ հայկաբան, թող գրէր {նա} աւերուած ու խանգարուած ոճով, այնուամենայնիւ Հայո

ւն ստանալու համար պարտական է Մխիթարին, որովհետեւ {նա} է հիմնադիրը այն միաբանութեան, որ մշակագործեց ու

որութիւն տարածել մեր ազգի մէջ, նորա գործը չէր եւ {նա} բոլորովին ապարդիւն գտանուեցաւ։ Մխիթարեանք, ուսա

այն կատարելութեան աստիճանին, ինչ աստիճանի հասաւ {նա} Մխիթարեանց հոգաբարձութեամբ։ Մատթէոս Ծարեցու

ք Մխիթարին Հայաստանումը, մինչ շուարուած գնում էր {նա} այս վանքից միւս վանքը, այս աբեղայից դէպի միւս աբ

փոքրիկ դպրոց, բայց այն հնարքը, որ գործ էր դրել {նա} այս բաները յառաջ տանելու համար, տարակոյս չկայ,

ազգային կրօնը, բայց դիտաւորութեամբ ենթարկուեցաւ {նա} պապական լուծի տակ։ Նորա ամեն մի քաջալերական խօսք

իս է իւր աշակերտներին, պարզ երեւում է, որ ունէր {նա} իւր սրտի խորքում մի գաղտնի խորհուրդ՝ երբեմն թափե

ր հաշւում։ Մինչդեռ առաջին անգամ ոտք էր հաստատում {նա} այն հողի վերայ, որ պատկանում էր Վենետիկեան հասար

ործունէութիւնը. նորա աշակերտների օրից սկսանում է {նա} շարժուիլ։ Բայց այդ միջոցին միաբանութեան մէջ

ոյս եւս չիցէ, ո՛չ երկնչիմ, զի ես նորա եմ որդի, {նա} իմ մայր եւ իմ պաշտպան. եթէ կամիցի եւ եթէ ոչ, շա

տպան. եթէ կամիցի եւ եթէ ոչ, շատ է ինձ, այո՛ զի {նա} 'ի մայրենի իրաւանց իմ տէր է, յորմէ ո՛չ դադարիմ խ

ձ տէր ըստ արդարութեան իմում։ Բայց ակն ունիմ, թէ {նա} ինքն սուրբ եկեղեցին առանց ինչ տեսանելոյ զտրուպս ա

ինչ տեսանելոյ զտրուպս արդարացուսցէ զիս, քանզի 'ի {նա} ապաւինեցայ։ Իսկ զոր ինչ գրեալ էիք վասն Վահանին,

յց ճիզուիթը առատ ու հարուստ է սրտի վկայութեամբք. {նա} այնքան ունի եւ այնքան կարող է ունենալ, որքան գոր

այս ինչ պարոնի աշխատութեան մէջ այսքան սխալ գտայ։ {Նա} թուով էր խօսում, բայց ես մոռացել եմ թիւը։

մեր խաբեբայութիւնը։ Չէ. հետեւինք Քրիստոսի խրատին. {նա} չէ հրամայում պահել մեր վերայ այն զգայարանը, որ գա

մեր վերայ այն զգայարանը, որ գայթակղեցնում էր մեզ, {նա} դրականապէս պատուիրում է "կտրել եւ դուրս ձգել այդպ

անծուծ լեզուաւ, եւ պահանջել ի նմանէ, զի ընկալցի {նա} զայն, եւ սնուսցէ ի հոգւոջ եւ պտղաբեր գործեսցէ զա

, եթէ ո՛չ լեզու, առանց որոյ չէ մարթ լինել ազգի. {նա} հոգի է ազգի, եւ ազգ մարդկան առ հասարակ նովաւ կեա

զի՝ լուսաւոր մտածութիւն է, որ նախակարգէ զխօսս. {նա} ՛ է, որ տայ կարողութիւն ճանաչելոյ եւ դատելոյ, մի

մա աւելի քան զոր ուսան ի ձեռն հրեշտակին կանխաւ առ {նա} առաքելոյ: Եւ ո՛չ կամեցեալ ձեռնունայն ի Հայս ելան

ն, ի պատմական եւ փիլիսոփոսական գիտութիւնս. սոյն {նա} յայտնի է մեզ իբրեւ թարգմանիչ յոյն եւ ասորի գրեանց

տանէն Բագրատունեաց մինչեւ ց1071 թուականն: Պատմէ {նա} զաղետալի կործանումն Անւոյ եւ Շիրակաց գաւառի: Գրի

արտութիւն պաշտել, բեր ապա ասասցուք, աստէն], զի {նա}, որպէս վկայեաց այսմ ի նորումս " Եւրոպա " լրագիր

յուսամք թէ յարատեւեսցի անդուլ յառաջադիմութեամբ, {նա} զի ուսումնասէր հասարակութիւնն մեր, որ ի Զմիւռնեա

ստացութեան եւ վաճառականութեան միայն, քանզի չունի {նա} տպագրութեամբ քանի մի հին ազգային տաղերգութեանց եւ

ցեալ ազգի մերում, որոց չէ փոյթ գալուստ գայլոյն, {նա} զի եւ ինքեանք ոչինչ նուազ փողոտեն զգառինս մակաղեա

ւթեամբ, եւ շատ այն է կամակոր տգիտութեամբ, չունի {նա} զհնար նուիրել զանձն ի գիտութիւն իւրոյ լեզուի, զի

ազգին լեզուաւ՝ որոյ ուսանելոյ վասն չունէր ծախսել {նա} ժամանակ, զոր գիտէր արդեն ստացեալ ընդ կաթին ի դայ

կազմութեան Հռովմէական լեզուաց, չեմք յերկբայս թէ {նա} ինքնին աչօք բացօք տեսանէր զվտանգաւոր արտեւան քարա

ն կողմանէ, զի զոր չհասկանայ ոք, զնոյն անկարանայ {նա} դատել եւ քննել, իսկ իմաստունքն Հայոց չհասկանան տ

ն առ անուսումնասիրութենէ նորա, որպէս թէ չէ կարող {նա} դատել եւ ճանաչել զարժանաւորութիւնս քանքարաց հսկայ

առ ի կեցութիւն այնպիսի, յորում չպակասէր ոչինչ. {նա} չգիտէ թէ որոյ ազգի է զաւակ, եւ գիտել չկամի. չեմ

տեւանքն չիցեն ըստ նպատակի հիմնողին, անդատապարտ է {նա}, եւ խիղճ մտաց նորա ջինջ է քան զհայելի սուրբ, ար

եւ խիղճ մտաց նորա ջինջ է քան զհայելի սուրբ, արար {նա}, զոր ինչ կարաց, սիրող գտաւ զաւակաց ազգի, սիրող

ուառ վիճակի ազգին՝ միակ ճանաչի աղբիւր, զի չունի {նա} զլեզու. ներեսցի մեզ խոստովանել զճշմարտութիւնս մե

ռ՝ համարի վասն հասարակութեան չունել եւ որով վարի {նա} ի հասարակ կենցաղս անտեսեալ է այլ յիմաստնոց Հայոց

հական գրականութենէ եւ օտարին ապրի ժառանգութեամբ, {նա} զօրհանապազ ցուցանէ այսմ առիթ գոլ, զդատապարտելի մ

, այլ հաւանական է թէ միայն հեղինակք, թէեւ լինէր {նա} երկնային ոք եւ անձն առ ի լուսաւորել զհայրենակիցս

էջ այն ասպարէզը, ինչ որ ստացաւ Յիսուսեան կարգը։ {Նա} հաստատվելով այն ժամանակ, երբ նախկին կարգերը արդէ

սուսեանների Մաքիաւելական հոգին չէր կարելի ջնջել. {նա} վաղուց ահա՛ մտել էր աշխարհի գործերի մէջ։ Պիո

։ Ցոյց կը տամ յետոյ, թէ ինչ կերպով ներգործում էր {նա} նոր երկիրների մէջ, ուր քաղաքականութիւն կամ բոլոր

վ։ Ցոյց կը տամ վերջապէս, թէ ինչպէս պատերազմեցաւ {նա} հզօր քաղաքականութեան հետ, որ արդէն պատմական ընթա

ւանդ անդադար ամբոխմունքների եւ աղաղակի պատճառով, {նա} չ'կարողացաւ ստանալ մի հիմնաւոր կրթութիւն. հազիւ

իւնը եւ եռանդուն գործունէութիւնը, վասնորոյ թողեց {նա} այս կեանքը եւ նուիրեց իւր անձը զինուորական ծառայո

մեծը այն էր, որ այս բաները օգուտ չ'տուեցին, եւ {նա} մինչեւ իւր մահը կաղ մնաց։ Իգնատիոսը, իւր ծանր ո

ն Կարգի։ Իգնատիոսի վարքագրիչքը ասում են, թէ երբ {նա} դեռ մտատանջութեան մէջ էր, ընտրէ՞ այս ասպարէզը,

աղաքի հետ կտրուած է, յետ դարձաւ վերստին Մանրէզ։ {Նա} վերջացուց երեսը ածիլելը, նոյնպէս մազ եւ եղունգ կ

հռչակաւոր ծագումը, բնակիչների կարեկցութիւնը դէպի {նա} օրէ օր աւելանում էր, որ բազմութենով գալիս էին նո

արեա՛ թէ առանց կերակուր ուտելու։ Կասկած չ'կայ թէ {նա} կը մեռանէր այնտեղ քաղցածութենից, եթէ չ'գտանէին ն

գնատիոսը, կարողանար այսպիսի գիրք գրել. երեւի թէ {նա} գրել է այս գիրքը Փարիզի մէջ, երբ նորա երեւակայու

նիացիք ճանապարհի համար արծաթ տուեցին նորան, բայց {նա} բոլորը բաժանեց աղքատներին եւ ինքը ապրում էր ողորմ

նատիոսը ուրախանում էր քաշած չարչարանքների համար. {նա} համարում էր, թէ այն նեղութիւնքը քաւում են նորա մ

՞ր տեղից է գալիս կամ ո՞ւր է գնում, եւ այս կերպով {նա} կարողացաւ ազատութեամբ մտանել Վենետիկ։ Այնտեղ եւս

եստին։ Բանի տեղ չ'դնելով ծովային հիւանդութիւնը՝ {նա} սեւ հաց էր ուտում եւ նաւի սպասաւորներին քարոզում

իոսը հազիւ թէ հասել էր իւր նպատակին, փոխուեցաւ. {նա} մի այլ մարդ դարձաւ բոլորովին, նորա սիրտը յղացաւ

Բայց Բարսելոնեան դպրոցից շատ փոքր օգուտ ստացաւ {նա}. երբ վարժապետը մեկնում էր նորան լատինի քերականու

եւ սկսեց քարոզել փողոցներում եւ հրապարակներում։ {Նա} ո՛չինչ չ'գիտէր. ուսել էր ո՛վ գիտէ ինչ Աստուածաբա

։ Այս պատճառով նորան յափշտակեցին եւ բանդ դրեցին։ {Նա} դուրս չ'եկաւ բանդից, մինչեւ երկու տիկինները յետ

անի Աստուածաբանական հարցմունք առաջարկեց։ Ի հարկէ {նա} ոչինչ չ'կարողացաւ պատասխանել, եւ ինչպէս կարող էր

, եւ երբ միւս մարդիկը հնար գտան բանդից փախչելու, {նա} իւր աշակերտների հետ միասին մնաց բանդումը, թէպէտե

ռչակուած Համալսարանի Աստուածաբանական ֆակուլտետը։ {Նա} այս բանը յայտնեց իւր աշակերտներին, բայց նոքա, ձ

նազան արգելառիթների։ Փարիզ հասանելու ժամանակ {նա} համարեա՛ թէ այնքան բան գիտէր, որքան Բարսելոնում

որ բերել էր իւր հետ Սպանիայից։ Այն ժամանակ սկսեց {նա} դարձեալ մուրացկանութիւն առնել։ Բայց Ֆրանսիացիք,

ր ապրուստի համար։ Այս միջոցներումը կարողացաւ {նա} մի քանի ընկեր ճարել։ Նա այնպիսի գեղեցկախօսութենո

ս միջոցներումը կարողացաւ նա մի քանի ընկեր ճարել։ {Նա} այնպիսի գեղեցկախօսութենով նկարագրեց նոցա կամաւոր

լիսոփայական դասեր։ Բայց եւ այստեղ չ'հրաժարուեցաւ {նա} իւր քարոզութեններից։ Նորան հետեւողներից շատե

ց նորա վերայ մի զարմանալի ազդեցութիւն։ Մի կողմից {նա} սաստիկ ցանկանում էր, որ ծեծուի, միւս կողմից՝ լ

կարողացաւ նորան համոզել, որ յետ ձգէ այս պատիժը։ {Նա} խոստացաւ ջերմեռանդութենով լսել դասերը եւ կրօնական

ն, Իգնատիոսը դուրս բարձրացաւ ջրից՝ գոռալով դէպի {նա}. " Ա՛յ անբաղդ, ո՞ւր ես գնում, չե՞ս տեսանում Աս

զարկու ատենին։ Այս կերպով փոքր առ փոքր յառաջացաւ {նա} իւր ասպարէզի մէջ, այսինքն՝ Յիսուսականութեան։ Ն

եւում է մանաւանդ իւրեան հետեւող ճարելու ժամանակ։ {Նա} չէ որոնում այլեւս աղքատ, ռամիկ եւ անուսումն մարդ

եւ չէ համոզում նորանց իւր ոգեւորեալ սրբութենովը. {նա} լաւ գիտէր, որ այդպիսի մարդերից չէ կարելի Կարգ հի

լօք եւ ուսումնական մարդիկ։ Բաղդը յաջողեց նորան. {նա} հանդիպեց Պետրոս Ֆաբերին (Le feve), որ շատ աշխա

րելու համար։ Շատ ժամանակ էր արդէն, որ նայում էր {նա} նախանձելով Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ Նաւարրացի ազնուականի

երայ։ Բայց Իգնատիոսը ամենեւին չէր յուսահատւում։ {Նա} մի փոքր ժամանակ Կսաւիէի համար դարձեալ Ֆերդինանդոս

։ Այս պատճառով Աստուածածնի վերափոխման տօնի օրը, {նա} աշակերտների հետ միասին հեռացաւ կուսանաց Վանքը, ո

վերայ, մինչեւ անգամ իւր տեսիլքները հարինքի մէջ։ {Նա} Ֆիզիկա եւ Քիմիա ուսուցանելու ձեւերը դնում է այն բ

ւթիւնը այլ անապատականներից գլխաւորաբար այն է, որ {նա} կարողացել է սառնասրտութենով եւ լօգիկաբար նկատել ի

է այս կերպով պատրաստուած մեքենայն (Automatum). {նա} ի՞նչպէս է հասանում վերջապէս մինչեւ հաւատի խորհուր

նձին մի մասը, իւր մտածութեան փեճեկի մի թաղանթը։ {Նա} իւր մանկութեան ժամանակ գիտէր ոգեւորութիւն, բայց

չովին չէ տալիս այս կեանքի եւ ազատութեան աղբիւրը։ {Նա}, փոխանակ ազատ ոգեւորութեան, տալիս է ուրիշներին

էպի Լօյոլան։ Մօնմարտրեան նշանաւոր երդումից յետոյ {նա} դարձեալ ընկաւ (եւ արդէն վերջին անգամ) ցնորման մ

էին տալիս Իգնատիոսին ուղեւորիլ դէպի հարաւ, բայց {նա} ամենեւին չէր համաձայնում։ Վերջապէս Կսաւիէն, Լայ

բայրը ծունկ չոքած նորա առաջեւը աղաչում էին մնալ։ {Նա} հերքեց նոցա խնդիրը, հրաժարուեց նորանց օգնութենից

պի Վենետիկ, ուր եւ հասաւ 1537 թուականին։ Այստեղ {նա} իւր սովորական կերպով սկսեց քարոզել ժողովրդին եւ ա

մ դատապարտում էր իբրեւ հերետիկոս։ Ասում էին, թէ {նա} իբրեւ հերետիկոս հալածուած է Սպանիայից եւ Ֆրանսիայ

Լօյոլան կարողացաւ ազատուիլ սպառնացած վտանգներից։ {Նա} սկսեց կեղծաւորուիլ այնտեղի Պետրոս Կարաֆֆա եպիսկոպ

նոցը թաղուած էր վերին աստիճանի անառակութեան մէջ։ {Նա} յոյս ունէր միաւորել իւր Կարգի հետ Լօյոլան եւ նորա

ին հասանելու համար արդէն այնքան գործ էր կատարած։ {Նա} հրաժարուեց միանգամայն, եւ Կարաֆֆայն այս պատճառով

Ամենայն բանից անտանելի է մանաւանդ Կսաւիէի գործը. {նա} ուտում էր այն կերակուրների փշրանքը, որ մնացել էի

արգին օրինաւոր եւ վաւերական հաստատութիւն խնդրել։ {Նա} երկու հզօր թշնամի ուներ Հռովմի մէջ՝ Կարաֆֆա Կարդ

իոսը եւ նորա ընկերքը ոչինչ չունէին։ Այս խորհրդով {նա} իւր աշակերտներին ուղարկեց Հռովմ, իսկ ինքը միայն

եւ ճանապարհի համար յիսուն դուկատ։ Բացի դորանից, {նա} թոյլ տուեց նոցա միջից նորանց, որոնք չունէին դեռ

ւթիւն։ Այսպիսի կեանքը սիրելի դարձաւ Իգնատիոսին. {նա} դիպուած էր որոնում, որ կարողանայ իւր առաջուայ ու

Հռովմին։ Բայց Իգնատիոսը շուտով արիացրեց նորանց. {նա} ճանապարհի վերայ փոքր ինչ հեռացաւ նորանցից դէպի մի

ովմ հասանելով, շատ ջերմութեամբ սկսեց իւր գործը։ {Նա} կարողացաւ իւր նախկին թշնամի Օրտիցի հաւատարմութիւն

կարգումը լինել։ Բայց դորա փոխանակ գործ էր դնում {նա} իւր բոլոր ջանքը եւ հնարը Պապի դռնումը, որ յառաջա

ր, թէ հասել է վերջապէս Կարգը հիմնելու ժամանակը։ {Նա} իւր բոլոր աշակերտները Հռովմ կանչեց, որոնք, ժողո

նալը հակառակ գտանուեց այս Կարգի հիմնաւորութեանը. {նա} սորանից յառաջ եւս մի շարադրութիւն էր գրել, որի մ

րկեց երկու մարդ՝ Րօդրիգէզ եւ Կսաւիէ անուններով։ {Նա}, օգուտ քաղելով այս հանգամանքից, կրկնապատկեց ջան

։ Ամենայն մարդ ցանկանում էր, որ Իգնատիոսը լինի։ {Նա} երկար ժամանակ հրաժարւում էր, բայց յետոյ, չ'կարո

ւնենալ դէպի առաքեալի փոխանորդը, ուր եւ բարեհաճէր {նա} ուղարկել Կարգի անդամները Աւետարանը քարոզելու համա

ութիւն եւ ուսուցանել մանուկներին կրօնագիտութիւն. {նա} մանաւանդ հոգս էր առնում բարքերի մաքրութեան մասին

ւր ուշադրութիւնը դարձուց անպարկեշտ կանանց վերայ. {նա} հաւաքում էր նորանց մի յատուկ նոցա համար պատրաստու

ւսնաւոր կին, որ կռուով ապրում էր իւր մարդի հետ։ {Նա}, համոզուելով Իգնատիոսի քարոզներից, մնաց այս տան

եանների արտօնութիւնը իւր անսխալելի կոնդակներովը?? {Նա} շինեց նորանց թիւը անորոշ եւ անսահման, իրաւունք տ

ւ կանոնագէտ։ Այսպիսի դիպուածում կարո՞ղ էր արդեօք {նա} մոռանալ Յիսուսեանները, նոցա կոյր հնազանդութիւնը

անգամանքների պահանջողութեանը, վասն որոյ հրամայեց {նա} Գեներալին ընտրել Յիսուսեանների միջից երկու շատ լա

մանը, որ պիտոյ է նոր փառքով ծածկէր Կարգի երեսը։ {Նա} ընտրեց այս մասին Լայենէզը եւ Սալմերօնը, որ իբրեւ

ց ժողովականների սրտումը, որոնք համարում էին, թէ {նա} Պելագիական էր. պատճառ, վեցերորդ նիստումը, երբ

ծային գթութեան մարդու վերայ ներգործութեան մասին, {նա} հերքում էր մարդումը ամենայն ազատ կամք։ Շուտո

ա իւրեանց համբերութիւնը, սպառնացան Պապին, որ թէ {նա} չ'հաւաքի մի օրինաւոր ընդհանրական ժողով, ինքեանք

այ հերետիկոսական ամբոխ։ Այս բոլոր իմաստակութիւնը {նա} զօրացնում է Սուրբ գրքի վկայութեններով, որ մեկնու

ոն գրքի յօդուածներով։ Երկրորդ մասնումը հերքում է {նա} այն կարծիքները, որ առանձին առանձին տրուեցան Պապի

ջամիտ եպիսկոպոսները լցուել էին արհամարհանքով դէպի {նա} եւ դէպի նորա գոված Պապը։ Մանաւանդ Փարիզի Արքեպիս

որ Պապի կողմը շրջէ նորան։ Երբ այս անօգուտ եղաւ, {նա} լրտես դարձաւ եւ Ֆերդինանդի բոլոր մտածութենների մա

տացաւ Պապից ուրիշ շատ արտօնութիւններ իւր Կարգին։ {Նա} ինքը սկսեց փոքր առ փոքր յետ կենալ իւր առաուջայ ու

ձեռքից ընդունել Աուգսբուրգի եպիսկոպոսական աթոռը։ {Նա} երկիւղ էր կրում, թէ մի գուցէ Կարգի քանքարաւոր եւ

ել Ֆրանսիայի տէրութեան մօտ, եւ ճշմարիտ. կատարեց {նա} իւր խոստմունքը, երբ արդէն Փարիզ էր հասել։ Նորա

մինչեւ այժմ չ'լսուած անուն, այս է Յիսուսեան. թէ {նա} անդամ է ընդունում անխտիր ամենայն մարդ եւ մինչեւ ա

ր մանաւանդ յայտնի էին իւրեանց անպատւութենովը, թէ {նա} չունի այնպիսի սովորութիւններ եւ կանոնադրութիւններ

ովին զրկուած ուժից, ընկած էր մահուան մահճի մէջ, {նա} դեռեւս թելադրեց իւր շարադրութիւնը՝ " Հնազանդութե

մի առանձին քանքար։ Ճշմարիտը խօսելով եթէ ասենք, {նա}, ո՛չ այն է եւ ո՛չ այն. նորա հռչակուած սրբութիւն

ո՛չ այլ ինչ էր, եթէ ո՛չ կամակոր մոլակրօնութիւն։ {Նա} իբրեւ Սպանիացի ունէր արմատական կամ ժառանգական հպա

ն եւ մինչեւ անգամ Պալատական կեանքի շռայլութիւնը։ {Նա} վերին աստիճանի անկիրթ մարդ էր։ Եթէ արդարութենով

անսահման եւ մշտնջենական էր, քանի կենդանի էր սա։ {Նա} նշանակում էր կամ հրաժարում էր Կարգի բոլոր աստիճան

ութենից։ Այս դիպուածները հետեւեալքն են՝ I) եթէ {նա} մեղանչէր ողջախոհութեան ընդդէմ, II) եթէ Կօլլեգիա

լ ճիշտ, քան թէ նոցա թագաւորները եւ նախարարները։ {Նա}, օգուտ քաղելով այս յայտարարութեններից, իւր ներգ

վարժութեան մէջ, մանաւանդ՝ կանոնադրութեան մեջ։ {Նա} մեռուցանում է կամքը, ոչնչացնում է մարդկային ինքն

կային բանականութիւնը, մանաւանդ այն ժամանակ, երբ {նա} յորձանքներով սկսել էր բղխել։ Եթէ այս հասարակութի

նի ", առաջին քարոզիչը եղաւ Յիսուսեանների միջից։ {Նա} Պօրտուգալացոց նաւատորմիղի հետ 1542 թուականին գնաց

րոզել ապաշխարութիւն, վարքի ու բարքի մաքրութիւն։ {Նա} այս բաները քարոզում էր Գօայի բնակիչներին, որոնց

հեթանոսք էին, Կսաւիէ չէր հասկանում նոցա լեզուն։ {Նա} սկսեց իւր գործը նորանով, որ Պօրտուգալացոց օգնութ

եց եկեղեցիներ եւ ժամատուններ։ Այս ծովեզրից անցաւ {նա} Տրաւանկօր։ Այս շրջմոլիկ Եւրոպացի մեծ բրամինի հրա

զում էր իւր Քրիստոնէութիւնը հաւաքուած ժողովրդին։ {Նա} անխոնջ աշխատութենով ճանապարհորդում էր ամենայն տեղ

տէ այնտեղ, իսկ ինքը գնաց Գէյլօն։ Վերջապէս հասաւ {նա} մինչեւ Կամօրին հրուանդանը, որի բնակիչքը, շատ մո

կղզին, որ Չինաստանի եզերքումն էր։ Այստեղ իմացաւ {նա}, թէ Չինական Կայսերութիւնը անմօտենալի էր օտարական

ութիւնը արգելք չեղաւ Կսաւիէին. շուտով վերադարձաւ {նա} Գօա եւ համոզեց Պօրտուգալացոց փոխարքային դեսպանութ

ձեռքից մի հասարակ նաւակով մինչեւ Սայքամ։ Այստեղ {նա} իւր բոլոր ունեցած արծաթը տուեց մի Չինացի վաճառակա

Կսաւիէն չ'յաջողեցաւ հասանել իւր սրտի ցանկացածին. {նա} հիւանդացաւ յանկարծ հարինքով եւ մեռաւ՝ փակած Կայս

կողմերում արձակ ճանապարհ Կարգի անդամների համար։ {Նա}, առանձին ներգործելով Կարգից, չ'սեպհականեց ինքեա

մանից, շատ անգամ գործել էր տալիս անխնայ գործեր։ {Նա}, ինչպէս չէր նմանում խորամանկ Յիսուսեաններին, չէ

ւթենով։ Այս զօրութեան պատկերը շատ անգամ տեսած էր {նա} ։ Բայց Աստուած խաչի վերայ, որ սրբում էր ազատութի

ի՝ խորամանկ եւ հնարագէտ մարդը, ինչպէս Լայենէզ։ {Նա} կարողացաւ հաստատել իւր կարգը այն Երկնային թագաւոր

ը ուսումնական Մանդարինները չ'կարողացան հասկանալ։ {Նա} մի թշնամանող տետրակ շարադրեց Կայսրի վերայ եւ տարա

ւմ է այսպիսի գործեր կատարել. ողջին յայտնի է, որ {նա}, դուրս տալով exilla die) անունով կոնդակը, մահ

ռնել Չինաստանի վերայ, - պատասխանեց Մեցցաբարդան. - {նա} կամենում է, որ այս ահագին Տէրութեան մէջ բնակուած

իւր քաղաքական սկզբունքը։ Եւրոպայի եւ Ասիայի մէջ {նա} պիտոյ է պատերազմէր ներկայ բաների կարգի հետ. բայց

նութեան հոգին չորացո՜ւց այս կուսական երկիրը... {Նա} չէ կարող յառաջացուցանել Գուատիմօզին կամ Մօնտեզում

ետական իշխանութեան մէջ երեւում էր ազգերի կեանքը. {նա} նկարագրում էր միջին դարերի լուսաւորութեան հետեւան

, մինչ Ֆրանսիայն եւ Սպանիայն թշնամի էին միմեանց։ {Նա} այսպէս վերջաւորեց իւր ճառը. " Դուք ինքներդ, Պար

Պապական թագաւորների մօտ օգնութիւն խնդրելու։ {Նա}, Փարիզի մէջ ժողովուրդը գրգռելով, Հուգենօտների ը

րդէն Սուրբ Լիգայի պատկանողների դրօշի տակ։ Որոշեց {նա} վերջապէս ինքը իւրեան Սուրբ Լիգայի գլուխ քարոզել՝

պահնորդներ անվտանգ Ֆլանդրիա հասանելու համար, ուր {նա} կարո՛ղ էր գտանել մի հանգիստ ապաստանարան։ Այսպէս

թագը, որ ժառանգաբար պատկանում էր նորան, պիտոյ է {նա} պատերազմով ստանար։ Յիսուսեան աբեղայքը, որոնց խո

ւր սրբազնութեան վերայ, չարաչար սուտ է խօսել, թէ {նա} ինքն է հերետիկոս, եւ այս բանը պիտոյ է ապացուցուի

ղ կրելով։ " Paris vaut bien une messe! ", - ասաց {նա} եւ փառաւոր յաղթանակով մտաւ Փարիզ։ Այս միջոցի

էր հրապարակական տեղում, կարելի էր եզրափակել, թէ {նա} մի չար դիտաւորութիւն ունէր թագաւորի մասին։ Երբ բ

րդին պաս պահել այս սուրբ գործը կատարելուց յառաջ ( {նա} այսպէս է անուանել այս մարդասպանութիւնը), միւս օ

րհրդակիցքը։ Երբ յայտնեցին Հենրիկ IVին այս բանը, {նա} հիւանդ պառկած տեղից ասաց շրջապատող Պալատականներին

դանակը եւ անհետանար, չէին գտանելու նորան։ Բայց {նա} բռնուեցաւ արիւնոտ դանակը ձեռքին եւ խոստովանեցաւ,

։ Այսուամենայնիւ, հարցմունքի ժամանակ ցոյց տուեց {նա}, թէ տեսիլքներ երեւում էին նորան, որոնք հրամայու

նորան, որոնք հրամայում էին սպանել թագաւորը, թէ {նա} այս բանը խոստովանելու ժամանակ ասել էր իւր խոստովա

ով. " Պարոննե՛ր, այս սուրը դեռ մերկ չէ, դեռեւս {նա} գտանւում է պատեանի մէջ։ Եթէ այսօր, այս ժողովքի

, պահանջում էր նորընծայ Կարդինալից, որ հարկադրէ {նա} Րիշիէին հրաժարուիլ իւր գրքից եւ գրել նորա հակառակ

էր սիրում ամենեւին, որ հակառակուէին իւր խօսքին։ {Նա} արտաքին կերպով հաշտուեցաւ Րիշիէի հետ, եւ հրաւիրե

ս րոպէիս մեռանել"։ Մինչդեռ այս խօսքերը ասում էր {նա}, երկու մարդիկ, որ թագնուած էին սենեակի մէջ, յա

Նոքա Յանսէնը ատում էին մանաւանդ այն պատճառով, որ {նա} գրել էր մի գիրք, ինչպէս յիշեցի, այս անունով՝ "

, adversus Pelagianos et Morsilienses ", որի մէջ {նա} յարձակւում է Մօլինականների վարդապետութեան վերայ,

առիթ. ուրեմն բնականաբար պիտոյ է բարեյաջող լինէր {նա} Յիսուսեաններին։ Երբ Հայր Լաշէզ թագաւորի խոստ

աղորդութենից։ Յիսուսեանք համոզում էին Պապին, որ {նա} այս կոնդակը հրատարակէ իբրեւ պապական եկեղեցւոյ հիմ

ա անձը"։ " Բայց ես չունիմ ոչինչ ատելութիւն դէպի {նա}, - պատասխանեց Լուդովիկոսը. - ես միշտ սիրել եմ նոր

սը. - ես միշտ սիրել եմ նորան։ Եթէ չէ կարելի, որ {նա} գայ ինձ՝ մեռանողիս մօտ, թո՛ղ իմ ատենադպիրը գրէ

այլ դուք պիտոյ է պատասխան տաք Աստուծոյ առաջեւը. {նա} գիտէ, որ ես բարի ցանկանում էի Հռովմէական եկեղեցո

Այն աստիճանի սաստիկ էր ժողովրդի ատելութիւնը դէպի {նա}, որ Բուրժի Արքեպիսկոպոսը, որի վիճակի մէջ կամենո

։ Օրլէանեան Դուքսը ոչինչ հաւատ չէր պաշտում։ {Նա} միօրինակ ծիծաղում էր ե՛ւ Յանսէնեանների վերայ, ե՛

ի վերայ, ե՛ւ Պապի վերայ։ Երբ հանդիսաւոր օրերում {նա} իւր մերձաւոր մարդերով, որ բաժանորդ էին նորա կարծ

ին, խլում էին Օրլէան Դուքսի բոլոր ժամանակը։ Երբ {նա} հարկադրուած էր պարապիլ Տէրութենական գործերով, խմ

ւմ էր ողորմութենով։ Այսպիսի դրութեան մէջ ապրեցաւ {նա} 1722 թուականից մինչեւ 1727 թուականը։ Վերջապէս բո

եծ, միւսը՝ փոքր զմելինի նման։ Փոքր դանակովն էր {նա} վիրաւորել. այս պատճառով անվտանգ էր դրած վէրքը։

երբ հարցնում էին, թէ ունէ՞ր արդեօք խորհրդակիցք, {նա} միշտ պատասխանում էր. " Եթէ ունիմ եւս, բայց նոքա

լն։ Ոչինչ բան չ'կարողացաւ ներգործել նորա վերայ. {նա} չ'տուեց իւր խորհրդակիցների անունը։ Թղթեր եւս չէր

ազեօլը, ըստ ամենայնի հակառակ էր Յիսուսեաններին։ {Նա} քանի անգամ առաջարկեց թագաւորին ջնջել այս Կարգը Ֆր

աթոռը Կլեմենտ XIV շատ ուսումնական եւ լաւ մարդը. {նա} լաւ գիտէր՝ ինչ աստիճանի ողորմելի դրութեան մէջ էի

գանձերի տեղը եւ շուտով մեռաւ բանդարկութեան մէջ։ {Նա} իւր մահու մահճումը բողոք գրեց, որով ապացուցանում

Պապի հոգու խաղաղութիւնը. " Ես գիտեմ, - ասում էր {նա}, - որ Յիսուսեան Կարգը ջնջելու կոնդակը իմ հոգու դա

միայն քաղաքացի լինելուց, այլ եւ մարդ լինելուց. {նա} Յիսուսեան էր լինում յայտնի աստիճանի։ Պարծանք

ինքը չէ զարգացնում այս ձեւերը եւ զգացողութիւնքը. {նա} միայն ճանապարհ է ցոյց տալիս, որով պիտոյ էր գնալ (

տ լինել նոցա, եւ պահպանել Գաղղիացոց համար, ինչ որ {նա} տուած էր նոցա շատ պատուականներից։ Ես յ

համար. այդ օրից սկսած, դատապարտութեան տակ ընկաւ {նա}, որ յանդգնեցաւ մօտենալ ուրիշի իրաւունքին, կամ դ

պայմանների եւ արտօնութիւնների պաշտպանութիւնը: Եւ {նա}, որ պարծենում է իւր մարդ լինելով, պիտի պաշտպանի

ռնադրութեանը գործակից չէ՞ եկեղեցին - ժողովուրդը. {նա} չէ՞ աղօթում: Լսենք եպիսկոպոսին: " Ես դնեմ ձեռս

նաւորը լսե՞ց եկեղեցուն. ատեանը կազմուեցաւ, բայց {նա} չկամելով լսել չքացաւ Կոստանդնուպոլսից. եւ թէ Կրօ

նը, որ իսկապէս անվնաս մի բան էր անգամ իր համար: {Նա} սպասում էր միայն մի առիթի, երբ որ կարելի կը դառն

արկադրել ազգին վաւերական ճանաչելու աւանդութիւնը, {նա} կարողացաւ Մատթէոս կաթողիկոսի մերձաւորների օժանդակ

արեց ազգի եւ ռուս կառավարութեան ընդհանուր շահը. {նա} պէտք է իմանար, որ Երուսաղէմի վանքը պատկանում է բ

նուր ոգուն: Ինքնըստինքեան հասկանալի է, որ {նա} յանձնաժողովին գաղտնի ցուցում տուեց ` զանազան յապա

եւ մասնատում հայ հոգեւորականութեան միասնութիւնը: {Նա} զրկում է Ռուսաստանում գտնուած հայ եպիսկոպոսներին

նքը բովանդակ հայ ազգի սեփականութիւնն է, որտեղ էլ {նա} չգտնուի, ճիշտ նոյն հիմքերով ու իրաւունքներով, ի

ել այնպէս, ինչպէս որ գրում են"։ Այդ առածը, որ {նա} անդադար գործ է ածում իւր աշխատութենների ճակատում

պան ուշ չէ դրել նոյնպէս բառերի յարմարագրութեանը։ {Նա}, փոխանակ գրելու " ճանապարհ ", " աշխարհ ", գրու

ն։ Եթէ նորա ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում են, որ {նա} հանգիստ խօսում է, ուղիղ մտածում է, յիշողութիւնը

։ Ոտքե՞րն են կաթուածահարուել. այնպիսի դիպուածում {նա} կարող է շատ տարիներ ապրել։ Թոքերը կամ սի՞րտն է կ

ի հետ կռիւ տալիս եւ այն օրերով։ Եւ չնայելով, որ {նա} մահ է փնտռում, քան թէ կեանք, այնուամենայնիւ, չ

հասարակ ժողովրդի վրայ է) չունի այդ ազատութիւնը. {նա} այնպէս միայն կարող է խօսել, ինչպէս խօսում է ամբո

Երեւանի գաւառում ուն վեվ է, իսկ այլ տեղեր՝ ու։ {Նա} գրում է " Նազլվի սուգը, Նազլվի նամակը ". յայտնի

թիւն տալ բառին, սահմանական եղանակում, պէտք է որ {նա} կպչի նոյնպէս ում մասնիկի հետ։ Եթէ ասենք կամ գրեն

տ-ը. " ըստ ժամանակին ներգործութեանց ", - գրում է {նա}, որ պարզ գրաբառի կանոնիցն էլ դուրս եւ աւելի միջա

նտիկեան բամբիռը չէ ուզում երկբայութեան տակ մնալ, {նա} դրականապէս բողոքում է եւ ասում է, թէ երբ թափեցիր

Աթենասի արձանի ձեռքը՝ խլելով նորա նիզակը։ Բայց {նա} իր խելքով ասում էր, երբեմն, Հռովմի մէջ Աթենասի

դ եւ յիմարական, վրէժ հանել անշունչ արձանից, երբ {նա} քրիստոնեաների կոտորվելու ժամանակ էլ այնքան անմեղ

ընկած է ժողովրդի բերնից. այդ բառերը փոխանակել է {նա} նոցա բայերի աներեւոյթ եղանակով, ինչպէս ընկնել,

նք այդ հայելու մէջ եւ տեսանք ինչ որ ցոյց էր տայիս {նա}. եւ ծանօթ լինելով մեզ նորա ցոյց տուած բնութիւնը

գործում մի հոյակապ արժանաւորութիւնն էլ այն է, որ {նա} բացի մի քանի անհրաժեշտ պատմական ծանօթութիւններից

դիկ է հանում մեր առջեւ, ներգործել տալով նոցայ, - {նա} ցոյց է տալիս, էլ տեսնելուց յետոյ լսելու կարօտութ

ով, այլ երբեմն իր բերնից է պատմում նոցայ մասին, {նա} լսեցնում է, որի տպաւորութիւնը աւելի թոյլ է, քան

, - զարմանալի ներհակութիւն ունին այն հասակին, որ {նա} ունի: Գիտե՛նք, որ կան աշխարհներ, ուր տասը տարե

ը բնականաբար զգալի կարօտութիւն է, երբ հիմնւում է {նա} իմացական եւ զգայական պահանջողութեանը վրայ: Բայց

կայ (եր. 125). " Գիտե՞ս, ինչ կայ, - ասում է {նա} Գարեգնին, - բանը փոխուեց, ճար ունիս տես. Արշաւր

եան վրայ. " Սրտիս տախտա՜կն են դաղել ", - ասում է {նա} (եր. 92) իր հետի ուխտաւոր կին մարդոցը եւ սպառն

րդիթերի արածն է: "... Չէք իմանում, - ասում է {նա} իր ուխտակից կին մարդոցը, - էս մեր փչացածի (Վարդի

կելով ի՛նչ օգուտ կարող էին քաղել, մանաւանդ, երբ {նա} բարկացած գոռում է թէ " Դուռը բաց արեք ", Տիրանը

եթէ, գլուխը քարը, լոկ մի խօսք կամ մի նշան գրէր {նա} ձուի վրայ, կամ շատ-շատ որեւիցէ անցքի միայն մի մո

սիրահարուել Վարդիթերի վրայ եւ այնտեղ մէջ է բերում {նա} ծերունու անտեղի եւ գաղտնախորհուրդ միջնորդութիւնը

տութիւնը, հեղինակը մեղաւոր կամ պատասխանատու չէ. {նա} իր վիզը առել է ժողովրդի մէջ եղածը նկարագրել, բայ

նք բան չէինք ունենալ արգոյ հեղինակին ասելու, եթէ {նա} այս կամ այն. անձը նկարագրէր կախարդութեան հաւատաց

ն: Եթէ նորա ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում են, որ {նա} հանգիստ խօսում է, ուղիղ մտածում է, յիշողութիւնը

կաթուածահարուել թէ՞ ձեռքերը ․ այդպիսի դիպուածում {նա} կարող է շատ տարիներ ապրիլ: Թոքե՞րը կամ սի՞րտն է

հետ կռիւ տալիս, եւ այս օրերով: Եւ չնայելով, որ {նա} մահ է փնտրում քան թէ կեանք, այնուամենայնիւ չէ մո

ան արժէք: Անշուշտ, հեղինակը չէ շարադրել նորան ` {նա} առնում է ազգի հասկացողութիւնից, բայց մենք մի փոք

տ դժուար է հերքել սուտ վարդապետութիւնը. պատճառ, {նա} հիմնուած է այն հասկացողութեան վրայ, թէ " սուտը ճ

կենդանի ազգի ուժը առանց ամենեւին արդիւնք տալու: {Նա} նմանում է այն քարէ ձուին, որ իբրեւ բունկալ մնում

աւելի փոքր բաժինը կարող է հասնիլ նորան, քանի որ {նա} ուրիշների պէս իմաստական դոնկիխոտութեանց չէ նուիրե

մանաւանդ երբ տեսնում ենք, որ շատ խոր արմատացած է {նա} ազգի հասկացողութեան մէջ եւ մեծ վարկ ունի ազգը նոր

արցնում էի " վարպետիցս " այդ բանի նշանակութիւնը, {նա} դրականապէս եւ ինքնաբաւական կերպով պատասխանում էր

ի մէջ երեւում էր այդ կանթեղը եւ լոյս տալիս, որով {նա} կարողանում էր գրերը ջոկել եւ կարդալ"։ Չգիտեմ ին

ծի վրայ կրակ կամ լոյս եթէ չտեսնէր, անհնար է, թէ {նա} չեղած տեղից կանթեղ հնարէր եւ Լուսաւորչին ուղարկէր

ռնում է բնութիւնից: Ինչ չափով ճանաչել եւ ուսել է {նա} բնութիւնը, համեմատ այդ չափին կը լինի նորա գաղափա

ալիս մեզ ամէն օր, ամէն րոպէ, եւ ամէն վայրկեան: {Նա} չէ հերետիկոսը, որ քննելով եւ ուսումնասիրելով բնո

թարանից, " որպէ՜ս զի մեծ են գործք քո Տէր ". այլ {նա}, որ ոչ միայն ինքը չէ ուզում եւ չկամի իմաստասիրել

րկիր զգործս մատանց նորա, զլուսին եւ զաստեղս զորս {նա} հաստատեաց ", ո՛չ. հերիք չէ այս, այլեւ արգելում

սանի. " ինքն ոչ մտանէ եւ որոց մտանեն արգելու"։ {Նա}, որ այս բոլորի մեղքը ծածկելու համար, ինքը իր թշ

ը եւ ի՜նչ անհասկանալի քրմական գաղտնիքներ քակում է {նա}, ի՜նչ համարձակ քայլափոխներ է անում, այդ մասին հ

մարտութիւնից: Բայց երբ դեռ բանը չէր հասել այդտեղ {նա} ունի գրած մի պատուական նամակ առ Madama Christina

ուստի լծակը: Այն մարդը, որ կարող էր մաճ բռնել, {նա} ստիպուած էր հետեւիլ հայրենիքի դրօշակին: Թողնելով

օթաբանութիւնքը: Չենք մեղադրում այն պատճառով, որ {նա} հաւատացած գրում է այդ բանը, ինչպէս բովանդակ գաւա

նորա քարոզը հռչակւում է խոր փիլիոսփայ. պատճառ, {նա} միայն գիտէ այդ բոլորի գաղտնիքը եւ նորա ձեռքին է խ

հասարակ ժողովրդի վրայ է) չանի այդ ազատութիւնը: {Նա} այնպէս միայն կարող է խօսել, ինչպէս խօսում է ամբո

մի աշխատութիւն. " եւ հայրաբար ներողամիտ կը լինի {նա} " - շարունակում է հեղինակը - " սորայ միջի բազմապա

ութեան եւ յարգութեան է արժանի եւ ոչ ներողութեան, {նա} յանցանք չէ գործել, որ ներողութեան կարօտի, նորա

ծ բան է, որ մէկ առանձին առնուած հոգի, թող լինէր {նա} ամենամեծը մահկանացուներիը. այնուամենայնիւ բաւակա

եանքն է բանաստեղծի հիմքը, որի վրայ կառուցանում է {նա} իր շինուածքը: Յայտնի է թէ ազգն էլ մեղաւոր չէ, ե

ան յողդյողդուել: " Լաւ, տու՛ր տեսնեմ, - ասում է {նա} Սօսին, - վա՛յ թուք ու բեդնամ ըլնիմ ես, տեսնեմ եր

ր, ես քո աղպոր ղարաւաշն եմ (աղախին), - ասում է {նա}, - նրա ազիզ խաթէր համար թէկուզ քարափիցն էլ վեր կ՚

դու աղջիկ, թէ որ ինձանից հետ կաննես ", - ասում է {նա} Սօսին, Անոյշի բերնով: Շատ քաղցր է գալիս մե

ուղղակի ազգի սրտից, ազգի հասկացողութիւնից, երբ {նա} թունաւորուած չէ արուեստական բարոյականութիւնից, ո

ւզում ենք մէջ բերել պառաւի այն խօսքերը միայն, որ {նա} Հանավանքից տուն դառնալուց եւ Հեթումի առջեւ բոլոր

ին: " Ը՛հ, հողս դրանց ասաուսայ գլխին, - ասում է {նա}, - թող էնքան հաչան, հոգիները դուրս գայ. քա՛, խ

չ միայն մէկ հատ ցոյց տալիս, այլ պահանջում է, որ {նա} այն մէկն էլ մենակ չուտէ, այլ իրեն եւ տանուտէրին

ւմ է Բագրատ աղայի խաբեբայութիւնը եւ նենգութիւնը: {Նա} այն մէկիցն էլ հրաժարուելով ասում է. " շնորհակալ

դու ջլիս (իսպառ) քառականջ (խուլ) դառար: Հիմի {նա} մեր վրայ ինչքան ա միտք անում. մեր աղէն ա, որ տե

մ. հալբաթ որ մի շահմունք չունենայ, ընչի՞ կանի, {նա} էլ քեզ պէս մի մարդ: Բայց Վայկունը էլ առաջ է

կ՚երթամ մովրովին կը գանգատեմ, երբ որ քեզ կ՚ուզի {նա}, հետդ գեղիցը մի թուղթ կը բերես, թէ գանգատողն ին

մարտութիւնը: Արշամը իր սերունդի երեւեցուցիչն է. {նա} ոչ միայն ընդունում է այդ դառը խօսքերի ճշմարտութիւ

ստացնելու համար տարաւ իր տունը (եր. 107-109): {Նա}, խաղող դնելով նոցայ առջեւը, ներողութիւն է խնդրո

մն են, աշտարակցունն էլ էդ մի հիքին ա, - ասում է {նա}: - Գարունքը ծագում ա աչքերը տնկում են նրա վրեն:

քանի անգամ այդ բանը օրինաւոր կերպով ցոյց տուող, {նա} հետ չի մնալ եւրոպացի կնոջից: Մենք միայն շեր

մեղադրել ուզենայինք մեր միաբանին, թէ ինչի՞ չգիտէ {նա} մոծակի կեանքը, նորա որպիսութիւնը, նորա օրէնքներ

ին, թէեւ կարօտ միշտ բաղդասութեան, բայց երբ ուզէ {նա} ազգի կեանքի մէջը մտնել, ապա ուրեմն այդ դատապարտո

րծ դնել, բայց բոլոր ազգը չունի այդ ազատութիւնը. {նա} չէ կարող ներկան ուրանալով անցածի անունով ապրիլ:

։ Մեք տեսնում ենք գոնէ Յունաստանի կրօնի մէջ, որ {նա} ինչ ժամանակ իւր ազգային աւանդութենով ստացած կրօնը

, ժամանակի հարկաւորութիւնքը անխնայ պահանջում են, {նա}, իւր սեպհականը չունելով, օտարի հացի եւ կեանքի մ

իւր մայրենի լեզուովը ազատական գիտութիւնները, թող {նա} այն աշխատութիւնը, ինչ որ գործ է դնում հին եւ մեռ

ուի պաշտօնը այստեղ այս էր, որ մեր մտքի հասկացածը {նա} լսելի շինէ օդի միջնորդութենով ուրիշներին։ Շատ զա

թէ չունի իւր մէջ այն սննդարար ուղը եւ ծուծը, եթէ {նա} մշակած չէ ինչպէս պահանջում էր հարկը, ոչ այլ ինչ

ծ եւ սնունդ չլինելուն։ Արդէն ցոյց տուել ենք, որ {նա} չունի այդ բաները։ Մեք տեսանում ենք նորան միմիայն

ական ճառեր, եւ որո՞նք էին այդ հանդէսը բոլորողը։ {Նա}, որ հանդիսում երեւում էր իւր հին լեզուովը, արդե

ածը հասկանալի էր ժողովրդին, այն ձայները, ինչ որ {նա} հանում էր, արդեօք լսողների ուղեղին կը հասնէր իբր

րելի է խօսել մի մարդի հետ այնպիսի մի լեզուով, որ {նա} չէր ուսել, որ նորան անծանօթ էր. այսքան պարզ եւ

ւթենով, քան թէ օտարի լեզուով յայտնել այն միտքը, {նա} գրել է հին լեզուի բառերով։ Այս բանը մեք միշտ տես

արեանցի աշխատութիւնը եւ անխարդախ դէպի ինքը սէրը, {նա} ուղիղ եւ պարզ մտքով կը տեսանէ այս չնաշխարհիկ եւ ի

եցութեանցը տգիտանալու, բռնաբարել նոր լեզուն, որ {նա} աճէ հին ձեւի ազդեցութեան տակ համազօր է պատմութեան

նգին խնամ տանի, սորանից աւելի հզօր ապացոյց չունի {նա} ՝ իր սէրը դէպի մեռածը վկայելու։ Իսկ սորա հակառակ

վրայ չէ, սիրահարը օրէնք եւ իրաւունք չէ նայում, {նա} ճըքնում է միայն իր սիրածին հասնել։ Աստուած բարի

թողնում ժամանակը, իսկ հին լեզուն վաղուց թողել է {նա}, ուրեմն նորա համար հին լեզուն գեղեցիկ չէ։ Բայց

, այնուամենայնիւ այսօրուայ օրս մեր բոլոր պէտքերը {նա} է հոգում մեզ համար, իսկ հին լեզուն հիմիկուայ հայ

որ թողնի իր հարսնացուն միմիայն այն պատճառով, որ {նա} նմանութիւն չունէր քո ցոյց տուած հոյակապ արձանների

առաջարկութիւնը կարելի է առնել եւ հայ մարդուն, որ {նա} խօսի Խորենացու կամ Եղիշէի ոճով ու լեզուով։ Յայտն

է, թէ ներկայ Հայի համար անհնար է այս, որովհետեւ {նա} չգիտէ այն ձեւ ու ոճը, նոյնպէս անհնար է Իտալացու

նորա կեանքի հետ անքակտելի կապերով կապուած է, երբ {նա} իմ զաւակների մայրն է, իմ տան կառավարիչը, ի՞նչպէ

ութիւնը եւ դաստիարակութիւնը պիտի օգնեն նորան, որ {նա} դառնայ ընկերութեան պիտանի անդամ։ Բայց իր մօրը նմ

գեղեցիկ չէ։ Այս խնդիր չէ, այլ ցնո՛րք։ Կարող է {նա} իր մօրը չնմանելով աւելի գեղեցիկ լինել իր տեսակի մ

, երբ նորա կազմուածքը պնդանայ եւ ծաղկի, կարող է {նա} եւ գեղեցիկ չլինելով, իր ընդունակութեամբ եւ լուսա

թուր շողացնելով՝ պատգամ տալ 5 միլիոն ազգիդ, որ {նա} թողու իր սովորական ձեւ ու ոճը ու առնու կամ հպատակ

ն ազդեցութիւն չունէին մի խումբ իսրայէլի վրայ, որ {նա} ամեն օր չյիշէր Եգիպտոսի շօշափելի աստուածները, եթ

եթէ այս բոլորը հերիք չէին նաեւ Ահարոնի համար, որ {նա} ոսկեղէն հորթը չձուլէր, քո հրամանը կամ պատգամը կա

ւետարանի ձայնը Իսրայէլի անկաջից չկտրուեցաւ, բայց {նա} ոչ միայն չկամեցաւ լսել, այլ Մովսէսի քարոզած պարզ

է էր բանն եւ բանն էր Աստուած եւ Աստուած էր բանն. {նա} էր 'ի սկզբանէ առ Աստուած, ամենայն ինչ նովաւ եղեւ

ռներից։ Այս է գէթ այն ցաւը եւ թշուառութիւնը, որ {նա} զգում է, բայց սորանից աւելի թշուառութիւն կայ, ո

անից աւելի թշուառութիւն կայ, որին թէեւ ենթակայ է {նա}, բայց չգիտէ։ Իմացական աշխարհը փակ է նորա դիմաց

կութիւնը արիւնի գնով մշակել էր, չեն նորա համար։ {Նա} չգիտէ մինչեւ անգամ, թէ ի՛նչ է ինքը, ի՛նչ պաշտօն

(ո՛չ մունջերի) կարողութիւնքը եւ ձգտողութիւնքը։ {Նա} չգիտէ թէ ի՞նչ տեղից եկաւ եւ ո՛ւր է գնում։ (Թէեւ

չպէս նորա ընթերցողքը, մի՛ դատապարտէք նորան, եթէ {նա} այն ծանր վճիռը դնում է իր ազգի վրայ, անկողմնապահ

այն անխորտակելի շղթան, որով բնականապէս կապուած է {նա} իր ազգի հետ, ստիպում է նորան խոստովանել այս արտա

թիւնը։ Կարելի էր քարոզել նորան այն ժամանակ, եթէ {նա}, սեւը սեւ եւ սպիտակը սպիտակ խոստովանելով, յանցա

նաեւ՝ սպիտակին իր սպիտակութիւնը։ Բայց որովհետեւ {նա} գիտէ, թէ ի՞նչ բնական օրէնքների ազդեցութեամբ երեւ

րովհետեւ այս գիտակցութիւնը չէ կարող թոյլ տալ, որ {նա} դատապարտէ այդ գոյները, ուստի քանի որ նա ներկայ ե

տալ, որ նա դատապարտէ այդ գոյները, ուստի քանի որ {նա} ներկայ եղած ճշմարտութիւնն է խոստովանում, իրաւուն

դիպուածում իրաւունք ունիք դատապարտել նորան, եթէ {նա} այդպէս էր ճանաչում իր հոգու կարողութիւնքը լիամասն

կնի, որ կենդանիք նրան չմաքրազարդեն, երբ կարող է {նա} ազատ մնալ ջերմութեան, խոնաւութեան լուսի եւ օդի,

եղաւորը։ Անտարակոյս, ես, որ ասում եմ այս, իսկ {նա}, որ գո՛հ է ազգի վիճակից, որ կարծում է, թէ նա ա

կ նա, որ գո՛հ է ազգի վիճակից, որ կարծում է, թէ {նա} առաջ է գնում, որ մտածում է (եթէ կարող էր կատարե

վատթարութիւնից միայն չէ հասկացւում ամբողջ ազգին, {նա} ե՞րբ կը լինի մեղաւոր։ Բայց այն պարոնը, ասում են

լ մի կանոնաւոր եւ լոգիկական աճելութիւն եւ կերպարա[ {նա]գործութիւն}, - դժուար չէ հասկանալ, եթէ միայն չկամենայինք անձ

ր առնել Թիւթիւնճի-օղլուի աղջիկը, իսկ պարոն հայրը {նա՞զի} նստեց, ես մի քանի օր յառաջ, եւ առանց այս բանին

մ գտանուել են նոյն դրութեան մէջ, ինչ վիճակում էր {Նաբուգոդոնոսորը} երազից յետոյ։ " Եւ բանն վերացաւ յինէն ", - ասու

րտասուքի հեղեղ նորա վերայ: Ես տեսայ, թէ ինչպէ՛ս {Նաբուգոդոնոսորը} քանդեց Երուսաղէմը եւ գերի վարեց նորա բնակիչները:

հետեւ նորա իմացական հասակը բարձր էր այժմ, քան թէ {Նաբուգոդոնոսորի} վաթսուն կանգուն արձանը։ Այս յեղափոխութիւնից էլ մ

վ, եւ լուր էր պտտվում, թե Իսահակն ամուսնանում է {Նադ[եժդա]} Նիկոլաեւնայի հետ, չնայած դրան ես ոչ մի կերպ հավ

նային. սա նորա ուսումնական գրապետն էր, որ յառաջ {Նադիր} Շահի մօտ երեւելի լեզուագէտի պաշտօն ունէր: Այս դե

, որ շարադրել էր յատկապէս այս դիպուածի համար պ. {Նաենափետս} անունով փողոցի բանաստեղծը, եւ որ սրբագրել էր մեծ

ինձ եզրակացուցանել, թէ գոյութիւն նամակին, որպէս {նաեւ} առաքումն այնորիկ առ վեհափառ կաթողիկոսն, ծնունդ ի

զկեանս ի չնչին փայտն: Յուսամ թէ ոչ դուք եւ ոչ {նաեւ} ազգն, որոյ շնորհ ունիմ կալ յերեսփոխանութեան, ստ

Հագն ցարդ ոչ ետ պատասխանի ինչ. եւ ՚ի գնալ իմ առ {նաեւ} ի խնդրել, փութացուցանել զպատասխանին, ասաց. եթ

Ինչ որ գործի հանգամանքներին է վերաբերվում, որպես {նաեւ} կրկին նպատակին, այդ մասին տեղեկություն կտա Ձեզ հ

ւրաքանչյուր տարի հարկ է դրվել, գոյություն ունեին {նաեւ} եկամտի ուրիշ հարյուրավոր, գերազանցորեն կամայական

անջվում են միանգամայն այլ պայմաններ, - այդ թվում {նաեւ} հոգու հանգստություն, - որոնք առայժմ չկան իմ տրամ

մեջ, կարող ես առանց փողի մնալ, բացի այդ ընկնել {նաեւ} պարտքի մեջ: Իմ փոխարեն սեղմիր Հովհաննես եղբորս ձ

ընդմիջումներով, որոնց մեջ, անկասկած, մտնում է {նաեւ} ծխելս: Ի դեպ, Օվսյաննիկովի գրացուցակի մասին

մ է: Այդ համեմատությունը մասամբ կարելի է կիրառել {նաեւ} հրեաների վերաբերյալ: Նրանք կատարել են իրենց դերը

ել, այլ ինքն է դեռ վճարել նրանց փոխարեն, ինչպես {նաեւ} փոխադրածախսը։ Է՛հ, գրողը տանի նրան: Վերջին

եռքով գրված էր, թե կաթոլիկության համեմատ աճում է {նաեւ} Ֆրանսիայի բարոյական ազդեցությունը: Դուռը հասկացե

բերվում հունական եկեղեցուց: Պետք է ավելացնել {նաեւ}, որ այդ ամբողջ պրոպագանդը մղվում էր հանուն կրոնի

ած Մոսկվայում 1853 կամ 1854 թվին, ուր զետեղված է {նաեւ} Գ. Ախվերդյանի այդ բարբառի վերլուծությունը: Հույ

стественных наук " եւ զբաղվելով կենդանիների, ապա {նաեւ} բույսերի օդընտելացմամբ (նա հրավիրված էր այգեգործ

ց հեռու եւ գաղտնի: Հավանորեն նույն կերպ կարելի է {նաեւ} ստերլյադ բազմացնել, հետեւապես՝ նաեւ ամեն տեսակ

րպ կարելի է նաեւ ստերլյադ բազմացնել, հետեւապես՝ {նաեւ} ամեն տեսակ ձուկ. սա շատ կարեւոր է տնտեսական տեսա

րդերի պատմությունն ու կյանքը լավ ուսումնասիրենք, {նաեւ} նրանց աճեցնելու եղանակը, ապա կարելի է Արարատյան

հեշտ է ուսումնասիրել այն: Դա կարելի է հրատարակել {նաեւ} առանձին, իբրեւ 8-10 թերթանոց գրքույկ, թեեւ առաջ

են ձեռներեցություն հայտաբերել աճուրդով վաճառելու {նաեւ} մեր եկեղեցիները, բայց միթե՞ հասարակությունը պարտ

Սերովբե եղբայրներիս նամակների պատասխանը, ինչպես {նաեւ} Ավետիք քրոջորդուս, կգրեմ հետեւյալ փոստով: Ցտեսո

կաս չեն խնամում, եւ ես, համենայն դեպս, արել եմ {նաեւ} իմ կարգադրությունները: Երբ ես կգամ, այն ժամա

ալ տկարութեանը: Զարմանք չէ Նախիջեւանում, ինչպէս {նաեւ} առհասարակ Ասիայի մէջ, ըստ մեծի մասին գործածական

ի վիճակը մեր ազգի մէջ: Մեր սիրելի Հայերը, որպէս {նաեւ} Ասիացիք, այն խօսքը ընդունում են, որ դուրս էր գա

նի չլինելն է պատճառը, որ Նախիջեւանի մէջ (ինչպէս {նաեւ} ուրիշ տեղերում Հայերի մէջ) մի զաւակ, թող լինի ն

լ են եւ լինելու են միշտ անկիրթ ազգերի մէջ, որպէս {նաեւ} մեր ազգի մէջ: Ամենայն ժամանակ բաների նոր կարգը պ

նից օգուտ չկայ ո՛չ Մօհամմեդին, ո՛չ Ալիուն եւ ո՛չ {նաեւ} Այիշա-Ֆաթիմային։ Անհետացի՛ր իմ աշխարհից ինչ ճանա

արապում էին նախակրթական պարզ առարկաներով, ինչպէս {նաեւ} Մուրադեան վարժարանի մէջ: Դպրոցը գտանւում է Ամբրո

էջ, գո՛նէ ընկճեալ ազգաց թիւը կը համարուի։ Ըսինք {նաեւ}, թէ մեք՝ լուսաւորչականքս, ոչ միայն հռովմէականո

միայն այսչափ. փա՜ռք եւ պարծա՜նք մեզ՝ Հայերիս, {նաեւ} ՝ հայկական ճիզուիթների հետ, որոնց պօլիտիկային ըն

ձնելու համար ամենամեծ եւ զօրաւոր հնարներից մինն է {նաեւ} ազգային պատմութեան ուսումը: Մինչեւ այժմ մեր

տութեան ոտքի տակ: Այս բանին մեծապէս օգնել էր {նաեւ} այն սոփեստական քննութիւնը ռուսաց լեզուով Հայ Քերա

ժամանակի յաւիտենական դատապարտութիւնը: Աւելորդ էր {նաեւ} ընդդէմ զինուորուիլ մի աշխատութեան, որ իւր չնչին

երից, որ սուրբ Ներսէս Շնորհալու ժամանակ, ինչպէս {նաեւ} նորա եղբօր՝ Գրիգոր Կաթողիկոսի ժամանակ Յունաց Ման

բար եւ շատ ժողովուրդ: Ո՞վ չգիտէ հողի մեծ պաշտօնը {նաեւ} մինիստրերի ընտրութեան ժամանակ: Այսինչ ազնուականի

կէ Եւրոպա։ Ազգին ո՛չ շահ կայ եւ ո՛չ վնաս, որպէս {նաեւ} ո՛չ ազգային վաճառականութիւն. վաճառականը թերեւս ի

ւռը: Եւ մի այդպիսի վատաբաղդ մարդու համար հեշտ չէ {նաեւ} գտնել մի պարոն, որ յօժարէր ընդունել նորան իւր մօ

եթէ մեք տեսնում ենք նորան, եթէ շատ անգամ գիտենք {նաեւ} նորա ծագումը, ինչպէս ապա ուրանում ենք նորա լինել

եան ընդդէմ: " Ազգութիւնն է միակ հնարը դէմ դնելու {նաեւ} լուսաւոր բռնակալութեան, եթէ միայն բռնակալութիւնը

- Այսօր դու ես քո բոլոր ստացուածքի տէրը, որպէս {նաեւ} քո բոլոր ընտանիքի տէրը, եւ այս պատճառով քո ունեց

թենից աւելի մեծ թշնամի չունի դերասանուհին, որպէս {նաեւ} դերասանը: Հպարտութեան երեւեցած օրից կը դադարի դե

նց կօշիկների խրացը արժանի չէր լուծանել, հայհոյել {նաեւ} հանդիսականքը եւ անդուռն բերանով եւ վասակեան ճամար

նջէ այդ արծաթագլուխքը: Նախիջեւանը, ինչպէս {նաեւ} ուրիշ հայաբնակ քաղաքները, կարօտ է մի հիմնաւոր ազ

ն եւ իմ յօժարութեամբն եւ ամենայն զգայարանօք առողջ {նաեւ} միտքս բոլորովին կատարեալ, կտակս այս գրեցի առաջի

ն պարօնիք Ֆրեդրիկ Վենքշմանս եւ Աբրահամ Ավետմալն. {նաեւ} ի թուին 1794-ում Հայեւար գրած մին կտակ եւս ամ գրե

եւ ապա երկու հարազատ եղբարցս Յովհաննէս եւ Գէորգին {նաեւ} մայր Սիրուն Գուլին եւ քոյր Մարիամին այսու բաժանմա

սնքոյր Եւ խորանի վարագոյր Պատառւում են անկարկատ ` {Նաեւ} թել-թել, աննկատ ` Կտրտւում են արնատար Անօթները մ

ւն. Էր երբեմն այս խնդիր, Բե՛ր, ասել {նաեւ} կնճիռն, Այլ գիտութիւն լուսակիր Բարձ վ

. թէ " որն որ այս չորս նշաններն ալ ունի, ինչպես {նաեւ} մ եր Հայաստանեաց սուրբ եկեղեցին"։ Շաղկապս նաեւ

նաեւ մ եր Հայաստանեաց սուրբ եկեղեցին"։ Շաղկապս {նաեւ} ցուցանէ զերկրորդականութիւն եւ զերրորդականութիւն,

, Նեստորականն եւ այլն եւ այլն ուղղափառք են որպէս {նաեւ} մերս Հայաստանեայց եկեղեցի: Այսպէս երբեմն Իսրայէլ

ի օթեւան պատրաստեց. Հետզհետէ եւ կենդանիք, {նաեւ} անշունչ արարածք Բերին մարդուն ընտիր զոհեր `

Նոր լոյս կը վառեն: Ծոյլը զրկուած է ` {Նաեւ} սորանից, Նա չգիտէ այն բաները Բացի իւր

երկրի, գործովք անարդար. Ազգութեան հիմքը, {նաեւ} հաւատքի Խախտեցին նոքա մինչ ցայսօր իսպառ։

բօրս եւ օրիորդ Մագդալինէի ստորագրութեամբ: Ստացայ {նաեւ} 1 ֆունտ թաբակ: 3-ին տեսութիւն եղբօրս, տէրտէրի

ակ մեր գաղափարների, ո՛չ երբեք կարողացան, եւ ո՛չ {նաեւ} մի մազի չափ, խոտորեցնել մեզ մեր ուխտեալ ճանապարհ

պարտաւորուածը: Այդ դատապարտութեան մէջ, որպէս {նաեւ} դատավճիռը գործ դնելու մէջ, պաշտօնակատար է միմիայ

արձեալ երկրի վերայ, իսկ Պ. Չամուռճեանը թռչում է {նաեւ} Օրիօնից բարձր... Գիտենք, դարձեալ պիտի պար

քա իւրեանց արծաթի թումբերի տակ միշտ անխոցելի են, {նաեւ} բռնակալների իշխանութեան մէջ: Բայց այն խեղճ հա

հալածելու ժամանակ նորա բոլոր ինչքը յափշտակեցին, {նաեւ} յունարէն գիրքերը, թէեւ մարդ չկար վանքում յունարէ

յ գեղեցիկ նկարագրում է հայոց եկեղեցականութիւնը, {նաեւ} հինգերորդ դարում, երբ բան է լուսաւորութեան մասին

ը դատապարտուած են օտարի գաւազանի հետ, ենթարկուիլ {նաեւ} իւր եկեղեցականների հարստահարութեան: Բայց մինչ

ք երկիւղ չունինք անունից, ուստի եւ ընդունում ենք {նաեւ} պ. Այվազովսքիի սպառնալիքը, Մասեաց Աղաւնու մէջ,

ած ձեւ եւ ոճերը սկսում էին աննկատելի կերպով ազդել {նաեւ} մեր ընդդիմախօսների լեզուի վրայ, թերեւս նոցա կողմ

դնել այս բառը։ Մենք չենք ուզում կողմնապահ լինել {նաեւ} դէպի մեզ. այս պատճառով ինչպէս առաջ, այնպէս եւ ա

նք մենք եւ կարող ենք ցոյց տալ մեր ընդդիմախօսներին {նաեւ} նոցա անոճ եւ խեղճուկ գրութեանց մէջ, երբ նոքա թար

եւս բռնաբարել բովանդակ ազգի տրամաբանութիւնը, եթէ {նաեւ} չինէականի տակ լինէր աճում։ Թէ տաճկի, թէ սատանայ

թէ սատանայի խնդիրը այդ չէ, այլ այն է, թէ այսօր {նաեւ} հայի սեփականն է, եւ հայը, չնայելով շատ գաւառակա

յն չէր կորած յաւիտենականութեան անդունդի մէջ, այլ {նաեւ} ազդեցութիւն էր անում մինչեւ անգամ այն մարդոց լեզո

Ազգի մէջ կան շատ եւ շատ անուսումն մարդիկ, ինչպէս {նաեւ} պատուելի Մխիթարեանց մէջ, որոնց շատերին ես ինքս պ

այլ բան չ'գիտէին։ Բայց մի՞թէ չ'կան մեր Ազգի մէջ {նաեւ} լուսաւոր մարդիկ, որոնց դատաստանի առաջեւը պատճառ

մ կտրվեն կյանքի համար անհրաժեշտ գյուտերի, ինչպես {նաեւ} արվեստի ու բնության ասպարեզում կատարված հայտնագոր

ի դրութիւնը այսօր կարօտութիւն չունի ապացուցանելու {նաեւ} շատ միջակ հասկացողութեամբ մարգոց: Բայց դու տ

ւն է, նա ինքնակայ քննութեամբ դարձեալ կը գայ դէպի {նաեւ} անհնարին է որ չգայ, իսկ թէ համեմատական էր, այն

կան կատեգորիներից ինչ կ՚առնուս: Փիլիսոփայութիւնը {նաեւ} ազատութիւն քարոզած ժամանակ, եթէ դրականապէս դնում

հանգիստ չէ տալիս Հեգելին: Շարժողութեան ոգին մտաւ {նաեւ} Անգլիայ, որ անհողդողդ պահպանել էր իր կառավարչակա

рция) են եւ մօտենում այն աստիճան ոչնչութեան, որ {նաեւ} մի շատ հասարակ քաղաքագէտ եւ շատ հասարակ պուպլիցիս

այն կեղծաւորութիւնը, մարդկային անհատական, որպէս {նաեւ} ընդհանուրի արժանաւորութեան կամ խորհրդի ուրախութիւ

ի տեսնիլ հողի երես, որովհետեւ հողը չմասնատուելով {նաեւ} ժառանգութեամբ, միշտ մնում է ազնուական տների ուղղ

ն դէպի կորստաբեր հետեւանքներ: Այս պատճառով, եթէ {նաեւ} յաջողութիւն գտնէ խնդիրը (bill), որի մասին է այ

ութեամբ, որ միայն իւրայիններին էր սիրում եւ նոցա {նաեւ} ամենամեծ յանցանքը ծածկում. իսկ միւսերի ամենափոքր

րն ոչինչ թեթեւ եթէ ես, չեմ համարձակւում երկիւղից {նաեւ} տեսնե՛լ քեզ, բայց դու դեռ ասում ես, թէ գամ բժշկ

այժմ։ Թղթի թարգմանութեան ժամանակ թարգմանեցինք {նաեւ} Ս. Գրքից բերուած վկայութիւնքը. բայց սակայն, բա

ոլոր Թուղթը ներս է առել իր յառաջաբանի մէջ, որպէս {նաեւ} Թղթի անանուն յառաջաբանը, գալով այս Նոր քաղաքի՝

ելով կենտրոն քրիստոնէութեան ամենայն Հայոց, որպէս {նաեւ} առաջին օրօրոց հայկական ընդհանուր Քրիստոնէութեան,

թը լինելը, ամեն հարցնողի կարող է պատմել Էջմիածնի {նաեւ} վերջին մոնթը։ Աւելորդ է ասել, որ Վաղարշապատի

թիւնը անվնաս է, կրօնաւորների բնակարանը կարո՛ղ էր {նաեւ} հինգերորդ դարում Սուրէնայ անապատ կոչուած լինել։

ւնւոյ ", բայց եւ այնպէս, որպէս թէ աշակերտուած է {նաեւ} մեր մեծ Թարգմանչաց՝ Սուրբ Սահակին եւ Սուրբ Մեսրո

եւ խաղակից եղաւ Փարպեցու հետ, եթէ այդ թուականին {նաեւ} քսան տարեկան պատանի ճանաչենք Փարպեցուն, որ չէ կա

թէ Աղանն է նորան պարեգօտ հագցրել։ Փարպեցին, եթէ {նաեւ} մի ամիս լինէր աշակերտուած Մեծ Թարգմանչաց, ապա ան

մա՛նաւանդ 1500 տարի առաջ պատահած պատմական անցքերի {նաեւ} մի ամենաչնչին հանգամանքի վրայ ոչ ո՛ք իրաւունք ուն

ում է լոկ նորա անձին, ոչ նորա ծնողաց, երեւում է {նաեւ} նորանից, որ երբ վանքից հալածեցին նորան՝ յափշտակ

տճառ, Աղանի հայրը Վասակ Արծրունին լինելը, որպէս {նաեւ} Մերհուժանի՝ Աղանին եղբայր լինելը տարակոյսի ենթակ

են յիշում Ձուիկի հօր անունը եւ, բացի Փարպեցուց, {նաեւ} Ձուիկի անունը։ Իսկ թէ ինչ աղբիւրից է հանել Չամչե

ել։ Նախ՝ գլխաւոր քահանայութեան խօսքը, որպէս {նաեւ} քահանայապետ բառը, միմիայն Հայոց կաթողիկոս է հասկ

երի վերաբերութեամբ։ Եւ ոչ միայն այս բառերը, այլ {նաեւ} " հայրապետ " բառը եպիսկոպոսներին տրուած տեսնում ե

եպիսկոպոսներին տրուած տեսնում ենք շատ տեղ, որպէս {նաեւ} Ասողիկի Պատմութեան 79 երեսում. " Եւ յետ մահուանն

ւնին։ Եւ ո՛չ միայն այս, այլ մեզ թւում է, թէ {նաեւ} լոկ քահանայք, որ ձեռնադրութեամբ չունէին եպիսկոպո

(եր. 130)։ Մեզ թւում է, թէ այս բանը, որպէս {նաեւ} բովանդակ եղելութեանց մէջ, Ս. Ղեւոնդի գլխաւորապէ

րել, թէ Փարպեցու քահանայապետ խօսքը վերաբերւում է {նաեւ} գո՛նէ Սուրբ Ղեւոնդին, եթէ ոչ նորա ընկեր միւս բոլ

մեր կաթողիկոսքը եպիսկոպոս են կոչում իրենց, որպէս {նաեւ} բոլոր ուրիշ ազգերի պատրիարքները, որպէս եւ Հռովմի

հասկացել այդ բառը, թէեւ ընդդէմ չենք, որ կարելի է {նաեւ} թոյլ տալ "գլուխը կախած" հասկանալ։)

նաքեռի եւ Երեւանի մէջ քիչ տարբերութիւն կայ, որպէս {նաեւ} ՝ Երեւանի եւ Վաղարշապատի մէջ, ինչպէս այս վերջինի ե

ական անունը երբեմն վարվում է որպէս մակբայ, ինչպէս {նաեւ} գրաբար եւ աշխարհաբար խօսքեր՝ գըրաբառ խօսել, աշխար

Մեզ թւում է, թէ այս ոճը "անէծք լինել", որպէս {նաեւ} "նզով լինել" (Փարպեցին իր Պատմութեան մէջ, բերելով

ելու մերձաւոր եւ հեռաւոր մերազնեայ բարեկամներից, {նաեւ} բժշկական ֆակուլտէտի Դեկան եւ ուսուցչապետ Անքէ Վար

վ ընկաւ իսկ Փարիզի մէջտեղը: Բայց դեւերը, ինչպէս {նաեւ} կատուները, անվնաս են մնում եւ սաստիկ բարձրութենի

բոլոր ամուսնաւոր կին մարդերի գաղտնիքը գիտէ, գիտէ {նաեւ} սատանայի կնոջ գաղտնիքը.... սատանան թէեւ կասկա

ինչ չէ խօսում, թէպէտ եւ խօսել եւս չգիտէ, ինչպէս {նաեւ} շատերը... եւ թէ ի՛նչ բանի վերայ խօսում էին, ն

ից, որ ասում էին, թէ այն բանը, որ սկիզբ ունի, {նաեւ} վերջ ունի: Ես տեսել եմ, եւ այդ բանը ինձ բաւական

լ այն բարբարոսական սովորութիւնը հայերի մէջ ինչպէս {նաեւ} ասիացոց եւ այլ վայրենիների մէջ, ուր պատշաճից դու

չէր պատճառը. Մանուշակի սրտին այլ մարդ էր տիրած. {նաեւ} տեսանել չկամէր անգամ պարոն Մկրտիչը, որին պիտոյ է

պետից եկողները ուղիղ Սուրբ Գէորգ կ՚երթան, ինչպէս {նաեւ} գնալու ժամանակ Սուրբ Թորոս: Նորանցից մինը միջ

ն տառիցն ի թիւս զանազան եկեղեցական գրեանց տպագրեն {նաեւ} զառաջինն առ Հայս զԱստուածաշունչ մատեանն, թէեւ ցա

ց լեզու, եթէ ծանուցեալ էր դոցա զյարգ եւ զպատիւ, {նաեւ} զարժանաւորութիւն հեղինակաց Սինէացւոց մինչ չգիտէին

գիտէ թէ որոյ ազգի է զաւակ, եւ գիտել չկամի. չեմք {նաեւ} յուշ ածեալ թէ պարտապան էաք ըստ բարոյական իրաւանց

Հայք հարուածեալ են յետ բազում հարուածոց եւ պատժոց {նաեւ} կորստեամբ լեզուի, զոր չկամին եւ մանաւանդ իմաստու

, որ Պապի դռնումը զօրեղ մարդիկ էին։ Նոցա մէջ էին {նաեւ} Կարդինալ Կօնտարինի եւ Օրտիցը։ Այս վերջինս հեռացա

անաստեղծութենով եւ փիլիսոփայութենով յոյս ունէին, {նաեւ} աշխատում էին իսկ հասանել մի նոր լաւ ապագայի։ Ի՞ն

ահաճոյ միւս ձեռնարկութիւնները: Նրան էր պատկանում {նաեւ} միւս երկրորդական ժողովների բարձր հսկողութիւնը:

մ էր բողոքել ազգը: Այս կարծիքը հաւաստւում է {նաեւ} նրանով, որ յանձնաժողովը, հաւատարիմ մնալով Դռան

հաստատուած Դռան կողմից, ինչպէս այդ տեղի ունեցաւ {նաեւ} վերջին անգամ, երբ Կանոնադրութեան հիման վրայ քաղա

ս մասին պարզ խօսում են Դռան պաշտօնեաները, ինչպէս {նաեւ} Երուսաղէմի վանականները: Այդպիսի կասկածանքի տակ ե

ների միջից: Ընտրութեան այս եղանակը տարածուելու է {նաեւ} բոլոր հայ վանքերի վրայ, վանահայրերի ընտրութեան ժ

ն ժամանակ, մի բան, որ չէր եղել երբեք: Կան {նաեւ} բազմաթիւ այդպիսի որոշումներ, որոնց հազիւ թէ ընդո

օրեղ հովանաւորութիւնը. նուազ եռանդով չեն գործում {նաեւ} ամերիկեան միսիոներները: Այս օրերին Կեսարիա

ով կարծում ենք, որ այդ ակամայ սխալ լինի, ինչպէս {նաեւ} մեզ պատահել է մեր " Թափառական Հրէայ " անունով Հայ

հոգին աւանդում։ Իրար մօտ թաղելու խնդիրը անում է {նաեւ} Վարդիթերը, երբ դեռ Սօսը մեռած չէ, որին արգոյ հե

նդհանրացած սովորութեան վրայ, կան մարդիկ, ինչպէս {նաեւ} բոլոր Աշտարակը (ինչպէս երեւում է Սօս եւ Վարդիթեր

գիշերը, որ անցաւ, եւ այլն։ Շատ անգամ, ինչպէս {նաեւ} Աշտարակում, նախդրիւ տրականի տեղ, օրինակ՝ գալիս

թեան մէջ մեծ պաշտօն ունի այս տնտեսութիւնը, որպէս {նաեւ} բառերի վանկերը եւ տառերը հաւասարաչափ միմեանցից բա

նաւ նոցա բուն բառը հին լեզուում էլ չունինք, պիտի {նաեւ} օտար լեզուներից առնունք, ինչպէս մեր նախնիք առել

շտ պատուաստող բառեր եւ ձեւեր կան այս ու այն տեղ, {նաեւ} շատ փոքր հասարակութեանց մէջ։ Պէտք է այդ բոլորից

հայերիս կեանքը, ոչ թէ առասպելների ժամանակ, այլ {նաեւ} շատ յետոյ, երբեք չէ ունեցել մի կանոնաւոր եւ լոգի

փոքր էլ հեղինակին շրջապատող աշխարհի ազդացքը, եթէ {նաեւ} ամենայն խստութեամբ դրուին անդամահատական դանակի տա

առնուլ նորանից, բայց, բանը այս է, որ ընթերցողը {նաեւ} այն չնչին պատճառը, նաեւ տհաճութեան մի լոկ նշմարք

անը այս է, որ ընթերցողը նաեւ այն չնչին պատճառը, {նաեւ} տհաճութեան մի լոկ նշմարք անգամ չէ տեսնում բանի ըն

լով Աշտարակի կեանքի ընդհանուր որպիսութեան (որպէս {նաեւ} բովանդակ հայոց ազգի կեանքի որպիսութեան եւ հայ կան

մ եւ տերեւ տարած ժամանակը - Վարդիթերի հետ, որպէս {նաեւ} Սօսի հետ ծաղկազարդի մանուշակների կամ գաթայի պատճա

ը լցնելու համար, որ իսպառ զանց առնելի էր, որպէս {նաեւ} Սօսի, իր եղբօր Պարէտին, իր սիրահարուիլը պատմելը

ում է պատուերը: Մենք գիտենք, որ մեր ազգը ինչպէս {նաեւ} ամէն ազգ, եթէ հանենք նոցայ միջից լուսաւորեալ բաժ

վիզիցիոնը այլեւ եւրոպական կառավարութիւնքը, որպէս {նաեւ} բողոքական տէրութեանը մէջ, ստուգապէս հաւատացած լի

հոգին աւանդում: Իրար մօտ թաղելու խնդիրը անում է {նաեւ} Վարդիթերը, երբ դեռ Սօսը մեռած չէ: Արգոյ հեղինակ

ր կլասիկական դպրութեան մէջ. խոստովանում ենք, որ {նաեւ} որպիսի եւ իցէ յիշատակարան անգամ չենք տեսել, որ խ

հայոց ազգի մէջ շատ տեղ կան, պահում են իրենց վրայ {նաեւ} Մասիսի եւ Արագածի երեւակայեալ պատկերները: Այս խօ

ն, մի յաղթութիւն չի վերագրուել մի սուրբի, որպէս {նաեւ} մի հրաշագործութիւն մի երեւելի զօրավարի: Եթէ ազգը

ը եւ այդ պատճառով Շիրակի գաւառի ամայանալը, որպէս {նաեւ} Անի քաղաքի աւերակ մնալը, այդ նզովքի պատճառով չէ՞

ւնը, նորա մշակութիւնը եւ աոաջատարութիւնը, որպէս {նաեւ} ապագայ միութեան գաղափարը առանց այդ գաւառական բարբ

մ: Կ՚ուզէի՞ն որ աւելի ասենք. ահաւասիկ. ուրիշ, {նաեւ} լուսաւոր ասուած, ազգերի բարոյականութիւնը (ազգ ա

էտելու եւ ոչ այգեքաղի Ժամանակ է, եթէ չասենք, որ {նաեւ} վար ու ցանքով պարապած երիտասարդքը ազատ են մայիսին

անպիտան են այնպիսի տները։ Այո՛, կարո՛ղ ես շինել {նաեւ} նախնեաց շինածի պէս, բայց՝ լոկ մարդու ցոյց տալու

ր աւելի իրական աշխարհին պատկանելով, շօշափելի էին {նաեւ} լոկ գիր կարդալ գիտնալով մեր գրածը կարդացողին։ Այ

շօշափելի աստուածները, եթէ այս բոլորը հերիք չէին {նաեւ} Ահարոնի համար, որ նա ոսկեղէն հորթը չձուլէր, քո

ղ էր մի այդպիսի ժողովրդի համար եւ այնքան վաղ, որ {նաեւ} հազար տարի ետքը Իսրայէլի խունկերը ծխւում էին բարձ

ովսէսի քարոզած պարզ Եհովայի կրօնի վրայ պատուաստեց {նաեւ} մարտադիր եւ ժողովական կանոններ, որ յայտնի են թալ

ժով յաղթել բնութեան, մինչդեռ բնութիւնը ծաղրում է {նաեւ} Հիմալայի, Չումալարի եւ Դաւալագիրի հսկայութիւնքը

Լեզուն է այն սարսափելի ուժը, որի ընդդէմ տկար են {նաեւ} միլիոնաւոր բարբարոսների սուինները։ Բնութեան ահար

եան արդիւնքներին, նոյնպէս անլեզու վերաբերութեամբ {նաեւ} այնպիսի ըմբռնողութեանց, որ առաջին աստիճանքն էին

լով, յանցանք համարէր սեւին իր սեւութիւնը, որպէս {նաեւ} ՝ սպիտակին իր սպիտակութիւնը։ Բայց որովհետեւ նա գ

յնը իր սեւ լինելում։ Ոչ միայն մեր ազգի մէջ, այլ {նաեւ} շատ լուսաւոր ազգերի մէջ, սրտի անխարդախ եւ անկեղծ

հնալ եկեալ յանուն Տեառն " ասելով, ծունկ կը չոքեմ {նաեւ} նորա առջեւը։ Պարոն, լեզուի խնդիրը ծանր խնդիր է

ցու եւ Կիւրեղ Երուսաղեմացու, Բարսեղ Կեսարացու եւ {Նազազացի} Գրիգորի, որ իր շատ շնորհի պատճառով աստուածաբան ա

Ր... Ով կոյս, թող սիրտդ օտար լինի Զուր, անտեղի {նազանքին}. Քո դուռը բաց, ով որ զարնի, Եւ մի՛ մերժիր ոչ

հետ Հիւսիսափայլի 6 համարը պ. Եզովին Նախիջեւան, {Նազար} Չէրքէզով, 1 օրինակ Հիւսիսափայլ Sommerfeldt № 46

ն] Կորսաքովին Չեթուին Զոթովին Փարիզից 23/5 {Նազար[եանցին]} Չեթու, Սահակ Րեդայեցի տուն Սալտիկ[եանին]

ՄԱՀԱՑՈՒՑԱԿ ԵՒ ԴԱՄԲԱՆԱԿԱՆ ԳԷՈՐԳ {ՆԱԶԱՐԵԱՆ} ԳԵՂԱՄԵԱՆՑԻ ՄԱՀՈՒԱՆ ԱՌԹԻՒ I. Այո՛, հոգով չափ

դը, որ թռաւ գնաց մեզանից, էր ազնուատոհմ, Գէորգ {Նազարեան} Գեղամեանցը։ Կարծում ենք, ախորժ կը լինի մեր բարե

ոսկուայ ընդ ձեռն գերապատիւ եւ մեծիմաստ վարդապետին {Նազարեանց}: Այվազովսքին փութացաւ հասուցանել առ նախարարն տէր

ԱՆԴԷՍ ՆՈՐ ՀԱՅԱԽՕՍՈՒԹԵԱՆ, ԳՈՐԾ ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ {ՆԱԶԱՐԵԱՆՑ}. Ա. ՀԱՏՈՐ, ՄՈՍԿՈՒԱ, 1857։ Մեր " Մին

ոհեց միանգամայն եւ իւր կեանքը։ Գեղեցիկ խօսեց Պ. {Նազարեանց} վարդապետը իւր դամբանական ճառի մէջ. " Դորա համար

ւ եկեղեցական կարգերը, գերապատիւ Ստեփանոս Եսայեան {Նազարեանց} հանդէս դուրս եկաւ բազմութեան միջից եւ ասաց մի դամ

կ կենդանութեան միջոցին սրտացաւ էին նորա համար Պ. {Նազարեանց} վարդապետը, Պ. Մարկոսեան բժիշկը եւ Պ. Սիմէօն Նի

ի մերայոց անտես երկասիրութիւն Ստեփանոս վարդապետի {Նազարեանց}, մակագրեալ " Վարդապետարան կրօնի " ի լոյս ընծայեա

յ: Քաջայոյս եմք, թէ գերապատիւ Ստեփանոս վարդապետ {Նազարեանց} ո՛չ անարժան համարեսցի զայս գործ իւրումն աշխատասիր

զգի երեխաների համար ", զոր հրատարակեաց գերապատիւ {Նազարեանց}: Եթե աշխարհիկ լեզու Հայոց, յարդարեալ եւ մշակեալ

իւն զերկասիրութիւնս գերապատիւ Ստեփաննոս վարդապետի {Նազարեանց} " Առաջին հոգեղէն կերակուր հայազգի երեխաների համար

ծ է ամենայն մանրամասնութենով, Գերապատիւ Ստեփաննոս {Նազարեանց} վարդապետի "Հանդէս նոր հայախօսութեան" անունով գրքի

երի ցնորամիտ վայրախօսութեան, եւ չեմ կարծում, որ {Նազարեանցը} եւ Նալբանդեանցը զղջացած լինէին իւրեանց մինչեւ այժ

րը սխալական, որոնց գլխաւորը Հայոց լեզուի մասին. {Նազարեանցը} ասել է, թէ հայոց լեզուն յառաջանում է սանսկրիտեան

հրատարակողը այն պատճառով անվաւեր է համարում, որ {Նազարեանցը} եւս չէր ստացել մի այդպիսի մասնաւոր մարդուց իւր ու

վարդապետութիւնը: Այս եւս հարկաւոր է իմանալ, որ {Նազարեանցը} չէր համաձայնելու ընդունել եւս մի այդպիսի պատուանո

ալսարանական եւ ակադեմիկական հաստատութեններով, եւ {Նազարեանցը} այս ճանապարհո՛վ է հասել վարդապետական աստիճանին,

առ լեզուի մէջ այն բառերը, որոնց փոխանակ պատուելի {Նազարեանցը} գործ է դրել հին բառեր, թող այդ պարոնները իրանք գ

համար կամ ինչպէ՛ս է խայտառակել: - Եղբա՛յր, {Նազարեանցի} վարդապետութիւնը երեւակայական չէ, ինչպէս մի ուրիշ

մի բարձրաստիճան մասնաւոր մարդու ձեռքից ստացուած: {Նազարեանցի} վարդապետութիւնը հաստատուած է Տէրութենական օրէնքնե

անը: Յաջողութիւն մաղթելով Չերքեզեանցին՝ Պ. {Նազարեանցի} պատճառով գրելու գրքի մէջ, դառնում ենք դէպի երկրո

արկելոց: 16-ին տեսութիւն եղբօրս, Սուլթանշահի, {Նազարեանցի} եւ Լ[ազար] Իլի[չի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշան

յի համար, որ այնտեղ մինի մօտ է, խօսել Սաղայի եւ {Նազարեանցի} հետ Հիւսիսափայլի 6 համարը պ. Եզովին Նախիջեւան,

ին եւ մեր ընթերցող ազգը։ Մեր խօսքը գերապատիւ {Նազարեանցի} " Հանդէս Նոր հայախօսութեան " անունով աշխատութեան

շալոյսը։ Այժմ ծանօթացնենք մեր ազգը գերապատիւ {Նազարեանցի} նոր հայախօսութեան հանդէսի հետ, որի առաջին հատորը

ասելով, թող բանիմաց Հայերը ձեռք առնուն գերապատիւ {Նազարեանցի} գիրքը, եւ իսկոյն համաձայնելով հաստատելու են մեր

գի բարեմիտներին արգոյ հեղինակ Ստեփաննոս վարդապետը {Նազարեանցի} Հիւսիսափայլ օրագրի մէջնորդով, այն ճշմարտասիրութե

այտել, իսկ թէ ինչո՞ւ համար խառն եղել է գերապատիւ {Նազարեանցի} խօսուածքը գրոց լեզուի հետ, պատճառը շատ հեշտ էր ճ

աքուր հայախօսութենովը։ Այնպէս որ, եթէ գերապատիւ {Նազարեանցի} գրածը կարող էր լինել 10000 մարդի անհասկանալի, նր

ր մարդ։ Ազգը երբէք չի կարող ուրանալ գերապատիւ {Նազարեանցի} աշխատութիւնը եւ անխարդախ դէպի ինքը սէրը, նա ուղի

յնպէս տղամարդի պէս հանդէս է եկել եւ խայտառակում է {Նազարեանցին} եւ Նալբանդեանցին, որ ասել չէ կարելի: Հաւատա՛ ին

Մեղու " անունով թերթերի 16 համարում խայտառակել էր {Նազարեանցին} եւ Նալբանդեանցին։ Դու ի՞նչ ես ասում այս մասին:

ինչ մի զօրեղ մարդ է, որ այդպէս ջարդել ու փշրել է {Նազարեանցին} եւ Նալբանդեանցին: Հաւատա՛ ինձ, եթէ սոքա արժան հ

չելու: - " Մեղուի " հրատարակողը խայտառակել է {Նազարեանցին} նորանով, որ սորա վարդապետութիւնը անվաւեր է համար

դիրը պատկանեալ արծաթով հանդերձ հասուցանել կամ Պ. {Նազարեանցին}, կամ Պ. Նալբանդեանցին: " Հիւսիսափայլը " յանձնա

ին Չեթու Սահակին Չեթուին Բեռլինից 15/27 {Նազարեանցին} եւ Հիւսիսափայլին Չեթուին, Ս[ահակին] Կորսաքովին

տիկ[եանին] տէր Յարու[թիւնին] Լոնդոնից 28/10 {Նազարեանցին} տուն Չեթու, Սահակ Թիւյսիւզեանցին Սաթինին

մուտքին, Ոսկանեանին [12/24 հ[այր] Ղեւոնդին] 20/1 {Նազարեանցին}, Կոմս Էմմ[անուէլ]ից եւս Սահակին, Սամ[արսկի] պան

[անուէլ]ից եւս Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] 22/3 {Նազարեանցին} Սրբազանին Բրիւսէլից 28/9 Քեաթիպեանին, [2 նա

, 2 նամակ տպելու Սարգիսին Էսս[էն]ից 30/11 {Նազարեանցին} Սահակին, Սամ[արսկի] պանդ[ոկ] Դրուցքոյին, Լոն

րսկի] պանդ[ոկ] Սարգիսին Փարիզից Յուլիս 4-ին {Նազարեանցին}, յօդուածներ, Մեռելահարցուկ եւ Յիշատա[կարան] Ս

խնդրեցան 28 31 Հայրապետեանցին Կ. Մ. Մարտ 9 32 {Նազարեանցին}, նամակք խնդրեցան 10 33 Փարիզ, Կովայլսկուն 15

5 Հայրապետեանցին Կ. Մ. 28 46 Ուստիմովիչին 47 {Նազարեանցին} 29 48 Հայրապետեանցին Կ. Մ. 49 Սերոբ եղբօրս

ն եղբօրս 52 Հայրապետեանցին Կ. Մ. Ապրիլ 6 53 {Նազարեանցին} 20 54 Ղազարոս եղբօրս 22 55 Սրբազանին, կոնդ[ակի

եան 10 57 Կաթողիկոսին 11 58 Ուստիմովիչին 13 59 {Նազարեանցին} 14 60 Նազարեանցին, հանդ[երձ] 5 արծաթօք 19 61 Ն

սին 11 58 Ուստիմովիչին 13 59 Նազարեանցին 14 60 {Նազարեանցին}, հանդ[երձ] 5 արծաթօք 19 61 Նազարեանցին 22 62 Ս

ն 14 60 Նազարեանցին, հանդ[երձ] 5 արծաթօք 19 61 {Նազարեանցին} 22 62 Սրբազանին 30 63 Հայրապետ[եանցին], Կալկաթ

իս 1 65 Փանեանցին, Աստուածաշունչ խնդրեցայ 5 66 {Նազարեանցին}, հանդերձ ձեռա[գրով] 13 67 Նազարեանցին 68 Բերբ

ցայ 5 66 Նազարեանցին, հանդերձ ձեռա[գրով] 13 67 {Նազարեանցին} 68 Բերբերեանցին 19 69 Բերբերեանցին 20 70 Նազա

նցին 68 Բերբերեանցին 19 69 Բերբերեանցին 20 70 {Նազարեանցին} 24 71 Նազարեանցին Յունիս 1 72 Նազարեանցին, տպ

ցին 19 69 Բերբերեանցին 20 70 Նազարեանցին 24 71 {Նազարեանցին} Յունիս 1 72 Նազարեանցին, տպել նամակով 73 Հայ

0 70 Նազարեանցին 24 71 Նազարեանցին Յունիս 1 72 {Նազարեանցին}, տպել նամակով 73 Հայրապետեանցին 2 74 Բերբերեա

ակով 73 Հայրապետեանցին 2 74 Բերբերեանցին 3 75 {Նազարեանցին}, Յիշատակարանով 6 76 Նազարեանցին 8 77 Հայրապետե

բերեանցին 3 75 Նազարեանցին, Յիշատակարանով 6 76 {Նազարեանցին} 8 77 Հայրապետեանցին 78 Ղազարոս եղբօրս 79 Սրբ

8 Ղազարոս եղբօրս 79 Սրբազանին, Աստրախան 10 80 {Նազարեանցին} [Նոր Նախիջեւանից] Յուլիս 19 81 Աջեմեանցին 26

իւռին 11 91 Հայրապետեանցին, ապա[հովագրեալ] 14 92 {Նազարեանցին}, ապա[հովագրեալ] 19 93 Հայրապետեանցին, ապա[հովագ

127 Հայրապետեանցին 128 Մատթ[էոս] սրբազանին 129 {Նազարեանցին} 20 130 Միանսարեանցին (3) 131 մեր տունը 132 Ս

տունը 132 Սանասարեանցին 133 Հայրապետեանցին 134 {Նազարեանցին} 135 Քուաքեռաց 136 " Մեղուին " [Նէապոլից] 30

Արամին [Քահիրէից] 2/14 76 Սուաճեանին 4/16 77 {Նազարեանցին} 78 Յակոբեանցին [Uուէզից] 6/18 79 Միանսարեանց

, այլ գրեթէ բոլոր գրողներին, բացի մեզանից եւ պ. {Նազարեանցից}, որքան յիշում ենք։ Հարկ չկայ ասել, որ այս մի ա

յ նամակի իրիք, որպէս թէ առ յինէն գրելոյ, առ պ. {Նազարեանցն} եւ այն որպէս թէ շնորհիւ պ. Յովնանեանցի: Պատմի ն

թողիկոսն: Ոչինչ է իմ գրեալ ՚ի Թիֆլիսէ առ պ. {Նազարեանցն}. մի նամակ միայն յէջմիածնէ եւ այն ընդ ձեռն ձեր,

գոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ յինէն գրելով առ պ. {Նազարեանցն}, եւ այն ընդ ձեռն պ. Յոնանեանցին, եւ որպէս թէ ն

ք մխիթարել: Ոչինչ է իմ գրեալ ի Թիֆլիզէ առ պ. {Նազարեանցն}, մի նամակ միայն յէջմիածնէ եւ այն ընդ ձեռն ձեր,

ք Առաք., գլ. Ե, համ. 30)։ " ԸզՅիսուս որ 'ի {Նազարեթէ} ՛ զոր օ՛ծն Աստուած Հոգւով Սրբով եւ զօրութեամբ...

ր առաջ, ապա այս իսկական գանձ է ստուգելու հրեական {նազարեթյան} տեքստը եւ Քրիստոսի ծննդից հետո 3-րդ դարում Օրիգեն

ԱՌ ԱՐԺԱՆԱՊԱՏԻՎ ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԱՒԱԳ ՔԱՀԱՆԱՅ ՍՈՒՐԲ {ՆԱԶԱՐԷԹ} ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ Լիակատար երեսփոխան

1861 Կալկաթա № 126 ԱՌ ԱՐԳՈՅ ԵԿԵՂԵՑՊԱՆ ՍՈՒՐԲ {ՆԱԶԱՐԷԹ} ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏ Յ. ՎՐԹԱՆ

ափառութեան. մինն ՚ի սրբակրօն աւագ քահանայէ սուրբ {Նազարէթ} եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա, ՚ի տէր Յովհաննիսէ Խա

մանակաց հետէ մնացեալ կայ ՚ի ձեռս եկեղեցպանի սուրբ {Նազարէթ} եկեղեցւոյն Հայոց ի Կալկաթա, պատրաստի գումար դրամ

ող միայն յիշում եմ. ահաւասիկ. Նորին Նորին {Նազարէթ} Նորինը բաղջան էկիլ է Շալէ շապիկ հագիլ է Կարմիր գ

աւներին, որ պատմեն ինձ, թէ ո՛վ է այս Նորինը կամ {Նազարէթը}, բայց ոչինչ չեմ լսել նոցանից, որովհետեւ իրենք է

լով։ Քաղաքով Երեւանցի էր նա, որդի ազնուատոհմ {Նազարի} Գեղամեանց, որ իւր նախահարց ժառանգութեամբ տիրում

յս է. առաջինը՝ որ այդ օրագիրը պիտի դուրս տա պ. {Նազարյանցը}, ամենայն ամիս ութածալ ութն թերթ (իմ անվամբ խնդր

արկությունը եւ թույլ տա սկսանել մեր գործը: Պարոն {Նազարյանցը} նույնպես, մի պրոֆեսոր Մուխլինսկիից խնդրել է, որ

իտի ստացվեր Կամենշիքյանից 650 մանեթ, ստացա: Պ. {Նազարյանցը} ամսույս 4-ին ստացավ նշանակված գումարը եւ շատ շնոր

րեք իմ խնդիրը: Ստորագրողների անունը, ինչպես պ. {Նազարյանցը} արել է, եթե կամենան, կդնեմ գրքի ճակատումը:

նն է. հույս ունիմ, որ շուտով կկատարես խնդիրքս: {Նազարյանցը} կսրբագրե այն չնչին թերությունքը, որ պիտի լինին ք

նի պարսկա-արաբական գրականության պրոֆեսոր, դոկտոր {Նազարյանցը}, բարձրագույն բարեհաճությամբ, նախատեսում է հրատա

արդիկ կային հայոց մեջ Ռուսաստանում, - գրում է պ. {Նազարյանցը}, - չեն ոչ եկեղեցի եւ ոչ ազգ, եկեղեցին ու ազգը ժո

ինելու խաժամուժ ամբոխի գռեհկաբանություն"։ Պարոն {Նազարյանցը} ժամանակակից հայերի խոսակցությանը մոտենալու ձգտում

լ ներկան ու անցյալի շաղկապող պատմական շղթան, պ. {Նազարյանցը} ցանկանում է որոշ իմաստով վերականգնել հին հայկական

ել, հետեւաբար մտածել: Քանի որ, - նկատում է պ. {Նազարյանցը}, - խոսել նշանակում է մտածել: Պ. Նազարյանցը հավա

պ. Նազարյանցը, - խոսել նշանակում է մտածել: Պ. {Նազարյանցը} հավատացած է այն բանում, որ ժողովրդի պատիվը մեծ մ

երի, խորապես ողորմելի մոլորվածությանն ընդդեմ պ. {Նազարյանցը} բարձրաձայն հռչակում է գիտության մասսայականացման ա

- Թող մեր սիրելի հայերը, - բացականչում է պ. {Նազարյանցը}, - միշտ եւ հանապազ անմոռաց պահեն յուրյանց մտքի մե

կեմ դիմացի շաբաթ, խնդրեմ ներողություն: Պարոն {Նազարյանցի} նամակից իմացած կլինիս նոր ծրագրի մասին հետեւածներ

ես եւ Ֆեոդր Միխ[այլովիչի] հարյուր մանեթ գումարը, {Նազարյանցի} ձեռքով ստրախ[ավոյ] գիրդ եւս առի, անչափ շնորհակալ

մանեթ ծախքի, այս պատճառով խնդրում եմ, որ ինչպես {Նազարյանցի} հանդեսը տպվեցավ ստորագրությամբ նվիրաբերեաց, նույ

արողանային դոքա երեւել մարդկեղեն աշխարհի մեջ։ {Նազարյանցի} հանդեսի Բ հատորը ավարտված է, շուտով կտպվի " Պավլ

ԱԶԱՏ ԲԱՐԵԿԱՄ, Քո գրած նամակներդ, երկուքը պ. {Նազարյանցի} վերա, երրորդը պ. Բերբերյանցի ձեռքով, ստացա անկ

թը (ավելի չեմ համարձակվում խնդրել) ուղարկես պ. {Նազարյանցի} անունով, նա կտնօրինե ըստ պատկանելումն. էգուց փո

ես բարեկամ. ասացի՝ սիրտս արյունի ծով է: Խնդրեմ {Նազարյանցի} բանը ոչ ոքի մի՛ ասա, հարկավոր չէ, թող թշնամիք չ

տեսնվեցի մեր հարգելի " հավետ ազնիվ " բարեկամ պ. {Նազարյանցի} հետ, եւ որ նա խոստացավ ինձ համար ճարել Ֆեդենկայի

յլ տալ ինձ Մոսկվայում, ստատսկի սովետնիկ Ստեփանոս {Նազարյանցի} հրատարակությամբ լույս տեսնող հայ գրական ամսագիր "

րոն, այստեղ ընդհանուր գծերով բնութագրել պրոֆեսոր {Նազարյանցի} ՝ նոր հայկական ամսագրի ղեկավար ոգին: Ռուսերեն թա

արկել, եթե կամենաս ինձ նամակ գրել, ուղարկիր պ. {Նազարյանցին}, նա " Արեւմուտքի " հրատարակողի ձեռքով ինձ կհասու

ից ասացի հրատարակողին ուղարկել մի քանի օրինակ պ. {Նազարյանցին}, եթեւ ցենզորն թողու, ուրեմն Նախիջեւան կստանաք Դ

Այժմ եթե կամենաք ինձ նամակ գրել, ուղարկեցեք պ. {Նազարյանցին}, նա կհասուցանել ինձ: Իմ ողջույնը եւ հարգությ

արդու սիրտը եւ վիճակը: Ինչպե՞ս կլինի, եթե երթամ {Նազարյանցին} 200 մանեթ խնդրեմ, այստեղ 100 մանեթը մանր պարտքեր

պիտի ստորագրվիմ եւ Պետերբուրգից պիտի ուղարկեմ պ. {Նազարյանցին} 9-50 կոպեկ: Քո անխարդախ բարեկամ, անմխիթար՝

ամենայն դեպս, մաքուր է: Բարեւս հաղորդիր Ս. Ի. {Նազարյանցին} եւ Ֆեդինկային: Վերջինս, հավանորեն, այժմ զբաղվա

ք գործ դնել: Երկար ժամանակ է, որ ես եւ պարոն {Նազարյանցն} ցանկանում էինք դուրս տալ մի հայկական օրագիր, աշխ

օրագիր Ռուսաստանի հայերի համար: Այս խորհրդով պ. {Նազարյանցն} ամսույս տասնիննից խնդիր գրեց ազգային լուսավորությ

նա այս օրերս ճանապարհ կելլե։ Սրբազան Հայրն, {Նազարյանցն} եւ քահանայք ողջ եւ առողջ են եւ ողջունում են քեզ:

ետեւ գործի ներկը կբացվի, թող ցնծան հետո: Պ. {Նազարյանցն} ստացել է Ձեր նամակը, շնորհակալ է Ձեզանից, բայց

թի: Ընդմիշտ քո Միշել Հ. Գ. Երիտասարդ {Նազարյանցն} այս ամառ կմտնի՞ արդյոք համալսարան: Նա վաղուց է խ

երից քաղել բոլոր կենսական հյութերը: Ապա պ. {Նազարյանցն} իր խոսքն ուղղում է իր ազգին եւ, ինչպես երեւում է

րատիր, տախտակ տաշիր իմ համար"։ - Իմ {նազելի}, իմ սիրական, ասա՛ ինձ, Մօտենում եմ նորան

Մօտենում եմ նորան դարձեալ խնդրելով. - Իմ {նազելի}, իմ սիրական, ասա՛ ինձ, Ասա՛, ո՛վ ես եւ

նաղ, նոյնպէս մատաղ, թափանցիկ: - Իմ {նազելի}, գոնէ՛ դու ինձ գթա՛, ասա՛, Ո՞վ է փորող օ

ս գիշատում էք իմ սիրտը, Շուտ պատասխան տուր {նազելի} խղճալով: - " Մեք երկուքս քոյր ենք միմ

, լսեմ, ով ես դու. Ես մօտեցայ եւ ասում եմ {նազելով}, Ո՛ր տեղից ես եկած այստեղ եւ ինչո՛ւ,

Տաճարին ի մուտս, Գայ որպէս փեսայ, {Նազի} եւ ցնծայ. Իսկ խարամանի՞ն. - Ողբա՜յ ց

ն չեն արժան: Ուսո՛յ, խնդրեմ, Մուսայ {նազիկ}, Տուր վրձինիս քաջ ներկեր, Որ կարենամ

ն բառը շռայլութիւն չհամարել։ Մարդկային միտքը շատ {նազիկ} գոյներ ունի եւ որքան շատ հայելի ունենանք՝ իւրաքա

աջ գնալը։ Բայց կրկնում ենք, այս շատ զգուշալի եւ {նազիկ} խնդիր է, որովհետեւ հեղինակը հերիք չէ, որ պիտի օ

ւթիւնը իւր Պատգամաւոր Կարապետ Սահակեանի եւ Մկրտիչ {Նազիրեանի} ձեռքով տուեց ՄԵԶ ամենահպատակագոյն խնդիր, նոցա իր

ռից, ուրիշ տեղերում այդ բառը արտաբերվում է որպէս {Նազլուի}, նոյնպէս կատվի, փոխանակ կատուի։ Մենք չենք գնու

ում ուն վեվ է, իսկ այլ տեղեր՝ ու։ Նա գրում է " {Նազլվի} սուգը, Նազլվի նամակը ". յայտնի է, թէ, բացի Եր

իսկ այլ տեղեր՝ ու։ Նա գրում է " Նազլվի սուգը, {Նազլվի} նամակը ". յայտնի է, թէ, բացի Երեւանի գաւառից,

իլիչը երես եղավ եւ առավ Քաչադքով ասած մարդից, որ {Նաժավոյ} լինիումը ունի յուր խանութը, մինչեւ որ դու այս մա

ք՝ լուսածըղիկք, վառվառուն, Արուսեկի եւ արփային {նաժիշտք} յաւէժ իբր հարսունք, Լուսացնցուղ բոլորեցէք կաճառ

միայն ուղղականքը, իսկ միւս հոլովները առնւում են {նաից} ։ Սորա հակառակ Կոստանդնուպօլսի բարբառում, նա եւ

ս, որով ցանկամ մնալ արգոյ պարոնիդ խ. ծ. Մ. {Նալբ}. 66. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԱԲԳԱՐԵԱՆԻՆ ԵՒ ԸՆԿԵՐՈՒԹԵԱՆԸ

ց այն ազգակործան կռիւները, Մեղո՞ւն, Միւնատի՞ն, {Նալբանդեա՞նցը}: Մովսէս, Մելիքսէթ եւ Եղիազար կաթողիկոսների կամ

52 ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ 53 ՄԻՔԱՅԷԼ {ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ}

նոցայ արժանի պատասխանը (sic!): 30 Միքայէք {Նալբանդեան} 29 Երկու տող

սինքն՝ "Թղթի" թարգմանութեան կից։ Միքայէլ {Նալբանդեանի} այս յիշած բաները մենք բնաւ չգտանք նորա թղթերում,

՝ Միքայէյ դպիր Նալբանդեանց 14. ԳՐԻԳՈՐ {ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ} ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ԳՐԻԳՈՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆ, Գրած գիրդ

մ. 1854 ամի ի Մոսկվայ 1855 20. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ} ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱ՛ՅՐ ԻՄ. ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Ե

յրը՝ Մ. Նալբանդյանց 1860 45. ԼՈՒՍԵՂԷՆ {ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ} 30 մարտի 1860, Ս. Պ. Բուրգ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ

սի, 1862 ամի, Նախիջեւան 73. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ} 20 декабря 1862 r. С[анкт]Петеpбypг МОЙ МИЛЫ

ութեան Ձեր ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի Միքայէլ {Նալբանդեանն} (իմ հասցէն) ՚Ի փետրվարի 11, 1860 թի

ի Ի Նախիջեւան 1849 6. ԳՐԻԳՈՐ ԵՒ ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՆԵՐԻՆ} ՍԻՐԵՑԵԱԼ ԵՂԲԱՐՑ ԻՄՈՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ԵՎ ՂԱԶԱՐՈՍԻ ԽԱԶԱՐԵԱՆ

ակեալ օրինաց: Խոնարհ ծառա Միքայէլ Ղազարեան {Նալբանդեանց} 1848 յ9 օգոստոսի Ի Նախիջեւան 1849 6.

, լիագութ հայր, խոնարհ ծառայ Միքայել {Նալբանդեանց} 1851 ի 5 սեպտ. Ի Սիմֆէրօպօլ 10. ԿԱՐԱՊ

ւստ: Հայրութեան ձեր խոնարհագոյն ծառայ Միքայէլ {Նալբանդեանց} յ2 դեկտեմ. 1851 ամի. Քիշինեւ 11. ԿԱՐԱՊԵՏ

արեացակամ ի սրտէ խոնարհագոյն ծառայ Միքայել {Նալբանդեանց} յ9 դեկտեմ. 1851 ամի ի Քիշինեւ 1852

իւն աղօթից ձերոց ամենախոնարհ ծառայ Ձեր Միքայել {Նալբանդեանց} 9 յունուարի 1852 Քիշնեւ Շնորհաւոր եղիցի

ՆԱՅ ԵՒ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԱՍՊԵՏԻ Միքայէլ դպրէ Ղազարեան {Նալբանդեանց}, խոնարհադէմ յայտարարութիւն Վիճակային կոնսի

ուան, գոլով գրեալ Ուստայեանց, յորժամ ես ինքն եմ {Նալբանդեանց}, ըստ զօրութեան արձանագրութեանց ութն եւ իններորդ

ցոյց կոշտութեան։ Քարտուղար՝ Միքայէյ դպիր {Նալբանդեանց} 14. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ

կ չունիմ գրելու: Ողջ լերուք: Խ. ծ. Միքայէլ {Նալբանդեանց}: ի 14 մայիսի 1852 Քիշնեւ Պերնէն արուն

: ի ձեռն եղբօր իմոյ Գրիգորի Ղազարեան {Նալբանդեանց} Ի Նախիջեւան 15. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՍԻՆՈԴԻՆ Ի ԼՈՒՍԱՒ

ՐՉԵԱՆ ՀԱՅՈՑ ՍԻՆՈԴՆ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ Միքայէլ դպրի {Նալբանդեանց} Խնդիր Նորին բարձր սրբազնութիւնն տէր Մատթէոս

ոպոսին կամ կոնսիստորիային թէմիս: Միքայէլ դպիր {Նալբանդեանց} Ի 10 դեկտեմբերի 1852 ամի եւ յազգականին ՌՅԲ

853, մայիսի 24, Խնդրէ Միքայէլ ջահընկալ Ղազարեան {Նալբանդեանց}, համաթուեալ առ գղերս Նախիջեւանայ սուրբ Լուսաւորչ

րզագրեցի ես, խնդրագործ Միքայէլ ջահընկալ Ղազարեան {Նալբանդեանց} ստորագրեցի: 1854 17. ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆԻՆ

էր, Մնամ պատրաստական խոնարհ ծառայ Միքայէլ {Նալբանդեանց} յ9 օգոստոսի 1854 ամի ի Մոսկվա 18. ՄՈՍԿ

յն տեարց ամենախոնարհ ծառայ Միքայէլ Լազարեան {Նալբանդեանց} Ի 19 հոկտեմ. 1854 ամի ի Մոսկվայ 1855

ԻՆ ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԱՅԼՆ ԵՎ ԱՅԼՆ Միքայել {Նալբանդեանց} Պատկառ ակնածութեամբ սրբոյ աջոյն համբույր շ

զգիս Հայոց պատրաստական խոնարհ ծառայ Միքայէլ {Նալբանդեանց} Ի 10 ապրիլի 1860 ամի, Ի Ս. Պ. Բուրգ

ոյն զեկեղեցական հաշուոց եւ դրամոց ՚ի Միքայէլէ {Նալբանդեանց} Խոնարհադեմ յայտարարութիւն Ի 13 նախընթաց ամս

էրութեանդ ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի Միքայէլ {Նալբանդեանց} յ7 Սեպտեմբ. 1860 ամի ՚ի սուրբ աթոռս

ջեւան քաղաքի, երեսփոխան ընտրելոցն, պ. Միքայէլի {Նալբանդեանց} եւ պ. Յարութիւնի Աջեմեանց, վասն գնալոյ ի Հնդկաս

Մնամ արգոյ հայրենակցիդ խ. ծ. երեսփոխան Մ. {Նալբանդեանց} Ի 10 Հոկտեմբ[երի] 1860 ամի ՚ի սուրբն Է

պարոնացդ միշտ պատրաստական խոնարհ ծառայ Մ. {Նալբանդեանց} ՚Ի 10 հոկտեմբ. 1860 թիւ Էջմիածին 53.

անկամ մնալ արգոյ հայրենակցիդ ` խ. ծ. Միքայել {Նալբանդեանց} երեսփոխան Նախիջեւանայ, ի մասին Հնդկական հրիտ

ելագարութիւն: Մեծարողապէս միշտ Ձեր Միքայէլ {Նալբանդեանց} Գրեմ ՚ի սմին զհասցէս Mr Nalbande 40 La

, ի ժամուն: Մեծարողապէս, միշտ Ձեր Միքայել {Նալբանդեանց} փոփոխեալ առաքեցաւ, հանդերձ հասցէիւ

եւան, ի մասին հնդկական հրիտակացն, ՚ի Միքայէլէ {Նալբանդեանց} Ծանօթութիւն Զհարկաւորելոյն, մինչեւ ցմուտ գ

եցից Ձեզ յիւրում ժամու: Երեսփոխան Միքայել {Նալբանդեանց} 58. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական

մնամ մեծապատիւ հայրենակցիդ մեծարողապէս Մ. {Նալբանդեանց} համար 42 59. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԽԱՉԿԵԱՆԻՆ 12/24

ան Կայսերական Համալսարանին Ռուսսիոյ Միքայել {Նալբանդեանց} 60. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական 1

ն քաղաքի, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն, Միքայել {Նալբանդեանց} յ30 Մայիսի, այն է՝ ի 11 Յունիսի, ըստ ն

նկտպետերբուրգեան Կայսերական Համալսարանի, Միքայել {Նալբանդեանց}: Ի 12/24 Յունիսի, 1861 ամի, Կալկաթա։ Hotel ga

՝ Արգոյ հայրենակցիդ Խոնարհ ծառայ Միքայել {Նալբանդեանց} 61, ՎԱՌՎԱՌԷ ԷԼԻԱԶԻՆ Լիակատար երեսփոխան բ

րգեան Կայսերական Համալսարանին Ռուսսիոյ Միքայել {Նալբանդեանց} 62. ՊՈՂՈՍ ՊԱԼԻՆ Լիակատար երեսփոխան բովանդակ

յն քաղաքի ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն Միքայել {Նալբանդեանց} Պաշտօնական գրութեամբ ՚ի Կալկաթայէ ՚ի 12/24

իդ կատարեալ յարգութեամբ խոնարհ ծառայ Մ. {Նալբանդեանց} 65. ԿԱՐԱՊԵՏ ՎՐԹԱՆԷՍԵԱՆԻՆ 17/29 Օգոստ.

Յ ՄԵՐՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ Խոնարհ Միքայէլ {Նալբանդեանց} Վեհափառ տէր, ՚Ի մեկնիլ իմ ՚ի Կալկաթայէ,

կարէք զկոնդակն կնքեալ մակագրել այսպես. " առ Մ. {Նալբանդեանց}, յաղագս հասուցանելոյ ի Հնդկաստան առ պ. Յարութիւ

տար տէրութեան ամենախոնարհ ծառայ եւ որդի Մ. {Նալբանդեանց} 20 Հունվարի 1862 ամի Լոնդոն 70. ՅՈՎՀԱՆ

իջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն ՚ի Միքայէլէ {Նալբանդեանց} Յայտարարութիւն Ի կատար հասուցեալ զյանձնարա

անդիտատն արեւելեան լեզուագիտութեան զպարոն Միքայէլ {Նալբանդեանց} եւ զառաջին կարգի վաճառական Սեվաստօպօլեայ զպարոն Հ

զանազան կայսրութեանց ասպետի Հայկազն Միքայել {Նալբանդեանց} Սրբոյ աջոյն համբոյր շատ Անօթք, ո

ԵՂԱՆԵՐԻՆ Թարգմանութիւն եւ բացատրութիւնք Մ. {ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ} ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ ԳՐԱԾ ԹՈՒՂԹԸ) ՀԱՅՈՑ ՍՊԱՐԱՊԵՏ

ՄԻՆԻՆ ` ԽՕՍՔ, ՄԻԻՍԻՆ ` ՀԱՐՍՆ ԳՈՐԾ ՄԻՔԱՅԷԼ {ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ} ԱՐԳՈՅ ԳՐԻԳՈՐԻ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆՑ

, որով ցանկամ մնալ Արգոյ պարոնիդ խ. ծ. Մ. {Նալբանդեանց} 19 դեկտ. 18 60 Պերա-Կոստանդնուպոլիս

այրախօսութեան, եւ չեմ կարծում, որ Նազարեանցը եւ {Նալբանդեանցը} զղջացած լինէին իւրեանց մինչեւ այժմ գրածների վերայ

պարծանքով, թէ Հայոց լեզուն Ադամի լեզուն է: Իսկ {Նալբանդեանցը} երբէք չէ մեղանչել սխոլաստիկ կոչելով Հայոց այն կիս

րծ ածում, արագիլը սիրամարգի տեղ, ինչպէս ասել էր {Նալբանդեանցը}: Դու առհասարակ լա՛ւ կարդա " Հիւսիսափայլը " եւ կը

տանի մէջ, այդ օրագրի գործակալ պիտի անուանուի Պ. {Նալբանդեանցը}: Ի՛նչ լաւ կը լինէր, գո՛նէ հնար կ՚ունենայի ես եւ

վերաuաց ընտրութեան, ետուն արգոյ երեսփոխանաց պ. {Նալբանդեանցի} եւ պ. Աջեմեանցի զլիակատար զերեսփոխանութեան զթուղ

նօթութիւն չունելով ո՛չ Պ. Հրատարակողի եւ ո՛չ Պ. {Նալբանդեանցի} հետ, որ, ինչպէս տեսանում եմ, պիտոյ է գլխաւոր ա

ԻԱԾՔ [ազգանունը քերուած] Գործ հանգուցեալ Միքայէլ {Նալբանդեանցի} բանտարկութեան մէջ. Ընդդէմ Վարդենիք անուամբ գրքո

 ՄԻՔԱՅԷԼ {ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑԻ} ԵՐԿԵՐԸ ՀԱՏՈՐ ԵՐԿՐՈՐԴ Րոստով

պէս հանդէս է եկել եւ խայտառակում է Նազարեանցին եւ {Նալբանդեանցին}, որ ասել չէ կարելի: Հաւատա՛ ինձ, այն օրն է ձգե

թերթերի 16 համարում խայտառակել էր Նազարեանցին եւ {Նալբանդեանցին} ։ Դու ի՞նչ ես ասում այս մասին: - Ինչպէ՞ս է խ

րդ է, որ այդպէս ջարդել ու փշրել է Նազարեանցին եւ {Նալբանդեանցին}: Հաւատա՛ ինձ, եթէ սոքա արժան համարէին գլուխ դնե

հայոց լեզուի առաջնութիւնը եւ Ադամի լեզու լինելը: {Նալբանդեանցին} խայտառակել է նորա համար, որ սա Հայոց մի քանի երե

հանդերձ հասուցանել կամ Պ. Նազարեանցին, կամ Պ. {Նալբանդեանցին}: " Հիւսիսափայլը " յանձնառու է " Արեւմուտքի " գոր

ռ քահանայապետիդ, յայն սակս մինն յերեսփոխանաց պ. {Նալբանդեանցն}, ոչ կամելով այլեւս յամիլ աստէն, մանաւանդ 'ի պատ

ռս այլոց ազգային գործոյ, յորոյ մասին նա ինքն պ. {Նալբանդեանցն} կարգեալ է յերեսփոխանութիւն, որպէս այր արդարեւ ազ

կնարկութեան Տեառնդ ընտրեցաք յերեսփոխանութիւն զպ. {Նալբանդեանցն}, կարին յարուցանել 'ի մեզ զնոր իմն աւազան լուսաւո

ւթեամբ խոնարհագոյն ծառայ Միքայէլ դպիր Ղազարեան {Նալբանդյան} Ի 20 ապրիլի, 1852 ամի, ի Քիշնեւ 13ա.

յոց լեզվի կրտսեր ուսուցչի պաշտոնակատար Միքայել {Նալբանդյան} 1854 թ., սեպտ. 2 19. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՒ ԽԱՉԱՏ

քը, մնամ միշտ պատրաստական խոնարհ ծառա Միքայել {Նալբանդյան} 9 հոկտեմբ. 1858 թիվ Մոսկվայի մեջ Իմ հ

րեք իմ այս խնդիրը: Մեծարանքով միշտ ձեր Մ. {Նալբանդյան} 48. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ 30 Ապրիլի, 1860

ց " հրաժարելով հրաժարիմ"։ Հարգությամբ Մ. {Նալբանդյան} 1861 55. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնակ

ղբայրը: Մնամ խորին հարգանք Խ. ծ. Միքայել {Նալբանդյան} 71. ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ 20 Հունիսի, 1862

աց, մնամ միշտ մեծարու հայրենակցիդ Խ. ծ. Մ. {Նալբանդյան} 13 Յուլիսի, 1862 ամի, Նախիջեւան

յր, առողջ եւ ուրախ եղիր: Հավետ քո Միքայել {Նալբանդյան} Հ. Գ. Չգիտեմ, երբ կստանաս դու այս նամակը,

որով պատիվ ունեմ մնալ Ձեր խոնարհ ծառա Միքայել {Նալբանդյան} 75. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 14 февраля 1863 С

խոսեցի: Համբուրում եմ քեզ: Քո եղբայր Միքայել {Նալբանդյան} 76. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 17 февр. 1863 С

ного свидания. Твой брат Михаил. Միքայել {Նալբանդյան} 1864, հունվարի 22, Ս. Պ. Բ. Իմ սիրելի

ան, ողորմած տեր, ամենախոնարհ ծառա Միքայել {Նալբանդյան} 1864 թիվ, փետրվարի 5 93. ՂԱԶԱՐՈՍ

, но горло все-таки болит. Եղբայր քո Միքայել {Նալբանդյան} 1864, հունիսի 17, Ս. Պետերբուրգ, կեսօր

եւ այնպես կոկորդս ցավում է: Եղբայր քո Միքայել {Նալբանդյան}: 94. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 24 июня 1864 г

) ափսո՛ս, որ այդտեղ չէ Ձեր բարեկամ Միքայել {Նալբանդյանը} Հասցես փոխված է. На Большой Дмитровке,

 Մ. {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ} ԳՐԱԾ ՆԱՄԱԿՆԵՐԸ ԵՎ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 1846 -1866 184

Большой Дмитровке, в доме г. Рудаковa. Միքայել {Նալբանդյանի} դիմումը գրաքննչական կոմիտէին ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ Գ

ель армянского языка Михаил Налбандянц Միքայել {Նալբանդյանի} դիմումը գրաքննչական կոմիտէին ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԳՐ

, նայինք երբ պիտի վերջանա: ՀԱՎԵԼՎԱԾ Մ. {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ} ՁԵՌՔՈՎ, ԲԱՅՑ ԱՅԼ ՄԱՐԴԿԱՆՑ ԱՆՈՒՆՈՎ ԳՐՎԱԾ ՆԱՄԱԿՆԵՐ

յանց 12 մայիսի 1855 Մոսկվա 22. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Եղբայր

доме г. Лeвe, No 8. 1856 23. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Հունվար

խոնարհ ծառա Միքայել Նալբանդյան 75. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 14 февраля 1863 С. П. Бург Милый брат

: Քո եղբայր Միքայել Նալբանդյան 76. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 17 февр. 1863 С. Петербург Милый и бе

ն է: Գինն է մեկ ռուբլի արծաթով: 77. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 18 փeвp. Beчep, 9 чacoв, 1863, CП6

ը: Ամբողջովին ձերը՝ Միշել 78. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 20 февр. 1863, СПб, 9 час. веч. Noctu

ան ուսումնասիրության մի ձեռնարկ: 79. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 24 февраля 1863 r. C. Петербург Бесце

պատասխանը հաճույք կպատճառի ինձ: 80. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 2 марта, 1963 C. П. Бург Милый брат!

քերի համար պետք է գալ եւ փնտրել: 81. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 29 марта 1963 г. С. П. Бург Дорогой брат

աբթի: Ցտեսություն: Քո եղբայր 82. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 8 апреля 1863 г. С. Петербург Мой мил

նել: Ես պարտքի տակ եմ: Միշել 83. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 12 апреля 1863. С. Петербург. Мой бесцен

սին կասես տեսակցության ժամանակ: 84. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 14 anpeля, 1863 r. C. Пeтербypr Мой доро

նկարը տա՝ նամակիդ հետ ուղարկիր: 85. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 19 апреля, 1863 C. Петербypr Дорогой бра

որ նա կգործադրել իր ամբողջ ուժը: 86. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 1 мая, 1863, С. Пeтербург Дорогой б

Պատասխանն սպասում եմ Անանիայից: 87. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} ԵՎ ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ 6 июня 1863 г. С. Пет

ում եւ առողջություն: Քո Միշել 88. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 13 июля, 1863. C. Петербург Милый брат!

առաջ չի լինի այստեղ: Մ. Ն. 89. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 18 июля, 1863 C. Петербург Мой милый брат

ություն, գրկում եմ քեզ: Միշել 91. ԳՐԻԳՈՐ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 22 января 1864 г. С. П. Б. Мой любезный

1864 թիվ, փետրվարի 5 93. ՂԱԶԱՐՈՍ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 17 июня 1864 С. П. Б. полдень Мой милый

Եղբայր քո Միքայել Նալբանդյան: 94. ԳՐԻԳՈՐ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 24 июня 1864 г. С. П. Б. Мой любезный

նիսի, 1865 թ. Ս. Պ. Բ. ՝ 99. ՍԵՐՈՎԲԵ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 26 հուլիսի, 1865 Ս. Պ. Բ ՍԻՐԵԼԻ ՍԵՐՈԲ ԵՂ

ացիք եւ.. Միք. Նալբանդյանց 102. ԳՐԻԳՈՐ {ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ} 8 փետրվարի 1866, Կամիշին Սիրելի եղբայ

այոց լեզվի կրտսեր ուսուցչի պաշտոնակատար Միքայել {Նալբանդյանից} Դիմում Ցանկանալով, որպես ազատ ունկնդիր,

, Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի կանդիդատ Միքայել {Նալբանդյանից} Իմ խնդրանով իշխանությունը հանձնել է իմ եղ

անկտ Պետերբուրգի համալսարանի կանդիդատ Միքայել {Նալբանդյանից} Ա մ ե ն ա խ ո ն ա ր հ խ ն դ ի ր Ի

նվիրեմ զիմ ողջույնն, ողջ լերուք: Խ. ծ. Մ. {Նալբանդյանց} Ի 7 հունվարի 1849 ամի յՕդեսսայ Երբ որ սա

եւ այս բաները կմոռնանք։ Քո եղբայր Միքայել {Նալբանդյանց} 10 փետրվարի 1855 Մոսկվա Իմ հասցեն այսպ

համարվել: Ո՛ղջ եղիք: Ձեր բարեկամ Մ. {Նալբանդյանց} 12 մայիսի 1855 Մոսկվա 22. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲ

տվածը թող ձեզ հետ լինի միշտ: Եղբայր քո Մ. {Նալբանդյանց} 1855 հուլիսի 11 Մոսկվա [Հ. Գ. ] Խրկած

եւ ուրախանալու արժանի անե: Քո եղբայր Մ. {Նալբանդյանց} 23 հունվարի 1856 Մոսկվա 24. ՍԻՄԵՈՆ ՍՈՒ

առ ժամս: Մնում եմ քեզ միշտ բարյացակամ Մ. {Նալբանդյանց} 19 ապրիլի 1856 Մոսկվա Իմ հասցես. На

հայոց լեզվով: Հայոց լեզվի ուսուցիչ Միքայել {Նալբանդյանց} Բնակվում եմ Բոլշայա Դմիտրովկա, պ. Ռուդակովի

մ բոլորովին: Հայոց լեզվի ուսուցիչ Միքայել {Նալբանդյանց} 1857 29. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ

պատասխանին: Ձեր հարազատ բարեկամ եղբայր Մ. {Նալբանդյանց} 12 ապրիլի 1857 Մոսկվա 30. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹ

արձյալ, ողջ եղիր: Քո անփոփոխ բարեկամը Մ. {Նալբանդյանց} 29 մայիսի 1857 Մոսկվայի մեջն 31. ԳՐԻԳ

Քեզ միշտ հոգով ու սրտով բարեկամ խ. ծ. Մ. {Նալբանդյանց} պուռոս վջ 1857 Հունիսի 1 Մոսկվայի մե

միշտ բարյացակամ հոգով եւ սրտով խ. ծ. Միքայել {Նալբանդյանց} 7 նոյեմբերի, 1857, Մոսկվա 1858 33. Կ

ք: Ձեզ միշտ հարգող ու պատվող խ. ծառս Միքայել {Նալբանդյանց} Մարտի 27, Մոսկվա, 1858 34. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻ

ղջ եղիր: Քեզ միշտ բարեացակամ եղբայր, Մ. {Նալբանդյանց} 1858 սեպտեմբերի 1, Մոսկվա [Հ. Գ. ] Բե

ով մեծարող անխարդախ բարեկամ խ. ծ. Միքայել {Նալբանդյանց} 1 սեպտեմբերի, 1858 Մոսկվայ 36. ՄԱՏԹԵՈՍ

իվ բարեկամիդ եւ ազգասեր եղբորդ խ. ծ. Միքայել {Նալբանդյանց} 27 նոյեմբեր, 1858, Մոսկվա Հ. Գ. Լսեցին

արդալ է տալիս. ճշմարի՞տ է այդ...... Մ. {Նալբանդյանց} 38. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ԲԱՐԵԿԱՄ,

Ձեզ միշտ անկեղծ բարեացակամ խ. ծ. Միքայել {Նալբանդյանց} 19 դեկտեմբեր, 1858, Մոսկվա Հ. Գ. Սրբազա

Սալթիքյանցի անունով, Նովսքու-րեչսքի № 34 Մ. {Նալբանդյանց} 1853 39. ՍԱԴԱ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԵԱՆԻՆ ՀՈԳԵԿԻՑ ԲԱՐԵԿ

վաղը կծանուցանեմ Ձեզ: Ձեր խոնարհ ծառա Մ. {Նալբանդյանց} 8 փետրվարի, 1859, Մոսկվա 40. ԳՐԻԳՈՐ

ւս կմնամ քեզ հավիտյան երախտապարտ: Խ. ծ. Մ. {Նալբանդյանց} 1859, մարտի 16, Մոսկվա 41. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱ

ապան: Անձնանվեր եղբորդ հարազատ բարեկամ Մ. {Նալբանդյանց} 42. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 23 ապրիլի 1859 թիվ

Ձեր անխարդախ բարյացակամ եւ հարազատ եղբայր Մ. {Նալբանդյանց} 43. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 27 հոկտեմ. 1859,

պեկ: Քո անխարդախ բարեկամ, անմխիթար՝ Մ. {Նալբանդյանց} 44. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 38 նոյեմբ. 1859,

ինչեւ տեսություն: Քո հարազատ եղբայրը՝ Մ. {Նալբանդյանց} 1860 45. ԼՈՒՍԵՂԷՆ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ 30 մարտի

մենայն հաջողությամբ: Հարազատ եղբայր քո Մ. {Նալբանդյանց} 46. ՄԱՏԹԷՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ Ե

ամենայն հաջողությամբ, մեծարողապես Ձեր Մ. {Նալբանդյանց} 49. ՄԵԼՔՈՆ ՓԱՆԵԱՆԻՆ 1 Մայիսի, 1860, Ս.

Mиx. Налбандянцу. Ձեզ միշտ հարգելով Մ. {Նալբանդյանց} 50. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓ

Մնաս բարյավ, քաղցր տեսություն: Միշտ քո Մ. {Նալբանդյանց} 64. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ Պաշտօնական 27 Յո

Մեծարու պարոնիդ պատրաստական խ. ծ. Մ. {Նալբանդյանց} 1862 68. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ

միշտ Մեծարու պարոնիդ անձնանվեր Միքայել {Նալբանդյանց} 72. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ ՅԱՐԳՈՒԹԵԱՆ Մ

կեղծ հարգությամբ, հարգո պարոնիդ անձնանվեր Մ. {Նալբանդյանց} 20 հունիսի, 1865 թ. Ս. Պ. Բ. ՝ 99

ամանակն ալ խիստ կարճ էր: Եղբայր քո Միքայել {Նալբանդյանց} 100. Ք. Տ. -ին Կամիշին 15 դեկտ. -

եմ կարող, խոհեմությամբ հասկացիք եւ.. Միք. {Նալբանդյանց} 102. ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 8 փետրվարի 1866,

եզ միշտ եւ առ ի սրտե բարյաց փափագող եղբայր Մ. {Նալբանդյանց} 103. ԳԱՅԱՆԵ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻՆ 11 փետրվ. 1866,

տուծո ասածը ըլլա: Եղբայր քո անբաժանելի Մ. {Նալբանդյանց} Ցուրտերը, պոռան խըյամեթները 10 օր է խափաթմիշ

տիվ ունեմ լինել Ձեր խոնարհ ծառա Միքայել {Նալբանդյանց} 24 սեպտեմբերի 1857 թ. Մոսկվա

ւթյունը: Թող եւ ուրիշները կարդան եւ հավատան, որ {Նալբանդյանցը} ոչ թե առանց ստորագրության սորան եւ նորան նամակ գր

, պարզագրեցի եւ ստորագրեցի: Միքայել Ղազարեան {Նալբանդով} Բնութիւն ունիմ ի Նախիջեւան քաղաքի, ի Հայրենակ

հիշյալ թղթերն ետ ստանալու համար: Կանդիդատ Մ. {Նալբանդով} 17 հունիսի, 1865 Հասցես՝ <Васильевский>

ոյ ի 8-էն նախընթաց ամսոյն մարտի: Միքայէլ դպիր {Նալբանտեանց} յ13 ապրիլի 1850 ամի Ի Նախիջեւան 1851

վանականութիւնից դուրս: Դրա առաջին օրինակը Յակոբ {Նալեան} պատրիարքն է, որ ընտրութեամբ կոչուեց այդ պաշտօնին

պովեանց քանզի եթէ ինքն գտանէր յերկբայս զգրողէն թէ {Նալպանդեանն} էր եւ. թէ Ուստայեանն նա զի եւ ո՛չ անգամ ճանաչէր

ելոյ ի հոգեւորական կոչումն, հայ Միքայէլ Ղազարեան {Նալպանդովն}, իսկ եթէ զի՞նչ է խնդիր իմ, այնմ զհետ գան յօդուա

ողն ինքեան զգիր, թէ Ուստայեանն...... եւ թէ {Նալպանտեան} դպիր չէ գրեալ առ ինքն զգիր։ Ինքն գոլով ծնեալ եւ

գէտ գտեալ զինէն եւ զիմս մականուանէ հայրենւոյ որ է {Նալպանտեան}, որպէս եւ գտանի արձանագրեալ ի րեվիզսկի սկազկային

անայէն Պոպովեանց թէ նա որ յերկբայս գտանի արդիս թէ {Նալպանտեանն} էր գրողն ինքեան զգիր, թէ Ուստայեանն......

տ պատրուակաբանութեամբ իւրով անգէտ լեալ զգրողէն թէ {Նալպանտեանն} էր թէ Ուստայեանն, բայց այնուամենայնիւ կրկին պարտ

ԱՅ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՒԱՐՈՒԹԵԱՆՆ ի Միքայէլ դպրէ {Նալպանտեանց} Խնդիր Նախ՝ ըստ հաւաստի տեղեկութեանս իմացեա

բարձրագոյն դատարանս:... Միքայէլ դպիր {Նալպանտեանց} Ի 8 մարտի 1850 ամի, եւ Նախիջեւան 8. ՆՈՐ Ն

ԱՅ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆՆ Ի Միքայէլ դպրէ {Նալպանտեանց} Խնդիր Զհրովարտակ հոգեւոր կառավարութեանդ զոյ

ՈՒԹԵԱՆՆ ի Միքայէլ դպրէ Նալպանտեանց Խնդիր {Նախ} ՝ ըստ հաւաստի տեղեկութեանս իմացեալ եմ զի Բարսեղ ք

լ զիս յայսմանէ, քանզի իմ պատասխանիք են այսոքիկ, {նախ}, զի, որպէս ի վերոյ ի ճառ արկի, անբաւականութիւն

կամենայինք, որ մեզ ուրիշները պատվեին, պետք է որ {նախ} եւ հառաջ մենք մեր անձը պարտվենք. եթե այս չենք կա

դ գործին վերաբերությամբ: Բայց պարզության համար, {նախ} եւ առաջ հարկավոր է մեջ բերել այստեղ Ձեր նամակի դր

ռգրեմ մատուցանել Ձեզ, ո՛ աստուածընտիր Հայրապետ, {նախ}, զորդիական գրութիւն վերասաց պատգամաւորացն, որո

, հետեւաբար եւ ի յարգանաց ըստ հետեւեալ պատճառաց, {նախ}, զի 41 անձինքն չէին ընտրեալ յազգէն յաղագս ի միաս

Յերկրորդում այս ժողովի երկոքին անդամք պնդեցին եթէ {նախ} քան զկարգելն նորոյ քննութեան ընդ ձեռն առանձին քնն

հանգամանաց գործոյն, անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ {նախ} եւ յառաջ ի Լոնդոն եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան

յ: Վսեմափայլ դեսպանն անհրաժեշտ վարկաւ ելանել ինձ {նախ} եւ յառաջ ՚ի Լոնդոն, եւ անդէն ի վերայ հիման գրութ

որ պատասխանի արար ինձ պ. հյուպատոսն, եթէ հարկ է {նախ} եւ յառաջ զթուղթն զայն, ընդ ձեռն դեսպանութեան առ

, ի Բատավիա, տայ մեզ զհետեւյալ տեղեկութիւնս: {Նախ} ՝ թէ ինքն կտակարարն զկնի գրելոյ եւ վաւերացուցանե

ուցեալ Սարգսի Աղաւելեան՝ քաղեմք զհետագայս: {Նախ} ՝ թէ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, կտակաւ իւրով արարե

մինիստրացիօնին Կալկաթայի. ուստի եւ խորհուրդ ետ, {նախ} քան զամենայն, յանդիման լինիլ նախագահին այսր կառա

մէ եւ զորպիսութենէ երեսփոխանական թղթոյն պահանջեաց {նախ}, մատաղ անել ինքեան զմանրամասն հաշիւ ելից եւ մտից

երեւի, թէ վասն չորից հրիտական առաքեմ ի Հնդիկս: {Նախ}, վասն Մասեհի Բաբաջանեան, երկրորդ, տիկնոջն Կատա

աթա մնայ ինձ ուրեմն տքնիլ զայսմանէ ի Մադրաս: {Նախ} քան զխօսիլ իմ զհրիտակէն, թողելոյ ի հանգուցեալ Սա

րգեալ նմա օրինօք այլեւ վճարել Սուպրիմ Կորտին, որ {նախ} քան զտեսանել եւ զլսել զդատն, պահանջէ զ1000 ռուփի

ոնում էին, իսկ դու արտասուք էիր թափում եւ այլն: {Նախ} ՝ մեր տոնը հունվարի 6-ին է եւ ոչ թե դեկտեմբերի 25

որակրի հագեցած լուծույթի մի քանի վաննա ընդունել, {նախ} ՝ կոչնչանա չափազանց անախորժ հոտը, իսկ երկրորդ՝

, ապա, հավանաբար, նրան հարցերով կգնդակոծեի, եւ {նախ} եւ առաջ, իհարկե, կասեի " Cвет Любим Карпович! Հ

երի, հավասար է 250. 000. 000 ռուբլի գումարի: {Նախ} ՝ համեմատություն կազմելով, մենք գտնում ենք, որ

քե՞ր են այդ պարոնները. կասեն՝ ազնիվ մարդիկ են: {Նախ} եւ առաջ, այդ բառն այժմ այնքան առաձգական է, որ ա

յց դա ապահովո՞ւմ է արդյոք հասարակության պահանջը: {Նախ} որ, ի հաշիվ իր պարտքի նա դեռ 1856 թվին վճարել է

ի փոքրիկ նամակ պատրաստել Խալիբյանին: Այդ կլինի, {նախ}, ներողություն խնդրելու պես մի բան, որ իմ եղբայր

ածել 'ի կատար զայսունակ մեծակշիռ զգործս, եթէ ոչ {նախ} խնդրելով զհաստատութիւն եւ զօրհնութիւն վեհափառ քահ

ան օգտակար տեսութիւնը վաճառականութեան մէջ: - {Նախ}, որ Տէրութեան սահմանի ներսումը գործած ապրանքների

րդ, որ կամի, թէ իւր զաւակը առաքինի դառնայ, ապա {նախ} եւ յառաջ թող ինքը առաքինութեան օրինակ լինի իւր զա

ում է երեխայն գլխաւորապէս իւր մօր ձեռքով, ուրեմն {նախ} եւ յառաջ հարկաւոր է մեծ ուշադրութիւն դարձուցանել

իւր ամբողջութիւնը, նորա միաբան ոյժը բաժանւում է {նախ} եւ յառաջ երկու կամ երեք մեծ հատուած, յետոյ այդ հ

, նկատենք Պ. Իսահակեանցի հրաշագործութիւնը: {Նախ} եւ յառաջ Պ. Իսահակեանցը իւր յօդուածի ներածութեան

ւթիւն տեսանէ իմ վերայ, այնքան ազնիւ կը լինի, որ {նախ} եւ յառաջ ինքը կը հրապարակէ նորան՝ ցանկանալով աւե

աշակերտ հեղգ առ ուսումն եւ փոյթ առ ի վարդապետել, {նախ} քան զտեսութիւնն աստուածաբան: Պարոնը ասում է. "

. Բէգզադէ, ես քո դրանը կը չոքեմ մի օր եւ ինչպէս {նախ} եւ յառաջ գորգս (խալիչա) կը փռեմ եւ լուադեղ (пе

ծ չլինէիք անբարոյականութիւն, դուք պիտի հաշտուէիք {նախ} եւ յառաջ, որ ազգը եւս բաժին բաժին չլինէր: -

իւնը եւ վնասակարութիւնը քննւում է եւ սահմանւում է {նախ} եւ յառաջ, տարու զանազան եղանակների մէջ քանի օրեր

ինչեւ այժմ Հայերի մէջ տպուած գրքերին չէ նմանում, {նախ} ՝ իւր բովանդակութեամբ եւ երկրորդ՝ հրատարակելու կ

տելու միտք ունենայինք, պիտի հարցնէինք իրեն: {Նախ} ՝ մեր ընտանի խնդիրներուն մէջ մտնելու արտօնութիւնը

ութիւնը եւ անհոգութիւնը, մեք ինքնին պարտական ենք {նախ} գործ սկսանել եւ ապա խնդրել Տիրոջ յաջողութիւնը:

Հայերը դեռ խօսել չգիտեն, թո՛ղ ուրեմն Հայ մանուկը {նախ} եւ յառաջ որպէս Հայի զաւակ ուսանի իւր սեպհական լեզ

ւք ձեր հայկական իստակ կաթի հետ տաք ձեր զաւակներին {նախ} ՝ մեր լեզուն, երկրորդ՝ հոգով եւ սրտով Հայութիւն

այս պատճառների հիման վերայ առաջին փոյթը պիտի լինի {նախ} եւ յառաջ կենդանացնել մայրենի լեզուն ազգի զաւակներ

տողութեան չեմ ընդունում ո՛չ Քանթը եւ ո՛չ Հեգելը. {նախ}, որ իմ մտածութիւնքը եւ խորհելու ազատութիւնը չկամ

ասել այն մասին, թէ ինչ բաներ հարկաւոր էին ազգին {նախ} եւ յառաջ, որ յետոյ ազգի ուսումնականքը կարող լինէ

որութեան խնդրի մասին, այդ բոլորը միշտ պատահել են {նախ} ՝ Յոյների առաջարկութեամբ եւ երկրորդ՝ ազգի անիշխա

տանայ եւ յետոյ երկիր ձեռք բերէ. այդ լինելու չէ: {Նախ}, որ հարստութիւնը, որ եթէ կայ այդ ազգի մասնաւորն

ց եկած ազատութիւնը այն ցօղից աւելի չէ, եթէ մարդը {նախ} ինքը իւր մէջ ազատ չէ, եւ երկրորդ, եթէ ինքը այնո

Որտե՞ղ ուրեմն հարկաւոր է որոնել ոսկին եւ արծաթը: {Նախ}, մի քանի երեւելի մօնօպօլիստ սեղանաւորների մօտ,

, ընկնի, երբ այդ նիւթերը սակաւանան, այն ժամանակ {նախ} ՝ դրամի արժէքն է ընկնում, երկրորդ ` դրամը կենդրո

ութիւն չունի, այլ, կամենում ենք ասել, թէ մարդը {նախ} եւ առաջ կենդանի է, եւ ապա բարոյական էակ: Նորածի

Մի այդպիսի ազգային աշխարհական բարեկարգ դպրոց {նախ} եւ յառաջ կը լինէր մի լուսաւորութեան առողջ ծննդարա

հաստատեցի կտակս այս իմով ստոարագրութեամբ, յորում {նախ} յայտնեմ զամենայն ստացուածս իմ որ ունիմ ներկայ, ո

ոյն տարէն եկամուտն ջամ անեն եւ ջամ եղած մապլաղիցն {նախ} իւրեանց ֆի հարիւրն ինչ իւրեանց հախսայ վեր առցեն,

ետ մահուան իմոյ հաստատուն լինիցի, այսինքն ` {Նախ} յայտ լիցի ամենեցուն, որ ի թուի Փրկչին 1793 մլն հ

ի վերայ տասն եւ երկու բաժնոյ թողում Ժառանգութիւն {նախ} առ կտակակատարին իմոյ, եղբայրակից պարոն Վարդանին

տ կամաց եւ ըստ հաճոյից իւրեանց: Հինգերորդ, {նախ} քան զմահն իմ, եթէ ի վերն չորրորդ հատորում յիշեցե

րս, յայնժամ բաժին չորս միւս եղբայրս գտանէ, բայց {նախ} պարտ է տալ հինգ հազար ռուպլի միոյ տեղւոյ տպարանի

անի մնացի մինչեւ ՚ի Մադրաս կամ Կալկաթայ հասնելն, {նախ} քան զամենայն՝ մկրտելոց եմ նորա նոյնոյ անուանակոչ

, որպէս ի վերն հինգերորդ հատորում ասացի, որ եթէ {նախ} քան զմահն իմ կտակակատարոյն իմոյ մահ պատահիցի յայն

ով ամենքն են հրճւում - Բնութիւնք բիրտ եւ քնքուշ: {Նախ} տու՛ր ինձ սէր, իմ սրտի Ամայութիւնը լցրու, Ապա տ

խանան Բնութիւնք խոշոր եւ քնքոյշ: Տո՛ւր {նախ} զսէր, զսրտի Լցո՛ իմ զամայութիւն, Տեսց

ք հեղգք առ ուսումն եւ փոյթք առ ի վարդապետել, որք {նախ} քան զտեսութիւնն աստուածաբանք ", ողբայր երանելի փ

ւթենէս, եթէ անհնար է բարին միոյ միայնոյ անհատի, {նախ} քան զբարին հասարակաց: Հոգեւորք, որք առ ընկճեալ

րդւոյ եւ բղխող Հոգւոյն սրբոյ: Որդի ծնեալ ՚ի Հօրէ {նախ} քան զյաւիտեանս. իսկ Հոգի սուրբ բղխեալ ՚ի հօրէ:

եսիային, որ արքայութեան փառացը հասցնէ զիրենք"։ {Նախ} ՝ զի հոգիք ո՛չ մեռանին. զսոյն, թո՛ղ զայլ ամենայ

նութիւն իւր ՚ի մասին բնութեան Քրիստոսի, հարկադրի {նախ} առաջին հարցանել զհարցանողն, եթէ զիա՞րդ ընդունի ն

ից Մարդըս ջոկվում է ի՛նչով։ Ես ուզելով {նախ} եւ առաջ Նորա խելքը լաւ չափել, Ասի. -

չկարացայ, գիտէ տէր Աստուածն... Բայց {նախ} խոստացիր, հա՛յր իմ հայազգի, Տալ իմ մարմինը

օրէնքի եւ իրաւունքի առաջեւ քննւում է եւ դատւում է {նախ} գործը եւ ապա գործողը: Գործը գնահատելով կարելի է

անում ենք Պ. Չամուռճեանի համար: Հոգեւորականք {նախ} եւ յառաջ քաղաքացի են եւ ապա հոգեւորական, ուրեմն

վը եւ իբրեւ անդամ ազգի եւ եկեղեցու առաջարկում ենք {նախ}, հասկանալ եւ ընդունիլ, որ հոգեւորականութիւնը մի

ւորութեան, որ մարդկութեան պարծանքն էր։ Ուրեմն, {նախ} պիտոյ էր այն լեզուով խօսել, որ ժողովրդի ականջը ն

րամիտ եւ ճշմարտասէր հեղինակների գործերից. եւ այս {նախ}, որ իմ ընթերցողքը չ'համարեն, թէ Պարոն Սիւ'ն, ո

տողութիւնքը Օրանժեանի ընդդէմ, եւ պաշտպանութիւնքը {նախ} ապարքայ Յակոբ II-ին եւ վերջը նորա որդուն, որ 70

յնպէս եմ կարծում, որ նորա թշնամու վրէժխնդիր նետը {նախ} իմ արիւնիցս է խմել: Որ ազգը անհետացել է երկրիս ե

օսքը կտրեցի ասելով. առ ժամանակ թո՛ղ այդ բաները, {նախ} եւ յառաջ պատմի՛ր ինձ, աղաչեմ, թէ ո՞վ եւ ինչպիսի

էին այնպիսի գնացք ունենալ ծառայողների հետ, ապա, {նախ} սխալ է այն պատճառով, որ, երբ նորան արձակում էին

, պ. Էմինը, հրատարակելով այս Թուղթը, արել է, {նախ} ՝ մի քանի սրբագրութիւնք, երկրորդ՝ գրել է մի քան

ասիկ Փարպեցու խօսքերը. " Եւ օրհնեալ զամենեսեան, {նախ} գային 'ի քաղաքն Վաղարշապատ, որ այժմ անուանի Նոր

օրքը եւ այլն եւ այլն մի ուրախական տօնի պատճառով, {նախ} եւ առաջ իրենց ուխտերը եւ աղօթքը կատարում են Վաղար

ետութիւնը գտած Պարսկաստանից Հայաստան վերադարձաւ, {նախ} եւ առաջ գնաց Վաղարշապատ քաղաքը, ուր իր սովորութե

ին այնտեղ եւ իրենց ուխտերը եւ նուէրները կատարեցին {նախ} Կաթողիկէ եկեղեցու մէջ եւ ապա կոյսերի նահատակուած

յորում հիմն արկաւ տեղւոյդ " (եր. 56, 57)։ {Նախ} ՝ ինքը Փարպեցին, Ս. Կաթուղիկէ եկեղեցու վերաբերո

էլ միասին մերժենք, որպէս իսպառ անհիմն բաներ։ {Նախ} ՝ Փարպեցու յիշած քահանայապետը Հայոց կաթողիկոս չէ

րպեցին է կրճատել. եւ սոքա են մեր պատճառները։ {Նախ} ՝ Ղազար Փարպեցին իր Պատմութեան մէջ միշտ Հրահատ է

Պ. Էմինը երկու բանի վրայ է հիմնում այս կարծիքը։ {Նախ} ՝ իբրեւ ծանօթութիւն կամ վկայութիւն, հարուստ բառի

էին եւ հարուստք։ Եւ սոքա են մեր պատճառները։ {Նախ}, Փարպեցու Աշուշայի դռնումը երեւելը կարող էր ունե

Աղանին եղբայր լինելը տարակոյսի ենթակայ խնդիր չէ։ {Նախ}, ինքը՝ Փարպեցին, իր Պատմութեան մէջ (եր. 14)

րդը։ Մենք չենք արտագրում այդ անցքի պատմութիւնը, {նախ} որ երկար է, երկրորդ, որ շատ պիղծ բան։ Կամեցողը

, եւ 'ի ժամանակի հնձոց ասացից ցհնձողսն, քաղեցէք {նախ} զորոմնդ, եւ կապեցէք զայդ խրձունս առ ի յայրել եւ

նօթութիւնքը ստիպում են մեզ երկար բարակ խօսել։ {Նախ} ՝ գլխաւոր քահանայութեան խօսքը, որպէս նաեւ քահանա

րաբերութիւն ունէին ներկայ անցքի հետ: Եւ այսպէս, {նախ} եւ յառաջ Ձեր մռայլութեանը յայտնի է, որ ես քանի ժ

յ քեզ, - աղաղակեց դեւերի զարհուրելի թագաւորը: - {Նախ}, որ դու արժանի չես նորան, երկրորդ, որ ինձ հարկ

, թէ օգտակար կլինին դժոխքի համար այս տետրակները, {նախ} այն պատճառով, որ ոչինչ չեն պարունակում իւրեանց մ

սօր քո կարճառօտ տոմսակով: Դու մոռացել ես հոգալ, {նախ}, Ռօմ, երկրորդ, անգլիական ճին, երրորդ, Կօնեակ

նդիպողին հրաւիրել, իմ կարծիքով, յիմարութիւն է: {Նախ}, այն պատճառով, որ մեր խնջոյքի մէջ կարող էր մի ա

արդը բանական հոգի ունի, մարդը խօսում է եւ այլն: {Նախ}, ո՛վ է տեսել այդ հոգին, մարդու վիզը որ կտրես,

տ կոմսութեան մէջ 1214 թուականին եւ ուսումն է առած {նախ} Օքսֆորդում, յետոյ Փարիզում: Նորա աշխատութիւնքը

ր երիտասարդ Պարացէլսոսի. նա ուսաւ այդ գիտութիւնը {նախ} Տրիթեմիոս Մանհէյմեան աբեղայի մօտ, յետոյ Սիգիսմու

դադարեցաք իսկոյն: Այժմ կրկնապատիկ եղաւ իմ ցաւը, {նախ}, որ ես չեմ լսում, երկրորդ, որ իմ անակնկալ ներս

ն չէ ստանալ մեծարողական պատուանուններ, որովհետեւ {նախ} եւ յառաջ տուողքը չգիտեն իւրեանց արժանաւորութիւնը

ովհետեւ ձեռնտու չէր պատերազմ յայտնել բժշկապետին, {նախ}, որ նա գիտէր պ. Յովնաթանեանցի բոլոր ընտանեկան գ

պէս կարելի է, - պատասխանեց պ. Յովնաթանեանցը. - {Նախ} որ ես դեռ որոշած չէի գնալու օրը, երկրորդ, գործե

եւ թէ ինչպէ՞ս էր կատարւում այդ արարողութիւնը: {Նախ} եւ յառաջ, առնում են մի ցորեանի մաղ. սորա մէջ դն

եւ թափողը: Թեթեւ թափողը գալով հիւանդի տունը, {նախ} եւ առաջ առնում է մաղի միջից արճիճը, տանում է նոր

վասն որոյ մաղձը մտանելով ստամոքսի եւ արիւնի մէջ, {նախ} եւ յառաջ պատճառում էր փսխողութիւն եւ լուծողութիւն

մենայն գործ գլխաւորքն 'ի բանս եւ 'ի խորհուրդս էին {նախ} Հ. Ղուկաս Ինճիճեան որ էր յայնժամ մեծաւոր եւ խոստ

նկ ընկերութիւնը։ Ուրեմն այստեղ մնում է մեզ քննել {նախ} եւ յառաջ " Մխիթարեանց սկզբունքը"։ Մխիթարեան

րի մահից եւ նորա անմիջական աշակերտներից յետոյ էին {նախ} եւ յառաջ դոյն միաբանութեան երկդիմի կեղծաւորութիւն

, օգտիլ ունէր եւ ոչինչ, վասն զի այդպիսի մանկունք {նախ} քան զծնանիլն, մեռեալ էին յարգանդի մարց՝ լոյս տե

նուն պարտի անշուշտ ունել ըստ գործարանաւոր մարմնոց {նախ} քան զամենայն զնիւթ, զկերպ, զգործարանս եւ առ հաս

ակ, եթէ Քրիստոսի քարոզութիւնների վերայ, պիտոյ է {նախ} եւ յառաջ երեւակայել ճանապարհ, հարթ կամ անհարթ (

յն ժողովը իբրեւ իւր երեսփոխան այնպիսի մարդիկ, որ {նախ} եւ յառաջ շատ ջերմեռանդ հպատակ էին Պապական աթոռին

նք թէ եւ Յիսուսեան էին, բայց պիտոյ է ծածկէին այդ {նախ}, Կարգի օգտի համար, երկրորդ հասարակութեան դրութե

որոյ որքան կարելի է շատանում եմ համառօտ գրելով։ {Նախ} եւ յառաջ քանի մի խօսք ասենք Եափոնիայի Յիսուսական

համաձայնութեան դէպքում վճռել հարցերը: 2. {Նախ} քան Կանոնադրութիւնը եւ Կանոնադրութիւնից յետոյ, հ

տալ, թէ՞ աւելի հասկանալի անել նորան ժողովրդեան։ {Նախ} որ ոյ-ը ու-ից ոչ գեղեցիկ է եւ ոչ վսեմ. ու վերջաւ

խ, այնպէս չէ մեր նոր լեզուի բայերի կազմութիւնը։ {Նախ}, հերիք է, շատ անգամ, եթէ եղանակ, ժամանակ, դէ

րուն, խնայեցէք ժողովրդին, իրաւունք երէք նորան։ {Նախ} ՝ որ ոչ մի տեղ այդպիսի խօսակցութիւն չէ լսվում ժող

ար: " Սոս եւ Վարդիթերը " դրած է. մեր առջեւ {նախ} եւ առաջ որպէս բանաստեղծութիւն, որպէս վիպասանութի

եւ նոր զօրութիւն չառնու իր գլխաւոր հերոսի համար, {նախ} որ այդ հերոսը տկարանում է, վրայ երկու, որ երկրո

ն սքանչելի կանթեղի հետ, մենք իսպառ մերժում ենք. {նախ}, որ անպարան խօսքը, այսինքն պարան միացած բացասակ

ութեան համար անում էին"։ Ի՛նչ խօսք է այս: {Նախ}, որ մենամարտութիւնը եւ որսորդութիւնը թագի սեփակա

նորան ուսումնական քննութեան տակ. ստուգելու համար {նախ}, թէ Փարպի գնացող ուխտաւորքը իրաւ, կատաղա՞ծ շան

րուայ ցրտերով արդէն սառուց է դարձել. պատճառ, որ {նախ} եւ յառաջ կեանք եւ գործադրութիւն չունի ընկերութեան

րը, բայց կարելի է այս որդիքը փրկելու ջանք դնելով {նախ} եւ յառաջ այդպիսի յիշատակաց արձանները կտայ կուլ տա

ապետ վարդապետը՝ Թիֆլիսի թեմական ատենի երբեմնական {նախագահ} ատենակալը, որ գտանւում է այժմ Փարիզում: Քանի մի

ում: Նա ինձ այսպէս պատասխանեց. Նոցայ միջի {նախագահ} մարդերը կարդինալը իւր պատուի մեծութեամբ, իսկ հոգ

թուխեանցը: Պ. Շաքարեանցը, որպէս տանուտէր, {նախագահ} հանդիսացաւ խորհրդածու ընկերութեան եւ բոլորովին բա

ին էր եւ Չինաստանի Մաթեմաթիկական մեծ ընկերութեանը {նախագահ} ։ Ես ցոյց տուեցի, թէ ի՞նչ կերպով ներգործում

օրին պարտական էին յայտարարութիւնք կատարել. արհի {նախագահը}, ապստամբութեան եւ խռովութեան առաջին դուքսը, օրա

Թո՛ղ հանդէս գայ ապստամբութեան եւ խռովութեան արհի {նախագահը}, - ասաց սատանան: Գ Յառաջ եկաւ մի անպիտան,

ում էր Աստարօտի քամակից, բայց ապստամբութեան արհի {նախագահը}, իսկապէս սատանայի նման, ամենայն ժամանակ իւր յաջ

ութերորդին, դուրս էր ձգել եկեղեցուց Ծերակոյտը եւ {նախագահը} եւ բանադրել էր բոլոր հասարակապետութիւնը։ Այս

իտի դիմէինք դէպի լուսաւորութեան եւ գիտնականութեան {նախագահը}, որովհետեւ գաւազանի հարուածը անպակաս էր մեզանից

էին նոցա ձեռքով։ Նոքա, ինչպէս երեւում է դը-Տու {նախագահի} խօսքերից, առաւել կատաղի դահիճք եղան այն հռչակաւո

ւ խորհուրդ ետ, նախ քան զամենայն, յանդիման լինիլ {նախագահին} այսր կառավարութեան, այն է գլխաւոր ռեգիստրատորին

եցաւ, Պարլամենտի մէջ պատասխան տալու համար, ասաց {նախագահին}. " Աստուած պարգեւել է մի քանիսին խօսելու շնորհք

էջ, մի փոքր բաժին տուեցէք նորանից եւ ձեր միականի {նախագահներին}... Նոքա եւս թող մասնակից լինին այդ Հերոստրատոսեա

անդամներին: Քաղաքական ժողովը Կ. Պոլսի պատրիարքի {նախագահութեամբ}, որպէս ազգային կենտրոնական ժողով, վարում էր ազգ

բ առաջնին համազօր միւս ժողովը, դարձեալ պատրիարքի {նախագահութեամբ} պարտաւորուած էր վարելու կրօնական գործերը: Այս ժո

ղովը, որ ընտրութիւն էր կատարում Սարգիս պատրիարքի {նախագահութեամբ}: Չբաւականանալով սրանով եւ գտնելով, որ Սարգիս պա

ւթեանս վերջումը: Խաւարասիրութեան կողմից իւր {նախագահութիւնը} ոչովին չէ տալիս Հնդկաստանի մէջ. դորա ծայրագոյն Բ

կարծիքը ընդհանուր ժողովում քաղաքագլխի պաշտոնական {նախագահությամբ}, բայց ո՛չ երբեք ինքնակամ եւ հասարակությունից անկ

էջ եւ օտար ազգի կեանքի ոգին, որ ընդունելով որպէս {նախագաղափար}, հետեւում է նորա ազդեցութեան տակ տրամադրել իւր ա

ն (патологический) եւ առողջ կեանքը իբրեւ բնիկ ( {նախագաղափարական} (нормальный), երբեք չեն կարող միեւնոյն լարով լ

ում էր ամերիկեան անկախութեան, որի մէջ ազատութեան {նախագաղափարը} ունէր մի հզոր փաստաբան երեսփոխանական պալատի մէջ,

ուղարկել է Ձեզ սույն հունվարի 12-ին հավատարմագրի {նախագծի} հետ միասին, որը հավանորեն դուք կստանաք ավելի շու

թադրելով, որ մարդու կյանքը կազմվում է ըստ ինչ-որ {նախագծված} տեսության՝ կարծես մարդկային բնությունը հանք է,

ծ աղբյուրները հատկացվեն սուրբ թարգմանիչների անվան {նախագծվող} ճեմարանին: Ճիշտ է, այդ դեռ մի մեծ բան չէ, բայց

շատ նախադրութեանց վերջադաս դրուիլը, յատկացուցչի {նախադաս} դրուիլը եւ այլն եւ այլն։ Բայց մենք կարծում ենք,

Հին լեզուի մէջ յատկացուցիչը կարող է դրուել ե՛ւ {նախադաս}, ե՛ւ վերջադաս, բայց նոր լեզուի ընդհանուր կանոնն

ւի ընդհանուր կանոնն է, որ յատկացուցիչը լինի միշտ {նախադաս} ։ Այն ժամանակ միայն կարելի է վերջադաս դնել, եթէ

սովորական կանոնին հետեւելով դրուի յատկացուցեալին {նախադաս}, այն ժամանակ կորցնում է իւր յարաբերականը, որովհ

ծ լեզուի հոսանքին հետ երթալով՝ յատկացուցիչը միշտ {նախադաս} է գործածված։ Նոր լեզուի մէջ կան բայեր, օրինա

բաժանում ենք, երբ այդ վերջաւորութիւնքը դնում ենք {նախադաս}, ինչպէս " տուն եմ գնում ". ի՞նչպէս է, որ այս դ

ւմ չէ հասկացվում այս եմը որպէս էական բայ։ Եւ եթէ {նախադաս} դրվելով՝ բաժան է գրվում, ինչի՞ չէ կարող բաժան գ

լեզուի ոգին պահանջում է այդ վերջաւորութիւնքը գրել {նախադաս} եւ մենք գրում ենք. բայց, այսպիսի դիպուածում եմ

ան բայ կարծվել, որովհետեւ էական բայի խնդիրը միշտ {նախադաս} է լինում բայից. չենք ասում " ձեռքերը են ներկում

նք " ձեռեքերը ներկում են ", ուր ներկումը, որպէս {նախադաս}, խնդիր է լինում, ներկումից չէ ընդունվում որպէս

ւքը միասին մէկ բայ, թէեւ բայական վերջաւորութիւնը {նախադաս} ։ Կան քանի մի պատճառներ, որ պահանջում են շատ անգ

կից են բաղկանում, իսկ թէ բայական վերջաւորութիւնը {նախադաս} դնենք, այն ժամանակ ենը իր հաշուով է հնչում ձեռքե

է։ բ) Կարելի է բաժնել, եթէ այս վերջաւորութիւնը {նախադաս} է դրվում, ինչպէս, է փայլում։ գ) Եթէ մի որպիսի

իւնք, ածականը անհոլով եւ թուով անհամաձայն, միշտ {նախադաս} գոյականից, յատկացուցիչը միշտ նախադաս եւ այլն եւ

ձայն, միշտ նախադաս գոյականից, յատկացուցիչը միշտ {նախադաս} եւ այլն եւ այլն, որ նոյնն է եւ տաճկերէնի մէջ, ե

ւնը, որ անկանգնելի կործանում է ամենայն անհատական {նախադասութիւն}, այս բոլորը, ասում ենք, մարդը դեռ չէ կարողացել

են չի՛ք եւ յովտ մի կարօտ բացատրութեան, ըստ որում {նախադասութիւնդ} " միաւորեալ մի բնութիւն " ցուցանէ մէկին, եթէ ո՛չ

": Յայտնի է, թէ ազատութիւնը իսպառ կործանել {նախադասութիւնը} համազօր է վերը մէջ բերուած երկար բարակ ճառին, թէ

որ պահանջում են շատ անգամ բայական վերջաւորութեանը {նախադասութիւնը}, որոնց մանրամասն քննութիւնը քերականութիւնից պիտի

հասկացող էին համարուելու, եւ այս պատճառով ամբողջ {նախադասութիւնք} շատ անգամ Ռուսի անդէմ բայերից, Տաճիկ վերջաւորութ

իլ. այս պատճառով էլ մենք ընդդէմ ենք, երբ ամբողջ {նախադասութիւնք} գործ են դրվում այդ ձեւով։ Բայց նոր լեզուն, գոյա

աչում եմ ասել, ռուսերէն մտածելով, ռուս բառերը, {նախադասութիւնքը}, եւ ռուս տրամաբանութեամբ եւ ռուս բաղդասութեամբ լ

ազդեցությամբ, որտեղ թեկուզ երբեմն, լսվում էլ են {նախադասություններ} կենդանի լեզվից, բայց դրանք ընդհանրապես կորչում ե

եւ Գալուստովի չարաբաստիկ արկածների մասին: Իհարկե {նախադասում} եմ առաջինը: Այսպես ուրեմն, նորից կրկնում եմ՝ գ

եթէ համարձակուենք մտնել հայերէն լեզուի գիտութեան {նախադուռը}, որ կարծես երկնքից հրամայում էր սովորել Քաջարանց

եստավորներ հասնում է maximum 7. 000-ի: Սա առաջին {նախադրյալն} է: Ահա՛ եւ երկրորդը: Ռուսաստանի եվրոպական նա

ք, որ բացառականի ոյժը եւ զօրութիւնը հասկացւում է {նախադրութեամբ}, թէեւ Տաճիկների նախդիրը յետադիր կամ վերջադիր էր

. 344), որ բաւական մօտ է Երեմիայի մարգարէութեան {նախադրութեան} խօսքերին ԺԵ. " եթէ հանցեն զպատուականն յանարժանէ

են որպէս տաճիկ լեզուի ազդեցութիւն. օրինակ՝ շատ {նախադրութեանց} վերջադաս դրուիլը, յատկացուցչի նախադաս դրուիլը եւ

ւ ճշտութեան համար, ապա թէ ոչ ըստ-ը ինքն իրեն այն {նախադրութեանց} կարգումն է, որ ժողովուրդը կորուցել է։ Մենք ա

օրաց եւ այլն, երգերի զօրքերի ասելու տեղ։ Ըստ {նախադրութիւնը}, որ հին լեզուում սովորաբար վերջահոլով տրական խնդ

լու վրայ։ Նոր լեզուի մէջ հոլովակերտ եւ հոլովառու {նախադրութիւնքը}, շատ տեղ եւ գրեթէ մեծ մասով, դարձել են վերջաւոր

ստուգութեամբ ասեմք, եւ կարի՛ շատ, եթէ զանձինս ի {նախադրունս} անդ համարձակեցուսցուք գիտութեան լեզուիս, զոր երկ

կոսութիւն: Նոր լեզուի մէջ գրեթէ բոլոր հին լեզուի {նախադրունքը} դարձել են վերջադրութիւնք, ածականը անհոլով եւ թու

ը. նա ասում է. " Կարելի է նորան չարչարում էր մի {նախազգացութիւն}, թէ այդ տիեզերական նոր շարժողութիւնը տարածուելով

ք ենք"։ Այս խօսքերի մէջ հնչում է քրիստոնէութեան {նախազգացութիւնը}: Հռովմէական ցիրկի արիւնոտ տեսարանները զարթնեցնու

յն է, որ հրատարակիչն ինքը գիտե այդ եւ գնորդներին {նախազգուշացնում} է, թե իբր այդ պատճառով կարելի է գիրքը ետ դարձնել

ականութիւնս մեր ի սկիզբն չորրորդ դարու, անցանէ ի {նախաթոռ} մատենագրաց մերոց սուրբն Գրիգոր իւրով յաճախապատում

էպէտ մարդիկը մեզ մոռացան, բայց երկնքի թռչունների {նախախնամող} բարի աստուածը չէ մոռացել մեզ: Նորա հսկողական աչք

րակով քարոզեց Աստուածը գթած, ներող, անյիշաչար, {նախախնամող} եւ միշտ պատրաստ ընդունել իւր գիրկը մարդկութեան որ

նտրոն. սա է Արարիչը, ստեղծողը հոգու եւ մարմնի, {նախախնամողը} եւ բոլորի Հայրը, որին մօտ եւ հպատակ մնալով՝ մար

18-երորդ դարու, յորում ըստ վերնախնամ տնտեսութեան {նախախնամողին} Մխիթար վարդապետ Սեբաստացի մեկնեալ ի Հայոց Մեծաց,

ստութեան հետ. այսպէս է աշխարհի կարգը, այո՛, եւ {Նախախնամութեան} կամքը, որ ընտրեալքը երեւին: Ճշմարիտ եւ ստո

նգլիացի երկրաչափի հետ, գնացել է Հնդկաստան: Տե՛ս {Նախախնամութեան} գործերը. անցեալ տարի ո՞ւր էր, այժմ ուր, Հնդկաս

յ ինձ մինչեւ անգամ եւ այն խաւար օթեւանի մէջ, ուր {Նախախնամութեան} տնտեսութեամբ պիտոյ է մնանք՝ սպասելով հրեշտակապետ

ուցանելով քեզ։ Բայց արի տե՛ս, որ այլապէս է եղած {Նախախնամութեան} կամքը, եւ ես այս րոպէիս երեք ամսական լռութենից յ

: Հայերը պարտական են լուսաւորուիլ եւ գործիք լինել {Նախախնամութեան} ձեռքում՝ ասիական ազգերի մէջ լուսաւորութիւն տարած

շինելով սկսանում էին մի փոքր ազատ շունչ առնուլ, {նախախնամութեան} ձեռքը քաղցրացնում էր աշխարհի մի հեռաւոր մաuնում -

ազգի, նորա արտասուքը եւ աղաչանքը մոռացուած չէին {նախախնամութեան} աթոռի առաջեւ. ազգի թշուառութեան լուրը կսկծեցուցե

էտ օգտակարս ե՛ւ մեզ, ե՛ւ ազգին։ Այլ զի՞նչ, եթէ {նախախնամութեան} կամք եւ այսպէս հաճեցան զմեզ աշխատեցուցանել:

մի գեղեցիկ զարդ էր հռոմէական ժողովրդի համար, եւ {նախախնամութեան} ձեռնով պատրաստած մի պիտանի անօթ, օրինակ հաւատարմ

էր վարդապետութեան աստիճանը։ Բայց այլապէս էր {Նախախնամութեան} կամքը։ Հանգուցեալը, պարապելով անդադար եւ ել ու

ազգի աչքում: Երեւում է, որ մեք տեսանելու չէինք {Նախախնամութեան} այցելութիւնը այս ազգին հասած, բայց արդեօք պիտի տ

նտանիքը: - Ո՛հ, սխալւում էք, պարոն. այդ, {նախախնամութեան} գործը չէ: Նախախնամութիւնը միօրինակ պահպանում է ե

թէ այս մինը մարդ էր, իսկ այն միւսը մի խեղճ ճճի: {Նախախնամութեան} գոգում, հաւասարապատիւ զաւակներ են բոլոր արարածք

թեան ձիթենին։ Այսպէս է աշխարհի կարգը, այո՛, եւ {նախախնամութեան} կամքը, որպէսզի ընտրեալքը երեւին։ Մեր խնդրից դու

ող խոստանալ մի լաւ ապագայ հայկական գրատպութեանը։ {Նախախնամութեան} կամքն էր, որ Հայոց գրատպութիւնը եւս աճէր ու հասա

հետեւ գաւազանի հարուածը անպակաս էր մեզանից: Փառք {նախախնամութեանը}, ինչո՞ւ պէտք էր յուսահատուէինք. այն գաւազանի եր

ոգաբարձութիւն էր ցոյց տուել մեր ազգին"։ Ո՛վ {Նախախնամութիւն}, եթէ, արդարեւ, այսպէս պիտի խօսի Յիշատակարանիս

ազգակիցների պաղած սիրտը, խորովելու էր իմ ներսը: {Նախախնամութիւն}, խնայէ՛ ինձ... Նախախնամութիւն, խնայէ՛ իմ սիրակ

լու էր իմ ներսը: Նախախնամութիւն, խնայէ՛ ինձ... {Նախախնամութիւն}, խնայէ՛ իմ սիրական ազգին. Նախախնամութիւն...

նձ... Նախախնամութիւն, խնայէ՛ իմ սիրական ազգին. {Նախախնամութիւն}... Զ. Օգոստոսի 23. ոչինչ արժանի ուշադ

ընկերութենից, եթէ կտրւում է այն շղթայակապը, որ {Նախախնամութիւնը} կազմել էր մարդու եւ նորա կազմուածքից դուրս գտանու

ը: Այդ ի՛նչ ողբալի եւ տխուր աշխարհ է. մի՞թէ {Նախախնամութիւնը} յաւիտենական դատապարտութիւն է դրել դորա վերայ:

արաչար գործադրութիւն այն անզօր մարդերի վերայ, որ {Նախախնամութիւնը} յանձնել էր մի հզօրի՝ սորա սիրտը եւ խղճմտանքը փոր

աղ քաղաքացիներից մինը լինել վաղուց վիճակել էր ինձ {Նախախնամութիւնը}. այս բոլորը միասին դղրդեցին իմ հոգին եւ պատճառ տ

նա հայր է այն ազգերին, որոնց կառավարութեան ղեկը {Նախախնամութիւնը} հաւատացել էր նորան: Նորա սիրտը միշտ պատրաստ է կա

լ, եւ ո՛վ դրել է ձեզ հոգաբարձու իմ վերայ. մի՞թէ {Նախախնամութիւնը} գայլին հոգաբարձո՞ւ կը կարգէ հեզ եւ անմեղ գառնիկնե

ստ, այսպիսի մի խորհրդաւոր ժամանակամիջոցում, երբ {Նախախնամութիւնը} կշռում է եւ չափում է ազգերը, կը վայելէ՞ մեզ նոր

, որոնք դիմում էին օգնելու մեզ, տառապեալներիս: {Նախախնամութիւնը} մեր վերայ հսկում էր այն զարհուրելի ժամում. այն հ

րդա՛րեւ քե՛զ միայն արժանի էի։ Որովհետեւ վերին {Նախախնամութիւնը} այս դարում, քո քաջութիւնդ զօրացնելով, պայծառացո

քաղցրութիւնը: - Ինչու այդպէս խիստ պատժում է {Նախախնամութիւնը} իմ ընտանիքը: - Ո՛հ, սխալւում էք, պարոն. ա

ւում էք, պարոն. այդ, նախախնամութեան գործը չէ: {Նախախնամութիւնը} միօրինակ պահպանում է եւ դարմանում է ամբողջ տիեզեր

ձեզ, քան թէ ձեր եղբայրը, տեղի՞ք ունէիք բամբասել {Նախախնամութիւնը}, թէ նա էր պատճառը, որ ձեր ընտանիքը ճաշակելու չէ

զգօգուտ գործակատարութեանը: Այո ́ երբ սկզբից {նախախնամութիւնը} արժանացուցել էր մեզ Հիւսիսափայլ ծրագրի ընթերցասիր

տի դաստիարակուին"։ Ահա՛ քեզ զատիկ, ուրեմն {նախախնամութիւնը} արժանացուցել էր մեզ այդ բարբարոսական երջանկութեան

ւթեան դրօշակի տակ ամրացած սպասաւորների, խնայելով {նախախնամութիւնը}, պ. Շահբէգին իսկոյն ազատեց Շամիլի գերութենից եւ

այրագոյն պակասամտութեամբ մտածեն, եթէ մտածեն, թէ {նախախնամութիւնն} առանց ամենայնի ի կոչման է ազգին աշխատութիւն հեղու

ու չէի ես, անտեր եւ անօգնական, միմիայն հուսալով {նախախնամության} վերա, որ կերակրում է ճնճղուկները: Սիրտս արյ

իմ հոգաբարձությունը հանձնելով իմ բարեկամներին եւ {նախախնամությանը}: Լազարյանք քո նամակը եւ մյուս բանը իսկույն ո

պես պիտի որոշեմ իմ ապագան, որ հ[ուսալով] աստուծո {նախախնամությանը} նվիրել եմ իմ սիրեկան Ազգին: Աղաչում եմ եղբայ

ի վկայութիւն ասացելոցն ի մէնջ, ուստի զհամառօտիւ {նախակարգեսցուք} ` աստանօր զոմանս ծանօթութիւնս արժանաւորս տեղեկութ

ւթիւն նորա, վասն զի՝ լուսաւոր մտածութիւն է, որ {նախակարգէ} զխօսս. նա՛ է, որ տայ կարողութիւն ճանաչելոյ եւ դ

երտ գտայ ես ազգային վարժարանում, որ պարապում էին {նախակրթական} պարզ առարկաներով, ինչպէս նաեւ Մուրադեան վարժարան

" Ընդէ՞ր բնաւ ինձ պատուէր Կրկնի, ասէ {նախահայր}, Չէ՞ իմ ուխտեալ միշտ ի սէր Վերին, ամ

ոյն Բրամինը այն օթեւանի մէջ, ուր բնակւում է նորա {նախահայր} Քամը, արժանի՛ զաւակ արժանի հօր. գնա՛, որդեակ,

ում, Իսկ հարսնաբերն Եւային Ադամի մօտն է բերում: {Նախահայրը} սիրաւէտ Պինդ գրկում է իր էգին, Սիրախառնւում նրա

ամւում էին: Ծերունի Քամը, ծայրագոյն Բրամինի {նախահայրը}, որ կանգնած էր սատանայի գահի աջ կողմից, ձեռքին

լուց։ Իգնատիոս Լօյոլա՝ Յիսուսեան Կարգի {նախահայրը}, ծնեցաւ 1491 թուականին Սպանիայի Գվիպուսկօյա գաւա

ինացիք, ինչպէս Մամիկոնեանց ցեղը: Գուցէ այդ ցեղի {նախահայրը}, երբ փախչում էր Չինաստանից, իբրեւ երեւելի մարդ

- Եւ զի՞ յումպէտս բաղբաղայս, Յօդես, ասէ {նախահայրն} Առ սերովբէն, յանզգա՞յս Բնաւ ունիս դո

նդդէմ, որ պարոնը ժողովում է մեր երանելի եւ սուրբ {նախահարց} գլխին, որպիսիք էին Սուրբ Պարթեւը, Սուրբ Մովսէս

գերեզմանի վերայ, ինչպէս դուք դատում էք այսօր ձեր {նախահարց} ոսկերքը: Բայց, այն օրերից բռնած, որչափ յառաջ,

րի մէջ, յառաջացած նոր ազգը վաղո՛ւց ապրում էր իւր {նախահարց} մէջ: Ազգի մահը անհատի մահի պէս չէ, ազգը չէ մեռն

հոգւոց, զարքայութիւն երկնից եւ զդժոխս: Եւ հոգիք {նախահարց} էին ի դժոխս, յոր էջ բանական հոգին Քրիստոսի անբաժ

իսոնը, գահն ու սուրը ա՛ռ դու, որդեակ, Քո {նախահարց} եղիր արժան ընտիր ժառանգ Իմ հոգին քեզ կ՚առաջն

ր այս հրաշալի Թուղթը կարդում ենք այսօր մենք՝ մեր {նախահարց} օրերից հեռացած, նոցա սրտերից օտարացած, կորած եւ

էր նա, որդի ազնուատոհմ Նազարի Գեղամեանց, որ իւր {նախահարց} ժառանգութեամբ տիրում էր Գեղամայ ծովակին, մինչ դե

իս: Արմատական լեզու Հայոց, գուցէ եւ ընդաբոյս {նախահարց} Հայկայ բողբոջեալ յԱրարատեան աշխարհի՝ բաժանի յոստ

են հնդիկներ, որ Լուսաւորչի ժամանակ էլ դեռ իրենց {նախահարցը} որպէս աստուած պաշտում էին Տարօնում: Հայոց ազգի մ

ն մեծարանք ու պատիւ, որքան չէին ցոյց տուել նոցայ {նախահարքը} մշտնջենաւոր Կեսարին, երբ նա Պոմպէոսին յաղթելուց

որոնելու քո նախնի նուիրական աւանդը, քեզ տուած քո {նախահարքից}, սրբութեամբ սահմանելու եւ ճոխացրած կտակելու քո ա

այտնեցան երկու յիսուսեանք, Լայենեզ եւ Սալմէրոն, {նախահրաւէր} աշակերտք Իգնատիոսի Լոյոլայի, հիմնադրի կարգին ճիզ

աց ծառը մեղմօրօր Հով էր անում հեշտօրէն Խաղաղ քնած {նախահօր}, Երբ որ հասաւ սերովբէն. Նա մօտ գալով Ադամին ` Ն

ուն ` Հնչեցնում եմ ես իմ կուկուրի կուն: ԱՐԿԱԾՔ {ՆԱԽԱՀՕՐՆ} Ա " Yes, love indeed is light from heaven; A sp

արձր ազդոյ Հնչեմ զիմ կիկօռիկօ: ԱՐԿԱԾՔ {ՆԱԽԱՀՕՐՆ} Ա "Yes, love indeed is light from heaven;

վաւ սաւառնեալ, Եւ ի բարբառ Եդեմայ Ընդ {նախահօրն} խօսակցէր. Այնմ երկինք են վկայ՝ Սերո

ռով Ի քում խաւար զօրութեան: Նա հարազատ {նախահօրն}, Ծերոյն Քամայ նոյածնի, Խայտառակեաց զի

փեցէք իմ ուրախութիւնը, ուրախութիւնը, ասում եմ, {նախահօրս} եւ այնպիսի բազմարդիւն զաւակի սկզբնապատճառիս:

րը: Բայց չնայած այդ բոլորին, ոչ ոք չէր խիզախում {նախաձեռնել} լուրջ աշխատանք եւ մեր կոչերին պատասխանում էին միա

, մեր մայրաքաղաքի պատերի ներսում՝ գրական մի նոր {նախաձեռնության} մասին: Դա " Հյուսիսափայլ " անունով, նոր հայկակա

- Ձեր մռայլութիւն, շո՞ւտ կբարեհաճիք քնել այսպիսի {նախաճաշիկ} ուտելուց յետոյ: - Դու խաբում ես ինձ եւ համար

ցը, պ. Մարկոսը խնդրեց մի բաժակ արաղ․ եւ մի փոքր {նախաճաշիկ}: Նա ասում էր, որ այդ կ'ամրացնէ պ. Շաքարեանցի թ

, քաջ եւ ուժեղ տղայ էր, մի ոչխարը նորան հազիւ թէ {նախաճաշիկ} կը լինէր, բայց յետոյ ընկաւ բարակացաւի մէջ. այս

. նա կառավարում է խոհարանը, ապսպարում է ճաշ, եւ {նախաճաշիկը} ինքը իւր ձեռքովն է բերում: Երբ որ վերեւում յիշու

նով, պատրաստ դրած էր ահագնատեսիլ դժոխքի թագաւորի {նախաճաշիկի} համար: Սատանան հանեց դագաղից մի մեծ, ահագին շիպ

յայտնի է, մռայլագոյն սատանայ, որ անցեալները Ձեր {նախաճաշիկի} համար բերել էին մի քանի նորատիպ պաքսիմատներ, որո

նդ կորուստ իմ բաղդին յողբ ընկլուզայ անմռունչ {Նախամարդոյն} մինչ գլուխ կրէր պսակ ոսկեփունջ։ Ես անդ մինչ նա յ

ելի Արտասուաթոր հեկեկէր, ես ցաւակից լինէի։ {Նախամարդոյն} անդրանիկ եղբայրասպան մինչ Կայէն ՚Ի խելս եղեւ

մեզ կնիկ է հարկաւոր ներկայումս, իսկ մեր գեղեցիկ {նախամարքը} ապրեցան եւ մեռան երկու հազար տարի առաջ, եւ մեզ ա

մ ենք, որ Վաղարշապատի կաթուղիկէ եկեղեցին, որպէս {նախամեծար} Մայր եկեղեցի, հանդիսարան է լինում երեւելի դէպքեր

Էջմիածինը Ս. Լուսաւորչի հիմնած եւ շինած հայկական {նախամեծար} եկեղեցին։ Ի՜նչ ուրիշ եկեղեցի առաւել յարմարութեամ

։ Ուրեմն Ղազար Փարպեցուն յանձնուածը եղել է Հայոց {նախամեծար} մայր եկեղեցին՝ նոյն ինքը Սուրբ Կաթողիկէ Էջմիածին

սկ փուշը՝ փուշ"։ Այդ տեսակ առաջնութիւնը եւ {նախամեծարութիւնը} ազգերի, որպէս եւ դորա հակառակ, նոցա յետ մնալը ե

փառք ճարել, իսկ ճշմարտութիւնը չունի այդ նիւթական {նախամեծարութիւնքը} ։ Նա մի վերին եւ գերամեծար առաքինութիւն է, նորա

է զանուանս գլխաւոր մեղաց, որ գոն, հպարտութիւն, {նախանձ} եւ այլն եւ որք ի կարգին են։ Աստուածաբանք Հայաստա

ջակ Չոքած էր անձայն ծերի առաջին։ {Նախանձ} սեւախանձ, աչքի մէջ արիւն. Պարզաբար տեսայ տ

ուել էին Ադամից աշխարհի երեսին՝ Կայէ՛ն եւ Աբէլ, {նախանձ} ձգող դեւը տիեզերքի անչափելի տարածութեան վրայ որպէ

րհնութիւնների մէջ գրուած է, այս երկուքը՝ Սէր եւ {Նախանձ}, նորա կայծերը, կրակի բոցի կայծեր են, որոնցից ա

ան. էլ այնուհետեւ սկսեցին ոխակալութիւն յղանալ եւ {նախանձ} ծնանել։ Իսկ երբ դոցանում առատացաւ այդպիսի չարակա

կարգադրութիւնը հազի՛ւ կարանում են գիտել, բայց, {նախանձ} ձգող դեւի գրգռելով, միմենաց մօտ նստած, ուրիշներ

ց պատարագ. այլ ահեղ ակնկալութիւն դատաստանին, եւ {նախանձ} հրոյն որ ուտիցէ զհակառակորդսն " (Թուղթ Պաւղ. առ

անար. այլ զարմացիր եւ ակներեւ տեսջիր զի անհնարին {նախանձ} եւ ատելութիւն է, որ զայսպիսիս ճարտարաւորէ եւ զգա

ոց՝ յամենայն բարի գործս, անխորհուրդ, յիմարական {նախանձ} սոցա առ միմեանս, կրկնապատկէ զցաւ եւ զվիշտ Հայաստ

ան պատմության հերոսների, ռուսական փառքի եւ անվան {նախանձախնդիր} անձանց մասին: 3. Հոդվածներ բնագիտության գծ

Հա՛, հա՛, հա՛, այդ էր պակաս մնացել, Որ {նախանձայոյզ} դառնայ հայութեան Կատարելապէս, բայց յետոյ ի

մեր բազմերախտ եւ առաքելանման Լուսաւորիչը ամենայն {նախանձայուզութեամբ} հետամուտ էր երբեմն քարոզութեան հոգով, եւ երբեմն

փառ հաւատացելոց զգայթակղութիւն, զոր իմով անխոհեմ {նախանձայուզութեամբ} օգտելոյ հոգւոց պատճառեցի, վասն որոյ եւ յետս կոչե

ւթյան որդիք լինելով ունին իրավունք եւ պարտական են {նախանձավոր} լինել լուսավորյալ ազգերի լավ շնորհներին, ընկերակ

: Այժմ եւ մինչեւ մեր գերեզմանի ափը վյրեժխնդիր եւ {նախանձաւոր} ենք հասարակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպանելու եւ այս

երկրորդ օգնականը Այս մարդը, հայրենի փառքին {նախանձաւոր}, ուղղախօս եւ հասարակաց օգտի վերայ մտածող անձն էր

այն օրից, երբ նա ստացաւ ծայրագոյն իշխանութիւնը, {նախանձաւոր} լինելով դժոխքի փառքին, քանդեց եւ կործանեց այդ վա

աւորութեան տակ։ Պապական զանազան կարգերը (ordo) {նախանձաւոր} գործարանք էին կամ, այսպէս ասել, ընտրութեան անօթ

րտ էր առնել եւ թողուլ: Երանի՜ թէ եւ ի մերայոց ոք {նախանձաւոր} գտեալ տարածելոյ զբանն Աստուծոյ, առողջ հոգւով, ե

ամբ՝ ձեռն ի գործ արկանեն ի թարգմանել եւ ի գրել: {Նախանձաւոր} գործոցս գտեալ աշակերտակցաց նոցա, որոց անուանքն Ղ

ուրախ էր, որ պիտոյ է չարչարուի՝ Աստուծոյ փառքին {նախանձաւոր} լինելով։ Բայց երբ բերեցին նորան ժողովքի մէջ, հա

Հայոց ազգի մեծատունքը առաւել մեր կարծիքով պիտոյ է {նախանձաւոր} լինէին ազգի լուսաւորութեանը եւ պատշաճաւոր խրախոյս

կարող հերքել: Նոքա պաշտպանւում են կրօնի կեղծաւոր {նախանձաւորութեամբ}, բայց նուաստացնում են Սուրբ գիրքը, հնար շինելով

ով ներս ընդունեց նորանց՝ ապացուցանելու համար իւր {նախանձաւորութիւնը} Պապականութեան օգտին, որի մասին քանի անգամ բամբաս

ընծայել Յիսուսեան կարգի պատմիչներին, ուրեմն նոցա {նախանձաւորութիւնը} այս պաշտօնը լրութենով կատարելու համար մարդկային չ

կամ Քրիստոնէութիւնը։ Յիսուսեանների Աւետարանի {նախանձաւորութիւնը} չէր յագենում միայն քարոզութենով եւ մկրտելով. նոք

մէջն էլ վկայում է Աստուածաշունչը, թէ " Սատանայի {նախանձե՛լով} մահը աշխարհ մտաւ"։ Դեռ երկո՛ւ մարդ միայն ծնուել

Հայոց: Այլ զի արանցս այսոցիկ մեծաց՝ վաղ ուրեմն {նախանձեալ} էր զնախանձ Ազգին, վասն որոյ հրաման անդէն առնեն ս

բ Պաւղոսը, նեղանալով երբեմն այն մարդոց վրայ, որ {նախանձել} էին նորանում եղած մեծ շնորհին, այլեւ այդ մարդոց

ի թաղումը, մի այնպիսի թաղում, որին պատճառ ուէին {նախանձել} շատ մարդիկ։ ԲԱՐԵՊԱՇՏ ՔՐԻՍՏՈՆԵԱՅՔ II.

ն կրօնամոլութեան եւ դաւաճանութեան, որին կարող էր {նախանձել} եւ ինքը Լոյոլան, ուր ազնիւ սիրահարը, Յակոբ աղան

երայ, որովհետեւ գնացել էր նա մի աւելի երջանիկ եւ {նախանձելի} աշխարհ՝ իւր հայրենիքը, իւր արարչի գոգը, մեր բո

յթակղեցնել մի խեղճ մարդ, որի պատահական դրութիւնը {նախանձելի} մի բան չէր աշխարհի երեսին: - Գնանք, գնանք,

՜ղ, մի՛շտ օրհնուի գիտութեան նահատակների անմահ եւ {նախանձելի} յիշատակը: Միայն Արագածը չէ, որ տուել է իր

րծեց նախանձը աշխարհում։ Սատանա՛ն, դեռ սկզբում, {նախանձելով} կործանեց նախաստեղծին եւ հո՛ղ դարձուց նորան։ Իմաս

սեց հետեւել նոցա քամակից։ Դոմինիկեան աբեղաները, {նախանձելով} Իգնատիոսի յառաջադիմութեանը եւ սիրելի լինելուն ժող

ու համար։ Շատ ժամանակ էր արդէն, որ նայում էր նա {նախանձելով} Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ Նաւարրացի ազնուականի վերայ, որ

րան, թէ Դօմինիկեանք ինքեանք են մեղաւոր, թէ նոքա {նախանձելով} Յիսուսեաններին զրպարտել են նորանց։ Նոր Պապը դատա

անա՞կ... Վերսայլը էր բոլոր եւրոպական թագաւորների {նախանձելու} առարկան: Վերսայլի ճոխութիւնը, նորա ֆանտաստիկակա

ր ժամանակը, տարածութիւնը ջնջեցիր, Փայլակը {նախանձեցաւ} արագութեանդ երկնաձիր: Տաւրոսից Այրարա

ր ասածի ստուգութեանը: Թշնամութիւնը եւ կատաղի {նախանձը} հարկադրել էին Սկայորդուն ցանկանալ թէ՛ " Հիւսիսափա

արողացան անգլիական ազգին տալ նորա երեւեցուցիչքը: {Նախանձը} թագաւորական իշխանութեան կարողութեան վրայ է անգլիա

ել։ Դեռ արարածների սկզբի՛ց շատ ոճիրներ գործեց {նախանձը} աշխարհում։ Սատանա՛ն, դեռ սկզբում, նախանձելով կ

՝ անգիտաբար"։ Քանի որ դոցա մէջ տակաւին լուռ էր {նախանձը}, իմ մէջ զօրացած էր շնորհը, իսկ երբ տեսան, որ ժ

երի ասածին պէս, փոխանակը մարդ չկայ. իսկ ա՛յժմ, {նախանձի} չարութեան պատճառով, շատե՛րն աշխատում էին լինել ի

գրգռուելով Յակոբի վրայ, սորա մահն էր մտածում։ {Նախանձի} ՛ ձեռքով անմեղ Յովսէփին դէպի ստրկութիւն վաճառեցին

էպի ստրկութիւն վաճառեցին նորա խելացնոր եղբարքը։ {Նախանձի} ՛ ձեռքով Ահարոնին եւ Մարիամին՝ այդ երկու հոգեշնոր

ղանալ յանդգնեցնելով, մարգարէ կնոջը բորոտեցուց։ {Նախանձի} ՛ ձեռքով Սաւուղը այն թշնամին կործանող եւ ժողովուրդ

յց, էլ ո՞ւր եմ խօսում արարածների միմեանց ունեցած {նախանձի} մասին, երբ եւ ամեննե՛րի արարչին եւ Տիրոջը՝ Յիսո

ամեննե՛րի արարչին եւ Տիրոջը՝ Յիսուս Քրիստոսին, {նախանձի} պատճառով Հրէից ժողովուրդը եւ քահանայապետքը, առաջ

ո մէջ"։ Յետոյ, սուտ վկանե՛ր ժողովելով, իրենց {նախանձի} եւ վրէժխնդրութեան պատճառով, ոչինչ բաներ էին խօսե

Աւետարանիչը վկայո՛ւմ է, Պիղատոսը ճանաչելով, թէ {նախանձի} պատճառով մատնեցին նորան, ձեռքերը լուանալով, ասա

՛զ եւ իմ մօտ մարդոցը պիտի ասեն։ Ա՛յսպէս էլ, {նախանձի} պատճառով, իմ մասին հանել էին շատ բամբասանքներ՝

արժանի չե՞ն, երբ հանում են անպիտան համբաւներ եւ {նախանձի} պատճառով խօսում են անարժան բաներ։ Պա՛տճառ, ո

այժմ այդ չնչին եւ թշուառակա՛ն մարդիկը, թէ ինչի՞ {նախանձի} պատճառով ձգում են իրենց անձը չապաշխարուելու մեղքի

յոց աբեղայքը, իրենց սրտերի հետ միացած դառնաշունչ {նախանձի} պատճառով, այդ բաների հակառակն են անում, եւ՛ իրա

է նոցա շքեղութիւն եւ պարծանք, եթէ կարելի լինէր, {նախանձի} պատճառով, շատերը կը կամենային հնարք գտնել, որ Տ

ութիւն. այնտեղ տիրում է մի դժոխային ամբոխումն եւ {նախանձի} որդերը եռ են գալիս այն ապականեալ սրտի վերայ:

յել տուեց Կայէնին՝ եղբայրասպան անելով։ Եսա՛ւը, {նախանձի՛ց} գրգռուելով Յակոբի վրայ, սորա մահն էր մտածում։

ովուրդը, ե՛ւ օրէնքը։ Սոքա՛, չդիմանալով դիւամոլ {նախանձին}, մահի մատնեցին Նորան, եւ ո՛չ արդարների, այլ՝

րծ մարդասէր Աստուծուց խօսք շնորհուի, խեղդւում են {նախանձից} ։ Եթէ տեսան ժողովրդից մի մարդ, որ գովում էր, ծա

մէջ չկայ. Հին Կտակարանումն էլ միա՛յն մի տեղ. " {Նախանձո՜ւ} բանսարկուին եմուտ մահ յաշխարհ " (Իմաստութիւն, գ

նապղծողքը, գողերը, անառակ կանայքը, արբեցողքը, {նախանձողքը}, ծոյլերը, ագահները, որկրամոլները. մի խօսքով դ

չեն մոռանում Նախիջեւանը, այլ քրիստոնէավայել բարի {նախանձով} հետեւում են նոցա օրինակին: Բայց այն խնկելի

Հայաստան չմտած, երբ լսեցին թէ գալիս է, փրփրեցան {նախանձով} եւ վառեցին բորբոքեցին իւրեանց հալածանք, մինչեւ ո

այնտեղ մի քանի ժամանակ մնաց։ Այս տեսնելով՝ չար {նախանձով} լցուած մարդիկը սուտ խօսքեր հանեցին նորա վանքի եւ

յդ կտակից իմ թարախոտ եւ փտած վէրքերի վերայ: Բայց {նախանձոտ} մարդիկ այստեղից ոչ շատ հեռի՝ ահա այնտեղ (այս խօ

եզ մինչեւ այդ անծանօթ Դրաւ քո մէջ նենգ աստուա՞ծը {նախանձոտ} "։ - Ասում եմ ես եւ իրանին փաթաթուած Թաւալում

վեր տանելով կրծքի մօտ ` Բաց եմ անում պինդ կոճակը {նախանձոտ}. Եւ արեւի ծիրան ցոլքերն անդրանիկ ` Ցոլցըլում ե

ղմոսի պէս գիտնալ էին հրամայում։ Իսկ այժմ լիրբ եւ {նախանձոտ} մարդերից շատերը եկեղեցական գրքերի անունները անգամ

տարիներ ապրել: Ֆրանսիսկեան կարգի աբեղայքը, նորա {նախանձոտ} եղբայրակիցքը, դատապարտեցին նորան որպէս կախարդ,

ցութեան, եւ շատերը ասում են, թէ նա զոհ գնաց իւր {նախանձորդների} վրէժխնդրութեանը, որոնք մի խնջոյքի մէջ դեղել էին

իսի աղանդաւոր ի քաղաքաց իւրեանց, այլ կուրացեալքն {նախանձու} հերքեալ զկանոնս սուրբ վարդապետաց ընդհակառակն գործ

ւթեան, որ ըստ բռնեալ ի նոսա հակառակասիրութեան եւ {նախանձու} պահանջէին անխղճօրէն, զի Այվազովսքին լիցի տէր հրի

բ բան է լուսաւորութեան մասին: " Առ դառնաշունչ {նախանձու} իւրեանց, որ բունեալ է ի նոսայ... պատատեալ եւ

մանաւանդ խեղճ ողորմելի գերմանացիք ցեխում խրուած, {նախանձու} տրաքում են եւ տակաւին հաւան էլ չեն Անգլիացին: Տօ

րիչը ասում է. " Քանզի եւ ասէր իսկ Իմաստունն, թէ {նախանձու} բանսարկուին եմուտ մահ յաշխարհ " (Ագաթ, եր. 119

. նոյն, հ. 2)։ § 37. " Քանզի գիտէր թէ առ {նախանձու} մատնեցին զնա... առեալ ջուր լուաց զձեռս առաջի ժող

մ, աւելի լաւ ասել, կերակուր տալով բամբասանքի եւ {նախանձու} օձին, որ վաղուց նստել է նորա փորի մէջ, վատաբանո

Հայս դժոխային իմն հոգւոյ անմիաբանութեան եւ անմիտ {նախանձու} ընդ յառաջադիմութիւն ընկերին: Ըստ ազգին լինի

խառնեցին նախնիք նորա բնաւորեալ անմիաբանութեամբ, {նախանձու}, քսութեամբ, եւ շատ այն է կամակոր տգիտութեամբ,

րակեալ ընկերատեցական հոգւով եւ հայրենի ժառանգական {նախանձու} առ միմեանս չունին զ ուսումնասիրական ընկերութիւնս

վերայ այսր 'ի զուր է, քանզի յայտնի տեսանի զի 'ի {նախանձուէ} չարէ յուզին այսպիսիք իրք։ Բայց թէ զիա՞րդ ոչ նշմա

ուր միայն Իտալիո մասին կարող եմ գրել առայժմ: Չեմ {նախանձում} Իտալիայի ազատության, դորա հակառակ առ ի սրտե ուրա

ւնքների վրա, " Հյուսիսափայլի " խմբագիրը իր համար {նախանշել} է կրկնակի աշխատանք: Տարածել ժողովրդի մեջ հանրամա

է միջին թիւը), - հանդիպելով կէս մի կորցնում է իր {նախաշաւիղը}, կէս մի այլ ընթացք է բռնում, կէս մի կանգ է առնո

զենք միջնադարեան թարախը պատուաստել մեր վրայ որպէս {նախապահպանողական} հնար (ինչի՞ց), եթէ նոյնիսկ մեր ցաւի եւ հիւանդո

լ կարծիք ունենալը: Այն մարդը՛ միայն կարող է {նախապաշարեալ} հայեացք ունենալ թատրոնականաց վերայ, որ կարծում է

նէ է բովանդակ ճառս: Այո՛, ո՛չ պակասին եւ առ մեզ {նախապաշարեալ} անձինք, որք արտաբերեալ զբառդ Վենետիկեան միաբանու

ռամկական, եւ այն սեպհական ոչ բոլորից՝ այլ ոմանց {նախապաշարեալ} անձանց: Եկեսցուք այժմ ի քննութիւն, թէ միաբանութ

արափառս, առանց ինչ բանս զմտաւ ածելոյ, ընդհանուր {նախապաշարմամբ} եւ կամակոր թմրութեամբ ազգին զգածեալ գոլով։ Ա

րտականութիւնն է ժողովրդի հասկացողութիւնը մաքրել, {նախապաշարմանց} եւ նանրահաւատութեան մառախուղները ցրուել: Եւ ասես

ազմէին եւ մի հինցած նախապաշարմունքի ընդդէմ եւ այս {նախապաշարմունքը} էր դերասանների եւ դերասանուհեաց մասին հասարակութե

, քանզի մարդ է: Եւ թատրոնի մէջ նա մոռանում է իւր {նախապաշարմունքը} դերասանների եւ դերասանուհեաց ընդդէմ, նա շատ անգա

կարողութեան վրայ է անգլիացիների իսպառ անխորտակելի {նախապաշարմունքը}: Մինչեւ անգամ մտադրեալ վերանորոգութիւնը, ինչպէս

, - ասաց կոմս էմմանուէլը, - նանրահաւատութիւնը եւ {նախապաշարմունքը}, անկիրթ ժողովրդի համար, վաղուց դարձել է հոգեղէն

լ էր մեզիմեն աղեկների մասին, նանրահաւատաթիւնը եւ {նախապաշարմունքը} կաթի հետ միասին մտել էին նորա մէջ: Թէեւ նա փոքր

գին. իսկ թէ սա մի փոքր վրդովուած էր, իսկոյն հին {նախապաշարմունքը} կը վտարէ ազատութիւնը եւ մարդը դարձեալ կը մնայ կապ

նիւ Մանուշակի համար, զոհ էր բերում իւր արմատացած {նախապաշարմունքը}: Բայց ինքը, Մանուշակը ամենեւին չէր կամենում բժշ

ը պատերազմ ունի ոչ միայն ազգի՝ դարերով կարծրացած {նախապաշարմունքի} հետ, այլեւ խաւարապաշտների հետ եւ ոչ միայն այսչափ

ների տանելուց յետոյ պիտի պատերազմէին եւ մի հինցած {նախապաշարմունքի} ընդդէմ եւ այս նախապաշարմունքը էր դերասանների եւ դ

ոնաբեմի վերայ: Քաջութեամբ պատերազմեցան հասարակաց {նախապաշարմունքի} իւրեանց վերայ արած ազդեցութեան հետ, եւ յաղթելով

նք սրտանց շնորհակալ ենք մեր հին բարեկամից, որ այս {նախապաշարմունքի} ընդդէմ, իր պատուական որդու անունը դրել է Մեհրուժա

այս գործին կարող են համաձայնիլ, որ մի արմատացած {նախապաշարմունքից} ազատուելու համար հերիք չեն մի քանի լուսաւոր գաղափ

ւրեանց մէջ ազատ չեն տակաւին, նկատելով, որ սնոտի {նախապաշարմունքներ}, փտած սկզբունքներ եւ առհասարակ գլխիվայր հասկացող

րկաւո՞ր է պահպանել ժողովրդի վնասակար եւ մոլորական {նախապաշարմունքները} եւ նանրահաւատութիւնքը. թէ՞ դորայ հակառակ, բնութ

ուսավոր գաղափարներով, քան թե պապական մոլակրոն եւ {նախապաշարմունքների} մեջ փտած մխիթարյանքը, միայն թե ազգը չխնայե մեզան

անւում է խղճալի վիճակի մէջ, գերի եւ ստրուկ խաւար {նախապաշարմունքների} եւ ամենեւին անհոգ լուսաւորութեան մասին: Չգիտեմ,

սկացողութենովը կարողացել էր ազատել իւրեան այսպիսի {նախապաշարմունքներից}, բայց այսպիսի ազատութիւնը ներգործում է միայն ազա

փով կարելի է նկատել նոյն սահմանափակութիւնը, նորա {նախապաշարմունքներով}, եւ նոյն հոգեկան ախտաւոր ամբոխմունքը, որ յատուկ

աչքումը, ճշմարիտ, գուցէ մի անկիրթ եւ բիւր տեսակ {նախապաշարմունքով} լցուած մարդ ունի մի յարգ ու արժանաւորութիւն, եւ

բար, լոկ հետաքրքրութեան համար, ոմանք՝ յառաջուց {նախապաշարուած}... Եւ ոմանք մի ֆանատիկոսական անխորհուրդ ազգասիրո

նական խորհրդով, որ միտքը փոքր ի շատէ լարուած կամ {նախապաշարուած} լինի, չէ սերտել խօսելիքը, ինչպէս պաշտօնական ժող

փառահեղութեամբ։ Մեզ պատերազմ է սպասում հազարաւոր {նախապաշարուած} խելքերի հետ, պատերազմ պապական աբեղաների կողմից։

ձ յարդի վերայ։ Այնտեղ, ուր մի կողմից սաստիկ {նախապաշարուած} են մտքերը պապականութեան օգտի համար, միւս կողմից

միտ անմեղանչականութեանը։ Գիտենք, որ մի քանի {նախապաշարուած} մարդիկ գոռալու էին. " Մխիթարեա՞նք չունին բազմահա

Երկրորդ, եթէ սա լինէր ողջամիտ անձն, պարտ էր {նախապատիւ} համարել ազգի օգուտը, քան իւր սեփականը եւ երբեք յ

ժամանակ չունի ուշ եւ միտք դարձուցանել Հայոց ազգի {նախապատիւ} հոգալի օգտի վերայ, նորա թանգագին զաւակների իմացա

հոգեւորների հետ ունեցած կենակցութեան, այլեւ այն {նախապատիւ} սիրու պատճառով, որ ունէր դոցա հետ, կասկածանք տո

մեղքը չէ, որ նորա միաբանութիւնը նորանից յետոյ, {նախապատիւ} համարելով այս ձեւաւորութիւնը, քան թէ իւրեանց Հիմ

ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն, ի՛նչ զարմանք է, որ {նախապատիւ} եւ գերապատիւ լինի միւս ազգերից, որոնք, մնալով դ

զգիս ց1001 ամն, որ առ ճշգրիտ տարեգրութեան համարի {նախապատիւ} քան զայլս: Ղեւոնդ երէց, հեղինակ պատմութեան Մահմ

լկաթայ, ի Սինկափոր, ի Վենետիկ եւ ի Վիեննայ: {Նախապատիւ} քան զամենեսին օրագիր Զմիւռնիոյ իրաւամբ կրեալ զանո

մաններին, Բեկերին եւ մյուս բնախույզներին, որոնք {նախապատմական} ժամանակներից որեւէ մի փոքրիկ իր գտնելով, հաստատա

7) Երես 50. Առ հարցումն. " Պատրիարքաց մէջ {նախապատմութեան} կողմանէ ի՞նչ կարգ կայ ". պատասխան է Այվազովսքին

, եթէ Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանց իրազեկ եղեալ {նախապատրաստութեանց} ազգին ՚ի Հնդկաստան, կորզեալ է ՚ի ձեռաց ստրկացելո

ված ուղղումների, ապա կոմիտեն առանց ինձ այդ մասին {նախապես} հայտնելու լիակատար իրավունք ունի թույլատրելու ինձ

եւում: Չնայած ես դեռ բայերին չեմ հասել, բայց {նախապես} կարող եմ ասել, որ խոնարհումները պակասում են, իս

քաւում ես դու։ Ի՞նչ պիտոյ է առնել. երեւի այդպէս {նախասահմանուած} է նոցա վիճակը: Պարոնը իւր ներկայ յօդուածի վերջու

էր խորհուրդներ եւ քարոզում էր երկնքի Աստուածային {նախասահմանութիւնը} ։) Բայց Տրիդենտեան ժողովքի սահմանադրութենից երե

այդ ստությունքը եւ խաբեությունքը աստուծո անքննելի {նախասահմանության} կամքն էր, որ մեր ձեռքով պատժվեին եւ խայտառակվեին

ի կարգը ընկնի, որովհետեւ երկբայութեամբ խօսում էր {նախասացեալ} փոսի վերայ: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ չէ ասել

ը: Ինչեւիցէ, հրամայեցի ծառայիս ընդունել նորան. {նախասենեակի} եւ առանձնարանիս դուռերը բացուեցան եւ փակուեցան,

նտարակոյս, քեզ, տանը չգտանելով, թողնելու էի քո {նախասենեակում}: Այս կարճ յառաջաբանութեամբ սկսանում եմ ահա իմ Յի

գործակատարի հետ, ամենայն զգուշութեամբ բացուեցաւ {նախասենեկի} դուռը: Պ. Յովնաթանեանցի առաջեւ դրած սեղանի վերա

ւ մի բան սովորեր, քան թե քաշ գար ինչ-որ Անանյանի {նախասենյակում} կամ իր հիմար հնարքներով խեղճ Գրիշային ճանապարհից

ւմ։ Սատանա՛ն, դեռ սկզբում, նախանձելով կործանեց {նախաստեղծին} եւ հո՛ղ դարձուց նորան։ Իմաստութեան մէջն էլ վկայ

ձնում, որովհետեւ ծխել բոլորովին չեմ կարողանում: {Նախավերջին} ֆունտը, չնայած շատ մանր էր կտրած, բայց ավելի լա

կիր լծոյ տակը ծնգի եւ տառապի։ Մինչեւ ե՞րբ պէտք է {նախատանաց}, բամբասանաց եւ զրպարտութեան պարսաքարեր եւ թուք ո

ում։ Դուք հարցանում էք, թէ " մինչեւ ե՛րբ պետք է {նախատանաց}, բամբասանաց եւ զրպարտութեան պարսաքարեր եւ թուք ո

ուշացուցանել զնա ի թշնամանելոյ զեկեղեցին Հայոց եւ {նախատել}, եւ արհամարհել զնորին աղանդ միանգամայն եւ զխաբեբ

է կար), թշնամանք տեղալ բովանդակ թատրոնի վերայ, {նախատել} մարդիկ, որոնց կօշիկների խրացը արժանի չէր լուծանե

կ սորա հակառակ ժառանգը թողուլ անխնամ, թերեւս ե՛ւ {նախատել}, ե՛ւ հալածել, ե՛ւ ամուր փաթթուելով մեռած դիակի

ոտից քննելով, խնդիրը ճյուղավորվում է: Ես վաղուց {նախատես} էի այս բանին, եւ այս էր պատճառը, որ ասում էի,

ուղղութիւնը նրա լեզուի մշակութեան մէջ, եթէ միայն {նախատեսաբար} եւ սկզբունքի վերայ հիմնուած ուղղութիւն է այդ եւ ո

նաջերմեռանդ մարդասեր-հրապարակախոսն անգամ կարողանա {նախատեսել} նրա համար որեւէ ապագա: Այդ ժողովուրդն, սկզբից ի

բ Փաթաղիկէս էին կոչում, եւ ուրիշ այլ շատ բաներով {նախատեսելով}, յետոյ, ուրիշներից ամաչելով, խաբէական եպիսկոպո

որ հալած էին մետալները կրակի տակ քուրայի մէջ, որ {նախատեսութեամբ} յառաջուց պատել էի բարակ մաղած մոխրով: Հեռացուցի

դոկտոր Նազարյանցը, բարձրագույն բարեհաճությամբ, {նախատեսում} է հրատարակել գալիք տարվա հունվարից: Գիտնակա

այժմ, ողորմած պարոն, համառոտակի ծանոթացնել ձեզ {նախատեսվող} նոր հայկական ամսագրի բովանդակությանը, հիմնվելով

սիրելու սիրտ չունենալով, որքա՞ն պիտոյ է ատէր եւ {նախատէր} իւր կինը նորա այս յարակցութենների մասին մի օտար մ

ակն, եւ առաւել քան զայս, առ ի ծածկել զարժանաւոր {նախատինս} կաթոլիկաց, ծագեալ ի յանդիմանութիւնէ նորին վեհափա

ւ զյիշատակ այդպիսեաց արձանագրեմք ՚ի պատմութիւն ՚ի {նախատինս} նոցա, ՚ի համար Հերոստրատեանց: Զայս նամակ,

սած մարդերից չեմ՝ կրած ո՛չ իրաւացի եւ ո՛չ անիրաւ {նախատինք} ։ Գուցէ այդ եւս Մասեաց Մուզաները պատմել են Պ. Իս

տղամարդիկը յետ չդարձան, նոքա իւրեանց այրիութիւնը {նախատինք} չհամարեցին ինքեանց, այլ մանաւանդ՝ պարծանք, առա

ր ճանապարհը հայկական քարերի եւ փուշերի մէջ: {Նախատինք} համարելու էինք մեզ " Մեղուի " եւ նորա համախոհների

տը, եթէ դոքա մի օր սխալուելով տալու լինէին մեզ, {նախատինք} համարում ենք ներկայումս եւ պիտի համարենք ապագայու

ւմ նախիջեւանեցոց գալոց սերունդքը պիտի յաւիտենական {նախատինք} եւ նզովք կարդան իւրեանց անհոգ եւ անփոյթ հայրերի ե

էութենէ։ Բայց ցասմանէ, ամօթ մեծ է եւ անլուանալի {նախատինք}, զի Այվազովսքին աղճատէ զտասնաբանեալսն, առ տգիտո

հասկացրել են նորան, թէ կրիտիկայն բամբասանք է կամ {նախատինք} (пасквиль), գրել են մի այսպիսի յիմար բան եւ աս

ւս ծագելու չէ իմ վերայ: Այժմ մնացել եմ միայնակ, {նախատինք} իմ ոխերիմ թշնամիների բերանում. այն մարդիկն եւս,

ւ ժողովրդի միաբան ընտրութեան, պէտք է յաւիտենական {նախատինք} լինէր նորան եւ պատճառ տար նորա անունը դրոշմելու չ

մբաւ մարդ, խայտառակութիւն գործարանի անուանը, եւ {նախատինք} նորա երանելի հիմնադրի սուրբ յիշատակին: Երրորդ,

ր ընծայել ազգին, ամենայն նեղութիւն, հալածանք եւ {նախատինք} ի սէր ազգին յանձն առնուլ. մի խօսքով, միայն նորա

նախնի դարս, այժմ իկ ի լուսաւորեալ 19-րդ դարում՝ {նախատինք} էին անլուանալի, որոց սովին տեսութեամբ առաջնորդեա

. պատճառ, այն փառք ու պատիւը եւ այն անարգանքն ու {նախատինքը} համարւում են վաւերական եւ ուշադրութեան արժանի, ո

իշտ պատճառելով կարողանար ուրախացնել այդ մարդկային {նախատինքը} (այս է Բէգզադէի ճիշդ սահմանը): Բայց մի փոքր հա

յս մասը չէ յօժարում վերցնել իւր միջից մարդկութեան {նախատինքը}, մարդավաճառ ստրկութիւնը: Այն ո՛ր սիրտն է, որ հ

պտիցիզմը, որ վերցնում է մարդկային մտքի ամլութեան {նախատինքը} ։ Հեռու ենք մենք մեր այս գործը այս տեսակ օրինա

վճիռը մի Պօղոսի մասին, որ հայոց ազգի եւ եկեղեցու {նախատինքի} համար, գուցէ թէ, դեռ եւս իւր վերա կրէր հայկական

ունը սուտ ճգնավորի դիմակի տակ: Նրանց իդեալը, {նախատիպը}, կիսաստվածը 12 տարի կառավարել է քաղաքը առանց վեր

ո՛ղ եւ ամեն ժամանակ կերակուր ուտող " անուանելով, {նախատո՛ւմ} էին՝ " Ինչի՛ Յովհաննէսի աշակերտները եւ փարիսեցին

ունդին, թէ ինչպէ՞ս չարագործ մարդիկը քեզանից միշտ {նախատուել} են եւ առաքինիքը պսակուել: Այնուհետեւ յառաջ

րեանց նովաւ կատարեցին զհաճոյս։ Եւ սոցա այսպէս {նախատուիլը} եւ հայհոյուելով հալածուիլը, ոչ թէ անցած ժամանակն

իւն կ՚ունենամ: Եւ նոցա սիրտը գրգռելու համար միշտ {նախատում} էր նախկին վերակացուին, հոգատարների բոլոր թերութի

փիւռը վերեւում յիշած Փարպու ճանապարհին հրապարակով {նախատում} է իր դուստրը, խայտառակելով եւ ամէնի առաջ յայտնել

ասելու վրայ, անիծախառն խօսքեր է հանում բերնից եւ {նախատում} է Վարդիթերին, այն խեղճ կնանիքը մեղադրում են նորա

, ուղարկեց այս թուղթը բարեսէր, մեծ եւ պատուական {նախարար} Մամիկոնեան Համազասպի) ձեռքով, որ Ղազարի այս տե

չպէս պատմում է Փարպեցին (Պատմ. եր. 108), ուխտապահ {նախարար} էր, եւ Վահանի հօր՝ երանելի Հմայեկի եւ Ամատունի Վա

եւ սիրելի մնաց նորան մինչեւ մահը։ Դիւբուա առաջին {նախարար} լինելուց յետոյ աշխատում էր ստանալ Կարդինալական գլ

՝ որպէս մասնակից Դամիէնի չարագործութեանը։ Ինքը՝ {նախարար} Շուազեօլը, ըստ ամենայնի հակառակ էր Յիսուսեանների

ղմից խոստովանահայրը ներգործում էր, միւս կողմից՝ {նախարար} Շուազեօլը։ Վերջապէս իւր՝ Հռովմի մէջ ունեցած դես

յեակ Մամիկոնեանի երեք որդիքը, ) նոյնպէս եւ միւս {նախարարաց} զաւակները, որ յետոյ ուղարկեց Պարսկաստան։ " Ի

րաման տային սուրբ քահանայապետքն Աստուծոյ կապելոցն {նախարարաց}, աղօթից եւ տքնութեանց պարապելոյ " եւ այլն (Փարպ

ցած հոյակապ Փարպեցին ասում է, թէ չիք Վասակը ուրիշ {նախարարաց} որդոց հետ (որդոց, բնաւ եւ ոչ մի կնոջ անուն չկայ)

նելի Հմայեկի եւ Ամատունի Վահանի հետ միասին, Հայոց {նախարարաց} թղթով, 450 թուին Յունաստան գնաց՝ Թէոդոս կայսրից Պ

պեցին. " Եւ լուեալ զայս պատգամ չորեցունց գաւառաց {նախարարացն} (Վահանն էր ուղարկել այս պատգամը Արծրունեաց, Անձ

ն անդարձութեամբ 'ի խաւարն արտաքին։ Ոմն յԱնձաւացի {նախարարացն} սեպուհ մի, որում անուն էր Յովհան, եւ միւս եւս ե

ւր արդարացուցիչ փաստերից եւ այս, որ բարեհաճի պ. {նախարարը} մեզանից հարցմունք առնել, մեք շատ ուրախ ենք, եթե

խնդրել տէրութեան հաճութիւնը, որ արտաքին գործերի {նախարարը} անգլիական դեսպանի, Անգլիոյ կառավարութեան ձեռքով

ապետի, Նոր Ռուսսիայի կուսակալի եւ ներքին գործերի {նախարարի} ձեռքով խնդրել տէրութեան հաճութիւնը, որ արտաքին գ

ներին։ Արդարեւ մի քանի ժամանակից յետոյ Պապը դրեց {նախարարի} եղբօր՝ Ալֆոնս Դիւպլեսսու գլխին Կարդինալական գլխա

մի խօսքով հերքել իւր ասածները։ Րիշիէ չ'լսեց խիստ {նախարարի} եղբօր հրամանին, եւ հաստատ կերպով ջատագովում էր ի

ւական գերդաստանները հարկադրուած էին խոնարհել խիստ {նախարարի} կամքի առաջեւը, որ եւ խորամանկութենով եւ ուժով գի

ի մէջ իբրեւ Կրօնական հաւատալիք ընդունելու մասին, {նախարարի} հրամանովը մեծ անպատւութեամբ աքսորուեցաւ Փարիզից ե

սույս տասնիննից խնդիր գրեց ազգային լուսավորության {նախարարին}, որի հետ միասին ուղարկեց եւ տպելի օրագրի պայմանք

հաճեսցի զգացուցանել զտէրութիւնն Անգլիոյ ընդ ձեռն {նախարարին} արտաքին գործոց Ռուսիոյ եւ ընդ ձեռն դեսպանին Անգլի

առաջ ի Լոնդոն եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. {նախարարին} արտաքին գործոց առ տէրութիւնն Անգլիոյ եւ երեսփոխան

ջ ՚ի Լոնդոն, եւ անդէն ի վերայ հիման գրութեան պ. {նախարարին} արտաքին գործոց առ տէրութիւնն Անգլիոյ եւ ՚ի վերայ

իւնս եւ անձինս կատարել զհրամանաց պատուէր քաջափայլ {նախարարին}, յաւելեալ ի հրովարտակս թեմական ատենին, որպէս թէ

նական եւ հուսահատության մեջ: Սիրական եղբայր, {նախարարն} հրաման է գրել Ստրոգան[ովին] վասն եկեղեցական գումա

ձյալ Գաբրիել վարդապետ Այվազովսկին գանգատավոր է առ {նախարարն} Ազգային լուսավորության, որպես թե " Հյուսիսափայլի

ականության անունի տակ: Ազգային լուսավորության {նախարարն} հարցմունք է առնում Ցենզուրնիյ Կոմիտետից, թե ինչպ

է ասացեալ նոյեմբերի, համարաւ 1303, գրեալ առ պ. {նախարարն} արտաքին գործոց տէրութեան Ռուսսիոյ, խնդրեաց ՚ի նմ

րդէ ասացեալ նոյեմբերի համարաւ 1303, գրեալ առ պ. {նախարարն} արտաքին գործոց, ի Պետերբուրգ, խնդրեաց ՚ի նմանէ

ին Նազարեանց: Այվազովսքին փութացաւ հասուցանել առ {նախարարն} տէրութեան զիւր անմիտ գանգատ, թէ ապստամբ ոք իցեմ

ցի։ Ամսօրեայ իբր ժամանակօք յառաջ քան զայս, {նախարարն} ներքին գործոց իրազեկ եղեալ հոգւոյ եւ ուղղութեան մ

ել լաւ, առաւել ճիշտ, քան թէ նոցա թագաւորները եւ {նախարարները} ։ Նա, օգուտ քաղելով այս յայտարարութեններից, իւր

իտի գրուէին ազգի ընտանեկան կեանքը, թագաւորների, {նախարարների} ընտանեկան կեանքերը, պարզուելու չեն երբէք՝ իմանա

ան յարձակուեցաւ երկու ուրիշ ուխտապահ եւ հաւատարիմ {նախարարների} վրայ, երբ սոքա Վահանի այն նեղ ժամանակը գնում էին

սանութիւնը եւ այնտեղ, ուր խօսում է Դռնում կապուած {նախարարների} ՝ Հայաստան մնացած կանանց վրայ, Փարպեցին առիթ չէ բա

կինը հանդէս չունենար այն անցքերի մէջ, որ կապուած {նախարարների} եւ Ս. Ղեւոնդեանց մասին խօսելով՝ պատմում են մեզ ե՛

նն փոխարքայն Կովկասում, եւ սա թղթակցեալ ընդ ձեռն {նախարարութեանց} եւ պետութեանց ՚ի Հնդկաստան եւ այլն եւ այլն: Մ

եւ 20)։ Այս Գէթը եւ Ասկաղովնը այլազգեաց հինգ {նախարարութեանց} երկուքն են. Գողիաթը Գէթացի էր նոյնպէս։ Երբ Սաւո

ւմ է. " Սոցա նման եւ մեր Արշակ թագաւորը եւ Հայոց {նախարարութիւնքը}, համարձակութիւն ստանալով, պատրիարք կացուցին Հայ

խնդրում եմ Ձեզանից չխնայել ձեր աշխատությունը, որ {նախարարությունը} հետ չդարձուցանե մեր առաջարկությունը եւ թույլ տա ս

լոր բաների համար, այս օրերս, ինչպես խոստանում է {նախարարությունը}, պիտի կարգադրություն լինի, եւ այս է պատճառն, ո

երեւելի դէպքերի։ Հայոց կաթողիկոսքը, մարզպանքը, {նախարարքը}, զօրքը եւ այլն եւ այլն մի ուրախական տօնի պատճառո

ամեմատ, ինքը եւ իր հետ եղած ուխտապահ եւ քաջարանց {նախարարքը} մի քանի օր մնացին այնտեղ եւ իրենց ուխտերը եւ նուէ

ել այն փառաւորութեանց, որով փառաւորուած քաջարանց {նախարարքը} իրենց գլխաւորի եւ Սուրբ Յովհանն Մանդակունու հետ ա

պաշտպանելու, որպէս բո՛ւն Փարպեցու ձեռքով դրուած {նախդիր} ։ " Եւ ողբայ Դաւիթ զողբս զայս 'ի վերայ Սաւուղ

յի ", իւրեանց բացառականքը կազմում են սեռականից՝ {նախդիր} յաւելացնելով վերան, եւ չունին առանձին բացառական

ո՛րքան պ. Էմինը իրաւունք ունի գէթ շաղկապի վրայից {նախդիրը} հալածելու, որպէս գրչի սխալ, նո՛յնքան իրաւունք ո

աւունք ունի ամեն մարդ յատուկ անուն Գէթ ի հալածեալ {նախդիրը} պաշտպանելու, որպէս բո՛ւն Փարպեցու ձեռքով դրուած

ն Սեւկոյ ". միթէ չէ՞ կարելի մտածել, թէ Սեւկոյ ի {նախդիրը} լինէր արանցի նախդրի կրկնութիւնը, եւ միթէ ընդդէ՞մ

թիւնը հասկացւում է նախադրութեամբ, թէեւ Տաճիկների {նախդիրը} յետադիր կամ վերջադիր էր։ Այս աշխատութեան մէջ

ատութեան մինչեւ ցայսօր"։ Չպիտի մոռանալ, որ այդ {նախդիրները} կորուցել են իրենց իրաւունքը ազգի շրթունքի վրայ,

կարելի մտածել, թէ Սեւկոյ ի նախդիրը լինէր արանցի {նախդրի} կրկնութիւնը, եւ միթէ ընդդէ՞մ է քերականական ուղիղ

կաստանցին ասում է "լալման եմ"։ Արդեօք այս դարձեալ {նախդրիւ} տրականի ուժով չէ, այսինքն՝ "լալու վրայ եմ". մենք

ներեւոյթ եղանակը եւ տալիսը հոլովեալ աներեւոյթ է, {նախդրիւ} տրական, որ, միանալով եմ, ես, է-ի հետ, դիմաւո

տի չպիտի զարմանալ, եթէ տալիս-ը աներեւոյթ եղանակի {նախդրիւ} տրական է դիմորոշ յօդի հետ միացած։ Օրինակներով այ

, տալ բայերից, ցոյց ենք տալիս բոլոր միւս բայերի {նախդրիւ} տրական հոլովված աներեւոյթ եղանակները՝ տեսնելիս,

, եւ այլն։ Շատ անգամ, ինչպէս նաեւ Աշտարակում, {նախդրիւ} տրականի տեղ, օրինակ՝ գալիս, գործ են ածում սեռա

իրտը շարժուելու կարդալ Ամերիկայի յայտնագործութեան {նախերգանքը} եւ վերջաբանը։ Գիտենք, Եւրոպայի կրիտիկոսքը ս

աձայն առաջին խնդրոյ իմոյ առ գա հետեւեցելոյ ի 8-էն {նախընթաց} ամսոյն մարտի: Միքայէլ դպիր Նալբանտեանց յ13

Նալբանդեանց Խոնարհադեմ յայտարարութիւն Ի 13 {նախընթաց} ամսոյն օգոստոսի արգոյ պատգամաւորք հաստատեալք միակ

արքունի կնքով: յԱռաջներորդ աւուր նոյեմբերի, {նախընթաց} ամի, հաստատեցաւ թուղթն այն եւ անցուցեալ եղեւ ի մ

ւ արքունի կնքով: Յառաջներորդ աւուր նոյեմբերի {նախընթաց} ամի հաստատեցաւ թուղթն այն պատշաճաւոր եւ վաւերական

դ հունձը, որպեսզի կարողանայի համեմատել արդյունքը {նախընթաց} հունձի արդյունքի հետ, սակայն, սերմերի ձեւափոխու

մի գիրք, որ ըստ մեծի մասին վերաբերում է Անգլիայի {նախընթաց} դարաշրջանին, եւ իրենց կողմից ոչ մի ծանոթագրությո

ին ժողովի, զոր գումարեցի 'ի հնգետասաներորդ աւուր {նախընթաց} ամսեանն յուլիսի, ազգն մեր միաբան հաւանութեամբ եւ

ամար, խօսում էր այնտեղ Ղազարը, ինչպէս երեւում է {նախընթաց} եւ հետեւեալ բաներից: Ես պատմել էի Պ. Իսահակեանց

ուրախ եմ, քան թէ անցած նոր տարիներում. պատճառ, {նախընթաց} տարին անխորհուրդ անցած չլինելով մեր սիրական ազգի

առակի ձեւերով, եւ թէ իմ բովանդակած բաների մասին {նախընթաց} տեղեկութիւն չունեցողը կը դժուարանայ շատ անգամ հաս

եւ վարել զճշմարիտ վարս քրիստոնէի, որ հայեցեալ ի {նախընթաց} եւ ՚ի յետագայ բանս, երեւի ՚ի ճիշդ պահպանութեան ա

ուէր ընդհանուր կրթութեան, եւ այնպէս, որ, առանց {նախընթաց} կարօտութեան օրինաւոր դպրոցների եւ Համալսարանի, հ

էմմանուէլը բնակւում էր այս քաղաքի մէջ, ուր անցան {նախընթաց} գլուխներում պատմած անցքերը: Նորա անձնական տկարու

երկայն եւ կանաչ ժանգով պատած ատամները: Այս ժպիտը {նախընթաց} էր այն կատաղութեանը, որ երբեմն երեւում է կին մար

ՐՈՐԴ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ Ա. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ {Նախընթաց} յօդուածի մէջ խօսեցինք Մխիթարի վերայ, պատմեցինք ն

թարեան ասացեալ ընկերութիւնը, այդ մասին խօսել ենք {նախընթաց} յօդուածի մէջ), ուր եւ ընկերութեան հիմնադրի վար

նք, եւ լուսաւորութիւնը հետեւանք է կրօնի, ինչպէս {նախընթաց} գլխումը ասել ենք։ Ուրեմն Մխիթարեանց բարոյականութ

պականութիւն։ Թէ ի՛նչ է պապականութիւնը, ասել ենք {նախընթաց} գլխումը։ Մարդկութեան տառապանքը, այն ամենադա

ՆՑ ՄԱՏԵՆԱԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԵԱՆ ՇԱՐԺԱՌԻԹԸ {Նախընթաց} գլխումը, խօսելով Մխիթարեանց մատենագրական գործուն

թէ բայի վերջաւորութիւնը, այսինքն՝ եմ, ես, էն {նախընթաց} է դրւում բայարմատից, ինչպէս չեմ տալիս եւ այլն,

բայը վ տառը պիտի ունենայ խոնարհվող վերջաւորութեան {նախընթաց} եւ այս այնպիսի ընդհանուր կանոն է, որ հին լեզուի

ակ՝ գործեմ-գործիմ, բայց նոր լեզուի մէջ այդ ինիի {նախընթաց} պիտի եւ մէկ վեվ աւելացնել՝ գործել-գործվիլ, որով

ործողութիւն, բայց եղանակ, ժամանակ, դէմք եւ թիւ {նախընթաց} բայի վերջաւորութեան ուժով, ինչպէս՝ " գնում է կա

եամբ, որի դէմքը, թիւը եւ ժամանակը երեւում միայն {նախընթաց} գնում է բայում։ Երկրորդ, շատ անգամ հերիք է, եթ

ւ խրթին ոճերի համաձայն, յատկացուցիչը յատկացելուց {նախընթաց} ։ Բայց սորանից էլ լաւերը կան՝ " ըստ այլ եւ այլ ժ

ը եւ, եթէ աւելի լաւը կամիք, պակասութիւնքը աւելի {նախընտիր} են, քան թէ բուն ազգը: Եթէ այսպէս չլինէր, դուք

ալ, թէ մի փոքր թերի, բայց գործադրելի ձեւը աւելի {նախընտիր} է, քան թէ գաղափարական կատարեալը, որ բոլորովին ա

ճիգն հեղինակին եւ բիւրիցս գոհ զնմանէ լինելոյ, զի {նախընտիր} վարկաւ զօգուտ հասարակաց քան զսուտ փառս [հնձելոյ ն

բ, եւ առանց միտ դնելոյ սեպհական ազգի պիտոյիցն] ` {նախընտիր} վարկան որպէս զմատեանն սուրբ, սապէս եւ զայլ գրեան

րծ դնում այն գաւառական մէկ բառի տեղ, այն ժամանակ {նախընտիր} է այդ գաւառական բառը, որ գործ ածվելով կը դառնայ

ծութեան մէջ, որովհետեւ ճերմակ թթենին համարւում է {նախընտիր}. գիտութիւնը ասում է, թէ նորանով կերակրուած միջա

այն բարբառոյ յանապատի"։ Երկուքն էլ հազար փառքով {նախընտիր} են համարում երգել. " ափսոս քեզ հայոց խեղճիկ ժողո

իացի դաստիարակութենով սնունդ առած լինելով, աւելի {նախընտիր} են համարել, որ իւրեանք փառաւոր մարդերի կարգումը

Գրենլանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ։ Պարզ է, թէ պէտքը {նախընտիր} է, քան թէ գեղեցկութիւնը, որովհետեւ կեանք չկայ,

քը աւելի վերաբերւում են այն խնդրին, թէ ո՞րը պիտի {նախընտիր} համարենք՝ հի՛ն, թէ՛ նոր լեզուն, քան թէ այն պատ

սորա ընդդէմ մենք ասում ենք, որ հին լեզուն նորից {նախընտիր}, գեղեցիկ եւ մշակուած համարուիլը, շատ պինդ կապու

կարող են գործ դրուել։ Որովհետեւ, եթէ հին լեզուն {նախընտիր} համարելով՝ նորը անարգելը եւ ոտնակոխ անելը նմանու

ր ընդունակութեամբ եւ լուսաւորութեամբ հարիւր անգամ {նախընտիր} եւ հարիւր անգամ պիտանի լինել, քան թէ նորա մեռած

սկացողութեան եւ ճաշակի համար աւելի ազնիւ եւ աւելի {նախընտիր} են լորը եւ մանանան, քան թէ սոխը եւ սխտորը։ Պատճ

ացել էին այն բնութեան ազդեցութեան տակ եւ այժմ մեզ {նախընտիր} համարուած լորը եւ մանանան չէին կարող բռնել նորա հ

յորմէ եւ հրամայեցաւ բոլոր հոգեւոր դասուն ընդ ձեռն {Նախիճեւանայ} քաղաքական գլուխ ղուբերնսկի սեկրետար Խալիպովին ուս

եանցին, Ամատունու հետ 28 115 Քաղաքական գլխոյ Ն. {Նախիջ[եւանայ]}, կաթ[ողիկոսի] թղթ[ով] 116 Հայրապետեանցին 117

էր, ուրեմն ինքն անուանելոց էր զանձն ոչ գործակալ {Նախիջեանայ}, այլ կտակակատար իւր ի կենդանութեան իսկ իւրում:

. Պ. Բուրգ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, ԱՐԳՈ ԳԼՈՒԽ ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՎԱՆ} ՔԱՂԱՔԻ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Ձեր ապահովյալ

ՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԱՅ} ԵՎ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԵՎ ԱՍՊԵՏԻ Ի Նախիջեւանայ երկրորդ

աքական գլխոյ Նոր Նախիջեւան քաղաքի 52. ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ} ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻՆ Պաշտօնակ

նվարի 18 Ս. Պետերբուրգ ՆՈՐԻՆ ԲԱՐԵԾՆՆԴՈՒԹՅԱՆ {ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ} ՔԱՂԱՔԱԳԼՈՒԽ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆՑԻ

լ դեպի Էջմիածին [..... ] թե սուտ, սակայն եթե {Նախիջեւ} [.... ] հույս չկա, որ դուք գիտեք ձեր բանը [.

Միքայէլ դպիր Ղազարեան Ուստայեանց 1866, ի {Նախիջեւան} առ Տօնաւ: 2. ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳՍԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ

ջ եւ առողջ են: Խնդրեմ զպատասխանին գրեսջիք: Ի {Նախիջեւան} առ Տօնաւիս գետով: Գրէ Միքայէլ Ղազարեան " դպիր

Միքայէլ Ղազարեան Դարբնեանց 1848, ի 7 ապրիլի ի {Նախիջեւան} 4. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆ

Միքայել Ղազարեան Նալբանդով Բնութիւն ունիմ ի {Նախիջեւան} քաղաքի, ի Հայրենական տան։ 5. ՄԱՏԹԵՈՍ ՎԵՀԱՊԵ

յէլ Ղազարեան Նալբանդեանց 1848 յ9 օգոստոսի Ի {Նախիջեւան} 1849 6. ԳՐԻԳՈՐ ԵՒ ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՆԵՐԻՆ

քայէլ դպիր Նալպանտեանց Ի 8 մարտի 1850 ամի, եւ {Նախիջեւան} 8. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆ

յէլ դպիր Նալբանտեանց յ13 ապրիլի 1850 ամի Ի {Նախիջեւան} 1851 9. ԵՓՐԵՄ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑԻՆ ԲԱՐՁՐԱ

, ի լինել սրբազնագոյն կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց ի {Նախիջեւան}, կարգեցաւ ի վերայ հոգեւորականաց ուսուցիչ հայու կ

ւ, մնաց ընդերկար, ցգալուստ վեհափառ Հայրապետին ի {Նախիջեւան}, անգործ եւ թափուր յուսուցչական իրաւանց, այլ յոր

այնժամ ի Թաղանրօգ, եւ զխորհուրդ պսակի կատարեաց ի {Նախիջեւան} քաղաքի պատրին լատինաց ի ներկայութեան բոլոր կոչնակ

ր իմոյ Գրիգորի Ղազարեան Նալբանդեանց Ի {Նախիջեւան} 15. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՍԻՆՈԴԻՆ Ի ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԵԱՆ ՀԱՅՈՑ ՍԻՆ

1845 ի լինել ծայրագոյն պատրիարգ կաթողիկոսի ի Նոր {Նախիջեւան}, ըստ առաջարկութեան տեղւոյն Հոգեւոր կառավարութեան

եան տեառն Մատթէի արքեպիսկոպոսի նորոգ վիճակաւորի ի {Նախիջեւան} յիշեալ հոգեւոր կառավարութիւնն առաջարկեաց նորին բա

գականացս ամեն կերպ օգնական լինել. ես գամ ու մնամ {Նախիջեւան}, ասացեք ի՞նչ անեմ ես այդտեղ, ո՞վ է ինձ հաց ու ջ

նունով եւ խնդրել էի, որ թե այդ պատվական տղան գար {Նախիջեւան}, նորան մեր տունը տանեիք, որովհետեւ օտար երկիր է

կ ապուխտը ստացա, շնորհակալ եմ, բայց նա խոստացավ {Նախիջեւան} հասածովը մի գիր գրել, մինչեւ այժմ չտեսա: Ես եւ

ԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Երկու նամակդ՝ մինը {Նախիջեւան} հասածովդ, իսկ երկրորդը մարտի երեքից, ստացա անկո

որին դու ճանաչում ես: Իմ գնալուս համբավը, որ {Նախիջեւան} տարածվի գնալուցս հետո, խնդրեմ մերոնց միամտացնես

նակ պ. Նազարյանցին, եթեւ ցենզորն թողու, ուրեմն {Նախիջեւան} կստանաք Դուք, պ. Հայրապետյանցը, պ. Էմմա[նուել

: Ես այսուհետեւ ամեն շաբաթ նամակ կգրեմ, քանի որ {Նախիջեւան} ես, անտարակույս դուն եւս կգրես: Առողջություն

ան հեռագրով, գործի հաշվով, որովհետեւ Կալկաթայից {Նախիջեւան} նամակ հասուցանելը եւ դորա պատսախանը Կալկաթա ստանա

ունք առնվին այդ ճանապարհորդության մասին, եւ գանք {Նախիջեւան}, թե դաշնագիրը հաստատելու, թե երեսփոխանական թուղ

աց ընտրելոց ՚ի բովանդակ ազգէն Հայոց որ ՚ի Նոր {Նախիջեւան} եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա ի մասին գործոյն

ծակից լինել առ ՚ի գիւտ իրաւանց ազգին մերոյ, որ ի {Նախիջեւան}: Յանձն արարեալ զիս ի շնորհս աղօթից վեհափառութ

ան տուեալ ի բովանդակ ազգէն Հայոց, բնակելոց ի Նոր {Նախիջեւան} քաղաքի, երեսփոխան ընտրելոցն, պ. Միքայէլի Նալբա

կացութիւն բովանդակ ազգին Հայոց, բնակելոց, ի Նոր {Նախիջեւան}, ի մասին Հնդկական հրիտակացն հաստատեմք եւ վաւերաց

Նորին յարգութեան պ. քաղաքական գլխոյ Նոր {Նախիջեւան} քաղաքի 52. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ

ղիկոսն հրամայեաց առաքել զմի ոք յանդիմոց Սինօդին ի {Նախիջեւան} առ ի քննել զգործն ի նորոյ, գործակից ինքեան ունել

պիսկոպոսն, որում ասէր թէ պիտոյ է հրամայել գնալ ի {Նախիջեւան}, քանզի քաջագէտ է գործոյս այսորիկ, այսմ եզրակացո

Նորին յարգութեան պ. քաղաքական գլխոյ Նոր {Նախիջեւան} քաղաքի 54. ՅԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՍՎԱՃԵԱՆԻՆ 30 դեկտ.

Հունվարի 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ} ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ, ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱ

ՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ յԵրեսփոխանէ ազգին մերոյ բնակելոյ ի {Նախիջեւան}, ի մասին հնդկական հրիտակացն Յայտարարութիւն Զ

ն զթուղթն եւ զպատճէն եզրակացութեան ազգին մերոյ ՚ի {Նախիջեւան} ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն, զգրելոյ վեհափառ հայ

, իմանամ, եթէ արք ոմանք անբարեմիտք հռչակեալ են ի {Նախիջեւան} զձերբակալ լինել անգոյ նամակի իրիք, որպէս թէ առ յ

ունվարի, 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ} ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳ

ԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ Յերեսփոխանէ ազգին մերոյ բնակելոյ ի {Նախիջեւան}, ՚ի մասին Հնդկական հրիտակացն. Յայտարարու

ն զթուղթն եւ զպատճէն եզրակացութեան ազգին մերոյ ՚ի {Նախիջեւան}, ՚ի մասին Հնդկական հրիտակացն, եւ զգրելոյ վեհափա

20 փետր. 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ} ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՐՈՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱ

ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ, Յերեսփոխանէ ազգին Հայոց ՚ի Նոր {Նախիջեւան}, ի մասին հնդկական հրիտակացն, ՚ի Միքայէլէ Նալբ

Հնդկաստան, ճանաչել զիս երեսփոխան ազգին Հայոց ՚ի {Նախիջեւան}, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն: Վսեմափայլ մինի

վի, ճանաչէ զիս լիակատար երեսփոխան ազգին հայոց ՚ի {Նախիջեւան}, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն, եւ թէ նոյն տեսչու

մարտի 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ} ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ԵՒ ԱԶԳԱՍԻՐԻ Պ. ԿԱՐ

ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ, Յերեսփոխանէ ազգին Հայոց ՚ի Նոր- {Նախիջեւան}, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն Տեղեկութիւն

ծնի: Որպէս լիակատար երեսփոխան ազգին Հայոց ՚ի {Նախիջեւան}, զխնդրոյ հնդկական հրիտակացն, տեսանելով զմիջամու

դատիմ բողոքել առաջի Ձեր եւ բովանդակ ազգին Հայոց ի {Նախիջեւան} եւ հրաւիրել Ձեզ ի գործ դնել զպատշաճեալ հնարս առ ի

իակատար երեսփոխան բովանդակ ազգին հայոց ՚ի Նոր {Նախիջեւան} ի մասին հնդկական ազգային հրիտակաց հաստատեալ

Ի գործոց յանձն եղելոց ինձ յազգէն Հայոց որ ի Նոր {Նախիջեւան} եւ ի վեհափառ կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց ՚ի տէր Մատթ

ս թողեալ են յօգուտ աստուածահաճոյ շինութեանց ի Նոր {Նախիջեւան}, որ գոն յօգուտ դպրոցի, աղքատանոցի, հիւանդանոց

, յաղագս յանդիման առնելոյ զայն ազգին հայոց ի Նոր {Նախիջեւան} եւ վեհափառ կաթողիկոսին ամենույն Հայոց, յիւրում ժ

ի, ՚ի Կալկաթա Հնդկաց։ ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ} ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ԵՒ ԱԶՆԻԻ ԱԶԳԱՍԻՐԻ,

ցն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, հաւանական է թէ եղելոց ի {Նախիջեւան}, ընդ այնոսիկ ժամանակս, որովհետեւ այս ամենայն հր

տարինեայ Խօջամալեանց, յօգուտ բարեկարգութեանց Նոր {Նախիջեւան} քաղաքի (որ մերձ յամրոցն Ազովու), խոնարհաբար խն

վին յարգանօք լիակատար երեսփոխան ազգին հայոց ի Նոր {Նախիջեւան}, ի մասին հնդկական հրիտակացն, հաստատեալ ի կարողո

առ նա եւ խնդրեցից զհրիտակն, զորոյ յանցուցանել ի {Նախիջեւան} եւ ի կորուսանեալ զքսան առ հարիւրն ստացայց ՚ի բանկ

Լիակատար երեսփոխան բովանդակ ազգին հայոց ՚ի Նոր {Նախիջեւան}, ի մասին հրիտակացն ի Հնդիկս, հաստատեալ ի կարող

տարինեայ Խօջամալեանց, յօգուտ բարեկարգութեանց Նոր {Նախիջեւան} քաղաքի, որ մերձ յամրոցն Ազովու, խոնարհաբար խնդր

ԻՆ Լիակատար երեսփոխան բովանդակ ազգին Հայոց Ի Նոր {Նախիջեւան} ՚Ի մասին Հնդկական հրիտակաց № 97 Յունիս 2014 Հո

ելեան արարեալ զկտակ յօգուտ աղքատաց եւ տպարանի Նոր {Նախիջեւան} եւ Գրիգորիապօլ քաղաքաց թողեալ է մերձ իբր 250. 000

61, Կալկաթա 8 Օգոստոսի ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ} ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ Երեսփոխա

արգմանութիւն պատճէնի եզրակացութեան ազգին Հայոց ՚ի {Նախիջեւան}, որով բողոքէ նա զանկանոն ներգործութենէ Այվազովսք

ինձ անկ էր (որպես երեսփոխանի ազգին մերոյ ՚ի Նոր {Նախիջեւան} ) ստանալ զկէս դրամոցն գումարելոց յարդեանց տանց թո

ս յանդիման առնելոյ զայն կառավարութեան հայոց ի Նոր {Նախիջեւան}: Զվարձս պ. Գէորգ Աւետի եւ պ. Յովհաննու Աւդա

ՆԻՆ ՆՈՐԻՆ ՅԱՐԳՈՒԹԵԱՆ ՄԵԾԱՐՈՒ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ} ՔԱՂԱՔԻ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ Յեր

ՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ Յերեսփոխանէ ազգին Հայոց բնակելոց ի {Նախիջեւան}, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն ՚ի Միքայէլէ Նալբան

ս, ի մասին հնդկական հրիտակացն եւ հասեալ զարդիս ի {Նախիջեւան}, խոնարհաբար խնդրեմ ի յարգութենէ Ձերմէ ժողով գում

. Մ. Նալբանդյան 13 Յուլիսի, 1862 ամի, {Նախիջեւան} 73. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ 20 декабря 18

o: Սերմերն ստանալուն պես, թող նա այն ուղարկի {Նախիջեւան} որեւէ գնացողի հետ: Պետք է միջոցներ ձեռք առնել,

ՔԱԳԼՈՒԽ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆՑԻՆ {Նախիջեւան} քաղաքի լիազոր երեսփոխան, Սանկտ Պետերբուրգի համալ

րկա դառնալ: ՝ Ամբողջ քաղաքը գիտի, որ ես եկա {Նախիջեւան} հուլիսի 10-ի երեկոյան եւ ձերբակալվեցի 14-ի առավոտ

ե՛ւ հանցանք: Ցավում եմ, որ նա գլխի չի ընկել {Նախիջեւան} ուղարկելու Կոխինխինյան հավի մի քանի ձու - կբազմա

մ քեզ: Ինձ շատ հետաքրքրում է Անդրեաս սրբազանի {Նախիջեւան} գալը, նամանավանդ որ այդ վերաբերում է եկեղեցական

եւ բարենորոգելու ծրագիրը: Տակավին անտեղյակ քո {Նախիջեւան} հասնելուդ, դեկտեմբերի 7-ին ես արդեն գրել էի Հովհ

մոռացա, ես լսել եմ, որ դու լինում ես նորերումս {Նախիջեւան} ժամանած Անդրեաս եպիսկոպոսի մոտ, հաղորդիր նրան իմ

ացա քո նամակը ծխախոտի հետ միասին. շնորհակալ եմ. {Նախիջեւան} գրած նամակներիդ համար նույնպես: Ես ինքս մտածում

եւ, եթե մինչեւ այն ժամանակ հրաման դուրս չգա ինձ {Նախիջեւան} գալու, այն ժամանակ հրամեցեք, ինձ այստեղ կգտնեք

ան է, մեմ ալ տաք տեղ մը երթալու դիմացի ձմեռը կամ {Նախիջեւան} մնալու. արդխ նայինք, ո՛րը ավելի շուտով կհրամայի

տահա չի ըլալ, զերե գիտցածս խդրելեզներուն կբերեն {Նախիջեւան}: Ուրիշ գրելու բան չունիմ, մարդուդ շատ եւ շա

1. ՄԱՏԹԵՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏՅԱՆԻՆ 1856 թ. մայիս, Նոր {Նախիջեւան} ՆՈՐԻՆ ԲԱՐՁՐ ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱ

մնամ խ. ծ. եւ որդի։ ի մայիսի 1856 ի {Նախիջեւան} 2. ՄԱՏԹԵՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃՅԱՆԻՆ 1860, օգ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃՅԱՆԻՆ 1860, օգոստոսի 14, Նոր {Նախիջեւան} ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ Ա

ԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԱՍՊԵՏԻ 'ի քաղաքական գլխոյ Նոր {Նախիջեւան} քաղաքի 'ի Կարապետէ Հայրապետեանց՝ ամենախո

կս աւանդեալ են յօգուտ ազգիս մերոյ բնակելոյ 'ի Նոր {Նախիջեւան} քաղաքի զհրիտակս ողորմութեան յանուն դպրոցի, աղքատ

մ դիցեն չուել 'ի Հնդիկս եւ, յանուն ազգի մերոյ 'ի {Նախիջեւան}, յայտնագործեալ զվաղնջուց թողածն հասուսցեն առ ազգ

պ. Աջեմեանցն յաւուրս յայսոսիկ հասանք նոյնպէս 'ի {Նախիջեւան} եւ անդէն վաղվաղակի ուղւոյ լինի յԷջմիածին, 'ի համ

առայ եւ որդի ի 14 օգոստ. 1860 ամ ի ՚ի {Նախիջեւան}

հեռի, եւ նոքա, քաղաք շինելով, անուանեցին նորան {Նախիջեւան}: Այդ ԲԱՐՁՐԱԳՈՅՆ հրովարտակով ՄԵԾ ԿԱՅՍՐՈՒՀԻՆ բարեհ

անձին քաղաքում՝ Պօլուդենկա ասացեալ սահմանի մօտ, {Նախիջեւան} անունով, եւ ստացել էիք դորա հետ 12. 000 դեսեատին

որական Կանցլեր Կոմս Ալեքսանդր Վօրօնցով: {Նախիջեւան} քաղաքը մինչեւ այսօր վայելում է այս իրաւունքները ե

պական վաճառական տներին, որ գտանւում են Ռոստով եւ {Նախիջեւան} քաղաքների մէջ: Ինչպէս մեզ քաջ յայտնի է, Պ. Թիւ

կալութեան լծից, գաղթում էին դէպի Դօն գետի ափը եւ {Նախիջեւան} քաղաքը շինելով սկսանում էին մի փոքր ազատ շունչ առ

ամն նոյն յառաջակայ ջանէր ամսումն առաքեսցեն ի Նորն {Նախիջեւան} բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, եւ երկու սամն ն

նակ կտակ ունիմ գրեալ, յորոց եւ մինն առաքեալ եմ ի {Նախիջեւան} Նոր. եւ այժմ վասն ներկայ իմ առաւել հարկաւորութեա

լապէս վաղֆ արարի եւ ետու յատկացեալ եւ առանձին Նոր {Նախիջեւան} քաղաքի սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի անուամբ աւագ եկեղե

դպրատներն մշտնջենաւոր իմ յիշատակաւ մնասցեն ի Նոր {Նախիջեւան} եւ ի տպեալ գրեանս յիշատակեսցէն: Ուստի եւ ար

թեան իւրոյ իբրեւ տէր եւ զշարժելիսն առաքեսցէ ի Նոր {Նախիջեւան}: Եւ ի հաստատութիւն այն տուր եւ առութեանս եւ վաղֆ

՚ի ձեռն բողոքանաց բովանդակ ազգին հայոց բնակելոց ի {Նախիջեւան} եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա: Յայտնեցից եւ ես զբ

շին, Գաբրիէլին եւ Բերբերովին, որ կ՚երթայ վաղը: {Նախիջեւան} գնալու թղթերը թուեալ են 7-ից: 8-ին նամակ ստացայ

հարսանիքը, Բերբերի հիւանդանալը եւ Սուլթ[անշահի] {Նախիջեւան} գալը եւ այլն: 23-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ այլ

ղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի հանդերձ հեռագրով ի {Նախիջեւան}: 14-ին նամակ ստացայ 11-ից գրուած, փոստ ձգած էր

90 Խաֆաֆեանցին, Պ[ետեր]բուրգ 91 մեր տունը, {Նախիջեւան} 92 Րուդնեւին, Մոսկուա 93 Կալկաթայի տէր Յ[ովհ

Փարիզ 106 Սուլթանին, Մոսկուա 107 մեր տունը, {Նախիջեւան} 108 Խաֆաֆեանցին, Պետերբուրգ 109 Հայրապետեանց

8 Խաֆաֆեանցին, Պետերբուրգ 109 Հայրապետեանցին, {Նախիջեւան} Յուլիս 11/23 110 Կովայլսկուն, Բեռլին 111 Հայ

3 110 Կովայլսկուն, Բեռլին 111 Հայրապետեանցին, {Նախիջեւան} 18/30 112 0[րիորդ] Մ. Խաֆաֆեանցին, Պետերբուրգ

., յունիսի 15 Մոսկուա մտայ Մոսկ[ուայից] ելայ {Նախիջեւան} մտայ Նախիջեւանից ելայ Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից ելայ

Նազարեանցի հետ Հիւսիսափայլի 6 համարը պ. Եզովին {Նախիջեւան}, Նազար Չէրքէզով, 1 օրինակ Հիւսիսափայլ Sommerfe

սակ մարդերի հետ նստել վեր կենալուցն էր, մանաւանդ {Նախիջեւան} գալուց յետոյ, Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը...

տը բերած արծաթ ունէր կամ գոհարեղէնք, երբ եկել էր {Նախիջեւան}, որպէս թէ կամաց-կամաց վաճառում է եւ նորանցից ստա

եւ նորանցից ստացած արծաթովը ապրում է. բայց նորա {Նախիջեւան} գալը արդէն տասն եւ եօթն տարի էր. պատճառ, Մանուշ

թեթեւ թափելը պատահեցաւ հինգշաբթի երեկոյ: VII {Նախիջեւան} քաղաքի շրջակայքումը, որոնք նոյնիսկ քաղաքի բաժինն

անի համար եւս պատրաստ էր կատարել նորա խնդիրը: {Նախիջեւան} քաղաքի նման տեղում, մի հարուստ եւ անուանի մարդ,

ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆԸ Խնդրէ արձակեալ ի {Նախիջեւանայ} հայոց հասարակութենէ յաղագս մտանելոյ ի հոգեւորական

լ ընդ սմին զարձակման վկայագիրս, զոր տուեալ է ինձ {Նախիջեւանայ} հայոց հասարակութիւն ի մասին մտանելոյ իմ ի հոգեւոր

ոգեւորական կոչումն, վաւերացուցեալ ստորագրութեամբ {Նախիջեւանայ} քաղաքական գլխոյ, ամենահպատակութեամբ խնդրեմ ի սմի

ամենահպատակութեամբ խնդրեմ ի սմին խնդրոյ արձակեալ {Նախիջեւանայ} Հայոց հասարակութենէ: Որպէսզի ընկալեալ զայս խ

րկն է ի մասին ի բաց հանելոյ զիս ի թուոյ ցեխավոյից {Նախիջեւանայ}, առնել զպատկանեալ կարգադրութիւն: Ի 10 մայիսի

մայիսի 1848 ամի, խնդիրս այս պատկանի մատուցանել ի {Նախիջեւանայ} հայոց հոգեւոր կառավարութեան, զխնդիրս զայս շարադր

ն կացուցեալ զարձակման վկայագիրս զոր տուեալ էր ինձ {Նախիջեւանայ} հայոց հասարակութիւնն յաղագս մտանելոյ ի հոգեւորակա

7. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆԸ Ի {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՅ} ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՒԱՐՈՒԹԵԱՆՆ ի Միքայէլ դպրէ Նա

յանձնարարութեան նորին վեհափառութեան հասեալ են առ {Նախիջեւանայ} քաղաքական գլուխ ազնուական աղայ Յարութիւն Խալիպովն

8. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆԸ Ի {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՅ} ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆՆ Ի Միքայէլ դպրէ Նա

ՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՅ} ԵՒ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԱՍՊԵՏԻ Միքայէլ դպրէ Ղազարեան Նալ

նա Սիմոնեանն գոլով անդ կոչեցեալ յոմանց քաղաքացեաց {Նախիջեւանայ} վասն դաստիարակելոյ զորդիս իւրեանց, իբրեւ արգելեա

իայն առ ի խաբել զպարզամիտսն ի հասարակութեան հայոց {Նախիջեւանայ} եւ առագաստել զիւր կաթոլիկութին, զի մի՛ խտրութիւն

յսցանէ կարծեմ թէ ունիմ ես տուեալ յայտարարութիւն ի {Նախիջեւանայ} հոգեւոր կառավարութիւնն առ բան հարցման նորին, կամ

գանգատեալ զնոյն Մկրտչէն կամ զհասարակութենէ Հայոց {Նախիջեւանայ}, որոց չունէի ինչ պէտս, որ եւ չգիտեմ ո՞րպիսի կեր

ողութեան առ այն իմով խնդրաւ ի 8 նոյն մարտի յանուն {Նախիջեւանայ} հոգեւոր կառավարութեան խնդրեցի բանալ զօրինաւոր քնն

նս ա) զի յօրէ անտի չուելոյ նորին վեհափառութեան ի {Նախիջեւանայ}, այսինքն սկսեալ ի 1846 ամէ յիշեալ կաթոլիկն չէ՜ ե

մ եկեղեցւոջ, զորմէ կարեն վկայել ամենայն քահանայք {Նախիջեւանայ} բ) միշտ խոստովանեալ եւ հաղորդեալ է, որպէս ինքն

նատուն Լուսաւորչական Հայուց Թեմակալ Առաջնորդի Նոր {Նախիջեւանայ} եւ Բեսարաբիոյ հմր. 74, ի 4 մարտի 1852 ամի, ի Ք

սրբազնութիւնն տէր Մատթէոս վիճակաւոր արքեպիսկոպոսն {Նախիջեւանայ} եւ Բեսարաբիոյ՝ ծանոյց ինձ բանիւ բերանոյ զհրամանա

հընկալ Ղազարեան Նալբանդեանց, համաթուեալ առ գղերս {Նախիջեւանայ} սուրբ Լուսաւորչայ աւագ եկեղեցւոյ, այլ թէ զի՞նչ ա

նն ոչ բռնադատէր զիս, յայն ստանալ ի հասարակութենէ {Նախիջեւանայ}, (յաղագս) զարձակագիր զոր խնդրաւ մատուցի հոգեւո

րձակագիր զոր խնդրաւ մատուցի հոգեւոր կառավարութեան {Նախիջեւանայ}, յաղագս հանդիման կացուցանելոյ զայն ուր հարկն է վ

1848 ամ ի ի սփռել մարդախոշոշ խոլերայի եւ սահմանս {Նախիջեւանայ} եւ ի Նախիջեւանն իսկ, ես երկիցս ըմբռնեալ ի չարաշո

էոս խնամ տարեալ ինձ եւ առեալ ընդ իւրեան ի քաղաքէն {Նախիջեւանայ} եւ տարեալ յՕդեսսա եւ ի Քիշինեւ, սատարութեամբ երե

զիմ մտադրութիւն, ընկալայ վերստին ի հասարակութենէ {Նախիջեւանայ} յամի 1851 զարձակման վկայագիր, զոր նորին բարձր սր

իդ ` խ. ծ. Միքայել Նալբանդեանց երեսփոխան {Նախիջեւանայ}, ի մասին Հնդկական հրիտակաց Նորին յարգութե

թ մի, ստորագրութեամբ իւրով եւ քանի մի անձանց ՚ի {Նախիջեւանայ}, վկայաբանութեամբ հիւպատոսին Անգլիոյ, յորում եւ

անց եւ տեղեաց, թողու հանգուցեալն յօգուտ տպարանին {Նախիջեւանայ} զհինգ հազար ռուփիս: Այլ չերեւի ինչ ՚ի գործոցն

մի 1808, թողեալ է յօգուտ դպրոցին եւ տպարանին Նոր {Նախիջեւանայ}, որ առ երի ամրոցին Ազովու, մերձ իբր զութսուն հ

, այն է, յամի 1812, վախճանեալ՝ թողեալ է յօգուտ {Նախիջեւանայ} եւ Գրիգորիապօլիս քաղաքաց զերկերիւր եւ զյիսուն հա

ն տէր Ստեփանոս քահանայի, ժողովարար եկելոյ ՚ի Նոր {Նախիջեւանայ} ՚ի Հնդիկս, ըստ կարգադրութեան Արղութեանց Յովսէփ ա

անէս յայսմանէ եւ ի կրպակացս, հանգուցեալ բարերարն {Նախիջեւանայ} ի կտակի իւրում, արարելոյ յ30-երորդ աւուր ամսեանն

ինքն զութն մասունս թողու դարձեալ յօգուտ ` քաղաքին {Նախիջեւանայ}, այսինքն յօգուտ դպրոցաց, աղքատանոցի, հիւանդանո

սրբազնակատար Եփրեմ կաթողիկոսն, երեւի, թէ բաժին {Նախիջեւանայ}, թողեալ ի Կատարինեայ Խօջամալեանց ի ժամ մահուան

Ի կտակին յայնմիկ, թողու հանգուցեալն տպարանին {Նախիջեւանայ} 5000 ռուփի եւ ասէ, թէ ինքն ելանէ ծովու ՚ի Բատավ

ւոր ազգասէր, յամի 1808 կտակաւ իւրով թողու յօգուտ {Նախիջեւանայ} եւ Գրիգորիուպօլսի, երկու եւ կէս լաք, այսինքն եր

մտանեմ ընդ նմա ՚ի դատաստան, յայտնելով զիրաւունս {Նախիջեւանայ} ի վերայ կայից նորա, փոխանակ 125. 000 ռուփեաց, զ

յ: Աղօտ իմն յիշեմ զգործ մի ի թեմական ատենին Նոր {Նախիջեւանայ} եւ Բեսարաբիոյ, յայսմ մասին եւ զխռովութիւն Գրիգոր

ց յանձն եղելոց ինձ ՚ի քաղաքական կառավարութենէ Նոր {Նախիջեւանայ} երեւի, թէ ՚ի Մադրաս յամի 1808, Սարգիս Ծատուր Աղ

5, 000 ռուփի, ըստ զօրութեան կտակին անկանի յօգուտ {Նախիջեւանայ}, որոյ կամս երեսփոխան եւ յորոյ մասին ունիմ զկարող

ք բաժանին ի վեշտասան մասունս, յորոց ութն անկանին {Նախիջեւանայ}, իսկ մնացեալն կիսի ի վերայ պանդուխտ հայոց եկելոց

ի, ունի կառավարել զայնս որպէս հաւատարիմ գործակալ {Նախիջեւանայ}: ա) զի թէ կտակ էր այն, ապա ուրեմն կամայ ակ

զկնի մահու կտակողին պարտ էր տանն այնմիկ պատկանել {Նախիջեւանայ} եւ ոչ ի կենդանութիւն պարգեւողին, մինչ պարգեւողն

արելապես վախմ արարի (отказать в пользу) եւ ետու {Նախիջեւանայ} դպրոցաց եւ այլն եւ այլն: գ) զի թէ կտակագիր

ն առաքելոյ առ ՚ի նմանէ, ստորագրեալ են երեւելիք ի {Նախիջեւանայ} "։ - Ոչ այդպէս, - պատասխանեմ նմա, թէոդոսեցի

ողք, գուցէ ընդ անուամբ Նախիջեւանցւոց, եւ Ատեանն {Նախիջեւանայ} չէ զայն վաւերացուցեալ եւ ոչ իսկ վեհափառ կաթողիկոս

ՊՈՍԻ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԱՅ ԵՎ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԵՎ ԱՍՊԵՏԻ Ի {Նախիջեւանայ} երկրորդ կարգի վաճառականէ ի Գրիգորէ Կարապետեան Սալ

, հինգ հազարն սրբոյն էջմիածնայ է հինգ հազարն Նոր {Նախիջեւանայ} տպարանում մնասցէ իբրեւ հիմն մշտնջենաւոր նոյնոյ տպ

բաժին սուրբ Երուսաղեմայ եւ միւս մին բաժինն՝ Նոր {Նախիջեւանայ} դպրատանց, այնպէս բաժանելով կամենու բաժինն, ըստ

իացեալ ընդ բազմավնաս Խալիպեանի, զրկեաց զեկեղեցիս {Նախիջեւանայ}, գուն գործելով ճոխացուցանել զմայրենի իւր քաղաք զ

99 Սիմէոնեանցին, ապահովեալ Հոկտեմբեր 10 100 {Նախիջեւանայ} քաղաքական գլխոյ, ի մասին հնդկ[ական] հրի[տակաց],

ւն տարին լրացած ` դէպի եօթանասունն է գնում, բայց {նախիջեւանեցոց} համար այդ արծաթքը եւ աւանդութիւնքը համարւում են մ

եւ կորչին Նախիջեւանի ձեռքից, ապա այդ դիպուածում {նախիջեւանեցոց} գալոց սերունդքը պիտի յաւիտենական նախատինք եւ նզով

եալ յիրաւի զքանի մի նամականիս բարեկամաց տողելոց ի {Նախիջեւանէ} ի 27-էն դեկտեմբ. եւ ի Պետերբուրգէ յ2-էն Յունվարի

ւ գրեալ զքանի մի նամականիս բարեկամաց, տողելոց ՚ի {Նախիջեւանէ} ի 27-էն դեկ. եւ 12-էն յունվ. ի Պետերբուրգէ, իմ

մանուֆակտուրային գործարանների համախառն եկամուտը: {Նախիջեւանը} յուրաքանչյուր տարի տալիս է մանուֆակտուրաների ռուս

քի ընդհանուր արժեքը եւ այն բաժինը, որ վերցնում է {Նախիջեւանը}, կարող կլինեի այն ժամանակ կազմել ռեալ համեմատութ

նույնպես չափազանց մխիթարական է: Նամանավանդ որ, {Նախիջեւանը} համարյա ոչ մի ապրանք չի ստանում արտասահմանից, որ

րցնենք։ Դա կլինի ավելի քան աններելի. մանավանդ, {Նախիջեւանը} պարտավոր չէ Թեոդոսիայում անկելանոց պահել, որտեղ

նական բաները խափանարկու չլինէին ընդհանուր օգտին: {Նախիջեւանը} գտանւում է Դօն գետի աջակողմեան ափում՝ մի բաւական

որութեամբ՝ Ռոստով քաղաքի մէջ: Պիտոյ է ասել, որ {Նախիջեւանը} ՝ իւր աշխարհագրական դրութեամբ՝ Արեւմտեան Եւրոպայ

ային խաւարի եւ ստութեան հետ: Փառք Աստուծոյ, {Նախիջեւանը} ունի այսօր եթէ ոչ շատ, գոնէ մի քանի ընտիր որդիք

անդաստիարակութեան եւ անկրթութեան: Եթէ ունեցած էր {Նախիջեւանը} մի ազգային կամ եւրոպական բազմակողմանի ուսումնարան

իմքերի վերայ հարկաւորաբար պիտոյ է մտածել, որ եթէ {Նախիջեւանը} հոգաբարձու չլինի յառաջ գնալու համար, ուրեմն, ան

առանց ընդհանուրի եւ հասարակաց բարօրութեան: {Նախիջեւանը}, մեր սիրելի Նախիջեւանը, ամենայն կարեկցութեան ար

արակաց բարօրութեան: Նախիջեւանը, մեր սիրելի {Նախիջեւանը}, ամենայն կարեկցութեան արժանի Նախիջեւանը, տեսանե

ր սիրելի Նախիջեւանը, ամենայն կարեկցութեան արժանի {Նախիջեւանը}, տեսանելով այս րոպէիս իւր վիճակը, գո՛նէ պիտի բա

Հեղինակը գրում է այս խօսքերը, մինչդեռ բոլոր {Նախիջեւանը} գանգատում է դպրոցի անպիտանութենից եւ մի օրինաւոր

ա ժամանակակից զանազան մարդիկ նոյնպէս չեն մոռանում {Նախիջեւանը}, այլ քրիստոնէավայել բարի նախանձով հետեւում են նո

ի խորհուրդը հասանու՞մ է իւրեանց վախճանին. արդեօք {Նախիջեւանը} հոգաբարձու լինո՞ւմ է այս գումարը խելացի կերպով ձե

: Առաջին հոգաբարձութիւնը, որ պիտոյ է առնէր {Նախիջեւանը}, էր պատշաճաւոր կերպով վերահասութիւն գործել, թէ

կաս կամ աւելի: Երբ բոլոր ծանօթութիւնքը ստացել էր {Նախիջեւանը} իւր պատգամաւորի ձեռքով, ապա կարող է անմիջապէս Տա

արութեան ձեռքով պահանջէ այդ արծաթագլուխքը: {Նախիջեւանը}, ինչպէս նաեւ ուրիշ հայաբնակ քաղաքները, կարօտ է

ը, տպարանը, հիւանդանոցը եւ այլն եւ այլն: {Նախիջեւանը} այդ արծաթագլուխքը այսպիսի օրինաւոր եւ պատշաճաւոր

ու, եւ եթէ անց կացաւ, այնուհետեւ կորուսանելու է {Նախիջեւանը} իւր իրաւունքը այդ արծաթի վերա: Ով ականջ ունի լսե

յսպիսի ոգիաբնակ տեղերի մասին, որոնցով շատ առատ է {Նախիջեւանը}, եւ որոնց ճիշտ նկարագիրը պատկերացնելու համար, պ

մեզ հարկաւոր չէ. ես քեզ ուրիշ աղջիկ կը գտտնեմ, {Նախիջեւանը} մեծ, դո՛ւ կտրիճ տղայ, ի՞նչ կայ. մի՞թէ այժմեան

նեանց 1848, ի 7 ապրիլի ի Նախիջեւան 4. ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ} ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆԸ Խնդրէ արձակեալ ի

Օտար մարդու առջեւ չի կարդաք: 1850 7. ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ} ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆԸ Ի ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՅ ՀԱՅՈՑ

ց Ի 8 մարտի 1850 ամի, եւ Նախիջեւան 8. ՆՈՐ {ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ} ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆԸ Ի ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՅ ՀԱՅՈՑ

քաղաքից որքա՞ն մարդ ստորագրվածը, այնտեղ եւս մեր {Նախիջեւանի} անունը թող առաջինը լինի յուր ազգասիրութենովը եւ լ

ական խնդիրս, որ թեպետ ուղղված է ազգին, մանավանդ {Նախիջեւանի} դաստիարակությանը, բայց եւ այնպես ինձ եւս քաջալեր

թշնամիների բերանները: Եթե այս 1859 թվականում եւս {Նախիջեւանի} մեջ այնքան լինեն մեր ստորագրողքը, որքան այս տարի

պես ասաց պ. Սալթիկյանցն, ճշմարիտն ասեմ, փոքր է {Նախիջեւանի} համար, գոնե 100 ստորագրություն հարկավոր էր, Թիֆ

: Ովի աչքում որ մեծ բան է երեւում 3000 մանեթը {Նախիջեւանի} մեջ, եւ որ կտրիճ տղամարդը որ հանձն կառնու ընկերո

ած եւ հանձնած էինք կայքերի հաստատված վկայագիրքը, {Նախիջեւանի} անունով, նույն քաղաքի գլխին եւ հասարակության, ն

ես պրոցեսից ազատվելու չեմ, բայց վերջը հաջող է եւ {Նախիջեւանի} մեջ մի հոյակապ դպրոց տեսանելու հույսը քաջալերում

ջանառության գումարը: 3) Կարո՞ղ եք արդյոք որոշել {Նախիջեւանի} ձկնորսության տարեկան արժեքը: Ինձ թվում է, որ այ

րն ագահորեն հառել է նրա վրա: 4) Ինչի՞ է հավասար {Նախիջեւանի} շրջանառության գումարը՝ արտասահմանից ստացված մթեր

ւթյուններով, այն է՝ ձեր ցուցակից երեւում է, որ {Նախիջեւանի} առեւտրի ամբողջ շրջանառության ծավալը հավասար է 8.

ն մասը կազմում է շուրջ 5. 500. 000 արծաթ ռուբլի. {Նախիջեւանի} արական սեռի բնակիչների թիվը՝ պատվավոր քաղաքացինե

՝ համեմատություն կազմելով, մենք գտնում ենք, որ {Նախիջեւանի} հասարակության հարաբերությունը կայսրության եվրոպակ

ես 1: 4000: Երկրորդ՝ համեմատություն կազմելով {Նախիջեւանի} մանուֆակտուրային եւ գործարանային գործվածքների շրջ

թյան արժեքի վերաբերմամբ այնպես է, ինչպես 1: 50: {Նախիջեւանի} հասարակության միջին թվից առնված մեկ միավորի շրջան

ժամանակ կազմել ռեալ համեմատություն եւ կցուցադրեի {Նախիջեւանի} առեւտրական գործունեության շատ հետաքրքիր հարաբերու

թակիցը։ Գուցե Անանիան ինձ կօգնի այդ գործում: {Նախիջեւանի} ցորենի, առհասարակ արտասահման բաց թողնված հում նյ

ենատին. Իրաւունքները եւ առանձնաշնորհութիւնքը {Նախիջեւանի} Հայոց հասարակութեան, ՄԵՐ Ամենասիրելի ծնողի՝ երա

թի մէջ նշանակուածքը, Գերագոյն ողորմութեամբ բոլոր {Նախիջեւանի} Հայոց հասարակութեան վերայ մշտնջենաւոր ժամանակով հ

այլոց, եւ այլոց: Նոր Ռուսսիական գաւառի {Նախիջեւանի} քաղաքի Հայոց հասարակութիւնը իւր Պատգամաւոր Կարապե

ցոյց տալու համար ՄԵՐ մշտական բարեհաճութիւնը դէպի {Նախիջեւանի} Հայոց հասարակութեան անյողդողդ հաւատարմութիւնը եւ

քաղաքի մէջտեղը մի մեծ հրապարակի վերայ: Մօտ տեղեր {Նախիջեւանի} շրջակայքում չկան այդպիսի հոյակապ տաճարներ: Մ

չէ, որ մի ֆրանսիական ընկերութիւն ոտք է հաստատել {Նախիջեւանի} մօտ, որի խորհուրդը է զանազան մսեղէն պաշարներ պատ

եռացուեցաւ այդ պաշտօնից որպէս զգուշալի մարդ: {Նախիջեւանի} բնակիչների թիւը, բացի հինգ հայաբնակ շրջակայ գեղե

երբէք չէ կարող ենթարկուիլ որեւիցէ ստիպանքի: {Նախիջեւանի} ժողովուրդը, երկար ժամանակ Ղրիմում կենակից լինելո

ազդեցութիւն է ունեցել եւ հայկական լեզուի վերայ։ {Նախիջեւանի} լեզուն պատկանում է Տաճկաստանի բարբառին, թէեւ չու

նիկներ, որ գործածութեան մէջ էին Տաճկաստանի մէջ: {Նախիջեւանի} լեզուն, որպէս եւ Ղրիմեցոց լեզուն, ունի իւր մէջ

գործ են ածւում անխտիր որպէս բուն ազգային բառեր: {Նախիջեւանի} լեզուն, մանաւանդ այս վերջին տասն տարու մէջ, ընկ

արի բառեր հայկական վերջաւորութեններով ծառայում են {Նախիջեւանի} ժողովրդին որպէս միտք բացայայտելու հնար: Այդ բարբ

ն է, որ գլխաւորապէս պահպանում է ազգութիւնը: {Նախիջեւանի} կեանքը ոգեւորուած է առհասարակ ասիական բնաւորութեա

ութիւնքը, անտարակոյս, պիտոյ է հրաշք թուին: {Նախիջեւանի} բնակիչքը մեծ մասնով վաճառականք են։ Արհեստասիրութ

րդու տան մէջ որպէս աղախին, եւ այս է պատճառը, որ {Նախիջեւանի} մէջ ամենայն տեսակ ծառայութիւնք կատարւում են ռուս

ւր մահ տայ, այդ բանը չտայ: Վաճառականութիւնը {Նախիջեւանի} մէջ, որպէս եւ ամենայն տեղ Հայերի մէջ, չունի եւր

համար մի գործակալ, եւ այդ պատճառով ապրանքի գինը {Նախիջեւանի} մէջ բարձրանում է եւ ցածրանում է ` նայելով եւրոպակ

պէս ուղարկուէին Եւրոպա, եթէ մեր սիրելի ազգակիցքը {Նախիջեւանի} մէջ հաշուատուն կամ գործակալ մարդ պահէին գո՛նէ միմ

սէին գործ կատարել, այն ժամանակ նոցա հաշուատունքը {Նախիջեւանի} եւ Մարսէյլի մէջ, առանց ամենայն տարակուսի, ոչ թէ

թողի են արած: Ի՛նչ գեղեցիկ եւ պտղաբեր դաշտեր կան {Նախիջեւանի} շրջակայքում, ուր կարելի էր միլիոնաւոր փեթակներ պ

նութենից հեռանալով, բայց եւ այդ չկայ մէջտեղում: {Նախիջեւանի} մէջ չկայ ոչ մի բանի գործարան, բացի աղիւս եւ կղմի

ն վարձը, մի խօսքով՝ ամենայն բան թանգ է, քան թէ {Նախիջեւանի} մէջ։ Բայց այդ քաղաքներում պատրաստում են ստէարինե

լիոններ։ Ինքը՝ նախիջեւանցին, գնում է այդ ճրագը {Նախիջեւանի} մէջ՝ վճարելով իւրաքանչիւր ֆունտի համար 28, 29 կ

արստութի՞ւն չկայ այդ քաղաքի մէջ։ Ո՛չ, որովհետեւ {Նախիջեւանի} ժողովուրդը, համեմատելով Ռուսսիայի եզերական քաղաք

ազգասիրութիւնը: Պարզ երեւում է ահա սորանից, որ {Նախիջեւանի} այդ ընտիր որդիքը պիտի մի բարոյական պատերազմ կատար

տեսանելով, որ ճշմարտութիւնը ու ազգասիրութիւնը եւ {Նախիջեւանի} մէջ ունին իւրեանց նահատակները, եւ այստեղ ստութիւ

րախորհուրդ պատճառը մի ազգի, մի քաղաքի, որպէս եւ {Նախիջեւանի} յետ մնալու: Այս բանը քանդել է մեր ազգի տունը

կը լինէր ճշմարտութեան եւ նորա պաշտօնեաների վիճակը {Նախիջեւանի} մէջ: Միայն մի այդպիսի ուսումնարանն է, որ կարող

ն"։ Այդ ուսումնարանի չլինելն է պատճառը, որ {Նախիջեւանի} մէջ (ինչպէս նաեւ ուրիշ տեղերում Հայերի մէջ) մի

ուսաւոր եւ առատ սեղանին՝ առանց վայելելու նորան, {Նախիջեւանի} դրութիւնը կը մնայ այնպէս, ինչպէս որ կայ: Բայց ե

այսչափ, այլեւ մինչեւ այսօր դեռեւս հոգաբարձու չեն {Նախիջեւանի} լինելոց ուսումնարանի անունով, Հնդկաստանի մէջ թող

: Առողջ բանականութիւնը թոյլ չէ տալիս ընդունել {Նախիջեւանի} այն գանգատը, թէ չունի արծաթագլուխ՝ քաղաքի եւ ազ

ոսին, որ ուրիշները չկարողանային մասնակից լինել։ {Նախիջեւանի} ամեն մի անդամը հաւասարաչափ վայելում է այդ իրաւուն

ումնարանի անունով: Ոչ ոք այդպէս վատ կարծիք չունի {Նախիջեւանի} մասին, մանաւանդ տեսանելով, որ լուսաւորութեան սէ

րաւունքներին, որից օգուտ էր քաղում: Խօսելով Նոր- {Նախիջեւանի} վերայ, խօսելով եկեղեցիներում գտանուած գրչագիրներ

ք ունենալով՝ եւ ամենափոքրը հսկայ է թւում: Խօսքս {Նախիջեւանի} ուսումնարանի վերայ է. ահա հեղինակի բառերը (տե՛ս

եզուներով եւ իւրեանց անունը գրել տառասխալ անգամ: {Նախիջեւանի} մեծ անբաղդութիւնը է այդ ուսումնարանը, որի մասին

կոյս, պիտի յիշէ իւր վհատական եւ ողբալի դրութիւնը {Նախիջեւանի} մէջ, ուր գտանւում էր դաստիարակական պաշտօնով:

րանիս մէջ (1858 Օգոստոս Հիւս. Հ. 8), խօսելով {Նախիջեւանի} հացի, իւղի եւ երկաթի վաճառականութեան մասին, յայ

շօշափելի կացուցանել մեր ընթերցողներին: Նոր {Նախիջեւանի} հայերը ողորմելի խեղճութեամբ բնակութիւն հաստատելով

ահա այսպիսի խօսքեր խօսելով, կտակներ աւանդում էին {Նախիջեւանի} լինելոց դպրոցի, եկեղեցիների, աղքատանոցի եւ հիւա

բանութեամբ այդ ժառանգութիւնքը դուրս գան եւ կորչին {Նախիջեւանի} ձեռքից, ապա այդ դիպուածում նախիջեւանեցոց գալոց ս

սրտով աղաչում ենք Ամենակալ Տէրը, որ նա խնայելով {Նախիջեւանի} հասարակութեանը, յառաջացնել նոցայ մէջ մի գործունէ

արած փորձը պիտոյ է մեզ խրատ եւ օրինակ լինի: {Նախիջեւանի} հասարակութեան վերայ սուրբ եւ անմերժելի պարտականու

վերստին կեանք տալով այդ կտակներին. այժմ մնում է {Նախիջեւանի} հասարակութեանը խորհուրդ կատարել եւ չանհոգանալ այդ

բաւական մեծ զօրութիւն է եւ որ կարող է ոչ թէ միայն {Նախիջեւանի}, այլեւ ուրիշ շատ քաղաքների բարոյական վերածնելութ

նոյնպէս եւ նոր ստացելոց զեկամուտն առաքեցից ՚ի Նոր {Նախիջեւանի} բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, նմանապէս եւ յետ

այ եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով յայտնում է զանազան {Նախիջեւանի} լուրեր: 9-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վա

րծիականը միմիայն "ձեռք" բառը հոլովելի ժամանակ Նոր {Նախիջեւանի} հին պառաւները ասում էին՝ "ձեռօքս գրի", բայց այժմ

լուի տունը ժամանակ անցուցանելու համար, որովհետեւ {Նախիջեւանի} մէջ չկան այնպիսի տեղեր, ուր կարելի լինէր ժամանակ

Էֆիմերտէի " եւ " Ժողովածուի " փառքի համբաւը, որ {Նախիջեւանի} մէջ հռչակուած էր, որին այժմ անարգում էր Շահումեա

պէս շատ անգամ պատահում էր: Զարմանք բան է, որ {Նախիջեւանի} նման քաղաքի մէջ, ուր եթէ գիշերով մի տան վերայ մի

եւ երշիկ պատրաստելու համար. - յինանց պաշար. - որ {Նախիջեւանի} սովորութենով մեծ տնտեսութիւն է, տարեկան կառավարո

Պարոն Գէորգի Բալդազարեան Շահումեանց. {Նախիջեւանի} մէջ: Կը մտածէք, սիրելի՛ ընթերցող, թէ Մա

արեհոգի կին է եղած, որին մինչեւ այսօր օրհնում են {Նախիջեւանի} ծեր ծնողքը, հագնում է իսկոյն հանդերձը, առնում է

րի գրիչը եւ քանքարը: Այսպիսի տեղերը յայտնի են {Նախիջեւանի} բոլոր բնակիչներին այս անուններով, Խանլը-դերէ, ա

ռեր, որ բուսած էին մի գնացական ջրի եզերքում: {Նախիջեւանի} մէջ միայնակ մարդը, եթէ մահի երեսից եւս փախչելու

լօք բան չէին գործել. մանաւանդ երկու հազար մանէթը {Նախիջեւանի} հասարակ մարդերի հայեացքով այնպիսի զօրութիւն է, ա

հարուստ, ուսումնական մարդու համար աղջի՞կ է պակաս {Նախիջեւանի} մէջ, որ խնդրում է Մանուշակին: - Դու ի՞նչ պատ

մեր պառաւներից, որ սորանի 60-70 տարի առաջ, Նոր- {նախիջեւանի} մէջ էլ եղել են այդպիսի անճոռնի պսակներ, բնութեան

քս չէ, միայն լաւ գիտեմ, որ մի քանի տող էլ կար: {Նախիջեւանի} մէջ բնաւ աւանդութիւն չկայ այս Նուրինի մասին. լաւ

եսզի կառավարության ատյանների ձեռքով հայտ բերեն եւ {Նախիջեւանին} սեփականացնեն, եթե կորած կամ երկբայական բաներ կան

րեան, ունդեղէնք այն նաւերի մէջ, որ մօտենում էին {Նախիջեւանին}: Այս եւս հարկաւոր է առանց յիշատակութեան չթողուլ

նելով, պիտոյ է յաւիտենական զրկանք լինէր անմխիթար {Նախիջեւանին}: Կտակների օրինակքը ` համար 1, 2, 3, 4 ե

ւսաւորութեան առողջ ծննդարան մեր ազգին. երկրորդ, {Նախիջեւանին} փառք ու պարծանք, իսկ բարեգործ, ազգասէր, հանգու

ա, այնպես ճանաչե, բայց ես այսքան կասեմ, որ եթե {Նախիջեւանից} այստեղ եկողներն ինձ ասեին, թե Ղազարոսը հայի սեր

ը ձեզ հայտնի է, որ շատ անգամ 25 օրից գիր կառնում {Նախիջեւանից} կամ երբեմն ամիսներով չեմ առնուլ: Ես եղած բան չէ

նավորի վերա: § 2. Մեք անմիջապես դուրս կգանք {Նախիջեւանից} եւ կերթանք դեպի Հնդկաստան. հասանելով այնտեղ, կս

մակումս) զարմանում էի, թե ինչո՞ւ այսքան ժամանակ {Նախիջեւանից} նամակ չկա: Փառք աստծո, որ մերոնք բոլորը ողջ-առո

Խաչն է: Սուրբ Խաչի անունով վանքը գտանւում է {Նախիջեւանից} եօթն վերստ դէպի հիւսիս հեռաւորութեամբ՝ մի բաւակա

որոնց ստուերների տակ օդ վայելելու համար նստում են {Նախիջեւանից} եկաւորքը: Վանքի ամենաբազմամարդ օրը է Վարդավա

ընկերութեններին եւ հաշուատներին, որ գտանւում են {Նախիջեւանից} կէս ժամ հեռաւորութեամբ՝ Ռոստով քաղաքի մէջ: Պիտո

ծելու համար: Մի այդպիսի պարոնի ճանապարհը կը լինի {Նախիջեւանից} Կոստանդնուպոլիս, Կոստանդնուպոլսից Ալեքսանդրիա (

9 Սրբազանին, Աստրախան 10 80 Նազարեանցին [Նոր {Նախիջեւանից]} Յուլիս 19 81 Աջեմեանցին 26 82 Խաֆաֆեանցին 83

Մոսկուա մտայ Մոսկ[ուայից] ելայ Նախիջեւան մտայ {Նախիջեւանից} ելայ Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից ելայ էջմիածին մտայ է

լ մարդախոշոշ խոլերայի եւ սահմանս Նախիջեւանայ եւ ի {Նախիջեւանն} իսկ, ես երկիցս ըմբռնեալ ի չարաշուք ախտէս եդայ յա

մասին հետեւածներս, եթե հաջողի, հույս ունիմ, որ {Նախիջեւանու} մեջ այդ բանի տարածվելուն, որքան կարելի է, Դուք

ովարտակով ՄԵԾ ԿԱՅՍՐՈՒՀԻՆ բարեհաճել է ցուցանել Նոր {Նախիջեւանու} Հայոց ազգին զանազան առանձնաշնորհութիւնք: Շատերը

անութեամբ հանդերձ, եւ հաւատացած եմ, որ մեր ազգը {Նախիջեւանու} մէջ, որին այս րոպէիս յիշեցնում եմ այն ամենայն մա

րների ողորմութիւնքը՝ ժամանակ առ ժամանակ առատացած {Նախիջեւանու} վերայ, վերստին օրհնելու է իւր հովանաւորների յիշա

ռաջին թուականից) աւանդում է իւր անշարժ գոյքի Նոր {Նախիջեւանու} դպրոցին եւ այլ աստուածահաճոյ շինուածների: Նորա ժ

վաղֆ արարի եւ կատարելապէս ետու յԱզով գաւառոջ Նոր {Նախիջեւանու} քաղաքին հայոց բարեկարգութեանցն. այսինքն՝ երկու

ր Մարտիրոս Դաւթեան: Հինգ հարիւր ռուպլին Նոր {Նախիջեւանու} ժողովարար տէր Ստեփաննոս Յարութիւնեան։ Երկու

Երուսաղեմայ պատրիարգին։ Հարիւր ռուպլի Նոր {Նախիջեւանու} առաջնորդին։ Հարիւր ռուպլի Հալաբայ առաջնորդ

Այս ամառ հուլիսի վերջերին կամ կեսերին հույս ունիմ {Նախիջեւանում} քեզ տեսանել: Խնդրեմ ողջունես իմ կողմից բոլոր

լանա, ուրեմն պակասածը միայն պիտի լինի Ղրիմում եւ {Նախիջեւանում}, բայց հույս ունիմ, որ դուք ձեր ազգասիրական օգնո

ջնակարգ նշանակություն ունի այն խնդիրը, թե արդյոք {Նախիջեւանում} նա կհասնի մինչեւ սերմ տալու աստիճան: Որ նա կարող

համար չի հրաժարվի դրանից: Սերմերը պիտի լինեն {Նախիջեւանում} մարտի սկզբին: Պետք է այդ սերմերը ցանել երկու շաբ

ոլդավիայում՝ 36 հազար, Ավստրիայում՝ 18 հազար, {Նախիջեւանում} - Բեսարաբիայի թեմում՝ 36 հազար. ես դեռ չեմ խոսո

լինում բարակացաւ ասացեալ տկարութեանը: Զարմանք չէ {Նախիջեւանում}, ինչպէս նաեւ առհասարակ Ասիայի մէջ, ըստ մեծի մաս

, Հայաստա՛ն " երգը, որ մի ժամանակ երգուած էր Նոր {Նախիջեւանում}, մինչդեռ քաղաքական վարժատան մէջ Պ. Խատամեանցը ե

տեղակալ առաջին կտակակատար եւ կատարեալ վէքիլ զՆոր {Նախիջեւանում} բարեկարգութեանց կողմանէ՝ տեղս եղեալ բանակատարսն

ւ այլն, եւ եմ վասն միամտեալ գնալոյ առ տէր։ ԶՆոր {Նախիջեւանում} բարեկարգութեանց կառավարիչսն եւ կամ զնոցա օրինին ե

ղլուի: - Ի՞նչ Թիւթիւնճի-օղլու: - Մի հատ է {Նախիջեւանում} Թիւթիւնճի-օղլու, շատ չկայ. նորա Մանուշակ դստեր

ենք այն պատճառով, որ այդ ոտանաւորի հետքը կայ Նոր- {նախիջեւանում}. գոնէ շատ տարի առաջ, ես լսել եմ պառաւներից: Որ

մատեան վարել: Ինչպէ՛ս եւ իցէ մի հաստատ խօսք չկար {Նախիջեւանումը} այս մարդու վերայ, այնտեղ, ուր շատ անգամ շատ մար

ամակ էր տարել պարոն Շահումեանցին. Յայտնի էր, որ {Նախիջեւանումը} չկար քաղաքական սուրհանդակ, ուրեմն ի՞նչ պիտոյ է ա

րտեղից է նրա մեջ՝ ամեն գնով արիստոկրատի, այն էլ {նախիջեւանցի} արիստոկրատի, դեր խաղալու ձգտումը: Այդ լոնդոնցի

Հայոց ազգին զանազան առանձնաշնորհութիւնք: Շատերը {Նախիջեւանցի} Հայերից անունով միայն գիտեն այդ հրովարտակը, ուստ

նել էի իմ խորին ցաւակցութիւնը այն բանի վերայ, որ {Նախիջեւանցի} արգոյ վաճառականք, անմիջական յարակցութիւն չունենա

ուկ անունը եւ ոչ ոք եւս չգիտէր, պատճառ, նա բնիկ {նախիջեւանցի} չէր. այլ օտար աշխարհից եկած լինելով, յայտնի էր

իքը - խորշումը: Նորա հագուստը, ինչպէս առհասարակ {նախիջեւանցի} կնիկ-մարդերի հագուստը, շատ հաւատարիմ էր մնացած թ

ւ Մանուշակի ծնողքը եւս, ի՞նչ մեղքս պահեմ - ուրիշ {նախիջեւանցի} ծնողների նման, յարմարուելով իւրեանց զանազան հաշի

մ են Ռուսի բառերով այնպէս, որ ներկայ ժամանակումս {Նախիջեւանցին} խօսում է Ռուսերէն եւ Թաթարերէն, քան թէ Հայերէն,

ին եւ Փոքր Ռուսսիա, շինում են միլիոններ։ Ինքը՝ {նախիջեւանցին}, գնում է այդ ճրագը Նախիջեւանի մէջ՝ վճարելով իւր

որ այսքան էլ մնացել է, մանաւանդ եթէ յիշենք, որ {նախիջեւանցին} անեցի է եւ տասն եւ չորրորդ դարում Հայաստանից դուր

նամակով չեն հայտնում յուրյանց որպիսությունը: Ես {նախիջեւանցիներից} ստանալով ձեր նամակները եւ էմանեթները եւ տեղեկանալ

նայն ապահովութեամբ աշխատում էր հասանել նպատակին: {Նախիջեւանցիք} սովոր են բժիշկ մարդերից պահանջել այսպիսի շուտափոյ

կա՛մ ամօթ եւ կամ գոնէ ընդդէմ բաների կարգին: {Նախիջեւանցիք} տարին մի անգամ՝ Ապրիլի 23-ին, տեսանում են իւրեա

երկաթ, իւղ եւ կաշի, որոնց առուտուրքին ծանօթ են {Նախիջեւանցիք}: Մի մարդ չէ կարող այս բաները առնել, բայց եթ

համարւում են մի արաբական վիպասանութեան նման բան: {Նախիջեւանցիք} լսել են, թէ կան այդպիսի ժառանգութիւնք, հասկանու

ուն, եւ որովհետեւ այդ բանի գլխավոր նյութը առած է {նախիջեւանցոց} կյանքից, վասն որո եւ մանավանդ հասկանալի եւ օգտակ

անքից, վասն որո եւ մանավանդ հասկանալի եւ օգտակար {նախիջեւանցոց} համար: Այդ աշխատության տպագրությունը կարոտ է

ահովութեամբ գործ կատարել այս տան հետ, մանաւանդ, {Նախիջեւանցոց} օգտակար էր այս տունը, որին գործակից էր մի ազգասէ

եսանելով այս սպիտակ բանը, անտարակոյս պէտք է, որ {նախիջեւանցոց} սովորութենով կարծած լինէր մի գերբնական բան...

օրըստօրէ մաքրել լեզուախօսութիւնը՝ չլսուած բան է {Նախիջեւանցու} համար, եւ մի յստակ խօսող մարդ իւր մաքրախօսութեամ

րացած էր նորա քրիստոնեայ հպատակների վերայ: Մի՞թէ {Նախիջեւանցու} սրտից այնքան թռել է Աստուծոյ երկիւղը եւ ահը, ազգ

որ, այդ լեզուքը չիմացողը կը դժուարանայ հասկանալ {Նախիջեւանցուն}, եւ այդ բառերը գործ են ածւում անխտիր որպէս բուն

մա, թէոդոսեցիք են ստորագրողք, գուցէ ընդ անուամբ {Նախիջեւանցւոց}, եւ Ատեանն Նախիջեւանայ չէ զայն վաւերացուցեալ եւ

ս երկուքը, դատարկ էր բոլորովին մարդերից: Կովերը {նախիրից} տուն վերադառնալով բարձրացրել էին մի թանձր փոշի,

ութիւն Սինօդին, ոչ անգամ հայեցեալ ի ծանօթութիւնս {նախկին} թեմակալ առաջնորդի մերոյ, որք բողոքելով բողոքէին

ջ խաղամ ի պատմութեանս: Առ ձեզ է գրութիւն իմ՝ {նախկին} ՚ի Կալկաթայէ, կալարուք զայն եւ ընթերցջիք, առ ՚ի

ինգ: Յայսմ միջոցի տեղեկացայ նոյնպէս զի ոմն ի {նախկին} ադմինիստրատորաց Թերթըն անուն վատնեալ է զմեծ գումա

վկայեն, թէ անդարձ կորուսեալ է այն. անհոգութիւն {նախկին} քաղաքագլխոց ժողովեսցէ ի գլուխ գլխոցն զլրիւ չափ ա

Այսմ սակաւուք նմանի սեղանաւորութիւն սպասաւորի {նախկին} պատրիարքի Կոստանդնուպոլսոյ Յակոբոս արքեպիսկոպոսի

ւյցների համար հեռու գնալու կարիք չկա. մեր քաղաքի {նախկին} խղճուկ կառավարությունը դեռ ամենքի թարմ հիշողությա

: Վերջերս ինձ ասացին, որ պ. Նորովը, Ա. Ս., {նախկին} մինիստրը, Սինայում հայտնաբերել է Աստվածաշնչի ամե

, նա մեծ պաշար ունի որպես աղբահորի խմբագիր (թեեւ {նախկին} ): Մանավանդ որ, ահա 8 ամիս է, ինչ ես թողել եմ

եսզի վերջինս հիմնովին վերանորոգի կառքը եւ տա նրան {նախկին} տեսքն ու ամրությունը: Իմ առողջությունը վատ չէ.

լ էր վարսավիրայի մօտ՝ խորհուրդ հարցանելու, սորա {նախկին} առաջարկութիւնն է արիւն թողուլ, որովհետեւ այդ դիպ

յն ամայացած տները, որոնց մէջ մնացել են այժմ նոցա {նախկին} բնակիչների պատկերքը եւ կահ կարասիքը, այն կանացի

ան, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, {Նախկին} խօսքն որ ասացի, Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ին

աստները նորահարսների, եւ սարդի ոստայն պատեց նոցա {նախկին} շքեղութեան վերայ: Շատ ձմեռներ անցան, շատ գարուն

թեան ուրիշ բան չէ կարող լինել, եթէ ոչ դառնալ իւր {նախկին} կացութիւնը: Հողը եւ երկրագործութիւնը կարող է նոր

իւս վաճառականը ի՛նչպէս կարող է պահել նոյն ապրանքի {նախկին} արժէքը. իջեցնում է եւ նա: Կէս-մեռ, կէս-կենդան

վերն յիշատակեալ բաժնիցն իմոց, ահա՛ հաստատեցի ինձ {նախկին} տեղակալ առաջին կտակակատար եւ կատարեալ վէքիլ զՆոր

ացեալ երկու բաժինն երկու հարազատ եղբարցս օրինաւոր {նախկին} զաւակացն նոցա ուստեր կամ դստեր՝ ֆի ոմն մին բաժին

ւ իցէ։ Բաժինն կտակակատարոյս՝ թէ ունիցի օրինաւոր {նախկին} արու զաւակ երկու բաժնէն մին բաժինն ստասցէ եւ միւս

ն ստասցէ եւ միւս մին բաժինն երկու հարազատ եղբարցս {նախկին} արու զաւակացն նոցա. թէ ունիցի ոչ, իւրեանք ընկալ

բաժինն երկու հարազատ եղբարցս թէ ունիցին օրինաւոր {նախկին} արու զաւակ, այլ եթէ ունիցին ոչ, ուրեմն ինքեանք

ցին Յականողեաց մարգարիտ. Արտասուք էին {նախկին} ՝ Մարդոյն տխուր յայս հովիտ: Եւ սերովբ

սք, մազանման. Չէ՞ ապաժոյժ այս արդեօք {Նախկին} հեղեալ, սրբազան, Թեւ ի թեւ հէգ կուսութիւն

մանք կալան զիս, թէ զիա՞րդ հրամայեալ է ամենապատիւ {նախկին} պատրիարքն Կոստանդնուպօլսոյ ի տիպ զայն մուծանել՝

պրաց եւ փարիսեցւոց: Քրիստոնէութիւնն յաւուրց անդի {նախկին} աւետարանչաց ընկալաւ զտօնն շաբաթական, " եւ կարգեց

նում նա կանգնած է, Աչքերը կոր, վիզը ճուկ. Նորա {նախկին} բարեկամքը Չեն ասում նորան. " Խղճո՛ւկ, Եկ դու մե

ան, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, {Նախկին} խօսքն, որ ասացի, Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ

ոյական մարդերի ձեռքում, բոլորովին խոտորուելով քո {նախկին} սուրբ խորհրդից: Թէպէտ բաւական երկար եւ ձանձ

մ: Եւ նոցա սիրտը գրգռելու համար միշտ նախատում էր {նախկին} վերակացուին, հոգատարների բոլոր թերութիւնների պատ

բ մտաբերում էին սորա վատթար, անիրաւ ընթացքը, եւ {նախկին} վերակացուի անմեղութիւնը, յիշում էին Քրիստոսի խօս

օրերումը մի խեղճ դրութեան մէջ էր, բայց Քուեպեքի {նախկին} կարդինալի մօտ երկար ծառայելով, բաւականին արծաթի

- նորան բարբարոս էր կոչում: Այն պապին, որ Հռոմի {նախկին} իրաւունքը ձեռք բերելու համար, մոռացել էր փառք,

ծարանում ու պահելու համար, ամեն ոխերիմ թշնամի էր {նախկին} վերակացուին, եւ որին հարստացրել էր նա գործարանի

պատմագրութիւնը աշխարհի: Բայց ես շատ եմ զարմանում {նախկին} վերակացուի պարզմտութեան եւ անմեղութեան վերայ: Ար

մարդերին: - Աւելի վատթար: Սա, մեր եկեղեցու {նախկին} երեսփոխանն էր, տասն եւ հինգ տարի կատարեց այս պաշ

ատրաստելու պարտականութիւնք: Ո՛ւր մնացին նորա {նախկին} պարոնը կամ ընկերակիցքը. նա սկսեց նայել նոցա վերա

իսուսեան կարգը։ Նա հաստատվելով այն ժամանակ, երբ {նախկին} կարգերը արդէն անօգուտ եւ մինչեւ անգամ ծանրութիւն

անհետացել, եթէ կամակորութենով սկսէր աշխատել իւր {նախկին} նպատակին հասնելու համար, այսինքն՝ քարոզել Աւետա

անի համար չէ բորբոքել այս պատերազմը, եթէ ոչ նոցա {նախկին} մտադրութիւնքը խանգարելու եւ նոր նպատակին ձեռք զար

ատ ջերմութեամբ սկսեց իւր գործը։ Նա կարողացաւ իւր {նախկին} թշնամի Օրտիցի հաւատարմութիւնը շահել, որ այն ժամա

նչեց, որոնք, ժողովով խորհուրդ առնելով, իւրեանց {նախկին} կանոններին վերայ (աղքատութիւն եւ ողջախոհութիւն)

խորամանկ Յիսուսեաններին, չէր նմանում նոյնպէս եւ {նախկին} դարերի Քրիստոնէական քարոզիչներին, այլ, նայելով

արգի բոլորովին ջնջուիլը։ Քրիստոնէական հաւատի {նախկին} քարոզիչքը չէին ներգործում այսպէս. նոքա ցոյց էին

մօթալի խաբեբայութեամբ ձեռք առեցին դարձեալ իւրեանց {նախկին} իրաւունքը եւ գործը եւ վերջապէս ստացան միեւնոյն ոյ

իլ Լետիլիէն, յայտնեց թէ չէ կարող երաշխաւոր լինել {նախկին} Արքունի խոստովանահօր կեանքի ապահովութեանը, որի ը

րի վերայ՝ Դուքսը փոքր առ փոքր կորուսանում էր իւր {նախկին} աշխոյժը. հեշտախտ կեանքը քամեց նորան։ Գիշերային

մնաս այդ մահաբեր քնի մէջ, մինչեւ ե՞րբ պիտոյ է քո {նախկին} կենդանութեան շունչը աննորոգելի մնայ այս քո թոյլ զ

Կանոնադրութիւնը կազմելուց յետոյ, Կ. Պոլսի {նախկին} պատրիարքը, ազգի կողմից " Սահմանադրութիւն " անուն

ի կարելի արդարացնել ոչնչով: Կ. Պոլսի հայոց {նախկին} Սարգիս պատրիարքը սկզբում, հաշուի առնելով ազգի ըն

ի Դուռը եւ այնտեղ պնդեց դարձեալ իր պահանջի վրայ: {Նախկին} մեծ վէզիր Ալի փաշան խոստացաւ բաւարարել ժողովրդի պ

յդպիսի կասկածանքի տակ են արդէն Գէորգը (Կ. Պոլսի {նախկին} պատրիարքը, որը Բրուսսայումն է հիմա) եւ Արիստակէ

Բոքլի գիրքը բոլորովին տարբեր հրատարակություն է. {նախկինն}, այնուամենայնիվ, ուներ այն առավելությունը, որ

արժանանում: Չնայած դրանք ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ {նախկինների} ձեւափոխությունները՝ այժմ արդեն ծաղրված, այնուամ

րաններ, եւ դեռեւս գովում էր մեզ, մեր ազգը, մեր {նախնական} աւանդութիւնքը։ Չգիտէ, որ մեր համար միեւնոյն է ո

պիսի ժողովրդական լեզու ստեղծել, որը, պահպանելով {նախնական} արմատն ու հիմքը, պարզ ու գեղեցիկ հաղորդակցվի ժող

այն գործարանում, իւր ճշմարտասիրութեան եւ հաստատ {նախնական} կրօնի համար: Բայց երբեմն Ֆրանսիայումը շատ մեծ յա

Կանոնադրութիւնը եւ հայկական բոլոր գործերը ձգելու {նախնական} այն քաոսի մէջ, երբ իր հարուստների ձեռքով թալանու

ծնեցի քաւորին"։ Համաձայն ենք, որ կոպիտ, կամ, {նախնական} եւ անքաղաքակիրթ կեանքի մէջ րոպէական չնչին տհաճութ

ւթիւն: Քանզի զոր օրինակ անցեալ գնացեալ էին դարքն {նախնականք} եւ որք զկնի Քրիստոսի ցչորրորդն մալեալ եւ մաշեալ ի

րաբերին յաստուածայինն վարդապետութեան: Թէպէտ հարք {նախնականք} ի սկզբանէ անտի Հայոցս քրիստոնէութեան աւանդեցին ազ

կարդալ զարժանին անքալելի դատապարտութիւն, ի գլուխ {նախնեաց} մերոց, անհոգութեամբ հողացելոց: Թո՛ղ զմեծակշիռ կ

րամայեն օրէնքն կայսերականք: Այլ որովհետեւ 'ի {նախնեաց} ունիմք սովորութիւն ոչ այլ ազգ ածել 'ի կատար զայսո

մբ անցուցանել ի գիր զամենայն դեռ կանգուն շինուածս {նախնեաց} եւ զաւերակս տաճարաց, վանօրէից, քաղաքաց, շինից

արակցութեան պատճառով օտարի հետ, խախտեցին երանելի {նախնեաց} ուխտը, նենգեցին մեր ազգի եւ նորա եկեղեցու ինքնու

ուհետեւ, այն յարաբերութեան մէջ, ուր մաշեցան մեր {նախնեաց} եւ մեր ոսկերքը: Դարաւոր սպիներով ծածկուած է մեր

եռաբոյս, Լուսին կը դարձնեմ, Կը փառաբանեմ Մեր {նախնեաց} պաշտած Տիկին վեհապանծ ` Աշխարհում ամբողջ ` Ոսկ

աւել, Եւ սարսափելի ազգուրացութեամբ Մեր {նախնեաց} ուխտը ոտքով կոխել ենք. Հիմի է՞լ խօսենք։

ս ասացուածը, աւելցնում է. " Ըստ բանի ողբոյն"։ {Նախնեաց} գրուածքը սրբագրելը շատ զգուշալի բան է առհասարակ.

էականի։ Ստո՛յգ է, որպէս Ս. Գրքում, նոյնպէս եւ {նախնեաց} աշխատութեանց մէջ հանդիպում է երբեմն այս ձեւը, բա

, թէ ո՞ւմ ումէք ի հայոց հասկանալի է հեղինակութիւն {նախնեաց}, թող (զյոյժ սակաւաթիւ գիտակս [ոմանս] նոյն լեզու

նկանիլ ի գոգ պապին Հռովմայ, այլեւ աղճատել զգրածս {նախնեաց} մերոց ի դաւանաբանական մասին, թէեւ դատելով իբրեւ

ողովուրդ մեր չգիտէ զպատմութիւն իւր, զգործս իւրոց {նախնեաց}, չգիտէ զհարս՝ որոց է որդի: Անհոգութիւն առանց պ

նցաղոյս եւ զի՞ պիտի ներկայիցն օրինակ պար առնուլ ի {նախնեաց}. բնական է զի ներկայն ծնունդ է անցելոյն եւ ծնեղ ա

ան են այնպիսի տները։ Այո՛, կարո՛ղ ես շինել նաեւ {նախնեաց} շինածի պէս, բայց՝ լոկ մարդու ցոյց տալու եւ հին

նորոգեաց մեծապայծառ շքեղութեամբ, ըզհնացեալ գործ {նախնեացն} իւրոց քաջ զօրավարն Հայոց Մամիկոնեան Վահան " (Փար

կ վեհափառ՝ Արուսեակդ փարփառ Կոչեր առ {նախնեօք}, Եւ պաշտէր բագնօք: Իսկ զքեզ, ո՛վ կ

նակի չէ մեր ստացեալ, կա՛մ 'ի պատճառս անհոգութեան {նախնի} գլխաւորաց քաղաքիս, կա՛մ ըստ անհասանելի կանխասահմ

քաշածները եւ աշխատեցէք Հայեր տալ մեզ, ինչպէս ձեր {նախնի} մայրերը աշխատում էին: Ձեր ցանկութենից եւ աշխատու

Թողուս Հայաստանն անտես։ Հայաստանի եթէ {նախնի} Ծնունդները քեզ մեղան, Ի՞նչ է մեղքը այ

տամբական քանքարով գերազանց կը լինին, քան իւրեանց {նախնի} հին հռովմայեցիքը: Ես իրաւունք ունէի սպասել այս գ

ս կարող էին ծագել այն խնդրի վերայ, թէ ինչպէ՛ս էր {նախնի} Հայկազանց հայկաբանութիւնը, կարելի՞ է, որ թոյլ տ

սիրական Հայոց ազգի կեանքը օր ըստ օրէ վայրենացաւ, {նախնի} ժամանակների յստակ հայախօսութիւնը աղաւաղուեցաւ եւ

ս Հայկայ եւ թէ ընդունելի լիցի ցվախճան իշխանութեան {նախնի} Հայկազանց, իսկ զկնի այսորիկ հնախօսութիւնս սեպհակ

բարբառով: Այլ այս պղտորեալ տեսութիւն էր կելոց ի {նախնի} դարս, այժմ իկ ի լուսաւորեալ 19-րդ դարում՝ նախատ

ր եւ կարի հարկաւոր զնշխարս աւանդութեանց, զգործոց {նախնի} Հայկազանց ի հանդէս դնել առաջի նոր հայոյն, որպէս

, որոց լեալ կարծեն ի նախնումն, երեւի ի ժամանակս {նախնի} Հայկազանց, այլ այս՝ կարծիք է եւ եթ, մանաւանդ յ

հահրաւէր թմրութենից: Արդէն ժամանակ է որոնելու քո {նախնի} նուիրական աւանդը, քեզ տուած քո նախահարքից, սրբո

եւ մենամարտութիւնը կարծեմ մնացած պէտք է լինի մեր {նախնի} թագաւորների ժամանակից, որ առհասարակ երբեմն-երբեմ

պիտի փնտռենք մեր մէջ։ Որովհետեւ, եթէ երկու բանի {նախնի} յարաբերութիւնը փոխուել է, հարկ է, թէ այդ բաներն

այն ազնիւ եւ վերին գեղեցկութիւնը, ինչպէս էին ձեր {նախնի} մայրերը, որոնց պատկերքը եւ արձանները դուք ամեն օ

, պարգեւած ի Տէր հանգուցեալ Մեծ Թագաւորների, ՄԵՐ {Նախնիների} ձեռքով հաստատելու համար եւ, ՄԵՐ Գերագոյն ողորմու

դ Ոսկիամօր Տիկնոջն երկնաւոր Պաշտեալ առ {նախնիս} Յողջոյն աշխարհիս. Խնկեմ զանուն քո,

անալ ՚ի հայութենէ, եւ պակաս ինչ համարել քան զքաջ {նախնիս} մեր, որ հազարօք եւ բիւրուք անկան ՚ի պատերազմունս

ետքը, որ հիմիկուայ դատողութեան անեմ այն մասին: {Նախնիք} որ կորցնում էին, մի՞թէ այդ կորուստը միշտ զգալի է

ալիս է միեւնոյն խօսքով, միեւնոյն դերանունով, որ {նախնիք} թէեւ սովորաբար թարգմանում են մեր լեզուի պահանջողո

խօսից, որով երբեմն, մանաւանդ թէ, յունաբանեցին {նախնիք}, ի լեզու պանծալի, եւ ստոյգ յօդացեալ ճեմարանին վ

ակերեւոյթ երկրի քամէ զմրուր բաղդին, զոր խառնեցին {նախնիք} նորա բնաւորեալ անմիաբանութեամբ, նախանձու, քսութ

ա եւ հնար տալ առ ի լուսաւորութիւն: Դիցուք եթէ {նախնիք} այժմեան Ռուսահայոց անխնամ թողեալ զայս գործ զընթաց

, պիտի նաեւ օտար լեզուներից առնունք, ինչպէս մեր {նախնիք} առել են, որ մենք կարող ենք հարիւրներով ցոյց տալ

պատուհանների եւ հողէ յատակով տուն շինել, ինչպէս {նախնիք} շինում էին հնումը, տունդ կը մնայ դատարկ, եւ ոչ

է մեզ սպանել նորա թէեւ տգեղ զաւակը։ Ասենք թէ մեր {նախնիք} շատ ազնիւ կերակուրներ են կերել, բայց որ այսօր մե

ի մէջ. մեք անմահ ենք մեր զաւակներով, ինչպէս մեր {նախնիքը} կենդանի են մեզանով: Յիշեցէ՛ք ձեր ազգութիւնը, ձե

ութեան մէջ լինելով դէպի ազգը, քան թէ նոցայ ամուլ {նախնիքը}, յղացան այս մեծ խորհուրդը, ճգնեցան, քրտնեցան ե

վ, նոյն բառերը թարգմանում էինք հնար, ինչպէս մեր {նախնիքը} գործ էին ածել եւ ինչպէս այժմեան սերունդը գործ է ա

հաւատքին առաւե՛լ մօտ ծանօթ), ինչպէս եւ քո ամեն {նախնիքը} ։ Իսկ ե՛ս՝ անպիտա՛նս, թէպէտեւ Տիրոջդ առջեւը ամե

էինք, ներկայումս չենք հնձում նորա համար, որ մեր {նախնիքը} չեն սերմանած, բայց մեք եւս չենք սերմանում, ինչպ

է այն շատ ազնիւ համարուած բանը, որ թէեւ կերել են {նախնիքը}, բայց մենք չենք կարող ուտել։ Չենք ուզում ասե

խօսում, թէ խօսում ես, խօսիր ինչպէս խօսել են քու {նախնիքը}, բուն հայկական տրամաբանութեամբ"։ Capeau bòs de

ութիւնքը, որ ՄԵՐ համօրէն հպատակքը ՄԵԶԱՆԻՑ եւ ՄԵՐ {Նախնիքից} հնուց վայելում են, այլեւ, բացի դորանից, հրամայ

գոնէ չերեւին նշխարք, թէեւ մնացորդք երգոց զորս ի {նախնումն} բամբռամբ երգէին ի ցուցս..... ըստ ոմանց

ին բանաստեղծական յօրինուածոց, որոց լեալ կարծեն ի {նախնումն}, երեւի ի ժամանակս նախնի Հայկազանց, այլ այս՝ կա

նէ զՍտեփանոս, որում եւ Կոն անուանէին զնա. որ 'ի {նախնւոյ} իւրմէ Սեւկոյ՝ Սեւորդիք ազգն անուանէին " (եր. 7

լի եղբայր, շուտափույթ տեսակցության սպասելով, իմ {նախորդ} նամակներում չասացի քեզ, որ դու չես պատասխանել իմ

ր յուրաքանչյուր նոր հորինվածք պետք է հիմնված լինի {նախորդ} զարգացման լավագույն ու պիտանի տարրերի վրա, որ չի

տ պատերազմ... Եթէ առաջուայ ժամանակներումը նորա {նախորդ} թագաւորները գիտէին՝ ինչպէս պատժել այսպիսի մարդեր

ած Սահմանադրութիւնը չընդունելուն համար, ան ալ իր {նախորդաց} ճամբուն մէջը գտնուելուն իրաւամբ, ելաւ բանադրեց զ

Սկսենք դարձեալ նոր վերակացուից: Որքան սորա {նախորդը} մի բարեբարոյ, քաջահմուտ, եւ ազգի օգտին հետամուտ

նոյնչափ երեւելի եւ առաւել եւս, Պետրոս եպիսկոպոսի {նախորդը}, որ քերթող է կոչւում։ Փարպեցին պարզապէս անուանո

Այն գայիսոն, գահն ու թագը, որ ստացայ Իմ {նախորդից}, նոյն թողնում եմ քեզի ահա՛. Բայց իմացի՛ր

սիք է: Բայց եթե այդ՝ ժամանակը ոչնչով չնախատելով {նախորդների} ընդունած նորման, նրան բոլորովին թողնի եւ ստեղծի

ս։ Բայց մենք չենք մեղադրում Չամչեանին. նա էլ իր {նախորդների} նման մի վարդապետ. Հայոց պատմութիւնն էլ շատերի աչ

, որ գո՛նէ հինգ հարիւր տարի է, ամեն հեղինակ, իր {նախորդներից} փոխ առնելով, կրկնում է։ Կիրակոս Գանձակեցին,

ց քննութեան, առանց դատաստանի փոխ են առնում իրենց {նախորդներից}, թէեւ այո՛, երբեմն այլայլելով իրենցից առաջ գրող

վարրայի թագաւոր Հենրիկոսը, որ ոչինչ բանով իւրեան {նախորդներից} պակաս չէ, յոյս ունի Աստուծոյ օգնութենովը վրէժխնդ

, այնպիսի անձեռնմխելի իրավունք ունի, ինչպես նրան {նախորդող} հին լեզուն: Բացի այդ՝ ինչո՞ւ նա լավ է, իսկ սա

ողոցում: Վայ ինձ, եթե Անանիան Մոսկվա կմեկնի {նախքան} իմ պատմության ավարտվելը. այժմ, համենայն դեպս,

ութերն ընդհանրացնել չեմ կարող եւ հնարավոր էլ չէ՝ {նախքան} աշխատանքս ավարտելը եւ նախքան իմ ազատվելը: Այդ նե

եւ հնարավոր էլ չէ՝ նախքան աշխատանքս ավարտելը եւ {նախքան} իմ ազատվելը: Այդ ներածության հատվածներից մեկում

գումար առաջարկի շուկայում: Այնինչ ֆաբրիկացիան, {նախքան} ի վիճակի լինի այդպիսի առաջարկ անելու, պահանջ-առա

աւ Քրիստոսից 2107 տարի յառաջ, ուրեմն՝ 2428 տարի {նախքան} Լուսաւորիչը: Նորանից յետոյ Պարոյր նահապետի թագ կ

, այլեւ այն իրաւունքները, որ վայելում էին հայերը {նախքան} այդ մանիֆէստը: Յանձնաժողովը աւարտել է հիմա իր նի

ամանքներում, դավաճանեց եւ ժողովրդին: Հեղաշրջման {նախօրյակին} 60. 000 ֆունտ ստերլինգով նա պարլամենտին վաճառեց ի

չես լինի ու չես տրտմի, այնպես չէ՞: Ինձ հաճելի է {նախօրոք} անսահման հավատալ քեզ այս խնդրում, ինչպես բոլոր ա

հանրագիտական բառարանի պատառիկի հետ միասին ստացա: {Նախօրոք} շնորհակալություն եմ հայտնում Մակոլեյի կամ Շլոսսեր

ալեան 6 օրինակի փող 2 օրինակ Իզմիրեանցին 1 օրի[ {նակ]} Աջեմեանցին 1 - Եզեանց 1 - Բուդաղ[եանց] 1 - Կար

եւ քաղաքացիքը, ամենայն տնից երկու րուբլի, բայց {նահանգական} բնակիչքը, յատկապէս շինականքը, որոնց մարդագլուխ

սել ամենեւին ոչինչ։ Կսաւիէեն նզովեց նորան, բայց {նահանգապետը}, նզովքներից վախեցող մարդ չ'լինելով, հրամայեց եր

կիրը, ինչպէս վկայում է Պօդօզի քաղաքի ընդհանրական {նահանգապետը} ՝ Դօն Մատիա-դը-Հօրտարին, բաժանած էր երեսուն վեց

արդյոք, որ ես Մոսկվայում, Արբատի քաղաքամասում, {նահանգապետի} եւ գլխավոր ոստիկանապետի թույլտվությամբ, թողել եմ

տշաճեալ եղանակաւ հրամանագրեալ է արդեն ընդհանրական {նահանգապետին} Անգլիոյ ՚ի Կալկաթայ, ճանաչել եւ ընդունել զիս որպ

ն հրամանի պետութեանն Անգլիոյ, յանուն ընդհանրական {նահանգապետին} Հնդկաստանի, գէթ զհամար նորա եւ զթուական: Յայսմ

նգապետները։ Պօնդիկերի համար նոր նշանակուած Գեբերտ {նահանգապետին} ճանապարհ դնելով՝ ասաց. "Ողորմա՛ծ Պարոն, յիշեցէ՛ք,

եթէ դէպ լիցի ինձ դիմել առ վսեմապատիւ ընդհանրական {նահանգապետն}: Երիւք աւուրբք յառաջ քան զայս կոչեցայ ի դեսպ

ւելեան Հնդկաստանի Ֆրանսիացոց պատկանեալ մասերի մէջ {նահանգապետները} ։ Պօնդիկերի համար նոր նշանակուած Գեբերտ նահանգապետ

Յիսուսեանք Ֆիլիպպ IIIին գանգատում էին Սպանիական {նահանգապետների} վերայ, թէ նոքա իւրեանց խստութենովը, որ գործ էին

Այն ձեւը, որ գործ էին դնում Յիսուսեանք Սպանիական {նահանգապետների} գաւազանի տակ չարչարուած անբաղդ ազգերին մի ազատ եւ

արատեան աւերակների բորենի ասացին եւ ոմանք Շամախու {նահանգի} ղաբալիու անտառի արջ ասացին. մի փոքր դժուար նկատե

02 թ-նի կաթողիկոս նստող Մուշէն Երեւանի մօտ Կոտայի {նահանգից} էր, գեղի անունը զանազան ձեւով են դնում ժամանակագ

ը դէպի մահ դատապարտելու, վճռեց աքսորել նորան այն {նահանգից}, ուր պատահել էր գործողութիւնը։ Զարմանալին այս է

աջողել։ Թաթարները, տիրելով Չինաստանի հիւսիսային {նահանգներին}, սպառնում էին կործանել Փեքին քաղաքը։ Ցիու Մանդա

այի եւ նորանց ձեռքով Հիւսիսային Ամերիկայի միացեալ {նահանգներին}, Հիւսիսային Ամերիկայի անապատների ճանապարհը։

լն է: Ահա՛ եւ երկրորդը: Ռուսաստանի եվրոպական {նահանգներում}, ըստ 1858 թվականի կենտրոնական վիճակագրական կոմիտ

չ հանրապետական լինելով, ինչպէս Ամերիկայի Միացեալ {Նահանգներում}, համօրէն ազգի անձն իւր անդամներին չէ տալիս պոլիտ

ւնը ընդունէ այս Հասարակութիւնը օրինաւոր։ Քանի մի {նահանգներում} զինուորների մէջ ծագեցան թշնամական շարժողութիւնք ա

շ գրքերի ձեռնարկութիւնք - Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանց ( {Նահապետ} ). նորա նուագները (Հայրունի) - Գրիգոր Վարդապետ

ւնի վերայ: Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանցը իւր անունով եւ {Նահապետ} ստորագրութեամբ հրատարակած կամ մինչեւ այժմ դեռեւս

ումը ընկալ նորանից, Մաղթէ՛ նորան կեանք որպէս {նահապետ}, Սիրական լեզուիդ իբրեւ արքուն տէր:

........................... Օրհնի՛ր, {նահապետ}, օրհնի՛ր, սիրական, Քո սուրբ այս լեզու, ազ

մը ընկալ նորանից, Մաղթէ՛ նորան կեանք որպէս {նահապետ}, Սիրական լեզուիդ իբրեւ արքուն տէր:

..................... Օրհնի՛ր, {նահապետ}, օրհնի՛ր, սիրական, Քո սուրբ այս լեզու, ա

ւել վատթար, կեղտոտ եւ զզուելի հեգնող, յիմարների {նահապետ} (archi-sot par sa nature), ամենայն տեսակ յիմար

ք այսպիսի երգեր մեր քաջերի վերա, որոնք կացած էին {նահապետական} ժամանակներում. պիտո է, որ ունենայինք եւ մեհենակ

. մեր մէջ ասիական կոպտութեան հետ թագաւորում է հին {նահապետական} հոգին՝ պարզութեամբ դիմել դէպի մի մարդ եւ առանց վ

եցին մեր մասին, մանաւանդ արեւելեան միանգամայն եւ {նահապետական} հիւրասիրութենից շարժուած, քան թէ պարտականութենի

Հասարակապետութեան գաղափարը, որից պիտոյ է ծնանէին {նահապետական} ժամանակների երջանիկ օրերը։ Ֆիլիպպ IIIը, կրթուած

: Շատ եւ շատ երախտապարտ կը կացուցանէ մեզ ծերունի {Նահապետը}, եւ խոստանում ենք, որ Հայաստանի լուսնակը իւր շո

այն ընկերութիւնը, որից կեանք էր ստացել սերունդի {նահապետը}: Ծովի ջուրը գոլորշիանալով բարձրանում է մինչեւ ամ

րանից... գինին երկնքի արքայութեան ցօղն է. Նոյ {նահապետը} ջրհեղեղից յետոյ իսկոյն գործ դրեց նորան... ի՞նչ

Այս արժանապատիւ անձը ծանօթ է Հայոց ազգին մանաւանդ {Նահապետի} անունով: Նորա " Աւագ եւ Փոքր Մասիս ", " Հայոց ա

ւարայրի " տաղերգութիւնքը ջերմացուցել են շատ սրտեր {Նահապետի} անունի վերայ: Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանցը իւր անունով

դրուած ամենայն ջանք եւ ճիգն մթնախօս լինելու, իսկ {Նահապետի} անունով գրուածքը, թէեւ աշխարհաբառ, բայց շատ յաղ

Հայերէն: Թող շարժուին գերեզմանի մէջ մեր Արամ {նահապետի} ոսկերքը... Իրաւունք ունի եղած Հայ բանասէրը մ

ի յառաջ գրում էր հետեւեալ տողերը՝ նուիրուած Արամ {նահապետի} սուրբ յիշատակին. Քեզ քո սիրական հայրենի բարբ

28 տարի նախքան Լուսաւորիչը: Նորանից յետոյ Պարոյր {նահապետի} թագ կապելով Քրիստոսից 749, ուրեմն Լուսաւորչից 10

ծարաւին Պտղից պտկից ջուր խնդրի, Եւ սուրբ Յակոբ {Նահապետի} Ջրհորիցըդ տաս խմի, Առատահոս աղբըրակիդ Անոյշ բա

, պիտ կրկնեմ Անդադար. ազատութի՜ւն: <ԱՐԱՄ {ՆԱՀԱՊԵՏԻ} ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ> Քեզ քո սիրական հայրենի բարբ

ւանէին " (եր. 71)։ Եւ յետոյ, Սեւորդեաց Գէորգ {նահապետի} անունը տալով, բացատրում է. " որ սակս Սեւ կոչեցե

ն բարձիթողի արած էր մայրենի լեզուն՝ մեր Արամ քաջ {նահապետի} նուիրականը։ Այս գլխի մէջ պիտոյ է տեսանենք շարժող

եւ զվիշտ Հայաստանի, այն որ երբեմն յաւուրս Արամայ {նահապետի} իւրոյ հրովարտակ առնէր ընդ ամեն այն սահմանս պետութ

հէգ ծարաւոյ Ընդ ծագ պտղան ջուր խնդրել {Նահապետին} ի Յակոբու Ջրհորոյդ դու տաս ըմպել, Կրկն

ը, երբ Յիսուսեանք Ապօթէոս էին պատրաստում իւրեանց {նահապետին}, Րիբադանէյրայի պատմութիւնը սրբագրուեցաւ, այսինք

աշխատությունը, բայց ամեն տարի պարտական չենք էշի {նահատակ} լինել: Մեք՝ երկու մարդ, հանձն ենք առնում այ

ոպեկ չեմ ստանում: Ի՞նչ հարկավորություն ունիմ էշի {նահատակ} լինելու: Այդ ի՛նչ խելագարություն է, որ ես ուրիշ

վ խաչիդ, դառն վշտիս արիաբար տարայց Տէր, Եւ {նահատակ} յայն ասպարէզ արձանացայց անվեհեր. Ո՛չ երկէա

քր-ինչ հանել իմ մտքից: Ես ազգով հայ եմ, անուամբ {Նահատակ}. հռչակաւոր Փարիզից մեր բոլոր ապրանքը վեր առած,

րոլոս ասելով Հռոմի բարեբաստութեան համար, պանծալի {նահատակ} Հայրենիքի, անդրդուելի սիւն Հռոմէական եկեղեցւոյ,

տճառով աստուածաբան ասուեցաւ, եւ մեր առաքելանմա՛ն {նահատակ} Հայոց վարդապետ Գրիգորի մասի՛ն է խօսքս, եւ նոցա՛

" Խոստովանօղ Քրիստոսի ճշմարիտ վկայ, բազմաչարչար {նահատակ} Տէր Գրիգորիոս. զպակասութիւն չարչարանաց Տեառն 'ի

մէջ մեռած։ Յիսուսեան Կարգը Քրիստոնէութեան առաջին {նահատակ} անուանեց նորան, եւ խնդրելով Պապից՝ դասել տուեց

ս վայելած եմ այս բնութեան զուարթարար պարգեւը, էշ {նահատակ} եղած լինելով ցերեկուայ դժոխային ջերմութիւնից: Պէ

որ չըլի՝ մարդ ընչի՞ նման կ'ըլի ", - աղաղակում է {նահատակ} Աբովեանը։ Եւ արդարեւ, բանը Աստուած է, արդար

եթէ ազգ հայոց ՚ի դէպ ժամու լուիցէ ձայնից ազգային {նահատակաց}, եւ խրախուսեսցի վանել զամենայն դիմամարտ ՚ի պաշտպ

Այլ առակ լուարուք. "իսկ զկնի վճարման սուրբ {նահատակացն} մեր, չարն Վասակ՝ զկին եւ զերեսին որդիս Հմայեկայ '

տն իւր, եւ ել հրաման մենամարտելոյ նոցա առ 'ի մահ {նահատակեալ} ։ Յայնժամ ծերոյն ել ընդդէմ եւ կործանեաց զախոյեանն

ջ երկասիրութեամբ: Զփառս առնս մեծի, որ անձնագրաւ {նահատակեցաւ} ի լուսաւորութիւն ազգին, նսեմացուցանեն ընթացք նոր

յդ առաքինի հոգին, եկեղեցու եւ ազգի համար կենդանի {նահատակը}, երբեւիցէ կարող էր իւր անձնականը գերադաս համարել

ն պարզամիտ ժողովրդի բարեկենդանութիւնը: Գողգոթայի {նահատակը} հեռի՛ պահէ ամենայն անբախտ ժողովրդի այսպիսի չարարո

վրէժխնդրութենից, ճշմարտութեան համար արիւն թափող {նահատակը} ինձ ընկեր եւ օգնական կը լինի այդ փառաւոր հանդիuի

անոյշ հոտ, Աստուծուն վերուղղելու, որ Գրիգոր Մեծ {նահատակի} բարեխօսութեամբ պարզացրել էր թէ՛ քրիստոնէական խաչի

եւ կործանեաց զախոյեանն։ Աւասիկ ես պատրաստեալ եմ {նահատակիլ}, ո՛վ է ոսոխ իմ, ելցէ ընդդէմ. բայց քանզի իսպառ

ջագոյն գրելոյս սուրբ արանցն, զորս 'ի պատմութեանն {նահատակին} Գրիգորի դրոշմեալ յիշատակէ։ Էլ ինչ ասեմ արդա՛ր եւ

գաւորն Յազկերտ զի շնորհեսցեն նմա զորդիս երանելւոյ {նահատակին} Հմայեկայ 'ի տոհմէն Մամիկոնէից, զորս առեալ էր նեն

ու ազգասիրութիւնը եւ Նախիջեւանի մէջ ունին իւրեանց {նահատակները}, եւ այստեղ ստութիւնը եւ ազգատեցութիւնը յաղթուելո

Փոյթ չէ՛, որ այս րոպէիս վատամարդիկ են դարձած այդ {նահատակները} խաժամուժ ամբոխի աչքում։ Փոյթ չէ՛, որ մի տեսաբան

ընտիր որդիքը, ճշմարտութեան եւ ազգասիրութեան քաջ {նահատակները}, այն ժամանակ կը գոյանայ եւ արծաթագլուխը: Քա

անցի մասին: - Աստուած, հրեշտակները, սուրբերը, {նահատակները} թողած, բան է բռնում սատանաների հետ, ահա ի′նչ է

, խոր գիշերի լռութեան մէջ, - դարերով շշնջեցին այդ {նահատակների} վերջին րոպէում արած բողոքների արձագանքը: Եղո՜

ւ եկեղեցականների գաւազանի տակից: Ուրիշ ազգերի {նահատակների} ուրուականքը հալածեցին հարստահարողների կեանքը, մի

գիտութեան մասին լսելով, գովեցին։ Եկեղեցիները, {նահատակների} մատուռները եւ ուսումնարանները ամեն ժամանակ խնդացի

քան ճշմարտութիւն: Թո՜ղ, մի՛շտ օրհնուի գիտութեան {նահատակների} անմահ եւ նախանձելի յիշատակը: Միայն Արագածը

ցի լլկուած եւ բռնաբարուած անմեղ աղջիկ, քան թէ մի {նահատակուած} կին, քան թէ մի զաւակ, որ, դեռ հրապարակի լոյսը

ց դուրս էին՝ մինը Գայիանեանց, միւսը Հռիփսիմեանց {նահատակուած} տեղերում, եւ երրորդը՝ նոցա բնակարանի տեղում, հ

ատարեցին նախ Կաթողիկէ եկեղեցու մէջ եւ ապա կոյսերի {նահատակուած} տեղերում (տե՛ս Փարպ., Պատմ. Հայ., եր. 307-

եւ անտանելի նեղութենների համբերելով, մեռանելով, {նահատակուելով} Պարսից ձեռքով եւ ի վերայ այնր ամենայնի անխախտ պահ

րրորդը՝ նոցա բնակարանի տեղում, հնձանի մօտ, ուր {նահատակուեցաւ} Հռիփսիմեանց մի ընկերը եւ ուր այժմ տեսնում ենք Շող

հոգսերը վայրենի եւ անկարգ մարդերի մէջ. գեղեցի՜կ {նահատակութիւն}: Գործարանի հոգատարքը, որ առաջին անգամը այսպիսի

Վարդանանց Աւարայրի պատերազմից եւ սուրբ Ղեւոնդեանց {նահատակութիւնից} յետոյ կաթողիկոսական աթոռը փոխադրուել էր Դուին, ի

: Որ ազգն եւս տեսանելով նորա անձնուրաց գործերը եւ {նահատակութիւնքը}, կանգնեցնէ նորա գերեզմանի վերը իւր երախտագիտութե

, էգուց մեր աշակերտքը, ճշմարտութեան դրօշակի տակ {նահատակուիլ} յանձնառու կտրիճ զինուորքը, որոնց թիւը աճում է ու

գլխաւորապէս պաշտօն վարելը, որի անունով եւ բոլոր {նահատակքը} Ղեւոնդեանք անուանուեցան, իրաւունք է տալիս հաւանա

միւս այլ որ ինչ եւ գտանիցի ինձ շարժելի ըuտատ, թէ {նաղդ} դրամ իցէ, թէ վաճառելի շարժուն իր եւ թէ թալապներ

ւմ էր, իսկ այժմ առավել եւս կհամբերի, քանի որ իր {նամազն} էլ նա առանց արեւմտյան դեսպանների թույլտվության չի

ուր ընկալայ ի նորին բարձր սրբազնութենէ զապահովեալ {նամակ}, որով հրամայէր ինձ մատուցանել զայն Ձերոյին վեհազ

ոյին գերազանցութիւն գտանիք ի քաղաքիս: Զնոյն զայն {նամակ} նովին ամբողջութեամբ յարդարեալ ի սմին՝ համարձակիմ

արոսը հայի սեր չունի, ես նոցա խոսքով քեզ այդպիսի {նամակ} չէի գրեի, պատճառ, որ ինձ մեծ ամոթ կհամարեի, որ

խոսքին նայելով, ինձ գրում եք այդպիսի վշտացուցիչ {նամակ}. երեւի ձեր սերի ուժը այնքան է, որ երկու կամ երե

ներդ ալ այս բաները կհասկանաք: Եթե ամեն փոշտի ձեզ {նամակ} չեմ գրել, այդ եւս զուր տեղը չէ. առաջինը, որ ամ

միսներով չեմ առնուլ: Ես եղած բան չէ, որ ձեզանից {նամակ} ստանամ ու պատասխան չգրեմ: Ես ուղարկել էի քեզ 2 ռ

մեղադրության իմ լռութենովը: Սիրական եղբայր, {նամակ} չգրելս ո՛չ թե մի սիրտ ցավելու բան ունեի, քավ լից

նպատասխանի: Բայց այսքան ասեմ միայն, որ ես երկու {նամակ} ստացել եմ Ձեզանից, երրորդը, որ ասում եք, իմ ձե

գրություն կանես: Ես քեզ ապրիլի 8-ին մի ստրախավոյ {նամակ} գրել եմ եւ Ֆեոդոր Միխայլիչից 200 մանեթ առածս հայտ

անդյանցը ոչ թե առանց ստորագրության սորան եւ նորան {նամակ} գրող է, այլ յուր գրածի տակ կարող է ստորագրել համ

դացինք օրագրի 11 համարը: Առաջիկա փոստայով մի այլ {նամակ} եւս կգրեմ բոլորովին այլ գործի մասին: Սպասում եմ

ից մի քանի մարդիկ, որոնց մեջ եւ պ. Իզմիրյանցն, {նամակ} են գրել Այվազովսկուն, որ նա զուր տեղը չհետեւի վն

լինելու, եթե մի քանի մարդ նույնպես մի քաղաքավարի {նամակ} գրեիք Այվազովսկուն, որ մի փոքր զգույշ մնար " Հյո

ղը: Մերոնց ողջունիր, ժամանակ չունեի առանձին {նամակ} գրելու: " Հյուս[իսափայլի "] 1 տետ[րը] ստացած

եւ իմ հասցես կարողանամ ուղարկել, եթե կամենաս ինձ {նամակ} գրել, ուղարկիր պ. Նազարյանցին, նա " Արեւմուտքի

ենիքը, եւ այլն եւ այլն: Այժմ եթե կամենաք ինձ {նամակ} գրել, ուղարկեցեք պ. Նազարյանցին, նա կհասուցանե

ագետ եւ զորեղ մարդերից: Ես այսուհետեւ ամեն շաբաթ {նամակ} կգրեմ, քանի որ Նախիջեւան ես, անտարակույս դուն ե

վ, գործի հաշվով, որովհետեւ Կալկաթայից Նախիջեւան {նամակ} հասուցանելը եւ դորա պատսախանը Կալկաթա ստանալը կար

ր ամսոյս, մուտ արարի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս {նամակ}: ՚Ի վաղիւ յանդիման լինիմ դեսպանին Ռուսսիոյ,

մին փութացի ի նամակատունն, տեսանել եթէ գուցէ ինչ {նամակ} կամ գիր ի Ռուսսիոյ եւ գտեալ յիրաւի զքանի մի նամակ

չինչ է իմ գրեալ ՚ի Թիֆլիսէ առ պ. Նազարեանցն. մի {նամակ} միայն յէջմիածնէ եւ այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ զպ

կալեալ եմ յիւրում ժամանակի: Այլ թէ մտացածինդ այդ {նամակ} ո՛վ իցէ գրեալ, զինչ բովանդակութիւն նամակին, կամ

ն, որ էր 11/23, մտի ՚ի Լոնդոն, ուստի գրեմ զայս {նամակ}: Ի մուտ գործել իմ ի Լոնդոն, անդէն առ նմին գն

առ նմին գնացի ի նամակատունն տեսանել եթէ գուցէ ինչ {նամակ} ուստեքէ եւ գրեալ զքանի մի նամականիս բարեկամաց, տ

Ոչինչ է իմ գրեալ ի Թիֆլիզէ առ պ. Նազարեանցն, մի {նամակ} միայն յէջմիածնէ եւ այն ընդ ձեռն ձեր, զորոյ եւ զպ

կալեալ իմ յիւրում ժամանակի, այլ թէ մտացածինդ այդ {նամակ} ո՛վ իցէ գրեալ եւ ոյք բողոքաւորք զայնմանէ, զայդ ա

ՍՈՒԼԹԱՆ[ՇԱՀ] Մինչեւ այժմ չկարողացա քեզ վերստին {նամակ} գրել, որպեսզի պայմանիս համաձայն քեզանից նամակ ստ

ին նամակ գրել, որպեսզի պայմանիս համաձայն քեզանից {նամակ} ստանալու իրավունք ունենայի: Ինչ եւ իցե, ես գիտե

ույց է տալիս միշտ 48+. ցնծա՛: Խնդրեմ ինձնից {նամակ} ստացածդ մարդու չասես, ըստ որում այլոց չեմ գրած,

կին եւ անլուր չեմ թողուլ. հաստատ կացեք: Ինչ {նամակ} որ ինձ կամենաք ուղարկել, տվեցեք պ. Սեթ Հ. Աբգա

եջ է, եւ այդ նյութի մասին կարելի է գրել ոչ թե մի {նամակ}, այլ ամբողջ դիսերտացիա ի խրատ քաղաքային կառավարչ

նացած ծանոթներիս ջերմ եւ անկեղծ բարեւներ: Մերոնց {նամակ} գրիր եւ Գրիգոր եղբորս, ե՛ւ Վառվառե քրոջս, ու շն

դացի, եւ մի փոքր ներքեւ կասեմ իմ կարծիքը: 14-ին {նամակ} էի գրել քեզ, հավանաբար, այժմ հասել է քո ձեռքը,

ւն չունի եւ ասպարեզը մնացել է գրական գաճաճներին: {Նամակ} գրիր տուն եւ ինչպես անցյալ նամակում արդեն ասել եմ

յի կամ Շլոսսերի համար: Երեկ ես գրել եմ քեզ երկար {նամակ} եւ վերադարձրել գրքերը: Շատ ուրախ կլինեմ տեսնել ք

է): Եթե Անանիան Ուստիմովիչին կամ Կովալսկուն {նամակ} գրի, ապա թող ինձնից նրանց շնորհակալություն հայտն

ձեւն է, երբ նա Ոդիսեւսի վերադարձին էր սպասում: {Նամակ} գրիր տուն եւ ողջունիր բոլորին, ասա, որ ես ողջ-ա

Պետերբուրգ Անգին եղբայր, Քեզ ընդարձակ {նամակ} գրելու իմ բուռն ցանկությամբ հանդերձ, մեծադիր թղթ

մի կապուկ փոստի թուղթ 25 ծրարի հետ, որպեսզի ձեզ {նամակ} գրելու դեպքում գործածեմ՝ առանց ոչ ոքի նեղություն

արդը հին ժամանակներում: Եթե Անանիան տեր Մովսեսին {նամակ} գրի, ապա թող նրան հաղորդի, որ նրա (այսինքն տեր

րմանում էի, թե ինչո՞ւ այսքան ժամանակ Նախիջեւանից {նամակ} չկա: Փառք աստծո, որ մերոնք բոլորը ողջ-առողջ են

նկեղծ հարգանքը: Հավանորեն մոտ օրերս Անանիային {նամակ} կգրես, ապա չմոռանաս նրան հաղորդել իմ սրտանց շնոր

ւյլ լարին դիպա եւ շատախոսեցի, մոռանալով, որ քեզ {նամակ} եմ գրում, այլ ոչ դիսերտացիա: Շնորհակալ եմ Մա

դու գրում ես, որ այնտեղ գուցե կգտնես: Անանիային {նամակ} գրե եւ ասա, որ չծուլանա գրել: Ես դեռ հույս ունե

կողմից լավ չէ: Հավանորեն մոտ օրերս Անանիային {նամակ} կգրես, հաղորդիր նրան ողջույնս եւ ասա (իհարկե նա

Թանկագին իմ եղբայր. 29-ին գրեցի քեզ մի {նամակ}, ընդորում դեռ մի նամակ էլ՝ ծնողներիս ուղարկելու

ր. 29-ին գրեցի քեզ մի նամակ, ընդորում դեռ մի {նամակ} էլ՝ ծնողներիս ուղարկելու համար, որ դու արդեն,

են, հավանաբար, ստացել ես: Նույն օրը քեզանից մի {նամակ} էլ ստացա մոլորված Անանիայի նամակի առթիվ, անթվակի

լու հաճույքից: Դժվարությամբ եմ նստում մի հասարակ {նամակ} գրելու համար: Հիվանդությունս առաջ չի գնում,

Ղազարոս եղբորը, որ այդքան անհանգստանում են: Ինչ {նամակ} էլ ստանում եմ, ուրիշ ոչինչ չեմ լսում, բացի նրան

րիդ համար նույնպես: Ես ինքս մտածում եմ մի փոքրիկ {նամակ} պատրաստել Խալիբյանին: Այդ կլինի, նախ, ներողութ

թե ես կմնամ այնտեղ, ինչ կըլլա եղեր։ Ինձանից շատ {նամակ} մի՛ պահանջեցեք. գիտե աստված, որ չունիմ ուժ եւ զ

մի՛ լինեք: Տկարությունս չէ ներում երկար բարակ {նամակ} գրել, ուստի եւ վերջացնում եմ գիրս, ցանկալով քեզ

, առողջություն եւ երջանիկ կյանք: Ինձանից շատ {նամակ} մի՛ սպասիլ, ինչո՛ւ, որ չունիմ կարողություն գրել

այնպիսի լրագիր: Այսօր երեկոյին մի անստորագիր {նամակ} ստացայ. շատ ծիծաղելի է նորա բովանդակութիւնը. այ

այդ պարոնը հնար տար ինձ, ես նորան կ'ուղարկէի մի {նամակ}, որ հօրեղբօրիցս ծածուկ շարադրել էի եւ շատ հաւատա

պէս ուրախանում եմ, եթէ ստանամ եմ իմ բարեկամներից {նամակ} եւ ծանօթութիւնք, որ, զբաղեցնելով ինձ, կարող էի

ետ քարշուելու: Անցեալները գրում է ինձ մի այսպիսի {նամակ}. " Պարոն Կոմս Էմմանուէլ, Շնորհաւորեմ քո

Ի՛նչ լաւ պատահեց քո՝ իմ մօտ գալը: Բէգզադէի ինձ {նամակ} գրելը, իսկ իմ՝ նորա ազգաբանութիւնը իմանալը...

մեզ, որպէս եւ մեք նոցա: Դարձեալ մի այլ {նամակ} ստացայ Պ. Գամառ-Քաթիպայից (Ս. -Պետերբուրգից),

Բարեկամ շատ ունիմ, որոնք միշտ պատրաստ են ինձ {նամակ} գրել, եթէ ես եւս յանձն առնում նոյնպէս նոցա գրել

իս է՝ ոչինչ լուր չունէի նորանից, երէկ ստացայ մի {նամակ}, որի բովանդակութիւնը, արժանի լինելով հարցասիրու

, ունի շատ մեծատուն բարեկամք, ինձ արժէ միայն մի {նամակ} արձակել դէպի Պետերբուրգ, այնուհետեւ աւարտուած էր

ուելի թարգմանիչքը յառաջ էին բերել տպագրապետին, թէ {նամակ} են ստացած Հնդկաստանից, որով գրում էին, թէ ամօթ

նով տեղով գող են: Այս ասելով՝ հանում է ծոցից մի {նամակ} տղայի մօր բերանից իւր որդու վերայ, որով որպէս թէ

երում ստացած նամակներիս մէջ նոյնպէս նշանաւոր է մի {նամակ}, որ ստացայ Պ. Մեսրոպ Տիրատուրեանի ստորագրութեամ

երին, որոնց չեմ կարող ամեն մինին առանձին առանձին {նամակ} գրել, թող որ շատերի հետ ծանօթութիւն եւս չունիմ,

էի այս անգամ վերջացնել Յիշատակարանս, բայց մի այլ {նամակ} ՝ մի բարեկամից, տալիս է մեզ հետեւեալ լուրը, որի

անեբար վարուիլ Ձեր հետ՝ գրելով միգուցէ երկարախօս {նամակ}: Ես յոյս ունեմ, որ Դուք բաց գրկով կ՚ընդունիք Ձե

նց Կաթողիկոսով եւ ազգային եպիսկոպոսների ժողովով, {նամակ} գրեցին կայսրին եւ յայտնելով, թէ Հայերը, շատ եւ

նի Դեկտեմբերի մէջ)՝ Ներսէսը յանձնեց նորան երկու {նամակ} Կայսեր անունով. մինը՝ ծածուկ, իսկ միւսը՝ յայտ

ախատինս նոցա, ՚ի համար Հերոստրատեանց: Զայս {նամակ}, ուղղեալ առ Վեհափառ Տէրս, յանձն արարից նոյնպէս

Նա իւր դանդաղ քայլերով Տուեց նորան մի {նամակ}, Ծրարը կնքած սեւով: Բացեց խեղճը դողա

Մի ուրիշ հնար փոքրիկ. Մի թուղթ, մի պստիկ {նամակ}... Մի քանի սու՜տ... ի՞նչ վնաս... Մի

անիա] Ս[ուլթանշահը] եկան ինձ այցելութեան: 13-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս. պատասխան չստանալով, 17-ին կրկնեցի

հակասական խօսքերին: 23-ին երեկոյեան ստացայ երկու {նամակ}, մինը 22-ից, իսկ միւսը 23-ից: 24-ին գրեցի պատ

ի պատասխանը, որ կ՚երթայ 25-ին: 27-ին ստացայ մի {նամակ} եւ պատասխանը գրեցի նոյն օրը, որ կ՚երթայ 28-ին:

ցի նոյն օրը, որ կ՚երթայ 28-ին: 28-ին ստացայ մի {նամակ}. պատ[ասխանը] գրեցի 29-ին, որ կ՚երթայ 30-ին: Այ

ն: Ապրիլի 1-ին տեսութիւն եղբօրս եւ այլոց: 3-ին {նամակ} ստացայ հանդերձ 1 ֆ[ունտ] թաբ[ակով] եւ թղթով եւ պա

անութեան վերայ սկսեցի աշխատել ապրիլի 1-ից: 7-ին {նամակ} ստացայ երկու հատ, մինը 4-ից, իսկ միւսը 6-ից եւ

-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհանն[էսի]: 11-ին {նամակ} ստացայ. պատասխանեցի 12-ին, որ կ՚երթայ 13-ին:

յ. պատասխանեցի 12-ին, որ կ՚երթայ 13-ին: 14-ին {նամակ} ստացայ, պատաս[խանեցի] նոյն օրը, կ՚երթայ 15-ին (

կայ տեսութիւնը նշանակուած է 25-ին: 18-ին ստացայ {նամակ} եւ պակսիմատ. 19-ին պատասխանեցի, որ գնաց 20-ին:

սիմատ. 19-ին պատասխանեցի, որ գնաց 20-ին: 22-ին {նամակ} ստացայ, ուր յայտնում են, թէ այսօր-էգուց պիտի պա

ջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է մայիսի 3-ին: 28-ին {նամակ} ստացայ 27-ից գրուած, պատասխանեցի եւ գրեցի մի առա

այ 27-ից գրուած, պատասխանեցի եւ գրեցի մի առանձին {նամակ} մեր տունը, որ կ՚երթայ 29-ին: 29-ին նամակ ստացա

անձին նամակ մեր տունը, որ կ՚երթայ 29-ին: 29-ին {նամակ} ստացայ առանց ամսաթուի: Սիգար հարիւր հատ, ընտիր

հարիւր հատ, ընտիր ծաղիկ, Ուպմանից: Մայիսի 1-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս ` ապրիլի 29-ին ստացածիս պատասխանը:

եղբօրս ` ապրիլի 29-ին ստացածիս պատասխանը: 2-ին {նամակ} ստացայ 1-ից գրած, եղբօրս եւ օրիորդ Մագդալինէի ստ

լինէի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը յայտնի չէ: 7-ին {նամակ} ստացայ 7-ից գրուած, որով ուղարկում են պակսիմաթ ե

1-ին: 7-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 8-ին: 9-ին {նամակ} ստացայ եւ Բոկլի գիրքը, ուր գրում են, թէ տեսութի

կայ տեսութիւնը նշանակուած է մայիսի 20-ին: 13-ին {նամակ} ստացայ 12-ից Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահ]ից եւ 10 նարինջ

-ից Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահ]ից եւ 10 նարինջ: 18-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին տեսութիւ

իկայ տեսութիւնը նշանակուած է մայիսի 27-ին: 22-ին {նամակ} ստացայ 21-ից գրուած, որով ուղարկեցին ռնգեղջիւրի

սին դուրս եկած թղթի պատճէնը եւ 10 նարինջ: 23-ին {նամակ} գրեցի Ղազարոս եւ Սերոբ եղբարցս, որ կ՚երթայ 24-ին

պատճառով: 25-ին 100 հատ սիգար-ծաղիկ ուպմանեան: {Նամակ} ստացայ եղբօրիցս, նոյն թուականից: Այսօր աւելորդ

կայ տեսութիւնը նշանակուած է յունիսի 3-ին: 29-ին {նամակ} ստացայ 28-ից գրուած, որով ուղարկեցին 2 մունդշտու

դշտուկ եւ նարինջ 10 հատ, որ եւ ընծայեցի: 30-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս կուպոնների մասին, որ գնաց նոյն օրը

ուպոնների մասին, որ գնաց նոյն օրը: Յունիսի 2-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրուած, որով յայտնում են ռն

տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին: 5-ին ստացայ երկու {նամակ}, մինը նոյն թուականից, երկրորդը առանց թուականի,

որով ուղարկեցին թաբակ, նարինջ եւ խաւիար: 6-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս եւ Սուլթանին նամակին պատասխան միեւնո

. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 17-ին: 12-ին {նամակ} ստացայ 2 հատ. մինը եղբօրիցս նոյն թուականից, իսկ

ք գիր: Ինչ է նէ, Աստուած ընդունելի անէ: 13-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս, մեր տունը եւ Մատթէոս սրբազանին, ո

Սրբազանի նամակը սխալմամբ թուեալ է 12-ից: 16-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 15-ից գրուած, ուր յայտնում են 13

այ տեսութիւնը նշանակուած է յունիսի 24-ին: 19-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրած եւ նոյն օրը պատասխ

նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 21-ին: 22-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրած, որով ուղարկեց ձո

սիգարը, որ առնուած է Ուպմանից. 100 հատ: 26-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, նոյն թուականից: 27-ին պատասխա

: 27-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 28-ին: 29-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, 28-ից գրուած: Այսօր առողջութիւ

յեան գլուխս էր ցաւում եւ թուլութիւն ունէի: 2-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս Սուլթանի նամակի զօրութեամբ: Առող

ամբ: Առողջութիւնս ուղղւում է կամաց-կամաց: 3-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 4-ին: 7-ին նամակ ստաց

3-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 4-ին: 7-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, 6-ից գրուած: 8-ին տեսութիւն ե

ին ստացայ Քոլբի վիճակագրութիւնը եւ Լուիսի գիրքը, {նամակ} գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: Այս նամակը պատռե

տակաւին շատ տկար եմ. լերդս եւ գլուխս ցաւում են: {Նամակ} չստանալուս համար աղբաթս էլ խառնուած է: 12-ին այս

տանալուս համար աղբաթս էլ խառնուած է: 12-ին այսօր {նամակ} գրեցի եղբօրս, որ եւ կ՚երթայ իսկ: Նամակ ստացայ ե

ին այսօր նամակ գրեցի եղբօրս, որ եւ կ՚երթայ իսկ: {Նամակ} ստացայ եղբօրիցս 10-ից արձակած, երեւի թէ սխալ դրե

սխալ դրել են թուականը: 12-ին երեկոյեան 10 ժամին {նամակ} ստացայ Աւետիք քեռորդուցս: 13-ին նամակ գրեցի եղբ

10 ժամին նամակ ստացայ Աւետիք քեռորդուցս: 13-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս ` 10-ից գրածին պատասխան: Այսօր վերա

ետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 22-ին: Այսօր {նամակ} գրեցի եղբօրս գրքերի մասին եւ մի նամակ դրի մէջը մե

-ին: Այսօր նամակ գրեցի եղբօրս գրքերի մասին եւ մի {նամակ} դրի մէջը մեր տունը ուղարկելու համար Աւետիքի անուն

էին հետ դարձուցի. չգիտեմ կառնո՞ւ այսօր, թէ ոչ: {Նամակ} ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով: 18-ին պատաս

վ: 18-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 19-ին: 20-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ գրքեր: 22-ին տեսութիւն եղբօր

29-ին: 24-ին սկսեցի սիգարը 100 հատ. տկար եմ: {Նամակ} ստացայ եղբօրիցս, անթուական, կլուբնիկա եւ մալինա

: Իսկոյն պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 25-ին: 28-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 29-ին տեսութիւն ե

այ տեսութիւնը նշանակուած է օգոստոսի 5-ին: 31-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ մի ֆունտ թ

րուայ թուականով եւ մի ֆունտ թաբակ: Օգոստոսի 1-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 2-ին: Տկա՛ր եմ: 4-ին

գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 2-ին: Տկա՛ր եմ: 4-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ Բոկլի գիրքը: Նամակը թուեալ է

ոյլ եմ: Կէսօր: Երեկոյեան մի փոքր լաւ էի: 7-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս այսօրից, հանդերձ մրգօք: Գրում ե

որ այս տողերս գրում եմ, հանգիստ եմ: Այս րոպէիս {նամակ} ստացայ եղբօրիցս այսօրից թուականով, որով ուղարկու

: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 19-ին: 14-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 13-ից գրուած, որով ուղարկեց մի ֆ

րթայ վաղը: Առողջութիւնս բաւական միջակ է: 17-ին {նամակ} ստացայ Աւետիքից, 9-ից գրուած. պատասխան գրեցի նո

: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 26-ին: 21-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականով գրուած. 22-ին պատ

ւ խնդրեցի շերամադարմանութիւն եւ պակսիմատ: 24-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից եւ պակսիմատ: 25-

յ տեսութիւնը նշանակուած է սեպտեմբերի 2-ին: 28-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 27-ից, հանդ[երձ] 1 ֆ[ունտ] թաբակ

երամադարմանութիւն. նոյն օրը պատասխանեցի: 31-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ Բերբերեանից 23 թուականից օգոստ

կայ տեսութիւնը նշանակած է սեպտեմբերի 9-ին: 4-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ Սուլթանից, երկուքն էլ անթուակ

5-ին պատասխան գրեցի, որ տուի առաւօտ 6-ին: 6-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, այլեւ պակսիմատ եւ Ռ

տ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 16-ին: 12-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ 1 ֆ[ունտ]

, որ կ՚երթայ վաղը առաւօտ, այսինքն 13-ին: 14-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով ուղարկ

ծ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 23-ին: 18-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, հանդերձ տետ

: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս երէկուայ թուականով, որով ուղարկե

ին գրուած գիրքը: Նոյնպէս բերեց եւ խաղող: 25-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով յայտնում է իր

պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 27-ին երեկոյեան {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, որով ուղարկեց պակսիմատ եւ խաղող

եկոյեան 1 ֆունտ թաբակ ստացայ: [Հոկտեմբերի] 2-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրուած որով ուղարկեց պակսիմա

ետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 14-ին: 9-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուած, որով յայտնում է, թ

ած, որով յայտնում է, թէ տանից ոչ լուր կայ եւ ոչ {նամակ}. այս շատ զարմացնում է ինձ: 10-ին պատասխանեցի,

: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 11-ին: 12-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով ուղարկ

-ի նամակը չէ ստացել, այլեւ յայտնում է, թէ տանից {նամակ} չկայ եւ թէ ինքը ուզում է տեսութեան գնալ: 14-ին

ր: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 21-ին: 16-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով եւ խաղող: 17

խանեցի, որ կ՚երթայ վաղը, այսինքն 18-ին: 19-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով յայտնո

ակիս քովն է գնացել: Այլեւ յայտնում է, թէ տունից {նամակ} է ստացել, ուր մեր ծնողաց մասին լաւ չեն գրում, ա

՞ չէ ուղարկում եւ սպասում է եւ 18-ին, որպէս թէ, {նամակ} ստացել է Գաբրիէլից: Այս բոլորը ինձ կասկածի տակ է

տ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 28-ին: 23-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ թուականով, որով ուղարկ

յ տեսութիւնը նշանակուած է նոյեմբերի 4-ին: 30-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆ[ունտ] թաբակ: 30-ին պատասխ

յ տեսութիւնը նշանակուած է 11-ին: Այսօր երեկոյեան {նամակ} գրեցի եղբօրս եւ գրքեր ուզեցի: 6-ին նամակ ստացայ

կոյեան նամակ գրեցի եղբօրս եւ գրքեր ուզեցի: 6-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ իսկոյն պատասխանեցի: Այսօր ուղ

, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 18-ին: 14-ին {նամակ} ստացայ 13-ից գրուած, որին նոյն օրը պատասխանեցի,

ն նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 15-ին: 16-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրուած: 18-ին տեսութիւ

ակուած է 25-ին: Այսօր բերին բառարանները: 20-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս հանդերձ թաբակով եւ մունշտուկներով

, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 24-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 21-ից գրուած: 25-ին տեսութիւն ե

ոսը ընծայի ընդունելութիւն է արել Այվազին: 28-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 26-ին նամակ էի գրե

28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած: 26-ին {նամակ} էի գրել եւ թողել բերդակալի մօտ, կարծելով թէ 27-ի

ց չեկաւ, նամակն էլ այնտեղ մեռելկոխ եղաւ: 29-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս 28-ից ստացածիս պատասխան, որ կ՚երթայ

ածիս պատասխան, որ կ՚երթայ վաղը: Դեկտեմբերի 1-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյեմբերի 30-ից, որով յայտնում է

յ տեսութիւնը նշանակուած է դեկտեմբերի 9-ին: 3-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս 6 թերթի վրայ հնդկական գործի եւ դպրոց

թերթի վրայ հնդկական գործի եւ դպրոցի մասին: 4-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս հանդերձ քեռորդուոց նամակներով, ն

: Նախիջեւան գնալու թղթերը թուեալ են 7-ից: 8-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով յայտնում է, թ

տեսութիւնը նշանակուած է դեկտեմբերի 16-ին: 11-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 10-ից գրուած, գրքեր, ձուկ եւ պա

ատ: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս երէկուայ թուականով: Յայտնում է,

դեկտեմբերի 2-ին դուրս է եկել Տաք ջուրից: 18-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, խաղող, գիրք եւ թաբակ: 19-ին պ

ակ: 19-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է Ղազարոսի հարսան

յ տեսութիւնը նշանակած է դեկտեմբերի 30-ին: 26-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 25-ից, գիրք եւ ung[uentum] lolio

ւնի: 1864 Շնորհաւոր նոր տարի Յունուարի 1-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, Հիւսիսափայլ եւ Կռունկ: 2-ին պա

: Այսօր տուի եղբօրս Աւետիքին գրուած նամակը: 8-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով յայտնում է զան

որով յայտնում է զանազան Նախիջեւանի լուրեր: 9-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 11-ին նամակ ստա

-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 11-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից: 13-ին տեսութիւն

տ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 20-ին: 15-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից: 20-ին տեսութիւն

տ, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 27-ին: 22-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ միեւնոյն օրը պատասխանեցի: 26

ցայ եղբօրիցս եւ միեւնոյն օրը պատասխանեցի: 26-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 2 հատ. մինը անցած շաբթից մնացած

տ. մինը անցած շաբթից մնացած, Աւտուշիցն էլ էր մի {նամակ}: 27-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւ

հետ. առաջիկայ տեսութիւնը փետրուարի 3-ին: 29-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, 30-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ

ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Փետրուարի 1-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթ

, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 10-ին: 6-ին {նամակ} ստացայ 5-ից գրուած, եւ ձուկ, եւ խաւիար: 6-ին թ

կացուն մոռացել էր, եւ կ՚երթայ միայն 8-ին: 8-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից: 10-ին տեսութիւն եղբօր

եղբօրս հետ, առաջիկայ տես[ութիւնը] 17-ին: 13-ին {նամակ} ստացայ եւ գրքեր, նոյն օրը պատասխանեցի: 13-ին յա

դ բաժանման հրամանը իմ աշխատութեանց մասին: 16-ին {նամակ} ստացայ 15-ից գրուած: 17-ին տեսութիւն եղբօրս եւ

, առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 24-ին: 19-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, թերթեր, թաբակ, խաղող եւ այլն

ասխանեցի: 20-ին տուի գրուածքս քննութեան: 21-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 24-ին տեսութիւն եղբօրս հետ:

ն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը 9-ին է: 4-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 5-ին պատասխանեցի: 9-ին տեսու

է] 16-ին: 11-ին Քերոբի գրքերը ուղարկեցի. 11-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, պակսիմատ, թաբակ եւ տետրակներ:

ր: 12-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 13-ին: 14-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 16-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առ

ջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 23-ին: 18-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ յոյն Աստուածաշունչ: Նոյն առաւ

ունչ: Նոյն առաւօտը Կորեան գիրքը դարձուցի: 19-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին նամակ ստ

ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 20-ին: 21-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 23-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. այ

. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 30-ին: 25-ին {նամակ} ստացայ, բայց ոչ լրագիրքը, որ բացին բերդակալի մօ

օտ: 26-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 28-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է, թէ չեն թոյլ տ

ութիւնը նշանակուած է ապրիլի 6-ին: [Ապրիլի] 1-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը պատաս

Նոյն օրը պատասխանեցի, չգիտեմ երբ կ՚երթայ: 3-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրածիս պատասխանը: 6-ին տես

ջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 13-ին: 8-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ Հիւսիսափայլը, 1864 №2: Նոյն

բօրս հետ. առաջ[իկայ] տե[սութիւնը] 20-ին: 15-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 16-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ

ս: 16-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 18-ին {նամակ} ստացայ: 20-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ]

[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 27-ին: 23-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանե

, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 26-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 27-ին տես[ութիւն]. առաջ[իկայ]

եղբօրս գիրը, որ ուղարկէ, թուեալ 29-ից: 28-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ թաբակ: 29-ին պատասխանեցի, ո

9-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Մայիսի 2-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրուած: 5-ին տեսութիւն

ն: Այսօր ստացայ Հիւսիսափայլի երրորդ թիւը: 7-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթ

, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 9-ից գրուած: 11-ին տեսութիւն եղ

. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 18-ին: 14-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթ

: [Յետոյ աւելացրած] Այս թուղթը չէ գնացել: 17-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 16-ից գրուած: 18-ին տես[ութիւն]

ջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 25-ին: 21-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 20-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանե

պատասխանեցի: Յոյս ունիմ, թէ վաղը երթայ: 24-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից ` 21-ից գրածիս դար

յունիսի 1-ին: Այսօր տուի Սերոբին նամակը: 28-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանե

1-ին երկրորդ անգամ կանչեցին ինձ ծերակոյտ: Այսօր {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 31-ից (մայիս) գրուած: Երեկոյեա

: [Յետոյ աւելացրած] Այվազը գնացել է 4-ին: 3-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից, 4-ին պատասխանեցի: 7-

ացայ եղբօրիցս նոյն օրից, 4-ին պատասխանեցի: 7-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, 4-ից գրածիս պատասխա

[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 15-ին: 12-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի հանդերձ հե

պատասխանեցի հանդերձ հեռագրով ի Նախիջեւան: 14-ին {նամակ} ստացայ 11-ից գրուած, փոստ ձգած էր 13-ին: 15-ին

ացաւ, յոյս ունեմ, որ վաղը իսպառ լաւանամ: Այսօր {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը պատաս

դեղը վերջացուցի եւ, փառք Աստծոյ, լաւ եմ: Այսօր {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 22-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ

ւթիւնը] նշան[ակուած է] 29-ին: Մօրս գիրը: 23-ին {նամակ} գրեցի Ղազ[արոս] եւ Գրիգ[որ] եղբարցս: Այսօր ստացա

: Այսօր ստացայ թաբակ, Ստաուդ եւ Վելիգայ: 26-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս եւ ուղարկեցի Կիպրիանոսին թուղթը եւ ն

ը ` տունը խրկելու համար: Թուեալ է 25-ից: 27-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 28-ին նոյնպէս, 23-ից թուեալ:

իւնը] նշանակ[ուած է] յուլիսի 6-ին: Յուլիսի 1-ին {նամակ} ստացայ Յովհանն[էսից] եւ նոյն օրը պատասխանեցի: 4

ցայ Յովհանն[էսից] եւ նոյն օրը պատասխանեցի: 4-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է Սերոբից նամակ ս

ն նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է Սերոբից {նամակ} ստանալը եւ այլն, եւ այլն: 6-ին տեսութիւն եղբօր

ջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 13-ին: 7-ին {նամակ} ստացայ Յովհ[աննէսից], գրեանք եւ անպիտան թաբակ:

յ Յովհ[աննէսից], գրեանք եւ անպիտան թաբակ: 12-ին {նամակ} ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ եղբօր[իցս]: 13-ին տես[ո

ս, սկսեալ 14 յուլիսից 1862: Երկու տարի՜: 14-ին {նամակ} ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ 2 ֆ[ունտ] ազնիւ թաբակ: 1

այ Յովհ[աննէսից] եւ 2 ֆ[ունտ] ազնիւ թաբակ: 15-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս եւ ասի, որ Սերոբին ապահովեալ թուղթ

յեան: 23-ին շարունակւում է. վատ գիշեր անցուցի: {Նամակ} գրեցի եղբօրս: 24-ին լաւ եմ, գիշերը լաւ անցուցի

եմ, գիշերը լաւ անցուցի, լերդս հանդարտ է: Այսօր {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած: 27-ին տես[ութիւն]

խեցին, ներկի հոտից գլուխս սաստիկ ցաւում է: 7-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս, նոյն օրը երեկոյեան նամակ ստացայ,

է: 7-ին նամակ գրեցի եղբօրս, նոյն օրը երեկոյեան {նամակ} ստացայ, թաբակ եւ բալ: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրի

օրը երեկոյեան նամակ ստացայ, թաբակ եւ բալ: 9-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, որով ուղարկում է Աւտուշի նամակը

եղբօրիցս, որով ուղարկում է Աւտուշի նամակը: 9-ին {նամակ} պատրաստեցի դէպի տուն, թուեալ է 11-ից, որ պիտի տ

ահի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] 17-ին: 13-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ նոյն օրը պատասխանեցի, Աւտուշի

առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակած է 24-ին: 19-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, ձուկն եւ խաւիար: 20-ին պատասխ

ս, ձուկն եւ խաւիար: 20-ին պատասխանեցի: 21-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 20-ից գրուած: 23-ին նամակ ստացա

21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 20-ից գրուած: 23-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 24-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ

ջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 31-ին: 26-ին {նամակ} ստացայ եւ խաղող, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթ

, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 30-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 31-ին տեսութիւն եղբօրս հետ: Ա

նշան[ակուած է] սեպտեմբերի 7-ին: Սեպտեմբերի 2-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս նոյն թուականից, 3-ին պատասխանեցի

անից, 3-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 6-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 4-ից գրուած: 7-ին տես[ութիւն] ե

ջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 14-ին: 9-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուած: 10-ին պատասխանեցի

ծ: 10-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 12-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 11-ից գրուած: 14-ին տես[ութիւն]

ջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 21-ին: 16-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 17-ին պատասխանեցի: 19-ին նամա

ամակ ստացայ եղբօրիցս: 17-ին պատասխանեցի: 19-ին {նամակ} ստացայ: 21-ին տեսութիւն Մագդաղ[ինէի] եւ Յովհ[ան

առաջիկայ տես[ութիւնը] նշանակուած է 28-ին: 22-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 24

ուած է 28-ին: 22-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 23-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 24-ին պատասխանեցի: 25-ին նամ

մակ ստացայ եղբօրիցս: 24-ին պատասխանեցի: 25-ին {նամակ} ստացայ եղբ[օրիցս]: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

սխանեցի: 25-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս]: 26-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 28-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, ա

] նշանակուած է հոկտեմբերի 5-ին: Հոկտեմբերի 1-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի: 3-ին նա

ակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը պատասխանեցի: 3-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 2-ից գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբ

ջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 12-ին: 8-ին {նամակ} ստացայ 7-ից գրուած, որով յայտնում է եղբայրս հօրս

ն: 8-ին պատասխան գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, ուր գտայ եւ Սուլթ[անշահի] նամակ

. լերդս բորբոքուած էր: 14-ին փոքր լաւ է. այսօր {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 13-ից գրած: 15-ին իսպառ լաւ է.

յ եղբօրիցս 13-ից գրած: 15-ին իսպառ լաւ է. այսօր {նամակ} գրեցի եղբօրս: 17-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 16-ի

ին իսպառ լաւ է. այսօր նամակ գրեցի եղբօրս: 17-ին {նամակ} ստացայ եղբ[օրիցս] 16-ից գրուած: 19-ին տեսութիւն

-ին տեսութիւն եղբ[օրս] հետ. շատ նեղացայ: 21-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս: 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ

: 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 23-ին: 24-ին {նամակ} ստացայ գրուած 23-ից. թէեւ սխալմամբ 22 էր գրուած

ս[ութիւնը] նշան[ակուած է] նոյեմբերի 2-ին: 29-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած, նոյն օրը պատասխանե

, նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 31-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 29-ից գրուած, բայց 31-ին փոստ ձգ

վերստին գան տեսութեան: Ապա թէ ոչ ` 13-ին: 4-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 3-ից գրուած: 5-ին առաւօտ պատասխա

[իկայ] տես[ութիւնը] նշանակ[ուած է] 16-ին: 11-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 10-ի երեկոյից: 12-ին պատասխան գ

12-ին պատասխան գրեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 14-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ Աւտուշից, 2-ից (նոյեմբ. ) գ

[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 23-ին: 18-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 19-ին նամակ ստա

-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: 19-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս եւ Փաւստոս Բուզ[անդ]: 22-ին նամ

մակ ստացայ եղբօրիցս եւ Փաւստոս Բուզ[անդ]: 22-ին {նամակ} ստացայ Յովհաննէսից 21-ից գրուած: 23-ին տեսութիւ

[աննէսի] հետ. ստացայ Մոսկ[ուայից] գրեանք: 26-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 24-ից գրուած, որով յայտնում է Ս[

: Նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 29-ին {նամակ} ստացայ 27-ից գրուած: 30-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս]

նշան[ակուած է] դեկտեմբերի 7-ին [Դեկտեմբերի] 3-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, որով յայտնում է մօրս տկարութիւն

րեցի եւ առ Ֆ[եօդո]ր Իւան[ովիչը] մօրս մասին: 5-ին {նամակ} ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օրից, որով գրում է ` ա)

Բերբ[երի]: Առաջ[իկայ] տեսութիւնը 14-ին: 10-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս, որովհետեւ իրմէն նամակ չունէի: Այս

ին: 10-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որովհետեւ իրմէն {նամակ} չունէի: Այս գիրը տուի 11-ին առաւօտ: 12-ին նամակ

նամակ չունէի: Այս գիրը տուի 11-ին առաւօտ: 12-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 11-ից գրուած: 14-ին տես[ութիւն]

յ] տես[ութիւնը] նշանակուած է 21-ին: 16-ին երկու {նամակ} ստացայ. ա) անցեալ շաբաթինը ` 9-ից գրած, բ) 15

անցեալ շաբաթինը ` 9-ից գրած, բ) 15 -ից: 17-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս, որ կ՚առնու վաղը: 19-ին նամակ ստաց

7-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚առնու վաղը: 19-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 18-ից գրուած: 21-ին տես[ութիւն]

[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 28-ին: 24-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 23-ից գրուած, նոյն օրը պատասխ[ան

նոյն օրը պատասխ[անեցի], որ կ՚երթայ վաղը: 27-ին {նամակ} ստացայ եղբ[օրիցս] 25-ից գրուած, որով յայտնում է

] նամակը: 28-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ: 31-ին {նամակ} ստացայ Յովհ[աննէսից] եւ Անան[իայից] 29-ից: 1864-

. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակ[ուած է] 11-ին: 6-ին {նամակ} ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օրից եւ Աւտ[ուշից] 25 դ[եկ

ուշից] 25 դ[եկտեմբերի]. 7-ին պատասխանեցի: 10-ին {նամակ} ստացայ 8-ից գրուած: 11-ին տե[սութիւն] եղբ[օրս] հ

ն մի թուղթ, որով խնդրեցի օրէնքի Թ հատորը: 14-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս. 15-ին պատասխանեցի: 15-ին տկարո

եմ, թէեւ տկարութիւնս տակաւին շատ զգալի է: Այսօր {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 15-ից: 16-ին լոյս 17 գիշերը բաւա

ի: 20-ին ցերեկը մի-փոքր նեղութիւն տուեց: 20-ին {նամակ} ստացայ եղբ[օրիցս] եւ թաբակ, նոյն օրը պատասխանեցի

շատ թոյլ է. յոյս կայ, որ շուտով կորչի: 21-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, 22-ին պատասխանեցի, առաւօտ: 2

3-24 հանգիստ էի, երեսիս ուռեցքը աւելի է: 24-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած: 24-ին լոյս 25 ֆլի

ունել: 27-28 idem 28-ին 6-երորդ բաղնիս 28-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 26-ից

6-երորդ բաղնիս 28-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 28-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 26-ից գրած թէեւ, բայց փոստ ձգած

գիշերը: 29-30 idem 28-ին 6-երորդ բաղնիս: 30 {նամակ} ստացայ եղբօրիցս այսօրից թուեալ: 30-31 idem 31-1

նդունեցի 8-երորդ բաղնիսը, եղ ստացայ եւ մերժեցի. {նամակ} գրեցի եղբօրս, որ նորից ուղարկէ ինձ կէս ֆունտ եղ

: 2-3 id[em] 3-ին ընդ[ունեցի] 9-երորդ բաղնիսը, {նամակ} ստացայ եղբ[օրիցս] այսօրիցս գրուած: 3-4 id[em] 4

ընդ[ունեցի] 12[երորդ] բաղնիսը: 6-7 id[em] 7-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, բայց 6-ին փոստ ձգած

[ունեցի] 13-երորդ բաղնիսը: 9-10 լաւ էր: 10-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս 9-ից գրած եւ այսօր փոստ տուած եւ

է. այսօր ընդ[ունեցի] 15[երորդ] բաղնիսը: 14-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս. 13-14 լաւ էի, 14-15 գրեթէ իսպա

m]. այսօր ընդ[ունեցի] 17[երորդ] բաղնիսը: 17-ին {նամակ} ստացայ եղբօրիցս գրած 16-ից, բայց փոստ ձգած այսօր

ից, բայց փոստ ձգած այսօրից: 17-18 id[em] 18-ին {նամակ} գրեցի եղբօրս: 18-19 id[em] 19-20 id[em]. այսօ

րեցի եղբօրս: 18-19 id[em] 19-20 id[em]. այսօր {նամակ} ստացայ եղբ[օրիցս] 19-ից, բայց փոստ ձգած այսօրից

արտի 1-ին: 22-23 id[em] 23-24 լաւ եմ մասնաւոր. {նամակ} ստացայ եղբօրիցս, իսկոյն պատասխանեցի, նոյնպէս եւ

իսկոյն պատասխանեցի, նոյնպէս եւ Սերոբին գրեցի մի {նամակ}: Մարտ մինչեւ մարտի 1-ը, որ չեմ գրել, եղինջը

Լօրդի, որ գրել էր նորան հայհոյութեամբ լցուած մի {նամակ}: " Sir, ձեր նամակը, այսինչ թուականից, ստաց

ոգուն ընդդէմ բաղդասելով, ինչպէս լուր հաղորդել, {նամակ} հաղորդել եւ այլն եւ այլն, եւ երբ մենք, հաւատարի

ին Սրբազանին Բրիւսէլից 28/9 Քեաթիպեանին, [2 {նամակ]} տպելու Ոսկանեանին, 2 նամակ տպելու Սարգիսին

9 Քեաթիպեանին, [2 նամակ] տպելու Ոսկանեանին, 2 {նամակ} տպելու Սարգիսին Էսս[էն]ից 30/11 Նազարեանցի

............ № 3 Նկատողութիւն № 10 1 {նամակ}...... № 4 2 նամակ......

կատողութիւն № 10 1 նամակ...... № 4 2 {նամակ}....... №11 [Դ Ր Ա Մ Ա Կ Ա Ն Հ Ա

Թարգմանութիւն ՀԱՅԵՐԵՆ ԼԵԶՎՈՎ ՆՈՐ ԱՄՍԱԳՐԻ ՄԱՍԻՆ ( {Նամակ} խմբագրին) Ողորմած պարոն, Այն հաճելի համո

ՀՌՈՄԷԱԿԱՆ {ՆԱՄԱԿ} Իմ ազնիւ Կոմս Էմմանուէլ, Անծանօթ սիրել

սի հետ եւ դաւաճանութիւն հնարելով նորա ընդդէմ, երբ {նամակ} էր գրել Մաշտոցին, որ նա եւս միանայ իր հետ ընդդէմ

ոսը աւարտել էր իւր հարցմունքը, ստացաւ սորանից մի {նամակ}, որ պ. Շաքարեանցի ծառան բերել էր: Պ. Մարկ

նա, - ահաւասիկ մուրհակը, բայց այսօր երեկոյին մի {նամակ} ստացայ ձեր անունով քաղաքական սուրհանդակից, որ մո

, թէ քաջափայլ պարոնի մինը ստացել է մի անստորագիր {նամակ}, որպէս թէ Աստրախանից, որի մէջ ափեղ ցփեղ բաներ խ

աւանդ իւր ընտանիքի առաջեւ: Այսպիսի խայտառակող մի {նամակ} կարող էր ցածացնել պ. Յովնաթանեանցի պատիւը նորա ը

լմամբ, կամ իւր անձը արդարացնելու համար ասէր, թէ {նամակ} էր տարել պարոն Շահումեանցին. Յայտնի էր, որ Նախի

ւրս էի գալիս այնտեղից, ահա մի պառաւ աղքատ կին մի {նամակ} ձեռքին մտած պարոն Շահումեանցի տուն, հարցանում է

լ նորան, թողեցի, որ տանի ինքը տայ նամակը: Բայց {նամակ}... Աղքատ պառաւի ձեռք... Որտեղի՞ց, որտե՞ղ:

անգամ Շահումեանցը տեսածովը մեղադրել սաստիկ, նորա {նամակ} սառնութեան մասին, բայց յետոյ լաւ էր համարում, լ

մուսնացած պիտոյ է լինիմ: Եթէ այդպէս յօժարի, եւս {նամակ} կը գրէմ Թիւթիւնճի-օղլուին եւ կը հրաժարուիմ նորա դ

մի ամիս եղաւ գնացածը, ի՛նչ քաղաքավարութիւն է մի {նամակ} չգրել: - Ի հարկէ, այդ է պատճառը, - պատասխանե

յս միջոցին Շահումեանց Գէորգի ծառան ներս մտաւ ` մի {նամակ} ձեռքին: - Դո՞ւք էք պարոն Թիւթիւնճի-օղլուն:

ուսումը եւ կրթութիւնը, ոչ թէ այսպիսի քաղաքավարի {նամակ} գրէ եւ հրաւիրէ, այլ եթէ լոկ ծառայի բերանով հրամա

ակցութեան: Այս միջոցին, աղախինը ներս մտաւ մի {նամակ} ձեռքին, Թիւթիւնճի-օղլուն շտապեց բանալ եւ կարդաց

նը։ Այստեղ պատշաճ ենք համարում հրատարակել մի {նամակ} ՝ " Տեղեկութիւն ի վերայ Մխիթարեանց բնակելոց ի Վեն

՝ մեռանողիս մօտ, թո՛ղ իմ ատենադպիրը գրէ նորան մի {նամակ}, եւ ինչքան կարելի է քաղցր ոճով"։ Կնճռադէմ քարո

{ՆԱՄԱԿ} " ՄԵՂՈՒ "-Ի ԽՄԲԱԳՐԻՆ Արգոյ Հայրենակից պ

{ՆԱՄԱԿ} ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼԻՆ ՅԻՇԱՏԱԿ ԻՄ ԱՆԾԱՆՕԹ ԱԶԳԱԿՑԻ ՅԻՇԱՏ

մի անգամ գրիչ ձեռք առնուլ եւ պատշաճաւոր կերպով մի {նամակ} գրել Ձեր յարգութեանը: Ուրեմն թողնենք այսպի

ռ բանը չէր հասել այդտեղ նա ունի գրած մի պատուական {նամակ} առ Madama Christina Granduchessa madre, որից դնո

գոյացած են աստուածային խօսքով " (Յուստոս Լիբիղ, {նամակ} 4. տես եւ նորա աւելուածը): Դառը բողոք. բ

զսեպհական զիւր զկտակ, զորոյ զբովանդակութենէ լռէ {նամակագիրն} իսպառ: Որովհետեւ առաւել քան զայսոսիկ չգիտեմք

ես գրեալ իցեմ նոյն տիրացու Սարգսին զերկուս աղաւաղ {նամակագիրս}, որովք եւ որպէս թէ գանգատեալ զնոյն Մկրտչէն կամ զ

մս Կիրակոսին Յարութիւնեան, որ եւ ըստ վկայութեան {նամակագրին}, բարւոք կառավարեալ ըստ խղճի մտաց, գուն գործելով

որդի ծնողի նորա, իմոյս երախտաւորի, սովին դոյզն {նամակագրութեամբ} խնդրեմ ի բարձրապատուութենէ ձերմէ, զի թէ մարթ ինչ

նքի յայտնում եմ ձեր յարգութեանը իմ անարուեստ ոճով {նամակագրութեան} իսկական պատճառը, որովհետեւ ես իմ մանկութեան գեղե

սաստկութեան վերայ բարձրանում են գանգատներ Գրիգորի {նամակագրութենների} մէջ։ Դեռեւս շատ բաներ ունէինք հանդէս բերելու

մարեցի գրել այս նամակը, որով եւ նորոգել մեր խզած {նամակագրությունը}: Հույս ունիմ, որ օրագրի առաջին ամսատետրակը ստաց

մ մնալով լօգիգական կանոններին: Բացի այս {նամակակցութենից}, ուրիշ արժանի ուշադրութեան բան չէ կարող այսօր զա

տճառը: Յոյս ունիմ, որ այսուհետեւ կենդանանայ մեր {նամակակցութիւնը}, մանաւանդ, Յունուարից յետոյ, մինչ նաւարկութիւն

յլին " մասին: Խնդրեմ Դուք Ձեր բարեկամությունը եւ {նամակակցությունը} անընդհատ պահեցեք սրբազան Մատթեոս արքեպիսկոպոսի հե

, ՔԱՀԱՆԱՅ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԴԱՐՁՐԵԼՈՅ, Քան զայս յառաջ {նամական} միայն ծանուցի հօրդ պատուականի զանդառնալի միջնորդո

ստրկացեալ միանգամայն յունական դպրութեան, են սորա {նամականին} վերաբերեալք ի քաղաքական կառավարութիւն, ի պատմակա

նամակ կամ գիր ի Ռուսսիոյ եւ գտեալ յիրաւի զքանի մի {նամականիս} բարեկամաց տողելոց ի Նախիջեւանէ ի 27-էն դեկտեմբ.

նել եթէ գուցէ ինչ նամակ ուստեքէ եւ գրեալ զքանի մի {նամականիս} բարեկամաց, տողելոց ՚ի Նախիջեւանէ ի 27-էն դեկ. ե

րզoրեն խոստովանի զբղխումն Հոգւոյն ի Հօրէ յամենայն {նամականիս} եւ յերգս, որպէս եւ յառաւօտոյ լուսոյ " բղխումն ի

տք ծանօթաբանութեան զանձնէ իմմէ, արդէն բազմապատիկ {նամականիք} նորին բարձր սրբազնութեան յանուն վեհազնեայ աղայ Յո

ամականիս, եթէ պարապի նա այդպիսեօք չգիտեմ, միայն {նամականիք} իմ վաղ ուրեմն տնօրինեալ առաւել իմաստութեամբ, քան

ընդ աւուրս ընդ այսոսիկ հասանելոյ ՚ի Լոնդոն եւ ահա {նամականիք} արժանաւորք լրացեալ հաւատոց հասանին առ իս եւ ծանու

ղա զթուղթ ինչ ջատագովութեան եւ այն, որպէս պատմեն {նամականիք}, ինքնին ըստ քմաց յօրինեալ եւ ՚ի ստորագրութիւն ժ

մբեր] 1/13 145 Սուաճեանին 146 Պօղոս Մելիտոս {ՆԱՄԱԿԱՆԻՔ} 1862 Յունուար Մարսէյլից Յունուարի 4-ի փոստո

դ: Ի մտանել իմ ի Լոնդոն, անդէն առնմին փութացի ի {նամակատունն}, տեսանել եթէ գուցէ ինչ նամակ կամ գիր ի Ռուսսիոյ

Ի մուտ գործել իմ ի Լոնդոն, անդէն առ նմին գնացի ի {նամակատունն} տեսանել եթէ գուցէ ինչ նամակ ուստեքէ եւ գրեալ զքան

եցւոյ, յամի 1825, ՚ի 10-երորդ թուականէ Ապրիլի, {նամակաւ} իւրով առ սրբազնակատար Եփրեմ կաթողիկոսն գրէ, թէ,

սանելուց հետո գրածդ, երկրորդը՝ այդ մեղադրության {նամակդ}, ստացա եւ շատ ուրախացա, իմանալով Ձեր առողջությո

չեմ, բայց խղճմտանքս տանջեց, ստանալով այս վերջին {նամակդ}, մնալ անպատասխանի: Բայց այսքան ասեմ միայն, որ

ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Երկու {նամակդ} ՝ մինը Նախիջեւան հասածովդ, իսկ երկրորդը մարտի եր

ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած ցավակցական {նամակդ} ստանալով փոքր չեղավ իմ մխիթարությունը. շատ շնորհ

կոյան մեծ հաճությամբ ստացա քո փետրվարի 12-ին գրած {նամակդ} հռչակավոր հանրագիտական բառարանի 5-րդ հատորի հետ մ

եղբայր. Երեկ երեկոյան, այսինքն 16-ին, ստացա {նամակդ}, որի վրա նշանակված էր ամսի 17-ը, մինչդեռ, բովա

որ բոլորդ առողջ եք, ուրախացուցիչ այլ բան չգտա. {նամակդ} ինչ որ թախիծ է արտահայտում. իմ նամակների մասին խ

ք է բավականանամ փոքրով: Հոմորով լի երեկվա թվակիր {նամակդ} ստացա երեկոյան, այսօր գրում եմ պատասխանը, որ դո

ր շատ եւ շատ շնորհակալ եմ. մի քանի անգամ կարդացի {նամակդ}, որ ինձ մեծ բավականություն պատճառեց: Այնուհետեւ

րբուրգ Սիրելի եղբայր, Փետրվարի 28-ի {նամակդ} ստացա այս րոպեին՝ Մակոլեյի 3-րդ հատորի եւ Բոքլի

ր նա ինձ համար տառապում է. մի անգամ եւս կարդալով {նամակդ}, ուղղակի չեմ կարող մի քանի խոսք չասել " Համբավաբ

Երեկ, միանգամայն անսպասելի, ստացա մարտի 27-ի {նամակդ} ՝ ծխախոտի հետ միասին: Շնորհակալ եմ տանից տված տե

Մարտի 30-ին, առավոտյան ժամը 7-ին: Սպասած {նամակդ} չստացա, բայց միեւնույն է. սա վերջացնում եմ, իս

. սա վերջացնում եմ, իսկ բան է, եթե այսօր ստացա {նամակդ}, ապա պատասխանը կգրեմ երկուշաբթի: Ցտեսություն:

ոտի եւ գրքույկի հետ միասին ստացա հենց 11-ի թվակիր {նամակդ}: Միայն՝ քեզ պիտի ասեմ, որ դու բոլորովին այն չե

թանկագին եղբայր, Այս րոպեին ստացա 13-ի թվակիր {նամակդ} 12 շիշ գինու հետ, որի մասին նամակումդ ոչինչ չի ա

տերբուրգ Թանկագին իմ եղբայր. 17 թվակիր {նամակդ} ստացա երեկ երեկոյան՝ պաքսիմատի եւ Բոքլի գրքի հետ

ր, Երեկ երեկոյան ստացա նույն երեկվա թվով գրած {նամակդ}: Այն գրքերը, որ դու ուղարկել ես ինձ երեքշաբթի,

ական ողջունիվ hայտ առնեմ, որ հունվարի 11-ից գրած {նամակդ} ստացա երեկ, այսինքն ամսույս 7-ին. պատճառը չգիտե

գրելու, սաստիկ վաստակած եմ։ Մնաս բարով: Խնդրեմ {նամակդ} չպակասեցնես ինձանից։ Ողջ եղիր: Քո եղբայր

ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ Բեռլինից, Ապրիլի 12-ից գրած {նամակդ}, որով Քրիստոսի յարութիւնը շնորհաւորելուց յետոյ պ

.. Հոգուս ցանկալի. Աղքատի ձեռքով ուղարկած {նամակդ} կարդացի եւ շատ ցաւեցայ, որ այդպէս վրդովուած էր ք

նորհավոր բակլա խորան տեյի, ստացա քո մեղադրության {նամակը} եւ այսօր, որ ամսույս 10 է, ահա առաջին պոչտով գր

, ՂԱԶԱՐՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Հունվարի 10-ին գրած սիրո {նամակը} ստացա երեկի եւ կարդալով իմացա ձեր ողջությունը, գ

ԱԿԻՑ ՍԻՄԵՈՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, ԱՐԳՈ ԲԱՐԵԿԱՄ Առաջին {նամակը}, որ գրում եմ Ձեզ, մանավանդ առաջին անգամ ծանոթան

հարմարության վերա, ես բաց սրտով գրում եմ Ձեզ այս {նամակը}, առանց սուտ քաղաքավարությունների, որ մինչեւ այժ

ՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, 38, 54, 76 Ձեր գրած երկու {նամակը}, առաջինն՝ տեղ հասանելուց հետո գրածդ, երկրորդը

տնում եմ եղբայրությանդ, որ ապրիլի 3-ին գրած սիրո {նամակը} ստացա եւ ինչ որ գրել էիր՝ կարդացի, իմացա. ինչ

ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ Մեծապատիվ բարեկամ, Ձեր {նամակը}, որի զորությունով պիտի ստացվեր Կամենշիքյանից 650

ով Ձեր կողմից, վերջապես պատշաճ համարեցի գրել այս {նամակը}, որով եւ նորոգել մեր խզած նամակագրությունը: Հու

ԱՐՅԱՆ Հարազատ բարեկամ, Ձեր գրած ապահովյալ {նամակը} արձակած հուլիսի 15-ից, եթե չեմ սխալվում թիվը, ս

եւ " Հյուսիսափայլի " 11 №. այնտեղ կտեսնեք իմ մին {նամակը} առ հրատարակողը, որ ճշմարտությունից եւ խղճմտանքից

, թող ցնծան հետո: Պ. Նազարյանցն ստացել է Ձեր {նամակը}, շնորհակալ է Ձեզանից, բայց 62 մարդ, որպես ասաց

ԱՆ, Ահա ուղարկում եմ Ձեզ տեր Մովսեսի ինձ գրած {նամակը}, որով խոստանում է լսել հարսնացուից մի կատարյալ խ

ողը տվել եմ. շլյափը բերող չկա, Պետր Նիկոլաեւիչի {նամակը} ստացա, սվոտի մասին տնօրինություն կառնեմ: Ես

արեկամներին եւ նախախնամությանը: Լազարյանք քո {նամակը} եւ մյուս բանը իսկույն ուղարկել են Այվազ[ովսկուն]

ՔԱՂԱՔԻ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Ձեր ապահովյալ {նամակը} ամսույս 19-ից, հասանելով ինձ 27-ին, հայտնի արեց

ոն ԳԵՐԱՊԱՏԻՒ ՏԷՐ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՀԱՅՐ, Ձեր սրտառուչ {նամակը}, որից հայտնի երեւում էր թե ինչ տագնապի մեջ եք,

չ տագնապի մեջ եք, ստացա պ. Հակոբյանց շնորհքով: {Նամակը} մի փոքր ուշացել էր, քանզի Եգիպտոսից ուղարկել էին

ս արդեն դուրս էի ելած Պոլսից դեպի Լոնդոն: Ձեր {նամակը} եւ պ. Հարություն Աբգարյան բարեպաշտ ծերունվո նամա

մակը եւ պ. Հարություն Աբգարյան բարեպաշտ ծերունվո {նամակը} առ վեհափառ կաթողիկոսը ուղարկել եմ հունվարի 20-ին

որ չկարծեմ թե շուտով թույլ տան: Ինչեւիցե ես այն {նամակը} կաթողիկոսին գրելուց հետո, գրեցի նույնպես Թիֆլիս

րկյուղ ունիք կաթողիկոսից, թե մի գուցե եպիսկոպոսի {նամակը} հառաջացած լինելով քան զձերը, պղտորած լինի կաթողի

ղթիս պատճենը օրինակեցի: Հույս ունիմ, որ ձեր {նամակը} չպակասեցնեք ինձանից, ես եւս կգրեմ եւ այսպես միմյ

հենց որ Սուլթան-Շահը գա, ցույց տուր դու նրան այս {նամակը}, - թող նա արտագրի այն ամենը ինչ վերաբերում է սոր

վերաբերի նրա անմիջական հսկողության: Անցյալ իմ {նամակը} դու հավանորեն արդեն ստացել ես եւ եթե համաձայնվես

լբանդյան Հ. Գ. Չգիտեմ, երբ կստանաս դու այս {նամակը}, բայց ես, այնուամենայնիվ, նորից շնորհավորում ե

, որը հավանորեն դուք կստանաք ավելի շուտ, քան այս {նամակը}: Այդ թղթերը, ինչպես եւ Ձեզ պահ տված դրամը,

Սիրելի եղբայր, Երեկվա թվակիր քո սիրելի {նամակը} Շլոսսերի երկրորդ հատորի, Մակոլեյի երկրորդ հատորի

ինձ հաղորդել: Առայժմ չեմ կարող ավելի ծավալել այս {նամակը}, եւ սպասելով մեծադիր թղթի, մնամ հավետ քո եղբայր

. Պետերբուրգ Սիրելի եղբայր, Երեկ ստացա քո {նամակը} Անանիայի նամակի հետ, ծխախոտ, եւ այլն, եւ այլն

, ժամը 1-ին կեսօրից անց ստացա քո ամuիս 10-ին գրած {նամակը}: Ես այն ժամանակ չգիտեի, որ հենց երեկ կոտրած իմ

դված կովի յուղի մասին: ՝ Էլի Հ. Գ. Երբ այս {նամակը} վերջնականապես արդեն ծրարված էր, ստացա քրոջորդուս

պես արդեն ծրարված էր, ստացա քրոջորդուս՝ Ավետիքի {նամակը} եւ շատ ուրախացա, որ մերոնք բոլորն էլ առողջ են,

տեղ չկա, իսկ դու կիրակի օրն իմաց տուր նրանց, որ {նամակը} մենք ստացել ենք եւ որ ես շնորհակալ եմ Ավետիքից:

Իմ սիրելի եղբայր, Այս րոպեին ստացա քո {նամակը} ծխախոտի հետ միասին. շնորհակալ եմ. Նախիջեւան գրա

ւնեմ գրելու: Քո եղբայր Միքայել Հ. Գ. Այս {նամակը} թեեւ սկսել էի կեսօրին, բայց չստանալով ֆիզիկան,

իտանի բաները ճարելու աշխատելով, ահա այսօր առաջին {նամակը} գրում եմ Ձեզ եւ... Այս քաղաքի մասին լավ բան

շխատակից լինի Պ. Հրատարակողին, գրում եմ ձեզ այս {նամակը} այն խորհրդով, որ դուք մի նամակով միջնորդ լինիք ի

իկոսաց " անունով։ Խնդրեմ կարդացէք Ղազար Փարպեցու {նամակը}, որ գրում է Մամիկոնեանց տիրոջ Վահանին (տպած Մոս

Այս միջոցներում ստացած նամակներիցս հետեւեալ {նամակը} կարող եմ մէջ բերել Յիշատակարանիս մէջ: Պ

Խորհուրդ ենք տալիս նոյնպէս կարդալ Ղազար Փարպեցու {նամակը} ՝ գրած Մամիկոնեանց տիրոջ Վահանին, որովհետեւ այդտ

ն պոչերը: Ը. Նոր տարի 1859 - Բէգզադէի {նամակը} - Տրովատորի բովանդակութիւնը - Բէգզադէի ազգաբանութ

Մոսկուայի մէջ - Սուրբ Մեսրոպի գերեզմանի այցելուի {նամակը} - Գամառ-Քաթիպայի պահանջողութեան պատասխանը:

ին յայտնում է մի նամակով նորա բարեկամներից մինը։ {Նամակը} ստանում է նա այն ժամանակ, երբ մայրը առաջին անգամ

մինը"։ Ես շատ ուրախացայ՝ կարդալով այս {նամակը}. փոյթ չէ, որ առաջին անգամ մի փոքր անհարթ է գնաց

ւթեր... "։ Սուրբ Մեսրոպի գերեզմանի այցելուի {նամակը} ձգելով Յիշատակարանիս մէջ՝ կատարում եմ իմ պարտակա

նա եւս շատախօս պառաւի նման երազներով է լցրել իւր {նամակը}: Բայց գիտեմ, որ դու պիտի բարկանաս, եթէ չգր

ողացան այնքան թեթեւացնել ինձ, որ հնար ստացայ այս {նամակը} քեզ գրելու: Ուրիշ ոչինչ նորութիւն չունիմ քեզ

քը: Յիշատակարանի խօսակցութիւնքը. - Շահբէգի {նամակը}. - Թիֆլիզու առաջնորդի ճանապարհորդութեան երկրորդ

նունով բժշկի շնորհի վերայ, որին ուղարկում եմ այս {նամակը} քեզ հասուցանելու համար, աշխարհի մոռացուած ծայրից

ւ ինչպէս, այս բանը փակում էր ճանապարհս։ Այժմ քո {նամակը} յայտնեց ինձ հաղորդակցութեան հնարը, եւ դու կարող

նորանով, թէ ողջ եւ առողջ էի. մաշուած ձեւ է, եւ {նամակը} բաւակա՛ն է գրողի կենդանութիւնը ապացուցանելու համա

ս զրպարտութիւնը եւ քննութիւնը ստուգում է, որ այդ {նամակը} շինովի էր եւ խարդախած Բէգզադէի ձեռքով: Պօլիցմէյս

ազանի սիրտը: Մի քանի օր սորանից յառաջ ստացած {նամակը} մի նոր ապացոյց տալիս է մեզ մեր աբեղաների ֆանատիկո

նդրի վերայ, մէջ եմ բերում մեր բարեկամներիցս մինի {նամակը}, որի բովանդակութիւնը յարգելի է մեզ, թէ խնդրի վս

Սիրելի եղբայրս Կոմս Էմմանուէլ. Քո վերջին {նամակը} ՝ Փետր. 1/13-ից, ինձ աւելի զարմացրեց, քան թէ հ

կս, Քո Սերովբէ Շահբէկ: Բերելով այս {նամակը} Յիշատակարանիս մէջ՝ կատարում եմ այն բարոյական պար

բոլոր գործողութեան մէջ: Կո՛մս, խնդրեմ, այս {նամակը} հրատարակելով Յիշատակարանիդ մէջ, մօտենալի կացուցա

քը. - Պ. Խուդաբաշեանի գիրքը. - Պ. Բաբկէնեանցի {նամակը}. - Սկայորդու տարածած լուրերը. - " Հիւսիսափայլը "

մ Դիոսկորոսեան Բաբկենեանց"։ Պ. Բաբկենեանցի {նամակը} կարող է մի փոքր ճաշակ տալ մեր ընթերցողներին, թէ

ջութեամբ չարչարուելուց յետոյ որոշեցի գրել Ձեզ այս {նամակը} եւ, սրտիս ցաւը թափելով, մի փոքր ազատ շունչ առնո

Բաբկէնեանց Տարակոյս չկայ, որ, կարդալով այս {նամակը}, կը հասկանան ընթերցողքը մեր դրութիւնը, թէ ինչո՛

արոս եւ Սերոբ եղբարցս, որ կ՚երթայ 24-ին. Սերոբի {նամակը} թուեալ է մայիսի 26-ից, փոշտի պատճառով: 25-ին 10

ւ Մատթէոս սրբազանին, որ կ՚երթայ 14-ին: Սրբազանի {նամակը} սխալմամբ թուեալ է 12-ից: 16-ին նամակ ստացայ եղբ

իրքը, նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ վաղը: Այս {նամակը} պատռեցի, չուղարկեցի: 11-ին առողջութիւնս թէեւ լա

եմ: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Բոկլի գիրքը: {Նամակը} թուեալ է 2-ից եւ մէջը կար մեր Գաբրիէլի նամակը յու

ը: Նամակը թուեալ է 2-ից եւ մէջը կար մեր Գաբրիէլի {նամակը} յուլիսի 26-ից գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս, Դ

ս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Վարդ[երեսի] հետ: Վադուժի {նամակը} տուի. եւ ինձ բերել էր Լ[ազար] Ի[լյիչը] հարիւր հա

սութիւն եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ: Բերբ[երեանի] {նամակը} տուի: Օգոստոսի 28-ից գրած նամակս եղբայրս չէ ստաց

ւ օրգանական քիմիայ Մենդելեեւի. գրում է, թէ 10-ի {նամակը} չէ ստացել, այլեւ յայտնում է, թէ տանից նամակ չկա

օրիցս այսօրուայ թուականով, որով ուղարկեց Վադուժի {նամակը}: 24-ին պատասխան գրեցի թէ եղբօրս եւ թէ Վադուժին

նակած է 13-ին: Այսօր տուի եղբօրս Աւետիքին գրուած {նամակը}: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 7-ից գրուած, որով յ

նշան[ակուած է] յունիսի 1-ին: Այսօր տուի Սերոբին {նամակը}: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած, նոյն

իցս եւ 1 ֆունտ թաբակ: Նոյն օրը պատասխանեցի: Այս {նամակը} տուի 18-ին առաւօտ: 18-ին այսօր թէեւ վերահաս տկա

նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով ուղարկում է Աւտուշի {նամակը}: 9-ին նամակ պատրաստեցի դէպի տուն, թուեալ է 11-ի

նամակ ստացայ եղբօրիցս, ուր գտայ եւ Սուլթ[անշահի] {նամակը}: Պատասխան գրեցի Սուլթ[անշահին] թուեալ 12-ից, որ

րս եւ Յովհ[աննէսի] հետ. այսօր տուի Սուլթ[անշահի] {նամակը}. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 19-ին:

րով յայտնում է Վարդերեսի գալը եւ հ[այր] Ղ[եւոնդի] {նամակը}: 28-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ: 31-ին նամակ ստ

ան հայհոյութեամբ լցուած մի նամակ: " Sir, ձեր {նամակը}, այսինչ թուականից, ստացայ: Այդ նամակը առաջեւս

ir, ձեր նամակը, այսինչ թուականից, ստացայ: Այդ {նամակը} առաջեւս է այժմ, քառորդ ժամից յետոյ կը լինի քամակ

ւականը: Ռուս կայսրների հրովարտակները, Սուվորովի {նամակը} եւ այլն: Ակտերք, 2 հատ. եր[ես] 68: ՅԻՇԵԼԻՔ Քա

կելու մտքով: Այսպէս էր նորա հոգու տրամադրութիւնը {նամակը} կարդալուց յետոյ: Երբ աւարտել էր թէյ խմելը, վեր

: Պարոնը արձակեց գործակատարը եւ սկսեց կարդալ {նամակը}, որի բովանդակութիւնը այսպէս էր. " Ողորմած պ

Յովնաթանեանցը, բոլորովին ամբոխուած, ծածկեց {նամակը}, որովհետեւ սովոր էր նա մեծ մարդ ցոյց տալ իւրեան

ն նորան: Վերջապէս յաջողեցաւ նորան աւարտել իւր {նամակը}: Աւարտելուց յետոյ մի անմեղ ժպիտ փայլեցաւ նորա փո

իսով չափ երեւեցան բերանի միջից. նա համբուրում էր {նամակը}, փայփայում էր նորան, մի խօսքով, այնպէս էր վարւ

ետ, ինչպէս մի մարդ իւր շատ սիրելի բարեկամի հետ: {Նամակը} գրելուց յետոյ վազեց ննջարանը, որ զմուռ եւ կնիք բ

տարել այս գործը, մէք նորանից ծածուկ կարդանք նորա {նամակը} եւ տեղեկանանք կուսական գաղտնիքին: Ազնուաս

՛ ընթերցող, թէ Մանուշակը ի՞նչ կերպով պիտոյ է իւր {նամակը} տեղ հասուցաներ. ծառայ չունէր հաւատարիմ, որին կա

ատութեան, որտե՞ղ կը դիմանայ նորան այր մարդը: {Նամակը} կնքելուց յետոյ, մէք ոչինչ նշան չտեսանք Մանուշակի

ինչ նշան չտեսանք Մանուշակի մէջ, որ ցոյց տար նորա {նամակը} ուղարկելու պատրաստութիւնը, նա թէեւ ամբոխուած, ա

- ա՛ռ այս տասն կոպեկը քեզ վարձ, տեսանո՞ւմ ես այս {նամակը}, - շարունակեց նա, հանելով գոգնոցի գրպանից, - եղբ

ւծոյ օրհնութիւնը անպակաս լինի վերայիցդ: - Այս {նամակը} տար Աստուածածնի թաղը, գիտե՞ս: - Գիտեմ, - պատ

մէջ հարցրո՛ւ պարոն Շահումեանց Գէորգի տունը, բայց {նամակը} ցոյց մի՛ տուր ոչ ոքի. պատճառ, ամենայն տղայ գիտէ

ը հասուցանէ, դու պառաւ կին ես եւ անզօր, կը խլեն {նամակը} ձեռքիցդ եւ ինքեանք կը տանեն, իսկ դու, քո անզգու

ուրախութիւն էր դարձած միայն այս յաջողութեամբ, որ {նամակը} կարողացաւ ուղարկել, առանց մի մարդու իմացնելու իւ

արոն Շահումեանցը. ես ասացի, այո՛, ես եմ, տուր {նամակը} եւ կամենում էի առնուլ նամակը ձեռքից եւ տանել, բա

այո՛, ես եմ, տուր նամակը եւ կամենում էի առնուլ {նամակը} ձեռքից եւ տանել, բայց անպիտան պառաւը սկսեց հազար

այ այլեւս բռնել նորան, թողեցի, որ տանի ինքը տայ {նամակը}: Բայց նամակ... Աղքատ պառաւի ձեռք... Որտեղի

րտե՞ղ: - Երեւի մի բարեհոգի մարդ բերած լինելով {նամակը}, գիտութեամբ յանձնել է այդ աղքատին, որ պատահմամբ

վախեցածից, բայց որքա՞ն շնորհակալ էր պառաւից, որ {նամակը} չէր տուել իւր հօրը, որով անտարակոյս պիտի իմացուէ

որա հայեացքին իմաց տայ, թէ ամբողջ ստացած էր նորա {նամակը}. այնպէս եւս պատահեցաւ, թէեւ Մանուշակը տարակոյս

դուռը փակեց իսկոյն, եւ սկսեց կարդալ Շահումեանցի {նամակը}, այսպէս. Օրիորդ Թիւթիւնճի-Օղլու Մ...

կարդալը աւարտելով, համարեայ թէ գունաթափուեցաւ. {նամակը} չէր պարունակում իւր մէջ սիրայայտ խօսքեր եւ դարձու

կարօտութիւն ունէր, այս միջոցին Թիւթիւնճի-օղլուի {նամակը}, որ տուեցին Աղուանեանցին, հաստատեց նորա կարծիքը

Աղուանեանցի փափագը: Աղուանեանցը կարդալով այս {նամակը} բարկացաւ, եւ ճակատը շփելով սկսեց ճեմել տան մէջ:

մօտենալով ծառային: - Պարոնս ուղարկեց ձեզ այս {նամակը}, - եւ նամակը տուած անյայտացաւ: Թիւթիւնճի-օղլո

ային: - Պարոնս ուղարկեց ձեզ այս նամակը, - եւ {նամակը} տուած անյայտացաւ: Թիւթիւնճի-օղլուն բացեց նամա

մակը տուած անյայտացաւ: Թիւթիւնճի-օղլուն բացեց {նամակը} եւ կարդաց բարձր ձայնով. Մանուշակի ասեղը դադարեց

խանցումը: Նա ուրախանում էր այն պատճառով, որ այս {նամակը} ճշմարտում էր Շահումեանց Գէորգի միւս նամակը, որ Մ

որ այս նամակը ճշմարտում էր Շահումեանց Գէորգի միւս {նամակը}, որ Մանուշակը ստացել էր առաւօտը նորանից. որով խ

այ մեզ հարկաւոր չէ: Այս խօսքը աւարտած, նետեց {նամակը} սեղանի վերայ: Մանուշակի ուրախութեանը սահման չ

վերայ Մխիթարեանց բնակելոց ի Վենետիկ ", թէեւ այդ {նամակը} իւր լեզուի հնութեամբը չէր կարող տեղ գտանել Հիւսիս

։ Մէջ բերելով այս աղաւաղ հայկաբանութեամբ գրած {նամակը}, նամակը, որ գրուած էր Մխիթարեանց թշնամիների ձեռ

բերելով այս աղաւաղ հայկաբանութեամբ գրած նամակը, {նամակը}, որ գրուած էր Մխիթարեանց թշնամիների ձեռքով, կամ

ւթիւնը դէպի մեր ազգը կամ դէպի Պապական աթոռը։ Այս {նամակը} յայտնում է նոյնպէս Կոլլեգիացոց յարաբերութիւնքը,

իւնը եւ պահպանութիւնը։ Հայր Միքայէլ Չամչեանի {նամակը} ), որ գրում էր հայր Մկրտիչ Աւգերեանին եւ հայր Ի

էլ Չամչեան"։ Ինչպէս վերեւումը ասացինք, այս {նամակը} կարող է վկայել այն բանին, թէ Մխիթարեանց մատենագր

ն խորհուրդ կատարել այս բանի վերայ։ Այս {նամակը}, մի անուս եւ տգէտ գրչի ձեռքով արտագրուած լինելով,

ջանալ։ Առհասարակ, ինչպէս ինքը Չամչեանը վկայում է, {նամակը} ցոյց է տալիս, որ դորա գրողը սպառուած է զօրութենից

վմ, զարկել իսկական Վատիկանի դուռի վերայ հետեւեալ {նամակը} ՝ գրած դէպի Սիկստոս V-ը։ " Հենրիկոս, Աստուծ

Պարլամենտների վերայ"։ Այս սպառնալիքով լիքը {նամակը} գրելուց յետոյ Հենրիկոս IV-ը ընդունեց Պապական դաւա

լ տեղեր՝ ու։ Նա գրում է " Նազլվի սուգը, Նազլվի {նամակը} ". յայտնի է, թէ, բացի Երեւանի գաւառից, ուրիշ

ամաց: Բովանդակեսցուք արդ զդաշտս Ափրիկոյ ի քարտէզ {նամակի} եւ զլճակն Ասիոյ ի նիւթ սեւակի, զանտառս Կովկասու

հոս կմնանք պեքիմ ինչ վանքի մարդը գա նը: [ {Նամակի} կողքին առաջին երեսի լուսանցքի վրա ավելացրած է].

պատովն, իշտե քեզի կարճ ժամկոցի պատասխանն: [ {Նամակի} վերեւը գրված է] Ծածուկ կարդացեք: Ամոթ է: Օտար մ

եղեկութիւն Նորին գերազանցութեան զստացմանէ այնորիկ {նամակի} ի պատճառս գրեալ լինելոյն այնմիկ ի Ձերոյին Սրբութե

կ ընթացքին: Ես մինչեւ այժմ սպասում էի Ձեզանից իմ {նամակի} պատասխանին, որ գրել էի դեռեւս անցյալ տարումը, բ

մար, նախ եւ առաջ հարկավոր է մեջ բերել այստեղ Ձեր {նամակի} դրությունքը, որ այսպես էին: § 1. Երկու մար

: Ես եւ պ. Հարություն Աջեմյանցը, որի հետ Ձեր {նամակի} հիման վերա խոսեցա, հոժար ենք երթալ Հնդկաստան, վ

իտք հռչակեալ են ի Նախիջեւան զձերբակալ լինել անգոյ {նամակի} իրիք, որպէս թէ առ յինէն գրելոյ, առ պ. Նազարեան

րք անբարոյականք հռչակեալ են զձերբակալ լինիլ անգոյ {նամակի} իրիք, որպէս թէ առ յինէն գրելով առ պ. Նազարեանցն

ակին տիկնոջն Խօջամալեան: 6. Վերոգրեալ պատճէն {նամակի} յիշեալ քահանային եւ պ. Յարութիւնի Աբգար ՚ի 27 դե

րի հասցնել: Այնուհետեւ, ձեզանից ավելի ուրախ {նամակի} սպասելով, անցնում եմ Ֆոշեի գրքին, իհարկե, սոսկ

յան կամ անհաջողության դեպքում՝ գոնե հանգամանալից {նամակի}, քո հավատարիմ եղբայր՝

արկ եղած դեպքում, կավելացնեմ անհրաժեշտը՝ ըստ քո {նամակի} բովանդակության, եթե ոչ, ապա վաղը առավոտյան, մի

ն օրը քեզանից մի նամակ էլ ստացա մոլորված Անանիայի {նամակի} առթիվ, անթվակիր: Փառք աստծո, որ նա առողջ է, թ

Սիրելի եղբայր, Երեկ ստացա քո նամակը Անանիայի {նամակի} հետ, ծխախոտ, եւ այլն, եւ այլն: Ծխախոտը դեռ չե

Դրա համար հենց նամակս սկսեցի ծխափողից, որը սույն {նամակի} գրության ամենաէական դրդապատճառն է: Եվ այսպես, չ

տը, գրքերը եւ ծխափողը։ Այժմ. անցնում եմ քո {նամակի} բովանդակությանը. 1) Առեւտրական տեղեկությունն

շատ ուրախացա, որ մերոնք բոլորն էլ առողջ են, այդ {նամակի} պատասխանը կգրեմ այս մի քանի օրերս, հիմա այլեւս տ

. պարետին, ենթադրելով, որ ամսույս 15-ին իմ գրած {նամակի} հետեւանքով, դու կգաս այնտեղ Լյուիսն ստանալու եւ

եղբայրս տեղեկացրել է ինձ քո դեկտեմբերի 17-ին գրած {նամակի} բովանդակության մասին: Վերջապես, դու տանն ես, ե

դեցին մեր հավատը, ուստի եթե անարժան չհամարիք Ձեր {նամակի} մեջ քանի մի տողով ուսուցանել մեր տկարությունը, հ

ադրել էի եւ շատ հաւատացած եմ, որ կ'ուրախանար այդ {նամակի} վերայ: Ե. Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, սիրո

, Ղազար Փարպեցու Մամիկոնեանց տիրոջ՝ Վահանին գրած {նամակի} երկու թերթերը եւս, վասն ի վերուստ են եղած դոյն ա

սին դիւրին ճանապարհներ մէջբերելու համար: Ահա այդ {նամակի} բառացի պատճէնը: 30/18 Մարտի 1860, Րէդո

ագրութիւնը եւս լինի մի շինովի անուն, ըստ որում, {նամակի} մէջ չէր գրում ամսաթիւը կամ քաղաքի տեղը: Նամակի պ

, նամակի մէջ չէր գրում ամսաթիւը կամ քաղաքի տեղը: {Նամակի} պահարանի վերայ երեւում էր՝ 17 Փետր. 1860, Թիֆլ

ն ազգի էական օգուտների հետ: Ահաւասիկ, վերոգրեալ {նամակի} բառացի պատճէնը. Արգոյ Պարոն, Կոմս

ը դնենք այդ նկատողութեններից մինը, որ ստացել ենք {նամակի} ձեւով, եւ որ ունէր այսպիսի ստորագրութիւն՝ " Աբր

ծանօթութեններից) ուրիշ բան չենք յաւելացնում այդ {նամակի} վերայ, այլ միայն խնդրում ենք արգոյ ժողովագրից,

մարդ է, որ բոլորովին անծանօթ լինելով ինձ, արդէն {նամակի} սկզբիցը վարւում է որպէս մի մօտ բարեկամ, որպէս մի

ատմութեան մէջ, ուր պահուած է եւ վերեւում յիշուած {նամակի} պատճէնը: Բայց երբ Կոստանդին կայսրը բազմաթիւ

իսկ միւսը՝ յայտնի: Առաջին (այսինքն՝ ծածուկ) {նամակի} մէջ նա ուղղակի ցոյց էր տալիս իւր առ ի սրտէ ցանկու

ւած երկդիմի բնաւորութիւնը, մերժում ենք եւ ծածուկ {նամակի} գրութիւնը կամ գոյութիւնը: Ազգի եւ ազգային եկ

եցի եղբօրս եւ Սուլթանին նամակին պատասխան միեւնոյն {նամակի} մէջ: 10-ին տեսութիւն եղբօրս, տէր Մատթէոսի եւ Ա

թիւն ունէի: 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս Սուլթանի {նամակի} զօրութեամբ: Առողջութիւնս ուղղւում է կամաց-կամաց

ից գրուած որով ուղարկեց պակսիմատ: 5-ին զուր տեղը {նամակի} սպասեցի: 7-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչ

ն է Պօղոսը պաշտպանել: Ինչ որ մեր ամբաստանուած {նամակի} մէջ ասել ենք, նոյնը կրկնում ենք այսօր եւ վճռաբար

նչ հեղինակութիւն (autorité) եւ մեր ամբաստանուած {նամակի} մէջ եւ ոչ անգամ մի բառ կայ Ժ. Ժ. Ռուսսօյից: Բա

վերստին տպելու հրաման խնդրելով: Պատճառում էր իւր {նամակի} մէջ, թէ բոլոր տպուածքը վաճառուած լինելով կարօտու

ում ծաղկած հրաշալի Մաշտոցը իր հոյակապ եւ սքանչելի {նամակի} մէջ, որ գրեց Աբասին, մեզ թւում է, թէ դարձեալ Պ

, ուղարկուեցաւ Թիֆլիզ, ուր Աբովեանի բարեխօսական {նամակի} հիման վերայ ընդունեց իւր խնամարկութեան տակ այժմ հ

ցող Յ. Շաքարեան"։ Պ. Մարկոսը, աւարտելով {նամակի} կարդալը, սկսեց ծանր կերպով եւ մտածողութեամբ համա

յն վճռում էք, թէ պիտոյ է, որ ես լինեմ այդ յիմար {նամակի} հեղինակը, եւ այդպէս հաւատացնելով այն պարոնին, ո

եմ քաջափայլ պարոնին, թէ կոմսն էր այն անստորագիր {նամակի} հեղինակը. բայց այդ իմ սեփական կարծիքը չէր. ինձ

ել. պատճառ, արտասուքը աչքերից եւ քթից թափուելով {նամակի} վերայ, ապականեցին նորան: Վերջապէս յաջողեցաւ

նորան, մի խօսքով, այնպէս էր վարւում այն անշունչ {նամակի} հետ, ինչպէս մի մարդ իւր շատ սիրելի բարեկամի հետ

եսակ ապացոյցներ պահանջել, հարցրեց, թէ ո՞ր տեղից {նամակի} եմ սպասում, ո՞վ ունիմ Մոսկուայի մէջ. սիրտս նեղա

այս տունը եւ հարցրու ծառաներից, քեզ ցոյց կը տան {նամակի} տէրը: - Գիտէի, - ասաց պառաւը, - որ դու չէիր,

պարհ ձգած Շահումեանցին, ճրագը ձեռքին ետ դարձաւ. {նամակի} պատասխանը գոգնոցի գրպանում էր: Երբ նա ներս էր

այդպիսի մեղադրանքի, ապա յիշել Շահումեանցին նորա {նամակի} սառնութիւնը: Նշանակած ժամանակը մօտենում էր հետզհ

մեղադրանքը, որ պատրաստուել էր առնել Շահումեանցին {նամակի} սառն հոգով գրուածի համար: - Ափսոս, որ հանդար

լաւ եւս ապացուցանելու համար ասածը, ցոյց տար իւր {նամակի} պատասխանները, որ ստացած էր Մանուշակից, եւ եթէ Թ

էին Մխիթարեանց ուղղութիւնքը։ Դնում եմ այստեղ այդ {նամակի} բառացի պատճէնը։ " Վերապատուելի վարդապետաց Տե

ւնը։ Մեր չկամելու պատճառը այն էր, որ չունէինք այս {նամակի} մի այլ օրինակը, իսկ առանց համեմատութեան, միմիայն

րոզիչքը, ինչպէս վկայում է Կանտօնի Եպիսկոպոսը իւր {նամակի} մէջ, որ գրել էր Բենեդիկտոս XIV Պապին, վարում էի

ն այս տեսակ գրագրութիւնը արգելուած էին եւ փոխանակ {նամակի}, անդամներից մինը թռչում էր դէպի հարկ տեղը, թէ ե

Մնաս բարյավ եւ ողջ եղիր. սպասում եմ պատվական {նամակիդ} ։ Քեզ միշտ հոգով ու սրտով բարեկամ խ. ծ.

ռաջին պրակի հետ միասին ստացա այսօր, ճաշից հետո: {Նամակիդ} քննության մեջ չմտնելով, առաջինը հարկ եմ համարում

ով տեսակցության կամ ավելի պարզ խոսքերով շարադրված {նամակիդ}, ես առայժմ ինձ մոտ եմ թողնում հիշյալ պատճենները

նձ մոտ եմ թողնում հիշյալ պատճենները եւ անցնում եմ {նամակիդ}: Գրքերի համար շատ եւ շատ շնորհակալություն, միայ

դիր): Ողջունիր իրեն եւ հորը, եւ եթե նկարը տա՝ {նամակիդ} հետ ուղարկիր: 85. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻՆ 19

ն ստանալուն պես, ստացիր գրքերը եւ հենց շաբաթ օրը {նամակիդ} հետ միասին ինձ հասցրու այն գրքերը, որոնց մասին ե

ինչ հարկավոր չէ: Սպասում եմ խոստացած ընդարձակ {նամակիդ} ՝ ըստ Տրեդյակովսկու պերճախոսության տեսության - ին

ւթիւնը: Առ այժմ ուրիշ ոչի՛նչ գրելիք, սպասում եմ {նամակիդ}: Ո՛ղջ եղիր: Քո Ս. Շահբէգ"։ Այո՛

դեպուտատ: Ժամ առ ժամ սպասում եմ Ձեր ավետավոր {նամակին}: Ողջ եղեք: Ձեզ միշտ հարգող ու պատվող խ. ծառ

րովին այլ գործի մասին: Սպասում եմ Ձեր մխիթարական {նամակին} եւ գործունեությանը: Խնդրեմ ողջունել մեր բոլոր սր

Հայրապետյանցին հայտնել, որի հոկտեմբերի 9-ին գրած {նամակին} այսօր պատասխանելով, մասնավորապես հայտնեցի. այլ

ինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրեալ, զինչ բովանդակութիւն {նամակին}, կամ զոր յարաբերութիւն բովանդակութեան առ որսացող

ուշակել, թէ պ. Յովնանեանցն, որում ընծայի որսալ {նամակին}, պարապի՞ արդեօք այդպիսեօք եւ կարո՞ղ է ընդունել յ

ոյ, ուստի մնայ ինձ եզրակացուցանել, թէ գոյութիւն {նամակին}, որպէս նաեւ առաքումն այնորիկ առ վեհափառ կաթողիկո

եսզի չտանջե իր շանը: Այժմ անցնում եմ Անանիայի {նամակին}: Փոքրիկ պաթոլոգիական հարձակում եղավ. ահա մոտ

եւ խաւիար: 6-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ Սուլթանին {նամակին} պատասխան միեւնոյն նամակի մէջ: 10-ին տեսութիւն ե

0 մանեթ առածս հայտնել եմ, հուսամ, որ մինչեւ այս {նամակիս} ստանալը այն եւս ստացած լինիս, եւ հույս ունիմ, ո

թե անձնական եւ թե օրագրական գործերով: Մինչեւ այս {նամակիս} Ձեր ստանալը, կարծեմ որ հասանի Ձեզ եւ " Հյուսիսափ

րում եմ Ձեզ երրորդ նամակս, որ խոստացել էի առաջին {նամակիս} մեջ: Գուցե ժամանակով ինձ հարկավոր լինի հավատարիմ

պարտվին։ Կարդացած կլինիք " Մեղուի " 10 համարի իմ {նամակիս} պատասխանը, որ գրել է պ. Բալասանյանցը: Ես երկու

աշտոնը հիմնվի կարելի պայմանների վերա, որ կգտանեք {նամակիս} վերջումը: § 2. Գնացող երկու պարոնները, երես

ւայ յայտնեցի ձեզ մեկին, ոչ հայեցեալ յերկարութիւն {նամակիս}, ուրեմն եւ ի ծանրութիւն աշխատութեան, յաշխարհի,

զլիակատար հասցէ, զոր ունիք գտանել ի վերջ միւսոյ {նամակիս} եւ առաքել է Պետերբուրգ: Եթե գտայց ես անդր, այն

ն: Այնուհետեւ բոլորդ ողջ եղեք եւ ներողամիտ շփերթ {նամակիս} համար: Ամբողջովին քոնը Միշել Հ. Գ. Ո

քիչը, մանավանդ, որ ես ուրիշ զբաղմունք չունեմ: {Նամակիս} հետ վերադարձնում եմ Գերվինուսը եւ հանրագիտական բա

է երեկոյան ժամը 10-ին քեզանից կստանամ ամսիս 27-ի {նամակիս} պատասխանն էլ, այն ժամանակ, հարկ եղած դեպքում,

ցա երեկ, այսինքն ամսույս 7-ին. պատճառը չգիտեմ։ {Նամակիս} հետ վերադարձուցի պահարանը, որ ինքդ աչքովդ տեսնես

կտրուեցան թղթաբերի ներս մտանելով, եւ ահա ստացած {նամակիս} բառացի պատճէնը. " Ողորմած Պարոն, Կոմս Էմման

58): Ահաւասիկ, կատարում եմ իմ խոստմունքս. այս {նամակիս} հետ ուղարկում եմ մի փոքր տետրակ, որի մէջ գրել եմ

ոպականի ակնոցով նայենք այդ պատմութեան վերայ: {Նամակիս} խորհուրդը այն է, որ խնդրեմ Ձեզանից Յիշատակարանիդ

-ից գրած նամակս դեռ չէ ստացել. երեւի այս էլ 10-ի {նամակիս} քովն է գնացել: Այլեւ յայտնում է, թէ տունից նամա

շաբաթ, խնդրեմ ներողություն: Պարոն Նազարյանցի {նամակից} իմացած կլինիս նոր ծրագրի մասին հետեւածներս, եթե

ունեցած իր խոսակցության արդյունքի մասին, եւ նրա {նամակից} կարելի կլինի իմանալ, թե դեռ հույս կա՞ Գրիշայի փր

Սիրելի եղբայր, Երեկ առավոտյան ուղարկած իմ {նամակից} հետո, ժամը 1-ին կեսօրից անց ստացա քո ամuիս 10-ին

մ բարեկամները նույնպես չեն ընդունի նրան, երբ այս {նամակից} իմանան, թե ինչ պտուղ է նա: Նա իբրեւ թուրքական լ

ղբոր եւ քրոջ որդիներին եւ դուստրերին: Ավետիքի {նամակից} երեւում է, որ Կարպ Մակարովիչը կմեկնի սույն ամսի

վերայ: Ձեզ յայտնի կը լինի Պ. Շահբէգի՝ ինձ գրած {նամակից}, որ ես շատ սիրում եմ այդ ողբերգութիւնը, վասնորո

շարժառիթ յառաջադիմութեան: _______ Մի այլ {նամակից}, որ ստացել եմ Օշականից՝ գրած Դեկտեմբ. 27-ից "

ը: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն ոչինչ բան չառեց այս {նամակից}. իսկ ինքը Թիւթիւնճի-օղլուն կարծում էր, թէ պարոն

բացի Չամչեանից, ապացուցանում են եւ միւսքը։ Այս {նամակից} երեւում է ահա, որ Աւգերեան Մկրտիչ եւ Փափազեան Իգ

փող հասուցանելու, հիմնավոր պատճառը կիմանաս մյուս {նամակիցս}: Տեր Մովսիսի սրայի բանը վերջացավ: Զանֆդլեբի

համար... մանրամասնությունը այս բաների էգուցվա {նամակիցս} կիմանաք: Ես, աստծո հաջողելով, մարտի 24-ին ե

նորհիւ պ. Յովնանեանցի: Պատմի նոյնպէս, որպէս թէ {նամակն} այն անկեալ ի ճանկս թշնամեաց, առանձին խնդրագրով,

ն, եւ այն ընդ ձեռն պ. Յոնանեանցին, եւ որպէս թէ {նամակն} այն խնդրագրով մերձ իբր 280 անձանց առաքեալ է առ վե

ԵՂԲԱՅՐ ՂԱԶԱՐ ՂԱԶԱՐՅԱՆ Քո դեկտեմբերի 29-ին գրած {նամակն} այսօր առավոտյան ստացա: Նա ինձ ուրախացրեց եւ ահա

յլ խնդիրներում: Մեր շատ սիրելի քրոջ՝ Գայանեի {նամակն} անչափ վշտացրեց ինձ այն պատճառով, որ նրա կուրծքը

րացնել, եւ թերեւս ուրիշ վնասվածքներ էլ կան: Այս {նամակն} ստանալուդ պես Կամենշչիկովին գրի, որպեսզի նա հրավ

շան բնի մասին հոգա, թե չէ շունը կսատկի: Այս {նամակն} այսօր կպահեմ ինձ մոտ, կարելի է երեկոյան ժամը 10-

ւնը - idem. Քո եղբայր Միքայել Հ. Գ. {Նամակն} ուշադրությամբ կարդալուց՝ գտա հոդված կովի յուղի մ

ու եւ միաժամանակ ետ կվերցնես այդ գրքերը, բայց քո {նամակն} ինձ համոզեց, որ դու չես եղել պ. պարետի մոտ: Սո

համոզեց, որ դու չես եղել պ. պարետի մոտ: Սույն {նամակն} ստանալուն պես, ստացիր գրքերը եւ հենց շաբաթ օրը ն

ով թէ 27-ին եղբայրս կը գայ կ՚առնու, բայց չեկաւ, {նամակն} էլ այնտեղ մեռելկոխ եղաւ: 29-ին նամակ գրեցի եղբօ

մեր ընտանիքի կացության մասին. շատ հաճախ անիմաստ {նամակներ} ենք ստանում, որոնք, փոխանակ ուրախության, վիշտ

չնչացնելու նպատակավ: Ինձ արգելված է հայոց լեզվով {նամակներ} գրել, պետք է գրեմ ռուսերեն, բացի այդ, նամակներ

ահման չունին: Եթե նամակս հասնի ձեռքդ, գուցե այլ {նամակներ} գրեմ մանրամասն տեղեկություններով քո հարցրած եւ մե

ԲԱՆԴՅԱՆԻ ՁԵՌՔՈՎ, ԲԱՅՑ ԱՅԼ ՄԱՐԴԿԱՆՑ ԱՆՈՒՆՈՎ ԳՐՎԱԾ {ՆԱՄԱԿՆԵՐ} 1. ՄԱՏԹԵՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏՅԱՆԻՆ 1856 թ. մայիս, Ն

աման: __________ Այժմ արձանագրեմ մի քանի {նամակներ}, որ ստացել եմ զանազան տեղերից եւ զանազան պարոննե

ինչպէս Յիշատակարանիս սկզբումը ասացինք, բազմաթիւ {նամակներ} անհանգիստ արած չլինէին մեզ: Մի քանի տողից յետոյ

ունելը: Սորանից մի քանի շաբաթ յառաջ մասնաւոր {նամակներ} տեղեկութիւն էին տալիս մեզ, թէ պատրիարքական գաւազ

համար, պ. Այվազովսքին գրում է Աբբային լրտեսական {նամակներ}: - Այդ նամակները գրելու ժամանակ նա չէր ճանաչ

շարունակեց նա կարդալով ցուցակը, այս որքա՞ն սիրոյ {նամակներ} են գրուած մի ամսի մէջ.... ասա խնդրեմ, միթէ՞

ան վարդապետից, այժմ պաշտպանողական եւ բարեխօսական {նամակներ} է հասուցանում Հռովմ Մխիթարի օգտի համար։ Մխիթարը

ԱՆԻՆ ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած {նամակներդ} ստացել եմ, նույնպես եւ Ֆեոդր Միխ[այլովիչի] հարյո

ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ, ՀՈԳԵՀԱՐԱԶԱՏ ԲԱՐԵԿԱՄ, Քո գրած {նամակներդ}, երկուքը պ. Նազարյանցի վերա, երրորդը պ. Բերբե

մորեղենը, իսկ երեկ ստացա ամսիս 4-ին եւ 6-ին գրած {նամակներդ}: Ցավում եմ, որ տեսակցությունը չհաջողվեց, այնու

Ս. Պ. Բ. Իմ սիրելի եղբայր Գրիգոր, {Նամակներդ} հասել են ինձ. նրանց բովանդակությունը առաջուց համ

 Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ԳՐԱԾ {ՆԱՄԱԿՆԵՐԸ} ԵՎ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 1846 -1866 1846 1. ՏԻՐԱՑՈ

որպիսությունը: Ես նախիջեւանցիներից ստանալով ձեր {նամակները} եւ էմանեթները եւ տեղեկանալով ձեր բոլորի որպիսությ

հաննես եղբայրս ոչինչ չի գրում. վաղուց է, ես նրա {նամակները} չեմ կարդացել, ախր նա առաջ գրում էր: Անանիա, այ

զգին վերաբերեալ - Պ. Շահբէգի եւ Պ. Տիրատուրեանի {նամակները} - Վեհափառ Կաթողիկոսի պատկերը: Ազգութեա

իսի ողբալի վիճակում գրել է Սկայորդին իւր վսեմական {նամակները} դէպի " Մեղուն ", այս պատճառով եւս աւելորդ համարե

ր չէին ինքեան: Թող Հ. Սարգսի համար Աբբային գրած {նամակները} վկայէն... Թէեւ մարգարէ չենք, բայց ընթե

ին գրում է Աբբային լրտեսական նամակներ: - Այդ {նամակները} գրելու ժամանակ նա չէր ճանաչում Հ. Սարգսի արժանաւ

Խուդաբաշեանի գիրքը Թիֆլիզից ստացուած անստորագիր {նամակները} Յովնաթանեանցի մասին Թիւրքիայում հայոց եւ յունաց

ի ծրարը թագաւորին։ Իսկոյն վճռուեցաւ, թէ այս {նամակները} կարո՛ղ են Յակոբ-Կլեմանի համար անցաթուղթ լինել։ Դ

նի համար անցաթուղթ լինել։ Դուքս Մայէնը տուեց այս {նամակները} Բուրգուանին եւ խնդրեց համոզել Կլեմանը, որ հարցու

Ինչ ժամանակ Հենրիկոս կարդում էր ուշադրութենով այս {նամակները}, աբեղայն հանեց իւր թեւի միջից երկայն դանակը, որ

Coup d'Oeil, ե՛ւ Բօրդսի, ե՛ւ Լիոնի Արքեպիսկոպոսի {նամակները}, ե՛ւ Շարտրէսի եպիսկոպոսի նամակները, որոնք տպած են

Արքեպիսկոպոսի նամակները, ե՛ւ Շարտրէսի եպիսկոպոսի {նամակները}, որոնք տպած են ֆրանսիացոց զանազան օրագիրների մէջ։

բան չգտա. նամակդ ինչ որ թախիծ է արտահայտում. իմ {նամակների} մասին խոսվում է որպես ձեր միակ ուրախության, եւ ձ

տացա նույնպես ռնգեղջյուրի հարցին վերաբերող հայտնի {նամակների} պատճենները: Բայց ի՞նչ նպատակով են այդ պատճեններն

ողջ ենք եւ առողջ: Գրիգոր եւ Սերովբե եղբայրներիս {նամակների} պատասխանը, ինչպես նաեւ Ավետիք քրոջորդուս, կգրեմ

ն, եւ մի քանի մեղադրութեան պատճառներ Ներսէսը իւր {նամակների} մէջ հրատարակել էր բոլորովին սուտ, այն ժամանակ Թէ

այժմեն գուշակում ենք պ. Այվազովսքիի ասելիքը այս {նամակների} մասին: Այն ժամանակ նա չէ ճանաչում եղած Հ. Սարգս

1860 Ծանօթութիւն - Մինչեւ փետրուարի 11 ուղարկուած {նամակների} ցուցակը կորած է, որոնց թիւը էր 21: [Պետերբո

ցական մասին։ " Թող Աստուած տայ, - գրում է նա իւր {նամակների} մինի մէջ, - որ ես կարողանայի մի մշտնջենաւոր միաբա

ոցա համար, եւ խնդրել էին այս աբեղայից հասուցանել {նամակների} ծրարը թագաւորին։ Իսկոյն վճռուեցաւ, թէ այս ն

այն միջոցին նստած էր աթոռի վերայ, եւ տուեց նորան {նամակների} ծրարը։ Ինչ ժամանակ Հենրիկոս կարդում էր ուշադրութ

առնում: Գեղեցիկ է խօսում հոյակապ Լիբիզը իր {նամակների} մէջ, " երեւակայութիւնը, հարիւր հազար դիպուածներ

ած քննողութիւնը միայն անունով, մինչդեռ Լիբիղը իր {նամակների} չորրորդ տպագրութեան մէջ ոչ միայն մանրամասն եւ հիմ

մը եւ մեկ թուրքի կամ չերքեզի կարգում եմ, որ ամեն {նամակներիդ} միջումը դնում ենք երեք կանգուննոց ասեղներ, որ քա

բերյանցի ձեռքով, ստացա անկորուստ: Երկար ժամանակ {նամակներիդ} չպատասխանելուս պատճառը էր իմ անդադար զբաղմունքը ե

խախոտի հետ միասին. շնորհակալ եմ. Նախիջեւան գրած {նամակներիդ} համար նույնպես: Ես ինքս մտածում եմ մի փոքրիկ նամ

պապին մեծ առաքելու ձեռքով։ Նայելով այս պապի {նամակներին}, ամենայն տեղ տեսանում ես այս վարդապետութիւնը։ Ն

ազգի վերաբերութեամբ: Այս միջոցներում ստացած {նամակներիս} մէջ նոյնպէս նշանաւոր է մի նամակ, որ ստացայ Պ. Մ

ղբօրիցս 15-ից գրուած, ուր յայտնում են 13-ից գրած {նամակներիս} ստացուելը: 17-ին տեսութիւն եղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[

էջ գտանւում էր մի երիտասարդ մարդ, որ Գրիգոր պապի {նամակներից} մինի մէջ անուանւում է Ռուսաց թագաւորի որդի։ Այս

պատասխանատուութիւնը: Այս միջոցներում ստացած {նամակներիցս} հետեւեալ նամակը կարող եմ մէջ բերել Յիշատակարանիս

ւ տեղեկանան դորան: Մօտ ժամանակներումս ստացած {նամակներիցս} կամ լուրերիցս հետեւեալ բաները կարող եմ մէջ բերել

ե՛ւ բարոյական կողմից: Շատ անգամ բերանացի եւ {նամակներով} խօսած ենք զանազան մարդերի հետ մի ընդհանուր ազգայի

օտից: Այս չորս խնդիրքը հասել են մեզ բազմաթիւ {նամակներով}, թէպէտեւ առ ի սրտէ պատրաստ էինք յարգել մեր ազնու

: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս հանդերձ քեռորդուոց {նամակներով}, նոյն օրը պատասխանեցի եղբօրս, Աւտուշին, Գաբրիէ

Լեկլեր (Bussi-Leclere) անունով մի մարդ բերեց մի {նամակներով} լիքը ծրար, որ Բաստիլիայի Պարլամենտի անդամքը յանձ

ունիմ ձեր անճոռնի կռիվները մտիկ անելու եւ, թե որ {նամակներուդ} մեջն էլ չլինեին անպատշաճ եւ անճոռնի բաներ, հարկա

յր, շուտափույթ տեսակցության սպասելով, իմ նախորդ {նամակներում} չասացի քեզ, որ դու չես պատասխանել իմ հարցին, թե

ս հետներս էր: Հույս ունիմ, որ սորանից առաջ գրած {նամակներս} ստացած լինիք, թեպետ ես շատ ժամանակ է որ մեկիցդ է

րը նույն է եւ նույն պիտի մնա, չնայելով որ երբեմն {նամակներս} ուշանում էին: Եղբայր, խնդրում եմ ներողությո

նամակներ գրել, պետք է գրեմ ռուսերեն, բացի այդ, {նամակներս} պետք է կարդամ կոմենդանտի առաջ. բարբարոսի արարքն

ից մինը: Ահա իմ ստացած ծանօթութիւնքս եւ {նամակներս} ։ Բացի սորանից, պիտի ասել, որ նորերումս հանդիպե

վե՛րջ մտածութիւն... Այս եւ այն տեղից ստացած {նամակներս} ընկած են ցիր ու ցան, որոնց շատերը մինչեւ այսօր ա

յժմ խօսեմ ուրիշ բաների մասին: Փարիզից ստացած {նամակներս} միմեանց քամակից հաւաստում են, թէ յարգի Ամբրոսիոս

ություն օտարից են հարցանում, մի՞թե դոքա մին մինի {նամակով} չեն հայտնում յուրյանց որպիսությունը: Ես նախիջեւա

, որ եթե աշխատություն Հանձն առնուք օրհնել ինձ մի {նամակով}, իմանաք, թե ո՛ւր եւ ի՛նչպես պիտո էր մակագրել:

գանգատել է Լազարյանց մեր վերա, եւ սոքա մի անտեղի {նամակով} սպառնանք գրում են մեզ, հայտնելով մեր օրագիրը, թ

կաթողիկոսը ուղարկել եմ հունվարի 20-ին մի առանձին {նամակով}, որի պատճենը այս մեկով ուղարկել եմ առ պ. Ս. Հ

չլինին բաժանված, այդպիսի դիպվածում, մի միայն մի {նամակով} տեղեկություն կտաք ինձ, մինչեւ այն թվականը հավաքվ

գրում եմ ձեզ այս նամակը այն խորհրդով, որ դուք մի {նամակով} միջնորդ լինիք իմ եւ " Հիւսիսափայլ " օրագրի մէջ,

նաց վանք գնալ։ Այս բանը Մանրիկօյին յայտնում է մի {նամակով} նորա բարեկամներից մինը։ Նամակը ստանում է նա այն

աթիպայի եւ մի քանի նոր ոտանաւորքը, որ վերոյիշեալ {նամակով} ուղարկել էր ինձ։ Աւելի ոչինչ չեմ կարող առնել. ի

իմ մօտ կամ ո՛ր բարեկամս կը շտապէ մխիթարել ինձ իւր {նամակով}: Բարեկամ շատ ունիմ, որոնք միշտ պատրաստ են ի

աստեղծական ճոխ քանքար: Շահբէգ: Այս {նամակով} կնքում եմ այս անգամի Յիշատակարանս, ըստ որում, բ

Շո՛ւտ գրիչ, թանաք, թուղթ, եւ ահա Պ. Շահբէգի {նամակով} բացում եմ Յիշատակարանիս դուռը: 16/28

ու կերպարին եւ հնարներին: Պարոն Տիրատուրեանի {նամակով} կամէի այս անգամ վերջացնել Յիշատակարանս, բայց մի

տութիւնը. խե՜ղճ մարդ: Մեք, մեր ամբաստանուած {նամակով}, այդ չարագործութիւնների համար, մեր կարծիքը Պօղո

4 71 Նազարեանցին Յունիս 1 72 Նազարեանցին, տպել {նամակով} 73 Հայրապետեանցին 2 74 Բերբերեանցին 3 75 Նազա

թէ գնա դու այժմ, եւ ես խօսքիդ պատասխանը կը գրեմ {նամակով} այն պատճառով, որ բերանով խօսելու ժամանակ այնպէս

նի վերայ, որ քանի անգամ գրել էր նորան անստորագիր {նամակով}, թէ սա հոգս չառնէ, թէ նա ինքը գտանելու է մի այն

մինի մէջ անուանւում է Ռուսաց թագաւորի որդի։ Այս {նամակով} ծանօթութիւն էին տալիս Ռուսաց թագաւորին, թէ պապը

ես ի վաղուց հետէ առ ի սրտէ կամենում էի մի առանձին {նամակով} յայտնուիլ ձեր յարգութեանը, նամանաւանդ այն բարեգո

ւրգ ԱՐԳՈ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ Պ. ՄԵԼՔՈՆ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ, Այս {նամակովս} խնդրում եմ Ձեզանից առաջին մեքենայով ուղարկել ինձ

, Մայիսի 17, 1858. Րեդուտկալէ: Վերջին {նամակովս}, որի հետ ուղարկել էի իմ քանի մի նկատողութիւնքը Պ

ցաւ փորձել, ինչպէս շատերը փորձել են: Վերջին {նամակովս} խոստացել էի քեզ ցնծացնել քո Յիշատակարանը Յունուար

անգամ Ձեզ եւ ինձ միմեանց հետ ծանօթացնող շարժառիթ {նամակովս}: Թէպէտ եւ ես ի վաղուց հետէ առ ի սրտէ կամենո

յուրի համար, այդ ինձ չափազանց հետաքրքրում է: Քո {նամակում}, բացի նրանից, որ բոլորդ առողջ եք, ուրախացուցիչ

կան գաճաճներին: Նամակ գրիր տուն եւ ինչպես անցյալ {նամակում} արդեն ասել եմ, նրանցից թաքցրու մեր տեսակցություն

րցրե՞լ են արդյոք նրանից: Խնդրում եմ, որպեսզի քո {նամակում} իմ բոլոր հարցերի պատասխանը լինի, թե չէ այնքան ան

՞նչ նպատակով են այդ պատճեններն ինձ ուղարկված: Քո {նամակում} դու համառորեն լռում ես այդ մասին, ուստի ես ոչ մի

տարակուսած եմ եւ բոլորովին ոչինչ չեմ հասկանում: {Նամակում} գրում եք, որ " ռնգեղջյուրի վիճակի մասին կհաղորդե

անց, ովքեր ողջունում են ինձ: Նրանց թվարկումը քո {նամակում} շարժեց իմ ժպիտը. դու գրում ես՝ " քո բարեկամները

: " Հոգով շնորհակալ եմ սիրելի Անանիայից քո այս {նամակում} մանրամասնորեն շարադրածի համար, Հուսով եմ, որ առ

հանգստության համար: Խնդրիր Անանիային, որ քո {նամակում} որոշ նորություններ գրի (քանի որ դու ռուսերեն չես

հույսը, որի մասին այնքան շատ գրվեց, ձեր վերջին {նամակում} զգալի չափով թուլացել է: Է՜հ, աստված նրանց հետ,

յնիվ, կարծես ինձ մոտիկ է, եւ, ինչպես ինքն է քո {նամակում} ասում, կարելի է " արձագանքել"։ Ծխախոտը բոլո

ակ կգրես, հաղորդիր նրան ողջույնս եւ ասա (իհարկե {նամակում} ), քանի որ նա էլ ինձ նման համակրում է խեղճ Գրիգո

համար շատ շնորհակալ եմ: Հուսով եմ, որ քո հաջորդ {նամակում} կկարդամ Կարպ Մակարովիչի եւ Դանիել Թորոսովիչի գալս

ճախոսության տեսության - ինչպես խոստանում եք ներկա {նամակում} ։ Երկուշաբթի ես մոռացա հարցնել, իսկ դուք մոռացաք

իստ, եթե չես ուզում ` գժտվել ինձ հետ: Վերջին {նամակում} դու ինձ գրում էիր իմ ժառանգական իրավունքների մասի

վների, ընդունում է Քաղկեդոնեան ժողովը: Իսկ միւս {նամակում} (յայտնի նամակում) նա աշխատում էր միայն մի փոքր

է Քաղկեդոնեան ժողովը: Իսկ միւս նամակում (յայտնի {նամակում} ) նա աշխատում էր միայն մի փոքր մեղմել զանազանութի

ա 13-ի թվակիր նամակդ 12 շիշ գինու հետ, որի մասին {նամակումդ} ոչինչ չի ասվում։ Դու ինձ խոստացար պաքսիմատ (սու

փոխադրածախսը։ Է՛հ, գրողը տանի նրան: Վերջին {նամակումս} ես հույս էի հայտնել, որ հետեւյալ օրը կազատվեմ կա

ծ տեղեկություններիդ համար, այնինչ ես դեռ 26-ին ( {նամակումս} ) զարմանում էի, թե ինչո՞ւ այսքան ժամանակ Նախիջեւ

իստոֆորիչ Երեցփոխյանից, արդյոք իմ ստրախավոր գրած {նամակս} ստացե՞լ է, թե ոչ եւ խնդրես որ պատասխանն շուտով գ

, ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Ահա գրում եմ Ձեզ երրորդ {նամակս}, որ խոստացել էի առաջին նամակիս մեջ: Գուցե ժաման

րկավոր է: Չգիտեմ ի՞նչ ազդեցություն գործեց իմ {նամակս} " Հյուսիսափայլի " 11 № մեջ: Շուտով 12 № կարձակեն

, այդպես հարկավոր է, մինչեւ որ ստանաս ստրախավոյ {նամակս}: Պատկերները շուտով կպատրաստվին. մարդը ասում

Այսքանը առայժմս բավական է, միայն աղաչում եմ, {նամակս} ստացածովդ փողի մասին հոգաբարձություն առնես առաջին

Ր ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Հույս ունիմ, որ Մոսկվայից գրած {նամակս} ստացած լինիս մինչեւ այժմ, եւ խնդիրքս կատարած, ը

ան եւ մարդասիրության վերա: Ես խոստացած ստրախավոյ {նամակս} չկարողացա գրել, որովհետեւ մարտի 24-ին դուրս եկա

նակն անցնում է, առայժմս այսքան, մինչեւ հետեւյալ {նամակս}: Ողջ եղիր աստուծով հանդերձ, եւ սմ ենակալ տեր

ենայն հաջողություն մի այլ մարդ ընտրելու: Այս {նամակս} իրավունք ունիք եւ հասարակության ցույց տալու, եթե

գորեւիչի, անվանակոչության օրն է. Հենց որ ստանաս {նամակս}, բարեւի հետ միասին հայտնիր նրան եւ իմ անկեղծ շնո

ակավայրս, որպեսզի ավարտեմ դեռեւս առավոտյան սկսած {նամակս}: Երկար եւ առանց ընդմիջման չեմ կարողանում գրել.

է կրծքիս եւ մեջքիս վրա, դրա համար յուրաքանչյուր {նամակս} գրում եմ տարբեր ընդմիջումներով, որոնց մեջ, անկա

մ ցանկությունը: Ստացե՞լ է արդյոք Հայրապետյանը {նամակս}, որ գրել էի Գ. Մ. Ալաջալյանի վերաբերյալ, եւ ի

ոքի նեղություն տալու: Հույս ունեմ, որ հետեւյալ {նամակս} արդեն կգրեմ ձեր ուղարկած թղթի վրա: Ավելացնեմ, ո

է։ Հույս ունեմ, որ արդեն ստացել ես 12-ի թվակիր {նամակս}: Ողջունում եմ երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս,

ժմ նա միանգամայն մենակ է, առո՞ղջ է գեթ: Հենց որ {նամակս} ստանաս, գնա նրա մոտ եւ, հաղորդելով իմ բարեւը,

ողը վերջինն է եղել եւ գլխի ընկա այն ժամանակ, երբ {նամակս} վաղուց արդեն ուղարկված էր: Այդ պատճառով խնդրում

տրեցի այդ անիծյալ օղակի պատճառով: Դրա համար հենց {նամակս} սկսեցի ծխափողից, որը սույն նամակի գրության ամենա

1865 մարտի 22, Ս. Պետերբուրգից Գիտեմ, {նամակս} շատ ձգվեցավ, եւ Ձեզ էլ երկար տաղտկություն, բայց

65, Պետրոս-Պողոսյան Բերդ Անգին ընկեր, Այս {նամակս} մի այլ ճանապարհով կստանաս: Տակավին ես այս խոնավ

աջ. բարբարոսի արարքն էլ ծայր սահման չունին: Եթե {նամակս} հասնի ձեռքդ, գուցե այլ նամակներ գրեմ մանրամասն տ

865 Ս. Պ. Բ ՍԻՐԵԼԻ ՍԵՐՈԲ ԵՂԲԱՅՐ, Ահա այս {նամակս} կստանաս Ղազարոս եղբորս ձեռքովը եւ ամեն բանը կիման

ւնիմ, հիմա մեծերուն գրեցինք ու մանրները մնացին: {Նամակս} պիտ վերջացնեի, ինչու, որ լեշս ելած կգրեմ, բայց

մ առ ժամս ձեզ գրելու, մնացէք բարեաւ մինչեւ ցմիւս {նամակս}: Ցանկալով ձեզ ողջութիւն եւ յաջողութիւն՝ մնամ Ձե

ր ճանապարհորդութեան մէջ: Մնաս բարով մինչեւ ցմիւս {նամակս}: Քո անխարդախ բարեացակամ Ս. Խ. Շահբէգ

ող ես մի քանի ձայներ լսել մեր կողմից: Չկամիմ {նամակս} սկսանել նորանով, թէ ողջ եւ առողջ էի. մաշուած ձե

կան կարողութեան հետ: Մնաս բարով մինչեւ ցմիւս {նամակս}, Քո Սերովբէ Շահբէկ: Բերելով այս նա

առաւել լալու, քան թէ գիր գրելու։ Վերջացնում եմ {նամակս} եւ ցանկութիւն չունիմ միւս անգամ ձեռք առնուլ այդ գ

ելը թողնելով ուրիշներին: Յոյս ունիմ, որ այս {նամակս} տեղ կը գտանէ Ձեր Յիշատակարանի մէջ, իսկ ես մնամ ե

: Բերբ[երեանի] նամակը տուի: Օգոստոսի 28-ից գրած {նամակս} եղբայրս չէ ստացել: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած

յ թուականով, որով յայտնում է. ա) թէ 17-ից գրած {նամակս} դեռ չէ ստացել. երեւի այս էլ 10-ի նամակիս քովն է

ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օրից, որով գրում է ` ա) {նամակս} մինչեւ այժմ չստանալը, բ) Բերբ[երի] եւ այլն Փար

ցէ թէ մեղադրանք է, թէ խրատ է, ընդունիր, եւ այս {նամակս} ստացածովդ շտապի՛ր գալ իմ մօտ, մեր ծանօթներից եւ

երստին մի նոր ապացուցի տեղ չկարողանայ ծառայել այս {նամակս}, մի օր, երբ թեթեւացած կը լինիմ գործերից, ցոյց

հայելու մէջ: Ուրիշ կերպ չեմ կարող վերջացնել {նամակս}, եթէ ոչ այս խօսքերով, թէ դուք վշտացնելով իմ պատ

դ պատուանունն, զոր թշնամիք մեր վերագրեն նմա: {Նամակք} հասեալք առ իս ի Թիֆլիսէ, ստորագրեալք յառաջներորդ

1 Հայրապետեանցին Կ. Մ. Մարտ 9 32 Նազարեանցին, {նամակք} խնդրեցան 10 33 Փարիզ, Կովայլսկուն 15 34 տէր Մո

ակներ, Վասակի զարմ ուրացող, Ո՞ւր էք {նամաղուլ} բէհսաբներ Անում, որպէս հերձուածող:

ույլ են: Ինքդ մտածիր, ինչ կլինի մեր ծնողների ու {նամանավանդ} քեզ հետ, եթե, տերը մի՛ արասցե, քո աչքերիդ նույ

հարաբերությունը նույնպես չափազանց մխիթարական է: {Նամանավանդ} որ, Նախիջեւանը համարյա ոչ մի ապրանք չի ստանում ա

տ հետաքրքրում է Անդրեաս սրբազանի Նախիջեւան գալը, {նամանավանդ} որ այդ վերաբերում է եկեղեցական գումարների գործին

քն զգիր։ Ինքն գոլով ծնեալ եւ սնեալ ի սմին քաղաքի {նամանաւանդ} բազմաժամանակեայ պաշտօնատար գրագրութեան դմին Ատենի

էի մի առանձին նամակով յայտնուիլ ձեր յարգութեանը, {նամանաւանդ} այն բարեգուշակ օրից, երբ ընթերցասիրում էի ձեր քա

ամենագռեհիկ ուսմունքը կարելի է անցկացնել եւ նա, {նայած} իր որակին, որեւէ տեղ, ավելի կամ պակաս հետեւողնե

նչեւ ի մահ գործականութեան: Մինչեւ այսօր չենք {նայած} ուշադրութեան անարժան արգելառիթների վերայ։ Այսուհ

պիտոյ է ասել, Շաքարեանցը իւր ժամանակին այս աչքով {նայած} չէր Մանթուխեանցի վերայ: Ինչեւիցէ: Մեք թողունք ա

ուր շատ ծառաստանք կան եւ աղբյուրներ եւ ուր բժիշկ {Նայդենեւը} կումիս է խմացնում տկարներին. ուրեմն մինչեւ սեպտե

. <հունվար, երկրորդ կես>... Այստեղ բժիշկ {Նայդենեւը}, որ կումիսով պարպում էր ամառները մասնավոր կերպով

ասին Մոսկվայից ուղարկեցինք տաքլատնոյ զաբիսքայով, {նայե} չխայտառակես ինձ, այդպես սրա էր: Վառվինսկին տ

լորովին մի կո՛ղմ թողած, լո՛կ ցանկութեան պատճառով {նայե՛լը} կատարուած շնութեան հետ հաւասարեց՝ ասելով, թէ որ

ոսեցավ օրագիրը, եւ շատ մարդիկ սկսեցին ուրիշ կերպ {նայել} բաների վերա, հույս կա, որ մի քանի տարուց հետո ա

ավական ճանապարհ կատարելով դեպի ապագան, կամենա ետ {նայել} յուր անցածի վերա, յուր կատարած ճանապարհի որպիսու

ուկը, չափահաս լինելով, կարո՞ղ էր առանց զզուելու {նայել} իւր հօր կամ եղբայրների դատապարտելի գործի վերայ։

ցն եմ ես ուրացել, երբ, աչքս բանալով, բարոյապէս {նայել} եմ մարդկութեան վերայ: Այս պատճառով, որպէս իմ մա

լեզուն, եթէ հարկադրուած լինէի մի միայն կովի նման {նայել} նոցա երեսին: Այսպէս ութ ժամը կը լինէր, մի պ

ձ՝ որպէս քրիստոնէի, պարտականութիւն էր ներողապէս {նայել} նորա յանցանքի վերայ, թողուլ նորա մեղքը, ըստ որո

այն արշալոյսը, երբ քո ընթերցողքը կարող կը լինին {նայել} եգիպտական աստուածուհու երեսը՝ առանց քօղով ծածկել

ելով, թեթեւ աչքով եւ առանց կատարեալ ուշադրութեան {նայել} է սրբագրողը, կամ սա՛ եւս արժանի հեղինակին արժանի

ոյ երեկոյացաւ, բայց ես որոշեցի գիշերել այնտեղ եւ {նայել} Վերսայլի վերայ գիշերի խոր եւ խորհրդական լռութեան

եւ այդ պատճառով եւս Բէգզադէն սկսում է ծուռ աչքով {նայել} ողորմելու վերայ: Հայհոյանք, թուք ու մուր եւ

որա ոսկերքի մէջ, շատ անգամ, չէ կարող հաշտ աչքով {նայել} ազատ հրապարակախօսութեան երեսին: Նա հալածում է նո

Ի ԳԵՐԵԶՄԱՆԻ ՎՐԱՅ. Չեմ կարող այժմ խաղաղ {նայել} մեր թշուառ կրքին, Որին շատ անգամ պաշտեցինք

աւաքւում էր Մօտ թատրոնի պատշգամբին. Չէր կշտանում {նայել} նորա Քնքոյշ չքնաղ երեսին. Այժմ նորան չեն ճանաչու

էս եւ առաջ կշիռ ունէին մեր աչքում։ Չէ՛, առաջ էլ {նայել} էինք նոցա վրայ որպէս դատարկ հողմարածութեան վրայ։

տարածութեան վրայ որպէս մի փոքրիկ եւ նեղ բանի վրայ {նայել} տուեց Կայէնին՝ եղբայրասպան անելով։ Եսա՛ւը, նախ

շնորհի վարդապետութեանը, որպէս մի թերի բանի վրայ {նայել} էին տալիս։ Աղանդի անո՛ւնն անգամ, որով այդ յանդո

Մեք գիտենք, որ ապագայքը, որ կարող էին սառն աչքով {նայել} անցած գնացած իրողութենների վերայ, եւ ամենայն բանի

վաստակն է դա, այդ պատճառով եւս ինձ աւելի քաղցր է {նայել} դորա վերայ, քան թէ մի այլ մարդու: Միթէ՞ չգիտես

երբ գտաւ ոսկի շինելու գաղտնիքը, Շաքարեանցը սկսեց {նայել} Մանթուխեանցի վերայ նոյնպիսի մեծարական աչքով: Եւ

ցին նորա նախկին պարոնը կամ ընկերակիցքը. նա սկսեց {նայել} նոցա վերայ այնպէս, ինչպէս մի մարդ կը նայէր բարձր

ասելուց յետոյ, դուրս գնաց տիկինը: Ցաւալի էր {նայել} պ. Յովնաթանեանցի վերայ. նա մեռած էր, քան թէ կե

եւ մռայլոտ վարագոյրը՝ հնար է տալիս նա բաց աչքով {նայել} լուսին եւ սորա միջնորդութեամբ քննել եւ գնահատել ա

են քրիստոնէութեան, եւ դորանով սովորեցնէին ազգերը {նայել} պապի վերայ որպէս եկեղեցու գլխի վերայ. երկրորդ,

յն կողմից։ Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, սիրելի չէ մեզ {նայել} մի այդպիսի ընկերութեան վերայ։ Գրեանք գրուել

ռանց ուղղութեան հանդիպածը գրում են, էլ աջ ու ձախ {նայել} չկայ։ Լեզուի մասին ատեան ենք կանչում պ. Պռօշեան

ն այս նայելիսը, տեսնելիսը, եթէ ոչ ի տեսանել, ի {նայել} ։ Ս տառը չպէտք է ընդունել այստեղ որպէս առաջին դէմ

ւթեան մէջ: Մենք չենք ուզում իբրեւ թերութեան {նայել} Վարդիթերի մօր անխելք յողդյողդութեանց վրայ: Փարպի

որ չենք ուզում այս բաներին իբրեւ թերութեանց վրայ {նայել}, որովհետեւ այս բոլորը կարելի է վերադրել Համասփիւ

գեղեցիկ չէ։ Բայց բոլորովին աւելորդ է լեզուի վրայ {նայել} այնպէս, ինչպէս մի այլ բանի վրայ, որ մեր ճաշակը

րանով խօսողի վրայ որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի վրայ {նայելը}, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է գործել։ Եթէ ցա

նով խօսողի վրայ, որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի վրայ {նայելը}, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է գործել: Օ՜հ, եղջ

տրական հոլովված աներեւոյթ եղանակները՝ տեսնելիս, {նայելիս}, օրինակ՝ " նորան տեսնելիս ասա ", " նորա վրայ ն

ս, օրինակ՝ " նորան տեսնելիս ասա ", " նորա վրայ {նայելիս} զարմացան ". ինչ են այս նայելիսը, տեսնելիսը, եթ

ա ", " նորա վրայ նայելիս զարմացան ". ինչ են այս {նայելիսը}, տեսնելիսը, եթէ ոչ ի տեսանել, ի նայել։ Ս տառը

դգնի ձեռը պաչել ըստ հասարակ կանոնին, Թէ լոկ {նայելն} աղջկերանց եւ կամ կնիկների վերայ Սաստիկ մեղք

ն միաբանութեան Վիեննայի, որք առանց յաջ եւ յահեակ {նայելոյ} գոլն գործեն գէթ թարգմանել զԳերմանական բառ: առանց

մ եք իբրեւ եղբայր, հետո Մոսկովից եկողների խոսքին {նայելով}, ինձ գրում եք այդպիսի վշտացուցիչ նամակ. երեւի ձ

րել, ուստի ես բարվոք համարեցա, դարձյալ ձեր շահը {նայելով}, գրել տեղվույդ Մագիստրաթին մի խնդիր, որ նա մեր

մբ դուրս թռաւ կուրծքիցս: Պ. Խ., անորոշ կերպով {նայելով} իմ վերայ, թթուեցուց իւր երեսը եւ մեծ տհաճութեամբ

լ էք չորս հազար տարեկան. սովորական տարեգրութեանը {նայելով} ՝ նա դեռեւս հազար երեք հարիւրի եւ հազար չորս հարի

դպիսի տղայի մէջ ցանկալի հետեւանքը: Այս աչքով {նայելով} այս ծանրակշիռ եւ մեծախորհուրդ բանի վերայ՝ ո՛րքան

գինը Նախիջեւանի մէջ բարձրանում է եւ ցածրանում է ` {նայելով} եւրոպական վաճառական ընկերութեններին եւ հաշուատներ

, տեսանելու է ազգը, թէ այն մարդիկը, որոնց վերայ {նայելով} ՝ զարմանում էր երբեմն, ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ կա

թէ Հիւսիսումը, մի շատ տխուր ժամանակ է. մարդը, {նայելով} բնութեան վերայ եւ տեսանելով, երբ որ սա փոքր առ փ

ին չեմ հասկանում, թէ ինչ կամի ասել, որովհետեւ, {նայելով} քերականական կանոններին, ուրիշ խօսքերով միեւնոյն

մենում է ահա ձգել կոմսի զաւակը կրակի մէջ, բայց, {նայելով} անմեղ երեխայի վերայ, խղճահարւում է. գութը յաղթա

գում: Շինած էր դահլիճի ճակատում մի փոքրիկ, բայց {նայելով} հանգամանքներին, հնարներին եւ այլն, եւ այլն, բա

, անփորձ են... Բայց, համեմատաբար եւ ներող աչքով {նայելով}, մանաւանդ, ուշադրութիւն դարձուցանելով հաւաքուած

արհի վերայից՝ երբեմն երբեմն հետաքրքրութեան համար {նայելով} նորա վերայ: Բայց... Աւա՜ղ... Այդ ի՛նչ մեռելատի

կրօնի արդիւնքը ազատութիւնն է, եւ մեք, պարծանքով {նայելով} այդ բանի վերայ, չենք կարող ոչ մի բանի հետ փոխանա

լխի վերայ, պիտի այժմ հասկանան ձեր անխելութիւնը՝ {նայելով}, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան յիմար եւ բարբարոսական են

յս մեր հասարակաց վատաբաղդութիւնն է։ Բայց, դորան {նայելով}, հրաժարուիլ գործունէութիւնից, մեր կարծիքով, աս

հաստլիկ գիրք, որպէսզի տեսանողը, գոնէ երեւութին {նայելով}, յօժարի վճարել որոշած գինը: Բայց մեք այդ բա

ուրտը պաղեցնում է նորանց արեւագալից յառաջ... {Նայելով} մեր ներկայ վիճակին՝ մեր մխիթարութիւնը պիտի որոնե

րեւիցէ սահման: Եւրոպան, իւր ներկայ վիճակի մէջ, {նայելով} նորա երկրագործութեան պայմաններին, նայելով նորա ձ

մէջ, նայելով նորա երկրագործութեան պայմաններին, {նայելով} նորա ձեռագործութեան աստիճանին, նայելով միլիոնաւո

աններին, նայելով նորա ձեռագործութեան աստիճանին, {նայելով} միլիոնաւոր բազմութեանց անհող վարձկանութեանը, միշ

ւնը ընդունում են ամենայն ողջմտութեամբ, զզուանքով {նայելով} օբսկուրանտների եւ հալածասէրների լարուած որոգայթնե

Կեանք ուրացողներից մինը Փորիս վերայ {նայելով} Հարցրեց յանկարծ. - գազաններից Մարդըս ջ

տան Հեշտ չէ շատ, ունի անհամար պայման. {Նայելով} նորա դուրսի ընթացքին Ուղիղ բան ասել է անհնար

ս այս կամ այն նիւթին։ Այս խօսքը ասում ենք մենք՝ {նայելով} մեր ազգի ներկայ վիճակին. ընդհանրապէս եւ անխտիր ա

որդ՝ մի այնպիսի ժողովրդի, ինչպէս մեր հայոցն է, {նայելով} նորա այժմեան վիճակին, պիտոյ է ընդհանուր եւ հասար

: Այս մի մեծ ձեռնարկութիւն էր, եւ Հռոմի վիճակին {նայելով}, նորա համար մի շատ հարկաւոր բան: Նոքա պէտք է լա

րո՛ջդ արժանի էի։ Իսկ, իմ ունեցած շատ շնորհին {նայելով}, որ Քրիստոսը տուեց ինձ, որպէս արժանաւորի, թէ ա

ւրկ են, գործի մէջ ծո՛յլ եւ անհամբե՛ր, որոնցից, {նայելով} այն տգիտութեանը եւ անկարգ վարքին, որ կայ նոցա մէ

կութեան համար, խրատի խօսք կամենայ տալ քարոզչին, {նայելով} նոցա դառն խորհուրդներ որոճալուն, իր մէջ քաշելով

Աբէլի արիւնից ասաց. որ նորա սպանուելու ժամանակին {նայելով}, երկիւղով հասկանայ, թէ այդ խօսքը վերաբերում է ա

կ թէ կամենանք գործի արժանաւորութեամբ դասակարգել, {նայելով} նոցա վրայ որպէս պատմական աշխատութեանց վրայ, ապա

րեմն՝ երկրորդ թարգմանութեան մասին։ Այս խօսքերին {նայելով} ՝ Փարպեցին 433 թուականներին գործակից է Ս. Գրքի թ

0..... - Այս ի՞նչ բան է, - ասաց սատանան {նայելով} բարկացած իւր պալատական գրապետի վերայ. - սա, մին

իւր աչքերում զգաց մի անհանգիստ կսկիծ. յանկարծ, {նայելով} դէպի վեր առաստաղի վերայ, տեսաւ մի ծակ, որից անց

ի այն մարդը, որ հրաւիրում էր նստել: Բուբանդուսը {նայելով} չորս կողմը եւ ոչինչ տեղ չտեսանելով աթոռ, որի վեր

- Գովելի է, գովելի է, - բացագանչեց սատանան {նայելով} ցուցակին մեծ ուշադրութեամբ. - ես պիտոյ է ճշմարիտ

: Մանթուխեանցը վեր առաւ ցուցակը եւ հարեւանցի {նայելով} նորա վերայ ասաց, - Չէ՞ք հրաւիրելու այն մարդուն,

եւ թաղուեցան գետնի փոշու մէջ: Այո՛, - ասաց նա, {նայելով} իւր արտասուքի ընթացքին, - թէպէտ եւ ասում են, որ

եղանակների մեծ մասը թուրքերից է առած․ միւսները, {նայելով} թէ ժողովուրդը ինչ ազգերի մէջ բնակուել էր, ուրիշն

ւ այն աստիճան, որ առանց մի ձայն լսելու, միմիայն {նայելով} խօսողի բերանի, դէմքի եւ ձեռքերի շարժողութիւնների

- Դեռեւս վեցերորդ, - պատասխանեց Շահումեանցը, {նայելով} իւր կրկնափակ ոսկեայ ժամացոյցին: Ես շատ զարմաց

րհակալ եղաւ Մանուշակի աշխատութեան մասին, եւ համը {նայելով} թէյին, ասաց. - Ահա այժմ լա՛ւ է: Եւ ճշմար

ան, ջրով լիքը: Դայեկը ձգում է նորա մէջ արօտը եւ {նայելով} նորան աւետիք է տալիս, թէ ծնանելու զաւակը արու էր

վ, եւ իւրաքանչիւրքը կանգնեցան իւրեանց տեղերում, {նայելով} պտուկին: Մի քանի վայրկեան անցանելուց յետոյ,

որա գլխի անդադար ցնցուելուց: Նա մի քանի վայրկեան {նայելով} պտուկին, ասաց դժոխային ձայնով. - " վերջին գնդակը

ղջիկներ, որ մարդու աչքը կուրանում էր նոցայ վերայ {նայելով}. մանաւանդ նորա մէջտեղում նստածը փայլում էր մի առ

ան խելօք ցեղ չկայ, եւ եթէ խելքի արժանաւորութեանը {նայելով} պիտի քեզ հարս ընտրես, ուրեմն առանց կին կը մնաս:

Մանուշակը որ առնու, հայրը մի անթարգմանելի կերպով {նայելով} նորա վերայ, ասաց նորան, որ հեռանայ իւր սենեակը

հոգեկան ոյժը եւ զօրութիւնը իսկոյն հասկացւում է՝ {նայելով} նորա կրօնի որպիսութեանը։ Ասա ինձ՝ ո՞ր կրօնի խոս

եան մէջ էր քո բանականութիւնը։ Փիլիսոփայաբար {նայելով} ՝ կրօնը աշխարհի երեսին բաժանւում է երկու մեծ ճիւղ

իւր ծառայքը։ Վաղուց ահա հրէական ժողովուրդը, {նայելով} երբեմն երբեմն իւր մէջ երեւեցած մարգարէների քարոզո

յանձնած էր Հռովմի պապին մեծ առաքելու ձեռքով։ {Նայելով} այս պապի նամակներին, ամենայն տեղ տեսանում ես այս

ւելի մարդիկը. պատճառ, Առաքեալը, այդ օրից սկսած {նայելով} Ռուսիայի վերայ որպէս իւր սեպհականութեան վերայ, պ

ան հրատարակելով իւր անձը։ Ճշմարտութեան դիտանոցից {նայելով} պապականութեան վերայ՝ մի՞թէ կարելի է չտեսանել, ո

առ, այն լոյսը, որ ծագում էր պապական հորիզոնից, {նայելով} աշխարհի երեսին կատարուած ճիշտ բարոյական-քիմիկական

ի մէջ Աստուածգիտութեան եւ քաղաքականութեան սերմեր։ {Նայելով} այն ժամանակի ազգերի լուսաւորութեան աստիճանին՝ այս

ն ախտերից մինն է։ Այս ծանր խօսքը ասում ենք՝ ոչ թէ {նայելով} ազգի այժմեան սառնութեանը դէպի ուսումնականութիւնը,

tualia, եւ որ Յիսուսեանք խիստ շատ պաշտում են։ Չ' {նայելով} այս գրքի խորհրդական պարունակութեանը, նորա մէջ եր

տեղ լսում էր Իգնատիոսից Աստուածաբանական դասեր, չ' {նայելով}, որ ինքը՝ Օրտիցը, այն ժամանակներում երեւելի աս

կողմը։ Այս Կարգի Պատմիչքը ասում են, թէ, չ' {նայելով}, որ Իգնատիոսը հիւանդ էր տենդով, այսուամենայնիւ

սկացւում է Յիսուսեանների անհամար հարստութիւնը՝ չ' {նայելով}, որ նոքա երդում էին կերել աղքատութեան ուխտը պահե

, շատ մոլեալ լինելով իւրեանց հին կրօնի վերայ, չ' {նայելով} Կսաւիէի ջերմեռանդ քարոզութեանը եւ Պօրտուգալացոց զ

ւ նախկին դարերի Քրիստոնէական քարոզիչներին, այլ, {նայելով} նորա անհամբերութեանը եւ ինկուիզիտորական բնաւորութ

կարգ Մանդարինի արժանաւորութիւն, որի պաշտօնը էր, {նայելով} աստղերի ընթացքին, մեկնել երկնքի կամքը, որ Կայսր

անկութեամբ ներգործում էին, որ առ հասարակ դուրսից {նայելով} երեւում էր, որ նոցա գործերը ունէին օրինական ձեւե

ացոյց եւ զանազան գուշակութիւնք շարադրելու համար։ {Նայելով} բաների հանգամանքներին նոքա դադարեցին Չինացիները Ք

կարողացաւ հերքել այս բաները, բայց Պարլամենտը, չ' {նայելով} գործի ընթացքի վերայ, ատելութիւն ունենալով դէպի Պ

մ է, թէ պարոն Սիկստոս V-ը, որ պապ է կոչւում, չ' {նայելով} իւր սրբազնութեան վերայ, չարաչար սուտ է խօսել, թ

ւնոյն ժամանակ արդարացուց եւ Լա-Կատիեր օրիորդը՝ չ' {նայելով} Յիսուսեանների հետեւողութեանը, որ կամենում էին դա

սին եւ շատ անգամ աղաղակով վիրաւորում էր նորան։ Չ' {նայելով} իւր փայլուն շնորհքների վերայ՝ Դուքսը փոքր առ փոք

կցութիւնը Դամիէնի հետ, բայց ամբողջ Ֆրանսիայն, չ' {նայելով} այս բաների վերայ, վճռողական կերպով դատապարտում է

ալականի եւ միւս Հռովմէական ասուած լեզուների մէջ՝ {նայելով} Լատինականի ամբողջութեանը, չկայ մեր ժողովրդական լ

անց կանոն, առանց համակարգութիւն, երբեմն արեւելք {նայելով} եւ երբեմն արեւմուտք, լեզուն դառնում է մի մածնաբր

րը ունի այդ գործում: Բացի սորանից, ուրիշ կողմից {նայելով}, դարձեալ հարկաւոր էր, որ այն միջոցին աւելի հասա

շխարհքի միջին թուք ու բեդնամ արիր " (եր. 92): {Նայելով} Աշտարակի կեանքի ընդհանուր որպիսութեան (որպէս նաե

լ ընթացք չէ ստանում կեանքը, բայց մենք տխրում ենք {նայելով} հեղինակի ժլատութեան վրայ, երբ բանը գալիս է մեզ ե

ին, չենք կարող քաղցր յիշատակ ունենալ նոցայ մասին {նայելով} մեր ամրոցների, քաղաքների եւ տաճարների աւերակների

գը մեծ համարում ունի քաղաքականապէս կամ կրօնապէս, {նայելով} անցքի բնաւորութեան: Աւանդութիւնքը, զրկուելով այ

մ է էրուած փոթոթուած Արարատեան դաշտը: Արդարե՛ւ, {նայելով} ցերեկուայ ջերմութեան աստիճանին, ստուգապէս կարելի

քննութեան, միմիայն իր վրայ եղուած տպաւորութեանը {նայելով} այս կամ այն տեղի մասին այսպէս կամ այնպէս կարծել,

կ, որովհետեւ ներկայ հայեացքով եւ ներկայ պէտքէրին {նայելով}, Նէապօլսի եւ Պօրտիչիու տները աւելի գեղեցիկ, աւե

եան համար։ Գեղեցիկ պատկերի, գեղեցիկ արձանի վրայ {նայելով} ՝ կշտանում է մեր հոգու գեղասիրութեան քաղցը, բայց

կեանքում չեն կարող մեր պէտքերին ծառայել։ Միմիայն {նայելով} նոցա սառը եւ անկենդան գեղեցկութեան վրայ կամ զարմա

այս բարոյականութիւնը պաշտօնական է: Եթէ այս կէտից {նայելու} լինինք բարոյականութեան վերայ, վանդակի մէջ փակուա

իմ այդ օթեւան: Երբ գնացի ես փոսի մօտ {նայելու}, Սարսափելի մի ձայն եկաւ ականջիս. Յետ

իւղի վրայ. ամէն մի անգամ իրար վրայ իրաւունք ունի {նայելու} որպէս սպանողի, ատեցողի, յափշտակողի վրայ եւ իրար

Սամարացի գթածիցը առնելով այդ արծաթը՝ հիւանդները {նայելու} գինը, սապատների մէջ է ժողովում, իսկ հիւանդներին

անզգամը խելացնոր չէ. եթէ մի մարդ նորա ասածներին {նայելու} լինի, անտարակոյս տարու մէջ տասն անգամ զատիկ կը կ

, մի մատնոցի չափ արժանաւորութիւն չունի, որ առանց {նայելու}, տեսանելու եւ քննելու պիտոյ է լինի, եւ այն այնպ

վ, գործում են ամենայն ինչ առանց այս եւ այն կողմը {նայելու}: Մարդը կը լինի արժանաւոր, եթէ նա Աստուծուց ստաց

թափողը, որ տանում է թեթեւը ձգելու, ամենեւին ետ {նայելու} չէ թեթեւը ձգելուց յետոյ. առաջին այն պատճառով, ո

ց տեղերում ինչպէս յառաջ: Մի փոքր ժամանակ պտուկին {նայելուց} յետոյ, գլխաւոր պառաւը ասաց մի զզուելի ձայնով, -

ն աստիճան անարգել իմ մարդկութիւնը, որ սառն աչքով {նայեմ} այդ բանի վերայ, եւ հայհոյութիւն չէ՞ր իմ կողմից Ա

տանէ նոցա սրտումը. ի՛նչ զարմանք, եթէ սառն աչքով {նայեն} այսպիսի բանի վերայ, առանց որեւիցէ գաղափար ունենա

ի շատ երեսները դատարկ են, եթէ եւրոպականի ակնոցով {նայենք} այդ պատմութեան վերայ: Նամակիս խորհուրդը այն

ց աւելի ինչ հասարակ բան կարող է լինել: Բայց եկէք {նայենք} այս հասարակ բանի հետեւանքին: Հազարաւոր խանութներ

անում է յառաջաբանի մէջ: Եւ եթէ լաւ ուշադրութեամբ {նայենք} այս գործին, կը տեսնենք, որ նորա մէջ դիւցազուն ե

սարակ մեր հոգին։ Ինչքան քընքոյշ էլ որ {նայես}, Բընութիւնը կ՚կատարէ Կանոնաւոր միշտ իւ

մ ապարանքի նորոգութեան համար, բայց, որ կողմը եւ {նայես}, ամենայն տեղ երեւում են անհամար ծակեր ու ճեղքուա

ց թշնամին, Իւր սարի բնակիչներին տխրութեամբ {նայեց}, Գլխարկը քաշելով գլխին յաւիտեան լռեց:

խ մի մարդ մեր ներս մօտ վազեց, Կատաղի դէմքով {նայեց} չոքածին Եւ նորա կողքին ինքն եւս չոքեց։

ասին: Շահումեանցը իւր սեփական սառնասրտութեամբ {նայեց} Թիւթիւնճի-օղլուի վերայ բաւական ժամանակ, բայց չկա

էր Շահումեանցի հարցմունքից. պատճառ, թթու երեսով {նայեց} նորա վերայ եւ երկու ձեռքերով գլխի ետնակողմից յառա

փողոցից, պատուհանի տակում: Մանուշակը դուրս {նայեց} պատուհանից եւ տեսաւ մի աղքատ պառաւ կին: - Ողո

: Այս խօսքերի վերայ, լուսինը գողի նման դուրս {նայեց} մի վայրկեան թանձր եւ խաւար ամպերի տակից. նորա լո

ծ էր քարաժայռի տակ՝ մի բոլորակաձեւ հրապարակում: {Նայեցայ} չորս կողմս՝ կամելով հասկանալ, թէ ինչ տեղ էր այդ

озреніе Арменіи " А. Худабашева։ Մեծ հաճութեամբ {նայեցայ} վերնագրին, բայց երբ սկսեցի կարդալ արդէն յառաջաբա

Դուրս սողաց տեսնել նորա երեսը: Ես շատ {նայեցայ}... բայց մեր նաւն արագ Վազեց դէպ յառաջ..

ս մի խթանով ծակեց քնած ազգերի կողքը. զարթեցան եւ {նայեցան} իւրեանց տխուր եւ վհատեցուցիչ անցեալի վերայ, հոգ

լի է, ուր ցոլանում են բնութեան ճառագայթքը: Մենք {նայեցանք} այդ հայելու մէջ եւ տեսանք ինչ որ ցոյց էր տայիս նա

ւստի հերոսն մեր Վահան։ Բայց Վահան դեռ {նայեցաւ} Եկեղեցւոյն, որ շինեց. Նա տեսաւ շքեղ

եւ մանկութեան ժամանակ կառավարելով, նոյնպէս առաջ {նայեցաւ}, բայց այն յիսո՞ւն երկաթէ տարիները, որ անցան Լու

յում վաճառուած Լեւոն X-ի ինդուլգենցիաներից մինը, {նայեցաւ} նորա վերայ եւ ձգեց դէպի ճարտարապետի ճակատը, ասել

օղլուի փողոցից, երբ աչքը բարձրացնելով չորս կողմը {նայեցաւ}, ետ դարձաւ կրկին իւր գնացած ճանապարհից ու կամաց-

ամբ Իւրեանց տղերքին ասում են. " {Նայեցէ՛ք}, սա օրինակ ձեզ, Չապրեց մեզ հետ, նա հպարտ

Թէ նրա բերնով աստուած խօսում էր: {Նայեցէ՛ք}, տղերք, նորա վերան, Ինչպէ՞ս նուաղ ու գուն

աջ դնողների, լսողների եւ նոցա խնդրուածքի համար։ {Նայեցէ՛ք} Յունաց ժողովրդի վրան, երբ իմա՛ց է տրւում, եւ քա

: - Դու ինչ կամիս, ասա՛, ես Էֆիմերդէ գտայ, {նայեցի}, շատ վատ վատ բաներ է խօսում այս եւ գալոց տարու հ

ակայն շատ մեծ օգուտով։ Ինձ վրայ դու մէկ լաւ {նայէ} ՝ որ չգիտեմ անունս գրել. Ընդ հակառակն փողը

արցունքով, ո՛չ Աստուծոյ տուն մտնել։ Ճեպըդ {նայէ} թէ որ լի՛ք է ոսկի արծաթ փողերով, Փիլիսոփայ

յ, բայց խելքս բանի չհասաւ: Էֆիմերդէ չունէի, որ {նայէի}: Օրացոյց ունէի, բայց երազի մասին բարի ու չար օր

լու րոպէիս յունարէն Աստուածաշունչը ձեռքիս չէր, որ {նայէի}, թէ ինչ բառ է գործ դրած այնտեղ։ Հրէական բնագիրը "

եանց կանացի կերպարանքի տակ եւ երբէք չկամեցան, որ {նայէին} նոցա վերայ որպէս մի խաղալիկի կամ որպէս մի հագնուա

հոյակապ յիշատակի արձան, որի վերայ պարծանքով պիտի {նայէին} հայերը եւ որ պատկառելի պիտի կացուցաներ ազգը, ուր

ամբ: Սա, երբ գործարան կը գար, ուշադրութեամբ կը {նայէր}, որ տեսանէ, թէ ծառայողներից ո՞րն է ցուցանում առ

սկսեց նայել նոցա վերայ այնպէս, ինչպէս մի մարդ կը {նայէր} բարձր աշտարակից դէպի վայր, փոքր ինչ յառաջ, իւր

չէ խօսում քաղաքավարութիւն պահելով. սատանան, մի {նայէք}, որ սատանայ է, նա շատ երեւելի դիպլոմատ է:

է, այնպէս է եւ նորա բանաստեղծութիւնը: - Մի՛ {նայէք} այն արտաքին զանազանութեանը, պատմութեան եւ բանաստ

ինչ ալ ըլա նե, գրեմ, աղջիկը աչքը ճամփան թող չի {նայի} տեյի: Քո գրած գիրդ որդուդ Գաբրիելին գիրին մեջը,

նգամայն կիսամեռ ընկած, իւր խաւար շրջակայքից պիտի {նայի} այդ լուսաւոր եւ առատ սեղանին՝ առանց վայելելու նո

ում գտանւում են այժմ: Ապա եթէ ազգը լուսաւորուի, {նայի} յետ եւ յառաջ, քննէ իւր անցածը, ներկայն եւ գուշա

է, որ ամենայն Հայի սիրտ օտարանայ այդ դպրոցից եւ {նայի} նորա վերայ, որպէս մի խրտուիլակի վերայ: Կարծեմ,

շատ անախորժութիւնք, բայց այն ժամանակ աշխարհը կը {նայի} ձեր վերայ որպէս մի խայտառակութեան դրոշմը ճակատին

Մնա՛ս բարեաւ, սիրական, Այս դրօշակին պիտի {նայի} Ամբողջ բանակ իտալեան: Նա սո՛ւրբ

ւասարեց՝ ասելով, թէ որ մէկը ցանկութեան պատճառով {նայի} կին մարդու վերայ, արդէն իր սրտի մէջ շնացաւ նորա

: Բայց բնութեան հարազատ որդին պիտոյ է սառն աչքով {նայի} այս բանի վերայ եւ պիտի օրհնէ նորա Արարիչը, որի ձ

մի ասեղ, մի մատնոց գնելու լինի, հարիւր անգամ կը {նայի}, որ չխաբուի, որ դեռեւս չնչին արժէքի բան է, որ

է հիւանդին մաղի միջի փոքրիկ հայելին, որ հիւանդը {նայի} նորա մէջ. այստեղ մաղի մէջ գտանուած սանրով, սանր

ած՝ իր առաջաբանի մէջ գործ դրված յատկացուցիչներին {նայի}, կը տեսնէ, որ ժողովրդի խօսած լեզուի հոսանքին հե

Որեւիցէ հեղինակ, մի բան գրելու ժամանակ, պէտք է {նայի}, որ իր ձեւը եւ ոճը հարթութիւն ունենայ եւ մի կանո

ուրիշ մարգարէներից լսել այդ բաների հակառակը. թող {նայի՛ն} եւ տեսնե՛ն առաջին հարց ապաշխարութեան ճանապարհը։

եանը, ահա գտանւում եմ քո մօտ: Աստուծոյ սիրուն, {նայի՛ր} մի Էֆիմերդէն, տե՛ս, ի՞նչ է ասում: - Ես ար

մօտ էի կանգնած, բայց հազիւ լսեցի, թէ. " Սորան {նայի՛ր} ՝ ինչեր է խօսում. անծանօթ մարդ է գտել, քամիներ

՛նն է: - Ցնծա՛, ազգ: Բերանդ հովին բացած՝ {նայի՛ր} այն կտոր լաթին, որ կախուած է ձողի վերայ: -

, - ասաց Էլբրուս, - Միգում մի բան երեւում է, {նայի՛ր} մի հիւսիս"։ Լուրից ահագին Կազբէգը ծածուկ ա

ուն չեղայ, Արտասուքով լուացի: {Նայի՛ր} նորան, երեք գունով, Նուիրական մեր նշան,

խելօքանալը՛, ես քեզ ցո՛յց կը տամ, անպիտան... {նայի՛ր}, շուտով սկսանես, ուրեւիցէ, ինչեւիցէ պատճառով մ

շնորհ է ցուցանում մեզ մեր աղջիկը առնելով. նորան {նայի՛ր}, նորա սրտին... Այդպիսի նեղսիրտ փեսայ մեզ հարկ

է եղած իմ մեծ տարաբաղդութեան սկիզբը: - Խալիլ {նայի՞բ}, - աղաղակեցին Լեզգիները միաձայն, - նա, որ կամէ

կայ է Աստուած խօսքիս ճշմարտութեանը, որ ձեր Խալիլ {նայիբը}, երկար ժամանակ իւր պարտքը չվճարելով, այլեւ ամեն

նչ ծածկեմ պատճառը, մի փոքր արծաթի հաշիւ ունէի մի {նայիբի} հետ, որ ամենայն կամակորութեամբ յետացնում էր որպէ

ութիւն է... Ասացի, այս պարապութեան միջոցին գնամ {նայիբի} մօտ, գուցէ մի բան կարողանամ շինել, գուցէ մի բան

ցին յառաջ վարել: Երկար մտածութենից յետոյ որոշեցի {նայիբի} անունը տալ՝ յուսալով, թէ իմ՝ այդպիսի մարդու հե

ցկազգեստ մօտ եկաւ գոմի դուռին եւ կանչեց ինձ Խալիլ {նայիբի} բարեկամի անունով: Երբ մօտեցայ պատանուն, հրամայե

կարող է շատ անախորժ բաների տեղիք տալ: Ես, Խալիլ {նայիբի} պատճառով ընկնելով քո մարդերի ձեռքը, երբէք յոյս չ

որա երկու կողմում նստած էին նոյնպէս երկու ծերունի {նայիբներ}: Պատանին, որ առաջնորդեց ինձ, ցոյց տուեց աչքով

ազատութեան: - Մեղայ, մեղայ, - ձայն տուեցին {նայիբները} քթերի տակից: Ես կարծեցի, թէ ահա լարեցի Արամ

երեւում է, որ ասածներս նստում էին նորա խելքին: {Նայիբները}, որ նստած էին նորա մօտ, լսելով իմ խիստ խօսքերը

ատուի նման վեր կացաւ սօֆայի վերայից եւ դուրս գնաց {նայիբների} հետ՝ հրամայելով ինձ եւս ելանել նորա քամակից:

՝ Շիյեաթների կրօնը պաշտպանելով: Այս միջոցին {նայիբներից} առաւել ծերունին ասաց իւր ընկերին ցած ձայնով, որ

ին։ Ցրտի տակ ընկած մերկ մարդը էլ գեղեցկութեան չի {նայիլ}, միայն թէ մի բան գտնէ, որի մէջ պատսպարէ իր անձը

ը ու չպաղի սատկած ձուկի պէս, քաղցածը էլ համին չի {նայիլ} միայն թէ ուտելիք գտնէ, իսկ երբ մարդը հոգացել էր

ափառ հրաշքը թողած, քո երկու կաթիլ չորցած արիւնին {նայիմ}. եւ այն ժամանակ, երր բիւրաւոր այդպիսի կաթիլներ

արերի աբեղայական ակնոցները աչքերի վերայից հանած, {նային} ամենայն բանի վերայ Հերշելի հեռադիտակով։ Այն ժամա

համար զաւակները միեւնոյն են, չէ՞ որ մի աչքով կը {նային} նոքա իւրեանց զաւակների վերայ. եւ միթէ՞ քո որդու

վարութեան ժամանակը անցել է, այժմ թող մատաղահասքը {նային}, նոքա թող աշխատին, որ լինին քաղաքավարի, խելօք

մ այս տեղն: Ասոր հնարը այսպիսով գտանք, ամմա արի {նայինք} վեզիր յաղիին եւ, մամաս կեբերնը չոփեչինիին բանը ա

երթալու դիմացի ձմեռը կամ Նախիջեւան մնալու. արդխ {նայինք}, ո՛րը ավելի շուտով կհրամային, բայց Խրիմը ինձի շ

ոպա կվառինք, կենե չի տաքնալ ցուրտին մեծ եղածեն, {նայինք} երբ պիտի վերջանա: ՀԱՎԵԼՎԱԾ Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱ

ում. երեւի թէ հարստացնում ես Յիշատակարանդ: Լա՛ւ {նայիր}, հա, չլինի, թէ այս իմ օտարոտի այցելութիւնը եւս

պիտի պատմեմ քեզ... Ինձ Բէգզադէ են ասում... Լաւ {նայիր}, հա՛... - Գլխիդ դիպչի քո Բէգզադէութիւնը։ Ի

արթ երգակից Օրհներգութեան - ձօնուած քեզ: Տէ՛ր, {նայիր} քո ծառային, Անուղղելոյս մի՛ յիշիր. Աջըդ լինի ն

եռի տակ, Մի՛ չարչարիլ քո անձը։ Մի լաւ {նայիր} դու կազմութեան Հողագնդի շրջանին, Կտե

ւթիւնը, ապա է՞ր չես ընդունում: Ես մարդ եմ, լաւ {նայիր} իմ վերայ, ես Աստուծոյ պատկեր եմ, ես բանականութի

եալ․ Հայ չե՞ս, քեզ մարդ ասողին ի՛նչ ասեմ: Սորան {նայիր}, ծառայութեանը նայիր, պահանջած վարձին նայիր..

արդ ասողին ի՛նչ ասեմ: Սորան նայիր, ծառայութեանը {նայիր}, պահանջած վարձին նայիր... կորի՛ր, կորի՛ր, ո

որան նայիր, ծառայութեանը նայիր, պահանջած վարձին {նայիր}... կորի՛ր, կորի՛ր, որ աչքս չտեսանէ: Այլ

անն " իհարկե կարդացիր, թող պ. Շամիլը յուր Խալիլ {Նայիրին} մին հոգոց ասե: Իմ առողջությունս այս րոպեիս այ

մ եւ խըմըզի ալ կերթամ տեյի, հույս ունիմ, եւ ինձ {նայող} բժիշկն ալ առաջվան պես չի վախնալ. մեկ ամիս առաջ ե

բայց երեւումը տահա կերեզման չերեւնալ, կասե թուղթ {նայող} Ասվատուրը: Թէ որ ապրիլի մեջ ճիճայիս ինձի տեսո

ղից վեր կացող մարդը բժիշկ է։ Դոցանից ոմանք թուղթ {նայող} են (գիր բացող, чернокнижникъ), ոմանք՝ կարդալ

թեան անարժան արգելառիթների վերայ։ Այսուհետեւ եւս {նայողը} չենք՝ կտրելով մեր ճանապարհը հայկական քարերի եւ փ

մեանցից բաժանելու ձգտողութիւնը։ Եւ առողջ աչքերով {նայողը} կը տեսնէ, որ նոր լեզուի մէջ, ժամանակի խնայողութ

ւս այնքան զարմանալի չէ, բաների վերայ վեր ի վերոյ {նայողների} եւ միայն արտաքին կեղեւը քննողների համար. իսկ Անգ

սել: Շահումեանցը իւր կողմից տեսանելով այս անորոշ {նայուածքը}, քիչ մնաց որ համարէ, թէ Մանուշակը ընկած էր խելա

յոլթեան վրայ, որի ժամանակը անցած լինելով կարող է {նայուել} որպէս անցած կեանքի առաջացուցած արդիւնք, որպէս յի

" Սոս եւ Վարդիթերը ", եթէ ուղիղն ասենք, պիտի {նայուի} որպէս ամբողջ մի ընկերութեան, որպէս ամբողջ մի գեղ

ալի կերպով խօսել: Այս պատճառով, նոր լեզուն պիտի {նայուի} եւ մշակուի ինքնուրոյնաբար, առանց ամենեւին հին լե

որ այնտեղ եւս խելացի եւ բանագէտ մարդիկ այդ աչքով {նայում} են դորա վերայ: Մի քանիքը իմ բարեկամներից, լսելո

լ նորան: Ամենակալ Տէրը արդա՛ր է եւ հաւասար աչքով {նայում} է ոչ թէ միայն բոլոր մարդկութեան վերայ անխտիր, այ

թափւում էր, եւ ես նստած իմ սենեկի մէջ միայնակ, {նայում} էի պատուհանիցս դէպի դուրս: Աչքս ոչինչ այլ բան չէ

ութեամբ սկսեց թօթափել նորան առանձնարանիս մէջ։ Ես {նայում} եմ նորա վերայ, նա երկար ժամանակ չէր եկած իմ մօտ

շատ խիստ բարոյականութեան տէր մարդ է, ամենայն օր {նայում} է Յիշատակարանիս, որ մի անպատշաճ բան չգրեմ: Թէպէ

մարդ, որ հազիւհազ թէ իմանում էր գրել, կարդալ, {նայում} է " Մեղուի " վերայ որպէս մի ողորմելի եւ թշուառ գո

ատմում էի այս բաները, Գուլի-Շամաման աչքերը տնկած {նայում} էր երեսիս՝ ժամանակ առ ժամանակ բացագանչելով: Երբ

չներից ամայացած պալատը սարի վերայից տխուր ճակատով {նայում} էր իւր ոտքում գտանուած լճերի եւ այժմ անջուր աւազա

" անունով գիրքը, որի իւրաքանչիւր տողերից դուրս է {նայում} մի ճոխ կատակերգական քանքար: Այդ գրքի հեղինակը որ

խանի, բայց այդ թերթի իւրաքանչիւր տողերից դուրս է {նայում} մի ծերացած զօրութիւն, որ իւր մանկութեան ժամանակ

ունինք ասելու պարոն թարգմանողին, ներողամիտ աչքով {նայում} ենք թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ թարգմանութեան թերութենների

Հա՛յ կանայք, անցան այն ժամանակները, երբ մարդիկ {նայում} էին կանանց վերայ որպէս ստրուկների վերայ: Անցան ա

միւս անգամ այն ժամանակները, երբ օրէնք տուողները {նայում} էին կանանց վերայ որպէս մի ծննդարար գործարանի վերա

Այժմ՝ այս մարդասէր դարում, լուսաւորեալ աշխարհը {նայում} է կանանց վերայ որպէս մարդու վերայ: Նա ճանաչել է

չ. այս պատճառով եւս այդ անցքերի պատմութեան վերայ {նայում} ենք այն չափով եւ այն հայեացքով, ինչ չափով եւ ինչ

լ: Մեք խնդրում ենք այն մարդերից, որ թեթեւ աչքով {նայում} են մի շարունակ հրատարակութեան վերայ, իջանել հայկ

որա բթամտութեան վերայ, եւ գրեթէ ատելութեան աչքով {նայում} էր դէպ ուղիղ նորա աչքերի մէջ: - Ինչու՞ այդպ

ալ եւ աղմկեալ տեղում, կեանքի հոսանքի մէջ ընկած, {նայում} է, մասնաւորապէս, իւր գործին եւ երբ ժամանակ չուն

մի վկայ եւ խաւար գործքի. Որ երկնքիցը նորան {նայում} է Մի դատապարտող խիստ, անմերժելի:

նաղ իրան, մէջքը բարակ, իսկ կուրծքը Դուրս է {նայում} բարակ հագուստի տակից, Որպէս երկու հասունացա

ս մնացի: Քայքայուելով հոգիս ու սիրտս {նայում} եմ... Ահա դաշտը սեւանում է չորս կողմից.

Սարսափելի մի ձայն եկաւ ականջիս. Յետ եմ {նայում}, տեսանում եմ այլ աղջիկ, Նոյնպէս չքնաղ, նո

լուխ միստիկականութեամբ խմորուած, Պ. Չամուռճեանը {նայում} է հոգեւորների վերայ, որպէս անմերձենալի մարդերի վ

էր մեր գործը: Արիւն է կաթում մեր սրտից, երբ {նայում} են ազգի ամայի եւ ամուլ կեանքի վերայ. աղեխարշ սրտ

ւ ճշմարիտը խօսելով, մենք այդ հայկաբանութեան վրայ {նայում} ենք, ինչ էք կարծում, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս, որպ

Թող չկարծեն, թէ մենք չենք ուզում կամ ծուռ աչքով {նայում} ենք նոցա գրքին կամ օրագրին, քաւ. Մովսիսի հետ են

ոգեւորուած այդ ընկերութեան իւրաքանչիւր անգամը չէ {նայում} այլեւս իր ընկերի վրայ որպէս թշնամու կամ կատաղի գա

որուիլ: Սոյն այս պատճառով կարդինալը խէթ աչքով էր {նայում} սորան: Սա ինքն եղաւ իւր արձակման պատճառը: Որովհ

, լաւ իմանալով, որ կարդինալը նորան լաւ աչքով չէ {նայում}, պարտ էր ամեն կողմից աշխատել ծառայողներին գոնէ ի

նց գերանին չնայելով, ուրիշների աչքին մօտենալով՝ {նայում} են, որ շիւղը հանեն։ Եւ այսպիսի խաբեբայութեամբ ա

, այլ նորա հակառակը։ Իսկ վերին արդարատես Աչքը չէ {նայում} չա՛ր կամքերի ուզածներին, այլ իր խնամակալութեան ա

ց, միաւորել հանգուցեալը այն լուսի հետ, դէպի որը {նայում} էինք մեք ամենեքին։ Աղաչենք եւ Հոգին սուրբը, այն

տակառը, բոլոր պալատականքը անչափ հետաքրքրութեամբ {նայում} էին նորա վերայ, հանեց տակառից Տեցելի ձեռքով Գերմ

աւ աթոռի վերայ ամենեւին ուժաթափ: Պ. Մարկոսը {նայում} էր զարմացած: Ծառան դուրս փախաւ սենեկից, հայր մե

նորան: Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ եւ կովի նման {նայում} էր պ. Մարկոսի վերայ, յետոյ սկսեց, մի քանի արաբ

յ լինելու համար, միմիայն կոտոշ չունէր գլխին: Ես {նայում} եմ դարձեալ, երեւում է նոյն կերպարանքը, եւ ինձ թ

րական Հասարակութիւնը, որ յառաջուց շատ սառն աչքով {նայում} էր այս փորձերի վերայ, հարկ համարեց, որովհետեւ վ

պէս ես, իւրեանց ժամանակները, ամենայն բանի վերայ {նայում} են այն աչքով, ինչ աչքով նոցա հայրերը նայում էին

երայ նայում են այն աչքով, ինչ աչքով նոցա հայրերը {նայում} էին, կամ ամենայն բան չափում էին հին չափով: Այժմ

յժմեան ժամանակիս տղայքը բոլորովին ուրիշ կերպով են {նայում} եւ հաւան չեն ծերերի կարծիքին: Ծերերը պահանջում ե

ներ, որ մի ձանձրալի միօրինակութեամբ անշարժ նստած {նայում} էին այս երկու գնացողների վերայ: - Մայրի՜կ,

ը մի գեղեցիկ առաքինութիւն է եւ եթէ դուք այդ աչքով {նայում} էք խնդրի վերայ, ուրեմն թոյլ տուեցէք ինձ ասել ձեզ

րեանց կարգի շատ մարդիկ, դատապարտելի հպարտութեամբ {նայում} էին ուրիշների վերայ, եւ նոցա հայեացքի մէջ կար մի

մանակ պատկանում էր երկու փողոցի. նորա պատուհանքը {նայում} էին դէպի արեւելք եւ արեւմուտք: Թո՛ղ որքան կամին

ձրանալ, բայց մի այդպիսի տան մէջ, որի պատուհանքը {նայում} էին դէպի զանազան փողոցներ, երբէք չէր կարելի ձանձ

պ. Յովնաթանեանցը միայնակ նստած իւր առանձնարանում {նայում} էր ճրագին, որ չգիտէ ոչինչ տնտեսութիւն եւ անխնայ

յրումը. շինուածքը փայտեայ, երեք պատուհանով, որ {նայում} էին դէպի ցեխոտ փողոցը, որովհետեւ աշունը շատ առատ

, նա աչքերը ձգած պատուհանին մի արհամարհական ձեւով {նայում} էր պարոն Մկրտչի գնացածին, որ առաւել քան թէ քայլե

կենում աւարտեցին: Մանուշակը, որ աչքերը տնկած {նայում} էր հօր եւ Շահումեանցի բաժակներին, իսկոյն վեր առե

լսելով Շահումեանցից 11 ժամում գալու խոստմունքը, {նայում} էր անդադար նշանակուած ժամի զարկելուն. նա կարծում

չպէս մի գող բանում է օտարի դուռը, մտաւ պարտէզը, {նայում} էր այս եւ այն կողմը, եւ ահա՛, ոչ ոք չկար: Ն

յտանում է պարսպի միւս կողմում, որ դէպի փողոցն էր {նայում}: Խեղճ Մանուշակը ուշաթափ ընկաւ մի նստարանի վերայ

եցի. ես ունիմ մի հիմնաւոր պատճառ. այս է, թէ ես {նայում} եմ ամուսնութեան վերայ, ինչպէս մի սուրբ եւ անխախտ

մեանցը խօսում էր այսպէս, Մանուշակը պայծառ երեսով {նայում} էր նորա վերայ, պատճառ, մաքուր էր նորա խիղճը, ե

ք, շատ անբժշկելի ցաւեր, որոնց վերայ բժշկութիւնը {նայում} է ինչպէս մի վարագոյրով ծածկած խորհրդական բանի վեր

առում, տեսանում է, որ երկու լաւ հագնուած մարդիկ {նայում} են պատուհանից եւ նշանացի են առնում, որ դուռը բան

մ շարուած վհկական խարուկի չորս կողմում, անընդհատ {նայում} էին մի պտուկի վերայ, որ հեղանիւթով լիք դրուած էր

իւս երկուքի մէջն էր կանգնած եւ այն երկուքը երբեմն {նայում} էին պտուկին, որի մէջի հեղանիւթը եփւում էր ահա,

ք կանգնեցաւ իւր տեղում: Այս անգամ անթարթ աչքերով {նայում} էին երեքը միասին պտուկին. գլխաւոր պառաւի դէմքը ա

ցանկանար իմ անբախտութեանը: Վարդ-խաթուն քոյրը {նայում} էր եղբօր վերայ մի անորոշ զգացմունքով, նորա կերպա

ւթիւնը։ Ե՛ւ Պապը, ե՛ւ Վենետիկեան կառավարութիւնը {նայում} են այս միաբանութեան վերայ որպէս մի Պապականութեան

թիւնը օր ըստ օրէ օտարանում է ազգից եւ սա (ազգը) {նայում} է նորա (Մխիթարեան միաբանութեան) վերայ, որպէս մ

ընկերը ճարելու համար։ Շատ ժամանակ էր արդէն, որ {նայում} էր նա նախանձելով Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ Նաւարրացի ազնո

րոտումը այն այլակերպութեան անթարգմանելի րոպէում, {նայում} ես սարի ձեւին, զննում ես նորա բարձրութիւնը, լայ

ակերտներ ճարել։ Հոգեւորականութիւնը լաւ աչքով չէր {նայում} նորա վերայ եւ մինչեւ անգամ դատապարտում էր իբրեւ հ

յն այս զանազանութեամբ, որ երդում ուտելու ժամանակ {նայում} էին Իգնատիոսի վերայ, եւ բացի այն ուխտերից, որ ա

ար մարդու վրայ չէ, սիրահարը օրէնք եւ իրաւունք չէ {նայում}, նա ճըքնում է միայն իր սիրածին հասնել։ Աստուած

ութիւն. ամեն բան կախւում է այն կէտից, ինչ կէտից {նայում} ես առարկայի վրայ։ Ամէն բան կախւում է չափից, չափ

կերպով խօսել։ Այս պատճառներով, նոր լեզուն պիտի {նայվի} եւ մշակվի ինքնուրոյնաբար, առանց ամենեւին հին լեզ

ր լեզուի այն ոճերի եւ ձեւերի հետ, որ ընդհանրապէս {նայւում} են որպէս տաճիկ լեզուի ազդեցութիւն. օրինակ՝ շատ

ում, թէ որ ասում է՝ " ծառայք նորա"։ Ո՛վ է այս {նան}, կամ որի՛ ծառայքն են, որ ունին։ Վերը շատ սրբեր

ւլիսի, 1861, Կալկաթա ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, Ա[ {ՆԱՆԻԱ]} ՍՈՒԼԹԱՆ[ՇԱՀ] Մինչեւ այժմ չկարողացա քեզ վերստի

րամանի ` սկզբնաւորութիւն տեսութեան: Եղբայրս եւ Ա[ {նանիա]} Ս[ուլթանշահը] եկան ինձ այցելութեան: 13-ին նամա

ուած է մայիսի 20-ին: 13-ին նամակ ստացայ 12-ից Ա[ {նանիա]} Ս[ուլթանշահ]ից եւ 10 նարինջ: 18-ին նամակ գրեցի

իրտը ամէն հարազատութեամբ թափել է հեղինակը. {Նանիկ} արա մեծանաս, Հալիւորիս ծերանաս, Երբոր խելքիդ տէ

դարում, որի թագաւորը չէ մի որպիսի եւ իցէ քնաբեր {նանիկ}, այլ այն արգասաւոր սկեպտիցիզմը, որ վերցնում է մ

իւ, նոյնպէս գեղեցիկ, բայց մենք ուզում ենք միայն {Նանիկը} մէջ բերել (եր. 100), ուր հայ պառաւի ոգին եւ ս

անց զիս դեգերեցուցանելոյ եւ ծախելոյ զժամանակ իմ ի {նանիր}, յետս առ իս զվկայագիր իմ դարձուցանել, որպէսզի ը

ւթեան Ձերոյ, կարէք ճանաչել զանմեղութիւն իմ եւ զի {նանիր} հալածանս, զորմէ աւելորդ համարիմ գալ ի գրաւոր խօս

ացողութեամբ՝ գտայք ասպնջական հալածական եղելոյս ի {նանիր} ՝ յերեսաց իմոց թշնամեաց եւ սրբեցիք զարտասուս աչաց

ութեանց դասելոց առ ազգն յարտաքոյ եւ ի ներքոյ: ՚Ի {նանիր} փորձեն, որք փորձինն, սանձել զլեզու կամ զգրիչ բա

Ամպել ես ամպի նման, - շաքար ու ղանդի նման, Իմ {նանն} ինձ ո՞նց ա պահել, - ծալած գիւլբանդի նման, Կանգնե

ուշակը ծնած օրից լսել էր մեզիմեն աղեկների մասին, {նանրահաւատաթիւնը} եւ նախապաշարմունքը կաթի հետ միասին մտել էին նորա

ա՞յ Աստուած մի օր, որ ես իմ սիրական ազգը տեսանէի {նանրահաւատութեան}, սնապաշտութեան եւ անկրթութեան բարբարոսական լծի տ

ողովրդի հասկացողութիւնը մաքրել, նախապաշարմանց եւ {նանրահաւատութեան} մառախուղները ցրուել: Եւ ասես թէ լուսաւորութեան բ

Փրկիչը, ախոյեան դուրս գալով այս բոլոր անխորհուրդ {նանրահաւատութեանը}, հրապարակով քարոզեց Աստուածը գթած, ներող, անյի

տճառ էր տուել մեր գիւղի շինականներին՝ հրատարակել {նանրահաւատութենից} յառաջացած մի առասպել, թէ կայծակից զարկուած ու մե

խորամանկութենով, կեղծաւորութենով, նենգութենով, {նանրահաւատութենով}, երեսպաշտութենով եւ այլ զարհուրելի արատիքներով "

- Ի՛նչ պիտոյ է առնել, - ասաց կոմս էմմանուէլը, - {նանրահաւատութիւնը} եւ նախապաշարմունքը, անկիրթ ժողովրդի համար, վաղո

ին Թիւթիւնճի-օղլուն, յաջող ժամանակ համարելով իւր {նանրահաւատութիւնքը} հանդէս բերելու, համաձայնեցաւ Մանուշակի կարծիքին

ովրդի վնասակար եւ մոլորական նախապաշարմունքները եւ {նանրահաւատութիւնքը}. թէ՞ դորայ հակառակ, բնութեան օրէնքներով հրաշալի

իր սքանչելի տրամաբանութեամբ ապացուցանում էր, թէ {Նապալէոն} առաջինը եղած չէ աշխարհի երեսին։ Գեղեցկութիւնը

ение) եւ դրութիւնը: Զարմանալով Րիշելիօյի եւ {Նապոլէօնի} սեփական առանձին յատկութիւնքը ճնշելու արուեստի վրա

ւթյան դժվար հասկանալի է: Որտե՞ղ էր կատարվում այդ {նավագնացությունը}, անհավասար պայքար մահվան դեմ եւ, որ վատթարագույ

չին մեխանիկայում, ապա, համենայն դեպս, ազատարար {նավակներին}, որոնց մասին այնքան շատ գոռում էին անգլիական ժու

ն: Երբ մեր շոգենավը մոտեցավ ծովեզրին, Մեսսինայի {նավահանգստում} կանգնած էր մի ահագին բազմություն աշխույժ երիտասար

խ չուներ, քանի որ մինչեւ Կոստանդնուպոլիս հասնելը {նավասենյակից} դուրս չեկավ: Ամբողջ խնդիրը, կարճ ասած, ահա

կարելի է ներել մյուս վրիպումները, ինչպես օրինակ {նավաստիների} բռնի հավաքագրման մասին, եւ այլն: Բայց վրդովեցու

փում էինք այնպիսի ուշադրությամբ, ինչպես փորձառու {նավավարը} խուսափում է ծանծաղուտներից: Մեր նկարագրած այդ բո

անց նրանց մեռյալ են, կամ թե՝ առանց կողմնացույցի {նավարկություն}: Թեկուզ նորագույն փիլիսոփայությունը, համենայն դ

տեղում - նա կարող է հեշտացնել նոր զրահավոր նավերի {նավարկությունը} եւս, որոնց ծանրության վրա այնքան իրավացիորեն գան

իկոս, Աստուծոյ ողորմութեամբ թագաւոր Ֆրանսիայի եւ {Նավարրայի}, թագաւոր Բէարնա, առաջին Պէր Ֆրանսիայի, ընդդիմա

ն գործերի մէջ, այնպէս եւ վերոյիշեալ Ֆրանսիայի եւ {Նավարրայի} թագաւոր Հենրիկոսը, որ ոչինչ բանով իւրեան նախորդն

վ իւր սխալը, օգնութիւն խնդրեց իւր փեսայ Հենրիկոս {Նավարրացիուց} ։ Այս երկու թագաւորքը միացուցին իւրեանց զօրքը եւ

Ց Պ. Հ. ՍՎԱՃՅԱՆ Մրրիկը չթողեց ինձ ուղղակի {նավել} դեպի Մարսեյլ՝ հարկադրվեցա ոտք կոխել Սիկիլիա կղզի

րը կամ ծովային մրրիկները եւ վտանգները, որոնք շատ {նավեր} եւ շոգեշարժ պտուտակավոր նավեր կուլ են տվել եւ տալ

անգները, որոնք շատ նավեր եւ շոգեշարժ պտուտակավոր {նավեր} կուլ են տվել եւ տալիս են անդադար, որպիսի վտանգնե

ակոս քահանան եւ Վեստ Սարգիսը: Երկու զինվորյալ {նավեր}, մինը ֆրանսիական, իսկ մյուսը անգլիական, կանգնա

նած են նույնպես զինվորյալ ֆրանսիական եւ անգլիական {նավեր}: Այսօր պատրաստվում է Նեապոլիս ընդունել Կարին

ւնույն տեղում - նա կարող է հեշտացնել նոր զրահավոր {նավերի} նավարկությունը եւս, որոնց ծանրության վրա այնքան

րթան, աչքերը դեպի Ստամպոլին կնային, թե աճաբ այդ {նավերն} ե՞րբ կուգան դեյին, եւ երբ որ գան նե, ես առաջի փ

ամ իրեն, եւ ինքս ալ կերթամ քամեռսկի սուտը, ամեն {նավը} բոտրադ կանեմ, որ պաշխա մարդ չառնե, այտ կողմանե

եղ քամիների ժամանակ: Այդպիսի մուշտակի օգնությամբ {նավը} կարող է անպատիժ կանգնած մնալ միեւնույն տեղում - ն

ան վրա այնքան իրավացիորեն գանգատվում են, պահելով {նավը} համեմատաբար ավելի բարձր ջրի մակերեւույթից՝ իր տե

պարտականությունն է: Ես շատ հավատացած եմ, որ նա {նատուր} -փիլիսոփա չէ եւ ոչ էլ դոկտրինյոր, պահպանե նրան Ադ

ւշադրութիւնը մեսմերականութեան վրայ, որ գերմանացի {նատուր} -ֆիլոսոֆների մէջ, մինչեւ այսօր էլ տեղիք ունի եւ ո

որ թաթիմորիին Կարապետին խրկեն: Խնդրեմ, եղբայր, {նարա} ասիք, որ ինքը տված թուղթեն թող չի վախնա, միայն

ք, որ նրա ոտքը ոսկորը կպած է. միմիայն ուռած է, {նարա} այս ուռուցքեն եւ կոճն կցավի: Ատոնց համար է, ես

եւ կոճն կցավի: Ատոնց համար է, ես գիտեմ, որ ան {նարա} համար բան չէ, սրբազանը նարա գալու եւ երթալու խար

է, ես գիտեմ, որ ան նարա համար բան չէ, սրբազանը {նարա} գալու եւ երթալու խարճն քաշելեն ետեւ, իրեն ալ լավ

րդուդ շատ եւ շատ բարեւ արա, Գաբրիելին նույնպես. {նարա} ալ ջոկ գիրեր գրելու սիրտ չունիմ, հիմա մեծերուն գ

պարոն Գրիգորին քիթն 'ի վեր չերթալուն գիտեմ, բայց {նարա} ասելովը բան չի ըլլալ, թե որ օրենքը կտրե: Ղորդ է

ած, պարտաւորութեան տա՛կ են ձգում արդարի՛ն էլ, ա՛ {նարդարին} էլ, եւ արծա՛թը միայն, որի համար հարստահարում են

ժիշկներից օգուտ չտեսանելով այժմ տիրացու Սրապիոնին {Նարեկ} կարդալ է տալիս. ճշմարի՞տ է այդ...... Մ

պ. Մարկոսը ջերմութեամբ: Եւ արդարեւ նորա անդադար {Նարեկ} կարդալը շատ ձեռնտու էր եղել նորան ընթերցանութեան

ցի քան Նարեկացի, որոյ աստուածաքարոզ աղօթք առ մեզ {Նարեկ} անուանեալ, գործ արդարեւ անզուգական, առաւել ըստ

մ էր այդ սարի գլուխը, գիշերային առանձնութեան մէջ {Նարեկ} քաղելու, այն ժամանակ հրամայում էր եւ իսկոյն օդի

եղից կանթեղ հնարէր եւ Լուսաւորչին ուղարկէր այնտեղ {Նարեկ} քաղելու: Մենք այդ լոյսը կամ կրակը Արագածի վրայ ը

ս՝ զԳրիգոր, է այր՝ յաւէտ երկնային քաղաքացի քան {Նարեկացի}, որոյ աստուածաքարոզ աղօթք առ մեզ Նարեկ անուանեալ

պա հաւատով խոստովանիմը ո՞ր օրի համար է, յիմա՛ր, {Նարեկացու} սքանչելի եւ դիւահալած աղօթքները: Բացի դորանից,

, վիհ աստի, վիհ անտի եւ մահ առաջի ըստ կորովաբան {Նարեկացւոյն}. ո՞ր ապա հնար էր եւ այն միակ, որ կարէր կակղել զ

րստին չյիշենք ապառաժի անմատչելի լինելը, աղօթկերի {Նարեկը}, Եփրեմ Խորինը, Սաղմոսը, Սօսի ծնրադրութիւնից քա

վդ փողի մասին հոգաբարձություն առնես առաջին փոշտով {Նարզարյանցի} վերա: Հույս ունիմ, որ խնդիրս անտես չես առնիլ

նամակ ստացայ 12-ից Ա[նանիա] Ս[ուլթանշահ]ից եւ 10 {նարինջ}: 18-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ 19-ին:

ին ռնգեղջիւրի մասին դուրս եկած թղթի պատճէնը եւ 10 {նարինջ}: 23-ին նամակ գրեցի Ղազարոս եւ Սերոբ եղբարցս, ո

այ 28-ից գրուած, որով ուղարկեցին 2 մունդշտուկ եւ {նարինջ} 10 հատ, որ եւ ընծայեցի: 30-ին նամակ գրեցի եղբօ

երկրորդը առանց թուականի, որով ուղարկեցին թաբակ, {նարինջ} եւ խաւիար: 6-ին նամակ գրեցի եղբօրս եւ Սուլթանին

մ տեսել էին այս ընտանիքը Տագանրոգի մաքսատան մէջ, {նարինջ} գնելու գնացած լինելով այնտեղ ապրիլի մէջ: Իսկ այս

թե: Շատ բարեւ նույնպես Մանուկ խնամիին եւ կնոջը, {նացա} մորը եւ այլ հարցանողաց շատ բարեւ: Այստեղ նոր

ւ առեալ ընդ իւր զամենայն զստացուածս իւր, ելանէ ի {նաւ} ՝ յուղի անկանիլ ՚ի Մադրաս կամ այսր ՚ի Կալկաթա:

ով ասացի, միտքս եկաւ. նորերումս այդ ծովի մէջ մի {նաւ}, անցանելով Սինոպի առաջեւից, նստաւ ցամաքի վերայ

նօթութիւն տուեց Սինոպի ծովապետին, որ, իսկոյն մի {նաւ} ուղարկելով հանդերձ բանագէտ մարդերով, տեղեկութիւն

րտքերի հանդէպ ոչինչ ունի ցոյց տալու: Երեք ու կէս {նաւ} ՝ բացի ծովագնացութենից ուրիշ ամեն բանի պիտանի, մ

րեցին Մեզ պատկերներ նկարել Եւ շոգեվար {նաւ} ու կառքին Նետի, ռումբի պէս վազել. Ջն

ր, չէր կարող նաւակ շինել, մինչեւ նաւակ չշինէր, {նաւ} շինել եւ վերջապէս մինչեւ նաւը չշինէր, շոգենաւ չէ

աւապետը, թնդանօթ արձակել, որ նշան տրուի, թէ մի {նաւ} վտանգի մէջ էր եւ օգնութեան կարօտ էր: Բենկալայի ե

աշտօնի մէջ մտաւ մի վաճառականի մօտ, միւսը վերստին {նաւ} նստեց, իւր հայրենիքը վերադառնալու: Երրորդը գրագ

Կատաղած ծովին եղած խաղալիկ, Գալիս էր մի {նաւ}, ջարդուած կայմերով, (Յառաջ մեր նաւից տեսան

յն գիշերը Բաղչէ-Սարայից: Հետեւեալ օրը մտանում են {նաւ}, եւ փախչում են Կոստանդնուպոլիս, մանաւանդ այն մտ

եռքումը եւ ինքը երեք աշակերտով վաճառականի զգեստով {նաւ} նստեց եւ գնաց Զմիւռնիա, ուր գտանելով մի Վենետիկե

տեց եւ գնաց Զմիւռնիա, ուր գտանելով մի Վենետիկեան {նաւ}, որ գնալու էր Մօրէա, մտաւ նորա մէջ եւ անցաւ շու

ս պատճառով Մխիթարը 11 աշակերտներով 1715 թուականին {նաւ} նստեց ու գնաց Վենետիկ՝ միւս աշակերտքը թողնելով Մ

ապարհ ընկաւ ոտքով դէպի Բարսելոն, որպէս զի այնտեղ {նաւ} գտանելով՝ նստի եւ նաւէ Պալեստին։ Բայց ճանապարհի

նայ Երուսալեմ սուրբ տեղերին երկրպագութիւն տալու, {նաւ} նստաւ Բարսելոնումը եւ հասաւ Գայէդ, որ տեղից ոտքո

է՝ նշկահեալ զմրրկօք, որ բազմիցս սպառնացաւ զմեզ {նաւաբեկել} ։ Վեհափառ Տէ՜ր, ո՛չ հայեցեալ ի տխուր հանգաման

րհը, պիտի տեսանէ նո՜յնպիսի աւերակներ, նո՜յնպիսի {նաւաբեկութեան} մնացորդք, որ այսօր երեւում են քեզ: Մինչդեռ ընդհ

ի ներգործութենիցն է մեզ հասանում, նոցայ, որ մեր {նաւաբեկութեան} աղէտքի մեջ մեզ անտես էին առնում: Ո՛չ. նեղութեան

քր յաջող էին։ Իսկ այժմ՝ դրամական կամ առեւտրական {նաւաբեկութենից} յետոյ, հարկը ստիպում է նորան երթալ ենթակայանալ մ

փրկութիւն՝ ազգութեան անունով: Եւ քաղաքական {նաւաբեկութենից} ապրած մարդիկ, եթէ հասկանում են ազգութիւնը մի ամբ

րտից եւ ՚ի չարաչար թշուառութիւն ապագայ սերնդեան։ {Նաւաբեկութիւնս} չարաշուք պատճառ եղեւ եւ մեծապէս սատար տարածման նի

ր կատարել. " Հապա՛, փութա՛ հմտօրէն Ի {նաւալիւղն} լինել, Զի զսրտիդ առագաստ Սիրոյն ելից

Յի՞նչ զորութիւնք երկնային... Այն ինչ {նաւակ} մի փոքրիկ, Որ ի կրծիս մակուկէ, Առ չո

ղանար լաստ շինել, մինչեւ լաստ չշինէր, չէր կարող {նաւակ} շինել, մինչեւ նաւակ չշինէր, նաւ շինել եւ վերջապ

նչեւ լաստ չշինէր, չէր կարող նաւակ շինել, մինչեւ {նաւակ} չշինէր, նաւ շինել եւ վերջապէս մինչեւ նաւը չշինէր

եղ եւ ի փոքրիկ հրապարակս երեւեալ, հանգոյն փոքրիկ {նաւակաց} ՝ յածելով միշտ ի ծովու խորշ առանց զարձակավայրս ծո

կանդ բաղդին ընդդէմ հարուածոց Եւ ղեկավար կաց {նաւակիս} ումդ հառաչեմ ի խորոց: Յայնժամ հասից ես անվ

րբի. երիցս ձաղկեցայ. միանգամ քարկոծ եղէ. երիցս {նաւակո՛ծ} եղէ. զտի՛ւ եւ զգիշեր յանդունդս տառապեցայ. 'ի ճա

իւնը։ Կսաւիէն հազիւ փախաւ նորա ձեռքից մի հասարակ {նաւակով} մինչեւ Սայքամ։ Այստեղ նա իւր բոլոր ունեցած արծաթ

սիրով յանուն ազգի, յազգէն դարձեալ աղաչիք հանել ի {նաւահանգիստ} անդորր, ճարտարութեամբ նաւապետեալ ազգային նաւուն

ը, մինչեւ նոր ժամանակներս, չունէր մի յարմարաւոր {նաւահանգիստ} ։ Մի քանի տարի է, որ քանի մի հարուստ մարդիկ, շի

ց մօտ, կազմում են այս րոպէիս մի բաւական տարածուն {նաւահանգիստ}: Սոցանից ամենափառաւորը՝ թէ՛ աղիւսակերտ շտեմարան

վերջին ժամանակներում, երբ գետի ափում ամբարներ ու {նաւահանգիստ} շինուեցան, որովհետեւ մշակների ձեռքով լցւում էին

ններով եւ փայտերով պատելով, յառաջացուցին զանազան {նաւահանգիստք}, որ մի գծի վերայ լինելով, այլեւ միմեանց մօտ, կ

ինելով ջերմութեան, նորա օդը աւելի խիտ է, քան թէ {նաւահանգստի} կամ քաղաքի օդը, որ անմիջական յարակցութիւն ունի ջ

ր կեանքում Ձգեց խարիսխ ու կանգնեցաւ հանդարտ {նաւահանգստում}: Ծովեզերքից կնատ մարդիկ տեսնելով այս վտանգ

ների հետ: Երկու անգամ կանգնելով հնդկական Մադրասի {նաւահանգստում} եւ, մի քանի օր մնալով Սեյլան կղզու Գալլ քաղաքում

ճգնութեանց մէջ, մինը միւսից գերազանցում են եւ մա՛ {նաւանդ} ՝ կերակրի, խմիչքի եւ ցանկականի համբերութեան մէջ

սել, թէ որպէս միշտ եւ հանապազ, նո՛յնպէս, եւ մա՛ {նաւանդ} 1500 տարի առաջ պատահած պատմական անցքերի նաեւ մի ա

աղաչիք հանել ի նաւահանգիստ անդորր, ճարտարութեամբ {նաւապետեալ} ազգային նաւուն: Սիրտք Հայոց լինելոց են ընդ Ձե

ւը, եւ այդ ժողովը, դարձեալ հեռատես իմաստութեամբ {նաւապետելով} նորան եւ փրկելով Բիւզանդեան ճախիններից եւ Լեւոնեա

ն ստանալով՝ դուրս եկաւ այդ վտանգաւոր դրութենից, {նաւապետը} նկատեց, որ մագնիսեան սլաքը ընդունեց ամենեւին այլ

վորականը: Այս բանը լինելով մի նորանշան երեւոյթ՝ {նաւապետը} ծանօթութիւն տուեց Սինոպի ծովապետին, որ, իսկոյն

որա վերայ: Իմ բոլոր ընկերները սրտաթափ էին եղած, {նաւապետը} երկիւղից սասանուած էր, բայց ես չէի տակաւին կորցր

, խրախուսեցի ընկերներս, եւ քաջալերեցի ահաբեկուած {նաւապետը}, թնդանօթ արձակել, որ նշան տրուի, թէ մի նաւ վտա

, որովհետեւ նորա նման ուսուցիչները կտակ ունին Նոյ {նաւապետից}: Մէկ ամսից յետոյ, պատուելի վարժապետս այբբ

, ջարդուած կայմերով, (Յառաջ մեր նաւից տեսան {նաւաստիք} ): Եկաւ մօտեցաւ նաւը մեր նաւին. Ի՛

որ գլխին փորձանք դառնային. կոշտ ու վատթարաբարոյ {նաւաստիքը}, ձանձրանալով թափառական քարոզչից, կամենում էին ց

ւ եթէ միայն մի լեզուաձեւ լոյս է երեւում, սնապաշտ {նաւաստիքը} շատ բարկանում են, որովհետեւ նոքա հաւատում են թէ

դիպուածում նորան ասում են Կաստորը եւ Պոլլուկս, - {նաւաստիքը} ուրախանում են, որովհետեւ աջող նաւարկութիւն են բե

րոյ քամին սաստիկ, Կո՜յս, գլորէ քեզ գետին, Եւ {նաւավարն} բարեբաստիկ Պատրաստ լինի ձեռքն ղեկին, Եթէ ցնցու

նկութիւն չէ: Նոքա ունին երկաթուղիք, ունին հսկայ {նաւատորմ}, զինարան, զօրք, բանակ եւ այլ հազար ու մի քաղաք

ոզիչը եղաւ Յիսուսեանների միջից։ Նա Պօրտուգալացոց {նաւատորմիղի} հետ 1542 թուականին գնաց Հնդկաստանի Գօա մայրաքաղաք

տի կատարուէր ` Գիտակ եղաւ սերովբէն. " Արդ շտապիր {նաւարկել}, Ո՛վ տէր Ադամ, հմտօրէն, Զի սրտերին առագաստ Լցր

ւնիսի, ըստ նոր տոմարի, յետ քսան եւ չորից աւուրց {նաւարկութեան}, ի Սուէզայ, ողջամբ մտեալ ի Կալկաթա, ՚ի վաղիւ

հեղաշունչ հողմիկը մեզ խոստանում էին մի բարեյաջող {նաւարկութիւն}: Թէ մէկ օր վաղ եւ թէ մէկ օր անագան, ոչինչ. բայ

ուկս, - նաւաստիքը ուրախանում են, որովհետեւ աջող {նաւարկութիւն} են բերում Կաստորը եւ Պոլլուկսը, յունական անտիկեա

ակակցութիւնը, մանաւանդ, Յունուարից յետոյ, մինչ {նաւարկութիւնը} համարեա՛ թէ անկարելի լինելով, հարկադրուած կը լին

ամբերութեամբ կարդան այս տողերը: Երբ Սեւ ծովի {նաւարկութիւնը} կապուեցաւ, երբ ես մի փոքր թեթեւացայ իմ առեւտրակա

էն, որ նայում էր նա նախանձելով Ֆրանսիսկոս Կսաւիէ {Նաւարրացի} ազնուականի վերայ, որ այն ժամանակ փիլիսոփայութեան

րկեցայ տեղափոխ լինել յայլ շոգենաւ, որ ընդ եզերօք {նաւել} Միջերկրական ծովուն երթալոց էր ի Մարսէյլ եւ ըստ այ

որ ինչ ժամանակի բանականութեանն էր գիւտ՝ կամեցաւ {նաւել} յԵլլադա եւ գնալ յԱթէնս առ աշակերտակիցս իւր, այլ

մանել ց8 նոյեմբերի ի Փօթի, յորում աւուր շոգենաւն {նաւելոց} է ի Տրապիզոն: Ոչ զանց արարից հասուցանել առ Ձ

մ կառուցանել ձեր յատուկ ծախքով վաճառական ծովագնաց {նաւեր}, հիմնարկել հարկաւոր եւ օգտակար ֆաբրիկայք, գործա

ւ այդ քաղաքի ամբարներից կշտանում են շատ եւրոպական {նաւեր}: Եթէ այդքան մեծագումար հացեղէնքը անմիջապէս ուղար

երը, որովհետեւ խափան է լինում մինչեւ անգամ միջակ {նաւերի} ընթացքին: Օդը այդ քաղաքի բաւական լաւ է եւ բա

մշակների ձեռքով լցւում էին ցորեան, ունդեղէնք այն {նաւերի} մէջ, որ մօտենում էին Նախիջեւանին: Այս եւս հարկա

եգէոնի նիզակների սլաքներից, նոյնպէս խօսւում է եւ {նաւերի} կայմերի լուսաւորութեան մասին: Այս բանի, այսինքն

յսը, բայց մի ոտնաչափ կամ կէս գազ երկայնութեամբ: {Նաւերի} կայմերի վրայ, նոյնպէս յաճախ է պատահում այս. եւ

ափելոց էր շոգենաւուն զբեռինսն եւ ստանալոց անդէն, {նաւեցի} ի Գենուա: Իբրեւ տեսի, եթէ առողջութիւն իմ վտա

շոգենաւն թափեալ զբեռինսն վերստին ընկալաւ զայլս. {նաւեցի} ի Գենուա, ուր հասի յետ իբր երկուց աւուրց մեծ նեղ

դիւր, Ուղեւորը ղեկը ձեռին՝ եթէ արթուն կը {նաւէ}, Ծովի կատղած բիւր ալիքը նորա համար ոչինչ է

Բարսելոն, որպէս զի այնտեղ նաւ գտանելով՝ նստի եւ {նաւէ} Պալեստին։ Բայց ճանապարհին իմանալով, որ Բարսելոն

էտ մարդերով, տեղեկութիւն ստացաւ, թէ, արդարեւ, {նաւը} մօտենալով այդ տեղին, մագնիսեան սլաքը սկսում է դո

ինչեւ նաւակ չշինէր, նաւ շինել եւ վերջապէս մինչեւ {նաւը} չշինէր, շոգենաւ չէր կարող շինել: Թէ ուր է եղել

մէջ։ Այդ ժողովին էր ապաստան Ս. Լուսաւորչի շինած {նաւը}, եւ այդ ժողովը, դարձեալ հեռատես իմաստութեամբ նա

որմիմ ասողը չէ՞ր, որ ծովի վերայ ոտքով վազեց դէպի {նաւը}, որով Աստուած, ողորմի՛ր ինձ աղօթքը ուսուցանող վ

եր նաւից տեսան նաւաստիք): Եկաւ մօտեցաւ {նաւը} մեր նաւին. Ի՛նչ սիրտ կտրատող մի պատկեր էր այ

վերայ այսպէս քանի ժամ, Օրօրաց ճօճաց տարաբախդ {նաւը}. Գիշերը կոխեց... կայծակը թնդաց...

ակար եղաւ, որ հնար ունեցաւ նստել այն զինուորական {նաւը}, որ նաւում էր Պալեստին։ Բանի տեղ չ'դնելով ծովայ

իթ եղաւ այս զարհուրելի դիտաւորութիւնը կատարելու։ {Նաւը}, մի քանի օր այնտեղ կանգնելով, վերջապէս վեր առեց

շոգին կը լուծանուէր դարձեալ դէպի հեղուկ մարմին՝ {նաւթ}: Այս համառօտ ծանօթաբանութիւնը աւելորդ չեմ համարո

ից լցրեց, դարձեալ աւազանի մէջ, մաքուր արեւելեան {նաւթ}, որ գործ է ածում ղահուէի տեղ, եւ միւս կաթսայից

Հեղինակի ծծմբային օդ կարծածը նաւթի շոգիք են, իսկ {նաւթը} պատկանում է ածխային մարմինների: Քարեայ ածուխը,

ում է դէպի զանազան բաղադրութիւնք, որոնցից մինը է {նաւթը}: Սա իւր բաժանուած տեղից բարձրանում է որպէս շոգի

վերայ, թաթախեց աւազանի մէջ, կուլ տուեց եւ խմեց {նաւթը} վերայից: Պիտոյ է իմանալ, եթէ մի սատանայ կեր

վկայում է, թէ հրաբուղխների մօտակայ տեղերում կան {նաւթի} հանքեր։ Եթէ փոքրիշատէ ծանօթ լինէին նորան Հանքաբա

ւրոպական քաղաքները: Հեղինակի ծծմբային օդ կարծածը {նաւթի} շոգիք են, իսկ նաւթը պատկանում է ածխային մարմիննե

ը, հաւաքւում է ջրերի երեսին, որից յառաջանում են {նաւթի} հորերը եւ լճերը: Բայց այն շոգիքը, որ ճանապարհ ս

ժիր իւր գործին ` շատ է տեսել ալիքներ, Նորա {նաւի} առագաստը՝ շատ են ուռցրել գիժ հողմեր: Բայց

յս վտանգը, Գուշակեցին բազում անգամ անշուշտ {նաւի} կորուստը. Սովոր են միշտ այնպիսիքը՝ ցամաք

իւններից յետոյ գործարանը նմանում էր մի մեծամարմին {նաւի}, որին պակասում էր մի ամուր ղեկ, եւ մի ներհուն

վ ծովային հիւանդութիւնը՝ նա սեւ հաց էր ուտում եւ {նաւի} սպասաւորներին քարոզում էր շատ խիստ բարոյականութիւ

տելու ժամանակ սարսափանքով նկատեցին, որ ծառերը եւ {նաւի} կայմերը նոյն բոցով էին փայլում: Կայծակի զարկելն

տեսան նաւաստիք): Եկաւ մօտեցաւ նաւը մեր {նաւին}. Ի՛նչ սիրտ կտրատող մի պատկեր էր այն, Թշ

Սինոպի առաջեւից, նստաւ ցամաքի վերայ: Երբ մի այլ {նաւից} օգնութիւն ստանալով՝ դուրս եկաւ այդ վտանգաւոր դրո

ս էր մի նաւ, ջարդուած կայմերով, (Յառաջ մեր {նաւից} տեսան նաւաստիք): Եկաւ մօտեցաւ նաւը մեր

րա երեսը: Ես շատ նայեցայ... բայց մեր {նաւն} արագ Վազեց դէպ յառաջ... կորաւ իմ աչքից..

փոխանակցին իմոյ, ելանեմ ի Փոթի, ուղղիչ շոգեշարժ {նաւով} ի Կոստանդնուպօլիս, ուստի յարգութեան Ձերում մնայ

յունիսի վերջին ղրիմցի տղայոց հետ կ՚երթամ շոգեշարժ {նաւով} Կոստանդնուպոլիս, այնտեղից նոյնպէս նաւով Տրապիզոն

շոգեշարժ նաւով Կոստանդնուպոլիս, այնտեղից նոյնպէս {նաւով} Տրապիզոնտ, իսկ Տրապիզոնտից իմ ուխտը կատարելու հա

տուեց նորան սուրբերի կարգը։ Կսաւիէ մի փոքրիկ {նաւով} անցաւ այս միջոցին հնդիկների ծովից եւ հասաւ մինչեւ

բերան, Որպէ՞ս խաղողոյն կթոց: Որպե՞ս {նաւորդ} հողմակոծեալ Անձկայ հողոյն հաստատուն.

յգեկութին. Ինչպէ՜ս տենչում է տարագնայ ` Ափին ` {նաւորդն} ալեկոծեալ. Ի՜նչ կարօտով դիտում է նա Փարոսի հու

րդք Կորուսել էին եւ յոյս փրկութեան: {Նաւորդների} մէջ ես տեսայ նորան, Բռնել էր կայմից խելքը կո

ի, Մի՛ այլ Պարնաս իւր մուզայիւք, մի Արգոնեան եւ {նաւորդք}. Ոսկեծըղի լուսափետուր հայկեան զաւակք ՚ի քեզ յօդս

մի պատկեր էր այն, Թշուառ յուսահատ իբր անխել {նաւորդք} Կորուսել էին եւ յոյս փրկութեան: Նաւ

հողմ ուռուցիկ Զքեզ արկցէ ի տապաստ Եւ {նաւուղիղ} քաջաբաստիկ Ձեռն ի սամիս կայ պատրաստ,

, որին պակասում էր մի ամուր ղեկ, եւ մի ներհուն {նաւուղիղ}: Այդ մեքենային մի շարժողութիւն եւ դէպի մի նպատակ

Համալսարան ունէինք, թարգմանել եւ տպել " Ուսումն {նաւուղղութեան} ". այս ասելով, միտք չ'ունիմ միայն այս գործը պախ

նային... Այնինչ փոքրիկ մի մակոյկ, Որ կրծքիս տակ {նաւում} է, Չունենալով անուշ սիւգ ` Առագաստել անզօր է"։

, որ հնար ունեցաւ նստել այն զինուորական նաւը, որ {նաւում} էր Պալեստին։ Բանի տեղ չ'դնելով ծովային հիւանդութ

հանգիստ անդորր, ճարտարութեամբ նաւապետեալ ազգային {նաւուն}: Սիրտք Հայոց լինելոց են ընդ Ձեզ, եւ զօրհանապ

Ի՞նչ քո անձնդ մանուկ մատաղ՝ կը չարչարես {նաֆիլէ}, Հոգիդ կեանքդ ուսման համար՝ որ շատ յիմար պ

եւ հինգ ամեայ չարաչար լռութեան: Վաթսուն եւ հի՞ {նգ} ամ. դժոխայի՞ն անհոգութիւն: Եւ մեք որդիքս անհոգ

ճակը փոխուեցաւ։ Նո՛յը, շատ ժամանակ, մինչեւ հի՛ {նգ} հարիւր տարի կուսութիւն պահելով եւ սորանից յետոյ ո

եռ երեւում էին գրի անունի հետեւեալ տառերը.... {նգ}.... ան...... ան...... այ.....

ոյժ ի տես: " Ողջո՜ւյն քեզ, քո՛յր, տիրաւա՛ {նդ} ողջույն "... Այլ նա առ այս. - Եւ, ո՞ իցե

քաջաբաստիկ Ձեռն ի սամիս կայ պատրաստ, ՚ {նդ} կայմին յոխորտ շռինդ ահագին Եթէ որցեալ ցնցես

այլիկս գէթ հնչէ, Թեւապարեալ սերովբէն ՚ {նդ} աստեղց կաճառս սլանայր Եւ ընդ կամարն հրեղէն

ն էր սերովբէն, Բանին ականջք զգայունք ՚ {նդ} երկնից մաղթանս համօրէն, Եւ աջն՝ հաւակ էութ

աճաբ այդ նավերն ե՞րբ կուգան դեյին, եւ երբ որ գան {նե}, ես առաջի փոշտիվ իմաց կուտամ իրեն, եւ ինքս ալ կ

ված հասնի: Ինչ տեղ թաղից, աճաբ խանին ետեւն, չէ {նե} չոխրախին ճամբան, չէ նա աճաբ պաղնիքին ճամբան. Խա

ծառեր կա: Դուք ալ խելք արած հոները թաղած ըլլայիք {նե}, կենե աղեկ էր, ամեն օր աչքին տիմացն չէր ըլար,

գալ, այսքան: Շատ կխնդրիմ ձեզի, որ ինչպես ըլլա {նե}, խրկիք եւ իրեն ասիք, որ նրա ոտքը ոսկորը կպած է

թեք նա կատարյալ անե, եւ սրբազանը, ինչպես գրել է {նե}, ճամփու խարճն փոշտին 50 մանեթ կըլլա, 60 կըլլա կ

, կամ Ավետիքին գրիլ տվեք, եւ մեք փողն, ո՛րքան է {նե}, անպատճառ առաջի փոշտով կխրկինք ձեզի, այդ մաuի մ

ոշտան, եթե բասիլքայի վրա դամուշնայի բեչաթն չըլլա {նե}, չընդունիլ, անոր համար չի խրկեցի, միամիտ եղիր

սրբազանին բերնեն ես գրիլ իմ, ամմա եթե շատ կուզին {նե}, գրիլ է, թող պատկերն իրեն տեղն դնին. մենք վերջ

յՕդեսսայ Երբ որ սահի Քիշնեւ երթալու ըլլանք {նե}, ես ձեզի կիմացունում, որ ինչ տեղ գիր գրիք, տահ

եմ տվել: Կարծեմ, որ եթե իմ լավ անունս լսած չեք {նե}, գեշը բնավ լսած չեք, ապա ի՞նչ է իմ ծնողաց ընդդե

նս հավիտենից բերանես չէր հանեի, բայց հարկադրեցիք {նե}, ասացի, խնդրեմ, եթե ձեզի այս բանով վիրավորեցի

կլինես: Եղբայր, ինչ որ սրբազանի մասին կգրիս {նե}, սուտ բան է, նա Էջմիածին երթալու չէ, այլ թշնամ

նա Մոսկվա է տեյի, չգրեցի: Եթե տեղդ նոր բաներ կա {նե}, գրիս, եւ Սատեթին հետ 3 հատ սպրինցովկա ուղարկել

չ Հայրապետյանցին, հույս ունիմ, որ ինչ որ պետք է {նե}, կհոգա, եւ չեն համարձակվելու խանութներդ ձեռքերե

տրատ, մեռելս ելլավ: Ինչեւիցե, ասի, ինչ ալ ըլա {նե}, գրեմ, աղջիկը աչքը ճամփան թող չի նայի տեյի: Քո

կանուխվանեն պեթեր չիմ, քիչ մը աղեկ ալ իմ, ասիմ {նե}, սուտ չէ, թեեւ կելիրլի կիդերլի է. ինչ ալ ըլանե

. կհավատաս՝ հոգիես արեւես զզվիլ եմ. ասօր մեռնիմ {նե}, աչքիս չերեւնալ, բայց երեւումը տահա կերեզման չե

ր ապրիլի մեջ ճիճայիս ինձի տեսության գալը հաստատ է {նե}, ճիճայիս ասա ինձի մեկ ճիվթ աղեկ ապուխտ թող բիրե

ատեն ուտելու բան չէ, իսկ վրայեն ալ տաքերը անցնին {նե}, վերուր թապլե, անոր համար կասիմ, որ երկու հատը

ւ մորս իրավունքները տեղը բերին եւ ինչ որ կպատկանի {նե}, ձեզի էլ չի զրկին. աս բանը պարոն Գրիգորին քիթն

գուցանէր 'ի ծերութիւնս. եւ կարող լինէի առ նմա գո՛ {նեայ} սուղ ինչ ժամանակ մնալ, թէպէտ եւ ոչ թերակատար գոլ

նակակից անցքերը, թեթեւ կերպով կրկնվել են դարձյալ {Նեապոլի} մեջ. Ֆրանսիսկոս Երկրորդի անվանագիրը, որ դրված է

ՈՒՆ ՍՎԱՃԵԱՆԻՆ 30 դեկտ. 1860, 11 հունվ. 1861 {Նեապոլիս} ԱՐԳՈ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ Պ. Հ. ՍՎԱՃՅԱՆ Մրրիկը չ

լինելով, մտա թատրոն եւ մյուս օր ուղեւորվեցա դեպի {Նեապոլիս}: Նեապոլսի մեջ համարյա թե նույն չափով կան այն

ական եւ անգլիական նավեր: Այսօր պատրաստվում է {Նեապոլիս} ընդունել Կարինյանո իշխանը, որ Վ. Էմմանուելից կա

եպի Հռո՞վմ: Գուցե թե " ոտքերս թեթեւ լինի"։ {Նեապոլիտանիայի} կառավարության հեղափոխությունը արձակեց եւ մամուլի

ությունը, որ հերիքանալով անձնական դյուրությամբ, {նեապոլիտանյան} նեղսիրտ ապսոլյուտիզմի ժամանակ, եթե չկարողացավ դե

Մեսսինայի դղյակը դեռեւս կրում է յուր պարսպի վերա {նեապոլիտանյան} խայտառակ դրոշակը. 4500 զինվոր, հավատարիմ մնացած

թատրոն եւ մյուս օր ուղեւորվեցա դեպի Նեապոլիս: {Նեապոլսի} մեջ համարյա թե նույն չափով կան այն երեք միմյանցից

ած է եւ գտանվում է այլ կրոնավորների ձեռքում: {Նեապոլսի} ծովածոցում կանգնած են նույնպես զինվորյալ ֆրանսիակ

, որ Վ. Էմմանուելից կարգված է ընդհանրական տեսուչ {Նեապոլսի}. ազգային թիկնապահ գունդը հավաքում է, որ ընդառաջ

ք (ճիզվիթները) հրաման են ստացել հեռանալ իսկույն {Նեապոլսից}, որոց մի մասը լերդապատառ դեպի Հռովմ, իսկ մյուս

թոռն, որ իւրեանց անունը յայտնելով Քամ, Քանան եւ {Նեբրովթ}, յայտնեցին եւս, որ ծայրագոյն Բրամինը շառաւիղում

Երբ որ աւարտել էր Քամը իւր ճառը, Քանանը եւ {Նեբրովթը} Կայէնի աղջկերքի հետ միասին սկսեցին երգել այս տաղը

երեւում Հայ մամուլներից, մեք համեմատում ենք այն {նեխած} շարաւի հետ, որ այսքան դարերով հաւաքուել է հայկակ

աքումն այնորիկ առ վեհափառ կաթողիկոսն, ծնունդ իցէ {նեխեալ} ուղեղի, ոյր ուրուք եւ իցէ հնարողի զառասպելը:

ումով Իմ բաժակը միշտ լցնում է Անմահարար {նեկտարով}. Երբ տակառի վերայ նստած Նա բաժակն է ին

ինչ զմէնջ, ճանապարհ մեր յայտ իսկ է արդէն, թէեւ {նեղ} եւ փշալից, այլ ի վերայ այսր ամենայնի ընթասցուք ը

չպես էլ լինի՝ ազատություն ես վայելում, թեեւ շատ {նեղ} շրջանում, ապա դրանից կարող ես եզրակացնել, թե ին

քր արձագանք ո՛չ թե հօգուտ իմ աշխատանքի՝ այս բառի {նեղ} մտքով, այլ հօգուտ իմ ուղղության. եթե ես կարողան

երին եւ գերամեծար առաքինութիւն է, նորա ճանապարհը {նեղ} է եւ փշոտ, նորա դրօշակը կրողի վերայ արձակում են

ով ամենայն ունայնութիւն, կտրիճի պէս կ'անցանէ այն {նեղ} եւ փշոտ ճանապարհից՝ դիմելու համար դէպի ճշմարտութ

աքաղին"։ Մինչդեռ ճանապարհում անցանում էի մի {նեղ} կիրճից, վերաս յարձակուեցան չորս զրահաւորուած արի

րեւում հեղինակին, եւ այս հետեւում է նորանից, որ {նեղ} հայեացք ունենալով՝ եւ ամենափոքրը հսկայ է թւում:

նք կը սպասէ. Ազատութիւն սիրողին Այս աշխարհը խիստ {նեղ} է: - Ազատութի՜ւն, - գոչեցի, - Թող որոտայ իմ գ

մի կողմից պարտական են պահել իւրեանց ազգայնութեան {նեղ} շրջանակը, միւս կողմից չէ պիտոյ նոցա ձեռքից թողու

՛նչ կ'օգնէ ճանապարհի լայնութիւնը, քանի որ կօշիկը {նեղ} է: Այո՛, Եւրոպան կանգնած է այսօր մի դժուար լուծ

նալի է տնտեսական խնդրի ճշմարտութիւնը, որ մեք այս {նեղ} սահմանի մէջ աշխատեցանք կերպարանագործել, ի վերայ

ւթիւնը, ըստ որում, ինչպէս քանի անգամ ասած ենք, {նեղ} է նոցայ հանդէսը այդ բանում, եւ այժմեան լուսաւորե

ուփի սքայ. եւ այս տանս սահմանն արեւելեան կողմն է {նեղ} եւ անելք քուչայ. հարաւային կողմն է լայն արձակ եւ

նք կը սպասէ. Ազատութիւն սիրողին Այս աշխարհը խիստ {նեղ} է"։ " Ազատութի՜ւն, - գոչեցի, - Թող որոտայ իմ

գլխարկ, կամ երբեմն լայն վարտիկ է հագել եւ այժմ՝ {նեղ}. եւ այլ այսպիսի ցնդաբանութիւնք։ Այժմ հարցան

եանքի մէջ պաշտօն չունի. նա այն միջոցին ճնշուած է {նեղ} շրջանակի մէջ եւ որոշուած նպատակով - մեռցնել կամ մ

ծ նպատակով - մեռցնել կամ մեռնել: Բայց այնպէս {նեղ}, որոշեալ եւ սահմանափակ չէ մարդկային կեանքի առողջ

դարձեալ ապաստանեցաւ դէպի այն կղզին, որ միայն մի {նեղ} ջրանցքով բաժանւում էր Ֆրանսիուց եւ այն օրից մինչե

երքի անչափելի տարածութեան վրայ որպէս մի փոքրիկ եւ {նեղ} բանի վրայ նայել տուեց Կայէնին՝ եղբայրասպան անելո

հաւատարիմ նախարարների վրայ, երբ սոքա Վահանի այն {նեղ} ժամանակը գնում էին նորան Պարսից ընդդէմ օգնելու։

րզ, առողջ, բնական, հասկանալի, առանց դպրոցական {նեղ} սահմանների, առանց ճարտասանական դիմակների, հասկա

արմին եւ յիսուն տարեկան հասակը արդէն դրել էր նորա {նեղ} ճակատի եւ դուրս ընկած թուխ թշերի վերայ իւր կնիքը

, քան թէ ութսունհինգ անգամ: Վիզը կապած էր մի {նեղ} թաւիշեայ սեւ ժապաւէն, որի տակից առանձին ոսկի շղթ

եւ մօտեցել իւրեանց տան դուռին, մինչ Շահումեանցը {նեղ} եւ ցեխոտ փողոցով, փաթաթուածI իւր վերարկուի մէջ,

մինը գորգերի մէջ փաթաթած տանում են, դնում են այն {նեղ} վանդակապատ տեղը, որի դուռը յայտնի էր միայն պալատ

ծ եւ անփանաքելի, բայց միշտ հատակտոր եւ կցկտուր ի {նեղ} եւ ի փոքրիկ հրապարակս երեւեալ, հանգոյն փոքրիկ նա

տիժ էր, որ գործ էին դնում այն ժամանակ, երբ բանը {նեղ} տեղը կ'ընկնէր։ Իգնատիոսը ուրախ էր, որ պիտոյ է չ

րածութիւնը, նորա մարմինը պահւում է այս անշուք եւ {նեղ} բլուրի տակ։ Եթէ դու մեծ ես համարում, կամ Պոմպէո

դուքսերը եւ դը-լա-Ֆօրս եւ Միրաբոյ մարկիզները։ Մի {նեղ} փողոցից դէպի միւսը շուռ գալու ժամանակ դուրս եկան

երը պսակում է ադամանդեայ կաթիլներով. եւ առանց մի {նեղ} սահմանի մէջ փակուելու ազատօրէն վազում է դէպի ուր

ւաքած ենք շատ փաստեր, բայց այստեղ, մեր հատուածի {նեղ} շրջանակը չէ ներում ազատ ընթացք տալ նոցայ: Բայց ա

ացածը, թէ արժան չէր կին մարդու պէս ամենայն բանից {նեղանալ}, միեւնոյն ժամանակ բարկանալով հարստահարողի վերայ

երազելը, պ. Շաքարեանցի ժլատ հոգացողութեան վերայ {նեղանալը}, շատ սովորական բան է: Երիտասարդ մարդը, որքան շ

հասկացողութեան վիճակի մէջ: Կոմսը, իւր մի րոպէ {նեղանալը} դատապարտեց իսկոյն, աչքի տակ առնելով այս բոլորը:

Բայց ինչի՞ Աստուծու հոգեւոր մշակ սուրբ Պաւղոսը, {նեղանալով} երբեմն այն մարդոց վրայ, որ նախանձել էին նորանում

քում. ամենը ունի իր իրաւունքը եւ սուրբ է։ Որքան {նեղանում} ենք, որ ամեն քայլափոխ ստիպուած ենք ծանօթաբանել,

Ս. Ղեւոնդեանց մարմինները ձեռք բերելու։ Փարպեցին {նեղանում} է, որ ոչ ոք հոգ չէ տարել Խուժիկի անունը իմանալու

6-ից գրուած: 19-ին տեսութիւն եղբ[օրս] հետ. շատ {նեղացայ}: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 22-ին պատասխանե

տ եւ անցաւոր ընծաների հետ"։ Եւ տէր Յովհաննին էլ {նեղացար}, թէ " բնաւ քեզ պէս մի մարդու արժան չէր լսել, թո

մակի եմ սպասում, ո՞վ ունիմ Մոսկուայի մէջ. սիրտս {նեղացաւ}, ասացի ես չեմ, ահա մտի՛ր այս տունը եւ հարցրու ծ

սորանից, ուրիշ չար խօսքերով քեզ, Տէ՛ր, իմ վրայ {նեղացնել} էին աշխատում, թէ մի մանուկ չէ կարող վանքի հոգաբա

ատի՛ւ օբսկուրանտներ։ Շուտով ահա արեւի ճառագայթքը {նեղացնելու} են ձեր աչքի լայնացած բբերը, որ, զուր տեղը բանալ

, ի՛նչ լուր էք հանել սուտ տեղը, Թէ մի փոքր {նեղացնում} էր ձանձրոյթը, Մի րոպէում սպանում էիք ձեր ա

, ճարտասանական ձեւը աւելի պատկանաւոր է. գոնէ չէ {նեղացնում} եւ չէ ծանրացնում կարդացողի կամ լսողի գլուխը:

լ ինձ ի բարձր սրբազան տեառնէ՝ խնամակալ լիջիք ինձ {նեղելոյս}, եւ հրամայեսջիք դարձուցանել առ իս զօրինաւոր վկայ

տնել պատուելի ազգի մերում ՚ի միամտութիւն, զի մի՛ {նեղեսցին} ՚ի մտատանջութենէ, անկելոյ յոմանս ի նոցանէ, ի ձե

եղբօրիցս 22-ից գրուած: 24-ին լոյս 25 ֆլիւսը շատ {նեղեց}. թէեւ եղնջեան տենդը գրեթէ աննշմարելի է: 25-ին

նութեան հրաւիրող գրութիւն մը կը հրատարակէ եւ պոչը {նեղի} մտած ատենը, " ես Հռովէական Հայոց համար գրեցի " կ

Վշտաբեր ակնարկութիւնք, Հեռի՜, {նեղիչ} գաղափարք. Մի՛ լինիր դահիճ մոլութեան,

ձայնը կտրւում է, եւ նա իզուր է աշխատում ազատուել {նեղից}. ահա այսօրինակ դրութեան մէջ նա արտաբերեց մի քանի

'ի բերանոյ նոցա եւ 'ի վանս զի յանձն առցեն. եւ թէ {նեղիցին} 'ի Հռովմայ վասն այսորիկ, 'ի բաց լքցեն եւ զվանս ո

ալ ծով ասեց, Նորանից դէն դաշտումը դեղնագոյն {Նեղոս} ` Թագաւորների դամբանը լուանում է իբր հոս.

օտ, երբ փչում էր նա հոգին: Ո՛վ սրբեց {նեղուածի} արտասուք աչքերից, Ո՛վ ողբաց, բողոքեց, եր

յ ի Թիֆլիզէ դէպի Փոթի, եւ անտի, թէեւ բազմապատիկ {նեղութեամբ}, այլ աստուծով անվտանգ հասի ի Կոստանդնուպօլիս:

եցի ի Գենուա, ուր հասի յետ իբր երկուց աւուրց մեծ {նեղութեամբ}: Իբրեւ տեսի, եթէ առողջութիւնն իմ վտանգելով

որի վարձը իսկոյն երեւելու չէր նորա վերայ, նա շատ {նեղութեամբ} կը բանայ իւր քսակը։ Նորա ձեռքը սովորած չէ այդպիս

այժմ նոյն մարդը երկու հարիւր ունի, բայց ապրում է {նեղութեամբ}, քանզի այժմեան երկու հարիւրը անցած ժամանակների հ

այն կ'ազատուի Եւրոպացոց համար ախ ու վախով եւ բիւր {նեղութեամբ} գործ կատարելուց, ոչ միայն ինքնուրոյնաբար կը կանգ

աշխարհի հետ, որ Փրկչի չարչարանքների մնացո՛րդը իր {նեղութեամբ} լցուած մարմնի վրա՛յ էր կրում։ Ինչ որ սա՛, իր բ

որ հացը, որին սովորել է մեր ստամոքսը եւ որ հազար {նեղութեամբ} պահպանել էինք մեր եւ մեր զաւակների կենդանութիւնը

սովորութիւն է նոցա, ընդ ենթարկիլն որպիսի եւ իցէ {նեղութեան}, ցուցանել զինքեանս բարեկամ Հայոց ազգի, յորմէ ան

ծառ ունենար իւր բակում: Թէեւ բոլոր բնակիչքը մեծ {նեղութեան} մէջ էին ցեխի երեսից, երբ սկսանում էին գարնանային

ատմում են, վերատեսուչ վարդապետքը գտանւում են մեծ {նեղութեան} մէջ: Ասում են, թէ դպրոցը ունի մօտ իբր քսան աշակ

նց որեւիցէ ապահովութեան, այս րոպէումս գտանւում է {նեղութեան} մէջ դրամական մասին: Մեք՝ Ռուսսիայի Հայերս, սով

սիրութեան ծարաւ. խեղճերը ազգի օգտի համար անդադար {նեղութեան}, հալածանքի մէջ տարուբերուելով, մինչեւ անգամ իւր

ը երկրագործութեամբ ապահովեալ է, եւ անհնար է, թէ {նեղութեան} պատահի ապրուստի կողմից: Փոքրագոյն մասը, որ բաղկ

ասը միայն կարող է ենթարկուիլ առօրեայ եւ անցողական {նեղութեան}, քանզի ազգի հիմքը դրուած է երկրի մակերեւոյթի վեր

շատ պարտական տէրութիւնքը, որ պէտք է եւ աւելի շատ {նեղութեան} մէջ լինէին, քան թէ ինքը, ծիծաղում են Թիւրքիոյ ղ

երացական եւ անբնական Փիլիսոփայութիւն չէ, որ ազգը {նեղութեան} հանդիպի հասկնալու համար: Աշխարհիս երեսին մարդ չկ

հանդիսակից էք գտանուել այդ թշուառութեններին, եթէ {նեղութեան} գաւազանը անխնայ չարչարել է ձեզ, մէք եւս անբաժան

Եթէ տեսայ ես Ռուսիոյ մի դաշնակից ` {Նեղութեան} մէջ ալեկոծեալ մի չար բաղդով, Արծուէնշան դր

յ է: Նա այն խորհրդով բացել է մեր առաջ եւ այսպիսի {նեղութեան} ասպարէզներ, որ փորձել մեր հաւատը եւ հանդես հանէ

կերպով իւղոտ ամանի մէջ կանգնում է սրսկած ջուրը: {Նեղութեան} կամ բարկութեան ժամանակ ձեռքերը ճնշել եւ տրորել ժա

րձ չստանալով եւ հասած լինելով վերջին տառապանքի եւ {նեղութեան}, եկել էր խնդրել իւր անցած ծառայութեան վարձը: -

ռաւել ստոյգ համարելով պահում էր նորան, գործ դնել {նեղութեան} մէջ, եթէ Աստուած մի՛ արասցէ, Մանուշակը առողջանա

մտեանն Եւրոպա, ազգն Ռուսաց, կարող եմ առանց իրիք {նեղութեան} քննել եւ քրքրել զպատմութիւն նորոգութեան լեզուին ե

բեկութեան աղէտքի մեջ մեզ անտես էին առնում: Ո՛չ. {նեղութեանը} մեծահոգութեամբ պէտք է յաղթել: Այնտեղ վարում էինք

., գլ. Զ., համ. 17)։ " Լնում զպակասութիւն {նեղութեանցն} 'ի մարմնի իմում " (Թ. Պաւղ. առ Կողոս., գլ.

մ մի ձանձրալի եւ միօրինակ կեանք: Շատ անգամ սրտիս {նեղութենից} գնում եմ ծովի ափը եւ, տեսանելով Սեւ ծովի սպիտակ

ի վերայ որպէս իւր սեպհական տան մէջ՝ ազատ ամենայն {նեղութենից}: Ահա՛ այդ հրովարտակի հաւատարիմ պատճէնը եւ նորա հ

րւում է " Ընծայի " հոգին: Շատ եւ շատ անցքերից եւ {նեղութենից} յետոյ, որ կրել էր հեղինակը, զարթնում է քնից իւր

արուէր քահանային: Խեղճ քահանայն, հոգսից եւ {նեղութենից} հիւանդանալով, մեռանում է իւր աքսորի մէջ: Մե

ազգը մտածէ իւր ապագան եւ ազատէ իւր անձը սարսափելի {նեղութենից} եւ աղքատութենից, որ եթէ ոչ այսօր, վաղը պիտի թագ

ին ինձ փոսի մէջ. ես ընկայ... Շնչարգելուած {նեղութենից} զարթելով Ստուգեցի, թէ երազ էր որ տեսայ:

այ դէպի Փարիզ - իմ գլխաւոր բնակութիւնը, եւ սրտիս {նեղութենից} գրեցի ուսումնական դատողութիւններ կօշկակարների, մ

րաններումը դեգերուելով օտարութեան մէջ, հազարաւոր {նեղութենների} համբերելով, օրը խաւարեցնելով, ստացել է մարդկութ

ափ դպրոցի վերայ՝ ինքեանք, մանաւանդ ենթարկուելով {նեղութենների} եւ ծանր ծանր պատասխանատուութենների, որ յառաջացած

այսրին եւ յայտնելով, թէ Հայերը, շատ եւ անտանելի {նեղութենների} համբերելով, մեռանելով, նահատակուելով Պարսից ձեռ

ատուածը, օտարութեան մէջ, պատերազմելով բազմադիմի {նեղութենների} հետ, քունը կտրել է Հայոց հին լեզուն մշակելու եւ

III-ը Մարշալ Մատինեօնի՝ Յիսուսեաններին հասուցած {նեղութենների} համար, որ հպատակօրէն կատարում էր միշտ Հենրիկոսի

տ էր հալածանքը, նոքա եւ այնտեղ պիտոյ է հանդիպէին {նեղութենների} եւ սարսափելի չարչարանքների։ Կլեմենտ XIII-ը վախճա

մէջ նստած, վայելելով ամենայն ազատութիւն ամենայն {նեղութեններից}, վայելելով, փա՛ռք Աստուծոյ, Ռուսաց մարդասէր եւ

միայն կարող էին պաշտպանել նորանց կրակապաշտ պարսկի {նեղութեններից} " (տե՛ս երես 110): Պ. Խուդաբաշեւը, այս տ

ինչդեռ օտար տների հետ գործ ունենալու ժամանակ պիտի {նեղութիւն} կրէին լեզուի կողմից: Այդպիսի վաճառականքը Պ.

զուդ ի՛նչ օրեր տեսաւ, Քանի՞ հալածանք, քանի՞ {նեղութիւն}. Եթէ օտարից, դեռ այնքան ցաւ չէր... Նոյ

ով, մինչեւ անգամ իւրեանց մարմնաւոր պիտոյքի մասին {նեղութիւն} կրելով, նեղութիւն եւ ցաւ հալածանքից, աքսորից,

ւրեանց մարմնաւոր պիտոյքի մասին նեղութիւն կրելով, {նեղութիւն} եւ ցաւ հալածանքից, աքսորից, սովից, նեղութիւն ե

, նեղութիւն եւ ցաւ հալածանքից, աքսորից, սովից, {նեղութիւն} եւ ցաւ սուտ բարեկամներից եւ դրուժաններից. այդ հո

աթ եւ ոսկի չունի, ամէնին փոխ է տալիս, ինքը բնաւ {նեղութիւն} չունի, եւ այլն, եւ այլն"։ Հազարաւոր գովեստներ

ենայն մի հարիւրէն հինգ վարձս ընկալցին եւ յաւելորդ {նեղութիւն} իւրեանց զոր կրեն ի վերայ բանին իմոյ, տէր հատուցա

, շա՜տ օրեր Անցան դժբաղդի գլխից. Շատ {նեղութիւն}, չարչարանք, Կրեց նա այս աշխարհից. Ա

ւան։ Աշխարհքումս նա չի տեսել Ո՛չ {նեղութիւն} եւ ո՛չ ցաւ, Նորա օրը, տարիները Ինչպէ

Ծնած օրից կարծել էր։ Շատ հալածանք, շատ {նեղութիւն}, Պատճառեց նա իւր կեանքում. Շատ տուն ք

փոխ արծաթ որպէս պարտք, Մինչ ունէի անտանելի {նեղութիւն}: Եւ իմ բանը վերջանալու էր բանդով,

ւդ ի՜նչ օրեր տեսաւ, Քանի՜ հալածանք, քանի՜ {նեղութիւն}: Եթէ օտարից, դեռ այնքան ցաւ չէր...

եւ 11 ժամը: 17-ին այսօր ցերեկը մի-երկու ժամ փոքր {նեղութիւն} ունէի, բայց չորրորդ ժամին, որ գրում եմ այս, գր

պատճառը, որ առաւօտ մինչեւ 11 ժամը բաւական սաստիկ {նեղութիւն} տուեց քորը, թէեւ ոչ առաջին օրերի նման: 19 լոյս

ն: 19 լոյս 20 հանգիստ էի: 20-ին ցերեկը մի-փոքր {նեղութիւն} տուեց: 20-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] եւ թաբակ,

, եւ իւր անձը բոլորանուէր ընծայել ազգին, ամենայն {նեղութիւն}, հալածանք եւ նախատինք ի սէր ազգին յանձն առնուլ.

փայտեղէն շինուածքի կրակից վնասուելու պատճառով շատ {նեղութիւն} քաշեց Ղազարը չնչին եւ անպիտան մարդերից. ուստի մի

ւթիւնը, հրաժարուեցայ, որովհետեւ անտարակոյս պիտի {նեղութիւն} պատճառէի քեզ. խնդրեմ, հրամայեցէք նստեցէք, շատ

աղելով: - Շատ շնորհակալ եմ. ես ինքս բաւական {նեղութիւն} զգում եմ ցած խազեր երգելու ժամանակ, վասն որոյ իր

ել զգժտութիւնն՝ որ իմ է: Յունաց եւ Պարսից, կրէ {նեղութիւն} ոչ սակաւ, ի չունելոյ զոք գրիչ ճարտար, զի յետ մե

եդեալ հոգիացելոցս ի մարմնի, եւ վտարեալ զամենայն {նեղութիւն} եւ զսատան՝ տարածանեն զգիտութիւն նշանագրացն եւ այ

ը լայնացնել, ուղղել, հարթել՝ մոռնալով, որ իւր {նեղութիւնը} ճանապարհից չէ այնքան, որքան ոտքի կօշկից, որ սեղ

։ Նորանից յետոյ, ձանձրացած լինելով այդ շփոթների {նեղութիւնից}, կամեցայ աղօթքի պարապել եւ հանգստանալ։ Այս պատճ

ի՛ր, թշուառ, բայց սիրելի բարեկամ, որ այս բոլոր {նեղութիւնները}, որոնց մեք տանում ենք Կալկաթայի պէս վաճառաշահակա

ւս պէտք է թաղվիմ միեւնոյն գերեզմանի մէջ: Իմ կրած {նեղութիւնները} տարապայման են: Մարդկութեան թէատրոնի մէջ ինձ պատկ

ած է երեխաների դաստիարակութեան համար՝ ցոյց տալով {նեղութիւնները} եւ տառապանքը յառաջացած անհնազանդութենից ծնողների

հեց իւր հանգստութիւնը, իւր անձը մատնեց հազարաւոր {նեղութիւնների}, բամբասանքի եւ հալածանքի, չխնայեց մինչեւ անգամ

վշտերից եւ սփոփւում է գտանելով մի ընկեր իւր տարած {նեղութիւններին}: Նա խոր հոգոց հանեց եւ ասաց: Ես արեւմտքից

ում անգամ. 'ի ցուրտ եւ 'ի մերկութեան։ Թո՛ղ զայլ {նեղութիւնսն}. եւ զի հանապազ խուժանն 'ի վերայ իմ կուտէր, եւ հ

շած չարչարանքների համար. նա համարում էր, թէ այն {նեղութիւնքը} քաւում են նորա մեղքերը, վասնորոյ առաւել զօրանում

ապետի քննություն տալ. եթե այսքան դժվարությամբ եւ {նեղությամբ} գնաց իմ բանս, գոնե դորանով մխիթարվիմ, որ Փարիզի

, որ մենք ստորագրող չգտնելով, ընկնենք տարապայման {նեղության} մեջ. մեր ազգը, փառք աստծո, առանց այդպիսի պատճա

եւ պ. Պոպովն, ես հիվանդացա եւ պառկեցա 18 օր մեծ {նեղության} մեջ. վերջապես աստված ողորմեցավ եւ լավացա մին փոք

կու վարդապետքը՝ Ամբրոսիոս ու Խորեն Գալֆայանք մեծ {նեղության} եւ անտանելի պարտքի մեջ են: Ես հույս ունեմ, ո

ապա նոքա կծառայեն քեզ հուսահատության եւ անտանելի {նեղության} առատ աղբյուրի տեղ։ Եթե այս բաները եւս անտես

, թող ուրեմն պ. Ֆեռգուլան դիմե դեպի նա: Այսչափ {նեղության} դիմանում է այս անպարծանք պարոնը, ասելով, թե չէ

սերտացիա: Շնորհակալ եմ Մարիա Աֆանասեւնայից իր {նեղության} համար, եւ խնդրում եմ հաղորդել նրան, ինչպես եւ ե

նդանի օրերն ինձ մոտ էր եւ լավ ուսանում է եւ ոչինչ {նեղություն} չունի: Լազարյանց պատկերները կստանաս շուտով մեկ ե

րկերի լիակատար ժողովածուն, որի համար ես անձնապես {նեղություն} տվի նորին գերազանցության պ. պարետին, որ նա քեզ

ձեզ նամակ գրելու դեպքում գործածեմ՝ առանց ոչ ոքի {նեղություն} տալու: Հույս ունեմ, որ հետեւյալ նամակս արդեն կգ

ստված գիտե, թե ինչպիսին կգնեն, դրա համար էլ քեզ {նեղություն} եմ տալիս, իմ սիրելի եղբայր: Ասացեք խնդրեմ,

րհ խնդրագրով համարձակվում եմ ձերդ գերազանցությանը {նեղություն} պատճառել, խնդրելով թույլ տալ ինձ Մոսկվայում, ստ

ռեմ, դուք լավ գիտեք, որ միմիայն վերջին աստիճանի {նեղությունը} կարող է ինձ բերան բանալ տալ: Բացի սորանից, ես,

եւ այսօր այդպես անիրավացիորեն ենթարկվել է անողորմ {նեղությունների}, զրկանքների, հալածանքների եւ տառապանքների, իբր

հերիքանալով անձնական դյուրությամբ, նեապոլիտանյան {նեղսիրտ} ապսոլյուտիզմի ժամանակ, եթե չկարողացավ դեմ դնել ա

դրութիւնք են, - մտածում է մեր ընթերցողների միջից {նեղսիրտ} մարդը: Երկու տող յառաջ ազգութիւն է քարոզում, յե

Եթէ մինչեւ այժմ մեր խօսածներից հասկացաւ մեր {նեղսիրտ} ընթերցողը ազգութեան վերայ մեր ունեցած գաղափարը,

ւ միշտ օգտակար է բոլոր մարդկութեան, մանաւանդ եթէ {նեղսիրտ} ազգական հասկացողութիւնքը հանդէս չունենան այդպիսին

որ մեր մատենագրական գործունէութիւնը փակուած է այն {նեղսիրտ} եւ դարաւոր հնութեան սահմանի մէջ, քանի որ տասն եւ

յան քուրմերի համար: Գիտությունը չէ այսօր մի քանի {նեղսիրտ}, ագահ եւ քանքարաթաքույց մարդերի մոնոպոլեոն, որի

ափելի կերպով: Երեսունից աւելի կտորներից բաղկացած {նեղսիրտ} եւ միմիայն ֆրանսիական մեծ յեղափոխութեան շնորհքով

Իրաւունք ունի հռչակաւոր Բոկլը դատապարտել նոցա այս {նեղսիրտ} ըստ էութեան, բայց գերմանական հասկացողութեամբ լայ

է դրւում միայն որպէս զուգակշիռ պահող տարր ընդդէմ {նեղսիրտ} գրականութեան: " Բայց ", - շարունակում է Հայ

Հեգելը տեսնելով այս բոլորը սարսափում է եւ նորա {նեղսիրտ} դիւանապետական ստամոքսը չէ կարող մարսել, ուստի եւ

ի մերկացուցիչ. պիտոյ է վատամարդիկ դառնանք մի քանի {նեղսիրտ}, պղտոր տեսութեամբ պարոնների առաջեւ, որ ծածկելով ա

րեկան շրջանառութիւնը. ինձ հարկաւոր չէ քո բարբառի {նեղսիրտ} ձեւը, այլ այն միայն, որ հասկանալի լինի քո խօսած

առնելով. նորան նայի՛ր, նորա սրտին... Այդպիսի {նեղսիրտ} փեսայ մեզ հարկաւոր չէ: Այս խօսքը աւարտած, նե

թեանը հոգաբարձու էին պապական հոգեւորք, ցնծում էր {նեղսիրտ} դպրոցականութիւնը՝ իւր սոփեստութենով եւ բոլոր մեծ

եւ մանաւանդ՝ համեմատելով ազատական կրօնի հետ, շատ {նեղսիրտ} ։ Բայց եւ դա ունէր իւր մեծ խորհուրդը մարդկութեան հ

ո՛ղ չկարծուի, թէ մենք տգիտաբար զարմանում ենք այս {նեղսիրտ} եւ հալածասէր ուղղութեանց վրայ. քա՛ւ լիցի՛: Բոլո

- Խայտառակ դրութիւն, - շարունակում է մտածել մեր {նեղսիրտը}: - Ազգերը մարդերից չե՞ն բաղկանում, եւ ինչպէս կա

զգութեան վերայ, որպէսզի հակառակախօս չերեւինք մեր {նեղսիրտի} առջեւ: Վնասակար եւ անիրաւ է այնպիսի ազգութի

ն, որում ոչ բնաւ ակն ունէր օրէնսգէտն այն անշուշտ {նեղսրտեալ}, ցայս վայր պահէ առ ինքն զթուղթն, այլ ի վաղիւ հա

, անտարակոյս, հարիւրին եօթանասուն պիտի փոքրանար {նեղսրտելու} եւ բարկանալու պատճառների թիւը: Վերջապէս, օր

ը եւ նոցա միջի ներգործող անձինքը։ Այն Հայերից, որ {նեղսրտելու} էին մեր այսպէս խօսածի վերայ, հարցանում ենք՝ ի՞նչ

յայտնում ենք նորան: Իսկ ընդհակառակը, եթէ աւելի {նեղսրտեցաւ}, չենք վհատում: Մեք, ուրիշ անգամ, դարձեալ կը խ

ընդունիմք եւ պաշտեմք իսկ զկարգդ, թէեւ ո՛չ նովին {նեղսրտութեամբ}, որպէս փարիսեցիքն, մինչեւ զկայ առնուլ ՚ի գնալ լ

թէ Խորենացու այդ ողբ գրելը պտուղ չէր մի րոպէական {նեղսրտութեան}, մէջ էի բերել նորա նզովքը կաթողիկոսների վերայ եւ

ամանակների պիտոյքին յարմար լցնում էր իր պաշտօնը: {Նեղսրտութիւն} եւ կատարելութիւն տեսնել, կատարելութիւն խոստովանի

ամբ մեր միտքը հասնում է ուրիշին։ Այստեղ տղայական {նեղսրտութիւնք} կամ ցնդի հեգնութիւնք, արհամարհանք այս կամ այն գա

ես, որ չտխրեն իմ մասին ու լաց չլինեն: Ես շատ եմ {նեղվում}, որ չորս կողմից անընդհատ ռմբակոծում են ինձ արցու

ալ, որ մի նորան հարցանէ, Արդեօք սիրտը չէ՞ {նեղւում} մնալ այն տեղ անընկեր, Երբ աշխարհի երեսին այ

, այլ զինչ սրբազանն ասէ, այդպէս է ասացեալ"։ ( {Նեմանի} ). Ասեմ ցնա-ո՞չ ասացի քեզ, թէ զոր ոչն ախորժես,

Միթէ ցաւն այդ քեզ մինչեւ այդ անծանօթ Դրաւ քո մէջ {նենգ} աստուա՞ծը նախանձոտ"։ - Ասում եմ ես եւ իրանին

ն եւ աղեղունք լարեալ վանել եւ խորտակել։ զամենայն {նենգ} եւ մանգ ոչխարազգեստից, որոց հերիքասցի որչափ յագե

լով, նորանից ձեռնադրւում է կարդինալ: Նա մի {նենգահոգի} մարդ է, նորա անունը սեւ տառերով է դրոշմած դժոխքի

մատնուել էին այդ ողորմելի վիճակին, թէ չարագործ, {նենգաւոր} եւ այլ յանցանքների տէր լինելուց, մի խօսքով, հոգ

ետ այսորիկ եւ վասն մեծի կասկածանացն, զոր ունիմ ի {նենգաւոր} եւ ի յանդադար թշնամեաց իմոց, ահա զյիշեալ եկեղեցւ

նմիտները: Քահանայապետը վախճանեցաւ, թէ ո՛չ, այն {նենգաւոր} հոգին իսկոյն սրեց իւր լեզուն նորա վերայ, դուրս ց

կին Հմայեկայ 'ի տոհմէն Մամիկոնէից, զորս առեալ էր {նենգաւոր} իշխանին Սիւնեաց Վասակայ 'ի դայեկաց, որպէս զորդիս

գոյացուցածը աստիճան առ աստիճան քանդւում էր Կարգի {նենգաւոր} քաղաքականութեան շնչելուց։ Այսպէս ահա՛ ներգործում

§ 11. " Զի այնպիսիքն սո՛ւտ առաքեալք, մշա՛կք {նենգաւորք} կերպարանին 'ի կերպարանս առաքելոց Քրիստոսի, եւ չե

րեցայ բողոքել զայսմանէ եւ հրատարակել զթուղթն զայն {նենգեալ}: Այն ինչ այսպիսեօք ոչինչ կարացին ստնանել իրա

ոյականութենէ դրացեաց, կէս մի ինքնին մեղուցեալ եւ {նենգեալ} թագին իւրոյ, սահեցաւ ՚ի ստրկութիւն օտար պետութեա

ւ ՚ի հաշուի իւրում չսխալեաց. ազգն, բազում անգամ {նենգեալ} ՚ի պապականաց, գտաւ եւ յայս նուագ անխրատ, եւ իբր

առով օտարի հետ, խախտեցին երանելի նախնեաց ուխտը, {նենգեցին} մեր ազգի եւ նորա եկեղեցու ինքնուրոյն գործականութի

Արեւելքից չեմ վախենում, - ասաց Կազբէգ սար, - {Նենգժոտ} ցեղ անդ քնում է խոր արդէն ինն դար. Տե՛ս մի

ես, որ անշուշտ կ'անէի։ Իսկոյն դաւաճանութեամբ {նենգողների} մօտ վազելով եւ միտք պղտորող խաբէբայական չար խօսքե

եան Առ դրան կացեալ մեհենին ` Նա դիւական {նենգութեամբ} Զսիրտ որսաց խուժանին: Ցնծա՛, դժոխք,

այս բոլոր բաների վրայ, մենք բան չգիտենք Արշաւրի {նենգութեան} կամ դրժողութեան պատճառի մասին: Գործի բովանդակութ

ներում՝ նոցա խորամանկութենով, կեղծաւորութենով, {նենգութենով}, նանրահաւատութենով, երեսպաշտութենով եւ այլ զարհ

ը, այլ դաւաճանութիւնքը քանդում են բանը. Արշաւրի {նենգութիւնը} ձեռնտու է լինում նորան, բայց հասարակ ժողովուրդը

րպով խայտառակում է Բագրատ աղայի խաբեբայութիւնը եւ {նենգութիւնը}: Նա այն մէկիցն էլ հրաժարուելով ասում է. " շնորհ

Բայց, մեծ մայր, ձեր ամուսնուն Չէի՞ք խաբում կամ {նենգում}: - " Այդ ի՛նչ կարելի բան է, Որ անմեղ օր անցանէ

, մեծ մայր, ձեր ամուսնուն Չէի՞ք խաբում կամ {նենգում}: - " Այդ ի՛նչ կարելի բան է, Որ

թագին վասսալներ դառնալով, մանաւանդ այս վերջինս, {նենգում} եւ դաւում էին Անգլիոյ ազատութեան: Նա մոռացել էր

ը, այն ժամանակ թագաւոր Հենրիկոսը կը քարոզէ նորան {նեռն}, սուտ Քրիստոս եւ կ'ունենայ նորա հետ մշտնջենական

որոնք յարգելի էին սատանայի աչքումը, փառաւորուած {նեռներ}, նոցա հետ միասին գտնւում են եւ նոքա, որոնք փառա

միասին գտնւում են եւ նոքա, որոնք փառաւորեցին այս {նեռների} անունը իւրեանց յառաջաբանների եւ ընծայաբերութիւննե

ւթիւն եւ զերրորդականութիւն, այսինքն, պապականն, {Նեստորականն} եւ այլն եւ այլն ուղղափառք են որպէս նաեւ մերս Հայա

տիքեայ, եւ ո՛չ զերկուս բաժանեալս եւ անլծորդս ըստ {Նեստորի}: Խոստովանիմք զմիաւորեալ մի բնութիւն, դրականապէս

ւլ Արեւմուտքի թերթերը հաւաքել եւ բերել Աշակերտք {Նեստորի} - Թէոդորիտ, Իւաս, Յովհանն Անտիոքցի. Բարոնիոս Գ

անդրացի Արիոսի, Գատիկեցի Ապողինարոսի, Անտիոքացի {Նեստորի}, Կոստանդնուպօլսեցի Եւտիքէսի եւ Կումբրի ստրկի (ո

ց անկախութեան շինուածքը կործանուել ու կտորներն էլ {Նեվայից} բռնած մինչեւ Եաւա հասել, եթէ ազգը հազար տարիներո

ով մի քանի սեւերես ամբարիշտների եւ խաւարապաշտների {նետաձգութեանը} եւ դոյն այդ ճշմարտութեան սպասաւորը քաջ գիտենալով

ը ստութեան եւ խաւարի սպասաւորութեանը, քարաձիգ եւ {նետաձիգ} էին լինում դէպի միւս բաժինը, որի դրօշակի վերայ լ

ն եւ զկապարն. հայեցեալ եւ յոսկին կանգնեցի ընդդէմ {նետաձիգ} եղելոց զվահանն։ Բայց քանզի ուրուական իմն էր այն

Հայկական առակին ի [կոկիւսոն] հայոց եւ ո՛չ առ երես {նետեալ} զսքեմ աբեղայութեան՝ աղաղակէր ռամկախօսութիւն լինե

կարելի է ` դադարել միմիայն նոցա թերութեանց վրայ, {նետելով} միանգամայն բոլոր հաստարմատը եւ փրկարար դրութիւնքը

ն. այդ բոլորն ուղիղ մեր սիրելի Անանիայի աղբահորը {նետելու} բաներ են։ Իսկ ըստ զանազան փաստական տվյալների, ճ

ուտել եւ մարսել այն կերակուրքը, իրաւո՞ւնք է, որ {նետենք} մեր մի կտոր չոր հացը, որին սովորել է մեր ստամոքս

ր վարք ու բարքեր, Զարկեցին սրտիս բիւր հազար {նետեր}. Իմ պաշտօն թուեցաւ նոցա հակառակ Երբ սփ

ն մանաւանդ ստութեան խաւարատեսիլ զինուորքը իւրեանց {նետերը} եւ քարերը: Մի անպատմելի ուրախութիւն է գալիս

երի վերայ արձակւում են խաւարի զինուորների խեցեղէն {նետերը} ՝ լարակտուր աղեղներից: Յուսահատութեան հետեւանքը

լուքը միշտ վիրաւորուել են դէպի սիրտը Աստղկի որդու {նետերից}... Այն ամայացած տները, որոնց մէջ մնացել են

նել եւ հեշտ ազատուիլ չար աղեղնաւորների կրակ թափող {նետերից}. Սուրբ Աթանաս Աղեքսանդրացու եւ երկու միանուն մար

եմ. իմ ժամանակս բաւական չէ թշնամու իմ վրայ քաշած {նետերից} ստացած անթիւ վէրքերս համարելու, որ օրէ օր եւ ժամ

ին բժշկութիւն տալու շուտո՛վ հասիր. թշնամին անթիւ {նետերով} խոցոտեց ինձ. վէրքերիցս մահի դուռն եմ հասած, քո

- Չգիտեմ, - պատասխանեց խորհրդական ծանօթս եւ {նետեց} կապոցը իմ առաջեւ՝ նշանացի առնելով, որ բանամ նոր

րտ փեսայ մեզ հարկաւոր չէ: Այս խօսքը աւարտած, {նետեց} նամակը սեղանի վերայ: Մանուշակի ուրախութեանը ս

ես այնպէս եմ կարծում, որ նորա թշնամու վրէժխնդիր {նետը} նախ իմ արիւնիցս է խմել: Որ ազգը անհետացել է երկր

երներ նկարել Եւ շոգեվար նաւ ու կառքին {Նետի}, ռումբի պէս վազել. Ջնջուեցաւ տարածութիւն.

ն վերայ բնաւ ազդեցութիւն չգործելով, երեւում է թէ {նետի} նման ծակել են չխոստովանուած փիլիսոփայի անձնասիրու

եւ թուփերի միջից մի խշխշոց... Մի սպիտակ բան, {նետի} նման անցանում է նորա մօտից եւ անյայտանում է պարսպ

ի հաւատալիք, որպէս դոգմա, մենք ոչ թէ ձեռնոց ենք {նետում} իմաստութեան, այլ այն ձեւին եւ դատապարտում ենք նո

ց նորան որսորդի հետ, որ, բաղդի վերայ յուսալով, {նետում} է օդի մէջ եւ սպանում է թռչուններ։ Պալատական Մանդ

որհուրդս էի, գողք հանին 'ի վեր եւ սկսան անձրեւել {նետս} ոչ յիմ վերայ, այլ 'ի վերայ հասարակութեան մերոյ։

այնը - զո՜ւր, Սեղմել եմ ես նրա մարմինը ամուր: {Նետւում} է նա պարտէզիս դուռը դէպի. Բայց նա տուժե՜ց...

ջիք զնետս ձեր, կամ ես աւասիկ առաջի ձեր, մխեսցին {նետք} ձեր յաչս իմ եւ ոչ յաչս այլոց. " Նետք տղայոց եղեն

ր, մխեսցին նետք ձեր յաչս իմ եւ ոչ յաչս այլոց. " {Նետք} տղայոց եղեն վէրք նոցա եւ այլն եւ այլն"։ Եթէ սու

յիշեալ դեֆտերիս փակածի յատկութիւնն ձեռնադրեալ եդի {ներ} կտակումս նովաւ ամենայն պարզապէս յայտնի կը լինի։

շուով է հնչում ձեռքերի նուն, ինչպէս ձեռ-քեր-ն են- {ներ} -կում, որով ձեռքերը խօսքը առանց իր նշանակութիւնը

տութեան կողմից վերջին օրագիրը չլինելով, ոչ երբեք {ներած} է ինքեան եւ ոչ բնաւ պիտի ներէ ուղղել իւր հայեացքը

" Եսեն Սյուի ստեղծագործության (Թափառական հրեա) {ներածականը} " խորագրով. անհրաժեշտ եմ համարում միաժամանակ հայ

" Եժեն Սյուի ստեղծագործության (Թափառական հրեա) {ներածականը} " խորագրով ձեռագիրը, որ ուղղված է արված նշումներ

ը: Նախ եւ յառաջ Պ. Իսահակեանցը իւր յօդուածի {ներածութեան} մէջ խրախոյս եւ քաջալերութիւն է տալիս " Մեղուի " հ

երաժշտի գործն է, եւ ճշմարիտն ասեմ, երանի թէ այդ {ներածութենից} յետոյ դուրս գնացած լինէի դահլիճից, որովհետեւ վեր

քի իւրաքանչիւր կանոնները առանձին-առանձին. ահագին {ներածութենից} յետոյ, հասարակաբար Պապի իշխանութեան եւ հերետիկոս

, ահա, սկսանում եմ իմ պատմութիւնը, առանց ճարտար {ներածութենների}, եւ խոնարհաբար խնդրում եմ, որ դու եւ քո Յիշատակ

տութի՜ւն: Կոմս Էմմանուէլ: ԺԲ. {Ներածութիւն} - Բէգզադէի եօթն հրաշալիքը - Խառն լուրեր - Մի աբեղ

համառօտ պատմական ծանօթութիւնքը հարկաւոր էին որպէս {ներածութիւն}, այլապէս շատ դժուար կը լինէր քեզ, սիրելի ընթերց

րմէ ճանաչի"։ 1857 թ. {Ներածութիւն} (Praeludium) "Հոգեւոր Վարժութիւնների" մէջ նշանակո

տնեն նոր լեզուի մշակութեան տեսութեանը մէջ, որ մի {ներածութիւն} է... Եթէ, ինչպէս մի անգամ ասացինք, աջողի մեզ գ

Պօրտիչիու համր կամ Ֆենելլա " ողբերգութեան գեղեցիկ {ներածութիւնը}, որ Օբեռ երեւելի երաժշտի գործն է, եւ ճշմարիտն ա

ամար Պորտիչիու Համը անունով ողբերգութեան գեղեցիկ {ներածութիւնը}: Ես չգիտէի, որ ունի նա " Տէ՛ր կեցո "-ի նօտերը,

լոգիական, պատմա-աշխարհագրական մի մեծ աշխատության {ներածության} համար, մի բան, որ դեռեւս բոլորովին չի եղել (հի

ան աշխատանքս ավարտելը եւ նախքան իմ ազատվելը: Այդ {ներածության} հատվածներից մեկում կա մի շատ լուրջ, բայց եւ վերի

մոտ 15 տպագրական թերթ է in 8°, բայց հազիվ կազմի {ներածության} կեսը եւ քերականության քառորդը: Ծանոթագրություննե

որովհետեւ 15 թերթից ավելի անպայման հարկավոր կլինի {ներածության} համար. մեծ ներածություն եմ ձեռնարկել, եղբա՛յր,

ով, անցնում եմ Ֆոշեի գրքին, իհարկե, սոսկ միայն {ներածությանը}, որ ես կարդացել եմ, եւ որի մեջ, ինչպես ինձ թվո

ի անպայման հարկավոր կլինի ներածության համար. մեծ {ներածություն} եմ ձեռնարկել, եղբա՛յր, եւ ըստ կարելույն լիակատա

ամենից շատ ինձ ուրախացրեց՝ Ֆոշեի գիրքն էր, որի {ներածությունը} ես արդեն կարդացի, եւ մի փոքր ներքեւ կասեմ իմ կար

ա - թո՛ղ այն ժամանակ նա կարդա վերլուծական մասը եւ {ներածությունը}, որտեղ եւ կարող է գտնել ամեն տեսակ հարցմունքների

ւյս կտեսնի միանգամից, այսինքն վերլուծական մասը, {ներածությունը} եւ դրական քերականությունը: Դե՛հ, բավական է այս

րել, բայց զգում եմ, որ դա պետք է լինի մի աչառու {ներբող} ՝ մասնագիտությամբ իր եղբայրակիցների՝ ամերիկական

աց 20 գրքույկը բովանդակում է Ս. Շմավոնի վարքը եւ {ներբող} ի " Վկայսն Արեւելից"։ Ազդարարության մեջ ասվում

ք ունինք " 'ի Սեւկոյ դրախտին " խօսքը բացարձակապէս {ներգոյական} հոլով ճանաչել, " Սեւկոյ " խօսքն էլ՝ դրախտին յատ

րայ եւ սկսեց անգիր կարդալ մի այլ աղօթք, որ աւելի {ներգործական} էր նորա աչքում: Պ․ Շաքարեանցը քնեց... Դեռեւս

Շաքարեանցի հետ, եւ կրաւորական բնաւորութիւնը դէպի {ներգործական}: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, Շաքարեանցը իւր ժամանակի

վնաթանեանցը շտապ խօսելով, - ընտանեկան բաների մէջ {ներգործական} է իմ ձայնը եւ վճիռը. երկրորդ, ձեր գործերը վերջ

էս, բայց կան այնպիսիք, որ վիճակուած չլինելով մի {ներգործական} հոգու, չունին կամք, կամին անշարժ մնալ այն դրութ

եւ կամ ի գործ ածեալ էին գոյական անուանք, արմատք {ներգործական} եւ ներգործակերպ բայից ընդ նոյնաձայն բայից, որպիս

oris"։ Խորհրդածութեան ժամանակ սոքա միայն ունէին {ներգործական} եւ կրաւորական ձայն։ Սոցանից ընտրւում էին Կարգի Գ

ր, սխալ է, որովհետեւ հետաքրքիր կարող է լինել մի {ներգործական} էակ, մարդը, որ կամք ունի եւ քննում է կամ քրքրու

յս բառի գործածութեան ժամանակ այն է, որ մերը ունի {ներգործական} միայն զօրութիւն, իսկ Ռուսացը՝ երկուսը եւս, այս

զօրութիւն, իսկ Ռուսացը՝ երկուսը եւս, այսինքն՝ {ներգործական} եւ կրաւորական, ըստ որում " любопытный " ասւում է

ծնանեմ, դատեմ եւ այլն, նոր լեզվում դարձուցել է {ներգործական}, որովհետեւ կրաւորականը ծնանվել, դատվել եւ այլն

կանը կամ, ինչպէս ասացինք, հասարակ բայը դարձել է {ներգործական}, ուստի եւ կրաւորականի բուն կազմութիւնը հենվում է

օրինակ՝ կորուցանել, կամ կորցնել. յայտնի է, թէ {ներգործական} է, բայց դորա կրաւորականը լինում է շատ անգամ կորչ

ւ։ Վերը մէջ բերած օրինակում, նա հերիք է համարում, {ներգործականի} եչը ինի անելով կրաւորականացնել, ինչպէս ամրապնդիլը

նացուցել է միայն ու (վեվի տեղ իհարկէ) աւելացնելով {ներգործականի} վրայ, ինչպէս՝ կատարելագործվել։ Ո՛չ առաջինը եւ ո՛չ

օսութիւնը շփոթելու չեն կարող իրար տեղ գործ դրվել։ {Ներգործականի} անցեալ ընդունելութիւն է գրած, իսկ կրաւորականինը՝

ում ներգործականից կրաւորական է դառնում բայը միայն {ներգործականի} եչը ինի փոխվելով, օրինակ՝ գործեմ-գործիմ, բայց

ւելի պարզ է եւ կարճ։ Եթէ բայը դիմաւոր է, {ներգործականից} կրաւորական դառնալու համար (յայտնի է, թէ նոր լեզու

ւորականը ծնանվել, դատվել եւ այլն է։ Հին լեզվում {ներգործականից} կրաւորական է դառնում բայը միայն ներգործականի եչը

ութիւն չկայ։ Մնաց որ շատ անգամ կրաւորականի տեղ էլ {ներգործականն} է բանում. չենք ասում հալված եղ, այլ՝ հալած եղ. յա

իր, որ ոչինչ կերպով չէ կարող ցոյց տալ իւր մէջ մի {ներգործականութիւն}, չէ կարող քննել, ուստի եւ ո՛չ քրքրել, այլ միայ

դը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ կախարդութեան էութիւնը եւ {ներգործականութիւնը} ապացուցանել: Մեզ թւում է թէ այս ուղղութիւնը դատա

ածեալ էին գոյական անուանք, արմատք ներգործական եւ {ներգործակերպ} բայից ընդ նոյնաձայն բայից, որպիսի զքուն ննջել,

ւմ եք քաղաքագլխի պաշտոն, ուրեմն ավելի հնար ունեք {ներգործել}: Ձեզ քաջ հայտնի է, թե որքան օգտակար է " Հյուսիս

բանը, որ շոգենավերը հազիվ հազ ապրիլի 20-ին սկսին {ներգործել}, իսկ ես մայիսի 1-ին դուրս կուգամ այստեղից Սամարի

օրեղբայրս ինձ ոչինչ չէ ասել, որովհետեւ երբէք չեմ {ներգործել} նորա կամքի ընդդէմ, բայց Պ. Բէգզադէն, իմանալով

հ, երկու կողմին եւս թշնամի, եւ, ընդդէմ կամելով {ներգործել} ազգին, ներգործում է ընդդէմ յառաջընթաց կուսակցութ

յն գործարանքը, նոյն այն մեքենաները, որ կարող են {ներգործել} Եւրոպայի մէջ, ծանր պայմանների տակ, կարող են ներ

ծել Եւրոպայի մէջ, ծանր պայմանների տակ, կարող են {ներգործել} եւ Ասիոյ մէջ, ուր կեանքի պիտոյքը, պարզութիւնը ե

շոգու զօրութեամբ, Ասիոյ պարզութեան մէջ կարո՛ղ են {ներգործել} սարերից կատաղաբար վազած ջրերով, որի համար հարկաւ

տի վերայ ներգործելու համար պիտոյ է այնպիսի ձայնով {ներգործել} նորա լսողութեան վերայ, որ գիտակցութիւնը, ըմբռնե

ւթիւնը, տնկելով Աստուածային հոգու խաղաղութիւնը, {ներգործել} է եւ բերել է այն պտուղը, որի մասին ինքը՝ Քրիստո

իսի անխախտելի շարունակութեամբ եւ հետեւականութեամբ {ներգործել} եւ արդիւնաւորել մարդկային կարելի եւ հնարաւոր բարե

նչպէ՛ս ոչինչ... մանաւանդ որ հրամայել էի առաւել {ներգործել} Իտալիայումը: - Դուք հրամայել էիք, եւ ես ներ

ավարութիւն կայ. մեր կարծիքով, այսպէս պարտական է {ներգործել} խելացի մարդը: Կոմս էմմանուէլը ոչ թէ չէ ընթանում

Վենետիկեան հասարակապետութիւնը, չէր կարող այլապէս {ներգործել} այսպիսի դիպուածների մէջ, քան թէ քաղաքական կամ կր

, որ այսպէս թոյլ լինէր։ Տարակոյս չկայ, որ մեծապէս {ներգործել} է այստեղ նորա զառամելութիւնը։ Մերայնոց

վանդակ. զի կենդանի բարբառ ուսուցչին այլապէս գիտէ {ներգործել} ի սիրտ եւ ի հոգի աշակերտին քան թէ գրուածքն լոկ.

պետեցին նոցա խղճի վերայ եւ այս ճանապարհով սկսեցին {ներգործել} ։ Կարգի օգուտը ունենալով իւրեանց համար իբրեւ հասա

ր բարձր պաշտօնների, որպէս զի կարողանան մի կերպով {ներգործել} ժողովրդի վերայ։ Ինչպէս խօսել եմ յառաջաբանութեանս

ամենեւին անկախ Սպանիայից, որի մէջ Կարգը կարող էր {ներգործել} արձակ համարձակ, միայն այն պայմանով, որ հատուցան

տակ։ Հ. Լետիլիէ այնպիսի ճարտարութենով կարողացաւ {ներգործել} այս թագաւորի վերայ, մեծացուցած եւ հակառակ կերպով

տապարտում էր Յիսուսեանքը. ասում էին, թէ Դամիէնը {ներգործել} է նոցա թելադրութենովը, եւ ճշմարիտ կային մի քանի

ղունգները եւ այլն եւ այլն։ Ոչինչ բան չ'կարողացաւ {ներգործել} նորա վերայ. նա չ'տուեց իւր խորհրդակիցների անունը

եւ էլ հանեցիր կեանքի աշխարհը, ուրեմն պատշաճապէս {ներգործել} տուր ինձ, ապա թէ ոչ, թո՛ղ ճնշուիմ դարերի ծանրու

ան չէ ասում մեզ, այլ մարդիկ է հանում մեր առջեւ, {ներգործել} տալով նոցայ, - նա ցոյց է տալիս, էլ տեսնելուց յետ

եմ ընդունում՝ մորու ընտիր շաքարաջրի մեջ: Թթուն {ներգործելով} իբրեւ զորեղ քրտնաբեր միջոց, ոչնչացրեց կատարային

թէ իմ հաստատ եւ խիստ խօսակցութիւնը, հոգեբանաբար {ներգործելով}, թուլացուց նորա հոգին եւ մոռանալ տուեց մի ժամ իւ

հուրդ ունի մարմնի շնչական կեանքի վերայ՝ յատկապէս {ներգործելով} շնչառութեան վերայ եւ թոքերի միջնորդութեամբ յարակց

ստանալու ձգտողութիւնը: Եւրոպական հողը, անդադար {ներգործելով}, կարօտ է այժմ արուեստական հնարների բուսաբեր եւ ա

միակ եւ հաստատ ոյժը, որ ազգի անձնաւորութեան մէջ {ներգործելով}, հաւասարակշիռ է պահում արտաքին ոյժերի ընդդէմ, ո

bourse) հետ. եւ քանի որ Անգլիոյ կառավարութիւնը {ներգործելով} արդէն ընդունուած սկզբունքների վրայ առաջ վարէ իր ը

բոլորը, ինչ որ հիմք չունի, եւ մաքուր խղճմտանքով {ներգործելով}, ոչ բնաւ ներել իրեն դորա փոխանակ, իր կամամտածակ

թիւնը, լոյսը, օդի թթուածինը եւ այլն, եւ այլն, {ներգործելով} նորա վերայ, սկսանում են ահա խմորել մարմինը, լու

ձակ ճանապարհ Կարգի անդամների համար։ Նա, առանձին {ներգործելով} Կարգից, չ'սեպհականեց ինքեան նորա բնաւորութիւնը,

ն որեւէ՛ ամօթի հրապարակութիւնը, մի համարձակ գրչի {ներգործելով}, այդ մարդիկը իրողապէս ապացուցանում են, որ դեռեւ

ւթիւն չ'ունէին։ Այս պատճառով ժողովրդի սրտի վերայ {ներգործելու} համար պիտոյ է այնպիսի ձայնով ներգործել նորա լսողո

որանից եւս թոյլտւութիւն իւր իրաւունքներին համեմատ {ներգործելու} ։ Այս խորհրդով ուսաւ այնտեղի հասարակ ժողովրդի խօս

անգլիական կառավարութիւնները կը զրկուեն նրանց վրայ {ներգործելու} հնարաւորութիւնից, հետեւաբար եւ կանգ կ՚առնի նրանց

լ Կեսարի խօսքը՝ age quod agis, որ դադարելու չեն {ներգործելուց}, մինչեւ որ բարձրանայ հայկական մռայլոտ հորիզոնի վ

ւոր է ազգի կամքը. եթէ սա չէ մեռել կամ չէ դադարել {ներգործելուց}, ե՛ւ արծաթը կը կանաչի, ե՛ւ դաստիարակներ կ՚երեւե

ւնը, գիտէինք, որ " Հիւսիսափայլը " դադարելու չէր {ներգործելուց}, գիտէինք, որ մեք ինչպէս յառաջ, այժմ եւս գործակ

ի թմբուկի ձայն։ Այսպիսի ձայները լսողութեան վերայ {ներգործելուց} առաւել, այլ ազդեցութիւն չ'ունէին։ Այս պատճառով

, որ ժողովէր այս ազնիւ հիւ֊թը, որ միմիայն հոգու {ներգործելուց} դուրս է գալիս մարմնից: Այո՛, երանի՜ այն անբ

էջ, միւս ջղերը եւ գործարանքը ասես թէ դադարում են {ներգործելուց}: Աչքը, տեսողական գործարանը, համարեա թէ սառչում

րամայեցին: Որովհետեւ օրէնքն տէրութեան ոչ բնաւ {ներգործեն} ՚ի Սինօդին, եւ լօգիկաբար չէ մարթ խօսիլ ընդ գլխաւ

դպրոցներում աւանդուած, ուշացած են եւ դժուարաւ կը {ներգործեն} ձեր զաւակների վերայ, եթէ նոքա ստացած չէին ձեզանի

գրած են գաւառական ատենին, թէ չեն կարող եւ չպիտի {ներգործեն} 1861 փետրուար 19 հրովարտակի համեմատ. քանզի ընդդէ

ւոջ: Միթէ հոգեւորականք մեր սակա՞ւս ներգործէին եւ {ներգործեն} ի վերայ ժողովրդեան, եթ է միայն գիտէին զզիարդն եւ

՛ւ աւազակը թուլանում է, եթէ յանկարծ եւ մեծ ուժով {ներգործես} նորա հոգու վերայ: Այդպիսի դիպուածում ազդու հոգու

ցին ինձ քեզ, իսկ թէ ինչ է քո մէջ այն, որ այդպէս {ներգործեց} իմ վերայ, չեմ կարող հաշիւ ու համար տալ ինձ:

գաւազաններ պատրաստ ունելով նորան ծեծելու համար, {ներգործեց} նորա վերայ մի զարմանալի ազդեցութիւն։ Մի կողմից ն

ծել Իտալիայումը: - Դուք հրամայել էիք, եւ ես {ներգործեցի}: Բայց իտալացիք միանգամայն կանայք են: Ես կապեցի

իմ, ես միանգամայն ձեր խղճմտանքի վերայ յուսացի եւ {ներգործեցի} այնպէս, ինչպէս դուք կամեցաք։ Ինձ չ'յաջողեցաւ խա

է водевиль: Այդ բանի մէջ ներգործողքը շատ գեղեցիկ {ներգործեցին}, մանաւանդ ինքը՝ հեղինակը, ասես թէ ծնած կարապետ

ել էր միայն նիւթական բաների համար, նորան ի՞նչ կը {ներգործէ} երկու տարին մի անգամ կամ տարին մի անգամ մի գրքի ա

ւելով իր ժամանակի ազդեցութեան կրաւորականապէս պիտի {ներգործէ} ժամանակի ոգուն համեմատ, այստեղ անցածի խրատը հազի

նոքա ազգի մէջ, որ հայ դպրութիւնը եթէ 200 տարի էլ {ներգործէ} օրինաւոր կերպով, այնուամենայնիւ չպիտի կարողանայ

մ կարգի եւ տեղւոջ: Միթէ հոգեւորականք մեր սակա՞ւս {ներգործէին} եւ ներգործեն ի վերայ ժողովրդեան, եթ է միայն գիտէ

չափից դուրս անպիտանացուց Պ. Խատիսեանցը, որ եթէ {ներգործէր} չափի ու սահմանի մէջ, մի փոքր աւելի գեղեցիկ տպաւո

խ պիտոյ էր այն լեզուով խօսել, որ ժողովրդի ականջը {ներգործէր} սրտի վերայ եւ այն տպաւորութիւնը, որ լսողութիւնը

առանձին եւ առանց բացառութեան այսպէս եւ այս հոգով {ներգործէր} ։ Լուզիանի եւ Հիւսիսային Ամերիկայի անապատների քար

ւնը, մինչդեռ փոփոխուելու էին նորա վերայ ազդող եւ {ներգործող} արտաքին պատճառքը, մինչդեռ այդ բուսականի գոյութիւ

անեմ խօսակցութեանս թելը: Եթէ քաջ վարժ լինէին {ներգործող} պարոնները, գուցէ իւրեանց խաղարկութեամբ մի փոքր կ

քի կատարումը չափուած չէ ժամանակով, ուստի գլխաւոր {ներգործող} անձին որակութիւնքը կարող են ազդել այդ կատարման ժա

եբանական տարրի վրայ: Այստեղ դարձեալ ասում է, թէ {ներգործող} անձը հանդէս չէ գալիս որպէս լոկ գործիք, այլ ինքնա

՞, միթէ վրէժխնդրութեան հաւասարութիւնը աւելի հզօր {ներգործող} է ընկերութիւնը ապահովելու համար: Եսական ոգով

ճիզուիթներից: Բայց ով որ ճանաչում է XVIII դարում {ներգործող} փիլիսոփաներին աւելի մօտից, նա տեսնում է, որ նոց

եւ նորա հիմնադրութենից մինչեւ ցայսօր, նորա վերայ {ներգործող} անձինքը միշտ անհամաձայն են եղել միմեանց, իւրաքան

պտուղ եւ արգասիք: Ինչպէս երեւում է, նորա վերայ {ներգործող} անձինքը, այս սուրբ խորհրդից շատ հեռու են եղած.

նազուտ մաքրողութիւն, այդ պատճառով կրակը է մի մեծ {ներգործող}, որի կարողութիւնը անսահման է: Ոչինչ չէ յառաջանո

ողմից Իտալական պարսաւագրքերով։ Բայց, միտ դնելով {ներգործող} պատճառներին, Մխիթարեան ընկերութեան նոյնիսկ սկզբն

մբ փառաւորելու էինք այս իրողութիւնքը եւ նոցա միջի {ներգործող} անձինքը։ Այն Հայերից, որ նեղսրտելու էին մեր այսպէ

, իբրեւ երեսփոխան Կարոլոս Vի գործերումը, երեւելի {ներգործող} անձն էր Պապական պալատի մէջ։ Օրտիցը ինքը այս

լի, քան թէ այդ սովորութեանդ եւ ծէսերը կատարելում {ներգործող} այս կամ այն անձը: " Սոս եւ Վարդիթերը " կարդալու

(եր. 204): Այս խօսքերը վիպասանութեան մէջ {ներգործող} մարդոց բերանը չէ դրուած, որ ներելի էր, որովհետե

, դէպի որ կողմը եւ լինի, լինում է որպէս հետեւանք {ներգործող} պատճառի, որովհետեւ եւ տեսանելի առարկաների մէջ,

, որ նորա ձեռքով կարողանան օգուտ քաղել եւ առաջին {ներգործողը} դառնալ յետոյ Ֆրանսիայի մէջ։ Ես աւելորդ եմ համարո

պահական զօրութիւնը, ընկնում է բնութեան շրջապատած {ներգործողների} ազդեցութեան տակ. օդը մի կողմից ծանրանում է նորա

լի զօրութեան կամենալով դնել գլխաւոր (համարուած) {ներգործողների} մէջ եւ անդադար նոցա մօտ ուզելով պտուտ գալ, հեղին

ղ հարեւանցի եւ երկու խօսքով է անցնում երկրորդական {ներգործողների} մօտից, ինչպեն են Անոյշը, Արշամը, որ Գեղամ էլ է

ափի գլխին աղօթելը եւ այլն: Յայտնի է, թէ գլխաւոր {ներգործողների} վերաբերութեամբ, մի առնուած միջոցում, բնականի նկ

նօթութիւններից եւ արտաքին նկարագրութիւններից ` իր {ներգործողների} հոգեբանական կամ բարոյական որպիսութեանց մասին բնաւ

: Իսկ այն հեղինակը, որ ոչ ամէն բան ցոյց է տալիս {ներգործողների} ձեռքով, այլ երբեմն իր բերնից է պատմում նոցայ մաս

ինք, որ հեղինակը անդադար պարապելով իր առաջնակարգ {ներգործողների} հետ մեզ զրկում է շատ հարցասիրութեան արժանի տեղեկո

լատութեան վրայ, երբ բանը գալիս է մեզ երկրորդական {ներգործողների} հետ ծանօթացնելու: Վարդիթերի եղբարքը, բացի Արշաւ

քը, որ անդադար շարժելով՝ առ ու տուրի մէջ էր այդ {ներգործողների} հետ։ Ինչ մնաց մեզ՝ անհատներիս, հասարակաց ազ

տ զգալի կերպով կեղծ վիճակի մէջ է դնում իր գլխաւոր {ներգործողներին}, ինչպէս են, Սօսի թագաւոր-օձ (Շահ-մար) բռնելը

մէջ դիւցազուն եւ դիւցազնուհի ասուածները իսկի միւս {ներգործողներից} աւելի պաշտօն չունին, բացի նորանից, որ փոթորիկը

է դիւթական սնոտի արարողութիւնքը հազար անգամ ստոյգ {ներգործողք} էին, քան թէ բժշկի դեղերը, բայց իւր ամուսնու բար

փոփոխութեան։ Նորա համար, որ փոխւում էին արտաքին {ներգործողքը} նորա վերայ, եւ նա, բնական եւ աստուածադիր օրէնքո

նորան - картины, քան թէ водевиль: Այդ բանի մէջ {ներգործողքը} շատ գեղեցիկ ներգործեցին, մանաւանդ ինքը՝ հեղինակ

ները փոխարկուելու էին դէպի ոսկի: Այս փորձերի մէջ {ներգործողքը} էին զանազան աղեր, պաղլեղ, արջասպ, ապակի, բուռ

հերոսը տկարանում է, վրայ երկու, որ երկրորդական {ներգործողքը} շատ շիկանում են. թէեւ հեղինակի նպատակը է ընդհանո

նց մասին բնաւ իր բերնից խօսելով հանդէս չի գալիս. {ներգործողքը} իրենց խօսքերով կամ գործերով ցոյց են տալիս մեզ իրե

ելով այն չարիքը, որ պէտք է իւրեանց հասանէին նորա {ներգործութեամբ}, հեռացան այն ազգասէր անձի հետ - ինձ ասաց նա: Այ

խատում էր վառել բորբոքել, եւ այսպիսի բռնաւորական {ներգործութեամբ} ծառայ եւ ստրուկ է շինում այն մարդը կամ այն ազգը,

էտ է զարդարել նորա գլուխը, բայց ինքը Գարեգինը իր {ներգործութեամբ} դաւաճանում է հեղինակին եւ շատ տեղ երեւում է ոչ աւ

որպէս՝ ա. Յիսուսի Քրիստոսի բնութեան, կամքի եւ {ներգործութեան} վարդապետութիւնը. բ. Քրիստոսի ծննդեան եւ մկրտութ

զգս եւ ազինս եւ ոչ ոք ուժ է ճակատ յարդարել ընդդէմ {ներգործութեան} ժամանակին եւ պահանջման բնութեանն. զանազանութիւն

յ, մինչ լեզուն իբրեւ նիւթական մշակ այսր իմացական {ներգործութեան}, կերպաւորէ զձայն մտախորհութեանն՝ զգալի գործելով

, զի զգայութիւն մեր ոչ ենթարկի կրաւորաբար նորին, {ներգործութեան}, եւ երրորդ՝ զի հնար էր հետզհետէ խօսիլ նոր հայախ

իսուսեանք, այս բանը շատ լաւ հասկանալով, իւրեանց {ներգործութեան} համար ընտրեցին այլ ճանապարհ։ Նոքա զանազան խորամա

Յիսուսեանները քանի՛ անգամ պիտոյ է փոխէին իւրեանց {ներգործութեան} ձեւը եւ ուղղութիւնը։ Եթէ ես յանձն առնուի գրե

ւթիւն էր լինում Աստուածային գթութեան մարդու վերայ {ներգործութեան} մասին, նա հերքում էր մարդումը ամենայն ազատ կամք

։ Յիսուսեանք այս ժամանակումը փոխեցին իւրեանց {ներգործութեան} կերպը, ինչ որ վերաբերում էր Ֆրանսիայի քաղաքական

կախում ունենալու. այնտեղ հաւասարապէս հասարակաց է {ներգործութեան} պաշտօնը: Եթէ պ. Պռոշեանցի գործը համեմատենք նկար

նդանալով, յանձնուած են միմիայն բնութեան բժշկարար {ներգործութեանը}, եթէ այսպէս եւս լինէր, ճշմարիտ, մահացութիւնը չ

եւ կտրում է կեանքը, մարդը, որ ենթարկւում է մահի {ներգործութեանը}, մեռանում է իսկոյն: - Ուրեմն քո կարծիքով մահ

քայն եւ խնդրէի բանալ զքննութիւն ի վերայ պարականոն {ներգործութեանց} Սինօդին, այլ որովհետեւ չկարիմ առաւել մնալ աստանօ

ւթենէ աստի աղբերաuցի վնաս ինչ ազգին, ի պարականոն {ներգործութեանց} արանց, որք զանխուլ յազգէն, փոյթ ունին զսեպհական

Պռօշեանցը շատ է քշում այս ըստ-ը. " ըստ ժամանակին {ներգործութեանց} ", - գրում է նա, որ պարզ գրաբառի կանոնիցն էլ դու

զգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, որով բողոքէ նա զանկանոն {ներգործութենէ} Այվազովսքւոյ: Անշուշտ ի պէտս գործոյս մնայ ինձ

ան քաղաքում, բոլորը այն հինգ անբարոյական մարդերի {ներգործութենիցն} է մեզ հասանում, նոցայ, որ մեր նաւաբեկութեան աղէ

ում էր իւր մէջ Քրիստոսի երկու բնութեան կամքերի եւ {ներգործութենների} վարդապետութիւնը, ընդունեց Կաթողիկոսը (Ներսէս Շն

, գնաց Ինսպրուկ, որ մօտ լինելով Տրիդենտին, իւր {ներգործութենովը} հաշտեցնէ երկու թշնամացած կողմերը։ Կանիզի Յիսուսե

հասկացան, որ Կարդինալը իւր առաջին անգամ հակառակ {ներգործութենովը}, կարող էր ջնջել նորանց Ֆրանսիայի միջից եւ, Պապի

, չունիք երբէք խնայել զձեր ովսանն պարտ ու պատշաճ {ներգործութիւն}: Աշակերտ Լազարեան լսարանի Ռափայել Պատկանեան,

ւութենէ ձերմէ, զի թէ մարթ ինչ իցէ, չխնայել զձեր {ներգործութիւն} առ այն նպատակ Պատկանեանին, որով ունիք պարտաւորել

նասակար սովորութիւն եւ կարէի ի սպառ խափանել, եթէ {ներգործութիւն} իմ լինէր ձեռնտու առաջնորդաց: Սերոբէ Արքեպիսկոպոս

ետներ աղաղակում են, քարոզում են, բայց այդ ոչինչ {ներգործութիւն} չէ յառաջացնում ժողովրդի մէջ: Արդէն զզուեցուցին ի

ոյն եւ ծնեղ ապագային, բայց եւ ժամանակն ունի զիւր {ներգործութիւն} յիւրում կարգի առ հասարակ ի վերայ ենթալուսնէից, ե

արան բարոյականութեան. ահա թէ մատենագրութիւնը ինչ {ներգործութիւն} ունի կրօնի վերայ։ Ուրեմն կրօնի ուսումը պիտոյ էր

... Մի կողմից, քարոզիչների խորամանկ եւ ազատ {ներգործութիւնը} ճանապարհ էր բանում ոտքը չկոխուած եւ հեռաւոր աշխար

։ Նա, օգուտ քաղելով այս յայտարարութեններից, իւր {ներգործութիւնը} յարմարում էր գործերի ընթացքին։ Այս կերպով ահա՛ լ

ստուածպետական Հասարակապետութիւնը. - Յիսուսեանների {ներգործութիւնը} Ֆրանսիայի մէջ Ֆրանսիսկոս II-ի թագաւորութենից սկսա

հանճարեղ Րիշիլիէն։ Ես ցոյց կը տամ միայն նոցա այն {ներգործութիւնը}, որ ունեցան (այսպէս անուանուած) Աստուածաբանակա

ով եւս եւ խռկուած աւելորդապաշտութիւններով։ Կրօնի {ներգործութիւնը} ազգի վերայ շատ անչափելի մեծ է. համարեա՛ թէ ամբող

ն դարերով անգործ եւ կաթուածահար թոքերի կիսակենդան {ներգործութիւնից}, որոնք զգում են առողջ օդի կարօտութիւն, որքան կա

անքը ներգործում են առանձին առանձին եւ ուր, նոցայ {ներգործութիւններից} աւելի, ընթերցողը պիտի իր հայեացքը ուղղէ դէպի հեղ

նկարագրել Յիսուսեան աբեղաների անքուն եւ անձանձիր {ներգործութիւնքը} Հուգենօտները հալածելու, Լարօշելը առնելու, Ֆրանս

ապարտուած էր, բայց հարստութիւնը եւ Յիսուսեանների {ներգործութիւնքը} փրկեցին նորան։ Է քաղաքի Պարլամենտը, ուր տարուել

քը աշխատեցան սահմանափակել Յիսուսեան խոստովանահարց {ներգործութիւնքը}, զուր տեղը բողոքում էին դէպի Կլեմենտ XI-ը, որ գ

ցել է սիրելու կրակը: Վարդիթերին վերագրուած բոլոր {ներգործութիւնքը}, հոգեբանական ախտերը, ցանկականի եւ սիրու, գիտակ

մեկնել: Գիտենք որ թե մի բուսական առանց բնության {ներգործության}, այլ արվեստի բռնութենովը անցնելով յուր մանկությա

յն ձեւը եւ դրությունը, զրկվելով մյուս կենդանական {ներգործությունից}, ինչպես է այժմ մեր հին լեզուն: Բնությունը զ

հարկադրում է նորան թողուլ հաջորդի սերմը, այսպես {ներգործում} է եւ լեզվի վերան. իհարկե խելագարություն է ջնջել

, կարելի է օգնության կանչել HgCL, որը շատ լավ է {ներգործում} համարյա բոլոր բորբոքումների դեպքերում, իբր քակող

վայելում է հասարակ ժողովուրդը, մինչեւ անգամ երբ {ներգործում} էր ազգութեան մեքենան, քան թէ մասնաւոր մարդիկ, ո

է ազգի էական օգտի, այսինքն՝ ստրուկների հետ: Նա {ներգործում} է եւ յետընթաց կուսակցութեան եւ կառավարութեան հակա

ւս թշնամի, եւ, ընդդէմ կամելով ներգործել ազգին, {ներգործում} է ընդդէմ յառաջընթաց կուսակցութեան եւ վատօրէն միան

նարկութեանց: Շատ մեքենայք, որ Եւրոպայի մէջ {ներգործում} են կրակի եւ շոգու զօրութեամբ, Ասիոյ պարզութեան մ

փոխանակութիւն եւ անձնապահութիւն: Արտաքին ոյժերը {ներգործում} են էակի վերայ (սովորական ոճով խօսելով) աւերողապ

ուլութենից, տիրում են նոցա վերայ եւ նոցա անունով {ներգործում} են, միմիայն իւրեանց անձնապահութեան համար:

մարգոց: Բայց դու տե՛ս, որ Հեգելի դրութիւնը {ներգործում} է եւ իր փիլիսոփայոլթեան վրայ, որի ժամանակը անցած

ւթիւնը լոկ ազնուական եւ ստորին դասակարգերի վրայ է {ներգործում}: Աոաջինը չի կարնալ իր անշարժ սեփականութիւնը բաժի

ծաղկի այն ժամանակամիջոցում միայն, երբ նորա հոգին {ներգործում} էր մի նիւթական շրջապատի մէջ, երբ կրում էր իւր վե

կարծիքով մահը մի էակ է, որ գալիս է, կտրում է, {ներգործում} է. պատճառ, այդ գործողութիւնքը կարող է կատարել մ

սի նախապաշարմունքներից, բայց այսպիսի ազատութիւնը {ներգործում} է միայն ազատ ժամանակը մինչ հանդարտ էր հոգին. իսկ

ն գիտակցութեան, զգացողութեան եւ անձնաճանաչութեան {ներգործում} են զանազան ուժերի ազդեցութեամբ։ Եւ ի՛նչ այլ հետե

ւթիւնքը։ Ի՞նչ է պապականութեան խորհուրդը, որ {ներգործում} է այսպէս. այս խորհուրդը մեծ է, բայց ո՛րքան մեծ

մեծ, այնքան եւ կորստական մարդկութեան համար։ Նա {ներգործում} է կրօնի եւ կրօնապաշտութեան դիմակի տակ, բայց դոքա

կանութեան վերայ՝ մի՞թէ կարելի է չտեսանել, որ նա {ներգործում} էր ամենեւին քաղաքական գաղափարների հետեւելով, կար

նւում էր ահա՛։ Ցոյց կը տամ յետոյ, թէ ինչ կերպով {ներգործում} էր նա նոր երկիրների մէջ, ուր քաղաքականութիւն կամ

ապը, նոյնպէս եւ Կարդինալ Գուիդիչիօնին. փոփոխակի {ներգործում} էր, երբեմն իբրեւ քաղաքական մարդ, երբեմն իբրեւ Ս

րոգութիւնը դրեց Պապական սրտի վերայ, աւելի խոր էր {ներգործում} հետ զհետէ։ Օրէ օր տարածւում էին Լուտերի Վարդապետ

ն եւ Յիսուսեաններին, որոնք իմանալով, վաղ ուրեմն {ներգործում} էին ժողովքի մէջ եւ Կայսրի խաղաղութեան մասին խորհո

ը։ Քրիստոնէական հաւատի նախկին քարոզիչքը չէին {ներգործում} այսպէս. նոքա ցոյց էին տալիս Աւետարանական Վարդապե

ի նենգաւոր քաղաքականութեան շնչելուց։ Այսպէս ահա՛ {ներգործում} էին Յիսուսեանք Հնդկաստանի մէջ, Եափոնիայում եւ Չի

նդուիլ Պապի կամքին։ Բայց այնպիսի խորամանկութեամբ {ներգործում} էին, որ առ հասարակ դուրսից նայելով երեւում էր,

անը նախագահ։ Ես ցոյց տուեցի, թէ ի՞նչ կերպով {ներգործում} էին Յիսուսեան քարոզիչքը Չինաստանում, Եափոնիայում

եղ իբրեւ թագաւորների խոստովանահայր եւ նոցա ձեռքով {ներգործում} են իւրեանց Կարգի օգտի համար։ Լուդովիկոս XIVի

դառնում Եկատարինէ Մետիչիսի պալատումը, Սպանիացիք {ներգործում} էին նոցա ձեռքով։ Նոքա, ինչպէս երեւում է դը-Տու

կառավարւում էին Յիսուսեանների խորհրդով, ազատակամ {ներգործում} էին Փարիզի եւ Ֆրանսիայի վերայ։ Հենրիկոս III-

ով, որ ունէր Հռովմի եւ Ֆրանսիայի Արքունեաց հետ, {ներգործում} էր ո՛չ միայն Ֆրանսիայի վերայ, այլ եւ ամբողջ Եւրո

մանում, որ կողմը բռնի. մի կողմից խոստովանահայրը {ներգործում} էր, միւս կողմից՝ նախարար Շուազեօլը։ Վերջապէս ի

նտիր են եւ վսեմ, իսկ այնտեղ, ուր բնաւորութեանքը {ներգործում} են առանձին առանձին եւ ուր, նոցայ ներգործութիւննե

երից, վերջին անգամ ասում ենք, թէ այսպիսի բաները {ներգործում} են խեղճ եւ պարզամիտ ժողովրդի վրայ այնպէս, ինչպէս

բանական ճառ՝ այնպիսի սրտաշարժ, այնպիսի տխուր եւ {ներդաշնակ} առոգանութեամբ, որ բոլոր ներկայ գտանուողքը արտասո

օրիորդներից մեծը վեր կացաւ տեղից եւ ասաց քաղցր եւ {ներդաշնակ} ձայնով. - Քուրիկնե՛ր, մէք հրաւիրեցինք ձեզ խն

գալ խարուկի չորս կողմով եւ երգել նոյնպիսի զզուելի {ներդաշնակութեամբ}: Հաստատ կացանք մեր ուխտին, Հաւատարիմ պաշտօն

իւր անձնաւորութեան եւ արտաքին շրջապատի մէջ կար մի {ներդաշնակութիւն}, մի համակրութիւն: Եթէ այսպէս ցոյց է տալիս փորձը

ս բոլորը միացած, կազմում էին մի ահարկու եւ տխուր {ներդաշնակութիւն}, եւ յառաջացնում էին մարդու մէջ մի այնպիսի անախոր

աղձութեան անձնատուր հոգու մէջ: Ի՛նչ անսիրելի {ներդաշնակութիւն} ՝ եղանակի անախորժութիւն, ֆիզիկական տկարութիւն,

միանալով կազմում էին արդարեւ մի տխուր եւ սրտաշարժ {ներդաշնակութիւն}: Պ. Մարկոսը աշխատելով այս խաւար մտածութեան

, ի՜նչպէս գեղեցիկ են, ի՜նչպէս կատարեալ, ո՛րքան {ներդաշնակութիւն} կայ, ո՛րքան զուգապատշաճութիւն, ո՛րքան շնորհք,

լեզուի մէջ, ժամանակի խնայողութիւը, առոգանութեան {ներդաշնակութիւնը} եւ արտաբերութեան հեշտութիւնը մեծ քայլափոխ են արել

աչքից փախցնենք, նկարի տպաւորութիւնը կը կորցնէ իր {ներդաշնակութիւնը} ։ Մտքի գոյները ցոլացնողքը բառերն են, եւ աշխարհիս

արանքը - Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապետք - Լամարթինի {ներդաշնակութիւնքը} Հայերէն. ուրիշ գրքերի ձեռնարկութիւնք - Հ. Ղեւոն

՝ չէին պատշաճիլ այդ բառարանին. այժմ նրանք բոլորը {ներդաշնակում} են իրար ու նրանց ստեղծողները, hավանորեն, հանգիս

եզվավ. կաթոլիկների մեջքը կոտրելու է այդ: Առայժմ {ներե} եղբայր, որ երկար չեմ գրում, թեեւ հարկավորությու

նա հազիւ թէ ժամանակ ունենայ․ նորա պարապմունքը կը {ներե՞ն} արդեօք ժամանակ կորուսանել այս խորհրդակատարութեան

ք եւ զազգային խնդիրս, օ՜ն յառաջ, որքան եւ որչափ {ներեալ} լիցուք ի շուրջ պատելոց: Յանձն արարեալ զմեզ ի

գոիզմն ինձ թույլ կտայի, եթե միայն նրա պայմանները {ներեին}. եւ թույլ կտայի՝ լիովին հավատացած, որ նա իմ այ

բ հայտնում ես քո ազգասիրությունը: Աղաչում եմ ինձ {ներել}, որ մինչեւ այժմ չէի կարողացել քո մի քանի հանձնար

ծառայությունքը գործ դնել: Դարձյալ աղաչում եմ {ներել} այս աղճատ գրությանս, ժամանակը շատ կարճ էր: Միամ

թվականներին եւ, այդ պատճառով հեղինակին կարելի է {ներել} մյուս վրիպումները, ինչպես օրինակ նավաստիների բռն

նաւ միոյ աշխարհական անձին, եւ թէ կարելի է խնդրեմ {ներել} եւ ինձ: Ձերոյն բարձր սրբազնութեան բարեխն

կամեցաւ նորան դատապարտել, բայց դարձեալ գթալով, {ներել} էր մարդասիրաբար, բաւական համարելով արտաքսել նորա

ունի, եւ մաքուր խղճմտանքով ներգործելով, ոչ բնաւ {ներել} իրեն դորա փոխանակ, իր կամամտածական կարծիքներն էլ

այց նորա վառ հոգին եւ ազնիւ ձգտողութիւնքը չկամէին {ներել}, որ իւր մարմնի նիւթական զօրութեան նուազութիւնը ա

ն հիքացելոյս. թերեւս աղաչէի զմեծիդ մռայլութիւն, {ներել} յանդուգն առաջարկութեանս, թոյլ տալ ինձ ի գրի հարկ

նային քաղաքացի եւ առաքելականաւդ հեզութեամբ հաճեաց {ներել} քումդ ապիրատ զաւակաց, որոց բանդագուշեալ ի զառանց

սել, որովհետեւ հիւանդին եւ խելագարին ամենայն ինչ {ներելի} է. օրէնքի եւ պատշաճի խստութիւնը թուլանում է այս

ց եւ ըստ թեթեւութեանց երբեմն մահացու են եւ երբեմն {ներելի}: Ի վերջէ յարէ զանուանս գլխաւոր մեղաց, որ գոն,

ժողովուրդն ուսցի զամենայն ինչ կարծել հնարաւոր եւ {ներելի}, եթէ ունիցի առ այն զաններելի հրաման առաջնորդաց,

ոչ պակաս, որպէս բաբելաբանութեան վրայ, եթէ միայն {ներելի} է ex uso in abuso գործ դնել այս բառը։ Մենք չենք

սել է նորանց։ Մինչեւ Փարպեցու թղթի յայտնուիլը {ներելի} էր տակաւին կրկնել թէեւ անհիմն, բայց հնացած կարծի

։ Եւ այսուհետեւ ոչ միայն արժէք չունին, այլ բնա՛ւ {ներելի} չէ կրկնել։ Բայց սակայն պ. Էմինը, իր յառաջաբ

ակը՝ նիւթ։ Նպատակին հասանելու համար ամենայն բան {ներելի} է, մարդասպանը եւս Դաւիթ եւ Յուդիթ է դառնում։ Իս

դականին մտաց, սխալել ոչ համարիմ. բայց այս գուցէ {ներելի} աբեղայից. ըսո որում պատմագրութեանն հանդէս չէ դոց

ն, միակամ յամենեցունց ժխտի"։ " Այդ կարծիք՝ {ներելի} ի շրթունս օտարաց, անթողլի է մերայոց, որք ինքնակ

թէպէտ մի փոքր ի՞նչ խաղողի ջրից... Բայց այդ եւս {ներելի} է, որովհետեւ նորա նման ուսուցիչները կտակ ունին Ն

ը կրկտեն ըստ զանազան խելաց եւ իդէայից ")։ Միշտ {ներելի} է հին լեզուից փոխ առնուլ, եթէ նորում չկայ այդ ձե

ութեան մէջ ներգործող մարդոց բերանը չէ դրուած, որ {ներելի} էր, որովհետեւ ժողովրդի մէջ եթէ կայ այս վարդապետո

մասին: Սակայն ինչպէս ամենայն ճանապարհորդի {ներելի} է, առանց թերեւս զանազան պատճառների խոր քննութեան

ի նոցանէ, հայեցեալ աստիճան թեթեւութեան, համարի {ներելիս}: Ո՞յք են այդոքիկ եւ զիա՛րդ որոշեն աստիճանքդ, մի

յն յօդուածք, որոց ` կարճառօտիւք պատասխանեցաք ըստ {ներելոյ} ժամանակին, շարեն ըզգրքոյկ վարդապետին Գաբրիէլի ՚ի

քեալը, բայց դո՛ւ Քրիստոսին նմանելով, տանելով եւ {ներելով} իմ անզգամութեանը, ընդունէ՛ ինձ որպէս մի անզգամ

նիսկ մարդերի հետ, վասն որոյ, սիրելի՛ ընթերցող, {ներելով} իմ այս անհամբերութեանը, դու գոնէ ինձանից առաւել

անազան խօսքեր " Սոս եւ Վարդիթերի " վրայ: Տակաւին {ներելով} նորանց չենք ուզում վերագրել նոցա անհաւանութիւնը մ

քը, շատ մեծամեծ մեղքեր, որ պապին միայն տուած էր {ներելու} իրաւունք, ներւում էին մի հասարակ Յիսուսեան աբեղա

եք, որ ես էլ իմանամ. կարելի է մեղանչել եմ, թող {ներեն}, բայց լավ կլինի, եթե ես էլ իմանամ իմ մեղքս, որ

գծագրութիւնքը։ Այդպիսի մի մատենագրութիւն, թո՛ղ {ներեն} մեզ այսպէս ասել ճշմարտութիւնը, նման է Ճիզուիթներ

ցաւակցութեանը։ Մեղաւորը եւ շատ մեղաւորը, եթէ կը {ներեն} Հայք մեր համարձակութեանը, ինքեանք են, որ չգիտեն

ութեան վերաբերեալ նկատողութիւնքը ընդհատվեցան։ Կը {ներեն} մեզ մեր ընթերցողքը եւ մենք այս անկարգութիւնքը վկա

յտնի է, թէ դարձեալ հին լեզուի ազդեցութեամբ։ Թող {ներեն} մեզ, որ մենք այսպիսի մէկ-մէկ հատ երեւցած արտուղո

սենք։ Այս խնդիրը խիստ մօտ է իմ սրտիս, ուստի թող {ներեն} մեզ մեր ընթերցողքը մեր տկարութիւնը, երբ չենք կար

տարաժամ բռնաբարութիւնը, բայց, այն ժամանակ, թող {ներեն} մեզ, Վարդիթերը չէր կարող ունենալ այն բնական եւ հ

ն՝ առանց համարձակուելու մօտենալ գիտութեանց, թող {ներեն} մեզ, եթէ դորան լեզու չխոստովանենք։ Այսօր երկ

րոպայի մէջ, ազատ չէք այս թշուառութենից, ի՛նչպէս {ներենք} Ձեր աշխարհում բնակուող մեր եղբայրներին, որոնք այ

ն զիս ընդ բանս Եւ զի սերովբէ չեմ բնաւ, {Ներեսցի} ՝ ոչ գիտել զայս: Տանէր սերովբէն թերութեան

ազգին՝ միակ ճանաչի աղբիւր, զի չունի նա զլեզու. {ներեսցի} մեզ խոստովանել զճշմարտութիւնս մերկանդամ, թէեւ բա

տեսցէ զձեզ: Մի ծանր ումեք [թուեսցի], եթէ {ներեսցուք} մեզ [մերոյս վասն հայկական դպրութեան ճառի] սկիզբն

ասացի, խնդրեմ, եթե ձեզի այս բանով վիրավորեցի, {ներեցեք} ձեր եղբորը, որ ձեզ միշտ սիրում է եւ այնքան սիրու

աքուր խղճմտանքով գործակատար եմ գտնված։ Խնդրեմ {ներեցեք}, որ այսպիսի հանձնարարությամբ Ձեզ ձանձրացնում եմ

կե ինձ Պետերբուրգ, որ 6 օրի ճանապարհ է այժմ: {Ներեցեք} շտապ գրությանս, փոստի ժամանակը անցնում էր, եւ ե

ւնից այնքան գրեմ, որ դուք էլ զզվիք, բայց առայժմ {ներեցեք}: 1866 101. ԱՆՀԱՅՏ ԱՆՁՆԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ Կամիշ

թիւնը իմ ախորժակի յարմար բան չէ, եւ, մանաւանդ, {ներեցէ՛ք} տարապայման համարձակախօսութեանս, ի՛նչ կարիք ունիմ

նջակ սկսած մէջքից ծածկում էր մինչեւ ոտքերը: - {Ներեցէ՛ք} խնդրեմ, պարոն փեսայ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլու տիկի

ց: - Ոչինչ, ոչինչ, - կրկնեց այցելուն, - դուք {ներեցէ՛ք} ինձ, որ ես այսպէս անհանգիստ արեցի ձեզ, ես չգիտէ

ւթիւնը փոքր ինչ երկարեց. արդէն իններորդ ժամն է. {ներեցէ՛ք}, որ գլուխ ցաւեցուցի... - Ի՞նչ էք հրամայում

ձեր գոչիւնը...: Եղբայր, սիրական, պարոն ( {ներեցէք} ինձ, որ այսպէս ընտանեբար վարւում եմ ձեր հետ),

ւնել եւ Բուդդականութիւն. ինչպէս տեսանում եմ ես ( {ներեցէք}, որ համարձակւում եմ տեսանել, ըստ որում, անզօր

եւ բարեկամութիւնը լինի յարատեւ... Բայց այժմ, {ներեցէք} ինձ, ժամանակն է գնալու: - Ես չեմ համարձակւու

րը կստանաս շուտով մեկ եկողի հետ եւ, թե ուշացավ, {ներեք}, որ ես ժամանակ չունիմ, եթե այստեղ լինեիք, կտես

նութեան, որոց գլխաւորն է աղքատութիւն իմ, որ ո՛չ {ներէ} ինձ չուել աստի ի Քիշինեւայ յԷջմիածին, որոյ հեռաւ

ւթիւնը չընդունելով) մեռածների համար, որ Աստուած {ներէ} նոցա անգիտութեան մեղքը: Հրաժարական ողջոյն տա

ախ, Սկսաւ բարբառել հոգով անխարդախ, Որ {ներէ} յանցանք այն չոքած մարդու Որ մերկ դիմակով սատ

լինելով, ոչ երբեք ներած է ինքեան եւ ոչ բնաւ պիտի {ներէ} ուղղել իւր հայեացքը մի այնպիսի կէտի վերայ, ուր մ

հիմքը եւ բարոյականութեան նշանաբանը: Մարկոսը թող {ներէ} Կիրակոսին, եթէ նա սպանել է նորա որդին, որպէսզի

ա սպանել է նորա որդին, որպէսզի Կիրակոսն էլ նորան {ներէ}, եթէ նա սպանէ սորա որդին: Բայց կարգ ու կանոն կը

ահա անզգամեցայ եւ խօսում եմ, աղաչում եմ մի փոքր {ներէ} ՛ իմ անզգամութեան), այս պատճառով էլ, ճի՛շդ եւ ա

, դո՛ւ, Տէ՛ր, քաղցրութեամբ, բանի տեղ չդնելով, {ներէ} ՛ ինձ որպէս մի տկարամիտ մարդու։ Եւ քո իսկ ամենասք

ր 'ի Թղթի իւրում կրճատելով՝ Հրատ կոչէ"։ Թող {ներէ} մեզ պ. Էմինը ասել, թէ որպէս միշտ եւ հանապազ, ն

ւթիւնը կարելի՞ է պահանջել։ Ո՞ր խիղճն է, որ պիտի {ներէ}, ո՞ր ձեռքն է, որ պիտի բարձրանայ մի գաւազան էլ ա

ը, որի վրայ ակնարկում է Փարպեցին։ " Լա՛ւ էր եթէ {ներէիք} փոքր մի եւ իմում անզգամութեանս... մի ոք համարեսց

լուխ տալով ասաց. - Համարձակւում եմ, եթէ կը {ներէք}, յանդիման լինել ձեզ... Սատանան, ընդհատե

ջուց պատրաստուած... ոչինչ երկիւղ չկայ: Եթէ կը {ներէք} համարձակութեանս, դուք բաւական օգուտ կը ստանաք այ

յօրինել զգիրս։ " Չկարեմք " ասեն։- Ընդէ՞ր ապա ոչ {ներէք} կարողաց։ " Զի խոչընդակ են մեզ " նոքա"։ Յաւ

օնը թշնամի է հաւասարութեան: Բոլոր այն " ուրեմն "- {ները} դուրս են գալիս դարձեալ այն մովսիսական եսական ոգու

, եթե ոչ մանրադիտակով, ապա գոնե խոշորացույցով: {Ների՛ր}, եղբայր, անհնարին է կարդալ, եւ ամենազվարճալին

ն եւ կրկնապատկել են իւրեանց ապրանքի գինը: - {Ների՛ր}, պարո՛ն, հաստգլուխ ես եղած, որ մինչեւ այժմ չհա

Քարը մոմո՛վ տեսանել։ Ոհ, Մեսրո՛բ, {ների՛ր} դու ինձ՝ Իբրեւ որդւոյ քո ազգի, Ապերախ

է ուրախութեան պալատներ եւս շինել: - Եղբայր, {ների՛ր}, մոռացել եմ. միգուցէ այդ բանը վերագրես իմ ժլատո

կլիներ, մի՛ մեղադրիր ինձ իմ լռության համար, այլ {ներիր} եւ ցավակից եղիր որպես բարեկամ. ասացի՝ սիրտս արյ

ը եւ մեծ տհաճութեամբ շարունակեց. - Պարո՛ն, {ներիր} ինձ ասել քեզ, որ դու ոչինչ հասկացողութիւն չունիս

աջ կարծում էի, որ դու փոքրիշատէ բան գիտես, այժմ {ներիր} համարձակութեանս, տեսանում եմ, որ շատ բոբիկ ես ե

ծիծաղում ես իմ վերայ, կամ թէ այդպէս չէ՛, ուրեմն {ներիր} ինձ եթէ ասեմ, թէ կան դեռեւս բաներ, որոնց մասին

րելի է, որ ես ուշանայի եւ սպասել հարկադրէի քեզ: {Ներիր} ի՛նձ. այդ, ինչպէս ասում եմ, պատահեց պահապանի պ

նված լինելով Եգիպտոսում բացարձակ ստրկության մեջ, {ներծծված} էր այնպիսի միստիկական դաստիարակությամբ, որ ավելի

ռավ 50-ական թվականներին եւ նրա հետ գերեզման իջավ [ {ներկ]} պատրաստելու եղանակը: Մինչդեռ, եթե այս վերին աս

ովին եւ այլոց, որ մեր սիրելի եւ բարեկամ կճանաչես {ներկա} րոպեումս: Այստեղ լսեցի, որ կաթողիկոսը ճանապա

ի զորությամբ, գուցե թե քաղաքը առ ժամս բան չստանա {ներկա} առձեռն պատրաստ արծաթով կամ փոքր բան ստանա եւ մնաց

ազդեցություն չգործեց նորա վերա: Բայց Իտալիայի {ներկա} վիճակը, խելքերի ընդհանուր խմորումը վկայում են,

, օրինակի թիվը եւ գումարի որքանությունը։ Ձեր {ներկա} եղած քաղաքից դուրս, ուր մենք չենք կարողացել աշխա

արկերակայնության դեպքում: Աչքի առաջ ունենալով իմ {ներկա} վիճակը, հիվանդությանս նկատմամբ ես կարող եմ միմիա

բան է փոխվել, իսկ ինչու անցյալը ցույց տալ իբրեւ {ներկա}: Ես անգլիամոլ չեմ, բայց գերադասում եմ ճշմարտութ

տ մանրամասն կխոսեմ: Այժմ կրկին վերադառնում եմ {ներկա} վիճակիս: Այսօր հրաշալի եղանակ էր եւ ես նրանից օգ

կատարված փաստ: Ով որ քիչ թե շատ ուսումնասիրել է {ներկա} Անգլիան, նա, կարդալով Ֆոշեի գիրքը, չի կարող չզ

պարակախոսները: Ինչ վերաբերում է հրեա ժողովրդի {ներկա} սերնդին, հազիվ թե ամենաջերմեռանդ մարդասեր-հրապար

մի որեւիցե ժողովրդի գլխին, ի նկատի ունենալով նրա {ներկա} վիճակը եւ խորամուխ չլինելով այն խթաններին, որոնք

Ահա այն ամենը, ինչի մասին կարող էի ես գրել իմ {ներկա} վիճակում: Ա՜հ, խնդրեմ հաղորդել Անանիային, ո

черки Англии " որոշակի է, մինչդեռ գիրքը Անգլիայի {ներկա} վիճակին չի համապատասխանում: Այդ գիրքն այժմ ավելի

սկին չի հուսահատվում, նա հավատացած է, որ եթե ոչ {ներկա} սերունդը, ապա հաջորդը իրեն ըստ արժանվույն կգնահա

իկոլաեւնա Պանովային: Ես շատ հաճախ եմ մտածում նրա {ներկա} վիճակի մասին, մանավանդ այն ժամանակվանից, երբ իմ

են: Ընդհանրապես մեզանում դեռ շատ սակավ են իմ {ներկա} ձեռնարկության համար անհրաժեշտ նյութերը, բայց իմ

ա հասկանա ինձ: Հասկանալն առաջին քայլն է, ինչ որ {ներկա} սերունդը կհասկանա, այդ աքցանով էլ չի կարելի պոկե

մ եւ մեծ սխալներ գործել՝ թող նկատողներն ուղղեն: {Ներկա} միջոցներով այժմ հնարավոր չէ պահանջել, որ նկարի յ

Ճիշտ է, ժողովների ժամանակ ամբողջ հասարակությունը {ներկա} չի լինում, բայց դա կախված է յուրաքանչյուր քաղաքա

քից եւ չի ապացուցում երբեք, որ նա իրավունք չունի {ներկա} գտնվելու: Դրա փոխարեն, եթե, դիցուք, A անձը նե

կա գտնվելու: Դրա փոխարեն, եթե, դիցուք, A անձը {ներկա} է գտնվել B ժողովին եւ բացակայել C. ժողովից, դրա

, կրկնում եմ, D անձը, որը բացակա էր B ժողովից, {ներկա} է գտնվում C ժողովին: Բացակայությունը կամ մինչեւ

նվում C ժողովին: Բացակայությունը կամ մինչեւ իսկ {ներկա} լինելու դեպքում լռություն պահպանելն ապացույց չէ,

ր է, քան թէ նա, ով գիշերները չի քնում, որպեսզի {ներկա} գտնվի ժողովներին, եւ նա, ով հումեդահավի պես այն

օրինակ, պառլամենտներում, ոչ բոլոր անդամներն են {ներկա} լինում. մի՞թե այդ ապացուցում է, որ բացակայող պա

ար ժամանակ ֆրանսիական պալատի անդամ է եղել եւ միշտ {ներկա} է գտնվել, մինչդեռ իր ներկայացուցչության ամբողջ ը

րհամարհելի սկզբունքների վրա, որոնք հասարակության {ներկա} զարգացման հետեւանքով պետք է ընդմիշտ անհետանան, ի

ջկանը, իմ սիրելի Տիրուհուն. բայց ես հույս ունիմ {ներկա} լինելու նրա հարսանիքին: Այլեւս, եղբայր, բա

ու պերճախոսության տեսության - ինչպես խոստանում եք {ներկա} նամակում։ Երկուշաբթի ես մոռացա հարցնել, իսկ դու

ս վնասակարս մեզ, հայեցեալ ի պատմական իրողութիւնս {ներկա} ժամանակիս: Բազում են առ մեզ օրինակք աննուէր քահա

18 ՓԵՏՐՈՒԱՐԻ 1855 Սեւով կնքած, սեւ {ներկած} սեւ լուրը Երբ դուրս եկաւ Պետերբուրգից անկար

52 ամի, ի Քիշնեւ Դիւանատունս ընկալեալ ի 2 {ներկայ} մարտի ընդ միաւորականի Հոգեւոր Կառավարութեան տեղւո

յ, տուելոյ ինձ յերեքտասաներորդէ ամսեանն օգոստոսի {ներկայ} ամի, որ համաձայն կոնդակի նորին վեհափառութեան առ

նօդական սրբազան հարց, հաճեցաւ կոչել եւ զիս, ուր {ներկայ} էր եւ պաշտօնակատարն պրօկուրօրի, պ. Թաղիանոսեանց

սն հանգամանօք վերահասու լինել զօրութեան բանին: Ի {ներկայ} եղեալ անդամոց երկոքին անդամք, որ գոն Ղուկաս եւ Մ

անյուշ, քանզի վճիռն այն իսկ է, զոր ընթեռնումք ի {ներկայ} հրովարտակին, զկնի բառիս հրամայեցին: Որովհետե

ես այժմ բողոքել. այս ամենայն ոչ կարեն մտանել ՚ի {ներկայ} դատ իմ, քանզի ըստ օրինաց պետութեանն Անգլիոյ, ա

որդական առարկայ, որպէս ոչ ուղղակի վերաբերեալ առ {ներկայ} պահանջողութիւնս իմ: Իսկ զկնի ստանալոյ զգումա

ւն ի գերագոյն ատենի պետութեանն Անգլիոյ: Ահա {ներկայ} վիճակ Բաբաջանեան գործոյն. եկից այժմ առ հրիտակն հ

ում, կինը, ամենեւին ուշադրութիւն չդարձուցանելով {ներկայ} հանգամանքի վերայ, հարկադրում է ամուսնուն լուացու

այ, Շատ բան տեսնել կարող էր... Չտեսաւ. թէեւ էր {ներկայ}... Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութ

բացի դորանից, հրամայեցինք ՄԵՔ. Առաջին. Ձեր {ներկայ} տեղափոխութեան միջոցին դէպի Ազովեան գաւառը, փոխադ

քառասունը փոխանակում են Ռուսի բառերով այնպէս, որ {ներկայ} ժամանակումս Նախիջեւանցին խօսում է Ռուսերէն եւ Թաթ

իւն, մտածեցէք մեր խելքով... Ահա՛ մեր բոլորի {ներկայ} դրութիւնը. այն սարսափելի խոցը, որ, դարերով ճար

ծ դրուելով, չեն հասանում իւրեանց բուն նպատակին: {Ներկայ} տարու Ապրիլի 14 թուականից ուղարկել էի Պ. Կ. Էմմ

Պատասխանի եմ ստանում, թէ " այստեղ ազգի անցեալ եւ {ներկայ} բարօրութեան եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը գրելու

յետոյ կը գրեմ"։ Ի՛նչ պիտի գրէ. ազգի անցեալ եւ {ներկայ} բարօրութեան եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը, յետոյ

այդպէս նախասահմանուած է նոցա վիճակը: Պարոնը իւր {ներկայ} յօդուածի վերջումը, կամելով ցոյց տալ իւր սրատեսու

եանքը սկսած այն օրից, երբ յիշում եմ ինձ, մինչեւ {ներկայ} րոպէս գտանւում է միօրինակ տխրութեան մէջ: Ինձ ո՛չ

Հայերից մօտ իբր երկու հարիւր մարդ՝ այր եւ կին, {ներկայ} էին այդ հանդէսին, որոնցից ոմանք եկած էին մեքենաբ

արութիւն էր ազգի համար, որ այդ պարոնը կամեցել էր {ներկայ} գտանուիլ այդ հանդիսին... Այնտեղ էր եւ ձեր բարեկա

թէատրոնի համար, որպէս Թիֆլիզը: " Թէատրոնին {ներկայ} գտանուողներից մինը"։ Ես շատ ուրախացայ

րդիկ լինելով, մի կերպ վարուել են նորա հետ, բայց {ներկայ} ժամանակումս բարեկամ գտանել Պետերբուրգի մէջ, շատ

մ ապագայի մասին գուշակութիւնը հիմնւում է անցած եւ {ներկայ} իրողութենների եւ հանգամանքների վերայ: Ահա այ

յս նորանշան իրաւունքի օրինակը չենք տեսանում ոչ մի {ներկայ} տէրութեան օրինադրութենների մէջ եւ ոչ իսկ Հռովմէակ

արեան միաբանութեան իշխանութեան տակ, եւ վարժարանի {ներկայ} կառավարիչը է Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանը: Վարժարանը գտ

առ ժամանակ հասուցանել է Բէգզադէին 25. 000 մանէթ: {Ներկայ} ցոյց է տալիս 10. 000 մանէթի ապրանք՝ հաշուելով այ

մեր ազգի դրութիւնը այնպէս է, որ նա չէ կարող իւր {ներկայ} աւերանքի մէջ պատրաստել այնպիսի դպրոցք, որ կարող

այց առանց այդ ճանապարհորդութեան եւս կարող ենք մեր {ներկայ} խնդիրը լուծանել, այսինքն՝ իմանալ ազգի ստոյգ քան

ազդեցութիւնը պիտի վտանգէր ազգութիւնը: Հայոց ազգի {ներկայ} սերունդը (բացի մի քանի ախտացած մարդերից) կատարե

կը լինիք այն տխրութեան, որով շրջապատուած է հոգիս {ներկայ} րոպէում: Չկարծէք, թէ իմ տխրութիւնը յառաջանո

որհալու եւ Թէորիանոս աբեղայի խօսակցութիւնքը, իւր {ներկայ} աշխատութեան մէջ նկարագրում է Ներսէս Շնորհալին որպ

ում է նորանց արեւագալից յառաջ... Նայելով մեր {ներկայ} վիճակին՝ մեր մխիթարութիւնը պիտի որոնենք անդադար

ին հաւատացնել հարաւայինը, այդտեղ չէ մեր խնդիրը: {Ներկայ} պատերազմի այսօրուայ հետեւանքը մեք ընդունում ենք ո

լուց: Բայց այժմ, բիւրաւոր գործաւորների այս {ներկայ} թշուառութեան մէջ, աւելի սաստկանում է գաղթելու կա

ան օրէնքը, ո՛չ օդային ազատութիւնը, ո՛չ Ռուսսիոյ {ներկայ} վիճակը, ո՛չ մինը եւ ո՛չ միւսը: Ի՞նչ է ուրեմն:

նիւթերի համար չկայ որեւիցէ սահման: Եւրոպան, իւր {ներկայ} վիճակի մէջ, նայելով նորա երկրագործութեան պայմանն

ը այսօր խոստովանուի բոլոր երկրագունդի վերայ, եթէ {ներկայ} եղած պետական համակարգութիւնքը այսօր ոչնչանան, վա

ւնքը ուրանում են՝ չնայելով, որ այդ բազմութիւնքը {ներկայ} են. երբ թթուածինը եւ ջրածինը միանալով, կորուսան

այտաճամուկ աւանդութեններից եւ չէ հիմնւում ուղղակի {ներկայ} սերունդի եւ ներկայ պայմանների վերայ, եթէ նոքա մտ

եններից եւ չէ հիմնւում ուղղակի ներկայ սերունդի եւ {ներկայ} պայմանների վերայ, եթէ նոքա մտածում են երեւեցնել

միայն, իբրեւ խրատ, կարող է երեւել մեզ հեռուից. {ներկայ} կեանքը նորա հետ վերաբերութիւն չունի, ըստ որում ա

ահանջում են տնօրինել այնպէս, ինչպէս ցոյց է տալիս {ներկայ} հարկը, ինչպէս ցոյց է տալիս բանականութիւնը, եւ ո

չ'պիտի ուղղակի գործէ այն, ուր հասած էր արուեստի {ներկայ} վիճակը, այլ, ինչ որ դարերով յառաջ: Նոր գիր ուս

լինէին նորա մեծ յառաջադիմութեան: Եւ այդ թատրոնը {ներկայ} սերունդի համար կը լինէր մի հոյակապ յիշատակի արձան

րեալ ազգերից ո՛չ մինը չէ հասել իւր լուսաւորութեան {ներկայ} աստիճանին, հոգեւոր դաստիարակների ձեռքով (տե՛ս Հ

յորում նախ յայտնեմ զամենայն ստացուածս իմ որ ունիմ {ներկայ}, որպէս ամենայն յատկութեամբ ի ներքոյ գրեալ տեսանի

ի տանն. իսկ հարաւ կողմանէ հասարակ քուչայ, որ եւ {ներկայ} ի սոյն տանս բնակիմ: Բաց յայնցանէ, այլեւ ո

հա՛ ճշմարիտն խոստովանիմ առաջի Աստուծոյ, որ մինչի {ներկայ} թարեխս ամենեւին ումեք չպարտիմ ինչ սանաթով, չիթով

րեխառն անձանց եւ զամենայն եղեալսն ՚ի նմա, յիշեալ {ներկայ} պարոնաց վկայութեամբն եւ թաֆսիլովն տիրեսցեն։ Նոյն

բ գտեալ տներ, գետին եւ կամ այլ շինուածք որքան եւ {ներկայ} ունիմ, որպէս վերն գրեալ կայ եւ կամ թէ այսուհետեւ

այն կայք, այսինքն վերն յիշեալ տներն եւ այլն զորս {ներկայ} ունիմ եւ կամ զորս այնուհետեւ ստացայց Աստուծով, ա

քիլսն իւրաքանչիւրում Ժամանակի ոյք եւ իցեն, որպէս {ներկայ} են պարոն Ներսէս Յովհաննէսն եւ պարոն Դիոնիսիոս Հայ

եւ մինն առաքեալ եմ ի Նախիջեւան Նոր. եւ այժմ վասն {ներկայ} իմ առաւել հարկաւորութեան եւ օգտին, ի յիշեալ կտակ

եւ աւելորդ իմն է դաստիարակութիւն, որ ո՛չ բղխի ի {ներկայ} փիլիսոփայութենէ դարուս, եւ որ ո՛չ զօրէ կենդանացո

զՅարութիւն փրկողին խնկաբերից քարոզեաց։ Ես անդ {ներկայ} յորժամ լոյս Հայաստանեայց յաղջանուղջ, Փայլակ

ումով, գիրք կարդալով չի կըշտանալ փորերնիս։ {Ներկայ} դարուս ուսումնականք ի՛նչ մեծ գիտեն, ի՛նչ իշխան.

Շատ բան տեսնել կարող էր... Չտեսաւ. թէեւ էր {ներկայ}.... Ես ապրել լաւ գիտէի. Ո՞ւր

մ, Խաւարի ընդդէմ պատերազմելով: {Ներկայ} օրերում այլ ի՛նչ սեւ քնար, Սուր է հարկաւոր

վ հոգաց, ո՛վ վազեց լսել ազգի հռնչիւն, Ո՛վ {ներկայ} նորա մօտ, երբ փչում էր նա հոգին: Ո՛վ

թին։ Այս խօսքը ասում ենք մենք՝ նայելով մեր ազգի {ներկայ} վիճակին. ընդհանրապէս եւ անխտիր ամեն բանի հետ գոր

անի տնտեսական խնդիրների քննողութեանց մէջ, որ մեր {ներկայ} խորհրդին բնաւ վերաբերութիւն չունի։ Մեր դիտաւորու

լեզուախօսութեան։ Սխալ ասում ենք նորա համար, որ {ներկայ} սերնդի իրաւունքը նոյնպէս անբռնաբարելի է, ինչպէս

այստեղ մի քանի բաների մասին, որ վերաբերւում էին {ներկայ} աշխատութեանս։ Մեր Ազգայիններից, որ ծանօթ էի

ին Փարիզ անուն հանդէսը, Մուրադեանցի Օրագիրների {ներկայ} վիճակը, նոցա ինչպէս լինելու պարտականութիւնը Վար

սկ պարզապէս վկայում է, որ այդպիսի օրէնքը կենդանի {ներկայ} ժամանակի մէջ ոչ խորհուրդ ունի, ոչ արժէք"։ Այս

, հաշուատու քննութիւն մարդկային թէ՛ անցած եւ թէ՛ {ներկայ} կեանքին, այլեւ բնութեան երեւոյթներին եւ նոյնիսկ

իչքը, պիտի երեւցնեն իրենց մէջ, կառավարութեան եւ {ներկայ} բաների կարգի ընդդէմ ` միմիայն դիմադրութիւն: Իսկ

շատ անգամ եւս չէր պատահում: Երբ մտածում էինք մեր {ներկայ} վիճակի վերայ, արտասուք էին կաթում աչքերիցս: Բայ

ւ հինգ դար գրուելուց եւ խոստովանելուց յետոյ, իւր {ներկայ} տարու 1 յուլիս 30 նոյեմբեր ` թիւ 85 Երեւակի մէջ,

ութիւններով աւանդելը քերականութեան գործն է եւ մեր {ներկայ} քննութեան մէջ տեղ չունի. ապա թէ ոչ, մեր հատուածը

ր մտադրութենից՝ կամէր հանգուցեալը ասպարէզ մտանել {ներկայ} 1858 թուականի մէջ։ Աւարտած լինելով իւր ուսումը Կ

նպիսի տխուր եւ ներդաշնակ առոգանութեամբ, որ բոլոր {ներկայ} գտանուողքը արտասուեցին։ Եկեղեցական կարգի աւարտու

։ Մինչ այս պաշտօնը կատարւում էր, եկեղեցու մէջ {ներկայ} էին, բացի ուսանողներից եւ հանգուցելու մերձաւոր ե

, մտաւ դահլիճը եւ բազմեցաւ իւր գահի վերայ. բոլոր {ներկայ} գտանուողքը հպատակօրէն գլուխ տալով աղաղակեցին միաձ

լով իւր ղահուէն, դարձուց իւր հայեացքը դահլիճի եւ {ներկայ} գտանուող դեւերի վերայ. կարծես թէ մի բան անհանգիս

փոքր ինչ հին էին, բայց մեծ յարաբերութիւն ունէին {ներկայ} անցքի հետ: Եւ այսպէս, նախ եւ յառաջ Ձեր մռայլութ

փախչել, սատանան նորա քամակից: Միւս դեւերը, որ {ներկայ} էին հանդիսին, երկիւղից սկսեցին առաստաղին կպչոտել

համարհում է բոլոր դեւերին: Չնայելով, որ սատանան {ներկայ} էր այնտեղ, գրականութեան դիւապետը երգում էր անհոգ

ետեւ, դու պիտոյ է ինձանից լաւ իմանաս, որովհետեւ {ներկայ} էիր: Պ. Շաքարեանցը այնպիսի անկեղծ ոգեւորութ

առնում են եւ այդ կերպով գլխացաւութիւն պատճառելով {ներկայ} գտնուած մարդերին, արդէն հերիք պատճառ են դառնում

: Նա եօթն անգամ հրապարակական փորձեր փորձեց, մինչ {ներկայ} էր մի մեծ բազմութիւն ժողովրդի: Թագաւորական Հասար

այն ժամանակի հայեացքով, լաւ ուսած լինելով ազգերի {ներկայ} դրութիւնքը, նոցա հիման վերայ գուշակում էին նոցա

ւամենայնիւ իմ պէս մարդու համար, ինչպէս էի մինչեւ {ներկայ} րոպէս, այդ փոքրը եւս բան արժէր: Ձեզ քաջ յայտնի

ակ, կոմսը խոստանար Եումի սոցա տուն գալու ժամանակ {ներկայ} լինել: - Ինչպէ՞ս անգութ էք, - ասաց կոմսը,

ն ողջոյն տայով բոլորին, խոստացաւ օրիորդ Մարիամին {ներկայ} լինել Եումի գալու ժամանակ: Կոմսը, անձնատուր լին

յս գործունէութեան շարժառիթքը դէպի մեր ազգը, նորա {ներկայ} դրութիւնը, որից անշուշտ երեւում էր, թէ ո՛րքան ա

(այսպէս էին ասում այն ժամանակ), հարկադրուած է {ներկայ} լինել երեք՝ որպէս թէ միմեանց ներհակ պատարագի խոր

ին ունէր, նա եւս բաժանուի՝ թելադրելով ժողովրդին {ներկայ} չլինել այն եկեղեցական աստուածպաշտութեանը, որ պիտ

չկամ ին անգամ զթիւ դարուն համարե ալ զգալ թէ դարս {ներկայ} չէր հինգերորդ, այլ իննեւտասաներորդ: Նստիլ ի տան

անաւոր կարգի յատկացած բնութիւնը այն էր, որ բոլոր {ներկայ} բաների կարգերի ընդդէմ, ինչպէս եւ լինէին սոքա, զ

րը այնպիսի խելքով, այնպիսի խորին իմաստութենով եւ {ներկայ} քաղաքական գիտութենների հմտութենով գրուած էին, որ

միջոցին ո՛չ ոք չ'հասկացաւ։ Լօյոլայից յետոյ միւս {ներկայ} եղող անդամքը նոյնպէս երդում կերան, միայն այս զան

ր Մարիամի կուսութիւնը Դոմինիկեանների հակառակ, որ {ներկայ} գտանուած եպիսկոպոսները համարեցին, թէ տեսանում էի

առաքեալների յաջորդներն էին, ուրեմն գերազանց է եւ {ներկայ} ամբողջ ժողովքից. ըստ որում, ասում է Լայենէզ, ե

մ էին նորան ամենայն կողմից ծաղիկներով այնպէս, որ {ներկայ} գտանվողքը չէին կարողանում նկատել։ Նոքա տեսանում

մարդերի իբրեւ անդամների միեւնոյն մարդկութեան, որ {ներկայ} էր նորա Աստուածայնութեան առաջեւը, ահա թէ ինչ բան

քը։ Եւրոպայի եւ Ասիայի մէջ նա պիտոյ է պատերազմէր {ներկայ} բաների կարգի հետ. բայց այստեղ՝ Հարաւային Ամերիկ

։ Բայց մի գաւառական Յիսուսեան աբեղայ, որ այնտեղ {ներկայ} էր, եւ որ մինչեւ այն ժամանակ չէր խօսում, ասաց.

ած մի անձն պիտի յանդգնէր Քրիստոս պատարագել իւր եւ {ներկայ} ժողովրդի դատապարտութեան համար: Զարհուրելի՜

արանում նրա հրատարակման առաջին օրը Կանոնադրութեան {ներկայ} հակառակորդներից գլխաւորները նպատակայարմար էին համ

չացրեց Կանոնադրութեան էական մասերը, այնպէս որ իր {ներկայ} կերպարանքով Կանոնադրութիւնը ոչ միայն ետ է վերցնու

րակներով տպած մինչեւ այժմ, բաւական տարբեր են այս {ներկայ} աշխատութենից։ Ասուած տետրակների մէջ մեք ամենայն

Հայոց մանուկը, որ չգիտէր դեռեւս ընթեռնուլ։ {Ներկայ} աշխատութեան մէջ, որ է " Ռօբինզօն Կռուզօի պատմութ

երեկ աշխատում է մի բան աւելի առաջ տանել, դորանով {ներկայ} վիճակը չէ կարող նորան գոհացնել աւելի փոքր, կատար

եւ երբ նորա բովանդակութիւնը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ {ներկայ} անցքի ներկայ տեսարանի առաջուց արած ճիշտ ստորագրու

ովանդակութիւնը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ներկայ անցքի {ներկայ} տեսարանի առաջուց արած ճիշտ ստորագրութիւնը, որ առ

անապարհը, շատերը այդ անուններից կը կորցնեն իրենց {ներկայ} խորհուրդը, բայց մենք բնաւ վերաբերութիւն չունինք

րգմանիչը պիտի լաւ գիտենայ իր առարկան եւ գիտութեան {ներկայ} վիճակը, որպէսզի հնացած եւ արդէն, մերժուած մի դր

թիւն չդնէ ուսանել կամեցողի աոջեւը որպէս գիտութեան {ներկայ} խօսքը: Մեզ թւում է, թէ մեծ ծառայութիւն ցոյ

յանցանք է գործել: Օ՜հ, եղջերաւոր յիմարութիւն: {Ներկայ} եւ կենդանի սերունդը անցածի եւ մեռածի գերին չէ, ի

, անցածը՝ անցած. կենդանին եւ ներկան կենդանի եւ {ներկայ} ժողովրդի սեփականութիւնն է, եւ անխլելի՜ սեփականու

։ Բայց նոքա միշտ կը մնան անմարդաբնակ, որովհետեւ {ներկայ} հայեացքով եւ ներկայ պէտքէրին նայելով, Նէապօլսի ե

մնան անմարդաբնակ, որովհետեւ ներկայ հայեացքով եւ {ներկայ} պէտքէրին նայելով, Նէապօլսի եւ Պօրտիչիու տները աւ

առաջ, ապա ուրեմն այն ժամանակուայ գեղեցկութեան եւ {ներկայ} տգեղութեան պատճառները պիտի փնտռենք մեր մէջ։ Որով

ինք, ասել է թէ առանց կնիկ պիտի մնանք, որովհետեւ {ներկայ} աղջիկները դոքա են, որ կան եւ դոցանից ուիրշ էլ չկ

ենացու կամ Եղիշէի ոճով ու լեզուով։ Յայտնի է, թէ {ներկայ} Հայի համար անհնար է այս, որովհետեւ նա չգիտէ այն

երի գաղափարքը պէտքերի հետ միասին կորած են եւ չկան {ներկայ} Հայի համար, բայց եւ նոր լեզուն ունի իր կենդանի ե

ւնի իր կենդանի եւ շարժուն ձեւերը ու ոճերը, որպէս {ներկայ} գաղափարների եւ պէտքերի յայտարար, որ հնումը չկան

անայ հնին, այլ պիտի մշակուի ինքնուրոյնաբար։ Թող {ներկայ} մեր պէտքերին անհրաժեշտ ընդունակութիւնը եւ ձգականո

սրայէլը։ Յայտնի է, թէ մեզ ամեններիս համար, մեր {ներկայ} հասկացողութեան եւ ճաշակի համար աւելի ազնիւ եւ աւե

րտը բերանը եկած այսօր այս կերպարանքով բերել թողել {ներկայ} սերունդին, այդտեղ հայկական տրամաբանութիւնը կարել

, որ նա դատապարտէ այդ գոյները, ուստի քանի որ նա {ներկայ} եղած ճշմարտութիւնն է խոստովանում, իրաւունք չունի

ւրեանց կացուցին զնուաստութիւնս, երեսփոխան, առ ի {ներկայանալ} վեհաստիճան ծայրագոյն քահանայապետիդ ըստ զօրութեան

ածնէ ՚ի Թիֆլիս, ըստ գրութեան նորին վեհափառութեան {ներկայանալ} պայծառափայլ փոխարքային Կովկասու եւ առնուլ ի նմանէ

պորտրեներ: Գործս ավարտելուց հետո ես պատիվ ունեցա {ներկայանալ} III բաժանմունք՝ ետ ստանալու այն բոլորը, ինչ որ

աւական թոյլ մարմնով: Նոյն օրը հրաման ստացայ {ներկայանալ} Շամիլին: Ինձ դարձեալ ընդունեց նոյն սենեկի մ

ատաբաղդութեանս: - Վատաբաղդութեա՞ն, մի՞թէ քո {ներկայանալը} ինձ՝ մեծ մարգարէի փոխանորդիս, վատաբաղդութի՞ւն է

ն իմ առնելն կառավարութենէդ զտնօրինութիւն, յաղագս {ներկայանալոյ} իմ՝ ի ժամ քննութեանն: Իմ տեառն աստուծոյ յաջ

տակ է Պապի կամքին։ Մեցցաբարդան, ինչ ժամանակ {ներկայանալով} Կայսրին, ծունկ չոքեց նորա առաջեւը Չինացոց սովորո

աբանից ունի տպագրել եւ երբ պատրաստ լիցի, յայնժամ {ներկայանայ} յատեան Սուպրիմ Կորտի ի վճռադատութիւն դատաւորաց:

յատկապէս գնում է Անձեւացեաց երկիրը, որ մարզպանին {ներկայանայ} ։ Արդա՛րեւ մեզ շատ զուարճալի է թւում այս փոքրի

անօթութիւնքը եւ համառօտապէս կը կարդաս. երբ նա կը {ներկայանայ} իմ խաւար զօրութեանը. այդ անպատճառ հարկաւոր է, պ

ողներին արժում են արեան ծովեր եւ որ բոլորովին ձրի {ներկայանում} են մեզ, իբրեւ օրինակ, հարկ է, որ խրատուինք եւ

- Հայ եմ, - պատասխանեցի ես: - Ինչու՞ համար {ներկայացած} ես ինձ: - Ես չգիտեմ պատճառը, ձեր մարդիկը բռ

ոյ քնեցայ... Ի՜նչ տեսակ երազներ, ի՜նչ պատկերներ {ներկայացան} իմ հոգու առաջեւ, բայց հարկաւոր չէ այդ բաները գրե

ց։ Արքայազունք երեքին պատարագօք մինչ ՚ի տես {Ներկայացան} օծելոյն, ես յայն գտայ ՚ի հանդէս. Պառաւածինն մար

ին, Սիւնեաց աշխարհից վերադառնալով, առաջին անգամ {ներկայացաւ} Վահանին Անձեւացեաց աշխարհում, ըստ որում՝ Սեւուկ

, որ ցուցել էր ծայրագոյն Բրամինը, որ այն րոպէին {ներկայացաւ} տէր սատանայի առաջեւ: Մահադեղից պատճառուած փրփուր

չեմ կամենում տեսանել նորանց"։ Յակոբ-Կլեմանը {ներկայացաւ} թագաւորին, որ այն միջոցին նստած էր աթոռի վերայ,

ոստանդնուպոլիս:. Անդէն ըստ պատշաճեալ կարգին {ներկայացեալ} առ պ. Բույլվեր, դեսպանն Անգլիոյ, խնդրեցի ՚ի նմ

Կոստանդնուպօլիս: Անդէն ըստ պատշաճեալ կարգին {ներկայացեալ} առ պ. Բույլվել, դեսպանն Անգլիոյ, խնդրեցի տալ ի

ռնել հիւպատոսին Ռուսսիոյ առ ի վկայել: Այսօր, {ներկայացեալ} ի Հիւպատոսարանն, յայտնեցի զպատուիրելոյն ինձ, ի

: ՚Ի 1/13 Յունիսի, յաւուր Համբարձման տօնի, {ներկայացեալ} առ պ. Հագն ու ցուցեալ նմա զթուղթն երեսփոխանութեա

ռ օրէնսգէտն եւ փաստաբանն պատրաստէին զթղթեանն, ես {ներկայացեալ} առ պ. Ադմինիստրատորն, պահանջեցի զհաշիւ գումարին

ինքն յետ վեց աւուրց, այն է յ3 Յուլիսի: Իբրեւ {ներկայացեալ} առարկի զհրիտակէն, յայտնելով վերստին զերեսփոխանու

նիմ ", որ Տատեան Պօղոս բէյին համար տետրակ գրելով {ներկայացել} է Փարիզի արքեպիսկոպոսին, հայոց եկեղեցին հռովմէակ

լ էր Թաթարների ձեռք եւ արձակուելով դէպի Ռուսսիա, {ներկայացել} էր թագաւորին, երեւի թէ Վասիլիոս չորրորդին, որ ի

մանրամասն, մինչեւ վերջին կոպեկը, հաշվետվություն {ներկայացնել} մեր հասարակությանը իմ գործողությունների մասին: Լ

ւելագունեղ տէր, Այս ուրուականը, շնորհ ունիմ {ներկայացնել} ձեզ, տէր հնդկական ծայրագոյն Բրամին, որդի մի հաս

լլետի պարտքը։ Պարլամենտը հրամայեց Յիսուսեաններին {ներկայացնել} Կարգի կանոնադրութիւնը ինքեան Պարլամենտին՝ երեք օ

մաքրութեան, յստակութեան եւ միութեան վերայ եւ Բ. {ներկայացնելի} թատրերգութեանց ընտրութեան եւ թարգմանութեան վերայ

առանց իմ՝ հասարակությանը լիակատար հաշվետվություն {ներկայացնելն} այն բանի մասին, որի համար ես պարտավորվել եմ անգլ

այս առթիվ ինձ տոմս տալ: Ընդ որում, պատիվ ունեմ {ներկայացնելու} Լազարյան ճեմարանից ինձ տրված փաստաթուղթը: Հայ

Պատիվ ունեմ սրան կից հիշյալ կոմիտեի քննությանը {ներկայացնելու} իմ աշխատությունը հայերեն լեզվով՝ " Եսեն Սյուի ստ

կից պատիվ ունեմ երկրորդ անգամ կոմիտեի քննարկմանը {ներկայացնելու} " Եժեն Սյուի ստեղծագործության (Թափառական հրեա)

թարգմանւում է թուրքերէն ` հաստատման նպատակով Դռան {ներկայացնելու} համար: Հետեւեալ կէտերը կարող են մերկացնել յ

ավերագրի էությանը, ապա եթե մինչեւ անգամ իսկականը {ներկայացնեն} չաղճատված եւ նորմալ տեսքով, այդ ժամանակ եւս նա ա

ւ վերջապէս ` Դռան առաջ իսկ խաղալու հայ ժողովուրդը {ներկայացնողների} դեր: Կասկած չկայ, որ իրերի այս վիճակում,

, չէր կարող հասնել այլ հետեւանքի, քան այն, ինչ {ներկայացնում} է նրա արդի վիճակը: Ճիշտ է, նա այդ աստիճան չէր մ

լ Ֆոշեն: Չնայած այդ գիրքը ժամանակակից Անգլիան չի {ներկայացնում}, այնուամենայնիվ շատ հետաքրքրական կարող է լինել ն

ութեամբ, ինչպէս Աստուածային պաշտօնը։ Առ հասարակ {ներկայացնում} էին զանազան անցքեր Սրբազան պատմութենից, մանաւանդ

քուէարկութեամբ եւ պատգամաւորների ընդհանուր ժողովը {ներկայացնում} էր ազգը: Պատգամաւորական ընդհանուր ժողովն էր ընտր

հաւաստի նշան միաբանութեան հարազատ պապականութեան, {ներկայացուցած} է Վատիկանին եւ արժանի է եղած առանձին ինդուլգենցիա

է ինքն այլ ազգ կատարել զպահանջողութիւնս իմ եթէ ոչ {ներկայացուցեալ} զգործն յատեան դատաստանի հանեց առ նա զբացարձակ հրա

ին անգամը այսպիսի պատուով եւ գովաբանութեամբ նորան {ներկայացուցին} ծառայողներին, կարծելով, որ նորան եւս կարող են ծ

քաղաքի 52. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ {ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻՆ} Պաշտօնական ԱՐԳՈՅ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑՔ ԵՒ ԱՆԽԱՐԴԱԽ ԱԶԳԱՍ

դառնալով, միանան պապական փարախի մէջ: Այդ աղօթքը {ներկայացուցուած} է Պապին եւ արժանացած է ինդուլգենցիայի: Շատ եւ շա

որանց հրապարակ իջան: Կեցցէ՜ն: Մինչեւ այժմ {ներկայացուցուած} թատրերգութեանց մէջ բաւական յաջողեցան նոքա. ո՛չ մ

Նա այն գաղափարն է անցկացնում, որ Անգլիան եւ նրա {ներկայացուցչական} սիստեմը, ինչպես որ մի անգամ կազմվել են, այնպես

յն սատուրնալիային, որի հեղեղները մայր ցամաքի վրա {ներկայացուցչական} սիստեմի (de facto) վերջին հետքերը քշեցին հեռու

անդամ է եղել եւ միշտ ներկա է գտնվել, մինչդեռ իր {ներկայացուցչության} ամբողջ ընթացքում մի անգամ է խոսել եւ այն էլ բարապ

վսկին, այդ ձեւով անգամ, առանց խարդախության, չի {ներկայացված} Սինոդին. պատգամավորների ստորագրություններն արտագ

յդ ապացուցում է, որ բացակայող պատգամավորի կողմից {ներկայացվող} հասարակությունն իրավունք չունի ժողովրդական գործեր

է որպես ձեր միակ ուրախության, եւ ձեր դրությունը {ներկայացվում} է որպես անելանելի: Խոստովանում եմ, որ նման խոսք

ն իրենց միսիայի ատյանի առաջ ամբողջ հայ ժողովուրդը {ներկայացրել} են որպես մահմեդականներ եւ կանխիկ դրամով կամ անգլի

ցան շրջել նորան իւրեանց կողմը։ Օրտիցը ինքը Պապին {ներկայացրեց} նորանց, որ տուեց իւր օրհնութիւնը եւ ճանապարհի հա

։ Պարլամենտը, հնազանդուելով թագաւորի հրամանին, {ներկայացրեց} կանոնադրութիւնը թագաւորին, միեւնոյն ժամանակումը

եղբայր, ե՞րբ, արդյոք, մենք կտեսնվենք, որպեսզի {ներկայի} մասին խոսենք, որովհետեւ անցյալի հուշերը թեեւ հաճ

հաճելի են, միայն մասամբ են բուժիչ բալասան դնում {ներկայի} վերքերին, եւ ոչ ավելին, մինչդեռ ներկայի ցավերը

ն դնում ներկայի վերքերին, եւ ոչ ավելին, մինչդեռ {ներկայի} ցավերը պահանջում են արդի միջոցներ: Ուրախ եմ " Տր

արող են լույս սփռել միայն անցյալի վրա, այնինչ ես {ներկայի} կարիքն եմ զգում: Դատելով ինձ ծանոթ պատմական տվյա

ի կեանքը, ազգի անցածը, ազգի ներկան, եւ այսպիսի {ներկայի} հետեւելու ապագան, երբէք չէ եղած նորա համար ուսու

գան ծածկուած է լոկ կարճատես աչքերի համար: Ապագան {ներկայի} ժառանգն է, եւ եթէ մարդը քննէ ներկան, այն ժամանա

ութիւնը եւ կարողանաս զուգահեռագիծ քաշել անցածի եւ {ներկայի} մէջ, տեսնել եւ քննել թէ ինչպէս մարդկային գիտութե

ւրդը, այդ անցքի իմաստասիրական եզրակացութիւնը մեր {ներկայի} համար։ Մխիթարը եւ Հայկական ուսումը, չգտանելով ո

դ պատահական նմանութիւն է միայն սահմանական եղանակի {ներկայի} եւ անցեալ անկատարի մէջ, որովհետեւ եմ բայի կատարե

որ վերաբերւում է մեր իմաստուններին, նոքա ինչպէս {ներկայի} լուսին, այնպէս եւ ապագայի հետ մասն ու բաժին չուն

ղութիւնը, որ առանց մի էական խորհրդի բռնաբարում է {ներկայի} իրաւունքը կամ գէթ աշխատում է բռնաբարել, մենք հրա

ամբողջ հիմնավորվածությամբ ապացուցել էր հայերին՝ {ներկայիս} կրթության համար հարկավոր կենդանի, համընդհանուր լ

Արիստակէսը (Ադրիանապոլսում). մինչդեռ հայ ազգը {ներկայիս} հազիւ թէ ուրիշ թեկնածուներ ունենայ, որոնք որ արժ

ետ մարտ դնե եւ քանի որ չէ հաղթել ու չէ դուրս եկել {ներկայից}, ապագայի մեծ ճանապարհը ընկնելու՝ նորան հեշտ չէ

ղեալ զայս գործ զընթացս լցին կենցաղոյս եւ զի՞ պիտի {ներկայիցն} օրինակ պար առնուլ ի նախնեաց. բնական է զի ներկայն

ւսաւորուի, նայի յետ եւ յառաջ, քննէ իւր անցածը, {ներկայն} եւ գուշակէ ապագայն, այլեւ հոգաբարձու լինի սորան

Զորո՛ց ճշտիւ վիպեցից ինձ ամենայն է հայտնի, {Ներկայն} ՝ անցեալն՝ եւ գալոցն՝ որոյ անունս ապառնի։ Մահկ

եւ վհատեցուցիչ անցեալի վերայ, հոգ տարան բարւոքել {ներկայն}, որ սա ապագայումը գեղեցիկ եւ երջանիկ օրերի մայր

րկայիցն օրինակ պար առնուլ ի նախնեաց. բնական է զի {ներկայն} ծնունդ է անցելոյն եւ ծնեղ ապագային, բայց եւ ժամա

սկ թէ կամք իցեն նորին վեհափառութեան անպատճառ իմով {ներկայութեամբ} տալ զայսոսիկ պատասխանիս, յայնժամ բարեհաճեսցի նշա

առակորդքը մի անգամ հանդիպում են միմեանց Լէոնորայի {ներկայութեամբ} ։ Կոմսի որդին ահ է տալիս, թէ կը սպանէ Մանրիկօյին

րժանի՛ եւ արժանի՛ է մեծ շնորհակալութեան: Մեր {ներկայութեամբ} դուրս եկաւ այդ տպարանից մի գիրք՝ " Փելիքս եւ Պաւ

արութիւնը: Ուրեմն, վերադառնում է նա միմիայն իւր {ներկայութեամբ} իւր աղքատ եւ կարօտ ընտանեաց թիւը յաւելցնելու համա

նեցան եւ դեկտեմբերի 14-ի երեկոյին խուռն հայկազանց {ներկայութեամբ} առաջին անգամ բացին ազգի առաջեւ ապոլոնեան հայելու

ջեւ, միայն Կրօնական ժողովի կողմից մի պատգամաւորի {ներկայութեամբ}, որ հարկ դիպուածում պաշտպանէ պարտաւորուածի իրաւո

ու, եթէ այդ խորհուրդը կատարէինք պ. Մանթուխեանցի {ներկայութեամբ} ․ նա դոցայ բոլորին ճանաչում է, եւ բարեկամ լինելով

գ կամ յիսուն միջակ մարդիկ, որոնց ամօթ է հարուստի {ներկայութեամբ} խօսել, կամ հրատարակել իւրեանց կարծիքը. պատճառ,

րդինալների ձեռքով ծեծուեցան Կլեմենտ ութերորդ պապի {ներկայութեամբ} ։ Կրակով ու սրով կապեցին պապերը մարդկութեան բ

ի Դրումոնդի ասած կրակը (ջրածինը վառուած թթուածնի {ներկայութեամբ} ), բայց դա ինքն իրեն չէ առաջանում բնութեան մէջ.

կարգութիւնը վերջացնելու համար, բոլոր ուսանողների {ներկայութեամբը} ծեծել Իգնատիոսին. այս մի խիստ պատիժ էր, որ գործ

ինչքան Հռովմումը Կարդինալներ կային, նոցա բոլորի {ներկայութեամբը} հրապարակով ու հանդիսով ուխտեց ճիշտ պահել աղքատութ

էր Եափոնիայ, պարտական էր այնտեղի աստիճանաւորների {ներկայութեամբը} ոտքի տակ կոխել խաչը որպէս ապացոյց նորա անքրիստոնէ

ններով թագաւորի անուան վերայ, բոլոր Կարդինալների {ներկայութեամբը} ։ Ազնուասիրտ դեսպանները երկար ժամանակ վիճելուց յե

ւթեան, յետ որոց յատենի հոգեւոր կառավարութեան, ի {ներկայութեան} անդամոց՝ Կարապետ եւ Յովհաննէս քահանայից եւ գրագր

սակի կատարեաց ի Նախիջեւան քաղաքի պատրին լատինաց ի {ներկայութեան} բոլոր կոչնականաց, որոց զանուն դժուարանամ գիտել,

Այվազեան: Առ այդ հարկեցայ յայտնել ժողովականաց ի {ներկայութեան} վեհափառ կաթողիկոսին, թէ թուղթդ այդ ըստ ինքեան զր

րջացաւ գործն եւ թէ ինքն էառ զհաշիւ ի Խալիբեանէ ՚ի {ներկայութեան} ժողովականաց, մինչ ՚ի գիշերին յորում ձգիւր լարն,

երական ստորագրութեամբ արգոյ ժողովրդականաց յիմում {ներկայութեան} հաստատեաց եւ վճռեաց տալ նոցա ըստ պատկանելոյն զառա

թաղման մարմնոյն իմոյ, երկաթեայ սանդուղս բացցեն ի {ներկայութեան} երեք բարեխառն անձանց եւ զամենայն եղեալսն ՚ի նմա,

ասն հաստատութեան չորք թուղթ մին օրինակ գրեցի եւ ի {ներկայութեան} վկայիցն ստորագրեցի եւ կնքեցի ի փառս ամենօրհնեալ Հ

Ես ահա առ այս զերկուս թուղթս գրեալ ի մի յօրինակ է {ներկայութեան} վկայիցն ստորագրեցի, կնքեցի եւ յանձնեցի յիշեալ Տէ

, պակաս ուրախանալու չէր, եթէ ազատուէր այդ հոգու {ներկայութենից}: Շատ անգամ մի մարդու միայն լոկ կերպարանքը մեծ ազ

է ածում ժողովուրդը։ Շտապում ենք ծանօթաբանել, որ {ներկայութիւն}, մօտաւորութիւն ցոյց տուող է այն թարմատար համարվա

ց դուրս գալ, եւ, այս կերպով ապահոված լինելով իմ {ներկայութիւնը}, թոյլ չտուեց իւր բարկութեանը վառուիլ, բորբոքուի

ձեր պահանջողութիւնքը: Դուք տեսանում էք, որ ձեր {ներկայութիւնը} խափան չէ ինձ՝ առանց վարագուրելու խօսել ճշմարտութ

: Դու զարմացնում ես ինձ՝ պատմելով, որպէս թէ իմ {ներկայութիւնը} այդպիսի տպաւորութիւն էր գործել քո վերայ: Առաջին

կորուստ չունի: Մարդիկ իւրեանց գոյութիւնը եւ {ներկայութիւնը} ապացուցանում են իւրեանց ազգութեամբ: Կենդանի եմ ե

ւ թարգմանութենների մէջ տեսանւում է յունական հոգու {ներկայութիւնը}, այսպէս եւս եկեղեցական երգերի ճակատագիրը: Վերջի

անգնած էր ձեր պարտիզի պարսպի տակ, այնպէս որ նորա {ներկայութիւնը} խափանարկու էր ինձ ցած իջանելու այստեղ պարսպի վերա

արակելով անդարման թողած մարմինը, յայտնելու էր իւր {ներկայութիւնը} խոցի սեպհական գարշահոտութեամբ եւ նոյն ժամանակ խայ

դէմք ցոյց տուող, այլ որպէս բանի մօտաւորութիւնը, {ներկայութիւնը}. հին լեզուի մէջ " տեղիս անապատ է եւ օրս տարաժամե

կտրականութիւնքն էլ առանձին-առանձին կարող են իրենց {ներկայութիւնը} յայտնել քննողին եւ այն Ժամանակ նոքա յայտնի են, ի

կկատարվին այդ բոլոր հանձնարարությունքդ, որպես իմ {ներկայությամբ}. տեր Գեորգի շլյափը ողբալով կեցած է Դյուլյուի մոտ

պիսի բան չկա. երկու կողմի փաստաբանքը դատավորների {ներկայությամբ} բերանացի կխոսին եւ կպաշտպանեն տրված թղթերի բովանդ

կարող ցոյց տալ այն գործողութիւնը, որ կատարվում է {ներկայում} ։ Եւ մեզ թվում է, թէ տալիս եմ-ի արմատը բնաւ տալի

հոյակապ դպրոցի բացուելուն արգելք էր այն, ինչ որ {ներկայումը}. տարակոյս չկայ, որ այդպէս չէ, բայց նորա հարազա

ին խնդիրը եւ գնացողների, ե՛ւ քաղաքի առաջեւ: {Ներկայումս} ոչ առաջարկողքը գիտեն բանի զորությունը եւ ո՛չ այդ

եր. չէ՞ որ վտանգը լուրջ էր - այդ չպիտի մոռանալ: {Ներկայումս}, սակայն, այդպիսի գործողությունից հետո նրան անհր

նյա աշխարհի նկատմամբ եւ վերջինս հրեաների նկատմամբ {ներկայումս} գտնվում են կեղծ կեցության մեջ, եւ այդպիսի մոլի հ

, որովհետեւ նա լիովին գիտակցում է իր իրավունքը՝ {ներկայումս} խոսել ի՛ր իմացածի պես: Լեզուն ժամանակի արդյունք

11-ի զարկեց, ի դեպ, ես էլ ընդունեցի իմ HCI-ը: {Ներկայումս} բոլորովին ջերմ չունեմ, բայց եւ այնպես կոկորդս ցա

սէր եւ հեռատես պարոնների ձեռքով, հալածանքի տակ է {ներկայումս}. եւ այդ մատենագրութեան աշխատաւորների վերայ արձակ

հասկանալ, թէ Հայաստան բառը մի վերացականութիւն է {ներկայումս}, եւ կանացի մեղադրանքներով ասպարէզ է մտանում, թէ

ուցանել Խորենացու Հայոց պատմութիւնը, ըստ որում, {ներկայումս} Հայոց լուսաւորութիւնը այն թշուառ դրութեան մէջ է,

այս կողմերում փոխել է իւր բնաւորութիւնը։ Այստեղ {ներկայումս}, փոխանակ չոր ցրտի, թագաւորում է մի խոնաւ եղանակ

արեւմտեան խոնաւութիւնքը։ Անտանելի էր մեր վիճակը {ներկայումս}, եթէ չմխիթարուէինք՝ յուսալով, որ բնութեան համա

Փարիզեան ազգային վարժարանի պահպանելը կամ փակելը {ներկայումս} համարեա թէ հասարակաց խօսակցութեան նիւթ է Տաճկաստա

ի մէջ, աւարտելով իւր ուսման ընթացքը, պարապում է {ներկայումս} առեւտրական գործողութեամբ: Այս պարոնը, ընկերանալ

Հայոց ազգը առանց նորան եւս քաղաքականապէս մեռած է {ներկայումս}. մի վերանորոգութիւն, մի բարոյական վերածնելութիւ

ազգի մայրն են: Բայց ի՛նչպէս են մեր ազգի մայրերը {ներկայումս}. արդեօք իւրեանց կեանքի մէջ մի օր, մի ժամ, մի վ

ակների, մոռացել է աւելի լաւը որոնելու գաղափարը: {Ներկայումս} աշխարհի լուսաւորութիւնը օրէ օր թուլացնում է ստրու

րանար ազգային փրկութեան հորիզոնի վերայ: Բայց {ներկայումս}, կրկնում ենք, մինչդեռ չկայ դեռեւս մէջտեղում ընտ

Մարդկութիւնը մի խմորուած վիճակի մէջ գտանւում է {ներկայումս}, մարդկութեան մէջ երեւում է մեծ գործունէութիւն,

ր պիտի երեւէր երկրիս վերայ եղած Հայերի ստոյգ թիւը {ներկայումս}, եւ թէ որքան ո՛ր աշխարհում բնակւում է: Ես չգիտե

րդք դուրս ուղարկելու համար: Աւելորդ է ասելը, որ {ներկայումս} ազգի կարողքը լսել եւս չկամին մի այդպիսի բան, ուս

ստիկ եւ որոշակի երեւեցած չեն ազգութիւնքը, ինչպէս {ներկայումս}: Ազգութիւնը ասես թէ դարձել է մի ամենօրեայ հաց,

էն մարդկութեան սեպհական բան լինելով, ուսանում եմ {ներկայումս} ազգերի ժամանակակից պատմութեններից եւ երեւոյթներից

չեւ այժմ, բայց բանը այս է, որ մեր մէջ ոյժ չմնաց {ներկայումս} այդ բաները փորելու եւ քրքրելու՝ չնայելով այն վեր

ազգի անդամների համար տարին երեք արծաթ վճարել, որ {ներկայումս} Տաճկաստանի հաշուով ասել է 54 ղուռուշ. մի՛թէ սակա

ալուելով տալու լինէին մեզ, նախատինք համարում ենք {ներկայումս} եւ պիտի համարենք ապագայում, ըստ որում, չենք կար

ւթիւն է, որ այդպիսի մարդիկ հայհոյում են մեզ, եւ {ներկայումս} շատերը բացերեւ տեսանում են " Հիւսիսափայլի " եւ "

լացի հակառակորդք, բայց, որպէս Հայ, զրկուած ենք {ներկայումս} այդ պարծանքից: Չկամինք առաւել խօսել Պ. Չերք

ս այլ կերպարանքով եւ այլ հոգով։ Թողնում ենք, որ {ներկայումս}, մի փոքր աւելի բան հարկաւոր է Հայ մատենագրին, ք

բոլորի գումարը, ո՛ւր եւ որի՛ ձեռքում գտնւում են {ներկայումս}: Թէպէտեւ այդ բաների մասին գրաւոր կարելի է խօսք ո

մուծանել՝ այլ զի զանցեալն ողբալ առանց ամենայն ի {ներկայումս} գործունէութեան՝ պառաւանց միայն [է] ճահաւոր, յայ

չ մնաց մեզ մեր անցած օրերից, ի՛նչ վիճակի մէջ ենք {ներկայումս}, ի՛նչ ճանապարհ է մեր գնացածը եւ ո՛ւր է դորայ ելք

րուարին, մի տարի յառաջ գրուած բանից հրաժարւում է {ներկայումս}: - Խե՞ղճ մարդ, որ դեռ չգիտես, թէ ճշմարտութի

օրագիր չէ կարող գոյանալ կամ շարունակուիլ մեր մէջ {ներկայումս} ։ Մենք չենք ելած քննելու այն պատճառները, որից առ

Մռայլութիւնը ուշադրութիւն դարձուցանելով, որ այս {ներկայումս} տարածուած տգէտ փիլիսոփաների քարոզութեան մէջ, Դու

ւ հայրերը սերմանած լինէին, մեք այժմ կը հնձէինք, {ներկայումս} չենք հնձում նորա համար, որ մեր նախնիքը չեն սերմա

ձեր դստեր բանը շատ եւ շատ վատթարանալու է: - {Ներկայումս} այդ առաջարկութիւնը կատարել ինձ ամենեւին անհնար է

շարը եւ նորա երախտապարտ սանը: Բայց արի տե՛ս, որ {ներկայումս}, մահտեսին բոլորովին ազատ է կոմսի յարձակմունքից,

մ էին լոգիկաբար: Եւ հայոց կեանքը ա՞յն վիճակում է {ներկայումս}, ուր այդպիսի բնաւորութիւնքը (ընդհանուր առքով)

է գիտութիւնը ոտք կոխէ Հայաստան: Բայց ինչ որ {ներկայումս} կայ Աշտարակում, ինչ վիճակում որ է այդ գեղի կեանք

Չէ՞ որ կասեն քեզ. " Պարո՛ն, մեզ կնիկ է հարկաւոր {ներկայումս}, իսկ մեր գեղեցիկ նախամարքը ապրեցան եւ մեռան երկո

յուր խելքը գլուխը բերած պիտի մտածե յուր անցածը, {ներկան} եւ ապագան, պիտի չափե օգուտը, որ կարո՛ղ էր լինել

նելով այս րոպէիս իւր վիճակը, գո՛նէ պիտի բարւոքէր {ներկան} գալոց ժամանակները ապահովելու համար, գոնէ՛ այժմ պ

ալիս, թէ ազգը, ազգի կեանքը, ազգի անցածը, ազգի {ներկան}, եւ այսպիսի ներկայի հետեւելու ապագան, երբէք չէ

վիճակից, քննել իւր անձը, քննել իւր անցածը, իւր {ներկան} եւ հոգալ ապագայի մասին: Այս է գլխաւոր պատճառը,

կան յիշատակարաններից արտասուք է հոսում: Մեր ազգի {ներկան} թշուառ է, ստրկութիւնը եւ աղքատութիւնը բարձրաձայն

պագայի հորիզոնի վերայ մի երջանկութեան աստղ, նորա {ներկան} եւ ապագան խաւար է: Նա տանում է իւր կեանքի ծանր խ

աստասիրէ իւր անձը, իւր կեանքը, իւր անցածը, իւր {ներկան} եւ յառաջ, քան թէ պիտի մտածէ եւ հոգաբարձու լինի ի

ար: Ապագան ներկայի ժառանգն է, եւ եթէ մարդը քննէ {ներկան}, այն ժամանակ իսկոյն կը ճեղքուի նորա առջեւ ապագայ

պիտանի տարրերի վրա, որ չի կարելի եւ չպետք է խզել {ներկան} ու անցյալի շաղկապող պատմական շղթան, պ. Նազարյան

յց բոլոր ազգը չունի այդ ազատութիւնը. նա չէ կարող {ներկան} ուրանալով անցածի անունով ապրիլ: Այն ուղղութիւնը

ւ։ Մեռածը մեռած է, անցածը՝ անցած. կենդանին եւ {ներկան} կենդանի եւ ներկայ ժողովրդի սեփականութիւնն է, եւ

ղկացած աղերի շոգիքը, որոնք մեծ ազդեցութիւն ունին {ներկանիւթի} (pigmentum) վերայ: Երեսի գծագրութիւնը բաւական

ճշմարի՞տ է այս: Ճշմարի՞տ է, որ ասում են, թէ ես {ներկարարի} կարաս ունիմ եւ թէ կենդանիք, որ ընկել էին այդ կար

իրողութիւնների մէջ: Ձեր համար ասում են, որ {ներկարարի} կարասներ ունի իւր բարեկամի գործարանի մէջ եւ ամբող

ց այնպես, ի միջի այլոց: Այնուհետեւ կառքը պետք է {ներկել}: Ծախսերը թող իմ հաշվին գրի, ես շնորհակալությամբ

դը, այլեւ իմ ողորմելի պատուհաններիս ապակիքը, որ {ներկել} էր ժամանակը ծիրանի գօտու գոյներով: Ահագին փայլակ

ոյն են: Ամենայն ողջամիտ Հայի յայտնի է, որ կամին {ներկել} խաժամուժ ամբոխի աչքը, թէ ահա այս ինչ աբեղայ կամ

մասին: Հնարը, որով Պ. Չերքեզեանցը կարողացել էր {ներկել} անդաստիարակ եւ անկիրթ պարոնների աչքեր, եղած էին

համար թափել վերջին արիւնը Ու թշնամեաց արեամբ {ներկել} իւրեանց հագի սեւ շորը: Արեւմուտքը տե

էր օրագիրներին, բոլորը սուտ են, եւ կամի իմ աչքը {ներկել}: Դժոխքի, եւ առհասարակ իմ խաւար թագաւորութեան առ

ին չկայ, մի վեդրօ իստակ արաղով կամենում է աչքերս {ներկել}... չէ, եղբայր, այդպէս չէ, ես քեզ մի նոր ցու

եան մէջ էին, միայն զարմանալին այն էր, որ գլուխը {ներկել} էին. այդտեղ ինձ հաւատացրին, որ այդ կենդանին չոր

յն Յութիտի հետ համեմատելով. երեւի թէ լաւ իմանալով {ներկելի} բանի եւ իւր ներկի քիմիական որակութիւնքը եւ նոցա փ

բել մեր ազգը եւ, սուտ ու չնչին գովասանութեններով {ներկելով} նորա աչքը, նորա յանցանքը դնեն նորա առաջեւ որպէս

անի նման բան, այլեւ, շրջապատելով փետուրներով եւ {ներկելով} ոտքերը, հաւատացնում է, թէ մանուկ կազուար է: Ին

տարածելու համար եւ յիմար ու կարճատես մարդերի աչքը {ներկելու} համար աշակերտներ հաւաքեց այստեղից եւ այնտեղից, բ

Մեր պարոնը, մանաւանդ խաժամուժ ամբոխի աչքերը {ներկելու} համար, ազգասիրութիւն էր ցոյց տալիս այնպիսի տեղեր

խեալ աւերակների մէջ բաւականին հաստամորթ արջեր կան {ներկելու}: Բայց աւաղ ասելոյս, նոքա շատ, եւ ես միայն եւ կ

ւմ ենք, թէ նորա ձեռքերը ոչ թէ ներկի մէջ են, այլ {ներկելու} գործողութեան վրայ։ Եթէ եմ, ես, է բայական վերջա

, խնդրեմ, Մուսայ նազիկ, Տուր վրձինիս քաջ {ներկեր}, Որ կարենամ նկարագրել Նորա դէմքի ճիշտ

երը, մինչեւ անգամ այս անբան գոյութիւնքը, կարմիր {ներկերով} եւ խոշոր տառերով, անբարբառ, գոռացել էին բիւրաւո

անի վերայ, այնպիսի գարշելի կերպարանքով եւ դժգոյն {ներկերով} ներկում են, որ մենք հրաժարւում ենք նորանից։ Եւ

այի եւ բոլոր դժոխքի զօրութեան. նորերումս ձեռքերը {ներկեց} մի՞ ծերունու արիւնով... Արամազդը, կտրելով ճ

թէ Լանկթամուրը իմ աչքի առաջեւ երեք անգամ արիւնով {ներկեց} բոլոր Ասիան եւ Եւրոպան: Աշխարհումը այդպիսի անցք

ակամայ, որպէսզի վերջինս այսպիսի քաղաքավարութենով {ներկէ} նորա աչքերը: - Մէք միշտ պարտական ենք հասակը պ

շատ ուրախ ենք, եթե այդպես լինի, որովհետեւ գործի {ներկը} կբացվի, թող ցնծան հետո: Պ. Նազարյանցն ստացե

չենք ասում " ձեռքերը են ներկում ", եթէ անորոշ է {ներկը}, իսկ թէ որոշեալ, այն ժամանակ նորա ծայրին կպչում

։ Վերջապես, ավելորդ է խոսել պատվական ծիրանագույն {ներկի} ստացման մասին, ծծմբաթթվով սերմերի կճեպը մշակելու

վերայի կարմիր գրերը դատապարտուեցան մնալ մի սպիտակ {ներկի} տակ: - Կեցցէ՛ մահ: Այս էր վերջին խօսք

նը] նշան[ակուած է] 10-ին: 5-ին սենեակս փոխեցին, {ներկի} հոտից գլուխս սաստիկ ցաւում է: 7-ին նամակ գրեցի ե

ատելով. երեւի թէ լաւ իմանալով ներկելի բանի եւ իւր {ներկի} քիմիական որակութիւնքը եւ նոցա փոխադարձ հակադրութի

բան չէ հասկացնում, եթէ ոչ այս թէ " նորա ձեռքերը {ներկի} մէջ են"։ Իսկ եթէ գրենք " նորա ձեռքերը ներկումեն

ած, իսկոյն հասկանում ենք, թէ նորա ձեռքերը ոչ թէ {ներկի} մէջ են, այլ ներկելու գործողութեան վրայ։ Եթէ եմ

արատվում է ամեն մթութիւն։ Ուզելով ասել՝ ձեռքերը {ներկի} մէջ են, այլ ասում ենք " ձեռեքերը ներկում են ",

յս, նոքա շատ, եւ ես միայն եւ կարասներս սակաւ եւ {ներկիս} գոյները պակասաւոր, խնդրեմ դուք ինքներդ օգնութիւն

: Ինչպէ՞ս չտեսայ Պոստրանայի պատկերը, եւ դեռ եւս {ներկով} նկարած: - Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ, ես այժմ հասկա

կարասի մէջ, երեւում են այնուհետեւ հասարակութեանը {ներկուած} եւ դժուարաճանաչելի բրդով: - Այո՛, կայ այդ բ

, մինչեւ այսօր վարւում են, ամենքը իր չարութեամբ {ներկուած}, որ անյայտ չեն միմեանց եւ ամե՛ն ուղղափառ ժողովրդ

կարասը, որ մի գուցէ, սաստիկ սեւ լինելով, կարմիր չ' {ներկուի}, այլ դորա հակառակ հրաշափառ խայտառակ գոյն։ "Յետինն

ր, թէ պատառւում է երկինքը, իսկ փայլակների լոյսը {ներկում} էին ամենայն բան երբեմն մորագոյն եւ երբեմն ծծմբագո

մի սեւ շիշի միջից լցուած սպիտակ ջուրը ծիրանագոյն {ներկում} է արծաթի դգալը կամ յետոյ սեւացնում է եւս, այդպիս

անեց վաճառահանդիսից: Լսած էի, թէ Կեսարիայում էշ {ներկում} են, բայց արագիլից եւ մօրահաւից կազուար շինել, ծ

է, նա չէ կերակրւում նիւթով, նորա կառավարութիւնը {ներկում} է նորա աչքը իւր դրօշի փառքով, իւր զէնքի յաղթութե

ւ ձայնից: Առանց որոտմունքի փայլակը երբեմն-երբեմն {ներկում} է դաշտը դեղնախառն, կարմիր գունով, Խանլը-դերէն,

ճառում էր փսխողութիւն եւ լուծողութիւն. երկրորդ, {ներկում} էր երեսը կանաչ-դեղին գունով: Թշուառ Մկրտիչը գերի

րզերես հեղինակը, իւր գրքի մէջ սեւ գոյնը կարմիր չէ {ներկում} կամ, աւելի լաւ, չէ ոսկեզօծում, ինչպէս սովոր է, Յա

ռը իւր գործը աւարտելով, զանազան անբան կենդանիք է {ներկում} արժանաւոր եւ վայելուչ գոյներով, այնուհետեւ երեւո

մասնիկի հետ։ Եթէ ասենք կամ գրենք " նորա ձեռքերը {ներկում} են " եւ այս ենը ընդունենք որպէս էական բայ, ուրեմ

ն գրել, երբ բայը գրում ենք ամբողջապէս, ինչպէս " {ներկում} է ", որպէսզի ներկում խօսքը, էական է բային խնդիր

մ ենք ամբողջապէս, ինչպէս " ներկում է ", որպէսզի {ներկում} խօսքը, էական է բային խնդիր չդառնայ եւ գաղափարի շ

նախադաս է լինում բայից. չենք ասում " ձեռքերը են {ներկում} ", եթէ անորոշ է ներկը, իսկ թէ որոշեալ, այն ժամ

՝ ձեռքերը ներկի մէջ են, այլ ասում ենք " ձեռեքերը {ներկում} են ", ուր ներկումը, որպէս նախադաս, խնդիր է լին

ակասում է, որով խօսքը թեթեւանում է։ Եթէ գրենք " {ներկում} են ", այն ժամանակ ձեռքերը խօսքը չէ կարող իր ըթը

արսկական խինան, որոնցից առաջնովը արտեւանունքն են {ներկում}, իսկ երկրորդովը մատները: Ո՞վ քարոզեց ժողովրդին

, միեւնոյն բանը ցոյց են տալիս առաջ մեզ գեղեցիկ, {ներկում} են նորան զանազան հրապուրիչ գոյներով, յետոյ, ասե

, այնպիսի գարշելի կերպարանքով եւ դժգոյն ներկերով {ներկում} են, որ մենք հրաժարւում ենք նորանից։ Եւ այս խաղը

երը ներկի մէջ են"։ Իսկ եթէ գրենք " նորա ձեռքերը {ներկումեն} ", այս տեղ ենը ընդունելով որպէս բայական վերջաւոր

ն " եւ այս ենը ընդունենք որպէս էական բայ, ուրեմն {ներկումը} դառնում է նորան խնդիր եւ ուրիշ բան չէ հասկացնում

են, այլ ասում ենք " ձեռեքերը ներկում են ", ուր {ներկումը}, որպէս նախադաս, խնդիր է լինում, ներկումից չէ ը

րկումից չէ ընդունվում որպէս առանձին առնված բայ եւ {ներկումը} նորան խնդիր, այլ երկուքը միասին մէկ բայ, թէեւ բ

, ուր ներկումը, որպէս նախադաս, խնդիր է լինում, {ներկումից} չէ ընդունվում որպէս առանձին առնված բայ եւ ներկում

ւնը: Ազնուականութիւնը երեւեցնում է երկու միմեանց {ներհակ} կուսակցութիւնք, յառաջընթաց եւ յետընթաց: Յառաջըն

գործսն առ իմ ստատն քննեսցեն եւ զամենայն իմ կտակիս {ներհակ} եւ իմ ստատիս վնաս գործ ինչ յորժամ տեսանիցեն, տիր

րոյ սերմեր։ Այլ իմ խօսքերին ընդդէմ ու {ներհակ} Շինեցին նոքա մի չար ամբարտակ. Դարձան թ

նորա հետ կարող էին բարեկամանալ բոլորովին միմեանց {ներհակ} հասկացողութեանց մարդիկ եւ նորա նշանակերպերի (фор

ագան կը բացուի մի հրաբուխ արտահոսութիւն այր երկու {ներհակ} հոգեկան խաղացմունքի մէջ: Եւ թէ այս ե՞րբ է պատահո

աձայնութեան լուրը: Այսպիսի զանազան եւ միմեանց {ներհակ} խորհուրդների մէջ ալեկոծուելով, - նորա շնչառութիւն

արկադրուած է ներկայ լինել երեք՝ որպէս թէ միմեանց {ներհակ} պատարագի խորհրդակատարութեան, որ կատարւում էին մի

են"։ Լոյսը եւ խաւարը միմեանց այն աստիճանի {ներհակ} բաներ են, որ երկուքը միասին չեն կարող լինել մի տ

ւս սամատեարցն եւ կտակակատարացս իմ, ինքնիշխանաբար {ներհակել} իմ ստատիս վնասողացն եւ ոսոխացն, եւ ի դատաստան մտ

չգան, ապա ուրեմն տղայի անձնաւորութեան մէջ կայ մի {ներհակութիւն} դէպի փերիները, ուստի փոխի՛ր տղան եւ երրորդ անգամ

րագիտութիւն, այս ամէնը, - ասում ենք, - զարմանալի {ներհակութիւն} ունին այն հասակին, որ նա ունի: Գիտե՛նք, որ կան

մին նաւի, որին պակասում էր մի ամուր ղեկ, եւ մի {ներհուն} նաւուղիղ: Այդ մեքենային մի շարժողութիւն եւ դէպի

ր երազները մենք առնում ենք ոչ միայն որպէս աւելորդ {ներմուծութիւնը}, այլ որպէս շատ անաջող փոխանակութիւնք բնական դէպք

իւ հազ է կարդում։ Բացի այս ծանրութիւնը, աւելորդ {ներմուծութիւնք} եւ շատ անգամ հին լեզուով էլ չեն կարող արդարանալ։

ւհետեւ, մեր տեսակցության հարցի ընթացքն ինձ հույս {ներշնչեց}, որ շուտով կրկին կգրկեմ ձեզ եւ կլսեմ իմ սրտակիցն

է, որպեսզի նա չկարծի, թե եղբայրս այդ արել է իմ {ներշնչմամբ} եւ որ, միանգամ ընդմիշտ հավատացած լինի, որ ես ավ

ւ նրա հետ: Ինչ էլ որ նա անի, այդ նա անելու է իմ {ներշնչմամբ} եւ ես պատասխանատու եմ նրա բոլոր գործողությունների

Աստուած, - Այս ասում է մարգարէն Քո սուրբ հոգով {ներշնչուած}: Պապանձուեցին չարերի Բերան, լեզու թունալի, Մ

եռացուած անձնաւորութիւնների ամենօրեայ դատապարտելի {ներշնչումները} վերջիվերջոյ կեղծ դրութեան մէջ դրին Դուռը ` թէ՛ Կա

ն միջից, բայց ահա Երուսաղէմի վանականներրը, Դռան {ներշնչումով}, խռովութիւն առաջացրին ազգի մէջ, պահանջելով, որ

աղտոտվեցա, հետեւյալ օծանելիքով կամ ավելի ճիշտը՝ {ներշփեցի} Ol. Hyosciami spirit. Salis amoniaci, tinctura

ին անգամն է, անփորձ են... Բայց, համեմատաբար եւ {ներող} աչքով նայելով, մանաւանդ, ուշադրութիւն դարձուցան

նէութիւնը հիմնուած լինելով սիրու վրայ, ուրեմն եւ {ներող} եւ զիջանող տարրի վրայ, որ լինելով միեւնոյն ժաման

հաւատութեանը, հրապարակով քարոզեց Աստուածը գթած, {ներող}, անյիշաչար, նախախնամող եւ միշտ պատրաստ ընդունել

7 ամեայ մանուկ անչափահաս, յորժամ օրէնք յամենայնի {ներողաբար} վարէր ընդ իս, եթէ իրօք գտանեցեալ էր իմ յիր ինչ յ

, որ միշտ մենք փոքր ի շատե բան հասկացողքս պիտո է {ներողամիտ} լինինք: Օրագրի այսքան գլուխ գալու վրա եւս ուր

ես իմ այսքան անկամ լռությանս պատճառով, բայց պիտի {ներողամիտ} լինես, եթե իմանաս իմ ողորմելի վիճակը եւ դրությու

ն առանձին-առանձին: Այնուհետեւ բոլորդ ողջ եղեք եւ {ներողամիտ} շփերթ նամակիս համար: Ամբողջովին քոնը Միշել

ից, ուրիշ բան չունինք ասելու պարոն թարգմանողին, {ներողամիտ} աչքով նայում ենք թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ թարգմանութեան

ւելորդ համարիմք մանրախուզիւ դատապարտել զկարծիսդ, {ներողամիտ} գտեալ առնս վասն այն միայն, զի անտեղեակ էր այլոց

եմ Ձեր ազնուամտութենից, որ ճշմարիտ քրիստոնէաբար {ներողամիտ} գտնուիք դէպի մեր անծանօթ բարեկամական համարձակութի

, որովետեւ վաղուց յայտնի է, որ դուք մինչեւ անգամ {ներողամիտ} էք դէպի ձեր անհաշտ թշնամին, ուր մնաց դէպի ինձ նմ

իտասարդ բանաստեղծի մի աշխատութիւն. " եւ հայրաբար {ներողամիտ} կը լինի նա " - շարունակում է հեղինակը - " սորայ մ

նդիրս, եւ կատարելով, չէք զղջալու ձեր ցոյց տուած {ներողամտութեան} վերայ դէպի իմ հրաւէրը: Ողջ եղիք: Խ. Ծ. Գէո

տալով սորա բոլոր յանցանքը, ցոյց էր տուել այնքան {ներողամտութիւն} եւ մարդասիրութիւն, նորան չարանախանձ էր կոչում:

ւթիւնը, ուր տեսնում ենք մանկական պարզամտութիւն, {ներողամտութիւն}, եւ ուր բարեպաշտ ու առաքինի հայ կինը իսկոյն ճանա

ի, դէպի քեզ եմ դառնում եւ խնդրում եմ քո մեծահոգի {ներողամտութիւնը}, որ ինձ եւս ձգես քո մէջ, եւ, առանց վերահասու լ

կա այժմ Մոսկվայի մեջ: Խնդրում եմ քո մեծահոգի {ներողամտությունը}, որ քո հանձնարարությունքը փոքր ինչ ուշ եմ կատարո

եւ մի ցավակից սիրտ դեպի յուր ընկերը, որ այո գիտե {ներողապես} եւ սիրողապես միտ դնել ազգերի կարոտությանը եւ պիտո

ն մէջ: Ինձ՝ որպէս քրիստոնէի, պարտականութիւն էր {ներողապէս} նայել նորա յանցանքի վերայ, թողուլ նորա մեղքը, ը

ղմերում՝ խաւար ժողովրդի բնակակից, գուցէ մի փոքր {ներողութեան} եւս հանդիպինք, յայտնի բան է, շատ չնչին ներողութ

ողութեան եւս հանդիպինք, յայտնի բան է, շատ չնչին {ներողութեան}, եթէ աչքի տակ ձգուին բոլոր մեզ շրջապատող պայմանք

անքի հասկացողութեան մէջ - հրէական հասկացողութեամբ {ներողութեան} եւ յանցանքի մէջ անանցանելի վիհ կար, բայց օրէնքով

ն մէջ, եթէ յանցանքը մնայ անպատիժ. եթէ բաց աչքով {ներողութեան} տրուի սպանութիւնը: Զարմանք յանցանքի ընդդէմ պատիժ

աւելի երջանիկ չի լինիլ, վրէժխնդրութեան սկզբունքը {ներողութեան} սկզբունքին զոհելով կամ հաւասարութիւնը (պատժի եւ

(պատժի եւ մահի մէջ) սիրոյ, զոհելով: Միթէ {ներողութեան} մէջ հաւասարութիւնը հաւասարութիւն չէ՞, միթէ վրէժխ

ց դէպի ճարտարապետի ճակատը, ասելով. - վեր առ այս {ներողութեան} կոնդակը եւ փակիր սորանով առաստաղի ծակը. կան մարդ

անցը շնորհակալութեան եւ յարգութեան է արժանի եւ ոչ {ներողութեան}, նա յանցանք չէ գործել, որ ներողութեան կարօտի,

անի եւ ոչ ներողութեան, նա յանցանք չէ գործել, որ {ներողութեան} կարօտի, նորա աշխատութեան էական արժանաւորութիւնքը

նում անապատում՝ միայնութեան մէջ"։ - Խնդրեմ {ներողութի՛ւն}, - ասացի ես, - եթէ անպարկեշտութեամբ վրդովեցի քո

ոպէ չմտանեմ Մահտեսի Թովմասի տուն: Մնացէք բարեաւ․ {ներողութի՛ւն}, որ չեմ կարող աւելի երկար ընկերակից լինել ձեզ:

ռքը տարաւ դէպի ծոցը, որ հանէ եւ ցոյց տայ: - {Ներողութի՛ւն}, - ասաց նա, - ահաւասիկ մուրհակը, բայց այսօր եր

եան բան չէ կարող այսօր զարդարել իմ Յիշատակարանը: {Ներողութիւն}, պիտոյ էր այստեղ գրել այն խօսակցութիւնը, որ պատ

Նորան այդ անարգ մահը: Նա չէ՞ր, որ դեռեւս Հօրից {ներողութիւն} էր խնդրում իւր չարչարողներին: Մի սարսուռ զգա

ո՞րքան, կամ ի՞նչ չափով, Այդ քո գործ չէ, {ներողութիւն}: Ամենայն օր դուք մեր ազգը Բամբ

ս բոլոր ազգը թոյնը կ'ընդունէ շաքարի տեղ, խնդրենք {ներողութիւն}, այդպէս չէ. Հայերի համար եւս մի փոքր փոխուել է

փոխադարձ վրէժխնդրութիւն, իսկ երկրորդից փոխադարձ {ներողութիւն}, առաջինից ժառանգական եւ յաւիտենական թշնամութիւն

թէ ի՛նչ պատճառով մէջ էք բերում այդ բաները: - {Ներողութիւն}, ներողութիւն, ինձ թուեցաւ թէ ազգասիրութեան վերա

ով մէջ էք բերում այդ բաները: - Ներողութիւն, {ներողութիւն}, ինձ թուեցաւ թէ ազգասիրութեան վերայ ենք խօսում ձ

մեծ բան էր, խորհրդաւոր բան, որի համար պիտոյ էր {ներողութիւն} տալ մեղքերին հարկաւորապէս, բայց առաւել փոքր բանե

աւելի օգտակար համարելով, գրում ենք մի քանի տող, {ներողութիւն} խնդրելով ընթերցողից, որ մեր գրուածքը շատ ճիւղաւո

եր. 107-109): Նա, խաղող դնելով նոցայ առջեւը, {ներողութիւն} է խնդրում, որ մի ուրիշ բանով չէ կարում մեծարել,

բարւում է, երբ յանցանքը ներւում է, բայց եթէ այդ {ներողութիւնը} ընդհանուրի համար է, եթէ սէրը ամոքելով եսականութի

րացուց այն գաղափարը, թէ Աստուծոյ բանը, շնորհը, {ներողութիւնը} եւ այլ կրօնական պիտոյքը, պիտոյ է ձրիաբար բաժանու

ծ: Այն ոտանավորն կուղարկեմ դիմացի շաբաթ, խնդրեմ {ներողություն}: Պարոն Նազարյանցի նամակից իմացած կլինիս նոր ծ

նամակներս ուշանում էին: Եղբայր, խնդրում եմ {ներողություն} " Թափառական Հրեայի " ճակատին գրած երկու տող բանիս

իկ նամակ պատրաստել Խալիբյանին: Այդ կլինի, նախ, {ներողություն} խնդրելու պես մի բան, որ իմ եղբայրը, անփափկանկատ

րա երեւեցուցիչը մի անհատ է, թո՛ղ լինի այն անհատը {Ներոն}, Կալիգուլա կամ նոցա աշակերտ մի պոլիտիկական աւազա

թէ Ալեքսանդր Մակեդոնացին Արիստոտէլի աշակերտն էր, {Ներոնը} ` Սենեկայի, իսկ Վոլթէռը ` ճիզուիթների: Իհարկէ,

տութիւնը, որ մենք չգիտենք, թէ հայոց թագաւորները {Ներոնի} օրը ընկնելով զուարճութեան համար հրապարակ էին իջնո

րիկիոսների, ծերակոյտ մարդերի, այո՛, եւ նոյնիսկ {Ներոնի} սիրական գործը: Բայց, ասենք թէ թագաւորները

րա այս առաջարկութիւնը ընդունելը կամ մերժելը, թող {ներուի} մեզ կարծել, թէ Պ. Խուդաբաշեւը ուրիշ տեսակ չէ իմ

, ինչ որ նոքա անուանում են վաճառականութիւն, թո՛ղ {ներուի} մեզ հրատարակել, լոկ միջնորդութիւն, ուրիշի ծառայ

ը, յիրաւի, Եւ քանզի չեմ սերովբէ ` Չիմանալըս թող {ներուի} "։ Համբերում էր սերովբէն Կամակորին այդ արու, Զի

ձգել այդպիսի գայթակղեցուցիչ անդամը"։ Վասնորոյ թող {ներուի} մեզ այսպէս ասել, որ Հայոց ազգի համար ուսումնականո

ուի բացառականի է վերջաւորութեան վերայ։ Բայց թո՛ղ {ներուի} մեզ ասել հասկանալու համար, որ հին լեզուի բացառակ

ուր տեղը անհանգիստ մի՛ լինեք: Տկարությունս չէ {ներում} երկար բարակ նամակ գրել, ուստի եւ վերջացնում եմ գ

ոբիկ ես եղած ուսումնականութենից: - Բոլորովին {ներում} եմ քեզ, - պատասխանեցի ես, - կարող ես ինչ կամիս

Որի համար շատ քրտնեցաւ Այդ ազգին ես չեմ {ներում} Որ Մեսրոբին այդպէս մոռցաւ։ Գետնա

ձեալ ընդհանրական փոխազդեցութեամբ եղած յանցանքն էլ {ներում} է, որով զարմանալի կերպով փոքրացնում է յանցանքներ

երի վերայ, որ ստացած էր կովի թրիքից, աղջիկներին {ներում} էին կրել ողջախոհութեան նշանը, ազնուականների եւ ռ

մասն հանգամանքներով։ Բայց իմ յօդուածի սահմանը չի {ներում} երկար ու ձիգ խօսել այս մասին, վասն որոյ որքան կա

ունով միւսը, ի՞նչպէս Պապի խիղճը չէ տանջում, այլ {ներում} է այսպիսի գործեր կատարել. ողջին յայտնի է, որ նա

ստեր, բայց այստեղ, մեր հատուածի նեղ շրջանակը չէ {ներում} ազատ ընթացք տալ նոցայ: Բայց այսչափ անհրաժեշտ ենք

ողդողում էր երդումից Եւ ակնարկում Ադամին ` Խնդրել {ներումն} նորից ` Երդման համար դժուարին: " Գնա՛, կորի՛ր,

ացուցանելու համար, թէ սահմանից դուրս գործուած ու {ներս} բերուած էր: Երկրորդ, որովհետեւ իմ խանութի գործա

ժարութիւն ցոյց տուեցինք եւ գնացինք: Երբ որ դռնից {ներս} մտանք, մեզ հիւրասիրողը անյայտացաւ միւս սենեակներ

ստել, որ լուանայ իւր ամուսինը, իսկ երբ ամուսինը {ներս} է մտանում, կինը, ամենեւին ուշադրութիւն չդարձուց

ծամտութիւնը: Մտածութիւնքս կտրուեցան թղթաբերի {ներս} մտանելով, եւ ահա ստացած նամակիս բառացի պատճէնը.

ն անորոշ ձայն, բայց բան չեմ հասկանում։ Վերջապէս {ներս} մտաւ ծառաս եւ յայտնեց, թէ մի մարդ կամենում էր տե

առանձնարանիս դուռերը բացուեցան եւ փակուեցան, եւ {ներս} մտաւ պ. Բէգզադէն՝ թրջուած միանգամայն մինչեւ ոսկ

արուստ եւ ազնուական հնդկացու մօտ հիւր էր գնացած: {Ներս} մտայ այնտեղ իմ սպասաւորի կերպարանքով, շանթերդ պա

մէի արտագրել նորան Յիշատակարանիս մէջ, հօրեղբայրս {ներս} մտաւ: Իմ հօրեղբայրը իմ գլխին ցենզօրի նման մի բան

լ ֆրանսիական արաղ, բայց ոչ դուրս տանել Ռուսսիայի {ներս}, մի խօսքով՝ ամենայն տեսակ վաստակասիրութիւնք տար

ք մտանող շինականների սայլերից պահանջել մի սալ քար {ներս} բերել քաղաքը, ինչպէս սովորութիւն էր Տագանրօգի մէ

գուտ, որ չգիտէ ժողովուրդը, թէ խնայելով պիտոյ էր {ներս} բերել կազմուածքի մէջ օտար մարմիններ, չգիտէ, թէ

իւր օգնութիւնը: Այն արծաթը, որ մի Հայ մարդ պիտի {ներս} բերէ ազգային գանձարանը ուսումնարանի անունով, կոր

մարդու արժանի լօգիկայով, ես անարժան եմ համարում {ներս} բերել Յիշատակարանիս մէջ, որովհետեւ ափսոսում եմ ժ

ասէրների սրտի մեծ ցաւի համար հարկաւոր եմ համարում {ներս} բերել Յիշատակարանիս մէջ այն գրեանքը, որ տպուեցան

ը բողոքեմ եւս ձեր վերայ, որ դուք նորութիւն կամիք {ներս} բերել մեր ազգի մէջ, եւրոպացոց պէս ամենայն բանի հ

ել է՝ լսելով, իբր թէ հօրեղբայրս պատուիրել է ինձ {ներս} չբերել Յիշատակարանիս մէջ Պ. Բէգզադէն կամ նորա գո

յս բոլորը լսում է կոմսը բանտի միւս սենեկից, եւ, {ներս} մտնելով այն սենեակը, ուր էին մայր ու որդի բանտար

թեններից յետոյ, որ առ այժմս անպատշաճ եմ համարում {ներս} բերել Յիշատակարանիս մէջ, գնաց Գուլի-Շամաման:

զօրութիւնը միայն հասկացնելու համար կարճ ասեմ, որ {ներս} մտայ մի բաւական ընդարձակ սենեակ՝ մաքուր եւ զարդա

ց ոչ շատ հեռի կանգնած էր Միհրդատի արձանը: Ես {ներս} մտայ Վերսայլի այն բնակարանքը, ուր երբեմն եռ էր գ

կարող միջնորդ լինել կենդանի ժողովրդի մէջ գաղափարք {ներս} բերելու համար: Անտարակոյս, աւելի հեշտ է հին լեզ

փոփուած են այնտեղ, վասնորոյ աւելորդ չեմ համարում {ներս} բերել Յիշատակարանիս մէջ: "... Վերջապէս առին

ւմ է եղած Փարիզի " Արեւմուտք " օրագիրը: Մի անգամ {ներս} է մտանում նորա տուն մի աբեղայ: Յառաջուց պիտի ծան

տի լսուէր հայկական խօսքը, ուր Հայոց բառերով պիտի {ներս} մտանէին ազգի զաւակների մէջ զանազան լուսաւոր գաղափ

աւակը աճում է օտարի կաթով, օտարի լեզուն եւ հոգին {ներս} է մտանում նորա մէջ այն կաթի հետ, որ սուրբ չէ մեզ

, մինչեւ Հայոց մոռացուած գեղերի եւ քաղաքների մէջ {ներս} մտանելը։ Բայց առանց այդ ճանապարհորդութեան եւս կա

է թէ բարձրանայ մի օր Հայ ազգութեան շինուածը: {Ներս} մտանելով այս գործի մէջ՝ գուցէ շարժում էի ձեր հար

ը (թէպէտ հարկաւոր եւս չէր այս բանի համար ապացոյց {ներս} բերել) նորանով, որ նոյն այդ յառաջ բերած " Երկնէ

նից յառաջացած արդիւնքը վաճառելով, անշուշտ, պիտի {ներս} բերէին դուրսից իւրեանց մէջ, որեւիցէ քանակութիւն

կ զինուոր, որ տարիներով չեն տեսնում ռոճկի երես, {ներս} մտանող ապրանքների մաքսը աննշան, իւր մէջ պատրաստո

քական տնտեսութիւնը կարգի դնելու եւ դուրս տուած եւ {ներս} ընդունած ապրանքի կամ դրամի մէջ զուգակշիռը պահելու

է իւր թոքերից ածխաթթուն, առանց վերստին թթուածինը {ներս} ընդունելու, նա կենդանի չէ այլեւս: Տնտեսակա

իւր ոտքի վերայ, այլեւ եւրոպական արծաթը եւ ոսկին {ներս} կը հոսեցնէ ազգի մէջ եւ ինքը կը շահուի տասնապատիկ

- Անգլիան ամիսը երեք շոգենաւ ափիոն բռնութեամբ {ներս} է տանում Չինաստան, թունաւորում է մարդկութիւնը եւ

կայ դուրս արտադրող զօրութիւն, որ իւր կարգով դէպի {ներս} պիտի գրաւէր դուրսի հարստութիւնը, այնտեղ մի ընկեր

ժ, որ կարող լինէր մեր, քսանից դուրս եղած արծաթը {ներս} բերել մեր մէջ, մեզնից մինը կարո՞ղ է հարստանալ՝

օսութիւն, նա մշակում է լեզուն - աննկատելի կերպով {ներս} է բերում ազգի մէջ ընտիր ոճեր եւ ազդու դարձուածներ

տեսեալ, զայն ամենայն գաղափարս եւ ի Հայս նկրտի ՚ի {ներս} մուծանել: Որպէս տեսանի եւ յայսմ (երես 79), մի

, եւ ո՞ւր կատարեցաւ կարգն) զօտարոտի գաղափարս ՚ի {ներս} սերմանել, զօրացուցանել թեւակոխեալ զխոշոր ազդեցու

ի րոպէ, եւ ահա եկան Զանազան մարդիկ, իմ մօտ {ներս} մտան. Ամենն իւր համար պատրաստած տեղում

կիսատ, դռները բացուեց Սեւագլուխ մի մարդ մեր {ներս} մօտ վազեց, Կատաղի դէմքով նայեց չոքածին

յդ հայհոյութեանց մէջ, խեղճ հեղինակներից գաղտնի, {ներս} մտած մեր ձեւերը եւ ոճերը տեսնում էինք միշտ եւ այդ

, ահա այն հասկացողութիւնքը, որ օգնում են Հեգելին {ներս} մտնել քրիստոնէական կրօնի եւ նորա արարողութեանը խո

րեանց կեանքը մեր փրկութեան վերայ դնելով, արիաբար {ներս} մտան մահու թագաւորութեան մէջ եւ իւրեանց մակոյկներ

ատահում էր եւ այսպիսի բան, որ ստորին ծառայքն եւս {ներս} էին խառնւում այս իրողութենների մէջ. այնուհետեւ ծ

ակել այն կէս գիշերին նոցայ դէմ: Սոքա աշխատում են {ներս} թափուիլ, նոքա ընդդիմանում են: Այստեղ բորբոքւում

ում է զէնքի շողշողիւնը բազմաթիւ ճրագների լուսով: {Ներս} են գալիս նոքա կարգով, եւ նոցայ հետ փողոցների գիշ

նեն պատմագրութեան մէջ: Այս յաղթութիւններից յետոյ {ներս} են գալիս հոգատարքը վերակացուի հետ, եւ առաջնորդել

* ** * Մեր գրութիւնը ընդհատուեցաւ մի պարոնի {ներս} մտանելով մեր սենեակը. այդ պարոնը տեղեակ էր մեր տ

սնութիւնքը " ասելով, գրեթէ Փարպեցու բոլոր Թուղթը {ներս} է առել իր յառաջաբանի մէջ, որպէս նաեւ Թղթի անանու

ն համեմատ երբեմն նա եւ երբեմն նոյն, բայց տեղ տեղ {ներս} է մտած նա փոխանակ նոյնի։ Հին լեզուի մէջ այս "

հաւաքւում էին դէպի դժոխքի դուռը, որտեղից պիտոյ է {ներս} մտանէր ծայրագոյն Բրամինը: Բուն տէր սատանայի

նի, նիհար, տգեղ, խառն ի խուռն մազերով, աչքերը {ներս} ընկած, երեսները գունաթափ, ասես թէ դոքա կենդանու

ր տարի աշխատեցաւ դժոխքի օգտի համար, որպէսզի նա, {ներս} մտածի պէս, կարդաս այդ յայտարարութիւնը, եւ ես տա

կարճահասակ, մօրուքը մինչեւ ծունկը, չոր, աչքերը {ներս} ընկած, ժանգոտ ատամներով եւ անտանելի բերանի գարշա

ւ զօրանում է գարնան ժամանակ, աղախինը պ. Մարկոսի {ներս} մտաւ սորա սենեակը: Պ. Մարկոսը քնաթաթախ բացեց աչ

եւ երեսը շփելով հարց արեց քնից վեր կացած աղախնու {ներս} մտանելու պատճառը: Այս միջոցին մօտեցել էր նորան ա

ել իւր զգեստքը: Աղախինը պատրաստելով թէյի մեքենան {ներս} բերեց եւ դրեց սեղանի վերայ: Պ. Մարկոսը սկսեց թէ

նենք մեք եւ մեր ընթերցողքը: Բ․ Պ. Մարկոսը, {ներս} մտանելով Շաքարեանցի տուն, չգտաւ նորան այնտեղ: Հ

պ. Շաքարեանցը բարկացած, շողիքը բերանից թափելով {ներս} մտաւ: - Այդ անկարելի է... այդ անհնարին է

ր այդտեղ պիտոյ է կատարուած լինի դիւահարցութիւնը, {ներս} մտաւ նորա մէջ: Ախոռի յատակի վերայ քարշած էր կաւի

ոսի քաջասրտութեան վերայ, որով նա համարձակուել էր {ներս} մտանել մի բնակութեան մէջ, ուր ստեպ հաւաքւում էին

Պ. Մարկոսը, թողնելով իւր հետաքրքրութիւնը, {ներս} մտաւ Շաքարեանցի սենեակը, ուր քնած թողել էր իւր բ

ծ թողել էր իւր բարեկամը: Սա զարթեցաւ պ. Մարկոսի {ներս} մտանելուց․ առատ քրտինքը թափւում էր նորա ճակատից,

մտածութեան մէջ: Երազի նման յիշում էր իւր ախոռից {ներս} վազելը եւ պ. Մարկոսին տեսանելը: Հաւաստելու համա

եկա՞ւ թէ չէ. մի ժամ յառաջ խելագարուել էիր ախոռից {ներս} վազելով, այնպէս, որ քեզ հանգստացնելուց յետոյ,

ալ եւ հարցասիրել քո խելագարութեան պատճառը: Ախոռը {ներս} մտայ, տեսայ մի մեծ շրջանագծի մէջ մի սեւ կատու,

դարձել էին իմ աչքում փսխողական փոշի. նոցա իմ մօտ {ներս} մտանելը ատելի էր ինձ, որովհետեւ ընդհատւում էր իմ

.. Այստեղ կորուսի ես ինձ... գիտեմ միայն, որ {ներս} վազեցի... բայց թէ ի՛նչ էր պատահել այնուհետեւ,

վերայ: Երեսի գծագրութիւնը բաւական անկանոն, խոր {ներս} ընկած աչքերը, իւրեանց անսովոր փայլողութեամբ, հա

ր գործի հետեւանքից կամ շարժառիթից մի տպաւորութիւն {ներս} ընդունել իւր հոգու վերայ: Կոմս էմմանուէլը մօ

վմասի տանը կային շատ հիւրեր, արք եւ կանայք, երբ {ներս} մտաւ կոմս էմմանուէլը: Մի փոքրից յետոյ կը ծանօթաց

տ, այժմ թողէ՛ք, որ չկտրեմ բանի թելը: Կոմսը {ներս} մտած, չմտած, բոլորեքեան ամբոխուեցան, վեր կացան

արձուց դէպի օրիորդ Մարիամը եւ ասաց․ - Ես յատկապէս {ներս} մտայ, որ լսեմ " Տէր կեցո "ն, բայց դուք դադարեցա

նախ, որ ես չեմ լսում, երկրորդ, որ իմ անակնկալ {ներս} մտանելու պատճառով այս արգոյ հիւրերը եւս զրկուեցան

ի երգարանը։ Մի մարդ, այսօր առաւօտ, ձեր քամակից {ներս} մտաւ մեր տուն, լաւ որ Մարիամը տանն էր, որ կարող

տճառով, որ շատ տեղեր Հայաստանում քրիստոնէութիւնը {ներս} մտաւ թագաւորական հրամանի ուժով, շատ տեղ սուր եւս

ց հարկաւորաբար քրիստոնէականը - Յունականը պիտոյ էր {ներս} բերել: Բացի սորանից, շարականները կամ եկեղեցական

այները, ինչպէս ունի Յունաց եկեղեցին, վաղուց ահա {ներս} էին մտած մեր եկեղեցու մէջ: Հարկաւոր է առանց ուշա

նդունարանից եւ արդէն կոմսը խօսելու վերայ էր, երբ {ներս} մտաւ: Ձեռքում բռնել էր մի թուղթ: Կոմսը վերջացնե

տեղեկութիւն տալ նորա մասին, որ յետոյ կարողանանք {ներս} տանել մեր ընթերցողքը նորա տունը, այն րոպէին երբ

դեռ այսպիսի մտածմունքով ման էր գալիս նա տան մէջ, {ներս} մտաւ ծառան եւ յայտնեց բժշկապետի գալը: Պ. Յովնաթ

ազան մարմինք, որ շատ անգամ պիտոյ էր զգուշութեամբ {ներս} բերել հիւանդի կազմուաձքի մէջ, այլ, գլխաւորապէս

ձեռքում էին բոլոր գործերի հաշիւքը: Շտապելով {ներս} մտաւ գործակատարը: - Ի՛նչ շինեցիք գործարանում

Այս մտածութիւնքը ընդհատուեցան տիկին Յովնաթանեանցի {ներս} մտանելով մեր պարոնի առանձնարանը: Յովնաթանեան

ցը միշտ գալիս էր Թիւթիւնճի-օղլուի մօտ, եւ դուռից {ներս} մտած չմտած, բարեւը ասած չասած առաջարկում էր մի խ

եկոյ մի բանը առաւել զարմանալի էր, որ Շահումեանցը {ներս} մտած տեսանելով, որ Մանուշակը չկար, չհարցրեց նոր

ամենեւին չէր հասկանում: Տան դուռը բացուեց եւ {ներս} մտան տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն եւ նորանց մի հատիկ Մա

ը: Մանուշակը Աղուանեանց Մկրտչի երկչոտութենով {ներս} մտանելուց հասկացել էր, որ նա մի խնդիր ունի. պատ

սրտի ուրախութիւնը. նորա անհամարձակ եւ ստորաքարշ {ներս} մտանելը զօրացուց իմ ատելութիւնը եւ արհամարհանքը դ

, շատ խնդաս: Աղքատը հեռացաւ: Մանուշակը մտաւ {ներս}: Մանուշակի մի ժամ առաջ ունեցած ուրախութիւնը ե

իւնճի-օղլուի ձեռքով: Այս ուրախ եւ անհոգ մարդը {ներս} մտանելով կարծես թէ հոտով իմացաւ, որ իւրեանից յառ

ջ, որի մասին խօսում էին: Այս միջոցին աղախինը {ներս} բերեց թէյի մեքենան. Մանուշակը վեր կացաւ տեղից թէ

Հազիւ թէ անցել էր քառորդ րոպէ, պարոն Շահումեանցը {ներս} մտաւ: Թիւթիւնճի֊օղլուն տեսածովը իսկոյն յառաջ գնա

չինչ չհասկացաւ, պատճառ, Շահումեանցը համարեայ թէ {ներս} մտածովը ողջունեց եւ տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն եւ Ման

նամակի պատասխանը գոգնոցի գրպանում էր: Երբ նա {ներս} էր մտած, Թիւթիւնճի-օղլուն պատրաստւում էր արդէն գ

ը բանայ: Դայեկը բացում է դուռը. մարդիկ առանց {ներս} մտանելու, կարճ խօսքերով խնդրում են նորանից, որ

, երեսները չոր, վատուժ, անհնարին խորշոմած, խոր {ներս} ընկած մանր աչքերը զրկուած թերթերուկից եւ յօնքից,

ն բացականչելով, քոյրը բացեց իւր սենեակի դուռը եւ {ներս} մտաւ եղբօր մօտ: Նա զարմացաւ տեսանելով եղբօր դէմք

ւ անշփոթ: Այս միջոցին Շահումեանց Գէորգի ծառան {ներս} մտաւ ` մի նամակ ձեռքին: - Դո՞ւք էք պարոն Թիւթ

տասն եւ մինը զարկելու հետ, բացուեց տան դուռը եւ {ներս} մտաւ Թիւթիւնճի-օղլուն: Մանուշակը գունաթափուեց ին

ով հօր երկու անգամ ձայն տալը, հարկադրեց իւր հօրը {ներս} մտանել Մանուշակի ննջարանը, երբ դուռը բացուեց, ա

ասաց հայրը ելանելով ննջարանից: Երբ Մանուշակը {ներս} մտաւ հիւրընդունարանը, Թիւթիւնճի-օղլուն հպարտ-հպա

եւ առանց գիտակցութեան: Այս միջոցին, աղախինը {ներս} մտաւ մի նամակ ձեռքին, Թիւթիւնճի-օղլուն շտապեց բա

ձրցանել այնքան խոր տգիտութեան մէջ թաղուած ազգը եւ {ներս} բերել նորան Եւրոպական քաղաքաշինութեան շրջանակի մէ

ութիւնը պապական ծառայութեան, այդպիսի փաղաքշանքով {ներս} ընդունեց նորանց՝ ապացուցանելու համար իւր նախանձա

ինաստան, ուր ո՛չ ոք եւ ո՛չինչ օտարական չէր կարող {ներս} մտանել, ունի իւր սեպհական հայեացքը ամենայն բանի

նութիւն, երկրաչափութիւն եւ աստեղաբաշխութիւն, որ {ներս} էին մտել Եւրոպա վեցերորդ դարումը Կասսիոդորոսի, Ի

նմեղանչական երեսփոխան քարոզելով, մի բարակ կերպով {ներս} էին բերել պապական շրջապատի մէջ այն գաղափարը, թէ

անաչել էին միանգամ իւրեանց։ Այս միջոցին մանաւանդ {ներս} է մտանում Մխիթարեան միաբանութեան մէջ, կեղծաւորեա

իչը պիտոյ է Բիւզանդական գայիսոնի ուժով բռնութեամբ {ներս} մտանէին։ Այն ազգն ենք, որ ճշմարիտ խօսողը համարում

ը զարմանային։ Փաղաքշանքով եւ խրատական պատիժներով {ներս} էին բերում նոքա այս վայրենի Ազգի մէջ հաստատ Սէր դ

ղաքական կառավարութիւնը եւ զանազան արհեստները, որ {ներս} էին բերած Հասարակապետութեան մէջ, բոլորովին համաձ

եւ միւս օրը գնաց Արքունի պալատ։ Երբ կամենում էր {ներս} մտանել, պահապանը արգելեց։ Ինչ ժամանակ աբեղայն բ

վ այս աղաղակը, կանչեց պատուհանից, որ բաց էր. " {Ներս} թողեցէ՛ք դորան. ինձ համար կ'ասեն, թէ ես հալածու

ի կուրծքը։ Պահապանքը, լսելով թագաւորի աղաղակը, {ներս} վազեցին եւ, տեսանելով թագաւորը արեան մէջ թաւալու

ւ պատմութեան մէջ խօսելով Ռուսաստանի Յիսուսեանները {ներս} ընդունելու վերայ, զանց էր արել պատմե՛լ, թէ ինչ հե

վ լեզուի ժողովրդականութիւնը, մշակել այդ լեզուն՝ {ներս} բերելով դորա մէջ նորա մարդավայել եւ արժանի Եւրոպա

կաների մէջ, ուզենք չուզենք, պիտի ստիպվինք ըստ-ը {ներս} առնուլ, բայց եւ այնտեղ պարտք կայ մեր վրայ խնամով

չառնելով։ Մենք ասացինք, որ ըստ-ը պիտի ստիպուենք {ներս} առնուլ, բայց՝ գիտական առարկաների մէջ եւ այն աւե

վրայ, գրգռել այդ թոքերի գործունէութիւնը առողջ օդ {ներս} շնչելով, հերիք է, որքան թմրեցուցիչ թոյն մտել է

կից: Առանց սոցա ոչ միայն չեղած օգտակարը չէ կարող {ներս} բերել ազգի մէջ, այլեւ եղածիցն էլ օգուտ չէ քաղում

ւն չունենալ: Այսպէս լինելով բանը, կարելի՞ է խոր {ներս} մտնել ազգի կեանքի մէջ առանց այդ կեանքի սեփական ձե

զատ է, բայց պ. գրագէտքը քաղաքակրթութեան անունով {ներս} են բերում ազգի մէջ եւ խանգարում են լեզուն: Մենք

դի կեանքի մէջ պիտի ստիպուինք բուն թուրքի բառեր էլ {ներս} առնուլ, ամենօրուայ կեանքի, պէտքերի եւ հասկացողո

եւ կան հին լեզուի մէջ, բայց եւ այնպէս այնքան խոր {ներս} են մտած նոքա ազգի մէջ, որ հայ դպրութիւնը եթէ 200

Սիրելի Խազարոս եղբայր, ով որ քեզի ասիլ է, թե {Ներսեսն} վերարկուով կքալեր, Մուխալն սերդուկով, գլուխը քա

Եւ ա՛յսպէս, իմ առաջուայ վարք ու բարքս գիտեն տէր {Ներսէ՛հ} եւ Հրահա՛տ Կամսարականները, իսկ Սիւնեաց երկրում

նից յետոյ. " Արդ զառաջին կելոյն իմոյ զվարս՝ Տէր {Ներսէհ} եւ Հրատ Կամսարական գիտեն"։ Այս խօսքերը յիշեցնու

աց տիրոջ Արշաւիր Կամսարականի հետ, որոնցից ծնեցան {Ներսէհ}, Հրահատ եւ Վահան Կամսարականները։ Եւ ինչպէս սոցա

'ի հովու։ Արդ՝ զառաջինն կելոյն իմոյ զվարս՝ տէր {Ներսէհ} եւ Հրատ Կամսարական գիտեն զՍիւնեացն յառաջագրեալ եպ

ին ու բարքին. " զառաջինն կելոյն իմոյ զվարս՝ տէր {Ներսէհ} եւ Հրատ Կամսարական գիտեն. զՍիւնեացն՝ յառաջագրեա

, որում անուն էր Յովհան, եւ միւս եւս երուանդունի {Ներսէհ} անուն, միաբանեալ 'ի խընդիր բարի ցանկութեան, ընդ

ենք կարող այս թոյլ տալ, երբ նա չէ ծածկում մեզանից {Ներսէհ} եւ Հրահատ Կամսարականների կանանց գերութիւնը, Մեծ Վ

թո՛ղ ասէ։ Իսկ ինչ որ կարգել էին ինձ տարեկան տէր {Ներսէհը} եւ Հրահատը (կերակրի, հանդերձի եւ ձիու համար),

ց իւրեանց հատուսցէ: Կաթողիկոսն ամենայն Հայոց {Ներսէս} կարգեալ զայս լատին ուսուցիչ ամենայն հոգեւորաց, հ

անն Նոյեմբերի 1828 ամի, առ սրբազան արքեպիսկոպոսն {Ներսէս}, որ յետոյ կաթողիկոս ամենայն հայոց, զնոյն իսկ զտ

ի Փարիզ զդպրոց: Երեւի դարձեալ, թէ հանգուցեալ {Ներսէս} կաթողիկոսն կարգեալ է ՚ի մասին գործոյս յիւր ՚ի կատ

մէջ. Մանդինեանց Տէր Ստեփանը քանի տարի գրագիր էր {Ներսէս} Կաթողիկոսի մօտ. եթէ նա ուսումնական, խելացի եւ ե

անւում է միայն մի հատ պապական Հայ, որ հանգուցեալ {ՆԵՐՍԷՍ} Կաթողիկոսը 1845 թուականի Նոյեմբերի մէջ կարգել էր

րերգութիւնը՝ Արիստակէս անուանուած, ձեւացնում էր {Ներսէս} Մեծը (Պարթեւը), որ գնացած Կոստանդնուպօլիս Յուն

ն Սուրբ Պարթեւը, Սուրբ Մովսէս Խորենացին եւ Սուրբ {Ներսէս} Շնորհալին, որոնց անունը խնկւում է հայկական եկեղե

աթողիկոսութիւնը սուրբ Սահակից շատ յառաջ՝ դեռ Մեծ {Ներսէս} Պարթեւի կաթողիկոսութեան սկզբումը հաստատուած լինել

ն թարգմանութիւն): Այս բաները վերաբերւում են {Ներսէս} Երրորդի ժամանակակից անցքերին: Ո՛ր Հայը, որ փոքր

ելու Պ. Խուդաբաշեւի սխալանքը պատմութեան ընդդէմ: {Ներսէս} Երրորդի օրով բոլոր ազգը պահանջեց Կաթողիկոսից, որ

պիտի կարդացուի: Անյայտ չէ Հայերից, որ սուրբ {Ներսէս} Շնորհալու ժամանակ, ինչպէս նաեւ նորա եղբօր՝ Գրիգ

ւթիւնքը, իւր ներկայ աշխատութեան մէջ նկարագրում է {Ներսէս} Շնորհալին որպէս մի երկդիմի մարդ՝ իւր ազգը խաբող

ութենների վարդապետութիւնը, ընդունեց Կաթողիկոսը ( {Ներսէս} Շնորհալին), իսկ ծէսերի զանազանութիւնքը մեծ մասո

: Այս բոլորը հրատարակում ենք անարգ զրպարտութիւնք {Ներսէս} Շնորհալու վերայ եւ ոչ մի վկայութեամբ չհաստատուելի

իմնուելով՝ Հայերի եւ օտարների առաջեւ սեւացնում է {Ներսէս} Շնորհալին, գիտութիւնը չէ կարող ընդունել: Այդ դե

րում Ժամանակի ոյք եւ իցեն, որպէս ներկայ են պարոն {Ներսէս} Յովհաննէսն եւ պարոն Դիոնիսիոս Հայրապետեանն, վասն

Էլ ինչ ասեմ արդա՛ր եւ արժանաւոր բարեպաշտ եւ սուրբ {Ներսէս} կաթուղիկոսի մասին եւ կրօնաւոր, առաքինի եւ Հայոց

իք Մեհրուժաններից առաջինը, որ եւ Մե՜ծ ուրացող, Ս. {Ներսէս} Մեծի ժամանակ, այն է՝ 376 թ-ին, ուրացաւ եւ, քրիստո

րազատ զաւակի վերայ։ 1846 թուականին, մինչ դեռ {Ներսէս} Արքեպիսկոպոսը, ստանալով կաթողիկոսական գաւազան,

փ մեզ յայտնի է՝ կնքեն Փաւստոս Բիւզանդացի եւ Մեծն {Ներսէս} Պարթեւ, որոց առաջինն՝ շարունակէ զպատմութիւն Ագա

պի հարաւային կողմում այն մեծ լիճը, որ հանգուցեալ {Ներսէս} կաթողիկոսը շինեց: Տօթահար միաբանը կէս օրից յետոյ

Սրբազնագոյն Սիւնհոդոսի շինուածքը, իսկ ձախ կողմդ {Ներսէսեան} լիճը բռնած առաջ գնաս բաւական տեղ դէպի արեւմուտք,

իւր հօրը, սկսում է անպիտանութիւնք գործել։ Սուրբ {Ներսէսը} յանդիմանում է նորան: Պապը բարկացած, բայց սուտ բ

յլն, եւ այլն " (երես 105): Այստեղ յիշուած {Ներսէսը} եւ Սահակը են մեծ Պարթեւները՝ բուն Լուսաւորչի ցեղ

ստանալով, պատրիարք կացուցին Հայոց ազգի վերայ Մեծ {Ներսէսը}. ինչպէս արժան էր, իրաւախոհ պատճառ մէջ բերելով մ

կեղեցու մէջ Քաղկեդոնեան ժողովը եւ պատարագել, ուր {Ներսէսը} ՝ իւր եպիսկոպոսներով հանդերձ, ստիպուեցաւ հաղորդո

ւրիշ այլ բաների մէջ պատասխանեց եւ այս, թէ ինքը՝ {Ներսէսը}, հակառակ է յունական հաղորդութեան: Կայսրից փոքր

հաղորդութեան: Կայսրից փոքր յանդիմանութիւն չլսեց {Ներսէսը} այս բանի մասին: Իսկ երբ, թէեւ ակամայ, Կաթողիկո

այն ժամանակ մեծ շշունջ ընկաւ ազգի մէջ, մինչեւ որ {Ներսէսը} հարկադրուեցաւ փախչել գնալ իւր հայրենի գաւառը: Այ

նշանաւոր էին, եւ մի քանի մեղադրութեան պատճառներ {Ներսէսը} իւր նամակների մէջ հրատարակել էր բոլորովին սուտ,

քը մեծ մասով ճանաչուեցան հեշտութեամբ ուղղուելիք: {Ներսէսը} խոստացաւ ուղղափառ եկեղեցու հետ միանալու համար ամե

ելուց յետոյ, - շարունակում է Պ. Խուդաբաշեւը, - {Ներսէսը}, միայն մնալով Թէորիանոսի հետ, արտասուքը աչքերու

ով Թէորիանոսին (1170 թուականի Դեկտեմբերի մէջ)՝ {Ներսէսը} յանձնեց նորան երկու նամակ Կայսեր անունով. մինը՝

համար ասացէք՝ ինչպէս թողունք հետեւեալ տողերը. " {Ներսէսի} մահուց յետոյ դրուած է Հայոց եկեղեցու ընդհանրականի

եցու ընդհանրականից բաժանուելու կորստական սկիզբը։ {Ներսէսի} յաջորդ Սահակը, ջերմեռանդութեամբ պաշտպանելով ոչ ա

արերի Բերան, լեզու թունալի, Մինչեւ ` հետ սուրբ {Ներսէսի} ` Եւ Գրիգորին տօնեցինք: Եւ մեղեդին քաղցրաձայն Ս

սիրելի ազգակիցների պաղած սիրտը, խորովելու էր իմ {ներսը}: Նախախնամութիւն, խնայէ՛ ինձ... Նախախնամութիւն

25-26 որպէս 24-25 26 լոյս 27, ֆլիւսը ծակեցաւ {ներսի} կողմից եւ շատ թարախ ու արիւն վազեց: 27-ին առաւ

րոցում ստանայիք մի հիմնաւոր կրթութիւն, որովհետեւ {Ներսիսեան} դպրոցի շնորհքով շատ հեռի չէք կարող գնալ: Բայց այ

պիսի դպրոցներ կամէի, որ լինէին Հայաստանում, եթէ {Ներսիսեան} ազգային փոքրիկ ուսումնարանը հաւատարիմ չէ իմ սրտին

Իսկ Թիֆլիզի հոգեւոր դպրոցը, որ յայտնի է անունովս {Ներսիսեան} (պտուղ արտասուաց Եփրեմ Կաթողիկոսի ի Հաղպատ), չ

ւթեան սրբազնագոյն կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց տեառն {Ներսիսի}, որով բարեհաճեալ է նորին սրբութիւնն յառաջադրել Ս

այրագոյն պատրիարք կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց տեառն {Ներսիսի} յամի 1845 (թէպէտ յօրէ անտի մանկութեան սկսեալ ի 1

Բերանք, լեզուք թունալից Մինչ ընդ սրբոյն {Ներսիսի} Տօնեցաք զԳրիգորի։ Եւ դաշնակն հր

ին Փառանձեմայ, զկծեցեալ յանսպառ կշտամբանաց Մեծին {Ներսիսի}, ամօթալի յղանայ զխորհուրդ՝ զկեանս դաւաճանել զսր

աղոյս, թողեալ զերկոսին ամոլակիցսն՝ զորդի սրբոյն {Ներսիսի} զՍահակ Պարթեւ եւ զՄեսրոպ Հացեկացի զաշակերտ Մեծին

զՍահակ Պարթեւ եւ զՄեսրոպ Հացեկացի զաշակերտ Մեծին {Ներսիսի} ի սուգ անմխիթար: Զկնի ապիրատութեանս գործելոյ երա

զաթոռ Հայրապետութեան յաջորդել կրտսեր եղբօր իւրոյ {Ներսիսի} Շնորհալւոյ, որ վասն ի Հռոմկլայ բնակելոյն անուանե

ան հայախօսից, որպէս Գրիգոր Սկեւռացի՝ աշակերտ {Ներսիսի} Լամբրոնացւոյ, սորա ժամանակակից Մխիթար Անեցի, Ար

բոլորը ճշմարիտ են, բայց չգիտեմ, ի՞նչ բան է, որ {ներսիցս} ասում է, - թէ լաւ կը լինէր, որ չընդունէի այդ ասա

շարժիլ եւ այս գործողութիւնը կատարել, նա ունի իւր {ներսում} ոյժ եւ զօրութիւն, որ դէմ է գնում արտաքին աւերիչ

ցնել ձեզ, ողորմած պարոն, մեր մայրաքաղաքի պատերի {ներսում} ՝ գրական մի նոր նախաձեռնության մասին: Դա " Հյուս

ականութեան մէջ: - Նախ, որ Տէրութեան սահմանի {ներսումը} գործած ապրանքների վերայ, Կարոլոս Բօսքոյի ճարտարո

ց տալիս իւրեան մեծատունը, որի լեղին պատառւում էր {ներսումը} բարկութենից, թէ ինչո՛ւ համար ձեռքից փախուցել է ա

ն հաւասարութեան ոգին բռնաբարւում է, երբ յանցանքը {ներւում} է, բայց եթէ այդ ներողութիւնը ընդհանուրի համար է

ում էր կոյր հնազանդութիւն դէպի պապը, ամենայն տեղ {ներւում} էին բոլոր մեղքերը՝ ընդունելով միայն պապական իրաւ

ղքեր, որ պապին միայն տուած էր ներելու իրաւունք, {ներւում} էին մի հասարակ Յիսուսեան աբեղայի ձեռքով, նպատակի

, որի ներածությունը ես արդեն կարդացի, եւ մի փոքր {ներքեւ} կասեմ իմ կարծիքը: 14-ին նամակ էի գրել քեզ, հավա

ութեամբ եւ ախորժանքով մի այդպիսի գրուած: Մի փոքր {ներքեւ} կը յայտնուի ընթերցողներին մեր իրաւունքը: Մեր

մահանման քնից, լուսինը անդնդասոյզ գնայ հորիզոնից {ներքեւ}... Շատ ազգեր պատահեցան անբախտութեան, բայց

եւս յորժամ գնեսցեն, էս թղթումն իմ ստորագրութեան {ներքեւն} իւր ամենայն սահմանն եւ նշանն յատկացուցեալ գրեսցեն

տորագրության գները կարող եք ուղարկել իմ վերա. ես {ներքեւում} դնում եմ հասցես, որ եթե աշխատություն Հանձն առնու

Եւ թէ դա ինչպիսի՛ անձն էր, կարելի է տեսանել {ներքեւում} դրած ծանօթութենից: Եթէ սորայ լրտեսները մի տեղ ժ

տում էին եւ փոփոխում էին, ինչպէս կը տեսանենք ահա {ներքեւումը} ։ Եւ Յիսուսեան մարտիրոսքը չէին մարտիրոսանում իւրե

որում այլ խորհրդի վերայ էին, ինչպէս կը տեսանենք {ներքեւումը} ։ Փարիզի համալսարանի Աստուածաբանական եւ իրաւա

, թէ պատգամաւորքն ի ստորագրելն զթուղթն գոգցես ՚ի {ներքին} զգացեալ ազդեցութենէ, եթէ խարդախութիւն ինչ կայ առ

ն դեսպանին Ռուսսիոյ, յետ գրագրութեան իւրոյ, ընդ {ներքին} Գերագոյն Տեսչութեան Անգլիոյ, պաշտօնական թղթով,

ն խնդիր չէ: Հանգստացրու նույնպես մեր ծնողներին: {Ներքին} զգացմունքս ասում է, որ ես նրանց կենդանի կտեսնեմ

որեւէ բան կա ամսագրերում, կամ թե ֆինանսների կամ {ներքին} գործերի մինիստրություններում: Եթե ես իմանայի բան

ո՞չ ապաքէն ոչինչ բան աւերուած ու պակասած չէ նորա {ներքին} կազմակերպութեան միջից, ինչո՞ւ ենթարկւում է այսպէ

կութիւն հաստատած տեղերում, բայց, դէպի Ռուսսիայի {ներքին} քաղաքներ դուրս հանելով, կարող էիք տակառներով վաճ

անց համախոհներն ելնեն որեւիցէ կերպիւ մեր ազգայնոց {ներքին} սէրն ատելութեան, կապակցութիւնը բաժանման եւ խաղաղ

ձեռնտուութեամբ զտէ, թէ որ երիտասարդ բանասիրի մը {ներքին} համոզմամբը մերժուած Հռովմէական պարգեւը չելնէ նէ,

տ կ՚առնենք... Գնա՛, Մխիթարեա՛ն համախոհ, գնա՛, {ներքին} համոզման 29-երորդ երեսի վերջին հինգ տողերը կարդա

ել Թիւրքիայի Հայերը, " արտաքին թշնամանք չէ, այլ {ներքին} համոզումն"։ Յոյս ունինք, թէ եւ դպրութեան Դոն Ք

՝ կառավարութիւնը, մինչեւ այժմ ապրել է արտաքին եւ {ներքին} պարտքերով: Ահա՛ այդ համեմատական լաւ տարու, Թիւր

կ: Ահաւասիկ Թիւրքիայի եւ թէ՛ արտաքին եւ թէ՛ {ներքին} պարտքի հաշիւը.... 32, 849, 220 լիբրէ ստերլինգ

րիւր ղուրուշ հաշուելով: Մինչեւ 1861, արտաքին եւ {ներքին} (Պօլսի մէջ պարտքերով) այստեղ է հասած: Այժմ կամ

, պահպանում է իւր անձը՝ ապրում է: Բայց երբ էակի {ներքին} եւ արտաքին աւերիչ ոյժերի մէջ ընկնում է հաւասարակշ

աւոր, իւր որեւիցէ խորհուրդը յառաջ քշելու համար, {ներքին} պարտք է հրատարակում նա, եւ ամեն մարդ առանց երկբա

ապէս իւր անդամներին բաշխելով: Եթէ ազգութեան {ներքին} եւ էական խորհուրդը չէ տնտեսական խնդիրը, անհիմն է

ագանրոգու քաղաքապետի, Նոր Ռուսսիայի կուսակալի եւ {ներքին} գործերի նախարարի ձեռքով խնդրել տէրութեան հաճութիւ

. Բայց նա տուժե՜ց... որովհետեւ ես իսկոյն Նրա {ներքին} ծնօտի տակ ցից դրի... Ու զարթնելով իր խոր քնից

Բայց տուժեցա՛ւ... զի իմ առժամայն Ցից ընդ {ներքին} վարեալ ծամելիս... Զարթուցեալ ի քնոյ Հ

ւմբք Քօղեալ զդէմսն պակուցեալ, Զոտսն՝ {ներքին} այլ թեւովք, Իսկ միջնովքն թռուցեալ,

Ամսօրեայ իբր ժամանակօք յառաջ քան զայս, նախարարն {ներքին} գործոց իրազեկ եղեալ հոգւոյ եւ ուղղութեան մատենկան

ղովրդի մէջ: Այս Վարդապետարանն էր, որ Ռուսիոյ {ներքին} գործոց քաջափայլ մինիստրի ձեռքով դատապարտուեցաւ:

", որի հակառակ նոր տէրութենական կառավարչութեանց {ներքին} աճելութեան յայտնի սկզբանը վրայ հիմնուած աւելի պար

որ հիմնուած էին նոր տէրութենական կառավարչութեանց {ներքին} աճելութեան վրայ, ի՛նչ արդիւնք ցոյցը տուեցին, եր

ունուած սկզբունքների վրայ առաջ վարէ իր ընթացքը թէ {ներքին} եւ թէ արտաքին գործերի մէջ, վաճառականութիւնը եւ ձ

ակել, շատ յարմար են եղել, չի առնուէին գործարանի {ներքին} իրողութենների մէջ, որոնց ամէնեւին անտեղեակ էին,

այսքան չարիք յառաջ գալու չէին: Եւ գործարանը իւր {ներքին} եւ արտաքին բարեկարգութիւնը պահելով, մեծաքայլ յառ

Եւ ահա վեր կացաւ անդնդապետը նստած տեղից. նա իւր {ներքին} ուրախութիւնը ծածկում էր երեսի արտաքին թթու կերպար

էս մի գործարանաւոր էակ, այլ հանքերի նման, առանց {ներքին} զօրութեան, առանց գործարանների, միմեանց վերայ բա

րցողք, այս պատկերը պատկանում է պ. Յովնաթանեանցի {ներքին} ընտանեկան կեանքին: Բազմութեան մէջ նա դարձեալ երե

ց, եւ գուցէ թէ սանձարձակ գտանիցին եւ այլն։ Բայց {ներքին} պատճառն եւ բուն վանական փօլիթիքայն 'ի սկզբանէ հետ

արտաքինը՝ պապականութիւնը, դառնում է նոցա համար {ներքին}, Մխիթարի ներքինը՝ հայութիւն, դառնում է արտաքին

գի ծագումը. - Տրիդենտեան ժողով. - Յիսուսեան Կարգի {Ներքին} կազմակերպութիւնը. - Յիսուսեանների աստիճանքը. -Կառ

ծագումը եւ արագ տարածութիւնը, կը նկարագրեմ նորա {ներքին} կազմութիւնը, որի մէջ երեւում է նորա հոգին եւ որի

ւելու պատմութիւնը, հետեւում է այժմ ցոյց տալ նորա {ներքին} կազմակերպութիւնը, որ ինչպէս պատճառ էր Կարգի արագ

էին իւրեանց վճիռը։ Խօսինք այժմ Յիսուսեանների {ներքին} կազմուածքի մասին։ Յիսուսեանների ներքին կազմո

նների ներքին կազմուածքի մասին։ Յիսուսեանների {ներքին} կազմուածքը բաղկանում էր հետեւեալ հասարակութենների

նոցա սուտ տխրեցուցած երեսների վերայ չ'նկատէ նոցա {ներքին} ուրախութիւնը։ Երեք ժամից յետոյ, զկնի թագաւորի մ

այս է հաստատ պահել Պապականութիւնը Փարիզի մէջ, իսկ {ներքին} խորհուրդը բոլորովին քաղաքական խնդիր, այն ժամանակ

ւթիւնը, քանի որ այն վերաբերում էր միայն հայ ազգի {ներքին} ու կրօնական գործերին: Ուստի եւ Դուռն հնարաւորութ

իթի, երբ որ կարելի կը դառնար ` միջամտելու հայերի {ներքին} գործերին, ոչնչացնելու Կանոնադրութիւնը եւ հայկակա

կոյն մեռնէր, առանց շաբաթներով ապրելու: Իսկ միւս {ներքին} գործարանների կաթուածահարութիւնը, եթէ ոչ պիտի սպա

. ազդեցութեան իրենց հարկը, նոքա զրկւում են իրենց {ներքին} խորհրդից եւ դառնում են մի պիտակ բան, ինչպէս այսօ

ծուլութիւնը մեզ նոյնպէս անհասկանալի է: Արդեօք մի {ներքին} վէրք չկա՞յ այդտեղ, որ խանգարում է տնտեսական կեան

որից չէ փրկել գաղթականութիւնը: Մենք այդ մարդուց {ներքին} կացութիւնը չգիտենք, այսինքն այն ընկերական պայման

կենդանի գաղափարներով կը լուսաւորուի. այս էր նորա {ներքին} օգուտը, իսկ այդ մեքենապաշտութիւնը, որ յառաջանու

. Պօլսի, լաւ ու վատ գործ են կատարում։ Թող նոցա {ներքին} բազմամասն ճիւղաւորութիւնքը, բայց արդեօք ուշադրու

անի, աւելի հեռատես՝ օրէ օր այս երկու բարբառների {ներքին} կապերը միմեանց հետ աննշմարելի կերպով պնդելով, ամ

երը, պալատականներից ամէն մարդ գնում է իւր տեղը, {ներքինապետը} եւս տանելով Խանի սենեակը վրացի Մարիան, գնում է կ

անութիւնը, դառնում է նոցա համար ներքին, Մխիթարի {ներքինը} ՝ հայութիւն, դառնում է արտաքին, մի լոկ դիմակ,

նգամ դժբախտ վավերագիրը հայտարարեր, որ իբր մենք, {ներքո} ստորագրողներս, հոժար ենք ու գոհ արդեն կատարված գ

ք սարսափելի կուրության մեջ լինելով, մեռած ձեւերի {ներքո} մոռացել են կյանքն ու նրա բովանդակությունը, աչքաթ

կ ունելոյ զայնքան դրամս վասն ծախուց ճանապարհի, ի {ներքոյ} գտանիմ առաւել քան զայն պարտուց վասն իմոց անցեալ ա

արեալ առ ի ձէնջ, յաղագս ի նորոյ արկանելոյ զայն ի {ներքոյ} մանրակրկիտ քննութեան եւ յարուցանելոյ զիրաւունս ազ

իր մի օրինակ զայս: " Մեծարու Տի՛կին, {Ներքոյ} ստորագրեալս, ցանկալով այց ելանել եւ խօսիլ ընդ ձե

Կալկաթա Hotel gallais Մեծարո՛ւ տիկին Ի {ներքոյ} ստորագրեալս ցանկանալով այց ելանել եւ խօսիլ ընդ Ձե

՚ի խղճալի եւ ՚ի համր բնակչաց Ջուղայու, թերեւս ի {ներքոյ} գաւազանի: Զայս ամենայն խոհականութիւն վեհափառութե

ոքել զանիրաւութեանց դասելոց առ ազգն յարտաքոյ եւ ի {ներքոյ}: ՚Ի նանիր փորձեն, որք փորձինն, սանձել զլեզու կ

պէս ամենասիրելի զաւակներ, հանգստացնելով ձեզ նորա {ներքոյ}, այնպիսի չափով երջանկացնել ձեր կեանքը, ինչքան հ

ԱԾՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՐ ԵՒ ՈՐԴԻ ԵՒ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳԻ Կեցո զիս {ներքոյ} կամ ստորագրող Բաբաջանի եւ կամ հասարակ կոչմամբ Մար

իմ որ ունիմ ներկայ, որպէս ամենայն յատկութեամբ ի {ներքոյ} գրեալ տեսանի, այսինքն առաջինն այս է, զի մերձ Հա

ուն, որ ընդ լայնութեամբ տանն ի հիւսիսոյ ցհարաւ ի {ներքոյ} շինուածոյն յարեւմտեան որմի անդ ծայրէ ի ծայր դուքա

եսցեն ինչ եւ ձրի ո՛չ թաղեսցեն զդին իմ եւ կամ զդին {ներքոյ} յիշեալ Աննային, յայնժամ թաղեսցեն ի հանգստարանին

գրեալ կայ եւ կամ թէ այսուհետեւ ինչ ստացայց եւ ՚ի {ներքոյ} գրեցից յատկացեալ նշանօք եւ սահմանօք, համայն եւ բ

նզի ամրափակեմ կտակաւս իմով եւ բառնամ զկարողութիւն {ներքոյ} յիշեալ սամատեարցն կայից իմոց եւ մանաւանդ նոյնպէս

յնպէս եւ իմ թաղման, տների մարամաթի, խաղնի եւ ՚ի {ներքոյ} յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական խարճն վեր առց

միւս տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն իմ համեմատ իմ {ներքոյ} գրեալ Բ հատորեալ պատուիրանին։ Բ ՀԱՏՈ

ալ իմ տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն համեմատ իմ ի {ներքոյ} գրեալ պատուիրանին: Արդ դարձեալ եւս յիշեալ Աննայի

նդանութեանս իմում գրովս հաստատեցի ՚ի ժառանգութիւն {ներքոյ} յատկացեալ տեղեացն այսպէս։ Իմ ամենայն կայքն տասն

րաց: ՀԱՄԱՐ 2 Յայտնի լիցի ամենեցուն, զի ես {ներքոյ} ստորագրող Համադանցի Բաբաջանի որդի Մասէհս (որ հաս

նդանի մնացից ես, զյիշեալ տունն եւ իւր եկամուտն ի {ներքոյ} կառավարութեանս պահելով իբրեւ ի կողմանէ նոցա գործա

ց անպակաս եւ անթերի տիրեսցէ։ Զանշարժսն պահեսցէ ի {ներքոյ} կառավարութեան իւրոյ իբրեւ տէր եւ զշարժելիսն առաքե

կեղեցւոյ գաւիթ է, զնորին իսկ ձեւն եւ զչափն աստ ի {ներքոյ} նշանաւորում եմ ըստ այսմ եւ վասն ապագայ ապահով մնա

է որպէս հրամայէ սրբազան Առաքեալն Պօղոս. Արդ {ներքոյ} ձեռնադրող կեսարիացի Մահտեսի Յակոբի որդի Եղիէս, ծ

նա պարտէ ՚ի յայս միջոց ժամանակի կեալ հնազանդ եւ ի {ներքոյ} պահպանութեան կտակակատարոյս եւ կտակադրել հարկայ ու

ում եմ ես եւ իրանին փաթաթուած Թաւալում ենք շուքի {ներքոյ} վարդենեաց, Կանաչներում, որոնց երկինքն է ցօղում

րեցին զլեզուս իւրեանց որպէս զօձի եւ թոյնք իժից 'ի {ներքոյ} շրթանց նոցա " (Սաղմ. ՃԼԹ, համ. 4)։ § 74

կոչեմ եւ որոշեմ զանձն իմ յայս ամենայն սկզբանց եւ {ներքոյ} արկանեմ զիս կրթութեան եւ վարդապետութեան սրբոյ Հռո

առաքել ի Պետերբուրգ ՚ի բնակութիւն իմ մշտական ըստ {ներքոյգրեալ} հասցէիս. անտի անկորուստ հասանի առ իս ուր եւ իցեմ

սզի նիւթն, ունելով զկերպ, գործարանաւորեսցի եւ ի {ներքուստ} աճեսցի անսայթաք յերիւրմամբ ճիւղոց, առանց խառնափը

ցանել զհակառակորդս եւ այնպէս մուծանել զայնոսիկ 'ի {ներքս} ։ Բայց 'ի վերայ այսր ամենայնի այս ամենայն զգոյշ փ

յդ մի աղբիւր էր արտասուաց յորդառատ, Կարծես {Նեւան} ինքն արտասուք էր դարձել: Կամաց-կամաց վերեւ

, այն ժամանակ՝ մեզ յաջորդք պատրաստել եւ ուխտելով {նզով} առնել, որ նոքա աշխատեն իրագործել ա՛յն անդրդուելի

եզ թւում է, թէ այս ոճը "անէծք լինել", որպէս նաեւ " {նզով} լինել" (Փարպեցին իր Պատմութեան մէջ, բերելով այս վ

տճառ եղած չլինինք: " Ուխտիւք խնդրէի ես իսկ ի՛նքն {նզով} լինիլ ի Քրիստոսէ, վասն եղբարց եւ ազգականաց իմոք

, որոնց Սուրբ, Կաթուղիկէ եւ առաքելական Եկեղեցին {նզովե՛լ} եւ դո՛ւրս է ձգել, որոնք հեռացած Աստուծու ուղղափա

ընդունելու ձեր կրօնը, որի կտակը գրուած է մեր չիք {նզովեալ} Սարգիս Բուխարացու ձեռքով: Ես ունիմ եւ պաշտում եմ

ղը չէ վճարում, միւս կողմից վաճառականի հատուցումի {նզովեալ} ժամանակը մօտենում է եւ մօտենում է անխնայ: Վաճառա

եւ քո, Դատաստանն կայ ձեռին Աստուծոյ. {Նզովեալ} լինիս, դաւաճան ազգի... Կայեն, Մէհրուժան,

Պատմութեան մէջ, բերելով այս վկայութիւնը, գրում է " {նզովեալ} լինել") (եր. 89) բնիկ հայկական ոճ չէ, այլ յունակա

Իմ ծառայողներից ոչ ոք քո չափ չէ տալիս ինձ այդքան {նզովեալ} հոգի. որքա՛ն շատ են այժմ դժոխքի մէջ երեւելի մարդ

թէ ժամանակով մահկանացու մարդերի միջից այնպիսի մի {նզովեալ} պիտոյ է դուրս գայ, որ իւր աշխարհի երեսին արած չա

մի այդպիսի մարդ է Կոմս էմմանուէլը, եղբայր, ապա {նզովեալ} լինի դորա ծնունդը. ինչ հարկաւոր է մեզ հրաւիրել մ

քեզ այն օրը ձգեմ, որ օրական հացի կարօտ դառնաս, {նզովեալ} ․ Հայ չե՞ս, քեզ մարդ ասողին ի՛նչ ասեմ: Սորան նայ

ատացնում եմ Ձեր մռայլութեանը, եւ նոցա ամէնից շատ {նզովեալը} եւս պիտանի չէ Ձեր դժոխային թագաւորութեանը: Նոքա

եանների ճշդութեան մասին, որովհետեւ այդ ծայրագոյն {նզովեալը}, որ գալիս է մեր մօտ, ինքը իւր ձեռքով ուղարկել է

: - Եւ ինչպէս էր ծիծաղում, հրապարակով... {նզովեալը} - լեզուն շինել է օձի լեզու, մի աման արիւն գլխին

ել նորա ե՛ւ անունը, ե՛ւ անձը: Լաւ, ապա եթէ այդ {նզովեալը} վեր կենայ, եւ ինձ եւս, ինչպէս Բէգզադէին մատին

ից ես հնար ունեցայ տալ ձեզ 100 000 շատոյ յանդուգն {նզովեալներ}: - Bardzo dobže, - ասաց սատանան, որ ամենա

էին պաշտօնական կերպով, եւ արժան էր վարձատրել այդ {նզովեալները}: - Յառաջ թո՛ղ յայտարարութիւնքը կատարուեն, -

ռավարիչը: Բացի սորանից այսօր տարեգլուխ է մի քանի {նզովեալների}, որոնց հաւատարիմ եւ գովանի ծառայութիւնքը դժոխքին

որ երեք ամսից այնպիսի խառնակութիւն կը ձգեմ դժոխքի {նզովեալների} մէջ, որ Դուք կը հարկադրուիք յայտնել, թէ դժոխքը

ւ ինչպէ՞ս համարձակւում ես կարդալ այն բանը, որ ես {նզովել} եմ: - Ի՞նչ նզովելու բան կայ այստեղ. ճշմարտո

ւելու այսպիսի գործ կատարել, մանաւանդ որ Տէր Պապը {նզովել} է այս աշխատութեան հեղինակը եւ կարդացողը, ուրեմն

է, ճշմարտութիւն ապացուցանելու համար հայհոյել եւ {նզովել}. եթէ ունին նոքա իրաւունք, փաստ եւ պատճառ, թո՛ղ

ես կարդալ այն բանը, որ ես նզովել եմ: - Ի՞նչ {նզովելու} բան կայ այստեղ. ճշմարտութիւն, մի՞թէ դուք նզովու

ռ հանեն զմեզ, դաւեն եւ մատնեն զմեզ, ոսոխանան եւ {նզովեն} զմեզ, մարտնչին եւ հալածեն զմեզ, ի վերջէ զազգն ա

նը, որ ազգային հոգեւորների ժողովով 651 թուականին {նզովեց} Մանասկերտի մէջ Քաղկեդոնեան ժողովը: Ազգային պ

ը մի գազանական լացով ողբաց իւր ամուսնու մահը, եւ {նզովեց} հօր ոսկերքը... Այս լացախառն նզովքից յետոյ,

յի հետ, չ'կամեցաւ լսել ամենեւին ոչինչ։ Կսաւիէեն {նզովեց} նորան, բայց նահանգապետը, նզովքներից վախեցող մար

։ Կլեմենտ XI Պապը տեսաւ, որ ճար չ'կայ, դարձեալ {նզովեց} Յիսուսեան քարոզիչները եւ 1702 թուականին կարդինալ

կախարդութիւն, կամ, թէ ո՛չ գոն դեւք, զայնպիսիսն {նզովէ} մեծ տրամաբան եւ աստուածաբան, տնօրինող եւ յօրինող

աւելի ուղիղ, իւր յաջորդը թղթերով ու երդումներով {նզովէր} իւր բուն Հայկական եկեղեցին եւ այդ ճանապարհով շահէ

զոյգ կօշիկի համար վճարել եմ կէս ոսկի։ Այժմ, այն {նզովից} արմատ կօշկակարը ասում է, թէ չէ կարող մի ոսկուց պ

նամիք են լուսաւորութեան, եւ բազում ուրեք շանթիւք {նզովից} մտանեն ի պայքար ընդ լուսաւորութեան, որ ժպտի տխրո

ն չափաւ յինքն եւ ի Սահակ Բագրատունի ", այսպես եւ {նզովիցն}, զոր թողեալ էր գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանութեա

ովելու բան կայ այստեղ. ճշմարտութիւն, մի՞թէ դուք {նզովում} էք ճշմարտու... - Ձայնդ կտրի՛ր, - ասելով՝ դ

Աստուածային օրէնքին"։ Նա պատժում էր, {նզովում} էր հրապարակաւ մարդերը. Որ իւր խօսքը չէին պա

ուցեալ սրբոյն՝ ի ժամ վախճանին ասացեալ էր զահաւոր {նզովս} ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանն, յայն սակս պարե

հեղձուցին. որոց ի ժամ վախճանին զի՞նչպիսի ահաւոր {նզովս} գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանդ ասացեալ է՝

աքաղաքացի եւ տօնելի մարդը: Նա, բացի այդ ողբից, {նզովք} եւս գրել է Հայոց կաթողիկոսների վերայ, որ աբեղանե

եցոց գալոց սերունդքը պիտի յաւիտենական նախատինք եւ {նզովք} կարդան իւրեանց անհոգ եւ անփոյթ հայրերի եւ պապերի

ախճանեցուցին եւ որ, իւր վախճանի ժամանակ, ահաւոր {նզովք} գրեց հայոց կաթողիկոսի վերայ: Հայոց եկեղեցական

խեղդեցին. որ թէ իր վախճանելու ժամանակ ինչ ահաւոր {նզովք} գրով դրել է գլխաւոր քահանաների վրայ, այդ, դուք

կաթողիկոսի նզովքը։ Ահա Մաշտոցի խօսքերը. "բայց իմ {նզովք} դատապարտութեան յաւէտ յիրաւի եւ արժանի էր. եւ զի վ

ժոխադէմ զինուորքը, եկեղեցու բեմերը թնդեցնում էին {նզովք} ու դատապարտութիւն կարդալով այն մարդերի վերայ, որ

արակութեան մէջ նրանք աւելացրել են աւանդութեանը մի {նզովք}, որ չի եղել նոյնիսկ Հաննայի բուն ձեռագրում: Բաց

չէր մի րոպէական նեղսրտութեան, մէջ էի բերել նորա {նզովքը} կաթողիկոսների վերայ եւ շարք կաթողիկոսաց անունով ա

եթէ նորանից հրաւիրուած Կրօնական ժողովը դիմէ դէպի {նզովքը}, այդ խաւար դարերի խաւար մնացորդը, ջաղջախ եղէգը

իմիայն կաթողիկոս են նշանակում։ Նոյնիսկ Խորենացու {նզովքը} " 'ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանն " չէ կարելի բ

մն, առանց քննութեան, պ. Էմինին հետեւելով, այդ {նզովքը} վերագրած ենք կաթողիկոսներին, բայց այս սխա՛լ է,

ցի վրէժխնդրութիւնը, յիշեցնում էր նորան կաթողիկոսի {նզովքը} ։ Ահա Մաշտոցի խօսքերը. "բայց իմ նզովք դատապարտութե

քեզ: - Երեք հարիւր տասն եւ ութն հայրապետների {նզովքը} գլխիս լինի, եթէ մի մարդու եւս յայտնեմ այդ բանը,

ղ չդրեց իւր կոնդակը, հարկադրուած էր զօրացնել իւր {նզովքը} զէնքի ուժով, Վենետիկեցիք նոյնպէս պատրաստուեցան զ

ստ են եւ այդ ուրանալ: Մի քանի հոգեւորների կողմից {նզովքի} շանթեր եւս տեսանում ենք՝ դէպի մեզ արձակուած, բա

մի խօսքով Դորանց դժոխք ուղարկեմ, Կամ {նզովքի} շանթերով Շան սատակնե՞րը հանեմ"։ - Տէ

ուժի օգնութեամբ, կամ իւրեանց խաւար ատմօսֆերի մէջ {նզովքի} փայլակնէր փայլատակեցնելով: Երանի՜ այն մարդուն

ենրիկոս չորրորդի, որ ընկել էր Սիքստոս հինգերորդի {նզովքի} տակ, եկեղեցու մէջ, եկեղեցական զգեստներով զգեստա

տեղը Լեւոն X Պապը աշխատում էր փակել նորա առաջը " {Նզովքի} կոնդակովը"։ Ինքը՝ Կայսրը, մի կողմից խոստովանե

ն, որ խնդրեն չքացնել Հենրիկոս IV-ի ընդդէմ գրուած {նզովքի} կոնդակը։ Պապը շատ սիրով ընդունեց Հենրիկոսի դ

. pas Norbert)։ Այսպէս անուանւում է այն {նզովքի} կոնդակը, որով Պապը դուրս է ձգում եկեղեցուց Յիսուս

ժից կործանումը մի՛թէ չէ՞ վերագրուել մի վարդապետի {նզովքի} եւ այդ աւանդութիւնը մինչեւ այսօր նստած չէ՞ ազգի մ

յանալը, որպէս նաեւ Անի քաղաքի աւերակ մնալը, այդ {նզովքի} պատճառով չէ՞: " Անի քաղաքը անիծուած է. ո՛վ որ ա

ահը, եւ նզովեց հօր ոսկերքը... Այս լացախառն {նզովքից} յետոյ, կարծես թէ, հանդարտեց Վարդ-խաթունի սիրտը

չինչ։ Կսաւիէեն նզովեց նորան, բայց նահանգապետը, {նզովքներից} վախեցող մարդ չ'լինելով, հրամայեց երկաթի շղթաներո

գրուածք։ Երանելի Գէորգ կաթողիկոսը, տեսնելով այս, {նզովքով} դատապարտեց թէ՛ գրուածքը եւ թէ՛ նորա հեղինակը՝ ցոյ

: IX Թէեւ Աղուանեանցի հայրը մեռանելու ժամանակ {նզովքով} պարտաւորել էր իւր որդին, ոչ ոքի չբանալ մատանու գ

տեսանելով Յիսուսեան քարոզիչների կամակորութիւնը, {նզովքով} դատապարտեցին նորանց։ Բայց այս միջոցին Սպանիական

ի 14 մայիսի 1852 Քիշնեւ Պերնէն արուն քա {նէ} պալխ նէ քսի, խաֆեիով խմէ: Հազի Խճտխանի ք

մայիսի 1852 Քիշնեւ Պերնէն արուն քա նէ պալխ {նէ} քսի, խաֆեիով խմէ: Հազի Խճտխանի քոքն մէկ

ծեծէ, ջուրն հանէ, մէկ գիշեր աստխին թիր լուսանայ {նէ}, լատով քամէ, ջուր խմէ: ի ձեռն եղբօր իմոյ

երեւելի արծաթագլուխ: - Եթէ չճարենք եւս, գո՛ {նէ} մեր խիղճը մաքուր է եւ հոգին հանդարտ, գո՛նէ չկայ

, գո՛նէ մեր խիղճը մաքուր է եւ հոգին հանդարտ, գո՛ {նէ} չկայ մի մարդ, որ ասէ, թէ այս ինչ մարդ իմ արծաթը

երեք հազար մանէթը մածունի տուր, երեսդ քսիր, գո՛ {նէ} այդ օգտակար եւս կը լինի, որովհետեւ ի բնէ շատ սպի

ջեւանի մէջ հաշուատուն կամ գործակալ մարդ պահէին գո՛ {նէ} միմիայն Ֆրանսիայի Մարսէյլ քաղաքի մէջ, այն ժամանա

լի գանձատնից ոսկին եւ արծաթը: Երանի՛ էր, եթէ գո՛ {նէ} արուեստներ ծաղկեցուցած լինէին՝ բնութենից հեռանալ

Նախիջեւանը, տեսանելով այս րոպէիս իւր վիճակը, գո՛ {նէ} պիտի բարւոքէր ներկան գալոց ժամանակները ապահովելու

մնարանը ոտքի վերայ, էգուց գնայի ես գերեզման, գո՛ {նէ} փարատուած կը լինէր սրտիս կսկիծը եւ խաղաղ հոգով,

ինի մէջ (տարակոյս չկայ, որ աշակերտի պէս) եւ գո՛ {նէ} այնքան բան ուսանէր, որ նորա մտածութիւնքը մարդավա

ուանուի Պ. Նալբանդեանցը: Ի՛նչ լաւ կը լինէր, գո՛ {նէ} հնար կ՚ունենայի ես եւս ստանալու, ուրիշները եւս ն

" ըսելով, դարձեալ նոյն " ա՛ս ալ անցաւն " ըսել էր {նէ}, ինչո՞ւ համար կը թողուն զհեղինակ, որ անհամաձայն

ասոր ի՛նչ ըսենք, ի՛նչպէս հասկնանք, հասկնանք ալ {նէ}, որի՛ պոչէն ըմբռնենք։ Այսպիսի գրքի մը կատակէն ո

եւ հիմա Հայոց ազգը կանգուն կեցած աշխրքիս մէջ, գո՛ {նէ} ընկճեալ ազգաց թիւը կը համարուի։ Ըսինք նաեւ, թէ

ւամբ ըրաւ. այն ատենին համար իր պարտքն էր, չըներ {նէ}, շատերուն պէս ազգատեաց կ՚ըլլար եւ դժոխքը կ՚երթար

սա՛ ժամանակիս միլլիոն մը հաւատարիմ ժողովուրդ ունի {նէ} ։ Թո՛ղ հաստատեն, որ գրիչնի՛ս կոտրատենք ու մեկդի

րքին համոզմամբը մերժուած Հռովմէական պարգեւը չելնէ {նէ}, կատակնիս ետ կ՚առնենք... Գնա՛, Մխիթարեա՛ն համա

դասուն: Կարծեմ, որ այժմ հասկացար միտքս: Գո՛ {նէ} մի անգամ կը վերանային տարակուսութիւնքը, եւ կարօտ

աստասիրութեան համար արծաթ եւս վճարող չլինի... գո՛ {նէ}, մի քանի տարի ժամանակով, դարձեալ կ՚ապահովէ իւր

դառնում ենք դէպի հասարակութիւնը, որի համար, գո՛ {նէ} արտաքին ձեւով, տպուել էր այդ գործը. մեք կամինք

դեգերեսցի վայրապար։ Խի՜ղճ ազդեսցէ գո՛ {նէ} ի սիրտդ, յէ՜ անոպայ դատաւոր, Արծաթ քանզի ա

, Որոնց անունն չուզեմ տալ. Բայց որ գո՛ {նէ} մի գաղափար Դու ունենաս նոցա վրան, (Թէ

օրս բերնից, մի շատ յիմար եւ անշնորհք գիր: Ինչ է {նէ}, Աստուած ընդունելի անէ: 13-ին նամակ գրեցի եղբօ

աշխատութիւնը Ազգին մի բանի տեղ անց կը կենա՞յ. գո՛ {նէ} մինչեւ այժմ չէ երեւում դորա մի դրական ապացոյցը։

Ցաւում եմ, որ պատուելի հեղինակը չէ՛ կարողացել գո՛ {նէ} մասնաւորապէս ծածկել իւր համակրութիւնը Յիսուսեանց

նել։ Եւ իմ համար մի հրեշտակ մարմին չառաւ, որ գո՛ {նէ}, իր հոգեղէն բնութեամբ տեսնելով թշնամիների ծածուկ

է, որ հին դարերում Էջմիածին անունը չկար, կամ գո՛ {նէ} դպրութեան մէջ չէ գործածուել։ Ագաթանգեղոսը եւ Ղազ

անս... մի ոք համարեսցի զիս անզգամ. ապա թէ ոչ գո՛ {նէ} իբրեւ զանզգամ ընկալարուք զիս " (Թ. Պաւղ. առ Կո

սրոպին։ Թա՛փ տանք մի փոքր այս կարծիքը, որ գո՛ {նէ} հինգ հարիւր տարի է, ամեն հեղինակ, իր նախորդների

, թէեւ առանց հիմքի գրել էր այս ծանօթութիւնը, գո՛ {նէ} պիտի չմոռանար այս եւ 53-դ երեսում, երբ հարկաւոր

Փարպեցու քահանայապետ խօսքը վերաբերւում է նաեւ գո՛ {նէ} Սուրբ Ղեւոնդին, եթէ ոչ նորա ընկեր միւս բոլոր քահ

լն։ Այսմ յանդիմանութեան ո՛չ կարելով տանել. - պու {նէ} ՞- ասեն, - ջնջեսցին ապա սոքա եւ գիրք սոցա զի հանգի

առն, բազում ինչ արար եւ ծախեաց զի բարձցէ զայն գո՛ {նէ} ըստ կիսոյն. ընդէ՞ր. զի կուրացաւ տուն իւր։ Զի՞

ջատագովութիւն Հայոց եւ ո՛րպէս լինիցի այս. (պու {նէ} ՞ փեհրիս եւ այլն)։ Ետու պատասխանի " իմացիր եւ զա

իսկ Պապութիւնը ենթարկուի վերանորոգութեան, որ գո՛ {նէ} դորանով կարելի լինի փակել Պրօտեստանտութեան առաջը

երկնքից, սուրբ գործը կատարելու համար, կամ թէ գո՛ {նէ} արժանի կը լինի ստանալ մարտիրոսական արմաւենին, վճ

ցուփորձի ժամանակ չ'յայտնէ իւր խորհրդակիցքը կամ գո՛ {նէ} ասէ միայն վանահօր անունը, որին խոստացաւ տալ զինո

րը նոյնպէս օգուտ քաղեն մեր նկատողութիւններից, գո՛ {նէ} մի ծեղի չափ թող շնորհակալ լինին, ինձնից ո՛չ, այ

անց եւ այլն. անոր համար որ աշխարհաբար վեվ կըսենք {նէ}, վեվ վեվ ալ գրելու է եւ ոչ ու կամ ւ, որ ծուռ հն

մ մի գիտեցողի, կա՛մ բառարանի միջնորդութեամբ։ Գո՛ {նէ} այսպէս է մեր հայեացքը եւ այն պատճառը, որ տեղն եկ

այդ, առաջին անգամ լսում ենք պ. Պռոշեանցից: Գո՛ {նէ} խոստովանում ենք մեր տգիտութիւնը, որ մենք չգիտենք

կամ լուացւում։ Կարող ես, կրկնում ենք, գտնել գո՛ {նէ} մէկ մարդ, որ լսէ քեզ եւ, վերացական գեղեցկութեան

տողութեան տէր մարդիկը, եթէ ուրիշ բան չգիտեն, գո՛ {նէ} պիտի ենթադրել, որ Աստուածաշունչ կարդում են։ Մեն

շատ հարուստ անգլիացի մեծատուն, Բնակւում էր {Նէապոլիս} քաղաքում. Մինչեւ այժմ նա չգիտէ ուր եւ ում

մտայ Պոլսից ելայ Մեսսինա մտայ Մեսսինայից ելայ {Նէապոլիս} մտայ 1861 Նէապոլսից ելայ Գենուա մտայ Նոյն օրը ե

4 Նազարեանցին 135 Քուաքեռաց 136 " Մեղուին " [ {Նէապոլից]} 30 137 Մկրտիչ Աղաթոնին 138 " Մեղուին " ԳՆԱՑԱԾ Թ

ութիւնն է յափշտակում երկրի երեսից: Դու, որ {Նէապոլսի} մէջ ցոյց ես տալիս ինձ մի շիշ, ուր կայ մի քանի կա

Մեսսինա մտայ Մեսսինայից ելայ Նէապոլիս մտայ 1861 {Նէապոլսից} ելայ Գենուա մտայ Նոյն օրը ելայ Գենուայից եւ Թու

եւ ըստ այսմ, զառաջինն զկայ առեալ զաւուրս քանիս ի {Նէապօլիս}, ուր թափելոց էր շոգենաւուն զբեռինսն եւ ստանալոց

ց էր ի Մարսէյլ եւ ըստ այսմ զառաջինն զկայ առեալ ՚ի {Նէապօլիս}, ըստ որում շոգենաւն թափեալ զբեռինսն վերստին ընկա

տեւ ներկայ հայեացքով եւ ներկայ պէտքէրին նայելով, {Նէապօլսի} եւ Պօրտիչիու տները աւելի գեղեցիկ, աւելի հոյակապ

իայից, 1767, Սպանիայից, {Նէապօլսից} եւ Սիկիլիայից, 1768, Պա

չպէս լինելու պարտականութիւնը Վարդապետարան Քրիստո[ {նէութեան]} Այվազի Օրացոյց 1860 ամի Այվազի Խուդաբաշեանի գիր

ամմա ինչ անինք, որ օրենքը չի հրամայիլ, անպես է {նը}, թող ասին քի տերտերին հրամայե, քահանա թող օրհնե

ր գրիք, տահա հոս կմնանք պեքիմ ինչ վանքի մարդը գա {նը}: [Նամակի կողքին առաջին երեսի լուսանցքի վր

ալ իմանամ, թե ի՞նչ կուզիս ասիլ, դու ինքդ գիտես {նը}, կարծում իս, թե ես ալ կիմանամ, բայց ուրիշ անգա

իր ասելով (ծան. 4) ի՞նչ եք հասկանում, ասորերե՞ {նը}, եթե այո՛ եւ եթե Լիտան խոսքն էլ այնտեղից եք առնո

մի երեւելի մարդ է դա: - Մանդինեանց Տէր Ստեփա՞ {նը}...: - Այո՛, նա. ի՞նչ պատճառով այդքան շատ

. ազգը կը զօրանայ, եւ երկրագո՛րծը, եւ վաճառակա՛ {նը}, եւ կարողութեան տէր մա՛րդը օրըստօրէ կը հարստանան

րցմանս, " եթէ ընդ տեսակաւ հացին՝ Քրիստոսի մարմի՞ {նը} միայն կայ, եւ ընդ տեսակաւ գինւոյն՝ Քրիստոսի արի

սկ մարդ կոչուելու իրաւունքը անգամ. Պ. Չամուռճեա՞ {նը}, իւր փտած ու վաճառուած գրիչով, թէ՞ Կրօնական ժող

որը իւր մահճում հանգիստ Երբ արշալուսոյ քընով {նընջում} է, Ուսանողն զգաստ թափելով քունը՝ Գնու

յի։ Իմ ծնողքըս ու բարեկամք Տըխուր {նըստած} միայնակ, Ես պարում եմ աղջկայ հետ Ու հա

ի Տուհաց գաւառէն, զՔասաղ գետով, Եկեալ {նըստեալ} զՇրեշ բըլրով զԱրտիմէդ քաղաքաւ, զՔասա

բուրուառ եւ բուրվառ, երիվար եւ երիւար, նուագ եւ {նըվագ}. թուական եւ թվական։ Ասոնցմով կիմանաս պատճառը՝

է նորա աշխարհը. Նա անդադար սպասում է {Նըւիրական} վայրկենին։ Չուրախացուց ոչ ոք նորա Տխրա

ծանուցանել հոգեւոր կառավարութեանդ զի ես երբէք յ[ը] {նթացս} իմոց քսան ամեայ հասակի կենաց չեմ ունեցեալ ընդ Բար

ր սերկեան։ Բաւ քեզ լիցին զանձնէս վէպ զաստանդական {նժդեհէս}. Ես փութացայց հեռաւոր վայրաց զննին ՚ի կրկէս

տեղն ու տեղ Կոյսին զարկում է գետին Հուժկու ուժով {նժոյգի} Եւ ձգտում է հարուածել Իր եղջիւրով շեշտակի. Ապա,

ում։ Երրորդ՝ Սամուէլ կաթողիկոսից յետոյ 502 թ- {նի} կաթողիկոս նստող Մուշէն Երեւանի մօտ Կոտայի նահանգի

անաբար: Հաւը կորեկ է տեսանում երազում, իսկ Հայը {նի՛ւթ}: Հատ ու կոտոր բաներ, որ այժմ անփորձ մարդիկ ազգա

Խորէն հանապազ Լարակտուր եւ քնարին Վարդենեաց ոչինչ {նիազ} Գողտրիկ անդրաձայնութիւն: ԸՆԹԵՐՑՈՂՆԵՐԻՆ Je ne v

րեն հանապազ Լարակտուր եւ քնարին Վարդենեաց ոչինչ {նիազ} Գողտրիկ անդրաձայնութիւն: ԱՌ ԸՆԹԵՐՑԱՆԵԼԻՍ

ուսումնապարապի ժամանակ ուղեւորեցաւ դէպի Սպանիական {Նիդերլանդիա} ողորմութիւն հաւաքելու, որ տեղից բաւական արծաթ բե

ացաւ վերջապէս Ֆերդինանտ երկրորդի օրովը հաստատուիլ {Նիդերլանդիայի} մէջ։ Միմիայն Ֆրանսիայի մէջ Կարգը հանդիպեցաւ

22 թուականում դասեց Իգնատիոսը սուրբերի Կարգը, եւ {Նիդերլանդիայի} Յիսուսեանները գրեցին նորա մահարձանի վերայ հետեւեա

Երկաթի շանթեր. Գընտակ ու վառօդ, {Նիզակ}, հրացան, Ահեղ թնդանօթ։ Թէ այսք

մ, որ Պ. Իսահակեանցը եւս, որպէս օբսկուրանտների {նիզակակից}, կարողանայ մի մութն անկիւն գտանել այդ տարտարոսի

թէ դու տեսանէիր, թէ ինչպէ՞ս սա աներկիւղ եւ առանց {նիզակակցի} այս կողմ ու այն կողմ էր վազում եւ երկու ճեղքում զ

այց թշնամի չկայ: Ասում են, եթէ այսպէս առանց մեր {նիզակակցութեան} կամեցած էիք խլել թշնամու ձեռքից յաղթութիւնը, ապա

նգերորդը տուեց Աթենասի արձանի ձեռքը՝ խլելով նորա {նիզակը} ։ Բայց նա իր խելքով ասում էր, երբեմն, Հռովմի մէ

նգնի Աթենասի ձեռքում, եւ թո՛ղ փշրվի նորա մահաբեր {նիզակը} ։ Մենք չենք կարող այս դրութեան հետեւել. նոր լեզո

որը գիշերով, Թեկն տուեց նա պողպատէ Իւր {նիզակին} պսպղուն. Զինուո՛ր, մի՛ քնիլ դու մութ ժամին

ձին-առանձին զինուորների, կամ նոքա ամբողջ լեգէոնի {նիզակների} սլաքներից, նոյնպէս խօսւում է եւ նաւերի կայմերի լ

ոնեաների կոտորվելու ժամանակ էլ այնքան անմեղ էր իր {նիզակով}, որքան այժմ Սիքստոսի տուած խաչով։ Համաձայն ե

, Բօլգարիայի եւ այլոց. Թագուհի եւ Մեծ Իշխանուհի {Նիզովեան} Նովա-Գօրօդի, Չերնիգովի, Րեազանու, Րոստովի, Եա

տսկի, Բօլգարիայի եւ այլոց, Թագաւոր եւ Մեծ Իշխան {Նիզովեան} Նովա-Գօրօդի, Չերնիգովի, Րեազանու, Պօլօցկի, Րո

չէր, եթէ մի բարբարոս բռնակալ ձեռք կապէր մեզ թէ՛ {նիթապէս} եւ թէ՛ բարոյապէս, կամ արգելանքի տակ դնէր մեր ազա

պետք է որ իմանա. նա մոսկվացի է, բացի այդ եղել է {Նիժեգորոդի} տոնավաճառում, որտեղ մշտապես շամախեցիներ շատ են լ

. վերջինս, հուսով եմ, ամառն այստեղ կգա, կամ էլ {Նիժնի} Նովգորոդի Մակարեւյան տոնավաճառից: Խնդրեմ այս մաս

ար: Գործակատարը գրում է, եւ պատանին յայտնւում է {Նիժնիյ} -Նովգորոդի վաճառահանդէսը: Մի փոքր ժամանակից տղան

այժմ նրա ապագա հեռանկարը: Ի՞նչ, նա դեռ Մար[իա] {Նիկ[ոլաեւնայի]} մոտ է ապրում, թե եղբոր, ինչպես ասում է Անանիան

նդհանրականս ճանաչէ մի միայն զերիս ժողովս, որք են {Նիկիո}, Եփեսոսի եւ Կոստանդնուպօլսոյ, իսկ զայլսն ամենայ

ձանց, այլ թէ սուրբ հարքն մեր ընկալեալ զհանգանակն {Նիկիոյ}, առ հարկին յաւելին ՚ի նմա զքանի մի բառս բացադրակ

ոգւոյն սրբոյ: Ինքն իսկ Քրիստոս այսպէս վարդապետէր {Նիկոդիմեայ}, ըզմկրտութիւն անուանեալ ծնունդ ի ջրոյ եւ ՚ի Հոգւ

առ մի, պատանի հայազգ, Մեհրուժան, Վասակ, {Նիկոլ}, Կիրակոս, Զանգագ, Վեստ Սարգիս, դիւածին Ս

ութիւնը, որոնց մէջ մեհրուժանեան պսակով փայլում է {Նիկոլ}, չիք եպիսկոպոսը, սոքա ամէնը միասին, ոմանք կամք

րկայն օրեր բարեմաղթելու է մեր ամենագթած ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ {ՆԻԿՈԼԱԵՒԻՉ} Կայսեր, որովհետեւ ՍՈՑԱ շնորհքով ապրում է այսօր Մ

նֆդլեբինին փողը տվել եմ. շլյափը բերող չկա, Պետր {Նիկոլաեւիչի} նամակը ստացա, սվոտի մասին տնօրինություն կառնեմ:

րգությունը հայտնել Գայանե Նիկոլաեւնային եւ Պետրոս {Նիկոլաեւիչին}: Ես կգրեմ Լոնդոնից ու կհայտնեմ իմ հասցեն: Չգ

աս, նորա մասին եւս բաներ ունիմ խոսելու: Պետր {Նիկոլաեւիչին} սիրով բարեւ: Առայժմ այնքան: Մնաս բարեւ մինչեւ տ

ի է այսպես արտահայտվել) հաղորդես ամենաբարի Մարիա {Նիկոլաեւնա} Պանովային: Ես շատ հաճախ եմ մտածում նրա ներկա վիճ

ալման համար: Խնդրում եմ հաղորդիր անձամբ Մարիա {Նիկոլաեւնա} Պանովային իմ ջերմաջերմ պատասխանը նրա ջերմ բարեւին

հասկացնես, որ ճշմարտությունը հայտնվի: Գայանե {Նիկոլաեւնայի} սիրով ողջույնը ես մոռացած չեմ եւ միշտ մտածում եմ

ր էր պտտվում, թե Իսահակն ամուսնանում է Նադ[եժդա] {Նիկոլաեւնայի} հետ, չնայած դրան ես ոչ մի կերպ հավատալ չեմ կարող

կստանաք չորրորդը՝ կտակներով հանդերձ: Գայանե {Նիկոլաեւնային} սիրով ողջույն, Պետրոս Նիկողայոսյանին նույնպես:

եւ կգրեմ այնտեղի որպիսությունքը, որ գուցե Գայանե {Նիկոլաեւնային} եւս օգտակար լինի: Նորա դրությունը ինձ հայտնես:

սերը: Խնդրում եմ իմ հարգությունը հայտնել Գայանե {Նիկոլաեւնային} եւ Պետրոս Նիկոլաեւիչին: Ես կգրեմ Լոնդոնից ու կհա

իմ վշտահար եւ հուսահատ դրության մեջ: Գայանե {Նիկոլաեւնային} շատ սիրով բարեւ. արդյոք ինչպե՞ս է նորա առողջությ

ություն նրա աճյունին: Շնորհակալություն [Մարիա {Նիկոլաեւնային]} ինձ հիշելու եւ իր անկեղծ զգացմունքների համար. ս

անիան հաջողությամբ կարող է խնդրել ամենաբարի Մարիա {Նիկոլաեւնային}, որ նա օժանդակի այդ բարի գործին, եւ ես հավատացա

վայլսկուն 11/23 33 դարձեալ նորան 15/27 34 Մարիա {Նիկոլաեւնային} 35 Րուդնեւին 36 Խաֆաֆեանցին 37 " Մեղուին "

թեան ցանկութիւն: Պիտոյ է նոյնպէս յիշել այստեղ եւ {Նիկոլայոս} Ֆլամելը, որ շատ խօսքերի պատճառ է եղել իւր կեանքի

նց վարդապետը, Պ. Մարկոսեան բժիշկը եւ Պ. Սիմէօն {Նիկոլայոսեան} Կանդինեանցը, որոնք եւ օգնում էին նորան ամենայն կ

եքսանդր, օրհնեցելոյն համանուն, Նորա ժառանգ {Նիկողայոս} լիցի նման իւր հաւուն. Կեցցէ՛ Աթոռ Ռուսաստա

արիսպքը խոնարհեցան դաշնակից զինուորութեան առջեւ, {Նիկողայոսը} մեռաւ: Մեռաւ նորա հետ եւ նորա համակարգութիւնը:

սարակ ռամիկը, Տե՛ս, ի՞նչ ոգով կոծում է նա {Նիկողայոսի} մահը. " Մեռաւ մեր հայր, հայր որդեսէր, հա

ծ սիրոյ հուր: Միտքը բերեց, ինքը քանի՞ {Նիկողայոսի} ձեռքով Ազատուել էր վտանգներից ու ապրել էր ա

ցցէ՛ Աթոռ Ռուսաստանի Եւրոպիոյ ահարկու, Իսկ {Նիկողայոսի} անունը արեւից վեր լուսատու: ԱՐԲԱՏ

ք ի՞նչ դիտավորություն ունիս այդ մասին: Պետրոս {Նիկողայոսյանի} նշանածներդ իմացա, շնորհավորում եմ: Առ ժամս ուրի

: Գայանե Նիկոլաեւնային սիրով ողջույն, Պետրոս {Նիկողայոսյանին} նույնպես: Այսքանը առայժմս բավական է, միայն ա

Ու փորձանքից ազատեցի նորան շուտով: {Նիկողոսը} չծերացաւ իզուր տեղը, Նա չգտաւ երկրիս վերա ի

Իմ հոգին քեզ կ՚առաջնորդէ ամեն բանում. {Նիկողոսը} ասէր, թ. Եւրոպ չի՛ք մէջ տեղում: Բա

ֆօրմ, որով պիտի սանձահարուէին ոչ միայն Պօղոսը եւ {Նիկողոսը}, որոնց մասին Հիւսիսափայլը բողոքած է ժամանակ առ ժ

Յովհաննիսի տան, առ յարեւելս սհաթսազ Մարգարի որդի {Նիկողոսի} տանն, իսկ հարաւ կողմանէ հասարակ քուչա, որ տանս

սրտից, յոյսը եղաւ ողջ ունայն. Տեսաւ բազմած {Նիկողոսի} գահումը նոր թագաւոր Ու դէպի նա տեսաւ ազգի ս

Մինասի ժամանակ, որ շատ առաջ էր ապրել Թորոսից կամ {Նիկողոսի}, որ Թորոսից շատ դարեր յետոյ էր ծնել: Այդ ժամանա

ի առաջ ու հետ խաղալը կախւում է Թորոսի, Մինասի եւ {Նիկողոսի} ազգի մէջ ունեցած խորհրդից, արժանաւորութիւնից ու

ի համար. ազգը ժառանգութիւն տրուած չէ Պօղոսին կամ {Նիկողոսին}, որ ինչպէս կամեն այն այնպէս խաղան ազգի հետ:

Իմ արեւը մայրը մտաւ... ի յիշատակ: {Նիկողոսիս} դուք կը կանգնէք յաւէրժ արձան, Թէ թշնամիք տ

Արամեանի տպարանի մասին: Պ. Ճանիկ Արամեանը՝ {Նիկոմիդիա} քաղաքից, երկար ժամանակ Փարիզ բնակուելով եւ տպագր

ք, հռչակաւոր Յակոբ Լայենէզը, Ալֆոնս Սալմերոնը, {Նիկօլայ} Բօբադիլեան, Սիմօն Ռոդրիգէզը եւ այլ ուրիշները, "

ալիս է հեռուից մի երիտասարդ մարդ՝ երկարահասակ եւ {նիհար}, տեսայ, որ շատ վաստակած, հազիւհազ փոխում էր քա

ջոյնը ընդունելու, դէպի երկինք վեր բարձրացրեց իւր {նիհար} ձեռքերը եւ վշտահար աչքերը, եւ ասաց. - Աստու

րհի երեսի մանկլաւիկների նման չեն, սոքա ծերունի, {նիհար}, տգեղ, խառն ի խուռն մազերով, աչքերը ներս ընկած

amoniaci, tinctura opii, եւ ուրիշ ոչինչ: Իմ {նիհարությունը} նոր բան չէ, ընդհակառակն, այժմ ես կազդուրվում եմ

զառաջինն զոհ լինին հպարտութեան եւ անձնասիրութեան {Նինոսի} արքայի Ասորեաց, որ զինքն կամելով ցուցանել սկիզբն

կամ ի հուր դատէին եւ կամ առ ի կուլ ջրոյ մատնէին, {Նինոսին} ախտացեալ զախտ, զի մի առաջի որոց գալոցն էին՝ հան

առ Արշակ արքայ եւ յուզեալ զդիւանն արքունի՝ որ ի {Նինուէ}, քաղէ ի հելլեն գրոց՝ զպատմութիւն ազգիս եւ բերէ

արանք կամ գրուածք. եթէ լինէին, նա կարօտելու չէր {Նինուէի} դիւանին։ Բայց Վաղարշակի հիմք դնելով եւ նորա օրին

ան այդ մանիֆէստը: Յանձնաժողովը աւարտել է հիմա իր {նիստերը}, եւ նրա կազմած նոր Կանոնադրութիւնը թարգմանւում է

ոնցից եօթը որպէս մեծամասնութիւն կարող են բաց անել {նիստերը} եւ չորսի համաձայնութեան դէպքում վճռել հարցերը:

դրեցին իւրեանց բոլոր խարդախութիւնը, որպէս զի այդ {նիստը} չ'լինի, ուր պիտոյ է արդարապէս խայտառակուէին Փարի

իւր պաշտօնը կատարեց, Մանանեխը թռչնոց համար {նիստի} օթեւան պատրաստեց. Հետզհետէ եւ կենդանիք, ն

ում էին, թէ նա Պելագիական էր. պատճառ, վեցերորդ {նիստումը}, երբ խօսակցութիւն էր լինում Աստուածային գթութեան

աւոր եւ առողջամիտ փաստերով, եւ խոստացաւ հետեւեալ {նիստումը} ապացուցանել, որ ինքեանք Յիսուսեանք են հերետիկոս

շտպանութենով, եւ որի մասին դեռեւս ժողովքի առաջին {նիստումը} գովասանութիւն էր խօսել հռչակաւոր Դիւպէնը, շատ սա

Ի Բասրայ թիւն փրկչին 1813 եւ Մարտի 11-ին, որ է {նիրհան} 26-ում, գրեցաւ ձեռամբ նուաստ Կարապետիս Յովհաննէս

Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից ելայ էջմիածին մտայ էջմիած[ {նից]} ելայ Թիֆլիս մտայ Թիֆլիսից ելայ Փոթի մտայ Փոթ

րկում Աֆրիկան ստրկացնելու համար.. թող հիշատակեր {Նիցցայի} եւ Սավոյայի մասին, բայց դա կլիներ մեղադրանք ex p

զդաշտս Ափրիկոյ ի քարտէզ նամակի եւ զլճակն Ասիոյ ի {նիւթ} սեւակի, զանտառս Կովկասու ի գործ դիցուք փոխանակ գ

, հա, չլինի, թէ այս իմ օտարոտի այցելութիւնը եւս {նիւթ} դառնայ քո Յիշատակարանիդ։ Ես գիտե՞ս ինչպէս մարդ ե

ս մտաց պատմութեան, ապա ո՞րքան աւելի եւ առատաձեռն {նիւթ} մատակարարեսցի մերոյ պատմութեան, եթէ ոք աշխատութի

ի չլինելը կամ լինելութեան չլինելու հաւասար վիճակը {նիւթ} լինի նոցա ողբերին եւ լացին: Թո՛ղ աշխատին դպրոց շ

կելը ներկայումս համարեա թէ հասարակաց խօսակցութեան {նիւթ} է Տաճկաստանում: Ոմանք համարում են օգտակար, իսկ

թէ կամաց կամաց դառնալու են հասարակաց խօսակցութեան {նիւթ}, բայց մեր ցանկութիւնը այն է, որ այդ առարկայի վե

... Ո՛հ, օրերով, ամիսներով եւ տարիներով ողբալու {նիւթ}: Մեք մի առանձին յօդուածով մասնաւորապէս կը խօ

ք օր ու ցերեկով գործւում են Բէգզադէի ձեռքով, եթէ {նիւթ} չլինին հրապարակախօսութեան, եթէ այդպիսի անքրիստոն

ение Арменіи " մակագրով գործի վերայ, մինչդեռ շատ {նիւթ} կար այնտեղ Յիշատակարանիս համար: §3. Մեզ գրո

ացողութիւնը քաղաքականութեան կամ կրօնի մասին երբէք {նիւթ} չէ եղել նորա մտածութեան: Բոլոր Հայոց պատմութեան

ագործը ունի հիմք, նա ունի հող, նորա ձեռքում կայ {նիւթ}, որ ասել է ոյժ եւ կարողութիւն դրամի համազօր, բա

ց մարմնի չկայ շօշափելի կենդանութիւն, իսկ մարմինը {նիւթ} է եւ մարմնի եւ մարդու կեանքը նիւթերի անդադար փոխա

են իւրեանց կեանքը՝ կազմելով մի այլ էակ կամ իբրեւ {նիւթ}, պիտոյանալով այլ կազմուածքի, այնպէս եւս ազգութի

չկարեմք զբազմաց ճառել, յայն սակս, յայս նուագ ի {նիւթ} առցուք խօսից մի միայն զԱյվազովսքի Գաբրիէլ վարդապե

զառանցանօք, զլուսոյ բարձեալ զբողոք։ {Նիւթ} ժանգահար, որ ըստ ինքեան զիւր ո՛չ պահէ մաքրութիւն

՜հ, ի՛նչ ցաւալի պաշտօններ, ի՜նչ տխուր առարկաներ {նիւթ} են այսօր մեր խօսքին: Ա՞յս էր մեր գործը: Ա

դառնալու. պատճառ, մարմինը, իւր շինուածքի համար {նիւթ} չ'ստանալով այնպիսի կերակրից, անտարակոյս կը թուլա

գլիացիք, որ եւ մի ժամանակ եւրոպացոց խօսակցութեան {նիւթ} էր եղել եւ հնձում էր նոցայ գովութեան դափնիքը, նո

իմատներ, որոնց մէջ Ձեր մռայլութիւնը շատ տտիպային {նիւթ} տեսանելով թողել էր նորանց, ուտելու համար այն ժամ

եւ իմ անձնաւորութիւնը իւր դատարկաբանութեան համար {նիւթ} շինելով, կամ, աւելի լաւ ասել, կերակուր տալով բ

էին եւ որը՛ բոլորովին փշրուել, այնպէս, որ ոչինչ {նիւթ} մնացած չէր նոցա մէջ: Երկաթի գաւազանով խառնելով ք

ռով կոմսը չէր կարող խօսել այլ բանի մասին, քան թէ {նիւթ} էր եղած նորա ամբոխմունքին: Տիրացուի լռութիւնը յա

պ. Յովնաթանեանցի համար այսպիսի մտածութիւնք երազի {նիւթ} եւս չէին, մինչ ամբողջ գիշերը թաւալւում էր իւր ան

նալով մարդուն, մտանում էր նորա կազմուածքի մէջ եւ {նիւթ} էր դառնում նորա կերպարանագործութեանը: Բնութիւնը

նել եւ ուսանել այն սկզբունքը կամ այն տարերքը, որ {նիւթ} էին եղած այդ մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան բ

ոչն ախորժես, ծանր լսել եւ ոչ ընդունիս, ո՛չ յայս {նիւթ} միայն, այլեւ յայլս։ Չեւ իմ աւարտեալ զխօսս,

րա սուրբ բանը է նորա նպատակը, իսկ նորա նպատակը՝ {նիւթ} ։ Նպատակին հասանելու համար ամենայն բան ներելի է,

ս եւ անպիտան, առ ոչ ունելոյ յինքեան զկենդանարարն {նիւթ} յագուրդ տալ նքողեալ հոգւոյն: Եթէ ապացուցութիւն բ

եամբ, հեռաւորների եւ ընդհանուր ուսումնասիրութեան {նիւթ} չէր եղած. պատճառ, նոր լեզուի հիմնաւոր գիտութիւն

ն հեշտութիւնը մեծ քայլափոխ են արել։ Մենք բաւական {նիւթ} պատրաստել ենք, որ վերաբերվում են նոր լեզուի անդա

եւ շարժուն տեսարաններ է ստանում, որ տասը պատկերի {նիւթ} կը լինի, որոնց խօսքերով միայն ստորագրութիւնը ամբ

տեսի զբազումս ՚ի բնակչաց Ջուղայոյ, զարս զուրկս ի {նիւթական} կարողութեանց եւ ի հայթայթանս օրական հացին վարեալս

մակ ծածկելով երեսին, բայց էապէս հիմնուած լինելով {նիւթական} շարժառիթների վերայ, աշխատում էր յանձն առնուլ ամե

եան արժանի էին այն ծնողքը, որ, իւրեանց ձեռքումը {նիւթական} հնար ունենալով, անտես էին առնում իւրեանց զաւակնե

վ բացատրել, որովհետեւ ժողովրդի կեանքը, ամենեւին {նիւթական} եւ ամենեւին գործական լինելով, հետեւաբար եւ նորա

ւ ունայն փառք ճարել, իսկ ճշմարտութիւնը չունի այդ {նիւթական} նախամեծարութիւնքը։ Նա մի վերին եւ գերամեծար առաք

ց՝ ոտքի տակ տեսանելով այն բոլորը, որոնք իւրեանց {նիւթական} ծանրութեան պատճառով, արդէն Նիւտոնի օրէնքով կապու

վերին աստիճանի շռայլութեան յիշատակ: Շռայլութիւն {նիւթական} կողմից, շռայլութիւն հոգու, սիրու եւ այլ ախտերի

լինին նորան այնպիսի հանգամանք, որ աղբիւր էին եւ {նիւթական} շահաստացութեան։ Այս խնդրին կարող է կատարելապէս պ

ք կարելի է ամաչեցնել Բէգզադէին. Աստուծոյ ստեղծած {նիւթական} եւ իմացական բաների մէջ չկայ մի այնպիսի բան, որ կ

ի իմանամ: - Քեզ քաջ յայտնի է իմ գործակատարի {նիւթական} կարողութիւնը, - շարունակում է Բէգզադէն: - Լաւ գ

ցանում այս նպատակին, այլ մեծապէս վնասակար են ե՛ւ {նիւթական}, ե՛ւ բարոյական կողմից: Շատ անգամ բերանացի ե

գաղափարը, որ պիտի ծառայէր ժողովրդին որպէս աղբիւր {նիւթական} շահաստացութեան: Ըստ որում, մեր ազգին ուսման եւ

նը, ո՛ր ուսումնականը մեր մէջ վիճակուած է այնպիսի {նիւթական} ապահովութեան, որ կարողանար այսպիսի զոհ բերել ազգ

խօսել՝ յարմարուելով ազգի քանակութեան հետ, նորա {նիւթական} եւ բարոյական կարողութեան հետ: Մնաս բարով մին

րտ: Արդարեւ, Հայոց ազգը այնքան բարոյական եւ {նիւթական} դարաւոր աւերանքից յետոյ չէր կարող իսկոյն հասկանալ

ր մարդերին՝ հարուստ մարդերից միայն ստանալով գրքի {նիւթական} արժէքը, որ ընկերութեան կարողութիւնը չթուլանայ ու

ողովուրդը, ուրեմն եւ՝ ազգի թէ՛ բարոյական եւ թէ՛ {նիւթական} կարողութեան երեւեցուցիչը: Եթէ ասենք, թէ Անգլիան

միլիոններ բաղկացնող անհատների մօտ տեսնենք որեւիցէ {նիւթական} կարողութեան նշմարանք: Ի՛նչ աղբիւրներից կարող է հ

աքականապէս ազատ կոչուելով, ազա՞տ եմ ես, քանի որ {նիւթական} կարօտութիւնը ստիպում է ինձ, կամայ ակամայ, մի ու

չունի եւ այս վաճառականների ունեցած շատ կամ սակաւ {նիւթական} ոյժը, ապաստան է իւր երկու ձեռքի աշխատութեան:

րդը մինչեւ այդ աստիճան հասանելը, կարօտ է նիւթի: {Նիւթական} խնդիրը միշտ կայ: Առաջին շունչի հետ մարդը առնում

է բարւոքել իւր տնտեսական վիճակը, այս ճանապարհով {նիւթական} ոյժը կանցանէ ազգի ձեռքը. ազգը կը զօրանայ, եւ եր

ղի՛ց ստանում է բնութեան բերքերը, եւ նոքա են նորա {նիւթական} ոյժը եւ կարողութիւնը, հաստա՛տ է իւր ոտքի վերայ։

, քանզի նորանով միայն կարող է պահպանել մարդը իւր {նիւթական} գոյութիւնը: Բայց այն փոքրիշատէ կարողութեան

օրըստօրէ թատրոն յաճախելով եւ այս ոչ միայն թատրոնի {նիւթական} կեանքը ապահովելու, այլեւ բարոյական քաջալերութիւն

ստ որում հոգին առանց մարմնի չէ կարող գործ կատարել {նիւթական} աշխարհումս: Այս ողորմելի դրութիւնը ազգի, նորա ա

այմանած ժամանակը կորուսանելով, զրկուելու էին այդ {նիւթական} մեծագումար հնարից: Դիցուք թէ անցածը անցել է, բա

եկեղեցական, փառքի եւ պատուանշանի համար, թողունք {նիւթական} կողոպուտը... կաթողիկոս թունաւորող - եկեղեցական

դունիլ, որ հոգեւորականութիւնը մի տեսակ արհեստ չէ {նիւթական} կեանքի պիտոյքը հայթայթելու համար եւ թէ կամի նա խո

ոգու բոլոր զօրութիւնը լարել եւ տրամադրել էր միայն {նիւթական} բաների համար, նորան ի՞նչ կը ներգործէ երկու տարին

եթէ այդ առարկայն, այդ ուսման ճիւղը հնար էր նորա {նիւթական} բարեկենդանութեանը։ Այս պատճառների հիման վերա

, որ առհասարակ կրում էին մեր ժամանակակիցքը։ Եթէ {նիւթական} զգեստը այսպէս, ապա ի՞նչ զարմանք, որ եւ մտքի զգե

ազնիւ ձգտողութիւնքը չկամէին ներել, որ իւր մարմնի {նիւթական} զօրութեան նուազութիւնը արգելք լինէր գլուխ բերելու

բարոյական զօրութեանը համեմատ զգալու էր իւր մէջ եւ {նիւթական} զօրութիւն։ Պ. Անքէի խորհուրդը անպտուղ չմնաց

գուցեալը, բացի յուր վարքից ու գիտութենից, ոչինչ {նիւթական} պաշար չէր ճարել, իւր սեպհական արծաթովը հոգաց ոչ

րեւում եւ նորա տեղը եւս։ Ստոյգ է այս նմանութիւնը {նիւթական} կողմից, որովհետեւ մարդու նիւթական շօշափելի եւ ըմ

յս նմանութիւնը նիւթական կողմից, որովհետեւ մարդու {նիւթական} շօշափելի եւ ըմբռնելի մասը, այսինքն՝ մարմինը, ա

ծ իւր կեանքը, եթէ տեղափոխուել էր մի այլ տեղ՝ մի {նիւթական}, ախտաւոր եւ ալէկոծուն աշխարհից դէպի մի աննիւթ,

ամիջոցում միայն, երբ նորա հոգին ներգործում էր մի {նիւթական} շրջապատի մէջ, երբ կրում էր իւր վերայ այն կաւեղէն

մանակամիջոցի վերայ, երբ հանգուցեալը ապրում էր մի {նիւթական} շրաջապատի մէջ, այն ժամանակ չափից անցնում է մեր կ

հն է արժան եւ ընդունելի, որ վարձատրւում է իսկոյն {նիւթական} ճանապարհով: Նա չկամի եւս հասկանալ, թէ առաքինութ

աքինութիւն ասածը մի վերացական բան է եւ չէ երեւում {նիւթական} կերպարանքի տակ: Հեռի է նորանից այն հասկացողութիւ

: Այդպիսի նուիրական րոպէներում մարդը հրաժարւում է {նիւթական} աշխարհից, նա մոռանում է իւր շրջակայքը, նա դուրս

ափառական թշուառի գաւազան: Կառավարութեան հայեացքի {նիւթական} բնաւորութիւնը խոր արմատացաւ ազգի մէջ, կառավարութ

մեծ գերդաստան, կին, որդիք, դստերք, որոնց բացի {նիւթական} հարստութենից ոչինչ ունէր թողնելու, ըստ որում հոգ

էր կարող ընդդիմանալ նորան, եւ թէ աշխարհի ամենայն {նիւթական} փոփոխութիւնքը կատարւում էին այդ օրէնքի ազդեցութեն

կամքը, մեր զգացողութիւնը, որ դուրս էր բնութեան {նիւթական} բաների օրէնքից, շատ անգամ բռնացնում են մեզ ո՛չ թ

հոգեկան ուժաթափութենից, օգուտ ստանալու չէր բժշկի {նիւթական} դեղերից: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն, յաջող ժաման

ենք, եթէ վշտանում էին նիւթականապէս, որոնում էին {նիւթական} հնարներ այդ վիշտը եւ ցաւը փարատելու համար, բայց

երեւէին նոցա մէջ հոգեւորապէս, տարակոյս չկայ, որ {նիւթական} հնարները անպէտ էին։ Ուրեմն ի՞նչ կերպով եւ ո՞ւր պ

արհը՝ այնքան անհրաժեշտ հոգու համար, որքան երկրի {նիւթական} տարերքը՝ մարմնի համար։ Մարդը մարմին չէ միայ

կամակոր եւ մոլորական հասկացողութիւնը եւ ազատելով {նիւթական} կապանքներից, իւր ազատ ձգողութեանը հետեւելով, թռ

, թէեւ մի փոքր ժամանակից յետոյ մի այդպիսի մարդու {նիւթական} շրջապատի տպաւորութիւնքը, ազդելով նորա զգացողութե

րայ, յետ են գանչում այդ ազատութիւնը եւ փակում են {նիւթական} կապանքի տակ։ Կրօնի անհրաժեշտ լինելը հերիք ապացոյ

ւասարուել էին անբան անասունների՝ շատանալով միայն {նիւթական} հնարներով, որով պահպանւում էր նոցա մարմնի շինուա

մ այն ազգը, որ մասնակից էր այդ կրօնին։ Չնչին եւ {նիւթական} բաները, որ վերաբերութեամբ դէպի հոգին, ոչինչ էին

ցիների, դպիրների, քահանաների եւ քահանայապետների {նիւթական} շահաստացութիւնը։ Ժողովուրդը, մնալով այս խաւար ե

։ Ապա եթէ չկար ոչինչ արգելք ու խափան որեւիցէ թէ՛ {նիւթական} եւ թէ՛ բարոյական կողմից, եթէ դորա փոխանակ զրահաւ

ա, մանաւանդ թէ այդ գործը յարակցութիւն ունենայ մի {նիւթական} օգտի հետ։ Ճիզուիթը մի անբարոյական էակ է, նորա հ

մ էին, որ խաւար մնայ ժողովուրդը, որպէսզի ինքեանք, {նիւթական} օգուտներ ճարելով այս տգիտութենից, միշտ ապահով կաց

ողութիւն ճանաչելոյ եւ դատելոյ, մինչ լեզուն իբրեւ {նիւթական} մշակ այսր իմացական ներգործութեան, կերպաւորէ զձայ

անից ի՞նչ ուղղակի եւ անհրաժեշտ հետեւանք կը ծագի. {նիւթական} տպաւորութիւնքը վերջին նպատակ շինելը արդեօք չէ՞ նշ

եք, օրինակ, դեռ չենք տեսած, որ հացը թէեւ միայն {նիւթական} բան էր, մի մարդ ունենալով երկու տեսակ, մինն հին

ադարում է եւ բարոյական խնդիրը։ Սա չէ նմանում այն {նիւթական} տարերքներին, որոնք, կապուած լինելով բնութեան օր

տօնեաների մէջ, որ վարւում են ազգերի հետ ամենեւին {նիւթականաբար}, ամենեւին այնպէս, որպէս վարւում է մի հովիւ իւր

էակ, այս մարդիկը, ասում ենք, եթէ վշտանում էին {նիւթականապէս}, որոնում էին նիւթական հնարներ այդ վիշտը եւ ցաւը

ից, ասպետները ընկան Արմիդայի ձեռքը։ Խեղճութիւնը {նիւթականապէս} պատճառ տուեց կամ, լաւ ասել, որպէս մի խթանով ծակ

ր չկայ տղաների եւ աղջիկների դաստիարակութիւն, ուր {նիւթականը} եւ ժանգը յաղթահարել են աննիւթը եւ անապականը, ուր

չմտածել։ Սկզբից մինչեւ այսօր Հայ մարդը սովորել է {նիւթականովը} միայն շատանալ, իւր փառաւոր ապրուստի վերայ հոգալ։

ութեան անունը անգամ չլսած ձեզանից, դուրս են եկել {նիւթականութեան} ծառայելու: Դուք պարտակա՛ն էք նոր հայրեր պատրաստե

նս չարաշուք պատճառ եղեւ եւ մեծապէս սատար տարածման {նիւթականութեան} յազգի մերում - քանզի այր յիւրաքանչիւր տեսեալ զհայ

ցաւ ազգի մէջ, կառավարութիւնը կործանուեցաւ, բայց {նիւթականութեան} դրոշմը մնաց տպաւորուած Հայերի վերայ: Այս շատ խոր

անց երկճղի սկզբունքին, մեր քարոզութիւնը անուանէն {նիւթականութիւն}, կամ ո՛վ գիտէ, դեռեւս ինչ ութիւն: Մեք չեն

առաջեւ, երբ պատմելով մեզ մեր ազգի անսրտութիւնը, {նիւթականութիւնը} եւ երեխայական դատողութիւնքը, խնդրում են պատասխան

կրօնի, թող լինի նա անաստուած, ամենաստուածեան, {նիւթապաշտ}, ինչ կամի, թող լինի, թոյլ կամ հաստատ իւր ուրաց

Հայաստանը, ցիրուցան ժողովուրդը, անդաստիարակ եւ {նիւթապաշտութեան} հոգով գործականապէս տաշուած ազգի զաւակները, անխոր

այսպիսի անարժան մտածութիւն. հեռի մեզանից այդպիսի {նիւթապաշտութիւն} ։ Ինչ որ մեր առաջեւումը, դագաղի մէջ դրած է այս ր

ենթարկուիլը Եզուիտների կանոնադրութեան։ Սարսափելի {նիւթապաշտութիւն}, կեղծաւոր մոլեկրօնութիւն. այս երկու կորստաբեր ա

բաղկանում են ամուլ եւ անպտուղ ծիսակատարութենից, {նիւթապաշտութիւնը} երկրորդական տեղ չունի այդ կրօնի մէջ. կրօնի զօրու

որ այս արարողութենով, որին ամենեւին մասնակից չէր {նիւթապէս} հիւանդի մարմինը, ցաւը վտարւում է հիւանդի կազմուա

. այսօր մենք վերլուծւում ենք, քակւում ենք միայն {նիւթապէս} ազգային անձնաւորութեան վերաբերութեամբ։ Ո՞ր դիակը

: Նա տանում է իւր կեանքի ծանր խաչը, մինչեւ որ մի {նիւթեղէն} խաչ տնկուի նորա գերեզմանի վերայ: - Իսկ նորա

ի վերայ, երկար ժամանակ պիտոյ է ամրացնէին իւրեանց {նիւթեղէն} ոտքերը, որ այնուհետեւ կարողանային գնալ բարոյական

ութիւն պատճառել, եթէ չկային մեր մէջ ուրախացուցիչ {նիւթեր} ՝ մեր բարի գործերը: Առհասարակ, տօները բերում են

պիտի ուղարկեմ Ձեզ հետզհետէ ազգային հանգամանաց շատ {նիւթեր}... "։ Սուրբ Մեսրոպի գերեզմանի այցելուի նամա

ի առաջարկութեամբ եւ գնաց Էջմիածին: Ո՛հ, ինչքա՛ն {նիւթեր} մեր ժամանակից պատմութեան համար: Կո՛մս, յոյս ուն

ատմութեան համար անհրաժեշտ էին որպէս աղբիւրներ կամ {նիւթեր}, օրինակի համար. 1. Ընկերութիւնը կը հոգար հ

ութեան համար: 6. Բոլոր կամ կարելի եղածի չափ {նիւթեր} պատրաստելուց յետոյ մարդիկ կ՚ընտրէր՝ ազգային եւ ե

ալիք դառնալու, կարող է ամենայն վստահութեամբ հում {նիւթեր} առնուլ հայ երկրագործից, ապրանք ապսպարել նորան,

աւերողապէս, էակը անդադար շարժում է, ընդունում է {նիւթեր}, դուրս է տալիս նիւթեր եւ քանի որ կարող է շարժիլ

ար շարժում է, ընդունում է նիւթեր, դուրս է տալիս {նիւթեր} եւ քանի որ կարող է շարժիլ եւ այս գործողութիւնը կա

։ Երրորդ յանցանք. " Հիւսիսափայլը " ազգային {նիւթեր} չունի իր մէջ, այլ ինչ կայ չկայ եւրոպական լեզունե

մ այդպէս մի տեղ ամփոփուած այդքան ընտիր եւ գեղեցիկ {նիւթեր} ընթերցանութեան համար, որքան այդ գրքի մէջ. պատճա

ամենայն տեսակ իմաստալից եւ գրաւիչ եւ դաստիարակիչ {նիւթեր}, նմանախօսական խրատներ, զգուշացուցիչ եւ ահաւոր ա

թիւնքը. յայտնի է, թէ կայ աղբիւր, կան քննութեան {նիւթեր}, որ պատուանդան եղան նորա համակարգութեան: Իսկ թէ

- դու այդ շինութեան ժամանակ մտքումդ ունիս գողանալ {նիւթեր}, եւ մի այլ տեղում շինել մի առանձին դժոխիկ, քո ս

ունէր, բայց այդ բոլորը պահեց Ալքիմիային զանազան {նիւթեր} գներով: Այս վերջին երեք ամսումը զանազան ժամանակ

։ Իգնատիոսը անգիտաբար դրեց նորա հիմքը եւ հաւաքեց {նիւթեր}, որ կարգի դրուեցան յետոյ այլ Գեներալների ձեռքով

տ փոխուելու նիւթերի մշակութիւնը, ընկնի, երբ այդ {նիւթերը} սակաւանան, այն ժամանակ նախ՝ դրամի արժէքն է ընկն

եթէ երկրագործութիւնը ծաղկի, դրամի հետ փոխուելու {նիւթերը} առատանան, դրամը չէ կարող կենտրոնանալ զանազան ձեռ

, մեռնում են, եւ ինչպէս նոցա կազմուածքի մէջ մտած {նիւթերը}, լուծուելով կազմուածքից, շարունակում են իւրեանց

միմեանց, հազիւ նշմարում էինք մեր չորս կողմի եղած {նիւթերը}, հազիւ նկատում էինք Հնդկաստանի անձկալի ափերը: Ս

աջողուեցաւ այն ժամանակ, միթէ դատապարտուեցա՞ն այդ {նիւթերը} երբեք չյաջողուելու: Դու փոխանակ ուրախանալու, տր

վ յաջողութեան մասին, խնայաբար գործ էի դնում միշտ {նիւթերը}, որ թէեւ թեթեւագին բաներ են, այնուամենայնիւ իմ

յց միայն ժողովածու՝ տեղի եւ անտեղի, հում եւ խակ {նիւթերի}, որ առանց ընտրութեան, առանց կարգի, այս ու այն

թիւնը, նորա բարձրանալը կամ ցածնալը կապուած է այն {նիւթերի} շատութեան կամ սակաւութեան, որոնց հետ կ'ենթադրուէ

կարելի է թարգմանել պակասութիւն եւ կարօտութիւն այն {նիւթերի}, որոնց հետ պիտի փոխուի դրամը. այստեղ կամքը կամ

ի: Երբ որ երկրագործութիւնը, դրամի հետ փոխուելու {նիւթերի} մշակութիւնը, ընկնի, երբ այդ նիւթերը սակաւանան,

ան ձեռքերում, հասարակ ժողովուրդը, իւր պատրաստած {նիւթերի} զօրութեամբ, կը ցրուէ նորան, որով ոչ միայն դրամի

ժողովրդի մէջ, այլ դրամի արժէքը եւս կը բարձրանայ {նիւթերի} շատութեան չափով: Այն աշխարհներում, ուր հաս

ն, իսկ մարմինը նիւթ է եւ մարմնի եւ մարդու կեանքը {նիւթերի} անդադար փոխանակութիւն: Այսպէս խօսելով՝ չենք մեր

թէ ինչ կերպ կամ ինչ դրամով: Սորա հակառակ, հում {նիւթերի}, երկրագործութեան բերքերի վաճառականը պիտի գնէ իւր

կած լինելով, կա՛մ մի այլ պատճառով։ Մինչդեռ հում {նիւթերի} համար չկայ որեւիցէ սահման: Եւրոպան, իւր ներկայ

ւ միշտ կարօտ է թէ՛ էական ապրուստի վերաբերեալ հում {նիւթերի} եւ թէ՛ գործելի կամ մշակելի նիւթերի, որոնց վերայ

երաբերեալ հում նիւթերի եւ թէ՛ գործելի կամ մշակելի {նիւթերի}, որոնց վերայ հիմնւում են նորա ձեռագործութիւնքը,

չ է կեանքը: Կեանքը է անդադար շարժողութիւն, {նիւթերի} անդադար փոխանակութիւն եւ անձնապահութիւն: Արտաքին

՝ իշ օլսուն։ Երկրորդ յանցանք. " Հիւսիսափայլը " {նիւթերի} ընտրութիւն չգիտէ, շատ անգամ տպում է եւրոպական վէ

եան։ Նորա միջի յօդուածքը, բազմօրինակ եւ զանազան {նիւթերի} վերայ լինելով, տարակոյս չկայ, որ ամենայն ընթերց

ուանւում է De Alchymia այստեղ կարդում է քիմիական {նիւթերի} մանրամասնութիւնքը, որ յայտնի էին իւր ժամանակին,

եւ լուծանելով նորոգել նորա բաղկացուցիչ տարերքի եւ {նիւթերի} գործունէութիւնը, վերստին մի այլ մարմին կազմելու

ել Պրօտեստանտութեան առաջը, որ ինչպէս մի կրակ չոր {նիւթերի} մէջ, այնպէս առաջ էր վազում դէպի ամենայն կողմ ժող

արանը: Ուրեմն քո գործարանի կարասները չունին {նիւթերի} պակասութիւն եւ դու հարկադրած ես այդ գործերը յառաջ

: Սկիզբը կարծիքի, թէ կարելի բան էր զանազան {նիւթերից} ոսկի շինել, նոյնքան հին է, որքան ագահութիւնը դէ

ինելու իմ կողմից, եթէ աւելի ստոր արժանաւորութեան {նիւթերից} չպատրաստեմ կօշիկները այնպէս, որ իւրաքանչիւրը ինձ

իական վերլուծութեան, բաժանւում է իւր բաղկացուցիչ {նիւթերից} եւ տարերքից, նորանցից ջրածինը, միանալով օդի մէջ

ղի ստացուել է: Ո՞չ ապաքէն ուրիշ անգամ, սոյն իսկ {նիւթերով} որ այժմ բաղկացնում են այս մետալը, փորձ արել էիր

գաղափարքը միեւնոյն, այլեւ շատ անգամ խօսակցութեան {նիւթը} եւս: Այստեղ եւս երեւում են երկու անբաղդ գերդաստա

երկիրը եւ գնաց քաղաք, այնտեղ ո՛չ հողը կայ եւ ո՛չ {նիւթը}. նա տարաւ իւր հետ միմիայն աշխատութիւնը, այսինքն

չ որ ունի աշխատութիւնը, երբ նորա հետ զուգընթաց է {նիւթը}, երբ այդ բոլորը հաստատած է հիմքի վերայ: Յաւելաց

նութիւնը, երբ նա, գլխաւորապէս, Հայի առաջ բերած {նիւթը} եւ արդիւնքը վաճառէ, այն ժամանակ միայն ազգը օգուտ

ծուխի կամ փայտի համար: Եւ այն ապրանքը, որի հում {նիւթը}, շատ անգամ Ասիայից երթալով Եւրոպա եւ պատրաստուել

տարեկան պաշարն էր, այդ պաքսիմատների թթու եւ տտիպ {նիւթը} խմորել է գինին եւ այնպիսի թունդ քացախ է դարձել,

, վերստին մի այլ մարմին կազմելու համար: - Այն {նիւթը}, ինչ որ տուել էր քեզ բնութիւնը մինչեւ քո զգայուն

յ. եւ դու եթէ կամենայիր, չէիր կարող վատնել նորա {նիւթը}, պատճառ, շրջապատած էիր նոյնպէս բնութեան օրէնքնե

մօտ, նման է մի կայծի, որ, ընկնելով մի դիւրավառ {նիւթի} մէջ, յառաջանում էր մի մեծ հրկէզ ու անթիւ աւերածք

, աշխարհը ինչպէս կարող է կառավարուիլ, եթէ չլինի {նիւթի} եւ աշխատութեան փոխադարձ հատուցում: - Բայց ե

, այսինքն՝ իւր երկու ձեռքը: Աշխատութիւնը առանց {նիւթի} եւ առանց հիմքի, հասարակաց վերաբերութեամբ, չունի

ապագայի մասին, այս բոլորից առաջ, մարդը կարօտ է {նիւթի}: Անցա՛ն այն ժամանակները, երբ մշուշով պատած մարդ

բայց մարդը մինչեւ այդ աստիճան հասանելը, կարօտ է {նիւթի}: Նիւթական խնդիրը միշտ կայ: Առաջին շունչի հետ մա

սին մարդ չկայ, որ իւր ապրուստի համար կարօտ չլինի {նիւթի} եւ չհասկնայ հացի խնդիրը. եւ մեք խօսեցանք միայն ա

ընթերցողք ունենայ, մինչդեռ այս կամ այն մասնաւոր {նիւթի} նուիրուած օրագիրը կարող է միայն աչքի տակ ունենալ

ութիւնս միացրել է մի վերնագրի տակ՝ իբրեւ միեւնոյն {նիւթի} վերաբերեալ յօդուածներ։ Գիտենք, որ մերկա

աւոր է, որովհետեւ ժողովրդի կեանքը միշտ գործ ունի {նիւթի} հետ: Օրիորդ Մարիամը այս թղթի կարդացուելու ժա

իւն, որ նուիրուած լինէր մասնաւորապէս այս կամ այն {նիւթին} ։ Այս խօսքը ասում ենք մենք՝ նայելով մեր ազգի ներ

եւ նման կազմութեան գործարանաւոր մարմնոյ, որպէսզի {նիւթն}, ունելով զկերպ, գործարանաւորեսցի եւ ի ներքուստ

Նորա ազատութիւնը անուանական է, նա չէ կերակրւում {նիւթով}, նորա կառավարութիւնը ներկում է նորա աչքը իւր դրօ

ր հասարակութիւն, որ պարապում էր մասնաւորապէս այն {նիւթով} կամ առարկայով, որին նուիրել էր օրագիրը իւր գործո

րով եւ ունայնացուցանէ զխորհուրդ կրկնակի նուիրանաց {նիւթոց}, այն է հացին եւ գինւոյն: Մարմին հոգով եւ Աստուա

ի ի մարմին եւ յարիւն Քրիստոսի, այլ իւրաքանչիւր ի {նիւթոցն} փոխի ի կենդանի անձնաւորութիւն Յիսուսի Քրիստոսի ե՛

՝ Յաղագս երկնայնոցն քահանայապետութեանց. Գրիգորի {Նիւսացւոյ} ՝ բանք Աստուածաբանականք. Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ գ

րոնք իւրեանց նիւթական ծանրութեան պատճառով, արդէն {Նիւտոնի} օրէնքով կապուած էին երկրագնդի կենտրոնի հետ...

նից վախում է " առածը մերժուեցաւ, այն օրից, երբ {Նիւտօնը} գտաւ կենտրոնական առաձգութեան օրէնքը, այդ օրերից

(երես 83)։ Այսպիսի բաներ հազարաւոր ունինք {նկատած} այդ գրքի մէջ, որ ինքնըստինքեան ոչ այլ ինչ է, բա

կն այրարատեան գաւառին 'ի Վաղարշապատ քաղաքի... եւ {նկատեալ} տեղի տանն Աստուծոյ զցուցեալն նմա յԱստուծոյ 'ի տես

կանության ունինք մի բան գրած, թո՛ղ ինքը Սինոդոսը {նկատել} եւ գրել մեզ, մեք նորայն կլսենք եւ կտնօրինենք, ի

քննության մեջ չմտնելով, առաջինը հարկ եմ համարում {նկատել}, որ վերոհիշյալների հետ ստացա նույնպես ռնգեղջյուր

րոտմունքի նման բան է այդ մարդերի համար: Ով որ չէ {նկատել} այս բանը, թող ուշադիր լինի, եւ տարակոյս չունիմ

ի նոցա ջերմութիւնը, որպէսզի սառն աչքով կարողանամ {նկատել} նորանց, մանաւանդ որ այդ բաները համարեա թէ յարակց

ն ձեւով, տպուել էր այդ գործը. մեք կամինք այստեղ {նկատել} դորա հետեւանքը վերաբերութեամբ դէպի հեղինակը:

դիտանոցը, որտեղից կարելի լինէր ազատ տեսողութենով {նկատել} աշխարհի իրողութիւնքը եւ նկարագրել այնպէս, ինչպէս

սին Հեգելի դատողութեանց մէջ, լիքը չափով կարելի է {նկատել} նոյն սահմանափակութիւնը, նորա նախապաշարմունքներով

ռից, չէ պիտոյ երեւին ուրիշին, սա իրաւունք չունի {նկատել} այդ նուիրական գաղտնիքի ազդեցութեան հետեւանքը, այ

կպցնել, որ ընդունող աստիճանաւորը չկարողանայ լաւ {նկատել} պատրաստուած հազարաւոր վերարկուների մահուդի անպիտա

ին կիսաբաժինքը, եւ լաւ ուշ դնողի համար կարելի էր {նկատել}, որ նորա կուսական սիրտը զարկում էր մի րոպէում ո՛

որովհետեւ դեռ ճրագ չէին վառած այնտեղ, չկարողացաւ {նկատել}, որ աղջիկը լացել էր, եւ ինքը եւս ամբոխուած լինե

բեք այն դիտանոց, ուստի կարելի էր համբարձեալ զաչս {նկատել} եւ ճանաչել զիրողութիւնս աշխարհի]: Զկնի երեքտասան

ջողեալ էր հնասիրացդ այդոցիկ Զանոսեան տեսողութեամբ {նկատել} զանցեալն եւ զներկայն, ուստի եւ ապագայքն ո՛րպէս ո

, որ նա կարողացել է սառնասրտութենով եւ լօգիկաբար {նկատել} իւր անձը, փորձել իւր անձը իւր պաշտօնի մէջ։ Այս

երով այնպէս, որ ներկայ գտանվողքը չէին կարողանում {նկատել} ։ Նոքա տեսանում էին միայն Քրիստոսի պատկերը՝ ոսկի

հանգի ղաբալիու անտառի արջ ասացին. մի փոքր դժուար {նկատելի} էր, որովհետեւ այդ անասնանոցի մէջ կախուած կանթեղն

ծի, որպէս վիպասանութեան, պրծաւ։ Մեր այսուհետեւ {նկատելի} թերութիւնքը էլ վերաբերութիւն չունին բնագրին, այլ

մից ամբողջովին ոչնչացվել են 22-ը, իսկ մյուս յոթը {նկատելիորեն} վերափոխվել: Այն դեպքում, եթե յոթ հոդվածներու

կամ թէ մարդկային կեանքի օրինակը որպէս հայելու մէջ {նկատելով} թառամած տերեւների վերայ: Մարդ, գտանուելով այնպի

իւրեանց կառավարութեան ձեռքում: Կառավարութիւնքը, {նկատելով}, որ այդ ազգերը ինքեանք իւրեանց մէջ ազատ չեն տակա

այդ ազգերը ինքեանք իւրեանց մէջ ազատ չեն տակաւին, {նկատելով}, որ սնոտի նախապաշարմունքներ, փտած սկզբունքներ ե

է մտել՝ գրքի մօտ նստած, քրտնելով, ուսանելով, {նկատելով}, եւ առաւօտու լոյսը բացուել է դորա վերայ՝ նոյնպէ

պէս ասացինք, տնտես էր տէր սատանայի մօտ: Սատանան {նկատելով} Լուկուլլոսի դէմքի փոփոխութիւնը, իսկոյն հարց արեց

էր իւր ճակատին ջերմախտի կնիք: թիւթիւնճի֊օղլուն, {նկատելով} Մանուշակի տկարութիւնը, իսկոյն կամեցաւ բժիշկ կանչ

ներից։ Շուտով ահա Կայսրը եւ այլ մանր իշխանները, {նկատելով} Յիսուսեանների կարողութեան օր ըստ օրէ մեծանալը եւ

րկուեցին սրանք, այլեւ վիրաւորուած զգացին իրենց ` {նկատելով} ազգի ակնբախ արհամարհանքը եւ նոյնիսկ ` ատելութիւնը

ց: Այն ժամանակ վերոյիշեալ մի քանի անձերը, {նկատելով}, որ զինաթափ են լինում, գործ դրին ամէն տեսակի ջա

թեանն է վերաբերւում, որ լեզուի մասին մի քանի բան {նկատելուց} յետոյ կը քննենք։ Նոյնպէս, հանդէս հանելով այստեղ

մերոյ չեն բնաւ եղեալ պատմականք, զորպիսի առ այլս {նկատեմք}, այլ՝ ընդհատեալ, հատուկոտոր, ստրկացեալ եւ ենթ

եւ բերենք, տնկենք նորան Ռուսսիայի հողի վերայ եւ {նկատենք}, թէ այդ բոյսը պահո՞ւմ էր արդեօք իւր բնական որակո

՝ ընտանեկան. այժմ հարկաւոր չէ դորա վերայ խօսիլ, {նկատենք} Պ. Իսահակեանցի հրաշագործութիւնը: Նախ եւ յառ

վ՝ դուրս եկաւ այդ վտանգաւոր դրութենից, նաւապետը {նկատեց}, որ մագնիսեան սլաքը ընդունեց ամենեւին այլ ուղղու

յլն: Բայց մի քանի ժամանակից սկսած, սատանան {նկատեց} արդէն, որ այս տեսակ պաքսիմատները եւ ուտելիքը, ծ

Տէ՛ր, կեցո՛ դու զՀայս " երգի եղանակը: Տիրացուն {նկատեց}, որ այս ձայնը տպաւորութիւն գործեց կոմսի վերայ,

սօր առաւօտ ձեր տան մէջ, եւ այժմ փողոցից լսելով, {նկատեցի} ձեր երգածը, ձեր կոկորդային լեա խազը կարօտ է մի փ

րոջ առաջեւ, յեւտեւի երկու թաթերի վերայ. ես որոշ {նկատեցի} որ այդ կենդանին հաւատարիմ ծառայ պիտի լինէր, որով

ար։ Շուտով Յիսուսեանների գործը մեծացաւ։ Բօնզերը {նկատեցին} այս բանը եւ Կայսեր մի Սիրականի օգնութեամբ, որ հա

եթէ աւերակ, իսկ երկրորդը քաղաք) գտնուած գեղացիք {նկատեցին} մի օտարոտի երեւոյթ: Վերը յիշուած կայծակի զարկելո

ւ) համար զուր տեղը աշխատելու ժամանակ սարսափանքով {նկատեցին}, որ ծառերը եւ նաւի կայմերը նոյն բոցով էին փայլու

իւր քարոզութեանը, ապա թէ ոչ, երեխայն իսկոյն կը {նկատէ} իւր հօր քարոզութեան եւ նորա գործերի մէջ գտանուած

ժողովուրդը նոցա սուտ տխրեցուցած երեսների վերայ չ' {նկատէ} նոցա ներքին ուրախութիւնը։ Երեք ժամից յետոյ, զկն

աւար մի բանտ է"։ Մի մարդ չըկար, որ {նկատէր}, Որ հետեւեալ գիշերին Պակասեցաւ երկնքի

մ առաւել ջերմեռանդ մեծարանք դէպի նա: Որին արի կը {նկատէր} այսօրինակ ուշադրութեան մէջ, միշտ նորա անունը շնո

կատաղի ցնցողական շարժողութիւն: Եթէ մի օտար մարդ {նկատէր} հեռուից այս տեսարանը, անտարակոյս, կարծելու էր թ

ի մարդիկը չէին նկատում այս բանը: Ո՞վ կար, որ {նկատէր}: Հայրը Շահումեանցի հետ նստած էին սեղանի մի ծայրը

ր վասն այդչափ գումարաց: Զայս ամենայն առեալ ի {նկատի} իմ կարծիք այս են, թէ յաջողիլ ինձ տիրել տանն եւ

ում, թե ով, բայց մեկը (կարծեմ Գրանովսկին), ի {նկատի} ունենալով Եվրոպան, շատ հաջող համեմատել է Հնդկաստ

ելի դատավճիռ կարդալ մի որեւիցե ժողովրդի գլխին, ի {նկատի} ունենալով նրա ներկա վիճակը եւ խորամուխ չլինելով ա

պասեցինք. դա իհարկե, մեծ ցավ չէ, բայց պետք է ի {նկատի} ունենալ, որ ծառայողները, բացի մեր տեսակցություն

ի: Քո հանձնարարած օծանելիքը ես չբանեցրի, թեեւ ի {նկատի} եմ ունեցել այն, մի ամբողջ ամիս աղտոտվեցա, հետեւ

ր ավելի, քան երբեւիցե նրանց կարիքն ենք զգում, ի {նկատի} ունենալով մեր սուրբ թարգմանիչներ՝ Սահակի եւ Մեսր

թյան կապանքները վերացնելու անհրաժեշտությունը եւ, {նկատի} ունենալով իր ժողովրդի ժամանակակից կենսական հարցեր

ահանջման բնութեանն. զանազանութիւն ի նոսա զէթ այս {նկատի}, զի եւրոպէականք (ոտնկառոյց ունելով ի հող իւրեան

իրեն կասկածել Կալկաթայի փողերի իմ կողմից բերելու {նկատմամբ}, այնպիսի համառ - եթե ավելին չասենք - ժխտմամբ,

եւ թե՛ Ձեր կողմից միջոցներ էին ձեռք առնված դրանց {նկատմամբ}, ուստի անհրաժեշտ էլ չէ ինձ արդարացնելու համար խո

որ հայտաբերում է պ. Ալաջալյանը հնդկական գումարի {նկատմամբ}, կասկածի կայծ է գցում իմ մեջ. չե՞ն ցանկանում ար

քի առաջ ունենալով իմ ներկա վիճակը, հիվանդությանս {նկատմամբ} ես կարող եմ միմիայն պաշտպանողական դիրք ընդունել.

ի համար եւ, ըստ կարելույն, հանգստացրու նրանց իմ {նկատմամբ} ։ Հենց որ դու որեւէ լուր ստանաս ռնգեղջյուրի վե

գուտ չկա: Սրտանց շնորհակալ եմ Անանիային՝ իմ {նկատմամբ} ունեցած եղբայրական վերաբերմունքի համար. ավելին չ

երբեք չեմ կասկածել իմ լավ ընկերների զգացմունքների {նկատմամբ}: Ողջունեցեք նորին գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթա

. Սուլթան-Շահին եւ շնորհակալություն հաղորդեցեք իմ {նկատմամբ} նրա ջերմ վերաբերմունքի համար: Այդ ի՞նչ Դանիելի "

ընդունակությունները: Հրեաները քրիստոնյա աշխարհի {նկատմամբ} եւ վերջինս հրեաների նկատմամբ ներկայումս գտնվում ե

րը քրիստոնյա աշխարհի նկատմամբ եւ վերջինս հրեաների {նկատմամբ} ներկայումս գտնվում են կեղծ կեցության մեջ, եւ այդ

սիոների հարցերի տարափի տակ շփոթված, մեր եկեղեցու {նկատմամբ} նրա լկտի ծաղր ու ծանակից ամոթահար եղած եւ այլն,

ել, որ խմբագրությունները քիչ չեն մեղավոր՝ իրենց {նկատմամբ} ժողովրդի անտարբերության համար: Այժմ մտքումս մ

թյուն է, բայց մինչեւ այժմ էմպիրիկ է, շատ բաների {նկատմամբ} չի կարող հաշիվ տալ: Բազմաթիվ " ինչո՞ւ " եւ " ինչ

հետաքրքիր հարաբերությունը գործարանային բանվորների {նկատմամբ}, որոնք նույնպես մտնում են Ռուսաստանի բնակիչների

ր ընկերությունը՝ երախտագետ գտնվելով նվիրատուների {նկատմամբ} ՝ դրանով օժանդակի իմ գործին, հակառակ դեպքում ավե

համար շատ ցաւեցուցիչ է ազատ լոյսը, թերեւս աչքերի {նկատմամբ}, գիտէինք, որ հին խելքերը երբէք համաձայնելու չէի

: Բայց այս է բանը, թէ Պ. Չամուռճեանը, ի՛նչ {նկատմամբ} արդեօք եկեղեցականների դասը աշխարհականներին անմերձ

ատեան փութացուցանել զիւր տնօրինութիւն ըստ իւրում {նկատման}, կամ ընդունել զիս ի հոգեւոր կոչումն եւ կամ թէ ան

կայծակից առաջ կամ շուտով կայծակից յետոյ, եթէ մի {նկատող} մարդ ուշադրութիւն դարձնէ բարձր աշտարակի կամ թարգե

առ իրողութեանդ գաղտածածուկ էր առաւել քան թէ երեւի {նկատողացն} հարեւանցի աչօք: Ուսումնական ընկերութիւնք առ Հայս

ելը բացարձակւում էր դուռի վերայ, այնպէս, որ լաւ {նկատողը}, դուռից կարող էր իմանալ նորա կուրծքի խռովութեան

եւութիւնը մանաւանդ աւելի որոշակի յայտնի էր լինում {նկատողին}, որքան անասնական անհոգութենից ուռած թշերը կարմրո

կի հարցերում կարող եմ եւ մեծ սխալներ գործել՝ թող {նկատողներն} ուղղեն: Ներկա միջոցներով այժմ հնարավոր չէ պահանջ

ԾՈՑԱՏԵՏՐԻ {ՆԿԱՏՈՂՈԻԹԻՒՆՆԵՐ} ԲԵՐԴԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ [ԾՈՑԱՏԵՏՐԻ ՆԿԱՏՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ]

ռաւօտ իմ բոլոր ժամանակը շոգենաւի վերայ պարապած էի {նկատողութեամբք}. ինձ պիտոյ էր մի շաբաթով Անափա գնալ: A propos.

Պ. Իսահակեանցի պատասխանու վերայ ընդդէմ իմ առաջին {նկատողութեանը}, որ, ուղարկելով քեզ, խնդրում եմ հասուցանել " Հ

նչդեռ առաջարկում էր իւր ընկերութեան պայմանքը Պապի {նկատողութեանը} եւ հաստատութեանը, Մխիթարը արդէն հրատարակել էր իւ

առարկաների մասին, որ բնաւ չեն ենթարկւում ամբոխի {նկատողութեանց} եւ չեն դիպչում հոգու բարօրութեան, - ինչպէս են բնա

ատասխանել: Ասածիս ապացոյցը կը տեսանես իմ մի քանի {նկատողութենից} Պ. Իսահակեանցի պատասխանու վերայ ընդդէմ իմ առաջին

եւ իմ սեպհական նկատողութիւնքը, ուրիշ շատ մարդերի {նկատողութենների} հետ, դրականապէս հաստատում են այս բանը, թէ մարդը

ած չլինէին մեզ: Մի քանի տողից յետոյ կը դնենք այդ {նկատողութեններից} մինը, որ ստացել ենք նամակի ձեւով, եւ որ ունէր ա

ելու իւրեանց ծնողների կամ ամուսինների խօսքերից եւ {նկատողութեններից}. մանաւանդ որ ձեր դուստրը ամենայն օր շրջապատուած

, պարոն բժշկապետ, եթէ հնար է ազատ թողուլ ինձ ձեր {նկատողութեններից}. պատճառ, ամենայն խրատ եւ խորհուրդ, որ ուղղակի

...................... № 3 {Նկատողութիւն} № 10 1 նամակ...... № 4 2 նամակ..

Ի ՆԿԱՏՈՂՈԻԹԻՒՆՆԵՐ ԲԵՐԴԻ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ [ԾՈՑԱՏԵՏՐԻ {ՆԿԱՏՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ]} ՄԱՏԵԱՆ ՅԻՇԱՏԱԿԱՔ [1859] Վառշաւ[այ]ից Ապրիլ

ցի։ Եւ եթէ այդ ուրիշները նոյնպէս օգուտ քաղեն մեր {նկատողութիւններից}, գո՛նէ մի ծեղի չափ թող շնորհակալ լինին, ինձնից

ակացութիւնք հանել բիբլիական ասացուածներից, այլ, {նկատողութիւններից} եւ հարկաւոր փաստերից, որովհետեւ ե՛ւ բնութիւնը ե՛

ից ուղարկել էի Պ. Կ. Էմմանուէլին մի յօդուած՝ " {Նկատողութիւնք} Պ. Իսահակեանցի " Հրաւիրակ հայրենասիրութեան " մակ

մեք ստացել էինք մեր թղթակիցներից մի քանի արդարացի {նկատողութիւնք} այդ գործի վերայ։ Չտպեցինք նոցանից եւ ոչ մինը եւ

ան առածք, սկզբնական հիմունք, բարոյական խրատք եւ {նկատողութիւնք} ։ Այդ մեծ աշխատութեան եւ բանագէտ գործակատարու

ան մէջ էին այն միջոցներում, եւ զանազան փորձեր եւ {նկատողութիւնք}, որ յաջողել էր նորան կատարել: Երկրորդի առարկան

եմ, թոյլ տուեցէք ինձ, որպէս բժշկապետի, մի քանի {նկատողութիւնք} առնել ձեր ընտանեկան կեանքի մասին, բարի խորհրդով

չէի այդ գործին: Ուղարկում եմ այժմ իմ մի քանի {նկատողութիւնքը} ՝ " Հրաւիրակ հայրենասիրութեան " մակագրով, Պ. Իս

ալ փոստայով"։ Ս. Շ. Պ. Շահբէգի {նկատողութիւնքը} ՝ Պ. Իսահակեանցի " Հրաւիրակ հայրենասիրութեան " մ

Եւ այսպէս, Պ. Իսահակեանց, մեք աւարտում ենք մեր {նկատողութիւնքը}, որ գուցէ թէ անախորժ թուին ձեզ, եւ եղբայրական (

պատասխանում են այս խնդրին, այո՛, եւ իմ սեպհական {նկատողութիւնքը}, ուրիշ շատ մարդերի նկատողութենների հետ, դրականա

Վերջին նամակովս, որի հետ ուղարկել էի իմ քանի մի {նկատողութիւնքը} Պ. Իսահակեանցի գրուածքի վերայ " Հրաւիրակ Հայրենա

_________ Համար 2. Պ. Շահբէգի մի քանի {նկատողութիւնքը} Իսահակեանցի պատասխանու վերայ (տե՛ս " Մեղու Հայաս

բնական եւ մաթեմատիկական աշխարհագրութիւն: Նա իւր {նկատողութիւնքը} պիտի արձանագրէ ծանրաչափը, ջերմաչափը եւ էլեկտրաչա

Ազգերի եւ ժողովրդների բարոյական կեանքի վերայ արած {նկատողութիւնքը} եւս ուղիղ չեն. պատճառ, այդ բաների աղբիւրը ամենա

էջ փոխանակւում են բնական ազդեցութեամբ։ Այս բոլոր {նկատողութիւնքը} հաւանեցնում են մեզ, թէ մարդը ստեղծուած է ազատ լի

անց մէջ, այնպէս որ բուն վիպասանութեան վերաբերեալ {նկատողութիւնքը} ընդհատվեցան։ Կը ներեն մեզ մեր ընթերցողքը եւ մենք

ատարեալ բարեմտութեամբ, յուսալով, թէ մեր մի քանի {նկատողութիւնքը} կարող են նորան օգտակար լինել նորա ապագայ ասպարիզո

մասը ազատ չէ այդ տեսակ թերութիւններից, ուստի մեր {նկատողութիւնքը} հաշուէ՛ ուղղված են ընդհանուրի թերութիւններին, քա

եւցածը ուրիշների մօտ շատ կան, ուստի եւ մեր բոլոր {նկատողութիւնքը} պիտի ընդհանուրին ընծայուի, թէեւ պ. Պռօշեանցի պա

վրայ աշխատողքը իրենց մշակութեան արդիւնքը եւ իրենց {նկատողութիւնքը} յայտնեն միմեանց, որ այս հասարակաց փոխադարձ գործա

Ինչեւիցե, դուք կտեսանեք այս բաների ապացույցքը եւ {նկատողությունքը} յուր ժամանակին, այժմ կամեի տեսանել եւ այդ նոր աս

բոխին լուսեղէն կտուցով: Նոյն այս բնական երեւոյթը {նկատուած} է շատ անգամ եւ ցած տեղերում, շատ անգամ ծառերի ճի

ոշած գործել էր այս յանցանքը։ Խելագարութիւն եւս չ' {նկատուեցաւ} նորանում։ Հասարակաց ձայնը դատապարտում էր Յիսուսե

օրինակ՝ հոտ, համ եւ այլն, եւ այլն, կամ երբեմն {նկատում} են, որ մի սեւ շիշի միջից լցուած սպիտակ ջուրը ծիր

որիզոնը, այսօր " Հիւսիսափայլի " ճառագայթների տակ {նկատում} ենք փարատուած։ Անցան գիշերային մրրիկները, եւ փի

ենից առուտուրը սկսում է թուլանալ: Արի երիտասարդը {նկատում} է այս բանը եւ վնասի ճանապարհը փակելու համար գրում

ր գոյն թողեց: Ես նստած եմ դարձեալ նոյն տեղ {նկատում} եմ աշխարհի Մեքենական գործողութիւն. Գիշերավ

ցնել նրանց խոսել, հետեւաբար մտածել: Քանի որ, - {նկատում} է պ. Նազարյանցը, - խոսել նշանակում է մտածել: Պ

էր իր որդու մահի ծանրութեան տակ: Շատ գեղեցիկ {նկատում} է Հայմը Հեգելի թոյլ լարը. նա ասում է. " Կարելի

նշմարում էինք մեր չորս կողմի եղած նիւթերը, հազիւ {նկատում} էինք Հնդկաստանի անձկալի ափերը: Սանձակոտոր հողմեր

բացի դրանից. - յաւելացրեց դեւերի թագաւորը, - ես {նկատում} եմ այդ ոճի մէջ միանգամայն յանդուգն դարձուածներ,

հարցմունքին պատասխան չեկաւ: Սատանան առաջին անգամ {նկատում} էր մի այսպիսի լրբութիւն իւր գրականութեան դեւի կող

ՊԱՐՈՆ ՄԱՐԿՈՍ․ Չնեղանաս բաց խօսածիցս, ինչպէս {նկատում} եմ, քո խոստանալը շատ է, քան թէ կատարելդ. խօսքս

րը եւ երեկոյեան ժամանակ: - Ստո՛յգ է, ես եւս {նկատում} եմ այդ, - պատասխանեց կոմսը, բայց այնպիսի սառնու

լ ձեր ասածները հալած իւղի տեղ, ըստ որում ես ինքս {նկատում} եմ զանազան թերութիւնք իմ երգեցողութեան մէջ:

աքար պիտոյ է ձգած լինէր, մի՞թէ մօտի մարդիկը չէին {նկատում} այս բանը: Ո՞վ կար, որ նկատէր: Հայրը Շահումե

ր երկարը ամրացած մնամ են գոգնոցի վերայ, որ նա չէ {նկատում} մութ տեղը: Հասանում է տուն, եւ մինչ դուռը կամեն

ակ ձգելով մարդը ֆիզիկական եւ հոգեբանական կողմից՝ {նկատում} ենք, որ նորա կազմուածքը ցոյց է տալիս մի այնպիսի

ձին կենդանական եւ բուսական թագաւորութենների մէջ։ {Նկատում} ենք հոգեկան կարողութիւնք եւ ունակութիւնք, որ միւ

ւորութիւնը, այլ միայն ցոյց են տալիս, եւ որ մենք {նկատում} ենք մեծ ուրախութեամբ, թէ պ. Պռոշեանցի քանքարը ա

յդ գործը, ուստի եւ մեք աւելի յարմար ենք տեսանում {նկարագիր} անուանել նորան - картины, քան թէ водевиль: Այդ

րպէս ամբողջ մի ընկերութեան, որպէս ամբողջ մի գեղի {նկարագիր}. իրեն իսկ արգոյ հեղինակի խորհուրդն էլ այս է, ին

եւ Վարդիթերը կարելի է ընդունել որպէս լոկ եւ պարզ {նկարագիր} բնութեան, ուր բնականաբար եւ անբռնադատ փայլում են

նի աշխարհագրությունն ու վիճակագրությունը, հողերի {նկարագիրը}, նրանց բնական կառուցվածքի բնութագրությունը եւ ժո

ն, որոնցով շատ առատ է Նախիջեւանը, եւ որոնց ճիշտ {նկարագիրը} պատկերացնելու համար, պիտոյ են էժեն Սիւ եւ Դիւմայ

ն կարդացողի առջեւ, դորա փոխանակ հասարակաց կեանքի {նկարագիրը} շատ վառուն եւ կենդանի գոյներ ունին. եւ այդ հասար

" Վա՛յ, իմ կորած յիսուն ոսկի " անունով, մի քանի {նկարագիրք} մեր թիֆլիզեցի ժողովրդի կեանքից, Պ. Ալադաթեանցի

որձառու նավավարը խուսափում է ծանծաղուտներից: Մեր {նկարագրած} այդ բոլոր կոր գծերը, որ կետ-նպատակը տանող ամենակ

գում, հաւատացած լինելով, եթէ Պ. Կ. Էմմանուէլի {նկարագրած} կասկածաւոր եւ երկչոտ մարդը լինէի, չէի կարողանալո

լ Պ. Իսահակեանցը, թէ միգուցէ Պ. Կ. Էմմանուէլի {նկարագրած} կասկածաւոր մարդերի կարգը ընկնի, որովհետեւ երկբայ

իւր վերարկուն, որ կարած է հաստ թղթից, որի վերայ {նկարագրած} են բոցավառ կրակներ. այս վերարկուն Թովմաս Տորգուե

, որոնցից փոքրը աւելի մօտ յարակցութիւն ունէր մեր {նկարագրած} պարոնին, քան թէ միւսքը: Կինը եւ դստերքը, տէր լ

եսակ զրպարտ թշնամանք։ Այս անցքը գեղեցիկ {նկարագրած} է ամենայն մանրամասնութենով, Գերապատիւ Ստեփաննոս Ն

Համարձակ կարող ենք ասել, որ արգոյ հեղինակը իր {նկարագրած} կեանքի վերաբերութեամբ, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս, մի

նչ չուսուցին, մանաւանդ մեծ եւ մանր քերթուածներ, {նկարագրական}, պատմական, բարոյական, փիլիսոփայական, բանաստեղ

իր: Գալուստովի արկածը, որ դու այդքան պաթետիկ {նկարագրել} ես, մի անդամ եւս համոզեց ինձ, որ պատմությունն ա

իւրեանց ասպարէզը, իմ սիրտը չէ դիմանում մի առ մի {նկարագրել}: Ես տեսանում եմ, որ Պ. Իսահակեանցը ամենեւին ան

, Տուր վրձինիս քաջ ներկեր, Որ կարենամ {նկարագրել} Նորա դէմքի ճիշտ պատկեր: ՚Ւ հիւս

ազատ տեսողութենով նկատել աշխարհի իրողութիւնքը եւ {նկարագրել} այնպէս, ինչպէս որ կային։ Պարոն Փափազեանը իւ

խաւոր կառավարչի յայտարարութիւնը: Է Ես չկամիմ {նկարագրել} ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարիչ դեւի արտաքին

խելքը թռուցել էր պ. Շաքարեանցը, խնդրեց սորանից {նկարագրել} այդ օրիորդը: Պ. Շաքարեանցը թէեւ բանաստեղծ չ

շփելով սկսեց ճեմել տան մէջ: Աւելորդ եմ համարում {նկարագրել} նորա փոքրիկ փայտեայ տունը, որի մէջ բնակում էր նա

խօսելուց չեն կարող վատ խօսել, այսինքն ճշմարտապէս {նկարագրել} նորանց. վերին աստիճանի անզգամ, ասում եմ այն պատ

այդ վատ կողմը այնպէս մեծ կ՚երեւի, որ անկարելի է {նկարագրել}: Այսպէս եւ Մանուշակը կարծում էր, որպէս թէ ինքը

րա ննջարանի անկիւնում մահճակալի վերայ, չէ կարելի {նկարագրել}. արտասւում էր, փայփայում էր պատկերը եւ այնքան մ

ա նոյն այդ ընկերութիւնը. յանձն ենք առել քննել եւ {նկարագրել} այս ընկերութեան սկզբունքը, բարոյականութիւնը, մա

յել գեղեր, քաղաքներ (villas et oppida), յետոյ {նկարագրել} իւր հոգու առաջեւ երկրի թագաւորը իւր ժողովրդի մէջ

ռնալ յետոյ Ֆրանսիայի մէջ։ Ես աւելորդ եմ համարում {նկարագրել} Յիսուսեան աբեղաների անքուն եւ անձանձիր ներգործութ

խանատու չէ. նա իր վիզը առել է ժողովրդի մէջ եղածը {նկարագրել}, բայց ցաւն այս է, որ հեղինակը ինքը իր կողմից աս

նձ թոյլ՝ բանալ զբերան այլով բանախօսութեամբ, քան {նկարագրելով} որչափ ուժ է իմ կարողութիւն՝ զբարերարութիւն Ձեր ա

բնակութիւնը: Ի՛նչ աւելորդ գլխացաւ պատճառեմ՝ {նկարագրելով} նորա քաղաքը կամ տունը, այլ բանի զօրութիւնը միայն

յս հրաշալի գործը, առանց ամենեւին կողմնապահութեան {նկարագրելով} Յիսուսեանների ընթացքը դէպի Րեննըպօնի ժառանգները,

ը"։ Հայմը շարունակելով իր ստորագրութիւնը եւ {նկարագրելով} Հեգելին աւելի դիւանապետական, քան թէ նոյնիսկ Պրու

մ աչքերիցս: Բայց ապագայի յոյսերը մեր աչքի առաջեւ {նկարագրելով}, մխիթարում էինք միմեանց եւ ասում էինք. Թէպէտ մա

այս թագաւորի վերայ, մեծացուցած եւ հակառակ կերպով {նկարագրելով} նորա առաջեւ երիտասարդութեան ժամանակ գործած մեղքեր

նք աւելի աջողականութիւն չունինք այս բանում: {Նկարագրելով} Աշտարակի, որով գրեթէ եւ բիւրաւոր ուրիշ հայերի բա

մտքից չանցած բաների մէջ, ուստի՞ գիտէ, որ նա չէր {նկարագրելու} կասկածաւոր մարդերի վիճակը, եթէ ես առակուելու լին

ները թափել էր ճանապարհին: Մէք այսպիսի անցքեր {նկարագրելու} միտք չունինք այստեղ, այլ այս մի քանիքը այն պատճա

րքը, ուսումը եւ գիտութիւնը քննելու եւ հաստատապէս {նկարագրելու} համար առաջին անհրաժեշտ պայմանն է քննել եւ ուսանել

Մեք հրաժարւում ենք այս թշուառութեանց պատկերները {նկարագրելուց}: Նոցա ահարկու կերպարանքը սարսափ են բերում մեր վե

յց կը տամ Կարգի ծագումը եւ արագ տարածութիւնը, կը {նկարագրեմ} նորա ներքին կազմութիւնը, որի մէջ երեւում է նորա

րծարանքը եւ արդարացնել Բէգզադէի գործերը, որ պիտի {նկարագրենք} եւ որոնց համար ուրիշ յարմարաւոր անուն չգտանելով՝

ի քանի ընկեր ճարել։ Նա այնպիսի գեղեցկախօսութենով {նկարագրեց} նոցա կամաւոր աղքատութեան ուխտը, որ իսկոյն գնացին

վերայ ընկնի, կը հոսէ: Կարծեմ, որ բաւական որոշ {նկարագրեցի} խնդրած ճշմարտութեան ինչութիւնը եւ բնաւորութիւնը:

, որ ողջից մեծ է Իգնատիոսը"։ Կարճ ի կարճոյ {նկարագրեցի} ես այստեղ Յիսուսեան Կարգի հիմնարկութեան եւ առաջին

հանայքը գործ են ածում: Մէք փոքր ինչ մանրամասն {նկարագրեցինք} այս կնկայ հագուստը եւ ձեւը այն պատճառով, որ շատ

թուական է մինչ ց484 թուականն զկնի Քրիստոսի, ուր {նկարագրէ} զգիւտ գրոց ի Մեսրոպայ, զլուսաւորութեանն տարածել

ի եւ գահակալ Պետրոսի, պատուելի Չամչեանն ըստ քմաց {նկարագրէ} որպէս ինքն կամի, այլ ո՛չ որպէս իսկութիւն գործոյն

րգոյ հեղինակին ասելու, եթէ նա այս կամ այն. անձը {նկարագրէր} կախարդութեան հաւատացող, այդ բնական է, ոչ միայն

րութեան ճառի] սկիզբն առնել [այսու բանիւք], թէ ի [ {նկարագրի} մերումս լուսաւորութեանս] նշանաւոր հանդիսանայ դարն

որին գտանեմք: Յատկութիւնք հոգւոյ առնս մեծի՝ {նկարագրին} վաւերաբար, առաջի՝ որոց ընթեռնուն զպատմութիւն պա

տարակոյս պիտոյ է զարմանայ, որ մի քանի թերթ յառաջ {նկարագրուած} խիստ, անողորմ, բարկացող եւ աներկիւղ սատանան ինչ

է եւ անհամեմա՛տ թուլանում է: Ընդհանրապէս, {նկարագրուած} բնաւորութիւնքը ապշելի հարազատութեան ունին, բայց

բնութեան, ուր բնականաբար եւ անբռնադատ փայլում են {նկարագրուած} ընկերութեան կեանքը, հոգեբանական ունակութիւնքը,

Մենք չենք ուզում այս բոլոր անբնական եւ շատ թոյլ {նկարագրուած} անցքերը քննութեան դանակի տակ ձգել, այդ շատ երկար

րտելուց յետոյ թող պարապի Բուխայի ընտանեկան կեանքի {նկարագրութեամբ}... Միայն թէ հեռի պահէ իւր հեղինակական քանքարը Հա

քան թէ մի բնական երեւոյթի պատճառ կեանքի կամ նորա {նկարագրութեան} մէջ: Մենք չենք ուզում իբրեւ թերութեան նայել

ութիւն չգտնել Սօսի փեսայի կամ քրոջ դաւաճանութեանը {նկարագրութեան} մէջ: Ասենք, թէ Տիրանը որպէս մի անարգ մարդ կարող

մէջ հանդիպելու ենք նոցա բարոյականութեան մասնաւոր {նկարագրութեանը}, որ գործնական կերպով հանդէս է գալիս զանազան իրող

րի վերաբերութեամբ, մի առնուած միջոցում, բնականի {նկարագրութեանը} պաշարը գործ գրուելուց յետոյ, եթէ հեղինակը չպարապ

տեսանել, իմ ողորմած պարոն Կոմս Էմմանուէլի ճշգրիտ {նկարագրութենից}, եւ թէ ինձ եւս դժբաղդաբար տեսանում է այն կասկածա

ս պատառոտ առաջի ցրտոյ նորա կարէ կալ"։ Ի՛նչ վսեմ {նկարագրութիւն}: Բայց այս բոլորը լինում են այն մէկ անգամ դրուած

ն կարդալ քո Յիշատակարանի մէջ այս բոլորի մանրամասն {նկարագրութիւնը}: Առ այժմ ուրիշ ոչի՛նչ գրելիք, սպասում եմ նամակի

ի մը երիտասարդութեան ատենին երկու տեսակ հանդերձից {նկարագրութիւնը} ընելէն ետեւ, մէկովը ֆօպլասին, միւսովն ալ թառթիւ

խմունքի եւ անկարգութեան ամենասաստիկ կտրուկ գծերով {նկարագրութիւնը}, նա մինչեւ անգամ խօսակցութիւնքը (առաջարկութիւնք

եկեղեցու իրաւունքները։ Այս հաշտութեան մանրամասն {նկարագրութիւնը} կարելի է տեսնել Փարպեցու ստոյգ Պատմութեան մէջ 279

ւում էին Յիսուսեանների ձեռքով։ Այս առհասարակ {նկարագրութիւնը} ես կ'աշխատիմ կերպարանագործել Յիսուսեան Կարգի պատմ

ընթերցողքը, եթէ ուշադրութեամբ կարդան այս անցքերի {նկարագրութիւնը}, որ մենք, առանց մեր կողմից մեծ խօսք եւս աւելցնե

երա ` բնութեան սահմանից դուրս չբերել նորան: {Նկարագրութիւնը} կեանքի այնպիսի երեւոյթների եւ անցքերի, որին մասն

ոշեանցը իր բերնից է խօսում այս բաների վրա եւ նորա {նկարագրութիւնը}, որ վերաբերւում էր մեր յիշած անցքին, այնպիսի կե

ընթերցողքը, եթէ ուշադրութեամբ կարդան այս անցքերի {նկարագրութիւնը}, որ մենք հարազատութեամբ, որպէս քաղուած, հանեցի

ենք դնում, գործի սկզբից մինչեւ վերջը, բնութեան {նկարագրութիւնը}: Այդ պարզ, միեւնոյն ժամանակ հոյակապ նկարագրութի

տակ: Արժանաւորութեան կարգ ենք դնում Անոյշի {նկարագրութիւնը} (եր. 15) ուր զարմանալի հարազատութեամբ երեւում

ւն է բերել հեղինակի գրչին: Եկեղեցու մէջ ժողովրդի {նկարագրութիւնը}, Փառք ի բարձունսը, տղոց ճեռ ու ճօճանակները,

իր մտքով ու սրտով հասկանայ, ուրիշի խօսքով արուած {նկարագրութիւնը} թոյլ է լինում, մանաւանդ երբ ամբողջ բանի ընթացքից

լնել մտնելով, իրենց ըրած անզգամութեանց մանրամասն {նկարագրութիւնն} ընենք: Բայց մենք այսպիսի խնդիրներու մէջ մտնե

նի անհրաժեշտ պատմական ծանօթութիւններից եւ արտաքին {նկարագրութիւններից} ` իր ներգործողների հոգեբանական կամ բարոյական որպի

ւ այս վերջինի մէջ, Սօսի եւ թուրքի մենամարտութեան {նկարագրութիւնում}, Սօսը դարձեալ դուրս է գալիս իր բնական շրջապատից

րագրութիւնը: Այդ պարզ, միեւնոյն ժամանակ հոյակապ {նկարագրութիւնց} մէջ չկայ եւ ոչ մի կեղծ գիծ: Սարերը, դաշտերը, ա

համարում եմ Եղիշեի քաղցրախոս Վարդանանց պատերազմի {նկարագրությունը}: Եթե տարակույս չունինք, որ լեզուն, ինչպես տ

գ աշխարհամասերում կատարված ճանապարհորդությունների {նկարագրություններից}: 2. Հոդվածներ ընդհանուր պատմության գծով,

ոսը, ժողովրդի տեղ՝ իւր անձը. ահա այս կերպով կը {նկարագրուի} Քրիստոսի թագաւորութիւնը։ Ահա՛ այս է մինչեւ խորհր

եղայի խօսակցութիւնքը, իւր ներկայ աշխատութեան մէջ {նկարագրում} է Ներսէս Շնորհալին որպէս մի երկդիմի մարդ՝ իւր ազ

ի հրապուրիչ բան: Մեզ կարող են ասել, թէ մեք {նկարագրում} ենք այս կացութենների միայն տխուր եւ սեւ կողմերը:

ն, այս բոլորը մանրամասն պատմելուց յետոյ գեղեցիկ {նկարագրում} է հայոց եկեղեցականութիւնը, նաեւ հինգերորդ դարում

մարդկութեան բարեկամ Պարոնը, այս աշխատութեան մէջ {նկարագրում} է Յիսուսեան աբեղաների անքրիստոնեայ եւ բարբարոս վա

պախարակում էր Քրիստոսի օրէնքին ընդդէմ գործերը եւ {նկարագրում} էր ամենայն ինչ մաքուր խղճմտանքով։ Եւ այս երկար ա

ութեանս մասին: Ձայնաւոր մտածութիւնք էի առնում եւ {նկարագրում} էի այն օրիորդը, որ անշուշտ համարում էի յաւերժահա

մանրամասնութիւնքը, որ յայտնի էին իւր ժամանակին, {նկարագրում} է անօթները, որ գործածութեան մէջ էին այն միջոցներ

յիշատակարան է, ինչպէս պատմութիւնը: Պատմութիւնը {նկարագրում} է մեզ ազգի հոգեկան կեանքի այն երեւոյթքը, որ մարմ

զանազան կամայական եւ հնարաստեղծեալ հանգամանքներ, {նկարագրում} է երբեմն գերբնական անցքեր ու տեսարաններ եւ այլն,

կան իշխանութեան մէջ երեւում էր ազգերի կեանքը. նա {նկարագրում} էր միջին դարերի լուսաւորութեան հետեւանքը՝ Միութի

հոգին: Եթէ պ. Պռոշեանցը չէ ստեղծել կամ չէ {նկարագրում} մեզ բնաւորութիւնքը այնպէս, որ աստիճան-աստիճան աճ

ւմ են թղթակցութիւնք, որոնց մէջ երեւում է եւ ճիշտ {նկարագրւում} է " Ընծայի " հոգին: Շատ եւ շատ անցքերից եւ նեղու

նողորմ, բարկացող եւ աներկիւղ սատանան ինչպէս այժմ {նկարագրւում} է որպէս թէ վախեցող, որովհետեւ այս եւ այն բաների

մի փոքր մտածել: Այն էլ Համասփիւռը, որ սովորաբար {նկարագրւում} է որպէս մի խորագէտ կին. " Սատանի յետի ոտն էր պառ

որա պարզ, անզարդ եւ բոլորովին անխարդախ եւ բնական {նկարադրութեանցը}: Խօսք չկայ, որ այդ գործը բանաստեղծութիւն է, բա

կե՛ր, Ո՞ւր է քո մեծ խոստմունքը, Ո՞ւր {նկարած} քո պատկեր: " Յուսա՛յ, յուսայ " - լսելով

է՞ս չտեսայ Պոստրանայի պատկերը, եւ դեռ եւս ներկով {նկարած}: - Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ, ես այժմ հասկանում եմ

ա Պոստրանայի պատկերը, որ ձեռքով եւ բաւական կոպիտ {նկարած} էր. հանեցի եւ ձգեցի նորան յատակի վերայ...

Նոյնիսկ լուսին հարկադրեցին Մեզ պատկերներ {նկարել} Եւ շոգեվար նաւ ու կառքին Նետի, ռումբ

ն է եղել, երեւի թէ դրացուս կողմից, որովհետեւ նա {նկարել} գիտէ... այո՛, նորա բանն է, անիծածը երէկ երեկ

չլինէին, որոնց կարգն ենք գնում. ա) Գարեգնի ձու {նկարելը}: Մենք ասելիք ունենալու չէինք, եթէ, գլուխը քարը

չինարի շուաքում գինու փրփուրը, Քնուկ վրացու {նկարէն} վարդիկի վերայ թափելը. Հակուած դէպի ղալեանի

վրայ, կամ շատ-շատ որեւիցէ անցքի միայն մի մոմենտը {նկարէր}. բայց, դու կրա՛կը տես, որ պատկերների բովանդակո

արը (փոքրադիր): Ողջունիր իրեն եւ հորը, եւ եթե {նկարը} տա՝ նամակիդ հետ ուղարկիր: 85. ՂԱԶԱՐՈՍ ՆԱԼԲԱ

մեզ ցոլացնող, այնքան պարզ կը տեսնվի մտքի ամբողջ {նկարը}, բայց եթէ կոպտութեամբ միայն գլխաւոր եւ խոշոր գոյ

: Ներկա միջոցներով այժմ հնարավոր չէ պահանջել, որ {նկարի} յուրաքանչյուր, առանձին վերցրած դեմքը նկարված լին

՝ կէս գոյները կամ կէս ստուերները աչքից փախցնենք, {նկարի} տպաւորութիւնը կը կորցնէ իր ներդաշնակութիւնը։ Մտք

թիւնը ամբողջ երեսից աւելի է: Թողանք դեռ այն, որ {նկարի} միջնորդութեամբ եւ այդ ստորագրութեան համեմատ խօսել

լիոնները նոյնպէս ապրում են, ինչպէս ապրում են շատ {նկարիչք}, որ քսան երեսուն տարիներով Հռովմ են նստում՝ սիր

Յայտնի է թէ այդ պատկերների վրայ Մասիսի գլխին միշտ {նկարուած} է լինում մի անհեթեթ շինուածք. առանց դորան չէր լի

չէր լինիլ, - այդ Նոյեան տապանն է: Արագածի գլխին {նկարուած} է լինում օդի մէջ կախուած մի կանթեղ: Երբ որպէս 7-

որոշեալ պայման. Կեանքի պատկերն ամենայն օր {նկարում} է արեւը, Քանի չի հասել դեռ կէս օրը, ուրախ

ետ տարած ու մի գէս հիւսած, ինչպէս մօր գէսը, մի {նկարչական} ստուեր էր ձգում նորա թարմ վարգա-շուշանագոյն երեսի

թեան պաշտօնը: Եթէ պ. Պռոշեանցի գործը համեմատենք {նկարչութեան} հետ, պիտի պեյզաժ ասենք նորան: Հեղինակի գլխաւոր

նականութիւն, կրօնագիտութիւն, վայելչագրութիւն եւ {նկարչութիւն}: Ահա՛ այն ուսումնարանը, որի լինելը ցանկալի եւ հ

, որ նկարի յուրաքանչյուր, առանձին վերցրած դեմքը {նկարված} լինի գերազանց կերպով. իմ նպատակն այն է՝ որպեսզի

Մենք չենք ուզում այս բոլոր անբնական եւ շատ թոյլ {նկարված} անցքերը քննութեան դանակի տակ ձգել. այդ շատ երկար

կցութիւն (Golloquium) աղօթք է առ Աստուած, որի մէջ {նկարւում} են այն բոլոր զգացողութիւնքը, որ ծնել էին հոգու մէ

կ եւ զնորահնար ուսմունս. իբրեւ զկաթն դիեցուցանել {նկրտեալ}: Ժամանակն սրաթեւ, ո՛չ ընդ վայր ինչ թռչի ընդ գլխ

եւ երկիւղի եւ սպառնալից թշուառութենների: Եւ միշտ {նկրտելով} դէպի բարին, հեռանում էինք չարից: Այս անպաճոյճ կ

առ ետեղբ, Եւ ընդ գճեալ շեշտ ընդ ակնն {Նկրտի} կոփել եղջերբ: Քաջաբար վերելակեալ Յընթ

նէութիւն տեսեալ, զայն ամենայն գաղափարս եւ ի Հայս {նկրտի} ՚ի ներս մուծանել: Որպէս տեսանի եւ յայսմ (երես 7

Արծրունի, որ թագին ցանկացեալ պատուոյ՝ հաճոյանալ {նկրտի} Շապհոյ Պարսից արքայի, եւ այրէ զամենայն գրեանն յո

ակի, զամենայն զհասկանալի եւ զիմաստալից գործս որք {նկրտին} ի լուսաւորել զմարդիկ, անտես առնել եւ չտպել երբեք

թիւնը, նոյնպէս եւ նորա օրագիր հրատարակելը, նորա {նկրտմունքը} եւն եւն, ի վերջոյ վերստին հնչեցնում է առողջ բանա

ու Եւ գլուխըս վեր բռնած ` Թաքստոցը մտնելու: Ի՛ {նձ} վրայ, կոյս, դու ցօղիր Կուսութիւնըդ անարատ, Ս

ստ գտնուելով, ձե՛զ հասած վշտերից վախենաք։ Եթէ ի՛ {նձ} սիրեցին, ապա եւ ձե՛զ կը սիրեն, եթէ ինձ հալածեցի

են, եթէ ինձ ատեցի՛ն, ձե՛զ էլ կ'ատեն. եւ եթէ ի՛ {նձ}, որ տանը տէ՛րն էի, Բէեղզեբո՛ւղ անուանեցին, ո՞ր

որ ես ուշանայի եւ սպասել հարկադրէի քեզ: Ներիր ի՛ {նձ}. այդ, ինչպէս ասում եմ, պատահեց պահապանի պարսպի

րիցս, ո՛չ կարեմ ստուգիւ ի միտ բերել, այց ելանէի {նմա}: Այլ ո՛չ բաւականացեալ եւ այն, միացեալ ընդ միում

ւմմէ՞ իցէ ստացեալ եւ որո՞վք ստուգեալ, թէ ես իցիմ {նմա} գրեալ զայնս, եւ ե՞րբ ունեցեալ եմ ես ընդ նմա կամ

իցիմ նմա գրեալ զայնս, եւ ե՞րբ ունեցեալ եմ ես ընդ {նմա} կամ զգրագրութիւն եւ կամ ծանօթութիւն: Հոգեւոր կառ

, թէ նա ինքն ո՛չ կարէ հաւաստել, թէ ես գրեալ իցեմ {նմա} զգիր թէ ոչ, առ որ վերստին խնդրագրութեամբ իմով յա

ձկամբ, այսմ կարեն վկայել երդմամբ, որք ունին ընդ {նմա} զերթեւեկութիւն եւ դ) զի զդուստր իւր ետ ի կնութիւ

բնաւ գրեալ առ տիրացու Սարգիսն, քանզի չունէի ընդ {նմա} զգրագրութիւն եւ ո՛չ զհարկաւորութիւն, զի զի՞նչ օգ

մատոյց զայն Բարձր Սրբազան Գլխոյ իւրոյ՝ յայտնելով {նմա} զպահանջողութենէ Հոգևոր Կառավարութեանն տեղւոյդ վաս

յն տայ մեզ զայս չափ եւ եթէ գիտել թէ ստորագրողը ՚ի {նմա}, ոչ եթէ տեսեալ են եւ քննեալ զհաշիւս Խալիբեանին կ

անձին զայդ պատուանունն, զոր թշնամիք մեր վերագրեն {նմա}: Նամակք հասեալք առ իս ի Թիֆլիսէ, ստորագրեալք

եսչութեան Անգլիոյ, պաշտօնական թղթով, յայտնեալ է {նմա}, եթէ Գերագոյն Տեսչութիւնն Անգլիոյ, համաձայն մի

բարձման տօնի, ներկայացեալ առ պ. Հագն ու ցուցեալ {նմա} զթուղթն երեսփոխանութեան, յայտնեցի զանձն իմ, որ

անեանի: Օրէնսգէտն այն որպէս եւ այլք նմանքն {նմա}, պատկանին գլխաւոր դատարանի տեղւոյս Կորտ անուանե

ու զայն որդւոյ իւրում Յովհանջանի, պատուէր տուեալ {նմա} գուն գործել աճեցուցանել զայն, մինչեւ ցօրն, յորո

նժամ չիք տեղի երկբայութեան, թէ մտանել մտանեմ ընդ {նմա} ՚ի դատաստան, յայտնելով զիրաւունս Նախիջեւանայ ի վ

յ 160 ռուփիս, այն է 16 ֆունտ ստերլինգ. կարգեալ {նմա} օրինօք այլեւ վճարել Սուպրիմ Կորտին, որ նախ քան զ

հանգուցեալ Բաբաջանեանին իցէ օրինաոր, ըստ որում ի {նմա} գտանի ստորագրութիւն երից վկայից, իսկ երկրորդն ան

եալ անտի գնացի առ օրէնսգէտն իմ եւ առանց յայտնելոյ {նմա} զխրատելն իմ հիւպատոսէն Ֆրանսիոյ, ամենայն սառնութ

ք ի Նախիջեւանայ"։ - Ոչ այդպէս, - պատասխանեմ {նմա}, թէոդոսեցիք են ստորագրողք, գուցէ ընդ անուամբ Նա

, առանց համաձայնութեան նորա, առանց գէթ յայտնելոյ {նմա} ինչ եւ կատարելապէս հակառակ կամաց կտակողացն, այո՛

ուն հազար (60000) կումպանու ռուփիս, զորմէ ետու {նմա} զանդորրագիր իմով ձեռնագրով եւ վկայութեամբ պ. Ս.

ւն կարգեմ լիակատար երեսփոխան առ ՚ի վերջաւորել ընդ {նմա} զհաշիւսն, ստանալ զմնացուածս գումարին եւ հասուցա

արարեալ, իսկ սպասաւոր նորա, որ ցարդ իսկ ծառայէ {նմա}, սեղանաւորութիւն առնէ՝ հրապարակի: Խայտառակ

, ի հարուածոց առ ազգն, ընդոստացեալ, քանզի չեմք {նմա} օտար, քանզի մի արիւն շրջան առնու յերակս, եւ հետ

րբէք, զամենայն մոռանալ, այն զազգն ոչ բնաւ, ընդ {նմա} կեալ եւ ընդ նմա մեռանիլ: Եւ այս ուխտ է, որ ա

մոռանալ, այն զազգն ոչ բնաւ, ընդ նմա կեալ եւ ընդ {նմա} մեռանիլ: Եւ այս ուխտ է, որ այսօրինակ բանայ զ

մէ ժողով գումարել հասարակութեան մերոյ, առ ՚ի տալ {նմա} զկարեւոր տեղեկութիւնս եւ զգումար հրիտակին, զոր յ

ից: " Որ հայիցի ի կին մարդ, առի ցանկանալոյ {նմա}, անդէն շնացաւ ընդ նմա, ի սրտի իւրում ", - ասու

կին մարդ, առի ցանկանալոյ նմա, անդէն շնացաւ ընդ {նմա}, ի սրտի իւրում ", - ասում է Քրիստոսը։ Մեզ հասկ

ւթեան երեք բարեխառն անձանց եւ զամենայն եղեալսն ՚ի {նմա}, յիշեալ ներկայ պարոնաց վկայութեամբն եւ թաֆսիլովն

, ֆի ամիսն երեսուն եւ մին ռուփի սքայ խարճի տացեն {նմա}, որ նոյն խարճովն եւ տան ամենայն սարանջամովն ՚ի յ

, կտակն եւ կտակակատարքն եւ սամատեարքն, այսինքն ի {նմա} յիշեալ պատուէրն եւ երեք կտակակատարքն եւ երեք սամա

ննէսին, որոյ վասն բոլորովին ընծայ թողում միայնակ {նմա} եւ մի՛ ինչ պահանջմունք ունիցին ի նմանէ եղբայր Գէո

նձ յետ տանում ամ եւ ի յօրէ այնմանէ զինչ գնեալ եղէ {նմա} յօժարացայ առնելոյ հոգեւորդի ինձ եւ այժմս, թէ կեն

նց ստացած ժառանգութենիցն ֆի հարիւրէն երկու թողուն {նմա} իբր ժառանգութիւն յինէն եւ զայս պարտ է կտակակատարն

Թէ ոյր չիցէ գլխոյն տեղի, Եւ դու {նմա} զքո բարձս... Թէ կորացեալ գլուխ գգուի..

չ ժմտիս - այո՛, տեսանեմ "... Յական քթթել {նմա} վակժոյժ լեալ՝ Բուռն հարկանեմ զխրոխտ բրգանց

ոծեալ Անձկայ հողոյն հաստատուն. Որպէ՞ս {նմա} շող փայլակեալ Զոր հատանէ լուսատունն.

ւմպ: Անդ եւ թակոյկք ճախարակեայ Ժմտեալ {նմա} գոգ ի խինդ, Անդ եւ սոսորդ ոչ ի բացեայ,

Յահեղ ծարաւն զջուր խնդրեալ, Եւ ջո՛ւր {նմա} ՝ ընդ եղէ՜գնն. Եւ ոռոգի այն ինչ հերկեալ

Ծի՜փ, ծի՜փ, ծի՜փ, ծի՜փ, ծի՜փ, Ծիփծիփեմ {նմա}... Մարին գայ եւ գգուի Սէր եռանդն

յայս հովիտ: Եւ սերովբէն որ հուպ կայր {Նմա} ՝ ի թեւ իւր սրբեալ Զցօղ յաչացն, եւ գրգայր

Զի ոչ գոյ ինձ ոք ընկեր, Եւ Տէր արար {նմա} կին, Իսկ թէ որպէ՞ս կամ զիա՞րդ, Ո՞չ ո

հեղինակ, Չիցէ՞ ձոյլ յիմարութիւն Յառնել {նմա} հակառակ: Որ յաւակնին զբնութեան Բռնազբ

ընդ քննութեամբ: Ո՛չ յայն միտս զի վրէժխնդիր եղէց {նմա}, քա՛ւ, զի ամօթ ինձ համարիմ մարտ դնել ընդ նմա,

էց նմա, քա՛ւ, զի ամօթ ինձ համարիմ մարտ դնել ընդ {նմա}, այլ զի բացցին աչք ազգին, եւ ապրեսցին մանկունք

ընկալեալ զհանգանակն Նիկիոյ, առ հարկին յաւելին ՚ի {նմա} զքանի մի բառս բացադրականս, առանց մուծանելոյ յայն

արակեալ ըստ Վարդապետարանի Այվազովսքւոյ, ՚ի դիպել {նմա} յայտնել հարցանողին զխոստովանութիւն իւր ՚ի մասին բ

ւնի նա ինքն, որպէս զի թէ բաժանող ոք իցէ. ասասցէ {նմա} զխոստովանութիւն միոյ բնութեան, իսկ թէ շփոթող, զ

ոսի: Յաջորդ լինել պապին առաքելոյն Պետրոսի՝ չտայ {նմա} իրաւունս ինչ առաւել քան այլոց եպիսկոպոսաց, ըստ ո

՚ի կին մարդ, առ ի ցանկանալոյ, անդէն շնացաւ ընդ {նմա} ՚ի սրտի իւրում"։ Եթէ լոկ ցանկութիւն, որ դեռ ի

ուսուցանել հոգի ճանաչել զԱստուած եւ երկիրպագանել {նմա} ո՛չ ի լերինս Սամարիոյ եւ ո՛չ յԵրուսաղէմ միայն, ա

կան մասին, եւ ահա պատգամքն ահաւոր աղճատեալ են ՚ի {նմա}: Եւ որ գլխաւորն է, զորով չկարեմք բնաւ զանց առնո

ապաքէն այս գործ Այվազովսքւոյ ինքնին դատախազ լինի {նմա} ։ Մարթ էր զայդպիսիս խօսել ՚ի կաճառի խելագարաց,

կրկնածին Երկնից Արքայն զօդ շնշեաց, Զիս ընդ {նմա} չքոտի հիւրընկալաւ այր հովուաց։ Արքայազունք երեքի

եւ չհանգուցանէր 'ի ծերութիւնս. եւ կարող լինէի առ {նմա} գո՛նեայ սուղ ինչ ժամանակ մնալ, թէպէտ եւ ոչ թերակ

աղաքի... եւ նկատեալ տեղի տանն Աստուծոյ զցուցեալն {նմա} յԱստուծոյ 'ի տեսլեանն, զյառաջագոյն դրոշմեալն իւր

Թղթի յառաջաբանն էլ ասում է. " Շնորհէր (Վահան) {նմա} (Ղազարու) զհոյակապ եւ զականաւոր տեղին 'ի Նոր քա

եւ բնակւում. Ինքը՝ Փարպեցին " եւ բնակեալքն ընդ {նմա} "։ Յայտնի է, թէ սոցանից ոչ մինը չէ բնակուել բո՛

ցուցեալ տայր ասել զթագաւորն Յազկերտ զի շնորհեսցեն {նմա} զորդիս երանելւոյ նահատակին Հմայեկայ 'ի տոհմէն Մամ

զսրտմտութիւն իմ յորդւոցն Իսրայէլի... ահա ես տաց {նմա} ուխտ խաղաղութեան. եւ եղիցի նմա եւ զաւակի նորա յե

լի... ահա ես տաց նմա ուխտ խաղաղութեան. եւ եղիցի {նմա} եւ զաւակի նորա յետ նորա ուխտ քահանայութեան յաւիտե

'ի մէջ Փենէէս, քաւեաց եւ արգելաւ մահ. համարեցաւ {նմա} յարդարութիւն ազգէ յազգ մինչեւ յաւիտեան " (Սաղմ.

48. Ամենայն որ հայի 'ի կին մարդ առ 'ի ցանկանալոյ {նմա}, անդէն շնացաւ ընդ նմա 'ի սրտի իւրում (Մատթ.,

կին մարդ առ 'ի ցանկանալոյ նմա, անդէն շնացաւ ընդ {նմա} 'ի սրտի իւրում (Մատթ., գլ. Ե, համ. 28)։

թողցի։ Եւ որ ոք ասիցէ բան զորդւոյ մարդոյ՝ թողցի {նմա}. բայց որ զՀոգւոյն Սրբոյ ասիցէ՝ մի թողցի նմա, մ

ղցի նմա. բայց որ զՀոգւոյն Սրբոյ ասիցէ՝ մի թողցի {նմա}, մի յայսմ աշխարհի, եւ մի 'ի հանդերձելումն " (Մ

։ " Եւ ամենայն որ ասէ բան զորդւոյ մարդոյ, թողցի {նմա}. բայց որ զՀոգին Սուրբ հայոյիցէ, մի թողցի նմա "

ցի նմա. բայց որ զՀոգին Սուրբ հայոյիցէ, մի թողցի {նմա} " (Ղուկ., գլ. ԺԲ., համ. 10)։ Պաւղոսը Հոգ

Զոմն ի մէջն յարո՛ ․․. ազգի մերոյ, Տո՛ւր {նմա} ցուպ հուժկու Հովուել զմեզ"։ - Չէ,

ն։ Յորում եւ պատմին ամենայն անցք, որք անցին ընդ {նմա}, այսինքն թէ որպէս յառաջացաւ յուսմունս գրոց եւ թէ

կեցուցանել զայն տեղի այլեւայլ ազգօք եւ բնակչօք ետ {նմա} տեղի բնակութեան եկեղեցի եւ այլ եւ այլն։ Ապա

երանացի հաստատութիւն իւրումն կրօնի, անուն տուեալ {նմա} Անտօնի աբբայն ընդ կանոնօք սրբոյն Բենեդիկտոսի աբբա

այլն։ Ի վախճանի Մխիթարայ աբբայ հօր յաջորդեաց {նմա} Ստեփանոս առաջին աբբայ յաշակերտաց նորա, որ եւ առա

աձայն 'ի բարեհաճել զմին եւ զմիւսն եւ կամակից գտան {նմա} եւ երեւելիք 'ի վանաց, եւ առ սակաւ սակաւ ամենեքին

բրեւ իւր երկրորդ եղեւ Հ. Մկրտիչ Աւգերեան ջատագով {նմա} հանդերձ ընկերօք իւրով։ Եւ ահա առաւել քան զամենես

սարակութեամբ համայն։ Եթէ դատապարտելի ինչ կայր 'ի {նմա}, իմ էր դատապարտութիւնն. եւ արդարեւ զի՞ արար։ Ե

արարին նոքին իսկ չարախօսք, թէ բովանդակեալ կայ 'ի {նմա} ճշմարիտ հաւատոյ դաւանութիւնք, եւ այժմ զիա՞րդ մոլ

յեցաւ եւ 'ի Հռովմ եւս հանդիսացաւ, եւ զի պատահեաց {նմա} զի այժմ ընթերցմամբ տգիտաց մոլորական ցուցաւ։ Իմա՛

եցայ։ Իսկ զոր ինչ գրեալ էիք վասն Վահանին, թէ 'ի {նմա} նշմարիցի ընթացք Դիսսերտացիօնին, ծանի՛ր զի այդ մտ

մարդոյ, տացուք առնն զոր ինչ քաջ իրաւամբք վայել է {նմա}. suum cuique]: Չէ՞ ում էք ի մերայոց անտես երկաս

ր վարկաւ զօգուտ հասարակաց քան զսուտ փառս [հնձելոյ {նմա} ի բերանոյ սակաւուց], եւ այն վասն է՞ր. ո՛չ վասն

որոնել անձանց ի սրտի ժողովրդեան, առ անհասկանալի {նմա} գրելոյն, որով եւ զլեզուին անգործ թողուին պաշտօն

աւորութենէ, եւ թէ հինն լեզու՝ ո՛չ կարելով լինել {նմա} առաջնորդ ի լուսաւորութիւն, ըստ չունելոյ յինքեան

նել լուսաւորութեան ընդ կենդանին բարբառ, դնելով ի {նմա} ուղ եւ ծուծ բաւական առ ի կեանս հրաշագործել զննջեց

խտագիտութեան կանգնել Դանթէայ եւ ճանապարհ հորդելով {նմա} եւ այլոց հետեւողաց առողջ բանի՝ ի կազմել զնոր դար

եզուն՝ աղաչեմք ասել, եթէ զգայութիւն ո՛չ թելադրէ {նմա} անդէն առ նմին զխօսելիսն, եթէ բանականութիւնն ծածկ

լուսափայլ կացուցանել զսով հոգեղէն կերակրոց՝ որ ի {նմա}, եւ զքաղց սովալլուկ հայկական մանկտւոյ ի նորայն ա

տաց, քահանայ ոմն յազգէ ասորի Աբել անուն խոստանայ {նմա} զնշանագիրս Հայոց յարմարեալս ի Դանիէլէ եպիսկոպոսէ

շակերտօքն հանդերձ գնացեալ առ Դանիէլ չգտանէ ինչ առ {նմա} աւելի քան զոր ուսան ի ձեռն հրեշտակին կանխաւ առ նա

շագործելոյ զդպրութիւն Ազգին յարեւմուտս՝ թողու առ {նմա} զթոռունս իւր եւ ինքնին Վարդանաւ հանդերձ անցանէ յԱ

ասն ճշգրիտ ժամանակագրական ծանօթութեանցն, զորս առ {նմա} գտանեմք. երեւին եւ ի գրածս սորա հետք այժմեան նոր

եանց, ազգային պատմութեանն վերաբերելոց, քանզի առ {նմա} գտանեմք ո՛չ միայն զմասնաւոր ինչ ստութիւն, այլ ի

ալի առ հասարակ, վասն զի հասկանալիքն կարէին օգնել {նմա}, իսկ յանհասկանալեացն զի՞նչ օգուտ: Կրկին ասեմք՝

րք առողջամիտ հայրենասիրաց: Ի հարկէ ոչ հրամայելով {նմա} որպէս իւրեանց ծառայի, այլ ի պատուոյ ասպարէզ հրաւ

ոպացւոց մանկունք զլատինականն եւ զյունականն, բայց {նմա} պիտի լեզու այլ, նոր եւ կենդանի լեզու աշխարհիկ,

իցէ ուսանիլ եւ զհին լեզուն իսկ՝ որ անհասկանալի է {նմա}, թէպէտ եւ բազումք ի կամակոր հնամոլաց եւ զայդ փոր

ռանգութենէ, որպէս ասէ պարոն Էմին, զի առիթ ետուն {նմա} գուն գործել որդիական սիրով հնոցն մերոց... ի մի

ր ի շատէ լուսաւորութենէ, զոր կարողք էաք հաղորդել {նմա} լոյս առեալ յԵւրոպականաց: Անգրասիրութեան եւ արմատ

նուիրել զանձն ի գիտութիւն իւրոյ լեզուի, զի պիտին {նմա} ամբողջ հինգ կամ վեց ամք առ ուսանելոյ զնա. ամենայ

վասն անմիաբանութեան եւ անազգասիրութեան միայն. ի {նմա} բնակի ոգի ինչ ոչ աստուածային, որ միջնորմ արկանէ

եալ էր դոցա յորդորել եւ քարոզել զժողովուրդն, տալ {նմա} զայնպիսի ուղղութիւն, զի նպատակն լինէր լուսաւորու

էթ իւրովք ծախուք զուսումնարան եւ զտպարան, թէեւ ի {նմա} եւս դժբախտաբար պաշտի հինն դպրութիւն, եւ առ հասար

ընթեռնուլ զգրուածս մեր), զի գրուածքն մեր լիցին {նմա} հասկանալի, կիրթ եւ մաքուր նոր հայախօսութեամբ, զ

ը կարող է լինել միմիայն լուսի մէջ, եւ " եւ խաւար {նմա} ոչ եղեւ հասու"։ Կարծեմ աւելորդ էր ասել, որ այս

այս անմահությունը դարձյալ գործարանավոր մարմինների {նման} տեսնվում է հաջորդի մեջ եւ ո՛չ թե յուրյան իսկ ծերո

արունակության մեջ, որ կարող է եգիպտական մումիայի {նման} գոյացած պահել միայն ձեւը եւ դրությունը, զրկվելով

արություն է ջնջել եւ չքացնել որդին, որ գուցե հոր {նման} կամ ավել քաջ կլիներ, պատվելով առավել նորա հոր եր

հասանել անխելութենով եւ երկչոտութենով կնիկմարդու {նման} գործ կատարելուց: Աշխարհի լուսավորությունը ծայրն

անդադար գործ ունենալով նոցա հետ, չեն կարող խոզի {նման} բնակվել Հնդկաստանում, առանց յուրյանց սեպհական պա

եթե բարեխիղճ քննադատությունը ցույց տա նրան այդ. {նման} դեպքում, իհարկե, գիրքն ավելի կմոտենա ճշմարտությ

, որը, անշուշտ, անհայտ չէր Անանիային: Իհարկե, {նման} հյուծախտի դեպքում կարմիր քամու բորբոքը կարող էր հ

կայացվում է որպես անելանելի: Խոստովանում եմ, որ {նման} խոսքերը չեն կարող ինձ ուրախություն պատճառել եւ վա

պատճառել եւ վանել իմ բացարձակ միայնության վիշտը. {նման} բաներն առավել եւս չեն հասնում իրենց նպատակին, քա

երը. բայց եթե հանդիպումն այդ բառերի հետ նույնպես {նման} լինի Սանչոյի հանդիպմանը Դուլսինեայի հետ Տոբոզոյու

մասին, բայց այստեղ խոսելու տեղը չէ, բացի այդ, {նման} հարցերի պարզաբանման համար հարկավոր է ոչ թե ինչ-որ

ին, ասա, որ ես ողջ-առողջ եմ, եւ որ մենք առաջվա {նման} տեսնվում ենք: Թերեւս դա իրականանա: Սպասելով տես

գիրը բարի ժամու չի ծնվել. իսկ Անանիան, չար ոգու {նման}, հենց պատրաստ է այդ օրը նրանց մոտ գնալու: Ես դե

քի այդ հիմար միջադեպն ինձ ստիպեց ծիծաղել խելագարի {նման}: Շնորհավորում եմ M-lle Mari Sultan-Schah-ի ան

նդ է, բայց, համենայն դեպս, կոկորդդ ու քիթդ մրի {նման} չի ծածկում: Առայժմ ուրիշ ոչինչ չունեմ գրելու

հնար չունեի դրանով զբաղվելու, այժմ ես պատրաստ եմ {նման}, թեկուզ հանդուգն, աշխատանքի, սակայն ոչինչ, ես

ց խուսափում է ժողովուրդը եւ որոնք անանցանելի պատի {նման} գրականությունը բաժանում են ժողովրդից: Նոր լե

րա համար, որ իր հարսնացուն Բելվեդերյան Վեներային {նման} չէ: Ինչ ուզում եք ասեք՝ դա ծայրահեղ հիմարությու

է, այնինչ հին լեզվում ոչ մի տեղ չի կարելի գտնել {նման} ձեւ: Գավառաբարբառներն ընդհանուր լեզվին կարող

ժեշտ չէ տեսնել, որ ինձ հետ խոսող մարդը խոսեր ինձ {նման}. խնդիրը բացառապես այն է, որ նա հասկանա ինձ: Հա

իվները գործին բոլորովին չեն վերաբերում: Նյութերի {նման} հավաքածուները կարող են լույս սփռել միայն անցյալի

նս եւ ասա (իհարկե նամակում), քանի որ նա էլ ինձ {նման} համակրում է խեղճ Գրիգոր Ալաջալյանին, ապա հնարավո

որից այնպիսի վիճակի մեջ ընկնել, որպեսզի առաքյալի {նման} ասի. " Երիցս քարկոծ եղէց"։ Իսկ եթե նրան այդ

բար նույնպես հավասար ենք իրար, ինչպես հավասար են {նման} եռանկյունների անկյունները: Մենք ունենք բարձրագու

րելի է եւ բացի դրանից, այդ վավերագիրը բնավ չունի {նման} իմաստ եւ օրենքի առաջ հավասար է ∞ 0, ես կանվանեի

ւնդը մինչեւ իսկ չիմանա, թե 50 տարի առաջ ապրել են {նման} ողորմելի արարածներ: Մեզանում ոչ ոք չի մտնում

են առհասարակ վաճառականք, անմօտենալի են քեզ եւ քո {նման} մարդերի. դուք ձեր բարոյականութեամբը եւ ճշմարտութ

ռի տերեւների շարժողութիւնը կայծակնաբեր որոտմունքի {նման} բան է այդ մարդերի համար: Ով որ չէ նկատել այս բան

ողբը։ Առաջինը՝ Պարո՛ն, Խորենացին անկարօտ է մեր {նման} փաստաբանների պաշտպանութեանը, մանաւանդ որ ոչինչ ս

ի մէջ. այդ ընդունակութիւնքը՝ աճած ու անտարբեր, {նման} են մի վարած հողի, որ այն կը բուսուցանէ, ինչ որ

տշաճ գործողութիւն, որ կատարւում էր երեխայի մօտ, {նման} է մի կայծի, որ, ընկնելով մի դիւրավառ նիւթի մէջ

ւնիսի 24-ից սկսած՝ ամբողջ երեք օր, անձրեւը գետի {նման} թափւում էր երկնքից՝ առանց մի րոպէ դադարելու: Այ

ինչեւ ոսկրը: Ջուրը թափւում էր զգեստներից աղբիւրի {նման} ։ Նա հանեց բոլորովին ջուր կտրած գլխարկը եւ ամենայ

րանիդ։ Ես գիտե՞ս ինչպէս մարդ եմ... Ես ուրիշների {նման} չեմ... Երեք հազար մանէթ ջուրը կը դնեմ, որ քո Յի

արանիս մէջ, հաւատա՛ ինձ, Պարսից Շահի հրովարտակի {նման} ոսկի տառերով կը գրեմ անունդ: - Ինչե՞ր ես խօ

եւ, եթէ սիրտս տայ, երեք հազար մանէթ երեք կոպէկի {նման} կը չքացնեմ՝ քո Յիշատակարանդ չքացնելու համար. ին

, եթէ բարի խորհրդի ընդդէմ ականջդ խցում ես իժ օձի {նման}, եթէ այդ քո հարստութիւնը պահում ես ձեռքումդ, որ

եւ՝ մեծ արծաթ վատնելով: Քրտինքս թափուել էր գետի {նման}, մահիճ, վերմակ, սփռոց՝ ամենայն ինչ ջուր էր դա

ղբայրս ներս մտաւ: Իմ հօրեղբայրը իմ գլխին ցենզօրի {նման} մի բան է, շատ խիստ բարոյականութեան տէր մարդ է,

ած։ Այդ ի՞նչ դեղ է, մի՞թէ կարելի է այդպէս կրակի {նման} սաստիկ դեղ տալ. եթէ արծաթը չէ դիմանում, սեւանու

ների եւ նոցա առաջնորդի անունները վառվռուն աստղերի {նման} փայլելու են մշտնջենաւոր ժամանակով՝ գալոց հայկակա

ո՛վ են այդ կամեցողքը եւ առնողքը, ո՞չ ապաքէն իւր {նման} անդամք հասարակութեան: Ահա այս կերպով հասարակութի

Սահակի, Մեսրովբի եւ Խորենացու արժանաւորութենների {նման} ցոյց տալու համար: Տեսած ենք այդպիսի սուտ ազգասէր

համարհանքով վարձատրել: Մեր ասած ուսումնարանը {նման} չէ այդ օբսկուրանտների ուսումնարանին. դոցա վարժապ

ում հինգերորդ դարը եւ ասում է, թէ " Խորենացիների {նման} մտավարժ եւ լիահանճար մանուկները անյագ փափագով դիմ

ը ես չեմ, ինչու չէ ուսանում, եւ Խորենացու ասածի {նման} լինում է՝ աշակերտ հեղգ առ ուսումն եւ փոյթ առ ի վ

եւ բուն անմտութիւն է: Բայց արի տես, որ ես եւ իմ {նման} մարդիկ շատ, թող ասել եւ " Հիւսիսափայլ " կտրիճ եւ

Մի՞գուցէ Պ. Իսահակեանցը Պ. Դիւմայի կոմս Ֆենիքսի {նման} ամենայն բան գուշակում է՝ գործ դնելով Մեսմերի արո

ցին: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ մի քանի իմ {նման}, գուցէ եւս առաւել գիտուն անձինք կարողացել էին իմ

Բայց մի խորհուրդ ասեմ Պ. Իսահակեանցին. ես եւ իմ {նման} մարդիկ շատ հաւատացած լինելով, որ չէ վերջանում չա

ասացին, դրել է թաղիքից (քեչայից) շինած վահանի {նման} բան, այլեւ, շրջապատելով փետուրներով եւ ներկելով

էինք կարող հաշիւ ու համար տալ մեզ, որ եւ ֆոսֆորի {նման}, մի րոպէ, մի ակնթարթ վառուելով, միւս րոպէում թ

ոյ հեռի տեղերում որոնել. մեր մէջ եւս կայ մի դորա {նման} բան: - Ի՛նչպէս: - Դու գիտես Պ. Բէգզադէ

զգը լուսաւորելու, վերջապէս Փարպեցու եւ Խորենացու {նման} մուրացկանութեան պարկը յուսներիս ձգած Հայաստանէն պ

նոցա լեզուն, եթէ հարկադրուած լինէի մի միայն կովի {նման} նայել նոցա երեսին: Այսպէս ութ ժամը կը լինէր

զդու հոգու խօսքերը, մինը միւսի քամակից, կայծակի {նման} թափուելով դիմացը կանգնած մարդու վերայ, ձգում են

, միայն բանը այս է, որ Շամիլը մի թրջուած կատուի {նման} վեր կացաւ սօֆայի վերայից եւ դուրս գնաց նայիբների

մի մարդ էինք կարծում, բայց նա եւս շատախօս պառաւի {նման} երազներով է լցրել իւր նամակը: Բայց գիտեմ, ո

իա Անտուանետտան... Նոցա կտրուած գլուխների յար եւ {նման} մոմեղէնքը տեսած էի Լոնդոնում մադամ Տիւսսօի մօտ:

ւնա նստէ ", " այդ կուժը ձգէ, միւսն առ " եւ ասոր {նման} հազար ու մէկ խրատներ եւ սպառնալիք՝ Հայերէն գրով

ելու միտք չունինք եւ ուխտիւք կը խնդրենք, որ անոր {նման} քանի մը հատ գրքեր դուրս հանէք, որպէսզի ձեր ծիծաղ

ցը միակ եւ առաջին եւ վերջին պատճառ դուք (եւ ձեզի {նման} ազգատեաց թէ՛ Լուսաւորչական, թէ՛ Հռովմէական եւ թէ

եսած հրապարակի լոյսը եւ ահա շիջանում են ասուպների {նման} ՝ մի տխուր յիշատակ թողնելով մեզ իւրեանց մի քանի հ

արբարոս գործողութիւնք: Թո՛ղ նոյնպէս Բէգզադէի {նման} մարդիկ չուրախանան, թէ ինքեանք, ազատ մնալով, առ

ւթեան կամ կործանութեան: Մեր ընտանեկան կեանքը {նման} է մի կեանքի, որ միմիայն կարելի է անցուցանել պանդ

՛ սրբապղծութիւն)։ Բայց մի՞թէ ստոյգ չէ առածը. " {Նման} զնմանն սիրէ"։ Դարձեալ պիտոյ է ասենք ճշմարտութեա

թիւնքը եւ հաստատութիւնքը, շարունակում է. " Սոցա {նման} եւ մեր Արշակ թագաւորը եւ Հայոց նախարարութիւնքը,

պիսի երկիւղի համար րոպէական ընդունելութիւնը մի՞թէ {նման} չէ Վարդանանց մոգութիւն ընդունելուն եւ մի՞թէ կարել

ջակայքում կամ այլ քաղաքներում բնակուելու եւ ձուկի {նման} տապակ տապակ լինելու ախորժակը անհասկանալի է մեզ:

յ: Վաճառականը շուարել է, շատերն են շուարել նորա {նման} ։ Մնում է առանց վաստակի վաճառել ապրանքը, որպէսզի

չիւր մասերի տէրերը առանձին առանձին պիտի կազմեն քո {նման} գերդաստան: Իւր կարգով, նոցա քեզնից ստացած բաժին

Եւ չգործեց ոչ թէ հասկնալով, որ եթէ գործէր, իւր {նման} մի ուրիշին պիտի զրկանք, վիշտ կամ մահ պատճառէր,

նդութիւնքը համարւում են մի արաբական վիպասանութեան {նման} բան: Նախիջեւանցիք լսել են, թէ կան այդպիսի ժառան

ի եկեղեցւոյն, տալով զգին տեղւոյն գերեզմանին նորա {նման} այլոց. եւ զվերն յիշեալ իմ տուած գետինն օրինօք դա

Տաշում է ակը եւ թռչում են մանր Փայլուն բեկորներ {նման} յակինթի... Ու բաբախում է սիրտը սիրավառ Գոհարը տ

գաղափարս յօրագրի մերում: Զայսոսիկ եւ զայլ սոցին {նման} բարուրանս միահամուռ ժայթքեալ յառատութենէ ճիզվիթակ

վասն որոց սպասահարկեն Աստուածային բանին, յար եւ {նման} այսմ ոչինչ աւելի ծանրանան վասն սոսկականաց: Թողու

ցելոյն համանուն, Նորա ժառանգ Նիկողայոս լիցի {նման} իւր հաւուն. Կեցցէ՛ Աթոռ Ռուսաստանի Եւրոպիո

նձ են տխրեցնում: Կեանքիս օրերը Մրրիկի {նման} Թռան գնացին. Ես ծերանում եմ. Ա

ՆԿՈՒԹԵԱՆ ՕՐԵՐ Մանկութեա՜ն օրեր, երազի {նման}, Անցաք գնացիք, այլ չէք դառնալու. Ո՜

արի, Միշտ անդղորդ, անսասան, Կանգնած {նման} ապառաժի ` Ձեռք պարզեցիր մարդկութեան:

Պարսիկը առակ արել է Հային. " Եթէ Ասորու {նման} աշխարհում Չկայ մի վատ ազգ, բայց քան Ասորին

քերը անհետ առնէ գիշերի, Եւ մի հոյակապ կրակի {նման} Այս դաշտի վրայ վառ լուսով փայլի։

աստիկ նեղութիւն տուեց քորը, թէեւ ոչ առաջին օրերի {նման}: 19 լոյս 20 հանգիստ էի: 20-ին ցերեկը մի-փոքր ն

23-ին ձախ թուշս ուռած է եւ ցաւում է: Թեթեւ տենդի {նման} մի բան եմ զգում: Ընդունեցի 5[երորդ] բաղնիսը: 23

քով... Եթէ վատութիւնը, ձեռնածուների արկղի {նման}, երկու յատակ չունի, ապա ուրեմն պ. Չամուռճեանը

այ բնաւ ազդեցութիւն չգործելով, երեւում է թէ նետի {նման} ծակել են չխոստովանուած փիլիսոփայի անձնասիրութիւնը

նորանով, շատ անգամ առաջնորդուած Պ. Չամուռճեանի {նման} մի աղօտ լուսով լապտերի, այդ խնդիրը այս տեղիս վեր

Իսրայէլ ի մարգարէս, բայց մարգարէք լինին մարգարէի {նման}. Բահաղի մարգարէների համար վաղուց պատրաստ է Կիսոն

ձութիւնքը։ Եւ այս է պատճառը, որ Պարոն Փափազեանի {նման} մարդիկ աշխատութիւն են կրում մեր համար եկեղեցական

ն են բարեկամ եւ թշնամի, որ եւ մի անաչառ դատաւորի {նման} քննում է մի գործի արժանաւորութիւն եւ պակասութիւն

, որ գտանէ եւ տեսանէ հրաշալի, ազդու եւ այլ սոցա {նման} ուղեղ գրգռող բաներ, սառնասիրտ է մնում դէպի գործի

թիւն, թո՛ղ ներեն մեզ այսպէս ասել ճշմարտութիւնը, {նման} է Ճիզուիթների կրօնաւորութեանը... Այդպիսի մատենագ

այն տեսակ եւրոպական ծաղիկներից, ճաշակագէտ մեղուի {նման}, հաւաքել է իւր գրքի մէջ առաւել ընտիր, առաւել պա

լ առածի մէջ. " Զարգացման վերին աստիճանը իր ձեւով {նման} է սկզբին, որտեղից առաջ է գնում այդ զարգացումը "

Առաջին առած. Զարգացման վերին աստիճանը իր ձեւով {նման} է նորա սկզբին: Երկրորդ առած. Եթէ մի որեւիցէ

իմացիր, որ տարաբախտ մարդը, երբ հանդիպում է իւր {նման} տարաբախտի եւ լսում է նորա բերանից մի քանի ցաւալի

մ լսողների հոգիները։ Այս մարդիկը, վաճառականների {նման}, ծով ու ցամաք ման են գալիս՝ իրենց մտքի խորհուրդ

մի փոքր առաջ յիշուած, դարձեալ նոցա ասած բաներին {նման} էր, ինչպէս պոռնիկների մեղքը թեթե՛ւ եւ չնչի՛ն համ

) բոլո՛ր գրուածքները ունին եւ ուրիշ շատերի, սոցա {նման} կորստի ճանապարհը գնացողների գրուածքը, որոնց Սուր

չարաթոյն մարդիկը, կարծո՛ւմ էին, թէ ե՛ս էլ նոցա {նման} եմ։ Բայց ես չէի դատապարտում ա՛յն պատճառով որ ուս

Մեռնելու չափ անմխիթար տրտում եմ, որ գայլերի {նման} վազեցին իմ ունեցած չունեցածի վրայ եւ առանց խնայել

կերի, քան թէ վանքի ամբարի մէջ։ Բայց ես, մեղուի {նման} ամեն կողմից բերելով, կարողանում էի հոգալ եւ՛ վատ

րձրացնում են դէպի Աստուած. թեւերը բանալով՝ խաչի {նման} են լինում եւ միաձայն խնդրուածքներով եւ արտասուալի

երը հանել էին տալիս եւ գետը թափել, այն հրեշտակին {նման} մարդուն՝ տիրո՛ջը, անհանգիստ հալածանքով վախճանեց

ով առաջ է բերում. պատճառ, բացի սոցանից եւ ոչ մի {նման} բան կայ, յառաջաբանի յիշած վկայութեանը։ § 8.

նք չենք մեղադրում Չամչեանին. նա էլ իր նախորդների {նման} մի վարդապետ. Հայոց պատմութիւնն էլ շատերի աչքում

։ Զի բազո՛ւմ սուտ վկայութիւն վկայէին զնմանէ. եւ {նման} միմեանց՝ ոչ էին վկայութիւնքն։ Այլք յարուցեալ վկ

ցից ա՛յլ առանձին ձեռագործի։ Սակայն եւ այնպէս չէր {նման} վկայութիւնն նոցա " (Մարկ., գլ. ԺԴ. հ, 55-58

արապետ հոյակապ Սմբատ ասպետը բռնեց նորան եւ, կրակի {նման} տաքացրած կարմիր շամփուրը պսակ շինելով եւ ուրացօղի

. բայց դժոխքումը եւ պաքսիմատները մեր պաքսիմատների {նման} չեն. մերը եփած է, իսկ դժոխքինը՝ տպած: Դժ

ի կոտոշը կոտրած ծեր դեւ. ճանկերը բորենու ճանկերի {նման}, ատամները առանց շրթունքի, ինչպէս դիակը լինում է

քա մինչեւ այժմ ման են գալիս արբեցածի կամ կատաղածի {նման}: - Բայց ինձ ի՞նչ օգուտ դորանից. լաւ էր թէ թ

յց ապստամբութեան արհի նախագահը, իսկապէս սատանայի {նման}, ամենայն ժամանակ իւր յաջողաշարժութեամբ պրծնում է

իւնաբեր լոյս իւր. գունաթափ եւ ընդհատեալ վառմամբն {նման} էր նա վառման կանթեղին, զօր ունիցի հալածեալ ոք ի

նձ ի՞նչ օրինակ են մի քանի հայ դպրոցականք, որ քեզ {նման} խելքերը կորուսած ընկել էին ձեւի քամակից, անփոյթ

անակս: Լեզու իմ ծանրաշարժ, այլ ոչ եւ գրիչս, զի {նման} է լեզուի ճարտար խօսողի, որպէս եւ մարգարէին լեզու

. Ո՛չ, այդպէս չէ: Ես քեզ հրամայում եմ իմ ասածի {նման} գրել, պարզ, առողջ, բնական, հասկանալի, առանց

ւում էր կոչնակի անընդհատ ձայնը. դեւերը մեղուների {նման} ամենայն կողմից հաւաքւում էին դէպի դժոխքի դուռը,

դժոխքի մանկլաւիկները աշխարհի երեսի մանկլաւիկների {նման} չեն, սոքա ծերունի, նիհար, տգեղ, խառն ի խուռն

ից: Այս հաշուիցս տեսանում ես ահա, որ ես քեզ {նման} ականջի վերայ քնած չեմ. ինչեւիցէ թէ մեղադրանք է,

ղ, այն ժամանակ հարիւր վաթսուն երկու շիշը մի բանի {նման} կը լինի: Բայց ինչո՛ւ Ռօմ մոռացել է... Կօնեակ

կոսը երեւակայում էր իւրեան միջին դարերի ասպետների {նման} մի բան, որ գինու բաժակը ձեռքում մօտենալով կռուող

երբեմն արձակելով բերանից թաբակի թանձր ծուխը օղերի {նման} դուրս փչելով: Նա ուրախանում էր, մանաւանդ մտածել

իսկոյն գործ դրեց նորան... ի՞նչ կ'առնուս գորտի {նման} ջուր խմելուց. ջուրը Աստուծոյ ձեռքին մի գործիք է

ր մարդիկ, մարդիկ, որ կարող էին միանալով իւրեանց {նման} կարողութեան տէր պարոնների հետ՝ օգնել ազգի ողորմե

կարող է երաշխաւոր լինել, գուցէ ես եւս Շաքարեանցի {նման} գլուխս տայի դիւական պարապմունքի: Այստեղ պ.

ցուց նորան: Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ եւ կովի {նման} նայում էր պ. Մարկոսի վերայ, յետոյ սկսեց, մի քա

Շաքարեանցը ընկաւ մի տխուր մտածութեան մէջ: Երազի {նման} յիշում էր իւր ախոռից ներս վազելը եւ պ. Մարկոսին

որ չկարողացայ զսպել սրտիս խորհուրդը, որ եռած ջրի {նման} վեր ու վայր էր լինում իմ մէջ: Սկսեցի բարձր խօսել

ր կարծում, սիրելիս: Ալքիմիան քո կարդացած բաների {նման} չէ. ի՛նչ քո կարդացած, եւ իմ թալիսմաններին եւս ն

ն չէ. ի՛նչ քո կարդացած, եւ իմ թալիսմաններին եւս {նման} չէ. դա մի ջոկ բան է... - Ին՛չ տեղից է այդ

պէս դարձաւ Րեգենսբուրգի եպիսկոպոս: Սա եւս Բեքոնի {նման} աշխատում էր այն ամենայն ուսման եւ գիտութեան մէջ,

այդ աշխատութիւնը, նորա բոլոր միւս աշխատութենների {նման} պատած է ծածկախօսութեան մառախուղով: Այս աստուածաբ

էր: - Ես տեսանում եմ, որ դու մի ընկերութեան {նման} բան ունիս նորա հետ. Աստուած տայ, Աստուած տայ,

, ես ուրախ եմ, հարստացի՛ր, եղբայր, եւ դու, քո {նման} մարդը, խելացի, հասուն դատողութեամբ, անպակաս լի

ու քթի փոքրութեան վերայ), որի ծայրը բուի կտուցի {նման} կեռացած դէպի վերին շրթունքը, համարեա թէ ծածկւում

ւ սովորականից դուրս առատութեամբ մտանելով այդ մազի {նման} երակների մէջ, լայնացնում է նորանց, այս ընդլայնո

ժամանակ, երբեք չէ մտածում, որ այդ մարդը եւս իւր {նման} Աստուծոյ ստեղծած էր, այլ իսկոյն ծնուցանում է իւր

գամ կշռում, թէ մի՛ գուցէ պակաս էր, որ բոլորովին {նման} են անպիտան ձիու, որի տէրը միմիայն օգուտ, որ կար

կային, որոնք ոչ լեզու ունին եւ ոչ բերան, ձուկի {նման} մունջ են: Այս դասակարգը պարկեշտ է, եւ գիտելով ի

ան տունկը որպէս մի գործարանաւոր էակ, այլ հանքերի {նման}, առանց ներքին զօրութեան, առանց գործարանների, մ

կած սաթի պէս մազերը, Արտասուք թափելով հեղեղի {նման}: Մինչ զրպարտողը խոստանում էր կեանք,

Որոտ, փայլակը անթիւ փայլակեց: Սարերի {նման} մեծամեծ ալիքի Կատաղած ծովին եղած խաղալիկ,

ոս (Antagonismus): Երեւի թէ այս, կամ սորա {նման} մի oրենքի հիմքի վերայ, կամ գուցէ մի այլ բնական պ

, եւ նորա մօտ ել ու մուտ ունէին ոչ թէ միայն նորա {նման} մարդիկ, այլեւ... զանազան խորհուրդներով: Պ.

գործիք ունէր, եւ այսպէս քո ասելով մահը մի մարդու {նման}, կամ ով գիտէ, սատանայի նման մի բան է, որ կարող

ելով մահը մի մարդու նման, կամ ով գիտէ, սատանայի {նման} մի բան է, որ կարողանում է այդպիսի գործ յառաջացնե

ամ պատահում էր: Զարմանք բան է, որ Նախիջեւանի {նման} քաղաքի մէջ, ուր եթէ գիշերով մի տան վերայ մի չղջի

խիտ եւ երկայն թերթերուկների միջից: Սորա կապան {նման} չէր Թիւթիւնճի-օղլու տիկինի կապային, այլ կարած նո

չի գնացածին, որ առաւել քան թէ քայլելու, ճօճելու {նման} էր: Թիւթիւնճի-օղլուի տիկինը իջանելով գետնատունը

ս, ի՞նչ մեղքս պահեմ - ուրիշ նախիջեւանցի ծնողների {նման}, յարմարուելով իւրեանց զանազան հաշիւներին, խոստա

տանէր իւր հարսի տուն, մանաւանդ Աղուանեանց Մկրտչի {նման} մարդը, որ քիչ շատ վաճառական անունը վերան էր եւ Ղ

րա մասին եւս գրել. բայց ես շատ թշուառ եմ, ձուկի {նման} մունջ. ձայն չունիմ, որ ասեմ ծնողքիս, թէ ես չեմ

քաղաքավարի մարդ կայ, այդ իմ Մանուշակս է, որ ջրի {նման} կարդում է աշխարհաբար Աւետարանը եւ ուսանում է միշտ

ժպիտ պատճառուած այն բանից, որ պարոն Շահումեանցի {նման} մարդը ճաշով պատուասիրել էր նորան: Թէպէտ Թիւթիւնճ

ց ի՞նչ առնես, կան րոպէներ մարդու կեանքի մէջ, որ {նման} չէին նորա ամբողջ կեանքի բնաւորութեանը: - Այսօ

ւորապէս, այլեւ պատկեր է Աստուծոյ: - Փոքր ինչ {նման} պատասխանեցիր, բայց ոչ կատարեալ. պատճառ, մարդու

պատկեր լինելը դու ի՞նչ տեսակ ես հասկանում, մարդը {նման} է Աստուծո՞յ. այդ անկարելի է, եւ ապացոյց չկայ.

նճի-օղլուն, - եւ մանաւանդ շնորհակալ եմ, որ հիւրի {նման} չես վարւում իմ տանս, այլ իբրեւ քո տանը: - Եթ

քան, որքան հարկաւոր էր, եւ ոչ արծաթասէր մարդերի {նման}, որոնց հաւաքելուն մի չափ ու սահման չկայ, այնքան

դատարկաբանելու խելագարութեանը, որ մի տեսակ տենդի {նման} տարածուած է մի քանի վայր ի վերոյ մարդերի մէջ: Չա

լ եւ ստել իւր խոստմունքը, չէ՛ր կարող Շահումեանցի {նման} ազնիւ սիրտ ունեցող մի մարդ: Մանուշակը կէս երկ

ուփերի միջից մի խշխշոց... Մի սպիտակ բան, նետի {նման} անցանում է նորա մօտից եւ անյայտանում է պարսպի միւ

կան երդմանը: Այս խօսքերի վերայ, լուսինը գողի {նման} դուրս նայեց մի վայրկեան թանձր եւ խաւար ամպերի տակ

եւ այլ արարածները, մեզիմեն աղէկների առաջեւ մոմի {նման} կակուղ են. եւ թէ մեզիմեն աղէկները ինչ ձեւ եւ կամ

րիկը փչում էր ամենայն կատաղութենով, անձրեւը գետի {նման} թափւում էր երկնքից, ոչինչ տեղից չէր լսւում ձայն

ր տալիս երկայն ու կորացած եղունգներին, որ առաւել {նման} էին գիշատող թռչունների մագիլների: Մի մեծ սեւ

, Կառած, կապած, թէ արձակ: Առաջին անգամի {նման}, պառաւները աւարտեցին պտոյտ գալը, երգի վերջանալո

րը իսկ մէջքերից ցած, հագած էին մի սպիտակ փրփուրի {նման} անթափանցիկ պաստառից լայն զգեստ, որ երբեք չէր ծած

ւր տխուր եւ զարհուրելի կերպարանքով. անձրեւը գետի {նման} թափւում էր երկնքից, բայց Խանլը-դերէի մէջ ոչինչ չ

այրը ողջ փչացուցել են, ասելս այն է, թէ մեր ցեղի {նման} խելօք ցեղ չկայ, եւ եթէ խելքի արժանաւորութեանը նա

ի արասցէ, իմ հարսնութեան ատլաս վերայնոցս սառոյցի {նման} ժապաւէնով դրած է պահարանումը. եւս ուրախ կը լինիմ

ալով որոշել, թէ երկու մատանիներից, որ բոլորովին {նման} էին միմեանց, ո՞րն էր արդեօք, որ կրում էր իւր վե

րաստ էր կատարել նորա խնդիրը: Նախիջեւան քաղաքի {նման} տեղում, մի հարուստ եւ անուանի մարդ, ինչպէս Շահո

եմ, թէ ի՞նչ տեղից գլուխն է եկել այս բանը, նորա {նման} հարուստ, ուսումնական մարդու համար աղջի՞կ է պակաս

բրեւ վախճանեցաւ առաջին Ստեփանոս աբբայ, յաջորդեաց {նման} երկրորդ Ստեփանոս աբբայ, որ եւ ապա ձեռնադրեցաւ եպ

լով զօգուտ անձանց իւրեանց, կեղծաւորութիւն յար եւ {նման} վարդապետաց Հայոց, յորոց եւ փոխանցեցաւ 'ի նոսա 'ի

ւ մի միայն շինել նոցա զուսումնարան ազգային, որոյ {նման} ո՛չ ուրէք երեւի յազգի մերում, եւ թէ բազում գիտու

րիստոսը, բարձրացել էր խաչի վերայ։ Շատերը ոչխարի {նման} մորթուեցան պապականութեան ձեռքով այն խորհրդաւոր եր

ծաւորութիւնը, սուտը, դաւաճանութիւնը եւ այլ սոցա {նման} արատներ, որով զրահաւորուիլ հարկադրւում է ամեն մի

րանք եւ այլն եւ այլն։ Բայց, աւա՜ղ, դոքա բոլորը {նման} են այն թզենուն, որին հանդիպեցաւ միանգամ Քրիստոսը

դայեակների ձեռքով մատակարարուած մարդկային ազգին, {նման} է օպիումից շինած քաղցրեղէնին, որ դայեակները (Աս

մանակին եւ զնշխարս անգամ [հայկական ոգւոյ, յար եւ {նման]} անցանեն եւ դարք գոգցես ի չորեքտասանիցն սկսեալ մի

նոր հանգամանաց եւ որպիսութեանց ժամանակին, յար եւ {նման} էին հայախօսութեան առ հայս՝ տեղի ետ ծնելութեան նո

մեզ նշխարք մնացեալք առ հինաւուրցն Խորնոյ՝ յար եւ {նման} առ ամենայն ազգս սկսանի վիպասանական երգովք զքաջագո

ա յաղագս այլոց ամօթոյ զխաբէական զեպիսկոպոսութիւնս {նման} դեղոց մահու արբուցեալ սրբոյն՝ հեղձուցին. որոց ի

զկերպ, զգործարանս եւ առ հասարակ զկազմած, յար եւ {նման} կազմութեան գործարանաւոր մարմնոյ, որպէսզի նիւթն,

տապալեալն զարմանակերտ շինուած Երգոյն վիպասանաց, {նման} մանկանն Վարդգէսի, որ անդ ուրեմն ի հնումն Հատո

ինչ վասն իմաստնոց Հայոց հեղինակք Սինէացւոց յար եւ {նման} վասն ժողովրդեան մերոյ ինքեանք հայկական Սինէացիք:

ս ի վերոյ թուեալ եմք, զծաղու գան թերեւս, յար եւ {նման} կատականաց աբեղայից Հայոց ի հինգերորդ դարու, զոր

, իսկ աջումը հրազէնքի գնտակից, վայր ընկաւ մեռելի {նման} ։ Նորա այս վիրաւորութիւնը դատակնիք եղաւ պաշարեալն

նազոհութիւն։ Այս կարգից դուրս գործերը եւ ապառաժի {նման} հաստատ կամքը, որ տեսանում ենք Կարգի անդամների մէ

ամիներին. նոքա յանցաւոր էին համարում այս եւ սորա {նման} գործերի մէջ Կարգի անդամները։ Բանը այսպէս լինելու

ել պատշաճ է Սուրբ Յովհանն երուսալեմայու Ասպետների {նման} ուղարկել նորանց Ասիա։ Յիսուսեանները, ջարդ ու փշ

ը, Կօլլեգիաները եւ նորընծայական տները առաջինների {նման} գլխաւոր պաշտօն չունէին Կարգի մէջ եւ կարո՛ղ էին սե

րգով յաւիտեանս յաւիտենից անփոփոխ դագաղները։ Սոցա {նման} հասարակութիւնը կարող է յարատեւել առանց այլայլութե

, որ ունէին դէպի Կարգի կամքը, ընտիր զինուորների {նման}, որ քաջութեամբ մեռանում են՝ հնազանդուելով իւրեա

սովորութիւնքը՝ Չիներից ստացած։ Սա եւս Չինաստանի {նման} հեռանում էր օտարասահման մարդերի հաղորդակցութենից

ջ ասացի։ Այլ ի վերայ այսր ամենայնի Սաղմոսի ասածի {նման}, թէ ահա մեղաւորք են եւ յաջողեալ է նոցա, սոցա եւ

ջ, միայն այն պայմանով, որ ընդունէին այլ Կարգերի {նման} եպիսկոպոսների իրաւասութիւնը եւ առ հասարակ Ֆրանսիա

ր Հենրիկոս մեծի փոխանակ Կարդինալ Կարոլոս Բուրբօնի {նման} թագաւոր ունենան, որպէս զի կարողանան կամեցածների

յլ եկեղեցական հարց գրուածներից. ուրեմն, բաւական {նման} բան է Յանսէնեանների վարդապետութեանը։ Այս գիրքը Ֆ

այրի դանակներ, մինը՝ մեծ, միւսը՝ փոքր զմելինի {նման} ։ Փոքր դանակովն էր նա վիրաւորել. այս պատճառով ան

եւ անկրթութեանը, որ շատ ժամանակից է թանձր ամպերի {նման} պատելով Հայաստանի հորիզոնի շուրջը, չէ թողում ճշմ

իտ էք դէպի ձեր անհաշտ թշնամին, ուր մնաց դէպի ինձ {նման} անծանօթները, որոնք անմիջապէս մեծարանք են նուիրած

ջրից... Բայց այդ եւս ներելի է, որովհետեւ նորա {նման} ուսուցիչները կտակ ունին Նոյ նաւապետից: Մէկ

վեր առայ ձեռքս, այդ սաղմոսի թերթերը ճղելով քամու {նման} վազեցի մինչեւ ի վերջը: Հետ այնորիկ վարժապետից խն

ունքը ազգի շրթունքի վրայ, եւ տնաքանդները սօսինձի {նման} մի մածուցիկ բան էլ չունին, որ մի հեղինակ թէ կամե

ղ։ Ինչպէս երեւում է, պ. Պռօշեանցը ուրիշ շատերի {նման} կարծում է, թէ տալիս եմ-ը շինւում է տալի ընդունել

չունին։ Թէեւ առաջին լծորդութեան վերջաւորութիւնը {նման} է էական եմ բային, բայց այդ պատահական նմանութիւն

գործ ածել իրենց բուն, ճիշտ նշանակութեամբ եւ դորա {նման} մի բառ ունինք ասելով այն բառը շռայլութիւն չհամարե

սմը, նորա բովանդակութիւնը եւ գործի վերջը հա՛ր ու {նման} այդ բովանդակութեան: Ասես թէ մի իշխան պատուէր է տ

Ականատեսի աւանդութիւնը (եր. 108) չունի մի դորա {նման} արժէք: Անշուշտ, հեղինակը չէ շարադրել նորան ` նա

Այս խօսքը գործ դրինք այն պատճառով, որ ոչ Մասիսը {նման} է իր պատկերին եւ ոչ Արագածը: Յայտնի է թէ այդ պատ

ն (Hydrofobia), թէ՞ առողջ շան խածած, կամ Սօսի {նման} ջրվախ էին, որ իր Փարպի գնալը Գարեգնի առջեւ արդար

ի ջրվախութեան մասին եւ կարծում ենք, թէ դոքա Սօսի {նման} ջրվախներ են: Իտալիոյ մէջ աւանդութիւն կար,

սրայէլ ի մարգարէս ", բայց մարգարէ լինին մարգարէի {նման}: Ուզելով մշակել, կոկել եւ միութիւն տալ մեր

ազգերի մէջ եղած կանացի ստրկութեան նշանակը, - արջի {նման}, կանանց եւ աղջիկների քթից ահագին օղ անցնելը, - ա

այդ ունայն երկիւղ է. մոծակը ուրիշ շատ միջատների {նման} ծառերի վրայ չէ ածում իր ձուն. նորա ձու ածելու տե

է ասում հեղինակը (եր. 120): Թուրքը ունի սորա {նման} մի բան. " Օ գիդիլ գիգտի " կամ, " Օ գիդիշ գիդէօր

ես, - սաղմոսիդ ծալին մեռնիմ: Ամպել ես ամպի {նման}, - շաքար ու ղանդի նման, Իմ նանն ինձ ո՞նց ա պահել

ռնիմ: Ամպել ես ամպի նման, - շաքար ու ղանդի {նման}, Իմ նանն ինձ ո՞նց ա պահել, - ծալած գիւլբանդի նմա

ման, Իմ նանն ինձ ո՞նց ա պահել, - ծալած գիւլբանդի {նման}, Կանգնել եմ ախա բախա, - շաւաղուս տուտը կախ ա, Շ

յն սիւնը ցած կը գլորուէր, իւրեանց կանգնելը սիւնի {նման} կը լինէր գետնի երեսին թաւալ գալ։ Ահա այս անձնապա

առ, որ եւրոպացի լեզուներով, որ հայոց հին լեզուի {նման} անհասկանալի էր մեր ժողովրդին, կան աւանդուած այնք

ւնը, որ յառաջանում էին տգէտ մարդերի մէջ, կապիկի {նման} աշխատ լինելով՝ նմանեցնել իւրեանց գրածը Եղիշէին կ

նա դառնայ ընկերութեան պիտանի անդամ։ Բայց իր մօրը {նման} չէ, կամ այնպէս գեղեցիկ չէ։ Այս խնդիր չէ, այլ ց

ինչեւ Ֆրանկլինի շանթարգելը, որ հազար տարի Մասիսի {նման} ապառաժ էլ դէմ անէիր կայծակին, կարո՞ղ էիր քեզ ապա

ւմ է քեզ ու քո տունը։ Ի՛նչ է պատճառը, որ Մասիսի {նման} ապառաժի չկարողացածը կարողանում է մի չնչին երկաթի

խ՝ լեզուն, լեզուն. լեզուն որ չըլի՝ մարդ ընչի՞ {նման} կ'ըլի ", - աղաղակում է նահատակ Աբովեանը։ Եւ ա

մուրացած խառնուրդներով, խօսել կցկտուր, ճնճղուկի {նման} զոյգ ոտքով այստեղից այնտեղ ոստելով եւ, այս ամեն

տեսակ իմաստալից եւ գրաւիչ եւ դաստիարակիչ նիւթեր, {նմանախօսական} խրատներ, զգուշացուցիչ եւ ահաւոր այլաբանական ակնա

ղջ եւ առողջ եմք ամենեքյանքս, եւ սրբազան հայրն ալ {նմանապես}: Տեղիս հավան թե կամիք հարցանել՝ տաք է, մեկ

իւրը, բայց մեք տասն հազար համարում ենք մի բիւր: {Նմանապէս} մեք անարժան ենք համարում կանացի ողբ ու կոծը, որ

եկեղեցւոյն, սակս կառավարութեան երկու դպրատանցն, {նմանապէս} եւ յիշեալ դպրատներն մշտնջենաւոր իմ յիշատակաւ մնաս

Նոր Նախիջեւանի բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, {նմանապէս} եւ յետ իմ մահուանն ի յիշեալ կառավարչաց աստ կարգեա

նական եկամուտները, կամաւոր նուիրաբերութիւնները, {նմանապէս} եւ ազգային հիմնարկութիւնների վրայ արուող ծախսերը

գերի գերել եւ այլն, թող պարարեսցին քիմք դոցա եւ {նմանապիսեաց} այդունակ կերակրովք, եթէ միայն կարելի էր իրօք պար

հասարակաց: Եվ զի՞նչ փառք ի տասա՞նց եւ ի քսանի՞ց {նմանապիսի} ոգւով ախտացելոց, որոց դիւրին էր միշտ ժխտել օգտի

արել միանգամայն զթաթար, զտաճիկ, կպարսիկ եւ զայլ {նմանապիսի} բառս, եւ վարել զնոսա հայկականաւ եւ եթ լեզուախօսո

սիրում է, եւ՛ գործը, որ հարցասիրւում է։ Այս եւ {նմանապիսի} սխալանքը բաւական յաճախ պատահում են Ռուսաստանի Հայ

կան ոք՝ սերտել անգիր զսաղմոս եւ զշարական եւ զայլ {նմանապիսիս}, իսկ կրթութիւն վասն դստերաց անտեսանելի է միանգամ

շինից, ամրոցաց, կամրջաց, բրգանց, աշտարակաց եւ {նմանեաց} "։ Անխորհուրդ եւ սերտած բառեր, որ շարել է մ

խարհաբառ, բայց շատ յաղթահարուած հին լեզուից, եւ {նմանել} ցանկանալով մեծ Հայաստանի լեզուին, շատ անգամ մէջ

. մեծ եւ անմերժելի պարտականութիւն կայ ձեր վերայ՝ {նմանել} նոցա եւ հասկանալ ձեր խորհուրդը: Դուք ստեղծուած չ

անգամայն մարմնացեալ ատելութիւն, եթէ կամենում ենք {նմանել} Աստուծոյ, ապա պիտոյ է եւ նորա գործերը եւս գործէի

ասկացող մարդիկ լինելով, իրաւունք ունէին Աստուծոյ {նմանել}: Այդ ի՞նչ սէր է, որ դուք դնում էք այդտեղ ժամանա

ի հոգողութիւնը, ո՞ւր է արդար հայրապետի Քրիստոսին {նմանելը} ։ Արարածների արարիչը մեղաւորների փրկութեան համար

օտաւոր սահմանը, բնութեան մօտ լինելը կամ բնութեան {նմանելն} է ասացին, այստեղ բնութիւնը ուրեմն ստացաւ դարձեալ

նգստանալով, յետ են դառնում Յունաց զօրքը: Պապը, {նմանելով} իւր հօրը, սկսում է անպիտանութիւնք գործել։ Սուրբ

ինչպէս Պաւղոս մեծ առաքեալը, բայց դո՛ւ Քրիստոսին {նմանելով}, տանելով եւ ներելով իմ անզգամութեանը, ընդունէ՛

տոյ ժառանգէ նորա երկնային արքայութիւնը: Աստուծոյ {նմանելու} համար պիտոյ է լինել առաքինի եւ բարոյական մարդ, ո

իւսիսափայլի " այս կամ այն հատուածի բովանդակութեան {նմանելու} համար գործ դրին։ Տակաւին երեւում են քանի պարբերա

նչ չգիտէր, վասնորոյ եւ աշակերտքը եւս կատարելապէս {նմանեցան} իւրեանց վարդապետին: Շատ հրաշագործութիւնք պատմում

ին տգէտ մարդերի մէջ, կապիկի նման աշխատ լինելով՝ {նմանեցնել} իւրեանց գրածը Եղիշէին կամ Խորենացիին, այդ մի այն

տէլի փիլիսոփայութիւնը շիկանում է, մինչ նա ուղեղը {նմանեցնում} է սպունգի: Ոչ միայն մեղադրելի չէ նա այդ մասին,

աննիւթ, անախտ եւ խաղաղ աշխարհ։ Այո՛, Մարգարէն {նմանեցնում} է մարդը ծաղկի այն ժամանակամիջոցում միայն, երբ նո

քերը պարզ երկնագոյն, շրթունքը կարմիր, որի երեսը {նմանեցնում} էր թաւիշի. իրանը շատ կանոնաւոր, կուրծքը կատարել

րա եւ ազդուութիւն իմաստիցն պատճառս տայ գոնե մեզ՝ {նմանեցուցանել} Ղազարայ Փարպեցւոյ, առ որոյ տեսանեմք զհատու իմաստ

է մոռանայ իւր չափը: Լերմոնտովի մարգարէին չեմ {նմանեցուցել} ես իմ անձը, այլ, մէջբերելով այդ ոտանաւորի հատու

, մանաւանդ, որ Հեգելի այս տեսակ կարծիքների մասին {նմանեցուցինք} Բոռքին: Բայց վերստին կրկնում ենք, Բոռքը հիւանդ

նա ինձ ուսուցեալ զիմն, եւ ես չունեի ինչ ուսեալ ի {նմանէ}, միայն, ըստ կարգադրութեան, յեօթնեկի երկիցս թէ

յանալ պայծառափայլ փոխարքային Կովկասու եւ առնուլ ի {նմանէ} որպէս զհաստատութիւն թղթոյս, նոյնպէս եւ զյանձնարա

րն արտաքին գործոց տէրութեան Ռուսսիոյ, խնդրեաց ՚ի {նմանէ} իրազեկ առնել զտէրութիւնն Անգլիոյ, զբովանդակութեն

ալ առ պ. Բույլվեր, դեսպանն Անգլիոյ, խնդրեցի ՚ի {նմանէ} տալ ինձ զթուղթ ընծայութեան, յանուն հնդկական կառա

խարարն արտաքին գործոց, ի Պետերբուրգ, խնդրեաց ՚ի {նմանէ} իրազէկ առնել զտէրութիւնն Անգլիոյ զբովանդակութենէ

դպէս, իսկ յերեսփոխանական գրութեան առաքելոյ առ ՚ի {նմանէ}, ստորագրեալ են երեւելիք ի Նախիջեւանայ"։ -

զոր ի գործ դնեմ առ ի ցրել զորոգայթն լարեալ առ ՚ի {նմանէ} եւ թէ յայսմ գտայց անյաջող, յայնժամ պարտական է Այ

բերել զսեպհականութիւն ազգի մերոյ եւ այն կանխուլ ի {նմանէ}, գաղտագողի, առանց համաձայնութեան նորա, առանց գ

ղում միայնակ նմա եւ մի՛ ինչ պահանջմունք ունիցին ի {նմանէ} եղբայր Գէորգն, եւ կամ քոյր Մարիամն: Եօթներ

ոլոր զգեստ զարդ եւ դրամն մի ոք իշխեսցէ բառնալոյ ի {նմանէ}, քանզի նոյնոյ գինն չէ ի մէջ ստացուածիս եւ հարկան

ն զխաղակիցն ազգակցին իւրոյ սիրով եւ ո՛չ զլացաւ 'ի {նմանէ} զլուսաբեր զիւր վարդապետութիւն, զատուցանելով զնա

ել ընտրէին մնալ միաբան ընդ ազգին, քան բաժանիլ 'ի {նմանէ}. որք եւ ազգասիրութիւն առդնէին եւ անհակառակ բարս

ց 'ի Հռովմ առ սրբազան Պապն Կղեմէս XI, ընկալաւ 'ի {նմանէ} բերանացի հաստատութիւն իւրումն կրօնի, անուն տուեա

լայլութիւն ձգեաց յինքն Կիկերոնեանն լեզու, մինչ ի {նմանէ} յառաջ եկին այնքան բազմաճիւղ բարբառք Եւրոպիոյ՝ Հռ

զմանկտին մեռեալ եւ անծուծ լեզուաւ, եւ պահանջել ի {նմանէ}, զի ընկալցի նա զայն, եւ սնուսցէ ի հոգւոջ եւ պտղ

րպէս եւ ազգն ողջոյն գրաւեալ մաքուր խղճմտանօք առ ի {նմանէ}: Երանի թէ ողջոյն օրագիրք մեր նովին ընթանային կան

ի իրաւունս պահանջելոյ, եթէ միայն մեք պահանջէաք ի {նմանէ} ընթեռնուլ զգրուածս մեր), զի գրուածքն մեր լիցին

ելցի, եւ որ ոչն ունիցի, եւ զոր ունիցին բարձցի ի {նմանէ} ", ճիշտ այսպիսի դիպուածներում է կատարւում:

եր ուղարկուած զաւակներից շատ փոքր պատահում է, որ {նմանէին} մեղուի թոյնը թողած եւ միմիայն մեղրը եւ մոմը քաղել

ւոր բանի ըստ նորա տեառն մեծ հրահանգին, շահեալ 'ի {նմանէն} հանգոյն մեծի գանձու ամփոփելոյ հաշուէի զպարարումն

գրքի հեղինակին, հարկաւ, նորա աշխատութիւնը պիտի {նմանէր} մի առասպելի, որ մի պառաւ կարող էր պատմել իւր թոռ

երացաւ իզուր տեղը, Նա չգտաւ երկրիս վերա իւր {նմանը}, Թէ նա օգնեց ուրիշներին, ինչպէս առիւծ,

օշիկը, որ ցոյց էին տուել ինձ որպէս գաղափար, որի {նմանը} ես պարտական էի հատուցանել կառավարութեանը, ինձ նս

լում էր մի առանձին, սքանչելի գեղեցկութենով, որի {նմանը} դեռեւս չէ ստեղծել մարդկային ճարտարութիւնը: Երեւո

ղութիւնքը ե՛ւ ի՛ր առանցքի վրայ, ե՛ւ դէպի միւս իր {նմանը} ։ Կա՞յ այս շարժողութիւնը։ Ես գդակս վեր եմ ձգում

ծառայ մնայ դարձեալ առաջնորդին։ Այսմ սակաւուք {նմանի} սեղանաւորութիւն սպասաւորի նախկին պատրիարքի Կոստան

Մարդը անմահ է ստեղծուած. նա իւր կեանքում պիտոյ է {նմանի} Աստուծոյ, որ մահից յետոյ ժառանգէ նորա երկնային ա

, իր պատուական որդու անունը դրել է Մեհրուժան։ Թող {նմանի} նա Աղանի եղբօր Մեհրուժանին։ Մեզ թւո

բան չէ, եթէ ոչ մտքի յայտարարը, բնականապէս պիտի {նմանի} մտքին, նորա ձեւը ուրիշ բան չէ կարող լինել եւ չպի

յետոյ, սոցա ազդեցութեամբ առաքինանալով, Աստուծոյ {նմանիլ} եւ վայելել մի հոգեկան եւ յաւիտենական երջանկութիւն

ազատության պատմության մեջ պ. Ֆեռգուլայի եւ նորա {նմանների} անունները պիտի նույն տեղը գտանին, ինչ որ մեր պատ

նացել, որովհետեւ իւրեանց դատը վարում էին իւրեանց {նմանների} ձեռքով: Այդ շատ սխալ դրութիւն է, ամենեւին հակառ

նքեան մի աման է, որով մարդը թափում է իր միտքը իր {նմանների} մտքի մէջ. սա է այն կամուրջը, որի վրայով կարող ե

ւթեան գոգում կատարելու, մինչեւ ո՞ւր հասնում է իր {նմանների} (ո՛չ մունջերի) կարողութիւնքը եւ ձգտողութիւնքը։

Հայոց վարդապետ Գրիգորի մասի՛ն է խօսքս, եւ նոցա՛ {նմաններին}, որ նո՛յն առողջամտութեան ճանապարհին հետեւելով վա

Արդեօք, այս ժամանակումս կա՞յ Երեմիայ մարգարէին {նմանող} մի մարդ, որ ողբալով ասէր. " Երանի՜ թէ գլուխս ջո

աթոն Ակիմեանցի վերայ։ Հանգուցելու խորհուրդը էր, {նմանող} լինելով իւր դաստիարակին, Դորպատ գնալ եւ այնտեղ կ

, " Փելիքս եւ Պաւլինէի " մէջ պիտի տեսանէ մի կոյր {նմանողական} ձգտողութիւն. ոչ թէ միայն գաղափարքը միեւնոյն, այ

զբնաւոր կիրս իւրեանց ցուցանէին թէ յաղագս ազգային {նմանողութեան} եւ ծիսից եւ թէ հայկաբանութեան, ընդդէմ դնէր եւ ոչ

, մէկովը ֆօպլասին, միւսովն ալ թառթիւֆին ունեցած {նմանութեան} պատմութիւնն ընենք, ու այս օրուան ունեցած իր պատո

պիտի անցնի լուսաւորաց կանոնով: ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ ( {Նմանութիւն} ) Քանի բանաստեղծն չունի մուսայից Մի բան երգե

դարեւ, Փարպեցու պատմութիւնը շատ տեղ եւ մեծ մասով {նմանութիւն} ունի Տակիդոսի հոյակապ տարեգրութեանց՝ թէ՛ իր անախ

նն է ", փոխանակ " գլխաւոր բանի ", լոկ պատահական {նմանութիւն} է, կարծում ենք, յունականին. որովհետեւ այդ թուր

վ, - խօսքը ընդմիջեց կոմսը, - դորա ախոռը բաւական {նմանութիւն} ունի Ֆաուստի սենեկին: - Ես չգիտեմ Ֆաուստի ով

ւթիւնը նման է էական եմ բային, բայց այդ պատահական {նմանութիւն} է միայն սահմանական եղանակի ներկայի եւ անցեալ անկա

թողնի իր հարսնացուն միմիայն այն պատճառով, որ նա {նմանութիւն} չունէր քո ցոյց տուած հոյակապ արձաններին։ Չէ՞ որ

դէմ անհիմն զէվզէկութեամբ: Զարմանալի է այս կողմից {նմանութիւնը} Հեգելի եւ անգլիացի Բոռքի միմեանց հետ: Բոռքը իր ծ

ազդեցութիւնը կարծեցի, բայց վերջը ստուգեցի, որ այս {նմանութիւնը} պատահական էր)։ Թէեւ հին լեզուի մէջ գոլումն, տալու

չկար. չէր երեւում եւ նորա տեղը եւս։ Ստոյգ է այս {նմանութիւնը} նիւթական կողմից, որովհետեւ մարդու նիւթական շօշափ

յս գիրքը մինչեւ այժմ Հայերի մէջ տպուած գրքերին չէ {նմանում}, նախ՝ իւր բովանդակութեամբ եւ երկրորդ՝ հրատարակ

ւած խրատը, ուր ասում էր նա, թէ " պարտքով ապրիլը {նմանում} է ծակ տակառի մէջ ջուր լցնելու"։ Մոռանում է, դ

. [5] 14 օգոս.: Ահա այս յօդուածի մէջ Հեգելը {նմանում} է հալիւցինացու մէջ ընկած Բոռքին: Հայմը այսպէս է

ման: Այս ամեն տեղափոխութիւններից յետոյ գործարանը {նմանում} էր մի մեծամարմին նաւի, որին պակասում էր մի ամուր

ով, եւ գրականութեան դիւապետը յայտնուեցաւ: Սա չէ {նմանում} ուրիշ դեւերի. սա կրթուած եւ ուսումնական դեւ է.

պահւում էր մի կամակոր լռութիւն: Կոմսի միտքը {նմանում} էր մի ծովի, որ երկար ժամանակ մրրկից ալէկոծուելով

մ գործել էր տալիս անխնայ գործեր։ Նա, ինչպէս չէր {նմանում} խորամանկ Յիսուսեաններին, չէր նմանում նոյնպէս եւ

ինչպէս չէր նմանում խորամանկ Յիսուսեաններին, չէր {նմանում} նոյնպէս եւ նախկին դարերի Քրիստոնէական քարոզիչների

Այդ մի շատ բնական գործ է եւ իր պարզութեամբ աւելի {նմանում} է այն փարելի բնական աղբիւրներին, որոնց ջուրը առա

նդանի ազգի ուժը առանց ամենեւին արդիւնք տալու: Նա {նմանում} է այն քարէ ձուին, որ իբրեւ բունկալ մնում է հաւի

ամանակ անուսում մնալով, բոլորովին սառած մարդու է {նմանում} այժմուս, եւ հին լեզուն 1300 տարուայ ցրտերով արդէ

խընտիր համարելով՝ նորը անարգելը եւ ոտնակոխ անելը {նմանում} է կենդանի զաւակի սպանելու, այն պատճառով, որ նոր

ւնքը բռնաբարելով, կենդանին մեռեալի հետ պատանքելը {նմանում} է այն բանին, թէ, տեսնելով, որ նորածին, բայց կ

րուածի հետ դադարում է եւ բարոյական խնդիրը։ Սա չէ {նմանում} այն նիւթական տարերքներին, որոնք, կապուած լինելո

զանհաւատութիւն խոստովանիմք։- Զայդ եւ զայլ սոցին {նմանս} անարգել կարէր քարոզել Այվազովսքին, մինչդեռ ՚ի վե

շատ առաջ ապրած հեղինակների գործերում էլ լինի սոցա {նմանքը}, մենք միահամուռ մերժում ենք։ Ղազար Փարպեցին

լ Բաբաջանեանի: Օրէնսգէտն այն որպէս եւ այլք {նմանքն} նմա, պատկանին գլխաւոր դատարանի տեղւոյս Կորտ անո

ասցէ առ Ձեզ ստորագրութեամբ քանի մի անձանց. թուղթ {նմանօրինակ} չեն զարմանք, այլ սովորական երեւոյթ յազգի ստրկացե

ւր ուշադրութիւնը եւ հարկադրեց նրանց հնար փնտրելու {նմանօրինակ} դրութիւնից դուրս գալու համար: Այդ նպատակին հասնե

ութեան պէտք ունին. եւ հեղինակը հանդէս հանելով մի {նմանօրինակ} բան, պարտական է այնպիսի ընթացք տալ բանին, որ տա

սու ի գործ դիցուք փոխանակ գրչի, արդեօք կարե՞մք ի {նմին} բովանդակել զչափազանց յիմարութիւն մերոց քաղաքացեաց

նորին գերազանցութենէ աղայ Խաչատրոյ Լազարեանց. ի {նմին} իսկ րոպէի մատոյց զայն Բարձր Սրբազան Գլխոյ իւրոյ՝

րմ է եւ առաքեցաւ ի Սինօդն սրբոյ Էջմիածնի: 3 Ի {նմին} 1848 ամ ի ի սփռել մարդախոշոշ խոլերայի եւ սահմանս

այութիւն Ձերդ կայսերական մեծության, խնդրելով ընդ {նմին} զվկայագիր իմ չեղծանել ըստ առաջնոյն խաչագծիւ ի պատ

մենայն յԱնգլիա: Այսպէս ասէր պ. Բույլվերն եւ ընդ {նմին} յաւելոյր, զի թէ իջայց ի Կալկաթա, առանց զառաջինն

ս նամակ: Ի մուտ գործել իմ ի Լոնդոն, անդէն առ {նմին} գնացի ի նամակատունն տեսանել եթէ գուցէ ինչ նամակ ո

հին տոմարի, թէեւ հարկ ի վերայ իմ կայր անդէն առ {նմին} ուղեւորիլ ի Հնդկաստան, այլ ձմեռնային եղանակք արգ

ռուփիս, այն է զ70 ֆունտ ստերլինգս, զոր անդէն առ {նմին} հատուցեալ, ընկալայ զպաշտօնական ստացագիր: ՚Ի գու

րկելոցն ի փոքր ատենի, վասն պարտուց: Անդէն առ {նմին} բացան աչք մեր եւ քննեալ զօրինակս կտակաց տպագրելո

յո՛, պարտականութիւն, եւ զի՞ ընդ այս զարմանալ ՚ի {նմին} իսկ վայրկենի, յորում զգլուխ խոնարհեալ յանդիման ս

ուիք ՚ի գագաթ զօծումն սրբութեան, ո՞չ վայրկենակից {նմին} զգեցայք եւ զայդ պարտականութիւն սրբազան: Եւ մե

երստին ընդունեցի Սուննաթի դաւանութիւնը, անդէն առ {նմին} հասկացայ, որ սխալուած էի՝ Շիյեաթների կրօնը պաշտ

նիստք, որմունք բարձրաբերձ, այլ բարեկարգութիւն ի {նմին} եւ ոչինչ ", - գրում էր քսան տարի յառաջ մի ուսում

ասն ապրելեաց մին տուն հանդերձ երկու աղածին եւ ընդ {նմին} իւր ունեցած բոլոր զգեստ զարդ եւ դրամն մի ոք իշխես

ողջ Եւրոպա, եւ առ ի պահպանութիւն բարոյական՝ ընդ {նմին} եւ նուիրական անօթոցս, արեամբ չափ ճգնի անձնիւր յա

ացն. իսկ եթէ զքարի փշրեսցին ատամունքն, անդէն առ {նմին} զամենայնն հողմոց հնչիւնս վարկուցեալ հանապազորդեն

ցւոյն արդէն ընդդէմ է ընդհանրականութեան նորա, ընդ {նմին} եւ միութեան. քանզի միութիւն եւ ընդհանրականութիւն

նբնական կամաց եւ ցանկութեանց նոցա, ուսանելով ընդ {նմին} լռելեայն, եթէ ամեն այն օրէնք եւ մարգարէք մինչեւ

այս պաշտօնական թղթի պատճէնը կարդացինք, անդեն առ {նմին} համոզուեցանք, որ այսուհետեւ ասելիք չկայ, ամենայ

'ի տղայութեանն յերանելւոյ Ալանայ, կեամ նովիմբ 'ի {նմին} անփոփոխութեամբ մինչեւ 'ի վախճան կենցաղոյս իմոյ։

կիթ անուն որ եկեալ 'ի տեղիդ 'ի Գարդմանայ վանաց 'ի {նմին} աւուր յորում հիմն արկաւ տեղւոյդ " (եր. 56, 57

ան լինելու մասին։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցու " 'ի {նմին} աւուր յորում հիմն արկաւ տեղւոյդ " խօսքը վերաբերւո

'ի տղայութեանն յերանելոյ Ալանաց՝ կեամ նովիմբ 'ի {նմին} անփոփոխութեամբ մինչեւ 'ի վախճան կենցաղոյս իմոյ "

§ 62. " Մի գուցէ քաղիցէք զորոմնն եւ զցորեանն ընդ {նմին} 'ի բաց խլիցէք. թո՛յլ տուք երկոցունց աճել 'ի միաս

յերեսներորդ եօթներորդ ամի բնակութեան հեղինակին 'ի {նմին} քաղաքի։ օք վերջաւորութեամբ գործիականը մ

տաւ Հ. Միքայէլի, եւ հնարիւք իմն ազատեաց զնա։ Ի {նմին} ժամանակի առաքեցաւ 'ի վանաց եւ " Սեղան խնկոց " կոչ

ուտ խառնակութեանց [ըստ բառից եւ հնչմանց], եւ ընդ {նմին} հասկանալի՝ որոց մտառութեամբն ընթեռնուցուն: [Հար

ակի է] ` մշակել զանշէն մնացեալ բանականութիւնն ընդ {նմին} ազնուագործելով եւ մշակելով զնորն բարբառ հասարակաց

մք ասել, եթէ զգայութիւն ո՛չ թելադրէ նմա անդէն առ {նմին} զխօսելիսն, եթէ բանականութիւնն ծածկեալ է դեռ եւս

պայ, որպէս այր, որ գտանէ աւար բազում, անդէն առ {նմին} աջակցութեամբ աշակերտաց իւրոց Յովհաննու եւ Յովսէփո

եւ զծախս դպրոցաց հրամայէր յարքունուստ լինել, ընդ {նմին} զՎարդան արարեալ ստրատելատ, իսկ զՄեսրոպ գրեալ յառ

յաշակերտաց անտի իւրեանց զՅովսէփ եւ զընկեր նորին ի {նմին} Կողբ գեղջէ Եզնիկ անուն առաքեն ի Միջագետս յԵդեսիա

լիս՝ դաւանել, թերեւս եւ զանպարտականդ՝ պարտաւոր {նմին} կացուցեալ: Են քո որդիք, որք զանուն քո ի վեր քան

թիւնն Բագրեւանդայ, իբրեւ դեղ մահու հեղձուցանեն ի {նմին}, եւ զի ընդ այս նոցա ամօթալի խաբէութիւն արդարապէս

րել զմանկունս սերտել զուղղականն, զկոչականն՝ ընդ {նմին} գրաբար դարձեալ պատասխանել առ հարցուածս վարժապետին

ութիւն Հայոց՝ կենդանանալ եւ սնանիլ հոգւով եւ ընդ {նմին} թագաւորել ի վերայ գիտութեանց, որովք լցեալ է Եւրո

մ ել զլեզու, ըստ ամենայնի կազմ եւ պատրաստ եւ ընդ {նմին} դնել զայն ի շրթունս ազգին ի միում եւ եթ ժամու: Զ

ւ եթ ժամու: Զոր ինչ ստուար խումբ դարուց, եւ ընդ {նմին} խուռն ամբոխին աղճատել աղճատեաց զլեզուն, անհատ ոք

նց դրան վավերագիրն ուժ կունենար, ո՛չ, այլ իբրեւ {նմուշ}, թե ինչ ոգով են վարել ամբողջ գործը: Իսկ ինչ վեր

կհասնենք: Ինձ ուղարկած հանրագիտական բառարանի {նմուշը} ցածր է ամենայն միջակությունից. այդ գիտե եւ ինքը

նում: Ափսոս, որ ռուսերենում կոմիզմը կորչում է՝ {նմուշի} համար թեկուզ այստեղ մի քանի տող կբերեի: Բայց բավ

եւ Օվսյաննիկովի ցուցակները Sorghum Saccharatum-ի {նմուշների} հետ նույնպես հասան իմ ձեռքը, եւ որ ամենից շատ ին

laurocerasi cum acotas morphi 1/2 gran, որպեսզի {նյարդերիս} գրգռումը հանգստացնեմ եւ դրանով զինաթափ անեմ ինձ մ

անանք ժողովրդին մոտեցնել փոքր ինչ դպրության հետ, {նյութ} եւ սնունդ դնել հայկական չոր ու ցամաք դպրության մե

արաբական, որ երբեմն Սողոմոն շինեց եւ որ վերջումը {նյութ} եղավ արաբական բանաստեղծներին. իհարկե, հիշում ես

մխիթարյանքը, միայն թե ազգը չխնայե մեզանից այնքան {նյութական} հնար, որքան հարկավոր էր մեր հոգեկան վաստակների վ

ւ չարչարվելով. այսքան միայն կգա մեր ձեռքից. ապա {նյութական} հնա՞րը, այդ չունինք մեք, եւ ազգը պիտի օգնել եւ

կ, այն ժամանակ հարկավոր չէր մեզ ոչինչ, բայց մեր {նյութական} կարողությունը քաջ հայտնի է Ձեզ: Գրյանք տպեցինք,

իտես, որ ինձ, իսկապես, ոչինչ հարկավոր չէ - ո՛չ {նյութական}, ո՛չ էլ բարոյական վարձատրություն, բայց ես ինձ հ

արացի քննությունը հսկայական օգուտ կբերի ո՛չ միայն {նյութական}, այլեւ բարոյական տեսակետից: Վերջապես, պ. պ.

: Դրա դրդապատճառը խմբագրության կողմից տրվելիք {նյութական} վարձատրությունն է, որ ինձ համար բնավ երկրորդական

որապես ապրելով, որպես թե աստված ստեղծել էր մարդս {նյութական} բարեկեցության համար: Եվ հայերը մարդկության որդիք

: Ստորագրողների բազմությունը մեր համար, բացի {նյութականից}, ունի եւ բարոյական օգուտ, որովհետեւ կարող ենք ց

փակված զորքի վիճակը շատ ողբալի է եւ բարոյապես եւ {նյութապես}: Տառապում են սովից եւ գանակոծ լինելուց: Պ. Ֆեռ

հին լեզվի մեջ: Բայց այս մասին բավական է: Ես {նյութեր} եմ պատրաստում ֆիզիկո-ֆիլոլոգիական, պատմա-աշխարհա

տ սակավ են իմ ներկա ձեռնարկության համար անհրաժեշտ {նյութերը}, բայց իմ միակ հույսն այն բանակռիվն է, որ առաջ կ

անաք՝ աշխարհս որ կա, միաբանությամբ կա, եթե այն {նյութերի} միաբանությունը քակտվի, աշխարհս եւս կքանդվի. այս

րկված արխիվները գործին բոլորովին չեն վերաբերում: {Նյութերի} նման հավաքածուները կարող են լույս սփռել միայն անց

կախված միեւնույն քիմիական բաղադրությունն ունեցող {նյութերի} տարբերությունը, ինչպես օրինակ՝ քարյուղի եւ սաթի

սկսած էլ չի եւ այն չի կարելի այստեղ մշակել առանց {նյութերի}, թերեւս կարելի է նույնպես մի բան անել, բայց շատ

նի ցորենի, առհասարակ արտասահման բաց թողնված հում {նյութերի} համեմատությունը եւ հարաբերությունը նույնպես չափազ

արտական եմ Բոքլին: Ես նրանից սովորեցի: Բայց այդ {նյութերն} ինձ մոտ դեռեւս բաժան-բաժան են, որովհետեւ գրում ե

եմ յուրաքանչյուր թեզի մասին առանձին: Այստեղ այդ {նյութերն} ընդհանրացնել չեմ կարող եւ հնարավոր էլ չէ՝ նախքան

ուն եւ կրթություն, եւ որովհետեւ այդ բանի գլխավոր {նյութը} առած է նախիջեւանցոց կյանքից, վասն որո եւ մանավան

թյունը դեռ ամենքի թարմ հիշողության մեջ է, եւ այդ {նյութի} մասին կարելի է գրել ոչ թե մի նամակ, այլ ամբողջ դ

ան մարդիկ ինչքա՞ն են գրել այդ փափուկ եւ սայթաքուն {նյութի} մասին. այդ բոլորն ուղիղ մեր սիրելի Անանիայի աղբա

րկ էր քննարկել մինչեւ ոսկորների ծուծը, որովհետեւ {նյութն} արժանի է այդ աշխատանքին (իսկ շատ բան կա, որոնց

ւթիւնը ա՛յլ: - Դրօշի փառքը՞... - Ազգի՛ {նն} է: - Ցնծա՛, ազգ: Բերանդ հովին բացած՝ նայ

բնաւ պոռնկութեան անունը կայ ձեր մէջ, մնացած ամե՛ {նն} էլ հասկացւում է։ Եւ Եփեսացո՛ց, թէ " պոռնկութեան

ես տապանամ։ Եթէ պարծել ինչ պա՛րտիցէ, զտկարութեա՛ {նն} պարծեցայց։ Աստուած եւ հայր Տեառն մերոյ Յիսուսի Ք

հէր զքաղաքն Դամասկացոց ունել զիս. եւ ընդ պատուհա՛ {նն} վանդակաւ կանխեցայ ընդ պարիսպն, եւ փախեայ 'ի ձեռա

ասին պէտք էր հոգ տանել. պատճառ, մե՛րն էլ, նոցա՛ {նն} էլ գովելի բան չէ։ Այս բաների մանրամասն քննութիւն

ջ խաղալու շեմքի վերայից, հարցրեց նորանից, թէ տա՞ {նն} էին արդեօք նորա ծնողքը: Մանուշակը այս հարցմու

դէպի Թիւթիւնճի-օղլուի, իսկ միւսը դէպի Մանուշակի {ննջարանը}: Ինքը Թիւթիւնճի-օղլուն, կարճահասակ, բաւական

ից թողնելով կարը, պատրաստ էր ահա փախչել դէպի իւր {ննջարանը}, մինչ այն մարդը եւս նոյնպէս ամբոխուած, առանց յա

ուցած, մի փոքր լուռ կանգնելուց յետոյ, վազեց իւր {ննջարանը} եւ շուտով փակեց քամակից իւր դուռը, ամրացնելով նո

սիրելի բարեկամի հետ: Նամակը գրելուց յետոյ վազեց {ննջարանը}, որ զմուռ եւ կնիք բերէ կնքելու համար: Բայց մ

ւց եւ փակելուց յետոյ, վեր էր կենում եւ գնում իւր {ննջարանը} քնելու: - Մարդը մի այնպիսի էակ է, - սկսեց Շահ

ռով եւ Մանուշակը միւս ճրագը առած ձեռքը, գնաց իւր {ննջարանը}, անորոշ զգացմունքով: Մտանելով իւր ննջարանը,

ր ննջարանը, անորոշ զգացմունքով: Մտանելով իւր {ննջարանը}, դուռը փակեց իսկոյն, եւ սկսեց կարդալ Շահումեանց

ն տալը, հարկադրեց իւր հօրը ներս մտանել Մանուշակի {ննջարանը}, երբ դուռը բացուեց, այս ձայնը տպաւորութիւն գործ

ամար առաւօտ էր լուսացել: Ա Ճռճռացին սատանայի {ննջարանի} երկաթեայ ժանգոտ դռները, դուրս եկաւ խաւարի թագաւո

. հազալ թէ փռնգալ, որ երկիրը ճաքեցաւ մի փոքր ձեր {ննջարանի} վերայով: Իմ հսկաները, երկրաշարժութենից վախելով

մարդու կին դառնալ: Նա շատ անգամ երեկոները իւր {ննջարանի} մէջ ծունկ չոքած Աստուածածնի պատկերի տակ, աղաչում

բուրում էր Աստուածածնի պատկերը, որ կախած էր նորա {ննջարանի} անկիւնում մահճակալի վերայ, չէ կարելի նկարագրել.

երեց նորա զգայութիւնը: Նա տեսաւ իւր հօրը կանգնած {ննջարանի} շեմքի վերայ: - Ի՞նչ ես առնում այդտեղ, Մանուշ

որ աւարտուի զանգակի զարկը. նա շուտով դուրս եկաւ {ննջարանից} եւ անցանելով խոհարանից, ուր խոր քնով քնած էր աղա

ր Մանուշակը: Քիչ մնաց որ Մանուշակը դուրս վազէ {ննջարանից} եւ յայտնէ հրապարակաւ, թէ ամենեւին Մկրտիչի կին դա

դուստրը: - Ե՛կ այստեղ, - ասաց հայրը ելանելով {ննջարանից}: Երբ Մանուշակը ներս մտաւ հիւրընդունարանը, Թի

, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Նորա շքեղ {ննջարանում} Բնակւում էր Աստղիկը. Նորա որդին փայփայում էր Նոր

նք, որոնցից մինի մէջ բովանդակւում են աշակերտների {ննջարանքը} ՝ ամենայն աշակերտի համար առանձին, իսկ միւսի մէջ

ք, ուր բովանդակւում են դասատունքը եւ աշակերտների {ննջարանքը}: Ընդ ամենն տասն եւ եօթն աշակերտ գտայ ես ազգա

եւ գրգռելուց յետոյ չեն թողում ո՛չ հաց ուտել, ո՛չ {ննջել} եւ ո՛չ գործ կատարել, ինչ որ մտքումը դրել էր:

ործակերպ բայից ընդ նոյնաձայն բայից, որպիսի զքուն {ննջել}, հարկ հարկանել, գերի գերել եւ այլն, թող պարարե

Ապրեսցի՞ քո մակուկիկ"։ Զայս սերովբէն {ննջելոյն} Կշռէր այժմիկ Ադամայ, Այլ նա տակաւ խոր

ան անխարդախ, Մի՛ մոռանար իմ դամբանը, թէ ես {ննջեմ} քուն խաղաղ, Երբ իմ սիրտը այսպէս քնքոյշ զգա

արբցուք մինչեւ ջնջեսցուք զԱբբայեանսն, այլ թէ ո՛չ {ննջեսցուք} մինչեւ ոչ տեսցուք զխաղաղութիւն սուրբ եկեղեցւոյ,

երտաց եւ այլոց նոցա հետեւողաց դպրութիւնն հայկական {ննջեր} զթանձր քուն, մինչեւ ցՄխիթար Սեբաստացի, որ նոր

ոպոս գերեզմանից փորել ու հանել է մի Հայ քրիստոնէի {ննջեցեալ} մարմին եւ ձգել է շուների առաջեւ՝ պատճառելով, թէ

ատկերները արծաթապատել, քառասնիցը անպակաս առնել, {ննջեցեալների} գերեզմանը օրհնել տալ, մատաղը չմոռանալ եւ պահքը պ

ւի այդ տեղերում, այդ արծաթը տուողի եւ նորա բոլոր {ննջեցեալների} անունը պիտի յիշատակուի: Երանի՜ մեզ, Շաքարեանց,

ում օր մի պատարագ մատուցանվի վասն թողութեան մեղաց {ննջեցելոյն}. մին բաժին քոյրս ստանայցէ եւ մնացեալ երկու բաժին

է տալ հինգ հազար ռուպլի միոյ տեղւոյ տպարանի, որ {ննջեցելոց} անուան գիրք տպվի՝ ըստ կերպի իմոյ կողմանէ վերն եր

ընկալաք մեծաւ օրհնութեամբ եւ զանուն ձեր եւ համայն {ննջեցելոց} ձերոց գրեցաք առաջի սուրբ սեղանոյն, յորոյ վերայ ս

ան աւարտուելուց յետոյ, երբ որ պիտոյ է սկսանուէին {ննջեցելու} վերայ տան եւ եկեղեցական կարգերը, գերապատիւ Ստեփա

ւք չգիտէք ձեր խօսածը, եւ ինչպէս վարձկան լալականը {ննջեցելու} տունի տեսածի պէս սկսանում է իւր ողբը, այնպէս եւ

Մենք եւ ոչ իսկ ուզում ենք վրդովել նոցայ քունը. " {ննջեցէք} եւ հանգերուք ", - ասում ենք նոցայ: Միջնադար

ջոյ: Եւ ի սղոխ զեփիւռին Թմրի Ադամ եւ {ննջէ}, Դրախտ զնովաւ սոխակին Ի դայլայլիկս գէ

բօր, Խ. Պ. ՕՏ... ԻՆ ՆՈՒԵՐ) Միթէ որ {ննջիցէն} այլ ո՞չ եւս յաւելուցու յառնել... Սաղմոս Դ

ւ խոր քուն: Զեփիւռի զո՜վ շոյանքի Տակ թմրում է ու {ննջում}, Նրա շուրջը սոխակի Թովիչ դայլա՜յլն է հնչում, Եւ

արեալ տաճարի մէջ Քրիստոսեան սեղանի տակ {Ննջում} է այն մեծ Հայրը Օշական քեզ փառք պարծանք։

նէսի] եւ Ան[անիայի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշ[անակուած} է] 8-ին: Վերջ

ն: Աղաչեմ ընդունել զլիաբերան իմս գոհաբանութիւն, {նշան} երախտապարտութեան սրտիս. զարդիս անձեռնհաս եմ, ա

ի բարեբարիլ. եւ այս իսկ է անստերիւր եւ նուիրական {նշան} տեարց Լազարեանց ազգի: Ձերոյին գերազանցութեանց

ր Մովսեսը ստացավ ավագ քահանայություն եւ ասպետական {նշան} սրբույն Աննայի 3-րդ աստիճանի: Չգիտեմ, թե կաթողի

ան Մխիթարեանց ձեռքով եւ, որպէս մի նոր եւ հաւաստի {նշան} միաբանութեան հարազատ պապականութեան, ներկայացուցա

, Ում սիրտ տուիր սիրով լի Եւ սուրբ խաչը կրելու - {Նշան} ` որդուդ սիրելի: Դ. ՏԽՐՈԻԹԻՒՆԸ ՏԵՂԻ Է ՏԱԼԻՍ Զո

: Հիմն քրիստոնէութեան է սէրն, պատուիրան եւ միակ {նշան} ՝ որով ճանաչիլ ունէին հետեւողք նորա: Ուսումն քրի

Նայի՛ր նորան, երեք գունով, Նուիրական մեր {նշան}, Թո՛ղ փողփողի թշնամու դէմ, Թո՛ղ կործ

լերեցի ահաբեկուած նաւապետը, թնդանօթ արձակել, որ {նշան} տրուի, թէ մի նաւ վտանգի մէջ էր եւ օգնութեան կարօ

ինել, բայց, մի չար բաղդով, ոչ մի հոգացողութեան {նշան}, որ ցոյց տուած լինէիր, չտեսայ մինչեւ այսօր: Օր

է, թէ անհաւատ, թիւր, շնացող եւ չար ազգը միայն {նշան} կը խնդրէ. պատճառ, ինքը խելք չունենալով հասկանալ

ա բաշը (փերչամը) մէջտեղից ճեղքած, որ ծերութեան {նշան} էր այնտեղի սովորութենով: Վերայի կապան, թէեւ հաս

այր մարդը: Նամակը կնքելուց յետոյ, մէք ոչինչ {նշան} չտեսանք Մանուշակի մէջ, որ ցոյց տար նորա նամակը ո

շուտ կը ծերանաս, հայրս, - պատասխանեց պառաւը, եւ {նշան} տուեց, որ կամենում էր գնալ, ես եւս չկամեցայ այլ

սպիտակ եւ անուշահոտ շուշանի պսակներ ` կուսութեան {նշան}, որ միայն արգելք էին արձակ մազերին, որ նոքա չէի

մտածում էր, թէ պատասխանի այսքան ուշանալը յայտնի {նշան} էր բացասութեան. վասն որոյ սիրտը դադար չունէր ո՛չ

օր երեսը չէր ցոյց տալիս ոչ դրական եւ ոչ բացասական {նշան}: Նա բաւական սառն կերպով եւ համարեայ թէ իւր սովոր

զգին Հայոց եւ կրօնաւորեալ ըստ Հայոց 'ի վանս Սուրբ {Նշան} կոչեցեալ, յորում բնակէին վանականք Հայոց։ Յորում

կը՝ որպէս Ֆրանսիայի դէպի սուրբ գահը հպատակութեան {նշան} ։ Նա հաւատացնում է Հունգարացոց Սալոմոն թագաւորին

են, չ'տեսան նորա երեսում երկիւղի կամ չարչարանքի {նշան} ։ Երկար ու ձիգ հարինքից յետոյ, որ հազիւ կարողացա

աւ ասել, ոգեւորութեան եւ սրբութեան մի խորհրդական {նշան} ։ Լօյոլայի զանազանութիւնը այլ անապատականներից գլխ

ձեռքերում Սուրբ գիրք բռնած, իբրեւ ուղղափառութեան {նշան} ՝ գլխների վերայ վարդի պսակներով եւ ի պատիւ Աստուա

ում (Հանա-վանքում) համբուրել տալով Վարդիթերին, {նշան} է դնում: Աշնան Մողնու ուխտին, իր մօտ հիւր եկած

ու չէինք, եթէ, գլուխը քարը, լոկ մի խօսք կամ մի {նշան} գրէր նա ձուի վրայ, կամ շատ-շատ որեւիցէ անցքի միա

ւնը իրաւամբ ստանում է իր կինը: Թէ ի՜նչ բանի {նշան} է թուրը, այդ մասին խօսիլն էլ աւելորդ ենք համարու

ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 16-ին: 11-ին Քերոբի գրքերը ուղարկեցի. 11-ին

ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 23-ին: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ յոյն Աս

ին տեսութիւն եղբօրս հետ: Աոաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 13-ին: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Հիւսիսա

ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 27-ին: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրո

ես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 25-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 20-ից գրու

տես[ութիւն եղբ[օրս] հետ: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] յունիսի 1-ին: Այսօր տուի Սերոբին նամակը: 28-

եղբօրս եւ Անանիային հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 22-ին: Այսօր հիւանդացայ, ջերմ ունէի: 16-ին

ես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 29-ին: Մօրս գիրը: 23-ին նամակ գրեցի Ղազ[արո

ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 13-ին: 7-ին նամակ ստացայ Յովհ[աննէսից], գրե

ս[ութիւնս] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 20-ին: 14-ին այսօր տարեգլուխ է բանտարկութեանս

տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 27-ին: 22-ին լերդս գրգռուեցաւ դարձեալ երեկոյ

ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 10-ին: 5-ին սենեակս փոխեցին, ներկի հոտից գլո

ես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 31-ին: 26-ին նամակ ստացայ եւ խաղող, նոյն օրը

ին տեսութիւն եղբօրս հետ: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] սեպտեմբերի 7-ին: Սեպտեմբերի 2-ին նամակ ստացա

տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 14-ին: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուա

ես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 21-ին: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 17-ին պա

էի] եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի]. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 12-ին: 8-ին նամակ ստացայ 7-ից գրուած, որով

ւի Սուլթ[անշահի] նամակը. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 19-ին: Տունից եկած թղթերն էլ կարդացի, եւ աղբ

ես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] նոյեմբերի 2-ին: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

ննէսի] եւ տէր Գրի[գորի]: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 23-ին: 18-ին նամակ գրեցի եղբօրս, որ կ՚երթայ

չի] եւ Մագդ[աղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] դեկտեմբերի 7-ին [Դեկտեմբերի] 3-ին նամակ ստացայ

ես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 28-ին: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 23-ից գրո

տես[ութիւն եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 4-ին: 4-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջիկայ

ե[սութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 18-ին: 13-ին բոլոր մարմնիս վրայ սաստիկ քոր զ

ես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 25-ին: Այսօր ընդ[ունեցի] 3[-րդ] բաղնիսը: 18-ի

ես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] փետրուարի 1-ին: 25-26 որպէս 24-25 26 լոյս

չի], Մ[ագդաղինէի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 15-ին: 8-9 վատ: 9-ին սկսեցի ընդ[ունել] bela

ես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշան[ակուած} է] 22-ին: 15-ին ընդ[ունեցի] 16[երորդ] բաղնիսը.

ր գալիս իրար հետ, տեսութիւն էին նշանակում կամ մի {նշանաբան} դնում: Եւ երբ ամէնքն էլ իրենց ցանկութեան հասած է

կը լինի կրօնի կենտրոնը, բարոյականութեան գլխաւոր {նշանաբանը}: Միմիայն նոյն իսկ մարդուց, նորա ամբողջ գոյութիւ

նելով ընկերական կեանքի, հիմքը եւ բարոյականութեան {նշանաբանը}: Մարկոսը թող ներէ Կիրակոսին, եթէ նա սպանել է նո

ւանս, եւ ստեղծեալ կոկորդախօս Գարգարացւոյ լեզուին {նշանագիրս}, դարձ անդրէն ի Հայաստան առնէ, եւ գտանէ զսուրբն

գալ։ Մեք այն ազգն ենք, որի մէջ առաջին անգամ հայոց {նշանագիրքը} եւ նոցա ուսուցիչը պիտոյ է Բիւզանդական գայիսոնի ու

ագիրսն, որոց զկնի ուսանելոյ վերահասու եղեալ՝ թէ {նշանագիրքն} չեն բաւական առ ի յօդել զամենայն վանկ բառից, առ պ

է զլուսաւորութենէ Ազգին եւ ի խնդիր ելեալ հայկական {նշանագրաց} առ ի կենագործել զդպրութիւնն՝ գայ առ սուրբն Սահակ

հրեշտակին զԱբել եւ երթեալ առ Դանիէլ՝ հմտանայ քաջ {նշանագրացն} եւ դարձ ի ժողովն արարեալ, մատուցանէ Սահակայ եւ Մ

զհետ լինել ծաղկեցուցանելոյ զդպրութիւնն՝ սեպհական {նշանագրացն} յաջողելով ժողովեալ զաշակերտս ընդունակ ուսման, զո

մենայն նեղութիւն եւ զսատան՝ տարածանեն զգիտութիւն {նշանագրացն} եւ այլոց կարեւոր ուսմանց ի Հայս ի բաժնի Պարսից՝

զամենայն զքարինս գայթակղութեան, եւ յետ ի մատենին {նշանագրելոյ}, զոր զոյգ ընդ այսմ շնորհ ունիմ մատուցանել Տէրութ

գրած է) " Ասմմոդէյ " (ամրացուցել է հանդէպը {նշանագրելով} ) " Արտաւազդ " Երբ այս պաշտօնական թղթի պատճէ

, եւ Նոր Կտակարանի, եւ գլխաւորեալ զգործն՝ բէրէ {նշանագրօք} հանդերձ ի Հայաստան առ սուրբն Սահակ եւ առ Վռամշապո

, որք զանուն քո ի վեր քան զարեւ ունին, եւ քոյովդ {նշանագրօք} ՝ զքո յիշատակ, ի սիրտս իւրեանց դրոշմեն"։ Յա

տորագրած է այսպէս. " ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ " Հանդէպը {նշանադրեց} Վիցէ-Կանցլեր Կոմս Իւան Օստերման: Այս առ

ցրեց Մանուշակի մատը եւ ասաց. - Այս մատանին քո {նշանածինն} է, որի հետ այսօր նշանուեցար. նա տալիս է քեզ այս

ություն ունիս այդ մասին: Պետրոս Նիկողայոսյանի {նշանածներդ} իմացա, շնորհավորում եմ: Առ ժամս ուրիշ բան չունի

րակ, Ընդ ազգ մարդկան Աստուծոյ յանդարձ ուխտի {նշանակ} ։ Ես անդ մինչդեռ կրկնածին Երկնից Արքայն զօդ շնշեա

ը պաչէր. Չկար թէեւ խենէշութեան մի անպարկեշտ {նշանակ}, Բայց վեցերորդ Պիոս պապը դուրս տուեց մի մեծ

7-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տես[ութիւնը] {նշանակ[ուած} է] 30-ին: 30-ին տեսութիւն եղբօրս, Մարիամ Աթանա

ցս: 27-ին տես[ութիւն]. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշանակ[ուած} է] մայիսի 4-ին: Այսօր տուի եղբօրս Սերոբ եղբօրս գ

ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տե[սութիւնը] {նշանակ[ուած} է] 11-ին: Այսօր ստացայ Հիւսիսափայլի երրորդ թիւը

ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշանակ[ուած} է] 15-ին: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օր

ր իմացայ Անանուշին մահը: Առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշանակ[ուած} է] յուլիսի 6-ին: Յուլիսի 1-ին նամակ ստացայ Յովհ

նէսի] եւ Աճեմ[եանի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշանակ[ուած} է] 16-ին: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 10-ի երեկ

4-ին տես[ութիւն] եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակ[ուած} է] 11-ին: 6-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] նոյն օրից

ղը եւ կամ ուրիշից մշակած, որոնց անունը տակերումը {նշանակած} է, կամենում էի նորանց չմատնել հավերժական կորուստ

կամի " Ճռաքաղը " իբրեւ օրագիր տպել ամիսը 4 թերթ, {նշանակած} գինն է 4-50 կոպեկ, որովհետեւ Իզմիրյանը կամ, մի

ձեռքով Լոնդոնի վերա փոխանակագիր կքաշե քաղաքը մեր {նշանակած} դատաստանական ծախքի համար, եւ այդ փոխանակագիրը մե

ունէի, բայց երազի մասին բարի ու չար օրերը չկային {նշանակած}. երեւի թէ դորա շինողը եւս մի թերահաւատ մարդ էր:

ին այդ աննշան քանակութիւնը կամ եթէ ամբողջ օրի մէջ {նշանակած} է մի հատադեղ (pilula)"։ Ասիացու յատկական բնաւ

Ես ժամանակ չունէի կարդալ բոլոր գիրքը. ահա այստեղ {նշանակած} երեսներս միայն կարդացի՝ մնացածը հարեւանցի թերթել

լթ[անշահի] եւ Բաղդասարի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է 22-ին: Այսօր նամակ գրեցի եղբօրս գրքերի մասին ե

ած նամակս եղբայրս չէ ստացել: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է սեպտեմբերի 9-ին: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս ե

Ի[լյիչի] եւ Սուլթանշահի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է 16-ին: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ

ատ եւ Ռանքէի գիրքը՝ կազմած: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է 23-ին: 18-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ

. գրքերի հաշուացուցակը տուի: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է 30-ին: Այսօր բերեց ինձ շերամադարմանութիւնը եւ

ն եղբօրս եւ Յովհաննէսին հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է հոկտեմբերի 7-ին: Սեպտեմբերի 30-ին երեկոյեան 1

Գ[րիգորեւիչի] եւ Սարգսի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է 14-ին: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 8-ից գրուած

] եւ Յովհաննէսի հետ. այսօր: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է 21-ին: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ

հ[աննէսի] եւ Միք[այէլի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է 28-ին: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրուայ

սութիւն եղբօրս հետ եւ այլոց: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է դեկտեմբերի 30-ին: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

iolis: Այսօր ինձ յայտնեցին, թէ վաղը տեսութիւն է {նշանակած}: 27-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տես[ութի

, դրսուանց, հազիւ 1/2 ժամ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է 13-ին: Այսօր տուի եղբօրս Աւետիքին գրուած նամակ

13-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է 20-ին: 15-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուակ

20-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակած} է 27-ին: 22-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ միեւնոյ

բ[օրս] եւ վարդապետի հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշանակած} է 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, ձուկն եւ

ի իմ ձեռքով, տուեցի պաշար ընդունող աստիճանաւորին {նշանակած} տասն եւ ութ կոպեկանոցի տեղ: - Կորի՛ր, անիծա

ապա յիշել Շահումեանցին նորա նամակի սառնութիւնը: {Նշանակած} ժամանակը մօտենում էր հետզհետէ: Մանուշակը լսել

շատ հասարակ արարողութիւնքն էլ գիտէ խճողել զանազան {նշանական} ձեւերով եւ պայմաններով, - զարդ խաբեբայութեան, - ո

նում էր, արդեօք լսողների ուղեղին կը հասնէր իբրեւ {նշանական} ձայներ, թէ միայն ականջի թմբուկի արձագանքը կը լսէ

ւին, այնպէս, որ այդ հասարակութիւնքը, մինչեւ մի {նշանակեալ} ժամանակ, ամ ըստ ամէ վճարեն իւրեանց պարոններին այ

ունչ բնութիւնը. այնտեղ, քամին միայն, որոտը, է {նշանակեալ} ժամերում, եկեղեցու տխուր հնչող զանգակը կարող են

ասել, ինչպէս աստղաբաշխքը իմանալով մի մոլորակի մի {նշանակեալ} տեղ գալը, սպասում են րոպէ առ րոպե. սպասում է եւ

եւ Հայաձայնք եւ աղմկեցուցիչք, որ յետս առաքեցաւ, {նշանակեալ} եւ զտեղիս 'ի սրբագրել եւ այնպէս առաքել. եւ հարկի

օք կատարեցաւ ընդ ձեռն միոյ միայնոյ անձին եւ այն ի {նշանակեալ} ժամ ու՝ որպէս թէ ըստ օրինակի առ հասարակ երկասիրո

ամբ տալ զայսոսիկ պատասխանիս, յայնժամ բարեհաճեսցի {նշանակել} վասն ծախուց ճանապարհի զգումար, որովք մարթացայց ա

ւնը հանձնառու չի լինի հայ ցենզորի համար ջոկ ռոճիկ {նշանակել}, հոժարացել ենք ինքներս նորան տարեկան բավականությ

թյան, այն ժամանակ եւ քաղաքը դժվարանալու չէր ծախք {նշանակել} թե այնտեղ մնալու եւ թե հարկավորության ժամանակ դատ

ր մերձ յամրոցն Ազովու), խոնարհաբար խնդրէ ի Ձէնջ {նշանակել} առ այս զժամադրութիւն, երբ եւ ուր պատշաճ թուեսցի

արհաբար խնդրէ ՚ի յարգութենէ Ձերմէ, շնորհ առնել, {նշանակել} առ այս զժամադրութիւն, երբ եւ ուր պատշաճ թուեսցի

ուրս, ուր մենք չենք կարողացել աշխատավոր մի պարոն {նշանակել} մեր հայտարարության մեջ, եթե հնար ունիք կարգել մի

տար զոք 'ի քէն ", յայտնի է, թէ ազգակից չէ կարող {նշանակել}, որովհետեւ այն ժամանակ Մամիկոնեանց տան ծառայքը կ

լացրեց պ. Շաքարեանցը, - ես ծանօթ չլինելով, չէի {նշանակել}: - Կը հրաւիրես, ծանօթ կը լինի կ'երթայ, - իս

տուգալիայի թագաւորը կամենում էր իւր խոստովանահայր {նշանակել} Յակոբ Միրա Յիսուսեանը, որ հրաժարուեցաւ այս վսեմ

տեղը բռնում էր Գեներալ յաջորդը, որ վաղուց արդէն {նշանակել} էր ինքը Գեներալը։ Այս Գեներալ յաջորդը պարտական է

կներին այն ամենայն գիտութիւնքը, որ Պապը պարզապէս {նշանակել} էր իւր կոնդակներից մինի մէջ"։ Կառավարիչքը եւ եր

քաղաքի մէջ տպելու պայմանների հետ։ Այս գրքի գինը {նշանակել} է թարգմանիչը 65 կոպէկ արծաթ։ Ժողովրդական լեզ

մինչեւ այն թվականը հավաքված ստորագրության մասին, {նշանակելով} ստորագրողների անունները, օրինակների թիվը եւ հետե

արիւն պատարագն ըստ Մելքիսեդեկի, ՚ի հաց եւ ի գինի {նշանակելով} զյաւիտենական իւր զենումն ի սեղան խաչին, ի փրկութ

սկսած մինչեւ օթոցը (փռուածք, խալիչայ) ամեն բան {նշանակելով}, մեր թարգմանութեան մէջ բնագրի խօսքը պահեցինք, ո

ինքը ճանապարհ ընկաւ դէպի Սպանիա՝ հաւաքուելու տեղ {նշանակելով} աշակերտներ Վենետիկ քաղաքը։ Իգնատիոսը երկար չ

վին միմեանց ներհակ հասկացողութեանց մարդիկ եւ նորա {նշանակերպերի} (формула) տակ կարող էին թաքնուել որչափ անկեղծ,

լ Դուռնից հրաման խնդրելով, առանձին գերեզմանատուն {նշանակեց} Աւետարանական Հայերի համար, որ չէ ենթարկւում Հայո

երեսից: Վերակացուի նոր օգնականը, որին կարդինալը {նշանակեց} սորանից յետոյ Այս մարդու անբարոյականութիւնը

եց այս դեսպանութիւնը եւ Եափոնիայի համար Եպիսկոպոս {նշանակեց} Լուտովիկոս Սօտելօ-Ֆրանսիսկեան կրօնաւորը, որ իւր

ատներ Յիսուսեանների վերայ։ Պապը քննութեան ժողովք {նշանակեց} մանաւանդ այնպիսի կարդինալներից, որոնք ճանաչում է

լ մեր տուն մի հայոց երգ լսելու համար: Ես ժամանակ {նշանակեցի} էգուց առաւօտ դարձեալ տասներկու ժամը, եթէ կարո՛ղ

ն տիկնոջն Վառվառայ Յովհանջան Էլիազ, որով վերջինս {նշանակէ} ինձ զտեսութիւն յ3 առաջիկայ Հուլիսի: (Ըստ նոր տո

ստիլ ի տան, յորում ճրագն եդեալ էր ընդ գրուանաւ, {նշանակէ} նստիլ ի խաւարի եւ չունել զլոյս, այսպէս եւ ունել

այս վայրենի անապատների մէջ գտանել Քրիստոնէութեան {նշանակը} կամ հետքը. բարեպաշտ քարոզիչների ձեռքով սերմանածը

տիճանի բարբարոս ազգերի մէջ եղած կանացի ստրկութեան {նշանակը}, - արջի նման, կանանց եւ աղջիկների քթից ահագին օղ

եւս նույն միջոցին հիշյալ քաղաքում: Եթե մինչեւ {նշանակյալ} ամսաթիվը բոլոր տոմսակները չլինին բաժանված, այդպի

ստի ես ոչ մի կերպ հանձն չեմ առնում բացատրել: Այդ {նշանակո՞ւմ} է, արդյոք, որ այդ պատճենների հիման վրա դիմում է

ւտտենբերգը, իւր սրածայր գործիքին ենթարկելով ձայն {նշանակող} տառերը, հնարաւորում էր տպագրութեան գիւտը, որով

ց ձեռքի արուեստով կերակրուեցան նոքա եւ տէրութենից {նշանակուած} ռոճիկը ամբողջ հասուցին իւրեանց կտրիճ տղամարդերին

րուստին վաճառուելով, գեղի հասարակութեան սեպհական {նշանակուած} հողի քանակութիւնը անցնէ քսան մարդու ձեռք, ասել է

անցի եւ Լ[ազար] Իլի[չի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 25-ին: 18-ին ստացայ նամակ եւ պակսիմատ. 19-ին

ւթիւն եղբօրս եւ Եզեանցի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է մայիսի 3-ին: 28-ին նամակ ստացայ 27-ից գրուած,

ցայ եւ Բոկլի գիրքը, ուր գրում են, թէ տեսութիւնը {նշանակուած} է 10-ին, այսինքն վաղը: 10-ին տեսութիւն եղբօրս

հ[աննէսի] եւ Աջ[եմեանի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է մայիսի 20-ին: 13-ին նամակ ստացայ 12-ից Ա[նանի

րեւիչի] եւ տէր Մատթէոսի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է մայիսի 27-ին: 22-ին նամակ ստացայ 21-ից գրուած

Ի[լյիչի] եւ Վ[արդերեսի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է յունիսի 3-ին: 29-ին նամակ ստացայ 28-ից գրուած

3-ին տեսութիւն եղբարցս հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 10-ին: 5-ին ստացայ երկու նամակ, մինը նոյն թու

Մատթէոսի եւ Ալեքսանդրի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 17-ին: 12-ին նամակ ստացայ 2 հատ. մինը եղբօրի

րիգորեւիչի] եւ Միքայէլի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է յունիսի 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նո

[լյիչի] եւ Յովհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է յուլիսի 1-ին: Այսօր սկսեցի սիգարը, որ առնուած

եւ Մ[ոիսէյ] Զ[ախարիչի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 8-ին: Այսօր առողջութիւնս լաւ էր, քան թէ երէկ

լթ[անշահի], Կարապ[ետի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 15-ին: Այսօր ինձ ասացին, թէ Կարապետ Մարգարեան

րիգորեւիչի] եւ Սուլթանի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 29-ին: 24-ին սկսեցի սիգարը 100 հատ. տկար եմ

Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է օգոստոսի 5-ին: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս այ

Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է թէեւ 12-ին, բայց յոյս կայ, որ առաջ էլ տեսնուի

[էս] խանի եւ Ալեքսանդրի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 19-ին: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 13-ից գրուա

] Ի[լյիչը] հարիւր հատ սիգար: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 26-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն թուակ

ովհ[աննէսի] եւ Յովակիմի հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է սեպտեմբերի 2-ին: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 2

ն եղբօրս եւ Բուդաղեանցի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է նոյեմբերի 4-ին: 30-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս ե

սութիւն եղբօրս հետ եւ այլոց. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 11-ին: Այսօր երեկոյեան նամակ գրեցի եղբօրս եւ գ

սութիւն եղբօրս հետ եւ այլոց, առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 18-ին: 14-ին նամակ ստացայ 13-ից գրուած, որին

, եւ Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի]: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 25-ին: Այսօր բերին բառարանները: 20-ին նամակ

չի] եւ Լ[ազար] Ի[լյիչի] հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է դեկտեմբերի 2-ին: Այսօր իմացայ, թէ վեհափառ կաթ

սութիւն եղբօրս եւ այլոց հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է դեկտեմբերի 9-ին: 3-ին նամակ գրեցի եղբօրս 6 թե

եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է դեկտեմբերի 16-ին: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս

16-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 23-ին: Այսօր իմացայ, թէ Սուլթ[անշահը] դեկտեմբ

3-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 10-ին: 6-ին նամակ ստացայ 5-ից գրուած, եւ ձու

ւն եղբօրս եւ Մագդաղինէի հետ, առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, թերթեր,

ւելու թուղթը, թուեալ 25-ից. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 30-ին: 25-ին նամակ ստացայ, բայց ոչ լրագիրքը,

30-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է ապրիլի 6-ին: [Ապրիլի] 1-ին նամակ ստացայ եղբօր

11-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջիկայ տեսութիւնը {նշանակուած} է 18-ին: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, նոյն օրը

տես[ութիւն] եղբօրս հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշանակուած} է օգոստոսի 3-ին: Օգոստոսի 3-ին տեսութիւն եղբօրս

դութեան պատճառով չէր եկած, առաջիկայ տես[ութիւնը] {նշանակուած} է 28-ին: 22-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 23-ին նամա

ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշանակուած} է հոկտեմբերի 5-ին: Հոկտեմբերի 1-ին նամակ ստացայ

րս եւ Սուլթ[անշահի] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] {նշանակուած} է 21-ին: 16-ին երկու նամակ ստացայ. ա) անցեալ

, բարով երթաս: Մարդը իր կեանքը չէ տանում առաջուց {նշանակուած} մի ճամփով. կեանքը հոսանուտ բան է եւ հազար տեսակ

ղովրդի վրան, երբ իմա՛ց է տրւում, եւ քարոզ ասողը {նշանակուած} տեղն է անց կենում, ամենքը իրենց սիրտը զարթեցնելո

ւ անհանգստութեան մէջ. ապսպարում եմ ապստամբութիւն {նշանակուած} օրում եւ ժամում, գահավիժում եմ իշխանութիւններ,

ից 11 ժամում գալու խոստմունքը, նայում էր անդադար {նշանակուած} ժամի զարկելուն. նա կարծում էր, որ ուղիղ տասն եւ

ում է հիւանդի գլխին կապոցը, եւ դնում է ձգել ճարը {նշանակուած} տեղում: Թեթեւ թափողի արդիւնքն է ճրագը, վրձինը

էին միշտ չորս օգնական, որ Կարգի խորհրդածութենով {նշանակուած} էին Գեներալի ընտրութենից յետոյ։ Բացի այս չորս օգ

էր կախուած ընդունել կամ չ'ընդունել այն։ Միմիայն {նշանակուած} դիպուածներում Յիսուսեանք կարո՛ղ էին զրկել Գեներալ

ան տակ։ Շատ փոքր յանցանքի համար, ըստ մեծի մասին {նշանակուած} էր մարմնական պատիժ, բայց մեծամեծ յանցանքները, զ

ալ մասերի մէջ նահանգապետները։ Պօնդիկերի համար նոր {նշանակուած} Գեբերտ նահանգապետին ճանապարհ դնելով՝ ասաց. "Ողորմ

), յայտնի՛ է։ Նոյնպէս եւ Տիրոջդ եղբօրորդիներից {նշանակուածը}. այն էլ դեռ հերիք էր լինում ինձ, եւ երբեմն իմ ա

եռքով, 1779 թուականի տրուածքը եւ պարգեւաթղթի մէջ {նշանակուածքը}, Գերագոյն ողորմութեամբ բոլոր Նախիջեւանի Հայոց հա

ի նորոյ կազմել մի ընդհանուր ժողով, որի համար տեղ {նշանակուեցաւ} դարձեալ Տրիդենտը։ Լայենէզը եւ Սալմէրօնը դարձ

ոխարքային դեսպանութիւն ուղարկել Չինաստան։ Դեսպան {նշանակուեցաւ} մի Պօրտուգալացի հարուստ վաճառական։ Կսաւիէն գտանւ

ւնը Կայսերական Դռնումը ոչնչացնելու համար։ Դեսպան {նշանակուեցաւ} Մեցցաբարդան, որ հռչակաւոր էր իւր անհնարին խորամա

անք Ֆրանսիայի միջից։ Համալսարանի կողմից փաստաբան {նշանակուեցաւ} Անտուանտ Արնօ՝ Պօր-րուալեան հռչակաւոր անապատական

Յիսուսեանների խորամանկութենով Փարիզի Արքեպիսկոպոս {նշանակուեցաւ} Քրիստափոր դը Բոմոմ անունով անուսումն եւ անկիրթ,

եր կարող էր գործ դնել մի մարդ, ամենեւին թարմատար {նշանակութեամբ}, որ դուրս լինէին նորա միտք հասկացնող բառերից եւ

կ կենդանութիւն լեզուին, իմա դու ինձ զբառդ անձուկ {նշանակութեամբ} ՝ մնայ վայրենացեալ մինչեւ ցսկիզբն 18-երորդ դարու

ժողովուրդ ոչ պատմականք (իմա դու ինձ զբառդ անձուկ {նշանակութեամբ} ) չկարէին ունել եւ զայնպիսի կորովի բանաստեղծութիւ

բառին, չգիտենք։ Շուշտակ բառը մինչեւ այժմ ուրիշ {նշանակութեամբ} գիտէինք, այսինքն՝ աբեղայ, որ առաջ ամուսնաւոր ք

ւնը։ Այդ բառերը պիտի գործ ածել իրենց բուն, ճիշտ {նշանակութեամբ} եւ դորա նման մի բառ ունինք ասելով այն բառը շռայլո

չէր, այլ՝ սկզբունքի մէջ։ Քերականութիւնը միայն {նշանակութեամբ} չէ որոշում մասունք բանին, որով շատ խառնափնտորութ

ցնում էք մինչեւ բիւր։ Գուցէ ձեր աչքումը շատ փոքր {նշանակութիւն} ունի բիւրը, բայց մեք տասն հազար համարում ենք մի

Մաքիաւելու հոգով տոգորուած մարդիկը մի բան են, մի {նշանակութիւն} ունին որպէս մարդ մարդկեղէն աշխարհի մէջ. դորա պատ

անանք, եւ պիտի այսպէս հասկանալ, որովհետեւ ուրիշ {նշանակութիւն} չունի այդ խօսքը, որքան մեզ է յայտնի, ապա ուրեմն

նչպէս գրուած կամ գրուածք, գոյական են եւ վերացական {նշանակութիւն} են ստանում, ինչպէս գրութիւն։ Միեւնոյն ուժն ունի,

ուածքը։ Յոյս ունինք, որ այժմ հասկացուցինք, թէ ինչ {նշանակութիւն} ունի ուածը կամ ուածքը եւ թէ որքան հեռու է նա կրաւ

է գործ են դրվում որպէս պատուած եւ այլն, վերացական {նշանակութիւն} չունին եւ կարող են կրաւորական անցեալ ընդունելութե

նորանից էր կախւում, որ Յիսուսեանք մեծ հանդէս եւ {նշանակութիւն} ստացան պատմութեան մէջ։ Այս կազմակերպութիւնը ընդո

։ Արդէն միմիայն այս անունը ցոյց է տալիս, թէ ի՞նչ {նշանակութիւն} ունէր այս գիտութիւնը Յիսուսեան դպրոցների մէջ. նո

, խելացի եւ խորագէտ կին, որի ճակատը գրած էր մեծ {նշանակութիւն} ունենալ Ֆրանսիայի պատմութեան մէջ։ Մարիա Մեդիչիսի

ասակար աւանդութեան վրայ, որին բռնադատօրէն ինչ-որ {նշանակութիւն} էին տալիս նրանք: Այդ աւանդութիւնը եկեղեցական մի

ր ստէպ ութիւն վերջաւորութիւն են ստանում վերացական {նշանակութիւն} առնելու համար։ Մնացած միւս դիպուածներում մենք յօ

ոքա չմիանան մէկ բայարմատի հետ, իրենք իրենց ոչինչ {նշանակութիւն} եւ խորհուրդ չունին։ Թէեւ առաջին լծորդութեան վերջ

մինչդեռ բայանունները, որ ճիշտ աներեւոյթ եղանակի {նշանակութիւն} ունին, չեն կարող այս կերպով բայի պարագայք ստանալ

անրապէս այն անունների մասին, որ այսօր խորհրդաւոր {նշանակութիւն} են ստացել Հայաստանի հողում, կարելի եղածի չափ յար

ուգապէս, լաւ միտք առնելով այս մեծախորհուրդ բառիս {նշանակութիւնը}, առանց թոյլ տալու իւրաքանչիւր մարդու ազատօրէն խո

ասկանար, բայց մի բան կարդալու ժամանակ բառերի լոկ {նշանակութիւնը} հասկանալ, չէ իմացւում բանի զօրութիւնը հասկանալ։

կզբունքները չեն կարող ցոյց տալ իրենց խորհուրդը եւ {նշանակութիւնը} իրենց բոլոր թանձրացեալ (կոնկրէտնի), գործական ճ

շխար ", որ շատ խորթ է ու շատ անգամ փոխում է բառի {նշանակութիւնը} ։ Եթէ ժողովուրդը այնպէս է գործ ածում այդ բառը իւր

ռօշեանցը փոխաբերաբար առնուած ոճերի եւ ձեւերի բուն {նշանակութիւնը} չէ բացատրում՝ թողնելով " հետախոյզ բանագիտաց ",

ռ-քեր-ն են-ներ-կում, որով ձեռքերը խօսքը առանց իր {նշանակութիւնը} փոխելու կամ կորցնելու ձգտում է մէկ վանկ եւ թեթեւա

անգամ առանց բառարանի օգնութեան հասկանում ենք նորա {նշանակութիւնը}, որովհետեւ ամբողջ բանի զօրութիւնը մեզ հասկանալի

նակի գրածը ուշադրութեամբ կարդալ եւ չհասկացած բառի {նշանակութիւնը} սորվել՝ կա՛մ մի գիտեցողի, կա՛մ բառարանի միջնորդ

զուում երկու բառ չկայ մաթեմաթիկաբար ճիշտ միեւնոյն {նշանակութիւնը} տուող. ամենքն էլ տարբերվում են իրարից՝ թէ՛ շատ

8 տարեկան տղայ հարցնում էի " վարպետիցս " այդ բանի {նշանակութիւնը}, նա դրականապէս եւ ինքնաբաւական կերպով պատասխանու

ռոշեանցը փոխաբերաբար առնուած ոճերի եւ ձեւերի բուն {նշանակութիւնը} չէ բացատրում, թողնելով " հետախոյզ բանագիտաց ",

ետեւէն կարգաւ շարուած: Այսպիսի նորակերպ տողի մը {նշանակութիւնն} ի միտ առնելը մեր կարողութենէ վեր ըլլալը կը խոստով

ը կարող են միմեանց փոխանակ գործ դրվիլ, որովհետեւ {նշանակութիւններն} մի եւ նոյնն է եւ աներեւոյթ եղանակը տարբերվում է ա

ց տարի կտեւի մինչեւ ստացվելը, մինչդեռ առաջնակարգ {նշանակություն} ունի այն խնդիրը, թե արդյոք Նախիջեւանում նա կհասն

թյան ուսումնասիրությունը սոցիալական տեսակետից մեծ {նշանակություն} ունի։ Առաջ, ինչպես բոլոր գիտությունները, բնապա

րյա ոչ մի ապրանք չի ստանում արտասահմանից, որ մեծ {նշանակություն} ունի ֆինանսական սիստեմում: Երկուշաբթի անձամբ

մի քիչ վաղ, քան մայր ցամաքում - դա դեռ ոչինչ չի {նշանակում}: Միջին դարերում, հռոմեական կայսրության փլատակնե

հունարեն եւ, եթե գիրքը թարգմանվում է ռուսերեն, {նշանակում} է, հաշվի է առնվում մեծամասնության անգլերեն չիման

ն այդ հարցին տալիս է ուղղակի եւ դրական պատասխան, {նշանակում} է՝ բնության ուսումնասիրությունը սոցիալական տեսակ

գական է, որ առանց փաստական ապացույցների ոչինչ չի {նշանակում}. երկրորդ, բոլոր մարդիկ, որոնք ապրում են ու հան

ռուելով մինչ հասանում էր այս խօսքին, որ կայծակ է {նշանակում}, իսկոյն երկինքը մթնում էր, որոտմունքը թնդում էի

էր, եթէ մի աբեղայ կամ մի եպիսկոպոս, մի տիրացու {նշանակում} էր մի գիւղում վարժապետ եւ հաւաքում էր նորա մօտ մի

աջադիմութեան տունը աւազակների այր շինած լինէր"։ {Նշանակում} է, թէ ազգի մէջ կայ գիտութեան եւ յառաջադիմութեան

Մուզան գանչել է եւ դադարեցուցել է նորա գոչիւնը, {նշանակում} է, թէ Մուզայք կան Մասեաց դարեւանդի վերայ: Իսկ ա

զգիս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց գլուխը ", {նշանակում} է՝ Հայաստանի Մուզաները չեն, որ ողբում են, այլ

այժմեան պոչաւոր աստղի երեւիլը. այդ եւս վատ բան է {նշանակում}, այնպէս չէ՞: - Այնքան վատ, որքան քո տանից

ով, խաւարը լոյս ասել, իսկ լոյսը՝ խաւար: - {Նշանակում} է՝ շատ անօգուտ դաստիարակութիւն է ձեր ստացածը, ո

. Գ. Ա. Խ.: Այս բոլորը (պատկերը եւ տառերը) {նշանակում} են, թէ Սարգիս, Գաբրիէլ, Ամբրոսիոս եւ Խորէն վար

էին իւրեանց բաժանուելու վերայ: Եթէ պիտի ցաւէին, {նշանակում} է հոգով եւ սրտով ընդունել էին, իսկ թէ ընդունել է

թողում է դաշտը եւ գնում է քաղաք կամ մայրաքաղաք, {նշանակում} է, թէ օրըստօրէ պակասում է երկրագործների թիւը, հ

լեզուն աւելի պարզ եւ անզարդ է իր ձեւերով, այդ չէ {նշանակում}, թէ նա աւերուել է, այլ մանաւանդ թէ առաջ է գնացե

լ: Քանի որ, - նկատում է պ. Նազարյանցը, - խոսել {նշանակում} է մտածել: Պ. Նազարյանցը հավատացած է այն բանում

է որեւիցէ ստրուկ ազատւում է ստրկութիւնից, այդ չէ {նշանակում} թէ նա նոր բան ստացաւ, այլ թէ ինչ որ կորցրել էր գ

խ պատգամի պատասխանւոյն արարեալ " (եր. 51), որ {նշանակում} է պատասխանի գլխաւոր բանը, պատասխանի բովանդակութի

եան"։ Յայտնի է, թէ հայրապետ խօսքը կաթողիկոս չէ {նշանակում} այստեղ, այլ՝ եպիսկոպոս, առաջնորդ, վանահայր եւ

ոյն է՝ քահանայապետ բառերը, միմիայն կաթողիկոս են {նշանակում} ։ Նոյնիսկ Խորենացու նզովքը " 'ի վերայ գլխաւորաց ք

վերը շատ անգամ յիշուած խօսքերը լոկ կաթողիկոս չեն {նշանակում} ։ Երկրորդ, դնենք, թէ կարելի է այս տեղում գլխ

համա սրա խումը չունի"։ Այս խում խօսքը ճիշտ այն է {նշանակում}, ինչ որ մենք ուրիշ բառերում ուզեցանք ասել. այսինք

դեռ հրէական բնագրում.......... պարզապէս սենեակ է {նշանակում} եւ ոչ հնոց. եւ Զամբրին Քազբու հետ ո՞ւր է մտնում հ

նուելով Եղիշէի "եպիսկոպոս" բառի վրայ, որ տեսուչ է {նշանակում}, մենք, Փարպեցու կրկին եւ բացատրութիւնը ընդունում

թողած, բան է բռնում սատանաների հետ, ահա ի′նչ է {նշանակում} դաստիարակութեան պակասութիւնը: Եթէ նա կարդացած լի

որ այդ տուները յառաջանում են Ջալալիներից: - {Նշանակում} է, ազնիւ ծագում էք վերագրում եղած այդ տուներին:

ր ջուր եւ թէյ, որով հազիւ թէ գտել էր իւր կարգը, {նշանակում} է թէ որքա՞ն շաքար պիտոյ է ձգած լինէր, մի՞թէ մօտի

ան տպաւորութիւնքը վերջին նպատակ շինելը արդեօք չէ՞ {նշանակում} ասել, թէ հաւատ չ'կայ հոգու վերայ, եւ դորանով չէ

Majorem his omnibus leges Ignatium. Որ {նշանակում} է. " Որի հոգու համար բաւական չէր ամբողջ աշխարհի

ր։ Նուիրեալների ընդունակութիւնքը եւս շատ բան էին {նշանակում} այս տնօրէնութեան ժամանակ։ Ժողովողները բաժանւում

ահման եւ մշտնջենական էր, քանի կենդանի էր սա։ Նա {նշանակում} էր կամ հրաժարում էր Կարգի բոլոր աստիճանաւորքը, դ

րի տակ թագնուած կայ դատարկութիւն։ Ինքը՝ Կարգը, {նշանակում} էր իւրեան դպրոցների ուսուցիչներին դասատուութեան կ

էին քաղաքագիտութեան մէջ. նոքա գիտէին, թէ ի՛նչ է {նշանակում} թագաւորութեան մէջ զինուորական ոյժը, այս պատճառով

ծութիւն (Praeludium) "Հոգեւոր Վարժութիւնների" մէջ {նշանակում} է մի ընդհանուր տեղի, որի մէջ պիտոյ է երեւակայել ի

ֆրանսիացոց զանազան օրագիրների մէջ։ Բօնզ {նշանակում} է Եափոնացոց Աբեղայ։ Illos pudet Christu

մէջ՝ հետեւելով Ռուսաց " любопытный " բառին, որ {նշանակում} է ե՛ւ հարցասէր, ե՛ւ հարցասիրելի, բայց զանազանու

ործադրութեան գաղափարը։ Անշուշտ, այս խօսքերը չեն {նշանակում}, թէ հին լեզուի լծից ազատելով՝ նոր լեզուի մշակու

եալ ", նոր լեզուի մէջ " գիշերս շատ քնեցի ", չեն {նշանակում} ես տեղ, ես օր, ես գիշեր, այլ, այս տեղը, ուր

էին միմեանց, պար գալիս իրար հետ, տեսութիւն էին {նշանակում} կամ մի նշանաբան դնում: Եւ երբ ամէնքն էլ իրենց ցա

ործադրութեան գաղափարը: Անշուշտ, այս խօսքերը չեն {նշանակում}, թէ հին լեզուի լծից ազատելով նոր լեզուի մշակութի

անեթ, ստացա: Պ. Նազարյանցը ամսույս 4-ին ստացավ {նշանակված} գումարը եւ շատ շնորհակալ լինելով Ձեր գործունյա մա

ների մասին, որ դուրս էին մեր անձնական ծախքերից, {նշանակված} արծաթի կամ նորանից արած ծախքի հաշիվը քաղաքին ցույ

երեկոյան, այսինքն 16-ին, ստացա նամակդ, որի վրա {նշանակված} էր ամսի 17-ը, մինչդեռ, բովանդակությունից պարզ է

ույսս չեմ կորցնում, որովհետեւ տեսակցության համար {նշանակված} ժամանակը շատ հեռու չէ: Շնորհակալություն նորին գե

ուցիչք։ Նոյնպէս աննշան մարդերի համար նոցանից էին {նշանակւում} խոստովանահարք։ Աշխարհական ժողովողները Կօլլեգիում

al procurator), իսկ իւրաքանչիւր գաւառների համար {նշանակւում} էին առանձին այցելուք (visitator)։ Բոլոր գա

դրաման, որի մասին Ֆոշեն խոսում է իբրեւ կորիֆեի [ {նշանավոր} դեպքի]: Ի դեպ, ինչպես կարելի է կռահել, այդ գիր

ցումն առաջին անգամ կիրառեց Փարիզում նոր վախճանված {նշանավոր} Սենտ Իլյեր Ժոֆրուան: Եվրոպան դրանով նրան շատ է պ

սին, կենսագրական տեղեկություններ կտրվեն պատմական {նշանավոր} անձնավորությունների, հիմնականում հայրենական պատմ

ԱՆ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ԶԱՆԱԶԱՆ {ՆՇԱՆԱՑ} ԶԱՆԱԶԱՆ ԿԱՅՍԵՐՈՒԹԵԱՆՑ ԱՍՊԵՏԻ յԵրեսիոխանէ պատգա

ՔԵԼԱԿԱՆ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՎ ԶԱՆԱԶԱՆ {ՆՇԱՆԱՑ} ԱՍՊԵՏԻ 'ի քաղաքական գլխոյ Նոր Նախիջեւան ք

ր Աթոռոյ մերոյ սրբոյ կաթողիկէ Էջմիածնի եւ զանազան {նշանաց} զանազան կայսրութեանց ասպետի Հայկազն Միքայել

ց, այլ եւ մարդկային բանականութեան: Զարտաքին ինչ {նշանաց} քրիստոնէութեան, ոչինչ ուսանիմք ի սուրբ գրոց, եւ

նեց խորհրդական ծանօթս եւ նետեց կապոցը իմ առաջեւ՝ {նշանացի} առնելով, որ բանամ նորան: Երբ բացեցի, ո՛վ խ

ամենում էր մի բան ասել, բայց մօտի կանգնած դեւերը {նշանացի} արեցին նորան, թէ մինչեւ ինքը սատանան չհարցանէ,

տասխանեց այս հարցմունքին, աչքով միայն ստորասաբար {նշանացի} արեց. նորա ինքնաբաւականութիւնը երեւեցաւ եւ դէմքի

չու՛ չէ կարելի, - ասաց իսկոյն Մահտեսի Թսվմասը եւ {նշանացի} արեց դստերը, որ մօտ գնայ ֆօրտօպիանին: Օրիոր

ւը, - Աստուած բարի դուռ բանայ քեզ: Մանուշակը {նշանացի} արեց աղքատին, որ կանգնի ու չգնայ, իսկ ինքը վազե

լուխ, ծառայքը կանգնած պատրաստ սպասում են նորա մի {նշանացի} առնելուն, որ իսկոյն կատարէին նորա հրամանը: Շ

երկու լաւ հագնուած մարդիկ նայում են պատուհանից եւ {նշանացի} են առնում, որ դուռը բանայ: Դայեկը բացում է դ

ացուցանել։ Առաջին տեսաւորութեան ժամանակ Կայսրը, {նշանացի} առնելով Պապական կոնդակների հակառակաբանութիւնքը Յի

ի վերայ, այս եւս պիտի ասել, թէ նա մի չափ է, մի {նշանացոյց} է, մի այնպիսի կշիռ, որով իսկ եւ իսկ հասկացւում

ոպոսն պարգեւատրի ՚ի շահէն պարսից երկրորդ աստիճանի {նշանաւ} արեւու եւ առիւծոյ, սպասաւորս այս ընդունի նոյնպէս

նէութեան. իսկ Այվազովսքին շատ համարի կնքել զդէմս {նշանաւ} խաչին, եւ վարել զճշմարիտ վարս քրիստոնէի, որ հայ

Քրիստոսի չէ՞ր զատանել իւր հետեւողս, կնքողս զդէմս {նշանաւ} խաչին, այլ մաքրել զխիղճ մտաց ազգաց, թօթափել զգե

ուց բնակութեան եւ կերակրոյ, ծախք սայլի կամ կառաց {նշանաւոր} է նոյնպէս իւրով յիմար կարգադրութեամբ եւ անդր քան

ձ մատենագրութիւնը։ Ես շատ ուրախանում եմ, եթէ մի {նշանաւոր} հիւր գալիս է իմ մօտ, որովհետեւ նորա գնալուց յետո

հաղորդել իմ ընթերցողքը կամ բարեկամքը, եւ եթէ մի {նշանաւոր} բան տեսանեմ կամ լսեմ, իսկոյն ձգում եմ Յիշատակարա

անգամ երեւելի մարդիկ, անյաջող գտանուելով որեւիցէ {նշանաւոր} գործերում, փոխում են իւրեանց մտքերի տրամադրութիւ

ի քանի մարդիկ տեսնում են Բէգզադէին, որ նա քաղաքի {նշանաւոր} փողոցի մէջ՝ իւր վաճառանոցի առաջեւ, օր ու ցերեկո

Այս միջոցներում ստացած նամակներիս մէջ նոյնպէս {նշանաւոր} է մի նամակ, որ ստացայ Պ. Մեսրոպ Տիրատուրեանի ստ

ադրանք էին համարուել Հայերին, ոչ բոլորը միօրինակ {նշանաւոր} էին, եւ մի քանի մեղադրութեան պատճառներ Ներսէսը ի

: " Երբ այս կերպով քննուեցան անհամաձայնութեան {նշանաւոր} խնդիրները, եւ ողջից գլխաւորը, որ բովանդակում էր

ւասարութեան մէջ, լոկ իւր անհատական առաքինութեամբ {նշանաւոր} դառնալու, ամենայն օր մեղանչում է այս սրբազան օրէ

ց բնակել: Դու չես իրաւ մայր քաղաքիս մի {նշանաւոր} փողոց, Բայց կարող ես յայտնի ասել, թէեւ չէիր

մասն չպատմէ Մամիկոնեանց գերդաստանին վերաբերեալ մի {նշանաւոր} անցք, ի՜նչպէս կարելի է, որ Փարպեցին լռէր Ձուիկի գ

ամ երբ կամենում է ընդունել մի շնորհաւորութիւն իւր {նշանաւոր} դեւերից, որոնցով լցուած է լինում դահլիճը մինչեւ

րի վերայ, արդէն յիսուն-վաթսուն տարի սորանից առաջ {նշանաւոր} էր գտանուած իւր դժոխային խռովասիրութեամբ. նա շաբ

: Հպարտութեան եւ փառամոլութեան կողմից, շատ {նշանաւոր} է դա. կան աշխարհի երեսին ծերունիք, որ գիտեն թէ

թեան ծաղիկը վերանորոգելու: Մինը բոլոր հին եւ {նշանաւոր} Ալքիմիկոսներից, Եւրոպայումը էր այն սարսափելի կախ

յդ միջոցին Ալքիմիայի ասպարիզում փայլում էր մի այլ {նշանաւոր} մարդ, ոչինչ պակաս իւր գիտութեամբ քան թէ Բեքոնը:

է դուք ձեր ծանծաղամտութեամբ երեւակայում էք ձեզ մի {նշանաւոր} մարդ, եւ ձեզ այդպէս հաւատացնում է ամբոխը ստորաքա

բանիւք], թէ ի [նկարագրի մերումս լուսաւորութեանս] {նշանաւոր} հանդիսանայ դարն իննուտասներորդ, բերելով յինքեան

գրուածովք կազմեցին զնոր դարագլուխ դպրութեան: {Նշանաւոր} [յառաջախաղացութեան դարուս իննուտասներորդի] ապացոյ

ցերորդն դար անցանէ, առանց թողլոյ մեզ զկնիք հետոց {նշանաւոր} գտեալ միայն վերանորոգութեամբ տումարին ի ձեռն Մովս

յց նոյն իսկ Կարգի համար, հաստատ եւ շահաւէտ։ Այս {նշանաւոր} կարգի յատկացած բնութիւնը այն էր, որ բոլոր ներկայ

տուեցին այս հասարակութեանը, եւ հարկադրեցին նորան {նշանաւոր} հանդիսանալ ընդհանուր պատմութեան մէջ։ Քանի մի

։ Դառնանք դարձեալ դէպի Լօյոլան։ Մօնմարտրեան {նշանաւոր} երդումից յետոյ նա դարձեալ ընկաւ (եւ արդէն վերջին

։ Ինչ որ վերաբերում է Իտալիային, այս երկրում մի {նշանաւոր} քաղաք չ'կար, ուր չ'լինէր Յիսուսեան։ Շուտով նորա

ից սահմանուած Կարգը իւր քաղաքականութեամբ կարելի է {նշանաւոր} համարել, այն ժամանակ Կարգը առաւել երախտապարտ է ք

մ է Փարիզի Պարլամենտի հին դիւանների մէջ։ Այս շատ {նշանաւոր} պատասխան է, վասն որոյ դուրս եմ գրում այստեղ բառ

ամանակներումը. այս բոլոր երեւելի դիպուածների մէջ {նշանաւոր} էր հանճարեղ Րիշիլիէն։ Ես ցոյց կը տամ միայն նոցա

Յիսուսեանների յանցաւոր գործերի տարեգրութեան մէջ {նշանաւոր} է մանաւանդ այն գործը, որ պատահեցաւ Տուլօնի թագաւ

ւր ժողովն էր ընտրում քաղաքական եւ միւս քիչ թէ շատ {նշանաւոր} ժողովների անդամներին: Քաղաքական ժողովը Կ. Պոլսի

րկուելու իրենց առաջին կանոնադրութիւնից, ապա ազգի {նշանաւոր} մասը անցնելու է կաթոլիկութեան եւ բողոքականութեան

երի եւ գործերի, իսկ միւս բոլոր մարդիկը, այն մէկ {նշանաւոր} մարդու օգտի համար, զրկւում են իրենց ստուգապէս ու

յ գաւիթ է, զնորին իսկ ձեւն եւ զչափն աստ ի ներքոյ {նշանաւորում} եմ ըստ այսմ եւ վասն ապագայ ապահով մնալոյ իմ ստատի

եւ " Արփիական Հայաստանի " եւ միով Ճառիւ՝ զսուրբ {Նշանէն} Վարագայ, եւ որպէս մեզ թուի՝ նոր ի նորոյ տնկէ ի

, մի՛ մօտեցիր սուրբին: Հուր լուսաճեմ {նշանը} վառ, Էջմիածնից Օշական Դագաղին վրայ բռ

լ Ձեզ ` Արուսեակի առաջին կարգի ասպետութիւնը, որը {նշանը} պիտի գտանէք այս ծրարի մէջ: Այո՛, ամենահպատ

նակ բութ դնել, որովհետեւ այլք չէին գործածում այդ {նշանը} եւ երբ Լուկուլլոսը հեռացած էր տէր սատանայից, գրա

ն չորս կողմումը կուսական չափահասութեան խորհրդական {նշանը} ։ Ամենայն հարս ունէր կախած իւր վզից Ողջախոհութեան

թրիքից, աղջիկներին ներում էին կրել ողջախոհութեան {նշանը}, ազնուականների եւ ռամիկների համար ջոկ եկեղեցիներ

եհական լեգեոն եւ պատրաստ եւ կազմ սպասել մի կրակոտ {նշանի}... Ահա այսքան լուր միայն Իտալիո մասին կարո

մաց ինչ, որպէս ասացաք, մտեալ 'ի նոյն վանս Սուրբ {Նշանի} որ 'ի Սեբաստիա, յառաջնորդէ տեղւոյն ձեռնադրեցաւ ս

ու հարստութենից մասն եւ բաժին հանել Վարագայ սուրբ {նշանին}, Վանկոյ սուրբ նշանին, Աղթամարայ սուրբ նշանին,

ւ բաժին հանել Վարագայ սուրբ նշանին, Վանկոյ սուրբ {նշանին}, Աղթամարայ սուրբ նշանին, Գեղարդայ սուրբ նշանին

րբ նշանին, Վանկոյ սուրբ նշանին, Աղթամարայ սուրբ {նշանին}, Գեղարդայ սուրբ նշանին, Օթեաց սուրբ նշանին եւ

նշանին, Աղթամարայ սուրբ նշանին, Գեղարդայ սուրբ {նշանին}, Օթեաց սուրբ նշանին եւ այլ միւս սուրբ նշաններին

ուրբ նշանին, Գեղարդայ սուրբ նշանին, Օթեաց սուրբ {նշանին} եւ այլ միւս սուրբ նշաններին, որ գրուած կան իմ մ

ն իմ ստորագրութեան ներքեւն իւր ամենայն սահմանն եւ {նշանն} յատկացուցեալ գրեսցեն եւ յայտնեսցեն թէ այս նոր շին

ք եւ արարողութիւնք չուժեն փրկել զմեզ, եւ ո՛չ իսկ {նշանն}, որով կնքեմք զդէմս ի դատապարտութիւն անձանց. եթէ

Դիմաց գծագիրն ինձի ցոյց տուեց, Այս պարզ {նշաններ}. Գիրսաս էր անուն։ Փառահեղ դէմքը ծեր

այտնուեցան. 12-ի երեկոյին արդէն երեւեցան առաջին {նշանները}, որ սաստիկ թոյլ լինելով աննշմարելի մնացին: Տեսն

գեպայծառ ուրախութեամբ, որ ասածներիս ճշմարտութեան {նշանները} սկսում են իրագործուիլ։ Բուն այս պատճառը հարկադիր

ցի երեւելու ժամանակ: Պ. Մարկոսը, այս բոլոր {նշանները} գրելով իւր ծոցի տետրակի մէջ, խոստացաւ ամենայն հն

րեխօսութիւնը եւս անպակաս լինի մեր վերայից. Սուրբ {նշանները} անբարբառ բարեխօս են հաւատացեալներին, բացի դորանի

ների մէջ. Այս անպատճառ հարկաւոր է, որ այդ սուրբ {նշանների} բարեխօսութիւնը եւս անպակաս լինի մեր վերայից. Սու

րբ նշանին, Օթեաց սուրբ նշանին եւ այլ միւս սուրբ {նշաններին}, որ գրուած կան իմ մօտ գտնուած գրչագիրների մէջ.

եան, առանց շարժողութեան, զրկուած կեանքի ամենայն {նշաններից} ։ Յիսուսեան Կարգի պատմութիւնը Եւրոպայի մէջ ցո

ճշմարիտ եկեղեցի Քրիստոսի ". թէ " որն որ այս չորս {նշաններն} ալ ունի, ինչպես նաեւ մ եր Հայաստանեաց սուրբ եկեղ

կոյն գիշերի մթնում, Լցուիլ արիւնով, եւ այդ {նշանով} Դողդոջուն աչքին այդ մարդասպանի Երեւել

կան խաղացմունքի մէջ: Եւ թէ այս ե՞րբ է պատահում, {նշանով} ասեմ, որ իմանաս: Այն օրը, երբ վերակացուի դաւաճ

ակներից մի անմեղի կեանք․ Առանց խօսելու, համր {նշանով}, Վտանգի ժամը յայտնեց բացարձակ: Ին՜

- Շատ կարելի է, - պատասխանեց մայրը, -գուցէ {նշանուելու} դիտաւորութիւն ունի։ Մահտեսի Թովմասի Մարիամը գեղե

. - Այս մատանին քո նշանածինն է, որի հետ այսօր {նշանուեցար}. նա տալիս է քեզ այս գրաւական, որ դու նորանն էիր

ղաքի պառաւների բերանում, թէ կոմս էմմանուէլը կամի {նշանուիլ} Մահտեսի Թովմասի դստեր հետ: Մայր ու աղջիկ,

տոտ բաներ... ): Ինչեւիցէ: Ահա այդ գործակատարին {նշանում} է մի օրիորդի հետ: Մարդիկ, տեսանելով, որ Բէգզադ

ին յայտնի է Վարդաւառի անցքը, ուր Վարդիթերի մայրը {նշանում} է իր դուստրը Սօսի հետ եւ համբուրել տալիս: Մենք ո

է բռնակալական ոգին, այստեղ դարձեալ կոպիտ կերպով {նշանւում} է մինի ոյժը, իսկ միւսի տկարութիւնը: Մի մարդ, տ

մոմեղենօք եւ այլ եկեղեցական զարդուք բերեալ լինին {նշանք} ՚ի տէրութենէ պարսից եւ գոհութիւնք առ աստուած ՚ի ք

կերպարանագործութիւնը կարօտ է ժամանակի, բայց դոցա {նշանքը} կ'երեւին իսկոյն, իհարկէ՝ փոքր դրութեամբ, եթէ մ

դոցանով չես բաւական, Տե՛ս իմ երկու պատուի {նշանքը}: Դու ի՛նչ կենտրոն ես հարցանում,

ուհետեւ ինչ ստացայց եւ ՚ի ներքոյ գրեցից յատկացեալ {նշանօք} եւ սահմանօք, համայն եւ բոլոր անշարժ կայքն իմ, ա

եղեցւոյն, եւ բառիւս եկեղեցի, բարգաւաճեալ չորիւք {նշանօք}, իմանայ զայն, յորում եկաց աւելի քան զամս երեսու

տիեզերաց: Քրիստոնէութիւն ո՛չ շատանայ լոկով եւ եթ {նշանօք}. նա պահանջէ զգործս արժանիս քրիստոնէի եւ հեղինակի

քահանայութեան ի մասնաւորի, այո՛, շատանայ լոկով {նշանօք} եւ արտաքին ձեւաւորութեամբ. այլ մեք զայդ ամենայն

ալ իմ մարմինը կերակուր շների Կամ ի կախաղան, {նշաւակ} մարդկան, Միայն թէ չտալ նուիրած հողի։

րտական էր սիրել իւր ազգը, նոյն չափով պարտակա՛ն է {նշաւակել} եւ սպանել նորա պակասութիւնքը, որպէսզի ազգութիւնը

ա, եւ լաւ իմանալով, որ հռոմէական ժողովրդին առակ {նշաւակի} է դարձած, պէտք է աշխատէր այն կեղտ անունը իւր վեր

ել Դռանը բոլոր եպիսկոպոսների ցուցակը, եւ Դուռը, {նշելով} դրանց մէջ քաղաքականապէս կասկածելի անձնաւորութիւնն

ին, կտրատում էին մեռածի շորերը եւ իբրեւ մի սուրբ {նշխար} պահում էին իւրեանց մօտ։ Նորան մեծ հանդէսով թաղեց

ն եւ վաղվաղակի ընկալաւ զխնդիրն, որում եւ տենչալի {նշխարացն} այլք՝ եւ ոչ մեք, արժանի եղեն ընդունակութեան"։

ներում եւ գեղերում (եթէ ընդունին) եւ այն տեղերի {նշխարեալ} ոսկին եւ արծաթը բերելով Պօլիս: Այս է նորա միակ հ

ժամ ու կարէ յարուցանել զկոթող ազգային պարծանաց ի {նշխարեալ} աւերակս այրիացելոյն Հայաստանի: Լուսաւորութ

ալ ՚ի լրոյ, կամ ՚ի գրաւոր յիշատակարանաց, թերեւս {նշխարելոց} յեկեղեցւոջ Կալկաթսայի, հաւատացելոյ Ձերում տեսչո

Հայերին, որպէս քարոզք եւ աւետարանիչք, որոնց եւ {նշխարուած} ոսկերքը կան մեր մէջ, եւ որոնց աթոռը ստացաւ կենդա

ւթեան: Գրականութիւն լեզուիս, որչափ լոյս տան մեզ {նշխարք} մնացեալք առ հինաւուրցն Խորնոյ՝ յար եւ նման առ ամ

զրկեալ էին բանաստեղծական քանքարոյ՝ գոնէ չերեւին {նշխարք}, թէեւ մնացորդք երգոց զորս ի նախնումն բամբռամբ եր

աջնորդիմք ի սուրբ սիրոյ առ ազգն մեր, շատ այն է՝ {նշկահեալ} զմրրկօք, որ բազմիցս սպառնացաւ զմեզ նաւաբեկել։

ել, որովհետեւ այդ կրակը քրիստոնէութիւնից առաջ էլ {նշմարած} են, եւ ինչպէս առաջ, այնպէս եւ քրիստոնէութեան ժա

նհատների մօտ տեսնենք որեւիցէ նիւթական կարողութեան {նշմարանք}: Ի՛նչ աղբիւրներից կարող է հանել հասարակ ժողովուր

ր գրել էր Իգնատիոսը, երեւում են դեռ ոգեւորութեան {նշմարանք}, կանոնադրութեան մէջ՝ ամենայն ինչ սառն եւ մեռեալ

յարդարել դէպ ի նոր հայախօսութիւն՝ որոյ հետք ահա {նշմարեալ} եղեն ի մետասաներորդ դարու եւ անտի օր քան զօր յառա

ձուէ չարէ յուզին այսպիսիք իրք։ Բայց թէ զիա՞րդ ոչ {նշմարեն} զայսն նշմարողք, ինքեանց է գիտելի. նոքա լսել ախո

Երբ ինքեանք՝ կառավարութիւնքը, տեսան այս, երբ {նշմարեցին} իւրեանց փաստի ոչնչութիւնը, Եւրոպական հաւասարակշի

կարող է սթափեցնել նորան իւր թմրութենից, որպէսզի {նշմարէ} իւր մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհի ուղղութիւնը եւ փո

իաւորելոց. գ) Ճառ ընդդէմ արեւորդեաց, որոց հետք {նշմարէին} դեռ ի Հայաստան մինչեւ ցութերորդ դարն: Երկրոր

յն Քրիստոսի: Այլ յոճոյ խօսից Այվազովսքւոյ յայտնի {նշմարի}, զի զամենայն զնշանս բուն եկեղեցւոյ վերագրէ Հռովմ

ագաց աշխարհի, ոչ դառնութեամբ սրտի, որպէս յոսոխն {նշմարի}, այլ պահանջմամբ արդարութեան բողոքելով առ ամենայն

ւթենէ, չունելով զհարթութիւն առաջնոյ հայկաբանից՝ {նշմարին} եւ հետք այժմեան նոր հայախօսութեան: Աւելորդ հա

։ Իսկ զոր ինչ գրեալ էիք վասն Վահանին, թէ 'ի նմա {նշմարիցի} ընթացք Դիսսերտացիօնին, ծանի՛ր զի այդ մտածութիւն

ին այսպիսիք իրք։ Բայց թէ զիա՞րդ ոչ նշմարեն զայսն {նշմարողք}, ինքեանց է գիտելի. նոքա լսել ախորժեն զայսպիսիս

իրտը առհասարակ իրենցից կտրել, որ ապագայի մէջը կը {նշմարուի}: Վասն զի հիմա մեր ժողովուրդն էլ իննեւտասներորդ դ

րպարտութիւն՝ մեր Աստրախանեցի Հայերի վերայ գրած, {նշմարում} ենք հեղինակի կողմից՝ կարդալով հետեւեալ տողերը (

յառաջ ազգութիւն է քարոզում, յետոյ ազգութեան մէջ {նշմարում} է եսականութիւն եւ թուլացնում է առաջին տպաւորութիւ

յլատակութեամբ հազիւ տեսանում էինք միմեանց, հազիւ {նշմարում} էինք մեր չորս կողմի եղած նիւթերը, հազիւ նկատում

հասարակաց ժողովրդի լեզուի վրայ. այդ բանը թէեւ չէ {նշմարւում} մի քանի տարում, կամ չէ կարելի, առանձին առանձին

նը վրայ: Բայց մենք չենք տեսնում մի պախարակութեան {նշմարք} եւ համարում ենք այս մի ակամայ սխալանք, եթէ միայն

ը նաեւ այն չնչին պատճառը, նաեւ տհաճութեան մի լոկ {նշմարք} անգամ չէ տեսնում բանի ընթացքում: Յանկարծ լսւում

qus? ամէն այդ ազդեցութիւնքը, որոնց հետեւանքը եւ {նշմարքը} երեւում է մինչեւ այսօր ազգի մէջ, այդ Դանիէլի ասա

տեսիլ զուարթունք, Աստղունք ահա՛ ՚ի Հայաստան լոյս {նշողեն} գերաբուն. Իւղով օծցէ մեր հայրենիք այրիացեալ զիւր

ռելուց յետոյ, տեսանելով, որ ո՛չ մի տեղից լուսոյ {նշոյլ} չէ ծագում իմ վերայ, ծունր խոնարհեցնելով բաց երկն

ոտ լուծանեմ կուռ զճարմանդ, Եւ անդրանիկ ցոլք {նշուլից} արեւուն Ի ստեանց կուսին արտափայլին գոյն ի գո

ծակցել իր գրական ձեռնարկությանը, ամսագրի նպատակը {նշում} է հետեւյալ կերպ. նա մտադիր է Ռուսաստանի հայերի մ

րածականը " խորագրով ձեռագիրը, որ ուղղված է արված {նշումների} համաձայն, որ գտա իմ ձեռագրի էջերի վրա, երբ այն

յց որովհետեւ այն զուրկ է օրինականության ամենափոքր {նշույլից} անգամ, այդ պատճառով էլ հասարակությունն ուշադրութ

սմին պարտք եմ համարում տեղեկացնել, որ ամբողջապես {նշված} 29 հոդվածներից առաջին 17-ը բոլորովին ոչնչացրել եմ

ի մասին պետք է անպայման հոգալ, որպեսզի նրանց մեջ {նշված} աղբյուրները հատկացվեն սուրբ թարգմանիչների անվան ն

կալեալ շաւիղ հասարակաց հասկանալի՝ որոց ի սփիւռս {նշտետին} Ասիոյ եւ Եւրոպիոյ ըստ ժամանակին շնորհելոյ: Ա

ենդ (febris intermittens) ունենայ, նա կը զարկէ {նշտրակը} եւ այն ժամանակ միայն իւղոտ բամբակը կը դնէ վիրաբեր

աւ Աստուծու եւ դէպի անմահական վիճակը փոխուեցաւ։ {Նո՛յը}, շատ ժամանակ, մինչեւ հի՛նգ հարիւր տարի կուսութի

մարդ մերժուեցաւ, ա՛յլ, պայծառապէս կացաւ ու մնաց {նո՛յն} առաքելութեան մէջ։ Եւ թէ ինչի՞ այս այսպէս էր լինո

Գրիգորի մասի՛ն է խօսքս, եւ նոցա՛ նմաններին, որ {նո՛յն} առողջամտութեան ճանապարհին հետեւելով վարդապետեցին

ափառ հաւատի ուսումը ստացած են քո օրհնեալ մօրից եւ {նո՛յն} իսկ Տիրոջիցդ։ Եւ հասակով թերակատար կամ պակասաւոր

ցն է դուրս եկած այդ Թուղթը. պա՛տճառ, սորա ոճը, {նո՛յն} է Փարպեցու Պատմութեան ոճի հետ. Սուրբ Գրքի նո՛յն

նո՛յն է Փարպեցու Պատմութեան ոճի հետ. Սուրբ Գրքի {նո՛յն} վկայութիւնքը, նոյն ակնարկութիւնքը միօրինակ տեսնո

մ առաջին անգամ Էջմիածին անունը։ Թէ Նոր քաղաքը {նո՛յն} Վաղարշապատն է, այդ մասին չենք ուզում ուրիշ վկայո

սը, Քաղկեդոնի ժողովը դատելու համար, Վաղարշապատի {նո՛յն} Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցու մէջ հաւաքեց այն սուրբ ժող

տաւանակ տումարի ծանծաղներից, ուղղեց նորա ընթացքը {նո՛յն} գծի վրայ, ուր կանգնեցրել էր նորան մեր բազմերախտ

բազմերախտ Հայրը, որ մնա՛ց ինչպէս որ կար սկզբից, {նո՛յն} անապակ ջրերում, որոնց աղբիւրը էր ինքը մեր Փրկիչը

աթողիկոսների, որովհետեւ գլխաւոր քահայութեան (որ {նո՛յն} է եւ գլխաւոր քահանայ եւ քահանաների գլխաւոր. ըստ

է մեզ պ. Էմինը ասել, թէ որպէս միշտ եւ հանապազ, {նո՛յնպէս}, եւ մա՛նաւանդ 1500 տարի առաջ պատահած պատմական ան

լուխ ամենայն Հայոց քահանայութեան " (եր. 136)։ {Նո՛յնպէս} արժանաւորութեան պատճառով եւ սարկաւագը անուանւում

կապի վրայից նախդիրը հալածելու, որպէս գրչի սխալ, {նո՛յնքան} իրաւունք ունի ամեն մարդ յատուկ անուն Գէթ ի հալածե

ողանայի մարդու հաճելի լինել։ Բայց ես մի ուրիշ {նո՛ր} բան էլ ասեմ Տիրոջդ, որ թէ քո արդարութիւն փնտռող

տեսնում ենք, որ Մեծ Վահանը, ոչ թէ չեղած տեղում {նո՛ր} է շինել Վաղարշապատի Կաթողիկէ եկեղեցին, այլ թէ նո

ին Աշուշայի տանը։ 446 թուականներում Փարպեցին կամ {նո՛ր} էր ծնած, կամ շա՛տ շա՛տ երկու երեք տարեկան եւ այս

հետ դարձնէ դէպի իւր անցած ճանապարհը, պիտի տեսանէ {նո՜յնպիսի} աւերակներ, նո՜յնպիսի նաւաբեկութեան մնացորդք, որ

ցած ճանապարհը, պիտի տեսանէ նո՜յնպիսի աւերակներ, {նո՜յնպիսի} նաւաբեկութեան մնացորդք, որ այսօր երեւում են քեզ

ին, բայց նոր ազգերը, որ հիների օրերում չկային, {նո՞ր} ստեղծուեցան, եթէ՞ գետնից բուսան: Եթէ մարդը կայ

, եթէ " ո՛չ ուտեմ զմիս զուարակաց քոց, եւ զարիւն {նոխազաց} քոց ըմպեմ ո՛չ ". եւ բանիւս " զա՛յս արարէք առ իմո

ւղ եւ զանծուծ ուղղականն եւ զսեռականն՝ [զզուին եւ {նողկտան}, ցամաքին եւ չորանան հոգւով], զգեցցեն զայնքան գէ

լ նորանից... գինին երկնքի արքայութեան ցօղն է. {Նոյ} նահապետը ջրհեղեղից յետոյ իսկոյն գործ դրեց նորան.

ի է, որովհետեւ նորա նման ուսուցիչները կտակ ունին {Նոյ} նաւապետից: Մէկ ամսից յետոյ, պատուելի վարժ

ի առաջուայ սիրելի Փարիզի Արքեպիսկոպոս Կարդինալ դը {Նոյալը} զրկուեցաւ իւր արժանաւորութենից եւ սովամահ եղաւ մի

դը գործ դնել ամենայն կերպ բռնութիւն։ Կարդինալ դը {Նոյալը} դարձեալ երեւեցաւ Պալատի մէջ եւ ստացաւ իւր առաջուա

ուայ բաների կարգին ընդդէմ։ Զուր տեղը Կարդինալ դը {Նոյալը} եւ ուրիշ հոգեւորական մեծ աստիճանաւորքը աշխատեցան

երայ, բայց հոգեւորականք, մանաւանդ՝ Կարդինալ-դը {Նոյալը}, ջատագով էին նորան։ Նոքա ինքեանք տարածում էին ա

ին ընդդէմ։ Բայց ցաւը այս էր, որ Կարդինալ դը {Նոյալը} շուտով վախճանեցաւ խոր ծերութեան մէջ։ Նորա փոխանա

ան: Նա հարազատ նախահօրն, Ծերոյն Քամայ {նոյածնի}, Խայտառակեաց զիւր զհայր Գերծեալ զմօրու

ք զարժանաւորութիւն Հայ օրագրաց Կոստանդնուպօլսոյ " {Նոյեան} աղաւնի " եւ " Մասիս ", եւ պատուելի հեղինակաց օրա

ի անհեթեթ շինուածք. առանց դորան չէր լինիլ, - այդ {Նոյեան} տապանն է: Արագածի գլխին նկարուած է լինում օդի մէ

: Իհարկե կարդացած կլինեք Մխիթարյանց մասին գրածս. {նոյեմբ}. տետրակի մեջ կկարդաք վերջը եւ կտեսնեք բանի զորու

Մ. Նալբանդյանց 44. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 38 {նոյեմբ}. 1859, Ս. Պ. բուրգ ՍԻՐԵԼԻ ԵՎ ՀՈԳԵԿԻՑ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ

ետ եզերելոյ գործոցս ՚ի տուընջեան, ընդ երեկս ՚ի 1 {նոյեմբ}. մեկնեցայ ի Թիֆլիզէ դէպի Փոթի, եւ անտի, թէեւ բ

14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Աւտուշից, 2-ից ( {նոյեմբ}. ) գրուած: 16-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս] հետ, Յո

րետ] 11 Ելայ 14 Իզմիր մտայ 18 Ելայ Պոլիս մտայ {նոյեմբ}. 20 Պոլսից ելայ դեկտեմբ. 27 1862 Մարսէլ մտայ յո

ւ: Ողջ եղիք: Ձեր խոնարհ ծաոայ Մկրտիչ: 18 {նոյեմբ}. 18... Սուդաղ - Մէք հարսանիքը եւ առ

ասեր եղբորդ խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց 27 {նոյեմբեր}, 1858, Մոսկվա Հ. Գ. Լսեցինք, որ Զեյթունին

յրն Հայաստան: ՏԵՍԻԼ Աշնան վերջերում, {նոյեմբեր} ամսին, Ցրտիցն ստիպուած իմ տանս միջին,

ճով Արամին Թիւյսիւզեանցին Պետերբ[ուրգից] Փարիզ {Նոյեմբեր} 2/14 Թիւյսիւզ[եանցին] Քեաթիպ[եանցին] Ոսկանեա

Հայրապետեանցին 117 դարձեալ նորան [Տրապիզոնից] {Նոյեմբեր} 16 118 Միանսարեանցին, Տրապիզոնից [Պոլսից]

րապետեանցին 140 Խաֆաֆեանցին 141 Սերոբ եղբօրս {Նոյեմբեր} 14/26 142 Սէթ Հ. Աբգար 143 Անջելօ Ռազետտօ 1

սնել ոչ այն եւ ոչ էլ միւսը. Հեգելը մեռաւ խոլերից {նոյեմբեր} 14-ին 1831-ին"։ Պարտական ենք այստեղ մի երկո

ոստովանելուց յետոյ, իւր ներկայ տարու 1 յուլիս 30 {նոյեմբեր} ` թիւ 85 Երեւակի մէջ, ելաւ սրբագրեց ու հաւատքի մ

ապէս Շուազելօի խորհրդին հետեւելով, 1764 թուականի {նոյեմբեր} ամսի մէջ ստորագրեց Յիսուսեանները Ֆրանսիայից աքսոր

ն եւ Սինոդին Էջմիածնի: ա. յամի 1845 յամսեանն {նոյեմբերի}, ի լինել սրբազնագոյն կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց ի

գով եւ սրտով խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց 7 {նոյեմբերի}, 1857, Մոսկվա 1858 33. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅ

եանցս, փութանակի մեկնեցայց ի Թիֆլիսոյ ժամանել ց8 {նոյեմբերի} ի Փօթի, յորում աւուր շոգենաւն նաւելոց է ի Տրապիզ

զայն գրով եւ արքունի կնքով: յԱռաջներորդ աւուր {նոյեմբերի}, նախընթաց ամի, հաստատեցաւ թուղթն այն եւ անցուցե

շտօնական գրութեամբ, յառաջներորդ թուականէ ասացեալ {նոյեմբերի}, համարաւ 1303, գրեալ առ պ. նախարարն արտաքին գո

րծոյն: Յաւուր հաստատութեան թղթոցն, այն է ի 1 {նոյեմբերի}, ընդ երեկո մեկնեցա ի Թիֆլիսէ դէպ ուղիղ ի Փօթի եւ

այն գրով եւ արքունի կնքով: Յառաջներորդ աւուր {նոյեմբերի} նախընթաց ամի հաստատեցաւ թուղթն այն պատշաճաւոր եւ

առանձին պաշտօնական գրութեամբ յառաջներորդէ ասացեալ {նոյեմբերի} համարաւ 1303, գրեալ առ պ. նախարարն արտաքին գործ

Կալկաթայէ, գրութեամբ իւրով յերեսներորդէ ամսեանն {Նոյեմբերի} 1828 ամի, առ սրբազան արքեպիսկոպոսն Ներսէս, որ յ

ւցեալ Էլիազի Մինասեան, ի 27-երորդէ աւուր ամսեանն {Նոյեմբերի} 1818 ամ ի, ի Կալկաթայէ, առ սրբազնակատար Եփրեմ կ

ճէնը, այն հրովարտակի, որ տրուած է 1779 թուականի {Նոյեմբերի} 14-ին Արժանապատիւ Պետրոս Մարկոսեան արքիմանդրիտի

ուրգ Մայրաքաղաքում, Քրիստոսի Ծննդից 1779 տարումը {Նոյեմբերի} 14-ին, բայց ՄԵՐ Թագաւորութեան 18-երորդ տարումը:

յ, որ հանգուցեալ ՆԵՐՍԷՍ Կաթողիկոսը 1845 թուականի {Նոյեմբերի} մէջ կարգել էր ստորին եկեղեցական պաշտօնեաների եւ ն

ամական գործում ընդ Խալիպեանի, յամի 1858 յամսեանն {Նոյեմբերի} բողոքեցի ես ՚ի Հիւսիսափայլ օրագրի մերում հրատարակ

ուդաղեանցի հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է {նոյեմբերի} 4-ին: 30-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆ[ունտ]

] թաբակ: 30-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 31-ին: {Նոյեմբերի} 4-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ այլոց. առաջիկայ տես

րթայ վաղը: Դեկտեմբերի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյեմբերի} 30-ից, որով յայտնում է Չերքեզեանցի մահը: 2-ին

իցս երէկուայ թուականով: Յայտնում է, թէ Սուլթանը {նոյեմբերի} 24-ին դուրս է եկել Թիֆլիսից: 16-ին տեսութիւն եղ

օրս] հետ. առաջ[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] {նոյեմբերի} 2-ին: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած

բայց 31-ին փոստ ձգած, ուր գրել էր եւ Սուլթանը: {Նոյեմբերի} 2-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, Բերբ[երեանին], Մագղա

եմբերի 24 Քահիրէ ` նոյն օրր Ալեքսանդրիա 20 Ելայ {նոյեմբերի} 2 Երուսաղէմ մտայ 4 Ելայ 8 Յոպպէ 9-10 Ալէք[սանդրետ

- Միթէ՞ նա ամուսնացաւ: - Դեռ անցեալ տարի {նոյեմբերի} վերջին: Տեսանում ես, մտածում էր պարոն Մկրտիչ

: Սա շատ հին բաներ է պատմում. գիտէ մինչեւ անգամ {Նոյից} յառաջ անցած բաները եւ ծանօթ է այն լեզուներին, որ

աջարկեալ էր զայնմանէ Ձերդ բարձու սրբազնութեան զոր {նոյն} օրինակ եւ Ձերդ բարձր սրբազնութիւն յայտնեալ էր լու

նդ իւր յայդմիկ պանդխտութեան, զորմէ ունի խնդրել ի {նոյն} հոգեւոր ատենէ կարգել զինքն ի նոյն: Առ այնպիսի

է ունի խնդրել ի նոյն հոգեւոր ատենէ կարգել զինքն ի {նոյն}: Առ այնպիսի նպատակ նորա, որ թեւակոխէ յապահով

պանդխտացելոյն, ես, իբրեւ եղբայր նորա հարազատ, {նոյն} եւ որդի ծնողի նորա, իմոյս երախտաւորի, սովին դոյ

կան գլուխ ղուբերնսկի սեկրետար Խալիպովին ուսանել ի {նոյն} Մկրտչէն Սիմոնեան: Բայց ո՛չ կարեմ ասել, թէ նորին

զլինել նորին Սիմոնեանի յաղանդոյ կաթոլիկաց, քանզի {նոյն} նա Սիմոնեանն գոլով անդ կոչեցեալ յոմանց քաղաքացեաց

նայնի ես ընդ այլոց հոգեւորականաց սկսայ յաճախել առ {նոյն} կաթոլիկն այլ տեսանելով զօր հանապազ զակնյայտնի հակ

ժամանակս գտանէր Էջմիածին, իբրու թէ ես գրեալ իցեմ {նոյն} տիրացու Սարգսին զերկուս աղաւաղ նամակագիրս, որովք

մ քննութեան եւ դատողութեան առ այն իմով խնդրաւ ի 8 {նոյն} մարտի յանուն Նախիջեւանայ հոգեւոր կառավարութեան խն

եւոր կառավարութիւնն ընդ հրովարտակի իւրում ի 29-էն {նոյն} մարտի համարաւ 218, առաքեաց առ իս զպատճէն պատասխա

ի համարաւ 218, առաքեաց առ իս զպատճէն պատասխանւոյ {նոյն} Բարսեղ քահանային, որով նա ցուցանէ, թէ նա ինքն ո

թէ ոչ, առ որ վերստին խնդրագրութեամբ իմով յանուն {նոյն} հոգեւոր կառավարութիւն ի 3-էն յաջորդ ամսեան ապրիլի

րէ յայմանէ մինչեւ ցայսօր չէ ունեցեալ իմ ի կողմանէ {նոյն} հոգեւոր կառավարութեան զորպիսի եւ իցէ տեղեկութիւն

վ անձնական ստորագրութեամբ։ Այլ հաւանեալ ընդ բանս {նոյն} Հոգեւոր կառավարութեանն յաղագս ո՛չ ի գործ գնելոյ զ

զաստիճան ջահընկալութեան, զոր ընկալայ 18 յունիսի {նոյն} 1848 ամի: 2 Ըստ զօրութեան օրինացն, որովհետեւ

աստուածեան տաճարին. այսու մտօք մատուցեալ զխնդիր {նոյն} վիճակաւոր արքեպիսկոպոսին աղաչեցի միջնորդել ի Սինօ

Սինոդին սրբոյ Էջմիածնի առ ինքն, որով ծանուցանէր {նոյն} իշխանութիւնն թէ զառաջարկութիւն նորին բարձր սրբազն

նդ ձեռն Սինօդի սրբոյ Էջմիածնի ի 10-էն դեկտեմբերին {նոյն} ամ ի, առաւել քան զորս չունիմ ասել ինչ, ըստ որու

գերազանց Պութկովայ առ Ձերոյին գերազանցութիւնս՝ ի {նոյն} միտս դարձեալ: Բայց իշխանութիւն տեղւոյս Համալսարա

թէ գտանիմ ի Ձերոյին Ճեմարանի. պարտիս, ասէ ինձ ( {նոյն} իշխանութիւնն) խնդրել յիշխանութենէ Ձերոյին ճեմարա

ն ճեմարանի՝ զայլ վկայագիր, յորում երեւեսցի, թէ {նոյն} իշխանութիւնն արձակէ զիս ի վարդապետութենէ, որպեսզ

ի սուրբ աթոռն Էջմիածին, ՚ի վաղիւ անդր, այն է յ7 {նոյն} ամսոյ ուրոյն յայտարարութեամբ մատուցի զբովանդակ գո

ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն, եւ թէ {նոյն} տեսչութիւնն պատշաճեալ եղանակաւ հրամանագրեալ է արդ

ոչ բնաւ առարկայ երկբայութեան: Բաց ի սմանէ, {նոյն} Թադթէոս եպիսկոպոսն, պաշտօնական գրութեամբ իւրով,

ական թղթոյն եւ կտակին, որ գտանիւր առ նա ինքն, ի {նոյն} իսկ օր յղեաց առ պ. Հագն, պաշտօնական գրութեանբ։

յորոյ յապացուցութիւն ունիմք զներկայ զայս գործ ՚ի {նոյն} ատենի, որ սկսեալ ՚ի 1/13 Յունիսի, հազիւ ուրեմն

ժամէ առաւօտու մինչեւ 48 ժամն երեկոյեան եւ զմի եւ {նոյն} զերիս ռուփիս պահանջէ. եւ առնու օրինօք, եթէ վարձ

ուփիս պահանջէ. եւ առնու օրինօք, եթէ վարձեսցես ի {նոյն} իսկ յութերորդ ժամու երեկոյեան փոխանակ ի 6 ժամէ առ

2. Գրութիւն Վառվառ տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ ՚ի {նոյն} թուականէ եւ ՚ի նոյն միտս: 3. Գրութիւն օրէնսգ

առ տիկնոջն Յովհանջան Էլիազ ՚ի նոյն թուականէ եւ ՚ի {նոյն} միտս: 3. Գրութիւն օրէնսգ[էտ]ին Բայլ ի 15/27

, սպասաւորս այս ընդունի նոյնպէս զմեդալիոն շքոյ ի {նոյն} տէրութենէ եւ հանդիսակից լինի տօնին յեկեղեցւոջ մեր

պատրաստին այսօրինակ թուղթք ինքնագովք, թերեւս եւ {նոյն} իսկ ՚ի Կալկաթայէ հասցէ առ Ձեզ ստորագրութեամբ քանի

ան անգամ գրելով ու ճեղքելով, վերջապէս գրում էր, {նոյն} կոնդակը Մանդինեանց Տէր Ստեփանոսը մատեան էր անցուց

րին հասանէր. դա մի առօրեայ բան է, եւ ճակատագիրը {նոյն} վիճակով վճռելու է դորա ապագան, որով վճռուեցան Կո

ւ առաքինի կամ վատթար լինելու շարժառիթը գտանւում է {նոյն} այդ մարդո՞ւ մէջ, թէ նորա շրջակայ ընկերութեան մէջ

է մի ծնող՝ լիապէս կատարելով այս պարտականութիւնը {նոյն} չափով եւ նոյն կշռով, թշուառ է մի ծնող եւ ամենայն

իապէս կատարելով այս պարտականութիւնը նոյն չափով եւ {նոյն} կշռով, թշուառ է մի ծնող եւ ամենայն դատապարտութեա

ոսական լծի տակից կատարելապէս ազատուած: * * * {Նոյն} օրին, երբ որ պատահել էր իմ եւ Պ. Բէգզադէի հետ ա

ր վերայից անմիաբանութեան եւ գժտութեան արատը, եթէ {նոյն} ճանապարհով ընթանայ, որով գնում են նորա ընտիր որդ

ւում յիշուած սուտ ազգասէրքը եւ միւսները մնալու են {նոյն} յարաբերութեան մէջ դէպի մեր ազգը, որպիսում գտանւո

դ ցոլացնում էր իւր առաջեւ դրած առարկայի պատկերը, {նոյն} չափով մի մատենագրութիւն, որի մէջ ստուգապէս երեւո

- Ինչպէ՞ս: - Ինչ որ 1858-ի մասին գրում է, {նոյն} բանը գրում է եւ 1870 թուականի համար, որովհետեւ ը

ի մէջ հարստահարուած մարդերի ողբերը եւ հառաչանքը, {նոյն} միջոցին եւ օդը հնչեցնում է հարստահարող բռնակալներ

, դէպուղիղ գնում է մի աղքատ Թուրք կնոջ տուն, որ {նոյն} օրին ազատուել էր ծննդական ցաւից, երբ ծնել էր եւ

մ է մարդութենից: Հիւսիսը մի տխուր աշխարհ է, {նոյն} ինքը՝ արեգակը, տեսանելով այդ աշխարհի անհամբոյր

փաթաթուեցայ նորա վզին եւ այնպէս աղաղակեցի, որ իմ {նոյն} իսկ ձայնից զարթելով քնից, չէի կարող հաւատալ, թէ

մեծ զօրութեամբ, թէեւ բաւական թոյլ մարմնով: {Նոյն} օրը հրաման ստացայ ներկայանալ Շամիլին: Ինձ դ

այ ներկայանալ Շամիլին: Ինձ դարձեալ ընդունեց {նոյն} սենեկի մէջ եւ մի քանի բառ խօսելուց յետոյ ասաց.

րծիքը: Գրքի բովանդակութիւնը եւ բնաւորութիւնը {նոյն} է, ինչ որ առաջին հատորի, ժողով մակագրերի, որ կ

յ եւ թոքերի միջնորդութեամբ յարակցութիւն ունենալով {նոյն} իսկ արիւնի հետ, որ է աղբիւր կենդանութեան: Երրոր

ժամանակի հոսանքին, որի վերայ չէր կարող ժամանակը {նոյն} ազդեցութիւնը գործել, ինչ որ ուրիշ բաների վերայ,

եւ չէ կատարւում էապէս. սորա պատճառը դրած էր նորա {նոյն} իսկ կտակի մէջ, որով նա լինելոց դպրոցի կառավարութ

որ Հայերը... եւ այլն, եւ այլն: Արգոյ հեղինակը {նոյն} յորդորը տալիս է ե՛ւ Յոյներին, ե՛ւ Հրէաներին եւ վ

յ մեզնէ շատոնց ի վեր զատուած է " ըսելով, դարձեալ {նոյն} " ա՛ս ալ անցաւն " ըսել էր նէ, ինչո՞ւ համար կը թո

տնելու արտօնութիւնը ուստի՞ առած է: Երկրորդ՝ {նոյն} արտօնութիւնը մեզ ալ կը տա՞յ, որ Մխիթարեան համախո

րդէն դը Սան-Պիեռի " Պաւլոս եւ Վիրգինէն ", քան թէ {նոյն} բանը, բայց աւելի անշուք կերպարանքով հանդէս հանել

տածել ուսանին, որովհետեւ մինչեւ այժմ գտանուել են {նոյն} դրութեան մէջ, ինչ վիճակում էր Նաբուգոդոնոսորը եր

րանքի արծաթը եւ մնացած ապրանքը ցոյց տալ Բէգզադէին {նոյն} հաշուով, ինչ հաշուով ստացել էր: Մի քանի տար

վ, ուստի արժա՛ն է, որ մնացած ապրանքը յետ առնուս {նոյն} գնով, ինչ գնով ես քեզանից ստացել էի: Եթէ մի ման

լ այսպիսի շռայլութենների, որ ամուսնութենից յետոյ {նոյն} բանը պահանջէ իւր ամուսնուց: Տարակոյս չկայ, որ ն

իւն. Եթէ օտարից, դեռ այնքան ցաւ չէր... {Նոյն} իսկ մեր եղբարք թշնամի էին Այն նուիրական քո սո

ը եղած չէին, Հայոց ուսումնականի գրած պատմութիւնը {նոյն} բանը կը լինի, ինչ որ մինչեւ այժմ եղած է եւ ինչ ո

այս բանի համար ապացոյց ներս բերել) նորանով, որ {նոյն} այդ յառաջ բերած " Երկնէր երկին եւ երկիր " ամենին

ի քանի գործարանք, գործաւորներին հանդիպեցաւ գրեթէ {նոյն} ճակատագիրը, ինչ որ Լոնդոնում. ամենայն տեղ ստորա

դառնայ երկու կամ մի, այդպիսի դիպուածում դարձեալ {նոյն} թշուառութիւնը չէ՞, ինչ որ այժմ ունիս Անգլիոյ մէջ

ուառութիւնը չէ՞, ինչ որ այժմ ունիս Անգլիոյ մէջ, {նոյն} մօնոպօլէոնը չէ՞ եւ հետեւանքը՝ հողատիրոջ տարապայմ

էր յառաջ, այն մինի ժամանակ, այն քսանը պիտի գնայ {նոյն} ճանապարհը, որով գնում էր պատժուած մինը: Մասնաւո

մուրացիկ, այնտեղ թագաւորում է բռնութիւնը: {Նոյն} այս տնտեսական խնդրի առաջեւ կանգնած է այսօր ռուսակ

, անհող եւ անկայան, ի՛նչ գործէ, ինչպէ՛ս ապրի: {Նոյն} հողը, որի վերայ բնակւում էր եւ որ գործում էր, ա

ետոյ, իսկ մինչեւ այն երկու տարու վերջը պիտի մնան {նոյն} յարաբերութեան մէջ, դէպի իւրեանց պարոնները, ինչպ

ոխեցին շունի հետ: Չէ՛ անհնար է, որ այլեւս մնանք {նոյն} յարաբերութեան մէջ: Զանազան գաւառներում դուր

ունենալով, հանգիստ կարող էր ապրիլ մի տարի, այժմ {նոյն} մարդը երկու հարիւր ունի, բայց ապրում է նեղութեամ

ղ ես բռնի կարել տալ: Ո՞ր մինը ասեմ, դերձակը եւս {նոյն} երգն է երգում, մինչեւ անգամ ջրկիրը կրկնապատկել է

այդ տեղերում եւս նորան հանդէպ է դուրս գալիս էապէս {նոյն} աղքատութիւնը, գուցէ ` մի փոքր քաղաքային ամոք կեր

տ անգամ եւ վնասուած անդամներով, իսկ լուսաբացին, {նոյն} եգիպտական ծառայութիւնը, որ սպասում է նորան: Չկա

եռածը՞ պիտի հոգայ: Նորա ընտանիքին սպասում է {նոյն} թշուառութիւնը, ինչ որ վերեւում ասացինք: Նորա պա

ր տարի ապրանք բերէ Եւրոպայից ու վաճառէ, կամ, որ {նոյն} է, օտարի ապրանքը ուղարկէ Եւրոպա։ Ազգին ո՛չ շահ

, ապրանք ստանալ փոխարէն: Կարողութեան տէր մարդը, {նոյն} այս ճանապարհով կարող է աճեցնել իւր գումարը: Եւ ե

նքով վաճառականութիւն առնողի շահին հակառակ է, եթէ {նոյն} ապրանքով վաճառականք բազմանան նորա չորս կողմում,

տասանորդ: Միւս վաճառականը ի՛նչպէս կարող է պահել {նոյն} ապրանքի նախկին արժէքը. իջեցնում է եւ նա: Կէս-մե

եթէ տային եւս, հարիւրին իննսուն անօգուտ, քանզի {նոյն} գործողութիւնը, ինչ որ անցաւ առաջին անգամ, պիտի

առաջին անգամ, պիտի կրկնուի, անշուշտ, որովհետեւ {նոյն} հանգամանքների ազդեցութեան տակ է նա, եւ գործը հիմ

ար, որ ստուգապէս կամին պարապել վաճառականութեան: {Նոյն} այն գործարանքը, նոյն այն մեքենաները, որ կարող ե

ն պարապել վաճառականութեան: Նոյն այն գործարանքը, {նոյն} այն մեքենաները, որ կարող են ներգործել Եւրոպայի մ

նցնելով մի քանի ձեռքերից, նոյնը՝ աւելի արժան եւ {նոյն} որակութեամբ, կարող է պատրաստուիլ Ասիոյ մէջ: Աշխ

Բայց մասնաւոր ուշադրութեան արժանին ի՛նչ է. {նոյն} ինքը՝ այդ հզօր ազգութիւնը, օգուտ չունի իւր անու

երից: Այդ ազգութիւնը իւր կառավարութեան հետ գրեթէ {նոյն} յարաբերութեան մէջ է, ինչ յարաբերութեան մէջ ե՛ն դ

ի գնում է ժողովրդից 25 լիբրէ ստերլինգի, իսկ ինքը {նոյն} կշիռը վաճառում է 250 լիբրէի, եւ կառավարութենից ա

ասարակշիռ եւ իրաւունք կայ տէրութեանց մէջ, ուրեմն {նոյն} կշիռը եւ նոյն իրաւունքը պիտի լինի տէրութեանց եւ ն

րաւունք կայ տէրութեանց մէջ, ուրեմն նոյն կշիռը եւ {նոյն} իրաւունքը պիտի լինի տէրութեանց եւ նոցա ստրկացած ա

անձնաւորութեան անունով իրաւունք ձեռք բերելով, եւ {նոյն} իրաւունքը եւ արտօնութիւնքը հաւասարապէս իւր անդամն

թեան անդամ ուրիշ կերպ չէ կարող հարստանալ, եթէ ոչ {նոյն} ընկերութեան միւս անդամների հաշուով: Եւ այդ հարստ

չ թէ չէ յարատեւում ժառանգների մէջ, այլ շատ անգամ {նոյն} ինքը երբեմն հարիւր հազարներ իւր ձեռքի մէջ շարժողը

են: - Այնպէս, ինչպէս ընկնող հարուստը, եւ {նոյն} պայմաններով, ուրեմն եւ նոյն ճանապարհի վերայ եւ ն

ընկնող հարուստը, եւ նոյն պայմաններով, ուրեմն եւ {նոյն} ճանապարհի վերայ եւ նա իւր կարգով պիտի հաւասարի ըն

է, հասարակաց մի սխալ կարծիքը ոտքի տակ կոխելով, {նոյն} այդ հասարակութեան էական օգտին սպասաւորելու համար

րկայ պարոնաց վկայութեամբն եւ թաֆսիլովն տիրեսցեն։ {Նոյն} երկաթեայ սանդուղս մի՛ վաճառեսցեն, այլ զամենայն հ

ռեսցեն, այլ զամենայն հարկաւոր գրեանքն իմ կրկին ի {նոյն} սանդղօջն փակեալ պահեսցեն վասն ապահովութեան։ Նոյն

ւ գնեսցեն, եւ յորժամ այնպիսի ինչ պատահեսցի՝ եթէ {նոյն} մուդաթի մապլաղն եւ իւր մուդաթն ո՛չ բաւականասցի զա

սն երեսուն եւ մին ռուփի սքայ խարճի տացեն նմա, որ {նոյն} խարճովն եւ տան ամենայն սարանջամովն ՚ի յիշեալ տանն

եւս յիւր կառավարութիւնումն պահեսցէ յիշեալ Աննայն {նոյն} խարճովն, բայց եթէ տարաձայնութիւն պատահեսցի, մին

ցեն զնա ի տանէն, իսկ Աննայն մնասցէ ՚ի տանն մի եւ {նոյն} երեսուն եւ մին ռուփի սքայ ամսական խարճովն, բայց

կայքն տասն եւ վեց բաժին եւ կամ մասն համարելով, ի {նոյն} տասն եւ վեց մասնիցն ութն մասն վաղֆ արարի եւ կատար

ղութեամբ յամենայն տարւոջ դեկտեմբեր ամսոյ իմ ստատի {նոյն} տարէն եկամուտն ջամ անեն եւ ջամ եղած մապլաղիցն նախ

րածի համեմատ, տասն եւ վեց սամ արասցեն, ութ սամն {նոյն} յառաջակայ ջանէր ամսումն առաքեսցեն ի Նորն Նախիջեւա

ն բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, եւ երկու սամն {նոյն} ջաներ ամսումն բաժանեսցեն Հայաստանիցն եկեալ ղարիպա

են յաւուրս մեծի աւագ շաբաթու պահոյն, բայց եթէ ՚ի {նոյն} բանտին քրիստոնեայ անձինք չգտանիցին, էն միջոցումն

ամիցն աւելի մապլաղ մնասցէ, առ այս պատուիրեմ, զի {նոյն} մապլաղովն ի նոյն բանտումն եղեալ Քուրդ եւ Հեթանոս

ղ մնասցէ, առ այս պատուիրեմ, զի նոյն մապլաղովն ի {նոյն} բանտումն եղեալ Քուրդ եւ Հեթանոս ազգ բանտարկեալս ա

այ սալամաթի տացեն մի անգամ յամենայն կայից իմոց եւ {նոյն} հինգ ռուփին եղիցի իւրեանց մասն։ Ե. Հ

ածն չորք մին օրինակ համեմատ միմեանց գոլով, մի եւ {նոյն} ժամանակումն ձեռնադրեաց առաջի մեր: Տէր Ստեփա

նն իւր ամենայն սահմանօքն, հանեցի իմ ստատիցն եւ ի {նոյն} կտակիցն եւ ամենայն յօժարութեամբ իմով կատարելապէս

երն եւ ստատն ըստ ցուցմանն եւ ըստ բաժանմանն, որ ի {նոյն} կտակին տեսանի: Յետ այսորիկ եւ վասն մեծի կաս

սու դաշամբ, ինչ գիրք որ հարկաւոր լինիցի, զնոյնն {նոյն} դրամով տպեսցեն առ ի յիշատակի իմոյ եւ ծնողացս եւ յ

վի Հալաբայ սուրբ քառասուն մանկանց եկեղեցւոյն, որ {նոյն} դրամիցն յամեն շաբաթում օր մի պատարագ մատուցանվի վ

արոն Վարդանիդ, որպէս իսկ գիտես եւ քոյդ ասացածովն {նոյն} քաթում եղած 1425 հատ եափանի ոսկե դրամի գին 106871

իցն, միաւորած ընդ իմ ապրանաց բաժին գննի եւ մի եւ {նոյն} ջուքամում կգոյ տեղս եւ յետ վաճառվելէն յամենու բաժ

ւն ուսման նորա, ի պատճառի զոր ես սիրեցի եւ սիրեմ {նոյն} գունօք եւ ինքն պարտ է սիրել եւ ամենայն հետեւողութ

ի չմնայ եւ մինչեւ ի ժամ ստանալոյ զդրամն, յայնժամ {նոյն} դրամն հանդերձ վաշխովն, որքան որ բովանդակվի, երի

մ պահեալ էր նոցա միշտ եւ ընդ ամենայն տեղիս զմի եւ {նոյն} վարդապետութիւն, այն է զվարդապետութիւն միայնոյ,

Բիւզանդիոնի՛ն հլացան գայիսոնին խաբուսիկ, Ես {նոյն} ժամայն յաւերակս մեծակառոյց վէս բրգանց Տխրագո

հոգի է՝ այն իմ փորն է. Թէ Աստուած է՝ միշտ {նոյն} է, Նորա համար կեանքս առատ Ողջակէզ է մի

այթքը, զուարճացաւ քո հոգին. Էգուց կարող է {նոյն} շողը հանդիպել քո դիակին, Երբ պատանած սուրբ

քից կարմիր գոյն թողեց: Ես նստած եմ դարձեալ {նոյն} տեղ նկատում եմ աշխարհի Մեքենական գործողութի

ն իւր ծարաւն անցուց, հովտի մէջ գետը վազեց, {Նոյն} ամպումը փայլակ ու բոց ջրերի մէջ փայլեցան:

սոն, գահն ու թագը, որ ստացայ Իմ նախորդից, {նոյն} թողնում եմ քեզի ահա՛. Բայց իմացի՛ր, դու ա

կիր. Զարմանալի է այս բանը. Մի մահ է, {նոյն} ՝ ամենին Չար ու բարի համարւում է Նա իւր

ում է Նա իւր ընդունողներին։ Մահը {նոյն} է, բայց տեսնողի Զանազան է վիճակը. Մին

տին Զարհուրելի կը թըւի, Քեզ համար միշտ {նոյն} է եղել, Նոյն կը լինի յաւիտեան, - Ապր

կը թըւի, Քեզ համար միշտ նոյն է եղել, {Նոյն} կը լինի յաւիտեան, - Ապրել արեւու երեսին

մի մարդու արիւն. Բայց նոյնպէս պայծառ, դու {նոյն} սառնութեամբ Կը լուսաւորես արիւն ու սուրը,

հաստաբուն, բարձր կաղնի ահագին, Նորա տակին {նոյն} օրիորդն է կանգնած Կացին ձեռքին. ջարդոտուել

: Եթէ օտարից, դեռ այնքան ցաւ չէր... {Նոյն} իսկ մեր եղբարք թշնամի էին Այն նուիրական քո ս

րծ պատահական, Մարդու հոգին ունի կապ. {Նոյն} Ալեքսանդր Մակեդոնեան Որպէս ծնւում է մի կաթ.

25-ին: 27-ին ստացայ մի նամակ եւ պատասխանը գրեցի {նոյն} օրը, որ կ՚երթայ 28-ին: 28-ին ստացայ մի նամակ.

ից, իսկ միւսը 6-ից եւ պատասխանեցի 8-ին, որ գնաց {նոյն} օրը: 9-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհանն[էսի]

երթայ 13-ին: 14-ին նամակ ստացայ, պատաս[խանեցի] {նոյն} օրը, կ՚երթայ 15-ին (12 շիշ գինի): 15 -ին յայտ

ն ընդունեն, պիտի ընդունուի՞ ռնգեղջիւրը, թէ չէ: {Նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 23-ին: 25-ին տեսու

տ սիգար-ծաղիկ ուպմանեան: Նամակ ստացայ եղբօրիցս, {նոյն} թուականից: Այսօր աւելորդ շորերը տուին նորան: 2

-ին նամակ գրեցի եղբօրս կուպոնների մասին, որ գնաց {նոյն} օրը: Յունիսի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 1-ից գրո

անակուած է 10-ին: 5-ին ստացայ երկու նամակ, մինը {նոյն} թուականից, երկրորդը առանց թուականի, որով ուղարկ

17-ին: 12-ին նամակ ստացայ 2 հատ. մինը եղբօրիցս {նոյն} թուականից, իսկ միւսը մեր տունից յունիսի 4-ից, ո

ած է յունիսի 24-ին: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյն} օրից գրած եւ նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 21

: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս նոյն օրից գրած եւ {նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 21-ին: 22-ին նամակ

, որ կ՚երթայ 21-ին: 22-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյն} օրից գրած, որով ուղարկեց ձուկ, բակսիմատ եւ փոշտ

պմանից. 100 հատ: 26-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, {նոյն} թուականից: 27-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 28-ին

արկած գրքերը, որ չէի ուզել. աղբաթս խառնուեցաւ, {նոյն} րոպէին հետ դարձուցի. չգիտեմ կառնո՞ւ այսօր, թէ ո

ակ ստացայ Աւետիքից, 9-ից գրուած. պատասխան գրեցի {նոյն} օրը, որ եղբօրս տամ երկուշաբթի: 19-ին տեսութիւն

նշանակուած է 26-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյն} թուականով գրուած. 22-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ

ութիւն եւ պակսիմատ: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյն} թուականից եւ պակսիմատ: 25-ին փոքր-ինչ տկարութիւ

թաբակ[ով], կազմ[ած] Բոկլ եւ շերամադարմանութիւն. {նոյն} օրը պատասխանեցի: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ

է 18-ին: 14-ին նամակ ստացայ 13-ից գրուած, որին {նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ 15-ին: 16-ին նամակ

, որ կ՚երթայ 15-ին: 16-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյն} օրից գրուած: 18-ին տեսութիւն եղբօրս հետ եւ Յովհ[

ացայ եղբօրիցս հանդերձ թաբակով եւ մունշտուկներով, {նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 24-ին նամակ

կ ստացայ եղբօրիցս հանդերձ քեռորդուոց նամակներով, {նոյն} օրը պատասխանեցի եղբօրս, Աւտուշին, Գաբրիէլին եւ

, որ կ՚երթայ վաղը: 11-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյն} թուականից: 13-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկա

ը նշանակած է 20-ին: 15-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյն} թուականից: 20-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկա

թայ վաղը: Փետրուարի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, {նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 3-ին տեսութի

կ՚երթայ միայն 8-ին: 8-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյն} օրից: 10-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, առաջիկայ տես[

ս[ութիւնը] 17-ին: 13-ին նամակ ստացայ եւ գրքեր, {նոյն} օրը պատասխանեցի: 13-ին յայտնեցին ինձ երրորդ բաժա

տացայ եղբօրիցս, թերթեր, թաբակ, խաղող եւ այլն. {նոյն} օրը պատասխանեցի: 20-ին տուի գրուածքս քննութեան:

-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ յոյն Աստուածաշունչ: {Նոյն} առաւօտը Կորեան գիրքը դարձուցի: 19-ին նամակ գրեցի

լի] 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ թաբակ: {Նոյն} օրը պատասխանեցի, չգիտեմ երբ կ՚երթայ: 3-ին նամա

նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Հիւսիսափայլը, 1864 №2: {Նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 13-ին տեսութ

-ին: 23-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 22-ից գրուած, {նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 26-ին նամակ

կ՚երթայ վաղը: Մայիսի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյն} օրից գրուած: 5-ին տեսութիւն եղբօրս հետ. առաջ[իկ

փայլի երրորդ թիւը: 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, {նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 10-ին նամակ

անակուած է 18-ին: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, {նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: [Յետոյ աւելաց

5-ին: 21-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 20-ից գրուած, {նոյն} օրը պատասխանեցի: Յոյս ունիմ, թէ վաղը երթայ: 2

իմ, թէ վաղը երթայ: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյն} թուականից ` 21-ից գրածիս դարձը: 25-ին տես[ութիւն

մակը: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած, {նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Յունիսի 1-ին

յվազը գնացել է 4-ին: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյն} օրից, 4-ին պատասխանեցի: 7-ին նամակ ստացայ եղբօր

ակ[ուած է] 15-ին: 12-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, {նոյն} օրը պատասխանեցի հանդերձ հեռագրով ի Նախիջեւան: 1

: Այսօր նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ 1 ֆունտ թաբակ: {Նոյն} օրը պատասխանեցի: Այս նամակը տուի 18-ին առաւօտ:

-ին: Յուլիսի 1-ին նամակ ստացայ Յովհանն[էսից] եւ {նոյն} օրը պատասխանեցի: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, ո

լուխս սաստիկ ցաւում է: 7-ին նամակ գրեցի եղբօրս, {նոյն} օրը երեկոյեան նամակ ստացայ, թաբակ եւ բալ: 9-ին

[ութիւնը] 17-ին: 13-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ {նոյն} օրը պատասխանեցի, Աւտուշին եւս գրեցի: 17-ին տես

ն[ակուած է] 31-ին: 26-ին նամակ ստացայ եւ խաղող, {նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 30-ին նամակ

երի 7-ին: Սեպտեմբերի 2-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս {նոյն} թուականից, 3-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը:

ի 5-ին: Հոկտեմբերի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, {նոյն} օրը պատասխանեցի: 3-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 2-ի

-ին: 29-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 27-ից գրուած, {նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 31-ին նամակ

յայտնում է Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի] առողջութիւնը: {Նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 29-ին նամակ

բերի եւ Սուլթ[անշահի] 10 օրից վերադարձը Փարիզից. {նոյն} օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Նոյն օրը գրեց

արիզից. նոյն օրը պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: {Նոյն} օրը գրեցի եւ առ Ֆ[եօդո]ր Իւան[ովիչը] մօրս մասին:

[ովիչը] մօրս մասին: 5-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] {նոյն} օրից, որով գրում է ` ա) նամակս մինչեւ այժմ չստա

-ին: 24-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 23-ից գրուած, {նոյն} օրը պատասխ[անեցի], որ կ՚երթայ վաղը: 27-ին նամա

անակ[ուած է] 11-ին: 6-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] {նոյն} օրից եւ Աւտ[ուշից] 25 դ[եկտեմբերի]. 7-ին պատասխա

տուեց: 20-ին նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] եւ թաբակ, {նոյն} օրը պատասխանեցի: 20-21 եւ 21-22 հանգիստ եմ, տկ

նթակայ, միթէ՞ այդ յանցանքները գործող եկեղեցականը {նոյն} պատիժը կրելու չէ, ինչ որ պիտի կրէր մի աշխարհական

այլ խնդրած ռեֆօրմը հետ չառնելով կրկնում ենք այսօր {նոյն} պահանջողութիւնքը: Այո՛, ռեֆօրմ խնդրում ենք ա

պիտի եռ գան դարձեալ ախտերը, պիտի դարձեալ կրկնեն {նոյն} բանը, ինչ որ վաղուց արդէն լսում ենք զանազան հոգե

ռակ, արգելեց: Այս իրողութեան մասին մեզ պատմել է {նոյն} ինքը ամենայն հայոց վեհափառ կաթողիկոսը: Ահաւաս

էմ, երբ մենք, հայկական ոգուն հաւատարիմ մնալով, {նոյն} բառերը թարգմանում էինք հնար, ինչպէս մեր նախնիքը

ւունքով հին հայը խօսում էր այնպէս եւ ոչ այլապէս, {նոյն} իրաւունքով այժմեան հայը կարող է խօսել այսպէս եւ ո

որ գրիչ էին առնում միմիայն մեզ հայհոյելու։ Մենք {նոյն} այդ հայհոյութեանց մէջ, խեղճ հեղինակներից գաղտնի

ակրից, որ ինչ յատկութեններով մտանում էր բերանը, {նոյն} յատկութեններով դուրս գար որովայնից առանց մարսուել

ապարտւում էին դէպի բանդ, դէպի հուր, դէպի սուր, {նոյն} մարդիկը, կրկնում եմ, մի անփախչելի մտաւորական ին

Նէապոլիս մտայ 1861 Նէապոլսից ելայ Գենուա մտայ {Նոյն} օրը ելայ Գենուայից եւ Թուրինի եւ Սաւոյի վերայով Փ

ց ելայ մայիսի 2, առաւօտ ժամը 9 Քահիրէ (մտայ), {նոյն} օրը զկնի կէս աւուր (կէսօրից յետոյ) ժամը 4-ին Քա

, մայիսի 7-ին Ադէն (Թատմոր) մտայ13 Ադէնից ելայ {նոյն} օրը երեկոյ[եան] Ցէյլոն մտայ մայիսի 22-ին Ցէյլոնի

Ցէյլոնից ելայ 23-ին Մադրաս մտայ 27-ին Մադրասից ` {նոյն} օրը երեկոյ[եան] Կալկաթա մտայ (երեկոյ), մայիսի

յ սեպտեմբերի 27 Սուէզ մտայ հոկտեմբերի 24 Քահիրէ ` {նոյն} օրր Ալեքսանդրիա 20 Ելայ նոյեմբերի 2 Երուսաղէմ մ

ւմ է զգուշացուցիչ առաջնորդ հասարակութեան համար եւ {նոյն} ժամանակին առիթ է տալիս հեղինակին ուղղելու եւ կատա

։ Ուրեմն իւրաքանչիւր ազգի կրիտիկա յայտնում է մեզ {նոյն} ազգի տեսութեան եւ հայեացքի պարզութիւնը կամ պղտորո

եցութիւն ունէ՞ր, կամ թէ ո՞րքան ազդեցութիւն ունէր {նոյն} իսկ քննութեան տակ ընկած առարկայի յառաջադիմութեան

ալը բացայայտ է արդէն, եթէ համեմատենք միմեանց հետ {նոյն} մատենագրի " Առաջին Հոգեղէն կերակուրը Հայոց երեխան

մէջ գաղափարներ՝ ունի դոցա համար եւ ձեւեր՝ առած {նոյն} իսկ ազգային լեզուի աղբիւրից եւ ո՛չ Թուրքից եւ Թաթ

ոնը, բարոյականութեան գլխաւոր նշանաբանը: Միմիայն {նոյն} իսկ մարդուց, նորա ամբողջ գոյութիւնից է բխում եւ

համար: Եսական ոգով վարակուած ընկերութեան մէջ {նոյն} ոգին յանցանք է գործում, նոյն ոգին դարձեալ պատմու

ւած ընկերութեան մէջ նոյն ոգին յանցանք է գործում, {նոյն} ոգին դարձեալ պատմում է յանցանքը: Սորա արդիւնքը ո

վ հնար չունի յանցանք յղանալ, յանցանք գործել, եւ {նոյն} սէրը դարձեալ ընդհանրական փոխազդեցութեամբ եղած յան

թիւնքը եթէ կամենաս նորա վրայ պատուաստել կը դառնայ {նոյն} բանը, եթէ մտածես մի տունի վրայ այլ տան հիմք դնել

ւմ իմաստութեան, այլ այն ձեւին եւ դատապարտում ենք {նոյն} վարդապետութիւնը, որ երեւում է որպէս դոգմա: Չէ պ

ցիրկի արիւնոտ տեսարանները զարթնեցնում են նորա մէջ {նոյն} զգացմունքը, որ հեռացնում էր այդ տեսարաններից առա

ելի դատողութեանց մէջ, լիքը չափով կարելի է նկատել {նոյն} սահմանափակութիւնը, նորա նախապաշարմունքներով, եւ

սահմանափակութիւնը, նորա նախապաշարմունքներով, եւ {նոյն} հոգեկան ախտաւոր ամբոխմունքը, որ յատուկ բնաւորութ

զոհ էր բերում դրուժան թագաւորը, ի՛նչ բանի մէջ էր {նոյն} ինքը Ֆրանսիան, Գերմանիոյ եւ բոլոր ցամաքահողի, ի

վերստին փոխում է օրէնքը եւ այդ նոր օրէնսդրութիւնը {նոյն} զօրութիւն ունի, ինչ որ ունէր առաջուանը. մէկ խօս

նձին յատկութեանց: Նա ձգտում էր հպատակեցնել միտքը {նոյն} խիստ կարգին եւ նոյն հնազանդութեան, որին հպատակու

ա ձգտում էր հպատակեցնել միտքը նոյն խիստ կարգին եւ {նոյն} հնազանդութեան, որին հպատակուած էր մարդոց կամքը "

լոր շղթաներից ամուր: Հեգելի համակարգութեան մէջ, {նոյն} այն բանը, որ շինում է նորան համակարգութիւն եւ հն

ց օգնական լինել " այս վարդապետութեան սկզբունքն էլ {նոյն} կէտիցն է իջնում: Արդարեւ, եթէ միջին մոմենտները

ի վիմաց արաuտոյ, Քեւ պահեցաւ ի խորս ջուրց {նոյն} չարաբաստ ծառայն քո: Յիշխանականն ի յաթոռ դո

ընտանիքս նոցայ անօգուտ եւ ձանձրալի լացից, եւ ահա {նոյն} րոպէին արթնացայ խոր քնիցս. մոմս յանգել էր, սառն

մութեան ոճի հետ. Սուրբ Գրքի նո՛յն վկայութիւնքը, {նոյն} ակնարկութիւնքը միօրինակ տեսնում ենք ե՛ւ Պատմութեա

էր երանելի Փարպեցուն, ո՛չ աւելի եւ ո՛չ պակաս, է {նոյն} այն Ս. Կաթուղիկէ եկեղեցին, որ այսօր յայտնի է մե

ժութիւն է եւ սիւնն հրեղէն Կաթուղիկէ եկեղեցի է " ( {Նոյն} եր. 332)։ " Եւ տեղին այն տաճար լիցի Աստուծո

ղարշապատի մէջը եւ ոչ նորանից դուրս, ինչպէս այսօր {նոյն} սուրբ եկեղեցին։ Մեր պատմութեան մէջ անդադար տե

լի՞ բան է ասել, թէ այդ Վաղարշապատի Կաթողիկէն չէր {նոյն} իսկ այսօրուայ Կաթողիկէ Էջմիածինը Ս. Լուսաւորչի հ

յանձնուածը եղել է Հայոց նախամեծար մայր եկեղեցին՝ {նոյն} ինքը Սուրբ Կաթողիկէ Էջմիածինը։ Այսպէս բացայատ

յք"։ (Փարպ. Պատմ. եր. 185)։ Դնենք, թէ {նոյն} 455 թուականին, երբ Վահանը յետ եկաւ Պարսկաստանից

ս, երբ " երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի " ասելուց յետոյ, {նոյն} երկրի վերաբերութեամբ աւելցնում է " քահանայապետ աշ

ցել է միայն երկու տարի։ Փարպեցին գնացել է այնտեղ {նոյն} 484-ին, եւ յետ է եկել 486-ին, որովհետեւ, վերադ

աւ Սուրբ Յովհան Մանդակունուն, որ վախճանեցաւ կա՛մ {նոյն} 486-ի վերջերում, կա՛մ 487-ի սկզբում. եւ որովհետ

ա զդեւս, եթէ ոչ Բէեղզեբուղա՛ւ իշխանաւն դիւաց " ( {նոյն}, գլ. ԺԲ., համ. 24)։ " Բէեղզեբուղաւ իշխանաւ

Ընդէ՞ր սա զմեղաւորս ընդունի եւ ուտէ ընդ նոսա " ( {նոյն}, գլ. ԺԵ, համ. 2)։ § 34. " Յայնժամ մատեա

յսեր, եւ ասէր զանձնէ թէ Քրիստոսն իցէ թագաւոր " ( {նոյն}, գլ. նոյն, հ. 2)։ § 37. " Քանզի գիտէր թ

էր զանձնէ թէ Քրիստոսն իցէ թագաւոր " (նոյն, գլ. {նոյն}, հ. 2)։ § 37. " Քանզի գիտէր թէ առ նախանձո

Սրբով եւ զօրութեամբ... սպանին կախեալ զփայտէ " ( {նոյն}, գլ. Ժ., համ. 38-39)։ Այս պատճառով Պաւղոսը

անգութիւն յարքայութեանն Քրիստոսին եւ Աստուծոյ " ( {նոյն}. գլ., նոյն. հ., նոյն)։ § 55. Բնագրում

այութեանն Քրիստոսին եւ Աստուծոյ " (նոյն. գլ., {նոյն}. հ., նոյն)։ § 55. Բնագրում անուն չկայ,

ստոսին եւ Աստուծոյ " (նոյն. գլ., նոյն. հ., {նոյն} )։ § 55. Բնագրում անուն չկայ, այլ մի քանի կ

որովհետեւ այդ լեզուն, ինչպէս մեր լեզուն, նա եւ {նոյն}, առանձին դերանուն չունի, այլ երկուքի գաղափարն է

լեզուի պահանջողութեան համեմատ երբեմն նա եւ երբեմն {նոյն}, բայց տեղ տեղ ներս է մտած նա փոխանակ նոյնի։

տած նա փոխանակ նոյնի։ Հին լեզուի մէջ այս " նա {նոյն} եւ այն " դերանունների տարբեր գործածութիւնը, որ շ

րը, մօտաւորապէս, տալիս է մեր " Հիւսիսափայլը ", {նոյն} եւ այն դերանունները չեն գործածւում հոլովուած։ Մն

։ Սորա հակառակ Կոստանդնուպօլսի բարբառում, նա եւ {նոյն} դերանունները ուղղականում միայն եւ անխտիր ամեն բան

րծի եթէ յատուկ անուն մարդոյ պիտի լինել, եւ գուցէ {նոյն} իսկ իշխանին Անձեւացեաց, զոր 'ի Պատմութեան իւրում

Այո՛, կար Յովսէփը՝ տեղապահ կաթողիկոսը, բայց նա {նոյն} Փարպեցու կրկին եւ կրկին ասելով լոկ քահանայ էր)

աւոր քահանայութեան, կամ գլխաւոր քահանայ, կամ որ {նոյն} է՝ քահանայապետ բառերը, միմիայն կաթողիկոս են նշա

եւ տգեղ, յայտնի է թէեւ դպրութեան մէջ անընդունելի։ {Նոյն} այս բայերը Նոր Ջուղայի եւ Հնդկաստանի հայերի բերան

խարհաբար"։ Չափեցէք պարոններ, բայց այնպէս արէք, որ {նոյն} իսկ հին լեզուին չհակառակէք։ Հին լեզուի բար մասնիկ

ւթեամբ բաղադրված մակբայը չէ վարվում որպէս ածական։ {Նոյն} այս հին լեզուի կանոնով էլ սխալ է "աշխարհաբար" ասե

րքը՝ Սահակը եւ Համազասպը, դահճի ձեռքով մորթուեցան {նոյն} 786 թ-ի ապրիլի 8-ին՝ հաստատ եւ հաւատարիմ մնալով ա

աջը դուրս գալով, Վասպուրականի տեղ դժոխք ուղարկեց՝ {նոյն} իսկ հանդիպած տեղում նորա պատանը ձեւելով։ Ցաւել

Գերմանիայում, բայց գերմանացիք կարդում են նորանց {նոյն} յուսահատեցուցիչ սառնութեամբ, որով խմում են սառու

, մինչեւ լաւ իմանաս նորա միտքը: - Բայց ես, {նոյն} այդ վիպասանութեան վերայ եւս չկամիմ մտածել, - պատ

- Ձայնդ կտրի՛ր, լի՜րբ, անզգամ. դու այժմ կամիս {նոյն} բանը ինձ ասել, թէ քո լեզուն թէեւ ծանր էր, այլ գ

ագոյն Բրամինի ընդառաջ: Ինչ կարգով որ գնում էին, {նոյն} կարգով դժոխքի դուռի երկու կողմումը շարուեցան: Դո

յետոյ մի բան ընկաւ դժոխքի դուռից ծծումբի լճի մէջ {նոյն} աղաղակը գործելով, որ պատճառում է մի գերան, ջրի

այդ երեւոյթը... բայց ահա զարմանք... աղջիկը {նոյն} դրութեան մէջ, կանգնած ոտքի մատների վերայ եւ պարզ

շ չունէր գլխին: Ես նայում եմ դարձեալ, երեւում է {նոյն} կերպարանքը, եւ ինձ թուեցաւ, թէ այդ կերպարանքը ժ

որդիքը եւ թոռները: Հայերի համար, երէկ եւ այսօր {նոյն} եւ միշտ. չեմ ասում յաւիտեան, որովհետեւ այդ ազգի

ւ մօտ եկողը, ո՛վ էր հաշիւ հարցնողը: Տարեգլխին, {նոյն} քահանայքը, նոյն խորովածը, նոյն պատիւը, տաղը եւ

էր հաշիւ հարցնողը: Տարեգլխին, նոյն քահանայքը, {նոյն} խորովածը, նոյն պատիւը, տաղը եւ շարականը, հետեւ

ղը: Տարեգլխին, նոյն քահանայքը, նոյն խորովածը, {նոյն} պատիւը, տաղը եւ շարականը, հետեւաբար եւ նոյն վկա

ը, նոյն պատիւը, տաղը եւ շարականը, հետեւաբար եւ {նոյն} վկայութիւնը " ստորագրութեամբ անդամոց գրութեամբ կն

ական գործողութիւնքը: Նա ձեռք էր զարկում գործերին {նոյն} վստահութեամբ, ինչ վստահութեամբ հմուտ եւ վարժ որս

ս էր զարկել ճաղատ ճակատի վերայ կաթ կաթ, ամենեւին {նոյն} կերպով, ինչ կերպով իւղոտ ամանի մէջ կանգնում է սր

ր քեզանից իսկ երկիւղ էր կրել եւ փախչում էր, թէեւ {նոյն} ինքը թուել էր քեզ ահարկու կէս գիշերուայ լռութեան

տ եմ դնում հաւատարիմ մնալ քեզ մինչեւ իմ մահը, եւ {նոյն} ուխտը պահանջում եմ եւ քեզանից: Մի՛ վիրաւորուիր դ

գում նա իւր մարմնի մէջ, որ յետոյ փոխւում էր դէպի {նոյն} չափով ջերմութիւն, որով նորա տկարութիւնը համարեա՛

ռական կերպով յայտնեց իւր կնոջը եւ Մանուշակին, թէ {նոյն} օրը ահա բժիշկ էր կանչելու: Մանուշակը դարձեալ աղա

այս զննողութիւնը, վերստին հալեցնում է արճիճը եւ {նոյն} բանը կատարում է հիւանդի կուրծքի վերայ, յետոյ ծնկ

ակործան կայծակը դղրդեց Խանլը-դերէն, որ լցուած էր {նոյն} իսկ րոպէին անհամար քուրերով, որոնց հրաւիրում էին

թ, եւ կնքելով նորան Խանի կնիքով, անյայտանում են {նոյն} գիշերը Բաղչէ-Սարայից: Հետեւեալ օրը մտանում են նա

միաբանութեան գործականութիւնը, ծածկած ու դրած էին {նոյն} իսկ սերմերի, նոյն իսկ հիմնարկութեան պայմանների մ

անութիւնը, ծածկած ու դրած էին նոյն իսկ սերմերի, {նոյն} իսկ հիմնարկութեան պայմանների մէջ եւ յառաջ ու յետո

նքն Մխիթար Աբբայ, որ էր Սեբաստացի, սնեալ 'ի մէջ {նոյն} իսկ ազգին Հայոց եւ կրօնաւորեալ ըստ Հայոց 'ի վանս

առ ոտս երկուց կուսանաց, որք ունէին համարումն 'ի {նոյն} ժողովրդեան սրբակեցիկ վարուց եւ առաքինի անձանց, զ

եւ առաքինի անձանց, զորոյ յիշատակն ունիմք 'ի վարս {նոյն} իսկ Մխիթարայ աբբայի տպեալ 'ի Վենետիկ 'ի նոյն իսկ

վարս նոյն իսկ Մխիթարայ աբբայի տպեալ 'ի Վենետիկ 'ի {նոյն} իսկ 'ի միաբանութենէ քաղեալ յընդարձակ պատմութենէ վ

եալ յընդարձակ պատմութենէ վարուց նորա, որ պահի 'ի {նոյն} վանս շարադրեալ 'ի Հ. Մատթէոս վարդապետէ Եւդոկիացւ

մանկութեան յետ ամաց ինչ, որպէս ասացաք, մտեալ 'ի {նոյն} վանս Սուրբ Նշանի որ 'ի Սեբաստիա, յառաջնորդէ տեղւ

րգար վարդապետէ եւ յարքեպիսկոպոսէ, որպէս պատմի 'ի {նոյն} վարս եւ այլն։ Յորում եւ պատմին ամենայն անցք, որ

ղ եւ զայլ վանատունս նոցա աստ եւ անդ։ Արդ, որպէս {նոյն} ինքն Մխիթար աբբայ, նոյնպէս եւ իւր ձեռնասուն աշակ

այոց եւ միաբանեցան յայս գործ. եւ սակայն գոլով 'ի {նոյն} զանգուածոյ եւ ոգի ազգասիրութեան որ էր բնական 'ի ն

րութիւն նոցա 'ի սկզբան անդ, առիթ եղեւ փօլիթիքայի {նոյն} իսկ Մխիթարայ աբբայ հօր եւ հետեւողաց նորա. իբր զի

նաց եւ ազգային տեղւոյ որպէս եւ յայսմ ժամանակի եւս {նոյն} ոգի երեւի 'ի նոսա 'ի նոյնպիսի դիպուածս, իսկ յայլ

աւ ամենեքին եւ զիւր ձեռնասուն աշակերտս վարժեաց 'ի {նոյն} եղանակ, որոց գլխաւորն եւ իբրեւ իւր երկրորդ եղեւ

ովութիւն նոցա զազգէն Հայոց եղեւ քար գայթակղութեան {նոյն} կրօնի։ Եւ հոգի Վենետիկեան վանաց երեւի յայտ յանդի

կեցւոց եւ Քօլլեճեանց վասն սոցին իրաց, պատճառն էր {նոյն} իսկ հոմաձայն փօլիթիքա նոցա, որք ոչ յայտ յանդիման

րորդ յօդուածի մէջ մեր խօսքի առարկան լինելու է ահա {նոյն} այդ ընկերութիւնը. յանձն ենք առել քննել եւ նկարագ

աւորութենների մէջ։ Բեր քննենք այստեղ համառօտաբար {նոյն} այդ յատկացուցիչ բնաւորութիւնքը՝ ուշադրութիւն դար

Աստուծոյ ամենակալի երեսփոխան քարոզելով իւր անձը, {նոյն} պատիւը պահանջում էր ժողովրդից, որ պարտական էր մի

ել էր ուրախութենից՝ Spiritus Dei est hic, եւ որ {նոյն} պապի կոնդակով 1540 թուականի դեկտեմբերի 27 օրումը

ւր ներկայութիւնը խոցի սեպհական գարշահոտութեամբ եւ {նոյն} ժամանակ խայտառակելու էր մեր խաբեբայութիւնը։ Չէ. հ

որ թուով յամբողջ ընկերութեանց, այլ ինքնին ազգն, {նոյն} եւ մանկտին ազգային, որոց անմերձենալի էր հինն լեզ

ւն նախնեաց, թող (զյոյժ սակաւաթիւ գիտակս [ոմանս] {նոյն} լեզուի, եւ ո՞ր հայ առեալ ի ձեռի " զԽորենացւոյն,

նհասկանելեօքն [ի բաց] թողու զմատեանն: Զի՞նչ այժմ {նոյն} հայ ասասցէ [ընթերցասիրելով] " զՎարդապետարանն կրօն

ց երեւիլ իբր հաւանական, թէ ի ժամանակի թարգմանչաց {նոյն} էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն՝ զի՞նչ ա

եալ զախտ, չէ դժուար պնդել թէ ի ժամանակի [յայնմիկ {նոյն]} էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն, ուրեմն

ին ինչ մեռեալն լատինախօսութեան՝ որ [զինչ եւ էր. {նոյն} ե՛ւ] մնացեալ է ցարդ ի մատենագրութիւնս հեղինակաց,

, եւ այն մասնաւոր եւ [յո՛յժ մասնավոր խորհրդով]: {Նոյն} բան է եւ զհին հայկականէն: Բայց ի սէր Աստուծոյ հա

ւսումնականք հայոց պահպանութեամբ կամ կենդանութեամբ {նոյն} լեզուի: Քաջայայտ է ապաքէն, թէ հին լեզուն մեռեալ

լս խորհել իրացն, այլ եւ զնա ինքն զսուրբն գտեալ ի {նոյն} անձուկ ճենճերեալ, դառնայ յառանձնութեանն վայր Աստ

րելոյ հրաւիրեալ լինէր սուրբն Մեսրոպ ի Վիրս՝ առ ի {նոյն} գործ, որոց եւս արարեալ զնշանագիրս, իջանէ յԱղուա

ուսմանց ի Հայս ի բաժնի Պարսից՝ դիմեն փափագանօք ի {նոյն} առաքելութիւն եւ առ Հայս, եղեալս ի բաժնի Պարսից՝

Հայս, եղեալս ի բաժնի Պարսից՝ դիմեն փափագանօք ի {նոյն} առաքելութիւն եւ առ Հայս, եղեալս ի բաժնի Յունաց.

բերել զգիրս առաջնոց հարց փութանակի ի Հայս՝ զի ի {նոյն} պաշտօն յղեսցին եւ ի Բիւզանդիոն: Այլ սոցա, հաւատ

ել տային եւ գետ արկանել, զհրեշտականման այրն զտէր {նոյն} ՝ անհանգիստ հալածանօք վախճանեցուցին, որք եւ այժմ

դ ոչ ուրանամք. բայց պատճառ ցաւելի իրողութեանս էր {նոյն} իսկ ուսումնատեաց եւ ուսումնակալած բարք հայկական ա

զանազան բարբառս Եւրոպիոյ, են ռամկախօսութիւն, եւ {նոյն} ինքն որ դատագիտէ զայս՝ ռամիկ, զի բաց ի լատինակա

մք արդէն, թէ որ ինչ անհասկանալի է ի մէնջ, չկարէ {նոյն} առթել զհրճուանս, զի զգայութիւն մեր ոչ ենթարկի կր

արը ժողովրդի համար մի չոր եւ մեռեալ բան էր, բայց {նոյն} իսկ Կարգի համար, հաստատ եւ շահաւէտ։ Այս նշանաւո

եւ վերջապէս իւր ցանկութեանը համաձայն ուղարկուեցաւ {նոյն} թշնամիների ձեռքով իւր հայրենի ամրոցը։ Իգնատիոսի

Փարիզի Համալսարանի Աստուածաբանական Ֆակուլտէտի եւ {նոյն} քաղաքի Արքեպիսկոպոսի վերաքննութեանը։ Սուրբ Ֆակու

ձակուեցան Կլեմանի վերայ եւ կտոր կտոր արեցին նորան {նոյն} րոպէին։ Յակոբ-Կլեմանը ժամանակ չ'գտաւ իւր խորհրդա

ի է. ինչ որ այսօր կարելի է առնել անվտանգ, էգուց {նոյն} բանը գլուխ կը գայ սարսափելի արիւնահեղութենով"։

թագաւորին, միեւնոյն ժամանակումը վճռեց, որ Կարգը {նոյն} կարգադրութենից երկրորդ պատճէնը երեք օր ժամանակից

եք օր ժամանակից յետոյ մատուցանէ Պարլամենտին։ {Նոյն} տարուայ օգոստոսի 6-ին հաստատուեցաւ Պարլամենտի վճի

իսուսեանների Դիւանատունը եւ գանձարանը կնքուեցան։ {Նոյն} երեկոյին Հունգարացոց եւ Գերմանացոց Կօլլեգիումների

եցէ՛ք, թէ ինչ որ դուք մեր հարերին կ'առնէք այնտեղ, {նոյն} բանը ձեզ կ'առնեն Վերսայլումը, ինչպէս դուք այնտեղ

ային անդամ ինչ չափով պարտական էր սիրել իւր ազգը, {նոյն} չափով պարտակա՛ն է նշաւակել եւ սպանել նորա պակասու

ները բերում են առժամանակեայ անախորժութիւնք, բայց {նոյն} պատմութեան միւս երեսի վերայ տեսանում ենք, որ այդ

տ վկայութէան անձին իւրոյ եւ ամենայն ժողովրդէանէ, {նոյն} քահանան, հարցանում ենք, անարատ չպահելով իւր քահ

արգիսը եւս պիտոյ է հրամանակատար լինէր. եթէ ո՛չ, {նոյն} ուղտը նորա դրանը կը չոքէր. միեւնոյն ժամանակին աշ

ատակով յատուկ սուրհանդակ էր ուղարկուել Երուսաղէմի {նոյն} այն Իսահակ վարդապետը, որին վանականները կամենում

րութիւն կայացաւ: Այժմ, ըստ նոր Կանոնադրութեան, {նոյն} ժողովը պէտք է բաղկանայ տասներկու անդամից, որոնցի

զգի սեփականութիւնն է, որտեղ էլ նա չգտնուի, ճիշտ {նոյն} հիմքերով ու իրաւունքներով, ինչպէս եւ Էջմիածնի վա

ուրիշներ էլ, ինչպէս ում, իմ, ամ. սոքա էլ ճիշտ {նոյն} պաշտօնակատարութիւնն ունին ինչպէս վերը դրված եմը։

, կարող են առանց վերջաւորութեան գրվիլ։ Եւ դ), {նոյն} այս կանոնի զօրութեամբ եթէ Մարկոսը իր հարցմունքի մ

Աթենասին քրիստոնեաների մարտիրոսութիւնքը։ Մնաց որ {նոյն} իսկ Սիքստոսի գործը անխորհուրդ եւ յիմարական, վրէժ

լով։ Սորանից երեւում է, որ այս բայանունները կամ {նոյն} բայերի աներեւոյթ եղանակները կարող են միմեանց փոխա

այդ ումն վերացական առքական անուններն փոխանակել է {նոյն} բայերի աներեւոյթ եղանակով, որ հեշտ հոլովվում է ե

ս գիտեմ"։ Սորանից մի վայրկեան առաջ էլ, դարձեալ {նոյն} տեղում Վարդիթերի վրայ է թափում իր ժանգը. " Ա՜խ,

ի մատանու շատ թոյլ եւ անխելք խաղի մէջ, հաշուէ թէ {նոյն} պաշտօնն է վարում, ինչ որ Սօսի մայրը Տիրանի ձեռքո

ինչպէս առաջ, այնպէս եւ քրիստոնէութեան ժամանակ, {նոյն} այդ կրակը, ինչպէս ասացինք, անուանւում է մի դիպո

լ են զարմացած եւ ապշած ամբոխին լուսեղէն կտուցով: {Նոյն} այս բնական երեւոյթը նկատուած է շատ անգամ եւ ցած տ

սարսափանքով նկատեցին, որ ծառերը եւ նաւի կայմերը {նոյն} բոցով էին փայլում: Կայծակի զարկելն ու այդ սքանչե

քն հիւսիսային լայնութեան, աւելի բարձր է, քան թէ {նոյն} լայնութեան տակ եղած ուրիշ սարերի ձիւնական գօտին:

տու բարձրութիւնը հասնում է մինչեւ 13300 ոտնաչափ: {Նոյն} այս օրէնքներով եւ պատճառներով Հիմալայեան սարի ձիւ

ուներ 4. 000 տարի առաջ ապրած հայը այնպէս խօսել, {նոյն} իրաւունքին համազօր իրաւունք ունի այժմեան հայը այս

ուշակները, այնուամենայնիւ կանացի խորամանկութեամբ {նոյն} վայրկենին չէ բացում իր սիրտը Անոյշի առջեւ. " Քա՛

այ: Մինչեւ շատ մօտ ժամանակներս գրեթէ եւ միեւնոյն {նոյն} կառավարութեան տակ էին քաղաքականապէս: Երկուքն էլ

պայմանների տակ թուրքինը, որ կերպարանագործուել է {նոյն} պայմանների տակ ինքնուրոյնաբար կերպարանուել է եւ հ

նք կարող ենք շատ բան ցոյց տալ եւ հին լեզուից, որ {նոյն} է այսօրուայ աշխարհաբարի կամ տաճիկ ասուած բաղդասու

չափ եւս այն ջուրը, որ նորանից բղխում էր։ Ուրեմն {նոյն} արհամարհանքը ամենայն րոպէ հասանում է եւ պիտոյ է հ

ողջ ազգի սեփականութիւն, կազմւում է կամ փոխւում է {նոյն} իսկ այդ ազգի միջնորդութեամբ, որ առանց պատճառի,

սել հին լեզուով, հին ոճով, հին քերականութեամբ, {նոյն} իրաւունքը, իր կարգով ունի եւ այժմեան Հայը խօսել

որ ճարտարապետութեան կանոններին համաձայն։ Իսկ եթէ {նոյն} քարերով աշխատես դարձեալ երդիկով, առանց պատուհանն

ւում եւ մենք էլ էինք հագնում։ Հիմի ինչ եղաւ, որ {նոյն} շորը շարժում է մեր ծիծաղը, եւ ոչ միայն այս չափ,

եզուի առաջարկութիւնը, մանաւանդ այն պատճառով, որ {նոյն} բանը, նոյն առաջարկութիւնը կարելի է առնել եւ հայ

կութիւնը, մանաւանդ այն պատճառով, որ նոյն բանը, {նոյն} առաջարկութիւնը կարելի է առնել եւ հայ մարդուն, որ

՛չ, այլ միայն թոյլ տալով, եւ թոյլ տալուց ետքը՝ {նոյն} իսկ օրինակներով մեր դրութիւնը պաշտպանելու եւ հակա

քան թէ գրութիւնը, որ աւելի քիչ խօսքով իմացնում է {նոյն} գաղափարը։ Յայտնի է թէ նոր լեզուն, ապաստան մնալո

պատճառով, որ նորա մեռած մայրը աւելի գեղեցիկ էր, {նոյն} այն հին լեզուի գեղեցկութեան պատճառով նոր լեզուն է

ղւում է դէպի երկրագունդի ելեքտրական կենդրոնը, որ {նոյն} պիտի լինի եւ նորա երկրաչափական կենդրոնի հետ, որո

նք, արմատք ներգործական եւ ներգործակերպ բայից ընդ {նոյնաձայն} բայից, որպիսի զքուն ննջել, հարկ հարկանել, գերի

ոտանաւորներին, հիմնած միմիայն ոտքերի եւ վերջերի {նոյնայանգութեան} վերայ առանց ամենայն մտքի, բովանդակութեան, խորհր

եանց քամակից շարել ասիական փքուռոյց հռետորութեամբ {նոյնանշան} բառեր, եթէ նոր լեզուն աւելի պարզ եւ անզարդ է իր

զետեղեցին քսան չորս անարգական, ըստ մեծի մասին՝ {նոյնանշան}, խօսքեր), որոնցով դատապարտւում էին Քենելի գրք

ն իրար խօսածը։ Կան գաւառական բառեր, որ գրեթէ {նոյնանշան} են, բայց եւ այնպէս բարակ քննութիւնը բացում է նոց

մին եւ տպարանի մամուլներուն տակէն ելած էին, հիմա {նոյնը} նորոգող եւ ընծայի հագուստով դռներնիս նորէն չալող

նողական սուրբ իրաւունքներով պարտք դնել նոցա վերայ {նոյնը} ՝ աւելի աճեցուցած, տալ իւրեանց զաւակներին: Տղան

ր, բիւրաւոր երանիներ լսած ենք հարիւրաւոր անգամ. {նոյնը} գրեթէ եւ Ֆրանսիոյ վերաբերութեամբ: Բայց հարկաւոր

նը, փոխանակ դրամի, համարւում էր հարկ, իսկ այժմ {նոյնը} պիտի անուանուէր վճար: Բայց շինականին ի՛նչ մխիթար

նում է դարձեալ Ասիա, անցնելով մի քանի ձեռքերից, {նոյնը} ՝ աւելի արժան եւ նոյն որակութեամբ, կարող է պատրա

գումար. մեռնելուց յետոյ թողնում եմ իմ ընտանիքին {նոյնը}, այլեւ մի քանի տուն եւ այլն եւ այլն, ուրեմն, ի

ոյց տալ իւրեանց մէջ այս բարոյական ոյժը, որ յետոյ {նոյնը} քնքուշ սեռից յուսալու իրաւունք ստանայինք:

ոյ շառաւիղքը այսօր աչքդ է ցոլացնում, Էգուց {նոյնը} կը կատարուի մահարձանիդ երեսում: Ուրեմն միայ

Ինչ որ մեր ամբաստանուած նամակի մէջ ասել ենք, {նոյնը} կրկնում ենք այսօր եւ վճռաբար յայտնում ենք, որ մի

է սպասաւորել ազգի յառաջադիմութեան: Երկրորդ, {նոյնը} հասկացնել իւր իրաւասութեան տակ եղած եկեղեցականներ

ստեղ աւելորդ համարեցինք մեր ընթերցողների առջեւ էլ {նոյնը} անել, պատճառ, խորհուրդ չգտանք զուր տեղը խնդիրնե

երբեմն նոյն, բայց տեղ տեղ ներս է մտած նա փոխանակ {նոյնի} ։ Հին լեզուի մէջ այս " նա նոյն եւ այն " դերանո

ազմուածքից դուրս գտանուած առարկաների, մարդերի եւ {նոյնիսկ} բնութեան հետ, մարդը վերջանում է մարդութենից:

ղութիւնը քաջ յայտնի են մեզ բոլորովին այլ կողմից, {նոյնիսկ} ՝ Շնորհալու ընդհանրական թղթերից, հոգեշարժ շարակա

րութեան քամակից՝ այդ աղքատներուն օգնելու համար։ {Նոյնիսկ} Գարիբալդին առաջարկեց Իտալիոյ մէջ մի հանգանակութիւ

: Չկայ մարդ, որ չխոստովանի այս ճշմարտութիւնը եւ {նոյնիսկ} Անգլիոյ մէջ, բայց այստեղ է խնդիրը, երկրագործի հ

ինչպէս ուրեմն կարող է օգնել ուրիշին: Խնդիրը {նոյնիսկ} այնտեղ է, որ նա աղքատ է եւ պիտի առաւել աղքատանայ

լ տկարամիտ մարդերի, փոխանակ իւրեանց դժգոհութիւնը {նոյնիսկ} կարծեցեալ անկարգութեան ընդդէմ ուղղելու, փոխանակ

ը տանի յաղթութիւն, - Կար ժամանակ ` այս հարցն էր, {Նոյնիսկ} կնճռոտ յոյժ, աւա՜ղ, Բայց գիտութիւնն լուսաբեր Կն

ել արագ վազող Ուժեր ստրկացուցին: {Նոյնիսկ} լուսին հարկադրեցին Մեզ պատկերներ նկարել

ի գործերը պահւում են Կրօնական ժողովին, այսինքն, {նոյնիսկ} եկեղեցականներին, եւ ազգը իրաւունք չունի այդ բանե

ակակից կեանքից: Միեւնոյն ազգի փիլիսոփայութիւնը, {նոյնիսկ} իր համար չէ կարող ամէն ժամանակ ուղիղ լինել, որով

՛ ներկայ կեանքին, այլեւ բնութեան երեւոյթներին եւ {նոյնիսկ} բնութեան, ահա՛ փիլիսոփայութեան աղբիւրը, որ բաց

նդրի (bill) բովանդակութիւնը, այլ դատապարտում է {նոյնիսկ} վերանորոգութեան հակամիտութիւնը, որովհետեւ վտանգ

նկարագրելով Հեգելին աւելի դիւանապետական, քան թէ {նոյնիսկ} Պրուսիոյ այն ժամանակուայ տէրութիւնը, նոյնպէս եւ

ժամերը հայհոյել քահանայապետի ոսկերքը: Արդէն պապի {նոյնիսկ} մահուան օրին նա գործարանումը բազմաթիւ պաշտօնակիցն

ցաք այս վսեմակա՜ն ասպարիզի մէջ, վկայ բռնելով Ձեզ {նոյնիսկ} Գործք Առաքելոցը, որին մօտենալու մէք չունէինք իշխ

նայապետ բառերը, միմիայն կաթողիկոս են նշանակում։ {Նոյնիսկ} Խորենացու նզովքը " 'ի վերայ գլխաւորաց քահանայութե

ամառօտիւ դնում ենք այստեղ, ինչպէս յայտնի են դոքա {նոյնիսկ} հանգուցելու բերանից լսուելով։ Քաղաքով Երեւանց

իւնը, ի՞նչ մահ. նա յաւիտենական է, նա անմահ է։ {Նոյնիսկ} մեր փրկութեան միայնակ միջնորդը, երկնաւոր հօր հետ

երից եւ թէ գտանւում է պատերազմական դրութեան մէջ: {Նոյնիսկ} Ձեր մռայլութիւնը այնպէս պար կ'ածեմ ամանիքների վեր

տան հետ, ուր այս երկու մարդիկը խօսում էին, կամ {նոյնիսկ} մարդերի հետ, վասն որոյ, սիրելի՛ ընթերցող, ներե

գամ բռնացնում են մեզ ո՛չ թէ միմեանց վերայ, այլեւ {նոյնիսկ} բնութեան վերայ, եթէ միայն կարելի էր այս... Թի

ւ այլ աննիւթ կարողութիւնքը աշխատում են բռնանալ եւ {նոյնիսկ} բնութեան վերայ, աշխատում են, եթէ կարելի է խլել

յ: VII Նախիջեւան քաղաքի շրջակայքումը, որոնք {նոյնիսկ} քաղաքի բաժիններն են, կան զանազան տեղեր, որոնց ա

լով ներգործող պատճառներին, Մխիթարեան ընկերութեան {նոյնիսկ} սկզբնական պայմաններին պապական հովանաւորութեան տակ

մարդկութեան վերայ, գերի եւ ստրուկ շինել նորան։ {Նոյնիսկ} վերեւում յիշուած Գրիգոր եօթներորդի պահանջողութեամ

ացին իրենց ` նկատելով ազգի ակնբախ արհամարհանքը եւ {նոյնիսկ} ` ատելութիւնը: Երկու տարուայ ընթացքում Կանո

ք աւելացրել են աւանդութեանը մի նզովք, որ չի եղել {նոյնիսկ} Հաննայի բուն ձեռագրում: Բացայայտ մի կեղծիք էր այ

վ դիմաւորեց ազգը կաթողիկոսի թուղթը: Ազգն արգելեց {նոյնիսկ} թղթի ընթերցումը եկեղեցիներում, եւ երբ անհնազանդ

վրայ որպէս նախապահպանողական հնար (ինչի՞ց), եթէ {նոյնիսկ} մեր ցաւի եւ հիւանդութեան պատճառը պիտի առնունք որպ

ահե՞լ է նոյնպէս մի աւանդութիւն կամ հասկացողութիւն {նոյնիսկ} Նուրինի անձնաւորութեան կամ այդ օտարոտի արարողութե

ներ է անում, այդ մասին հարիւրաւոր են ապացոյցքը: {Նոյնիսկ} մեր յիշած Ցիմմերմանի ֆիզիկան, - ուր էլեկտրական մա

րի, պատրիկիոսների, ծերակոյտ մարդերի, այո՛, եւ {նոյնիսկ} Ներոնի սիրական գործը: Բայց, ասենք թէ թագաւ

չինական պատշաճների մէջ եւ որի տակ տնքում է այսօր {նոյնիսկ} լուսաւորեալ Եւրոպան: Ծաղկազարդ կիրակին առհա

արողանայ եւրոպացու պէս թել քաշել շերամի բօժօժից. {նոյնիսկ} հիւսիսային Եւրոպայի մէջ քաշուած թելը պակաս արժէք

մէջ, միայն մի որեւիցէ գաւառական բարբառում, այլ {նոյնիսկ} հին լեզւում էլ չկան: Բացի սոցանից կան թուրքի բառ

պապս: - Ինձ ի՛նչ փոյթ: Բռնակալութիւնը, որ {նոյնն} է, թէ աւազակութիւն, վաճառել է քեզ հասարակաց ազգ

կը փոխուի, մոռցաւ, որ քանի իւր հասկացողութիւնը {նոյնն} է, ինչպէս էր յառաջ, այն մինի ժամանակ, այն քսան

ոնից։ Ինչ ազատութիւն էր այս, ո՞չ ապաքէն եւ առաջ {նոյնն} էր գործում, միայն այս տարբերութեամբ, որ տրուած

մխիթարութիւն անուանափոխութեան մէջ, քանի որ գործը {նոյնն} է: Պիտի ասեն, որ այդ տեսակ ազատութենից շինականը

այս ուխտին մեծարելով, բարեշէն զաշխարհս առնելով։ {Նոյնն} եւ ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ զմեծ կաթուղիկէ եկ

աթողիկոսը ասէր " Հայոց եկեղեցիների մայրը"։ " {Նոյնն} (Վահան) եւ 'ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ զմեծ Կ

եւ բովանդակութեամբ, թէեւ իդէան եւ բանի խորհուրդը {նոյնն} էր։ Այս պատճառով մեք աւելորդ ենք համարում այդ նո

եղանակով, ինչպէս ընկնել, հերքել եւ այլն, եւ որ {նոյնն} բանն ասել է, մինչեւ որ Սալլանթեանց Միքայէլ եպիսկ

նակ գործ դրվիլ, որովհետեւ նշանակութիւններն մի եւ {նոյնն} է եւ աներեւոյթ եղանակը տարբերվում է այդ անունների

, յատկացուցիչը միշտ նախադաս եւ այլն եւ այլն, որ {նոյնն} է եւ տաճկերէնի մէջ, եւ որովհետեւ այդպէս է, ուրե

ի՜նչպէս տգեղ է երեւում մեզ։ Տարակոյս չկայ, շորը {նոյնն} է, ինչ որ տասը տարի առաջ շատ գեղեցիկ էր երեւում

խիջեւանայ տպարանում մնասցէ իբրեւ հիմն մշտնջենաւոր {նոյնոյ} տպարանացն այսու դաշամբ, ինչ գիրք որ հարկաւոր լին

դ եւ դրամն մի ոք իշխեսցէ բառնալոյ ի նմանէ, քանզի {նոյնոյ} գինն չէ ի մէջ ստացուածիս եւ հարկանայ յետ մահուանէ

թայ հասնելն, նախ քան զամենայն՝ մկրտելոց եմ նորա {նոյնոյ} անուանակոչութեամբ եւ յետ այնու ընդունելոց եմ իբրո

այլ կոչումն, զորմէ չկարեմ այժմիկ խօսիլ ինչ, այլ {նոյնութեամբ} հասուցանել առ իս զայն ընդ ձեռն տեղւոյս բարձր սրբա

եւ բացականչելով, բերանից հանեց այս խօսքերը, որ {նոյնութեամբ} դնում եմ այստեղ: Ո՛վ դու անմահ պատմութիւն,

վկայութիւնք աւելորդ են Նոր քաղաքի եւ Վաղարշապատի {նոյնութիւնը} ապացուցանելու համար, որովհետեւ ճշմարտութիւնը աչք

գամ եւ զզուա՜նքը։ Եթէ բաց աչքով տեսնում ենք շորի {նոյնութիւնը}, նորա անփոփոխութիւնը, ինչպէս էր տասը տարի առաջ

(формула) տակ կարող էին թաքնուել որչափ անկեղծ, {նոյնչափ} եւ նորա կեղծից ոչ ազատ պաշտողքը: Իր սկզբամբ միապ

եաց հռչակաւոր Ստեփանոս եպիսկոպոսի յաջորդը, որ եւ {նոյնչափ} երեւելի եւ առաւել եւս, Պետրոս եպիսկոպոսի նախորդը

սերական համալսարանին Մոսկվայու. աւելորդ համարիմք {նոյնպես} ասել զվասնէրն բառիս ի լեզու էին լինել, սակայն կա

առ քեզ գրեմ, եւ զժամանակ օծութեան կաթողիկոսին. {նոյնպէս} հայցեմ գրել: Նորալուր համբաւ ոչ գոյ ի քաղաքի

այ ամենասուրբ անուան Առաքելական եկեղեցւոյ Հայոց, {նոյնպէս} եւ զապարդիւն նորին դաստիարակութիւն, որ առեալ էր

ը հատուցանեմ, միամիտ եղիր: Ես ողջ եւ առողջ եմ, {նոյնպէս} ցանկամ, որ դուք ալ ողջ լինիք: Մեր բոլոր ընտանեա

թեան սկսեալ ի 1837 ամէ ծառայեալ եմ եկեղեցւոյն), {նոյնպէս} եւ զկարգիլ իմ ի ջահընկալութիւն ի վերայ հիման այնր

ու եւ առնուլ ի նմանէ որպէս զհաստատութիւն թղթոյս, {նոյնպէս} եւ զյանձնարարական զգիր յանուն դեսպանին Ռուսիոյ ի

ն եւ այն որպէս թէ շնորհիւ պ. Յովնանեանցի: Պատմի {նոյնպէս}, որպէս թէ նամակն այն անկեալ ի ճանկս թշնամեաց, ա

նդկաստանի, գէթ զհամար նորա եւ զթուական: Յայսմ, {նոյնպէս}, յուսամ յաջողիլ, որպէս յայլ ամենայն ձեռնարկս զհ

այ Մահտեսի Յակոբեան եւ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեան, {նոյնպէս} թողեալ են յօգուտ աստուածահաճոյ շինութեանց ի Նոր Ն

ն Ադմինիստրատորն տասանորդ առնու առ հարիւրն հինգ. {նոյնպէս} վճարէ ՚ի գանձարանն տէրութեան զգետնահարկ (поземел

ճանեալ է յամի 1812: Յետ վախճանի նոր վախճանեալ են {նոյնպէս} երկու անգլիացի կտակակատարք նորա եւ բովանդակն մնաց

, 500 ֆունդ ստերլինգ: Յայսմ միջոցի տեղեկացայ {նոյնպէս} զի ոմն ի նախկին ադմինիստրատորաց Թերթըն անուն վատն

քանզի հակառակ է կտակին: Այլ որպէս զայսմանէ, {նոյնպէս} եւ զվատնեալ գումարացն ընդ ձեռն ԹԷրթընի չկարեմ ես

եան եւ կերակրոյ, ծախք սայլի կամ կառաց նշանաւոր է {նոյնպէս} իւրով յիմար կարգադրութեամբ եւ անդր քան զչափն թանգ

նշանաւ արեւու եւ առիւծոյ, սպասաւորս այս ընդունի {նոյնպէս} զմեդալիոն շքոյ ի նոյն տէրութենէ եւ հանդիսակից լին

յլ ոք ՚ի տեղի նորա հնգամեայ ժամանակօք: Լսեմք {նոյնպէս}, եթէ Թադթէոս եպիսկոպոս Բեկնազարեանց իրազեկ եղեալ

որուստ, ուր եւ իցեմ ես եւ ես ըստ կարգին հասուցից {նոյնպէս}: Իսկ թէ կամիցիք այլով ճանապարհաւ գրել, կամ ի

կից նորին, պ. Աջեմեանցն յաւուրս յայսոսիկ հասանք {նոյնպէս} 'ի Նախիջեւան եւ անդէն վաղվաղակի ուղւոյ լինի յԷջմի

ջ: Այստեղ աւելորդ չէ խնդրել ձեզանից, որ յայտնէք {նոյնպէս}, թէ դուք ո՞ր ժամանակից սկսանում էք ձեր տարեգրութ

թեան, վատթարութեան եւ թշուառութեան սերմերը: {Նոյնպէս} ստոյգ դաստիարակութիւն եւ լուսաւորութիւն տալ չէ,

ուն, որից ամենայն առատութեամբ թափւում էր ջուրը, {նոյնպէս} թօթափեց եւ գուցէ կը ձգէր եւս աթոռի վերայ, եթէ ծա

. նա Բրամինապետ դարձաւ իմ ազդեցութեամբ: Գրել էի {նոյնպէս}, որ նա ստանալու էր ձեր շանթերը Աթենասի ձեռքով,

անկանային կարդալ որպէս բնագրի հաւատարիմ պատճէնը, {նոյնպէս} եւ նորա ճիշդ թարգմանութիւնը մայրենի լեզուով: Այս

ջին կարգի վաճառական Հայրապետեան եղբարց: Ցաւելի է {նոյնպէս} գետի սակաւաջուր լինելը Յուլիս եւ Օգոստոս ամիսների

մօտակայ քաղաքների մէջ, որպիսի է Ռոստովը: Ջուրը {նոյնպէս} քաղցրահամ եւ մաքուր, որ հոսում է մի ապառաժից, ո

րիւնի անկարգ շրջանառութիւնը, եւ սա առիթ է լինում {նոյնպէս} բարակացաւի երեւելուն: Եւ մի օրիորդ, բոլորովին հ

ում է մարդու արիւնով։ Այդպիսի փոսեր շատ կան, որ {նոյնպէս} դատարկ չէին մնում մարդկային արիւնից: Ճշմարիտ, Մ

այսպիսի շուտափոյթ գործողութիւն. նոքա անհաւան են {նոյնպէս}, որ բժշկի տուած դեղերը հիւանդի առողջ մերձաւորներ

оводство) եւ շերամադարմանութիւն (шелководство) {նոյնպէս} բարձիթողի են արած: Ի՛նչ գեղեցիկ եւ պտղաբեր դաշտե

գնալուց յետոյ իսկոյն հարստանում է Յիշատակարանս։ {Նոյնպէս} ուրախանում եմ, եթէ ստանամ եմ իմ բարեկամներից նամ

Փոյթ չէ, թող սրտերս մօտ լինին միմեանց: Ես ինքս {նոյնպէս} Սամսոն գնացել էի մի ամիս ժամանակով իմ առեւտրական

եմ, որ եթէ Ֆրանսիա եւ Աւստրիա եւս գնալու լինիմ, {նոյնպէս} կարող եմ երթալու հրամանագիր ստանալ Պ. Իսահակեանց

ին Ռուսերէն, քան թէ Հայերէն: Խորհուրդ ենք տալիս {նոյնպէս} կարդալ Ղազար Փարպեցու նամակը՝ գրած Մամիկոնեանց տ

արանի մէջ, որովհետեւ այն պարոնի խնդրած դպրոցները {նոյնպէս} ցանկալի են ինձ, որպէս եւ ամենայն ճշմարիտ ազգասիր

ած ճշմարտութեան ինչութիւնը եւ բնաւորութիւնը: {Նոյնպէս} թող յայտնի լինի Պ. Իսահակեանցին, որ ես նորա բու

ր ուրախացել էի մի ազգային ուրախառիթ գործի վերայ, {նոյնպէս} եւ անձնական ուրախութիւնը չէ կարող փարատել այն ազգ

ն նոր տարիք անցուցել եմ ես, նոցանից մինչեւ քսանը {նոյնպէս} ուրախացուցել են ինձ, ինչպէս այժմ շատ մարդերի, բ

ւթիւն, կոմսը հրաժարւում է փրկել որպէս Մանրիկօն, {նոյնպէս} եւ նորա մայրը: Բայց երբ որ շատ աղաչում է Լէոնորա

ան պայմանը, մերժում է որպէս այդ առաջարկութիւնը, {նոյնպէս} եւ Լէոնորան՝ լաւ համարելով մեռանել, քան թէ տեսա

ակարանիս մէջ: Իսկ Յիշատակարան ձգել ամենայն բան, {նոյնպէս} չեմ կարող, ըստ որում, ինչպէս վաղուց յայտնել եմ

տրաստ են ինձ նամակ գրել, եթէ ես եւս յանձն առնում {նոյնպէս} նոցա գրել, բայց արի տե՛ս, որ նոքա շատ են, իսկ

ակորութեամբ յետացնում էր որպէս հաշուատեսութիւնը, {նոյնպէս} եւ պարտքը վճարելը: Ի՛նչ պիտոյ է առնել, վաճառակա

այ նստած էր Շամիլը, նորա երկու կողմում նստած էին {նոյնպէս} երկու ծերունի նայիբներ: Պատանին, որ առաջնորդեց

ով միայն ճշտապէս կարելի է չափել որպէս մի մարդու, {նոյնպէս} մի ազգի եւ ամբողջ մարդկութեան գործը: Կէս մի Շամի

է հնար կ՚ունենայի ես եւս ստանալու, ուրիշները եւս {նոյնպէս}, ըստ որում, մտածում եմ, որ այդ գործը բաւական ա

է. ինչպէս մինչեւ այսօր Թիֆլիզում տպուած գրքերը, {նոյնպէս} եւ պատուելի " Մեղուի " տպագրութիւնը կարող են ստու

00 չափ օդի մէջ աւելի լինի թթուածինը, քան թէ 21, {նոյնպէս} վնասակար էր առողջութեան, չափազանց միանալով ածխած

Արգոյ հեղինակը, ինչպէս իւր բոլոր գրուածներում, {նոյնպէս} եւ մանաւանդ գրքի վերջաբանի մէջ, շատ որոշ եւ շօշա

նքը: Գլխաւոր շինութեան աջ ու ձախ կողմից շինած են {նոյնպէս} բնակութիւնք, որոնցից մինի մէջ բովանդակւում են աշ

տեսչութեան տակ, որոնցից իւրաքանչիւրքը դասատու են {նոյնպէս} մի քանի առարկայի: Դպրոցը բացուած է Սարգիս, Գաբր

րգական քանքար: Այդ գրքի հեղինակը որպէս շատերին, {նոյնպէս} եւ մեզ անյայտ է, ըստ որում՝ թագուցել է իւր անձը

ապարակական շնորհակալութիւնը, որոնց ցանկանում ենք {նոյնպէս} ամենայն յաջողութիւն եւ յառաջադիմութիւն: Հիմն

հետանան այդպիսի բարբարոս գործողութիւնք: Թո՛ղ {նոյնպէս} Բէգզադէի նման մարդիկ չուրախանան, թէ ինքեանք, ազ

էս էր լինում այնտեղ: Մի այլ վաճառական պարոն, որ {նոյնպէս} պարապում էր այդ առուտուրով, գնում է Բէգզադէի մօտ

՝ Բէգզադէն պատուիրում է իւր մի գործակատարին, որ {նոյնպէս} շատ տարիներով ծառայում էր՝ բերել տալ իւր քեռորդի

Թիֆլիսի հոգեւոր դպրոցը պիտի բարեկարգուի՞ արդեօք, {նոյնպէս} չգիտենք: Աստրախանի՝ նոր բացուած հոգեւոր դպ

նով եւ բիւրերի արտասուքով պահուել է մինչեւ այժմ, {նոյնպէս} ձեր ծուլութենից, անհոգութենից եւ չհայութենից է կ

է ո՛րտեղ ինչ էր պակաս կամ աւելորդ։ Տեղագրութիւնը {նոյնպէս} հարկաւոր է, որ հոգացողքը կարողանան բնութեան երեւ

թեամբ: Այս միջոցներում ստացած նամակներիս մէջ {նոյնպէս} նշանաւոր է մի նամակ, որ ստացայ Պ. Մեսրոպ Տիրատո

րքերի թերութիւնքը եւ խակութիւնքը, զանց եմ առնում {նոյնպէս} հռչակել յառաջանալի օգուտը մի օրինաւոր պատմութեան

Զաքարիայի իննամսեայ լռութիւնը: Չենք ուրանում {նոյնպէս}, որ Պ. Չերքեզեանի գործը շատ եւ շատ հաճելի էր եղ

ծում են Հայերը հաստատել իւրեանց վարդապետութիւնը, {նոյնպէս} եւ քո ցոյց տուածները. եւ սկզբում ինձ ցոյց կը տամ

: Ես այս օրից մոռանում եմ յաւիտեան որպէս գիրքը, {նոյնպէս} եւ նորա հեղինակը: Փոքրիշատէ տեղեկութիւն տալ

ների եւ ծիծաղելի է կացուցանում որպէս Հայոց ազգը, {նոյնպէս} իւր տարժանելի աշխատութեան արդիւնքը: Սորանից

չճշմարտեց մեր թղթակցի կարծիքը: Յունաց պատրիարքը {նոյնպէս} փոխուած է: 52 ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ

ամեն անգամ: Ֆրանսայի մէջ՝ Լիոն քաղաքում, {նոյնպէս} փակուեցան մի քանի գործարանք, գործաւորներին հանդի

ւնենալու, քանզի ես եւ իմ ազգի իւրաքանչիւր անհատը {նոյնպէս} չպիտի ունենայ գրաւ դնելու կամ վաճառելու իրաւունքը

ագաներով: Իսկ թէ քաղաքում կամենում ես բնակուիլ, {նոյնպէս}, միւս բոլոր քաղաքացիների չափով հող կը ստանաս՝ տ

ենիքի որդի՞ ես: - Այո: - Ե՞ս: - {Նոյնպէս}: - Հայրենիքի բարիքը եւ ծանրութիւնը հաւասար

նք, եղբայր ենք: Ինչպէս քեզ հարկաւոր է ապրուստ, {նոյնպէս} եւ ինձ, ինչպէս դու կրում ես հայրենիքի բեռը, նոյ

պէս եւ ինձ, ինչպէս դու կրում ես հայրենիքի բեռը, {նոյնպէս} կրում եմ ես: Բաժի՛ն տուր ինձ քո հողից, այն ժամա

մի ժողով է, մի ծերակոյտ, մի հրէական Սինէտրիոն, {նոյնպէս}, զարհուրելի չէ. ցրուեցիր ժողովը, կործանեցիր նո

երին եւ յառաջընթաց ազնիւ կուսակցութեան: Նորա մէջ {նոյնպէս} խմորւում է մի ոգի, եւ այսօր երկու երեք միմեանց հ

աւելի քաղցր չէ այն մանր վաճառականների վիճակը, որ {նոյնպէս} լքանելով իւրեանց երկիրը՝ ձեռք են զարկում վաճառակ

թիւնը, միւս մասերում, որ թերեւս հեռի են ծովից, {նոյնպէս} կը զարթի: Վաճառականութիւնը կը լրացնէ պակասը

ից աւելի ո՛չ ո՛ք իրաւունք ունի շինականից գնելու, {նոյնպէս} եւ շինականը իրաւունք չունի ուրիշի վաճառելու:

այսինքն բուրդը, մորթը, միսը, կաթը եւ այլն, որ {նոյնպէս} արժանի են ուշադրութեան եւ մշակութեան: Մեք ցոյց ե

ն եւ այլն, ուրեմն, ինչպէս իմ կեանքը ապահով էր, {նոյնպէս} եւ իմ ժառանգները ապահովուած են"։ Նորա մտածութիւ

, եթէ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդու ժառանգները {նոյնպէս} հարստանային, ինչպէս հաստացել էր նոցա հայրը, այն

այնիր, որ առանց հաշուի է քո յոյսը, թէ քո որդիքը {նոյնպէս} պիտի տիրանան այն կարողութեան, որին յաջողել է քեզ

ական էր յառաջուց: Յոյս ունինք եւ կը ցանկանք {նոյնպէս}, որ հասարակութեան քաջալերական ընդունելութիւնքը չ

ն: Քաղցր է մեզ յուսալ, որ արգոյ դերասանք, {նոյնպէս}, օգուտ քաղեն հասարակութեան ընդունելութենից եւ աշ

ւ ֆրանսիական ընտանեկան կեանքը: Յոյս ունինք {նոյնպէս}, որ ազգային թատրոնի սկզբնապատճառքը մասնաւոր ուշա

ճոյ շինուածների: Նորա ժամանակակից զանազան մարդիկ {նոյնպէս} չեն մոռանում Նախիջեւանը, այլ քրիստոնէավայել բարի

նոյն սանդղօջն փակեալ պահեսցեն վասն ապահովութեան։ {Նոյնպէս} ամենայն ստացուած եւ իմ անուամբ գտեալ տներ, գետին

ն ներքոյ յիշեալ սամատեարցն կայից իմոց եւ մանաւանդ {նոյնպէս} եւ իմ կտակակատարացն, զի մինչի ցմին մատնաչափ տեղի

ալաղիցն ֆի հարիւրին հինգ իրանց հախսայ վեր առցեն: {Նոյնպէս} եւ իմ թաղման, տների մարամաթի, խաղնի եւ ՚ի ներքո

յիշեալ դպրատանցն, եւ որպէս յիշեալ տան եկամուտն, {նոյնպէս} եւ նոր ստացելոց զեկամուտն առաքեցից ՚ի Նոր Նախիջեւ

Վերոյին պէս ձեռնադրեալ՝ Յարութիւն Զաքարայ {Նոյնպէս} ձեռնա գրեալ՝ Ամիրջան Ոսկան Ի Բասրայ թ

նց " ի կիր առեալ ի Լուսաւորչէն, ածական անուն է. {նոյնպէս} կամելով ասել է՝ նոցունց էութենէ: Դաւանութիւն պա

դրութիւնքդ ի դրութեանց դպրաց եւ փարիսեցւոց, որք {նոյնպէս} առ անձնապահութեան իւրեանց, զանցեալ զպատուիրանաւ

ամ մօրն: Ի հարկաւորագունից սակի համարիմք ուսանիլ {նոյնպէս}, եթէ զիա՛րդ խտրին սկզբունքդ ի պապական դատապարտեա

եւ իշխանութիւն տուաւ առաքելոց եւ անոնց յաջորդաց, {նոյնպէս} փոխարկելու զգացն ի մարմին իւր, եւ զգինին յարիւն

յս նամակ, ուղղեալ առ Վեհափառ Տէրս, յանձն արարից {նոյնպէս} պատմութեան, կցորդեալ յիւրում ժամանակի եւ զհետեւա

ա՜խ, հողածին, չես կամենում մտածել, Որ քեզ {նոյնպէս}, ինչպէս այլոց, կ՚ուգայ երկրից ելանել: Ծա

Չունէր ապրուստ, շոր կամ տուն, Կ՚ապրի {նոյնպէս} այնուհետեւ Աղերսելով գթութիւն։ Ա

Ինչու՛ անտէր թողեցիր: Իմ աստղկին ասա՛ {նոյնպէս}, Որ չըփայլի, հերի՛ք է. Այս աշխարհը

Դարձեալ կը թափուի մի մարդու արիւն. Բայց {նոյնպէս} պայծառ, դու նոյն սառնութեամբ Կը լուսաւորես

Յետ եմ նայում, տեսանում եմ այլ աղջիկ, {Նոյնպէս} չքնաղ, նոյնպէս մատաղ, թափանցիկ: -

ւմ, տեսանում եմ այլ աղջիկ, Նոյնպէս չքնաղ, {նոյնպէս} մատաղ, թափանցիկ: - Իմ նազելի, գոնէ

Աւա՜ղ. այդ քնարը իմ ձեռքում հնչեց, {Նոյնպէս} լալագին, նոյնպէս վշտահար, Ինչպէս իմ սիրտն

դ քնարը իմ ձեռքում հնչեց, Նոյնպէս լալագին, {նոյնպէս} վշտահար, Ինչպէս իմ սիրտն էր, իմ զգացմունքը

րամադարմանութիւնը եւ սորգոյի մասին գրուած գիրքը: {Նոյնպէս} բերեց եւ խաղող: 25-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 24-

լ է 25-ից: 27-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս: 28-ին {նոյնպէս}, 23-ից թուեալ: 29-ին տեսութիւն եղբ[օրս] հետ. ա

ոխտից: 7-8 վատ էր. 8-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս], {նոյնպէս} բժշկին Լ[ազար] Ի[լյիչի], Մ[ագդաղինէի] հետ. առա

որ. նամակ ստացայ եղբօրիցս, իսկոյն պատասխանեցի, {նոյնպէս} եւ Սերոբին գրեցի մի նամակ: Մարտ մինչեւ մարտի

ամ երկուքը չորս է ինչպէս Ժ. ժ. Ռուսսօյի համար, {նոյնպէս} եւ իմ համար, այդպիսի դիպուածում Ժ. Ժ. Ռուսսօյի

թող չկարծուի, թէ նոցա կարծիքները, ինչպէս այժմ, {նոյնպէս} եւ առաջ կշիռ ունէին մեր աչքում։ Չէ՛, առաջ էլ նա

ասում ենք նորա համար, որ ներկայ սերնդի իրաւունքը {նոյնպէս} անբռնաբարելի է, ինչպէս հին հայոց իրաւունքը։ Եւ

յն, որ միւս օրագիրքը, հեղինակքը կամ թարգմանիչքը {նոյնպէս} գիտակից հաշուատուութեամբ աշխատէին նոր լեզուի վրայ

անում են մինչեւ V դարը, բաչց ժողովուրդը չէ կարող {նոյնպէս} գնալ V դարը՝ մեր պատուելի XIX դարու հեղինակութիւ

ութիւնը մինչեւ այսօր։ Ազգային եղբարք պարտական են {նոյնպէս} քաջալերել իւրեանց համար աշխատողքը, սրբել նոցա ճա

քրտինքը եւ բարի եւ Ազգաշէն գործերով օրինակ դառնալ {նոյնպէս} իւրեանց ընկերներին։ Ես ազգային խօսքի շինութե

որ խառնում են Մխիթարեանք իւրեանց գրուածների մէջ, {նոյնպէս} բոլոր ազգը թոյնը կ'ընդունէ շաքարի տեղ, խնդրենք ն

ր, խնայելով մարդկութեան տկարութեանը, ստեղծել ես {նոյնպէս} հնարներ, որոնցով կարելի էր դարման տանել ախտացածն

եւ որի երկրորդ հատորը շատ շուտով հրատարակուելու է {նոյնպէս} ազգի մէջ։ Մեք, մեր կողից, ընթերցասիրելով այդ գ

ահը կենդանութեան չբերեց Մարկոսի սպանուած որդուն, {նոյնպէս} Մարկոսի մահը Կիրակոսի սպանուած որդուն: Եթէ մարդո

յանցանքը, նա թէեւ գիտէ, որ հատուցում կայ, բայց {նոյնպէս} զգուշութիւնք է առնում, որ այդ հատուցումը իրեն չհ

ընկերական յարաբերութեանց մասին: Ինչպէս Հեգելը, {նոյնպէս} ոչ ոք չի պաշտպանել - թողնելով այդ իրաւունքը չնչին

ամէնից աւելի ազգի բազմութեան անհասկացողութիւնը, {նոյնպէս} եւ խաժամուժ ամբոխի ախտերը, ահա այն տարերքը, որո

кер) դատողութիւնք է անում ամէն ոչինչ բանի վրայ, {նոյնպէս} է Հեգելի դատողութիւնքը անգլիական ազատութեան հիմնա

ունով, միայն թագաւոր Լուդ[ովիկոս] XIII, ունեցաւ {նոյնպէս} փրկարար ազդեցութիւն քաղաքակրթութեան ընդհանուր գու

-ի տղայութեան եւ մանկութեան ժամանակ կառավարելով, {նոյնպէս} առաջ նայեցաւ, բայց այն յիսո՞ւն երկաթէ տարիները,

ած է մինչեւ մանրացուցական բաժիններ, ուրիշ կերպով {նոյնպէս} չէ՞ զգում այդ համակարգութեան ծանրութիւնը: Մնում

ան թագաւորների խորին խելքը եւ ճշմարտութեան սէրը, {նոյնպէս} եւ գիտական լուսաւորութեան բազմադարեան աշխատութիւն

մն էին այս մռայլոտ գուշակութիւնքը Անգլիոյ մասին, {նոյնպէս} եւ հայրենիքի վերականգնեալ գրութեան վրայ գաղափարակ

թէ նոյնիսկ Պրուսիոյ այն ժամանակուայ տէրութիւնը, {նոյնպէս} եւ նորա օրագիր հրատարակելը, նորա նկրտմունքը եւն

ես ասացի նրան, կը ցանկամ որ, ինչպէս դուք իմս, {նոյնպէս} եւ ես գիտենայի ձեր տրտմութեան պատճառը, եւ թէ ո՛վ

քանդեց Երուսաղէմը եւ գերի վարեց նորա բնակիչները: {Նոյնպէս} տեսայ ես, երբ Կամբիզես պարսից թագաւորը զայրացած

թէ ինչպէս անհնարին բան է գոյնը մարմնից բաժանել, {նոյնպէս} եւ անկարելի է չարութիւն դարձած մարդս դէպ ՚ի ուղղո

: Քննենք ինչպէս սորա գործարան մտանելու պատճառը, {նոյնպէս} եւ նորա հրաժարման: Այս ամեն տեղափոխութիւններից յ

կերակրի, հանդերձի եւ ձիու համար), յայտնի՛ է։ {Նոյնպէս} եւ Տիրոջդ եղբօրորդիներից նշանակուածը. այն էլ դեռ

ւր " եւ նստէի լայի մեր աշխարհի թշուառութիւնը։ {Նոյնպէս} ասում էին. " Առաջ գիտնաբար էր խօսում Ղազարը, իս

ք ո՛չ, այլ ուրիշները արժանի եղան ընդունելու։ {Նոյնպէս} յարմար եմ դատում նոցա հետ յիշել եւ տէր Աբրահամ եպ

հաննէս Շահխաթունեան արժանաւոր եպիսկոպոսից։ Մեզ, {նոյնպէս}, պատահեցաւ տեսանել այս Թղթի մի ձեռագիր օրինակը Ս

պարզւում աղճատուած կամ մութ տեղերը. չէ՛ր լցւում {նոյնպէս} թերթերի պակասութիւնը։ Թղթի հարազատութիւնը եր

էլ ցոյց տուինք՝ արտագրելով որպէս Թղթի բնաբանը, {նոյնպէս} եւ Ս. Գրքի խօսքերը. եւ սորա պատճառը մեր բացատրո

ն եւ մէկերորդ դարում անուանում է նորան Կաթողիկէ. {նոյնպէս} եւ ուրիշ հեղինակներ, Կաթողիկէ, բա՛յց Էջմիածին՝

րերով շինեց որպէս Հռիփսիմեանց հոյակապ վկայարանը, {նոյնպէս} եւ Վաղարշապատի Կաթողիկէ եկեղեցու գմբէթը, որ առաջ

տանք, եթէ ասեն մեզ, թէ մի քանի ուրիշ հեղինակներ {նոյնպէս} խօսում են այդ բանը. մանաւանդ, որ մեր ժամանակագի

ոտեց, որպէս Հմայեակ Մամիկոնեանի երեք որդիքը, ) {նոյնպէս} եւ միւս նախարարաց զաւակները, որ յետոյ ուղարկեց Պ

ակերտքն Յովհաննու պահեն ստէպ եւ խնդրուածս առնեն, {նոյնպէս} եւ փարիսեցւոցն, եւ քոյքդ ուտեն եւ ըմպեն " (Ղուկ

'ի քեզ " (Յովհ., գլ. Ը., համ. 48)։ Տե՛ս {նոյնպէս} Յովհ. գլ. Է, հ. 20, Ը. 52. Ժ. 20. Մարկ.

ինգ նախարարութեանց երկուքն են. Գողիաթը Գէթացի էր {նոյնպէս} ։ Երբ Սաւուղը իր վերջին պատերազմում մեռաւ եւ նորա

օսքը։ Գիտութեան խօսքերը չեն դոքա, եւ գիտութիւնը {նոյնպէս} հրաժարւում է այսօր այդ գիտութեան կարծեցեալ քուրմե

ւն փոխանակ էականի։ Ստո՛յգ է, որպէս Ս. Գրքում, {նոյնպէս} եւ նախնեաց աշխատութեանց մէջ հանդիպում է երբեմն այ

անի զօրութիւնով է գործ դրվում այստեղ։ Պիտի իմանալ {նոյնպէս}, որ անցեալ ընդունելութիւնը գործ է դրվում ածական ա

եալի երրորդ դէմքում ասում էին ի բեր փոխանակ եբեր, {նոյնպէս} դնեմ-ի կատարեալը եդեր, փոխանակ եդ։ Այսօր այս բոլո

տեղը շան սատակ արաւ (381 թ-ին)։ Երկրորդ չիքը, {նոյնպէս} Մեհրուժան Արծրունի, ութերորդ դարում, այն է՝ 786 թ

ելի է, որ մի քանի չքերի պատճառով որպէս Մեհրուժան, {նոյնպէս} եւ Վասակ անունը էլ ոչ ոք չէ տալիս իր զաւակներին։

ատելով, եւ առաւօտու լոյսը բացուել է դորա վերայ՝ {նոյնպէս} գիրքը ձեռքին, պարապելով իւր ուսմանը, քունը հատա

ն " ժողովեալքս ի հրաժարումն ", մեր նուաստութիւնը {նոյնպէս} կարդաց մի դամբանական ճառ՝ տալով հանգուցելու մարմ

նայն կերպ։ Այստեղ պարտականութիւն ենք համարում {նոյնպէս} յայտնել մեր առ ի սրտէ անկեղծ շնորհակալութիւնը ազն

անգուցելու կենդանութեան եւ հիւանդութեան միջոցին, {նոյնպէս} եւ մահից յետոյ, անձանձիր աշխատութեամբ եւ եղբայրա

մէջ որպէս զանազան խորհրդով պատրաստած սենեակներ, {նոյնպէս} մի մեծ պաշտօնական դահլիճ, ուր դրած է դժոխքի իշխա

ղ, հասկանալ: Ինչպէս աշխարհի երեսի եղած բաների, {նոյնպէս} եւ դժոխքի մասին խօսելու ժամանակ, ճշդութիւնը անհր

օրագրապետը, - ես յառաջ եւս ծառայ կարդացի եւ այժմ {նոյնպէս} կարդում եմ. ես չեմ կարող այլեւս ստորագրուել ձեր

յգիքը մեզ անմօտենալի են, ուրիշ աշխարհների այգիքը {նոյնպէս}. Հայաստանի այգիքը, ուր կարող ենք մտանել, վաղու

որ կրում էին Փարիզում: Պ. Շաքարեանցը կարծում էր {նոյնպէս}, թէ այդ օրիորդը պիտոյ է գեղեցիկ եւ սուր ձայն ուն

մի մեծ վնաս է, եթէ մարդը երբեմն երբեմն անասնանայ {նոյնպէս}. հաւատա՛ ինձ, անասունի կեանքը մեր կեանքից շատ վ

ին: Ալբերտոսը վարժապետ էր Թովմաս Ակուինացու, որ {նոյնպէս} թողել է մի աշխատութիւն Ալքիմիայի մասին, բայց այդ

անց յայտնելու շահաստացութեան ցանկութիւն: Պիտոյ է {նոյնպէս} յիշել այստեղ եւ Նիկոլայոս Ֆլամելը, որ շատ խօսքեր

նքը, համարեա թէ ծածկւում էր թաւ ընչացքի մէջ, որ {նոյնպէս} դեղնած էր: Երեսը ընդհանրապէս դեղին, բայց այտերի

հաստատութիւնը, եւ այդ վերջին փորձը եթէ զուր գնար {նոյնպէս}, պիտոյ է գլորէր ինձ յուսահատութեան ծովը: Բայց Ա

ցը, սեղանաւորի աչքով քննելով մետալը, խոստովանեց {նոյնպէս}, թէ ոսկի էր այն, - բայց մի բանի վերայ շատ զարմա

ժոխքի բաժին չլինի մեր խեղճ հոգին: Ուսում ստացողը {նոյնպէս} պիտի մեռանի՞, թէ ոչ, ուսում ստացողի կեանքը նոյն

մահիճը, որի մէջ հանգուցեալը փչել էր իւր հոգին, {նոյնպէս} պատկանում է մեզ. նոր հանդերձը իբրեւ կողոպուտ կպ

թիւն կամ մի այլ հոգեւոր պէտք կատարուի նոցա տանը, {նոյնպէս} չեն մոռանում ժամակոչը: Որքան եւ իցէ, այդպիսի մա

- Այն մարդը, որի համար փորում ես այդ գերեզմանը, {նոյնպէս} պատկանում է այս վերջին տեսակի մարդերին: - Աւ

ւ շատերը... եւ թէ ի՛նչ բանի վերայ խօսում էին, {նոյնպէս} չգիտէ. նորա խելքը չէ հասանում այդպիսի բաների: Ն

ազգի վնասի համար: Միւս մնացող հարուստներից ոմանք {նոյնպէս} խօսում են իւրեանց մէջ: Նոցանից մինը կամ երկուքը

սանում դէպի ուղեղը․ ականջը, լսողական գործարանը, {նոյնպէս}, եւ եթէ առաջինը կամ երկրորդը հասուցանեն մի կիսատ

ազատելու, որ իւր կարգով մի փոքր ժամանակից յետոյ {նոյնպէս} ջալալի դարձաւ: Դարձեալ վերջացան տիրացուի երկ

ամբոխուեցան, վեր կացան տեղերից եւ օրիորդ Մարիամը {նոյնպէս} դադարելով երգելուց եւ ածելուց, սկսեց ողջունել նո

լ են այդ եղանակները յունական գաղափարից, թէեւ կան {նոյնպէս} մի քանի ձայներ, որ մինչեւ այժմ հարազատ են յունակ

րը է մի իրողութիւն կամ թէ անձն, ազգին պատկանած. {նոյնպէս}, ազգային է բանաստեղծը, եթէ երգում էր կամ գրում

ով խնդիրը, կը տեսանենք, որ բանաստեղծութիւնը եւս {նոյնպէս} ճշգրիտ յիշատակարան է, ինչպէս պատմութիւնը: Պատմո

ն, իսկ սա կը հարցանէ փերիներից, որոնց պատասխանը {նոյնպէս} կը ստանաս տղայի միջնորդութեամբ: Բայց գիտելի է,

ն երկիրը առանց մի բան ստանալու: Այս պարոնը ունէր {նոյնպէս} մի քանի եղբարք, որոնցից փոքրը աւելի մօտ յարակցու

կարող վատնել նորա նիւթը, պատճառ, շրջապատած էիր {նոյնպէս} բնութեան օրէնքներով: - Քո մարմինը հողանալով բ

նիք, այո՛, եւ՛ մարդը եւս, եւ՛ թռչունը եւս, որ {նոյնպէս} կերակուր դաոնալով մարդուն, մտանում էր նորա կազմո

ահա փախչել դէպի իւր ննջարանը, մինչ այն մարդը եւս {նոյնպէս} ամբոխուած, առանց յառաջ խաղալու շեմքի վերայից, հ

ջին պսակները չէ կարելի այդ. իսկ յունիսի մէջ, ես {նոյնպէս} միտք ունիմ... - Երթալո՞ւ դարձեալ, - հարցրեց

նձանից, թէ ի՞նչ է մարդը ընդհանրապէս, ես եւս քեզ {նոյնպէս} պատասխանեցի: - Ես սկզբումը եւս ասացի, թէ մար

ծուց, լուսաւորէ. եթէ նա այն մտքի անդաստանը, որ {նոյնպէս} Աստուծոյ տուրքն էր, մշակէ եւ պտղաբեր շինէ. եթէ

ոյ խմեցին թէյի վերջին բաժակը, եւ Թիւթիւճի-օղլուն {նոյնպէս}, ինչպէս առաջ, ուրախ էր այս խօսքերի բայց Շահումե

ճի-օղլուն ինը ժամին քնած էր արդէն, նորա տիկինը, {նոյնպէս}, զարթուն մնացողը էր միմիայն Մանուշակը, որի սիրտ

եմ քեզ իմ սիրտը, բայց դորայ փոխանակ պահանջում եմ {նոյնպէս} քո սիրտը, ես ուխտ եմ դնում հաւատարիմ մնալ քեզ մի

րը կապուէին օրհնութեան պսակի կապով: Ինչպէս դու, {նոյնպէս} եւ ես, տալիս եմ քեզ իմ սիրտը, այսուհետեւ նա իմը

քծնում էր պառաւների ոտքերին եւ աչքը չէր հեռացնում {նոյնպէս} պտուկից, որ համարեայ թէ կրակ էր դարձած, եւ որի

ասական պատասխան տալ իւր եղբօր առաջարկութեանը, որ {նոյնպէս} համաձայն էր իւր մտքին: Վարդ-խաթունը այսպէս սկ

բուրեց նորան, յետոյ վազեց դէպի մայրը, նորան եւս {նոյնպէս} գրկախառնեց եւ քանի անգամ փոխ առ փոխ կատարեց այս ա

կ՚երթամ շոգեշարժ նաւով Կոստանդնուպոլիս, այնտեղից {նոյնպէս} նաւով Տրապիզոնտ, իսկ Տրապիզոնտից իմ ուխտը կատարե

էր զօրացնել իւր նզովքը զէնքի ուժով, Վենետիկեցիք {նոյնպէս} պատրաստուեցան զէնքը ձեռքերին պաշտպանել իւրեանց իր

աստ եւ անդ։ Արդ, որպէս նոյն ինքն Մխիթար աբբայ, {նոյնպէս} եւ իւր ձեռնասուն աշակերտք, մանաւանդ առաջինքն, է

գը կամ դէպի Պապական աթոռը։ Այս նամակը յայտնում է {նոյնպէս} Կոլլեգիացոց յարաբերութիւնքը, դէպի մեզ, դէպի Մխի

ցում, մօտ եւ հպատակ մնալով բնութեան օրէնքներին, {նոյնպէս} հոգին պիտոյ է գտանէ իւր համար մի աննիւթական աղբիւ

յետ դարձուցանելու։ Սարդինիա կոնդակ ուղարկուեցաւ {նոյնպէս}, որի մէջ աւանդւում էր պապի ծայրագոյն իշխանութիւն

պառնացած էր Նորմանդացոց ասպատակութիւնը։ Յայտնի է {նոյնպէս}, որ պապը պարգեւեց Դմիտրի Դալմաթեան դուքսին թագաւ

գովքը պապականութեան։ Տեսանելով այս, որպէս մեք, {նոյնպէս} եւ ամենայն անաչառ մարդ մեր ընթերցողներից, համաձա

լինում ամենայն անբարոյականութեան, որ իւր կողմից {նոյնպէս} ծնող է եւ գործարան սոսկալի եւ սարսափելի յանցանքնե

խաւարասիրութիւնը եւ դատարկապորտութիւնը։ Ասացինք {նոյնպէս}, թէ մինչեւ ո՞ր աստիճան բարձիթողի արած էր մայրենի

իմ յօրինեցի զառաջին զչորս հատոր գիրս (անուանեալ {նոյնպէս} Վահան հաւատոյ ուղղափառութեան) 'ի վանել եւ 'ի զատ

եռնարկութիւն չէ արդարեւ ինչ մի ի միջակայնոցն, չէ {նոյնպէս} վերընձիւղեալ յարմատոյ անձնասիրութեան եւ ոչ իսկ ի

նս, յաբեղայական հոգւոյ յղացեալս եւ ի լոյս ծնեալս {նոյնպէս} առանց գործակցութեան յաջողակ մանկաբարձութեան առաջն

ացեալ յազգային հարազատութենէ, ուստի որպէս այժմ, {նոյնպէս} եւ ի ժամանակս յայնոսիկ ոչ երբէք կարող գտեալ արմատ

տենագրութիւնք ի մերումս դարու. ո՛չ եւ ո՛չ կարեմք {նոյնպէս} համեմատել զմերս հին դպրութիւն ընդ հին դպրութիւնս

գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանութեանն, չերկուանամք {նոյնպէս} սոցա առ գրել զպատճառ կոորստեան զանազան թարգմանութ

, ի կենագործ խաչն Քրիստոսի: Այսմ դարու պատկանին {նոյնպէս} Ստեփաննոս Ասողիկ, հեղինակ պատմութեան Հայոց. ի ս

առութեան զամենայն հեղինակս որպէս երկոտասաներորդ, {նոյնպէս} եւ հետեւեալ դարուց, շատանամք յիշելով զգլխաւորս ե

առ սակաւս եւ եթ ոմանս տեսան եմք. այո՛, չկարեմք {նոյնպէս} մոռանալ զՄիքայել Չամչեան եւ զպատմութիւն նորա յերի

ց բիւր հանգամանաց, յորոց միջի գտանիմք մեք: Չեմք {նոյնպէս} ապացոյցս թէ պատուելի հայրենակիցք մեր ընկալցին զգր

աւ այս զարհուրելի գործերին, որպէս յառաջ խաղալուն {նոյնպէս} եւ աճելուն։ Լուդովիկոս XIVի թագաւորութիւնը Վ

ձաւ վերստին Մանրէզ։ Նա վերջացուց երեսը ածիլելը, {նոյնպէս} մազ եւ եղունգ կտրելը, հագաւ երկաթի շղթաներ, հաց

րկնապատկեց ջանքը, որ իւր կողմը շրջէ որպէս Պապը, {նոյնպէս} եւ Կարդինալ Գուիդիչիօնին. փոփոխակի ներգործում էր

սկացաւ։ Լօյոլայից յետոյ միւս ներկայ եղող անդամքը {նոյնպէս} երդում կերան, միայն այս զանազանութեամբ, որ երդո

թոռի եւ Տէրութեան վերանորոգութիւնը։ Անհնար է {նոյնպէս} լուռ մնալ Լայենէզի եւ մի այլ խաբեբայութեան մասին

ւթեններին։ Սպանիայում եպիսկոպոսները շատ լաւ չէին {նոյնպէս} Յիսուսեանների հետ՝ մտքերումը ունենալով նոցա ամեն

ը, որ ինչպէս պատճառ էր Կարգի արագ տարածութեանը, {նոյնպէս} նորանից էր կախւում, որ Յիսուսեանք մեծ հանդէս եւ

ն կարելի էր հասանել եւ չ'լինելով գովանի աշակերտ։ {Նոյնպէս} կարելի էր ուխտապահ լինել ժողովող չեղած։ Այս տնօր

, նոքա քահանայք էին եւ դպրոցների մէջ ուսուցիչք։ {Նոյնպէս} աննշան մարդերի համար նոցանից էին նշանակւում խոստո

րդ՝ անկախ մնալով Կարգի հաճութենից։ Գտանւում էին {նոյնպէս} Գեներալ-Քարտուղար եւ գլխաւոր խորհրդական (monitor

դպրոցները, որոնց մէջ Յիսուսականութիւնը սպանում է {նոյնպէս} ամենայն միտք ու բանականութիւն, ջնջում է գիտութիւ

Րոդրիգէզը եւ Բոբադիլիան ունէին ոգեւորութիւն, որ {նոյնպէս} հոգի էր տալիս Մանրէզեան անապատականին, բայց նորան

մ էր ամենայն տեղ եւ շատ անգամ՝ ոտով։ Ոտով անցաւ {նոյնպէս} Գէյլօն, Պօլապատան, Մելանիուր եւ Մալակկա կղզիներ

Քրիստոնեայ շինելով։ Շուտով օգնութիւն հասան նորան {նոյնպէս} եւ այլ Յիսուսեանք, որոնց մէջ երեւելի դարձաւ Կրիմ

չէր նմանում խորամանկ Յիսուսեաններին, չէր նմանում {նոյնպէս} եւ նախկին դարերի Քրիստոնէական քարոզիչներին, այլ

տարբերւում էր այս նոր տպածից, որպէս իւր լեզուովը {նոյնպէս} եւ բովանդակութեամբ, թէեւ իդէան եւ բանի խորհուրդը

" մանկանց " եւ այլն եւ այլն, բայց տեսանում ենք, {նոյնպէս}, որ նորը եւս պահուած է շատ տեղ, այս պատճառով կա

ատ բնական բան։ Պ. Գամառ-Քաթիպան ուշ չէ դրել {նոյնպէս} բառերի յարմարագրութեանը։ Նա, փոխանակ գրելու " ճ

աշխար ", " ճանապար " հասկացող մարդը կը հասկանայ {նոյնպէս}, եթէ այդ բառերը գրուած լինէին ինչպէս հարկն էր՝

մ կօլոտ։ Խոստովանում ենք, որ այս բացայայտիչներն {նոյնպէս} անհասկանալի են, ինչպէս բացայայտեալ պօլը. եւ այս

լեզուի մշակութեան գաղափարը ազգին համար դառնում է {նոյնպէս} ամուլ եւ անպտուղ, ինչպէս հին լեզուի գործադրութեա

ական բարբառի տակ, դրականապէս, մշակելու գաղափարը {նոյնպէս} ամուլ եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզուի գաղափ

ուի մասին մի քանի բան նկատելուց յետոյ կը քննենք։ {Նոյնպէս}, հանդէս հանելով այստեղ այն թերութիւնքը, որ տեսն

մասնաւորապէս պ. Պռօշեանցի։ Եւ եթէ այդ ուրիշները {նոյնպէս} օգուտ քաղեն մեր նկատողութիւններից, գո՛նէ մի ծեղի

ողովրդի կենդանի լեզուի արտօնութիւնը յափշտակելու։ {Նոյնպէս} ի գործ դնել, 'ի մէջ բերել, ի լոյս հանել, որպէս

ի տեղ չենք լսում նորան առանց վեվի։ Պ. Պռօշեանցը {նոյնպէս} ընդունում է այս, թէեւ վեվի տեղ ու գործ ածելով,

շ տեղերում այդ բառը արտաբերվում է որպէս Նազլուի, {նոյնպէս} կատվի, փոխանակ կատուի։ Մենք չենք գնում տակաւին

րծում են բաժանողքը, հարկաւորապէս պիտի խոստովանեն {նոյնպէս}, որ նոր լեզուի մէջ, բացի էական բայից, ուիրշ բա

բառին, սահմանական եղանակում, պէտք է որ նա կպչի {նոյնպէս} ում մասնիկի հետ։ Եթէ ասենք կամ գրենք " նորա ձեռք

։ Բայց մենք տեսնում ենք, որ ինչպէս մեր լեզուի, {նոյնպէս} եւ օտար լեզուների մէջ մի բայ իր մի որոշեալ եղանակ

նեայք-Հայաստանեայց։ Բայց որպէս այս խոտորմունքը, {նոյնպէս} եւ ուրիշ շատեր, մեզ պէս, ոչ բարով, գրողների պա

դեան ազգային վիպասանութեան: Այո՜, արդարութիւնը {նոյնպէս} պարտք է դնում մեր վրայ բարձրաբարբառ հռչակել պ. Գ

ինքը Լոյոլան, ուր ազնիւ սիրահարը, Յակոբ աղան, {նոյնպէս} զոհւում է մի ջլային տենդի, որ առաջացել էր Ագապի

եկբեկումն " է: Յոյս ունինք, որ մեր ապակու երեսը {նոյնպէս} հարթ լինի եւ նորա թանձրութիւնը զուգահեռաբար հաւաս

չկարողանայ դաւաճանել ճշմարտութեան: Մեր հատուածը {նոյնպէս} շպար չունի, ինչպէս մեր քննութեան առարկան ` " Սոս

եղ է կանգնում նորա սրտին " (եր. 26): Պէտք չէ {նոյնպէս} մոռանալ, որ եւրոպական մայրաքաղաքների մէջ անչափահ

ռով: Ցաւում ենք, որ աւելի ծանօթութիւն չունինք: {Նոյնպէս} Սօսի մեծ եղբայրը ` Պարէտը, հազիւ մի երկու անգամ

եր. 48), իսկ երբեմն Արշամ (եր. 35, 166): {Նոյնպէս}, Հեթումը խօսելով Սոսենց վրայ մի անգամ ասում է թէ

բրեւ ազգ անտիկեան ենք. իբրեւ քրիստոնեայ, եթէ ոչ {նոյնպէս} անտիկեան, ըստ որում առաջին երեք դարերում քրիստոն

ել է մինչեւ այժմ Նուրինի արարողութիւնը, պահե՞լ է {նոյնպէս} մի աւանդութիւն կամ հասկացողութիւն նոյնիսկ Նուրինի

ում է գործածուած: Երկրորդ, Ապարանը, որպէս այժմ {նոյնպէս} եւ առաջ ապահովութեան տեղ եղած լինելով, շատ հաւան

ջ. վրայ երկու, որ այն ժամանակ բնաւ յայտնի չէր: {Նոյնպէս} եւ գալուանական լոյսը, որ գրեթէ մեր օրերի գիւտ է

ղափարներով հակասութիւն ունէին կանթեղի գաղափարին: {Նոյնպէս} եւ լուսատու միջատներից առաջացած կամ վերջապէս մի մ

ի մարդու ձեռքով վառուած սովորական կրակի գաղափարքը {նոյնպէս} համաձայն չէին կանթեղի աւանդութեան: Յետոյ ի՛

ինելով գտնւում է լարուած վիճակում, այն ժամանակ ( {նոյնպէս} ասել ենք) ձգտում են չէզոքանալ - եթէ կարելի է այս

ի, կամ նոքա ամբողջ լեգէոնի նիզակների սլաքներից, {նոյնպէս} խօսւում է եւ նաւերի կայմերի լուսաւորութեան մասին

ել այդ երեւոյթը, քան թէ նոր ժամանակներում: Բայց {նոյնպէս}, ենթադրւում է, որ հին ժամանակներում հմայողները

այրին, միշտ կարող է տեսնել սուրբ Հելմոսի կրակը: {Նոյնպէս} եւ բարձր սարերի վրայ կարող է երեւել այս կրակը, ո

կամ կէս գազ երկայնութեամբ: Նաւերի կայմերի վրայ, {նոյնպէս} յաճախ է պատահում այս. եւ եթէ միայն մի լեզուաձեւ

" Անի քաղաքը անիծուած է. ո՛վ որ այնտեղ բնակուի, {նոյնպէս} կ՚անիծուի ", այս չէ՞ մինչեւ այսօր ազգի ամենամեծ

իր հարկը միջին դարերին. մեր վեհափառ Ազատ Մասիսը {նոյնպէս} ձգել [է] այդ խաւար դարերի գանձանակը իր լուման: Ո

ղմից գրեթէ շրջապատուած է ապառաժ եւ մերկ սարերով, {նոյնպէս} եւ Արագածի վիթխարի քարակտուր մարմինը: Թողում եմ

ն երկար չեն, որովհետեւ օդը անօսրանալով ստանում է {նոյնպէս} աւելի ձգականութիւն, որ ինչպէս վեր է բարձրանում,

Սեյլան կղզու Գալլ քաղաքում (point de Galle) ես {նոյնպէս} վայելած եմ այս բնութեան զուարթարար պարգեւը, էշ ն

լեզուի մշակութեան գաղափարը ազգին համար դաոնում է {նոյնպէս} ամուլ եւ անպտուղ ինչպէս հին եւ մեռած լեզուի գործա

առական բարբառի տակ, դրականապէս մշակելու գաղափարը {նոյնպէս} ամուլ եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզուի գաղափ

օսքերով բացատրել: Իսկ մէջ բերել հեղինակի գրուածը {նոյնպէս} չենք կարող, որովհետեւ ամբողջ այդ երեսները պիտի ա

, երկիրը դրախտ եղած կը լինէր. բայց ո՜ւր է: {Նոյնպէս} Բագրատ աղան (եր. 139-140), Սօսի անունով երեք

ն վրայ, բայց մինչեւ այդ աստիճանի ծուլութիւնը մեզ {նոյնպէս} անհասկանալի է: Արդեօք մի ներքին վէրք չկա՞յ այդտե

ւելի մարդ, ունենար իր ծառայքը կամ բարեկամքը, որ {նոյնպէս} մտան հայոց ազգի մէջ. թողում ենք պատմութեան անյայ

կարծիքը: Եւ ինչպէս մենք ազատ ենք այսպէս կարծել, {նոյնպէս} ուրիշը ազատ է այլապէս կարծել: Եւ թէ կարող է գտնե

լ, - ղրկել իմ աղպօր եարին: Շատերը կան {նոյնպէս} ազնիւ, նոյնպէս գեղեցիկ, բայց մենք ուզում ենք մի

պօր եարին: Շատերը կան նոյնպէս ազնիւ, {նոյնպէս} գեղեցիկ, բայց մենք ուզում ենք միայն Նանիկը մէջ բ

րս ձգելով այն բառերը, որ օտար ազգերից մտած էին, {նոյնպէս} եւ գաւառական մասնիկները կամ կոշտ ու կոպիտ ոճերը,

վեալ գեղեցկութիւնը, նորա աւելի մշակուած լինելը, {նոյնպէս} իրաւունք չեն տալիս մեզ, կենդանի ժողովրդի իրաւուն

ծանօթ եւս են շատ միլիոնների, բայց այդ միլիոնները {նոյնպէս} ապրում են, ինչպէս ապրում են շատ նկարիչք, որ քսա

նհնար է այս, որովհետեւ նա չգիտէ այն ձեւ ու ոճը, {նոյնպէս} անհնար է Իտալացու համար, որովհետեւ լատինախօսութի

էս պիտի ունենար այդ թերութիւնքը։ Բայց հին լեզուն {նոյնպէս} չունի՞ իր թերութիւնքը։ Նորա մէջ կան բառեր, ձեւե

շելով՝ երկարացնել, որ միաչափ լինի մօր քթի հետ, {նոյնպէս} եւ միւս բոլոր անդամները կամ գոյնը։ Պարզ է, թէ ա

երկրաչափական կենդրոնի հետ, որովհետեւ ջերմութիւնը {նոյնպէս} աղբիւր է ելեքտրականութեան, եւ որովհետեւ երկրագու

ազգ, որ բարբարոս լինելով՝ լինէր վսեմացած, չկայ {նոյնպէս} ազգ, որ քաղաքագործուելով՝ բարբարոս լեզու ունենա

անհատի մի մունջ մարդու տեղ առնուլ մի ամբողջ ազգ՝ {նոյնպէս} զուրկ լուսից, նոյնպէս անծանօթ քաղաքագործութեան ա

տեղ առնուլ մի ամբողջ ազգ՝ նոյնպէս զուրկ լուսից, {նոյնպէս} անծանօթ քաղաքագործութեան արդիւնքներին, նոյնպէս ա

, նոյնպէս անծանօթ քաղաքագործութեան արդիւնքներին, {նոյնպէս} անլեզու վերաբերութեամբ նաեւ այնպիսի ըմբռնողութեան

սեայ ոսկեղէն կամ արծաթեղէն ժապաւէնով շրջակարած եւ {նոյնպիսի} փունջ կախած մի կողմից ֆէս. ափսո՛ս, որ այդ բանը

ւթենից: Առանց այս բաները քննելու, Նոր տարին {նոյնպիսի} օր է, ինչպէս Մեծ պահքի երկուշաբթին. օրի կանաչը

եանք եւս այդպիսի գործեր, արդեօք ապականուած չէի՞ն {նոյնպիսի} կամ եւս աւելի վատթար կեղտերով: Յիշատակարանիս աչք

եթէ նա խոստովանի միւս ուրիշ ազգութիւնքը անխտիր, {նոյնպիսի} իրաւանց ժառանգ, որպիսի ստացել է ինքը: Ազգութիւն

տնիքը, Շաքարեանցը սկսեց նայել Մանթուխեանցի վերայ {նոյնպիսի} մեծարական աչքով: Եւ Մանթուխեանցը, որպէս մի տգէտ

ալ սկսեցին պտոյտ գալ խարուկի չորս կողմով եւ երգել {նոյնպիսի} զզուելի ներդաշնակութեամբ: Հաստատ կացանք մեր

վերայից դէպի մէջքի ձախ կողմը, ձգած է. ուրարաձեւ {նոյնպիսի} պաստառից շղարշ, բաց կապոյտ գունով, որ յետոյ մէջ

ս եւ յայսմ ժամանակի եւս նոյն ոգի երեւի 'ի նոսա 'ի {նոյնպիսի} դիպուածս, իսկ յայլ իրս ամենեւին տարտամ։ Ուստի Մ

, նոր լեզուի կազմութիւնը եւ ձեւակերպութիւնը ունի {նոյնպիսի} պատմական եւ բնական պատճառք։ Եւ իսպառ տգէտը չէ կա

մայնովք յողջութեան վիճակի եւ ցանկամք զի եւ դուք ի {նոյնպիսին} մշտնջենաւորեսջիք զաւուրս կենաց ձերոց ի քաջողջութե

թէ այդ խօսքը վերաբերում է այն ամեն մարդոց, որոնք {նոյնտեսակ} գործեր կը գործեն։ Համարձակւում եմ յանդգնութեամբ

նպէս պիտի մեռանի՞, թէ ոչ, ուսում ստացողի կեանքը {նոյնքա՞ն} է, որքան տգէտինը, թէ ոչ. ուրեմն ի՛նչ գործնական

նորա չէին աւելի յայնժամ, քան զերիս. եւ յընթացս {նոյնքան} ամաց ի չգոյէ դպրի ընձիւղել անմարթ էր. միթէ չգիտէ

նա: Ահա այն մեծախորհուրդ եւ որքան մեծախորհուրդ, {նոյնքան} չարախորհուրդ պատճառը մի ազգի, մի քաղաքի, որպէս

գաւազանին. որքան մեծ եւ անխորտակելի է գաւազանը, {նոյնքան} մեծ է եւ իշխանութիւնը: Դու, լինելով խեղճ եւ անզ

անութիւն կայ վնասի հանդիպելու, իսկ բնականի մէջ՝ {նոյնքան} հաւանականութիւն նորան չհանդիպելու: Այլ խնդիր է ջ

ոյ, քաջահմուտ, եւ ազգի օգտին հետամուտ մարդ էր, {նոյնքան} եւ սա չարախնդիր, բարոյականութեամբ խանգարած եւ ան

քան հեշտ է մեր ազգի մէջ ազգասէրի անուն ժառանգել, {նոյնքան} դժուար է այդ ուրիշ ազգերի մէջ: Ինչո՞ւ, հայ մարդ

, թէ կարելի բան էր զանազան նիւթերից ոսկի շինել, {նոյնքան} հին է, որքան ագահութիւնը դէպի ոսկին: Յուլիոս Ֆի

ց կրօնի։ Որքան ժամանակ մարդը կայ աշխարհի վերայ, {նոյնքան} ժամանակ է, որ եւ կրօնը կայ։ Այստեղ մեր խօսքը մի

թէ ո՛րքան անհրաժեշտ է կրօնը մարդու համար։ Այո՛, {նոյնքան} եւս բացայայտ է, որ ոչինչ մարդ չէ կարող ապրել առա

ա թէ ո՛չ, ամբողջ ազգի համար։ Քառասուն Մխիթար եւ {նոյնքան} միաբանութիւնք չէին կարողանալու կենդանացնել մի մեռ

եամբ, կարեւոր, եւ որքան կարեւոր, անհրաժարելի, {նոյնքան} եւ էլ աւելի երեսի վրայ ձգած։ Ո՛վ է մեղաւորը։ Ան

նեց գրածի մեծ մասը: Որքան տեղ մնացել էր մաքուր, {նոյնքանը} դողդոջուն ձայնով սկսեց կարդալ: - Կացցէ մնասց

րս թէ օրինաւոր ուստր եւ կամ դուստր զաւակ ունիցի, {նոյնքն} ստանայցեն այսպէս. ուստր զաւակն երկու բաժին եւ դո

ստ զօրութեան շնորհաձիր կոնդակի Ձերոյ, տողելոյ առ {նոսա} ի 6-էն Հուլիսի այսր ամի համարաւ 370, եւ առ ի պաշ

ք ազգի մերոյ եւ յառաջադիմութեան, որ ըստ բռնեալ ի {նոսա} հակառակասիրութեան եւ նախանձու պահանջէին անխղճօրէն

անոցին եւ երկու մասն որբոց տանն, առ ի մնալ անդ ի {նոսա} ինձ յիշատակ ի քաւութիւն մեղացս եւ ի մխիթարութիւն

Եւ մի՛ յիշեր զանուղղայս, Աջ Քո լիցի ի {նոսա}, Այլ ի չարէն զիս փրկեա՛, Զորդ

արմին եւ զարիւն Յիսուսի Քրիստոսի, խոստովանեալ ՚ի {նոսա} զներկայութիւն Աստուածութեան եւ ո՛չ զներկայութիւն

10)։ " Ընդէ՞ր սա զմեղաւորս ընդունի եւ ուտէ ընդ {նոսա} " (նոյն, գլ. ԺԵ, համ. 2)։ § 34. " Յայն

ասած. " Յաղագս որոյ եւ զայլսն ամենայն եւ զորս առ {նոսա} արանցն ծառայք նորա ", եւ այլն. (եր. 48)։ Մեն

ն զանգուածոյ եւ ոգի ազգասիրութեան որ էր բնական 'ի {նոսա}, եւ տուրք հայրենեաց եւ միանգամայն ստիպող չքաւորո

ւոյ որպէս եւ յայսմ ժամանակի եւս նոյն ոգի երեւի 'ի {նոսա} 'ի նոյնպիսի դիպուածս, իսկ յայլ իրս ամենեւին տարտ

ղմն Հայոց, սատարութեամբ մեծամեծաց, միաբանիլ ընդ {նոսա}. եւ վասն այսորիկ գրեաց 'ի բերանոյ նոցա եւ 'ի վան

եւ նման վարդապետաց Հայոց, յորոց եւ փոխանցեցաւ 'ի {նոսա} 'ի սկզբանէ հետէ։ Ուստի՞ յառաջ գայր եւ զի՞նչ

տոյն. մեք ի քննին մտեալ ո՛չ մի անգամ, գտանեմք ի {նոսա} պատմական ծանօթութիւնս եւ եթ՝ աւանդեալս բանաստեղծ

ւ միանգամայն անընտել հին հայախօսութեամբ, զի որ ի {նոսա} են շեղջակոյտք [իբր ի բազումս] անգործածական բառից

են այսօր իմաստունք հայոց հնասէրք եւ մանաւանդ որ ի {նոսա} զարգացեալքն էին դպրոցական սահմանափակ տեսութեամբ.

ամանակին եւ պահանջման բնութեանն. զանազանութիւն ի {նոսա} զէթ այս նկատի, զի եւրոպէականք (ոտնկառոյց ունելո

ասկանալի է ազգին հինն եւ նուիրականն, իսկ նորն առ {նոսա} աղճատեալ ցայն վայր, զի դժուար էր ականջաց լսել զխ

այդորիկ վասն ոչ ուրանալ զմեր շնորհապարտութիւն առ {նոսա}. այլ թէ այդ վերակենցաղութիւն հնոյն լեզուի ունէ՞ր

ին լեզու՝ հինգ եւ 19- երորդ դարուց, չգտանիցեն ի {նոսա} զզանազանութիւն եւ զյարաբերութիւն աւ դարսն, յորս

եմք անդուլ արդարասիրութեամբ, կամ գուցէ հզօր է առ {նոսա} կամակորութիւն քան զառողջ դատողութիւն կամ անձնական

ւթիւնք ցարդ յայտնագործեալք յաշխարհի պարունակէին ի {նոսա}: Ո՞վ համարձակի ժպրհիլ, ասել թէ չէր պիտոյ զսրբազ

" Առ դառնաշունչ նախանձու իւրեանց, որ բունեալ է ի {նոսայ}... պատատեալ եւ քօղարկեալ երեսօք նստին, որպէս

ն հայկական ուսումնարանաց վասն հայաբար աւանդելոյ ի {նոսին} զուuանելիսն բովանդակ. զի կենդանի բարբառ ուսուցչի

բնույթից զուրկ աղավաղված լեզվով: Մինչդեռ " Սայաթ- {Նովա} " երգարանը գրված է բացառապես եւ իսկական իմաստով ա

իայի եւ այլոց. Թագուհի եւ Մեծ Իշխանուհի Նիզովեան {Նովա} -Գօրօդի, Չերնիգովի, Րեազանու, Րոստովի, Եարոսլա

լգարիայի եւ այլոց, Թագաւոր եւ Մեծ Իշխան Նիզովեան {Նովա} -Գօրօդի, Չերնիգովի, Րեազանու, Պօլօցկի, Րոստովի

ին երգերի անունով մի քանի անալի ոտանաւորք, Սայաթ- {Նովա}, Ադամ աղբար, Շիրին եւ այլն, բայց նորանց ազգայ

, քեզ մոլորեցրել է, որովհետեւ ես խնդրել էի Սայաթ- {Նովան}, որ բոլորովին այլ է: Քո ուղարկած ոտանավորները գ

րոշ բարբառներ եւ ոչ թե լեզուների խառնուրդ: Սայաթ- {Նովան} կարգին գիրք է, տպագրված Մոսկվայում 1853 կամ 1854

նել գրագիր ի հոգեւոր կառավարութեան տեղւոյդ, առ ի {նովաւ} ապահովել զսնունդ իւր յայդմիկ պանդխտութեան, զորմէ

իս փակածի յատկութիւնն ձեռնադրեալ եդի ներ կտակումս {նովաւ} ամենայն պարզապէս յայտնի կը լինի։ Երրորդ ի վ

արտակօք մերձ ընդ մերձ։ Տեսի այո՛ զկնի Հայաստանին {նովաւ} շուք, Մինչ ՚ի կալանս էր Գադիկ զի փոխեցաւ յա

լ առաւելս զայրացուցեալ, գրգռելով զկամացն իւրեանց {նովաւ} կատարեցին զհաճոյս։ Եւ սոցա այսպէս նախատուիլը

արէին Ամբակումայ ստունկանեն զաղաղակ՝ մանաւանդ թէ {նովաւ} " (եր. 50)։ Մենք այս դերանունը աղաղակի տեղ դր

ազգի. նա հոգի է ազգի, եւ ազգ մարդկան առ հասարակ {նովաւ} կեայ. իսկ լեզու չոր եւ անծուծ, այլ եւ թաղեալ ըն

բանն. նա էր 'ի սկզբանէ առ Աստուած, ամենայն ինչ {նովաւ} եղեւ եւ առանց նորա եղեւ եւ ո՛չինչ որ ինչ եղեւն.

եղեւ եւ առանց նորա եղեւ եւ ո՛չինչ որ ինչ եղեւն. {նովաւ} կեանք էր"։ " Ախ՝ լեզուն, լեզուն. լեզուն ո

ինս, հուսով եմ, ամառն այստեղ կգա, կամ էլ Նիժնի {Նովգորոդի} Մակարեւյան տոնավաճառից: Խնդրեմ այս մասին հայտնես

րծակատարը գրում է, եւ պատանին յայտնւում է Նիժնիյ- {Նովգորոդի} վաճառահանդէսը: Մի փոքր ժամանակից տղան հիւանդանու

այն Ռուսաց, Մոսկուայի, Կիեւի, Վլատիմիրու, {Նովգօրօդի}, Արքայուհի Ղազանու, Արքայուհի Հաշտարխանու, Արք

ամենայն Ռուսաց, Մոսկուայի, Կիեւի, Վլադիմիրու, {Նովգօրօդի}, Արքայ Ղազանու, Արքայ Հաշտարխանու, Արքայ Սիբիր

որ ուսեալ 'ի տղայութեանն յերանելւոյ Ալանայ, կեամ {նովիմբ} 'ի նմին անփոփոխութեամբ մինչեւ 'ի վախճան կենցաղոյս

զոր ուսեալ 'ի տղայութեանն յերանելոյ Ալանաց՝ կեամ {նովիմբ} 'ի նմին անփոփոխութեամբ մինչեւ 'ի վախճան կենցաղոյս

հրամայէր ինձ մատուցանել զայն Ձերոյին վեհազնութեսն {նովին} կնքով անկորուստ, կարծելով թէ Ձերոյին գերազանցութ

երազանցութիւն գտանիք ի քաղաքիս: Զնոյն զայն նամակ {նովին} ամբողջութեամբ յարդարեալ ի սմին՝ համարձակիմ մատու

լինել ՚ի մշտական յարգութեան իմ առ Ձեզ ցանկամ մնալ {նովին} ազգասէր պարոնացդ միշտ պատրաստական խոնարհ ծա

եղծութիւն յարգանացս, զոր ունիմ առ Ձեզ: Մնամ {նովին} մեծարանօք խոնարհ ծառայ Կանդիդատ Սանկտպետերբու

վախճանեալ՝ թողու կնոջ իւրում զգումարն վերասաց, {նովին} պատուիրանաւ: Ըստ ասելոյ պ. Աբգարեանց եւ այլ

զյարգութիւն իւր առ Ձեզ, Մեծարու Տիկին, Մնայ {նովին} յարգանօք լիակատար երեսփոխան ազգին հայոց ի Նոր Նախ

տալ անկեղծութեան հարգանացս զոր ունի առ Ձեզ, մնամ {նովին} միշտ, որպէս յերեկն եւ յեռանդն՝ Արգոյ հայրենա

իւն իւր առ Ձեզ, Մեծապատիւ հայկազնուհի, մնայ {նովին} յարգանօք խոնարհ ծառայ Կանդիդատ Սանկտպետերբուրգեա

շեսցի ի Հրէից, երկրորդ՝ զի յիշեսցի եւ պատուեսցի {նովին} յիշատակ կենարար յարութեան Տեառն: Պահել զկիւրակէ

իւրակէ ընդունիմք եւ պաշտեմք իսկ զկարգդ, թէեւ ո՛չ {նովին} նեղսրտութեամբ, որպէս փարիսեցիքն, մինչեւ զկայ առ

ութիւն եւ ի շինութիւն հաւատացելոց: Արգել Քրիստոս {նովին}, յիշել զմահ իւր զինմամբ խոյոց եւ զուարակաց, զոր

էպի գերբնական ուժերի ազդեցութիւնքը, " որով հարայ {նովին} եւ բժշկեցայց " ասելով: Այժմ միայն կարող եղա

կայ դարձեալ 'ի Յունաց աշխարհէն եկն երկիրս Հայոց, {նովին} կրօնաւորական խստամբերութեամբ եւ հրեշտակակրօն առաք

ղօթահայց ապաշխարութեամբ եւ առաջի անկմամբ պատառեցի {նովին} սուրբ ձեռօք զձեռնագրեալսն յինէն կարծեօք" (Յովհ. կ

ր իւրովքն հանդերձ, որպէս եւ մինչ ցյետին ժամանակս {նովին} մտօք հեռի կային 'ի Հռովմայ. եւ հուսկ ուրեմն առ '

ւշանային եւ բովանդակքն կեղծաւորէին եւ այլն։ {Նովին} կեղծաորութեամբ ընդդէմ վարդապետութեանց իւրեանց զկր

ւմն Հայոց, եւ իբր թէ ոչ կրթէին զմանկունս իւրեանց {նովին} տոգորմամբ, որով եւ կրթեալքն 'ի նոցանէ զնոյն շաւի

, որով եւ կրթեալքն 'ի նոցանէ զնոյն շաւիղ կալան եւ {նովին} մտօք զուսումն իւրեանց ուսեալք 'ի նոցանէ 'ի գործ ա

ղ ուսման Ծերունւոյս, եթէ ժամանակակցացն միահաղոյն {նովին} առաջնորդեալ էր լեզուախօսութեամբ, որով եւ այս աւա

ղճմտանօք առ ի նմանէ: Երանի թէ ողջոյն օրագիրք մեր {նովին} ընթանային կանոնօք, դնելով առաջի Հայկական ազգին մ

տարան զնոր բարբառն ազգային ի յարգի կացուցանել եւ {նովին} ճանապարհ հարթել ընդ անշքացեալ անապատ Հայկական լու

խնդրել եմ, ուղարկեցեք պ. Սալթիքյանցի անունով, {Նովսքու} -րեչսքի № 34 Մ. Նալբանդյանց 1853 39. ՍԱ

Դարբնեանց 1848, ի 7 ապրիլի ի Նախիջեւան 4. {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆԸ Խնդրէ

ք անոր բանը թող հոգա: Եվ այս եւս հայտ առնեմ, որ {նոր} ճանավարներուտ անունը չի կարցա կարդալու- Սվեդա էր

է: Օտար մարդու առջեւ չի կարդաք: 1850 7. {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆԸ Ի ՆԱԽԻՋԵՒ

տեանց Ի 8 մարտի 1850 ամի, եւ Նախիջեւան 8. {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵՒՈՐ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆԸ Ի ՆԱԽԻՋԵՒ

լ վեհափառութեան, որ գտանիմ ըստ ամենայնի անծանօթ {նոր} օրինակ հիւսուածոց դաւադիր ծուղակի Բարսեղի քահանայ

ԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՅ ԵՒ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԱՍՊԵՏԻ Միքայէլ դպրէ

Դիւանատուն Լուսաւորչական Հայուց Թեմակալ Առաջնորդի {Նոր} Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ հմր. 74, ի 4 մարտի 18

Յամի 1845 ի լինել ծայրագոյն պատրիարգ կաթողիկոսի ի {Նոր} Նախիջեւան, ըստ առաջարկութեան տեղւոյն Հոգեւոր կառ

ի Քիշինեւ քաղաքի յերկրորդ բաժնի քաղաքին յանդիման {նոր} որգոստային: Ի սմին խնդրոյ զոր շարադրեցի եւ պ

տարությանս մեջ մխիթարելու, ամեն օր կաշխատիք, որ {նոր} նոր խոցերով սիրտս ծակեք, վիրավորեք: Եթե մեղանչե

ւթյանս մեջ մխիթարելու, ամեն օր կաշխատիք, որ նոր {նոր} խոցերով սիրտս ծակեք, վիրավորեք: Եթե մեղանչել եմ

ատված բաներ, որոնք դարձյալ մի գալոց հսկայամարմին {նոր} հայախոսության սաղմն են (conceptus). սորանից եր

ստասիրաբար քննելով՝ պարտավոր ենք տածել ու խնամել {նոր} բողբոջները, որ գինի սերմիցը հառաջացած՝ խոստանու

նորա անմահությունը, ուրեմն ջանք ու խնամ ունենալ {նոր} լեզվի տղայական հասակի վերա: Վերանորոգյալ հայախոս

ել, թեպետ այս գրվածքը մի երեւելի բաներ չեն, այլ {նոր} լեզվի տղայության հասակի հիշատակարանք կարող են համ

ացա մորը եւ այլ հարցանողաց շատ բարեւ: Այստեղ {նոր} բան ոչինչ չկա, միայն սրբազան հայրը եկավ Մոսկվա հ

նկած կլինի՝ նա Մոսկվա է տեյի, չգրեցի: Եթե տեղդ {նոր} բաներ կա նե, գրիս, եւ Սատեթին հետ 3 հատ սպրինցո

թյուն: Պարոն Նազարյանցի նամակից իմացած կլինիս {նոր} ծրագրի մասին հետեւածներս, եթե հաջողի, հույս ուն

իայն մեկ լուր ստանանք Պետերբուրգից: Այստեղ ոչինչ {նոր} բան չկա, ինքս պարապում եմ եւ ոչ թե 76-ի, 54-ի,

շաբաթից կամ տասն օրից: Նորա մեջ կկարդաս դու եւս {նոր} բան ինչպես ինձ դուք քո կողմից գրել էիր, այժմ չեմ

ռ: Մի երկու բան կպատմե քեզ Բերբերովը: Ուրիշ {նոր} բան չունիմ. Սուլթանին թամամ հազար անգամ ասի, եղ

միաբան ուժով ջարդել խավար վիշապի գլուխը: Դեռեւս {նոր} կաթողիկոսի հաստատությունը չկա. ձայն կա, որ Լանս

որոնցից գանգատ ունիք եւ որոնց մասին ասում եք, թե {նոր} չէին եւ այլն, այդ ստությունքը եւ խաբեությունքը ա

դարձնել այս բանի վերա թող մի փոքր [բաց] աստուծով {նոր} կաթողիկոսի նստելովը, նորա [բաց] եւս կըսկսե յուր

յ Հոգին հաւատաց ի Ձեզ, եւ միլիոնից աչք յառեցան ի {նոր} յաջորդդ առաքելոց սրբոց Թադդէ ի եւ Բարթողոմեայ: Շ

. Ս. Պ. Բուրգ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, ԱՐԳՈ ԳԼՈՒԽ {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Ձեր

յունքը յուր ժամանակին, այժմ կամեի տեսանել եւ այդ {նոր} աստվածաշունչը, մանավանդ որ դա եբրայականից է թարգ

աւորաց ընտրելոց ՚ի բովանդակ ազգէն Հայոց որ ՚ի {Նոր} Նախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա ի մասի

ութեան տուեալ ի բովանդակ ազգէն Հայոց, բնակելոց ի {Նոր} Նախիջեւան քաղաքի, երեսփոխան ընտրելոցն, պ. Միքա

եզրակացութիւն բովանդակ ազգին Հայոց, բնակելոց, ի {Նոր} Նախիջեւան, ի մասին Հնդկական հրիտակացն հաստատեմք

Նորին յարգութեան պ. քաղաքական գլխոյ {Նոր} Նախիջեւան քաղաքի 52. ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿ

քաղաքական գլխոյ Նոր Նախիջեւան քաղաքի 52. {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻՆ

Նորին յարգութեան պ. քաղաքական գլխոյ {Նոր} Նախիջեւան քաղաքի 54. ՅԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՍՎԱՃԵԱՆԻՆ

լսեց եւ լսում է անլռելի " կեցցեները"։ Ահա մի {նոր} խրատ մարդկության, մի սոսկալի ապացույց այն բանին

կնապահ գունդը հավաքում է, որ ընդառաջ ելանել յուր {նոր} գալու իշխանին: Բոլոր այդ գնդի հրացանների խողովակ

1/24 Հունվարի 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ, ՊԱՐՈՆ Կ

24 Հունվարի, 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐ

8/20 փետր. 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՐՈՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏ

ՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ, Յերեսփոխանէ ազգին Հայոց ՚ի {Նոր} Նախիջեւան, ի մասին հնդկական հրիտակացն, ՚ի Միք

6 մարտի 1861, Լոնդոն ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ԵՒ ԱԶԳԱՍԻ

ՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ, Յերեսփոխանէ ազգին Հայոց ՚ի {Նոր} -Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն Տեղե

Լիակատար երեսփոխան բովանդակ ազգին հայոց ՚ի {Նոր} Նախիջեւան ի մասին հնդկական ազգային հրիտակաց

։ Ի գործոց յանձն եղելոց ինձ յազգէն Հայոց որ ի {Նոր} Նախիջեւան եւ ի վեհափառ կաթողիկոսէ ամենայն Հայոց ՚

յնպէս թողեալ են յօգուտ աստուածահաճոյ շինութեանց ի {Նոր} Նախիջեւան, որ գոն յօգուտ դպրոցի, աղքատանոցի,

վ յամի 1808, թողեալ է յօգուտ դպրոցին եւ տպարանին {Նոր} Նախիջեւանայ, որ առ երի ամրոցին Ազովու, մերձ իբ

ծոյն, յաղագս յանդիման առնելոյ զայն ազգին հայոց ի {Նոր} Նախիջեւան եւ վեհափառ կաթողիկոսին ամենույն Հայոց,

1 ամի, ՚ի Կալկաթա Հնդկաց։ ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԻ ԵՒ ԱԶՆԻԻ

ց յ30 Մայիսի, այն է՝ ի 11 Յունիսի, ըստ {նոր} տոմարի, յետ քսան եւ չորից աւուրց նաւարկութեան,

ւթեան տէր Ստեփանոս քահանայի, ժողովարար եկելոյ ՚ի {Նոր} Նախիջեւանայ ՚ի Հնդիկս, ըստ կարգադրութեան Արղութե

ի Կատարինեայ Խօջամալեանց, յօգուտ բարեկարգութեանց {Նոր} Նախիջեւան քաղաքի (որ մերձ յամրոցն Ազովու), խոն

յ նովին յարգանօք լիակատար երեսփոխան ազգին հայոց ի {Նոր} Նախիջեւան, ի մասին հնդկական հրիտակացն, հաստատեա

աբիայ: Աղօտ իմն յիշեմ զգործ մի ի թեմական ատենին {Նոր} Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ, յայսմ մասին եւ զխռովո

ԻՆ Լիակատար երեսփոխան բովանդակ ազգին հայոց ՚ի {Նոր} Նախիջեւան, ի մասին հրիտակացն ի Հնդիկս, հաստատե

ի Կատարինեայ Խօջամալեանց, յօգուտ բարեկարգութեանց {Նոր} Նախիջեւան քաղաքի, որ մերձ յամրոցն Ազովու, խոնար

ՊԱԼԻՆ Լիակատար երեսփոխան բովանդակ ազգին Հայոց Ի {Նոր} Նախիջեւան ՚Ի մասին Հնդկական հրիտակաց № 97 Յուն

ործոց յանձն եղելոց ինձ ՚ի քաղաքական կառավարութենէ {Նոր} Նախիջեւանայ երեւի, թէ ՚ի Մադրաս յամի 1808, Սարգ

Աղաւելեան արարեալ զկտակ յօգուտ աղքատաց եւ տպարանի {Նոր} Նախիջեւան եւ Գրիգորիապօլ քաղաքաց թողեալ է մերձ իբ

արգիս Ծատուրն վախճանեալ է յամի 1812: Յետ վախճանի {նոր} վախճանեալ են նոյնպէս երկու անգլիացի կտակակատարք ն

մն ճիզվիտները գնացել էին, երբ այս դժոխային կարգը {նոր} էր հիմնվում: Ցեյլոնից Մադրաս, իսկ Մադրասից Կալկ

1861, Կալկաթա 8 Օգոստոսի ԱՐԳՈՅ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ

յս, ինձ անկ էր (որպես երեսփոխանի ազգին մերոյ ՚ի {Նոր} Նախիջեւան) ստանալ զկէս դրամոցն գումարելոց յարդեա

աղագս յանդիման առնելոյ զայն կառավարութեան հայոց ի {Նոր} Նախիջեւան: Զվարձս պ. Գէորգ Աւետի եւ պ. Յովհ

շանակէ ինձ զտեսութիւն յ3 առաջիկայ Հուլիսի: (Ըստ {նոր} տոմարի): 2. Գրութիւն Վառվառ տիկնոջն Յովհան

. Գրութիւն օրէնսգէտ Պայլին ՚ի 1էն Օգոստոսի (ըստ {նոր} տումարի) որով կոչէ զիս ՚ի վաղիւ յատեան եւ պահանջ

տացագիր պարոն օրէնսգէտ Պայլի, յ2էն Օգոստ. (ըստ {նոր} տոմարի) համարաւ 96, յաղագս ստանալոյ յինէն զ700

ԵՏԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ ՅԱՐԳՈՒԹԵԱՆ ՄԵԾԱՐՈՒ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔԻ Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵ

իմ կողմից: Շնորհավորում եմ նրանց բոլորի առաջիկա {նոր} տարին եւ Քրիստոսի ծննդյան եւ հայտնության գալիք տո

այնուամենայնիվ, նորից շնորհավորում եմ քեզ գալիք {նոր} տարին եւ Քրիստոսի մոտալուտ տոնը: Քո եղբայր

գնած մնալ միեւնույն տեղում - նա կարող է հեշտացնել {նոր} զրահավոր նավերի նավարկությունը եւս, որոնց ծանրու

խելս: Ի դեպ, Օվսյաննիկովի գրացուցակի մասին: {Նոր} շատ գրքեր եմ տեսնում, որոնք չկային 60 թվականի սկ

ելի լինելու դեմ: Բայց նրանք այդ դրոշը բարձրացրին {նոր} դարաշրջանի սկզբին, երբ այնքան էին քաղաքակրթված ե

որի կազմավորման ընթացքը, եւ ըստ հնարավորության, {նոր} լեզվի երկու կարեւորագույն ճյուղերը հաշտեցնել, մի

ծածում է առանց կարիքի եւ առանց խտրության շարադրել {նոր} լեզվի համեմատական քերականությունը՝ ըստ ինձ հայտն

եւս 15-20 տպագրական թերթ: Եվ մինչեւ քաղաքացիական {նոր} լեզուն չդասավանդվի դպրոցներում, մինչեւ այդ լեզվի

յունը ուսուցիչների եւ աշակերտների ձեռին չի լինի, {նոր} լեզվի գրականությունը ոչ մի առաջադիմություն չի ուն

ության: Մեզանից ոչ ոք իրեն հաշիվ չի տվել, թե {նոր} լեզվում բայը քանի եղանակ եւ քանի ժամանակ ունի: Թ

րծ էինք ածում, բայց եւ մի քանիսն էլ, ի վնաս մեր {նոր} խոսքի, մնում էին անձեռնմխելի, թեկուզ պետք է խոս

ի նման գրականությունը բաժանում են ժողովրդից: {Նոր} լեզվի մի քանի ձեւերը նույնպես արհամարհվում էին այ

սել են նրանից 2000 տարի առաջ: Ահա՛ աղաղակող եւ՝ {նոր} լեզուն գործածության մեջ մտցնելու մեր սկզբունքին ո

ման, նրան բոլորովին թողնի եւ ստեղծի մեկ ուրիշը՝ {նոր} հիմունքներով, միթե դա, ճիշտ է՝ լռելյայն, բայց

վ իր մտքերը շարադրելու շրջանը եւ սկսել է գործածել {նոր}, վայրի, չմշակված ձեւը. ո՛չ թե նրա համար, որ ա

ձեւերին եւ այնքան ավելի խուսափել նրանից՝ հօգուտ {նոր} պրոգրեսիվ լեզվի, որքան այդ բարբառի մեջ տեսնում ե

ել մի բարբառի, որտեղ այնպես առատ են հին ձեւերը: {Նոր} լեզուն բոլորովին կկորցնի իր իմաստը, եթե նա չպետք

ում մշակված, մեր արդի պահանջներին համապատասխանող {նոր} ձեւեր, ապա խնդրեմ տվեք: Լեզուն որեւէ ուսմուն

թյուն առաջ չբերենք: Որեւէ բարբառի հին ձեւերը {նոր} լեզվի համար նույնքան են պետքական, որքան դեղձենու

ուն: Մեր հին լեզվում չկա " ծեծ խմել " ձեւը, իսկ {նոր} լեզվում ծեծը չի խմվում, այլ ուտվում է, այնինչ հ

պակասության եւ ընդհանուր կարիքի փոխադարձ լրացումը {նոր} լեզվի մշակման համար կարող է միայն իբրեւ ֆոն ծառայ

Զանազան գավառների մարդիկ, եթե իրոք ցանկանում են {նոր} լեզուն բարձրացնել ժողովրդի բարոյական գործոնի աստի

յսերի օդընտելացումն առաջին անգամ կիրառեց Փարիզում {նոր} վախճանված նշանավոր Սենտ Իլյեր Ժոֆրուան: Եվրոպան

ազան սուտ իմաստակությունների սահմանը եւ սկսվում է {նոր} ճշմարիտ ճանապարհ: Բայց հենց այստեղ էլ նրանք դժբա

երի օդընտելացումը մարդկային կենցաղի բարելավման մի {նոր} աղբյուր է. առաջ հիմնականում կար միայն երկու աղբյ

ctura opii, եւ ուրիշ ոչինչ: Իմ նիհարությունը {նոր} բան չէ, ընդհակառակն, այժմ ես կազդուրվում եմ. տ

: Քո Միշել [Հ. Գ. ] Ի դեպ, շնորհավոր {նոր} տարի: Անցիր, խնդրում եմ, ծնողներիս մոտ եւ ասա

իլ իս, եւ ինքն է եղել պապայիս ստակ տվողը, ադ ալ {նոր} լսեցինք: Այս գիրս առնելէդ ետքը, անպատճառ ճի

Ր 1. ՄԱՏԹԵՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏՅԱՆԻՆ 1856 թ. մայիս, {Նոր} Նախիջեւան ՆՈՐԻՆ ԲԱՐՁՐ ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏ

ԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ {ՆՈՐ} ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԱՅ ԵՎ ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ ԵՎ ԱՍՊԵՏԻ Ի Նախիջեւա

ԵՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃՅԱՆԻՆ 1860, օգոստոսի 14, {Նոր} Նախիջեւան ՆՈՐԻՆ ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՏԵԱՌՆ

ԶԱՆԱԶԱՆ ՆՇԱՆԱՑ ԱՍՊԵՏԻ 'ի քաղաքական գլխոյ {Նոր} Նախիջեւան քաղաքի 'ի Կարապետէ Հայրապետեանց՝

մանակս աւանդեալ են յօգուտ ազգիս մերոյ բնակելոյ 'ի {Նոր} Նախիջեւան քաղաքի զհրիտակս ողորմութեան յանուն դպրո

. S. " Այս րոպէիս ձեռքս հասաւ Մոսկուայում տպած " {Նոր} քնար Հայաստանի " անունով տետրակի չորրորդ համարը.

ան սպասաւորութեանը, բայց ինչ պիտոյ է առնել. այդ {նոր} բան չէ աշխարհի երեսին, եւ մտածող մարդիկ վաղուց ա

ձեր ամուսնուց: - " Այո՛, բայց մեծ զրկանք չէր. {Նոր} չէր թէեւ տաճարը, Բայց շատ ջերմեռանդ զոհեր, Միշտ

թիւնը, որ գործել էր իմ վերայ Պ. Յովհաննիսեանի " {Նոր} Քնար Հայաստանի " անունով չորրորդ տետրակը (տպած Մ

ի մէջ գրել եմ իմ դատողութիւնը Պ. Յովհաննիսեանի՝ {Նոր} Քնարի եւ առ հասարակ ազգային երգ անունով աշուղների

յդ էր պատճառը, որ ծառաս չէր ճանաչում, որովհետեւ {նոր} էի բռնել սորան: Ողջոյն եւս չտուած՝ դրեց նա թաց

յիմար բաներ ես ասում, Էֆիմերդէս ո՞րն է... - {Նոր} նոր հաւեր են դուրս եկել, երկաթի ձուեր են ածում.

ր բաներ ես ասում, Էֆիմերդէս ո՞րն է... - Նոր {նոր} հաւեր են դուրս եկել, երկաթի ձուեր են ածում. մին

Ն հրովարտակով ՄԵԾ ԿԱՅՍՐՈՒՀԻՆ բարեհաճել է ցուցանել {Նոր} Նախիջեւանու Հայոց ազգին զանազան առանձնաշնորհութիւ

երեան, եւ այլոց, եւ այլոց, եւ այլոց: {Նոր} Ռուսսիական գաւառի Նախիջեւանի քաղաքի Հայոց հասարակ

եցիքը, որ վեց հատ են թուով, հոյակապ եւ ամենեւին {նոր} ճարտարապետութեան կանոններով, որոնցից Աւագը՝ Սու

ն հանգստանալ բնութեան գոգումը: Գետի ափը, մինչեւ {նոր} ժամանակներս, չունէր մի յարմարաւոր նաւահանգիստ։

ն մի առանձին բերք, որ յատկապէս նորան պատկանէին: {Նոր} ժամանակներումս լսւում է, թէ ձկնորսաթիւնը Դօնի մէ

ասն տարու մէջ, ընկել է եւ այժմ եւս գտանւում է մի {նոր} աւերանքի տակ։ Եթէ յառաջ հարիւր բառի մէջ երեսունը

Գերեզմանական մոլահուր, որ շատ անգամ երեւում է եւ {նոր} թաղած մեռելների գերեզմանների վերայ, եթէ խաղաղ էր

որպէս նաեւ մեր ազգի մէջ: Ամենայն ժամանակ բաների {նոր} կարգը պատերազմ ունի հին կարգի հետ, լոյսը խաւարի

մար: 2) Վարդապետարան կրօնի: 3) Հանդէս {նոր} հայախօսութեան, երկու մեծ հատոր: 4) Թափառակ

ն շարունակելու են " Հիւսիսափայլ " օրագիրը, այլեւ {նոր} նոր գրքեր եւս դուրս տալու: Եւ այս գործունէութիւն

րունակելու են " Հիւսիսափայլ " օրագիրը, այլեւ նոր {նոր} գրքեր եւս դուրս տալու: Եւ այս գործունէութիւնը մի

րիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել: Դարձեալ մի {նոր} զարմանք. պատճառ, առաջին անգամ հրապարակեցի իմ գր

ասել, որ նորերումս հանդիպեցայ Պ. Բէգզադէին, որ {նոր} էր եկել մի այլ քաղաքից, բայց ինչպէս վշտահար, վա

ունայնութիւնը՝ քարշում են պոչերը: Ը. {Նոր} տարի 1859 - Բէգզադէի նամակը - Տրովատորի բովանդակո

, պատուելի՛ ընթերցող, մի տարով եւս ծերացանք... {Նոր} տարու առաւօտը հազիւ լուսացած, եւ ահա Նոր տարի շն

անք... Նոր տարու առաւօտը հազիւ լուսացած, եւ ահա {Նոր} տարի շնորհաւորողքը գլուխ կոտրելով չափում են փողոց

փոքր մտածել քո հետ, պատուելի՛ ընթերցող, մտածել {Նոր} տարու վերայ: Պիտի ասես՝ ի՞նչ մտածելու բան կայ,

տարու վերայ: Պիտի ասես՝ ի՞նչ մտածելու բան կայ, {Նոր} տարին Նոր տարի է, դա մի այնպիսի օր է, որ ուրախա

յ: Պիտի ասես՝ ի՞նչ մտածելու բան կայ, Նոր տարին {Նոր} տարի է, դա մի այնպիսի օր է, որ ուրախացնում է ամ

օք որքա՛ն տրտմութիւնք եւ վշտեր կան թաքնուած: {Նոր} տարին ինքնըստինքեան ուրախութիւն չէ եւ չէ՛ կարող մ

կաւորութիւնքը: Այս ասածներիցս երեւում է ահա, որ {Նոր} տարում եւս, ինչպէս միւս այլ հանդիսաւոր օրերում,

անձնասիրութենից: Առանց այս բաները քննելու, {Նոր} տարին նոյնպիսի օր է, ինչպէս Մեծ պահքի երկուշաբթի

ծանրանում են սրտիս վերայ: Ո՛հ, ահա երեսուն {նոր} տարիք անցուցել եմ ես, նոցանից մինչեւ քսանը նոյնպ

, ինչպէս այժմ շատ մարդերի, բայց այս վերջին տասն {նոր} տարիքը ի՜նչ բաների վկայ են եղել իմ հետ միասին, ի

երից մի քանի արտասուքի կաթիլներ: Ասես թէ այս {Նոր} տարում ես առաւել ուրախ եմ, քան թէ անցած նոր տարի

այս Նոր տարում ես առաւել ուրախ եմ, քան թէ անցած {նոր} տարիներում. պատճառ, նախընթաց տարին անխորհուրդ ա

ւթեանը: Պատուելի՛ ընթերցող, ես քո մօտ չեկայ {Նոր} տարին շնորհաւորելու։ Դորա փոխանակ, մտածելով այս

սօր, Հայաստա՛ն " երգը, որ մի ժամանակ երգուած էր {Նոր} Նախիջեւանում, մինչդեռ քաղաքական վարժատան մէջ Պ.

ել թէատրոնական բեմից։ Այդ կը լինէր նոցա համար մի {նոր} զարկ, մի նոր շարժառիթ յառաջադիմութեան: ____

բեմից։ Այդ կը լինէր նոցա համար մի նոր զարկ, մի {նոր} շարժառիթ յառաջադիմութեան: _______ Մի այլ

ատարակողին, ինչպէս Պ. Գամառ-Քաթիպայի եւ մի քանի {նոր} ոտանաւորքը, որ վերոյիշեալ նամակով ուղարկել էր ին

հ կատարելով՝ վերջապէս մի ուրբաթ առաւօտ, մինչդեռ {նոր} բաժանւում էր մութը լոյսից, մտանք Շամիլի աթոռանիս

ը, բայց ես չեմ մեղաւոր, որ շտապեցի քո մօտ. դեռ {նոր} էի տեսել քեզ հեռուից, եւ ահա սիրտս սաստիկ սկսեց

ինչեւ այժմ դեռ կռիւ ունին իւրեանց մէջ, հին, եթէ {նոր} ռամկական (jargon!) լեզուով պիտոյ էր գիրք շարադր

P. S. Լսում եմ, որ Փարիզում հրատարակւում է մի {նոր} ազգային օրագիր, թէ լրագիր՝ " Արեւմուտք " անունո

, Հօմբուրգ, Հեսսեն - Հօմբուրգեան կոմսութեան {նոր} մայրաքաղաքը: Յիշատակարանի խօսակցութիւնքը.

- Փարիզեան ազգային դպրոցը. - Հրեշտակն Հայաստանի {նոր} օրագիրը. - Մուրադեան վարժարանի աղօթքը: Այն

նը առաջին անգամ կամ ` գուցէ աւելի տգեղ: Բայց այս {նոր} բան չէ. ինչպէս մինչեւ այսօր Թիֆլիզում տպուած գրք

ւր պատմութեան, ընդհանուր օրէնսգիտութեան, հին եւ {նոր} քաղաքան աշխարհագրութեան: Գաւառներ եւ աշխարհներ ս

ը կամ օգտակարութիւնը: Հեղինակը իւր գործի մէջ {նոր} ապացոյց է տալիս մեզ իւր անսահման իրաւունքներին,

ան իրաւունքներին, որից օգուտ էր քաղում: Խօսելով {Նոր} -Նախիջեւանի վերայ, խօսելով եկեղեցիներում գտանուած

յց չորս հինգ հարիւր տարի անցան նորանից յետոյ, եւ {նոր} պատմութիւնը (16 դարուց) պատնէշ է քաշել հին եւ ն

ր պատմութիւնը (16 դարուց) պատնէշ է քաշել հին եւ {նոր} մարդկութեան մէջ: Մի՞թէ հեղինակը կը ցանկանայ, որ

ուցած է մինչեւ մեր օրերը: Ահա, եղբա՛յր, մի {նոր} երեւոյթ, բուն հայկական, ասիական եւ անմխիթար դպր

սիոս եւ Խորէն Գալֆայեան վարդապետքը կամենում են մի {նոր} օրագիր հրատարակել՝ " Հրեշտակն Հայաստանի " անունո

րուած է վենետկեան Մխիթարեանց ձեռքով եւ, որպէս մի {նոր} եւ հաւաստի նշան միաբանութեան հարազատ պապականութեա

յում տպելի գրքերի եւ օրագրերի վերայ: Մի {նոր} քաղաք մտանելով՝ ես ոչ միայն անարժան, այլեւ ամօթ

տպարանում, ուր տպւում էր " Արեւմուտքը"։ Ահա մի {նոր} գաղափար Հայերի ասիական թանձր պղտորամտութեան, մին

: Այդ տպարանի մէջ գործածական տառերը սովորաբար են {նոր} ոճով շինուածք, թէպէտ եւ ոչ բոլորովին կատարեալ ճա

թէ միայն պիտի կուրծք մաշէ, աչքի լոյսը թափէ ազգին {նոր} գաղափարք տալու համար, այլեւ պիտի տանի այն սեւ սե

յն ամիս հրատարակում են այս կամ այն հրատարակուելու {նոր} օրագրի յայտարարութիւնք: Այո՛, ցաւելով խոստովանո

ւ վնասի ճանապարհը փակելու համար գրում է Բէգզադէին {նոր} ապրանք ուղարկել: Բէգզադէն, սկզբումը այսօր էգուց

րում է նա եւ շատ անգամ, եթէ չէ կամենում Բէգզադէն {նոր} ապրանք հասուցանել, որպէսզի կա՛մ ինքը գնայ այդ քա

ած էին: Երիտասարդը պատասխանում է. " Պարո՛ն, թէ {նոր} է, թէ հին է, ահա քո՝ ինձ տուած ապրանքը, ես չե

գուի՞ արդեօք, նոյնպէս չգիտենք: Աստրախանի՝ {նոր} բացուած հոգեւոր դպրոցը, որքան մեզ յայտնի եղաւ դո

ը: Մի քանի օր սորանից յառաջ ստացած նամակը մի {նոր} ապացոյց տալիս է մեզ մեր աբեղաների ֆանատիկոսութեան

Սիրական լեզուիդ իբրեւ արքուն տէր: Նա {նոր} է զարթել Դարաւոր քնից, Հին փոշին նոր է

Նա նոր է զարթել Դարաւոր քնից, Հին փոշին {նոր} է Թափել վերայից: Քո օրից այսօր քանի

ճէ, Թող պտուղ բերէ, Սուրբ յիշատակիդ {Նոր} փառք պատրաստէ: Դպրոցի ազգայնութիւնը կախ

ոյապէս։ Մեք պատասխանում ենք՝ ո՛չ: Նոքա դեռ {նոր} աշխարհ բերած մանուկը, ըստ մեծի մասին, յանձնում

ին լցուցանելու: Հա՛յ կանայք, դուք որչափ եւս {նոր} ժամանակների ծնունդ, այնուամենայնիւ դուստր կամ թո

էր եւրոպացի կանանցից. առ ժամս, մինչեւ մեր ազգի {նոր} մայրերը, հերիք է մեզ եւ շատ շնորհակալ կը լինինք

այրենի պարտականութիւնը. դուք ձեր աղջիկներից պիտի {նոր} մայրեր պատրաստէք գալոց սերունդի համար, դուք ձեր

եկել նիւթականութեան ծառայելու: Դուք պարտակա՛ն էք {նոր} հայրեր պատրաստել նոցանից եւ ազգութիւնը, լեզուն ե

է կամ կարող էր գրել, ըստ որում, չկային պարզ եւ {նոր} աղբիւրք: Լուռ մնալ մի այլ հարկաւոր բանի մասի

եւ հաւանութեամբ ընդունուած եւ քննութեան դիմացած, {նոր} գրուած պատմութիւնը Հայոց կը տպէր երկու գլխաւոր Հա

ն հոգին վաղուց թռած է մեր աչքից: Աստուծոյ մի {նոր} շնորհը կը լինի մեր վերայ, եթէ այսուհետեւ գէթ աշխ

իւնը կշռում է եւ չափում է ազգերը, կը վայելէ՞ մեզ {նոր} ի նորոյ քրքրել հին կրօնական վէճերի քուրան, որին

զգերի վերստին ծաղկիլը, ճնշուած եւ չորաբեկ սրտերի {նոր} զօրութեամբ զուարթանալը եւ ընդարձակուիլը, այդ բան

ա բոլոր սխալական գաղափարը, պիտի հարկադրուէինք մի {նոր} գիրք գրել՝ երկու անգամ մեծ Պ. Խուդաբաշեւի գրքից

ն կը լինի նորան իւր երեկոյացեալ հասակում, քան թէ {նոր} տպած գործի պէս աշխատութենների հրատարակելը, որ բա

Ամենայն յաջողութիւն ցանկանում ենք պարոնին այս {նոր} ասպարէզի մէջ եւ հաւատում ենք, որ նորա ջանքը կը պ

նչ կամիս, արա՛, բայց ժամանակը իւրեանը կ'առնու: {Նոր} կառավարութիւնը տեսաւ այս բոլորը, հասկցաւ, որ ան

ասում է մինը, որ չէ սիրում ուրիշի, մանաւանդ մի {նոր} կարծիքի հաւանութիւն տալ: - Եւ դու կարծեցիր, թէ

ր դրամական վիճակը. ի՛նչպէս, մի կողմից՝ արտաքին {նոր} պարտքով (եթէ տան), իսկ միւս կողմից՝ Պօլսի պար

անուր կարօտութեան: Կանգնեցուր, եթէ կամիս, {նոր} սիւներ, բայց եթէ հիմքը ոյժ չունի, շինուածքը ի՞ն

ադարեցնելու: Բայց այն տոկոսը, որ պիտի վճարէ իւր {նոր} պարտքի համար, կը տանի նորա ապրանքի վաստակը, թէե

րան բաւական վարձ, թողունք եւ այս, ի՞նչպէս երթայ {նոր} ի նորոյ ծառայ դառնայ այդ հասակում: Բայց այստեղ ը

, թէ հին ազգերը մեռան եւ յաջորդք չթողեցին, բայց {նոր} ազգերը, որ հիների օրերում չկային, նո՞ր ստեղծուե

ացած ազգը ապրում է իւր ժառանգների մէջ, յառաջացած {նոր} ազգը վաղո՛ւց ապրում էր իւր նախահարց մէջ: Ազգի մա

է, վաղուց արդէն ապրող մի բազմութեան, կազմում է {նոր} դարագլուխ կեանքի եւ գոյութեան: Ազգութիւնը մ

ւնքը հեշտ բաներ չեն, եւ համարձակ կարելի է ասել՝ {նոր} ի նորոյ ձեռք բերելուց աւելի դժուար: Ուրիշների փո

եստի ներկայ վիճակը, այլ, ինչ որ դարերով յառաջ: {Նոր} գիր ուսանող մարդը թո՛ղ չհամարձակի ուրեմն թղթի վեր

տեմ ինչի վերայ, որ կարգը հասնի թղթին, ըստ որում {նոր} է սկսանում եւ հարկ է, որ յառաջ անկատարը ձեռք բեր

ը պիտի թագաւորէ բոլոր Թիւրքիոյ մէջ, չնայելով այն {նոր} պարտքին, որ առնում է նա Անգլիայից: Այդ լիբրէներ

ւ շահուողը ընդհանուրի հաշուով շահուեցաւ. քանզի, {նոր} արծաթ չմտաւ ընդհանրութեան մէջ, այլ մինից անցաւ դ

ն է ընծայուած նորա բովանդակութիւնը եւ ազգային այս {նոր} երեւոյթի վերայ պատշաճ չենք դատում մաշուած ձեւերով

պէս հետեւանք դրուած էին թատրոնաբեմի վերայ: Նա մի {նոր} տեսակ դպրոց է, ուր ուսանում են ամեն հասակի մարդի

թերութիւնք, որ գրեթէ անհրաժեշտ են ամէն մարդու մի {նոր} պաշտօն կատարելու ժամանակ: Յոյս ունենք, որ

շեր էր: Այսպիսի գործեր կարո՛ղ էին մեծապէս վնասել {նոր} հիմնուած թատրոնին: Եւ մանաւանդ թէ տեղիք տալ

լով շօշափելի կացուցանել մեր ընթերցողներին: {Նոր} Նախիջեւանի հայերը ողորմելի խեղճութեամբ բնակութիւն

լի առաջին թուականից) աւանդում է իւր անշարժ գոյքի {Նոր} Նախիջեւանու դպրոցին եւ այլ աստուածահաճոյ շինուածն

վ, ապա կարող է անմիջապէս Տագանրոգու քաղաքապետի, {Նոր} Ռուսսիայի կուսակալի եւ ներքին գործերի նախարարի ձե

ետոյ յիմ տների քրէհիցն հատուսցեն զպարտսն եւ զնոյն {նոր} ստացեալ շինուածքն եւս յորժամ գնեսցեն, էս թղթումն

ւ նշանն յատկացուցեալ գրեսցեն եւ յայտնեսցեն թէ այս {նոր} շինուածքը եւ կամ էս ինչ տունն եւս, վերն յիշեալ Մ

մասն վաղֆ արարի եւ կատարելապէս ետու յԱզով գաւառոջ {Նոր} Նախիջեւանու քաղաքին հայոց բարեկարգութեանցն. այսի

ւնիմ գրեալ, յորոց եւ մինն առաքեալ եմ ի Նախիջեւան {Նոր}. եւ այժմ վասն ներկայ իմ առաւել հարկաւորութեան եւ

տարելապէս վաղֆ արարի եւ ետու յատկացեալ եւ առանձին {Նոր} Նախիջեւան քաղաքի սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի անուամբ

շեալ դպրատներն մշտնջենաւոր իմ յիշատակաւ մնասցեն ի {Նոր} Նախիջեւան եւ ի տպեալ գրեանս յիշատակեսցէն: Ո

տանցն, եւ որպէս յիշեալ տան եկամուտն, նոյնպէս եւ {նոր} ստացելոց զեկամուտն առաքեցից ՚ի Նոր Նախիջեւանի բար

ն, նոյնպէս եւ նոր ստացելոց զեկամուտն առաքեցից ՚ի {Նոր} Նախիջեւանի բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, նման

զյիշեալ տունն եւ նորա եկամուտն, ամենայն եւս եթէ {նոր} ստացեալ տունք եւ այլն իցեն ընդ այնոցիկ եւ զնոցին

արութեան իւրոյ իբրեւ տէր եւ զշարժելիսն առաքեսցէ ի {Նոր} Նախիջեւան: Եւ ի հաստատութիւն այն տուր եւ առութեա

յ տէր Մարտիրոս Դաւթեան: Հինգ հարիւր ռուպլին {Նոր} Նախիջեւանու ժողովարար տէր Ստեփաննոս Յարութիւնեան

պլին Երուսաղեմայ պատրիարգին։ Հարիւր ռուպլի {Նոր} Նախիջեւանու առաջնորդին։ Հարիւր ռուպլի Հալա

ի Հալաբայ սրբակրօն քահանայից: Հարիւր ռուպլի {նոր} Ջուղայու սրբոյ Ամենափրկչի վանայ եղեալ սրբակրօն մի

Ութ հարիւր հուդլի Կտուց: Ութ հարիւր ռուպլի {Նոր} Ջուղայու կուսանաց: Ութ հարիւր ռուպլի Հալաբ

ելով, հինգ հազարն սրբոյն էջմիածնայ է հինգ հազարն {Նոր} Նախիջեւանայ տպարանում մնասցէ իբրեւ հիմն մշտնջենաւ

մին բաժին սուրբ Երուսաղեմայ եւ միւս մին բաժինն՝ {Նոր} Նախիջեւանայ դպրատանց, այնպէս բաժանելով կամենու բ

դ տաս նրան... Ու թէ շոյուի գլուխը կոր... Քեզնից {նոր} կեանք ստանայ, Աբրահամեան քո վրանին Միշտ ` Մամբր

անելոյ յայն զայնպիսիս, ընդ որս մտանել ունէին ե՛ւ {նոր} ե՛ւ այլ իմաստք. ուստի յաւելու վարդապետն " եւ մեք

այտ իւր ծոց զորդիս գգուեալ որովայնի իւր ծնունդք։ {Նոր} տեսարան՝ նոր ոլիմպոս ՚ի քեզ Մասիս երեւի, Մի՛ այ

րդիս գգուեալ որովայնի իւր ծնունդք։ Նոր տեսարան՝ {նոր} ոլիմպոս ՚ի քեզ Մասիս երեւի, Մի՛ այլ Պարնաս իւր մ

ծդ ձգել անտէր։ Ի՞նչ հարկաւոր միշտ ամեն օր՝ {նոր} նոր բաներ մտքէդ հանել, Կամ առաջվան ընկերներ

գել անտէր։ Ի՞նչ հարկաւոր միշտ ամեն օր՝ նոր {նոր} բաներ մտքէդ հանել, Կամ առաջվան ընկերներուդ

աջ կանգնեցաւ. Սրտէս կարծես փոքրափողիս {Նոր} զօրութիւն ոյժ հասաւ։ Ջիլ չըմնաց՝որ չ

ա՜տ շա՜տ մի եօթնեկով կը պրծնի, Եւ թէ իսկոյն {նոր} ծանօթ մեզ պատահի փողոցում, Նորա տեղը աներկբ

ւ ողջ ունայն. Տեսաւ բազմած Նիկողոսի գահումը {նոր} թագաւոր Ու դէպի նա տեսաւ ազգի սրտում վառած

, Հնչեմ քնարս որպէ՞ս. Ինձ ո՞վ կը տայ {նոր} զօրութիւն, Եթէ դարձեալ դու չօգնես:

իմ քնարը: Ինձի փչէ աստուածային {Նոր} զօրութիւն, նոր ոգի, Թռցրու ինձ շուտ Սակոյլ

Ինձի փչէ աստուածային Նոր զօրութիւն, {նոր} ոգի, Թռցրու ինձ շուտ Սակոյլնիկ, Ուր

ւտութենից: Վարդապետները ամէն օր {Նոր} -նոր բան կ՚ասեն, Ուսանողաց առաջիցը Նոր

թենից: Վարդապետները ամէն օր Նոր- {նոր} բան կ՚ասեն, Ուսանողաց առաջիցը Նոր լոյս

Նոր-նոր բան կ՚ասեն, Ուսանողաց առաջիցը {Նոր} լոյս կը վառեն: Ծոյլը զրկուած է ` Նաեւ

բաները Բացի իւր խաղից: Լսարանը {նոր} ծնող է Ուսանողներին, Բարւոք ապրել սով

ռերի միջերից դուրս վազելով, Յանկարծ մի այլ {նոր} երեւոյթ տեսնում եմ: Մի հաստաբուն, բ

- " Այո՛, բայց մեծ զրկանք չէր. {Նոր} չէր թէեւ տաճարը, Բայց շատ ջերմեռանդ զոհեր

Սիրական լեզուիդ իբրեւ արքուն տէր: Նա {նոր} է զարթել Դարաւոր քնից, Հին փոշին նոր

նոր է զարթել Դարաւոր քնից, Հին փոշին {նոր} է Թափել վերայից: Քո օրից այսօր

Թող պտուղ բերէ, Սուրբ յիշատակիդ {Նոր} փառք պատրաստէ: ՕՇԱԿԱՆ Օշակա՜ն.

տակը շփեցին, Մանրացուցով տեսանելի Մեզ {նոր} աշխարհներ բացին. Չտեսնուող, չբռնուող

կ, Մի վայրկենում երբ խօսեցին Լոնդոն, {Նոր} -Եօրք, Պուլ-Պինանդ: Բայց պատմութեան

ց հնութեան փոշին. Նորանց յիշելով արդեօք մի {նոր} կեանք Առնու Հայաստան - նոցա խե՜ղճ այրին:

քը սուրբ անուան, Գուցէ այս կերպով մի ստոյգ {նոր} կեանք Առնու խեղճ, այրի, մայրն Հայաստան:

ւն: Գնա՜ց ու էլ գալիք չունի: 1864 Շնորհաւոր {նոր} տարի Յունուարի 1-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, Հիւս

ամբ. տեսնինք նորը, որ ահա զարկում է: Շնորհաւոր {նոր} տարի, 1865, 1 յունուարի, ժամ առաջին: 1865 Շ

865, 1 յունուարի, ժամ առաջին: 1865 Շնորհաւոր {նոր} տարի: Յունուարի 1-ին տես[ութիւն եղբ[օրս] հետ. ա

երը երբէք համաձայնելու չէին խաղաղութեամբ տեղի տալ {նոր} գաղափարներին, գիտէինք, որ նորը պատերազմով պիտի

գրողների անձնական պակասութիւնը չէր, այլ մանաւանդ {նոր} լեզուի մանկութեան պակասութիւնը։ Եւ երբ նոր լեզու

աւանդ նոր լեզուի մանկութեան պակասութիւնը։ Եւ երբ {նոր} լեզուն, տակաւին անմշակ, չունէր այն յատկութիւնքը

" Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր դառնում!! Հին եւ {նոր} լեզուի ընդդէմ մեր սքանչելի հայկաբանների անխտիր գո

հանրապէս եւ սովորաբար միջոց էին թարգմանում հին ու {նոր} լեզուի ոգուն ընդդէմ, երբ մենք, հայկական ոգուն հ

յը կարող է խօսել այսպէս եւ ոչ այլապէս։ Բռնադատել {նոր} լեզուն եւ մինչ այն աստիճան ստրկացնել հին լեզուի ձ

ս կողմից, յարգելով ժողովրդի իրաւունքը, պաշտելով {նոր} լեզուի իրաւունքը, այնուամենայնիւ հարկ կայ մատենա

թեան ազդեցութեան տակ առաջ գնացած աճելութիւն։ Եթէ {նոր} լեզուն չունի հին լեզուի ոլորուն ոճերը, եթէ չէ կա

ական փքուռոյց հռետորութեամբ նոյնանշան բառեր, եթէ {նոր} լեզուն աւելի պարզ եւ անզարդ է իր ձեւերով, այդ չէ

դ թէ առաջ է գնացել։ Բայց " Հիւսիսափայլի " 1862-ի {նոր} համակարգութիւնը (նոր ասում ենք տարբերելու համար

այց " Հիւսիսափայլի " 1862-ի նոր համակարգութիւնը ( {նոր} ասում ենք տարբերելու համար 1858-1861 թուականների

անների հրատարակուածից) գլխաւորապէս պատերազմում է {նոր} լեզուի այն ոճերի եւ ձեւերի հետ, որ ընդհանրապէս ն

թէ իրենց բոլոր կեանքի մէջ մէկ վայրկեան մտածել էին {նոր} լեզուի օրէնքների եւ պայմանների վրայ, հազիւ թէ կա

նկանոն աղճատաբանութիւնքը երբէք չէին կարող հասցնել {նոր} լեզուի մշակութիւնը դէպի նորա ցանկալի նպատակը։ Մե

մանիչքը նոյնպէս գիտակից հաշուատուութեամբ աշխատէին {նոր} լեզուի վրայ եւ ոչ լոկ բնական ազդեցութեամբ, այն ժ

մշակութեան։ Մինչեւ այժմ նոքա լեզու չեն մշակած եւ {նոր} լեզուն ոչ համ է տեսել նոցանից եւ ոչ հոտ։ Եւ այս

ման վերայ հեղինակի գրելիքը առաջինը պիտոյ է լինէին {նոր} հայախօսութենով։ Երկրորդ՝ հեղինակութիւնը պիտոյ է

մենայն օր, չեմ ասում օրացոյցների համար, որ միշտ {նոր} են տպւում զանազան տեղերում, որոնց մի քանիքը եղան

այկական խօսքը վերակենցաղելու, քանի՞ սիրտ ու ձեռք {նոր} հայախօսութեան ամբարտակ յարուցանելու հնութեան աւեր

մասին խօսակցութիւնս կնքում եմ սորանով, թէ մինչեւ {նոր} լեզուն չ'լինի առհասարակ մատենագրական լեզու, մինչ

այս երկար աշխատութեան մէջ, ամենայն քայլափոխումս {նոր} քաջալերութիւն եմ զգացել, որովհետեւ պիտոյ է բարձր

նպատակիս։ Այդ խնդիրը իմ գործ չէ լուծանել։ {Նոր} լեզուն դեռեւս մանուկ է. դեռ շատ եւ շատ դժուարութ

իկ եւ յաջող խօսելու։ Այդ կը հոգայ ժամանակը, երբ {նոր} լեզուն, հեղինակների գրչի տակ ճախարկուելով, կ'ըս

անգամ եւ բառերը, որոնց մէջ կարելի էր պարունակել {նոր} մտքերը, որ մինչեւ այժմ չ'կային Հայերի մէջ։

79 Սրբազանին, Աստրախան 10 80 Նազարեանցին [ {Նոր} Նախիջեւանից] Յուլիս 19 81 Աջեմեանցին 26 82 Խաֆա

4 Հայրապետեանցին 5 Սրբազան Կիւրղի[ն] Փետրուար, {նոր} տոմար Լոնդոնից [ամիս համար] Փետրուարի 3-ի փոստ

սիս[ափայլի] № 1 մէջ, ուրախացայ շատ եւ ասես թէ մի {նոր} կենդանութիւն եկաւ վերաս: Չար լեզուներ ասել էին ի

Թարգմանութիւն ՀԱՅԵՐԵՆ ԼԵԶՎՈՎ {ՆՈՐ} ԱՄՍԱԳՐԻ ՄԱՍԻՆ (Նամակ խմբագրին) Ողորմած պարոն,

արոն, մեր մայրաքաղաքի պատերի ներսում՝ գրական մի {նոր} նախաձեռնության մասին: Դա " Հյուսիսափայլ " անունո

աձեռնության մասին: Դա " Հյուսիսափայլ " անունով, {նոր} հայկական լեզվով ամսագիրն է, որը Լազարյան ճեմարան

իտնական խմբագիրը՝ առաջին հայը Ռուսաստանում, որը {նոր} Եվրոպայի ժողովրդական գրականության կազմավորման ասպ

պայմաններից մեկը: Հարգարժան պրոֆեսորը, որը {նոր} հայերեն լեզվով գրած իր բազմաթիվ աշխատությունների

ընդհանուր գծերով բնութագրել պրոֆեսոր Նազարյանցի՝ {նոր} հայկական ամսագրի ղեկավար ոգին: Ռուսերեն թարգմանո

ու հետ: Միանգամայն հասկանալով, որ յուրաքանչյուր {նոր} հորինվածք պետք է հիմնված լինի նախորդ զարգացման լա

րմած պարոն, համառոտակի ծանոթացնել ձեզ նախատեսվող {նոր} հայկական ամսագրի բովանդակությանը, հիմնվելով կառա

երից: Այստեղ էլ կզետեղվեն ինչպես հին, այնպես էլ {նոր} հայերեն լեզվով հրատարակված նոր գրքերի քննադատական

ես հին, այնպես էլ նոր հայերեն լեզվով հրատարակված {նոր} գրքերի քննադատական վերլուծությունները, վերլուծու

ԿՐԻՏԻԿԱ ՀԱՆԴԷՍ {ՆՈՐ} ՀԱՅԱԽՕՍՈՒԹԵԱՆ, ԳՈՐԾ ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՆԱԶԱՐԵԱՆՑ

թեան մէջ, ուր խօսք է լինում բաւական երկար հին եւ {նոր} հայկական բարբառի վերայ, ասած ենք, " թէ շատ չէ ա

դը աչքը այս եւ այն կողմը ձգածի պէս պիտոյ է տեսանէ {նոր} մատենագրութեան պատկանած մի գիրք եւայլն"։ Այ

զել մեր շատ սիրելի եղբայրակիցներին, թէ ահա, մեր {նոր} մատենագրութիւնը խլելով մի հնացած ու վաստակած ծերո

զգը։ Մեր խօսքը գերապատիւ Նազարեանցի " Հանդէս {Նոր} հայախօսութեան " անունով աշխատութեան առաջին հատորի

ւն ենք համարում մեր վերայ հրապարակով քարոզել, թէ {նոր} ահա բացւում է կենդանի ժողովրդի կենդանի բարբառի ար

Այժմ ծանօթացնենք մեր ազգը գերապատիւ Նազարեանցի {նոր} հայախօսութեան հանդէսի հետ, որի առաջին հատորը, ի

ների համար ", " Վարդապետարանը Կրօնի " եւ այժմեան {Նոր} Հայախօսութեան հանդէսը։ Այո՛, ցանկանում ենք առաւ

որ ժողովրդական լեզուն ձեռք ու ոտք է ստացել եւ մեր {նոր} մատենագրութան աղքատին գանձարանի մէջ երեւում է մտա

ցնել, արդարութեան եւ հաւասարութեան անունով երկու {նոր} մարդ էլ սպանել ինչ խորհուրդ ունի ընկերական կեանքի

եց - երկու տունից էլ մի մի մարդ առաւ սպանեց եւ մի {նոր} թէեւ սրբացուցած յանցանք էլ սա գործեց: Ի՞նչ է այս

, ամէն մի կերպարանքում (phasis) պիտի աղբերացնէ {նոր} հայեացք: Առաջուց գրուած համակարգութիւնքը կանգնու

ազատւում է ստրկութիւնից, այդ չէ նշանակում թէ նա {նոր} բան ստացաւ, այլ թէ ինչ որ կորցրել էր գտաւ, նորը

արչարում էր մի նախազգացութիւն, թէ այդ տիեզերական {նոր} շարժողութիւնը տարածուելով առաւել եւ առաւել կարող

աքոյթ ստորասական սահմանադրութեանը ", որի հակառակ {նոր} տէրութենական կառավարչութեանց ներքին աճելութեան յա

ութիւն ընդունած " պարզ ձեւերը ", որ հիմնուած էին {նոր} տէրութենական կառավարչութեանց ներքին աճելութեան վր

եւ այն ժամանակ արդեօք բոլորովին կատարեա՞լ կը լինի {նոր} կարգը: Ֆրանսիան, որի հողը կտրտուած է մինչեւ ման

ազանդում է նորան. վերստին փոխում է օրէնքը եւ այդ {նոր} օրէնսդրութիւնը նոյն զօրութիւն ունի, ինչ որ ունէր

անվախճանը, նորա բանախօսութեան (диалектика) եւ {նոր} երկմտութեան (двусмысленность) օգնութեամբ, նորա

ւղեւորուեցանք դէպի Բօրդօ, շոգեշարժ կառքով: {Նոր} էին լոյսն ու մութը միմեանցից բաժանւում, որ մէք Բ

վին ընթեռնուլ աշխարհի պատմութեան մէջ: Այժմ ես մի {նոր} անցք պատմեմ, որ պատահեց Հիւսիսային Ամերիկայում:

նորան յանձնեց գործարանի վերակացութիւնը: Նա սկսաւ {նոր} կարգեր հաստատել, արտաքսեց բոլոր անհմուտ մարդ կը

խորհուրդը եւ շեղուելով հիմնադրի մեծ նպատակից, մի {նոր} ուղղութեամբ առաջ է գնում: Սորա պատճառն եւս այն է

արցասիրութիւնը մնար անլցուցանելի: Սկսենք դարձեալ {նոր} վերակացուից: Որքան սորա նախորդը մի բարեբար

այ խօսելու համար, դեռ շատ ժամանակ ունինք: {Նոր} վերակացուն իւր անձին որպիսութիւնը լաւ իմանալով,

զգիների համար: Եթէ գործարանի հոգատարքը չլինէին, {նոր} վերակացուն, կարծու՞մ ես թէ կարող էր այնքան կեանք

ինելը իւր ձեռնարկութեան մէջ, որովհետեւ կարդինալը {նոր} վերակացուին պաշտպանում էր ֆրանսիացւոց դեսպանի թեւ

որան թէ գրով եւ թէ խօսքով, մինչեւ անգամ նորան մի {նոր} Մեծ Կարոլոս ասելով Հռոմի բարեբաստութեան համար, պ

սա իւր քաջաքաջ խորհրդակցութեամբք, որ ունէր միշտ {նոր} պապացու կարդինալի հետ, եւ իւր կիկերոնեան լեզուով

անիրաւ եւ անհամար հալածիչների երեսից: Վերակացուի {նոր} օգնականը, որին կարդինալը նշանակեց սորանից յետոյ

լից թշնամիքը: Յիրաւի, սա իւր քաջագործութեամբ մի {նոր} Աքիլլես հանդիսացաւ այս տրոյիացիների ընդդէմ: Եթէ

իքս վերադառնալ, բայց արծաթի պակասութեան պատճառով {նոր} ի նորոյ ընկայ հոգսերի մէջ: Իմ բախտս փորձելու համ

ւ սրբագրեց ու հաւատքի մասունքները յաւելացուց, մի {նոր} եւ պայծառ լոյս ծաւալելով աստուածաբանական գիտութեա

. Չամուռճեանի աստուածաբան եւ տրամաբան լինելու այս {նոր} ապացոյցը, վերին աստիճանի տխուր տպաւորութիւն թողե

աւել մերձաւոր եւ սիրելի անել իրեն, նորան յանձնեց {Նոր} քաղաքի երեւելի եւ հոյակապ տեղը, որի անունը Սուրբ

էին նորանում եղած մեծ շնորհին, այլեւ այդ մարդոց {նոր} դարձուած աշակերտների հետ գայթակղեցուցիչ եւ անհանճ

րծարանը չի վառուիլ եւ Սուրբ Հոգու գանձերից հին ու {նոր} դուրս չի հանիլ, մանաւանդ, եթէ այդ մարդը քարոզել

, որպէս նաեւ Թղթի անանուն յառաջաբանը, գալով այս {Նոր} քաղաքի՝ այսպէս է ծանօթաբանում. " կամ զՎաղարշապա

պ. Էմինը հիմք չունի Նորքի խօսքը հանել, երբ բանը {Նոր} քաղաքի վրայ է, եւ երբ Նոր քաղաքի էլ Վաղարշապատը

խօսքը հանել, երբ բանը Նոր քաղաքի վրայ է, եւ երբ {Նոր} քաղաքի էլ Վաղարշապատը լինելու վկայութիւնը ինքն է

մեր գրքերում առաջին անգամ Էջմիածին անունը։ Թէ {Նոր} քաղաքը նո՛յն Վաղարշապատն է, այդ մասին չենք ուզու

նախ գային 'ի քաղաքն Վաղարշապատ, որ այժմ անուանի {Նոր} քաղաք"։ Այս խօսքերից յետոյ ամեն ուրիշ վկայութիւ

խօսքերից յետոյ ամեն ուրիշ վկայութիւնք աւելորդ են {Նոր} քաղաքի եւ Վաղարշապատի նոյնութիւնը ապացուցանելու հ

տնի է։ Թէ ինչ ժամանակից սկսուել Վաղարշապատի՝ {Նոր} քաղաք կոչուիլը, այդ մասին պատմութիւնը ոչինչ չէ ա

, որ կռապաշտութեան ժամանակից էր մնացած եւ դրել են {Նոր} ՝ թերեւս խորհրդով փոխ առնելով այդ անունը Ս. Գրքի

իջանելոց է յերկնից Աստուծոյն իմոյ. եւ անուն նորա {Նոր} "։ Յայտն. գլ. Գ. համ. 12։ Թէ մեր բազմերախտ

ռնէ ժողով եպիսկոպոսաց Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից 'ի {Նոր} քաղաքի 'ի Սուրբ Կաթուղիկէի 'ի մայրն եկեղեցեաց Հայ

կաթ., Պատմ. Հայ., եր. 36)։ Տեսնո՞ւմ էք, {Նոր} քաղաքի Սուրբ Կաթուղիկէի անունը տալով, իսկոյն յար

) նմա (Ղազարու) զհոյակապ եւ զականաւոր տեղին 'ի {Նոր} քաղաքի, որում անուն էր Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցի "

, որ Փարպեցու յանձնուած տեղը ենթադրել են տալիս մի {նոր} հիմնարկութիւն։ Ահաւասիկ այդ տեղերը. " զի ամե

ութեան յանձնել է " զհոյակապ եւ զականաւոր տեղին 'ի {Նոր} քաղաքի, որում անուն էր Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցի վա

տի եւ անհասկանալի չէ Փարպեցու այն խօսքերը, որ մի {նոր} հիմնարկութիւն կարող էին համարել տալ նորան յանձուա

։ Համառօտենք մեր խօսքը։ Փարպեցուն յանձնուել է {Նոր} քաղաքի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին, իսկ Նոր քաղաքը Վաղ

անձնուել է Նոր քաղաքի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին, իսկ {Նոր} քաղաքը Վաղարշապատն է, եւ Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկ

37)։ Ո՛չ միայն Պաւղոսի թղթերում, այլ բովանդակ {նոր} կտակարանում չկան այս խօսքերը։ Միայն, Պաւղոսը Փե

անդրաշիրմեան հրամանը լոկ երեւակայութեան արդիւնք է {նոր} ժամանակների, որ, հինգերորդ դարում, երեւակայութ

՛չ միայն Կաթուղիկեայց թղթերում, այլ եւ բո՛վանդակ {Նոր} Կտակարանի մէջ չկայ. Հին Կտակարանումն էլ միա՛յն մ

բանի պարզ հասկացողութեանը, ձախողակի, շփոթուել է {նոր} լեզուի մէջ։ Առանց նորան էլ մեր մէջ դերանունները

քննութիւնը պէտք է պահանջել գալոց քերականութիւնից {նոր} լեզուի։ § 70. Բնագրում, Սեւուկ անունի տակ,

հան Ղազարայ զվերակացութիւն Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ 'ի {Նոր} քաղաքի " (եր. 51)։ Մեզ թւում է, որ թէ ուշ

գլուխ պատուիրանին ", - To dé telos paraggelias։ {Նոր} լեզուի մէջ տեղ տեղ գործածուած այս ձեւը, օրինակ՝

ւրքերէնի թարգմանութիւն է " բաշ շէյ սաղլըք դըր"։ {Նոր} լեզուի մէջ ընդհանրապէս տանելի չէ այն ձեւը, այսին

է թէեւ դպրութեան մէջ անընդունելի։ Նոյն այս բայերը {Նոր} Ջուղայի եւ Հնդկաստանի հայերի բերանում մի ուրիշ ձե

բայով վարվում է տեղ տեղ եւ թաց'ը-թաց լինել. բայց {նոր} լեզուն ունի թրչվել բայը, որ ամեն տեղ հասկանալի է,

ործականից կրաւորական դառնալու համար (յայտնի է, թէ {նոր} լեզուում) միայն մի վեվ է առնում, իսկ թէ անդէմ, օր

րելագործվել։ Ո՛չ առաջինը եւ ո՛չ երկրորդը տալիս են {նոր} լեզուում կրաւորականի գաղափար։ Շատ մարդիկ

ւմ են հին լեզուի չափով, Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլի պէս {նոր} լեզուին ասում են "աշխարհաբար"։ Չափեցէք պարոններ,

մակբայ եւ ոչ լոկ ածական անուն։ Բացի սորանից, եթէ {նոր} լեզուն "աշխարհաբար" է, ուրեմն հինը՝ "գրաբար" եւ ո

բ գործիականը միմիայն "ձեռք" բառը հոլովելի ժամանակ {Նոր} Նախիջեւանի հին պառաւները ասում էին՝ "ձեռօքս գրի",

լ, որ այս կարճութեան համար պահելն էլ իրաւունք չէ։ {Նոր} լեզուի բառը կարճ է թէ երկայն, որ այդպէս է ձեւաւոր

էր ահա։ Շուտով սաստիկ արիւնահոսութիւն բացուեցաւ {նոր} թոքերից, որ խլեց նորա ձայնը եւ քամեց վերջին զօրո

ընկալ ծերունի տանուտէր գիրկը բաց հանդիպում էր իւր {նոր} գնացող զաւակներին, նորանց հանգստացնելու համար այ

ճառով պաշտօնական հրովարտակով պատուիրեց տալ իւրեան {նոր} -նոր գրեր, հին եւ ամենախրթին ոճերով գրած, սպիտակ

վ պաշտօնական հրովարտակով պատուիրեց տալ իւրեան նոր- {նոր} գրեր, հին եւ ամենախրթին ոճերով գրած, սպիտակ թղթ

, բայց դորա փոխանակ տեսէք ինչպէ՛ս տպած է, եւ դեռ {նոր} է դուրս եկել տպարանից: - Քանի՞-քանի անգամ աս

ը, միանգամայն քանդել այս շինուածը եւ նորից շինել {նոր} ձեւով.... - Հարկաւոր չէ՛, - գանչեց սատա

ց սատանան, արդեօք այն պատճառով, թէ ցանկանում էր {նոր} -նոր եւ զանազան ծանօթութիւնք ստանալ, թէ շատ ժլատ

տանան, արդեօք այն պատճառով, թէ ցանկանում էր նոր- {նոր} եւ զանազան ծանօթութիւնք ստանալ, թէ շատ ժլատ լինե

ամար, երեք անգամ պտոյտ եկաւ օդի մէջ: - Ի՞նչ {նոր} բան ունիս, - ասաց խաւարի իշխանը: - Հաւատար

ի իմ գահը: Ասա ինձ, համառօտ եւ բացայայտ, քանի՞ {նոր} ապստամբութիւնք ես բարձրացրել: - Չկայ եւ ո՛չ

եան համար տպել է տալիս ճառեր, ոտանաւորներ հին եւ {նոր} բարբառներով, յօդուածներ, որ ոչինչ չեն պարունակո

ակութիւնք, որպէս բացառութիւն ընդհանուր կանոնից: {Նոր} ժամանակին հարկաւոր է եւ նոր լեզու, հին ժամանակը

ն ընդհանուր կանոնից: Նոր ժամանակին հարկաւոր է եւ {նոր} լեզու, հին ժամանակը տարաւ իւր հետ հին լեզուն:

լոսը հեռացած էր տէր սատանայից, գրականութեան դեւը {նոր} ի նորոյ սկսեց. - Կացցէ մնասցէ այս արձան յիշ

ատանայ է, նա շատ երեւելի դիպլոմատ է: - Ի՞նչ {նոր} բան կայ, հարց արեց դժոխքի թագաւորը, ինչպէ՞ս են

քը յառաջ մտան սատանայի մօտ շնորհաւորել դժոխքի այս {նոր} եկաւոր հիւրը, որին այսպիսի փառաւոր հանդէսով սպաս

օրութեանը. այդ անպատճառ հարկաւոր է, պատճառ, դա {նոր} է գալիս այստեղ, ուրեմն եւ արժան է ծանօթացնել նոր

դ սիւն աւելի կանգնած դժոխքի կամարների տակ: Այսօր {նոր} դարագլուխ է դժոխքի համար, որովհետեւ լրանում է,

ստատուն անխռով Ի քում խաւար զօրութեան: {Նոր} բնակիչն դժոխոց յԱրեւելից եկաւոր, Մերոյ

ՒԿ Ա. 1858 թուականի մայիս ամիսն էր: Դեռ {նոր} լուսացել էր առաւօտը, դեռեւս նոր վեր բարձրացել էր

ս ամիսն էր: Դեռ նոր լուսացել էր առաւօտը, դեռեւս {նոր} վեր բարձրացել էր արեւը հորիզոնի վերայ, ոսկեզօծել

ծելով ամպեղէն կաթնագոյն սարերի գագաթները, դեռեւս {նոր} զարթնում էին մարդիկ իւրեանց քնից, որ մանաւանդ շա

ներկել... չէ, եղբայր, այդպէս չէ, ես քեզ մի {նոր} ցուցակ դարձեալ կը տամ... վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ,

մենեւին չիմանալով իւր գլխից անցածը, համարեց, թէ {նոր} է գալիս պ. Մարկոսը: Այս պատճառով վեր կացաւ տեղի

ից... բայց թէ գլուխ գայ ձեր բանը, չասե՞ս, մի {նոր} խնջոյք այլեւս կը կատարենք: - Ի՞նչ մին, ի՞նչ

ա վերայ ասաց, - Չէ՞ք հրաւիրելու այն մարդուն, որ {նոր} եկել է այստեղ եւ որ ամէնուրեք գտանւում է, ինչպէ՜

էր Եւրոպայում մի քանի թեթեւահաւատ մարդիկ, եւ թէ {նոր} այժմ մի չար բախտով եօթն ութն դարերից յետոյ հասել

պիտի ասեմ: Բացի սորանից, կոմս էմմանուէլը մի {նոր} մարդ չէ մեր ազգի համար. նա փոքր ի շատէ յայտնի է

նութիւնը խաղում է այս խաղը ժամանակի հետ: Ամէն մի {նոր} գերեզման նոր քար է, որ ստանում է բնութիւնը եւ դն

ւմ է այս խաղը ժամանակի հետ: Ամէն մի նոր գերեզման {նոր} քար է, որ ստանում է բնութիւնը եւ դնում է եւ զանա

ալը փչել էր իւր հոգին, նոյնպէս պատկանում է մեզ. {նոր} հանդերձը իբրեւ կողոպուտ կպատկանի ծխատէր քահանայի

: - Ինչպէս չէ: Զօրօրինակ երիտասարդ մարդիկ, {նոր} դեռեւս ընտանիքի տէր դարձած, նոր տեսած կեանքի արե

իտասարդ մարդիկ, նոր դեռեւս ընտանիքի տէր դարձած, {նոր} տեսած կեանքի արեւը, որոնք դուռը միշտ բաց է իմ պէ

ռանգը աւելի պատուաւոր է, քան թէ մի երիտասարդ կամ {նոր} հարստացած մարդ․ այս պատճառով եւս, նորա կարծիքը կ

, - ասաց դուստրը իւր մօրը, - ահա այն մարդը, որ {նոր} է եկել, երեւի թէ դարձեալ գնում է Մահտեսի Թովմասի

իւրեանց առաջին տիպը եւ որակութիւնքը եւ կազմէին մի {նոր} մարմին: Ֆիզիկապէս միաւորուածքը, եթէ բաղկանում ե

արոնը, իսկոյն հասկացայ, որ մի փորացաւ ունի, մի {նոր} խելագարութուն մտել է գլուխը, ըստ որում, երբեմն

ութ կամ տասն տարեկան տղայ, բայց հարկաւոր է, որ {նոր} եւ մաքուր լինին տղայի հանդերձքը, սկսած շապիկից մ

նք մեք ծովեզերքից... Ջրեղէն դաշտում, դեռ {նոր} խաղաղած Մի ապառաժուտ կղզի երեւեց: Ա

իմ ստորագրութեամբ կնքելու, որին, եթէ վերստին մի {նոր} ապացուցի տեղ չկարողանայ ծառայել այս նամակս, մի օ

եսանում ենք մեռելութիւն, բնութիւնը սկսանում է մի {նոր} կեանք. եւ բնութեան համար միեւնոյն է, թէ մի արար

, որ նա սնուցանում է, հաւատարիմ գրաւականներ էին {նոր} գոգումը. եւ գիտէ նա, որ ետ եւ յառաջ պիտոյ է իւր

ուր նոցանից. նորա հագուստները մաքուր, գեղեցիկ, {նոր} եւ արժանաւոր պաստառներից: Թիւթիւնճի-օղլուի կինը

ան չէր Թիւթիւնճի-օղլու տիկինի կապային, այլ կարած {նոր} եւրոպական ձեւով, իրանը գեղեցիկ քաշած, այնպէս,

առեց, երբ աւարտել էին խմելը: Երկու րոպէ չքաշեց {նոր} լցրած բաժակներ յայտնուեցան երկուքի առաջեւում եւս

է ասում. ի հարկէ նոցայ աչքով խելօքը նա է, որ մի {նոր} եւ դժուարահաւատալի բան ասէ. բայց հաւատա՛յ ինձ,

օթն աւելի ճիւղերի վերայ կապում են հիւանդի հին կամ {նոր} հանդերի եօթն տեսակ կտորներից մանր-մանր դրօշակներ

ագահութիւնը յղացնում է ճանապարհին մեր ցեղապետը մի {նոր} մարդասպանութենով. նա միտքը դնում է սպանել խոհարա

կարը: Թիւթիւնճի-օղլուն ծխափողը լցրած թաբակով {նոր} ահա վառում էր, իսկ կինը նստած բազմոցի վերայ, մա

մ էր, թէ պարոն Շահումեանցը կամենում է դարձեալ մի {նոր} խնդրի վերայ խօսել, իւրեանց սովորական կերպով: Բա

որ զգում էր ազգը։ Մարդկութեան առաջեւ բացւում էր {նոր} անցքերի տեսարանը, մարդկային իմացականութիւնը միջի

թիւնը բարւոքելու, տգիտութեան խաւարը փարատելու եւ {նոր} ասպարէզներ բանալու մարդկային գործականութեան համար

նում էր խորհրդական ծովերի մէջ՝ մարդկութեան համար {նոր} աշխարհ բանալու։ Միւս տեղ Գուտտենբերգը, իւր սրած

աշխատում են, ուսումնարաններ շինելով եւ Եւրոպական {նոր} լեզուներից գրեանք թարգմանելով, վեր բարձրցանել այ

ւմը, վճիռ էր կապել, որի զօրութեամբ արգելւում էր {նոր} ի նորոյ հող եւ տեղ տալ հոգեւորների եւ վանքերի օգտ

կ. սեպտեմբերի 8-ին։ Այստեղ Մխիթարը հիմնարկեց մի {նոր} եկեղեցի եւ մի նոր վանք, որ կայ եւ մինչեւ այսօր։

ն։ Այստեղ Մխիթարը հիմնարկեց մի նոր եկեղեցի եւ մի {նոր} վանք, որ կայ եւ մինչեւ այսօր։ Պատմում են, թէ Մ

ած է Վատիկանի պատի վերայ։ Մինչդեռ մարդկութիւնը, {նոր} դեռեւս ազատուելով սատանայի գերութենից եւ հոգեւորո

նցքը, թէ ինչպէս հակապապի մեռած մարմինը բերւում է {նոր} պապի առաջեւ իւր գահընկեցութեան դատակնիքը լսելու հ

Դանեմարքացուց։ Լեհացիներից, որ այն ժամանակ դեռ {նոր} ընդունել էին պապականութիւնը, Գրիգորը, մէջբերելո

նիքը զրկուեցան կարգից, իսկ միւսները հաստատուեցան {նոր} աթոռների վերայ։ Ֆրանսիայի, Սպանիայի եւ Գերմանիա

թարգմանեցին ու տպեցին նոքա զանազան գործեր հին ու {նոր} Եւրոպական լեզուներից, եւ այսպիսի թարգմանութեններ

արդէն հրատարակել էր իւր անձը պապական։ Դեռեւս {նոր} կազմուել էր Մխիթարեան միաբանութիւնը։ Մխիթարը, ի

ին ժողովրդի համար, եւ սա պատրաստ էր ենթարկուիլ մի {նոր} վերանորոգութեան։ Մեր ասածը ապացուցանում է այն իրո

ի չորեքտասանիցն սկսեալ մինչեւ ցայս վայր, յորում {նոր} ուրեմն բնութիւն ինքնին ախոյեան յարուցեալ ընդ դէմ

ւրոպացոց անմոլար շաւղօք ընթացեալ տեսանեմք զքարոզդ {նոր} հայախօսութեան, որոյ [մի միայն կէտ նպատակի է] ` մ

նջեր զթանձր քուն, մինչեւ ցՄխիթար Սեբաստացի, որ {նոր} ուրեմն հիմնեալ ի Վենետիկ յամի տեառն 1717 զվանս,

նթացեալ կանոնիւք վարեցաւ աշխարհիկ զարդիս կոչեցեալ {նոր} հայախօսութեամբ, թէ եւ հետո զհետէ խառնեալ յայն զփ

աց, լիբրեւ ի ժանտախտէ խոյս տալ ի գրելոյ] ի լեզու {նոր} եւ կենդանի, [արժան իցէ զաչս ընդդէմ փակեալ ճշմարտ

պէտս ունին առ ի ճանաչել միայն զզիարդն եւ զորպէսն {նոր} հայախօսութեան: Եւ արդարեւ՝ եթէ չէր դոցա պակասեա

դաչէինն անխորհուրդ օդաբաղխութեամբ: [Խորհուրդ] {նոր} հայախօսութեան չէ՛ր եւ չէ իսկ յաղարտ վարել զհիմուն

յս չիք պաշտօն լեզուի, եւ ո՞վ այդքան վստահ մինչեւ {նոր} օրինակ տրամաբանութեամբ առաջարկելով հետեւեցուցանել

ռիւ՝ զսուրբ Նշանէն Վարագայ, եւ որպէս մեզ թուի՝ {նոր} ի նորոյ տնկէ ի սրտի աբեղայամիտ իմաստնոց հայոց զձգ

յցէ կործանումն ազգի, մանաւանդ, եթէ մատենագրեսցի {նոր} եւ վճիտ հայախօսութեամբ, որ ունի կեանք եւ կիրառու

իմաստունքն հայոց կործանութիւն Ազգի առ շինութեամբ {նոր} մատենագրութեան, ցաւ է ինձ խոստովանել աստանօր, թ

թիւն շնչասպառ: Զի՞նչ այդ տրամաբանութիւն ամենեւին {նոր} եւ անբանական առ իմաստունս Հայոց, որք յառաջարկութ

եւ անհասկանալի միանգամայն եւ անմերձենալի լինելով {նոր} ժողովրդեանն, պիտոյ էր ուղի հատանել լուսաւորութեա

իտութեանց. իսկ հայոցս՝ [թէեւ յօտարութեան վայրի] {նոր} ուրեմն շնորհեցաւ զհետ ընթանալ նոցա, թերեւս եւ շն

արելով արդարապէս զիւր գործ, հրատարակէ զառաջինն ի {նոր} լեզու երկասիրութիւն, մակագրեալ՝ " Առաջին հոգեղէ

ամուխ լինի ի թարգմանութիւնս առակացն Սողոմոնի, եւ {Նոր} Կտակարանի, եւ գլխաւորեալ զգործն՝ բէրէ նշանագրօք

ի եւ զճիշտ օրինակ թարգմանութեան եօթանասնից Հին եւ {Նոր} Կտակարանի, զորս առեալ Սահակայ եւ Մեսրոպայ, թարգ

ւսաղէմ, այլ տպեալ աղճատ օրինակէ, զոր յամին 1853 {նոր} ի նորոյ տպագրեաց յընտիր օրինակէ արգոյ Մկրտիչ Էմին

թիւն առաջնոյ հայկաբանից՝ նշմարին եւ հետք այժմեան {նոր} հայախօսութեան: Աւելորդ համարելով մեզ յիշել աս

նմա գտանեմք. երեւին եւ ի գրածս սորա հետք այժմեան {նոր} հայախօսութեան: Գրիգոր Է. կաթողիկոս Հայոց՝ նորո

ժամանակն [ինքնին] սկսանի ճանապարհ յարդարել դէպ ի {նոր} հայախօսութիւն՝ որոյ հետք ահա նշմարեալ եղեն ի մետ

եղեկութեանց, յոյն եւ լատին դպրութեան, զոր յետոյ {նոր} ի նորոյ տպագրեաց յընտիր օրինակէ Մխիթար վարդապետ Ս

անց, զգործոց նախնի Հայկազանց ի հանդէս դնել առաջի {նոր} հայոյն, որպէս պահանջէին կարգք եւ օրէնք պատմաբանա

ք յայսմ տարակոյս, եթէ զայս ամ ենայն պիտոյ էր տալ {նոր} հայոյն եւ նոր յոճ խօսից, հասկանալի առ հասարակ,

յս, եթէ զայս ամ ենայն պիտոյ էր տալ նոր հայոյն եւ {նոր} յոճ խօսից, հասկանալի առ հասարակ, վասն զի հասկան

ամբ կրեալ զանունդ " Ազգասէր " թէ հարթութեամբ ոճոյ {նոր} հայախօսութեանն, եւ թէ առողջ դատողութեամբ, գտաւ

ինականն եւ զյունականն, բայց նմա պիտի լեզու այլ, {նոր} եւ կենդանի լեզու աշխարհիկ, շինեալ եւ մշակագործեա

իւր փոքրիկ տետրակս եւ " Հաւատապատում " գրեալս իբր {նոր} հայախօսութեամբ, այլ այդոքիկ տետրակք, ըստ խղճի մ

ցն վկայելոյ, չեն այլ ինչ եթ է ոչ խառնուրդ հին եւ {նոր} հայախօսութեան, ոչ սառն իմն եւ ոչ ջերմ, այլ գաղջ

աստի մարմնացեալ է յունական գենդաւրոս ոչ հին եւ ոչ {նոր}, այլ յաղագս անուանելոյ նորա զմասնիկքս ում եւ կը

իսի ահարկու կերպարանափոխութեամբ կազմեցան ի հնոց՝ {նոր} լեզուք առանց կրելոյ զխժական տիտղոսը։ Ժամ է արդեն

ւարն փարատեալ, այսինքն հիմնարկելով զնոր Հաստարան {նոր} հայախօսութեան: Այլ յետ բազմիցս յընթացս ճառիս յիշ

եւ լինել հնար եւ կամուրջ լուսաւորութեան: Բառիւս {նոր} հայախօսութիւն չիմանամք երբէք զխարխարեալն եւ զխառն

գոյն է քան զկիրառականն, իսկ թէ մատենագրեալ եղիցի {նոր} եւ հասարակաց հասկանալի բարբառով, ժողովուրդն մեր

ործութեան, եւ երրորդ՝ զի հնար էր հետզհետէ խօսիլ {նոր} հայախօսութեամբ կիրթ եւ մշակեալ ոճով, եւ զամենայն

րճուէր եւ զուարճանայր ի յոգի, եւ այսպէս հետզհետէ {նոր} ուրեմն հայանայր հոգւով եւ մտօք: Զկնի այսքան մերո

գրուածքն մեր լիցին նմա հասկանալի, կիրթ եւ մաքուր {նոր} հայախօսութեամբ, զոր ընթերցեալ եւ աճեսցի բարոյապէ

ճեսցի բարոյապէս եւ աճեցուսցէ զբողբոջ լեզուին, որ {նոր} ուրեմն յետ երեքտասան դարուց ձմեռոց պտկեալ ի ստեղէ

ըստ օրինակի իրական դպրոցաց Եւրոպացւոց, լինէր գէթ {նոր} լեզու ազգային, լեզու ռուսաց, մասնաւոր թուաբանու

համար " եւ " զՎարդապետարան կրօնի ", եւ զայլ ինչ {նոր} տպելի նոր հայախօսութեամբ: Քաջայոյս եմք թէ պատուե

ւ " զՎարդապետարան կրօնի ", եւ զայլ ինչ նոր տպելի {նոր} հայախօսութեամբ: Քաջայոյս եմք թէ պատուելի հասարակ

աց նոցա, բայց ոչ երբէք սատար լինին յառաջանալոյ ի {նոր} հայախօսութեան, եւ որք հետզհետէ շինեսցին եւ յարդա

կ մայր եղեալ երբեմն զաւակաց կարէին զնոսա հաղորդել {նոր} հայախօսութեան, կորզել ի բերանոյ նոցա զօտար բառից

մինչ կարող էաք ի գործ դնել զայն մատենագրութիւն ի {նոր} լեզու, մանաւանդ զբնական գիտութիւնս, որք աւանդեն

լեզու ` առաջնոց Հայկազանց, այլ որ ինչ այսուհետեւ {նոր} եւ հասկանալի ժողովրդեան համաձայն պահանջմանց ժաման

որով եւ վերականգնեց Յիսուսեան ապիրատ Կարգը հին եւ {նոր} աշխարհների մէջ։ Բայց կործանուած Կարգի գործերը եւ

ոյց կը տամ յետոյ, թէ ինչ կերպով ներգործում էր նա {նոր} երկիրների մէջ, ուր քաղաքականութիւն կամ բոլորովին

զգաց իւր մէջ մի այլ ընդունակութիւն, մի բոլորովին {նոր} կոչումն։ Նորա երեւակայութիւնը, որ դեռ չէր ամրաց

մի այլ մարդ դարձաւ բոլորովին, նորա սիրտը յղացաւ {նոր} խորհուրդ աւետարանել Թուրքերին եւ առ հասարակ արեւե

յն ճանապարհ ընկաւ դէպի Փարիզ, ուր պիտոյ է ընկնէր {նոր} փորձանքների մէջ եւ հանդիպէր զանազան արգելառիթների

այում ասում էր, գործից ձգել էին նորան, վասնորոյ {նոր} ի նորոյ նստաւ քերականութիւն ուսանելու։ Մի անգամ

արէզի մէջ, այսինքն՝ Յիսուսականութեան։ Նորա այս {նոր} ուղղութիւնը երեւում է մանաւանդ իւրեան հետեւող ճար

միջոցին Իգնատիոսի աշակերտքը, որ Փարիզումն էին, {նոր} աշակերտներ ճարեցին՝ Կլօդ լէ Ժէ (Le Jay), Ժան

, եթէ ոչ նոցա նախկին մտադրութիւնքը խանգարելու եւ {նոր} նպատակին ձեռք զարկելու համար, այսինքն՝ Պապական

արիանալով " Հոգեւոր Վարժութենների " օգնութեամբը, {նոր} կողմնակիցներ ստացաւ, որ Պապի դռնումը զօրեղ մարդի

Դանուբի մէջ։ Իսկ Ֆաբերը Քեօլն քաղաքում ստացաւ մի {նոր} անդամ Պետրոս Կանիզի անունով, որ յետոյ մեծ արդիւն

ց թիւը անորոշ եւ անսահման, իրաւունք տուեց Կարգին {նոր} օրէնքներ եւ կանոններ սահմանել իւրեան իսկ Կարգի հա

պհական օրէնքները, կանոնը եւ իրաւունքը. երեւեցաւ {նոր} տէրութիւն բոլոր եւրոպական տէրութիւնների մէջ (sta

ոսը ուրախութեամբ կատարեց այս հրամանը, որ պիտոյ է {նոր} փառքով ծածկէր Կարգի երեսը։ Նա ընտրեց այս մասին Լ

առով Պիոս IV Պապը հարկադրուեցաւ տասն տարուց յետոյ {նոր} ի նորոյ կազմել մի ընդհանուր ժողով, որի համար տեղ

անեալ ժամանակի մէջ հրաւիրել խորհրդարանի անդամները {նոր} Գեներալի ընտրութեան համար։ Ընտրողները, ինչպէս Պ

ում էր Կարգի բոլոր աստիճանաւորքը, դուրս էր տալիս {նոր} օրէնքներ, երեւելի գործերի ժամանակ հրաւիրում էր ի

ւմ էր առ հասարակ քննողական հոգին, եւ երեւում էին {նոր} նոր յայտնագործութիւնք, որոնցով շատ եւ շատ պարապա

ր առ հասարակ քննողական հոգին, եւ երեւում էին նոր {նոր} յայտնագործութիւնք, որոնցով շատ եւ շատ պարապած էր

ով յոյս ունէին, նաեւ աշխատում էին իսկ հասանել մի {նոր} լաւ ապագայի։ Ի՞նչպէս ուրեմն դադարեցուցանել, մեռ

estiones, այսինքն՝ " Ո՛չ ոք չէ պիտոյ յառաջ բերէ {նոր} խնդիրներ"։ Այս կանոնների զօրութենով բոլոր ուսու

իրների շրջանի մէջ, որից չէր կարելի ուսանել եւ մի {նոր} բան։ Այն ուսուցիչները, որոնք հակառակ այս կանոնի

Պապականութեանը եւ Քրիստոնէութիւն տարածէ Ասիայի եւ {նոր} յայտնագործած Ամերիկայի մէջ։ Մեք տեսանք, թէ Յիսո

րքը ու բարքը մաքրելու մասին, յանձնեց նորան Գօայի {նոր} շինած սերմնարանի գլխաւոր տեսչութիւնը, որ դարձաւ

ասաւ մինչեւ Եափոնիայ։ Յիսուսեանք տեսան այստեղ մի {նոր} կրօն՝ " Բուդդականութիւն ", զինուորուած սրբազան

բերի կարգը։ Կսաւիէից յետոյ ծագեցաւ Յիսուսեանների {նոր} ցեղ՝ կանոնադրութենով եւ Լայենէզի ամենաճիշտ քաղաք

։ Նոքա եւս դուրս գալով Հրէաստանի միջից՝ մտան մի {նոր} աշխարհ, մի հարուստ եւ հպարտ աշխարհ, որ լի էր ոս

աշխարհին եւ չէ դադարում ծաղկիլ եւ պտուղ բերել եւ {նոր} աշխարհում։ Յիսուսեանք միեւնոյն դրութեան մէջ

քա նախանձելով Յիսուսեաններին զրպարտել են նորանց։ {Նոր} Պապը դատապարտեց Դօմինիկեանները եւ արդարացուց Յիսո

մերիկայի անապատներումը, կարո՛ղ էր փչել իւր հոգին {նոր} եւ վայրենի մարդերի վերայ ամենայն ազատութեամբ։ Առ

խորհրդականք եւ քննում էին տարեկան բոլոր գործերը. {նոր} օրէնքներ դնում էին եւ հիները փոխում։ Յիսուսե

տպան էին այս իշխանութեններին։ Այս ժամանակներումը {նոր} էին կազմւում Եւրոպայի մեծ միապետութիւնքը, այսինք

թեան մէջ Ֆրանսիայում։ Մեք տեսանք, որ դեռեւս {նոր} էր կազմուել Յիսուսեան Կարգը, մինչ իսկոյն Ֆրանսիա

բողոքեց այս բանի ընդդէմ։ Գործը մտաւ Պարլամենտ։ {Նոր} եւ մինչեւ այն ժամանակ անյայտ փաստաբանը՝ Էտիէն Պա

ժամանակով եւ թոյլ տուեց Յիսուսեաններին ուսուցանել {նոր} բացած Կօլլեգիումի մէջ։ Երիտասարդ փաստաբանի (

կ վրդովեց Յիսուսեաններին։ Նոքա տեսան նորանում մի {նոր} եւ քանքարաւոր հակառակորդ։ Կամենալով ջնջել այն տպ

նաչափ զօրացած էին Ֆրանսիայի մէջ եւ 1577 թուականին {նոր} ի նորոյ սկսեցին աշխատել, որ ձեռք բերեն Փարիզի Հա

ցա առաջ, իւրեանց թշնամիները հալածելու համար, մի {նոր} հնար. դուրս եկաւ Քենելի գիրը (Quesnel), որ գր

կանեալ մասերի մէջ նահանգապետները։ Պօնդիկերի համար {նոր} նշանակուած Գեբերտ նահանգապետին ճանապարհ դնելով՝ ա

, Գերապատիւ Ստեփաննոս Նազարեանց վարդապետի "Հանդէս {նոր} հայախօսութեան" անունով գրքի մէջ։ Տե՛ս երկրորդ հատ

ոյ Հայրենակից պ. Սըվաճեան, Մեղուն մի {նոր} քայլ կատարեց ազգային յառաջադիմութեան հանդիսում, -

լ իւրեանց անձը տխուր անցածից եւ ոտք կոխել վճռաբար {նոր} սահմանագլխի վերայ, ուր մանուկ առագութեամբ ծածանո

արում մեռած Երուսաղէմի հայոց պատրիարքի տեղը հայոց {նոր} պատրիարք ընտրելու հարցը: Հայ ժողովուրդը պատրիարք

աժողովը աւարտել է հիմա իր նիստերը, եւ նրա կազմած {նոր} Կանոնադրութիւնը թարգմանւում է թուրքերէն ` հաստատմ

ժողովի անդամների ընտրութիւն կայացաւ: Այժմ, ըստ {նոր} Կանոնադրութեան, նոյն ժողովը պէտք է բաղկանայ տասն

, ընտրում է Կ. Պոլսի պատրիարք, բայց հիմա, ըստ {նոր} կանոնադրութեան, կենտրոնական քաղաքական ժողովը պար

ղուած է դրանց դէմ, եւ մտքերի ընթացքը խոստանում է {նոր} արհաւիրք: Յամենայն դէպս, եթէ հայերը ստիպուած լի

. Բժշկեանի թարգմանութեամբ, որ տարբերւում էր այս {նոր} տպածից, որպէս իւր լեզուովը նոյնպէս եւ բովանդակու

նն էր։ Այս պատճառով մեք աւելորդ ենք համարում այդ {նոր} տպածի բովանդակութեան վերայ երկար խօսել մեր կողմից

ուղղութիւն նորա բոլոր աշխատութենների մէջ. նորա " {Նոր} այբբենարանը " գրած է այնպիսի լեզուով, որով չէր խ

է գործել։ Եթէ ցանկալի եւ հոգով չափ ցանկալի է {նոր} լեզուի համազգային միութիւնը, ապա ուրեմն պիտի ուր

հանուր ուսումնասիրութեան նիւթ չէր եղած. պատճառ, {նոր} լեզուի հիմնաւոր գիտութիւնը, նորա մշակութիւնը եւ

, մի առանձին գործով կը հրատարակենք մեր տեսութիւնը {նոր} լեզուի մշակութեան մասին, եթէ միայն աջողի մեզ կատ

ն լեզուին, առանց ժողովրդին ականջ դնելու, լեզուի {նոր} ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են եւ աճելու վրայ, կապ

կապելով եւ ճնշելով անցածի եւ մեռածի պատանքի մէջ, {նոր} լեզուի մշակութեան գաղափարը ազգին համար դառնում է

երը չեն նշանակում, թէ հին լեզուի լծից ազատելով՝ {նոր} լեզուի մշակութիւնը դնել այս կամ այն գաւառական բար

առը ազգի ընդհանուրի համար գործական արժէք չունի եւ {նոր} լեզուն այս կամ այն գաւառական բարբառի տակ, դրական

լեզուի գաղափարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ աճած {նոր} լեզուի գաղափարը։ Այս տեսակ մշակութիւնը ինքն իրեն

փարը։ Այս տեսակ մշակութիւնը ինքն իրեն հակասում է {նոր} լեզուի մշակութեան գաղափարին, որ է որքան կարելի է

ութեան հասկանալի կերպով խօսել։ Այս պատճառներով, {նոր} լեզուն պիտի նայվի եւ մշակվի ինքնուրոյնաբար, առան

չ որպէս թլպատութիւն կամ անթլպատութիւն, այլ որպէս {նոր} արարած։ Այո՛, ծանր խնդիր է այս եւ իր բնութեամբ

գաղափարին. քա՛ւ լիցի։ Մենք ամեն օր ուսանում ենք {նոր} լեզուն, ամեն օր մշակում ենք, որքան մեր խելքը զօ

աներեւոյթ եղանակի, որպէս համօրէն ազգի գործածած, {նոր} լեզուի մէջ միշտ աւելի գեղեցիկ եւ աւելի պատշաճաւոր

գեղեցիկ եւ աւելի պատշաճաւոր է, քան թէ ոյ-ը, որ {նոր} լեզուի մէջ բնաւ հանդէս չունի։ Երկրորդ, ոյ-ը ու-

կարող է դրուել ե՛ւ նախադաս, ե՛ւ վերջադաս, բայց {նոր} լեզուի ընդհանուր կանոնն է, որ յատկացուցիչը լինի

եւելով, այդ յատկացուցչին է յարաբերում. պատճառ, {նոր} լեզուի մէջ յարաբերեալի եւ յարաբերականի մէջ չկարող

առաջ է։ Պ. Պռօշեանցը հին լեզուի համաձայն, բայց {նոր} լեզուի հակառակ յատկացուցիչը դրել է մի տեղում վերջ

ալով՝ յատկացուցիչը միշտ նախադաս է գործածված։ {Նոր} լեզուի մէջ կան բայեր, օրինակ՝ տամ, գամ, երբեմ

, այսինքն՝ գալու գործողութիւնը կատարելու վրայ։ {Նոր} լեզուի մէջ հոլովակերտ եւ հոլովառու նախադրութիւնքը

լեզուի մէջ " տեղիս անապատ է եւ օրս տարաժամեալ ", {նոր} լեզուի մէջ " գիշերս շատ քնեցի ", չեն նշանակում ե

ս"։ Բայց այս մասին այսքանը առ այժմ հերիք է։ {Նոր} լեզուի մէջ կրաւորական բայը վ տառը պիտի ունենայ խո

սած բայերն էլ, ինչպէս՝ ծնանեմ, դատեմ եւ այլն, {նոր} լեզվում դարձուցել է ներգործական, որովհետեւ կրաւո

եչը ինի փոխվելով, օրինակ՝ գործեմ-գործիմ, բայց {նոր} լեզուի մէջ այդ ինիի նախընթաց պիտի եւ մէկ վեվ աւել

րի առաջ խոստովանել է իր ընտիր քերականութեան մէջ, {նոր} լեզուի սեփական ուղղագրութեան իրաւունքը։ " Անո

ան u կամ Յունական y իպիսլոնը։ Եւ իրաւունք ունի։ {Նոր} լեզուի մէջ, եթէ ու վերջաւորութիւնը հոլովվում է,

, lezvi։ Պ. Աբովեանցը, աւելի հաւատարիմ մնալով {նոր} լեզուի իրաւունքին եւ արտօնութեան, իր " Վէրք Հայա

րող արդարանալ։ Օրինակ՝ հին լեզուում հաշտեմ բայը {նոր} լեզուի մէջ եղել է հաշտվում եմ. էլ հաշտուում եմ գ

րող են ասել, թէ այդ հին լեզուի կանոն է, դորանից {նոր} լեզուին ի՞նչ)։ Ինչպէս թէ ինչ. հին լեզուի բայը

ի՞նչ)։ Ինչպէս թէ ինչ. հին լեզուի բայը բայ է, {նոր} լեզուինը բայ չէ՞։ Եթէ հին լեզուի առաջին լծորդութ

նողքը, հարկաւորապէս պիտի խոստովանեն նոյնպէս, որ {նոր} լեզուի մէջ, բացի էական բայից, ուիրշ բայ չկայ։

ի, նորան բայացնում է եւայլն։ Չպիտի մոռանալ, որ {նոր} լեզուի մէջ, թէեւ գրեթէ միակ լծորդութիւնը եմ է,

, ես, է բայական վերջաւորութիւնը էական բայ է, եւ {նոր} լեզուի բոլոր բայերի ծնող կամ կազմող, ուրեմն անհն

ծքը անխախտելի, անթերի եւ անփոփոխ, այնպէս չէ մեր {նոր} լեզուի բայերի կազմութիւնը։ Նախ, հերիք է, շատ ա

երում վառում"։ Եթէ եմ, ես, է'ն էական բայ է եւ {նոր} լեզուի բայերի կազմող, ուրեմն առանց նորան, բայը

ւ ամեն մարդու հասկանալի մէկ պատճառը միայն դնենք։ {Նոր} լեզուի բաղաձայն բառով վերջացած հայցականը կամ որոշ

կամ կորցնելու ձգտում է մէկ վանկ եւ թեթեւանում է։ {Նոր} լեզուի բովանդակ կազմութեան մէջ մեծ պաշտօն ունի այ

ողութիւնը։ Եւ առողջ աչքերով նայողը կը տեսնէ, որ {նոր} լեզուի մէջ, ժամանակի խնայողութիւը, առոգանութեան

նք բաւական նիւթ պատրաստել ենք, որ վերաբերվում են {նոր} լեզուի անդամազննութեան եւ ֆիզեօլօգեային, բայց բո

նութեան եւ ֆիզեօլօգեային, բայց բոլորը պիտի մտնեն {նոր} լեզուի մշակութեան տեսութեանը մէջ, որ մի ներածութ

, ո՞րը նոցանից ընդունէ որպէս հետեւելի օրինակ։ {Նոր} լեզուի մէջ, թէեւ կան վեց հոլովմունք), բայց նո

մեր ասածը, թէ, խնամով եւ ուշադրութեամբ վարվելով {նոր} լեզուի հետ, հարկաւոր է այս ցիր ու ցան ճապաղ ընկա

ակարգութիւն, մի ուղղախօսութեան արուեստ կազմել եւ {նոր} լեզուի ուսումնասիրութիւնը հեշտացնել։ Բացի սորանի

տեւ օտար է ժողովրդին) պիտի թոյլ տալ երբեմն, եթէ {նոր} յոգնականը բազմավանկ է, մանաւանդ եթէ երկու կամ եր

ւում սովորաբար վերջահոլով տրական խնդիր է առնում, {նոր} լեզուում բոլորովին անգործածական է։ Ժողովուրդը,

Հին լեզուի կարկատանները այնքան յարմարութիւն ունին {նոր} լեզուին, որքան խաչը՝ Աթենասին, որ Սիքստոս հինգ

ր նիզակը։ Մենք չենք կարող այս դրութեան հետեւել. {նոր} լեզուն հնի առջեւ այնպէս յանցաւոր չէ, ինչպէս Սիքս

ատճառով, որ երեւցած հակառակութիւնը բացատրվի։ {Նոր} լեզուի հնից գլխաւոր եւ հիմնական տարբերութիւնը էապ

ում, կը հասկանայ մեր գրածը, եթէ հաւատարիմ մնանք {նոր} լեզուի ոգուն բաղդասութեան եւ օրէնքներին։ Առանձին

տաքին ձեւերը, նորա բաղդասութեան կճեպը (կեղեւը) {նոր} ժողովուրդը չի մարսիլ. այս պատճառով էլ մենք ընդդէ

ղջ նախադասութիւնք գործ են դրվում այդ ձեւով։ Բայց {նոր} լեզուն, գոյանալով ա՛յլ պատմական դէպքերի, ա՛յլ ա

նք հին լեզուից, եւ այնպէս գաղափարների համար, որ {նոր} քաղաքակրթութեան արդիւնք են եւ բնաւ նոցա բուն բառը

րէն են եւ այդ բառի գաղափարը հասկացնելու համար մեր {նոր} գրական լեզուն բառ չունի կամ երկու երեք բառ է գործ

բառի վրայ, եթէ ոչ կորստաբեր ազդեցութիւն կունենայ {նոր} լեզուի մշակութեան եւ առաջադիմութեան վրայ, գոնէ կ

ով եւ հմտութեամբ շարունակուելով, այն ժամանակ մեր {նոր} դպրութեան մէջ այդ գործն այն տեղը կ՚ունենայ, ինչ

կան բնաւորութեանը կերպարանագործութեամբ եւ նոցանից {նոր} ուժ եւ նոր զօրութիւն չառնու իր գլխաւոր հերոսի համ

ւթեանը կերպարանագործութեամբ եւ նոցանից նոր ուժ եւ {նոր} զօրութիւն չառնու իր գլխաւոր հերոսի համար, նախ որ

ու տարի է, որ մաշում է նորա սիրտը եւ հոգին, դեռ {նոր} է փոխել ատամները, դեռ նոր է մտել տասնումի տարեկա

ա սիրտը եւ հոգին, դեռ նոր է փոխել ատամները, դեռ {նոր} է մտել տասնումի տարեկանութեան մէջ: Սորանից եթէ ե

ենք մեր պառաւներից, որ սորանի 60-70 տարի առաջ, {Նոր} -նախիջեւանի մէջ էլ եղել են այդպիսի անճոռնի պսակներ

դացողի վրայ: Ասես թէ Հայաստանի աղջիկները հին կամ {նոր} Բաբելոնների աղջիկներն են, ասես թէ բորբորիտոն Շա

ի սա. պատճառ, հեղինակը նորանով ցոյց է տալիս մեզ {նոր} սերունդի սկեպտիկեան ուղղութիւնը: Մեզ շատ ցանկալի

րուց սերմանէն զվիմի՜ հարցուք"։ Թողանք արեւմտեան {նոր} ազգերին, տեսնելով իրենց հին ասպետական ամրոցների

ագէտքը: Միջին դարերից յետոյ մինչեւ այսօր մի քանի {նոր} դարեր էլ անցան, եթէ դարերը զուր չեն անցնում, ապ

ան, եթէ դարերը զուր չեն անցնում, ապա ուրեմն այս {նոր} դարերը բնականաբար, քիչ շատ թուլացուցին միջին դար

րլուծական ոճով: Թող քրքրեն ընդհանուր դպրութեան, {նոր} եւ լուսաւոր ազգերի քաղաքակրթութեան պատմութիւնը,

թիւնը: Բայց այս ուսումնասիրութիւնը կարող է միայն {նոր} կամ ապագայ սերունդին աջողիլ. ինչ որ վերաբերւում

ում ենք այն պատճառով, որ այդ ոտանաւորի հետքը կայ {Նոր} -նախիջեւանում. գոնէ շատ տարի առաջ, ես լսել եմ պա

ոչ մի տեղ չենք տեսնում գործածած եւ այդ բոլորովին {նոր} բարդութիւն է. յայտնի է թէ Ապարանը անպարանից դուր

ներում աւելի ստեպ է պատահել այդ երեւոյթը, քան թէ {նոր} ժամանակներում: Բայց նոյնպէս, ենթադրւում է, որ

սքերը, կ՚ասեն թէ " այդ բոլորը մեզ մի անծանօթ կամ {նոր} բաներ չեն, մենք այդ ամէնը գիտենք"։ Ես լաւ գիտե

չունինք: Եթէ ցանկալի եւ հոգով լափ ցանկալի է {նոր} լեզուի համազգային միութիւնը, ապա ուրեմն պիտի ուր

ատարուած էր որեւիցէ գաւառական բարբառով. պատճառ, {նոր} լեզուի հիմնաւոր գիտութիւնը, նորա մշակութիւնը եւ

ն լեզուին, առանց ժողովրդին ականջ դնելու, լեզուի {նոր} ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են եւ կերպարանագործուել

կապելով եւ ճնշելով անցածի եւ մեռածի պատանքի մէջ, {նոր} լեզուի մշակութեան գաղափարը ազգին համար դաոնում է

սքերը չեն նշանակում, թէ հին լեզուի լծից ազատելով {նոր} լեզուի մշակութիւնը պիտի դնել այս կամ այն գաւառակա

ռը ազգի ընդհանուրի համար գործնական արժէք չունի եւ {նոր} լեզուն այս կամ այն գաւառական բարբառի տակ, դրական

լեզուի գաղափարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ աճած {նոր} լեզուի գաղափարը: Այս տեսակ մշակութիւնքը արդէն իր

մշակութիւնքը արդէն իրենց սկզբունքով հակասական են {նոր} լեզուի մշակութեան սկզբունքին, որ է որքան կարելի

ազմութեան հասկանալի կերպով խօսել: Այս պատճառով, {նոր} լեզուն պիտի նայուի եւ մշակուի ինքնուրոյնաբար, առ

չ որպէս թլպատութիւն կամ անթլպատութիւն, այլ որպէս {նոր} արարած"։ Ծանր խնդիր է այս եւ իր բնութեամբ շատ ժ

ակների կողմից: Այն նորելուկ պատանին, որ տակաւին {նոր} իջած մի որպիսի եւ իցէ խեղճ դպրոցի նստարանից գրիչ

: Ուզելով մշակել, կոկել եւ միութիւն տալ մեր {նոր} լեզուին չպիտի փոքրոգութեամբ սրտնեղինք թէ ինչի՛ մէ

բանըդ չեն շինել... Արշամի բերնով խօսում է {նոր} ժամանակների որդին: Պարէտը եւ Սօսը գուցէ իրենց սր

ւմ է արտաքին բնութիւնը: Այսօրուայ օրս, մեր {նոր} լեզուի բաղդասութիւնը մեծ մասով թուրքի բաղդասութեա

որպէս իրողութիւն, տեսնում ենք, որ չնայելով մեր {նոր} լեզուի բարբառների տարբերութեան, նորա տրամաբանութ

ւի բաղդասութեան իրաւունքը պաշտպանելով, համազօր է {նոր} լեզուն սպանելու եւ ժամանակի եւ պատմութեան արդէն ա

երում ազգի մէջ եւ խանգարում են լեզուն: Մենք, որ {նոր} լեզուի ինքնուրոյն ազատութիւնն ենք քարոզում եւ հին

հրատարակում ենք մաքուր եւ զուտ ֆանատիկոսութիւն: {Նոր} լեզուի մէջ գրեթէ բոլոր հին լեզուի նախադրունքը դար

ն եւ պէտք է հին ձեւի տակ շարել եւ կապակցել, թէեւ {նոր} հոլովներով, այժմեան հայի խօսքը: Բայց ժողովուրդի

եւ որոնց գաղափարը մէկ բառով տուող խօսքեր ոչ միայն {նոր} լեզուի մէջ, միայն մի որեւիցէ գաւառական բարբառում

իս երեսին լեզու, որ օտար խառնուրդ չունենայ, մեր {նոր} լեզուն չէ կարող բացառութիւն լինել բնական կանոնից

ր ճառի ընթացքը, ձեռք զարկած լինելով մի տեսութեան {նոր} լեզուի մշակութեան մասին ընդհանրապէս, որ մանրամաս

ւին այն բոլոր խնդիրները, որ վերաբերութիւն ունէին {նոր} լեզուի մշակութեան: Այդ աշխատութեան շուտով հրատար

ւեցինք, որ ազգային մատենագրութիւնը պիտոյ է լինէր {նոր} եւ կենդանի լեզուով, որ կարողանար կամուրջ բանալ Ա

րը խօսելու ժամանակին թէեւ աղաւաղ, այնուամենայնիւ {նոր} լեզուով յայտնում են իւրեանց միտքը. սորանով իրանք

միտքը. սորանով իրանք իրանց ապացուցանում են, որ {նոր} լեզուն ունէր կեանք ու գործածութիւն ընկերութեան մէ

է ինչո՞ւ հին լեզուով չեն խօսում ընդհանրապէս, այլ {նոր} լեզուով, կը լսէիր պատասխան, թէ սովորական լեզուն

խոստովանութեան լեզուն կը պղծուէր, եւ անհասկանալի {նոր} ժողովրդին հին լեզուն կը գար հանդէս, ինչու որ կամ

, ազգի լուսաւորութեան ճանապարհ չէր, այլ պիտոյ էր {նոր} լեզուով գործ կատարել, անտարակոյս այն սիւնը ցած կ

յ, որչափ ամենակալ տէրը կը շնորհէ մեզ կարողութիւն {նոր} լեզուով աւանդել ազգին, ինչ որ վայելում էին եւ յա

էին. այս տգեղութիւնը, գեղեցկացաւ եւ միանգամայն {նոր} կերպ ստացաւ, ինչ ժամանակ յոյները փոխառին կրօնակա

կան ճարտար մտքերի տակ, այն ժամանակ հոգեւորուեցաւ {նոր} ի նորոյ իմաստասիրական գաղափարներով. սրանում կարե

եւ անպիտանացած մի լեզու է՝ բոլորովին անհասկանալի {նոր} եւ կենդանի ազգին։ Մատենագրութիւնը ամենայն ազգերի

ատենագրութիւն ասելով, պիտոյ էր իմանալ այն մաքուր {նոր} հայախօսութիւնը, որ ծանօթ էր եւ հասկանալի համարեա

ով մատենագրութիւնը անհասկանալի լինելով միանգամայն {նոր} ժողովրդին, կարող էր կամուրջ լինել լուսաւորութեան

եր ժողովրդին, կան աւանդուած այնքան տեսութիւնք եւ {նոր} նոր գաղափարներ, որ հին լեզուն կարծես դեռ նոցա ստ

ողովրդին, կան աւանդուած այնքան տեսութիւնք եւ նոր {նոր} գաղափարներ, որ հին լեզուն կարծես դեռ նոցա ստուեր

ները հանել կենդանացնել, քան այդ ժանգոտած լեզուով {նոր} ժողովուրդը լուսաւորել։ Խնդրում էինք, եթէ միայն

ինէին ինչպէս տեսանում ենք օտար լեզուների մէջ։ {Նոր} լեզուի միջում կայ հիանալի խորհուրդ։ Երանի՜ թէ հն

բեր այն խորհրդից եւ միանգամայն հակառակ ինչ որ կայ {նոր} լեզուի մէջ։ Այդ պատուելի պարոնները եթէ փոքրիշատէ

ած, իսկ միւսն՝ թարմ ու տաք, թողնէր այն թարմ եւ {նոր} եփած հացը, որ աւել սննդարար էր եւ ձեռքը պարզէր դ

հաց է արդէն, եւ 1300 տարի է, որ թխուած է, իսկ {նոր} լեզուն ամեն օր եփւում է, ջերմ է եւ սննդարար. ու

փառաւորուիլը, մինչեւ նոցա մատենագրութիւնը չլինի {նոր} լեզուով, սուտ է եւ զուր ամեն ջանք ու վաստակ ազգը

։ Նորա հարկաւոր է գիտութիւնը, որ կարող է ստանալ {նոր} լեզուի միջնորդութենով, որ կեանք եւ կիրառութիւն ո

տանել եւ ընթեռնուլ այն մատեանները, որ գրւում էին {նոր} Հայախօսութենով, այլ եւ ջանք անէ փոքր առ փոքր մաք

անօթ էին միայն մայրենի լեզուին, այսինքն՝ եթէ եւ {նոր} լեզուն չէին կորուսել, ինչպէս Տաճկաստանումը կամ Ռ

րոց լեզուի հետ, պատճառը շատ հեշտ էր ճանաչել. որ {նոր} լեզուն չունէր այնպիսի բառեր, որ կարողանային յայտ

ւ համար։ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՏՈՒԱԾ Գլ. VI {Նոր} լեզուի մշակութիւնը չէ կարելի առաջ տանել՝ ստրկանա

ալով հին լեզուի ոգուն կամ ազդեցութեան, որովհետեւ {նոր} լեզուով խօսող Հայերը ընկած են ուրիշ պատմական եւ բ

ոչ ուրիշ տեսակ կազմութիւնը կամ ձեւակերպութիւնը, {նոր} լեզուի կազմութիւնը եւ ձեւակերպութիւնը ունի նոյնպի

իրաւունքը, իր կարգով ունի եւ այժմեան Հայը խօսել {նոր} լեզուով, նոր ոճով եւ նոր քերականութեամբ։ Մերժել

ր կարգով ունի եւ այժմեան Հայը խօսել նոր լեզուով, {նոր} ոճով եւ նոր քերականութեամբ։ Մերժել այս իրաւունքը

ի եւ այժմեան Հայը խօսել նոր լեզուով, նոր ոճով եւ {նոր} քերականութեամբ։ Մերժել այս իրաւունքը համազօր է պ

եւ ժամանակի ազդեցութեանցը տգիտանալու, բռնաբարել {նոր} լեզուն, որ նա աճէ հին ձեւի ազդեցութեան տակ համազ

զաւակը։ Աւերակների քարերը կարող են պիտոյանալ {նոր} շինուածքի, ինչպէս պահանջում է ժամանակի ճարտարապե

ջ շինուածքը պիտի կազմեն, իրական պէտքերի յարմար, {նոր} ճարտարապետութեան կանոններին համաձայն։ Իսկ եթէ նո

գեղեցկութեան եւ այն կատեգօրիայով չէ կարող յաղթել {նոր} լեզուի իրաւունքը. պատճառ, տգեղ երեւցածը չէ տանո

. պատճառ, տգեղ երեւցածը չէ տանում ժամանակը, իսկ {նոր} լեզուն գնում է ժամանակի հետ զուգահեռաբար, ուրեմն

լեզուն գնում է ժամանակի հետ զուգահեռաբար, ուրեմն {նոր} լեզուն տգեղ չէ։ Սորա հակառակ գեղեցիկ համարուածը

էս կ՚ուտէր Մորժերի եւ ջրշունների եղը, եթէ ընկնէր {նոր} Գրենլանդիու կամ թերեւս Լաբրադօրի Էսկիմոսների մէջ

րջանակի տակ եւ ո՛չ Լուկուլլոսը իր կերակուրներով՝ {նոր} Գրենլանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ։ Պարզ է, թէ պէտքը

ւելով, անմշակ թողունք կամ ոտքի տակ կոխկռտենք մեր {նոր} լեզուն, որ ինչքան էլ տգեղ լինի հնից, թերեւս այս

արջային շրջանակի տակ, կամ Լուկուլլոսի կերակուրը {նոր} Գրենլանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ։ Ասենք թէ մեռած մա

իր թալիսմաներով եւ Առլեզներով չէ կարողանում Արայի {նոր} անշնչացած դիակը կենդանացնել, ես երկու հազար կամ

մ է պարզ, որ հին լեզուի իրաւունքը երբէք աւելի չէ {նոր} լեզուից, հին լեզուն աւելի գեղեցիկ չէ, քան թէ նո

մշակուած ու գործածուած չէ։ Խոստովանում ենք, որ {նոր} լեզուի մէջ կան թերութիւնք, կամ ճապաղութիւնք, աւ

ասին կորած են եւ չկան ներկայ Հայի համար, բայց եւ {նոր} լեզուն ունի իր կենդանի եւ շարժուն ձեւերը ու ոճերը

ր հնումը չկան։ Եւ ինչո՞վ կը տաշուին, կը կոկուին {նոր} լեզուի պակասութիւնքը, եթէ ոչ մշակութեամբ եւ գրի

քիչ խօսքով իմացնում է նոյն գաղափարը։ Յայտնի է թէ {նոր} լեզուն, ապաստան մնալով միմիայն հասարակ ժողովրդի

րին, թէ ո՞րը պիտի նախընտիր համարենք՝ հի՛ն, թէ՛ {նոր} լեզուն, քան թէ այն պատճառներին, թէ ինչու համար

պատճառներին, թէ ինչու համար չէ կարելի առաջ տանել {նոր} լեզուի մշակութիւնը հին լեզուի ազդեցութեան ստրկանա

եւ մշակուած համարուիլը, շատ պինդ կապուած լինելով {նոր} լեզուն բռնաբարելու եւ հնի ազդեցութեան ստրկացնելու

իկ էր, նոյն այն հին լեզուի գեղեցկութեան պատճառով {նոր} լեզուն էլ քաշկռտել եւ ժողովրդի իրաւունքը բռնաբարե

տանի լինել, քան թէ նորա մեռած մայրը։ Այսպէս եւս {նոր} լեզուն չպիտի ստրկանայ հնին, այլ պիտի մշակուի ինք

ընդունակութիւն եւ ձգականութիւն ստանալով, պիտի եւ {նոր} չափով չափուի. մեր հնասէրի չափը նորա համար կա՛մ կ

, լսում ենք, այստեղ բարձրանում են ձայները, թէ " {նոր} լեզուն առաջացել է տաճկական տրամաբանութեան տակ, ե

բանութիւն եւ այլն եւ այլն"։ Խոստովանենք, թէ {նոր} լեզուի տրամաբանութիւնը շատ մօտ է տաճկական լեզուի

առջեւիս կանգնած մարդը հասկանայ։ Ես, գործ դնելով {նոր} լեզուն, կատարելապէս հասնում եմ իմ նպատակին, եւ

ակ։ Տաճկական տրամաբանութիւնը կամ բաղդասութիւնը, {նոր} լեզուի վրայ ոչ Մարկոսը պատուաստեց եւ ոչ Կիրակոսը

տանի ի քաղաքիս թէ ոչ, ըստ որում ամք պանդխտութեան {նորա} չէին աւելի յայնժամ, քան զերիս. եւ յընթացս նոյնք

ատենէ կարգել զինքն ի նոյն: Առ այնպիսի նպատակ {նորա}, որ թեւակոխէ յապահովութիւն սննդեան պանդխտացելոյն

վութիւն սննդեան պանդխտացելոյն, ես, իբրեւ եղբայր {նորա} հարազատ, նոյն եւ որդի ծնողի նորա, իմոյս երախտաւ

, իբրեւ եղբայր նորա հարազատ, նոյն եւ որդի ծնողի {նորա}, իմոյս երախտաւորի, սովին դոյզն նամակագրութեամբ

եւ առողջ. գոհանամք զաստուծոյ. զի մարդասիրութեան {նորա} ժամանեալ կորզեաց զողորմելի անձն իմ ի գերեզմանէ:

յլ տեսանելով զօր հանապազ զակնյայտնի հակառակութիւն {նորա} ընդ ուղղափառ եկեղեցւոյ Հայոց եւ զանարգանս, որք ո

ալիք աբեղայից, յայսոցիկ բանաւոր պատճառաց շարժեալ {նորա} ի թշնամութիւն ընդ իս, քանզի ո՛չ ոք էր այլ ոք ի մ

ղեցւոյ մերոյ, եւ վասն ստուգապէս կաթոլիկ լինելոյն {նորա} կացուցանեմ ի ստորեւ զվկայութիւնս ա) զի յօրէ անտի

Մարտիրոս քահանայն Թորոսեան գնացեալ էր ի հարսանիս {նորա} եւ ականատես է այդմ հրապարակեալ կաթոլիկութեան Սիմո

եղբայր, կերած-խմած բան չկա, եթե կկամենաք եւ եթե {նորա} այստեղ ուսումն առնելը ձեզ հաճո չէ, ինձի սիմ սիմ

ողջույնս հասուցանես պարոն Խատամովին եւ ասես, որ {նորա} եղբայրական սերը մոռացած չեմ, այլ թե մինչեւ այժմ

ւների ընթացքը. առնանք զորօրինակ մեր հին լեզուն. {նորա} տղայությունը կամ մանկությունը տեսնում ենք հին երգ

րգերի մեջ, նորանից հետո հանկարծ գալիս է մեր առաջ {նորա} ծերացած հասակը. Աստվածաշնչի թարգմանություն, պատ

զվի պատանեկությունը եւ երիտասարդությունը, ո՞ւր է {նորա} հիշատակարանքը. այն զարհուրելի փոփոխությունը դարձ

կթառամի եւ մեր աչքի առաջ կմնա ավել երկար ժամանակ {նորա} ծերացած վիճակը, իսկ մյուս հասակները հողմերի թեւե

արճատեւ, որ չի երեւում աչքի, այլ մնացել է միայն {նորա} մանկության հիշատակարանքը եւ ծերությունը: Հին լեզ

ցե հոր նման կամ ավել քաջ կլիներ, պատվելով առավել {նորա} հոր երեսը. թող հայրը մնա պատված, իսկ որդուն պիտ

ցնել, ըստ որում հայրը այսօր էգուց մեռանելու է եւ {նորա} տեղը պիտո է որդին բռնե. եթե սերմերը ոչնչանային,

գինի սերմիցը հառաջացած՝ խոստանում էին մեզ պահել {նորա} անմահությունը, ուրեմն ջանք ու խնամ ունենալ նոր լ

, նորան մեր տունը տանեիք, որովհետեւ օտար երկիր է {նորա} համար եւ իմ բարեկամս է, ամիսներով նորա հետ միասի

ր երկիր է նորա համար եւ իմ բարեկամս է, ամիսներով {նորա} հետ միասին բնակվել ենք Պետերբուրգում: Չգիտեմ մին

: Սրբազանն Պետերբուրք է: Ավետիք Խազերովը եւս {նորա} մոտ է, զատկի վերա կուգան այստեղ եւ կմնա սրբազանը

են. իհարկե այս ոչ այլ ինչ է, բայց եթե ապացույց {նորա} բարոյականության հիվանդությանը: Գիտեմ, որ մեր

ի այլ գիր, այսինքն երկու շաբաթից կամ տասն օրից: {Նորա} մեջ կկարդաս դու եւս նոր բան ինչպես ինձ դուք քո կո

չառածը, սպասում եմ գրիդ, որ այն կերպով ընթանամ {նորա} հետ: Ուրիշ բան չունիմ առայժմս գրելու, պատճառ

կարող ես իմանալ Բերբերյանից թե ինչպես խնամատար էի {նորա} մաքուր, գեղեցիկ եւ անսխալ տպագրությանը: Եղբա

ը որ ճանաչում էին յուրյանց անձը, յուրյանց ազգը, {նորա} օգուտը եւ վնասը եւ բարի սիրտ ունեին օգնել նրան:

նա եւս յուր ազգասիրական ջերմեռանդությունը չխնայե {նորա} զավակների կրթության եւ դաստիարակության համար: Մի

ւթյունը չկա. ձայն կա, որ Լանսկոյն պիտի փոխվի եւ {նորա} տեղը, ասում են, որ պիտի կարգվի Ռոստովցովը:

սքան կարող եմ հայտնել, որ ինչ այստեղ կարելի էր, {նորա} օգտի համար գործ դրվեցավ, բացի դորանից մարդ գնայ

սիրով ողջույնը ես մոռացած չեմ եւ միշտ մտածում եմ {նորա} առողջության որպիսությանը վերա, թե ինչ վիճակի մեջ

մի փոքր [բաց] աստուծով նոր կաթողիկոսի նստելովը, {նորա} [բաց] եւս կըսկսե յուր գործակատարությունը: Մեր պա

վարք է եւ Թիֆլիզումը լավ խայտառակվել է, նույնպես {նորա} պաշտպանը Սարգիսը: Հունվարից Մըսըրը կամի " Ճռաքաղ

էինք ուղարկած, այդպիսի դիպվածում կարող եք ստանալ {նորա} խընդիրը եւ հասուցանել ինձ նորա հասցեն եւս, ուրիշ

ւմ կարող եք ստանալ նորա խընդիրը եւ հասուցանել ինձ {նորա} հասցեն եւս, ուրիշների հետ միասին, աներկբա մնալո

ույս կա, որ մի քանի տարուց հետո ակնհայտնի երեւին {նորա} արդյունքը եւ պտուղքը: Ստորագրողների բազմությո

ել մեզ, մեք նորայն կլսենք եւ կտնօրինենք, ինչպես {նորա} կամքն է, բայց (գրեցինք), Այվազովսկին ինքը վիր

որ գուցե Գայանե Նիկոլաեւնային եւս օգտակար լինի: {Նորա} դրությունը ինձ հայտնես: Ջրերը եթե կամենաս ստանալ

ց, որոնց վերջին ջանքն է ազգը կուրացնելով վայելել {նորա} բարիքը: Ես գիշեր ցերեկ մտածում եմ ձեր բոլորի

մի՛ ասա, հարկավոր չէ, թող թշնամիք չուրախանան, {նորա} պատիվը մերն է, ուրեմն խոստովանություն մնա քո մոտ

Նիկոլաեւնային շատ սիրով բարեւ. արդյոք ինչպե՞ս է {նորա} առողջությունը. եթե գաս, նորա մասին եւս բաներ ու

. արդյոք ինչպե՞ս է նորա առողջությունը. եթե գաս, {նորա} մասին եւս բաներ ունիմ խոսելու: Պետր Նիկոլաեւի

ցույց տալ այն պարոնին աշխարհագրական տախտակի վերա {նորա} գնալու տեղը կամ ճանապարհը: Իսկ ինչ որ կվերաբե

Բաբաջանի թողած կայքը վաճառելի բան չէ, այլ միայն {նորա} եկամուտը պիտի ստացվի կտակի զորությամբ: Մեզ մինչե

րանոցը, կդնեք մի ծրարի մեջ եւ կուղարկեք ինձ, որ {նորա} զորությամբ գնամ այստեղի երկաթուղու իջեւանը եւ ստա

ց որ ՚ի Նոր Նախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս {նորա} ի մասին գործոյն զեկեղեցական հաշուոց եւ դրամոց

ղեցական օգտի զաստիճանաւոր Խալիբեանցն եւ զգործակից {նորա} զԱյվազովսքի վարդապետն, եւ այն թերեւս առ ի զանձին

ամենայն տարաձայնութեանց երեւելոց ի յայտարարութեան {նորա} եւ ՚ի քաղուածին այնմիկ, քանզի տեսանել տեսանէին,

ս բռնակալության ուժի պատկերացույցից, նույնպես եւ {նորա} շրջանակից եւ պարագաներից: Մարդերի իրավունքը

թյուն եւ ավելի իրավունք ճարեց յուր համար, քան թե {նորա} ընկերքը ունեին, ասել է թե ուրիշի սեփականությունը

նկությունը համարում է պատերազմական անարգություն: {Նորա} փույթը չէ, որ արյունաթաթավ Իտալիան ավելի քան կես

լիայի ազատության պատմության մեջ պ. Ֆեռգուլայի եւ {նորա} նմանների անունները պիտի նույն տեղը գտանին, ինչ ո

ունքին, եւ քրիստոնեությունը ազդեցություն չգործեց {նորա} վերա: Բայց Իտալիայի ներկա վիճակը, խելքերի ըն

որա հակառակ առ ի սրտե ուրախ եմ, սակայն տեսանելով {նորա} ազատությունը եւ իմ ազգի տկարությունը, կարծում է

ընդհանրական նահանգապետին Հնդկաստանի, գէթ զհամար {նորա} եւ զթուական: Յայսմ, նոյնպէս, յուսամ յաջողիլ,

որք զանխուլ յազգէն, փոյթ ունին զսեպհականութեանց {նորա}, յայնժամ, Ձեզ եւ ազգին մնայ պատասխանատու կալ բա

այն բարեպաշտ եւ յորո՞ց ի ձեռս մնացին կայք եւ գոյք {նորա}, որպէս եւ գործադրութիւն կտակին: Ըստ այսմ եւ

՝ թէ զգում արդ զայդ տնտեսեալ են երեք կտակակատարք {նորա}. - երկու անգլիացիք եւ մի հայազգի, արդէն յիշատակ

երկուց աւուրց: ՚Ի 5/17 ամսոյս գնացի առ նա եւ {նորա} առեալ զպատրաստի թարգմանութիւնն զոյգ ընդ բնագրի ե

որ պ. Հագն, պահանջէ զլիակատար համար տնտեսութեան {նորա}, վերաբերեալ եւ առ կառավարութիւնս այսոցիկ տանց՝

, թողեալ ի Կատարինեայ Խօջամալեանց ի ժամ մահուան {նորա}, եղեալ է 2342 ռուփի: Յիշեալ հանգուցեալ Էլիազն,

թեան (акция), որ այժմ ՚ի պատճառս անյաջողութեան {նորա}, բանկն կամ սեղանաւորք գնեն եւ ընդունին զտոմսակն

ն, յայտնելով զիրաւունս Նախիջեւանայ ի վերայ կայից {նորա}, փոխանակ 125. 000 ռուփեաց, զքառասուն ամ յառաջ ք

ր վախճանեալ են նոյնպէս երկու անգլիացի կտակակատարք {նորա} եւ բովանդակն մնացեալ է ի ձեռս պ. Կիրակոսի Յարութ

րիմ Կորտի առ ՚ի տալ ինձ զհրիտակն: Զայս պատասխանի {նորա} ընկալայ ՚ի 16/28 այնր Յունիսի: Աւելի քան զամի

գտանելոյ առ ինքն, յաղագս մուծանելոյ զքանակութիւն {նորա} ՚ի բողոք իմ: Յետ ընդերկար պատճառաբանութեանց եւ թ

աջողիլ ինձ տիրել տանն եւ ի ստանալ զգումար արդեանց {նորա} եւ զպաշտօնական տեղեկութիւնս ի մասին վտանգեալ գում

ամենայն սառնութեամբ հարցանեմ, թէ զի՞նչ արարեալ է {նորա} ՚ի մասին գործոյն: Նա պատասխանի ետ, եթէ պատրաստ

ան, գրել զթուղթն անուանելով զայն կտակ, այդ խօսք {նորա} չէ վաւերական, ուստի բողոքեմ առաջի քո եւ հրատարա

րն, աւելի քան զոր չկարէ պահել եւ ՚ի դարձուցանել {նորա} զայն ամենայն առ օրէնսգէտն իմ, գործն այն բովանդակ

ենայն դնեմ ի տեսութիւն ազգին եւ, որպէս երեսփոխան {նորա} եւ որպէս անդամ ազգի Հայոց, իրաւունս համարիմ ինձ

անխուլ ի նմանէ, գաղտագողի, առանց համաձայնութեան {նորա}, առանց գէթ յայտնելոյ նմա ինչ եւ կատարելապէս հակա

իմն կերպարան, իսպառ անարժան եպիսկոպոսական կոչման {նորա} եւ աստիճանի, յայն սակս ստիպիմ փութալ մատուցանել

որպէս քարոզէ յառաջնորդն, եւ Ղազար անուն սպասաւոր {նորա} մեծագումար դրամոց, որպէս թէ ի փոխ տուելոց, պահ

ս. վանքն Ամենափրկչեան հռչակի պարտապան, առաջնորդ {նորա} քարոզէ զանձն անինչ եւ անարծաթ, իսկ սպասաւոր առաջ

00 դահեկանի, յանուն ազգին արարեալ, իսկ սպասաւոր {նորա}, որ ցարդ իսկ ծառայէ նմա, սեղանաւորութիւն առնէ՝

կչեան վանաց ազգիս ի Ջուղա, այլ վասն ստուարութեան {նորա} չկարեմք արձանագրել աստէն մի առ մի, յուսալով ի պա

աջնորդութենէ Ջուղայոյ եւ առաքելոյ զայլ ոք ՚ի տեղի {նորա} հնգամեայ ժամանակօք: Լսեմք նոյնպէս, եթէ Թադթ

ն յօրինեալ յամբաստանեալ եպիսկոպոսէ կամ յարբանեկաց {նորա} եւ ձեռնագրեալ ՚ի խղճալի եւ ՚ի համր բնակչաց Ջուղայ

ն Ձեր կարեկից ելով ազգին, չունիցի անտեսել զբողոք {նորա}, երբ մինչ առ Ձեզ բարձրանայ ի մղձկեալ սրտէ: Ս

տեսանել զվիճակ ազգի մերոյ, զաստիճան թշուառութեան {նորա}, զարտասուս եւ զտառապանս աղքատաց, հարստահարելոց

անամ, իսկ թե գնացած՝ ուրեմն հասցես թողած կլինեմ {նորա} մոտ եւ նա այն հասցեով կուղարկե ինձ Պետերբուրգ, ո

սեմ իմ սիրելի բարեկամ Անանիայից: Շնորհավորում եմ {նորա} բարեհաջող գալուստը երկարատեւ ու միաժամանակ դժվարի

ը եւ նույն դրոշմը, բնականաբար, պետք է ունենա եւ {նորա} լեզուն: Մեր հին լեզվում չկա " ծեծ խմել " ձեւը,

եւ չեմ ստանում: - Ափսոս, որ չես կարդացել. {նորա} հրատարակողը՝ Մանդինեանց Ստեփանոս քահանան, այնպէ

ա. ի՞նչ պատճառով այդքան շատ հարցանում ես: - {Նորա} համար, որ նա ուսումնական, խելօք եւ եւրոպացի մար

որ նա ուսումնական, խելօք եւ եւրոպացի մարդ է, եւ {նորա} հրատարակած " Մեղուն " ուսումնական լրագիր է, որով

ողի գրագիր լինելը Կաթողիկոսի մօտ ոչինչ ապացոյց չէ {նորա} գիտնական, ուսումնական եւ եւրոպացի մարդ լինելուն

ն համարէին գլուխ դնել, այն ժամանակ " Մեղուի " եւ {նորա} հրատարակողի շնչառութիւնը շատ կը ծանրանար, մինչեւ

վ, որ սորա վարդապետութիւնը անվաւեր է համարում եւ {նորա} կարծիքները սխալական, որոնց գլխաւորը Հայոց լեզուի

ւ Ադամի լեզու լինելը: Նալբանդեանցին խայտառակել է {նորա} համար, որ սա Հայոց մի քանի երեւելի ուսումնականնե

ղուի " հրատարակողը համարձակուել է ձեռնամերձ լինել {նորա} Վարդապետութեանը, ապա հաւատացած կաց, որ դորա համ

, այնուամենայնիւ իմ մշտնջենական կանոնը այն է, որ {նորա} հետ հաշիւ տեսանելու միջոցին, ոչ թէ միայն ես պարտ

ջապէս գնաց Պ. Խ... Մեր բոլոր խօսակցութիւնքը {նորա} հետ այն եղան, ինչ որ գրած է Յիշատակարանիս մէջ:

կոյին մի անստորագիր նամակ ստացայ. շատ ծիծաղելի է {նորա} բովանդակութիւնը. այս պատճառով արտագրում եմ բառ ա

աստանի " անունով լրագիրը եւ շատ անգամ տեսանում եմ {նորա} մէջ այնպիսի բաներ, որ արժանի չէին բերանից հանելո

մի չնչին գործողութեան վերայ եւ, խօսակից լինելով {նորա} գործակատարների հետ, անպատուել իմ անձը: Ես բոլոր

գրով յօդուածի վերայ, որ տպած էր " Մեղուի " մէջ, {նորա} 14 համարում: Պ. Իսահակեանցը իւր գրութե

արդ է, բայց՝ շատ թոյլ դաստիարակուած, որովհետեւ {նորա} գրածի մէջ չէ երեւում մի հիմնաւոր դաստիարակութեան

ութեան կողմից դնում է այն բանը, որ բուն հնարն էր {նորա} յառաջխաղացութեան, այսինքն՝ այն մեղադրանքը, որ

նքին, դորա հարստութեանը եւ կարօտութեանը, տեղեակ {նորա} կարողութեանը եւ տկարութեանը, բայց, չնայելով այս

լիս, միեւնոյն կշիռ ու յարգ ունին թէ՛ ազգը եւ թէ՛ {նորա} պակասութիւնքը եւ, եթէ աւելի լաւը կամիք, պակասու

սկածաւորութեան, պիտոյ է հանդէս հանել ազգի առաջեւ {նորա} խաւար կողմերը՝ ապացուցանելու համար, թէ լաւութեա

ու ձեզ, եթէ մօտ լինէինք Մասեաց դարեւանդին եւ եթէ {նորա} Մուզան խօսակից լինէր մեր հետ: Եւ ձեր հետ խօսելու

են, որ մտանելով դաստիարակութեան մէջ, կտրում են {նորա} ընթացքը, եւ մի մարդ, ձեր կերպով դաստիարակութիւն

ռաքինութեան համար, որի վարձը իսկոյն երեւելու չէր {նորա} վերայ, նա շատ նեղութեամբ կը բանայ իւր քսակը։ Նո

րա վերայ, նա շատ նեղութեամբ կը բանայ իւր քսակը։ {Նորա} ձեռքը սովորած չէ այդպիսի բաների համար՝ արծաթ ձգե

նացու անձը՝ ասելով, որ հանգամանքը բռնի խլել էին {նորա} բերանից այդ ողբը։ Առաջինը՝ Պարո՛ն, Խորենացին ա

ների պաշտպանութեանը, մանաւանդ որ ոչինչ սուտ չկայ {նորա} ասածի մէջ, երկրորդ՝ ձեր այդ ընթացքով ցոյց էք տա

երի ձեռքով ոչնչացուցած է երեւում, ինչպէս եւ միւս {նորա} գործը՝ " Շարք կաթողիկոսաց " անունով։ Խնդրեմ կար

ռելի ծերունու հետ, սեղանապիղծ ձեռքով մօտենում են {նորա} խնկելի ոսկրներին եւ, հանելով գերեզմանից, թափում

ու շարժառիթը գտանւում է նոյն այդ մարդո՞ւ մէջ, թէ {նորա} շրջակայ ընկերութեան մէջ։ Մի մարդ, որ այժմ առաքի

կամ տարր, եւ հոգու այդ ունակութիւնքը հետեւանք են {նորա} լաւ կամ վատ շրջակայքի ազդեցութենից: Արտասուե

էր իւր բուն յատկութիւնը, մինչդեռ փոփոխուելու էին {նորա} վերայ ազդող եւ ներգործող արտաքին պատճառքը, մինչդ

երը, ո՞չ ապաքէն ոչինչ բան աւերուած ու պակասած չէ {նորա} ներքին կազմակերպութեան միջից, ինչո՞ւ ենթարկւում

, ինչո՞ւ ենթարկւում է այսպէս զգալի փոփոխութեան։ {Նորա} համար, որ փոխւում էին արտաքին ներգործողքը նորա վ

։ Նորա համար, որ փոխւում էին արտաքին ներգործողքը {նորա} վերայ, եւ նա, բնական եւ աստուածադիր օրէնքով, ա

տի մէջ, որի արդիւնքը (результатъ) համաձայն էին {նորա} մտքին. ամենեւին այդպէս: Առնունք այժմ մի կեն

անհատի մէջ յեղափոխութիւն, թէեւ միայն փոխուած էր {նորա} արտաքին շրջակայքը: Մտանենք այժմ բարոյական աշ

գործուէին այդպիսի անօրէնութիւնք. դորա հակառակ, {նորա} հոգու մէջ տնկել էին առաքինութեան սերմերը, որ հետ

մենայն ձեւ տալ: Երեխայն աճում է, բացւում են {նորա} հոգեկան ընդունակութիւնքը, բայց այդ ընդունակութիւ

քինի կամ վատթար լինելը պատահական բան է եւ կախուած {նորա} դաստիարակութենից եւ կրթութենից, նորա ընկերութենի

եւ կախուած նորա դաստիարակութենից եւ կրթութենից, {նորա} ընկերութենից եւ շրջապատից, այլապէս, արդար չէր լ

որուսանելու էր իւր արժանաւորութիւնը, ըստ որում, {նորա} առաքինութիւնը իւր վաստակը չէր, վասն զի Աստուած ա

րհների, բոլոր արարածների վերայ, որ քարոզում էին {նորա} ամենակարողութիւնը եւ փառքը: Մարդու առաքինութ

Մարդու առաքինութիւնը եւ վատթարութիւնը կախուած է {նորա} դաստիարակութիւնից. հնձւում է սերմանուածը: Մի մա

, երեխայն իսկոյն կը նկատէ իւր հօր քարոզութեան եւ {նորա} գործերի մէջ գտանուած հակառակութիւնը, եւ այդ բանը

ջ գտանուած հակառակութիւնը, եւ այդ բանը կը դառնայ {նորա} համար մի գայթակղութեան քար: Ամենայն բանական

սիրո՛վ Սիրում էիր այն մարդուն: - " Քնքուշ սիրով {նորա} հետ Վարւում էի. բայց յաճախ Օր անց կացնում առաւել

, զարհուրելի չէ՞ր Քեզ, ամուսնուդ հանդիպել: - " {Նորա} խելքը թռել էր Սիրով վառուած իմ վերայ, Շատ բան տե

որովհետեւ այդ դաստիարակութեան մէջ պարունակւում են {նորա} զաւակի ապագայ առաքինութեան, երջանկութեան, վատթա

մ պիտոյ է նմանի Աստուծոյ, որ մահից յետոյ ժառանգէ {նորա} երկնային արքայութիւնը: Աստուծոյ նմանելու համար պ

առք, պատիւ գտանելով, չէր կարող առաքինի դառնալ, {նորա} առաքինութեան շարժարանը գտանւում է դաստիրակութեան

ութեան համար, որովհետեւ դորա մէջ պարունակւում էր {նորա} մարմնաւոր եւ հոգեկան երջանկութեան ապահով գրաւական

մարդկութեան ատելի, այդպիսի մի զաւակի մեղքի համար {նորա} թշուառ ծնողը պիտոյ է պատասխան տայ Աստուծոյ ահեղ դ

, իսկ դոյն այդ Քնարի չորրորդ տետրակի եւ մանաւանդ {նորա} յառաջաբանի վերայ մասնաւորապէս: Այստեղ չկան ն

անակ պահանջողքը իրաւաբանական կարգով արգելք դրեցին {նորա} անշարժ կայքերի վերայ, որ բաւական մեծ գումար արժէ

լով հաւաքած կողմնակից մարդիկ, որ արդարացնում էին {նորա} ոչ թէ միայն այդ ընթացքը, այլեւ բոլոր անօրէնութիւ

սը, մրրկի սուլելը եւ ծառերի հպատակօրէն խոնարհելը {նորա} բռնութեան տակ, բիւր տեսակ սօսափիւնք պատճառելով ի

ւթիւն, որ ասէիր, թէ ահա ամենայն ինչ վերջացած էր {նորա} եւ աշխարհի մէջ, թէ մի սատակիչ շանթ կարող էր իսկո

նուհետեւ զուր էր ծագելու գեղեցիկ եւ խաղաղ առաւօտը {նորա} լուռ ու մունջ գերեզմանի վերայ: Այս անախորժ վ

սեց թօթափել նորան առանձնարանիս մէջ։ Ես նայում եմ {նորա} վերայ, նա երկար ժամանակ չէր եկած իմ մօտ, եւ այդ

ւն չէիր"։ Մի՞թէ մի մարդ մի բարի գործ կատարում է {նորա} համար, որ պարտական էր, եւ ի՞նչպէս կարելի էր այն

օտենում է մի անդունդի բերանի եւ պիտոյ է կործանուի {նորա} մէջ, եւ նա, տեսանելով եւ հնար ունենալով փրկել ն

օհամեդական, որ չունենայ Կուրանը։ Ինչո՞ւ համար. {նորա} համար, որ նոցա կրօնի աղբիւրքը գտանւում են այդ գր

որ միշտ զոհ էր բերում Աստղկին եւ բուրվառ էր ձգում {նորա} որդուն... Չդիմացայ այս անարգութեանը եւ խլելով այ

տակ, որ անտեսանելի էր նորան, եւ դարձեալ լսելով {նորա} յիմար ընդդիմախօսութիւնքը՝ արձակեցի, Հա՛յր, քո

ւթիւնքը՝ արձակեցի, Հա՛յր, քո շանթերը, որ այժմ {նորա} փորի մէջ պատճառում են այնպիսի հրայրեացք, որպիսի

անց վարդապետին: Շատ հրաշագործութիւնք պատմում էին {նորա} կողմնակիցքը, որպէս թէ խոր գիշերի մէջ, նորա մեհե

էին նորա կողմնակիցքը, որպէս թէ խոր գիշերի մէջ, {նորա} մեհենի մօտ կամ դպրոցի մէջ Աստղիկ էր ծագում... Թէ

ով: - Ծնանելու ժամանակ այդ բոլորը գրել էի ես {նորա} ճակատին. նա Բրամինապետ դարձաւ իմ ազդեցութեամբ:

շանթերը Աթենասի ձեռքով, եւ այդ շանթերը, լափելով {նորա} փորոտիքը, պիտոյ է վախճան դնէին նորա անարժան Բրամ

րը, լափելով նորա փորոտիքը, պիտոյ է վախճան դնէին {նորա} անարժան Բրամինապետութեան կեանքին: Անչափ են դորա

րօտել այնուհետեւ Հիպոկրատի շանթերին, որ փարատէին {նորա} ցաւը: Այսպիսի բաներ տեսանել կամ լսել շատ ցաւ

իւր մէջ անպատշաճութիւնք, բայց, այնուամենայնիւ, {նորա} հիմքը ճշմարտութիւն էր: Ափսո՛ս, որ չգիտեմ այդ ոտ

արդալ որպէս բնագրի հաւատարիմ պատճէնը, նոյնպէս եւ {նորա} ճիշդ թարգմանութիւնը մայրենի լեզուով: Այս խորհրդո

ւթենից: Ահա՛ այդ հրովարտակի հաւատարիմ պատճէնը եւ {նորա} հարազատ թարգմանութիւնը: Божиею поспешествующ

եւ որպէս ամենասիրելի զաւակներ, հանգստացնելով ձեզ {նորա} ներքոյ, այնպիսի չափով երջանկացնել ձեր կեանքը, ի

Չորրորդ. Արքիմանդրիտ Պետրոս Մարկոսեանին մինչեւ {նորա} մահը Գերագոյն ողորմութեամբ յանձնում ենք ՄԵՔ այս բ

ողորմութեամբ յանձնում ենք ՄԵՔ այս բոլոր՝ Ղրիմից {նորա} հետ դուրս եկած Հայերի հոգեւոր հօտը, եւ թոյլ ենք

էս ազատ վաճառականութիւն՝ թագաւորութենից դուրս եւ {նորա} մէջ, եւ նորա առաւել օգտի համար թոյլ է տրւում կառ

կանութիւն՝ թագաւորութենից դուրս եւ նորա մէջ, եւ {նորա} առաւել օգտի համար թոյլ է տրւում կառուցանել ձեր յա

լեւ բաւական մեծ ծախքով սարի յետնակողմը փորելով եւ {նորա} քար ու հողը շինութենների առաջեւներումը լցնելով,

աքի բաւական լաւ է եւ բաւական մաքուր եւ չոր. չկան {նորա} մէջ այն անմաքրութիւնքը, որ երեւում են մօտակայ քա

ունդեղէններով եւ այլն, եւ այլն: Քաղաքը կամ {նորա} շրջակայքը չունին մի առանձին բերք, որ յատկապէս նո

ունտ արիւն, երբ արիւնի գոյնը սկսել էր սպիտակիլ. {նորա} հոգը չէ, նա ամենեւին տգէտ է, որ արիւնը, առանց

լինում. " Բժիշկը դատապարտելի է, անխղճմտանք է, {նորա} համար թէ մի մարդ մեռած, թե մի հաւ սատակած։ Այդ

եռռեւինը: Ի՛նչ օգուտ, որ չէ ճանաչում ժողովուրդը {նորա} յարգը, ի՛նչ օգուտ, որ չգիտէ ժողովուրդը, թէ խնա

Ժողովրդի կենակցութիւնը Թաթարի հետ, որպէս եւ {նորա} ձեւերը ընդունելը, մեծ ազդեցութիւն է ունեցել եւ հ

թական եւ ամենեւին գործական լինելով, հետեւաբար եւ {նորա} բարբառը չունի այն ձեւերը, որովհետեւ չկային այն մ

ել է առողջարար անունը այն պատճառով, որ տեսած էին {նորա} վերայ լոյս իջանելը. շատ կարելի բան: Աղբիւրը

յց ոչ ով սիրտ չունի մօտենալ բնութեան եւ, փորելով {նորա} արգանտը, հանել եւ ստանալ նորա անսպառելի գանձատնի

ւթեան եւ, փորելով նորա արգանտը, հանել եւ ստանալ {նորա} անսպառելի գանձատնից ոսկին եւ արծաթը: Երանի՛ էր,

ծուած է այդ քաղաքից ընկերսիրութեան հոգին, ինչո՛ւ {նորա} բնակիչներից շատերը պարապում են մի մեքենական վաճառ

իւնքը։ Նա մի վերին եւ գերամեծար առաքինութիւն է, {նորա} ճանապարհը նեղ է եւ փշոտ, նորա դրօշակը կրողի վերա

ր առաքինութիւն է, նորա ճանապարհը նեղ է եւ փշոտ, {նորա} դրօշակը կրողի վերայ արձակում են մանաւանդ ստութեան

կը թողու ապագայի դատապարտութեան եւ արհամարհանքին {նորա} եղկելի եւ թշուառ յիշատակը: Դորա հակառակ՝ ճշմարտ

ժամանակով՝ գալոց հայկական սերունդի աչքի առաջեւ, {նորա} ժամանակակից պատմութեան հորիզոնի վերայ: Չկայ

այլն, այն ժամանակ ա՛յլ կը լինէր ճշմարտութեան եւ {նորա} պաշտօնեաների վիճակը Նախիջեւանի մէջ: Միայն մի այդ

ի, նա գտանւում է անդադար շարժողութեան մէջ, որ է {նորա} կեանքը. աշխարհի երեսին երկու բան կայ՝ այո կամ ո

ատը, եթէ նոյն ճանապարհով ընթանայ, որով գնում են {նորա} ընտիր որդիքը, ճշմարտութեան եւ ազգասիրութեան քաջ

հասարակութիւնը, կորուսանելով իւր ամբողջութիւնը, {նորա} միաբան ոյժը բաժանւում է նախ եւ յառաջ երկու կամ եր

պհականել նորանց: Ազգի եւ հասարակութեան գործի մէջ {նորա} անդամքը մասնաւոր մարդիկ չեն։ Եթէ դոքա մասնաւորք

ինուէր հասարակութեան կամքով եւ գիտութեամբ, այլեւ {նորա} օգտի համար: Մի՞թէ մի իմաստուն եւ ազգասէր քաղաքագ

ի դուրս գալուց յետոյ Տաճկաստանի լուծը ծանրացած էր {նորա} քրիստոնեայ հպատակների վերայ: Մի՞թէ Նախիջեւանցու

կորած չէր. նա տալիս է այդ գումարը իւր զաւակին եւ {նորա} ժառանգներին մշտնջենաւոր ժամանակով, դորանով ապահո

ի կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը, ապա ուրեմն՝ եւ {նորա} երջանկութիւնը աշխարհի երեսին: Բայց... Ափսո՛

ւ նշանակում էր մի գիւղում վարժապետ եւ հաւաքում էր {նորա} մօտ մի քանի աշակերտք, ապա պատրաստ էին այդ օբսկու

, դպրոցներ է բաց անում, ինչ ուսեալ մարդ է, ապա {նորա} քարոզը, այնպէս հրաշալի քարոզ ասաց ուսումնարանի ե

անաչէ ճշմարտութիւնը, ուրեմն եւ երկբայութիւն չկայ {նորա} ՝ դէպի ինձ բարեկամութեան մասին, իսկ եթէ չէ հասկա

, որովհետեւ նա յիմար է, եւ ամօթ էր ինձ՝ սպասել {նորա} դատաստանին: Սորան եւ նորան սուտ սուտ գովասան

զգը եւ, սուտ ու չնչին գովասանութեններով ներկելով {նորա} աչքը, նորա յանցանքը դնեն նորա առաջեւ որպէս առաքի

տ ու չնչին գովասանութեններով ներկելով նորա աչքը, {նորա} յանցանքը դնեն նորա առաջեւ որպէս առաքինութիւն եւ հ

ւթեններով ներկելով նորա աչքը, նորա յանցանքը դնեն {նորա} առաջեւ որպէս առաքինութիւն եւ հեռացնեն ժողովուրդը

ւմ մեր ողբալի ազգի մէջ, եւ եթէ մեր ազգը կամ գոնէ {նորա} մեծ մասը անդատողական երեխայի պէս կարծում է, թէ ա

ելեքտրական հարուածով վերջանալու են մարդ լինելուց {նորա} խարդախ, առաջնորդ ձեւացած սուտ ազգասէրքը եւ միւսե

ի երգի տեղ երգելով քնած ազգի ականջին, թանձրացնել {նորա} սարսափելի քունը: Փառասիրութիւնը: Այժմ հասար

ի օտար աշխարհից եկած ձայն: Այդ ձայնը, հասանելով {նորա} ականջին, վշտացնում է նորան, նա ասում է. " Այս

մատենագրութիւնը յառաջ է շարժւում, տեսանելով, որ {նորա} անխոնջ գործակատարքը, արհամարհելով ամենայն արգելք

ր դարերով ծծել է մեր խղճալի ազգի արիւնը, քամել է {նորա} վերջին ոյժը եւ, շինելով նորան մի մեռեալ դիակ, մ

, եթէ մի նշանաւոր հիւր գալիս է իմ մօտ, որովհետեւ {նորա} գնալուց յետոյ իսկոյն հարստանում է Յիշատակարանս։

այժմ ուր, Հնդկաստանում՝ աշխարհի ծայրումը, ուր {նորա} ամուսինը ուղարկուած է անգլիական զօրքի հետ միասին

թիւն մատուցանելու ինձ, որ, յանձն առնելով կարդալ {նորա} գրածը " Մեղուի "մէջ եւ ցոյց տալով այդ գրուածքի թե

իւն դարձուցանել, չկամիմ երբէք քննութեան տակ ձգել {նորա} թերթերը, որովհետեւ նա ցած է ամենայն կրիտիկայից,

ում եմ իմ հարցմունքի ճիշտ եւ որոշ պատասխանը, իսկ {նորա} ասածներին կը պատասխանեմ մեծ ուրախութեամբ: Սոքա ե

Մուզան Մասեաց դարեւանդիցը հարկադրուէր դադարեցնել {նորա} գոչիւնը: Ես խնդրում եմ նորանից ցոյց տալ ինձ

նաքանդը: Իմ՝ Պ. Իսահակեանցի սիրելու մի պատճառը {նորա} այս սրամտութիւնն է, զարմանալի սրամտութիւն: Պարո

բարօրութեան եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը, յետոյ {նորա} ՞ գործ է գրել այդպիսի բան։ Սխալւում է, եթէ յոյս

. ամենեւին խափան չէ իմ Անգլիա գնալուն: Հաւատալով {նորա} բարեսրտութեան վերայ՝ կարծում եմ, որ եթէ Ֆրանսիա

ր աշակերտի պէս) եւ գո՛նէ այնքան բան ուսանէր, որ {նորա} մտածութիւնքը մարդավայել դառնային, եւ խօսելու ժամ

սայլի եւ, ինքեանք լցուելով մէջը, հարկադրում են {նորա} աւելի մեծ ասպարէզ կատարել աշխարհի երեսին հայկական

ուն մարդը կը դատէ իւր ազգը, բայց չի դատապարտել, {նորա} վէրքերը կը տեսնի փաթաթելու, չէ թէ արեւուն ցոյց տ

ոյն յարգ ու արժանաւորութիւն ունին, թէ ազգը եւ թէ {նորա} պակասութիւնքը։ Ասածս դարձեալ ապացուցանում է այդ

դրին, ցանկացել եմ զգալի կացուցանել մեր ազգին այդ {նորա} տարապայման կարօտութիւնը եւ յետ մնալը լուսաւորութե

ների սիրտը կարեվէր խոցելուց յետոյ, ասում եմ, թէ {նորա} հետ խօսելու վերայ եւս կասկած ունինք"։ Զարմանք,

նում է Պ. Կոմս Էմմանուէլի կարծիքը, մինչեւ անգամ {նորա} մտքից չանցած բաների մէջ, ուստի՞ գիտէ, որ նա չէր

ութիւնը: Այդ փոսը իւր խաւարովը, որ թագաւորում է {նորա} մէջ, կարող է լաւ ապարանքի տեղ ծառայել օբսկուրանտ

սեաց դարեւանդից Մուզան գանչել է եւ դադարեցուցել է {նորա} գոչիւնը, նշանակում է, թէ Մուզայք կան Մասեաց դար

եւս ուսուցանել, բայց Պեդագօգիան շատ կարծր բան է {նորա} դիւրափխրելի ատամների համար: Պ. Իսահակեանցը

չիք ", կամենում է խելքիս նստեցնել, որ լուռ մնամ {նորա} անկրթութեան եւ տեսութենից յառաջ աստուածաբանութեան

ամենեւին թարմատար նշանակութեամբ, որ դուրս լինէին {նորա} միտք հասկացնող բառերից եւ որ չէին բացայայտում այդ

ւնը իւր վերայ կրելու: Այժմեան ժամանակումս, թո՛ղ {նորա} ուրիշ բազմամասնեայ թերութիւնքը, միմիայն այն ուղղ

որ ամենայն Հայի սիրտ օտարանայ այդ դպրոցից եւ նայի {նորա} վերայ, որպէս մի խրտուիլակի վերայ: Կարծեմ, որ ա

Նոյնպէս թող յայտնի լինի Պ. Իսահակեանցին, որ ես {նորա} բուն հայագէտ ասած մարդերից չեմ՝ կրած ո՛չ իրաւացի

ը պատմել են Պ. Իսահակեանցին, չգիտեմ։ Միայն եթէ {նորա} քարոզած բուն հայագէտքը (մեր կարծիքով՝ խաւարի կո

լինելով, որ չէ վերջանում չարը՝ կտրատելով միայն {նորա} ճիւղերը, աշխատում ենք արմատը կտրել այդ չարին, ո

նի պատասխանելու Ղզլարի մանկավարժը: Ես, հերքելով {նորա} այն երախայամիտ խօսքը, թէ " հանգամանքը բռնի խլել

, թէ " հանգամանքը բռնի խլել են Խորենացու բերանից {նորա} ողբը ", կցորդել էի, թէ ամենայն արդարութեամբ արժ

պտուղ չէր մի րոպէական նեղսրտութեան, մէջ էի բերել {նորա} նզովքը կաթողիկոսների վերայ եւ շարք կաթողիկոսաց ան

" Հիւսիսափայլի " 4 ամսատետրակի 338 երեսը, ուր, {նորա} ասելով, Պ. Կոմս Էմմանուէլը " Մեղուի " Ապրիլի 19

ր՝ չնայելով, որ Պ. Խ. գովում էր " Մեղուն " եւ {նորա} հրատարակող երեւելի ուսումնականը (?), բայց թէ Պ

ւ մտայ, բայց ինչպէս զարմացայ, վերահասու լինելով {նորա} տիրոջ խաբեբայութեանը. դորա գազանանոցի կենդանիքը

րդ, բայց նա՝ սուրբ...: - Ինչի՞ց գիտես դու {նորա} սրբութիւնը: - Եթէ սուրբ չլինէր, ի՞նչ է շինո

Այսպիսի բաներ պատահում են տարու սկզբից մինչեւ {նորա} վերջը: Շատ անգամ լսւում են օդի մէջ հարստահարուած

ի մէջ մի բանականութեան դատաստան, փա՛ռք եւ պարծանք {նորա} պաշտօնեաներին։ Այդ տարում խլրտուեցան մի քանի միտ

նձ ներս չբերել Յիշատակարանիս մէջ Պ. Բէգզադէն կամ {նորա} գործերը: Այդ իրողութիւնը, ահա, Պ. Բէգզադէն հա

ինձ ոչինչ չէ ասել, որովհետեւ երբէք չեմ ներգործել {նորա} կամքի ընդդէմ, բայց Պ. Բէգզադէն, իմանալով, որ

ս է, որ կայ, Կոմս Էմմանուէլի հօրեղբայրը կը կապէ {նորա} բերանը: Հրամերես, միայն քո ցանկութիւնն էր պակաս

ը փռեմ եւ լուադեղ (персидская ромашка) կը ցանեմ {նորա} չորս կողմը, որ միջատները չհամարձակուին կենդանի մ

ւմ են վրէժ, վրէժ. ուտող եւ մաշող կրակը կապում է {նորա} լեզուն... Դուստրը, կամենալով կատարել իւր մօ

, գնում է մի օր կոմսի տուն եւ գողանամ է օրօրոցից {նորա} որդին, որ տանի, այրէ կրակում եւ դորանով հանէ մօ

թահարում է վրիժական հոգին: Յանկարծ պատկերանում է {նորա} աչքի առաջեւ նորա մայրը, որ խորովուելով կրակի վեր

ան հոգին: Յանկարծ պատկերանում է նորա աչքի առաջեւ {նորա} մայրը, որ խորովուելով կրակի վերայ, բոցերով ամեն

գնալ։ Այս բանը Մանրիկօյին յայտնում է մի նամակով {նորա} բարեկամներից մինը։ Նամակը ստանում է նա այն ժաման

սը հրաժարւում է փրկել որպէս Մանրիկօն, նոյնպէս եւ {նորա} մայրը: Բայց երբ որ շատ աղաչում է Լէոնորան, կոմս

- Լսի՛ր ուրեմն, Բէգզադէի մօր յղութեան ժամանակ {նորա} հայրը ութ ամսական յղի թողնում է իւր կինը եւ գնում

րից յետոյ խեղդում է նորան, անզգուշութեամբ քնելով {նորա} վերայ մահճի մէջ: Ողբ, լաց, աղաղակ, բայց այդ բ

ն մեռած մանուկը եւ բաւական շատ արծաթ եւ, առնելով {նորա} կենդանի զաւակը, տանում է, տալիս է տիկին Բէգզադէ

իմ մօտ գալը: Բէգզադէի ինձ նամակ գրելը, իսկ իմ՝ {նորա} ազգաբանութիւնը իմանալը...: Ինչեւիցէ, ուրիշ

ց Մոսկուայում այդ երգը չերգուեցաւ այնպէս, ինչպէս {նորա} եղանակն էր, այլ Պ. Վերստովսկու " Ах, подруженк

որ անձն։ Ով կամի, թող լինի նա. ես կատարեցի ահա {նորա} սրտի ցանկութիւնը, ըստ որում, նորա խօսքերից երեւ

կատարեցի ահա նորա սրտի ցանկութիւնը, ըստ որում, {նորա} խօսքերից երեւում է, որ մի բարեհոգի, ազգասէր, ա

րբուրգից), որ մեղադրում է ինձ, թէ ինչո՛ւ համար {նորա} ուղարկած մի ոտանաւորը չէ ընկել " Հիւսիսափայլի " մ

ալ, որ ես " Հիւսիսափայլի " հրատարակողը չեմ եւ ոչ {նորա} գլխաւոր աշխատակիցը. ես պատասխանատու եմ այն բաներ

շատ հեռի տեղեր, եւ ամենայն արարած, ենթարկուելով {նորա} ազդեցութեանը, բնական օրէնքներով ինքը իւր մէջ կեն

լ, քան թէ բանտում ապրել: Ինչո՛ւ համար: {Նորա} համար, որ եթէ զրկուած էր մարդս ընկերութենից, եթ

թայակապը, որ Նախախնամութիւնը կազմել էր մարդու եւ {նորա} կազմուածքից դուրս գտանուած առարկաների, մարդերի ե

վ այդ աշխարհի անհամբոյր բնաւորութիւնը, տեսանելով {նորա} փոթորիկներից խռովուած թանձր եւ մառախլապատ ամպերը

այից՝ երբեմն երբեմն հետաքրքրութեան համար նայելով {նորա} վերայ: Բայց... Աւա՜ղ... Այդ ի՛նչ մեռելատիպ գու

փոխութենների, որի հետ, անտարակոյս, կապակից էին {նորա} շրջապատի յեղափոխութիւնքը: Զարմանալի ժամանակ է մե

եսել է շատ ցրտաշունչ փոթորիկներ, բայց այս րոպէիս {նորա} ճակատը փորձում է արեւմտեան խոնաւ եւ խառնափնդոր քա

: Ի՛նչ աւելորդ գլխացաւ պատճառեմ՝ նկարագրելով {նորա} քաղաքը կամ տունը, այլ բանի զօրութիւնը միայն հասկ

ատի մօտ մի գեղեցիկ սօֆայի վերայ նստած էր Շամիլը, {նորա} երկու կողմում նստած էին նոյնպէս երկու ծերունի նայ

Շամիլը: Ես ողջունեցի խոնարհաբար եւ կանգնեցայ {նորա} առաջեւ. երկու ծերունիքը ոտքից մինչեւ գլուխս չափե

ակ ունիս նորան, իսկ թէ փոխես, իսկոյն կը տեսանես {նորա} թերութիւնը: Մի կարճ բան իմ կեանքից պատմեմ քեզ օր

դաւանութիւնը ուրացաւ ոչ այն պատճառով, որ ճանաչեց {նորա} մոլորականութիւնը, այլ, պաշտելով այդ կրօնը, երբ

ճութեան ամպ, ասես թէ փոթորիկից հալածուած, անցաւ {նորա} երեսի վերայով: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ես խի

ը պիտոյ է ասել, ես խիստ վարուեցայ՝ յանդիմանելով {նորա} անհաստատութիւնը կրօնի կամ սրտի վկայութեան մէջ: Ի

պէս քրիստոնէի, պարտականութիւն էր ներողապէս նայել {նորա} յանցանքի վերայ, թողուլ նորա մեղքը, ըստ որում,

ն էր ներողապէս նայել նորա յանցանքի վերայ, թողուլ {նորա} մեղքը, ըստ որում, երեխայութենից ուսել էի խնդրել

... մարդկային թուլութիւնը շատ անգամ տիրապետում է {նորա} բանականութեան վերայ, շատ անգամ պատահում է մեզ ար

ան արտասուք. մոռանալ մի գործ, իհարկէ՝ զզուելով {նորա} անպիտանութենից, որի գործելու ժամանակը համարել էի

ն եւ մեր կրօնի վերայ, կէս մի իմ ատելութիւնը դէպի {նորա} ստրկական կրօնը, դէպի նորա անձը, որպէս դէպի մի բ

մի իմ ատելութիւնը դէպի նորա ստրկական կրօնը, դէպի {նորա} անձը, որպէս դէպի մի բռնակալ եւ թշնամի Ռուսսիայի

արդիկ եւ վարւում է նոցա հետ, ինչպէս հրամայում էր {նորա} թշուառ հոգին եւ ամայացած սիրտը, որ, անիրաւաբար

մ իւր ոյժը ձեռք ձգած մարդու վերայ, որ կանգնած էր {նորա} առաջեւ: - Հը՛մ, - արեց Շամիլը, - դու ուրախ

ր, քաղաքագէտ մարդիկ լինելով, մի կերպ վարուել են {նորա} հետ, բայց ներկայ ժամանակումս բարեկամ գտանել Պետե

րութեան ղեկը Նախախնամութիւնը հաւատացել էր նորան: {Նորա} սիրտը միշտ պատրաստ է կարեկից լինել իւր մի որեւիցէ

անզօր մարդու վերայ մնում է առանց մի չար հետեւանքի {նորա} համար։ Ո՞չ ապաքէն ձեր ոյժը եւ զօրութիւնը, որի մ

ածութեան մէջ. երեւում է, որ ասածներս նստում էին {նորա} խելքին: Նայիբները, որ նստած էին նորա մօտ, լսել

նստում էին նորա խելքին: Նայիբները, որ նստած էին {նորա} մօտ, լսելով իմ խիստ խօսքերը, երբեմն երբեմն զարմ

սակցութիւնը, հոգեբանաբար ներգործելով, թուլացուց {նորա} հոգին եւ մոռանալ տուեց մի ժամ իւր զօրութիւնը եւ ի

թուլանում է, եթէ յանկարծ եւ մեծ ուժով ներգործես {նորա} հոգու վերայ: Այդպիսի դիպուածում ազդու հոգու խօսք

ու միայն լոկ կերպարանքը մեծ ազդեցութիւն է գործում {նորա} առաջեւ կանգնած մարդու վերայ. մի հայեացք կայծակի

րայ. մի հայեացք կայծակի պէս թռչում է, մտանում է {նորա} մէջ եւ, ասես թէ տեսանելով նորա հոգու ամենածածուկ

ում է, մտանում է նորա մէջ եւ, ասես թէ տեսանելով {նորա} հոգու ամենածածուկքը, զինաթափ է առնում նորան:

րս գնաց նայիբների հետ՝ հրամայելով ինձ եւս ելանել {նորա} քամակից: Երբ ոտքս դուրս կոխեցի շեմքից, երկո

ից համարեա թէ վայր ընկնելով՝ նստաւ արօտի վերայ: {Նորա} կերպարանքը տխուր, եւ, չնայելով նորա երիտասարդու

օտի վերայ: Նորա կերպարանքը տխուր, եւ, չնայելով {նորա} երիտասարդութեանը, արդէն խորշոմը դրել էր նորա ճակ

լով նորա երիտասարդութեանը, արդէն խորշոմը դրել էր {նորա} ճակատի վերայ իւր կնիքը: Հարցասիրութիւնը բռնա

րցասիրութիւնը բռնադատեց ինձ մօտենալ այդ մարդուն, {նորա} մելամաղձոտ կերպարանքի մէջ գտայ ես մի համակրութիւն

Նա, որ ասաց, թէ իւր անունով մահ չկայ: Ես ունէի {նորա} կտակը եւ, ամեն օր եւ ամեն ժամ կարդալով նորան, ա

ուելով այն կտակից, բայց այնուամենայնիւ փոքր էր. {նորա} գրողը իմ արտասուքից շատ արիւն էր թափել այդ կտակը

առարկան, որ մօտ է իմ սրտին եւ հոգուն, որովհետեւ {նորա} արիւնը շրջանառութիւն է կատարում իմ երակների մէջ,

Ցաւի՛ր եւ ողբա՛ այդ ազգը, աղաչի՛ր գթած Աստուածը {նորա} համար, եւ այդ քո բարեմտութեան փոխարէն կը վարձատր

արիւնը ապստամբուեցաւ երակներիս մէջ, փաթաթուեցայ {նորա} վզին՝ աղաղակելով. " Եւ ես Հա՛յ եմ, եւ ես Հայ,

Բայց այնպիսի կրքով եւ սաստկութեամբ փաթաթուեցայ {նորա} վզին եւ այնպէս աղաղակեցի, որ իմ նոյն իսկ ձայնից

ի՛ մոռանար Շամիլի մեծահոգութիւնը: Դուրս եկայ {նորա} սենեկից, արձակեցին ձեռքիս շղթաները, երկու օրից

նի բարեկամով գնացել էինք օդ վայելելու: Գնացի՞ ես {նորա} հետ ման գալու եւ բնութեան գեղեցիկ տեսարանքը վայել

սիրում ես ինձ, - հարցանում է Յիշատակարանը: - {Նորա} համար, որ բովանդակում ես քո մէջ ամէն մի Հայ մարդ

յ յառաջ վարել Յիշատակարանս, մինչեւ որ հանդիպեցայ {նորա} մեղադրութեանը: Զարմանալին այս է, որ Բէգզադէ

ը տեսած ես, ուստի աւելո՛րդ է տեղեկութիւն տալ քեզ {նորա} մասին, թէեւ նորա սրբագրութեան պատմութիւնը բաւակա

աւելո՛րդ է տեղեկութիւն տալ քեզ նորա մասին, թէեւ {նորա} սրբագրութեան պատմութիւնը բաւական ծիծաղաշարժ բան է

րոշ ցոյց տալ իւր անկախութիւնը, եւ այն բանի մէջ է {նորա} առաջին եւ գլխաւոր սխալը: Չէ կարելի առանց ծիծ

ազմութեանը պատկանում էր գտած քարը, այլ, քննելով {նորա} վերայի եւ աննշմարելի գծերը, մեկնում է այդ ժամանա

կարանը: Հայոց պատմութեան թերութիւնքը գտանուել են {նորա} կեանքի մէջ եւ պատմութեան բաց մնացած երեսները, ու

ւ չլինելով մեր կարդացած գրքի հեղինակին, հարկաւ, {նորա} աշխատութիւնը պիտի նմանէր մի առասպելի, որ մի պառա

ի ժողովրդոց զառատ աջահամբոյրս, ուստի լոկ հրաման {նորա} առանց օրինակի եղեալ է անպտուղ"։ Այստեղ բամբ

նօթը շրջապատող օդը աւելի ճնշէր այդ անօթը, քան թէ {նորա} մէջ գտանուած օդի ձգական ոյժը, այն ժամանակ, անտա

իմիաբար լուծանելով այդ արտաշնչութիւնքը եւ քննելով {նորա} բաղկացական տարերքը: Մի մարդ, որ չգիտէր ֆիզի

այսպիսի ներկայի հետեւելու ապագան, երբէք չէ եղած {նորա} համար ուսումնասիրութեան եւ փիլիսոփայական մտածութե

իսկոյն փոխում է բերանը (տե՛ս երես 504), եւ ահա {նորա} խօսքերը. " Ի վերջոյ, եթէ Խորենացին Մովսէս ողբոց

նարկութիւնք - Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանց (Նահապետ). {նորա} նուագները (Հայրունի) - Գրիգոր Վարդապետ Կապարաճի

որների նախանձելու առարկան: Վերսայլի ճոխութիւնը, {նորա} ֆանտաստիկական շռայլութիւնը, նորա պատշաճի գաղափար

լի ճոխութիւնը, նորա ֆանտաստիկական շռայլութիւնը, {նորա} պատշաճի գաղափարքը երկար ժամանակ ազդեցութիւն են գո

քի վերայ. նա ե՛ւ անցողական է, ե՛ւ յաւիտենական, {նորա} ատամները պիտի մաշեն մեզ ամեններիս... Միայն մի բա

ուած եւ չէ կատարւում էապէս. սորա պատճառը դրած էր {նորա} նոյն իսկ կտակի մէջ, որով նա լինելոց դպրոցի կառավ

կարող էին նոքա բարկացնել անյիշաչար Աստուածը, այլ {նորա} համար, որ անմեղ աշակերտների սիրտքը կարող էին վար

ութեան համար պարապ ժամերում: Բացի ասացեալ տնից, {նորա} մօտ գտանւում են երկու փոքրիկ շինութիւնք, ուր բով

ուր է ազգը. բ) Դպրոցը հիմնելուց յառաջ ապահովել {նորա} մշտնջենաւորութիւնը, որ ազատ մնայ ամենայն պատահար

Լամարթինը մինն է արժանաւոր բանաստեղծներից, եւ թէ {նորա} գործերը արժանացած են լուսաւորեալ աշխարհի համակրու

ազգի մէջ, որքան մինչեւ այժմ յաջողել է մեզ քննել {նորա} հոգեբանական կողմերը, շատ առատացած է միստիկականու

ի մնալ: Մեզ օրինակ չէ այս դիպուածում եւրոպացին. {նորա} բարոյական եւ լուսաւորութեան ոտքերը ադամանդից են շ

ը ծանօթ է Հայոց ազգին մանաւանդ Նահապետի անունով: {Նորա} " Աւագ եւ Փոքր Մասիս ", " Հայոց աշխարհիկ ", " Պ

նում ենք, որ Հայաստանի լուսնակը իւր շողը կը կաթէ {նորա} գերեզմանաքարի վերայ, եթէ իւր այսուհետեւ երգելիքը

Փարիզում գտանուած մի ծերունի պապական Հօր մասին: {Նորա} վերտառութիւնը այսպէս է՝ Գրիգոր վարդապետ Կապարաճի

րութեան միջնորդութեամբ տարածել մի գաղափար, մի՞թէ {նորա} մասին խօսելը է աւելի վտանգաւոր, եւ այդպիսի դիպու

կալ ենք Պ. Կըկռիկեանից եւ, մանաւանդ, ուրախ ենք {նորա} կատակերգական քանքարի վերայ, բայց չենք կարող չասե

իւն, թէ ամենայն ուղարկուած ձեռագիր կարելի է տպել {նորա} տպարանում, եւ այդ կարելութիւնը հիմնուած է միայն

ւ թէ՛ թարգմանութեան թերութենների վերայ՝ յարգելով {նորա} ազնիւ ձգտողութիւնը իւր ձեռքից եկածի չափ հարստացնե

ալու համար պատրաստ է կոմս Էմմանուէլը, եթէ խնդրեն {նորա} միջնորդութիւնը: Ազգային խնդիրներով պարապող ե

յց Բէգզադէն համը տարաւ: Յիշատակարանս պարտակա՛ն է {նորա} հրաշագործութիւնքը պատմել: Այնպիսի գործեր, որպիս

իւր ողորմելի դրութիւնը. այդ վէրքերը ճարակում են {նորա} հոգին, եւ այս պատճառով եւս Հայը մարմնով միայն ապ

րելով, յանկարծ երեւում է այն քաղաքի մէջ, ուր էր {նորա} վաճառանոցը կամ գանգատաւոր գործակատար երիտասարդը:

ծովը ձգած, միեւնոյն է: Ո՞վ մի կոպէկ կը տայ այժմ {նորա} մուրհակներին: - Ինչո՞ւ այդպէս կոտորում էք այ

ն բանը պահանջէ իւր ամուսնուց: Տարակոյս չկայ, որ {նորա} ամուսինը կարողանալու չէ առնել այդ բաները, ուստի

ր կնոջ կամքը, անշուշտ, կորուսանելու է իւր յարգը {նորա} աչքում... Ինձ հարկաւոր է այդ, ես... դեռեւս կը

եւս չունիք վաճառականաթեան վերայ. եթէ ես խանութը {նորա} անունով չշինէի, նա երբէք կարողանալու չէր վճարել

ել մի ընկերութեան, որ կազմել էին Բէգզադէն եւ այլ {նորա} համախոհ մարդիկ: Պարոնը հարցանում է. - Ի՞նչ

քով: Պօլիցմէյստերը ասում է Բէգզադէին, թէ լաւ չէ {նորա} ընթացքը ծառայի հետ եւ թէ այդպիսի խարդախութիւնք կա

որան 5 մանէթ, ասում է, թէ կարգադրութիւն էր արել {նորա} մասին: Երբ տղան մի փոքր հանդարտել էր, Բէգզադէն

ճոյանալու համար ցոյց տուեց իւր քեռորդուն՝ խլելով {նորա} ձեռքից Բէգզադէի տուած 5 մանէթը: Եթէ, ինչպէս

ամբողջ եւ լիակատար վարքագրութիւնը (біографія)՝ {նորա} գործած քառասուն հրաշքների պատմութեամբ հանդերձ, ո

ի " Արեւմուտք " օրագիրը: Մի անգամ ներս է մտանում {նորա} տուն մի աբեղայ: Յառաջուց պիտի ծանօթաբանել, որ ա

ուրդը: Հասարակ ժողովրդի երջանկութիւնը պիտի երեւի {նորա} ընտանեկան եւ տնտեսական ապահովութեան մէջ, նորա խղ

ւի նորա ընտանեկան եւ տնտեսական ապահովութեան մէջ, {նորա} խղճմտանքի եւ բանականութեան ազատութեան մէջ: Մասնա

զրկողութենների եւ տառապանքի, մինչ խորտակուած էր {նորա} ազգութեան մեքենան, քան թէ մասնաւոր մարդիկ, այո՛

էինք զարկ տալ մեքենային, մինչ նա, խորտակուած եւ {նորա} գործարանքը՝ ցիրուցան եւ ժանգոտած, չունէր այն ամ

ոգութիւնը հնարաւոր է միայն՝ գիտակցութիւն տնկելով {նորա} մէջ: Իսկ գիտակցութիւնը բղխում է լուսաւորութենից

ացող է ազգութեան: Դպրոցի օգուտը պիտի հետեւի {նորա} ուղղութենից. առանց խղճի եւ մտքի ազատութեան, չկա

նում է կառավարութեան վերայ, այլ մեծապէս պատճառ է {նորա} ապահովութեան կամ կործանութեան: Մեր ընտանեկան

տարի կաթով, օտարի լեզուն եւ հոգին ներս է մտանում {նորա} մէջ այն կաթի հետ, որ սուրբ չէ մեզ: Հայ տիկինը ա

ի խեղճութեան մէջ. նա մոխիր է կերել հացի տեղ, եւ {նորա} խմելիքը խառնուած է եղած արտասուքով: Բռնակալութեա

գաղափար, մի ընդհանուր ազգային շինութեան գաղափար {նորա} մտքով եւս չէ անցել: Մեզ մնում է ցանկանալ այդ աստ

իւր ծուխից, եթէ յանկարծ մի տղայ կամ աղջիկ երեւէր {նորա} ժողովրդի մէջ, որ գրել կարդալ չգիտէր: Քահանան ու

գիտութիւնք, որպէսզի հաստատ հիմքերի վերայ կանգնի {նորա} թէ՛ երկրագործութիւնը եւ թէ՛ վաճռականութիւնը: Բայ

լ, առանց ճիշդ տեղեկութիւն ունենալու ազգի վերայ, {նորա} որքանութեան եւ վիճակի մասին: Մինչեւ այժմ մեք, խ

երպով խօսել՝ յարմարուելով ազգի քանակութեան հետ, {նորա} նիւթական եւ բարոյական կարողութեան հետ: Մնաս

ր Նինուէի դիւանին։ Բայց Վաղարշակի հիմք դնելով եւ {նորա} օրինակով պիտոյ է մտածել, որ մեր ազգի մէջ եւս մի

՝ քրքրելով եւ մշակելով հեթանոսական հնութիւնը կամ {նորա} մնացած եւ կամ կորած յիշատակարանքը: Այո՛, հն

ան: Շնորհակալ ենք մեր անծանօթ բարեկամից {նորա} այս գովելի գաղափարի մասին, եւ չենք կարող չուրախա

նդիրը շատ մեծ յարգ ունի մեր աչքում. համաձայն ենք {նորա} թէ՛ գաղափարին եւ թէ՛ այդ գաղափարը իրագործելու կեր

թափում էր " Հիւսիսափայլի " թէ՛ հրատարակողի եւ թէ՛ {նորա} գործակիցների վերայ: §2. Մեզ գրում են, թէ ի

յարգութիւն ցոյց տուած պիտի լինէինք՝ պատասխանելով {նորա} գրուածին։ Բայց մեք կարող չէինք յարգել մի մարդ,

ւռն բերանով հայհոյում էր այդ գործի հեղինակը: Եթէ {նորա} գրածը լինէր մի այնպիսի բան, որի օրինակը տեսուած

մի գրուածի, մինչդեռ հասարակաց կարծիքը դատապարտեց {նորա} հեղինակը: Ճշմարիտը խօսելով՝ մեք անչափ ուրախացան

անդաստիարակ եւ անկիրթ պարոնների աչքեր, եղած էին {նորա} անյագ չարախօսութիւնքը այս կամ այն պարոնի վերայ՝

արդ չէ. համբերում էր... Վերջապէս " հատել է {նորա} համբերութիւնը ", պիտոյ էր տպագրութեամբ հայհոյել

: Նախատինք համարելու էինք մեզ " Մեղուի " եւ {նորա} համախոհների գովեստը, եթէ դոքա մի օր սխալուելով տ

տրելու ժամանակ արիւն ու թարախ էր զարկում այնտեղից {նորա} երեսին: Վիրաբուժի խորհուրդն է դուրս բերել հիւանդ

թերցող հասարակութեան համբերութիւնը՝ ձանձրացնելով {նորա} սիրտը մեր աւելի երկար դադարելովը մի անխորհուրդ ու

եցին երանելի նախնեաց ուխտը, նենգեցին մեր ազգի եւ {նորա} եկեղեցու ինքնուրոյն գործականութիւնը: Եզր անունի

ել Հայ մատենագրերի կարգը. եթէ այդպէս լինէր, ապա {նորա} աշխատութիւնքը պիտի լինէին Հայերէն եւ հարկաւորապէս

գիրքը. պատճառ, ուղղել այդ բոլորը, մէջ բերելով {նորա} աղճատաբանութիւնքը եւ օրինաւոր կարգով հերքելով նոր

որա աղճատաբանութիւնքը եւ օրինաւոր կարգով հերքելով {նորա} բոլոր սխալական գաղափարը, պիտի հարկադրուէինք մի ն

եւին չէ կարդացել Խորենացին, կա՛մ թէ չէ հասկանում {նորա} գրուածքը: Մի փոքր աւելի ընթերցանութիւնը Պ. Խուդ

Ասորաց եկեղեցուց, որպէսզի կախողութիւն չունենայ {նորա} հոգեւոր իշխանութենից, իսկ այժմ կտրելով իւր հաղոր

աղաքականութեան կամ կրօնի մասին երբէք նիւթ չէ եղել {նորա} մտածութեան: Բոլոր Հայոց պատմութեան մէջ Պ. Խուդա

երը գիտէին, որ այդ օտար պետութիւնքը, ձեռք տալով {նորա} կրօնին կամ դաւանութեանը, կամենում էին վեր առնուլ

աջ բերել մեզ մի պատմական իրողութիւն: Բայց մինչեւ {նորա} այս առաջարկութիւնը ընդունելը կամ մերժելը, թող նե

թերթերը, ոչ մի տեղում չենք գտանում բուն ազգի կամ {նորա} հոգեւորականութեան մէջ միաւորութեան ձգտողութիւն,

, որ սուրբ Ներսէս Շնորհալու ժամանակ, ինչպէս նաեւ {նորա} եղբօր՝ Գրիգոր Կաթողիկոսի ժամանակ Յունաց Մանուէլ

էս ստոյգ պատմութիւն ընդունելով մի յունական գիրք՝ {նորա} ռուս թարգմանութենից, որ ունէր ինքը, եւ ուր որպէ

պարոնը ճանաչում է " կարօտ ուղղութեան"։ Ահա {նորա} խօսքերը. " Որովհետեւ այն բաները, որ մեղադրանք է

ւթիւն դարձուց այն բաների վերայ, որ աւելի մեծ էին {նորա} աչքում եւ որ յիրաւի կարօտ էին ուղղութեան, որպէս

է Շնորհալու բերանը, մերժում ենք որպէս մերկ սուտ {նորա} արտասուալի պաղատելը Թէորիանոսին եւ Հայերը մոլորու

րից մոռանում եմ յաւիտեան որպէս գիրքը, նոյնպէս եւ {նորա} հեղինակը: Փոքրիշատէ տեղեկութիւն տալ ազգին այ

զգից: Ազգը կարօտ չէ նորան եւ երբէք խնդրած չէ {նորա} փաստաբանութիւնը։ Պարոնը ինքնակամ, իւր սենեկի ան

բաշեւին ճշմարտութեան երեսը՝ գուցէ թերեւս դրդելով {նորա} սեպհական կարծիքը իւր (օգտակար անուանած) գործի մ

էինք համարել մերժել. պատճառ, մեզ քաջ յայտնի էր {նորա} հրատարակած համբաւների ստութիւնը, գիտէինք, որ "

լ, մանաւանդ ցանկանում էինք, որ մի փոքր յարատեւէ {նորա} ուրախութիւնը, ըստ որում, եսականութիւն համարում

պոսի առակները: Այս բանում եւս չէ կարելի չտեսանել {նորա} պարկեշտութիւնը՝ իւր ասպարէզը սկսանելով կէս մատնա

պարոնին այս նոր ասպարէզի մէջ եւ հաւատում ենք, որ {նորա} ջանքը կը պսակուի՝ կատարելագործելով եթէ ոչ Հայ հե

նք " Հիւսիսափայլից ", եւ Յիշատակարանը պիտի երեւի {նորա} մէջ: Բացակայութեան ժամանակ ճանապարհորդութեան փոշ

բանասէր ցոյց տայ մեր վնասը ազգի ընդհանրութեանը եւ {նորա} ապագայ ճակատագրին: Ազգի լուսաւորութեան եւ հա

որ շատ բան եւս չէ կախւում օրագրի հրատարակողից կամ {նորա} գործակիցներից. երկիրը շատ անգամ բուսուցանում է դ

էորգ Արքեպիսկոպոսի պատրիարքական աթոռից իջանելը եւ {նորա} փոխանակ Բրուսսայի առաջնորդ Ամենապատիւ սրբազան Սար

օսում են այստեղ: Եթէ յոյս ունինք ապագայի վերայ, {նորա} երեւեցուցիչը դուք էք, ձեզանից կախւում է ազգի ապա

պսակեալ գլուխը չէ կարող ժխտել վերջին սոսկականին, {նորա} անձնաւոր ազատութիւնը եւ իրաւունքը, կարելի՞ բան է

ւթիւն ունենայ դէպի հարաւային Ամերիկան, ուրախանայ {նորա} յաղթութեններով եւ տրտմի, երբ յաղթահարուած էր ստր

զմ ունի իւր մէջ, չէ կարող բամբակ տալ Անգլիային, {նորա} բամբակեղէն ապրանքի գործարանքը փակւում են, գործար

ալի: Բայց, որ սովորել է խնդիրը քննել, քրքրելով {նորա} բոլոր ծնուցիչ պատճառքը, նա տեսնում է, որ միմիայ

Ազգ ասելով՝ պիտի իմանալ հասարակ ժողովուրդը եւ ոչ {նորա} միջից, նորա քրտինքով եւ նորա արիւնով յառաջացած մ

պիտի իմանալ հասարակ ժողովուրդը եւ ոչ նորա միջից, {նորա} քրտինքով եւ նորա արիւնով յառաջացած մի քանի մեծատո

ակ ժողովուրդը եւ ոչ նորա միջից, նորա քրտինքով եւ {նորա} արիւնով յառաջացած մի քանի մեծատունք: Բրիտանիոյ,

ընդհանրութիւնը հարուստ է եւ ապահովեալ, որովհետեւ {նորա} հիմքը դրուած է բնականապէս եւ բնութեան վերայ: Եւ

ծել եւ վաճառել այն, ինչ որ դուրս է բերում գետնից {նորա} մեծագոյն մասը: Ազգի մեծագոյն մասը երկրագործութեա

ծ մնալ, քանի որ մեծագոյն մասի արդիւնքը սպասում է {նորա} ՝ կա՛մ, մշակութեան, կա՛մ վաճառականութեան. եւ ո

է։ Մի ուրիշ տեղ ճարիր քո համար"։ Եւ ֆերմերը եւ {նորա} հազարաւոր մշակները, որ այնչափ տարի ապրում էին այ

լիոյ տնտեսական գերութիւնը, մանաւանդ, բաղդատելով {նորա} ՝ այլ ճիւղերում ունեցած, ազատ օրէնսդրութեանց հետ

, ա՛զգ, կեանքդ տո՛ւր քո հայրենիքը պահպանելու եւ {նորա} պատիւը տեղը բերելու կամ առաւել փառաւորելու համար

ծութիւնքը, մեքենաները, որ այսօր գրեթէ դարձել են {նորա} բնաւորութեան յատկութիւնքը, ամենեւին պատահական չե

բնականը չկայ, հարկը ստիպում է արհեստականով լցնել {նորա} պակասը: Անգլիական ազգի այն ահաւոր գաղթականութիւն

ն հողի վերայ, որ պիտի ազատենք, - ընդհատում եմ ես {նորա} խօսքը: - Բայց դու պայման դրեցիր, որ գրաւ դ

, գրաւ դնել, վաճառել, ընծայել, ի վերջոյ, դու {նորա} անպայման տէրն ես, եւ դորա վերայ խօսելիք չկայ: Ի

Եւ այս իրաւունքը պիտի տեւէ այնքան, որքան նա կամ {նորա} սերունդը պիտի բնակուի այն հողի վերայ: Իւրաքանչիւ

անկողոպտելի պահելով, այդ հասարակութեան անդամը եւ {նորա} սերունդը հաստատում է իւր կեանքը մի ամուր եւ ապահո

ունի այս խնդիրը, որչափ մարդը անքակտելի կապուած է {նորա} հետ, այնքան դժբախտ է եղել այդ խնդրի ճակատագիրը:

յ, եւ գրեթէ ատելութեան աչքով նայում էր դէպ ուղիղ {նորա} աչքերի մէջ: - Ինչու՞ այդպէս շփոթում է եւ խռ

մինը, երկաթի տրամաբանութեամբ, հարուածը իջեցուց {նորա} գլխին: - Սեպհականութիւնը գողութի՛ւն է, - ա

որովհետեւ երկրագունդը անհատի սեպհականութիւն չէ, {նորա} վերայ ապրում են եւ պիտի ապրին բոլոր նորա որդիքը ա

իւն չէ, նորա վերայ ապրում են եւ պիտի ապրին բոլոր {նորա} որդիքը անխտիր: - Բայց, եթէ ես իմ հողը կիսե

՝ ստրկանալով ուրիշին: Բռնակալութիւնը, եթէ {նորա} երեւեցուցիչը մի անհատ է, թո՛ղ լինի այն անհատը Նե

այն անհատի հետ գերեզման կ'իջնէ: Բռնութիւնը, եթէ {նորա} երեւեցուցիչը մի ժողով է, մի ծերակոյտ, մի հրէակա

էս, զարհուրելի չէ. ցրուեցիր ժողովը, կործանեցիր {նորա} տաճարը, եւ ահա ամենայն բան կ'ընթանայ, ինչպէս իւ

այդ հասարակութիւնը սկսում է բռնանալ իւր վերայ եւ {նորա} բռնակալական ձգտողութիւնքը բնաւ իսկ պակաս չեն արտա

տ Միլը խօսում է հասարակութեան հետ, նա բողոքում է {նորա} ընդդէմ, եւ նորա ընդդէմ դարձեալ պաշտպանում է եւ ք

ասարակութեան հետ, նա բողոքում է նորա ընդդէմ, եւ {նորա} ընդդէմ դարձեալ պաշտպանում է եւ քարոզում է տպագրու

ագրութեան անպայման ազատութիւնը: Հասարակութիւնը, {նորա} կանխակալ կարծիքները, նորա աւանդութիւնքը, որ դար

ւնը: Հասարակութիւնը, նորա կանխակալ կարծիքները, {նորա} աւանդութիւնքը, որ դարերով նստել են նորա ուղեղի վ

իքները, նորա աւանդութիւնքը, որ դարերով նստել են {նորա} ուղեղի վերայ, արմատացել են նորա ոսկերքի մէջ, շա

դարերով նստել են նորա ուղեղի վերայ, արմատացել են {նորա} ոսկերքի մէջ, շատ անգամ, չէ կարող հաշտ աչքով նայ

վերայ, պարզամիտների միտքը եւ ատելութիւնը գրգռել {նորա} ընդդէմ: Այս բոլորը սարսափանքով տեսաւ Ստիւարտ Միլ

ն սրբազանել է ինքը, հասարակութիւնը, որ դարձել է {նորա} հոգին, նորա պաշտական գաղափարը, տեսաւ այս եւ խաչ

ինքը, հասարակութիւնը, որ դարձել է նորա հոգին, {նորա} պաշտական գաղափարը, տեսաւ այս եւ խաչակիր արշաւանք

ի վերջոյ, անբարոյական պարսաւանքը, թոյլ երեւեցան {նորա} աչքում. նորա վշտացած հասկացողութիւնը թելադրում է

արոյական պարսաւանքը, թոյլ երեւեցան նորա աչքում. {նորա} վշտացած հասկացողութիւնը թելադրում էր նորան վրէժ,

վշտացած հասկացողութիւնը թելադրում էր նորան վրէժ, {նորա} միակ ցանկութիւնը էր, որ ուսուցիչք կորուսանեն իւր

րից գալու ցօղի վերայ: Ցօղը դեռ հազիւհազ նստում է {նորա} տերեւների վերայ, հազիւհազ սկսանում է զովացնել նո

րա տերեւների վերայ, հազիւհազ սկսանում է զովացնել {նորա} ծարաւը, դալարացնել նորա խորշակահար տեսիլը եւ ահա

ւհազ սկսանում է զովացնել նորա ծարաւը, դալարացնել {նորա} խորշակահար տեսիլը եւ ահա... արեւը ծագեցաւ: Ցօղի

ից զինուորութեան առջեւ, Նիկողայոսը մեռաւ: Մեռաւ {նորա} հետ եւ նորա համակարգութիւնը: Ինչ կամիս, արա՛,

թեան առջեւ, Նիկողայոսը մեռաւ: Մեռաւ նորա հետ եւ {նորա} համակարգութիւնը: Ինչ կամիս, արա՛, բայց ժամանակ

է ստրուկներին եւ յառաջընթաց ազնիւ կուսակցութեան: {Նորա} մէջ նոյնպէս խմորւում է մի ոգի, եւ այսօր երկու եր

ի՛նչ է ուրեմն պատճառը, որ ժողովուրդը չէ տեսնում {նորա} երեսը, եւ ո՞ւր են այն ոսկիքը: Մի՞թէ տէրութեանց

րբերութիւն: Երկրագործը ունի հիմք, նա ունի հող, {նորա} ձեռքում կայ նիւթ, որ ասել է ոյժ եւ կարողութիւն դ

ժը եւ զօրութիւնը, ինչ որ ունի աշխատութիւնը, երբ {նորա} հետ զուգընթաց է նիւթը, երբ այդ բոլորը հաստատած է

մար չէ. վարձկանի յառաջ բերած արդիւնքը վայելում է {նորա} տէրը: Ո՞վ է նորա տէրը: Վաճառականը կամ գործարանա

յառաջ բերած արդիւնքը վայելում է նորա տէրը: Ո՞վ է {նորա} տէրը: Վաճառականը կամ գործարանատէրը: Ուրեմն, շա

եւ տղայական: Դրամի արժէքը պայմանական մի բան է. {նորա} զօրութիւնը կամ անզօրութիւնը, նորա բարձրանալը կամ

կան մի բան է. նորա զօրութիւնը կամ անզօրութիւնը, {նորա} բարձրանալը կամ ցածնալը կապուած է այն նիւթերի շատո

րի նշխարեալ ոսկին եւ արծաթը բերելով Պօլիս: Այս է {նորա} միակ հնարը, որով կամենում է դէմ դնել Պօլսի դրամա

իւն, երբ հասարակաց ծանրաչափը ակներեւ գուշակում է {նորա} կեանքի համար մի մահաբեր մրրիկ, այն ժամանակ ինքը

քատ է, բայց այդ աղքատութիւնը միայն կարող է լարել {նորա} ջլերը, նորա գործունէութիւնը, աղքատութիւնը միայն

այդ աղքատութիւնը միայն կարող է լարել նորա ջլերը, {նորա} գործունէութիւնը, աղքատութիւնը միայն կարող է սթափ

իւնը եւ փոխէ նորան յառաջ, քան թէ հասել էր մինչեւ {նորա} կորստական ելքը: Եթէ հարուստ լինէր հասարակութիւնը

րօտութիւն չկար հնար մտածելու, ճանապարհ փոխելու, {նորա} աղքատ լինելը, միեւնոյն ժամանակ, կարող է լինել ն

ա աղքատ լինելը, միեւնոյն ժամանակ, կարող է լինել {նորա} փրկութիւնը: Պօլսի մէջ, նորա շրջակայքում կա

կարող է լինել նորա փրկութիւնը: Պօլսի մէջ, {նորա} շրջակայքում կամ այլ քաղաքներում բնակուելու եւ ձու

յ մէջ այնքան անգամ փոխւում է, որ ո՛չ առնողը գիտէ {նորա} րոպէական արժէքը, եւ ո՛չ տուողը, վաճառականութիւն

երեք կամ հինգ ղուրուշ յաւելուածից, մինչ չէ մնում {նորա} ձեռքում: Քաղաքի մէջ, համեմատութեամբ շինական կեա

նչ եղաւ արդեօք այն լքեալ տունի եւ ընտանիքի վիճակը {նորա} բացակայութեան ժամանակ: Վերադառնում է իւր տունը,

րօտ ընտանեաց թիւը յաւելցնելու համար: Եւ ահա {նորա} տասն եւ ութն կամ քսան տարեկան որդին, որ աճել եւ

ի " Հոգւոց ", եւ պանդուխտի սիրտը պաղում է: Բայց {նորա} սիրտը պաղում է եւ այն աշխարհից, ուր ծնել էր նա.

ադառնայ: Նա գտանելու չէ իւր տունը, իւր ծնողքը, {նորա} աչքին պիտի հանդիպին երկու գերեզման եւ մի ամայի բն

իւր ապագայի հորիզոնի վերայ մի երջանկութեան աստղ, {նորա} ներկան եւ ապագան խաւար է: Նա տանում է իւր կեանքի

անքի ծանր խաչը, մինչեւ որ մի նիւթեղէն խաչ տնկուի {նորա} գերեզմանի վերայ: - Իսկ նորա ընտանիքը՞:

եղէն խաչ տնկուի նորա գերեզմանի վերայ: - Իսկ {նորա} ընտանիքը՞: - Այժմ կենդանի մարդիկ չկամին հոգ

րեանց ընտանիքի ապագան, մեռածը՞ պիտի հոգայ: {Նորա} ընտանիքին սպասում է նոյն թշուառութիւնը, ինչ որ վ

է նոյն թշուառութիւնը, ինչ որ վերեւում ասացինք: {Նորա} պատանի կամ մանուկ որդին, շատ անգամ տասներկու տաս

վարձկանութիւնը եւ մշակութիւնը. սոցանից հետեւեցաւ {նորա} կեանքի աւերանքը, որի տակ այսօր ճնշւում է միջաբեկ

կէի դժոխային գօտիների տակ մի կտոր հող ճանկելու եւ {նորա} մշակութեամբ իւր ապագան ապահովելու, մեր սիրելի Հա

միջնորդութիւնը, բեռնակրութիւնը աւելի արժէք ունին {նորա} աչքում: Շատ դառն է մեզ ասել այս խօսքը, բայց ծած

էջ, այն ժամանակ ազգային է վաճառականութիւնը, երբ {նորա} խարիսխը դրուած է ազգի հիմքի վերայ: Եւ մինչե

, կենդանութիւն տալ նորան, ոյժ եւ զօրութիւն դնել {նորա} մէջ, որպէսզի կարողանայ հաստատ պահել իւր վերայ լի

. փիլիսոփայութիւնը երկրագունդի վերայ է, մարդն է {նորա} աթոռը, մարդն է նորա ե՛ւ քննողը, ե՛ւ քննելին: Բ

րկրագունդի վերայ է, մարդն է նորա աթոռը, մարդն է {նորա} ե՛ւ քննողը, ե՛ւ քննելին: Բայց մարդը, յառաջ, ք

մանուկը առնուլ մեզ օրինակ, պատանու համար մինչեւ {նորա} խելահասութիւնը չկայ բարոյական խնդիր, բայց մարդը

Հայոց ազգի հիմքը նորոգել, ոյժ եւ զօրութիւն դնել {նորա} մէջ, քանի որ ազգը, հասարակ ժողովուրդը, կարօտ է

ասարակ ժողովուրդը, կարօտ է օրական հացի, քանի որ {նորա} տնտեսական խնդիրը կարգի չէ դրւում: Հայոց հաս

հազիւհազ սերմանում է եւ հնձում է այնքան, որքանը {նորա} տարեկան ապրուստը, զիարդ եւ իցէ, պիտի կարողանար

գործունէութիւն, երկրագործի ապրանքը կարող էր մնալ {նորա} ձեռքում, որովհետեւ չկայ այդ ապրանքի վաճառականութ

թէ ո՞վ տայ երկրագործին այն դրամը, որ հարկաւոր է {նորա} լքեալ բազուկները զօրացնելու համար: Վաճառակա

մի քանի փարայ, որի շրջանառութեամբ ապրում է նա եւ {նորա} ընտանիքը: Կարողութեան տէր մարդը ո՞չ ապաքէն իւր ա

պէի մէջ կամեցաւ եւ ահա պատրաստ են վաճառականք գնել {նորա} ապրանքը: Այս ճանապարհով միայն դրամի շրջանառ

հակառակ է, եթէ նոյն ապրանքով վաճառականք բազմանան {նորա} չորս կողմում, իսկ բնական բերքերի համար այս վտանգ

երի մեծագոյն մասը կեանքի էական պիտոյքներ չեն, եւ {նորա} մանր վաճառականը պիտի վաճառէ իւր ապրանքը հասարակ ժ

շատ անգամ շռայլանում է, այո՛, բայց եւ շատ անգամ {նորա} մեծագոյն մասը հարկադրւում է միմիայն կեանքի էական

ահման: Եւրոպան, իւր ներկայ վիճակի մէջ, նայելով {նորա} երկրագործութեան պայմաններին, նայելով նորա ձեռագո

այելով նորա երկրագործութեան պայմաններին, նայելով {նորա} ձեռագործութեան աստիճանին, նայելով միլիոնաւոր բազ

ելի կամ մշակելի նիւթերի, որոնց վերայ հիմնւում են {նորա} ձեռագործութիւնքը, նորա գործարանքը եւ նորա մեքենա

, որոնց վերայ հիմնւում են նորա ձեռագործութիւնքը, {նորա} գործարանքը եւ նորա մեքենաները: Ասացինք վերե

ում են նորա ձեռագործութիւնքը, նորա գործարանքը եւ {նորա} մեքենաները: Ասացինք վերեւում, թէ մեր վաճառ

ս կողմից՝ խաղալիք է բիւր հանգամանքների ձեռքում: {Նորա} ապրանքը, ինչպէս ասացինք, չունի այն ոյժը, այն կ

անխնայ: Վաճառականը շուարել է, շատերն են շուարել {նորա} նման։ Մնում է առանց վաստակի վաճառել ապրանքը, որ

սը, որ պիտի վճարէ իւր նոր պարտքի համար, կը տանի {նորա} ապրանքի վաստակը, թէեւ սկզբում ծանր թուեցաւ նորան

ոչ միայն այսչափ, այլ առեւտուր սկսելու ժամանակ, {նորա} մէջ բերած գումարը եւս հալեցաւ, բոլոր ձեռքի ապրան

պէտք կայ, քանզի հացի խնդիրը ամեն րոպէ բաղխում է {նորա} դուռը: Եւ մի այդպիսի վատաբաղդ մարդու համար հեշտ

էս հողի՛ց ստանում է բնութեան բերքերը, եւ նոքա են {նորա} նիւթական ոյժը եւ կարողութիւնը, հաստա՛տ է իւր ոտք

ը, ե՛ւ միւսը կարօտ կը լինին նորան: Ոյժը կ'անցնէ {նորա} ձեռք, թո՛ղ որչափ կամի, փոքր լինի նորա ապրանքը.

ը կ'անցնէ նորա ձեռք, թո՛ղ որչափ կամի, փոքր լինի {նորա} ապրանքը. ոյժը, այնուամենայնիւ, դրական զօրութիւ

նի որ չունի իւր սեպհական երկրագործութիւնը՝ բոլոր {նորա} ճիւղերով, նորա վաճառականութիւնը է՛ եւ կը լինի Եւ

սեպհական երկրագործութիւնը՝ բոլոր նորա ճիւղերով, {նորա} վաճառականութիւնը է՛ եւ կը լինի Եւրոպացոց համար ծա

ելի ախորժելի չէ, գոնէ՛ բնաւ պակաս չէ Եւրոպայից: {Նորա} կախարդական թովչութիւնը ո՛չ նորա աշխարհագրական անո

աս չէ Եւրոպայից: Նորա կախարդական թովչութիւնը ո՛չ {նորա} աշխարհագրական անունի մէջ է եւ ո՛չ նորա կլիմայի մէ

ւթիւնը ո՛չ նորա աշխարհագրական անունի մէջ է եւ ո՛չ {նորա} կլիմայի մէջ: Նորա գործունէութիւնն է, որ այսօր պ

արհագրական անունի մէջ է եւ ո՛չ նորա կլիմայի մէջ: {Նորա} գործունէութիւնն է, որ այսօր պատգամ է տալիս բոլոր

լխին, իսկ Ասիան մոռանում է միշտ երէկը. այսօրը է {նորա} Աստուածը, որ պաշտում է, վաղը ի՛նչ կամի թող լինի

ւթիւն, որեւիցէ կողմից, չէ պիտոյ կարողանայ փակել {նորա} առաջքը, թէեւ այսօր հալածակա՜ն եւ աքսորակա՜ն են ա

տահարում է միւս ազգը եւ իւր զէնքով սահման է դնում {նորա} հողի վերայ, բայց որովհետեւ մեր տրտմութիւնը ոչինչ

մեք տեսնում ենք նորան, եթէ շատ անգամ գիտենք նաեւ {նորա} ծագումը, ինչպէս ապա ուրանում ենք նորա լինելութիւ

իտենք նաեւ նորա ծագումը, ինչպէս ապա ուրանում ենք {նորա} լինելութիւնը: - Մեք ուրանում ենք ազգի լինել

ջ է: Երբ տեսական ըմբռնումը սխալ է, թիւր կը լինի {նորա} փորձական հետեւութիւնը եւ կ'երեւեցնէ մի բաբելոնեան

եզուն, իւր սովորութիւնքը, իւր աւանդութիւնքը... {Նորա} ամեն մի սեպհականը սուրբ է նորան, եւ վա՛յ միւսին

ուրբ է նորան, եւ վա՛յ միւսին, որ ձեռք բարձրացնէ {նորա}, այս կամ այն, սեպհական սրբութեան վերայ: Եւ, ի

ւթիւն, համարւում է կենդանի, եթէ կայ եւ չէ մեռած {նորա} հաւաքական անձնաւորութիւնը՝ նորա ազգութիւնը. համ

կայ եւ չէ մեռած նորա հաւաքական անձնաւորութիւնը՝ {նորա} ազգութիւնը. համարւում է դարձեալ մեռած, դատապարտ

ապարտուած եւ իրաւունքից զրկուած, եթէ չկայ այլեւս {նորա} ազգութիւնը: Վերեւում ասացինք, որ ազգի մահը

Արտաքին ոյժերը յաղթահարում են նորան եւ լուծում են {նորա} կազմուածքը: Ազգութիւնը ապրում է, եթէ նորա

նորա կազմուածքը: Ազգութիւնը ապրում է, եթէ {նորա} մէջ կայ արտաքին, աւերիչ ոյժերի հաւասարակշիռ զօրո

քին ոյժերը, յաղթահարելով ազգութիւնը, լուծում են {նորա} կազմուածքը: Եւ ինչպէս բնական էակները, կորուսանե

ն: Քանի որ իմ կեանքի խոստովանելը կապուած չէ {նորա} շահի հետ, նա խոստովանելու չէ: Ուր թողունք, որ

Անգլիան կը հասնի իւր դարաւոր նպատակին, որի մէջ է {նորա} էական շահը"։ Այսպէս է եղել ազգութեանց ընթա

ակաս չէ մասնաւոր անձնապաշտից, որի փոյթը չէ, եթէ {նորա} ընկերը, նորա աչքի առջեւ ընկնում է սովամահ:

որ անձնապաշտից, որի փոյթը չէ, եթէ նորա ընկերը, {նորա} աչքի առջեւ ընկնում է սովամահ: Բայց մասնաւոր

ւնը էական խնդրի մէջ չէ. տնտեսական խնդրի դուռը եւ {նորա} համար փակուած է: Նորա ազատութիւնը անուանական է,

. տնտեսական խնդրի դուռը եւ նորա համար փակուած է: {Նորա} ազատութիւնը անուանական է, նա չէ կերակրւում նիւթո

տութիւնը անուանական է, նա չէ կերակրւում նիւթով, {նորա} կառավարութիւնը ներկում է նորա աչքը իւր դրօշի փառք

կերակրւում նիւթով, նորա կառավարութիւնը ներկում է {նորա} աչքը իւր դրօշի փառքով, իւր զէնքի յաղթութեամբ, ի

վուած է, կառավարութեանց բժժանքը դեռեւս ազդում են {նորա} վերայ: Նա տանում է աղքատութեան ծանր լուծը՝ առան

, քան թէ ինքը՝ Անգլիան, բայց Անգլիան, հակառակ {նորա} կամքին, պահում է նորան իւր ձեռքի մէջ, եւ Թէյմսը

՝ Լեհաստանի մահուան առաջին պատճառը, յափշտակել է {նորա} Պօզնայնի դքսութիւնը եւ խեղդում է... - Քաղ

ւ մի վամպիր, ծծում է Լեհաստանի արիւնը, փակում է {նորա} եկեղեցիքը, դպրոցները եւ հրամայում է քար կամ փայտ

խրատ, կարող է երեւել մեզ հեռուից. ներկայ կեանքը {նորա} հետ վերաբերութիւն չունի, ըստ որում անցածը չէ ապր

թիւնը ազատութիւն չէ ժողովրդին. նա փոխում է միայն {նորա} լուծը։ Մեք դրականապէս թշնամի՛ ենք այդպիսի ազգութ

ք վհատում: Մեք, ուրիշ անգամ, դարձեալ կը խօսինք {նորա} հետ այս խնդիրների վերայ եւ մեր ամեն ճիգը կը թափեն

, քան թէ մտածում ենք մեք, քան թէ աշխատեցանք մեք {նորա} առջեւ կերպարանել մեր միտքը: Ի՛նչ է արդեօք ն

ա առջեւ կերպարանել մեր միտքը: Ի՛նչ է արդեօք {նորա} մտածութիւնը: Աւելորդ հարցմունք է այս: Նա մտածու

վ էր, նոյնպէս եւ իմ ժառանգները ապահովուած են"։ {Նորա} մտածութիւնը աւելի չէ տարածւում, քան թէ իւր անմիջ

որից դուրս եկար դու, եւ ազատ կարծեցիր այնուհետեւ {նորա} վիճակակցութենից քո սերունդը, քանի որ ինքնիշխան տ

կը բարձրանայ հասարակաց ազգի մակերեւոյթից, բոլոր {նորա} սերունդը չէ կարող մնալ այն բարձրութեան մէջ: Կանո

ռն աղքատութեամբ կնքում է իւր կեանքը, ո՛ւր մնացին {նորա} ժառանգները: - Բայց, դորա փոխանակ, եւ աղքա

յս հաշուին: Կարող են ասել, որ եթէ մարդը եւ {նորա} կեանքը դրուի ճիշտ մաթեմատիկական հաշուի տակ, մարդ

ական հաշուի տակ, մարդը կը դառնայ մի մեքենայ, եւ {նորա} կեանքը՝ մի ձանձրալի ժամանակամիջոց: Այն ժամանակ

մարդը քննէ ներկան, այն ժամանակ իսկոյն կը ճեղքուի {նորա} առջեւ ապագայի կարծեցեալ վարագոյրը: - Չէ՛,

ղինակութեան անունով, որ մեք չենք ընդունում: Մեք {նորա} առջեւ պիտի դնենք գործ, նա մեր առջեւ պիտի դնէ հրա

Այո՛, մարդն է մեր կատարելութիւնը ` idéal, եւ {նորա} էական եւ իրական պէտքերից աւելի, ուրիշ բանի հետ վ

չունինք: Էական եւ իրական պէտքերի մէջ տեսնում ենք {նորա} կեանքը, կեանքի պայմանները: Պայմանների մէջ տեսնո

Մարդը չէ գողանում, բայց եթէ նա չէ գողանում {նորա} համար, որ օրէնքը արգելում է գողանալ, նա գո՜ղ է

ազատիչը... Թշուա՜ռ... յառաջ քան թէ փրկեցիր {նորա} կեանքը, ոտքիդ տակ կոխեցիր նորա իրաւունքը եւ նորա

աջ քան թէ փրկեցիր նորա կեանքը, ոտքիդ տակ կոխեցիր {նորա} իրաւունքը եւ նորա մարդկային արժանաւորութիւնը: Դո

նորա կեանքը, ոտքիդ տակ կոխեցիր նորա իրաւունքը եւ {նորա} մարդկային արժանաւորութիւնը: Դո՛ւ դադարեցար մարդ

զգացողութիւնքը, որովհետեւ քո անձը տէր քարոզեցիր {նորա} կեանքին: Հազար կեանք փրկէ դու այդ ճանապարհո

անում այս գրուածքը. ազգային թատրոնին է ընծայուած {նորա} բովանդակութիւնը եւ ազգային այս նոր երեւոյթի վերայ

այսչափ, նա քրքրում է ընտանեկան կեանքը, քննում է {նորա} եւ ամենանուրբ կողմերը, եւ մերկապարանոց դնում է հ

դիմակը, որ աշխարհի սուտ դասակարգութիւնքը դրել են {նորա} երեսի վերայ. նա որպէս մի օտար աշխարհ մտանում է թ

անցքի, մի գործողութեան, որից մի վնաս գալու չէր {նորա} անձնական շահին: Բայց թատրոնից դուրս գնալու

ասանը եւ դերասանուհին փոքրանում են, ստորանում են {նորա} աչքի առաջեւ: Ամենափո՛քր է նա, որ ուրիշին հ

սպասաւորելու համար. միթէ յաջողութեան մեծութիւնը {նորա} արգելքների եւ խափանների մեծութեամբ չէ՞ չափւում:

յաջողեցուցիչ որպիսութիւնքը պիտի նպաստաւոր լինէին {նորա} մեծ յառաջադիմութեան: Եւ այդ թատրոնը ներկայ սերու

ւթական աշխարհումս: Այս ողորմելի դրութիւնը ազգի, {նորա} արտասուքը եւ աղաչանքը մոռացուած չէին նախախնամութե

եւանու դպրոցին եւ այլ աստուածահաճոյ շինուածների: {Նորա} ժամանակակից զանազան մարդիկ նոյնպէս չեն մոռանում Ն

գաւթի եկեղեցւոյն, տալով զգին տեղւոյն գերեզմանին {նորա} նման այլոց. եւ զվերն յիշեալ իմ տուած գետինն օրին

յաւիտեանս ժամանակաց, որպէս վերն յիշեալ տներն եւ {նորա} քրէհն եւս իմ միւս տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն

, ո՛չ եւս իշխել այսուհետեւ ի վերայ յիշեալ տանն եւ {նորա} եկամտին իբրեւ տէր, այլ միայն ցորքան կենդանի մնաց

եալ օրինին յաջորդելով զտեղի իմ, զյիշեալ տունն եւ {նորա} եկամուտն, ամենայն եւս եթէ նոր ստացեալ տունք եւ ա

Կալկաթայ հասնելն, նախ քան զամենայն՝ մկրտելոց եմ {նորա} նոյնոյ անուանակոչութեամբ եւ յետ այնու ընդունելոց

կոյս թարիղիցն եւ ի լրման ժամանակին վաշխով յանձնվի {նորա} եւ նա պարտէ ՚ի յայս միջոց ժամանակի կեալ հնազանդ ե

յս եւ կտակադրել հարկայ ունիլ հետեւողութիւն ուսման {նորա}, ի պատճառի զոր ես սիրեցի եւ սիրեմ նոյն գունօք եւ

- Հարցում է անում Զոհը թակարդեալ. - Կամ ի՞նչ {նորա} փայլ: " Մարդաչափ ահա Բարձրանում է նա Վեր հորի

ար Ջահեալ բոցավառ "... - Զի՞նչ անուն {նորա}, - Հարցանէ ցնա Զոհն թակարդեալ - Կ

Հարցանէ ցնա Զոհն թակարդեալ - Կամ զի՞նչ {նորա} փայլ: " Առնաչափ ահա՝ Ի վեր բարձրանա

, Յայն հոտոտի մեր քերուբ. Ի շաղ կրծոց {նորա} պասուք՝ Ո՜հ, բժշկի ի մի ումպ: Անդ եւ

, Զամենայն փակեալ բանայ, Զի որ զկնին {նորա} գայ՝ Ելցէ եւ մտցէ՝ Եւ ճարակ գտցէ: Եւ ահա

էր՝ Քո զանդորրութիւն հոգւոյ: Եւ յո՞ {նորա} թափէիր Զկիզելւոյ կայծակունս Եւ կամ բնա

արձ, Կամ զարարածս՝ զանվեհեր, Գործս {նորա} զմատանց՝ Զարեւ, լուսին եւ զաստեղս,

կամակար, Զի Արարչին էր պատգամ Կամաց {նորա} կալ պատկառ. Ուստի ոչինչ դժդմնեալ Ընդ

ամենակատար Սիրել զԱստուած եւ զոր ինչ Ի {նորա} կալաւ ձեռաց Սկիզբն գոլոյ, եւ ո՛չ ինչ

սրտի զկազմած, Եւ ոչ բնաւ վրիպէր Բան ի {նորա} սուր աչաց, Ահաբեկեալ ընդ երդումնն, Զ

, կին, առ ի՞նչ Տէր օրհնեաց, Յի՞նչ ակնարկէ {նորա} բան, ԹԷ՝ աճեցէ՛ք "... եւ լռեաց:

ք զկզակ ի պախուց, Կամ զօրութեա՞ն դնիցէ {Նորա} դիմակ զիւր թոյլ կուրծ: Եւ յի՞նչ շարժի բնութ

օնութեանց պաշտամանց, ձեռնտու լինել կանգուն կալոյ {նորա}, մինչեւ այց արասցե մեզ Վերին Տեսչութիւն: Ձեռնտո

: Դաւաճանեալ զՄատթէոս արքեպիսկոպոսն, կալաւ զաթոռ {նորա} ՚ի վնաս եկեղեցւոյն հայոց, եւ միացեալ ընդ բազմավն

ենի իւր քաղաք զԹէոդոսիա, յուրում բնակին ազգականք {նորա}: Եկեղեցիքն, ընդ ձեռն օրինաւոր դատաստանի պարտաւո

այոց բնակելոց ի Նախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս {նորա}: Յայտնեցից եւ ես զբազում իրաց անձամբ անձին յամսե

ս ազգային դպրոցաց գոլ զմատենիկն հրատարակէ ի ճակատ {նորա}: Ընթերցեալ զայն, զարմանք կալան զիս, թէ զիա՞րդ

, քա՛ջ ճանաչեմք զնախապատրաստութիւն մտաց եւ կամաց {նորա}: 4) Երես 7. Առ հարցումն " ուրեմն այս աշխա

կոչիլ եկեղեցւոյն արդէն ընդդէմ է ընդհանրականութեան {նորա}, ընդ նմին եւ միութեան. քանզի միութիւն եւ ընդհան

էլ դառնայր մտօք յԵգիպտոս, եւ քաղցրանային ՚ի քիմս {նորա} սոխն եւ խստորն առաւել քան զմանանայն երկնառաք:

ւիրան եւ միակ նշան՝ որով ճանաչիլ ունէին հետեւողք {նորա}: Ուսումն քրիստոնէութեան եւ խորհուրդ նորա է բարոյ

ետեւողք նորա: Ուսումն քրիստոնէութեան եւ խորհուրդ {նորա} է բարոյականութիւն. - " Զոր ինչ կամիք, թէ արասցեն

անկացուցանել զմարդկութիւն եւ փրկել զհոգի եւ զմիտս {նորա} ի ստրկութենէ, որդեգրել զմարդիկ Հօր, ի ձեռն արեա

նուիրման հացին եւ գինւոյն աղաչել զմարդասիրութիւն {նորա}: Գոյափոխութիւն հացին ՚ի ճշմարիտ մարմնին, եւ գին

իւն զոհիս: Պատուէր ունիմք ՚ի Քրիստոսէ յիշել զմահ {նորա} ընդ մեր, եւ յիշել զայս մատուցեալ զհաց եւ զգինի:

եցուցեալ զհացն եւ զգինին՝ Հօր, յիշեմք զՈրդւոյ, {նորա} զփրկագործ չարչարանսն, զկենսատու խաչելութիւն, զե

ի յարութիւնն, զաստուածապէս համբարձումն եւ զնստիլ {նորա} ընդ աջմէ Հօր, յորմէ ո՛չ երբէք մեկնեցաւ: Ունայնա

մ արիւն"։ Քրիստոս մեռաւ ՚ի խաչին. բանական հոգի {նորա} էջ ի դժոխս, անբաժանելի Աստուածութեամբ. իսկ մարմ

ինքնուրոյն պահպանութիւն է կրօնի եւ խոստովանութիւն {նորա}. ձեռն մխել յայն ո՛ր եւ է մտօք, առ մեզ համարի սպ

շխարհի կարճեցաւ գութ առ խնամս Օծելոյն Մատանց {նորա} գործք անբան բողոք կալան սաստկագոյն։ Դժողակէզ ապս

բարդ միգաց սաստիկ վարագոյր Շիւ ՚ի ծուէնս պատառոտէ {նորա} գուպար լուսաճեմ, Արի՛ք զսոսա որք երկնեցիք լուսատ

ջանքով, Որ իմ փորիս հաստութիւնը Չափուի {նորա} տակառով. Շարան ո՞վ է, Ֆոյլը ի՞նչ է Մէ

կվում է ի՛նչով։ Ես ուզելով նախ եւ առաջ {Նորա} խելքը լաւ չափել, Ասի. - Բայց դու ի՛նչ ես կ

արիին՝ միշտ մօտ լինել"։ - Ծիծաղեցայ {նորա} վերան, Փորս վեր-վեր ցանկացաւ. Գինու մ

մ փորն է. Թէ Աստուած է՝ միշտ նոյն է, {Նորա} համար կեանքս առատ Ողջակէզ է միշտ պատրաստ։

աւազան, Աթոռը, Թո՛ղ սփոփէ անոյշ ձայնդ {Նորա} վիշտն ու սեւ օրը։ Միթէ՞ անխիղճ ես դու

, - ասաց Մուսան, - Որ բնակիմ Արարատ. {Նորա} որդիք իմ քընարիս Թշնամի են միշտ անհաշտ։

Հեշտ չէ շատ, ունի անհամար պայման. Նայելով {նորա} դուրսի ընթացքին Ուղիղ բան ասել է անհնարին։

հացեղէն մատուցին իսկոյն. Ի հարկէ կ՚ուտէր. {նորա} պէս թէ կուշտ Ես էլ քնէի՜ կ՚ուտէի անշուշտ։

իրտը՝ լինում է թոյլ ու տկար. " Դու ըսպասիր {նորա} գլխին ` նա ուշ դնէ քո ոտքին ", Սովրեցնում

գահէն երբ ցոլացնէ իւր լոյսը, Դու կը տեսնես {նորա} լուսով մակագիրը արձանի: " Մարդուս կ

ստուած խօսում էր: Նայեցէ՛ք, տղերք, {նորա} վերան, Ինչպէ՞ս նուաղ ու գունաթափ. `

եթէ արթուն կը նաւէ, Ծովի կատղած բիւր ալիքը {նորա} համար ոչինչ է: Նա գիտէ, որ սովորաբար փոթոր

վարը ժիր իւր գործին ` շատ է տեսել ալիքներ, {Նորա} նաւի առագաստը՝ շատ են ուռցրել գիժ հողմեր:

ւ նա կատաղի մրրկի, Գնաց շիջաւ այնուհետեւ ` {նորա} յոյսը ու կեանքը, Բայց ով սովոր էր վտանգի՝

սը տեսանելով արեւին. Մայր է մտնում, առանց {նորա} խաւար ու գէջ գիշեր է. Ինչո՞ւ համար չեմ մտա

ը հասնի քեզ այգորել, քան մերձաւոր սիրելիդ. {Նորա} լուսոյ շառաւիղքը այսօր աչքդ է ցոլացնում, Է

ծն չունի մուսայից Մի բան երգելու յատուկ հըրաման, {Նորա} քնարը միշտ մունջ է մնում, Ինքը անհոգի, անզօր ու

ը Կը վազէ արագ, ինչպէս եղջերու, Ո՛չ ոք չէ կարող {նորա} հակառակ Ի զուր փորձ փորձել կամքը կոտրելու: Նա ա

Մուսան նորանով խօսում է մեր հետ, Սիրտ է զմայլում {նորա} երգերից: Նա այն միջոցին ոչինչ այլ բան չէ, Բայց

րքին, Որին շատ անգամ պաշտեցինք, իբր ստրուկ {նորա} կամքին. Սուրբ ու ազնիւ զգացմունք մեր սրտիցը

Եւ թէ իսկոյն նոր ծանօթ մեզ պատահի փողոցում, {Նորա} տեղը աներկբայ նա կը բռնէ մեր սրտում Նորա երկ

Նորա տեղը աներկբայ նա կը բռնէ մեր սրտում {Նորա} երկու կեղծաւոր եւ կամ քաղցր խօսքերը Կը զօշո

այն շիրիմ, կամենում է մտնել հող... Արդեօք {նորա} ընկե՞րն է, որ իւր սէրը յիշելով Եկել է նորա

նորա ընկե՞րն է, որ իւր սէրը յիշելով Եկել է {նորա} հողը ցօղել ջերմ արտասուքով։ Չէ՛, մենք չուն

օգնեց ուրիշներին, ինչպէս առիւծ, Նոքա եղան {նորա} հանդէպ ապերախտ ինձ: Գայիսոնը, գահն ո

պատակաց սիրող, Արտասուքով ու արիւնով թրջենք {նորա} շիրմի հող: Երանի՜ էր, թէ գիտնայինք նո

րա շիրմի հող: Երանի՜ էր, թէ գիտնայինք {նորա} վերջին կտակը: Ա՜խ, թէ մինը ասէր մեզի նորա

նորա վերջին կտակը: Ա՜խ, թէ մինը ասէր մեզի {նորա} սրտի սուրբ կամքը. Այն սուրբ կամքը կատարելո

կեղեցին սուրբ սեղանոյն առաջի, Թէ պատրաստ է {նորա} համար թափել վերջին արիւնը Ու թշնամեաց արեամբ

եցցէ՛ մեր Ալեքսանդր, օրհնեցելոյն համանուն, {Նորա} ժառանգ Նիկողայոս լիցի նման իւր հաւուն. Կեց

յսը գեղեցկադէմ, Նորան ժպտաց միմիայն. {Նորա} համար նա ծնած էր, Այլք ամենայն չեն արժան:

ինիս քաջ ներկեր, Որ կարենամ նկարագրել {Նորա} դէմքի ճիշտ պատկեր: ՚Ւ հիւսած մազերն թ

ր որ Պիոսը, Թէ կին գտնէ, պիտի անշուշտ պաչէ {նորա} ոտները, Բարկացել էր նորա վերայ, իւր ամօթի

պիտի անշուշտ պաչէ նորա ոտները, Բարկացել էր {նորա} վերայ, իւր ամօթի փոխանակ Աշխատում էր ողջ քա

իրեն մօտ։ Երբ առանձին ջերմ համբոյրներ {նորա} ձեռին տալիս էր, Քարտուղարը ծառի յետքից՝ պ

Մինչ նա տանը նստած էր, Յանկարծ բաղխեց {նորա} դուռ, Մի այլանդակ չոր պատկեր: Տ

ը, Թող սուրբ լինի Մեզի համար Եւ {նորա} հողը: ԳԱՐՆԱՆ ՄՈՒՏ Քեզ բարով, զուարթու

անգիստ, Չունի սակաւ դիւր անձին։ {Նորա} կեանքը միշտ լեղի է. Դառն է նորա աշխարհը.

Նորա կեանքը միշտ լեղի է. Դառն է {նորա} աշխարհը. Նա անդադար սպասում է Նըւիրակ

Նըւիրական վայրկենին։ Չուրախացուց ոչ ոք {նորա} Տխրադիտակ երեսը. Ցանկանում է կեանքից պ

աղաղ հողի տակին Մահու յաւերժ խոր քնով։ {Նորա} ընտանին եւ իւր կեանքում Չունէր ապրուստ, շոր

չտեսնուած Կարօտակէզ սիրելի։ Չի վրդովիլ {նորա} գալը Երբեք սիրտը աղքատի, Մահը միայն ն

ա գալը Երբեք սիրտը աղքատի, Մահը միայն {նորա} տանջուած Մարմնին հանգիստ կը բերի։

նա չի տեսել Ո՛չ նեղութիւն եւ ո՛չ ցաւ, {Նորա} օրը, տարիները Ինչպէս րոպէ մի անցաւ։

ճի մէջ, Թափում մահու քիրտ առատ։ {Նորա} աչքը խոժոռւում է, Երբ տեսնում է իւր տունը,

Հիմի ինձ մօտ չի էլ գար: Ողջով ведь, {նորա} վերան Վատ-վատ բաներ խօսեցան, Ну, вед

նքումը Խիղճ ասածը չըգիտէր, Աղքատները {նորա} դռնից Գիշեր ցերեկ հալածուած. Մի մարդ

հք խաբեց, զարմացուց, Այդ պատճառով Աստուած {նորա} Աստղի լոյսը խաւարցուց: " Հայրիկ

, հայրիկ, Որ այնպէս պարզ վառւում է, {Նորա} մաքուր պայծառ լոյսը ` Չորս կողմը բակ բռնել է

Ոչինչ վնաս տուած չէ. Այն լուսաւոր բակն է {նորա} Առաքինի գործքերը. Աղօթք արա, որ երկա

նի գործքերը. Աղօթք արա, որ երկարուին {Նորա} կեանքի թելերը: Շատ օր չանցաւ, երկնք

: Ժամի դռնում դողդողալով Կանգնած է մի աղքատ կին. {Նորա} հանդերձը պատառ պատառ, Չունի շապիկ իւր հագին. Ան

ւմ էր Մօտ թատրոնի պատշգամբին. Չէր կշտանում նայել {նորա} Քնքոյշ չքնաղ երեսին. Այժմ նորան չեն ճանաչում, Մ

, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ Ամենայն օր {նորա} դռնում Կանգնած էին շատ կառքեր. Միշտ հացկերոյթ,

ւթիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղքատին"։ {Նորա} շքեղ ննջարանում Բնակւում էր Աստղիկը. Նորա որդին

ն"։ Նորա շքեղ ննջարանում Բնակւում էր Աստղիկը. {Նորա} որդին փայփայում էր Նորան ամբողջ գիշերը... Ախտաբո

արդք Իւրեանց անձը երջանիկ Կը հաշուէին, թէ լինէին {Նորա} ձեռքում խաղալիկ... Այժմ փողոցում քնում է նա Խոնա

մի դռնում նա կանգնած է, Աչքերը կոր, վիզը ճուկ. {Նորա} նախկին բարեկամքը Չեն ասում նորան. " Խղճո՛ւկ, Եկ

անքը կանոնաւոր ու սիրուն, Ոսկիամայրն չարժէ {նորա} մօտ ոչինչ. Ծածանում է ուսի վերայ մազերը,

Երգ երգելով, նա կտաւ է լուանում, {Նորա} ձայնը կախարդում է թովչի պէս. " Խաղա՛ աղբիւ

Մի հաստաբուն, բարձր կաղնի ահագին, {Նորա} տակին նոյն օրիորդն է կանգնած Կացին ձեռքին.

: Օրիորդը կտրում է ու երգում է, {Նորա} երգը սիրտ կախարդող է դարձեալ. " Կտրի՛ր, կտ

՞ւմ էիր այն մարդուն: - " Քնքուշ սիրով {նորա} հետ Վարւում էի. բայց յաճախ Օր անցկաց

Քեզ, ամուսնուդ հանդիպել: - " {Նորա} խելքը թռել էր Սիրով վառուած իմ վերայ,

, ո՛վ վազեց լսել ազգի հռնչիւն, Ո՛վ ներկայ {նորա} մօտ, երբ փչում էր նա հոգին: Ո՛վ սրբե

Փառախոտ Ցոլակեանց ԿՆԴՈՒԿ ՊՈՉԱՏԻ ԵՒ {ՆՈՐԱ} ՍԱՆՉՈՅԻ ՄԿՐՏՈՒԹԻՒՆԸ " Կնդուկ պոչատն է

շիրմիդ անապատի Որդին կանգնած է պահնակ: {Նորա} վերարկուն սպիտակ ` Գուցէ երբէք չքանայ,

Ձմեռան ցուրտ շունչ թէեւ դեռ չկար, Բայց պարզ {նորա} հետք երեւելի էր։ Արեւն, երբ որ գեղեց

։ Հայազգի սիրտը ի սուգ համակեց, {Նորա} խորհուրդները հիմնովին քանդեց, Ազգի վէրքերի

վազեց, Կատաղի դէմքով նայեց չոքածին Եւ {նորա} կողքին ինքն եւս չոքեց։ " Հայր իմ հարա

։ Թոյն խառնած նռան հետ կարմիր ջրի {Նորա} խորհուրդով սուրբ ծերին տուի... Նա միւս առա

կ գրեցի եղբօրս եւ ուղարկեցի Կիպրիանոսին թուղթը եւ {նորա} պատճէնը, թուղթը ըստ հասցէին եւ պատճէնը ` տունը խ

շարժառիթը, պաշտպանել չարագործ Պօղոսը եւ պահպանել {նորա} խայտառակուած ճակատի վերայ եկեղեցական անունը: Որչ

գտանուելով երկրագունդի վերայ, ապրում է շատ հեռի {նորա} մակերեւոյթից. երկիրը փոքր է նորա մեծութեանը տանե

րում է շատ հեռի նորա մակերեւոյթից. երկիրը փոքր է {նորա} մեծութեանը տանելու համար: Շէկսպիրը, Համլէտի բեր

րետիկոս եւ անհաւատ խօսքերը մեր համար գրելու. այդ {նորա} միակ ազդու զէնքն է, հասարակաց խոստովանութեամբ սե

եւ մահով չհաշտուեցաւ այն պատկառելի ծերունու հետ. {նորա} ոսկերքը փորեց հանեց գերեզմանից ու գետը թափեց:

եցած չունեցածը ծախելով: Վանքից հալածելու ժամանակ {նորա} բոլոր ինչքը յափշտակեցին, նաեւ յունարէն գիրքերը,

, քննութեան տակ ձգել Հիւսիսափայլը, սկզբից մինչեւ {նորա} վերջը եւ յանդիմանել նորա հերետիկոսականութիւնը:

սափայլը, սկզբից մինչեւ նորա վերջը եւ յանդիմանել {նորա} հերետիկոսականութիւնը: Հրաւիրում ենք, որ ասպա

ը: Այս Վարդապետարանն էր դարձեալ, որ, առանց {նորա} դատապարտութիւնը քաջափայլ մինիստրի կողմից յիշելու

արարութէան անցից Մուրատեան Վարժարանին, հռչակել է {նորա} իրաւունքը: - Եւ այսպէս. - Պ. Այվազովսքին

ող է գանչում: - Այդ տեղ նա մեղաւոր չէ, առանց {նորա} կամքին, վանքը յաւելացուցել է այդ էջերը։ - Պ

թիւնը, թէեւ " Հիւսիսափայլի " բամբասուած լեզուն, {նորա} հրատարակողի եւ գործակցի բամբասուած ձեւ եւ ոճերը ս

" Հիւսիսափայլի " լեզուախօսութեան։ Սխալ ասում ենք {նորա} համար, որ ներկայ սերնդի իրաւունքը նոյնպէս անբռնա

էք չէին կարող հասցնել նոր լեզուի մշակութիւնը դէպի {նորա} ցանկալի նպատակը։ Մեր ընդդիմախօսքը, օրագիր հրատա

վ։ Եւ ոչ ոք չէ կարող ասել, թէ բոլորովին կորած է {նորա} աշխատութիւնը։ " Հիւսիսափայլի " գրիչքը, " Հիւսիս

ց այնքան բամբասանքների տակ էր ընկնում, որովհետեւ {նորա} մէջ կար համակարգութիւն, իսկ մեր ընդդիմախօսքը սիր

ք եւ խաւար ֆանատիկոսութիւն տալ նորան, այլ մշակել {նորա} լեզուն, գնալ ժամանակի հետ, փարատել կոյր եւ մարդ

դ դէպի գրասիրութին, վասնորոյ եւ մնում են սորա եւ {նորա} տանը ընկած՝ առանց անգամ եւ բացուելու, կամ՝ քան

րտը մի կերպով ջերմացնելու, մի կերպով զարթեցնելու {նորա} մէջ այն ազնիւ եռանդը լուսաւորութեան, որ մարդկութ

երգործելու համար պիտոյ է այնպիսի ձայնով ներգործել {նորա} լսողութեան վերայ, որ գիտակցութիւնը, ըմբռնելով ա

խորհուրդը եւ տպաւորութիւնը, անմիջապէս հասուցանէ {նորա} սրտին։ Եւ հեղինակը պարտական է գործ ունենալ ժողով

է գործ ունենալ ժողովրդի սրտի եւ հոգու հետ եւ ո՛չ {նորա} ականջի հետ, որ ինքն ըստ ինքեան առաջնորդ էր միմիա

այնպիսի ժողովրդի, ինչպէս մեր հայոցն է, նայելով {նորա} այժմեան վիճակին, պիտոյ է ընդհանուր եւ հասարկ կրթ

նակ, եթէ այդ առարկայն, այդ ուսման ճիւղը հնար էր {նորա} նիւթական բարեկենդանութեանը։ Այս պատճառների հ

լու, կամենում ենք օդի վերայ սանդուղք ամրացնել եւ {նորա} վերայով բարձրանալ։ Այդպիսի բաներ երազում միայն կ

վուրդը ուղեկից է ժամանակին եւ մնացել է եւ մնում է {նորա} ազդեցութեան տակ։ Պատուելի հեղինակները, բացառութ

ութիւն, եթէ այս անունը եւս կարելի էր տալ։ Չ'կայ {նորա} մէջ կեանք եւ կենդանութիւն, այլ սկզբից մինչեւ այս

ետոյ իւր աշխատութեան վերայ, պարտական չէ հոգալ եւ {նորա} տպագրութիւնը։ Նա յանցաւոր չեղաւ, որ աշխատեց։ Ն

ա տպագրութիւնը։ Նա յանցաւոր չեղաւ, որ աշխատեց։ {Նորա} աշխատութիւնը պիտոյ է դառնայ հասարակաց ժառանգութիւ

նին " Թափառական Հրէայ " վիպասանութիւնը եւ ճանաչած {նորա} ազնիւ եւ սուրբ խորհուրդը, ուրեմն եւ՝ արժանաւորո

աբար, թէ ի՞նչ է Պապականութիւնը առհասարակ, քննել {նորա} պատմութիւնը եւ նորանից կարողանալ դուրս բերել մի ա

դ՝ Պարոն Փափազեանը կամ, թէ նա ինքը կենդանի չէ, {նորա} եղբայրակիցքը, կարդալով այս գրուածը, այսքան միայ

. Fulham, Picadillia ԳՐԵԼԻՔ Արեւմուտք օրագիրը - {նորա} վախճանը Մասիսը - Միսաքեանի յօդուածները Մասեաց ա

մտածում էին յանձնել աստղերին: [Կրակով սղոցեցին {նորա} այրական համբերութիւնքը]: Եւ ահա յաւիտենական ամօ

հա յաւիտենական ամօթ ժառանգած են նոքա, որ ճնշեցին {նորա} աչքից արտասուքի կաթիլներ: պ. Կ[ոմս] Էմ[մանուէլ

րագիրը հանձնառու լինելով ծառայել ժողովրդի օգտին, {նորա} ժամանակի համեմատ, պարտական է խոսել ազգի բազմությ

նակի պակասութիւնները երեսին զարկելով, ծիծաղում է {նորա} վերայ եւ ցոյց է տալիս հասարակութեանը մի այսպիսի հ

դնելով, խաբուել էր իւր տգիտութեամբը, որովհետեւ {նորա} հաւատը դէպի միւսը, չարաչար գործ էր դրել իւր ընկե

ր է Կրիտիկայի առաջեւ, որովհետեւ սխալ կարծիք ունի {նորա} վերայ, թէպէտ նա մի սուրբ բան է։ Այո՛, կրիտ

ում գործին ամենայն հիմնաւորութեամբ, տեղեկանում է {նորա} խորհրդին եւ վճռում է, թէ՛ ի՞նչ չափով ու սահմանով

է ընթերցող հասարակութեան աչքը եւ, դարձուցանելով {նորա} ուշադրութիւնը այս թերութիւնների վերայ, իսկոյն փա

ակը... Մի ազգի մատենագրութեան մէջ երեւում է {նորա} հոգին, նորա հայեացքը, նորա ընկերական կեանքը։ Բ

Մի ազգի մատենագրութեան մէջ երեւում է նորա հոգին, {նորա} հայեացքը, նորա ընկերական կեանքը։ Բայց կրիտիկայի

ութեան մէջ երեւում է նորա հոգին, նորա հայեացքը, {նորա} ընկերական կեանքը։ Բայց կրիտիկայի մէջ երեւում է ա

ւսաւոր ազգերի կարգումն էր աշխարհի երեսին, կամ թէ {նորա} գոյութիւնը մի խորհուրդ ունէր՝ համեմատելով ընդհան

րի մէջ իբրեւ հայելու մէջ չէ երեւում ազգի կեանքը, {նորա} եւ ամենասուրբ գծագրութիւնքը։ Այդպիսի մի մատենագր

ժողովուրդը չունի մատենագրութիւն, որի մէջ երեւէր {նորա} կեանքը, նորա երեսի եւ ամենանուրբ գծագրութիւնքը,

ւնի մատենագրութիւն, որի մէջ երեւէր նորա կեանքը, {նորա} երեսի եւ ամենանուրբ գծագրութիւնքը, ի՞նչ յանցանք

ար, է մի ընտիր, պատուական գիրք ընթերցանութեան։ {Նորա} միջի յօդուածքը, բազմօրինակ եւ զանազան նիւթերի վե

այն բանի վերայ, թէ ի՞նչ է մարդը, եթէ քննում ենք {նորա} մարմնի կազմուածքը, փոքր ի շատէ հոգեբանական տեղեկ

, վերջապէս՝ մի բաւական մանրամասն ճառ բնութեան եւ {նորա} մէջ եղած երեւոյթների վերայ, յետոյ՝ բարոյական առ

աւիտենական գեղեցիկ արձան, որով պիտոյ է անմահանայ {նորա} միշտ գեղեցիկ անունը։ Լեզուն, որով գրուած է

։ Այո՛, ցանկանում ենք առաւել ժողովրդացած տեսանել {նորա} լեզուն. պատճառ, տեղ տեղ աւելի մօտ է հին լեզուին

ՀԵԳԵԼԸ ԵՒ {ՆՈՐԱ} ԺԱՄԱՆԱԿԸ ԲԵՌԼԻՆԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՄԷՋ ԿԱՐԴԱՑԱԾ ՀԱՅՄԻ Դ

" Ամեն փիլիսոփայութիւն ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ {նորա} ժամանակը, փոխադրուած դէպի միտք (переведенное в

ելի կարգաւորապէս ուսանել պատմութեան ոգին, մինչեւ {նորա} մասնաւոր երեւոյթքը չհաւաքուին դէպի մի որոշեալ աղբ

ջ, - որ (այսինքն հասկանալը) աշխատում է ցոյց տալ {նորա} (այսինքն օրէնքի) հիմքը մոռացուած սովորութեանց.

գնում են Հեգելին ներս մտնել քրիստոնէական կրօնի եւ {նորա} արարողութեանը խորունկ խորհրդի մէջ: Հրէական ոգու

ան գլխաւոր նշանաբանը: Միմիայն նոյն իսկ մարդուց, {նորա} ամբողջ գոյութիւնից է բխում եւ յանցանքը, եւ օրէնք

նը: Մարկոսը թող ներէ Կիրակոսին, եթէ նա սպանել է {նորա} որդին, որպէսզի Կիրակոսն էլ նորան ներէ, եթէ նա ս

՞ն է, կարո՞ղ է սանձ գնել մարդու կրքերին, մեղմել {նորա} եսականութիւնը: Մարդը յղացել է յանցանքը, նա թէեւ

ցումը իրեն չհասնի, այո, շատ անգամ զուր են գնում {նորա} հոգաբարձութիւնքը եւ մատնւում է, բայց շատ անգամ է

արդէն մարդու անձին մէջ սանձում է եւ բարեխառնում է {նորա} կիրքերը, որ նա չէ կարող այլեւս ատել, յափշտակութ

լիսոփան կանգնած է իւր սեփական հողի վրայ: Ապա եթէ {նորա} համակարգութիւնը բացի իր ազգի կեանքից ունի իր մէջ

ին, որ ընդունելով որպէս նախագաղափար, հետեւում է {նորա} ազդեցութեան տակ տրամադրել իւր ազգային կեանքից բխա

չքի առջեւ ունենալով յունական իդէալը, այն ժամանակ {նորա} փիլիսոփայական համակարգութեանը իր ամբողջութեան մէջ

նում է օտար տարրի խառնուրդ: Եւ որչափ իրական լինի {նորա} համակարգութիւնը, այնուամենայնիւ մի մասնով պատկան

ւթիւնքը կանգնում են, նա մեռած է այն րոպէից, երբ {նորա} վերջին միտքը ընկել էր թղթի վրայ. կեանքը գնում է

լ էր թղթի վրայ. կեանքը գնում է առաջ, գնում է եւ {նորա} փիլիսոփայութիւնը: Բայց փիլիսոփայութիւնը միայն այ

մէջ ի՛նչ բան ունի փիլիսոփայութիւնը: Կո՜յր զքեզ. {նորա} փիլիսոփայութիւնն էլ նորա կեանքիցն է բխում, ինչպէ

այութիւնը: Կո՜յր զքեզ. նորա փիլիսոփայութիւնն էլ {նորա} կեանքիցն է բխում, ինչպէս կեանքն է, այնպէս է եւ

կեանքիցն է բխում, ինչպէս կեանքն է, այնպէս է եւ {նորա} փիլիսոփայութիւնը. եւ քո սքանչելի փիլիսոփայութիւն

նը. եւ քո սքանչելի փիլիսոփայութիւնքը եթէ կամենաս {նորա} վրայ պատուաստել կը դառնայ նոյն բանը, եթէ մտածես

զդեցութիւնք), ապա ուրեմն ուսիր քո ազգի կեանքը, {նորա} հասկացողութեանը աղբիւրքը, նորա պէտքերը: Այդ կեա

քո ազգի կեանքը, նորա հասկացողութեանը աղբիւրքը, {նորա} պէտքերը: Այդ կեանքի բարւոքելը է ամենամեծ եւ ճշգր

ապա ուրեմն աշխատիր, որ այդ ճշմարտութիւնքը մտնեն {նորա} հասկացողութեան գումարի մէջ: Աշխատիր իրականապէս բ

կեանքը եւ թող քո բոլոր իմաստութիւնը ուղղուի դէպի {նորա} կեանքը: Սոփեստութիւնը, մէջէմէջ վերացական միգապա

արդը ո՛րտեղից ուսանի ուղիղ հասկանալ, եւ ամէն բան {նորա} բնական գունով տեսնել եւ գնահատել: Այդ փիլիսո

ղբիւր, կան քննութեան նիւթեր, որ պատուանդան եղան {նորա} համակարգութեան: Իսկ թէ նորա փիլիսոփայութիւնը չու

, որ պատուանդան եղան նորա համակարգութեան: Իսկ թէ {նորա} փիլիսոփայութիւնը չունի այդպիսի պատուանդան, ուրեմ

հնարները եւ կը դառնաս փիլիսոփայ, առանց սորա կամ {նորա} պատրաստած համակարգութիւնքը ընդունելու: Գիտութիւն

սորվի եւ տեսնէ. նոքա սրում են եւ զուարթացնում են {նորա} հասկացող ունակութիւնը եւ կան այնպիսի առածներ, որ

արգութիւնքը: Մարդու էական արժանաւորութիւնը է {նորա} մտքի անսահման ազատութիւնը, եթէ այն էլ բռնաբարուե

քու ազգաբանութեան մէջ կայ մի մութ աստիճան, անցիր {նորա} վրայից, կանգնիր բարձր: Վերացիր դէպի ազնուութեան

ովմէական ցիրկի արիւնոտ տեսարանները զարթնեցնում են {նորա} մէջ նոյն զգացմունքը, որ հեռացնում էր այդ տեսարան

քի համար, դուք մահի տալիս էք մարդը եւ հրճւում էք {նորա} հոգեվարական տխրութեամբ: Դուք կ՚ասէք ինձ, թէ նոք

էր Գերմանիոյ Մաքիաւելին լինել եւ իրաւ, որ ինչպէս {նորա} վարդապետութիւնը համեմատուելով դէպքերին ` կերպարան

ափել էր ազատութիւն պաշտպանելու համար, չվախենալով {նորա} կերպարանքներից, Բոռքը, որ իւր հայրենիքի անձնակա

էր այն ժամանակ հոգեպէս, որդու կորուստը դղրդել էր {նորա} ուղեղը, ուստի եւ նորա աչքի առջեւ երեւում էին միա

, որդու կորուստը դղրդել էր նորա ուղեղը, ուստի եւ {նորա} աչքի առջեւ երեւում էին միայն Լուդովիկոս XVI-ի եւ

իայ Անտուանետտի արիւնոտ գլուխները, այդ դարձել էր {նորա} համար անշարժ զաղափար (idée fixe). նա էլ չէր յի

պաշտպանութիւնքը նախ ապարքայ Յակոբ II-ին եւ վերջը {նորա} որդուն, որ 70 տարի թագ խնդրելով թափառեցաւ մուրաց

ապստամբներին: Գերմանական ազգը մեծ ազգ չէ եւ {նորա} փոքրութիւնը եւ մեծութեան անընդունակութիւնը արդէն

ութեան անընդունակութիւնը արդէն իրողապէս երեւում է {նորա} քաղաքական կեանքում պարզ եւ շօշափելի կերպով: Երես

երով, մթնացնում է այն լուսակամարը, որ կապել էին {նորա} վրայ Գէօթեն, Շիլլէրը, Լութերը: Չնչին եւ ափի չա

հողի մէջ այնքան դէպքեր պատճառելով անվնաս անցել էր {նորա} գլխից: - Վերանորոգեցէք, - ասում են Ռոսսելի բ

ու դրութեանց, անճոռնի կառավարութեան Իռլանդիոյ եւ {նորա} եւ ընկերական յարաբերութեանց մասին: Ինչպէս Հեգելը

ա պատճառն է դարձեալ գերմանական փիլիսոփայութիւնը: {Նորա}, որպէս առաջադիմութիւն ընդունած " պարզ ձեւերը ",

մ են եւ տակաւին հաւան էլ չեն Անգլիացին: Տօ՛, մի {նորա} չափ ազատութիւն ձեռք բեր, յետոյ խօսիր է. ղարաբաղ

կողմերի վրայ, եւ դոցայ պատճառով չէ ուզում տեսնել {նորա} մէջ շրջան առնող առատ ուժերի հարստութիւնը: Այստեղ

դ պիտի վերագրել Հեգելի սահմանադրական շինուածին եւ {նորա} պատահաբար ինքնավարութիւնը (самоуправление) յարգ

ոչ մի տեղ, այդ չափով եւ այդպիսի ուժով չեն երեւել {նորա} օրհնած հետեւանքը, ինչպէս անգլիական պառլամենտական

քը չափով կարելի է նկատել նոյն սահմանափակութիւնը, {նորա} նախապաշարմունքներով, եւ նոյն հոգեկան ախտաւոր ամբ

ային եւ ընկերական յարաբերութեանը վերաբերութեամբ, {նորա} տեսութիւնքը, հասկացողութիւնքը եւ հայեացքը փոխադա

ած լինելով մեծ զօրապետի ուղեղի վերայ, դարձել էին {նորա} համար sine qua non, նա կարծում էր թէ ինչպէս պատե

թեան եւ առանց պատուաստելու այն ցաւագարական ախտերը {նորա} կազմուածքի մէջ: Պատերազմում մի ժամ, մի րոպէ հեր

ացաւ իրագործել եւ որին յաջորդեց ուրիշ կերպարանքով {նորա} գաղթական եղբայրը ` Հիւսիսային ամերիկեան դաշնակցու

նից պիտի հետ դառնայ, կամ բարոյապէս պիտի մեռնի եւ {նորա} հասկացողութեանց շրջանը անբացուելի պիտի փակուին,

սկացողութեանց շրջանը անբացուելի պիտի փակուին, որ {նորա} կատարելութեան գաղափարը մնայ անշարժ, բայց եւ այն

է կարող հասած լինել նորան, որովհետեւ գաղափարի եւ {նորա} մարմնանալու մէջ կայ ժամանակ եւ ուժ, որ պիտի գործ

ը եւ մարդկային արժանաւորութեան ուրացողութիւնը էին {նորա} ոգին: Ի՛նչ տեղ էր Գերմանիան, երբ մարդկային

Հենրիկոս IV-ի ազդեցութիւնը քաղաքակրթութեան վրայ. {նորա} յաջորդը, Րիշելիօն, չեմ յիշում անունով, միայն թ

: Վերստին կործանուեցաւ այնտեղ ազատութեան աթոռը եւ {նորա} աւերակների վրայ Բոնապարտը մերկեց իր երկաթը: Ազատ

րկրորդը. այդ բխում է բուն անգլիական կեանքից, եւ {նորա} համար բնական երգը այդ է միայն: Ի՛նչ անէ այստեղ վ

ի հոգուց եւ հասկացողութիւնից, ամէն նորմուծութիւն {նորա} ընդդէմ պիտի ծանրանայ ազգի վրայ որպէս հարստահարութ

ւթեամբ, անմիջական յարաբերութիւն չունի հողի հետ: {Նորա} օգուտը եւ վնասը, նորա յոյսերը եւ ահը, - այդ բոլո

բերութիւն չունի հողի հետ: Նորա օգուտը եւ վնասը, {նորա} յոյսերը եւ ահը, - այդ բոլորը կապուած է վաճառանոցի

նը եւ ոչ իսկ թագի արտոնութիւնքը ազդեցութիւն ունին {նորա} վրայ. նա փոխում է օրէնքը, սրբագրում է սահմանադր

բ: Հեգելը տեսնելով այս բոլորը սարսափում է եւ {նորա} նեղսիրտ դիւանապետական ստամոքսը չէ կարող մարսել,

ել են այն, ինչ որ չկարողացան անգլիական ազգին տալ {նորա} երեւեցուցիչքը: Նախանձը թագաւորական իշխանութեան կ

ն այնպիսի մութ գոյներ, որ կարողանային խաւարեցնել {նորա} անպայման եւ անշահախնդիր ազատասիրութիւնը: Հետ

դպրոց (ուղղութիւն) եւ այդ դպրոցը ըստ էութեան էր {նորա} ստեղծուածը եւ մինչեւ անգամ նորա փիլիսոփայութեան մ

ցը ըստ էութեան էր նորա ստեղծուածը եւ մինչեւ անգամ {նորա} փիլիսոփայութեան մի մասը: Այդպիսի մի համակարգութի

կարող էր շարժուել եւ լայնանալ մինչեւ անվախճանը, {նորա} բանախօսութեան (диалектика) եւ նոր երկմտութեան (

նոր երկմտութեան (двусмысленность) օգնութեամբ, {նորա} հետ կարող էին բարեկամանալ բոլորովին միմեանց ներհա

ոլորովին միմեանց ներհակ հասկացողութեանց մարդիկ եւ {նորա} նշանակերպերի (формула) տակ կարող էին թաքնուել ո

տակ կարող էին թաքնուել որչափ անկեղծ, նոյնչափ եւ {նորա} կեղծից ոչ ազատ պաշտողքը: Իր սկզբամբ միապետական,

ամակարգութեան այս յատկութեանց հետ միաւորուեցաւ եւ {նորա} արարչի (Հեգելի) տրամադրութիւնը (настроение) ե

Պրուսիոյ այն ժամանակուայ տէրութիւնը, նոյնպէս եւ {նորա} օրագիր հրատարակելը, նորա նկրտմունքը եւն եւն, ի

տէրութիւնը, նոյնպէս եւ նորա օրագիր հրատարակելը, {նորա} նկրտմունքը եւն եւն, ի վերջոյ վերստին հնչեցնում է

, - ասում է նա (Հայմը), - կենդանի պատմութեան եւ {նորա} մէջ շրջան առնող ոգու ուժը, ամէն ուսումնական կուս

ն առած. Զարգացման վերին աստիճանը իր ձեւով նման է {նորա} սկզբին: Երկրորդ առած. Եթէ մի որեւիցէ ազգ հա

եւ մեզ անփախչելի մահ սպառնալով, խորասուզում էին {նորա} անդունդի մէջ: Այսպէս, տեսանելով մեր անձը ամեն կ

նաւոր Հայրը եւ մեր կեանքի փրկութեան յոյսը դրեցինք {նորա} վերայ: Իմ բոլոր ընկերները սրտաթափ էին եղած, նաւ

պարհի հանդերձով. երկար թափառեցանք այնտեղ սորա եւ {նորա} դրանը մեր աղքատութեան պատճառով: Վերջումը անճարաց

եւ էր նա բարեբարոյ եւ ընկերասէր: Ես կեանք վարեցի {նորա} հետ երեք ամիս, մի անվարձ անպաճոյճ սենեկում: Մեք

ունների նախախնամող բարի աստուածը չէ մոռացել մեզ: {Նորա} հսկողական աչքը մեր վերայ է: Նա այն խորհրդով բացե

զօր բազուկը ծովի անդունդի մէջ, եւ մեզ դուրս խլեց {նորա} կոկորդից. միթէ՞ արժան էր մեզ վհատել, տրտմահաղո՛

տ մնալ իւր սուրբ ուխտի վերայ, անջատուեցաւ: {Նորա} հեռանալուց յետոյ իմ ցաւերս բազմացան, եւ ես օրէ օ

յգ պատանի գալիս է, դէպի ինձ ուղղած իւր քայլերը, {նորա} պարզ երեսի վերայ տարածուած էր տրտմութեան վարագոյր

հոգեկան սիրոյ կապանքով իմ հետ շաղկապուած էր. ես {նորա} հետ երեք ամիս կեանք վարեցի մի գեղջուկ սենեկում.

կատարեալ ուսում, եւ չունիմ տէր, պարտ եմ սորա եւ {նորա} դրանը մուրալով ապրել: Երկու կողմից եւս պաշարուած

ը, երբ հանդիպում է իւր նման տարաբախտի եւ լսում է {նորա} բերանից մի քանի ցաւալի խօսքեր, կարծես թէ մի փոքր

արեկամն եմ, որի հետ միացել եմ մի անխզելի կապով: {Նորա} հետ եմ ծնուել, նորա հետ եւս պէտք է թաղվիմ միեւնո

միացել եմ մի անխզելի կապով: Նորա հետ եմ ծնուել, {նորա} հետ եւս պէտք է թաղվիմ միեւնոյն գերեզմանի մէջ: Իմ

աչեց եւ ասաց, որ ժողովուրդը հարստահարուել է, ես {նորա} հետ միասին հարստահարուած եմ: Որ ազգը անբախտացել

ասին հարստահարուած եմ: Որ ազգը անբախտացել է, ես {նորա} հետ անբախտացել եմ, որ ազգը հարուածուել է, ես այ

որ ազգը հարուածուել է, ես այնպէս եմ կարծում, որ {նորա} թշնամու վրէժխնդիր նետը նախ իմ արիւնիցս է խմել: Ո

լ: Որ ազգը անհետացել է երկրիս երեսից, ես մինչեւ {նորա} գերեզման մտանելը թափել եմ մի արտասուքի հեղեղ նորա

նորա գերեզման մտանելը թափել եմ մի արտասուքի հեղեղ {նորա} վերայ: Ես տեսայ, թէ ինչպէ՛ս Նաբուգոդոնոսորը քան

ս Նաբուգոդոնոսորը քանդեց Երուսաղէմը եւ գերի վարեց {նորա} բնակիչները: Նոյնպէս տեսայ ես, երբ Կամբիզես պարս

. Լեւոն պապի արտասուքի կաթիլները հազիւ կարողացան {նորա} քարացած սիրտը ի գութ շարժէլ, որ խնայէր բովանդակ

ջէ քեզ պատմեմ, մանաւանդ շատ ձանձրալի, որովհետեւ {նորա} հիմնադրութենից մինչեւ ցայսօր, նորա վերայ ներգործ

ի, որովհետեւ նորա հիմնադրութենից մինչեւ ցայսօր, {նորա} վերայ ներգործող անձինքը միշտ անհամաձայն են եղել մ

մեծ ձեռնարկութիւն էր, եւ Հռոմի վիճակին նայելով, {նորա} համար մի շատ հարկաւոր բան: Նոքա պէտք է լաւ մտածէ

ածէին, որ նոցայ ազգութեան եւ կրօնի պահպանութիւնը {նորա} արդիւնքիցն էր կախ: Այսպիսի գործարանում ծառայող ա

ով ցոյց տար պտուղ եւ արգասիք: Ինչպէս երեւում է, {նորա} վերայ ներգործող անձինքը, այս սուրբ խորհրդից շատ

մարդերի: Գործարանը առաւել արդիւնաւոր առնելու եւ {նորա} անունը բարձրացնելու համար, կամեցաւ Ֆրանսիայից հմ

եւում է կարդինալի անհաւատարմութիւնը դէպի պապը եւ {նորա} Յիսուսեան կարգի հետ ունեցած հաղորդակցութիւնները:

ղորդակցութիւնները: Երբ որ պապը շտապում էր պատժել {նորա} ապերախտութիւնը եւ անհաւատարմութիւնը, կարդինալը դ

թիւնը, կարդինալը դարան է գործում եւ յանգեցնում է {նորա} կեանքի լապտերը: Ահա քեզ մի զարհուրելի ապերախտութ

ետոյ որպէս ինքնակալ տիրում էր բովանդակ Հռոմին. - {նորա} մահից յետոյ իսպառ մոռացաւ նորա անունը եւ, ի՞նչ ե

ովանդակ Հռոմին. - նորա մահից յետոյ իսպառ մոռացաւ {նորա} անունը եւ, ի՞նչ եմ ասում, այո՛ շատերը նոցանից ն

ա անունը եւ, ի՞նչ եմ ասում, այո՛ շատերը նոցանից {նորա} անաղօտ փառքի վերայ ստուեր ձգելու համար, մեծ մեծ

ծ ամբաստանութիւններ եւ դատապարտութիւններ յարուցին {նորա} յիշատակի վերայ: Դու կարծում ես, բարեկա՛մ, որ ի

ւր սուրբ պայմանի վրայ: Դոյն այդ առաքինական հոգին {նորա} անպաճոյճ գերեզմանի վրայ, որ դեռեւս չէ շքեղազարդա

Կարդինալին քաջ յայտնի էր, որ Հռոմի ժողովուրդը {նորա} դէմ վեր կը կենաս, եթէ նա առանց որեւիցէ օրինաւոր

գի մարդը իմանալով կարդինալի միտքը, եւ հասկանալով {նորա} դաւաճանութիւնը, այսքան միայն խօսեց. Ես չգիտէի,

, որովհետեւ գիտէին, թէ կարդինալը ի՛նչ մարդ կամէր {նորա} փոխանակ վերակացու կարգել: Բոլոր բարեխիղճ մարդիկը

վերակացու կարգել: Բոլոր բարեխիղճ մարդիկը հեռացան {նորա} հետ, բացի կարդինալի կուսակիցներից: Ծառայողք եւս

է յաւիտենական նախատինք լինէր նորան եւ պատճառ տար {նորա} անունը դրոշմելու չարագործների սեւ տախտակի վերայ,

ալը մի բարի յիշատակ կը թողնէր իւրեանից յետոյ, եւ {նորա} անունը մի սիրելի բան կը լինէր Հռոմի ժողովրդի համա

, այն է, որ նա միտ չդնելով ժողովրդի տհաճութեանը {նորա} ընթացքի վերայ, մի այնպիսի մարդ կարգեց վերակացու

նումը, որին հոգով չափ ատում էր Հռոմայ ժողովուրդը {նորա} ազգատեաց եւ անարժան գործերի համար. սորա վերակացո

, եթէ առանց ձանձրութեան կը լսէք: Այստեղ ես {նորա} խօսքը կտրեցի ասելով. առ ժամանակ թո՛ղ այդ բաները

ճառ եղաւ Հռոմին, յետոյ կը պատմես այն անցքերը: " {Նորա} մայրը հռոմայեցի էր, ասաց նա, որին իբրեւ մանուկ

դրւում է կարդինալ: Նա մի նենգահոգի մարդ է, {նորա} անունը սեւ տառերով է դրոշմած դժոխքի դրան ճակատի վ

նում հարիւր տեսակ կը փոխուի, բոլորը յառաջանում է {նորա} հոգու վրդովմունքից. նորա խարդախութիւնները եւ չար

ի, բոլորը յառաջանում է նորա հոգու վրդովմունքից. {նորա} խարդախութիւնները եւ չարիմացութիւնները երեւան հանե

ամար, ես աւելորդ չեմ համարում այստեղ յառաջ բերել {նորա} գործերից մէկ քանիսը: Երբ պապը յանձնում է սորան մ

, որ մի մեծատունից բաւական մեծ արծաթ առաւ, պապից {նորա} համար մի օրհնութեան կոնդակ հանելու: Ի հարկէ, պա

ւ սէր, հարկաւոր եմ համարում ասել մի քանի խօսք եւ {նորա} ծառայապետի համար, որին կարդինալը սիրում է չափազա

ազանց շողոքորթ եւ իւր տիրոջ պէս շատ ժլատ մարդ է. {նորա} դռանը ո՛չ մի մուրիկ հացի երես չէ կարող տեսանել (

դռանը ո՛չ մի մուրիկ հացի երես չէ կարող տեսանել ( {նորա} մանուկներն եւս շատ անգամ քաղցած են քնում). նորա

նորա մանուկներն եւս շատ անգամ քաղցած են քնում). {նորա} երեսից ո՛չ մի մարդ կարող չէ հիւր գնալ կարդինալի մ

չ մի մարդ կարող չէ հիւր գնալ կարդինալի մօտ, թէեւ {նորա} շատ մերձաւոր բարեկամներից լինի. եւ եթէ մի մարդ ա

դ առաջին անգամը հանդիպի, երկրորդումը անկարելի էր {նորա} հիւրանոցի շեմքի վերայ ոտք կոխել: Բոլոր ծառայքը տ

իւր տիրոջն եւս հաւատարիմ չէ ծառայում. որովհետեւ {նորա} գողութիւնը եւ խարդախութիւնը շատ բանի մէջ երեւեցաւ

մար գործարանի մասին, ես երեք շրջանի մէջ ամփոփեցի {նորա} անցքը: Առաջին համարելով գործարանի հիմնադրութենից

րդինալը այն հմուտ վերակացուին եւ թէ ինչպիսի՛ մարդ {նորա} փոխանորդ կարգեց գործարանում ը: Այն եւս իմացա՞ր,

ց տեսանելով կարդինալի անիրաւութիւնը, տեղեկանալով {նորա} կարգած վերակացուի անհմտութեանը եւ անբարոյականութե

ուշակելով այն չարիքը, որ պէտք է իւրեանց հասանէին {նորա} ներգործութեամբ, հեռացան այն ազգասէր անձի հետ - ի

մարդ եւս նոցայ կը պատահէր, ՚ի միասին կ՚աշխատէին {նորա} կեանքը կարճեցնել: Այստեղ չկարողացայ համբերել, կ

ը կարճեցնել: Այստեղ չկարողացայ համբերել, կտրեցի {նորա} խօսքեր, ասելով. բարեկա՛մ, ժողովուրդը որ տեսանո

ծ խորամանկութեամբ վարւում էր ամենեցուն հետ: Բայց {նորա} վերջին օրերում դուրս երեւեցան նորա դժոխային կիրքը

ուն հետ: Բայց նորա վերջին օրերում դուրս երեւեցան {նորա} դժոխային կիրքը, ինչպէս խոր գիշերումը խիտ անտառի

մարտութեամբ պէտք է ասած, նոքա երբեք ուշադիր չէին {նորա} սուտ եւ անտեղի խօսքերին, քաջ գիտելով, թէ ի՞նչ բ

չէ կարողանում իւր նպատակին հասանել, հրամայում է {նորա} անունը երբեք չյիշել, ասելով ` թէ նա յիսուսական է

նա հաւատարիմ չէր գործարանին եւ թէ այդ մեծ գործերը {նորա} խելքի բանը չէին, եւ ուրիշ այսպիսի խօսքեր շատ: Ե

ծարանումը, ինչքան ունեցաւ: Հռոմի ողջ ժողովուրդը {նորա} դէմ վեր կացաւ, երբ որ իմացաւ նորա անպատշաճ վարքը

ողջ ժողովուրդը նորա դէմ վեր կացաւ, երբ որ իմացաւ {նորա} անպատշաճ վարքը եւ ընթացքը եւ նորա յիսուսական լինե

, երբ որ իմացաւ նորա անպատշաճ վարքը եւ ընթացքը եւ {նորա} յիսուսական լինելը իւր ձեռնարկութեան մէջ, որովհետ

մարդ պէտք է եղած լինի. թէ ի՞նչ բանումն է երեւում {նորա} անհմտութիւնը, ահա: Նա իւր որպիսութեանը քա՛ջ տեղ

ւ այն եւս լաւ իմանալով, որ ժողովուրդը անհաւան էր {նորա} ընտրութեանը եւ նորան չէր սիրում, պէտք է որ այդ գ

գործերով իւր անձը սիրելի շինէր նոցայ եւ ժողովրդի {նորա} վերայ ունեցած վատ կարծիքը հերքելով, իւր անունը ն

լի ճանապարհով: Յետոյ այս քահանայապետի օրերումը, {նորա} հոգեւորական գործերի մէջ խառնուեցաւ, այնտեղ եւս ի

վ մի ճարտարամիտ եւ բազմարուեստ անձն, մանաւանդ որ {նորա} հակառակորդները ապուշ մարդիկ էին, կարողացաւ նոցայ

է ո՛չ, այն նենգաւոր հոգին իսկոյն սրեց իւր լեզուն {նորա} վերայ, դուրս ցայտեց իւր սրտի միջի ոխակալութիւննե

իջի ոխակալութիւնները, որ ունէր տարեւոր ժամանակով {նորա} դէմ: Այս բոլորիս պատճառն այն էր, որ պապը մի ժամ

որիս պատճառն այն էր, որ պապը մի ժամանակ բարկացաւ {նորա} յանցանքի վերայ եւ կամեցաւ նորան դատապարտել, բայց

նոցայ: Երբ մարդկութեան ապագայ սերունդը կը կարդայ {նորա} թերթերի մէջ այս ամենը, այն ժամանակ առաւել պարզ վ

ռացն ելու գործարանից այն ամենահարկաւոր մարդը, եւ {նորա} տեղ կարգելու մի վատահամբաւ մարդ, խայտառակութիւն

, խայտառակութիւն գործարանի անուանը, եւ նախատինք {նորա} երանելի հիմնադրի սուրբ յիշատակին: Երրորդ, եթէ վ

ղեցւոյ, եւ ուրիշ այսպիսի տարապայմանութիւնը, իսկ {նորա} մահից յետոյ նորան բարբարոս, չարանախանձ, անարժան

յնպէս, ինչպէս կը պահանջէր արդարադատութիւնը, բա՛ {նորա} այնքան ցոյց տուած բարեկամութիւնը, խնամքը եւ սէրը

հո՞ չէ՛ կարող ոչինչ առնել այսուհետեւ հո՞ կը խօսեմ {նորա} վերայ համարձակ: Եթէ այս ճշմարտութիւնը կ՚ուրանան

վերայ համարձակ: Եթէ այս ճշմարտութիւնը կ՚ուրանան {նորա} բազմաթիւ պաշտօնակիցքը, վախենալով դորայ վրէժխնդրո

արանը ունեցած առնչութեններից, սա ինքն կամ եկել է {նորա} փոխանակ վերակացու կարգուիլ, ինչս ես մի քանի տարի

աւ իմանում էր, մինչեւ չկապուի հզօրը, չէ՛ կարելի {նորա} տունը կողոպտել, ուստի իւր ամեն այն զօրութիւնքը ո

անրամասնաբար իւր բոլոր գործերին, որ արդէն վաղուց {նորա} քննութեան տակ մնացել էին հիւանդ, զանազան պատճառն

լ, եւ անց է կացնում: Բոլոր ժողովուրդը գիտէ {նորա} կեանքը, գործերը եւ ուրիշ յանգամանքը, որ եթէ գրո

տեղեակ լինելով կարդինալի հոգուն, եւ քաջ իմանալով {նորա} ծածուկ եւ յայտնի գործերը, միշտ պէտք է հեռի փախչէ

: Այս ամէնը նորանից է յառաջացել, որ չարութիւնը {նորա} հոգու մէջ վաղուց է արմատացել: Բարի կը լինի սորա

ւր կոչմանը համաձայն ընթացք ունենալ: Եւ որովհետեւ {նորա} պարտականութիւնը շատ մեծ է, մի բազմաթիւ ժողովրդեա

Այս կարդինալի խորամանկութիւնն էր, որ հետ ձգելով {նորա} արտաքսումն, կամենում էր վարագուրել իւր չարութիւն

, եւ կարդինալի կամքին ծառայելով, գործի է դարձել {նորա} չարութեան: Լաւ կը լինէր սորա համար, եթէ իւր դար

նչպէս սորա գործարան մտանելու պատճառը, նոյնպէս եւ {նորա} հրաժարման: Այս ամեն տեղափոխութիւններից յետոյ գոր

ց նպատակին, յետոյ մեծամեծ տհաճութիւններ յարուցին {նորա} դէմ, տեսանելով, որ նա ճշմարտութեան հետեւող եւ

լի է մարդուն հնազանդեցնել, իսկ սիրով ` թագաւորել {նորա} սրտի մէջ: Երեւի թէ կային դորայ մէջ այնպիսի սկզբո

ն արի կը նկատէր այսօրինակ ուշադրութեան մէջ, միշտ {նորա} անունը շնորհակալութեամբ կ՚արտաբերէր: Իսկ ով որ ա

պիսի անարժան մարդ, որից բոլորեքեան փախչում էին, {նորա} չարագործութենների պատճառով: Բայց սա ուշադիր էր ի

ործերումը, ուր պարունակւում է ժողովրդի կեանքը եւ {նորա} բարոյական շրջանը, այդպիսի մարդիկ միշտ վնասակար ե

տինք ի սէր ազգին յանձն առնուլ. մի խօսքով, միայն {նորա} դրօշի տակ զինուորուիլ եւ նորա դրօշի տակ մտանել:

. մի խօսքով, միայն նորա դրօշի տակ զինուորուիլ եւ {նորա} դրօշի տակ մտանել: Որ ազգն եւս տեսանելով նորա անձ

եւ նորա դրօշի տակ մտանել: Որ ազգն եւս տեսանելով {նորա} անձնուրաց գործերը եւ նահատակութիւնքը, կանգնեցնէ

անձնուրաց գործերը եւ նահատակութիւնքը, կանգնեցնէ {նորա} գերեզմանի վերը իւր երախտագիտութեան արձանը, եւ դր

իւնքը հասնում են իւրեանց նպատակին, եւ որոշւում է {նորա} բարոյական օգնականի հրաժարուիլը գործարանից: Այն օ

ու, որ յաղթութեան դափնին ինքն ստանայ Այս կռւումը {նորա} կողմից շատ քաջութիւն ցոյց տուեց հաշուապահը, որ տ

, բայց չէր գործ դնում նորան, բաւականանալով միայն {նորա} շողիւնով ահաբեկել սպառնալից թշնամիքը: Յիրաւի, ս

ղորմելի դրութենից. չէ՞ որ մէք Հռոմի որդիքն ենք, {նորա} ստինքի կաթով սնուցած եւ նորա մայրենի գրկումը զարգ

ք Հռոմի որդիքն ենք, նորա ստինքի կաթով սնուցած եւ {նորա} մայրենի գրկումը զարգացած: Մնացածները ի՞նչ ե

ւրելի տեսարան եւ կամ գնում է նրանից փախչել, բայց {նորա} վաստակած ծունկերը նորան չեն հնազանդում եւ նորա ձա

յց նորա վաստակած ծունկերը նորան չեն հնազանդում եւ {նորա} ձայնը կտրւում է, եւ նա իզուր է աշխատում ազատուել

ւս անքաղաքավարութիւն համարելով ստիպել նորան, առա {նորա} հրաժարական ողջոյնը, նա ինձանից լուսի թռչողական ա

է միտքս իմացաւ, եւ ինձ ճանապարհի ծախս տուեց: Եւ {նորա} անունը շնորհակալութեամբ եմ յիշում այս տեղ. այսպէ

ամբ եմ յիշում այս տեղ. այսպէս հասայ իմ հայրենիքը {նորա} ձեռնտուութեամբ: Բոլոր գերդաստանս տեսանելով ինձ,

բեւիցէ շարժուած են այս չնաշխարհիկ պարոնի ընդդէմ: {Նորա} այսքան տարու խորամուխ քննութեան հետեւանքն է, որ

ն Տէր Բէհեղզեբուղի քաղաքական սկզբունքներին, որով {նորա} թագաւորութիւնը ամենափառաւոր եւ անսայթաք կերպով կա

ան լսողների հոգիները ծաղկում էին այն շնորհից, որ {նորա} բերնից էին դուրս գալիս). եւ, բանական գիտութեա

՝ չար նախանձով լցուած մարդիկը սուտ խօսքեր հանեցին {նորա} վանքի եւ նորա ուսումի մասին, որ նորա բարձր անուն

լցուած մարդիկը սուտ խօսքեր հանեցին նորա վանքի եւ {նորա} ուսումի մասին, որ նորա բարձր անունը կարողանան ցա

քեր հանեցին նորա վանքի եւ նորա ուսումի մասին, որ {նորա} բարձր անունը կարողանան ցածցնել։ Լսելով այս բո

աբեբայական խօսքերի եւ իրաւունքը ճանաչել, որպէսզի {նորա} առջեւը արդարացնէ իւր անձը այս թղթի ձեռքով։ Եւ յա

ւն բուն պատճառը դարձաւ, որ մարդիկ միւսանգամ խմեն {նորա} գիտութեան աղբիւրից եւ արդարութիւն պտղաբերեն Աստու

լի Ղազարը գրեց. այս պատճառով, այդ գրքի մէջ մենք {նորա} այս Թուղթն էլ գրեցինք, որ ընթերցասէրքը, Պատմութ

, Պատմութիւնը կարդալով, այս Թուղթն էլ կարդան եւ {նորա} խօսքի արժանաւորութիւնը փորձով հասկանան։

՛ ձեռքով անմեղ Յովսէփին դէպի ստրկութիւն վաճառեցին {նորա} խելացնոր եղբարքը։ Նախանձի՛ ձեռքով Ահարոնին եւ Մ

։ Երբեմն, գինեմո՛լ եւ ուտող խմող էին անուանում՝ {Նորա} աշակերտների ասելով. " Ինչի՞ ձեր Վարդապետը մեղաւո

մանակ ատելի դարձած լինելով իր եղբօրը, սպանուեցաւ {նորա} ձեռքով։ Ուզո՞ւմ են դեռ Մովսիսի գրած պատմութիւնի

էս եւ մարգարէների մէջ մեծը՝ Մովսէ՛սը. այսպէս էլ {նորա} պաշտօնեայ եւ կուսութեամբ պատուած Յեսո՛ւն։ Իսկ այ

նայի կին մարդու վերայ, արդէն իր սրտի մէջ շնացաւ {նորա} հետ։ Այլեւ հեթանոսաց վարդապետի քարոզութիւնն

կարդում են, թէ " ո՛վ որ Հոգին Սո՛ւրբը հայհոյէ, {նորա} մեղքը չթողուի՛, ո՛չ այս եւ ո՛չ գալու աշխարհում "

որը եւ ինչ որ նոցա մօտ եղած մարդո՛ցը վերաբերեալ, {նորա} ծառաները, Աղեքսանդրացի Արիոսի, Գատիկեցի Ապողին

որ յետոյ Մանի անուանեց իրեն, եւ այս պատճառով էլ {նորա} հետեւողքը Մանիքեցիք կոչուեցան) բոլո՛ր գրուածքներ

՛չ հրեշտակ եմ եւ ո՛չ վարդապետ, երբէք էլ սորա կամ {նորա} կամքը հարցնողներից չեմ եղած, որ մի իշխանութեան գ

Ղազարին չպիտի թողում հանգչել այդ տեղում, թո՛ղ թէ {նորա} մարդոցը"։ Եւ լսողքը, այսպիսի խօսքերից թուլանալ

՛ք եւ այնպէս կատարեցէք Քրիստոսի օրէնքը"։ Իսկ դա {նորա} հակառակն է աղաղակում. " Ո՞ւր ես գալիս, չե՛մ ուզ

ղանալով ասել, միայն այս պատասխանը տուին, թէ. " {Նորա} հալածուելու պատճառը բնա՛ւ մենք չենք. բայց ինչ որ

հալածուելու պատճառը բնա՛ւ մենք չենք. բայց ինչ որ {նորա} գիտութեան մասին էք խօսում, ստո՛յգ է, առաջ շատ հ

քարոզում, իսկ այս վերջի ժամանակները իսպառ վատ էր {նորա} քարոզը"։ Եւ այսքանը չկարողացան հասկանալ, թէ իր

թո՛ղ թէ փոքր ինչ ուսումնականի, միտքը չի զարթիլ, {նորա} մտածութեան գործարանը չի վառուիլ եւ Սուրբ Հոգու գա

ների մէջ գրուած է, այս երկուքը՝ Սէր եւ Նախանձ, {նորա} կայծերը, կրակի բոցի կայծեր են, որոնցից ամեն մէկ

յքը այստեղից այնտեղ հալածական արին նորան։ Չէ՞ որ {նորա} լուսաւորող եւ տգիտութիւն հալածող գրքերը տգիտութեա

գալիս էր եւ սոքա լսեցին, ինչպէս մի թշնամու վրայ {նորա} ընդդէմ զինուեցան՝ " էլ ո՞ւր է գալիս միւս թարգման

ան կենցաղոյս իմոյ։ Այլ յաղագս իմաստաւոր բանի ըստ {նորա} տեառն մեծ հրահանգին, շահեալ 'ի նմանէն հանգոյն մե

շադրութեամբ մտածէ. արդար Աբէլի արիւնից ասաց. որ {նորա} սպանուելու ժամանակին նայելով, երկիւղով հասկանայ

իրոջդ արած լաւութեան տեղը բարի չհատուցանէին, այլ {նորա} հակառակը։ Իսկ վերին արդարատես Աչքը չէ նայում չա՛

ներին. § 2. Այս անանուն յառաջաբանը, ինչպէս {նորա} բովանդակութիւնը տեղիք է տալիս ենթադրել, գրել է մ

ք է արել, որ Փարպեցու Պատմութեան քամակում դնէ եւ {նորա} այս Թուղթը, որ, մորմոքուելով ենք ասում, մի քան

բանը կարդացողքը պէտք չէ՛, որ հակասութիւն համարեն {նորա} մէջ հարեւանցի յիշուած, բայց Թղթում իսպառ չեղած բ

դառը հանգամանքը, որոնց մէջ փակուած էր Փարպեցին։ {Նորա} Թուղթը եւ յառաջաբանը, պարզ երեւում է, որ պահել

նագրի խօսքը. " 'ի շնորհացն որ ելանէին 'ի բերանոյ {նորա} " (եր. 36) յիշեցնում է մեզ " ընդ բանս շնորհացն

է մեզ " ընդ բանս շնորհացն, որ ելանէին 'ի բերանոյ {նորա} ", Աւետ. Ղուկ. գլ. Դ. համար 22։ § 6. Պ

օրոց հայկական ընդհանուր Քրիստոնէութեան, փոխել են {նորա} անունը, որ կռապաշտութեան ժամանակից էր մնացած եւ

նելով այդ անունը Ս. Գրքից։ " Եւ գրեցից 'ի վերայ {նորա} զանուն Աստուծոյ իմոյ, եւ զանուն քաղաքի Աստուծոյ

, որ իջանելոց է յերկնից Աստուծոյն իմոյ. եւ անուն {նորա} Նոր"։ Յայտն. գլ. Գ. համ. 12։ Թէ մեր բազմեր

ի օրով է եղել այդ անուանափոխութիւնը. ըստ որում, {նորա} սկսածը կատարելագործեցին նորա առաքելանման որդիքը ե

ւթիւնը. ըստ որում, նորա սկսածը կատարելագործեցին {նորա} առաքելանման որդիքը եւ թոռները։ Վաղարշապատ քաղ

կեղեցեաց Մայրը բնա՛ւ Վաղարշապատի մէջն էլ չէ, այլ {նորա} հարաւային կողմում, առանձին եւ շէնից մեկուսի։ Բա

կէ Էջմիածինը Վաղարշապատ քաղաքից դուրս չէր, այլ՝ {նորա} մէջ։ Բայց ի՛նչ հարկաւոր են մեզ հողեղէն վկայու

զմեծ մի բլուր եւ բարձր մինչեւ յոյժ, եւ 'ի վերայ {նորա} սիւն մի հրեղէն եւ 'ի վերայ նորա թակաղաղ մի ամպեայ

ոյժ, եւ 'ի վերայ նորա սիւն մի հրեղէն եւ 'ի վերայ {նորա} թակաղաղ մի ամպեայ եւ խաչ լուսոյ 'ի վերայ նորա"։

րայ նորա թակաղաղ մի ամպեայ եւ խաչ լուսոյ 'ի վերայ {նորա} "։ (Ագաթանգեղ. եր. 329)։ Սորանից մենք պա

հրեղէն եւ թակաղաղն անպեայ եւ խաչ լուսեղէն ի վերայ {նորա} ։ Ոսկի խարիսխն վէմն հաստատութեան անշարժութիւն է ե

արդանի դրօշի պարծանքը, որ այն միջոցին գտնւում էր {նորա} սիրելի եղբօր որդու ձեռքում։ Վաղարշապատի մէջ հ

Լեւոնեան խարտաւանակ տումարի ծանծաղներից, ուղղեց {նորա} ընթացքը նո՛յն գծի վրայ, ուր կանգնեցրել էր նորան

եղեցին. ըստ որում այսպէս է ասում. " Քանզի յոլով {նորա} արբանեկեալ էր զպէտս տեղւոյդ, հարցցի թէ կայ ուրէք

Մենք չենք հասկանում միայն, թէ ո՞ւմ է վերաբերում {նորա} դերանունը։ Իսկ թէ Փարպեցին վերջին կառավարիչը

, միմիայն մարդ կայ, որ կարող է Փարպեցուց առնուլ {նորա} առաջնութիւնը, եւ այդ մարդը է անզուգական Մովսէս Խ

րեշտակ լուսոյ. եւ ոչինչ է մեծ, թէ եւ պաշտօնեայք {նորա} կերպարանին իբրեւ զպաշտօնեայս արդարութեան, որոց կ

անդակաւ կանխեցայ ընդ պարիսպն, եւ փախեայ 'ի ձեռաց {նորա} "։ Թուղթ Պաւղ. առ Կորնթ. երկր. գլ. ԺԱ, համ

ց աշակերտ է ասում Փարպեցուն, այլ, ուրիշների հետ {նորա} անունն էլ տալով եւ պատմագիր անուանելով, շարունակ

ինելով Վարդան վարդապետի գիրքը, չէ կամեցել կրկնել {նորա} ասածները։ Սոքան են այս րոպէիս մեր ձեռքում եղա

ր Աղանը, Վահանին քեռի լինելով, ընդունել է սիրով {նորա} խաղակիցը եւ այլն եւ այլն, որ մեզ պարապ ժամերի ար

ահանը յետ եկաւ Պարսկաստանից իր երկու եղբարց հետ, {նորա} մայրը՝ Ձուիկը, տարաւ նորան Աշուշայի տունը, ուր

կացած վանքում մնալուց յետոյ գնացել է Յունաստան ( {նորա} հայրն էլ եւ հօրեղբարքն էլ գնացին Վարդանանց պատերա

, որովհետեւ Թովմա Արծրունին (եր. 91), խօսելով {նորա} հօր եւ հօրեղբարց մասին, ասում է. " կացեալ անդ մ

խաւոր ուղղիչը, այնուամենայնիւ Փարպեցին ունեցել է {նորա} ձեռքի տակ թերեւս եւ ուրիշ ուսուցիչք, երբ յոքնակա

րն էր, թէ՛ ազգին եւ թէ՛ սուրբ ուխտին, այնպէս էլ {նորա} որդիքը մինչեւ վերջը հաւատարիմ մնացին Մեծ Վահանին

մինչեւ վերջը հաւատարիմ մնացին Մեծ Վահանին եւ եղան {նորա} թեւը եւ թիկունքը։ Փարպեցին սոցա մօտ է կեցել այն

արականքը։ § 20. Վահանի նուաճումը, այսինքն՝ {նորա} հաշտութիւնը Պարսից տէրութեան հետ, եղաւ 484 թուին

ել տուեց Պարսից տէրութեան, թէ՛ Հայոց ազգի եւ թէ՛ {նորա} եկեղեցու իրաւունքները։ Այս հաշտութեան մանրամասն

ղած են Մուշէներ։ Պատճառ չունինք չընդունելու, որ {նորա} օրով էլ կային։ Պ. Էմինը, թէեւ առանց հիմքի գ

չասենք անքաղաքավարի, որ Մարզպանին գրած Թղթում, {նորա} ազգականի եւ իր բարեկամի եւ երեւելի մարդու անունը

ոք հոգ չէ տարել Խուժիկի անունը իմանալու, որ ինքը {նորա} անո՛ւնը գրէր եւ ոչ Խուժիկ, որ անարգական անուն էր

յսպէս է խօսում. " Թէեւ անյայտ է մեզ անուն ծնողաց {նորա}. սակայն՝ որպէս երեւի, ականաւորք ոմանք էին եւ հ

ը երեւելը կարող էր ունենալ խիստ շատ պատճառ, բացի {նորա} ծնողների ականաւոր եւ հարուստ լինելուց։ Պատմութիւ

ի է, թէ այս խօսքերը չէ կարելի առնուլ բացառոցաբար {նորա} ծագման վերաբերութեամբ, այլ մանաւանդ նորա այն ժամ

ռոցաբար նորա ծագման վերաբերութեամբ, այլ մանաւանդ {նորա} այն ժամանակի վիճակին վերաբերութեամբ, երբ Մեծ Վահ

միկոնեանց տան ծառայքը կամ Աւագը չպիտի համարձակէին {նորա} վրայ բանսարկութիւնք անել Վահանին եւ աչքից հանել։

րորդ, թէ Փարպեցու աղքատ չլինելը վերաբերում է լոկ {նորա} անձին, ոչ նորա ծնողաց, երեւում է նաեւ նորանից,

ու աղքատ չլինելը վերաբերում է լոկ նորա անձին, ոչ {նորա} ծնողաց, երեւում է նաեւ նորանից, որ երբ վանքից հ

որ երբ վանքից հալածեցին նորան՝ յափշտակելով բոլոր {նորա} ունեցածը, այն ժամանակ Ղազարը ստիպուեցաւ բարեպաշտ

ն Բէեղզեբուղ կոչեցին. ո՛րչափ եւս առաւել զընտանիս {նորա} " (Մատթ., գլ. Ժ. համ. 15)։ § 41. " Տե

տաց նմա ուխտ խաղաղութեան. եւ եղիցի նմա եւ զաւակի {նորա} յետ նորա ուխտ քահանայութեան յաւիտենական. փոխանակ

ւխտ խաղաղութեան. եւ եղիցի նմա եւ զաւակի նորա յետ {նորա} ուխտ քահանայութեան յաւիտենական. փոխանակ զի քինախ

երբ մարդ, ճանաչելով ճշմարտութիւնը, մեղանչում է {նորա} ընդդէմ, որովհետեւ ասում է. " Զի կամակար մտօք եթ

յ եւ զայլսն ամենայն եւ զորս առ նոսա արանցն ծառայք {նորա} ", եւ այլն. (եր. 48)։ Մենք, ինչպէս կարո՛ղ է

պատճառ, չէ հասկացվում, թէ որ ասում է՝ " ծառայք {նորա} "։ Ո՛վ է այս նան, կամ որի՛ ծառայքն են, որ ունի

՝ յետոյ յիշում է եւ մեր Ս. Լուսաւորչին։ Արդեօք {նորա} ՞ ծառայքը պիտի հասկանալ. կամ թէ նորա ի տեղ պէտք է

չին։ Արդեօք նորա՞ ծառայքը պիտի հասկանալ. կամ թէ {նորա} ի տեղ պէտք է նոցա՞ կարդալ եւ բոլոր յիշուած սրբերի

ս 'ի վերայ Սաւուղայ եւ 'ի վերայ Յովնաթանու որդւոյ {նորա}... Մի՛ պատմէք 'ի Գէթ, եւ մի՛ տայք զայդ աւետիս յ

նպէս։ Երբ Սաւուղը իր վերջին պատերազմում մեռաւ եւ {նորա} մահի լուրը Դաւթին հասաւ, այն ժամանակ սա պատռեց ի

հասաւ, այն ժամանակ սա պատռեց իր շորերը եւ ողբաց {նորա} մահը։ Փարպեցին, իր Թղթում բերելով այս ասացուածը

լ առաքեաց զհրեշտակս իւր... արհամարհէին զհրեշտակս {նորա} եւ անգոսնէին զբանս նոցա " (Երկր. Մնացորդ., գլ

կս եւ զմարգարէս իւր... եւ արհամարհեցին զհրեշտակս {նորա} " (Առաջ. Եզր., գլ. Ա, հ. 50-51)։ " Եւ աս

։ § 66. Հայոց ազգի մեղքից, այս բանը ասես թէ {նորա} եկեղեցու ճակատումն է գրուած։ Այսօր էլ Կիլիկիոյ մ

ը յիշեցինք այստեղ ոչ այն պատճառով, որ ասինք, թէ {նորա} պարտիզումն է անցել յիշուած անցքը. հեռի՜ մեզանից

վերաբերւում է նաեւ գո՛նէ Սուրբ Ղեւոնդին, եթէ ոչ {նորա} ընկեր միւս բոլոր քահանաներին։ Անտարակոյս, պ

յարգ ու արժանաւորութիւն ունի ազգի բուն օգուտը եւ {նորա} յառաջադիմութեան շարժառիթքը։ Խնդրում ենք այդ պարոն

յէլ Նալբանդեանի այս յիշած բաները մենք բնաւ չգտանք {նորա} թղթերում, թէեւ ամենայն մտադրութեամբ աչքէ անցուցին

ւրբ եպիսկոպոսը քաղկեդոնական հռչակել՝ առիթ առնելով {նորա} րոպէական ակամայ սխալը։ Ահաւասիկ բուն ճշմարտութիւն

նելով այս, նզովքով դատապարտեց թէ՛ գրուածքը եւ թէ՛ {նորա} հեղինակը՝ ցոյց տալով եթէ որքան սխալական եւ մեղանչ

իկ Գէորգ կաթողիկոսի հետ եւ դաւաճանութիւն հնարելով {նորա} ընդդէմ, երբ նամակ էր գրել Մաշտոցին, որ նա եւս միա

դունում Վարդանի խօսքը։ Փարպեցու Թղթից իմանում ենք {նորա} յարաբերութիւնը Ձուիկի հետ, այնտեղից մենք տեսնում

է Ձուիկը տարուած լինէր Պարսից Դուռը, անհնար է, թէ {նորա} պէս ժրագլուխ կինը հանդէս չունենար այն անցքերի մէջ

դ առաջ պատերազմաւ. այլ այր մի Անատօլ անուն, որ էր {նորա} սպարապետ արեւելից, առաքեաց առ նա բազում գանձիւք։

եան եւ էին 'ի քաղաքին կայսեր, կալաւ եւ ետ 'ի ձեռս {նորա} (Յազկերտի)։ Եւ զամենայն զոր ինչ ասաց ի ժամանակին՝

ականի իշխանութիւնը ստացաւ եւ այս այն ժամանակ, երբ {նորա} երկու երանելի եղբարքը՝ Սահակը եւ Համազասպը, դահճի

կիրը, Վան քաղաքում նստող Մամիկոնեան Դաւիթ իշխանը, {նորա} առաջը դուրս գալով, Վասպուրականի տեղ դժոխք ուղարկե

կանի տեղ դժոխք ուղարկեց՝ նոյն իսկ հանդիպած տեղում {նորա} պատանը ձեւելով։ Ցաւելի է, որ մի քանի չքերի պատ

նութեան տակ։ Գէորգ Գեղամեանցը, ինչպէս վկայում է {նորա} ծննդաբանական թուղթը, Կայսերական Համալսարանի դիւա

եւ կրակոտ ազգասէր սիրտը, որ Աբովեանը աշխատում էր {նորա} վերայ, որպէս իւր հարազատ զաւակի վերայ։ 1846

կաթողիկոսին։ Սա հանդիպեցաւ Աբովեանին եւ խօսելով {նորա} ուսումնական գործունէութեան վերայ՝ հարց էր արել,

մ է եւ օրհնում է Աբովեանին եւ խոստանում է կատարել {նորա} խնդիրը, մանաւանդ թէ իւր հայրապետական խոստմունքը

նակ չունի մտածելու ազգային լուսաւորութեան վերայ, {նորա} ձեռքը պարապած չէ զանազան վիճակային գործերի մասին

ձուցանել Հայոց ազգի նախապատիւ հոգալի օգտի վերայ, {նորա} թանգագին զաւակների իմացական բարօրութեան վերայ։

Մայր-Վանքին, այնքան եւս զօրանում է երկմտութիւնը {նորա} մէջ, նորա հոգին գուշակում է գալոց անյաջողութիւնը

ն, այնքան եւս զօրանում է երկմտութիւնը նորա մէջ, {նորա} հոգին գուշակում է գալոց անյաջողութիւնը։ Շատ մեծ

ի տխուր գծագրութիւնը եւ արտասուքը, որ փայլում են {նորա} աչքերում։ Այն օրը սուգի օր է եղած ե՛ւ վարժապետի

անգուցեալ Գեղամեանցի հօրեղբայրը, ինչպէս լսած ենք {նորա} բերանից, շատ ընդդիմութիւն է ցոյց տալիս։ Տիկին Գ

ն հանդիսում մեծ յառաջադիմութիւն հանգուցելու մէջ. {նորա} ժրաջան աշխատութիւնը շատ բան էր խոստանում ապագայու

ն լինում պատանի Գեղամեանցի Թիֆլիս ուղարկուելուն։ {Նորա} հօրեղբայրը ստիպանքով առել էր նորա մօր հաւանութիւն

ուղարկուելուն։ Նորա հօրեղբայրը ստիպանքով առել էր {նորա} մօր հաւանութիւնը, որ նորա որդին ծառայէ քաղաքական

այրը ստիպանքով առել էր նորա մօր հաւանութիւնը, որ {նորա} որդին ծառայէ քաղաքական Պօլիցիայի մէջ, որպէս պարզ

էջ։ Բայց այս ծառայութիւնը չէր կարող զովացնել {նորա} հոգեկան ծարաւը, այս պատճառով, մօր գիտութեամբ եւ

ջ ընթացքը անցեալ 1857 թուականի Մայիս ամսումը։ {Նորա} ազգասէր եւ միշտ վառ հոգին, թէեւ շատ պարապած լինէ

ր բարերերի յիշատակին, փոքր ի շատէ պարտավճար լինի {նորա} հոգու առաջեւ։ Բայց այս երկրորդական պարապմուն

յց այս երկրորդական պարապմունքը երբէք արգելք չեղան {նորա} յառաջադիմութեանը իւր առանձին բժշկական գիտութեան մ

ական մտածութիւնքը մանաւանդ մեծ ազդեցութիւն ունէին {նորա} սրտի եւ հոգու վերայ. այս էր պատճառը, որ չխնայել

ին կոմս Շերեմետեվի գիւղում։ Բայց մեք, տեսանելով {նորա} առողջութեան թուլութիւնը, հեռացնում էինք նորան այ

ւթիւնը, հեռացնում էինք նորան այդ խորհրդից։ Բայց {նորա} վառ հոգին եւ ազնիւ ձգտողութիւնքը չկամէին ներել,

ր գլուխ բերելու այն դիտաւորութիւնը, որ յղացել էր {նորա} աննիւթ հոգին։ Նա, լաւ ճանաչելով իւր անձը, բարո

փայլ Պարոն Վլադիմիր Պետրովիչ Բուտկովը, տեսանելով {նորա} արժանաւորութիւնը եւ յառաջադիմութիւնը, պաշտօնական

կ արիւնահոսութիւն բացուեցաւ նոր թոքերից, որ խլեց {նորա} ձայնը եւ քամեց վերջին զօրութիւնքը։ Փետրուարի

լեւս չկար նա կենդանի մարդերի կարգում. մայրը մտաւ {նորա} արեւը... Մահից քանի օր յառաջ, մինչ տկարութիւ

առաջ, մինչ տկարութիւնը զայրանալով զայրանում էր, {նորա} մտածութիւնը էր միայն իւր մայրը, որի մասին խնդրու

ձաւոր բարեկամքը եւ ուսանողքը ձեռքի վերայ հասուցին {նորա} դագաղը մինչեւ Հայոց եկեղեցին։ Ճաշու ժամերգութ

անից, այն ժամանակ, երբ քահանայն դրեց խաչի կնիքը {նորա} մարմնի յաւիտենական օթեւանի վերայ... Այսպէս վե

պէս վերջացաւ մեր բարեկամի կեանքը աշխարհի երեսին, {նորա} աշակերտութեան եւ առհասարակ կենդանութեան միջոցին ս

եան եւ առհասարակ կենդանութեան միջոցին սրտացաւ էին {նորա} համար Պ. Նազարեանց վարդապետը, Պ. Մարկոսեան բժի

ւն մարդու մարմին մեծարել պատուով ու յարգութեամբ, {նորա} մահից յետոյ, դժուար բան չէ. բայց մի աղքատ եւ չք

անգուցելու մասին. յիշում էինք զանազան դիպուածներ {նորա} կեանքից, նորա խօսքերը եւ գործածական զուարճալի առ

ն. յիշում էինք զանազան դիպուածներ նորա կեանքից, {նորա} խօսքերը եւ գործածական զուարճալի առածները. պատմու

ալի առածները. պատմում էինք միմեանց ո՛վ ինչ գիտէր {նորա} վարքից, մի խօսքով՝ բոլոր ընկերութիւնը ոգեւորուա

ից, մի խօսքով՝ բոլոր ընկերութիւնը ոգեւորուած էր {նորա} քաղցր եւ բարի յիշատակովը։ Այս միջոցին, նորա

նորա քաղցր եւ բարի յիշատակովը։ Այս միջոցին, {նորա} ըստ պաշտօնի ընկեր, բժշկականութեան վարդապետ Պ. Օ

քը, թէ մարդը վայրի ծաղկի պէս ծաղկում է. փչում է {նորա} վերայ քամին, եւ ահա չկար. չէր երեւում եւ նորա տ

է նորա վերայ քամին, եւ ահա չկար. չէր երեւում եւ {նորա} տեղը եւս։ Ստոյգ է այս նմանութիւնը նիւթական կողմի

, ապա զուր էր Քրիստոսի մահը մեր համար, անարդիւն {նորա} փրկարար արիւնը. քա՛ւ լիցի մեր կողմից այսպիսի անա

դրած է այս րոպէիս, չէ՛ նա, որին կորուսինք մեք՝ {նորա} բարեկամքս, այլ միայն մի հողեղէն թանձր պատեան, ո

իջոց՝ սկսած հոգու թանձրանալուց մարմնի մէջ մինչեւ {նորա} բաժանուիլը։ Բայց մի՛թէ մի իր, մի էակ՝ զգայուն

ւմ է մարդը ծաղկի այն ժամանակամիջոցում միայն, երբ {նորա} հոգին ներգործում էր մի նիւթական շրջապատի մէջ, եր

է մեր կորուստը եւ բարեկամական անկեղծ սրտի կսկիծը {նորա} հետ միասին։ Բայց, որպէս Քրիստոնեայ հասկանալով մ

համար այն օթեւանում, որ վաղուց ահա պատրաստել էր {նորա} որդին նոցա համար, որ ճանաչել էին ճշմարտութիւնը,

՝ այդ տանուտիրոջ միածին որդին Յիսուս Քրիստոս։ {Նորա} համար, որ ճանաչել էր ճշմարտութիւնը, ի՞նչ մահ.

է ածում ղահուէի տեղ, եւ միւս կաթսայից յաւելացուց {նորա} վերայ ծծմբային թթւուտ, որ սովորական է կաթի տեղ գ

յս տեսակ պաքսիմատները եւ ուտելիքը, ծանրացնում են {նորա} ստամոքսը. այս պատճառով պաշտօնական հրովարտակով պա

ր բաւական լաւ կազմով գրքեր, որ համեղ էին երեւում {նորա} աչքումը, թաթախեց իւր ղահուէի մէջ, դրեց բերանը ե

եւ խածեց կէսը. երբ որ ծամել էր, իսկոյն թթուեցաւ {նորա} երեսը. Ո՞ւր է Անասնագլուխը, - գոռաց նա բարկացած

երկայն, եւ խոնարհադէմ գլուխ տուեց սատանային. սա {նորա} ուսումնական գրապետն էր, որ յառաջ Նադիր Շահի մօտ

Գրապետը մօտեցաւ նորան ահ ու դողով: Սատանան բռնեց {նորա} ականջից, բարձրացրեց օդի մէջ իբրեւ մի փետուր, դր

ւցեալ Իգնատիոս Փափազեանի մատենադարանից, եւ նստաւ {նորա} վերայ: Այն ահագին հսկայի ծանրութեան տակ, տարաբա

որը սկսեց տակառը խառնել, լաւ պաքսիմատ որոնելով. {նորա} բաղդից հանդիպեցան նորա ձեռքին Իգնատիոս Փափազեանի

, լաւ պաքսիմատ որոնելով. նորա բաղդից հանդիպեցան {նորա} ձեռքին Իգնատիոս Փափազեանի Եկեղեցական պատմութիւնը

ն անյայտանում է աշխարհի երեսից այդ գրքի պատիւը եւ {նորա} հեղինակի անունը. այս պատճառով ահա մոռացւում են ա

ոլոր պալատականքը անչափ հետաքրքրութեամբ նայում էին {նորա} վերայ, հանեց տակառից Տեցելի ձեռքով Գերմանիայում

առուած Լեւոն X-ի ինդուլգենցիաներից մինը, նայեցաւ {նորա} վերայ եւ ձգեց դէպի ճարտարապետի ճակատը, ասելով.

արո՛ղ է երկինքը փակել. տարակոյս չկայ ուրեմն, որ {նորա} ձեռքի գիրը կարող է փակել դժոխքի մի ծակը. մանաւան

բռնեց առաջինի մազերից, բարձրացրեց օդի մէջ, փչեց {նորա} քթումը եւ ասաց: - Գնա՛, անպիտան, դէպի գեհե

փայ, - ասաց նա դառնալով դէպի երկրորդը, - նստի՛ր {նորա} մօտ եւ ամենայն փռնգալուն առողջութիւն ասա՛ նորան:

իզում, իսկոյն, տեսածի պես, այս դեւը կը ճանաչէր {նորա} դէմքից, թէ՛ սա չար ոգի էր խռովութեան, ապստամբու

ոտել նորան: Աստարօտը սկսեց փախչել, սատանան {նորա} քամակից: Միւս դեւերը, որ ներկայ էին հանդիսին,

ողաշարժութեամբ պրծնում էր սատանայից ` համարեայ թէ {նորա} ձեռքի տակից դուրս սահելով: Այս անկարգ գործողութի

իւրեանց հեռադիտակները Աստարօտի վերայ եւ տեսանելով {նորա} պոչը, ընդունեցին նորան այն մեծ մոլորակի տեղ, որ

թեան մէջ, որ պատճառուել էր ռումբի ճայթելուց, որ {նորա} գովական իտալացիք պատրաստել էին Ֆրանսիայի թագաւորի

, որ տարաւ ռումբի բեկորը, որ բացեց եւ զայրացուց {նորա} առաջին վէրքը: Սատանան, ձգելով Աստարօտը դէպի

ի մէջ յայտնի է եւ ընդունւում է որպէս պաշտօնական: {Նորա} մէջ, խաւարի որդին իւր զուարճութեան համար տպել է

անդիման լինել ձեզ... Սատանան, ընդհատելով {նորա} խօսքը, պատասխանեց - Սիրական Բուբանդուս, սկս

ւրս գալով այս բոցը սատանայի կոկորդից, լուսաւորեց {նորա} բերանը եւ կոկորդի մի մասը, ուր որպէս մատենադարան

ից թղթեայ գդակը, դրեց յատակի վերայ եւ թռաւ նստաւ {նորա} դրօշակի ծայրումը եւ այնպէս յաջող, որ հանդիպեցաւ

սնզի.... - Կանգնի՛ր, - գոռաց սատանան եւ {նորա} աչքերը վառուեցան ինչպէս փայլակն, - կանգնի՛ր, հե

ն վերայ հարկաւոր է լաւ մտածել, մինչեւ լաւ իմանաս {նորա} միտքը: - Բայց ես, նոյն այդ վիպասանութեան վե

ի մարդու պատահէիր, որ խօսում էր քո հետ, փոխանակ {նորա} խօսքին պատասխանելու, պիտո՞յ է ասէիր, թէ գնա դու

պատասխան չստանալով գրականութեան դեւից, աչքը ձգեց {նորա} վերայ եւ տեսաւ, որ գուճ եկած գրում է այնպէս դողդ

տել բաւակա՜ն մեծ բան է։ Ո՞վ է աշխատութեան չափողը {նորա} արժանաւորութեամբը եւ որակութեամբը, քանի՛ մարդիկ

Յայնմհետէ իմաստնասցի ժողովուրդն. իսկ յիմաստնանալ {նորա}, յերկիր կործանին փառք մեր ամենեցուն: Ճիգն, զոր

ալեալ է հիմն ի վեր, կործանեալ է Արամազդ եւ ի գահ {նորա} ամբարձեալ էք Դուք, մռայլագոյն սատանայ: Առ ի բար

ընդդէմ դժոխաց փոքր մի եւս ի հող բնակեցուցին զփառս {նորա}: Ձերում հրամանի անսան տպագրատունք, պատուէր տուք

ացող ամուսնացած մարդերի երեք բաժինը արդէն ծանօթ է {նորա} հետ. այսքան միայն պիտոյ է ասել, որ Ֆիֆիքոքոյ դե

յի կնոջ գաղտնիքը.... սատանան թէեւ կասկած ունի {նորա} վերայ, բայց բան չէ խօսում քաղաքավարութիւն պահելո

խը կոխելով հնոցի մէջ, փառավար կերպով ոսկեզօծեցին {նորա} կոտոշները, յետոյ արձակեցին դարձեալ աշխարհի երեսը

արի, Ձեր մռայլութիւն, ես երէկի արդէն յանձնել էի {նորա} գործերի մատեանքը քարտուղարին, որ ծանօթութիւնք հա

նքը քարտուղարին, որ ծանօթութիւնք հաւաքէ այնտեղից {նորա} մասին: - Ժապաւինա՞ծ են այդ մատեանքը, կամ ամ

նայն տարի այդ մատեանքը, որ ժապաւինած ու կնքած են {նորա} կնիքով: - Ուրեմն քաղիր այդ մատեաններից ամեն

գլուխ տուեց տէր սատանային, համբուրեց պատկառանքով {նորա} պոչի ծայրը եւ սկսեց կարդալ: Թ ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ

, բայց Ասմոդեյը առաւել խորամանկ լինելով, ստացաւ {նորա} հոգին, առանց պարգեւ տալու, թէ ինչպէ՛ս պատահեցաւ

ներկայումը. տարակոյս չկայ, որ այդպէս չէ, բայց {նորա} հարազատութիւնը եւ ջերմեռանդութիւնը դէպի ձեր գահը

ս էր պատճառը, որ առանց Ասմոդեյի կողմից պարգեւի, {նորա} հոգին եկած է ձեր խաւար տէրութեան մօտ, որպէս արժա

ւ: Մահադեղից պատճառուած փրփուրը դեռեւս թափում էր {նորա} չորացած շրթունքի վերայից. գլուխը գտանւում էր ակա

րակաձեւ սեւացած գահը եւ դեւերի անհամար բազմութիւն {նորա} չորս կողմում. ծայրագոյն Բրամինը իւր հասակի կարճո

այրագոյն Բրամինը այն օթեւանի մէջ, ուր բնակւում է {նորա} նախահայր Քամը, արժանի՛ զաւակ արժանի հօր. գնա՛,

ջոյք կը լինի: Այս խորհրդածութենից յետոյ, որ {նորա} կեանքի մէջ բաւական մեծակշիռ բան էր, սկսեց հագնել

, սորա ժլատութիւնը խայտառակելու մտքով: Այսպէս էր {նորա} հոգու տրամադրութիւնը նամակը կարդալուց յետոյ: Երբ

նչպէս ուրիշները, ինչպէս մի բարի հայ քրիստոնեայ: {Նորա} շատ խմելու վերայ երեւակայելը եւ երազելը, պ. Շաք

նքան շատ պատուելի է նա, այնքան փառք ու պարծանք է {նորա} համար: Շատ ժամանակ չէ, ես պատահեցայ Կունցով ագ

ւնը ծածկելու համար: Իմ ազգասէրը պատուելի է միայն {նորա} համար, որ օդով ամենայն բան ցանկանում է, ամենայն

ով: Նա գովում է ազգը, նա օտարի առաջեւ ծածկում է {նորա} պակասութիւնքը: Նա այնքան սիրում է Հայոց ազգը, ո

ակասութիւնքը: Նա այնքան սիրում է Հայոց ազգը, որ {նորա} պակասութիւնքը խայտառակողներին ատելով ատում է, բա

մ կաւիճ, մի բոլորշի գիծ էր քարշում գետնի վերայ: {Նորա} ծառայքը, շատ անգամ գտել են ախոռի մէջ, այդ բոլոր

է կէս գիշերին պ. Շաքարեանցի ախոռը եւ ծունկ չոքած {նորա} առաջեւ, աչքը արտասուք խնդրել է... Ահա այս

յետոյ հարց արեց ծառայից, թէ վաղո՛ւց է արդէն, որ {նորա} պարոնը գնացել էր ախոռ: Ծառան պատասխանեց, թէ բաւ

ելացրեց նա, - ես չկարծեմ, որ այսօր շուտ աւարտուի {նորա} հանդէսը, պատճառ, շատ պատրաստութիւնք տեսաւ ախոռը

ր ուրիշ ժամանակ չէր գործ ածում: - Ես կ'երթամ {նորա} մօտ եւ կ'ասեմ, որ թողու այժմ այդ բանը մի այլ ժամ

գիր կարդալ մի այլ աղօթք, որ աւելի ներգործական էր {նորա} աչքում: Պ․ Շաքարեանցը քնեց... Դեռեւս ամբոխուա

ւմ: Պ․ Շաքարեանցը քնեց... Դեռեւս ամբոխուած էր {նորա} շնչառութիւնը, սիրտը մի առանձին խռովութեամբ բաբախ

իտոյ է կատարուած լինի դիւահարցութիւնը, ներս մտաւ {նորա} մէջ: Ախոռի յատակի վերայ քարշած էր կաւիճով մի շրջ

խոռի յատակի վերայ քարշած էր կաւիճով մի շրջանագիծ․ {նորա} մէջտեղում մի ահագին սեւ կատու թաթերով բռնելով մի

, տեսաւ, որ ջրով լիքն է, շրջեց պտուկը, եւ ահա {նորա} միջից դուրս ընկան չղջկի կուրծքի կարթաձեւ ոսկրը եւ

ոսի վերայ, բայց չկարողացան դրականապէս պատասխանել {նորա} հարցասիրութեանը, թէ ի՛նչ դիպուածով յատկապէս ընկե

. Մարկոսի ներս մտանելուց․ առատ քրտինքը թափւում էր {նորա} ճակատից, եւ ամենեւին չիմանալով իւր գլխից անցածը

ւս կողմից, որովհետեւ նա նկարել գիտէ... այո՛, {նորա} բանն է, անիծածը երէկ երեկոյեան երեւի լսել է իմ ձ

ի ձեւ ցոյց տուեց պ. Մարկոսին, որ սա կարծեց, թէ {նորա} հաւատալու գաղտնիքը մի քաղաքական մեծակշիռ բան է․ վ

ազում մի գեղեցիկ աղջիկ տեսանելով, սիրահարուել էի {նորա} վերայ, այնպէս, որ ո՛չ ցերեկս ցերեկ էր, ո՛չ գիշ

որովհետեւ ինձ թւում էր, թէ ստեղծուած եմ միմիայն {նորա} համար, եւ միմիայն նորա հետ ամուսնանալով, կարծու

, թէ ստեղծուած եմ միմիայն նորա համար, եւ միմիայն {նորա} հետ ամուսնանալով, կարծում էի, թէ կարող էի երջան

արդու հետ խօսելու ժամանակ, շատ անգամ չհասկանալով {նորա} խօսածը, որովհետեւ միտքս թռչում էր այն աղջկայ քամ

շապիկով, դուրս էր գալիս գետից: Ջուրը թացացնելով {նորա} շապիկը շինել էր բոլորովին թափանցիկ, եւ այդ պատճա

ցիկ, եւ այդ պատճառով աչքերս վերստին կախարդուեցան {նորա} գեղեցկութենից... - Այսօր առաւօտ ուղարկեցի

օրի ջրով լցրած պտուկի մէջ, եւ հարցանէի նորանից, {նորա} ո՛վ եւ ինչ լինելը: - Քեզ արդէն յայտնի է, որ

կերպարանքը ժպտում էր... բայց այնպէս ահարկու էր {նորա} տեսիլը, որ մահու սարսափ բերեց վերաս: Իմ գեղեցիկ

մբ խօսեց այս բաները, որ պ. Մարկոսը շարժուեցաւ: {Նորա} երեսի մեռելատիպ կերպարանքը, վշտահար աչքերը, դող

ողուր իւր վհկական արարողութիւնը, ապա երեւելու էր {նորա} յաւերժահարսը եւ ինքը հասանելու իւր փափագելի նպատա

, այս դիպուածում, այնպէս խօսեց, որ, ասես թէ, {նորա} բոլոր շարժողութիւնքը, դէմքը, աչքերի փայլը, ձայ

ցիկ եւ սուր ձայն ունենայ․ նա եզրափակում էր այսպէս {նորա} աղաղակից, որ արձակել էր անտառի մէջ, պ. Շաքարեա

նալ, որ ուրախութիւնը ուրախութիւն չէ լինում, եթէ {նորա} շինուածքը, հաստատ պահող հիմքերը չկային, այն չոր

ակայքը եւ հանգամանքները, որ ուրախութիւնը համ տայ {նորա} բերանին: Խօսքը մեր մէջ մնայ, մարդը այդպիսի ժամա

ք մինչեւ այժմ չէ տեսել, մարդու մեռանելու ժամանակ {նորա} հոգու դուրս գնալը մարմնի միջից: Երկրորդ, միթէ՞

բայց ցաւը այս է, որ նա հազիւ թէ ժամանակ ունենայ․ {նորա} պարապմունքը կը ներե՞ն արդեօք ժամանակ կորուսանել ա

ժամ հետ դնել իւր պարապմունքը: - Ճշմարի՛տ է, {նորա} բուն գործը մի երեւելի բան չէ, ինչպէս քեզ եւս յայ

յնպէս հարուստ կը դառնայ, որ Րօթշիլդը կոպեկ չարժէ {նորա} առաջեւ: - Ի՛նչ ես խօսում: - Լսի՛ր, նա

վ միւս սենեակը, բացեց պահարանը եւ սկսեց որոնել: {Նորա} պահարանի անկարգութիւնը անցել էր Օսմանեան սուլթանի

- պատասխանեց պ. Մարկոսը ջերմութեամբ: Եւ արդարեւ {նորա} անդադար Նարեկ կարդալը շատ ձեռնտու էր եղել նորան ը

նքը Ալքիմիայի մասին, ինչքան եղած էին դոքա մինչեւ {նորա} օրը: Այղ աշխատութեան խորհուրդը է, բանալ մետալնե

ուսումն է առած նախ Օքսֆորդում, յետոյ Փարիզում: {Նորա} աշխատութիւնքը կարդալով չէ կարելի չզարմանալ հեղինա

գիտութեան վերայ, յայտնի բան է հաշուի տակ ձգելով {նորա} դարու անկրթութիւնը եւ տգիտութիւնը, որի մէջ երեւե

ւթիւնը եւ տգիտութիւնը, որի մէջ երեւել է Բեքոնը: {Նորա} Opus majus գործը հաստատում է մեզ, թէ մի քանի Ալ

րիւր տարիներ ապրել: Ֆրանսիսկեան կարգի աբեղայքը, {նորա} նախանձոտ եղբայրակիցքը, դատապարտեցին նորան որպէս

տութիւն Ալքիմիայի մասին, բայց այդ աշխատութիւնը, {նորա} բոլոր միւս աշխատութենների նման պատած է ծածկախօսու

մ. եղանակը ձմեռն էր: Յայտնի բան է, որ կոմսը եւ {նորա} մարդիկը զարմացան Ալքիմիկոսի այս գործողութեան վերա

կ մարդը ծնած է 1493 թուականին Ցիւրիխ քաղաքի մօտ: {Նորա} հայրը, որպէս բժիշկ ուսուց նորան Ֆիզիկա եւ Խիրուր

նիրաւ վճռահատութեան վերայ. այս բանը պատճառ տուեց {նորա} ընդդէմ մի մեծ թշնամութիւն յառաջանալու, որ եւ ապա

րաստելու համար, եւ հետեւեալ տարումը պիտի վճռուէր {նորա} գաղտնիքի գործը, բայց Ալքիմիկոսը չկամենալով յայտն

փորձն էր, որ կատարել է, երկու փորձը ի՛նչ բան է {նորա} համար: - Ինչու համար քեզանից խնդրում էր կէս

եսանում եմ, որ դու մի ընկերութեան նման բան ունիս {նորա} հետ. Աստուած տայ, Աստուած տայ, ես ուրախ եմ, հ

ւ շեմքի վերայ երեւեցաւ քիթը բերանը մրոտ մի մարդ: {Նորա} հին սերտուկը շատ տեղ ծակոտուած էր կրակի կայծերից

, կազմում էին զանազան ուղղութենով սեւ գծեր: {Նորա} ալեխառն մազերը համարեա թէ դեղնած էին բոլորովին եւ

ը, իւրեանց անսովոր փայլողութեամբ, հաստատում էին {նորա} հոգու անհանգիստ բնաւորութիւնը: Ճակատը ճաղատացած

րցմունքին, աչքով միայն ստորասաբար նշանացի արեց. {նորա} ինքնաբաւականութիւնը երեւեցաւ եւ դէմքի ուրախ ցուցա

անթուխեանցը վեր առաւ ցուցակը եւ հարեւանցի նայելով {նորա} վերայ ասաց, - Չէ՞ք հրաւիրելու այն մարդուն, որ ն

լ է այստեղ եւ որ ամէնուրեք գտանւում է, ինչպէ՜ս է {նորա} անունը... - Ո՜ր մարդը, - կրկնեցին բարեկամք

րս բացեց սիրուն քուէր անուն լսածի պէս: - Այն {նորա} քոյրը չէ, - շարունակեց Մանթուխեանցը. - եթէ այն օ

է այն օրիորդի համար էք ասում, որ միշտ պատահում է {նորա} տնում. բայց այսքան պիտի իմանալ, որ շատ օրիորդք

քան պիտի իմանալ, որ շատ օրիորդք մուտ եւ ել ունին {նորա} տան մէջ, եւ այդ օրիորդքը թատրոնախաղ աղջիկներ են

ախնդիր անտես չառնել, ամենայն կերպ հնար գործ դնել {նորա} սիրական օրիորդը որոնելու համար, մեծ ախորժանքով լ

ճառ ծանօթանալ կոմսի հետ, որպէսզի յետոյ կարողանայ {նորա} միջնորդութեամբ ծանօթանալ եւ թատրոնական աղջիկների

- Ինչ բաներ էք խօսում. ես շատ ուրախ եմ, որ չկայ {նորա} անունը. եւ եթէ դուք հրաւիրելու միտք ունենայիք,

ն հրաւիրում են նորան, - խօսեց Շաքարեանցը: - {Նորա} համար... - պատասխանեց Մանթուխեանցը, - նորա հա

- Նորա համար... - պատասխանեց Մանթուխեանցը, - {նորա} համար, որ նա մի անտանելի մարդ է: - Ինչո՛վ,

էք ինձ, մի մարդ չկայ, որին հաւանէր այդ պարոնը, {նորա} աչքումը ամենեքեան յիմար են, ամենեքեան օբսկուրանտ

եցուցել է ժողովուրդը այնպէս, որ ոչ ոք չկամի լսել {նորա} խօսակցութիւնը: Չէ՛, եղբայր, նա մեր ընկեր մարդ

ութիւն գործեցին պ. Մարկոսի վերայ եւ, վշտացնելով {նորա} անձնասիրութիւնը, որովհետեւ նորան եւս հաւանելու չ

վ բամբասանքի եւ նախանձու օձին, որ վաղուց նստել է {նորա} փորի մէջ, վատաբանում է ինձ: Մարկոսը, որ չէ ճան

էք. մեք կը հարբեցնենք նորան եւ յետոյ կը ծիծաղենք {նորա} վերայ: Այդպիսի մարդիկ, որ չխմած ժամանակ այդպիսի

քարը... Կորչի գնայ... մեզ հարկաւոր չէ. {նորա} խունկ ու մոմը պէտք չէ, միայն թէ մեր եկեղեցին թող

, մի աման արիւն գլխին դրած ման է գալիս, սորա կամ {նորա} վերայ թափելու համար, - կցորդեց շուտով Մանթուխեան

ը, ծանօթանալու կոմս էմմանուէլի հետ, է ծանօթանալ {նորա} սիրուն բարեկամ օրիորդների հետ: - Ես կամէի մե

րկոսը, - ես այնպիսի բաներ հարցանէի, որ բաց մնար {նորա} բերանը, զօր օրինակ. " Որ 'ի լերինն այլակերպէալ

ւն, - հարց արեց պ. Մարկոսը: - Սատանան գիտէ {նորա} խորհուրդը․ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ օձեր նստած կան նորա

նորա խորհուրդը․ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ օձեր նստած կան {նորա} փորում, նա ասում է, թէ պիտոյ է հետեւել եւրոպակա

, - պատասխանեց Մանթուխեանցը: - Ինչպէս է ապա {նորա} կարծիքը գուշակողների մասին, կամ նոցա գործած գերբ

ն զօրութիւն ցոյց տայ իւրեանից, որպէսզի տեսանելով {նորա} կարողութիւնը հետեւաբար կշիռ տայ նորա ասածներին կա

զի տեսանելով նորա կարողութիւնը հետեւաբար կշիռ տայ {նորա} ասածներին կամ ընդունէ: Առհասարակ ստրկութեան մէջ

նցը: - Ո՛ր անզգամը խելացնոր չէ. եթէ մի մարդ {նորա} ասածներին նայելու լինի, անտարակոյս տարու մէջ տաս

նգամ համբուրելով Մանթուխեանցի երեսը, շնորհաւորեց {նորա} յառաջադիմութիւնը, որ իւրեանց պայմանի զօրութեամբ

ոյն դեղին մետալի կտոր եւ դրեց սեղանի վերայ: Բայց {նորա} սիրտը եւ հոգին այնպէս ջերմացած էին այդ մետալի վեր

եմ, ո՛ր դպրոցի աշակերտը տեսար, որ ազգը սիրէր ու {նորա} օգուտը պաշտէր: Ամենայն ոք, որ փոքր ի շատէ ուսու

, ո՛չ թողութիւն: Եթէ մի փոքր մեղադրես այդպիսուն {նորա} սխալների պատճառով, կը տեսանես ահա, որ յիմար ֆան

դ: Մեր ազգը ինչպէս որ Լուսաւորչից, (մատաղ գնամ {նորա} զօրութեանը), ստացել է իւր կրօնը, ինչպէս պաշտու

ը մատուցանուի այդ տեղերում, այդ արծաթը տուողի եւ {նորա} բոլոր ննջեցեալների անունը պիտի յիշատակուի: Երանի

ղ դրած լինելով Մանթուխեանցին, իսկոյն հնազանդեցաւ {նորա} ասածներին, մանաւանդ ինքը պարապելով դիւթական բանե

, ուր անցան նախընթաց գլուխներում պատմած անցքերը: {Նորա} անձնական տկարութիւնքը հարկադրել էին նորան, օդափո

ցէ մարդու կամք ստանալու, տպագրութեամբ հրատարակել {նորա} վարքագրութիւնը. այս պատճառով համարձակութիւն չուն

նձին վերայ, հերիքանալով, որ թոյլտւություն ունիմ {նորա} կողմից ասել այնքան, որքան ասացի կամ որքան դեռեւս

ստուածային հոգին: Եսական հոգով բան չէ յառաջանում {նորա} համար, որ նա կենդրոնացած է իւր մէջ. նա մեռած է

ին, մեք այժմ կը հնձէինք, ներկայումս չենք հնձում {նորա} համար, որ մեր նախնիքը չեն սերմանած, բայց մեք եւ

վ եւ սպիտակ մազերով, բահը ձեռքին փորում էր... {Նորա} խոշոր դէմքի գծագրութեան հանդարտութենից երեւում էր

միայն օգուտ, որ կարո՛ղ էր քաղել նորանից, այդ էր {նորա} կաշուցը, որ սատակելուց յետոյ կարող էր վաճառել,

որ սատակելուց յետոյ կարող էր վաճառել, ըստ որում {նորա} կենդանութիւնը չէր արժում եւ նորա կաշուն: - Ա

առել, ըստ որում նորա կենդանութիւնը չէր արժում եւ {նորա} կաշուն: - Այն մարդը, որի համար փորում ես այ

եցին շինողը եւ պահողը է ժողովուրդը, սորա վերայ է {նորա} ծանրութիւնը. եթէ եկեղեցին քանդուի, ժողովուրդն է

էրը հաշիւ տար նորան, թէ որքա՛ն արդիւնք էր ստացել {նորա} բուրդից եւ կաթից, եւ թէ ո՛ւր, կամ ի՛նչ բանի համ

ւ թէ ի՛նչ բանի վերայ խօսում էին, նոյնպէս չգիտէ. {նորա} խելքը չէ հասանում այդպիսի բաների: Նա ապրում է քա

տասարդ կամ նոր հարստացած մարդ․ այս պատճառով եւս, {նորա} կարծիքը կամ խօսքը աւելի մեծակշիռ է: Սակայն այս է

յց եթէ առանձնապէս պատահեն երիտասարդին, գովում են {նորա} կարծիքը եւ համաձայնում են նորա հետ. իսկ թէ բախտը

սարդին, գովում են նորա կարծիքը եւ համաձայնում են {նորա} հետ. իսկ թէ բախտը բերէ պատահել ծերին, նորանից ե

բերէ պատահել ծերին, նորանից եւս չեն հրաժարւում, {նորա} ասածները եւս ճշմարիտ են, եւ այս պարոնները պատրաս

երկու ձեռքը դնելով գերեզմանի ափերին, դուրս եկաւ {նորա} միջից: - Հերիք է այսքանը, - ասաց նա ինքն իւ

տը, եւ արտասուքի երկու խոշոր կաթիլներ դուրս թռան {նորա} լցուած աչքերից եւ թաղուեցան գետնի փոշու մէջ: Այո

բաղդին, այն թշուառին, որ մնաց իւր տեղում, գոնէ {նորա} արտասուքը կը թափուին հայրենիքի աւերակների կամ իւր

: - Դո՞ւք էք, - ասաց կոմսը փոխուած ձայնով: {Նորա} կիրքը նստած չէր դեռեւս, եւ արիւնը ալեկոծւում էր

գործարանը, համարեա թէ սառչում է, եւ այն րոպէին {նորա} վերայ ընկած ճառագայթը մի առարկայից, չէ հասանում

ւորութիւնք, մինչեւ մի դղրդեցուցիչ խթան չներգործէ {նորա} վերայ: Բայց, սատանայական, այնպէս է պատահում,

է երկար միջոց. տիրացուն հանդիպեցաւ կոմսին, երբ {նորա} միտքը հասել էր խռովութեան մինչեւ հնարաւոր ծայրը.

կարող խօսել այլ բանի մասին, քան թէ նիւթ էր եղած {նորա} ամբոխմունքին: Տիրացուի լռութիւնը յառաջանում էր ն

ասաց նա, - Առաքել․․․ պատմագիրը, Քեօռ-օղլուն եւ {նորա} աւազակ ընկերները անուանում է Ջալալիք, այս մարդիկ

տակ տանիցն է լսւում... Մահտեսի Թովմասի տանից, {նորա} դուստրն է ածողը"։ Արդարեւ մի վայրկենից յետոյ լս

վերջինը, ամենաթեթեւը մեծ ազդեցութիւն էին գործում {նորա} վերայ: Մի րոպէի մէջ ուղղելով իւր այլայլուած դրու

փոքր կարմրելով: Բայց բոլորովին սուտ էր խօսածը. {նորա} կարծիքը իւր երգածի մասին ամենեւին այնպէս չէր, ին

ինչպէս կամէր հաւատացնել Կոմսին: Այս էր լաւը, որ {նորա} առաջեւ կանգնողը եւս շատ խաբուելու պտուղ չէր. նա

արկեշտութիւն, հազար չքմեղութիւն չէին կարող փոխել {նորա} կարծիքը: - Ամենեւին զուր էք խօսում, - պատաս

րծէր իւր վերայ Հայոց երգը, ես խոստացայ լցուցանել {նորա} ցանկութիւնը: Մի փոքր նստելուց եւ քաղաքի որպիսութ

ժշտութեան հետ, այլեւ չէին հասկանում տաղի խօսքերը {նորա} լեզուի հնութեան պատճառով։ Ցաւելի է մեր ազգի

գիտէ հայերէն ․ միակ տպաւորութիւն, որ պիտի գործէր {նորա} վերայ, այդ էր տաղի երաժշտութիւնը - եղանակը, բայ

եղանակը, բայց դուք եւս, ինչպէս ես, գիտէ՛ք, որ {նորա} եղանակը հայկական չէ: Անտարակոյս, նա ցանկացած էր

մէջ: Ինչպէս ազգն է, ազգի կեանքն է, այնպէս է եւ {նորա} պատմութիւնը, իսկ ինչպէս պատմութիւնն է, այնպէս է

մութիւնը, իսկ ինչպէս պատմութիւնն է, այնպէս է եւ {նորա} բանաստեղծութիւնը: - Մի՛ նայէք այն արտաքին զա

տ․ աչքի տակ առնունք մեր ազգի պատմութիւնը, քննենք {նորա} քաղաքական եւ հոգեբանական կողմերը: Բայց արի տե՛ս

տե՛ս, որ մեր ժողովուրդը պատմական ժողովուրդ չէ եւ {նորա} կեանքը չէ եղած պատմաբանական, կապակից եւ լոգիկակա

ֆիզիկապէս մեքենականութեան վերայ հիմնուած լինելով {նորա} տեսութիւնքը, կեանք տեսանել համարելով միմիայն սահ

րծարանների, միմեանց վերայ բարդելով կուտակելով եւ {նորա} միաւորութեան ապահովութիւնը այդ միաւորուածների քար

ց Հայ է միայն նորանով, որ ծնել է հայ ծնողներից, {նորա} երգը չէ եւ չէ հայերէն, երեք բառ Թուրքի, Թաթարի

ոցաթաղ խեղդւում ենք, նուիրական է, որովհետեւ մեք {նորա} մէջ ենք... Ո՛վ բաբելոնեան խառնակութեանս մտքերի

չը ծանօթ է արդէն իմ ընթերցողներին: - Շաքարեանց է {նորա} ազգանունը, - յաւելացրեց Մահտեսին, - մի վերին աս

րուականը, մի ջրով լցուած պտուկի մէջ, որ դրած էր {նորա} ախոռում, այլ եւ պիտի խոսէր նորա հետ եւ այլն: Ես

մէջ, որ դրած էր նորա ախոռում, այլ եւ պիտի խոսէր {նորա} հետ եւ այլն: Ես, որովհետեւ չեմ հաւատում այդպիսի

միջից Յուլիա Պաստրանայի պատկերը, ցած իջայ պատից {նորա} բակը եւ որովհետեւ միշտ համարեա բաց են նորա ախոռի

պատից նորա բակը եւ որովհետեւ միշտ համարեա բաց են {նորա} ախոռի դուռերը, խնամով ընկղմեցի պատկերը պտուկի մէ

նամով ընկղմեցի պատկերը պտուկի մէջ եւ լաւ զետեղեցի {նորա} պտուկի յատակի վերայ: Չգիտեմ տեսաւ թէ չէ, կամ թէ

բանը երբեք դուրս գալու չէ Հայոց ազգի սրտից, քանի {նորա} լուսաւորութիւնը գտանւում է այդպիսի վիճակում, ինչ

ին եւ պառաւական աւանդութիւնը: - Ես, որ մտայ {նորա} ախոռը, հերիք չէր, որ դրեցի վերասացեալ պատկերը,

սուրբ մնաս անկողնուց: Առ մի կլայեկած աման, դի՛ր {նորա} մէջ մի հայելի, յետոյ այնքան ջուր լի՛ց ամանի մէջ

: - Այն ժամանակ կ'ասեմ, երբ լսեմ ձեր կարծիքը {նորա} մասին: Այս ասելով օրիորդ Մարիամը մօտ քարշեց

Եւ ահա լուսին ամպերի տակից Դուրս սողաց տեսնել {նորա} երեսը: Ես շատ նայեցայ... բայց մեր նա

րիամը, ամենի, աչքը դարձան կոմսի վերայ, որ լսեն {նորա} կարծիքը այդ երգի մասին: Բայց կոմսը ոչինչ չասաց,

ր զուարճութիւն, դորա հակառակ մթնում եւ մթնում էր {նորա} դէմքը, որքան երգը մօտենում էր վերջանալուն: Նորա

նորա դէմքը, որքան երգը մօտենում էր վերջանալուն: {Նորա} հեղինակը էր ինքը կոմսը, եւ երգի բովանդակութիւնը

րտականութիւն ենք համարում մի փոքր տեղեկութիւն տալ {նորա} մասին, որ յետոյ կարողանանք ներս տանել մեր ընթերց

ն, որ յետոյ կարողանանք ներս տանել մեր ընթերցողքը {նորա} տունը, այն րոպէին երբ կոմս էմմանուէլը անձնատուր

ն, խուլը կարողանում է հասկանալ, թէ ինչ էր ասում {նորա} հանդէպ կանգնած մարդը: Այն օրէնքը, բնական եւ բժշ

ներ պատրաստելու պարտականութիւնք: Ո՛ւր մնացին {նորա} նախկին պարոնը կամ ընկերակիցքը. նա սկսեց նայել նո

թութեան մասին: Պարոնը ապրում էր բաւական լաւ, եւ {նորա} մօտ ել ու մուտ ունէին ոչ թէ միայն նորա նման մարդի

ն լաւ, եւ նորա մօտ ել ու մուտ ունէին ոչ թէ միայն {նորա} նման մարդիկ, այլեւ... զանազան խորհուրդներով:

թեան մէջ կամենում էր խելացի մարդու պաշտօն վարել: {Նորա} ամէն մի քայլը, ամէն մի շարժուածքը հաշուած ու համ

տարեկան, միջահասակ, հաստափոր եւ ճաղատ ճակատով. {նորա} յօնքերի եւ ընչանցքների սեւութիւնը մանաւանդ աւելի

ն անասնական անհոգութենից ուռած թշերը կարմրում էին {նորա} անխորհուրդ երեսի վերայ: Եթէ ինձանից հարցանէի

էր շահաստացութեան վերայ. առաւօտը զարթնում էր եւ {նորա} կիսաբաց աչքերին երեւում էին ոսկեղէն սարեր: Նա հա

, որ միեւնոյն ժամանակ պատկանում էր երկու փողոցի. {նորա} պատուհանքը նայում էին դէպի արեւելք եւ արեւմուտք:

թէ նա հոգաբարձու չէր իւր ընտանիքի երջանկութեանը. {նորա} այսպիսի տուն ընտրելը արդէն հիմնաւորապէս ապացուցան

գս էր առնում իւր ընտանիքի մասին: Մի խուլ տան մէջ {նորա} ընտանիքը կարող էին ձանձրանալ, բայց մի այդպիսի տա

էր ուրիշին, գլխաւոր պատճառն է այս բոլոր բաների: {Նորա} կինը, թէեւ գեղեցիկ հռչակուած, սակայն իմ ընտանիք

- Չէ կարելի գովել, - պատասխանեց բժշկապետը: - {Նորա} հիւանդութիւնը խճճւում է վերահաս ախտաւոր յայտնութե

, երբ նա կարօտեցաւ իմ մանկաբարձական օգնութեանը: {Նորա}, յառաջուց ունեցած հիւանդութեան մասին այսքան միայ

չէ երեւում, սակայն ստեպ ստեպ սաստիկ ծանրանում է {նորա} շնչառութիւնը: Ինչ ասեմ. եթէ բժիշկ կամ թէ բն

խօսքը: Պ. Յովնաթանեանցը իւր կարգով ընդհատեց {նորա} խօսքը: - Պարո՛ն բժշկապետ, ես բարերար եւ գոր

ապատուած է հրապոյրներով, ամենայն օր բորբոքուած է {նորա} ուղեղը... ես կարճ եմ ասում ձեզ, որ եթէ դուք չ

տութեան: - Դուք չափից դուրս էք գնում: - {Նորա} համար, որ դուք երբեք չէք եղած չափի տակ. եւ ձեր

ց... Հերիք չէր այս, դուք հետ էք պահել ձեր մօտ {նորա} ամուսինը, որ, աստուածային եւ քաղաքական օրէնքներ

րէնքներով, պարտական էր հնազանդուիլ նորան եւ գնալ {նորա} քամակից: Միթէ՞ այս անբնական գործողութեան հետեւան

ը ծածկուեցաւ կարմրութեամբ, տհաճութիւնը կաթում էր {նորա} մեռած աչքերից: Նա վերջին ջանքը գործ դրեց իւր անձ

րժանաւորութիւնը, եթէ կամք չունի, եթէ դադարում է {նորա} մէջ ձգտողութիւնը: Մեր պարտականութիւնն է պատերազմ

գորը գլխաւոր գործակատար էր պ. Յովնաթանեանցի, եւ {նորա} ձեռքում էին բոլոր գործերի հաշիւքը: Շտապելով

աթանեանցը չտեսաւ եւ չնկատեց այս կերպարանքը. բայց {նորա} պատահական հայեացքից դէպի դռան կողմը սարսափեցաւ կե

եան, հարիւրներով զարկում էր այդ կերպարանքի մէջ: {Նորա} սրտի եւ հոգու խռովութիւնը անցել էր չափից, յուսահ

ն եւ նա յառաջ եկաւ ոտքի մատների վերայ երեք քայլ: {Նորա} այդ երեք քայլափոխութիւնը կատարուեցաւ հինգ րոպէում

եմ ամենայն յարակցութիւն, բորբոքում էք զուր տեղը {նորա} թշնամութիւնը դէպի ինձ: Թէ ի՛նչ է ձեր փաստը, եւ

. ինձ այդպէս հաւատացուցել էին Մահտեսի Քուշարը եւ {նորա} երախտապարտ սանը: Բայց արի տե՛ս, որ ներկայումս,

է վախեցնում: Ես այսուհետեւ աւելի զայրացած կխօսիմ {նորա} վերայ, եւ պատահած տեղը կ'աշխատեմ իսպառ խայտառակե

երայ, եւ պատահած տեղը կ'աշխատեմ իսպառ խայտառակել {նորա} ե՛ւ անունը, ե՛ւ անձը: Լաւ, ապա եթէ այդ նզովեալ

նամակ կարող էր ցածացնել պ. Յովնաթանեանցի պատիւը {նորա} ընտանիքի աչքում: - Առաւօտը ես գնում եմ ամառա

բեմն մի բարակ դող եւ երբեմն ջերմութիւն խաղում էին {նորա} մարմնի մակերեւոյթի վերայ. վերջապէս քուն եղաւ..

վերայ. վերջապէս քուն եղաւ... քուն եղաւ, բայց {նորա} աչքին, երազում, երեւեցան կոմս էմմանուէլը եւ Բեգ

դրեց Շահումեանցի դէմքի փոփոխութիւնը. պատճառ, նա {նորա} հարցմունքը եւս համարում էր ոչ այնքան արժանի ուշադ

ումեանցի հարցմունքից. պատճառ, թթու երեսով նայեց {նորա} վերայ եւ երկու ձեռքերով գլխի ետնակողմից յառաջ շփե

օղլուն մի կերպ հանգստութեամբ: - Բայց, - կտրեց {նորա} խօսքը Շահումեանցը, - մի այնպիսի բան է, որ կամք ո

ի ժամանակ, թէեւ չկար մի պատճառ, որ տարաժամ խլէր {նորա} կեանքը: - Միթէ՞ քո աչքումը մարդը եւ ճրագը հաւ

ելը, կարճ ծանօթութիւն տամ քեզ Թիւթիւնճի-օղլուի, {նորա} տան եւ Շահումեանցի մասին: Տունը, որի մէջ նստ

սակ, բաւական հաստ մարդ էր, եւ ինչպէս երեւում էր {նորա} ալեխառն մազերից, ճաղատ ճակատից եւ խորշոմեալ երես

անութիւն լսելով Թիւթիւնճի-օղլուից, որ կանգնած էր {նորա} քամակում, շատ սիրել էր նորան, այդպէս պարզ սրտով

սրտով մարդ եղածի համար, այնուհետեւ ծանօթացել էր {նորա} հետ, միշտ գալիս էր գնում էր Թիւթիւնճի-օղլուի տու

երս մտած տեսանելով, որ Մանուշակը չկար, չհարցրեց {նորա} ուր լինելը, կարելի է այն պատճառով, որ Թիւթիւնճի

երպարանք է, բայց այստեղ խօսքը իրի վերայ է եւ ո՛չ {նորա} ձեւի: - Ի՞նչ առնես, որ դու իր ասելով ձեւ ու

սաց Շահումեանցը, որ քաջ տեղեակ էր քիմիայի, - այլ {նորա} մէջ կան զանազան բաներ, զօր օրինակ, փայտանիւթ,

ն է, թէ մի արարած ապրել է այս կամ այն ձեւի տակ, {նորա} կանոնը միայն այս է, որ կեանքը յաւիտեան շարունակո

ունակում է. եւ բնութիւնը մեղաւոր չէ, եթէ մարդիկ {նորա} արարածների կերպարանափոխութիւնքը մահ են համարում:

րդը մեռանելով, չէ ապրում այլեւս իւր համար, թէեւ {նորա} մարմինը, ճշմարիտ, հող դառնալով, չէ կորուսանում

ր ստացուել էին մի այլ մարմնի մնացորդից, կազմեցին {նորա} ոսկերքը, մորթ ու ջիլ պատեցին նորա վերայ: Մարդկա

դից, կազմեցին նորա ոսկերքը, մորթ ու ջիլ պատեցին {նորա} վերայ: Մարդկային մարմինը, երբ շիջել էր նորանում

ղների ազդեցութեան տակ. օդը մի կողմից ծանրանում է {նորա} վերայ, երբ սա չունէր իւր մէջ այն ընդդիմադրող ոյժ

ը, օդի թթուածինը եւ այլն, եւ այլն, ներգործելով {նորա} վերայ, սկսանում են ահա խմորել մարմինը, լուծանել

ել մարմինը, լուծանել նորան եւ լուծանելով նորոգել {նորա} բաղկացուցիչ տարերքի եւ նիւթերի գործունէութիւնը,

ս պատճառով շատ ճիշտ է տուածը պահանջելու ժամանակ. {նորա} գանձարանը երբեք չէ վնասւում. կը պահանջէ այնքան,

ստանայ. եւ դու եթէ կամենայիր, չէիր կարող վատնել {նորա} նիւթը, պատճառ, շրջապատած էիր նոյնպէս բնութեան օ

որ նոյնպէս կերակուր դաոնալով մարդուն, մտանում էր {նորա} կազմուածքի մէջ եւ նիւթ էր դառնում նորա կերպարանագ

մտանում էր նորա կազմուածքի մէջ եւ նիւթ էր դառնում {նորա} կերպարանագործութեանը: Բնութիւնը մի այնպիսի զուգա

բնութեան վերայ, աշխատում են, եթէ կարելի է խլել {նորա} իրաւունքը մեր մարմնի վերայից. մեր անձնասիրութիւն

ոյ է սառն աչքով նայի այս բանի վերայ եւ պիտի օրհնէ {նորա} Արարիչը, որի ձեռագործքը անմահ են, որ ամենայն բա

սում եմ ես, ուր ամբողջ ընկերութիւններ կան, սորա {նորա} անցքը իմանալու, խօսելու եւ շատ անգամ պատգամախօսի

ում է եւ նորանցից ստացած արծաթովը ապրում է. բայց {նորա} Նախիջեւան գալը արդէն տասն եւ եօթն տարի էր. պատճա

ի էր, որ Թիւթիւնճի-օղլուի ապրուստը շատ պարզ էր, {նորա} կեցութիւնը շատ հասարակ. մարդ եւ կին տարին երկու

թէ " մա՛րդ, մէք աղջիկ ունինք հարս տալու, պէտք է {նորա} համար պատրաստութիւն տեսանել"։ Այս խօսքը Թիւթիւն

եւ այնչափ ազդու, որ իսկոյն անգործ էր կացուցանում {նորա} բորբոքուած դրական էլեկտրականութիւնը: Բայց թէ

րժան էր, որ ամենայն ծնող օրինակ առնուր նոցանից. {նորա} հագուստները մաքուր, գեղեցիկ, նոր եւ արժանաւոր պ

աստամարմին եւ յիսուն տարեկան հասակը արդէն դրել էր {նորա} նեղ ճակատի եւ դուրս ընկած թուխ թշերի վերայ իւր կն

ւրս ընկած թուխ թշերի վերայ իւր կնիքը - խորշումը: {Նորա} հագուստը, ինչպէս առհասարակ նախիջեւանցի կնիկ-մարդ

ից եւ մեծ յարգ ունի այնտեղ. սորա տակից երեւում է {նորա} բաշը (փերչամը) մէջտեղից ճեղքած, որ ծերութեան ն

երպասեայ թաշկինակով, եւ կապան հագնելով վերայից, {նորա} կուրծքի սէգմենտը ցոյց կը տայ քեզ այն շատ անգամ թո

ներից մինը. պատճառ, ձմեռը շուտով փակելու էր ահա {նորա} բերանը մինչեւ մարտ ամիսը: Այս տխուր, լուռ ու մո

ի մէջ մանաւանդ զգալի էր Մանուշակի գեղեցկութիւնը. {նորա} գլուխը ծածկած էր գեղեցիկ թաւիշեայ ֆէսով, որի շրջ

, ինչպէս մօր գէսը, մի նկարչական ստուեր էր ձգում {նորա} թարմ վարգա-շուշանագոյն երեսի վերայ, նորա խարտեաշ

ր ձգում նորա թարմ վարգա-շուշանագոյն երեսի վերայ, {նորա} խարտեաշ աչքերը թէպէտ եւ ուղղեցած էին դէպի իւր կար

քը, եւ լաւ ուշ դնողի համար կարելի էր նկատել, որ {նորա} կուսական սիրտը զարկում էր մի րոպէում ո՛չ առաւել,

եւ գեղեցիկ ոսկի խաչը բարձրանում էր եւ ցածանում էր {նորա} շնչառութեան հետ միասին: Դուռը բացուեց յանկարծ

ի վերայից, հարցրեց նորանից, թէ տա՞նն էին արդեօք {նորա} ծնողքը: Մանուշակը այս հարցմունքի վերայ շփոթու

մինչ Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը յայտնուեցաւ տան մէջ. {նորա} հագուստի վերայ շատ զգալի էր փոփոխութիւնը. պատճառ

ծնողքի համար, փեսայի նոցայ տուն գալը, - ընդհատեց {նորա} խօսքը Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ամենայն ժամանակ բ

ր Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը իւր խօսքը. իսկոյն բռնեց {նորա} մսի աւիշկով եւ իւղով տոգորուած ձեռքը եւ ջերմ-ջերմ

տուծոյ, - շարունակեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ես {նորա} հետ եւս կը խօսեմ եւ կը յայտնեմ ձեզ մեր վճռական հա

ու... - Անպատճառ, ես կը հոգամ եւ կ՚աշխատեմ {նորա} եւս խօսք հասկացնել։ - Մնաք բարեաւ: - Երթա

ի ծայրումը մի հեկեկանք, որ բռնութեամբ դուրս թռաւ {նորա} կուսական կուրծքից: Ի՛նչ լալու բան կար այստեղ

լ չկամէր անգամ պարոն Մկրտիչը, որին պիտոյ է տային {նորա} ծնողքը: Պարոն Մկրտիչը շատ հասարակ եւ անկիրթ մ

, եւ Մանուշակին խօսել էր իւր կին առանց հարցանելու {նորա} կամքը, եւ Մանուշակի ծնողքը եւս, ի՞նչ մեղքս պահե

վաճառական մարդ էր: Մանուշակը սիրում էր... {Նորա} հոգու առաջեւ մի խելքի եւ հարստութեան, սէրի եւ մա

ր էր Շահումեանց Գէորգը. նա ամենայն օր մտածում էր {նորա} վերայ եւ շատ անգամ երկու արտասուքի կաթիլներ գիծ ք

ւ շատ անգամ երկու արտասուքի կաթիլներ գիծ քարշելով {նորա} թաւիշեայ երեսի վրայից, գլորւում էին նորա կարի վե

արշելով նորա թաւիշեայ երեսի վրայից, գլորւում էին {նորա} կարի վերայ. նա երեւակայում էր ամուսնութեան այն թ

մարհում էր նորան իւր մտքումը եւ ուխտ էր դրել, թէ {նորա} ծնողը հարկադրելու լինէին, Դօնը ընկնիլ խեղդուիլ,

ական սովորութեանը, եթէ դու չփրկես ինձ"։ Այս էր {նորա} ամենօրեայ աղօթքը, որ յետոյ մի փոքր լալով հանդարտ

որ բանը իւր վերայ է առաւել եւ առաւել զայրանում էր {նորա} սրտի ցաւը: Մանուշակը Աղուանեանց Մկրտչի երկչո

նամակը: Աւարտելուց յետոյ մի անմեղ ժպիտ փայլեցաւ {նորա} փոքրիկ բերանի վերայ, եւ մաքուր սպիտակ մարգարիտնե

չէ կատարել այս գործը, մէք նորանից ծածուկ կարդանք {նորա} նամակը եւ տեղեկանանք կուսական գաղտնիքին:

տանը ոչ ոք չկար, վրդովեց իմ սրտի ուրախութիւնը. {նորա} անհամարձակ եւ ստորաքարշ ներս մտանելը զօրացուց իմ

ասկանում ես, թէ ո՛վի մասին խօսում եմ, չկամիմ եւ {նորա} անունը գրել, եւ երանելի կը լինէի, եթէ հարկադրու

ել, եւ երանելի կը լինէի, եթէ հարկադրուած չլինէի {նորա} մասին եւս գրել. բայց ես շատ թշուառ եմ, ձուկի նմ

ո՞վ գիտէ, կարելի է, որ մայրը, որոնելով աղախինը {նորա} բացակայութեան ժամանակ, հարցանէր նորանից նորա գալ

ինը նորա բացակայութեան ժամանակ, հարցանէր նորանից {նորա} գալուց յետոյ, եւ աղախինը սխալմամբ, կամ իւր անձը

էք ոչինչ նշան չտեսանք Մանուշակի մէջ, որ ցոյց տար {նորա} նամակը ուղարկելու պատրաստութիւնը, նա թէեւ ամբոխո

ն ձեռքը, գիտե՞ս... չիցէ՛ թէ ծառայի կամ մի այլ {նորա} տանը եղող մարդու տաս, ժամուց չի լինի: - Շատ

ր այդքան, մինչ հարկաւորութիւն կար շուտով խօսելու {նորա} հետ: Մկրտիչը եկել էր... Մանուշակը դողաց ա

ածել, մեք ամենայն բան կը հոգանք, հայրդ կը գայ, {նորա} հետ կը խօսենք, տեսանենք ի՞նչ կը տայ Աստուած:

ւ հետ էին ամուսնանում, չտեսած, չխօսած, չիմացած {նորա} բնաւորութիւնը, վարքը, բարքը, մի խօսքով որպիսու

նչ ուխտ է, որ դնում է աղջիկը մի մարդու հետ առանց {նորա} երեսը անգամ տեսանելու: Մարդ, մի ասեղ, մի մատնո

մի չոր գլուխ, ծառայքը կանգնած պատրաստ սպասում են {նորա} մի նշանացի առնելուն, որ իսկոյն կատարէին նորա հրա

են նորա մի նշանացի առնելուն, որ իսկոյն կատարէին {նորա} հրամանը: Շատ խօսակցութիւնք արեցինք այնտեղ, ճ

չեմ Շահումեանցը: - Ինձ, - ասաց, - պատմել էին {նորա} հասակը, աչքերը... Հագուստը: - Ո՞վ էր պատմ

ուն առեց ծխաքարշը, լցրեց թաբակով եւ սկսեց ծխել. {նորա} դէմքի վերայ երեւում էր իսկոյն մի տղայական հպարտու

ես, կան րոպէներ մարդու կեանքի մէջ, որ նման չէին {նորա} ամբողջ կեանքի բնաւորութեանը: - Այսօր մեր փեսա

որ դու այս եօթն շաբաթի մէջ ամուսնացնես Մանուշակը {նորա} հետ: - Ի՞նչ շտապելու բան կայ, - հարցրեց Թիւթի

ը, աչքը մին ձգեց Մանուշակի վերայ, որ հանդիպելով {նորա} հայեացքին իմաց տայ, թէ ամբողջ ստացած էր նորա նամ

լով նորա հայեացքին իմաց տայ, թէ ամբողջ ստացած էր {նորա} նամակը. այնպէս եւս պատահեցաւ, թէեւ Մանուշակը տա

էս եւս պատահեցաւ, թէեւ Մանուշակը տարակոյս չունէր {նորա} ստանալու վերայ, պատճառ, հայրը պատմել էր աղքատ պ

թէ մարդու արժանաւորութեան վերայ է հարցմունքդ, թէ {նորա} կազմուածքի: - Ես հարցանում եմ մարդը, նորա ին

թէ նորա կազմուածքի: - Ես հարցանում եմ մարդը, {նորա} ինչ լինելը, նորա կազմուածքը քեզ պէտք չէ եւ հանդէ

: - Ես հարցանում եմ մարդը, նորա ինչ լինելը, {նորա} կազմուածքը քեզ պէտք չէ եւ հանդէս չունի մեր խօսակց

ասես մարդու ինչ լինելը, այն ժամանակ պիտոյ է ասես {նորա} եւ արժանաւորութիւնը եւ պակասութիւնը: - Իմ կար

ենդանի է, բայց հոգի ունի, բանականութիւն ունի եւ {նորա} արժանաւորութիւնը այս է գլխաւորապէս, այլեւ պատկեր

հարցանելով, կամենում եմ, որ դու պատասխանես ինձ {նորա} մասին կատարելապէս, նորա արժանաւորութիւնքը եւ պակ

, որ դու պատասխանես ինձ նորա մասին կատարելապէս, {նորա} արժանաւորութիւնքը եւ պակասութիւնքը, ոչ թէ համեմա

որոնք ստոր էին, քան թէ մարդը, այլ ընդհանրապէս, {նորա} վախճանը եւ նպատակը, մի խօսքով մարդը ամենայն կողմ

պատճառը այն է, որ դու չգիտես, թէ ի՞նչ է մարդը, {նորա} արժանաւորութիւնը եւ պակասութիւնը. եթէ այս գիտենա

, որպէսզի վերջինս այսպիսի քաղաքավարութենով ներկէ {նորա} աչքերը: - Մէք միշտ պարտական ենք հասակը պատուե

Շահումեանցը, փոքրիկ արծաթի դրգալով թէյը խմելով, {նորա} քաղցրութիւնը փորձելու համար. բայց երբ խմեց, խնդ

, որ կիսով չափ դատարկել էր Մանուշակը բաժակը, եւ {նորա} փոխանակ յաւելացրել էր ջուր եւ թէյ, որով հազիւ թէ

էս բան չգործէ, որ խղճմտանքը խածատէր եւ վիրաւորէր {նորա} հոգին: - Այս բոլոր կանոնները ծնուցանում են մի

եթէ կամենում ենք նմանել Աստուծոյ, ապա պիտոյ է եւ {նորա} գործերը եւս գործէինք: Մարդը կը հասանէ եւ կը ճանա

աղագաւ, ինքը մեռել է խաչի վերայ աւազակների մէջ: {Նորա} քարոզութիւնը, աւանդած կրօնը հիմնուած է սիրու վեր

ի շինել, - սէրը եւ միաբանութիւնը, այս է մարդը եւ {նորա} արժանաւորութիւնը. այսպիսի դիպուածում նա Աստուծոյ

ասածդ, - խօսեց Շահումեանցը, - բայց ես դուք ասացի {նորա} համար, որ դուք եւս գնում էք ղահուէտուն, եւ ոչ ն

ա համար, որ դուք եւս գնում էք ղահուէտուն, եւ ոչ {նորա} համար, որպէս թէ դուք եւս կցորդ էիք այդ դատարկաբա

լ: Թիւթիւնճի-օղլուն ինը ժամին քնած էր արդէն, {նորա} տիկինը, նոյնպէս, զարթուն մնացողը էր միմիայն Ման

աջին անգամ Շահումեանցը տեսածովը մեղադրել սաստիկ, {նորա} նամակ սառնութեան մասին, բայց յետոյ լաւ էր համարո

նութեան մասին, բայց յետոյ լաւ էր համարում, լսել {նորա} մի քանի ասած խօսքը, եւ եթէ տեղիք կը լինէր այդպիս

լինէր այդպիսի մեղադրանքի, ապա յիշել Շահումեանցին {նորա} նամակի սառնութիւնը: Նշանակած ժամանակը մօտենում է

: Մանուշակին շատ ահարկու երեւեցաւ այս գիշեր... {Նորա} սիրտը թրթռում էր, ոտքերը ծալւում էին. վերջապէս

խշխշոց... Մի սպիտակ բան, նետի նման անցանում է {նորա} մօտից եւ անյայտանում է պարսպի միւս կողմում, որ դ

թիւնը եւ նախապաշարմունքը կաթի հետ միասին մտել էին {նորա} մէջ: Թէեւ նա փոքր ի շատէ հասկացողութենովը կարողա

աչքը բացած, տեսաւ Շահումեանցին իւր առաջեւը, որ {նորա} ձեռքից բռնած աշխատում էր վերայ բերել Մանուշակի ու

վերջին աշխատութիւնը գործ էր դնում, որ ետ դարձնէ {նորա} զգայութիւնը: Վերջապէս Մանուշակը մի խոր հառաչանք

անը կանգնած էր ձեր պարտիզի պարսպի տակ, այնպէս որ {նորա} ներկայութիւնը խափանարկու էր ինձ ցած իջանելու այստ

ում էր այսպէս, Մանուշակը պայծառ երեսով նայում էր {նորա} վերայ, պատճառ, մաքուր էր նորա խիղճը, եւ հոգու

երեսով նայում էր նորա վերայ, պատճառ, մաքուր էր {նորա} խիղճը, եւ հոգու յօժարութենով ցանկանում էր ամուսն

ս նայեց մի վայրկեան թանձր եւ խաւար ամպերի տակից. {նորա} լուսով տեսանելի էր Շահումեանցի եւ Մանուշակի գրկախ

հետ եւ կ՚աւարտեմ գործը: Մանուշակը թրթռում էր {նորա} գրկի մէջ, նորա թուլացած գլուխը հանգչած էր Շահում

մ գործը: Մանուշակը թրթռում էր նորա գրկի մէջ, {նորա} թուլացած գլուխը հանգչած էր Շահումեանցի ուսի վրայ

վրայ, իսկ եղանակի թացութիւնը անխնայ տամկացրել էր {նորա} զգեստը եւ մազերը: Շահումեանցը տեսանելով Մանու

ւ, սիրական, - պատասխանեց Մանուշակը ` բաժանուելով {նորա} գրկից: Մանուշակը հազիւ թէ դուրս էր եկել պարտի

նք, Մանուշակը առողջ վեր չկացաւ իւր անկողնից: {Նորա} չափազանց թուլութիւնը երեւում էր նորա գունաթափ երե

նկողնից: Նորա չափազանց թուլութիւնը երեւում էր {նորա} գունաթափ երեսից եւ աչքերից, որ կորուսել էին իւրե

ետոյ փոխւում էր դէպի նոյն չափով ջերմութիւն, որով {նորա} տկարութիւնը համարեա՛ թէ կրում էր իւր ճակատին ջերմ

ւն այնպէս սիրում էր իւր դուստրը, այնպէս սուրբ էր {նորա} համար Մանուշակի խօսքը, որ թէեւ աչքով տեսանում էր

համար Մանուշակի խօսքը, որ թէեւ աչքով տեսանում էր {նորա} թուլութիւնը, այնուամենայնիւ մեղք էր համարում հակ

րը, բայց իւր ամուսնու բարկութիւնը չշարժէլու, եւ {նորա} թոյլտւությունը ստանալու համար, յաւելացրեց այն վե

, որովհետեւ ոչինչ դեղ եւ ոչինչ բան մտանելու չէին {նորա} կազմուածքի մէջ, այլ միմիայն կատարուելու էին մի ք

թեթեւ անունը: Ինչեւիցէ. մէք ծանօթութիւն կը տանք {նորա} պատրաստութեան մասին, եւ թէ ինչպէ՞ս էր կատարւում

ւարտուած էր այս, հանում է ջրից սառած արճիճը, եւ {նորա} զանազան կերպարանք ստանալուցը մեկնում է հիւանդի ցա

ւանդին մաղի միջի փոքրիկ հայելին, որ հիւանդը նայի {նորա} մէջ. այստեղ մաղի մէջ գտանուած սանրով, սանրում ե

, եւ առաջարկում են հիւանդին, երեք անգամ անցանել {նորա} վերայով. սորանից յետոյ արդէն առնում են նորա մրգե

անել նորա վերայով. սորանից յետոյ արդէն առնում են {նորա} մրգերը եւ առհասարակ այն բաները, որ պիտի ձգուէին

ւնքը, որ ստացել էին շատ անառողջանալի հիւանդներ. {նորա} մեծ վկայութեան մինը եւս այս է, թէ թափել էր եւ վա

րողութիւնը իւր վերայ, հնազանդուելով մօր կամքին: {Նորա} խելքը, միտքը կապուած էր Շահումեանցի հետ. նա մտք

գիշերուայ լռութեան մէջ, որ մեծ ազդեցութիւն ունէր {նորա} ապագայ վիճակի վերայ: Մանուշակին թեթեւ թափելը

արծաթի ոսկեզօծ աման, ջրով լիքը: Դայեկը ձգում է {նորա} մէջ արօտը եւ նայելով նորան աւետիք է տալիս, թէ ծն

նուշակ դայեկը համարել է ծննդականի մայրը, գալիս է {նորա} մօտ, ասում է, բռնի՛ր գոգնոցդ, եւ ածում է նորա

նորա մօտ, ասում է, բռնի՛ր գոգնոցդ, եւ ածում է {նորա} մէջ սխտորի փեճեկներ շատ. յետոյ, այն երկու լաւ հ

եւ երբեմն երրորդ պառաւի երեսին, հասկանալ կամելով {նորա} միտքը նորա դէմքի շարժողութենից: Նոցա ձեռքի թա

րրորդ պառաւի երեսին, հասկանալ կամելով նորա միտքը {նորա} դէմքի շարժողութենից: Նոցա ձեռքի թաթերը, չոր

ուկին. գլխաւոր պառաւի դէմքը առաւել զարհուրելի էր {նորա} գլխի անդադար ցնցուելուց: Նա մի քանի վայրկեան նայ

աչքը կուրանում էր նոցայ վերայ նայելով. մանաւանդ {նորա} մէջտեղում նստածը փայլում էր մի առանձին, սքանչելի

ատուական, մաքուր սառն ջրով, ամենեքեան հետեւեցան {նորա} օրինակին, նա բարձրացրեց բաժակը օդի մէջ եւ ասաց.

, որ շուտով կամենում էր ամուսնանալ, այլ մանաւանդ {նորա} համար, որ ամուսնանալով Թիւթիւնճի-օղլուից դստեր հ

նել նորան իւր առուտուրի մէջ Ղրիմ գնալու միջոցին: {Նորա} ցաւը հարսանիքի ուշանալը չէր, այլ այն, որ արծաթի

ղլուի նամակը, որ տուեցին Աղուանեանցին, հաստատեց {նորա} կարծիքը. Թիւթիւնճի-օղլուն բոլորովին հրաժարւում է

սեց ճեմել տան մէջ: Աւելորդ եմ համարում նկարագրել {նորա} փոքրիկ փայտեայ տունը, որի մէջ բնակում էր նա իւր

երկու սենեակից, որի մինը առանձնապէս պատկանում էր {նորա} քրոջը: Աղուանեանցի քոյրը շիլ աչքերով, թուխ ե

նորանից լաւ բան դուրս չէ գալիս: Պէտք է ասես, թէ {նորա} ցեղը շատ խելօք չեն, եթէ այդպէս դատելու լինիս, դ

եւ պէտք չէ, որ կինը իւր սեփական խելքը ունենայ, {նորա} խելքը մարդն է, եւ մարդը պէտք է կառավարէ իւր կնոջ

նամակ կը գրէմ Թիւթիւնճի-օղլուին եւ կը հրաժարուիմ {նորա} դստեր ամուսնութենից. ո՜հ, ինչպէս լաւ կը լինէր ի

վերայ, իբրեւ քո հարսի ապայ այն օրից պիտի փոխեմ {նորա} վարքը, բարքը, մտածութիւնը, ապրելու կերպը, եւ

նողը զարմանայ, քաղաքավարի, հնազանդ: Առաջինն ես {նորա} մի տարի լեզու պահել կը տամ, բայց դորայ փոխանակ

յրը նայում էր եղբօր վերայ մի անորոշ զգացմունքով, {նորա} կերպարանքից կարելի էր եզրափակել, թէ սառել ու կապ

նքից կարելի էր եզրափակել, թէ սառել ու կապուել էր {նորա} զգայականութիւնը: Նա մի փոքր ժամանակ այս անորոշ դ

յց տուեց իւր բերանի վերայ մի խորամանկ ժպիտ, որով {նորա} առհասարակ տգեղ կերպարանքը, առաւել եւս այլանդակու

առաւել եւս այլանդակուեցաւ, մանաւանդ երբ երեւեցան {նորա} երկայն եւ կանաչ ժանգով պատած ատամները: Այս ժպիտը

աղութեանը, որ երբեմն երեւում է կին մարդերի մէջ. {նորա} մազերը կարծես թէ պատերազմի բարձրացան գլխի վերայ,

ւեցան եւ երեսի ցնցողական շարժուածքը ցոյց էր տալիս {նորա} հոգու վերին աստիճանի ամբոխմունքը: Նա մի քանի քայ

այ, որ այդ մատանին ընծայել էր հայրս իմ ամուսնուն {նորա} համար, որ նա մեռանի եւ համարուի այն եօթնի կարգու

կտրել քրոջ խօսքը, եւ որքան կարելի է հանդարտեցնել {նորա} ալեկոծուած բանականութիւնը: - Հանգի՜ստ կացիր,

երայ Վարդ-խաթունը ցած դրեց ձեռքից ջրի շիշը, բայց {նորա} կատաղութիւնը չէր նստել բոլորովին: Վարդ-խաթուն

այց ի՞նչ պատճառով. սաստիկ բարկութենից կապւում էր {նորա} մաղձատար խողովակի ճանապարհը, վասն որոյ մաղձը մտա

ւառ Մկրտիչը գերի էր իւր քրոջ ձեռքին, քոյրը գիտէր {նորա} բոլոր առեւտրական հաշիւները անգամ եւ շատ էր պատահո

, այնպիսի տխմար եղբայր. բերան կար, լեզու չկար. {նորա} սաստիկ բարկանալը երեւում էր նորանից, որ անդադար

-խանի պատերազմական պատրաստութիւնը, մի օր գնում է {նորա} փառաւոր, ծառերով եւ շատրուաններով զարդարած պալատ

անի այսպիսի բարեհոգութենից, կամենում է վարձատրել {նորա} այս հիւրասիրութիւնը մի թանկագին բանով. նա ընծայ

ել է գանձապետին մեծ արծաթ վճարել բարերար դերվիշին {նորա} այս նուէրի փոխանակ: Խանը, վահանափակելով իւր

ական խստութիւնը այնպէս, որ ասպատակութեան ժամանակ {նորա} ճանապարհը լուացւում է եղած արիւնով: Մի օր մեր

վ մօտեցած խնդրում է նորանից մի շնորհ, պատճառելով {նորա} այսքան յաղթութիւնքը, որ տարել էր թշնամիների վերա

շտարակի ծայրումը, այնպէս, որ քո գլուխը կը կազմէ {նորա} սրածայրը: Մեր ցեղապետը սարսափած այս մահագուշ

մ է աղաղակ բառնալ, բայց սրածայր դաշնակը կապում է {նորա} լեզուն: Մեր ցեղապետը եւ խոհարարը կողոպտում են

վուում է մի դերվիշ, սա գալիս է Կոստանդնուպոլսում {նորա} մօտ եւ ասում է, թէ երկինքը բարկացած է նորա վերայ

լսում նորա մօտ եւ ասում է, թէ երկինքը բարկացած է {նորա} վերայ, եւ թէ նա պիտի պատժուի չարաչար իւր եղեռնագ

ճառով: - Ո՛չ, մայրիկ, ասեղով ծակեցի ձեռքս, {նորա} համար աչքերս լցուեցան, - պատասխանեց Մանուշակը, հ

կարդաց բարձր ձայնով. Մանուշակի ասեղը դադարեց եւ {նորա} բոլոր զգայարանքը լսելիք դարձան: Պատուելի

ր եւ ամենաչնչին բանի համար եւս պատրաստ էր կատարել {նորա} խնդիրը: Նախիջեւան քաղաքի նման տեղում, մի հար

եւ անուանի մարդ, ինչպէս Շահումեանցը էր, թողումք {նորա} ուսումը եւ կրթութիւնը, ոչ թէ այսպիսի քաղաքավարի

րակ մարդ, վերջինս մի պատիւ կը համարի իւրեան գնալ {նորա} տուն եւ լսել նորա ասելիքը, թէեւ Թիւթիւնճի-օղլուի

մի պատիւ կը համարի իւրեան գնալ նորա տուն եւ լսել {նորա} ասելիքը, թէեւ Թիւթիւնճի-օղլուի յարաբերութիւնը այ

վեր առեց եւ գնաց, խոստանալով ուղղակի տուն դառնալ {նորա} մօտից: Մնացին տան մէջ տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն

ած Շահումեանցին, երջանիկ եւ ուրախ. հարստութիւնը {նորա} աչքում բան չէր թւում, որովհետեւ անմեղ էր նորա կո

նը նորա աչքում բան չէր թւում, որովհետեւ անմեղ էր {նորա} կուսական սիրտը աշխարհի չնչին եւ անմարդի կեղտերից

ստացուածքը: Բայց աւա՜ղ, սորա հակառակ գալիս էին {նորա} աչքի առաջեւ, որպես թէ հայրը հրաժարւում էր պարոն

ւ միմեանց ներհակ խորհուրդների մէջ ալեկոծուելով, - {նորա} շնչառութիւնը շուտացել էր, սիրտը արագ-արագ զարկու

ութիւնը չհեռանայ այն առարկայից, որ պիտոյ է վճռէր {նորա} կեանքի բոլոր որպիսութիւնը: Մի ժամ անցաւ, Թիւ

ոն Շահումեանցի հետ: Բացի սորանից, ի՞նչ կը լինէր {նորա} վիճակը, այս մտածելու ժամանակ, որ պարոն Շահումեա

նենալով, որքա՞ն պիտոյ է ատէր եւ նախատէր իւր կինը {նորա} այս յարակցութենների մասին մի օտար մարդու հետ։ Նա

Շահումեանցի թափելու արտասուքը կարող էին մխիթարել {նորա} ոսկերքը եւ այն անշուք եւ աննշան գերեզմանի մէջ, ե

ը որ առնու, հայրը մի անթարգմանելի կերպով նայելով {նորա} վերայ, ասաց նորան, որ հեռանայ իւր սենեակը եւ մի

ուեցաւ հօր հրամանին եւ հեռացաւ իւր սենեակը, բայց {նորա} սիրտը կարո՞ղ էր մի րոպէում հարիւրներով չզարկել,

մացած եմ, թէ ի՞նչ տեղից գլուխն է եկել այս բանը, {նորա} նման հարուստ, ուսումնական մարդու համար աղջի՞կ է

այնպէս, որ լաւ նկատողը, դուռից կարող էր իմանալ {նորա} կուրծքի խռովութեան աստիճանը. նա սպասում էր վերջի

արձողը չէր. բայց Թիւթիւնճի-Օղլուի պատասխանը ցրեց {նորա} կասկածները եւ երկիւղը, ինչպէս սաստիկ մրրիկները մ

վ համբուրում էր Աստուածածնի պատկերը, որ կախած էր {նորա} ննջարանի անկիւնում մահճակալի վերայ, չէ կարելի նկ

բ դուռը բացուեց, այս ձայնը տպաւորութիւն գործելով {նորա} ջլերի վերայ, ետ բերեց նորա զգայութիւնը: Նա տեսա

տպաւորութիւն գործելով նորա ջլերի վերայ, ետ բերեց {նորա} զգայութիւնը: Նա տեսաւ իւր հօրը կանգնած ննջարանի

ցուցանում մեզ մեր աղջիկը առնելով. նորան նայի՛ր, {նորա} սրտին... Այդպիսի նեղսիրտ փեսայ մեզ հարկաւոր չէ

: Քահանան ճանաչեց պարոն Մկրտչին եւ շնորհաւորեց {նորա} գալուստը: - Միթէ՞ դուք գիտէիք մեր գալը, Տէր

ի հատ է Նախիջեւանում Թիւթիւնճի-օղլու, շատ չկայ. {նորա} Մանուշակ դստեր հետ ամուսնացաւ, եւ ահա նոցայ որդի

բաժանուեց քահանայից: Քահանան չկարողացաւ հասկանալ {նորա} այս շփոթութեան պատճառը:

ի Մխիթարը արժանի է մեր առանձին ուշադրութեանը, եւ {նորա} վաստակքը իրաւունք ունին պահանջելու մեզանից մի անկ

մարդու մօտ եւ, յայտնելով իւր խորհուրդը, խնդրեց {նորա} օգնականութիւնը։ Կամենալով դեռեւս խունկ ծխել Խաչա

րայ։ Պապականութիւնը վաղուց ահա արմատացած լինելով {նորա} մէջ Հայութեան փոխանակ՝ նա, աշակերտ լինելով մոլե

այտնելով իւր խորհուրդը Մարգար վարդապետին, խնդրեց {նորա} ձեռնտուութիւնը։ Բայց եւ այս եպիսկոպոսը չէր կամեն

Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցումը, ուր օրէ օր բազմացան {նորա} լսողքը։ Արդէն իւր առաջին տարու կեցութեան միջոցին

լով մի Վենետիկեան նաւ, որ գնալու էր Մօրէա, մտաւ {նորա} մէջ եւ անցաւ շուտով դէպի Մօրէա։ Մի քանի ժամանակ

երութեան հետ միասին։ Բայց այն յաջող լուրերը, որ {նորա} բարեկամները տուած էին նորան Մօրէայից, պատճառ տու

բոլոր Մօրէայի վերայ, պարգեւ ստացաւ մի կտոր հող՝ {նորա} վերայ վանք ու եկեղեցի շինելու համար։ Այս ժամանակ

ակիս կամ թէ մի փոքր յառաջ պիտոյ է պատահած լինի եւ {նորա} յատկապէս փոխանցութիւնը դէպի Պապական եկեղեցու հետ

կառավարութիւնը այն խորհրդով շնորհել է Մխիթարին եւ {նորա} միաբանութեանը հող, բնականութիւն եւ պաշտպանութիւն

պատահել է կրօնական մտքով, ապա ուրեմն Մխիթարը եւ {նորա} դեռահաս միաբանութիւնը ընդունած էին արդէն այդ միջո

ամբ Մարկոսեան հրապարակից, դէպի Լիդօ։ Մխիթարը եւ {նորա} աշակերտքը տեղափոխուեցան դէպի այդ կղզին, ուր եղած

րպարանքով մարդ էր՝ հեզ ու խաղաղ հոգով։ Բայց այս {նորա} հեզութիւնը եւ խաղաղասիրութիւնը առիթ է եղել, որ Հ

ւ չէ։ Մխիթարի գեղեցիկ յատկութեններից մինն էր {նորա} համբերութիւնը, այլեւ հաստատութիւնը իւր կամքի վեր

յ. արդարեւ այնպիսի յատկութիւնք, որ հեշտ ճարեցին {նորա} համար բոլոր բարեացակամների սէրը եւ յարգութիւնը։

կամների սէրը եւ յարգութիւնը։ Եւ այսպէս թափուեցան {նորա} մօտ ամենայն կողմից առատաձեռն պարգեւներ, եւ Վենետ

զում եւս տեսած լինէր, թէ պիտոյ է գայ մի օր, երբ {նորա} միաբանութեան գլխաւորը կամ, աւելի ուղիղ, իւր յաջ

եկեղեցին եւ այդ ճանապարհով շահէր Պապի սիրտը, երբ {նորա} միաբանութեան անդամները աշխարհին հրատարակէին, թէ

վերայ, հարկադրուել է սկզբումը Պապական ձեւանալ։ {Նորա} մեղքը չէ, որ նորա միաբանութիւնը նորանից յետոյ,

լ է սկզբումը Պապական ձեւանալ։ Նորա մեղքը չէ, որ {նորա} միաբանութիւնը նորանից յետոյ, նախապատիւ համարելով

է հասկանալ նորան։ Մեղաւոր չէ ո՛չ Մխիթարը եւ ո՛չ {նորա} յաջորդքը, այլ միայն արժանի մեր խորին ցաւակցութեա

հի վերայ ապրիլի 16-ին՝ 1749 թուակ., 74 տարօք։ {Նորա} մարմինը թաղուած է Ս. Լազարու վանքի եկեղեցու մէջ

որ կարողացաւ եւ ինչպէս միայն հնար էր նորան։ Բայց {նորա} պարծանքը ուրանալ, որովհետեւ այլապէս կարողացած չէ

թիւնքը յանձն է առել Հայկական դպրութեան համար։Թ՛ղ {նորա} բամբասողքը առաւել լաւ գործ կատարեն, թո՛ղ խրատ քա

սողքը առաւել լաւ գործ կատարեն, թո՛ղ խրատ քաղելով {նորա} արածների հետեւանքներից՝ հաստատեն իւրեանց մէջ մի

ի միաբանութենէ քաղեալ յընդարձակ պատմութենէ վարուց {նորա}, որ պահի 'ի նոյն վանս շարադրեալ 'ի Հ. Մատթէոս վ

Մատթէոս վարդապետէ Եւդոկիացւոյ ձեռնասուն յաշակերտէ {նորա} ։ Սա ինքն Մխիթար աբբայ 'ի տիս մանկութեան յետ ամաց

ն եւ զայլ ուսմունս, զի զնոյն յառաջ վարեսցեն զկնի {նորա}, միայն գիտեալ զօգուտ ազգին։ Եւ եկեալ 'ի Կոս

ր 'ի Ղալաթիա, եւ հալածանաց, որպէս պատմի 'ի վարս {նորա}, եւ յետ բազում ծանօթութեանց զոր ստացաւ առաջոյ եւ

ւ իսկ։ Եւ ահա մինչեւ ցայսօր անդ բնակին աշակերտքն {նորա}, թո՛ղ եւ զայլ վանատունս նոցա աստ եւ անդ։ Արդ,

լիթիքայի նոյն իսկ Մխիթարայ աբբայ հօր եւ հետեւողաց {նորա}. իբր զի 'ի կառուցանել անդ թէ զկրօնն եւ թէ զվանս

ոց, իբր նուիրակ հանելով աստ եւ անդ որպէս եւ զկնի {նորա}, եւ թղթովք օրհնութեանց առաքելով առ մեծամեծս 'ի ն

օր յաջորդեաց նմա Ստեփանոս առաջին աբբայ յաշակերտաց {նորա}, որ եւ առաւել ջատագով երեւէր Հայոց։ Ի ժամանակի

եղիս եւ 'ի Հայոց ստացաւ բազում բարեկամս. եւ բանք {նորա} եղեն միշտ համաձայն 'ի բարեհաճել զմին եւ զմիւսն եւ

ժամանակի գլխաւոր ծանօթն էր տէրութեան եւ խորհրդոց {նորա}, այսու ճանապարհաւ կամեցաւ զերծուցանել զուղղափառս

ր տալ մեր սիրելի ազգին, թէ ի՞նչպէս էր Մխիթարի եւ {նորա} ընկերութեան յարաբերութիւնը դէպի մեր ազգը կամ դէպի

պէս խօսելով այստեղ Մխիթարի վերայ՝ անցանենք քննել {նորա} ընկերութիւնը, որ շատ յեղափոխութենների ենթարկուեց

ց յօդուածի մէջ խօսեցինք Մխիթարի վերայ, պատմեցինք {նորա} վարքը եւ իւր անունով ասած ընկերութեան հիմք դնելը

ը, այս գործունէութեան շարժառիթքը դէպի մեր ազգը, {նորա} ներկայ դրութիւնը, որից անշուշտ երեւում էր, թէ ո

ը, որից անշուշտ երեւում էր, թէ ո՛րքան ապահով էր {նորա} ապագան, ընկերութեան կառավարութեան կերպը, այդ տե

նելի երանութիւնը։ Այս կեանքի կենտրոնը որոնելը եւ {նորա} գոյութեան եւ լինելութեան վերայ յոյս եւ հաւատ ունե

դեցութիւնը, յաղթահարելով եւ ընկճելով մի վայրկեան {նորա} կամակոր եւ մոլորական հասկացողութիւնը եւ ազատելով

մարդու նիւթական շրջապատի տպաւորութիւնքը, ազդելով {նորա} զգացողութեան վերայ, յետ են գանչում այդ ազատութիւ

արկելով իւր անձը կրօնի ազդեցութեանը, ընդունում է {նորա} կանոնքը եւ պայմանքը, որոնց խորհուրդը է առնել տալ

րդ, որ այնքան վատաբաղդ չէր գտանուած, որ շիջանէր {նորա} սրտի մէջ կրօնի ճրագը, իւր գործողութիւնքը կատարել

ոյժը եւ զօրութիւնը իսկոյն հասկացւում է՝ նայելով {նորա} կրօնի որպիսութեանը։ Ասա ինձ՝ ո՞ր կրօնի խոստովան

կան հոգի երեւում է իւր ահարկու մեծվայելչութեամբ. {նորա} համար չկայ ոչինչ քննութիւն, ոչինչ դատաստան, նա

է միայն եւ չէ ընդունում ոչինչ պատճառաբանութիւն։ {Նորա} գլխաւոր էական մասունքը բաղկանում են ամուլ եւ անպտ

օնի մէջ. կրօնի զօրութիւնը եւ ոյժը կենտրոնանում է {նորա} պաշտօնեաների մէջ, որ վարւում են ազգերի հետ ամենե

ս վարւում է մի հովիւ իւր ոչխարների հետ՝ ստանալով {նորա} կաթը եւ խուզելով բուրդը։ Ահա, այս անբնական եւ բ

ստեղծագործել էին, թէ անմօտենալի է Աստուածը եւ թէ {նորա} յարաբերութիւնը դէպի մարդկութիւնը ամենեւին այնպէս

, որոնց հետեւանքը էր ժողովրդի ստրկութիւնը, այլեւ {նորա} կոյր հաւատը դէպի կրօնի պաշտօնեայքը, որոնց ձեռքով

ւերացուց իւր ուսումը, որպէսզի մարդիկ, տեսանելով {նորա} հաստատութիւնը իւր վկայութեան վերայ մինչեւ Գոլգոթա

, պատրաստական սրտով եւ աներկմիտ հաւատով ընդունեն {նորա} ճշմարտութիւնը եւ ազատուին սատանայի եւ ստութեան ծա

ազատուին սատանայի եւ ստութեան ծառայութենից։ {Նորա} փրկարար արիւնն էր, որ լուաց տարաւ մեր վերայից ստ

րաւ մեր վերայից ստրկութեան եւ ծառայութեան կնիքը։ {Նորա} խաչն էր, որ խորտակեց մարդկութեան պարանոցի ծանր ե

, որի տակ հազարաւոր տարիներով ահա չարչարուել էր։ {Նորա} մահի արդիւնքն էր, որ մարդիկ ճանաչեցին ճշմարիտ Աս

ինքը՝ Քրիստոնէութեան հեղինակը, Յիսուս Քրիստոս։ {Նորա} վերջին կտակն էր սէր, ընկերսիրութիւն, որ, նորա

Նորա վերջին կտակն էր սէր, ընկերսիրութիւն, որ, {նորա} բերանից ընկնելով մքուր սրտերի մէջ եւ ոռոգուելով ն

ա բերանից ընկնելով մքուր սրտերի մէջ եւ ոռոգուելով {նորա} արիւնով, պտղաբերեց մարդկութեանը ազատութիւն, երջ

երջանկութիւն, խաղաղութիւն եւ յաւիտենական կեանք։ {Նորա} վարդապետութեան հիմքի վերայ պայծառացան ազգեր, կազ

հնազանդութիւն, երախտագիտութիւն, յոյս եւ հաւատ։ {Նորա} արդիւնքն էր, որ գերդաստանների մէջ թագաւորեց խնամ

ք, դարմանատարութիւն եւ խաղաղութիւն. մի խօսքով՝ {նորա} մահը գրաւական եւ ապահովութիւն եղաւ ամենայն կերպով

ասունների արիւնը, նա չէ հոտոտում զոհերի սեղանը, {նորա} առաջեւ ոչինչ է ամենայն փարիսականութիւն. նա կամի

է մարդու հոգին եւ բանականութիւնը, եւ այս կրօնն է {նորա} հոգեկան եւ բանական գործունէութեան աղբիւրը եւ շարժ

րով, մի անմերձենալի վարագուրի տակ ծածկած լինելով {նորա} աչքից պապականութեան ստոյգ ինչութիւնը, միւս կողմի

պի միջնորդութեամբ, որովհետեւ արքայութեան բանալին {նորա} ձեռքումն էր։ Այնտեղ, ուր կրօնի բոլոր ազատու

ամբ, բաց աչքով անմեղանչական եւ անսխալելի ճանաչել {նորա} անձը, ուր ժողովուրդը իրաւունք չունի ընթեռնուլ,

եմատութեամբ առաջին նպատակին, որին կամի հասանել։ {Նորա} մտացածին եւ կարծիքական տիեզերական հոգեւոր իրաւասո

ութիւնը։ Նա յայտնում է Ֆրանսիացոց թագաւորին, թէ {նորա} տէրութեան մէջ գտանուած իւրաքանչիւր գերդաստան պարտ

ւատալով եւ կամակորուելով, գահընկէց է լինում, եւ {նորա} յաջորդը՝ Վլադիսլաւ, աւելի խոհեմ գտանուելով, հր

կու հարիւր մարկա արծաթ հարկ վճարէ Գրիգոր պապին եւ {նորա} օրինաւոր յաջորդներին, սոցա՝ Դալմաթիու վերայ ուն

զիջանելով երիտասարդ արքայազնի խնդրին, ընդունել է {նորա} ՝ դէպի սուրբ Պետրոսը եւ դէպի նորա յաջորդքը հաւատա

ին, ընդունել է նորա՝ դէպի սուրբ Պետրոսը եւ դէպի {նորա} յաջորդքը հաւատարմութեան երդումը՝ առանց երկբայելո

յի վերայ որպէս իւր սեպհականութեան վերայ, պիտոյ է {նորա} պաշտպանը լինի"։ Պապը միեւնոյն երդումը պահանջեց

րակով ու սրով կապեցին պապերը մարդկութեան բերանը, {նորա} բանականութեան ազատ հոսանքը, եւ միլիոնակոր անդամք

գաղափարների հետեւելով, կարելի՞ է համաձայնիլ, թէ {նորա} կրօնը եւ Քրիստոնէութեան պաշտպան ձեւանալը չէր մի դ

իզիկական եւ հոգեբանական կողմից՝ նկատում ենք, որ {նորա} կազմուածքը ցոյց է տալիս մի այնպիսի կենտրոն, արար

ն մեզ, թէ մարդը ստեղծուած է ազատ լինելու համար. {նորա} ազատութիւնը հետեւանք է նորա ֆիզիկական կատարեալ կա

ազատ լինելու համար. նորա ազատութիւնը հետեւանք է {նորա} ֆիզիկական կատարեալ կազմութեանը եւ աննիւթ եւ իմացա

մարուած չէ եւ համարուելու չէ ազատութեան պաշտպան։ {Նորա} կանոնադրութիւնքը, հոգեւոր կարգերը եւ այլ անհամար

քը, իւր մէջ կազմել է մի ազատութեան շտեմարան, եւ {նորա} ծայրացեալ ազատութիւնը ամենայն բանի մէջ մարդկեղէն

նուանւում է պապական անմեղանչականութիւն։ Ինչո՞ւ։ {Նորա} համար, որ նա ազատ է, որ նա վերադաս է համարում ի

յն բանի վերայ։ Աշխարհի ընդհանուր լուսաւորութիւնը {նորա} համար չէ, եթէ լաւ գնահատենք լուսաւորութիւն բառիս

տական է խոստովանել այս գերմարդկային իրաւասութիւնը {նորա} ։ Նոքա, հոգեւոր իրաւասութեան հետ բոլորելով իւրեա

րաբար լսել այս հովուի ձայնին միայն եւ պաշտպանուիլ {նորա} հովանաւորութեան տակ։ Պապական զանազան կարգերը (o

քը։ Հենրիկոս չորրորդը խոստացաւ։ Պապը լուծեց {նորա} ամուսնութեան կապը Մարգարիտի հետ եւ թոյլ տուեց ամո

տութիւնը ցոյց տուեցին Հենրիկոս չորրորդին՝ ցցելով {նորա} կուրծքի մէջ Րավայլեակի դանակը։ Պապականութիւն

քննուելով Փարիզի պարլամենտի մէջ, դատապարտուեցան {նորա} վճռահատութեամբ, որ յայտնի է անունովս " Recueil m

րի եւ ընթացքի մէջ արդարացնում են եւ իրաւացնում են {նորա} խօսքերը, եւ մի այնպիսի մարդու, որ կասկածում էր

հ՝ ուսումնասիրելու հին լեզուի յիշատակարանքը, որ {նորա} աշակերտքը, հետզհետէ ձեռք բերելով, սկսեցին ուսու

. ընդհանուր լուսաւորութիւն տարածել մեր ազգի մէջ, {նորա} գործը չէր եւ նա բոլորովին ապարդիւն գտանուեցաւ։ Մ

ջ գնահատել այդ գործունէութիւնը՝ քննելով յառաջուց {նորա} շարժառիթքը։ Մեք հանդիպեցանք Մխիթարին Հայաստա

խիթարին Կոստանդնուպօլսի ճանապարհի վերայ, լսեցինք {նորա} խօսակցութիւնը Մարգար վարդապետի եւ Կարնեցի Խաչատու

արգար վարդապետի եւ Կարնեցի Խաչատուրի հետ։ Տեսանք {նորա} փախստականի պէս դուրս գնալը Տաճկաստանից դէպի Մօրէա

իտաւորութեամբ ենթարկուեցաւ նա պապական լուծի տակ։ {Նորա} ամեն մի քաջալերական խօսքերից, որ տալիս է իւր աշա

իաբանութիւնը պապական իշխանութեան տակից եւ ուրանալ {նորա} իրաւասութիւնը։ Աւելորդ է վերստին կրկնել այս

թարի միաբանութեան բուն խորհուրդը։ Մխիթարը եւ {նորա} մանուկ միաբանութիւնը Հայոց ազգի մէջ լուսաւորութիւ

պականութեանը։ Ծառայում է Հայոց ազգին՝ աշխատելով {նորա} լեզուի վերայ, ծառայում է պապականութեանը՝ հալած

ը եւ ձեռք բերած արծաթովը մէջ մտանել այլ գործերի։ {Նորա} աշակերտքը հետեւում են իւրեանց վարդապետին։ Բայց մ

անութիւնը պապականութեան լուծի տակից, թուլանում է {նորա} աշակերտների մէջ. երեւում են մարդիկ, որ մտածում

թարը պապականութիւնը դրեց իւր երեսին որպէս դիմակ, {նորա} ապագայքը ծնանում են արդէն դիմակով, բայց՝ հայկակ

մեծ չէ Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը. {նորա} աշակերտների օրից սկսանում է նա շարժուիլ։ Բայ

ըստ օրէ օտարանում է ազգից եւ սա (ազգը) նայում է {նորա} (Մխիթարեան միաբանութեան) վերայ, որպէս մի հերձո

ւ շարժառիթքը Մխիթարեանց ձեռքով, Մխիթարի մահից եւ {նորա} անմիջական աշակերտներից յետոյ էին նախ եւ յառաջ դոյ

ռակ, եթէ յիմ կոյս եւս չիցէ, ո՛չ երկնչիմ, զի ես {նորա} եմ որդի, նա իմ մայր եւ իմ պաշտպան. եթէ կամիցի ե

նդութիւն սորա, աւասիկ օր ասելով արձակեցին ընդդէմ {նորա} արս եօթանասուն հազար. զայն տեսեալ Իսկենտերայ նստ

ւ զտուն քո, զի թոյլ տուեալ է յարքայէ. յոչ կարել {նորա} զայս առնել, յանդիմանակցացն յաւել յարկ մի եւս եւ

Յաւուր միում 'ի ժողովն Մանուկեանց եհարց եղբայր {նորա} Մաթոս աղայն- 'ի Վահանի- ասէ- որպէս լսեմ, գրեալ է

անալ Հռովմի պապին։ Ահա գերապատիւ Չամչեանը եւ {նորա} գործերը. գրում է Վահան հաւատոյ գիրքը Հայոց եկեղե

քը հպատակում են Հռովմի պապին, այստեղ ճանաչում են {նորա} գլխաւորութիւնը, այնտեղ Հայոց ազգի մեծ մասը ընդու

ունենալ, որքան գործ պատահել են կամ պիտի պատահեն {նորա}, մանաւանդ թէ այդ գործը յարակցութիւն ունենայ մի ն

ւթական օգտի հետ։ Ճիզուիթը մի անբարոյական էակ է, {նորա} համար չկայ ոչինչ սուրբ բան. նորա սուրբ բանը է նո

րոյական էակ է, նորա համար չկայ ոչինչ սուրբ բան. {նորա} սուրբ բանը է նորա նպատակը, իսկ նորա նպատակը՝ նի

րա համար չկայ ոչինչ սուրբ բան. նորա սուրբ բանը է {նորա} նպատակը, իսկ նորա նպատակը՝ նիւթ։ Նպատակին հասա

սուրբ բան. նորա սուրբ բանը է նորա նպատակը, իսկ {նորա} նպատակը՝ նիւթ։ Նպատակին հասանելու համար ամենայն

նեց Յովհաննէս Մկրտչի քարոզութիւնքը եւ մկրտւում էր {նորա} ձեռքով։ Քահանայապետներին եւ միւս այլ վերեւումը յի

ռնալ ազգին, խնամել եւ հովուել ժողովուրդը՝ հոգալով {նորա} հոգեկան պիտոյքը։ Երանի՛ էր մեզ, եթէ ապառաժի վերայ

նէր։ Տարակոյս չկայ, որ մեծապէս ներգործել է այստեղ {նորա} զառամելութիւնը։ Մերայնոց ասելով՝ իմանու

զհինն դպրութիւն, եւ թէ [առ ոչինչ] համարիւր յաչս {նորա} փառքն էին հայախօսութեան, (որոց չգոյր՝ այլ [խոր

իրաւունս ընթանալ զնոյն՝ որ [բաց եւ արձակէ] առաջի {նորա}, մի՞թե ուրասցի զերախտապարտութիւն առ առաջնորդն՝

եւ եթէ ջովացեալ պարարտասցի անդաստան բանականութեան {նորա} կենդանի բարբառովն, որով վարին հայք առհասարակ յըն

ացեալ բանականութիւնն, առանց յղկելոյ զտեսողութիւն {նորա}, վասն զի՝ լուսաւոր մտածութիւն է, որ նախակարգէ

ոյս ընձեռել Ազգային մանկտւոյն եւ բառնալ զնախատինս {նորա}, ըստ որում մուրողաբար օտարին ապրի ողորմութեամբ,

հոգալոյ զգիւտ դպրութեան Հայոց, եւ յիրազեկ առնել {նորա} զժողովն բանիցն Աբելի՝ աղաչի չլինել անփոյթ, վասն

այլ եւ հանգամանք ամենայնին որպէս յաման ինչ ի միտս {նորա} հաւաքեցաւ: Եւ յարուցեալ յաղօթիցն՝ եստեղծ զնշանա

գել զՍահակ՝ ի կարգի կացուցանելով զվարդապետութիւն {նորա}, եւ զդպրութիւն Մեսրոպայ զառաջինն մերժեալ եւ զծախ

եւ սքանչանալ ընդ այրն եւ ընդ բազմավաստակ արդիւնս {նորա}: Յետ զամս եօթն յԱլեքսանդրիա վարժելոյ ընկերօք հան

ուտ զնա գոլ՝ ուսաք ի նորին իսկ գրուածոց եւ այլոց {նորա} ժամանակցաց: Յօրինէ [վասն] ի հայցուածոց ուրումն Թ

արարին: Ո՞չ զԼուսաւորիչն եւ զտգիտահալած զգրեանն {նորա} առ անգիտութեան " փաթաղիկէս " կոչէին. եւ այլ բազո

է ոք վերահասու լինել կամիցի՝ կարէ տեսանել ի Թղթի {նորա} առ Վահան, տէրն Մամիկոնէից, տպեալ ի Մոսկվա յամի

ագրատունեաց, որք բազմօք սատարեցին լուսաւորութեան {նորա} ՝ երեւեցուցանէ ի միջի այլոց զՅովհաննէս կաթողիկոս

եցական երգք ի զանազան դէպս: Յարձակ շարադրութիւնս {նորա} զառաջին տեղի ունի " Գիրքն կոչեցեալ Ընդհանրական "

եան, տպագրեալ է ի Մխիթարեան հարց, իսկ միւս ճառք {նորա} ի վերայ Հոգւոյն Աստուծոյ եւ Համբարձման Քրիստոսի գ

ցաւ ի լուսաւորութիւն ազգին, նսեմացուցանեն ընթացք {նորա}, այն է՝ հերձիչ նորա յեկեղեցւոյն Հայոց եւ անկանի

զգին, նսեմացուցանեն ընթացք նորա, այն է՝ հերձիչ {նորա} յեկեղեցւոյն Հայոց եւ անկանիլ ի գոգ պապին Հռովմայ

ք նոյնպէս մոռանալ զՄիքայել Չամչեան եւ զպատմութիւն {նորա} յերիս մեծամարմին հատորս, այլ եթէ ուսաք զճշմարտու

լխավորութիւն պապին Հռովմայ եւ զանտեղի իշխանութիւն {նորա} ի վերայ ընդհանուր եպիսկոպոսաց իբրեւ փոխանորդ Քրիս

լ ի թերութիւնս Չամչեանին, թէ զրկեալ է Պատմութիւն {նորա} առ հասարակ ի պատմաբանական կարգաց (systema), այ

ութիւն ընկերին: Ըստ ազգին լինի եւ պատմութիւն {նորա}, որպէս եւ ի պատմութիւնէ անտի մակաբերել հարկիմք զ

յն անցք ընդ մարդկութիւնս եւ դատաւոր նստիլ ի վերայ {նորա}, հանգամանաց աշխարհի, եւ ո՛չ իբրեւ ի վեր գերաշխա

ք թողուլ անբասիր զկրօնամոլ եւ զաբեղայամիտ յաջորդս {նորա} եւ զաշակերտս, որք անպատկառ եւ աներկիւղ յԱստուծոյ

, զի՞նչ գործ վճարեսցէ վասն Հայոց ազգի: Պաշտօն {նորա}, ջանք եւ վաստակք, եթէ ըստ խղճի մտաց վկայեսցուք

ուսումնականի չէր ամենեւին համաձայն ազնիւ նպատակի {նորա}, գրոցդ այդ լեզու անհասկանալի էր հասարակ ժողովրդե

արժանաւորութիւն եւ ո՛չ նսեմացուցանեն... անուան {նորա} մատենագրութիւնք նորա ծերացեալ հայախօսութեամբ, զի

չ նսեմացուցանեն... անուան նորա մատենագրութիւնք {նորա} ծերացեալ հայախօսութեամբ, զի ոչ ոք ի հեղինակաց 18

զի ոչ կարացաք ցայս վայր ժամանակի ճանաչել զնպատակ {նորա}: Օրագիր այդ յաւէտ քան զայլս թուի մեզ զարմանալի,

" ԶԲազմավէպ " օրագիրդ ի սկզբանէ անտի գոյութեան {նորա} մինչեւ ցնոր աւուրս ընթերցեալ եմք անընդհաւո, եւ ծ

նդդէմ լատինահայոց՝ այսմ անկաշառ վկայք են գրուածք {նորա}, Կրօնագիտութիւնն եւ այլ կրօնական յօդուած ինչ ի գ

իտեն եւ չխոստովանիցեն ընդ մեզ, թէ երկասիրութիւնք {նորա} թաղեալ եւ թաքուցեալ պահեն ի խորշս մատենադարանաց ի

ք էին. գործեալ է դորա այդ արդարեւ, այլ խորհուրդ {նորա} իրագործեալ է ոչ նորոգութեամբ հին լեզուի, այլ նոր

ենդաւրոս ոչ հին եւ ոչ նոր, այլ յաղագս անուանելոյ {նորա} զմասնիկքս ում եւ կը խժականս, աւելորդ համարիմք մա

եսչի Տեարց Լազարեանց Ճեմարանի։ ԶՔերականութենէ {նորա}, որ արտագրութիւն էր ի Սալլանթեան եւ ի Գաբրիէլեան

գործելոյն, այլ արժան էր խօսիլ ի մասնէ զքննութենէ {նորա} " Վէպք հնոյն Հայաստանի ", տպեալ ի Մոսկվա յամի 18

պատուական հեղինակին: Ոչ ուրանամք բնասիրութիւն {նորա}, զորոյ ապացոյց կարեմք ի մէջ բերել զՅովհաննէս կաթ

իւն նոցա, զբազմութիւն ժողովրդեան, զգրասիրութիւն {նորա} եւ զբիւր հանգամանս, յորոց զրկեալ եմք առ հասարակ

եւ սիրող ազգի եւ ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ դրութիւն {նորա} ասեմք թէ մի՞թէ՝ եթէ չէր մարթ զմեծն կատարել եւ զփ

ցա զօրհանապազն գանգատ ժողովրդեան առ ոչ հասկանալոյ {նորա} գրուածս ի լեզու Հայ. մի՞թէ չգիտեն պատուելի հեղին

յթ երկրի քամէ զմրուր բաղդին, զոր խառնեցին նախնիք {նորա} բնաւորեալ անմիաբանութեամբ, նախանձու, քսութեամբ

ուսանիմք ի ծերունւոյն Խորնոյ, այլ այս ցրտութիւն {նորա} ջեռցի տակաւ առ տակաւ եւ աստիճան առ աստիճան, իսկ

հայախօսութիւն, արժան համարիմ ք խօսիլ զկազմութենէ {նորա}, թէ զիա՞րդ արժան էր գործանաւորել եւ լինել հնար ե

այլ ի սեպհական հին լեզուէ, եթէ վերահասու լեալ էր {նորա} կազմութեան Հռովմէական լեզուաց, չեմք յերկբայս թէ

րքրել զպատմութիւն նորոգութեան լեզուին եւ զարձակել {նորա} ի Սլաւոնական կապանաց իննեւտասն դարուց, կարեմք հա

ինակք բամբասել զժողովուրդն առ անուսումնասիրութենէ {նորա}, որպէս թէ չէ կարող նա դատել եւ ճանաչել զարժանաւո

ծս, այլ ի հեզս եւ ի խոնարհս եւ որք դողան ի բանից {նորա}. ուսումնական եւ ուսանողն ողբան զանձինս գիտակցութ

նացն արտաքսեցաք յափշտակեալ եւ զգրեանն եւ զայլ ինչ {նորա} սեպհական, եւ այժմեան հակառակորդք լուսաւորութեան

նպատակի հիմնողին, անդատապարտ է նա, եւ խիղճ մտաց {նորա} ջինջ է քան զհայելի սուրբ, արար նա, զոր ինչ կարա

, որ վերջին եւ միակ հնար է պահելոյ զկենդանութիւն {նորա}: Հայք հարուածեալ են յետ բազում հարուածոց եւ պատժ

ոյութիւնս ի լսող դարձուցեալ գործարան լսել զգանգատ {նորա} զհինն լեզուէ, զհին հեղինակաց, որոց տեղեակ է մտա

լ զհայրենակիցս պատարագեալ, ի վերայ այսր ամենայնի {նորա} արժանաւորութեան ոչինչ կարէր վճարել, չեւ ստացեալ

գործ է, ատեայ զլոյսն, զի մի յանդիմանեսցին գործք {նորա} "։

նքը, թագուցանում էին Փրկչի կրած չարչարանքները եւ {նորա} աշխարհի երեսին ունեցած աղքատ ու ապաշուք կեանքը.

ները, որոնք Պապի երեսն էին տեսանում, լիզում էին {նորա} ոտքերը եւ կեղծաւորաբար ցոյց էին տալիս, թէ ինքեան

ւելով մահով դատապարտուած Կարգին, չէր կարող ջնջել {նորա} անցեալ ապիրատութենների յիշատակը Ազգերի սրտից, որ

ոյապէս։ Ոչինչ տեղում չ'ընդունեցին այս Կարգը, եւ {նորա} անդամների առաջեւ փակած մնացին աշխարհների դուռերը

թիւն ունենալ այս Կարգի մասին, ճանաչել եւ շօշափել {նորա} հոգին։ Այս խորհրդով, ես ցոյց կը տամ Կարգի ծ

Կարգի ծագումը եւ արագ տարածութիւնը, կը նկարագրեմ {նորա} ներքին կազմութիւնը, որի մէջ երեւում է նորա հոգին

ագրեմ նորա ներքին կազմութիւնը, որի մէջ երեւում է {նորա} հոգին եւ որից բղխում է նորա յարատեւութիւնը, այն

ը, որի մէջ երեւում է նորա հոգին եւ որից բղխում է {նորա} յարատեւութիւնը, այն ժամանակ, երբ ինքը Պապականու

անիայի Գվիպուսկօյա գաւառում, Լօյոլա ամրոցի մէջ։ {Նորա} ծնողքը թէպէտեւ երեւելի մարդիկ էին, բայց ո՛չ հարո

պերճ պալատի ճոխութենով, չ'կարողացաւ յագեցուցանել {նորա} վառ երեւակայութիւնը եւ եռանդուն գործունէութիւնը,

ջումը հրազէնքի գնտակից, վայր ընկաւ մեռելի նման։ {Նորա} այս վիրաւորութիւնը դատակնիք եղաւ պաշարեալներին.

ւ մինչ կատարում էին այս սոսկալի վիրաբուժութիւնը, {նորա} մօտ գտանուած մարդիկը, ինչպէս պատմիչները վկայում

մարդիկը, ինչպէս պատմիչները վկայում են, չ'տեսան {նորա} երեսում երկիւղի կամ չարչարանքի նշան։ Երկար ու ձի

մեքենայ, որ կամաց կամաց ձգելով՝ երկարացնում էր {նորա} ոտքը, թէ եւ այսպիսի բժշկութիւնը մեծ ցաւ էր պատճա

ի այլ ընդունակութիւն, մի բոլորովին նոր կոչումն։ {Նորա} երեւակայութիւնը, որ դեռ չէր ամրացած սաստիկ հարին

իւր անձը իւր ծառայութիւնը նուիրել Աստուածածնին եւ {նորա} անունի վերայ պատերազմիլ անհաւատների հետ, որոնց ե

եղաւ՝ սուրբ տեղերին երկրպագելու. բայց որովհետեւ {նորա} վէրքը բոլորովին առողջացած չէր, վասնորոյ նստաւ ձի

գալիս փողոցներում՝ ողորմութիւն հաւաքելով։ Ոչ ոք {նորա} մօտ չէր գալիս, ամենեքեան փախչում էին, իսկ երեխա

մենեքեան փախչում էին, իսկ երեխայքը քար էին ձգում {նորա} վերայ։ Այսուամենայնիւ Մանրէզի մէջ շուտով տարածու

մի աղբիւրի մօտ կիսամեռ ընկած եւ չ'բերէին Մանրէզ։ {Նորա} ջլերը բոլորովին թուլացած էին, նորան փոփոխակի երե

րակներում քարոզել ժողովրդին։ Ինչպէս ասում են {նորա} պատմիչքը, Իգնատիոսը այս միջոցին գրել է իւր շարադ

։ Չ'նայելով այս գրքի խորհրդական պարունակութեանը, {նորա} մէջ երեւում են ջանք եւ աշխատութիւն Կարգի օգտի համ

լ. երեւի թէ նա գրել է այս գիրքը Փարիզի մէջ, երբ {նորա} երեւակայութիւնը եւ հոգին ստացել էին փոքր խորամանկ

ւթենով, այսինքն՝ մուրացկանութենով։ Դժուար եղաւ {նորա} այս ճանապարհորդութիւնը. բոլոր Իտալիա ամայացած էր

եղից։ Գիշերները անցուցանում էր պարզ երկնքի տակ. {նորա} օտարութիւնը ժողոված էր ո՛չ թէ մի բնակութեան յարկի

ր. նա համարում էր, թէ այն նեղութիւնքը քաւում են {նորա} մեղքերը, վասնորոյ առաւել զօրանում էր հոգով։

իշերները հանգչում էր սուրբ Մարկոսի հրապարակումը։ {Նորա} ծանօթութիւնը հռչակաւոր Սպանիացիների հետ նորան այն

սաւորներին քարոզում էր շատ խիստ բարոյականութիւն։ {Նորա} քարոզները փոքր մնաց, որ գլխին փորձանք դառնային.

ն, փոխուեցաւ. նա մի այլ մարդ դարձաւ բոլորովին, {նորա} սիրտը յղացաւ նոր խորհուրդ աւետարանել Թուրքերին եւ

րանել Թուրքերին եւ առ հասարակ արեւելեան ազգերին։ {Նորա} անսանձ երեւակայութիւնը փոքր առ փոքր հանդարտեց, ե

երեւակայութիւնը փոքր առ փոքր հանդարտեց, երեւեցաւ {նորա} մէջ մտածողութիւն եւ անապատականը դարձաւ Քաղաքագէտ

յս կողմ քարշել երկրպագութեան համար։ Այս օրից ահա {նորա} գաղափարը կազմած է, կարգը (systema) պատրաստ, ա

մեկնում էր նորան լատինի քերականութեան կանոնները, {նորա} երեւակայութիւնը պատկերացնում էր զանազան բաներ։ Վ

Մինչեւ անգամ երկու երեւելի տիկիններ, համոզուելով {նորա} քարոզներից, ծպտեալ կերպարանքով ման էին գալիս նոր

որա քարոզներից, ծպտեալ կերպարանքով ման էին գալիս {նորա} քամակից եւ գտանւում էին նորա աշակերտների համարում

րանքով ման էին գալիս նորա քամակից եւ գտանւում էին {նորա} աշակերտների համարում։ Այս պատճառով նորան յափշտակ

լ, մինչ դեռ ոչինչ չգիտէր։ Վանահայրը, տեսանելով {նորա} տգիտութիւնը, իսկոյն հրամայեց բռնել նորան եւ իբրե

իսկոպոսը իսկոյն հրամայեց բանդ դնել նորան եւ բոլոր {նորա} աշակերտքը։ Իգնատիոսը եւ աշակերտքը բանդումը նստած

ամարեա՛ թէ այնքան բան գիտէր, որքան Բարսելոնում։ {Նորա} քարոզները, որ Սալամանկայում ասում էր, գործից ձգ

ի նորոյ նստաւ քերականութիւն ուսանելու։ Մի անգամ {նորա} ընկերներից մինը գողացաւ նորա վերջին արծաթը, որ բ

ուսանելու։ Մի անգամ նորա ընկերներից մինը գողացաւ {նորա} վերջին արծաթը, որ բերել էր իւր հետ Սպանիայից։ Ա

նոցա կամաւոր աղքատութեան ուխտը, որ իսկոյն գնացին {նորա} քամակից հիւանդանոցները եւ սկսեցին ապրել մուրացկան

ր պատրաստ ունելով նորան ծեծելու համար, ներգործեց {նորա} վերայ մի զարմանալի ազդեցութիւն։ Մի կողմից նա սաս

ւս կողմից՝ լաւ հասկանում էր բանի զօրութիւնը, որ {նորա} ընկերքը եւ բոլոր վարդապետները պիտոյ է գործ դնէին

ւթիւն եւ խիստ բարոյականութիւն քարոզել ժողովրդին։ {Նորա} քարոզութեան ձեւը շատ զարմանալի էր։ Ահա՛ նորա մի

ն։ Նորա քարոզութեան ձեւը շատ զարմանալի էր։ Ահա՛ {նորա} մի օրինակը։ Իգնատիոսը գիտէր, որ իւր ընկերներից

ա իւր ասպարէզի մէջ, այսինքն՝ Յիսուսականութեան։ {Նորա} այս նոր ուղղութիւնը երեւում է մանաւանդ իւրեան հետ

Իգնատիոսի վերայ եւ ոչինչ զուարճութիւն չէր գտանում {նորա} կրօնամոլութեան մէջ. պատճառ, ինքը շատ հաստատ չէր

ւմ էր Կսաւիէի առաջեւ, վերջապէս կարողացաւ ճանաչել {նորա} թոյլ կողմը։ Կսաւիէի ապրուստը շատ շռայլ էր, վասն

որհրդով խոստացան նոքա ընկնել Պապի ոտքերը, խնդրել {նորա} օրհնութիւնը, մատուցանել նորան իւրեանց ծառայութիւ

թէ գրուած է այն Փարիզում այն ժամանակ, երբ արդեն {նորա} վառ աշխոյժը եւ եռանդը փոխւում էր դէպի մի սառն քաղ

հարթ կամ անհարթ (viam planam aut arduam), եթէ {նորա} Գեթսեմանի պարտէզումը աղօթելու վերայ, պիտի երեւակ

erta magnitudine, figura et habitudine), չափել {նորա} երկայնութիւնը եւ լայնութիւնը։ Փրկչի յաղթութեան ե

բերելով հիանալու, պարապում ես պարտէզը չափելով, {նորա} ճանապարհների կարգը զննելով. դու, Թափորի ստորոտո

մանելի րոպէում, նայում ես սարի ձեւին, զննում ես {նորա} բարձրութիւնը, լայնութիւնը, արգաւանդութիւնը...

գու այսպիսի խառնափնդորուած վիճակը սաստիկ խանգարեց {նորա} առողջութիւնը։ Աշակերտքը բժիշկներ կանչեցին, որոն

Իգնատիոսը երկար չմնաց հայրենիքի մէջ. զուր տեղը {նորա} ծերունի հայրը եւ մանաւանդ եղբայրը ծունկ չոքած նոր

որա ծերունի հայրը եւ մանաւանդ եղբայրը ծունկ չոքած {նորա} առաջեւը աղաչում էին մնալ։ Նա հերքեց նոցա խնդիրը

ր ճարել։ Հոգեւորականութիւնը լաւ աչքով չէր նայում {նորա} վերայ եւ մինչեւ անգամ դատապարտում էր իբրեւ հերետի

րձաւ՝ Պաւլոս IV անունով) եւ բոլորովին արդարացաւ {նորա} օգնութենով։ Բայց եպիսկոպոսի բարեհաճութիւնը դէպի

։ Նա յոյս ունէր միաւորել իւր Կարգի հետ Լօյոլան եւ {նորա} աշակերտքը։ Բայց Իգնատիոսը կարո՞ղ էր արդեօք իւր ն

եւ մանաւանդ ողորմութիւնը. պատճառ, Իգնատիոսը եւ {նորա} ընկերքը ոչինչ չունէին։ Այս խորհրդով նա իւր աշակե

լ մնալով Պապի մարդասէր ընդունելութենից, ստանալով {նորա} օրհնութիւնը եւ երկու հարիւր դուկատը, որ հաւաքուա

րոյ չէր կարողանում յայտնապէս հետեւել Լօյոլային եւ {նորա} աշակերտների կարգումը լինել։ Բայց դորա փոխանակ գո

, թէ այդ անկիրթ Իգնատիոսի գրածը լինէր. երեւի թէ {նորա} աշակերտներից մինը եւ մանաւանդ Լայենէզն էր գրել։

ը, ե՛ւ Քրիստոնէութեանը եւ Պապական իշխանութեանը։ {Նորա} երկու ընկերքը համաձայնեցան նորա հետ եւ առաջարկութ

ան իշխանութեանը։ Նորա երկու ընկերքը համաձայնեցան {նորա} հետ եւ առաջարկութիւնը մնաց առանց հաստատուելու։

իւնը մնաց առանց հաստատուելու։ Բայց Լօյոլա եւ {նորա} ընկերքը չ'վհատեցան ամենեւին։ Նոքա առաւել եւս սկս

տպանութիւնը, որ իւր կոնդակովը սրբեց Իգնատիոսի եւ {նորա} ընկերների արատաւորուած պատիւը։ Այս միջոցին Յ

յի մէջ։ Զուր տեղը Լեւոն X Պապը աշխատում էր փակել {նորա} առաջը " Նզովքի կոնդակովը"։ Ինքը՝ Կայսրը, մի կ

ամայն ոչնչացնէ ժողով կազմելու դիտաւորութիւնը, եւ {նորա} յաջորդը, երբ նստաւ Հռովմի գահի վերայ, տեսաւ, ո

եւ թոյլ տալ, որ ժողովքը լինի։ Բայց զուր գնացին {նորա} աշխատութիւնքը այն մասին, որ ժողովը լինի Իտալիայո

տութեան)։ Աւելորդ եմ համարում դուրս գրել այստեղ {նորա} բոլոր ճառը, որ ամբողջ գրուած գտանւում է Paolo Sa

ոպոսները լցուել էին արհամարհանքով դէպի նա եւ դէպի {նորա} գոված Պապը։ Մանաւանդ Փարիզի Արքեպիսկոպոսը մի առա

ատահեցաւ եւ հզօր հակառակորդների, որ ճանաչում էին {նորա} հոգին եւ ուղղութիւնը։ Պորտուգալիայում դատապարտու

եց նա իւր խոստմունքը, երբ արդէն Փարիզ էր հասել։ {Նորա} միջնորդութենովը Հենրիկոս II-ը հրամայեց Պարլամենտի

սահատուին, այլ շարունակեն իւրեանց աշխատութիւնը։ {Նորա} հետեւողութենով խուզարկու ատեանը դատապարտեց Փարիզե

խորհրդաւոր դարագլուխը, այսինքն՝ Լօյոլայի մահը։ {Նորա} կեանքում պատահած անօրինակ անցքերը, նորա անդադար

ի մահը։ Նորա կեանքում պատահած անօրինակ անցքերը, {նորա} անդադար հոգսը եւ աշխատութիւնքը, որ կրում էր Կարգ

գը ընդարձակելու եւ տարածելու համար, հետեւեցուցին {նորա} մարմնի նուազութիւն, որ թուլացուց Իգնատիոսի ի բնէ

ը խօսելով եթէ ասենք, նա, ո՛չ այն է եւ ո՛չ այն. {նորա} հռչակուած սրբութիւնը ո՛չ այլ ինչ էր, եթէ ո՛չ կամ

անքի վերջին ժամանակներումը չ'մնացին Իգնատիոսի մէջ {նորա} առաջուայ աշխուժի եւ ոգեւորութեան մինչեւ անգամ եւ

ավարութեան մասին, բնականաբար, պիտոյ է հեռացնէին {նորա} միտքը երկնային տեսիլքներից, երազներից եւ դարձուց

երախտապարտ է Լօյոլային, որովհետեւ նորանից ստացաւ {նորա} զինուորական հոգին։ Լայենէզի եւ Ակուաւիու Մաքիաւե

ր նորան հասանելու։ Միմիայն կրօնական մոլութիւն էր {նորա} խորհուրդը եւ նպատակը, որին հասանելու համար ոչինչ

աշքներ։ Միմիայն Րիբադանէյրա, խոստովանելով միայն {նորա} սրբութիւնը, հերքում է նորան վերագրած շնորհքները

ցանկալի էր Յիսուսեաններին, որ գրէր հեղինակը, եւ {նորա} առաջին տպագրած օրինակները ջնջուեցան որքան կարելի

երի Կարգը, եւ Նիդերլանդիայի Յիսուսեանները գրեցին {նորա} մահարձանի վերայ հետեւեալ արժանի ուշադրութեան խօսք

ւ համար բաւական չէր ամբողջ աշխարհի տարածութիւնը, {նորա} մարմինը պահւում է այս անշուք եւ նեղ բլուրի տակ։

արածուելու պատմութիւնը, հետեւում է այժմ ցոյց տալ {նորա} ներքին կազմակերպութիւնը, որ ինչպէս պատճառ էր Կար

ութեան օրինակական գործ։ Իգնատիոսը անգիտաբար դրեց {նորա} հիմքը եւ հաւաքեց նիւթեր, որ կարգի դրուեցան յետոյ

եւելի գործերի մասին։ Գեներալի մահից յետոյ իսկոյն {նորա} տեղը բռնում էր Գեներալ յաջորդը, որ վաղուց արդէն

յսինքն՝ խաբեբայական շարժողութենով դադարեցուցանեն {նորա} ճշմարիտ աճեցականութիւնը, ուժաթափ առնեն նորան դպր

ոքա հաստատւում էին, իսկոյն շինում էին եկեղեցի եւ {նորա} մօտ հոյակապ դպրոց՝ հարուստ ամենայն տեսակ բաներով

ւն ունէր այս գիտութիւնը Յիսուսեան դպրոցների մէջ. {նորա} բոլոր ուսման շրջանը կատարւում էր չնչին բաների մաս

rsona Daphnydic et Lycidae " (Սուրբ Իգնատիոսը եւ {նորա} առաջին ընկերը՝ Պետրոս Ֆաբեր իբրեւ Դաֆնիս եւ Լիցի

իւր բոլոր պարագաներով անցնում է դէպի Ակուաւիու եւ {նորա} յաջորդների հոգին. մինչեւ անգամ եւ այժմ ամենայն տ

նած մինչեւ մանուկը, խուռն բազմութենով վազում էին {նորա} մօտ, որ տեսանեն այս հրաշալի մարդու երեսը։ Կսաւի

նը, Եափոնիայն կը հետեւի Չինաստանին, ըստ որում՝ {նորա} կրօնի կենդրոնը այնտեղ էր։ Կսաւիէ չ'ընդունեց այն

ականներին, եւ թէ դեսպանք միայն կարո՛ղ էին մտանել {նորա} մէջ։ Բայց այս դժուարութիւնը արգելք չեղաւ Կսաւիէի

տուգալացի հարուստ վաճառական։ Կսաւիէն գտանւում էր {նորա} մարդերի մէջ։ 1552 թուականին դեսպանութիւնը հասաւ

վ կապել բոլոր դեսպանութիւնը։ Կսաւիէն հազիւ փախաւ {նորա} ձեռքից մի հասարակ նաւակով մինչեւ Սայքամ։ Այստեղ

առանձին ներգործելով Կարգից, չ'սեպհականեց ինքեան {նորա} բնաւորութիւնը, այլ մնաց այն ոգեւորութեամբ, որով

դուրս էր եկել Լօյոլայի " Հոգեւոր Վարժութենից"։ {Նորա} կոյր եւ ամենայն վտանգ արհամարհող ջերմեռանդութիւնը

դարերի Քրիստոնէական քարոզիչներին, այլ, նայելով {նորա} անհամբերութեանը եւ ինկուիզիտորական բնաւորութեանը

սուսեանները, Քրիստոս քարոզելով, թագուցանում էին {նորա} չարչարանքը, նորա մահը, մի խօսքով՝ այն ամենայն

տոս քարոզելով, թագուցանում էին նորա չարչարանքը, {նորա} մահը, մի խօսքով՝ այն ամենայն բանը, որ սեպհական

եծ հանդէսով երաժշտական նուագներով, ման էին ածում {նորա} տան չորս կողմումը կուսական չափահասութեան խորհրդակ

ոքա ցոյց էին տալիս Աւետարանական Վարդապետութիւնը՝ {նորա} բոլոր Աստուածային պարզութենով։ Եւ այս էր պատճառը

րեւ անդամների միեւնոյն մարդկութեան, որ ներկայ էր {նորա} Աստուածայնութեան առաջեւը, ահա թէ ինչ բան յաղթեց

էին Քրիստոնէութեան առաջին քարոզիչքը Հռովմում դէպի {նորա} հաստատ եւ հզօր քաղաքականութիւնը, որի հիմքը ստրկո

ներկայութեամբը ոտքի տակ կոխել խաչը որպէս ապացոյց {նորա} անքրիստոնէութեանը։ Ամենայն ոք այս անարգութիւնը չ

ռաւ անտանելի չարչարանքի մէջ, մինչդեռ ջարդում էին {նորա} ոսկերքը գաւազանով։ Բայց շատ չ'քաշեց Յիսուսեա

, ինչ ժամանակ ներկայանալով Կայսրին, ծունկ չոքեց {նորա} առաջեւը Չինացոց սովորութեամբ։ Յիսուսեանք, Մանդա

դակը գործ դրուի, եւ կատարուի այն, ինչ որ գրած է {նորա} մէջ, այն ժամանակ Չինաստանի մէջ Քրիստոնէութիւն չէ

որ երբէք տեսած չէր եւ ոչինչ հասկացողութիւն չունէր {նորա} մասին։ Ի՞նչ կ'ասէին իմ համար, թէ եւ ես երկնքի ո

ծ եւ անհաւատարմութիւն կար Մեցցաբարդայի վերայ, որ {նորա} բնակարանի դուռի մօտ պահապանք էին կանգնած, եւ ո՛չ

քան սիրում էր Յիսուսեանները, վախճանեցաւ շուտով, {նորա} ժառանգը, առ հասարակ քրիստոնեաներին չ'սիրելով, խ

րգը, հիմնարկելով Պարագուայի Հասարակապետութիւնը, {նորա} կազմուածքի մէջ ցոյց տուեց կատարելապէս իւր քաղաքակ

, բացի այն բաներից, որ կարող էր կերպարանագործել {նորա} միտքը եւ հասակաւոր մարդ շինել երեխայից։ Այն ձեւը

ժողովրդական իրաւունքի անունով՝ ի հարկէ խառնելով {նորա} հետ իւրեանց Աստուածապետական Հասարակութեան տեսութի

Կամենալով ջնջել այն տպաւորութիւնը, որ գործել էր {նորա} ճառը, գրեցին ճառի պատասխանը հայհոյանքի եւ զրպարտ

այլ ոք կազմէ Հասարակութեան համար Համախմբութիւն։ {Նորա} յիմարութենների, ցանցառութենների, իշութենների (

ց պիտոյ է թռչին, հասանեն ագռաւները եւ անգղները՝ {նորա} մարմնի հոտը առած, գերեզման, որին չէ պիտոյ կարող

, եզն, էշ, անարժան այն ջրին, որով լուանում են {նորա} գլուխը, այնպիսի ծաղրածու, որի գլխին պիտոյ է դնե

աշխարհը։ Ինչպէս Մեզերիէ ասում է, Յիսուսեանք էին {նորա} քարոզիչքը եւ փողարքը։ Նոցա միջից մանաւանդ երեւել

I-ի հետ, որովհետեւ սա պաշտպան էր Հուգենօտներին։ {Նորա} հետ միացաւ եւ մի այլ Յիսուսեան աբեղայ՝ Կլօդիոս Մ

արդինալ Բուրբոնին թագաւորեցուցանելու համար, բացի {նորա} բոլոր մերձաւոր ժառանգաւորներից, որ ընկել էին հեր

աւորը արեան մէջ թաւալուած, իսկ աբեղայն՝ կանգնած {նորա} մօտ արիւնոտ դանակը ձեռքին, յարձակուեցան Կլեմանի

քանի դրամների վերայ, որ այն ժամանակ կտրուել էին {նորա} պատկերով։ Ֆրանսիայն շփոթութեան մէջ էր, թէ ո

կը քարոզէ նորան նեռն, սուտ Քրիստոս եւ կ'ունենայ {նորա} հետ մշտնջենական եւ անհաշտ պատերազմ... Եթէ առաջ

անհաշտ պատերազմ... Եթէ առաջուայ ժամանակներումը {նորա} նախորդ թագաւորները գիտէին՝ ինչպէս պատժել այսպիսի

վը վրէժխնդիր լինել այն անպատւութեանը, որ բերեցին {նորա} արիւնի, նորա տան եւ բոլոր Ֆրանսիայի Պարլամենտներ

ինել այն անպատւութեանը, որ բերեցին նորա արիւնի, {նորա} տան եւ բոլոր Ֆրանսիայի Պարլամենտների վերայ"։

։ Այս միջոցին վախճանեցաւ Սիկստոս V-ը։ Շուտով {նորա} քամակից մեռաւ եւ Գրիգոր XIV-ը, որ անցել էր Պապակ

նով։ Յիսուսեանների համար մեծ աշխատանք չէր արժում {նորա} խելքին նստեցնել, թէ ով որ սպանէ Հենրիկոս IV-ը,

խոնարհեցաւ, որ վեր առնու, եւ այս դիպուածը փրկեց {նորա} կեանքը։ Ի՞նչպէս։ Շատէլ դուրս եկաւ թագնուած տեղի

, որ վեր առնու թաշկինակը, վասն որոյ դանակը հասաւ {նորա} երեսին եւ թեթեւ վէրք դրեց շրթունքի վերայ եւ կոտրե

ռեց քանդել այն տունը, ուր բնակւում էր Շատէլ, եւ {նորա} տեղում մի բուրգ շինել թագաւորի փրկութեան եւ Յիսու

ով խոստացաւ Պապին մի քանի ժամանակից յետոյ կատարել {նորա} պահանջածը, այսինքն՝ յետ գանչել աքսորից Յիսուսեա

չունէր իւրեանց վերայ։ Նոքա որոշեցին ուղղել դէպի {նորա} սիրտը Րավալեակի սուրը այն ժամանակ, երբ Հենրիկոսի

14ին, թագաւորը Լուվրից գնում էր կառքով զինարան։ {Նորա} կառքի մէջ նստած էին դ'Էբերնօն, Մօնբազօն, Լեւարդ

կարո՛ղ էր տեսանել նորան։ Կօտօնը, որ դրած էր {նորա} մօտ, նորան մեռանելու պատրաստելով համոզում էր չ'զ

լին եւ հանգուցեալ թագաւորի դէպի այլ հաւատարիմքը, {նորա} շարունակ հրաժարուելը Րավալեակի խորհրդակիցքը գտանե

հարկադրէ նա Րիշիէին հրաժարուիլ իւր գրքից եւ գրել {նորա} հակառակ, մի խօսքով հերքել իւր ասածները։ Րիշիէ չ

րոշեցին հնազանդ լինել նորան եւ ծառայել նորան, որ {նորա} ձեռքով կարողանան օգուտ քաղել եւ առաջին ներգործողը

իսուսեան կարգը հասաւ վերին աստիճանի կարողութեան. {նորա} անդամքը տարածուած էին աշխարհի ամենայն կողմը, հար

, որ ատում էր Յանսէնին այն պատճառով, որ վերջինս {նորա} գործերի ընթացքը անուանել էր Մաքիաւելական եւ դատապ

կանջի համար լսելու անպատեհ։ Պապը պատասխանեց, թէ {նորա} կոնդակը բացայայտ է եւ պարզ, եւ թէ ինքը չէ կարո՛ղ

նելու այսուհետեւ եւս։ Քենելը բանդ դրուեցաւ, {նորա} բոլոր կայքը գրուեցան գրաւեցան, այն գումարը, որ

ր բարեկամները նուիրում էին նորան, գործ էր դրւում {նորա} պահապանները եւ բանդապետները կերակրելու համար։ Նո

վերայ, մեծացուցած եւ հակառակ կերպով նկարագրելով {նորա} առաջեւ երիտասարդութեան ժամանակ գործած մեղքերը, ո

անի դուռնի մօտ, զղջում էիք, որ այնպէս վարուեցաք {նորա} հետ եւ կ'արդարացնէք նորա անձը"։ " Բայց ես չունի

իք, որ այնպէս վարուեցաք նորա հետ եւ կ'արդարացնէք {նորա} անձը"։ " Բայց ես չունիմ ոչինչ ատելութիւն դէպի ն

Յիսուսեանների խռովարարութեան պտուղը այն եղաւ, որ {նորա} երեւելի թագաւորներից մինը, իւր կեանքի վերջին օրե

Ժիրարը Լիօն քաղաքում։ Յիսուսեանք փառաւորում էին {նորա} անունը՝ իբրեւ զրպարտուած մարդու անուն, եւ վերագ

րերում նա իւր մերձաւոր մարդերով, որ բաժանորդ էին {նորա} կարծիքներին, եկեղեցի էր գնում, ժողովուրդը յայտն

էր գնում, ժողովուրդը յայտնի յայտնի քրթմնջում էր {նորա} մասին եւ շատ անգամ աղաղակով վիրաւորում էր նորան։

մէջ ախտերը, եւ Աբբայն այս կերպով կարողացաւ շահիլ {նորա} հաւատարմութիւնը եւ սիրելի մնաց նորան մինչեւ մահը

ակաց ծախսով։ Ժողովուրդը ամենայն օր գումարւում էր {նորա} գերեզմանի վերայ, որպէս թէ նորանով գործուած զանազ

լ դը Նոյալը շուտով վախճանեցաւ խոր ծերութեան մէջ։ {Նորա} փոխանակ Յիսուսեանների խորամանկութենով Փարիզի Արքե

հանելու։ Զինուորքը յափշտակեցին այս մարդը եւ գտան {նորա} գրպանի մէջ երկու երկսայրի դանակներ, մինը՝ մեծ,

երի մատնեց նորան. տաքացրած ագցաններով բոկում էին {նորա} մարմինը եւ տաք իւղ էին լցնում բացուած վէրքերի վեր

եւ այլն եւ այլն։ Ոչինչ բան չ'կարողացաւ ներգործել {նորա} վերայ. նա չ'տուեց իւր խորհրդակիցների անունը։ Թղ

րհրդակիցների անունը։ Թղթեր եւս չէր կարելի գտանել {նորա} մօտ, ըստ որում Յիսուսեանք իւրեանց կանոնի զօրութե

ուրեմն ո՛չ թէ ամբողջ Կարգը, այլ վերեւումը յիշած {նորա} մի մասնը պարտաւոր է վճարել Լաւալլետի պարտքը։ Պար

ափելի չարչարանքների։ Կլեմենտ XIII-ը վախճանեցաւ, {նորա} տեղ նստաւ Պապական աթոռը Կլեմենտ XIV շատ ուսումնակ

ակայել իւր անձը եւ այն առարկաները, որ գտանւում են {նորա} մէջ։ Պարբերութիւն (Punctum) երեւակայած պատկերը մա

Սպանիական կորստաբեր ընկերութեան կործանողին, {նորա} ողջութեան եւ հայրասպանների վրէժխնդրութեան վերայ ո

հայրասպանների վրէժխնդրութեան վերայ ուրախացողքը եւ {նորա} մեծութեան պատուասիրողքը։ Կրկնապատիկ եղաւ ճակատագր

քին, ուրեմն հրապարակ կանչել խելքերը, խոստովանել {նորա} իրաւունքը եւ այս կերպով ուսուցանել, որ ազգի մէջ

ազգը, նոյն չափով պարտակա՛ն է նշաւակել եւ սպանել {նորա} պակասութիւնքը, որպէսզի ազգութիւնը, աւելի մաքուր

նուիրած են իւրեանց անձը, խօսքը եւ գրիչը սորա կամ {նորա} պակասութիւնքը ծածկելու: Ոչ երբեք պիտի չառաջ

ազգասէրքը, որ իւրեանց սէրը դէպի ազգը յայտնում են {նորա} պակասութիւնքը քօղարկելով, որով անուղղակի կերպով

խայտառակուած չարագործի անձը, հերիք է որ բորբոքէ {նորա} վերայ արդարադատութեան փայլակները, ո՛չ միայն ժամա

քա բարոյականք են. այլեւ քաղաքականապէս ենթարկելու {նորա} անձը այն պատիժներին, որ սահմանւում են քրէական ոճ

Մեղուի վճռին, այլ աւելի եւս: Մեղուն հրատարակեց {նորա} անձը միմիայն քահանայութենից զրկուած. իսկ ես ասու

քաւէ իւր մեղքերը, չեմ կարող հաղորդութիւն ունենալ {նորա} հետ " ի հոգեւորս ", որպէս լոկ քրիստոնեայ եղբօր հ

րս ", որպէս լոկ քրիստոնեայ եղբօր հետ: Ո՛ւր մնաց {նորա} քահանայութիւնը: Պօղոսի պէս հոգեւորք, եթէ կ

իտ լուսաւորութեանը տեղի գտանել իւր փառահեղութեամբ {նորա} կենտրոնումը բնակող հայ սրտերի մէջ. այսպէս ես եւս

րութեանը, այն աւետաբեր եւ բարեգուշակ ձայնին, որ {նորա} ճակատին առաջին անգամ հնչեց դէպի մեզ, " այսուհետե

ղողի ջրից... Բայց այդ եւս ներելի է, որովհետեւ {նորա} նման ուսուցիչները կտակ ունին Նոյ նաւապետից:

պիտոյ է հրամանակատար լինէր. եթէ ո՛չ, նոյն ուղտը {նորա} դրանը կը չոքէր. միեւնոյն ժամանակին աշակերտի շալա

էրի պիտի ճարես. այսինքն էրիի ոսկորը, որ սկիզբը {նորա} վերայ գրես, մինչեւ որ ձեռքիդ մատները գրչին սովոր

անի թէ ես եւս օգնող լինել այդ գործակատարութեանը, {նորա} համար, որ Հայաստանի ծխեալ աւերակների մէջ բաւական

ստումը մոռանալով: - Չէ՛, սխալ է քո ասածդ, {նորա} համար, որ պ. Շահբէգը իւրեան ամրացնելով այն դրօշ

նծայէր նորան, որ զբօսեցուցիչ եւ օգտակար կը լինէր {նորա} երեխային եւ որ, չնայելով մաքուր եւ լաւ թղթի վերա

ւմ, մեք չենք տեսանում որպէս ընդհանուր ուղղութիւն {նորա} բոլոր աշխատութենների մէջ. նորա " Նոր այբբենարանը

հանուր ուղղութիւն նորա բոլոր աշխատութենների մէջ. {նորա} " Նոր այբբենարանը " գրած է այնպիսի լեզուով, որով

թէ Պ. Գամառ-Քաթիպայի սրտի վկայութիւնը համաձայն է {նորա} գործածած՝ Կառամզինի իմաստուն խօսքին, ապա ի՞նչպէ

զինի իմաստուն խօսքին, ապա ի՞նչպէս պիտոյ է մեկնել {նորա} գործակատարութիւնը, որ անհամաձայն է այդ առածին,

նզօն Կռուզօի պատմութիւնը ", եթէ սորան համեմատենք {նորա} տետրակների հետ, տեսանում ենք, որ հեղինակը փոքր

եզուի վերայ։ Այնուամենայնիւ պիտի խոստովանել, որ {նորա} լեզուի մէջ անխտիր երեւում են տարերքը երկու գլխաւո

ուրդը կամ չէ արտաբերում. ի՞նչ հարկաւոր է հետեւել {նորա} աղճատանքին։ Մեք կը համաձայնինք այն ժամանակ զոհել

թիւնը, մշակել այդ լեզուն՝ ներս բերելով դորա մէջ {նորա} մարդավայել եւ արժանի Եւրոպական անունի գաղափարներ

ինէին նորան մեր բարեմիտ փոքր ի շատէ ծանօթութիւնքը {նորա} աշխատութեան վերայ, նորա ապագայ ասպարիզումը։

ոքր ի շատէ ծանօթութիւնքը նորա աշխատութեան վերայ, {նորա} ապագայ ասպարիզումը։ 1858 թ. մայիս

օս եւ Վարդիթերը " առնունք որպէս բանաստեղծութիւն, {նորա} տկար եւ թոյլ կողմերը այն տեղերումն են, ուր հեղին

ւ ջլերի անխոտոր եւ առողջ պաշտօնակատարութիւն։ Եթէ {նորա} ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում են, որ նա հանգիստ խ

իս " տեսնում են նորան Ապարանցիք։ Մի շաբաթ է, որ {նորա} քամակից ման են գալիս Աշտարակի տղաքը, տեսնում են

յետոյ Գարեգինն է նորան տեսնում, եւ Սօսը գալիս է {նորա} մօտ։ Գարեգինը խրատում է, համոզում է տուն դառնալ

սառուցի վրայ թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բնաւ {նորա} երեսի գոյնը չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասա

ոված եւ ծարաւ, բնաւ նորա երեսի գոյնը չէ թռչում, {նորա} առողջութիւնը չէ սասանում։ Իսկ երբ տանը նստած լսո

ործը հեղինակի մտքում եւ սրտում արդէն վերջացած է, {նորա} ոգին էլ բան չունի այս գործի հետ։ Բայց երբ բռնադա

ր կարդացողը ոչ միայն Աշտարակի վարքի, բարքի, այլ {նորա} լեզուի վրայ էլ տեղեկութիւն ստանայ, ոչ միայն ազատ

որեւիցէ գաւառական բարբառ քննել, սորվել, տեսնել {նորա} արժանաւորութիւնքը եւ թերութիւնքը, բայց այսչափ մի

թեան ազդեցութեան տակ, պատմական դէպքերը չեն անցել {նորա} վրայից առանց իրենց հետքը խոր դրոշմելու, եւ բարբա

կամ ծաղրելի, եթէ մի սարսափելի աւերանքի տակ ընկել {նորա} լեզուն։ Այս դրութիւնից պարզ երեւում է, թէ որ աս

եղած. պատճառ, նոր լեզուի հիմնաւոր գիտութիւնը, {նորա} մշակութիւնը եւ ապագայ միութեան գաղափարը առանց այդ

եւով, բայց այդ մի քանի տողից էլ պարզ տեսնում ենք {նորա} ուղղութիւնը նրա լեզուի մշակութեան մէջ, եթէ միայն

քանի նկատողութիւնքը կարող են նորան օգտակար լինել {նորա} ապագայ ասպարիզում, մանաւանդ եթէ ուխտ չէ արել միշ

գրելու։ Թէեւ ճշմարտութեան անունով ասում ենք, որ {նորա} բնագրի (Աշտարակի) լեզուն համեմատաբար աւելի կատա

թիւնը եւ շատ անաջող յառաջաբանը։ Անաջող ածականը՝ {նորա} յառաջաբանին տրված, նորա բովանդակութեանն է վերաբե

աբանը։ Անաջող ածականը՝ նորա յառաջաբանին տրված, {նորա} բովանդակութեանն է վերաբերւում, որ լեզուի մասին մ

" այս է կարգը կանգնելոյ " (եր. 181)։ Մենք {նորա} համար այս մէկ հատ բանը մէջ բերինք, որ իրեն իսկ հ

ս, նայելիս, օրինակ՝ " նորան տեսնելիս ասա ", " {նորա} վրայ նայելիս զարմացան ". ինչ են այս նայելիսը, տ

կամ ւ, որ ծուռ հնչիւնը հաստատել չերեւնայ " (Տես {նորա} քերական. 179 եր. )։ Ծուռ հնչում ասում է այն

ի նոյնպէս ում մասնիկի հետ։ Եթէ ասենք կամ գրենք " {նորա} ձեռքերը ներկում են " եւ այս ենը ընդունենք որպէս է

նդիր եւ ուրիշ բան չէ հասկացնում, եթէ ոչ այս թէ " {նորա} ձեռքերը ներկի մէջ են"։ Իսկ եթէ գրենք " նորա ձեռ

է " նորա ձեռքերը ներկի մէջ են"։ Իսկ եթէ գրենք " {նորա} ձեռքերը ներկումեն ", այս տեղ ենը ընդունելով որպէ

իւն, ումի հետ միացած, իսկոյն հասկանում ենք, թէ {նորա} ձեռքերը ոչ թէ ներկի մէջ են, այլ ներկելու գործողո

եթէ անորոշ է ներկը, իսկ թէ որոշեալ, այն ժամանակ {նորա} ծայրին կպչում է ը տառը, որով փարատվում է ամեն մթ

կարող է ժողովրդի խօսած լեզուն մաքրել, մշակել կամ {նորա} վրայ ազդեցութիւն ունենալ։ Եւ ինչպէս կարնայ ժողով

տ-ի խնդիր դարձած բառը առնում է սեռական հոլովով եւ {նորա} մօտ դնում է կամ չափ խօսքը՝ գործիական չափով, կամ

ոս հինգերորդը տուեց Աթենասի արձանի ձեռքը՝ խլելով {նորա} նիզակը։ Բայց նա իր խելքով ասում էր, երբեմն, Հռ

ը յաղթական կանգնի Աթենասի ձեռքում, եւ թո՛ղ փշրվի {նորա} մահաբեր նիզակը։ Մենք չենք կարող այս դրութեան հետ

շատ անգամ առանց բառարանի օգնութեան հասկանում ենք {նորա} նշանակութիւնը, որովհետեւ ամբողջ բանի զօրութիւնը

ռարանը։ Այս պատճառով հին լեզուի առտաքին ձեւերը, {նորա} բաղդասութեան կճեպը (կեղեւը) նոր ժողովուրդը չի մ

ւթեան եւ առաջադիմութեան վրայ, գոնէ կը դանդաղեցնէ {նորա} ընթացքը։ Կան բառեր կամ ձեւեր, որ Արարատեան Հայն

ւ մեր անաչառ քննութիւնը բնաւ երբեք չպիտի նսեմացնէ {նորա} արժէքի եւ քանքարի փայլը, այս պատճառով մենք հաստա

փայլը, այս պատճառով մենք հաստատ որոշում ենք ամէն {նորա} արժանաւորութիւնը խոստովանելով, տեղ-տեղ երեւցած ա

նք ինչ որ ցոյց էր տայիս նա. եւ ծանօթ լինելով մեզ {նորա} ցոյց տուած բնութիւնը, վկայում ենք հայելու արժանա

. Պռոշեանցը պրծաւ իր պարտքից, այժմ մերն է կարգը {նորա} համար հայելի դառնալ եւ ցոլացնել հեղինակին նորա սե

գը նորա համար հայելի դառնալ եւ ցոլացնել հեղինակին {նորա} սեփական գործը, այս իր տեսակի " ճառագայթների կրկի

ունինք, որ մեր ապակու երեսը նոյնպէս հարթ լինի եւ {նորա} թանձրութիւնը զուգահեռաբար հաւասար, յոյս ունինք,

, թէ ի՛նչ տեսակ հեղինակի հետ է կարդացողի գործը. {նորա} հոգու ոսկեդարեան անմեղութիւնը փայլում է ամէն տողի

թիւնը կարող են, գոնէ՛ մասնաւորապէս, համեմատուիլ {նորա} պարզ, անզարդ եւ բոլորովին անխարդախ եւ բնական նկա

այն գլխաւոր բնաւորութիւնը, յայտնի է թէ պարտք կայ {նորա} վերա ` բնութեան սահմանից դուրս չբերել նորան:

ուշադրութեամբ նայենք այս գործին, կը տեսնենք, որ {նորա} մէջ դիւցազուն եւ դիւցազնուհի ասուածները իսկի միւս

ան, եթէ հաւատարիմ մնայ իր քանքարի բնաւորութեան, {նորա} ստորագրութեանքը այն աստիճանի ուղիղ, կենդանի եւ հ

օն, եւ որի սէրը արդէն երկու տարի է, որ մաշում է {նորա} սիրտը եւ հոգին, դեռ նոր է փոխել ատամները, դեռ ն

յն միջոցին աւելի հասակաւոր եղած լինէր Վարդիթերը, {նորա} հայրը ` Հեթումը, անատամ ծերունի է, իսկ նորա մայ

ը, նորա հայրը ` Հեթումը, անատամ ծերունի է, իսկ {նորա} մայրը ` պառաւ: Եւ որպէս թէ հերիք չէր, որ այս ծե

ն ընկել է այս հակասութեանը մէջ: Եթէ մտածենք, թէ {նորա} դիտաւորութեանը եղել է պախարակել այդ կողմերի վաղ ա

լով նորանից զգում է, թէ " օխտը թիզ եղ է կանգնում {նորա} սրտին " (եր. 26): Պէտք չէ նոյնպէս մոռանալ, ո

աճելութիւնը եւ սորա օրէնքը, քայլ առ քայլ երթալով {նորա} իւրաքանչիւր գլխաւոր մոմենտների քամակից մինչեւ այն

է տեսնել եւ Արշաւրի բնաւորութիւնը, կամ մանաւանդ {նորա} պաշտօնը: Գործի կատաստրոֆը, եթէ ուղիղն ասենք, գ

խօսքից եւ էլ չէ ուզում: Արշաւրի խօսքը փոխելը եւ {նորա} դրժողութիւնը մեծ պաշտօն են վարում գործի մէջ եւ եղ

րջի թելերը մի մասնով լարւում են եւ կառավարուած են {նորա} ձեռքով, կամ, նորա ազդեցութեամբ. բայց, չնայելո

լարւում են եւ կառավարուած են նորա ձեռքով, կամ, {նորա} ազդեցութեամբ. բայց, չնայելով այս բոլոր բաների վ

սքը, քան թէ մի բնական երեւոյթի պատճառ կեանքի կամ {նորա} նկարագրութեան մէջ: Մենք չենք ուզում իբրեւ թ

: Երկու-երէք տեղ, իբրեւ մի անհագագ բան երեւում է {նորա} մայրը, եղբօր անունն ենք միայն լսում, հարսի անու

երկու-երէք անգամ տեսնում ենք Անոյշին եւ լսում ենք {նորա} խօսքերը ծաղկազարդի օրը եկեղեցում եւ տերեւ տարած ժ

` Պարէտը, հազիւ մի երկու անգամ հանդէս է գալիս, {նորա} կինը բնաւ չի երեւում, իսկ փոքր եղբայրը ` Արշամը

ւթիւն շնորհեսցէ"։ Գարեգինը շատ է գովուած. {նորա} գործերը գովեստի չափով չեն: Հեղինակը իր կողմ

Հեղինակը իր կողմից խօսելով հակամէտ է զարդարել {նորա} գլուխը, բայց ինքը Գարեգինը իր ներգործութեամբ դաւ

դ մի դիպուածում բռնաբարելով կեղծ յատկութիւնը դնել {նորա} վրայ: " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կան տեղեր,

": Ինչպէս հասկանանք Տիրանի տուած թըլիսմը, {նորա} բովանդակութիւնը եւ գործի վերջը հա՛ր ու նման այդ բ

ն մառախուղը, բանալ ազգի աչքը եւ աւելի հաւատ դնել {նորա} մէջ իր վրայ, իր մարդկային արժանաւորութեան եւ իր

ւթեան, երբ Վարդիթերի մահից յետոյ, դուրս է գալիս {նորա} ծոցից այն ծակ մարգարէութիւնը, եւ երբ նորա բովանդ

գալիս նորա ծոցից այն ծակ մարգարէութիւնը, եւ երբ {նորա} բովանդակութիւնը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ներկայ անցք

. Պռոշեանցը իր բերնից է խօսում այս բաների վրա եւ {նորա} նկարագրութիւնը, որ վերաբերւում էր մեր յիշած անցք

ւ ջլերի անխոտոր եւ առողջ պաշտօնակատարութիւն: Եթէ {նորա} ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում են, որ նա հանգիստ խ

իս " տեսնում են նորան ապարանցիք: Մի շաբաթ է, որ {նորա} քամակից ման են գալիս աշտարակցի տղաքը ․ տեսնում են

ւց յետոյ Գարեգինն է նորան տեսնում եւ Սօսը գալիս է {նորա} մօտ: Գարեգինը խրատում է, համոզում է տուն դառնալ

այ թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բայց եւ այնպէս {նորա} երեսի գոյնը բնաւ չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ

բայց եւ այնպէս նորա երեսի գոյնը բնաւ չէ թռչում, {նորա} առողջութիւնը չէ սասանում. իսկ երբ տանը նստած լսո

ործը հեղինակի մտքում եւ սրտում արդէն վերջացած է, {նորա} ոգին էլ բան չունի այս գործի հետ, բայց երբ բռնադա

շնչելով, հերիք է, որքան թմրեցուցիչ թոյն մտել է {նորա} մէջ, մեզ մնում է այժմ դեղթափներ գործ դնել:

իսի պարոնները լաւ սորվին ընդհանուր պատմութիւնը եւ {նորա} հետ կապակից մեր ազգի պատմութիւնը, Մխիթարեանց տպա

նա ազգի հասկացողութեան մէջ եւ մեծ վարկ ունի ազգը {նորա} մասին: " Էս մեր կոտորուած երեխեքն էլ "- երաշտութ

սկսածը: Մենք քաջ որ Սօս եւ Վարդիթերը չէ հատցրել {նորա} պաշարը. մանաւանդ, որ դեռ շատ բան մնում է, որին

մանաւանդ քաշում է այն սքանչելի կանթեղը Արագածի եւ {նորա} մասին ուզում ենք մի երկու խօսք ասել: Մեզ մի

ւանդութիւնը գրեթէ անարատ մնալով էապէս, փոխւում է {նորա} ժամանակը. այսինքն մի անցք, կամ մի իրողութիւն,

ուսել է նա բնութիւնը, համեմատ այդ չափին կը լինի {նորա} գաղափարների եւ հասկացողութեանց ազնուութիւնը: Ահա

է մանաւանդ ստիպում է մեզ մի փոքր տեղեկութիւն տալ {նորա} մասին, որպէսզի ընթերցողք մի գերբնական բան չհամար

" Երկինք պատմեն զփառս Աստուծոյ եւ զարարածս ձեռաց {նորա} պատմէ հաստատութիւն"։ Արարիչը, մէկ անգամ ստեղծե

ի ցանեաց: Արկանէ զսառն որպէս պատառոտ առաջի ցրտոյ {նորա} կարէ կալ"։ Ի՛նչ վսեմ նկարագրութիւն: Բայց այս բ

րել բնութիւնը. " զերկինս եւ զերկիր զգործս մատանց {նորա}, զլուսին եւ զաստեղս զորս նա հաստատեաց ", ո՛չ.

. հերիք չէ այս, այլեւ արգելում է, որ ուրիշն էլ {նորա} կամաւոր կուրութեան հետեւելով չտեսնէ եւ չուսանի.

մի այդպիսի գիրք թարգմանելու ժամանակ, պարտակա՛ն է {նորա} բոլոր գրութիւնքը համեմատել գիտութեան այն վիճակի հ

եան այն վիճակի հետ, ինչ վիճակում որ գտնւում է սա {նորա} թարգմանութեան միջոցին: Մեր յիշած ֆիզիկայի բնագիր

ոփոխութեանց, աւելուածքների եւ ծանօթաբանութեանց: {Նորա} ռուս թարգմանիչը բաւական մշակել է այդ գիրքը, բայց

եռ Արագածի վրայ երեւացած լոյսը իրողութիւն է, իսկ {նորա} բնական պատճառը նորան անյայտ: Սոսկալի վնասներ եւ

մէջ: Հայաստանից այնքան բազմութեան դուրս գնալն, {նորա} թափառական պանդխտութիւնը Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ,

թափառական պանդխտութիւնը Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ, {նորա} քաշածները եւ այդ պատճառով Շիրակի գաւառի ամայանալը

հալածուեցաւ տմարդի ինկվիզիցիոնից եւ չարչարուեցաւ {նորա} խաւար բանտերում: Այնտեղ ստիպեցին նորան գլխաբաց ե

մարհելի եւ պժգալի երդմնագիր, -բոլորովի՜ն արժանի {նորա} շարադրողներին, - եւ հրաժարուիլ իր սրտի վկայութիւն

ծային խօսքով " (Յուստոս Լիբիղ, նամակ 4. տես եւ {նորա} աւելուածը): Դառը բողոք. բայց որքան տող,

է պատճառը, որ Արարատի ձիւնական գօտին, չնայելով {նորա} աշխարհագրական դրութեան, այսինքն հիւսիսային լայնո

բարձր է, քան թէ կարող էր կամ թէ պիտի լինէր, եթէ {նորա} շրջապատը ընդարձակ եւ արեւակէզ դաշտ եղած չլինէր:

ի ճառագայթքը էլ այնպէս չէին տաքացնում դաշտը, երբ {նորա} օդը կամաց-կամաց կորցնելով իր ձգականութիւնը սկսում

ետեւ իւրը աւելի վատ առաջնորդ լինելով ջերմութեան, {նորա} օդը աւելի խիտ է, քան թէ նաւահանգստի կամ քաղաքի օ

ոպիտ ուժի, եթէ սա որեւիցէ կերպով կամենար վրդովիլ {նորա} ընտանեկան խաղաղութիւնը: Եւ մեզ թւում է, թէ թուր

թադրել այդ բաների մէջ: Յայտնի է թէ հնարողը, կամ {նորա} քարոզը հռչակւում է խոր փիլիոսփայ. պատճառ, նա մի

յ. պատճառ, նա միայն գիտէ այդ բոլորի գաղտնիքը եւ {նորա} ձեռքին է խորհրդաւոր եւ գերբնական գիտութեանը բանալ

չենք ուզում քննութեան տակ ձգել հեղինակի լեզուն եւ {նորա} շատ ձախ յառաջաբանութիւնը, վերջինս եթէ չլինէր, ա

առի մէջ օտար ձեւ, օտար ոճ, կամ, բնաւ ո՛չ, այլ {նորա} յառաջաբանի լեզուն: Եւ հեղինակը, ուզելով իր գործ

որ կարդացողը ոչ միայն Աշտարակի վարքի բարքի, այլ {նորա} լեզուի վրայ էլ տեղեկութիւն ստանայ, ոչ միայն մեղա

որեւիցէ գաւառական բարբառ քննել, սորուիլ, տեսնել {նորա} արժանաւորութիւնքը եւ թերութիւնքը, բայց, այսչափ

եան ազդեցութեանց տակ. պատմական դէպքերը չեն անցել {նորա} վրայից, առանց իրենց հետքը խոր դրոշմելու, եւ բար

բառով. պատճառ, նոր լեզուի հիմնաւոր գիտութիւնը, {նորա} մշակութիւնը եւ աոաջատարութիւնը, որպէս նաեւ ապագա

երես յառաջաբանի մէջ կայ մի առողջ կտոր, եւ այս է {նորա} միտքը, թէ ցանկալի է, որ ամէն գրագէտ իր երկրում

, նա յանցանք չէ գործել, որ ներողութեան կարօտի, {նորա} աշխատութեան էական արժանաւորութիւնքը շատ եւ շօշափե

նգամ արատաւորելով ոչ միայն հեղինակի գործը, այլեւ {նորա} անձը: Պ. Պռոշեանցը չէ կարող բացառութիւն լինելով

Եթէ այն պատճառով պիտի մեղադրուի հեղինակը, որ {նորա} գործի մէջ անկատարութիւնք կան, հարցնում ենք. " ո

արելութեան գաղափարը մէկ անհատի մէջ, հետեւաբար եւ {նորա} գործի մէջ. բնութեան զուգակշռող հիմնական դէմ է այ

մահկանացուներիը. այնուամենայնիւ բաւական չէ տանել {նորա} մեծութիւնը. կատարելութեան բնակարանը է բովանդակ մ

շինուածքը: Յայտնի է թէ ազգն էլ մեղաւոր չէ, եթէ {նորա} կեանքը չէ երեւեցնում այսօր այնպիսի բնաւորութիւնք

նու այդ գիրքը եւ ինքը կարդայ, որովհետեւ անհնար է {նորա} բովանդակ արժանաւորութիւնը մի քանի երեսի մէջ տեղակ

տում է Վարդիթերին, այն խեղճ կնանիքը մեղադրում են {նորա} բարկութիւնը եւ անպատշաճ են համարում. " Քա՞, ընչ

բերնից. այնչափ բնական եւ այնչափ հարազատ են նոքա {նորա} հասկացողութեան, մտքերին եւ տրամաբանութեան:

խնամի Յարութիւնի գլխիցը շատ պինդ է: Սօսի խօսքերը {նորա} պէսին ի՞նչ կ՚ազդէ: Եւ իրաւ, որ տեսէք, թէ ի՞նչ

ան առանձնութեան մէջ բողոքել, երբ ոչ ոք չէր լսում {նորա} բողոքը... Սօսի կարծիքը այս տեսակ բամբասու

ու բարութիւնիցն ես տանում, աբարանցին էլ տանում ա {նորա} ձիանոնց տարեկան գարին, քուրդը ` նրա գառն ու ոչխա

Ծառի տէրը խնայում է իր լաւ թթենու տերեւը. (թէեւ {նորա} լաւ կարծած կարմիր թթենին երկրորդական է շերամաբուծ

միջատները աւելի բարակ մետաքս են տալիս, բայց բանը {նորա} խնամելն է), եւ ուխտ է անում, որ հետեւեալ տարին

Եւ որովհետեւ չգիտենք, ուստի եւ իրաւունք չունինք {նորա} օգտի կամ նորա ընդդէմ բան խօսել: Իսկ ինչ որ վերաբ

չգիտենք, ուստի եւ իրաւունք չունինք նորա օգտի կամ {նորա} ընդդէմ բան խօսել: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է Մարին

վստահ ենք, հայ կանանց ձեռքի շնորհքի վրայ, որ թէ {նորա} ձեռքին օրինաւոր գործիք լինի եւ մի քանի անգամ այդ

եցկանայ այդ լիճը, որչա՞փ աւելի զուարճալի կը լինի {նորա} շրջանում ման գալը, որչա՞փ կը կենդանանայ օդը, եթ

զրկում է խեղճ միաբանին մի պատուական ծառաստանից, {նորա} զովարար շուքից եւ տերեւների քաղցր խշխշոցից:

շատ միջատների նման ծառերի վրայ չէ ածում իր ձուն. {նորա} ձու ածելու տեղը ջուրն է եւ ջրոտ ցեխերը, սոքա են

ձու ածելու տեղը ջուրն է եւ ջրոտ ցեխերը, սոքա են {նորա} օրօրոցը, որ այնտեղ կայ: Սառը բնաւ վերաբերութիւն

մեր միաբանին, թէ ինչի՞ չգիտէ նա մոծակի կեանքը, {նորա} որպիսութիւնը, նորա օրէնքները: Մոծակն ի՞նչ է, ո

նչի՞ չգիտէ նա մոծակի կեանքը, նորա որպիսութիւնը, {նորա} օրէնքները: Մոծակն ի՞նչ է, որ մարդ նորա կեանքը ս

ւթիւնը, նորա օրէնքները: Մոծակն ի՞նչ է, որ մարդ {նորա} կեանքը սորուի: Ընդունում ենք, մոծակը մի զզուեցո

չնայելով մեր նոր լեզուի բարբառների տարբերութեան, {նորա} տրամաբանութիւնը, եւ բաղդասութիւնը ամէն տեղ մէկ է

վրայ. ինչպէ՞ս կարելի է, որ այդ դրոշմը չցոլանար {նորա} լեզուի եւ մտածելու ձեւերի վրայ: Հայոց ազգը գեդէո

բոլորը քերել հանել հինգ միլիոն ժողովրդի վրայից եւ {նորա} տեղ բուն հայկական տրամաբանութիւնը կամ բաղդասութիւ

ր սերունդքը հազարաւոր տարիներով մասնակից էին եղել {նորա} ճակատագրին, նորա ցաւին եւ ուրախութեան, եւ որոնք

ւոր տարիներով մասնակից էին եղել նորա ճակատագրին, {նորա} ցաւին եւ ուրախութեան, եւ որոնք բացի հայից ուրիշ

ղուած բնական եւ պատմական ազդեցութիւնը ուրանալով, {նորա} հազար տարի որպէս սեփական գործ դրած բաղդասութիւնը

որպէս սեփական գործ դրած բաղդասութիւնը մերժելը եւ {նորա} տեղ հինը դնելու փորձը ինչ զանազանութիւն ունի վերը

էջը մտնել, ապա ուրեմն այդ դատապարտուած ձեւերը են {նորա} ապահով անցագիրը եւ առանց նորա ազգի կեանքի դուռերը

ապարտուած ձեւերը են նորա ապահով անցագիրը եւ առանց {նորա} ազգի կեանքի դուռերը փակ են հեղինակի առջեւ: Յայտն

խօսում. ժողովուրդը խանգարել է իր բաղդասութիւնը, {նորա} լեզուն ստրկացել է թուրքի բաղդասութեան... միայն

սկանալի, խօսք ենք տալիս, որ մենք առաջինը վազենք {նորա} դրօշի տակ: Բայց ցաւելին այս է եւ մանաւանդ ց

ոգու եւ ձեւի հետ: Օրինակի համար գնում ենք այստեղ {նորա} " Ջան գիւլումը " (եր. 74). Խնձոր ունիմ կծած

արձակութիւն եւ աւելի կերպարանագործութիւն մաղթելով {նորա} պայծառ ընդունակութեանը: Մեզ էլ շնորհաւորում

եւ կշռէր ազգի խորին տգիտութեան վիճակը, մինչեւ որ {նորա} անունով միայն ուսումնականներին մի պարզ եւ յայտնի

ր, որ ազգի հոգին, լուսաւորութիւնը, մի խօսքով՝ {նորա} բոլոր արժանաւորութեան հանդէսը կարելի էր քննել նոր

որա բոլոր արժանաւորութեան հանդէսը կարելի էր քննել {նորա} կրօնից. պատճառ, որ որքան լուսաւոր էր ազգը, այն

, որ որքան լուսաւոր էր ազգը, այնքան մաքուր էր եւ {նորա} կրօնը, այնքան ճշդած էին չափով եւ քանօնով կրօնի վ

թէ ամբողջ ազգի հոգին կրթւում է եւ դաստիարակւում է {նորա} կրօնի ուսման առաջնորդութեամբը։ Բայց կրօնի վարդապ

ի սոված հոգին եւ սա աւելի հիւթ եւ արիւն կը դառնար {նորա} մէջ, քան թէ այն չորացածը եւ քարացածը, որ չունի

ակական ստամոքսը, եւ այս կերպով սնունդ ստանալով՝ {նորա} ազգութիւն եւս կը լինի մի խայտաճամուկ բան, անարմա

եթէ ես տեսնում էի մի հարուստ մարդ եւ մասնակից չէի {նորա} հարստութեանը։ Այսպէս ինչ օգուտ է օտարի առողջութի

ն օգնական գտանուիլ, թէ ո՛չինչ ազգ չի կորչի, եթէ {նորա} լեզուն պատշաճաւոր կերպով ճոխանայ, արմատանայ եւ հ

։ Բայց հայոց ազգը իւր լեզուն թողել է անմշակ, եւ {նորա} մատենագիրքը եւ հեղինակքը, մինչեւ այսօր ասիացի դա

վ եւ կենդանի գաղափարներով կը լուսաւորուի. այս էր {նորա} ներքին օգուտը, իսկ այդ մեքենապաշտութիւնը, որ յա

ածէ հարկաւոր գաղափարներ ստանալու մասին։ Չէ պիտոյ {նորա} հինգ դարու հայախօսութիւնը. այդ նորան հաց ու ջուր

ւ հայախօսութիւնը. այդ նորան հաց ու ջուր չի տայ։ {Նորա} հարկաւոր է գիտութիւնը, որ կարող է ստանալ նոր լեզ

իմիայն մի չոր լեզու գիտենալը փոր չի կշտացնի, եթէ {նորա} հետ կապակից չէին այն յագեցուցիչ եւ սննդարար հիւթե

ր համար դատաւոր գտանել հասարակութեան մէջ, արդեօք {նորա} գրածը հասկանալի էր ժողովրդին, այն ձայները, ինչ

առնուլ գերապատիւ Ստեփանոս վարդապետի գրուածքը, թէ {նորա} լեզուն ոչինչ քաղաքի սեպհական չէ, թէ գրոց բառերով

ինէին վաղուց, հին չէր լինէին. ինչ որ մնացել է, {նորա} պահպանութիւնը, նորա մշակութիւնը եւ նորան ծաղկեցն

ր լինէին. ինչ որ մնացել է, նորա պահպանութիւնը, {նորա} մշակութիւնը եւ նորան ծաղկեցնելը պիտի լինի ամեն խե

ն խելքը գլխին մարդու գործը։ Մեռնողին սիրողը պիտի {նորա} ժառանգին խնամ տանի, սորանից աւելի հզօր ապացոյց չ

ան չկենդանացնելուց յետոյ բարոյապէս մեռցնում ես եւ {նորա} զաւակը։ Աւերակների քարերը կարող են պիտոյանալ

ի ճիւղը որ կտրես եւ բերես, ապրող ծառն էլ կտրելով {նորա} տեղը պատուաստես, կամ ապրող ծառը կտրես ու տանես չ

նդ կը մնայ դատարկ, եւ ոչ ոք չի գնալ, որ բնակուի {նորա} մէջ, որովհետեւ այժմեան ժամանակում անպիտան են այն

։ Ամբողջ աշխարհը չէ կարող իր ամեն բանը ուրանալ եւ {նորա} սիրականի ետեւից վազել, ինչպէս սիրահարը վազում է

ախտով։ Հին լեզուի ջատագովեալ գեղեցկութիւնը, {նորա} աւելի մշակուած լինելը, նոյնպէս իրաւունք չեն տալի

չափուի բնութեան չափով։ Բայց մարդկային խօսքը կամ {նորա} ձեւը անտեսանելի եւ մտքով միայն հասկանալի բան է,

ութեամբ մտքի ձեւն է բնութիւնը. պատճառ, միտքը եւ {նորա} ձեւը կերպարանագործւում են մարդու մէջ բնութեան ազդ

ոչ մտքի յայտարարը, բնականապէս պիտի նմանի մտքին, {նորա} ձեւը ուրիշ բան չէ կարող լինել եւ չպիտի լինի, եթէ

քը։ Եթէ բաց աչքով տեսնում ենք շորի նոյնութիւնը, {նորա} անփոփոխութիւնը, ինչպէս էր տասը տարի առաջ, ապա ո

անակը, իսկ հին լեզուն վաղուց թողել է նա, ուրեմն {նորա} համար հին լեզուն գեղեցիկ չէ։ Բայց բոլորովին աւել

հովել էր իր կեանքը, այն ժամանակ միայն զարթում են {նորա} մէջ միւս հոգեկան քաղցերը կամ ցանկութիւնքը, որոնց

ով այս, հերիք պատճառ է, որ նորան գերի լինելով, {նորա} վրայ սիրահարուելով, անմշակ թողունք կամ ոտքի տակ

եղեցիկ էր, բայց այս իրաւունք տալի՞ս է մեզ սպանել {նորա} թէեւ տգեղ զաւակը։ Ասենք թէ մեր նախնիք շատ ազնիւ

այելով սորա վրայ, կարո՞ղ ես իբրեւ դրամ գործ դնել {նորա} մետալիօնները։ Բազար որ տանիս, շինականը քեզ ալիւ

իկս շատ էլ տգեղ է, գիտեմ, բայց երբ որ իմ կեանքը {նորա} կեանքի հետ անքակտելի կապերով կապուած է, երբ նա ի

ը ձգե՞մ նորան, երբ գաս ու քարոզես ինձ մէկ կողմից {նորա} տգեղութիւնը, միւս կողմից " Հայոց աշխարհի փափկասո

։ Բայց հին լեզուն նոյնպէս չունի՞ իր թերութիւնքը։ {Նորա} մէջ կան բառեր, ձեւեր, որ նորի մէջ չկան, որովհե

եամբ եւ գրի տակ ձգելով։ Ինչո՞վ կը սահմանափակուին {նորա} ճապաղութիւնքը, ինչո՞վ կ՚ազնուանան նորա ձեւերը եւ

նափակուին նորա ճապաղութիւնքը, ինչո՞վ կ՚ազնուանան {նորա} ձեւերը եւ ոճերը, եթէ ոչ ուսումնասիրելով այդ լեզո

վհետեւ գրի մէջ չմտնելով՝ ճշտուած եւ սխմուած չէին {նորա} ձեւերը կամ ոճերը։ Կարող են մեզ ասել, թէ մինչ

ում է կենդանի զաւակի սպանելու, այն պատճառով, որ {նորա} մեռած մայրը աւելի գեղեցիկ էր, նոյն այն հին լեզու

բայց կենդանի մանուկի քիթը աւելի երկայն է, քան թէ {նորա} մեռած մօր քիթը, մտածող լինի կտրել դանակով աւելոր

չնմանելով աւելի գեղեցիկ լինել իր տեսակի մէջ, երբ {նորա} կազմուածքը պնդանայ եւ ծաղկի, կարող է նա եւ գեղեց

ամ նախընտիր եւ հարիւր անգամ պիտանի լինել, քան թէ {նորա} մեռած մայրը։ Այսպէս եւս նոր լեզուն չպիտի ստրկանա

լով, պիտի եւ նոր չափով չափուի. մեր հնասէրի չափը {նորա} համար կա՛մ կարճ է, կա՛մ երկայն։ Բայց, լսում

ւն առաջացել է տաճկական տրամաբանութեան տակ, եւ թէ {նորա} մշակութիւնը առաջ չտարուի հնի ազդեցութեան ստրկացնե

անգամ հիմնաւորապէս հասկացել է լեզուի խորհուրդը, {նորա} պաշտօնը, այնպիսին երբէք չէ կարող այսպիսի ոչինչ բ

ը, երբ խօսօղը չէ հասնում իր նպատակին, որովհետեւ {նորա} խօսակիցը չէ հասկանում նորա միտքը այն ձեւերի տակ։

ր նպատակին, որովհետեւ նորա խօսակիցը չէ հասկանում {նորա} միտքը այն ձեւերի տակ։ Տաճկական տրամաբանութիւնը կ

կարդում են։ Մենք էլ այս պատճառով դիմում ենք դէպի {նորա} օգնութիւնը։ Ինչի՞ համար, լորը եւ մանանան թողած

գիպտոս մնալով, ընտանացել էր եգիպտական բնութեան, {նորա} ճաշակը եւ հասկացողութիւնը գոյացել եւ զարգացել էին

խընտիր համարուած լորը եւ մանանան չէին կարող բռնել {նորա} համար Եգիպտոսի սոխի եւ սխտորի տեղը։ Կարո՛ղ ես քո

շափելի Աստուած։ Կարելի՞ է դատապարտել նորան, եթէ {նորա} հասկացողութիւնը գոյացած եւ աճած լինելով եգիպտական

դարաւոր ժամանակամիջոցում, Եգիպտոսի ազդեցութիւնը {նորա} վրայից կտրեց եւ դորա հակառակ Եհովայի ազդեցութեան

ի եւ շօշափելի աստուածների հնազանդուիլ, որովհետեւ {նորա} իմացական հասակը բարձր էր այժմ, քան թէ Նաբուգոդոն

ջնում է սարից, կարգելուի՞, եթէ մտածես պատ քաշել {նորա} առջեւ եւ քո տունը այդ ճամփով փրկել. չէ՞ որ աւելի

րել եւ հեղեղի յորցանքը այն սահմանի մէջ ուղղելով՝ {նորա} ապականող եւ աւերող ուժերից փրկուել։ Բնութիւնը կր

, կը մաշէ, եթէ անմիջապէս եւ կոպտութեամբ վարուիս {նորա} հետ, բայց, չնայելով սորա վրայ, բնութիւնը անյաղ

ժ էլ դէմ անէիր կայծակին, կարո՞ղ էիր քեզ ապահովել {նորա} հարուածից։ Բայց տե՛ս, բնութիւնը դարձեալ զէնք տո

ն վրայ, այլ ուղղութիւն տալ նորան եւ սահմանափակել {նորա} կարողութիւնը, որ իբրեւ ելեքտրականութեան լաւ առաջ

գունդի ելեքտրական կենդրոնը, որ նոյն պիտի լինի եւ {նորա} երկրաչափական կենդրոնի հետ, որովհետեւ ջերմութիւնը

կրակով եւ բարձրաստիճան ճնշողութեամբ դրոշմում էին {նորա} փափուկ սրտի վրայ, եթէ նորա կեանքը ենթարկուած էր

ղութեամբ դրոշմում էին նորա փափուկ սրտի վրայ, եթէ {նորա} կեանքը ենթարկուած էր այն ազգերի անպայման ազդեցութ

ր մեզ պէս ազգի կորած շուարած որդիքը կարողանում են {նորա} կենդանի խօսքով երկու տող գրել։ Այո՛, մենք շատ խ

տահել են եւ իրենց հետքն էլ թողել են ազգի կեանքի, {նորա} մտքի եւ նորա լեզուի վրայ, կարելի՞ է այս բոլորը ո

րենց հետքն էլ թողել են ազգի կեանքի, նորա մտքի եւ {նորա} լեզուի վրայ, կարելի՞ է այս բոլորը ուրանալ եւ քեր

պուել է կամ թաքուն խօսել, որ իր չարչարողը չտեսնէ {նորա} խօսածը ու գլխին չզարկէ, կամ պարապ միջոց գտած ժամ

ձեռքն է, որ պիտի բարձրանայ մի գաւազան էլ այստեղ {նորա} գլխին հասցնելու՝ " ձայնդ կտրի՛ր, տաճիկ տրամաբան

բանէ առ Աստուած, ամենայն ինչ նովաւ եղեւ եւ առանց {նորա} եղեւ եւ ո՛չինչ որ ինչ եղեւն. նովաւ կեանք էր"։

Ստո՛յգ է, չեն սոքա, որպէս կարող էին սպասաւորել {նորա} սեփականքը, բայց եւ այնպէս ի՜նչ համեմատութիւն կայ

այրկեան արտաքին աշխարհի տպաւորութիւնքը թափւում են {նորա} զգացողութեան վրայ։ Բայց պիտի մնան նոքա այնտեղ,

նթակայ է նա, բայց չգիտէ։ Իմացական աշխարհը փակ է {նորա} դիմաց։ Ահա այն սոսկալի վատաբաղդութիւնը։ Ոչ մի գ

փար, որ մարդկութիւնը արիւնի գնով մշակել էր, չեն {նորա} համար։ Նա չգիտէ մինչեւ անգամ, թէ ի՛նչ է ինքը,

ն աստիճանի կերպարանագործուած կենդանիքը, եւ այս է {նորա} էութեան գագաթնակէտը։ Նորա համար չկայ բարոյական խ

ծ կենդանիքը, եւ այս է նորա էութեան գագաթնակէտը։ {Նորա} համար չկայ բարոյական խնդիր։ (Եթէ գիտեն սորանից

շխարհի լոյսը եւս մի միջնորդ է, որ բնութեան մէջ, {նորա} ձեռքով կատարուին այս ու այն պաշտօնակատարութիւնքը

է այն ազգի մասին, որին ինքը եւս անդամ է, ինչպէս {նորա} ընթերցողքը, մի՛ դատապարտէք նորան, եթէ նա այն ծա

այ, անկողմնապահ ճշմարտութեան անունով։ Պակա՞ս էր {նորա} սէրը դէպի իր ազգը, քան ձեր սէրը. դժուար թէ կարո

նց ստութեան եւ խաւարի պաշտօնեայ դառնալու։ Սխալ է {նորա} տեսութիւնը՝ ապացուցէք. բայց եւ ո՛չ այդ դիպուածո

աւին այն գնահատութիւնը, որ արժանի էր նորան միայն {նորա} անկեղծ եւ անխարդախ լինելու համար։ Թո՛ղ նորա ուրի

իայն նորա անկեղծ եւ անխարդախ լինելու համար։ Թո՛ղ {նորա} ուրիշ արժանաւորութիւնքը։ Ո՜րքան սաստիկ է խաւարի

եկեալ յանուն Տեառն " ասելով, ծունկ կը չոքեմ նաեւ {նորա} առջեւը։ Պարոն, լեզուի խնդիրը ծանր խնդիր է եւ որ

եր կարճ կեանքում եւ մեր արած փորձերից տեսնում ենք {նորա} յեղափոխութիւնքը։ Իջնո՞ւմ են այդ յեղափոխութիւնքը

պէս մի չարագո՛րծ եւ մարդասպան, այսինքն՝ խա՛չի. {Նորա՛ն}, որ արարի՛չ էր եւ նորոգիչ, կեա՛նք տուող եւ մահ

ինչպէս երբեմն խօսում է՛իր սուրբ Պաւղոսի ձեռքով։ {Նորա՛ն} իմացուր քո հաշտ լինելը քո ծառաների հետ։ Մեր մեղք

ունենար, ապա ուրեմն անշուշտ խեղդելու էր Իտալիայի {նորաբողբոջ} ազատությունը դեռեւս խանձարուրքի մեջ: Իտալիայի

եօլնքը: Անշուշտ, հեղինակի անփորձութիւնը եւ {նորաբողբոջ} երիտասարդութիւնը պիտի թողուին իրենց հետքը այդ գոր

Սամաթիա, Վեդի-Կուլե, Այ-Ստեֆանո, եւ այլն, ըստ {նորագույն} հետազոտությունների՝ ապրում են 450, 000 հայեր. Վ

ամ թե՝ առանց կողմնացույցի նավարկություն: Թեկուզ {նորագույն} փիլիսոփայությունը, համենայն դեպս, ժխտում է քաղա

նութիւն ուղարկեցին Հռովմ, որի մէջ կային երեք հատ {նորադարձ} իշխաններ։ Պիոս IV Պապը շատ փաղաքշանքով ընդունեց

մէջ հեթանոսական արարողութիւններ, թոյլ էին տալիս {նորադարձերին} խոստովանելուց յառաջ մոխիր ցանել գլխների վերայ, ո

ր չէր, որքան երեւում էր. պատճառ, Յիսուսեանները {նորադարձերին} թոյլ էին տալիս կատարել համարեա՛ թէ բոլոր հեթանոսա

օծութեան կաթողիկոսին. նոյնպէս հայցեմ գրել: {Նորալուր} համբաւ ոչ գոյ ի քաղաքիս, այլ միայն փախուստի Սերկ

մբ կ՚ընթեռնուք նորանոր անցքեր, եւ սիրում էք լսել {նորալուր} դէպքեր, աւելորդ չհամարեցի ուղարկել Ձեզ մի յօդուա

, որ նա, կամենալով ուժ եւ զօրութիւն դնել մայրենի {նորախօս} լեզուի մէջ, դրել էր այդ լեզուն մի ճիշտ համակարգո

ւսել այդ առարկաները։ Իսկ մեր միջումը եթէ կան եւս {նորախօս} մատեանք, նոցա բովանդակութիւնքը մեծ մասով ուսումն

կան սեպհական լեզուախօսութեամբ, պէտք գոն հայկական {նորախօս} մատենից, յորս աւանդեալ լիցին այն ամենայն գիտութի

ը չի հասկանայ։ Մեք, խօսելով մի աշխարհաբառ եւ {նորախօս} լեզուի վերայ, երբէք չենք մտածել, որ այդ լինի մի

գոնեա՛ զայս լսեմք զօր հանապազ ի հնասիրաց, եւ թէ {նորախօսութեամբ} կործանի հոյակապ շինուած հին հայկաբանութեան: Զարմ

լի " առաջին անգամ երեւցած օրից ուշ դնելով մայրենի {նորախօսութեան}, միշտ չափի ու կշռի տակ առաջ տանելով սորան, գիտց

հարցմանս (որ իբրու վէմ անվանելի յառաջընթացն լինի {նորախօսութեան} ), թէ ո՞ւմ ումէք ի հայոց հասկանալի է հեղինակութի

վրայ կամաց կամաց մաքրել, մշակել եւ կոկել մայրենի {նորախօսութիւնը}. մեր կարծիքով ուրիշ տեսակ անհնար է։ Անհնար է,

ւնը վաղուց ցոյց է տուել մեզ, թէ " Հիւսիսափայլի " {նորախօսութիւնը} ոչ միայն չէր կորած յաւիտենականութեան անդունդի մէջ

, այո՛, չափել ու կշռել ուրիշների գրչով առաջացած {նորախօսութիւնն} էլ եւ այս վերջինի քննութիւնը վաղուց ցոյց է տուել

դը նախ եւ առաջ կենդանի է, եւ ապա բարոյական էակ: {Նորածին} մանուկի համար, ինչ հարկաւոր է նորածին մանուկը առ

ական էակ: Նորածին մանուկի համար, ինչ հարկաւոր է {նորածին} մանուկը առնուլ մեզ օրինակ, պատանու համար մինչեւ

ատանքելը նմանում է այն բանին, թէ, տեսնելով, որ {նորածին}, բայց կենդանի մանուկի քիթը աւելի երկայն է, քան

երը կամ գոյնը։ Պարզ է, թէ այնպիսի գործողութիւնք {նորածին} մանուկի կազմուածքի վրայ, անշուշտ մահառիթ են, եւ

ը: Բայց դայեկը վերմակ կամ այլ պաստառներ խնդրելով {նորածինը} փաթաթելու համար, բերում են նորան թանկագին դիպակի

եցած անուններն ալ ետեւէն կարգաւ շարուած: Այսպիսի {նորակերպ} տողի մը նշանակութիւնն ի միտ առնելը մեր կարողութեն

ղարկում եմ: Ես շատ կկամենայի ծառայել Մոսկվայի {նորահաստատ} կենդանաբանական այգու բարգավաճման գործին, մատակար

շոտուեցան եւ ծխոտուեցան սենեակները եւ առագաստները {նորահարսների}, եւ սարդի ոստայն պատեց նոցա նախկին շքեղութեան վե

ւնել այս կանոնը, բայց ոչ դրականապէս։ Տաճկաստանի {նորահիւս} հայ հեղինակները շատ տեղ գործ են դնում այս առքական

դովիկոս տասն եւ չորսերրորդի օրերում. տարուց տարի {նորաձեւութիւնը} հարկադրում է մեզ բաց ձգել այն զգեստը, որ մի, եր

նչ այլ բան չէ, Բայց եթէ թարգման մուսայի խօսքին, {Նորայ} ասածը, որ նա լսում է, Մեզի բաշխում է զինչ գոհար

ար ոգիների - փերիների գործակցութեամբ պիտի տեսաներ {նորայ} պատկերը կամ ուրուականը, մի ջրով լցուած պտուկի մէ

ածնի պատկերի տակ, աղաչում էր նորան եւ խնդրում էր {նորայ} պաշտպանութիւնը. նա ասում էր. " Տիրածի՛ն, ես չե

այ եւ կամենալով փոքր ի շատէ տեղեկութիւն տալ ազգին {նորայ} մասին, պէտք էր, որ մենք աչքի տակ առնուինք բնութ

ամարհել զնորին աղանդ միանգամայն եւ զխաբեբայութիւն {նորային} դասալիք աբեղայից, յայսոցիկ բանաւոր պատճառաց շարժ

րած, թո՛ղ ինքը Սինոդոսը նկատել եւ գրել մեզ, մեք {նորայն} կլսենք եւ կտնօրինենք, ինչպես նորա կամքն է, բայց

որ ի նմա, եւ զքաղց սովալլուկ հայկական մանկտւոյ ի {նորայն} անշքացեալ աշխարհի, յառաջ խաղալով անդրէն ի կարգի

ուղարկեմ։ Ես իմ պարտականությունս կատարեցի, բերի {նորան} այստեղ հասուցի, մի ճանապարհի վերա կանգնեցուցի,

ր դուք երբեք չունեիք դեպի նա այն սերը, թեեւ դուք {նորան} թուրքի կամ չերքեզի հավասար կկարծեիք ձեր աչքումը:

նմշտնջենականությունը մի անհատի մեջ՝ հարկադրում է {նորան} թողուլ հաջորդի սերմը, այսպես ներգործում է եւ լեզ

դրել էի, որ թե այդ պատվական տղան գար Նախիջեւան, {նորան} մեր տունը տանեիք, որովհետեւ օտար երկիր է նորա հա

, այսուամենայնիվ դարձյալ խնդրում եմ, որ թե գա, {նորան} ընդունեք եւ մեր տունը կամ մեր մոտ ազգականաց տանել

է, թե ոչ եւ խնդրես որ պատասխանն շուտով գրի, ես {նորան} եւս գիր պիտի գրեի, բայց չկարծեցի, թե քաղաքումդ

Չգիտեմ Մատվեյ Խրիստոֆորիչը այդտեղ է թե ոչ. ես {նորան} գիր պիտի գրեի, բայց կարծելով թե գիրս չի հասնիլ,

համար ջոկ ռոճիկ նշանակել, հոժարացել ենք ինքներս {նորան} տարեկան բավականություն տալ եւ խնդիրի մեջ գրել ենք

ամեն բանի մասին: Օդդենը չկամի ամենեւին առնուլ եւ {նորան} մեծ օյինի բերել են, մի մարդ 8000 մանեթը երես քաշ

ր Նալբանդյանցը ոչ թե առանց ստորագրության սորան եւ {նորան} նամակ գրող է, այլ յուր գրածի տակ կարող է ստորագր

ն գործակցության մասին օրագրի հետ, ճանապարհ տալով {նորան} Ձեր բարձր սրբազնության հավատացած թեմի մեջ: Խն

ընդդեմ հոգեւորականության ընդհանրապես, իսկ ընդդեմ {նորան} (Այվազովսկիին) մասնավորապես, մեք բողոքեցինք այ

տեսանում եմ, այժմ պիտի մի մարդուց առնուլ եւ տալ {նորան}, պատճառ, շուտով գնալու է, միգուցե քո ուղարկելո

ն. մարդը ասում է, որ 106 մանեթ դահա պիտի հասանի {նորան}. տակի գրերը հոգացի, միամիտ եղիր: 25 մանեթը

տ թողեցի, փողը 106 մանեթ ուղարկիր Սահակին վերա, {նորան} երես արի, միամիտ կաց, որ անտարակույս կկատարվին

" Արեւմուտք " անուն օրագիրը սաստիկ խայտառակում է {նորան}, ես այդ օրագրից ասացի հրատարակողին ուղարկել մի ք

ի աստվածատուր ազատությունը եւ իրավունքը, խլում է {նորան} սեղանապիղծ ձեռքով, եւ ուրիշները աղքատացնելով, հ

եկել ներկայից, ապագայի մեծ ճանապարհը ընկնելու՝ {նորան} հեշտ չէ հասկանալ եւ արժանապես գնահատել յուր մեջ հ

ունով լվանալ յուր անարգությունը: Թե ուր տարին {նորան} եւ ինչ եղավ վերջը, չիմացա, ըստ որում թատրոնական

եզ մի համառոտ բան, աղաչելով, որ մի փոքր տեղ տաք {նորան} Ձեր լրագրի մեջ: Հավատացած եմ, ոչ չպիտի մերժվ

ցի եւ եւրոպացի մարդ չլինէր, Կաթողիկոսը կը պահէ՞ր {նորան} իւր մօտ: Ես չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ քո մասին. յա

տեսանելու միջոցին, ոչ թէ միայն ես պարտական չմնամ {նորան}, այլեւ մի քանի հարիւր մանէթի մուրհակ առնում նորա

ս, թէ նա ստացել էր աւելորդ, քան թէ պատկանում էր {նորան}. ահա իմ վաճառականութեան գլխաւոր սիւնը, գլխաւոր

րծանուելով մի այդպիսի մարդու գլխի վերայ, չքացնէր {նորան}: Ցաւելի մտածութիւն. արդեօք կա՞յ մի բնական պատճա

դիկը, որ անարգում էին ազգը եւ թքում ու մրում էին {նորան} ։ Ոչ ոք չէ կատարել այդպիսի գործ։ Ես տեսանում եմ

սայլի եւ, ինքեանք լծուելով մէջը, հարկադրում են {նորան} աւելի մեծ ասպարէզ կատարել աշխարհի երեսին, հայկակ

չարութենից, այլ, դորա հակառակ, պիտոյ է յաղթէր {նորան} եւ կանգնեցնէր առաքինութեան դրօշակը ջարդ ու փշուր

խապարտութեան սիւնը (էշաֆօդ), շատ անգամ հանել է {նորան} փայտակուտի վերայ: Իհարկէ, կարդացած կը լինիք Լեր

այն վիճակի մէջ, ինչ վիճակում բարեա՛ւ մնա էր ասել {նորան}: Արշակունեաց թագաւորութիւնը եւ Հայրապետութիւնը Լ

է, բուսանում էր Հայաստանում, եւ բերենք, տնկենք {նորան} Ռուսսիայի հողի վերայ եւ նկատենք, թէ այդ բոյսը պա

ի պէս որակրութիւն տալու համար մի բոյսի, կարող էր {նորան} պահել այնպիսի շրջապատի մէջ, որի արդիւնքը (резул

քանի տարի վերայովը անցանելուց յետոյ, հանդիպելով {նորան}, արդեօք տեսանելու չէի՞նք, որ նա եւս դարձել էր մ

եւ տայինք առաքինի դաստիարակի ձեռք, յետոյ դնէինք {նորան} մի բարեկարգ եւ բարոյական դպրոցի մէջ, այնուհետեւ

գ եւ բարոյական դպրոցի մէջ, այնուհետեւ շրջապատէին {նորան} առաքինի մարդիկ, այդ մանուկը, չափահաս լինելով,

եան սերմերը, որ հետզհետէ աճում ու զօրանում էին։ {Նորան} անդադար քարոզել էին, թէ ի՞նչ աստիճանի զզուելի եւ

եւ գարշելի բան է մի այդպիսի անօրէն գործողութիւն, {նորան} ուսուցել էին ճանաչել իւր անձը, իւր ընկերը, իւր

վատթարութեան մասին, որովհետեւ Աստուած ստեղծել էր {նորան} վատթար լինելու համար. քա՛ւ լիցի այսպիսի ամբարշտո

վաստակը չէր, վասն զի Աստուած առաքինի էր ստեղծել {նորան}: Ամենակալ Տէրը արդա՛ր է եւ հաւասար աչքով նայում

ճառականութեան ընթացքը, թէ ագահութիւնը ստիպում էր {նորան} ձեռքից չհանել այդ գանձը, չգիտեմ։ Միայն, երբ վե

մէջ, թէ մի սատակիչ շանթ կարող էր իսկոյն չքացնել {նորան}, եւ այնուհետեւ զուր էր ծագելու գեղեցիկ եւ խաղաղ

էր այդ մարդը, վասնորոյ եւ չէր կարողացել ճանաչել {նորան}: Իսկոյն հասկացայ, որ հիւրը մի քաղաքավարի մարդ պ

ւնը եւ ո՛վ լինելը ծառայիս յայտնելու, հրամայել էր {նորան} յայտնել ինձ իւր ցանկութիւնը: Ինչեւիցէ, հրամայեց

նկութիւնը: Ինչեւիցէ, հրամայեցի ծառայիս ընդունել {նորան}. նախասենեակի եւ առանձնարանիս դուռերը բացուեցան ե

գլխարկը եւ ամենայն քաղաքավարութեամբ սկսեց թօթափել {նորան} առանձնարանիս մէջ։ Ես նայում եմ նորա վերայ, նա ե

հետ. ոչինչ մարդու ծառայ չէ իմ Յիշատակարանը, ես {նորան} չեմ տպում, օտարի չեմ ցոյց տալիս, ունիմ երկու հա

դու ստացած լինէիր Աստուծուց դուստր եւ դաստիարակած {նորան}, նա պիտոյ է ապագայումը օրհնէր քո յիշատակը եւ աղօ

ա մէջ, եւ նա, տեսանելով եւ հնար ունենալով փրկել {նորան}, գործ չէր դնում իւր հնարը, եւ այն խեղճը կորչում

. Բէգզադէ, եթէ ունիս կարողութիւն, արի գործ դիր {նորան}, բարի օրինակ դարձիր մեր միւս կարող եղբայրակիցներ

արծաթ եմ վաստակել՝ քրտինք թափելով, եւ կը ծախեմ {նորան} իմ բաւականութեան համար միայն եւ, եթէ սիրտս տայ,

, շանթերդ պահել էի վահանիս տակ, որ անտեսանելի էր {նորան}, եւ դարձեալ լսելով նորա յիմար ընդդիմախօսութիւնքը

փրփրածին Աստղկից... Մի մարդ տիրութիւն էր առնում {նորան} երեխայ ժամանակին. կարծիք կար այդ մարդու եւ երեխա

ի: Կարդացի այդ ոտանաւորը եւ, երբ կամէի արտագրել {նորան} Յիշատակարանիս մէջ, հօրեղբայրս ներս մտաւ: Իմ հօր

աւորի հեղինակը։ Եթէ այդ պարոնը հնար տար ինձ, ես {նորան} կ'ուղարկէի մի նամակ, որ հօրեղբօրիցս ծածուկ շարադ

չ շատ հեռի, եւ նոքա, քաղաք շինելով, անուանեցին {նորան} Նախիջեւան: Այդ ԲԱՐՁՐԱԳՈՅՆ հրովարտակով ՄԵԾ ԿԱՅՍՐՈ

ը՝ թագաւորութեան մէջ բնակողների, թոյլ ենք տալիս {նորան} վայելել մշտնջենաւոր ժամանակով եւ ժառանգաբար այն ա

ւաթուղթը սեպհական ձեռքով ստորագրեցինք եւ ամրացնել {նորան} Թագաւորական կնքով հրամայեցինք: Տրուած է Սանկտպետ

րա շրջակայքը չունին մի առանձին բերք, որ յատկապէս {նորան} պատկանէին: Նոր ժամանակներումս լսւում է, թէ ձկնո

եւ իւր երեսի ջրով ծառայէ մի մարդու մօտ. Աստուած {նորան} երեք աւուր մահ տայ, այդ բանը չտայ: Վաճառակա

յի այդ լուսաւոր եւ առատ սեղանին՝ առանց վայելելու {նորան}, Նախիջեւանի դրութիւնը կը մնայ այնպէս, ինչպէս որ

նի բողոքելու, եթէ մի քանի մարդիկ, հարստահարելով {նորան}, կամէին ինքեանց միայն սեպհականել նորանց: Ազգի ե

աղաքների եւ գիւղերի շէմքերը՝ սորան վատաբանելու, {նորան} պարսաւելու, իւրեանց սուտ արժանաւորութիւնը սուրբ

օթ էր ինձ՝ սպասել նորա դատաստանին: Սորան եւ {նորան} սուտ սուտ գովասանութիւններ եւ տաղեր գրելով՝ չկամ

ձր ամպերով պատել ժողովրդի տեսութիւնը, չզարթեցնել {նորան} այդ մահանման քնից, որով քնում է նա հազար տարիներ

ւտով կը ստանայ մի գիրք, մի լրագիր, որ գովում էր {նորան}. փոյթ չէ, որ այդ սուտ, խարդախ եւ երեխայական գո

ով այժմեան ժամանակումս ճշմարտութեան ձայնը թւում է {նորան} որպէս մի օտար աշխարհից եկած ձայն: Այդ ձայնը, հա

Այդ ձայնը, հասանելով նորա ականջին, վշտացնում է {նորան}, նա ասում է. " Այս ինչ բան է, մեզ մինչեւ այժմ

արմինը, աշխատում է վերջապէս բոլորովին մեռուցանել {նորան}: Եւ այդպիսի անկարգութիւնք եղել են եւ լինելու են

գի արիւնը, քամել է նորա վերջին ոյժը եւ, շինելով {նորան} մի մեռեալ դիակ, մի անշարժ եւ անկենդան էակ, զուա

ն մարդիկ, որ սիրեցին ճշմարտութիւնը եւ ընդունեցին {նորան}, թէեւ փոքր էր այդ մարդերի թիւը, այնուամենայնիւ

լ տարի տեսանք Մարիենբադումը, անցեալները պատահեցի {նորան} Տրապիզոնտի մէջ. ինչպէ՞ս ուրախացանք՝ տեսանելով մ

միածինը, եւ խնդրեց ինձանից, որ ես ուղեկից լինիմ {նորան} այս ճանապարհորդութեան մէջ: Տեսանեմ՝ ինչպէս յարմ

, ամենայն բարեմտութեամբ աշխատել էի օգտակար լինել {նորան}, փոխանակ խոստովանելու իւր արտասուելի դրութիւնը ո

ին ուղղակի պատասխանելուց. երեւի թէ ձեռք չէ տալիս {նորան}, եւ, խառնափնդորելով խնդիրները, կարծում է իւր ա

սահակեանցի հոգու խաղաղութիւնը եւ պատճառ էին տուել {նորան} այնքան խօսելու, մինչեւ որ Մուզան Մասեաց դարեւանդ

ճանապարհ լինէր, անպատճառ, կնքահայր եւս կը շինէի {նորան}, մանաւանդ՝ բամբասողների սրտերը պատառելու համար

եծահոգութեան առաջեւ սեւերես չմնալու համար պիտոյ է {նորան} մի բարի խորհուրդ տալ. արդեօք աւելի օգտակար չէ՞ր

ոչ թէ միայն չես անարգում ազգը, ոչ թէ դառնում ես {նորան} թշնամի, այլ բուն բարեկամ, ըստ որում ցանկացել էի

բարեկամ, ըստ որում ցանկացել էիր ազատուած տեսանել {նորան} ամենայն պակասութեններից: Եւ այդ պակասութիւնքը ար

ազնիւ կը լինի, որ նախ եւ յառաջ ինքը կը հրապարակէ {նորան} ՝ ցանկանալով աւելի կատարելութեան մէջ տեսանել իմ ա

մի այդպիսի փոս, ապա ուրեմն Հայաստանը պատրաստել է {նորան} իւր վսեմութիւնը եւ պարծանքը ուրացող մուրացկան որդ

ւթենից յառաջ աստուածաբանութեան վերայ: Ո՛վ է ասել {նորան}, որ, կրթութիւն ստանալով, պիտոյ էր անպատճառ սէր

ր գործ դնել սուրբ գիրքը, բոլորովին հրաժարւում եմ {նորան} իմ զաւակի կնքահայր շինելու մտքից, որովհետեւ կնքա

ձգուելով որեւիցէ ջրի մէջ, սաստիկ սառուցանում են {նորան}, երեւի թէ Պ. Իսահակեանցը փոստով ստանում է Մասեա

, անուն ժառանգել, այնտեղ գողը եւ աւազակը, սորան {նորան} ճաշերով եւ ընթրիքներով իւր մօտ քարշելով, կազմում

ն ընկերութենից, որպէսզի այդ միայնութիւնը չդառնայ {նորան} յանցանքի ցուցակ ամեն մի աչք ունեցող մարդու համար

ի ձայնով բողոքում է դէպի իւր դուստրը, յանձնում է {նորան} իւր մահու վրիժառութիւնը... Ազուչենայի ականջին դա

ւցանում է կոմսի որդին իւր զաւակի պէս՝ անուանելով {նորան} Մանրիկօ, եւ ոչ ոքի չէ յայտնում իւր գաղտնիքը:

իւր հակառակորդը, բայց մի ձայն վերեւից կանչում է {նորան}. " Խնայի՛ր, խնայի՛ր"։ Այդ րոպէից կոմսի որ

նրիկօյի տան առաջեւից դէպի բանտ, որդին տեսանում է {նորան} եւ վազում է փրկել, բայց եւ ինքը ընկնում է թշնամո

բաղդութիւնը: Մանրիկօն բանտի աշտարակից յայտնում է {նորան}, թէ ոչինչ միւս փափագ չունէր, բայց միայն իւր սիր

չենան եւ, չտեսանելով իւր որդին, աղաղակում է... {Նորան} ասում են, թէ տարան Մանրիկօն գլխատելու։ Նա գանչո

ն, մի որդի ծնանելով, երկու օրից յետոյ խեղդում է {նորան}, անզգուշութեամբ քնելով նորա վերայ մահճի մէջ: Ող

օտ եւ, յայտնելով հասած թշուառութիւնը, աղաչում է {նորան} մի հնար գտանել, որով կարողանայ ազատուիլ իւր տղամ

րբ ծնել էր եւ տիկին Բէգզադէն: Մանկաբարձը տալիս է {նորան} մեռած մանուկը եւ բաւական շատ արծաթ եւ, առնելով ն

ում է Թուրքի զաւակը որպէս իւր որդին՝ անուն տալով {նորան} Բէգզադէ: Լսելով այս պատմութիւնը՝ ասում եմ Գ

պիտանութիւնք գործել։ Սուրբ Ներսէսը յանդիմանում է {նորան}: Պապը բարկացած, բայց սուտ բարեկամ կեղծաւորուելո

լով, ճաշի հրաւիրում է իւր մօտ Սուրբը եւ դեղում է {նորան}: Այս էր եղերերգութեան բովանդակութիւնը: Առհասարա

ւ մեք աւելի յարմար ենք տեսանում նկարագիր անուանել {նորան} - картины, քան թէ водевиль: Այդ բանի մէջ ներգոր

էջ, եւ թէ ինչո՛ւ մի գրաւոր տեղեկութիւն չեմ տուել {նորան} չտպուելու պատճառի մասին: Պիտի իմանալ, որ ես " Հ

բանի վերայ, չենք կարող ոչ մի բանի հետ փոխանակել {նորան}: Եթէ թոյլ կը տաք մի փոքր համարձակախօսել, ես տես

րծիքը: - Ուղիղ է թւում՝ որքան ժամանակ ունիս {նորան}, իսկ թէ փոխես, իսկոյն կը տեսանես նորա թերութիւն

ց կառավարութեան ղեկը Նախախնամութիւնը հաւատացել էր {նորան}: Նորա սիրտը միշտ պատրաստ է կարեկից լինել իւր մի

նան մի ատելի եւ անպիտան մարդ անարգել, կ՚անուանեն {նորան} ձեր անունով: Այս խօսքերի վերայ Շամիլը ընկաւ

թափուելով դիմացը կանգնած մարդու վերայ, ձգում են {նորան} մի կաշկանդուած վիճակի մէջ: Աւազակի հոգին մոռանու

նելով նորա հոգու ամենածածուկքը, զինաթափ է առնում {նորան}: Խաբեբայ մարդիկ այս հոգեբանական երեւոյթը մեկ

ը։ Նա չնկատեց ինձ, որովհետեւ ծառը խափանարկու էր {նորան} ՝ ինձ տեսանելու: Թուլութենից համարեա թէ վայր ընկ

իրաւունք էր ստացել, որ ամենայն մարդ կարեկից լինի {նորան}: Մօտեցայ եւ ողջունում եմ: Նա, փոխանակ իմ ո

ը, թէ " անիրա՛ւ եւ բռնակալ մարդիկ հարստահարել են {նորան} ", դղրդեցին իմ հոգին, թէեւ երազում չէի զգում,

վերայ, վրէժխնդի՞ր եղաւ նոցանից, որ հասուցել էին {Նորան} այդ անարգ մահը: Նա չէ՞ր, որ դեռեւս Հօրից ներողո

յի մէջ։ Բժշկութիւնը ճար չունի ընդդէմ այդ ցաւին, {նորան} կարող է բժշկել միմիայն Նա, որ ասաց, թէ իւր անու

ւնէի նորա կտակը եւ, ամեն օր եւ ամեն ժամ կարդալով {նորան}, ասես թէ մոռանում էի իմ ցաւերը, ասես թէ մի զովա

ղ հեկեկանքը եւ արտասուքը թոյլ չտուեցին շարունակել {նորան} իւր խօսքերը: Մի փոքրից յետոյ, մի սպիտակ թաշկինա

այդ կտակը, ինձ ասացին, թէ ես չեմ կարող հասկանալ {նորան} ինքս ինձանով, թէ կարօտ է նա մեկնութեան, թէ առան

տեց կապոցը իմ առաջեւ՝ նշանացի առնելով, որ բանամ {նորան}: Երբ բացեցի, ո՛վ խայտառակութեանս, գտայ կապ

իպտական աստուածուհու երեսը՝ առանց քօղով ծածկելու {նորան}: - Այդ ե՞րբ է լինելու: - Ինձ չէ տուած գ

եան: Այդ կողմից հեշտութեամբ կարելի է հանգստացնել {նորան}, որ ոչինչ յարակցութիւն չկայ իւր աշխատութեան եւ պ

եւ թէ վանքերի միաբանքը քանի՞ պատարագ խոստացել են {նորան}: Հնախօսութիւնը մի առանձին եւ հոյակապ գիտութի

ում կան նաւթի հանքեր։ Եթէ փոքրիշատէ ծանօթ լինէին {նորան} Հանքաբանութիւնը եւ Քիմիան, այն ժամանակ, գուցէ ա

ի հետ, այնուամենայնիւ այդ գրչագիրը չէր պատկանում {նորան}, ըստ որում, ուրիշի աշխատութեամբ էր օրինակուած,

սի հիմնաւոր քննութիւն եւ հասկացողութիւն դժուար էր {նորան} առանց ձեռքում ունելու բաղդատող կշիռը եւ չափը:

կեանքը անցած է եւ անցնում է այնպէս, որ դժուար էր {նորան} չընկնել միստիկականութեան մէջ: Չարաչար խաբուած է

ողորմութիւն հաւաքէին, որ ապրէր: Մի՞թէ ծանր չէր {նորան} ընդունել ապերախտ բռնակալից 14000 ֆրանկ որպէս ողոր

՝ որպէս մի անօրինակ բան. նա գործում է հրաշքներ, {նորան} ցանկանում են ստանալ, ամենայն տեղից յառաջանում են

նա ընթերցողներին իւր տաղանդը, ամենեւին անարժան է {նորան}: Հոգով չափ ցանկանում ենք, որ արգոյ հեղինակը իւր

Քանի մի տարի սորանից յառաջ բարձրացած մրրիկը խլեց {նորան} իւր տեղից եւ, բաւական միջոց պտուտելով, ձգեց վեր

ւն աւելի հիմնաւոր է եւ հաստատ, եթէ յարակից լինին {նորան} այնպիսի հանգամանք, որ աղբիւր էին եւ նիւթական շահ

ստրկութիւն, այնտեղ չկայ կեանք: Հայոց ազգը առանց {նորան} եւս քաղաքականապէս մեռած է ներկայումս. մի վերանոր

ր մօտ մի պատուական երիտասարդ՝ տարեկան վարձ տալով {նորան} եւ խանութի բոլոր ապրանքը հաշուով յանձնելով: Երիտ

նչ պարոնի այսքան արծաթի ապրանք հաւատացի, բայց թէ {նորան} վաճառած, թէ ծովը ձգած, միեւնոյն է: Ո՞վ մի կոպէ

կան բաների մէջ չկայ մի այնպիսի բան, որ կարողանար {նորան} ամաչեցնել: Բէգզադէի երեսը վաղուց դարձել է շինակա

ատարին, որի մասին վերեւում յիշեցինք՝ անուանելով {նորան} անկախ վաճառական: Եւ այսպէս, 60 կոպէկանոց բանը մ

թիւն է: Մեք հաւաքւում ենք, որ սորան բամբասենք, {նորան} հայհոյենք, միւսին դաւ դնենք, սորա տունը քանդենք

հասնում, որ Բէգզադէն ասում է, թէ չկամէր ունենալ {նորան} իւր խանութի մէջ: Տղան աղաղակում է, եթէ չկամիս ի

ր դրականապէս ասել էր պատանուն, թէ չկամէր ունենալ {նորան} իւր խանութի մէջ, այլեւ հրաժարւում էր յետ իւր տեղ

է կա՛մ հետդ տար քո ծառան, կա՛մ իւր տեղը ուղարկիր {նորան}: Բէգզադէն պատասխանում է, թէ չէր կարող գողը եւ ա

օրից յետոյ գալիս է Բէգզադէն տղայի մօտ եւ, տալով {նորան} 5 մանէթ, ասում է, թէ կարգադրութիւն էր արել նորա

ղիղ գնալով իւր բնակարանը, ուր պատրաստ սպասում էր {նորան} սուրհանդակի կառքը, նստում է... Եւ կառքը յառաջ է

, ժողովում են մի քանի մանէթ եւ ճանապարհ են ձգում {նորան} դէպի այն քաղաքը, ուր էր Բէգզադէն: Եօթներորդ

դուրս է գնում աբեղան եւ պաշտօնական թղթով զրկում է {նորան} իւր ծուխից եւ ուղարկում է մի այլ քաղաք, որի ժողո

Այս խնկի բուրումը ընկալ նորանից, Մաղթէ՛ {նորան} կեանք որպէս նահապետ, Սիրական լեզուիդ իբրեւ ա

էջ: Հա՛յ կանայք, մեր ազգը աւերուել է այժմ, {նորան} պիտոյ է վերանորոգել։ Նա թմրել է մի խոր քնով, նո

ան պիտոյ է վերանորոգել։ Նա թմրել է մի խոր քնով, {նորան} պիտոյ է զարթեցնել։ Բայց այս երկու դիպուածում եւս

կարող իսկոյն հասկանալ ազգութիւնը եւ պտղաբեր շինել {նորան}. այս մեր հասարակաց վատաբաղդութիւնն է։ Բայց, դո

տարակելով Յիշատակարանիդ մէջ, մօտենալի կացուցանել {նորան} մեր ազգի անդամներին, որոնց չեմ կարող ամեն մինին

րքեզեանից. հասարակութիւնը ստուգապէս ճանաչեց այժմ {նորան} իւր գրուածից: Վարագոյրը յետ քարշուեցաւ, եւ հերո

Պ. Խուդաբաշեւի գիրքը, մեք հարկադրուեցանք կարդալ {նորան} ակամայ, ակամայ կարդում էինք՝ յառաջուց ճանաչած լ

աբաշեւից, թէ Խորենացու ո՞ր բանը իրաւունք է տուել {նորան}, որ նա Խորենացին անուանէ թեթեւամիտ: Խորենացին

ար լեզուով, մինչ եւրոպական գիտութիւնը ընդունել է {նորան} եւ, օրինաւոր քննութիւն առնելով, հատուցել է արժա

ունէր Կեսարիա դիմելու, թէ եւ պարոնը չէ ուղարկում {նորան} Կեսարիա՝ հրատարակելով նորան անձնական շահասիրութե

պարոնը չէ ուղարկում նորան Կեսարիա՝ հրատարակելով {նորան} անձնական շահասիրութեամբ վարակուած մարդ: Ինչպ

, որ կամ դրացի էին Հայաստանին, կամ տիրապետել էին {նորան}: Հայերը գիտէին, որ այդ օտար դրացու կամ հարստահա

ից, ծածկուեցաւ ամբոխի մէջ, եւ երբ կայսրը գանչեց {նորան} եւ յանդիմանեց, նա ուրիշ այլ բաների մէջ պատասխանե

ազգային հեղինակների գործերը եւ խորհուրդ ենք տալիս {նորան} մի փոքր ուսումնասիրել այդ հեղինակութիւնքը: Յոյս

դպիսի ուսումնասիրութիւնը աւելի մխիթարական կը լինի {նորան} իւր երեկոյացեալ հասակում, քան թէ նոր տպած գործի

լով Թէորիանոսի հետ, արտասուքը աչքերում, յանձնեց {նորան} խնդրել թագաւորից, որ Կոստանդնուպօլսի մէջ իւրեանց

1170 թուականի Դեկտեմբերի մէջ)՝ Ներսէսը յանձնեց {նորան} երկու նամակ Կայսեր անունով. մինը՝ ծածուկ, իսկ

երը մոլորուած ճանաչելը, մերժում ենք սաստկութեամբ {նորան} վերագրուած երկդիմի բնաւորութիւնը, մերժում ենք եւ

ղինակական քանքարը Հայոց ազգից: Ազգը կարօտ չէ {նորան} եւ երբէք խնդրած չէ նորա փաստաբանութիւնը։ Պարոնը

, ըստ որում, եսականութիւն համարում էինք լուծանել {նորան}: Թո՛ղ եթէ կամի, այսուհետեւ եւս հրապարակէ այդպիս

դնելու իրաւունք չունենալը բնաւ չէ կարող վշտացնել {նորան} կամ յետ կացնել գործից, եթէ կերպարանագործես նորան

նորան կամ յետ կացնել գործից, եթէ կերպարանագործես {նորան} պայմանիդ խորհուրդը: Եւ այսպէս, դնենք, թէ խօսու

ծագոյն մասը ամուր նստած է հողի վերայ եւ գործում է {նորան}: Այն ազգը, որ չունի հող եւ երկիր, երբեք չ

շափում է նա իւրեան հարկաւոր առարկան... Կը ստանայ {նորան}... Բայց չէ. ստանալը այնպէս դիւրին չէ, որովհետե

ել ազատ հրապարակախօսութեան երեսին: Նա հալածում է {նորան}, ոչ թէ օրէնքով կամ որեւիցէ կառավարչական ոյժով կա

չքում. նորա վշտացած հասկացողութիւնը թելադրում էր {նորան} վրէժ, նորա միակ ցանկութիւնը էր, որ ուսուցիչք կո

օրութեամբ ընկաւ մէջտեղը. հարկը ստիպում էր լուծել {նորան} այս անգամ: Եւ ահա ժողով ժողովի քամակից, խո

ւր, ուրիշ տուող կայ ", - ասում է նա, եւ եթէ ես {նորան} չտամ հարիւր, ուրիշ տեղ եւս պակաս գնով չէ պիտոյ գ

. դրամը կենդրոնացած է, եւ ժողովուրդը պիտի քարշէ {նորան} այդ կենդրոնից։ Ինչո՞վ, միմիայն իւր աշխատութեամբ

րդը, իւր պատրաստած նիւթերի զօրութեամբ, կը ցրուէ {նորան}, որով ոչ միայն դրամի շրջանառութիւնը կը մտանէ ժող

պանք, մինչեւ այստեղ աշխատեցանք միմիայն մերկացնել {նորան}: Ի՛նչ է մեր խնդիրը: Ո՛չ Ամերիկայի պատերազմը, ո

է վախենում: Նա վստահ է, որ մարդիկ, եթէ դադարին {նորան} իբրեւ դրամ գործ դնելուց, թերեւս չէ պիտոյ իսպառ մ

ւնէութիւնը, աղքատութիւնը միայն կարող է սթափեցնել {նորան} իւր թմրութենից, որպէսզի նշմարէ իւր մինչեւ այժմ բ

ր մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհի ուղղութիւնը եւ փոխէ {նորան} յառաջ, քան թէ հասել էր մինչեւ նորա կորստական ելք

նտրոնանում է քաղաքներում: Աղքատութիւնը ստիպում է {նորան} թողուլ իւր տունը, իւր ընտանիքը, իւր ամուսինը,

տութենից ազատուելու համար: Բայց այդ տեղերում եւս {նորան} հանդէպ է դուրս գալիս էապէս նոյն աղքատութիւնը, գո

ացին, նոյն եգիպտական ծառայութիւնը, որ սպասում է {նորան}: Չկայ այն ընտանեկան մխիթարութիւնը, ամուսնու եւ

որ քեզ այդ օրը ձգեց: Պանդխտակիցքը գալիս են {նորան} մխիթարելու: Մի երկու բաժակ գինի... մի քահա

ոլորովին մեքենայացած, մանում է իւր կեանքի թելը, {նորան} չէ գգւում մի հրապուրիչ յոյս, նա չէ տեսնում իւր ա

ից: Ի՞նչ կը լինի այն շինուածքի վիճակը, եթէ {նորան} կազմող մասերը օրըստօրէ ընկնին, եւ մնացողը եւս առ

կին կացութիւնը: Հողը եւ երկրագործութիւնը կարող է {նորան} փրկել: - Ուրեմն բոլոր ազգը երթայ երկրագո՞րծ

թէ գտնւում է գաղթականութեան եւ պանդխտութեան մէջ, {նորան} հրաւիրում ենք վերադառնալ, մանաւանդ՝ Փոքր Ասիա,

ազգը չգիտէ այս: Բայց միանգամ սովորութիւն է եղել {նորան} այն ճանապարհը, որով գնում է եւ այժմ ծանր է շարժո

Հարկաւոր է հիմքը նորոգել, կենդանութիւն տալ {նորան}, ոյժ եւ զօրութիւն դնել նորա մէջ, որպէսզի կարողա

րդը ապրում է եւ օդ է շնչում, մեք հրատարակում ենք {նորան} իմաստակութիւն եւ խաբէութիւն: Մարդն է փիլիսոփայու

ւթեան, եգիպտական առեղծուածներով պատգամ էին տալիս {նորան}, անցան այն ժամանակները, երբ մտածում էին պարզամի

յ մինը, որ ապրանք խնդրէ նորանից, ապրանք ապսպարէ {նորան}, եւ եղածը առնու՝ արծաթ վճարելով փոխարէն: Ապա ե

մ նիւթեր առնուլ հայ երկրագործից, ապրանք ապսպարել {նորան}, մանր մունր գումարներ տալ յառաջուց այս եւ այն շի

նքեանք կրկին անգամ աւելի պիտի կարողանային վաճառել {նորան}, դրամ ուղարկել Եւրոպա մի այնպիսի տեղից, ուր ոսկ

նի այն ոյժը, այն կարեւորութիւնը, որ մարդը առանց {նորան} չկարողանայ ապրել: Ապրանքը մնում է անվաճառ, կամ

նորա ապրանքի վաստակը, թէեւ սկզբում ծանր թուեցաւ {նորան} ապրանքը առանց վաստակի վաճառել եւ պարտքը վճարել:

յ... Միւս կողմից, այն մարդիկը, որ պարտական էին {նորան}, չեն վճարում իւրեանց պարտքը, առեւտուրը ընկած է

մութիւնը ընկած է, ոչ ոք ապրանք կամ դրամ չէ տալիս {նորան}, եւ եթէ տային եւս, հարիւրին իննսուն անօգուտ, ք

: Ի՛նչ գործէ, ուրեմն, այդ վաճառականը: Մնում է {նորան} իբրեւ վարձկան ծառայել ուրիշի մօտ, բայց այս հեշտ

ից, թէ մի անյաջող վայրկենում կարող են նոքա ճմլել {նորան}: Բայց, չնայելով այս բոլորի վերայ, կախողութիւնը

առեւտրական նաւաբեկութենից յետոյ, հարկը ստիպում է {նորան} երթալ ենթակայանալ մի կոպիտ յարաբերութեան, որ լին

, որոնց դարմանելու համար ոչ մի պարոն չէ կարող տալ {նորան} բաւական վարձ, թողունք եւ այս, ի՞նչպէս երթայ նոր

հեշտ չէ նաեւ գտնել մի պարոն, որ յօժարէր ընդունել {նորան} իւր մօտ: Յիսուն-վաթսուն տարեկան մարդու առաջարկեա

նալ, նա հաւատում է, թէ վաճառականութիւնը կարող է {նորան} փրկել, բայց չկամի մտածել, թէ ունէ՞ր արդեօք իւր

ամար. ազգի վիճակը առնում ենք իբրեւ իրողութիւն եւ {նորան} դարձեալ իբրեւ վկայ դնում ենք ազգի առջեւ: Այսքան

եւ ազատել ազգը աղքատութենից, այլեւ մեծ զարկ տալ {նորան} յառաջադէմ ուղղութեան մէջ: Բնութեան մէջ չկան

կարօտ չէ ուրիշին. դորա փոխանակ, ուրիշը կարօտ է {նորան}: Մանր վաճառականը իւր ընթացքի մէջ կարօտ է մեծ վաճ

գործարանը, ե՛ւ միւսը, ե՛ւ միւսը կարօտ կը լինին {նորան}: Ոյժը կ'անցնէ նորա ձեռք, թո՛ղ որչափ կամի, փոքր

պելու, իսկ բնականի մէջ՝ նոյնքան հաւանականութիւն {նորան} չհանդիպելու: Այլ խնդիր է ջուրը մտնել՝ թոյլ տալո

ւթիւնը կը գրաւէ իւր կողմը, քանզի Եւրոպան կարօտ է {նորան}, քանզի, երկրի բերքերը դուրս տալով, իւր մէջ պիտ

լ, թէեւ բանականութիւնը երբեք չէ կարող արդարացնել {նորան}: Մարդը մինչեւ այժմ չէ հասել այնտեղ, որ առանց եր

տնից բուսան: Եթէ մարդը կայ, եթէ մեք տեսնում ենք {նորան}, եթէ շատ անգամ գիտենք նաեւ նորա ծագումը, ինչպէս

ազգը չէ մեռնում ֆիզիկապէս: Ազգը մեռնում է, բայց {նորան} կազմող անհատները կենդանի են, նոքա չեն կորչում,

աւանդութիւնքը... Նորա ամեն մի սեպհականը սուրբ է {նորան}, եւ վա՛յ միւսին, որ ձեռք բարձրացնէ նորա, այս կ

րոպէին մեռնում է: Արտաքին ոյժերը յաղթահարում են {նորան} եւ լուծում են նորա կազմուածքը: Ազգութիւնը ա

ազմուածքի, այնպէս եւս ազգութիւնը մեռնելուց յետոյ {նորան} բաղկացնող անհատները ընդունում են այլ բարոյական կե

ւ ստրկութեան շղթայի ամենածանր օղի մինը: Հերիք չէ {նորան} իմ կենդանութիւնը, նա չկամի նորան ընդունել որպէս

մինը: Հերիք չէ նորան իմ կենդանութիւնը, նա չկամի {նորան} ընդունել որպէս իրողութիւն. նա ակամայ պիտի յօժարի

'առնու իւր դրօշի փառքից, եթէ այդ փառքը չէ բերում {նորան} երջանկութիւն եւ հանգիստ կեանք, եթէ ամեն մինը այդ

ն, բայց Անգլիան, հակառակ նորա կամքին, պահում է {նորան} իւր ձեռքի մէջ, եւ Թէյմսը շատ ժամանակ չէ, որ հրա

առաջարկութիւնք առաջարկութեանց քամակից հասնում են {նորան}, թողուլ այս աշխարհի թագաւորութիւնը, նա չէ յօժար

ային, եւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ սաստիկ թշնամի է {նորան}, խնդրում է իւր անկախութիւնը, բայց Ռուսիոյ կառավ

, բայց Ռուսիոյ կառավարութիւնը շղթաներով կապում է {նորան} եւ ազատութեան մարգարէներին պատասխանում է բանտով,

իմ վերաբերութեամբ ինչի՞ համար ոտքի տակ ես կոխում {նորան} եւ անիրաւում ես չարաչար: Այսօր ճնշուած մարդ

մոլեգնի, ի վերայ այսր ամենայնի ժամանակը կը մաշէ {նորան}, որովհետեւ մի կիրք կարող է տեղի տալ միւս կիրքերի

նակը մի անգամ է անցնում, եւ նա, որ ընթացակից չէ {նորան}, յետ է մնում: Մեք կարող ենք բռնել ժամանակի այն

ղովուրդ ստրուկ է, եթէ նա հող չունի եւ եթէ յաջողի {նորան} հող ձեռք բերել, իրաւունքը եւ ժամանակը պահանջում

աւ, մեք մեր շնորհակալութիւնը կանխիկ յայտնում ենք {նորան}: Իսկ ընդհակառակը, եթէ աւելի նեղսրտեցաւ, չենք վ

կաթն եւ մեղր բղխող երկիրը, ըստ որում անծանօթ էր {նորան} աւետեաց աշխարհը, մեք ընթերցողներից եւ առհասարակ

ընկերութիւնը դէպի համերաշխութիւն, կարող է ազատել {նորան} մեքենայ դառնալուց: Մարդը ստուգապէս մեքենայ է այն

ժամանակ անշուշտ պիտի լեղի խառնէ իւր կեանքի մէջ, {նորան} սիրելի չէ այս, նա չէ քննում, նա թողնում է եւ առ

տեսածով ապրում է այսօր, վաղը ինչ կամի թող լինի: {Նորան} աւելի թեթեւ է թւում վաղուայ գալիքը, քան թէ այսօր

նդիր առնում ենք տնտեսական խնդիրը եւ անուանում ենք {նորան} " մահու եւ կեանքի խնդիր"։ Այս բաւական է, որ մի

, այլ եթէ գիտակցութիւնը եւ համերաշխութիւնը դրել է {նորան} այն կէտի վերայ, որ նա եւ յղանալ չէ կարող այդ յան

է, թէ փոխարէն պիտի ստանայ... Մեք չենք ընդունում {նորան} որպէս բարոյական, որովհետեւ եթէ չհաւատար, թէ փոխ

անելով, որ միւսը մեռնում է սովից, որպէս թէ ասէր {նորան}. " Տե՜ս, ահա մեռնում ես, քո կեանքը կախւում է ա

սանելով եւ հասկանալով ճշմարտութիւնը, քարոզում են {նորան} մարդասիրական անձնազոհութեամբ, մինչ ազգի բարեմիտ

նագէտ եւ հարազատ մարդ ընտրէ իւր միջից եւ ուղարկել {նորան} արեւելեան Հնդկաստան օրինաւոր վերադասութիւն գործել

ումը։ Հայր Աստուածը երբ բարկացած {Նորան} քըշեց շանթահար, Դու Պառնասի աստուածները

Մահ էր խընդրում ճարակըտուր, Սփոփեցիր դու {նորան} ։ Ծառ ու անտառ, լերին, գազանք Քու ձայ

իմ քնարին, Դեռ Հայաստանն, լսի՛ր ինձ, {Նորան} չի լինիլ խընայել, Քանի փախչում է լուսից։

անարգ, խեղճ, կնճռադէմ Ինչպէ՞ս անարգում են {նորան} "։ ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (II) Ա՜խ, փոքրոգ

ւն Մի բան ասելում ` թէ չար, թէ բարի: Ողջ մին է {նորան} ` եթէ թագակիր, Եթէ սոսկական քաղաքացի լոկ. Պատճա

ու գէշ հողի տակ նա միայնակ պառկած է, Ոչ ոք {նորան} այց չերթալ, որ մի նորան հարցանէ, Արդեօք ս

ակ պառկած է, Ոչ ոք նորան այց չերթալ, որ մի {նորան} հարցանէ, Արդեօք սիրտը չէ՞ նեղւում մնալ այն

ընդհատում գերեզմանի լռութիւն, Չի ուղարկում {նորան} լոյս երկնից արեւը սիրուն... Անբաղդի դին թա

Անբաղդի դին թաց չեղաւ ընկերի արտասուքով, {Նորան} մոռցան... Պարում են տօնի շքեղ զգեստով. Ա

խոպան, անշեն, Բայց թողնում եմ քաջ մշակեալ {նորան} անդրէն. Ինչ որ կարո՛ղ էի առնել, կատարեցի,

շան դրօշակս ես բաց արի Ու փորձանքից ազատեցի {նորան} շուտով: Նիկողոսը չծերացաւ իզուր տեղը,

աղթէ: Նա այս բանը կտակ թողեց, կնքեց {նորան} իւր մահով, Յանձնեց կտակը իւր ժառանգին իւր

տակը իւր ժառանգին իւր աթոռով ու սրով: Ասաց {նորան}. որդի լինել արժանի, հօր ` արժանի, Ինքն է

որդի լինել արժանի, հօր ` արժանի, Ինքն էլ {նորան} օգնական է, քանի որ սա է կենդանի"։ Ժ

շխոյժ կրքով Տեսնում է այս աստղը: {Նորան} տուեց բամբիշն իւր սէրը, Նորան ասաց. " ես ք

: Նորան տուեց բամբիշն իւր սէրը, {Նորան} ասաց. " ես քո՛ եմ"։ Ամիրեանն էր այն պատան

որ նա տուեց Ուսանող Ամիրեանին: {Նորան} կոյսը գեղեցկադէմ, Նորան ժպտաց միմիայն.

անին: Նորան կոյսը գեղեցկադէմ, {Նորան} ժպտաց միմիայն. Նորա համար նա ծնած էր,

տնւում էր տան մօտին։ Իմ պապը երբ տեսաւ {նորան}, տեսաւ չքնաղ երեսը, Եփ էր գալի երակներում

փոխանորդ, Սակայն բռնեց ձեռքը տիկնոջ, քաշեց {նորան} իրեն մօտ։ Երբ առանձին ջերմ համբոյրներ

րն, որ մեր հոգին Միօրինակ կրկնում է, {Նորան} սուրբ գիրք ու հաւատ Յոյս մեծ անուն տալիս է:

դի մօտը, Նա իւր դանդաղ քայլերով Տուեց {նորան} մի նամակ, Ծրարը կնքած սեւով: Բացեց խ

անքից պրծնել Ու հետեւել օրհասին։ {Նորան} այն էլ դիւր է սրտին, Որ անտրտում, անվրդով

Գիշեր ցերեկ հալածուած. Մի մարդ չըկար {նորան} ծանօթ, Որ չըլինէր վշտացած: " Հ

էր կշտանում նայել նորա Քնքոյշ չքնաղ երեսին. Այժմ {նորան} չեն ճանաչում, Մոռացել են բնաւին. " Ողորմութիւն

ուագարան ու տաղեր. Ամենայն ոք ցանկանում էր Լինել {նորան} բարեկամ. Ամենայն ժամ նորան բաց էր Շռայլ քսակը մե

ոք ցանկանում էր Լինել նորան բարեկամ. Ամենայն ժամ {նորան} բաց էր Շռայլ քսակը մեծատան. Այժմ զրկուած ամէն բա

ում Բնակւում էր Աստղիկը. Նորա որդին փայփայում էր {Նորան} ամբողջ գիշերը... Ախտաբորբոք երիտասարդք Իւրեանց ա

կոր, վիզը ճուկ. Նորա նախկին բարեկամքը Չեն ասում {նորան}. " Խղճո՛ւկ, Եկ դու մեր մօտ, մեք կ՚ամոքենք Քո վ

լսել: Ես սիրում եմ հայրենիքը, {Նորան} միշտ ու միշտ գովում եմ. Օտար ազգի առաջեւը

եմ: Թէ մի աղքատ կը գայ իմ մօտ, {Նորան} կը տամ ողորմութիւն. Բայց թէ ո՞րքան, կամ ի

Որ կայ մի վկայ եւ խաւար գործքի. Որ երկնքիցը {նորան} նայում է Մի դատապարտող խիստ, անմերժելի:

մարտութեան անպատճառ: Մինչդեռ եւ առանց {նորան}, Մինչ լոկ սուտի շնորհքով Այս աշխարհի բ

ազելի, իմ սիրական, ասա՛ ինձ, Մօտենում եմ {նորան} դարձեալ ասելով. Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի

ին. Մօտ վազեցի, դարձեալ տեսայ..... ես {նորան}, Մի գունաթափ, տխուր դէմքով ուրուական:

, մի գրկաչափ գետնափոր"։ Մօտենում եմ {նորան} դարձեալ խնդրելով. - Իմ նազելի, իմ սիրական

ի՛ հնչեր ինձ, Ապոլլոն, յե՛տ առ դարձեալ դու {նորան}, Տո՛ւր մի այլ մարդու, որ ընդունակ է

, Թէ՞ զգալով չարչարուիլ Ու չքանալ վայրապար: Ա՛ռ {նորան} յետ, ինձ պէտք չէ, Տո՛ւր ուրիշի, ում կամիս. Քե

այ, Արտասուքով լուացի: Նայի՛ր {նորան}, երեք գունով, Նուիրական մեր նշան, Թ

Այս խնկի բուրումը ընկալ նորանից, Մաղթէ՛ {նորան} կեանք որպէս նահապետ, Սիրական լեզուիդ իբրեւ

րգեւեց՝ Կեանք տուեց Հայոց լեզուին Ազգը {նորան} զլացաւ Գիր պարգեւել անշուք շիրմին։

առ, Թող գան, երթան բիւր բիւր դարեր, {Նորան} չի տիրիլ խաւար: Եո՜ւհա՜, ծթռած իմաստ

տուի... Նա միւս առաւօտ չկար երկրումս {Նորան} այն մահով մեծ փառք հասուցի։ Բայց արձա

իցս, նոյն թուականից: Այսօր աւելորդ շորերը տուին {նորան}: 27-ին տեսութիւն եղբօրս, Լ[ազար] Ի[լյիչի] եւ Վ

ԵՐԿՈՒ ՏՈՂ Ճշմարտութիւնը կրօն է, {նորան} միայն խնդրեցէք, իսկ նորանից ոչինչ: Robert Owen

ակաւոր Ֆօքսը դրեց մի անգլիական Լօրդի, որ գրել էր {նորան} հայհոյութեամբ լցուած մի նամակ: " Sir, ձեր նա

Աղջկայ կուսութիւնը խախտել, յետոյ ամուսնացնել {նորան} իւր մանուկ փոքրաւորի հետ, յետոյ ստիպուելով առեւա

Ի՞նչ ունի մեզ ասելու Կրօնական ժողովը, եթէ ասենք {նորան}, թէ Կրօնական ժողովի գործը եւ պաշտօնը է քննել եւ

եկեղեցական է, մեր փոյթը չէ. մեք կը դատապարտենք {նորան} պատմութեան առաջեւ, իսկ Պ. Չամուռճեանը եթէ կամի

իւնը կապուած է երկրագունդի հետ. փորձերը ուսուցին {նորան}, իւր երջանկութեան եւ թշուառութեան պատճառները գտա

րդարացի իրաւունքով գրաւում է մեր ուշադրութիւնը եւ {նորան} դարձեալ, առանց եւ վայրկենական երկմտութեան, նուի

եւ դաւանաբանութեան հետ բնաւ վերաբերութիւն չունի: {Նորան} հերիք է, եւ իւր պարտքը չի կշռով կատարած պիտի համ

ծիք դառնալով, ճղակտոր հանեց ազգը, անդարձ կորուց {նորան}, հետեւաբար եւ ամենայն արդարութեամբ ինքը եւս կորա

ք, իւր ժամանակին, աոանձին ծրարի մէջ կ՚ուղարկենք {նորան} մի օրինակ: Ո՜հ, ի՛նչ ցաւալի պաշտօններ, ի՜նչ

ի ուրիշ բանի վերայ յարձակուիլ, քան թէ դատապարտել {նորան} որպէս կրօնադրուժ: Եւ ո՛վ է այս դատապարտողը,

ս ասացինք, տարապայման մաքրասիրութեամբ ստրկացնենք {նորան} հին լեզուին։ Անհնար է, թէ աններելի անհոգութեամբ

յետ մնացած գաղափարք եւ խաւար ֆանատիկոսութիւն տալ {նորան}, այլ մշակել նորա լեզուն, գնալ ժամանակի հետ, փա

րել եւ տրամադրել էր միայն նիւթական բաների համար, {նորան} ի՞նչ կը ներգործէ երկու տարին մի անգամ կամ տարին մ

գտանել այնտեղ, որ եւ մտքի կողմից հասկանալի լինէր {նորան} եւ գրաւիչ։ Ուսումնական բաները հասարակ ժողովրդի հ

ուրդը ընթացք տայ այսպիսի մատենագրութեան, ընդունի {նորան} սիրով սեղանով։ Բնական աշխարհի մէջ ոչինչ բան

ողիկոսի] թղթ[ով] 116 Հայրապետեանցին 117 դարձեալ {նորան} [Տրապիզոնից] Նոյեմբեր 16 118 Միանսարեանցին,

25 մեր տունը 8/20 26 Հայրապետեանցին 27 դարձեալ {նորան} 6/18 28 Խաֆաֆեանցին 29 Մատթ[էոս] սրբազանին 13

ալիբեանցին 5/17 32 Կովայլսկուն 11/23 33 դարձեալ {նորան} 15/27 34 Մարիա Նիկոլաեւնային 35 Րուդնեւին 36

նցին 68 Ստանիսլաւին 69 Սուաճեանին 70 դարձեալ {նորան} 71 Uանասարեանցին 72 Բուդաղեանցին 73 Խաֆաֆեա

12/24 88 Հայրապետեանցին, պաշտօնական 89 դարձեալ {նորան}, հասարակ 90 Խաֆաֆեանցին, Պ[ետեր]բուրգ 91 մե

թեանց 37 Ս. Հ. Աբգար Մարտ 3 38 Պապային 39 {նորան} դարձեալ 8 40 Քեաթիպեանցին 11 41 Քեաթիպեանցին 1

նցից առել էի ` 43. 22 2. 1 41. 21 Պիտի ուղարկեմ {նորան} այժմ 41 տալեր 21 զիլբեր գրոշ: իզվոշ[չիկ] 30 մի

ու առաջեւ, որ ծարավելով իմաստության, մոտենում է {նորան} եւ կամք ունի ճանաչելու յուր անձը, բնությունը եւ

րդը, եթէ մեր պատուելի սխօլաստիկները հասկացրել են {նորան}, թէ կրիտիկայն բամբասանք է կամ նախատինք (пасквил

մարդիկ, ցոյց տալով մի արագիլ, հաւատացրած լինէին {նորան}, թէ այս է ահա սիրամարգը։ Այսպիսի վատաբաղդ դիպու

աշխատողի ճակատի քրտինքը եւ քաջալերութիւն է տալիս {նորան} յառաջ խաղալ այդ ազնիւ ասպարիզի մէջ։ Սոյնպէս

ց է տալիս թերութիւնները մի աշխատութեան, քաւ լիցի {նորան}, պախարակելու համար միայն հանդէս հանել մի հեղինակ

ական ուժով, մերկացնում է գործի շապիկը եւ տալիս է {նորան} այլ կերպարանք՝ երբեմն այնքան տարբեր առաջին կերպա

եցութեան տակ լուսաբանած, սկզբումը իհարկէ պիտոյ է {նորան} օտար թուին դոքա, որովհետեւ Հայը ո՛չ գաղափարներին

եթէ նա սպանել է նորա որդին, որպէսզի Կիրակոսն էլ {նորան} ներէ, եթէ նա սպանէ սորա որդին: Բայց կարգ ու կան

ը, եթէ հատուցումի երկիւղը չլինի, ուրիշ բան չկայ {նորան} բռնող: Հիմի տեսնենք, թէ երկիւղը բաւակա՞ն է, կա

ամեմատական էր, այն ժամանակ յայտնի է, թէ թափելով {նորան} աւելի շահուեցաւ, քան թէ համեմատականը ընդունելով

մարդու գրքի մէջ, եւ ուրիշները պատրաստ գտնում են {նորան} եւ առանց վերստին իրենց անձը աշխատութեան տալու ընդ

վերստին իրենց անձը աշխատութեան տալու ընդունում են {նորան} որպէս ծայր գիտութեան, դառնում են այն հեղինակի ար

ելերը իր մտքի մէջ որպէս մի կենտրոնի մէջ ամփոփել, {նորան} միօրինակ անօգուտ են պատրաստ համակարգութիւնքը:

Հայմը Հեգելի թոյլ լարը. նա ասում է. " Կարելի է {նորան} չարչարում էր մի նախազգացութիւն, թէ այդ տիեզերակա

ց միեւնոյն ժամանակ ամէն ուրիշից պակաս է ընդունում {նորան}: Մանրամասնութեանց ` խոր յարգութեան արժանի գիտութ

լի է: Հա, շատ ընտիր գաղափար, բայց որ չես կարող {նորան} մարմնացնել, չես կարող գործ դնել, օգուտը ինչ է:

է տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը աճել եւ ոչ իսկ յիշել {նորան}: Ազատութեան դիմակի տակ գոյացել է շահասէր եւ ագահ

էտք, ոչինչ յարաբերութիւնք, ոչինչ վիճակ չէ կարող {նորան} պատահել: Իսկ մարդկային առողջ կեանքը իր լայն ճանա

բայց եւ այն ժամանակ տակաւին չէ կարող հասած լինել {նորան}, որովհետեւ գաղափարի եւ նորա մարմնանալու մէջ կայ

իրաւամբ պարծեցած ազատութիւնը: Բացի սորանից, թող {նորան} դատապարտէ մի աւելի ազատ եւ աւելի վսեմ սահմանադրու

՛վ է Վոլթէռը եւ միայն անունն է լսել եւ ճանաչում է {նորան} որպէս արդիւնք ճիզուիթական դպրոցին, այնպիսին պիտի

երով եւ մօտից սորվեցան ազատութիւնը եւ համեմատելով {նորան} իրենց հայրենիքի ստրկութեան հետ, յղացան այն մեծ կ

աւանդը Ֆրանսիոյ ձեռք, բայց նա չկարողացաւ պաշտել {նորան} նպատակի յարմար ձեւով: Վերստին կործանուեցաւ այնտե

, ինքը դնում է օրէնք եւ ինքը դարձեալ հնազանդում է {նորան}. վերստին փոխում է օրէնքը եւ այդ նոր օրէնսդրութիւ

ջ, ինչպէս Գերմանիայում, այլ միայն ցոյց են տալիս {նորան} ֆրանսիական վերացականութեան, անուրջի վտանգաւոր կե

համակարգութեան մէջ, նոյն այն բանը, որ շինում է {նորան} համակարգութիւն եւ հնար է տալիս նորան դպրոց կազմել

որ շինում է նորան համակարգութիւն եւ հնար է տալիս {նորան} դպրոց կազմելու, պատկանում է կրթութեան արդէն անցա

մ, հոգով միշտ մօտ եմ քեզ: Գնա՛, ասացի ես {նորան}, տարաբախտութեան ընկեր, գնա՛ բարեաւ, բայց չմոռա

աշ եւ ինքը խորասուզած մտայածութեան անդունդի մէջ: {Նորան} այնպէս տեսանելով, ես մոռացայ իմ բոլոր ցաւերը: Մ

, ի՞նչ պատճառով եւ ո՞ւր ես գնում: Ա՜խ, ասացի ես {նորան}, ազնիւ բարեկամ, քո հարցմունքը դարձեալ կենդանացն

ին մխիթարութիւնը: Մեր ոխերիմ թշնամիքը գտան միջոց {նորան} եւս իմ գրկից հանելու: Ա՜խ, իմ փլատակուած օրերի

րթուած էր Եւրոպիոյ հռչակաւոր գործարաններումը, եւ {նորան} յանձնեց գործարանի վերակացութիւնը: Նա սկսաւ նոր կ

այն ժողովուրդը, որ ովսաննայ գոչելով, բազմեցրեց {նորան} հռոմէական եկեղեցւոյ քահանայապետութեան աթոռի վերայ

վհետեւ կարդինալը դիտաւորուել էր անպատճառ հեռացնել {նորան}, որ կարողանայ իւր նպատակին հասանել: Տեսաւ կարդի

նալով, մի՛ գուցէ տհաճութիւն ծնանի ժողովրդի մէջ, {նորան} խաբեց սուտ խոստմունքով: Կարդինալը փոխանակ մ

ան ընտրութեան, պէտք է յաւիտենական նախատինք լինէր {նորան} եւ պատճառ տար նորա անունը դրոշմելու չարագործների

ր ազգօգուտ ձեռնարկութիւնը ի գլուխ տանել, եւ ինքը {նորան} գործակից լինելով, հսկէր գործարանի պիտոյքի եւ բար

ած վնասները շատ զգալի եղան Հռոմայ համար. ինչ որ {նորան} առաւել զզուելի է կացուցանում հռոմայեցոց, այն է,

ններով երկար ժամանակ պարապելով: Հետ ուրեմն պապից {նորան} յանձնած մի քանի գործերում հաւատարիմ եւ մտերիմ երե

ու, եւ պապի աչքում երեւելու հաւատարիմ: Եթէ պապը {նորան} ասում էր, ուստի՛ է քեզ այդ արծաթը, այն ժամանակ

՚ասեմ, թէ դու ինչպիսի՛ մարդ ես ", պատասխանել էր {նորան} փիլիսոփան: Քեզ փոքրիշատէ տեղեկութիւն տալու համար

րձրեց ժողովրդի տրտնջանքին եւ դժկամակութեանը, այլ {նորան} գործարանումը վերակացու կարգեց, երկու մարդ եւս նո

ան գործարանումը վերակացու կարգեց, երկու մարդ եւս {նորան} օգնական տալով. որոնցից մէկը բաւական հմուտ էր մետ

հոգատարների բոլոր թերութիւնների պատճառը ընծայելով {նորան}. բայց ճշմարտութեամբ պէտք է ասած, նոքա երբեք ուշ

ղի խօսքերին, քաջ գիտելով, թէ ի՞նչ բան դրդում էր {նորան} այդպիսի բաների վերայ խօսել: Երբ տեսաւ, որ սորան

ով, որ ժողովուրդը անհաւան էր նորա ընտրութեանը եւ {նորան} չէր սիրում, պէտք է որ այդ գործը յանձն չառնուր,

գուտ ունենար դորանից: Իսկ յանձն առնելուց յետոյ, {նորան} պէտք չէ՞ր այսպիսի անարգ ճանապարհներով աշխատել ամե

իտէր այսպիսիներին ցոյց տալ սէր եւ խնամք, հաւատաց {նորան} եւ բարի յուսով թոյլ տուեց մինչեւ անգամ մօտենալ իւ

ի ժամանակ բարկացաւ նորա յանցանքի վերայ եւ կամեցաւ {նորան} դատապարտել, բայց դարձեալ գթալով, ներել էր մարդա

երել էր մարդասիրաբար, բաւական համարելով արտաքսել {նորան} իւր երեսից եւ հոգեւոր գործերի պաշտօնից: Այն պապի

ւթ էր եղել եւ հնձում էր նոցայ գովութեան դափնիքը, {նորան} չէր հաւանում սա: Այն պապին, որ մոռացութեան տալո

ր տուել այնքան ներողամտութիւն եւ մարդասիրութիւն, {նորան} չարանախանձ էր կոչում: Այն պապին, որ անբախտ Հռոմ

կաւին մի անբուժելի խոց է Հռոմէական սրտերի համար - {նորան} բարբարոս էր կոչում: Այն պապին, որ Հռոմի նախկին

ր, մոռացել էր փառք, պատիւ եւ մարդկային երկիւղ, {նորան} կործանիչ ժողովրդի բարօրութեան էր կոչում: Թող պատ

ւթեան ժամանակը պէտք չէր այնքան չափազանցօրէն գովել {նորան} թէ գրով եւ թէ խօսքով, մինչեւ անգամ նորան մի նոր

ն գովել նորան թէ գրով եւ թէ խօսքով, մինչեւ անգամ {նորան} մի նոր Մեծ Կարոլոս ասելով Հռոմի բարեբաստութեան հա

այսպիսի տարապայմանութիւնը, իսկ նորա մահից յետոյ {նորան} բարբարոս, չարանախանձ, անարժան քահանայապետութեան

ւք թէ նա կարծում էր, թէ պապը անիրաւութիւն է արել {նորան}, որ չէ դատապարտել այնպէս, ինչպէս կը պահանջէր ար

ւր ամեն այն զօրութիւնքը ուղղեցրեց դէպի այդ կէտը: {Նորան} փոքր չօգնեց եւ իւր գեղեցիկ համբաւը, որ ստացել էր

ինելու: Իսկ սա իւր գործերը կարգի դնելով, ստիպեց {նորան}, մնաք բարեաւ ասել: Ահա՛ այստեղ կատարուեցաւ մարգ

եան տակ մնացել էին հիւանդ, զանազան պատճառներով: {Նորան} քարտուղարութիւն տալով, կարծեց անշուշտ, թէ խաբեց

քարտուղարութիւն տալով, կարծեց անշուշտ, թէ խաբեց {նորան}. բայց նա իւր գիտեցածը գործ կը դնէ, եթէ կարդինալ

բայց նա իւր գիտեցածը գործ կը դնէ, եթէ կարդինալը {նորան} մի փոքր կը դիպչի: Ինչ չարութիւն որ մարդուս մտքից

ւ ժողովրդեան կենդանի օրինակ համարուելով, պիտոյ է {նորան} մեծ մեծ առաքինութիւններ ունենալ, որ կարողանայ իւ

ան պտուղը քաղել, որովհետեւ երկու շաբաթից յետոյ, {նորան} եւս դուրս արեցին գործարանից: Այս կարդինալի խորամ

ր առաջին անգամը այսպիսի պատուով եւ գովաբանութեամբ {նորան} ներկայացուցին ծառայողներին, կարծելով, որ նորան

նորան ներկայացուցին ծառայողներին, կարծելով, որ {նորան} եւս կարող են ծառայեցնել իւրեանց նպատակին, յետոյ

ձն առնուր: Երկրորդ, լաւ իմանալով, որ կարդինալը {նորան} լաւ աչքով չէ նայում, պարտ էր ամեն կողմից աշխատել

րի հետ, ապա, նախ սխալ է այն պատճառով, որ, երբ {նորան} արձակում էին, է՛ր աղագաւ չէր ասում, որ ես իմ վե

դիցո՛ւք թէ վերակացուն անբարոյական անձն լինելով, {նորան} հրամայել էր այդպէս առնել, միթէ՞ նա չկարողացաւ այ

ր արմատախիլ առնել իւր սրտից, որ բարոյական մարդիկ {նորան} սիրէին: Վարպետը Սա մի պատանի մարդ էր, մեղմ

տաբերէր: Իսկ ով որ այս մասին անփոյթ էր երեւում, {նորան} կը գրէր իւր սրտի մէջ, որպէս մի մարդ, որին պէտք

զունքը: Թէպէտ եւ չէր անզէն, բայց չէր գործ դնում {նորան}, բաւականանալով միայն նորա շողիւնով ահաբեկել սպառ

ը զարգացած: Մնացածները ի՞նչ եղան, ասացի ես {նորան}, պատմիր, որ լաւ հասկանալով բանի որպիսութիւնը կա

ա՛, ո՞ր կողմն է արդար, եւ որը՞ դատապարտելի: Ես {նորան} պատասխանեցի. թո՛ղ այդ բանը քննել մարդկութեան ապա

նչպէս մարդու շատ անգամ պատահում է երազի մէջ, երբ {նորան} պատկերանում է մի զարհուրելի տեսարան եւ կամ գնում

ում է նրանից փախչել, բայց նորա վաստակած ծունկերը {նորան} չեն հնազանդում եւ նորա ձայնը կտրւում է, եւ նա իզ

խօսքը: Ես եւս անքաղաքավարութիւն համարելով ստիպել {նորան}, առա նորա հրաժարական ողջոյնը, նա ինձանից լուսի

նները ամեն ժամանակ խնդացին եւ ուրախացան նորանով. {նորան} լսողների հոգիները ծաղկում էին այն շնորհից, որ նո

նը՝ Հայոց զօրավար եւ Մամիկոնէից Տէրը, կամենալով {նորան} առաւել մերձաւոր եւ սիրելի անել իրեն, նորան յանձն

նալով նորան առաւել մերձաւոր եւ սիրելի անել իրեն, {նորան} յանձնեց Նոր քաղաքի երեւելի եւ հոյակապ տեղը, որի

, նախանձելով կործանեց նախաստեղծին եւ հո՛ղ դարձուց {նորան} ։ Իմաստութեան մէջն էլ վկայում է Աստուածաշունչը,

շակերտքը չեն պահում եւ խառն ուտում են " ասելով։ {Նորան} " դիւահա՛ր " էլ կոչեցին. " Չէ՞ որ ճշմարիտ ենք աս

Պիղատոսը ճանաչելով, թէ նախանձի պատճառով մատնեցին {նորան}, ձեռքերը լուանալով, ասաց. " Ես անպա՛րտ եմ այդ

, դո՛ւք առէք եւ ձեր օրէնքով դատեցէք"։ Եւ ձգեց {նորան} օրէնքի եւ ժողովրդի ձեռքը, որ երկո՛ւքն էլ մահապար

քա՛, չդիմանալով դիւամոլ նախանձին, մահի մատնեցին {Նորան}, եւ ո՛չ արդարների, այլ՝ անիծուա՛ծ մահի, որպէ

ալով, Սուրբ Հոգու խօսքը իմ վրայ բերէ, թէ՝ վա՜յ {նորան}, որ չար ագահութիւն է պահում իր տանը"։ Դարձե

արդ, որ գովում էր, ծա՛ղր անելով՝ ամաչեցնում են {նորան} ։ " Միանգամ թէ խօսեց, էլ լռել չգիտէ, - ասում են

այդ Հայոց աբեղայքը այստեղից այնտեղ հալածական արին {նորան} ։ Չէ՞ որ նորա լուսաւորող եւ տգիտութիւն հալածող գր

տ լաւ տեղեկացած լինելով, գիտէք... տիրոջ մասին. {նորան} անչափ անհանգիստ աշխատութեանց եւ գիշեր ցերեկ Հայոց

մ Ղազար Փարպեցու արժանաւորութիւնը։ Անտարակո՛յս, {նորան} ենք պարտական, որ այս հրաշալի Թուղթը կարդում ենք

ստէպ յիշելով Վաղարշապատի եկեղեցին, անուանում են {նորան} Կաթուղիկէ։ Սեբէոս եպիսկոպոսը եօթներորդ դարում ան

։ Սեբէոս եպիսկոպոսը եօթներորդ դարում անուանում է {նորան} Կաթողիկէ։ Յովհաննէս կաթողիկոսը իններորդ դարում ա

Յովհաննէս կաթողիկոսը իններորդ դարում անուանում է {նորան} Կաթողիկէ։ Ասողիկը տասն եւ մէկերորդ դարում անուան

իկէ։ Ասողիկը տասն եւ մէկերորդ դարում անուանում է {նորան} Կաթողիկէ. նոյնպէս եւ ուրիշ հեղինակներ, Կաթողիկէ

ժողովը, դարձեալ հեռատես իմաստութեամբ նաւապետելով {նորան} եւ փրկելով Բիւզանդեան ճախիններից եւ Լեւոնեան խարտ

ց նորա ընթացքը նո՛յն գծի վրայ, ուր կանգնեցրել էր {նորան} մեր բազմերախտ Հայրը, որ մնա՛ց ինչպէս որ կար սկզբ

ը, որ մի նոր հիմնարկութիւն կարող էին համարել տալ {նորան} յանձուած վանքը։ Աւելորդ է ասել, որ մենք չգիտենք

տալիս է Ղազար Փարպեցու անունը՝ ճարտասան կոչելով {նորան}, բայց այնտեղ Փարպեցին երեւում է ոչ որպէս աշակերտ

իր երկու եղբարց հետ, նորա մայրը՝ Ձուիկը, տարաւ {նորան} Աշուշայի տունը, ուր ուսում էին տալիս Փարպեցուն։

նից յետոյ, որովհետեւ ասում է, թէ Աղանը ընդունեց {նորան} որպէս իր ազգակցի խաղակից։ Մենք չգիտենք, թէ ո

իւն արած ընդունելով, յետոյ Յունաստան է ուղարկում {նորան} Մեծ թարգմանչաց հրամանով։ Մեզ թւում է, թէ մեծ

ժամանակ Աղանից է ուսել Սուրբ հաւատը, թէ Աղանն է {նորան} պարեգօտ հագցրել։ Փարպեցին, եթէ նաեւ մի ամիս լին

։ Բացի սոցանից, մենք չգիտենք, թէ ո՛վքեր էին {նորան} ուսում տալիս Աշուշայի տանը, եւ հարկ է, թէ կային

քահանայապետ աշխարհին " խօսքը, որով, յատկացնելով {նորան} Սիւնեաց երկրին, պարզացնում է բանը եւ էլ պատճառ չ

բանը եւ էլ պատճառ չէ թողում, որ ո՛վեւիցէ համարէ {նորան} Հայոց կաթողիկոս։ Բացի սորանից, Փարպեցին վկայ է

րութեամբ, երբ Մեծ Վահանը Սիւնեաց երկրից հրաւիրեց {նորան} վերադառնալ։ Իսկ Թէ Սիւնեաց երկրում նա աղքատ մի մ

երեւում է նաեւ նորանից, որ երբ վանքից հալածեցին {նորան} ՝ յափշտակելով բոլոր նորա ունեցածը, այն ժամանակ Ղ

նը, ձախողակի, շփոթուել է նոր լեզուի մէջ։ Առանց {նորան} էլ մեր մէջ դերանունները, սեռ չունենալով, ծանուց

վրայ, երբ սոքա Վահանի այն նեղ ժամանակը գնում էին {նորան} Պարսից ընդդէմ օգնելու։ Թո՛ղ խօսի ինքը՝ Փարպեցին

հարցասիրութեան արժանի տեղեկութիւնը։ Ո՛վ է արդեօք {նորան} պատմում, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց երկրից վերադառնալ

Թղթում յիշուած Սեւուկի մասին. մենք ոչինչ ունինք {նորան} ասելու, որովհետեւ պատմութիւնը մեզ չէ ասում եւ չգ

ւրբ Կարապետի՝ Գլակայ վանքի, վրայ խօսելով կոչում է {նորան} եւս "Մայր եկեղեցեաց ամենայն Հայաստանեայց", բայց ա

ալով գրգռել Մաշտոցի վրէժխնդրութիւնը, յիշեցնում էր {նորան} կաթողիկոսի նզովքը։ Ահա Մաշտոցի խօսքերը. "բայց իմ

րազմում Հայոց սպարապետ հոյակապ Սմբատ ասպետը բռնեց {նորան} եւ, կրակի նման տաքացրած կարմիր շամփուրը պսակ շինե

կ մարդ կամ մի բոզ յայտնուէր, իսկոյն քարկոծում էին {նորան} առանց խնայելու։ Էլ ի՞նչպէս ուրեմն կարող էր յատուկ

ւթիւնը։ Այս անգամ շատ սառն կերպով ընդունում է {նորան} Կաթողիկոսը, որպէս երբէք չէր ընդունած, եւ Աբովեա

այն լուսաւորութեան աստիճանի վերայ, ուր հանել էր {նորան} ճեմարանը, այլ ցանկանալով աւելի եւս յառաջ գնալ իւ

սման ընթացքը, բայց զանազան պատճառներ հարկադրեցին {նորան} դառնալ Մոսկուա եւ այնտեղ ուսանել Կովկասեան Կօմիտե

Դէկան եւ ուսուցչապետ Անքէ վարդապետը իսկոյն սիրեց {նորան} ՝ միտ դնելով այն բանագիտութեանը, որ ցոյց տուեց հ

պարէզի առաջին ընթացքում, այնպէս, որ անհնար եղաւ {նորան}, տարու վերջումը ենթարկուիլ հարցափորձութեան, տեղ

խատութիւնը, սպասում էր մի յարմար ժամանակի, տպել {նորան} երկու խորհրդով. առաջինը՝ որ ժառանգութիւն դարձու

րծը եւ հայ մարդկութեան, երկրորդ՝ որ, նուիրելով {նորան} հանգուցեալ Դաւիկ Թամամշեանի՝ իւր բարերերի յիշատա

լով նորա առողջութեան թուլութիւնը, հեռացնում էինք {նորան} այդ խորհրդից։ Բայց նորա վառ հոգին եւ ազնիւ ձգտող

տ սիրելով հանգուցեալը, բարեմտաբեր խորհուրդ տուեց {նորան} մի քանի ժամանակ յետ դնել այդ դիտաւորութեան իրագոր

ռաջադիմութիւնը, պաշտօնական թղթակցութեամբ յանձնեց {նորան} բժշկականութեան եւ վիրաբուժութեան երեւելի վարդապետ

չապետ Պարոն Ֆէօդօր Իվանովիչ Ինոզեմցովին, որ կրթէ {նորան} հանքային ջրերով բժշկուելու մէջ, որովհետեւ իշխանո

մէջ, որովհետեւ իշխանութիւնը մտածում էր ուղարկել {նորան} Կովկասու Բորջոմ ասացեալ տեղը, ուր դիմում են անհա

ամար զանազան ցաւերից։ Պ. Ինոզեմցովը, ճանաչելով {նորան} որպէս ընտիր ուսած աշակերտ, այլեւ միտ դնելով Դեկա

տ դնելով Դեկան Անքէ վարդապետի վկայութեանը, սիրեց {նորան} իբրեւ մի բարի անդամ մարդկութեան բարեկամ ընկերութե

ւթեանը, եւ առաջարկեց Պ. Կրէյզէր բժշկին ընդունել {նորան} իւր հիւանդանոցի մէջ, ուր բժշկւում են սառը ջրով,

առաւել, մինչեւ որ Պ. Ինոզեմցովը խորհուրդ տուեց {նորան} տեղափոխուիլ դէպի Կայսերական համալսարանի հիւանդանո

ւթիւն Յովհաննիսեան Մարկոսեանից, որ անխնամ չթողու {նորան} ։ Փետրուարի 18ին, առաւօտեան ինն ժամին, բոլոր

օն Նիկոլայոսեան Կանդինեանցը, որոնք եւ օգնում էին {նորան} ամենայն կերպ։ Այստեղ պարտականութիւն ենք համար

վերարկուն, այլ այն օրերը միայն, երբ հարկաւոր էր {նորան} պաշտօնական կերպով հանդէս դուրս գալու. եւ այսպէս

ամ տպած չէին: Այս տեսակ պաքսիմատներ պատուիրել էր {նորան} պալատական արհի բժիշկ, երեւելի վարդապետ եւ վիրաբո

ան պատուէրներով, որի համար եւս մարդիկ անուանեցին {նորան} հայր բժշկութեան, եւ սատանան ընդունեց նորան իւր մ

նեցին նորան հայր բժշկութեան, եւ սատանան ընդունեց {նորան} իւր մօտ պալատական արհի բժշկի պատուանունով:

կութեամբ. - ե՛կ մի րոպէ իմ մօտ: Գրապետը մօտեցաւ {նորան} ահ ու դողով: Սատանան բռնեց նորա ականջից, բարձրա

անջից, բարձրացրեց օդի մէջ իբրեւ մի փետուր, դրեց {նորան} Մխիթարի, ահագին, Մատթէոսի Աւետարանի մեկնութեան

նալով այս գրքից, մտածում է այդքան տարի եւս պահել {նորան}, բայց զուր է. դարձեալ բան չէ հասկանալու. պատճա

հալածելու համար. երբ նա շնորհ կը բերէ մեր մօտ, {նորան} անշուշտ, հանձնիր այդ պաշտօնը. նորանից արժանաւոր

ւերի վերայ. կարծես թէ մի բան անհանգիստ էր առնում {նորան}: Նա իւր աչքերում զգաց մի անհանգիստ կսկիծ. յանկա

՛ր նորա մօտ եւ ամենայն փռնգալուն առողջութիւն ասա՛ {նորան}: Գնացէ՛ք կորէ՛ք, յիմարներ: Uատանան սորանից

ի զարհուրելի թագաւորը: - Նախ, որ դու արժանի չես {նորան}, երկրորդ, որ ինձ հարկաւոր ես. քաղաքական գործեր

ճանկերը բացած, որպէս թէ պատրաստւում էր պատառոտել {նորան}: Աստարօտը սկսեց փախչել, սատանան նորա քամակ

իլիոսը... Եւ ամենասաստիկ բարկութեամբ պտուտելով {նորան} իւր գլխի վերայ, ձգեց սարսափելի զօրութեամբ:

ստարօտի վերայ եւ տեսանելով նորա պոչը, ընդունեցին {նորան} այն մեծ մոլորակի տեղ, որ այս տարիներումս երեւելո

, սկսիր շուտով քո յայտարարութիւնը. միայն կատարիր {նորան} համառօտ եւ խելացի: Այս ասելով յօրանջեց սաստ

յատակին խազերը: Առաջին անգամ, որ տեսանէիք դուք {նորան}, կը կարծէիք երեւելի պատմաբան. բայց նա այնպիսի պ

եւ յաջող փորձիչ: Սա էր, որ խաբեց Եւային, տալով {նորան} բարու եւ չարի գիտութիւնը. այն ժամանակներումը այս

- ցոյց տուր ինձ քո ցուցակը: Ֆիֆիքոքոն տուեց {նորան} ամուսնական գործերի ցուցակը մի երկայն թղթի վերայ.

նտեղ որպէս պահակ, վեր առեցին Ֆիֆիքոքոն, տարեցին {նորան} գեհեանը եւ այնտեղ գլուխը կոխելով հնոցի մէջ, փառա

տածի պէս, կարդաս այդ յայտարարութիւնը, եւ ես տամ {նորան} արժանի վարձը. թող չասեն մահկանացուք, թէ ես վարձ

նոր է գալիս այստեղ, ուրեմն եւ արժան է ծանօթացնել {նորան} մեր դժոխային անիծեալների հետ: - Մռայլագոյն տ

ան ասել, բայց մօտի կանգնած դեւերը նշանացի արեցին {նորան}, թէ մինչեւ ինքը սատանան չհարցանէ, չէ կարելի բան

ղում էր պարիաների ցեղից: Ճակատագիրը պատրաստել էր {նորան} անօթ ընտրութեան լինիլ դժոխքի համար: Նա լինելով ա

ացել էր Ասմոդեյին հոգին տալ, եթէ Ասմոդեյը կը տար {նորան} մի պարգեւ, բայց Ասմոդեյը առաւել խորամանկ լինելով

մի որեւիցէ դժուար գործից, իմ որդին կը հասուցանէ {նորան} իւր փրկարար խորհուրդը եւ կը սրբէ տէր սատանայի տգի

ում նոցա մէջ, որովհետեւ հանդիսապետը հրամայել էր {նորան} ծունկ չոքել տէր սատանայի գահի ոտքումը: Ոչինչ տեղ

ու ներս մտանելու պատճառը: Այս միջոցին մօտեցել էր {նորան} աղախինը եւ յառաջ քան թէ պ. Մարկոսը աւարտել էր իւ

րեան, իսկ միւսը բարձր բարձր գոռալով հայհոյում էր {նորան} եւ ասում էր, որ եթէ չափը չճանաչէ, ոչ միայն այսչ

է. Նոյ նահապետը ջրհեղեղից յետոյ իսկոյն գործ դրեց {նորան}... ի՞նչ կ'առնուս գորտի նման ջուր խմելուց. ջու

նան․ իմ պատուելի ազգասէրը հանգիստ թող նստի տանը, {նորան} թող անհանգիստ չառնեն, միթէ՞ նա երեսփոխան է ամբող

ասէրը մասնաւոր մարդ է, փորը կուշտ, արծաթը շատ, {նորան} ինչ փոյթ, որ ազգի զաւակները իւրեանց անդաստիարակո

. Մարկոսը, ներս մտանելով Շաքարեանցի տուն, չգտաւ {նորան} այնտեղ: Հարցանելով ծառայից, իմացաւ, որ դիւթութ

դիպուածներում արգելում է մտանել ախոռը եւ մօտենալ {նորան}, որովհետեւ չար ոգիների ազդելուց կարելի էր խեղանա

փոքր ջուր սրսկելով Շաքարեանցի երեսին, զգաստացուց {նորան}: Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ եւ կովի նման նայու

հետեւ ճակատագիրը այսպէս է բերել, որ դու իմանայիր {նորան}: Փո՛յթ չէ, դու եւս մի կարդացող մարդ ես, այսօր

կամ այն կողմը ձգելու ժամանակ, անդադար տեսնում էի {նորան}: Թուլացայ, մաշուեցայ. մարդու հետ խօսելու ժաման

դարձեալ սրբում եմ աչքս... եւ դարձեալ տեսանելով {նորան} վազում եմ դէպի նա... բայց, աւա՛ղ... աղջիկը

ակելով, անյայտացաւ ծառերի քամակում: Շատ որոնեցի {նորան} անտառի մէջ, այնուամենայնիւ չկարողացայ գտանել: Ա

եւ եթէ այդ մարդը չէ կարող ուրիշները եւս հաղորդել {նորան}: Գիշերը, երազում տեսայ իմ յաւերժահարսը, որ, մ

ռքով եւ բաւական կոպիտ նկարած էր. հանեցի եւ ձգեցի {նորան} յատակի վերայ... - Ի՞նչ բան ունի այդ հրէշի

հրէշի պատկերը իմ պտուկի մէջ, ո՞ր սատանան ձգել է {նորան} այդտեղ, եւ միթէ՞ ճշմարիտ է այդ, միթէ՞ ես երկիւղ

զուտ ճշմարտութիւն է, ինչպէ՛ս կարելի է ընդդիմանալ {նորան}, ամենայն ժամանակ ուսումնականութիւն հա ուսումնակա

յնպիսի դրութեան մէջ է, որ ժամանակը շատ թանգ արժէ {նորան}: Ես քեզանից գաղտնիք չունիմ, - յաւելացրեց պ. Շա

եւ նորա անդադար Նարեկ կարդալը շատ ձեռնտու էր եղել {նորան} ընթերցանութեան մէջ վարժուելու: Պ. Շաքարեանց

Ալքիմիայի սկիզբը յայտնի չէ. չէ պիտոյ որոնել {նորան} ո՛չ Յունաց, ո՛չ Եգիպտացոց, ոչ Հնդկացոց եւ ո՛չ Չ

ղայքը, նորա նախանձոտ եղբայրակիցքը, դատապարտեցին {նորան} որպէս կախարդ, երեւի թէ պղնձեայ գլխի համար, որ խ

ւ զանազան փորձեր եւ նկատողութիւնք, որ յաջողել էր {նորան} կատարել: Երկրորդի առարկան են հանքերը, որ ցոյց ե

բերտոսը ունի մի գերբնական գործակից, որ օգնում էր {նորան} աշխատութեան մէջ, այլեւ յաղթելու այն բոլոր դժուար

ւրիխ քաղաքի մօտ: Նորա հայրը, որպէս բժիշկ ուսուց {նորան} Ֆիզիկա եւ Խիրուրգիայ, բայց Ալքիմիան սիրական գիտո

Վասիլիոս չորրորդին, որ իւր որդու հետ ուղարկել էր {նորան} Կոստանդնուպօլիս: Պարացելսոսը երկար ժամանակ չ

էր եւ գործական բժշկութեամբ: Մի անգամ հրաւիրեցին {նորան} գնալ մի վտանգաւոր ցաւով հիւանդ աբեղայի մօտ: Պարա

մեծ թշնամութիւն յառաջանալու, որ եւ ապա հարկադրեց {նորան} հեռանալ Բազըլից: Նա զրկուած ամենայն օգնութենից,

վրէժխնդրութեանը, որոնք մի խնջոյքի մէջ դեղել էին {նորան}: 1703 թուականին. երեւեցաւ Անգլիայում մի մեծ

բերեց մի քանի այլ պատճառք: Ժողովը ժամանակ տուեց {նորան} փոշիներ պատրաստելու համար, եւ հետեւեալ տարումը պ

րողութիւնը անսահման է: Ոչինչ չէ յառաջանում առանց {նորան}. իսկ նորանով ամենայն բան կարելի է: Կրակի օգ

նից է ստանում հարկաւոր արծաթը, ես արդէն տուել եմ {նորան} մօտ իբր երեք հարիւր մանէթ. երեք հազար եւս կը հաւ

ացուիս. այն ժամանակ ինչ բան է մեր համար արծաթը: {Նորան} այն ժամանակ ծանր է դուրս գալ գրպանից, եթէ ճարել

րպանից, եթէ ճարել ես ճակատիդ դառը քրտինքով, եթէ {նորան} հաւաքելու համար կոտրել ես մէջքիդ օղը. բայց եթէ ո

չ յարգ ոսկուն կամ արծաթին: Թո՛ղ ուրիշները որոնեն {նորան} Ուրալեան սարերում, Բրազիլիայի եւ Կալիֆորնիայի մէ

րնիայի մէջ, մեք Մանթուխեանցի քուրայից կը ստանանք {նորան}, - պատասխանեց պ. Շաքարեանցը ինքնաբաւական կերպով

կան աղջիկների հետ: - Եթէ արժան է, հրաւիրենք {նորան} եւս, - յաւելացրեց պ. Շաքարեանցը, - ես ծանօթ չլ

: - Ինչո՛ւ համար, եթէ ամենեքեան հրաւիրում են {նորան}, - խօսեց Շաքարեանցը: - Նորա համար... - պ

եւ, վշտացնելով նորա անձնասիրութիւնը, որովհետեւ {նորան} եւս հաւանելու չէր կոմս էմմանուէլը, թշնամական ուղ

ընկերութեան մէջ"։ - Մի բան ասեմ. մանաւանդ {նորան} պիտոյ է հրաւիրել, որովհետեւ այդպիսի բնաւորութեան

. Մարկոսը: - Ին՛չ մի խայտառակութիւն է. մեր {նորան} հրաւիրելը արդէն մի մեծ պատիւ էր, որ ցոյց էինք տա

արեկամքը: - Սխալւո՛ւմ էք. մեք կը հարբեցնենք {նորան} եւ յետոյ կը ծիծաղենք նորա վերայ: Այդպիսի մարդիկ

տ: Միթէ՞ խաղ է, կամ, կատա՞կ է իմ հետ խմել. ես {նորան} այն օրը ձգեմ, որ շունը ձեռքից հաց չառնու, - պատ

ի հետ: - Ես կամէի մեր խնջոյքի մէջ խայտառակել {նորան}, - շարունակեց պ. Մարկոսը, - ես այնպիսի բաներ հ

թուաբանական յարաբերութիւն, եւ պատրաստ է ստրկանալ {նորան}, եթէ նա կարողանայ մի զօրութիւն ցոյց տալ. նա չու

ոյքը: Պ. Մարկոսը խնդրեց յատկացնել խնջոյքի օրը. {նորան} պատասխանեց Շաքարեանցը, թէ լինելու է մայիսի 20-ին

: Վերջապէս սառեցաւ խառնուրդը եւ կարելի եղաւ քննել {նորան}... Ո՛վ, բաղդիս, գործողութիւնը յաջողուել էր ա

իքը այս է, որ շատ ոսկի շինելուց յետոյ, վաճառենք {նորան} եւ գոյացնենք մի մեծ արծաթագլուխ, որ եւ դնելով մի

նցքերը: Նորա անձնական տկարութիւնքը հարկադրել էին {նորան}, օդափոխութեան համար դուրս գալ իւր մռայլոտ բնակար

տոյքին: - Մեր ժողովուրդը այդպիսի բան չգիտէ: {Նորան} վաղուց արդէն հաւատացուցել են, որ ժողովուրդը, ազ

վ, իրաւո՛ւնք ունի պահանջելու, որ տէրը հաշիւ տար {նորան}, թէ որքա՛ն արդիւնք էր ստացել նորա բուրդից եւ կաթ

ը մեզ է պատկանում, եւ մեք աւելի լաւ ճանաչում ենք {նորան} քան թէ դուք, ձեր ժամանակը անցաւ, հերիք է որ ձեր

նունը, - հարց արեց տիրացուն, - դուք ճանաչու՞մ էք {նորան}: - Այո՜, - պատասխանեց կոմսը, - ես այսօր առ

յց Մահտեսի Թովմասը յառաջ տանելով իւր խօսքը չթողեց {նորան} բերան բանալ: - Ձեր խօսակցութիւնը, որի մէջ յ

ենայն կարեկցութեան արժանի. ճշմարիտ, եթէ պատահէի {նորան}, կը խրատէի, որ հետ կենար այսպիսի անօգուտ եւ յիմ

ար պահեմ Եումը մեր մօտ, այնպէս որ դո՛ւք հանդիպէք {նորան} այստեղ: - Լսելու համար այդ երգը, ինչ պիտոյ

ւմ էր ուրախ, անհոգ, միայնակ։ Ես տեսայ {նորան}, բայց մի այլ տեղում, Յաւերժահարսնի ունէր կե

անգամ, Մինչ անհոգ, ուրախ խաղացած տեղից {Նորան} բռնեցին, որպէս մահապարտ․ Ինչ անմեղութիւն, ի

րսում, սրտով համարձակ: Նա խոստանում էր {նորան} անմահ կեանք. Նորան սիրելը էր անմահութիւն.

Նա խոստանում էր նորան անմահ կեանք. {Նորան} սիրելը էր անմահութիւն. Ես տեսայ, ինչպէս ձկն

յոյս փրկութեան: Նաւորդների մէջ ես տեսայ {նորան}, Բռնել էր կայմից խելքը կորուսած, Ինչպէս

հարկէ ոչ առանց անձնական օգտի, վերջապէս դարձել էր {նորան} ընկերակից: Բնութեան մէջ կայ մի օրէնք, եթէ վնասւ

: Պ. Յովնաթանեանցի բաղդից, ժամանակը ձեռնտու էր {նորան}, բաների կարգը եւս յաջողում էր... Մի քանի ժամա

հից հանեց իմ դուստրը, եթէ ոչ նա. ո՛վ սովորեցուց {նորան}... ա՛հ, մտածելը անգամ դառն... իսկ որդիքս,

ստմունքը, որ արել էիք ձեր փեսային, հարկադրել էք {նորան} հեռանալ ձեր ընտանիքի միջից... Հերիք չէր այս,

եւ քաղաքական օրէնքներով, պարտական էր հնազանդուիլ {նորան} եւ գնալ նորա քամակից: Միթէ՞ այս անբնական գործողո

եր դստերը այստեղ, բայց մոռացաք, որ պակասելու էր {նորան} մի մարդ, որի պաշտօնը օրինաւոր կերպով ոչ ոք չէր կ

ընդունելուց յետոյ մի բան դարձեալ պիտոյ է սեւցնել {նորան}: - Այո՛, իմ պարոն. բայց դուք շատ լաւ իմանո

ւթիւնը անցել էր չափից, յուսահատութիւնը սրտապնդեց {նորան} եւ նա յառաջ եկաւ ոտքի մատների վերայ երեք քայլ: Ն

նուլ իմ անունը. դուք չէք կարող ծամել եւ կուլ տալ {նորան}, նա կփշրէ ձեր ժանգոտ ատամները: Կարծեմ, որ

ցրեց Շահումեանցը, - եթէ մի ճրագ վառէիր եւ թողուիր {նորան} հանգիստ, եւ ամենեւին ոչ ոք նորան ձեռք չտար, այս

ռէիր եւ թողուիր նորան հանգիստ, եւ ամենեւին ոչ ոք {նորան} ձեռք չտար, այսուամենայնիւ նա մարելու չէ՞ր մի ժամ

ուից, որ կանգնած էր նորա քամակում, շատ սիրել էր {նորան}, այդպէս պարզ սրտով մարդ եղածի համար, այնուհետեւ

որ ոչինչ բան աշխարհի երեսին չէր կարող ընդդիմանալ {նորան}, եւ թէ աշխարհի ամենայն նիւթական փոփոխութիւնքը կա

Ապա մի փայտ տո՛ւր ինձ, ես կ՚այրեմ եւ կը չքացնեմ {նորան}, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Մի՞թէ մոխիր

լուսաւորում է մարդը, կրթում է եւ դաստիարակում է {նորան}. այս երկուքը հակառակ են միմեանց, եւ այս պատճառո

թէ պահանջելու լինէր քեզանից, որ դու աւելի սիրէիր {նորան}, քան թէ միւսերը, դու եւ քո միւս որդիքը ասելու չ

ան թէ միւսերը, դու եւ քո միւս որդիքը ասելու չէիք {նորան}, որ նա անձնասէր է: Այս հիման վրայ միթէ՞ բնութիւ

պատճառ, բնութեան օրէնքներն էին, որ բաղկացուցին {նորան}, այն սկզբնական տարերքն էին, որ զանազան բաղադրու

վերայ, սկսանում են ահա խմորել մարմինը, լուծանել {նորան} եւ լուծանելով նորոգել նորա բաղկացուցիչ տարերքի եւ

նք նորանից, օրինակ առնուինք նորանից եւ հետեւէինք {նորան}: Բայց ափսոս, մեր կամքը, մեր զգացողութիւնը, որ

ծ լսում էր Շահումեանցին բոլորովին զարմացած, ասաց {նորան}: - Ես անչափ շնորհակալ եմ այդ գեղեցիկ խուսակցո

ած տանը. երեւի թէ զանազան պատճառներ ուշացրել էին {նորան} Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը, եւ յետոյ ճաշի ժաման

նը եւ շուտով փակեց քամակից իւր դուռը, ամրացնելով {նորան} փոքրիկ երկաթի կարթով, որ կախած էր դուռի վերայից

նա միայն ամաչել էր, ի՞նչ առնես, աղջիկ տղայ է, {նորան} այնպէս կը վայելէ: - Չէ. ես ձեզ տեսանելու եւ

ակը ոչ թէ միայն չէր սիրում, այլեւ արհամարհում էր {նորան} իւր մտքումը եւ ուխտ էր դրել, թէ նորա ծնողը հարկա

ծունկ չոքած Աստուածածնի պատկերի տակ, աղաչում էր {նորան} եւ խնդրում էր նորայ պաշտպանութիւնը. նա ասում էր

որգի - իւր սիրականի վերայ, որ քանի անգամ գրել էր {նորան} անստորագիր նամակով, թէ սա հոգս չառնէ, թէ նա ինք

օսակցութիւնը Աղուանեանց Մկրտչի հետ, չարչարում էր {նորան}, բայց մի բնական ազդեցութեամբ հասկանալով, որ բան

քերից եւ քթից թափուելով նամակի վերայ, ապականեցին {նորան}: Վերջապէս յաջողեցաւ նորան աւարտել իւր նամակը

վերայ, ապականեցին նորան: Վերջապէս յաջողեցաւ {նորան} աւարտել իւր նամակը: Աւարտելուց յետոյ մի անմեղ ժպ

նի միջից. նա համբուրում էր նամակը, փայփայում էր {նորան}, մի խօսքով, այնպէս էր վարւում այն անշունչ նամակ

ով առեց մկրատը եւ շինելով մի քնքուշ ծրար, կընքեց {նորան} եւ հրեց հասցէն այսպէս. Պարոն Գէորգի Բալդա

թէ բանը հասաւ յուսահատութեան, որտե՞ղ կը դիմանայ {նորան} այր մարդը: Նամակը կնքելուց յետոյ, մէք ոչինչ

ում երկար ժամանակ թողուլ եւ ճաշից յետոյ, բայց ես {նորան} խնդրեցի, որ ինքը այս երեկոյ մեր մօտ շնորհ բերէ թ

ր կամենում էր գնալ, ես եւս չկամեցայ այլեւս բռնել {նորան}, թողեցի, որ տանի ինքը տայ նամակը: Բայց նամակ.

պարոն Շահումեանցի նման մարդը ճաշով պատուասիրել էր {նորան}: Թէպէտ Թիւթիւնճի-օղլուն շատ այն տեսակ մարդերից չ

- Շատ լաւ ես ասել. եթէ միւս անգամ գայ, ասա՛ {նորան}, որ ամառից յառաջ չենք կարող, եւ արդարեւ չենք կա

երական արժանաւորութիւն է, եթէ համեմատելու լինենք {նորան} այլ կենդանիների հետ, որ չունէին այդ բաները, բայ

եց իւր ազատութիւնը, եթէ ճանաչելով չարը հետեւեցաւ {նորան}, այն ժամանակ մարդ չէ, այլ գազան, պատճառ, գազա

ւթեան Փրկիչը, այնքան սիրել է մարդկային ազգը, որ {նորան} ծառայութենից փրկելու համար չէ խնայել իւր արիւնը ե

երի բայց Շահումեանցը քիչ մնաց, որ պիտի բարկացնէր {նորան} մի բանով, բայց այդ բանի մէջ արդարեւ մեղաւոր չէր

թենից, եւ քան թէ այդպիսի բաներով, այսինքն սորան {նորան} բամբասելով, մանաւանդ պարապին մտածելով օգուտը իւր

ը վերջին անգամ։ - Երթաք բարեա՛ւ, - պատասխանեց {նորան} Թիւթիւնճի-օղլուն, դուռը փակելով: Մանուշակը ճ

արճ մուշտակի մէջ, մօտեցաւ պարտիզի դուռին, բացեց {նորան} այնպիսի երկիւղով, ինչպէս մի գող բանում է օտարի դ

գին, եւ, այս քննութենից յետոյ, յարմար գտանելով {նորան} իմ սրտին եւ հոգուն, ցանկանում էի, որ այս երկու

իմ սիրտը, այսուհետեւ նա իմը չէ, այլ քոնը, ա՛ռ {նորան} եւ միացուր քո ազնիւ սրտի հետ, թո՛ղ այս գիշերուայ

ն ժամանակ էր, քանի նա դուրս էր եկել տանից, ասաց {նորան}. - Այժմ տու՛ն գնայ, սիրական Մանուշակ, ժաման

կարութիւնը, այլ առաւել ստոյգ համարելով պահում էր {նորան}, գործ դնել նեղութեան մէջ, եթէ Աստուած մի՛ արասց

նախ եւ առաջ առնում է մաղի միջից արճիճը, տանում է {նորան} խոհարան, եւ ձգելով իւր կասկարայի մէջ հալեցնում է

ողը, թեթեւը ձգելուց յետոյ գալիս է հիւանդի տուն, {նորան} հարցանում են. " ի՞նչ բերեցիր ", նա երեք անգամ ղ

ւրեան կամ ո՞րի տուն, պատասխանում են, թէ փոյթ չէ {նորան} եւ թէ նա ստանալու էր իւր կրկին վարձը: Վերջապէ

նանելը, խնդրում է մի ջրով լցրած աման, բերում են {նորան} մի արծաթի ոսկեզօծ աման, ջրով լիքը: Դայեկը ձգում

վ լիքը: Դայեկը ձգում է նորա մէջ արօտը եւ նայելով {նորան} աւետիք է տալիս, թէ ծնանելու զաւակը արու էր:

ներ խնդրելով նորածինը փաթաթելու համար, բերում են {նորան} թանկագին դիպակից վերմակներ, հոլանդեան կտաւից սփռ

տեղ, գնում են սայլի մէջ եւ անվնաս հասուցանում են {նորան} իւր տուն: Դայեկը հասկացած լինելով, թէ ընկած

օրիորդ Թիւթիւնճի-օղլուի անունով, ես պարգեւում եմ {նորան} առողջութիւն: Խմեցին եւ միւս բոլոր օրիորդները, կ

հինգ հարիւր մանէթ, որ շատ օգտակար կարող էր լինել {նորան} իւր առուտուրի մէջ Ղրիմ գնալու միջոցին: Նորա ցաւը

ւն այժմ չէ կամենում տալ իւր աղջիկը, թող թթու դնէ {նորան}, մեզ հարկաւոր չէ. ես քեզ ուրիշ աղջիկ կը գտտնեմ

այ փոխանակ խօսելու վարձ մի տարուց յետոյ կ՚ընծայեմ {նորան} այն մատանին, որ հայրս ընծայել էր իմ ամուսնուն փե

, ինչպէս առողջ, քաջ եւ ուժեղ տղայ էր, մի ոչխարը {նորան} հազիւ թէ նախաճաշիկ կը լինէր, բայց յետոյ ընկաւ բա

ր սեղանի վերայից ջրի շիշը եւ սպառնալով շարժում էր {նորան}, երեւի թէ եղբայրը, եթէ բացասական պատասխան տալու

կ երաշխաւոր եմ, որ հայրս անգիտութենով նուիրել էր {նորան} քո փեսային, չկարողանալով որոշել, թէ երկու մատան

ռերով եւ շատրուաններով զարդարած պալատը, օրհնելու {նորան}: Խանը ընդունում է այս հոգեւոր անձը բաւական յարգո

արգութենով, եւ հրամայում է թաբակ եւ ղահուէ բերել {նորան}: Դերվիշը, սիրտը շարժուելով Խանի այսպիսի բարե

րասիրութիւնը մի թանկագին բանով. նա ընծայ է տալիս {նորան} մի մատանի եւ ասում է, քանի այդ մատանին խանի մատո

ն խանի մատումն է, թշնամիք չեն կարողանալու յաղթել {նորան}, եւ եթէ այս բանը իմանալով մի մարդ չարագործութենո

թողնել ու փախչել, բայց մեր ցեղապետը քաջալերում է {նորան} եւ ասում է, թէ մտանելուց յետոյ դատարկ դուրս գնալ

, իսկոյն գրում են մի ճանապարհաթուղթ, եւ կնքելով {նորան} Խանի կնիքով, անյայտանում են նոյն գիշերը Բաղչէ-Սա

ընծայես այն իմ հարսին խունկ ծխելու վարձ, որպէսզի {նորան} չպատժի այդ մահը իսկոյն հարսնացած: Վարդ- Խաթու

Ինչ գուցէ, ի՞նչ է. ես կամեցայ իմ Մանուշակս տալ {նորան}, իսկ նա դեռեւս պիտի կոտրատուի՞. նա չեղաւ, ուրի

այն մարդուն, այն միջնորդին, որ այս րոպէիս ասէր {նորան} իւր հօր համաձայնութեան լուրը: Այսպիսի զանազան

մեանցը համոզել կամենալով Թիւթիւնճի-օղլուին, ասէր {նորան}, որ ինքը շատ վաղուց ստացած էր Մանուշակի համաձայն

մի անթարգմանելի կերպով նայելով նորա վերայ, ասաց {նորան}, որ հեռանայ իւր սենեակը եւ միայն թողու իւր հայրը

նա սպասում էր վերջին րոպէին, որ պիտոյ է յայտնէր {նորան} կամ աւետիք կամ բօթ: - Ի հարկէ հրաժարուեցա՛ր,

չքերում փաթաթուեց հօր վզին, բիւր անգամ համբուրեց {նորան}, յետոյ վազեց դէպի մայրը, նորան եւս նոյնպէս գրկա

անգամ համբուրեց նորան, յետոյ վազեց դէպի մայրը, {նորան} եւս նոյնպէս գրկախառնեց եւ քանի անգամ փոխ առ փոխ կ

ծ, որ շնորհ է ցուցանում մեզ մեր աղջիկը առնելով. {նորան} նայի՛ր, նորա սրտին... Այդպիսի նեղսիրտ փեսայ մ

քան խոր տգիտութեան մէջ թաղուած ազգը եւ ներս բերել {նորան} Եւրոպական քաղաքաշինութեան շրջանակի մէջ։ Բայց ցաւ

եծարւում է այս եւ միւս կողմից։ Ոմանք համարում են {նորան} մի մեծ արդիւնաւոր, համաշխարհական պատմութեան պատկ

ի եւ դպրութեան ժանգոտած դուռը։ Ոմանք համարում են {նորան} մի անհաւատարիմ, վատթար որդի, որ, բաժանուելով ի

արգելառիթք մէջ բերելով, հրաժարուեցաւ նպաստ լինել {նորան} ։ Կտրած էր այնուհետեւ Մխիթարի յոյսը մարդերից

այն յաջող լուրերը, որ նորա բարեկամները տուած էին {նորան} Մօրէայից, պատճառ տուեցին նորան գնալ այնտեղ, որո

կամները տուած էին նորան Մօրէայից, պատճառ տուեցին {նորան} գնալ այնտեղ, որովհետեւ գրում էին նորան աշակերտքը

ռ տուեցին նորան գնալ այնտեղ, որովհետեւ գրում էին {նորան} աշակերտքը, թէ այնտեղի իշխանքը պատրաստ էին տալու

ւ մնալ այդտեղ. քաղաքական իրողութիւնք հարկադրեցին {նորան} տեղափոխ լինել շուտով։ Արդարեւ, Վենետկեցոց անյաջ

ռիթ է եղել, որ Հայաստանի աբեղայքը մականուանել են {նորան} " լաւ չէ ". պատճառ, Մխիթարը, տեսանելով մի անպա

անելով Մխիթարի պապականութեան վերայ, Հռովմ գանչել {նորան} ՝ արդարանալու համար։ Եւ այն Կարնեցին Խաչատուր վա

այսինքն՝ բանական կարգ է. միայն պիտոյ է հասկանալ {նորան} ։ Մեղաւոր չէ ո՛չ Մխիթարը եւ ո՛չ նորա յաջորդքը, ա

ր ազգից հեռանայ ու օտարանայ, այլեւ վնասակար լինի {նորան} ։ Այսպէս է մարդկութեան կարգը՝ կա՛մ իւր ազգի թեւե

ը արեց, ինչ որ կարողացաւ եւ ինչպէս միայն հնար էր {նորան} ։ Բայց նորա պարծանքը ուրանալ, որովհետեւ այլապէս

իմքի վերայ մի առողջ գործ հիմնարկեն եւ յառաջ տանեն {նորան} միաբան զօրութեամբ, որպէս արժան էր Լուսաւորչի լու

ւր հայրը։ Նա սովորեցուց Հոգի ճանաչել Աստուածը եւ {նորան} երկրպագութիւն տալ ո՛չ թէ միայն Սամարիայի սարի վեր

բան, եւ տուեց ժողովրդի ձեռքը՝ պատուիրելով քննել {նորան} ։ Այս երկնային եւ աստուածային Վարդապետը իւր ս

ի եւ հոգու գիտակցութեամբ հիմնաւորապէս ընդունուի, {նորան} ընդունելի չէ անասունների արիւնը, նա չէ հոտոտում

րադարձաւ շուտով, հալածեց իւր յաջորդը եւ խեղացուց {նորան} ամենագարշելի կերպով։ Պատմութեան թերթի մի երեսի վ

իւր անձը պապի գործակալ եւ համաձայնում է հարկ տալ {նորան} ՝ որպէս տէրութեան իսկական տիրոջ։ Կօրսիկա դեսպան

բռնանալ մարդկութեան վերայ, գերի եւ ստրուկ շինել {նորան} ։ Նոյնիսկ վերեւում յիշուած Գրիգոր եօթներորդի պահա

ւթեան, սորա իւրաքանչիւր անդամը հաւասարաչափ ունէր {նորան}, եւ այլապէս մեծանալու ծովանալու չէր մի անդամի ազ

ք, որովհետեւ Մխիթարեանց պապական լինելը զրկում էր {նորան} ամենայն ստոյգ լուսաւորութենից։ Եւ ո՛չ միայն Մխիթ

ն ու ծաղկեցուցին Հայոց հին լեզուն եւ վեր քարշեցին {նորան} այն ողորմելի վիճակի միջից, ինչ վիճակի մէջ մնացած

րելու համար, այլ այսքանը, թէ այլապէս չյաջողեցաւ {նորան} տեսանել այդ միաբանութիւնը ոտքի վերայ, եթէ ոչ այն

վարդապետքը համախոհ են Չամչեանին եւ պաշտպանում են {նորան} վատիկանի դատաստանի առաջեւ, ուրեմն համաձայն են Չա

, փրկեց Հրէական ժողովուրդը կռապաշտութենից, ազատեց {նորան} եգիպտական գերութենից եւ քարոզելով ճշմարիտ Աստուած

ողովրդից, որովհետեւ սա որպէս մարգարէ ընդունում էր {նորան} ։) Մատթէոսի 15, 6., Մարկոսի 7, 13։

եսանելով մի բարոյեական խոց մեր ազգի վերայ, ծածկել {նորան} ։ Դիցուք թէ վարագուրում էին առ ժամանակ այդ վէրքը օ

ի կոնդակ, որով եւ ջնջեց այս Կարգը՝ դատապարտելով {նորան} որպէս վնասակար Պապական դաւանութեան։ Բայց Յիսուսե

շատակը Ազգերի սրտից, որ ամենայն րոպէ սպանում էին {նորան} բարոյապէս։ Ոչինչ տեղում չ'ընդունեցին այս Կարգը,

վկայում է Պետրոս Րիբադայները, որ ժամանակակից էր {նորան} եւ անդամ Իգնատիոսի Յիսուսեան Կարգի։ Իգնատիոս

(tyloma), որ մանաւանդ անհանգստութիւն էր տալիս {նորան} ։ Քաջասիրտ Իգնատիոսը հրամայեց սղոցել այս մասնը եւ

, թէ եւ այսպիսի բժշկութիւնը մեծ ցաւ էր պատճառում {նորան} ։ Ցաւի մեծը այն էր, որ այս բաները օգուտ չ'տուեցի

ւններ, բայց այնտեղ չ'կար ոչինչ աշխարհական գիրք. {նորան} տուեցին Պապական վանքերի աւանդութիւնքը։ Աշխոյժ Իգ

, ընտրէ՞ այս ասպարէզը, թէ ո՛չ, յանկարծ երեւեցաւ {նորան} Աստուածամայրը։ Ծունկ չոքած Աստուածածնի պատկերի ա

դուրս ընկան, Սատանայն, որ մինչեւ այժմ կապել էր {նորան} աշխարհի հետ, թողեց յաւիտեան։ Իգնատիոսի առաջ

իւր ճանապարհորդութիւնը։ Ճանապարհի վերայ պատահեց {նորան} մի Մաւր, որի հետ սա կրօնական վէճ բաց արեց։ Մաւր

։ Մաւրը, չ'ընդունելով Իգնատիոսի ասածները, թողեց {նորան} ճանապարհի վերայ եւ հեռացաւ։ Իգնատիոսը, բարկանալ

իպէր Մաւրին։ Բաղդը յաջողեց եւ Մաւրը ոչինչ տեղում {նորան} չ'հանդիպեց։ Իգնատիոսը հասաւ շուտով Մանրէզ քաղաքը

նա օրէ օր աւելանում էր, որ բազմութենով գալիս էին {նորան} տեսանելու։ Իգնատիոսը, կարծելով, թէ սատանայն փո

ա կը մեռանէր այնտեղ քաղցածութենից, եթէ չ'գտանէին {նորան} մի աղբիւրի մօտ կիսամեռ ընկած եւ չ'բերէին Մանրէզ։

րէին Մանրէզ։ Նորա ջլերը բոլորովին թուլացած էին, {նորան} փոփոխակի երեւում էին երբեմն Աստուածամայրը, երբեմ

նապարհը։ Սպանիացիք ճանապարհի համար արծաթ տուեցին {նորան}, բայց նա բոլորը բաժանեց աղքատներին եւ ինքը ապրու

անդութենից, ոչինչ տեղում չէր գտանում մի օթեւան. {նորան}, ախտացած համարելով ժանտախտով, հալածում էին ամեն

բնակութեան յարկի մէջ, այլ կապոյտ երկնակամարը էր {նորան} տունի փոխանակ։ Օրերով ոչինչ չէր ուտում, պատճառ

ապարհորդութեան մէջ, ասում են, որպէս թէ երեւել է {նորան} Քրիստոս եւ խոստացել է ապահով մուտք տալ Վենետիկ։

մը։ Նորա ծանօթութիւնը հռչակաւոր Սպանիացիների հետ {նորան} այնքան օգտակար եղաւ, որ հնար ունեցաւ նստել այն զ

լով թափառական քարոզչից, կամենում էին ցամաք հանել {նորան} առաջին անմարդաբնակ կղզու վերայ։ Հակառակ քամին,

տ փոքր օգուտ ստացաւ նա. երբ վարժապետը մեկնում էր {նորան} լատինի քերականութեան կանոնները, նորա երեւակայութ

մբ, որ ժողովուրդը խուռն բազմութենով հաւաքւում էր {նորան} լսելու։ Մինչեւ անգամ երկու երեւելի տիկիններ, հա

ւում էին նորա աշակերտների համարում։ Այս պատճառով {նորան} յափշտակեցին եւ բանդ դրեցին։ Նա դուրս չ'եկաւ բանդ

իրելի լինելուն ժողովրդի մէջ, մի անգամ հրաւիրեցին {նորան} իւրեանց վանքը։ Վանահայրը մի քանի Աստուածաբանական

եսանելով նորա տգիտութիւնը, իսկոյն հրամայեց բռնել {նորան} եւ իբրեւ խաբեբայ կամ ժողովրդի մոլորեցուցիչ տարեց

սի առաջեւը։ Եպիսկոպոսը իսկոյն հրամայեց բանդ դնել {նորան} եւ բոլոր նորա աշակերտքը։ Իգնատիոսը եւ աշակերտքը

այնպէս գրաւեց բոլորի սիրտը, որ իսկոյն արձակեցին {նորան} բանդից իւր աշակերտների հետ միասին։ Վշտանալով

երը, որ Սալամանկայում ասում էր, գործից ձգել էին {նորան}, վասնորոյ նոր ի նորոյ նստաւ քերականութիւն ուսանե

ական աղքատին մի բան ողորմութիւն՝ լրտես համարելով {նորան}. ըստ որում Պաւիա քաղաքի մօտ եղած պատերազմը դեռ չ

յստեղ չ'հրաժարուեցաւ նա իւր քարոզութեններից։ {Նորան} հետեւողներից շատերը կիրակէ եւ տօնի օրերը պահք էին

ւծոյ փառքին նախանձաւոր լինելով։ Բայց երբ բերեցին {նորան} ժողովքի մէջ, հանդէսը, այսինքն՝ ժողոված վարդապե

րդապետները, ձեռքերում գաւազաններ պատրաստ ունելով {նորան} ծեծելու համար, ներգործեց նորա վերայ մի զարմանալի

րդապետները պիտոյ է գործ դնէին ամենայն աշխատութիւն {նորան} Համալսարանից արտաքսելու։ Այսպիսի խայտառակութենից

Կառավարչին եւ պատշաճաւոր խոնարհութենով կարողացաւ {նորան} համոզել, որ յետ ձգէ այս պատիժը։ Նա խոստացաւ ջեր

արիզից շատ հեռի չէր։ Որպէս զի կարողանայ յետ ձգել {նորան} այս անմաքուր սիրուցը, մի օր ձմեռուայ սաստիկ ցրտի

արշել խելօք եւ ուսումնական մարդիկ։ Բաղդը յաջողեց {նորան}. նա հանդիպեց Պետրոս Ֆաբերին (Le feve), որ շատ

ին դէպի թափառական Հոգեւոր Ասպետութիւնը։ Վերջապէս {նորան} յաջողեցաւ մինչեւ ամենավերին աստիճան շարժել այս ու

նահարկաւոր բաների համար։ Իգնատիոսը, արծաթ տալով {նորան}, որ հաւաքում էր մուրացկանութենով, վերջապէս կարո

հաւաքում էր մուրացկանութենով, վերջապէս կարողացաւ {նորան} դէպի իւր կողմը շրջել։ " Հոգեւոր Վարժութիւնքը " խ

ապի ոտքերը, խնդրել նորա օրհնութիւնը, մատուցանել {նորան} իւրեանց ծառայութիւնները եւ կատարել կուրօրէն ամենա

ւթիւն տուեցին այս հասարակութեանը, եւ հարկադրեցին {նորան} նշանաւոր հանդիսանալ ընդհանուր պատմութեան մէջ։

վերջին անգամ) ցնորման մէջ։ Վերստին երեւում էին {նորան} սուրբեր ու հրեշտակներ, երբեմն՝ դժոխք ու սատանան

ւեց միանգամայն, եւ Կարաֆֆայն այս պատճառով դարձաւ {նորան} թշնամի։ Այս միջոցին Իգնատիոսի աշակերտքը, որ

ողջից յառաջ գնացին Օրտիցի մօտ եւ կարողացան շրջել {նորան} իւրեանց կողմը։ Օրտիցը ինքը Պապին ներկայացրեց նոր

էզը գնան Հռովմ, ընկնեն Պապի ոտքերը եւ մատուցանեն {նորան} իւրեանց ծառայութիւնը, իսկ մնացեալ ընկերքը ցրուին

ժամանակ տեսիլք է տեսել եւ ձայն է լսել, որ ասել է {նորան} " Romae tibi propiturus ero"։ Իգնատիոսը, Հ

դդէմ, որ ժողովուրդը կատաղելով կամենում էր խեղդել {նորան} Դանուբի մէջ։ Իսկ Ֆաբերը Քեօլն քաղաքում ստացաւ մի

ել Պապականութիւնը, բայց վերահաս մահը արգելք եղաւ {նորան} իւր ցանկութիւնը կատարելու։ Պապական Աթոռը զանազան

տութիւնքը այն մասին, որ ժողովը լինի Իտալիայում. {նորան} հարկադրեցին, որ լինի այն Տրիդենտի մէջ։ Պապը կամ

ր, որ փոխեն ժողովքի ուղղութիւնը, պարապեցուցանեն {նորան} զանազան Աստուածաբանական չնչին բաներով եւ, այս կե

, ամենայն հնար գործ էր դնում, որ Պապի կողմը շրջէ {նորան} ։ Երբ այս անօգուտ եղաւ, նա լրտես դարձաւ եւ Ֆերդի

րեւելի մարդ էր Ֆրանսիայի մէջ։ Կարդինալը խոստացաւ {նորան} պաշտպան լինել Ֆրանսիայի տէրութեան մօտ, եւ ճշմարի

րով բաժանուէր Կարգը աշխարհականներից, թէ տուել են {նորան} աւելորդ արտօնութիւնք, որ վնասակար էին եպիսկոպոսա

մարդիկ զանազան բաներ ասացին։ Ոմանք սրբացնում են {նորան}, ոմանք վերագրում են մի առանձին քանքար։ Ճշմարիտը

րմանալի փոփոխութենների միջնորդութենովը, ձգում էր {նորան} զանազան կարգից դուրս գործերի մէջ, որոնք մինչեւ ա

երկնային տեսիլքներից, երազներից եւ դարձուցանէին {նորան} իրական գործերի վերայ։ Իգնատիոսը, բնակուելով Պապ

արկողին, ժամանակի հանգամանքներին, որոնք փրկեցին {նորան} առաջուայ ուխտերից, այսինքն՝ աղքատութենից եւ հեզ

չէր անգամ դորա մասին, եւ կարողութիւն եւս չունէր {նորան} հասանելու։ Միմիայն կրօնական մոլութիւն էր նորա խո

նութեան։ Իգնատիոսի վարքը գրողքը ընծայում են {նորան} շատ հրաշքներ։ Միմիայն Րիբադանէյրա, խոստովանելով

, խոստովանելով միայն նորա սրբութիւնը, հերքում է {նորան} վերագրած շնորհքները։ Բայց XVII դարու սկզբումը,

" probabilis։ Միմիայն Պապի պաշտպանութիւնը փրկեց {նորան} Յիսուսեանների ենթադրեալ վրիժառութենից, որոնց համ

ինչ բանով չէր սահմանափակւում եւ ո՛չինչ արգելք չէր {նորան}, ո՛չ տեղը, ո՛չ ազգութիւնը եւ ո՛չ մինչեւ անգամ հ

ձգտողութեանը, կասկած 'չկար, որ դարը չէր լսելու {նորան} ։ Յիսուսեանք լաւ ճանաչեցին այս ճշմարտութիւնը, վա

անեն նորա ճշմարիտ աճեցականութիւնը, ուժաթափ առնեն {նորան} դպրոցական շարժողութիւններով եւ խեղդեն գիտութիւնը

ւմ էր մինչեւ չորս տարի։ Յիսուսեանք անուանում էին {նորան} կազուիստիկա։ Արդէն միմիայն այս անունը ցոյց է տալ

լ իւրեանց հասարակութիւնը, զօրացնել եւ հարստացնել {նորան} ։ Ոչինչ աբեղայական Կարգ չունեցաւ այնքան առաքե

ոնէութիւնը զանազան աշխարհների մէջ, յարմարում էին {նորան} ժամանակի պահանջողութեանը, աղճատում էին եւ փոփոխո

ժողովրդոց վարքը ու բարքը մաքրելու մասին, յանձնեց {նորան} Գօայի նոր շինած սերմնարանի գլխաւոր տեսչութիւնը,

սները Քրիստոնեայ շինելով։ Շուտով օգնութիւն հասան {նորան} նոյնպէս եւ այլ Յիսուսեանք, որոնց մէջ երեւելի դար

սեան Կարգը Քրիստոնէութեան առաջին նահատակ անուանեց {նորան}, եւ խնդրելով Պապից՝ դասել տուեց նորան սուրբերի

անուանեց նորան, եւ խնդրելով Պապից՝ դասել տուեց {նորան} սուրբերի կարգը։ Կսաւիէ մի փոքրիկ նաւով անցաւ

արը, որ Պօրտուգալացոց վաճառականները ընծայում էին {նորան} եւ շտապեց հասանել Սայքամ կղզին, որ Չինաստանի եզե

, չ'կամեցաւ լսել ամենեւին ոչինչ։ Կսաւիէեն նզովեց {նորան}, բայց նահանգապետը, նզովքներից վախեցող մարդ չ'լի

ռականի, որ յօժարեցաւ գիշերով եւ շատ ծածուկ հանել {նորան} Կանտօն քաղաքը։ Բայց Կսաւիէն չ'յաջողեցաւ հասանել

էութիւն տարածելու համար շատ անգամ դուրս էր հանում {նորան} չափից ու սահմանից, շատ անգամ գործել էր տալիս անխ

ութեանը եւ ինկուիզիտորական բնաւորութեանը, շուտով {նորան} կարելի էր Դոմինիկեան ասել։ Սորա մահից երկու

6-ին 1623 թուականին Ուրբանոս Ութերորդ Պապը դասեց {նորան} սուրբերի կարգը։ Կսաւիէից յետոյ ծագեցաւ Յիսուսեան

Պապական իշխանութեանը, որ թեւ ու թիկունք դառնային {նորան} ամենայն տեղում, որ մինչդեռ աւելի զօրութիւն չունէ

րում էր անպատճառ խաչի գործածութիւնը, ծածկում էին {նորան} ամենայն կողմից ծաղիկներով այնպէս, որ ներկայ գտան

որների եւ իմաստունների մէջ, որոնք երկրպագում էին {նորան} ։ Յառաջ քան թէ Յիսուսեանք, եկել էին այստեղ Կ

էին շատ վերացական կերպով՝ առանց ամենեւին կապելու {նորան} Հնդկաստանի հասարակաց կարգի հետ։ Այս էր պատճառը,

նտիոս X-ի յաջորդ Ալեքսանդր VII Պապը եւ հաւատացնել {նորան}, թէ Դօմինիկեանք ինքեանք են մեղաւոր, թէ նոքա նախ

ծ դրեցին այնուհետեւ իւրեանց բոլոր խորամանկութիւնը {նորան} կորուսանելու համար։ Նոցա որոգայթներով կարդինալ Տ

խորամանկութեամբը։ Բայց Յիսուսեանք տեղիք չունէին {նորան} աշակերտել խորամանկութեան մասին, ըստ որում ինքեան

ի մէջ անմեղանչականութեան վերայ, Կայսրը համեմատեց {նորան} որսորդի հետ, որ, բաղդի վերայ յուսալով, նետում

իսուսեանք, խրախուսուելով այս բանից, առաջարկեցին {նորան} Քրիստոնէական Հասարակապետութեան գաղափարը, որից պի

նուիլ, բայց Պարագուայի ժողովուրդը կենդանացնում է {նորան} իւր անմատչելի սահմաններում՝ լինելով օր ըստ օրէ ա

ւ հերետիկոսական կարծիքների, որ այս բաներից շինեն {նորան} գերեզման, որի մէջ կենդանի կենդանի կը թաղուի. այ

յոյս ունի, թէ հրեշտակները օգնութիւն կը հասանէին {նորան} երկնքից, սուրբ գործը կատարելու համար, կամ թէ գո

, որ այն միջոցին նստած էր աթոռի վերայ, եւ տուեց {նորան} նամակների ծրարը։ Ինչ ժամանակ Հենրիկոս կարդում էր

, յարձակուեցան Կլեմանի վերայ եւ կտոր կտոր արեցին {նորան} նոյն րոպէին։ Յակոբ-Կլեմանը ժամանակ չ'գտաւ իւր խո

եց իւրեան։ Այն թագը, որ ժառանգաբար պատկանում էր {նորան}, պիտոյ է նա պատերազմով ստանար։ Յիսուսեան աբեղայ

մանակին չէր ցոյց տուել մի առանձին խելք, եւ փակեց {նորան} Պուատուի Շատինիէ անունով ամրոցի մէջ, ուր հետեւեա

նոնները, այն ժամանակ թագաւոր Հենրիկոսը կը քարոզէ {նորան} նեռն, սուտ Քրիստոս եւ կ'ունենայ նորա հետ մշտնջեն

անցել էր Պապական աթոռը արդէն խոր ծերութեան մէջ։ {Նորան} յաջորդեց Կլեմենտ VIII-ը, որի մօտ ուղարկուեցան շո

այս մարդասպանութիւնը), միւս օրը խոստովանեցրել է {նորան} եւ հաղորդել Յիսուսեան Կօլլեգիումի մէջ։ Բարրիերը

որ գնում էր կամաց դէպի դուռը, իսկոյն կանգնեցրեց {նորան} եւ ասաց. " Երկուսիցս մինը վիրաւորեց թագաւորին՝

IVը ամենեւին չէր սիրում իւր կինը, շատ ընդդէմ էր {նորան} Մարգարիտայն, որի հետ պսակուած օրը Փարէզը արիւնով

անց վերայ թագաւորի բարեհաճութիւնը եւ համոզում էին {նորան} խոստանալ երկու ամսից յետոյ թոյլ տալ Յիսուսեանների

ադառնան Յիսուսեանք։ Երբ Սիւլլի խորհուրդ էր տալիս {նորան} չ'առնել այս գործը, Հենրիկոսը պատասխանեց. " Գիտե

թողնէր իսկոյն դանակը եւ անհետանար, չէին գտանելու {նորան} ։ Բայց նա բռնուեցաւ արիւնոտ դանակը ձեռքին եւ խոստ

անօթ մարդիկ, որոնք ասացին, թէ հարկաւոր է սպանել {նորան}, եւ անյայտացան բազմութեան մէջ։ Դուքս դ'Էպիրնօնը

, տուեց Րաւալեակը Մօնտինի ասպետի ձեռքը, որ փակեց {նորան} դը-Րէ անունով պանդոկի մէջ, ուր ամենայն մարդ ազատ

այն մարդ ազատ մուտք ունենալով՝ կարո՛ղ էր տեսանել {նորան} ։ Կօտօնը, որ դրած էր նորա մօտ, նորան մեռանե

եսանել նորան։ Կօտօնը, որ դրած էր նորա մօտ, {նորան} մեռանելու պատրաստելով համոզում էր չ'զրպարտել պատո

ժամանակ ցոյց տուեց նա, թէ տեսիլքներ երեւում էին {նորան}, որոնք հրամայում էին սպանել թագաւորը, թէ նա այս

Յիսուսեանք իւրեանց սովորական կերպով դատապարտեցին {նորան} իբրեւ հերետիկոս, բայց այս օգուտ չ'բերեց։ Րիշիէի

րտաքին կերպով հաշտուեցաւ Րիշիէի հետ, եւ հրաւիրեց {նորան} ճաշ ուտելու իւր մօտ։ Ճաշից յետոյ առանձին մնալով

հուրելի թշնամի, վասն որոյ որոշեցին հնազանդ լինել {նորան} եւ ծառայել նորան, որ նորա ձեռքով կարողանան օգուտ

վասն որոյ որոշեցին հնազանդ լինել նորան եւ ծառայել {նորան}, որ նորա ձեռքով կարողանան օգուտ քաղել եւ առաջին

ընթացքը անուանել էր Մաքիաւելական եւ դատապարտել էր {նորան} իւր շարադրութեններից մինի մէջ, հրամայեց դահճի ձե

ձակաբար զինուորուիլ այս գրքի ընդդէմ եւ դատապարտել {նորան}, որ առ հասարակ Յիսուսեանների սովորութիւնն էր, վ

ւեցան, այն գումարը, որ բարեկամները նուիրում էին {նորան}, գործ էր դրւում նորա պահապանները եւ բանդապետները

մեղքերը, որ Լուդովիկոսը բոլորովին անձնատուր եղաւ {նորան}. եւ այս սրբակաց ծերութեան ժամանակ ո՛չ ոք չէր կար

կողմը։ Լուդովիկոսը մեռանելու ժամանակ միտքը բերեց {նորան} եւ յայտնեց, որ ցանկանում է տեսանել, բայց Հ. Լե

նա, - պատասխանեց Լուդովիկոսը. - ես միշտ սիրել եմ {նորան} ։ Եթէ չէ կարելի, որ նա գայ ինձ՝ մեռանողիս մօտ,

գայ ինձ՝ մեռանողիս մօտ, թո՛ղ իմ ատենադպիրը գրէ {նորան} մի նամակ, եւ ինչքան կարելի է քաղցր ոճով"։ Կնճռ

լի մահճին եւ բարձր ձայնով աղօթելով համբուրում էին {նորան} ։ Այսպիսի հանդէս չէր տեսնուած ամենեւին Պալատի մէջ

թէ միայն օտարացաւ ժողովրդից, այլ եւ ատելի դարձաւ {նորան} ։ Լուդովիկոսը սկսած այն պատերազմից, որ արեց Սպան

տութիւնը եւ Յիսուսեանների ներգործութիւնքը փրկեցին {նորան} ։ Է քաղաքի Պարլամենտը, ուր տարուել էր գործը, փո

անակ Ժիրարը դէպի մահ դատապարտելու, վճռեց աքսորել {նորան} այն նահանգից, ուր պատահել էր գործողութիւնը։ Զար

նների հետեւողութեանը, որ կամենում էին դատապարտել {նորան} որպէս զրպարտող։ Այն մասնակցութիւնը, որ ամբո

իբրեւ զրպարտուած մարդու անուն, եւ վերագրում էին {նորան} զանազան հրաշագործութիւնք. մինչեւ անգամ համոզում

ւթիւնք. մինչեւ անգամ համոզում էին Պապին ընդունել {նորան} սուրբերի կարգը։ Օրլէանեան Դուքսը իւր գործակա

էր նորա մասին եւ շատ անգամ աղաղակով վիրաւորում էր {նորան} ։ Չ'նայելով իւր փայլուն շնորհքների վերայ՝ Դուքսը

նում էր իւր նախկին աշխոյժը. հեշտախտ կեանքը քամեց {նորան} ։ Գիշերային թատրոնական խաղարկութիւնքը պալատի մէջ

րողացաւ շահիլ նորա հաւատարմութիւնը եւ սիրելի մնաց {նորան} մինչեւ մահը։ Դիւբուա առաջին նախարար լինելուց յետ

եւ իբրեւ մի սուրբ նշխար պահում էին իւրեանց մօտ։ {Նորան} մեծ հանդէսով թաղեցին հասարակաց ծախսով։ Ժողովուրդ

անք, մանաւանդ՝ Կարդինալ-դը Նոյալը, ջատագով էին {նորան} ։ Նոքա ինքեանք տարածում էին այսպիսի լուրեր եւ պաշ

թեան մէջ կրօնական հաւատալիք չէ, սակայն, պիտոյ է {նորան} հնազանդուիլ ", բ. " Հոգեւոր եւ մարմնաւոր դատարա

պատահել, որ մի ծանօթ կրօնաւոր պատահաբար մօտենար {նորան} ։ Բայց բանը այս էր, որ Դամիէնը իւր պատասխանների

լինել ճշմարտութեանը, սաստիկ չարչարանքների մատնեց {նորան}. տաքացրած ագցաններով բոկում էին նորա մարմինը եւ

րկիւղ կրելով Յիսուսեաններից, որոնք վերագրում էին {նորան} ամենայն տեսակ չարագործութիւններ, մինչեւ անգամ Լո

քի դրածը այս Կարգի մասին, որ եւ շուտով յաջողեցաւ {նորան} տեսանել։ Լավալլետ անունով Յիսուսեանը, որ վա

անալ ջնջուած Կարգի գաղտնիքը։ Րիկչի, ինչ ժամանակ {նորան} հարցնում էին, չ'կամեցաւ ցոյց տալ գանձերի տեղը եւ

զղջում, ես առաջի Աստուծոյ պարտական էի դուրս տալ {նորան} "։ Արդարեւ Կարգի ջնջուելուց ութ ամիս յետոյ առոյգ

յետոյ մեռաւ՝ բոլորովին սեւացած։ Տարակոյս չ'կար {նորան} դեղամահ առնելու մէջ։ Յիսուսեան կողմնակիցքը համբա

վ այդպիսու անարժանութիւնը, կտրում է, բաժանում է {նորան} իւր հետ հաղորդութենից, երբ ազգը, զզուելով այդպի

ազգը, զզուելով այդպիսու գործերից եւ պարտաւորելով {նորան}, իրաւունք է ստանում, որ լուսաւորեալ աշխարհը պատ

, պիտի պաշտպանի իրաւադատութիւնը, որովհետեւ առանց {նորան} ինքը այդ մարդը չէ կարող երեւիլ եւ ապրիլ մի ընկերո

է ժողովուրդը դատապարտելով մի քահանայ, համարում է {նորան} քահանայութենից լուծուած, եթէ ժողովուրդը ամենայն

ում է, եթէ քո եղբայրը մեղանչէ քո ընդդէմ ` խրակիր {նորան} առանձին. եթէ չլսէ ` մի երկու վկայի առջեւ. եթէ դ

ից. եւ թէ Կրօնական ժողովը այսուհետեւ պիտի ճանաչէ {նորան} քահանայ, ապա ուրեմն պիտի հակառակի Քրիստոսի հրամա

ւելու իւր զաւակին, Ռօբինզօնի պատմութիւնը ընծայէր {նորան}, որ զբօսեցուցիչ եւ օգտակար կը լինէր նորա երեխայի

հակալութիւնը։ Կը ցանկանայինք, որ օգտակար լինէին {նորան} մեր բարեմիտ փոքր ի շատէ ծանօթութիւնքը նորա աշխատո

քօքերը ձնի տակից հանելիս ու ծամելիս " տեսնում են {նորան} Ապարանցիք։ Մի շաբաթ է, որ նորա քամակից ման են գ

։ Վերջապէս երկու շաբաթ անցնելուց յետոյ Գարեգինն է {նորան} տեսնում, եւ Սօսը գալիս է նորա մօտ։ Գարեգինը խրա

ն դանակի տակ ձգել. այդ շատ երկար կը լինի։ Առանց {նորան} էլ երկարում է մեր հատուածը։ Գուցէ աւելորդ էլ լին

աւելի առաջ տանել, դորանով ներկայ վիճակը չէ կարող {նորան} գոհացնել աւելի փոքր, կատարելութիւն համարուիլ։ Ս

վ, կ՚արժէ՞ այդ քանի մի տողերի համար ատեան կանչել {նորան} ։ Իրա՛ւ, պ. Պռօշեանց միայն յառաջաբանը եւ ծանօթո

յուսալով, թէ մեր մի քանի նկատողութիւնքը կարող են {նորան} օգտակար լինել նորա ապագայ ասպարիզում, մանաւանդ ե

աւելի վսեմութի՞ւն տալ, թէ՞ աւելի հասկանալի անել {նորան} ժողովրդեան։ Նախ որ ոյ-ը ու-ից ոչ գեղեցիկ է եւ ոչ

ոյց տուող է այն թարմատար համարված Ս տառը եւ առանց {նորան}, տալի եմ ասելով, չենք կարող ցոյց տալ այն գործող

ւոյթ եղանակները՝ տեսնելիս, նայելիս, օրինակ՝ " {նորան} տեսնելիս ասա ", " նորա վրայ նայելիս զարմացան ".

րէն ազգի հանրական կանոն է եւ ոչ մի տեղ չենք լսում {նորան} առանց վեվի։ Պ. Պռօշեանցը նոյնպէս ընդունում է այ

սում են, որովհետեւ էական բայը ինչ բայի որ կպչի, {նորան} բայացնում է եւայլն։ Չպիտի մոռանալ, որ նոր լեզու

ւնենք որպէս էական բայ, ուրեմն ներկումը դառնում է {նորան} խնդիր եւ ուրիշ բան չէ հասկացնում, եթէ ոչ այս թէ

թիւ ցոյց տուող վերջաւորութիւնը մէկ անգամ երեւի, {նորան} հետեւող բայերը կարելի է դնել առանց այդ վերջաւորու

բայ է եւ նոր լեզուի բայերի կազմող, ուրեմն առանց {նորան}, բայը չպիտի բայ լինի, բայց մենք վերի օրինակից տ

է ընդունվում որպէս առանձին առնված բայ եւ ներկումը {նորան} խնդիր, այլ երկուքը միասին մէկ բայ, թէեւ բայական

ստծու սիրուն, խնայեցէք ժողովրդին, իրաւունք երէք {նորան} ։ Նախ՝ որ ոչ մի տեղ այդպիսի խօսակցութիւն չէ լսվո

ժողովուրդը, չնայելով, որ երբեմն հարկից ստիպուած {նորան} անծանօթ բառեր ենք գործ դնում, կը հասկանայ մեր գր

որ միայն Տաճկաստանի առաջնակարգ հայ գրագէտի բան է {նորան} թարգմանելը, չլինի թէ ռուսիացի հայերը փորձ փորձեն

փակուելու ազատօրէն վազում է դէպի ուր որ քաշում է {նորան} բնութեան օրէնքը, հովութիւն, զովութիւն եւ պտղաբե

տք կայ նորա վերա ` բնութեան սահմանից դուրս չբերել {նորան}: Նկարագրութիւնը կեանքի այնպիսի երեւոյթների

կայութեանը եւ հնարագիտութիւնը օգնութիւն չեն տալիս {նորան}: Պ. Գ. Տէր Յովհաննիսեանցի " Տեր Սարգիս "

ծը համեմատենք նկարչութեան հետ, պիտի պեյզաժ ասենք {նորան}: Հեղինակի գլխաւոր գաղափարը Սօսը եւ Վարդիթերը չէ

կան եւ հոգեբանական յատկութիւնքը, որ վերագրւում է {նորան} եւ որ անշուշտ հարկաւոր էր տալ նորան, ամոլների մէ

վերագրւում է նորան եւ որ անշուշտ հարկաւոր էր տալ {նորան}, ամոլների մէջ սիրու գործի զուգակշիռը պահելու համ

մ էր Սօսի առաջարկութիւնը, սրտանց երդնում էր, որ {նորան} տայ իր քոյրը, յանկարծ փոխւում է եւ դառնում է Սօս

ւց յետոյ, այնուհետեւ ի՛նչ աղջիկների կարգ է դնում {նորան}. սորա վրայ հարկաւոր էր մի փոքր մտածել: Այն էլ Հ

իր եղբօր ընդդէմ, եթէ չկարողանար յայտնի դէմ դնել {նորան}, գէթ ծածուկ տեղեկութիւն կը տար իր եղբօրը, առանց

քան ստիպուած ենք ասել, որ Սօսը, որքան մենք այժմ {նորան} ճանաչում ենք, շատ հեռու է այդ տեսակ բաներից: Եւ

ւմ են բանը. Արշաւրի նենգութիւնը ձեռնտու է լինում {նորան}, բայց հասարակ ժողովուրդը, որ առանց նորան էլ տրա

լինում նորան, բայց հասարակ ժողովուրդը, որ առանց {նորան} էլ տրամադրուած է կախարդութեան եւ չար ոգիների հաւա

ունքը, իր վրէժը հեղինակից հանելու համար, ձգել է {նորան} մի տրամաբանական հակասութեան մէջ: Սուրբ Խաչի պասի

քօքերը ձնի տակից հանելիս ու ծամելիս " տեսնում են {նորան} ապարանցիք: Մի շաբաթ է, որ նորա քամակից ման են գ

Վերջապէս, երկու շաբաթ անցնելուց յետոյ Գարեգինն է {նորան} տեսնում եւ Սօսը գալիս է նորա մօտ: Գարեգինը խրատո

ն դանակի տակ ձգել, այդ շատ երկար կը լինի, առանց {նորան} էլ երկարում է մեր հատուածը: Գուցէ աւելորդ էլ լին

դորա նման արժէք: Անշուշտ, հեղինակը չէ շարադրել {նորան} ` նա առնում է ազգի հասկացողութիւնից, բայց մենք մ

մ, այլ մանաւանդ աւելի փոքր բաժինը կարող է հասնիլ {նորան}, քանի որ նա ուրիշների պէս իմաստական դոնկիխոտութե

) թէ գուցէ անպարան բառի կրճատուածը լինի, կապելով {նորան} այն սքանչելի կանթեղի հետ, մենք իսպառ մերժում ենք

, - եթէ հասկանալի չլինին ժողովրդին եւ չբացատրուին {նորան}, կարող են, այո՛ չարաչար մոլորութեանց պատճառ լին

նի այնուհետեւ, իսկ թէ երկու հատ, այդ դիպուածում {նորան} ասում են Կաստորը եւ Պոլլուկս, - նաւաստիքը ուրախա

ստիպուի ընդունել ամէն մարդ, որ ուսումնասիրում է {նորան}: Բնութիւնը միայն կարող է հասկացնել մեզ արարչի մե

Արարիչը, մէկ անգամ ստեղծելով բնությսւնը տուել է {նորան} անխախտելի եւ սուրբ օրէնքներ, որ բնաւ եւ մէկ մազի

ի համար, մինչեւ որ չենթադրուի թէ ֆիզիկան ծանօթ է {նորան} փոքր ի շատէ: Բայց ինչպէս մի անգամ արդէն ասա

ացած լոյսը իրողութիւն է, իսկ նորա բնական պատճառը {նորան} անյայտ: Սոսկալի վնասներ եւ աւերածութիւնք բերում

րչարուեցաւ նորա խաւար բանտերում: Այնտեղ ստիպեցին {նորան} գլխաբաց եւ ծնկաչոք կարդալ մի արհամարհելի եւ պժգալ

, բայց նուաստացնում են Սուրբ գիրքը, հնար շինելով {նորան} իրենց անձնական շահասիրութեան: Բայց, առանց լսելո

նկերութեան առջեւ պաշտպանել իր ընտանիքը, կերակրել {նորան} եւ առհասարակ դէպ դնել մի կոպիտ ուժի, եթէ սա որեւ

յս սքանչելի բժշկութեան մասին մինչեւ այժմ չեն ձգել {նորան} ուսումնական քննութեան տակ. ստուգելու համար նախ,

ցի յառաջաբանի անունը տալով ձախ ածականով մկրտեցինք {նորան}, բայց այդ ութ երես յառաջաբանի մէջ կայ մի առողջ կ

նենալով մի արժանաւորութիւն համարում են ձեռք բերել {նորան} ուրիշների արժանաւորութիւնքը ուրանալով, այո, շատ

ը, բայց իր սեռի սեփական ամօթխածութիւնը ստիպում է {նորան} յողդյողդուել: " Լաւ, տու՛ր տեսնեմ, - ասում է նա

մտերմաբար խօսելուց յետոյ, երբ Անոյշը յայտնում է {նորան} մանուշակների մասին եւ ասում է, թէ ինքը չէր յօժար

մէն թաք ու մուրն էլ"։ Տեղն է, որ մէկը ասէ {նորան}, " քո հօրն ողորմի, թէ դա Գարեգնի հրամանը կատարե

եւանը գիտէ, որ Հեթումը սուտ է խօսում. աղաչում է {նորան}, " Հեթո՛ւմ ափեր, - ասում է ողորմելին, - քեզ արքա

տանքի վրայ, կամ գոնէ բարոյապէս, երբ յիշեցնում է {նորան} աշխարհի երեսին մահ լինիլը: Ո՛հ, եթէ կրօնը ազդէր

ծ գնում է տուն (եր. 71-72). հայրը հանդիպում է {նորան} ճանապարհի վրայ եւ այսպէս է խօսում, " Էդ տերեւը ո

նակ Հեթումն ուզում է այգին բանալ (թաղը վեր տալ) {նորան} գնում են օգնելու տասը-քսան երիտասարդք եւ մի օրում

վ, թէ վայ, թուրքը որովհետեւ այսպէս է ասում, ես {նորան} չնմանելու համար պէտք է, որ գործ չդնեմ այդ ձեւը,

իտոյ էր ազգի հետ մտածել եւ խօսել այն լեզուաւ, որ {նորան} հասկանալի էր։ Մեք, երկար ժամանակ փորձելով, ճան

ղ է տեսնուած, որ մի սառած մարդ ջերմացնելու համար {նորան} դնէին սառուցի մէջ։ Այն ողորմելին ի՞նչ ջերմութիւն

տուող հիւթը, որ եթէ դնէիր այն սառուցեալ մարդին, {նորան} կենդանութիւն հաղորդէր։ Մեք, այսքան քննելով այդ

ն։ Չէ պիտոյ նորա հինգ դարու հայախօսութիւնը. այդ {նորան} հաց ու ջուր չի տայ։ Նորա հարկաւոր է գիտութիւնը,

լ ենք, որ նա չունի այդ բաները։ Մեք տեսանում ենք {նորան} միմիայն իբրեւ պահարան հայոց հինգ դարու լեզուախօսո

րդի հետ այնպիսի մի լեզուով, որ նա չէր ուսել, որ {նորան} անծանօթ էր. այսքան պարզ եւ լուսապայծառ ճշմարտութ

տոյ է մարդ այնպիսի լեզուով խօսի, որ դիմացի մարդը {նորան} չհասկանայ, եւ որչափ խրթին եւ մութը կը խօսէր, այ

ծը, եթէ դուրս էլ գալու լինի գերեզմանից, ժառանգը {նորան} իբրեւ օտարոտի մի երեւոյթ, իբրեւ մի ճիւաղ կը հալա

ացել է, նորա պահպանութիւնը, նորա մշակութիւնը եւ {նորան} ծաղկեցնելը պիտի լինի ամեն խելքը գլխին մարդու գործ

է մեռածին եւ ոչ սէր, որովհեհետեւ քո լաց ու սգով {նորան} չկենդանացնելուց յետոյ բարոյապէս մեռցնում ես եւ նո

, ի՞նչպէս ուրեմն կարելի է, որ երեւելի բնութիւնը {նորան} չափ դառնայ։ Մենք արդէն խօսած ենք բնութեան ազդ

նպէս կը լինի եւ մարդուն կեանքը եւ ինչպէս կեանքը, {նորան} համեմատ կը լինի միտքը։ Եւ լեզուն, որ ուրիշ բան

բանը ցոյց են տալիս առաջ մեզ գեղեցիկ, ներկում են {նորան} զանազան հրապուրիչ գոյներով, յետոյ, ասես թէ աչքի

ւնը, թերեւս թոյլ տալով այս, հերիք պատճառ է, որ {նորան} գերի լինելով, նորա վրայ սիրահարուելով, անմշակ թ

ռավարիչը, ի՞նչպէս ես կարծում, ես դուրս կը ձգե՞մ {նորան}, երբ գաս ու քարոզես ինձ մէկ կողմից նորա տգեղութի

, եթէ ոչ ուսումնասիրելով այդ լեզուն, գործ դնելով {նորան} եւ օրէ օր աճեցնելով։ Իրաւունք ունի Բէկոնը, մինչ

միտքը, խօսելու մէջ վարժուելը յաջողագիւտ է անում {նորան}, իսկ գրելը սովորեցնում է ճշտութիւն"։ Իրաւ որ,

մօրից, կրթութիւնը եւ դաստիարակութիւնը պիտի օգնեն {նորան}, որ նա դառնայ ընկերութեան պիտանի անդամ։ Բայց իր

անութեամբ եւ այդ բաղդասութեամբ է խօսում։ Մոռցնել {նորան} այդ բոլորը եւ քաշել տանել հին լեզուի տրամաբանութե

պատմական դէպքերը եւ հազարամեայ ժամանակները տուին {նորան} այն ձեւ ու կերպարանքը, կարո՛ղ ես անցած գնացած բա

նելի եւ անշօշափելի Աստուած։ Կարելի՞ է դատապարտել {նորան}, եթէ նորա հասկացողութիւնը գոյացած եւ աճած լինելո

ամփով, դարձեալ բնական հնարներով ընդդէմ դուրս գաս {նորան} ։ Մինչեւ Ֆրանկլինի շանթարգելը, որ հազար տարի Մաս

եր մէկ թիզ Մասիսը։ Բայց երկաթը, որ դէմ ես անում {նորան}, այնտեղ քո խորհուրդը բռնանալ չէ բնութեան վրայ,

րդը բռնանալ չէ բնութեան վրայ, այլ ուղղութիւն տալ {նորան} եւ սահմանափակել նորա կարողութիւնը, որ իբրեւ ելեք

սքանչելի որակութիւնքը չէր կարող ունենալ, որ ցօղը {նորան} չթրջէր կամ կրակը չէրէր։ Դեռ մեծ տղամարդութիւն է

անդամ է, ինչպէս նորա ընթերցողքը, մի՛ դատապարտէք {նորան}, եթէ նա այն ծանր վճիռը դնում է իր ազգի վրայ, ան

վ բնականապէս կապուած է նա իր ազգի հետ, ստիպում է {նորան} խոստովանել այս արտասուելի ճշմարտութիւնը։ Կարելի

այս արտասուելի ճշմարտութիւնը։ Կարելի էր քարոզել {նորան} այն ժամանակ, եթէ նա, սեւը սեւ եւ սպիտակը սպիտակ

իւնն է խոստովանում, իրաւունք չունիք եւ չէք կարող {նորան} քարկոծել՝ առանց ստութեան եւ խաւարի պաշտօնեայ դառ

ց եւ ո՛չ այդ դիպուածում իրաւունք ունիք դատապարտել {նորան}, եթէ նա այդպէս էր ճանաչում իր հոգու կարողութիւնք

չէ գտել տակաւին այն գնահատութիւնը, որ արժանի էր {նորան} միայն նորա անկեղծ եւ անխարդախ լինելու համար։ Թո՛

ցութեան տակ, քայքայւում է կազմուածքը, ցնդում են {նորան} կազմող տարերքը։ Հարկ չկայ ասել, որ առաջին մահաց

մութեան, խոնաւութեան լուսի եւ օդի, մէկ խօսքով՝ {նորան} շրջապատող արտաքին աշխարհի ազդեցութիւնից, քանի որ

ւում է լեզուի մշակութեանը՝ աշխատելով օրէ օր դնել {նորան} մի կարգի տակ։ Կարգ ասելով՝ չենք իմանում բացարձա

ւնը կամ մանկությունը տեսնում ենք հին երգերի մեջ, {նորանից} հետո հանկարծ գալիս է մեր առաջ նորա ծերացած հասակը

իս չի հավատալ, ահա կգա Մարտին Մակարիչը, կարող է {նորանից} լսել ճշմարիտը: Սիրելի Գայանե քրոջս եւ Ռափայել Գա

երա, բայց այդպիսի բամբասանքներ լսելով սորանից եւ {նորանից}, հոժարակամ պատրաստ է անտես առնել ամենայն ազգօգու

էին մեր անձնական ծախքերից, նշանակված արծաթի կամ {նորանից} արած ծախքի հաշիվը քաղաքին ցույց տալու հանձնառու ե

տանաս Ղազարոս եղբորս ձեռքովը եւ ամեն բանը կիմանաս {նորանից}. ինձի գիր ալ գրել պետք չէր, բայց այս քանի տողը

վարդապետական աստիճանին, որ ոչ ոք չէ՛ կարող խլել {նորանից}, եւ եթէ ստուգապէս, ինչպէս դու ասում ես, " Մեղո

որան, այլեւ մի քանի հարիւր մանէթի մուրհակ առնում {նորանից} այն արծաթի հանդէպ, որ ցոյց էի տալիս իմ իմաստուն

ակից չառնես այդ բարութեան մի ուրիշը, որ զուրկ էր {նորանից} ։ Մի՞թէ Քրիստոսը պարտական էր մարդկութեանը իւր անմ

Այդպիսի դիպուածում ոչ թէ միայն ազգը ուրանալու էր {նորանից} իւր յարգութիւնը, այլեւ անարգելու եւ, խայտառակել

ն մի՛ արէք այդ պատուի մէջ, մի փոքր բաժին տուեցէք {նորանից} եւ ձեր միականի նախագահներին... Նոքա եւս թող մասն

րուէր դադարեցնել նորա գոչիւնը: Ես խնդրում եմ {նորանից} ցոյց տալ ինձ ազգի գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տո

եմ, եւ հաւաստի եմ, որ շնորհակալութիւն կը ստանամ {նորանից}: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ չգիտէ մի այնպի

ստին տեսութիւն, որովհետեւ ես չեմ կարող բաժանուիլ {նորանից}. միանգամ սիրել եմ: Եւ ես մի վատ սովորութիւն ուն

ձ ո՛չ մի բան չէ կարող ուրախութիւն պատճառել, բացի {նորանից}, որ եղած էր կամ լինում էր մեր տարաբաղդ ազգի օգտի

չէ մոռանում ինձ: Երեք ամիս է՝ ոչինչ լուր չունէի {նորանից}, երէկ ստացայ մի նամակ, որի բովանդակութիւնը, ար

հզօր մարդերի համար, միւս անզօր մարդիկ զրկուած են {նորանից}: Եւ այդ է պատճառը, որ միները տիրողք են, իշխող

իւր պատահական դրութիւնը, մոռանում է օգուտ քաղել {նորանից} ՝ որպէս թէ յաղթահարուելով այն ազդու հոգուց, որից

վաղուց սրբացած է իմ եւ քո համար: Սկսանում եմ {նորանից}, որ այս օրերումս ձեռքս հասաւ Թիֆլիզի առաջնորդի Ճ

մեծ բան են երեւում հեղինակին, եւ այս հետեւում է {նորանից}, որ նեղ հայեացք ունենալով՝ եւ ամենափոքրը հսկայ

սպետութեններով, բայց չորս հինգ հարիւր տարի անցան {նորանից} յետոյ, եւ նոր պատմութիւնը (16 դարուց) պատնէշ է

տասուաց"։ Այս հակառակաբանութիւնքը ծագում են {նորանից}, որ հեղինակի գրուածքը, խակ մտածութեան արդիւնք լ

չիւր գծերից դուրս է երեւում բուն հայութեան տիպը: {Նորանից} ոչ շատ հեռի կանգնած էր Միհրդատի արձանը: Ես ն

լիս էի անդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում էի {նորանից} Բազուկներս արձակել. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութի

հետ՝ աշխատելով խաբել, կամենալով մի մուշտակ գնել {նորանից}: Երկրորդ՝ Բէգզադէն սովորութիւն ունէր ապրանք

տենական քո օթեւանից, Այս խնկի բուրումը ընկալ {նորանից}, Մաղթէ՛ նորան կեանք որպէս նահապետ, Սիրա

րրիկը կամ հարաւի այրող տօթը չկարողանային չորացնել {նորանից} ծլելու բոյսը: Զաւակների մայրը է գերդաստանի մայր

նոցա զաւակները: Նոցա Հայութիւնը գուցէ երեւում է {նորանից}, որ տարին մի քանի անգամ գնում են Հայոց եկեղեցի ե

ի յառաջ, ուրեմն՝ 2428 տարի նախքան Լուսաւորիչը: {Նորանից} յետոյ Պարոյր նահապետի թագ կապելով Քրիստոսից 749,

, թէ ի՛նչ չափով պիտանի էր այդ գործը ապսպարողին: {Նորանից} խնդրում են կօշիկ, նա կարում է. մանաւանդ եթէ ապս

արան, մեք միմիայն Ընդհանրական գիրքը ունինք, իսկ {նորանից} աւելի՝ ոչինչ. այս պատճառով եւս այդ անցքերի պատմ

ւնքը, ամենեւին պատահական չեն, այլ յառաջանում են {նորանից}, որ հասարակ ժողովուրդը հող չունի: Որովհետեւ բնա

ելել է այդ հողը, իսկ իմ ցեղը միշտ զուրկ է մնացել {նորանից}: Այսօր դու կքանդուիս, բայց վաղը մեր երկուքի սեր

քի վաճառականութիւնը, չկայ մինը, որ ապրանք խնդրէ {նորանից}, ապրանք ապսպարէ նորան, եւ եղածը առնու՝ արծաթ վ

յոյս ունի, թէ ահա կ'առնու ապրանքը, կը վաճառէ, {նորանից} կը վճարէ ապրանքի տիրոջ իւր պարտքը եւ աւելորդ շահո

ջ կը ցնդին, մէջտեղում կը մնայ պարտքի մուրհակը եւ {նորանից} յետոյ գալու հոգեվարի ժամանակ, օսմանեան լիբրէն կը

. Յնշի՛ր, քանի՛ դէպի Պառնաս Իռիս հասաւ {նորանից} ։ Խնդրեց Մուսայիդ քընարը, Խնդրեց

, Ու անշարժ աշխարհը մեռեալ ծով ասեց, {Նորանից} դէն դաշտումը դեղնագոյն Նեղոս ` Թագաւորների

ատութեան փոխանակ, Նա փոքր արծաթ չէր ստանում {նորանից}. Բրիտանացին տեսանելով այս ծառան, Մտք

լիս էի անդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում էի {նորանից} Բազուկներս արձակել. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութի

ենական քո օթեւանից, Այս խնկի բուրումը ընկալ {նորանից}, Մաղթէ՛ նորան կեանք որպէս նահապետ, Ս

Ճշմարտութիւնը կրօն է, նորան միայն խնդրեցէք, իսկ {նորանից} ոչինչ: Robert Owen Ազատութիւ՜ն, գոչ

եան շօշափելի չքաւորութիւնը յայտնելուց, այլեւ եթէ {նորանից} հրաւիրուած Կրօնական ժողովը դիմէ դէպի նզովքը, այդ

երական, բայց բոլորովին հակառակ բովանդակութեամբ: {Նորանից} ծագելու հետեւանքը, յանցանքը եւ մեղքը, այս օրից

էի հետ հաւասար է իւր մտքումը, Փարպեցին շատ ցած է {նորանից} ։ Եւ հետեւում է, որ ոճերի ամփոփութեան կողմից Խոր

ականութիւնը առհասարակ, քննել նորա պատմութիւնը եւ {նորանից} կարողանալ դուրս բերել մի անկողմնապահ եւ ճշմարիտ ե

ւնը, եթէ նա մի հոգեւոր շինութիւն չէ կարող ստանալ {նորանից}, ի՞նչ յանցանք է ասել, թէ մատենագրութիւնը դանակո

այլ դարձեալ զարմանալու արժանի մարդ է, որովհետեւ {նորանից} առաջ ուղեղի համար քար էլ է ասող չէ եղած, պատրաստ

իւ ամբոխի խոր յարգութիւնը կատարելապէս վայելելով: {Նորանից} յետոյ մնաց ոչ միայն մի հզոր համակարգութիւն, այլե

մի կշիռ ունենալ ժողովրդի մէջ: Իհարկէ, այս բանը {նորանից} է յառաջացել, որ նոքա խելօք մարդիկ չեն եղած, որ

մի քանի գործերում հաւատարիմ եւ մտերիմ երեւելով, {նորանից} ձեռնադրւում է կարդինալ: Նա մի նենգահոգի մար

չմանը, այդպիսի անպիտան մարդ (որպէս թէ կարդինալը {նորանից} լաւ մարդ էր) այդքան երկար ծառայ պահել, բայց նա

երից մէկը մի անառակ մարդու, երբ որ սա հարցրել էր {նորանից}. թէ ես ինչպէ՞ս մարդ եմ: " Յառաջ ասա՛ դու ինձ,

ածուկ եւ յայտնի գործերը, միշտ պէտք է հեռի փախչէր {նորանից}, եւ այդ մեծ պաշտօնը յանձն չառնուր. եթէ բարոյակա

երել, եւ ոչ թէ մէկմէկու վերայ բարդել: Այս ամէնը {նորանից} է յառաջացել, որ չարութիւնը նորա հոգու մէջ վաղու

եց: Շատ կը խոսէր, սակաւ կը հասկացնէր, այս {նորանից} էր, որ նա ո՛չ մի բանի կանոնաւոր տեղեակ չէր: Սոր

էպէտ ես շատ աշխատեցի իմանալ մի փոքր որոշակի բաներ {նորանից}, բայց նա չկամեցաւ յառաջ տանել խօսքը: Ես եւս անք

ռովութեանց ժամանակները մինչեւ ձեր հնազանդուիլը։ {Նորանից} յետոյ, ձանձրացած լինելով այդ շփոթների նեղութիւնի

նք. թէեւ Վաղարշապատից մնացած գեղը հեռացել է այժմ {նորանից} ։ Էջմիածինը հիմնուած է Ս. Լուսաւորչի ձեռքով բո՛ւ

շինած կաթողիկէ եկեղեցին էր Վաղարշապատի մէջը եւ ոչ {նորանից} դուրս, ինչպէս այսօր նոյն սուրբ եկեղեցին։ Մեր

ատասխանենք կարճառօտ. Փարպեցու ժամանակ, որպէս եւ {նորանից} յետոյ մեր կաթողիկոսքը նստում էին Դուին քաղաքում,

ացու կեանքը 439-ի սեպտեմբերի 9-ին, Ս. Մեսրոպը՝ {նորանից} վեց ամիս յետոյ, այսինքն՝ 440-ի փետրուարի 19-ին

սկոպոսը միայն եղած չէ, որ Մուշէ անուն էր կրում. {նորանից} առաջ էլ, յետոյ էլ եղած են Մուշէներ։ Պատճառ չուն

լոկ նորա անձին, ոչ նորա ծնողաց, երեւում է նաեւ {նորանից}, որ երբ վանքից հալածեցին նորան՝ յափշտակելով բոլ

այն մտադրութեամբ աչքէ անցուցինք, ինչ որ մնացել էր {նորանից} ։ Անշուշտ, պէտք է կարծել, որ դոքա եւս կորած անհետա

է մեր մօտ, նորան անշուշտ, հանձնիր այդ պաշտօնը. {նորանից} արժանաւորը չկայ. նա աշխարհի երեսին անցաւոր բռնակ

ց սատանան, - ի՞նչ բանից պատճառուեցաւ այդ: - {Նորանից}, Ձեր մռայլութիւն, որ ես երկար ժամանակ խաբեցի նո

եան առաջին թշնամիքն են օրագիրները եւ լրագիրները, {նորանից} օգուտ չունի իմ հայրենի գահը: Բացի սորանից, ինչ

ք ոչ թէ միայն հաւասարուիլ տակառին, այլեւ անցանել {նորանից}... գինին երկնքի արքայութեան ցօղն է. Նոյ նահապ

, եօթն ջրհօրի ջրով լցրած պտուկի մէջ, եւ հարցանէի {նորանից}, նորա ո՛վ եւ ինչ լինելը: - Քեզ արդէն յայտնի

նը․ կանաչ ու կապտագոյն - բաց կարմիր բարձրանում էր {նորանից}: Սիրտս կոտրած էր բոլորովին, որովհետեւ համարում

է եւ չէ երեւում նիւթական կերպարանքի տակ: Հեռի է {նորանից} այն հասկացողութիւնը եւ վարդապետութիւնը, թէ ամենա

իու, որի տէրը միմիայն օգուտ, որ կարո՛ղ էր քաղել {նորանից}, այդ էր նորա կաշուցը, որ սատակելուց յետոյ կարող

մ են նորա հետ. իսկ թէ բախտը բերէ պատահել ծերին, {նորանից} եւս չեն հրաժարւում, նորա ասածները եւս ճշմարիտ են

ա ամբոխմունքին: Տիրացուի լռութիւնը յառաջանում էր {նորանից}, որ չգիտէր, թէ ինչպէս խօսք բանայ եւ ինչ բանի հա

նք տալով ձեր դիտողութեանը, կ'աշխատեմ օգուտ քաղել {նորանից}, սակայն այս է բանը, որ չեմ հաւատում, թէ կարող

գողի այլեւ ֆօրտօպիանոյի ձայնը: Այս յառաջանում էր {նորանից}, որ իբրեւ ասիացիք ոչինչ հասկացողութիւն եւ համակր

ն լսելով կոմս էմմանուէլի գովեստը, շնորհակալ եղաւ {նորանից}, կատարելով մի խորին րեւերանս: - Տեսանենք,

, - բայց ի՛նչ արժէ ինձ այդ օգուտը եւ ի՞նչ է մնում {նորանից} ինձ սեփական: Այս մինին բերանը ծեփիր, այն միւսին

թիւնք. Կոմսը ո՛վ է, որ Յովնաթանեանցը երկիւղ կրէ {նորանից}. ի՛նչ պիտոյ է առնէ, որի՞ն է վախեցնում: Ես այսո

ց իմ անհաւատութիւնը, - հարցրեց Շահումեանցը: - {Նորանից}, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ դու, մարդը

րծ դնում, այո՛, արժան էր, որ մէք եւս ուսանէինք {նորանից}, օրինակ առնուինք նորանից եւ հետեւէինք նորան: Բա

, որ մէք եւս ուսանէինք նորանից, օրինակ առնուինք {նորանից} եւ հետեւէինք նորան: Բայց ափսոս, մեր կամքը, մեր

ւած, առանց յառաջ խաղալու շեմքի վերայից, հարցրեց {նորանից}, թէ տա՞նն էին արդեօք նորա ծնողքը: Մանուշակը

ր: Բայց մինչդեռ նա չէ կատարել այս գործը, մէք {նորանից} ծածուկ կարդանք նորա նամակը եւ տեղեկանանք կուսական

լով աղախինը նորա բացակայութեան ժամանակ, հարցանէր {նորանից} նորա գալուց յետոյ, եւ աղախինը սխալմամբ, կամ իւր

ատ կին եմ... Հետաքրքրութիւնս ստիպեց հարցնել {նորանից}, թէ ինչի՞ց գիտէր, որ ես չեմ Շահումեանցը: -

իկ առանց ներս մտանելու, կարճ խօսքերով խնդրում են {նորանից}, որ շուտով պատրաստուի եւ գայ իւրեանց հետ, մի ծն

ւ գիր կարդալ չիմանալը, քան թէ իմանալը, պատճառ, {նորանից} լաւ բան դուրս չէ գալիս: Պէտք է ասես, թէ նորա ցե

ր, լեզու չկար. նորա սաստիկ բարկանալը երեւում էր {նորանից}, որ անդադար ծխում էր թաբակը, փակուած իւր սենեակ

ց մատանու պատմութիւնը: - Շատ տարիներ են անցել {նորանից} յետոյ, երբ մեր ցեղապետը ապրել է աշխարհի երեսին Ղ

ի ուրախ ժամանակը ահ ու սարսափով մօտեցած խնդրում է {նորանից} մի շնորհ, պատճառելով նորա այսքան յաղթութիւնքը,

որգի միւս նամակը, որ Մանուշակը ստացել էր առաւօտը {նորանից}. որով խոստանում էր սիրականը այսօր իսկ վերջացնել

ն ձեւանալ։ Նորա մեղքը չէ, որ նորա միաբանութիւնը {նորանից} յետոյ, նախապատիւ համարելով այս ձեւաւորութիւնը,

անրապէս, եւ առանց մանրմասն քննութեան, երեւում է {նորանից}, որ մարդը չէ կարող ապրել աշխարհի երեսին առանց կր

արելու ժամանակ դիմում է դէպի կրօնը եւ հարցանում է {նորանից} խորհուրդ՝ արդեօք այս կամ այն, որ իւր սիրտը յղաց

, պատճառ, չէր գտանում։ Ամենայն մարդ փախչում էր {նորանից} ՝ երկիւղ կրելով իբրեւ ախտացած մարդուց, որպէս զի

ոբեանների մօտ Աստուածաբանական դասեր, բայց շուտով {նորանից} յետոյ սկսեց դարձեալ ապաշխարութիւն եւ խիստ բարոյակ

երին աստիճանի անկիրթ մարդ էր։ Եթէ արդարութենով, {նորանից} սահմանուած Կարգը իւր քաղաքականութեամբ կարելի է նշ

ար միայն Կարգը երախտապարտ է Լօյոլային, որովհետեւ {նորանից} ստացաւ նորա զինուորական հոգին։ Լայենէզի եւ Ակուա

նչպէս պատճառ էր Կարգի արագ տարածութեանը, նոյնպէս {նորանից} էր կախւում, որ Յիսուսեանք մեծ հանդէս եւ նշանակու

րութեններից, յայտնեց Գօայի Եպիսկոպոսին եւ ստացաւ {նորանից} եւս թոյլտւութիւն իւր իրաւունքներին համեմատ ներգոր

րամինի հագուստ եւ անուանուեցաւ Եւրոպական Բրամին։ {Նորանից} օրինակ առին եւ այլ Յիսուսեանք. նոքա թողում էին Ք

" (մեք այնպէս ենք, ինչպէս)։ Կառավարիչը խնդրեց {նորանից} բացայայտել այս խօսքերը։ Աբեղան պատասխանեց. " Յի

նձ"։ Այս խօսքերից առաւել ոչինչ չ'կարողացան լսել {նորանից} ։ Հենրիկոս IVի թաղումը կատարուեցաւ մեծ հանդէս

ութիւնքը, որ Յիսուսեանների օգտի համար խլուել էին {նորանից} ։ Բաստիլիայում փակած արգելած Յանսէնեանքը ազատութի

տեցաւ Դամիէնին եւ, մի քանի խօսք ասելով, հեռացաւ {նորանից} ։ Բայց այս բանը դեռ հաստատ ապացոյց չէր. պատճառ,

ն, չպիտի թոյլ տուած, թէեւ մինչեւ այժմ ազատ չենք {նորանից} եւ կարճութեան համար) ստիպվում ենք երբեմն գործ դ

կի միւս ներգործողներից աւելի պաշտօն չունին, բացի {նորանից}, որ փոթորիկը նոցայ գլխին է գալիս: " Սոս եւ Վարդ

այս ծերունիքը տասնումի տարեկան աղջիկ ունէին, դեռ {նորանից} յետոյ էլ ծնել են Փափակը, որ Գարեգինի մօտ է սորվո

ղջիկը ընկնելով իր սիրականի գիրկը եւ համբուրուելով {նորանից} զգում է, թէ " օխտը թիզ եղ է կանգնում նորա սրտին

ն պատճառով կամենայ վնասել Սօսին, կամ վրէժ առնուլ {նորանից}, բայց, բանը այս է, որ ընթերցողը նաեւ այն չնչին

ր Տիրանին եւ մինչեւ այն աստիճան, որ կապոց առնուր {նորանից} որպէս թըլիսմ եւ Գարեգնից ծածուկ ուղարկէր Վարդիթեր

րեւում է Անոյշի մէջ մի հայ աղջիկ: Սօսը խնդրում է {նորանից} ծաղկազարդ կիրակի օրը իր քաղած մանուշակները Վարդիթ

կը չէ. Աշտարակը երջանիկ գեղերից մինն է տակաւին, {նորանից} անհամեմա՛տ աղքատները եւ խեղճերը կան: Ահա, թէ ին

ը պիղծ էր մեր աչքումը, ո՞րչափ եւս այն ջուրը, որ {նորանից} բղխում էր։ Ուրեմն նոյն արհամարհանքը ամենայն րոպէ

իկեայից։ Մինչեւ Տրոյացւոց պատերազմը կամ 300 տարի {նորանից} յետոյ՝ մինչեւ Հոմերոսի ժամանակը, կրօնը բաւական

օր դռնէդուռ մա գալով՝ կը յագեցուցանէ սորանից եւ {նորանից} իւր իմացակական ստամոքսը, եւ այս կերպով սնունդ ստ

ինքեան ոչ մեծ է եւ ոչ փոքր, մինչեւ որ մի ուրիշ՝ {նորանից} մեծ կամ նորանից փոքր բանի հետ չբաղդատուի եւ այդ բ

եւ ոչ փոքր, մինչեւ որ մի ուրիշ՝ նորանից մեծ կամ {նորանից} փոքր բանի հետ չբաղդատուի եւ այդ բաղդատութեամբ չափ

գոյն ներկերով ներկում են, որ մենք հրաժարւում ենք {նորանից} ։ Եւ այս խաղը խաղում է դիտակը միեւնոյն բանի հետ ե

մարդկութիւնից, որ մունջ մարդ լինելով՝ անմասն է {նորանից} ։ Բանն էլ այս է, որ մունջը բարոյապէս մարդ չէ, վ

այժմ, թո՛ղ փոքր ինչ համբերէ, երբեւիցէ Մանուշակս {նորանն} է: Այս խօսքերի վերայ Մանուշակի կուրծքիցը դուր

ւոր Մկրտչին: Մանուշակը ոչինչ չունէր, բայց թէ {նորանն} էին եղած աշխարհի բոլոր հարստութիւնը, նա բոլորը մ

նշանուեցար. նա տալիս է քեզ այս գրաւական, որ դու {նորանն} էիր, իսկ ես քո կողմից երաշխաւոր եմ կացած իմ ազնի

ղութիւն, քան թէ սովորականը: Այս բանը լինելով մի {նորանշան} երեւոյթ՝ նաւապետը ծանօթութիւն տուեց Սինոպի ծովապ

արեւմուտք, երկինք ու երկիր, սար ու ձոր... Այս {նորանշան} իրաւունքի օրինակը չենք տեսանում ոչ մի ներկայ տէրո

րի եւ նորատիպ մատյանների մեջ: Եվ ես պարծենում եմ {նորանով}, որ այդ տպարանը եւ օրագիրը պարտական է յուր գոյու

- " Մեղուի " հրատարակողը խայտառակել է Նազարեանցին {նորանով}, որ սորա վարդապետութիւնը անվաւեր է համարում եւ ն

դէմ ճշմարտութեան: Ձեր յօդուածը վերջացնում էք {նորանով}, որ ազգը վատաբանելը եւ ազգի վերայ կոծելը եւ ողբ

շինէ իւր համար մի չարութեան գործիք, եւ կ'աշխատի {նորանով} ծնուցանել եւ կերպարանագործել այն չարութիւնքը, որ

ւնը պահում ես ձեռքումդ, որ չարութիւնք յառաջացնես {նորանով}, ուրեմն գնա, այդ երեք հազար մանէթը մածունի տուր

կատարում իմ երակների մէջ, որովհետեւ գիշեր ցերեկ {նորանով} զբաղուած է հոգիս: Ցաւի՛ր եւ ողբա՛ այդ ազգը, աղա

այներ լսել մեր կողմից: Չկամիմ նամակս սկսանել {նորանով}, թէ ողջ եւ առողջ էի. մաշուած ձեւ է, եւ նամակը

ն պատմութիւնը բաւական ծիծաղաշարժ բան է, մանաւանդ {նորանով}, որ սրբագրութեամբ եւս չէ մաքրուել սխալներից: Կա

յլ սպասաւորում ենք ազգի օգտին։ Գուցէ մեղաւոր ենք {նորանով}, որ մեր աչքի առաջեւ են Հայոց ազգի համար սորանից

տեց մեզ եւ երկրորդ կարծիքը: Առաջին կարծիքը՝ {նորանով}, որ պարոնը, ապացուցանել կամելով Հայաստանում մոգ

կաւոր եւս չէր այս բանի համար ապացոյց ներս բերել) {նորանով}, որ նոյն այդ յառաջ բերած " Երկնէր երկին եւ երկիր

երջանկութեան, եթէ ազգի փոքրագոյն մասը պարապում է {նորանով}, եթէ միւս մեծագոյն մասը ամուր նստած է հողի վերայ

քո հետ, ես կը քանդուիմ, ես մինչ ցարդ ապրում եմ {նորանով}. ի՛նչ կը լինի յետոյ իմ ժառանգների եւ իմ սերունդի

ութիւն ունէին այդ գաւառները, որ կարողացած լինէին {նորանով}, իւրեանց մէջ դարձնել դրամի շրջանառութիւնը: Գաւա

ը. եւ մեք խօսեցանք միայն այն խնդրի վերայ, քանզի {նորանով} միայն կարող է պահպանել մարդը իւր նիւթական գոյութի

ունիս բաւական գումար, ունիս տուներ եւ այլն, եւ {նորանով} կարծում ես թէ քո ժառանգները ապահով են, իսկ մեք ա

ւնի հատու, Կըրակ է թափում այրող բերանից. Մուսան {նորանով} խօսում է մեր հետ, Սիրտ է զմայլում նորա երգերից:

, կամ թէ որչա՛փ մարդիկ դեռեւս առ թարթափ գնում են {նորանով}, շատ անգամ առաջնորդուած Պ. Չամուռճեանի նման մի

իւնները, որ զանազանւում են մինը միւսից շատ անգամ {նորանով}, որ մինը տասը հոլով է ընդունում, միւսը՝ իննը,

ելով իւրեան սեփականել առաջին տեղը գործարանումը եւ {նորանով} մի կշիռ ունենալ ժողովրդի մէջ: Իհարկէ, այս բանը

ուսումնարանները ամեն ժամանակ խնդացին եւ ուրախացան {նորանով}. նորան լսողների հոգիները ծաղկում էին այն շնորհից

ին դերանունի տեղ դերանուն դնել դարձեալ, ինչպէս, {նորանով}, բանը պիտի շփոթուէր եւ ընթերցողը պիտի դժուարանար

ւտ երկրի վերայ: - Ոչնչով, Ձեր մռայլութիւն. {նորանով} վերջացաւ, որ մեզ ջարդեցին ու հալածեցին, եւ այն

ի՛նչ բանով գերազանց է, քան թէ անասունքը, միթէ՞ {նորանով}, որ խելօքները եւ ուսումնականքը գոռում են, թէ մա

նսահման է: Ոչինչ չէ յառաջանում առանց նորան. իսկ {նորանով} ամենայն բան կարելի է: Կրակի օգնութեամբ, հան

մէջ էր ամէն բան - երգիչը Հայ է: Բայց Հայ է միայն {նորանով}, որ ծնել է հայ ծնողներից, նորա երգը չէ եւ չէ հա

ւմ էին այսպիսի խօսակցութիւնք, նա վրէժը հանում էր {նորանով}, որ չէր լսում, այլ քանի մի անգամ բերանը բանալու

վ հիւանդանոցների մէջ՝ նոքա սկսեցին իւրեանց գործը {նորանով}, որ կեղծաւորուելով այնտեղի հոգեւոր իշխանների առա

ք ուխտերի ուխտապահքը զանազանւում էին ժողովողներից {նորանով}, որ չէին կարող քահանայանալ կամ վարժապետ լինել եւ

որձուած էին։ Սոցա ուխտը զանազանւում էր միւսներից {նորանով}, որ սոքա երդում էին ուտում կատարեալ հնազանդութիւ

որութիւն, զանազանւում էր այլ աբեղայական Կարգերից {նորանով}, որ Գեներալը կարո՛ղ էր արձակել Կարգից այն անդամն

իէ չէր հասկանում նոցա լեզուն։ Նա սկսեց իւր գործը {նորանով}, որ Պօրտուգալացոց օգնութեամբ ջարդեց, կործանեց ն

օր գումարւում էր նորա գերեզմանի վերայ, որպէս թէ {նորանով} գործուած զանազան հրաշքների պատմութիւն էին լինում

ութիւն է այս կամ այն գաւառական բարբառը ծաղրելը եւ {նորանով} խօսողի վրայ որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի վրայ նայել

ք չունի, բայց հասարակ բայանուններից տարբերվում է {նորանով}, որ բայի լծորդութեան արմատը ունի իր մէջ՝ գործել

եւ աներեւոյթ եղանակը տարբերվում է այդ անուններից {նորանով}, որ միայն դէմք ցոյց տուող տառեր առնելով՝ իր վեր

որ այսպէս փոքր հանդէս ունի սա. պատճառ, հեղինակը {նորանով} ցոյց է տալիս մեզ նոր սերունդի սկեպտիկեան ուղղութի

թիւն է այս կամ այն գաւառական բարբառը ծաղրելը, եւ {նորանով} խօսողի վրայ, որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի վրայ նայ

ին համարւում է նախընտիր. գիտութիւնը ասում է, թէ {նորանով} կերակրուած միջատները աւելի բարակ մետաքս են տալիս

մար մեռած բառեր: Կարող ենք մխիթարուել միայն {նորանով}, որ շատ սահմանափակ են այդ տեսակ բառերի թիւը: Չկ

Եւ արդարեւ, բանը Աստուած է, արդարեւ ամեն բան {նորանով} է եղել, նորանով է լինում եւ պիտի լինի։ Լեզուն է

անը Աստուած է, արդարեւ ամեն բան նորանով է եղել, {նորանով} է լինում եւ պիտի լինի։ Լեզուն է այն սարսափելի ու

արութիւնդ ի քննել առ ի զգրողն ածել ի յայտ եւ ո՛չ {նորանոր} ճարտասանութեամբ անասելի հեգնութեամբ որ ո՛չ է վայե

ողութենից գրիչ ձեռք վեր առնուլ: Միւս կողմից բիւր {նորանոր} տպաւորութիւնք, պատերազմ բանալով ուղեղիս մէջ, աշ

Ես քաջ իմանալով, որ դուք հաճութեամբ կ՚ընթեռնուք {նորանոր} անցքեր, եւ սիրում էք լսել նորալուր դէպքեր, աւել

ո՛չինչ. մեռեալն լատինաբանութիւն ո՛չ եւս բաւելով {նորանոր} հանգամանաց եւ որպիսութեանց ժամանակին, յար եւ նմա

ան առ հայս՝ տեղի ետ ծնելութեան նորոցն, եւ մի՛թէ {նորանոր} բարբառքն Հռովմէականք վնասեցին ինչ մեռեալն լատինախ

քարոզել Աւետարանը անհաւատներին։ Բայց Գերմանիայի {նորանոր} անցքերը, որոնցից ահ կար, թէ կործանելու էին Հռով

վրայ, այլ միշտ առաջ է գնում. ամէն օր լինում են {նորանոր} յայտնագործութիւնք եւ նորանոր պարզաբանութիւնք գիտո

. ամէն օր լինում են նորանոր յայտնագործութիւնք եւ {նորանոր} պարզաբանութիւնք գիտութեան մութը եւ շատ անգամ անհա

ցանեն ասելով, - այսչափ ամք են, զի Աբբայեանք գիրս {նորանորս} հանեն եւ զազգն լուսաւորեն, դուք զի՞ գործէք, դատ

դ զրկելու ծարաւը (տարու մէջ 366 անգամ զարթնում է {նորանում} այս կիրքը), 1118 վերստ ճանապարհ կատարելով, յան

ի մարդկութեան մէջ, օրհնած է, որովհետեւ հոգի կայ {նորանում}, որովհետեւ կեանք ունի: Աւարտելով մեր խօսքը

եր քաջաբաղդ գործերը՝ գովելով ուրախանար. Թէ {նորանում} տեսնէինք հայելւոյ մէջ տիպը մեր, Թէ մեր հոգւ

Մի այլանդակ չոր պատկեր: Տեսաւ դժբաղդն {նորանում} Մի ծեր մարդու կերպարանք, Ձեռին բռնած

եղանալով երբեմն այն մարդոց վրայ, որ նախանձել էին {նորանում} եղած մեծ շնորհին, այլեւ այդ մարդոց նոր դարձուած

ր, որ միմիայն ծիծաղի մարդու վերայ, եթէ տեսել էր {նորանում} մի պակասութիւն, այլ երեխայութենից բռնած, ստացած

ցին նորա վերայ: Մարդկային մարմինը, երբ շիջել էր {նորանում} անձնապահական զօրութիւնը, ընկնում է բնութեան շրջա

է յարատեւել առանց այլայլութեան, որովհետեւ չ'կայ {նորանում} փոփոխութեան սկիզբն, այսինքն՝ չ'կայ կեանք, որ ա

, շատ սաստիկ վրդովեց Յիսուսեաններին։ Նոքա տեսան {նորանում} մի նոր եւ քանքարաւոր հակառակորդ։ Կամենալով ջնջել

էր այս յանցանքը։ Խելագարութիւն եւս չ'նկատուեցաւ {նորանում} ։ Հասարակաց ձայնը դատապարտում էր Յիսուսեանքը. աս

չէ կարող բնութեան մէջ լինել կենդանի, եթէ չկային {նորանում} հոգի. այս հոգին լեզուն էր։ Բայց հայոց ազգը իւր

, որոնց անունը տակերումը նշանակած է, կամենում էի {նորանց} չմատնել հավերժական կորուստի, ինչպես մինչեւ այսօր

թե անգլիական մեծամեծների, պիտի գնան նոցա մոտ եւ {նորանց} պիտի ընդունեն յուրյանց մոտ եւ այսպես անդադար գործ

իասին կուղարկե Ձեր հարգության, իսկ դուք ստանալով {նորանց}, կգրեք Ձեր մատենի մեջ եւ յուրաքանչյուր ստորագրող

որ ասել չէ կարելի: Հաւատա՛ ինձ, այն օրն է ձգել {նորանց}, որ կարծեմ թէ այդ երկուքը եւս զղջացած լինին իւրե

դ պակասութենների կուռքերին եւ չէիք ազգացուցանելու {նորանց}: Ազգը էապէս անարգողքը չեն նոքա, որոնցից գա

բերանով եւ գրչով ազգի պակասութիւնքը, հրապարակել {նորանց} այնքան, մինչեւ որ ազգը, տեսանելով իւր վերայի կե

նական որդիք ծնուցանելու համար, թո՛ղ կաթ պատրաստէ {նորանց} սնուցանելու համար, թո՛ղ հաց պատրաստէ նոցա ապրուս

նոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - Եւ դու մեծ մայր, դու {նորանց} Սիրու՞մ էիր, ինչպէս քեզ Պաշտում էին սիրողքդ, Որ

՛ւ զգեստաւորելով, ե՛ւ վերջապէս ամուսնացուցանելով {նորանց}, համարում էին, թէ լիովին ահա կատարած էին իւրեան

լու գետի մօտ, բայց աւազակներից երկիւղը ստիպել էր {նորանց} հեռանալ այդտեղից: Պիտոյ է կարծել, որ անհիմն է ա

տահարելով նորան, կամէին ինքեանց միայն սեպհականել {նորանց}: Ազգի եւ հասարակութեան գործի մէջ նորա անդամքը մա

ն տեղը բռնել Յիշատակարանումս, բայց ես թողնում եմ {նորանց}, մինչեւ որ մի փոքր նստի նոցա ջերմութիւնը, որպէս

ջերմութիւնը, որպէսզի սառն աչքով կարողանամ նկատել {նորանց}, մանաւանդ որ այդ բաները համարեա թէ յարակցութիւն

ձեռքերս սրտերիս վերայ դրած, ոչ միայն զոհում ենք {նորանց}, այլ, որպէս քաղդէական սերմից յառաջացած ծնունդնե

րազգիներից հետզհետէ զանազան ապրանք եւ, վաճառելով {նորանց}, կարողութիւն կը ստանայ վճարել ինձ իմ 33. 000 ման

ւներ խօսեցնելով ազգի զաւակներին, պիտի վարժեցնէին {նորանց} այդ լեզուների մէջ։ Առաջին հարկաւոր բանը չէ, որ

քրինօլինի հարուստ պաշարներով օր յառաջ ամուսնացնէք {նորանց}, որքան կարելի է, մի հարուստ մարդու հետ: Շատ այ

ագրական մամուլի տակ եւ այս ճանապարհով դարձուցանել {նորանց} հասարակաց ժառանգութիւն: 2. Այն գործերը, որ

կագրութեան վերաբերեալ յիշատակներ եւ լոյս կը հանէր {նորանց} տպագրութեամբ: 4. Կը փորէր եւ կը քրքրէր այն

Խուդաբաշեւը, զենդական խօսքերի անունը յիշելով եւ {նորանց} ապացոյց բերելով Հայոց կրակապաշտութեան, ապացուցան

եւ պաշտպաններից, որ միմիայն կարող էին պաշտպանել {նորանց} կրակապաշտ պարսկի նեղութեններից " (տե՛ս երես 110

ր Հայոց եպիսկոպոսներին եւ դէպի ժողովը կը հրաւիրեմ {նորանց} այս գործի համար եւ, երբ նոքա հաւաքուին, կ՚առաջա

սեմ բանալ նոցա իւրեանց մոլորութիւնքը՝ մեղադրելով {նորանց} եւ Յովհաննէս Կաթողիկոսի գրուածներով: Մի խօսքով,

եր, բայց եւ շատ անգամ հիւսիսի ցուրտը պաղեցնում է {նորանց} արեւագալից յառաջ... Նայելով մեր ներկայ վիճակ

ան հաց ճարել, աղքատութիւնը եւ սովը պիտի հարկադրէ {նորանց} դէպի յափշտակութիւն եւ կողոպուտ, մի խօսքով, բաբե

րամագլխի տէր մարդոց։ Իսկ այն օրից, երբ նա թողեց {նորանց} եւ դէմքը դարձուց դէպի բնութեան հիւրընկալ գիրկը,

կենդանութիւնը պահելու համար պէտք եղած կարիքը կամ {նորանց} լցնելու հնարները: - Եւ այստե՞ղ հանեցիր տնտե

ուրիշ ազգութիւնք սպանելու եւ իւրեանց դրօշի փառքին {նորանց} եւս մասնակից առնելու: Մինչեւ այժմ բռնակալ ա

չ, քա՛ւ լիցի, մարդկութեան սէրն է, որ ստիպում է {նորանց} ստրկացնել զանազան ազգեր, որովհետեւ այդ ազգերը յե

անկել է Վրաստանը եւ Հայաստանի մի մասը եւ ճնշում է {նորանց} իւր ծանրութեան տակ: - Քաղաքակրթութիւն է տար

իւրեանց վերայ արած ազդեցութեան հետ, եւ յաղթելով {նորանց} հրապարակ իջան: Կեցցէ՜ն: Մինչեւ այժմ ներկա

ասարակութեան քաջալերական ընդունելութիւնքը չգլօրէն {նորանց} հպարտութեան վիհը, ուր գահավէժ անհետացել են շատ ե

բել իւրեանց ազգակիցների աչքի արտասուքը, մխիթարել {նորանց} որպէս թէ ասելով. " սիրական եղբարք, դուք, եթէ ա

րուն ոտք"։ - Եւ դու, մեծ մայր, դու {նորանց} Սիրո՞ւմ էիր, ինչպէս քեզ, Պաշտում էին

արք, Թափենք նոցանից հնութեան փոշին. {Նորանց} յիշելով արդեօք մի նոր կեանք Առնու Հայաստան

եւ միւս կողմից՝ Ազգի կարողքը օգնութիւն չ'առնէին {նորանց}, սուտ է ամենայն լուսաւորութիւն, եւ առանց ամենայ

ւն բոլոր ընթերցողների հոգու վերայ, ազատ է թողում {նորանց}, որ իւրաքանչիւրքը անձամբ կարդալով, զգան զանազան

ը եւ աստիճանը, սորա գործն է սահմանել եւ գնահատել {նորանց} ։ Այն ազգը, որ չունի կրիտիկա, չունի եւ մատե

հետեւ այդ համակարգութեանց պաշտողքը, ընդունում են {նորանց} որպէս դրական կէտ. որպէս α եւ ω: Բացի սորանից,

տնալու եւ զգալու: Կորցուած ազատութիւնը երեւում է {նորանց} որպէս գտնուած ազատութիւն, հեղինակութեան հպատակու

իսոփայական այլանդակութիւնքը եւ անմիջապէս մերժելով {նորանց}, աշխատում է թուլացնել անախորժ տպաւորութիւնը այդ

ռավարութեան սահմանադրութեան վրայ, նա չէ գոհանում {նորանց} պախարակելով, այլ որպէս թէ աւելի ծանրացնելու համա

աւելի ծանրացնելու համար իր պատասխանատուութիւնը, {նորանց} պախարակելու չափով դրուատներ եւ տաղեր է երգում գեր

միջին ծայրագոյն իշխանութիւն, որ կարողանար բռնել {նորանց} եւ հաշտեցնել: Միմիայն կառավարութենական իշխանութե

ել ծառայողներին գոնէ իւր անձը սիրելի ընծայել, որ {նորանց} ջատագով ունենալով, կարողանաք այնտեղ երկար կեանք

լուսաւորում է արդարութիւն սիրողներին եւ մանաւանդ {նորանց}, որ սորվելով Քրիստոսից, որ ասում է " քննեցէք գր

ամեն ժամանակ այնպէս ապրին, որ նոցա խիղճը չտանջէ {նորանց} "), աղօթք էր անում՝ ասելով, թէ Աստուծուց խնդ

նճար բաներ խօսելու համար, սո՛ւտ մշակներ անուանեց {նորանց} ), եւ, չկարողանալով դիմանալ եղած գայթակղութեան

խնդրութեան պատճառով, ոչինչ բաներ էին խօսել տալիս {նորանց}, եւ իրենք ուրախացած բացագանչում էին դատողների ա

գործ մարդ է. վանք ունի այնտեղ Ղազարը եւ սիրում է {նորանց} "։ Այս բաները ասողների գործերի մասին ես ահա լուռ

ն " եւ կարո՛ղ ենք աւելցնել, թէ եւ ոչ իսկ տեսել է {նորանց} ։ Մինչեւ Փարպեցու թղթի յայտնուիլը ներելի էր տա

ւռը տարաւ, երբ աշուշան, Պարսկաստանից յետ բերելով, {նորանց} յանձնում է նոցա մօրը՝ Ձուիկին, մենք չենք ընդունու

րի զօրութիւնը՝ մեծապէս աշխատելով եւ աշխատեցնելով {նորանց} գերմանական լեզուի վերայ։ Անցանում է համարեա թ

իրկը բաց հանդիպում էր իւր նոր գնացող զաւակներին, {նորանց} հանգստացնելու համար այն օթեւանում, որ վաղուց ահա

նների հեղինակը, այլ որպէս գրապետ ես ընդունում եմ {նորանց} մատենադարանի մէջ եւ շարում եմ կարգով, ինչպէս հար

յետոյ ի՞նչ եղաւ: - Չորրորդ օրը ես հաշտեցուցի {նորանց} այն պայմանով, որ նոցա թագաւորը պիտոյ է լինի արքա

ւ միւս ճախնային ժողովրդի հետ. բայց ես կռուեցուցի {նորանց} միմեանց հետ, եւ առաջին ճախնային ժողովրդին տուեցի

բեք պատահած չէի: Ես այնպիսի ճարտարութեամբ լարեցի {նորանց}, շրջեցի գլուխները, խառնափնդորեցի մտքերը, որ նո

նում եմ ընծայել Ձեր մռայլութեանը: - Ընծայիր {նորանց} քո բարեկամին, - ասաց սատանան թթու դէմքով. - ինձ

- Ինչ շինեմ ես գերմանացոց հետ, մինչ չէ կարելի {նորանց} շարժէլ ու դղրդել... Բարեհաճեցէք տեսանել, ահա

ովանդակ Գերմանիայում, բայց գերմանացիք կարդում են {նորանց} նոյն յուսահատեցուցիչ սառնութեամբ, որով խմում են

ն են, որ դժոխքի բոլոր կրակով չէ կարելի ջերմացնել {նորանց}, թո՛ղ թէ խորովել... - Ապա ի՞նչ շինեցիր Իտ

ից, Ձեր մռայլութիւն, որ ես երկար ժամանակ խաբեցի {նորանց}, խոստանալով գեղեցիկ գալոց օրեր, հարստութիւն, բ

թիւն, մահ եւ կործանութիւն: Այժմ չես կարող խաբել {նորանց}, որպէս յառաջ. նոքա շատ խելօքացել են այժմ...

ը մարդկային ազգի վերայ, աւելի յարմար ձեւով փակել {նորանց} մեր որոգայթների մէջ, ինձ ենթադրեալ օրագիրները աշ

մռայլութիւնը շատ տտիպային նիւթ տեսանելով թողել էր {նորանց}, ուտելու համար այն ժամանակ, երբ կը շատանար Ձեր

ս չէ, կարող էք գնել քանի մի այգու խաղող եւ ճմլել {նորանց}, ձեր ձեռքով պատրաստելով մի քաղցրահամ խմելիք

ացել էին, որ մի տուն այրելու ժամանակ, գործ դնեն {նորանց} լուցկիքի տեղ: Ես վաղուց կը փոխէի քեզ, բայց համա

ներին ատելով ատում է, բամբասում է եւ հայհոյում է {նորանց} եւ... ինչ այլեւս կամիք, օրհնում է օտար աշխարհ

, ագռաւը, կամ շունը կը սպասե՞ն, որ դու զարկէիր {նորանց}: Եւ ինչ տեղից գիտենք, որ այդ անասունքը չեն խօսո

յլն, ազնուացնել, այսինքն ոսկի եւ արծաթ փոխարկել {նորանց}: - Միթէ՞ կարելի է այդպիսի բան: - Անտարա

տանելով այդ մազի նման երակների մէջ, լայնացնում է {նորանց}, այս ընդլայնողութեանը ձեռնտու է լինում եւ ջերմու

Նոքա ինչո՛վ մեղաւոր են, ո՛վ կրթեց ու դաստիարակեց {նորանց}, եւ նոքա իւրեանց անընդունակութեամբ չլուսաւորուեց

քող զօրութեան մէջ. եւ օտար ազգերի տիրելը ասել չէ {նորանց} սեփականել - իւրացուցանել բարոյապէս: Այդ մի ֆիզիկ

, Սայաթ-Նովա, Ադամ աղբար, Շիրին եւ այլն, բայց {նորանց} ազգային երգ անուանողը եւ այդպիսի մտաւորական հրէշն

քը, հրաւիրուած փերիքդ կը գան, եւ տղան կը տեսանէ {նորանց} հայելու մէջ: Իսկ թէ չգան, միւս անգամ կրկնիր ընթ

րմութեամբ: Երբ աւարտեցիր հարց ու փորձդ, պիտոյ է {նորանց} արձակել, որ գնան, ապա թէ ոչ, պարտակա՛ն են մնալ

ն պատճառով, դուրս քշուեցան դպրոցից, ուր դրել էր {նորանց} նոցա հայրը, ո՛չ այն դիտաւորութեամբ, որ բան ուսա

էպի որեւիցէ արարած, բայց դորա փոխանակ յարգում եմ {նորանց} իւրեանց տեղում. մարդկային պատկերի տակ անասնութիւ

ռը բացուեց եւ ներս մտան տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն եւ {նորանց} մի հատիկ Մանուշակը: II Եօթը շաբաթը սկսուել է

մբ յանձնել է այդ աղքատին, որ պատահմամբ գնացել էր {նորանց} տուն, որ նա տանի եւ քանի կոպեկ շահուի, - պատասխա

ը ունենային: Ճշմարի՛տ է, նա երբեմն մեղադրում էր {նորանց} վատ սովորութիւնքը, բայց այդ սովորութիւնքը Թիւթիւ

այլ բաներ են, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն. - նա {նորանց} փոխանակ պատիժ կը ստանայ, բայց Աստուծոյ պատկեր լի

ր անցանում, չնայելով, որ Շահումեանցը սեղմում էր {նորանց} իւր ջերմ ձեռների մէջ: - Քեզ անպատճառ մի բան պ

, դողդոջուն ձեռքով կը հաւաքէր ոսկիքը, եթէ գտանէր {նորանց} ճանապարհի վերայ: Մանուշակը այնպէս էր ուրախացած ա

յս խօսքերից, պատճառ, հարկաւոր էր, որ լսէիր դու {նորանց} յառաջուց, քան թէ կատարուած էր մեր ամուսնութեան խ

ից. ճակատի ոսկրը, որպէս մի հովանոց, ծածկում էր {նորանց}: Աչքերի կոպերը, ծածկած սպիտակ-դեղնագոյն ճպռով,

մինը կրում էր իւր վերայ դատապարտութիւն, անէծք եւ {նորանց} պտուղ ապաբախտութիւն: - Քո ամուսնու մահը չիման

են կարող վատ խօսել, այսինքն ճշմարտապէս նկարագրել {նորանց}. վերին աստիճանի անզգամ, ասում եմ այն պատճառով,

որդ լինելով երկու հակառակ կողմերի մէջ, հաշտեցուց {նորանց} ։ Եթէ Վենետիկեան հասարակապետութիւնը չէր յօժար

ն ծառայութեան, այդպիսի փաղաքշանքով ներս ընդունեց {նորանց} ՝ ապացուցանելու համար իւր նախանձաւորութիւնը Պապակ

եղերում, ինչպէս Ռուսսիա եւ Պրուսսիա, ընդունեցին {նորանց}, շուտով զղջալով իւրեանց մարդասիրութեան վերայ, ո

երի ժրութիւնը եւ հնարագիտութիւնը։ Թէպէտ եւ հասան {նորանց} ընդհանուր արհամարհութիւնք եւ հալածանք, այսուամեն

աբնակ կղզու վերայ։ Հակառակ քամին, որ մղեց տարաւ {նորանց} մինչեւ Կիպրոս կղզու եզերքը, արգելառիթ եղաւ այս զ

կրթուելու համար։ Զուր տեղը պատիժներ էին սպառնում {նորանց}, որովհետեւ լսողը չ'կար։ Այս պատճառով կառավարիչը

աբեբայութեամբ այս բանը նորանցից իմանալով՝ մատնեց {նորանց} խուզարկու ատենին։ Այս կերպով փոքր առ փոքր յառաջա

ղքատ, ռամիկ եւ անուսումն մարդիկ, եւ չէ համոզում {նորանց} իւր ոգեւորեալ սրբութենովը. նա լաւ գիտէր, որ այդ

, միաւորուեցան Իգնատիոսի հետ։ Որպէս զի կարողանայ {նորանց} միանգամայն աշխարհքից հրաժարել, կամեցաւ Իգնատիոսը

յոյսերից հրապուրուելով, մնային այնտեղ, հրամայեց {նորանց} մնալ Փարիզի մէջ, իսկ ինքը ճանապարհ ընկաւ դէպի Սպ

ում էին մնալ։ Նա հերքեց նոցա խնդիրը, հրաժարուեց {նորանց} օգնութենից եւ շտապեց դէպի Վենետիկ, ուր եւ հասաւ

աստւում էր բորբոքուիլ Ֆրանսիայի եւ Սպանիայի մէջ, {նորանց} հարկադրեց թողնել Փարիզը դեռ 1536 թուականում։ Նոք

րան իւրեանց կողմը։ Օրտիցը ինքը Պապին ներկայացրեց {նորանց}, որ տուեց իւր օրհնութիւնը եւ ճանապարհի համար յիս

դուկատ։ Բացի դորանից, նա թոյլ տուեց նոցա միջից {նորանց}, որոնք չունէին դեռ քահանայական կարգը, ձեռնադրու

ժամանակ Իգնատիոսը հաւաքեց իւր ընկերքը եւ յայտնեց {նորանց}, թէ Աստուած ուրիշ բանի համար չէ բորբոքել այս պատ

աղաքին՝ Հռովմին։ Բայց Իգնատիոսը շուտով արիացրեց {նորանց}. նա ճանապարհի վերայ փոքր ինչ հեռացաւ նորանցից դէ

վազեց մատուռից եւ եկաւ աշակերտների մօտ, յայտնեց {նորանց}, թէ աղօթքի ժամանակ տեսիլք է տեսել եւ ձայն է լսել

ընկերները տարեց Պապի մօտ, որ շատ սիրով ընդունեց {նորանց}, առաջին հարկաւոր դէպքումը խոստացաւ գործ դնել նոց

յց Լօյոլա հրաժարեց իւրեանից այդ պատիւը եւ համոզեց {նորանց} անուն տալ Կարգին " Յիսուսեան " (societas Jesu)

ը դարձուց անպարկեշտ կանանց վերայ. նա հաւաքում էր {նորանց} մի յատուկ նոցա համար պատրաստուած տան մէջ եւ քարոզ

նակ Սպանիայի մէջ առանձին պաշտպանութիւն ցոյց տուեց {նորանց} Ֆրանսիսկոս Բօրջիայն, որ այն միջոցին Կարոլոս V-ի

աւոր քաղաք չ'կար, ուր չ'լինէր Յիսուսեան։ Շուտով {նորանց} թիւը բարձրացաւ մինչեւ ութսուն։ Պապը, օրէ օր համ

րտօնութիւնը իւր անսխալելի կոնդակներովը?? Նա շինեց {նորանց} թիւը անորոշ եւ անսահման, իրաւունք տուեց Կարգին ն

եղի հոգեւոր իշխանների առաջեւ, աշխատում էին շրջել {նորանց} իւրեանց կողմը։ Այս Կարգի Պատմիչքը ասում են

կար չոր ու ցամաք վիճաբանութենից յետոյ հարկադրեցին {նորանց} լռել եւ դադարիլ այդ անօգուտ խօսակցութենից։ Հաւաս

շակերտներին ընդունել ուխտը, կա՛մ յետ դարձուցանէր {նորանց} իւրեանց տունը։ Որովհետեւ այս բանը համաձայն չէր Յ

(jésuites extêrnes)։ Այս աստիճանը հաստատուեցաւ {նորանց} համար, որոնք ստիպուած իւրեանց հանգամանքներից չէի

րհամարհանքների փոխանակ Սուրբ Ինկվիզիցիօն ընդունեց {նորանց} իւրեան պաշտպանութեան տակ, եւ Լօյոլան կարողացաւ վ

ւրբ Յովհանն երուսալեմայու Ասպետների նման ուղարկել {նորանց} Ասիա։ Յիսուսեանները, ջարդ ու փշուր եղած Սրբազան

պարգեւած արտօնութեան զօրութենովը։ Իգնատիոսը գրեց {նորանց}, որ չի յուսահատուին, այլ շարունակեն իւրեանց աշխ

էին նոցա վերայ, եւ նոքա պարտական էին խոստովանել {նորանց} իւրեանց մեղքերը, պատմել ինչ որ բոլոր կեանքերումը

ր, որոնք, թէ լինէին մի մարդի վերայ, զրկում էին {նորանց} Կարգին անդամ լինելու իրաւունքից։ Բայց այս բանի վ

ատ կամքին։ Գեներալը կարո՛ղ էր նուիրել (օրհնել) {նորանց} ուխտապահ չորս ուխտերին, որոնց յայտնի էին Կարգի բ

, որ չէին կարող քահանայանալ կամ վարժապետ լինել եւ {նորանց} ուխտապահական երդումը չէր լինում հրապարակով, թէ ե

ւթիւն ունենալ դէպի Պապը, ուր եւ ուղարկելու լինէր {նորանց} Աւետարանի քարոզութեան համար։ Բայց այս երդումը մի

ապի տուած արտօնութեան զօրութենովը կարելի էր բռնել {նորանց}, ուր եւ լինէին նոքա, եւ դատել դատապարտել Կարգի

ճառով, որ իմացուի Յիսուսեանների գաղտնիքը, որքան {նորանց} միմեանցից հեռացնելու համար. ըստ որում, իւրաքանչ

պան դուրս գալով Պապական իշխանութեանը, շատացուցին {նորանց} գանգատաւորների թիւը եւ դորանով իսկ պատճառ տուեցին

Վերանորոգութեանը յաղթանակելու։ Այժմ կը տեսանենք {նորանց} իբրեւ շատ զօրացած մարդիկ Պապական կոնդակներով, որ

հետ քարշել Հնդկաստանի անթիւ բնակիչքը եւ հարկադրել {նորանց} թողուլ իւրեանց հին կրօնը, որի վերայով անցել գնաց

դարձնեն Հնդկացիքը իւրեանց հաւատից, քարոզում էին {նորանց} սուտ Աւետարան՝ ըստ ամենայնի յարմար հնդկաց ճաշակի

տ Աւետարան՝ ըստ ամենայնի յարմար հնդկաց ճաշակին՝ {նորանց} կամենալով հաճոյանալ, քան թէ Քրիստոսի վարդապետութ

ան հաշիւների հետ, եւ այս էր պատճառը, որ ամենայն {նորանց} գոյացուցածը աստիճան առ աստիճան քանդւում էր Կարգի

չէ՛, որ այսպիսի գործողութեններից յետոյ թշնամացան {նորանց} Բօնզերը եւ հակառակորդ դուրս եկան՝ տեսանելով իւրե

րը, որոնք մի Կայսրի հպատակ էին, եւ, խոստանալով {նորանց} Պօրտուգալացոց օգնութիւնը, հարկադրում էին ընդունե

ողովուրդը Քրիստոնէացնելով, ինքեանց սեպհականեն եւ {նորանց} վերայ իշխանութիւնը, ընդդէմ դուրս եկան քարոզիչներ

անոսական արարողութիւնքը, համարեա՛ թէ թողնում էին {նորանց} իւրեանց հին կրօնի մէջ՝ քարոզելով այնպիսի Աւետարա

ր, թէ նոքա նախանձելով Յիսուսեաններին զրպարտել են {նորանց} ։ Նոր Պապը դատապարտեց Դօմինիկեանները եւ արդարացու

քարոզիչների կամակորութիւնը, նզովքով դատապարտեցին {նորանց} ։ Բայց այս միջոցին Սպանիական եւ Ֆրանսիական Տէրութ

ձեւեր, վասնորոյ չէր կարելի բոլորովին դատապարտել {նորանց} ։ Նոցա կողմնակիցքը օրէ օր առաւելանում էին։ Կ

թեանը մի մեծ ծառայութիւն, նոքա բացին Անգլիայի եւ {նորանց} ձեռքով Հիւսիսային Ամերիկայի միացեալ նահանգներին,

Յիսուսեան Կարգի ազդեցութեան տակ, վասն որոյ տուեց {նորանց} Պարագուայն իբրեւ Տէրութիւն՝ ամենեւին անկախ Սպանի

։ Յիսուսեանք մի հրաշալի ճարտարութեամբ քարշում էին {նորանց} իւրեանց կողմը, բաժանում էին մինը միւսից եւ յաւիտ

ստատ Սէր դէպի բարեկարգութիւն, եւ ընտելացնում էին {նորանց} բնակութեան եւ անասնադարմանութեան հետ։ Պարագ

ւսեաններին դժուար չէր այն ազգը, որ երախտապարտ էր {նորանց} իւր հանգստութեան համար, ընտելացնել այն մտքի հետ

ր, որ ուսուցանեն Պարագուայեցիներին կարգ եւ պահեն {նորանց} կատարեալ տգիտութեան մէջ։ Այս պատճառով հեռացնում

իչը եւ Համալսարանական ծերակուտի անդամքը, յայտնեց {նորանց}, թէ Պապը եւ թագաւորը ցանկանում էին տեսանել Յիսու

ն պապական թագաւորի մօտ՝ աշխատելով պատերազմել տալ {նորանց} Հենրիկոս III-ի հետ, որովհետեւ սա պաշտպան էր Հուգ

ուրհանդակ Սուրբ Լիգայի"։ Վերջապէս յաջողեցաւ {նորանց} համոզել Ֆիլիպպ II-ը դաշնակից լինել Պապական թագաւո

է ես հալածում եմ աբեղայքը եւ չեմ կամենում տեսանել {նորանց} "։ Յակոբ-Կլեմանը ներկայացաւ թագաւորին, որ ա

ատելով ատում էր Յիսուսեանները եւ թէ թոյլ էր տալիս {նորանց} մնալ Ֆրանսիայի մէջ, միայն այն մասին էր, որ չ'աս

ին անգամ հակառակ ներգործութենովը, կարող էր ջնջել {նորանց} Ֆրանսիայի միջից եւ, Պապի հետ մօտ լինելով, կարո՛

քա իւրեանց կողմը շրջել զինուորները, հաւատացուցին {նորանց}, թէ հաւատը կորչում է, եւ թէ մեծ ասպարէզ կայ նոց

ւտրական գործեր, կալուածներ ստանալ կամ կորուսանել {նորանց} առանց Գեներալի հրամանին, ուրեմն ո՛չ թէ ամբողջ Կա

բանը ձեզ կ'առնեն Վերսայլումը, ինչպէս դուք այնտեղ {նորանց} հետ կը վարուիք, այնպէս եւս ձեզ հետ այստեղ կը վարո

նաց անձը այսպիսի Կայսերական շնորհին, որ բաշխել էր {նորանց} ։ Խոստովանում եմ իմ ընթերցողներին, մի այլ ժամ

տին խօսել Յիսուսեանների մասին՝ սկսած Պիոսի ձեռքով {նորանց} Կարգի վերականգնելուց մինչեւ մեր օրերը։ -----

հասարակաց է. աւելի խմբերը հանդէս ունին, քան թէ {նորանց} կազմող անհատքը: Պաշտօն ունին սովորութիւնքը եւ ծէ

արտուած խեղճերից, որ անողորմաբար դատապարտում էին {նորանց} դէպի մահ: Բայց պ. Պռոշեանցը իր բերնից է խօսում

ներից) եղած բոլոր կրակները կամ լոյսերը, քննէինք {նորանց}, համեմատէինք կանթեղի աւանդութեան եւ դորայ պարագա

կործանել գիտութիւնքը, այլ ուզում ենք լուսաւորել {նորանց} եւ ստոյգ հիմք տալ նոցայ: Մեր հակառակորդքը սուտ ե

կիրթ հասարակութիւնից: Այս խօսքերը թող չվհատեցնեն {նորանց}, մենք ոչ թէ չենք ոզում, որ շատանան մեր հեղինակք

օսքեր " Սոս եւ Վարդիթերի " վրայ: Տակաւին ներելով {նորանց} չենք ուզում վերագրել նոցա անհաւանութիւնը մի կամաւ

ն չունէին այսօր, այդ տոհմական հայերը, ասում ենք {նորանց} էլ պիտի մերժէին որպէս ոչ բնիկ հայեր: Հազար տարի

հնամոլների ցանկութիւնը, որ կամենում են, թէ մեք {նորանց} արհամարհենք։ Ահա սորանով հասած թող ճանաչեն իւրեա

չարչարեն այն զոհը, որ հնար չունէր դուրս թափելով {նորանց} ՝ թեթեւանալ իր բեռներից։ Այս է գէթ այն ցաւը եւ թ

խորհրդով հիմնուեցան մեծ կամ փոքր ընկերութիւններ, {նորանցից} ոմանք ընկան դէպքերի հարուածի տակ, ոմանք տեւում ե

մ-րամ մարդիկ կ'երթան այնտեղ, Բայց ո՞վ տեսաւ {նորանցից} Այն անտառների թագուհին, Որ ծածկած է ա

աժանւում է իւր բաղկացուցիչ նիւթերից եւ տարերքից, {նորանցից} ջրածինը, միանալով օդի մէջ գտնուած թթուածնի հետ,

էր Նախիջեւան, որպէս թէ կամաց-կամաց վաճառում է եւ {նորանցից} ստացած արծաթովը ապրում է. բայց նորա Նախիջեւան գա

ցոյց տալ ծնողքին իւր պարկեշտութիւնը եւ տխրութիւնը {նորանցից} բաժանուելու համար, լաց կը լինէր. լաւ որ մի օտար

թան, ինչպէս նաեւ գնալու ժամանակ Սուրբ Թորոս: {Նորանցից} մինը միջահասակ, թուխ, սեւ աչքերով, սեւ մօրուքո

էին այս բանին։ Իգնատիոսը խաբեբայութեամբ այս բանը {նորանցից} իմանալով՝ մատնեց նորանց խուզարկու ատենին։ Այս կ

ցրեց նորանց. նա ճանապարհի վերայ փոքր ինչ հեռացաւ {նորանցից} դէպի մի մատուռ՝ աղօթք կատարելու պատճառով։ Քիչ ժ

ձին առանձին պարտական են հնազանդուել Պապին, եւ թէ {նորանցից} մինը չ'հնազանդուի, հերետիկոս կը համարուի, ուրեմ

որոնց յայտնի էին Կարգի բոլոր գաղտնիքը, կամ շինել {նորանցից} աշխարհական ժողովողներ, որոնք կատարում էին ամենաս

յնպէս հոգի էր տալիս Մանրէզեան անապատականին, բայց {նորանցից} յետոյ ամենայն բան փոխւում է։ Լայենէզի սառն քաղաք

թիւն կանչել Պօրտուգալացիքը՝ համոզելով, թէ ոչ ոք {նորանցից} լաւ չ'գիտէ թնդանօթի գործածութիւնը, որով միմիայն

եփ կամ բամբակ, որ պարտական էին մաքրել կամ գործել {նորանցից} զանազան պաստառներ մի շաբաթուայ մէջ։ Երեխայք մինչ

արեալ տգիտութեան մէջ։ Այս պատճառով հեռացնում էին {նորանցից} ամենայն գիտութիւն, որ դէպի չարը կարելի էր գործ դ

։ Գուցէ դեռ ասեն եւ իմ մասին, թէ ես վախենում եմ {նորանցից} ։ Բայց եթէ բանը մահի կերպի վերայ մտածելու գայ, ե

ննշան: Այո՛, կան մարդիկ, եւ մենք իսկ մի քանիսը {նորանցից} տեսել ենք, որ ուրիշի արժանաւորութիւնը խոստովանել

արեպաշտ հայերի սիրտը, օգնութիւն հասուցանելու այդ {նորաշէն} քաղաքին: Հայերի կեանքը, նոցայ դրութիւնը ա

տանց մինն, այսինքն է մեր եկեղեցւոյ սահմանակից իմ {նորաշէն} մեծ բալախանայ տունն իւր ամենայն սահմանօքն, հանեց

ան, այլեւ ամօթ եմ համարում փողոցներ չափել դատարկ {նորասիրութեան} պատճառով: Ես չտեսած հաւատում եմ, որ կայսրների,

տեսաք, կտեսնեք միշտ օրագրի հետեւյալ համարների եւ {նորատիպ} մատյանների մեջ: Եվ ես պարծենում եմ նորանով, որ

անցեալները Ձեր նախաճաշիկի համար բերել էին մի քանի {նորատիպ} պաքսիմատներ, որոնց մէջ Ձեր մռայլութիւնը շատ տտիպ

մէջ, այն հողը, որի վերայ պիտոյ է աճէր եւ ծաղկէր {նորատունկ} ընկերութիւնը։ Ուրեմն այստեղ մնում է մեզ քննել նա

հաբար" ասելը, աշխարհաբառ ասելու տեղ։ Շատ {նորելուկ} գրողներ այնքան սիրահարուած են վեվի տեղ ու գործածե

այդ եւ ոչ պատահականութեան արդիւնք. որովհետեւ շատ {նորելուկ} գրողներ, առանց սկզբունքի, առանց ուղղութեան հանդ

ուսումնասիրութիւն մշակող հեղինակների կողմից: Այն {նորելուկ} պատանին, որ տակաւին նոր իջած մի որպիսի եւ իցէ խե

ցված չէ, KCI) Փարիզում եղած ժամանակ խոսում է մի {նորեկ} հայի հետ՝ Փարիզի վայրերի անունները թարգմանելով հ

էս դադարելով երգելուց եւ ածելուց, սկսեց ողջունել {նորեկ} հիւրը: Կոմս էմմանուէլին շատ անախորժ երեւեցաւ այս

նույնիսկ իր գերմաներեն " Donner Wetter "-ը, իսկ {նորեկը}, բնականորեն, ոչինչ չի հասկանում: Ափսոս, որ ռո

Անցնում է սորա վերայով մի քանի տարի։ Յանկարծ այս {նորեկը} լուր է առնում, որ իւր ծերունի հայրը վախճանել է,

կարծել է, թե միմիայն Վենետիկը եւ Վիեննան կամ թե {նորերումս} Փարիզը, թե դոքա պիտո է կամ կարող են միայն ազգը դ

ւ: Հա՛, մոռացա, ես լսել եմ, որ դու լինում ես {նորերումս} Նախիջեւան ժամանած Անդրեաս եպիսկոպոսի մոտ, հաղորդ

յառաջխաղացութեան, այսինքն՝ այն մեղադրանքը, որ {նորերումս} լսւում է մի քանի պարոնների գրչի բերանից, ինչպէս

իտակից ազատութեանը: Սեւ ծով ասացի, միտքս եկաւ. {նորերումս} այդ ծովի մէջ մի նաւ, անցանելով Սինոպի առաջեւից,

րժական գահ է սատանայի եւ բոլոր դժոխքի զօրութեան. {նորերումս} ձեռքերը ներկեց մի՞ ծերունու արիւնով... Արամա

ւնքս եւ նամակներս։ Բացի սորանից, պիտի ասել, որ {նորերումս} հանդիպեցայ Պ. Բէգզադէին, որ նոր էր եկել մի այլ

ով քո փառքի համար, ես դարձեալ վիրաւորուեցայ, եւ {նորերումս} յատկապէս Փարիզի մէջ: Եթէ Ձեր մռայլութիւնը չհաւատ

: Բացի սորանից Անգլիան պարապած է Չինաստանի հետ, {նորերումս} տիրել է Կանտոնին եւ յոյս ունի, յառաջ գնալով այդ

երից, որոնց ժամանակ առ ժամանակ հպատակեցան Հայք: {Նորերումս} դուրս եկան ազգային երգերի անունով մի քանի անալի ո

, հիմա նոյնը նորոգող եւ ընծայի հագուստով դռներնիս {նորէն} չալող կաշիերես համախոհը կատակէն ուրիշ ի՞նչ պատուո

ւնք պիտի տայ ափեղ ցփեղ Աստուածաբանութեանց թերթերը {նորէն} դարձնելու եւ մեր մոլորութեան տարեգրացը վերջի հատո

նը վատ է կամ այլանդակ է նորից, կամ ընդհակառակը՝ {նորը} լավ է եւ գեղեցիկ է հնից, այլ նրա՛ համար, որ հնա

նխորհուրդ անցած չլինելով մեր սիրական ազգի համար՝ {նորը} բարի բարի յոյսեր խոստանում է մեզ: Անցեալ տարում

864-ն էլ վերջացուցինք, բայց տխրութեամբ. տեսնինք {նորը}, որ ահա զարկում է: Շնորհաւոր նոր տարի, 1865,

ղութեամբ տեղի տալ նոր գաղափարներին, գիտէինք, որ {նորը} պատերազմով պիտի կանգնեցնէր իր դրօշակը հնութեան աւ

նոր բան ստացաւ, այլ թէ ինչ որ կորցրել էր գտաւ, {նորը} տակաւին առջեւումն է: Բայց ինչպէս է եւ ինչ պիտի լ

առջեւումն է: Բայց ինչպէս է եւ ինչ պիտի լինի այդ {նորը}: Եթէ մենք քեզ հետ ապրենք մինչեւ այն ժամանակ, եթ

նակ միայն կարող եմ քեզ ասել, թէ ինչպէս բան է այդ {նորը}, բայց մինչեւ այն ժամանակ ինձնից պատասխանի մի սպա

ւ է, չէ իմանում, որ մի ժանգոտ դրամ լաւ է քան թէ {նորը} եւ փայլունը, ինչպէս ամենայն առողջամտութեամբ հաստ

ւ այլն եւ այլն, բայց տեսանում ենք, նոյնպէս, որ {նորը} եւս պահուած է շատ տեղ, այս պատճառով կարծում ենք

այերէն սորված ենք, ոչ միայն հին լեզուն, այլեւ՝ {նորը}, որքան մեզ կարելի է եղել, եւ մի քանի էլ գաւառակ

խոստովանիլ հին լեզուն տիրապէս եւ աղճատանք համարել {նորը} դրականապէս: Ի՞նչ պիտի պատասխանեն մեզ, եթէ հարցն

որ լեզուից, հին լեզուն աւելի գեղեցիկ չէ, քան թէ {նորը}, հին լեզուն աւելի ուժով չէ, քան թէ նորը, թէեւ

քան թէ նորը, հին լեզուն աւելի ուժով չէ, քան թէ {նորը}, թէեւ սա հին լեզուի եւ հարիւրում մասի չափ էլ մշա

։ Որովհետեւ, եթէ հին լեզուն նախընտիր համարելով՝ {նորը} անարգելը եւ ոտնակոխ անելը նմանում է կենդանի զաւակ

ողից կը խնդրենք, որ իր չափը ծոցը դնէ, որովհետեւ {նորը}, ընդունակութիւն եւ ձգականութիւն ստանալով, պիտի

ի մէջ կարգել էր ստորին եկեղեցական պաշտօնեաների եւ {նորընծայ} քահանաների վերայ վարժապետ, որ Բարձր Սրբազան ՄԱՏԹ

րութիւնս, եւ զո՞ կամի խաբել Այվազովսքին. չե՛մ ք {նորընծայ} ի տպագրութեան կամ ՚ի դպրութեան, եւ ի կեանս մեր ո

էին 'ի վանս ընդ այս դիպուած, որպէս եւ պատանի ոմն {նորընծայ} եկեալ 'ի վանացն վկայեաց այսմ. Հ. Էմմաննուէլ Ջախ

խարէն այն բարերարութեանը, որ արեց, պահանջում էր {նորընծայ} Կարդինալից, որ հարկադրէ նա Րիշիէին հրաժարուիլ իւ

ստացան։ Յիսուսեանք չէին յուսահատւում։ Նոքա {նորընծայ} չէին քաղաքագիտութեան մէջ. նոքա գիտէին, թէ ի՛նչ

մուրալով։ Բայց թէ գտանուէին Կօլլեգիումներում եւ {նորընծայական} տներում, այն ժամանակ ստանում էին նոքա իւրեանց ապ

արակութեններից (corporatio)՝ I Կօլլեգիաներից, {Նորընծայական} տներից եւ երեւելի մարդերի բնակարաններից, II Ուխտ

կանին Կարգը ունէր 612 Կօլլեգիա, 340 ապարանք, 59 {նորընծայական} տուն, 200 առաքելական ժողով եւ 20, 000 Յիսուսեան

չ բանի տիրել։ Բայց ապարանքները, Կօլլեգիաները եւ {նորընծայական} տները առաջինների նման գլխաւոր պաշտօն չունէին Կարգ

նքը կառավարում էին Կօլլեգիաները, ուխտապահական եւ {նորընծայական} տները, այլեւ՝ առաքելութիւնքը։ Բացի սորանցից,

ր ողջախոհութեան ընդդէմ, II) եթէ Կօլլեգիաների եւ {նորընծայական} տների կայքը անցուցանէր օտարի ձեռքը, առանց Կարգի

նաչում նոցա բնաւորութիւնը եւ այս կերպով դնում էին {նորընծաների} վերայ այնպիսի պարտականութիւնք, որոնց մանաւանդ յա

ստիճանակարգերից, այսինքն՝ I) Ունկնդիրներից կամ {նորընծաներից}, II) Աշակերտներից, III) Ժողովողներից (coacto

ւն չունիմ քեզ յայտնելու. լսւում է միայն, որ մեր {նորընտիր} Վեհափառ Հայրապետը Ապրիլի մէջ գալու է մեր կողմերը

րիզու մեր ազգային դպրոցի վիճակը, եւ թէ վեհապատիւ {նորընտիր} Հայրապետ՝ Մեծ քահանայ Մատթէոսը, Պօլսից ելանելու

կան գլխարկը: Մեծ յոյս ունինք վեհափառ Մատթէոս {նորընտիր} ծայրագոյն պատրիարք Կաթողիկոսից, որ նա իւր Հայրապ

այերի օգտի համար: Եւ մեզ այնպէս է թւում, որ մեր {նորընտիր} Հայրապետը չթողու այս խնդիրը առանց ուշադրութեան:

րեփոխության մի փորձ ", շարադրել հնի քայքայման եւ {նորի} կազմավորման ընթացքը, եւ ըստ հնարավորության, նոր

եւ ապականութեան ծովի մէջ լողալ: Չէ կարելի {նորի} շինութիւնը սկսանել եւ անցածի հիւանդանոցից օգնական

ն պիտի քննենք եւ քրքրենք ազգի բարոյական տարրերը. {նորի} շինութեան պիտանին պիտի առնունք, իսկ փտածները, ո

ոստովանելով հին լեզուի դրական գեղեցկութիւնը, կամ {նորի} դրական տգեղութիւնը, ո՛չ, այլ միայն թոյլ տալով,

իր թերութիւնքը։ Նորա մէջ կան բառեր, ձեւեր, որ {նորի} մէջ չկան, որովհետեւ շատ այդպիսիների գաղափարքը պէ

չենք իմանում բացարձակաբար ստրկանալ հին լեզուին՝ {նորի} անժխտելի իրաւունքները բռնաբարելով, որ բնաւ չէ ար

արտինիչի, տէր Մարտիրոսի փեսին եւ զկնքեալն զկրպակ {նորին} արքունի կնքով: Բազումք համարեն զնա լինել ի Տփղիս

, ի Հայրենական տան։ 5. ՄԱՏԹԵՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ {ՆՈՐԻՆ} ԲԱՐՁՈՒ ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷԻ ԹԵՄԱԿԱԼ ԱՐՔԵՊԻՍԿ

միածին եւ յառաջ քան զքահանայանալն իւր մատուցեալ է {նորին} վեհափառութեան զքանի մի գրութիւնս յանուն իւր գրեցե

եմ այժմ զի այնոքիկ թուղթք իբր ըստ յանձնարարութեան {նորին} վեհափառութեան հասեալ են առ Նախիջեւանայ քաղաքական

աղայ Յարութիւն Խալիպովն սակս քննութեան, որպէս եւ {նորին} ազնուութիւնն պահանջեալ է ի դմին Ատենէ յիմմէ կողմա

դպիսիս եւ վերջապէս հասուցանել եւ ի մաքուր լսելիս {նորին} աստուածարեալ վեհափառութեան, որ գտանիմ ըստ ամենա

կ հրամայեաց ինձ իրազեկ առնել զձեզ, ահա եւ ես ըստ {նորին} պաշտելի հրամանի, ծանուցի ձեզ յուրախութիւն սրտից

առաքեմ ընդ այսմ իսկական գիրն դիրեկտօրին զոր գրեաց {նորին} գերամբարձ քահանայապետութեան, յաղագս ընդունելոյ զ

ն Յիսուսի Քրիստոսի: 13. ՄԱՏԹԷՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ {ՆՈՐԻՆ} ԳԵՐԱՄԲԱՐՁ ՍՐԲԱԶԱՆ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍ

ւորչեան Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի, հիմնեալ ի կոնդակ {նորին} վեհափառութեան սրբազնագոյն կաթուղիկոսի ամենայն Հայ

ի ամենայն Հայոց տեառն Ներսիսի, որով բարեհաճեալ է {նորին} սրբութիւնն յառաջադրել Սինօդին կոչել զիս յէջմիածին

րամայեաց չուել գնալ յէջմիածին, համաձայն հրամանաց {նորին} սրբութեան եւ Սինօդին: Ի հետեւումն այսունակ հ

արել զհրաման վիճակային ատենին, հիմնեալ ի հրամանն {նորին} սրբութեան եւ Սինոդին Էջմիածնի: ա. յամի 1845

նոյն Մկրտչէն Սիմոնեան: Բայց ո՛չ կարեմ ասել, թէ {նորին} վեհափառութիւնն գիտէր զլինել նորին Սիմոնեանի յաղան

կարեմ ասել, թէ նորին վեհափառութիւնն գիտէր զլինել {նորին} Սիմոնեանի յաղանդոյ կաթոլիկաց, քանզի նոյն նա Սիմո

թափուր յուսուցչական իրաւանց, այլ յորժամ գալուստ {նորին} սրբութեան բարեբաղդ կացոյց զՆախիջեւան, յայնժամ եւ

ւթեան հայ կաթոլիկաց, (զորոց բարեհաճեալ է վկայել {նորին} սրբազնութիւնն ի գրութեան իւրում առ տէր փոխարքայն

եւ զանարգանս, որք ո՛չ մի անգամ վիժէին ի բերանոյ {նորին} ի վերայ ամենասուրբ անուան Առաքելական եկեղեցւոյ Հա

Առաքելական եկեղեցւոյ Հայոց, նոյնպէս եւ զապարդիւն {նորին} դաստիարակութիւն, որ առեալ էր յանձին միմիայն առ ի

Նախիջեւանայ հոգեւոր կառավարութիւնն առ բան հարցման {նորին}, կամ յամի 1846, կամ 1847, զորոյ չունիմ օրինակն

ւոր նախատինս կաթոլիկաց, ծագեալ ի յանդիմանութիւնէ {նորին} վեհափառութեան ի Ղարասու-բազար ի գլուխ հ. Մինասայ

հասոյց զիւր բողոք (որպէս ինքն պարծէր) ի լսելիս {նորին} վեհափառութեան, ի հարկէ թէ առանց յիշելոյ զայն ամե

դատապարտ ըստ ամենայնի զիս հանդիսացուցեալ յանդիման {նորին} վեհափառութեան, յետ որոց յատենի հոգեւոր կառավարու

նչ պէտս, որ եւ չգիտեմ ո՞րպիսի կերպիւ մատուցեալ ի {նորին} վեհափառութեան զայն ամենայն գրութիւնս, որոց վասն

յինէն այդ գրութիւնք, մանաւանդ զի ստորագրութիւնք {նորին}, որպէս երեւի ի գրութեանց նորին վեհափառութեան, չ

զի ստորագրութիւնք նորին, որպէս երեւի ի գրութեանց {նորին} վեհափառութեան, չէին իսկ եւ ըստ իմոյ մականուան,

ոյացեալ ընդ մէջ իմ եւ կաթոլիկ Սիմոնեանին, է վասն {նորին} հակառակութեանց ընդ ուղղափառ եկեղեցւոյ մերոյ, եւ

եմ ի ստորեւ զվկայութիւնս ա) զի յօրէ անտի չուելոյ {նորին} վեհափառութեան ի Նախիջեւանայ, այսինքն սկսեալ ի 18

լ եւ հաղորդեալ է, որպէս ինքն ըստ այնմ եւ ընտանիք {նորին} ընդ ձեռն Թաղանրօգու լատին քահանային, այսմ կարեն

ութիւն: Երկրորդ՝ զայն ամենայն գրութիւնս, զորոց {նորին} վեհափառութիւնն բարեհաճեալ է յիշել, չեմ ես բնաւ գ

ինակ անվաւեր զրպարտութեանց: Իսկ թէ կամք իցեն {նորին} վեհափառութեան անպատճառ իմով ներկայութեամբ տալ զայ

ի, ի Քիշնեւ 13ա. ԵՓՐԵՄԱՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՆԵԱՆՑԻՆ {ՆՈՐԻՆ} ՍՐԲՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄԱՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԱԼԹՆԵԱՆՑ ԱՆԴԱՄՈՅ

ւոր Կառավարութեան տեղւոյդ զկնքափակ ծրար մի յանուն {Նորին} Գերամբարձ Սրբազան Քահանայապետութեան գրեալ որպէս

մբարձ Սրբազան Քահանայապետութեան գրեալ որպէս թէ ի {նորին} գերազանցութենէ աղայ Խաչատրոյ Լազարեանց. ի նմին ի

ղ զծանօթութիւն զստացմանէ այնորիկ գրութեան ուղղակի {նորին} վեհ գերազանցութեան աղայ Խաչատրոյ Յովակիմեան Լազար

նցութեան աղայ Խաչատրոյ Յովակիմեան Լազարեանց։ Այլ {Նորին} Բարձր Սրբազնութիւնն բարեհաճեցաւ հրամայել ոչ տալ տ

զնութիւնն բարեհաճեցաւ հրամայել ոչ տալ տեղեկութիւն {Նորին} գերազանցութեան զստացմանէ այնորիկ նամակի ի պատճառս

եալ յանուն ձեր։ Ի հետևումն այս եղանակ հրամանի {նորին} Գերամբարձ Սրբազան քահանայապետութեան՝ դիւանատունս

ԷՋՄԻԱԾՆԻ Միքայէլ դպրի Նալբանդեանց Խնդիր {Նորին} բարձր սրբազնութիւնն տէր Մատթէոս վիճակաւոր արքեպիս

անելոյ իմոյ ի հոգեւոր կոչումն, ըստ բարեհաճութեան {նորին} սրբազնութեան ծայրագոյն պատրիարք կաթուղիկոսի ամենա

ահընկալութիւն ի վերայ հիման այնր հաստատութեան, ի {նորին} բարձր սրբազնութենէ վիճակաւոր արքեպիսկոպոսէ թէմիս

չի աւագ եկեղեցւոյ տեղւոյն, իսկ յամի 1848, ի գալ {նորին} բարձր սրբազնութեան տեառն Մատթէի արքեպիսկոպոսի նոր

ախիջեւան յիշեալ հոգեւոր կառավարութիւնն առաջարկեաց {նորին} բարձր սրբազնութեան շնորհել եւ ինձ ի թիւս այլոց հո

է վասն պատկանաւորն հաստատութեան, որ եւ մատուցեալ {նորին} բարձր սրբազնութեան խնդրեաց զարժանին տնօրինութիւն

յ եղծեալ խաչագծիւ: 4 Ի 1848 ամ է (1852 ամն, {նորին} բարձր սրբազնութիւն թեմակալ արքեպիսկոպոսն Մատթէոս

նէ Նախիջեւանայ յամի 1851 զարձակման վկայագիր, զոր {նորին} բարձր սրբազնութիւն յանդիման կացուցեալ Սինօդին սրբ

ել զիս ի հոգեւոր կոչման: 5 Յետ իբր ութն ամսոյ {նորին} բարձր սրբազնութիւն կոչեալ զիս առ իւր, յայտնեաց ի

ով ծանուցանէր նոյն իշխանութիւնն թէ զառաջարկութիւն {նորին} բարձր սրբազնութեան ունի թողուլ առանց ընթացից մինչ

ացից մինչեւ գործն ծագեալ ըստ անձամբ կարգադրութեան {նորին} սրբութեան ծայրագոյն պատրիարքին վասն իմ ո՛չ առցէ զ

ւոր: Այլ այն ամենայնիւ ես ի դէմս պահանջողութեանց {նորին} սրբութեան տուեալ եմ զիմ պատասխանի ընդ ձեռն բարձր

Ն Ողորմածագոյն տէր, յԵրեկի աւուր ընկալայ ի {նորին} բարձր սրբազնութենէ զապահովեալ նամակ, որով հրամայ

անութեան զանձնէ իմմէ, արդէն բազմապատիկ նամականիք {նորին} բարձր սրբազնութեան յանուն վեհազնեայ աղայ Յովհաննո

ղայ Յովհաննու եւ Ձեր գերազանցութեան եւս եւ յանուն {նորին} գերազանցութեան Իւան Դաւիթիչի կարեն խօսիլ փոխանակ

վարժապետական կոչման. վասն զի ըստ յատուկ հրամանի {նորին} բարձր սրբազնութեան գոլով պատրաստեալ՝ ունիմ մտանե

, 1854 г. ՄՈՍԿՎԱՅԻ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ՝ {ՆՈՐԻՆ} ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐՈՆ ՌԵԿՏՈՐԻՆ ` Լազարյան Ճեմար

քո Մ. Նալբանդյանց 46. ՄԱՏԹԷՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ {ՆՈՐԻՆ} ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԱՅԼՆ ԵՎ ԱՅԼՆ Միքայել Նալբանդե

Նալբանդյանց 50. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ {ՆՈՐԻՆ} ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ, ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՍՐԲԱԶՆԱՍՈՒՐԲ

ԳԱՐԵԱՆ, ՚Ի վերայ հիման յայտարարութեան Ձերով, {նորին} վեհափառութիւնն սրբազնակատար կաթողիկոսն ամ[ենայն]

ոմանք անբարեմիտք առ ազգն, թիւր մտօք գրեալ էին առ {նորին} վեհափառութիւնն, առաքելով զպատճէն գրութեան իւրեան

ան խորհրդարանն, զորմէ քաջ գիտէք, յայն միտս, զի {նորին} սրբազնակատար քահանայապետութիւնն մի՛ հաստատեսցէ զմ

մի՛ հաստատեսցէ զմեզ եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն, {նորին} վեհափառութիւնն հաճեցաւ հաստատել զասացեալ եզրակացո

ս ամ[ենայն] այսպէս հաստատելոյ եւ վաւերացուցանելոյ {նորին} վեհափառութիւնն ընդ փոյթ գրելոց է զառանձին զթուղթ

ն ի քաղաքիդ եւ երեսփոխանական թղթոյ, խնդրելոց է ի {նորին} պայծառափայլութենէ, ընդ ձեռն որոց անկն իցէ, տալ

ամ երից ելանեմ [Էջմիածնէ ՚ի Թիֆլիս, ըստ գրութեան {նորին} վեհափառութեան ներկայանալ պայծառափայլ փոխարքային Կ

անաւորն տնօրէնութիւն: Չիք տեղի տարակուսի, թէ {նորին} պայծառափայլութիւնն, տէր փոխարքայն Կովկասում, հա

տէր փոխարքայն Կովկասում, համաձայն միջնորդութեան {նորին} վեհափառութեան, հաճեսցի զգացուցանել զտէրութիւնն Ա

տեմբ[երի] 1860 ամի ՚ի սուրբն Էջմիածին {Նորին} յարգութեան պ. քաղաքական գլխոյ Նոր Նախիջե

ամսեանն օգոստոսի ներկայ ամի, որ համաձայն կոնդակի {նորին} վեհափառութեան առ Ձեզ ի 6-էն Յուլիսի համարաւ 370,

քաղցի պարտականութիւն համարեցի ինձ յանդիման լինել {նորին} սըրբազնակատար քահանայապետութեան ի մասին գործոյն զ

նխղճօրէն մեռուցին արք մեղմեխք եւ անբարեմիտք: {Նորին} վեհափառութիւնն, ժողով արարեալ սինօդական սրբազան

նդդէմ դարձող պարբերական բանից թղթոյն: Այլ յորժամ {նորին} վեհափառութիւն հաճեցաւ կոնդակաւ իւրով պատուիրել Սի

րոյ բնակելոյ ի քաղաքիդ զհաւատարիմ պատճէն գրութեան {նորին} վեհափառութեան տեառն Մատթէոսի աստուածարեալ կաթողիկ

այն Հայոց ի 14-էն այսր Հոկտեմբ. համարաւ 504, առ {նորին} պայծառափայլութիւնն գլխաւոր հրամանատարն կովկասեան

այոց, որպէս նա եւ զբնագիրն երեսփոխանական թղթոյ, {նորին} պայծառափայլութեան, պարտականութիւն ինձ համար իմ յ

, պարտականութիւն ինձ համար իմ յայտ առնել Ձեզ, թէ {նորին} պայծառափայլութիւնն հրամայեաց տալ ինձ զվաւերական թ

ան Նախիջեւանայ, ի մասին Հնդկական հրիտակաց {Նորին} յարգութեան պ. քաղաքական գլխոյ Նոր Նախիջե

հնդկական հրիտակացն Յայտարարութիւն Զհաստատելոյ {նորին} վեհափառութեան զերեսփոխանական զթուղթն եւ զպատճէն ե

եալ եմ Ձեզ ի Թիֆլիսէ, պաշտօնական գրութեամբ: {Նորին} պայծառափայլութիւն տէր փոխարքայն Կովկասում, համաձ

նցուցեալ եղեւ ի մատեան դիւանին համարաւ 1302: {Նորին} պայծառափայլութիւն տէր փոխարքայն, առանձին պաշտօնա

ական հրիտակացն. Յայտարարութիւն Զհաստատելոյ {նորին} վեհափառութեան զերեսփոխանական զթուղթն եւ զպատճէն ե

ուցեալ եմ Ձեզ ի Թիֆլիսէ պաշտօնական գրութեամբ: {Նորին} պայծառափայլութիւն տէր փոխարքայն Կովկասու, ի վերա

նցուցեալ եղեւ ՚ի մատեան դիւանին համարաւ 1302: {Նորին} պայծառափայլութիւնն, ՚ի յարգանս միջնորդութեան վեհ

այսերական կնքոյն Ռուսսիոյ, ընդ ձեռն դեսպանութեան {նորին} յԱնգլիա, հաստատեաց եւ վաւերացոյց զերեսփոխանական

որովհետեւ յանձնարարութիւն ազգին, յանձնարարութիւն {նորին} վեհափառութեան տեառն Մատթէոսի սրբազնակատար կաթողիկ

Բաբաջանեանի, որք, ըստ զօրութեան երկրորդ կտակի {նորին}, ստորագրելոյ յամի 1795, ՚ի 1 Ապրիլի, սեպհականք

առ ժամս զ300 ռուփիս ՚ի պէտս թղթոց եւ տպագրութեան {նորին}, որպէս ՚ի վերոյ յիշեցի, եւ զգործն այն ընդ աւուր

1862 68. ՄԱՏԹԷՈՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՉՈՒԽԱՃԵԱՆԻՆ {ՆՈՐԻՆ} ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ, ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՍՐԲԱԶՆԱԿԱՏԱՐ

23 դեկտեմբերի 1860 ամի, ի մետասաներորդ յօդուածոյ {նորին} տեսանի, թէ ՚ի վաղ ժամանակաց հետէ մնացեալ կայ ՚ի

մբ անդամոց եւ դրութեամբ կնքոյ վկայեսցէ այսպես. " {Նորին} վեհափառութեան իսկական ձեռամբ ստորագրեալ է կոնդակս

Միքայել Նալբանդյանց 72. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ {ՆՈՐԻՆ} ՅԱՐԳՈՒԹԵԱՆ ՄԵԾԱՐՈՒ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԼԽՈՅ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆ

дов 1863, Հունվարի 18 Ս. Պետերբուրգ {ՆՈՐԻՆ} ԲԱՐԵԾՆՆԴՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԳԼՈՒԽ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊ

Այդ գիտե մինչեւ անգամ Համլետը: A propos, այսօր {նորին} գերազանցության, Սեմյոն Գրիգորեւիչի, անվանակոչու

ժողովածուն, որի համար ես անձնապես նեղություն տվի {նորին} գերազանցության պ. պարետին, որ նա քեզ հաղորդի այ

վանդակությունից պարզ էր, որ այն գրված էր 15-ին՝ {նորին} գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահի անվանակոչութ

լավ ընկերների զգացմունքների նկատմամբ: Ողջունեցեք {նորին} գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ շնորհակա

կներ, հյուրեր " եւ այլն: Կրկին շնորհակալություն {նորին} գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ երկու սե

տեսնենք վաղն ինչպես կլինի: Ողջույնս հաղորդիր {նորին} գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին, Անանիային

ծադիր թղթի, մնամ հավետ քո եղբայր Միշել {Նորին} գերազանցության Ս. Գ. Սուլթան-Շահին, Անանիային

ս չունեմ: Խնդրում եմ անկեղծ հարգանքս հաղորդեք {նորին} գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ երկսեռ բ

շանակված ժամանակը շատ հեռու չէ: Շնորհակալություն {նորին} գերազանցությանը գրքերի եւ ողջույնի համար. խնդրեմ

երեքշաբթի, եթե ինքդ մոտ օրերս ստանաս: Ողջունի՛ր {նորին} գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին։ Եղբորս՝

րեկամներիս. Հուսով եմ, մյուս երկուշաբթի կտեսնեմ {նորին} գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին, որն անցյա

մը 11-ին: Դա ամենահարմար ժամանակն է, մանավանդ, {նորին} գերազանցություն պ. պարետի շնորհիվ մինչեւ ժամը 11

ր այստեղից, երեկ չէ մյուս օրը: Շնորհակալություն {նորին} գերազանցության Ս. Գ. Սուլթան-Շահին նա - ինձ ուղ

ում։ Բարեւիր երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս եւ {նորին} գերազանցություն Սիմյոն Գրիգորեւիչ Սուլթան-Շահին:

թ կետի մասին, որոնց վերաբերյալ հարկավոր է խնդրել {նորին} սրբության վեհափառ մեր հայրապետին. այդ կետերի մաս

февраля 1864 года. ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ ԲԵՐԴԻ՝ {ՆՈՐԻՆ} ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅՈւՆ ՊԱՐՈՆ ԿՈՄԵՆԴԱՆՏԻՆ Ալեքսեեւսկի

еулке, дом Меняева, на квартире Хафафова {ՆՈՐԻՆ} ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅՈՒՆ Ն. Վ. ՄԵԶԵՆՑՈՎԻՆ 1862 թ

ՀԱՊԵՏՅԱՆԻՆ 1856 թ. մայիս, Նոր Նախիջեւան {ՆՈՐԻՆ} ԲԱՐՁՐ ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊ

ԱՃՅԱՆԻՆ 1860, օգոստոսի 14, Նոր Նախիջեւան {ՆՈՐԻՆ} ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱ

ստանեայցս առաքելական եկեղեցւոյ: Երեսփոխանակից {նորին}, պ. Աջեմեանցն յաւուրս յայսոսիկ հասանք նոյնպէս '

ենայ պատմական արժանաւորութիւն: Այսօր ձեռքս ընկաւ {ՆՈՐԻՆ} ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ ԵՐԿՐՈՐԴ Ռուսաց ԿԱՅ

Թագաւորութեան 18-երորդ տարումը: Բնագրի վերայ {ՆՈՐԻՆ} ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ սեպհական ձեռքով ստորագրած է

Թագաւորութեան երկրորդ տարումը: Բնագրի վերայ {ՆՈՐԻՆ} ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ սեպհական ձեռքով ստորագրուած

ն, Թագաւոր Կայսեր եւ Թագուհի Կայսրուհուն, այլեւ {Նորին} Կայսերական բարձրութեան, Թագաւոր Ժառանգի Տէրութեա

եւ կամ նոցա օրդնի յիշեալ Տէր Ստեփանոսի եւ ապագայ {նորին} տեղակալ յիշեալ կառավարչաց օրդնուն, այսու պայմանա

[ԱՅՎԱԶՈՎՍԿՈՒ ՎԱՐԴԱՊԵՏԱՐԱՆԻ ՄԱՍԻՆ] {ՆՈՐԻՆ} ՎԵՀԱՓԱՌՈՒԹԵԱՆ՝ Տեառն Տեառն Մատթէոսի աստուածարեալ

ցոյց տուած հոյակապ ծառայութիւնը ժխտել ` ընդդէմ էր {Նորին} Մռայլութեան Տէր Բէհեղզեբուղի քաղաքական սկզբունքնե

Ոստիկանի ձեռքով ` յանդիման եղաւ Տէր Անդնդապետին, {Նորին} Մռայլութիւնը ուշադրութիւն դարձուցանելով, որ այս

կաթի եկեղեցին։ " Որոյ սեան խարիսխն ոսկի էր եւ {նորին} սիւնն հրեղէն եւ թակաղաղն անպեայ եւ խաչ լուսեղէն ի

մն սրբազան տառից առ ոտս սրբակրօն առնս ըստ հրամանի {նորին} եւ վարդապետացն իւրոց Սահակայ եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի

մն սրբազան տառից առ ոտս սրբակրօն առնս ըստ հրամանի {նորին} եւ վարդապետացն իւրոց Սահակայ եւ Մեսրովպայ գնաց 'ի

ին դուքսի եւ օրագրութեան ոստիկանի, որ ծառայում է {Նորին} մռայլութեան մօտ: Բուբանդուսը շատ սիրական է դժոխք

ասաց վէզիրը, որ երբեք բացասաբար չէր պատասխանում {նորին} մռայլութեանը: ` Այս անցքի միջոցում, գրական

նորհ բերեց մեր մօտ, որի մասին այս րոպէիս խօսեցաւ {նորին} մռայլութեան խաւարափայլ վէզիրը: Եթէ դուք ամենեքին

իբրեւ [տկարամիտ համբակս կոյր զկուլայն] զհետ միտեն {նորին} ընթացից: Աղաչեմք զառողջամիտ ընթերցանելիսն, յորո

պագրութեամբ յամի Տեառն 1851 ի յառաջաբանութեան անդ {նորին} լեզու իմաստասիրական ոճով բանից զայս ամենայն ի լսե

րչացս, յաշակերտաց անտի իւրեանց զՅովսէփ եւ զընկեր {նորին} ի նմին Կողբ գեղջէ Եզնիկ անուն առաքեն ի Միջագետս յ

րձանագրութեանց, որոց քաջ հմուտ զնա գոլ՝ ուսաք ի {նորին} իսկ գրուածոց եւ այլոց նորա ժամանակցաց: Յօրինէ [վ

կենդանի հայեցողութիւնք, առ եւ ո՛չ մի ընկերակիցս {նորին} գտանեմք: Յատկութիւնք հոգւոյ առնս մեծի՝ նկար

ճառս ընդդէմ Յովհաննու Մայրոյ վանեցւոյ եւ աշակերտի {նորին} Սարգսի Բուխարացւոյ: Մովսէս Սիւնի եպիսկոպոս ք

չէ առ տեղեաւս պատշաճաւոր գրել, այլ ի պատմութենէ {նորին} զայս եւ եթ արժանի համարիմք ծանօթութեան, զի ի ման

րճուանս, զի զգայութիւն մեր ոչ ենթարկի կրաւորաբար {նորին}, ներգործութեան, եւ երրորդ՝ զի հնար էր հետզհետէ

ցին մարդկութեան, հեռացան հին դրութենից, բայց եւ {նորին} չհասանելով պատկերացուցին մի խղճալի վիճակ վեհերոտո

րդի: Չորս տող միայն յիշում եմ. ահաւասիկ. {Նորին} Նորին Նազարէթ Նորինը բաղջան էկիլ է Շալէ շապիկ հա

Չորս տող միայն յիշում եմ. ահաւասիկ. Նորին {Նորին} Նազարէթ Նորինը բաղջան էկիլ է Շալէ շապիկ հագիլ է

յիշում եմ. ահաւասիկ. Նորին Նորին Նազարէթ {Նորինը} բաղջան էկիլ է Շալէ շապիկ հագիլ է Կարմիր գօտին կապ

եցուցել պառաւներին, որ պատմեն ինձ, թէ ո՛վ է այս {Նորինը} կամ Նազարէթը, բայց ոչինչ չեմ լսել նոցանից, որով

տու կլինիք, եթե Մոսկվա փակվի " Հյուսիսափայլը ", {նորից} ուրիշ տեղ... վերանորոգելու եւ բոլոր մեր գլխից

տանաս դու այս նամակը, բայց ես, այնուամենայնիվ, {նորից} շնորհավորում եմ քեզ գալիք նոր տարին եւ Քրիստոսի մ

: Իհարկե նախադասում եմ առաջինը: Այսպես ուրեմն, {նորից} կրկնում եմ՝ գրքեր, գրքեր եւ գրքեր: Եզյանից խնդ

ցնելու վրա եմ. այնուհետեւ կսկսեմ Շլոսսերը եւ ապա {նորից} Ֆոշեն: Մակոլեյն, իր մշտական հումորով ինձ մեծ հա

՛չ թե նրա համար, որ առաջինը վատ է կամ այլանդակ է {նորից}, կամ ընդհակառակը՝ նորը լավ է եւ գեղեցիկ է հնից

անց կատակի զբաղվի դրանով, եթե չի ցանկանում մի օր {նորից} այնպիսի վիճակի մեջ ընկնել, որպեսզի առաքյալի նման

լիստների մազերը կդիզանան, իսկ Իսպանիայում թերեւս {նորից} կբորբոքեն ինկվիզիցիայի խարույկները... Ես նր

ешок) Զմյուռնիայից է: Սպասում եմ պատասխանի: {Նորից} Հ. Գ. Ի՞նչ բույս է խավ տվող կոնը (ворсовальная

ղջ եղեք"։ Բոկը շատ խնդիրներում իրավացի է: Բայց {նորից}, իր հերթին, այնպիսի ծայրահեղությունների մեջ է ը

64 հազար ռուբլի, պարզ է, որ նա այդ 64. 000 ռ. {նորից} վճարելու չէ, իսկ ո՞ւր է այդ գումարը: Երկրորդ,

յն աստիճան աղճատ էր, որ օրինաւոր սրբագրութիւնը, {նորից} գրելու աշխատութեան հետ հաւասար լինելով, թեթեւ աչ

Մեր ազգի մէջ ոչինչ չկայ, ամենայն բան հարկաւոր է {նորից} սկսանել, բայց թող չվհատուին փոքրոգի մարդիկ, թէ

ը տայ որդիներ, աւա՜ղ, Մինչեւ ամառը թուխս նստեմ {նորից} ` Ծածկիր, խնդրում եմ, դու ինձ, աքաղա՛ղ ". Աս

ցող սեղանից, Եւ դէպ երկիրը ` արագ Ճանապարհւում է {նորից}. Ադամն ոչինչ չգիտէ, Նա դեռ քնած է հանդարտ, Զի

էր երդումից Եւ ակնարկում Ադամին ` Խնդրել ներումն {նորից} ` Երդման համար դժուարին: " Գնա՛, կորի՛ր, սերով

Արեւը ցած խոնարհում է կամաց-կամաց, Կեանքս {նորից} հետ դառնալու յոյս չմնաց: Ե՛կ, Ալեքսանդր,

, եղ ստացայ եւ մերժեցի. նամակ գրեցի եղբօրս, որ {նորից} ուղարկէ ինձ կէս ֆունտ եղ: 2-3 id[em] 3-ին ընդ[ո

թիւնը վերանորոգելու համար: Տեսնելով այս, Հեգելը {նորից} պուպլիցիստ է դառնում: Նա հրատարակում է Պրուսիոյ

մռայլութեանը, միանգամայն քանդել այս շինուածը եւ {նորից} շինել նոր ձեւով.... - Հարկաւոր չէ՛, - գ

մարդ։ Կասկած ունենալով, թէ մի գուցէ այս մարդիկը {նորից} հեթանոս դառնային (ինչպէս եւ պիտոյ է լինէր. պատճ

ոլորի վրայ, այն խեղճի հեռանալուց յետոյ, Հեթումը {նորից} քանդում է ջրի ճանապարհը եւ հարեւանի ջուրը կտրում

Բայց սորա ընդդէմ մենք ասում ենք, որ հին լեզուն {նորից} նախընտիր, գեղեցիկ եւ մշակուած համարուիլը, շատ պ

ան բոսորում ` Հպարտանում է, ցնծում Իբրեւ փեսան {նորհարսի}, Իսկ դեւը դառն հեծեծում Հեռու կանգնած մեկուսի

թե մինչեւ անգամ իսկականը ներկայացնեն չաղճատված եւ {նորմալ} տեսքով, այդ ժամանակ եւս նա ավելի ուժ չունի, քան

արկվում են փոփոխության եւ ավելի կամ պակաս շեղվում {նորմայից}, որը թերեւս (իմ անձնական ենթադրությունն է), կ

՝ ժամանակը ոչնչով չնախատելով նախորդների ընդունած {նորման}, նրան բոլորովին թողնի եւ ստեղծի մեկ ուրիշը՝ նոր

թէ վէճ բացուելու լինէր, այն ժամանակ սպառնացած էր {Նորմանդացոց} ասպատակութիւնը։ Յայտնի է նոյնպէս, որ պապը պարգե

է ուժ հաղորդում ամբողջ մեխանիզմին: Ո՞ր սաքսը կամ {նորմանը}, կամ բրետոնը միջին դարերում կխիզախեր բողոքի դրոշ

քը բխում է ազգի հոգուց եւ հասկացողութիւնից, ամէն {նորմուծութիւն} նորա ընդդէմ պիտի ծանրանայ ազգի վրայ որպէս հարստահ

րած յառաջադիմութիւնը, թէեւ ըստ երեւոյթին կարծուի {նորմուծութիւնք}, այնուամենայնիւ ըստինքեան եւ էականապէս ուրիշ բան

ութ սամն նոյն յառաջակայ ջանէր ամսումն առաքեսցեն ի {Նորն} Նախիջեւան բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, եւ եր

որչափ համեղական եւ ազդոյ հինն է, այնչափ անհամ է {նորն}, թոյլ, տգեղ, անհեթեթ, աղխազուր... ։ Տեսանե

անեալ զսուրբ մատեանն եւ զԱւետարանն ի հին լեզուէ ի {նորն} եւ հասկանալին ժողովրդեան: [Զայսպիսի ամեն հարկաւո

դ զի անհասկանալի է ազգին հինն եւ նուիրականն, իսկ {նորն} առ նոսա աղճատեալ ցայն վայր, զի դժուար էր ականջաց

Հայոց զանգիտեալ ի կերպարանափոխութեանց, զորս ունի {նորն} բարբառ, երկնչին եւ երկուանան թէ մա՞րթ էր արդեօք

տութիւն յօժարին փոշիանալ հնախտութեամբ, ըստ որում {նորն} լեզու չէր կազմ եւ պատրաստ, ասացին հնամոլքդ այդոք

ել, թէ ազգն կործանի եւ չքանայ մինչ ի սպառ, եթ է {նորն} լեզու լիցի կիրառական ի մատենագրութեան, ուրեմն եւ

սնանին եւ ուռճանան հոգւով, եւ թէ զի՞արդ կրթին ի {նորն} բարբառ մշակեալ, յոր թէեւ գտանին ինչ ինչ անսովոր

իտութեան կամ այլովք բառիւք ասել լեզուն գործական՝ {նորն}, հասկանալի ամենայն ումեք, մի երբէք յուսասցին հա

յունուարի 1852 Քիշնեւ Շնորհաւոր եղիցի մուտ {նորոգ} տարւոյս եւ տօն հրաշափառ ծննդեան եւ յայտնութեան տե

րին բարձր սրբազնութեան տեառն Մատթէի արքեպիսկոպոսի {նորոգ} վիճակաւորի ի Նախիջեւան յիշեալ հոգեւոր կառավարութի

ւք ի ստորեւ: " Հայաստան աշխարհի վերակենցաղեալ {նորոգ} հոգեւոր ծննդեամբ տանի ի գլուխ հինգերորդ դարու զեր

ալականօք, զորմէ ինքնին, որպէս գիտեմք, վկայեսցէ {նորոգ} տպագրութեամբն ուղղագործելոյն, այլ արժան էր խօսիլ

մեծ կաթուղիկէ եկեղեցին որ 'ի Հայս վերստին մեծապէս {նորոգեաց}, զդասս կրօնաւորացն բազմացուցանել, որ Սուրենայ ա

զմեծ Կաթողիկէ եկեղեցին որ 'ի Հայս վերստին մեծապէս {նորոգեաց} " (Ասողիկ, եր. 82)։ Ի՞նչ ուրիշ եկեղեցու հ

ոյց (Կոմիտաս) եւ զփայտակերտս Սրբոյ Կաթողիկէին. {նորոգեաց} եւ զխախուտ որմոյն. շինեաց զքարայարկսն " (Սեբէոս

ագս 'ի սուրբ եկեղեցւոյն Կաթուղիկէի զոր հիմնարկեալ {նորոգեաց} մեծապայծառ շքեղութեամբ, ըզհնացեալ գործ նախնեացն

երջապես պատշաճ համարեցի գրել այս նամակը, որով եւ {նորոգել} մեր խզած նամակագրությունը: Հույս ունիմ, որ օրագ

չպէս կարող է կանգուն մնալ: Հարկաւոր է հիմքը {նորոգել}, կենդանութիւն տալ նորան, ոյժ եւ զօրութիւն դնել

նում ենք դարձեալ: Եւ անկարելի է Հայոց ազգի հիմքը {նորոգել}, ոյժ եւ զօրութիւն դնել նորա մէջ, քանի որ ազգը,

՛ր է շինել Վաղարշապատի Կաթողիկէ եկեղեցին, այլ թէ {նորոգել} է հիմն ի վեր։ Երկրորդ՝ Թղթի յառաջաբանը մեզ ասու

ահա խմորել մարմինը, լուծանել նորան եւ լուծանելով {նորոգել} նորա բաղկացուցիչ տարերքի եւ նիւթերի գործունէութիւ

ն: Զայս առնելով ոչ իմանամ թէ Հայք իսկ եւ իսկ ընդ {նորոգել} գրականութեանն մերկացին զանսիրելութիւն իմաստութեան

ազգութեան եւ լուսաւորութեան անունով, աշխատում են {նորոգել} եւ հաստատել ազգի վրայ այդ խաւար ուղղութեան տիրապե

: Հայոց եկեղեցին Բաբկէնին ըրածը տարուէ տարի {նորոգելէն} շատոնց դադրեցաւ, իսկ Մխիթարեան համախոհաց սեւաներ

մեզ, երբ, Մեծ Վահանի Կաթուղիկէ եկեղեցին մեծապէս {նորոգելը} պատմելով, յարում է. " զդասս կրօնաւորացն բազմացո

ած լինի, այնուամենայնիւ մեծ եւ մեծ խորհուրդ ունի {նորոգելու} եւ կենդանացնելու թէ՛ ճաշակը, թէ՛ քաղաքային կամ ը

ղախել քեզ հողի հետ եւ աղիւս շինել Գեհենի հնոցները {նորոգելու} համար...: Անիծեալը կրկնեց իւր երկրպագութի

մ սիրտս, եւ ես իմ այս օտարությանս մեջ ամենայն օր {նորոգեմ} իմ սրտիս խոցերը, որոնց համարը աստուծո միայն հայտ

լ իւր վերայ լինելոց շինութիւնը: Ինչո՛վ պիտի {նորոգենք} այս հիմքը. լուսաւորութի՞ւն տարածելով: Ո՞ւր են մ

Է՛լ Հայկ, Տիգրանին յիշենք մենք, եղբարք, {Նորոգենք} նոցա փառքը սուրբ անուան, Գուցէ այս կերպով

իւր եւ ընկերին, եւ այսպէս աջակից գտեալ միմեանց՝ {նորոգէին} փոքր մի զհոգեկան կենդանութիւն իւրեանց, ի սպառ կո

նին. " Իսկ Վահան զեկեղեցիս Աստուծոյ լուսազարդեալ {նորոգէր}, զպաշտօնեայս ուխտին մեծարելով, բարեշէն զաշխարհս

պան, այսինքն՝ խա՛չի. Նորա՛ն, որ արարի՛չ էր եւ {նորոգիչ}, կեա՛նք տուող եւ մահ սպանող, ամենի՛ երախտաւոր,

նոր հայախօսութեան: Գրիգոր Է. կաթողիկոս Հայոց՝ {նորոգիչ} տովմարի մերոյ ըստ տովմարի Յունաց եւ Լատինացւոց:

սկվայում եւ որն այժմ գտնվում է Կամենշչիկովի մոտ, {նորոգման} կարիք ունի: Հո չպետք է Մոսկվայում թողնենք, իսկ

ասացին հնամոլքդ այդոքիկ. թէ ո՞ր լեզու անդստին ի {նորոգման} է իւրմէ յայտնեցաւ յական թօթափել՝ լրացեալ կատարել

տպարանի մամուլներուն տակէն ելած էին, հիմա նոյնը {նորոգող} եւ ընծայի հագուստով դռներնիս նորէն չալող կաշիերես

ա այդ արդարեւ, այլ խորհուրդ նորա իրագործեալ է ոչ {նորոգութեամբ} հին լեզուի, այլ նորոյն հնագործութեամբ, յերկուց

ժ եւ անդամալուծեալ: Այն օրից պիտի թուենք ազգային {նորոգութեան} դարագլուխը, երբ ազգը դիմէ դէպի բնութիւնը, որ ոչ

լինելով, համարեա թէ ամենայն րոպէ փոփոխութեան եւ {նորոգութեան} տակ է։ Մեր խղճմտանքը մաքուր է, եւ մեք, հետ

նայն օր ահագին հաշիւներ ցոյց ես տալիս իմ ապարանքի {նորոգութեան} համար, բայց, որ կողմը եւ նայես, ամենայն տեղ եր

է կարող համարուիլ մեծ պտղաբեր հեղինակ այս վերստին {նորոգութեան}, որովհետեւ նա չէր ստացել ո՛չ այն դաստիարակութիւն

զմիաբանութիւն, զուսումնարան եւ զտպարան, տեղի ետ {նորոգութեան} հին հայախօսութեանն յորմէհետէ շարունակաբար փոքր քա

ին եւ հնոյն ո՛չ կարէր սատար լինել կենդանութեան եւ {նորոգութեան} նորոյն, որ ի շրթունս յածէր ռամկին տարաձայն կերպա

առանց իրիք նեղութեան քննել եւ քրքրել զպատմութիւն {նորոգութեան} լեզուին եւ զարձակել նորա ի Սլաւոնական կապանաց ինն

[կորովի] մտացն [հնարագիտութեամբ տքնէր], ճգնէր ի {նորոգութիւն} հայկականս դպրութեան, ուշի ուշով միտ եդեալ ժամանա

ցանութեան համար։ Հայոց ազգի փոքր ի շատէ իմացական {նորոգութիւնը} պիտոյ է կատարուէր ոչ թէ բուն Հայաստանի հողի վերայ

Ֆրանսիսկոս II-ի թագաւորութենից սկսած մինչեւ Կարգի {նորոգութիւնը} Պիոս VII-ի ձեռքով։ Առաջին յօդուածի մէջ ես ար

կոպոսը, պատմելով Կոմիտաս կաթողիկոսի վերը յիշուած {նորոգութիւնքը}, ասում է. " Այս եղեւ յամս Յովհանկան վանուց երից

ստված, որ դա մեզ ամեններիս համար հոգու եւ մարմնի {նորոգություն} լինի։ Հայտնում եմ եղբայրությանդ, որ ապրիլի 3-ին

ի՛գուցէ անձրեւային եղանակի խոնաւութենից ոսկրացաւս {նորոգուի}, կրկնապատկեցի արաղով շինած դէքոքտիս չափը յառաջ,

արութիւնը եւ տնօրէնութիւնը, յետոյ կ'ուղղուի, կը {նորոգուի} եւ այլն, եւ այլն: Չէ՛, այս տղայութիւն է.

ց մինչեւ այսօր հինգ կամ վեց ամիս անցավ, վասն որո {նորոգում} եմ իմ առաջարկությունս, հարակցելով թե, եթե դուք

տուցի զբովանդակ գործն վարեալ առ ի ձէնջ, յաղագս ի {նորոյ} արկանելոյ զայն ի ներքոյ մանրակրկիտ քննութեան եւ յ

յանդիմոց Սինօդին ի Նախիջեւան առ ի քննել զգործն ի {նորոյ}, գործակից ինքեան ունելով զնախկին թեմակալ արհին մ

ողովի երկոքին անդամք պնդեցին եթէ նախ քան զկարգելն {նորոյ} քննութեան ընդ ձեռն առանձին քննչաց արժան իցէ պահան

բառերը (տե՛ս երես 462). " Ուսումնարանն Հայոց ի {նորոյ} կառուցաւ աղիւսակերտ, եռայարկ եւ բազմասենեակ, ար

շռում է եւ չափում է ազգերը, կը վայելէ՞ մեզ նոր ի {նորոյ} քրքրել հին կրօնական վէճերի քուրան, որին այնքան զ

ւական վարձ, թողունք եւ այս, ի՞նչպէս երթայ նոր ի {նորոյ} ծառայ դառնայ այդ հասակում: Բայց այստեղ ընտրութիւ

եշտ բաներ չեն, եւ համարձակ կարելի է ասել՝ նոր ի {նորոյ} ձեռք բերելուց աւելի դժուար: Ուրիշների փորձերից,

րադառնալ, բայց արծաթի պակասութեան պատճառով նոր ի {նորոյ} ընկայ հոգսերի մէջ: Իմ բախտս փորձելու համար, գնա

եռացած էր տէր սատանայից, գրականութեան դեւը նոր ի {նորոյ} սկսեց. - Կացցէ մնասցէ այս արձան յիշատակի եր

վճիռ էր կապել, որի զօրութեամբ արգելւում էր նոր ի {նորոյ} հող եւ տեղ տալ հոգեւորների եւ վանքերի օգտի համար

դէմ ողորմ տգիտութեան՝ բանայ ոսկեղէն մատամբ զմուտ {նորոյ} աշխարհին որոյ կենդանութեան՝ առաջի Հայկական մանկտ

ր միակ աղբիւր ճանաչի առ ի լցուցանել զպակասութիւնս {նորոյ} լեզուին: Ո՞րով հիմամբ մարթ է մտածել՝ որպէս թէ ա

զսուրբ Նշանէն Վարագայ, եւ որպէս մեզ թուի՝ նոր ի {նորոյ} տնկէ ի սրտի աբեղայամիտ իմաստնոց հայոց զձգտողութիւ

անալի առ հասարակ այլ ի սմին հակառակ է գտեալ զմուտ {նորոյ} աշխարհի, ծաղկեցան եւ ծաղկին օր ըստ օրէ լուսաւոր

, այլ տպեալ աղճատ օրինակէ, զոր յամին 1853 նոր ի {նորոյ} տպագրեաց յընտիր օրինակէ արգոյ Մկրտիչ Էմին ի Մոսկվ

թեանց, յոյն եւ լատին դպրութեան, զոր յետոյ նոր ի {նորոյ} տպագրեաց յընտիր օրինակէ Մխիթար վարդապետ Սեբաստացի

ասում էր, գործից ձգել էին նորան, վասնորոյ նոր ի {նորոյ} նստաւ քերականութիւն ուսանելու։ Մի անգամ նորա ընկ

իոս IV Պապը հարկադրուեցաւ տասն տարուց յետոյ նոր ի {նորոյ} կազմել մի ընդհանուր ժողով, որի համար տեղ նշանակո

զօրացած էին Ֆրանսիայի մէջ եւ 1577 թուականին նոր ի {նորոյ} սկսեցին աշխատել, որ ձեռք բերեն Փարիզի Համալսարան

րտար մտքերի տակ, այն ժամանակ հոգեւորուեցաւ նոր ի {նորոյ} իմաստասիրական գաղափարներով. սրանում կարելի էր տե

, կո՛յս, յի՛ս ցօղեա՛ Կուսութիւնս առատ {Նորոյդ} Սանիրայ Զուղխս անարատ, Լիցի՜ ի թերափ

ո՛չ կարէր սատար լինել կենդանութեան եւ նորոգութեան {նորոյն}, որ ի շրթունս յածէր ռամկին տարաձայն կերպաւորութե

աջի կայցէ կործանումն հնախօս լեզուին առ շինութեամբ {նորոյն}, ուսցուք ի լուսաւորեալ ազգաց, եթէ չզօրեմք մեզէն

որա իրագործեալ է ոչ նորոգութեամբ հին լեզուի, այլ {նորոյն} հնագործութեամբ, յերկուց աստի մարմնացեալ է յունակ

ց, որպիսիք էին պատմաբանք Յունաց եւ Հռոմայեցոց եւ {նորոյս} Եւրոպիոյ: Եւ խուց աբեղայից չէ երբեք այն դիտանոց

ստնոյն Դանթեայ. հալածանք առ ի դպրոցականաց ընդդէմ {նորոյս} իտալախօսութեան ոչ այլ ինչ պտղաբերեցին, եթէ ոչ քա

ւթության հետեւանքով: Վերջերս ինձ ասացին, որ պ. {Նորովը}, Ա. Ս., նախկին մինիստրը, Սինայում հայտնաբերե

ան էին հայախօսութեան առ հայս՝ տեղի ետ ծնելութեան {նորոցն}, եւ մի՛թէ նորանոր բարբառքն Հռովմէականք վնասեցին

ռաջին խօսքը այն եղաւ, որ հարցանէ ինձանից զանազան {նորութենների} մասին. ես ոչ մի այնպիսի ուշադրութեան արժանի բան

" Սրտի մեծ ուրախութեամբ յայտնում եմ ձեզ Մոսկուայի {նորութեններից} ամենապատուականը: Համալսարանի Հայ ուսանողքը առաջի

Զ. Օգոստոսի 23. ոչինչ արժանի ուշադրութեան {նորութիւն} չեմ կարող արձանագրել Յիշատակարանիս մէջ, որովհետե

Բացի սորանից, կը բողոքեմ եւս ձեր վերայ, որ դուք {նորութիւն} կամիք ներս բերել մեր ազգի մէջ, եւրոպացոց պէս ամե

ար ստացայ այս նամակը քեզ գրելու: Ուրիշ ոչինչ {նորութիւն} չունիմ քեզ յայտնելու. լսւում է միայն, որ մեր նո

յց աւելի անշուք կերպարանքով հանդէս հանել որպէս մի {նորութիւն}. գոնէ աւելի հաճութեամբ կը կարդայինք դորան: Ամեն

ին։ Այսպէս ահա՛ մեր դպրութեան մէջ չկայ ոչինչ {նորութիւն}. միեւնոյն բաները կրկնւում են ամենայն օր, չեմ աս

կից, գիտեմ, որ կը ցանկանայիր իմանալ որեւիցէ մէկ {նորութիւն}, եթէ վաղուց լսած լինէիր: Անցեալ 1860 թուականի յ

նալը միայն բառ հասկանալով չէ լինում. գաղափարների {նորութիւնը} եւ անծանօթութիւնը մեծ արգելք է ժողովրդին հասկանալ

ա յառաջաբանի վերայ մասնաւորապէս: Այստեղ չկան {նորութիւնք}, որոնց մասին կարողանայի ծանօթութիւն տալ ձեզ. վա

մնում հասարակութեանը, որ միշտ որոնում է զանազան {նորութիւնք} եւ առհասարակ այնպիսի բաներ, որ զգալի ազդեցութիւն

ոդդի տիլա Սանտան եւս գնաց: Այժմ այստեղ ոչինչ {նորություն} չկա, ողջ եղիր. սպասում եմ ստրախավոյ գիրիս պատաս

՝ " ավելի շատ գրել"։ Ոչ ոքի չեմ տեսնում, ոչ մի {նորություն} չգիտեմ, որ ձեզ հաղորղակից դարձնեմ. ինձ համար այ

համար: Խնդրիր Անանիային, որ քո նամակում որոշ {նորություններ} գրի (քանի որ դու ռուսերեն չես գրում) Մոսկվայի մ

: Գրկում եմ քեզ: Քո Միշել Հ. Գ. Ի՞նչ {նորություններ} կան Մոսկվայի թատերական աշխարհում: Հարցնում եմ ձա

եր շատ են լինում: Չկա՞ն արդյոք մեր լեզվով գրական {նորություններ}, բացի պարբերականների համաճարակից: Ես հավատացած

րի cornage-ը: Ոչ պակաս հետաքրքրական են թատերական {նորությունները}: Մոխրագույն մազեր, անագե աչքեր եւ հետեւապես

ասում եմ ձեզանից լավ եւ ուրախ խաբարիկների եւ թարմ {նորությունների}: Ողջունիր երկու սեռի բոլոր ծանոթներիս, յուրաքան

ւն չունի հին լեզուի ոլորուն ոճերը, եթէ չէ կարելի {նորում} միմեանց քամակից շարել ասիական փքուռոյց հռետորութե

")։ Միշտ ներելի է հին լեզուից փոխ առնուլ, եթէ {նորում} չկայ այդ ձեւը կամ այդ բառը, բայց միշտ՝ խնայելով

ացեալ է մինչեւ ցայսօր ժամանակի առանց օծման: Ի {նորումս} ի քաղաքիս աստիճանաւոր Խալիբովն հրաման գրեաց Հոգեւ

ասասցուք, աստէն], զի նա, որպէս վկայեաց այսմ ի {նորումս} " Եւրոպա " լրագիր Վիեննայի, 1853 առաջին թերթ յու

թիւն վարդապետ Ալամդարեանց եւ պարոն Երիցփոխեանցն ի {նորումս}, թէեւ չէր ախորժելի ասել վասն վերջնոյս, թէ բազու

Սահակ եւ Մովսէս քերթողահայր եւ եւ Մամբրէ վերծանող {նորուն} եղբայր, Եզնակ եւ Կորիւն, Սուրբն Եղիշէ, Դաւիթ փ

մի տպարանում թողում են կիսակատար եւ այլ տպարանում {նորուց} պիտի սկսանեն տպել: Այս անբնական գործողութեան ստո

ասացին, թէ աւելի դիւրագին կը լինի այլ տպարանում {նորուց} տպել, քան թէ Պ. Արամի տպարանում սկսուածը շարունա

րի եւ այլոց ժառանգութեամբ Թագաւոր եւ Տէր, Ժառանգ {Նորվեգիու}, Դուքս Շլեզուիդ-Հօլստինեան, Ստորմանեան, Դիդմար

Ես ու Բաքոս մենակ մնալով Սեղան նստանք մենք {նորց} ։ Յանկարծ Աստղիկը իւր որդւով Աչքիս առաջ

ե՛ս Պատմ. Ղազարայ, եր. 307) եւ կամ զմերձակայն {Նորք} "։ Մեզ թւում է, թէ պ. Էմինը հիմք չունի Նորքի խ

ւ թոյլ է տալիս երկու տեղ Վաղարշապատ եւ " մերձակայ {Նորք} "։ Թէ՛ Փարպեցու Թղթի բնագիրը եւ թէ՛ մեր թարգմ

ձոր են ձգել՝ " կամ զՎաղարշապատ եւ կամ զմերձակայն {Նորք} " ասելով։ Մեզ գուցէ ասեն (իհարկէ՝ ոչ պ. Էմ

" կամ զՎաղարշապատ իմանալ պարտ է եւ կամ զմերձակայն {Նորք} "։ § 7. Բնագրում այսպէս է ասած. " յիշելով զ

յն Նորք"։ Մեզ թւում է, թէ պ. Էմինը հիմք չունի {Նորքի} խօսքը հանել, երբ բանը Նոր քաղաքի վրայ է, եւ երբ

ուած Սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցու՝ Վաղարշապատում կամ {Նորքում} լինելու վրայ, ասել է, թէ պարզ ըմբռնողութիւն չու

յին գրեցինք պատկերը չօծվելու համար, մենք գիտեինք {նոցա} սիրտերն ցավելուն, ամմա ինչ անինք, որ օրենքը չի

իս իրենց, որ ատոր համար սիրտերն թող չի ցավի, նա {նոցա} շատ կսիրե եւ այլն: Մեր ամենայն ընտանյացը եւ

ւթիւն), որք գիտեն մանաւանդ զի էին սովորութիւն է {նոցա}, ընդ ենթարկիլն որպիսի եւ իցէ նեղութեան, ցուցանե

թին, զի մի՛ խտրութիւն ինչ ծագեսցի ընդ մէջ իւր եւ {նոցա}: Յետ այսր ամենայնի ես ընդ այլոց հոգեւորականաց

ան լատին եկեղեցւոյ Թաղանրօգու, որպէս եւ քահանայն {նոցա} յաւուր միում ասացեալ է արժանապատիւ Պօղոս քահանայի

Խազարոս աղաչէն գիր առի Յակոռիցկիէն, եթէ գիր գրիք {նոցա}, բարեւ արեք, ես ժամանակ չունիմ գրելու: Ողջ լեր

ղներն ինձ ասեին, թե Ղազարոսը հայի սեր չունի, ես {նոցա} խոսքով քեզ այդպիսի նամակ չէի գրեի, պատճառ, որ ի

չսիրելս կարելի է այն բանից են դուրս բերել, որ ես {նոցա} մոտ գնացած եկած չեմ, ես չեմ կարող ամեն օր ամենի

իմ ծնողացս տրտմության, ինչո՞վ ես անարժան եմ եղել {նոցա} որդիությանը - օտար տեղ գեշ անունս լսե՞լ են, թե ն

ա որդիությանը - օտար տեղ գեշ անունս լսե՞լ են, թե {նոցա} անունը կոտրել եմ կամ բամբասանքի տեղիք եմ տվել: Կ

ը, որ նոքա ինձ չեն տեսնուլ այստեղ, երկրորդ, ես {նոցա} մոտ գնալ-գալ չունիմ: Ողջ եղեք եւ աստված քեզ կատա

՞նչ հնար կար, որ առանց նվիրական երգերի կատարվեին {նոցա} պաշտամունքը: Այժմուս մեր լեզվի վերանորոգությա

Սիրելի Գայանե քրոջս եւ Ռափայել Գավրիլիչին, բոլոր {նոցա} աղջիկներուն: Լսել եմ, երկու աղջիկ ունին որպես թ

մեջ պիտո է փտած պապական աբեղաների ձեռքով մտանե: {Նոցա} լույսը խավարից շատ վատ է, վասն որո թող յուրյանց

տալ, որ այդ հարվածը ստանանք. հայտնի բան է, այդ {նոցա} աչքը ծակում է եւ ծանր բան է հրապարակով ծրագրի մեջ

ուր կարծիքը թշնամիների խայտառակության համար: {Նոցա} միակ հույսն է, որ օրագիրը խափանվի, բայց դուք պի

նն մանեթ եւ կես: է Որքան տոմսակ կարողանաք ցրել, {նոցա} բոլորի հասցեքը եւ ստորագրության գները կարող եք ու

ղ այնտեղ տեսանեն նոքա խայտառակության հանդեսը, ես {նոցա} ցույց կտամ յուրյանց հոր հարսանիքը. հանգիստ կացի՛

րակության եւ թե անգլիական մեծամեծների, պիտի գնան {նոցա} մոտ եւ նորանց պիտի ընդունեն յուրյանց մոտ եւ այսպե

նեն յուրյանց մոտ եւ այսպես անդադար գործ ունենալով {նոցա} հետ, չեն կարող խոզի նման բնակվել Հնդկաստանում,

յքերի, թե կառավարության եւ թե յուրաքանչյուր տարի {նոցա} եկամուտը ստանալու վերաբերյալ հաստատ տեղեկությունք

գծագրված էր ուրախություն եւ խղճի հանգստություն. {նոցա} ճակատը փայլում էր արժանավոր պարծանքով: Կեցցե

մնացած Ֆրանսիսկոս Երկրորդին, փակված են այնտեղ եւ {նոցա} առաջնորդում է մայոռ Ֆեռգուլան: Մեսսինայի քաղա

անց ամենայն բացառության, խորտակված են այժմուս եւ {նոցա} փոխանակ դրվում է Վ. Էմմանուելի անվանագիրը: Ամեն

ն պաշտոն վարելուց, կան դեռեւս յուրյանց տներում: {Նոցա} եկեղեցին խլված է եւ գտանվում է այլ կրոնավորների ձ

ետութեանն Անգլիոյ, ամենայն գործ սկսանի ընդ ձեռն {նոցա} եւ նոցա քննութեամբ եւ դատողութեամբ մտանէ յատեանն

ն Անգլիոյ, ամենայն գործ սկսանի ընդ ձեռն նոցա եւ {նոցա} քննութեամբ եւ դատողութեամբ մտանէ յատեանն ՚ի լուր

ն ելանել յանդիման դատաւորաց Սուպրիմ Կորտի, քանզի {նոցա} գործ է, ասէր, վճռել կտա՞կ իցէ թուղթն այն, թէ պ

բայց անդր քան զայս արժանի զարմանաց անյաջողութիւն {նոցա}: Որ ինչ զհրիտակէ Սարգիս Ծատուր Աղաւելեանի,

նազան եպիսկոպոսաց եւ զառաջնորդաց իւրեանց, ի թիւս {նոցա} զաւելու այժմիկ եւ բողոք մերազանց պանդխտելոց ի Կալ

թշուառացելոյ եւ առաթուր կոխելոյ, քանզի ուխտեալ է {նոցա} սպաս հարկանել ազգին, կամենայն թողուլ, այլ զնա ո

անաց յիմում ներկայութեան հաստատեաց եւ վճռեաց տալ {նոցա} ըստ պատկանելոյն զառանձին թուղթ լրացեալ երեսփոխանո

եմ դոցա վերայ, կամ պախարակելով անցանեմ հարեւանցի {նոցա} մօտով. ոչ, այդ պակասութիւնքը ծակում են իմ սիրտը

րութեամբ վաստակում են, եւ ամենակալ Տէրը օրհնել է {նոցա} վաստակը: Երբ աւարտեցի խօսքս, Պ. Խ. վեր կա

հաց ուտել հանգիստ, ամեն մի չնչին բան վրդովում էր {նոցա} փոքրիկ հոգու խաղաղութիւնը, ծառի տերեւների շարժող

ուղղութիւն հոգու: Եւ այդ պատճառը պիտոյ էր որոնել {նոցա} կազմուածքի՞ մէջ ֆիզիկաբար, թէ լոկ բարոյական պատճ

զրպարտութեան պարսաքարեր եւ թուք ու մուր արձակուեն {նոցա} վերայ։ Ո՛վ Պարոններ, ազգը այս տեսակ կրթութիւն չ

աստէ նորանց սնուցանելու համար, թո՛ղ հաց պատրաստէ {նոցա} ապրուստը ապահովելու համար, ապա թէ իրաւունք կը ստ

մնում անտարբեր վիճակի մէջ. զարթած, թէ չզարթած, {նոցա} հոգեկան ընդունակութիւնքը, այնուհետեւ շատ անգամ պ

ում եմ այն, ինչ որ կայ շինականների մէջ եւ ինչ որ {նոցա} կենդանի լեզուովը լսում եմ նոցանից: Աւանդութիւնը

ս կարող եղբայրակիցներին, ջերմացո՛ւր քո կրակով եւ {նոցա} սիրտը մեր անտէր ազգի վերայ եւ հաւատա՛, որ շնորհա

չունենայ Կուրանը։ Ինչո՞ւ համար. նորա համար, որ {նոցա} կրօնի աղբիւրքը գտանւում են այդ գրքերի մէջ, իսկ մ

ն գանձարանից առանց վճարի, իսկ ունեւորքը կարող են {նոցա} տրուած հողերի վերայ շինել տներ, խանութներ, շտեմ

ններ, գործարաններ եւ ամենայն բան, որ ցանկալի էր {նոցա}, իւրեանց ծախքով, ամենեքեան առհասարակ ազատ մնալո

ուրս եկած Հայերի հոգեւոր հօտը, եւ թոյլ ենք տալիս {նոցա} եկեղեցիք ու զանգակատունք շինել՝ ազատութեամբ կատա

ցիք ու զանգակատունք շինել՝ ազատութեամբ կատարելով {նոցա} մէջ իւրեանց օրէնքի պէս բոլոր եկեղեցական կարգերը,

ստանական գործողութենների մէջ, ունէին միայն լինել {նոցա} պաշտպանքը եւ հովանաւորքը: Բայց երբ որ այս կամ այ

զիրեանի ձեռքով տուեց ՄԵԶ ամենահպատակագոյն խնդիր, {նոցա} իրաւունքները եւ առանձնաշնորհութիւնքը, պարգեւած ի

rosis), եւ դորա յառաջանալու պատճառը ճանաչւում է {նոցա} նստողական կեանքը, որից պատճառւում է եւ արիւնի ան

րիմում կենակից լինելով Թաթարների հետ, վեր է առել {նոցա} շատ սովորութիւնքը, որ մինչեւ այսօր եւս պաշտում է

ցած են, եւ Յիշատակարանիս գրողը շատ անգամ խօսած է {նոցա} հետ: Այժմ գուցէ մի կամ երկու մարդ ծերունիք, մնա

իմիայն Ֆրանսիայի Մարսէյլ քաղաքի մէջ, այն ժամանակ {նոցա} շահաստացութիւնը կրկնապատկուելու էր, անշուշտ: Եւ

եւ միաբան ուժով սկսէին գործ կատարել, այն ժամանակ {նոցա} հաշուատունքը Նախիջեւանի եւ Մարսէյլի մէջ, առանց ա

առասիրութիւնը եւ խաւարասիրութիւնը մեծ էր, քան թէ {նոցա} Հայութիւնը եւ ազգասիրութիւնը: Պարզ երեւում է ահա

տակը: Դորա հակառակ՝ ճշմարտութեան զինուորների եւ {նոցա} առաջնորդի անունները վառվռուն աստղերի նման փայլելո

րկու հակառակող բաժինները՝ ճշմարտութիւն քարոզելով {նոցա}, որ նուիրելով իւրեանց անձը ստութեան եւ խաւարի սպ

ւգութեամբ պատասխանելով՝ արդեօք բորբոքելու չէի՞նք {նոցա} դէպի մեզ ատելութեան փայլակները։ Ի՛նչ փոյթ, միան

ր յարգութիւնը, այլեւ անարգելու եւ, խայտառակելով {նոցա} խարդախութիւնը, հալածելու եւս: Սուտ ազգասէրքը,

մէջ: Շահասիրութիւնը: Սուտ ազգասէրքը եւ միւս {նոցա} ընկերքը, որոնց անունները քանի անգամ կրկնեցի, լա

լով սուտ ազգասէրների ուղղութեամբ, առաջնորդուելով {նոցա} ձեռքով, արդարեւ այս րոպէիս բացարձակում է իւր խար

մ էք ձեր համար, եկէք մեր մօտ... Ձեզ հարկաւոր չէ {նոցա} դեղը... Թանգագին է, մեք աւելի՛ դիւրին գնով մկնդ

էջ վաստակում են Հայոց ազգի սուտ ազգասէրքը եւ միւս {նոցա} ընկերքը. փառք եւ պարծանք դոցա: Եւ մատենագրո

րոզիչներից, որպէս ազգի անարգողներից եւ չընդունել {նոցա} գիրը կամ բանը"։ Բայց ազգի մէջ, փա՛ռք Աստուծոյ

ին, եւ դուք աշխատում էիք՝ ամրացնելով ձեր ոտքերը {նոցա} ձիւթապատ ուսերի վերայ: Իսկ մեք կը փառաւորենք

ոտաբոբիկ եւ ըստ մեծի մասին մերկ տղայքը որոնում են {նոցա} մէջ կաղին, որ դեռեւս ընկած չէին հաւաքողի ձեռքը:

ի հետեւանքը շատ անմխիթար են, վերաբերութեամբ դէպի {նոցա} գործադրութիւնը որոշեալ ցաւերի մէջ։ Լինդմանը հանգ

լուսաւորութեան աւազան: Բայց թէ ո՛րչափ յաջողեցաւ {նոցա} իրագործել իւրեանց գաղափարը, թէ ի՛նչ հանգամանքներ

սրոպ խնկելի թարգմանիչքը հոգաբարձու եղած չլինէին, {նոցա} աշակերտքը ինքեանք գնացած լինէին Եւրոպա եւ Ալեքսան

թշնամութիւնը դէպի ինձ. ոչինչ յարակցութիւն չունիմ {նոցա} հետ, եւ եթէ ինքը՝ Պ. Իսահակեանցը՝ որպէս մանկա

է՝ Հայաստանի Մուզաները չեն, որ ողբում են, այլ {նոցա} անմահ յիշատակները: Այսպէս չէ կարելի խօսել, որով

եւ հոգու համար ոչինչ հոգաբարձութիւն չենք տեսանում {նոցա} կողմից: Եւ Պ. Իսահակեանցից ջատագոուած գործերը ա

ւստ են եղած դոյն այդ աբեղաների ձեռքով, որովհետեւ {նոցա} մասին, բայց ոչ նոցա օգտի համար, խօսում էր այնտե

աբեղաների ձեռքով, որովհետեւ նոցա մասին, բայց ոչ {նոցա} օգտի համար, խօսում էր այնտեղ Ղազարը, ինչպէս երե

նում է երանաշնորհ, բազմերախտ եւ սրբազնագործ, եւ {նոցա} գործը՝ յիշատակ ճշմարիտ ազգասիրութեան: Իմ աչքում

ը են բազմերախտ, երանաշնորհ եւ սրբազնագործ, թո՛ղ {նոցա} բարեխօսութիւնը անպակաս լինի պարոն Իսահակեանցի գլխ

՞նչ պիտոյ է առնել. երեւի այդպէս նախասահմանուած է {նոցա} վիճակը: Պարոնը իւր ներկայ յօդուածի վերջումը, կա

է, թէ միայն սիրու գնով կարող էր Լէոնորան ստանալ {նոցա} փրկութիւնը: Լէոնորան երկբայում է... Բայց, մտած

Իսկոյն գնում է նա բանտ եւ յայտնում է Մանրիկօյին {նոցա} ազատութիւնը։ Մանրիկօն, իմանալով ազատութեան պայմ

Առհասարակ, շնորհակալութիւն այդ ուսանողներին {նոցա} գովանի ցանկութեան համար եւ թէատրոնական բեմից դաստ

տեսանել եւ լսել թէատրոնական բեմից։ Այդ կը լինէր {նոցա} համար մի նոր զարկ, մի նոր շարժառիթ յառաջադիմութե

նձինք եւ թեւ ու թիկունք դառնան մեզ, որպէս եւ մեք {նոցա}: Դարձեալ մի այլ նամակ ստացայ Պ. Գամառ-

ինձ նամակ գրել, եթէ ես եւս յանձն առնում նոյնպէս {նոցա} գրել, բայց արի տե՛ս, որ նոքա շատ են, իսկ ես՝

է. ապա ի՛նչ կը լինէր իմ վիճակը, եթէ ես չիմանայի {նոցա} լեզուն, եթէ հարկադրուած լինէի մի միայն կովի նման

, եթէ հարկադրուած լինէի մի միայն կովի նման նայել {նոցա} երեսին: Այսպէս ութ ժամը կը լինէր, մի պատանի

լ արիւնահեղութեան, բանտի, հալածանքի, կապանքի, {նոցա} համար, որ ընկել էին այդ իւրեանց չպատկանած իրաւու

լով մի անցքում, ձեռք է ձգում մարդիկ եւ վարւում է {նոցա} հետ, ինչպէս հրամայում էր նորա թշուառ հոգին եւ ամ

բան է, մի՞թէ Հայք լեզու չունին: - Անպիտան է {նոցա} լեզուն, անկիրթ եւ անմշակ, բայց մեր լեզուն՝ կոկ

այց ես թողնում եմ նորանց, մինչեւ որ մի փոքր նստի {նոցա} ջերմութիւնը, որպէսզի սառն աչքով կարողանամ նկատել

երմանիայի մտածող եւ փիլիսոփայական պատկերից, մինչ {նոցա} հետ միասին աչքիս առաջեւ են գալիս աւերակ Հայաստանը

նւում է օդը՝ քննելով մի որոշած տեղի շրջակայքը եւ {նոցա} յատկութիւնքը եւ որակութիւնքը, որ անմիջապէս ազդեց

րծանութիւնը եւ ամայութիւնը, բայց չենք լսում, թէ {նոցա} շինութիւնը այժմեան ժամանակումս ինչ խորհուրդ ունէր

կամ լինելութեան չլինելու հաւասար վիճակը նիւթ լինի {նոցա} ողբերին եւ լացին: Թո՛ղ աշխատին դպրոց շինել, աշա

այ Փարիզում եւ Հայկական Մուրադեան վարժարանին, եւ {նոցա} մասին միտք ունիմ առանձնապէս խօսել, մանաւանդ՝ այ

Այն ամայացած տները, որոնց մէջ մնացել են այժմ {նոցա} նախկին բնակիչների պատկերքը եւ կահ կարասիքը, այն

դովիկոս Տասնեւվեցերորդը եւ Մարիա Անտուանետտան... {Նոցա} կտրուած գլուխների յար եւ նման մոմեղէնքը տեսած էի

նուած անկարգութեան պատճառով: Շատ եւ շատ ցաւելի է {նոցա} վիճակը եւ ցանկալի էր, որ ազգը մի փոքր կարեկից լի

ակը եւ ցանկալի էր, որ ազգը մի փոքր կարեկից լինէր {նոցա} ՝ վճռելով նոցա ապագան եւ կորզելով այն վհատական դր

էր, որ ազգը մի փոքր կարեկից լինէր նոցա՝ վճռելով {նոցա} ապագան եւ կորզելով այն վհատական դրութեան միջից,

ցաւում ենք եւ Խորէն վարդապետի վերայ՝ քաջ գիտելով {նոցա} դրութիւնը եւ հայեացքի, շատ անգամ գուցէ ակամայ,

ար Հայ մատենագրաց " մակագրութեամբ եւ բաժանւում են {նոցա}, որոնք յառաջուց գրուած էին այս հրատարակութեան բա

տ, ինչպէս ուրիշ կառավարութենների հետ, ուրեմն եւ {նոցա} օգուտը կապուած չէ մի վնասի հետ, որ պիտի վերաբերո

չափ սիրելի Հայերը չկամին, որ եղբայրաբար խօսելով {նոցա} հետ, խնդրէինք վերացնել այն տգեղութիւնքը, որոնց

ս չեմ կերել, չեմ վատնել, այլ որքան վաճառել եմ, {նոցա} բոլորի արծաթը քեզ հասացանելով եւ այն քսան հազարին

անալու չէ առնել այդ բաները, ուստի պիտի բորբոքուի {նոցա} մէջ անմիաբանութեան եւ գժտութեան բոցը... Այդտեղ ո

... Ինձ հարկաւոր է այդ, ես... դեռեւս կը ծիծաղեմ {նոցա} երկուքի վերայ եւս: Չորրորդ՝ Բէգզադէն բարերա

ո կողմից. այդքան տարի ծառայելու վարձը... - {Նոցա} ծնունդը չորանայ, նոքա իմ տունն են քանդել, - ասե

անչում է իւր ապրանքի համար վարձուած սայլորդները, {նոցա} եւս պատուիրում է, որ չհամարձակուին ապրանքների հե

այն ժամանակ սուրբ պարտականութիւն կը համարենք դնել {նոցա} առաջեւ Բէգզադէի ամբողջ եւ լիակատար վարքագրութիւնը

նաների հետ՝ ամենայն րոպէ իշխանութիւն գործ դնելով {նոցա} վերայ: Apropos. մի անգամ հարցուցի մի աբեղայից,

propos. մի անգամ հարցուցի մի աբեղայից, թէ ինչ է {նոցա} իրաւասութիւնը քահանաների վերայ, ինչո՞վ բարձր են

թէ միայն չեն կորուսել իւրեանց բարօրութիւնը, երբ {նոցա} ազգը ենթարկուել է մի թշուառ յեղափոխութեան, այլ մ

ը պարտական են բանալ մանուկների միտքը, պինդ տնկել {նոցա} մէջ ազգութեան սերմը, վառել նոցա սրտում Հայութեան

տքը, պինդ տնկել նոցա մէջ ազգութեան սերմը, վառել {նոցա} սրտում Հայութեան կրակը, մի խօսքով՝ կատարել այն

եր: Հայ կանա՛յք, ձեր պէս չէին ձեր մայրերը. {նոցա} սիրտը զարկում էր ազգութեան համար։ Ազգին հասած հա

նացի կերպարանքի տակ եւ երբէք չկամեցան, որ նայէին {նոցա} վերայ որպէս մի խաղալիկի կամ որպէս մի հագնուած, զ

Հայոց ընտիր որդիքը զոհ գնացին պարսկական վիշապին, {նոցա} մայրերը, կանայքը, քոյրերը եւ դստերքը պակաս չերե

նց պիտոյքը եւ աղախիններից չպաշտուեցան. մարդ չկար {նոցա} ձեռքին ջուր ածող կամ այն պարզ կերակուրը եփող, որ

առագաստները նորահարսների, եւ սարդի ոստայն պատեց {նոցա} նախկին շքեղութեան վերայ: Շատ ձմեռներ անցան, շատ

վերայ: Շատ ձմեռներ անցան, շատ գարուններ եկան, {նոցա} հետ միասին՝ եւ գարնան ծիծեռնակներ, բայց նոցա տղ

, նոցա հետ միասին՝ եւ գարնան ծիծեռնակներ, բայց {նոցա} տղամարդիկը յետ չդարձան, նոքա իւրեանց այրիութիւնը

ոքա վաղ ուրեմն կորա՛ծ են մեր համար, կորա՛ծ են եւ {նոցա} զաւակները: Նոցա Հայութիւնը գուցէ երեւում է նորան

րա՛ծ են մեր համար, կորա՛ծ են եւ նոցա զաւակները: {Նոցա} Հայութիւնը գուցէ երեւում է նորանից, որ տարին մի

մ են օտարի լեզուով: Մեք վերջացրել ենք մեր հաշիւը {նոցա} հետ։ Թողնում ենք, որ նոքա լողան իւրեանց քրինօլի

ւ անմերժելի պարտականութիւն կայ ձեր վերայ՝ նմանել {նոցա} եւ հասկանալ ձեր խորհուրդը: Դուք ստեղծուած չէք,

տունկը եւ ծնողական սուրբ իրաւունքներով պարտք դնել {նոցա} վերայ նոյնը՝ աւելի աճեցուցած, տալ իւրեանց զաւակ

լ նոցանից եւ ազգութիւնը, լեզուն եւ կրօնը յանձնել {նոցա} որպէս մի սրբազան եւ անկողոպտելի աւանդ՝ կտակելով

ստկութիւնը, այս դարու մարդասէր հոգին դարմանում է {նոցա} վէրքերը եւ, բռնելով ցանկացողի ձեռքից, հանում է

երը։ Ձեր պարծանքը եւ յիշատակը են ձեր զաւակները: {Նոցա} ձեռքով եւ նոցա արժանաւորութեամբ պիտի փառաւորուին

նքը եւ յիշատակը են ձեր զաւակները: Նոցա ձեռքով եւ {նոցա} արժանաւորութեամբ պիտի փառաւորուին եւ անմահանան ձե

րուին եւ անմահանան ձեր անունները. սորա հակառակ, {նոցա} անարժանութեամբ պիտի մեռանին եւ ոչնչանան: Երա

ինք յարգել մեր ազնուամիտ թղթակիցքը՝ պատասխանելով {նոցա} հարցմունքին, բայց ֆիզիկական անկարելութիւնը՝ առա

ահպանեցին ազգի գոյութիւնը, եւ մեր համար սուրբ են {նոցա} յիշատակքը: Այս երախտագիտական զգացմունքի չափով,

, որ իւրեանց կրօնը կամ դաւանութիւնը վնասակար չէր {նոցա}, որ կամ դրացի էին Հայաստանին, կամ տիրապետել էին

անում էր միմեանցից այդ ազգերը, որպէսզի հեշտ լինի {նոցա} այնուհետեւ կուլ տալ խե՜ղճ Հայաստանի որդիքը: Այս

գործի համար եւ, երբ նոքա հաւաքուին, կ՚առաջարկեմ {նոցա} այն բոլոր վկայութիւնքը, որոնց վերայ մտածում են Հ

աստիճան առ աստիճան եւ զգուշութեամբ կը սկսեմ բանալ {նոցա} իւրեանց մոլորութիւնքը՝ մեղադրելով նորանց եւ Յովհ

ը չընդունելով) մեռածների համար, որ Աստուած ներէ {նոցա} անգիտութեան մեղքը: Հրաժարական ողջոյն տալով Թ

ազգայնութեան նեղ շրջանակը, միւս կողմից չէ պիտոյ {նոցա} ձեռքից թողուլ ընդհանուր լուսաւորութեան լայն ասպար

գամս ուրիշ բաների վերայ խօսել, ըստ որում, առանց {նոցա} եւս բաւական ձգուեցաւ բանի ընթացքը: Բայց եւ այնպէ

Թողէ՛ք մեռելներին թաղել իւրեանց մեռելները. {նոցա} արեւը մտած է, իսկ դուք կենդանի էք եւ ապագայի արշ

իւրեանց ֆերմերից, քանզի, եթէ սա զլանայ գործ տալ {նոցա}, մշակը պիտի սովամահ մեռնի. ո՞ւր գնայ եւ ի՞նչ գո

ատ է, թո՛ղ լինի այն անհատը Ներոն, Կալիգուլա կամ {նոցա} աշակերտ մի պոլիտիկական աւազակ, բնաւ սարսափելի չէ

ս լուծել՝ առանց հող տալու շինականին: Երկիր չտալ {նոցա}, ասել է 23 միլիոն ժողովուրդ օրական հացի կարօտ ձգ

, պիտի պատերազմի սարսափելի զօրութեամբ: Երկիր տալ {նոցա}, ասել է բովանդակ ազնուականութիւնը յարուցանել կառ

ր գիւղական հասարակութեան եւ ընկերութեան, համեմատ {նոցա} թուին, այնպէս, որ այդ հասարակութիւնքը, մինչեւ

մբութիւն անուանել: Կառավարութիւնը զէնք գործ դրեց {նոցա} վերայ, բայց սպանուածների արիւնը ոռոգեց եւ աճեցու

իշ զօրութեամբ շարժին, վարձկան են այդ զօրութեան: {Նոցա} շահը այն է, որ հազիւ հազ ապրում են, բայց նոցա կ

: Նոցա շահը այն է, որ հազիւ հազ ապրում են, բայց {նոցա} կեանքը զոհուած է զօրութեան շահին: - Կա՛ց,

գլուխ ես եղած, որ մինչեւ այժմ չհասկցար: Ապրանքը {նոցա} ապրանքը չէ՞... - Հերիք է, լսիր: Քո բոլոր

մ վաճառականութեան՝ պանդխտանալով օտար աշխարհում: {Նոցա} կեանքի շաւիղի վերայ եւս չկան ծաղիկներ եւ վարդեր,

մ ենք այս թշուառութեանց պատկերները նկարագրելուց: {Նոցա} ահարկու կերպարանքը սարսափ են բերում մեր վերայ: Ա

իւն, միմիայն այն պատճառով, որ ինքեանք Հայ էին: {Նոցա} վաճառականութիւնը ազգային չէ՛, եւ ազգի ընդհանուրի

հարստանան: Զուգահեռաբար սորա հետ կը լայնանայ եւ {նոցա} գործունէութեան ասպարէզը: Եւ որքան ասպարէզը լայնա

րծարանատիրոջ եւ կամ միջնորդի ձեռքում: Զօրութիւնը {նոցա} մօտ է, որովհետեւ նոցա մօտ է վաճառականի պարտքի մա

նորդի ձեռքում: Զօրութիւնը նոցա մօտ է, որովհետեւ {նոցա} մօտ է վաճառականի պարտքի մատեանը կամ մուրհակը: Մի

բազմութիւնը ազգ ճանաչելով՝ շատ անգամ ուրանում են {նոցա} սերունդի գոյութիւնը: Փիւնիկեցիք չկան, կամ այնին

աւերիչ ոյժերի ազդեցութեան եւ քանի որ կարողանում է {նոցա} դէմ դնել, պահպանում է իւր անձը՝ ապրում է: Բայց

արուելով արտաքին ոյժերից, մեռնում են, եւ ինչպէս {նոցա} կազմուածքի մէջ մտած նիւթերը, լուծուելով կազմուած

եւ առհասարակ գլխիվայր հասկացողութիւնք պաշտելի են {նոցա}, խորամանկութեամբ օգուտ են քաղում նոցա թուլութենի

պաշտելի են նոցա, խորամանկութեամբ օգուտ են քաղում {նոցա} թուլութենից, տիրում են նոցա վերայ եւ նոցա անունո

եամբ օգուտ են քաղում նոցա թուլութենից, տիրում են {նոցա} վերայ եւ նոցա անունով ներգործում են, միմիայն իւր

քաղում նոցա թուլութենից, տիրում են նոցա վերայ եւ {նոցա} անունով ներգործում են, միմիայն իւրեանց անձնապահո

ելով, պիտի իմանալ որեւէ աշխարհի պաշտօնեա՞յքը կամ {նոցա} գահերէ՞ցը: - Ճի՜շդ: - Ինչո՞վ ապահովու

ուսանել, թէ ոչ: Սակայն չէ պիտոյ աչքից հեռացնել {նոցա} քաղաքակրթութեան տարբերութիւնը մեր հասկացած քաղաքա

ւթիւնը մեր հասկացած քաղաքակրթութենից: Բանդերը են {նոցա} դպրոցները, պօլիցականք եւ ժանդարմը՝ դաստիարակներ

ն կշիռը եւ նոյն իրաւունքը պիտի լինի տէրութեանց եւ {նոցա} ստրկացած ազգերի մէջ: Դու կամենում ես քո հաւասարա

ր: Այսօր ճնշուած մարդերի համար ազգութիւնն է {նոցա} միակ դրօշը, որ կարող է բացուիլ բռնակալութեան ընդ

ր փոշով ծածկուած յիշատակարանների վերայ բաբախում է {նոցա} կուրծքը, եթէ նոցա ազգութեան հասկացողութիւնը իւր

շատակարանների վերայ բաբախում է նոցա կուրծքը, եթէ {նոցա} ազգութեան հասկացողութիւնը իւր սկիզբը առնում է անց

աստ աճում է, ապրում է եւ բազմանում է, հետեւաբար {նոցա} բերքը եւս, այսինքն բուրդը, մորթը, միսը, կաթը

մեր քարոզութիւնը: Երկիրը եւ բերքերը քաջ ծանօթ են {նոցա}, եւ անծանօթների համար պատրաստ են իւրեանց գոյութե

նձին պիտի կազմեն քո նման գերդաստան: Իւր կարգով, {նոցա} քեզնից ստացած բաժինքը պիտի բաժնուին նոցա զաւակներ

կարգով, նոցա քեզնից ստացած բաժինքը պիտի բաժնուին {նոցա} զաւակների մէջ, որ ասել է, թէ քո թոռներին, քո ո

անչիւրը կը հասնի իմ կարողութեան չափին. այնպէս եւ {նոցա} որդիքը եւ այլն եւ այլն: - Եթէ հանգամանքները

գուցէ ուղիղ լինէր քո ասածը, գուցէ քո որդիքը կամ {նոցա} սերունդը ապահով լինէին: Բացի սորանից, ուր չկայ

ռանգները նոյնպէս հարստանային, ինչպէս հաստացել էր {նոցա} հայրը, այն ժամանակ բիւրաւոր պիտի լինէին հարուստն

այնքան բարձր կանգնած են, որ մարդը հող եւ մոխիր է {նոցա} առջեւ։ Բռնակալները սեպհականութիւն են պահանջում

նը, այլ քրիստոնէավայել բարի նախանձով հետեւում են {նոցա} օրինակին: Բայց այն խնկելի մարդերի բարի խորհ

տնի է: Արդ, աստանօր վերն յիշեալ սամատէրերիցն եւ {նոցա} կողմանէ տեղս եղեալ վէքիլներիցն, որ իմ կտակակատար

ուրեք, բայց գուցէ ոմանք յայտնեսցին, յայնժամ եւ {նոցա} իւրաքանչիւրոցն հինգ ռուփի սքայ սալամաթի տացեն մի

ն ի ներքոյ կառավարութեանս պահելով իբրեւ ի կողմանէ {նոցա} գործակալ, հաւատարմաբար զամենայն եկամուտն ժողովեց

տարն ժառանգն անուանեալն յիշեալ կառավարչացն եւ կամ {նոցա} օրդնի յիշեալ Տէր Ստեփանոսի եւ ապագայ նորին տեղակա

կամ իմ օրդնին, եւ այլն յիշեալ կառավարչաց եւ կամ {նոցա} օրդնուն, Արդ եւ զայս յայտնեմ, զի այսու զյի

ըստ ամենայնի. այս ինքն յիշեալ կառավառիչքն եւ կամ {նոցա} օրինին իմ կտակակատարաց զգործսն առ իմ ստատն քննեսց

ց, բայց կտակակատարն իմ ոչ երբեք յապաղէ յայտնելով {նոցա} զկերպն եւ զաջողակ ճանապարհն, որով նոքա կարեւոր լ

ահ պատահիցի, յայնժամ ժառանգութիւնս զոր տուեալ եմ {նոցա}, փոխարկվի այսու կերպիւ որպէս ի վայր: Բաժին

նն երկու հարազատ եղբարցս օրինաւոր նախկին զաւակացն {նոցա} ուստեր կամ դստեր՝ ֆի ոմն մին բաժին: Բաժին

բաժինն երկու հարազատ եղբարցս նախկին արու զաւակացն {նոցա}. թէ ունիցի ոչ, իւրեանք ընկալցին, այլ եթէ կտակա

րեանց զոր կրեն ի վերայ բանին իմոյ, տէր հատուցանէ {նոցա} ի հանդերձելումն: Ի յաւարտմանէ գրեցեալ կտակո

ց սիրոյն հանեն ձօն "... - Մի՛ մեղիցէ {Նոցա} ՝ անսէրն անկրօն: Բ. ԱՆՑՔ Ը

տու լինել մեզ, հիմնելով զդպրոցս եւ պաշտպան կալով {նոցա} աննախանձաբար, առանց թեւակոխելոյ յամբիոնն ուսուցչ

արու անտի, ուրեք ուրեք ՚ի գործ եդին աստուածաբանք {նոցա}: Եթէ ժամանակաւոր առաքումն Հոգւոյն յՈրդւոյ կամ հա

ի Քրիստոս, եւ երկու բնութիւն կը դալան ենք ընդդէմ {նոցա}, որ աստուածութիւնն ու մարդկութիւնը շփոթեալ ըսին

ցիք կարեն համարիլ ուղղափառս, ըստ որում պահեալ էր {նոցա} միշտ եւ ընդ ամենայն տեղիս զմի եւ նոյն վարդապետութ

չ կամիք, թէ արասցեն ձեզ մարդիկ, արարե՛ք եւ դուք {նոցա}. ասէր երբեմն վարդապետն տիեզերաց: Քրիստոնէութիւն

, եւ սովին ստրկասցի անբնական կամաց եւ ցանկութեանց {նոցա}, ուսանելով ընդ նմին լռելեայն, եթէ ամեն այն օրէն

ցանկութեանց ազգին, այլեւ ի վերայ գոյից եւ ընչից {նոցա}: Ըղձանայաք, սապէս տեղեկանալ, որո՞վ արդեօք զանա

կ այդպիսեաց արձանագրեմք ՚ի պատմութիւն ՚ի նախատինս {նոցա}, ՚ի համար Հերոստրատեանց: Զայս նամակ, ուղղ

են զիս բնաւ թէ եւ եղէց յաւիտեան։ Այլ մինչ աւուրց {նոցա} օձ զիւր տուտ խածեալ բոլորակ Զառամութեամբ պար

Ծաղկում են ճոխ աւաններ. Թէ զինուորն է {նոցա} պաշտպան, Կան այն տեղ խաղ, պար, երգեր.

. Բայց որ գո՛նէ մի գաղափար Դու ունենաս {նոցա} վրան, (Թէ եւ այս տեղ իւր տեղը չէ) Բա

են, Թէ ուսանողներն դատարկ մարդիկ են, {Նոցա} պատասխան ես կ՚ասեմ այսօր, - Այդ կարծեաց տէր

Այդ պատճառով էլ ուսանողները Դատարկ մարդիկ են {նոցա} աչքումը։ ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (I) Անցան օ

Ունին կտաւ լոկ պատանք։ Երանի՜ թէ {նոցա} համար Այս գէթ լինէր մշտական. Չէ՛, կը

իշելով արդեօք մի նոր կեանք Առնու Հայաստան - {նոցա} խե՜ղճ այրին: Կեցցէ՛ յաւիտեան այրին Հա

կ, Տիգրանին յիշենք մենք, եղբարք, Նորոգենք {նոցա} փառքը սուրբ անուան, Գուցէ այս կերպով մի ստ

ն սրտիս բիւր հազար նետեր. Իմ պաշտօն թուեցաւ {նոցա} հակառակ Երբ սփռում էի սուրբ սիրոյ սերմեր։

վ, տխրութեամբ, կարծես բազմեցան. Իսկ {նոցա} մէջտեղ մի մարդ էր բազմած, Պաշտօնին յարմար զ

թեամբ, իւր հակառակորդը դատապարտել, մանաւանդ եթէ {նոցա} հայեացքը օգտակար չէին ինքեան: Թող Հ. Սարգսի համ

մանաւանդ այդպէս շատերի վրայ եւ թող չկարծուի, թէ {նոցա} կարծիքները, ինչպէս այժմ, նոյնպէս եւ առաջ կշիռ ո

կշիռ ունէին մեր աչքում։ Չէ՛, առաջ էլ նայել էինք {նոցա} վրայ որպէս դատարկ հողմարածութեան վրայ։ Որքան մեզ

զդել նաեւ մեր ընդդիմախօսների լեզուի վրայ, թերեւս {նոցա} կողմից բոլորովին ակամայ եւ առանց գիտնալու։ " Հիւ

եւ, զարմանք չէ, եթէ ժողովուրդը աւելի հասկացել է {նոցա} գռեհիկ լեզուն, որովհետեւ այն բոլոր բաները, որի

դ իրենց սքանչելի լեզուով։ Կը տեսնենք այն ժամանակ {նոցա} ուժը եւ կարողութիւնը։ Լեզու հասկանալը միայն բառ

նք եւ կարող ենք ցոյց տալ մեր ընդդիմախօսներին նաեւ {նոցա} անոճ եւ խեղճուկ գրութեանց մէջ, երբ նոքա թարգմանո

Ասացինք որպէս թէ, որովհետեւ իրողապէս այդ բոլորը {նոցա} վերջին աստիճան մայրենի լեզուի մէջ խեղճութեան արդի

ն, թէ մենք չենք ուզում կամ ծուռ աչքով նայում ենք {նոցա} գրքին կամ օրագրին, քաւ. Մովսիսի հետ ենք ասում,

։ Ուրա՜խ ենք, եթէ այդ կերպով եւս օգուտ է բերում {նոցա} մեր բամբասված " Հիւսիսափայլը"։ " Հիւսիսափայլի "

նխորհուրդ զեվզէկութեամբ, այլ եւ օգտակար կը լինէր {նոցա} աշխատութիւնը լեզուի մշակութեան։ Մինչեւ այժմ նոքա

ս եւ Վարդիթեր ", բայց դոքա, սրտանց խոստովանելով {նոցա} արժանաւորութիւնը, ասում ենք, ոչ միայն ինչ որ մա

պէս երեւում է, արդարացի պատճառները։ Առաջին՝ թէ {նոցա} գրածները՝ հին եւ մեռեալ լեզուով, անմօտենալի էին

պեցուցանել ընթերցողները, որ ե՛ւ հասկանալի լինէին {նոցա}, ե՛ւ ազդեցութիւն ունենային նոցա հոգեղէն զարգացմա

հասկանալի լինէին նոցա, ե՛ւ ազդեցութիւն ունենային {նոցա} հոգեղէն զարգացման վերայ։ Իսկ թէ Ազգայինքը այդ խօ

րը հասարակ ժողովրդի համար չեն. նա չէ կարող տանել {նոցա} ճշդութեանը, նա չէ ուսել այդ առարկաները։ Իսկ մեր

ը։ Իսկ մեր միջումը եթէ կան եւս նորախօս մատեանք, {նոցա} բովանդակութիւնքը մեծ մասով ուսումնական են։ Չեմ ա

իւնքը մեծ մասով ուսումնական են։ Չեմ ասում այստեղ {նոցա} պակասութիւնքը՝ թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ կարիքների կողմի

նոյնպէս քաջալերել իւրեանց համար աշխատողքը, սրբել {նոցա} ճակատի քրտինքը եւ բարի եւ Ազգաշէն գործերով օրինակ

իսուսեաններին, ) հաւանական եւ շատ բնական է, որ {նոցա} ձեռքը չէր համարձակուելու այսպիսի գործ կատարել, մ

ի քանի անուսումն եւ ռամիկ Հայերի հետ եւ շօշափելով {նոցա} տգիտութիւնը, կարծում են, թէ մեր բոլոր Ազգը առան

հանդէսը, Մուրադեանցի Օրագիրների ներկայ վիճակը, {նոցա} ինչպէս լինելու պարտականութիւնը Վարդապետարան Քրիս

է ընթերցողների հոգին, գրգռում է եւ ջերմացնում է {նոցա} սիրտը դէպի այդ գործի ընդունելութիւնը։ Երկրորդ,

ու գաղտնիքը: Այս պատճառով, շատ անգամ պատահում է {նոցա} խօսել յունական արուեստի յաւիտենական գեղեցկութեան

անալու: Իրաւունք ունի հռչակաւոր Բոկլը դատապարտել {նոցա} այս նեղսիրտ ըստ էութեան, բայց գերմանական հասկացո

անադրութիւնքը, ինչպէս կարելի է ` դադարել միմիայն {նոցա} թերութեանց վրայ, նետելով միանգամայն բոլոր հաստար

ծող փիլիսոփաներին աւելի մօտից, նա տեսնում է, որ {նոցա} բոլորի փիլիսոփայութիւնը փոխառնուած է Անգլիուց, ո

, միտ դնելով պատմութեանը, փախցնում է մի մարդ. {նոցա} զուգաւորութենից ծնում է այս կարդինալը: Սա իւր մա

քեմ եւ ձեր վերայ լաւ հոգացողութիւն կ՚ունենամ: Եւ {նոցա} սիրտը գրգռելու համար միշտ նախատում էր նախկին վերա

նաւորութեամբ, որ միայն իւրայիններին էր սիրում եւ {նոցա} նաեւ ամենամեծ յանցանքը ծածկում. իսկ միւսերի ամեն

ադառնում են դէպի գործարանը: Վերակացուն տեսանելով {նոցա} անհամեմատ սէրը դէպի նա եւ ատելութիւնը դէպի ինքը,

Թո՛ղ աստուածասէրքը ամեն ժամանակ այնպէս ապրին, որ {նոցա} խիղճը չտանջէ նորանց "), աղօթք էր անում՝ ասելո

թեան եւ կերպարանքի պատկերը այս թղթի ձեռքով յայտնէ {նոցա}, որով եւ լուսափայլէ վաստակը իր քարոզութեան, որ

ւսափայլէ վաստակը իր քարոզութեան, որ առաջ արել էր {նոցա} մէջ, որպէսզի չարախօս մարդոց լեզուն կարճանայ, որ

Աստուծու որդիքը մարդոց աղջկերքին եւ խառնակուեցան {նոցա} հետ"։ Ի՞նչ բանի համար, որդոց որդի, մինչեւ

ով գրելու համար ես շա՛տ աղտեղի եմ համարում։ Բայց {նոցա} հայհոյանքի խորհուրդը, մի փոքր առաջ յիշուած, դար

ոյանքի խորհուրդը, մի փոքր առաջ յիշուած, դարձեալ {նոցա} ասած բաներին նման էր, ինչպէս պոռնիկների մեղքը թե

րդապետութիւնքը հնարողների սրտերին դէմ դարձնելով, {նոցա} աղեղները փշրեցին, եւ իրենց փրկարար վարդապետութի

ահատակ Հայոց վարդապետ Գրիգորի մասի՛ն է խօսքս, եւ {նոցա} ՛ նմաններին, որ նո՛յն առողջամտութեան ճանապարհին հ

ապետեցին։ Այս պատճառով եւ մի՛ւս բոլորը եւ ինչ որ {նոցա} մօտ եղած մարդո՛ցը վերաբերեալ, նորա ծառաները, Ա

նայելով այն տգիտութեանը եւ անկարգ վարքին, որ կայ {նոցա} մէջ, արդա՛րեւ արժա՛ն էր, որ ա՛յդպիսի մի աղանդ բ

, այն չարաթոյն մարդիկը, կարծո՛ւմ էին, թէ ե՛ս էլ {նոցա} նման եմ։ Բայց ես չէի դատապարտում ա՛յն պատճառով ո

պաշտօնների հասցնել, ինչպէս եպիսկոպոսութեան, կամ {նոցա} մէջ առաջին պաշտօնի եւ կամ եկեղեցու դատաւորութեան

ւ մի այդպիսի խօսք ինձ չուղարկէին։ Անզգամութիւն է {նոցա} արածը. բայց ես այսպիսի քրտինքով առաջ բերած մեծ վ

ուրի պէս սրեցին իրենց լեզուները եւ իժերի թոյն կար {նոցա} շրթունքի տակ։ Եւ ես, չկարողանալով Սաղմոսերգո

լ թէ խելքով եւ թէ քաջութեամբ լցուած եւ կատարեալ։ {Նոցա} հետ միասին եւ Աբեղենից տիրոջը (ինձ բարեկամ էին ա

. չէ՞ որ ախորժանքով անկաջ դնողների, լսողների եւ {նոցա} խնդրուածքի համար։ Նայեցէ՛ք Յունաց ժողովրդի վրան

համար, խրատի խօսք կամենայ տալ քարոզչին, նայելով {նոցա} դառն խորհուրդներ որոճալուն, իր մէջ քաշելով արգել

ն էլ " ասելով։ Եւ այն օրհնուածը, հեռուից լսելով {նոցա} մահաձայն աղեղների աղմուկը, աղօթեց Աստուծուն եւ շ

անի եղան ընդունելու։ Նոյնպէս յարմար եմ դատում {նոցա} հետ յիշել եւ տէր Աբրահամ եպիսկոպոսը, որում ըստ ձ

եամբ լցուած հմտութիւնը, որ պարգեւել է եւ բերել է {նոցա} շքեղութիւն եւ պարծանք, եթէ կարելի լինէր, նախանձ

զմացուցանել, որ Սուրենայ անապատն ասի, վերակացու {նոցա} կարգեալ զՂազար Փարպեցին -ճարտասան եւ պատմագիր"։

ւմ ենք այսօր մենք՝ մեր նախահարց օրերից հեռացած, {նոցա} սրտերից օտարացած, կորած եւ շուարած որդիքս։ Այս

ը Հռիփսիմեանց նահատակուած տեղերում, եւ երրորդը՝ {նոցա} բնակարանի տեղում, հնձանի մօտ, ուր նահատակուեցաւ

ար խառնելով Թադդէոս եւ Բարթողիմէոս առաքեալների եւ {նոցա} հարազատ յաջորդների արիւնով՝ ոռոգել էին Հայաստանի

է միայն վերաբերենք այդ աշխատութեանց ժամանակին կամ {նոցա} բովանդակած անցքերի ժամանակին։ Իսկ թէ կամենանք գո

ենանք գործի արժանաւորութեամբ դասակարգել, նայելով {նոցա} վրայ որպէս պատմական աշխատութեանց վրայ, ապա ուրեմ

ոսա եւ 'ի տղայութեան ուսեալ էր ինչ ինչ 'ի դպրատան {նոցա}, եւ յետ մահու նոցին աշակերտեալ եղեւ երանելւոյն Ա

, ո՛չ աշակերտ է եղել Մեծ Թարգմանչաց, ո՛չ ուսել է {նոցա} դպրոցում " ինչ ինչ 'ի տղայութեան " եւ կարո՛ղ ենք

անց պատերազմից անմիջապէս յետոյ, գուցէ՝ Աղանն էլ {նոցա} հետ) եւ Յունաստանից վերադարձել է 457-ից յետոյ,

տոյ եղաւ՝ 433 թուականին։ Ո՛ւր կը մնայ Փարպեցուն {նոցա} աշակերտ եղած լինելը, կամ Չամչեանի թէ Վռամշապուհի

մանչաց տեսել էր եւ տղայութեան ժամանակ մի քանի բան {նոցա} դպրոցում ուսել էր ասելը։ Ո՛ւր կը մնայ պ. Էմինի

Փարպեցին Մեծ Թարգմանչաց ո՛չ աշակերտ է եղել եւ ո՛չ {նոցա} հրամանով Յունաստան գնացել. թո՛ղ այսուհետեւ ո՛վ ի

Կամսարականների յարգը, շա՛տ անգամ վայելած լինելով {նոցա} մարդասիրութիւնը, չէր կարող այն աստիճանի ծո՛յլ լի

... Եւ եղեւ բարկութիւն սրտմտութեան Տեառն 'ի վերայ {նոցա} ՝ եւ գնացին... Եւ ահա Մարիամ բորոտեալ էր իբրեւ զ

ձեռագործի։ Սակայն եւ այնպէս չէր նման վկայութիւնն {նոցա} " (Մարկ., գլ. ԺԴ. հ, 55-58)։ " Խռովէ զժող

զո՛հս կռոց իւրեանց, եւ եկեր ժողովուրդն 'ի զոհից {նոցա} ։ Եւ նուիրեցաւ Իսրայէլ Բէլփեքովրայ, եւ բարկացաւ

կացուցին զնա 'ի գործս իւրեանց, յաճախեաց 'ի վերայ {նոցա} բեկումն " (Սաղմ., ՃԵ, համ. 28-29)։ § 44

)։ § 46. " Եւ օրհնեաց Աստուած զՆոյ եւ զորդիս {նոցա}, եւ ասէ ցնոսա, աճեցէք եւ բազմացարուք եւ լցէք զե

§ 58. Սաղմոսիցն է փոխ առնում այս ձեւը. " Սուրք {նոցա} մտցին 'ի սիրտս նոցա եւ աղեղունք նոցա փշրեսցին " (

փոխ առնում այս ձեւը. " Սուրք նոցա մտցին 'ի սիրտս {նոցա} եւ աղեղունք նոցա փշրեսցին " (Սաղմ., ԼԶ, համ.

ւը. " Սուրք նոցա մտցին 'ի սիրտս նոցա եւ աղեղունք {նոցա} փշրեսցին " (Սաղմ., ԼԶ, համ. 15)։ § 59.

ծառայքը պիտի հասկանալ. կամ թէ նորա ի տեղ պէտք է {նոցա} ՞ կարդալ եւ բոլոր յիշուած սրբերին վերաբերել, մենք

լ. Ժ, հ. 39)։ " Եւ առաքեաց Տէր Աստուած հարցն {նոցա} 'ի ձեռն մարգարէիցն. կանխեալ առաքեաց զհրեշտակս իւ

... արհամարհէին զհրեշտակս նորա եւ անգոսնէին զբանս {նոցա} " (Երկր. Մնացորդ., գլ. ԼԶ, համ. 15-16)։

. ԼԶ, համ. 15-16)։ " Եւ առաքեաց Աստուած հարցն {նոցա} զհրեշտակս եւ զմարգարէս իւր... եւ արհամարհեցին զհ

ն, յանկարծակի յանզգաստից եկեալ հասանէին 'ի վերայ {նոցա} իշխանն Անձեւացեաց Սեւուկ անուն եւ իշխանն Մոկաց Յո

ին Սիւնիք եւ ո՛ւր Անձեւացիք. ուրիշ ամենը թողած, {նոցա} մօտակայ Գեղամայ ծովակը եւ Վարագայ սարը շատ անգամ

իւրեանց որպէս զօձի եւ թոյնք իժից 'ի ներքոյ շրթանց {նոցա} " (Սաղմ. ՃԼԹ, համ. 4)։ § 74. Բնագիրը.

ր. 136) մինչդեռ անժխտելի է, որ սարկաւագ էլ կար {նոցա} մէջ, ինչպէս միաբերան վկայում են ե՛ւ Եղիշէն, ե՛ւ

այն թուրքերից փոխ են առնում, այլ եւ ծաղկեցնում են {նոցա} լեզուն։ Սոցանից մինը պէտք է որ տպագրութ

ւշան, Պարսկաստանից յետ բերելով, նորանց յանձնում է {նոցա} մօրը՝ Ձուիկին, մենք չենք ընդունում Վարդանի խօսքը։

նայն զոր ինչ ասաց ի ժամանակին՝ կատարեաց ըստ կամաց {նոցա}... " (Եղիշ. եր. 13-14)։ Թէեւ այս բանը Հայոց օգնութ

լ իւր աշակերտքը գերմանական լեզուի մէջ՝ քարոզելով {նոցա}, թէ այդ լեզուն մանաւանդ լինելու էր նոցա համար բա

արոզելով նոցա, թէ այդ լեզուն մանաւանդ լինելու էր {նոցա} համար բանալի մի այնպիսի լուսաւոր տաճարի, որի լոյ

օթեւանում, որ վաղուց ահա պատրաստել էր նորա որդին {նոցա} համար, որ ճանաչել էին ճշմարտութիւնը, որ էր ինքը

րգելի էին սատանայի աչքումը, փառաւորուած նեռներ, {նոցա} հետ միասին գտնւում են եւ նոքա, որոնք փառաւորեցին

վ աղաղակեցին միաձայն, - ապրի՛ տէր սատանան. բայց {նոցա} ձայնը ոչ ոք ձեզանից չէր կարող լսել, որովհետեւ նո

չէր կարող լսել, որովհետեւ նոքա ուրուականք են եւ {նոցա} ձայնը ուրուականի ձայն, այսպիսին ձայներ լսելու հա

որրորդ օրը ես հաշտեցուցի նորանց այն պայմանով, որ {նոցա} թագաւորը պիտոյ է լինի արքայ, իսկ ժողովուրդը թագա

գերմանացիք. հաւատացնում եմ Ձեր մռայլութեանը, եւ {նոցա} ամէնից շատ նզովեալը եւս պիտանի չէ Ձեր դժոխային թա

: Բայց իտալացիք միանգամայն կանայք են: Ես կապեցի {նոցա} մէջ մի գեղեցիկ դաշնադրութիւն. նոքա երդում կերան

եցին գնացին իւրեանց աբեղաների մօտ եւ խոստովանեցան {նոցա} մեր բոլոր դաշնադրութիւնը: Իսկոյն բոլոր այդ երկչո

. իմ մեծ ու ահագին տպած թերթերը ծակում են անդադար {նոցա} մարմինքը ախտերի աքցանով, կապում են նոցա միտքը խո

անդադար նոցա մարմինքը ախտերի աքցանով, կապում են {նոցա} միտքը խոստմունքով եւ փառքով, ինչպէս շունը մի կտո

ռքով, ինչպէս շունը մի կտոր կաշիով, թելադրում են {նոցա} հակառակուիլ ամենայն բանի եւ ամենայն մարդու, զօշո

ծ ժամանակը ապականում են աչքերը ցեխով. գրգռում են {նոցա} մէջ գործունէութիւն եւ գրգռելուց յետոյ չեն թողում

որ մարդ հանեցի խաղաղ եւ օգտակար գործերից եւ ձգեցի {նոցա} այս բաբելոնեան խառնակութեան մէջ, ուր անտարակոյս

ղայական անմտութենից: Տե՛ս ամբողջ աշխարհը, քննիր {նոցա} լեզուախօսութեան ձեւ ու ոճը եւ վերահասու եղիր, որ

ն ի խուռն աղաղակով գալիս էին դէպի սատանայի գահը: {Նոցա} մէջ երեւում էր Լուկուլլոսը, որ ինչպէս ասացինք,

ժմ ի ժողովրդենէն, կարճեսցի անշուշտ, ընդ շօշափել {նոցա} զմեր ամենեցուն զանօգուտ եւ անշահ արարս: Յայնմհետ

եկան մեր մօտ: - Եթէ շատ հեշտ է որոգայթ լարել {նոցա}: - Ինչպէս եւ իցէ, բայց ես պարտական եմ գնահա

մարդ էր. կողոպտեց բոլոր մեհեանները եւ յափշտակեց {նոցա} կալուածքը, իւր պաշտօնակալութեան մէջ դորա ձեռքը չ

եւ բոլոր գողութեան եւ կաշառքի արդիւնքը վատնում էր {նոցա} վերայ: Թէպէտ շատ մարդիկ կան, որ ունին իւրեանց մ

րագոյն Բրամինը իւր հասակի կարճութեամբ չէր երեւում {նոցա} մէջ, որովհետեւ հանդիսապետը հրամայել էր նորան ծո

. իսկ ինքը տղամարդի պէս գինու թասը ձեռքին կանգնած {նոցա} մօտ, ծաղր առնելով նոցա թուլամորթութիւնը: Յետոյ

գինու թասը ձեռքին կանգնած նոցա մօտ, ծաղր առնելով {նոցա} թուլամորթութիւնը: Յետոյ երեւակայում էր, որ իւր

ում է ոգիների եւ փերիների հետ խօսակից լինել միշտ․ {նոցա} բան ապսպարել, եւ շատ անգամ հաւատացուցած է իւր ըն

ինձ, այժմ դարձել էին իմ աչքում փսխողական փոշի. {նոցա} իմ մօտ ներս մտանելը ատելի էր ինձ, որովհետեւ ընդհ

ւած մարդերին, արդէն հերիք պատճառ են դառնում, որ {նոցա} հոգին ուրախութենից դէպի տրտմութիւն փոխադրուի: Եւ

ւնքը չեն խօսում միմեանց հետ իւրեանց լեզուով, մեր {նոցա} լեզուն չհասկանալուց կարելի՞ է եզրափակել նոցա անբա

մեր նոցա լեզուն չհասկանալուց կարելի՞ է եզրափակել {նոցա} անբանութիւնը, ոչ ապաքէն մեր խօսածը եւս նոցա համա

ակել նոցա անբանութիւնը, ոչ ապաքէն մեր խօսածը եւս {նոցա} համար այնպէս անհասկանալի է, որպէս նոցանը ` մեր հ

յ է, որ Արաբացիք համարուին ամենահին Ալքիմիկոսք, {նոցա} մէջ միայն այդ գիտութեան խորհուրդը էր Ոսկի շինել ո

թէ սարսափելի տարաբաղդութիւն անպատճառ հասանելու էր {նոցա}, գաղտնիքը բանալու համար: Ութերորդ դարու մօտ

ի մետալ, իսկ կերպարանափոխութիւնը, որ գործւում է {նոցա} մէջ կրակի ազդեցութենից, է մի ապացոյց, թէ այդ մե

նչպէս է ապա նորա կարծիքը գուշակողների մասին, կամ {նոցա} գործած գերբնական գործերի մասին, - շարունակեց պ.

ով, լաւ ուսած լինելով ազգերի ներկայ դրութիւնքը, {նոցա} հիման վերայ գուշակում էին նոցա համար գալոց օրերը

երկայ դրութիւնքը, նոցա հիման վերայ գուշակում էին {նոցա} համար գալոց օրերը: Արեւելեան ազգերը, շատ անձնատ

ամ բնական կերպով կատարուելու իրողութիւնը մեկնուէր {նոցա} գերբնական կերպով, կամ դրուէր ֆանտաստիկական շրջան

ական ժամանակ մնացին առանց խօսելու: Այդ միջոցին, {նոցա} միտք հասկացնող միջնորդը չէր աստուածեղէն խօսքը եւ

ալ մետալները հալեցնելու համար: Բաւական չէր միայն {նոցա} հալուիլը, այլ եւ հարկաւոր էր, որ եռ գային․ այս

րովին փշրուել, այնպէս, որ ոչինչ նիւթ մնացած չէր {նոցա} մէջ: Երկաթի գաւազանով խառնելով քուրան, հասկացայ

ժմ. Աստուած կեանք տայ մեր հոգեւորներին, Աստուած {նոցա} շուքը մեր վերայից անպակաս առնէ: Այսպէս էր Մա

քը չեն կարող ասել ինձ, թէ խօսում էի մի բոլորովին {նոցա} անծանօթ մարդու մասին: Ինչեւիցէ: Ահա այս քաղ

, եթէ մկրտութիւն կամ մի այլ հոգեւոր պէտք կատարուի {նոցա} տանը, նոյնպէս չեն մոռանում ժամակոչը: Որքան եւ ի

համար, որի օգուտը անմիջական յարակցութիւն չունէր {նոցա} անձնական շահասիրութեանը: Տեսուա՞ծ բան է Հայերի մ

ւ իրաւունքը պատկանում է միայն պարոնների, այսինքն {նոցա}, որ շատ արծաթ ունին: Միջին դասակարգի մարդիկը,

մենայն բանի վերայ նայում են այն աչքով, ինչ աչքով {նոցա} հայրերը նայում էին, կամ ամենայն բան չափում էին հ

մտանէ հասարակութեան գանձարանը, միթէ օգո՞ւտ ունի {նոցա} անձնական շահասիրութեանը, ուրեմն ի՜նչ հարկաւոր է

սի Թովմասի տուն, առաւօտ եւս այնտեղ էր, ես տեսայ {նոցա} տանից դուրս գնալը: - Շատ կարելի է, - պատաս

ցի վերեւումը, պատուհանից տեսել էին կոմսի մտանելը {նոցա} տուն: Հայերի մէջ մի անսովոր բան չէ, մանաւանդ կա

սին եւս չունին ոչինչ տեղեկութիւն: Այսպէս լինելով {նոցա} դրութիւնը, ի՛նչ զարմանք, որ մի տաղ կամ մի կանոն

ր մի տաղ կամ մի կանոնաւոր երաժշտութիւն տեղ չգտանէ {նոցա} սրտումը. ի՛նչ զարմանք, եթէ սառն աչքով նայեն այս

- Ապա հնուց մնացած տաղերը՞ եւ խաղերը՞: - {Նոցա} եղանակների մեծ մասը թուրքերից է առած․ միւսները,

կամ շարականների մասին ի՛նչ է ձեր կարծիքը: - {Նոցա} բոլորի արմատական բնաւորութիւնը բիւզանդական է, որ

: Մեր թարգմանիչքը ստացան Յունաստանում, եւ ինչպէս {նոցա} բոլոր գրուածների ու թարգմանութենների մէջ տեսանւու

կեց կոմսը: Ազգերի բանաստեղծութեան միակ աղբիւրը է {նոցա} ազգային պատմութիւնը, այսինքն ազգի կեանքը: Ազգայ

օր: Թողած ուսանել բնութիւնը, որով պիտի մեկնուէր {նոցա} մի ամբողջ կարգ հրաշքների եւ պիտի փարատուէին այնու

րա նախկին պարոնը կամ ընկերակիցքը. նա սկսեց նայել {նոցա} վերայ այնպէս, ինչպէս մի մարդ կը նայէր բարձր աշտա

տելի հպարտութեամբ նայում էին ուրիշների վերայ, եւ {նոցա} հայեացքի մէջ կար մի թունաւոր բան, որ հանդիպողի ե

ռով, դուրս քշուեցան դպրոցից, ուր դրել էր նորանց {նոցա} հայրը, ո՛չ այն դիտաւորութեամբ, որ բան ուսանէին

ոցների վերայ եւ բերան սերտած բառերով հաստատում էր {նոցա} օգուտը, առանց ամենեւին գաղափար ունենալու, թէ ի՛

զգացողութեան ընթանալով ձեր դստեր եւ փեսայի հետ, {նոցա} հոգու անդորրութիւնը փոխանակեցիք արծաթի հետ:

կամելով նորա միտքը նորա դէմքի շարժողութենից: {Նոցա} ձեռքի թաթերը, չոր, ինչպէս ոսկր, մատննրը եւ եղո

", իսկոյն այս խօսքի վերայ կատուն, որ քծնում էր {նոցա} ոտքերին, երկրորդ անգամ մլաւեց: Պառաւները այս մլ

րտարութիւնը: Երեւում էր, որ նա երեքից մեծն էր: {Նոցա} մազերը խարտեաշ, երկայն, թափւում էր գանգուրներով

որ համարում էին, թէ աշխարհը պարտական է շարժուիլ {նոցա} չնչին եւ խելացնոր կամքով, եւ թէ նոքա կարող են ամ

այն մարդու վերայ դատաստան կատարել, իսկ ուրիշները {նոցա} վերայ բացի լաւ խօսելուց չեն կարող վատ խօսել, այս

ին երկու ձիաւոր մտան Սուրբ Գէորգի եկեղեցու բակը. {նոցա} փոշոտուած հանդերձներից, երկայնացած մօրուքներից ե

ից եւ իւր աշակերտների ձեռքով բացել է Հայերի համար {նոցա} մայրենի լեզուի եւ դպրութեան ժանգոտած դուռը։ Ոման

նա սիրով յիշել իւր ծերութեան օրերումը՝ ընծայելով {նոցա} իւր կեանքի բոլոր ուղղութիւնը։ Մխիթարը տասն եւ չո

ի քարոզութիւն 'ի մէջ Հայոց, 'ի վանս եւ յեկեղեցիս {նոցա} հանապազորդելով իբր զմի 'ի վարդապետաց նոցա. եւ յե

կեղեցիս նոցա հանապազորդելով իբր զմի 'ի վարդապետաց {նոցա}. եւ յետ բազում դիպուածոց ո՛րպէս եկն 'ի միտս ժողո

՛րպէս եկն 'ի միտս ժողովել զաշակերտս եւ ուսուցանել {նոցա} զուղղափառութիւն եւ զայլ ուսմունս, զի զնոյն յառաջ

նդ բնակին աշակերտքն նորա, թո՛ղ եւ զայլ վանատունս {նոցա} աստ եւ անդ։ Արդ, որպէս նոյն ինքն Մխիթար աբբայ,

տուրք հայրենեաց եւ միանգամայն ստիպող չքաւորութիւն {նոցա} 'ի սկզբան անդ, առիթ եղեւ փօլիթիքայի նոյն իսկ Մխի

ն, եւ ասել զժամ յեկեղեցւոջ ըստ կրօնի եւ ըստ ծեսի {նոցա} եւ 'ի գործ ածել զժամագիրս նոցա թարգմանաբար եւ այլ

կրօնի եւ ըստ ծեսի նոցա եւ 'ի գործ ածել զժամագիրս {նոցա} թարգմանաբար եւ այլն։ Զնոյն ճանապարհ կալաւ եւ 'ի

մենեսին գիրք սոցա եւ արձակ համարձակ ջատագովութիւն {նոցա} զազգէն Հայոց եղեւ քար գայթակղութեան նոյն կրօնի։

ոցին իրաց, պատճառն էր նոյն իսկ հոմաձայն փօլիթիքա {նոցա}, որք ոչ յայտ յանդիման ցուցանել կարէին յերկիւղէ ն

ա, որք ոչ յայտ յանդիման ցուցանել կարէին յերկիւղէ {նոցա} եւ ոչ 'ի բաց վտարել զայն, ազգասիրութիւն առդնելով

բանիլ ընդ նոսա. եւ վասն այսորիկ գրեաց 'ի բերանոյ {նոցա} եւ 'ի վանս զի յանձն առցեն. եւ թէ նեղիցին 'ի Հռով

անկունս 'ի դեռափթիթ հասակէ անտի լցուցանելով զմիտս {նոցա} այնու պաշարմամբ, եւ ոչ իսկ պարտ էին դրոշմել 'ի գ

անամ զուսումնասիրութիւն իւրեանց եւ մի միայն շինել {նոցա} զուսումնարան ազգային, որոյ նման ո՛չ ուրէք երեւի

իւնքը անտարակոյս պիտոյ է ազդեցութիւն ունենային եւ {նոցա} հոգու ուղղութեան եւ յարաբերութեան վերայ դէպի մեր

լու համար, բայց եթէ այդ վշտերն ու ցաւերը երեւէին {նոցա} մէջ հոգեւորապէս, տարակոյս չկայ, որ նիւթական հնա

կից լինելով ազատական կրօնին։ Արդեօք հանդիպո՞ւմ է {նոցա} մէջ այն բարոյական մեծութիւնք, որին կարող է հասնե

լով միայն նիւթական հնարներով, որով պահպանւում էր {նոցա} մարմնի շինուածքը։ Ի՛նչ կերպով կատարւում է այս։

թիւն եւ ամենայն կեանք։ Դոցա փոխանակ տարրացնում է {նոցա} սրտի եւ հոգու մէջ ստրկութիւն, անգործութիւն եւ հո

դէպի այս միջնորդ անուանուած տղամարդերը՝ թափելով {նոցա} ոտքումը իւր պղինձը, արծաթը եւ ոսկին։ Փրկիչը, ա

ամենեցուն միեւնոյն չափով իրաւունք եւ ազատութիւն։ {Նոցա} գլխաւոր հաստարանը ճշմարտութիւն լինելով, ապահովու

լինելով, ապահովում է մարդկային ընկերութիւններ՝ {նոցա} փոխադարձ միմեանց վերայ ունեցած հաւատով։ Քրիս

նախամեծարութիւնը ազգերի, որպէս եւ դորա հակառակ, {նոցա} յետ մնալը եւ թշուառութիւնը, այդ բոլորը, ասում ե

նը, այդ բոլորը, ասում ենք, շատ բնական կերպով, {նոցա} կրօնի հետեւանքն է։ Կրօնի մէջ կերպարանագործւում է

որ, օգուտ քաղելով ազգերի տգիտութենից, փակում են {նոցա} աչքերը։ Պիտոյ է տեսանենք մորմոքուելու համար, թէ

ոխան։ Շատ ժամանակ էր, որ քարոզում էին պապերը եւ {նոցա} արբանեակքը, թէ երկնքի արքայութեան բանալիքը կախու

եցու գլխի վերայ. երկրորդ, որ ազգերը եւ մանաւանդ {նոցա} իշխանքը, զբաղուելով այդ անվերջանալի արշաւանքներո

չին եւ սնոտի կանոնների թանձր մառախուղով, որպէսզի {նոցա} աչքը չկարողանայ տեսանել պապականութեան գործերը։

լ ազգերին, որոնց ոտքի վերայ հաստատ պահելու համար {նոցա} արարիչը կանգնել էր Հռովմէական դատաւորի առաջեւ։

, Գրիգորը, մէջբերելով իւր ծայրագոյն իշխանութիւնը {նոցա} աշխարհի վերայ, տարեկան հարկ պահանջեց հարիւր մարկ

ր պապականութեան աչքումը այսքան մարդերի կորուստը. {նոցա} արիւնով ոռոգում էր նա եւ աճեցնում էր կոյր հնազանդ

րքը որոնելու համար դարձեալ պիտոյ է մեզ դիմել դէպի {նոցա} կրօնը, որ է պապականութիւն։ Թէ ի՛նչ է պապականութ

նէին այդ գիտութենների վերայ՝ յարաբերութեամբ դէպի {նոցա} յառաջադիմութիւնը։ Պատմութիւնը պատասխանւոմ է՝ քա

ոգեւորների աշխատութենից, հրաժարուեցան այնուհետեւ {նոցա} առաջնորդութեան տակ մնալուց. ինքեանք սկսեցին լինե

յառաջխաղացութեան մասին. այդ բոլորը աւանդւում են {նոցա} գրականութեան պատմութեան մէջ։ Բայց քերուելով անցա

եւ հեռաւոր աշխարհների մէջ, միւս կողմից՝ իսկոյն {նոցա} քամակից կրակը եւ երկաթը բարձրացնում էին պապականու

նոններով դաստիարակւում էին Յիսուսեանք եւ սոքա էին {նոցա} լուսաւորութեան, բարոյականութեան եւ քաղաքականութե

ց ազգին եւ կամ պապականութեան. սոցա մէջ երեւում է {նոցա} Յիսուսականութիւնը։ Այսքանը թող բաւական համարուի

լու համար։ Հետեւեալ գլուխների մէջ հանդիպելու ենք {նոցա} բարոյականութեան մասնաւոր նկարագրութեանը, որ գործ

յժմ դէպի ճառիս երրորդ գլուխը, ուր պիտոյ է քննուի {նոցա} գործունէութիւնը Հայկական լեզուի մէջ։ Գ. Մ

ան կրակների լուսին։ Ասածներիս ապացոյցը երեւում է {նոցա} մի քանի ձախ ու ծուռ պատմաբանական գրքերից, որ բոլ

, այլեւ մեր կաթողիկոսների կիսասիրտ գործակցութիւնը {նոցա} հետ, չէին կարող խոստանալ մի լաւ ապագայ հայկական

վ։ Մխիթարի արտաքինը՝ պապականութիւնը, դառնում է {նոցա} համար ներքին, Մխիթարի ներքինը՝ հայութիւն, դառն

Մխիթարեանց ժողովուրդ է հարկաւոր. ուրեմն մնում է {նոցա} որսալ Հայոց ազգի սիրտը եւ բարեացակամութիւնը։ Ինչ

ու համար, թէ արդեօք բուն ազգի սէ՞րն էր հարկադրել {նոցա} կատարել այդ գործը, թէ մի այլ պատճառ, եւ ահա սրտ

ց) զամենայն զբանսդ, ընդ որ ոչ սակաւ ուրախ լեալ {նոցա}, փառս մատուցին տեառն։ Իսկ ես յառաւելն բերիմ լսե

աչս իմ եւ ոչ յաչս այլոց. " Նետք տղայոց եղեն վէրք {նոցա} եւ այլն եւ այլն"։ Եթէ սուրբ ժողովն յիմ կոյս է,

դոկի, եկին անդ եւ ոմանք յՕսմանեանց անտի, յըմպել {նոցա} եւ յարբենալ 'ի պանդոկի անդ, մին յՕսմանեանց քար ա

յայնժամ տասնապետն իւր, եւ ել հրաման մենամարտելոյ {նոցա} առ 'ի մահ նահատակեալ։ Յայնժամ ծերոյն ել ընդդէմ ե

տեսեալ Իսկենտերայ նստաւ 'ի պատգարակ եւ ել ընդդէմ {նոցա} ։ Իբրեւ լուան նոքա թէ Իսկենտեր ինքնին գայ պատգարա

եղեն ձեռնամուխս, վասն զի ասեն - տպագրեալ գրեանք {նոցա} լի են մոլորութեամբք։ " Յո՞ր գիրս արդեօք ". - Աւա

ցուցանում են մի ուրիշ բան։ Այդ մի ողբալի բան է՝ {նոցա} կամակոր եւ ֆանատիկոս պապականութիւնը։ Այդ գործերի

ապականութիւնը։ Այդ գործերի մէջ մեք հանդիպում ենք {նոցա} որպէս իտալական ճիզուիթների, բայց ոչ աւելի։

տարակենք մեր հայեացքը Մխիթարեանց վերայ, կը քննենք {նոցա} գործունէութիւնը եւ սորա շարժառիթքը, յետոյ ցոյց կը

ր. քահանայապետութիւնը, որ ստանում էին, թանգ արժէր {նոցա} ։ Վերջին ժամանակներումը, Հրէաների այն քաղաքական եւ

զգն ենք, որի մէջ առաջին անգամ հայոց նշանագիրքը եւ {նոցա} ուսուցիչը պիտոյ է Բիւզանդական գայիսոնի ուժով բռնո

ուրախութեամբ փառաւորելու էինք այս իրողութիւնքը եւ {նոցա} միջի ներգործող անձինքը։ Այն Հայերից, որ նեղսրտելո

անձին փառասիրութենէ սայթաքեցան եւ մոռացան, թէ են {նոցա} եւ եղբարք զուրկ եւ ամայի՜ ի հոգեղէն կերակրոց, որ

, բայց ոչ բուն եւ հարազատ հայկական]: Եւ գրուածք {նոցա} որպէս աւանդեն նոքին իսկ պատմիչք կէս մի ի հուր դատ

նորդեալ էր լեզուախօսութեամբ, որով եւ այս աւանդէր {նոցա} զնշխարս հնութեանց առաջնոց Հայկազանց: Ո՞ր անձն բա

իլ ի միջոյ թարգմանչաց եւ նոցին աշակերտաց եւ այլոց {նոցա} հետեւողաց դպրութիւնն հայկական ննջեր զթանձր քուն

ցք սոցա ընթացից թարգմանչաց կամ այլոց ժամանակակցաց {նոցա}, ցուցանեմք ահա: Թարգմանիչք մեր լոյս առեալ ի

տասխանի տալոց են մեզ իմաստունքդ մեր՝ եթէ ի բանից {նոցա} առեալ հարցցուք զնոսա, թէ վասն է՞ր ո՛չ կործանեցան

արութեան վայրի] նոր ուրեմն շնորհեցաւ զհետ ընթանալ {նոցա}, թերեւս եւ շնորհեսցի Ամենակալ Տեառնէ՝ եթէ հնասէ

ոնի, գէթ այլապես, որչափ զօրեցինն, սակայն գոլով {նոցա} մատենագրեալ ի լեզու էին եւ անմատչելի հայոց ժողովր

նալի է հինն բարբառ, [բայց եթէ սմին հակառակ] ջանք {նոցա} միտեալ էին ի լուսաւորութիւն ժողովրդականացն առ հաս

ողովրդականացն առ հասարակ, [հարկ էր ապա] ընթանալ [ {նոցա} զայն ճանապարհ], զոր ընթացան ցարդ ամենայն քրիստոն

Մեսրոպ եւ զՎարդան զթոռն իւր ի Բիւզանդիոն, տուեալ {նոցա} տանել զթուղթս առ Թէոդոս կայսր, առ Ատտիկոս եպիսկո

եւ ի գրել: Նախանձաւոր գործոցս գտեալ աշակերտակցաց {նոցա}, որոց անուանքն Ղեւոնդ եւ Կորիւն, ինքնակամ իջանե

ոն մեզ ի ծանօթութիւն անուամբ եւ եթ, այլ զի գործք {նոցա} ծածկին ընդ փոշեաւ վանօրէից Հայաստանի, կամ ընդ փլ

բրեւ դեղ մահու հեղձուցանեն ի նմին, եւ զի ընդ այս {նոցա} ամօթալի խաբէութիւն արդարապէս ցասուցեալ սրբոյն՝ ի

ի ղադ թարգմանեալ եւ զֆ (f) ի փիւր, ահա վաստակ {նոցա}, իսկ ի կրօնամոլութեան մասին եւ ազգատեցութեան վատ

րութիւն, քննեսցեն զհոգի եւ զուղղութիւն հեղինակաց {նոցա} եւ զկնի բարօք վերահասու լինելոյ ասասցին մաքուր խղ

քաջ թէ ի դէմս ածիցեն մեզ զքաղաքական կենդանութիւն {նոցա}, զբազմութիւն ժողովրդեան, զգրասիրութիւն նորա եւ

որութիւն հեղինակաց Սինէացւոց մինչ չգիտէին զլեզուն {նոցա}, ապա իրաւունք էին դատապարտել զժողովուրդ մեր առ ա

ճառական, քաղաքացի եւ գիւղական, լսել ապա կարծեաց {նոցա} իւրաքանչիւրոց, եւ տեսանել, թէ դոքա իբրեւ անդամ

կրթութեանց, զի պատուելի հեղինակք մեր խօսին վասն {նոցա} Սինէական հայախօսութեամբ, զոր եւ փոքր եւս եւ ինքե

վուրդն գիտութեանց, տալով զայնս ի լեզու հասկանալի {նոցա}, յայնժամ այր իւրաքանչիւր ճանաչէր զյարգ եւ զպարտա

րստեամբ լեզուի, զոր չկամին եւ մանաւանդ իմաստունք {նոցա} չկամին յետս դարձուցանել զնորն յարդարեալ եւ մշակեա

փտեալ ի բառս հին հայախօսութեան, որք ըստ կարծեաց {նոցա} կարեն փոխանակել զամ ենայն ազգ գիտութեանց, որովք

թերցանութիւն եւ զգրութիւն ազգային անպատճառ եւ տալ {նոցա} ի վերածնութիւն զերկասիրութիւնս գերապատիւ Ստեփաննո

ամանակաց ինքնին զփորձ առնուցու թէ ո՞րպէս աղջկունք {նոցա} օր ըստ օրէ սնանին եւ ուռճանան հոգւով, եւ թէ զի՞ա

մշակեալ, յոր թէեւ գտանին ինչ ինչ անսովոր ականջաց {նոցա}, բայց ոչ երբէք սատար լինին յառաջանալոյ ի նոր հայ

ոսա հաղորդել նոր հայախօսութեան, կորզել ի բերանոյ {նոցա} զօտար բառից խառնմունս, ի բաց վտարել միանգամայն զ

դարձան բոլոր Եւրոպական թագաւորներին, տիրապետեցին {նոցա} խղճի վերայ եւ այս ճանապարհով սկսեցին ներգործել։

թիւնը, ինչպէս կը տեսանենք յետոյ մանրամասն։ Բայց {նոցա} խորամանկութիւնը վերջապէս յայտնուեցաւ, եւ նոքա աք

ց ո՞վ էր Պապական կոնդակների ականջ դնողը, թէպէտեւ {նոցա} անդամները, որոնք Պապի երեսն էին տեսանում, լիզու

յական ուղղութիւնը, մանաւանդ աչքի առջեւ ունենալով {նոցա} ապստամբութիւնը Պապական հրամաններին եւ կոնդակներին

կան համարելով՝ չեմ հրաժարւում այլեւս ուրիշ անգամ {նոցա} վերայ խօսելուց։ Իգնատիոս Լօյոլա՝ Յիսու

ն։ Բացի դորանից, խուզարկու ատեանը սկսեց հետեւել {նոցա} քամակից։ Դոմինիկեան աբեղաները, նախանձելով Իգնատ

եր ճարել։ Նա այնպիսի գեղեցկախօսութենով նկարագրեց {նոցա} կամաւոր աղքատութեան ուխտը, որ իսկոյն գնացին նորա

կ չոքած նորա առաջեւը աղաչում էին մնալ։ Նա հերքեց {նոցա} խնդիրը, հրաժարուեց նորանց օգնութենից եւ շտապեց դ

աւատ ընծայել Յիսուսեան կարգի պատմիչներին, ուրեմն {նոցա} նախանձաւորութիւնը այս պաշտօնը լրութենով կատարելու

ամար յիսուն դուկատ։ Բացի դորանից, նա թոյլ տուեց {նոցա} միջից նորանց, որոնք չունէին դեռ քահանայական կարգ

րիշ բանի համար չէ բորբոքել այս պատերազմը, եթէ ոչ {նոցա} նախկին մտադրութիւնքը խանգարելու եւ նոր նպատակին ձ

անց, առաջին հարկաւոր դէպքումը խոստացաւ գործ դնել {նոցա} ծառայութիւնը, Ֆաբերին եւ Կսաւիէին շնորհեց della

իցներ ստացաւ, որ Պապի դռնումը զօրեղ մարդիկ էին։ {Նոցա} մէջ էին նաեւ Կարդինալ Կօնտարինի եւ Օրտիցը։ Այս վ

ր աբեղայական Կարգերի անօգտութիւնը եւ մինչեւ անգամ {նոցա} վնասակարութիւնը դէպի Պապական իշխանութիւնը։ Այս պ

ի սրբութիւն եւ հնազանդութիւն դէպի Պապական աթոռը։ {Նոցա} բարեպաշտութեան համբաւը տարածուեցաւ մինչեւ շատ հեռ

կ չոքած, աղաչում էին յանձն առնուլ, համաձայնեցաւ {նոցա} աղաչանքին եւ յանձն առաւ Յիսուսեան Կարգի Գեներալու

լուց յետոյ, ինչքան Հռովմումը Կարդինալներ կային, {նոցա} բոլորի ներկայութեամբը հրապարակով ու հանդիսով ուխտ

շտ կանանց վերայ. նա հաւաքում էր նորանց մի յատուկ {նոցա} համար պատրաստուած տան մէջ եւ քարոզում էր ապաշխարո

ածում կարո՞ղ էր արդեօք նա մոռանալ Յիսուսեանները, {նոցա} կոյր հնազանդութիւնը Պապական իշխանութեան, ատելութ

տեղափոխեց ժողովը Բօլոնեա։ Պապական կողմնակիցքը, {նոցա} կարգում եւ երկու Յիսուսեանները, գնացին այս քաղաք

եցան այս ժողովքի մէջ իբրեւ Պապական Աստուածաբանք։ {Նոցա} գլխաւոր միտքը այն էր, որ փոխեն ժողովքի ուղղութիւ

սուսեանների թագաւորական խոստովանահայր դառնալու եւ {նոցա} խղճմտանքին տիրելու համար աշխատութենների գլխաւոր հ

ն նոյնպէս Յիսուսեանների հետ՝ մտքերումը ունենալով {նոցա} ամենասաստիկ աշխատութիւնը Տրիդենտեան ժողովի մէջ,

ւնէր ատելու Յիսուսեանները, Տրիդենտեան ժողովի մէջ {նոցա} առաջ բերած խնդիրների եւ կարծիքների մասին, հաստատ

ամար. այլ մարդերի համար մի անմօտենալի գաղտնիք էր {նոցա} Կարգը ու կանոնը։ Կարգը բաղկանում էր այս հետե

տարիներ փորձուած էին։ Գլխաւոր անդամք իշխում էին {նոցա} վերայ, եւ նոքա պարտական էին խոստովանել նորանց իւ

դէն նուիրեալ Յիսուսեանները քննում էին եւ ճանաչում {նոցա} բնաւորութիւնը եւ այս կերպով դնում էին նորընծաների

մարդիկ ընդունում էր Կարգի անդամ՝ հաշիւ չ'դնելով {նոցա} մեղքերը, որչափ եւ մեծ լինէին սոքա։ Ունկնդիրները

դպրոցների մէջ, կամ դեռեւս ուսանում էին ինքեանք։ {Նոցա} դեռ յայտնի չէր, թէ ի՞նչ կամ ո՞ր աստիճանակարգի մէ

խտը կատարւում էր հրապարակով, բայց ո՛չ հանդէսով։ {Նոցա} խոստմունքը այս էին՝ ողջախոհութիւն, աղքատութիւն

մքին եւ կատարէին այն գործը, որ Կարգը յանձնում էր {նոցա} ։ Սոքա էին ողջից վտանգաւոր Յիսուսեանքը։ Բայց

ը անհամար էր Եւրոպայի, Ասիայի եւ Ամերիկայի մէջ։ {Նոցա} պատկանում էին եւ շատ երեւելի մարդիկ, ինչպէս Ֆրան

րի ժամանակ հրաւիրում էր իւր չորս օգնականքը։ Բայց {նոցա} խօսքը ոչինչ ազդեցութիւն չունէր. Գեներալի կամքիցն

րին, գիտէր զանազան տէրութենների վիճակը եւ ոյժը, {նոցա} մտքի ուղղութիւնը, եւ շատ անգամ՝ առաւել լաւ, առ

եւ շատ անգամ՝ առաւել լաւ, առաւել ճիշտ, քան թէ {նոցա} թագաւորները եւ նախարարները։ Նա, օգուտ քաղելով ա

տ հեշտ էր Յիսուսեաններին խլել ողորմելի երեխաներից {նոցա} անգէտ համաձայնութիւնը։ Ահա՛ այսպէս էր այս հռ

ւմ եւ ո՛չ Աֆրիկայում կարո՛ղ էր հաստատուիլ՝ առանց {նոցա} գործակցութեանը, եւ թէ շատ Յիսուսեանք մարտիրոսակա

տեղի բնակիչքը հեթանոսք էին, Կսաւիէ չէր հասկանում {նոցա} լեզուն։ Նա սկսեց իւր գործը նորանով, որ Պօրտուգա

վ, որ Պօրտուգալացոց օգնութեամբ ջարդեց, կործանեց {նոցա} կուռքերը, կռատունները, թափեց բոլորը ծովը եւ նոց

ոցա կուռքերը, կռատունները, թափեց բոլորը ծովը եւ {նոցա} փոխանակ կանգնեց եկեղեցիներ եւ ժամատուններ։ Այս ծ

) հաւատում էին հոգեփոխութեան. կովը համարւում էր {նոցա} մէջ այնպիսի կենդանի, որի մէջ մտանում էին բարեպաշ

ի վերայ՝ Կապուսինեանք ստացան մի քանի ունկնդիրք։ {Նոցա} քարոզութեան մեծ պակասութիւնը այն էր, որ նոքա Քրի

անց հաւատի անարգութիւնը։ Շատ Յիսուսեանք զոհ եղան {նոցա} վրէժխնդրութեանը։ Բայց ի վերայ այսր ամենայնի Յիսո

սեանների անքրիստոնեայ խորամանկութեանը, ըստ որում {նոցա} հնարներով բանդ դրուեցաւ եւ մեռաւ մարտիրոսական մահ

մ էր Մանդարիններին, իւր անձը սիրող էր ցոյց տալիս {նոցա} հպարտութեանը եւ սովորութեններին, որոնց օգնութեամ

նդարինի առաջարկութեանը, սարսափելի հալածանք հանեց {նոցա} վերայ, որի պատճառները չ'բացայայտելու համար Յիսու

ոսի ասածի նման, թէ ահա մեղաւորք են եւ յաջողեալ է {նոցա}, սոցա եւս բաղդը, մարդկութեան այն ոխերիմ թշնամին

իսուսեանների վերայ մինչեւ այն աստիճան մեծ էր, որ {նոցա} համար տէրութենական հիմնաւոր օրէնքներին հակառակ գո

արդապետութեններովը շինել Չինացոց սիրտը եւ աշխատիլ {նոցա} հոգու փրկութեան համար, այլ յարմարում էին Աւետարա

ուղարկեց, որ քննէ Յիսուսեանների յանցանքը եւ ջնջէ {նոցա} առաքելութիւնը Արեւելքից։ Յիսուսեանք, չ'կարո

բոլոր խորամանկութիւնը նորան կորուսանելու համար։ {Նոցա} որոգայթներով կարդինալ Տուրնոնը դրուեցաւ Մակաօ քաղ

ն, որ առ հասարակ դուրսից նայելով երեւում էր, որ {նոցա} գործերը ունէին օրինական ձեւեր, վասնորոյ չէր կարե

վասնորոյ չէր կարելի բոլորովին դատապարտել նորանց։ {Նոցա} կողմնակիցքը օրէ օր առաւելանում էին։ Կլեմենտ

էս խօսում էին Յիսուսեանք, որ Փեքինումն էին, իսկ {նոցա} Գեներալը, որ Հռովմում նստած էր, միեւնոյն ժամանա

ւ։ Բայց Կարգի հոգին անտեսանելի կերպով հետեւում է {նոցա} քամակից եւ աստիճան առ աստիճան չորացնում է այն հող

զիչքը։ Պարագուայի բնակիչքը ծունկ չոքած լսում էին {նոցա} հրամանը եւ մեծ երջանկութիւն էին համարում համբուրե

ել Պարագուայեցիների երեւակայութեան վերայ եւ տնկել {նոցա} հոգու մէջ սէր եւ հնազանդութիւն դէպի իւրեանց տիրող

կախւում էին նոցանից եւ գտանւում էին ըստ ամենայնի {նոցա} իշխանութեան տակ։ Շատ փոքր յանցանքի համար, ըստ մ

վաճառելի ապրանքները՝ ոսկի, արծաթ, գոհարեղէնք։ {Նոցա} երեւելի վաճառատեղիքը էին Սանտա-Ֆէ, Բուէնոս-Այրէս

են ամենայն տեղ իբրեւ թագաւորների խոստովանահայր եւ {նոցա} ձեռքով ներգործում են իւրեանց Կարգի օգտի համար։

ն մէջ, այլ եւ բովանդակ Քրիստոնեայ աշխարհներում՝ {նոցա} խորամանկութենով, կեղծաւորութենով, նենգութենով,

ինէ Մետիչիսի պալատումը, Սպանիացիք ներգործում էին {նոցա} ձեռքով։ Նոքա, ինչպէս երեւում է դը-Տու նախագահի

ւմ է, Յիսուսեանք էին նորա քարոզիչքը եւ փողարքը։ {Նոցա} միջից մանաւանդ երեւելի եղաւ Հենրիկոս Սամմիէ անուն

ձնել էին մի Օգոստինեան աբեղայի, որ պատարագում էր {նոցա} համար, եւ խնդրել էին այս աբեղայից հասուցանել նամ

չք աշակերտների բարոյականութեանը, որ ուսանում էին {նոցա} դպրոցներում, իբրեւ հասարակաց հանգստութեան վրդովի

ւ արդարեւ Յիսուսեանք դուրս եկան Ֆրանսիայից, բայց {նոցա} մի մասնը մնաց Հիեննայում եւ Լանգեդօկում, ուր դեռ

մասնակից եղած լինելը եւ այլ թագաւորութենների մէջ {նոցա} ձգած խռովութիւնքը հարկադրեցին թագաւորին, որ իւր

իմ կեանքս վտանգի մէջ եմ ձգում, բայց եթէ չ'թողում {նոցա} Ֆրանսիա մտանել, այսուամենայնիւ չեմ կարող իմ կեան

րուց յետոյ, այսինքն՝ 1609 թուականին, յաջողեցաւ {նոցա} հրաման ստանալ Աստուածաբանական ուսման ընթացք բանալ

փողոցից դէպի միւսը շուռ գալու ժամանակ դուրս եկան {նոցա} առաջեւը մի քանի սայլեր՝ խոտով բեռնաւորած։ Թագաւ

ւորի մարմինը թաղելու այն պատճառով, որ ժողովուրդը {նոցա} սուտ տխրեցուցած երեսների վերայ չ'նկատէ նոցա ներքի

ուրդը նոցա սուտ տխրեցուցած երեսների վերայ չ'նկատէ {նոցա} ներքին ուրախութիւնը։ Երեք ժամից յետոյ, զկնի թագ

զանից մի քանիսը ժամանակ կը խնդրեն մտածելու, բայց {նոցա} մտածողութիւնը այժմեան ժամանակումը անտեղի է. ինչ

նաւոր էր հանճարեղ Րիշիլիէն։ Ես ցոյց կը տամ միայն {նոցա} այն ներգործութիւնը, որ ունեցան (այսպէս անուանու

րով Յիսուսեանք կարո՛ղ էին ամենայն բանի ձեռք տալ. {նոցա} հարկաւոր էր միայն մի պատճառ, որ բոլորովին ջնջէին

հերիք չէր Յիսուսեանների համար։ Շուտով բացուեցաւ {նոցա} առաջ, իւրեանց թշնամիները հալածելու համար, մի նո

անց, թէ հաւատը կորչում է, եւ թէ մեծ ասպարէզ կայ {նոցա} առաջեւը, այսինքն՝ պահպանել հաւատը Ֆրանսիայի մէջ

ւատալիք։ Յանսէնեանք համարւում էին մարտիրոսք, եւ {նոցա} վերագրւում էին զանազան հրաշագործութիւնք։ Այն

, որ պիտոյ է զայրացնէր Յիսուսեանները։ Արդարեւ, {նոցա} ատելութեան հետեւանքը շուտով դուրս երեւեցան։ 1757

Յիսուսեանքը. ասում էին, թէ Դամիէնը ներգործել է {նոցա} թելադրութենովը, եւ ճշմարիտ կային մի քանի բաներ,

Յիսուսեանք քաշուեցին դէպի Հռովմ, բայց եւ այնտեղ {նոցա} համար պատրաստ էր հալածանքը, նոքա եւ այնտեղ պիտոյ

սսիայի մէջ, բայց շուտով եւ այս տեղերում երեւեցան {նոցա} վնասակար ազդեցութիւնքը, եւ նոքա այն միջոցին հալա

, որ դորա գումարը կտակով թողել էր Յիսուսեաններին, {նոցա} կողմնակից Հիյլեօմ Դիւպրա, Կլերմոնդի Եպիսկոպոսը, ո

որ է տալ Գաղղիացոց, ինչ որ կարող էր փրկաւէտ լինել {նոցա}, եւ պահպանել Գաղղիացոց համար, ինչ որ նա տուած էր

, եւ պահպանել Գաղղիացոց համար, ինչ որ նա տուած էր {նոցա} շատ պատուականներից։ Ես յիշում եմ Բարթո

երկելի բանի եւ իւր ներկի քիմիական որակութիւնքը եւ {նոցա} փոխադարձ հակադրութիւնքը՝ խելք է գործ դրել եւ չէ փ

ր. այս աշխատութեան 11 երեսում, փոխանակ ասելու " {նոցա} կամքից ", ասում է՝ " նոցա կամքէն"։ 53 երես,

ւմ, փոխանակ ասելու " նոցա կամքից ", ասում է՝ " {նոցա} կամքէն"։ 53 երես, փոխանակ՝ " այս վայրենի անաս

ց առանց իրենց հետքը խոր դրոշմելու, եւ բարբառները {նոցա} խօսողի անցուցած կեանքի արդիւնքն են։ Յայտնի է, թ

նը երիտասարդ գրողներից այնքան խիստ չէ, որովհետեւ {նոցա} մեծագոյն մասը հին լեզուն չգիտէ, բայց ի՞նչ ասենք

եւերը կարելի սկզբունքների վրայ ամրացնել, որպէսզի {նոցա} միջնորդութեամբ կարելի լինի մի համակարգութիւն, մի

համար, որ նոր քաղաքակրթութեան արդիւնք են եւ բնաւ {նոցա} բուն բառը հին լեզուում էլ չունինք, պիտի նաեւ օտա

շան են, բայց եւ այնպէս բարակ քննութիւնը բացում է {նոցա} տարբերութիւնը։ Այդ բառերը պիտի գործ ածել իրենց բ

կած է ժողովրդի բերնից. այդ բառերը փոխանակել է նա {նոցա} բայերի աներեւոյթ եղանակով, ինչպէս ընկնել, հերքե

լխաւոր (համարուած) ներգործողների մէջ եւ անդադար {նոցա} մօտ ուզելով պտուտ գալ, հեղինակը ոչ միայն շատ տեղ

նհաստատը, փոփոխութեան եւ աղճատանքի ենթարկուողը է {նոցա} ժամանակը: Շատ անգամ աւանդութիւնը գրեթէ անարատ մն

gur) օգուտ քաղելով ամէն կարգից դուրս երեւոյթից, {նոցա} վրայ իրենց գուշակութիւնքը հիմնելով եւ ժողովրդին խ

" ինքնակիզութիւնը " եւ չէ բնաւ պաշտպանում, բայց {նոցա} ընդդէմ կային բաներ, որ ուսումնական գերմանացին զա

ւանդների լուռ ու անխօս գնալու մասին (Փարպի) կամ {նոցա} գլխին ձիու սանձ փաթաթելու վերաբերութեամբ (արդեօք

րայ: Տակաւին ներելով նորանց չենք ուզում վերագրել {նոցա} անհաւանութիւնը մի կամաւոր կուրութեան, վատ խորհրդ

ի արդէն ասել էինք, գուցէ այս կրկնութեամբ բժշկուի {նոցա} միտքը: Եթէ այն պատճառով պիտի մեղադրուի հեղի

եւ երեւոյթք, որ չկան " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ: {Նոցա} աճելութեան համար հարկաւոր է հող, հարկաւոր են պայ

որ աշտարակցիք այգեգործութեամբ են պարապում, այդ է {նոցա} ապրուստի միակ ճանապարհը: Տեսէ՛ք այժմ, թէ ինչ աջ

ւ դոցա օգուտը ճանաչէ, որ յետոյ համոզուի եւ գնա՛յ {նոցա} քամակից: Առանց սոցա ոչ միայն չեղած օգտակարը չէ կ

ները քիչ կամ շատ: Այսօր, այս տողերի գրողը, կամ {նոցա} ամէն մի կարդացողը, չէ՞ որ հայ է: Լաւ որ հնար չկ

կարողանայ այդ բառերը առնուլ ժողովրդի շրթունքից ու {նոցա} տեղը գնել թէեւ սեփական, բայց ազգի համար մեռած բա

քանի մի հին լեզուի մեռեալ բառեր, եւ այս դարձել է {նոցա} համար մի սիւն, թէեւ՝ շատ խախուտ, որին թիկն տալ

ամենայն րոպէ հասանում է եւ պիտոյ է հասանի եւ դէպի {նոցա} անհիմն բամբասանքը եւ երեխայական դատաստանը։ Իսկ մ

ոքա ճանաչել ամբողջ յունաց ազգի հոգին, ինչ որ կար {նոցա} մէջ այն ժամանակ, եւ այդ շատ ուղիղ մի բան էր. պա

նագրութիւնը ամենայն ազգերի մէջ միշտ համեմատուել է {նոցա} դրութեանը եւ նոցա իւրաքանչիւր դարու լեզուին եւ խօ

ն ազգերի մէջ միշտ համեմատուել է նոցա դրութեանը եւ {նոցա} իւրաքանչիւր դարու լեզուին եւ խօսուածքին։ Այս միա

եւ նոր նոր գաղափարներ, որ հին լեզուն կարծես դեռ {նոցա} ստուերի մին քառորդն եւս չունի իւր մէջ։ Ուրեմն ամ

իւն եւ հին հեղինակի անունով փառաւորուիլը, մինչեւ {նոցա} մատենագրութիւնը չլինի նոր լեզուով, սուտ է եւ զու

գումը երեւէին հին լեզուով գրողների միջին, քան թէ {նոցա} գրածիցը ազգի անբաղդ զաւակները օգուտ ստանային։ Թէ

մեր սիրելի բարեկամ պարոններն եւս անհոգս մնան, որ {նոցա} փառասիրութիւնն եւ հեղինակի անուն ժառանգելու յիմար

չեն կարող մեր պէտքերին ծառայել։ Միմիայն նայելով {նոցա} սառը եւ անկենդան գեղեցկութեան վրայ կամ զարմանալով

ւմալարի եւ Դաւալագիրի հսկայութիւնքը, ուր է մնում {նոցա} հետ համեմատելով մեր մէկ թիզ Մասիսը։ Բայց երկաթը

շխարհում։ Լեզուն է ազգութեանց դրօշակը, լեզուն է {նոցա} որպիսութեան եւ վիճակի յայտարարը։ Չկայ աշխարհիս ե

իրները, եւ ահա ճշմարիտ էր այն սարսափելի վճիռը եւ {նոցա} վրայ, որպէս մի մունջ անհատի վրայ։ Նոքա, որ

եւ Կ. Պօլսի, լաւ ու վատ գործ են կատարում։ Թող {նոցա} ներքին բազմամասն ճիւղաւորութիւնքը, բայց արդեօք ո

րտի համար անգամ իսպառ հասարակաց դարձած չլինելով, {նոցա} միաւորութեան խնդիրն ենք բարձրացնում։ Այդ խորիմաս

տաքին ձեւերը չեն եւ չեն այնպէս անխորտակելի արգելք {նոցա} միաւորութեան, ինչպէս կարծւում է առաջին անգամ ակը

անի մասին պէտք էր հոգ տանել. պատճառ, մե՛րն էլ, {նոցա՛նն} էլ գովելի բան չէ։ Այս բաների մանրամասն քննութիւն

այլ յարաբերութեան մէջ լինելով դէպի ազգը, քան թէ {նոցայ} ամուլ նախնիքը, յղացան այս մեծ խորհուրդը, ճգնեցա

նոքա. ո՛չ միայն գովում ենք, այլ եւ աղօթում ենք {նոցայ} վերայ, մոռանալով մի քանի թերութիւնք, որ գրեթէ ա

իտի կացուցաներ ազգը, ուրիշների առաջեւ ցոյց տալով {նոցայ}, ազգի բարոյական զօրութեան եւ մի ապացոյցը:

յախօս թատրոնը. այստեղ յաջող ենք համարում եւ դէպի {նոցայ} ուղղել մեր առ ի սրտէ շնորհակալութիւնը եւ ընթացք ո

նելու այդ նորաշէն քաղաքին: Հայերի կեանքը, {նոցայ} դրութիւնը աշխարհի երեսին, արդէն մի մեծ շարժառիթ

ա խնայելով Նախիջեւանի հասարակութեանը, յառաջացնել {նոցայ} մէջ մի գործունէութեան եռանդ այդ արծաթագլուխքը ձեռ

, ըստ որում, ինչպէս քանի անգամ ասած ենք, նեղ է {նոցայ} հանդէսը այդ բանում, եւ այժմեան լուսաւորեալ ազգեր

հանգիստ գլուխը դրած սիրուն կուuի ծունկերին: {Նոցայ} համար անծանօթ է փոթորիկի օգուտը, Չգիտեն,

աւաքուած են պատանիներ Ամենայն ազգից: {Նոցայ} անունն ուսանող է, Թէեւ անունն ` Շատ ժ

ետեւ բարոյական հիւանդութիւնը մինչեւ ի մահ տիրելով {նոցայ} վերայ, պատճառ էր եղել այդ ցնցողական եւ անգիտակից

ենալով եզուիտների հետ եւ շատ անգամ գործիք լինելով {նոցայ} ձեռքում, ամենայն քաղաքական իրաւադատութեան մէջ տե

կանութեամբ, բռնաբարեցին ուրիշները եւ յափշտակելով {նոցայ} զօրացուցին իւրեանց չարաչար գործադրութիւնը ազատութ

արկուեցան անանցանելի պատին, որ խաչաձեւ կտրում էր {նոցայ} ճանապարհը, կանգ առին եւ սկսան մտածել: Թէ որչա՛փ

եւ Կրօնական ժողովը եղած են եւ կան ազգի համար, եւ {նոցայ} յարուցանողը, պահողը եւ դարմանողը ազգն է դարձեալ

իլ ազգի համակրութիւնը, փորձ են փորձում բռնանալու {նոցայ} վերայ, կոպիտ ուժի օգնութեամբ, կամ իւրեանց խաւար

ձկան պորտաբոյծ եւ ոչ հովիւ հօտաբոյծ, մինչեւ այժմ {նոցայ} համար բողոքել է մարգարէն. " Ո՛հ հովիւք, որք զան

վաղուց արդէն լսում ենք զանազան հոգեւորներից, թէ {նոցայ} արդիւնքն է, որ հայոց ազգը ապրում է մինչեւ այժմ ա

ւ յետախաղացութեան եւ ռէակցիօյի անպարծանք դրօշները {նոցայ} գլխի վերայ են փողփողում մասնաւորապէս: Մեր դրօ

էմ, չէ վերաբերւում մեր տօնելի թարգմանիչներին կամ {նոցայ} հետեւող փոքրագոյն մասին: Ինքեանք, այդ սուրբ

Շատ ազգեր պատահեցան անբախտութեան, բայց այդ չեղաւ {նոցայ} համար յաւիտենական մեռելութիւն: Աքսորուեցան,

ցան, կախուեցան, գլխատուեցան եւ այրուեցան, բայց {նոցայ} հոգին կենդանի մնաց, իւրեանց ամայացած հայրենիքի փ

ւ բերանը լցուած էր փորձութեան բաժակը, այնուհետեւ {նոցայ} սգազգեստ ժառանգների վերարկուների տակից դուրս շողա

, ի՜նչ սարսափ մեր համար), Հիւսիսափայլը կը կշռէ {նոցայ} արժանի պատասխանը (sic!): 30 Միքայէք Նալբա

ակցել մասնաւոր երեւոյթքը եւ մի ամբողջութիւն տալով {նոցայ}, յաջորդ երեւոյթքը ընդունել որպէս կրաւորական արդի

խուզարկութեանը խորհուրդը քո ազգի վրայ գործ դնել է {նոցայ} համակարգութիւնքը: Մնաց որ չէ կարելի ճշմարտու

ճշմարտութիւնք, որ համեմատաբար դրականք են, քննիր {նոցայ} որակութիւնքը եւ եթէ օգտակար եւ յարմար են քո ազգի

ւթիւնքը ընդունելու: Գիտութիւնքը առաջ են գնում եւ {նոցայ} ընթացքը զարմանալի կերպով լծորդուած է իրար հետ: Տ

է ասող չէ եղած, պատրաստ գիտութիւնքը ժառանգել եւ {նոցայ} լուսով անցածը, որ գործուած է խաւարում դատապարտել

ւստներ, որ այժմ մեր հասկացողութեամբ կորուստ են, {նոցայ} աչքում եղած են որպէս վնասակար բաների մերժողութիւն

նք: Եւ գիտէին նոքա, որ նոցանից հարիւր տարի ետքը {նոցայ} ժառանգները արիւն-քրտինքով պիտի աշխատեն վերստին որ

տիեզերական կեանքի բոլոր երեւոյթների մէջ, սկսելով {նոցայ} շատ ընդհանուր վիճակից մինչեւ էութեան իւրաքանչիւր

մեզ յետոյ, կարեկից չէին մեր աղէտքին եւ տհաճ էին {նոցայ} վերայ, որոնք դիմում էին օգնելու մեզ, տառապեալնե

արոյական մարդերի ներգործութենիցն է մեզ հասանում, {նոցայ}, որ մեր նաւաբեկութեան աղէտքի մեջ մեզ անտես էին ա

երը անհետ կորան մշտնջենաւորութեան ովկիանոսի մէջ. {նոցայ} աւետաբեր լոյսը շուտով ծածկուեցաւ մարդերի չարութեա

վ ծածկուեցաւ մարդերի չարութեան ամպերի տակ - միայն {նոցայ} տխուր յիշատակներն են մնացել այժմ, որ անմոռանալի

իս վիշտը, այնուհետեւ դէպի սարերն էի փախչում ես, {նոցայ} մեջ պատսպարան որոնելու իմ թշուառութեան երեսից: Ի

մբ խաբուած անզէն մարդիկը: Երբ լցուեցան փողոցները {նոցայ} դիակներով, սկսան ճանկերով ետ քաղել դիակները եւ տ

շատ խոստանում են, բայց փոքրն եւս չեն կատարում. {նոցայ} անիրաւութիւնը եւ չարութիւնը անասելի է: Ես քեզ ո՞

խօսքերը, որ յաւէրժացնես քո յիշատակարանների մէջ ( {նոցայ} հետ միասին պէտք է յաւէրժանայ եւ իմս): Ցոյց տուր

ի շատ հարկաւոր բան: Նոքա պէտք է լաւ մտածէին, որ {նոցայ} ազգութեան եւ կրօնի պահպանութիւնը նորա արդիւնքիցն

ել, արտաքսեց բոլոր անհմուտ մարդ կը գործարանից եւ {նոցայ} պաշտօնը յանձնեց արժանաւոր մարդերի: Գործարանը առա

այնքան մեծարանք ու պատիւ, որքան չէին ցոյց տուել {նոցայ} նախահարքը մշտնջենաւոր Կեսարին, երբ նա Պոմպէոսին

աղելու մեծ տղամարդերի պատմութիւնը եւ արատաւորելու {նոցայ} ճշմարիտ պատիւը: Միայն երախտագիտութիւնն է,

ց յետոյ, անց են կենում դէպի կարդինայի կողմը, եւ {նոցայ} հետ միանում են հոգատարք եւս: Կարդինալը իւր կուսա

նաւոր պատճառի արձակ է վերակացուն. այս պատճառով, {նոցայ} պարզմտութիւնը պղտորելու համար, ասում էր, թէ վեր

րքը"։ Թէպէտ այն բարեբարոյ անձին շատ դժուարին էր {նոցայ} հետ մասնակցութիւն ունենալ, բայց յօգուտ իւր հայրե

այց սուտ էր այդ խօսքը. պապի ասութեամբ քեզ պարտ է {նոցայ} իշխանութեան տակ ստորադրուիլ, եւ նոքա ինչ որ քեզ

նալի կուսակիցներից: Ծառայողք եւս կամեցան հետեւել {նոցայ}: Բայց կարդինալը վախենալով, մի՛ գուցէ տհաճութիւն

վերայ մտածող անձինք էին: Եւ եթէ մի լավ մարդ եւս {նոցայ} կը պատահէր, ՚ի միասին կ՚աշխատէին նորա կեանքը կար

չէին արգելում: Նա ինձ այսպէս պատասխանեց. {Նոցայ} միջի նախագահ մարդերը կարդինալը իւր պատուի մեծութե

ռաջին վերակացուին, գիտես թէ ի՛նչ մեքենաներ լարեց {նոցայ} դէմ, եւս առաւել պաշտօնաւորներին: Միշտ յուսադրու

մարդերի կեանքը վաղուց է վերջացել աշխարհիցս, բայց {նոցայ} յաղթութիւնը քանի գնում է ընդարձակում է իւր ասպարէ

": Գիտես, ի՞նչ սուրբ զգացմունք էին խաղում {նոցայ} հոգիների մէջ: Նոքա ելեւելք առնելով միմեանց վերայ

րբեք լռել այն ճշմարտութիւնը, որ մերկապարանոց կար {նոցայ} աչքի առաջեւ: Ամենայն ժամանակ անվեհեր հոգով պատեր

ացքով եւ արժանաւոր գործերով իւր անձը սիրելի շինէր {նոցայ} եւ ժողովրդի նորա վերայ ունեցած վատ կարծիքը հերքել

ա վերայ ունեցած վատ կարծիքը հերքելով, իւր անունը {նոցայ} մեծարելի կացուցաներ: Խորհրդական անդամը Նա ի

նորա հակառակորդները ապուշ մարդիկ էին, կարողացաւ {նոցայ} դիւրեաւ յաղթել, այսինքն, մօտենալով քահանայապետի

եւրոպացոց խօսակցութեան նիւթ էր եղել եւ հնձում էր {նոցայ} գովութեան դափնիքը, նորան չէր հաւանում սա: Այն պ

աւորը, քննէ վատթարների գործերը եւ վրէժխնդիր լինի {նոցայ}: Երբ մարդկութեան ապագայ սերունդը կը կարդայ նորա

կաւոր ուսումնարաններում մեծաքայլ յառաջ են գնում, {նոցայ} ամեն մէկը տարաբախտ Հռոմի համար մի բարեբախտութեան

ը: Բայց քահանայապետն եւս չէր մեղաւոր, որովհետեւ {նոցայ} յանձնողքը այս գործերս, գրեթէ գլխաւորապէս աւագ մա

թ ժողովեց: Որովհետեւ աւազակների ընկեր էր եղել եւ {նոցայ} գողութեան կէս բաժինը ինքն էր ստանում, փոքր գողու

արողացաւ մի քանի շահասէր մարդիկ բարեկամ ստանալ եւ {նոցայ} միջնորդութեամբ հոգատար կարգուիլ պպապի գործարանում

մայում է գործարանի դուռները փակել այն կէս գիշերին {նոցայ} դէմ: Սոքա աշխատում են ներս թափուիլ, նոքա ընդդիմ

ճրագների լուսով: Ներս են գալիս նոքա կարգով, եւ {նոցայ} հետ փողոցների գիշերաշրջիկ սրիկաները եւ սկսում են

գալիս հոգատարքը վերակացուի հետ, եւ առաջնորդելով {նոցայ} այն վարձկան մարդիկը, որոնց մասին քեզ վերեւում աս

կանատես էի, երբ սոքա դատում էին այն անմեղներին, {նոցայ} ձայնարկութիւնքը հոգիս մաշեցին, նոցայ կողկողանքը

նմեղներին, նոցայ ձայնարկութիւնքը հոգիս մաշեցին, {նոցայ} կողկողանքը դէպի երկինք էր բարձրանում, նոցայ հառա

ին, նոցայ կողկողանքը դէպի երկինք էր բարձրանում, {նոցայ} հառաչանքն անգամ գործարանի պատերը դղրդում էին, բա

մի դափնեայ պսակ կը փայլեցնէ սոցայ ճակատի վերայ եւ {նոցայ} գործերը բարձր ի գլուխ կպանծան պատմագրութեան մէջ:

որ կամեցայ, գոնէ զայրացմամբ դադարեցնել ընտանիքս {նոցայ} անօգուտ եւ ձանձրալի լացից, եւ ահա նոյն րոպէին ար

գով: Ողջից յառաջ գնում էին հետեւակ դեւերը, {նոցայ} քամակից ` ձիաւոր ասպետները, ձեռքերին բռնած այն կ

բնութեան փոփոխականութեան օրէնքներին, հասկանալով {նոցայ} նպատակը, պիտի պահանջէ, որ իւր մարմինը ազատ մնար

զոքանչի համար եւ առհասարակ ծնողքի համար, փեսայի {նոցայ} տուն գալը, - ընդհատեց նորա խօսքը Թիւթիւնճի-օղլու

հետ, որ այսքան ուշացաւ: Է՜հ, այր մարդիկ չե՞ն, {նոցայ} ի՞նչ փոյթ է, բոլոր տան կառավարութիւնը մեր գլխին

ին խօսում, այն էր պատճառը, որ ծնողքը կապում էին {նոցայ} բերանը, ինչպէս այս րոպէիս դու, մինչդեռ ոչինչ խօ

սում են րոպէ առ րոպե. սպասում է եւ ամբողջ քաղաքը {նոցայ} հետ: Մի՞թէ այդպիսի դատարկաբանութիւնը սէր է, քաւ

երջը: Ամենայն մարդ իւր կարծիքն է ասում. ի հարկէ {նոցայ} աչքով խելօքը նա է, որ մի նոր եւ դժուարահաւատալի

, Աստուած սիրելու, մարդկութիւնը սիրելու համար, {նոցայ} խորհուրդը այն չէ, որ այդ մտաւորութենից մի բարոյա

ով, որ հանդարտեցնէ ծնողաց սիրտը, որ մաքուր մնայ {նոցայ} խղճմտանքը այն բանի մէջ, թէ անխնամ չէին մնացած դէ

թն տարեկան աղջիկներ, որ մարդու աչքը կուրանում էր {նոցայ} վերայ նայելով. մանաւանդ նորա մէջտեղում նստածը փա

պաստառից լայն զգեստ, որ երբեք չէր ծածկում աչքից {նոցայ} մերկութիւնը... Աջ ուսերի վերայից դէպի մէջքի

լով պարոն Շահումեանցին, անպատճառ պիտոյ է կտրուէր {նոցայ} բարեկամութիւնը եւ եթէ սա ուխտաւոր Մկրտչին գնար,

կայ. նորա Մանուշակ դստեր հետ ամուսնացաւ, եւ ահա {նոցայ} որդին է մկրտելին: Պարոն Մկրտիչը գունաթափուեց

թիւն ունենալ հետը եկեղեցաբար, թող ընդունին, այդ {նոցայ} գործն է: Խնդրեմ ընդունել իմ անկեղծ յարգութե

են միմեանց հետ. եթէ կը հասկանան ինչպէ՛ս պիտոյ էր {նոցայ}, ապագայ օրերը աւելի լաւ, աւելի խելացի կերպով հո

ականութիւնը չեն, այլ բովանդակ մարդկութեան, թէեւ {նոցայ} մշակողքը միայն մի քանի առաջադէմ ազգեր եղած լինէին

ծ լինէին: Ազգերի սեփական դպրութեան մէջ, այսինքն {նոցայ} բանաստեղծական գործերի մէջ երեւում է նոցայ հոգին,

այսինքն նոցայ բանաստեղծական գործերի մէջ երեւում է {նոցայ} հոգին, նոցայ վարք ու բարքը եւ այլ այնպիսի բարակ

բանաստեղծական գործերի մէջ երեւում է նոցայ հոգին, {նոցայ} վարք ու բարքը եւ այլ այնպիսի բարակ եւ քնքուշ բանե

որութեանքը ներգործում են առանձին առանձին եւ ուր, {նոցայ} ներգործութիւններից աւելի, ընթերցողը պիտի իր հայե

, այլ մարդիկ է հանում մեր առջեւ, ներգործել տալով {նոցայ}, - նա ցոյց է տալիս, էլ տեսնելուց յետոյ լսելու կա

ործողների ձեռքով, այլ երբեմն իր բերնից է պատմում {նոցայ} մասին, նա լսեցնում է, որի տպաւորութիւնը աւելի թ

աւելի պաշտօն չունին, բացի նորանից, որ փոթորիկը {նոցայ} գլխին է գալիս: " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կեանքը հ

կանանց ողորմածաց եփեցին զմանկունս իւրեանց եւ եղեւ {նոցայ} ի կերակուր ", ասում է պատմիչը (Յովհ. կաթ., Պ

ց եւ Փափակից, մնում են բոլորովին մութի մէջ, իսկ {նոցայ} կնանիքը յայտնի է, թէ " չխօսքան " են: Կ՚ուզ

ւնոյն վիճակախօսքն են դուրս գալիս, որ գուշակում է {նոցայ} գլխի գալիքը: Ի հարկէ կարելի է ասել, որ պատահմու

ք, որ մեր ազգը ինչպէս նաեւ ամէն ազգ, եթէ հանենք {նոցայ} միջից լուսաւորեալ բաժինը, հաւատում է կախարդութեա

երբ գտան հեղուկ եւ օդանման մարմինների օրէնքը - թէ {նոցայ} ճնշողութիւնը ամէն կողմ հաւասար է, երբ օդի ճնշողո

են այդ դարերի հետ եւ սոցայ ժանգը, եթէ երեւում է {նոցայ} վրայ, նոքա դեռ կարող են պատմական իրաւունքով արդա

եւ մահ: Սոքա են մեզ համար միջին դարերի բերածը եւ {նոցայ} բեռի տակ ճնշուած է այսօր հայ մարդը: Թափել այդ կր

այլ դորայ հակառակ այդ մերժողութիւնը միակ պայման է {նոցայ} առաջադիմութեան: Քաջ Լամբրոնացին մի ուրիշ դիպուա

դարերի խաւարին, չենք կարող քաղցր յիշատակ ունենալ {նոցայ} մասին նայելով մեր ամրոցների, քաղաքների եւ տաճարն

" աւերածի պղծութիւնը " անխտիր սրբացնե՞լ, անխտիր {նոցայ} առջեւ ծունկ չոքել ու խո՞ւնկ ծխել, որովհետեւ մինը

ան պատմութիւնը, այդ քաղաքակրթութեան օրէնքները եւ {նոցայ} կերպարանագործութեան յարակից եղած հանգամանքները,

, այնպէս եւ ապագայի հետ մասն ու բաժին չունին, եւ {նոցայ} հետ չէ մեր խօսքը: Մենք եւ ոչ իսկ ուզում ենք վրդո

չէ մեր խօսքը: Մենք եւ ոչ իսկ ուզում ենք վրդովել {նոցայ} քունը. " ննջեցէք եւ հանգերուք ", - ասում ենք նոց

ցայ քունը. " ննջեցէք եւ հանգերուք ", - ասում ենք {նոցայ}: Միջնադարեան անշահ ուղղութիւնը իր ամլութեամ

հասկանալ կամ մեկնել, բայց եւ այնպէս անհնար է թէ {նոցայ} հիմքը եղած չլինի կամ մի ստոյգ պատահած իրողութիւն

ւնը վերջի սերունդը ընդունում է պատկերաբար, առանց {նոցայ} մէջ թաքնուած ճշմարտութեան կամ փիլիսոփայութեան վեր

ութեան մէջ միանում են իրար հետ, մենք տեսնում ենք {նոցայ} լոյսը ` փայլակ, եւ լսում ենք նոցայ միաւորութիւնի

ք տեսնում ենք նոցայ լոյսը ` փայլակ, եւ լսում ենք {նոցայ} միաւորութիւնից առաջացած ձայնը ` որոտ: Բայց այժմ

լուց մի քանի ակնթարթ առաջ, նոքա տեսան, որ բոլոր {նոցայ} հալաւները (շորերը) կրակուած են: Այդ կրակը անցն

ւած, բաւական քիմիական մանրամասնութեամբ, մինչդեռ {նոցայ} ընդդէմ մերժողութիւնքը առանց բացատրութեան, լոկ Լա

ձանից լաւ իմացողներ էլ կան, բայց այդ աւելի վատ է {նոցայ} համար, որ ինձ պիտի ասեն, թէ իրենք վաղուց գիտեն

յլ ուզում ենք լուսաւորել նորանց եւ ստոյգ հիմք տալ {նոցայ}: Մեր հակառակորդքը սուտ եւ անաստուածական են համար

ի որսորդութեանը յիշատակը, շատ անգամ դատապարտելով {նոցայ} զբօսասիրութիւնը եւ ազգային կառավարութիւնը երեսի վ

այք որսորդութեամբ. կամ, աւելի լաւ, ե՞րբ է մտել {նոցայ} մէջ երկրագործութիւնը, որպէս ընդհանուր ժողովրդի պ

ով արդարեւ Փարպի գնալով բժշկւում էին, ապա ուրեմն {նոցայ} բժշկութեան բնական պատճառը, որ անհնար է թէ չլինի

, առանց իրենց հետքը խոր դրոշմելու, եւ բարբառները {նոցայ} անցուցած կեանքի բնական արդիւնքն են: Յայտնի է, թ

ր հատուածի նեղ շրջանակը չէ ներում ազատ ընթացք տալ {նոցայ}: Բայց այսչափ անհրաժեշտ ենք համարում ասել, որ ստ

բարքը, սովորոյթքը, ծէսերը, հասկացողութիւնքը, {նոցայ} բարոյական եւ այլն եւ այլն վիճակը լոյս հանէ ու ազգ

: Սարերը, դաշտերը, այգիքը, տարու եղանակները, {նոցայ} ազդեցութիւնքը լեզու են առել հեղինակի գրչի տակ:

ական անմեղութիւնքը, հեղինակը չէ մոռանում տեղ-տեղ {նոցայ} բարոյական խոցերն էլ բանալ, չէ մոռանում խարազանել

րաւ իր տունը (եր. 107-109): Նա, խաղող դնելով {նոցայ} առջեւը, ներողութիւն է խնդրում, որ մի ուրիշ բանո

նդները շատ: Թէեւ արգոյ հեղինակը ցոյց է տալիս մեզ {նոցայ} ծուլութեան վրայ, բայց մինչեւ այդ աստիճանի ծուլու

ցայ վերանալը կամ մնալը, որեւիցէ կապով կապուած չէ {նոցայ} էական խորհրդի հետ... " Մեր տէրտէրներին էլ

տութեան երեսփոխան եւ երկրորդ, զգործն վարեալ առ ի {նոցանէ}, յորում, մանաւանդ ի վճռի պատգամաւորացն, որպէս

մի՛ նեղեսցին ՚ի մտատանջութենէ, անկելոյ յոմանս ի {նոցանէ}, ի ձեռն ոմանց խռովասիրաց ոչ անյայտ եղելոց ձեզ եւ

ն մերկանալոց են խարդաւանութիւնք պաշտպանելոցն առ ի {նոցանէ} գործք քստմնելի սեղանակապտութեան: Թէ եւ վեհափառ կ

ի վերոյ յիշելոց, տեսանէ զի ամսականն արդիւնք, ի {նոցանէ}, հասանէ ց215 ռուփիս: Ընդ այնմ գրութեան, քահան

հիւպատոսս Ֆրանսիոյ եւ Բելգիոյ խորհուրդ հարցանել ի {նոցանէ} որպէս ի բարեկամաց, ընդ որս ծանօթացեալ էի այսր,

քան զչորս, տեսի զքահանայս ի Ջուղայոյ, ոմանք ՚ի {նոցանէ} ինքնահալածք եւ ոմանք հալածեալք յերեսաց եպիսկոպոս

վէքիլներիցն, որ իմ կտակակատարն պետք է լինին, ի {նոցանէ} եւս խնդրում եմ եւ պատուիրում եմ, որ մշտապես հաւա

Մադրու որբոց սնդուկին եւ մնասցէ վաշխի, մինչեւ ի {նոցանէ} լինիցի հոգացողութիւն տանելոյ առ իւրեանց, բայց կտ

ւարիմք ընտրութիւն առնել ընդ բարին եւ ընդ խոտանն ի {նոցանէ}: Եւ զի՞նչ ապագայ ազգի միոյ ընկճելոյ, որոյ

տայ այսօր քահանայութիւն եւ եկեղեցին - ուրեմն եւ ի {նոցանէ} բղխի Հոգին: Ո՜վ հայհոյութեանս: Զժամանակաւոր առա

մահուչափ ուսուցին մեզ, բայց Այվազովսքին զոմանս ի {նոցանէ}, հայեցեալ աստիճան թեթեւութեան, համարի ներելիս:

ազգաց, դնեալ արեամբ Յիսուսի Քրիստոսի, խլեալ ՚ի {նոցանէ}, պնդեցին ի զարհուրելի շղթայս ստրկութեան, եւ զնե

)։ " Եւ մի՛ պոռնկիցուք որպէս ոմանք պոռնկեցան 'ի {նոցանէ} եւ անկան 'ի միում աւուր քսան եւ չորք հազարք " (Թ

ա, եւ թղթովք օրհնութեանց առաքելով առ մեծամեծս 'ի {նոցանէ}, եւ առաւել եւս 'ի հեռաւոր վայրս, գուցէ յակնածու

, գուցէ յակնածութենէ եւս Քօլլեճեանց, ժողովեաց 'ի {նոցանէ} արդիւնս, որով կարող եղեւ յառաջ վարել զսկսեալ գոր

ինեօր հրաման ետ երթալոյ, երբ նա ինքն առաքեցաւ 'ի {նոցանէ} առ Մօնսինեօր Քորեսսի հարցանել զնա վասն այսորիկ։

ւնս իւրեանց նովին տոգորմամբ, որով եւ կրթեալքն 'ի {նոցանէ} զնոյն շաւիղ կալան եւ նովին մտօք զուսումն իւրեանց

ղ կալան եւ նովին մտօք զուսումն իւրեանց ուսեալք 'ի {նոցանէ} 'ի գործ արկին պարզ մտօք եւ առանց փօլիթիքայի։

Աստուածաբան վերաձայնեալք. զարմանք են զի ոչ ոք 'ի {նոցանէ} իշխեաց ցայժմ ախոյեան ելանել ընդդէմ իմ յետ բազում

ալ, առ եւ ո՛չ մի հեղինակ գտանեմք, թո՛ղ զոմանս ի {նոցանէ} երեւեալս երբեմն ի [վաստակս՝ առաջնոց մատենագրաց,

, թէ եւ ըստ ժամանակին անգթանալոյ զրկիմք զարդիս ի {նոցանէ}, շատացեալ յիշատակութեամբքն, զորս ի մէջ բերէ Խոր

ճառագայթից արեւը, որոց [1 անընթ. ] էին: Մինն ի {նոցանէ} վերամբարձեալ զինքն ըստ Հայկական առակին ի [կոկիւսո

ւն ի լուսաւորութիւն ազգի, այլքն որ տարանջատ են ի {նոցանէ} ամենայնիւ որպէս ի վերոյ թուեալ եմք, զծաղու գան թ

օսածը եւս նոցա համար այնպէս անհասկանալի է, որպէս {նոցանը} ` մեր համար: Այդ փիլիսոփայութիւնը եւ գիտութիւնքը

ամ իմ մեղքս, որ մյուս անգամ չանեմ: Եթե հեռու եմ {նոցանից} տեղով, այդ պահանջում է հարկը, ես այստեղ բժիշկ դ

բոլոր սիրականքը Յիմար չէին, այլ գիտուն, Բայց ես {նոցանից} խելօք Գտանուեցայ, հաստատուն, Եկեղեցու միջումը Օ

ան է բացել իւր պարտապահանջների հետ եւ պահանջում է {նոցանից} իւր չկրած, մտացածին վնասը, նա կամի այդ գումարով

ների մէջ եւ ինչ որ նոցա կենդանի լեզուովը լսում եմ {նոցանից}: Աւանդութիւնը ասում է. " Եթէ կայծակից մեռած կնո

ը հայհոյելու էին քո անունը, ո՞չ ապաքէն ամեն մինը {նոցանից} երախտագիտական արտասուքով պատուելու էին քո գերեզմա

ով ստանում է Մասեաց դարեւանդից այդպիսի Մուզայք եւ {նոցանից} իմանում է ամենայն բան... Պ. Իսահակեանցը ան

Ո՛հ, ահա երեսուն նոր տարիք անցուցել եմ ես, {նոցանից} մինչեւ քսանը նոյնպէս ուրախացուցել են ինձ, ինչպէս

դկութեան համար մեռաւ խաչի վերայ, վրէժխնդի՞ր եղաւ {նոցանից}, որ հասուցել էին Նորան այդ անարգ մահը: Նա չէ՞ր

դէմ մարդիկ"։ Բայց ականջ դնող չեղաւ իմ բողոքին։ {Նոցանից} մինը, համարեա թէ բռնութեամբ յափշտակելով իմ մօտ գ

հանդերձներ՝ հարիւր, հազար կարկատաններով։ Բացի {նոցանից}, ուրիշ այլ ոչինչ: - Տեսանո՛ւմ ես, - ասաց

առայելու: Դուք պարտակա՛ն էք նոր հայրեր պատրաստել {նոցանից} եւ ազգութիւնը, լեզուն եւ կրօնը յանձնել նոցա որպէ

արդարացի նկատողութիւնք այդ գործի վերայ։ Չտպեցինք {նոցանից} եւ ոչ մինը եւ տպելու եւս չէինք, եթէ, ինչպէս Յիշ

երազմին ձեզ հետ. այս բնական է, բայց առիթ կայ եւ {նոցանից} օգուտ քաղելու։ Ոյժը չէ կարելի զգալ, եթէ չկայ դի

վհետեւ գիտէր, թէ որոնց որ պարտք ունի, կախւում է {նոցանից}, թէ մի անյաջող վայրկենում կարող են նոքա ճմլել նո

ելով իւրեանց հողի մէջ եղած բոլոր ածուխի հանքերը, {նոցանից} դուրս եկած ածուխը եւ Անգլիոյ տարեկան ածուխի պէտքը

, մի մաս: Թո՛ղ նոքա այն հիմքի վերայ աշխատին, եւ {նոցանից} իւրաքանչիւրը կը հասնի իմ կարողութեան չափին. այնպ

՛վ գիտէ, դեռեւս ինչ ութիւն: Մեք չենք կարող {նոցանից} ամեն մինին պատասխան տալ. ո՛չ թէ ասելիք չունինք,

փում, կորուսանելով իւրեանց հարստութիւնը, շատերը {նոցանից} եւ ապրուստի հնարը, պատերազմական ծուխի եւ թափառակ

իս Իմ քընարի թելը կտրել. Ես փախչում եմ {նոցանից} ։ Արարատը սառուցապատ Զըրկըւած է կ

նքը Յիմար չէին, այլ գիտուն, Բայց ես {նոցանից} խելօք Գտանուեցայ, հաստատուն, Եկեղեցո

կ ու Տիգրանին յիշենք միշտ, եղբարք, Թափենք {նոցանից} հնութեան փոշին. Նորանց յիշելով արդեօք մի ն

հայերը Լեհաստան գաղթեցին ահագին բազմութեամբ. եթէ {նոցանից} մի մասը փրկուեցաւ եւ այսօր հայութեան անունը կրում

գ-տասը հոգի միասին էին գալիս վրաս) ես խնդրում էի {նոցանից} ցոյց տալ ուղիղ ճանփան, եթէ մոլորական էր. բայց ե

ոքա լեզու չեն մշակած եւ նոր լեզուն ոչ համ է տեսել {նոցանից} եւ ոչ հոտ։ Եւ այս է մանաւանդ պատճառը, որ " Հիւս

արակոյս չկայ, որ ամենայն ընթերցող կարող էր քաղել {նոցանից} օգտաւէտ ուսումն եւ քաղցր, ազնիւ զբօսանք։ Այդ խո

ասակար բաների մերժողութիւնք: Եւ գիտէին նոքա, որ {նոցանից} հարիւր տարի ետքը նոցայ ժառանգները արիւն-քրտինքով

ները), գերմանական ուսումնականք չեն ուսել առնուլ {նոցանից} գեղեցիկ եւ կենդանի ձեւով աւանդելու գաղտնիքը: Այս

սիական ազգի հարստահարելը, նա մոռացել էր, որ XVI {նոցանից} ոչ միայն պակաս, այլեւ աւելի էր անցել ամէն չափ ու

նց թշուառ կեանքի պիտոյքը հայթայթելու: Միայն {նոցանից} մէկը իմ մօտ մնաց, որ մի հոգեկան սիրոյ կապանքով ի

, որոնցից երկուքը եղել են պապի քահանաներից: {Նոցանից} եւ ո՛չ մինը իւր պարտականութիւնը չէր ճանաչում. եր

ացաւ նորա անունը եւ, ի՞նչ եմ ասում, այո՛ շատերը {նոցանից} նորա անաղօտ փառքի վերայ ստուեր ձգելու համար, մեծ

ղ ոչ առաջինի եւ ոչ երկրորդի պաշտօն լցուցանել: Սա {նոցանից} գերազանց է երեք բանով, որպէս քեզ կը պատմեմ կարգ

քանիսին հռոմայեցուոց աւագ մարդերից եւ հառաչանքով {նոցանից} օգնութիւն են խնդրում, ասելով. Ազատեցէ՛ք մեզ ի ս

ցու դատաւորութեան, այլ քորեպիսկոպոս էլ չարաւ ինձ {նոցանից} մինը, որ Պարսիկները եւ անարժան մարդիկ այսօր էլ ա

զ մարգարէներ, իմաստուններ եւ կարդացողներ եւ դուք {նոցանից} կ'սպանէք, կը խաչէք եւ ձեր ժողովարանների մէջ կը տ

է իրենց ժամանակին, իսկ հին բաները, թէեւ շատերը {նոցանից} Ադամից են սկսում, այնուամենայնիւ առանց քննութեան

վարած կեանքիս որպիսութիւնը նոքա գիտեն, կարո՛ղ էք {նոցանից} տեղեկանալ։ Իսկ երբ պատերազմները վերջանան, եւ ես

Յովհաննէս Աւետարանիչը մի քանի անուն ունի. գուցէ {նոցանից} մինը գրած էր։ Բայց երաշխաւոր ենք, որ թէ ինչ էլ

դը ` " դարձման ", իսկ հինգերորդը ` " միջական"։ {Նոցանից} մինը ձգում է խելքերը յառաջ, միւսները քարշում են

րջեր, որ թաւալւում էին սոֆայի վերայ, թէպէտ մինը {նոցանից} կարծում էր իւր անձը երեւելի դիւթ (чародей, կախա

արուստներից ոմանք նոյնպէս խօսում են իւրեանց մէջ: {Նոցանից} մինը կամ երկուքը պահում են երիտասարդի կողմը, միւ

ն է, որ Ջալալիների ժառանգները չեն դոքա, թո՜ղ որ {նոցանից} Րահան արաբը Արաբիայից Կոստանդնուպօլիս գալով միացե

արդայ, անպատճառ կը գան: Ինչ որ ունիս հարցանելու {նոցանից}, պիտի լինի տղայի միջնորդութեամբ, դու կ'ասես տղա

երից, որոնք մեծ յարակցութիւն ունին միմեանց հետ. {նոցանից} մինը խանգարուելով, խանգարում է միւսը, որով շատ

ը, - դու, եթէ ունեցած էիր չորս-հինգ որդի, միթէ՞ {նոցանից} իւրաքանչիւրը իրաւունք չունէին քո հայրական սէրը եւ

րկութիւնը հաւասարաչափ ստանալու. մի՞թէ քո աչքումը {նոցանից} մինը սիրելի կը լինէր առաւել քան թէ միւսը, չէ՞ որ

արդարեւ արժան էր, որ ամենայն ծնող օրինակ առնուր {նոցանից}. նորա հագուստները մաքուր, գեղեցիկ, նոր եւ արժա

ն: Դայեկը իսկոյն ճանաչում է այս բաները, թէ որը՞ {նոցանից} տեսել է որ ծննդկանի մօտ... Փաթաթում է երեխա

են եղած եւ մի երեւելի հեղինակութիւն չէ յառաջացել {նոցանից} որեւիցէ ուսումնական հանդիսում։ Առհասարակ այն

ների մէջ ուսուցիչք։ Նոյնպէս աննշան մարդերի համար {նոցանից} էին նշանակւում խոստովանահարք։ Աշխարհական ժողովող

ք կարգւում էին Յիսուսեանների ձեռքով, կախւում էին {նոցանից} եւ գտանւում էին ըստ ամենայնի նոցա իշխանութեան տակ

էին տալիս շնութիւն, անառակութիւն, երեսուն վեցը {նոցանից} թոյլ էին տալիս, մարդասպանութիւն, երկու Յիսուսեա

դ բառը տարբեր ձեւերով է գործ ածվում այնտեղ, ո՞րը {նոցանից} ընդունէ որպէս հետեւելի օրինակ։ Նոր լեզուի մէջ

որ լեզուի մէջ, թէեւ կան վեց հոլովմունք), բայց {նոցանից} առաջինը իր տակ քաշել է բառերի ամենամեծ մասը, այն

երկրորդական բնաւորութեանը կերպարանագործութեամբ եւ {նոցանից} նոր ուժ եւ նոր զօրութիւն չառնու իր գլխաւոր հերոսի

վ է այս Նորինը կամ Նազարէթը, բայց ոչինչ չեմ լսել {նոցանից}, որովհետեւ իրենք էլ չգիտէին: Դեռ զարմանալի է,

ամպի մէջ առաջացած էլեկտրականութիւնքը զանազան են, {նոցանից} մինը անուանւում է դրական, իսկ միւսը բացասական:

յն այլասեռ էլեկտրականութիւնքը եւ երբ իւրաքանչիւրը {նոցանից} օդի միջնորդութեամբ առանձնացած լինելով գտնւում է լ

ւնը, որոնք, այո՛, թէ թագաւորների ժամանակ եւ թէ {նոցանից} յետոյ, ընկնում են դարերի ազդեցութեան տակ: Հարկ

ոնք գրեթէ ամէն տեղ գործ են ածւում ազգի մէջ, թէեւ {նոցանից} մի քանիսը ոմանք թուրքից առնուած համարելու միշտ հա

տել իւր ամանից զանազան մրգեր եւ այլ կերակուրներ, {նոցանիցը} իւրաքանչիւրքը խօսում էին միմեանց հետ. ծիծաղում է

ւնէութեան եռանդ այդ արծաթագլուխքը ձեռք բերելու եւ {նոցանով} իւր բարոյական վիճակը բարւոքելու: Առաջին հո

ւրս է երեւեցնում աշխարհատնտեսի աներեւոյթ աջը, որ {նոցանով} զգուշացնէ պարզամիտները, արթնեցնէ թմրածները եւ խր

այդ ցուցակներից, եւ լրագիրներով եւ օրագիրներով: {Նոցանով} սուտ են խօսում, գողանում են, սպանում են, խարդա

զգի լեզուի գլխից չէ անցել։ Հաւաքել այդ բոլորը եւ {նոցանով} խճողել ու հաստացնել մեր աշխատութեան փորը ձանձրալի

պարտականութիւնք, որոնց մանաւանդ յարմար էին։ Եթէ {նոցանում} չ'երեւէին ոչ մի բանի ընդունակութիւն, որ Կարգին հ

երները այս ու այն կողմը ցրուեցան Հնդկաստանի մէջ: {Նոցանցից} իմ մօտ մնաց մինը միայն, որ ամէնից առաւել քնքուշ

ն հայրն յերեկի աւուր, որ էր 8 ամսոյս, ընկալաւ ի {նոցին} գերազանցութեանց զնամակ, որով ծանուցանեն անմահ բա

լ ի տեսանել ի թուղթս անդ զանուն եւ զստորագրութիւն {նոցին} իսկ չարաչար հարստահարելոց, որոց ազգականք ՚ի Հնդկ

էր Կոստանդնուպօլսից, շնորհ է գտել՝ մատուցանելու {Նոցին} Կայսերական Մեծութեններին, Թագաւոր Կայսեր եւ Թագո

ովին անկարող լինիցի ի զօրութենէ իւրեանց. փոխանակ {նոցին} այժմս կտակս այս ձեռամբ իմով գրեցի եւ կարգելով ինձ

ի յաւելու վարդապետն " եւ մեք պարտական եմք հետեւել {նոցին} ճանապարհի"։ Ուրեմն, եթէ կանոնադրութիւն " ո՛չ յ

ուսեալ էր ինչ ինչ 'ի դպրատան նոցա, եւ յետ մահու {նոցին} աշակերտեալ եղեւ երանելւոյն Աղանայ"։ (Հատ. Ա.

ցանել առ որ պարտն էր, այլ ամենայն ինչ 'ի գլխաւոր {նոցին} ամփոփեսցի եւ այլն։ Ի վախճանի բանիս յայտնի իմ

էն եւ հռոմէաբար գրել եւ խօսել յունկն ժողովրդեան: {Նոցին} շրջանկատ եւ առողջամիտ Եւրոպացոց անմոլար շաւղօք ըն

աց, թէ ո՞յր աղագս ի բառնիլ ի միջոյ թարգմանչաց եւ {նոցին} աշակերտաց եւ այլոց նոցա հետեւողաց դպրութիւնն հայկ

եալ [յոճ խօսից յունականին], զնոյն կալան շաւիղ եւ {նոցին} առաջնորդեալ տեսութեամբ, եւ առանց միտ դնելոյ սեպհ

ակս հայոց ո՛չ գովեմք մեք, այլ ամենեւին հաւան եմք {նոցին} իմաստուն մտածողացն, որ ուշի ուշով. միտ եդեալ ժա

ն, զորոյ ապացոյց՝ կարեմք քաղել ի գովաբանութեանց {նոցին} իսկ վանեցւոյն հետեւողաց, որ առանց [մտացն լծակալ

ինչ դեռ հարկ է վերայ կայր խնամով հոգաբարձու լինել {նոցին}, արշաւին ի մարտ պատերազմի ընդդէմ առողջ դատողութե

ւթեան, երկրորդն՝ ընդդէմ դենին Պարսից եւ քաւդէից {նոցին}, երրորդն՝ ընդդէմ իմաստնոց յունաց, եւ չորրորդն

դարձուցանել ի վերայ ժամանակակից աբեղենին Հայոց եւ {նոցին} գլխաւորացն յետ մահու Մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ,

օտարաց, յորս ըստ իս, որչափ պատահեալ եմ գրուածոց {նոցին} առ հասարակ, կորովաբան թուին հարք՝ Վրթանէս Ասկեր

ար ի սկզբանէ անտի, որ ինչ ցայսօր հեղինակք մեր եւ {նոցին} հեղինակութիւնք, յորս հազիւ ուրեք գտանեմք զայնպիս

ասն այսր, արդէն անժխտելի ճշմարտութիւն է գործող ի {նոցին} կողմանէ, զի զոր չհասկանայ ոք, զնոյն անկարանայ ն

" Զի եթէ ի սակաւատառ հնամաշ դրամոց եւ ի կեղակարծ {նոցունց} դրոշմատիպ պատկերաց իմաստունք շահս մեծ քաղեն ի լոյ

Հայր յանձն է. Որդի ՚ի Հօրէ. իսկ Հոգին սուրբ ՚ի {նոցունց} ", եւ կամ ՚ի Շնորհալին " առող յՈրդւոյ անճառաբար

ովանութեանց Շնորհալւոյն այլուր: Դերանունս՝ " ՚ի {նոցունց} " ի կիր առեալ ի Լուսաւորչէն, ածական անուն է. նո

որչէն, ածական անուն է. նոյնպէս կամելով ասել է՝ {նոցունց} էութենէ: Դաւանութիւն պապականաց, թե Հոգին սուրբ

։ Այս ըթը, որ բառի վրայ մէկ վանկ է աւելցուցել, {նու} է փոխվում, եթէ հետեւեալ բառը ձայնաւոր տառով է սկ

են ", այն ժամանակ ձեռքերը խօսքը չէ կարող իր ըթը {նու} փոխել եւ եթէ այդպէս խօսող էլ լինի, ինչպէս կան մի

այստեղ մէջ բերված խօսքերը։ Խորենացու հնչեցուցածը {նուա՞գն} է, թէ բամբիռը։ Եթէ հնչեցուցածը նուագ է (ինչ աս

պարտս ազգի եւ եկեղեցւոյ ոչինչ աւելի մարթացայ յայս {նուագ} կատարել: Եթէ ոչ էր ազգին եդեալ յիմ վերայ զգոր

ժամանակի չկարեմք զբազմաց ճառել, յայն սակս, յայս {նուագ} ի նիւթ առցուք խօսից մի միայն զԱյվազովսքի Գաբրիէլ

բազում անգամ նենգեալ ՚ի պապականաց, գտաւ եւ յայս {նուագ} անխրատ, եւ իբրեւ զանդատաստան ոք մանուկ փառաց ի փ

ր օրինակ բուրուառ եւ բուրվառ, երիվար եւ երիւար, {նուագ} եւ նըվագ. թուական եւ թվական։ Ասոնցմով կիմանաս պ

ի լեզուի վրայ։ "... Խորենացին... ախորժանօք) {նուագ} է հնչեցնում հասարակ ժողովրդեան հետ նրա բամբիռը "

եցուցածը նուա՞գն է, թէ բամբիռը։ Եթէ հնչեցուցածը {նուագ} է (ինչ ասել է՝ նուագ հնչեցնել), ուրեմն հնչեցն

բամբիռը։ Եթէ հնչեցուցածը նուագ է (ինչ ասել է՝ {նուագ} հնչեցնել), ուրեմն հնչեցնել բայը հասել է իր դադա

որի պատմածը: Այդտեղ լինում էին երբեմն երաժշտական {նուագածութիւնք}, որ կարգում էր ֆրանսիական թագուհիներից ամենաթշու

էին շատ կառքեր. Միշտ հացկերոյթ, ընթրիք, գինի, {Նուագարան} ու տաղեր. Ամենայն ոք ցանկանում էր Լինել նորան բա

մ մի այլ հանդէս կատարելը: Շատ անգամ նոքա իւրեանց {նուագարանների} անուշ ձայնով մոլորեցրել են մօտից անցանողքը եւ քար

ինձ զգիր եւ յայտնել զայն ամենայն, զոր յառաջնում {նուագի} գրութեանս գրեալ էի, եւ եթէ ձերդ եղբայրութիւնն ո՛

որեսսի հարցանել զնա վասն այսորիկ։ Եւ յերկրորդում {նուագի} չոքան պարտաւորեալք 'ի բանից Մաթոս աղայի Ալլահվերտ

, ուրեմն հնչեցնել բայը հասել է իր դադարման կէտին {նուագի} մէջ, այսինքն՝ Խորենացու առարկան նուագն է կամ Չա

ան կէտին նուագի մէջ, այսինքն՝ Խորենացու առարկան {նուագն} է կամ Չամչեանի խօսքերով՝ " նուագն է խնդիր սեռի բ

ենացու առարկան նուագն է կամ Չամչեանի խօսքերով՝ " {նուագն} է խնդիր սեռի բայիս հնչեցուցանէ ", ուրեմն խեղճ բա

ւթիւնք - Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանց (Նահապետ). նորա {նուագները} (Հայրունի) - Գրիգոր Վարդապետ Կապարաճի Կարապետեա

էր իւր կատարեալ հասակը, մեծ հանդէսով երաժշտական {նուագներով}, ման էին ածում նորա տան չորս կողմումը կուսական չ

լինի, - Ասում եմ արբած Եւ զիլ ու հպարտ ` ձայնով {նուագուն} ` Հնչեցնում եմ ես իմ կուկուրի կուն: ԱՐԿԱԾՔ ՆԱԽ

ր, որ Էն, Լի՛ են երկինք փառօք քովք, {Նուագս} յօրինէ սերովբէն, Եւ մատուցեալ ունելեօք

եւս չտպուած տաղերգութիւնքը տպել է առանձին՝ որպէս {Նուագք}, Հայրունի մակագրով: Հին լեզուով գրուածների մէջ

ւթեան ", ըստ իրին հրատարակէ զմատեան ինչ, ո՛չինչ {նուազ} քան " զվարժութիւն հոգեւոր պաշտեալ առ ճիզվիթս, յո

ի երեւում, թուխպ ամպերը ծածկեցին, Արուսեկի {նուազ} լոյսն էլ իմ աչքիցը խլեցին..... Ով բնու

պատկերի առաջեւ վառած կանթեղը սկսել էր արձակել մի {նուազ} եւ գունաթափ լոյս շրջակայ առարկաների վերայ: Մա

հիկ, զանազան ըստ տեղեաց եւ աշխարհաց, եւ շատ կամ {նուազ} մօտ յստակ հայախօսութեան, թէպէտ առ հասարակ պիտոյ

քան զհռովմէական եկեղեցին, չէր եւ ոչ ինչ ստոր կամ {նուազ} քան զայն: Եւ զի՞արդ մարթիցէ մեզ լուեալ զայսպիսի

չէ փոյթ գալուստ գայլոյն, նա զի եւ ինքեանք ոչինչ {նուազ} փողոտեն զգառինս մակաղեալս ի վայրի հանգստեան Հայկա

ազարեանց Ճեմարանի: Մանրամասն պատմություն առնս ոչ {նուազ} երեւելոյ ի խումբս եկեղեցականաց մերոց չէ առ տեղեաւ

ֆրանսիական կառավարութեան զօրեղ հովանաւորութիւնը. {նուազ} եռանդով չեն գործում նաեւ ամերիկեան միսիոներները:

երբեմն բաղկացած է մօտ իբր 60 անդամից, որոնց թիւը {նուազած} է այժմ, եթէ առնունք միմիայն Վենետիկեան Ս. Լազար

զի ամենայն կահիւ եւ կազմածով եթէ սակաւ մի երեւէի {նուազեալ} քան զայնոսիկ որք յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն չ

երաբերելով, աւելացնում է. " եթէ սակաւ մի երեւէի {նուազեալ} քան զայնոսիկ, որք յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն

իմ, եւ այն ժամանակ քո հարստութիւնը անպատճառ պիտի {նուազի}: - Ինչպէ՛ս, - բացականչում է նա: - Աւ

զոր կարծէք, եւ անկեալ 'ի յիշողութենէ եւ օրէ յօր {նուազիմ}, ստիպիմ զձեզ կանգնել եւ կանգնեալ իսկ այսօր իմ փո

լու եւ տարածելու համար, հետեւեցուցին նորա մարմնի {նուազութիւն}, որ թուլացուց Իգնատիոսի ի բնէ բիրդ եւ առողջ կազմ

չկամէին ներել, որ իւր մարմնի նիւթական զօրութեան {նուազութիւնը} արգելք լինէր գլուխ բերելու այն դիտաւորութիւնը, ո

Նայեցէ՛ք, տղերք, նորա վերան, Ինչպէ՞ս {նուաղ} ու գունաթափ. ` Ինչպէ՞ս, անարգ, խեղճ, կն

ճիրանաց անագորոյն ախտիս թալկութիւն եւ մինչ անգամ {նուաղումն} սրտի մնաց ի վերայ իմ, զոր զկնի ամսօրեայ ժամանակի

ապէս գործակից էին Կամսարականքը։ § 20. Վահանի {նուաճումը}, այսինքն՝ նորա հաշտութիւնը Պարսից տէրութեան հետ

եւ եթէ այդպէս խօսող էլ լինի, ինչպէս կան մի քանի {նուասէր} մարդիկ, դարձեալ բառի կազմութեան մէջ վանկի տնտեսո

Մարտի 11-ին, որ է նիրհան 26-ում, գրեցաւ ձեռամբ {նուաստ} Կարապետիս Յովհաննէսեան, ըստ համեմատ ձեռնագրեալ ի

՚ընդունի Սոս եւ Վարդիթերը, որպէս մի տկար պատանու {նուաստ} երկասիրութիւն"։ Ո՛հ, երանի՜ թէ մեր ամէն պ

անւում են կրօնի կեղծաւոր նախանձաւորութեամբ, բայց {նուաստացնում} են Սուրբ գիրքը, հնար շինելով նորան իրենց անձնակա

աւորացն, որով յայտնեն տէրութեանդ զկարգելոյ իմոյս {նուաստութեան} երեսփոխան եւ երկրորդ, զգործն վարեալ առ ի նոցանէ

իր շնորհը ձեր վրայէն պակաս չանի, նույնպէս եւ իմս {նուաստութիւն} որքան որ կարողանամ միշտ վասն ձեր լավութեան աշխատո

մարտութիւնը, որի դրօշակի տակ զինուորուած է եւ իմ {նուաստութիւնը}, է Աստուծոյ ճշմարտութիւնը՝ անմասն ամենայն ստութ

պիտոյ է երգէին " ժողովեալքս ի հրաժարումն ", մեր {նուաստութիւնը} նոյնպէս կարդաց մի դամբանական ճառ՝ տալով հանգուցե

ջեւան կստանաք Դուք, պ. Հայրապետյանցը, պ. Էմմա[ {նուել]} Պոպովը եւ պ. Խլթճիյանցը: " Մասյաց Աղավնին " վե

սել դառնալու մերկ, բոկ: ՖԻԶԻԿԱՅԻ ՔՆՆՈՒԹԻՒՆ {Նուեր} Անանիա Սուլթանշահի Հասաւ մեծ ուրախութի

լիս (Սիրական եղբօր, Խ. Պ. ՕՏ... ԻՆ {ՆՈՒԵՐ} ) Միթէ որ ննջիցէն այլ ո՞չ եւս յաւելուց

գոյափոխութեան, ընդէ՞ր ապա անուան ՚ի պատարագ կամ {նուէր}. ո՞վ պատարագի եւ ո՞ւմ նուիրի, եւ զի՞նչ պատճառ

՝ հաղորդութեան, քանզի որոշակի հրամայեցաք բերել ի {նուէր} զհաց եւ զգինի ՚ի յիշել զմահ Տեառն: Բաց յայսմանէ

ը քաշելով գլխին յաւիտեան լռեց: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ ( {Նուէր} պարոն Կարապետեանի եւ Բերբերեանի) Գարնա

րցախից եկաւ քեզ մօտ Գասպարեանցը ընտիր հիւր: {ՆՈՒԷՐ} ԱՄԻՐԵԱՆԻ Ասա՛, Մուսայ ́, ինչպէս երգե

ՈՐՊԷՍ ՄԻ ԱՌԱՒԵԼ ԸՆՏԻՐ ԵՒ ԱԶՆԻՒ ԱՆԴԱՄԻ ՄԵՐ ԱԶԳԻ {ՆՈՒԷՐ} ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ Քո եռանդուն ազգասիր

ապետին մեծ արծաթ վճարել բարերար դերվիշին նորա այս {նուէրի} փոխանակ: Խանը, վահանափակելով իւր անձը այս կէ

արքը մի քանի օր մնացին այնտեղ եւ իրենց ուխտերը եւ {նուէրները} կատարեցին նախ Կաթողիկէ եկեղեցու մէջ եւ ապա կոյսեր

Հինգ հարիւր ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ աթոռոյն {նուէրք} ։ Հինգ հարիւր ռուպլին Երուսաղէմայ։ Ո

մեկ ամիս առաջ ես ալ շատ հույս չունեի, բժիշկն ալ {նութխը} բռնված՝ մայիս չէ, մարտին թարաքը կելլիս, կկանչե

շատ տեղ գործ են դնում այս առքական անունները առանց {նուի}, ինչպէս՝ հերքում, մերժում, հոլովելով հերքումի

զաւակները սնուցանելու եւ կրթելու, եթէ նա աշխատի {նուիրաբեր} լինել մարդկութիւնը լուսաւորող գանձանակին: Այս

այ, չտեսանելով իւր աշխատութեան թուլութիւնը, դեռ {նուիրաբերութեան} մէջ գրքի ճակատում գրում է. " Զի եթէ ի սակաւատառ

տով: Եկեղեցական եւ վանական եկամուտները, կամաւոր {նուիրաբերութիւնները}, նմանապէս եւ ազգային հիմնարկութիւնների վրայ արու

իւն չէ վճարեալ լոկ օդաբաղխությամբ, այլ զոհիւք եւ {նուիրագործութեամբք} ըստ պիտոյից հանգամանաց: Լուսաւորութիւն լուսաւորե

ւրոպայում գտանուած դպրոցներից եւ մասնաւոր մարդերի {նուիրագործութենից}, անհաւատալի մեծ էին։ Այսպիսի հնարներով Յիսուսեա

նդ՝ այն խնդրի վերայ, թէ արժանայիշատակ Մուրադը, {նուիրած} լինելով մի ժառանգութիւն ընդհանուր Հայոց ազգի զաւա

մ ի կախաղան, նշաւակ մարդկան, Միայն թէ չտալ {նուիրած} հողի։ Ծերունի մարդու... այս իմ պիղծ

վերաբերում է այնպիսի օրագիրների, որ մասնաւորապէս {նուիրած} չեն իրենց գործունէութիւնը այս կամ այն յատուկ ասպա

ռոմի եղած չեղած յոյսն էր, որի կեանքը գիշեր ցերեկ {նուիրած} էր արթուն հսկողութեան իւր ժողովրդի երջանկութեան վ

վերայ, մանաւանդ մի այնպիսի անդամի, որ իւր անձը {նուիրած} լինելով եկեղեցու սպասաւորութեան, յետեւաբար, մեծ

սարսափին պարկեշտ ականջները մի տեսակ մարդերի, որ {նուիրած} են իւրեանց անձը, խօսքը եւ գրիչը սորա կամ նորա պա

նձ նման անծանօթները, որոնք անմիջապէս մեծարանք են {նուիրած} ձեր ճշմարիտ աշխատասիրութեանը եւ ազգօգուտ գործակատ

Tiens! կացեալ առ դուրս տան Ձայնէ առ իս {նուիրակ}, Եւ ես, յանգէտս ի մթան, Կտրեմ զուղի

ց, որոց ոմանք էին բուն իսկ վարդապետք Հայոց, իբր {նուիրակ} հանելով աստ եւ անդ որպէս եւ զկնի նորա, եւ թղթովք

ի այդպիսի ապականութիւն պահել եկեղեցու մէջ, որ մի {նուիրակա} ՜ ն սրբութիւն է, ուր հաւատում ենք, թէ սերովբէներ

, Հայաստանի սարեր, Հայաստանի ձորեր եւ Հայաստանի {նուիրակա՛ն} անտառներ: Այրարատից մինչեւ Տօրոս, ստիպուած էք դ

էք միայն ի բարեբարիլ. եւ այս իսկ է անստերիւր եւ {նուիրական} նշան տեարց Լազարեանց ազգի: Ձերոյին գերազանցու

րս վանել ստութեան եւ խաբեբայութեան դեւը Հայաստանի {նուիրական} աւերակներից եւ կը հասնենք մեր հոգով չափ ցանկալի ն

հոգով չափ ցանկալի նպատակին, որ է կանգնեցնել այդ {նուիրական} աւերակների մէջ դրօշակ, որի վերայ ոսկեղէն տառերով

դ որ այդ բաները համարեա թէ յարակցութիւն չունին իմ {նուիրական} ազգային խնդիրների հետ: Ի՛նչ օգուտ ինձ Լոնդոնի հս

ան, բայց թեթեւամիտ ազգի պարծանքը: Ֆրանսիացին մի {նուիրական} հպարտութեամբ ցոյց էր տալիս Վերսայլը օտարներին՝ կ

յերի որդիքը՝ չնայելով կտակողի վերջին, ուրեմն եւ {նուիրական} կամքին, որով աւանդում էր կտակը համօրէն ազգի օգտի

էր... Նոյն իսկ մեր եղբարք թշնամի էին Այն {նուիրական} քո սուրբ աւանդին: Բայց արդ բարձրացաւ

՝ կտակելով, որ տասնապատիկ շահեցուցած յետ տան այդ {նուիրական} աւանդը իւրեանց զաւակներին: Հա՛յ կանայք, մեր

մի բազմութիւն, որ արիաջան փութով պարապում էր այն {նուիրական} գործով: Ո՞ւր արդեօք կարող են անվաճառ մնալ

նով գործեցիր, վշտացուցիր քո ընկերի ամենասուրբ եւ {նուիրական} զգացողութիւնքը, որովհետեւ քո անձը տէր քարոզեցիր

շատ անգամ պատրաստ է դափնիներով պսակել այնտեղ այդ {նուիրական} տաճարի քուրմերը եւ քրմուհիքը. այո՛, եւ պսակում

ղն Այն տաճարի բաց մուտքում Իր շորերը թաթախելով {Նուիրական} բոսորում ` Հպարտանում է, ցնծում Իբրեւ փեսան նո

պա, եւ առ ի պահպանութիւն բարոյական՝ ընդ նմին եւ {նուիրական} անօթոցս, արեամբ չափ ճգնի անձնիւր յանդամոց լուսաւ

, ողբայր երանելի փիլիսոփոսն Մովսէս, որոյ եւ ընդ {նուիրական} ոսկերս մարտ եդեալ աբեղենին մերոյ, կապտեալ ի հանգ

շնամի Տե՛ս, չեչէնն է ման գալիս։ {Նուիրական} ջրի ափին Ծաղկում են ճոխ աւաններ. Թէ զ

ի: Նայի՛ր նորան, երեք գունով, {Նուիրական} մեր նշան, Թո՛ղ փողփողի թշնամու դէմ,

... Նոյն իսկ մեր եղբարք թշնամի էին Այն {նուիրական} քո սուրբ աւանդին: Բայց արդ բարձրացաւ

նցանում է Մինչեւ Վարդգէսի աւանը։ {Նուիրական} այն հին գետին՝ Յանձն արա ալիքներին Հաս

եւս գրուածքի սկզբում գործ դնէ Պ. Չամուռճեանը իւր {նուիրական} վերացեալ եւ թանձրացեալ բառերը, անշուշտ, կամելով

ներ են, որ ոչ բնաւ հանդիպում են միմեանց: Մեր {նուիրական} պարտականութիւնն է, որչափ մեր ուժը կը տանի, սպաս

տոյ երեւին ուրիշին, սա իրաւունք չունի նկատել այդ {նուիրական} գաղտնիքի ազդեցութեան հետեւանքը, այդ մի սուրբ բան

հետ, իւր հոգու հետ, իւր Աստուծոյ հետ: Այդպիսի {նուիրական} րոպէներում մարդը հրաժարւում է նիւթական աշխարհից,

հոտած ճահիճը, որի մէջ պարանոցաթաղ խեղդւում ենք, {նուիրական} է, որովհետեւ մեք նորա մէջ ենք... Ո՛վ բաբելոնե

իւր հետ մետաքս երեխայի պորտը կապելու համար, եւ {նուիրական} արօտը, նստում է սայլը եւ գնում են... Գնում ե

ընդ փոշեաւ վանօրէից Հայաստանի, կամ ընդ փլատակօք {նուիրական} հայրենեաց՝ վասնորոյ արժան համարեմք զյայտնիսս մեզ

նաւոր յոյժ անձանց, որք ըստ իս պաշտօնեայք համարին {նուիրական} տաճարի հնոյն հայախօսութեան, եւ ո՞վ արդեօք յերկու

յն կարեն պատահիլ եւ ամենայն դարս, զի ի հինգերորդ {նուիրական} դարու ոչ ամէն ոք Եղիշէր ոչ ամեն ոք Խորենացի եւ այ

շի իրաւունքին, կամ դրժել ընկերական կամ ընտանեկան {նուիրական} պայմաններին: Իրաւադատութեան մէջ է ազգի կեա

էր թմրութենից: Արդէն ժամանակ է որոնելու քո նախնի {նուիրական} աւանդը, քեզ տուած քո նախահարքից, սրբութեամբ սահ

մեր ուրանալ զիւր լեզու, է այն, զի չունի զմուտ ի {նուիրականդ} այդ տաճար, որոյ փականք ըստ գեղեցիկ ասելոյ գերապա

ժառանգը: Ես հետեւեցայ ձայնին՝ տեսանելու Աթենասի {նուիրականը}: Նա թռել էր մի հոյակապ արձանի վերայ, որ կանգնեց

ղի արած էր մայրենի լեզուն՝ մեր Արամ քաջ նահապետի {նուիրականը} ։ Այս գլխի մէջ պիտոյ է տեսանենք շարժողութիւն Հայկ

բաւական, մանաւանդ զի անհասկանալի է ազգին հինն եւ {նուիրականն}, իսկ նորն առ նոսա աղճատեալ ցայն վայր, զի դժուար

զարիւն, որով եւ ունայնացուցանէ զխորհուրդ կրկնակի {նուիրանաց} նիւթոց, այն է հացին եւ գինւոյն: Մարմին հոգով եւ

կութեան, եւ ո՛չ իբրեւ խորհուրդ կամ գաղտնիք՝ յոր {նուիրեալ} [էին սակաւք ոմանք, յորոց] կազմի միաբանութիւն ուս

ոյ վիճակ ո՞րպիսի. ասասցէ՛ որ գոնեայ ժամ մի եւ եթ {նուիրեալ} այդպիսի խնդրոց [վերահասու եղեալ իցէ] ճշմարտութեան

եանքերումը գլխներից անցել էին։ Այսպէս ահա՛ արդէն {նուիրեալ} Յիսուսեանները քննում էին եւ ճանաչում նոցա բնաւորո

ել եւ այլն"։ Ահա այն պայմանքը, որի վերայ {նուիրեալը} ստանում է քահանայութեան աստիճանը, եւ եթէ մի սոսկ

րուելով Կարգի հարկաւորութեններին, տնօրինում էր։ {Նուիրեալների} ընդունակութիւնքը եւս շատ բան էին նշանակում այս տն

եաց Հոգեւոր կառավարութեան քաղաքիս օծանել զպատկերս {նուիրեալս} ի զանազան անձանց, ստացեալ ի տեարց պատկերաց յիւրա

նում այնպիսի մարդերի համար, որ իւրեանց ծնած օրից {նուիրել} էին իւրեանց անձը ստութեան սպասաւորութեանը, բայց

նուլ մեր ձեռքը եւ մինչեւ այժմ քարոզած ազատութիւնը {նուիրել} եւ սրբել մեր արիւնով: Ահաւասիկ մեր դաւանութիւ

մ էր մասնաւորապէս այն նիւթով կամ առարկայով, որին {նուիրել} էր օրագիրը իւր գործունէութիւնը։ Եւ որովհետեւ հաս

նոյն ժամանակ երաշխաւոր եմ, որ հայրս անգիտութենով {նուիրել} էր նորան քո փեսային, չկարողանալով որոշել, թէ եր

տար ազգից հատուածեալ միաբանութիւն, որ պատրաստ էր {նուիրել} իւր կրօնը, կեանքը, գոյքը եւ զօրութիւնը պապական

եւ շատ այն է կամակոր տգիտութեամբ, չունի նա զհնար {նուիրել} զանձն ի գիտութիւն իւրոյ լեզուի, զի պիտին նմա ամբ

երի առաջեւ երդում կերաւ իւր անձը իւր ծառայութիւնը {նուիրել} Աստուածածնին եւ նորա անունի վերայ պատերազմիլ անհա

ւրեանց մարդկային ազատ կամքին։ Գեներալը կարո՛ղ էր {նուիրել} (օրհնել) նորանց ուխտապահ չորս ուխտերին, որոնց

որ նա ուրիշների պէս իմաստական դոնկիխոտութեանց չէ {նուիրել} իր անձը (եւ ուրա՛խ ենք, եւ փա՛ռք աստուծու) քան

ակող բաժինները՝ ճշմարտութիւն քարոզելով նոցա, որ {նուիրելով} իւրեանց անձը ստութեան եւ խաւարի սպասաւորութեանը,

Այն շարժառիթը, որ ստիպում է սուտ ազգասէրներին, {նուիրելով} իւրեանց անձը ստութեան սպասաւորութեանը, ամուր պահ

ն տօնախմբութիւնն, զոր մեծածախ կատարեն յամի ամի՝ {նուիրելով} եւ հոգեւորականաց զառատ աջահամբոյր. ես բազմիցս ջա

Կաթուղիկէի վանքը՝ ընծաներ եւ ամեն հարկաւոր բաներ {նուիրելով}, որոնցից ամեն մէկի տուածը յայտնի էր եւ գրով մնաց

արժանի գործը եւ հայ մարդկութեան, երկրորդ՝ որ, {նուիրելով} նորան հանգուցեալ Դաւիկ Թամամշեանի՝ իւր բարերերի

մենաթանկագին ադամանդ, շատ հազուագիւտ իւր գնովը, {նուիրելով} Սուլթանին, ստանում է Բասրայի մօտ շատ գիւղեր, եր

ռքով: Այդ շատ սխալ դրութիւն է, ամենեւին հակառակ {նուիրելու} ձեռնադրութեան պայմանին: Այո՛, կարգը տալիս

րպով չէ կարող տալ, եթէ եկեղեցին չխնդրէ եւ չվկայէ {նուիրելու} արժանաւորութեանը, իսկ արդ, ո՛վ է եկեղեցին, ո՛չ

ստուածային եւ երկնաւոր շնորհը ", եւ վկայ բռնելով {նուիրելու} եւ ամենայն ժողովրդեան վկայութիւնը, դնում է ձեռքը

եւ ամենայն ժողովրդեան վկայութիւնը, դնում է ձեռքը {նուիրելու} գլխին: Եւ ինչպէ՞ս, միթէ՛ ձեռնադրութեանը գո

ԻՐԵՑԵԱԼ ԵՂԲԱՐՑ ԻՄՈՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ԵՎ ՂԱԶԱՐՈՍԻ ԽԱԶԱՐԵԱՆՑ {ՆՈՒԻՐԵՄ} ԵՂԲԱՅՐԱԿԱՆՆ ՈՂՋՈՅՆ, Ձեր գրած գիրերն եւ Կայանո

որ հրաժարուին աշխարհի ամենայն բարութեններից, եւ {նուիրեն} իւրեանց անձը Աստուծոյ բանի քարոզութեանը անհաւատնե

գործունէութիւնը, վասնորոյ թողեց նա այս կեանքը եւ {նուիրեց} իւր անձը զինուորական ծառայութեան։ 1521 թուակ

ց իւրեանց, եւ եկեր ժողովուրդն 'ի զոհից նոցա։ Եւ {նուիրեցաւ} Իսրայէլ Բէլփեքովրայ, եւ բարկացաւ սրտմտութեամբ Տէ

նի փիլիսոփայական խնդիրների վերայ: Այդտեղ վերստին {նուիրեցի} իմ անձը, իմ կեանքը մարդկութեան օգտին, այդ միջոց

, եւ այս վերջինից դէպի առաջինը: Մեք ազատակամ {նուիրեցինք} մեզ հասարակ ժողովրդի իրաւունքը պաշտպանելու: Մեր

որան դարձեալ, առանց եւ վայրկենական երկմտութեան, {նուիրեցինք} մեր բոլոր կարողութիւնը: Պաշտպանել այն Հայի առ

Ուստայեանց Տիրացու Գէորգ Պետրոսեանն ողջոյն {նուիրէ} եւ ամենայն ընտանիք ձեր ողջ եւ առողջ են: Խնդրեմ զ

: Երանի՜ այն մարդուն, որ իւր անձը եւ գրիչը կը {նուիրէ} դոցա անբնական իշխանութիւնը ազգի վերայ պահելու համ

նուան ՚ի պատարագ կամ նուէր. ո՞վ պատարագի եւ ո՞ւմ {նուիրի}, եւ զի՞նչ պատճառ անարիւն զոհիս: Պատուէր ունիմք

եան, ընդ որս եւ հաւանեալ եւ այլ արք ճշմարտութեան {նուիրիչք} գնային խառնիլ 'ի գունդն զօրավարին Հայոց Վահանայ Մ

արիւն իւր"։ Ո՛չ այսպէս: Խորհուրդով պատարագին, {նուիրմամբ} մարմնոյ իւրոյ եւ արեան, դադարեցոյց Քրիստոս զհեղո

ւծոյ զմահ Որդւոյն միածնի, եւ ընդ ձեռն յիշմանս եւ {նուիրման} հացին եւ գինւոյն աղաչել զմարդասիրութիւն նորա: Գո

ՄԱՆԻԿԵԱՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹԵԱՆ ՋԵՐՄ ՍԻՐՈՎ {ՆՈՒԻՐՈԻՄ} Է ՀԵՂԻՆԱԿԸ ԻՄ ՔԱՂՑՐ ԵՂԲԱՐՔ

ւսիսափայլը " եւ կը տեսանես, որ նա ամենայն կերպով {նուիրուած} է Հայոց ազգի ճշմարիտ օգտին եւ դաստիարակութեանը:

որանից քանի տարի յառաջ գրում էր հետեւեալ տողերը՝ {նուիրուած} Արամ նահապետի սուրբ յիշատակին. Քեզ քո սիրակա

ի մէջ, թէ՛ իւր անդամների եւ թէ՛ յատուկ այս բանին {նուիրուած} առաքեալների ձեռքով, այն բոլոր գործերը, որոնց ան

ԻՄ ՔԱՂՑՐ ԵՂԲԱՐՔ Կենդանութեան {նուիրուած} այս փոքրիկ գործի ճակատը կենդանի մարդերի անունով ց

Դու յանձնեցիր ինձ յիշատակ, Հայրենիքի {նուիրուած}: Թէ մեռանիմ, դու մի՛ սգար, Իմ

այնպիսի օրագիր կամ պարբերական հրատարակութիւն, որ {նուիրուած} լինէր մասնաւորապէս այս կամ այն նիւթին։ Այս խօսքը

ցողք ունենայ, մինչդեռ այս կամ այն մասնաւոր նիւթի {նուիրուած} օրագիրը կարող է միայն աչքի տակ ունենալ մի փոքր հա

մ, այս պատճառով էլ ասացինք, թէ մասնաւոր խորհրդի {նուիրուած} օրագիր չէ կարող գոյանալ կամ շարունակուիլ մեր մէջ

մատեանների մէջ, եւ թէ Եգիպտացոց ձեռքով Վուլկանին {նուիրուած} տաճարը կանգնեցուցած էր Ալքիմիայի պատուի համար. ո

բան է աշխարհիս փոփոխութիւնը. այն մարդիկը, որոնք {նուիրուած} էին միմիայն այն բանին, որ պաշտպան լինէին Պապական

Եթէ ստոյգը ասենք, մեր քննութեան այն մասը, որ {նուիրուած} էր թերութիւններին " Սոս եւ Վարդիթեր " գործի, որպ

րաւունքը, որով այդ տետրակներից մի քանիսը պիտոյ է {նուիրուէին} մեր անունին եւ մի քանի ուրիշների մէջ մեր անունը ա

ակ ժողովուրդը: Այն մարդը, որ սիրում է ազգը, որ {նուիրում} է իւր անձը ազգի բարոյական սպասաւորութեան, պարտակ

ինչո՛ւ համար Յիշատակարանս կամ " Հիւսիսափայլը " չէ {նուիրում} այնքան ուշադրութիւն բուն ազգային խնդիրների, որքա

քաղաքի վայրենի եւ բարբարոսական սովորութեանը: Ես {նուիրում} եմ քեզ իմ սիրտը, բայց դորայ փոխանակ պահանջում եմ

գրուեցան գրաւեցան, այն գումարը, որ բարեկամները {նուիրում} էին նորան, գործ էր դրւում նորա պահապանները եւ բա

Եթէ ստոյգ ասենք, մեր քննութեան այն մասը, որ {նուիրված} էր թերութիւններին Սօս եւ Վարդիթեր գործի, որպէս վ

մինն Կալկաթու եւ երկուսն Հալաբայ սուրբ եկեղեցեացն {նուիրվի} վասն յիշատակի իմոյ: Հարիւր եւ յիսուն ռուպլի

ւյց են տալիս շատ մարդասիրություն, ուրեմն մեք եւս {նույն} բանը պետք է ուրիշներին առնենք: Սիրելի ծնողացս

պես եւ այլ արեւելյան լեզուները եւ այժմ վարժապետ է {նույն} ճեմարանի մեջ: Գիտելով, որ տերությունը հանձնառու

: Սույն ուղղումներն իմ կողմից կատարված են այդ {նույն} էջերի վրա, բացառությամբ 18 եւ 29 հոդվածների, որ

որոնք տեղադրված են տետրակի վերջում՝ 47-րդ էջում {նույն} թվահամարներով: Եվ այսպես. 29 հոդվածներից իմ

չէ ապրանքը եւ փողը տված չէ: Սրբազանի բաները {նույն} դրության մեջ են՝ գրագրություն շատ, բայց դեռ բան

Ես հուսով եմ, որ մեր եղբայրական անխարդախ սերը {նույն} է եւ նույն պիտի մնա, չնայելով որ երբեմն նամակներ

վ եմ, որ մեր եղբայրական անխարդախ սերը նույն է եւ {նույն} պիտի մնա, չնայելով որ երբեմն նամակներս ուշանում

սանիլ, այնտեղ մնալ մի երկու ամիս եւ հետո դարձյալ {նույն} գումարով վերադառնալ: Ովի աչքում որ մեծ բան է

անձներ մեզ էլեկտրական հեռագրով դատաստան սկսանել, {նույն} օրին եվրոպական հաշվատան ձեռքով Լոնդոնի վերա փոխան

յքերի հաստատված վկայագիրքը, Նախիջեւանի անունով, {նույն} քաղաքի գլխին եւ հասարակության, նույնպես եւ առձեռ

եջ պ. Ֆեռգուլայի եւ նորա նմանների անունները պիտի {նույն} տեղը գտանին, ինչ որ մեր պատմության մեջ Վասակը,

որվեցա դեպի Նեապոլիս: Նեապոլսի մեջ համարյա թե {նույն} չափով կան այն երեք միմյանցից տարբեր հասկացողությո

Պ. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ Երեսփոխան {նույն} քաղաքի, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն, Միքայել Ն

ԱՂԱՔԻ, ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ Երեսփոխան {նույն} քաղաքի ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն Միքայել Նա

տերբուրգ ստացվեն այն բոլորը, եթե ես չպատահիմ եւս {նույն} միջոցին հիշյալ քաղաքում: Եթե մինչեւ նշանակյալ

վանդ քեզ հետ, եթե, տերը մի՛ արասցե, քո աչքերիդ {նույն} դժբախտությունը պատահի, ինչ 1856 թվականին: Զգուշ

որեւէ Բարտոլդ, ո՛չ ինքը միսիան, որն աշխատում է {նույն} սկզբունքներով, ինչ սկզբունքներով պատվարժան Ֆրանս

ժամանակ-դարաշրջան իր բնույթըն ու իր դրոշմն ունի: {Նույն} բնույթը եւ նույն դրոշմը, բնականաբար, պետք է ուն

իր բնույթըն ու իր դրոշմն ունի: Նույն բնույթը եւ {նույն} դրոշմը, բնականաբար, պետք է ունենա եւ նորա լեզու

ու համար, որ դու արդեն, հավանաբար, ստացել ես: {Նույն} օրը քեզանից մի նամակ էլ ստացա մոլորված Անանիայի ն

նա կատարում է մեզնից հեռու եւ գաղտնի: Հավանորեն {նույն} կերպ կարելի է նաեւ ստերլյադ բազմացնել, հետեւապես

պատճառով խնդրում եմ, որ դու երկուշաբթի բերես ինձ {նույն} տեսակի մի ծխափող, միայն թե առանց օղակի: Վերջին

Իմ սիրելի եղբայր, Երեկ երեկոյան ստացա {նույն} երեկվա թվով գրած նամակդ: Այն գրքերը, որ դու ուղ

յն գրքերը, որ դու ուղարկել ես ինձ երեքշաբթի, ես {նույն} օրն էլ վերադարձրի պ. պարետին, ենթադրելով, որ ա

էլ ընդունի, եթե մինչեւ անգամ այն կատարված լիներ {նույն} պարոնների կողմից առավել ձեւականությամբ: Ինչո՞ւ:

ն հետեւանքով պետք է ընդմիշտ անհետանան, ինչպես եւ {նույն} այդ պարոնները՝ գերեզմանափորի բահի տակ, այնպես,

կայսն Արեւելից"։ Ուրիշ " Ճառընտիրների " մեջ եւս {նույն} ողբի զանազան հատվածները ցիր ու ցան՝ դարձյալ վերա

աց որ պատշաճ բան էլ չէ. հույս ունիմ, որ դուն ալ {նույն} ոգվույն կհետեւիս եւ օր առաջ այս գործը վերջանալուն

ւ ո՛չ կամին զգալ, թէ որ ինչ ընդ եւրոպացիս էանց, {նույն} կարէ անցանել ընդ հայս, ըստ որում եւ հայոց ազգ չէ

մբ բաւիմ ք ճանաչել, գրոցս այս լեզուի հարկ էր գոլ {նույն} ինքն ոստանիկ անուանեալ, զի զսա գտանեմք յերգս վիպ

այն բանից հետո, երբ ես արդեն կարդացել եմ Գիզոյի {նույնանման} պատմությունը Փարիզում եւ բելգիական ակադեմիայի անդ

յին ծախսերը եթե չեն ավելացել, ապա գոնե մնացել են {նույնը}. հարց է ծագում, թե ինչո՞ւ Ձեր օրոք դիվիդենդ էլ

, եւ, ինչպես մի կողմից լեզուն, մյուս կողմից եւ {նույնինքյան} դպրության ոգին եւ ուղղությունը որքան կարելի է շին

իր վրա կրի տեղական ավանդությունների, բարքերի եւ {նույնիսկ} կլիմայի դրոշմը"։ Մի րոպե այստեղ կանգ առնենք: Ե

ի մասին: Ինչո՞ւ եք ծիծաղում: Այո՛, լավ հնագետը {նույնիսկ} դրանով էլ չի բավականանում: Նա անպայմանորեն կորոշ

տկին եւ քեզ հետ տեսակցելուն, բայց հազիվ թե, եթե {նույնիսկ} թույլատրեն, հաջողվի առաջին օրը. գուցե երկուշաբթ

րքան հնարավոր է, մշակել եմ (իհարկե, մտովին), {նույնիսկ} ամենափոքր մանրամասնություններով՝ գրել " Մեր լեզվ

Եթե չկա ավելի գեղեցիկը, մարդ արարածը չի հրաժարվի {նույնիսկ} ամենաայլանդակ կնոջից միայն այն պատճառաբանությամբ

՝ Փարիզի վայրերի անունները թարգմանելով հայերեն եւ {նույնիսկ} իր գերմաներեն " Donner Wetter "-ը, իսկ նորեկը,

որ ես ողջ եմ եւ առողջ եւ հետեւում եմ իմ գործիս, {նույնպես} Ավտուշն ողջ եւ առողջ է, այս բարեկենդանի օրերն ին

: Տեսնում ենք ամբողջի օրինակը մեր մասնավորումը, {նույնպես} մասնավորինը ամբողջի մեջ փոխադարձ եւ իմանում ենք,

ության դարումը կարծես թե ամենայն կողմից պահվում է {նույնպես} այս կանոնը, ամենայն տեղից լսվում են երգերի ձայնե

ած են բնության առհասարակ կանոններին, իմանում ենք {նույնպես}, որ մարմինները անմահ են մնում յուրյանց հաջորդներ

ամանակս աստուծո ողորմությունովը ողջ եւ առողջ եմ, {նույնպես} Ավետիքը եւ Մարտին Մակարիչը, որ տեսա առաջին անգամ

Լսել եմ, երկու աղջիկ ունին որպես թե: Շատ բարեւ {նույնպես} Մանուկ խնամիին եւ կնոջը, նացա մորը եւ այլ հարցան

ն ամսական տետրակի վերա պիտո է տպվի որպես անունը, {նույնպես} այս փայլողության պատկերը: Հույս ունինք, որ տերո

անացել է 12-երորդ աստիճանին, գիտե ինչպես հայոց, {նույնպես} եւ այլ արեւելյան լեզուները եւ այժմ վարժապետ է նու

եւ թույլ տա սկսանել մեր գործը: Պարոն Նազարյանցը {նույնպես}, մի պրոֆեսոր Մուխլինսկիից խնդրել է, որ նա եւս ա

ացի կերպով քաջությամբ գործ կատարելուց, պիտի չափե {նույնպես} վնասը, որ կարո՛ղ էր հասանել անխելութենով եւ երկչ

ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, Գրած նամակներդ ստացել եմ, {նույնպես} եւ Ֆեոդր Միխ[այլովիչի] հարյուր մանեթ գումարը, Նա

անցի հանդեսը տպվեցավ ստորագրությամբ նվիրաբերեաց, {նույնպես} Դուք հանձնառու լինիք ի սեր ազգի եւ իմ, բանալ մի

ատությունը պիտի կենդանանա ազգի համար, հավաստի եմ {նույնպես}, որ բավական կմնաք իմ աշխատությունից, որովհետեւ

իմ " Թափառական Հրեան " մինչեւ ապրիլի 10 կավարտվի {նույնպես}, եւ այն ժամանակ պիտո էր մի հոգաբարձություն իմ մյ

չեք խնայելու: Եղբայր, մեք առանց ձեր ոչինչ ենք, {նույնպես} եւ դուք առանց մեր. պետք է ձեռք ձեռքի տալ եւ միաբ

ւն " հոգեվարք է եւ Թիֆլիզումը լավ խայտառակվել է, {նույնպես} նորա պաշտպանը Սարգիսը: Հունվարից Մըսըրը կամի " Ճ

եւ կյանքը՝ տիվ եւ գիշեր մաշվելով այդ բանի վերա, {նույնպես} եւ Դուք, որպես երեւելի անդամ մեր ազգի եւ եղբայր

տվի: Ամենեւին վատ չէր լինելու, եթե մի քանի մարդ {նույնպես} մի քաղաքավարի նամակ գրեիք Այվազովսկուն, որ մի փո

մ տեր Մովսիսին, նա պոդրյադչիկի ձեռքով կուղարկե, {նույնպես} այն ջուրերը, որ մի մարդ 25 մանեթ տվեց ինձ, անու

կոլաեւնային սիրով ողջույն, Պետրոս Նիկողայոսյանին {նույնպես}: Այսքանը առայժմս բավական է, միայն աղաչում եմ

արել դեռեւս յուր խորհուրդը ազգին վերաբերությամբ, {նույնպես} համարձակվում ենք ասել, թե անօգուտ չէր նա ազգին:

նալով քաղաքի կողմից, չեն կարող գուշակել այժմեն, {նույնպես} եւ քաղաքը չէ կարող գուշակել եւ սահմանել, թե ո՛րք

ի անունով, նույն քաղաքի գլխին եւ հասարակության, {նույնպես} եւ առձեռն պատրաստ գումարը, եթե լինի, քաղաքը, յ

զզվել, որպես բռնակալության ուժի պատկերացույցից, {նույնպես} եւ նորա շրջանակից եւ պարագաներից: Մարդերի իր

ների ձեռքում: Նեապոլսի ծովածոցում կանգնած են {նույնպես} զինվորյալ ֆրանսիական եւ անգլիական նավեր: Այս

ցե ես այն նամակը կաթողիկոսին գրելուց հետո, գրեցի {նույնպես} Թիֆլիս եւ Էջմիածին իմ հավատարիմ բարեկամաց, որք ա

եւ Էջմիածին իմ հավատարիմ բարեկամաց, որք անշուշտ {նույնպես} կգրեն եւ կխոսեն կաթողիկոսին՝ դարման մատուցանել Ջ

խորհուրդին եւ կատարե նրա բոլոր պատվերները: Գրիր {նույնպես}, որ չտխրեն իմ մասին ու լաց չլինեն: Ես շատ եմ նե

բախտը, իսկ դա երկրորդական խնդիր չէ: Հանգստացրու {նույնպես} մեր ծնողներին: Ներքին զգացմունքս ասում է, որ ես

եթե կա, ապա առնել 2-3 մսխալ, հետո Մոսկվայում, {նույնպես} 2-3 մսխալ, այնպես որ ընդամենը լինի 4-6 մսխալ: Ե

եք օրվա ընթացքում պատրաստել հաշվետվություն, Դուք {նույնպես} չէիք կարող ժողով գումարել այդ խնդրի մասին, թեեւ

վի ցուցակները Sorghum Saccharatum-ի նմուշների հետ {նույնպես} հասան իմ ձեռքը, եւ որ ամենից շատ ինձ ուրախացրեց

պարտեզ զբոսնելու ու մնացի երեք քառորդ ժամ. երեկ {նույնպես} զբոսնել եմ, բայց ավելի քիչ: Առողջությունս իմ -

լ գրաշարները. բայց եթե հանդիպումն այդ բառերի հետ {նույնպես} նման լինի Սանչոյի հանդիպմանը Դուլսինեայի հետ Տոբո

եմ համարում նկատել, որ վերոհիշյալների հետ ստացա {նույնպես} ռնգեղջյուրի հարցին վերաբերող հայտնի նամակների պատ

ունեմ, որ կուղարկեք Գերվինուսի շարունակությունը {նույնպես}: Ի դեպ, ում միջոցով, որ հարկ է, ուղարկեցեք մի

delaine-ի առողջությունը: Պետք է ենթադրել, որ նա {նույնպես} առողջացել է, քանի որ դու ոչինչ չես գրում, տա՛ ա

են, որը եւ քեզ եմ ցանկանում: Փառք աստծո, ես {նույնպես} առողջ եմ եւ միայն քո տեսության եմ փափագում։ Երեկ

ովիչի տխուր մահվան մասին: Այսպիսով, այժմ նա {նույնպես} մենակ է ազատության մեջ, ինչպես ես մենակ եմ կալան

կեղծ առաքյալներին: 1861-62 թվականների Times-ում {նույնպես} կարելի է ցույց տալ մի շարք հոդվածներ, որոնց մեջ

անում են ժողովրդից: Նոր լեզվի մի քանի ձեւերը {նույնպես} արհամարհվում էին այն պատճառաբանությամբ, թե դրանք

՞ համար են այդ բոլորը: Ավելին ասել ex post facto {նույնպես} ոչ մի արդյունքի չի հասցնի, եւ դրա համար էլ անցնո

եր ու ցերեկ կենդանաբանական այգում կանցկացներ: {Նույնպես} շատ ուրախ եմ, որ Անանիային զբաղեցնում է սաղմնաբա

ա տեսակցության մասին եւ ես, միանգամայն պատրաստ, {նույնպես} եւ պ. վերակացուն, սպասում ենք միայն ձեր գալստյա

լի այստեղ մշակել առանց նյութերի, թերեւս կարելի է {նույնպես} մի բան անել, բայց շատ դժվար է. հաճախ հիշողությո

ովանսի ձեթ, պղպեղ, եւ այլն: Ես կարծում եմ, որ {նույնպես} աննշան է: Մինչդեռ ձեր հետաքրքրական տեղեկությ

ությունը գործարանային բանվորների նկատմամբ, որոնք {նույնպես} մտնում են Ռուսաստանի բնակիչների կազմի մեջ, ինչպե

հում նյութերի համեմատությունը եւ հարաբերությունը {նույնպես} չափազանց մխիթարական է: Նամանավանդ որ, Նախիջեւան

արիք էլ թափելու լինի գլխիդ. երեւի իմ բարեկամները {նույնպես} չեն ընդունի նրան, երբ այս նամակից իմանան, թե ին

ոչ մի քաղաքացիական կաստաներ եւ մենք մաթեմատիկաբար {նույնպես} հավասար ենք իրար, ինչպես հավասար են նման եռանկյո

ես է, ապա ուրեմն ինձ այժմ հալածող դժբախտությունը {նույնպես} վերջ ունի: Ես քեզ խնդրում եմ հանգստացնել մեր ծնո

. շնորհակալ եմ. Նախիջեւան գրած նամակներիդ համար {նույնպես}: Ես ինքս մտածում եմ մի փոքրիկ նամակ պատրաստել Խա

րորդ պրակը, Մակոլեյի երկրորդ հատորը: Հարցնել {նույնպես} ՝ լո՞ւյս է տեսել արդյոք Պրուդոնի " Պատերազմ եւ խա

ությունը: Բ. Լիակատա՞ր է բնագիր ասորերենը, թե՞ {նույնպես} թերի եւ ի՞նչ՝ վերնագիր ունի: Գ. Չէ՞ կարելի արդ

ի մեջ, որ այսօր այս թղթիս հետ փոշտ տվի, գրած եմ {նույնպես}, որ եղբորս Ղազարոսին՝ Սերոբեն ստացած 700 մանեթը

չունիմ, մարդուդ շատ եւ շատ բարեւ արա, Գաբրիելին {նույնպես}. նարա ալ ջոկ գիրեր գրելու սիրտ չունիմ, հիմա մեծ

մեռնելեն ետքը, 3 աղբար, 1 քուր եւ մայրս մնաց. {նույնպես} խնդրիլ եմ, որ քո եւ մորս իրավունքները տեղը բերին

ազան հայրն միշտ իր շնորհը ձեր վրայէն պակաս չանի, {նույնպէս} եւ իմս նուաստութիւն որքան որ կարողանամ միշտ վասն

եռն միսդր Բարօս եւ Շայ կօնսլերացն յառաջացուսցեն: {Նույնպէս} եւ իմ հաւատարիմ հեթանոս Մօհանայ բաբուն եւ իմ սարք

ության հարաբերությունը կայսրության եվրոպական մասի {նույնպիսի} դասերի վերաբերմամբ համարյա այնպես է, ինչպես 1: 4

նք: Որեւէ բարբառի հին ձեւերը նոր լեզվի համար {նույնքան} են պետքական, որքան դեղձենու կեղեւը փշատերեւ ծառե

եւ իր զզվելի թերթի հրատարակության համար ստանում է {նույնքան} աննշան մի գումար Թուրքիայի անգլիական դեսպանատնից

է հետեւեալ բառը ձայնաւոր տառով է սկսվում, եւ այդ {նուն} հնչվում է այդ հետեւեալ ձայնաւորով սկսած բառի առաջ

ենք, այն ժամանակ ենը իր հաշուով է հնչում ձեռքերի {նուն}, ինչպէս ձեռ-քեր-ն են-ներ-կում, որով ձեռքերը խօս

նհնար է, - դարձյալ ոչինչ անել չես կարող: Դա շատ {նուրբ} խնդիր է: Լեզուն տրակտատ չէ՝ չի շարադրվում: Լեզ

. Եւ բուրաւէտ ու ծիծղուն Ծաղիկներից բազմերանգ {Նուրբ} մատներով իր սիրուն Կազմած բուրեան մի պսակ ` Պճնո

սանութիւն: - Ձեր մռայլութիւնը միշտ ունեցել է {նուրբ} եւ դիւական ճաշակ: - Կարդա՛, - ասաց սատանան

նցին 44 Պապային, ա, բ 45 Սուաճեանցին 18 46 {Նուրիճանին} 47 Հայրապետեանցին 48 Խաֆաֆեանցին 49 Բերբերե

լով ասում են աշտարակցիք իրենց մէջ (եր. 66) - " {Նուրին} (Լազարէ) էլ չեն ման ածում, բալքի աստուծոյ սիր

" Երեխեքն էլ "- պատմում է հեղինակը (եր. 69)- " {Նուրին} շինեցին ու ման ածեցին, երկուսը կռնից բռնեցին,

րը, որ դրան առաջին կաննում են, ասում են. {Նուրին} Նուրինն էկել ա Աջբայ հուրին էկել ա Շիլայ շապիկ հ

է այդ. աշտարակցոց կարծիքով ո՛վ է կամ ի՛նչ է այդ {Նուրինը}. ցաւում ենք, որ հեղինակը ոչինչ չէ ասում մեզ: Ա

սօր պարտական ենք մնացել: Երաշտութեան ընդդէմ {Նուրինի} աւանդութիւնը, թէեւ իսպառ չգիտենք թէ ինչ բան է այ

Եղ բերէր պորտը քսենք, Զար բերէք գլխին ածենք Մեր {Նուրինի} փայը տուէք, Ուտենք խմենք քէֆ անենք"։

ւմ է հեղինակը, - մի աման ջուր բերում են լցնում էդ {Նուրինի} գլխին, ու երեխեքանցը բրինձ, կամ եղ, կամ ձու տա

էլ կար: Նախիջեւանի մէջ բնաւ աւանդութիւն չկայ այս {Նուրինի} մասին. լաւ գիտեմ, որ տղայութեանս ժամանակ շատ եմ

: Արդեօք, Աշտարակը, որ պահել է մինչեւ այժմ {Նուրինի} արարողութիւնը, պահե՞լ է նոյնպէս մի աւանդութիւն կ

նոյնպէս մի աւանդութիւն կամ հասկացողութիւն նոյնիսկ {Նուրինի} անձնաւորութեան կամ այդ օտարոտի արարողութեան մասին

դրան առաջին կաննում են, ասում են. Նուրին {Նուրինն} էկել ա Աջբայ հուրին էկել ա Շիլայ շապիկ հագել ա Կ

այն մարդերին, որոնց մի անգամ միայն տեսել եմ, եւ {նոքա} իմ հայ չսիրելս կարելի է այն բանից են դուրս բերել

այս գիրս լավ մը կարդաս հորս եւ մորս առաջեւն, որ {նոքա} եւս իմանան իմ արդարությունը այս բանի միջում:

րած մարդոցմե ինձ վերա բան չհարցնել. առաջինը, որ {նոքա} ինձ չեն տեսնուլ այստեղ, երկրորդ, ես նոցա մոտ գն

ազգը մոլորեցնում ենք եւ այլ այսպիսի բաներ: Այժմ {նոքա} ամեն ջանք գործ պիտի դնեն, որ մենք ստորագրող չգտն

ուղարկեմ " Հյուսիսափայլին ", թո՛ղ այնտեղ տեսանեն {նոքա} խայտառակության հանդեսը, ես նոցա ցույց կտամ յուրյ

քաղաքի լրացյալ երեսփոխան կարգել այդ մարդիկը, որ {նոքա}, որպես պատկեր քաղաքի, կարողանան դատաստան մտանել

են երեւում մարդու աչքի եւ եթե կանխատես չէիր, ապա {նոքա} կծառայեն քեզ հուսահատության եւ անտանելի նեղության

ոն լինել վերջաւորութեան գործոյն, յայնժամ երկոքին {նոքա} ի միասին ընդ պաշտօնակատարին պրոկուրօրի, ի մէջ բե

Խալիբեանէ, կամ ի պատգամաւորացն, այլ թէ յօժար են {նոքա}, առանց դատաստանական վիճմանց վերջաւորել զգործն այ

հավելանում են՝ լսվում է մի խուլ ձայն, որպես թե {նոքա} կամին կազմել այստեղ մի զինվորյալ լեհական լեգեոն ե

ին Գրիգորիապօլսի, զոր կարծեմ թէ եւ ստացեալ իցէն {նոքա}, մասամբ գէթ, ընդ ձեռն Վրթանիսի եպիսկոպոսի, յաւ

նոջն Յովհանջան Էլիազ, որպէս զի եթէ հաւան իցեն եւ {նոքա}, օրենսգէտն իմ տացէ տպել զայնս: Այլ օրէնսգէտն պ

կուիլ մի քանի Պարոնների վերայ, այն պատճառով, որ {նոքա}, ճշմարտութիւն քարոզելով, բամբասանքի տակ էին ձգո

ցուցանելու նորանց: Ազգը էապէս անարգողքը չեն {նոքա}, որոնցից գանգատ ունիք, որովհետեւ մերկացնում էին

երմանէիր: Այսպիսի երեխայքը, մանաւանդ դոցա միջից {նոքա}, որ աւելի հոգի ունէին (энергія), երկար չեն մն

ից լսւում էր մի այլ առասպել, որով մխիթարւում էին {նոքա}, որ չկամէին անձրեւի տեւողութիւնը, թէ կղմինտր եւ

ալիս, ունիմ երկու հարիւր ութսուն բարեկամ, միայն {նոքա} են տեսանում: Եւ այն մարդը կամ այն անցքը կ'ընկնի

ա պատճառը մեք չենք՝ Էֆիմերդէ չընդունողներս, այլ {նոքա}, որ ընդունում են, ինքեանք իւրեանց տգիտութեամբ մ

իմից դէպի Դօն գետի ափը՝ Ազովից ո՛չ շատ հեռի, եւ {նոքա}, քաղաք շինելով, անուանեցին նորան Նախիջեւան: Այ

արդերից պահանջել այսպիսի շուտափոյթ գործողութիւն. {նոքա} անհաւան են նոյնպէս, որ բժշկի տուած դեղերը հիւանդ

էջ որքան կարելի է շատ գործ ածել Ռուսի բառեր: {Նոքա} մտածում են, թէ որքան այլանդակեն իւրեանց լեզուն օ

կամ բաղանիքում: Օրիորդների վերայ խօսք եւս չկա. {նոքա} տարին մի անգամ՝ Ծաղկազարդի օրը, գնում են եկեղեց

ւ հոգով տոգորուած մարդերի գործակատարութեանը: Թող {նոքա}, ինչպէս մինչեւ այժմ եւ այսուհետեւ եւս, աշխատեն

ն տուեցէք նորանից եւ ձեր միականի նախագահներին... {Նոքա} եւս թող մասնակից լինին այդ Հերոստրատոսեան պարծանք

: Ես ասել էի, թէ " ազգը էապէս անարգողքը չեն {նոքա}, որոնցից գանգատ ունի Պ. Իսահակեանցը, որովհետեւ

որ ազգը պակասաւոր լինելու համար անարգում են, թող {նոքա} որոնեն իւրեանց համար մի այլ անբիծ աշխարհ եւ այլն

որ դայեակ վարձեց մեր համար: Ինչպէս կարող էին {նոքա}, պատճառ դնելով Հայաստանում համալսարան չլինելը,

էին Եւրոպա եւ Ալեքսանդրիա ուսանելու, այն ժամանակ {նոքա} եւս կարող էին ասել այն, ինչ որ ասում ենք այժմ մե

խական բացագանչութիւնը: Յաւիտենակա՜ն ամօթի ժառանգ {նոքա}, որ ճնշում են անզօրի աչքերից մի քանի արտասուքի կ

կենդանացնէին այդ եղերերգութիւնը, բայց ինչ օգուտ, {նոքա} ունին իւրեանց պատճառները. առաջին անգամն է, անփո

ք չեն ազգի անդամք, այլեւ հոգեւորականք, ուստի եւ {նոքա} եւս ազգին համար գործելու պարտական են: Բայց այսպէ

Բայց այսպէս չէ. ազգի ուսումնական զգացմանը համար {նոքա} չեն գործում, ազգային մարմնոյ բարոյական կենդանութ

, ազգային մարմնոյ բարոյական կենդանութիւնը պահելու {նոքա} գործակից չեն լինում, Սաղմոսի գուբղաները այս մարմ

նձն առնում նոյնպէս նոցա գրել, բայց արի տե՛ս, որ {նոքա} շատ են, իսկ ես՝ միայն, ժամանակը՝ փոքր. ո՛ր մ

մարդերի, որոնք դարձան ինձ շատ լաւ ծանօթք, բայց {նոքա} պարապում էին կամ իւրեանց ազգային գործերով կամ ընդ

երել իմ առ ու տրական գործերիս ընթացքը, որովհետեւ {նոքա} ոչինչ յարակցութիւն չունին այն բանի հետ, որ վաղու

Հայերի որբերի եւ հանգուցեալ Մուրադի շնորհի մէջ։ {Նոքա} պիտոյ է կամակար հրաւիրէին, որ բուն Հայոց կողմից

կողմից գտանուի վարժարանի մէջ կրօնական դաստիարակ: {Նոքա} չեն արել այս եւ չեն առնելու. ապա եթէ Հայոց ազգը

այն պատճառով, որ այս անբնական աղօթքով կարող էին {նոքա} բարկացնել անյիշաչար Աստուածը, այլ նորա համար, ո

գործիք: Բայց թող հեռի մնան այդ դժոխային հնարքը. {նոքա} սեպհական են օբսկուրանտներին եւ ճիզուիթներին, որո

են դատել եւ ճանաչել սեւը եւ սպիտակը. մինչեւ այժմ {նոքա} դատել են միայն գինու եւ պանրի արժանաւորութիւնը:

եթէ " Հիւսիսափայլի " մէջ գրուի, թէ Աստուած կայ, {նոքա} պատրաստ են եւ այդ ուրանալ: Մի քանի հոգեւորների կ

ծառայելու վարձը... - Նոցա ծնունդը չորանայ, {նոքա} իմ տունն են քանդել, - ասելով լցնում է քիթը թաբակ

Ազգին հասած հարուածներին քաջութեամբ մասնակից եղան {նոքա}, իւրեանց ամուսինների հետ միասին: Նոքա չուրացան

ակից եղան նոքա, իւրեանց ամուսինների հետ միասին: {Նոքա} չուրացան ազգի օգուտները, նոքա այրութիւն ցոյց տու

նների հետ միասին: Նոքա չուրացան ազգի օգուտները, {նոքա} այրութիւն ցոյց տուեցին իւրեանց կանացի կերպարանքի

ւթեան համար քաջութեամբ ընկան պատերազմի դաշտումը: {Նոքա} մոռացան իւրեանց կանացի տկարութիւնը, իւրեանց փափկ

ապրում էին: Իւրեանց ձեռքի արուեստով կերակրուեցան {նոքա} եւ տէրութենից նշանակուած ռոճիկը ամբողջ հասուցին ի

ծիծեռնակներ, բայց նոցա տղամարդիկը յետ չդարձան, {նոքա} իւրեանց այրիութիւնը նախատինք չհամարեցին ինքեանց,

մասին բարոյապէս։ Մեք պատասխանում ենք՝ ո՛չ: {Նոքա} դեռ նոր աշխարհ բերած մանուկը, ըստ մեծի մասին, յ

ասել մայրաքաղաքներում գտանուած Հայ կանանց մասին. {նոքա} վաղ ուրեմն կորա՛ծ են մեր համար, կորա՛ծ են եւ նոց

ջացրել ենք մեր հաշիւը նոցա հետ։ Թողնում ենք, որ {նոքա} լողան իւրեանց քրինօլինների մէջ՝ մոլորութեան մի վ

ւ դժուարաւ կը ներգործեն ձեր զաւակների վերայ, եթէ {նոքա} ստացած չէին ձեզանից մի ընդունական դաստիարակութիւն

մասին եւս աւելի լաւ չէ եղել ձեր հոգաբարձութիւնը. {նոքա}, ազգի եւ ազգութեան անունը անգամ չլսած ձեզանից,

մեզ յաջորդք պատրաստել եւ ուխտելով նզով առնել, որ {նոքա} աշխատեն իրագործել ա՛յն անդրդուելի հոգով եւ ցանկու

ան չլինելով, այժմէն իսկ կորած էին Հայերը։ Ո՛չ, {նոքա} կորած չեն, այլ միայն գտանւում են մի այնպիսի չար

անց քաղաքականութեան կամ մի այլ ապահովութեան: {Նոքա} լաւ էին հասկանում, որ կրօն ասացեալը, դաւանութիւ

ողովը կը հրաւիրեմ նորանց այս գործի համար եւ, երբ {նոքա} հաւաքուին, կ՚առաջարկեմ նոցա այն բոլոր վկայութիւն

արքը միայն եզրակացութիւնք են, փաստերի հետեւանք, {նոքա} ըստ ինքեան գաղափարք չեն, այլ կերպարանած, կենդան

եան. կանանց մասին այլ խօսք չէ մնում: Մեր որդիքը {նոքա} փոխեցին շունի հետ: Չէ՛ անհնար է, որ այլեւս մնան

ծ. եւ պարտքը այսպիսի դիպուածում սնանկութիւն չէ: {Նոքա} ունին երկաթուղիք, ունին հսկայ նաւատորմ, զինարան

ում է նոցանից, թէ մի անյաջող վայրկենում կարող են {նոքա} ճմլել նորան: Բայց, չնայելով այս բոլորի վերայ,

հետէ գրեթէ բոլոր Հայոց ազգը, որի համար դարձել են {նոքա} կատարելութիւն՝ idéal, ոչ միայն լոկ բացառութիւն

միայն հնարաւոր է վաճառականութիւնը: Այն, ինչ որ {նոքա} անուանում են վաճառականութիւն, թո՛ղ ներուի մեզ հր

անապէս կան), օդին ապաստան արած իւրեանց կեանքը: {Նոքա} գալիս են եւ գնում են, " որպէս հողմ, որ շնչէ, ո

անմիջապէս հողի՛ց ստանում է բնութեան բերքերը, եւ {նոքա} են նորա նիւթական ոյժը եւ կարողութիւնը, հաստա՛տ է

վերայ կրած չլինէին Փիւնիկեցի յատուկ անունը, եթէ {նոքա} ապրած լինէին մարդու անունով, նոքա չպիտի վերջանայ

կ անունը, եթէ նոքա ապրած լինէին մարդու անունով, {նոքա} չպիտի վերջանային, որովհետեւ մարդը կայ: Բայց, ո

րջանային, որովհետեւ մարդը կայ: Բայց, որովհետեւ {նոքա} իբրեւ Փիւնիկեցի երեւեցան, ուստի եւ իբրեւ Փիւնիկե

նում է, բայց նորան կազմող անհատները կենդանի են, {նոքա} չեն կորչում, չեն չքանում եւ մարդերի թիւը չէ սակա

ինքնուրոյնութիւնը այդ անձնաւորութեան օգտի համար. {նոքա} չեն երեւում որպէս մարդ, այլ՝ որպէս անդամ այս կա

պաշտօնական կերպով չեն համարւում կենդանի։ Այո՛, {նոքա} ստրուկ են ուրիշներին։ Բայց եւ այն մարդիկը, որոն

ներկայ սերունդի եւ ներկայ պայմանների վերայ, եթէ {նոքա} մտածում են երեւեցնել իւրեանց ազգութիւնը այն շրջան

սը, կամ քառորդը, կամ, ի վերջոյ, մի մաս: Թո՛ղ {նոքա} այն հիմքի վերայ աշխատին, եւ նոցանից իւրաքանչիւրը

լ-բարերարից: Միստիկները չկամին այս տեսնել, {նոքա} վերացականութիւն են խնդրում, նոքա այնքան բարձր կա

ին այս տեսնել, նոքա վերացականութիւն են խնդրում, {նոքա} այնքան բարձր կանգնած են, որ մարդը հող եւ մոխիր է

ռջեւ։ Բռնակալները սեպհականութիւն են պահանջում, {նոքա} կենդրոնացած են իւրեանց մէջ, իւրեանց գոյութիւնը ք

կայացուցուած թատրերգութեանց մէջ բաւական յաջողեցան {նոքա}. ո՛չ միայն գովում ենք, այլ եւ աղօթում ենք նոցայ

պաշտօն կատարելու ժամանակ: Յոյս ունենք, որ {նոքա} հասարակութեան կողմից պատահելով մի վարդավառ ընդուն

ի կառավարութեան համար, այնպէս, որ միշտ շէն մնան {նոքա}, որպէսզի կարողանան գոնէ հարիւրին 8 տոկոս բերել,

րոն Դիոնիսիոս Հայրապետեանն, վասնորոյ հաստատեմ զի {նոքա} եղիցին ինձ առաջին կտակակատար եւ կատարեալ վէքիլ:

յայտնելով նոցա զկերպն եւ զաջողակ ճանապարհն, որով {նոքա} կարեւոր լինիցին ամենայն հեշտութեամբ ստանալոյ եւ յ

ս, թէ օրինաւոր ուստր եւ կամ դուստր զաւակ ունիցեն {նոքա}, լինին ժառանգ ինձ փոխանակի ի տէր հանգուցեալ հօրն

, յորում դեդեւին: Շատ իսկ է մեզ, եթէ մարթասցին {նոքա} զանձինս դաստիարակել, զառաջինն ուսանել զգիր, լեզ

Կըտամ բաժին ամենքին. Միայն քնարս հնչեն {նոքա} Իւրեանց հոգուն առանձին։ Արարատի

քո տերեւքը հիւսում էին, Յուշիկ աղօթք արդեօք {նոքա} Կամ հին տաղեր երգեցին: Միթէ կա

ւնը չգիտես, Իմացի՛ր, որ ջոկ-ջոկ տեղ {Նոքա} կշռում են պէս-պէս: Թէ մոռացար բեւեռը

թեւան... Դու ընկեր ես վշտերին... Քազ հետ {նոքա} կը խօսեն, որ պատահմամբ հիւր եկան Ահա ինչպէս

Թէ նա օգնեց ուրիշներին, ինչպէս առիւծ, {Նոքա} եղան նորա հանդէպ ապերախտ ինձ: Գայիսոն

մ, Բայց չկամինք խոստովանել. Պատճառ՝ {նոքա} շփոթում են Մեր երջանիկ կեանքի թել:

ու յիշատակներ Ինձ ես յիշեցնում. Բայց {նոքա} ոչ միշտ Քաղցր են ինձ հետ, Այլ շատ այ

թեան անգութ ճանկերը. Ձեզանից յետոյ ծանրացան {նոքա}, Ո՛հ, անիծում եմ ես այս օրերը:

շ մեր ազգասէրը. " Բահ ու հրացան, ի՞նչ եղան {նոքա}, Թէ՞ քշում էիր դու ուրջուները... "

Այլ իմ խօսքերին ընդդէմ ու ներհակ Շինեցին {նոքա} մի չար ամբարտակ. Դարձան թշնամի անհաշտ ազգու

Ազգութեան հիմքը, նաեւ հաւատքի Խախտեցին {նոքա} մինչ ցայսօր իսպառ։ Սոցա գործերը չէր մ

ու: Մեր անձը եւ գրիչը չնուիրեցինք հարուստներին, {նոքա} իւրեանց արծաթի թումբերի տակ միշտ անխոցելի են, նա

էպի ազգը ունեցած յարաբերութեան մէջ: Պարտակա՛ն են {նոքա} ուղղել իւրեանց ընթացքը. մինչեւ այժմ, վարձկան պո

րարկուների տակից դուրս շողացին պողովատիկները: {Նոքա} ապրեցան եւ քրտնեցան ընդհանուրի օգտի համար, լաւ հ

աբախտութիւնը, առանց ընդհանուրի երջանկութեան: {Նոքա} չկաշառուեցան օտարներից... Նոքա չնենգեցին իւրեա

ջանկութեան: Նոքա չկաշառուեցան օտարներից... {Նոքա} չնենգեցին իւրեանց ազգին, նոքա չվաճառեցին իւրեանց

ան օտարներից... Նոքա չնենգեցին իւրեանց ազգին, {նոքա} չվաճառեցին իւրեանց գրիչը... Նոքա արհամարհեցին

րեանց ազգին, նոքա չվաճառեցին իւրեանց գրիչը... {Նոքա} արհամարհեցին օտարի տուած պատիւը եւ աշխատեցան դժպհ

միանգամ: - Այո՛, որքա՛ն շատ, այնքա՛ն լաւ. {նոքա} բարոյապէս աճեցնում են մարդու հասկացողութիւնը..

առածը ասում է. " Լեզուն ոսկոր չունի ", ուստի եւ {նոքա} էլ, օգուտ քաղելով իրենց մարմնեղէն լեզուի ճկունու

րին նաեւ նոցա անոճ եւ խեղճուկ գրութեանց մէջ, երբ {նոքա} թարգմանում էին մի որպիսի եւ իցէ ֆրանկի կամ ռուսի

նոցա աշխատութիւնը լեզուի մշակութեան։ Մինչեւ այժմ {նոքա} լեզու չեն մշակած եւ նոր լեզուն ոչ համ է տեսել նոց

րութիւնքը]: Եւ ահա յաւիտենական ամօթ ժառանգած են {նոքա}, որ ճնշեցին նորա աչքից արտասուքի կաթիլներ: պ.

եան գաղափարին, արժեն, որ մարդը սորվի եւ տեսնէ. {նոքա} սրում են եւ զուարթացնում են նորա հասկացող ունակու

ն որպէս վնասակար բաների մերժողութիւնք: Եւ գիտէին {նոքա}, որ նոցանից հարիւր տարի ետքը նոցայ ժառանգները ար

շխատեն վերստին որպէս մի կորած բան փնտրել, ինչ որ {նոքա} կամքով, թուլութեամբ կամ անխոհեմութեամբ մերժել ու

որա հոգեվարական տխրութեամբ: Դուք կ՚ասէք ինձ, թէ {նոքա} յանցաւորք են եւ մահի արժանի դատուածք. համաձայն ե

իս պոլիտիկական կուսակցութեանց դատողութեանցը, երբ {նոքա} խօսում էին իրենց հակառակ կուսակցութեանը մասին: Պ

նդամների իրեն անձնական դրութեանը բացատրութեամբ եւ {նոքա} առաջարկում են իրենց կարծիքները ոչ որպէս գործին պա

ան սկզբունքին, այս պատճառով, հազիւ թէ կարողանան {նոքա} իրագործուել առանց տէրութեան եւ հասարակութեան շաղկ

տ, իմ երկրացիներին ծիծաղելի կը լինիմ, որովհետեւ {նոքա} մի անգոսնելի բնութեան տէր մարդիկ են: Եթէ մնամ Հն

մէջ: Իհարկէ, այս բանը նորանից է յառաջացել, որ {նոքա} խելօք մարդիկ չեն եղած, որ գործարանի խորհուրդը լա

իճակին նայելով, նորա համար մի շատ հարկաւոր բան: {Նոքա} պէտք է լաւ մտածէին, որ նոցայ ազգութեան եւ կրօնի

քեզ պարտ է նոցայ իշխանութեան տակ ստորադրուիլ, եւ {նոքա} ինչ որ քեզ առաջարկեն, այն եւս կը լցուցանես դու

իւրին բան է. մնում էին մի քանի հասկացող մարդիկ. {նոքա} եւս լաւ իմանալով, որ Ֆրանսիայի դեսպանը շատ մօտիկ

նծայելով նորան. բայց ճշմարտութեամբ պէտք է ասած, {նոքա} երբեք ուշադիր չէին նորա սուտ եւ անտեղի խօսքերին,

սորա սրովը գօտեւորուած, նա ի՞նչ բանից կ՚երկնչի: {Նոքա} երբ մտաբերում էին սորա վատթար, անիրաւ ընթացքը,

չ սուրբ զգացմունք էին խաղում նոցայ հոգիների մէջ: {Նոքա} ելեւելք առնելով միմեանց վերայից, ժողովուում էին

վերայից, ժողովուում էին ճշմարտութեան դրօշի տակ: {Նոքա} կարող չէին երբեք լռել այն ճշմարտութիւնը, որ մերկ

ութեամբ էր վարւում ծառայողների հետ, այս պատճառով {նոքա} բողոքեցին կարդինալին, որով չափաւորեց սա իւր անձը

: Հոգատարների գործերից երեւում է, որ գրեթէ {նոքա} միշտ կամեցել են եւ իւրայինների հետ կատարել բոլորե

ա շատ հեռի են եղել այդպիսի սուրբ դիտաւորութենից: {Նոքա} կամեցել են միայն սնափառութեամբ կշիռ ունենալ գործա

ղել, ինչպէս առհասարակ ապացուցանում է փորձը: Եթէ {նոքա} կամեցած լինէին հայրենիքին ծառայել, կարող էին իւր

մ է. չմոռանաք, որ ես ձեր սիրոյ զոհն եմ լինում: {Նոքա} շատ ցաւում են, դէպի կարդինալն են դիմում, օգնութ

շերին նոցայ դէմ: Սոքա աշխատում են ներս թափուիլ, {նոքա} ընդդիմանում են: Այստեղ բորբոքւում է մի զարհուրել

ղշողիւնը բազմաթիւ ճրագների լուսով: Ներս են գալիս {նոքա} կարգով, եւ նոցայ հետ փողոցների գիշերաշրջիկ սրիկա

ն, որ երբ գերիներին քաղաքական բանտն էին տանում, {նոքա} պատահում են մի քանիսին հռոմայեցուոց աւագ մարդերից

, բայց այդ խաբեբայութիւնը բնա՛ւ չի ծածկուիլ, եւ {նոքա} է՛լ աւելի շատ յաւելուածներով բարկութիւն են հաւաքո

խանիդ գլխաւոր բանը այս արիր, թէ " պէ՛տք էր, որ {նոքա} մտածէին եւ մի այդպիսի խօսք ինձ չուղարկէին։ Անզգա

, մեղաւորի ձեռքից եւ չա՛ր մարդուց փրկէ՛ ինձ ", {նոքա} ընկան այնուհետեւ քամակիցս, իմ գնացքը խափանեցին ե

ց ամենքն էլ ողջ են եւ մէջտեղում, թո՛ղ հարցանուին {նոքա}, իմ ըստ աշխարհի որպէս հայր տուած խրատներիս եւ ըս

ի մօտ էի, այդ միջոցին վարած կեանքիս որպիսութիւնը {նոքա} գիտեն, կարո՛ղ էք նոցանից տեղեկանալ։ Իսկ երբ պատ

մանրամասն ծանօթութիւնք ենք դնում ամեն քայլափոխ. {նոքա} ազա՛տ են չկարդալ. մենք հասարակ ժողովրդի համար են

յանդիման ամենայն ժողովրդեան որդւոցն Իսրայէլի, եւ {նոքա} լային առ դրան խորանին վկայութեան։ Եւ տեսեալ Փենէ

առ Կորնթ. Առաջ. գլ. Ժ, համ. 8)։ " Պղծեցան {նոքա} 'ի Բէլփեգովր... բարկացուցին զնա 'ի գործս իւրեանց

նդկաստանի հայերի բերանում մի ուրիշ ձեւ են ստացել։ {Նոքա} ասում են "գալման եմ", "գոլման եմ" (Գալը գոլ է եղե

ել։ Երբ առաջին անգամ լսեցի այբի ո կամ ե փոխուելը ( {նոքա} չեն ասում՝ լաւ, այլ՝ լեւ), անգլիական այբի ազդեցու

առաւորուած նեռներ, նոցա հետ միասին գտնւում են եւ {նոքա}, որոնք փառաւորեցին այս նեռների անունը իւրեանց յա

ցա ձայնը ոչ ոք ձեզանից չէր կարող լսել, որովհետեւ {նոքա} ուրուականք են եւ նոցա ձայնը ուրուականի ձայն, այս

ես այնպէս խառնափնդորեցի յիմար մարդերի գլուխը, որ {նոքա} մինչեւ այժմ ման են գալիս արբեցածի կամ կատաղածի նմ

ը դադարէին, բայց այժմ, այս պայմանի զօրութեամբ, {նոքա} ամենայն օր պիտոյ է կռուին, ամենայն օր միմեանց սպ

նց, շրջեցի գլուխները, խառնափնդորեցի մտքերը, որ {նոքա} քանի ամիս շարունակ կտրատում էին միմեանց. կորան,

վեալը եւս պիտանի չէ Ձեր դժոխային թագաւորութեանը: {Նոքա} մինչեւ այն աստիճան սառն են, որ դժոխքի բոլոր կրակ

ն: Ես կապեցի նոցա մէջ մի գեղեցիկ դաշնադրութիւն. {նոքա} երդում կերան, որ երեւելի ապստամբական քանքարով գե

իւն: Այժմ չես կարող խաբել նորանց, որպէս յառաջ. {նոքա} շատ խելօքացել են այժմ... - Լռի՛ր, յիմար

գ գործողութիւնը շարունակուեցաւ մի քանի րոպէ, երբ {նոքա} 2000 ասպարէզ տեղ վազեցին զանազան ուղղութենով: Վե

ծ մոլորակի տեղ, որ այս տարիներումս երեւելու էր. {նոքա} իսկոյն հաշուեցին, թէ քանի՞ ժամանակում կատարում է

չղջիկները չեն կարող թաքչել աստեղաբաշխների աչքից, {նոքա} այդ բոլորը դասում են երկնքի լուսաւորների կարգը:

ցէ՛ք այս բոլորը իմանալ, մռայլութիւն ձեր, ինչպէս {նոքա} խաբուած են, որ աշխատելով, վասնզի.... -

, չգիտեն ինչ մտածեն, որին հաւատան եւ ինչ առնեն. {նոքա} ամենայն րոպէ սպասում են կորստական դիպուածների, վ

, կամենում են փախչել եւ կամենում են պաշտպանուիլ. {նոքա} չեն հասկանում ով է թշնամին եւ ո՞վ է բարեկամը, որ

կամը, որի՞ վերայ յարձակուին եւ ովի՞ն պաշտպանեն. {նոքա} ցերեկը չեն աւարտում իւրեանց ճաշը, երեկոյին վախեն

խառնակութեան մէջ, ուր անտարակոյս անհետ կը լինին {նոքա}: - Կարճը ասել, այս թերթերի օգնականութեամբ ե

Պ. Մարկոսը հոգեկից բարեկամ էր պ. Շաքարեանցին: {Նոքա} երեխայութենից սկսած դրացի էին միմեանց, եւ համարե

թէ աստուածակոյս կողմից յայտնուած է նա մարդերին. {նոքա} Ադեպտք անուանում էին իւրեանց եւ ամենեւին կամք չու

զգին յարգելի մարդերի վերայ․ թէեւ վաղուց մեռած էին {նոքա}, զզուեցուցել է ժողովուրդը այնպէս, որ ոչ ոք չկամ

յեացքով աւելի վերհամբարձ քան թէ խաժամուժ ամբոխը: {Նոքա}, այն ժամանակի հայեացքով, լաւ ուսած լինելով ազգե

լինելու մասին․ եթէ կամիս, տա՛ր ոսկերիչների մօտ, {նոքա} կը վկայէն քեզ, որ ստուգապէս ոսկի էր: - Ոսկի

, առաջնորդներ. վանքերը լի են վարդապետներով, թող {նոքա} մտածեն այդ բաները, եւ մտածել են եւ մտածում են եւ

են եւ մտածում են եւս: Դու ի՛նչ ես կարծում, եթէ {նոքա} չլինէին, մեր լոյս հաւատը կը պահպանուէ՞ր մինչեւ ա

՞յ էին: - Միթէ՞ չգիտէք, որ մահմետականք էին {նոքա}, - պատասխանեց կոմսը: - Ապա որտեղի՛ց է Հայեր

ցէ գաղափար ունենալու ազատական արուեստների մասին: {Նոքա} ինչո՛վ մեղաւոր են, ո՛վ կրթեց ու դաստիարակեց նորա

մեղաւոր են, ո՛վ կրթեց ու դաստիարակեց նորանց, եւ {նոքա} իւրեանց անընդունակութեամբ չլուսաւորուեցան, կամ մ

- Տեսանո՛ւմ էք, - ասաց Մահտեսի Թովմասը, - ահա {նոքա} եւս ցանկանում են լսել, Մարիամս եւս հեռի չէ փախչե

՛չ կան եւ ո՛չ եւս լինելու են, բայց համաձա՛յն էին {նոքա} ազգի հասկացողութեանը, եւ այդ ֆանտաստիկական գաղափ

այմաններ էին հարկաւոր, որ մի երգ լինէր ազգային: {Նոքա} ունին միայն մի պայման եւ համարում են, թէ դորա մէ

հարցանելու, պիտոյ է հարցանել, - ինչ ազգից էք: {Նոքա} կը յայտնեն իւրեանց, որ ազգից լինելը, այն ժամանա

Կարծում ենք, թէ այժմ կը հասկանան մեզ, մանաւանդ {նոքա}, որ փոքր ի շատէ գաղափար ունին կլայեկի եւ արճըճի

շատ սակաւ երեք, թէեւ կան բաղադրեալ հանքեր, բայց {նոքա} տարրական չեն, զոր օրինակ, երկու հանք, որ բաղկա

զաւակները միեւնոյն են, չէ՞ որ մի աչքով կը նային {նոքա} իւրեանց զաւակների վերայ. եւ միթէ՞ քո որդու մինը

բորբոքուած դրական էլեկտրականութիւնը: Բայց թէ {նոքա} ինչպէ՞ս էին հագցնում իւրեանց մի հատիկ Մանուշակը,

չ փոյթ է, բոլոր տան կառավարութիւնը մեր գլխին է, {նոքա} միայն գնելը գիտեն, բայց այդ գնած բաները ինչո՞վ գ

ն ժամանակը անցել է, այժմ թող մատաղահասքը նային, {նոքա} թող աշխատին, որ լինին քաղաքավարի, խելօք, ուսու

կ բաներ են, - կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - թող {նոքա} իւրեանը թէյովը պարապին, մէք մեր բաներիցը խօսենք

ւմ է ղահուէտան մէջ, սէր կամ ընկերասիրութիւն չէ: {Նոքա} հաւաքուած են այնտեղ, դատարկարանութենով, բամբասա

ւսինքը չէին սիրում մինը միւսին, եթէ պատրաստ չէին {նոքա} կեանքները զոհել միմեանց համար: Ես իմ կողմից. սի

ի հարսանիք կամ մի այլ հանդէս կատարելը: Շատ անգամ {նոքա} իւրեանց նուագարանների անուշ ձայնով մոլորեցրել են

նցանում է բոլոր հանդիսականների մէջ, եւ սկսում են {նոքա} մինը միւսի ականջին շշնջել Մանուշակ դայեկի վարժ լի

ի հողից եւ եօթն աղբիւրի ջրից. թուով երեք հատ էին {նոքա}. որոնց մէջ ամփոփուած էին թալիսմանական հրաւիրանք

եան նշան, որ միայն արգելք էին արձակ մազերին, որ {նոքա} չէին ծածկում հրեշտականման երեսները: Իւրաքանչիւրք

, նստում էին իւրեանց տեղերը: Բայց այնքան շատ էին {նոքա}, որ եւ այսպէս թափանցիկ մարմիների շարժողութեան հա

, կրկնելով այս խօսքերը: Սորանից յետոյ սկսեցին {նոքա} բոլորը միասին քաղցր եւ զմայլեցուցիչ երգեցողութիւն

էս, եւ սա խելքի կողմից մեծ կարօտութեան մէջ էին. {նոքա} իւրեանց ցեղով մի օր մի խելօք բան չէին գործել. մա

, թէ ո՛ր մատանին էր այն. պատճառ, երկու հատ էին {նոքա}. ինչպէս քեզ եւս յայտնի է, ամենեւին միմեանցից ան

է շարժուիլ նոցա չնչին եւ խելացնոր կամքով, եւ թէ {նոքա} կարող են ամենայն մարդու վերայ դատաստան կատարել,

ասակ, թուխ, սեւ աչքերով, սեւ մօրուքով... {Նոքա} մտան եկեղեցին, բայց ժամասացութիւնը արդեն աւարտու

երտք ու բարեկամք, որոնց թիւը շուտով հասաւ իննի։ {Նոքա} բնակւում էին մի տան մէջ, որ Մխիթարը վարձել էր Պե

եւ զաւուրս ազգին Հայոց եւ տօնել ընդ Եւրոպացոց զոր {նոքա} տօնէին, եւ ասել զժամ յեկեղեցւոջ ըստ կրօնի եւ ըստ

օսելիքը երեւելու էին մի օտար աշխարհից եկած ձայն։ {Նոքա} զարմացած ապշելու էին, եթէ մեք, համարձակ ձեռքով

պապերը իւրեանց տիեզերական իրաւասութեան գաղափարը։ {Նոքա} հաստատուած ծնանում էին այն մտքի վերայ, թէ ոչխարք

խոստովանել այս գերմարդկային իրաւասութիւնը նորա։ {Նոքա}, հոգեւոր իրաւասութեան հետ բոլորելով իւրեանց մէջ

ն Հայ հեղինակներից, այո՛, թարգմանեցին ու տպեցին {նոքա} զանազան գործեր հին ու նոր Եւրոպական լեզուներից,

ադրուած են վարագուրել պապական իշխանութեան աչքից. {նոքա} երեւում են բոլորովին այլ զգեստով՝ որպէս քարոզիչ

նստաւ 'ի պատգարակ եւ ել ընդդէմ նոցա։ Իբրեւ լուան {նոքա} թէ Իսկենտեր ինքնին գայ պատգարակաւ, 'ի փախուստ փո

է՞ր ապա ոչ ներէք կարողաց։ " Զի խոչընդակ են մեզ " {նոքա} "։ Յաւանն, Վարշարհէյ անուանեալ 'ի Թրանսիլվա

րդ ոչ նշմարեն զայսն նշմարողք, ինքեանց է գիտելի. {նոքա} լսել ախորժեն զայսպիսիս եւ զբօսնուն եւս. (զեֆքին

ց, միշտ ապահով կացուցանեն իւրեանց բարեկեցութիւնը։ {Նոքա} խլել էին ժողովրդից եւ այն ազատությունը, որ Մովսէս

միակ շատ արար են համեմատութեամբ առ ազգն ողջոյն, {նոքա} զառաջինն բացին զԱթենեան տաճար առաջի հայկական զաւա

րեանց ներգործութեան համար ընտրեցին այլ ճանապարհ։ {Նոքա} զանազան խորամանկութեններով խոստովանահայր դարձան բ

յց նոցա խորամանկութիւնը վերջապէս յայտնուեցաւ, եւ {նոքա} աքսորուեցան եւ հալածուեցան բոլոր Եւրոպական թագաւո

րական մտածութիւնքը եւ խորհուրդը։ Ինչ ժամանակ {նոքա} առաքելութեան պատճառով գնում էին հեռաւոր աշխարհներ

նուր արհամարհութիւնք եւ հալածանք, այսուամենայնիւ {նոքա} չեն վհատում. բաց ի շատ սակաւ եւ այն թոյլ Յիսուսե

եւ հնարագիտութեան վերայ, մնում էին կամակորուած։ {Նոքա}, իսկոյն յարմարուելով ժամանակի հանգամանքներին, փ

ետը։ Նա այս բանը յայտնեց իւր աշակերտներին, բայց {նոքա}, ձանձրացած լինելով անորոշ եւ անհանգիստ կեանքից,

ոզութեանը անհաւատների մէջ։ Այս խորհրդով խոստացան {նոքա} ընկնել Պապի ոտքերը, խնդրել նորա օրհնութիւնը, մա

ուէտ եւ այլ մի քանի խելացի եւ քանքարաւոր մարդիկ։ {Նոքա} իւրեանց վարդապետի հրամանի զօրութենովը պիտոյ էր 15

անց հարկադրեց թողնել Փարիզը դեռ 1536 թուականում։ {Նոքա} ճանապարհ ընկան ուխտաւորների հագուստներով, ձեռքեր

ի հոգեւոր տաղեր երգելով։ Այս կերպով Վենետիկ մտան {նոքա} 1536 թուականի դեկտեմբերի վերջերումը։ Այստեղ

1536 թուականի դեկտեմբերի վերջերումը։ Այստեղ {նոքա}, ողջը միասին հետեւելով Իգնատիոսի օրինակին, մտան

կամաւոր աղքատութեան եւ ողջախոհութեան ուխտը։ {Նոքա}, քահանայ ձեռնադրուելով Արդէնեան Եպիսկոպոսից պահք

Բայց Լօյոլա եւ նորա ընկերքը չ'վհատեցան ամենեւին։ {Նոքա} առաւել եւս սկսեցին գործ դնել իւրեանց ջերմեռանդութ

երայ, եւ բացի այն ուխտերից, որ արեց Իգնատիոսը, {նոքա} յաւելացուցին մի այլեւս ուխտ, այսինքն՝ հնազանդ լ

յս բանը արդէն հերիք պատճառ էր կարգի թշնամիներին. {նոքա} յանցաւոր էին համարում այս եւ սորա նման գործերի մէ

թուականին։ Բնակուելով հիւանդանոցների մէջ՝ {նոքա} սկսեցին իւրեանց գործը նորանով, որ կեղծաւորուելով

ւին այնտեղ եկեղեցական գործերը։ Վերջապէս կորուսին {նոքա} իւրեանց համբերութիւնը, սպառնացան Պապին, որ թէ ն

որտուգալիայում դատապարտում էին Յիսուսեանները, թէ {նոքա}, ուսուցանելով Կօիմբրեան Կօլլեգիումի մէջ, սերման

) եւ IV) Ուխտապահերից։ Ունկնդիրք անուանւում էին {նոքա}, որոնք արդէն երկու, երեք կամ աւելի եւս տարիներ

ծ էին։ Գլխաւոր անդամք իշխում էին նոցա վերայ, եւ {նոքա} պարտական էին խոստովանել նորանց իւրեանց մեղքերը,

ռաջիններից պահանջւում էր լաւ կրթութիւն. պատճառ, {նոքա} քահանայք էին եւ դպրոցների մէջ ուսուցիչք։ Նոյնպէս

եւ նորընծայական տներում, այն ժամանակ ստանում էին {նոքա} իւրեանց ապրուստ այս շինուածների եկամուտից։ Ժողով

անձնական օգուտների մեռուցումն։ Կարգի օգտի համար {նոքա} պիտոյ է ոչնչացնէին իւրեանց ազատ կամքը եւ կոյր հնա

օրութենովը կարելի էր բռնել նորանց, ուր եւ լինէին {նոքա}, եւ դատել դատապարտել Կարգի դատաստանովը։ Եւ եթէ

սուսեանների անհամար հարստութիւնը՝ չ'նայելով, որ {նոքա} երդում էին կերել աղքատութեան ուխտը պահելու։

ւ են հասկացել իւրեանց դարու բանական ուղղութիւնը։ {Նոքա} յայտնւում են այն ժամանակ, երբ Վերանորոգութեան կա

եցին իւրեանց պաշտպան ամենայն ուսման եւ արուեստի։ {Նոքա} տալիս էին մարդկային խելքին եւ բանականութեանը բոլո

ուր որ հասանում էր Յիսուսեանների ոտքը, որ տեղում {նոքա} հաստատւում էին, իսկոյն շինում էին եկեղեցի եւ նոր

էս, որ ներկայ գտանվողքը չէին կարողանում նկատել։ {Նոքա} տեսանում էին միայն Քրիստոսի պատկերը՝ ոսկիով արծա

նք, եկել էին այստեղ Կապուսինեան քարոզիչքը, բայց {նոքա} շատ փոքր յառաջադիմութիւն ունեցան. պատճառ, այս Ա

էջ մտանում էին բարեպաշտ եւ սուրբ մարդերի հոգիքը։ {Նոքա} մեծ երջանկութիւն էին համարում մեռանել՝ ձեռքերում

ղջախոհութեան Աստուծոյ պատկերը, այն խորհրդով, թէ {նոքա} պատրաստ էին արդէն ամուսնական կեանքի համար։ Չնայե

ք։ Նոցա քարոզութեան մեծ պակասութիւնը այն էր, որ {նոքա} Քրիստոնէական ճշմարտութիւնքը քարոզում էին շատ վերա

Յիսուսեանք միանգամայն ջոկ ճանապարհով ընթացան. {նոքա} սկսեցին քարոզել Աւետարանը այնպէս, որ արդէն յարմա

Բրամին։ Նորանից օրինակ առին եւ այլ Յիսուսեանք. {նոքա} թողում էին Քրիստոնէական եկեղեցու մէջ հեթանոսական

հաւատի նախկին քարոզիչքը չէին ներգործում այսպէս. {նոքա} ցոյց էին տալիս Աւետարանական Վարդապետութիւնը՝ նոր

տարածւում էր հրաշալի զօրութենով եւ շուտութենով։ {Նոքա} եւս դուրս գալով Հրէաստանի միջից՝ մտան մի նոր աշխ

, այն Աստուածային մանուկը մսուրի մէջ խանձարրած։ {Նոքա} Յաւիտենական Քաղաքին, որ անչափ շռայլութենով յղփաց

ք չ'հետեւեցին այս սուրբ եւ ճշմարիտ քարոզիչներին. {նոքա} գործ էին կատարում՝ յարմարուելով իւրեանց քաղաքակա

սեանք Հնդկաստանի մէջ, Եափոնիայում եւ Չինաստանում {նոքա} պահում են միեւնոյն ուղղութիւնը, միեւնոյն որսողակ

ւնը չէր յագենում միայն քարոզութենով եւ մկրտելով. {նոքա} շատ անգամ կործանում էին հեթանոսական մեհեանները,

անների խորամանկութեամբ գործ կատարելը յաղթանակեց. {նոքա} ճարտարութենով կարողանում էին կռուեցնել միմեանց հե

իսուսեանք անհաւան գտանուեցան ամենեւին այս բանին, {նոքա} գործ դրեցին ամենայն հնար, որ կորուսանեն Սօտելօ՛ն

ըստ օրէ մեծանալը եւ երկիւղ կրելով, որ մի՛ գուցէ {նոքա}, ժողովուրդը Քրիստոնէացնելով, ինքեանց սեպհականեն

նպատճառ հարկաւոր է շահել Յիսուսեանների սիրտը, որ {նոքա} միջնորդ լինին Չինացոց եւ Պօրտուգալացոց մէջ։ Կայս

սեանք առանց օգուտ քաղելու չ'թողեցին եւ այս բանը. {նոքա} սկսեցին քարոզել, թէ իւրեանց աղօթքի զօրութենովը կ

ներում։ Հօլլանդացիք եւս հետեւում էին այս բանին։ {Նոքա} մեծագին ընծաներով եկան Կանտօն քաղաքը, բայց խարդա

վ տարածուած աղճատեալ Քրիստոնէութեան մասին, եւ թէ {նոքա}, քարոզելով Քրիստոսի Աւետարանը, չէին մտածում Քրի

ել նորան, թէ Դօմինիկեանք ինքեանք են մեղաւոր, թէ {նոքա} նախանձելով Յիսուսեաններին զրպարտել են նորանց։ Նո

։ Յիսուսեանք արհամարհում էին պապական կոնդակները. {նոքա} Ասիայի եւ Եւրոպայի մէջ այնչափ զօրացած էին, որ կա

ան, դաւաճանութեան եւ այլ սարսափելի յանցանքների։ {Նոքա} հաւատացուցին Կայսրը, թէ Մեցցաբարդայի խորհուրդը ա

ութեան ժամանակ խաղալիք էր դարձած Յիսուսեաններին. {նոքա} հաւատացնում էին Կայսրին, թէ դեսպանը կամենում է խ

շարադրելու համար։ Նայելով բաների հանգամանքներին {նոքա} դադարեցին Չինացիները Քրիստոնեայ շինելուց եւ հոգս

միայն ընդհանուր պատմութեանը մի մեծ ծառայութիւն, {նոքա} բացին Անգլիայի եւ նորանց ձեռքով Հիւսիսային Ամերիկ

գանգատում էին Սպանիական նահանգապետների վերայ, թէ {նոքա} իւրեանց խստութենովը, որ գործ էին դնում դէպի այնտ

աղաքշանքով եւ խրատական պատիժներով ներս էին բերում {նոքա} այս վայրենի Ազգի մէջ հաստատ Սէր դէպի բարեկարգութի

անների Քաղաքական եւ հոգեկան օրէնսդրութեան հիմքը։ {Նոքա} ինքեանք դառնում էին դաբիրայ այն Աստուծուն, որ քա

աքական կառավարութիւնը յանձնած էր վերատեսուչների ( {նոքա} այսպէս էին կոչւում) կամ հոգաբարձուների, որոնք կ

սեանների յաղթականութիւնը, այստեղում ցոյց տուեցին {նոքա} կատարելապէս իւրեանց բնաւորութիւնը։ Բայց այս խորհ

մերօն եւ Էմմանուէլ Սպա։ Եւ ո՞վ կարող էր մտածել. {նոքա} ընդդէմ դուրս եկան ժողովրդական իրաւունքի անունով՝

ութեան տեսութիւնը։ Կերպարանագործելով այս միտքը՝ {նոքա} ամենայն իշխանութեան հիմք ընդունում են թագաւորութե

ջողութիւնը, վեր առեցին այլ ուղղութիւն։ Այս օրից {նոքա} յայտնւում են ամենայն տեղ իբրեւ թագաւորների խոստով

ւոր Դիւպէնը, շատ սաստիկ վրդովեց Յիսուսեաններին։ {Նոքա} տեսան նորանում մի նոր եւ քանքարաւոր հակառակորդ։

սեան աբեղաների ճշմարտութիւնը։ Այսպէս կամենում են {նոքա} ապացուցանել իւրեանց իրաւունքը եւ հերքել հոյակապ Պ

պացուցանելու համար հայհոյել եւ նզովել. եթէ ունին {նոքա} իրաւունք, փաստ եւ պատճառ, թո՛ղ հանդէս բերեն, թ

ալատումը, Սպանիացիք ներգործում էին նոցա ձեռքով։ {Նոքա}, ինչպէս երեւում է դը-Տու նախագահի խօսքերից, առա

էոսեան գիշեր կամ Փարիզի արիւնաշաղախ հարսանիք)։ {Նոքա} արդէն բաւականաչափ զօրացած էին Ֆրանսիայի մէջ եւ 15

յց ո՛չ բոլորովին կատարեալ, այլ այս պայմանով, թէ {նոքա} աշխարհականանում էին հրապարակով ուսուցանելով մանու

ive et offensive)։ Այս դաշնադրութեան զօրութենով {նոքա} բոլորը պարտաւորուեցան գործ դնել ամենայն զօրութիւն

Այն օրը, որ Հենրիկոս III-ը սպանեցին Փարիզի մէջ, {նոքա} կամենում էին Բօրդօի մէջ մորթել Մարշալ Մատինեօնը ե

(de tels galants), ինչպէս Սիկստոս Պապն է, երբ {նոքա} մոռանում էին իւրեանց պաշտօնը եւ խառնւում էին աշխա

եւ հինգ օրից յետոյ՝ Ֆրանսիական Տէրութեան միջից։ {Նոքա}, որ դուրս չ'գնան, կամ միւս անգամ ոտք կոխեն Ֆրան

երկուսը եւս ճարտար խռովարար եւ յաջող Պալատականք։ {Նոքա} կարողացան դարձուցանել իւրեանց վերայ թագաւորի բարե

ւելի երկար էք կրում ձեր յղացածը, քան թէ կանայք. {նոքա} ինն ամսից արդէն ծնանում են"։ " Իմ բարեկա՛մ, - պ

իւն ունին, ամենայն տեղ ընկերներ եւ խորհրդակիցք, {նոքա} ամենայն ժամանակ կը տանեն ինձ։ Գուցէ դեռ ասեն եւ

տարուայ աքսորից, 1603 թուականի սեպտեմբերի 25ին։ {Նոքա} ստացան դարձեալ Փարիզի մէջ ուխտապահական տունը եւ Կ

որի վերայ, որ երբէք հաւատ չունէր իւրեանց վերայ։ {Նոքա} որոշեցին ուղղել դէպի նորա սիրտը Րավալեակի սուրը ա

գերը։ Միմիայն Յիսուսեանք էին, որ չէին երեւում։ {Նոքա}, ինչպէս ասում են, Տացիտ, Տիվերի եւ Լիվի, չէին

ելով, կարո՛ղ էր վնասել եւ բոլոր հասարակութեանը։ {Նոքա} երբէք չէին ցանկանում ունենալ մի այնպիսի զարհուրել

ժամանակում չունէին այս մարդավայել յատկութիւնքը։ {Նոքա} Յանսէնը ատում էին մանաւանդ այն պատճառով, որ նա գ

յց միթէ մի բան կ՚ազատուէ՞ր Յիսուսեանների ձեռքից։ {Նոքա} հրաման հանել տուեցին Հռովմի մէջ, որով արգելք դրո

հարկաւոր է իմանալ, որ Յանսէնական էին անուանւում {նոքա} բոլորը, որ ընդունում էին մաքրեալ հաւատալիքը՝ հե

ս աստիճանի սաստկութեան, ինչպէս այս դիպուածումը։ {Նոքա} ինքեանք Եւրոպայի ամենայն աշխարհներից հալածուելուց

սուսեանների սովորութիւնն էր, վասն որոյ ձեռք առին {նոքա} իւրեանց խորամանկութիւնը, որ խաբեն ե՛ւ Պապը, ե՛ւ

թիւնը, որ խաբեն ե՛ւ Պապը, ե՛ւ Լուդովիկոս XIVը։ {Նոքա} հաւատացուցին Կլեմենտ XIին, թէ Ֆրանսիայի թագաւորը

կաբար Պապի իշխանութեան եւ հերետիկոսութեան վերայ, {նոքա} վերջումը զետեղեցին քսան չորս անարգական, ըստ մեծի

րա պահապանները եւ բանդապետները կերակրելու համար։ {Նոքա} բոլորը, որ համարձակւում էին գրել կամ հրապարակով

ւթիւն ստացան։ Յիսուսեանք չէին յուսահատւում։ {Նոքա} նորընծայ չէին քաղաքագիտութեան մէջ. նոքա գիտէին,

ատւում։ Նոքա նորընծայ չէին քաղաքագիտութեան մէջ. {նոքա} գիտէին, թէ ի՛նչ է նշանակում թագաւորութեան մէջ զի

ունդը։ Խոստովանութեան միջնորդութենով, կարողացան {նոքա} իւրեանց կողմը շրջել զինուորները, հաւատացուցին նո

աջեւը, այսինքն՝ պահպանել հաւատը Ֆրանսիայի մէջ։ {Նոքա} մինչեւ անգամ հասարակութիւն հիմնեցին զինուորների մ

նաւանդ՝ Կարդինալ-դը Նոյալը, ջատագով էին նորան։ {Նոքա} ինքեանք տարածում էին այսպիսի լուրեր եւ պաշտպանում

, նա միշտ պատասխանում էր. " Եթէ ունիմ եւս, բայց {նոքա} այստեղ չեն"։ Պարլամենտը, կամելով վերահասու լին

ւթենով ունենալ, մինչեւ անգամ եւ Տէրութեանց հետ։ {Նոքա} խոստմունք էին տալիս ինքեանց, իսկ ուրիշից առնում

բայց եւ այնտեղ նոցա համար պատրաստ էր հալածանքը, {նոքա} եւ այնտեղ պիտոյ է հանդիպէին նեղութենների եւ սարսա

եղերում երեւեցան նոցա վնասակար ազդեցութիւնքը, եւ {նոքա} այն միջոցին հալածուեցան այս աշխարհներից, երբ Պիո

աստամորթ արջեր կան ներկելու: Բայց աւաղ ասելոյս, {նոքա} շատ, եւ ես միայն եւ կարասներս սակաւ եւ ներկիս գո

վում պահում ենք բառերի ամբողջ ուղղականը, մինչդեռ {նոքա}, ընդհանուր կանոնով, տառ պիտի կորցնէին իրենց միջ

ված բայ չեն, բայացուցիչ մասնիկներ, այնպէս որ թէ {նոքա} չմիանան մէկ բայարմատի հետ, իրենք իրենց ոչինչ նշա

շատ եւ թէ՛ քիչ։ Լեզուի հարստութիւնը բառերով է, {նոքա} են այն ամանները, որոնց միջնորդութեամբ մեր միտքը

Այո՛, սարսափելի յանցանք է ծնողքի կողմից, երբ {նոքա} անառակութեան են ծախում իրենց զաւակը, բայց աւելի

նք պահել: Կան ազգեր, որ միջին դարերում ծնեցան, {նոքա} ամուր կապուած են այդ դարերի հետ եւ սոցայ ժանգը,

ի հետ եւ սոցայ ժանգը, եթէ երեւում է նոցայ վրայ, {նոքա} դեռ կարող են պատմական իրաւունքով արդարացնել, ժան

իրաւունքով արդարացնել, ժանգոտ օրօրոցի մէջ բացին {նոքա} իրենց աչքերը: Մեր յարաբերութիւնը միջին դարերի հե

ել միջին դարերը, եթէ միայն կարող էին, որովհետեւ {նոքա} էլ, թէեւ Հռովմից ազատուած, այնուամենայնիւ, ոչ

ն: Գիտենք զուր չեն անցնում դարերը, այսինքն {նոքա} իրենց ազդեցութիւնը անում են ազգերի վրայ. ընդունո

աջողիլ. ինչ որ վերաբերւում է մեր իմաստուններին, {նոքա} ինչպէս ներկայի լուսին, այնպէս եւ ապագայի հետ մաս

մի տեսական գաղափար, մնային մարդու գլխում, ո՛չ. {նոքա} շատ անգամ մարմին են առնում Շիւայի, Դուրգայի եւ Վ

կտրականութիւնքը այլասեռ են, ուստի բնական օրէնքով {նոքա} քաւում են, որ միանան իրար հետ: Եթէ ամպի էլեկտրա

ը յիշուած երկու այլասեռ էլեկարականութիւնքը եւ երբ {նոքա} իրենք այդ օդեղէն բարձրութեան մէջ միանում են իրար

րենց ներկայութիւնը յայտնել քննողին եւ այն Ժամանակ {նոքա} յայտնի են, իսկ երբ միացան, էլ չեն ընկնում զգացո

երեւել է, կամ առանձին-առանձին զինուորների, կամ {նոքա} ամբողջ լեգէոնի նիզակների սլաքներից, նոյնպէս խօսւ

, սնապաշտ նաւաստիքը շատ բարկանում են, որովհետեւ {նոքա} հաւատում են թէ մրրիկ կը լինի այնուհետեւ, իսկ թէ

յիշուած կայծակի զարկելուց մի քանի ակնթարթ առաջ, {նոքա} տեսան, որ բոլոր նոցայ հալաւները (շորերը) կրակո

ն համարում այն բանը, որ իրենք չեն կարող հերքել: {Նոքա} պաշտպանւում են կրօնի կեղծաւոր նախանձաւորութեամբ,

այ ձգելը, բայց թէ երբեմն երբեմն մէնամարտո՞ւմ էին {նոքա} զուարճութեան համար. այդ, առաջին անգամ լսում ենք

այնիւ տալիս են դարերի. ազդեցութեան իրենց հարկը, {նոքա} զրկւում են իրենց ներքին խորհրդից եւ դառնում են մի

կնոջ բերնից. այնչափ բնական եւ այնչափ հարազատ են {նոքա} նորա հասկացողութեան, մտքերին եւ տրամաբանութեան:

ից լաւ չէ եւ կարբեցոց եւ հանավանքցոց վիճակը, երբ {նոքա} այգեքաղի ժամանակ 5-6 հարիւր հոգի գալիս են Աշտարակ

այսինքն այն ընկերական պայմանները, որոնց մէջ էին {նոքա} իրենց գեղում. ուստի, եւ, ինչպէս առաջ ասացինք,

զուի մէջ, բայց եւ այնպէս այնքան խոր ներս են մտած {նոքա} ազգի մէջ, որ հայ դպրութիւնը եթէ 200 տարի էլ ներգ

Յունաստանի հին կրօնագիտութիւնը. նրանով կարող էին {նոքա} ճանաչել ամբողջ յունաց ազգի հոգին, ինչ որ կար նոց

ինակքը իւրեանց նպատակը չդնեն ազգի օգուտը. մինչեւ {նոքա} չմոռանան սնապարծութիւն եւ հին հեղինակի անունով փա

եւ սորանով հետզհետէ օտարանում են, այսուամենայնիւ {նոքա} չեն մեղաւոր, ժամանակի հարկաւորութիւնքը անխնայ պա

հասկացուել եւ ամենայն տեղ գտանուած հայերից, եթէ {նոքա} ծանօթ էին միայն մայրենի լեզուին, այսինքն՝ եթէ ե

են թէ՛ Պոմպէյի եւ թէ՛ Հերքուլանումի տները։ Բայց {նոքա} միշտ կը մնան անմարդաբնակ, որովհետեւ ներկայ հայեա

ափւում են նորա զգացողութեան վրայ։ Բայց պիտի մնան {նոքա} այնտեղ, որպէս մի անելանելի վիրապում եւ պիտի մաշե

ռը եւ նոցա վրայ, որպէս մի մունջ անհատի վրայ։ {Նոքա}, որ արդէն գուշակեցին, թէ ինչ էր մեր ասելիքը, տ

որք փորձինն, սանձել զլեզու կամ զգրիչ բանականաց: {Նոքին} ոչ կամիցին ՚ի բողոքելոյ եւ ՚ի պաշտպանելոյ զիրաւու

զառանձին թուղթ լրացեալ երեսփոխանութեան, որպէսզի {նոքին} շարժեալ յազգասիրական ոգւոյ դէմ դիցեն չուել 'ի Հնդ

ճախրեն ՚ի վեր լուսաւորաց ՚ի կայան, Թագ կապեսցեն {նոքին} փառաց ՚ի քոյդ գլուխ դաբնիդեայ, Պսակեսցեն զանուն

եանց եւ 'ի ծածկել զկեղծ արարս իւրեանց եւ որպէս թէ {նոքին} իսկ չէին գլխաւոր ջատագովք Հայոց, եւ 'ի վանս իւրե

քն է, զոր 'ի ժողովն երեք ամօք յառաջ առաջի արարին {նոքին} իսկ չարախօսք, թէ բովանդակեալ կայ 'ի նմա ճշմարիտ

հարազատ հայկական]: Եւ գրուածք նոցա որպէս աւանդեն {նոքին} իսկ պատմիչք կէս մի ի հուր դատեալ եւ կէս մի մատնեա

] կազմի միաբանութիւն ուսումնականաց: Գանգատին ապա {նոքին} իսկ ուսումնականք հայոց՝ թէ չիք առ հայս լուսաւորո

ւն եւ կամակոր ղադասիրութեամբ եւ փիւրասիրութեամբ. {նոքին} հայացուցին քանի մի հատակոտոր գրեանս զեւրոպէական լ

օրագրացդ չկարեմ ք ժխտել զմեր շնորհակալիս, զի եւ {նոքին} իսկ ըստ պարոն Պալդազարեանի փոյթ տարան զնոր բարբառ

ան։ § 3. " Քննեցէ՛ք զգիրս. զի դուք համարի՛ք {նոքօ՛ք} ունել զկեանսն յաւիտենականս"։ Աւետ. Յովհ. գլ.

ս, զանազան արգելառիթք մէջ բերելով, հրաժարուեցաւ {նպաստ} լինել նորան։ Կտրած էր այնուհետեւ Մխիթարի յոյ

մարութիւնը եւ այլ յաջողեցուցիչ որպիսութիւնքը պիտի {նպաստաւոր} լինէին նորա մեծ յառաջադիմութեան: Եւ այդ թատրոնը

արց է. ըստ էության, բանն այն է, որ գիտությունը {նպաստի} մարդու կենցաղը՝ իր տունն ու բունը բարելավելուն.

, գոլով ամենեւին աղքատ իւրովքն հանդերձ պէտս ունէր {նպաստից}, եւ առ այս ոչ ոք այնպէս կարող էր օգնել ուղղափառ

տ տէր Գաբրիելի, զիա՞րդ համբերեցից այսմ: Այժմ {նպատակ} գրութեանս է այս. ի բազմաց հետէ շարադրեալ եմ " զՄ

հոգեւոր ատենէ կարգել զինքն ի նոյն: Առ այնպիսի {նպատակ} նորա, որ թեւակոխէ յապահովութիւն սննդեան պանդխտաց

մարթ ինչ իցէ, չխնայել զձեր ներգործութիւն առ այն {նպատակ} Պատկանեանին, որով ունիք պարտաւորել զիս յանչափս:

եւոր եւ կալ մնալ ի սպաս տաճարին աստուծոյ: առ այս {նպատակ} ուղղեալ ես զիմ մտադրութիւն, ընկալայ վերստին ի հա

համար, մանավանդ որ նրա հիմքում դրված է գործնական {նպատակ}, որը զարմանալիորեն գիտությունը մոտեցնում է հասար

ւնի իւր համար մի ուխտեալ խորհուրդ, առաջեւումը մի {նպատակ}, որին հասանէր. դա մի առօրեայ բան է, եւ ճակատագ

ններին: Շնորհակալութիւն դորա հեղինակին: Թէեւ մի {նպատակ} կամ մի վճռողական կէտ չունէր այդ գործը, ուստի եւ

ղ է, թէ այդ կատարելութիւն ասուածը արդեօք անշա՞րժ {նպատակ} է, դէպի որը մօտեցնէր ամէն մի յաջող քայլափոխ, ամ

ւուղիղ: Այդ մեքենային մի շարժողութիւն եւ դէպի մի {նպատակ} ձգտող ընթացք տալու համար, այս պատուական անձը վեր

նկարող են ջիլքդ զտպաւորութիւն խօսիցն հասուցանել ի {նպատակ} իւր, այսինքն յիմացարան ուղղոյ: - Միթէ՞:

եզ զարմանալի, մինչեւ ինքնին ոչ բացայայտեսցէ զիւր {նպատակ} եւ պատճառ այդունակ ուղղութեանն: Եկեսցուք այժմ ի

թէ դոքա իբրեւ անդամ միոյ ազգի ունէին ամենեքին զմի {նպատակ} վերաբերութեամբ առ լուսաւորութիւն ազգին, քաւ լիցի

անագէտ մարդիկ զիւրեանց միտս, այս է մի միակ եւ եթ {նպատակ} ազգային լուսաւորութեան. հեղինակն առանց ժողովրդեա

գի օգուտը ունենալով իւրեանց համար իբրեւ հասարակաց {նպատակ} ՝ խափանեցին ժողովրդի մտաւոր աճեցականութիւնը եւ կե

հետեւանք կը ծագի. նիւթական տպաւորութիւնքը վերջին {նպատակ} շինելը արդեօք չէ՞ նշանակում ասել, թէ հաւատ չ'կայ

ւրիշների պատվաստումը պետք է կատարվի շատ զգույշ եւ {նպատակահարմար} կերպով, որպեսզի գործողության արդյունքը դյուրամար

Կանոնադրութեան ներկայ հակառակորդներից գլխաւորները {նպատակայարմար} էին համարում " Սահմանադրութիւն " անունը եւ հաւանո

ատ խոսքը բռնաբարելու եւ մեր գաղափարքը ոչնչացնելու {նպատակավ}: Ինձ արգելված է հայոց լեզվով նամակներ գրել, պետ

ափանել զայն սովորութիւն, բայց վերջացեալ էր յիրոց {նպատակաց}, ըստ որում կատարեալ է ինքն յամի ամի զիւր տօնախմբ

պատիւ Գաբրիէլ քահանայի Պատկանեանին, որ գտանի այդ {նպատակաւ} մտանելոյ յակադեմիայն, ըստ ժամուն սադրելոյ, պարտ

մենքը ժողովէ Վենետիկ ղրկէ... Բայց ինչո՞ւ մեր {նպատակէն} շեղելով՝ ուխտերնուս դէմ ըրինք. մեր գրութեան հիմ

երից: Մեր նկարագրած այդ բոլոր կոր գծերը, որ կետ- {նպատակը} տանող ամենակարճ ուղիղ ճանապարհից շեղվում են, հան

ման եղանակի մասին, որ եւ կազմում է փորձի գլխավոր {նպատակը}, այն է, իմանալ՝ ա) թե յուրաքանչյուր սերմ քանի

չւում է մեզանում: Ծնողի գլխաւոր խորհուրդը եւ {նպատակը} չէ պիտոյ այն լինի, որ աշխատի իւր մահից յետոյ յետ

ս ասում է Պ. Իսահակեանցը, թէ իմ քարոզութիւնը եւ {նպատակը} ամենեւին համաձայն չէ իմ խօսքերին, ուրեմն իմ քարո

մաձայն չէ իմ խօսքերին, ուրեմն իմ քարոզութիւնը եւ {նպատակը} այլ բան են եւ խօսքերս՝ այլ։ Շատ բարի։ Ինչ տեղի

չ տեղից իմացաւ Պ. Իսահակեանցը իմ քարոզութիւնը եւ {նպատակը}, եթէ ոչ իմ խօսքերից, եւ ո՞չ ապաքէն այդ իմ խօսքե

ն այդ իմ խօսքերից բաղկանում էր իմ քարոզութիւնը եւ {նպատակը} ։ Այլապէս չէր կարելի. պատճառ, ի՛նչ խօսքեր կարող

սկացնող բառերից եւ որ չէին բացայայտում այդ մարդու {նպատակը}: Մի՞գուցէ Պ. Իսահակեանցը Պ. Դիւմայի կոմս Ֆենիք

անել, մանաւանդ՝ ոտանաւորը, բայց մի՞թէ հեղինակի {նպատակը} պիտի լինի հեշտ կերպով կատարել մի գործ, երբ այդ ե

ի բառը՝ ազգասպանութիւն: Եթէ դպրոցի խորհուրդը եւ {նպատակը} համաձայն չէ ազգի էական օգուտներին, եթէ նա մի մեք

: Երկրորդ, որ հող եւ երկիր տիրաբար ձեռք բերելու {նպատակը} եւ խորհուրդը փառք չէ, պատիւ չէ, դոքա երեխայական

ւթեամբ վկայելու մեր ասածին: Մեր քարոզութեան {նպատակը} եւ մեր աշխատութեան խորհուրդը այն է միայն, որ ազգ

կոխուած իրաւունքը է մեր կեանքի բուն խորհուրդը եւ {նպատակը}: Եւ այս նպատակին հասանելու համար չէ պիտոյ ընկրկի

հասցնել նոր լեզուի մշակութիւնը դէպի նորա ցանկալի {նպատակը} ։ Մեր ընդդիմախօսքը, օրագիր հրատարակելով կամ գիրք

ւ բանագէտ մարդերի համար բացադրութեան կարօտ չէ՛ իմ {նպատակը}, իսկ մեր միւս եղբայրակիցներին, որ կէս մի բաղդի

համագործակցել իր գրական ձեռնարկությանը, ամսագրի {նպատակը} նշում է հետեւյալ կերպ. նա մտադիր է Ռուսաստանի հա

, ինչ ճամփով կ՚ուզես գնայ, միայն թէ խորհուրդը եւ {նպատակը} այն լինի: Յայտնի է, թէ աւելի կարճ, աւելի բնակա

ող մարդը, եթէ հետեւում է այն վարդապետութեան, թէ {նպատակը} կը սրբէ հնարը, ապա ուրեմն շատ հեշտութեամբ կարող

գործակից լինելու ամէն մի բանի, որի խորհուրդը եւ {նպատակը} էր մեր ազգի բուն եւ ստոյգ օգուտը, վաղուց ահա պար

եան փոփոխականութեան օրէնքներին, հասկանալով նոցայ {նպատակը}, պիտի պահանջէ, որ իւր մարմինը ազատ մնար այս օրէ

քան թէ մարդը, այլ ընդհանրապէս, նորա վախճանը եւ {նպատակը}, մի խօսքով մարդը ամենայն կողմից, դարձեալ կրկնւմ

ւցել է եւ մի վնասակար նպատակի։ Բայց այդ վնասակար {նպատակը}, այդ տտիպ պտուղները, որ բերել է շատ մասներով Մխ

վ յառաջ գնաց դէպի իւր դատապարտելի եւ անքրիստոնեայ {նպատակը} ՝ բռնանալ մարդկութեան վերայ, գերի եւ ստրուկ շինե

մար չկայ ոչինչ սուրբ բան. նորա սուրբ բանը է նորա {նպատակը}, իսկ նորա նպատակը՝ նիւթ։ Նպատակին հասանելու հա

բ բան. նորա սուրբ բանը է նորա նպատակը, իսկ նորա {նպատակը} ՝ նիւթ։ Նպատակին հասանելու համար ամենայն բան ներ

ողեց յաւիտեան։ Իգնատիոսի առաջին խորհուրդը եւ {նպատակը} Երուսալեմ ճանապարհորդել եղաւ՝ սուրբ տեղերին երկր

այս եւս յաւելացնելով, թէ որովհետեւ Կարգի գլխաւոր {նպատակը} այն է, որ քարոզէ անհաւատներին Քրիստոսի Աւետարանը

։ Միմիայն կրօնական մոլութիւն էր նորա խորհուրդը եւ {նպատակը}, որին հասանելու համար ոչինչ բան չէր խնայում։ Ան

թոյլ էր տուած, սուրբ նպատակին հասանելու համար ( {նպատակը} կը սրբէ հնարը??.. )։ Այս աներկիւղ մարդը ճանապա

դական ներգործողքը շատ շիկանում են. թէեւ հեղինակի {նպատակը} է ընդհանուրի վարքն ու բարքը ցոյց տալ, բայց երբ ա

ու համար։ Մինչեւ հայոց Ազգի հեղինակքը իւրեանց {նպատակը} չդնեն ազգի օգուտը. մինչեւ նոքա չմոռանան սնապարծո

իսի պատշաճաւոր միաբանութիւններ չկային, եթէ ամենի {նպատակը} ազգի լուսաւորութիւնը չէր ուղիղ ճանապարհով, եթէ հ

եալն են, թերեւս եւ ուղղափառ Հայ, որպէսզի հասցեն {նպատակի} իւրեանց, յոր սերտ բեւեռեալ ունին զմտադրութիւն,

ը Ֆրանսիոյ ձեռք, բայց նա չկարողացաւ պաշտել նորան {նպատակի} յարմար ձեւով: Վերստին կործանուեցաւ այնտեղ ազատու

հաստատել, որ դնէր իւր առաջեւ, որպէս գլխաւոր կէտ {նպատակի}, տարածել ազգի մէջ բոլոր հարկաւոր եւ օգտակար տեղե

րի ծուռ ու սխալ ընթացքը հասուցել է եւ մի վնասակար {նպատակի} ։ Բայց այդ վնասակար նպատակը, այդ տտիպ պտուղները

եռքով բոլորովին անխորհուրդ եւ առանց որեւիցէ ազնիւ {նպատակի} ։ Թողունք, որ Մխիթարեանք մինչեւ այս օրս լոկ թարգ

մք զքարոզդ նոր հայախօսութեան, որոյ [մի միայն կէտ {նպատակի} է] ` մշակել զանշէն մնացեալ բանականութիւնն ընդ նմի

ենագիրք մեր ի գրելն զայսպիսիս ունին [իւրեանց կէտ| {նպատակի} կրթել զուխտ եկեղեցւոյն, որոց [շատ թէ սակաւք հասկ

իւն առնդ ուսումնականի չէր ամենեւին համաձայն ազնիւ {նպատակի} նորա, գրոցդ այդ լեզու անհասկանալի էր հասարակ ժող

աջի հայկական զաւակաց, այլ թէ հետեւանքն չիցեն ըստ {նպատակի} հիմնողին, անդատապարտ է նա, եւ խիղճ մտաց նորա ջի

անք պիտի գործ դնեն, որ դուք ամենեքին հասանեք ձեր {նպատակին}, եւ թշվառացյալ Ջուղան ազատվի բարբարոսության ձեռք

ի հանգամանքներին է վերաբերվում, որպես նաեւ կրկին {նպատակին}, այդ մասին տեղեկություն կտա Ձեզ հայտարարությունս

վիշտը. նման բաներն առավել եւս չեն հասնում իրենց {նպատակին}, քանի որ դրանք սահմանված են ինձ մխիթարելու համար

ւմ այդ հարցի վրա եւ խնդրում եմ լարել բոլոր ուժերը {նպատակին} հասնելու համար: Այն խեժը, որ գիտության մեջ հ

ւմ է Արամազդը: - Քո շանթերը հասած են իւրեանց {նպատակին}, - ասում է Աթենասը: - Ի՛նչպէս: - Ի՛նչ

գործը, ամենայն ապահովութեամբ աշխատում էր հասանել {նպատակին}: Նախիջեւանցիք սովոր են բժիշկ մարդերից պահանջել ա

ն աւերակներից եւ կը հասնենք մեր հոգով չափ ցանկալի {նպատակին}, որ է կանգնեցնել այդ նուիրական աւերակների մէջ դր

պի չարը գործ դրուելով, չեն հասանում իւրեանց բուն {նպատակին}: Ներկայ տարու Ապրիլի 14 թուականից ուղարկել էի Պ

եան մէջ, ապա ուրեմն, Յիշատակարանս կը հասանի իւր {նպատակին}, եւ ես կատարած կը լինիմ իմ խորհրդաւոր պարտականու

վ դեռ ազգը չլուսաւորեցինք, եթէ հասանէինք եւս այդ {նպատակին}, բայց դա այն առաջին աստիճանն է լուսաւորութեան սա

իսակտուր հնարները ոչ թէ միայն չեն հասուցանում այս {նպատակին}, այլ մեծապէս վնասակար են ե՛ւ նիւթական, ե՛ւ բարո

- Բայց արդեօք այդ գրուածովը հասա՞ւ գրողը իւր {նպատակին}, կարողացա՞ւ բժշկել մի քանի սրտի խոցուածք: -

լով մերժեց եւ դատապարտեց, մեք հասանք մեր վճռական {նպատակին}: Մեր սիրտը եւ հոգին վկայում է մեզ մեր գործի

ռեւս կառավարութեանց ձեւերը, բայց ցարդ չհասաւ իւր {նպատակին}, որովհետեւ միշտ աշխատեցաւ ճանապարհը լայնացնել,

Եւ այն ժամանակ միայն Անգլիան կը հասնի իւր դարաւոր {նպատակին}, որի մէջ է նորա էական շահը"։ Այսպէս է եղե

տ կտակակատարքը մինչեւ այս րոպէս չեն հասել իւրեանց {նպատակին}, զգում ենք մի մեծ ցաւ մեր ազգի շատ վնասակար անհո

ը է մեր կեանքի բուն խորհուրդը եւ նպատակը: Եւ այս {նպատակին} հասանելու համար չէ պիտոյ ընկրկինք ոչ բանտի եւ ոչ

տիւ հեղինակը, շատ յաջողութեամբ հասած լինելով իւր {նպատակին}, կարո՛ղ է մխիթարուիլ, որ իւր աշխատութիւնը, իւր

առաւել քաղաքացութիւն եւ օր ըստ օրէ կը մօտենայ իւր {նպատակին} ՝ գեղեցիկ եւ ընտիր գործիք դառնալու ժողովրդի դաստի

ւել էր անպատճառ հեռացնել նորան, որ կարողանայ իւր {նպատակին} հասանել: Տեսաւ կարդինալը, որ բանը ծանր ընթաց է

ել: Երբ տեսաւ, որ սորանով եւս չէ կարողանում իւր {նպատակին} հասանել, հրամայում է նորա անունը երբեք չյիշել,

իւր կիկերոնեան լեզուով վերջապէս հասաւ իւր վերջին {նպատակին}: Կենսորինեան Կատոնից աւելի ահաւոր խորամանկութիւն

րծելով, որ նորան եւս կարող են ծառայեցնել իւրեանց {նպատակին}, յետոյ մեծամեծ տհաճութիւններ յարուցին նորա դէմ

երբ վերակացուի դաւաճանութիւնքը հասնում են իւրեանց {նպատակին}, եւ որոշւում է նորա բարոյական օգնականի հրաժարուի

արիսխ չունէին եւ մենք մէջ չբերինք, որովհետեւ մեր {նպատակին} յարմար չէր, Վաղարշապատից դուրս էին՝ մինը Գայիան

նորա յաւերժահարսը եւ ինքը հասանելու իւր փափագելի {նպատակին}: Պ. Մարկոսի կարեկցութիւնը ստացաւ մի գործունեայ

ւր դեղի, раnасеа, եւ կենսական կաթիլի մէջ: Իւր {նպատակին} հասնելու համար, նա կատարեց շատ փորձեր. Բայց, -

թ խնդրէ: Այդ միջոցին ասաց ինձ, թէ փոքր է մնացել {նպատակին} հասանելու համար, որովհետեւ արդէն եօթանասուն հինգ

Եթէ այդ ընդունում ես, մեք շուտով կը հասանենք մեր {նպատակին}, - ասաց Շահումեանցը, յաւելացնելով այս հարցմունքը

ուրախութեանը սահման չկար, որովհետեւ հասած էր իւր {նպատակին}: XI 18... օգոստոսը վերջանում էր: Առաւօտե

այց դոքա երկրորդական բան են համեմատութեամբ առաջին {նպատակին}, որին կամի հասանել։ Նորա մտացածին եւ կարծիքական

ներւում էին մի հասարակ Յիսուսեան աբեղայի ձեռքով, {նպատակին} հասանելու համար։ Մնացել էր պապին սեպհական թողութ

բանութիւնը, խորթանալով ազգից, չհասանէր իւր բուն {նպատակին} ։ Մխիթարը սաստիկ սխալուեցաւ իւր հաշւում։ Մինչդեռ

բ բանը է նորա նպատակը, իսկ նորա նպատակը՝ նիւթ։ {Նպատակին} հասանելու համար ամենայն բան ներելի է, մարդասպանը

փորձութիւնքը։ Վերջապէս տեսանելով, որ իւր սուրբ {նպատակին} հասանելու համար հարկաւոր է առողջութիւն, իսկոյն մ

նի մօտ աղօթելու։ Իգնատիոսը հազիւ թէ հասել էր իւր {նպատակին}, փոխուեցաւ. նա մի այլ մարդ դարձաւ բոլորովին, ն

ցել, եթէ կամակորութենով սկսէր աշխատել իւր նախկին {նպատակին} հասնելու համար, այսինքն՝ քարոզել Աւետարանը անհա

թէ ոչ նոցա նախկին մտադրութիւնքը խանգարելու եւ նոր {նպատակին} ձեռք զարկելու համար, այսինքն՝ Պապական իշխանութե

բեմն իբրեւ Սուրբ, եւ վերջապէս հասաւ իւր ցանկացած {նպատակին} ։ Պաւլոս III Պապը իւր կոնդակովը, որ գրած էր 1540

ւն Արքեպիսկոպոսի բերանով։ Վերջապէս հասան իւրեանց {նպատակին} ՝ զանազան ազգերի Եպիսկոպոսները, մանաւանդ՝ ֆրանս

այս կերպով ժողովը չ'կարողացաւ հասանել իւր գլխաւոր {նպատակին}, որ էր Պապական Աթոռի եւ Տէրութեան վերանորոգութիւ

շատ դարեր։ Սոքա խորամանկութենով կամենում էին այս {նպատակին} հասանել եւ որպէս զի հեշտութեամբ դարձնեն Հնդկացիքը

երը Յիսուսեան Կարգի կանոնով թոյլ էր տուած, սուրբ {նպատակին} հասանելու համար (նպատակը կը սրբէ հնարը??.. )։

ն զարմանալի ճարտարութենով աշխատում էր հասանել իւր {նպատակին}, այսինքն՝ ջնջել կալուածական իշխանութեան մնացորդ

րութեամբ եւ գաւազանի բարեխօսութեամբ իմ վախճանական {նպատակին}. այսինքն, աւարտեսցի բովանդակ այբբենարանը:

լու նմանօրինակ դրութիւնից դուրս գալու համար: Այդ {նպատակին} հասնելու միակ միջոցը համարուեց այն Կանոնադրութեան

միայն " Լուսաւորչու քամուն"։ Մենք հասած ենք մեր {նպատակին}: Առաջ ենք գնում: Առհասարակ պ. Պռոշեա

ր կամ մի երկրի յատկացեալ բարբառ. պատճառ, որ մեր {նպատակին} առաջին արգելքը կը լինէր այդ, այլ միշտ իմացել ենք

ործ դնելով նոր լեզուն, կատարելապէս հասնում եմ իմ {նպատակին}, եւ այն մարդը հասկանում է իմ միտքը։ Բայց ձեւերը

արում վարել իր պաշտօնը, երբ խօսօղը չէ հասնում իր {նպատակին}, որովհետեւ նորա խօսակիցը չէ հասկանում նորա միտքը

իղճ իմ յապագայ կեանս իմ, եթէ այլ ազգ լիցի վախճան {նպատակիս}: Պատկառ ակնածութեամբ աղաչեմ զՍինօդն, իբրու ողոր

բան ընկնի ձեռքս։ Եւ ճշմարիտն ասեմ, եթէ հասանէի {նպատակիս}, такъ и быть, была ни была, ինչպէս ասում է Ռու

ժողովրդի կենդանի լեզուին։ Բայց արդեօք հասե՞լ եմ {նպատակիս} ։ Այդ խնդիրը իմ գործ չէ լուծանել։ Նոր լեզու

եւս կենդանի լինի աշխարհի երեսին։ Ես հասած եմ իմ {նպատակիս} ։ 1857 թ.

եցի իմ արարողութիւնը, որ գուցէ հասուցաներ ինձ իմ {նպատակիս}: Պ. Շաքարեանցը, այս խօսքերը ասելով, սկսեց

որցնում է իւր խորհուրդը եւ շեղուելով հիմնադրի մեծ {նպատակից}, մի նոր ուղղութեամբ առաջ է գնում: Սորա պատճառն

ա աշակերտքը։ Բայց Իգնատիոսը կարո՞ղ էր արդեօք իւր {նպատակից} հրաժարուիլ, որին հասանելու համար արդէն այնքան գո

ների օրինակով: Եթե նրանց հարուցած աղմուկն այդ {նպատակն} է հետապնդում, ապա կարելի է նրանց դրականապես ասել

շված լինելով քրիստոնեության կողմից, որի հիմնադրի {նպատակն} է եղել զրկվածների ազատությունը եւ հանգստությունը

ն վերցրած դեմքը նկարված լինի գերազանց կերպով. իմ {նպատակն} այն է՝ որպեսզի յուրաքանչյուր դեմք իր տեղում լինի

մասին քուսպից, որ մեզ չի վերաբերում. իմ գլխավոր {նպատակն} է՝ շաքար ցանել մեկ քառակուսի սաժենի վրա, որպեսզ

" վարդապետութիւնը, յայտնի է, թե քրիստոնէութեան {նպատակն} է ընկերական կեանքի բարւոքումը, մինչդեռ մովսիսակա

տակ: Կարող են ասել, թէ փիլիսոփաների ճիգը եւ {նպատակն} էլ այն է, ինչ որ դու ասում ես ուրիշ խօսքերով, է

եց այն բոլոր աոաջարկութիւնքը, որոնց խորհուրդը եւ {նպատակն} էր մօտ մնալ եկեղեցուն եւ հոգեւորներին, որոնց միջ

ել զժողովուրդն, տալ նմա զայնպիսի ուղղութիւն, զի {նպատակն} լինէր լուսաւորութիւն ազգի, անժխտելի բան է թէ ժող

ու խարդախությունից՝ ճշմարտությունը խեղաթյուրելու {նպատակով}, ո՛չ, այլ անտեղյակ լինելուց, ու, թերեւս, մաս

վերաբերող հայտնի նամակների պատճենները: Բայց ի՞նչ {նպատակով} են այդ պատճեններն ինձ ուղարկված: Քո նամակում դու

էր խցկվել թատրոն, իհարկե նրան առաջ տանելու վսեմ {նպատակով}, բայց հետո, վերջապես, դարձավ գանձվող դրամի հսկ

Այս վերջին օրերումս մի քանի մարդ, չգիտեմ ինչ {նպատակով}, աշխատում են փոքր ցոյց տալ Հայերի թիւը, այսինքն

յն միջոցին ճնշուած է նեղ շրջանակի մէջ եւ որոշուած {նպատակով} - մեռցնել կամ մեռնել: Բայց այնպէս նեղ, որոշ

ցանկանում էր ամուսնանալ Շահումեանցի հետ, ոչ այն {նպատակով}, որ հարստի կին դառնայ, այլ որպէսզի գտանէ Շահում

ստատումը ծայրագոյն պատրիարքի կողմից, որի մօտ այդ {նպատակով} յատուկ սուրհանդակ էր ուղարկուել Երուսաղէմի նոյն ա

նոնադրութիւնը թարգմանւում է թուրքերէն ` հաստատման {նպատակով} Դռան ներկայացնելու համար: Հետեւեալ կէտերը կ

չ այս, ոչ այնտեղ յոյսեր։ Թոյն խառնած {նռան} հետ կարմիր ջրի Նորա խորհուրդով սուրբ ծերին տ

Ճնշեալ զվարդագեղ պտկունս՝ Ուռուցելոց ըստ {նռանց} Ստեանց, ի փայլ ի գոյն ձեան, Կրծովք ի

հագուստի տակից, Որպէս երկու հասունացած մեծ {նռներ}, Թաւիշապատ. խելք է թռցնում գլխից:

յր գթութեան - Վարդի հետ քո, անչա՜փ բարի ` Զոյգ {նռներըդ} տաս նրան. Եւ կեանք տուող այգուդ գինու Խառնարան

ւ մերթ կրծքով իր ուժգին Ճմլում փափուկ, ձիւնափայլ {Նռների} պէս կաթնագեղ Ստինքների լուսափայլ Պտուկները վարդագ

ուցանեն, թէ կործանի ազգն, եթէ ո՛չ թարթափեսցի առ {նսեմ} լուսով հնոյն մատենագրութեան եւ եթէ ջովացեալ պարար

լ: Նրանց կարճատեւ ինքնուրույն գոյությունն ինքնին {նսեմանում} է հազարամյակներ տեւող ստրկության առջեւ Եգիպտոսում

որովհետեւ մեր անաչառ քննութիւնը բնաւ երբեք չպիտի {նսեմացնէ} նորա արժէքի եւ քանքարի փայլը, այս պատճառով մենք

որ անձնագրաւ նահատակեցաւ ի լուսաւորութիւն ազգին, {նսեմացուցանեն} ընթացք նորա, այն է՝ հերձիչ նորա յեկեղեցւոյն Հայ

ն ո՛չ երբէք կորուսանէ զիւր արժանաւորութիւն եւ ո՛չ {նսեմացուցանեն}... անուան նորա մատենագրութիւնք նորա ծերացեալ հ

յգը այս է, որ անձրեւը անդադար թափւում էր, եւ ես {նստած} իմ սենեկի մէջ միայնակ, նայում էի պատուհանիցս դէպ

ը, խաբեբայութիւնը արծաթ ունի, նա կաշառքը ձեռքին {նստած} է պատրաստ, նա կարող է դորանով հաճոյանալ մարդերին

մենայն անասունք եւս ունին), որ, իւր քաղաքի մէջ {նստած}, վայելելով ամենայն ազատութիւն ամենայն նեղութեննե

րքը ջարդելու համար, եւ այդ տիրացուի առաջեւ կային {նստած} մի քանի երեխայք՝ այբբենարանները ձեռքերին, շատ ո

այդ անխորհուրդ այցելութեններին, վասնորոյ, տանը {նստած}, առաւել լաւ եմ համարում մի փոքր մտածել քո հետ,

քայլ մօտենալով գերեզմանի բերանին, աչքս՝ դուռը, {նստած} եմ, թէ ո՛վ արդեօք շնորհ կը բերէ իմ մօտ կամ ո՛ր բ

ենեկի հիւսիսային պատի մօտ մի գեղեցիկ սօֆայի վերայ {նստած} էր Շամիլը, նորա երկու կողմում նստած էին նոյնպէս

սօֆայի վերայ նստած էր Շամիլը, նորա երկու կողմում {նստած} էին նոյնպէս երկու ծերունի նայիբներ: Պատանին, որ

դեց ինձ, ցոյց տուեց աչքով երկու ծերունու մէջտեղը {նստած} մարդու վերայ՝ առանց ձայնի հասկացնելով, թէ նա է

ասածներս նստում էին նորա խելքին: Նայիբները, որ {նստած} էին նորա մօտ, լսելով իմ խիստ խօսքերը, երբեմն եր

կում ծառի տակ՝ մի փայտեայ, շինականի աթոռի վերայ {նստած} լցնում էի քո էջերը: Շատ հեռի հարկաւոր չէ գնալ,

պական Հայերին: Ինչո՞ւ համար ազգը, լուռ ու մունջ {նստած}, սառն հանդիսատես է այդ անիրաւութեանը եւ այն ծայր

պարապում է նորանով, եթէ միւս մեծագոյն մասը ամուր {նստած} է հողի վերայ եւ գործում է նորան: Այն ազգը,

e!"։ Քսան երեք միլիոն ստրուկ, որ մինչեւ ցարդ {նստած} հայրենիքի հողի վերայ ծառայում էր եւ հարկ էր տալիս

'ապրի դեռեւս, այդպիսի մարդը, բնականապէս եւ ծանր {նստած} իւր տեղում, կէս մի թթուեցնում է դէմքը, տհաճութի

: - Դէպի՜ Փարիզ, դէպի՜ Փարիզ... Եւ շտապում են {նստած} կառքերում Դէպ ազատութեան չքնաղ օրօրան, Դէպի սո

Դ. ՏԽՐՈԻԹԻՒՆԸ ՏԵՂԻ Է ՏԱԼԻՍ Զով ծառի տակ կոյսն է {նստած} հառաչում, Մինչ ցերեկը մութ գիշերն է հալածում.

է Անմահարար նեկտարով. Երբ տակառի վերայ {նստած} Նա բաժակն է ինձ տալիս, Գլխից բռնած մին

արկ է թէ քաղցած), Դեռ իմ դատաւորն տեղերում {նստած} Ջերմ-ջերմ փորում է գըլուխը փըտած։

ը: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (III) Պատուհանում {նստած} միայն զմայլում է իմ հոգին, Հորիզոնում պայծ

աւել աչքիս՝ յետքից կարմիր գոյն թողեց: Ես {նստած} եմ դարձեալ նոյն տեղ նկատում եմ աշխարհի Մեքե

ն: Սպասելով այն յոյսին, Մինչ նա տանը {նստած} էր, Յանկարծ բաղխեց նորա դուռ, Մի այլ

Գերեզմանական լռութիւն խորին Պատել էր {նստած} մարդերի սրտին. Մի մարդ սեւագլուխ հասակով մի

ւ արիւն վազեց: 27-ին առաւօտ ուռոյցը շատ եւ շատ {նստած} է, եւ ցաւ գրեթէ չկայ: Եղնջ[եան] տենդը տակաւին կ

կյանքի խորհուրդը, եւ լուսավորության աղբյուրի մոտ {նստած}, միշտ ծարավի գտանվիլ: Ո՞ր հայը կարող է այ

որպէս չնչին փոխանակիչք (замен) իմաստութեան, որ {նստած} էր կանաչ մահուդի առջեւ եւ որ երեւցնում էր իր ենթա

ւ ժամանակ։ Որոնց պարտքն էր, սենեկում չորս կողմս {նստած}, լալ իմ վրայ, որպէս մի վիրաւորի վրայ եւ ճա՛ր ան

, բայց, նախանձ ձգող դեւի գրգռելով, միմենաց մօտ {նստած}, ուրիշներին լսելի կերպով յիմար յիմար խօսում են բ

երայ մի քանի ամիս, եւ կաթողիկոսը արդէն օծուած ու {նստած} լինելով հայրապետական աթոռը, Աբովեանը դիմում է դէ

մէջ. " Դորա համար արեւը մայրն է մտել՝ գրքի մօտ {նստած}, քրտնելով, ուսանելով, նկատելով, եւ առաւօտու լ

ապտակ, որի զօրութենից գեղեցկախօս ճարտասանը, որ {նստած} էր գդակի դրօշակի առանցքի վերայ, սկսեց այնպիսի սա

ասանեցան դժոխքի պատերը: Այս ձայնի վերայ վեր թռաւ {նստած} տեղից գրականութեան դեւը, եւ այս շփոթութեան մէջ շ

վերայ բարձած մի ասորու սրածայր աշտարակ, որի մէջ {նստած} տէր սատանան գնում էր ծայրագոյն Բրամինի ընդառաջ:

այից ասորու սրածայր եւ սեւացած աշտարակը, որի մէջ {նստած} էր տէր սատանան։ Իսկոյն վէզիր Բէհեղզեբուղը, եւ մ

ւ, սատանան ահուդողով, որ ոչ ոքին չէր յայտնում, {նստած} էր գահի վերայ: Երկու դեւ մտած երկու թեւերի տ

տէր սատանային: Եւ ահա վեր կացաւ անդնդապետը {նստած} տեղից. նա իւր ներքին ուրախութիւնը ծածկում էր երե

աջ ձեռքը, աշխատում է բռնել մի մեծ թիթեռնակ, որ {նստած} մի թուփի վերայ, շարժում էր իւր պայծառ, ծաղկանկա

ա՛ռ գետնիցը մի քար եւ տես թէ քեզանից ոչ շատ հեռի {նստած} ճնճղուկը, ագռաւը, կամ շունը կը սպասե՞ն, որ դու

ած էր մի քանի ոտնաչափ ձիւն: Բայց Ալբերտոսը սեղան {նստած} չնստած, անյայտացաւ ձիւնը, մի ախորժ ջերմութիւն փ

տանան գիտէ նորա խորհուրդը․ ո՛վ գիտէ, թէ ինչ օձեր {նստած} կան նորա փորում, նա ասում է, թէ պիտոյ է հետեւել

րայ: Երկու բարեկամքը եւս մի փոքր հանդարտելով {նստած} աթոռների վերայ, Շաքարեանցը լցրեց արաղը բաժակների

՞ւք էք, - ասաց կոմսը փոխուած ձայնով: Նորա կիրքը {նստած} չէր դեռեւս, եւ արիւնը ալեկոծւում էր սրտի եւ թոքե

պարանքներ, որ մի ձանձրալի միօրինակութեամբ անշարժ {նստած} նայում էին այս երկու գնացողների վերայ: - Մայ

որութիւն գործեց կոմսի վերայ, այդ էր, որպէս հիւր {նստած} կանանց միմեանց հետ բարձր ձայնով խօսելը եւ ծիծաղել

էր ցոյց տալիս, վկայում է ոչնչութիւնը հոգու, որ {նստած} էր մի կազմուածքի մէջ: Ես գերադասում եմ չքութիւնը

դէն բաւական ուշ էր, եւ պ. Յովնաթանեանցը միայնակ {նստած} իւր առանձնարանում նայում էր ճրագին, որ չգիտէ ոչի

որա տան եւ Շահումեանցի մասին: Տունը, որի մէջ {նստած} էին այս երկու մարդիկը, ինչպէս ասացի, պատկանում

առատ էր եղել իւր անձրեւներովը: Սենեակը, որի մէջ {նստած} էին, զարդարած էր շատ հասարակ եւ աղքատ կարասիքներ

ւ ամբոխուած, այնուամենայնիւ կարում էր իւր կարը, {նստած} պատուհանի տակ: - Ողորմութիւ՜ն արէք, ողորմաթե

: Ո՞վ կար, որ նկատէր: Հայրը Շահումեանցի հետ {նստած} էին սեղանի մի ծայրը սոֆայի վերայ, իսկ Մանուշակը

է ընկած էր մեզիմեն աղեկների մէջ, սայլումը դեռեւս {նստած}, առանց ձայն հանելու, կամաց թափում է գոգնոցից սխ

ւ թաւիշով կարած աթոռներ, որոնց վերայ երեւում էին {նստած} երեք այնպիսի գեղեցիկ, մատաղահաս, տասնեւուեց կամ

ք օրիորդքը, նստեցին իւրեանց տեղը: Երբ բոլորը {նստած} էին, երեք օրիորդներից մեծը վեր կացաւ տեղից եւ աս

Մանուշակը, առողջ եւ մի անսովոր ուրախութենով, {նստած} էր իւր տեղում պատուհանի տակ եւ կարում էր իւր կարը

խափողը լցրած թաբակով նոր ահա վառում էր, իսկ կինը {նստած} բազմոցի վերայ, մաքրում էր մի ունդեղէն, պահոց կե

թիւն։ Մի մարդ, սնանելով այսպիսի կրօնի մէջ, {նստած} լինելով այսպիսի կենդանարար աղբիւրի մօտ, ուստի բղ

ակ առնուր Իտալիայի երկնքի տակ։ Եւ Հայերը, անհոգ {նստած} իւրեանց աշխարհում, թողեցին պանդխտական Մխիթարեան

նորա աշակերտքը։ Իգնատիոսը եւ աշակերտքը բանդումը {նստած} երգում էին հոգեւոր տաղեր, եւ երբ միւս մարդիկը հն

ր Փեքինումն էին, իսկ նոցա Գեներալը, որ Հռովմում {նստած} էր, միեւնոյն ժամանակում ընկնում էր Պապի ոտքերը ե

կոբ-Կլեմանը ներկայացաւ թագաւորին, որ այն միջոցին {նստած} էր աթոռի վերայ, եւ տուեց նորան նամակների ծրարը։

Լուվրից գնում էր կառքով զինարան։ Նորա կառքի մէջ {նստած} էին դ'Էբերնօն, Մօնբազօն, Լեւարդէն եւ Րօկլօր դու

նապարհը յստակելու, իսկ վերան բաց կառքը, որի մէջ {նստած} էր թագաւորը, մնաց կանգնած։ Այս միջոցին Րաւալեակ

ւմ, նորա առողջութիւնը չէ սասանում։ Իսկ երբ տանը {նստած} լսում է Վարդիթերի մահը, խոր հոգոց է քաշում մէջքի

ւմ, նորա առողջութիւնը չէ սասանում. իսկ երբ տանը {նստած} լսում է Վարդիթերի մահը, խո՛ր հոգոց է քաշում, մէ

վարդապետի նզովքի եւ այդ աւանդութիւնը մինչեւ այսօր {նստած} չէ՞ ազգի մէջ: Հայաստանից այնքան բազմութեան դուրս

մենք չենք կարող: Այո, մի հեղինակ իր սենեկի մէջ {նստած}, կամեցածի պէս կարող է գրել եւ խօսել, ինչ ձեւ ու

էր նոցայ վերայ նայելով. մանաւանդ նորա մէջտեղում {նստածը} փայլում էր մի առանձին, սքանչելի գեղեցկութենով,

մ է անարգ հացկատակներին, Մինչ ստրուկ մարդիկ {նստան} մեր գլխին Եւ մեզ կարծում են հող իրենց ոտքի,

ակցութիւնքը. երբ որ վերջացան, իսկոյն բոլորեքեան {նստան} իւրեանց տեղերը եւ կոմսը աթոռը մօտ քարշելով, Մահտ

նք ահա, որ քսան եւ չորս պապերից, որ այս միջոցին {նստան} Հռովմէական եկեղեցու աթոռի վերայ, երկուքը սպանուե

խօսքից. Ես ու Բաքոս մենակ մնալով Սեղան {նստանք} մենք նորց։ Յանկարծ Աստղիկը իւր որդւով

ությամբ կվճարեմ՝ առաջին հնարավորության դեպքում: {Նստատեղի} եւ կառապանի տեղի տակի արկղները պակասում են, բայց

ողոցն էր նայում: Խեղճ Մանուշակը ուշաթափ ընկաւ մի {նստարանի} վերայ, որ թացացել էր անձրեւից եւ խոնաւ մառախուղի

նցը պարտէզն իջած ու տեսած Մանուշակը ուշաթափ ընկած {նստարանի} վերայ, վերջին աշխատութիւնը գործ էր դնում, որ ետ

որ տակաւին նոր իջած մի որպիսի եւ իցէ խեղճ դպրոցի {նստարանից} գրիչ է առնում ձեռքը եւ ազգի դժբախտութիւնից լցնում

է Բարսելոնի եւ Սալամանկայի դպրոցների աշակերտական {նստարանների} վերայ։ Մանրէզի անապատականը, Քրիստոսի գերեզմանի

ել, եթե հավաքես ամբողջ ժողովուրդը եւ աշակերտական {նստարաններին} նստեցնես, - մի բան որ անհնար է, - դարձյալ ոչինչ

այդ ծովի մէջ մի նաւ, անցանելով Սինոպի առաջեւից, {նստաւ} ցամաքի վերայ: Երբ մի այլ նաւից օգնութիւն ստանալո

եսանելու: Թուլութենից համարեա թէ վայր ընկնելով՝ {նստաւ} արօտի վերայ: Նորա կերպարանքը տխուր, եւ, չնայել

աղեց անխնայ Մեռցնող ձնի մէջ. Կարօտ շատ {նստաւ} Դալար արօտի, Ծով դարձաւ թափած Ար

տէրութեան հետ, եղաւ 484 թուին, երբ Պերոզի տեղը {նստաւ} Վաղարշ թագաւորը։ Բայց պետք չէ մոռնալ, որ Մեծ Վա

՝ այս այն Մուշէն է, որ Սամուէլից յետոյ կաթողիկոս {նստաւ} 502 թուականին։ Թէպէտեւ չգիտենք, թէ այս երկու

տալիս։ ա) Սուրբ Յովհան Մանդակունին կաթողիկոս {նստաւ}, ինչպէս ինքը՝ պ. Էմինն էլ խոստովանում է, 480ի

հանգուցեալ Իգնատիոս Փափազեանի մատենադարանից, եւ {նստաւ} նորա վերայ: Այն ահագին հսկայի ծանրութեան տակ, տ

ւր գլխից թղթեայ գդակը, դրեց յատակի վերայ եւ թռաւ {նստաւ} նորա դրօշակի ծայրումը եւ այնպէս յաջող, որ հանդիպ

նթերցանութեան մէջ վարժուելու: Պ. Շաքարեանցը {նստաւ} իւր բարեկամի մօտ: Պ. Մարկոսը սկսեց կարդալ:

դառնալով դէպի պ. Մարկոսը, եւ քարշելով մի աթոռ, {նստաւ} սեղանի մօտ: - ճշմարիտը պիտոյ է ասել, այսօր

որա արս եօթանասուն հազար. զայն տեսեալ Իսկենտերայ {նստաւ} 'ի պատգարակ եւ ել ընդդէմ նոցա։ Իբրեւ լուան նոքա

տեւ նորա վէրքը բոլորովին առողջացած չէր, վասնորոյ {նստաւ} ձիու վերայ, կապեց թամքին գօտին, ճանապարհի պարկը

Երուսալեմ սուրբ տեղերին երկրպագութիւն տալու, նաւ {նստաւ} Բարսելոնումը եւ հասաւ Գայէդ, որ տեղից ոտքով գնաց

էր, գործից ձգել էին նորան, վասնորոյ նոր ի նորոյ {նստաւ} քերականութիւն ուսանելու։ Մի անգամ նորա ընկերների

վ կազմելու դիտաւորութիւնը, եւ նորա յաջորդը, երբ {նստաւ} Հռովմի գահի վերայ, տեսաւ, որ արդէն բանը բանից ա

ուարի 5ի երեկոյեան ժամը վեցին Լուդովիկոս XVը կառք {նստաւ}, որ գնայ Տրիանօն։ Յանկարծ սաստիկ զարկ զգաց կողք

չարանքների։ Կլեմենտ XIII-ը վախճանեցաւ, նորա տեղ {նստաւ} Պապական աթոռը Կլեմենտ XIV շատ ուսումնական եւ լաւ

ՏԵՂԻ ՏԱՆ ՏԽՐՈՒԹԻՒՆՔ Ընդ վարսագեղ ծառով {նստեալ} հառաչէր, Այն ինչ տակաւ տիւն զգիշեր հալածէր

ալ խորհրդոցս եւ իջեալ ի Հնդիկս, հարկեցայց անգործ {նստել} անդէն զամիսս չորս, մինչեւ հասցի պատասխանին ի Լոն

, որովհետեւ ոչ մի դեպքում հնարավոր չէր մարդու պես {նստել} եւ աշխատել քիչ թե շատ կռացած. ստիպված էի շիփշիտա

ւ աշխատել քիչ թե շատ կռացած. ստիպված էի շիփշիտակ {նստել}, կարծես օխլով կուլ տված լինեի: Այսօր միայն չորր

իս, դուրսը բոլորովին ջրհեղեղ է, իսկ դու հանգիստ {նստել} ես տանդ: - Է՛հ, քեզ ո՞վ է ասել, որ այսպիսի

ւթիւն է. մի բան էր, ասացի, գնաց, ի՞նչ էք վզիս {նստել} ՝ անհաւատ մարդերի պէս ապացոյց պահանջելով, տեսուա

րեկամ Պ. Բէգզադէն, որ քիթը բերանը թթուեցուցած, {նստել} էր ուրիշ շատերի կարգում: Շինած էր դահլիճի ճակատո

ք կարողանալու չէր տիրապետել այդ գահին, որի վերայ {նստել} էին երբեմն մեծ մարգարէի հաւատարիմքը: Այս պատուել

դէն ազատութիւնը, հաւասարութիւնը եւ եղբայրութիւնը {նստել} էին արքայական գահի վերայ, երբ բոլոր փողոցները եւ

ակալ կարծիքները, նորա աւանդութիւնքը, որ դարերով {նստել} են նորա ուղեղի վերայ, արմատացել են նորա ոսկերքի

տակ Հրեշտակներով շուրջպատուած, Տխուր ` Ադամն էր {նստել} Եւ տրտնջում էր յուզուած. " Ինչո՞ւ ստեղծեց տէրն ի

Որ յանցանքի կարգում չէ: Թէ չեն {նստել} գլխումդ Ցոլացմունքը շողերին: Ուսիր գո

եան գլխաւոր ցոյց դէպի այն մարդը, որ հրաւիրում էր {նստել}: Բուբանդուսը նայելով չորս կողմը եւ ոչինչ տեղ չտե

ւ ոչինչ տեղ չտեսանելով աթոռ, որի վերայ կարելի էր {նստել}, հանեց իւր գլխից թղթեայ գդակը, դրեց յատակի վերա

ուր տալով բամբասանքի եւ նախանձու օձին, որ վաղուց {նստել} է նորա փորի մէջ, վատաբանում է ինձ: Մարկոսը, որ

ա փոխանակ, դուք հարստացել էք. բայց արծաթի ժանգը {նստել} է ձեր ուղեղի վերայ: Երբեք ցանկանալու չէի այդպիսի

ք, այդ զանազան ժամանակ, տեսակ-տեսակ մարդերի հետ {նստել} վեր կենալուցն էր, մանաւանդ Նախիջեւան գալուց յետո

ի: Ես տեսել եմ, եւ այդ բանը ինձ բաւական արծաթ է {նստել}, որ տանս կտրի կղմինդրները անձրեւից քայքայուելով

տանը ոչ ոք չկար բացի Մանուշակից, որ միայն մնացած {նստել} էր պատուհանի տակ եւ կարում էր իւր կարը: Տան լ

րտիչը բակի դուռը չէր բացած, մինչ կարմրած աչքերով {նստել} էր իւր տեղումը Մանուշակը պատուհանի տակ, երբ որ բ

դրեց ձեռքից ջրի շիշը, բայց նորա կատաղութիւնը չէր {նստել} բոլորովին: Վարդ-խաթունը այն վերին աստիճանի կա

ց Գրիգորը, որի խելքով եւ կառավարութեամբ հինգ պապ {նստել} էին պապական գահը, որ մի զարմանալի յաջողութեամբ ա

ի հետ նորան այնքան օգտակար եղաւ, որ հնար ունեցաւ {նստել} այն զինուորական նաւը, որ նաւում էր Պալեստին։ Բա

եծութեանը, բ) կիսափակ պատուհաններով սենեակի մէջ {նստել} փակուած (januis ac fenestris clausis tantisper)

հուրդ ունենայ մեր համար: Միջին դարերի ժանգը, որ {նստել} է մեր վրայ, մենք պարտական չենք պահել: Կան ազգեր

կների վերայ գնալով եւ մոռնալով ազատութեան թագաւոր {նստելը}, կամեցաւ մի ակնթարթ, բռնանալ խօսողի կարծիքի վեր

ի վրայ այր եւ կին իրենց մի քանի երեխաներով միասին {նստելը}, իրենց կեցութիւնը երկու երեք օր Ղազարապատի դրսու

տխրութեան խաւարատեսիլ թանձր ամպերը, որ շատ անգամ {նստելով} ծանրանում են սրտիս վերայ: Ո՛հ, ահա երեսուն

այտառակութեան դրոշմը ճակատին աւազակի վերայ, որ, {նստելով} մի անցքում, ձեռք է ձգում մարդիկ եւ վարւում է նոց

յս է, որ Մխիթարեան գերապատիւ Հարք, ինքեանք միշտ {նստելով} կանգնելով մի քանի անուսումն եւ ռամիկ Հայերի հետ ե

ւմ, մանաւանդ, որ Բաբգէն կաթողիկոսը, ինքն Դուին {նստելով}, ժողովը չէր կարող ուրիշ մտքով գումարել Վաղարշապա

սեղանի վերայ: Պ. Մարկոսը սկսեց թէյ պատրաստել եւ {նստելով} աթոռի վերայ, զանազան պատկերներ երեւակայել իւրեան

մ կօշիկները այնպէս, որ իւրաքանչիւրը ինձ մի մանէթ {նստելով}, կէս-կէս մանէթ զուտ օգուտ բերէին: Եւ այսպէս

նի էր միայն պալատականներին եւ Խանին, եւ ուր Խանը {նստելով} լսում էր իւր դատաւորների կատարած դատաստանը փառաւո

նի վերա թող մի փոքր [բաց] աստուծով նոր կաթողիկոսի {նստելովը}, նորա [բաց] եւս կըսկսե յուր գործակատարությունը:

անարար լինի շառաւիղաց լուսոյն ցոլանալ ի լոյս աչաց {նստելոցն} ի տան, սապէս ամբողջ դարք խափանաբար լինին ժողովրդ

նը ես պարտական էի հատուցանել կառավարութեանը, ինձ {նստելու} էր մի մանէթ եւ մի քառորդ, եւ այս կերպով ամէն մի

հետեւելով, կենդանացնելու, գրելու, կանգնելու, {նստելու} եւ այլն ասելու տեղ, գրում է կենդանեցնելոյ, գրել

ես խոստացայ լցուցանել նորա ցանկութիւնը: Մի փոքր {նստելուց} եւ քաղաքի որպիսութեան մասին այս եւ այն տեղեկութիւ

սով, պատճառ, խոնաւ տեղում երկար ժամանակ կորացած {նստելուց} արիւնը թանձրացել էր գլխի մէջ: Նա բանալով դուռը,

ինձ կը տայ որդիներ, աւա՜ղ, Մինչեւ ամառը թուխս {նստեմ} նորից ` Ծածկիր, խնդրում եմ, դու ինձ, աքաղա՛ղ

ետք է աշխատել. թո՛ղ արիստոկրատները ձեռքերը ծալած {նստեն}, իսկ մենք կոչված ենք աշխատելու: Ինչ վերաբերում

, եւ այդ պատճառով եւս խնդրել եմ քեզ իմ մօտ. արի՛ {նստենք} եւ կատարենք մեր գործը: - Շատ բարի, բայց, ի

նի մէջ մտաւ մի վաճառականի մօտ, միւսը վերստին նաւ {նստեց}, իւր հայրենիքը վերադառնալու: Երրորդը գրագիր մտա

լ Թիւթիւնճի-օղլուի աղջիկը, իսկ պարոն հայրը նա՞զի {նստեց}, ես մի քանի օր յառաջ, եւ առանց այս բանին եւս,

ւմը եւ ինքը երեք աշակերտով վաճառականի զգեստով նաւ {նստեց} եւ գնաց Զմիւռնիա, ուր գտանելով մի Վենետիկեան նաւ

տճառով Մխիթարը 11 աշակերտներով 1715 թուականին նաւ {նստեց} ու գնաց Վենետիկ՝ միւս աշակերտքը թողնելով Մօթոնէ

պիտի նեղութիւն պատճառէի քեզ. խնդրեմ, հրամայեցէք {նստեցէք}, շատ ուրախ եմ: - Բարով, - Մանթուխեանցը, դ

ը վեր առած, իմ տասն եւ մի ընկերներիս հետ շոգենաւ {նստեցի} Բօրդօ քաղաքից գնալու դէպի արեւմտեան Հնդկաստան: Ա

ինչեւ որ բոլորը, կարգով ողջունած երեք օրիորդքը, {նստեցին} իւրեանց տեղը: Երբ բոլորը նստած էին, երեք օրի

կու աջ կարկառեցինք, եւ իրեար ողջունելուց յետոյ, {նստեցինք} գետի ափումը կանաչ խոտի վերայ: Խօսակցութեան թելը

տարոտիս եւ պէսպէսս դանդաչիք ", կամենում է խելքիս {նստեցնել}, որ լուռ մնամ նորա անկրթութեան եւ տեսութենից յառ

եանների համար մեծ աշխատանք չէր արժում նորա խելքին {նստեցնել}, թէ ով որ սպանէ Հենրիկոս IV-ը, մեծ պաշտօն կը լի

քես ամբողջ ժողովուրդը եւ աշակերտական նստարաններին {նստեցնես}, - մի բան որ անհնար է, - դարձյալ ոչինչ անել չես

ծ չլինեի, աշխարհի եւ ոչ մի բարիքի համար էժան չէի {նստեցնիլ} պ. Պատկանյանին նրա՝ հայոց պատմության վերաբերյալ

է, բայց բորբոքուած կրակի վրայ ջուր ածելու պէս, {նստեցնում} է օդի ելեքտրականութեան գործունէութիւնը եւ ապահովո

, որ մի աղօթքով բան չդարձաւ, բռնեց Շաքարեանցին, {նստեցուց} բռնութեամբ աթոռի վերայ եւ սկսեց անգիր կարդալ մի ա

ի հաւանութիւն տալ: - Եւ դու կարծեցիր, թէ խելքիս {նստեցուցի՞ր} ասածներդ... - Ի՛նչ կայ: - Դու ասացիր

թէ, Մասիսը դէմ դնելով կայծակին, մի անգամ խելքիդ {նստեցրել} էիր, որ պիտի կարողանաս այն ահագին հսկայի ուժով յ

Հրէայ ազգ չթողուր, ամենուն ալ " սըկէց ելի հունա {նստէ} ", " այդ կուժը ձգէ, միւսն առ " եւ ասոր նման հազ

գլուխս ջուր լինէր եւ աչքերս արտասուքի աղբիւր " եւ {նստէի} լայի մեր աշխարհի թշուառութիւնը։ Նոյնպէս ասում

որ բարակացաւական բլրակները բաժանուէին արիւնից եւ {նստէին} թոքերի կազմուածքի վերայ: Բաւական յաճախ երեւում է

ընդ ծառովն կենաց Ի սերովբէից ամրափակ {Նստէր} Ադամ, եւ դիմաց Տեսիլ էր տխրադիտակ. "

ն այն ժամանակ այն ժայռից կ՚անցնեն, Ուր կը {նստէր} միայն մէգ ու թագաւոր արծուին. Մարդիկ շատ խո

ը խօսում էին այդ մասին, աղջիկը լուռ եւ տրտում կը {նստէր}, կամ, եթէ կամենար առաւել ցոյց տալ ծնողքին իւր պ

լին, եւ ապագային այս լռութիւնը իրենց շատ թանգ կը {նստի}: Աւելի լաւ էր պատասխան տալ եւ բամբասանքի առի

ս, բայց ես թողնում եմ նորանց, մինչեւ որ մի փոքր {նստի} նոցա ջերմութիւնը, որպէսզի սառն աչքով կարողանամ ն

ն տարրը: Կարծեց, որ եթէ մի մարդու տեղ քսան հոգի {նստի}, բոլոր բանը կը փոխուի, մոռցաւ, որ քանի իւր հաս

երովբէն հասանէր: Եւ առ Ադամ մատուցեալ {Նստի} յահեկէ կուսէ Եւ զարտաշեկն փայակեալ Ի ն

, այնուհետեւ այդ եկեղեցականութիւնը պիտի դատաւո՞ր {նստի} ուրիշի խղճմտանքին, պիտի յանդգնի բերա՞ն բանալ, մ

ոչնչով գոյանան․ իմ պատուելի ազգասէրը հանգիստ թող {նստի} տանը, նորան թող անհանգիստ չառնեն, միթէ՞ նա երես

րեւի այդպէս պատահել է... ինչեւիցէ, խնդրեցի որ {նստի}, արդէն ժամը տասներկուսն էր, իսկոյն ղահուէ մատու

աղաքի մէջ, ուր եթէ գիշերով մի տան վերայ մի չղջիկ {նստի}, բոլոր քաղաքը կ՚իմանայ, այսպիսի քաղաքի մէջ, աս

ով դէպի Բարսելոն, որպէս զի այնտեղ նաւ գտանելով՝ {նստի} եւ նաւէ Պալեստին։ Բայց ճանապարհին իմանալով, որ

քը։ Ինչ ժամանակ կառքը բերեցին թագաւորին, որ {նստի}, մի Յիսուսեան աբեղայ մօտեցաւ Դամիէնին եւ, մի քա

ը մեղաւո՞ր եղաւ, որ հետախոյզ բանասէր դարձաւ, որ {նստի} ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ։ Ասենք թէ գլուխ

մեանց հետ ունին ոգու բնական ազգակցութիւն, քան թէ {նստի} բառ արուեստակէ, ձեւ շինէ, կամ այս ու այն ազգից

ով իր ածած բոլոր ձուերից, եւ բնական ազդեցութեամբ {նստի} իր ձու ածած տեղում (այն քարէ ձուն էլ չլինի կը նս

տի իր ձու ածած տեղում (այն քարէ ձուն էլ չլինի կը {նստի} ) խելքդ ի՛նչ է կտրում, այն քարից ձագ դուրս կը գա

ը մեղաւո՞ր եղաւ, որ հետախոյզ բանասէր դարձաւ, որ {նստի} ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ: Ասենք, թէ գլո

փիլիսոփայ, - ասաց նա դառնալով դէպի երկրորդը, - {նստի՛ր} նորա մօտ եւ ամենայն փռնգալուն առողջութիւն ասա՛ նո

բանդուսը պատրաստւում էր կարդալ, սատանան ասաց. - {Նստի՛ր}, իմ պատուական Բուբանդուս, որ քեզ աւելի հեշտ ու

աբերին առ առաջնորդութիւն յիշեալ եպիսկոպոսի: Ի {նստիլ} իմ ի Կալկաթա, զամիսս աւելի քան զչորս, տեսի զքահ

երը 10 օր է խափաթմիշ արել են ինձի, տանը մեռելկոխ {նստիլ} իմ, դուրսը մարդ մարդու չի տեսնուլ, օրը 2 անգամ

թագուհւոյն եկն դեսպան 'ի Պէջ քաղաք յՕսմանեանց։ Ի {նստիլ} տասնապետի միոյ ծերոյ 'ի պանդոկի, եկին անդ եւ ոմա

ոց կախին ամենայն անցք ընդ մարդկութիւնս եւ դատաւոր {նստիլ} ի վերայ նորա, հանգամանաց աշխարհի, եւ ո՛չ իբրեւ

դարս ներկայ չէր հինգերորդ, այլ իննեւտասաներորդ: {Նստիլ} ի տան, յորում ճրագն եդեալ էր ընդ գրուանաւ, նշան

ան, յորում ճրագն եդեալ էր ընդ գրուանաւ, նշանակէ {նստիլ} ի խաւարի եւ չունել զլոյս, այսպէս եւ ունել լեզուի

նեալ է ի նոսայ... պատատեալ եւ քօղարկեալ երեսօք {նստին}, որպէս առ հոտեալ դիական, պապանձեալ իբրեւ զհամր

նական վէճերի պատճառով, շատ մեծ շարժառիթք են, որ {նստիս} ու լաս, մինչեւ որ թաղման գերեզմանդ լցուի աչքիդ ա

Մարսողութեան լաւ ժամին Դու դատաւոր մի՛ {նստիր} Խրատներով մեր գլխին: Վշտաբեր ակ

րդ՝ Սամուէլ կաթողիկոսից յետոյ 502 թ-նի կաթողիկոս {նստող} Մուշէն Երեւանի մօտ Կոտայի նահանգից էր, գեղի անու

թիւնը առած վերադառնում էր իր երկիրը, Վան քաղաքում {նստող} Մամիկոնեան Դաւիթ իշխանը, նորա առաջը դուրս գալով,

լի. կանայք եւ աղջիկները վարում են մի վնասակար եւ {նստողական} կեանք, դոցանից շատը զոհ է լինում բարակացաւ ասացե

), եւ դորա յառաջանալու պատճառը ճանաչւում է նոցա {նստողական} կեանքը, որից պատճառւում է եւ արիւնի անկարգ շրջան

ի տակ։ Ո՛վ չգիտէ Բենվենուտտօ Չելլինու հոյակապ {նստոյցների} արժանաւորութիւնը, յայտնի է, թէ եւրոպական մուզէօ

եւ 2 ժամը լինում եմ ամեն օր Համալսարանումը, հետո {նստում} եմ տանս իմ գործերովս պարապած, այդ ասողների գլխու

ձ զրկում են պարապելու հաճույքից: Դժվարությամբ եմ {նստում} մի հասարակ նամակ գրելու համար: Հիվանդությունս

բանով ես պարապած. դու զուր տեղը երեք օր տանը չես {նստում}. երեւի թէ հարստացնում ես Յիշատակարանդ: Լա՛ւ նայ

ռատունկ, որոնց ստուերների տակ օդ վայելելու համար {նստում} են Նախիջեւանից եկաւորքը: Վանքի ամենաբազմամար

ղերից, ոմանք վանքի պարսպի մէջ, ոմանք պարտէզումը {նստում} են իւրեանց շինած կտաւեղէն տաղաւարների տակ: Վանքը